අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා)

සා ¶ ¶ පනායං ජාතකස්ස අත්ථවණ්ණනා දූරෙනිදානං, අවිදූරෙනිදානං, සන්තිකෙනිදානන්ති ඉමානි තීණි නිදානානි දස්සෙත්වා වණ්ණියමානා යෙ නං සුණන්ති, තෙහි සමුදාගමතො පට්ඨාය විඤ්ඤාතත්තා යස්මා සුට්ඨු විඤ්ඤාතා නාම හොති, තස්මා තං තානි නිදානානි දස්සෙත්වා වණ්ණයිස්සාම.

තත්ථ ආදිතො තාව තෙසං නිදානානං පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. දීපඞ්කරපාදමූලස්මිඤ්හි කතාභිනීහාරස්ස මහාසත්තස්ස යාව වෙස්සන්තරත්තභාවා චවිත්වා තුසිතපුරෙ නිබ්බත්ති, තාව පවත්තො කථාමග්ගො දූරෙනිදානං නාම. තුසිතභවනතො පන චවිත්වා යාව බොධිමණ්ඩෙ සබ්බඤ්ඤුතප්පත්ති, තාව පවත්තො කථාමග්ගො අවිදූරෙනිදානං නාම. සන්තිකෙනිදානං පන තෙසු තෙසු ඨානෙසු විහරතො තස්මිං තස්මිංයෙව ඨානෙ ලබ්භතීති.

තත්රිදං දූරෙනිදානං නාම – ඉතො කිර කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ අමරවතී නාම නගරං අහොසි. තත්ථ සුමෙධො නාම බ්රාහ්මණො පටිවසති උභතො සුජාතො මාතිතො ¶ ච පිතිතො ච සංසුද්ධගහණිකො යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා අක්ඛිත්තො අනුපකුට්ඨො ජාතිවාදෙන අභිරූපො දස්සනීයො පාසාදිකො පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතො. සො අඤ්ඤං කම්මං අකත්වා බ්රාහ්මණසිප්පමෙව උග්ගණ්හි. තස්ස දහරකාලෙයෙව මාතාපිතරො කාලමකංසු. අථස්ස රාසිවඩ්ඪකො අමච්චො ආයපොත්ථකං ආහරිත්වා සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාදිභරිතෙ ගබ්භෙ විවරිත්වා ‘‘එත්තකං තෙ, කුමාර, මාතු සන්තකං, එත්තකං පිතු සන්තකං, එත්තකං අය්යකපය්යකාන’’න්ති යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ධනං ආචික්ඛිත්වා ‘‘එතං පටිපජ්ජාහී’’ති ආහ. සුමෙධපණ්ඩිතො චින්තෙසි – ‘‘ඉමං ධනං සංහරිත්වා මය්හං පිතුපිතාමහාදයො පරලොකං ගච්ඡන්තා එකං කහාපණම්පි ගහෙත්වා න ගතා, මයා පන ගහෙත්වා ගමනකාරණං කාතුං වට්ටතී’’ති. සො රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා මහාජනස්ස දානං දත්වා තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජි. ඉමස්ස පනත්ථස්ස ආවිභාවත්ථං ඉමස්මිං ඨානෙ සුමෙධකථා කථෙතබ්බා ¶ . සා පනෙසා කිඤ්චාපි බුද්ධවංසෙ නිරන්තරං ආගතායෙව, ගාථාසම්බන්ධෙන පන ආගතත්තා න සුට්ඨු පාකටා. තස්මා තං අන්තරන්තරා ගාථාය සම්බන්ධදීපකෙහි වචනෙහි සද්ධිං කථෙස්සාම.

කප්පසතසහස්සාධිකානඤ්හි චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ දසහි සද්දෙහි අවිවිත්තං ‘‘අමරවතී’’ති ච ‘‘අමර’’න්ති ච ලද්ධනාමං නගරං අහොසි, යං සන්ධාය බුද්ධවංසෙ වුත්තං –

‘‘කප්පෙ ¶ ච සතසහස්සෙ, චතුරො ච අසඞ්ඛියෙ;

අමරං නාම නගරං, දස්සනෙය්යං මනොරමං;

දසහි සද්දෙහි අවිවිත්තං, අන්නපානසමායුත’’න්ති.

තත්ථ දසහි සද්දෙහි අවිවිත්තන්ති හත්ථිසද්දෙන, අස්සසද්දෙන, රථසද්දෙන, භෙරිසද්දෙන, මුදිඞ්ගසද්දෙන, වීණාසද්දෙන, සම්මසද්දෙන, තාළසද්දෙන, සඞ්ඛසද්දෙන ‘‘අස්නාථ, පිවථ, ඛාදථා’’ති දසමෙන සද්දෙනාති ඉමෙහි දසහි සද්දෙහි අවිවිත්තං අහොසි. තෙසං පන සද්දානං එකදෙසමෙව ගහෙත්වා –

‘‘හත්ථිසද්දං ¶ අස්සසද්දං, භෙරිසඞ්ඛරථානි ච;

ඛාදථ පිවථ චෙව, අන්නපානෙන ඝොසිත’’න්ති. –

‘‘නගරං සබ්බඞ්ගසම්පන්නං, සබ්බකම්මමුපාගතං;

සත්තරතනසම්පන්නං, නානාජනසමාකුලං;

සමිද්ධං දෙවනගරංව, ආවාසං පුඤ්ඤකම්මිනං.

‘‘නගරෙ අමරවතියා, සුමෙධො නාම බ්රාහ්මණො;

අනෙකකොටිසන්නිචයො, පහූතධනධඤ්ඤවා.

‘‘අජ්ඣායකො ¶ මන්තධරො, තිණ්ණං වෙදාන පාරගූ;

ලක්ඛණෙ ඉතිහාසෙ ච, සධම්මෙ පාරමිං ගතො’’ති. – වුත්තං;

අථෙකදිවසං සො සුමෙධපණ්ඩිතො උපරිපාසාදවරතලෙ රහොගතො හුත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නො චින්තෙසි – ‘‘පුනබ්භවෙ, පණ්ඩිත, පටිසන්ධිග්ගහණං නාම දුක්ඛං, තථා නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ සරීරභෙදනං, අහඤ්ච ජාතිධම්මො ජරාධම්මො බ්යාධිධම්මො මරණධම්මො, එවංභූතෙන මයා අජාතිං අජරං අබ්යාධිං අදුක්ඛං සුඛං සීතලං අමතමහානිබ්බානං පරියෙසිතුං වට්ටති, අවස්සං භවතො මුච්චිත්වා නිබ්බානගාමිනා එකෙන මග්ගෙන භවිතබ්බ’’න්ති. තෙන වුත්තං –

‘‘රහොගතො නිසීදිත්වා, එවං චින්තෙසහං තදා;

දුක්ඛො පුනබ්භවො නාම, සරීරස්ස ච භෙදනං.

‘‘ජාතිධම්මො ජරාධම්මො, බ්යාධිධම්මො සහං තදා;

අජරං අමතං ඛෙමං, පරියෙසිස්සාමි නිබ්බුතිං.

‘‘යංනූනිමං පූතිකායං, නානාකුණපපූරිතං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡෙය්යං, අනපෙක්ඛො අනත්ථිකො.

‘‘අත්ථි ¶ හෙහිති සො මග්ගො, න සො සක්කා න හෙතුයෙ;

පරියෙසිස්සාමි තං මග්ගං, භවතො පරිමුත්තියා’’ති.

තතො ¶ උත්තරිපි එවං චින්තෙසි – යථා හි ලොකෙ දුක්ඛස්ස පටිපක්ඛභූතං සුඛං නාම අත්ථි, එවං භවෙ සති තප්පටිපක්ඛෙන විභවෙනාපි භවිතබ්බං. යථා ච උණ්හෙ සති තස්ස වූපසමභූතං සීතම්පි අත්ථි, එවං රාගාදීනං අග්ගීනං වූපසමෙන නිබ්බානෙනාපි භවිතබ්බං. යථා ච පාපස්ස ලාමකස්ස ධම්මස්ස පටිපක්ඛභූතො කල්යාණො අනවජ්ජධම්මොපි අත්ථියෙව, එවමෙව පාපිකාය ජාතියා සති සබ්බජාතික්ඛෙපනතො අජාතිසඞ්ඛාතෙන නිබ්බානෙනාපි භවිතබ්බමෙවාති. තෙන වුත්තං –

‘‘යථාපි ¶ දුක්ඛෙ විජ්ජන්තෙ, සුඛං නාමපි විජ්ජති;

එවං භවෙ විජ්ජමානෙ, විභවොපි ඉච්ඡිතබ්බකො.

‘‘යථාපි උණ්හෙ විජ්ජන්තෙ, අපරං විජ්ජති සීතලං;

එවං තිවිධග්ගි විජ්ජන්තෙ, නිබ්බානං ඉච්ඡිතබ්බකං.

‘‘යථාපි පාපෙ විජ්ජන්තෙ, කල්යාණමපි විජ්ජති;

එවමෙව ජාති විජ්ජන්තෙ, අජාතිපිච්ඡිතබ්බක’’න්ති.

අපරම්පි චින්තෙසි – යථා නාම ගූථරාසිම්හි නිමුග්ගෙන පුරිසෙන දූරතො පඤ්චවණ්ණපදුමසඤ්ඡන්නං මහාතළාකං දිස්වා ‘‘කතරෙන නු ඛො මග්ගෙන එත්ථ ගන්තබ්බ’’න්ති තං තළාකං ගවෙසිතුං යුත්තං. යං තස්ස අගවෙසනං, න සො තළාකස්ස දොසො. එවමෙව කිලෙසමලධොවනෙ අමතමහානිබ්බානතළාකෙ විජ්ජන්තෙ තස්ස අගවෙසනං න අමතනිබ්බානමහාතළාකස්ස දොසො. යථා ච චොරෙහි සම්පරිවාරිතො පුරිසො පලායනමග්ගෙ විජ්ජමානෙපි සචෙ න පලායති, න සො මග්ගස්ස දොසො, පුරිසස්සෙව දොසො. එවමෙව කිලෙසෙහි පරිවාරෙත්වා ගහිතස්ස පුරිසස්ස විජ්ජමානෙයෙව නිබ්බානගාමිම්හි සිවෙ මග්ගෙ මග්ගස්ස අගවෙසනං නාම න මග්ගස්ස දොසො, පුග්ගලස්සෙව දොසො. යථා ච බ්යාධිපීළිතො පුරිසො විජ්ජමානෙ බ්යාධිතිකිච්ඡකෙ වෙජ්ජෙ සචෙ තං වෙජ්ජං ගවෙසිත්වා බ්යාධිං න තිකිච්ඡාපෙති, න සො වෙජ්ජස්ස දොසො, පුරිසස්සෙව දොසො. එවමෙව යො කිලෙසබ්යාධිපීළිතො පුරිසො කිලෙසවූපසමමග්ගකොවිදං විජ්ජමානමෙව ආචරියං න ගවෙසති, තස්සෙව දොසො, න කිලෙසවිනාසකස්ස ආචරියස්සාති. තෙන වුත්තං –

‘‘යථා ගූථගතො පුරිසො, තළාකං දිස්වාන පූරිතං;

න ගවෙසති තං තළාකං, න දොසො තළාකස්ස සො.

‘‘එවං ¶ කිලෙසමලධොවෙ, විජ්ජන්තෙ අමතන්තළෙ;

න ගවෙසති තං තළාකං, න දොසො අමතන්තළෙ.

‘‘යථා ¶ අරීහි පරිරුද්ධො, විජ්ජන්තෙ ගමනම්පථෙ;

න පලායති සො පුරිසො, න දොසො අඤ්ජසස්ස සො.

‘‘එවං ¶ කිලෙසපරිරුද්ධො, විජ්ජමානෙ සිවෙ පථෙ;

න ගවෙසති තං මග්ගං, න දොසො සිවමඤ්ජසෙ.

‘‘යථාපි බ්යාධිතො පුරිසො, විජ්ජමානෙ තිකිච්ඡකෙ;

න තිකිච්ඡාපෙති තං බ්යාධිං, න දොසො සො තිකිච්ඡකෙ.

‘‘එවං කිලෙසබ්යාධීහි, දුක්ඛිතො පරිපීළිතො;

න ගවෙසති තං ආචරියං, න දොසො සො විනායකෙ’’ති.

අපරම්පි චින්තෙසි – යථා මණ්ඩනජාතිකො පුරිසො කණ්ඨෙ ආසත්තං කුණපං ඡඩ්ඩෙත්වා සුඛී ගච්ඡති, එවං මයාපි ඉමං පූතිකායං ඡඩ්ඩෙත්වා අනපෙක්ඛෙන නිබ්බානනගරං පවිසිතබ්බං. යථා ච නරනාරියො උක්කාරභූමියං උච්චාරපස්සාවං කත්වා න තං උච්ඡඞ්ගෙන වා ආදාය දසන්තෙන වා වෙඨෙත්වා ගච්ඡන්ති, ජිගුච්ඡමානා පන අනපෙක්ඛාව ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති, එවං මයාපි ඉමං පූතිකායං අනපෙක්ඛෙන ඡඩ්ඩෙත්වා අමතං නිබ්බානනගරං පවිසිතුං වට්ටති. යථා ච නාවිකා නාම ජජ්ජරං නාවං අනපෙක්ඛා ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති, එවං අහම්පි ඉමං නවහි වණමුඛෙහි පග්ඝරන්තං කායං ඡඩ්ඩෙත්වා අනපෙක්ඛො නිබ්බානපුරං පවිසිස්සාමි. යථා ච පුරිසො නානාරතනානි ආදාය චොරෙහි සද්ධිං මග්ගං ගච්ඡන්තො අත්තනො රතනනාසභයෙන තෙ ඡඩ්ඩෙත්වා ඛෙමං මග්ගං ගණ්හාති, එවං අයම්පි කරජකායො රතනවිලොපකචොරසදිසො. සචාහං එත්ථ තණ්හං කරිස්සාමි, අරියමග්ගකුසලධම්මරතනං මෙ නස්සිස්සති. තස්මා මයා ඉමං චොරසදිසං කායං ඡඩ්ඩෙත්වා නිබ්බානනගරං පවිසිතුං වට්ටතීති. තෙන වුත්තං –

‘‘යථාපි කුණපං පුරිසො, කණ්ඨෙ බද්ධං ජිගුච්ඡිය;

මොචයිත්වාන ගච්ඡෙය්ය, සුඛී සෙරී සයංවසී.

‘‘තථෙවිමං ¶ පූතිකායං, නානාකුණපසඤ්චයං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡෙය්යං, අනපෙක්ඛො අනත්ථිකො.

‘‘යථා උච්චාරට්ඨානම්හි, කරීසං නරනාරියො;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡන්ති, අනපෙක්ඛා අනත්ථිකා.

‘‘එවමෙවාහං ¶ ඉමං කායං, නානාකුණපපූරිතං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡිස්සං, වච්චං කත්වා යථා කුටිං.

‘‘යථාපි ජජ්ජරං නාවං, පලුග්ගං උදගාහිනිං;

සාමී ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති, අනපෙක්ඛා අනත්ථිකා.

‘‘එවමෙවාහං ¶ ඉමං කායං, නවච්ඡිද්දං ධුවස්සවං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡිස්සං, ජිණ්ණනාවංව සාමිකා.

‘‘යථාපි පුරිසො චොරෙහි, ගච්ඡන්තො භණ්ඩමාදිය;

භණ්ඩච්ඡෙදභයං දිස්වා, ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡති.

‘‘එවමෙව අයං කායො, මහාචොරසමො විය;

පහායිමං ගමිස්සාමි, කුසලච්ඡෙදනාභයා’’ති.

එවං සුමෙධපණ්ඩිතො නානාවිධාහි උපමාහි ඉමං නෙක්ඛම්මූපසංහිතං අත්ථං චින්තෙත්වා සකනිවෙසනෙ අපරිමිතං භොගක්ඛන්ධං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන කපණද්ධිකාදීනං විස්සජ්ජෙත්වා මහාදානං දත්වා වත්ථුකාමෙ ච කිලෙසකාමෙ ච පහාය අමරනගරතො නික්ඛමිත්වා එකකොව හිමවන්තෙ ධම්මිකං නාම පබ්බතං නිස්සාය අස්සමං කත්වා තත්ථ පණ්ණසාලඤ්ච චඞ්කමඤ්ච මාපෙත්වා පඤ්චහි නීවරණදොසෙහි විවජ්ජිතං ‘‘එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ’’තිආදිනා නයෙන වුත්තෙහි අට්ඨහි කාරණගුණෙහි සමුපෙතං අභිඤ්ඤාසඞ්ඛාතං බලං ආහරිතුං තස්මිං අස්සමපදෙ නවදොසසමන්නාගතං සාටකං පජහිත්වා ද්වාදසගුණසමන්නාගතං වාකචීරං නිවාසෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. එවං පබ්බජිතො අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං තං පණ්ණසාලං පහාය දසගුණසමන්නාගතං රුක්ඛමූලං උපගන්ත්වා සබ්බං ධඤ්ඤවිකතිං පහාය පවත්තඵලභොජනො හුත්වා නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමනවසෙනෙව පධානං පදහන්තො සත්තාහබ්භන්තරෙයෙව අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං පඤ්චන්නඤ්ච අභිඤ්ඤානං ලාභී අහොසි. එවං තං යථාපත්ථිතං අභිඤ්ඤාබලං පාපුණි. තෙන වුත්තං –

‘‘එවාහං ¶ චින්තයිත්වාන, නෙකකොටිසතං ධනං;

නාථානාථානං දත්වාන, හිමවන්තමුපාගමිං.

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ ¶ , ධම්මිකො නාම පබ්බතො;

අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා.

‘‘චඞ්කමං තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිතං;

අට්ඨගුණසමුපෙතං, අභිඤ්ඤාබලමාහරිං.

‘‘සාටකං පජහිං තත්ථ, නවදොසමුපාගතං;

වාකචීරං නිවාසෙසිං, ද්වාදසගුණමුපාගතං.

‘‘අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං, පජහිං පණ්ණසාලකං;

උපාගමිං රුක්ඛමූලං, ගුණෙ දසහුපාගතං.

‘‘වාපිතං රොපිතං ධඤ්ඤං, පජහිං නිරවසෙසතො;

අනෙකගුණසම්පන්නං, පවත්තඵලමාදියිං.

‘‘තත්ථප්පධානං ¶ පදහිං, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අබ්භන්තරම්හි සත්තාහෙ, අභිඤ්ඤාබලපාපුණි’’න්ති.

තත්ථ ‘‘අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා’’ති ඉමාය පාළියා සුමෙධපණ්ඩිතෙන අස්සමපණ්ණසාලාචඞ්කමා සහත්ථා මාපිතා විය වුත්තා. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – මහාසත්තං ‘‘හිමවන්තං අජ්ඣොගාහෙත්වා අජ්ජ ධම්මිකං පබ්බතං පවිසිස්සාමී’’ති නික්ඛන්තං දිස්වා සක්කො දෙවානමින්දො විස්සකම්මදෙවපුත්තං ආමන්තෙසි – ‘‘තාත, අයං සුමෙධපණ්ඩිතො පබ්බජිස්සාමීති නික්ඛන්තො, එතස්ස වසනට්ඨානං මාපෙහී’’ති. සො තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා රමණීයං අස්සමං, සුගුත්තං පණ්ණසාලං, මනොරමං චඞ්කමඤ්ච මාපෙසි. භගවා පන තදා අත්තනො පුඤ්ඤානුභාවෙන නිප්ඵන්නං තං අස්සමපදං සන්ධාය සාරිපුත්ත, තස්මිං ධම්මිකපබ්බතෙ –

‘‘අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා;

චඞ්කමං තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිත’’න්ති. –

ආහ ¶ . තත්ථ සුකතො මය්හන්ති සුකතො මයා. පණ්ණසාලා සුමාපිතාති පණ්ණච්ඡදනසාලාපි මෙ සුමාපිතා අහොසි.

පඤ්චදොසවිවජ්ජිතන්ති ¶ පඤ්චිමෙ චඞ්කමදොසා නාම – ථද්ධවිසමතා, අන්තොරුක්ඛතා, ගහනච්ඡන්නතා, අතිසම්බාධතා, අතිවිසාලතාති. ථද්ධවිසමභූමිභාගස්මිඤ්හි චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තස්ස පාදා රුජ්ජන්ති, ඵොටා උට්ඨහන්ති, චිත්තං එකග්ගං න ලභති, කම්මට්ඨානං විපජ්ජති. මුදුසමතලෙ පන ඵාසුවිහාරං ආගම්ම කම්මට්ඨානං සම්පජ්ජති. තස්මා ථද්ධවිසමභූමිභාගතා එකො දොසොති වෙදිතබ්බො. චඞ්කමස්ස අන්තො වා මජ්ඣෙ වා කොටියං වා රුක්ඛෙ සති පමාදමාගම්ම චඞ්කමන්තස්ස නලාටං වා සීසං වා පටිහඤ්ඤතීති අන්තොරුක්ඛතා දුතියො දොසො. තිණලතාදිගහනච්ඡන්නෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තො අන්ධකාරවෙලායං උරගාදිකෙ පාණෙ අක්කමිත්වා වා මාරෙති, තෙහි වා දට්ඨො දුක්ඛං ආපජ්ජතීති ගහනච්ඡන්නතා තතියො දොසො. අතිසම්බාධෙ චඞ්කමෙ විත්ථාරතො රතනිකෙ වා අඩ්ඪරතනිකෙ වා චඞ්කමන්තස්ස පරිච්ඡෙදෙ පක්ඛලිත්වා නඛාපි අඞ්ගුලියොපි භිජ්ජන්තීති අතිසම්බාධතා චතුත්ථො දොසො. අතිවිසාලෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තස්ස චිත්තං විධාවති, එකග්ගතං න ලභතීති අතිවිසාලතා පඤ්චමො දොසො. පුථුලතො පන දියඩ්ඪරතනං ද්වීසු පස්සෙසු රතනමත්තඅනුචඞ්කමං දීඝතො සට්ඨිහත්ථං මුදුතලං සමවිප්පකිණ්ණවාලුකං චඞ්කමං වට්ටති චෙතියගිරිම්හි දීපප්පසාදකමහින්දත්ථෙරස්ස චඞ්කමනං විය, තාදිසං තං අහොසි. තෙනාහ ‘‘චඞ්කමං තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිත’’න්ති.

අට්ඨගුණසමුපෙතන්ති අට්ඨහි සමණසුඛෙහි උපෙතං. අට්ඨිමානි සමණසුඛානි නාම – ධනධඤ්ඤපරිග්ගහාභාවො, අනවජ්ජපිණ්ඩපාතපරියෙසනභාවො, නිබ්බුතපිණ්ඩපාතභුඤ්ජනභාවො, රට්ඨං පීළෙත්වා ධනසාරං වා සීසකහාපණාදීනි වා ගණ්හන්තෙසු රාජකුලෙසු රට්ඨපීළනකිලෙසාභාවො, උපකරණෙසු නිච්ඡන්දරාගභාවො, චොරවිලොපෙ නිබ්භයභාවො, රාජරාජමහාමත්තෙහි අසංසට්ඨභාවො, චතූසු දිසාසු අප්පටිහතභාවොති. ඉදං වුත්තං ¶ හොති – යථා තස්මිං අස්සමෙ වසන්තෙන සක්කා හොන්ති ඉමානි අට්ඨ සමණසුඛානි වින්දිතුං, එවං අට්ඨගුණසමුපෙතං තං අස්සමං මාපෙසින්ති.

අභිඤ්ඤාබලමාහරින්ති පච්ඡා තස්මිං අස්සමෙ වසන්තො කසිණපරිකම්මං කත්වා අභිඤ්ඤානං සමාපත්තීනඤ්ච උප්පාදනත්ථාය අනිච්චතො දුක්ඛතො විපස්සනං ආරභිත්වා ථාමප්පත්තං විපස්සනාබලං ආහරිං. යථා තස්මිං වසන්තො තං බලං ¶ ආහරිතුං සක්කොමි, එවං තං අස්සමං තස්ස අභිඤ්ඤත්ථාය විපස්සනාබලස්ස අනුච්ඡවිකං කත්වා මාපෙසින්ති අත්ථො.

සාටකං ¶ පජහිං තත්ථ, නවදොසමුපාගතන්ති එත්ථායං අනුපුබ්බිකථා – තදා කිර කුටිලෙණචඞ්කමාදිපටිමණ්ඩිතං පුප්ඵූපගඵලූපගරුක්ඛසඤ්ඡන්නං රමණීයං මධුරසලිලාසයං අපගතවාළමිගභිංසනකසකුණං පවිවෙකක්ඛමං අස්සමං මාපෙත්වා අලඞ්කතචඞ්කමස්ස උභොසු අන්තෙසු ආලම්බනඵලකං සංවිධාය නිසීදනත්ථාය චඞ්කමවෙමජ්ඣෙ සමතලං මුග්ගවණ්ණසිලං මාපෙත්වා අන්තොපණ්ණසාලායං ජටාමණ්ඩලවාකචීරතිදණ්ඩකුණ්ඩිකාදිකෙ තාපසපරික්ඛාරෙ, මණ්ඩපෙ පානීයඝටපානීයසඞ්ඛපානීයසරාවානි, අග්ගිසාලායං අඞ්ගාරකපල්ලදාරුආදීනීති එවං යං යං පබ්බජිතානං උපකාරාය සංවත්තති, තං තං සබ්බං මාපෙත්වා පණ්ණසාලාය භිත්තියං ‘‘යෙ කෙචි පබ්බජිතුකාමා ඉමෙ පරික්ඛාරෙ ගහෙත්වා පබ්බජන්තූ’’ති අක්ඛරානි ඡින්දිත්වා දෙවලොකමෙව ගතෙ විස්සකම්මදෙවපුත්තෙ සුමෙධපණ්ඩිතො හිමවන්තපබ්බතපාදෙ ගිරිකන්දරානුසාරෙන අත්තනො නිවාසානුරූපං ඵාසුකට්ඨානං ඔලොකෙන්තො නදීනිවත්තනෙ විස්සකම්මනිම්මිතං සක්කදත්තියං රමණීයං අස්සමං දිස්වා චඞ්කමනකොටිං ගන්ත්වා පදවලඤ්ජං අපස්සන්තො ‘‘ධුවං පබ්බජිතා ධුරගාමෙ භික්ඛං පරියෙසිත්වා කිලන්තරූපා ආගන්ත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිසින්නා භවිස්සන්තී’’ති චින්තෙත්වා ථොකං ආගමෙත්වා ‘‘අතිවිය චිරායන්ති, ජානිස්සාමී’’ති පණ්ණාසාලාකුටිද්වාරං විවරිත්වා අන්තො පවිසිත්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො මහාභිත්තියං අක්ඛරානි වාචෙත්වා ‘‘මය්හං කප්පියපරික්ඛාරා එතෙ, ඉමෙ ගහෙත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති අත්තනො නිවත්ථපාරුතං සාටකයුගං පජහි. තෙනාහ ‘‘සාටකං පජහිං තත්ථා’’ති. එවං පවිට්ඨො අහං, සාරිපුත්ත, තස්සං පණ්ණසාලායං සාටකං පජහිං.

නවදොසමුපාගතන්ති සාටකං පජහන්තො නව දොසෙ දිස්වා පජහින්ති දීපෙති. තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිතානඤ්හි සාටකස්මිං නව දොසා උපට්ඨහන්ති. තෙසු තස්ස මහග්ඝභාවො එකො දොසො, පරපටිබද්ධතාය උප්පජ්ජනභාවො එකො, පරිභොගෙන ලහුං කිලිස්සනභාවො එකො. කිලිට්ඨො හි ධොවිතබ්බො ච රජිතබ්බො ච හොති. පරිභොගෙන ජීරණභාවො එකො. ජිණ්ණස්ස හි තුන්නං වා අග්ගළදානං වා කාතබ්බං හොති ¶ . පුන පරියෙසනාය දුරභිසම්භවභාවො එකො, තාපසපබ්බජ්ජාය අසාරුප්පභාවො එකො, පච්චත්ථිකානං සාධාරණභාවො එකො. යථා හි නං පච්චත්ථිකා න ගණ්හන්ති, එවං ගොපෙතබ්බො හොති. පරිභුඤ්ජන්තස්ස විභූසනට්ඨානභාවො එකො, ගහෙත්වා විචරන්තස්ස ඛන්ධභාරමහිච්ඡභාවො එකොති.

වාකචීරං නිවාසෙසින්ති තදාහං, සාරිපුත්ත, ඉමෙ නව දොසෙ දිස්වා සාටකං පහාය වාකචීරං නිවාසෙසිං, මුඤ්ජතිණං ¶ හීරං හීරං කත්වා ගන්ථෙත්වා කතවාකචීරං නිවාසනපාරුපනත්ථාය ආදියින්ති අත්ථො.

ද්වාදසගුණමුපාගතන්ති ¶ ද්වාදසහි ආනිසංසෙහි සමන්නාගතං. වාකචීරස්මිඤ්හි ද්වාදස ආනිසංසා – අප්පග්ඝං සුන්දරං කප්පියන්ති අයං තාව එකො ආනිසංසො, සහත්ථා කාතුං සක්කාති අයං දුතියො, පරිභොගෙන සණිකං කිලිස්සති, ධොවියමානෙපි පපඤ්චො නත්ථීති අයං තතියො, පරිභොගෙන ජිණ්ණෙපි සිබ්බිතබ්බාභාවො චතුත්ථො, පුන පරියෙසන්තස්ස සුඛෙන කරණභාවො පඤ්චමො, තාපසපබ්බජ්ජාය සාරුප්පභාවො ඡට්ඨො, පච්චත්ථිකානං නිරුපභොගභාවො සත්තමො, පරිභුඤ්ජන්තස්ස විභූසනට්ඨානාභාවො අට්ඨමො, ධාරණෙ සල්ලහුකභාවො නවමො, චීවරපච්චයෙ අප්පිච්ඡභාවො දසමො, වාකුප්පත්තියා ධම්මිකඅනවජ්ජභාවො එකාදසමො, වාකචීරෙ නට්ඨෙපි අනපෙක්ඛභාවො ද්වාදසමොති.

අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං, පජහිං පණ්ණසාලකන්ති. කථං පජහි? සො කිර වරසාටකයුගං ඔමුඤ්චිත්වා චීවරවංසෙ ලග්ගිතං අනොජපුප්ඵදාමසදිසං රත්තං වාකචීරං ගහෙත්වා නිවාසෙත්වා, තස්සූපරි අපරං සුවණ්ණවණ්ණං වාකචීරං පරිදහිත්වා, පුන්නාගපුප්ඵසන්ථරසදිසං සඛුරං අජිනචම්මං එකංසං කත්වා ජටාමණ්ඩලං පටිමුඤ්චිත්වා චූළාය සද්ධිං නිච්චලභාවකරණත්ථං සාරසූචිං පවෙසෙත්වා මුත්තජාලසදිසාය සික්කාය පවාළවණ්ණං කුණ්ඩිකං ඔදහිත්වා තීසු ඨානෙසු වඞ්කකාජං ආදාය එකිස්සා කාජකොටියා කුණ්ඩිකං, එකිස්සා අඞ්කුසපච්ඡිතිදණ්ඩකාදීනි ඔලග්ගෙත්වා ඛාරිභාරං අංසෙ කත්වා, දක්ඛිණෙන හත්ථෙන කත්තරදණ්ඩං ගහෙත්වා පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා සට්ඨිහත්ථෙ මහාචඞ්කමෙ අපරාපරං චඞ්කමන්තො අත්තනො වෙසං ඔලොකෙත්වා – ‘‘මය්හං මනොරථො මත්ථකං පත්තො, සොභති වත මෙ පබ්බජ්ජා, බුද්ධපච්චෙකබුද්ධාදීහි සබ්බෙහි ධීරපුරිසෙහි වණ්ණිතා ථොමිතා ¶ අයං පබ්බජ්ජා නාම, පහීනං මෙ ගිහිබන්ධනං, නික්ඛන්තොස්මි නෙක්ඛම්මං, ලද්ධා මෙ උත්තමපබ්බජ්ජා, කරිස්සාමි සමණධම්මං, ලභිස්සාමි මග්ගඵලසුඛ’’න්ති උස්සාහජාතො ඛාරිකාජං ඔතාරෙත්වා චඞ්කමවෙමජ්ඣෙ මුග්ගවණ්ණසිලාපට්ටෙ සුවණ්ණපටිමා විය නිසින්නො දිවසභාගං වීතිනාමෙත්වා සායන්හසමයං පණ්ණසාලං පවිසිත්වා, බිදලමඤ්චකපස්සෙ කට්ඨත්ථරිකාය නිපන්නො සරීරං උතුං ගාහාපෙත්වා, බලවපච්චූසෙ පබුජ්ඣිත්වා අත්තනො ආගමනං ආවජ්ජෙසි ‘‘අහං ඝරාවාසෙ ආදීනවං දිස්වා අමිතභොගං අනන්තයසං පහාය අරඤ්ඤං පවිසිත්වා නෙක්ඛම්මගවෙසකො හුත්වා පබ්බජිතො, ඉතො දානි පට්ඨාය පමාදචාරං චරිතුං න වට්ටති.

පවිවෙකඤ්හි පහාය විචරන්තං මිච්ඡාවිතක්කමක්ඛිකා ඛාදන්ති, ඉදානි මයා විවෙකමනුබ්රූහෙතුං වට්ටති. අහඤ්හි ඝරාවාසං පලිබොධතො දිස්වා නික්ඛන්තො, අයඤ්ච මනාපා පණ්ණසාලා, බෙලුවපක්කවණ්ණපරිභණ්ඩකතා භූමි, රජතවණ්ණා සෙතභිත්තියො, කපොතපාදවණ්ණං පණ්ණච්ඡදනං ¶ , විචිත්තත්ථරණවණ්ණො බිදලමඤ්චකො, නිවාසඵාසුකං වසනට්ඨානං, න එත්තො අතිරෙකතරා විය මෙ ගෙහසම්පදා පඤ්ඤායතී’’ති පණ්ණසාලාය දොසෙ විචිනන්තො අට්ඨ දොසෙ පස්සි.

පණ්ණසාලාපරිභොගස්මිඤ්හි අට්ඨ ආදීනවා – මහාසමාරම්භෙන දබ්බසම්භාරෙ සමොධානෙත්වා කරණපරියෙසනභාවො එකො ආදීනවො, තිණපණ්ණමත්තිකාසු පතිතාසු තාසං ¶ පුනප්පුනං ඨපෙතබ්බතාය නිබන්ධජග්ගනභාවො දුතියො, සෙනාසනං නාම මහල්ලකස්ස පාපුණාති, අවෙලාය වුට්ඨාපියමානස්ස චිත්තෙකග්ගතා න හොතීති උට්ඨාපනියභාවො තතියො, සීතුණ්හපටිඝාතෙන කායස්ස සුඛුමාලකරණභාවො චතුත්ථො, ගෙහං පවිට්ඨෙන යංකිඤ්චි පාපං සක්කා කාතුන්ති ගරහාපටිච්ඡාදනභාවො පඤ්චමො, ‘‘මය්හ’’න්ති පරිග්ගහකරණභාවො ඡට්ඨො, ගෙහස්ස අත්ථිභාවො නාම සදුතියකවාසොති සත්තමො, ඌකාමඞ්ගුලඝරගොළිකාදීනං සාධාරණතාය බහුසාධාරණභාවො අට්ඨමො. ඉති ඉමෙ අට්ඨ ආදීනවෙ දිස්වා මහාසත්තො පණ්ණසාලං පජති. තෙනාහ ‘‘අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං, පජහිං පණ්ණසාලක’’න්ති.

උපාගමිං රුක්ඛමූලං, ගුණෙ දසහුපාගතන්ති ඡන්නං පටික්ඛිපිත්වා දසහි ගුණෙහි උපෙතං රුක්ඛමූලං උපගතොස්මීති වදති. තත්රිමෙ දස ගුණා – අප්පසමාරම්භතා එකො ගුණො, උපගමනමත්තකමෙව හි තත්ථ හොති; අපටිජග්ගනතා ¶ දුතියො, තඤ්හි සම්මට්ඨම්පි අසම්මට්ඨම්පි පරිභොගඵාසුකං හොතියෙව. අනුට්ඨාපරියභාවො තතියො, ගරහං නප්පටිච්ඡාදෙති; තත්ථ හි පාපං කරොන්තො ලජ්ජතීති ගරහාය අප්පටිච්ඡන්නභාවො චතුත්ථො; අබ්භොකාසවාසො විය කායං න සන්ථම්භෙතීති කායස්ස අසන්ථම්භනභාවො පඤ්චමො; පරිග්ගහකරණාභාවො ඡට්ඨො; ගෙහාලයපටික්ඛෙපො සත්තමො; බහුසාධාරණගෙහෙ විය ‘‘පටිජග්ගිස්සාමි නං, නික්ඛමථා’’ති නීහරණකාභාවො අට්ඨමො; වසන්තස්ස සප්පීතිකභාවො නවමො; රුක්ඛමූලසෙනාසනස්ස ගතගතට්ඨානෙ සුලභතාය අනපෙක්ඛභාවො දසමොති ඉමෙ දස ගුණෙ දිස්වා රුක්ඛමූලං උපාගතොස්මීති වදති.

ඉමානි එත්තකානි කාරණානි සල්ලක්ඛෙත්වා මහාසත්තො පුනදිවසෙ භික්ඛාය ගාමං පාවිසි. අථස්ස සම්පත්තගාමෙ මනුස්සා මහන්තෙන උස්සාහෙන භික්ඛං අදංසු. සො භත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා අස්සමං ආගම්ම නිසීදිත්වා චින්තෙසි ‘‘නාහං ආහාරං න ලභාමීති පබ්බජිතො, සිනිද්ධාහාරො නාමෙස මානමදපුරිසමදෙ වඩ්ඪෙති, ආහාරමූලකස්ස ච දුක්ඛස්ස අන්තො නත්ථි. යංනූනාහං වාපිතරොපිතධඤ්ඤනිබ්බත්තං ආහාරං පජහිත්වා පවත්තඵලභොජනො භවෙය්ය’’න්ති. සො තතො ¶ ට්ඨාය තථා කත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො සත්තාහබ්භන්තරෙයෙව අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච අභිඤ්ඤායො ච නිබ්බත්තෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘වාපිතං රොපිතං ධඤ්ඤං, පජහිං නිරවසෙසතො;

අනෙකගුණසම්පන්නං, පවත්තඵලමාදියිං.

‘‘තත්ථප්පධානං පදහිං, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අබ්භන්තරම්හි සත්තාහෙ, අභිඤ්ඤාබලපාපුණි’’න්ති.

එවං අභිඤ්ඤාබලං පත්වා සුමෙධතාපසෙ සමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙන්තෙ දීපඞ්කරො නාම සත්ථා ලොකෙ උදපාදි. තස්ස පටිසන්ධිජාතිසම්බොධිධම්මචක්කප්පවත්තනෙසු සකලාපි දසසහස්සී ලොකධාතු සංකම්පි ¶ සම්පකම්පි සම්පවෙධි, මහාවිරවං විරවි, ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි පාතුරහෙසුං. සුමෙධතාපසො සමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො නෙව තං සද්දමස්සොසි, න තානි නිමිත්තානි අද්දස. තෙන වුත්තං –

‘‘එවං ¶ මෙ සිද්ධිප්පත්තස්ස, වසීභූතස්ස සාසනෙ;

දීපඞ්කරො නාම ජිනො, උප්පජ්ජි ලොකනායකො.

‘‘උප්පජ්ජන්තෙ ච ජායන්තෙ, බුජ්ඣන්තෙ ධම්මදෙසනෙ;

චතුරො නිමිත්තෙ නාද්දසං, ඣානරතිසමප්පිතො’’ති.

තස්මිං කාලෙ දීපඞ්කරදසබලො චතූහි ඛීණාසවසතසහස්සෙහි පරිවුතො අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො රම්මං නාම නගරං පත්වා සුදස්සනමහාවිහාරෙ පටිවසති. රම්මනගරවාසිනො ‘‘දීපඞ්කරො කිර සමණිස්සරො පරමාතිසම්බොධිං පත්වා පවත්තවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො රම්මනගරං පත්වා සුදස්සනමහාවිහාරෙ පටිවසතී’’ති සුත්වා සප්පිනවනීතාදීනි චෙව භෙසජ්ජානි වත්ථච්ඡාදනානි ච ගාහාපෙත්වා ගන්ධමාලාදිහත්ථා යෙන බුද්ධො, යෙන ධම්මො, යෙන සඞ්ඝො, තන්නින්නා තප්පොණා තප්පබ්භාරා හුත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා එකමන්තං නිසින්නා ධම්මදෙසනං සුත්වා ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා උට්ඨායාසනා පක්කමිංසු.

තෙ පුනදිවසෙ මහාදානං සජ්ජෙත්වා නගරං අලඞ්කරිත්වා දසබලස්ස ආගමනමග්ගං අලඞ්කරොන්තා ¶ උදකභින්නට්ඨානෙසු පංසුං පක්ඛිපිත්වා සමං භූමිතලං කත්වා රජතපට්ටවණ්ණං වාලුකං ආකිරන්ති, ලාජානි චෙව පුප්ඵානි ච විකිරන්ති, නානාවිරාගෙහි වත්ථෙහි ධජපටාකෙ උස්සාපෙන්ති, කදලියො චෙව පුණ්ණඝටපන්තියො ච පතිට්ඨාපෙන්ති. තස්මිං කාලෙ සුමෙධතාපසො අත්තනො අස්සමපදා උග්ගන්ත්වා තෙසං මනුස්සානං උපරිභාගෙන ආකාසෙන ගච්ඡන්තො තෙ හට්ඨතුට්ඨෙ මනුස්සෙ දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ආකාසතො ඔරුය්හ එකමන්තං ඨිතො මනුස්සෙ පුච්ඡි – ‘‘අම්භො කස්ස තුම්හෙ ඉමං මග්ගං අලඞ්කරොථා’’ති? තෙන වුත්තං –

‘‘පච්චන්තදෙසවිසයෙ, නිමන්තෙත්වා තථාගතං;

තස්ස ආගමනං මග්ගං, සොධෙන්ති තුට්ඨමානසා.

‘‘අහං තෙන සමයෙන, නික්ඛමිත්වා සකස්සමා;

ධුනන්තො වාකචීරානි, ගච්ඡාමි අම්බරෙ තදා.

‘‘වෙදජාතං ජනං දිස්වා, තුට්ඨහට්ඨං පමොදිතං;

ඔරොහිත්වාන ගගනා, මනුස්සෙ පුච්ඡි තාවදෙ.

‘‘‘තුට්ඨහට්ඨො ¶ ¶ පමුදිතො, වෙදජාතො මහාජනො;

කස්ස සොධීයති මග්ගො, අඤ්ජසං වටුමායන’’’න්ති.

මනුස්සා ආහංසු ‘‘භන්තෙ සුමෙධ, න ත්වං ජානාසි, දීපඞ්කරදසබලො සම්මාසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො චාරිකං චරමානො අම්හාකං නගරං පත්වා සුදස්සනමහාවිහාරෙ පටිවසති. මයං තං භගවන්තං නිමන්තයිම්හා, තස්සෙතං බුද්ධස්ස භගවතො ආගමනමග්ගං අලඞ්කරොමා’’ති. සුමෙධතාපසො චින්තෙසි – ‘‘බුද්ධොති ඛො ඝොසමත්තකම්පි ලොකෙ දුල්ලභං, පගෙව බුද්ධුප්පාදො, මයාපි ඉමෙහි මනුස්සෙහි සද්ධිං දසබලස්ස මග්ගං අලඞ්කරිතුං වට්ටතී’’ති. සො තෙ මනුස්සෙ ආහ – ‘‘සචෙ භො තුම්හෙ එතං මග්ගං බුද්ධස්ස අලඞ්කරොථ, මය්හම්පි එකං ඔකාසං දෙථ, අහම්පි තුම්හෙහි සද්ධිං මග්ගං අලඞ්කරිස්සාමී’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘සුමෙධතාපසො ඉද්ධිමා’’ති ජානන්තා උදකභින්නොකාසං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘ත්වං ඉමං ඨානං අලඞ්කරොහී’’ති අදංසු. සුමෙධො බුද්ධාරම්මණං පීතිං ගහෙත්වා චින්තෙසි ‘‘අහං ඉමං ඔකාසං ඉද්ධියා අලඞ්කරිතුං සක්කොමි, එවං අලඞ්කතො පන මම මනං න පරිතොසෙස්සති, අජ්ජ මයා කායවෙය්යාවච්චං කාතුං වට්ටතී’’ති පංසුං ආහරිත්වා තස්මිං පදෙසෙ පක්ඛිපි.

තස්ස ¶ තස්මිං පදෙසෙ අනලඞ්කතෙයෙව දීපඞ්කරො දසබලො මහානුභාවානං ඡළභිඤ්ඤානං ඛීණාසවානං චතූහි සතසහස්සෙහි පරිවුතො දෙවතාසු දිබ්බගන්ධමාලාදීහි පූජයන්තීසු දිබ්බසඞ්ගීතෙසු පවත්තන්තෙසු මනුස්සෙසු මානුසකගන්ධෙහි චෙව මාලාදීහි ච පූජයන්තෙසු අනන්තාය බුද්ධලීළාය මනොසිලාතලෙ විජම්භමානො සීහො විය තං අලඞ්කතපටියත්තං මග්ගං පටිපජ්ජි. සුමෙධතාපසො අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා අලඞ්කතමග්ගෙන ආගච්ඡන්තස්ස දසබලස්ස ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණපටිමණ්ඩිතං අසීතියා අනුබ්යඤ්ජනෙහි අනුරඤ්ජිතං බ්යාමප්පභාය සම්පරිවාරිතං මණිවණ්ණගගනතලෙ නානප්පකාරා විජ්ජුලතා විය ආවෙළාවෙළභූතා චෙව යුගලයුගලභූතා ච ඡබ්බණ්ණඝනබුද්ධරස්මියො විස්සජ්ජෙන්තං රූපග්ගප්පත්තං අත්තභාවං ඔලොකෙත්වා ‘‘අජ්ජ මයා දසබලස්ස ජීවිතපරිච්චාගං කාතුං වට්ටති, මා භගවා කලලං අක්කමි, මණිඵලකසෙතුං පන අක්කමන්තො විය සද්ධිං චතූහි ඛීණාසවසතසහස්සෙහි මම පිට්ඨිං මද්දමානො ගච්ඡතු, තං මෙ ¶ භවිස්සති දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’ති කෙසෙ මොචෙත්වා අජිනචම්මජටාමණ්ඩලවාකචීරානි ¶ කාළවණ්ණෙ කලලෙ පත්ථරිත්වා මණිඵලකසෙතු විය කලලපිට්ඨෙ නිපජ්ජි. තෙන වුත්තං –

‘‘තෙ මෙ පුට්ඨා වියාකංසු, ‘බුද්ධො ලොකෙ අනුත්තරො;

දීපඞ්කරො නාම ජිනො, උප්පජ්ජි ලොකනායකො;

තස්ස සොධීයති මග්ගො, අඤ්ජසං වටුමායනං’.

‘‘බුද්ධොති මම සුත්වාන, පීති උප්පජ්ජි තාවදෙ;

බුද්ධො බුද්ධොති කථයන්තො, සොමනස්සං පවෙදයිං.

‘‘තත්ථ ඨත්වා විචින්තෙසිං, තුට්ඨො සංවිග්ගමානසො;

‘ඉධ බීජානි රොපිස්සං, ඛණො එව මා උපච්චගා’.

‘‘යදි බුද්ධස්ස සොධෙථ, එකොකාසං දදාථ මෙ;

අහම්පි සොධයිස්සාමි, අඤ්ජසං වටුමායනං.

‘‘අදංසු තෙ මමොකාසං, සොධෙතුං අඤ්ජසං තදා;

බුද්ධො බුද්ධොති චින්තෙන්තො, මග්ගං සොධෙමහං තදා.

‘‘අනිට්ඨිතෙ ¶ මමොකාසෙ, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

චතූහි සතසහස්සෙහි, ඡළභිඤ්ඤෙහි තාදිහි;

ඛීණාසවෙහි විමලෙහි, පටිපජ්ජි අඤ්ජසං ජිනො.

‘‘පච්චුග්ගමනා වත්තන්ති, වජ්ජන්ති භෙරියො බහූ;

ආමොදිතා නරමරූ, සාධුකාරං පවත්තයුං.

‘‘දෙවා මනුස්සෙ පස්සන්ති, මනුස්සාපි ච දෙවතා;

උභොපි තෙ පඤ්ජලිකා, අනුයන්ති තථාගතං.

‘‘දෙවා දිබ්බෙහි තුරියෙහි, මනුස්සා මානුසෙහි ච;

උභොපි තෙ වජ්ජයන්තා, අනුයන්ති තථාගතං.

‘‘දිබ්බං මන්දාරවං පුප්ඵං, පදුමං පාරිඡත්තකං;

දිසොදිසං ඔකිරන්ති, ආකාසනභගතා මරූ.

‘‘චම්පකං ¶ සලලං නීපං, නාගපුන්නාගකෙතකං;

දිසොදිසං උක්ඛිපන්ති, භූමිතලගතා නරා.

‘‘කෙසෙ මුඤ්චිත්වාහං තත්ථ, වාකචීරඤ්ච චම්මකං;

කලලෙ පත්ථරිත්වාන, අවකුජ්ජො නිපජ්ජහං.

‘‘අක්කමිත්වාන මං බුද්ධො, සහ සිස්සෙහි ගච්ඡතු;

මා නං කලලෙ අක්කමිත්ථො, හිතාය මෙ භවිස්සතී’’ති.

සො කලලපිට්ඨෙ නිපන්නකොව පුන අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා දීපඞ්කරදසබලස්ස බුද්ධසිරිං සම්පස්සමානො එවං චින්තෙසි – ‘‘සචාහං ඉච්ඡෙය්යං, සබ්බකිලෙසෙ ඣාපෙත්වා සඞ්ඝනවකො හුත්වා රම්මනගරං පවිසෙය්යං. අඤ්ඤාතකවෙසෙන ¶ පන මෙ කිලෙසෙ ඣාපෙත්වා නිබ්බානප්පත්තියා කිච්චං නත්ථි. යංනූනාහං දීපඞ්කරදසබලො විය පරමාභිසම්බොධිං පත්වා ධම්මනාවං ආරොපෙත්වා මහාජනං සංසාරසාගරා ¶ උත්තාරෙත්වා පච්ඡා පරිනිබ්බායෙය්යං, ඉදං මය්හං පතිරූප’’න්ති. තතො අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා බුද්ධභාවාය අභිනීහාරං කත්වා නිපජ්ජි. තෙන වුත්තං –

‘‘පථවියං නිපන්නස්ස, එවං මෙ ආසි චෙතසො;

‘ඉච්ඡමානො අහං අජ්ජ, කිලෙසෙ ඣාපයෙ මම.

‘කිං මෙ අඤ්ඤාතවෙසෙන, ධම්මං සච්ඡිකතෙනිධ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, බුද්ධො හෙස්සං සදෙවකෙ.

‘කිං මෙ එකෙන තිණ්ණෙන, පුරිසෙන ථාමදස්සිනා;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, සන්තාරෙස්සං සදෙවකෙ.

‘ඉමිනා මෙ අධිකාරෙන, කතෙන පුරිසුත්තමෙ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, තාරෙමි ජනතං බහුං.

‘සංසාරසොතං ඡින්දිත්වා, විද්ධංසෙත්වා තයො භවෙ;

ධම්මනාවං සමාරුය්හ, සන්තාරෙස්සං සදෙවකෙ’’’ති. (බු. වං. 2.54-58);

යස්මා පන බුද්ධත්තං පත්ථෙන්තස්ස –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතී’’ති. (බු. වං. 2.59);

මනුස්සත්තභාවස්මිංයෙව ¶ හි ඨත්වා බුද්ධත්තං පත්ථෙන්තස්ස පත්ථනා සමිජ්ඣති, න නාගස්ස වා සුපණ්ණස්ස වා දෙවතාය වා පත්ථනා සමිජ්ඣති. මනුස්සත්තභාවෙපි පුරිසලිඞ්ගෙ ඨිතස්සෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති, න ඉත්ථියා වා පණ්ඩකනපුංසකඋභතොබ්යඤ්ජනකානං වා පත්ථනා සමිජ්ඣති. පුරිසස්සාපි තස්මිං අත්තභාවෙ අරහත්තප්පත්තියා හෙතුසම්පන්නස්සෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති, නො ඉතරස්ස. හෙතුසම්පන්නස්සාපි ජීවමානකබුද්ධස්සෙව සන්තිකෙ පත්ථෙන්තස්ස පත්ථනා සමිජ්ඣති, පරිනිබ්බුතෙ බුද්ධෙ චෙතියසන්තිකෙ වා බොධිමූලෙ වා පත්ථෙන්තස්ස න සමිජ්ඣති. බුද්ධානං සන්තිකෙ පත්ථෙන්තස්සාපි ¶ පබ්බජ්ජාලිඞ්ගෙ ඨිතස්සෙව සමිජ්ඣති, නො ගිහිලිඞ්ගෙ ඨිතස්ස. පබ්බජිතස්සාපි පඤ්චාභිඤ්ඤස්ස අට්ඨසමාපත්තිලාභිනොයෙව සමිජ්ඣති, න ඉමාය ගුණසම්පත්තියා විරහිතස්ස. ගුණසම්පන්නෙනාපි යෙන අත්තනො ජීවිතං බුද්ධානං පරිච්චත්තං හොති, තස්ස ඉමිනා අධිකාරෙන අධිකාරසම්පන්නස්සෙව සමිජ්ඣති, න ඉතරස්ස. අධිකාරසම්පන්නස්සාපි යස්ස බුද්ධකාරකධම්මානං අත්ථාය මහන්තො ඡන්දො ච උස්සාහො ච වායාමො ච පරියෙට්ඨි ච, තස්සෙව සමිජ්ඣති, න ඉතරස්ස.

තත්රිදං ඡන්දමහන්තතාය ඔපම්මං – සචෙ හි එවමස්ස ‘‘යො සකලචක්කවාළගබ්භං එකොදකීභූතං අත්තනො බාහුබලෙන උත්තරිත්වා පාරං ගන්තුං සමත්ථො ¶ , සො බුද්ධත්තං පාපුණාති. යො වා පන සකලචක්කවාළගබ්භං වෙළුගුම්බසඤ්ඡන්නං බ්යූහිත්වා මද්දිත්වා පදසා ගච්ඡන්තො පාරං ගන්තුං සමත්ථො, සො බුද්ධත්තං පාපුණාති. යො වා පන සකලචක්කවාළගබ්භං සත්තියො ආකොටෙත්වා නිරන්තරං සත්තිඵලසමාකිණ්ණං පදසා අක්කමමානො පාරං ගන්තුං සමත්ථො, සො බුද්ධත්තං පාපුණාති. යො වා පන සකලචක්කවාළගබ්භං වීතච්චිතඞ්ගාරභරිතං පාදෙහි මද්දමානො පාරං ගන්තුං සමත්ථො, සො බුද්ධත්තං පාපුණාතී’’ති. යො එතෙසු එකම්පි අත්තනො දුක්කරං න මඤ්ඤති, ‘‘අහං එතම්පි තරිත්වා වා ගන්ත්වා වා පාරං ගහෙස්සාමී’’ති එවං මහන්තෙන ඡන්දෙන ච උස්සාහෙන ච වායාමෙන ච පරියෙට්ඨියා ච සමන්නාගතො හොති, තස්ස පත්ථනා සමිජ්ඣති, න ඉතරස්ස. සුමෙධතාපසො පන ඉමෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා බුද්ධභාවාය අභිනීහාරං කත්වා නිපජ්ජි.

දීපඞ්කරොපි ¶ භගවා ආගන්ත්වා සුමෙධතාපසස්ස සීසභාගෙ ඨත්වා මණිසීහපඤ්ජරං උග්ඝාටෙන්තො විය පඤ්චවණ්ණප්පසාදසම්පන්නානි අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා කලලපිට්ඨෙ නිපන්නං සුමෙධතාපසං දිස්වා ‘‘අයං තාපසො බුද්ධත්තාය අභිනීහාරං කත්වා නිපන්නො, ඉජ්ඣිස්සති නු ඛො ඉමස්ස පත්ථනා, උදාහු නො’’ති අනාගතංසඤාණං පෙසෙත්වා උපධාරෙන්තො ‘‘ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි අතික්කමිත්වා ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ඨිතකොව පරිසමජ්ඣෙ බ්යාකාසි – ‘‘පස්සථ නො තුම්හෙ ඉමං උග්ගතපං තාපසං කලලපිට්ඨෙ නිපන්න’’න්ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති. ‘‘අයං බුද්ධත්තාය අභිනීහාරං කත්වා නිපන්නො, සමිජ්ඣිස්සති ඉමස්ස පත්ථනා, ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සති. තස්මිං පනස්ස අත්තභාවෙ කපිලවත්ථු නාම නගරං නිවාසො භවිස්සති, මායා නාම දෙවී මාතා, සුද්ධොදනො නාම රාජා පිතා, අග්ගසාවකො උපතිස්සො නාම ථෙරො, දුතියසාවකො කොලිතො නාම, බුද්ධුපට්ඨාකො ආනන්දො නාම, අග්ගසාවිකා ඛෙමා නාම ¶ ථෙරී, දුතියසාවිකා උප්පලවණ්ණා නාම ථෙරී භවිස්සති, පරිපක්කඤාණො මහාභිනික්ඛමනං කත්වා මහාපධානං පදහිත්වා නිග්රොධමූලෙ පායාසං පටිග්ගහෙත්වා නෙරඤ්ජරාය තීරෙ පරිභුඤ්ජිත්වා බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ අස්සත්ථරුක්ඛමූලෙ අභිසම්බුජ්ඣිස්සතී’’ති. තෙන වුත්තං –

‘‘දීපඞ්කරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

උස්සීසකෙ මං ඨත්වාන, ඉදං වචනමබ්රවි.

‘පස්සථ ඉමං තාපසං, ජටිලං උග්ගතාපනං;

අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙ, බුද්ධො ලොකෙ භවිස්සති.

‘අහු ¶ කපිලව්හයා රම්මා, නික්ඛමිත්වා තථාගතො;

පධානං පදහිත්වාන, කත්වා දුක්කරකාරිකං.

‘අජපාලරුක්ඛමූලෙ, නිසීදිත්වා තථාගතො;

තත්ථ පායාසං පග්ගය්හ, නෙරඤ්ජරමුපෙහිති.

‘නෙරඤ්ජරාය තීරම්හි, පායාසං අද සො ජිනො;

පටියත්තවරමග්ගෙන, බොධිමූලමූපෙහිති.

‘තතො ¶ පදක්ඛිණං කත්වා, බොධිමණ්ඩං අනුත්තරො;

අස්සත්ථරුක්ඛමූලම්හි, බුජ්ඣිස්සති මහායසො.

‘ඉමස්ස ජනිකා මාතා, මායා නාම භවිස්සති;

පිතා සුද්ධොදනො නාම, අයං හෙස්සති ගොතමො.

‘අනාසවා වීතරාගා, සන්තචිත්තා සමාහිතා;

කොලිතො උපතිස්සො ච, අග්ගා හෙස්සන්ති සාවකා;

ආනන්දො නාමුපට්ඨාකො, උපට්ඨිස්සති තං ජිනං.

‘ඛෙමා ¶ උප්පලවණ්ණා ච, අග්ගා හෙස්සන්ති සාවිකා;

අනාසවා වීතරාගා, සන්තචිත්තා සමාහිතා;

බොධි තස්ස භගවතො, අස්සත්ථොති පවුච්චතී’’’ති.

සුමෙධතාපසො ‘‘මය්හං කිර පත්ථනා සමිජ්ඣිස්සතී’’ති සොමනස්සප්පත්තො අහොසි. මහාජනො දීපඞ්කරදසබලස්ස වචනං සුත්වා ‘‘සුමෙධතාපසො කිර බුද්ධබීජං බුද්ධඞ්කුරො’’ති හට්ඨතුට්ඨො අහොසි. එවඤ්චස්ස අහොසි ‘‘යථා නාම පුරිසො නදිං තරන්තො උජුකෙන තිත්ථෙන උත්තරිතුං අසක්කොන්තො හෙට්ඨාතිත්ථෙන උත්තරති, එවමෙව මයම්පි දීපඞ්කරදසබලස්ස සාසනෙ මග්ගඵලං අලභමානා අනාගතෙ යදා ත්වං බුද්ධො භවිස්සසි, තදා තව සම්මුඛා මග්ගඵලං සච්ඡිකාතුං සමත්ථා භවෙය්යාමා’’ති පත්ථනං ඨපයිංසු. දීපඞ්කරදසබලොපි බොධිසත්තං පසංසිත්වා අට්ඨහි පුප්ඵමුට්ඨීහි පූජෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි, තෙපි චතුසතසහස්සසඞ්ඛා ඛීණාසවා බොධිසත්තං ගන්ධෙහි ච මාලෙහි ච පූජෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කමිංසු. දෙවමනුස්සා පන තථෙව පූජෙත්වා වන්දිත්වා පක්කන්තා.

බොධිසත්තො සබ්බෙසං පටික්කන්තකාලෙ සයනා වුට්ඨාය ‘‘පාරමියො විචිනිස්සාමී’’ති පුප්ඵරාසිමත්ථකෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදි. එවං නිසින්නෙ බොධිසත්තෙ සකලදසසහස්සචක්කවාළදෙවතා සන්නිපතිත්වා සාධුකාරං දත්වා ‘‘අය්ය සුමෙධතාපස, පොරාණකබොධිසත්තානං පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා ‘පාරමියො විචිනිස්සාමා’ති නිසින්නකාලෙ යානි පුබ්බනිමිත්තානි නාම පඤ්ඤායන්ති, තානි සබ්බානිපි අජ්ජ පාතුභූතානි, නිස්සංසයෙන ¶ ත්වං බුද්ධො භවිස්සසි ¶ , මයම්පෙතං ජානාම ‘යස්සෙතානි නිමිත්තානි පඤ්ඤායන්ති, එකන්තෙන සො බුද්ධො හොති’, ත්වං අත්තනො වීරියං දළ්හං කත්වා පග්ගණ්හා’’ති බොධිසත්තං නානප්පකාරාහි ථුතීහි අභිත්ථුනිංසු. තෙන වුත්තං –

‘‘ඉදං සුත්වාන වචනං, අසමස්ස මහෙසිනො;

ආමොදිතා නරමරූ, බුද්ධබීජං කිර අයං.

‘උක්කුට්ඨිසද්දා වත්තන්ති, අප්ඵොටෙන්ති හසන්ති ච;

කතඤ්ජලී නමස්සන්ති, දසසහස්සී සදෙවකා.

‘යදිමස්ස ¶ ලොකනාථස්ස, විරජ්ඣිස්සාම සාසනං;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං.

‘යථා මනුස්සා නදිං තරන්තා, පටිභිත්ථං විරජ්ඣිය;

හෙට්ඨාතිත්ථෙ ගහෙත්වාන, උත්තරන්ති මහානදිං.

‘එවමෙව මයං සබ්බෙ, යදි මුඤ්චාමිමං ජිනං;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං’.

‘දීපඞ්කරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

මම කම්මං පකිත්තෙත්වා, දක්ඛිණං පාදමුද්ධරි.

‘යෙ තත්ථාසුං ජිනපුත්තා, සබ්බෙ පදක්ඛිණමකංසු මං;

නරා නාගා ච ගන්ධබ්බා, අභිවාදෙත්වාන පක්කමුං.

‘දස්සනං මෙ අතික්කන්තෙ, සසඞ්ඝෙ ලොකනායකෙ;

හට්ඨතුට්ඨෙන චිත්තෙන, ආසනා වුට්ඨහිං තදා.

‘සුඛෙන සුඛිතො හොමි, පාමොජ්ජෙන පමොදිතො;

පීතියා ච අභිස්සන්නො, පල්ලඞ්කං ආභුජිං තදා.

‘පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා, එවං චින්තෙසහං තදා;

‘වසීභූතො අහං ඣානෙ, අභිඤ්ඤාසු පාරමිං ගතො.

‘සහස්සියම්හි ලොකම්හි, ඉසයො නත්ථි මෙ සමා;

අසමො ඉද්ධිධම්මෙසු, අලභිං ඊදිසං සුඛං’.

‘පල්ලඞ්කාභුජනෙ ¶ මය්හං, දසසහස්සාධිවාසිනො;

මහානාදං පවත්තෙසුං, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘යා ¶ පුබ්බෙ බොධිසත්තානං, පල්ලඞ්කවරමාභුජෙ;

නිමිත්තානි පදිස්සන්ති, තානි අජ්ජ පදිස්සරෙ.

‘සීතං බ්යපගතං හොති, උණ්හඤ්ච උපසම්මති;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘දසසහස්සී ලොකධාතූ, නිස්සද්දා හොන්ති නිරාකුලා;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘මහාවාතා ¶ න වායන්ති, න සන්දන්ති සවන්තියො;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘ථලජා දකජා පුප්ඵා, සබ්බෙ පුප්ඵන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ පුප්ඵිතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘ලතා වා යදි වා රුක්ඛා, ඵලභාරා හොන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ ඵලිතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘ආකාසට්ඨා ච භූමට්ඨා, රතනා ජොතන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ රතනා ජොතන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘මානුසකා ච දිබ්බා ච, තුරියා වජ්ජන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජුභො අභිරවන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘විචිත්තපුප්ඵා ගගනා, අභිවස්සන්ති තාවදෙ;

තෙපි අජ්ජ පවස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘මහාසමුද්දො ආභුජති, දසසහස්සී පකම්පති;

තෙපජ්ජුභො අභිරවන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘නිරයෙපි ¶ දසසහස්සෙ, අග්ගී නිබ්බන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ නිබ්බුතා අග්ගී, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘විමලො හොති සූරියො, සබ්බා දිස්සන්ති තාරකා;

තෙපි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘අනොවට්ඨෙන ¶ උදකං, මහියා උබ්භිජ්ජි තාවදෙ;

තම්පජ්ජුබ්භිජ්ජතෙ මහියා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘තාරාගණා විරොචන්ති, නක්ඛත්තා ගගනමණ්ඩලෙ;

විසාඛා චන්දිමායුත්තා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘බිලාසයා දරීසයා, නික්ඛමන්ති සකාසයා;

තෙපජ්ජ ආසයා ඡුද්ධා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘න හොති අරති සත්තානං, සන්තුට්ඨා හොන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ සන්තුට්ඨා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘රොගා තදූපසම්මන්ති, ජිඝච්ඡා ච විනස්සති;

තානිපජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘රාගො තදා තනු හොති, දොසො මොහො විනස්සති;

තෙපජ්ජ විගතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘භයං තදා න භවති, අජ්ජපෙතං පදිස්සති;

තෙන ලිඞ්ගෙන ජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘රජො නුද්ධංසති උද්ධං, අජ්ජපෙතං පදිස්සති;

තෙන ලිඞ්ගෙන ජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘අනිට්ඨගන්ධො ¶ පක්කමති, දිට්ඨගන්ධො පවායති;

සොපජ්ජ වායති ගන්ධො, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘සබ්බෙ ¶ දෙවා පදිස්සන්ති, ඨපයිත්වා අරූපිනො;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ දිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘යාවතා නිරයා නාම, සබ්බෙ දිස්සන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ දිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘කුට්ටා කවාටා සෙලා ච, න හොන්තාවරණා තදා;

ආකාසභූතා තෙපජ්ජ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘චුතී ච උපපත්ති ච, ඛණෙ තස්මිං න විජ්ජති;

තානිපජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘දළ්හං ¶ පග්ගණ්හ වීරියං, මා නිවත්ත අභික්කම;

මයම්පෙතං විජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසී’’’ති.

බොධිසත්තො දීපඞ්කරදසබලස්ස ච දසසහස්සචක්කවාළදෙවතානඤ්ච වචනං සුත්වා භිය්යොසො මත්තාය සඤ්ජාතුස්සාහො හුත්වා චින්තෙසි ‘‘බුද්ධා නාම අමොඝවචනා, නත්ථි බුද්ධානං කථාය අඤ්ඤථත්තං. යථා හි ආකාසෙ ඛිත්තලෙඩ්ඩුස්ස පතනං ධුවං, ජාතස්ස මරණං ධුවං, අරුණෙ උග්ගතෙ සූරියස්සුට්ඨානං, ආසයා නික්ඛන්තසීහස්ස සීහනාදනදනං, ගරුගබ්භාය ඉත්ථියා භාරමොරොපනං අවස්සංභාවී, එවමෙව බුද්ධානං වචනං නාම ධුවං අමොඝං, අද්ධා අහං බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති. තෙන වුත්තං –

‘‘බුද්ධස්ස වචනං සුත්වා, දසසහස්සීන චූභයං;

තුට්ඨහට්ඨො පමොදිතො, එවං චින්තෙසහං තදා.

‘‘අද්වෙජ්ඣවචනා බුද්ධා, අමොඝවචනා ජිනා;

විතථං නත්ථි බුද්ධානං, ධුවං බුද්ධො භවාමහං.

‘‘යථා ¶ ඛිත්තං නභෙ ලෙඩ්ඩු, ධුවං පතති භූමියං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

‘‘යථාපි සබ්බසත්තානං, මරණං ධුවසස්සතං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

‘‘යථා රත්තික්ඛයෙ පත්තෙ, සූරියුග්ගමනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

‘‘යථා නික්ඛන්තසයනස්ස, සීහස්ස නදනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

‘‘යථා ආපන්නසත්තානං, භාරමොරොපනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සත’’න්ති.

සො ‘‘ධුවාහං බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති එවං කතසන්නිට්ඨානො බුද්ධකාරකෙ ධම්මෙ උපධාරෙතුං ‘‘කහං නු ඛො බුද්ධකාරකධම්මා, කිං ¶ උද්ධං, උදාහු අධො, දිසාසු, විදිසාසූ’’ති අනුක්කමෙන සකලං ධම්මධාතුං විචිනන්තො පොරාණකබොධිසත්තෙහි ආසෙවිතනිසෙවිතං පඨමං දානපාරමිං දිස්වා එවං අත්තානං ඔවදි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය පඨමං දානපාරමිං පූරෙය්යාසි. යථා හි නික්කුජ්ජිතො උදකකුම්භො නිස්සෙසං කත්වා උදකං ¶ වමතියෙව, න පච්චාහරති, එවමෙව ධනං වා යසං වා පුත්තං වා දාරං වා අඞ්ගපච්චඞ්ගං වා අනොලොකෙත්වා සම්පත්තයාචකානං සබ්බං ඉච්ඡිතිච්ඡිතං නිස්සෙසං කත්වා දදමානො බොධිරුක්ඛමූලෙ නිසීදිත්වා බුද්ධො භවිස්සසී’’ති පඨමං දානපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘හන්ද බුද්ධකරෙ ධම්මෙ, විචිනාමි ඉතො චිතො;

උද්ධං අධො දස දිසා, යාවතා ධම්මධාතුයා.

‘‘විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, පඨමං දානපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, අනුචිණ්ණං මහාපථං.

‘‘ඉමං ¶ ත්වං පඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

දානපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථාපි කුම්භො සම්පුණ්ණො, යස්ස කස්සචි අධොකතො;

වමතෙවුදකං නිස්සෙසං, න තත්ථ පරිරක්ඛති.

‘‘තථෙව යාචකෙ දිස්වා, හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමෙ;

දදාහි දානං නිස්සෙසං, කුම්භො විය අධොකතො’’ති.

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිපි උපධාරයතො දුතියං සීලපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය සීලපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. යථා හි චමරීමිගො නාම ජීවිතම්පි අනොලොකෙත්වා අත්තනො වාලමෙව රක්ඛති, එවං ත්වම්පි ඉතො පට්ඨාය ජීවිතම්පි අනොලොකෙත්වා සීලමෙව රක්ඛන්තො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති දුතියං සීලපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, දුතියං සීලපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං දුතියං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

සීලපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථාපි චමරී වාලං, කිස්මිඤ්චි පටිලග්ගිතං;

උපෙති මරණං තත්ථ, න විකොපෙති වාලධිං.

‘‘තථෙව ¶ චතූසු ¶ , භූමීසු, සීලානි පරිපූරය;

පරිරක්ඛ සබ්බදා සීලං, චමරී විය වාලධි’’න්ති.

අථස්ස ¶ ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිපි උපධාරයතො තතියං නෙක්ඛම්මපාරමිං දිස්වා එතදහොසි ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය නෙක්ඛම්මපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. යථා හි චිරං බන්ධනාගාරෙ වසමානො පුරිසො න තත්ථ සිනෙහං කරොති, අථ ඛො උක්කණ්ඨිතොයෙව අවසිතුකාමො හොති, එවමෙව ත්වම්පි සබ්බභවෙ බන්ධනාගාරසදිසෙ කත්වා සබ්බභවෙහි උක්කණ්ඨිතො මුච්චිතුකාමො හුත්වා නෙක්ඛම්මාභිමුඛොව හොහි, එවං බුද්ධො භවිස්සසී’’ති තතියං නෙක්ඛම්මපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, තතියං නෙක්ඛම්මපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං තතියං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

නෙක්ඛම්මපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථා අන්දුඝරෙ පුරිසො, චිරවුත්ථො දුඛට්ටිතො;

න තත්ථ රාගං ජනෙති, මුත්තිමෙව ගවෙසති.

‘‘තථෙව ත්වං සබ්බභවෙ, පස්ස අන්දුඝරෙ විය;

නෙක්ඛම්මාභිමුඛො හොහි, භවතො පරිමුත්තියා’’ති.

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිපි උපධාරයතො චතුත්ථං පඤ්ඤාපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය පඤ්ඤාපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. හීනමජ්ඣිමුක්කට්ඨෙසු කඤ්චි අවජ්ජෙත්වා සබ්බෙපි පණ්ඩිතෙ උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡෙය්යාසි. යථා හි පිණ්ඩචාරිකො භික්ඛු හීනාදිකෙසු කුලෙසු කිඤ්චි අවජ්ජෙත්වා පටිපාටියා පිණ්ඩාය චරන්තො ඛිප්පං යාපනං ලභති, එවං ත්වම්පි සබ්බපණ්ඩිතෙ උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්තො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති චතුත්ථං පඤ්ඤාපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න ¶ ¶ හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, චතුත්ථං පඤ්ඤාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං චතුත්ථං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

පඤ්ඤාපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථාපි ¶ භික්ඛු භික්ඛන්තො, හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමෙ;

කුලානි න විවජ්ජෙන්තො, එවං ලභති යාපනං.

‘‘තථෙව ත්වං සබ්බකාලං, පරිපුච්ඡන්තො බුධං ජනං;

පඤ්ඤාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති.

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිපි උපධාරයතො පඤ්චමං වීරියපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය වීරියපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. යථා හි සීහො මිගරාජා සබ්බඉරියාපථෙසු දළ්හවීරියො හොති, එවං ත්වම්පි සබ්බභවෙසු සබ්බඉරියාපථෙසු දළ්හවීරියො අනොලීනවීරියො සමානො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති පඤ්චමං වීරියපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, පඤ්චමං වීරියපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං පඤ්චමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

වීරියපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථාපි ¶ සීහො මිගරාජා, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අලීනවීරියො හොති, පග්ගහිතමනො සදා.

‘‘තථෙව ත්වං සබ්බභවෙ, පග්ගණ්හ වීරියං දළ්හං;

වීරියපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති.

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිපි උපධාරයතො ඡට්ඨං ඛන්තිපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො ¶ පට්ඨාය ඛන්තිපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. සම්මානනෙපි අවමානනෙපි ඛමොව භවෙය්යාසි. යථා හි පථවියං නාම සුචිම්පි පක්ඛිපන්ති අසුචිම්පි, න තෙන පථවී සිනෙහං, න පටිඝං කරොති, ඛමති සහති අධිවාසෙතියෙව, එවං ත්වම්පි සම්මානනාවමානනක්ඛමොව සමානො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති ඡට්ඨං ඛන්තිපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, ඡට්ඨමං ඛන්තිපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං ඡට්ඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ අද්වෙජ්ඣමානසො, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

‘‘යථාපි ¶ පථවී නාම, සුචිම්පි අසුචිම්පි ච;

සබ්බං සහති නික්ඛෙපං, න කරොති පටිඝං තයා.

‘‘තථෙව ත්වම්පි සබ්බෙසං, සම්මානාවමානක්ඛමො;

ඛන්තිපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති.

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිපි උපධාරයතො සත්තමං සච්චපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය සච්චපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. අසනියා ¶ මත්ථකෙ පතමානායපි ධනාදීනං අත්ථාය ඡන්දාදිවසෙන සම්පජානමුසාවාදං නාම මාකාසි. යථා හි ඔසධිතාරකා නාම සබ්බඋතූසු අත්තනො ගමනවීථිං ජහිත්වා අඤ්ඤාය වීථියා න ගච්ඡති, සකවීථියාව ගච්ඡති, එවමෙව ත්වම්පි සච්චං පහාය මුසාවාදං නාම අකරොන්තොයෙව බුද්ධො භවිස්සසී’’ති සත්තමං සච්චපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, සත්තමං සච්චපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ¶ ත්වං සත්තමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ අද්වෙජ්ඣවචනො, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

‘‘යථාපි ඔසධී නාම, තුලාභූතා සදෙවකෙ;

සමයෙ උතුවස්සෙ වා, න වොක්කමති වීථිතො.

‘‘තථෙව ත්වම්පි සච්චෙසු, මා වොක්කමසි වීථිතො;

සච්චපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති.

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිපි උපධාරයතො අට්ඨමං අධිට්ඨානපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය අධිට්ඨානපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. යං අධිට්ඨාසි, තස්මිං අධිට්ඨානෙ නිච්චලො භවෙය්යාසි. යථා හි පබ්බතො නාම සබ්බදිසාසු වාතෙහි පහටොපි න කම්පති න චලති, අත්තනො ඨානෙයෙව තිට්ඨති, එවමෙව ත්වම්පි අත්තනො අධිට්ඨානෙ නිච්චලො හොන්තොව බුද්ධො භවිස්සසී’’ති අට්ඨමං අධිට්ඨානපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො ¶ ¶ තදාදක්ඛිං, අට්ඨමං අධිට්ඨානපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං අට්ඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ ත්වං අචලො හුත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

‘‘යථාපි පබ්බතො සෙලො, අචලො සුප්පතිට්ඨිතො;

න කම්පති භුසවාතෙහි, සකට්ඨානෙව තිට්ඨති.

‘‘තථෙව ත්වම්පි අධිට්ඨානෙ, සබ්බදා අචලො භව;

අධිට්ඨානපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති.

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිපි උපධාරයතො නවමං මෙත්තාපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය නවමං මෙත්තාපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. අහිතෙසුපි හිතෙසුපි එකචිත්තො භවෙය්යාසි. යථා හි උදකං නාම පාපජනස්සාපි කල්යාණජනස්සාපි සීතිභාවං එකසදිසං කත්වා ඵරති, එවමෙව ත්වම්පි සබ්බසත්තෙසු ¶ මෙත්තචිත්තෙන එකචිත්තොව හොන්තො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති නවමං මෙත්තාපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, නවමං මෙත්තාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං නවමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

මෙත්තාය අසමො හොහි, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථාපි උදකං නාම, කල්යාණෙ පාපකෙ ජනෙ;

සමං ඵරති සීතෙන, පවාහෙති රජොමලං.

‘‘තථෙව ¶ ත්වම්පි අහිතහිතෙ, සමං මෙත්තාය භාවය;

මෙත්තාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති.

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිපි උපධාරයතො දසමං උපෙක්ඛාපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය උපෙක්ඛාපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. සුඛෙපි දුක්ඛෙපි මජ්ඣත්තොව භවෙය්යාසි. යථා හි පථවී නාම සුචිම්පි අසුචිම්පි පක්ඛිප්පමානා මජ්ඣත්තාව හොති, එවමෙව ත්වම්පි සුඛදුක්ඛෙසු මජ්ඣත්තොව හොන්තො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති දසමං උපෙක්ඛාපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න ¶ හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, දසමං උපෙක්ඛාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං දසමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තුලාභූතො දළ්හො හුත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

‘‘යථාපි පථවී නාම, නික්ඛිත්තං අසුචිං සුචිං;

උපෙක්ඛති උභොපෙතෙ, කොපානුනයවජ්ජිතා.

‘‘තථෙව ත්වම්පි සුඛදුක්ඛෙ, තුලාභූතො සදා භව;

උපෙක්ඛාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති.

තතො ¶ චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ බොධිසත්තෙහි පූරෙතබ්බා බොධිපරිපාචනා බුද්ධකාරකධම්මා එත්තකායෙව, දස පාරමියො ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙ නත්ථි, ඉමාපි දස පාරමියො උද්ධං ආකාසෙපි නත්ථි, හෙට්ඨා පථවියම්පි, පුරත්ථිමාදීසු දිසාසුපි නත්ථි, මය්හමෙව පන හදයමංසබ්භන්තරෙ පතිට්ඨිතා’’ති. එවං තාසං හදයෙ පතිට්ඨිතභාවං දිස්වා සබ්බාපි තා දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාය පුනප්පුනං සම්මසන්තො අනුලොමපටිලොමං සම්මසති, පරියන්තෙ ගහෙත්වා ආදිං පාපෙති, ආදිම්හි ගහෙත්වා පරියන්තෙ ඨපෙති, මජ්ඣෙ ගහෙත්වා උභතො ඔසාපෙති, උභතො කොටීසු ¶ හෙත්වා මජ්ඣෙ ඔසාපෙති. බාහිරකභණ්ඩපරිච්චාගො දානපාරමී නාම, අඞ්ගපරිච්චාගො දානඋපපාරමී නාම, ජීවිතපරිච්චාගො දානපරමත්ථපාරමී නාමාති දස පාරමියො දස උපපාරමියො දස පරමත්ථපාරමියො යන්තතෙලං විනිවට්ටෙන්තො විය මහාමෙරුං මත්ථං කත්වා චක්කවාළමහාසමුද්දං ආලුළෙන්තො විය ච සම්මසි. තස්සෙවං දස පාරමියො සම්මසන්තස්ස ධම්මතෙජෙන චතුනහුතාධිකද්වියොජනසතසහස්සබහලා අයං මහාපථවී හත්ථිනා අක්කන්තනළකලාපො විය, පීළියමානං උච්ඡුයන්තං විය ච මහාවිරවං විරවමානා සඞ්කම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි, කුලාලචක්කං විය තෙලයන්තචක්කං විය ච පරිබ්භමි. තෙන වුත්තං –

‘‘එත්තකායෙව තෙ ලොකෙ, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා;

තතුද්ධං නත්ථි අඤ්ඤත්ර, දළ්හං තත්ථ පතිට්ඨහ.

‘‘ඉමෙ ධම්මෙ සම්මසතො, සභාවසරසලක්ඛණෙ;

ධම්මතෙජෙන වසුධා, දසසහස්සී පකම්පථ.

‘‘චලතී රවතී පථවී, උච්ඡුයන්තංව පීළිතං;

තෙලයන්තෙ යථා චක්කං, එවං කම්පති මෙදනී’’ති.

මහාපථවියා ¶ කම්පමානාය රම්මනගරවාසිනො සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තා යුගන්තවාතබ්භාහතා මහාසාලා විය මුච්ඡිතමුච්ඡිතාව පපතිංසු, ඝටාදීනි ¶ කුලාලභාජනානි පවට්ටන්තානි අඤ්ඤමඤ්ඤං පහරන්තානි චුණ්ණවිචුණ්ණානි අහෙසුං. මහාජනො භීතතසිතො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිං නු ඛො භගවා නාගාවට්ටො අයං භූතයක්ඛදෙවතාසු අඤ්ඤතරාවට්ටොති න හි මයං එතං ජානාම, අපිච ඛො සබ්බොපි අයං මහාජනො උපද්දුතො, කිං නු ඛො ඉමස්ස ලොකස්ස පාපකං භවිස්සති, උදාහු කල්යාණං, කථෙථ නො එතං කාරණ’’න්ති ආහ. අථ සත්ථා තෙසං කථං සුත්වා ‘‘තුම්හෙ මා භායථ මා චින්තයිත්ථ, නත්ථි වො ඉතොනිදානං භයං. යො සො මයා අජ්ජ සුමෙධපණ්ඩිතො ‘අනාගතෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’ති බ්යාකතො, සො දස පාරමියො සම්මසති, තස්ස දස පාරමියො සම්මසන්තස්ස විලොළෙන්තස්ස ධම්මතෙජෙන සකලදසසහස්සිලොකධාතු එකප්පහාරෙන කම්පති, චෙව, රවති චා’’ති ආහ. තෙන වුත්තං –

‘‘යාවතා පරිසා ආසි, බුද්ධස්ස පරිවෙසනෙ;

පවෙධමානා සා තත්ථ, මුච්ඡිතා සෙසි භූමියං.

‘‘ඝටානෙකසහස්සානි ¶ , කුම්භීනඤ්ච සතා බහූ;

සඤ්චුණ්ණමථිතා තත්ථ, අඤ්ඤමඤ්ඤං පඝට්ටිතා.

‘‘උබ්බිග්ගා තසිතා භීතා, භන්තා බ්යධිතමානසා;

මහාජනා සමාගම්ම, දීපඞ්කරමුපාගමුං.

‘කිං භවිස්සති ලොකස්ස, කල්යාණමථ පාපකං;

සබ්බො උපද්දුතො ලොකො, තං විනොදෙහි චක්ඛුම’.

‘‘තෙසං තදා සඤ්ඤාපෙසි, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

විස්සත්ථා හොථ මා භාථ, ඉමස්මිං පථවිකම්පනෙ.

‘‘යමහං අජ්ජ බ්යාකාසිං, බුද්ධො ලොකෙ භවිස්සති;

එසො සම්මසති ධම්මං, පුබ්බකං ජිනසෙවිතං.

‘‘තස්ස සම්මසතො ධම්මං, බුද්ධභූමිං අසෙසතො;

තෙනායං කම්පිතා පථවී, දසසහස්සී සදෙවකෙ’’ති.

මහාජනො තථාගතස්ස වචනං සුත්වා හට්ඨතුට්ඨො මාලාගන්ධවිලෙපනං ආදාය රම්මනගරා නික්ඛමිත්වා බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා මාලාදීහි පූජෙත්වා ¶ වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා රම්මනගරමෙව පාවිසි. බොධිසත්තොපි දස පාරමියො සම්මසිත්වා වීරියං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාය නිසින්නාසනා වුට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘බුද්ධස්ස ¶ වචනං සුත්වා, මනො නිබ්බායි තාවදෙ;

සබ්බෙ මං උපසඞ්කම්ම, පුනාපි අභිවන්දිසුං.

‘‘සමාදියිත්වා බුද්ධගුණං, දළ්හං කත්වාන මානසං;

දීපඞ්කරං නමස්සිත්වා, ආසනා වුට්ඨහිං තදා’’ති.

අථ බොධිසත්තං ආසනා වුට්ඨහන්තං සකලදසසහස්සචක්කවාළදෙවතා සන්නිපතිත්වා දිබ්බෙහි මාලාගන්ධෙහි ¶ පූජෙත්වා වන්දිත්වා ‘‘අය්ය සුමෙධතාපස, තයා අජ්ජ දීපඞ්කරදසබලස්ස පාදමූලෙ මහතී පත්ථනා පත්ථිතා, සා තෙ අනන්තරායෙන සමිජ්ඣතු, මා තෙ භයං වා ඡම්භිතත්තං වා අහොසි, සරීරෙ අප්පමත්තකොපි රොගො මා උප්පජ්ජි, ඛිප්පං පාරමියො පූරෙත්වා සම්මාසම්බොධිං පටිවිජ්ඣ. යථා පුප්ඵූපගඵලූපගා රුක්ඛා සමයෙ පුප්ඵන්ති චෙව ඵලන්ති ච, තථෙව ත්වම්පි සමයං අනතික්කමිත්වා ඛිප්පං සම්බොධිමුත්තමං ඵුසස්සූ’’තිආදීනි ථුතිමඞ්ගලානි පයිරුදාහංසු, එවං පයිරුදාහිත්වා අත්තනො අත්තනො දෙවට්ඨානමෙව අගමංසු. බොධිසත්තොපි දෙවතාහි අභිත්ථුතො ‘‘අහං දස පාරමියො පූරෙත්වා කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති වීරියං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාය නභං අබ්භුග්ගන්ත්වා හිමවන්තමෙව අගමාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘දිබ්බං මානුසකං පුප්ඵං, දෙවා මානුසකා උභො;

සමොකිරන්ති පුප්ඵෙහි, වුට්ඨහන්තස්ස ආසනා.

‘‘වෙදයන්ති ච තෙ සොත්ථිං, දෙවා මානුසකා උභො;

මහන්තං පත්ථිතං තුය්හං, තං ලභස්සු යථිච්ඡිතං.

‘‘සබ්බීතියො විවජ්ජන්තු, සොකො රොගො විනස්සතු;

මා තෙ භවන්ත්වන්තරායා, ඵුස ඛිප්පං බොධිමුත්තමං.

‘‘යථාපි සමයෙ පත්තෙ, පුප්ඵන්ති පුප්ඵිනො දුමා;

තථෙව ත්වං මහාවීර, බුද්ධඤාණෙන පුප්ඵස්සු.

‘‘යථා ¶ යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, පූරයුං දස පාරමී;

තථෙව ත්වං මහාවීර, පූරය දස පාරමී.

‘‘යථා යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, බොධිමණ්ඩම්හි බුජ්ඣරෙ;

තථෙව ත්වං මහාවීර, බුජ්ඣස්සු ජිනබොධියං.

‘‘යථා යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, ධම්මචක්කං පවත්තයුං;

තථෙව ත්වං මහාවීර, ධම්මචක්කං පවත්තය.

‘‘පුණ්ණමායෙ ¶ යථා චන්දො, පරිසුද්ධො විරොචති;

තථෙව ත්වං පුණ්ණමනො, විරොච දසසහස්සියං.

‘‘රාහුමුත්තො ¶ යථා සූරියො, තාපෙන අතිරොචති;

තථෙව ලොකා මුච්චිත්වා, විරොච සිරියා තුවං.

‘‘යථා යා කාචි නදියො, ඔසරන්ති මහොදධිං;

එවං සදෙවකා ලොකා, ඔසරන්තු තවන්තිකෙ.

‘‘තෙහි ථුතප්පසත්ථො සො, දස ධම්මෙ සමාදිය;

තෙ ධම්මෙ පරිපූරෙන්තො, පවනං පාවිසී තදා’’ති.

රම්මනගරවාසිනොපි ඛො නගරං පවිසිත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදංසු. සත්ථා තෙසං ධම්මං දෙසෙත්වා මහාජනං සරණාදීසු පතිට්ඨාපෙත්වා රම්මනගරම්හා නික්ඛමිත්වා තතො උද්ධම්පි යාවතායුකං තිට්ඨන්තො සබ්බං බුද්ධකිච්චං කත්වා අනුක්කමෙන අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං සබ්බං බුද්ධවංසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හි තත්ථ –

‘‘තදා තෙ භොජයිත්වාන, සසඞ්ඝං ලොකනායකං;

උපගච්ඡුං සරණං තස්ස, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

‘‘සරණාගමනෙ කඤ්චි, නිවෙසෙති තථාගතො;

කඤ්චි පඤ්චසු සීලෙසු, සීලෙ දසවිධෙ පරං.

‘‘කස්සචි ¶ දෙති සාමඤ්ඤං, චතුරො ඵලමුත්තමෙ;

කස්සචි අසමෙ ධම්මෙ, දෙති සො පටිසම්භිදා.

‘‘කස්සචි ¶ වරසමාපත්තියො, අට්ඨ දෙති නරාසභො;

තිස්සො කස්සචි විජ්ජායො, ඡළභිඤ්ඤා පවෙච්ඡති.

‘‘තෙන යොගෙන ජනකායං, ඔවදති මහාමුනි;

තෙන විත්ථාරිකං ආසි, ලොකනාථස්ස සාසනං.

‘‘මහාහනුසභක්ඛන්ධො, දීපඞ්කරසනාමකො;

බහූ ජනෙ තාරයති, පරිමොචෙති දුග්ගතිං.

‘‘බොධනෙය්යං ජනං දිස්වා, සතසහස්සෙපි යොජනෙ;

ඛණෙන උපගන්ත්වාන, බොධෙති තං මහාමුනි.

‘‘පඨමාභිසමයෙ බුද්ධො, කොටිසතමබොධයි;

දුතියාභිසමයෙ නාථො, නවුතිකොටිමබොධයි.

‘‘යදා ච දෙවභවනම්හි, බුද්ධො ධම්මමදෙසයි;

නවුතිකොටිසහස්සානං, තතියාභිසමයො අහු.

‘‘සන්නිපාතා ¶ තයො ආසුං, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො;

කොටිසතසහස්සානං, පඨමො ආසි සමාගමො.

‘‘පුන නාරදකූටම්හි, පවිවෙකගතෙ ජිනෙ;

ඛීණාසවා වීතමලා, සමිංසු සතකොටියො.

‘‘යම්හි කාලෙ මහාවීරො, සුදස්සනසිලුච්චයෙ;

නවුතිකොටිසහස්සෙහි, පවාරෙසි මහාමුනි.

‘‘අහං තෙන සමයෙන, ජටිලො උග්ගතාපනො;

අන්තලික්ඛම්හි චරණො, පඤ්චාභිඤ්ඤාසු පාරගූ.

‘‘දසවීසසහස්සානං ¶ , ධම්මාභිසමයො අහු;

එකද්වින්නං අභිසමයා, ගණනාතො අසඞ්ඛියා.

