📜
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
ජාතක-අට්ඨකථා
(දුතියො භාගො)
2. දුකනිපාතො
1. දළ්හවග්ගො
[151] 1. රාජොවාදජාතකවණ්ණනා
දළ්හං ¶ ¶ ¶ දළ්හස්ස ඛිපතීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො රාජොවාදං ආරබ්භ කථෙසි. සො තෙසකුණජාතකෙ (ජා. 2.17.1 ආදයො) ආවි භවිස්සති. එකස්මිං පන දිවසෙ කොසලරාජා එකං අගතිගතං දුබ්බිනිච්ඡයං අඩ්ඩං විනිච්ඡිනිත්වා භුත්තපාතරාසො අල්ලහත්ථොව අලඞ්කතරථං අභිරුය්හ සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ඵුල්ලපදුමසස්සිරිකෙසු පාදෙසු නිපතිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. අථ නං සත්ථා එතදවොච – ‘‘හන්ද කුතො නු ත්වං, මහාරාජ, ආගච්ඡසි දිවා දිවස්සා’’ති. ‘‘භන්තෙ, අජ්ජ එකං අගතිගතං දුබ්බිනිච්ඡයං අඩ්ඩං විනිච්ඡිනන්තො ¶ ඔකාසං අලභිත්වා ඉදානි තං තීරෙත්වා භුඤ්ජිත්වා අල්ලහත්ථොව තුම්හාකං උපට්ඨානං ආගතොම්හී’’ති. සත්ථා ‘‘මහාරාජ, ධම්මෙන සමෙන අඩ්ඩවිනිච්ඡයං නාම කුසලං, සග්ගමග්ගො එස. අනච්ඡරියං ඛො පනෙතං, යං තුම්හෙ මාදිසස්ස සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්ස සන්තිකා ඔවාදං ලභමානා ධම්මෙන සමෙන අඩ්ඩං විනිච්ඡිනෙය්යාථ. එතදෙව අච්ඡරියං, යං පුබ්බෙ රාජානො අසබ්බඤ්ඤූනම්පි පණ්ඩිතානං වචනං සුත්වා ධම්මෙන සමෙන ¶ අඩ්ඩං විනිච්ඡිනන්තා චත්තාරි අගතිගමනානි වජ්ජෙත්වා දස රාජධම්මෙ අකොපෙත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා සග්ගපුරං පූරයමානා අගමිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා ලද්ධගබ්භපරිහාරො සොත්ථිනා මාතුකුච්ඡිම්හා නික්ඛමි. නාමග්ගහණදිවසෙ පනස්ස ‘‘බ්රහ්මදත්තකුමාරො’’ත්වෙව නාමං අකංසු. සො අනුපුබ්බෙන වයප්පත්තො සොළසවස්සකාලෙ තක්කසිලං ගන්ත්වා සබ්බසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං පත්වා පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාය ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙසි, ඡන්දාදිවසෙන අගන්ත්වා විනිච්ඡයං අනුසාසි. තස්මිං එවං ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තෙ අමච්චාපි ධම්මෙනෙව වොහාරං විනිච්ඡිනිංසු. වොහාරෙසු ධම්මෙන විනිච්ඡයමානෙසු කූටඩ්ඩකාරකා නාම නාහෙසුං, තෙසං අභාවා අඩ්ඩත්ථාය රාජඞ්ගණෙ උපරවො පච්ඡිජ්ජි. අමච්චා දිවසම්පි විනිච්ඡයට්ඨානෙ නිසීදිත්වා කඤ්චි විනිච්ඡයත්ථාය ආගච්ඡන්තං අදිස්වා උට්ඨාය පක්කමන්ති, විනිච්ඡයට්ඨානං ඡඩ්ඩෙතබ්බභාවං පාපුණි.
බොධිසත්තො චින්තෙසි – ‘‘මයි ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තෙ විනිච්ඡයට්ඨානං ආගච්ඡන්තා නාම නත්ථි, උපරවො පච්ඡිජ්ජි, විනිච්ඡයට්ඨානං ඡඩ්ඩෙතබ්බභාවං පත්තං, ඉදානි මයා අත්තනො අගුණං පරියෙසිතුං වට්ටති ‘අයං නාම මෙ අගුණො’ති සුත්වා තං පහාය ගුණෙසුයෙව වත්තිස්සාමී’’ති. තතො පට්ඨාය ‘‘අත්ථි නු ඛො මෙ කොචි අගුණවාදී’’ති පරිග්ගණ්හන්තො අන්තොවළඤ්ජකානං අන්තරෙ කඤ්චි අගුණවාදිං අදිස්වා අත්තනො ගුණකථමෙව සුත්වා ‘‘එතෙ මය්හං භයෙනාපි අගුණං අවත්වා ගුණමෙව වදෙය්යු’’න්ති බහිවළඤ්ජනකෙ පරිග්ගණ්හන්තො තත්ථාපි අදිස්වා අන්තොනගරෙ පරිග්ගණ්හි. බහිනගරෙ චතූසු ද්වාරෙසු චතුගාමකෙ පරිග්ගණ්හි. තත්ථාපි කඤ්චි අගුණවාදිං අදිස්වා අත්තනො ගුණකථමෙව සුත්වා ‘‘ජනපදං පරිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති අමච්චෙ රජ්ජං පටිච්ඡාපෙත්වා රථං ආරුය්හ සාරථිමෙව ගහෙත්වා අඤ්ඤාතකවෙසෙන නගරා නික්ඛමිත්වා ජනපදං පරිග්ගණ්හමානො යාව පච්චන්තභූමිං ගන්ත්වා කඤ්චි අගුණවාදිං ¶ අදිස්වා අත්තනො ගුණකථමෙව සුත්වා පච්චන්තසීමතො මහාමග්ගෙන නගරාභිමුඛොයෙව නිවත්ති.
තස්මිං ¶ ¶ පන කාලෙ බල්ලිකො නාම කොසලරාජාපි ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තො අගුණකථං ගවෙසන්තො හුත්වා අන්තොවළඤ්ජකාදීසු අගුණවාදිං අදිස්වා අත්තනො ගුණකථමෙව සුත්වා ජනපදං පරිග්ගණ්හන්තො තං පදෙසං අගමාසි. තෙ උභොපි එකස්මිං නින්නට්ඨානෙ සකටමග්ගෙ අභිමුඛා අහෙසුං, රථස්ස උක්කමනට්ඨානං නත්ථි. අථ බල්ලිකරඤ්ඤො සාරථි බාරාණසිරඤ්ඤො සාරථිං ‘‘තව රථං උක්කමාපෙහී’’ති ආහ. සොපි ‘‘අම්භො සාරථි, තව රථං උක්කමාපෙහි, ඉමස්මිං රථෙ බාරාණසිරජ්ජසාමිකො බ්රහ්මදත්තමහාරාජා නිසින්නො’’ති ආහ. ඉතරොපි නං ‘‘අම්භො සාරථි, ඉමස්මිං රථෙ කොසලරජ්ජසාමිකො බල්ලිකමහාරාජා නිසින්නො, තව රථං උක්කමාපෙත්වා අම්හාකං රඤ්ඤො රථස්ස ඔකාසං දෙහී’’ති ආහ. බාරාණසිරඤ්ඤො සාරථි ‘‘අයම්පි කිර රාජායෙව, කිං නු ඛො කාතබ්බ’’න්ති චින්තෙන්තො ‘‘අත්ථෙසො උපායො’’ති වයං පුච්ඡිත්වා ‘‘දහරස්ස රථං උක්කමාපෙත්