‘‘විත්ථාරිකං බාහුජඤ්ඤං, ඉද්ධං ඵීතං අහු තදා;

දීපඞ්කරස්ස භගවතො, සාසනං සුවිසොධිතං.

‘‘චත්තාරි ¶ සතසහස්සානි, ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකා;

දීපඞ්කරං ලොකවිදුං, පරිවාරෙන්ති සබ්බදා.

‘‘යෙ කෙචි තෙන සමයෙන, ජහන්ති මානුසං භවං;

අපත්තමානසා සෙක්ඛා, ගරහිතා භවන්ති තෙ.

‘‘සුපුප්ඵිතං පාවචනං, අරහන්තෙහි තාදිහි;

ඛීණාසවෙහි විමලෙහි, උපසොභති සදෙවකෙ.

‘‘නගරං රම්මවතී නාම, සුදෙවො නාම ඛත්තියො;

සුමෙධා නාම ජනිකා, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

‘‘සුමඞ්ගලො ච තිස්සො ච, අහෙසුං අග්ගසාවකා;

සාගතො නාමුපට්ඨාකො, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

‘‘නන්දා චෙව සුනන්දා ච, අහෙසුං අග්ගසාවිකා;

බොධි තස්ස භගවතො, පිප්ඵලීති පවුච්චති.

‘‘අසීතිහත්ථමුබ්බෙධො, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

සොභති දීපරුක්ඛොව, සාලරාජාව ඵුල්ලිතො.

‘‘සතසහස්සවස්සානි, ආයු තස්ස මහෙසිනො;

තාවතා තිට්ඨමානො සො, තාරෙසි ජනතං බහුං.

‘‘ජොතයිත්වාන ¶ සද්ධම්මං, සන්තාරෙත්වා මහාජනං;

ජලිත්වා අග්ගිඛන්ධොව, නිබ්බුතො සො සසාවකො.

‘‘සා ච ඉද්ධි සො ච යසො, තානි ච පාදෙසු චක්කරතනානි;

සබ්බං තමන්තරහිතං, නනු රිත්තා සබ්බසඞ්ඛාරා’’ති.

දීපඞ්කරස්ස ¶ පන භගවතො අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා කොණ්ඩඤ්ඤො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සං, දුතියෙ කොටිසහස්සං, තතියෙ නවුතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො විජිතාවී නාම චක්කවත්තී හුත්වා කොටිසතසහස්සසඞ්ඛස්ස බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදාසි. සත්ථා බොධිසත්තං ‘‘බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකරිත්වා ධම්මං දෙසෙසි. සො සත්ථු ධම්මකථං සුත්වා රජ්ජං නිය්යාදෙත්වා පබ්බජි. සො තීණි ¶ පිටකානි උග්ගහෙත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච අභිඤ්ඤායො ච උප්පාදෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති. කොණ්ඩඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස පන රම්මවතී නාම නගරං, සුනන්දො නාම ඛත්තියො පිතා, සුජාතා නාම දෙවී මාතා, භද්දො ච සුභද්දො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අනුරුද්ධො නාමුපට්ඨාකො, තිස්සා ච උපතිස්සා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සාලකල්යාණී බොධි, අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං සරීරං, වස්සසතසහස්සං ආයුප්පමාණං අහොසි.

‘‘දීපඞ්කරස්ස අපරෙන, කොණ්ඩඤ්ඤො නාම නායකො;

අනන්තතෙජො අමිතයසො, අප්පමෙය්යො දුරාසදො’’ති.

තස්ස අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා එකස්මිංයෙව කප්පෙ චතුරො බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු මඞ්ගලො, සුමනො, රෙවතො, සොභිතොති. මඞ්ගලස්ස භගවතො තයො සන්නිපාතා අහෙසුං. තෙසු පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ කොටිසහස්සං, තතියෙ නවුතිකොටියො. වෙමාතිකභාතා කිරස්ස ආනන්දකුමාරො නාම නවුතිකොටිසඞ්ඛාය පරිසාය සද්ධිං ධම්මස්සවනත්ථාය සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. සත්ථා තස්ස අනුපුබ්බිං කථං කථෙසි, සො සද්ධිං පරිසාය සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සත්ථා තෙසං කුලපුත්තානං පුබ්බචරිතං ඔලොකෙන්තො ඉද්ධිමයපත්තචීවරස්ස උපනිස්සයං දිස්වා දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති ආහ. සබ්බෙ තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා සට්ඨිවස්සමහාථෙරා විය ආකප්පසම්පන්නා හුත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පරිවාරයිංසු. අයමස්ස තතියො සාවකසන්නිපාතො අහොසි.

යථා ¶ පන අඤ්ඤෙසං බුද්ධානං සමන්තා අසීතිහත්ථප්පමාණායෙව සරීරප්පභා අහොසි, න එවං තස්ස තස්ස පන භගවතො සරීරප්පභා නිච්චකාලං දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි. රුක්ඛපථවිපබ්බතසමුද්දාදයො අන්තමසො උක්ඛලිකාදීනි උපාදාය සුවණ්ණපට්ටපරියොනද්ධා විය අහෙසුං. ආයුප්පමාණං පනස්ස නවුතිවස්සසහස්සානි අහොසි. එත්තකං කාලං චන්දිමසූරියාදයො අත්තනො පභාය විරොචිතුං නාසක්ඛිංසු, රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදො න පඤ්ඤායිත්ථ. දිවා සූරියාලොකෙන විය සත්තා නිච්චං ¶ ¶ බුද්ධාලොකෙනෙව විචරිංසු, සායං පුප්ඵිතකුසුමානං, පාතො රවනකසකුණාදීනඤ්ච වසෙන ලොකො රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදං සල්ලක්ඛෙසි.

කිං පන අඤ්ඤෙසං බුද්ධානං අයමානුභාවො නත්ථීති? නො නත්ථි. තෙපි හි ආකඞ්ඛමානා දසසහස්සිං වා ලොකධාතුං තතො වා භිය්යො ආභාය ඵරෙය්යුං. මඞ්ගලස්ස පන භගවතො පුබ්බපත්ථනාවසෙන අඤ්ඤෙසං බ්යාමප්පභා විය සරීරප්පභා නිච්චකාලමෙව දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි. සො කිර බොධිසත්තචරියකාලෙ වෙස්සන්තරසදිසෙ අත්තභාවෙ ඨිතො සපුත්තදාරො වඞ්කපබ්බතසදිසෙ පබ්බතෙ වසි. අථෙකො ඛරදාඨිකො නාම යක්ඛො මහාපුරිසස්ස දානජ්ඣාසයතං සුත්වා බ්රාහ්මණවණ්ණෙන උපසඞ්කමිත්වා මහාසත්තං ද්වෙ දාරකෙ යාචි. මහාසත්තො ‘‘දදාමි බ්රාහ්මණස්ස පුත්තකෙ’’ති හට්ඨපහට්ඨො උදකපරියන්තං පථවිං කම්පෙන්තො ද්වෙපි දාරකෙ අදාසි. යක්ඛො චඞ්කමනකොටියං ආලම්බනඵලකං නිස්සාය ඨත්වා පස්සන්තස්සෙව මහාසත්තස්ස මූලකලාපෙ විය ද්වෙ දාරකෙ ඛාදි. මහාපුරිසස්ස යක්ඛං ඔලොකෙත්වා මුඛෙ විවටමත්තෙ අග්ගිජාලං විය ලොහිතධාරං උග්ගිරමානං තස්ස මුඛං දිස්වාපි කෙසග්ගමත්තම්පි දොමනස්සං න උප්පජ්ජි. ‘‘සුදින්නං වත මෙ දාන’’න්ති චින්තයතො පනස්ස සරීරෙ මහන්තං පීතිසොමනස්ස උදපාදි. සො ‘‘ඉමස්ස මෙ නිස්සන්දෙන අනාගතෙ ඉමිනාව නීහාරෙන රස්මියො නික්ඛමන්තූ’’ති පත්ථනං අකාසි. තස්ස තං පත්ථනං නිස්සාය බුද්ධභූතස්ස සරීරතො රස්මියො නික්ඛමිත්වා එත්තකං ඨානං ඵරිංසු.

අපරම්පිස්ස පුබ්බචරිතං අත්ථි. සො කිර බොධිසත්තකාලෙ එකස්ස බුද්ධස්ස චෙතියං දිස්වා ‘‘ඉමස්ස බුද්ධස්ස මයා ජීවිතං පරිච්චජිතුං වට්ටතී’’ති දණ්ඩදීපිකාවෙඨනනියාමෙන සකලසරීරං වෙඨාපෙත්වා රතනමත්තමකුළං සතසහස්සග්ඝනිකං සුවණ්ණපාතිං සප්පිස්ස පූරාපෙත්වා තත්ථ සහස්සවට්ටියො ජාලාපෙත්වා තං සීසෙනාදාය සකලසරීරං ජාලාපෙත්වා චෙතියං පදක්ඛිණං කරොන්තො සකලරත්තිං වීතිනාමෙසි. එවං යාව අරුණුග්ගමනා වායමන්තස්සාපිස්ස ලොමකූපමත්තම්පි උසුමං න ගණ්හි. පදුමගබ්භං පවිට්ඨකාලො විය අහොසි. ධම්මො හි නාමෙස අත්තානං රක්ඛන්තං රක්ඛති. තෙනාහ භගවා –

‘‘ධම්මො ¶ ¶ හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං, ධම්මො සුචිණ්ණො සුඛමාවහාති;

එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ, න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී’’ති. (ථෙරගා. 303; ජා. 1.10.102; 1.15.385);

ඉමස්සාපි ¶ කම්මස්ස නිස්සන්දෙන තස්ස භගවතො සරීරොභාසො දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි.

තදා අම්හාකං බොධිසත්තො සුරුචි නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා ‘‘සත්ථාරං නිමන්තෙස්සාමී’’ති උපසඞ්කමිත්වා මධුරධම්මකථං සුත්වා ‘‘ස්වෙ මය්හං භික්ඛං ගණ්හථ, භන්තෙ’’ති ආහ. බ්රාහ්මණ, කිත්තකෙහි තෙ භික්ඛූහි අත්ථොති? ‘‘කිත්තකා පන වො, භන්තෙ, පරිවාරභික්ඛූ’’ති ආහ. තදා පන සත්ථු පඨමසන්නිපාතොයෙව හොති, තස්මා ‘‘කොටිසතසහස්ස’’න්ති ආහ. භන්තෙ, සබ්බෙහිපි සද්ධිං මය්හං ගෙහෙ භික්ඛං ගණ්හථාති. සත්ථා අධිවාසෙසි. බ්රාහ්මණො ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා ගෙහං ගච්ඡන්තො චින්තෙසි – ‘‘අහං එත්තකානං භික්ඛූනං යාගුභත්තවත්ථාදීනි දාතුං සක්කොමි, නිසීදනට්ඨානං පන කථං භවිස්සතී’’ති.

තස්ස සා චින්තා චතුරාසීතියොජනසහස්සමත්ථකෙ ඨිතස්ස දෙවරඤ්ඤො පණ්ඩුකම්බලසිලාසනස්ස උණ්හභාවං ජනෙසි. සක්කො ‘‘කො නු ඛො මං ඉමම්හා ඨානා චාවෙතුකාමො’’ති දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො මහාපුරිසං දිස්වා ‘‘සුරුචි නාම බ්රාහ්මණො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා නිසීදනට්ඨානත්ථාය චින්තෙසි, මයාපි තත්ථ ගන්ත්වා පුඤ්ඤකොට්ඨාසං ගහෙතුං වට්ටතී’’ති වඩ්ඪකිවණ්ණං නිම්මිනිත්වා වාසිඵරසුහත්ථො මහාපුරිසස්ස පුරතො පාතුරහොසි. සො ‘‘අත්ථි නු ඛො කස්සචි භතියා කත්තබ්බ’’න්ති ආහ. මහාපුරිසො තං දිස්වා ‘‘කිං කම්මං කරිස්සසී’’ති ආහ. ‘‘මම අජානනසිප්පං නාම නත්ථි, ගෙහං වා මණ්ඩපං වා යො යං කාරෙති, තස්ස තං කාතුං ජානාමී’’ති. ‘‘තෙන හි මය්හං කම්මං අත්ථී’’ති. ‘‘කිං අය්යා’’ති? ‘‘ස්වාතනාය මෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ නිමන්තිතා, තෙසං නිසීදනමණ්ඩපං කරිස්සසී’’ති. ‘‘අහං නාම කරෙය්යං, සචෙ මම භතිං දාතුං සක්ඛිස්සථා’’ති. ‘‘සක්ඛිස්සාමි තාතා’’ති. ‘‘සාධු කරිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා එකං පදෙසං ඔලොකෙසි, ද්වාදසතෙරසයොජනප්පමාණො පදෙසො කසිණමණ්ඩලං ¶ විය සමතලො අහොසි. සො ‘‘එත්තකෙ ඨානෙ සත්තරතනමයො මණ්ඩපො උට්ඨහතූ’’ති චින්තෙත්වා ඔලොකෙසි. තාවදෙව පථවිං භින්දිත්වා මණ්ඩපො උට්ඨහි. තස්ස සොවණ්ණමයෙසු ථම්භෙසු රජතමයා ඝටකා අහෙසුං, රජතමයෙසු සොවණ්ණමයා, මණිත්ථම්භෙසු පවාළමයා, පවාළත්ථම්භෙසු මණිමයා, සත්තරතනමයෙසු සත්තරතනමයාව ඝටකා අහෙසුං ¶ . තතො ‘‘මණ්ඩපස්ස අන්තරන්තරෙන කිඞ්කිණිකජාලං ඔලම්බතූ’’ති ඔලොකෙසි, සහ ඔලොකනෙනෙව කිඞ්කිණිකජාලං ඔලම්බි, යස්ස මන්දවාතෙරිතස්ස පඤ්චඞ්ගිකස්සෙව තූරියස්ස මධුරසද්දො නිග්ගච්ඡති, දිබ්බසඞ්ගීතිවත්තනකාලො විය හොති. ‘‘අන්තරන්තරා ගන්ධදාමමාලාදාමානි ඔලම්බන්තූ’’ති චින්තෙසි, දාමානි ඔලම්බිංසු. ‘‘කොටිසතසහස්සසඞ්ඛානං භික්ඛූනං ¶ ආසනානි ච ආධාරකානි ච පථවිං භින්දිත්වා උට්ඨහන්තූ’’ති චින්තෙසි, තාවදෙව උට්ඨහිංසු. ‘‘කොණෙ කොණෙ එකෙකා උදකචාටියො උට්ඨහන්තූ’’ති චින්තෙසි, උදකචාටියො උට්ඨහිංසු.

එත්තකං මාපෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘එහි අය්ය, තව මණ්ඩපං ඔලොකෙත්වා මය්හං භතිං දෙහී’’ති ආහ. මහාපුරිසො ගන්ත්වා මණ්ඩපං ඔලොකෙසි, ඔලොකෙන්තස්සෙවස්ස සකලසරීරං පඤ්චවණ්ණාය පීතියා නිරන්තරං ඵුටං අහොසි. අථස්ස මණ්ඩපං ඔලොකයතො එතදහොසි – ‘‘නායං මණ්ඩපො මනුස්සභූතෙන කතො, මය්හං පන අජ්ඣාසයං මය්හං ගුණං ආගම්ම අද්ධා සක්කභවනං උණ්හං අහොසි, තතො සක්කෙන දෙවරඤ්ඤා අයං මණ්ඩපො කාරිතො භවිස්සතී’’ති. ‘‘න ඛො පන මෙ යුත්තං එවරූපෙ මණ්ඩපෙ එකදිවසංයෙව දානං දාතුං, සත්තාහං දස්සාමී’’ති චින්තෙසි. බාහිරකදානඤ්හි කිත්තකම්පි සමානං බොධිසත්තානං තුට්ඨිං කාතුං න සක්කොති, අලඞ්කතසීසං පන ඡින්දිත්වා අඤ්ජිතඅක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා හදයමංසං වා උබ්බට්ටෙත්වා දින්නකාලෙ බොධිසත්තානං චාගං නිස්සාය තුට්ඨි නාම හොති. අම්හාකම්පි හි බොධිසත්තස්ස සිවිජාතකෙ දෙවසිකං පඤ්ච කහාපණසතසහස්සානි විස්සජ්ජෙත්වා චතූසු ද්වාරෙසු නගරමජ්ඣෙ ච දානං දෙන්තස්ස තං දානං චාගතුට්ඨිං උප්පාදෙතුං නාසක්ඛි. යදා පනස්ස බ්රාහ්මණවණ්ණෙන ආගන්ත්වා සක්කො දෙවරාජා අක්ඛීනි යාචි, තදා තානි උප්පාටෙත්වා දදමානස්සෙව හාසො උප්පජ්ජි, කෙසග්ගමත්තම්පි චිත්තස්ස අඤ්ඤථත්තං නාහොසි. එවං දානං නිස්සාය බොධිසත්තානං තිත්ති නාම නත්ථි. තස්මා සොපි මහාපුරිසො ¶ ‘‘සත්තාහං මයා කොටිසතසහස්සසඞ්ඛානං භික්ඛූනං දානං දාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා තස්මිං මණ්ඩපෙ බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිසීදාපෙත්වා සත්තාහං ගවපානං නාම දානං අදාසි. ගවපානන්ති මහන්තෙ මහන්තෙ කොලම්බෙ ඛීරස්ස පූරෙත්වා උද්ධනෙසු ආරොපෙත්වා ඝනපාකපක්කෙ ඛීරෙ ථොකෙ තණ්ඩුලෙ පක්ඛිපිත්වා පක්කමධුසක්කරාචුණ්ණසප්පීහි අභිසඞ්ඛතං භොජනං වුච්චති. මනුස්සායෙව පන පරිවිසිතුං නාසක්ඛිංසු, දෙවාපි එකන්තරිකා හුත්වා පරිවිසිංසු. ද්වාදසතෙරසයොජනප්පමාණං ඨානම්පි භික්ඛූ ගණ්හිතුං නප්පහොසියෙව. තෙ පන භික්ඛූ අත්තනො අත්තනො ආනුභාවෙන නිසීදිංසු. පරියොසානදිවසෙ සබ්බභික්ඛූනං පත්තානි ධොවාපෙත්වා භෙසජ්ජත්ථාය සප්පිනවනීතමධුඵාණිතාදීනි පූරෙත්වා තිචීවරෙහි සද්ධිං අදාසි, සඞ්ඝනවකභික්ඛුනා ලද්ධචීවරසාටකා සතසහස්සග්ඝනකා අහෙසුං.

සත්ථා ¶ අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘අයං පුරිසො එවරූපං මහාදානං අදාසි, කො නු ඛො භවිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘අනාගතෙ කප්පසතසහස්සාධිකානං ද්වින්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’’ති දිස්වා මහාපුරිසං ආමන්තෙත්වා ‘‘ත්වං එත්තකං ¶ නාම කාලං අතික්කමිත්වා ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. මහාපුරිසො බ්යාකරණං සුත්වා ‘‘අහං කිර බුද්ධො භවිස්සාමි, කො මෙ ඝරාවාසෙන අත්ථො, පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තථාරූපං සම්පත්තිං ඛෙළපිණ්ඩං විය පහාය සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති.

මඞ්ගලස්ස පන භගවතො නගරං උත්තරං නාම අහොසි, පිතාපි උත්තරො නාම ඛත්තියො, මාතාපි උත්තරා නාම දෙවී, සුදෙවො ච ධම්මසෙනො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, පාලිතො නාමුපට්ඨාකො, සීවලී ච අසොකා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛො බොධි, අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි. නවුතිවස්සසහස්සානි ඨත්වා පරිනිබ්බුතෙ පන තස්මිං භගවති එකප්පහාරෙනෙව දස චක්කවාළසහස්සානි එකන්ධකාරානි අහෙසුං. සබ්බචක්කවාළෙසු මනුස්සානං මහන්තං ආරොදනපරිදෙවනං අහොසි.

‘‘කොණ්ඩඤ්ඤස්ස ¶ අපරෙන, මඞ්ගලො නාම නායකො;

තමං ලොකෙ නිහන්ත්වාන, ධම්මොක්කමභිධාරයී’’ති.

එවං දසසහස්සිලොකධාතුං අන්ධකාරං කත්වා පරිනිබ්බුතස්ස තස්ස භගවතො අපරභාගෙ සුමනො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ කඤ්චනපබ්බතම්හි නවුතිකොටිසහස්සානි, තතියෙ අසීතිකොටිසහස්සානි. තදා මහාසත්තො අතුලො නාම නාගරාජා අහොසි මහිද්ධිකො මහානුභාවො. සො ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා ඤාතිසඞ්ඝපරිවුතො නාගභවනා නික්ඛමිත්වා කොටිසතසහස්සභික්ඛුපරිවාරස්ස තස්ස භගවතො දිබ්බතූරියෙහි උපහාරං කාරෙත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා පච්චෙකං දුස්සයුගානි දත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො නගරං ඛෙමං නාම අහොසි, සුදත්තො නාම රාජා පිතා, සිරිමා නාම මාතා, සරණො ච භාවිතත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, උදෙනො නාමුපට්ඨාකො, සොණා ච උපසොණා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛො බොධි, නවුතිහත්ථුබ්බෙධං සරීරං, නවුතියෙව වස්සසහස්සානි ආයුප්පමාණං අහොසි.

‘‘මඞ්ගලස්ස ¶ අපරෙන, සුමනො නාම නායකො;

සබ්බධම්මෙහි අසමො, සබ්බසත්තානමුත්තමො’’ති.

තස්ස ¶ අපරභාගෙ රෙවතො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ ගණනා නත්ථි, දුතියෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, තථා තතියෙ. තදා බොධිසත්තො අතිදෙවො නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාය සිරස්මිං අඤ්ජලිං ඨපෙත්වා තස්ස සත්ථුනො කිලෙසප්පහානෙ වණ්ණං වත්වා උත්තරාසඞ්ගෙන පූජං අකාසි. සොපි නං ‘‘බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස පන භගවතො නගරං ධඤ්ඤවතී නාම අහොසි, පිතා විපුලො නාම ඛත්තියො, මාතාපි විපුලා නාම දෙවී, වරුණො ච බ්රහ්මදෙවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සම්භවො නාමුපට්ඨාකො, භද්දා ච සුභද්දා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛොව බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, ආයු සට්ඨි වස්සසහස්සානීති.

‘‘සුමනස්ස ¶ අපරෙන, රෙවතො නාම නායකො;

අනූපමො අසදිසො, අතුලො උත්තමො ජිනො’’ති.

තස්ස අපරභාගෙ සොභිතො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො අජිතො නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාය බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදාසි. සොපි නං ‘‘බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස පන භගවතො සුධම්මං නාම නගරං අහොසි, පිතාපි සුධම්මො නාම රාජා, මාතාපි සුධම්මා නාම දෙවී, අසමො ච සුනෙත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අනොමො නාමුපට්ඨාකො, නකුලා ච සුජාතා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛොව බොධි, අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සානි ආයුප්පමාණන්ති.

‘‘රෙවතස්ස අපරෙන, සොභිතො නාම නායකො;

සමාහිතො සන්තචිත්තො, අසමො අප්පටිපුග්ගලො’’ති.

තස්ස අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා එකස්මිංයෙව කප්පෙ තයො බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු අනොමදස්සී පදුමො නාරදොති. අනොමදස්සිස්ස භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ භික්ඛූ අට්ඨසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ සත්ත, තතියෙ ඡ. තදා බොධිසත්තො ¶ එකො යක්ඛසෙනාපති අහොසි මහිද්ධිකො මහානුභාවො අනෙකකොටිසතසහස්සානං ¶ යක්ඛානං අධිපති. සො ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා ආගන්ත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදාසි. සත්ථාපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. අනොමදස්සිස්ස පන භගවතො චන්දවතී නාම නගරං අහොසි, යසවා නාම රාජා පිතා, යසොධරා නාම මාතා, නිසභො ච අනොමො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වරුණො නාමුපට්ඨාකො, සුන්දරී ච සුමනා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, අජ්ජුනරුක්ඛො බොධි, අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

‘‘සොභිතස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

අනොමදස්සී අමිතයසො, තෙජස්සී දුරතික්කමො’’ති.

තස්ස ¶ අපරභාගෙ පදුමො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො භාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ තීණි සතසහස්සානි, තතියෙ අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ මහාවනසණ්ඩවාසීනං භික්ඛූනං ද්වෙ සතසහස්සානි. තදා තථාගතෙ තස්මිං වනසණ්ඩෙ වසන්තෙ බොධිසත්තො සීහො හුත්වා සත්ථාරං නිරොධසමාපත්තිං සමාපන්නං දිස්වා පසන්නචිත්තො වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පීතිසොමනස්සජාතො තික්ඛත්තුං සීහනාදං නදිත්වා සත්තාහං බුද්ධාරම්මණපීතිං අවිජහිත්වා පීතිසුඛෙනෙව ගොචරාය අපක්කමිත්වා ජීවිතපරිච්චාගං කත්වා පයිරුපාසමානො අට්ඨාසි. සත්ථා සත්තාහච්චයෙන නිරොධා වුට්ඨිතො සීහං ඔලොකෙත්වා ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝෙපි චිත්තං පසාදෙත්වා සඞ්ඝං වන්දිස්සතීති භික්ඛුසඞ්ඝො ආගච්ඡතූ’’ති චින්තෙසි. භික්ඛූ තාවදෙව ආගමිංසු. සීහො සඞ්ඝෙ චිත්තං පසාදෙසි. සත්ථා තස්ස මනං ඔලොකෙත්වා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. පදුමස්ස පන භගවතො චම්පකං නාම නගරං අහොසි, අසමො නාම රාජා පිතා, අසමා නාම දෙවී මාතා, සාලො ච උපසාලො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වරුණො නාමුපට්ඨාකො, රාමා ච සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සොණරුක්ඛො නාම බොධි, අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි, ආයු වස්සසතසහස්සන්ති.

‘‘අනොමදස්සිස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

පදුමො නාම නාමෙන, අසමො අප්පටිපුග්ගලො’’ති.

තස්ස අපරභාගෙ නාරදො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ ¶ නවුතිකොටිසහස්සානි, තතියෙ අසීතිකොටිසහස්සානි ¶ . තදා බොධිසත්තො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා පඤ්චසු අභිඤ්ඤාසු අට්ඨසු ච සමාපත්තීසු චිණ්ණවසී හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා ලොහිතචන්දනෙන පූජං අකාසි. සොපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො ධඤ්ඤවතී නාම නගරං අහොසි, සුදෙවො නාම ඛත්තියො පිතා, අනොමා නාම මාතා, සද්දසාලො ච ජිතමිත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වාසෙට්ඨො නාමුපට්ඨාකො ¶ , උත්තරා ච ඵග්ගුනී ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහාසොණරුක්ඛො නාම බොධි, සරීරං අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, නවුතිවස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘පදුමස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

නාරදො නාම නාමෙන, අසමො අප්පටිපුග්ගලො’’ති.

නාරදබුද්ධස්ස අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා ඉතො සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ එකස්මිං කප්පෙ එකොව පදුමුත්තරබුද්ධො නාම උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ වෙභාරපබ්බතෙ නවුතිකොටිසහස්සානි, තතියෙ අසීතිකොටිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො ජටිලො නාම මහාරට්ඨියො හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සචීවරං දානං අදාසි. සොපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. පදුමුත්තරස්ස පන භගවතො කාලෙ තිත්ථියා නාම නාහෙසුං. සබ්බෙ දෙවමනුස්සා බුද්ධමෙව සරණං අගමංසු. තස්ස නගරං හංසවතී නාම අහොසි, පිතා ආනන්දො නාම ඛත්තියො, මාතා සුජාතා නාම දෙවී, දෙවලො ච සුජාතො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සුමනො නාමුපට්ඨාකො, අමිතා ච අසමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සලලරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා සමන්තතො ද්වාදස යොජනානි ගණ්හි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

‘‘නාරදස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

පදුමුත්තරො නාම ජිනො, අක්ඛොභො සාගරූපමො’’ති.

තස්ස අපරභාගෙ සත්තති කප්පසහස්සානි අතික්කමිත්වා සුමෙධො සුජාතො චාති එකස්මිං කප්පෙ ද්වෙ බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. සුමෙධස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං, පඨමසන්නිපාතෙ සුදස්සනනගරෙ කොටිසතඛීණාසවා අහෙසුං, දුතියෙ පන නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො උත්තරො නාම මාණවො හුත්වා නිදහිත්වා ඨපිතංයෙව අසීතිකොටිධනං ¶ ¶ විස්සජ්ජෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා ධම්මං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාය ¶ නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. සොපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. සුමෙධස්ස භගවතො සුදස්සනං නාම නගරං අහොසි, සුදත්තො නාම රාජා පිතා, මාතාපි සුදත්තා නාම, සරණො ච සබ්බකාමො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සාගරො නාමුපට්ඨාකො, රාමා ච සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහානීපරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, ආයු නවුති වස්සසහස්සානීති.

‘‘පදුමුත්තරස්ස අපරෙන, සුමෙධො නාම නායකො;

දුරාසදො උග්ගතෙජො, සබ්බලොකුත්තමො මුනී’’ති.

තස්ස අපරභාගෙ සුජාතො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ සට්ඨි භික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ පඤ්ඤාසං, තතියෙ චත්තාලීසං. තදා බොධිසත්තො චක්කවත්තිරාජා හුත්වා ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සද්ධිං සත්තහි රතනෙහි චතුමහාදීපරජ්ජං දත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. සකලරට්ඨවාසිනො රට්ඨුප්පාදං ගහෙත්වා ආරාමිකකිච්චං සාධෙන්තා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිච්චං මහාදානං අදංසු. සොපි නං සත්ථා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො නගරං සුමඞ්ගලං නාම අහොසි, උග්ගතො නාම රාජා පිතා, පභාවතී නාම මාතා, සුදස්සනො ච සුදෙවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, නාරදො නාමුපට්ඨාකො, නාගා ච නාගසමාලා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහාවෙළුරුක්ඛො බොධි. සො කිර මන්දච්ඡිද්දො ඝනක්ඛන්ධො උපරි නිග්ගතාහි මහාසාඛාහි මොරපිඤ්ඡකලාපො විය විරොචිත්ථ. තස්ස භගවතො සරීරං පණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, ආයු නවුති වස්සසහස්සානීති.

‘‘තත්ථෙව මණ්ඩකප්පම්හි, සුජාතො නාම නායකො;

සීහහනුසභක්ඛන්ධො, අප්පමෙය්යො දුරාසදො’’ති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො අට්ඨාරසකප්පසතමත්ථකෙ එකස්මිං කප්පෙ පියදස්සී, අත්ථදස්සී, ධම්මදස්සීති තයො බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. පියදස්සිස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමෙ කොටිසතසහස්සා භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො කස්සපො නාම මාණවො තිණ්ණං වෙදානං පාරං ගතො හුත්වා ¶ සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා කොටිසතසහස්සධනපරිච්චාගෙන සඞ්ඝාරාමං ¶ කාරෙත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාසි. අථ නං ¶ සත්ථා ‘‘අට්ඨාරසකප්පසතච්චයෙන බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො අනොමං නාම නගරං අහොසි, පිතා සුදින්නො නාම රාජා, මාතා චන්දා නාම දෙවී, පාලිතො ච සබ්බදස්සී ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සොභිතො නාමුපට්ඨාකො, සුජාතා ච ධම්මදින්නා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, කකුධරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘සුජාතස්ස අපරෙන, සයම්භූ ලොකනායකො;

දුරාසදො අසමසමො, පියදස්සී මහායසො’’ති.

තස්ස අපරභාගෙ අත්ථදස්සී නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමෙ අට්ඨනවුති භික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ අට්ඨාසීතිසතසහස්සානි, තථා තතියෙ. තදා බොධිසත්තො සුසීමො නාම මහිද්ධිකො තාපසො හුත්වා දෙවලොකතො මන්දාරවපුප්ඵච්ඡත්තං ආහරිත්වා සත්ථාරං පූජෙසි, සොපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො සොභිතං නාම නගරං අහොසි, සාගරො නාම රාජා පිතා, සුදස්සනා නාම මාතා, සන්තො ච උපසන්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අභයො නාමුපට්ඨාකො, ධම්මා ච සුධම්මා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, චම්පකරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා සමන්තතො සබ්බකාලං යොජනමත්තං ඵරිත්වා අට්ඨාසි, ආයු වස්සසතසහස්සන්ති.

‘‘තත්ථෙව මණ්ඩකප්පම්හි, අත්ථදස්සී නරාසභො;

මහාතමං නිහන්ත්වාන, පත්තො සම්බොධිමුත්තම’’න්ති.

තස්ස අපරභාගෙ ධම්මදස්සී නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමෙ කොටිසතං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ සත්තතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො සක්කො දෙවරාජා හුත්වා දිබ්බගන්ධපුප්ඵෙහි ච දිබ්බතූරියෙහි ච පූජං අකාසි, සොපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො සරණං නාම නගරං අහොසි, පිතා සරණො නාම රාජා, මාතා සුනන්දා නාම, පදුමො ච ඵුස්සදෙවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සුනෙත්තො නාමුපට්ඨාකො ¶ , ඛෙමා ච සබ්බනාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, රත්තඞ්කුරරුක්ඛො බොධි, ‘‘බිම්බිජාලො’’තිපි වුච්චති, සරීරං පනස්ස අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

‘‘තත්ථෙව ¶ මණ්ඩකප්පම්හි, ධම්මදස්සී මහායසො;

තමන්ධකාරං විධමිත්වා, අතිරොචති සදෙවකෙ’’ති.

තස්ස ¶ අපරභාගෙ ඉතො චතුනවුතිකප්පමත්ථකෙ එකස්මිං කප්පෙ එකොව සිද්ධත්ථො නාම බුද්ධො උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො උග්ගතෙජො අභිඤ්ඤාබලසම්පන්නො මඞ්ගලො නාම තාපසො හුත්වා මහාජම්බුඵලං ආහරිත්වා තථාගතස්ස අදාසි. සත්ථා තං ඵලං පරිභුඤ්ජිත්වා ‘‘චතුනවුතිකප්පමත්ථකෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බොධිසත්තං බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො නගරං වෙභාරං නාම අහොසි, පිතා ජයසෙනො නාම රාජා, මාතා සුඵස්සා නාම, සම්බලො ච සුමිත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, රෙවතො නාමුපට්ඨාකො, සීවලී ච සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, කණිකාරරුක්ඛො බොධි, සරීරං සට්ඨිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

‘‘ධම්මදස්සිස්ස අපරෙන, සිද්ධත්ථො නාම නායකො;

නිහනිත්වා තමං සබ්බං, සූරියො අබ්භුග්ගතො යථා’’ති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො ද්වානවුතිකප්පමත්ථකෙ තිස්සො ඵුස්සොති එකස්මිං කප්පෙ ද්වෙ බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. තිස්සස්ස භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ භික්ඛූනං කොටිසතං අහොසි, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො මහාභොගො මහායසො සුජාතො නාම ඛත්තියො හුත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා මහිද්ධිකභාවං පත්වා ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා දිබ්බමන්දාරවපදුමපාරිච්ඡත්තකපුප්ඵානි ආදාය චතුපරිසමජ්ඣෙ ගච්ඡන්තං තථාගතං පූජෙසි, ආකාසෙ පුප්ඵවිතානං අකාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘ඉතො ද්වානවුතිකප්පෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො ඛෙමං නාම නගරං අහොසි, පිතා ජනසන්ධො නාම ඛත්තියො, මාතා පදුමා නාම ¶ , බ්රහ්මදෙවො ච උදයො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සමඞ්ගො නාමුපට්ඨාකො, ඵුස්සා ච සුදත්තා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, අසනරුක්ඛො බොධි, සරීරං සට්ඨිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

‘‘සිද්ධත්ථස්ස අපරෙන, අසමො අප්පටිපුග්ගලො;

අනන්තසීලො අමිතයසො, තිස්සො ලොකග්ගනායකො’’ති.

තස්ස ¶ අපරභාගෙ ඵුස්සො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ සට්ඨි භික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ පණ්ණාස, තතියෙ ද්වත්තිංස. තදා බොධිසත්තො විජිතාවී නාම ඛත්තියො හුත්වා මහාරජ්ජං පහාය සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තීණි පිටකානි ¶ උග්ගහෙත්වා මහාජනස්ස ධම්මකථං කථෙසි, සීලපාරමිඤ්ච පූරෙසි. සොපි නං ‘‘බුද්ධො භවිස්සසී’’ති තථෙව බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො කාසී නාම නගරං අහොසි, ජයසෙනො නාම රාජා පිතා, සිරිමා නාම මාතා, සුරක්ඛිතො ච ධම්මසෙනො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සභියො නාමුපට්ඨාකො, චාලා ච උපචාලා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, ආමලකරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘තත්ථෙව මණ්ඩකප්පම්හි, අහු සත්ථා අනුත්තරො;

අනූපමො අසමසමො, ඵුස්සො ලොකග්ගනායකො’’ති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො එකනවුතිකප්පෙ විපස්සී නාම භගවා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ අට්ඨසට්ඨි භික්ඛුසතසහස්සං අහොසි, දුතියෙ එකසතසහස්සං, තතියෙ අසීතිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො මහිද්ධිකො මහානුභාවො අතුලො නාම නාගරාජා හුත්වා සත්තරතනඛචිතං සොවණ්ණමයං මහාපීඨං භගවතො අදාසි. සොපි නං ‘‘ඉතො එකනවුතිකප්පෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො බන්ධුමතී නාම නගරං අහොසි, බන්ධුමා නාම රාජා පිතා, බන්ධුමතී නාම මාතා, ඛණ්ඩො ච තිස්සො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අසොකො නාමුපට්ඨාකො, චන්දා ච චන්දමිත්තා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, පාටලිරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං ¶ අහොසි, සරීරප්පභා සදා සත්ත යොජනානි ඵරිත්වා අට්ඨාසි, අසීති වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘ඵුස්සස්ස ච අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

විපස්සී නාම නාමෙන, ලොකෙ උප්පජ්ජි චක්ඛුමා’’ති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො එකතිංසකප්පෙ සිඛී ච වෙස්සභූ චාති ද්වෙ බුද්ධා අහෙසුං. සිඛිස්සාපි භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ භික්ඛුසතසහස්සං අහොසි, දුතියෙ අසීතිසහස්සානි, තතියෙ සත්තත්තිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො අරින්දමො නාම රාජා හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සචීවරං මහාදානං පවත්තෙත්වා සත්තරතනපටිමණ්ඩිතං හත්ථිරතනං දත්වා හත්ථිප්පමාණං කත්වා කප්පියභණ්ඩං අදාසි. සොපි නං ‘‘ඉතො ¶ කතිංසකප්පෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො අරුණවතී නාම නගරං අහොසි, අරුණො නාම ඛත්තියො පිතා, පභාවතී නාම මාතා, අභිභූ ච සම්භවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, ඛෙමඞ්කරො නාමුපට්ඨාකො, සඛිලා ච පදුමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, පුණ්ඩරීකරුක්ඛො බොධි, සරීරං ¶ සත්තතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා යොජනත්තයං ඵරිත්වා අට්ඨාසි, සත්තති වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘විපස්සිස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

සිඛිව්හයො නාම ජිනො, අසමො අප්පටිපුග්ගලො’’ති.

තස්ස අපරභාගෙ වෙස්සභූ නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ අසීති භික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ සත්තති, තතියෙ සට්ඨි. තදා බොධිසත්තො සුදස්සනො නාම රාජා හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සචීවරං මහාදානං දත්වා තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ආචාරගුණසම්පන්නො බුද්ධරතනෙ චිත්තීකාරපීතිබහුලො අහොසි. සොපි නං භගවා ‘‘ඉතො එකතිංසකප්පෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස පන භගවතො අනොමං නාම නගරං අහොසි, සුප්පතීතො නාම රාජා පිතා, යසවතී නාම මාතා ¶ , සොණො ච උත්තරො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, උපසන්තො නාමුපට්ඨාකො, දාමා ච සමාලා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සාලරුක්ඛො බොධි, සරීරං සට්ඨිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සට්ඨි වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘තත්ථෙව මණ්ඩකප්පම්හි, අසමො අප්පටිපුග්ගලො;

වෙස්සභූ නාම නාමෙන, ලොකෙ උප්පජ්ජි සො ජිනො’’ති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉමස්මිං කප්පෙ චත්තාරො බුද්ධා නිබ්බත්තා කකුසන්ධො, කොණාගමනො, කස්සපො, අම්හාකං භගවාති. කකුසන්ධස්ස භගවතො එකොව සාවකසන්නිපාතො, තත්ථ චත්තාලීස භික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තදා බොධිසත්තො ඛෙමො නාම රාජා හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සපත්තචීවරං මහාදානඤ්චෙව අඤ්ජනාදිභෙසජ්ජානි ච දත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පබ්බජි. සොපි නං සත්ථා බ්යාකාසි. කකුසන්ධස්ස පන භගවතො ඛෙමං නාම නගරං අහොසි, අග්ගිදත්තො නාම බ්රාහ්මණො පිතා, විසාඛා නාම බ්රාහ්මණී මාතා, විධුරො ච සඤ්ජීවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, බුද්ධිජො නාමුපට්ඨාකො, සාමා ච චම්පකා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා ¶ , මහාසිරීසරුක්ඛො බොධි, සරීරං චත්තාලීසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, චත්තාලීස වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘වෙස්සභුස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

කකුසන්ධො නාම නාමෙන, අප්පමෙය්යො දුරාසදො’’ති.

තස්ස ¶ අපරභාගෙ කොණාගමනො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි එකො සාවකසන්නිපාතො, තත්ථ තිංස භික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තදා බොධිසත්තො පබ්බතො නාම රාජා හුත්වා අමච්චගණපරිවුතො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මදෙසනං සුත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා පට්ටුණ්ණචීනපට්ටකොසෙය්යකම්බලදුකූලානි චෙව සුවණ්ණපාදුකඤ්ච දත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. සොපි නං බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො සොභවතී නාම නගරං අහොසි, යඤ්ඤදත්තො නාම බ්රාහ්මණො පිතා, උත්තරා නාම බ්රාහ්මණී මාතා, භිය්යසො ච උත්තරො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සොත්ථිජො නාමුපට්ඨාකො, සමුද්දා ච උත්තරා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, උදුම්බරරුක්ඛො බොධි, සරීරං තිංසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, තිංස වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘කකුසන්ධස්ස ¶ අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

කොණාගමනො නාම ජිනො, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො’’ති.

තස්ස අපරභාගෙ කස්සපො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි එකො සාවකසන්නිපාතො, තත්ථ වීසති භික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තදා බොධිසත්තො ජොතිපාලො නාම මාණවො හුත්වා තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ භූමියඤ්ච අන්තලික්ඛෙ ච පාකටො ඝටීකාරස්ස කුම්භකාරස්ස මිත්තො අහොසි. සො තෙන සද්ධිං සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මකථං සුත්වා පබ්බජිත්වා ආරද්ධවීරියො තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා වත්තාවත්තසම්පත්තියා බුද්ධස්ස සාසනං සොභෙසි. සොපි නං බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො ජාතනගරං බාරාණසී නාම අහොසි, බ්රහ්මදත්තො නාම බ්රාහ්මණො පිතා, ධනවතී නාම බ්රාහ්මණී මාතා, තිස්සො ච භාරද්වාජො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සබ්බමිත්තො නාමුපට්ඨාකො, අනුළා ච උරුවෙළා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නිග්රොධරුක්ඛො බොධි, සරීරං වීසතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වීසති වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘කොණාගමනස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

කස්සපො නාම ගොත්තෙන, ධම්මරාජා පභඞ්කරො’’ති.

යස්මිං ¶ පන කප්පෙ දීපඞ්කරො දසබලො උදපාදි, තස්මිං අඤ්ඤෙපි තයො බුද්ධා අහෙසුං. තෙසං සන්තිකා බොධිසත්තස්ස බ්යාකරණං නත්ථි, තස්මා ¶ තෙ ඉධ න දස්සිතා. අට්ඨකථායං පන තම්හා කප්පා පට්ඨාය සබ්බෙපි බුද්ධෙ දස්සෙතුං ඉදං වුත්තං –

‘‘තණ්හඞ්කරො මෙධඞ්කරො, අථොපි සරණඞ්කරො;

දීපඞ්කරො ච සම්බුද්ධො, කොණ්ඩඤ්ඤො ද්විපදුත්තමො.

‘‘මඞ්ගලො ච සුමනො ච, රෙවතො සොභිතො මුනි;

අනොමදස්සී පදුමො, නාරදො පදුමුත්තරො.

‘‘සුමෙධො ච සුජාතො ච, පියදස්සී මහායසො;

අත්ථදස්සී ධම්මදස්සී, සිද්ධත්ථො ලොකනායකො.

‘‘තිස්සො ඵුස්සො ච සම්බුද්ධො, විපස්සී සිඛි වෙස්සභූ;

කකුසන්ධො කොණාගමනො, කස්සපො චාති නායකො.

‘‘එතෙ ¶ අහෙසුං සම්බුද්ධා, වීතරාගා සමාහිතා;

සතරංසීව උප්පන්නා, මහාතමවිනොදනා;

ජලිත්වා අග්ගිඛන්ධාව, නිබ්බුතා තෙ සසාවකා’’ති.

තත්ථ අම්හාකං බොධිසත්තො දීපඞ්කරාදීනං චතුවීසතියා බුද්ධානං සන්තිකෙ අධිකාරං කරොන්තො කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි ආගතො. කස්සපස්ස පන භගවතො ඔරභාගෙ ඨපෙත්වා ඉමං සම්මාසම්බුද්ධං අඤ්ඤො බුද්ධො නාම නත්ථි. ඉති දීපඞ්කරාදීනං චතුවීසතියා බුද්ධානං සන්තිකෙ ලද්ධබ්යාකරණො පන බොධිසත්තො යෙනෙන –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතී’’ති. (බු. වං. 2.59) –

ඉමෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා දීපඞ්කරපාදමූලෙ කතාභිනීහාරෙන ‘‘හන්ද බුද්ධකරෙ ධම්මෙ, විචිනාමි ඉතො ¶ චිතො’’ති උස්සාහං කත්වා ‘‘විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, පඨමං දානපාරමි’’න්ති දානපාරමිතාදයො බුද්ධකාරකධම්මා දිට්ඨා, තෙ පූරෙන්තොයෙව යාව වෙස්සන්තරත්තභාවා ආගමි. ආගච්ඡන්තො ච යෙ තෙ කතාභිනීහාරානං බොධිසත්තානං ආනිසංසා සංවණ්ණිතා –

‘‘එවං සබ්බඞ්ගසම්පන්නා, බොධියා නියතා නරා;

සංසරං දීඝමද්ධානං, කප්පකොටිසතෙහිපි.

‘‘අවීචිම්හි නුප්පජ්ජන්ති, තථා ලොකන්තරෙසු ච;

නිජ්ඣාමතණ්හා ඛුප්පිපාසා, න හොන්ති කාලකඤ්ජකා.

‘‘න හොන්ති ඛුද්දකා පාණා, උප්පජ්ජන්තාපි දුග්ගතිං;

ජායමානා ¶ මනුස්සෙසු, ජච්චන්ධා න භවන්ති තෙ.

‘‘සොතවෙකල්ලතා නත්ථි, න භවන්ති මූගපක්ඛිකා;

ඉත්ථිභාවං න ගච්ඡන්ති, උභතොබ්යඤ්ජනපණ්ඩකා.

‘‘න භවන්ති පරියාපන්නා, බොධියා නියතා නරා;

මුත්තා ආනන්තරිකෙහි, සබ්බත්ථ සුද්ධගොචරා.

‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිං ¶ න සෙවන්ති, කම්මකිරියදස්සනා;

වසමානාපි සග්ගෙසු, අසඤ්ඤං නූපපජ්ජරෙ.

‘‘සුද්ධාවාසෙසු දෙවෙසු, හෙතු නාම න විජ්ජති;

නෙක්ඛම්මනින්නා සප්පුරිසා, විසංයුත්තා භවාභවෙ;

චරන්ති ලොකත්ථචරියායො, පූරෙන්ති සබ්බපාරමී’’ති.

තෙ ආනිසංසෙ අධිගන්ත්වාව ආගතො. පාරමියො පූරෙන්තස්ස චස්ස අකිත්තිබ්රාහ්මණකාලෙ සඞ්ඛබ්රාහ්මණකාලෙ ධනඤ්චයරාජකාලෙ මහාසුදස්සනකාලෙ මහාගොවින්දකාලෙ නිමිමහාරාජකාලෙ චන්දකුමාරකාලෙ විසය්හසෙට්ඨිකාලෙ සිවිරාජකාලෙ වෙස්සන්තරකාලෙති දානපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සසපණ්ඩිතජාතකෙ –

‘‘භික්ඛාය ¶ උපගතං දිස්වා, සකත්තානං පරිච්චජිං;

දානෙන මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ දානපාරමී’’ති. (චරියා. 1.තස්සුදානං) –

එවං අත්තපරිච්චාගං කරොන්තස්ස දානපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. තථා සීලවරාජකාලෙ චම්පෙය්යනාගරාජකාලෙ භූරිදත්තනාගරාජකාලෙ ඡද්දන්තනාගරාජකාලෙ ජයද්දිසරාජපුත්තකාලෙ අලීනසත්තුකුමාරකාලෙති සීලපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සඞ්ඛපාලජාතකෙ –

‘‘සූලෙහි විජ්ඣියන්තොපි, කොට්ටියන්තොපි සත්තිහි;

භොජපුත්තෙ න කුප්පාමි, එසා මෙ සීලපාරමී’’ති. (චරියා. 2.91) –

එවං අත්තපරිච්චාගං කරොන්තස්ස සීලපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. තථා සොමනස්සකුමාරකාලෙ, හත්ථිපාලකුමාරකාලෙ, අයොඝරපණ්ඩිතකාලෙති මහාරජ්ජං පහාය නෙක්ඛම්මපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස චූළසුතසොමජාතකෙ –

‘‘මහාරජ්ජං ¶ හත්ථගතං, ඛෙළපිණ්ඩංව ඡඩ්ඩයිං;

චජතො න හොති ලග්ගං, එසා මෙ නෙක්ඛම්මපාරමී’’ති. –

එවං ¶ නිස්සඞ්ගතාය රජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛමන්තස්ස නෙක්ඛම්මපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. තථා විධුරපණ්ඩිතකාලෙ, මහාගොවින්දපණ්ඩිතකාලෙ, කුද්දාලපණ්ඩිතකාලෙ, අරකපණ්ඩිතකාලෙ, බොධිපරිබ්බාජකකාලෙ, මහොසධපණ්ඩිතකාලෙති, පඤ්ඤාපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සත්තුභස්තජාතකෙ සෙනකපණ්ඩිතකාලෙ –

‘‘පඤ්ඤාය විචිනන්තොහං, බ්රාහ්මණං මොචයිං දුඛා;

පඤ්ඤාය මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ පඤ්ඤාපාරමී’’ති. –

අන්තොභස්තගතං සප්පං දස්සෙන්තස්ස පඤ්ඤාපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. තථා වීරියපාරමිතාදීනම්පි පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස මහාජනකජාතකෙ –

‘‘අතීරදස්සී ¶ ජලමජ්ඣෙ, හතා සබ්බෙව මානුසා;

චිත්තස්ස අඤ්ඤථා නත්ථි, එසා මෙ වීරියපාරමී’’ති. –

එවං මහාසමුද්දං තරන්තස්ස පවත්තා වීරියපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. ඛන්තිවාදිජාතකෙ –

‘‘අචෙතනංව කොට්ටෙන්තෙ, තිණ්හෙන ඵරසුනා මමං;

කාසිරාජෙ න කුප්පාමි, එසා මෙ ඛන්තිපාරමී’’ති. –

එවං අචෙතනභාවෙන විය මහාදුක්ඛං අධිවාසෙන්තස්ස ඛන්තිපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. මහාසුතසොමජාතකෙ –

‘‘සච්චවාචං අනුරක්ඛන්තො, චජිත්වා මම ජීවිතං;

මොචෙසිං එකසතං ඛත්තියෙ, එසා මෙ සච්චපාරමී’’ති. –

එවං ජීවිතං චජිත්වා සච්චමනුරක්ඛන්තස්ස සච්චපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. මූගපක්ඛජාතකෙ –

‘‘මාතා පිතා න මෙ දෙස්සා, නපි මෙ දෙස්සං මහායසං;

සබ්බඤ්ඤුතං පියං මය්හං, තස්මා වතමධිට්ඨහි’’න්ති. (චරියා. 3.6 ථොකං විසදිසං) –

එවං ¶ ජීවිතම්පි චජිත්වා වතං අධිට්ඨහන්තස්ස අධිට්ඨානපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. එකරාජජාතකෙ –

‘‘න ¶ මං කොචි උත්තසති, නපිහං භායාමි කස්සචි;

මෙත්තාබලෙනුපත්ථද්ධො, රමාමි පවනෙ තදා’’ති. (චරියා. 3.113) –

එවං ජීවිතම්පි අනොලොකෙත්වා මෙත්තායන්තස්ස මෙත්තාපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. ලොමහංසජාතකෙ –

‘‘සුසානෙ ¶ සෙය්යං කප්පෙමි, ඡවට්ඨිකං උපධායහං;

ගාමණ්ඩලා උපාගන්ත්වා, රූපං දස්සෙන්තිනප්පක’’න්ති. (චරියා. 3.119) –

එවං ගාමදාරකෙසු නිට්ඨුභනාදීහි චෙව මාලාගන්ධූපහාරාදීහි ච සුඛදුක්ඛං උප්පාදෙන්තෙසුපි උපෙක්ඛං අනතිවත්තන්තස්ස උපෙක්ඛාපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනෙස අත්ථො චරියාපිටකතො ගහෙතබ්බො. එවං පාරමියො පූරෙත්වා වෙස්සන්තරත්තභාවෙ ඨිතො –

‘‘අචෙතනායං පථවී, අවිඤ්ඤාය සුඛං දුඛං;

සාපි දානබලා මය්හං, සත්තක්ඛත්තුං පකම්පථා’’ති. (චරියා. 1.124) –

එවං මහාපථවිකම්පනාදීනි මහාපුඤ්ඤානි කත්වා ආයුපරියොසානෙ තතො චුතො තුසිතභවනෙ නිබ්බත්ති. ඉති දීපඞ්කරපාදමූලතො පට්ඨාය යාව අයං තුසිතපුරෙ නිබ්බත්ති, එත්තකං ඨානං දූරෙනිදානං නාමාති වෙදිතබ්බං.

තුසිතපුරෙ වසන්තෙයෙව පන බොධිසත්තෙ බුද්ධකොලාහලං නාම උදපාදි. ලොකස්මිඤ්හි තීණි කොලාහලානි උප්පජ්ජන්ති – කප්පකොලාහලං, බුද්ධකොලාහලං, චක්කවත්තිකොලාහලන්ති. තත්ථ ‘‘වස්සසතසහස්සස්ස අච්චයෙන කප්පුට්ඨානං භවිස්සතී’’ති ලොකබ්යූහා නාම කාමාවචරදෙවා මුත්තසිරා විකිණ්ණකෙසා රුදමුඛා අස්සූනි හත්ථෙහි පුඤ්ඡමානා රත්තවත්ථනිවත්ථා අතිවිය විරූපවෙසධාරිනො හුත්වා මනුස්සපථෙ විචරන්තා එවං ආරොචෙන්ති ‘‘මාරිසා ¶ ඉතො වස්සසතසහස්සස්ස අච්චයෙන කප්පුට්ඨානං භවිස්සති, අයං ලොකො විනස්සිස්සති, මහාසමුද්දොපි සුස්සිස්සති ¶ , අයඤ්ච මහාපථවී සිනෙරු ච පබ්බතරාජා උඩ්ඩය්හිස්සන්ති විනස්සිස්සන්ති, යාව බ්රහ්මලොකා ලොකවිනාසො භවිස්සති, මෙත්තං මාරිසා භාවෙථ, කරුණං, මුදිතං, උපෙක්ඛං මාරිසා භාවෙථ, මාතරං උපට්ඨහථ, පිතරං උපට්ඨහථ, කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනො හොථා’’ති. ඉදං කප්පකොලාහලං නාම. වස්සසහස්සස්ස අච්චයෙන පන සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සතීති ලොකපාලදෙවතා ‘‘ඉතො ¶ මාරිසා වස්සසහස්සස්ස අච්චයෙන බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති උග්ඝොසෙන්තා ආහිණ්ඩන්ති. ඉදං බුද්ධකොලාහලං නාම. වස්සසතස්ස අච්චයෙන චක්කවත්තී රාජා උප්පජ්ජිස්සතීති දෙවතා ‘‘ඉතො මාරිසා වස්සසතස්ස අච්චයෙන චක්කවත්තී රාජා ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති උග්ඝොසෙන්තියො ආහිණ්ඩන්ති. ඉදං චක්කවත්තිකොලාහලං නාම. ඉමානි තීණි කොලාහලානි මහන්තානි හොන්ති.

තෙසු බුද්ධකොලාහලසද්දං සුත්වා සකලදසසහස්සචක්කවාළදෙවතා එකතො සන්නිපතිත්වා ‘‘අසුකො නාම සත්තො බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා තං උපසඞ්කමිත්වා ආයාචන්ති. ආයාචමානා ච පුබ්බනිමිත්තෙසු උප්පන්නෙසු ආයාචන්ති. තදා පන සබ්බාපි දෙවතා එකෙකචක්කවාළෙ චතුමහාරාජසක්කසුයාමසන්තුසිතසුනිම්මිතවසවත්තිමහාබ්රහ්මෙහි සද්ධිං එකචක්කවාළෙ සන්නිපතිත්වා තුසිතභවනෙ බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘මාරිසා තුම්හෙහි දස පාරමියො පූරෙන්තෙහි න සක්කසම්පත්තිං, න මාරසම්පත්තිං, න බ්රහ්මසම්පත්තිං, න චක්කවත්තිසම්පත්තිං පත්ථෙන්තෙහි පූරිතා, ලොකනිත්ථරණත්ථාය පන සබ්බඤ්ඤුතං පත්ථෙන්තෙහි පූරිතා, සො වො ඉදානි කාලො මාරිසා බුද්ධත්තාය සමයො, මාරිසා බුද්ධත්තාය සමයො’’ති යාචිංසු.

අථ මහාසත්තො දෙවතානං පටිඤ්ඤං අදත්වාව කාලදීපදෙසකුලජනෙත්තිආයුපරිච්ඡෙදවසෙන පඤ්චමහාවිලොකනං නාම විලොකෙසි. තත්ථ ‘‘කාලො නු ඛො, අකාලො නු ඛො’’ති පඨමං කාලං විලොකෙසි. තත්ථ වස්සසතසහස්සතො උද්ධං වඩ්ඪිතආයුකාලො කාලො නාම න හොති. කස්මා? තදා හි සත්තානං ජාතිජරාමරණානි න පඤ්ඤායන්ති. බුද්ධානඤ්ච ධම්මදෙසනා තිලක්ඛණමුත්තා නාම නත්ථි. තෙසං ‘‘අනිච්චං, දුක්ඛං, අනත්තා’’ති කථෙන්තානං ‘‘කිං නාමෙතං කථෙන්තී’’ති නෙව සොතබ්බං න සද්ධාතබ්බං ¶ මඤ්ඤන්ති, තතො අභිසමයො න හොති, තස්මිං අසති අනිය්යානිකං සාසනං හොති. තස්මා සො අකාලො. වස්සසතතො ඌනආයුකාලොපි කාලො න හොති. කස්මා? තදා සත්තා උස්සන්නකිලෙසා හොන්ති, උස්සන්නකිලෙසානඤ්ච දින්නො ඔවාදො ඔවාදට්ඨානෙ න තිට්ඨති, උදකෙ දණ්ඩරාජි විය ඛිප්පං විගච්ඡති ¶ . තස්මා සොපි අකාලො. වස්සසතසහස්සතො පන පට්ඨාය හෙට්ඨා, වස්සසතතො පට්ඨාය උද්ධං ආයුකාලො කාලො නාම. තදා ච වස්සසතකාලො. අථ මහාසත්තො ‘‘නිබ්බත්තිතබ්බකාලො’’ති කාලං පස්සි.

තතො දීපං විලොකෙන්තො සපරිවාරෙ චත්තාරො දීපෙ ඔලොකෙත්වා ‘‘තීසු දීපෙසු බුද්ධා න නිබ්බත්තන්ති, ජම්බුදීපෙයෙව නිබ්බත්තන්තී’’ති දීපං පස්සි.

තතො ¶ ‘‘ජම්බුදීපො නාම මහා දසයොජනසහස්සපරිමාණො, කතරස්මිං නු ඛො පදෙසෙ බුද්ධා නිබ්බත්තන්තී’’ති ඔකාසං විලොකෙන්තො මජ්ඣිමදෙසං පස්සි. මජ්ඣිමදෙසො නාම – ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය ගජඞ්ගලං නාම නිගමො, තස්ස අපරෙන මහාසාලො, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. පුබ්බදක්ඛිණාය දිසාය සල්ලවතී නාම නදී, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. දක්ඛිණාය දිසාය සෙතකණ්ණිකං නාම නිගමො, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. පච්ඡිමාය දිසාය ථූණං නාම බ්රාහ්මණගාමො, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. උත්තරාය දිසාය උසීරද්ධජො නාම පබ්බතො, තතො පරං පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ’’ති එවං විනයෙ (මහාව. 259) වුත්තො පදෙසො. සො ආයාමතො තීණි යොජනසතානි, විත්ථාරතො අඩ්ඪතෙය්යානි, පරික්ඛෙපතො නව යොජනසතානීති එතස්මිං පදෙසෙ බුද්ධා, පච්චෙකබුද්ධා, අග්ගසාවකා, අසීති මහාසාවකා, චක්කවත්තිරාජා අඤ්ඤෙ ච මහෙසක්ඛා ඛත්තියබ්රාහ්මණගහපතිමහාසාලා උප්පජ්ජන්ති. ඉදඤ්චෙත්ථ කපිලවත්ථු නාම නගරං, තත්ථ මයා නිබ්බත්තිතබ්බන්ති නිට්ඨං අගමාසි.

තතො කුලං විලොකෙන්තො ‘‘බුද්ධා නාම වෙස්සකුලෙ වා සුද්දකුලෙ වා න නිබ්බත්තන්ති, ලොකසම්මතෙ පන ඛත්තියකුලෙ වා බ්රාහ්මණකුලෙවාති ද්වීසුයෙව කුලෙසු නිබ්බත්තන්ති. ඉදානි ච ඛත්තියකුලං ලොකසම්මතං ¶ , තත්ථ නිබ්බත්තිස්සාමි. සුද්ධොදනො නාම රාජා මෙ පිතා භවිස්සතී’’ති කුලං පස්සි.

තතො මාතරං විලොකෙන්තො ‘‘බුද්ධමාතා නාම ලොලා සුරාධුත්තා න හොති, කප්පසතසහස්සං පන පූරිතපාරමී ජාතිතො පට්ඨාය අඛණ්ඩපඤ්චසීලායෙව හොති. අයඤ්ච මහාමායා නාම දෙවී එදිසී, අයං මෙ මාතා භවිස්සති, කිත්තකං පනස්සා ආයූති දසන්නං මාසානං උපරි සත්ත දිවසානී’’ති පස්සි.

ඉති ඉමං පඤ්චමහාවිලොකනං විලොකෙත්වා ‘‘කාලො මෙ මාරිසා බුද්ධභාවායා’’ති දෙවතානං සඞ්ගහං කරොන්තො පටිඤ්ඤං දත්වා ‘‘ගච්ඡථ, තුම්හෙ’’ති තා දෙවතා උය්යොජෙත්වා තුසිතදෙවතාහි පරිවුතො තුසිතපුරෙ නන්දනවනං පාවිසි. සබ්බදෙවලොකෙසු හි නන්දනවනං අත්ථියෙව. තත්ථ නං දෙවතා ‘‘ඉතො චුතො සුගතිං ගච්ඡ, ඉතො චුතො සුගතිං ගච්ඡා’’ති පුබ්බෙ කතකුසලකම්මොකාසං සාරයමානා ¶ විචරන්ති. සො එවං දෙවතාහි කුසලං සාරයමානාහි පරිවුතො තත්ථ විචරන්තො චවිත්වා මහාමායාය දෙවියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හි.

තස්ස ¶ ආවිභාවත්ථං අයමනුපුබ්බිකථා – තදා කිර කපිලවත්ථුනගරෙ ආසාළ්හිනක්ඛත්තං සඞ්ඝුට්ඨං අහොසි, මහාජනො නක්ඛත්තං කීළති. මහාමායාපි දෙවී පුරෙ පුණ්ණමාය සත්තමදිවසතො පට්ඨාය විගතසුරාපානං මාලාගන්ධවිභූතිසම්පන්නං නක්ඛත්තකීළං අනුභවමානා සත්තමෙ දිවසෙ පාතොව උට්ඨාය ගන්ධොදකෙන න්හායිත්වා චත්තාරි සතසහස්සානි විස්සජ්ජෙත්වා මහාදානං දත්වා සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතා වරභොජනං භුඤ්ජිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය අලඞ්කතපටියත්තං සිරිගබ්භං පවිසිත්වා සිරිසයනෙ නිපන්නා නිද්දං ඔක්කමමානා ඉමං සුපිනං අද්දස – ‘චත්තාරො කිර නං මහාරාජානො සයනෙනෙව සද්ධිං උක්ඛිපිත්වා හිමවන්තං නෙත්වා සට්ඨියොජනිකෙ මනොසිලාතලෙ සත්තයොජනිකස්ස මහාසාලරුක්ඛස්ස හෙට්ඨා ඨපෙත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු. අථ නෙසං දෙවියො ආගන්ත්වා දෙවිං අනොතත්තදහං නෙත්වා මනුස්සමලහරණත්ථං න්හාපෙත්වා දිබ්බවත්ථං නිවාසාපෙත්වා ගන්ධෙහි විලිම්පාපෙත්වා දිබ්බපුප්ඵානි පිළන්ධාපෙත්වා තතො අවිදූරෙ එකො රජතපබ්බතො අත්ථි, තස්ස අන්තො කනකවිමානං අත්ථි ¶ , තත්ථ පාචීනසීසකං දිබ්බසයනං පඤ්ඤාපෙත්වා නිපජ්ජාපෙසුං. අථ බොධිසත්තො සෙතවරවාරණො හුත්වා තතො අවිදූරෙ එකො සුවණ්ණපබ්බතො අත්ථි, තත්ථ විචරිත්වා තතො ඔරුය්හ රජතපබ්බතං අභිරුහිත්වා උත්තරදිසතො ආගම්ම රජතදාමවණ්ණාය සොණ්ඩාය සෙතපදුමං ගහෙත්වා කොඤ්චනාදං නදිත්වා කනකවිමානං පවිසිත්වා මාතුසයනං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා දක්ඛිණපස්සං ඵාලෙත්වා කුච්ඡිං පවිට්ඨසදිසො අහොසී’ති. එවං උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙන පටිසන්ධිං ගණ්හි.

පුනදිවසෙ පබුද්ධා දෙවී තං සුපිනං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා චතුසට්ඨිමත්තෙ බ්රාහ්මණපාමොක්ඛෙ පක්කොසාපෙත්වා ගොමයහරිතූපලිත්තාය ලාජාදීහි කතමඞ්ගලසක්කාරාය භූමියා මහාරහානි ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා තත්ථ නිසින්නානං බ්රාහ්මණානං සප්පිමධුසක්ඛරාභිසඞ්ඛතස්ස වරපායාසස්ස සුවණ්ණරජතපාතියො පූරෙත්වා සුවණ්ණරජතපාතීහියෙව පටිකුජ්ජිත්වා අදාසි, අඤ්ඤෙහි ච අහතවත්ථකපිලගාවිදානාදීහි තෙ සන්තප්පෙසි. අථ නෙසං සබ්බකාමෙහි සන්තප්පිතානං සුපිනං ආරොචාපෙත්වා ‘‘කිං භවිස්සතී’’ති පුච්ඡි. බ්රාහ්මණා ආහංසු ‘‘මා චින්තයි, මහාරාජ, දෙවියා තෙ කුච්ඡිම්හි ගබ්භො පතිට්ඨිතො, සො ච ¶ ඛො පුරිසගබ්භො, න ඉත්ථිගබ්භො, පුත්තො තෙ භවිස්සති. සො සචෙ අගාරං අජ්ඣාවසිස්සති, රාජා භවිස්සති චක්කවත්තී; සචෙ අගාරා නික්ඛම්ම පබ්බජිස්සති, බුද්ධො භවිස්සති ලොකෙ විවට්ටච්ඡදො’’ති.

බොධිසත්තස්ස පන මාතුකුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිග්ගහණක්ඛණෙ එකප්පහාරෙනෙව සකලදසසහස්සී ලොකධාතු සඞ්කම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි. බාත්තිංසපුබ්බනිමිත්තානි පාතුරහෙසුං – දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු අප්පමාණො ඔභාසො ඵරි. තස්ස තං සිරිං දට්ඨුකාමා විය අන්ධා චක්ඛූනි ¶ පටිලභිංසු, බධිරා සද්දං සුණිංසු, මූගා සමාලපිංසු, ඛුජ්ජා උජුගත්තා අහෙසුං, පඞ්ගුලා පදසා ගමනං පටිලභිංසු, බන්ධනගතා සබ්බසත්තා අන්දුබන්ධනාදීහි මුච්චිංසු, සබ්බනරකෙසු අග්ගි නිබ්බායි, පෙත්තිවිසයෙ ඛුප්පිපාසා වූපසමි, තිරච්ඡානානං භයං නාහොසි, සබ්බසත්තානං රොගො වූපසමි, සබ්බසත්තා පියංවදා අහෙසුං, මධුරෙනාකාරෙන අස්සා හසිංසු, වාරණා ගජ්ජිංසු, සබ්බතූරියානි සකසකනින්නාදං මුඤ්චිංසු, අඝට්ටිතානියෙව මනුස්සානං හත්ථූපගාදීනි ආභරණානි විරවිංසු, සබ්බදිසා විප්පසන්නා අහෙසුං ¶ , සත්තානං සුඛං උප්පාදයමානො මුදුසීතලවාතො වායි, අකාලමෙඝො වස්සි, පථවිතොපි උදකං උබ්භිජ්ජිත්වා විස්සන්දි, පක්ඛිනො ආකාසගමනං විජහිංසු, නදියො අසන්දමානා අට්ඨංසු, මහාසමුද්දෙ මධුරං උදකං අහොසි, සබ්බත්ථකමෙව පඤ්චවණ්ණෙහි පදුමෙහි සඤ්ඡන්නතලො අහොසි, ථලජජලජාදීනි සබ්බපුප්ඵානි පුප්ඵිංසු, රුක්ඛානං ඛන්ධෙසු ඛන්ධපදුමානි, සාඛාසු සාඛාපදුමානි, ලතාසු ලතාපදුමානි පුප්ඵිංසු, ථලෙ සිලාතලානි භින්දිත්වා උපරූපරි සත්ත සත්ත හුත්වා දණ්ඩපදුමානි නාම නික්ඛමිංසු, ආකාසෙ ඔලම්බකපදුමානි නාම නිබ්බත්තිංසු, සමන්තතො පුප්ඵවස්සා වස්සිංසු, ආකාසෙ දිබ්බතූරියානි වජ්ජිංසු, සකලදසසහස්සිලොකධාතු වට්ටෙත්වා විස්සට්ඨමාලාගුළො විය, උප්පීළෙත්වා බද්ධමාලාකලාපො විය, අලඞ්කතපටියත්තං මාලාසනං විය ච එකමාලාමාලිනී විප්ඵුරන්තවාළබීජනී පුප්ඵධූමගන්ධපරිවාසිතා පරමසොභග්ගප්පත්තා අහොසි.

එවං ගහිතපටිසන්ධිකස්ස බොධිසත්තස්ස පටිසන්ධිතො පට්ඨාය බොධිසත්තස්ස චෙව බොධිසත්තමාතුයා ච උපද්දවනිවාරණත්ථං ඛග්ගහත්ථා චත්තාරො දෙවපුත්තා ආරක්ඛං ගණ්හිංසු. බොධිසත්තමාතු පන පුරිසෙසු රාගචිත්තං නුප්පජ්ජි, ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තා ච අහොසි සුඛිනී අකිලන්තකායා. බොධිසත්තඤ්ච අන්තොකුච්ඡිගතං ¶ විප්පසන්නෙ මණිරතනෙ ආවුතපණ්ඩුසුත්තං විය පස්සති. යස්මා ච බොධිසත්තෙන වසිතකුච්ඡි නාම චෙතියගබ්භසදිසා හොති, න සක්කා අඤ්ඤෙන සත්තෙන ආවසිතුං වා පරිභුඤ්ජිතුං වා, තස්මා බොධිසත්තමාතා සත්තාහජාතෙ බොධිසත්තෙ කාලං කත්වා තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තති. යථා ච අඤ්ඤා ඉත්ථියො දස මාසෙ අපත්වාපි අතික්කමිත්වාපි නිසින්නාපි නිපන්නාපි විජායන්ති, න එවං බොධිසත්තමාතා. සා පන බොධිසත්තං දස මාසෙ කුච්ඡිනා පරිහරිත්වා ඨිතාව විජායති. අයං බොධිසත්තමාතුධම්මතා.

මහාමායාපි දෙවී පත්තෙන තෙලං විය දස මාසෙ කුච්ඡිනා බොධිසත්තං පරිහරිත්වා පරිපුණ්ණගබ්භා ඤාතිඝරං ගන්තුකාමා සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ආරොචෙසි – ‘‘ඉච්ඡාමහං, දෙව, කුලසන්තකං දෙවදහනගරං ගන්තු’’න්ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා කපිලවත්ථුතො යාව දෙවදහනගරා මග්ගං සමං කාරෙත්වා කදලිපුණ්ණඝටධජපටාකාදීහි අලඞ්කාරාපෙත්වා දෙවි සුවණ්ණසිවිකාය ¶ නිසීදාපෙත්වා අමච්චසහස්සෙන උක්ඛිපාපෙත්වා මහන්තෙන ¶ පරිවාරෙන පෙසෙසි. ද්වින්නං පන නගරානං අන්තරෙ උභයනගරවාසීනම්පි ලුම්බිනීවනං නාම මඞ්ගලසාලවනං අත්ථි, තස්මිං සමයෙ මූලතො පට්ඨාය යාව අග්ගසාඛා සබ්බං එකපාලිඵුල්ලං අහොසි, සාඛන්තරෙහි චෙව පුප්ඵන්තරෙහි ච පඤ්චවණ්ණා භමරගණා නානප්පකාරා ච සකුණසඞ්ඝා මධුරස්සරෙන විකූජන්තා විචරන්ති. සකලං ලුම්බිනීවනං චිත්තලතාවනසදිසං, මහානුභාවස්ස රඤ්ඤො සුසජ්ජිතං ආපානමණ්ඩලං විය අහොසි. දෙවියා තං දිස්වා සාලවනකීළං කීළිතුකාමතාචිත්තං උදපාදි. අමච්චා දෙවිං ගහෙත්වා සාලවනං පවිසිංසු. සා මඞ්ගලසාලමූලං ගන්ත්වා සාලසාඛං ගණ්හිතුකාමා අහොසි, සාලසාඛා සුසෙදිතවෙත්තග්ගං විය ඔනමිත්වා දෙවියා හත්ථපථං උපගඤ්ඡි. සා හත්ථං පසාරෙත්වා සාඛං අග්ගහෙසි. තාවදෙව චස්සා කම්මජවාතා චලිංසු. අථස්සා සාණිං පරික්ඛිපිත්වා මහාජනො පටික්කමි. සාලසාඛං ගහෙත්වා තිට්ඨමානාය එවස්සා ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. තඞ්ඛණංයෙව චත්තාරො විසුද්ධචිත්තා මහාබ්රහ්මානො සුවණ්ණජාලං ආදාය සම්පත්තා තෙන සුවණ්ණජාලෙන බොධිසත්තං සම්පටිච්ඡිත්වා මාතු පුරතො ඨපෙත්වා ‘‘අත්තමනා, දෙවි, හොහි, මහෙසක්ඛො තෙ පුත්තො උප්පන්නො’’ති ආහංසු.

යථා පන අඤ්ඤෙ සත්තා මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමන්තා පටිකූලෙන අසුචිනා මක්ඛිතා නික්ඛමන්ති, න එවං බොධිසත්තො. සො පන ¶ ධම්මාසනතො ඔතරන්තො ධම්මකථිකො විය, නිස්සෙණිතො ඔතරන්තො පුරිසො විය, ච ද්වෙ ච හත්ථෙ ද්වෙ ච පාදෙ පසාරෙත්වා ඨිතකොව මාතුකුච්ඡිසම්භවෙන කෙනචි අසුචිනා අමක්ඛිතො සුද්ධො විසදො කාසිකවත්ථෙ නික්ඛිත්තමණිරතනං විය ජොතයන්තො මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමි. එවං සන්තෙපි බොධිසත්තස්ස ච බොධිසත්තමාතුයා ච සක්කාරත්ථං ආකාසතො ද්වෙ උදකධාරා නික්ඛමිත්වා බොධිසත්තස්ස ච මාතුයා ච සරීරෙ උතුං ගාහාපෙසුං.

අථ නං සුවණ්ණජාලෙන පටිග්ගහෙත්වා ඨිතානං බ්රහ්මානං හත්ථතො චත්තාරො මහාරාජානො මඞ්ගලසම්මතාය සුඛසම්ඵස්සාය අජිනප්පවෙණියා ගණ්හිංසු, තෙසං හත්ථතො මනුස්සා දුකූලචුම්බටකෙන. මනුස්සානං හත්ථතො මුච්චිත්වා පථවියං පතිට්ඨාය පුරත්ථිමදිසං ඔලොකෙසි, අනෙකානි චක්කවාළසහස්සානි එකඞ්ගණානි අහෙසුං. තත්ථ දෙවමනුස්සා ගන්ධමාලාදීහි ¶ පූජයමානා ‘‘මහාපුරිස, ඉධ තුම්හෙහි සදිසො අඤ්ඤො නත්ථි, කුතෙත්ථ උත්තරිතරො’’ති ආහංසු. එවං චතස්සො දිසා, චතස්සො අනුදිසා, හෙට්ඨා, උපරීති දස දිසා අනුවිලොකෙත්වා අත්තනා සදිසං කඤ්චි අදිස්වා ‘‘අයං උත්තරාදිසා’’ති සත්තපදවීතිහාරෙන අගමාසි, මහාබ්රහ්මුනා සෙතච්ඡත්තං ධාරියමානො, සුයාමෙන වාළබීජනිං, අඤ්ඤාහි ච දෙවතාහි සෙසරාජකකුධභණ්ඩහත්ථාහි ¶ අනුගම්මමානො. තතො සත්තමපදෙ ඨිතො ‘‘අග්ගොහමස්මිං ලොකස්සා’’තිආදිකං ආසභිං වාචං නිච්ඡාරෙන්තො සීහනාදං නදි.

බොධිසත්තො හි තීසු අත්තභාවෙසු මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තමත්තොව වාචං නිච්ඡාරෙසි මහොසධත්තභාවෙ, වෙස්සන්තරත්තභාවෙ, ඉමස්මිං අත්තභාවෙති. මහොසධත්තභාවෙ කිරස්ස මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තමත්තස්සෙව සක්කො දෙවරාජා ආගන්ත්වා චන්දනසාරං හත්ථෙ ඨපෙත්වා ගතො, සො තං මුට්ඨියං කත්වාව නික්ඛන්තො. අථ නං මාතා ‘‘තාත, කිං ගහෙත්වා ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ඔසධං, අම්මා’’ති. ඉති ඔසධං ගහෙත්වා ආගතත්තා ‘‘ඔසධදාරකො’’ත්වෙවස්ස නාමං අකංසු. තං ඔසධං ගහෙත්වා චාටියං පක්ඛිපිංසු, ආගතාගතානං අන්ධබධිරාදීනං තදෙව සබ්බරොගවූපසමාය භෙසජ්ජං අහොසි. තතො ‘‘මහන්තං ඉදං ඔසධං, මහන්තං ඉදං ඔසධ’’න්ති උප්පන්නවචනං උපාදාය ‘‘මහොසධො’’ත්වෙවස්ස නාමං ජාතං. වෙස්සන්තරත්තභාවෙ පන මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තො දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො, අම්ම, කිඤ්චි ගෙහස්මිං, දානං දස්සාමී’’ති වදන්තො නික්ඛමි. අථස්ස මාතා ‘‘සධනෙ කුලෙ නිබ්බත්තොසි, තාතා’’ති පුත්තස්ස හත්ථං අත්තනො ¶ හත්ථතලෙ කත්වා සහස්සත්ථවිකං ඨපෙසි. ඉමස්මිං පන අත්තභාවෙ ඉමං සීහනාදං නදීති එවං බොධිසත්තො තීසු අත්තභාවෙසු මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තමත්තොව වාචං නිච්ඡාරෙසි. යථා ච පටිසන්ධිග්ගහණක්ඛණෙ, ජාතක්ඛණෙපිස්ස ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි පාතුරහෙසුං. යස්මිං පන සමයෙ අම්හාකං බොධිසත්තො ලුම්බිනීවනෙ ජාතො, තස්මිංයෙව සමයෙ රාහුලමාතා දෙවී, ආනන්දත්ථෙරො, ඡන්නො අමච්චො, කාළුදායී අමච්චො, කණ්ඩකො අස්සරාජා, මහාබොධිරුක්ඛො, චතස්සො නිධිකුම්භියො ¶ ච ජාතා. තත්ථ එකා ගාවුතප්පමාණා, එකා අඩ්ඪයොජනප්පමාණා, එකා තිගාවුතප්පමාණා, එකා යොජනප්පමාණා අහොසීති. ඉමෙ සත්ත සහජාතා නාම.

උභයනගරවාසිනො බොධිසත්තං ගහෙත්වා කපිලවත්ථුනගරමෙව අගමංසු. තං දිවසංයෙව ච ‘‘කපිලවත්ථුනගරෙ සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුත්තො ජාතො, අයං කුමාරො බොධිතලෙ නිසීදිත්වා බුද්ධො භවිස්සතී’’ති තාවතිංසභවනෙ හට්ඨතුට්ඨා දෙවසඞ්ඝා චෙලුක්ඛෙපාදීනි පවත්තෙන්තා කීළිංසු. තස්මිං සමයෙ සුද්ධොදනමහාරාජස්ස කුලූපකො අට්ඨසමාපත්තිලාභී කාළදෙවීලො නාම තාපසො භත්තකිච්චං කත්වා දිවාවිහාරත්ථාය තාවතිංසභවනං ගන්ත්වා තත්ථ දිවාවිහාරං නිසින්නො තා දෙවතා කීළමානා දිස්වා ‘‘කිංකාරණා තුම්හෙ එවං තුට්ඨමානසා කීළථ, මය්හම්පෙතං කාරණං කථෙථා’’ති පුච්ඡි. දෙවතා ආහංසු ‘‘මාරිස, සුද්ධොදනරඤ්ඤො පුත්තො ජාතො, සො බොධිතලෙ නිසීදිත්වා බුද්ධො හුත්වා ධම්මචක්කං පවත්තෙස්සති, තස්ස අනන්තං බුද්ධලීළං දට්ඨුං ධම්මඤ්ච සොතුං ලච්ඡාමාති ඉමිනා කාරණෙන තුට්ඨාම්හා’’ති. තාපසො තාසං වචනං සුත්වා ඛිප්පං දෙවලොකතො ඔරුය්හ රාජනිවෙසනං ¶ පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසින්නො ‘‘පුත්තො කිර තෙ, මහාරාජ, ජාතො, පස්සිස්සාමි න’’න්ති ආහ. රාජා අලඞ්කතපටියත්තං කුමාරං ආහරාපෙත්වා තාපසං වන්දාපෙතුං අභිහරි, බොධිසත්තස්ස පාදා පරිවත්තිත්වා තාපසස්ස ජටාසු පතිට්ඨහිංසු. බොධිසත්තස්ස හි තෙනත්තභාවෙන වන්දිතබ්බයුත්තකො නාම අඤ්ඤො නත්ථි. සචෙ හි අජානන්තා බොධිසත්තස්ස සීසං තාපසස්ස පාදමූලෙ ඨපෙය්යුං, සත්තධා තස්ස මුද්ධා ඵලෙය්ය. තාපසො ‘‘න මෙ අත්තානං නාසෙතුං යුත්ත’’න්ති උට්ඨායාසනා බොධිසත්තස්ස අඤ්ජලිං පග්ගහෙසි. රාජා තං අච්ඡරියං දිස්වා අත්තනො පුත්තං වන්දි.

තාපසො අතීතෙ චත්තාලීස කප්පෙ, අනාගතෙ චත්තාලීසාති අසීති කප්පෙ අනුස්සරති. බොධිසත්තස්ස ලක්ඛණසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘භවිස්සති නු ඛො බුද්ධො, උදාහු නො’’ති ආවජ්ජෙත්වා උපධාරෙන්තො ‘‘නිස්සංසයං බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘අච්ඡරියපුරිසො අය’’න්ති සිතං ¶ අකාසි. තතො ‘‘අහං ඉමං බුද්ධභූතං දට්ඨුං ලභිස්සාමි නු ඛො, නො’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘න ලභිස්සාමි, අන්තරායෙව කාලං කත්වා බුද්ධසතෙනපි ¶ බුද්ධසහස්සෙනපි ගන්ත්වා බොධෙතුං අසක්කුණෙය්යෙ අරූපභවෙ නිබ්බත්තිස්සාමී’’ති දිස්වා ‘‘එවරූපං නාම අච්ඡරියපුරිසං බුද්ධභූතං දට්ඨුං න ලභිස්සාමි, මහතී වත මෙ ජානි භවිස්සතී’’ති පරොදි.

මනුස්සා දිස්වා ‘‘අම්හාකං අය්යො ඉදානෙව හසිත්වා පුන පරොදි. කිං නු ඛො, භන්තෙ, අම්හාකං අය්යපුත්තස්ස කොචි අන්තරායො භවිස්සතී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘නත්ථෙතස්ස අන්තරායො, නිස්සංසයෙන බුද්ධො භවිස්සතී’’ති. අථ ‘‘කස්මා පරොදිත්ථා’’ති? ‘‘එවරූපං පුරිසං බුද්ධභූතං දට්ඨුං න ලභිස්සාමි, ‘මහතී වත මෙ ජානි භවිස්සතී’ති අත්තානං අනුසොචන්තො රොදාමී’’ති ආහ. තතො සො ‘‘කිං නු ඛො මෙ ඤාතකෙසු කොචි එතං බුද්ධභූතං දට්ඨුං ලභිස්සති, න ලභිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තො අත්තනො භාගිනෙය්යං නාළකදාරකං අද්දස. සො භගිනියා ගෙහං ගන්ත්වා ‘‘කහං තෙ පුත්තො නාළකො’’ති? ‘‘අත්ථි ගෙහෙ, අය්යා’’ති. ‘‘පක්කොසාහි න’’න්ති පක්කොසාපෙත්වා අත්තනො සන්තිකං ආගතං කුමාරං ආහ – ‘‘තාත, සුද්ධොදනමහාරාජස්ස කුලෙ පුත්තො ජාතො, බුද්ධඞ්කුරො එස, පඤ්චතිංස වස්සානි අතික්කමිත්වා බුද්ධො භවිස්සති, ත්වං එතං දට්ඨුං ලභිස්සසි, අජ්ජෙව පබ්බජාහී’’ති. සත්තාසීතිකොටිධනෙ කුලෙ නිබ්බත්තදාරකොපි ‘‘න මං මාතුලො අනත්ථෙ නියොජෙස්සතී’’ති චින්තෙත්වා තාවදෙව අන්තරාපණතො කාසායානි චෙව මත්තිකාපත්තඤ්ච ආහරාපෙත්වා කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා ‘‘යො ලොකෙ උත්තමපුග්ගලො, තං උද්දිස්ස මය්හං පබ්බජ්ජා’’ති බොධිසත්තාභිමුඛං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා පත්තං ථවිකාය පක්ඛිපිත්වා අංසකූටෙ ලග්ගෙත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා සමණධම්මං ¶ අකාසි. සො පරමාභිසම්බොධිං පත්තං තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා නාළකපටිපදං කථාපෙත්වා පුන හිමවන්තං පවිසිත්වා අරහත්තං පත්වා උක්කට්ඨපටිපදං පටිපන්නො සත්තෙව මාසෙ ආයුං පාලෙත්වා එකං සුවණ්ණපබ්බතං නිස්සාය ඨිතකොව අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි.

බොධිසත්තම්පි ඛො පඤ්චමෙ දිවසෙ සීසං න්හාපෙත්වා ‘‘නාමග්ගහණං ගණ්හිස්සාමා’’ති රාජභවනං චතුජ්ජාතිකගන්ධෙහි විලිම්පිත්වා ලාජාපඤ්චමකානි පුප්ඵානි විකිරිත්වා අසම්භින්නපායාසං පචාපෙත්වා තිණ්ණං වෙදානං පාරඞ්ගතෙ අට්ඨසතබ්රාහ්මණෙ නිමන්තෙත්වා රාජභවනෙ නිසීදාපෙත්වා සුභොජනං ¶ භොජෙත්වා මහාසක්කාරං ¶ කත්වා ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති ලක්ඛණානි පරිග්ගහාපෙසුං. තෙසු –

‘‘රාමො ධජො ලක්ඛණො චාපි මන්තී, කොණ්ඩඤ්ඤො ච භොජො සුයාමො සුදත්තො;

එතෙ තදා අට්ඨ අහෙසුං බ්රාහ්මණා, ඡළඞ්ගවා මන්තං වියාකරිංසූ’’ති. –

ඉමෙ අට්ඨෙව බ්රාහ්මණා ලක්ඛණපරිග්ගාහකා අහෙසුං. පටිසන්ධිග්ගහණදිවසෙ සුපිනොපි එතෙහෙව පරිග්ගහිතො. තෙසු සත්ත ජනා ද්වෙ අඞ්ගුලියො උක්ඛිපිත්වා ද්වෙධා බ්යාකරිංසු – ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො අගාරං අජ්ඣාවසමානො රාජා හොති චක්කවත්තී, පබ්බජමානො බුද්ධො’’ති, සබ්බං චක්කවත්තිරඤ්ඤො සිරිවිභවං ආචික්ඛිංසු. තෙසං පන සබ්බදහරො ගොත්තතො කොණ්ඩඤ්ඤො නාම මාණවො බොධිසත්තස්ස වරලක්ඛණනිප්ඵත්තිං ඔලොකෙත්වා – ‘‘ඉමස්ස අගාරමජ්ඣෙ ඨානකාරණං නත්ථි, එකන්තෙනෙස විවට්ටච්ඡදො බුද්ධො භවිස්සතී’’ති එකමෙව අඞ්ගුලිං උක්ඛිපිත්වා එකංසබ්යාකරණං බ්යාකාසි. අයඤ්හි කතාධිකාරො පච්ඡිමභවිකසත්තො පඤ්ඤාය ඉතරෙ සත්ත ජනෙ අභිභවිත්වා ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතස්ස අගාරමජ්ඣෙ ඨානං නාම නත්ථි, අසංසයං බුද්ධො භවිස්සතී’’ති එකමෙව ගතිං අද්දස, තස්මා එකං අඞ්ගුලිං උක්ඛිපිත්වා එවං බ්යාකාසි. අථස්ස නාමං ගණ්හන්තා සබ්බලොකස්ස අත්ථසිද්ධිකරත්තා ‘‘සිද්ධත්ථො’’ති නාමමකංසු.

අථ තෙ බ්රාහ්මණා අත්තනො ඝරානි ගන්ත්වා පුත්තෙ ආමන්තයිංසු – ‘‘තාතා, අම්හෙ මහල්ලකා, සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුත්තං සබ්බඤ්ඤුතං පත්තං මයං සම්භවෙය්යාම වා නො වා, තුම්හෙ තස්මිං කුමාරෙ සබ්බඤ්ඤුතං පත්තෙ තස්ස සාසනෙ පබ්බජෙය්යාථා’’ති. තෙ සත්තපි ජනා යාවතායුකං ඨත්වා යථාකම්මං ගතා, කොණ්ඩඤ්ඤමාණවොව අරොගො අහොසි. සො මහාසත්තෙ වුඩ්ඪිමන්වාය මහාභිනික්ඛමනං ¶ අභිනික්ඛමිත්වා අනුක්කමෙන උරුවෙලං ගන්ත්වා ‘‘රමණීයො, වත අයං භූමිභාගො, අලං වතිදං කුලපුත්තස්ස ¶ පධානත්ථිකස්ස පධානායා’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා තත්ථ වාසං උපගතෙ ‘‘මහාපුරිසො පබ්බජිතො’’ති සුත්වා තෙසං බ්රාහ්මණානං පුත්තෙ උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො කිර පබ්බජිතො, සො නිස්සංසයං බුද්ධො භවිස්සති. සචෙ තුම්හාකං පිතරො අරොගා අස්සු, අජ්ජ නික්ඛමිත්වා පබ්බජෙය්යුං. සචෙ තුම්හෙපි ඉච්ඡෙය්යාථ, එථ, අහං තං පුරිසං අනුපබ්බජිස්සාමී’’ති. තෙ සබ්බෙ එකච්ඡන්දා භවිතුං නාසක්ඛිංසු ¶ , තයො ජනා න පබ්බජිංසු. කොණ්ඩඤ්ඤබ්රාහ්මණං ජෙට්ඨකං කත්වා ඉතරෙ චත්තාරො පබ්බජිංසු. තෙ පඤ්චපි ජනා පඤ්චවග්ගියත්ථෙරා නාම ජාතා.

තදා පන රාජා ‘‘කිං දිස්වා මය්හං පුත්තො පබ්බජිස්සතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘චත්තාරි පුබ්බනිමිත්තානී’’ති. ‘‘කතරඤ්ච කතරඤ්චා’’ති? ‘‘ජරාජිණ්ණං, බ්යාධිතං, කාලකතං, පබ්බජිත’’න්ති. රාජා ‘‘ඉතො පට්ඨාය එවරූපානං මම පුත්තස්ස සන්තිකං උපසඞ්කමිතුං මා අදත්ථ, මය්හං පුත්තස්ස බුද්ධභාවෙන කම්මං නත්ථි, අහං මම පුත්තං ද්විසහස්සදීපපරිවාරානං චතුන්නං මහාදීපානං ඉස්සරියාධිපච්චං රජ්ජං කාරෙන්තං ඡත්තිංසයොජනපරිමණ්ඩලාය පරිසාය පරිවුතං ගගනතලෙ විචරමානං පස්සිතුකාමො’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා ඉමෙසං චතුප්පකාරානං නිමිත්තානං කුමාරස්ස චක්ඛුපථෙ ආගමනනිවාරණත්ථං චතූසු දිසාසු ගාවුතෙ ගාවුතෙ ආරක්ඛං ඨපෙසි. තං දිවසං පන මඞ්ගලට්ඨානෙ සන්නිපතිතෙසු අසීතියා ඤාතිකුලසහස්සෙසු එකෙකො එකමෙකං පුත්තං පටිජානි – ‘‘අයං බුද්ධො වා හොතු රාජා වා, මයං එකමෙකං පුත්තං දස්සාම. සචෙපි බුද්ධො භවිස්සති, ඛත්තියසමණෙහෙව පුරක්ඛතපරිවාරිතො විචරිස්සති. සචෙපි රාජා භවිස්සති, ඛත්තියකුමාරෙහෙව පුරක්ඛතපරිවාරිතො විචරිස්සතී’’ති. රාජාපි බොධිසත්තස්ස උත්තමරූපසම්පන්නා විගතසබ්බදොසා ධාතියො පච්චුපට්ඨාපෙසි. බොධිසත්තො අනන්තෙන පරිවාරෙන මහන්තෙන සිරිසොභග්ගෙන වඩ්ඪති.

අථෙකදිවසං රඤ්ඤො වප්පමඞ්ගලං නාම අහොසි. තං දිවසං සකලනගරං දෙවවිමානං විය අලඞ්කරොන්ති. සබ්බෙ දාසකම්මකරාදයො අහතවත්ථනිවත්ථා ගන්ධමාලාදිපටිමණ්ඩිතා රාජකුලෙ සන්නිපතන්ති. රඤ්ඤො කම්මන්තෙ නඞ්ගලසහස්සං යොජීයති. තස්මිං පන දිවසෙ එකෙනූනඅට්ඨසතනඞ්ගලානි සද්ධිං බලිබද්දරස්මියොත්තෙහි රජතපරික්ඛතානි හොන්ති, රඤ්ඤො ආලම්බනනඞ්ගලං ¶ පන රත්තසුවණ්ණපරික්ඛතං හොති. බලිබද්දානං සිඞ්ගරස්මිපතොදාපි සුවණ්ණපරික්ඛතාව හොන්ති. රාජා මහතා පරිවාරෙන නික්ඛන්තො පුත්තං ගහෙත්වා අගමාසි. කම්මන්තට්ඨානෙ එකො ජම්බුරුක්ඛො බහලපලාසො සන්දච්ඡායො අහොසි. තස්ස හෙට්ඨා කුමාරස්ස සයනං ¶ පඤ්ඤපාපෙත්වා උපරි සුවණ්ණතාරකඛචිතං විතානං බන්ධාපෙත්වා සාණිපාකාරෙන පරික්ඛිපාපෙත්වා ආරක්ඛං ඨපාපෙත්වා රාජා සබ්බාලඞ්කාරං අලඞ්කරිත්වා අමච්චගණපරිවුතො නඞ්ගලකරණට්ඨානං අගමාසි. තත්ථ රාජා සුවණ්ණනඞ්ගලං ගණ්හාති, අමච්චා එකෙනූනට්ඨසතරජතනඞ්ගලානි, කස්සකා සෙසනඞ්ගලානි. තෙ තානි ගහෙත්වා ඉතො චිතො ච කසන්ති. රාජා පන ඔරතො වා පාරං ගච්ඡති, පාරතො වා ඔරං ආගච්ඡති. එතස්මිං ඨානෙ මහාසම්පත්ති ¶ අහොසි. බොධිසත්තං පරිවාරෙත්වා නිසින්නා ධාතියො ‘‘රඤ්ඤො සම්පත්තිං පස්සිස්සාමා’’ති අන්තොසාණිතො බහි නික්ඛන්තා. බොධිසත්තො ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො කඤ්චි අදිස්වා වෙගෙන උට්ඨාය පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා ආනාපානෙ පරිග්ගහෙත්වා පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙසි. ධාතියො ඛජ්ජභොජ්ජන්තරෙ විචරමානා ථොකං චිරායිංසු. සෙසරුක්ඛානං ඡායා නිවත්තා, තස්ස පන රුක්ඛස්ස පරිමණ්ඩලා හුත්වා අට්ඨාසි. ධාතියො ‘‘අය්යපුත්තො එකතො’’ති වෙගෙන සාණිං උක්ඛිපිත්වා අන්තො පවිසමානා බොධිසත්තං සයනෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නං තඤ්ච පාටිහාරියං දිස්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං – ‘‘දෙව, කුමාරො එවං නිසින්නො, අඤ්ඤෙසං රුක්ඛානං ඡායා නිවත්තා, ජම්බුරුක්ඛස්ස පන පරිමණ්ඩලා ඨිතා’’ති. රාජා වෙගෙනාගන්ත්වා පාටිහාරියං දිස්වා – ‘‘ඉදං තෙ, තාත, දුතියං වන්දන’’න්ති පුත්තං වන්දි.

අථ අනුක්කමෙන බොධිසත්තො සොළසවස්සුද්දෙසිකො ජාතො. රාජා බොධිසත්තස්ස තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙ තයො පාසාදෙ කාරෙසි – එකං නවභූමකං, එකං සත්තභූමකං, එකං පඤ්චභූමකං, චත්තාලීසසහස්සා ච නාටකිත්ථියො උපට්ඨාපෙසි. බොධිසත්තො දෙවො විය අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතො, අලඞ්කතනාටකපරිවුතො, නිප්පුරිසෙහි තූරියෙහි පරිචාරියමානො මහාසම්පත්තිං අනුභවන්තො උතුවාරෙන තෙසු පාසාදෙසු විහරති. රාහුලමාතා පනස්ස දෙවී අග්ගමහෙසී අහොසි.

තස්සෙවං ¶ මහාසම්පත්තිං අනුභවන්තස්ස එකදිවසං ඤාතිසඞ්ඝස්ස අබ්භන්තරෙ අයං කථා උදපාදි – ‘‘සිද්ධත්ථො කීළාපසුතොව විචරති, කිඤ්චි සිප්පං න සික්ඛති, සඞ්ගාමෙ පච්චුපට්ඨිතෙ කිං කරිස්සතී’’ති. රාජා බොධිසත්තං පක්කොසාපෙත්වා – ‘‘තාත, තව ඤාතකා ‘සිද්ධත්ථො කිඤ්චි සිප්පං අසික්ඛිත්වා කීළාපසුතොව විචරතී’ති වදන්ති, එත්ථ කිං පත්තකාලෙ මඤ්ඤසී’’ති. දෙව, මම සිප්පං සික්ඛනකිච්චං නත්ථි, නගරෙ මම සිප්පදස්සනත්ථං භෙරිං චරාපෙථ ‘‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ ඤාතකානං සිප්පං දස්සෙස්සාමී’’ති. රාජා තථා අකාසි. බොධිසත්තො අක්ඛණවෙධිවාලවෙධිධනුග්ගහෙ සන්නිපාතාපෙත්වා මහාජනස්ස මජ්ඣෙ අඤ්ඤෙහි ධනුග්ගහෙහි අසාධාරණං ¶ ඤාතකානං ද්වාදසවිධං සිප්පං දස්සෙසි. තං සරභඞ්ගජාතකෙ ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. තදාස්ස ඤාතිසඞ්ඝො නික්කඞ්ඛො අහොසි.

අථෙකදිවසං බොධිසත්තො උය්යානභූමිං ගන්තුකාමො සාරථිං ආමන්තෙත්වා ‘‘රථං යොජෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා මහාරහං උත්තමරථං සබ්බාලඞ්කාරෙන අලඞ්කරිත්වා කුමුදපත්තවණ්ණෙ චත්තාරො ¶ මඞ්ගලසින්ධවෙ යොජෙත්වා බොධිසත්තස්ස පටිවෙදෙසි. බොධිසත්තො දෙවවිමානසදිසං රථං අභිරුහිත්වා උය්යානාභිමුඛො අගමාසි. දෙවතා ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරස්ස අභිසම්බුජ්ඣනකාලො ආසන්නො, පුබ්බනිමිත්තං දස්සෙස්සාමා’’ති එකං දෙවපුත්තං ජරාජජ්ජරං ඛණ්ඩදන්තං පලිතකෙසං වඞ්කං ඔභග්ගසරීරං දණ්ඩහත්ථං පවෙධමානං කත්වා දස්සෙසුං. තං බොධිසත්තො චෙව සාරථි ච පස්සන්ති. තතො බොධිසත්තො සාරථිං – ‘‘සම්ම, කො නාමෙස පුරිසො, කෙසාපිස්ස න යථා අඤ්ඤෙස’’න්ති මහාපදානෙ ආගතනයෙන පුච්ඡිත්වා තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘ධීරත්ථු වත භො ජාති, යත්ර හි නාම ජාතස්ස ජරා පඤ්ඤායිස්සතී’’ති සංවිග්ගහදයො තතොව පටිනිවත්තිත්වා පාසාදමෙව අභිරුහි. රාජා ‘‘කිං කාරණා මම පුත්තො ඛිප්පං පටිනිවත්තී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ජිණ්ණකං පුරිසං දිස්වා දෙවා’’ති. ‘‘ජිණ්ණකං දිස්වා පබ්බජිස්සතීති ආහංසු, කස්මා මං නාසෙථ, සීඝං පුත්තස්ස නාටකානි සජ්ජෙථ, සම්පත්තිං අනුභවන්තො පබ්බජ්ජාය සතිං න කරිස්සතී’’ති වත්වා ආරක්ඛං වඩ්ඪෙත්වා සබ්බදිසාසු අඩ්ඪයොජනෙ අඩ්ඪයොජනෙ ඨපෙසි.

පුනෙකදිවසං ¶ බොධිසත්තො තථෙව උය්යානං ගච්ඡන්තො දෙවතාහි නිම්මිතං බ්යාධිතං පුරිසං දිස්වා පුරිමනයෙනෙව පුච්ඡිත්වා සංවිග්ගහදයො නිවත්තිත්වා පාසාදං අභිරුහි. රාජාපි පුච්ඡිත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සංවිදහිත්වා පුන වඩ්ඪෙත්වා සමන්තා තිගාවුතප්පමාණෙ පදෙසෙ ආරක්ඛං ඨපෙසි. අපරං එකදිවසං බොධිසත්තො තථෙව උය්යානං ගච්ඡන්තො දෙවතාහි නිම්මිතං කාලකතං දිස්වා පුරිමනයෙනෙව පුච්ඡිත්වා සංවිග්ගහදයො පුන නිවත්තිත්වා පාසාදං අභිරුහි. රාජාපි පුච්ඡිත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සංවිදහිත්වා පුන වඩ්ඪෙත්වා සමන්තා යොජනප්පමාණෙ පදෙසෙ ආරක්ඛං ඨපෙසි. අපරං පන එකදිවසං උය්යානං ගච්ඡන්තො තථෙව දෙවතාහි නිම්මිතං සුනිවත්ථං සුපාරුතං පබ්බජිතං දිස්වා ‘‘කො නාමෙසො සම්මා’’ති සාරථිං පුච්ඡි. සාරථි කිඤ්චාපි බුද්ධුප්පාදස්ස අභාවා පබ්බජිතං වා පබ්බජිතගුණෙ වා න ජානාති, දෙවතානුභාවෙන පන ‘‘පබ්බජිතො නාමායං දෙවා’’ති වත්වා පබ්බජ්ජාය ගුණෙ වණ්ණෙසි. බොධිසත්තො පබ්බජ්ජාය රුචිං උප්පාදෙත්වා තං දිවසං උය්යානං අගමාසි. දීඝභාණකා පනාහු ‘‘චත්තාරි නිමිත්තානි එකදිවසෙනෙව දිස්වා අගමාසී’’ති.

සො ¶ තත්ථ දිවසභාගං කීළිත්වා මඞ්ගලපොක්ඛරණියං න්හායිත්වා අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ නිසීදි අත්තානං අලඞ්කාරාපෙතුකාමො. අථස්ස පරිචාරකපුරිසා නානාවණ්ණානි දුස්සානි නානප්පකාරා ආභරණවිකතියො මාලාගන්ධවිලෙපනානි ච ආදාය සමන්තා පරිවාරෙත්වා අට්ඨංසු. තස්මිං ඛණෙ සක්කස්ස නිසින්නාසනං උණ්හං අහොසි ¶ . සො ‘‘කො නු ඛො මං ඉමම්හා ඨානා චාවෙතුකාමො’’ති උපධාරෙන්තො බොධිසත්තස්ස අලඞ්කාරෙතුකාමතං ඤත්වා විස්සකම්මං ආමන්තෙසි ‘‘සම්ම විස්සකම්ම, සිද්ධත්ථකුමාරො අජ්ජ අඩ්ඪරත්තසමයෙ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිස්සති, අයමස්ස පච්ඡිමො අලඞ්කාරො, උය්යානං ගන්ත්වා මහාපුරිසං දිබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරොහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා දෙවතානුභාවෙන තඞ්ඛණංයෙව උපසඞ්කමිත්වා තස්සෙව කප්පකසදිසො හුත්වා කප්පකස්ස හත්ථතො වෙඨනදුස්සං ගහෙත්වා බොධිසත්තස්ස සීසං වෙඨෙසි. බොධිසත්තො හත්ථසම්ඵස්සෙනෙව ‘‘නායං මනුස්සො, දෙවපුත්තො එසො’’ති අඤ්ඤාසි. වෙඨනෙන වෙඨිතමත්තෙ සීසෙ මොළියං මණිරතනාකාරෙන දුස්සසහස්සං අබ්භුග්ගඤ්ඡි. පුන වෙඨෙන්තස්ස දුස්සසහස්සන්ති දසක්ඛත්තුං වෙඨෙන්තස්ස දස දුස්සසහස්සානි අබ්භුග්ගච්ඡිංසු ¶ . ‘‘සීසං ඛුද්දකං, දුස්සානි බහූනි, කථං අබ්භුග්ගතානී’’ති න චින්තෙතබ්බං. තෙසු හි සබ්බමහන්තං ආමලකපුප්ඵප්පමාණං, අවසෙසානි කුසුම්බකපුප්ඵප්පමාණානි අහෙසුං. බොධිසත්තස්ස සීසං කිඤ්ජක්ඛගවච්ඡිතං විය කුය්යකපුප්ඵං අහොසි.

අථස්ස සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතස්ස සබ්බතාලාවචරෙසු සකානි සකානි පටිභානානි දස්සයන්තෙසු, බ්රාහ්මණෙසු ‘‘ජයනන්දා’’තිආදිවචනෙහි, සූතමාගධාදීසු නානප්පකාරෙහි මඞ්ගලවචනත්ථුතිඝොසෙහි සම්භාවෙන්තෙසු සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං රථවරං අභිරුහි. තස්මිං සමයෙ ‘‘රාහුලමාතා පුත්තං විජාතා’’ති සුත්වා සුද්ධොදනමහාරාජා ‘‘පුත්තස්ස මෙ තුට්ඨිං නිවෙදෙථා’’ති සාසනං පහිණි. බොධිසත්තො තං සුත්වා ‘‘රාහු ජාතො, බන්ධනං ජාත’’න්ති ආහ. රාජා ‘‘කිං මෙ පුත්තො අවචා’’ති පුච්ඡිත්වා තං වචනං සුත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය මෙ නත්තා රාහුලකුමාරොයෙව නාම හොතූ’’ති ආහ.

බොධිසත්තොපි ඛො රථවරං ආරුය්හ මහන්තෙන යසෙන අතිමනොරමෙන සිරිසොභග්ගෙන නගරං පාවිසි. තස්මිං සමයෙ කිසාගොතමී නාම ඛත්තියකඤ්ඤා උපරිපාසාදවරතලගතා නගරං පදක්ඛිණං කුරුමානස්ස බොධිසත්තස්ස රූපසිරිං දිස්වා පීතිසොමනස්සජාතා ඉදං උදානං උදානෙසි –

‘‘නිබ්බුතා ¶ නූන සා මාතා, නිබ්බුතො නූන සො පිතා;

නිබ්බුතා නූන සා නාරී, යස්සායං ඊදිසො පතී’’ති.

බොධිසත්තො ¶ තං සුත්වා චින්තෙසි ‘‘අයං එවමාහ ‘එවරූපං අත්තභාවං පස්සන්තියා මාතු හදයං නිබ්බායති, පිතු හදයං නිබ්බායති, පජාපතියා හදයං නිබ්බායතී’ති! කිස්මිං නු ඛො නිබ්බුතෙ හදයං නිබ්බුතං නාම හොතී’’ති? අථස්ස කිලෙසෙසු විරත්තමානසස්ස එතදහොසි – ‘‘රාගග්ගිම්හි නිබ්බුතෙ නිබ්බුතං නාම හොති, දොසග්ගිම්හි නිබ්බුතෙ නිබ්බුතං නාම හොති, මොහග්ගිම්හි නිබ්බුතෙ නිබ්බුතං නාම හොති, මානදිට්ඨිආදීසු සබ්බකිලෙසදරථෙසු නිබ්බුතෙසු නිබ්බුතං නාම හොති. අයං මෙ සුස්සවනං සාවෙසි, අහඤ්හි නිබ්බානං ගවෙසන්තො චරාමි, අජ්ජෙව මයා ඝරාවාසං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛම්ම පබ්බජිත්වා ¶ නිබ්බානං ගවෙසිතුං වට්ටති, අයං ඉමිස්සා ආචරියභාගො හොතූ’’ති කණ්ඨතො ඔමුඤ්චිත්වා කිසාගොතමියා සතසහස්සග්ඝනකං මුත්තාහාරං පෙසෙසි. සා ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො මයි පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා පණ්ණාකාරං පෙසෙසී’’ති සොමනස්සජාතා අහොසි.

බොධිසත්තොපි මහන්තෙන සිරිසොභග්ගෙන අත්තනො පාසාදං අභිරුහිත්වා සිරිසයනෙ නිපජ්ජි. තාවදෙව ච නං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා නච්චගීතාදීසු සුසික්ඛිතා දෙවකඤ්ඤා විය රූපසොභග්ගප්පත්තා ඉත්ථියො නානාතූරියානි ගහෙත්වා සම්පරිවාරයිත්වා අභිරමාපෙන්තියො නච්චගීතවාදිතානි පයොජයිංසු. බොධිසත්තො කිලෙසෙසු විරත්තචිත්තතාය නච්චාදීසු අනභිරතො මුහුත්තං නිද්දං ඔක්කමි. තාපි ඉත්ථියො ‘‘යස්සත්ථාය මයං නච්චාදීනි පයොජෙම, සො නිද්දං උපගතො, ඉදානි කිමත්ථං කිලමාමා’’ති ගහිතග්ගහිතානි තූරියානි අජ්ඣොත්ථරිත්වා නිපජ්ජිංසු, ගන්ධතෙලප්පදීපා ඣායන්ති. බොධිසත්තො පබුජ්ඣිත්වා සයනපිට්ඨෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නො අද්දස තා ඉත්ථියො තූරියභණ්ඩානි අවත්ථරිත්වා නිද්දායන්තියො – එකච්චා පග්ඝරිතඛෙළා, ලාලාකිලින්නගත්තා, එකච්චා දන්තෙ ඛාදන්තියො, එකච්චා කාකච්ඡන්තියො, එකච්චා විප්පලපන්තියො, එකච්චා විවටමුඛා, එකච්චා අපගතවත්ථා, පාකටබීභච්ඡසම්බාධට්ඨානා. සො තාසං තං විප්පකාරං දිස්වා භිය්යොසොමත්තාය කාමෙසු විරත්තචිත්තො අහොසි. තස්ස අලඞ්කතපටියත්තං සක්කභවනසදිසම්පි තං මහාතලං අපවිද්ධනානාකුණපභරිතං ආමකසුසානං විය උපට්ඨාසි, තයො භවා ආදිත්තගෙහසදිසා ඛායිංසු – ‘‘උපද්දුතං වත භො, උපස්සට්ඨං වත භො’’ති උදානං පවත්තෙසි, අතිවිය පබ්බජ්ජාය චිත්තං නමි.

සො ‘‘අජ්ජෙව මයා මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිතුං වට්ටතී’’ති සයනා උට්ඨාය ද්වාරසමීපං ¶ ගන්ත්වා ‘‘කො එත්ථා’’ති ආහ. උම්මාරෙ ¶ සීසං කත්වා නිපන්නො ඡන්නො ‘‘අහං අය්යපුත්ත ඡන්නො’’ති ආහ. ‘‘අහං අජ්ජ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිතුකාමො, එකං මෙ අස්සං කප්පෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු දෙවා’’ති අස්සභණ්ඩිකං ගහෙත්වා අස්සසාලං ගන්ත්වා ගන්ධතෙලපදීපෙසු ජලන්තෙසු සුමනපට්ටවිතානස්ස හෙට්ඨා රමණීයෙ භූමිභාගෙ ඨිතං කණ්ඩකං අස්සරාජානං දිස්වා ‘‘අජ්ජ මයා ඉමමෙව කප්පෙතුං වට්ටතී’’ති කණ්ඩකං කප්පෙසි. සො කප්පියමානොව අඤ්ඤාසි ‘‘අයං කප්පනා අතිගාළ්හා ¶ , අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු උය්යානකීළාදිගමනෙ කප්පනා විය න හොති, මය්හං අය්යපුත්තො අජ්ජ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිතුකාමො භවිස්සතී’’ති. තතො තුට්ඨමානසො මහාහසිතං හසි. සො සද්දො සකලනගරං පත්ථරිත්වා ගච්ඡෙය්ය, දෙවතා පන තං සද්දං නිරුම්භිත්වා න කස්සචි සොතුං අදංසු.

බොධිසත්තොපි ඛො ඡන්නං පෙසෙත්වාව ‘‘පුත්තං තාව පස්සිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නිසින්නපල්ලඞ්කතො උට්ඨාය රාහුලමාතාය වසනට්ඨානං ගන්ත්වා ගබ්භද්වාරං විවරි. තස්මිං ඛණෙ අන්තොගබ්භෙ ගන්ධතෙලපදීපො ඣායති, රාහුලමාතා සුමනමල්ලිකාදීනං පුප්ඵානං අම්බණමත්තෙන අභිප්පකිණ්ණසයනෙ පුත්තස්ස මත්ථකෙ හත්ථං ඨපෙත්වා නිද්දායති. බොධිසත්තො උම්මාරෙ පාදං ඨපෙත්වා ඨිතකොව ඔලොකෙත්වා ‘‘සචාහං දෙවියා හත්ථං අපනෙත්වා මම පුත්තං ගණ්හිස්සාමි, දෙවී පබුජ්ඣිස්සති, එවං මෙ ගමනන්තරායො භවිස්සති, බුද්ධො හුත්වාව ආගන්ත්වා පුත්තං පස්සිස්සාමී’’ති පාසාදතලතො ඔතරි. යං පන ජාතකට්ඨකථායං ‘‘තදා සත්තාහජාතො රාහුලකුමාරො හොතී’’ති වුත්තං, තං සෙසට්ඨකථාසු නත්ථි, තස්මා ඉදමෙව ගහෙතබ්බං.

එවං බොධිසත්තො පාසාදතලා ඔතරිත්වා අස්සසමීපං ගන්ත්වා එවමාහ – ‘‘තාත කණ්ඩක, ත්වං අජ්ජ එකරත්තිං මං තාරය, අහං තං නිස්සාය බුද්ධො හුත්වා සදෙවකං ලොකං තාරෙස්සාමී’’ති. තතො උල්ලඞ්ඝිත්වා කණ්ඩකස්ස පිට්ඨිං අභිරුහි. කණ්ඩකො ගීවතො පට්ඨාය ආයාමෙන අට්ඨාරසහත්ථො හොති තදනුච්ඡවිකෙන උබ්බෙධෙන සමන්නාගතො ථාමජවසම්පන්නො සබ්බසෙතො ධොතසඞ්ඛසදිසො. සො සචෙ හසෙය්ය වා පදසද්දං වා කරෙය්ය, සද්දො සකලනගරං අවත්ථරෙය්ය. තස්මා දෙවතා අත්තනො ආනුභාවෙන තස්ස යථා න කොචි සුණාති, එවං හසිතසද්දං සන්නිරුම්භිත්වා අක්කමනඅක්කමනපදවාරෙ හත්ථතලානි උපනාමෙසුං. බොධිසත්තො අස්සවරස්ස පිට්ඨිවෙමජ්ඣගතො ඡන්නං අස්සස්ස ¶ වාලධිං ගාහාපෙත්වා අඩ්ඪරත්තසමයෙ මහාද්වාරසමීපං පත්තො. තදා පන රාජා ‘‘එවං බොධිසත්තො යාය කායචි වෙලාය නගරද්වාරං විවරිත්වා නික්ඛමිතුං න සක්ඛිස්සතී’’ති ද්වීසු ද්වාරකවාටෙසු එකෙකං පුරිසසහස්සෙන විවරිතබ්බං කාරාපෙසි. බොධිසත්තො ථාමබලසම්පන්නො, හත්ථිගණනාය කොටිසහස්සහත්ථීනං බලං ධාරෙති, පුරිසගණනාය දසකොටිසහස්සපුරිසානං ¶ ¶ . සො චින්තෙසි ‘‘සචෙ ද්වාරං න විවරීයති, අජ්ජ කණ්ඩකස්ස පිට්ඨෙ නිසින්නොව වාලධිං ගහෙත්වා ඨිතෙන ඡන්නෙන සද්ධිංයෙව කණ්ඩකං ඌරූහි නිප්පීළෙත්වා අට්ඨාරසහත්ථුබ්බෙධං පාකාරං උප්පතිත්වා අතික්කමිස්සාමී’’ති. ඡන්නොපි චින්තෙසි ‘‘සචෙ ද්වාරං න විවරීයති, අහං අය්යපුත්තං ඛන්ධෙ නිසීදාපෙත්වා කණ්ඩකං දක්ඛිණෙන හත්ථෙන කුච්ඡියං පරික්ඛිපන්තො උපකච්ඡන්තරෙ කත්වා පාකාරං උප්පතිත්වා අතික්කමිස්සාමී’’ති. කණ්ඩකොපි චින්තෙසි ‘‘සචෙ ද්වාරං න විවරීයති, අහං අත්තනො සාමිකං පිට්ඨියං යථානිසින්නමෙව ඡන්නෙන වාලධිං ගහෙත්වා ඨිතෙන සද්ධිංයෙව උක්ඛිපිත්වා පාකාරං උප්පතිත්වා අතික්කමිස්සාමී’’ති. සචෙ ද්වාරං න අවාපුරීයිත්ථ, යථාචින්තිතමෙව තෙසු තීසු ජනෙසු අඤ්ඤතරො සම්පාදෙය්ය. ද්වාරෙ අධිවත්ථා දෙවතා පන ද්වාරං විවරි.

තස්මිංයෙව ඛණෙ මාරො ‘‘බොධිසත්තං නිවත්තෙස්සාමී’’ති ආගන්ත්වා ආකාසෙ ඨිතො ආහ – ‘‘මාරිස, මා නික්ඛම, ඉතො තෙ සත්තමෙ දිවසෙ චක්කරතනං පාතුභවිස්සති, ද්විසහස්සපරිත්තදීපපරිවාරානං චතුන්නං මහාදීපානං රජ්ජං කාරෙස්සසි, නිවත්ත මාරිසා’’ති. ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති? ‘‘අහං වසවත්තී’’ති. ‘‘මාර, ජානාමහං මය්හං චක්කරතනස්ස පාතුභාවං, අනත්ථිකොහං රජ්ජෙන, දසසහස්සිලොකධාතුං උන්නාදෙත්වා බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති ආහ. මාරො ‘‘ඉතො දානි තෙ පට්ඨාය කාමවිතක්කං වා බ්යාපාදවිතක්කං වා විහිංසාවිතක්කං වා චින්තිතකාලෙ ජානිස්සාමී’’ති ඔතාරාපෙක්ඛො ඡායා විය අනපගච්ඡන්තො අනුබන්ධි.

බොධිසත්තොපි හත්ථගතං චක්කවත්තිරජ්ජං ඛෙළපිණ්ඩං විය අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩෙත්වා මහන්තෙන සක්කාරෙන නගරා නික්ඛමි ආසාළ්හිපුණ්ණමාය උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙ වත්තමානෙ. නික්ඛමිත්වා ච පුන නගරං ඔලොකෙතුකාමො ජාතො. එවඤ්ච පනස්ස චිත්තෙ උප්පන්නමත්තෙයෙව ‘‘මහාපුරිස, න තයා නිවත්තිත්වා ඔලොකනකම්මං කත’’න්ති වදමානා විය මහාපථවී කුලාලචක්කං විය භිජ්ජිත්වා පරිවත්ති. බොධිසත්තො නගරාභිමුඛො ඨත්වා නගරං ඔලොකෙත්වා තස්මිං පථවිප්පදෙසෙ කණ්ඩකනිවත්තනචෙතියට්ඨානං දස්සෙත්වා ගන්තබ්බමග්ගාභිමුඛං කණ්ඩකං කත්වා ¶ පායාසි මහන්තෙන සක්කාරෙන උළාරෙන සිරිසොභග්ගෙන. තදා කිරස්ස දෙවතා පුරතො සට්ඨි උක්කාසහස්සානි ධාරයිංසු, පච්ඡතො සට්ඨි, දක්ඛිණපස්සතො සට්ඨි, වාමපස්සතො ¶ සට්ඨි, අපරා දෙවතා චක්කවාළමුඛවට්ටියං අපරිමාණා උක්කා ධාරයිංසු, අපරා දෙවතා ච නාගසුපණ්ණාදයො ච දිබ්බෙහි ගන්ධෙහි මාලාහි චුණ්ණෙහි ධූමෙහි පූජයමානා ගච්ඡන්ති. පාරිච්ඡත්තකපුප්ඵෙහි චෙව මන්දාරවපුප්ඵෙහි ච ඝනමෙඝවුට්ඨිකාලෙ ධාරාහි විය නභං නිරන්තරං අහොසි, දිබ්බානි සංගීතානි පවත්තිංසු ¶ , සමන්තතො අට්ඨසට්ඨි තූරියසතසහස්සානි පවජ්ජිංසු, සමුද්දකුච්ඡියං මෙඝත්ථනිතකාලො විය යුගන්ධරකුච්ඡියං සාගරනිග්ඝොසකාලො විය වත්තති.

ඉමිනා සිරිසොභග්ගෙන ගච්ඡන්තො බොධිසත්තො එකරත්තෙනෙව තීණි රජ්ජානි අතික්කම්ම තිංසයොජනමත්ථකෙ අනොමානදීතීරං පාපුණි. ‘‘කිං පන අස්සො තතො පරං ගන්තුං න සක්කොතී’’ති? ‘‘නො, න සක්කො’’ති. සො හි එකං චක්කවාළගබ්භං නාභියා ඨිතචක්කස්ස නෙමිවට්ටිං මද්දන්තො විය අන්තන්තෙන චරිත්වා පුරෙපාතරාසමෙව ආගන්ත්වා අත්තනො සම්පාදිතං භත්තං භුඤ්ජිතුං සමත්ථො. තදා පන දෙවනාගසුපණ්ණාදීහි ආකාසෙ ඨත්වා ඔස්සට්ඨෙහි ගන්ධමාලාදීහි යාව ඌරුප්පදෙසා සඤ්ඡන්නං සරීරං ආකඩ්ඪිත්වා ගන්ධමාලාජටං ඡින්දන්තස්ස අතිප්පපඤ්චො අහොසි, තස්මා තිංසයොජනමත්තමෙව අගමාසි. අථ බොධිසත්තො නදීතීරෙ ඨත්වා ඡන්නං පුච්ඡි – ‘‘කින්නාමා අයං නදී’’ති? ‘‘අනොමා නාම, දෙවා’’ති. ‘‘අම්හාකම්පි පබ්බජ්ජා අනොමා භවිස්සතී’’ති පණ්හියා ඝට්ටෙන්තො අස්සස්ස සඤ්ඤං අදාසි. අස්සො උප්පතිත්වා අට්ඨූසභවිත්ථාරාය නදියා පාරිමතීරෙ අට්ඨාසි.

බොධිසත්තො අස්සපිට්ඨිතො ඔරුය්හ රජතපට්ටසදිසෙ වාලුකාපුලිනෙ ඨත්වා ඡන්නං ආමන්තෙසි – ‘‘සම්ම, ඡන්න, ත්වං මය්හං ආභරණානි චෙව කණ්ඩකඤ්ච ආදාය ගච්ඡ, අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘අහම්පි, දෙව, පබ්බජිස්සාමී’’ති. බොධිසත්තො ‘‘න ලබ්භා තයා පබ්බජිතුං, ගච්ඡ ත්ව’’න්ති තික්ඛත්තුං පටිබාහිත්වා ආභරණානි චෙව කණ්ඩකඤ්ච පටිච්ඡාපෙත්වා චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ මය්හං කෙසා සමණසාරුප්පා න හොන්තී’’ති. අඤ්ඤො බොධිසත්තස්ස කෙසෙ ඡින්දිතුං යුත්තරූපො නත්ථි, තතො ‘‘සයමෙව ඛග්ගෙන ඡින්දිස්සාමී’’ති දක්ඛිණෙන හත්ථෙන අසිං ගණ්හිත්වා වාමහත්ථෙන මොළියා ¶ සද්ධිං චූළං ගහෙත්වා ඡින්දි, කෙසා ද්වඞ්ගුලමත්තා හුත්වා දක්ඛිණතො ආවත්තමානා සීසං අල්ලීයිංසු. තෙසං යාවජීවං තදෙව පමාණං අහොසි, මස්සු ච තදනුරූපං, පුන කෙසමස්සුඔහාරණකිච්චං නාම නාහොසි. බොධිසත්තො ¶ සහ මොළියා චුළං ගහෙත්වා ‘‘සචාහං බුද්ධො භවිස්සාමි, ආකාසෙ තිට්ඨතු, නො චෙ, භූමියං පතතූ’’ති අන්තලික්ඛෙ ඛිපි. තං චූළාමණිවෙඨනං යොජනප්පමාණං ඨානං ගන්ත්වා ආකාසෙ අට්ඨාසි. සක්කො දෙවරාජා දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙත්වා යොජනියරතනචඞ්කොටකෙන සම්පටිච්ඡිත්වා තාවතිංසභවනෙ චූළාමණිචෙතියං නාම පතිට්ඨාපෙසි.

‘‘ඡෙත්වාන මොළිං වරගන්ධවාසිතං, වෙහායසං උක්ඛිපි අග්ගපුග්ගලො;

සහස්සනෙත්තො සිරසා පටිග්ගහි, සුවණ්ණචඞ්කොටවරෙන වාසවො’’ති.

පුන ¶ බොධිසත්තො චින්තෙසි ‘‘ඉමානි කාසිකවත්ථානි මය්හං න සමණසාරුප්පානී’’ති. අථස්ස කස්සපබුද්ධකාලෙ පුරාණසහායකො ඝටීකාරමහාබ්රහ්මා එකං බුද්ධන්තරං ජරං අපත්තෙන මිත්තභාවෙන චින්තෙසි – ‘‘අජ්ජ මෙ සහායකො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො, සමණපරික්ඛාරමස්ස ගහෙත්වා ගච්ඡිස්සාමී’’ති.

‘‘තිචීවරඤ්ච පත්තො ච, වාසී සූචි ච බන්ධනං;

පරිස්සාවනෙන අට්ඨෙතෙ, යුත්තයොගස්ස භික්ඛුනො’’ති. –

ඉමෙ අට්ඨ සමණපරික්ඛාරෙ ආහරිත්වා අදාසි. බොධිසත්තො අරහද්ධජං නිවාසෙත්වා උත්තමපබ්බජ්ජාවෙසං ගණ්හිත්වා ‘‘ඡන්න, මම වචනෙන මාතාපිතූනං ආරොග්යං වදෙහී’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. ඡන්නො බොධිසත්තං වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි. කණ්ඩකො පන ඡන්නෙන සද්ධිං මන්තයමානස්ස බොධිසත්තස්ස වචනං සුණන්තො ඨත්වා ‘‘නත්ථි දානි මය්හං පුන සාමිනො දස්සන’’න්ති චක්ඛුපථං විජහන්තො සොකං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො හදයෙන ඵලිතෙන කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ කණ්ඩකො නාම දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. ඡන්නස්ස පඨමං එකොව සොකො ¶ අහොසි, කණ්ඩකස්ස පන කාලකිරියාය දුතියෙන සොකෙන පීළිතො රොදන්තො පරිදෙවන්තො නගරං අගමාසි.

බොධිසත්තොපි පබ්බජිත්වා තස්මිංයෙව පදෙසෙ අනුපියං නාම අම්බවනං අත්ථි, තත්ථ සත්තාහං පබ්බජ්ජාසුඛෙන වීතිනාමෙත්වා එකදිවසෙනෙව ¶ තිංසයොජනමග්ගං පදසා ගන්ත්වා රාජගහං පාවිසි. පවිසිත්වා සපදානං පිණ්ඩාය චරි. සකලනගරං බොධිසත්තස්ස රූපදස්සනෙන ධනපාලකෙන පවිට්ඨරාජගහං විය අසුරින්දෙන පවිට්ඨදෙවනගරං විය ච සඞ්ඛොභං අගමාසි. රාජපුරිසා ගන්ත්වා ‘‘දෙව, එවරූපො නාම සත්තො නගරෙ පිණ්ඩාය චරති, ‘දෙවො වා මනුස්සො වා නාගො වා සුපණ්ණො වා කො නාමෙසො’ති න ජානාමා’’ති ආරොචෙසුං. රාජා පාසාදතලෙ ඨත්වා මහාපුරිසං දිස්වා අච්ඡරියබ්භුතජාතො පුරිසෙ ආණාපෙසි – ‘‘ගච්ඡථ භණෙ, වීමංසථ, සචෙ අමනුස්සො භවිස්සති, නගරා නික්ඛමිත්වා අන්තරධායිස්සති, සචෙ දෙවතා භවිස්සති, ආකාසෙන ගච්ඡිස්සති, සචෙ නාගො භවිස්සති, පථවියං නිමුජ්ජිත්වා ගමිස්සති, සචෙ මනුස්සො භවිස්සති, යථාලද්ධං භික්ඛං පරිභුඤ්ජිස්සතී’’ති.

මහාපුරිසොපි ඛො මිස්සකභත්තං සංහරිත්වා ‘‘අලං මෙ එත්තකං යාපනායා’’ති ඤත්වා පවිට්ඨද්වාරෙනෙව නගරා නික්ඛමිත්වා පණ්ඩවපබ්බතච්ඡායාය පුරත්ථාභිමුඛො නිසීදිත්වා ආහාරං පරිභුඤ්ජිතුං ¶ ආරද්ධො. අථස්ස අන්තානි පරිවත්තිත්වා මුඛෙන නික්ඛමනාකාරප්පත්තානි විය අහෙසුං. තතො තෙන අත්තභාවෙන එවරූපස්ස ආහාරස්ස චක්ඛුනාපි අදිට්ඨපුබ්බතාය තෙන පටිකූලාහාරෙන අට්ටියමානො එවං අත්තනාව අත්තානං ඔවදි ‘‘සිද්ධත්ථ, ත්වං සුලභන්නපානෙ කුලෙ තිවස්සිකගන්ධසාලිභොජනං නානග්ගරසෙහි භුඤ්ජනට්ඨානෙ නිබ්බත්තිත්වාපි එකං පංසුකූලිකං දිස්වා ‘කදා නු ඛො අහම්පි එවරූපො හුත්වා පිණ්ඩාය චරිත්වා භුඤ්ජිස්සාමි, භවිස්සති නු ඛො මෙ සො කාලො’ති චින්තෙත්වා නික්ඛන්තො, ඉදානි කිං නාමෙතං කරොසී’’ති. එවං අත්තනාව අත්තානං ඔවදිත්වා නිබ්බිකාරො හුත්වා ආහාරං පරිභුඤ්ජි.

රාජපුරිසා තං පවත්තිං දිස්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා දූතවචනං සුත්වා වෙගෙන නගරා නික්ඛමිත්වා බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ඉරියාපථස්මිංයෙව පසීදිත්වා බොධිසත්තස්ස සබ්බං ඉස්සරියං නිය්යාදෙසි ¶ . බොධිසත්තො ‘‘මය්හං, මහාරාජ, වත්ථුකාමෙහි වා කිලෙසකාමෙහි වා අත්ථො නත්ථි, අහං පරමාභිසම්බොධිං පත්ථයන්තො නික්ඛන්තො’’ති ආහ. රාජා අනෙකප්පකාරං යාචන්තොපි තස්ස චිත්තං අලභිත්වා ‘‘අද්ධා ත්වං බුද්ධො භවිස්සසි, බුද්ධභූතෙන පන තෙ පඨමං මම විජිතං ආගන්තබ්බ’’න්ති පටිඤ්ඤං ගණ්හි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ‘‘පබ්බජ්ජං කිත්තයිස්සාමි, යථා පබ්බජි චක්ඛුමා’’ති ඉමං පබ්බජ්ජාසුත්තං (සු. නි. 407 ආදයො) සද්ධිං අට්ඨකථාය ඔලොකෙත්වා වෙදිතබ්බො.

බොධිසත්තොපි රඤ්ඤො පටිඤ්ඤං දත්වා අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො ආළාරඤ්ච කාලාමං උදකඤ්ච රාමපුත්තං උපසඞ්කමිත්වා සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘නායං මග්ගො බොධායා’’ති තම්පි ¶ සමාපත්තිභාවනං අනලඞ්කරිත්වා සදෙවකස්ස ලොකස්ස අත්තනො ථාමවීරියසන්දස්සනත්ථං මහාපධානං පදහිතුකාමො උරුවෙලං ගන්ත්වා ‘‘රමණීයො වතායං භූමිභාගො’’ති තත්ථෙව වාසං උපගන්ත්වා මහාපධානං පදහි. තෙපි ඛො කොණ්ඩඤ්ඤප්පමුඛා පඤ්ච පබ්බජිතා ගාමනිගමරාජධානීසු භික්ඛාය චරන්තා තත්ථ බොධිසත්තං සම්පාපුණිංසු. අථ නං ඡබ්බස්සානි මහාපධානං පදහන්තං ‘‘ඉදානි බුද්ධො භවිස්සති, ඉදානි බුද්ධො භවිස්සතී’’ති පරිවෙණසම්මජ්ජනාදිකාය වත්තපටිපත්තියා උපට්ඨහමානා සන්තිකාවචරාවස්ස අහෙසුං. බොධිසත්තොපි ඛො ‘‘කොටිප්පත්තං දුක්කරකාරියං කරිස්සාමී’’ති එකතිලතණ්ඩුලාදීහිපි වීතිනාමෙසි, සබ්බසොපි ආහාරූපච්ඡෙදං අකාසි, දෙවතාපි ලොමකූපෙහි ඔජං උපසංහරමානා පටික්ඛිපි.

අථස්ස තාය නිරාහාරතාය පරමකසිමානප්පත්තකායස්ස සුවණ්ණවණ්ණො කායො කාළවණ්ණො අහොසි. බාත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණානි පටිච්ඡන්නානි අහෙසුං. අප්පෙකදා අප්පාණකං ඣානං ඣායන්තො ¶ මහාවෙදනාහි අභිතුන්නො විසඤ්ඤීභූතො චඞ්කමනකොටියං පතති. අථ නං එකච්චා දෙවතා ‘‘කාලකතො සමණො ගොතමො’’ති වදන්ති, එකච්චා ‘‘විහාරොවෙසො අරහත’’න්ති ආහංසු. තත්ථ යාසං ‘‘කාලකතො’’ති අහොසි, තා ගන්ත්වා සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ආරොචෙසුං ‘‘තුම්හාකං පුත්තො කාලකතො’’ති. මම පුත්තො බුද්ධො හුත්වා කාලකතො, අහුත්වාති? බුද්ධො භවිතුං නාසක්ඛි, පධානභූමියංයෙව පතිත්වා ¶ කාලකතොති. ඉදං සුත්වා රාජා ‘‘නාහං සද්දහාමි, මම පුත්තස්ස බොධිං අප්පත්වා කාලකිරියා නාම නත්ථී’’ති පටික්ඛිපි. කස්මා පන රාජා න සද්දහතීති? කාළදෙවීලතාපසස්ස වන්දාපනදිවසෙ ජම්බුරුක්ඛමූලෙ ච පාටිහාරියානං දිට්ඨත්තා.

පුන බොධිසත්තෙ සඤ්ඤං පටිලභිත්වා උට්ඨිතෙ තා දෙවතා ගන්ත්වා ‘‘අරොගො තෙ මහාරාජ පුත්තො’’ති ආරොචෙන්ති. රාජා ‘‘ජානාමහං පුත්තස්ස අමරණභාව’’න්ති වදති. මහාසත්තස්ස ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරියං කරොන්තස්ස ආකාසෙ ගණ්ඨිකරණකාලො විය අහොසි. සො ‘‘අයං දුක්කරකාරිකා නාම බොධාය මග්ගො න හොතී’’ති ඔළාරිකං ආහාරං ආහාරෙතුං ගාමනිගමෙසු පිණ්ඩාය චරිත්වා ආහාරං ආහරි, අථස්ස බාත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණානි පාකතිකානි අහෙසුං, කායො සුවණ්ණවණ්ණො අහොසි. පඤ්චවග්ගියා භික්ඛූ ‘‘අයං ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං කරොන්තොපි සබ්බඤ්ඤුතං පටිවිජ්ඣිතුං නාසක්ඛි, ඉදානි ගාමාදීසු ¶ පිණ්ඩාය චරිත්වා ඔළාරිකං ආහාරං ආහරියමානො කිං සක්ඛිස්සති, බාහුලිකො එස පධානවිබ්භන්තො, සීසං න්හායිතුකාමස්ස උස්සාවබින්දුතක්කනං විය අම්හාකං එතස්ස සන්තිකා විසෙසතක්කනං, කිං නො ඉමිනා’’ති මහාපුරිසං පහාය අත්තනො අත්තනො පත්තචීවරං ගහෙත්වා අට්ඨාරසයොජනමග්ගං ගන්ත්වා ඉසිපතනං පවිසිංසු.

තෙන ඛො පන සමයෙන උරුවෙලායං සෙනානිගමෙ සෙනානිකුටුම්බිකස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්තා සුජාතා නාම දාරිකා වයප්පත්තා එකස්මිං නිග්රොධරුක්ඛෙ පත්ථනං අකාසි ‘‘සචෙ සමජාතිකං කුලඝරං ගන්ත්වා පඨමගබ්භෙ පුත්තං ලභිස්සාමි, අනුසංවච්ඡරං තෙ සතසහස්සපරිච්චාගෙන බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති. තස්සා සා පත්ථනා සමිජ්ඣි. සා මහාසත්තස්ස දුක්කරකාරිකං කරොන්තස්ස ඡට්ඨෙ වස්සෙ පරිපුණ්ණෙ විසාඛපුණ්ණමායං බලිකම්මං කාතුකාමා හුත්වා පුරෙතරං ධෙනුසහස්සං ලට්ඨිමධුකවනෙ චරාපෙත්වා තාසං ඛීරං පඤ්ච ධෙනුසතානි පායෙත්වා තාසං ඛීරං අඩ්ඪතියානීති එවං යාව සොළසන්නං ධෙනූනං ඛීරං අට්ඨ ධෙනුයො පිවන්ති, තාව ඛීරස්ස බහලතඤ්ච මධුරතඤ්ච ඔජවන්තතඤ්ච පත්ථයමානා ඛීරපරිවත්තනං නාම අකාසි. සා විසාඛපුණ්ණමදිවසෙ ‘‘පාතොව බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති රත්තියා පච්චූසසමයං පච්චුට්ඨාය තා අට්ඨ ධෙනුයො දුහාපෙසි. වච්ඡකා ¶ ¶ ධෙනූනං ථනමූලං නාගමිංසු, ථනමූලෙ පන නවභාජනෙ උපනීතමත්තෙ අත්තනො ධම්මතාය ඛීරධාරා පවත්තිංසු. තං අච්ඡරියං දිස්වා සුජාතා සහත්ථෙනෙව ඛීරං ගහෙත්වා නවභාජනෙ පක්ඛිපිත්වා සහත්ථෙනෙව අග්ගිං කත්වා පචිතුං ආරභි.

තස්මිං පායාසෙ පච්චමානෙ මහන්තමහන්තා බුබ්බුළා උට්ඨහිත්වා දක්ඛිණාවත්තා හුත්වා සඤ්චරන්ති, එකඵුසිතම්පි බහි න පතති, උද්ධනතො අප්පමත්තකොපි ධූමො න උට්ඨහති. තස්මිං සමයෙ චත්තාරො ලොකපාලා ආගන්ත්වා උද්ධනෙ ආරක්ඛං ගණ්හිංසු, මහාබ්රහ්මා ඡත්තං ධාරෙසි, සක්කො අලාතානි සමානෙන්තො අග්ගිං ජාලෙසි. දෙවතා ද්විසහස්සදීපපරිවාරෙසු චතූසු මහාදීපෙසු දෙවානඤ්ච මනුස්සානඤ්ච උපකප්පනඔජං අත්තනො දෙවානුභාවෙන දණ්ඩකබද්ධං මධුපටලං පීළෙත්වා මධුං ගණ්හමානා විය සංහරිත්වා තත්ථ පක්ඛිපිංසු. අඤ්ඤෙසු හි කාලෙසු දෙවතා කබළෙ කබළෙ ඔජං පක්ඛිපන්ති, සම්බොධිදිවසෙ ච පන පරිනිබ්බානදිවසෙ ච උක්ඛලියංයෙව පක්ඛිපන්ති. සුජාතා එකදිවසෙයෙව ¶ තත්ථ අත්තනො පාකටානි අනෙකානි අච්ඡරියානි දිස්වා පුණ්ණං දාසිං ආමන්තෙසි ‘‘අම්ම පුණ්ණෙ, අජ්ජ අම්හාකං දෙවතා අතිවිය පසන්නා, මයා එත්තකෙ කාලෙ එවරූපං අච්ඡරියං නාම න දිට්ඨපුබ්බං, වෙගෙන ගන්ත්වා දෙවට්ඨානං පටිජග්ගාහී’’ති. සා ‘‘සාධු, අය්යෙ’’ති තස්සා වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා තුරිතතුරිතා රුක්ඛමූලං අගමාසි.

බොධිසත්තොපි ඛො තස්මිං රත්තිභාගෙ පඤ්ච මහාසුපිනෙ දිස්වා පරිග්ගණ්හන්තො ‘‘නිස්සංසයෙනාහං අජ්ජ බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති කතසන්නිට්ඨානො තස්සා රත්තියා අච්චයෙන කතසරීරපටිජග්ගනො භික්ඛාචාරකාලං ආගමයමානො පාතොව ආගන්ත්වා තස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදි අත්තනො පභාය සකලරුක්ඛං ඔභාසයමානො. අථ ඛො සා පුණ්ණා ආගන්ත්වා අද්දස බොධිසත්තං රුක්ඛමූලෙ පාචීනලොකධාතුං ඔලොකයමානං නිසින්නං, සරීරතො චස්ස නික්ඛන්තාහි පභාහි සකලරුක්ඛං සුවණ්ණවණ්ණං. දිස්වා තස්සා එතදහොසි – ‘‘අජ්ජ අම්හාකං දෙවතා රුක්ඛතො ඔරුය්හ සහත්ථෙනෙව බලිකම්මං සම්පටිච්ඡිතුං නිසින්නා මඤ්ඤෙ’’ති උබ්බෙගප්පත්තා හුත්වා වෙගෙනාගන්ත්වා සුජාතාය එතමත්ථං ආරොචෙසි.

සුජාතා ¶ තස්සා වචනං සුත්වා තුට්ඨමානසා හුත්වා ‘‘අජ්ජ දානි පට්ඨාය මම ජෙට්ඨධීතුට්ඨානෙ තිට්ඨාහී’’ති ධීතු අනුච්ඡවිකං සබ්බාලඞ්කාරං අදාසි. යස්මා පන බුද්ධභාවං පාපුණනදිවසෙ සතසහස්සග්ඝනිකං සුවණ්ණපාතිං ලද්ධුං වට්ටති, තස්මා සා ‘‘සුවණ්ණපාතියං පායාසං පක්ඛිපිස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා සතසහස්සග්ඝනිකං සුවණ්ණපාතිං නීහරාපෙත්වා තත්ථ පායාසං ¶ පක්ඛිපිතුකාමා පක්කභාජනං ආවජ්ජෙසි. ‘සබ්බො පායාසො පදුමපත්තා උදකං විය විනිවත්තිත්වා පාතියං පතිට්ඨාසි, එකපාතිපූරමත්තොව අහොසි’. සා තං පාතිං අඤ්ඤාය සුවණ්ණපාතියා පටිකුජ්ජිත්වා ඔදාතවත්ථෙන වෙඨෙත්වා සබ්බාලඞ්කාරෙහි අත්තභාවං අලඞ්කරිත්වා තං පාතිං අත්තනො සීසෙ ඨපෙත්වා මහන්තෙන ආනුභාවෙන නිග්රොධරුක්ඛමූලං ගන්ත්වා බොධිසත්තං ඔලොකෙත්වා බලවසොමනස්සජාතා ‘‘රුක්ඛදෙවතා’’ති සඤ්ඤාය දිට්ඨට්ඨානතො පට්ඨාය ඔනතොනතා ගන්ත්වා සීසතො පාතිං ඔතාරෙත්වා විවරිත්වා සුවණ්ණභිඞ්කාරෙන ගන්ධපුප්ඵවාසිතං උදකං ගහෙත්වා බොධිසත්තං උපගන්ත්වා අට්ඨාසි. ඝටීකාරමහාබ්රහ්මුනා දින්නො මත්තිකාපත්තො එත්තකං අද්ධානං බොධිසත්තං අවිජහිත්වා තස්මිං ඛණෙ අදස්සනං ගතො, බොධිසත්තො පත්තං අපස්සන්තො දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා උදකං සම්පටිච්ඡි. සුජාතා සහෙව පාතියා පායාසං මහාපුරිසස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි, මහාපුරිසො සුජාතං ඔලොකෙසි. සා ආකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘අය්ය, මයා තුම්හාකං පරිච්චත්තං, ගණ්හිත්වා යථාරුචිං ගච්ඡථා’’ති වන්දිත්වා ‘‘යථා මය්හං මනොරථො නිප්ඵන්නො ¶ , එවං තුම්හාකම්පි නිප්ඵජ්ජතූ’’ති වත්වා සතසහස්සග්ඝනිකාය සුවණ්ණපාතියා පුරාණපණ්ණෙ විය අනපෙක්ඛා හුත්වා පක්කාමි.

බොධිසත්තොපි ඛො නිසින්නට්ඨානා උට්ඨාය රුක්ඛං පදක්ඛිණං කත්වා පාතිං ආදාය නෙරඤ්ජරාය තීරං ගන්ත්වා අනෙකෙසං බොධිසත්තසහස්සානං අභිසම්බුජ්ඣනදිවසෙ ඔතරිත්වා න්හානට්ඨානං සුප්පතිට්ඨිතතිත්ථං නාම අත්ථි, තස්ස තීරෙ පාතිං ඨපෙත්වා ඔතරිත්වා න්හත්වා අනෙකබුද්ධසතසහස්සානං නිවාසනං අරහද්ධජං නිවාසෙත්වා පුරත්ථාභිමුඛො නිසීදිත්වා එකට්ඨිතාලපක්කප්පමාණෙ එකූනපඤ්ඤාස පිණ්ඩෙ කත්වා සබ්බං අප්පොදකං මධුපායාසං පරිභුඤ්ජි. සො එව හිස්ස බුද්ධභූතස්ස සත්තසත්තාහං බොධිමණ්ඩෙ වසන්තස්ස එකූනපඤ්ඤාස දිවසානි ආහාරො අහොසි. එත්තකං කාලං ¶ නෙව අඤ්ඤො ආහාරො අත්ථි, න න්හානං, න මුඛධොවනං, න සරීරවළඤ්ජො, ඣානසුඛෙන මග්ගසුඛෙන ඵලසුඛෙන ච වීතිනාමෙසි. තං පන පායාසං පරිභුඤ්ජිත්වා සුවණ්ණපාතිං ගහෙත්වා ‘‘සචාහං, අජ්ජ බුද්ධො භවිතුං සක්ඛිස්සාමි, අයං පාති පටිසොතං ගච්ඡතු, නො චෙ සක්ඛිස්සාමි, අනුසොතං ගච්ඡතූ’’ති වත්වා නදීසොතෙ පක්ඛිපි. සා සොතං ඡින්දමානා නදීමජ්ඣං ගන්ත්වා මජ්ඣමජ්ඣට්ඨානෙනෙව ජවසම්පන්නො අස්සො විය අසීතිහත්ථමත්තට්ඨානං පටිසොතං ගන්ත්වා එකස්මිං ආවට්ටෙ නිමුජ්ජිත්වා කාළනාගරාජභවනං ගන්ත්වා තිණ්ණං බුද්ධානං පරිභොගපාතියො ‘‘කිලි කිලී’’ති රවං කාරයමානා පහරිත්වාව තාසං සබ්බහෙට්ඨිමා හුත්වා අට්ඨාසි. කාළො නාගරාජා තං සද්දං සුත්වා ‘‘හිය්යො එකො බුද්ධො නිබ්බත්තො, පුන අජ්ජ එකො නිබ්බත්තො’’ති වත්වා අනෙකෙහි පදසතෙහි ථුතියො වදමානො උට්ඨාසි. තස්ස කිර ¶ මහාපථවියා එකයොජනතිගාවුතප්පමාණං නභං පූරෙත්වා ආරොහනකාලො ‘‘අජ්ජ වා හිය්යො වා’’ති සදිසො අහොසි.

බොධිසත්තොපි නදීතීරම්හි සුපුප්ඵිතසාලවනෙ දිවාවිහාරං කත්වා සායන්හසමයෙ පුප්ඵානං වණ්ටතො මුච්චනකාලෙ දෙවතාහි අලඞ්කතෙන අට්ඨූසභවිත්ථාරෙන මග්ගෙන සීහො විය විජම්භමානො බොධිරුක්ඛාභිමුඛො පායාසි. නාගයක්ඛසුපණ්ණාදයො දිබ්බෙහි ගන්ධපුප්ඵාදීහි පූජයිංසු, දිබ්බසඞ්ගීතාදීනි පවත්තයිංසු, දසසහස්සී ලොකධාතු එකගන්ධා එකමාලා එකසාධුකාරා අහොසි. තස්මිං සමයෙ සොත්ථියො නාම තිණහාරකො තිණං ආදාය පටිපථෙ ආගච්ඡන්තො මහාපුරිසස්ස ආකාරං ඤත්වා අට්ඨ තිණමුට්ඨියො අදාසි. බොධිසත්තො තිණං ගහෙත්වා බොධිමණ්ඩං ¶ ආරුය්හ දක්ඛිණදිසාභාගෙ උත්තරාභිමුඛො අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ දක්ඛිණචක්කවාළං ඔසීදිත්වා හෙට්ඨා අවීචිසම්පත්තං විය අහොසි, උත්තරචක්කවාළං උල්ලඞ්ඝිත්වා උපරි භවග්ගප්පත්තං විය අහොසි. බොධිසත්තො ‘‘ඉදං සම්බොධිං පාපුණනට්ඨානං න භවිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති පදක්ඛිණං කරොන්තො පච්ඡිමදිසාභාගං ගන්ත්වා පුරත්ථාභිමුඛො අට්ඨාසි, තතො පච්ඡිමචක්කවාළං ඔසීදිත්වා හෙට්ඨා අවීචිසම්පත්තං විය අහොසි, පුරත්ථිමචක්කවාළං උල්ලඞ්ඝිත්වා උපරි භවග්ගප්පත්තං විය අහොසි. ඨිතට්ඨිතට්ඨානෙ කිරස්ස නෙමිවට්ටිපරියන්තෙ අක්කන්තෙ නාභියා පතිට්ඨිතමහාසකටචක්කං විය ¶ මහාපථවී ඔනතුන්නතා අහොසි. බොධිසත්තො ‘‘ඉදම්පි සම්බොධිං පාපුණනට්ඨානං න භවිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති පදක්ඛිණං කරොන්තො උත්තරදිසාභාගං ගන්ත්වා දක්ඛිණාභිමුඛො අට්ඨාසි, තතො උත්තරචක්කවාළං ඔසීදිත්වා හෙට්ඨා අවීචිසම්පත්තං විය අහොසි, දක්ඛිණචක්කවාළං උල්ලඞ්ඝිත්වා උපරි භවග්ගප්පත්තං විය අහොසි. බොධිසත්තො ‘‘ඉදම්පි සම්බොධිං පාපුණනට්ඨානං න භවිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති පදක්ඛිණං කරොන්තො පුරත්ථිමදිසාභාගං ගන්ත්වා පච්ඡිමාභිමුඛො අට්ඨාසි. පුරත්ථිමදිසාභාගෙ පන සබ්බබුද්ධානං පල්ලඞ්කට්ඨානං, තං නෙව ඡම්භති, න කම්පති. මහාසත්තො ‘‘ඉදං සබ්බබුද්ධානං අවිජහිතං අචලට්ඨානං කිලෙසපඤ්ජරවිද්ධංසනට්ඨාන’’න්ති ඤත්වා තානි තිණානි අග්ගෙ ගහෙත්වා චාලෙසි, තාවදෙව චුද්දසහත්ථො පල්ලඞ්කො අහොසි. තානිපි ඛො තිණානි තථාරූපෙන සණ්ඨානෙන සණ්ඨහිංසු, යථාරූපං සුකුසලොපි චිත්තකාරො වා පොත්ථකාරො වා ආලිඛිතුම්පි සමත්ථො නත්ථි. බොධිසත්තො බොධික්ඛන්ධං පිට්ඨිතො කත්වා පුරත්ථාභිමුඛො දළ්හමානසො හුත්වා –

‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච, අට්ඨි ච අවසිස්සතු;

උපසුස්සතු නිස්සෙසං, සරීරෙ මංසලොහිතං’’.

න ¶ ත්වෙවාහං සම්මාසම්බොධිං අප්පත්වා ඉමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමීති අසනිසතසන්නිපාතෙනපි අභෙජ්ජරූපං අපරාජිතපල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ මාරො දෙවපුත්තො ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො මය්හං වසං අතික්කමිතුකාමො, න දානිස්ස අතික්කමිතුං දස්සාමී’’ති මාරබලස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා එතමත්ථං ආරොචෙත්වා මාරඝොසනං නාම ඝොසාපෙත්වා මාරබලං ආදාය නික්ඛමි. සා මාරසෙනා මාරස්ස පුරතො ද්වාදසයොජනා හොති, දක්ඛිණතො ච වාමතො ච ද්වාදසයොජනා, පච්ඡතො යාව චක්කවාළපරියන්තං කත්වා ඨිතා, උද්ධං නවයොජනුබ්බෙධා, යස්සා උන්නදන්තියා උන්නාදසද්දො යොජනසහස්සතො ¶ පට්ඨාය පථවිඋන්ද්රියනසද්දො විය සුය්යති. අථ මාරො දෙවපුත්තො දියඩ්ඪයොජනසතිකං ගිරිමෙඛලං නාම හත්ථිං අභිරුහිත්වා බාහුසහස්සං මාපෙත්වා නානාවුධානි අග්ගහෙසි. අවසෙසායපි මාරපරිසාය ද්වෙ ජනා එකසදිසං ආවුධං න ගණ්හිංසු, නානප්පකාරවණ්ණා නානප්පකාරමුඛා හුත්වා මහාසත්තං අජ්ඣොත්ථරමානා ආගමිංසු.

දසසහස්සචක්කවාළදෙවතා ¶ පන මහාසත්තස්ස ථුතියො වදමානා අට්ඨංසු. සක්කො දෙවරාජා විජයුත්තරසඞ්ඛං ධමමානො අට්ඨාසි. සො කිර සඞ්ඛො වීසහත්ථසතිකො හොති. සකිං වාතං ගාහාපෙත්වා ධමන්තො චත්තාරො මාසෙ සද්දං කරිත්වා නිස්සද්දො හොති. මහාකාළනාගරාජා අතිරෙකපදසතෙන වණ්ණං වදන්තො අට්ඨාසි, මහාබ්රහ්මා සෙතච්ඡත්තං ධාරයමානො අට්ඨාසි. මාරබලෙ පන බොධිමණ්ඩං උපසඞ්කමන්තෙ තෙසං එකොපි ඨාතුං නාසක්ඛි, සම්මුඛසම්මුඛට්ඨානෙනෙව පලායිංසු. කාළො නාගරාජා පථවියං නිමුජ්ජිත්වා පඤ්චයොජනසතිකං මඤ්ජෙරිකනාගභවනං ගන්ත්වා උභොහි හත්ථෙහි මුඛං පිදහිත්වා නිපන්නො. සක්කො විජයුත්තරසඞ්ඛං පිට්ඨියං කත්වා චක්කවාළමුඛවට්ටියං අට්ඨාසි. මහාබ්රහ්මා සෙතච්ඡත්තං චක්කවාළකොටියං ඨපෙත්වා බ්රහ්මලොකමෙව අගමාසි. එකා දෙවතාපි ඨාතුං සමත්ථා නාහොසි, මහාපුරිසො එකකොව නිසීදි.

මාරොපි අත්තනො පරිසං ආහ ‘‘තාතා සුද්ධොදනපුත්තෙන සිද්ධත්ථෙන සදිසො අඤ්ඤො පුරිසො නාම නත්ථි, මයං සම්මුඛා යුද්ධං දාතුං න සක්ඛිස්සාම, පච්ඡාභාගෙන දස්සාමා’’ති. මහාපුරිසොපි තීණි පස්සානි ඔලොකෙත්වා සබ්බදෙවතානං පලාතත්තා සුඤ්ඤානි අද්දස. පුන උත්තරපස්සෙන මාරබලං අජ්ඣොත්ථරමානං දිස්වා ‘‘අයං එත්තකො ජනො මං එකකං සන්ධාය මහන්තං වායාමං පරක්කමං කරොති, ඉමස්මිං ඨානෙ මය්හං මාතා වා පිතා වා භාතා වා අඤ්ඤො වා කොචි ඤාතකො නත්ථි, ඉමා පන දස පාරමියොව මය්හං දීඝරත්තං පුට්ඨපරිජනසදිසා, තස්මා පාරමියොව ¶ ඵලකං කත්වා පාරමිසත්ථෙනෙව පහරිත්වා අයං බලකායො මයා විද්ධංසෙතුං වට්ටතී’’ති දස පාරමියො ආවජ්ජමානො නිසීදි.

අථ ඛො මාරො දෙවපුත්තො ‘‘එතෙනෙව සිද්ධත්ථං පලාපෙස්සාමී’’ති වාතමණ්ඩලං සමුට්ඨාපෙසි. තඞ්ඛණංයෙව පුරත්ථිමාදිභෙදා වාතා සමුට්ඨහිත්වා අඩ්ඪයොජනඑකයොජනද්වියොජනතියොජනප්පමාණානි ¶ පබ්බතකූටානි පදාලෙත්වා වනගච්ඡරුක්ඛාදීනි උම්මූලෙත්වා සමන්තා ගාමනිගමෙ චුණ්ණවිචුණ්ණං කාතුං සමත්ථාපි මහාපුරිසස්ස පුඤ්ඤතෙජෙන විහතානුභාවා බොධිසත්තං පත්වා චීවරකණ්ණමත්තම්පි චාලෙතුං නාසක්ඛිංසු. තතො ‘‘උදකෙන න අජ්ඣොත්ථරිත්වා මාරෙස්සාමී’’ති මහාවස්සං ¶ සමුට්ඨාපෙසි. තස්සානුභාවෙන උපරූපරි සතපටලසහස්සපටලාදිභෙදා වලාහකා උට්ඨහිත්වා වස්සිංසු. වුට්ඨිධාරාවෙගෙන පථවී ඡිද්දා අහොසි. වනරුක්ඛාදීනං උපරිභාගෙන මහාමෙඝො ආගන්ත්වා මහාසත්තස්ස චීවරෙ උස්සාවබින්දුට්ඨානමත්තම්පි තෙමෙතුං නාසක්ඛි. තතො පාසාණවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. මහන්තානි මහන්තානි පබ්බතකූටානි ධූමායන්තානි පජ්ජලන්තානි ආකාසෙනාගන්ත්වා බොධිසත්තං පත්වා දිබ්බමාලාගුළභාවං ආපජ්ජිංසු. තතො පහරණවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. එකතොධාරාඋභතොධාරාඅසිසත්තිඛුරප්පාදයො ධූමායන්තා පජ්ජලන්තා ආකාසෙනාගන්ත්වා බොධිසත්තං පත්වා දිබ්බපුප්ඵානි අහෙසුං. තතො අඞ්ගාරවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. කිංසුකවණ්ණා අඞ්ගාරා ආකාසෙනාගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස පාදමූලෙ දිබ්බපුප්ඵානි හුත්වා විකිරිංසු. තතො කුක්කුළවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. අච්චුණ්හො අග්ගිවණ්ණො කුක්කුළො ආකාසෙනාගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස පාදමූලෙ දිබ්බචන්දනචුණ්ණං හුත්වා නිපති. තතො වාලුකාවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. අතිසුඛුමවාලුකා ධූමායන්තා පජ්ජලන්තා ආකාසෙනාගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස පාදමූලෙ දිබ්බපුප්ඵානි හුත්වා නිපතිංසු. තතො කලලවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. තං කලලං ධූමායන්තං පජ්ජලන්තං ආකාසෙනාගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස පාදමූලෙ දිබ්බවිලෙපනං හුත්වා නිපති. තතො ‘‘ඉමිනා භිංසෙත්වා සිද්ධත්ථං පලාපෙස්සාමී’’ති අන්ධකාරං සමුට්ඨාපෙසි. තං චතුරඞ්ගසමන්නාගතං විය මහාතමං හුත්වා බොධිසත්තං පත්වා සූරියප්පභාවිහතං විය අන්ධකාරං අන්තරධායි.

එවං මාරො ඉමාහි නවහි වාතවස්සපාසාණපහරණඅඞ්ගාරකුක්කුළවාලුකාකලලඅන්ධකාරවුට්ඨීහි බොධිසත්තං පලාපෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘කිං භණෙ, තිට්ඨථ, ඉමං සිද්ධත්ථකුමාරං ගණ්හථ හනථ පලාපෙථා’’ති පරිසං ආණාපෙත්වා සයම්පි ගිරිමෙඛලස්ස හත්ථිනො ඛන්ධෙ නිසින්නො චක්කාවුධං ආදාය බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘සිද්ධත්ථ උට්ඨාහි එතස්මා පල්ලඞ්කා, නායං තුය්හං පාපුණාති, මය්හං එව පාපුණාතී’’ති ආහ. මහාසත්තො තස්ස වචනං සුත්වා අවොච – ‘‘මාර, නෙව තයා දස පාරමියො පූරිතා, න උපපාරමියො, න පරමත්ථපාරමියො, නාපි පඤ්ච මහාපරිච්චාගා පරිච්චත්තා ¶ , න ඤාතත්ථචරියා, න ලොකත්ථචරියා, න බුද්ධිචරියා පූරිතා, සබ්බා ¶ තා මයායෙව පූරිතා, තස්මා නායං පල්ලඞ්කො තුය්හං පාපුණාති ¶ , මය්හෙවෙසො පාපුණාතී’’ති.

මාරො කුද්ධො කොධවෙගං අසහන්තො මහාපුරිසස්ස චක්කාවුධං විස්සජ්ජෙසි. තං තස්ස දස පාරමියො ආවජ්ජෙන්තස්ස උපරිභාගෙ මාලාවිතානං හුත්වා අට්ඨාසි. තං කිර ඛුරධාරචක්කාවුධං අඤ්ඤදා තෙන කුද්ධෙන විස්සට්ඨං එකඝනපාසාණත්ථම්භෙ වංසකළීරෙ විය ඡින්දන්තං ගච්ඡති, ඉදානි පන තස්මිං මාලාවිතානං හුත්වා ඨිතෙ අවසෙසා මාරපරිසා ‘‘ඉදානි පල්ලඞ්කතො වුට්ඨාය පලායිස්සතී’’ති මහන්තමහන්තානි සෙලකූටානි විස්සජ්ජෙසුං. තානිපි මහාපුරිසස්ස දස පාරමියො ආවජ්ජෙන්තස්ස මාලාගුළභාවං ආපජ්ජිත්වා භූමියං පතිංසු. දෙවතා චක්කවාළමුඛවට්ටියං ඨිතා ගීවං පසාරෙත්වා සීසං උක්ඛිපිත්වා ‘‘නට්ඨො වත සො සිද්ධත්ථකුමාරස්ස රූපග්ගප්පත්තො අත්තභාවො, කිං නු ඛො කරිස්සතී’’ති ඔලොකෙන්ති.

තතො මහාපුරිසො ‘‘පූරිතපාරමීනං බොධිසත්තානං අභිසම්බුජ්ඣනදිවසෙ පත්තපල්ලඞ්කො මය්හංව පාපුණාතී’’ති වත්වා ඨිතං මාරං ආහ – ‘‘මාර තුය්හං දානස්ස දින්නභාවෙ කො සක්ඛී’’ති. මාරො ‘‘ඉමෙ එත්තකා ජනා සක්ඛිනො’’ති මාරබලාභිමුඛං හත්ථං පසාරෙසි. තස්මිං ඛණෙ මාරපරිසාය ‘‘අහං සක්ඛී, අහං සක්ඛී’’ති පවත්තසද්දො පථවිඋන්ද්රියනසද්දසදිසො අහොසි. අථ මාරො මහාපුරිසං ආහ ‘‘සිද්ධත්ථ, තුය්හං දානස්ස දින්නභාවෙ කො සක්ඛී’’ති. මහාපුරිසො ‘‘තුය්හං තාව දානස්ස දින්නභාවෙ සචෙතනා සක්ඛිනො, මය්හං පන ඉමස්මිං ඨානෙ සචෙතනො කොචි සක්ඛී නාම නත්ථි, තිට්ඨතු තාව මෙ අවසෙසත්තභාවෙසු දින්නදානං, වෙස්සන්තරත්තභාවෙ පන ඨත්වා මය්හං සත්තසතකමහාදානස්ස දින්නභාවෙ අයං අචෙතනාපි ඝනමහාපථවී සක්ඛී’’ති චීවරගබ්භන්තරතො දක්ඛිණහත්ථං අභිනීහරිත්වා ‘‘වෙස්සන්තරත්තභාවෙ ඨත්වා මය්හං සත්තසතකමහාදානස්ස දින්නභාවෙ ත්වං සක්ඛී න සක්ඛී’’ති මහාපථවිඅභිමුඛං හත්ථං පසාරෙසි. මහාපථවී ‘‘අහං තෙ තදා සක්ඛී’’ති විරවසතෙන විරවසහස්සෙන විරවසතසහස්සෙන මාරබලං අවත්ථරමානා විය උන්නදි.

තතො ¶ මහාපුරිසෙ ‘‘දින්නං තෙ සිද්ධත්ථ මහාදානං උත්තමදාන’’න්ති වෙස්සන්තරදානං සම්මසන්තෙ දියඩ්ඪයොජනසතිකො ගිරිමෙඛලහත්ථී ජණ්ණුකෙහි පථවියං පතිට්ඨාසි, මාරපරිසා දිසාවිදිසා පලායි, ද්වෙ එකමග්ගෙන ගතා නාම නත්ථි, සීසාභරණානි චෙව නිවත්ථවත්ථානි ච පහාය සම්මුඛසම්මුඛදිසාහියෙව පලායිංසු. තතො දෙවසඞ්ඝා පලායමානං මාරබලං දිස්වා ‘‘මාරස්ස ¶ පරාජයො ජාතො, සිද්ධත්ථකුමාරස්ස ජයො, ජයපූජං කරිස්සාමා’’ති නාගා නාගානං, සුපණ්ණා සුපණ්ණානං ¶ , දෙවතා දෙවතානං, බ්රහ්මානො බ්රහ්මානං, උග්ඝොසෙත්වා ගන්ධමාලාදිහත්ථා මහාපුරිසස්ස සන්තිකං බොධිපල්ලඞ්කං අගමංසු.

‘‘ජයො හි බුද්ධස්ස සිරීමතො අයං, මාරස්ස ච පාපිමතො පරාජයො;

උග්ඝොසයුං බොධිමණ්ඩෙ පමොදිතා, ජයං තදා නාගගණා මහෙසිනො.

‘‘ජයො හි බුද්ධස්ස සිරීමතො අයං, මාරස්ස ච පාපිමතො පරාජයො;

උග්ඝොසයුං බොධිමණ්ඩෙ පමොදිතා, සුපණ්ණසඞ්ඝාපි ජයං මහෙසිනො.

‘‘ජයො හි බුද්ධස්ස සිරීමතො අයං, මාරස්ස ච පාපිමතො පරාජයො;

උග්ඝොසයුං බොධිමණ්ඩෙ පමොදිතා, ජයං තදා දෙවගණා මහෙසිනො.

‘‘ජයො හි බුද්ධස්ස සිරීමතො අයං, මාරස්ස ච පාපිමතො පරාජයො;

උග්ඝොසයුං බොධිමණ්ඩෙ පමොදිතා, ජයං තදා බ්රහ්මගණාපි තාදිනො’’ති.

අවසෙසා දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු දෙවතා මාලාගන්ධවිලෙපනෙහි ච පූජයමානා නානප්පකාරා ථුතියො ච වදමානා අට්ඨංසු. එවං අනත්ථඞ්ගතෙයෙව ¶ සූරියෙ මහාපුරිසො මාරබලං විධමෙත්වා චීවරූපරි පතමානෙහි බොධිරුක්ඛඞ්කුරෙහි රත්තපවාළපල්ලවෙහි විය පූජියමානො පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසඤාණං අනුස්සරිත්වා, මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙත්වා, පච්ඡිමයාමෙ පටිච්චසමුප්පාදෙ ඤාණං ඔතාරෙසි. අථස්ස ද්වාදසපදිකං පච්චයාකාරං වට්ටවිවට්ටවසෙන අනුලොමපටිලොමතො සම්මසන්තස්ස දසසහස්සී ලොකධාතු උදකපරියන්තං කත්වා ද්වාදසක්ඛත්තුං සම්පකම්පි.

මහාපුරිසෙ පන දසසහස්සිලොකධාතුං උන්නාදෙත්වා අරුණුග්ගමනවෙලාය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣන්තෙ ¶ සකලදසසහස්සී ලොකධාතු අලඞ්කතපටියත්තා අහොසි. පාචීනචක්කවාළමුඛවට්ටියං උස්සාපිතානං ධජානං පටාකානං රංසියො පච්ඡිමචක්කවාළමුඛවට්ටියං පහරන්ති, තථා පච්ඡිමචක්කවාළමුඛවට්ටියං උස්සාපිතානං පාචීනචක්කවාළමුඛවට්ටියං, දක්ඛිණචක්කවාළමුඛවට්ටියං උස්සාපිතානං උත්තරචක්කවාළමුඛවට්ටියං, උත්තරචක්කවාළමුඛවට්ටියං උස්සාපිතානං ¶ දක්ඛිණචක්කවාළමුඛවට්ටියං පහරන්ති, පථවිතලෙ උස්සාපිතානං පන ධජානං පටාකානං බ්රහ්මලොකං ආහච්ච අට්ඨංසු, බ්රහ්මලොකෙ බද්ධානං පථවිතලෙ පතිට්ඨහිංසු, දසසහස්සචක්කවාළෙසු පුප්ඵූපගරුක්ඛා පුප්ඵං ගණ්හිංසු, ඵලූපගරුක්ඛා ඵලපිණ්ඩීභාරභරිතා අහෙසුං. ඛන්ධෙසු ඛන්ධපදුමානි පුප්ඵිංසු, සාඛාසු සාඛාපදුමානි, ලතාසු ලතාපදුමානි, ආකාසෙ ඔලම්බකපදුමානි, සිලාතලානි භින්දිත්වා උපරූපරි සත්ත සත්ත හුත්වා දණ්ඩකපදුමානි උට්ඨහිංසු. දසසහස්සී ලොකධාතු වට්ටෙත්වා විස්සට්ඨමාලාගුළා විය සුසන්ථතපුප්ඵසන්ථාරො විය ච අහොසි. චක්කවාළන්තරෙසු අට්ඨයොජනසහස්සලොකන්තරිකා සත්තසූරියප්පභායපි අනොභාසිතපුබ්බා එකොභාසා අහෙසුං, චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරො මහාසමුද්දො මධුරොදකො අහොසි, නදියො නප්පවත්තිංසු, ජච්චන්ධා රූපානි පස්සිංසු, ජාතිබධිරා සද්දං සුණිංසු, ජාතිපීඨසප්පිනො පදසා ගච්ඡිංසු, අන්දුබන්ධනාදීනි ඡිජ්ජිත්වා පතිංසු.

එවං අපරිමාණෙන සිරිවිභවෙන පූජියමානො මහාපුරිසො අනෙකප්පකාරෙසු අච්ඡරියධම්මෙසු පාතුභූතෙසු සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣිත්වා සබ්බබුද්ධානං අවිජහිතං උදානං උදානෙසි –

‘‘අනෙකජාතිසංසාරං ¶ , සන්ධාවිස්සං අනිබ්බිසං;

ගහකාරං ගවෙසන්තො, දුක්ඛා ජාති පුනප්පුනං.

‘‘ගහකාරක දිට්ඨොසි, පුන ගෙහං න කාහසි;

සබ්බා තෙ ඵාසුකා භග්ගා, ගහකූටං විසඞ්ඛතං;

විසඞ්ඛාරගතං චිත්තං, තණ්හානං ඛයමජ්ඣගා’’ති. (ධ. ප. 153-154);

ඉති ¶ තුසිතපුරතො පට්ඨාය යාව අයං බොධිමණ්ඩෙ සබ්බඤ්ඤුතප්පත්ති, එත්තකං ඨානං අවිදූරෙනිදානං නාමාති වෙදිතබ්බං.

‘‘සන්තිකෙනිදානං ¶ පන ‘භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. වෙසාලියං විහරති මහාවනෙ කූටාගාරසාලාය’න්ති එවං තෙසු තෙසු ඨානෙසු විහරතො තස්මිං තස්මිං ඨානෙයෙව ලබ්භතී’’ති වුත්තං. කිඤ්චාපි එවං වුත්තං, අථ ඛො පන තම්පි ආදිතො පට්ඨාය එවං වෙදිතබ්බං – උදානං උදානෙත්වා ජයපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස හි භගවතො එතදහොසි ‘‘අහං කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි ඉමස්ස පල්ලඞ්කස්ස කාරණා සන්ධාවිං, එත්තකං මෙ කාලං ඉමස්සෙව පල්ලඞ්කස්ස කාරණා අලඞ්කතසීසං ගීවාය ඡින්දිත්වා දින්නං, සුඅඤ්ජිතානි අක්ඛීනි හදයමංසඤ්ච උබ්බට්ටෙත්වා දින්නං, ජාලීකුමාරසදිසා පුත්තා කණ්හාජිනකුමාරිසදිසා ධීතරො මද්දීදෙවිසදිසා භරියායො ච පරෙසං දාසත්ථාය දින්නා, අයං මෙ පල්ලඞ්කො ජයපල්ලඞ්කො වරපල්ලඞ්කො ච. එත්ථ මෙ නිසින්නස්ස සඞ්කප්පා පරිපුණ්ණා, න තාව ඉතො උට්ඨහිස්සාමී’’ති අනෙකකොටිසතසහස්සා සමාපත්තියො සමාපජ්ජන්තො සත්තාහං තත්ථෙව නිසීදි. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අථ ඛො භගවා සත්තාහං එකපල්ලඞ්කෙන නිසීදි විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදී’’ති (උදා. 1; මහාව. 1).

අථ එකච්චානං දෙවතානං ‘‘අජ්ජාපි නූන සිද්ධත්ථස්ස කත්තබ්බකිච්චං අත්ථි, පල්ලඞ්කස්මිඤ්හි ආලයං න විජහතී’’ති පරිවිතක්කො උදපාදි. සත්ථා දෙවතානං ¶ පරිවිතක්කං ඤත්වා තාසං විතක්කවූපසමනත්ථං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා යමකපාටිහාරියං දස්සෙසි. මහාබොධිමණ්ඩස්මිඤ්හි කතපාටිහාරියඤ්ච, ඤාතිසමාගමෙ කතපාටිහාරියඤ්ච, පාථිකපුත්තසමාගමෙ කතපාටිහාරියඤ්ච, සබ්බං කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ යමකපාටිහාරියසදිසං අහොසි.

එවං සත්ථා ඉමිනා පාටිහාරියෙන දෙවතානං විතක්කං වූපසමෙත්වා පල්ලඞ්කතො ඊසකං පාචීනනිස්සිතෙ උත්තරදිසාභාගෙ ඨත්වා ‘‘ඉමස්මිං වත මෙ පල්ලඞ්කෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිද්ධ’’න්ති චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච පූරිතානං පාරමීනං ඵලාධිගමට්ඨානං පල්ලඞ්කං බොධිරුක්ඛඤ්ච අනිමිසෙහි අක්ඛීහි ඔලොකයමානො සත්තාහං වීතිනාමෙසි, තං ඨානං අනිමිසචෙතියං නාම ජාතං. අථ පල්ලඞ්කස්ස ච ඨිතට්ඨානස්ස ච අන්තරා චඞ්කමං මාපෙත්වා පුරත්ථිමපච්ඡිමතො ආයතෙ රතනචඞ්කමෙ ¶ චඞ්කමන්තො සත්තාහං වීතිනාමෙසි, තං ඨානං රතනචඞ්කමචෙතියං නාම ජාතං.

චතුත්ථෙ පන සත්තාහෙ බොධිතො පච්ඡිමුත්තරදිසාභාගෙ දෙවතා රතනඝරං මාපයිංසු, තත්ථ පල්ලඞ්කෙන ¶ නිසීදිත්වා අභිධම්මපිටකං විසෙසතො චෙත්ථ අනන්තනයං සමන්තපට්ඨානං විචිනන්තො සත්තාහං වීතිනාමෙසි. ආභිධම්මිකා පනාහු ‘‘රතනඝරං නාම න සත්තරතනමයං ගෙහං, සත්තන්නං පන පකරණානං සම්මසිතට්ඨානං ‘රතනඝර’න්ති වුච්චතී’’ති. යස්මා පනෙත්ථ උභොපෙතෙ පරියායා යුජ්ජන්ති, තස්මා උභයම්පෙතං ගහෙතබ්බමෙව. තතො පට්ඨාය පන තං ඨානං රතනඝරචෙතියං නාම ජාතං. එවං බොධිසමීපෙයෙව චත්තාරි සත්තාහානි වීතිනාමෙත්වා පඤ්චමෙ සත්තාහෙ බොධිරුක්ඛමූලා යෙන අජපාලනිග්රොධො තෙනුපසඞ්කමි, තත්රාපි ධම්මං විචිනන්තොයෙව විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙන්තො නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ මාරො දෙවපුත්තො ‘‘එත්තකං කාලං අනුබන්ධන්තො ඔතාරාපෙක්ඛොපි ඉමස්ස න කිඤ්චි ඛලිතං අද්දසං, අතික්කන්තොදානි එස මම වස’’න්ති දොමනස්සප්පත්තො මහාමග්ගෙ නිසීදිත්වා සොළස කාරණානි චින්තෙන්තො භූමියං සොළස ලෙඛා කඩ්ඪි – ‘‘අහං එසො විය දානපාරමිං න පූරෙසිං, තෙනම්හි ඉමිනා සදිසො න ජාතො’’ති එකං ලෙඛං කඩ්ඪි. තථා ‘‘අහං එසො විය සීලපාරමිං, නෙක්ඛම්මපාරමිං, පඤ්ඤාපාරමිං, වීරියපාරමිං, ඛන්තිපාරමිං, සච්චපාරමිං, අධිට්ඨානපාරමිං, මෙත්තාපාරමිං, උපෙක්ඛාපාරමිං න පූරෙසිං ¶ , තෙනම්හි ඉමිනා සදිසො න ජාතො’’ති දසමං ලෙඛං කඩ්ඪි. තථා ‘‘අහං එසො විය අසාධාරණස්ස ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණස්ස පටිවෙධාය උපනිස්සයභූතා දස පාරමියො න පූරෙසිං, තෙනම්හි ඉමිනා සදිසො න ජාතො’’ති එකාදසමං ලෙඛං කඩ්ඪි. තථා ‘‘අහං එසො විය අසාධාරණස්ස ආසයානුසයඤාණස්ස, මහාකරුණාසමාපත්තිඤාණස්ස, යමකපාටිහීරඤාණස්ස, අනාවරණඤාණස්ස, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිවෙධාය උපනිස්සයභූතා දස පාරමියො න පූරෙසිං, තෙනම්හි ඉමිනා සදිසො න ජාතො’’ති සොළසමං ලෙඛං කඩ්ඪි. එවං ඉමෙහි කාරණෙහි මහාමග්ගෙ සොළස ලෙඛා කඩ්ඪමානො නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ තණ්හා, අරති, රගාති තිස්සො මාරධීතරො ‘‘පිතා නො න පඤ්ඤායති, කහං නු ඛො එතරහී’’ති ඔලොකයමානා තං දොමනස්සප්පත්තං භූමිං විලෙඛමානං නිසින්නං දිස්වා පිතු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කස්මා, තාත, දුක්ඛී දුම්මනො’’ති පුච්ඡිංසු. අම්මා, අයං මහාසමණො මය්හං වසං අතික්කන්තො, එත්තකං කාලං ඔලොකෙන්තො ඔතාරමස්ස දට්ඨුං නාසක්ඛිං, තෙනාහං දුක්ඛී දුම්මනොති. යදි ¶ එවං මා චින්තයිත්ථ, මයමෙතං අත්තනො වසෙ කත්වා ආදාය ආගමිස්සාමාති. න සක්කා, අම්මා, එසො කෙනචි වසෙ කාතුං, අචලාය සද්ධාය පතිට්ඨිතො එසො පුරිසොති. ‘‘තාත මයං ඉත්ථියො නාම ඉදානෙව නං රාගපාසාදීහි බන්ධිත්වා ආනෙස්සාම, තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථා’’ති භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පාදෙ තෙ සමණ පරිචාරෙමා’’ති ආහංසු. භගවා ¶ ව තාසං වචනං මනසි අකාසි, න අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ඔලොකෙසි, අනුත්තරෙ උපධිසඞ්ඛයෙ විමුත්තමානසො විවෙකසුඛඤ්ඤෙව අනුභවන්තො නිසීදි.

පුන මාරධීතරො ‘‘උච්චාවචා ඛො පුරිසානං අධිප්පායා, කෙසඤ්චි කුමාරිකාසු පෙමං හොති, කෙසඤ්චි පඨමවයෙ ඨිතාසු, කෙසඤ්චි මජ්ඣිමවයෙ ඨිතාසු, යංනූන මයං නානප්පකාරෙහි රූපෙහි පලොභෙය්යාමා’’ති එකමෙකා කුමාරිවණ්ණාදිවසෙන සතං සතං අත්තභාවෙ අභිනිම්මිනිත්වා කුමාරියො, අවිජාතා, සකිංවිජාතා, දුවිජාතා, මජ්ඣිමිත්ථියො, මහිත්ථියො ච හුත්වා ඡක්ඛත්තුං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පාදෙ තෙ සමණ පරිචාරෙමා’’ති ආහංසු. තම්පි භගවා න මනසාකාසි, යථා තං අනුත්තරෙ උපධිසඞ්ඛයෙව විමුත්තො. කෙචි පනාචරියා වදන්ති ‘‘තා මහිත්ථිභාවෙන ¶ උපගතා දිස්වා භගවා ‘එවමෙවං එතා ඛණ්ඩදන්තා පලිතකෙසා හොන්තූ’ති අධිට්ඨාසී’’ති, තං න ගහෙතබ්බං. න හි සත්ථා එවරූපං අධිට්ඨානං කරොති. භගවා පන ‘‘අපෙථ තුම්හෙ, කිං දිස්වා එවං වායමථ, එවරූපං නාම අවීතරාගාදීනං පුරතො කාතුං යුත්තං, තථාගතස්ස පන රාගො පහීනො, දොසො පහීනො, මොහො පහීනො’’ති අත්තනො කිලෙසප්පහානං ආරබ්භ –

‘‘යස්ස ජිතං නාවජීයති, ජිතමස්ස නොයාති කොචි ලොකෙ;

තං බුද්ධමනන්තගොචරං, අපදං කෙන පදෙන නෙස්සථ.

‘‘යස්ස ජාලිනී විසත්තිකා, තණ්හා නත්ථි කුහිඤ්චි නෙතවෙ;

තං බුද්ධමනන්තගොචරං, අපදං කෙන පදෙන නෙස්සථා’’ති. (ධ. ප. 179-180) –

ඉමා ධම්මපදෙ බුද්ධවග්ගෙ ද්වෙ ගාථා වදන්තො ධම්මං කථෙසි. තා ‘‘සච්චං කිර නො පිතා අවොච, අරහං සුගතො ලොකෙ න රාගෙන සුවානයො’’තිආදීනි ¶ වත්වා පිතු සන්තිකං අගමංසු.

භගවාපි තත්ථ සත්තාහං වීතිනාමෙත්වා මුචලින්දමූලං අගමාසි. තත්ථ සත්තාහවද්දලිකාය උප්පන්නාය සීතාදිපටිබාහනත්ථං මුචලින්දෙන නාගරාජෙන සත්තක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිත්තො අසම්බාධාය ගන්ධකුටියං විහරන්තො විය විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදියමානො සත්තාහං වීතිනාමෙත්වා රාජායතනං උපසඞ්කමි, තත්ථාපි විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදියමානොයෙව නිසීදි. එත්තාවතා සත්ත සත්තාහානි ¶ පරිපුණ්ණානි. එත්ථන්තරෙ නෙව මුඛධොවනං, න සරීරපටිජග්ගනං, න ආහාරකිච්චං අහොසි, ඣානසුඛඵලසුඛෙනෙව වීතිනාමෙසි.

අථස්ස තස්මිං සත්තසත්තාහමත්ථකෙ එකූනපඤ්ඤාසතිමෙ දිවසෙ තත්ථ නිසින්නස්ස ‘‘මුඛං ධොවිස්සාමී’’ති චිත්තං උදපාදි. සක්කො දෙවානමින්දො අගදහරීටකං ආහරිත්වා අදාසි, සත්ථා තං පරිභුඤ්ජි, තෙනස්ස සරීරවළඤ්ජං අහොසි. අථස්ස සක්කොයෙව නාගලතාදන්තකට්ඨඤ්චෙව මුඛධොවනඋදකඤ්ච ¶ අදාසි. සත්ථා තං දන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා අනොතත්තදහොදකෙන මුඛං ධොවිත්වා තත්ථෙව රාජායතනමූලෙ නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ තපුස්සභල්ලිකා නාම ද්වෙ වාණිජා පඤ්චහි සකටසතෙහි උක්කලාජනපදා මජ්ඣිමදෙසං ගච්ඡන්තා අත්තනො ඤාතිසාලොහිතාය දෙවතාය සකටානි සන්නිරුම්භිත්වා සත්ථු ආහාරසම්පාදනෙ උස්සාහිතා මන්ථඤ්ච මධුපිණ්ඩිකඤ්ච ආදාය ‘‘පටිග්ගණ්හාතු නො, භන්තෙ, භගවා ඉමං ආහාරං අනුකම්පං උපාදායා’’ති සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා අට්ඨංසු. භගවා පායාසපටිග්ගහණදිවසෙයෙව පත්තස්ස අන්තරහිතත්තා ‘‘න ඛො තථාගතා හත්ථෙසු පටිග්ගණ්හන්ති, කිම්හි නු ඛො අහං පටිග්ගණ්හෙය්ය’’න්ති චින්තෙසි. අථස්ස චිත්තං ඤත්වා චතූහි දිසාහි චත්තාරො මහාරාජානො ඉන්දනීලමණිමයෙ පත්තෙ උපනාමෙසුං, භගවා තෙ පටික්ඛිපි. පුන මුග්ගවණ්ණසෙලමයෙ චත්තාරො පත්තෙ උපනාමෙසුං. භගවා චතුන්නම්පි දෙවපුත්තානං අනුකම්පාය චත්තාරොපි පත්තෙ පටිග්ගහෙත්වා උපරූපරි ඨපෙත්වා ‘‘එකො හොතූ’’ති අධිට්ඨාසි, චත්තාරොපි මුඛවට්ටියං පඤ්ඤායමානලෙඛා හුත්වා මජ්ඣිමෙන පමාණෙන එකත්තං උපගමිංසු. භගවා තස්මිං පච්චග්ඝෙ සෙලමයෙ පත්තෙ ආහාරං පටිග්ගණ්හිත්වා පරිභුඤ්ජිත්වා අනුමොදනං අකාසි. ද්වෙ භාතරො වාණිජා බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච සරණං ගන්ත්වා ¶ ද්වෙවාචිකා උපාසකා අහෙසුං. අථ නෙසං ‘‘එකං නො, භන්තෙ, පරිචරිතබ්බට්ඨානං දෙථා’’ති වදන්තානං දක්ඛිණහත්ථෙන අත්තනො සීසං පරාමසිත්වා කෙසධාතුයො අදාසි. තෙ අත්තනො නගරෙ තා ධාතුයො සුවණ්ණසමුග්ගස්ස අන්තො පක්ඛිපිත්වා චෙතියං පතිට්ඨාපෙසුං.

සම්මාසම්බුද්ධොපි ඛො තතො උට්ඨාය පුන අජපාලනිග්රොධමෙව ගන්ත්වා නිග්රොධමූලෙ නිසීදි. අථස්ස තත්ථ නිසින්නමත්තස්සෙව අත්තනා අධිගතස්ස ධම්මස්ස ගම්භීරතං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණො ‘‘අධිගතො ඛො ම්යායං ධම්මො’’ති පරෙසං ධම්මං අදෙසෙතුකම්යතාකාරපවත්තො විතක්කො උදපාදි. අථ බ්රහ්මා සහම්පති ‘‘නස්සති වත භො ලොකො, විනස්සති වත භො ලොකො’’ති දසහි චක්කවාළසහස්සෙහි සක්කසුයාමසන්තුසිතසුනිම්මිතවසවත්තිමහාබ්රහ්මානො ¶ ආදාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘දෙසෙතු, භන්තෙ, භගවා ධම්ම’’න්තිආදිනා නයෙන ධම්මදෙසනං ආයාචි.

සත්ථා ¶ තස්ස පටිඤ්ඤං දත්වා ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්ය’’න්ති චින්තෙන්තො ‘‘ආළාරො පණ්ඩිතො, සො ඉමං ධම්මං ඛිප්පං ආජානිස්සතී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා පුන ඔලොකෙන්තො තස්ස සත්තාහකාලකතභාවං ඤත්වා උදකං ආවජ්ජෙසි. තස්සාපි අභිදොසකාලකතභාවං ඤත්වා ‘‘බහූපකාරා ඛො මෙ පඤ්චවග්ගියා භික්ඛූ’’ති පඤ්චවග්ගියෙ ආරබ්භ මනසිකාරං කත්වා ‘‘කහං නු ඛො තෙ එතරහි විහරන්තී’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘බාරාණසියං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ’’ති ඤත්වා ‘‘තත්ථ ගන්ත්වා ධම්මචක්කං පවත්තෙස්සාමී’’ති කතිපාහං බොධිමණ්ඩසාමන්තායෙව පිණ්ඩාය චරන්තො විහරිත්වා ආසාළ්හිපුණ්ණමාසියං ‘‘බාරාණසිං ගමිස්සාමී’’ති චාතුද්දසියං පච්චූසසමයෙ විභාතාය රත්තියා කාලස්සෙව පත්තචීවරමාදාය අට්ඨාරසයොජනමග්ගං පටිපන්නො අන්තරාමග්ගෙ උපකං නාම ආජීවකං දිස්වා තස්ස අත්තනො බුද්ධභාවං ආචික්ඛිත්වා තං දිවසංයෙව සායන්හසමයෙ ඉසිපතනං අගමාසි.

පඤ්චවග්ගියා ථෙරා තථාගතං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘අයං ආවුසො සමණො ගොතමො පච්චයබාහුල්ලාය ආවත්තිත්වා පරිපුණ්ණකායො පීණින්ද්රියො සුවණ්ණවණ්ණො හුත්වා ආගච්ඡති, ඉමස්ස අභිවාදනාදීනි න කරිස්සාම, මහාකුලපසුතො ඛො පනෙස ආසනාභිහාරං අරහති, තෙනස්ස ආසනමත්තං පඤ්ඤාපෙස්සාමා’’ති කතිකං අකංසු. භගවා සදෙවකස්ස ලොකස්ස චිත්තාචාරං ජානනසමත්ථෙන ඤාණෙන ‘‘කිං නු ඛො ඉමෙ චින්තයිංසූ’’ති ආවජ්ජෙත්වා චිත්තං අඤ්ඤාසි. අථ නෙ සබ්බදෙවමනුස්සෙසු අනොදිස්සකවසෙන ඵරණසමත්ථං ¶ මෙත්තචිත්තං සඞ්ඛිපිත්වා ඔදිස්සකවසෙන මෙත්තචිත්තෙන ඵරි. තෙ භගවතා මෙත්තචිත්තෙන ඵුට්ඨා තථාගතෙ උපසඞ්කමන්තෙ සකාය කතිකාය සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තා අභිවාදනපච්චුට්ඨානාදීනි සබ්බකිච්චානි අකංසු, සම්මාසම්බුද්ධභාවං පනස්ස අජානමානා කෙවලං නාමෙන ච ආවුසොවාදෙන ච සමුදාචරන්ති.

අථ නෙ භගවා ‘‘මා වො, භික්ඛවෙ, තථාගතං නාමෙන ච ආවුසොවාදෙන ච සමුදාචරථ, අරහං, භික්ඛවෙ, තථාගතො සම්මාසම්බුද්ධො’’ති අත්තනො බුද්ධභාවං සඤ්ඤාපෙත්වා පඤ්ඤත්තෙ වරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තයොගෙ වත්තමානෙ අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි පරිවුතො පඤ්චවග්ගියෙ ¶ ථෙරෙ ආමන්තෙත්වා ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තං දෙසෙසි. තෙසු අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙන්තො සුත්තපරියොසානෙ අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. සත්ථා තත්ථෙව වස්සං උපගන්ත්වා පුනදිවසෙ වප්පත්ථෙරං ඔවදන්තො විහාරෙයෙව ¶ නිසීදි, සෙසා චත්තාරො පිණ්ඩාය චරිංසු. වප්පත්ථෙරො පුබ්බණ්හෙයෙව සොතාපත්තිඵලං පාපුණි. එතෙනෙව උපායෙන පුනදිවසෙ භද්දියත්ථෙරං, පුනදිවසෙ මහානාමත්ථෙරං, පුනදිවසෙ අස්සජිත්ථෙරන්ති සබ්බෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා පඤ්චමියං පක්ඛස්ස පඤ්චපි ජනෙ සන්නිපාතෙත්වා අනත්තලක්ඛණසුත්තන්තං (සං. නි. 3.59; මහාව. 20 ආදයො) දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ පඤ්චපි ථෙරා අරහත්තඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. අථ සත්ථා යසකුලපුත්තස්ස උපනිස්සයං දිස්වා තං රත්තිභාගෙ නිබ්බිජ්ජිත්වා ගෙහං පහාය නික්ඛන්තං ‘‘එහි යසා’’ති පක්කොසිත්වා තස්මිංයෙව රත්තිභාගෙ සොතාපත්තිඵලෙ, පුනදිවසෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා, අපරෙපි තස්ස සහායකෙ චතුපණ්ණාස ජනෙ එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බාජෙත්වා අරහත්තං පාපෙසි.

එවං ලොකෙ එකසට්ඨියා අරහන්තෙසු ජාතෙසු සත්ථා වුත්ථවස්සො පවාරෙත්වා ‘‘චරථ, භික්ඛවෙ, චාරික’’න්ති සට්ඨි භික්ඛූ දිසාසු පෙසෙත්වා සයං උරුවෙලං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ කප්පාසිකවනසණ්ඩෙ තිංස ජනෙ භද්දවග්ගියකුමාරෙ විනෙසි. තෙසු සබ්බපච්ඡිමකො සොතාපන්නො, සබ්බුත්තමො අනාගාමී අහොසි. තෙපි සබ්බෙ එහිභික්ඛුභාවෙනෙව පබ්බාජෙත්වා දිසාසු පෙසෙත්වා උරුවෙලං ගන්ත්වා අඩ්ඪුඩ්ඪානි පාටිහාරියසහස්සානි දස්සෙත්වා උරුවෙලකස්සපාදයො සහස්සජටිලපරිවාරෙ තෙභාතිකජටිලෙ විනෙත්වා එහිභික්ඛුභාවෙනෙව පබ්බාජෙත්වා ගයාසීසෙ නිසීදාපෙත්වා ආදිත්තපරියායදෙසනාය (මහාව. 54) අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තෙන අරහන්තසහස්සෙන පරිවුතො ‘‘බිම්බිසාරරඤ්ඤො දින්නං පටිඤ්ඤං ¶ මොචෙස්සාමී’’ති රාජගහං ගන්ත්වා නගරූපචාරෙ ලට්ඨිවනුය්යානං අගමාසි. රාජා උය්යානපාලස්ස සන්තිකා ‘‘සත්ථා ආගතො’’ති සුත්වා ද්වාදසනහුතෙහි බ්රාහ්මණගහපතිකෙහි පරිවුතො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ¶ චක්කවිචිත්තතලෙසු සුවණ්ණපට්ටවිතානං විය පභාසමුදයං විස්සජ්ජන්තෙසු තථාගතස්ස පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා එකමන්තං නිසීදි සද්ධිං පරිසාය.

අථ ඛො තෙසං බ්රාහ්මණගහපතිකානං එතදහොසි ‘‘කිං නු ඛො මහාසමණො උරුවෙලකස්සපෙ බ්රහ්මචරියං චරති, උදාහු උරුවෙලකස්සපො මහාසමණෙ’’ති. භගවා තෙසං චෙතසා චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය ථෙරං ගාථාය අජ්ඣභාසි –

‘‘කිමෙව දිස්වා උරුවෙලවාසි, පහාසි අග්ගිං කිසකො වදානො;

පුච්ඡාමි තං කස්සප එතමත්ථං, කථං පහීනං තව අග්ගිහුත්ත’’න්ති. (මහාව. 55);

ථෙරොපි ¶ භගවතො අධිප්පායං විදිත්වා –

‘‘රූපෙ ච සද්දෙ ච අථො රසෙ ච, කාමිත්ථියො චාභිවදන්ති යඤ්ඤා;

එතං මලන්ති උපධීසු ඤත්වා, තස්මා න යිට්ඨෙ න හුතෙ අරඤ්ජි’’න්ති. (මහාව. 55) –

ඉමං ගාථං වත්වා අත්තනො සාවකභාවපකාසනත්ථං තථාගතස්ස පාදපිට්ඨෙ සීසං ඨපෙත්වා ‘‘සත්ථා මෙ, භන්තෙ, භගවා, සාවකොහමස්මී’’ති වත්වා එකතාලං ද්විතාලං තිතාලන්ති යාව සත්තතාලප්පමාණං සත්තක්ඛත්තුං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ඔරුය්හ තථාගතං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. තං පාටිහාරියං දිස්වා මහාජනො ‘‘අහො මහානුභාවා බුද්ධා, එවං ථාමගතදිට්ඨිකො නාම ‘අරහා’ති මඤ්ඤමානො උරුවෙලකස්සපොපි දිට්ඨිජාලං භින්දිත්වා තථාගතෙන දමිතො’’ති සත්ථු ගුණකථංයෙව කථෙසි. භගවා ‘‘නාහං ඉදානියෙව උරුවෙලකස්සපං දමෙමි, අතීතෙපි එස මයා දමිතොයෙවා’’ති වත්වා ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා මහානාරදකස්සපජාතකං (ජා. 2.22.545 ආදයො) කථෙත්වා චත්තාරි සච්චානි පකාසෙසි. මගධරාජා එකාදසහි නහුතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි, එකං නහුතං උපාසකත්තං පටිවෙදෙසි. රාජා ¶ සත්ථු සන්තිකෙ නිසින්නොයෙව පඤ්ච අස්සාසකෙ පවෙදෙත්වා ¶ සරණං ගන්ත්වා ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා ආසනා වුට්ඨාය භගවන්තං පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි.

පුනදිවසෙ යෙහි ච භගවා දිට්ඨො, යෙහි ච අදිට්ඨො, සබ්බෙපි රාජගහවාසිනො අට්ඨාරසකොටිසඞ්ඛා මනුස්සා තථාගතං දට්ඨුකාමා පාතොව රාජගහතො ලට්ඨිවනුය්යානං අගමංසු. තිගාවුතො මග්ගො නප්පහොසි, සකලලට්ඨිවනුය්යානං නිරන්තරං ඵුටං අහොසි. මහාජනො දසබලස්ස රූපසොභග්ගප්පත්තං අත්තභාවං පස්සන්තො තිත්තිං කාතුං නාසක්ඛි. වණ්ණභූමි නාමෙසා. එවරූපෙසු හි ඨානෙසු තථාගතස්ස ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනාදිප්පභෙදා සබ්බාපි රූපකායසිරී වණ්ණෙතබ්බා. එවං රූපසොභග්ගප්පත්තං දසබලස්ස සරීරං පස්සමානෙන මහාජනෙන නිරන්තරං ඵුටෙ උය්යානෙ ච මග්ගෙ ච එකභික්ඛුස්සපි නික්ඛමනොකාසො නාහොසි. තං දිවසං කිර භගවා ඡින්නභත්තො භවෙය්ය, තං මා අහොසීති සක්කස්ස නිසින්නාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සො ආවජ්ජමානො තං කාරණං ඤත්වා මාණවකවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා බුද්ධධම්මසඞ්ඝපටිසංයුත්තා ථුතියො වදමානො දසබලස්ස පුරතො ඔතරිත්වා දෙවතානුභාවෙන ඔකාසං කත්වා –

‘‘දන්තො දන්තෙහි සහ පුරාණජටිලෙහි, විප්පමුත්තො විප්පමුත්තෙහි;

සිඞ්ගීනික්ඛසවණ්ණො, රාජගහං පාවිසි භගවා.

‘‘මුත්තො ¶ මුත්තෙහි සහ පුරාණජටිලෙහි, විප්පමුත්තො විප්පමුත්තෙහි;

සිඞ්ගීනික්ඛසවණ්ණො, රාජගහං පාවිසි භගවා.

‘‘තිණ්ණො තිණ්ණෙහි සහ පුරාණජටිලෙහි, විප්පමුත්තො විප්පමුත්තෙහි;

සිඞ්ගීනික්ඛසවණ්ණො, රාජගහං පාවිසි භගවා.

‘‘දසවාසො ¶ දසබලො, දසධම්මවිදූ දසභි චුපෙතො;

සො දසසතපරිවාරො, රාජගහං පාවිසි භගවා’’ති. (මහාව. 58) –

ඉමාහි ගාථාහි සත්ථු වණ්ණං වදමානො පුරතො පායාසි. තදා මහාජනො මාණවකස්ස රූපසිරිං දිස්වා ‘‘අතිවිය අභිරූපො අයං මාණවකො, න ඛො පන අම්හෙහි දිට්ඨපුබ්බො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කුතො අයං මාණවකො, කස්ස වාය’’න්ති ආහ. තං සුත්වා මාණවො –

‘‘යො ධීරො සබ්බධි දන්තො, සුද්ධො අප්පටිපුග්ගලො;

අරහං සුගතො ලොකෙ, තස්සාහං පරිචාරකො’’ති. (මහාව. 58) – ගාථමාහ;

සත්ථා සක්කෙන කතොකාසං මග්ගං පටිපජ්ජිත්වා භික්ඛුසහස්සපරිවුතො ¶ රාජගහං පාවිසි. රාජා බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, තීණි රතනානි විනා වත්තිතුං න සක්ඛිස්සාමි, වෙලාය වා අවෙලාය වා භගවතො සන්තිකං ආගමිස්සාමි, ලට්ඨිවනුය්යානං නාම අතිදූරෙ, ඉදං පන අම්හාකං වෙළුවනං නාම උය්යානං නාතිදූරෙ නාච්චාසන්නෙ ගමනාගමනසම්පන්නං බුද්ධාරහං සෙනාසනං. ඉදං මෙ භගවා පටිග්ගණ්හාතූ’’ති සුවණ්ණභිඞ්කාරෙන පුප්ඵගන්ධවාසිතං මණිවණ්ණං උදකං ආදාය වෙළුවනුය්යානං පරිච්චජන්තො දසබලස්ස හත්ථෙ උදකං පාතෙසි. තස්මිං ආරාමපටිග්ගහණෙ ‘‘බුද්ධසාසනස්ස මූලානි ඔතිණ්ණානී’’ති මහාපථවී කම්පි. ජම්බුදීපස්මිඤ්හි ඨපෙත්වා වෙළුවනං අඤ්ඤං මහාපථවිං කම්පෙත්වා ගහිතසෙනාසනං නාම නත්ථි. තම්බපණ්ණිදීපෙපි ඨපෙත්වා මහාවිහාරං අඤ්ඤං පථවිං කම්පෙත්වා ගහිතසෙනාසනං නාම නත්ථි. සත්ථා වෙළුවනාරාමං පටිග්ගහෙත්වා රඤ්ඤො අනුමොදනං කත්වා උට්ඨායාසනා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො වෙළුවනං අගමාසි.

තස්මිං ඛො පන සමයෙ සාරිපුත්තො ච මොග්ගල්ලානො චාති ද්වෙ පරිබ්බාජකා රාජගහං උපනිස්සාය විහරන්ති අමතං පරියෙසමානා. තෙසු සාරිපුත්තො අස්සජිත්ථෙරං පිණ්ඩාය පවිට්ඨං දිස්වා ¶ පසන්නචිත්තො පයිරුපාසිත්වා ¶ ‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා’’ති ගාථං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය අත්තනො සහායකස්ස මොග්ගල්ලානපරිබ්බාජකස්සපි තමෙව ගාථං අභාසි. සොපි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. තෙ උභොපි ජනා සඤ්චයං ඔලොකෙත්වා අත්තනො පරිසාය සද්ධිං භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. තෙසු මහාමොග්ගල්ලානො සත්තාහෙන අරහත්තං පාපුණි, සාරිපුත්තත්ථෙරො අඩ්ඪමාසෙන. උභොපි ච නෙ සත්ථා අග්ගසාවකට්ඨානෙ ඨපෙසි. සාරිපුත්තත්ථෙරෙන අරහත්තප්පත්තදිවසෙයෙව සාවකසන්නිපාතං අකාසි.

තථාගතෙ පන තස්මිංයෙව වෙළුවනුය්යානෙ විහරන්තෙ සුද්ධොදනමහාරාජා ‘‘පුත්තො කිර මෙ ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං චරිත්වා පරමාභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තවරධම්මචක්කො රාජගහං උපනිස්සාය වෙළුවනෙ විහරතී’’ති සුත්වා අඤ්ඤතරං අමච්චං ආමන්තෙසි ‘‘එහි, භණෙ, පුරිසසහස්සපරිවාරො රාජගහං ගන්ත්වා මම වචනෙන ‘පිතා වො සුද්ධොදනමහාරාජා දට්ඨුකාමො’ති වත්වා පුත්තං මෙ ගණ්හිත්වා එහී’’ති ආහ. සො ‘‘එවං, දෙවා’’ති රඤ්ඤො වචනං සිරසා සම්පටිච්ඡිත්වා පුරිසසහස්සපරිවාරො ඛිප්පමෙව සට්ඨියොජනමග්ගං ගන්ත්වා දසබලස්ස චතුපරිසමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ධම්මදෙසනාවෙලාය විහාරං පාවිසි. සො ‘‘තිට්ඨතු තාව රඤ්ඤො පහිතසාසන’’න්ති පරියන්තෙ ඨිතො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා යථාඨිතොව සද්ධිං පුරිසසහස්සෙන ¶ අරහත්තං පත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. භගවා ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි, සබ්බෙ තඞ්ඛණංයෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා සට්ඨිවස්සත්ථෙරා විය අහෙසුං. අරහත්තං පත්තකාලතො පට්ඨාය පන අරියා නාම මජ්ඣත්තාව හොන්තීති සො රඤ්ඤා පහිතසාසනං දසබලස්ස න කථෙසි. රාජා ‘‘නෙව ගතො ආගච්ඡති, න සාසනං සුය්යතී’’ති ‘‘එහි, භණෙ, ත්වං ගච්ඡාහී’’ති තෙනෙව නියාමෙන අඤ්ඤං අමච්චං පෙසෙසි. සොපි ගන්ත්වා පුරිමනයෙනෙව සද්ධිං පරිසාය අරහත්තං පත්වා තුණ්හී අහොසි. රාජා එතෙනෙව නියාමෙන පුරිසසහස්සපරිවාරෙ නව අමච්චෙ පෙසෙසි, සබ්බෙ අත්තනො කිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා තුණ්හීභූතා තත්ථෙව විහරිංසු.

රාජා ¶ සාසනමත්තම්පි ආහරිත්වා ආචික්ඛන්තං අලභිත්වා චින්තෙසි ‘‘එත්තකා ජනා මයි සිනෙහාභාවෙන සාසනමත්තම්පි න පච්චාහරිංසු, කො නු ඛො මම වචනං කරිස්සතී’’ති සබ්බං රාජබලං ඔලොකෙන්තො කාළුදායිං අද්දස. සො කිර රඤ්ඤො සබ්බත්ථසාධකො අමච්චො අබ්භන්තරිකො අතිවිස්සාසිකො බොධිසත්තෙන සද්ධිං එකදිවසෙ ජාතො සහපංසුකීළකො සහායො. අථ නං රාජා ආමන්තෙසි ‘‘තාත, කාළුදායි අහං මම පුත්තං පස්සිතුකාමො නව පුරිසසහස්සානි පෙසෙසිං, එකපුරිසොපි ආගන්ත්වා සාසනමත්තං ආරොචෙන්තොපි නත්ථි, දුජ්ජානො ඛො පන ජීවිතන්තරායො, අහං ජීවමානොව පුත්තං දට්ඨුං ඉච්ඡාමි, සක්ඛිස්සසි නු ඛො මෙ පුත්තං ¶ දස්සෙතු’’න්ති. සක්ඛිස්සාමි, දෙව, සචෙ පබ්බජිතුං ලභිස්සාමීති. තාත, ත්වං පබ්බජිත්වා වා අපබ්බජිත්වා වා මය්හං පුත්තං දස්සෙහීති. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති රඤ්ඤො සාසනං ආදාය රාජගහං ගන්ත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනාවෙලාය පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුත්වා සපරිවාරො අරහත්තඵලං පත්වා එහිභික්ඛුභාවෙ පතිට්ඨාසි.

සත්ථා බුද්ධො හුත්වා පඨමං අන්තොවස්සං ඉසිපතනෙ වසිත්වා වුත්ථවස්සො පවාරෙත්වා උරුවෙලං ගන්ත්වා තත්ථ තයො මාසෙ වසන්තො තෙභාතිකජටිලෙ විනෙත්වා භික්ඛුසහස්සපරිවාරො ඵුස්සමාසපුණ්ණමායං රාජගහං ගන්ත්වා ද්වෙ මාසෙ වසි. එත්තාවතා බාරාණසිතො නික්ඛන්තස්ස පඤ්ච මාසා ජාතා, සකලො හෙමන්තො අතික්කන්තො. කාළුදායිත්ථෙරස්ස ආගතදිවසතො සත්තට්ඨ දිවසා වීතිවත්තා, සො ඵග්ගුණීපුණ්ණමාසියං චින්තෙසි ‘‘අතික්කන්තො හෙමන්තො, වසන්තසමයො අනුප්පත්තො, මනුස්සෙහි සස්සාදීනි උද්ධරිත්වා සම්මුඛසම්මුඛට්ඨානෙහි මග්ගා දින්නා, හරිතතිණසඤ්ඡන්නා පථවී, සුපුප්ඵිතා වනසණ්ඩා, පටිපජ්ජනක්ඛමා මග්ගා, කාලො දසබලස්ස ඤාතිසඞ්ගහං කාතු’’න්ති. අථ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා –

‘‘අඞ්ගාරිනො ¶ දානි දුමා භදන්තෙ, ඵලෙසිනො ඡදනං විප්පහාය;

තෙ අච්චිමන්තොව පභාසයන්ති, සමයො මහාවීර අඞ්ගීරසානං…පෙ….

‘‘නාතිසීතං ¶ නාතිඋණ්හං, නාතිදුබ්භික්ඛඡාතකං;

සද්දලා හරිතා භූමි, එස කාලො මහාමුනී’’ති. –

සට්ඨිමත්තාහි ගාථාහි දසබලස්ස කුලනගරං ගමනත්ථාය ගමනවණ්ණං වණ්ණෙසි. අථ නං සත්ථා ‘‘කිං නු ඛො උදායි මධුරස්සරෙන ගමනවණ්ණං වණ්ණෙසී’’ති ආහ. භන්තෙ, තුම්හාකං පිතා සුද්ධොදනමහාරාජා පස්සිතුකාමො, කරොථ ඤාතකානං සඞ්ගහන්ති. සාධු උදායි, කරිස්සාමි ඤාතකානං සඞ්ගහං, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරොචෙහි, ගමිකවත්තං පූරෙස්සන්තීති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ථෙරො තෙසං ආරොචෙසි.

භගවා අඞ්ගමගධවාසීනං කුලපුත්තානං දසහි සහස්සෙහි, කපිලවත්ථුවාසීනං දසහි සහස්සෙහීති සබ්බෙහෙව වීසතිසහස්සෙහි ඛීණාසවභික්ඛූහි පරිවුතො රාජගහා නික්ඛමිත්වා දිවසෙ දිවසෙ යොජනං ගච්ඡති. ‘‘රාජගහතො සට්ඨියොජනං කපිලවත්ථුං ද්වීහි මාසෙහි පාපුණිස්සාමී’’ති අතුරිතචාරිකං පක්කාමි. ථෙරොපි ‘‘භගවතො නික්ඛන්තභාවං රඤ්ඤො ආරොචෙස්සාමී’’ති ¶ වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා රඤ්ඤො නිවෙසනෙ පාතුරහොසි. රාජා ථෙරං දිස්වා තුට්ඨචිත්තො මහාරහෙ පල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා අත්තනො පටියාදිතස්ස නානග්ගරසභොජනස්ස පත්තං පූරෙත්වා අදාසි. ථෙරො උට්ඨාය ගමනාකාරං දස්සෙසි. නිසීදිත්වා භුඤ්ජථ, තාතාති. සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා භුඤ්ජිස්සාමි, මහාරාජාති. කහං පන, තාත, සත්ථාති? වීසතිසහස්සභික්ඛුපරිවාරො තුම්හාකං දස්සනත්ථාය චාරිකං නික්ඛන්තො, මහාරාජාති. රාජා තුට්ඨමානසො ආහ ‘‘තුම්හෙ ඉමං පරිභුඤ්ජිත්වා යාව මම පුත්තො ඉමං නගරං පාපුණාති, තාවස්ස ඉතොව පිණ්ඩපාතං හරථා’’ති. ථෙරො අධිවාසෙසි. රාජා ථෙරං පරිවිසිත්වා පත්තං ගන්ධචුණ්ණෙන උබ්බට්ටෙත්වා උත්තමභොජනස්ස පූරෙත්වා ‘‘තථාගතස්ස දෙථා’’ති ථෙරස්ස හත්ථෙ පතිට්ඨාපෙසි. ථෙරො සබ්බෙසං පස්සන්තානංයෙව පත්තං ආකාසෙ ඛිපිත්වා සයම්පි වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා සත්ථු හත්ථෙ ඨපෙසි. සත්ථා තං පරිභුඤ්ජි. එතෙනුපායෙන ථෙරො දිවසෙ දිවසෙ ආහරි, සත්ථාපි අන්තරාමග්ගෙ රඤ්ඤොයෙව පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජි. ථෙරොපි භත්තකිච්චාවසානෙ දිවසෙ දිවසෙ ‘‘අජ්ජ එත්තකං භගවා ආගතො, අජ්ජ එත්තක’’න්ති ¶ බුද්ධගුණපටිසංයුත්තාය කථාය සකලං රාජකුලං සත්ථු දස්සනං විනායෙව සත්ථරි සඤ්ජාතප්පසාදං අකාසි. තෙනෙව නං භගවා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං ¶ භික්ඛූනං කුලප්පසාදකානං යදිදං කාළුදායී’’ති (අ. නි. 1.219, 225) එතදග්ගෙ ඨපෙසි.

සාකියාපි ඛො ‘‘අනුප්පත්තෙ භගවති අම්හාකං ඤාතිසෙට්ඨං පස්සිස්සාමා’’ති සන්නිපතිත්වා භගවතො වසනට්ඨානං වීමංසමානා ‘‘නිග්රොධසක්කස්ස ආරාමො රමණීයො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා තත්ථ සබ්බං පටිජග්ගනවිධිං කාරෙත්වා ගන්ධපුප්ඵහත්ථා පච්චුග්ගමනං කරොන්තා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතෙ දහරදහරෙ නාගරදාරකෙ ච නාගරදාරිකායො ච පඨමං පහිණිංසු, තතො රාජකුමාරෙ ච රාජකුමාරිකායො ච, තෙසං අනන්තරං සාමං ගන්ධපුප්ඵචුණ්ණාදීහි පූජයමානා භගවන්තං ගහෙත්වා නිග්රොධාරාමමෙව අගමංසු. තත්ර භගවා වීසතිසහස්සඛීණාසවපරිවුතො පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදි. සාකියා නාම මානජාතිකා මානත්ථද්ධා, තෙ ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො අම්හෙහි දහරතරො, අම්හාකං කනිට්ඨො, භාගිනෙය්යො, පුත්තො, නත්තා’’ති චින්තෙත්වා දහරදහරෙ රාජකුමාරෙ ආහංසු ‘‘තුම්හෙ වන්දථ, මයං තුම්හාකං පිට්ඨිතො නිසීදිස්සාමා’’ති.

තෙසු එවං අවන්දිත්වා නිසින්නෙසු භගවා තෙසං අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා ‘‘න මං ඤාතයො වන්දන්ති, හන්ද දානි නෙ වන්දාපෙස්සාමී’’ති අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා තෙසං සීසෙ පාදපංසුං ඔකිරමානො විය කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ යමකපාටිහාරියසදිසං පාටිහාරියං අකාසි. රාජා තං අච්ඡරියං දිස්වා ආහ – ‘‘භගවා තුම්හාකං ¶ ජාතදිවසෙ කාළදෙවලස්ස වන්දනත්ථං උපනීතානං පාදෙ වො පරිවත්තිත්වා බ්රාහ්මණස්ස මත්ථකෙ පතිට්ඨිතෙ දිස්වාපි අහං තුම්හෙ වන්දිං, අයං මෙ පඨමවන්දනා. වප්පමඞ්ගලදිවසෙ ජම්බුච්ඡායාය සිරිසයනෙ නිසින්නානං වො ජම්බුච්ඡායාය අපරිවත්තනං දිස්වාපි පාදෙ වන්දිං, අයං මෙ දුතියවන්දනා. ඉදානි ඉමං අදිට්ඨපුබ්බං පාටිහාරියං දිස්වාපි අහං තුම්හාකං පාදෙ වන්දාමි, අයං මෙ තතියවන්දනා’’ති. රඤ්ඤා පන වන්දිතෙ භගවන්තං අවන්දිත්වා ඨාතුං සමත්ථො නාම එකසාකියොපි නාහොසි, සබ්බෙ වන්දිංසුයෙව.

ඉති භගවා ඤාතයො වන්දාපෙත්වා ආකාසතො ඔතරිත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. නිසින්නෙ භගවති සිඛාපත්තො ඤාතිසමාගමො අහොසි ¶ , සබ්බෙ එකග්ගචිත්තා හුත්වා නිසීදිංසු. තතො මහාමෙඝො පොක්ඛරවස්සං වස්සි. තම්බවණ්ණං උදකං හෙට්ඨා විරවන්තං ගච්ඡති, තෙමිතුකාමොව තෙමෙති, අතෙමිතුකාමස්ස සරීරෙ එකබින්දුමත්තම්පි න පතති. තං දිස්වා සබ්බෙ අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතා ‘‘අහො අච්ඡරියං, අහො අබ්භුත’’න්ති කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා ‘‘න ඉදානෙව ¶ මය්හං ඤාතිසමාගමෙ පොක්ඛරවස්සං වස්සති, අතීතෙපි වස්සී’’ති ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා වෙස්සන්තරජාතකං කථෙසි. ධම්මදෙසනං සුත්වා සබ්බෙ උට්ඨාය වන්දිත්වා පක්කමිංසු. එකොපි රාජා වා රාජමහාමත්තො වා ‘‘ස්වෙ අම්හාකං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති වත්වා ගතො නාම නත්ථි.

සත්ථා පුනදිවසෙ වීසතිසහස්සභික්ඛුපරිවුතො කපිලවත්ථුං පිණ්ඩාය පාවිසි. තං න කොචි ගන්ත්වා නිමන්තෙසි, පත්තං වා අග්ගහොසි. භගවා ඉන්දඛීලෙ ඨිතොව ආවජ්ජෙසි ‘‘කථං නු ඛො පුබ්බබුද්ධා කුලනගරෙ පිණ්ඩාය චරිංසු, කිං උප්පටිපාටියා ඉස්සරජනානං ඝරානි අගමංසු, උදාහු සපදානචාරිකං චරිංසූ’’ති. තතො එකබුද්ධස්සපි උප්පටිපාටියා ගමනං අදිස්වා ‘‘මයාපි ඉදානි අයමෙව වංසො, අයං පවෙණී පග්ගහෙතබ්බා, ආයතිඤ්ච මෙ සාවකාපි මමඤ්ඤෙව අනුසික්ඛන්තා පිණ්ඩචාරිකවත්තං පරිපූරෙස්සන්තී’’ති කොටියං නිවිට්ඨගෙහතො පට්ඨාය සපදානං පිණ්ඩාය චරි. ‘‘අය්යො කිර සිද්ධත්ථකුමාරො පිණ්ඩාය චරතී’’ති ද්විභූමකතිභූමකාදීසු පාසාදෙසු සීහපඤ්ජරෙ විවරිත්වා මහාජනො දස්සනබ්යාවටො අහොසි.

රාහුලමාතාපි දෙවී ‘‘අය්යපුත්තො කිර ඉමස්මිංයෙව නගරෙ මහන්තෙන රාජානුභාවෙන සුවණ්ණසිවිකාදීහි විචරිත්වා ඉදානි කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා කාසායවත්ථවසනො කපාලහත්ථො පිණ්ඩාය චරති, සොභති නු ඛො’’ති සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා ඔලොකයමානා භගවන්තං නානාවිරාගසමුජ්ජලාය සරීරප්පභාය නගරවීථියො ඔභාසෙත්වා බ්යාමප්පභාපරික්ඛෙපසමඞ්ගීභූතාය අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනාවභාසිතාය ¶ ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණපටිමණ්ඩිතාය අනොපමාය බුද්ධසිරියා විරොචමානං දිස්වා උණ්හීසතො පට්ඨාය යාව පාදතලා –

‘‘සිනිද්ධනීලමුදුකුඤ්චිතකෙසො ¶ , සූරියනිම්මලතලාභිනලාටො;

යුත්තතුඞ්ගමුදුකායතනාසො, රංසිජාලවිතතො නරසීහො.

‘‘චක්කවරඞ්කිතරත්තසුපාදො, ලක්ඛණමණ්ඩිතආයතපණ්හි;

චාමරිහත්ථවිභූසිතපණ්හො, එස හි තුය්හං පිතා නරසීහො.

‘‘සක්යකුමාරො වරදො සුඛුමාලො, ලක්ඛණවිචිත්තපසන්නසරීරො;

ලොකහිතාය ආගතො නරවීරො, එස හි තුය්හං පිතා නරසීහො.

‘‘ආයතයුත්තසුසණ්ඨිතසොතො, ගොපඛුමො අභිනීලනෙත්තො;

ඉන්දධනුඅභිනීලභමුකො, එස හි තුය්හං පිතා නරසීහො.

‘‘පුණ්ණචන්දනිභො මුඛවණ්ණො, දෙවනරානං පියො නරනාගො;

මත්තගජින්දවිලාසිතගාමී, එස හි තුය්හං පිතා නරසීහො.

‘‘සිනිද්ධසුගම්භීරමඤ්ජුසඝොසො, හිඞ්ගුලවණ්ණරත්තසුජිව්හො;

වීසතිවීසතිසෙතසුදන්තො, එස හි තුය්හං පිතා නරසීහො.

‘‘ඛත්තියසම්භවඅග්ගකුලින්දො, දෙවමනුස්සනමස්සිතපාදො;

සීලසමාධිපතිට්ඨිතචිත්තො, එස හි තුය්හං පිතා නරසීහො.

‘‘වට්ටසුවට්ටසුසණ්ඨිතගීවො ¶ , සීහහනුමිගරාජසරීරො;

කඤ්චනසුච්ඡවිඋත්තමවණ්ණො, එස හි තුය්හං පිතා නරසීහො.

‘‘අඤ්ජනසමවණ්ණසුනීලකෙසො, කඤ්චනපට්ටවිසුද්ධනලාටො;

ඔසධිපණ්ඩරසුද්ධසුඋණ්ණො, එස හි තුය්හං පිතා නරසීහො.

‘‘ගච්ඡන්තොනිලපථෙ ¶ විය චන්දො, තාරාගණපරිවඩ්ඪිතරූපො;

සාවකමජ්ඣගතො සමණින්දො, එස හි තුය්හං පිතා නරසීහො’’ති. –

එවමිමාහි දසහි නරසීහගාථාහි නාම අභිත්ථවිත්වා ‘‘තුම්හාකං පුත්තො කිර ඉදානි පිණ්ඩාය චරතී’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා සංවිග්ගහදයො හත්ථෙන සාටකං සණ්ඨපෙන්තො තුරිතතුරිතං නික්ඛමිත්වා වෙගෙන ගන්ත්වා භගවතො පුරතො ඨත්වා ආහ – ‘‘කිං, භන්තෙ, අම්හෙ ලජ්ජාපෙථ, කිමත්ථං පිණ්ඩාය චරථ, කිං ‘එත්තකානං භික්ඛූනං න සක්කා භත්තං ලද්ධු’න්ති සඤ්ඤං ¶ කරිත්ථා’’ති. වංසචාරිත්තමෙතං, මහාරාජ, අම්හාකන්ති. නනු, භන්තෙ, අම්හාකං මහාසම්මතඛත්තියවංසො නාම වංසො, තත්ථ ච එකඛත්තියොපි භික්ඛාචරො නාම නත්ථීති. ‘‘අයං, මහාරාජ, රාජවංසො නාම තව වංසො, අම්හාකං පන දීපඞ්කරො කොණ්ඩඤ්ඤො…පෙ… කස්සපොති අයං බුද්ධවංසො නාම. එතෙ ච අඤ්ඤෙ ච අනෙකසහස්සසඞ්ඛා බුද්ධා භික්ඛාචරා, භික්ඛාචාරෙනෙව ජීවිකං කප්පෙසු’’න්ති අන්තරවීථියං ඨිතොව –

‘‘උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්ය, ධම්මං සුචරිතං චරෙ;

ධම්මචාරී සුඛං සෙති, අස්මිං ලොකෙ පරම්හි චා’’ති. (ධ. ප. 168) –

ඉමං ගාථමාහ. ගාථාපරියොසානෙ රාජා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි.

‘‘ධම්මං චරෙ සුචරිතං, න නං දුච්චරිතං චරෙ;

ධම්මචාරී සුඛං සෙති, අස්මිං ලොකෙ පරම්හි චා’’ති. (ධ. ප. 169) –

ඉමං ¶ පන ගාථං සුත්වා සකදාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාසි. මහාධම්මපාලජාතකං (ජා. 1.10.92 ආදයො) සුත්වා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාසි, මරණසමයෙ සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා සිරිසයනෙ නිපන්නොයෙව අරහත්තං පාපුණි. අරඤ්ඤවාසෙන පන පධානානුයොගකිච්චං රඤ්ඤො නාහොසි. සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකත්වායෙව පන භගවතො පත්තං ගහෙත්වා සපරිසං භගවන්තං මහාපාසාදං ආරොපෙත්වා පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පරිවිසි. භත්තකිච්චපරියොසානෙ සබ්බං ඉත්ථාගාරං ආගන්ත්වා භගවන්තං වන්දි ඨපෙත්වා රාහුලමාතරං. සා පන ‘‘ගච්ඡ, අය්යපුත්තං වන්දාහී’’ති පරිජනෙන වුච්චමානාපි ‘‘සචෙ මය්හං ගුණො අත්ථි, සයමෙව මම සන්තිකං අය්යපුත්තො ආගමිස්සති, ආගතමෙව නං වන්දිස්සාමී’’ති වත්වා න අගමාසි.

භගවා ¶ රාජානං පත්තං ගාහාපෙත්වා ද්වීහි අග්ගසාවකෙහි සද්ධිං රාජධීතාය සිරිගබ්භං ගන්ත්වා ‘‘රාජධීතා යථාරුචි වන්දමානා න කිඤ්චි වත්තබ්බා’’ති වත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. සා වෙගෙනාගන්ත්වා ගොප්ඵකෙසු ගහෙත්වා පාදපිට්ඨියං සීසං පරිවත්තෙත්වා යථාඅජ්ඣාසයං වන්දි. රාජා රාජධීතාය භගවති සිනෙහබහුමානාදිගුණසම්පත්තියො කථෙසි ‘‘භන්තෙ, මම ධීතා ‘තුම්හෙහි කාසායානි වත්ථානි නිවාසිතානී’ති ¶ සුත්වා තතො පට්ඨාය කාසායවත්ථනිවත්ථා ජාතා, තුම්හාකං එකභත්තිකභාවං සුත්වා එකභත්තිකාව ජාතා, තුම්හෙහි මහාසයනස්ස ඡඩ්ඩිතභාවං සුත්වා පට්ටිකාමඤ්චකෙයෙව නිපන්නා, තුම්හාකං මාලාගන්ධාදීහි විරතභාවං ඤත්වා විරතමාලාගන්ධාව ජාතා, අත්තනො ඤාතකෙහි ‘මයං පටිජග්ගිස්සාමා’ති සාසනෙ පෙසිතෙපි එකඤාතකම්පි න ඔලොකෙසි, එවං ගුණසම්පන්නා මෙ ධීතා භගවා’’ති. ‘‘අනච්ඡරියං, මහාරාජ, යං ඉදානි තයා රක්ඛියමානා රාජධීතා පරිපක්කෙ ඤාණෙ අත්තානං රක්ඛෙය්ය, එසා පුබ්බෙ අනාරක්ඛා පබ්බතපාදෙ විචරමානා අපරිපක්කෙ ඤාණෙ අත්තානං රක්ඛී’’ති වත්වා චන්දකින්නරීජාතකං (ජා. 1.14.18 ආදයො) කථෙත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි.

දුතියදිවසෙ පන නන්දස්ස රාජකුමාරස්ස අභිසෙකගෙහප්පවෙසනවිවාහමඞ්ගලෙසු වත්තමානෙසු තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා කුමාරං පත්තං ගාහාපෙත්වා පබ්බාජෙතුකාමො මඞ්ගලං වත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. ජනපදකල්යාණී කුමාරං ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘තුවටං ඛො, අය්යපුත්ත, ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති වත්වා ¶ ගීවං පසාරෙත්වා ඔලොකෙසි. සොපි භගවන්තං ‘‘පත්තං ගණ්හථා’’ති වත්තුං අවිසහමානො විහාරංයෙව අගමාසි, තං අනිච්ඡමානංයෙව භගවා පබ්බාජෙසි. ඉති භගවා කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා තතියදිවසෙ නන්දං පබ්බාජෙසි.

සත්තමෙ දිවසෙ රාහුලමාතා කුමාරං අලඞ්කරිත්වා භගවතො සන්තිකං පෙසෙසි ‘‘පස්ස, තාත, එතං වීසතිසහස්සසමණපරිවුතං සුවණ්ණවණ්ණං බ්රහ්මරූපවණ්ණං සමණං, අයං තෙ පිතා, එතස්ස මහන්තා නිධයො අහෙසුං, ත්යාස්ස නික්ඛමනකාලතො පට්ඨාය න පස්සාම, ගච්ඡ, නං දායජ්ජං යාචාහි – ‘අහං තාත කුමාරො අභිසෙකං පත්වා චක්කවත්තී භවිස්සාමි, ධනෙන මෙ අත්ථො, ධනං මෙ දෙහි. සාමිකො හි පුත්තො පිතු සන්තකස්සා’ති’’. කුමාරො ච භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වා පිතු සිනෙහං පටිලභිත්වා හට්ඨතුට්ඨො ‘‘සුඛා තෙ, සමණ, ඡායා’’ති වත්වා අඤ්ඤඤ්ච බහුං අත්තනො අනුරූපං වදන්තො අට්ඨාසි. භගවා කතභත්තකිච්චො අනුමොදනං කත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. කුමාරොපි ‘‘දායජ්ජං මෙ, සමණ, දෙහි, දායජ්ජං මෙ, සමණ, දෙහී’’ති භගවන්තං අනුබන්ධි. භගවා කුමාරං න නිවත්තාපෙසි, පරිජනොපි භගවතා සද්ධිං ගච්ඡන්තං නිවත්තෙතුං නාසක්ඛි. ඉති සො භගවතා සද්ධිං ආරාමමෙව අගමාසි.

තතො ¶ භගවා චින්තෙසි ‘‘යං අයං පිතු සන්තකං ධනං ඉච්ඡති, තං වට්ටානුගතං සවිඝාතං, හන්දස්ස බොධිමණ්ඩෙ පටිලද්ධං සත්තවිධං අරියධනං දෙමි, ලොකුත්තරදායජ්ජස්ස නං සාමිකං කරොමී’’ති ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං ආමන්තෙසි ‘‘තෙන හි, ත්වං ¶ සාරිපුත්ත, රාහුලකුමාරං පබ්බාජෙහී’’ති. ථෙරො තං පබ්බාජෙසි. පබ්බජිතෙ පන කුමාරෙ රඤ්ඤො අධිමත්තං දුක්ඛං උප්පජ්ජි. තං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො භගවතො නිවෙදෙත්වා ‘‘සාධු, භන්තෙ, අය්යා මාතාපිතූහි අනනුඤ්ඤාතං පුත්තං න පබ්බාජෙය්යු’’න්ති වරං යාචි. භගවා තස්ස තං වරං දත්වා පුනදිවසෙ රාජනිවෙසනෙ කතපාතරාසො එකමන්තං නිසින්නෙන රඤ්ඤා ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං දුක්කරකාරිකකාලෙ එකා දෙවතා මං උපසඞ්කමිත්වා ‘පුත්තො තෙ කාලකතො’ති ආහ, තස්සා වචනං අසද්දහන්තො ‘න මය්හං පුත්තො බොධිං අප්පත්වා කාලං කරොතී’ති තං පටික්ඛිපි’’න්ති වුත්තෙ ‘‘ඉදානි කිං සද්දහිස්සථ, යෙ තුම්හෙ පුබ්බෙපි ¶ අට්ඨිකානි දස්සෙත්වා ‘පුත්තො තෙ මතො’ති වුත්තෙ න සද්දහිත්ථා’’ති ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා මහාධම්මපාලජාතකං කථෙසි. කථාපරියොසානෙ රාජා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාසි.

ඉති භගවා පිතරං තීසු ඵලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො පුනදෙව රාජගහං ගන්ත්වා වෙළුවනෙ විහාසි. තස්මිං සමයෙ අනාථපිණ්ඩිකො ගහපති පඤ්චහි සකටසතෙහි භණ්ඩං ආදාය රාජගහෙ අත්තනො පියසහායකස්ස සෙට්ඨිනො ගෙහං ගන්ත්වා තත්ථ බුද්ධස්ස භගවතො උප්පන්නභාවං සුත්වා බලවපච්චූසසමයෙ දෙවතානුභාවෙන විවටෙන ද්වාරෙන සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය දුතියදිවසෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා සාවත්ථිං ආගමනත්ථාය සත්ථු පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා අන්තරාමග්ගෙ පඤ්චචත්තාලීසයොජනට්ඨානෙ සතසහස්සං සතසහස්සං දත්වා යොජනිකෙ යොජනිකෙ විහාරෙ කාරෙත්වා ජෙතවනං කොටිසන්ථාරෙන අට්ඨාරසහිරඤ්ඤකොටීහි කිණිත්වා නවකම්මං පට්ඨපෙසි. සො මජ්ඣෙ දසබලස්ස ගන්ධකුටිං කාරෙසි, තං පරිවාරෙත්වා අසීතිමහාථෙරානං පාටියෙක්කසන්නිවෙසනෙ ආවාසෙ එකකූටාගාරද්විකූටාගාරහංසවට්ටකදීඝසාලාමණ්ඩපාදිවසෙන සෙසසෙනාසනානි පොක්ඛරණීචඞ්කමනරත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි චාති අට්ඨාරසකොටිපරිච්චාගෙන රමණීයෙ භූමිභාගෙ මනොරමං විහාරං කාරාපෙත්වා දසබලස්ස ආගමනත්ථාය දූතං පෙසෙසි. සත්ථා දූතස්ස වචනං සුත්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො රාජගහා නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිනගරං පාපුණි.

මහාසෙට්ඨිපි ඛො විහාරමහං සජ්ජෙත්වා තථාගතස්ස ජෙතවනප්පවිසනදිවසෙ පුත්තං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං කත්වා අලඞ්කතපටියත්තෙහෙව පඤ්චහි කුමාරසතෙහි සද්ධිං පෙසෙසි. සො සපරිවාරො පඤ්චවණ්ණවත්ථසමුජ්ජලානි පඤ්ච ධජසතානි ගහෙත්වා දසබලස්ස ¶ පුරතො අහොසි. තෙසං ¶ පච්ඡතො මහාසුභද්දා චූළසුභද්දාති ද්වෙ සෙට්ඨිධීතරො පඤ්චහි කුමාරිකාසතෙහි සද්ධිං පුණ්ණඝටෙ ගහෙත්වා නික්ඛමිංසු. තාසං පච්ඡතො සෙට්ඨිභරියා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා පඤ්චහි මාතුගාමසතෙහි සද්ධිං පුණ්ණපාතියො ගහෙත්වා නික්ඛමි. සබ්බෙසං පච්ඡතො සයං මහාසෙට්ඨි අහතවත්ථනිවත්ථො ¶ අහතවත්ථනිවත්ථෙහෙව පඤ්චහි සෙට්ඨිසතෙහි සද්ධිං භගවන්තං අබ්භුග්ගඤ්ඡි. භගවා ඉමං උපාසකපරිසං පුරතො කත්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො අත්තනො සරීරප්පභාය සුවණ්ණරසසෙකපිඤ්ජරානි විය වනන්තරානි කුරුමානො අනන්තාය බුද්ධලීළාය අපටිසමාය බුද්ධසිරියා ජෙතවනවිහාරං පාවිසි.

අථ නං අනාථපිණ්ඩිකො පුච්ඡි – ‘‘කථාහං, භන්තෙ, ඉමස්මිං විහාරෙ පටිපජ්ජාමී’’ති. තෙන හි ගහපති ඉමං විහාරං ආගතානාගතස්ස චාතුද්දිසස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දෙහීති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති මහාසෙට්ඨි සුවණ්ණභිඞ්කාරං ආදාය දසබලස්ස හත්ථෙ උදකං පාතෙත්වා ‘‘ඉමං ජෙතවනවිහාරං ආගතානාගතස්ස චාතුද්දිසස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති අදාසි. සත්ථා විහාරං පටිග්ගහෙත්වා අනුමොදනං කරොන්තො –

‘‘සීතං උණ්හං පටිහන්ති, තතො වාළමිගානි ච;

සරීසපෙ ච මකසෙ, සිසිරෙ චාපි වුට්ඨියො.

‘‘තතො වාතාතපො ඝොරො, සඤ්ජාතො පටිහඤ්ඤති;

ලෙණත්ථඤ්ච සුඛත්ථඤ්ච, ඣායිතුඤ්ච විපස්සිතුං.

‘‘විහාරදානං සඞ්ඝස්ස, අග්ගං බුද්ධෙන වණ්ණිතං;

තස්මා හි පණ්ඩිතො පොසො, සම්පස්සං අත්ථමත්තනො.

‘‘විහාරෙ කාරයෙ රම්මෙ, වාසයෙත්ථ බහුස්සුතෙ;

තෙසං අන්නඤ්ච පානඤ්ච, වත්ථසෙනාසනානි ච.

‘‘දදෙය්ය උජුභූතෙසු, විප්පසන්නෙන චෙතසා;

තෙ ¶ තස්ස ධම්මං දෙසෙන්ති, සබ්බදුක්ඛාපනූදනං;

යං සො ධම්මං ඉධඤ්ඤාය, පරිනිබ්බාති අනාසවො’’ති. (චූළව. 295) –

විහාරානිසංසං ¶ කථෙසි. අනාථපිණ්ඩිකො දුතියදිවසතො පට්ඨාය විහාරමහං ආරභි. විසාඛාය පාසාදමහො චතූහි මාසෙහි නිට්ඨිතො, අනාථපිණ්ඩිකස්ස පන විහාරමහො නවහි මාසෙහි නිට්ඨාසි. විහාරමහෙපි අට්ඨාරසෙව කොටියො පරිච්චාගං අගමංසු. ඉති එකස්මිංයෙව විහාරෙ චතුපණ්ණාසකොටිසඞ්ඛ්යං ධනං පරිච්චජි.

අතීතෙ ¶ පන විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ පුනබ්බසුමිත්තො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණිට්ඨකාසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ යොජනප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ සිරිවඩ්ඪො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණඵාලසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ තිගාවුතප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. වෙස්සභුස්ස භගවතො කාලෙ සොත්ථිජො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණහත්ථිපදසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ අඩ්ඪයොජනප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. කකුසන්ධස්ස භගවතො කාලෙ අච්චුතො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණිට්ඨකාසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ ගාවුතප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. කොණාගමනස්ස භගවතො කාලෙ උග්ගො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණකච්ඡපසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ අඩ්ඪගාවුතප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ සුමඞ්ගලො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණකට්ටිසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ සොළසකරීසප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. අම්හාකං පන භගවතො කාලෙ අනාථපිණ්ඩිකො නාම සෙට්ඨි කහාපණකොටිසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ අට්ඨකරීසප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. ඉදං කිර ඨානං සබ්බබුද්ධානං අවිජහිතට්ඨානමෙව.

ඉති මහාබොධිමණ්ඩෙ සබ්බඤ්ඤුතප්පත්තිතො යාව මහාපරිනිබ්බානමඤ්චා යස්මිං යස්මිං ඨානෙ භගවා විහාසි, ඉදං සන්තිකෙනිදානං නාම, තස්ස වසෙන සබ්බජාතකානි වණ්ණයිස්සාම.

ඉමං ¶ ¶ තාව ¶ අපණ්ණකධම්මදෙසනං භගවා සාවත්ථිං උපනිස්සාය ජෙතවනමහාවිහාරෙ විහරන්තො කථෙසි. කං පන ආරබ්භ අයං කථා සමුට්ඨිතාති? සෙට්ඨිස්ස සහායකෙ පඤ්චසතෙ තිත්ථියසාවකෙ. එකස්මිඤ්හි දිවසෙ අනාථපිණ්ඩිකො සෙට්ඨි අත්තනො සහායකෙ පඤ්චසතෙ අඤ්ඤතිත්ථියසාවකෙ ආදාය බහුං මාලාගන්ධවිලෙපනඤ්චෙව සප්පිතෙලමධුඵාණිතවත්ථච්ඡාදනානි ච ගාහාපෙත්වා ජෙතවනං ගන්ත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා භෙසජ්ජානි චෙව වත්ථානි ච භික්ඛුසඞ්ඝස්ස විස්සජ්ජෙත්වා ඡ නිසජ්ජාදොසෙ වජ්ජෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. තෙපි අඤ්ඤතිත්ථියසාවකා තථාගතං වන්දිත්වා සත්ථු පුණ්ණචන්දසස්සිරිකං මුඛං, ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතං බ්යාමප්පභාපරික්ඛිත්තං බ්රහ්මකායං, ආවෙළාවෙළා යමකයමකා හුත්වා නිච්ඡරන්තියො ඝනබුද්ධරස්මියො ච ඔලොකයමානා අනාථපිණ්ඩිකස්ස සමීපෙයෙව නිසීදිංසු.

අථ නෙසං සත්ථා මනොසිලාතලෙ සීහනාදං නදන්තො තරුණසීහො විය ගජ්ජන්තො පාවුස්සකමෙඝො විය ච ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තො ¶ විය ච රතනදාමං ගන්ථෙන්තො විය ච අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතෙන සවනීයෙන කමනීයෙන බ්රහ්මස්සරෙන නානානයවිචිත්තං මධුරධම්මකථං කථෙසි. තෙ සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පසන්නචිත්තා උට්ඨාය දසබලං වන්දිත්වා අඤ්ඤතිත්ථියසරණං භින්දිත්වා බුද්ධං සරණං අගමංසු. තෙ තතො පට්ඨාය නිච්චකාලං අනාථපිණ්ඩිකෙන සද්ධිං ගන්ධමාලාදිහත්ථා විහාරං ගන්ත්වා ධම්මං සුණන්ති, දානං දෙන්ති, සීලං රක්ඛන්ති, උපොසථකම්මං කරොන්ති.

අථ භගවා සාවත්ථිතො පුනදෙව රාජගහං අගමාසි. තෙ තථාගතස්ස ගතකාලෙ තං සරණං භින්දිත්වා පුන අඤ්ඤතිත්ථියසරණං ගන්ත්වා අත්තනො ¶ මූලට්ඨානෙයෙව පතිට්ඨිතා. භගවාපි සත්තට්ඨ මාසෙ ¶ වීතිනාමෙත්වා පුන ජෙතවනමෙව අගමාසි. අනාථපිණ්ඩිකො පුනපි තෙ ආදාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරං ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. තෙපි භගවන්තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. අථ නෙසං තථාගතෙ චාරිකං පක්කන්තෙ ගහිතසරණං භින්දිත්වා පුන අඤ්ඤතිත්ථියසරණමෙව ගහෙත්වා මූලෙ පතිට්ඨිතභාවං භගවතො ආරොචෙසි.

භගවා අපරිමිතකප්පකොටියො නිරන්තරං පවත්තිතවචීසුචරිතානුභාවෙන දිබ්බගන්ධගන්ධිතං නානාගන්ධපූරිතං රතනකරණ්ඩකං විවරන්තො විය මුඛපදුමං විවරිත්වා මධුරස්සරං නිච්ඡාරෙන්තො ‘‘සච්චං කිර තුම්හෙ උපාසකා තීණි සරණානි භින්දිත්වා අඤ්ඤතිත්ථියසරණං ගතා’’ති පුච්ඡි. අථ තෙහි පටිච්ඡාදෙතුං අසක්කොන්තෙහි ‘‘සච්චං භගවා’’ති වුත්තෙ සත්ථා ‘‘උපාසකා හෙට්ඨා අවීචිං උපරි භවග්ගං පරිච්ඡෙදං කත්වා තිරියං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු සීලාදීහි ගුණෙහි බුද්ධෙන සදිසො නාම නත්ථි, කුතො අධිකතරො’’ති. ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා ද්විපදා වා චතුප්පදා වා බහුප්පදා වා, තථාගතො තෙසං අග්ගමක්ඛායති (සං. නි. 5.139; අ. නි. 4.34), යං කිඤ්චි විත්තං ඉධ වා හුරං වා…පෙ… (ඛු. පා. 6.3; සු. නි. 226) අග්ගතො වෙ පසන්නාන’’න්තිආදීහි (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90) සුත්තෙහි පකාසිතෙ රතනත්තයගුණෙ පකාසෙත්වා ‘‘එවං උත්තමගුණෙහි සමන්නාගතං රතනත්තයං සරණං ගතා උපාසකා වා උපාසිකා වා නිරයාදීසු නිබ්බත්තකා නාම නත්ථි, අපායනිබ්බත්තිතො පන මුච්චිත්වා දෙවලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා මහාසම්පත්තිං අනුභොන්ති, තස්මා තුම්හෙහි එවරූපං සරණං භින්දිත්වා අඤ්ඤතිත්ථියසරණං ගච්ඡන්තෙහි අයුත්තං කත’’න්ති ආහ.

එත්ථ ච තීණි රතනානි මොක්ඛවසෙන උත්තමවසෙන සරණගතානං අපායෙසු නිබ්බත්තියා අභාවදීපනත්ථං ඉමානි සුත්තානි දස්සෙතබ්බානි –

‘‘යෙ ¶ කෙචි බුද්ධං සරණං ගතාසෙ, න තෙ ගමිස්සන්ති අපායභූමිං;

පහාය මානුසං දෙහං, දෙවකායං පරිපූරෙස්සන්ති. (දී. නි. 2.332; සං. නි. 1.37);

‘‘යෙ ¶ කෙචි ධම්මං සරණං ගතාසෙ, න තෙ ගමිස්සන්ති අපායභූමිං;

පහාය මානුසං දෙහං, දෙවකායං පරිපූරෙස්සන්ති.

‘‘යෙ ¶ කෙචි සඞ්ඝං සරණං ගතාසෙ, න තෙ ගමිස්සන්ති අපායභූමිං;

පහාය මානුසං දෙහං, දෙවකායං පරිපූරෙස්සන්ති.

‘‘බහුං වෙ සරණං යන්ති, පබ්බතානි වනානි ච;

ආරාමරුක්ඛචෙත්යානි, මනුස්සා භයතජ්ජිතා.

‘‘නෙතං ඛො සරණං ඛෙමං, නෙතං සරණමුත්තමං;

නෙතං සරණමාගම්ම, සබ්බදුක්ඛා පමුච්චති.

‘‘යො ච බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච, සඞ්ඝඤ්ච සරණං ගතො;

චත්තාරි අරියසච්චානි, සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති.

‘‘දුක්ඛං දුක්ඛසමුප්පාදං, දුක්ඛස්ස ච අතික්කමං;

අරියඤ්චට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං, දුක්ඛූපසමගාමිනං.

‘‘එතං ඛො සරණං ඛෙමං, එතං සරණමුත්තමං;

එතං සරණමාගම්ම, සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති. (ධ. ප. 188-192);

න කෙවලඤ්ච නෙසං සත්ථා එත්තකංයෙව ධම්මං දෙසෙසි, අපිච ඛො ‘‘උපාසකා බුද්ධානුස්සතිකම්මට්ඨානං නාම, ධම්මානුස්සතිකම්මට්ඨානං නාම, සඞ්ඝානුස්සතිකම්මට්ඨානං නාම සොතාපත්තිමග්ගං දෙති, සොතාපත්තිඵලං දෙති, සකදාගාමිමග්ගං දෙති, සකදාගාමිඵලං දෙති, අනාගාමිමග්ගං දෙති, අනාගාමිඵලං දෙති, අරහත්තමග්ගං දෙති, අරහත්තඵලං දෙතී’’තිඑවමාදීහිපි නයෙහි ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘එවරූපං නාම සරණං භින්දන්තෙහි අයුත්තං තුම්හෙහි කත’’න්ති ආහ. එත්ථ ච බුද්ධානුස්සතිකම්මට්ඨානාදීනං සොතාපත්තිමග්ගාදිප්පදානං ‘‘එකධම්මො, භික්ඛවෙ, භාවිතො බහුලීකතො එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය ¶ සංවත්තති. කතමො එකධම්මො? බුද්ධානුස්සතී’’තිඑවමාදීහි (අ. නි. 1.296) සුත්තෙහි දීපෙතබ්බං.

එවං භගවා නානප්පකාරෙහි උපාසකෙ ඔවදිත්වා ‘‘උපාසකා පුබ්බෙපි මනුස්සා අසරණං ‘සරණ’න්ති තක්කග්ගාහෙන විරද්ධග්ගාහෙන ගහෙත්වා අමනුස්සපරිග්ගහිතෙ කන්තාරෙ යක්ඛභක්ඛා හුත්වා ¶ මහාවිනාසං පත්තා, අපණ්ණකග්ගාහං පන එකංසිකග්ගාහං අවිරද්ධග්ගාහං ගහිතමනුස්සා තස්මිංයෙව කන්තාරෙ සොත්ථිභාවං පත්තා’’ති වත්වා තුණ්හී අහොසි. අථ ඛො අනාථපිණ්ඩිකො ගහපති උට්ඨායාසනා භගවන්තං වන්දිත්වා අභිත්ථවිත්වා සිරස්මිං අඤ්ජලිං පතිට්ඨාපෙත්වා එවමාහ ‘‘භන්තෙ, ඉදානි තාව ඉමෙසං උපාසකානං උත්තමසරණං භින්දිත්වා තක්කග්ගහණං අම්හාකං පාකටං, පුබ්බෙ පන අමනුස්සපරිග්ගහිතෙ කන්තාරෙ තක්කිකානං විනාසො, අපණ්ණකග්ගාහං ගහිතමනුස්සානඤ්ච සොත්ථිභාවො අම්හාකං පටිච්ඡන්නො, තුම්හාකමෙව ¶ පාකටො, සාධු වත නො භගවා ආකාසෙ පුණ්ණචන්දං උට්ඨාපෙන්තො විය ඉමං කාරණං පාකටං කරොතූ’’ති. අථ භගවා ‘‘මයා ඛො, ගහපති, අපරිමිතකාලං දස පාරමියො පූරෙත්වා ලොකස්ස කඞ්ඛච්ඡෙදනත්ථමෙව සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිද්ධං, සීහවසාය සුවණ්ණනාළිං පූරෙන්තො විය සක්කච්චං සොතං ඔදහිත්වා සුණොහී’’ති සෙට්ඨිනො සතුප්පාදං ජනෙත්වා හිමගබ්භං පදාලෙත්වා පුණ්ණචන්දං නීහරන්තො විය භවන්තරෙන පටිච්ඡන්නකාරණං පාකටං අකාසි.

අතීතෙ කාසිරට්ඨෙ බාරාණසිනගරෙ බ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අහොසි. තදා බොධිසත්තො සත්ථවාහකුලෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා දසමාසච්චයෙන මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන වයප්පත්තො පඤ්චහි සකටසතෙහි වණිජ්ජං කරොන්තො විචරති. සො කදාචි පුබ්බන්තතො අපරන්තං ගච්ඡති, කදාචි අපරන්තතො පුබ්බන්තං. බාරාණසියංයෙව අඤ්ඤොපි සත්ථවාහපුත්තො අත්ථි බාලො අබ්යත්තො අනුපායකුසලො. තදා බොධිසත්තො බාරාණසිතො මහග්ඝං භණ්ඩං ගහෙත්වා පඤ්ච සකටසතානි පූරෙත්වා ගමනසජ්ජානි කත්වා ඨපෙසි. සොපි බාලසත්ථවාහපුත්තො තථෙව පඤ්ච සකටසතානි පූරෙත්වා ගමනසජ්ජානි කත්වා ඨපෙසි.

තදා බොධිසත්තො චින්තෙසි ‘‘සචෙ අයං බාලසත්ථවාහපුත්තො මයා සද්ධිංයෙව ගමිස්සති, සකටසහස්සෙ එකතො මග්ගං ගච්ඡන්තෙ මග්ගොපි ¶ නප්පහොස්සති, මනුස්සානං දාරුදකාදීනිපි, බලිබද්දානං තිණානිපි දුල්ලභානි භවිස්සන්ති, එතෙන වා මයා වා පුරතො ගන්තුං වට්ටතී’’ති. සො තං පක්කොසාපෙත්වා එතමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘ද්වීහිපි අම්හෙහි එකතො ගන්තුං න සක්කා, කිං ත්වං පුරතො ගමිස්සසි, උදාහු පච්ඡතො’’ති ආහ. සො චින්තෙසි ‘‘මයි පුරතො ගච්ඡන්තෙ බහූ ආනිසංසා, මග්ගෙන අභින්නෙනෙව ගමිස්සාමි, ගොණා අනාමට්ඨතිණං ඛාදිස්සන්ති, මනුස්සානං අනාමට්ඨං සූපෙය්යපණ්ණං භවිස්සති, පසන්නං උදකං භවිස්සති, යථාරුචිං අග්ඝං ඨපෙත්වා භණ්ඩං වික්කිණිස්සාමී’’ති. සො ‘‘අහං, සම්ම, පුරතො ගමිස්සාමී’’ති ¶ ආහ. බොධිසත්තොපි පච්ඡතො ගමනෙ බහූ ආනිසංසෙ අද්දස. එවං හිස්ස අහොසි – ‘‘පුරතො ගච්ඡන්තා මග්ගෙ විසමට්ඨානං සමං කරිස්සන්ති, අහං තෙහි ගතමග්ගෙන ගමිස්සාමි, පුරතො ගතෙහි බලිබද්දෙහි පරිණතථද්ධතිණෙ ¶ ඛාදිතෙ මම ගොණා පුන උට්ඨිතානි මධුරතිණානි ඛාදිස්සන්ති, ගහිතපණ්ණට්ඨානතො උට්ඨිතං මනුස්සානං සූපෙය්යපණ්ණං මධුරං භවිස්සති, අනුදකෙ ඨානෙ ආවාටං ඛනිත්වා එතෙ උදකං උප්පාදෙස්සන්ති, තෙහි කතෙසු ආවාටෙසු මයං උදකං පිවිස්සාම, අග්ඝට්ඨපනං නාම මනුස්සානං ජීවිතා වොරොපනසදිසං, අහං පච්ඡතො ගන්ත්වා එතෙහි ඨපිතග්ඝෙන භණ්ඩං වික්කිණිස්සාමී’’ති. අථ සො එත්තකෙ ආනිසංසෙ දිස්වා ‘‘සම්ම, ත්වං පුරතො ගච්ඡාහී’’ති ආහ. ‘‘සාධු, සම්මා’’ති බාලසත්ථවාහො සකටානි යොජෙත්වා නික්ඛන්තො අනුපුබ්බෙන මනුස්සාවාසං අතික්කමිත්වා කන්තාරමුඛං පාපුණි.

කන්තාරං නාම – චොරකන්තාරං, වාළකන්තාරං, නිරුදකකන්තාරං, අමනුස්සකන්තාරං, අප්පභක්ඛකන්තාරන්ති පඤ්චවිධං. තත්ථ චොරෙහි අධිට්ඨිතමග්ගො චොරකන්තාරං නාම. සීහාදීහි අධිට්ඨිතමග්ගො වාළකන්තාරං නාම. යත්ථ න්හායිතුං වා පාතුං වා උදකං නත්ථි, ඉදං නිරුදකකන්තාරං නාම. අමනුස්සාධිට්ඨිතං අමනුස්සකන්තාරං නාම. මූලඛාදනීයාදිවිරහිතං අප්පභක්ඛකන්තාරං නාම. ඉමස්මිං පඤ්චවිධෙ කන්තාරෙ තං කන්තාරං නිරුදකකන්තාරඤ්චෙව අමනුස්සකන්තාරඤ්ච. තස්මා සො බාලසත්ථවාහපුත්තො සකටෙසු මහන්තමහන්තා චාටියො ඨපෙත්වා උදකස්ස පූරාපෙත්වා සට්ඨියොජනිකං කන්තාරං පටිපජ්ජි.

අථස්ස කන්තාරමජ්ඣං ගතකාලෙ කන්තාරෙ අධිවත්ථයක්ඛො ‘‘ඉමෙහි මනුස්සෙහි ගහිතං උදකං ඡඩ්ඩාපෙත්වා දුබ්බලෙ කත්වා සබ්බෙව නෙ ඛාදිස්සාමී’’ති ¶ සබ්බසෙතතරුණබලිබද්දයුත්තං ¶ මනොරමං යානකං මාපෙත්වා ධනුකලාපඵලකාවුධහත්ථෙහි දසහි ද්වාදසහි අමනුස්සෙහි පරිවුතො උප්පලකුමුදානි පිළන්ධිත්වා අල්ලකොසො අල්ලවත්ථො ඉස්සරපුරිසො විය තස්මිං යානකෙ නිසීදිත්වා කද්දමමක්ඛිතෙහි චක්කෙහි පටිපථං අගමාසි. පරිවාරඅමනුස්සාපිස්ස පුරතො ච පච්ඡතො ච ගච්ඡන්තා අල්ලකෙසා අල්ලවත්ථා උප්පලකුමුදමාලා පිළන්ධිත්වා පදුමපුණ්ඩරීකකලාපෙ ගහෙත්වා භිසමුළාලානි ඛාදන්තා උදකබින්දූහි චෙව කලලෙහි ච පග්ඝරන්තෙහි අගමංසු. සත්ථවාහා ච නාම යදා ධුරවාතො වායති, තදා යානකෙ නිසීදිත්වා උපට්ඨාකපරිවුතා රජං පරිහරන්තා පුරතො ගච්ඡන්ති. යදා පච්ඡතො වාතො වායති, තදා තෙනෙව නයෙන පච්ඡතො ගච්ඡන්ති. තදා පන ධුරවාතො අහොසි, තස්මා සො සත්ථවාහපුත්තො පුරතො අගමාසි.

යක්ඛො තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා අත්තනො යානකං මග්ගා ඔක්කමාපෙත්වා ‘‘කහං ගච්ඡථා’’ති තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං අකාසි. සත්ථවාහොපි අත්තනො යානකං මග්ගා ඔක්කමාපෙත්වා සකටානං ගමනොකාසං දත්වා එකමන්තෙ ඨිතො තං යක්ඛං අවොච ‘‘භො, අම්හෙ තාව ¶ බාරාණසිතො ආගච්ඡාම. තුම්හෙ පන උප්පලකුමුදානි පිළන්ධිත්වා පදුමපුණ්ඩරීකහත්ථා භිසමුළාලානි ඛාදන්තා කද්දමමක්ඛිතා උදකබින්දූහි පග්ඝරන්තෙහි ආගච්ඡථ. කිං නු ඛො තුම්හෙහි ආගතමග්ගෙ දෙවො වස්සති, උප්පලාදිසඤ්ඡන්නානි වා සරානි අත්ථී’’ති පුච්ඡි. යක්ඛො තස්ස කථං සුත්වා ‘‘සම්ම, කිං නාමෙතං කථෙසි. එසා නීලවනරාජි පඤ්ඤායති. තතො පට්ඨාය සකලං අරඤ්ඤං එකොදකං, නිබද්ධං දෙවො වස්සති, කන්දරා පූරා, තස්මිං තස්මිං ඨානෙ පදුමාදිසඤ්ඡන්නානි සරානි අත්ථී’’ති වත්වා පටිපාටියා ගච්ඡන්තෙසු ¶ සකටෙසු ‘‘ඉමානි සකටානි ආදාය කහං ගච්ඡථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අසුකජනපදං නාමා’’ති. ‘‘ඉමස්මිං චිමස්මිඤ්ච සකටෙ කිං නාම භණ්ඩ’’න්ති? ‘‘අසුකඤ්ච අසුකඤ්චා’’ති. ‘‘පච්ඡතො ආගච්ඡන්තං සකටං අතිවිය ගරුකං හුත්වා ආගච්ඡති, එතස්මිං කිං භණ්ඩ’’න්ති? ‘‘උදකං එත්ථා’’ති. ‘‘පරතො තාව උදකං ආනෙන්තෙහි වො මනාපං කතං, ඉතො පට්ඨාය පන උදකෙන කිච්චං නත්ථි, පුරතො බහු උදකං, චාටියො භින්දිත්වා උදකං ඡඩ්ඩෙත්වා සුඛෙන ගච්ඡථා’’ති ආහ. එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘තුම්හෙ ගච්ඡථ, අම්හාකං පපඤ්චො හොතී’’ති ථොකං ගන්ත්වා තෙසං අදස්සනං පත්වා අත්තනො යක්ඛනගරමෙව අගමාසි.

සොපි ¶ බාලසත්ථවාහො අත්තනො බාලතාය යක්ඛස්ස වචනං ගහෙත්වා චාටියො භින්දාපෙත්වා පසතමත්තම්පි උදකං අනවසෙසෙත්වා සබ්බං ඡඩ්ඩාපෙත්වා සකටානි පාජාපෙසි, පුරතො අප්පමත්තකම්පි උදකං නාහොසි, මනුස්සා පානීයං අලභන්තා කිලමිංසු. තෙ යාව සූරියත්ථඞ්ගමනා ගන්ත්වා සකටානි මොචෙත්වා පරිවට්ටකෙන ඨපෙත්වා ගොණෙ චක්කෙසු බන්ධිංසු. නෙව ගොණානං උදකං අහොසි, න මනුස්සානං යාගුභත්තං වා. දුබ්බලමනුස්සා තත්ථ තත්ථ නිපජ්ජිත්වා සයිංසු. රත්තිභාගසමනන්තරෙ යක්ඛා යක්ඛනගරතො ආගන්ත්වා සබ්බෙපි ගොණෙ ච මනුස්සෙ ච ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා මංසං ඛාදිත්වා අට්ඨීනි අවසෙසෙත්වා අගමංසු. එවමෙකං බාලසත්ථවාහපුත්තං නිස්සාය සබ්බෙපි තෙ විනාසං පාපුණිංසු, හත්ථට්ඨිකාදීනි දිසාවිදිසාසු විප්පකිණ්ණානි අහෙසුං. පඤ්ච සකටසතානි යථාපූරිතානෙව අට්ඨංසු.

බොධිසත්තොපි ඛො බාලසත්ථවාහපුත්තස්ස නික්ඛන්තදිවසතො මාසඩ්ඪමාසං වීතිනාමෙත්වා පඤ්චහි සකටසතෙහි නගරා නික්ඛම්ම අනුපුබ්බෙන කන්තාරමුඛං පාපුණි. සො තත්ථ උදකචාටියො පූරෙත්වා බහුං උදකං ආදාය ඛන්ධාවාරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා මනුස්සෙ සන්නිපාතෙත්වා ¶ එවමාහ ‘‘තුම්හෙ මං අනාපුච්ඡිත්වා පසතමත්තම්පි උදකං මා වළඤ්ජයිත්ථ, කන්තාරෙ විසරුක්ඛා නාම හොන්ති, පත්තං වා පුප්ඵං වා ඵලං වා තුම්හෙහි පුරෙ අඛාදිතපුබ්බං මං අනාපුච්ඡිත්වා මා ඛාදිත්ථා’’ති. එවං මනුස්සානං ඔවාදං දත්වා පඤ්චහි සකටසතෙහි කන්තාරං පටිපජ්ජි. තස්මිං කන්තාරමජ්ඣං සම්පත්තෙ සො ¶ යක්ඛො පුරිමනයෙනෙව බොධිසත්තස්ස පටිපථෙ අත්තානං දස්සෙසි. බොධිසත්තො තං දිස්වාව අඤ්ඤාසි ‘‘ඉමස්මිං කන්තාරෙ උදකං නත්ථි, නිරුදකකන්තාරො නාමෙස, අයඤ්ච නිබ්භයො රත්තනෙත්තො, ඡායාපිස්ස න පඤ්ඤායති, නිස්සංසයං ඉමිනා පුරතො ගතො බාලසත්ථවාහපුත්තො සබ්බං උදකං ඡඩ්ඩාපෙත්වා කිලමෙත්වා සපරිසො ඛාදිතො භවිස්සති, මය්හං පන පණ්ඩිතභාවං උපායකොසල්ලං න ජානාති මඤ්ඤෙ’’ති. තතො නං ආහ ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ, මයං වාණිජා නාම අඤ්ඤං උදකං අදිස්වා ගහිතඋදකං න ඡඩ්ඩෙම, දිට්ඨට්ඨානෙ පන ඡඩ්ඩෙත්වා සකටානි සල්ලහුකානි කත්වා ගමිස්සාමා’’ති යක්ඛො ථොකං ගන්ත්වා අදස්සනං උපගම්ම අත්තනො යක්ඛනගරමෙව ගතො.

යක්ඛෙ පන ගතෙ මනුස්සා බොධිසත්තං ආහංසු ‘‘අය්ය, එතෙ මනුස්සා ‘එසා නීලවනරාජි පඤ්ඤායති, තතො පට්ඨාය නිබද්ධං දෙවො වස්සතී’ති වත්වා ¶ උප්පලකුමුදමාලාධාරිනො පදුමපුණ්ඩරීකකලාපෙ ආදාය භිසමුළාලානි ඛාදන්තා අල්ලවත්ථා අල්ලකෙසා උදකබින්දූහි පග්ඝරන්තෙහි ආගතා, උදකං ඡඩ්ඩෙත්වා සල්ලහුකෙහි සකටෙහි ඛිප්පං ගච්ඡාමා’’ති. බොධිසත්තො තෙසං කථං සුත්වා සකටානි ඨපාපෙත්වා සබ්බෙ මනුස්සෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘තුම්හෙහි ‘ඉමස්මිං කන්තාරෙ සරො වා පොක්ඛරණී වා අත්ථී’ති කස්සචි සුතපුබ්බ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘න, අය්ය, සුතපුබ්බ’’න්ති. නිරුදකකන්තාරො නාම එසො, ඉදානි එකච්චෙ මනුස්සා ‘‘එතාය නීලවනරාජියා පුරතො දෙවො වස්සතී’’ති වදන්ති, ‘‘වුට්ඨිවාතො නාම කිත්තකං ඨානං ¶ වායතී’’ති? ‘‘යොජනමත්තං, අය්යා’’ති. ‘‘කච්චි පන වො එකස්සාපි සරීරං වුට්ඨිවාතො පහරතී’’ති? ‘‘නත්ථි අය්යා’’ති. ‘‘මෙඝසීසං නාම කිත්තකෙ ඨානෙ පඤ්ඤායතී’’ති? ‘‘තියොජනමත්තෙ අය්යා’’ති. ‘‘අත්ථි පන වො කෙනචි එකම්පි මෙඝසීසං දිට්ඨ’’න්ති? ‘‘නත්ථි, අය්යා’’ති. ‘‘විජ්ජුලතා නාම කිත්තකෙ ඨානෙ පඤ්ඤායතී’’ති? ‘‘චතුප්පඤ්චයොජනමත්තෙ, අය්යා’’ති. ‘‘අත්ථි පන වො කෙනචි විජ්ජුලතොභාසො දිට්ඨො’’ති? ‘‘නත්ථි, අය්යා’’ති. ‘‘මෙඝසද්දො නාම කිත්තකෙ ඨානෙ සුය්යතී’’ති? ‘‘එකද්වියොජනමත්තෙ, අය්යා’’ති. ‘‘අත්ථි පන වො කෙනචි මෙඝසද්දො සුතො’’ති? ‘‘නත්ථි, අය්යා’’ති. ‘‘න එතෙ මනුස්සා, යක්ඛා එතෙ, අම්හෙ උදකං ඡඩ්ඩාපෙත්වා දුබ්බලෙ කත්වා ඛාදිතුකාමා ආගතා භවිස්සන්ති. පුරතො ගතො බාලසත්ථවාහපුත්තො න උපායකුසලො. අද්ධා සො එතෙහි උදකං ඡඩ්ඩාපෙත්වා කිලමෙත්වා ඛාදිතො භවිස්සති, පඤ්ච සකටසතානි යථාපූරිතානෙව ඨිතානි භවිස්සන්ති. අජ්ජ මයං තානි පස්සිස්සාම, පසතමත්තම්පි උදකං අඡඩ්ඩෙත්වා සීඝසීඝං පාජෙථා’’ති පාජාපෙසි.

සො ගච්ඡන්තො යථාපූරිතානෙව පඤ්ච සකටසතානි ගොණමනුස්සානඤ්ච හත්ථට්ඨිකාදීනි දිසාවිදිසාසු විප්පකිණ්ණානි දිස්වා සකටානි මොචාපෙත්වා සකටපරිවට්ටකෙන ඛන්ධාවාරං බන්ධාපෙත්වා ¶ කාලස්සෙව මනුස්සෙ ච ගොණෙ ච සායමාසභත්තං භොජාපෙත්වා මනුස්සානං මජ්ඣෙ ගොණෙ නිපජ්ජාපෙත්වා සයං බලනායකො හුත්වා ඛග්ගහත්ථො තියාමරත්තිං ආරක්ඛං ගහෙත්වා ඨිතකොව අරුණං උට්ඨාපෙසි. පුනදිවසෙ පන පාතොව ¶ සබ්බකිච්චානි නිට්ඨාපෙත්වා ගොණෙ භොජෙත්වා දුබ්බලසකටානි ඡඩ්ඩාපෙත්වා ථිරානි ගාහාපෙත්වා අප්පග්ඝං භණ්ඩං ඡඩ්ඩාපෙත්වා මහග්ඝං භණ්ඩං ආරොපාපෙත්වා යථාධිප්පෙතං ඨානං ගන්ත්වා දිගුණතිගුණෙන මූලෙන භණ්ඩං වික්කිණිත්වා සබ්බං පරිසං ආදාය පුන අත්තනො නගරමෙව අගමාසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මකථං කථෙත්වා ‘‘එවං, ගහපති, පුබ්බෙ තක්කග්ගාහගාහිනො මහාවිනාසං පත්තා, අපණ්ණකග්ගාහගාහිනො පන අමනුස්සානං හත්ථතො මුච්චිත්වා සොත්ථිනා ඉච්ඡිතට්ඨානං ගන්ත්වා පුන සකට්ඨානමෙව පච්චාගමිංසූ’’ති වත්වා ද්වෙපි වත්ථූනි ඝටෙත්වා ඉමිස්සා අපණ්ණකධම්මදෙසනාය අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අපණ්ණකං ඨානමෙකෙ, දුතියං ආහු තක්කිකා;

එතදඤ්ඤාය මෙධාවී, තං ගණ්හෙ යදපණ්ණක’’න්ති.

තත්ථ අපණ්ණකන්ති එකංසිකං අවිරද්ධං නිය්යානිකං. ඨානන්ති කාරණං. කාරණඤ්හි යස්මා තදායත්තවුත්තිතාය ඵලං තිට්ඨති නාම, තස්මා ‘‘ඨාන’’න්ති වුච්චති, ‘‘ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො’’තිආදීසු (විභ. 809) චස්ස පයොගො වෙදිතබ්බො. ඉති ‘‘අපණ්ණකං ඨාන’’න්ති පදද්වයෙනාපි ‘‘යං එකන්තහිතසුඛාවහත්තා පණ්ඩිතෙහි පටිපන්නං එකංසිකකාරණං අවිරද්ධකාරණං නිය්යානිකකාරණං, තං ඉද’’න්ති දීපෙති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, පභෙදතො පන තීණි සරණගමනානි, පඤ්ච සීලානි, දස සීලානි, පාතිමොක්ඛසංවරො, ඉන්ද්රියසංවරො, ආජීවපාරිසුද්ධි, පච්චයපටිසෙවනං, සබ්බම්පි චතුපාරිසුද්ධිසීලං; ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, ජාගරියානුයොගො, ඣානං, විපස්සනා, අභිඤ්ඤා, සමාපත්ති, අරියමග්ගො, අරියඵලං, සබ්බම්පෙතං අපණ්ණකට්ඨානං අපණ්ණකපටිපදා, නිය්යානිකපටිපදාති අත්ථො.

යස්මා ච පන නිය්යානිකපටිපදාය එතං නාමං, තස්මායෙව භගවා අපණ්ණකපටිපදං දස්සෙන්තො ඉමං සුත්තමාහ –

‘‘තීහි, භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො භික්ඛු අපණ්ණකපටිපදං පටිපන්නො හොති, යොනි චස්ස ආරද්ධා හොති ආසවානං ඛයාය ¶ . කතමෙහි තීහි? ඉධ, භික්ඛවෙ ¶ , භික්ඛු ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො හොති, භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ හොති, ජාගරියං අනුයුත්තො හොති. කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා න නිමිත්තග්ගාහී හොති…පෙ… එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පටිසඞ්ඛා යොනිසො ආහාරං ආහාරෙති නෙව දවාය න මදාය…පෙ… එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ජාගරියං අනුයුත්තො හොති. ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය…පෙ… එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ජාගරියං අනුයුත්තො හොතී’’ති (අ. නි. 3.16).

ඉමස්මිඤ්චාපි සුත්තෙ තයොව ධම්මා වුත්තා. අයං පන අපණ්ණකපටිපදා යාව අරහත්තඵලං ලබ්භතෙව ¶ . තත්ථ අරහත්තඵලම්පි, ඵලසමාපත්තිවිහාරස්ස චෙව, අනුපාදාපරිනිබ්බානස්ස ච, පටිපදායෙව නාම හොති.

එකෙති එකච්චෙ පණ්ඩිතමනුස්සා. තත්ථ කිඤ්චාපි ‘‘අසුකා නාමා’’ති නියමො නත්ථි, ඉදං පන සපරිසං බොධිසත්තංයෙව සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. දුතියං ආහු තක්කිකාති දුතියන්ති පඨමතො අපණ්ණකට්ඨානතො නිය්යානිකකාරණතො දුතියං තක්කග්ගාහකාරණං අනිය්යානිකකාරණං. ආහු තක්කිකාති එත්ථ පන සද්ධිං පුරිමපදෙන අයං යොජනා – අපණ්ණකට්ඨානං එකංසිකකාරණං අවිරද්ධකාරණං නිය්යානිකකාරණං එකෙ බොධිසත්තප්පමුඛා පණ්ඩිතමනුස්සා ගණ්හිංසු. යෙ පන බාලසත්ථවාහපුත්තප්පමුඛා තක්කිකා ආහු, තෙ දුතියං සාපරාධං අනෙකංසිකට්ඨානං විරද්ධකාරණං අනිය්යානිකකාරණං අග්ගහෙසුං. තෙසු යෙ අපණ්ණකට්ඨානං අග්ගහෙසුං, තෙ සුක්කපටිපදං පටිපන්නා. යෙ දුතියං ‘‘පුරතො භවිතබ්බං උදකෙනා’’ති තක්කග්ගාහසඞ්ඛාතං අනිය්යානිකකාරණං අග්ගහෙසුං. තෙ කණ්හපටිපදං පටිපන්නා.

තත්ථ ¶ සුක්කපටිපදා අපරිහානිපටිපදා, කණ්හපටිපදා පරිහානිපටිපදා. තස්මා යෙ සුක්කපටිපදං පටිපන්නා, තෙ අපරිහීනා සොත්ථිභාවං පත්තා. යෙ පන කණ්හපටිපදං පටිපන්නා, තෙ ¶ පරිහීනා අනයබ්යසනං ආපන්නාති ඉමමත්ථං භගවා අනාථපිණ්ඩිකස්ස ගහපතිනො වත්වා උත්තරි ඉදමාහ ‘‘එතදඤ්ඤාය මෙධාවී, තං ගණ්හෙ යදපණ්ණක’’න්ති.

තත්ථ එතදඤ්ඤාය මෙධාවීති ‘‘මෙධා’’ති ලද්ධනාමාය විපුලාය විසුද්ධාය උත්තමාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතො කුලපුත්තො එතං අපණ්ණකෙ චෙව සපණ්ණකෙ චාති ද්වීසු අතක්කග්ගාහතක්කග්ගාහසඞ්ඛාතෙසු ඨානෙසු ගුණදොසං වුද්ධිහානිං අත්ථානත්ථං ඤත්වාති අත්ථො. තං ගණ්හෙ යදපණ්ණකන්ති යං අපණ්ණකං එකංසිකං සුක්කපටිපදාඅපරිහානියපටිපදාසඞ්ඛාතං නිය්යානිකකාරණං, තදෙව ගණ්හෙය්ය. කස්මා? එකංසිකාදිභාවතොයෙව. ඉතරං පන න ගණ්හෙය්ය. කස්මා? අනෙකංසිකාදිභාවතොයෙව. අයඤ්හි අපණ්ණකපටිපදා නාම සබ්බෙසං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධපුත්තානං පටිපදා. සබ්බබුද්ධා හි අපණ්ණකපටිපදායමෙව ඨත්වා දළ්හෙන වීරියෙන පාරමියො පූරෙත්වා බොධිමූලෙ බුද්ධා නාම හොන්ති, පච්චෙකබුද්ධා පච්චෙකබොධිං උප්පාදෙන්ති, බුද්ධපුත්තා සාවකපාරමිඤාණං පටිවිජ්ඣන්ති.

ඉති භගවා තෙසං උපාසකානං තිස්සො කුලසම්පත්තියො ච ඡ කාමසග්ගෙ බ්රහ්මලොකසම්පත්තියො ච දත්වාපි පරියොසානෙ අරහත්තමග්ගඵලදායිකා ¶ අපණ්ණකපටිපදා නාම, චතූසු අපායෙසු පඤ්චසු ච නීචකුලෙසු නිබ්බත්තිදායිකා සපණ්ණකපටිපදා නාමාති ඉමං අපණ්ණකධම්මදෙසනං දස්සෙත්වා උත්තරි චත්තාරි සච්චානි සොළසහි ආකාරෙහි පකාසෙසි. චතුසච්චපරියොසානෙ සබ්බෙපි තෙ පඤ්චසතා උපාසකා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා දස්සෙත්වා ද්වෙ වත්ථූනි කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙත්වා දස්සෙසි – ‘‘තස්මිං සමයෙ බාලසත්ථවාහපුත්තො දෙවදත්තො අහොසි, තස්ස පරිසා දෙවදත්තපරිසාව, පණ්ඩිතසත්ථවාහපුත්තපරිසා බුද්ධපරිසා, පණ්ඩිතසත්ථවාහපුත්තො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

අකිලාසුනොති ¶ ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං භගවා සාවත්ථියං විහරන්තො කථෙසි. කං පන ආරබ්භාති? එකං ඔස්සට්ඨවීරියං භික්ඛුං. තථාගතෙ කිර සාවත්ථියං විහරන්තෙ එකො සාවත්ථිවාසී කුලපුත්තො ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මදෙසනං සුත්වා පසන්නචිත්තො කාමෙසු ආදීනවං දිස්වා පබ්බජිත්වා උපසම්පදාය පඤ්චවස්සිකො හුත්වා ද්වෙ මාතිකා උග්ගණ්හිත්වා විපස්සනාචාරං සික්ඛිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ අත්තනො චිත්තරුචියං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා එකං අරඤ්ඤං පවිසිත්වා වස්සං උපගන්ත්වා තෙමාසං වායමන්තොපි ඔභාසමත්තං වා නිමිත්තමත්තං වා උප්පාදෙතුං නාසක්ඛි.

අථස්ස එතදහොසි ‘‘සත්ථාරා චත්තාරො පුග්ගලා කථිතා, තෙසු මයා පදපරමෙන භවිතබ්බං, නත්ථි මඤ්ඤෙ මය්හං ඉමස්මිං අත්තභාවෙ මග්ගො වා ඵලං වා, කිං කරිස්සාමි අරඤ්ඤවාසෙන, සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා රූපසොභග්ගප්පත්තං බුද්ධසරීරං ඔලොකෙන්තො මධුරං ධම්මදෙසනං සුණන්තො විහරිස්සාමී’’ති පුන ජෙතවනමෙව පච්චාගමාසි. අථ නං සන්දිට්ඨසම්භත්තා ආහංසු – ‘‘ආවුසො, ත්වං සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ‘සමණධම්මං කරිස්සාමී’ති ගතො, ඉදානි පන ආගන්ත්වා සඞ්ගණිකාය අභිරමමානො චරසි, කිං නු ඛො තෙ පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පත්තං, අප්පටිසන්ධිකො ජාතොසී’’ති? ආවුසො, අහං මග්ගං වා ඵලං වා අලභිත්වා ‘‘අභබ්බපුග්ගලෙන මයා භවිතබ්බ’’න්ති වීරියං ඔස්සජිත්වා ආගතොම්හීති. ‘‘අකාරණං තෙ, ආවුසො, කතං දළ්හවීරියස්ස සත්ථු සාසනෙ පබ්බජිත්වා වීරියං ඔස්සජන්තෙන, අයුත්තං තෙ කතං, එහි තථාගතස්ස ¶ දස්සෙමා’’ති තං ආදාය සත්ථු සන්තිකං අගමංසු.

සත්ථා තං දිස්වා එවමාහ ‘‘භික්ඛවෙ, තුම්හෙ එතං භික්ඛුං අනිච්ඡමානං ආදාය ආගතා, කිං කතං ඉමිනා’’ති? ‘‘භන්තෙ, අයං භික්ඛු එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තො වීරියං ඔස්සජිත්වා ආගතො’’ති ආහංසු. අථ නං සත්ථා ආහ ‘‘සච්චං කිර තයා භික්ඛු වීරියං ඔස්සට්ඨ’’න්ති? ‘‘සච්චං, භගවා’’ති. ‘‘කිං පන ත්වං භික්ඛු එවරූපෙ මම සාසනෙ පබ්බජිත්වා ‘අප්පිච්ඡො’ති වා ‘සන්තුට්ඨො’ති වා ‘පවිවිත්තො’ති වා ‘ආරද්ධවීරියො’ති වා එවං අත්තානං අජානාපෙත්වා ‘ඔස්සට්ඨවීරියො භික්ඛූ’ති ජානාපෙසි. නනු ත්වං පුබ්බෙ වීරියවා අහොසි, තයා එකෙන කතං වීරියං නිස්සාය මරුකන්තාරෙ පඤ්චසු සකටසතෙසු මනුස්සා ච ගොණා ¶ ච පානීයං ලභිත්වා සුඛිතා ජාතා ¶ , ඉදානි කස්මා වීරියං ඔස්සජසී’’ති. සො භික්ඛු එත්තකෙන වචනෙන උපත්ථම්භිතො අහොසි.

තං පන කථං සුත්වා භික්ඛූ භගවන්තං යාචිංසු – ‘‘භන්තෙ, ඉදානි ඉමිනා භික්ඛුනා වීරියස්ස ඔස්සට්ඨභාවො අම්හාකං පාකටො, පුබ්බෙ පනස්ස එකස්ස වීරියං නිස්සාය මරුකන්තාරෙ ගොණමනුස්සානං පානීයං ලභිත්වා සුඛිතභාවො පටිච්ඡන්නො, තුම්හාකං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සෙව පාකටො, අම්හාකම්පෙතං කාරණං කථෙථා’’ති. ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, සුණාථා’’ති භගවා තෙසං භික්ඛූනං සතුප්පාදං ජනෙත්වා භවන්තරෙන පටිච්ඡන්නකාරණං පාකටමකාසි.

අතීතෙ කාසිරට්ඨෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සත්ථවාහකුලෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා වයප්පත්තො පඤ්චහි සකටසතෙහි වණිජ්ජං කරොන්තො විචරති. සො එකදා සට්ඨියොජනිකං මරුකන්තාරං පටිපජ්ජි. තස්මිං කන්තාරෙ සුඛුමවාලුකා මුට්ඨිනා ගහිතා හත්ථෙ න තිට්ඨති, සූරියුග්ගමනතො පට්ඨාය අඞ්ගාරරාසි විය උණ්හා හොති, න සක්කා අක්කමිතුං. තස්මා තං පටිපජ්ජන්තා දාරුදකතිලතණ්ඩුලාදීනි සකටෙහි ආදාය රත්තිමෙව ගන්ත්වා අරුණුග්ගමනෙ සකටානි පරිවට්ටං කත්වා මත්ථකෙ මණ්ඩපං කාරෙත්වා කාලස්සෙව ආහාරකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා ඡායාය නිසින්නා දිවසං ඛෙපෙත්වා අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ සායමාසං භුඤ්ජිත්වා භූමියා සීතලාය ජාතාය සකටානි යොජෙත්වා ගච්ඡන්ති, සමුද්දගමනසදිසමෙව ගමනං හොති. ථලනියාමකො නාම ලද්ධුං වට්ටති, සො තාරකසඤ්ඤා ¶ සත්ථං තාරෙති.

සොපි සත්ථවාහො තස්මිං කාලෙ ඉමිනාව නියාමෙන තං කන්තාරං ගච්ඡන්තො එකූනසට්ඨි යොජනානි ගන්ත්වා ‘‘ඉදානි එකරත්තෙනෙව මරුකන්තාරා නික්ඛමනං භවිස්සතී’’ති සායමාසං භුඤ්ජිත්වා සබ්බං දාරුදකං ඛෙපෙත්වා සකටානි යොජෙත්වා පායාසි. නියාමකො පන පුරිමසකටෙ ආසනං පත්ථරාපෙත්වා ආකාසෙ තාරකං ඔලොකෙන්තො ‘‘ඉතො පාජෙථ, ඉතො පාජෙථා’’ති වදමානො නිපජ්ජි. සො දීඝමද්ධානං අනිද්දායනභාවෙන කිලන්තො නිද්දං ඔක්කමි, ගොණෙ නිවත්තිත්වා ආගතමග්ගමෙව ගණ්හන්තෙ න ¶ අඤ්ඤාසි. ගොණා සබ්බරත්තිං අගමංසු. නියාමකො අරුණුග්ගමනවෙලාය පබුද්ධො නක්ඛත්තං ඔලොකෙත්වා ‘‘සකටානි නිවත්තෙථ නිවත්තෙථා’’ති ආහ. සකටානි නිවත්තෙත්වා පටිපාටිං කරොන්තානඤ්ඤෙව අරුණො උග්ගතො. මනුස්සා ‘‘හිය්යො අම්හාකං නිවිට්ඨඛන්ධාවාරට්ඨානමෙවෙතං, දාරුදකම්පි නො ඛීණං, ඉදානි නට්ඨම්හා’’ති සකටානි මොචෙත්වා පරිවට්ටකෙන ඨපෙත්වා මත්ථකෙ මණ්ඩපං කත්වා අත්තනො අත්තනො සකටස්ස හෙට්ඨා අනුසොචන්තා නිපජ්ජිංසු.

බොධිසත්තො ¶ ‘‘මයි වීරියං ඔස්සජන්තෙ සබ්බෙ විනස්සිස්සන්තී’’ති පාතො සීතලවෙලායමෙව ආහිණ්ඩන්තො එකං දබ්බතිණගච්ඡං දිස්වා ‘‘ඉමානි තිණානි හෙට්ඨා උදකසිනෙහෙන උට්ඨිතානි භවිස්සන්තී’’ති චින්තෙත්වා කුද්දාලං ගාහාපෙත්වා තං පදෙසං ඛණාපෙසි, තෙ සට්ඨිහත්ථට්ඨානං ඛණිංසු. එත්තකං ඨානං ඛණිත්වා පහරන්තානං කුද්දාලො හෙට්ඨාපාසාණෙ පටිහඤ්ඤි, පහටමත්තෙ සබ්බෙ වීරියං ඔස්සජිංසු. බොධිසත්තො පන ‘‘ඉමස්ස පාසාණස්ස හෙට්ඨා උදකෙන භවිතබ්බ’’න්ති ඔතරිත්වා පාසාණෙ ඨිතො ඔණමිත්වා සොතං ඔදහිත්වා සද්දං ආවජ්ජෙන්තො හෙට්ඨා උදකස්ස පවත්තනසද්දං සුත්වා උත්තරිත්වා චූළුපට්ඨාකං ආහ – ‘‘තාත, තයා වීරියෙ ඔස්සට්ඨෙ සබ්බෙ විනස්සිස්සාම, ත්වං වීරියං අනොස්සජන්තො ඉමං අයකූටං ගහෙත්වා ආවාටං ඔතරිත්වා එතස්මිං පාසාණෙ පහාරං දෙහී’’ති. සො තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා සබ්බෙසු ¶ වීරියං ඔස්සජිත්වා ඨිතෙසුපි වීරියං අනොස්සජන්තො ඔතරිත්වා පාසාණෙ පහාරං අදාසි. පාසාණො මජ්ඣෙ භිජ්ජිත්වා හෙට්ඨා පතිත්වා සොතං සන්නිරුම්භිත්වා අට්ඨාසි, තාලක්ඛන්ධප්පමාණා උදකවට්ටි උග්ගඤ්ඡි. සබ්බෙ පානීයං පිවිත්වා න්හායිංසු, අතිරෙකානි අක්ඛයුගාදීනි ඵාලෙත්වා යාගුභත්තං පචිත්වා භුඤ්ජිත්වා ගොණෙ ච භොජෙත්වා සූරියෙ අත්ථඞ්ගතෙ උදකාවාටසමීපෙ ධජං බන්ධිත්වා ඉච්ඡිතට්ඨානං අගමංසු. තෙ තත්ථ භණ්ඩං වික්කිණිත්වා දිගුණං තිගුණං චතුග්ගුණං ලාභං ලභිත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව අගමංසු. තෙ තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා යථාකම්මං ගතා, බොධිසත්තොපි දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා යථාකම්මමෙව ගතො.

සම්මාසම්බුද්ධො ඉමං ධම්මදෙසනං කථෙත්වා අභිසම්බුද්ධොව ඉමං ගාථං කථෙසි –

‘‘අකිලාසුනො ¶ වණ්ණුපථෙ ඛණන්තා, උදඞ්ගණෙ තත්ථ පපං අවින්දුං;

එවං මුනී වීරියබලූපපන්නො, අකිලාසු වින්දෙ හදයස්ස සන්ති’’න්ති.

තත්ථ අකිලාසුනොති නික්කොසජ්ජා ආරද්ධවීරියා. වණ්ණුපථෙති වණ්ණු වුච්චති වාලුකා, වාලුකාමග්ගෙති අත්ථො. ඛණන්තාති භූමිං ඛණමානා. උදඞ්ගණෙති එත්ථ උදාති නිපාතො, අඞ්ගණෙති මනුස්සානං සඤ්චරණට්ඨානෙ, අනාවාටෙ භූමිභාගෙති අත්ථො. තත්ථාති තස්මිං වණ්ණුපථෙ. පපං අවින්දුන්ති උදකං පටිලභිංසු. උදකඤ්හි පපීයනභාවෙන ‘‘පපා’’ති වුච්චති. පවද්ධං වා ආපං පපං, මහොදකන්ති අත්ථො.

එවන්ති ඔපම්මපටිපාදනං. මුනීති මොනං වුච්චති ඤාණං, කායමොනෙය්යාදීසු වා අඤ්ඤතරං, තෙන සමන්නාගතත්තා පුග්ගලො ‘‘මුනී’’ති වුච්චති. සො පනෙස අගාරියමුනි, අනගාරියමුනි ¶ , සෙක්ඛමුනි, අසෙක්ඛමුනි, පච්චෙකබුද්ධමුනි, මුනිමුනීති අනෙකවිධො. තත්ථ අගාරියමුනීති ගිහී ආගතඵලො විඤ්ඤාතසාසනො. අනගාරියමුනීති තථාරූපොව පබ්බජිතො. සෙක්ඛමුනීති සත්ත සෙක්ඛා. අසෙක්ඛමුනීති ඛීණාසවො. පච්චෙකබුද්ධමුනීති පච්චෙකසම්බුද්ධො. මුනිමුනීති සම්මාසම්බුද්ධො. ඉමස්මිං පනත්ථෙ සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන ¶ මොනෙය්යසඞ්ඛාතාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතො ‘‘මුනී’’ති වෙදිතබ්බො. වීරියබලූපපන්නොති වීරියෙන චෙව කායබලඤාණබලෙන ච සමන්නාගතො. අකිලාසූති නික්කොසජ්ජො –

‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච, අට්ඨි ච අවසිස්සතු;

උපසුස්සතු නිස්සෙසං, සරීරෙ මංසලොහිත’’න්ති. –

එවං වුත්තෙන චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙන වීරියෙන සමන්නාගතත්තා අනලසො. වින්දෙ හදයස්ස සන්තින්ති චිත්තස්සපි හදයරූපස්සපි සීතලභාවකරණෙන ‘‘සන්ති’’න්ති සඞ්ඛං ගතං ඣානවිපස්සනාභිඤ්ඤාඅරහත්තමග්ගඤාණසඞ්ඛාතං අරියධම්මං වින්දති පටිලභතීති අත්ථො. භගවතා හි –

‘‘දුක්ඛං, භික්ඛවෙ, කුසීතො විහරති වොකිණ්ණො පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහි, මහන්තඤ්ච සදත්ථං පරිහාපෙති. ආරද්ධවීරියො ච ඛො, භික්ඛවෙ, සුඛං විහරති පවිවිත්තො පාපකෙහි අකුසලෙහි ¶ ධම්මෙහි, මහන්තඤ්ච සදත්ථං පරිපූරෙති, න, භික්ඛවෙ, හීනෙන අග්ගස්ස පත්ති හොතී’’ති (සං. නි. 2.22) –

එවං අනෙකෙහි සුත්තෙහි කුසීතස්ස දුක්ඛවිහාරො, ආරද්ධවීරියස්ස ච සුඛවිහාරො සංවණ්ණිතො. ඉධාපි ආරද්ධවීරියස්ස අකතාභිනිවෙසස්ස විපස්සකස්ස වීරියබලෙන අධිගන්තබ්බං තමෙව සුඛවිහාරං දස්සෙන්තො ‘‘එවං මුනී වීරියබලූපපන්නො, අකිලාසු වින්දෙ හදයස්ස සන්ති’’න්ති ආහ. ඉදං වුත්තං හොති – යථා තෙ වාණිජා අකිලාසුනො වණ්ණුපථෙ ඛණන්තා උදකං ලභිංසු, එවං ඉමස්මිම්පි සාසනෙ අකිලාසු හුත්වා වායමමානො පණ්ඩිතො භික්ඛු ඉමං ඣානාදිභෙදං හදයස්ස සන්තිං ලභති. සො ත්වං භික්ඛු පුබ්බෙ උදකමත්තස්ස අත්ථාය වීරියං කත්වා ඉදානි එවරූපෙ මග්ගඵලදායකෙ නිය්යානිකසාසනෙ කස්මා වීරියං ඔස්සජසීති එවං ඉමං ධම්මදෙසනං දස්සෙත්වා චත්තාරි සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ ඔස්සට්ඨවීරියො භික්ඛු අග්ගඵලෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි.

සත්ථාපි ¶ ද්වෙ වත්ථූනි කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙත්වා දස්සෙසි ‘‘තස්මිං සමයෙ වීරියං අනොස්සජිත්වා පාසාණං භින්දිත්වා මහාජනස්ස උදකදායකො චූළුපට්ඨාකො අයං ඔස්සට්ඨවීරියො භික්ඛු අහොසි, අවසෙසපරිසා ඉදානි බුද්ධපරිසා ජාතා, සත්ථවාහජෙට්ඨකො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

ඉධ චෙ නං විරාධෙසීති ඉමම්පි ධම්මදෙසනං භගවා සාවත්ථියං විහරන්තො එකං ඔස්සට්ඨවීරියමෙව භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තඤ්හි පුරිමනයෙනෙව භික්ඛූහි ආනීතං දිස්වා සත්ථා ආහ – ‘‘ත්වං භික්ඛු, එවරූපෙ මග්ගඵලදායකෙ සාසනෙ ¶ පබ්බජිත්වා වීරියං ඔස්සජන්තො සතසහස්සග්ඝනිකාය කඤ්චනපාතියා පරිහීනො සෙරිවවාණිජො විය චිරං සොචිස්සසී’’ති. භික්ඛූ තස්සත්ථස්ස ¶ ආවිභාවත්ථං භගවන්තං යාචිංසු, භගවා භවන්තරෙන පටිච්ඡන්නකාරණං පාකටමකාසි.

අතීතෙ ඉතො පඤ්චමෙ කප්පෙ බොධිසත්තො සෙරිවරට්ඨෙ කච්ඡපුටවාණිජො අහොසි. සො සෙරිවනාමකෙන එකෙන ලොලකච්ඡපුටවාණිජෙන සද්ධිං වොහාරත්ථාය ගච්ඡන්තො නීලවාහං නාම නදිං උත්තරිත්වා අරිට්ඨපුරං නාම නගරං පවිසන්තො නගරවීථියො භාජෙත්වා අත්තනො පත්තවීථියා භණ්ඩං වික්කිණන්තො විචරි. ඉතරොපි අත්තනො පත්තවීථිං ගණ්හි. තස්මිඤ්ච නගරෙ එකං සෙට්ඨිකුලං පරිජිණ්ණං අහොසි, සබ්බෙ පුත්තභාතිකා ච ධනඤ්ච පරික්ඛයං අගමංසු, එකා දාරිකා අය්යිකාය සද්ධිං අවසෙසා අහොසි, තා ද්වෙපි පරෙසං භතිං කත්වා ජීවන්ති. ගෙහෙ පන තාසං මහාසෙට්ඨිනා පරිභුත්තපුබ්බා සුවණ්ණපාති භාජනන්තරෙ නික්ඛිත්තා දීඝරත්තං අවලඤ්ජියමානා මලග්ගහිතා අහොසි, තා තස්සා සුවණ්ණපාතිභාවම්පි න ජානන්ති. සො ලොලවාණිජො තස්මිං සමයෙ ‘‘මණිකෙ ගණ්හථ, මණිකෙ ගණ්හථා’’ති විචරන්තො තං ඝරද්වාරං පාපුණි. සා කුමාරිකා තං දිස්වා අය්යිකං ආහ ‘‘අම්ම මය්හං එකං පිළන්ධනං ගණ්හා’’ති. අම්ම මයං දුග්ගතා, කිං දත්වා ගණ්හිස්සාමාති. අයං නො පාති අත්ථි, නො ච අම්හාකං උපකාරා, ඉමං දත්වා ගණ්හාති. සා වාණිජං පක්කොසාපෙත්වා ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා තං පාතිං දත්වා ‘‘අය්ය, ඉමං ගහෙත්වා තව භගිනියා කිඤ්චිදෙව දෙහී’’ති ආහ. වාණිජො පාතිං හත්ථෙන ගහෙත්වාව ‘‘සුවණ්ණපාති භවිස්සතී’’ති පරිවත්තෙත්වා පාතිපිට්ඨියං සූචියා ලෙඛං කඩ්ඪිත්වා සුවණ්ණභාවං ඤත්වා ¶ ‘‘ඉමාසං කිඤ්චි අදත්වාව ඉමං පාතිං හරිස්සාමී’’ති ‘‘අයං කිං අග්ඝති, අඩ්ඪමාසකොපිස්සා මූලං න ¶ හොතී’’ති භූමියං ඛිපිත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. එකෙන පවිසිත්වා නික්ඛන්තවීථිං ඉතරො පවිසිතුං ලභතීති බොධිසත්තො තං වීථිං පවිසිත්වා ‘‘මණිකෙ ගණ්හථ, මණිකෙ ගණ්හථා’’ති විචරන්තො තමෙව ඝරද්වාරං පාපුණි.

පුන සා කුමාරිකා තථෙව අය්යිකං ආහ. අථ නං අය්යිකා ‘‘අම්ම, පඨමං ආගතවාණිජො පාතිං භූමියං ඛිපිත්වා ගතො, ඉදානි කිං දත්වා ගණ්හිස්සාමා’’ති ආහ. අම්ම, සො වාණිජො ඵරුසවාචො, අයං පන පියදස්සනො මුදුසල්ලාපො, අප්පෙව නාම නං ගණ්හෙය්යාති. අම්ම, තෙන හි පක්කොසාහීති. සා තං පක්කොසි. අථස්ස ගෙහං පවිසිත්වා නිසින්නස්ස ¶ තං පාතිං අදංසු. සො තස්සා සුවණ්ණපාතිභාවං ඤත්වා ‘‘අම්ම, අයං පාති සතසහස්සං අග්ඝති, සතසහස්සග්ඝනකභණ්ඩං මය්හං හත්ථෙ නත්ථී’’ති ආහ. අය්ය, පඨමං ආගතවාණිජො ‘‘අයං අඩ්ඪමාසකම්පි න අග්ඝතී’’ති වත්වා භූමියං ඛිපිත්වා ගතො, අයං පන තව පුඤ්ඤෙන සුවණ්ණපාති ජාතා භවිස්සති, මයං ඉමං තුය්හං දෙම, කිඤ්චිදෙව නො දත්වා ඉමං ගහෙත්වා යාහීති. බොධිසත්තො තස්මිං ඛණෙ හත්ථගතානි පඤ්ච කහාපණසතානි පඤ්චසතග්ඝනකඤ්ච භණ්ඩං සබ්බං දත්වා ‘‘මය්හං ඉමං තුලඤ්ච පසිබ්බකඤ්ච අට්ඨ ච කහාපණෙ දෙථා’’ති එත්තකං යාචිත්වා ආදාය පක්කාමි. සො සීඝමෙව නදීතීරං ගන්ත්වා නාවිකස්ස අට්ඨ කහාපණෙ දත්වා නාවං අභිරුහි.

තතො ලොලවාණිජොපි පුන තං ගෙහං ගන්ත්වා ‘‘ආහරථ තං පාතිං, තුම්හාකං කිඤ්චිදෙව දස්සාමී’’ති ආහ. සා තං පරිභාසිත්වා ‘‘ත්වං අම්හාකං සතසහස්සග්ඝනිකං සුවණ්ණපාතිං අඩ්ඪමාසග්ඝනිකම්පි න අකාසි, තුය්හං පන සාමිකසදිසො එකො ධම්මිකො වාණිජො අම්හාකං සහස්සං දත්වා තං ආදාය ගතො’’ති ආහ. තං සුත්වාව ‘‘සතසහස්සග්ඝනිකාය සුවණ්ණපාතියා පරිහීනොම්හි, මහාජානිකරො වත මෙ අය’’න්ති සඤ්ජාතබලවසොකො සතිං පච්චුපට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තො ¶ විසඤ්ඤී හුත්වා අත්තනො හත්ථගතෙ කහාපණෙ චෙව භණ්ඩිකඤ්ච ඝරද්වාරෙයෙව විකිරිත්වා නිවාසනපාරුපනං පහාය තුලාදණ්ඩං මුග්ගරං කත්වා ආදාය බොධිසත්තස්ස අනුපදං පක්කන්තො නදීතීරං ගන්ත්වා බොධිසත්තං ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘අම්භො, නාවික, නාවං නිවත්තෙහී’’ති ආහ. බොධිසත්තො පන ‘‘තාත, මා නිවත්තයී’’ති පටිසෙධෙසි. ඉතරස්සපි බොධිසත්තං ගච්ඡන්තං පස්සන්තස්සෙව බලවසොකො උදපාදි, හදයං උණ්හං අහොසි, මුඛතො ලොහිතං උග්ගඤ්ඡි, වාපිකද්දමො විය හදයං ඵලි. සො බොධිසත්තෙ ආඝාතං බන්ධිත්වා තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපුණි ¶ . ඉදං පඨමං දෙවදත්තස්ස බොධිසත්තෙ ආඝාතබන්ධනං. බොධිසත්තො දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා යථාකම්මං ගතො.

සම්මාසම්බුද්ධො ඉමං ධම්මදෙසනං කථෙත්වා අභිසම්බුද්ධොව ඉමං ගාථං කථෙසි –

‘‘ඉධ ¶ චෙ නං විරාධෙසි, සද්ධම්මස්ස නියාමතං;

චිරං ත්වං අනුතප්පෙසි, සෙරිවායංව වාණිජො’’ති.

තත්ථ ඉධ චෙ නං විරාධෙසි, සද්ධම්මස්ස නියාමතන්ති ඉමස්මිං සාසනෙ එතං සද්ධම්මස්ස නියාමතාසඞ්ඛාතං සොතාපත්තිමග්ගං විරාධෙසි. යදි විරාධෙසි, වීරියං ඔස්සජන්තො නාධිගච්ඡසි න පටිලභසීති අත්ථො. චිරං ත්වං අනුතප්පෙසීති එවං සන්තෙ ත්වං දීඝමද්ධානං සොචන්තො පරිදෙවන්තො අනුතපෙස්සසි, අථ වා ඔස්සට්ඨවීරියතාය අරියමග්ගස්ස විරාධිතත්තා දීඝරත්තං නිරයාදීසු උප්පන්නො නානප්පකාරානි දුක්ඛානි අනුභවන්තො අනුතප්පිස්සසි කිලමිස්සසීති අයමෙත්ථ අත්ථො. කථං? සෙරිවායංව වාණිජොති ‘‘සෙරිවා’’ති එවංනාමකො අයං වාණිජො යථා. ඉදං වුත්තං හොති – යථා පුබ්බෙ සෙරිවනාමකො වාණිජො සතසහස්සග්ඝනිකං සුවණ්ණපාතිං ලභිත්වා තස්සා ගහණත්ථාය වීරියං අකත්වා තතො පරිහීනො අනුතප්පි, එවමෙව ත්වම්පි ඉමස්මිං සාසනෙ පටියත්තසුවණ්ණපාතිසදිසං අරියමග්ගං ඔස්සට්ඨවීරියතාය අනධිගච්ඡන්තො තතො පරිහීනො දීඝරත්තං අනුතප්පිස්සසි. සචෙ පන වීරියං න ඔස්සජිස්සසි, පණ්ඩිතවාණිජො සුවණ්ණපාතිං විය මම සාසනෙ නවවිධම්පි ලොකුත්තරධම්මං පටිලභිස්සසීති.

එවමස්ස ¶ සත්ථා අරහත්තෙන කූටං ගණ්හන්තො ඉමං ධම්මදෙසනං දස්සෙත්වා චත්තාරි සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ ඔස්සට්ඨවීරියො භික්ඛු අග්ගඵලෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි.

සත්ථාපි ද්වෙ වත්ථූනි කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙත්වා දස්සෙසි – ‘‘තදා බාලවාණිජො දෙවදත්තො අහොසි, පණ්ඩිතවාණිජො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

අප්පකෙනපි ¶ ¶ මෙධාවීති ඉමං ධම්මදෙසනං භගවා රාජගහං උපනිස්සාය ජීවකම්බවනෙ විහරන්තො චූළපන්ථකත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

තත්ථ චූළපන්ථකස්ස තාව නිබ්බත්ති කථෙතබ්බා. රාජගහෙ කිර ධනසෙට්ඨිකුලස්ස ධීතා අත්තනො දාසෙනෙව සද්ධිං සන්ථවං කත්වා ‘‘අඤ්ඤෙපි මෙ ඉමං කම්මං ජානෙය්යු’’න්ති භීතා එවමාහ ‘‘අම්හෙහි ඉමස්මිං ඨානෙ වසිතුං න සක්කා, සචෙ මෙ මාතාපිතරො ඉමං දොසං ජානිස්සන්ති, ඛණ්ඩාඛණ්ඩං කරිස්සන්ති, විදෙසං ගන්ත්වා වසිස්සාමා’’ති හත්ථසාරං ගහෙත්වා අග්ගද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා ‘‘යත්ථ වා තත්ථ වා අඤ්ඤෙහි අජානනට්ඨානං ගන්ත්වා වසිස්සාමා’’ති උභොපි අගමංසු.

තෙසං එකස්මිං ඨානෙ වසන්තානං සංවාසමන්වාය තස්සා කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨාසි. සා ගබ්භපරිපාකං ආගම්ම සාමිකෙන සද්ධිං මන්තෙසි ‘‘ගබ්භො මෙ පරිපාකං ගතො, ඤාතිබන්ධුවිරහිතෙ ඨානෙ ගබ්භවුට්ඨානං නාම උභින්නම්පි අම්හාකං දුක්ඛමෙව, කුලගෙහමෙව ගච්ඡාමා’’ති. සො ‘‘සචාහං ගමිස්සාමි, ජීවිතං මෙ නත්ථී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘අජ්ජ ගච්ඡාම, ස්වෙ ගච්ඡාමා’’ති දිවසෙ අතික්කාමෙසි. සා චින්තෙසි ‘‘අයං බාලො අත්තනො දොසමහන්තතාය ගන්තුං න උස්සහති, මාතාපිතරො නාම එකන්තහිතා, අයං ගච්ඡතු වා මා වා, මයා ගන්තුං වට්ටතී’’ති. සා තස්මිං ගෙහා නික්ඛන්තෙ ගෙහපරික්ඛාරං පටිසාමෙත්වා අත්තනො කුලඝරං ගතභාවං අනන්තරගෙහවාසීනං ආරොචෙත්වා මග්ගං පටිපජ්ජි.

අථ සො පුරිසො ඝරං ආගතො තං අදිස්වා පටිවිස්සකෙ පුච්ඡිත්වා ‘‘කුලඝරං ගතා’’ති සුත්වා වෙගෙන අනුබන්ධිත්වා අන්තරාමග්ගෙ සම්පාපුණි. තස්සාපි තත්ථෙව ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. සො ‘‘කිං ඉදං භද්දෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘සාමි, එකො පුත්තො ජාතො’’ති. ‘‘ඉදානි කිං කරිස්සාමා’’ති? ‘‘යස්සත්ථාය මයං කුලඝරං ගච්ඡෙය්යාම, තං කම්මං අන්තරාව නිප්ඵන්නං, තත්ථ ගන්ත්වා කිං කරිස්සාම, නිවත්තාමා’’ති ද්වෙපි එකචිත්තා හුත්වා නිවත්තිංසු. තස්ස ච දාරකස්ස පන්ථෙ ජාතත්තා ‘‘පන්ථකො’’ති නාමං අකංසු ¶ . තස්සා න චිරස්සෙව අපරොපි ගබ්භො පතිට්ඨහි. සබ්බං පුරිමනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං. තස්සාපි දාරකස්ස පන්ථෙ ජාතත්තා පඨමජාතස්ස ‘‘මහාපන්ථකො’’ති නාමං ¶ කත්වා ඉතරස්ස ‘‘චූළපන්ථකො’’ති නාමං අකංසු. තෙ ද්වෙපි දාරකෙ ගහෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ආගතා.

තෙසං ¶ තත්ථ වසන්තානං අයං මහාපන්ථකදාරකො අඤ්ඤෙ දාරකෙ ‘‘චූළපිතා මහාපිතා’’ති, ‘‘අය්යකො අය්යිකා’’ති ච වදන්තෙ සුත්වා මාතරං පුච්ඡි ‘‘අම්ම, අඤ්ඤෙ දාරකා ‘චූළපිතා මහාපිතා’තිපි වදන්ති, ‘අය්යකො අය්යිකා’තිපි වදන්ති, අම්හාකං ඤාතකා නත්ථී’’ති. ‘‘ආම, තාත, තුම්හාකං එත්ථ ඤාතකා නත්ථි, රාජගහනගරෙ පන වො ධනසෙට්ඨි නාම අය්යකො, තත්ථ තුම්හාකං බහූ ඤාතකා’’ති. ‘‘කස්මා තත්ථ න ගච්ඡථ, අම්මා’’ති? සා අත්තනො අගමනකාරණං පුත්තස්ස අකථෙත්වා පුත්තෙසු පුනප්පුනං කථෙන්තෙසු සාමිකං ආහ – ‘‘ඉමෙ දාරකා මං අතිවිය කිලමෙන්ති, කිං නො මාතාපිතරො දිස්වා මංසං ඛාදිස්සන්ති, එහි දාරකානං අය්යකකුලං දස්සෙස්සාමා’’ති. ‘‘අහං සම්මුඛා භවිතුං න සක්ඛිස්සාමි, තං පන තත්ථ නයිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු, අය්ය, යෙන කෙනචි උපායෙන දාරකානං අය්යකකුලමෙව දට්ඨුං වට්ටතී’’ති ද්වෙපි ජනා දාරකෙ ආදාය අනුපුබ්බෙන රාජගහං පත්වා නගරද්වාරෙ එකිස්සා සාලාය නිවාසං කත්වා දාරකමාතා ද්වෙ දාරකෙ ගහෙත්වා ආගතභාවං මාතාපිතූනං ආරොචාපෙසි.

තෙ තං සාසනං සුත්වා ‘‘සංසාරෙ විචරන්තානං න පුත්තො න ධීතා නාම නත්ථි, තෙ අම්හාකං මහාපරාධිකා, න සක්කා තෙහි අම්හාකං චක්ඛුපථෙ ඨාතුං, එත්තකං පන ධනං ගහෙත්වා ද්වෙපි ජනා ඵාසුකට්ඨානං ගන්ත්වා ජීවන්තු, දාරකෙ පන ඉධ පෙසෙන්තූ’’ති. සෙට්ඨිධීතා මාතාපිතූහි පෙසිතං ධනං ගහෙත්වා දාරකෙ ආගතදූතානංයෙව හත්ථෙ දත්වා පෙසෙසි, දාරකා අය්යකකුලෙ වඩ්ඪන්ති. තෙසු චූළපන්ථකො අතිදහරො, මහාපන්ථකො පන අය්යකෙන සද්ධිං දසබලස්ස ධම්මකථං සොතුං ගච්ඡති. තස්ස නිච්චං සත්ථු සම්මුඛා ධම්මං සුණන්තස්ස පබ්බජ්ජාය චිත්තං නමි. සො අය්යකං ආහ ‘‘සචෙ තුම්හෙ සම්පටිච්ඡථ, අහං පබ්බජෙය්ය’’න්ති. ‘‘කිං වදෙසි, තාත, මය්හං සකලලොකස්සපි පබ්බජ්ජාතො තවෙව පබ්බජ්ජා භද්දිකා, සචෙ සක්කොසි, පබ්බජ තාතා’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා සත්ථු සන්තිකං ගතො. සත්ථා ‘‘කිං මහාසෙට්ඨි දාරකො තෙ ලද්ධො’’ති. ‘‘ආම, භන්තෙ අයං දාරකො මය්හං නත්තා, තුම්හාකං ¶ සන්තිකෙ පබ්බජාමීති වදතී’’ති ආහ. සත්ථා අඤ්ඤතරං ¶ පිණ්ඩචාරිකං භික්ඛුං ‘‘ඉමං දාරකං පබ්බාජෙහී’’ති ආණාපෙසි. ථෙරො තස්ස තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං ආචික්ඛිත්වා පබ්බාජෙසි. සො බහුං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා පරිපුණ්ණවස්සො උපසම්පදං ලභි. උපසම්පන්නො හුත්වා යොනිසො මනසිකාරෙ කම්මං කරොන්තො අරහත්තං පාපුණි.

සො ඣානසුඛෙන, මග්ගසුඛෙන, ඵලසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො චින්තෙසි ‘‘සක්කා නු ඛො ඉමං සුඛං චූළපන්ථකස්ස දාතු’’න්ති. තතො අය්යකසෙට්ඨිස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘මහාසෙට්ඨි සචෙ තුම්හෙ සම්පටිච්ඡථ, අහං චූළපන්ථකං පබ්බාජෙය්ය’’න්ති ආහ. ‘‘පබ්බාජෙථ, භන්තෙ’’ති. ථෙරො චූළපන්ථකදාරකං ¶ පබ්බාජෙත්වා දසසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි. චූළපන්ථකසාමණෙරො පබ්බජිත්වාව දන්ධො අහොසි.

‘‘පදුමං යථා කොකනදං සුගන්ධං, පාතො සියා ඵුල්ලමවීතගන්ධං;

අඞ්ගීරසං පස්ස විරොචමානං, තපන්තමාදිච්චමිවන්තලික්ඛෙ’’ති. (සං. නි. 1.123; අ. නි. 5.195) –

ඉමං එකගාථං චතූහි මාසෙහි ගණ්හිතුං නාසක්ඛි. සො කිර කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ පබ්බජිත්වා පඤ්ඤවා හුත්වා අඤ්ඤතරස්ස දන්ධභික්ඛුනො උද්දෙසග්ගහණකාලෙ පරිහාසකෙළිං අකාසි. සො භික්ඛු තෙන පරිහාසෙන ලජ්ජිතො නෙව උද්දෙසං ගණ්හි, න සජ්ඣායමකාසි. තෙන කම්මෙන අයං පබ්බජිත්වාව දන්ධො ජාතො, ගහිතගහිතං පදං උපරූපරි පදං ගණ්හන්තස්ස නස්සති. තස්ස ඉමමෙව ගාථං ගහෙතුං වායමන්තස්ස චත්තාරො මාසා අතික්කන්තා.

අථ නං මහාපන්ථකො ආහ ‘‘චූළපන්ථක, ත්වං ඉමස්මිං සාසනෙ අභබ්බො, චතූහි මාසෙහි එකම්පි ගාථං ගහෙතුං න සක්කොසි, පබ්බජිතකිච්චං පන ත්වං කථං මත්ථකං පාපෙස්සසි, නික්ඛම ඉතො’’ති විහාරා නික්කඩ්ඪි. චූළපන්ථකො බුද්ධසාසනෙ සිනෙහෙන ගිහිභාවං න පත්ථෙති. තස්මිඤ්ච කාලෙ මහාපන්ථකො භත්තුද්දෙසකො හොති. ජීවකො කොමාරභච්චො බහුං ගන්ධමාලං ආදාය අත්තනො අම්බවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං පූජෙත්වා ධම්මං සුත්වා උට්ඨායාසනා දසබලං වන්දිත්වා මහාපන්ථකං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිත්තකා ¶ , භන්තෙ, සත්ථු සන්තිකෙ භික්ඛූ’’ති පුච්ඡි. ‘‘පඤ්චමත්තානි භික්ඛුසතානී’’ති. ‘‘ස්වෙ, භන්තෙ, බුද්ධප්පමුඛානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි ආදාය අම්හාකං නිවෙසනෙ භික්ඛං ගණ්හථා’’ති. ‘‘උපාසක, චූළපන්ථකො නාම භික්ඛු දන්ධො අවිරුළ්හිධම්මො, තං ඨපෙත්වා සෙසානං නිමන්තනං සම්පටිච්ඡාමී’’ති ¶ ථෙරො ආහ. තං සුත්වා චූළපන්ථකො චින්තෙසි ‘‘ථෙරො එත්තකානං භික්ඛූනං නිමන්තනං සම්පටිච්ඡන්තො මං බාහිරං කත්වා සම්පටිච්ඡති, නිස්සංසයං මය්හං භාතිකස්ස මයි චිත්තං භින්නං භවිස්සති, කිං ඉදානි මය්හං ඉමිනා සාසනෙන, ගිහී හුත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තො ජීවිස්සාමී’’ති.

සො පුනදිවසෙ පාතොව ‘‘ගිහී භවිස්සාමී’’ති පායාසි. සත්ථා පච්චූසකාලෙයෙව ලොකං ඔලොකෙන්තො ඉමං කාරණං දිස්වා පඨමතරං ගන්ත්වා චූළපන්ථකස්ස ගමනමග්ගෙ ද්වාරකොට්ඨකෙ චඞ්කමන්තො අට්ඨාසි. චූළපන්ථකො ඝරං ගච්ඡන්තො සත්ථාරං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දි. අථ නං සත්ථා ‘‘කහං පන, ත්වං චූළපන්ථක, ඉමාය වෙලාය ගච්ඡසී’’ති ආහ. භාතා මං, භන්තෙ, නික්කඩ්ඪති ¶ , තෙනාහං විබ්භමිතුං ගච්ඡාමීති. චූළපන්ථක, තව පබ්බජ්ජා නාම මම සන්තකා, භාතරා නික්කඩ්ඪිතො කස්මා මම සන්තිකං නාගඤ්ඡි? එහි කිං තෙ ගිහිභාවෙන, මම සන්තිකෙ භවිස්සසී’’ති භගවා චූළපන්ථකං ආදාය ගන්ත්වා ගන්ධකුටිප්පමුඛෙ නිසීදාපෙත්වා ‘‘චූළපන්ථක, ත්වං පුරත්ථාභිමුඛො හුත්වා ඉමං පිලොතිකං ‘රජොහරණං රජොහරණ’න්ති පරිමජ්ජන්තො ඉධෙව හොහී’’ති ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛතං පරිසුද්ධං පිලොතිකාඛණ්ඩං දත්වා කාලෙ ආරොචිතෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ජීවකස්ස ගෙහං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි.

චූළපන්ථකොපි සූරියං ඔලොකෙන්තො තං පිලොතිකාඛණ්ඩං ‘‘රජොහරණං රජොහරණ’’න්ති පරිමජ්ජන්තො නිසීදි, තස්ස තං පිලොතිකාඛණ්ඩං පරිමජ්ජන්තස්ස පරිමජ්ජන්තස්ස කිලිට්ඨං අහොසි. තතො චින්තෙසි ‘‘ඉදං පිලොතිකාඛණ්ඩං අතිවිය පරිසුද්ධං, ඉමං පන අත්තභාවං නිස්සාය පුරිමපකතිං විජහිත්වා එවං කිලිට්ඨං ජාතං, අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති ඛයවයං පට්ඨපෙන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙසි. සත්ථා ‘‘චූළපන්ථකස්ස චිත්තං විපස්සනං ආරුළ්හ’’න්ති ඤත්වා ‘‘චූළපන්ථක, ත්වං එතං පිලොතිකාඛණ්ඩමෙව සංකිලිට්ඨං රජොරඤ්ජිතං ජාතන්ති මා සඤ්ඤං කරි, අබ්භන්තරෙ පන තෙ රාගරජාදයො අත්ථි, තෙ හරාහී’’ති වත්වා ඔභාසං විස්සජ්ජෙත්වා පුරතො නිසින්නො විය පඤ්ඤායමානරූපො හුත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘රාගො ¶ රජො න ච පන රෙණු වුච්චති, රාගස්සෙතං අධිවචනං රජොති;

එතං රජං විප්පජහිත්ව භික්ඛවො, විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙ.

‘‘දොසො ¶ රජො න ච පන රෙණු වුච්චති, දොසස්සෙතං අධිවචනං රජොති;

එතං රජං විප්පජහිත්ව භික්ඛවො, විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙ.

‘‘මොහො රජො න ච පන රෙණු වුච්චති, මොහස්සෙතං අධිවචනං රජොති;

එතං රජං විප්පජහිත්ව භික්ඛවො, විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙ’’ති. (මහානි. 209; චූළනි. උදයමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 74);

ගාථාපරියොසානෙ චූළපන්ථකො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි, පටිසම්භිදාහියෙවස්ස තීණි පිටකානි ආගමංසු. සො කිර පුබ්බෙ රාජා හුත්වා නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො නලාටතො සෙදෙ මුච්චන්තෙ පරිසුද්ධෙන සාටකෙන නලාටන්තං පුඤ්ඡි, සාටකො කිලිට්ඨො අහොසි. සො ‘‘ඉමං සරීරං ¶ නිස්සාය එවරූපො පරිසුද්ධො සාටකො පකතිං ජහිත්වා කිලිට්ඨො ජාතො, අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති අනිච්චසඤ්ඤං පටිලභි. තෙන කාරණෙනස්ස රජොහරණමෙව පච්චයො ජාතො.

ජීවකොපි ඛො කොමාරභච්චො දසබලස්ස දක්ඛිණොදකං උපනාමෙසි. සත්ථා ‘‘නනු, ජීවක, විහාරෙ භික්ඛූ අත්ථී’’ති හත්ථෙන පත්තං පිදහි. මහාපන්ථකො ‘‘භන්තෙ, විහාරෙ නත්ථි භික්ඛූ’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘අත්ථි ජීවකා’’ති ආහ. ජීවකො ‘‘තෙන හි, භණෙ, ගච්ඡ, විහාරෙ භික්ඛූනං අත්ථිභාවං වා නත්ථිභාවං වා ජානාහී’’ති පුරිසං පෙසෙසි. තස්මිං ඛණෙ චූළපන්ථකො ‘‘මය්හං භාතිකො ‘විහාරෙ භික්ඛූ නත්ථී’ති භණති, විහාරෙ භික්ඛූනං අත්ථිභාවමස්ස පකාසෙස්සාමී’’ති සකලං අම්බවනං භික්ඛූනංයෙව පූරෙසි. එකච්චෙ භික්ඛූ චීවරකම්මං කරොන්ති, එකච්චෙ රජනකම්මං, එකච්චෙ සජ්ඣායං කරොන්තීති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං අසදිසං භික්ඛුසහස්සං මාපෙසි. සො පුරිසො විහාරෙ බහූ භික්ඛූ දිස්වා නිවත්තිත්වා ‘‘අය්ය ¶ , සකලං අම්බවනං භික්ඛූහි පරිපුණ්ණ’’න්ති ජීවකස්ස ආරොචෙසි. ථෙරොපි ඛො තත්ථෙව –

‘‘සහස්සක්ඛත්තුමත්තානං, නිම්මිනිත්වාන පන්ථකො;

නිසීදම්බවනෙ රම්මෙ, යාව කාලප්පවෙදනා’’ති. (ථෙරගා. 563);

අථ සත්ථා තං පුරිසං ආහ – ‘‘විහාරං ගන්ත්වා ‘සත්ථා චූළපන්ථකං නාම පක්කොසතී’ති වදෙහී’’ති. තෙන ගන්ත්වා තථාවුත්තෙ ‘‘අහං චූළපන්ථකො, අහං චූළපන්ථකො’’ති මුඛසහස්සං උට්ඨහි. පුරිසො ගන්ත්වා ‘‘සබ්බෙපි කිර තෙ, භන්තෙ, චූළපන්ථකායෙව නාමා’’ති ආහ. තෙන හි ත්වං ගන්ත්වා යො පඨමං ‘‘අහං චූළපන්ථකො’’ති වදති, තං ¶ හත්ථෙ ගණ්හ, අවසෙසා අන්තරධායිස්සන්තීති. සො තථා අකාසි, තාවදෙව සහස්සමත්තා භික්ඛූ අන්තරධායිංසු. ථෙරො තෙන පුරිසෙන සද්ධිං අගමාසි. සත්ථා භත්තකිච්චපරියොසානෙ ජීවකං ආමන්තෙසි ‘‘ජීවක, චූළපන්ථකස්ස පත්තං ගණ්හ, අයං තෙ අනුමොදනං කරිස්සතී’’ති. ජීවකො තථා අකාසි. ථෙරො සීහනාදං නදන්තො තරුණසීහො විය තීණි පිටකානි සංඛොභෙත්වා අනුමොදනං අකාසි.

සත්ථා උට්ඨායාසනා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො විහාරං ගන්ත්වා භික්ඛූහි වත්තෙ දස්සිතෙ උට්ඨායාසනා ගන්ධකුටිප්පමුඛෙ ඨත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සුගතොවාදං දත්වා කම්මට්ඨානං කථෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං උය්යොජෙත්වා සුරභිගන්ධවාසිතං ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සීහසෙය්යං උපගතො. අථ සායන්හසමයෙ ධම්මසභායං භික්ඛූ ඉතො චිතො ච සමොසරිත්වා රත්තකම්බලසාණිං පරික්ඛිපන්තා ¶ විය නිසීදිත්වා සත්ථු ගුණකථං ආරභිංසු ‘‘ආවුසො, මහාපන්ථකො චූළපන්ථකස්ස අජ්ඣාසයං අජානන්තො ‘චතූහි මාසෙහි එකගාථං ගණ්හිතුං න සක්කොති, දන්ධො අය’න්ති විහාරා නික්කඩ්ඪි, සම්මාසම්බුද්ධො පන අත්තනො අනුත්තරධම්මරාජතාය එකස්මිංයෙවස්ස අන්තරභත්තෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං අදාසි, තීණි පිටකානි පටිසම්භිදාහියෙව ආගතානි, අහො බුද්ධානං බලං නාම මහන්ත’’න්ති.

අථ භගවා ධම්මසභායං ඉමං කථාපවත්තිං ඤත්වා ‘‘අජ්ජ මයා ගන්තුං වට්ටතී’’ති බුද්ධසෙය්යාය උට්ඨාය සුරත්තදුපට්ටං නිවාසෙත්වා විජ්ජුලතං විය කායබන්ධනං ¶ බන්ධිත්වා රත්තකම්බලසදිසං සුගතමහාචීවරං පාරුපිත්වා සුරභිගන්ධකුටිතො නික්ඛම්ම මත්තවාරණො විය සීහවික්කන්තවිලාසෙන විජම්භමානො සීහො විය අනන්තාය බුද්ධලීලාය ධම්මසභං ගන්ත්වා අලඞ්කතමණ්ඩපමජ්ඣෙ සුපඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනං අභිරුය්හ ඡබ්බණ්ණබුද්ධරස්මියො විස්සජ්ජෙන්තො අණ්ණවකුච්ඡිං ඔභාසයමානො යුගන්ධරමත්ථකෙ බාලසූරියො විය ආසනමජ්ඣෙ නිසීදි. සම්මාසම්බුද්ධෙ පන ආගතමත්තෙ භික්ඛුසඞ්ඝො කථං පච්ඡින්දිත්වා තුණ්හී අහොසි.

සත්ථා මුදුකෙන මෙත්තචිත්තෙන පරිසං ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං පරිසා අතිවිය සොභති, එකස්සපි හත්ථකුක්කුච්චං වා පාදකුක්කුච්චං වා උක්කාසිතසද්දො වා ඛිපිතසද්දො වා නත්ථි, සබ්බෙපිමෙ බුද්ධගාරවෙන සගාරවා බුද්ධතෙජෙන තජ්ජිතා මයි ආයුකප්පම්පි අකථෙත්වා නිසින්නෙ පඨමං කථං සමුට්ඨාපෙත්වා න කථෙස්සන්ති, කථාසමුට්ඨාපනවත්තං නාම මයාව ජානිතබ්බං, අහමෙව පඨමං කථෙස්සාමී’’ති මධුරෙන බ්රහ්මස්සරෙන භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ ¶ , එතරහි කථාය සන්නිසින්නා, කා ච පන වො අන්තරාකථා විප්පකතා’’ති ආහ. භන්තෙ, න මයං ඉමස්මිං ඨානෙ නිසින්නා අඤ්ඤං තිරච්ඡානකථං කථෙම, තුම්හාකංයෙව පන ගුණෙ වණ්ණයමානා නිසින්නාම්හ ‘‘ආවුසො මහාපන්ථකො චූළපන්ථකස්ස අජ්ඣාසයං අජානන්තො ‘චතූහි මාසෙහි එකං ගාථං ගණ්හිතුං න සක්කොති, දන්ධො අය’න්ති විහාරා නික්කඩ්ඪි, සම්මාසම්බුද්ධො පන අනුත්තරධම්මරාජතාය එකස්මිංයෙවස්ස අන්තරභත්තෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං අදාසි, අහො බුද්ධානං බලං නාම මහන්ත’’න්ති. සත්ථා භික්ඛූනං කථං සුත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, චූළපන්ථකො මං නිස්සාය ඉදානි තාව ධම්මෙසු ධම්මමහන්තතං පත්තො, පුබ්බෙ පන මං නිස්සාය භොගෙසුපි භොගමහන්තතං පාපුණී’’ති ආහ. භික්ඛූ තස්සත්ථස්ස ආවිභාවත්ථං භගවන්තං යාචිංසු. භගවා භවන්තරෙන පටිච්ඡන්නං කාරණං පාකටං අකාසි.

අතීතෙ කාසිරට්ඨෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ¶ සෙට්ඨිට්ඨානං ලභිත්වා චූළසෙට්ඨි නාම අහොසි, සො පණ්ඩිතො බ්යත්තො සබ්බනිමිත්තානි ජානාති. සො එකදිවසං රාජුපට්ඨානං ගච්ඡන්තො අන්තරවීථියං මතමූසිකං දිස්වා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව නක්ඛත්තං ¶ සමානෙත්වා ඉදමාහ ‘‘සක්කා චක්ඛුමතා කුලපුත්තෙන ඉමං උන්දූරං ගහෙත්වා පුත්තදාරභරණඤ්ච කාතුං කම්මන්තෙ ච පයොජෙතු’’න්ති? අඤ්ඤතරො දුග්ගතකුලපුත්තො තං සෙට්ඨිස්ස වචනං සුත්වා ‘‘නායං අජානිත්වා කථෙස්සතී’’ති තං මූසිකං ගහෙත්වා එකස්මිං ආපණෙ බිළාලස්සත්ථාය වික්කිණිත්වා කාකණිකං ලභිත්වා තාය කාකණිකාය ඵාණිතං ගහෙත්වා එකෙන ඝටෙන පානීයං ගණ්හි. සො අරඤ්ඤතො ආගච්ඡන්තෙ මාලාකාරෙ දිස්වා ථොකං ථොකං ඵාණිතඛණ්ඩං දත්වා උළුඞ්කෙන පානීයං අදාසි, තෙ චස්ස එකෙකං පුප්ඵමුට්ඨිං අදංසු. සො තෙන පුප්ඵමූලෙන පුනදිවසෙපි ඵාණිතඤ්ච පානීයඝටඤ්ච ගහෙත්වා පුප්ඵාරාමමෙව ගතො. තස්ස තං දිවසං මාලාකාරා අඩ්ඪොචිතකෙ පුප්ඵගච්ඡෙ දත්වා අගමංසු. සො න චිරස්සෙව ඉමිනා උපායෙන අට්ඨ කහාපණෙ ලභි.

පුන එකස්මිං වාතවුට්ඨිදිවසෙ රාජුය්යානෙ බහූ සුක්ඛදණ්ඩකා ච සාඛා ච පලාසඤ්ච වාතෙන පාතිතං හොති, උය්යානපාලො ඡඩ්ඩෙතුං උපායං න පස්සති ¶ . සො තත්ථ ගන්ත්වා ‘‘සචෙ ඉමානි දාරුපණ්ණානි මය්හං දස්සසි, අහං තෙ ඉමානි සබ්බානි නීහරිස්සාමී’’ති උය්යානපාලං ආහ, සො ‘‘ගණ්හ අය්යා’’ති සම්පටිච්ඡි. චූළන්තෙවාසිකො දාරකානං කීළනමණ්ඩලං ගන්ත්වා ඵාණිතං දත්වා මුහුත්තෙන සබ්බානි දාරුපණ්ණානි නීහරාපෙත්වා උය්යානද්වාරෙ රාසිං කාරෙසි. තදා රාජකුම්භකාරො රාජකුලෙ භාජනානං පචනත්ථාය දාරූනි පරියෙසමානො උය්යානද්වාරෙ තානි දිස්වා තස්ස හත්ථතො කිණිත්වා ගණ්හි. තං දිවසං චූළන්තෙවාසිකො දාරුවික්කයෙන සොළස කහාපණෙ චාටිආදීනි ච පඤ්ච භාජනානි ලභි.

සො චතුවීසතියා කහාපණෙසු ජාතෙසු ‘‘අත්ථි අයං උපායො මය්හ’’න්ති නගරද්වාරතො අවිදූරෙ ඨානෙ එකං පානීයචාටිං ඨපෙත්වා පඤ්චසතෙ තිණහාරකෙ පානීයෙන උපට්ඨහි. තෙ ආහංසු ‘‘සම්ම, ත්වං අම්හාකං බහූපකාරො, කිං තෙ කරොමා’’ති? සො ‘‘මය්හං කිච්චෙ උප්පන්නෙ කරිස්සථා’’ති වත්වා ඉතො චිතො ච විචරන්තො ථලපථකම්මිකෙන ච ජලපථකම්මිකෙන ච සද්ධිං මිත්තසන්ථවං අකාසි. තස්ස ථලපථකම්මිකො ‘‘ස්වෙ ඉමං නගරං අස්සවාණිජකො පඤ්ච අස්සසතානි ගහෙත්වා ආගමිස්සතී’’ති ආචික්ඛි. සො තස්ස වචනං සුත්වා තිණහාරකෙ ආහ ‘‘අජ්ජ මය්හං එකෙකං තිණකලාපං දෙථ, මයා ච තිණෙ අවික්කිණිතෙ අත්තනො තිණං මා වික්කිණථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ¶ පඤ්ච තිණකලාපසතානි ආහරිත්වා තස්ස ¶ ඝරෙ පාපයිංසු. අස්සවාණිජො සකලනගරෙ අස්සානං ගොචරං අලභිත්වා තස්ස සහස්සං දත්වා තං තිණං ගණ්හි.

තතො කතිපාහච්චයෙනස්ස ජලපථකම්මිකො සහායකො ආරොචෙසි ‘‘පට්ටනම්හි මහානාවා ආගතා’’ති. සො ‘‘අත්ථි අයං උපායො’’ති අට්ඨහි කහාපණෙහි සබ්බපරිවාරසම්පන්නං තාවකාලිකං රථං ගහෙත්වා මහන්තෙන යසෙන නාවාපට්ටනං ගන්ත්වා එකං අඞ්ගුලිමුද්දිකං නාවිකස්ස සච්චකාරං දත්වා අවිදූරෙ ඨානෙ සාණියා පරික්ඛිපාපෙත්වා නිසින්නො පුරිසෙ ආණාපෙසි ‘‘බාහිරතො වාණිජෙසු ආගතෙසු තතියෙන පටිහාරෙන මං ආරොචෙථා’’ති ¶ . ‘‘නාවා ආගතා’’ති සුත්වා බාරාණසිතො සතමත්තා වාණිජා ‘‘භණ්ඩං ගණ්හාමා’’ති ආගමිංසු. භණ්ඩං තුම්හෙ න ලභිස්සථ, අසුකට්ඨානෙ නාම මහාවාණිජෙන සච්චකාරො දින්නොති. තෙ තං සුත්වා තස්ස සන්තිකං ආගතා. පාදමූලිකපුරිසා පුරිමසඤ්ඤාවසෙන තතියෙන පටිහාරෙන තෙසං ආගතභාවං ආරොචෙසුං. තෙ සතමත්තා වාණිජා එකෙකං සහස්සං දත්වා තෙන සද්ධිං නාවාය පත්තිකා හුත්වා පුන එකෙකං සහස්සං දත්වා පත්තිං විස්සජ්ජාපෙත්වා භණ්ඩං අත්තනො සන්තකමකංසු.

චූළන්තෙවාසිකො ද්වෙ සතසහස්සානි ගණ්හිත්වා බාරාණසිං ආගන්ත්වා ‘‘කතඤ්ඤුනා මෙ භවිතුං වට්ටතී’’ති එකං සතසහස්සං ගාහාපෙත්වා චූළසෙට්ඨිස්ස සමීපං ගතො. අථ නං සෙට්ඨි ‘‘කිං තෙ, තාත, කත්වා ඉදං ධනං ලද්ධ’’න්ති පුච්ඡි. සො ‘‘තුම්හෙහි කථිතඋපායෙ ඨත්වා චතුමාසම්භන්තරෙයෙව ලද්ධ’’න්ති මතමූසිකං ආදිං කත්වා සබ්බං වත්ථුං කථෙසි. චූළසෙට්ඨි තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘ඉදානි එවරූපං දාරකං මම සන්තකං කාතුං වට්ටතී’’ති වයප්පත්තං අත්තනො ධීතරං දත්වා සකලකුටුම්බස්ස සාමිකං අකාසි. සො සෙට්ඨිනො අච්චයෙන තස්මිං නගරෙ සෙට්ඨිට්ඨානං ලභි. බොධිසත්තොපි යථාකම්මං අගමාසි.

සම්මාසම්බුද්ධොපි ඉමං ධම්මදෙසනං කථෙත්වා අභිසම්බුද්ධොව ඉමං ගාථං කථෙසි –

‘‘අප්පකෙනපි මෙධාවී, පාභතෙන විචක්ඛණො;

සමුට්ඨාපෙති අත්තානං, අණුං අග්ගිංව සන්ධම’’න්ති.

තත්ථ ¶ අප්පකෙනපීති ථොකෙනපි පරිත්තකෙනපි. මෙධාවීති පඤ්ඤවා. පාභතෙනාති භණ්ඩමූලෙන. විචක්ඛණොති වොහාරකුසලො. සමුට්ඨාපෙති අත්තානන්ති මහන්තං ධනඤ්ච යසඤ්ච උප්පාදෙත්වා තත්ථ අත්තානං සණ්ඨාපෙති පතිට්ඨාපෙති. යථා කිං? අණුං අග්ගිංව සන්ධමං, යථා පණ්ඩිතපුරිසො ¶ පරිත්තං අග්ගිං අනුක්කමෙන ගොමයචුණ්ණාදීනි පක්ඛිපිත්වා මුඛවාතෙන ධමන්තො සමුට්ඨාපෙති වඩ්ඪෙති මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං කරොති, එවමෙව පණ්ඩිතො ථොකම්පි පාභතං ලභිත්වා නානාඋපායෙහි පයොජෙත්වා ධනඤ්ච යසඤ්ච වඩ්ඪෙති ¶ , වඩ්ඪෙත්වා ච පන තත්ථ අත්තානං පතිට්ඨාපෙති, තාය එව වා පන ධනයසමහන්තතාය අත්තානං සමුට්ඨාපෙති, අභිඤ්ඤාතං පාකටං කරොතීති අත්ථො.

ඉති භගවා ‘‘භික්ඛවෙ, චූළපන්ථකො මං නිස්සාය ඉදානි ධම්මෙසු ධම්මමහන්තතං පත්තො, පුබ්බෙ පන භොගෙසුපි භොගමහන්තතං පාපුණී’’ති එවං ඉමං ධම්මදෙසනං දස්සෙත්වා ද්වෙ වත්ථූනි කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා චූළන්තෙවාසිකො චූළපන්ථකො අහොසි, චූළකසෙට්ඨි පන අහමෙව අහොසි’’න්ති දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

චූළසෙට්ඨිජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.

කිමග්ඝති තණ්ඩුලනාළිකාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ලාලුදායිත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. තස්මිං සමයෙ ආයස්මා දබ්බො මල්ලපුත්තො සඞ්ඝස්ස භත්තුද්දෙසකො හොති. තස්මිං පාතොව සලාකභත්තානි උද්දිසමානෙ ලාලුදායිත්ථෙරස්ස කදාචි වරභත්තං පාපුණාති, කදාචි ලාමකභත්තං. සො ලාමකභත්තස්ස පත්තදිවසෙ සලාකග්ගං ආකුලං කරොති, ‘‘කිං දබ්බොව සලාකං දාතුං ජානාති, අම්හෙ න ජානාමා’’ති වදති. තස්මිං සලාකග්ගං ආකුලං කරොන්තෙ ‘‘හන්ද දානි ත්වමෙව සලාකං දෙහී’’ති සලාකපච්ඡිං අදංසු. තතො පට්ඨාය සො සඞ්ඝස්ස සලාකං අදාසි. දෙන්තො ච පන ‘‘ඉදං වරභත්ත’’න්ති වා ‘‘ලාමකභත්ත’’න්ති වා ‘‘අසුකවස්සග්ගෙ වරභත්ත’’න්ති වා ‘‘අසුකවස්සග්ගෙ ලාමකභත්ත’’න්ති වා න ජානාති, ඨිතිකං කරොන්තොපි ‘‘අසුකවස්සග්ගෙ ඨිතිකා’’ති න ¶ සල්ලක්ඛෙති. භික්ඛූනං ඨිතවෙලාය ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ අයං ඨිතිකා ඨිතා, ඉමස්මිං ඨානෙ අය’’න්ති භූමියං වා භිත්තියං වා ලෙඛං කඩ්ඪති. පුනදිවසෙ සලාකග්ගෙ භික්ඛූ මන්දතරා වා හොන්ති බහුතරා වා, තෙසු මන්දතරෙසු ලෙඛා හෙට්ඨා හොති, බහුතරෙසු උපරි. සො ඨිතිකං අජානන්තො ලෙඛාසඤ්ඤාය සලාකං දෙති.

අථ නං භික්ඛූ ‘‘ආවුසො, උදායි, ලෙඛා නාම හෙට්ඨා වා හොති උපරි වා, වරභත්තං පන අසුකවස්සග්ගෙ ඨිතං, ලාමකභත්තං අසුකවස්සග්ගෙ’’ති ආහංසු. සො භික්ඛූ පටිප්ඵරන්තො ‘‘යදි ¶ එවං අයං ලෙඛා කස්මා එවං ඨිතා, කිං අහං තුම්හාකං සද්දහාමි, ඉමිස්සා ලෙඛාය සද්දහාමී’’ති වදති. අථ නං දහරා ච සාමණෙරා ච ‘‘ආවුසො ලාලුදායි ¶ තයි සලාකං දෙන්තෙ භික්ඛූ ලාභෙන පරිහායන්ති, න ත්වං දාතුං අනුච්ඡවිකො, ගච්ඡ ඉතො’’ති සලාකග්ගතො නික්කඩ්ඪිංසු. තස්මිං ඛණෙ සලාකග්ගෙ මහන්තං කොලාහලං අහොසි. තං සුත්වා සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං පුච්ඡි ‘‘ආනන්ද, සලාකග්ගෙ මහන්තං කොලාහලං, කිං සද්දො නාමෙසො’’ති. ථෙරො තථාගතස්ස තමත්ථං ආරොචෙසි. ‘‘ආනන්ද, න ඉදානෙව ලාලුදායි අත්තනො බාලතාය පරෙසං ලාභහානිං කරොති, පුබ්බෙපි අකාසියෙවා’’ති ආහ. ථෙරො තස්සත්ථස්ස ආවිභාවත්ථං භගවන්තං යාචි. භගවා භවන්තරෙන පටිච්ඡන්නං කාරණං පාකටං අකාසි.

අතීතෙ කාසිරට්ඨෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො රාජා අහොසි. තදා අම්හාකං බොධිසත්තො තස්ස අග්ඝාපනිකො අහොසි. හත්ථිඅස්සාදීනි චෙව මණිසුවණ්ණාදීනි ච අග්ඝාපෙසි, අග්ඝාපෙත්වා භණ්ඩසාමිකානං භණ්ඩානුරූපමෙව මූලං දාපෙසි. රාජා පන ලුද්ධො හොති, සො ලොභපකතිතාය එවං චින්තෙසි ‘‘අයං අග්ඝාපනිකො එවං අග්ඝාපෙන්තො න චිරස්සෙව මම ගෙහෙ ධනං පරික්ඛයං ගමෙස්සති, අඤ්ඤං අග්ඝාපනිකං කරිස්සාමී’’ති. සො සීහපඤ්ජරං උග්ඝාටෙත්වා රාජඞ්ගණං ඔලොකෙන්තො එකං ගාමිකමනුස්සං ලොලබාලං රාජඞ්ගණෙන ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘එස මය්හං අග්ඝාපනිකකම්මං කාතුං සක්ඛිස්සතී’’ති තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සක්ඛිස්සසි, භණෙ, අම්හාකං අග්ඝාපනිකකම්මං කාතු’’න්ති ආහ. සක්ඛිස්සාමි, දෙවාති. රාජා අත්තනො ධනරක්ඛණත්ථාය තං බාලං අග්ඝාපනිකකම්මෙ ඨපෙසි. තතො පට්ඨාය සො බාලො හත්ථිඅස්සාදීනි අග්ඝාපෙන්තො අග්ඝං හාපෙත්වා ¶ යථාරුචියා කථෙති. තස්ස ඨානන්තරෙ ඨිතත්තා යං සො කථෙති, තමෙව මූලං හොති.

තස්මිං කාලෙ උත්තරාපථතො එකො අස්සවාණිජො පඤ්ච අස්සසතානි ආනෙසි. රාජා තං පුරිසං පක්කොසාපෙත්වා අස්සෙ අග්ඝාපෙසි. සො පඤ්චන්නං අස්සසතානං එකං තණ්ඩුලනාළිකං අග්ඝමකාසි. කත්වා ච පන ‘‘අස්සවාණිජස්ස එකං තණ්ඩුලනාළිකං දෙථා’’ති වත්වා අස්සෙ අස්සසාලායං ¶ සණ්ඨාපෙසි. අස්සවාණිජො පොරාණඅග්ඝාපනිකස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘ඉදානි කිං කත්තබ්බ’’න්ති පුච්ඡි. සො ආහ ‘‘තස්ස පුරිසස්ස ලඤ්ජං දත්වා එවං පුච්ඡථ ‘අම්හාකං තාව අස්සා එකං තණ්ඩුලනාළිකං අග්ඝන්තීති ඤාතමෙතං, තුම්හෙ පන නිස්සාය තණ්ඩුලනාළියා අග්ඝං ජානිතුකාමම්හා, සක්ඛිස්සථ නො රඤ්ඤො සන්තිකෙ ඨත්වා සා තණ්ඩුලනාළිකා ඉදං නාම අග්ඝතීති වත්තු’න්ති, සචෙ සක්කොමීති වදති, තං ගහෙත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගච්ඡථ, අහම්පි තත්ථ ආගමිස්සාමී’’ති.

අස්සවාණිජො ¶ ‘‘සාධූ’’ති බොධිසත්තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා අග්ඝාපනිකස්ස ලඤ්ජං දත්වා තමත්ථං ආරොචෙසි. සො ලඤ්ජං ලභිත්වාව ‘‘සක්ඛිස්සාමි තණ්ඩුලනාළිං අග්ඝාපෙතු’’න්ති. ‘‘තෙන හි ගච්ඡාම රාජකුල’’න්ති තං ආදාය රඤ්ඤො සන්තිකං අගමාසි. බොධිසත්තොපි අඤ්ඤෙපි බහූ අමච්චා අගමිංසු. අස්සවාණිජො රාජානං වන්දිත්වා ආහ – ‘‘දෙව, පඤ්චන්නං අස්සසතානං එකං තණ්ඩුලනාළිං අග්ඝනකභාවං ජානාම, සා පන තණ්ඩුලනාළි කිං අග්ඝතීති අග්ඝාපනිකං පුච්ඡථ දෙවා’’ති. රාජා තං පවත්තිං අජානන්තො ‘‘අම්භො අග්ඝාපනික, පඤ්ච අස්සසතානි කිං අග්ඝන්තී’’ති පුච්ඡි. තණ්ඩුලනාළිං, දෙවාති. ‘‘හොතු, භණෙ, අස්සා තාව තණ්ඩුලනාළිං අග්ඝන්තු. සා පන කිං අග්ඝති තණ්ඩුලනාළිකා’’ති පුච්ඡි. සො බාලපුරිසො ‘‘බාරාණසිං සන්තරබාහිරං අග්ඝති තණ්ඩුලනාළිකා’’ති ආහ. සො කිර පුබ්බෙ රාජානං අනුවත්තන්තො එකං තණ්ඩුලනාළිං අස්සානං අග්ඝමකාසි. පුන වාණිජස්ස හත්ථතො ලඤ්ජං ලභිත්වා තස්සා තණ්ඩුලනාළිකාය බාරාණසිං සන්තරබාහිරං අග්ඝමකාසි. තදා පන බාරාණසියා පාකාරපරික්ඛෙපො ද්වාදසයොජනිකො හොති. ඉදමස්ස අන්තරං, බාහිරං පන තියොජනසතිකං රට්ඨං. ඉති සො බාලො ¶ එවං මහන්තං බාරාණසිං සන්තරබාහිරං තණ්ඩුලනාළිකාය අග්ඝමකාසි.

තං සුත්වා අමච්චා පාණිං ¶ පහරිත්වා හසමානා ‘‘මයං පුබ්බෙ පථවිඤ්ච රජ්ජඤ්ච අනග්ඝන්ති සඤ්ඤිනො අහුම්හ, එවං මහන්තං කිර සරාජකං බාරාණසිරජ්ජං තණ්ඩුලනාළිමත්තං අග්ඝති, අහො අග්ඝාපනිකස්ස ඤාණසම්පදා. කහං එත්තකං කාලං අයං අග්ඝාපනිකො විහාසි, අම්හාකං රඤ්ඤො එව අනුච්ඡවිකො’’ති පරිහාසං අකංසු –

‘‘කිමග්ඝති තණ්ඩුලනාළිකායං, අස්සාන මූලාය වදෙහි රාජ;

බාරාණසිං සන්තරබාහිරං, අයමග්ඝති තණ්ඩුලනාළිකා’’ති.

තස්මිං කාලෙ රාජා ලජ්ජිතො තං බාලං නික්කඩ්ඪාපෙත්වා බොධිසත්තස්සෙව අග්ඝාපනිකට්ඨානං අදාසි. බොධිසත්තොපි යථාකම්මං ගතො.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ද්වෙ වත්ථූනි කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා ගාමිකබාලඅග්ඝාපනිකො ලාලුදායී අහොසි, පණ්ඩිතඅග්ඝාපනිකො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

තණ්ඩුලනාළිජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.

හිරිඔත්තප්පසම්පන්නාති ¶ ඉදං භගවා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං බහුභණ්ඩිකං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථිවාසී කිරෙකො කුටුම්බිකො භරියාය කාලකතාය පබ්බජි. සො පබ්බජන්තො අත්තනො පරිවෙණඤ්ච අග්ගිසාලඤ්ච භණ්ඩගබ්භඤ්ච කාරෙත්වා භණ්ඩගබ්භං සප්පිතණ්ඩුලාදීහි පූරෙත්වා පබ්බජි. පබ්බජිත්වා ච පන අත්තනො දාසෙ පක්කොසාපෙත්වා යථාරුචිතං ආහාරං පචාපෙත්වා භුඤ්ජති, බහුපරික්ඛාරො ච අහොසි ¶ , රත්තිං අඤ්ඤං නිවාසනපාරුපනං හොති, දිවා අඤ්ඤං. විහාරපච්චන්තෙ වසති. තස්සෙකදිවසං චීවරපච්චත්ථරණාදීනි නීහරිත්වා පරිවෙණෙ පත්ථරිත්වා සුක්ඛාපෙන්තස්ස සම්බහුලා ජානපදා භික්ඛූ සෙනාසනචාරිකං ආහිණ්ඩන්තා පරිවෙණං ගන්ත්වා චීවරාදීනි දිස්වා ‘‘කස්සිමානී’’ති පුච්ඡිංසු. සො ‘‘මය්හං, ආවුසො’’ති ආහ. ‘‘ආවුසො, ඉදම්පි චීවරං, ඉදම්පි නිවාසනං, ඉදම්පි පච්චත්ථරණං, සබ්බං තුය්හමෙවා’’ති? ‘‘ආම මය්හමෙවා’’ති. ‘‘ආවුසො භගවතා තීණි චීවරානි අනුඤ්ඤාතානි, ත්වං එවං අප්පිච්ඡස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා එවං බහුපරික්ඛාරො ජාතො, එහි තං දසබලස්ස සන්තිකං නෙස්සාමා’’ති තං ආදාය සත්ථු සන්තිකං අගමංසු.

සත්ථා දිස්වාව ‘‘කිං නු ඛො, භික්ඛවෙ ¶ , අනිච්ඡමානකංයෙව භික්ඛුං ගණ්හිත්වා ආගතත්ථා’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, අයං භික්ඛු බහුභණ්ඩො බහුපරික්ඛාරො’’ති. ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු බහුභණ්ඩො’’ති? ‘‘සච්චං, භගවා’’ති. ‘‘කස්මා පන ත්වං භික්ඛු බහුභණ්ඩො ජාතො’’? ‘‘නනු අහං අප්පිච්ඡතාය සන්තුට්ඨිතාය පවිවෙකස්ස වීරියාරම්භස්ස වණ්ණං වදාමී’’ති. සො සත්ථු වචනං සුත්වා කුපිතො ‘‘ඉමිනා දානි නීහාරෙන චරිස්සාමී’’ති පාරුපනං ඡඩ්ඩෙත්වා පරිසමජ්ඣෙ එකචීවරො අට්ඨාසි.

අථ නං සත්ථා උපත්ථම්භයමානො ‘‘නනු ත්වං භික්ඛු පුබ්බෙ හිරොත්තප්පගවෙසකො දකරක්ඛසකාලෙපි හිරොත්තප්පං ගවෙසමානො ද්වාදස සංවච්ඡරානි විහාසි, අථ කස්මා ඉදානි එවං ගරුකෙ බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිත්වා චතුපරිසමජ්ඣෙ පාරුපනං ඡඩ්ඩෙත්වා හිරොත්තප්පං පහාය ඨිතොසී’’ති? සො සත්ථු වචනං සුත්වා හිරොත්තප්පං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා තං චීවරං පාරුපිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. භික්ඛූ තස්සත්ථස්ස ආවිභාවත්ථං භගවන්තං යාචිංසු, භගවා භවන්තරෙන පටිච්ඡන්නං කාරණං පාකටං අකාසි.

අතීතෙ කාසිරට්ඨෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අහොසි. තදා බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා ¶ කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘මහිසාසකුමාරො’’ති නාමං අකංසු. තස්ස ආධාවිත්වා පරිධාවිත්වා විචරණකාලෙ රඤ්ඤො අඤ්ඤොපි පුත්තො ජාතො, තස්ස ‘‘චන්දකුමාරො’’ති නාමං අකංසු. තස්ස පන ආධාවිත්වා පරිධාවිත්වා විචරණකාලෙ බොධිසත්තස්ස මාතා කාලමකාසි, රාජා අඤ්ඤං ¶ අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. සා රඤ්ඤො පියා අහොසි මනාපා, සාපි සංවාසමන්වාය එකං පුත්තං විජායි, ‘‘සූරියකුමාරො’’තිස්ස නාමං අකංසු. රාජා පුත්තං දිස්වා තුට්ඨචිත්තො ‘‘භද්දෙ, පුත්තස්ස තෙ වරං දම්මී’’ති ආහ. දෙවී, වරං ඉච්ඡිතකාලෙ ගහෙතබ්බං කත්වා ඨපෙසි. සා පුත්තෙ වයප්පත්තෙ රාජානං ආහ – ‘‘දෙවෙන මය්හං පුත්තස්ස ජාතකාලෙ වරො දින්නො, පුත්තස්ස මෙ රජ්ජං දෙහී’’ති. රාජා ‘‘මය්හං ද්වෙ පුත්තා අග්ගික්ඛන්ධා විය ජලමානා විචරන්ති, න සක්කා තව පුත්තස්ස රජ්ජං දාතු’’න්ති පටික්ඛිපිත්වාපි තං පුනප්පුනං යාචමානමෙව දිස්වා ‘‘අයං මය්හං ¶ පුත්තානං පාපකම්පි චින්තෙය්යා’’ති පුත්තෙ පක්කොසාපෙත්වා ආහ – ‘‘තාතා, අහං සූරියකුමාරස්ස ජාතකාලෙ වරං අදාසිං. ඉදානිස්ස මාතා රජ්ජං යාචති, අහං තස්ස න දාතුකාමො, මාතුගාමො නාම පාපො, තුම්හාකං පාපකම්පි චින්තෙය්ය, තුම්හෙ අරඤ්ඤං පවිසිත්වා මම අච්චයෙන කුලසන්තකෙ නගරෙ රජ්ජං කරෙය්යාථා’’ති රොදිත්වා කන්දිත්වා සීසෙ චුම්බිත්වා උය්යොජෙසි. තෙ පිතරං වන්දිත්වා පාසාදා ඔතරන්තෙ රාජඞ්ගණෙ කීළමානො සූරියකුමාරො දිස්වා තං කාරණං ඤත්වා ‘‘අහම්පි භාතිකෙහි සද්ධිං ගමිස්සාමී’’ති තෙහි සද්ධිංයෙව නික්ඛමි. තෙ හිමවන්තං පවිසිංසු.

බොධිසත්තො ¶ මග්ගා ඔක්කම්ම රුක්ඛමූලෙ නිසීදිත්වා සූරියකුමාරං ආමන්තෙසි ‘‘තාත සූරියකුමාර, එතං සරං ගන්ත්වා න්හත්වා ච පිවිත්වා ච පදුමිනිපණ්ණෙහි අම්හාකම්පි පානීයං ආනෙහී’’ති. තං පන සරං වෙස්සවණස්ස සන්තිකා එකෙන දකරක්ඛසෙන ලද්ධං හොති, වෙස්සවණො ච තං ආහ – ‘‘ඨපෙත්වා දෙවධම්මජානනකෙ යෙ අඤ්ඤෙ ඉමං සරං ඔතරන්ති, තෙ ඛාදිතුං ලභසි. අනොතිණ්ණෙ න ලභසී’’ති. තතො පට්ඨාය සො රක්ඛසො යෙ තං සරං ඔතරන්ති, තෙ දෙවධම්මෙ පුච්ඡිත්වා යෙ න ජානන්ති, තෙ ඛාදති. අථ ඛො සූරියකුමාරො තං සරං ගන්ත්වා අවීමංසිත්වාව ඔතරි. අථ නං සො රක්ඛසො ගහෙත්වා ‘‘දෙවධම්මෙ ජානාසී’’ති පුච්ඡි. සො ‘‘දෙවධම්මා නාම චන්දිමසූරියා’’ති ආහ. අථ නං ‘‘ත්වං දෙවධම්මෙ න ජානාසී’’ති වත්වා උදකං පවෙසෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානෙ ඨපෙසි. බොධිසත්තොපි තං අතිචිරායන්තං දිස්වා චන්දකුමාරං පෙසෙසි. රක්ඛසො තම්පි ගහෙත්වා ‘‘දෙවධම්මෙ ජානාසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම ජානාමි, දෙවධම්මා නාම චතස්සො දිසා’’ති. රක්ඛසො ‘‘න ත්වං දෙවධම්මෙ ජානාසී’’ති තම්පි ගහෙත්වා තත්ථෙව ඨපෙසි.

බොධිසත්තො ¶ තස්මිම්පි චිරායන්තෙ ‘‘එකෙන අන්තරායෙන භවිතබ්බ’’න්ති සයං තත්ථ ගන්ත්වා ද්වින්නම්පි ඔතරණපදවළඤ්ජං ¶ දිස්වා ‘‘රක්ඛසපරිග්ගහිතෙන ඉමිනා සරෙන භවිතබ්බ’’න්ති ඛග්ගං සන්නය්හිත්වා ධනුං ගහෙත්වා අට්ඨාසි. දකරක්ඛසො බොධිසත්තං උදකං අනොතරන්තං දිස්වා වනකම්මිකපුරිසො විය හුත්වා බොධිසත්තං ආහ – ‘‘භො, පුරිස, ත්වං මග්ගකිලන්තො කස්මා ඉමං සරං ඔතරිත්වා න්හත්වා පිවිත්වා භිසමුළාලං ඛාදිත්වා පුප්ඵානි පිළන්ධිත්වා යථාසුඛං න ගච්ඡසී’’ති? බොධිසත්තො තං දිස්වා ‘‘එසො යක්ඛො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘තයා මෙ භාතිකා ගහිතා’’ති ආහ. ‘‘ආම, ගහිතා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘අහං ඉමං සරං ඔතිණ්ණකෙ ලභාමී’’ති. ‘‘කිං පන සබ්බෙව ලභසී’’ති? ‘‘යෙ දෙවධම්මෙ ජානන්ති, තෙ ඨපෙත්වා අවසෙසෙ ලභාමී’’ති. ‘‘අත්ථි පන තෙ දෙවධම්මෙහි අත්ථො’’ති? ‘‘ආම, අත්ථී’’ති. ‘‘යදි එවං අහං තෙ දෙවධම්මෙ කථෙස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි කථෙහි, අහං දෙවධම්මෙ සුණිස්සාමී’’ති. බොධිසත්තො ආහ ‘‘අහං දෙවධම්මෙ කථෙය්යං, කිලිට්ඨගත්තො පනම්හී’’ති. යක්ඛො බොධිසත්තං න්හාපෙත්වා භොජනං භොජෙත්වා පානීයං පායෙත්වා පුප්ඵානි පිළන්ධාපෙත්වා ගන්ධෙහි විලිම්පාපෙත්වා අලඞ්කතමණ්ඩපමජ්ඣෙ පල්ලඞ්කං අත්ථරිත්වා අදාසි.

බොධිසත්තො ආසනෙ නිසීදිත්වා යක්ඛං පාදමූලෙ නිසීදාපෙත්වා ‘‘තෙන හි ඔහිතසොතො සක්කච්චං දෙවධම්මෙ සුණාහී’’ති ඉමං ගාථමාහ –

‘‘හිරිඔත්තප්පසම්පන්නා, සුක්කධම්මසමාහිතා;

සන්තො සප්පුරිසා ලොකෙ, දෙවධම්මාති වුච්චරෙ’’ති.

තත්ථ හිරිඔත්තප්පසම්පන්නාති හිරියා ච ඔත්තප්පෙන ච සමන්නාගතා. තෙසු කායදුච්චරිතාදීහි හිරියතීති හිරී, ලජ්ජායෙතං අධිවචනං. තෙහියෙව ඔත්තප්පතීති ඔත්තප්පං, පාපතො උබ්බෙගස්සෙතං අධිවචනං. තත්ථ අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා හිරී, බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං. අත්තාධිපතෙය්යා හිරී, ලොකාධිපතෙය්යං ඔත්තප්පං. ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතා හිරී, භයසභාවසණ්ඨිතං ඔත්තප්පං. සප්පතිස්සවලක්ඛණා හිරී, වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්පං.

තත්ථ අජ්ඣත්තසමුට්ඨානං හිරිං චතූහි කාරණෙහි සමුට්ඨාපෙති – ජාතිං පච්චවෙක්ඛිත්වා වයං පච්චවෙක්ඛිත්වා ¶ සූරභාවං පච්චවෙක්ඛිත්වා බාහුසච්චං පච්චවෙක්ඛිත්වා ¶ . කථං? ‘‘පාපකරණං නාමෙතං න ජාතිසම්පන්නානං කම්මං, හීනජච්චානං කෙවට්ටාදීනං කම්මං, මාදිසස්ස ජාතිසම්පන්නස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’’න්ති එවං තාව ජාතිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො ¶ හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘‘පාපකරණං නාමෙතං දහරෙහි කත්තබ්බං කම්මං, මාදිසස්ස වයෙ ඨිතස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’’න්ති එවං වයං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘‘පාපකම්මං නාමෙතං දුබ්බලජාතිකානං කම්මං, මාදිසස්ස සූරභාවසම්පන්නස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’’න්ති එවං සූරභාවං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘‘පාපකම්මං නාමෙතං අන්ධබාලානං කම්මං, න පණ්ඩිතානං, මාදිසස්ස පණ්ඩිතස්ස බහුස්සුතස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’’න්ති එවං බාහුසච්චං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. එවං අජ්ඣත්තසමුට්ඨානං හිරිං චතූහි කාරණෙහි සමුට්ඨාපෙති. සමුට්ඨාපෙත්වා ච පන අත්තනො චිත්තෙ හිරිං පවෙසෙත්වා පාපකම්මං න කරොති. එවං හිරී අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා නාම හොති.

කථං ඔත්තප්පං බහිද්ධාසමුට්ඨානං නාම? ‘‘සචෙ ත්වං පාපකම්මං කරිස්සසි, චතූසු පරිසාසු ගරහප්පත්තො භවිස්සසි.

‘‘ගරහිස්සන්ති තං විඤ්ඤූ, අසුචිං නාගරිකො යථා;

වජ්ජිතො සීලවන්තෙහි, කථං භික්ඛු කරිස්සසී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. 1 බලරාසිවණ්ණනා) –

එවං පච්චවෙක්ඛන්තො හි බහිද්ධාසමුට්ඨිතෙන ඔත්තප්පෙන පාපකම්මං න කරොති. එවං ඔත්තප්පං බහිද්ධාසමුට්ඨානං නාම හොති.

කථං හිරී අත්තාධිපතෙය්යා නාම? ඉධෙකච්චො කුලපුත්තො අත්තානං අධිපතිං ජෙට්ඨකං කත්වා ‘‘මාදිසස්ස සද්ධාපබ්බජිතස්ස බහුස්සුතස්ස ධුතඞ්ගධරස්ස න යුත්තං පාපකම්මං කාතු’’න්ති පාපං න කරොති. එවං හිරී අත්තාධිපතෙය්යා නාම හොති. තෙනාහ භගවා –

‘‘සො අත්තානංයෙව අධිපතිං කත්වා අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙති. සාවජ්ජං පජහති, අනවජ්ජං භාවෙති. සුද්ධමත්තානං පරිහරතී’’ති (අ. නි. 3.40).

කථං ඔත්තප්පං ලොකාධිපතෙය්යං නාම? ඉධෙකච්චො කුලපුත්තො ලොකං අධිපතිං ජෙට්ඨකං කත්වා පාපකම්මං න කරොති. යථාහ –

‘‘මහා ¶ ¶ ඛො පනායං ලොකසන්නිවාසො. මහන්තස්මිං ඛො පන ලොකසන්නිවාසෙ සන්ති සමණබ්රාහ්මණා ඉද්ධිමන්තො දිබ්බචක්ඛුකා පරචිත්තවිදුනො, තෙ දූරතොපි පස්සන්ති, ආසන්නාපි න දිස්සන්ති, චෙතසාපි චිත්තං ජානන්ති, තෙපි මං එවං ජානිස්සන්ති ‘පස්සථ භො, ඉමං කුලපුත්තං, සද්ධා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො සමානො වොකිණ්ණො විහරති පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති.

‘‘සන්ති දෙවතා ඉද්ධිමන්තියො දිබ්බචක්ඛුකා පරචිත්තවිදුනියො, තා දූරතොපි පස්සන්ති, ආසන්නාපි න දිස්සන්ති, චෙතසාපි චිත්තං ජානන්ති, තාපි මං එවං ජානිස්සන්ති ‘පස්සථ භො, ඉමං කුලපුත්තං, සද්ධා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො ¶ සමානො වොකිණ්ණො විහරති පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති. සො ලොකංයෙව අධිපතිං ජෙට්ඨකං කරිත්වා අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙති. සාවජ්ජං පජහති, අනවජ්ජං භාවෙති. සුද්ධමත්තානං පරිහරතී’’ති (අ. නි. 3.40).

එවං ඔත්තප්පං ලොකාධිපතෙය්යං නාම හොති.

‘‘ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතා හිරී, භයසභාවසණ්ඨිතං ඔත්තප්ප’’න්ති එත්ථ පන ලජ්ජාති ලජ්ජනාකාරො, තෙන සභාවෙන සණ්ඨිතා හිරී. භයන්ති අපායභයං, තෙන සභාවෙන සණ්ඨිතං ඔත්තප්පං. තදුභයම්පි පාපපරිවජ්ජනෙ පාකටං හොති. එකච්චො හි යථා නාමෙකො කුලපුත්තො උච්චාරපස්සාවාදීනි කරොන්තො ලජ්ජිතබ්බයුත්තකං එකං දිස්වා ලජ්ජනාකාරප්පත්තො භවෙය්ය හීළිතො, එවමෙවං අජ්ඣත්තං ලජ්ජිධම්මං ඔක්කමිත්වා පාපකම්මං න කරොති. එකච්චො අපායභයභීතො හුත්වා පාපකම්මං න කරොති. තත්රිදං ඔපම්මං – යථා හි ද්වීසු අයොගුළෙසු එකො සීතලො භවෙය්ය ගූථමක්ඛිතො, එකො උණ්හො ආදිත්තො. තත්ථ පණ්ඩිතො සීතලං ගූථමක්ඛිතත්තා ජිගුච්ඡන්තො න ගණ්හාති, ඉතරං ඩාහභයෙන. තත්ථ සීතලස්ස ගූථමක්ඛිතස්ස ජිගුච්ඡාය අගණ්හනං විය අජ්ඣත්තං ලජ්ජිධම්මං ඔක්කමිත්වා පාපස්ස අකරණං, උණ්හස්ස ඩාහභයෙන අගණ්හනං විය අපායභයෙන පාපස්ස අකරණං වෙදිතබ්බං.

‘‘සප්පතිස්සවලක්ඛණා ¶ හිරී, වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්ප’’න්ති ඉදම්පි ද්වයං පාපපරිවජ්ජනෙයෙව පාකටං හොති. එකච්චො හි ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණා, සත්ථුමහත්තපච්චවෙක්ඛණා, දායජ්ජමහත්තපච්චවෙක්ඛණා, සබ්රහ්මචාරිමහත්තපච්චවෙක්ඛණාති චතූහි කාරණෙහි සප්පතිස්සවලක්ඛණං හිරිං සමුට්ඨාපෙත්වා පාපං න කරොති. එකච්චො අත්තානුවාදභයං, පරානුවාදභයං ¶ , දණ්ඩභයං, දුග්ගතිභයන්ති චතූහි කාරණෙහි වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්පං සමුට්ඨාපෙත්වා පාපං න කරොති. තත්ථ ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණාදීනි චෙව අත්තානුවාදභයාදීනි ච විත්ථාරෙත්වා කථෙතබ්බානි. තෙසං විත්ථාරො අඞ්ගුත්තරනිකායට්ඨකථායං වුත්තො.

සුක්කධම්මසමාහිතාති ඉදමෙව හිරොත්තප්පං ආදිං කත්වා කත්තබ්බා කුසලා ධම්මා සුක්කධම්මා නාම, තෙ සබ්බසඞ්ගාහකනයෙන චතුභූමකලොකියලොකුත්තරධම්මා. තෙහි සමාහිතා සමන්නාගතාති අත්ථො. සන්තො සප්පුරිසා ලොකෙති කායකම්මාදීනං සන්තතාය සන්තො, කතඤ්ඤුකතවෙදිතාය සොභනා පුරිසාති සප්පුරිසා. ලොකො පන සඞ්ඛාරලොකො, සත්තලොකො, ඔකාසලොකො, ඛන්ධලොකො, ආයතනලොකො, ධාතුලොකොති අනෙකවිධො. තත්ථ ‘‘එකො ලොකො සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා…පෙ… අට්ඨාරස ලොකා අට්ඨාරස ධාතුයො’’ති (පටි. ම. 1.112) එත්ථ සඞ්ඛාරලොකො වුත්තො. ඛන්ධලොකාදයො තදන්තොගධායෙව. ‘‘අයං ලොකො පරලොකො, දෙවලොකො මනුස්සලොකො’’තිආදීසු (මහානි. 3; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 2) පන සත්තලොකො වුත්තො.

‘‘යාවතා ¶ චන්දිමසූරියා, පරිහරන්ති දිසා භන්ති විරොචමානා;

තාව සහස්සධා ලොකො, එත්ථ තෙ වත්තතෙ වසො’’ති. (ම. නි. 1.503) –

එත්ථ ඔකාසලොකො වුත්තො. තෙසු ඉධ සත්තලොකො අධිප්පෙතො. සත්තලොකස්මිඤ්හි යෙ එවරූපා සප්පුරිසා, තෙ දෙවධම්මාති වුච්චන්ති.

තත්ථ ¶ දෙවාති සම්මුතිදෙවා, උපපත්තිදෙවා, විසුද්ධිදෙවාති තිවිධා. තෙසු මහාසම්මතකාලතො පට්ඨාය ලොකෙන ‘‘දෙවා’’ති සම්මතත්තා රාජරාජකුමාරාදයො සම්මුතිදෙවා නාම. දෙවලොකෙ උප්පන්නා උපපත්තිදෙවා නාම. ඛීණාසවා පන විසුද්ධිදෙවා නාම. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සම්මුතිදෙවා නාම රාජානො දෙවියො රාජකුමාරා. උපපත්තිදෙවා නාම භුම්මදෙවෙ උපාදාය තදුත්තරිදෙවා. විසුද්ධිදෙවා නාම බුද්ධා පච්චෙකබුද්ධා ඛීණාසවා’’ති (චූළනි. ධොතකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 32; පාරායනානුගීතිගාථානිද්දෙස 119).

ඉමෙසං දෙවානං ධම්මාති දෙවධම්මා. වුච්චරෙති වුච්චන්ති. හිරොත්තප්පමූලකා හි කුසලා ධම්මා කුලසම්පදාය ¶ චෙව දෙවලොකෙ නිබ්බත්තියා ච විසුද්ධිභාවස්ස ච කාරණත්තා කාරණට්ඨෙන තිවිධානම්පි තෙසං දෙවානං ධම්මාති දෙවධම්මා, තෙහි දෙවධම්මෙහි සමන්නාගතා පුග්ගලාපි දෙවධම්මා. තස්මා පුග්ගලාධිට්ඨානදෙසනාය තෙ ධම්මෙ දස්සෙන්තො ‘‘සන්තො සප්පුරිසා ලොකෙ, දෙවධම්මාති වුච්චරෙ’’ති ආහ.

යක්ඛො ඉමං ධම්මදෙසනං සුත්වා පසන්නචිත්තො බොධිසත්තං ආහ – ‘‘පණ්ඩිත, අහං තුම්හාකං පසන්නො, එකං භාතරං දෙමි, කතරං ආනෙමී’’ති? ‘‘කනිට්ඨං ආනෙහී’’ති. ‘‘පණ්ඩිත, ත්වං කෙවලං දෙවධම්මෙ ජානාසියෙව, න පන තෙසු වත්තසී’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘යංකාරණා ජෙට්ඨකං ඨපෙත්වා කනිට්ඨං ආණාපෙන්තො ජෙට්ඨාපචායිකකම්මං න කරොසී’’ති. දෙවධම්මෙ චාහං, යක්ඛ, ජානාමි, තෙසු ච වත්තාමි. මයඤ්හි ඉමං අරඤ්ඤං එතං නිස්සාය පවිට්ඨා. එතස්ස හි අත්ථාය අම්හාකං පිතරං එතස්ස මාතා රජ්ජං යාචි, අම්හාකං පන පිතා තං වරං අදත්වා අම්හාකං අනුරක්ඛණත්ථාය අරඤ්ඤවාසං අනුජානි. සො කුමාරො අනුවත්තිත්වා අම්හෙහි සද්ධිං ආගතො. ‘‘තං අරඤ්ඤෙ එකො යක්ඛො ඛාදී’’ති වුත්තෙපි න කොචි සද්දහිස්සති, තෙනාහං ගරහභයභීතො තමෙව ආණාපෙමීති. ‘‘සාධු සාධු පණ්ඩිත, ත්වං දෙවධම්මෙ ච ජානාසි, තෙසු ච වත්තසී’’ති ¶ පසන්නො යක්ඛො බොධිසත්තස්ස සාධුකාරං දත්වා ද්වෙපි භාතරො ආනෙත්වා අදාසි.

අථ නං බොධිසත්තො ආහ – ‘‘සම්ම, ත්වං පුබ්බෙ අත්තනා කතෙන පාපකම්මෙන පරෙසං මංසලොහිතඛාදකො යක්ඛො හුත්වා නිබ්බත්තො, ඉදානිපි පාපමෙව කරොසි, ඉදං තෙ පාපකම්මං නිරයාදීහි මුච්චිතුං ඔකාසං න දස්සති ¶ , තස්මා ඉතො පට්ඨාය පාපං පහාය කුසලං කරොහී’’ති. අසක්ඛි ච පන තං දමෙතුං. සො තං යක්ඛං දමෙත්වා තෙන සංවිහිතාරක්ඛො තත්ථෙව වසන්තො එකදිවසං නක්ඛත්තං ඔලොකෙත්වා පිතු කාලකතභාවං ඤත්වා යක්ඛං ආදාය බාරාණසිං ගන්ත්වා රජ්ජං ගහෙත්වා චන්දකුමාරස්ස ඔපරජ්ජං, සූරියකුමාරස්ස සෙනාපතිට්ඨානං, දත්වා යක්ඛස්ස රමණීයෙ ඨානෙ ආයතනං කාරෙත්වා, යථා සො අග්ගමාලං අග්ගපුප්ඵං අග්ගභත්තඤ්ච ලභති, තථා අකාසි. සො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා යථාකම්මං ගතො.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා දස්සෙත්වා සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. සම්මාසම්බුද්ධොපි ද්වෙ වත්ථූනි කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා දකරක්ඛසො බහුභණ්ඩිකභික්ඛු අහොසි, සූරියකුමාරො ආනන්දො, චන්දකුමාරො සාරිපුත්තො, ජෙට්ඨකභාතා මහිසාසකුමාරො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

පුත්තො ¶ ත්යාහං මහාරාජාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො වාසභඛත්තියං ආරබ්භ කථෙසි. වාසභඛත්තියාය වත්ථු ද්වාදසකනිපාතෙ භද්දසාලජාතකෙ ආවිභවිස්සති. සා කිර මහානාමස්ස සක්කස්ස ධීතා නාගමුණ්ඩාය නාම දාසියා කුච්ඡිස්මිං ජාතා කොසලරාජස්ස අග්ගමහෙසී අහොසි. සා රඤ්ඤො පුත්තං විජායි. රාජා පනස්සා පච්ඡා දාසිභාවං ඤත්වා ඨානං පරිහාපෙසි, පුත්තස්ස විටටූභස්සාපි ඨානං පරිහාපෙසියෙව. තෙ උභොපි අන්තොනිවෙසනෙයෙව වසන්ති. සත්ථා තං කාරණං ඤත්වා පුබ්බණ්හසමයෙ පඤ්චසතභික්ඛුපරිවුතො ¶ රඤ්ඤො නිවෙසනං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘මහාරාජ, කහං වාසභඛත්තියා’’ති ආහ. ‘‘රාජා තං කාරණං ආරොචෙසි. මහාරාජ වාසභඛත්තියා කස්ස ධීතා’’ති? ‘‘මහානාමස්ස භන්තෙ’’ති. ‘‘ආගච්ඡමානා කස්ස ආගතා’’ති? ‘‘මය්හං භන්තෙ’’ති. මහාරාජ සා රඤ්ඤො ධීතා, රඤ්ඤොව ආගතා, රාජානංයෙව පටිච්ච පුත්තං ¶ ලභි, සො පුත්තො කිංකාරණා පිතු සන්තකස්ස රජ්ජස්ස සාමිකො න හොති, පුබ්බෙ රාජානො මුහුත්තිකාය කට්ඨහාරිකාය කුච්ඡිස්මිම්පි පුත්තං ලභිත්වා පුත්තස්ස රජ්ජං අදංසූති. රාජා තස්සත්ථස්සාවිභාවත්ථාය භගවන්තං යාචි, භගවා භවන්තරෙන පටිච්ඡන්නං කාරණං පාකටං අකාසි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො රාජා මහන්තෙන යසෙන උය්යානං ගන්ත්වා තත්ථ පුප්ඵඵලලොභෙන විචරන්තො උය්යානවනසණ්ඩෙ ගායිත්වා දාරූනි උද්ධරමානං එකං ඉත්ථිං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තො සංවාසං කප්පෙසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව බොධිසත්තො තස්සා කුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගණ්හි, තාවදෙව තස්සා වජිරපූරිතා විය ගරුකා කුච්ඡි අහොසි. සා ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං ඤත්වා ‘‘ගබ්භො මෙ, දෙව, පතිට්ඨිතො’’ති ආහ. රාජා අඞ්ගුලිමුද්දිකං දත්වා ‘‘සචෙ ධීතා හොති, ඉමං විස්සජ්ජෙත්වා පොසෙය්යාසි, සචෙ පුත්තො හොති, අඞ්ගුලිමුද්දිකාය සද්ධිං මම සන්තිකං ආනෙය්යාසී’’ති වත්වා පක්කාමි.

සාපි පරිපක්කගබ්භා බොධිසත්තං විජායි. තස්ස ආධාවිත්වා පරිධාවිත්වා විචරණකාලෙ කීළාමණ්ඩලෙ කීළන්තස්ස එවං වත්තාරො හොන්ති ‘‘නිප්පිතිකෙනම්හා පහටා’’ති. තං සුත්වා බොධිසත්තො මාතු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අම්ම, කො මය්හං පිතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘තාත, ත්වං බාරාණසිරඤ්ඤො පුත්තො’’ති. ‘‘අම්ම, අත්ථි පන කොචි සක්ඛී’’ති? තාත රාජා ඉමං මුද්දිකං දත්වා ‘‘සචෙ ධීතා හොති, ඉමං විස්සජ්ජෙත්වා පොසෙය්යාසි, සචෙ පුත්තො හොති, ඉමාය අඞ්ගුලිමුද්දිකාය සද්ධිං ආනෙය්යාසී’’ති වත්වා ගතොති. ‘‘අම්ම, එවං සන්තෙ කස්මා මං පිතු සන්තිකං ¶ න නෙසී’’ති ¶ . සා පුත්තස්ස අජ්ඣාසයං ඤත්වා රාජද්වාරං ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචාපෙසි. රඤ්ඤා ච පක්කොසාපිතා පවිසිත්වා රාජානං වන්දිත්වා ‘‘අයං තෙ, දෙව, පුත්තො’’ති ආහ. රාජා ජානන්තොපි පරිසමජ්ඣෙ ලජ්ජාය ‘‘න මය්හං පුත්තො’’ති ආහ. ‘‘අයං තෙ, දෙව, මුද්දිකා, ඉමං සඤ්ජානාසී’’ති. ‘‘අයම්පි මය්හං මුද්දිකා න හොතී’’ති. ‘‘දෙව, ඉදානි ඨපෙත්වා සච්චකිරියං අඤ්ඤො මම සක්ඛි නත්ථි, සචායං දාරකො තුම්හෙ පටිච්ච ජාතො, ආකාසෙ තිට්ඨතු, නො චෙ, භූමියං පතිත්වා මරතූ’’ති බොධිසත්තස්ස පාදෙ ගහෙත්වා ආකාසෙ ඛිපි. බොධිසත්තො ආකාසෙ පල්ලඞ්කමාභුජිත්වා නිසින්නො මධුරස්සරෙන පිතු ධම්මං කථෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘පුත්තො ¶ ත්යාහං මහාරාජ, ත්වං මං පොස ජනාධිප;

අඤ්ඤෙපි දෙවො පොසෙති, කිඤ්ච දෙවො සකං පජ’’න්ති.

තත්ථ පුත්තො ත්යාහන්ති පුත්තො තෙ අහං. පුත්තො ච නාමෙස අත්රජො, ඛෙත්තජො, අන්තෙවාසිකො, දින්නකොති චතුබ්බිධො. තත්ථ අත්තානං පටිච්ච ජාතො අත්රජො නාම. සයනපිට්ඨෙ පල්ලඞ්කෙ උරෙතිඑවමාදීසු නිබ්බත්තො ඛෙත්තජො නාම. සන්තිකෙ සිප්පුග්ගණ්හනකො අන්තෙවාසිකො නාම. පොසාවනත්ථාය දින්නො දින්නකො නාම. ඉධ පන අත්රජං සන්ධාය ‘‘පුත්තො’’ති වුත්තං. චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි ජනං රඤ්ජෙතීති රාජා, මහන්තො රාජා මහාරාජා. තමාලපන්තො ආහ ‘‘මහාරාජා’’ති. ත්වං මං පොස ජනාධිපාති ජනාධිප මහාජනජෙට්ඨක ත්වං මං පොස භරස්සු වඩ්ඪෙහි. අඤ්ඤෙපි දෙවො පොසෙතීති අඤ්ඤෙපි හත්ථිබන්ධාදයො මනුස්සෙ, හත්ථිඅස්සාදයො තිරච්ඡානගතෙ ච බහුජනෙ දෙවො පොසෙති. කිඤ්ච දෙවො සකං පජන්ති එත්ථ පන කිඤ්චාති ගරහත්ථෙ ච අනුග්ගහණත්ථෙ ච නිපාතො. ‘‘සකං පජං අත්තනො පුත්තං මං දෙවො න පොසෙතී’’ති වදන්තො ගරහති නාම, ‘‘අඤ්ඤෙ බහුජනෙ පොසෙතී’’ති වදන්තො අනුග්ගණ්හති නාම. ඉති බොධිසත්තො ගරහන්තොපි අනුග්ගණ්හන්තොපි ‘‘කිඤ්ච දෙවො සකං පජ’’න්ති ආහ.

රාජා බොධිසත්තස්ස ආකාසෙ නිසීදිත්වා එවං ධම්මං දෙසෙන්තස්ස සුත්වා ‘‘එහි, තාතා’’ති හත්ථං පසාරෙසි, ‘‘අහමෙව පොසෙස්සාමි, අහමෙව පොසෙස්සාමී’’ති හත්ථසහස්සං පසාරියිත්ථ. බොධිසත්තො ¶ අඤ්ඤස්ස හත්ථෙ අනොතරිත්වා රඤ්ඤොව හත්ථෙ ඔතරිත්වා අඞ්කෙ නිසීදි. රාජා තස්ස ඔපරජ්ජං දත්වා මාතරං අග්ගමහෙසිං අකාසි. සො පිතු අච්චයෙන කට්ඨවාහනරාජා නාම හුත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා යථාකම්මං ගතො.

සත්ථා ¶ කොසලරඤ්ඤො ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ද්වෙ වත්ථූනි දස්සෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මාතා මහාමායා අහොසි, පිතා සුද්ධොදනමහාරාජා, කට්ඨවාහනරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

අපි ¶ අතරමානානන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ඔස්සට්ඨවීරියං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. ඉමස්මිං පන ජාතකෙ පච්චුප්පන්නවත්ථු ච අතීතවත්ථු ච එකාදසකනිපාතෙ සංවරජාතකෙ ආවිභවිස්සති. වත්ථු හි තස්මිඤ්ච ඉමස්මිඤ්ච එකසදිසමෙව, ගාථා පන නානා. ගාමණිකුමාරො බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා භාතිකසතස්ස කනිට්ඨොපි හුත්වා භාතිකසතපරිවාරිතො සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා වරපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො අත්තනො යසසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං මය්හං යසසම්පත්ති අම්හාකං ආචරියස්ස සන්තකා’’ති තුට්ඨො ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘අපි අතරමානානං, ඵලාසාව සමිජ්ඣති;

විපක්කබ්රහ්මචරියොස්මි, එවං ජානාහි ගාමණී’’ති.

තත්ථ අපීති නිපාතමත්තං. අතරමානානන්ති පණ්ඩිතානං ඔවාදෙ ඨත්වා අතරිත්වා අවෙගායිත්වා උපායෙන කම්මං කරොන්තානං. ඵලාසාව සමිජ්ඣතීති යථාපත්ථිකෙ ඵලෙ ආසා තස්ස ඵලස්ස නිප්ඵත්තියා සමිජ්ඣතියෙව. අථ වා ඵලාසාති ආසාඵලං, යථාපත්ථිතං ඵලං සමිජ්ඣතියෙවාති අත්ථො. විපක්කබ්රහ්මචරියොස්මීති එත්ථ චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි සෙට්ඨචරියත්තා බ්රහ්මචරියං නාම, තඤ්ච තම්මූලිකාය යසසම්පත්තියා පටිලද්ධත්තා විපක්කං නාම. යො වාස්ස යසො නිප්ඵන්නො, සොපි සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මචරියං නාම. තෙනාහ ‘‘විපක්කබ්රහ්මචරියොස්මී’’ති. එවං ජානාහි ගාමණීති ¶ කත්ථචි ගාමිකපුරිසොපි ගාමජෙට්ඨකොපි ගාමණී. ඉධ පන සබ්බජනජෙට්ඨකං අත්තානං සන්ධායාහ. අම්භො ගාමණි, ත්වං එතං කාරණං එවං ජානාහි, ආචරියං නිස්සාය භාතිකසතං අතික්කමිත්වා ඉදං මහාරජ්ජං පත්තොස්මීති උදානං උදානෙසි.

තස්මිං පන රජ්ජං පත්තෙ සත්තට්ඨදිවසච්චයෙන සබ්බෙපි භාතරො අත්තනො අත්තනො වසනට්ඨානං ගතා ¶ . ගාමණිරාජා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා යථාකම්මං ගතො, බොධිසත්තොපි පුඤ්ඤානි කත්වා යථාකම්මං ගතො.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා දස්සෙත්වා සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ ඔස්සට්ඨවීරියො භික්ඛු අරහත්තෙ පතිට්ඨිතො. සත්ථා ද්වෙ ¶ වත්ථූනි කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ගාමණිකුමාරො ඔස්සට්ඨවීරියො භික්ඛු අහොසි, ආචරියො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

උත්තමඞ්ගරුහා මය්හන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාභිනික්ඛමනං ආරබ්භ කථෙසි. තං හෙට්ඨා නිදානකථායං කථිතමෙව. තස්මිං පන කාලෙ භික්ඛූ දසබලස්ස නෙක්ඛම්මං වණ්ණයන්තා නිසීදිංසු. අථ සත්ථා ධම්මසභං ආගන්ත්වා බුද්ධාසනෙ නිසින්නො භික්ඛූ ආමන්තෙසි ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති. ‘‘භන්තෙ, න අඤ්ඤාය කථාය, තුම්හාකංයෙව පන නෙක්ඛම්මං වණ්ණයමානා නිසින්නාම්හා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, තථාගතො එතරහියෙව නෙක්ඛම්මං නික්ඛන්තො, පුබ්බෙපි නික්ඛන්තොයෙවා’’ති ආහ. භික්ඛූ තස්සත්ථස්සාවිභාවත්ථං භගවන්තං යාචිංසු, භගවා භවන්තරෙන පටිච්ඡන්නං කාරණං පාකටං අකාසි.

අතීතෙ විදෙහරට්ඨෙ මිථිලායං මඝදෙවො නාම රාජා අහොසි ධම්මිකො ධම්මරාජා. සො චතුරාසීති වස්සසහස්සානි කුමාරකීළං කීළි, තථා ඔපරජ්ජං, තථා මහාරජ්ජං කත්වා දීඝමද්ධානං ඛෙපෙත්වා එකදිවසං කප්පකං ආමන්තෙසි ‘‘යදා මෙ, සම්ම කප්පක, සිරස්මිං පලිතානි පස්සෙය්යාසි, අථ මෙ ආරොචෙය්යාසී’’ති. කප්පකොපි දීඝමද්ධානං ඛෙපෙත්වා එකදිවසං ¶ රඤ්ඤො අඤ්ජනවණ්ණානං කෙසානං අන්තරෙ එකමෙව පලිතං දිස්වා ‘‘දෙව, එකං තෙ පලිතං දිස්සතී’’ති ආරොචෙසි. ‘‘තෙන හි මෙ, සම්ම, තං පලිතං උද්ධරිත්වා පාණිම්හි ඨපෙහී’’ති ච වුත්තෙ සුවණ්ණසණ්ඩාසෙන උද්ධරිත්වා රඤ්ඤො පාණිම්හි පතිට්ඨාපෙසි. තදා රඤ්ඤො චතුරාසීති වස්සසහස්සානි ආයු අවසිට්ඨං හොති. එවං සන්තෙපි පලිතං දිස්වාව මච්චුරාජානං ආගන්ත්වා සමීපෙ ඨිතං විය අත්තානං ආදිත්තපණ්ණසාලං පවිට්ඨං විය ච මඤ්ඤමානො සංවෙගං ආපජ්ජිත්වා ¶ ‘‘බාල මඝදෙව, යාව පලිතස්සුප්පාදාව ඉමෙ කිලෙසෙ ජහිතුං නාසක්ඛී’’ති චින්තෙසි.

තස්සෙවං ¶ පලිතපාතුභාවං ආවජ්ජෙන්තස්ස අන්තොඩාහො උප්පජ්ජි, සරීරා සෙදා මුච්චිංසු, සාටකා පීළෙත්වා අපනෙතබ්බාකාරප්පත්තා අහෙසුං. සො ‘‘අජ්ජෙව මයා නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතුං වට්ටතී’’ති කප්පකස්ස සතසහස්සුට්ඨානකං ගාමවරං දත්වා ජෙට්ඨපුත්තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත, මම සීසෙ පලිතං පාතුභූතං, මහල්ලකොම්හි ජාතො, භුත්තා ඛො පන මෙ මානුසකා කාමා, ඉදානි දිබ්බෙ කාමෙ පරියෙසිස්සාමි, නෙක්ඛම්මකාලො මය්හං, ත්වං ඉමං රජ්ජං පටිපජ්ජ, අහං පන පබ්බජිත්වා මඝදෙවඅම්බවනුය්යානෙ වසන්තො සමණධම්මං කරිස්සාමී’’ති ආහ. තං එවං පබ්බජිතුකාමං අමච්චා උපසඞ්කමිත්වා ‘‘දෙව, කිං තුම්හාකං පබ්බජ්ජාකාරණ’’න්ති පුච්ඡිංසු. රාජා පලිතං හත්ථෙන ගහෙත්වා අමච්චානං ඉමං ගාථමාහ –

‘‘උත්තමඞ්ගරුහා මය්හං, ඉමෙ ජාතා වයොහරා;

පාතුභූතා දෙවදූතා, පබ්බජ්ජාසමයො මමා’’ති.

තත්ථ උත්තමඞ්ගරුහාති කෙසා. කෙසා හි සබ්බෙසං හත්ථපාදාදීනං අඞ්ගානං උත්තමෙ සිරස්මිං රුහත්තා ‘‘උත්තමඞ්ගරුහා’’ති වුච්චන්ති. ඉමෙ ජාතා වයොහරාති පස්සථ, තාතා, පලිතපාතුභාවෙන තිණ්ණං වයානං හරණතො ¶ ඉමෙ ජාතා වයොහරා. පාතුභූතාති නිබ්බත්තා. දෙවදූතාති දෙවො වුච්චති මච්චු, තස්ස දූතාති දෙවදූතා. සිරස්මිඤ්හි පලිතෙසු පාතුභූතෙසු මච්චුරාජස්ස සන්තිකෙ ඨිතො විය හොති, තස්මා පලිතානි ‘‘මච්චුදෙවස්ස දූතා’’ති වුච්චන්ති. දෙවා විය දූතාතිපි දෙවදූතා. යථා හි අලඞ්කතපටියත්තාය දෙවතාය ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘අසුකදිවසෙ ත්වං මරිස්සසී’’ති වුත්තෙ තං තථෙව හොති, එවං සිරස්මිං පලිතෙසු පාතුභූතෙසු දෙවතාය බ්යාකරණසදිසමෙව හොති, තස්මා පලිතානි ‘‘දෙවසදිසා දූතා’’ති වුච්චන්ති. විසුද්ධිදෙවානං දූතාතිපි දෙවදූතා. සබ්බබොධිසත්තා හි ජිණ්ණබ්යාධිමතපබ්බජිතෙ දිස්වාව සංවෙගමාපජ්ජිත්වා නික්ඛම්ම පබ්බජන්ති. යථාහ –

‘‘ජිණ්ණඤ්ච දිස්වා දුඛිතඤ්ච බ්යාධිතං, මතඤ්ච දිස්වා ගතමායුසඞ්ඛයං;

කාසායවත්ථං පබ්බජිතඤ්ච දිස්වා, තස්මා අහං පබ්බජිතොම්හි රාජා’’ති. (ථෙරගා. 73 ථොකං විසදිසං);

ඉමිනා ¶ ¶ පරියායෙන පලිතානි විසුද්ධිදෙවානං දූතත්තා ‘‘දෙවදූතා’’ති වුච්චන්ති. පබ්බජ්ජාසමයො මමාති ගිහිභාවතො නික්ඛන්තට්ඨෙන ‘‘පබ්බජ්ජා’’ති ලද්ධනාමස්ස සමණලිඞ්ගගහණස්ස කාලො මය්හන්ති දස්සෙති.

සො එවං වත්වා තං දිවසමෙව රජ්ජං පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා තස්මිංයෙව මඝදෙවඅම්බවනෙ විහරන්තො චතුරාසීති වස්සසහස්සානි චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානෙ ඨිතො කාලං කත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා පුන තතො චුතො මිථිලායංයෙව නිමි නාම රාජා හුත්වා ඔසක්කමානං අත්තනො වංසං ඝටෙත්වා තත්ථෙව අම්බවනෙ පබ්බජිත්වා බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා පුන බ්රහ්මලොකූපගොව අහොසි.

සත්ථාපි ‘‘න, භික්ඛවෙ, තථාගතො ඉදානෙව මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො, පුබ්බෙපි නික්ඛන්තොයෙවා’’ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා දස්සෙත්වා චත්තාරි සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ කෙචි සොතාපන්නා අහෙසුං, කෙචි සකදාගාමිනො, කෙචි අනාගාමිනො. ඉති භගවා ඉමානි ද්වෙ වත්ථූනි කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා කප්පකො ආනන්දො අහොසි, පුත්තො රාහුලො, මඝදෙවරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

යඤ්ච ¶ අඤ්ඤෙ න රක්ඛන්තීති ඉදං සත්ථා අනුපියනගරං නිස්සාය අනුපියඅම්බවනෙ විහරන්තො සුඛවිහාරිං භද්දියත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. සුඛවිහාරී භද්දියත්ථෙරො ඡඛත්තියසමාගමෙ උපාලිසත්තමො පබ්බජිතො. තෙසු භද්දියත්ථෙරො ච, කිමිලත්ථෙරො ච, භගුත්ථෙරො ච, උපාලිත්ථෙරො ච අරහත්තං පත්තා, ආනන්දත්ථෙරො සොතාපන්නො ජාතො, අනුරුද්ධත්ථෙරො දිබ්බචක්ඛුකො, දෙවදත්තො ඣානලාභී ජාතො. ඡන්නං පන ඛත්තියානං වත්ථු යාව අනුපියනගරා ඛණ්ඩහාලජාතකෙ ආවිභවිස්සති. ආයස්මා පන භද්දියො රාජකාලෙ අත්තනො රක්ඛසංවිධානඤ්චෙව තාව බහූහි ¶ රක්ඛාහි රක්ඛියමානස්ස උපරිපාසාදවරතලෙ මහාසයනෙ සම්පරිවත්තමානස්සාපි අත්තනො භයුප්පත්තිඤ්ච ඉදානි අරහත්තං පත්වා අරඤ්ඤාදීසු යත්ථ කත්ථචි විහරන්තොපි අත්තනො විගතභයතඤ්ච සමනුස්සරන්තො ‘‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’’න්ති උදානං උදානෙසි. තං සුත්වා භික්ඛූ ‘‘ආයස්මා භද්දියො අඤ්ඤං බ්යාකරොතී’’ති භගවතො ආරොචෙසුං. භගවා ‘‘න, භික්ඛවෙ ¶ , භද්දියො ඉදානෙව සුඛවිහාරී, පුබ්බෙපි සුඛවිහාරීයෙවා’’ති ආහ. භික්ඛූ තස්සත්ථස්සාවිභාවත්ථාය භගවන්තං යාචිංසු. භගවා භවන්තරෙන පටිච්ඡන්නං කාරණං පාකටං අකාසි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරයමානෙ බොධිසත්තො උදිච්චබ්රාහ්මණමහාසාලො හුත්වා කාමෙසු ආදීනවං, නෙක්ඛම්මෙ චානිසංසං දිස්වා කාමෙ පහාය හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙසි, පරිවාරොපිස්ස මහා අහොසි පඤ්ච තාපසසතානි. සො වස්සකාලෙ හිමවන්තතො නික්ඛමිත්වා තාපසගණපරිවුතො ගාමනිගමාදීසු චාරිකං චරන්තො බාරාණසිං පත්වා රාජානං නිස්සාය රාජුය්යානෙ වාසං කප්පෙසි. තත්ථ වස්සිකෙ චත්තාරො මාසෙ වසිත්වා රාජානං ආපුච්ඡි. අථ නං රාජා ‘‘තුම්හෙ, භන්තෙ, මහල්ලකා, කිං වො හිමවන්තෙන, අන්තෙවාසිකෙ හිමවන්තං පෙසෙත්වා ¶ ඉධෙව වසථා’’ති යාචි. බොධිසත්තො ජෙට්ඨන්තෙවාසිකං පඤ්ච තාපසසතානි පටිච්ඡාපෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, ත්වං ඉමෙහි සද්ධිං හිමවන්තෙ වස, අහං පන ඉධෙව වසිස්සාමී’’ති තෙ උය්යොජෙත්වා සයං තත්ථෙව වාසං කප්පෙසි.

සො පනස්ස ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො රාජපබ්බජිතො මහන්තං රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා කසිණපරිකම්මං කත්වා අට්ඨසමාපත්තිලාභී අහොසි. සො තාපසෙහි සද්ධිං හිමවන්තෙ වසමානො එකදිවසං ආචරියං දට්ඨුකාමො හුත්වා තෙ තාපසෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘තුම්හෙ අනුක්කණ්ඨමානා ඉධෙව වසථ, අහං ආචරියං වන්දිත්වා ආගමිස්සාමී’’ති ආචරියස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා එකං කට්ඨත්ථරිකං අත්ථරිත්වා ආචරියස්ස සන්තිකෙයෙව නිපජ්ජි. තස්මිඤ්ච සමයෙ රාජා ‘‘තාපසං පස්සිස්සාමී’’ති උය්යානං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. අන්තෙවාසිකතාපසො රාජානං දිස්වා නෙව වුට්ඨාසි, නිපන්නොයෙව පන ‘‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’’න්ති උදානං උදානෙසි. රාජා ‘‘අයං තාපසො මං දිස්වාපි න උට්ඨිතො’’ති ¶ අනත්තමනො බොධිසත්තං ආහ – ‘‘භන්තෙ, අයං තාපසො යදිච්ඡකං භුත්තො භවිස්සති, උදානං උදානෙන්තො සුඛසෙය්යමෙව කප්පෙතී’’ති. මහාරාජ, අයං තාපසො පුබ්බෙ තුම්හාදිසො එකො රාජා අහොසි, ස්වායං ‘‘අහං පුබ්බෙ ගිහිකාලෙ රජ්ජසිරිං අනුභවන්තො ආවුධහත්ථෙහි බහූහි රක්ඛියමානොපි එවරූපං සුඛං නාම නාලත්ථ’’න්ති අත්තනො පබ්බජ්ජාසුඛං ඣානසුඛඤ්ච ආරබ්භ ඉමං උදානං උදානෙතීති. එවඤ්ච පන වත්වා බොධිසත්තො රඤ්ඤො ධම්මකථං කථෙතුං ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යඤ්ච අඤ්ඤෙ න රක්ඛන්ති, යො ච අඤ්ඤෙ න රක්ඛති;

ස වෙ රාජ සුඛං සෙති, කාමෙසු අනපෙක්ඛවා’’ති.

තත්ථ ¶ යඤ්ච අඤ්ඤෙ න රක්ඛන්තීති යං පුග්ගලං අඤ්ඤෙ බහූ පුග්ගලා න රක්ඛන්ති. යො ච අඤ්ඤෙ න රක්ඛතීති යො ච ‘‘එකකො අහං රජ්ජං කාරෙමී’’ති අඤ්ඤෙ බහූ ජනෙ න රක්ඛති. ස වෙ රාජ සුඛං සෙතීති මහාරාජ සො ¶ පුග්ගලො එකො අදුතියො පවිවිත්තො කායිකචෙතසිකසුඛසමඞ්ගී හුත්වා සුඛං සෙති. ඉදඤ්ච දෙසනාසීසමෙව. න කෙවලං පන සෙතියෙව, එවරූපො පන පුග්ගලො සුඛං ගච්ඡති තිට්ඨති නිසීදති සයතීති සබ්බිරියාපථෙසු සුඛප්පත්තොව හොති. කාමෙසු අනපෙක්ඛවාති වත්ථු කාමකිලෙසකාමෙසු අපෙක්ඛාරහිතො විගතච්ඡන්දරාගො නිත්තණ්හො එවරූපො පුග්ගලො සබ්බිරියාපථෙසු සුඛං විහරති මහාරාජාති.

රාජා ධම්මදෙසනං සුත්වා තුට්ඨමානසො වන්දිත්වා නිවෙසනමෙව ගතො, අන්තෙවාසිකොපි ආචරියං වන්දිත්වා හිමවන්තමෙව ගතො. බොධිසත්තො පන තත්ථෙව විහරන්තො අපරිහීනජ්ඣානො කාලං කත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා දස්සෙත්වා ද්වෙ වත්ථූනි කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අන්තෙවාසිකො භද්දියත්ථෙරො අහොසි, ගණසත්ථා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

අපණ්ණකං ¶ වණ්ණුපථං, සෙරිවං චූළසෙට්ඨි ච;

තණ්ඩුලං දෙවධම්මඤ්ච, කට්ඨවාහනගාමණි;

මඝදෙවං විහාරීති, පිණ්ඩිතා දස ජාතකාති.

හොති ¶ සීලවතං අත්ථොති ඉදං සත්ථා රාජගහං උපනිස්සාය වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. දෙවදත්තස්ස වත්ථු යාව අභිමාරප්පයොජනා ඛණ්ඩහාලජාතකෙ ආවිභවිස්සති, යාව ධනපාලකවිස්සජ්ජනා පන චූළහංසජාතකෙ ආවිභවිස්සති, යාව පථවිප්පවෙසනා ද්වාදසනිපාතෙ සමුද්දවාණිජජාතකෙ ආවිභවිස්සති.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ දෙවදත්තො පඤ්ච වත්ථූනි යාචිත්වා අලභන්තො සඞ්ඝං භින්දිත්වා පඤ්ච භික්ඛුසතානි ආදාය ගයාසීසෙ විහරති. අථ තෙසං භික්ඛූනං ඤාණං පරිපාකං අගමාසි. තං ඤත්වා සත්ථා ද්වෙ අග්ගසාවකෙ ආමන්තෙසි ‘‘සාරිපුත්තා, තුම්හාකං නිස්සිතකා පඤ්චසතා භික්ඛූ දෙවදත්තස්ස ලද්ධිං රොචෙත්වා තෙන සද්ධිං ගතා, ඉදානි පන තෙසං ඤාණං පරිපාකං ගතං, තුම්හෙ බහූහි භික්ඛූහි සද්ධිං තත්ථ ගන්ත්වා තෙසං ධම්මං දෙසෙත්වා තෙ භික්ඛූ මග්ගඵලෙහි පබොධෙත්වා ගහෙත්වා ආගච්ඡථා’’ති. තෙ තථෙව ගන්ත්වා තෙසං ධම්මං දෙසෙත්වා මග්ගඵලෙහි පබොධෙත්වා පුනදිවසෙ අරුණුග්ගමනවෙලාය ¶ තෙ භික්ඛූ ආදාය වෙළුවනමෙව ආගමංසු. ආගන්ත්වා ච පන සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස භගවන්තං වන්දිත්වා ඨිතකාලෙ භික්ඛූ ථෙරං පසංසිත්වා භගවන්තං ආහංසු – ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං ජෙට්ඨභාතිකො ධම්මසෙනාපති පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි පරිවුතො ආගච්ඡන්තො අතිවිය සොභති, දෙවදත්තො පන පරිහීනපරිවාරො ජාතො’’ති. න, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො ඉදානෙව ඤාතිසඞ්ඝපරිවුතො ආගච්ඡන්තො සොභති, පුබ්බෙපි සොභියෙව. දෙවදත්තොපි ¶ න ඉදානෙව ගණතො පරිහීනො, පුබ්බෙපි පරිහීනොයෙවාති. භික්ඛූ තස්සත්ථස්සාවිභාවත්ථාය භගවන්තං යාචිංසු, භගවා භවන්තරෙන පටිච්ඡන්නං කාරණං පාකටං අකාසි.

අතීතෙ මගධරට්ඨෙ රාජගහනගරෙ එකො මගධරාජා රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො මිගයොනියං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා වුද්ධිප්පත්තො මිගසහස්සපරිවාරො අරඤ්ඤෙ වසති. තස්ස ලක්ඛණො ච කාළො චාති ද්වෙ පුත්තා අහෙසුං. සො අත්තනො මහල්ලකකාලෙ ‘‘තාතා, අහං ඉදානි මහල්ලකො, තුම්හෙ ඉමං ගණං පරිහරථා’’ති පඤ්ච පඤ්ච මිගසතානි එකෙකං පුත්තං පටිච්ඡාපෙසි ¶ . තතො පට්ඨාය තෙ ද්වෙ ජනා මිගගණං පරිහරන්ති. මගධරට්ඨස්මිඤ්ච සස්සපාකසමයෙ කිට්ඨසම්බාධෙ අරඤ්ඤෙ මිගානං පරිපන්ථො හොති. මනුස්සා සස්සඛාදකානං මිගානං මාරණත්ථාය තත්ථ තත්ථ ඔපාතං ඛණන්ති, සූලානි රොපෙන්ති, පාසාණයන්තානි සජ්ජෙන්ති, කූටපාසාදයො පාසෙ ඔඩ්ඩෙන්ති, බහූ මිගා විනාසං ආපජ්ජන්ති. බොධිසත්තො කිට්ඨසම්බාධසමයං ඤත්වා ද්වෙ පුත්තෙ පක්කොසාපෙත්වා ආහ – ‘‘තාතා, අයං කිට්ඨසම්බාධසමයො, බහූ මිගා විනාසං පාපුණන්ති, මයං මහල්ලකා යෙන කෙනචි උපායෙන එකස්මිං ඨානෙ වීතිනාමෙස්සාම, තුම්හෙ තුම්හාකං මිගගණෙ ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ පබ්බතපාදං පවිසිත්වා සස්සානං උද්ධටකාලෙ ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති පිතු වචනං සුත්වා සපරිවාරා නික්ඛමිංසු. තෙසං පන ගමනමග්ගං මනුස්සා ජානන්ති ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ මිගා පබ්බතමාරොහන්ති, ඉමස්මිං කාලෙ ඔරොහන්තී’’ති. තෙ තත්ථ තත්ථ පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ ¶ නිලීනා බහූ මිගෙ විජ්ඣිත්වා මාරෙන්ති.

කාළමිගො අත්තනො දන්ධතාය ‘‘ඉමාය නාම වෙලාය ගන්තබ්බං, ඉමාය වෙලාය න ගන්තබ්බ’’න්ති අජානන්තො මිගගණං ආදාය පුබ්බණ්හෙපි සායන්හෙපි පදොසෙපි පච්චූසෙපි ගාමද්වාරෙන ගච්ඡති. මනුස්සා තත්ථ තත්ථ පකතියා ඨිතා ච නිලීනා ච බහූ මිගෙ විනාසං පාපෙන්ති. එවං සො අත්තනො දන්ධතාය බහූ මිගෙ විනාසං පාපෙත්වා අප්පකෙහෙව මිගෙහි අරඤ්ඤං පාවිසි. ලක්ඛණමිගො පන පණ්ඩිතො බ්යත්තො උපායකුසලො ‘‘ඉමාය වෙලාය ගන්තබ්බං, ඉමාය වෙලාය න ගන්තබ්බ’’න්ති ජානාති. සො ගාමද්වාරෙනපි න ගච්ඡති ¶ , දිවාපි න ගච්ඡති, පදොසෙපි න ගච්ඡති, පච්චූසෙපි න ගච්ඡති, මිගගණං ආදාය අඩ්ඪරත්තසමයෙයෙව ගච්ඡති. තස්මා එකම්පි මිගං අවිනාසෙත්වා අරඤ්ඤං පාවිසි. තෙ තත්ථ චත්තාරො මාසෙ වසිත්වා සස්සෙසු උද්ධටෙසු පබ්බතා ඔතරිංසු.

කාළො පච්චාගච්ඡන්තොපි පුරිමනයෙනෙව අවසෙසමිගෙ විනාසං පාපෙන්තො එකකොව ආගමි. ලක්ඛණො පන එකමිගම්පි අවිනාසෙත්වා පඤ්චහි මිගසතෙහි පරිවුතො මාතාපිතූනං සන්තිකං ආගමි. බොධිසත්තො ද්වෙපි පුත්තෙ ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා මිගගණෙන සද්ධිං මන්තෙන්තො ඉමං ගාථං සමුට්ඨාපෙසි –

‘‘හොති සීලවතං අත්ථො, පටිසන්ථාරවුත්තිනං;

ලක්ඛණං පස්ස ආයන්තං, ඤාතිසඞ්ඝපුරක්ඛතං;

අථ පස්සසිමං කාළං, සුවිහීනංව ඤාතිභී’’ති.

තත්ථ ¶ සීලවතන්ති සුඛසීලතාය සීලවන්තානං ආචාරසම්පන්නානං. අත්ථොති වුඩ්ඪි. පටිසන්ථාරවුත්තිනන්ති ධම්මපටිසන්ථාරො ච ආමිසපටිසන්ථාරො ච එතෙසං වුත්තීති පටිසන්ථාරවුත්තිනො, තෙසං පටිසන්ථාරවුත්තිනං. එත්ථ ච පාපනිවාරණඔවාදානුසාසනිවසෙන ධම්මපටිසන්ථාරො ච, ගොචරලාභාපනගිලානුපට්ඨානධම්මිකරක්ඛාවසෙන ආමිසපටිසන්ථාරො ච වෙදිතබ්බො. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමෙසු ද්වීසු පටිසන්ථාරෙසු ඨිතානං ආචාරසම්පන්නානං පණ්ඩිතානං වුඩ්ඪි නාම හොතීති. ඉදානි තං වුඩ්ඪිං දස්සෙතුං පුත්තමාතරං ආලපන්තො විය ‘‘ලක්ඛණං පස්සා’’තිආදිමාහ. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – ආචාරපටිසන්ථාරසම්පන්නං අත්තනො පුත්තං ¶ එකමිගම්පි අවිනාසෙත්වා ඤාතිසඞ්ඝෙන පුරක්ඛතං පරිවාරිතං ආගච්ඡන්තං පස්ස. තාය පන ආචාරපටිසන්ථාරසම්පදාය විහීනං දන්ධපඤ්ඤං අථ පස්සසිමං කාළං එකම්පි ඤාතිං අනවසෙසෙත්වා සුවිහීනමෙව ඤාතීහි එකකං ආගච්ඡන්තන්ති. එවං පුත්තං අභිනන්දිත්වා පන බොධිසත්තො යාවතායුකං ඨත්වා යථාකම්මං ගතො.

සත්ථාපි ‘‘න, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො ඉදානෙව ඤාතිසඞ්ඝපරිවාරිතො සොභති, පුබ්බෙපි සොභතියෙව. න ච දෙවදත්තො එතරහියෙව ගණම්හා පරිහීනො, පුබ්බෙපි පරිහීනොයෙවා’’ති ඉමං ධම්මදෙසනං දස්සෙත්වා ද්වෙ වත්ථූනි කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ¶ කාළො දෙවදත්තො අහොසි, පරිසාපිස්ස දෙවදත්තපරිසාව, ලක්ඛණො සාරිපුත්තො, පරිසා පනස්ස බුද්ධපරිසා, මාතා රාහුලමාතා, පිතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

නිග්රොධමෙව සෙවෙය්යාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කුමාරකස්සපත්ථෙරස්ස මාතරං ආරබ්භ කථෙසි. සා කිර රාජගහනගරෙ මහාවිභවස්ස සෙට්ඨිනො ධීතා අහොසි උස්සන්නකුසලමූලා පරිමද්දිතසඞ්ඛාරා පච්ඡිමභවිකා, අන්තොඝටෙ පදීපො විය තස්සා හදයෙ අරහත්තූපනිස්සයො ජලති. සා අත්තානං ජානනකාලතො පට්ඨාය ගෙහෙ අනභිරතා පබ්බජිතුකාමා හුත්වා මාතාපිතරො ආහ – ‘‘අම්මතාතා, මය්හං ඝරාවාසෙ චිත්තං නාභිරමති, අහං නිය්යානිකෙ බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිතුකාමා, පබ්බාජෙථ ම’’න්ති. අම්ම, කිං වදෙසි, ඉදං කුලං බහුවිභවං, ත්වඤ්ච අම්හාකං එකධීතා, න ලබ්භා තයා පබ්බජිතුන්ති. සා පුනප්පුනං යාචිත්වාපි මාතාපිතූනං සන්තිකා පබ්බජ්ජං අලභමානා චින්තෙසි ‘‘හොතු, පතිකුලං ගතා සාමිකං ආරාධෙත්වා ¶ පබ්බජිස්සාමී’’ති. සා වයප්පත්තා පතිකුලං ගන්ත්වා පතිදෙවතා හුත්වා සීලවතී කල්යාණධම්මා අගාරං අජ්ඣාවසි.

අථස්සා සංවාසමන්වාය කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨහි. සා ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං න අඤ්ඤාසි. අථ තස්මිං නගරෙ නක්ඛත්තං ඝොසයිංසු, සකලනගරවාසිනො ¶ නක්ඛත්තං කීළිංසු, නගරං දෙවනගරං විය අලඞ්කතපටියත්තං අහොසි. සා පන තාව උළාරායපි නක්ඛත්තකීළාය වත්තමානාය අත්තනො සරීරං න විලිම්පති නාලඞ්කරොති, පකතිවෙසෙනෙව විචරති.

අථ නං සාමිකො ආහ – ‘‘භද්දෙ, සකලනගරං නක්ඛත්තනිස්සිතං, ත්වං පන සරීරං නප්පටිජග්ගසී’’ති. අය්යපුත්ත, ද්වත්තිංසාය මෙ කුණපෙහි පූරිතං සරීරං, කිං ඉමිනා අලඞ්කතෙන, අයඤ්හි කායො නෙව දෙවනිම්මිතො, න බ්රහ්මනිම්මිතො, න සුවණ්ණමයො, න මණිමයො, න හරිචන්දනමයො, න පුණ්ඩරීකකුමුදුප්පලගබ්භසම්භූතො ¶ , න අමතොසධපූරිතො, අථ ඛො කුණපෙ ජාතො, මාතාපෙත්තිකසම්භවො, අනිච්චුච්ඡාදනපරිමද්දනභෙදනවිද්ධංසනධම්මො, කටසිවඩ්ඪනො, තණ්හූපාදින්නො, සොකානං නිදානං, පරිදෙවානං වත්ථු, සබ්බරොගානං ආලයො, කම්මකරණානං පටිග්ගහො, අන්තොපූති, බහි නිච්චපග්ඝරණො, කිමිකුලානං ආවාසො, සිවථිකපයාතො, මරණපරියොසානො, සබ්බලොකස්ස චක්ඛුපථෙ වත්තමානොපි –

‘‘අට්ඨිනහාරුසංයුත්තො, තචමංසාවලෙපනො;

ඡවියා කායො පටිච්ඡන්නො, යථාභූතං න දිස්සති.

‘‘අන්තපූරො උදරපූරො, යකනපෙළස්ස වත්ථිනො;

හදයස්ස පප්ඵාසස්ස, වක්කස්ස පිහකස්ස ච.

‘‘සිඞ්ඝාණිකාය ඛෙළස්ස, සෙදස්ස ච මෙදස්ස ච;

ලොහිතස්ස ලසිකාය, පිත්තස්ස ච වසාය ච.

‘‘අථස්ස නවහි සොතෙහි, අසුචී සවති සබ්බදා;

අක්ඛිම්හා අක්ඛිගූථකො, කණ්ණම්හා කණ්ණගූථකො.

‘‘සිඞ්ඝාණිකා ¶ ච නාසතො, මුඛෙන වමතෙකදා;

පිත්තං සෙම්හඤ්ච වමති, කායම්හා සෙදජල්ලිකා.

‘‘අථස්ස සුසිරං සීසං, මත්ථලුඞ්ගස්ස පූරිතං;

සුභතො නං මඤ්ඤති බාලො, අවිජ්ජාය පුරක්ඛතො. (සු. නි. 196-201);

‘‘අනන්තාදීනවො කායො, විසරුක්ඛසමූපමො;

ආවාසො සබ්බරොගානං, පුඤ්ජො දුක්ඛස්ස කෙවලො. (අප. ථෙර 2.54.55);

‘‘සචෙ ඉමස්ස කායස්ස, අන්තො බාහිරකො සියා;

දණ්ඩං නූන ගහෙත්වාන, කාකෙ සොණෙ ච වාරයෙ.

‘‘දුග්ගන්ධො අසුචි කායො, කුණපො උක්කරූපමො;

නින්දිතො චක්ඛුභූතෙහි, කායො බාලාභිනන්දිතො.

‘‘අල්ලචම්මපටිච්ඡන්නො, නවද්වාරො මහාවණො;

සමන්තතො පග්ඝරති, අසුචී පූතිගන්ධියො’’ති. (විසුද්ධි. 1.122);

අය්යපුත්ත ¶ ¶ , ඉමං කායං අලඞ්කරිත්වා කිං කරිස්සාමි? නනු ඉමස්ස අලඞ්කතකරණං ගූථපුණ්ණඝටස්ස බහි චිත්තකම්මකරණං විය හොතීති? සෙට්ඨිපුත්තො තස්සා වචනං සුත්වා ආහ ‘‘භද්දෙ, ත්වං ඉමස්ස සරීරස්ස ඉමෙ දොසෙ පස්සමානා කස්මා න පබ්බජසී’’ති? ‘‘අය්යපුත්ත, අහං පබ්බජ්ජං ලභමානා අජ්ජෙව පබ්බජෙය්ය’’න්ති. සෙට්ඨිපුත්තො ‘‘සාධු, අහං තං පබ්බාජෙස්සාමී’’ති වත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා මහාසක්කාරං කත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන භික්ඛුනුපස්සයං නෙත්වා තං පබ්බාජෙන්තො දෙවදත්තපක්ඛියානං භික්ඛුනීනං සන්තිකෙ පබ්බාජෙසි. සා පබ්බජ්ජං ලභිත්වා පරිපුණ්ණසඞ්කප්පා අත්තමනා අහොසි.

අථස්සා ගබ්භෙ පරිපාකං ගච්ඡන්තෙ ඉන්ද්රියානං අඤ්ඤථත්තං හත්ථපාදපිට්ඨීනං බහලත්තං උදරපටලස්ස ච මහන්තතං දිස්වා භික්ඛුනියො තං පුච්ඡිංසු ‘‘අය්යෙ, ත්වං ගබ්භිනී විය පඤ්ඤායසි, කිං එත’’න්ති? අය්යෙ, ‘‘ඉදං නාම කාරණ’’න්ති න ජානාමි, සීලං පන මෙ පරිපුණ්ණන්ති ¶ . අථ නං තා භික්ඛුනියො දෙවදත්තස්ස සන්තිකං නෙත්වා දෙවදත්තං පුච්ඡිංසු ‘‘අය්ය, අයං කුලධීතා කිච්ඡෙන සාමිකං ආරාධෙත්වා පබ්බජ්ජං ලභි, ඉදානි පනස්සා ගබ්භො පඤ්ඤායති, මයං ඉමස්ස ගබ්භස්ස ගිහිකාලෙ වා පබ්බජිතකාලෙ වා ලද්ධභාවං න ජානාම, කිංදානි කරොමා’’ති? දෙවදත්තො අත්තනො අබුද්ධභාවෙන ච ඛන්තිමෙත්තානුද්දයානඤ්ච නත්ථිතාය එවං චින්තෙසි ‘‘දෙවදත්තපක්ඛිකා භික්ඛුනී කුච්ඡිනා ගබ්භං පරිහරති, දෙවදත්තො ච තං අජ්ඣුපෙක්ඛතියෙවාති මය්හං ගරහා උප්පජ්ජිස්සති, මයා ඉමං උප්පබ්බාජෙතුං වට්ටතී’’ති. සො අවීමංසිත්වාව සෙලගුළං පවට්ටයමානො විය පක්ඛන්දිත්වා ‘‘ගච්ඡථ, ඉමං උප්පබ්බාජෙථා’’ති ආහ. තා තස්ස වචනං සුත්වා උට්ඨාය වන්දිත්වා උපස්සයං ගතා.

අථ සා දහරා තා භික්ඛුනියො ආහ – ‘‘අය්යෙ, න දෙවදත්තත්ථෙරො බුද්ධො, නාපි මය්හං තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජ්ජා, ලොකෙ පන අග්ගපුග්ගලස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සන්තිකෙ මය්හං පබ්බජ්ජා, සා ච පන මෙ දුක්ඛෙන ලද්ධා, මා නං අන්තරධාපෙථ, එථ මං ගහෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ජෙතවනං ගච්ඡථා’’ති. තා තං ආදාය රාජගහා පඤ්චචත්තාලීසයොජනිකං මග්ගං අතික්කම්ම අනුපුබ්බෙන ජෙතවනං පත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා තමත්ථං ආරොචෙසුං. සත්ථා චින්තෙසි – ‘‘කිඤ්චාපි ගිහිකාලෙ එතිස්සා ගබ්භො පතිට්ඨිතො, එවං සන්තෙපි ‘සමණො ගොතමො දෙවදත්තෙන ¶ ජහිතං ආදාය චරතී’ති තිත්ථියානං ඔකාසො භවිස්සති. තස්මා ඉමං කථං පච්ඡින්දිතුං සරාජිකාය පරිසාය ¶ මජ්ඣෙ ඉමං අධිකරණං විනිච්ඡිතුං වට්ටතී’’ති. පුනදිවසෙ රාජානං පසෙනදිකොසලං මහාඅනාථපිණ්ඩිකං චූළඅනාථපිණ්ඩිකං විසාඛං මහාඋපාසිකං අඤ්ඤානි ච අභිඤ්ඤාතානි මහාකුලානි පක්කොසාපෙත්වා සායන්හසමයෙ චතූසු පරිසාසු සන්නිපතිතාසු උපාලිත්ථෙරං ආමන්තෙසි ‘‘ගච්ඡ, ත්වං චතුපරිසමජ්ඣෙ ඉමිස්සා දහරභික්ඛුනියා කම්මං සොධෙහී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ථෙරො පරිසමජ්ඣං ගන්ත්වා අත්තනො පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදිත්වා රඤ්ඤො පුරතො විසාඛං උපාසිකං පක්කොසාපෙත්වා ඉමං අධිකරණං පටිච්ඡාපෙසි ‘‘ගච්ඡ විසාඛෙ, ‘අයං දහරා අසුකමාසෙ අසුකදිවසෙ පබ්බජිතා’ති තථතො ඤත්වා ඉමස්ස ගබ්භස්ස පුරෙ වා පච්ඡා වා ලද්ධභාවං ජානාහී’’ති. උපාසිකා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා සාණිං පරික්ඛිපාපෙත්වා අන්තොසාණියං දහරභික්ඛුනියා හත්ථපාදනාභිඋදරපරියොසානාදීනි ඔලොකෙත්වා මාසදිවසෙ සමානෙත්වා ගිහිභාවෙ ගබ්භස්ස ලද්ධභාවං තථතො ඤත්වා ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙසි. ථෙරො චතුපරිසමජ්ඣෙ තං භික්ඛුනිං සුද්ධං අකාසි. සා සුද්ධා හුත්වා භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච සත්ථාරඤ්ච වන්දිත්වා භික්ඛුනීහි සද්ධිං උපස්සයමෙව ගතා. සා ගබ්භපරිපාකමන්වාය පදුමුත්තරපාදමූලෙ පත්ථිතපත්ථනං මහානුභාවං පුත්තං විජායි.

අථෙකදිවසං ¶ රාජා භික්ඛුනුපස්සයසමීපෙන ගච්ඡන්තො දාරකසද්දං සුත්වා අමච්චෙ පුච්ඡි. අමච්චා තං කාරණං ඤත්වා ‘‘දෙව, දහරභික්ඛුනී පුත්තං විජාතා, තස්සෙසො සද්දො’’ති ආහංසු. ‘‘භික්ඛුනීනං, භණෙ, දාරකපටිජග්ගනං නාම පලිබොධො, මයං නං පටිජග්ගිස්සාමා’’ති රාජා තං දාරකං නාටකිත්ථීනං දාපෙත්වා කුමාරපරිහාරෙන වඩ්ඪාපෙසි. නාමග්ගහණදිවසෙ චස්ස ‘‘කස්සපො’’ති නාමං අකංසු. අථ නං කුමාරපරිහාරෙන වඩ්ඪිතත්තා ‘‘කුමාරකස්සපො’’ති සඤ්ජානිංසු. සො සත්තවස්සිකකාලෙ සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා පරිපුණ්ණවස්සො උපසම්පදං ලභිත්වා ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ ධම්මකථිකෙසු චිත්රකථී අහොසි. අථ නං සත්ථා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං චිත්තකථිකානං යදිදං කුමාරකස්සපො’’ති (අ. නි. 1.209, 217) එතදග්ගෙ ඨපෙසි. සො පච්ඡා වම්මිකසුත්තෙ (ම. නි. 1.249 ආදයො) අරහත්තං පාපුණි. මාතාපිස්ස භික්ඛුනී විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අග්ගඵලං පත්තා. කුමාරකස්සපත්ථෙරො බුද්ධසාසනෙ ගගනමජ්ඣෙ ¶ පුණ්ණචන්දො විය පාකටො ජාතො.

අථෙකදිවසං ¶ තථාගතො පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො භික්ඛූනං ඔවාදං දත්වා ගන්ධකුටිං පාවිසි. භික්ඛූ ඔවාදං ගහෙත්වා අත්තනො අත්තනො රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු දිවසභාගං ඛෙපෙත්වා සායන්හසමයෙ ධම්මසභායං සන්නිපතිත්වා ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තෙන අත්තනො අබුද්ධභාවෙන චෙව ඛන්තිමෙත්තාදීනඤ්ච අභාවෙන කුමාරකස්සපත්ථෙරො ච ථෙරී ච උභො නාසිතා, සම්මාසම්බුද්ධො පන අත්තනො ධම්මරාජතාය චෙව ඛන්තිමෙත්තානුද්දයසම්පත්තියා ච උභින්නම්පි තෙසං පච්චයො ජාතො’’ති බුද්ධගුණෙ වණ්ණයමානා නිසීදිංසු. සත්ථා බුද්ධලීලාය ධම්මසභං ආගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡි. ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකමෙව ගුණකථායා’’ති සබ්බං ආරොචයිංසු. න, භික්ඛවෙ, තථාගතො ඉදානෙව ඉමෙසං උභින්නං පච්චයො ච පතිට්ඨා ච ජාතො, පුබ්බෙපි අහොසියෙවාති. භික්ඛූ තස්සත්ථස්සාවිභාවත්ථාය භගවන්තං යාචිංසු. භගවා භවන්තරෙන පටිච්ඡන්නං කාරණං පාකටං අකාසි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරයමානෙ බොධිසත්තො මිගයොනියං පටිසන්ධිං ගණ්හි. සො මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තො සුවණ්ණවණ්ණො අහොසි, අක්ඛීනි පනස්ස මණිගුළසදිසානි අහෙසුං, සිඞ්ගානි රජතවණ්ණානි, මුඛං රත්තකම්බලපුඤ්ජවණ්ණං, හත්ථපාදපරියන්තා ලාඛාරසපරිකම්මකතා විය, වාලධි චමරස්ස විය අහොසි, සරීරං පනස්ස මහන්තං අස්සපොතකප්පමාණං අහොසි. සො පඤ්චසතමිගපරිවාරො අරඤ්ඤෙ වාසං කප්පෙසි නාමෙන නිග්රොධමිගරාජා ¶ නාම. අවිදූරෙ පනස්ස අඤ්ඤොපි පඤ්චසතමිගපරිවාරො සාඛමිගො නාම වසති, සොපි සුවණ්ණවණ්ණොව අහොසි.

තෙන සමයෙන බාරාණසිරාජා මිගවධප්පසුතො හොති, විනා මංසෙන න භුඤ්ජති, මනුස්සානං කම්මච්ඡෙදං කත්වා සබ්බෙ නෙගමජානපදෙ සන්නිපාතෙත්වා දෙවසිකං මිගවං ගච්ඡති. මනුස්සා චින්තෙසුං – ‘‘අයං රාජා අම්හාකං කම්මච්ඡෙදං කරොති, යංනූන මයං උය්යානෙ ¶ මිගානං නිවාපං වපිත්වා පානීයං සම්පාදෙත්වා බහූ මිගෙ උය්යානං පවෙසෙත්වා ද්වාරං බන්ධිත්වා රඤ්ඤො නිය්යාදෙය්යාමා’’ති. තෙ සබ්බෙ උය්යානෙ මිගානං නිවාපතිණානි රොපෙත්වා උදකං සම්පාදෙත්වා ද්වාරං යොජෙත්වා වාගුරානි ආදාය මුග්ගරාදිනානාවුධහත්ථා ¶ අරඤ්ඤං පවිසිත්වා මිගෙ පරියෙසමානා ‘‘මජ්ඣෙ ඨිතෙ මිගෙ ගණ්හිස්සාමා’’ති යොජනමත්තං ඨානං පරික්ඛිපිත්වා සඞ්ඛිපමානා නිග්රොධමිගසාඛමිගානං වසනට්ඨානං මජ්ඣෙ කත්වා පරික්ඛිපිංසු. අථ නං මිගගණං දිස්වා රුක්ඛගුම්බාදයො ච භූමිඤ්ච මුග්ගරෙහි පහරන්තා මිගගණං ගහනට්ඨානතො නීහරිත්වා අසිසත්තිධනුආදීනි ආවුධානි උග්ගිරිත්වා මහානාදං නදන්තා තං මිගගණං උය්යානං පවෙසෙත්වා ද්වාරං පිධාය රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘දෙව, නිබද්ධං මිගවං ගච්ඡන්තා අම්හාකං කම්මං නාසෙථ, අම්හෙහි අරඤ්ඤතො මිගෙ ආනෙත්වා තුම්හාකං උය්යානං පූරිතං, ඉතො පට්ඨාය තෙසං මංසානි ඛාදථා’’ති රාජානං ආපුච්ඡිත්වා පක්කමිංසු.

රාජා තෙසං වචනං සුත්වා උය්යානං ගන්ත්වා මිගෙ ඔලොකෙන්තො ද්වෙ සුවණ්ණමිගෙ දිස්වා තෙසං අභයං අදාසි. තතො පට්ඨාය පන කදාචි සයං ගන්ත්වා එකං මිගං විජ්ඣිත්වා ආනෙති, කදාචිස්ස භත්තකාරකො ගන්ත්වා විජ්ඣිත්වා ආහරති. මිගා ධනුං දිස්වාව මරණභයෙන තජ්ජිතා පලායන්ති, ද්වෙ තයො පහාරෙ ලභිත්වා කිලමන්තිපි, ගිලානාපි හොන්ති, මරණම්පි පාපුණන්ති. මිගගණො තං පවත්තිං බොධිසත්තස්ස ආරොචෙසි. සො සාඛං පක්කොසාපෙත්වා ආහ – ‘‘සම්ම, බහූ මිගා නස්සන්ති, එකංසෙන මරිතබ්බෙ සති ඉතො පට්ඨාය මා කණ්ඩෙන මිගෙ විජ්ඣන්තු, ධම්මගණ්ඩිකට්ඨානෙ මිගානං වාරො හොතු. එකදිවසං මම පරිසාය වාරො පාපුණාතු, එකදිවසං තව පරිසාය, වාරප්පත්තො මිගො ගන්ත්වා ධම්මගණ්ඩිකාය ගීවං ඨපෙත්වා නිපජ්ජතු, එවං සන්තෙ මිගා කිලන්තා න භවිස්සන්තී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. තතො පට්ඨාය වාරප්පත්තොව මිගො ගන්ත්වා ධම්මගණ්ඩිකාය ¶ ගීවං ඨපෙත්වා නිපජ්ජති, භත්තකාරකො ආගන්ත්වා තත්ථ නිපන්නකමෙව ගහෙත්වා ගච්ඡති.

අථෙකදිවසං ¶ සාඛමිගස්ස පරිසාය එකිස්සා ගබ්භිනිමිගියා වාරො පාපුණි. සා සාඛං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘සාමි, අහං ගබ්භිනී, පුත්තං විජායිත්වා ද්වෙ ජනා වාරං ගමිස්සාම, මය්හං වාරං අතික්කාමෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘න සක්කා තව වාරං අඤ්ඤෙසං පාපෙතුං, ත්වමෙව තුය්හං වාරං ජානිස්සසි, ගච්ඡාහී’’ති ආහ. සා තස්ස සන්තිකා අනුග්ගහං අලභමානා බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා තමත්ථං ආරොචෙසි. සො තස්සා වචනං සුත්වා ‘‘හොතු ගච්ඡ ත්වං, අහං තෙ වාරං අතික්කාමෙස්සාමී’’ති සයං ¶ ගන්ත්වා ධම්මගණ්ඩිකාය සීසං කත්වා නිපජ්ජි. භත්තකාරකො තං දිස්වා ‘‘ලද්ධාභයො මිගරාජා ධම්මගණ්ඩිකාය නිපන්නො, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති වෙගෙන ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි.

රාජා තාවදෙව රථං ආරුය්හ මහන්තෙන පරිවාරෙන ආගන්ත්වා බොධිසත්තං දිස්වා ආහ ‘‘සම්ම මිගරාජ, නනු මයා තුය්හං අභයං දින්නං, කස්මා ත්වං ඉධ නිපන්නො’’ති. මහාරාජ, ගබ්භිනී මිගී ආගන්ත්වා ‘‘මම වාරං අඤ්ඤස්ස පාපෙහී’’ති ආහ, න සක්කා ඛො පන මයා එකස්ස මරණදුක්ඛං අඤ්ඤස්ස උපරි නික්ඛිපිතුං, ස්වාහං අත්තනො ජීවිතං තස්සා දත්වා තස්සා සන්තකං මරණං ගහෙත්වා ඉධ නිපන්නො, මා අඤ්ඤං කිඤ්චි ආසඞ්කිත්ථ, මහාරාජාති. රාජා ආහ – ‘‘සාමි, සුවණ්ණවණ්ණමිගරාජ, මයා න තාදිසො ඛන්තිමෙත්තානුද්දයසම්පන්නො මනුස්සෙසුපි දිට්ඨපුබ්බො, තෙන තෙ පසන්නොස්මි, උට්ඨෙහි, තුය්හඤ්ච තස්සා ච අභයං දම්මී’’ති. ‘‘ද්වීහි අභයෙ ලද්ධෙ අවසෙසා කිං කරිස්සන්ති, නරින්දා’’ති? ‘‘අවසෙසානම්පි අභයං දම්මි, සාමී’’ති. ‘‘මහාරාජ, එවම්පි උය්යානෙයෙව මිගා අභයං ලභිස්සන්ති, සෙසා කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘එතෙසම්පි අභයං දම්මි, සාමී’’ති. ‘‘මහාරාජ, මිගා තාව අභයං ලභන්තු, සෙසා චතුප්පදා කිං කරිස්සන්තී’’ති ¶ ? ‘‘එතෙසම්පි අභයං දම්මි, සාමී’’ති. ‘‘මහාරාජ, චතුප්පදා තාව අභයං ලභන්තු, දිජගණා කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘එතෙසම්පි අභයං දම්මි, සාමී’’ති. ‘‘මහාරාජ, දිජගණා තාව අභයං ලභන්තු, උදකෙ වසන්තා මච්ඡා කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘එතෙසම්පි අභයං දම්මි, සාමී’’ති. එවං මහාසත්තො රාජානං සබ්බසත්තානං අභයං යාචිත්වා උට්ඨාය රාජානං පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා ‘‘ධම්මං චර, මහාරාජ, මාතාපිතූසු පුත්තධීතාසු බ්රාහ්මණගහපතිකෙසු නෙගමජානපදෙසු ධම්මං චරන්තො සමං චරන්තො කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං ගමිස්සසී’’ති රඤ්ඤො බුද්ධලීලාය ධම්මං දෙසෙත්වා කතිපාහං උය්යානෙ වසිත්වා රඤ්ඤො ඔවාදං දත්වා මිගගණපරිවුතො අරඤ්ඤං පාවිසි. සාපි ඛො මිගධෙනු පුප්ඵකණ්ණිකසදිසං පුත්තං විජායි. සො කීළමානො සාඛමිගස්ස සන්තිකං ගච්ඡති. අථ නං මාතා තස්ස සන්තිකං ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘පුත්ත, ඉතො පට්ඨාය මා එතස්ස සන්තිකං ගච්ඡ, නිග්රොධස්සෙව සන්තිකං ගච්ඡෙය්යාසී’’ති ඔවදන්තී ඉමං ගාථමාහ –

‘‘නිග්රොධමෙව ¶ ¶ සෙවෙය්ය, න සාඛමුපසංවසෙ;

නිග්රොධස්මිං මතං සෙය්යො, යඤ්චෙ සාඛස්මි ජීවිත’’න්ති.

තත්ථ නිග්රොධමෙව සෙවෙය්යාති තාත ත්වං වා අඤ්ඤො වා අත්තනො හිතකාමො නිග්රොධමෙව සෙවෙය්ය භජෙය්ය උපසඞ්කමෙය්ය, න සාඛමුපසංවසෙති සාඛමිගං පන න උපසංවසෙ උපගම්ම න සංවසෙය්ය, එතං නිස්සාය ජීවිකං න කප්පෙය්ය. නිග්රොධස්මිං මතං සෙය්යොති නිග්රොධරඤ්ඤො පාදමූලෙ මරණම්පි සෙය්යො වරං උත්තමං. යඤ්චෙ සාඛස්මි ජීවිතන්ති යං පන සාඛස්ස සන්තිකෙ ජීවිතං, තං නෙව සෙය්යො න වරං න උත්තමන්ති අත්ථො.

තතො පට්ඨාය ච පන අභයලද්ධකා මිගා මනුස්සානං සස්සානි ඛාදන්ති, මනුස්සා ‘‘ලද්ධාභයා ඉමෙ මිගා’’ති මිගෙ පහරිතුං වා පලාපෙතුං වා න විසහන්ති, තෙ රාජඞ්ගණෙ සන්නිපතිත්වා රඤ්ඤො තමත්ථං ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘මයා පසන්නෙන නිග්රොධමිගරාජස්ස ¶ වරො දින්නො, අහං රජ්ජං ජහෙය්යං, න ච තං පටිඤ්ඤං භින්දාමි, ගච්ඡථ න කොචි මම විජිතෙ මිගෙ පහරිතුං ලභතී’’ති ආහ. නිග්රොධමිගො තං පවත්තිං සුත්වා මිගගණං සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය පරෙසං සස්සං ඛාදිතුං න ලභිස්සථා’’ති මිගෙ ඔවදිත්වා මනුස්සානං ආරොචාපෙසි ‘‘ඉතො පට්ඨාය සස්සකාරකා මනුස්සා සස්සරක්ඛණත්ථං වතිං මා කරොන්තු, ඛෙත්තං පන ආවිජ්ඣිත්වා පණ්ණසඤ්ඤං බන්ධන්තූ’’ති. තතො පට්ඨාය කිර ඛෙත්තෙසු පණ්ණබන්ධනසඤ්ඤා උදපාදි. තතො පට්ඨාය පණ්ණසඤ්ඤං අතික්කමනමිගො නාම නත්ථි. අයං කිර නෙසං බොධිසත්තතො ලද්ධඔවාදො. එවං මිගගණං ඔවදිත්වා බොධිසත්තො යාවතායුකං ඨත්වා සද්ධිං මිගෙහි යථාකම්මං ගතො, රාජාපි බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා පුඤ්ඤානි කත්වා යථාකම්මං ගතො.

සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙවාහං ථෙරියා ච කුමාරකස්සපස්ස ච අවස්සයො, පුබ්බෙපි අවස්සයො එවා’’ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා චතුසච්චධම්මදෙසනං විනිවට්ටෙත්වා ද්වෙ වත්ථූනි කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා සාඛමිගො දෙවදත්තො අහොසි, පරිසාපිස්ස දෙවදත්තපරිසාව, මිගධෙනු ථෙරී අහොසි, පුත්තො කුමාරකස්සපො, රාජා ආනන්දො, නිග්රොධමිගරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

නිග්රොධමිගජාතකවණ්ණනා දුතියා.

ධිරත්ථු ¶ ¶ කණ්ඩිනං සල්ලන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණදුතියිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. තං අට්ඨකනිපාතෙ ඉන්ද්රියජාතකෙ ආවිභවිස්සති. භගවා පන තං භික්ඛුං එතදවොච ‘‘භික්ඛු, පුබ්බෙපි ත්වං එතං මාතුගාමං නිස්සාය ජීවිතක්ඛයං පත්වා වීතච්චිතෙසු අඞ්ගාරෙසු පක්කො’’ති. භික්ඛූ තස්සත්ථස්සාවිභාවත්ථාය භගවන්තං යාචිංසු, භගවා භවන්තරෙන පටිච්ඡන්නකාරණං පාකටං අකාසි. ඉතො පරං පන භික්ඛූනං යාචනං ¶ භවන්තරපටිච්ඡන්නතඤ්ච අවත්වා ‘‘අතීතං ආහරී’’ති එත්තකමෙව වක්ඛාම, එත්තකෙ වුත්තෙපි යාචනඤ්ච වලාහකගබ්භතො චන්දනීහරණූපමාය භවන්තරපටිච්ඡන්නකාරණභාවො චාති සබ්බමෙතං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව යොජෙත්වා වෙදිතබ්බං.

අතීතෙ මගධරට්ඨෙ රාජගහෙ මගධරාජා රජ්ජං කාරෙසි. මගධවාසිකානං සස්සසමයෙ මිගානං මහාපරිපන්ථො හොති. තෙ අරඤ්ඤෙ පබ්බතපාදං පවිසන්ති. තත්ථ එකො අරඤ්ඤවාසී පබ්බතෙය්යමිගො එකාය ගාමන්තවාසිනියා මිගපොතිකාය සද්ධිං සන්ථවං කත්වා තෙසං මිගානං පබ්බතපාදතො ඔරුය්හ පුන ගාමන්තං ඔතරණකාලෙ මිගපොතිකාය පටිබද්ධචිත්තත්තා තෙහි සද්ධිංයෙව ඔතරි. අථ නං සා ආහ – ‘‘ත්වං ඛොසි, අය්ය, පබ්බතෙය්යො බාලමිගො, ගාමන්තො ච නාම සාසඞ්කො සප්පටිභයො, මා අම්හෙහි සද්ධිං ඔතරී’’ති. සො තස්සා පටිබද්ධචිත්තත්තා අනිවත්තිත්වා සද්ධිංයෙව අගමාසි. මගධවාසිනො ‘‘ඉදානි මිගානං පබ්බතපාදා ඔතරණකාලො’’ති ඤත්වා මග්ගෙ පටිච්ඡන්නකොට්ඨකෙසු තිට්ඨන්ති. තෙසම්පි ද්වින්නං ආගමනමග්ගෙ එකො ලුද්දකො පටිච්ඡන්නකොට්ඨකෙ ඨිතො හොති. මිගපොතිකා මනුස්සගන්ධං ඝායිත්වා ‘‘එකො ලුද්දකො ඨිතො භවිස්සතී’’ති තං බාලමිගං පුරතො කත්වා සයං පච්ඡතො අහොසි. ලුද්දකො එකෙනෙව සරප්පහාරෙන මිගං තත්ථෙව පාතෙති. මිගපොතිකා තස්ස විද්ධභාවං ඤත්වා උප්පතිත්වා වාතගතියාව පලායි. ලුද්දකො කොට්ඨකතො නික්ඛමිත්වා මිගං ඔක්කන්තිත්වා අග්ගිං කත්වා වීතච්චිතෙසු අඞ්ගාරෙසු මධුරමංසං පචිත්වා ඛාදිත්වා පානීයං පිවිත්වා අවසෙසං ලොහිතබින්දූහි පග්ඝරන්තෙහි කාජෙනාදාය දාරකෙ තොසෙන්තො ඝරං අගමාසි.

තදා ¶ බොධිසත්තො තස්මිං වනසණ්ඩෙ රුක්ඛදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්තො හොති. සො තං කාරණං දිස්වා ‘‘ඉමස්ස බාලමිගස්ස මරණං නෙව මාතරං නිස්සාය, න පිතරං නිස්සාය, අථ ඛො කාමං නිස්සාය. කාමනිමිත්තඤ්හි ¶ සත්තා සුගතියං හත්ථච්ඡෙදාදිකං, දුග්ගතියඤ්ච පඤ්චවිධබන්ධනාදිනානප්පකාරකං දුක්ඛං පාපුණන්ති, පරෙසං මරණදුක්ඛුප්පාදනම්පි නාම ඉමස්මිං ලොකෙ ¶ ගරහිතමෙව. යං ජනපදං මාතුගාමො විචාරෙති අනුසාසති, සො ඉත්ථිපරිණායකො ජනපදොපි ගරහිතොයෙව. යෙ සත්තා මාතුගාමස්ස වසං ගච්ඡන්ති, තෙපි ගරහිතායෙවා’’ති එකාය ගාථාය තීණි ගරහවත්ථූනි දස්සෙත්වා වනදෙවතාසු සාධුකාරං දත්වා ගන්ධපුප්ඵාදීහි පූජයමානාසු මධුරෙන සරෙන තං වනසණ්ඩං උන්නාදෙන්තො ඉමාය ගාථාය ධම්මං දෙසෙසි –

‘‘ධිරත්ථු කණ්ඩිනං සල්ලං, පුරිසං ගාළ්හවෙධිනං;

ධිරත්ථු තං ජනපදං, යත්ථිත්ථී පරිණායිකා;

තෙ චාපි ධික්කිතා සත්තා, යෙ ඉත්ථීනං වසං ගතා’’ති.

තත්ථ ධිරත්ථූති ගරහණත්ථෙ නිපාතො, ස්වායමිධ උත්තාසුබ්බෙගවසෙන ගරහණෙ දට්ඨබ්බො. උත්තසිතුබ්බිග්ගො හි හොන්තො බොධිසත්තො එවමාහ. කණ්ඩමස්ස අත්ථීති කණ්ඩී, තං කණ්ඩිනං. තං පන කණ්ඩං අනුපවිසනට්ඨෙන ‘‘සල්ල’’න්ති වුච්චති, තස්මා කණ්ඩිනං සල්ලන්ති එත්ථ සල්ලකණ්ඩිනන්ති අත්ථො. සල්ලං වා අස්සත්ථීතිපි සල්ලො, තං සල්ලං. මහන්තං වණමුඛං කත්වා බලවප්පහාරං දෙන්තො ගාළ්හං විජ්ඣතීති ගාළ්හවෙධී, තං ගාළ්හවෙධිනං. නානප්පකාරෙන කණ්ඩෙන, කුමුදපත්තසණ්ඨානථලෙන උජුකගමනෙනෙව සල්ලෙන ච සමන්නාගතං ගාළ්හවෙධිනං පුරිසං ධිරත්ථූති අයමෙත්ථ අත්ථො. පරිණායිකාති ඉස්සරා සංවිධායිකා. ධික්කිතාති ගරහිතා. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව. ඉතො පරං පන එත්තකම්පි අවත්වා යං යං අනුත්තානං, තං තදෙව වණ්ණයිස්සාම. එවං එකාය ගාථාය තීණි ගරහවත්ථූනි දස්සෙත්වා බොධිසත්තො වනං උන්නාදෙත්වා බුද්ධලීලාය ධම්මං දෙසෙසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. සත්ථා ද්වෙ වත්ථූනි ¶ කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි. ඉතො පරං පන ‘‘ද්වෙ ¶ වත්ථූනි කථෙත්වා’’ති ඉදං අවත්වා ‘‘අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා’’ති එත්තකමෙව වක්ඛාම, අවුත්තම්පි පන හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව යොජෙත්වා ගහෙතබ්බං.

තදා පබ්බතෙය්යමිගො උක්කණ්ඨිතභික්ඛු අහොසි, මිගපොතිකා පුරාණදුතියිකා, කාමෙසු දොසං දස්සෙත්වා ධම්මදෙසකදෙවතා පන අහමෙව අහොසින්ති.

න ¶ කිරත්ථි රසෙහි පාපියොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො චූළපිණ්ඩපාතිකතිස්සත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. සත්ථරි කිර රාජගහං උපනිස්සාය වෙළුවනෙ විහරන්තෙ තිස්සකුමාරො නාම මහාවිභවස්ස සෙට්ඨිකුලස්ස පුත්තො එකදිවසං වෙළුවනං ගන්ත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පබ්බජිතුකාමො පබ්බජ්ජං යාචිත්වා මාතාපිතූහි අනනුඤ්ඤාතත්තා පටික්ඛිත්තො සත්තාහං භත්තච්ඡෙදං කත්වා රට්ඨපාලත්ථෙරො විය මාතාපිතරො අනුජානාපෙත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. සත්ථා තං පබ්බාජෙත්වා අඩ්ඪමාසමත්තං වෙළුවනෙ විහරිත්වා ජෙතවනං අගමාසි. තත්රායං කුලපුත්තො තෙරස ධුතඞ්ගානි සමාදාය සාවත්ථියං සපදානං පිණ්ඩාය චරමානො කාලං වීතිනාමෙති, ‘‘චූළපිණ්ඩපාතිකතිස්සත්ථෙරො නාමා’’ති වුත්තෙ ගගනතලෙ පුණ්ණචන්දො විය බුද්ධසාසනෙ පාකටො පඤ්ඤාතො අහොසි.

තස්මිං කාලෙ රාජගහෙ නක්ඛත්තකීළාය වත්තමානාය ථෙරස්ස මාතාපිතරො යං තස්ස ගිහිකාලෙ අහොසි ආභරණභණ්ඩකං, තං රතනචඞ්කොටකෙ නික්ඛිපිත්වා උරෙ ඨපෙත්වා ‘‘අඤ්ඤාසු නක්ඛත්තකීළාසු අම්හාකං පුත්තො ඉමිනා අලඞ්කාරෙන අලඞ්කතො නක්ඛත්තං කීළති, තං නො එකපුත්තං ගහෙත්වා සමණො ගොතමො සාවත්ථිනගරං ගතො, කහං නු ඛො සො එතරහි නිසින්නො, කහං ඨිතො’’ති වත්වා රොදන්ති.

අථෙකා වණ්ණදාසී තං කුලං ගන්ත්වා සෙට්ඨිභරියං රොදන්තිං දිස්වා පුච්ඡි ‘‘කිං පන, අය්යෙ, රොදසී’’ති? ‘‘සා තමත්ථං ආරොචෙසි’’. ‘‘කිං පන, අය්යෙ, අය්යපුත්තො පියායතී’’ති? ‘‘අසුකඤ්ච අසුකඤ්චා’’ති. ‘‘සචෙ තුම්හෙ ¶ ඉමස්මිං ගෙහෙ සබ්බං ඉස්සරියං මය්හං දෙථ, අහං වො පුත්තං ආනෙස්සාමී’’ති. සෙට්ඨිභරියා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පරිබ්බයං දත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන තං උය්යොජෙසි ‘‘ගච්ඡ, අත්තනො බලෙන මම පුත්තං ආනෙහී’’ති. සා පටිච්ඡන්නයානෙ නිසින්නා සාවත්ථිං ගන්ත්වා ථෙරස්ස භික්ඛාචාරවීථියං නිවාසං ගහෙත්වා සෙට්ඨිකුලා ආගතෙ මනුස්සෙ ¶ ථෙරස්ස අදස්සෙත්වා අත්තනො පරිවාරෙනෙව පරිවුතා ථෙරස්ස පිණ්ඩාය පවිට්ඨස්ස ආදිතොව උළුඞ්කයාගුඤ්ච රසකභික්ඛඤ්ච දත්වා රසතණ්හාය බන්ධිත්වා අනුක්කමෙන ගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා භික්ඛං දදමානා ච අත්තනො වසං උපගතභාවං ඤත්වා ගිලානාලයං දස්සෙත්වා අන්තොගබ්භෙ නිපජ්ජි. ථෙරොපි භික්ඛාචාරවෙලාය සපදානං චරන්තො ගෙහද්වාරං අගමාසි. පරිජනො ථෙරස්ස පත්තං ගහෙත්වා ථෙරං ඝරෙ නිසීදාපෙසි. ථෙරො නිසීදිත්වාව ‘‘කහං උපාසිකා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ගිලානා, භන්තෙ, තුම්හාකං දස්සනං ඉච්ඡතී’’ති. සො රසතණ්හාය බද්ධො අත්තනො වතසමාදානං ¶ භින්දිත්වා තස්සා නිපන්නට්ඨානං පාවිසි. සා අත්තනො ආගතකාරණං කථෙත්වා තං පලොභෙත්වා රසතණ්හාය බන්ධිත්වා උප්පබ්බාජෙත්වා අත්තනො වසෙ ඨපෙත්වා යානෙ නිසීදාපෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන රාජගහමෙව අගමාසි. සා පවත්ති පාකටා ජාතා.

භික්ඛූ ධම්මසභායං සන්නිසින්නා ‘‘චූළපිණ්ඩපාතිකතිස්සත්ථෙරං කිර එකා වණ්ණදාසී රසතණ්හාය බන්ධිත්වා ආදාය ගතා’’ති කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා ධම්මසභං උපගන්ත්වා අලඞ්කතධම්මාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති ආහ. තෙ තං පවත්තිං කථයිංසු. ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව එසො භික්ඛු රසතණ්හාය බජ්ඣිත්වා තස්සා වසං ගතො, පුබ්බෙපි තස්සා වසං ගතොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං රඤ්ඤො බ්රහ්මදත්තස්ස සඤ්ජයො නාම උය්යානපාලො අහොසි. අථෙකො වාතමිගො තං උය්යානං ආගන්ත්වා සඤ්ජයං දිස්වා පලායති, සඤ්ජයොපි න තං තජ්ජෙත්වා නීහරති. සො පුනප්පුනං ආගන්ත්වා උය්යානෙයෙව චරති. උය්යානපාලො උය්යානෙ නානප්පකාරානි පුප්ඵඵලානි ගහෙත්වා දිවසෙ දිවසෙ රඤ්ඤො අභිහරති. අථ නං එකදිවසං රාජා පුච්ඡි ‘‘සම්ම උය්යානපාල, උය්යානෙ කිඤ්චි අච්ඡරියං ¶ පස්සසී’’ති? ‘‘දෙව, අඤ්ඤං න පස්සාමි, එකො පන වාතමිගො ආගන්ත්වා උය්යානෙ චරති, එතං පස්සාමී’’ති. ‘‘සක්ඛිස්සති පන තං ගහෙතු’’න්ති. ‘‘ථොකං මධුං ලභන්තො අන්තො රාජනිවෙසනම්පි නං ආනෙතුං සක්ඛිස්සාමි, දෙවා’’ති. රාජා තස්ස මධුං දාපෙසි. සො තං ගහෙත්වා උය්යානං ගන්ත්වා වාතමිගස්ස චරණට්ඨානෙ තිණානි මධුනා ¶ මක්ඛෙත්වා නිලීයි. මිගො ආගන්ත්වා මධුමක්ඛිතානි තිණානි ඛාදිත්වා රසතණ්හාය බද්ධො අඤ්ඤත්ර අගන්ත්වා උය්යානමෙව ආගච්ඡති. උය්යානපාලො තස්ස මධුමක්ඛිතතිණෙසු පලුද්ධභාවං ඤත්වා අනුක්කමෙන අත්තානං දස්සෙසි. සො තං දිස්වා කතිපාහං පලායිත්වා පුනප්පුනං පස්සන්තො විස්සාසං ආපජ්ජිත්වා අනුක්කමෙන උය්යානපාලස්ස හත්ථෙ ඨිතතිණානි ඛාදිතුං ආරභි.

සො තස්ස විස්සාසං ආපන්නභාවං ඤත්වා යාව රාජනිවෙසනා වීථිං කිලඤ්ජෙහි පරික්ඛිපිත්වා තහිං තහිං සාඛාභඞ්ගං පාතෙත්වා මධුලාබුකං අංසෙ ලග්ගෙත්වා තිණකලාපං උපකච්ඡකෙ ඨපෙත්වා මධුමක්ඛිතානි තිණානි මිගස්ස පුරතො පුරතො විකිරන්තො අන්තොරාජනිවෙසනංයෙව අගමාසි. මිගෙ අන්තො පවිට්ඨෙ ද්වාරං පිදහිංසු. මිගො මනුස්සෙ දිස්වා කම්පමානො මරණභයතජ්ජිතො අන්තොනිවෙසනඞ්ගණෙ ආධාවති පරිධාවති. රාජා පාසාදා ඔරුය්හ තං කම්පමානං දිස්වා ‘‘වාතමිගො නාම මනුස්සානං දිට්ඨට්ඨානං සත්තාහං න ගච්ඡති, තජ්ජිතට්ඨානං ¶ යාවජීවං න ගච්ඡති, සො එවරූපො ගහනනිස්සිතො වාතමිගො රසතණ්හාය බද්ධො ඉදානි එවරූපං ඨානං ආගතො, නත්ථි වත භො ලොකෙ රසතණ්හාය පාපතරං නාමා’’ති ඉමාය ගාථාය ධම්මදෙසනං පට්ඨපෙසි –

‘‘න කිරත්ථි රසෙහි පාපියො, ආවාසෙහිව සන්ථවෙහි වා;

වාතමිගං ගහනනිස්සිතං, වසමානෙසි රසෙහි සඤ්ජයො’’ති.

තත්ථ කිරාති අනුස්සවනත්ථෙ නිපාතො. රසෙහීති ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යෙහි මධුරම්බිලාදීහි. පාපියොති පාපතරො. ආවාසෙහිව සන්ථවෙහි වාති නිබද්ධවසනට්ඨානසඞ්ඛාතෙසු හි ආවාසෙසුපි මිත්තසන්ථවෙසුපි ඡන්දරාගො පාපකොව, තෙහි පන සච්ඡන්දරාගපරිභොගෙහි ආවාසෙහි වා මිත්තසන්ථවෙහි ¶ වා සතගුණෙන ච සහස්සගුණෙන ච සතසහස්සගුණෙන ච ධුවපටිසෙවනට්ඨෙන ආහාරං විනා ජීවිතින්ද්රියපාලනාය අභාවෙන ච සච්ඡන්දරාගපරිභොගරසාව පාපතරාති. බොධිසත්තො පන අනුස්සවාගතං ¶ විය ඉමමත්ථං කත්වා ‘‘න කිරත්ථි රසෙහි පාපියො, ආවාසෙහිව සන්ථවෙහි වා’’ති ආහ. ඉදානි තෙසං පාපියභාවං දස්සෙන්තො ‘‘වාතමිග’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ගහනනිස්සිතන්ති ගහනට්ඨානනිස්සිතං. ඉදං වුත්තං හොති – පස්සථ රසානං පාපියභාවං, ඉදං නාම අරඤ්ඤායතනෙ ගහනනිස්සිතං වාතමිගං සඤ්ජයො උය්යානපාලො මධුරසෙහි අත්තනො වසං ආනෙසි, සබ්බථාපි සච්ඡන්දරාගපරිභොගෙහි රසෙහි නාම අඤ්ඤං පාපතරං ලාමකතරං නත්ථීති රසතණ්හාය ආදීනවං කථෙසි. කථෙත්වා ච පන තං මිගං අරඤ්ඤමෙව පෙසෙසි.

සත්ථාපි ‘‘න, භික්ඛවෙ, සා වණ්ණදාසී ඉදානෙව එතං රසතණ්හාය බන්ධිත්වා අත්තනො වසෙ කරොති, පුබ්බෙපි අකාසියෙවා’’ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි. ‘‘තදා සඤ්ජයො අයං වණ්ණදාසී අහොසි, වාතමිගො චූළපිණ්ඩපාතිකො, බාරාණසිරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

අට්ඨක්ඛුරං ¶ ඛරාදියෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං දුබ්බචභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර භික්ඛු දුබ්බචො ඔවාදං න ගණ්හාති. අථ නං සත්ථා පුච්ඡි ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු දුබ්බචො ඔවාදං න ගණ්හාසී’’ති? ‘‘සච්චං භගවා’’ති. සත්ථා ‘‘පුබ්බෙපි ත්වං දුබ්බචතාය පණ්ඩිතානං ඔවාදං අග්ගහෙත්වා පාසෙන බද්ධො ජීවිතක්ඛයං පත්තො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො මිගො හුත්වා මිගගණපරිවුතො අරඤ්ඤෙ වසති. අථස්ස භගිනිමිගී පුත්තකං දස්සෙත්වා ‘‘භාතික, අයං තෙ භාගිනෙය්යො, එතං මිගමායං උග්ගණ්හාපෙහී’’ති පටිච්ඡාපෙසි. සො තං භාගිනෙය්යං ‘‘අසුකවෙලාය නාම ආගන්ත්වා උග්ගණ්හාහී’’ති ආහ. සො වුත්තවෙලාය නාගච්ඡති. යථා ¶ ච එකදිවසං, එවං සත්ත දිවසෙ සත්තොවාදෙ අතික්කන්තො සො මිගමායං අනුග්ගණ්හිත්වාව විචරන්තො පාසෙ බජ්ඣි. මාතාපිස්ස භාතරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිං තෙ, භාතික, භාගිනෙය්යො මිගමායං උග්ගණ්හාපිතො’’ති පුච්ඡි. බොධිසත්තො ච ‘‘තස්ස අනොවාදකස්ස මා චින්තයි, න ¶ තෙ පුත්තෙන මිගමායා උග්ගහිතා’’ති වත්වා ඉදානිපි තං අනොවදිතුකාමොව හුත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අට්ඨක්ඛුරං ඛරාදියෙ, මිගං වඞ්කාතිවඞ්කිනං;

සත්තහි කාලාතික්කන්තං, න නං ඔවදිතුස්සහෙ’’ති.

තත්ථ අට්ඨක්ඛුරන්ති එකෙකස්මිං පාදෙ ද්වින්නං ද්වින්නං වසෙන අට්ඨක්ඛුරං. ඛරාදියෙති තං නාමෙන ආලපති. මිගන්ති සබ්බසඞ්ගාහිකවචනං. වඞ්කාතිවඞ්කිනන්ති මූලෙ වඞ්කානි, අග්ගෙ අතිවඞ්කානීති වඞ්කාතිවඞ්කානි, තාදිසානි සිඞ්ගානි අස්ස අත්ථීති වඞ්කාතිවඞ්කී, තං වඞ්කාතිවඞ්කිනං. සත්තහි කාලාතික්කන්තන්ති සත්තහි ඔවාදකාලෙහි ඔවාදං අතික්කන්තං. න නං ඔවදිතුස්සහෙති එතං දුබ්බචමිගං අහං ඔවදිතුං න උස්සහාමි, එතස්ස මෙ ඔවාදත්ථාය චිත්තම්පි න උප්පජ්ජතීති දස්සෙති. අථ නං දුබ්බචමිගං පාසෙ බද්ධං ලුද්දො මාරෙත්වා මංසං ආදාය පක්කාමි.

සත්ථාපි ¶ ‘‘න ත්වං භික්ඛු ඉදානෙව දුබ්බචො, පුබ්බෙපි දුබ්බචොයෙවා’’ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි. ‘‘තදා භාගිනෙය්යො මිගො දුබ්බචභික්ඛු අහොසි, භගිනී උප්පලවණ්ණා, ඔවාදමිගො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

මිගං ¶ තිපල්ලත්ථන්ති ඉදං සත්ථා කොසම්බියං බදරිකාරාමෙ විහරන්තො සික්ඛාකාමං රාහුලත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි කාලෙ සත්ථරි ආළවිනගරං උපනිස්සාය අග්ගාළවෙ චෙතියෙ විහරන්තෙ බහූ උපාසකා උපාසිකා භික්ඛූ භික්ඛුනියො ච විහාරං ධම්මස්සවනත්ථාය ගච්ඡන්ති, දිවා ධම්මස්සවනං හොති. ගච්ඡන්තෙ පන කාලෙ උපාසිකායො භික්ඛුනියො ච න ගච්ඡිංසු, භික්ඛූ චෙව උපාසකා ච අහෙසුං. තතො පට්ඨාය රත්තිං ධම්මස්සවනං ජාතං. ධම්මස්සවනපරියොසානෙ ථෙරා භික්ඛූ අත්තනො අත්තනො වසනට්ඨානානි ගච්ඡන්ති. දහරා සාමණෙරා ච උපාසකෙහි සද්ධිං උපට්ඨානසාලායං සයන්ති. තෙසු නිද්දං උපගතෙසු එකච්චෙ ඝුරුඝුරුපස්සාසා කාකච්ඡමානා දන්තෙ ඛාදන්තා නිපජ්ජිංසු, එකච්චෙ ¶ මුහුත්තං නිද්දායිත්වා උට්ඨහිංසු. තෙ තං විප්පකාරං දිස්වා භගවතො ආරොචෙසුං. භගවා ‘‘යො පන භික්ඛු අනුපසම්පන්නෙන සහසෙය්යං කප්පෙය්ය පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 49) සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙත්වා කොසම්බිං අගමාසි.

තත්ථ භික්ඛූ ආයස්මන්තං රාහුලං ආහංසු – ‘‘ආවුසො රාහුල, භගවතා සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, ඉදානි ත්වං අත්තනො වසනට්ඨානං ජානාහී’’ති. පුබ්බෙ පන තෙ භික්ඛූ භගවති ච ගාරවං තස්ස චායස්මතො සික්ඛාකාමතං පටිච්ච තං අත්තනො වසනට්ඨානං ආගතං අතිවිය සඞ්ගණ්හන්ති, ඛුද්දකමඤ්චකං පඤ්ඤපෙත්වා උස්සීසකකරණත්ථාය චීවරං දෙන්ති. තං දිවසං පන සික්ඛාපදභයෙන වසනට්ඨානම්පි න අදංසු. රාහුලභද්දොපි ‘‘පිතා මෙ’’ති දසබලස්ස වා, ‘‘උපජ්ඣායො මෙ’’ති ධම්මසෙනාපතිනො වා, ‘‘ආචරියො මෙ’’ති මහාමොග්ගල්ලානස්ස වා, ‘‘චූළපිතා මෙ’’ති ආනන්දත්ථෙරස්ස වා සන්තිකං අගන්ත්වා දසබලස්ස වළඤ්ජනවච්චකුටිං බ්රහ්මවිමානං පවිසන්තො විය පවිසිත්වා වාසං කප්පෙසි. බුද්ධානඤ්හි වළඤ්ජනකුටියං ද්වාරං සුපිහිතං හොති, ගන්ධපරිභණ්ඩකතා භූමි, ගන්ධදාමමාලාදාමානි ඔසාරිතානෙව හොන්ති, සබ්බරත්තිං දීපො ඣායති. රාහුලභද්දො පන න තස්සා කුටියා ඉමං සම්පත්තිං පටිච්ච තත්ථ වාසං උපගතො, භික්ඛූහි පන ‘‘වසනට්ඨානං ජානාහී’’ති වුත්තත්තා ඔවාදගාරවෙන සික්ඛාකාමතාය ¶ තත්ථ වාසං උපගතො. අන්තරන්තරා හි භික්ඛූ තං ආයස්මන්තං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා තස්ස වීමංසනත්ථාය මුට්ඨිසම්මජ්ජනිං වා කචවරඡඩ්ඩනකං වා බහි ඛිපිත්වා තස්මිං ආගතෙ ¶ ‘‘ආවුසො, ඉමං කෙන ඡඩ්ඩිත’’න්ති වදන්ති. තත්ථ කෙහිචි ‘‘රාහුලො ඉමිනා මග්ගෙන ගතො’’ති වුත්තෙ සො ආයස්මා ‘‘නාහං, භන්තෙ, එතං ජානාමී’’ති අවත්වාව තං පටිසාමෙත්වා ‘‘ඛමථ මෙ, භන්තෙ’’ති ඛමාපෙත්වා ගච්ඡති. එවමෙස සික්ඛාකාමො.

සො තං සික්ඛාකාමතංයෙව පටිච්ච තත්ථ වාසං උපගතො. අථ සත්ථා පුරෙඅරුණංයෙව වච්චකුටිද්වාරෙ ඨත්වා උක්කාසි, සොපායස්මා උක්කාසි. ‘‘කො එසො’’ති? ‘‘අහං රාහුලො’’ති නික්ඛමිත්වා වන්දි. ‘‘කස්මා ත්වං රාහුල ඉධ නිපන්නොසී’’ති? ‘‘වසනට්ඨානස්ස අභාවතො’’. ‘‘පුබ්බෙ හි, භන්තෙ, භික්ඛූ මම සඞ්ගහං කරොන්ති, ඉදානි අත්තනො ආපත්තිභයෙන වසනට්ඨානං ¶ න දෙන්ති, ස්වාහං ‘ඉදං අඤ්ඤෙසං අසඞ්ඝට්ටනට්ඨාන’න්ති ඉමිනා කාරණෙන ඉධ නිපන්නොස්මීති. අථ භගවතො ‘‘රාහුලං තාව භික්ඛූ එවං පරිච්චජන්ති, අඤ්ඤෙ කුලදාරකෙ පබ්බාජෙත්වා කිං කරිස්සන්තී’’ති ධම්මසංවෙගො උදපාදි.

අථ භගවා පාතොව භික්ඛූ සන්නිපාතාපෙත්වා ධම්මසෙනාපතිං පුච්ඡි ‘‘ජානාසි පන ත්වං, සාරිපුත්ත, අජ්ජ කත්ථචි රාහුලස්ස වුත්ථභාව’’න්ති? ‘‘න ජානාමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘සාරිපුත්ත, අජ්ජ රාහුලො වච්චකුටියං වසි, සාරිපුත්ත, තුම්හෙ රාහුලං එවං පරිච්චජන්තා අඤ්ඤෙ කුලදාරකෙ පබ්බාජෙත්වා කිං කරිස්සථ? එවඤ්හි සන්තෙ ඉමස්මිං සාසනෙ පබ්බජිතා න පතිට්ඨා භවිස්සන්ති, ඉතො දානි පට්ඨාය අනුපසම්පන්නෙන එකං ද්වෙ දිවසෙ අත්තනො සන්තිකෙ වසාපෙත්වා තතියදිවසෙ තෙසං වසනට්ඨානං ඤත්වා බහි වාසෙථා’’ති ඉමං අනුපඤ්ඤත්තිං කත්වා පුන සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසි.

තස්මිං සමයෙ ධම්මසභායං සන්නිසින්නා භික්ඛූ රාහුලස්ස ගුණකථං කථෙන්ති ‘‘පස්සථාවුසො, යාව සික්ඛාකාමො වතායං රාහුලො, ‘තව වසනට්ඨානං ජානාහී’ති වුත්තො නාම ‘අහං දසබලස්ස පුත්තො, තුම්හාකං සෙනාසනස්මා තුම්හෙයෙව නික්ඛමථා’ති එකං භික්ඛුම්පි අප්පටිප්ඵරිත්වා වච්චකුටියං වාසං කප්පෙසී’’ති. එවං තෙසු කථයමානෙසු සත්ථා ධම්මසභං ගන්ත්වා අලඞ්කතාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, රාහුලස්ස සික්ඛාකාමකථාය, න අඤ්ඤාය කථායා’’ති. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, රාහුලො ඉදානෙව සික්ඛාකාමො, පුබ්බෙ තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තොපි සික්ඛාකාමොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ ¶ රාජගහෙ එකො මගධරාජා රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො මිගයොනියං නිබ්බත්තිත්වා මිගගණපරිවුතො අරඤ්ඤෙ වසති. අථස්ස භගිනී අත්තනො පුත්තකං උපනෙත්වා ‘‘භාතික, ඉමං තෙ භාගිනෙය්යං මිගමායං සික්ඛාපෙහී’’ති ආහ. බොධිසත්තො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා ‘‘ගච්ඡ, තාත, අසුකවෙලාය නාම ආගන්ත්වා සික්ඛෙය්යාසී’’ති ආහ. සො මාතුලෙන වුත්තවෙලං අනතික්කමිත්වා තං උපසඞ්කමිත්වා මිගමායං සික්ඛි. සො එකදිවසං වනෙ විචරන්තො පාසෙන බද්ධො බද්ධරවං රවි, මිගගණො පලායිත්වා ‘‘පුත්තො තෙ පාසෙන බද්ධො’’ති තස්ස මාතුයා ආරොචෙසි. සා භාතු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භාතික, භාගිනෙය්යො තෙ මිගමායං සික්ඛාපිතො’’ති පුච්ඡි. බොධිසත්තො ‘‘මා ත්වං පුත්තස්ස ¶ කිඤ්චි පාපකං ආසඞ්කි, සුග්ගහිතා තෙන මිගමායා, ඉදානි තං හාසයමානො ආගච්ඡිස්සතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මිගං තිපල්ලත්ථමනෙකමායං, අට්ඨක්ඛුරං අඩ්ඪරත්තාපපායිං;

එකෙන සොතෙන ඡමාස්සසන්තො, ඡහි කලාහිතිභොති භාගිනෙය්යො’’ති.

තත්ථ මිගන්ති භාගිනෙය්යමිගං. තිපල්ලත්ථන්ති පල්ලත්ථං වුච්චති සයනං, උභොහි පස්සෙහි උජුකමෙව ච නිපන්නකවසෙනාති තීහාකාරෙහි පල්ලත්ථං අස්ස, තීණි වා පල්ලත්ථානි අස්සාති තිපල්ලත්ථො, තං තිපල්ලත්ථං. අනෙකමායන්ති බහුමායං බහුවඤ්චනං. අට්ඨක්ඛුරන්ති එකෙකස්මිං පාදෙ ද්වින්නං ද්වින්නං වසෙන අට්ඨහි ඛුරෙහි සමන්නාගතං. අඩ්ඪරත්තාපපායින්ති පුරිමයාමං අතික්කමිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ අරඤ්ඤතො ආගම්ම පානීයස්ස පිවනතො අඩ්ඪරත්තෙ ආපං පිවතීති අඩ්ඪරත්තාපපායී. තං අඩ්ඪරත්තෙ අපායින්ති අත්ථො. මම භාගිනෙය්යං මිගං අහං සාධුකං මිගමායං උග්ගණ්හාපෙසිං. කථං? යථා එකෙන සොතෙන ඡමාස්සසන්තො, ඡහි කලාහිතිභොති භාගිනෙය්යොති. ඉදං වුත්තං හොති – අහඤ්හි තව පුත්තං තථා උග්ගණ්හාපෙසිං, යථා එකස්මිං උපරිමනාසිකාසොතෙ වාතං සන්නිරුම්භිත්වා පථවියා අල්ලීනෙන එකෙන හෙට්ඨිමසොතෙන තත්ථෙව ඡමායං අස්සසන්තො ඡහි කලාහි ¶ ලුද්දකං අතිභොති, ඡහි කොට්ඨාසෙහි අජ්ඣොත්ථරති වඤ්චෙතීති අත්ථො. කතමාහි ඡහි? චත්තාරො පාදෙ පසාරෙත්වා එකෙන පස්සෙන සෙය්යාය, ඛුරෙහි තිණපංසුඛණනෙන, ජිව්හානින්නාමනෙන උදරස්ස උද්ධුමාතභාවකරණෙන, උච්චාරපස්සාවවිස්සජ්ජනෙන, වාතසන්නිරුම්භනෙනාති.

අපරො ¶ නයො – පාදෙන පංසුං ගහෙත්වා අභිමුඛාකඩ්ඪනෙන, පටිපණාමනෙන, උභොසු පස්සෙසු සඤ්චරණෙන, උදරං උද්ධං පක්ඛිපනෙන, අධො අවක්ඛිපනෙනාති ඉමාහි ඡහි කලාහි යථා අතිභොති, ‘‘මතො අය’’න්ති සඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා වඤ්චෙති, එවං තං මිගමායං උග්ගණ්හාපෙසින්ති දීපෙති.

අපරො නයො – තථා නං උග්ගණ්හාපෙසිං, යථා එකෙන සොතෙන ඡමාස්සසන්තො ඡහි කලාහිති ද්වීසුපි නයෙසු දස්සිතෙහි ඡහි කාරණෙහි කලාහිති කලායිස්සති, ලුද්දං වඤ්චෙස්සතීති ¶ අත්ථො. භොතීති භගිනිං ආලපති. භාගිනෙය්යොති එවං ඡහි කාරණෙහි වඤ්චනකං භාගිනෙය්යං නිද්දිසති. එවං බොධිසත්තො භාගිනෙය්යස්ස මිගමායාය සාධුකං උග්ගහිතභාවං දස්සෙන්තො භගිනිං සමස්සාසෙති.

සොපි මිගපොතකො පාසෙ බද්ධො අවිප්ඵන්දිත්වායෙව භූමියං මහාඵාසුකපස්සෙන පාදෙ පසාරෙත්වා නිපන්නො පාදානං ආසන්නට්ඨානෙ ඛුරෙහෙව පහරිත්වා පංසුඤ්ච තිණානි ච උප්පාටෙත්වා උච්චාරපස්සාවං විස්සජ්ජෙත්වා සීසං පාතෙත්වා ජිව්හං නින්නාමෙත්වා සරීරං ඛෙළකිලින්නං කත්වා වාතග්ගහණෙන උදරං උද්ධුමාතකං කත්වා අක්ඛීනි පරිවත්තෙත්වා හෙට්ඨා නාසිකාසොතෙන වාතං සඤ්චරාපෙන්තො උපරිමනාසිකාසොතෙන වාතං සන්නිරුම්භිත්වා සකලසරීරං ථද්ධභාවං ගාහාපෙත්වා මතාකාරං දස්සෙසි. නීලමක්ඛිකාපි නං සම්පරිවාරෙසුං, තස්මිං තස්මිං ඨානෙ කාකා නිලීයිංසු. ලුද්දො ආගන්ත්වා උදරං හත්ථෙන පහරිත්වා ‘‘අතිපාතොව බද්ධො භවිස්සති, පූතිකො ජාතො’’ති තස්ස බන්ධනරජ්ජුකං මොචෙත්වා ‘‘එත්ථෙවදානි නං උක්කන්තිත්වා මංසං ආදාය ගමිස්සාමී’’ති නිරාසඞ්කො හුත්වා සාඛාපලාසං ගහෙතුං ආරද්ධො. මිගපොතකොපි උට්ඨාය චතූහි පාදෙහි ඨත්වා කායං විධුනිත්වා ගීවං පසාරෙත්වා මහාවාතෙන ඡින්නවලාහකො විය වෙගෙන මාතු සන්තිකං අගමාසි.

සත්ථාපි ¶ ‘‘න, භික්ඛවෙ, රාහුලො ඉදානෙව සික්ඛාකාමො, පුබ්බෙපි සික්ඛාකාමොයෙවා’’ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා භාගිනෙය්යමිගපොතකො රාහුලො අහොසි, මාතා උප්පලවණ්ණා, මාතුලමිගො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

තිපල්ලත්ථමිගජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.

කාළෙ ¶ වා යදි වා ජුණ්හෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ද්වෙ වුඩ්ඪපබ්බජිතෙ ආරබ්භ කථෙසි. තෙ කිර කොසලජනපදෙ ¶ එකස්මිං අරඤ්ඤාවාසෙ වසන්ති. එකො කාළත්ථෙරො නාම, එකො ජුණ්හත්ථෙරො නාම. අථෙකදිවසං ජුණ්හො කාළං පුච්ඡි ‘‘භන්තෙ කාළ, සීතං නාම කස්මිං කාලෙ හොතී’’ති. සො ‘‘කාළෙ හොතී’’ති ආහ. අථෙකදිවසං කාළො ජුණ්හං පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ ජුණ්හ, සීතං නාම කස්මිං කාලෙ හොතී’’ති. සො ‘‘ජුණ්හෙ හොතී’’ති ආහ. තෙ උභොපි අත්තනො කඞ්ඛං ඡින්දිතුං අසක්කොන්තා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, සීතං නාම කස්මිං කාලෙ හොතී’’ති පුච්ඡිංසු. සත්ථා තෙසං කථං සුත්වා ‘‘පුබ්බෙපි අහං, භික්ඛවෙ, තුම්හාකං ඉමං පඤ්හං කථෙසිං, භවසඞ්ඛෙපගතත්තා පන න සල්ලක්ඛයිත්ථා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ එකස්මිං පබ්බතපාදෙ සීහො ච බ්යග්ඝො ච ද්වෙ සහායා එකිස්සායෙව ගුහාය වසන්ති. තදා බොධිසත්තොපි ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා තස්මිංයෙව පබ්බතපාදෙ වසති. අථෙකදිවසං තෙසං සහායකානං සීතං නිස්සාය විවාදො උදපාදි. බ්යග්ඝො ‘‘කාළෙයෙව සීතං හොතී’’ති ආහ. සීහො ‘‘ජුණ්හෙයෙව සීතං හොතී’’ති ආහ. තෙ උභොපි අත්තනො කඞ්ඛං ඡින්දිතුං අසක්කොන්තා බොධිසත්තං පුච්ඡිංසු. බොධිසත්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘කාළෙ වා යදි වා ජුණ්හෙ, යදා වායති මාලුතො;

වාතජානි හි සීතානි, උභොත්ථමපරාජිතා’’ති.

තත්ථ ¶ කාළෙ වා යදි වා ජුණ්හෙති කාළපක්ඛෙ වා ජුණ්හපක්ඛෙ වා. යදා වායති මාලුතොති යස්මිං සමයෙ පුරත්ථිමාදිභෙදො වාතො වායති, තස්මිං සමයෙ සීතං හොති. කිංකාරණා? වාතජානි හි සීතානි, යස්මා වාතෙ විජ්ජන්තෙයෙව සීතානි හොන්ති, කාළපක්ඛො වා ජුණ්හපක්ඛො වා එත්ථ අපමාණන්ති වුත්තං හොති. උභොත්ථමපරාජිතාති උභොපි තුම්හෙ ඉමස්මිං පඤ්හෙ අපරාජිතාති. එවං බොධිසත්තො තෙ සහායකෙ සඤ්ඤාපෙසි.

සත්ථාපි ‘‘භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපි මයා තුම්හාකං අයං පඤ්හො කථිතො’’ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ ¶ ද්වෙපි ථෙරා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. සත්ථා අනුසන්ධිං ¶ ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා බ්යග්ඝො කාළො අහොසි, සීහො ජුණ්හො, පඤ්හවිස්සජ්ජනකතාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

එවං චෙ සත්තා ජානෙය්යුන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මතකභත්තං ආරබ්භ කථෙසි. තස්මිඤ්හි කාලෙ මනුස්සා බහූ අජෙළකාදයො මාරෙත්වා කාලකතෙ ඤාතකෙ උද්දිස්ස මතකභත්තං නාම දෙන්ති. භික්ඛූ තෙ මනුස්සෙ තථා කරොන්තෙ දිස්වා සත්ථාරං පුච්ඡිංසු ‘‘එතරහි, භන්තෙ, මනුස්සා බහූ පාණෙ ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා මතකභත්තං නාම දෙන්ති. අත්ථි නු ඛො, භන්තෙ, එත්ථ වුඩ්ඪී’’ති? සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ‘මතකභත්තං දස්සාමා’ති කතෙපි පාණාතිපාතෙ කාචි වුඩ්ඪි නාම අත්ථි, පුබ්බෙ පණ්ඩිතා ආකාසෙ නිසජ්ජ ධම්මං දෙසෙත්වා එත්ථ ආදීනවං කථෙත්වා සකලජම්බුදීපවාසිකෙ එතං කම්මං ජහාපෙසුං. ඉදානි පන භවසඞ්ඛෙපගතත්තා පුන පාතුභූත’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ එකො තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ දිසාපාමොක්ඛො ආචරියබ්රාහ්මණො ‘‘මතකභත්තං දස්සාමී’’ති එකං එළකං ගාහාපෙත්වා අන්තෙවාසිකෙ ආහ – ‘‘තාතා, ඉමං එළකං නදිං ¶ නෙත්වා න්හාපෙත්වා කණ්ඨෙ මාලං පරික්ඛිපිත්වා පඤ්චඞ්ගුලිකං දත්වා මණ්ඩෙත්වා ආනෙථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා තං ආදාය නදිං ගන්ත්වා න්හාපෙත්වා මණ්ඩෙත්වා නදීතීරෙ ඨපෙසුං. සො එළකො අත්තනො පුබ්බකම්මං දිස්වා ‘‘එවරූපා නාම දුක්ඛා අජ්ජ මුච්චිස්සාමී’’ති සොමනස්සජාතො මත්තිකාඝටං භින්දන්තො විය මහාහසිතං හසිත්වා පුන ‘‘අයං බ්රාහ්මණො මං ඝාතෙත්වා මයා ලද්ධදුක්ඛං ලභිස්සතී’’ති බ්රාහ්මණෙ කාරුඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා මහන්තෙන සද්දෙන පරොදි.

අථ නං තෙ මාණවා පුච්ඡිංසු ‘‘සම්ම එළක ¶ , ත්වං මහාසද්දෙන හසි චෙව රොදි ච, කෙන නු ඛො කාරණෙන හසි, කෙන කාරණෙන පරොදී’’ති? ‘‘තුම්හෙ මං ඉමං කාරණං අත්තනො ආචරියස්ස සන්තිකෙ පුච්ඡෙය්යාථා’’ති. තෙ තං ආදාය ගන්ත්වා ඉදං කාරණං ආචරියස්ස ආරොචෙසුං. ආචරියො තෙසං වචනං සුත්වා එළකං පුච්ඡි ‘‘කස්මා ත්වං එළක, හසි, කස්මා රොදී’’ති? එළකො අත්තනා කතකම්මං ජාතිස්සරඤාණෙන අනුස්සරිත්වා බ්රාහ්මණස්ස කථෙසි ‘‘අහං, බ්රාහ්මණ, පුබ්බෙ තාදිසොව මන්තජ්ඣායකබ්රාහ්මණො හුත්වා ‘මතකභත්තං දස්සාමී’ති එකං එළකං මාරෙත්වා මතකභත්තං අදාසිං, ස්වාහං එකස්ස එළකස්ස ඝාතිතත්තා එකෙනූනෙසු පඤ්චසු අත්තභාවසතෙසු සීසච්ඡෙදං පාපුණිං, අයං මෙ ¶ කොටියං ඨිතො පඤ්චසතිමො අත්තභාවො, ස්වාහං ‘අජ්ජ එවරූපා දුක්ඛා මුච්චිස්සාමී’ති සොමනස්සජාතො ඉමිනා කාරණෙන හසිං. රොදන්තො පන ‘අහං තාව එකං එළකං මාරෙත්වා පඤ්ච ජාතිසතානි සීසච්ඡෙදදුක්ඛං පත්වා අජ්ජ තම්හා දුක්ඛා මුච්චිස්සාමි, අයං පන බ්රාහ්මණො මං මාරෙත්වා අහං විය පඤ්ච ජාතිසතානි සීසච්ඡෙදදුක්ඛං ලභිස්සතී’ති තයි කාරුඤ්ඤෙන රොදි’’න්ති. ‘‘එළක, මා භායි, නාහං තං මාරෙස්සාමී’’ති. ‘‘බ්රාහ්මණ, කිං වදෙසි, තයි මාරෙන්තෙපි අමාරෙන්තෙපි න සක්කා අජ්ජ මයා මරණා මුච්චිතු’’න්ති. ‘‘එළක, මා භායි, අහං තෙ ආරක්ඛං ගහෙත්වා තයා සද්ධිංයෙව විචරිස්සාමී’’ති. ‘‘බ්රාහ්මණ, අප්පමත්තකො තව ආරක්ඛො, මයා කතපාපං පන මහන්තං බලව’’න්ති.

බ්රාහ්මණො එළකං මුඤ්චිත්වා ‘‘ඉමං එළකං කස්සචිපි මාරෙතුං න දස්සාමී’’ති අන්තෙවාසිකෙ ආදාය එළකෙනෙව සද්ධිං විචරි. එළකො විස්සට්ඨමත්තොව එකං පාසාණපිට්ඨිං නිස්සාය ජාතගුම්බෙ ගීවං උක්ඛිපිත්වා පණ්ණානි ඛාදිතුං ආරද්ධො. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව තස්මිං පාසාණපිට්ඨෙ අසනි පති, තතො ¶ එකා පාසාණසකලිකා ඡිජ්ජිත්වා එළකස්ස පසාරිතගීවාය පතිත්වා සීසං ඡින්දි, මහාජනො සන්නිපති. තදා බොධිසත්තො ¶ තස්මිං ඨානෙ රුක්ඛදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්තො. සො පස්සන්තස්සෙව තස්ස මහාජනස්ස දෙවතානුභාවෙන ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා ‘‘ඉමෙ සත්තා එවං පාපස්ස ඵලං ජානමානා අප්පෙවනාම පාණාතිපාතං න කරෙය්යු’’න්ති මධුරස්සරෙන ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘එවං චෙ සත්තා ජානෙය්යුං, දුක්ඛායං ජාතිසම්භවො;

න පාණො පාණිනං හඤ්ඤෙ, පාණඝාතී හි සොචතී’’ති.

තත්ථ එවං චෙ සත්තා ජානෙය්යුන්ති ඉමෙ සත්තා එවං චෙ ජානෙය්යුං. කථං? දුක්ඛායං ජාතිසම්භවොති අයං තත්ථ තත්ථ ජාති ච ජාතස්ස අනුක්කමෙන වඩ්ඪිසඞ්ඛාතො සම්භවො ච ජරාබ්යාධිමරණඅප්පියසම්පයොගපියවිප්පයොගහත්ථපාදච්ඡෙදාදීනං දුක්ඛානං වත්ථුභූතත්තා ‘‘දුක්ඛො’’ති යදි ජානෙය්යුං. න පාණො පාණිනං හඤ්ඤෙති ‘‘පරං වධන්තො ජාතිසම්භවෙ වධං ලභති, පීළෙන්තො පීළං ලභතී’’ති ජාතිසම්භවස්ස දුක්ඛවත්ථුතාය දුක්ඛභාවං ජානන්තො කොචි පාණො අඤ්ඤං පාණිනං න හඤ්ඤෙ, සත්තො සත්තං න හනෙය්යාති අත්ථො. කිංකාරණා? පාණඝාතී හි සොචතීති, යස්මා සාහත්ථිකාදීසු ඡසු පයොගෙසු යෙන කෙනචි පයොගෙන පරස්ස ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදනෙන පාණඝාතී පුග්ගලො අට්ඨසු මහානිරයෙසු සොළසසු උස්සදනිරයෙසු නානප්පකාරාය තිරච්ඡානයොනියා පෙත්තිවිසයෙ අසුරකායෙති ඉමෙසු චතූසු අපායෙසු මහාදුක්ඛං අනුභවමානො දීඝරත්තං අන්තොනිජ්ඣායනලක්ඛණෙන සොකෙන ¶ සොචති. යථා වායං එළකො මරණභයෙන සොචති, එවං දීඝරත්තං සොචතීතිපි ඤත්වා න පාණො පාණිනං හඤ්ඤෙ, කොචි පාණාතිපාතකම්මං නාම න කරෙය්ය. මොහෙන පන මූළ්හා අවිජ්ජාය අන්ධීකතා ඉමං ආදීනවං අපස්සන්තා පාණාතිපාතං කරොන්තීති.

එවං මහාසත්තො නිරයභයෙන තජ්ජෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. මනුස්සා තං ධම්මදෙසනං සුත්වා නිරයභයභීතා පාණාතිපාතා විරමිංසු. බොධිසත්තොපි ධම්මං දෙසෙත්වා මහාජනං සීලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා යථාකම්මං ගතො, මහාජනොපි බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා ¶ දෙවනගරං පූරෙසි. සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘අහං තෙන සමයෙන රුක්ඛදෙවතා අහොසි’’න්ති.

සචෙ ¶ මුච්චෙ පෙච්ච මුච්චෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවතානං ආයාචනබලිකම්මං ආරබ්භ කථෙසි. තදා කිර මනුස්සා වණිජ්ජාය ගච්ඡන්තා පාණෙ වධිත්වා දෙවතානං බලිකම්මං කත්වා ‘‘මයං අනන්තරායෙන අත්ථසිද්ධිං පත්වා ආගන්ත්වා පුන තුම්හාකං බලිකම්මං කරිස්සාමා’’ති ආයාචිත්වා ගච්ඡන්ති. තත්ථානන්තරායෙන අත්ථසිද්ධිං පත්වා ආගතා ‘‘දෙවතානුභාවෙන ඉදං ජාත’’න්ති මඤ්ඤමානා බහූ පාණෙ වධිත්වා ආයාචනතො මුච්චිතුං බලිකම්මං කරොන්ති, තං දිස්වා භික්ඛූ ‘‘අත්ථි නු ඛො, භන්තෙ, එත්ථ අත්ථො’’ති භගවන්තං පුච්ඡිංසු. භගවා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ කාසිරට්ඨෙ එකස්මිං ගාමකෙ කුටුම්බිකො ගාමද්වාරෙ ඨිතනිග්රොධරුක්ඛෙ දෙවතාය බලිකම්මං පටිජානිත්වා අනන්තරායෙන ආගන්ත්වා බහූ පාණෙ වධිත්වා ‘‘ආයාචනතො මුච්චිස්සාමී’’ති රුක්ඛමූලං ගතො. රුක්ඛදෙවතා ඛන්ධවිටපෙ ඨත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සචෙ මුච්චෙ පෙච්ච මුච්චෙ, මුච්චමානො හි බජ්ඣති;

න හෙවං ධීරා මුච්චන්ති, මුත්ති බාලස්ස බන්ධන’’න්ති.

තත්ථ සචෙ මුච්චෙ පෙච්ච මුච්චෙති භො පුරිස, ත්වං සචෙ මුච්චෙ යදි මුච්චිතුකාමොසි. පෙච්ච මුච්චෙති යථා පරලොකෙ න බජ්ඣසි, එවං මුච්චාහි. මුච්චමානො හි බජ්ඣතීති යථා පන ත්වං ¶ පාණං වධිත්වා මුච්චිතුං ඉච්ඡසි, එවං මුච්චමානො හි පාපකම්මෙන බජ්ඣති. තස්මා න හෙවං ධීරා මුච්චන්තීති යෙ පණ්ඩිතපුරිසා, තෙ එවං පටිස්සවතො න මුච්චන්ති. කිංකාරණා? එවරූපා හි මුත්ති බාලස්ස බන්ධනං, එසා පාණාතිපාතං කත්වා මුත්ති නාම බාලස්ස බන්ධනමෙව හොතීති ධම්මං දෙසෙසි. තතො ¶ පට්ඨාය මනුස්සා එවරූපා පාණාතිපාතකම්මා විරතා ධම්මං චරිත්වා දෙවනගරං පූරයිංසු.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘අහං තෙන සමයෙන රුක්ඛදෙවතා අහොසි’’න්ති.

දිස්වා ¶ පදමනුත්තිණ්ණන්ති ඉදං සත්ථා කොසලෙසු චාරිකං චරමානො නළකපානගාමං පත්වා නළකපානපොක්ඛරණියං කෙතකවනෙ විහරන්තො නළදණ්ඩකෙ ආරබ්භ කථෙසි. තදා කිර භික්ඛූ නළකපානපොක්ඛරණියං න්හත්වා සූචිඝරත්ථාය සාමණෙරෙහි නළදණ්ඩකෙ ගාහාපෙත්වා තෙ සබ්බත්ථකමෙව ඡිද්දෙ දිස්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, මයං සූචිඝරත්ථාය නළදණ්ඩකෙ ගණ්හාපෙම, තෙ මූලතො යාව අග්ගා සබ්බත්ථකමෙව ඡිද්දා, කිං නු ඛො එත’’න්ති පුච්ඡිංසු. සත්ථා ‘‘ඉදං, භික්ඛවෙ, මය්හං පොරාණකඅධිට්ඨාන’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.

පුබ්බෙ කිර සො වනසණ්ඩො අරඤ්ඤො අහොසි. තස්සාපි පොක්ඛරණියා එකො දකරක්ඛසො ඔතිණ්ණොතිණ්ණෙ ඛාදති. තදා බොධිසත්තො රොහිතමිගපොතකප්පමාණො කපිරාජා හුත්වා අසීතිසහස්සමත්තවානරපරිවුතො යූථං පරිහරන්තො තස්මිං අරඤ්ඤෙ වසති. සො වානරගණස්ස ඔවාදං අදාසි ‘‘තාතා, ඉමස්මිං අරඤ්ඤෙ විසරුක්ඛාපි අමනුස්සපරිග්ගහිතපොක්ඛරණියොපි හොන්ති, තුම්හෙ අඛාදිතපුබ්බං ඵලාඵලං ඛාදන්තා වා අපීතපුබ්බං පානීයං පිවන්තා වා මං පටිපුච්ඡෙය්යාථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා එකදිවසං අගතපුබ්බට්ඨානං ගතා තත්ථ බහුදෙව දිවසං චරිත්වා පානීයං ගවෙසමානා එකං පොක්ඛරණිං දිස්වා පානීයං අපිවිත්වාව බොධිසත්තස්සාගමනං ඔලොකයමානා නිසීදිංසු. බොධිසත්තො ආගන්ත්වා ‘‘කිං තාතා, පානීයං න පිවථා’’ති ආහ. ‘‘තුම්හාකං ආගමනං ඔලොකෙමා’’ති. ‘‘සුට්ඨු, තාතා’’ති බොධිසත්තො පොක්ඛරණිං ආවිජ්ඣිත්වා පදං පරිච්ඡින්දන්තො ඔතිණ්ණමෙව ¶ පස්සි, න උත්තිණ්ණං. සො ‘‘නිස්සංසයං එසා අමනුස්සපරිග්ගහිතා’’ති ඤත්වා ‘‘සුට්ඨු වො කතං, තාතා, පානීයං අපිවන්තෙහි, අමනුස්සපරිග්ගහිතා අය’’න්ති ආහ.

දකරක්ඛසොපි ¶ තෙසං අනොතරණභාවං ¶ ඤත්වා නීලොදරො පණ්ඩරමුඛො සුරත්තහත්ථපාදො බීභච්ඡදස්සනො හුත්වා උදකං ද්විධා කත්වා නික්ඛමිත්වා ‘‘කස්මා නිසින්නාත්ථ, ඔතරිත්වා පානීයං පිවථා’’ති ආහ. අථ නං බොධිසත්තො පුච්ඡි ‘‘ත්වං ඉධ නිබ්බත්තදකරක්ඛසොසී’’ති? ‘‘ආම, අහ’’න්ති. ‘‘ත්වං පොක්ඛරණිං ඔතිණ්ණකෙ ලභසී’’ති? ‘‘ආම, ලභාමි, අහං ඉධොතිණ්ණං අන්තමසො සකුණිකං උපාදාය න කිඤ්චි මුඤ්චාමි, තුම්හෙපි සබ්බෙ ඛාදිස්සාමී’’ති. ‘‘න මයං අත්තානං තුය්හං ඛාදිතුං දස්සාමා’’ති. ‘‘පානීයං පන පිවිස්සථා’’ති. ‘‘ආම, පානීයං පිවිස්සාම, න ච තෙ වසං ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘අථ කථං පානීයං පිවිස්සථා’’ති? කිං පන ත්වං මඤ්ඤසි ‘‘ඔතරිත්වා පිවිස්සන්තී’’ති. ‘‘මයඤ්හි අනොතරිත්වා අසීතිසහස්සානිපි එකමෙකං නළදණ්ඩකං ගහෙත්වා උප්පලනාළෙන උදකං පිවන්තා විය තව පොක්ඛරණියා පානීයං පිවිස්සාම, එවං නො ත්වං ඛාදිතුං න සක්ඛිස්සසී’’ති. එතමත්ථං විදිත්වා සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමිස්සා ගාථාය පුරිමපදද්වයං අභාසි –

‘‘දිස්වා පදමනුත්තිණ්ණං, දිස්වානොතරිතං පද’’න්ති.

තස්සත්ථො – භික්ඛවෙ, සො කපිරාජා තස්සා පොක්ඛරණියා එකම්පි උත්තිණ්ණපදං නාද්දස, ඔතරිතං පන ඔතිණ්ණපදමෙව අද්දස. එවං දිස්වා පදං අනුත්තිණ්ණං දිස්වාන ඔතරිතං පදං ‘‘අද්ධායං පොක්ඛරණී අමනුස්සපරිග්ගහිතා’’ති ඤත්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො සපරිසො ආහ –

තස්සත්ථො – මයං තව පොක්ඛරණියං නළෙන පානීයං පිවිස්සාමාති. පුන මහාසත්තො ආහ –

එවං නළෙන පානීයං පිවන්තං සපරිසම්පි මං ත්වං නෙව වධිස්සසීති අත්ථො.

එවඤ්ච පන වත්වා බොධිසත්තො එකං නළදණ්ඩකං ආහරාපෙත්වා පාරමියො ආවජ්ජෙත්වා සච්චකිරියං කත්වා මුඛෙන ධමි, නළො ¶ අන්තො කිඤ්චි ගණ්ඨිං අසෙසෙත්වා සබ්බත්ථකමෙව සුසිරො අහොසි ¶ . ඉමිනා නියාමෙන අපරම්පි අපරම්පි ආහරාපෙත්වා මුඛෙන ධමිත්වා අදාසි. එවං සන්තෙපි න සක්කා නිට්ඨාපෙතුං, තස්මා එවං න ගහෙතබ්බං. බොධිසත්තො පන ‘‘ඉමං පොක්ඛරණිං පරිවාරෙත්වා ජාතා සබ්බෙපි නළා එකච්ඡිද්දා හොන්තූ’’ති අධිට්ඨාසි ¶ . බොධිසත්තානඤ්හි හිතූපචාරස්ස මහන්තතාය අධිට්ඨානං සමිජ්ඣති. තතො පට්ඨාය සබ්බෙපි තං පොක්ඛරණිං පරිවාරෙත්වා උට්ඨිතනළා එකච්ඡිද්දා ජාතා. ඉමස්මිඤ්හි කප්පෙ චත්තාරි කප්පට්ඨියපාටිහාරියානි නාම. කතමානි චත්තාරි? චන්දෙ සසලක්ඛණං සකලම්පි ඉමං කප්පං ඨස්සති, වට්ටකජාතකෙ අග්ගිනො නිබ්බුතට්ඨානං සකලම්පි ඉමං කප්පං අග්ගි න ඣායිස්සති, ඝටීකාරනිවෙසනට්ඨානං සකලම්පි ඉමං කප්පං අනොවස්සකං ඨස්සති, ඉමං පොක්ඛරණිං පරිවාරෙත්වා උට්ඨිතනළා සකලම්පි ඉමං කප්පං එකච්ඡිද්දා භවිස්සන්තීති ඉමානි චත්තාරි කප්පට්ඨියපාටිහාරියානි නාම.

බොධිසත්තො එවං අධිට්ඨහිත්වා එකං නළං ආදාය නිසීදි. තෙපි අසීතිසහස්සවානරා එකෙකං ආදාය පොක්ඛරණිං පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසු. තෙපි බොධිසත්තස්ස නළෙන ආකඩ්ඪිත්වා පානීයං පිවනකාලෙ සබ්බෙ තීරෙ නිසින්නාව පිවිංසු. එවං තෙහි පානීයෙ පිවිතෙ දකරක්ඛසො කිඤ්චි අලභිත්වා අනත්තමනො සකනිවෙසනමෙව ගතො. බොධිසත්තොපි සපරිවාරො අරඤ්ඤමෙව පාවිසි.

සත්ථා පන ‘‘ඉමෙසං, භික්ඛවෙ, නළානං එකච්ඡිද්දභාවො නාම මය්හමෙවෙතං පොරාණකඅධිට්ඨාන’’න්ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා දකරක්ඛසො දෙවදත්තො අහොසි, අසීතිසහස්සවානරා බුද්ධපරිසා, උපායකුසලො පන කපිරාජා අහමෙව අහොසි’’න්ති.

නිග්රොධං ලක්ඛණං කණ්ඩි, වාතමිගං ඛරාදියං;

තිපල්ලත්ථං මාලුතඤ්ච, මතභත්ත අයාචිතං;

ඤාතමෙතං ¶ ¶ ¶ කුරුඞ්ගස්සාති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි සමයෙ ධම්මසභායං සන්නිපතිතා භික්ඛූ ‘‘ආවුසො දෙවදත්තො තථාගතස්ස ඝාතනත්ථාය ධනුග්ගහෙ පයොජෙසි, සිලං පවිජ්ඣි, ධනපාලං විස්සජ්ජෙසි, සබ්බථාපි දසබලස්ස වධාය පරිසක්කතී’’ති දෙවදත්තස්ස අවණ්ණං කථෙන්තා නිසීදිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසින්නො ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡි. භන්තෙ, දෙවදත්තො තුම්හාකං වධාය පරිසක්කතීති තස්ස අගුණකථාය සන්නිසින්නාම්හාති. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, දෙවදත්තො ඉදානෙව මම වධාය පරිසක්කති, පුබ්බෙපි මම වධාය පරිසක්කියෙව, න ච පන මං වධිතුං අසක්ඛී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කුරුඞ්ගමිගො හුත්වා එකස්මිං අරඤ්ඤායතනෙ ඵලානි ඛාදන්තො වසති. සො එකස්මිං කාලෙ ඵලසම්පන්නෙ සෙපණ්ණිරුක්ඛෙ සෙපණ්ණිඵලානි ඛාදති. අථෙකො ගාමවාසී අට්ටකලුද්දකො ඵලරුක්ඛමූලෙසු මිගානං පදානි උපධාරෙත්වා උපරිරුක්ඛෙ අට්ටකං බන්ධිත්වා තත්ථ නිසීදිත්වා ඵලානි ඛාදිතුං ආගතාගතෙ මිගෙ සත්තියා විජ්ඣිත්වා තෙසං මංසං වික්කිණන්තො ජීවිකං කප්පෙති. සො එකදිවසං තස්මිං රුක්ඛමූලෙ බොධිසත්තස්ස පදවළඤ්ජං දිස්වා තස්මිං සෙපණ්ණිරුක්ඛෙ අට්ටකං බන්ධිත්වා පාතොව භුඤ්ජිත්වා සත්තිං ආදාය වනං පවිසිත්වා තං රුක්ඛං ආරුහිත්වා අට්ටකෙ නිසීදි. බොධිසත්තොපි පාතොව වසනට්ඨානා නික්ඛමිත්වා ‘‘සෙපණ්ණිඵලානි ඛාදිස්සාමී’’ති ආගම්ම තං රුක්ඛමූලං සහසාව අපවිසිත්වා ‘‘කදාචි අට්ටකලුද්දකා රුක්ඛෙසු අට්ටකං බන්ධන්ති, අත්ථි නු ඛො එවරූපො උපද්දවො’’ති පරිග්ගණ්හන්තො බාහිරතොව අට්ඨාසි.

ලුද්දකොපි බොධිසත්තස්ස අනාගමනභාවං ඤත්වා අට්ටකෙ නිසින්නොව ¶ සෙපණ්ණිඵලානි ඛිපිත්වා ඛිපිත්වා තස්ස පුරතො පාතෙසි. බොධිසත්තො ‘‘ඉමානි ඵලානි ආගන්ත්වා මය්හං පුරතො පතන්ති, අත්ථි නු ඛො උපරි ලුද්දකො’’ති පුනප්පුනං උල්ලොකෙන්තො ලුද්දකං දිස්වා අපස්සන්තො ¶ විය හුත්වා ‘‘අම්භො, රුක්ඛ-පුබ්බෙ ත්වං ඔලම්බකං චාරෙන්තො ¶ විය උජුකමෙව ඵලානි පාතෙසි, අජ්ජ පන තෙ රුක්ඛධම්මො පරිච්චත්තො, එවං තයා රුක්ඛධම්මෙ පරිච්චත්තෙ අහම්පි අඤ්ඤං රුක්ඛමූලං උපසඞ්කමිත්වා මය්හං ආහාරං පරියෙසිස්සාමී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘ඤාතමෙතං කුරුඞ්ගස්ස, යං ත්වං සෙපණ්ණි සෙය්යසි;

අඤ්ඤං සෙපණ්ණි ගච්ඡාමි, න මෙ තෙ රුච්චතෙ ඵල’’න්ති.

තත්ථ ඤාතන්ති පාකටං ජාතං. එතන්ති ඉදං. කුරුඞ්ගස්සාති කුරුඞ්ගමිගස්ස. යං ත්වං සෙපණ්ණි සෙය්යසීති යං ත්වං අම්භො සෙපණ්ණිරුක්ඛ පුරතො ඵලානි පාතයමානො සෙය්යසි විසෙය්යසි විසිණ්ණඵලො හොසි, තං සබ්බං කුරුඞ්ගමිගස්ස පාකටං ජාතං. න මෙ තෙ රුච්චතෙ ඵලන්ති එවං ඵලං දදමානාය න මෙ තව ඵලං රුච්චති, තිට්ඨ ත්වං, අහං අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡිස්සාමීති අගමාසි.

අථස්ස ලුද්දකො අට්ටකෙ නිසින්නොව සත්තිං ඛිපිත්වා ‘‘ගච්ඡ, විරද්ධො දානිම්හි ත’’න්ති ආහ. බොධිසත්තො නිවත්තිත්වා ඨිතො ආහ ‘‘අම්භො පුරිස, ඉදානීසි කිඤ්චාපි මං විරද්ධො, අට්ඨ පන මහානිරයෙ සොළසඋස්සදනිරයෙ පඤ්චවිධබන්ධනාදීනි ච කම්මකාරණානි අවිරද්ධොයෙවාසී’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා පලායිත්වා යථාරුචිං ගතො, ලුද්දොපි ඔතරිත්වා යථාරුචිං ගතො.

සත්ථාපි ‘‘න, භික්ඛවෙ, දෙවදත්තො ඉදානෙව මම වධාය පරිසක්කති, පුබ්බෙපි පරිසක්කියෙව, න ච පන මං වධිතුං අසක්ඛී’’ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අට්ටකලුද්දකො දෙවදත්තො අහොසි, කුරුඞ්ගමිගො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

යෙ ¶ ¶ කුක්කුරාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ඤාතත්ථචරියං ආරබ්භ කථෙසි. සා ද්වාදසකනිපාතෙ භද්දසාලජාතකෙ ආවිභවිස්සති. ඉදං පන වත්ථුං පතිට්ඨපෙත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තථාරූපං කම්මං පටිච්ච කුක්කුරයොනියං නිබ්බත්තිත්වා අනෙකසතකුක්කුරපරිවුතො මහාසුසානෙ වසති. අථෙකදිවසං රාජා සෙතසින්ධවයුත්තං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං රථං ආරුය්හ උය්යානං ගන්ත්වා තත්ථ දිවසභාගං කීළිත්වා අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ නගරං පාවිසි. තස්ස තං රථවරත්තං යථානද්ධමෙව රාජඞ්ගණෙ ඨපයිංසු, සො රත්තිභාගෙ දෙවෙ වස්සන්තෙ තින්තො. උපරිපාසාදතො කොලෙය්යකසුනඛා ඔතරිත්වා තස්ස චම්මඤ්ච නද්ධිඤ්ච ඛාදිංසු. පුනදිවසෙ රඤ්ඤො ආරොචෙසුං ‘‘දෙව, නිද්ධමනමුඛෙන සුනඛා පවිසිත්වා රථස්ස චම්මඤ්ච නද්ධිඤ්ච ඛාදිංසූ’’ති. රාජා සුනඛානං කුජ්ඣිත්වා ‘‘දිට්ඨදිට්ඨට්ඨානෙ සුනඛෙ ඝාතෙථා’’ති ආහ. තතො පට්ඨාය සුනඛානං මහාබ්යසනං උදපාදි. තෙ දිට්ඨිදිට්ඨට්ඨානෙ ඝාතියමානා පලායිත්වා සුසානං ගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස සන්තිකං අගමංසු.

බොධිසත්තො ‘තුම්හෙ බහූ සන්නිපතිතා, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති පුච්ඡි. තෙ ‘‘අන්තෙපුරෙ කිර රථස්ස චම්මඤ්ච නද්ධි ච සුනඛෙහි ඛාදිතා’ති කුද්ධො රාජා සුනඛවධං ආණාපෙසි, බහූ සුනඛා විනස්සන්ති, මහාභයං උප්පන්න’’න්ති ආහංසු. බොධිසත්තො චින්තෙසි ‘‘ආරක්ඛට්ඨානෙ බහි සුනඛානං ඔකාසො නත්ථි, අන්තොරාජනිවෙසනෙ කොලෙය්යකසුනඛානමෙව තං කම්මං භවිස්සති. ඉදානි පන චොරානං කිඤ්චි භයං නත්ථි, අචොරා මරණං ලභන්ති, යංනූනාහං චොරෙ රඤ්ඤො දස්සෙත්වා ඤාතිසඞ්ඝස්ස ජීවිතදානං දදෙය්ය’’න්ති. සො ඤාතකෙ සමස්සාසෙත්වා ‘‘තුම්හෙ මා භායිත්ථ, අහං වො අභයං ආහරිස්සාමි, යාව ¶ රාජානං පස්සාමි, තාව ඉධෙව හොථා’’ති පාරමියො ආවජ්ජෙත්වා මෙත්තාභාවනං පුරෙචාරිකං කත්වා ‘‘මය්හං උපරි ලෙඩ්ඩුං වා මුග්ගරං වා මා කොචි ඛිපිතුං උස්සහී’’ති අධිට්ඨාය එකකොව අන්තොනගරං පාවිසි. අථ නං දිස්වා එකසත්තොපි කුජ්ඣිත්වා ඔලොකෙන්තො නාම නාහොසි. රාජාපි සුනඛවධං ආණාපෙත්වා සයං විනිච්ඡයෙ නිසින්නො හොති. බොධිසත්තො තත්ථෙව ගන්ත්වා පක්ඛන්දිත්වා රඤ්ඤො ආසනස්ස හෙට්ඨා පාවිසි. අථ නං රාජපුරිසා නීහරිතුං ආරද්ධා, රාජා පන වාරෙසි.

සො ථොකං විස්සමිත්වා හෙට්ඨාසනා නික්ඛමිත්වා රාජානං වන්දිත්වා ‘‘දෙව, තුම්හෙ කුක්කුරෙ මාරාපෙථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, මාරාපෙමහ’’න්ති ¶ . ‘‘කො නෙසං අපරාධො නරින්දා’’ති? ‘‘රථස්ස මෙ ¶ පරිවාරචම්මඤ්ච නද්ධිඤ්ච ඛාදිංසූ’’ති. ‘‘යෙ ඛාදිංසු, තෙ ජානාථා’’ති? ‘‘න ජානාමා’’ති. ‘‘‘ඉමෙ නාම චම්මඛාදකචොරා’ති තථතො අජානිත්වා දිට්ඨදිට්ඨට්ඨානෙයෙව මාරාපනං න යුත්තං, දෙවා’’ති. ‘‘රථචම්මස්ස කුක්කුරෙහි ඛාදිතත්තා ‘දිට්ඨදිට්ඨෙ සබ්බෙව මාරෙථා’ති සුනඛවධං ආණාපෙසි’’න්ති. ‘‘කිං පන වො මනුස්සා සබ්බෙව කුක්කුරෙ මාරෙන්ති, උදාහු මරණං අලභන්තාපි අත්ථී’’ති? ‘‘අත්ථි, අම්හාකං ඝරෙ කොලෙය්යකා මරණං න ලභන්තී’’ති. මහාරාජ ඉදානෙව තුම්හෙ ‘‘රථචම්මස්ස කුක්කුරෙහි ඛාදිතත්තා ‘දිට්ඨදිට්ඨෙ සබ්බෙව මාරෙථා’ති සුනඛවධං ආණාපෙසි’’න්ති අවොචුත්ථ, ඉදානි පන ‘‘අම්හාකං ඝරෙ කොලෙය්යකා මරණං න ලභන්තී’’ති වදෙථ. ‘‘නනු එවං සන්තෙ තුම්හෙ ඡන්දාදිවසෙන අගතිගමනං ගච්ඡථ, අගතිගමනඤ්ච නාම න යුත්තං, න ච රාජධම්මො, රඤ්ඤා නාම කාරණගවෙසකෙන තුලාසදිසෙන භවිතුං වට්ටති, ඉදානි ච කොලෙය්යකා මරණං න ලභන්ති, දුබ්බලසුනඛාව ලභන්ති, එවං සන්තෙ නායං සබ්බසුනඛඝච්චා, දුබ්බලඝාතිකා නාමෙසා’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා මහාසත්තො මධුරස්සරං නිච්ඡාරෙත්වා ‘‘මහාරාජ, යං තුම්හෙ කරොථ, නායං ධම්මො’’ති රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යෙ ¶ කුක්කුරා රාජකුලම්හි වද්ධා, කොලෙය්යකා වණ්ණබලූපපන්නා;

තෙමෙ න වජ්ඣා මයමස්ම වජ්ඣා, නායං සඝච්චා දුබ්බලඝාතිකාය’’න්ති.

තත්ථ යෙ කුක්කුරාති යෙ සුනඛා. යථා හි ධාරුණ්හොපි පස්සාවො ‘‘පූතිමුත්ත’’න්ති, තදහුජාතොපි සිඞ්ගාලො ‘‘ජරසිඞ්ගාලො’’ති, කොමලාපි ගලොචිලතා ‘‘පූතිලතා’’ති, සුවණ්ණවණ්ණොපි කායො ‘‘පූතිකායො’’ති වුච්චති, එවමෙවං වස්සසතිකොපි සුනඛො ‘‘කුක්කුරො’’ති වුච්චති. තස්මා මහල්ලකා කායබලූපපන්නාපි තෙ ‘‘කුක්කුරා’’ත්වෙව වුත්තා. වද්ධාති වඩ්ඪිතා. කොලෙය්යකාති රාජකුලෙ ජාතා සම්භූතා සංවඩ්ඪා. වණ්ණබලූපපන්නාති සරීරවණ්ණෙන චෙව කායබලෙන ච සම්පන්නා. තෙමෙ න වජ්ඣාති තෙ ඉමෙ සස්සාමිකා සාරක්ඛා න වජ්ඣා. මයමස්ම වජ්ඣාති අස්සාමිකා අනාරක්ඛා මයං වජ්ඣා නාම ජාතා. නායං සඝච්චාති එවං සන්තෙ අයං අවිසෙසෙන සඝච්චා නාම න හොති. දුබ්බලඝාතිකායන්ති ¶ අයං පන දුබ්බලානංයෙව ඝාතනතො දුබ්බලඝාතිකා නාම හොති. රාජූහි නාම චොරා නිග්ගණ්හිතබ්බා, නො අචොරා. ඉධ පන චොරානං කිඤ්චි භයං නත්ථි, අචොරා මරණං ලභන්ති. අහො ඉමස්මිං ලොකෙ අයුත්තං වත්තති, අහො අධම්මො වත්තතීති.

රාජා ¶ බොධිසත්තස්ස වචරං සුත්වා ආහ – ‘‘ජානාසි ත්වං, පණ්ඩිත, අසුකෙහි නාම රථචම්මං ඛාදිත’’න්ති? ‘‘ආම, ජානාමී’’ති. ‘‘කෙහි ඛාදිත’’න්ති? ‘‘තුම්හාකං ගෙහෙ වසනකෙහි කොලෙය්යකසුනඛෙහී’’ති. ‘‘කථං තෙහි ඛාදිතභාවො ජානිතබ්බො’’ති? ‘‘අහං තෙහි ඛාදිතභාවං දස්සෙසාමී’’ති. ‘‘දස්සෙහි පණ්ඩිතා’’ති. ‘‘තුම්හාකං ඝරෙ කොලෙය්යකසුනඛෙ ආහරාපෙත්වා ථොකං තක්කඤ්ච දබ්බතිණානි ච ආහරාපෙථා’’ති. රාජා තථා අකාසි. අථ නං මහාසත්තො ‘‘ඉමානි තිණානි තක්කෙන මද්දාපෙත්වා එතෙ සුනඛෙ පායෙථා’’ති ආහ. රාජා තථා කත්වා පායාපෙසි, පීතා පීතා සුනඛා සද්ධිං චම්මෙහි වමිංසු. රාජා ‘‘සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්ස බ්යාකරණං වියා’’ති තුට්ඨො බොධිසත්තස්ස සෙතච්ඡත්තෙන පූජං අකාසි. බොධිසත්තො ‘‘ධම්මං චර, මහාරාජ, මාතාපිතූසු ඛත්තියා’’තිආදීහි (ජා. 2.17.39) තෙසකුණජාතකෙ ආගතාහි දසහි ධම්මචරියගාථාහි රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘මහාරාජ, ඉතො පට්ඨාය අප්පමත්තො හොහී’’ති රාජානං පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා සෙතච්ඡත්තං රඤ්ඤොව පටිඅදාසි.

රාජා මහාසත්තස්ස ධම්මකථං ¶ සුත්වා සබ්බසත්තානං අභයං දත්වා බොධිසත්තං ආදිං කත්වා සබ්බසුනඛානං අත්තනො භොජනසදිසමෙව නිච්චභත්තං පට්ඨපෙත්වා බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨිතො යාවතායුකං දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා කාලං කත්වා දෙවලොකෙ උප්පජ්ජි. කුක්කුරොවාදො දස වස්සසහස්සානි පවත්ති. බොධිසත්තොපි යාවතායුකං ඨත්වා යථාකම්මං ගතො.

සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, තථාගතො ඉදානෙව ඤාතකානං අත්ථං චරති, පුබ්බෙපි චරියෙවා’’ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, අවසෙසා පරිසා බුද්ධපරිසා, කුක්කුරපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

අපි ¶ පස්සෙන සෙමානොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං ඔස්සට්ඨවීරියං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තස්මිඤ්හි සමයෙ සත්ථා තං භික්ඛුං ආමන්තෙත්වා ‘‘භික්ඛු, පුබ්බෙ පණ්ඩිතා අනායතනෙපි වීරියං අකංසු, පහාරං ලද්ධාපි නෙව ඔස්සජිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො භොජාජානීයසින්ධවකුලෙ නිබ්බත්තො සබ්බාලඞ්කාරසම්පන්නො බාරාණසිරඤ්ඤො මඞ්ගලස්සො අහොසි. සො සතසහස්සග්ඝනිකාය සුවණ්ණපාතියංයෙව නානග්ගරසසම්පන්නං තිවස්සිකගන්ධසාලිභොජනං භුඤ්ජති, චාතුජ්ජාතිකගන්ධූපලිත්තායමෙව භූමියං තිට්ඨති, තං ඨානං රත්තකම්බලසාණිපරික්ඛිත්තං උපරි සුවණ්ණතාරකඛචිතචෙලවිතානං සමොසරිතගන්ධදාමමාලාදාමං අවිජහිතගන්ධතෙලපදීපං හොති. බාරාණසිරජ්ජං පන අපත්ථෙන්තා රාජානො නාම නත්ථි. එකං සමයං සත්ත රාජානො බාරාණසිං පරික්ඛිපිත්වා ‘‘අම්හාකං රජ්ජං වා දෙතු, යුද්ධං වා’’ති බාරාණසිරඤ්ඤො පණ්ණං පෙසෙසුං. රාජා අමච්චෙ සන්නිපාතෙත්වා තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ඉදානි කිං කරොම, තාතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, තුම්හෙහි තාව ආදිතොව යුද්ධාය න ගන්තබ්බං, අසුකං ¶ නාම අස්සාරොහං පෙසෙත්වා යුද්ධං කාරෙථ, තස්මිං අසක්කොන්තෙ පච්ඡා ජානිස්සාමා’’ති. රාජා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සක්ඛිස්සසි, තාත, සත්තහි රාජූහි සද්ධිං යුද්ධං කාතු’’න්ති ආහ. ‘‘දෙව, සචෙ භොජාජානීයසින්ධවං ලභාමි, තිට්ඨන්තු සත්ත රාජානො, සකලජම්බුදීපෙ රාජූහිපි සද්ධිං යුජ්ඣිතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති. ‘‘තාත, භොජාජානීයසින්ධවො වා හොතු අඤ්ඤො වා, යං ඉච්ඡසි, තං ගහෙත්වා යුද්ධං කරොහී’’ති.

සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති රාජානං වන්දිත්වා පාසාදා ඔරුය්හ භොජාජානීයසින්ධවං ආහරාපෙත්වා සුවම්මිතං කත්වා අත්තනාපි සබ්බසන්නාහසන්නද්ධො ඛග්ගං බන්ධිත්වා සින්ධවපිට්ඨිවරගතො නගරා නික්ඛම්ම විජ්ජුලතා විය චරමානො පඨමං බලකොට්ඨකං භින්දිත්වා එකං රාජානං ජීවග්ගාහමෙව ගහෙත්වා ආගන්ත්වා නගරෙ බලස්ස නිය්යාදෙත්වා පුන ගන්ත්වා දුතියං බලකොට්ඨකං භින්දිත්වා තථා තතියන්ති එවං පඤ්ච රාජානො ජීවග්ගාහං ගහෙත්වා ඡට්ඨං බලකොට්ඨකං ¶ භින්දිත්වා ඡට්ඨස්ස රඤ්ඤො ගහිතකාලෙ භොජාජානීයො පහාරං ලභති, ලොහිතං පග්ඝරති, වෙදනා බලවතියො වත්තන්ති. අස්සාරොහො තස්ස පහටභාවං ඤත්වා භොජාජානීයසින්ධවං රාජද්වාරෙ නිපජ්ජාපෙත්වා සන්නාහං සිථිලං කත්වා අඤ්ඤං අස්සං සන්නය්හිතුං ආරද්ධො. බොධිසත්තො මහාඵාසුකපස්සෙන නිපන්නොව අක්ඛීනි උම්මිලෙත්වා අස්සාරොහං දිස්වා ‘‘අයං අඤ්ඤං අස්සං සන්නය්හති, අයඤ්ච අස්සො සත්තමං බලකොට්ඨකං භින්දිත්වා සත්තමං රාජානං ගණ්හිතුං න සක්ඛිස්සති, මයා කතකම්මඤ්ච නස්සිස්සති, අප්පටිසමො අස්සාරොහොපි නස්සිස්සති, රාජාපි පරහත්ථං ගමිස්සති, ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො අස්සො සත්තමං බලකොට්ඨකං භින්දිත්වා සත්තමං රාජානං ගහෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථී’’ති නිපන්නකොව අස්සාරොහං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සම්ම අස්සාරොහ, සත්තමං බලකොට්ඨකං භින්දිත්වා සත්තමං රාජානං ගහෙතුං සමත්ථො ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො අස්සො නාම නත්ථි, නාහං මයා කතකම්මං නාසෙස්සාමි, මමඤ්ඤෙව උට්ඨාපෙත්වා සන්නය්හාහී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අපි ¶ ¶ පස්සෙන සෙමානො, සල්ලෙභි සල්ලලීකතො;

සෙය්යොව වළවා භොජ්ඣො, යුඤ්ජ මඤ්ඤෙව සාරථී’’ති.

තත්ථ අපි පස්සෙන සෙමානොති එකෙන පස්සෙන සයමානකොපි. සල්ලෙභි සල්ලලීකතොති සල්ලෙහි විද්ධොපි සමානො. සෙය්යොව වළවා භොජ්ඣොති වළවාති සින්ධවකුලෙසු අජාතො ඛලුඞ්කස්සො. භොජ්ඣොති භොජාජානීයසින්ධවො. ඉති එතස්මා වළවා සල්ලෙහි විද්ධොපි භොජාජානීයසින්ධවොව සෙය්යො වරො උත්තමො. යුඤ්ජ මඤ්ඤෙව සාරථීති යස්මා එව ගතොපි අහමෙව සෙය්යො, තස්මා මමඤ්ඤෙව යොජෙහි, මං වම්මෙහීති වදති.

අස්සාරොහො බොධිසත්තං උට්ඨාපෙත්වා වණං බන්ධිත්වා සුසන්නද්ධං සන්නය්හිත්වා තස්ස පිට්ඨියං නිසීදිත්වා සත්තමං බලකොට්ඨකං භින්දිත්වා සත්තමං රාජානං ජීවග්ගාහං ගහෙත්වා රාජබලස්ස නිය්යාදෙසි, බොධිසත්තම්පි රාජද්වාරං ආනයිංසු. රාජා තස්ස දස්සනත්ථාය නික්ඛමි. මහාසත්තො රාජානං ආහ – ‘‘මහාරාජ, සත්ත රාජානො මා ඝාතයිත්ථ, සපථං කාරෙත්වා විස්සජ්ජෙථ, මය්හඤ්ච අස්සාරොහස්ස ච දාතබ්බං යසං අස්සාරොහස්සෙව දෙථ ¶ , සත්ත රාජානො ගහෙත්වා දින්නයොධං නාම නාසෙතුං න වට්ටති. තුම්හෙපි දානං දෙථ, සීලං රක්ඛථ, ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙථා’’ති. එවං බොධිසත්තෙන රඤ්ඤො ඔවාදෙ දින්නෙ බොධිසත්තස්ස සන්නාහං මොචයිංසු, සො සන්නාහෙ මුත්තමත්තෙයෙව නිරුජ්ඣි. රාජා තස්ස සරීරකිච්චං කාරෙත්වා අස්සාරොහස්ස මහන්තං යසං දත්වා සත්ත රාජානො පුන අත්තන්නො අදුබ්භාය සපථං කාරෙත්වා සකසකට්ඨානානි පෙසෙත්වා ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙත්වා ජීවිතපරියොසානෙ යථාකම්මං ගතො.

සත්ථා ‘‘එවං භික්ඛු පුබ්බෙ පණ්ඩිතා අනායතනෙපි වීරියං අකංසු, එවරූපං පහාරං ලද්ධාපි න ඔස්සජිංසු, ත්වං පන එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා කස්මා වීරියං ඔස්සජසී’’ති වත්වා චත්තාරි සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ ඔස්සට්ඨවීරියො භික්ඛු අරහත්තඵලෙ පතිට්ඨාසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා අනුසන්ධිං ¶ ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, අස්සාරොහො සාරිපුත්තො, භොජාජානීයසින්ධවො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

යදා ¶ යදාති ඉදම්පි සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ඔස්සට්ඨවීරියමෙව භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තං පන භික්ඛුං සත්ථා ආමන්තෙත්වා ‘‘භික්ඛු පුබ්බෙ පණ්ඩිතා අනායතනෙපි ලද්ධප්පහාරාපි හුත්වා වීරියං අකංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ පුරිමනයෙනෙව සත්ත රාජානො නගරං පරිවාරයිංසු. අථෙකො රථිකයොධො ද්වෙ භාතිකසින්ධවෙ රථෙ යොජෙත්වා නගරා නික්ඛම්ම ඡ බලකොට්ඨකෙ භින්දිත්වා ඡ රාජානො අග්ගහෙසි. තස්මිං ඛණෙ ජෙට්ඨකඅස්සො පහාරං ලභි. රථිකො රථං පෙසෙන්තො රාජද්වාරං ආගන්ත්වා ජෙට්ඨභාතිකං රථා මොචෙත්වා සන්නාහං සිථිලං කත්වා එකෙනෙව පස්සෙන නිපජ්ජාපෙත්වා ¶ අඤ්ඤං අස්සං සන්නය්හිතුං ආරද්ධො. බොධිසත්තො තං දිස්වා පුරිමනයෙනෙව චින්තෙත්වා රථිකං පක්කොසාපෙත්වා නිපන්නකොව ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යදා යදා යත්ථ යදා, යත්ථ යත්ථ යදා යදා;

ආජඤ්ඤො කුරුතෙ වෙගං, හායන්ති තත්ථ වාළවා’’ති.

තත්ථ යදා යදාති පුබ්බණ්හාදීසු යස්මිං යස්මිං කාලෙ. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ මග්ගෙ වා සඞ්ගාමසීසෙ වා. යදාති යස්මිං ඛණෙ. යත්ථ යත්ථාති සත්තන්නං බලකොට්ඨකානං වසෙන බහූසු යුද්ධමණ්ඩලෙසු. යදා යදාති යස්මිං යස්මිං කාලෙ පහාරං ලද්ධකාලෙ වා අලද්ධකාලෙ වා. ආජඤ්ඤො කුරුතෙ වෙගන්ති සාරථිස්ස චිත්තරුචිතං කාරණං ආජානනසභාවො ආජඤ්ඤො වරසින්ධවො වෙගං කරොති වායමති වීරියං ආරභති. හායන්ති තත්ථ වාළවාති තස්මිං වෙගෙ කරියමානෙ ඉතරෙ වළවසඞ්ඛාතා ඛළුඞ්කස්සා හායන්ති පරිහායන්ති, තස්මා ඉමස්මිං රථෙ මංයෙව යොජෙහීති ආහ.

සාරථි බොධිසත්තං උට්ඨාපෙත්වා රථෙ යොජෙත්වා සත්තමං බලකොට්ඨකං භින්දිත්වා සත්තමං රාජානං ආදාය රථං පෙසෙන්තො රාජද්වාරං ¶ ආගන්ත්වා සින්ධවං මොචෙසි. බොධිසත්තො එකෙන පස්සෙන නිපන්නො පුරිමනයෙනෙව රඤ්ඤො ඔවාදං දත්වා නිරුජ්ඣි. රාජා තස්ස සරීරකිච්චං කාරෙත්වා සාරථිස්ස සම්මානං කත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා යථාකම්මං ගතො.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ සො භික්ඛු අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. සත්ථා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා රාජා ආනන්දත්ථෙරො අහොසි, අස්සො සම්මාසම්බුද්ධො’’ති.

අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි ¶ තිත්ථෙහීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ධම්මසෙනාපතිස්ස සද්ධිවිහාරිකං එකං සුවණ්ණකාරපුබ්බකං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. ආසයානුසයඤාණඤ්හි බුද්ධානංයෙව හොති, න අඤ්ඤෙසං. තස්මා ධම්මසෙනාපති අත්තනො ආසයානුසයඤාණස්ස නත්ථිතාය සද්ධිවිහාරිකස්ස ආසයානුසයං අජානන්තො අසුභකම්මට්ඨානමෙව කථෙසි, තස්ස තං න සප්පායමහොසි. කස්මා? සො කිර පටිපාටියා පඤ්ච ජාතිසතානි සුවණ්ණකාරගෙහෙයෙව පටිසන්ධිං ගණ්හි, අථස්ස දීඝරත්තං පරිසුද්ධසුවණ්ණදස්සනවසෙන පරිචිතත්තා අසුභං න සප්පායමහොසි. සො තත්ථ නිමිත්තමත්තම්පි උප්පාදෙතුං අසක්කොන්තො චත්තාරො මාසෙ ඛෙපෙසි.

ධම්මසෙනාපති අත්තනො සද්ධිවිහාරිකස්ස අරහත්තං දාතුං අසක්කොන්තො ‘‘අද්ධා අයං බුද්ධවෙනෙය්යො භවිස්සති, තථාගතස්ස සන්තිකං නෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පාතොව තං ආදාය සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. සත්ථා ‘‘කිං නු ඛො, සාරිපුත්ත, එකං භික්ඛුං ආදාය ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘අහං, භන්තෙ, ඉමස්ස කම්මට්ඨානං අදාසිං, අයං පන චතූහි මාසෙහි නිමිත්තමත්තම්පි න උප්පාදෙසි, ස්වාහං ‘බුද්ධවෙනෙය්යො එසො භවිස්සතී’ති චින්තෙත්වා තුම්හාකං සන්තිකං ආදාය ආගතො’’ති. ‘‘සාරිපුත්ත, කතරං පන තෙ කම්මට්ඨානං සද්ධිවිහාරිකස්ස දින්න’’න්ති? ‘‘අසුභකම්මට්ඨානං භගවා’’ති. ‘‘සාරිපුත්ත, නත්ථි තව සන්තානෙ ආසයානුසයඤාණං, ගච්ඡ, ත්වං සායන්හසමයෙ ආගන්ත්වා තව සද්ධිවිහාරිකං ආදාය ගච්ඡෙය්යාසී’’ති. එවං සත්ථා ථෙරං උය්යොජෙත්වා තස්ස භික්ඛුස්ස මනාපං චීවරඤ්ච නිවාසනඤ්ච දාපෙත්වා තං ආදාය ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා පණීතං ඛාදනීයභොජනීයං දාපෙත්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො පුන විහාරං ආගන්ත්වා ගන්ධකුටියං දිවසභාගං ඛෙපෙත්වා ¶ සායන්හසමයෙ තං භික්ඛුං ගහෙත්වා විහාරචාරිකං චරමානො අම්බවනෙ එකං පොක්ඛරණිං මාපෙත්වා තත්ථ මහන්තං පදුමිනිගච්ඡං, තත්රාපි ච මහන්තං එකං පදුමපුප්ඵං මාපෙත්වා ‘‘භික්ඛු ඉමං පුප්ඵං ඔලොකෙන්තො නිසීදා’’ති නිසීදාපෙත්වා ගන්ධකුටිං පාවිසි.

සො ¶ භික්ඛු තං පුප්ඵං පුනප්පුනං ඔලොකෙති. භගවා තං පුප්ඵං ජරං පාපෙසි, තං තස්ස පස්සන්තස්සෙව ජරං පත්වා විවණ්ණං අහොසි. අථස්ස පරියන්තතො පට්ඨාය ¶ පත්තානි පතන්තානි මුහුත්තෙන සබ්බානි පතිංසු. තතො කිඤ්ජක්ඛං පති, කණ්ණිකාව අවසිස්සි. සො භික්ඛු තං පස්සන්තො චින්තෙසි ‘‘ඉදං පදුමපුප්ඵං ඉදානෙව අභිරූපං අහොසි දස්සනීයං, අථස්ස වණ්ණො පරිණතො, පත්තානි ච කිඤ්චක්ඛඤ්ච පතිතං, කණ්ණිකාමත්තමෙව අවසිට්ඨං, එවරූපස්ස නාම පදුමස්ස ජරා පත්තා, මය්හං සරීරස්ස කිං න පාපුණිස්සති, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති විපස්සනං පට්ඨපෙසි. සත්ථා ‘‘තස්ස චිත්තං විපස්සනං ආරුළ්හ’’න්ති ඤත්වා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව ඔභාසං ඵරිත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘උච්ඡින්ද සිනෙහමත්තනො, කුමුදං සාරදිකංව පාණිනා;

සන්තිමග්ගමෙව බ්රූහය, නිබ්බානං සුගතෙන දෙසිත’’න්ති. (ධ. ප. 285);

සො භික්ඛු ගාථාපරියොසානෙ අරහත්තං පත්වා ‘‘මුත්තො වතම්හි සබ්බභවෙහී’’ති චින්තෙත්වා –

‘‘සො වුත්ථවාසො පරිපුණ්ණමානසො, ඛීණාසවො අන්තිමදෙහධාරී;

විසුද්ධසීලො සුසමාහිතින්ද්රියො, චන්දො යථා රාහුමුඛා පමුත්තො.

‘‘සමොතතං මොහමහන්ධකාරං, විනොදයිං සබ්බමලං අසෙසං;

ආලොකපජ්ජොතකරො පභඞ්කරො, සහස්සරංසී විය භාණුමා නභෙ’’ති. –

ආදීහි ගාථාහි උදානං උදානෙසි. උදානෙත්වා ච පන ගන්ත්වා භගවන්තං වන්දි. ථෙරොපි ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා අත්තනො සද්ධිවිහාරිකං ගහෙත්වා අගමාසි. අයං පවත්ති භික්ඛූනං අන්තරෙ පාකටා ජාතා. භික්ඛූ ¶ ධම්මසභායං දසබලස්ස ගුණෙ වණ්ණයමානා නිසීදිංසු – ‘‘ආවුසො, සාරිපුත්තත්ථෙරො ආසයානුසයඤාණස්ස අභාවෙන අත්තනො සද්ධිවිහාරිකස්ස ආසයං න ජානාති, සත්ථා පන ඤත්වා එකදිවසෙනෙව තස්ස සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං අදාසි, අහො බුද්ධා නාම මහානුභාවා’’ති.

සත්ථා ¶ ආගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡි. ‘‘න භගවා අඤ්ඤාය කථාය, තුම්හාකඤ්ඤෙව පන ධම්මසෙනාපතිනො සද්ධිවිහාරිකස්ස ආසයානුසයඤාණකථායා’’ති. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, එතං අච්ඡරියං, ස්වාහං ¶ එතරහි බුද්ධො හුත්වා තස්ස ආසයං ජානාමි, පුබ්බෙපාහං තස්ස ආසයං ජානාමියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො තං රාජානං අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච අනුසාසති. තදා රඤ්ඤො මඞ්ගලඅස්සන්හානතිත්ථෙ අඤ්ඤතරං වළවං ඛළුඞ්කස්සං න්හාපෙසුං. මඞ්ගලස්සො වළවෙන න්හානතිත්ථං ඔතාරියමානො ජිගුච්ඡිත්වා ඔතරිතුං න ඉච්ඡි. අස්සගොපකො ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි ‘‘දෙව, මඞ්ගලස්සො තිත්ථං ඔතරිතුං න ඉච්ඡතී’’ති. රාජා බොධිසත්තං පෙසෙසි – ‘‘ගච්ඡ, පණ්ඩිත, ජානාහි කෙන කාරණෙන අස්සො තිත්ථං ඔතාරියමානො න ඔතරතී’’ති. බොධිසත්තො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති නදීතීරං ගන්ත්වා අස්සං ඔලොකෙත්වා නිරොගභාවමස්ස ඤත්වා ‘‘කෙන නු ඛො කාරණෙන අයං ඉමං තිත්ථං න ඔතරතී’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘පඨමතරං එත්ථ අඤ්ඤො න්හාපිතො භවිස්සති, තෙනෙස ජිගුච්ඡමානො තිත්ථං න ඔතරති මඤ්ඤෙ’’ති චින්තෙත්වා අස්සගොපකෙ පුච්ඡි ‘‘අම්භො, ඉමස්මිං තිත්ථෙ කං පඨමං න්හාපයිත්ථා’’ති? ‘‘අඤ්ඤතරං වළවස්සං, සාමී’’ති.

බොධිසත්තො ‘‘එස අත්තනො සින්ධවතාය ජිගුච්ඡන්තො එත්ථ න්හායිතුං න ඉච්ඡති, ඉමං අඤ්ඤතිත්ථෙ න්හාපෙතුං වට්ටතී’’ති තස්ස ආසයං ඤත්වා ‘‘භො අස්සගොපක, සප්පිමධුඵාණිතාදිභිසඞ්ඛතපායාසම්පි තාව පුනප්පුනං භුඤ්ජන්තස්ස තිත්ති හොති. අයං අස්සො බහූ වාරෙ ඉධ තිත්ථෙ න්හාතො, අඤ්ඤම්පි තාව නං තිත්ථං ¶ ඔතාරෙත්වා න්හාපෙථ ච පායෙථ චා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි තිත්ථෙහි, අස්සං පායෙහි සාරථි;

අච්චාසනස්ස පුරිසො, පායාසස්සපි තප්පතී’’ති.

තත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤෙහීති අඤ්ඤෙහි අඤ්ඤෙහි. පායෙහීති දෙසනාසීසමෙතං, න්හාපෙහි ච පායෙහි චාති අත්ථො. අච්චාසනස්සාති කරණත්ථෙ සාමිවචනං ¶ , අතිඅසනෙන අතිභුත්තෙනාති අත්ථො. පායාසස්සපි තප්පතීති සප්පිආදීහි අභිසඞ්ඛතෙන මධුරපායාසෙන තප්පති තිත්තො හොති, ධාතො සුහිතො න පුන භුඤ්ජිතුකාමතං ආපජ්ජති. තස්මා අයම්පි අස්සො ඉමස්මිං තිත්ථෙ නිබද්ධං න්හානෙන පරියත්තිං ආපන්නො භවිස්සති, අඤ්ඤත්ථ නං න්හාපෙථාති.

තෙ තස්ස වචනං සුත්වා අස්සං අඤ්ඤතිත්ථං ඔතාරෙත්වා පායිංසු චෙව න්හාපයිංසු ච. බොධිසත්තො ¶ අස්සස්ස පානීයං පිවිත්වා න්හානකාලෙ රඤ්ඤො සන්තිකං අගමාසි. රාජා ‘‘කිං, තාත, අස්සො න්හාතො ච පීතො චා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘පඨමං කිං කාරණා න ඉච්ඡතී’’ති? ‘‘ඉමිනා නාම කාරණෙනා’’ති සබ්බං ආචික්ඛි. රාජා ‘‘එවරූපස්ස තිරච්ඡානස්සාපි නාම ආසයං ජානාති, අහො පණ්ඩිතො’’ති බොධිසත්තස්ස මහන්තං යසං දත්වා ජීවිතපරියොසානෙ යථාකම්මං ගතො. බොධිසත්තොපි යථාකම්මමෙව ගතො.

සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, අහං එතස්ස ඉදානෙව ආසයං ජානාමි, පුබ්බෙපි ජානාමියෙවා’’ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මඞ්ගලඅස්සො අයං භික්ඛු අහොසි, රාජා ආනන්දො, පණ්ඩිතාමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

පුරාණචොරාන වචො නිසම්මාති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. දෙවදත්තො අජාතසත්තුකුමාරං පසාදෙත්වා ලාභසක්කාරං නිප්ඵාදෙසි. අජාතසත්තුකුමාරො දෙවදත්තස්ස ගයාසීසෙ විහාරං කාරෙත්වා නානග්ගරසෙහි තිවස්සිකගන්ධසාලිභොජනස්ස ¶ දිවසෙ දිවසෙ පඤ්ච ථාලිපාකසතානි අභිහරි. ලාභසක්කාරං නිස්සාය දෙවදත්තස්ස පරිවාරො මහන්තො ජාතො, දෙවදත්තො පරිවාරෙන සද්ධිං විහාරෙයෙව හොති. තෙන සමයෙන රාජගහවාසිකා ද්වෙ සහායා. තෙසු එකො සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිතො, එකො දෙවදත්තස්ස. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං තස්මිං තස්මිං ඨානෙපි පස්සන්ති, විහාරං ගන්ත්වාපි පස්සන්තියෙව.

අථෙකදිවසං ¶ දෙවදත්තස්ස නිස්සිතකො ඉතරං ආහ – ‘‘ආවුසො, කිං ත්වං දෙවසිකං සෙදෙහි මුච්චමානෙහි පිණ්ඩාය චරසි, දෙවදත්තො ගයාසීසවිහාරෙ නිසීදිත්වාව නානග්ගරසෙහි සුභොජනං භුඤ්ජති, එවරූපො උපායො නත්ථි, කිං ත්වං දුක්ඛං අනුභොසි, කිං තෙ පාතොව ගයාසීසං ආගන්ත්වා සඋත්තරිභඞ්ගං යාගුං පිවිත්වා අට්ඨාරසවිධං ඛජ්ජකං ඛාදිත්වා නානග්ගරසෙහි සුභොජනං භුඤ්ජිතුං න වට්ටතී’’ති? සො පුනප්පුනං වුච්චමානො ගන්තුකාමො හුත්වා තතො පට්ඨාය ගයාසීසං ගන්ත්වා භුඤ්ජිත්වා කාලස්සෙව වෙළුවනං ආගච්ඡති. සො සබ්බකාලං පටිච්ඡාදෙතුං නාසක්ඛි, ‘‘ගයාසීසං ගන්ත්වා දෙවදත්තස්ස පට්ඨපිතං භත්තං භුඤ්ජතී’’ති න චිරස්සෙව පාකටො ජාතො ¶ . අථ නං සහායා පුච්ඡිංසු ‘‘සච්චං කිර, ත්වං ආවුසො, දෙවදත්තස්ස පට්ඨපිතං භත්තං භුඤ්ජසී’’ති. ‘‘කො එවමාහා’’ති? ‘‘අසුකො ච අසුකො චා’’ති. ‘‘සච්චං අහං ආවුසො ගයාසීසං ගන්ත්වා භුඤ්ජාමි, න පන මෙ දෙවදත්තො භත්තං දෙති, අඤ්ඤෙ මනුස්සා දෙන්තී’’ති. ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො බුද්ධානං පටිකණ්ටකො දුස්සීලො අජාතසත්තුං පසාදෙත්වා අධම්මෙන අත්තනො ලාභසක්කාරං උප්පාදෙසි, ත්වං එවරූපෙ නිය්යානිකෙ බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිත්වා දෙවදත්තස්ස අධම්මෙන උප්පන්නං භොජනං භුඤ්ජසි, එහි තං සත්ථු සන්තිකං නෙස්සාමා’’ති තං භික්ඛුං ආදාය ධම්මසභං ආගමිංසු.

සත්ථා දිස්වාව ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, එතං භික්ඛුං අනිච්ඡන්තඤ්ඤෙව ආදාය ආගතත්ථා’’ති? ‘‘ආම භන්තෙ, අයං භික්ඛු තුම්හාකං සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා දෙවදත්තස්ස අධම්මෙන උප්පන්නං භොජනං භුඤ්ජතී’’ති. ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු දෙවදත්තස්ස අධම්මෙන උප්පන්නං භොජනං භුඤ්ජසී’’ති? ‘‘න භන්තෙ, දෙවදත්තො මය්හං දෙති, අඤ්ඤෙ මනුස්සා දෙන්ති, තමහං භුඤ්ජාමී’’ති. සත්ථා ‘‘මා භික්ඛු එත්ථ පරිහාරං කරි, දෙවදත්තො අනාචාරො දුස්සීලො, කථඤ්හි නාම ත්වං ඉධ පබ්බජිත්වා මම සාසනං භජන්තොයෙව දෙවදත්තස්ස භත්තං භුඤ්ජසි, නිච්චකාලම්පි භජනසීලකොව ත්වං දිට්ඨදිට්ඨෙයෙව භජසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අමච්චො අහොසි. තදා රඤ්ඤො මහිළාමුඛො නාම ¶ මඞ්ගලහත්ථී අහොසි සීලවා ආචාරසම්පන්නො, න කඤ්චි විහෙඨෙති. අථෙකදිවසං තස්ස සාලාය සමීපෙ රත්තිභාගසමනන්තරෙ චොරා ආගන්ත්වා තස්ස අවිදූරෙ ¶ නිසින්නා චොරමන්තං මන්තයිංසු ‘‘එවං උම්මඞ්ගො භින්දිතබ්බො, එවං සන්ධිච්ඡෙදකම්මං කත්තබ්බං, උම්මඞ්ගඤ්ච සන්ධිච්ඡෙදඤ්ච මග්ගසදිසං තිත්ථසදිසං නිජ්ජටං නිග්ගුම්බං කත්වා භණ්ඩං හරිතුං වට්ටති, හරන්තෙන මාරෙත්වාව හරිතබ්බං, එවං උට්ඨාතුං සමත්ථො නාම න භවිස්සති, චොරෙන ච නාම සීලාචාරයුත්තෙන න භවිතබ්බං, කක්ඛළෙන ඵරුසෙන සාහසිකෙන භවිතබ්බ’’න්ති. එවං මන්තෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං උග්ගණ්හාපෙත්වා අගමංසු. එතෙනෙව උපායෙන පුනදිවසෙපි පුනදිවසෙපීති බහූ දිවසෙ තත්ථ ආගන්ත්වා මන්තයිංසු. සො තෙසං වචනං සුත්වා ‘‘තෙ මං සික්ඛාපෙන්තී’’ති සඤ්ඤාය ‘‘ඉදානි මයා කක්ඛළෙන ඵරුසෙන සාහසිකෙන භවිතබ්බ’’න්ති තථාරූපොව අහොසි. පාතොව ආගතං හත්ථිගොපකං සොණ්ඩාය ගහෙත්වා භූමියං පොථෙත්වා මාරෙසි. අපරම්පි තථා අපරම්පි තථාති ආගතාගතං මාරෙතියෙව.

‘‘මහිළාමුඛො ¶ උම්මත්තකො ජාතො දිට්ඨදිට්ඨෙ මාරෙතී’’ති රඤ්ඤො ආරොචයිංසු. රාජා බොධිසත්තං පහිණි ‘‘ගච්ඡ පණ්ඩිත, ජානාහි කෙන කාරණෙන සො දුට්ඨො ජාතො’’ති. බොධිසත්තො ගන්ත්වා තස්ස සරීරෙ අරොගභාවං ඤත්වා ‘‘කෙන නු ඛො කාරණෙන එස දුට්ඨො ජාතො’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘අද්ධා අවිදූරෙ කෙසඤ්චි වචනං සුත්වා ‘මං එතෙ සික්ඛාපෙන්තී’ති සඤ්ඤාය දුට්ඨො ජාතො’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා හත්ථිගොපකෙ පුච්ඡි ‘‘අත්ථි නු ඛො හත්ථිසාලාය සමීපෙ රත්තිභාගෙ කෙහිචි කිඤ්චි කථිතපුබ්බ’’න්ති? ‘‘ආම, සාමි, චොරා ආගන්ත්වා කථයිංසූ’’ති. බොධිසත්තො ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි ‘‘දෙව, අඤ්ඤො හත්ථිස්ස සරීරෙ විකාරො නත්ථි, චොරානං කථං සුත්වා දුට්ඨො ජාතො’’ති. ‘‘ඉදානි කිං කාතුං වට්ටතී’’ති? ‘‘සීලවන්තෙ සමණබ්රාහ්මණෙ හත්ථිසාලායං නිසීදාපෙත්වා සීලාචාරකථං කථාපෙතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘එවං කාරෙහි, තාතා’’ති.

බොධිසත්තො ගන්ත්වා සීලවන්තෙ සමණබ්රාහ්මණෙ හත්ථිසාලායං නිසීදාපෙත්වා ‘‘සීලකථං ¶ කථෙථ, භන්තෙ’’ති ආහ. තෙ හත්ථිස්ස අවිදූරෙ නිසින්නා ‘‘න කොචි පරාමසිතබ්බො න මාරෙතබ්බො, සීලාචාරසම්පන්නෙන ඛන්තිමෙත්තානුද්දයයුත්තෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති සීලකථං කථයිංසු. සො තං සුත්වා ‘‘මං ඉමෙ සික්ඛාපෙන්ති, ඉතො දානි පට්ඨාය සීලවන්තෙන භවිතබ්බ’’න්ති සීලවා අහොසි. රාජා බොධිසත්තං පුච්ඡි ‘‘කිං, තාත, සීලවා ජාතො’’ති ¶ ? බොධිසත්තො ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘එවරූපො දුට්ඨහත්ථී පණ්ඩිතෙ නිස්සාය පොරාණකධම්මෙයෙව පතිට්ඨිතො’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘පුරාණචොරාන වචො නිසම්ම, මහිළාමුඛො පොථයමන්වචාරී;

සුසඤ්ඤතානඤ්හි වචො නිසම්ම, ගජුත්තමො සබ්බගුණෙසු අට්ඨා’’ති.

තත්ථ පුරාණචොරානන්ති පොරාණචොරානං. නිසම්මාති සුත්වා, පඨමං චොරානං වචනං සුත්වාති අත්ථො. මහිළාමුඛොති හත්ථිනිමුඛෙන සදිසමුඛො. යථා මහිළා පුරතො ඔලොකියමානා සොභති, න පච්ඡතො, තථා සොපි පුරතො ඔලොකියමානො සොභති. තස්මා ‘‘මහිළාමුඛො’’තිස්ස නාමං අකංසු. පොථයමන්වචාරීති පොථයන්තො මාරෙන්තො අනුචාරී. අයමෙව වා පාඨො. සුසඤ්ඤතානන්ති සුට්ඨු සඤ්ඤතානං සීලවන්තානං. ගජුත්තමොති උත්තමගජො මඞ්ගලහත්ථී. සබ්බගුණෙසු අට්ඨාති සබ්බෙසු පොරාණගුණෙසු පතිට්ඨිතො. රාජා ‘‘තිරච්ඡානගතස්සාපි ආසයං ජානාතී’’ති බොධිසත්තස්ස මහන්තං යසං අදාසි. සො යාවතායුකං ඨත්වා සද්ධිං බොධිසත්තෙන යථාකම්මං ගතො.

සත්ථා ¶ ‘‘පුබ්බෙපි ත්වං භික්ඛු දිට්ඨදිට්ඨෙයෙව භජි, චොරානං වචනං සුත්වා චොරෙ භජි, ධම්මිකානං වචනං සුත්වා ධම්මිකෙ භජී’’ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මහිළාමුඛො විපක්ඛසෙවකභික්ඛු අහොසි, රාජා ආනන්දො, අමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

නාලං ¶ කබළං පදාතවෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උපාසකඤ්ච මහල්ලකත්ථෙරඤ්ච ආරබ්භ කථෙසි ¶ . සාවත්ථියං කිර ද්වෙ සහායකා. තෙසු එකො පබ්බජිත්වා දෙවසිකං ඉතරස්ස ඝරං ගච්ඡති. සො තස්ස භික්ඛං දත්වා සයම්පි භුඤ්ජිත්වා තෙනෙව සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා යාව සූරියත්ථඞ්ගමනා ආලාපසල්ලාපෙන නිසීදිත්වා නගරං පවිසති, ඉතරොපි නං යාව නගරද්වාරා අනුගන්ත්වා නිවත්තති. සො තෙසං විස්සාසො භික්ඛූනං අන්තරෙ පාකටො ජාතො. අථෙකදිවසං භික්ඛූ තෙසං විස්සාසකථං කථෙන්තා ධම්මසභායං නිසීදිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡි, තෙ ‘‘ඉමාය නාම, භන්තෙ’’ති කථයිංසු. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව ඉමෙ විස්සාසිකා, පුබ්බෙපි විස්සාසිකායෙව අහෙසු’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අමච්චො අහොසි. තදා එකො කුක්කුරො මඞ්ගලහත්ථිසාලං ගන්ත්වා මඞ්ගලහත්ථිස්ස භුඤ්ජනට්ඨානෙ පතිතානි භත්තසිත්ථානි ඛාදති. සො තෙනෙව භොජනෙන සංවද්ධමානො මඞ්ගලහත්ථිස්ස විස්සාසිකො ජාතො හත්ථිස්සෙව සන්තිකෙ භුඤ්ජති, උභොපි විනා වත්තිතුං න සක්කොන්ති. සො හත්ථී නං සොණ්ඩාය ගහෙත්වා අපරාපරං කරොන්තො කීළති, උක්ඛිපිත්වා කුම්භෙ පතිට්ඨාපෙති. අථෙකදිවසං එකො ගාමිකමනුස්සො හත්ථිගොපකස්ස මූලං දත්වා තං කුක්කුරං ආදාය අත්තනො ගාමං අගමාසි. තතො පට්ඨාය සො හත්ථී කුක්කුරං අපස්සන්තො නෙව ඛාදති න පිවති න න්හායති. තමත්ථං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා බොධිසත්තං පහිණි ‘‘ගච්ඡ පණ්ඩිත, ජානාහි කිංකාරණා හත්ථී එවං කරොතී’’ති.

බොධිසත්තො ¶ හත්ථිසාලං ගන්ත්වා හත්ථිස්ස දුම්මනභාවං ඤත්වා ‘‘ඉමස්ස සරීරෙ රොගො න පඤ්ඤායති, කෙනචි පනස්ස සද්ධිං මිත්තසන්ථවෙන භවිතබ්බං, තං අපස්සන්තො එස මඤ්ඤෙ සොකාභිභූතො’’ති හත්ථිගොපකෙ පුච්ඡි ‘‘අත්ථි නු ඛො ඉමස්ස කෙනචි සද්ධිං විස්සාසො’’ති? ‘‘ආම, අත්ථි සාමි එකෙන සුනඛෙන සද්ධිං බලවා මෙත්තී’’ති. ‘‘කහං සො එතරහී’’ති? ‘‘එකෙන මනුස්සෙන නීතො’’ති. ‘‘ජානාථ පනස්ස නිවාසනට්ඨාන’’න්ති? ‘‘න ජානාම, සාමී’’ති. බොධිසත්තො රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘නත්ථි, දෙව, හත්ථිස්ස කොචි ආබාධො ¶ , එකෙන පනස්ස සුනඛෙන සද්ධිං බලවවිස්සාසො ¶ , තං අපස්සන්තො න භුඤ්ජති මඤ්ඤෙ’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘නාලං කබළං පදාතවෙ, න ච පිණ්ඩං න කුසෙ න ඝංසිතුං;

මඤ්ඤාමි අභිණ්හදස්සනා, නාගො ස්නෙහමකාසි කුක්කුරෙ’’ති.

තත්ථ නාලන්ති න සමත්ථො. කබළන්ති භොජනකාලෙ පඨමමෙව දින්නං කටුකකබළං. පදාතවෙති පආදාතවෙ, සන්ධිවසෙන ආකාරලොපො වෙදිතබ්බො, ගහෙතුන්ති අත්ථො. න ච පිණ්ඩන්ති වඩ්ඪෙත්වා දීයමානං භත්තපිණ්ඩම්පි නාලං ගහෙතුං. න කුසෙති ඛාදනත්ථාය දින්නානි තිණානිපි නාලං ගහෙතුං. න ඝංසිතුන්ති න්හාපියමානො සරීරම්පි ඝංසිතුං නාලං. එවං යං යං සො හත්ථී කාතුං න සමත්ථො, තං තං සබ්බං රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා තස්ස අසමත්ථභාවෙ අත්තනා සල්ලක්ඛිතකාරණං ආරොචෙන්තො ‘‘මඤ්ඤාමී’’තිආදිමාහ.

රාජා තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘ඉදානි කිං කාතබ්බං පණ්ඩිතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘‘අම්හාකං කිර මඞ්ගලහත්ථිස්ස සහායං සුනඛං එකො මනුස්සො ගහෙත්වා ගතො, යස්ස ඝරෙ තං සුනඛං පස්සන්ති, තස්ස අයං නාම දණ්ඩො’ති භෙරිං චරාපෙථ දෙවා’’ති. රාජා තථා කාරෙසි. තං පවත්තිං සුත්වා සො පුරිසො සුනඛං විස්සජ්ජෙසි, සුනඛො වෙගෙනාගන්ත්වා හත්ථිස්ස සන්තිකමෙව අගමාසි. හත්ථී තං සොණ්ඩාය ගහෙත්වා කුම්භෙ ඨපෙත්වා රොදිත්වා පරිදෙවිත්වා කුම්භා ඔතාරෙත්වා තෙන භුත්තෙ පච්ඡා අත්තනාපි භුඤ්ජි. ‘‘තිරච්ඡානගතස්ස ආසයං ජානාතී’’ති රාජා බොධිසත්තස්ස මහන්තං යසං අදාසි.

සත්ථා ¶ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉමෙ ඉදානෙව විස්සාසිකා, පුබ්බෙපි විස්සාසිකායෙවා’’ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා චතුසච්චකථාය විනිවට්ටෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි. ඉදං චතුසච්චකථාය විනිවට්ටනං නාම සබ්බජාතකෙසුපි අත්ථියෙව. මයං පන යත්ථස්ස ආනිසංසො පඤ්ඤායති ¶ , තත්ථෙව දස්සයිස්සාම.

තදා සුනඛො උපාසකො අහොසි, හත්ථී මහල්ලකත්ථෙරො, රාජා ආනන්දො, අමච්චපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසින්ති.

මනුඤ්ඤමෙව ¶ භාසෙය්යාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ඡබ්බග්ගියානං භික්ඛූනං ඔමසවාදං ආරබ්භ කථෙසි. තස්මිඤ්හි සමයෙ ඡබ්බග්ගියා කලහං කරොන්තා පෙසලෙ භික්ඛූ ඛුංසෙන්ති වම්භෙන්ති ඔවිජ්ඣන්ති, දසහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසන්ති. භික්ඛූ භගවතො ආරොචෙසුං. භගවා ඡබ්බග්ගියෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර භික්ඛවො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්ච’’න්ති වුත්තෙ විගරහිත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, ඵරුසවාචා නාම තිරච්ඡානගතානම්පි අමනාපා, පුබ්බෙපි එකො තිරච්ඡානගතො අත්තානං ඵරුසෙන සමුදාචරන්තං සහස්සං පරාජෙසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ගන්ධාරරට්ඨෙ තක්කසිලායං ගන්ධාරරාජා රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො ගොයොනියං නිබ්බත්ති. අථ නං තරුණවච්ඡකකාලෙයෙව එකො බ්රාහ්මණො ගොදක්ඛිණාදායකානං සන්තිකා ලභිත්වා ‘‘නන්දිවිසාලො’’ති නාමං කත්වා පුත්තට්ඨානෙ ඨපෙත්වා සම්පියායමානො යාගුභත්තාදීනි දත්වා පොසෙසි. බොධිසත්තො වයප්පත්තො චින්තෙසි ‘‘අහං ඉමිනා බ්රාහ්මණෙන කිච්ඡෙන පටිජග්ගිතො, මයා ච සද්ධිං සකලජම්බුදීපෙ අඤ්ඤො සමධුරො ගොණො නාම නත්ථි, යංනූනාහං අත්තනො බලං දස්සෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස පොසාවනියං දදෙය්ය’’න්ති සො එකදිවසං බ්රාහ්මණං ආහ ‘‘ගච්ඡ, බ්රාහ්මණ, එකං ගොවිත්තකසෙට්ඨිං උපසඞ්කමිත්වා ‘මය්හං බලිබද්දො අතිබද්ධං සකටසතං පවට්ටෙතී’ති වත්වා සහස්සෙන අබ්භුතං කරොහී’’ති. සො බ්රාහ්මණො සෙට්ඨිස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා කථං සමුට්ඨාපෙසි ‘‘ඉමස්මිං නගරෙ කස්ස ගොණො ථාමසම්පන්නො’’ති. අථ නං සෙට්ඨි ‘‘අසුකස්ස ච අසුකස්ස චා’’ති වත්වා ‘‘සකලනගරෙ පන අම්හාකං ගොණෙහි සදිසො නාම නත්ථී’’ති ආහ. බ්රාහ්මණො ¶ ‘‘මය්හං එකො ¶ ගොණො අතිබද්ධං සකටසතං පවට්ටෙතුං සමත්ථො අත්ථී’’ති ආහ. සෙට්ඨි ගහපති ‘‘කුතො එවරූපො ගොණො’’ති ආහ. බ්රාහ්මණො ‘‘මය්හං ගෙහෙ අත්ථී’’ති. ‘‘තෙන හි අබ්භුතං කරොහී’’ති. ‘‘සාධු කරොමී’’ති සහස්සෙන අබ්භුතං ¶ අකාසි.

සො සකටසතං වාලුකාසක්ඛරපාසාණානංයෙව පූරෙත්වා පටිපාටියා ඨපෙත්වා සබ්බානි අක්ඛබන්ධනයොත්තෙන එකතො බන්ධිත්වා නන්දිවිසාලං න්හාපෙත්වා ගන්ධපඤ්චඞ්ගුලිකං කත්වා කණ්ඨෙ මාලං පිළන්ධිත්වා පුරිමසකටධුරෙ එකකමෙව යොජෙත්වා සයං ධුරෙ නිසීදිත්වා පතොදං උක්ඛිපිත්වා ‘‘ගච්ඡ කූට, වහස්සු කූටා’’ති ආහ. බොධිසත්තො ‘‘අයං මං අකූටං කූටවාදෙන සමුදාචරතී’’ති චත්තාරො පාදෙ ථම්භෙ විය නිච්චලෙ කත්වා අට්ඨාසි. සෙට්ඨි තඞ්ඛණඤ්ඤෙව බ්රාහ්මණං සහස්සං ආහරාපෙසි. බ්රාහ්මණො සහස්සපරාජිතො ගොණං මුඤ්චිත්වා ඝරං ගන්ත්වා සොකාභිභූතො නිපජ්ජි. නන්දිවිසාලො චරිත්වා ආගතො බ්රාහ්මණං සොකාභිභූතං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිං, බ්රාහ්මණ, නිද්දායසී’’ති ආහ. ‘‘කුතො මෙ, නිද්දා, සහස්සපරාජිතස්සාති, බ්රාහ්මණ, මයා එත්තකං කාලං තව ගෙහෙ වසන්තෙන අත්ථි කිඤ්චි භාජනං වා භින්දිතපුබ්බං, කොචි වා මද්දිතපුබ්බො, අට්ඨානෙ වා පන උච්චාරපස්සාවො කතපුබ්බො’’ති? ‘‘නත්ථි තාතා’’ති. අථ ත්වං මං කස්මා කූටවාදෙන සමුදාචරසි, තවෙවෙසො දොසො, මය්හං දොසො නත්ථි, ගච්ඡ, තෙන සද්ධිං ද්වීහි සහස්සෙහි අබ්භුතං කරොහි, කෙවලං මං අකූටං කූටවාදෙන මා සමුදාචරසීති.

බ්රාහ්මණො තස්ස වචනං සුත්වා ගන්ත්වා ද්වීහි සහස්සෙහි අබ්භුතං කත්වා පුරිමනයෙනෙව සකටසතං අතිබන්ධිත්වා නන්දිවිසාලං මණ්ඩෙත්වා පුරිමසකටධුරෙ යොජෙසි. කථං යොජෙසීති? යුගං ධුරෙ නිච්චලං බන්ධිත්වා එකාය කොටියා නන්දිවිසාලං යොජෙත්වා එකං කොටිං ධුරයොත්තෙන පලිවෙඨෙත්වා යුගකොටිඤ්ච අක්ඛපාදඤ්ච නිස්සාය මුණ්ඩරුක්ඛදණ්ඩකං දත්වා තෙන යොත්තෙන නිච්චලං බන්ධිත්වා ඨපෙසි. එවඤ්හි කතෙ යුගං එත්තො වා ඉතො වා න ගච්ඡති, සක්කා හොති එකෙනෙව ගොණෙන ආකඩ්ඪිතුං. අථස්ස බ්රාහ්මණො ධුරෙ නිසීදිත්වා නන්දිවිසාලස්ස පිට්ඨිං පරිමජ්ජිත්වා ‘‘ගච්ඡ භද්ර, වහස්සු, භන්ද්රා’’ති ආහ. බොධිසත්තො අතිබද්ධං සකටසතං එකවෙගෙනෙව ආකඩ්ඪිත්වා පච්ඡා ඨිතං සකටං පුරතො ඨිතස්ස සකටස්ස ¶ ඨානෙ ඨපෙසි ¶ . ගොවිත්තකසෙට්ඨි පරාජිතො බ්රාහ්මණස්ස ද්වෙ සහස්සානි අදාසි. අඤ්ඤෙපි මනුස්සා බොධිසත්තස්ස බහුං ධනං අදංසු, සබ්බං බ්රාහ්මණස්සෙව අහොසි. එවං සො බොධිසත්තං නිස්සාය බහුං ධනං ලභි.

සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඵරුසවචනං නාම කස්සචි මනාප’’න්ති ඡබ්බග්ගියෙ භික්ඛූ ගරහිත්වා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මනුඤ්ඤමෙව ¶ භාසෙය්ය, නාමනුඤ්ඤං කුදාචනං;

මනුඤ්ඤං භාසමානස්ස, ගරුං භාරං උදද්ධරි;

ධනඤ්ච නං අලාභෙසි, තෙන චත්තමනො අහූ’’ති.

තත්ථ මනුඤ්ඤමෙව භාසෙය්යාති පරෙන සද්ධිං භාසමානො චතුදොසවිරහිතං මධුරං මනාපං සණ්හං මුදුකං පියවචනමෙව භාසෙය්ය. ගරුං භාරං උදද්ධරීති නන්දිවිසාලො බලිබද්දො අමනාපං භාසමානස්ස භාරං අනුද්ධරිත්වා පච්ඡා මනාපං පියවචනං භාසමානස්ස බ්රාහ්මණස්ස ගරුං භාරං උද්ධරි, උද්ධරිත්වා කඩ්ඪිත්වා පවට්ටෙසීති අත්ථො, ද-කාරො පනෙත්ථ බ්යඤ්ජනසන්ධිවසෙන පදසන්ධිකරො.

ඉති සත්ථා ‘‘මනුඤ්ඤමෙව භාසෙය්යා’’ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බ්රාහ්මණො ආනන්දො අහොසි, නන්දිවිසාලො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

නන්දිවිසාලජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.

යතො යතො ගරු ධුරන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො යමකපාටිහාරියං ආරබ්භ කථෙසි. තං සද්ධිං දෙවොරොහණෙන තෙරසකනිපාතෙ සරභමිගජාතකෙ (ජා. 1.13.134 ආදයො) ආවි භවිස්සති. සම්මාසම්බුද්ධෙ පන යමකපාටිහාරියං කත්වා දෙවලොකෙ තෙමාසං වසිත්වා මහාපවාරණාය සඞ්කස්සනගරද්වාරෙ ඔරුය්හ මහන්තෙන පරිවාරෙන ජෙතවනං පවිට්ඨෙ භික්ඛූ ධම්මසභායං සන්නිපතිත්වා ‘‘ආවුසො, තථාගතො නාම අසමධුරො, තථාගතෙන වුළ්හධුරං අඤ්ඤො වහිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, ඡ සත්ථාරො ‘මයමෙව ¶ පාටිහාරියං කරිස්සාම, මයමෙව පාටිහාරියං කරිස්සාමා’ති වත්වා එකම්පි පාටිහාරියං න අකංසු, අහො සත්ථා අසමධුරො’’ති සත්ථු ගුණකථං කථෙන්තා නිසීදිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති ¶ පුච්ඡි. ‘‘මයං, භන්තෙ, න අඤ්ඤාය කථාය, එවරූපාය නාම තුම්හාකමෙව ගුණකථායා’’ති. සත්ථා ‘‘භික්ඛවෙ, ඉදානි මයා වුළ්හධුරං කො වහිස්සති, පුබ්බෙ තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තොපි අහං අත්තනා සමධුරං කඤ්චි නාලත්ථ’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො ගොයොනියං පටිසන්ධිං ගණ්හි. අථ නං සාමිකා තරුණවච්ඡකකාලෙයෙව එකිස්සා මහල්ලිකාය ඝරෙ වසිත්වා තස්සා නිවාසවෙතනතො පරිච්ඡින්දිත්වා අදංසු. සා තං යාගුභත්තාදීහි පටිජග්ගමානා පුත්තට්ඨානෙ ඨපෙත්වා වඩ්ඪෙසි. සො ‘‘අය්යිකාකාළකො’’ ත්වෙව නාමං පඤ්ඤායිත්ථ. වයප්පත්තො ච අඤ්ජනවණ්ණො හුත්වා ගාමගොණෙහි සද්ධිං චරති, සීලාචාරසම්පන්නො අහොසි. ගාමදාරකා සිඞ්ගෙසුපි කණ්ණෙසුපි ගලෙපි ගහෙත්වා ඔලම්බන්ති, නඞ්ගුට්ඨෙපි ගහෙත්වා කීළන්ති, පිට්ඨියම්පි නිසීදන්ති. සො එකදිවසං චින්තෙසි ‘‘මය්හං මාතා දුග්ගතා, මං පුත්තට්ඨානෙ ඨපෙත්වා දුක්ඛෙන පොසෙසි, යංනූනාහං භතිං කත්වා ඉමං දුග්ගතභාවතො මොචෙය්ය’’න්ති. සො තතො පට්ඨාය භතිං උපධාරෙන්තො චරති.

අථෙකදිවසං එකො සත්ථවාහපුත්තො පඤ්චහි සකටසතෙහි විසමතිත්ථං සම්පත්තො, තස්ස ගොණා සකටානි උත්තාරෙතුං න සක්කොන්ති, පඤ්චසු සකටසතෙසු ගොණා යුගපරම්පරාය යොජිතා එකම්පි සකටං උත්තාරෙතුං නාසක්ඛිංසු. බොධිසත්තොපි ගාමගොණෙහි සද්ධිං තත්ථ සමීපෙ චරති. සත්ථවාහපුත්තොපි ගොසුත්තවිත්තකො, සො ‘‘අත්ථි නු ඛො එතෙසං ගුන්නං අන්තරෙ ඉමානි සකටානි උත්තාරෙතුං සමත්ථො උසභාජානීයො’’ති උපධාරයමානො බොධිසත්තං දිස්වා ‘‘අයං ආජානීයො සක්ඛිස්සති මය්හං සකටානි උත්තාරෙතුං, කො නු ඛො අස්ස සාමිකො’’ති ගොපාලකෙ පුච්ඡි ‘‘කො නු ඛො භො ඉමස්ස සාමිකො, අහං ඉමං සකටෙ යොජෙත්වා සකටෙසු උත්තාරිතෙසු වෙතනං දස්සාමී’’ති. තෙ ආහංසු ‘‘ගහෙත්වා නං යොජෙථ, නත්ථි ඉමස්ස ඉමස්මිං ඨානෙ සාමිකො’’ති. සො නං නාසාය රජ්ජුකෙන බන්ධිත්වා ¶ ආකඩ්ඪෙන්තො චාලෙතුම්පි නාසක්ඛි. බොධිසත්තො කිර ‘‘භතියා කථිතාය ¶ ගමිස්සාමී’’ති න අගමාසි. සත්ථවාහපුත්තො තස්සාධිප්පායං ඤත්වා ‘‘සාමි, තයා පඤ්චසු සකටසතෙසු උත්තාරිතෙසු එකෙකස්ස සකටස්ස ද්වෙ ද්වෙ කහාපණෙ භතිං කත්වා සහස්සං දස්සාමී’’ති ආහ. තදා බොධිසත්තො සයමෙව අගමාසි. අථ නං පුරිසා පුරිමසකටෙසු යොජෙසුං. අථ නං එකවෙගෙනෙව උක්ඛිපිත්වා ථලෙ පතිට්ඨාපෙසි. එතෙනුපායෙන සබ්බසකටානි උත්තාරෙසි.

සත්ථවාහපුත්තො එකෙකස්ස සකටස්ස එකෙකං කත්වා පඤ්චසතානි භණ්ඩිකං කත්වා තස්ස ගලෙ බන්ධි. සො ‘‘අයං මය්හං යථාපරිච්ඡින්නං භතිං න දෙති, න දානිස්ස ගන්තුං දස්සාමී’’ති ගන්ත්වා සබ්බපුරිමසකටස්ස පුරතො මග්ගං නිවාරෙත්වා අට්ඨාසි. අපනෙතුං වායමන්තාපි නං අපනෙතුං නාසක්ඛිංසු. සත්ථවාහපුත්තො ‘‘ජානාති මඤ්ඤෙ එස අත්තනො භතියා ඌනභාව’’න්ති එකෙකස්මිං සකටෙ ද්වෙ ද්වෙ කත්වා සහස්සභණ්ඩිකං බන්ධිත්වා ‘‘අයං තෙ සකටුත්තරණභතී’’ති ගීවායං ලග්ගෙසි. සො සහස්සභණ්ඩිකං ආදාය මාතු සන්තිකං අගමාසි. ගාමදාරකා ‘‘කිං නාමෙතං ¶ අය්යිකාකාළකස්ස ගලෙ’’ති බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ආගච්ඡන්ති. සො තෙ අනුබන්ධිත්වා දූරතොව පලාපෙන්තො මාතු සන්තිකං ගතො. පඤ්චන්නං පන සකටසතානං උත්තාරිතත්තා රත්තෙහි අක්ඛීහි කිලන්තරූපො පඤ්ඤායිත්ථ. අය්යිකා තස්ස ගීවාය සහස්සත්ථවිකං දිස්වා ‘‘තාත, අයං තෙ කහං ලද්ධා’’ති ගොපාලකදාරකෙ පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා ‘‘තාත, කිං අහං තයා ලද්ධභතියා ජීවිතුකාමා, කිංකාරණා එවරූපං දුක්ඛං අනුභොසී’’ති වත්වා බොධිසත්තං උණ්හොදකෙන න්හාපෙත්වා සකලසරීරං තෙලෙන මක්ඛෙත්වා පානීයං පායෙත්වා සප්පායං භොජනං භොජෙත්වා ජීවිතපරියොසානෙ සද්ධිං බොධිසත්තෙන යථාකම්මං ගතා.

සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, තථාගතො ඉදානෙව අසමධුරො, පුබ්බෙපි අසමධුරොයෙවා’’ති වත්වා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යතො ¶ යතො ගරු ධුරං, යතො ගම්භීරවත්තනී;

තදාස්සු කණ්හං යුඤ්ජන්ති, ස්වාස්සු තං වහතෙ ධුර’’න්ති.

තත්ථ යතො යතො ගරු ධුරන්ති යස්මිං යස්මිං ඨානෙ ධුරං ගරු භාරියං හොති, අඤ්ඤෙ බලිබද්දා උක්ඛිපිතුං න සක්කොන්ති. යතො ගම්භීරවත්තනීති ¶ වත්තන්ති එත්ථාති වත්තනී, මග්ගස්සෙතං නාමං, යස්මිං ඨානෙ උදකචික්ඛල්ලමහන්තතාය වා විසමච්ඡින්නතටභාවෙන වා මග්ගො ගම්භීරො හොතීති අත්ථො. තදාස්සු කණ්හං යුඤ්ජන්තීති එත්ථ අස්සූති නිපාතමත්තං, තදා කණ්හං යුඤ්ජන්තීති අත්ථො. යදා ධුරඤ්ච ගරු හොති මග්ගො ච ගම්භීරො, තදා අඤ්ඤෙ බලිබද්දෙ අපනෙත්වා කණ්හමෙව යොජෙන්තීති වුත්තං හොති. ස්වාස්සු තං වහතෙ ධුරන්ති එත්ථාපි අස්සූති නිපාතමත්තමෙව, සො තං ධුරං වහතීති අත්ථො.

එවං භගවා ‘‘තදා, භික්ඛවෙ, කණ්හොව තං ධුරං වහතී’’ති දස්සෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මහල්ලිකා උප්පලවණ්ණා අහොසි, අය්යිකාකාළකො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

මා ¶ මුනිකස්ස පිහයීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ථුල්ලකුමාරිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. තං තෙරසකනිපාතෙ චූළනාරදකස්සපජාතකෙ (ජා. 1.13.40 ආදයො) ආවි භවිස්සති. සත්ථා පන තං භික්ඛුං ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං නිස්සායා’’ති? ‘‘ථුල්ලකුමාරිකාපලොභනං භන්තෙ’’ති. සත්ථා ‘‘භික්ඛු එසා තව අනත්ථකාරිකා, පුබ්බෙපි ත්වං ඉමිස්සා විවාහදිවසෙ ජීවිතක්ඛයං පත්වා මහාජනස්ස උත්තරිභඞ්ගභාවං පත්තො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං ගාමකෙ එකස්ස කුටුම්බිකස්ස ගෙහෙ ගොයොනියං නිබ්බත්ති ‘‘මහාලොහිතො’’ති නාමෙන, කනිට්ඨභාතාපිස්ස චූළලොහිතො නාම අහොසි. තෙයෙව ද්වෙ භාතිකෙ නිස්සාය තස්මිං කුලෙ කම්මධුරං වත්තති. තස්මිං පන කුලෙ එකා කුමාරිකා අත්ථි, තං එකො නගරවාසී කුලපුත්තො අත්තනො පුත්තස්ස වාරෙසි. තස්සා මාතාපිතරො ‘‘කුමාරිකාය විවාහකාලෙ ආගතානං පාහුනකානං ¶ උත්තරිභඞ්ගො භවිස්සතී’’ති යාගුභත්තං දත්වා මුනිකං නාම සූකරං පොසෙසුං. තං දිස්වා චූළලොහිතො ¶ භාතරං පුච්ඡි ‘‘ඉමස්මිං කුලෙ කම්මධුරං වත්තමානං අම්හෙ ද්වෙ භාතිකෙ නිස්සාය වත්තති, ඉමෙ පන අම්හාකං තිණපලාලාදීනෙව දෙන්ති, සූකරං යාගුභත්තෙන පොසෙන්ති, කෙන නු ඛො කාරණෙන එස එතං ලභතී’’ති. අථස්ස භාතා ‘‘තාත චූළලොහිත, මා ත්වං එතස්ස භොජනං පිහයි, අයං සූකරො මරණභත්තං භුඤ්ජති. එතිස්සා හි කුමාරිකාය විවාහකාලෙ ආගතානං පාහුනකානං උත්තරිභඞ්ගො භවිස්සතීති ඉමෙ එතං සූකරං පොසෙන්ති, ඉතො කතිපාහච්චයෙන තෙ මනුස්සා ආගමිස්සන්ති, අථ නං සූකරං පාදෙසු ගහෙත්වා කඩ්ඪෙන්තා හෙට්ඨාමඤ්චතො නීහරිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා පාහුනකානං සූපබ්යඤ්ජනං කරියමානං පස්සිස්සසී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මා මුනිකස්ස පිහයි, ආතුරන්නානි භුඤ්ජති;

අප්පොස්සුක්කො භුසං ඛාද, එතං දීඝායුලක්ඛණ’’න්ති.

තත්ථ මා මුනිකස්ස පිහයීති මුනිකස්ස භොජනෙ පිහං මා උප්පාදයි, ‘‘එස මුනිකො සුභොජනං භුඤ්ජතී’’ති මා මුනිකස්ස පිහයි, ‘‘කදා නු ඛො අහම්පි එවං සුඛිතො භවෙය්ය’’න්ති මා මුනිකභාවං පත්ථයි. අයඤ්හි ආතුරන්නානි භුඤ්ජති. ආතුරන්නානීති මරණභොජනානි. අප්පොස්සුක්කො භුසං ඛාදාති තස්ස භොජනෙ නිරුස්සුක්කො හුත්වා අත්තනා ලද්ධං භුසං ¶ ඛාද. එතං දීඝායුලක්ඛණන්ති එතං දීඝායුභාවස්ස කාරණං. තතො න චිරස්සෙව තෙ මනුස්සා ආගමිංසු, මුනිකං ඝාතෙත්වා නානප්පකාරෙහි පචිංසු. බොධිසත්තො චූළලොහිතං ආහ ‘‘දිට්ඨො තෙ, තාත, මුනිකො’’ති. දිට්ඨං මෙ, භාතික, මුනිකස්ස භොජනඵලං, එතස්ස භොජනතො සතගුණෙන සහස්සගුණෙන අම්හාකං තිණපලාලභුසමත්තමෙව උත්තමඤ්ච අනවජ්ජඤ්ච දීඝායුලක්ඛණඤ්චාති.

සත්ථා ‘‘එවං ඛො ත්වං භික්ඛු පුබ්බෙපි ඉමං කුමාරිකං නිස්සාය ජීවිතක්ඛයං පත්වා මහාජනස්ස උත්තරිභඞ්ගභාවං ගතො’’ති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. සත්ථා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ¶ – ‘‘තදා මුනිකසූකරො උක්කණ්ඨිතභික්ඛු අහොසි, ථුල්ලකුමාරිකා එසා එව, චූළලොහිතො ආනන්දො, මහාලොහිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

කුරුඞ්ගං කුක්කුරඤ්චෙව, භොජාජානීයඤ්ච ආජඤ්ඤං;

තිත්ථං මහිළාමුඛාභිණ්හං, නන්දිකණ්හඤ්ච මුනිකන්ති.

කුලාවකාති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අපරිස්සාවෙත්වා පානීයං පීතං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථිතො කිර ද්වෙ සහායකා දහරභික්ඛූ ජනපදං ගන්ත්වා එකස්මිං ඵාසුකට්ඨානෙ යථාජ්ඣාසයං වසිත්වා ‘‘සම්මාසම්බුද්ධං පස්සිස්සාමා’’ති පුන තතො නික්ඛමිත්වා ජෙතවනාභිමුඛා පායිංසු. එකස්ස හත්ථෙ පරිස්සාවනං අත්ථි, එකස්ස නත්ථි. ද්වෙපි එකතො පානීයං පරිස්සාවෙත්වා පිවන්ති. තෙ එකදිවසං විවාදං අකංසු. පරිස්සාවනසාමිකො ඉතරස්ස පරිස්සාවනං අදත්වා සයමෙව පානීයං පරිස්සාවෙත්වා පිවි, ඉතරො පන පරිස්සාවනං අලභිත්වා පිපාසං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො අපරිස්සාවෙත්වා පානීයං පිවි. තෙ උභොපි අනුපුබ්බෙන ජෙතවනං පත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිසීදිංසු. සත්ථා සම්මොදනීයං කථං කථෙත්වා ‘‘කුතො ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘භන්තෙ, මයං කොසලජනපදෙ එකස්මිං ගාමකෙ වසිත්වා තතො නික්ඛමිත්වා තුම්හාකං දස්සනත්ථාය ආගතා’’ති. ‘‘කච්චි පන වො සමග්ගා ආගතත්ථා’’ති? අපරිස්සාවනකො ආහ ‘‘අයං, භන්තෙ, අන්තරාමග්ගෙ මයා සද්ධිං විවාදං කත්වා පරිස්සාවනං නාදාසී’’ති. ඉතරොපි ආහ ‘‘අයං, භන්තෙ, අපරිස්සාවෙත්වාව ජානං සපාණකං උදකං පිවී’’ති. ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු ජානං සපාණකං උදකං පිවී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, අපරිස්සාවිතං උදකං පිවින්ති ¶ . සත්ථා ‘‘භික්ඛු පුබ්බෙ පණ්ඩිතා දෙවනගරෙ රජ්ජං කාරෙන්තා යුද්ධපරාජිතා සමුද්දපිට්ඨෙන පලායන්තා ‘ඉස්සරියං නිස්සාය පාණවධං න කරිස්සාමා’ති තාව මහන්තං යසං පරිච්චජිත්වා සුපණ්ණපොතකානං ජීවිතං දත්වා රථං නිවත්තයිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ මගධරට්ඨෙ රාජගහෙ එකො මාගධරාජා රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො යථා එතරහි සක්කො පුරිමත්තභාවෙ මගධරට්ඨෙ මචලගාමකෙ නිබ්බත්ති, එවං තස්මිංයෙව මචලගාමකෙ මහාකුලස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. නාමග්ගහණදිවසෙ චස්ස ‘‘මඝකුමාරො’’ත්වෙව නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො ‘‘මඝමාණවො’’ති පඤ්ඤායිත්ථ. අථස්ස මාතාපිතරො සමානජාතිකකුලතො දාරිකං ආනයිංසු. සො පුත්තධීතාහි වඩ්ඪමානො දානපති අහොසි, පඤ්ච සීලානි රක්ඛති. තස්මිඤ්ච ගාමෙ තෙත්තිංසෙව කුලානි හොන්ති, තෙපි තෙත්තිංස කුලා මනුස්සා එකදිවසං ගාමමජ්ඣෙ ඨත්වා ගාමකම්මං ¶ කරොන්ති. බොධිසත්තො ඨිතට්ඨානෙ පාදෙහි පංසුං වියූහිත්වා තං පදෙසං රමණීයං කත්වා අට්ඨාසි, අථඤ්ඤො එකො ආගන්ත්වා තස්මිං ඨානෙ ඨිතො. බොධිසත්තො අපරං ඨානං රමණීයං කත්වා අට්ඨාසි, තත්රාපි අඤ්ඤො ඨිතො. බොධිසත්තො අපරම්පි අපරම්පීති සබ්බෙසම්පි ඨිතට්ඨානං රමණීයං කත්වා අපරෙන සමයෙන තස්මිං ඨානෙ මණ්ඩපං කාරෙසි, මණ්ඩපම්පි අපනෙත්වා සාලං කාරෙසි, තත්ථ ඵලකාසනානි සන්ථරිත්වා පානීයචාටිං ඨපෙසි.

අපරෙන සමයෙන තෙපි තෙත්තිංසජනා බොධිසත්තෙන සමානච්ඡන්දා අහෙසුං. තෙ බොධිසත්තො පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා තතො පට්ඨාය තෙහි සද්ධිං පුඤ්ඤානි කරොන්තො විචරති. තෙපි තෙනෙව සද්ධිං පුඤ්ඤානි කරොන්තා කාලස්සෙව වුට්ඨාය වාසිඵරසුමුසලහත්ථා චතුමහාපථාදීසු මුසලෙන පාසාණෙ උබ්බත්තෙත්වා පවට්ටෙන්ති, යානානං අක්ඛපටිඝාතරුක්ඛෙ හරන්ති, විසමං සමං කරොන්ති, සෙතුං අත්ථරන්ති, පොක්ඛරණියො ඛණන්ති, සාලං කරොන්ති, දානානි දෙන්ති, සීලානි රක්ඛන්ති. එවං යෙභුය්යෙන සකලගාමවාසිනො බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සීලානි රක්ඛිංසු.

අථ ¶ නෙසං ගාමභොජකො චින්තෙසි ‘‘අහං පුබ්බෙ එතෙසු සුරං පිවන්තෙසු පාණාතිපාතාදීනි කරොන්තෙසු චාටිකහාපණාදිවසෙන චෙව දණ්ඩබලිවසෙන ච ධනං ලභාමි, ඉදානි පන මඝො මාණවො සීලං රක්ඛාපෙති, තෙසං පාණාතිපාතාදීනි කාතුං ¶ න දෙති, ඉදානි පන තෙ පඤ්ච සීලානි න රක්ඛාපෙස්සාමී’’ති කුද්ධො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘දෙව, බහූ චොරා ගාමඝාතාදීනි කරොන්තා විචරන්තී’’ති ආහ. රාජා තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘ගච්ඡ, තෙ ආනෙහී’’ති ආහ. සො ගන්ත්වා සබ්බෙපි තෙ බන්ධිත්වා ආනෙත්වා ‘‘ආනීතා, දෙව, චොරා’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා තෙසං කම්මං අසොධෙත්වාව ‘‘හත්ථිනා නෙ මද්දාපෙථා’’ති ආහ. තතො සබ්බෙපි තෙ රාජඞ්ගණෙ නිපජ්ජාපෙත්වා හත්ථිං ආනයිංසු. බොධිසත්තො තෙසං ඔවාදං අදාසි ‘‘තුම්හෙ සීලානි ආවජ්ජෙථ, පෙසුඤ්ඤකාරකෙ ච රඤ්ඤෙ ච හත්ථිම්හි ච අත්තනො සරීරෙ ච එකසදිසමෙව මෙත්තං භාවෙථා’’ති. තෙ තථා අකංසු. අථ නෙසං මද්දනත්ථාය හත්ථිං උපනෙසුං. සො උපනීයමානොපි න උපගච්ඡති, මහාවිරවං විරවිත්වා පලායති. අඤ්ඤං අඤ්ඤං හත්ථිං ආනයිංසු, තෙපි තථෙව පලායිංසු.

රාජා ‘‘එතෙසං හත්ථෙ කිඤ්චි ඔසධං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘විචිනථා’’ති ආහ. විචිනන්තා අදිස්වා ‘‘නත්ථි, දෙවා’’ති ආහංසු. තෙන හි කිඤ්චි මන්තං පරිවත්තෙස්සන්ති, පුච්ඡථ නෙ ‘‘අත්ථි වො පරිවත්තනමන්තො’’ති? රාජපුරිසා පුච්ඡිංසු, බොධිසත්තො ‘‘අත්ථී’’ති ආහ. රාජපුරිසා ‘‘අත්ථි කිර, දෙවා’’ති ආරොචයිංසු, රාජා සබ්බෙපි තෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තුම්හාකං ¶ ජානනමන්තං කථෙථා’’ති ආහ. බොධිසත්තො අවොච ‘‘දෙව, අඤ්ඤො අම්හාකං මන්තො නාම නත්ථි, අම්හෙ පන තෙත්තිංසමත්තා ජනා පාණං න හනාම, අදින්නං නාදියාම, මිච්ඡාචාරං න චරාම, මුසාවාදං න භණාම, මජ්ජං න පිවාම, මෙත්තං භාවෙම, දානං දෙම, මග්ගං සමං කරොම, පොක්ඛරණියො ඛණාම, සාලං කරොම, අයං අම්හාකං මන්තො ච පරිත්තඤ්ච වුඩ්ඪි චා’’ති. රාජා තෙසං පසන්නො පෙසුඤ්ඤකාරකස්ස සබ්බං ගෙහවිභවං තඤ්ච තෙසංයෙව දාසං කත්වා අදාසි, තං හත්ථිඤ්ච ගාමඤ්ච තෙසංයෙව අදාසි.

තෙ තතො පට්ඨාය යථාරුචියා පුඤ්ඤානි කරොන්තා ‘‘චතුමහාපථෙ මහන්තං සාලං කාරෙස්සාමා’’ති වඩ්ඪකිං පක්කොසාපෙත්වා සාලං ¶ පට්ඨපෙසුං. මාතුගාමෙසු පන විගතච්ඡන්දතාය ¶ තස්සා සාලාය මාතුගාමානං පත්තිං නාදංසු. තෙන ච සමයෙන බොධිසත්තස්ස ගෙහෙ සුධම්මා, චිත්තා, නන්දා, සුජාති චතස්සො ඉත්ථියො හොන්ති. තාසු සුධම්මා වඩ්ඪකිනා සද්ධිං එකතො හුත්වා ‘‘භාතික, ඉමිස්සා සාලාය මං ජෙට්ඨිකං කරොහී’’ති වත්වා ලඤ්ජං අදාසි. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පඨමමෙව කණ්ණිකාරුක්ඛං සුක්ඛාපෙත්වා තච්ඡෙත්වා විජ්ඣිත්වා කණ්ණිකං නිට්ඨාපෙත්වා වත්ථෙන පලිවෙඨෙත්වා ඨපෙසි. අථ සාලං නිට්ඨාපෙත්වා කණ්ණිකාරොපනකාලෙ ‘‘අහො, අය්යා, එකං න සරිම්හා’’ති ආහ. ‘‘කිං නාම, භො’’ති. ‘‘කණ්ණිකා ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. ‘‘හොතු ආහරිස්සාමා’’ති? ‘‘ඉදානි ඡින්නරුක්ඛෙන කාතුං න සක්කා, පුබ්බෙයෙව ඡින්දිත්වා තච්ඡෙත්වා විජ්ඣිත්වා ඨපිතකණ්ණිකා ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. ‘‘ඉදානි කිං කාතබ්බ’’න්ති? ‘‘සචෙ කස්සචි ගෙහෙ නිට්ඨාපෙත්වා ඨපිතා වික්කායිකකණ්ණිකා අත්ථි, සා පරියෙසිතබ්බා’’ති. තෙ පරියෙසන්තා සුධම්මාය ගෙහෙ දිස්වා මූලෙන න ලභිංසු. ‘‘සචෙ මං සාලාය පත්තිකං කරොථ, දස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘න මයං මාතුගාමානං පත්තිං දම්හා’’ති ආහංසු.

අථ නෙ වඩ්ඪකී ආහ ‘‘අය්යා, තුම්හෙ කිං කථෙථ, ඨපෙත්වා බ්රහ්මලොකං අඤ්ඤං මාතුගාමරහිතට්ඨානං නාම නත්ථි, ගණ්හථ කණ්ණිකං, එවං සන්තෙ අම්හාකං කම්මං නිට්ඨං ගමිස්සතී’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති කණ්ණිකං ගහෙත්වා සාලං නිට්ඨාපෙත්වා ආසනඵලකානි සන්ථරිත්වා පානීයචාටියො ඨපෙත්වා යාගුභත්තං නිබන්ධිංසු. සාලං පාකාරෙන පරික්ඛිපිත්වා ද්වාරං යොජෙත්වා අන්තොපාකාරෙ වාලුකං ආකිරිත්වා බහිපාකාරෙ තාලපන්තියො රොපෙසුං. චිත්තාපි තස්මිං ඨානෙ උය්යානං කාරෙසි, ‘‘පුප්ඵූපගඵලූපගරුක්ඛො අසුකො නාම තස්මිං නත්ථී’’ති නාහොසි. නන්දාපි තස්මිංයෙව ඨානෙ පොක්ඛරණිං කාරෙසි පඤ්චවණ්ණෙහි පදුමෙහි සඤ්ඡන්නං රමණීයං. සුජා න කිඤ්චි අකාසි.

බොධිසත්තො ¶ මාතු උපට්ඨානං පිතු උපට්ඨානං කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිකකම්මං සච්චවාචං අඵරුසවාචං ¶ අපිසුණවාචං මච්ඡෙරවිනයන්ති ඉමානි සත්ත වතපදානි පූරෙත්වා –

‘‘මාතාපෙත්තිභරං ජන්තුං, කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනං;

සණ්හං සඛිලසම්භාසං, පෙසුණෙය්යප්පහායිනං.

‘‘මච්ඡෙරවිනයෙ ¶ යුත්තං, සච්චං කොධාභිභුං නරං;

තං වෙ දෙවා තාවතිංසා, ආහු සප්පුරිසො ඉතී’’ති. (සං. නි. 1.257) –

එවං පසංසියභාවං ආපජ්ජිත්වා ජීවිතපරියොසානෙ තාවතිංසභවනෙ සක්කො දෙවරාජා හුත්වා නිබ්බත්ති, තෙපිස්ස සහායා තත්ථෙව නිබ්බත්තිංසු. තස්මිං කාලෙ තාවතිංසභවනෙ අසුරා පටිවසන්ති. සක්කො දෙවරාජා ‘‘කිං නො සාධාරණෙන රජ්ජෙනා’’ති අසුරෙ දිබ්බපානං පායෙත්වා මත්තෙ සමානෙ පාදෙසු ගාහාපෙත්වා සිනෙරුපබ්බතපාදෙ ඛිපාපෙසි. තෙ අසුරභවනමෙව සම්පාපුණිංසු.

අසුරභවනං නාම සිනෙරුස්ස හෙට්ඨිමතලෙ තාවතිංසදෙවලොකප්පමාණමෙව, තත්ථ දෙවානං පාරිච්ඡත්තකො විය චිත්තපාටලි නාම කප්පට්ඨියරුක්ඛො හොති. තෙ චිත්තපාටලියා පුප්ඵිතාය ජානන්ති ‘‘නායං අම්හාකං දෙවලොකො, දෙවලොකස්මිඤ්හි පාරිච්ඡත්තකො පුප්ඵතී’’ති. අථ තෙ ‘‘ජරසක්කො අම්හෙ මත්තෙ කත්වා මහාසමුද්දපිට්ඨෙ ඛිපිත්වා අම්හාකං දෙවනගරං ගණ්හි, තෙ මයං තෙන සද්ධිං යුජ්ඣිත්වා අම්හාකං දෙවනගරමෙව ගණ්හිස්සාමා’’ති කිපිල්ලිකා විය ථම්භං සිනෙරුං අනුසඤ්චරමානා උට්ඨහිංසු. සක්කො ‘‘අසුරා කිර උට්ඨිතා’’ති සුත්වා සමුද්දපිට්ඨෙයෙව අබ්භුග්ගන්ත්වා යුජ්ඣමානො තෙහි පරාජිතො දියඩ්ඪයොජනසතිකෙන වෙජයන්තරථෙන දක්ඛිණසමුද්දස්ස මත්ථකෙන පලායිතුං ආරද්ධො. අථස්ස රථො සමුද්දපිට්ඨෙන වෙගෙන ගච්ඡන්තො සිම්බලිවනං පක්ඛන්තො, තස්ස ගමනමග්ගෙ සිම්බලිවනං නළවනං විය ඡිජ්ජිත්වා ඡිජ්ජිත්වා සමුද්දපිට්ඨෙ පතති. සුපණ්ණපොතකා සමුද්දපිට්ඨෙ පරිපතන්තා මහාවිරවං රවිංසු. සක්කො මාතලිං පුච්ඡි ‘‘සම්ම මාතලි, කිං සද්දො නාමෙස, අතිකාරුඤ්ඤරවො ¶ වත්තතී’’ති? ‘‘දෙව, තුම්හාකං රථවෙගෙන විචුණ්ණිතෙ සිම්බලිවනෙ පතන්තෙ සුපණ්ණපොතකා මරණභයතජ්ජිතා එකවිරවං විරවන්තී’’ති.

මහාසත්තො ¶ ‘‘සම්ම මාතලි, මා අම්හෙ නිස්සාය එතෙ කිලමන්තු, න මයං ඉස්සරියං නිස්සාය පාණවධකම්මං කරොම, එතෙසං පන අත්ථාය මයං ජීවිතං පරිච්චජිත්වා අසුරානං දස්සාම, නිවත්තයෙතං රථ’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘කුලාවකා ¶ මාතලි සිම්බලිස්මිං, ඊසාමුඛෙන පරිවජ්ජයස්සු;

කාමං චජාම අසුරෙසු පාණං, මාමෙ දිජා විකුලාවා අහෙසු’’න්ති.

තත්ථ කුලාවකාති සුපණ්ණපොතකා. මාතලීති සාරථිං ආමන්තෙසි. සිම්බලිස්මින්ති පස්ස එතෙ සිම්බලිරුක්ඛෙ ඔලම්බන්තා ඨිතාති දස්සෙති. ඊසාමුඛෙන පරිවජ්ජයස්සූති එතෙ එතස්ස රථස්ස ඊසාමුඛෙන යථා න හඤ්ඤන්ති, එවං තෙ පරිවජ්ජයස්සු. කාමං චජාම අසුරෙසු පාණන්ති යදි අම්හෙසු අසුරානං පාණං චජන්තෙසු එතෙසං සොත්ථි හොති, කාමං චජාම එකංසෙනෙව මයං අසුරෙසු අම්හාකං පාණං චජාම. මාමෙ දිජා විකුලාවා අහෙසුන්ති ඉමෙ පන දිජා ඉමෙ ගරුළපොතකා විද්ධස්තවිචුණ්ණිතකුලාවකතාය විකුලාවා මා අහෙසුං, මා අම්හාකං දුක්ඛං එතෙසං උපරි ඛිප, නිවත්තය නිවත්තය රථන්ති. මාතලිසඞ්ගාහකො තස්ස වචනං සුත්වා රථං නිවත්තෙත්වා අඤ්ඤෙන මග්ගෙන දෙවලොකාභිමුඛං අකාසි. අසුරා පන තං නිවත්තයමානමෙව දිස්වා ‘‘අද්ධා අඤ්ඤෙහිපි චක්කවාළෙහි සක්කා ආගච්ඡන්ති, බලං ලභිත්වා රථො නිවත්තො භවිස්සතී’’ති මරණභයභීතා පලායිත්වා අසුරභවනමෙව පවිසිංසු.

සක්කොපි දෙවනගරං පවිසිත්වා ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවගණෙන පරිවුතො නගරමජ්ඣෙ අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ පථවිං භින්දිත්වා යොජනසහස්සුබ්බෙධො වෙජයන්තපාසාදො උට්ඨහි. විජයන්තෙ උට්ඨිතත්තා ‘‘වෙජයන්තො’’ ත්වෙව නාමං අකංසු. අථ සක්කො පුන අසුරානං අනාගමනත්ථාය පඤ්චසු ඨානෙසු ආරක්ඛං ඨපෙසි. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘අන්තරා ¶ ද්වින්නං අයුජ්ඣපුරානං, පඤ්චවිධා ඨපිතා අභිරක්ඛා;

උරගකරොටිපයස්ස ච හාරී, මදනයුතා චතුරො ච මහන්තා’’ති. (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.247);

ද්වෙ ¶ නගරානිපි යුද්ධෙන ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය අයුජ්ඣපුරානි නාම ජාතානි දෙවනගරඤ්ච අසුරනගරඤ්ච. යදා හි අසුරා බලවන්තා හොන්ති, අථ දෙවෙහි පලායිත්වා දෙවනගරං පවිසිත්වා ද්වාරෙ පිහිතෙ අසුරානං සතසහස්සම්පි ¶ කිඤ්චි කාතුං න සක්කොති. යදා දෙවා බලවන්තා හොන්ති, අථ අසුරෙහි පලායිත්වා අසුරනගරං පවිසිත්වා ද්වාරෙ පිහිතෙ සක්කානං සතසහස්සම්පි කිඤ්චි කාතුං න සක්කොති. ඉති ඉමානි ද්වෙ නගරානි අයුජ්ඣපුරානි නාම. තෙසං අන්තරා එතෙසු උරගාදීසු පඤ්චසු ඨානෙසු සක්කෙන ආරක්ඛා ඨපිතා. තත්ථ උරග-සද්දෙන නාගා ගහිතා. තෙ උදකෙ බලවන්තා හොන්ති, තස්මා සිනෙරුස්ස පඨමාලින්දෙ තෙසං ආරක්ඛා. කරොටි-සද්දෙන සුපණ්ණා ගහිතා. තෙසං කිර කරොටි නාම පානභොජනං, තෙන තං නාමං ලභිංසු, දුතියාලින්දෙ තෙසං ආරක්ඛා. පයස්සහාරි-සද්දෙන කුම්භණ්ඩා ගහිතා. දානවරක්ඛසා කිරෙතෙ, තතියාලින්දෙ තෙසං ආරක්ඛා. මදනයුත-සද්දෙන යක්ඛා ගහිතා. විසමචාරිනො කිර තෙ යුද්ධසොණ්ඩා, චතුත්ථාලින්දෙ තෙසං ආරක්ඛා. චතුරො ච මහන්තාති චත්තාරො මහාරාජානො වුත්තා, පඤ්චමාලින්දෙ තෙසං ආරක්ඛා. තස්මා යදි අසුරා කුපිතා ආවිලචිත්තා දෙවපුරං උපයන්ති, පඤ්චවිධෙසු යං ගිරිනො පඨමං පරිභණ්ඩං, තං උරගා පරිබාහිය තිට්ඨන්ති. එවං සෙසෙසු සෙසා.

ඉමෙසු පන පඤ්චසු ඨානෙසු ආරක්ඛං ඨපෙත්වා සක්කෙ දෙවානමින්දෙ දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවමානෙ සුධම්මා චවිත්වා තස්සෙව පාදපරිචාරිකා හුත්වා නිබ්බත්ති, කණ්ණිකාය දින්නනිස්සන්දෙන චස්සා පඤ්චයොජනසතිකා සුධම්මා නාම දෙවසභා උදපාදි, යත්ථ දිබ්බසෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා යොජනප්පමාණෙ කඤ්චනපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො සක්කො දෙවානමින්දො දෙවමනුස්සානං කත්තබ්බකිච්චානි කරොති. චිත්තාපි චවිත්වා තස්සෙව පාදපරිචාරිකා හුත්වා නිබ්බත්ති, උය්යානස්ස කරණනිස්සන්දෙන චස්සා චිත්තලතාවනං නාම උය්යානං උදපාදි. නන්දාපි චවිත්වා තස්සෙව පාදපරිචාරිකා හුත්වා නිබ්බත්ති, පොක්ඛරණියා නිස්සන්දෙන චස්සා නන්දා නාම පොක්ඛරණී උදපාදි.

සුජා පන ¶ කුසලකම්මස්ස අකතත්තා එකස්මිං අරඤ්ඤෙ කන්දරාය බකසකුණිකා හුත්වා නිබ්බත්තා. සක්කො ‘‘සුජා න පඤ්ඤායති, කත්ථ නු ඛො නිබ්බත්තා’’ති ආවජ්ජෙන්තො තං දිස්වා තත්ථ ගන්ත්වා තං ආදාය දෙවලොකං ආගන්ත්වා තස්සා රමණීයං දෙවනගරං සුධම්මං දෙවසභං චිත්තලතාවනං නන්දාපොක්ඛරණිඤ්ච දස්සෙත්වා ‘‘එතා කුසලං කත්වා මය්හං පාදපරිචාරිකා හුත්වා නිබ්බත්තා, ත්වං පන කුසලං අකත්වා තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තා ¶ , ඉතො පට්ඨාය සීලං රක්ඛාහී’’ති තං ඔවදිත්වා පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා තත්ථෙව නෙත්වා විස්සජ්ජෙසි. සාපි තතො ¶ පට්ඨාය සීලං රක්ඛති. සක්කො කතිපාහච්චයෙන ‘‘සක්කා නු ඛො සීලං රක්ඛිතු’’න්ති ගන්ත්වා මච්ඡරූපෙන උත්තානො හුත්වා පුරතො නිපජ්ජි, සා ‘‘මතමච්ඡකො’’ති සඤ්ඤාය සීසෙ අග්ගහෙසි, මච්ඡො නඞ්ගුට්ඨං චාලෙසි, අථ නං ‘‘ජීවති මඤ්ඤෙ’’ති විස්සජ්ජෙසි. සක්කො ‘‘සාධු සාධු, සක්ඛිස්සසි සීලං රක්ඛිතු’’න්ති අගමාසි. සා තතො චුතා බාරාණසියං කුම්භකාරගෙහෙ නිබ්බත්ති.

සක්කො ‘‘කහං නු ඛො නිබ්බත්තා’’ති තත්ථ නිබ්බත්තභාවං ඤත්වා සුවණ්ණඑළාලුකානං යානකං පූරෙත්වා මජ්ඣෙ ගාමස්ස මහල්ලකවෙසෙන නිසීදිත්වා ‘‘එළාලුකානි ගණ්හථ, එළාලුකානි ගණ්හථා’’ති උග්ඝොසෙසි. මනුස්සා ආගන්ත්වා ‘‘දෙහි, තාතා’’ති ආහංසු. ‘‘අහං සීලරක්ඛකානං දම්මි, තුම්හෙ සීලං රක්ඛථා’’ති? ‘‘මයං සීලං නාම න ජානාම, මූලෙන දෙහී’’ති. ‘‘න මය්හං මූලෙන අත්ථො, සීලරක්ඛකානඤ්ඤෙවාහං දම්මී’’ති. මනුස්සා ‘‘කො චායං එළාලුකො’’ති පක්කමිංසු. සුජා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘මය්හං ආනීතං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ගන්ත්වා තං ‘‘දෙහි, තාතා’’ති ආහ. ‘‘සීලං රක්ඛසි, අම්මා’’ති? ‘‘ආම, රක්ඛාමී’’ති. ‘‘ඉදං මයා තුය්හමෙව අත්ථාය ආභත’’න්ති සද්ධිං යානකෙන ගෙහද්වාරෙ ඨපෙත්වා පක්කාමි.

සාපි යාවජීවං සීලං රක්ඛිත්වා තතො චුතා වෙපචිත්තිස්ස අසුරින්දස්ස ධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති, සීලානිසංසෙන අභිරූපා අහොසි. සො තස්සා වයප්පත්තකාලෙ ‘‘මය්හං ධීතා අත්තනො චිත්තරුචිතං සාමිකං ගණ්හතූ’’ති අසුරෙ සන්නිපාතෙසි ¶ . සක්කො ‘‘කහං නු ඛො සා නිබ්බත්තා’’ති ඔලොකෙන්තො තත්ථ නිබ්බත්තභාවං ඤත්වා ‘‘සුජා චිත්තරුචිතං සාමිකං ගණ්හන්තී මං ගණ්හිස්සතී’’ති අසුරවණ්ණං මාපෙත්වා තත්ථ අගමාසි. සුජං අලඞ්කරිත්වා සන්නිපාතට්ඨානං ආනෙත්වා ‘‘චිත්තරුචිතං සාමිකං ගණ්හා’’ති ආහංසු. සා ඔලොකෙන්තී සක්කං දිස්වා පුබ්බෙපි සිනෙහවසෙන උප්පන්නපෙමෙන මහොඝෙන විය අජ්ඣොත්ථටහදයා හුත්වා ‘‘අයං මෙ සාමිකො’’ති වත්වා තස්ස උපරි පුප්ඵදාමං ඛිපිත්වා අග්ගහෙසි. අසුරා ‘‘අම්හාකං රාජා එත්තකං කාලං ධීතු අනුච්ඡවිකං අලභිත්වා ඉදානි ලභති ¶ , අයමෙවස්සා ධීතු පිතාමහතො මහල්ලකො අනුච්ඡවිකො’’ති ලජ්ජමානා පක්කමිංසු. සො තං දෙවනගරං ආනෙත්වා අඩ්ඪතෙය්යානං නාටිකාකොටීනං ජෙට්ඨිකං කත්වා යාවතායුකං ඨත්වා යථාකම්මං ගතො.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං භික්ඛු පුබ්බෙ පණ්ඩිතා දෙවනගරෙ රජ්ජං කාරයමානා අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජන්තාපි පාණාතිපාතං න කරිංසු, ත්වං නාම එවරූපෙ නිය්යානිකෙ ¶ සාසනෙ පබ්බජිත්වා අපරිස්සාවිතං සපාණකං උදකං පිවිස්සසී’’ති තං භික්ඛුං ගරහිත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මාතලිසඞ්ගාහකො ආනන්දො අහොසි, සක්කො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

රුදං මනුඤ්ඤන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං බහුභණ්ඩිකං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා දෙවධම්මජාතකෙ (ජා. 1.1.6) වුත්තසදිසමෙව. සත්ථා තං භික්ඛුං ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු බහුභණ්ඩො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිංකාරණා ත්වං භික්ඛු බහුභණ්ඩො ජාතොසී’’ති? සො එත්තකං සුත්වාව කුද්ධො නිවාසනපාරුපනං ඡඩ්ඩෙත්වා ‘‘ඉමිනා දානි නීහාරෙන විචරාමී’’ති සත්ථු පුරතො නග්ගො අට්ඨාසි. මනුස්සා ‘‘ධී ධී’’ති ආහංසු. සො තතො පලායිත්වා හීනායාවත්තො. භික්ඛූ ධම්මසභායං සන්නිසින්නා ‘‘සත්ථු නාම පුරතො එවරූපං කරිස්සතී’’ති තස්ස අගුණකථං කථෙසුං. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති භික්ඛූ පුච්ඡි. භන්තෙ, ‘‘සො හි නාම භික්ඛු තුම්හාකං පුරතො චතුපරිසමජ්ඣෙ හිරොත්තප්පං පහාය ගාමදාරකො විය නග්ගො ඨත්වා මනුස්සෙහි ජිගුච්ඡියමානො හීනායාවත්තිත්වා සාසනා පරිහීනො’’ති තස්ස අගුණකථාය නිසින්නාම්හාති. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව සො භික්ඛු හිරොත්තප්පාභාවෙන රතනසාසනා පරිහීනො, පුබ්බෙ ඉත්ථිරතනපටිලාභතොපි පරිහීනොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ ¶ පඨමකප්පෙ චතුප්පදා සීහං රාජානං අකංසු, මච්ඡා ආනන්දමච්ඡං, සකුණා සුවණ්ණහංසං. තස්ස පන සුවණ්ණහංසරාජස්ස ධීතා හංසපොතිකා අභිරූපා අහොසි. සො තස්සා වරං අදාසි, සා අත්තනො චිත්තරුචිතං සාමිකං වාරෙසි. හංසරාජා තස්සා වරං දත්වා හිමවන්තෙ සබ්බෙ සකුණෙ සන්නිපාතාපෙසි, නානප්පකාරා හංසමොරාදයො සකුණගණා සමාගන්ත්වා එකස්මිං මහන්තෙ පාසාණතලෙ සන්නිපතිංසු. හංසරාජා ‘‘අත්තනො චිත්තරුචිතං සාමිකං ආගන්ත්වා ගණ්හාතූ’’ති ධීතරං පක්කොසාපෙසි. සා සකුණසඞ්ඝං ඔලොකෙන්තී මණිවණ්ණගීවං චිත්රපෙඛුණං මොරං දිස්වා ‘‘අයං මෙ සාමිකො හොතූ’’ති ආරොචෙසි. සකුණසඞ්ඝා මොරං උපසඞ්කමිත්වා ආහංසු ‘‘සම්ම මොර, අයං රාජධීතා එත්තකානං සකුණානං මජ්ඣෙ සාමිකං රොචෙන්තී තයි රුචිං උප්පාදෙසී’’ති. මොරො ‘‘අජ්ජාපි තාව මෙ බලං න පස්සතී’’ති අතිතුට්ඨියා හිරොත්තප්පං භින්දිත්වා ¶ තාව මහතො සකුණසඞ්ඝස්ස මජ්ඣෙ පක්ඛෙ පසාරෙත්වා නච්චිතුං ආරභි, නච්චන්තො අප්පටිච්ඡන්නො අහොසි.

සුවණ්ණහංසරාජා ලජ්ජිතො ‘‘ඉමස්ස නෙව අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා හිරී අත්ථි, න බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං, නාස්ස භින්නහිරොත්තප්පස්ස මම ධීතරං දස්සාමී’’ති සකුණසඞ්ඝමජ්ඣෙ ඉමං ගාථමාහ –

‘‘රුදං මනුඤ්ඤං රුචිරා ච පිට්ඨි, වෙළුරියවණ්ණූපනිභා ච ගීවා;

බ්යාමමත්තානි ච පෙඛුණානි, නච්චෙන තෙ ධීතරං නො දදාමී’’ති.

තත්ථ රුදං මනුඤ්ඤන්ති ත-කාරස්ස ද-කාරො කතො, රුතං මනාපං, වස්සිතසද්දො මධුරොති අත්ථො. රුචිරා ච පිට්ඨීති පිට්ඨිපි තෙ චිත්රා චෙව සොභනා ච. වෙළුරියවණ්ණූපනිභාති වෙළුරියමණිවණ්ණසදිසා. බ්යාමමත්තානීති එකබ්යාමප්පමාණානි. පෙඛුණානීති පිඤ්ඡානි. නච්චෙන තෙ ධීතරං නො දදාමීති හිරොත්තප්පං භින්දිත්වා නච්චිතභාවෙනෙව තෙ එවරූපස්ස නිල්ලජ්ජස්ස ධීතරං නො දදාමීති වත්වා හංසරාජා තස්මිංයෙව පරිසමජ්ඣෙ අත්තනො භාගිනෙය්යස්ස හංසපොතකස්ස ධීතරං අදාසි. මොරො හංසපොතිකං අලභිත්වා ¶ ලජ්ජිත්වා තතොව උප්පතිත්වා පලායි. හංසරාජාපි අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගතො.

සත්ථා ¶ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව එස හිරොත්තප්පං භින්දිත්වා රතනසාසනා පරිහීනො, පුබ්බෙපි ඉත්ථිරතනපටිලාභතො පරිහීනොයෙවා’’ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මොරො බහුභණ්ඩිකො අහොසි, හංසරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

සම්මොදමානාති ඉදං සත්ථා කපිලවත්ථුං උපනිස්සාය නිග්රොධාරාමෙ විහරන්තො චුම්බටකකලහං ආරබ්භ කථෙසි. සො කුණාලජාතකෙ (ජා. 2.21.කුණාලජාතක) ආවි භවිස්සති. තදා පන සත්ථා ඤාතකෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘මහාරාජා ඤාතකානං අඤ්ඤමඤ්ඤං විග්ගහො නාම න යුත්තො, තිරච්ඡානගතාපි ¶ හි පුබ්බෙ සමග්ගකාලෙ පච්චාමිත්තෙ අභිභවිත්වා සොත්ථිං පත්තා යදා විවාදමාපන්නා, තදා මහාවිනාසං පත්තා’’ති වත්වා ඤාතිරාජකුලෙහි ආයාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො වට්ටකයොනියං නිබ්බත්තිත්වා අනෙකවට්ටකසහස්සපරිවාරො අරඤ්ඤෙ පටිවසති. තදා එකො වට්ටකලුද්දකො තෙසං වසනට්ඨානං ගන්ත්වා වට්ටකවස්සිතං කත්වා තෙසං සන්නිපතිතභාවං ඤත්වා තෙසං උපරි ජාලං ඛිපිත්වා පරියන්තෙසු මද්දන්තො සබ්බෙ එකතො කත්වා පච්ඡිං පූරෙත්වා ඝරං ගන්ත්වා තෙ වික්කිණිත්වා තෙන මූලෙන ජීවිකං කප්පෙති. අථෙකදිවසං බොධිසත්තො තෙ වට්ටකෙ ආහ – ‘‘අයං සාකුණිකො අම්හාකං ඤාතකෙ විනාසං පාපෙති, අහං එකං උපායං ජානාමි, එනෙස අම්හෙ ගණ්හිතුං න සක්ඛිස්සති, ඉතො දානි පට්ඨාය එතෙන තුම්හාකං උපරි ජාලෙ ඛිත්තමත්තෙ එකෙකො එකෙකස්මිං ජාලක්ඛිකෙ සීසං ඨපෙත්වා ජාලං උක්ඛිපිත්වා ඉච්ඡිතට්ඨානං හරිත්වා එකස්මිං කණ්ටකගුම්බෙ පක්ඛිපථ, එවං සන්තෙ හෙට්ඨා තෙන තෙන ඨානෙන පලායිස්සාමා’’ති. තෙ සබ්බෙ ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිංසු. දුතියදිවසෙ උපරි ජාලෙ ඛිත්තෙ තෙ බොධිසත්තෙන වුත්තනයෙනෙව ජාලං උක්ඛිපිත්වා ¶ එකස්මිං ¶ කණ්ටකගුම්බෙ ඛිපිත්වා සයං හෙට්ඨාභාගෙන තතො තතො පලායිංසු. සාකුණිකස්ස ගුම්බතො ජාලං මොචෙන්තස්සෙව විකාලො ජාතො, සො තුච්ඡහත්ථොව අගමාසි.

පුනදිවසතො පට්ඨායපි වට්ටකා තථෙව කරොන්ති. සොපි යාව සූරියත්ථඞ්ගමනා ජාලමෙව මොචෙන්තො කිඤ්චි අලභිත්වා තුච්ඡහත්ථොව ගෙහං ගච්ඡති. අථස්ස භරියා කුජ්ඣිත්වා ‘‘ත්වං දිවසෙ දිවසෙ තුච්ඡහත්ථො ආගච්ඡසි, අඤ්ඤම්පි තෙ බහි පොසිතබ්බට්ඨානං අත්ථි මඤ්ඤෙ’’ති ආහ. සාකුණිකො ‘‘භද්දෙ, මම අඤ්ඤං පොසිතබ්බට්ඨානං නත්ථි, අපිච ඛො පන තෙ වට්ටකා සමග්ගා හුත්වා චරන්ති, මයා ඛිත්තමත්තෙ ජාලං ආදාය කණ්ටකගුම්බෙ ඛිපිත්වා ගච්ඡන්ති, න ඛො පනෙතෙ සබ්බකාලමෙව සම්මොදමානා විහරිස්සන්ති, ත්වං මා චින්තයි, යදා තෙ විවාදමාපජ්ජිස්සන්ති, තදා තෙ සබ්බෙව ආදාය තව මුඛං හාසයමානො ආගච්ඡිස්සාමී’’ති වත්වා භරියාය ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සම්මොදමානා ගච්ඡන්ති, ජාලමාදාය පක්ඛිනො;

යදා තෙ විවදිස්සන්ති, තදා එහින්ති මෙ වස’’න්ති.

තත්ථ ¶ යදා තෙ විවදිස්සන්තීති යස්මිං කාලෙ තෙ වට්ටකා නානාලද්ධිකා නානාගාහා හුත්වා විවදිස්සන්ති, කලහං කරිස්සන්තීති අත්ථො. තදා එහින්ති මෙ වසන්ති තස්මිං කාලෙ සබ්බෙපි තෙ මම වසං ආගච්ඡිස්සන්ති. අථාහං තෙ ගහෙත්වා තව මුඛං හාසෙන්තො ආගච්ඡිස්සාමීති භරියං සමස්සාසෙසි.

කතිපාහස්සෙව පන අච්චයෙන එකො වට්ටකො ගොචරභූමිං ඔතරන්තො අසල්ලක්ඛෙත්වා අඤ්ඤස්ස සීසං අක්කමි, ඉතරො ‘‘කො මං සීසෙ අක්කමී’’ති කුජ්ඣිං. ‘‘අහං අසල්ලක්ඛෙත්වා අක්කමිං, මා කුජ්ඣී’’ති වුත්තෙපි කුජ්ඣියෙව. තෙ පුනප්පුනං කථෙන්තා ‘‘ත්වමෙව මඤ්ඤෙ ජාලං උක්ඛිපසී’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාදං කරිංසු. තෙසු විවදන්තෙසු බොධිසත්තො චින්තෙසි ‘‘විවාදකෙ සොත්ථිභාවො නාම නත්ථි, ඉදානෙව තෙ ජාලං න උක්ඛිපිස්සන්ති, තතො මහන්තං විනාසං පාපුණිස්සන්ති, සාකුණිකො ඔකාසං ලභිස්සති, මයා ඉමස්මිං ඨානෙ න සක්කා වසිතු’’න්ති. සො අත්තනො පරිසං ආදාය අඤ්ඤත්ථ ගතො. සාකුණිකොපි ඛො කතිපාහච්චයෙන ¶ ආගන්ත්වා වට්ටකවස්සිතං වස්සිත්වා තෙසං සන්නිපතිතානං උපරි ජාලං ¶ ඛිපි. අථෙකො වට්ටකො ‘‘තුය්හං කිර ජාලං උක්ඛිපන්තස්සෙව මත්ථකෙ ලොමානි පතිතානි, ඉදානි උක්ඛිපා’’ති ආහ. අපරො ‘‘තුය්හං කිර ජාලං උක්ඛිපන්තස්සෙව ද්වීසු පක්ඛෙසු පත්තානි පතිතානි, ඉදානි උක්ඛිපා’’ති ආහ. ඉති තෙසං ‘‘ත්වං උක්ඛිප, ත්වං උක්ඛිපා’’ති වදන්තානඤ්ඤෙව සාකුණිකො ජාලං උක්ඛිපිත්වා සබ්බෙව තෙ එකතො කත්වා පච්ඡිං පූරෙත්වා භරියං හාසයමානො ගෙහං අගමාසි.

සත්ථා ‘‘එවං මහාරාජා ඤාතකානං කලහො නාම න යුත්තො, කලහො විනාසමූලමෙව හොතී’’ති ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අපණ්ඩිතවට්ටකො දෙවදත්තො අහොසි, පණ්ඩිතවට්ටකො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

න මං සීතං න මං උණ්හන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණදුතියිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සත්ථා තං භික්ඛුං ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සච්චං, භගවා’’ති. ‘‘කෙනාසි උක්කණ්ඨාපිතො’’ති? ‘‘පුරාණදුතියිකා මෙ, භන්තෙ මධුරහත්ථරසා, තං ජහිතුං න සක්කොමී’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘භික්ඛු එසා ඉත්ථී තව අනත්ථකාරිකා ¶ , පුබ්බෙපි ත්වං එතං නිස්සාය මරණං පාපුණන්තො මං ආගම්ම මරණා මුත්තො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස පුරොහිතො අහොසි. තදා කෙවට්ටා නදියං ජාලං ඛිපිංසු. අථෙකො මහාමච්ඡො රතිවසෙන අත්තනො මච්ඡියා සද්ධිං කීළමානො ආගච්ඡති. තස්ස සා මච්ඡී පුරතො ගච්ඡමානා ජාලගන්ධං ඝායිත්වා ජාලං පරිහරමානා ගතා. සො පන කාමගිද්ධො ලොලමච්ඡො ජාලකුච්ඡිමෙව පවිට්ඨො. කෙවට්ටා තස්ස ජාලං පවිට්ඨභාවං ඤත්වා ජාලං උක්ඛිපිත්වා මච්ඡං ගහෙත්වා අමාරෙත්වාව වාලිකාපිට්ඨෙ ඛිපිත්වා ¶ ‘‘ඉමං අඞ්ගාරෙසු පචිත්වා ඛාදිස්සාමා’’ති අඞ්ගාරෙ කරොන්ති, සූලං තච්ඡෙන්ති. මච්ඡො ‘‘එතං අඞ්ගාරතාපනං වා සූලවිජ්ඣනං වා අඤ්ඤං වා පන දුක්ඛං න මං කිලමෙති, යං ¶ පනෙසා මච්ඡී ‘අඤ්ඤං සො නූන රතියා ගතො’ති මයි දොමනස්සං ආපජ්ජති, තමෙව මං බාධතී’’ති පරිදෙවමානො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘න මං සීතං න මං උණ්හං, න මං ජාලස්මි බාධනං;

යඤ්ච මං මඤ්ඤතෙ මච්ඡී, අඤ්ඤං සො රතියා ගතො’’ති.

තත්ථ න මං සීතං න මං උණ්හන්ති මච්ඡානං උදකා නීහටකාලෙ සීතං හොති, තස්මිං විගතෙ උණ්හං හොති, තදුභයම්පි සන්ධාය ‘‘න මං සීතං න මං උණ්හං බාධතී’’ති පරිදෙවති. යම්පි අඞ්ගාරෙසු පච්චනමූලකං දුක්ඛං භවිස්සති, තම්පි සන්ධාය ‘‘න මං උණ්හ’’න්ති පරිදෙවතෙව. න මං ජාලස්මි බාධනන්ති යම්පි මෙ ජාලස්මිං බාධනං අහොසි, තම්පි මං න බාධෙතීති පරිදෙවති. ‘‘යඤ්ච ම’’න්තිආදීසු අයං පිණ්ඩත්ථො – සා මච්ඡී මම ජාලෙ පතිතස්ස ඉමෙහි කෙවට්ටෙහි ගහිතභාවං අජානන්තී මං අපස්සමානා ‘‘සො මච්ඡො ඉදානි අඤ්ඤං මච්ඡිං කාමරතියා ගතො භවිස්සතී’’ති චින්තෙති, තං තස්සා දොමනස්සප්පත්තාය චින්තනං මං බාධතීති වාලිකාපිට්ඨෙ නිපන්නො පරිදෙවති.

තස්මිං සමයෙ පුරොහිතො දාසපරිවුතො න්හානත්ථාය නදීතීරං ආගතො. සො පන සබ්බරුතඤ්ඤූ හොති. තෙනස්ස මච්ඡපරිදෙවනං සුත්වා එතදහොසි ‘‘අයං මච්ඡො කිලෙසවසෙන පරිදෙවති, එවං ආතුරචිත්තො ඛො පනෙස මීයමානො නිරයෙයෙව නිබ්බත්තිස්සති, අහමස්ස අවස්සයො භවිස්සාමී’’ති කෙවට්ටානං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අම්භො තුම්හෙ අම්හාකං එකදිවසම්පි බ්යඤ්ජනත්ථාය මච්ඡං න දෙථා’’ති ආහ. කෙවට්ටා ‘‘කිං වදෙථ, සාමි, තුම්හාකං රුච්චනකමච්ඡං ගණ්හිත්වා ¶ ගච්ඡථා’’ති ආහංසු. ‘‘අම්හාකං අඤ්ඤෙන කම්මං නත්ථි, ඉමඤ්ඤෙව දෙථා’’ති. ‘‘ගණ්හථ සාමී’’ති. බොධිසත්තො තං උභොහි හත්ථෙහි ගහෙත්වා නදීතීරෙ නිසීදිත්වා ‘‘අම්භො මච්ඡ, සචෙ තාහං අජ්ජ න පස්සෙය්යං, ජීවිතක්ඛයං පාපුණෙය්යාසි, ඉදානි ඉතො පට්ඨාය මා කිලෙසවසිකො අහොසී’’ති ඔවදිත්වා උදකෙ විස්සජ්ජෙත්වා න්හත්වා නගරං පාවිසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. සත්ථාපි අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ¶ ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මච්ඡී පුරාණදුතියිකා අහොසි, මච්ඡො උක්කණ්ඨිතභික්ඛු පුරොහිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

සන්ති පක්ඛා අපතනාති ඉදං සත්ථා මගධෙසු චාරිකං චරමානො දාවග්ගිනිබ්බානං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි සමයෙ සත්ථා මගධෙසු චාරිකං චරමානො අඤ්ඤතරස්මිං මගධගාමකෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො භික්ඛුගණපරිවුතො මග්ගං පටිපජ්ජි. තස්මිං සමයෙ මහාඩාහො උට්ඨහි, පුරතො ච පච්ඡතො ච බහූ භික්ඛූ දිස්සන්ති, සොපි ඛො අග්ගි එකධූමො එකජාලො හුත්වා අවත්ථරමානො ආගච්ඡතෙව. තත්ථෙකෙ පුථුජ්ජනභික්ඛූ මරණභයභීතා ‘‘පටග්ගිං දස්සාම, තෙන දඩ්ඪට්ඨානං ඉතරො අග්ගි න ඔත්ථරිස්සතී’’ති අරණිසහිතං නීහරිත්වා අග්ගිං කරොන්ති. අපරෙ ආහංසු ‘‘ආවුසො, තුම්හෙ කිං නාම කරොථ, ගගනමජ්ඣෙ ඨිතං චන්දමණ්ඩලං, පාචීනලොකධාතුතො උග්ගච්ඡන්තං සහස්සරංසිපටිමණ්ඩිතං සූරියමණ්ඩලං, වෙලාය තීරෙ ඨිතා සමුද්දං, සිනෙරුං නිස්සාය ඨිතා සිනෙරුං අපස්සන්තා විය සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගපුග්ගලං අත්තනා සද්ධිං ගච්ඡන්තමෙව සම්මාසම්බුද්ධං අනොලොකෙත්වා ‘පටග්ගිං දෙමා’ති වදථ, බුද්ධබලං නාම න ජානාථ, එථ සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති. තෙ පුරතො ච පච්ඡතො ච ගච්ඡන්තා සබ්බෙපි එකතො හුත්වා දසබලස්ස සන්තිකං අගමංසු. සත්ථා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො අඤ්ඤතරස්මිං පදෙසෙ අට්ඨාසි. දාවග්ගි අභිභවන්තො විය විරවන්තො ආගච්ඡති. ආගන්ත්වා තථාගතස්ස ඨිතට්ඨානං පත්වා තස්ස පදෙසස්ස සමන්තා සොළසකරීසමත්තට්ඨානං පත්තො උදකෙ ඔපිලාපිතතිණුක්කා විය නිබ්බායි, විනිබ්බෙධතො ද්වත්තිංසකරීසමත්තට්ඨානං අවත්ථරිතුං නාසක්ඛි.

භික්ඛූ ¶ සත්ථු ගුණකථං ආරභිංසු – ‘‘අහො බුද්ධානං ගුණා නාම, අයඤ්හි නාම අචෙතනො අග්ගි බුද්ධානං ඨිතට්ඨානං අවත්ථරිතුං න සක්කොති, උදකෙ ¶ තිණුක්කා විය නිබ්බායති, අහො බුද්ධානං ¶ ආනුභාවො නාමා’’ති. සත්ථා තෙසං කථං සුත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, එතං එතරහි මය්හං බලං, යං ඉමං භූමිප්පදෙසං පත්වා එස අග්ගි නිබ්බායති. ඉදං පන මය්හං පොරාණකසච්චබලං. ඉමස්මිඤ්හි පදෙසෙ සකලම්පි ඉමං කප්පං අග්ගි න ජලිස්සති, කප්පට්ඨියපාටිහාරියං නාමෙත’’න්ති ආහ. අථායස්මා ආනන්දො සත්ථු නිසීදනත්ථාය චතුග්ගුණං සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤපෙසි, නිසීදි සත්ථා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා. භික්ඛුසඞ්ඝොපි තථාගතං වන්දිත්වා පරිවාරෙත්වා නිසීදි. අථ සත්ථා ‘‘ඉදං තාව, භන්තෙ, අම්හාකං පාකටං, අතීතං පටිච්ඡන්නං, තං නො පාකටං කරොථා’’ති භික්ඛූහි ආයාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ මගධරට්ඨෙ තස්මිංයෙව පදෙසෙ බොධිසත්තො වට්ටකයොනියං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා මාතුකුච්ඡිතො ජාතො අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා නික්ඛන්තකාලෙ මහාගෙණ්ඩුකප්පමාණො වට්ටකපොතකො අහොසි. අථ නං මාතාපිතරො කුලාවකෙ නිපජ්ජාපෙත්වා මුඛතුණ්ඩකෙන ගොචරං ආහරිත්වා පොසෙන්ති. තස්ස පක්ඛෙ පසාරෙත්වා ආකාසෙ ගමනබලං වා පාදෙ උක්ඛිපිත්වා ථලෙ ගමනබලං වා නත්ථි. තඤ්ච පදෙසං සංවච්ඡරෙ සංවච්ඡරෙ දාවග්ගි ගණ්හාති, සො තස්මිම්පි සමයෙ මහාරවං රවන්තො තං පදෙසං ගණ්හි, සකුණසඞ්ඝා අත්තනො අත්තනො කුලාවකෙහි නික්ඛමිත්වා මරණභයභීතා විරවන්තා පලායන්ති, බොධිසත්තස්සපි මාතාපිතරො මරණභයභීතා බොධිසත්තං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායිංසු. බොධිසත්තො කුලාවකෙ නිපන්නකොව ගීවං උක්ඛිපිත්වා අවත්ථරිත්වා ආගච්ඡන්තං අග්ගිං දිස්වා චින්තෙසි ‘‘සචෙ මය්හං පක්ඛෙ පසාරෙත්වා ආකාසෙන ගමනබලං භවෙය්ය, උප්පතිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡෙය්යං. සචෙ පාදෙ උක්ඛිපිත්වා ගමනබලං භවෙය්ය, පදවාරෙන අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡෙය්යං. මාතාපිතරොපි ඛො මෙ මරණභයභීතා මං එකකං පහාය අත්තානං පරිත්තායන්තා පලාතා. ඉදානි මෙ අඤ්ඤං පටිසරණං නත්ථි, අතාණොම්හි අසරණො, කිං නු ඛො අජ්ජ මයා කාතුං වට්ටතී’’ති.

අථස්ස එතදහොසි ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ සීලගුණො නාම අත්ථි, සච්චගුණො නාම අත්ථි, අතීතෙ පාරමියො පූරෙත්වා බොධිමූලෙ නිසීදිත්වා අභිසම්බුද්ධා සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනසම්පන්නා ¶ සච්චානුද්දයකාරුඤ්ඤඛන්තිසමන්නාගතා සබ්බසත්තෙසු සමප්පවත්තමෙත්තාභාවනා සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා ¶ නාම අත්ථි, තෙහි ච පටිවිද්ධා ධම්මගුණා නාම අත්ථි, මයි චාපි එකං සච්චං අත්ථි, සංවිජ්ජමානො එකො සභාවධම්මො පඤ්ඤායති, තස්මා අතීතෙ බුද්ධෙ චෙව තෙහි පටිවිද්ධගුණෙ ච ආවජ්ජෙත්වා මයි විජ්ජමානං සච්චසභාවධම්මං ගහෙත්වා සච්චකිරියං කත්වා අග්ගිං ¶ පටික්කමාපෙත්වා අජ්ජ මයා අත්තනො චෙව සෙසසකුණානඤ්ච සොත්ථිභාවං කාතුං වට්ටතී’’ති. තෙන වුත්තං –

‘‘අත්ථි ලොකෙ සීලගුණො, සච්චං සොචෙය්යනුද්දයා;

තෙන සච්චෙන කාහාමි, සච්චකිරියමනුත්තරං.

‘‘ආවජ්ජෙත්වා ධම්මබලං, සරිත්වා පුබ්බකෙ ජිනෙ;

සච්චබලමවස්සාය, සච්චකිරියමකාසහ’’න්ති. (චරියා. 3.79-80);

අථ බොධිසත්තො අතීතෙ පරිනිබ්බුතානං බුද්ධානං ගුණෙ ආවජ්ජෙත්වා අත්තනි විජ්ජමානං සච්චසභාවං ආරබ්භ සච්චකිරියං කරොන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සන්ති පක්ඛා අපතනා, සන්ති පාදා අවඤ්චනා;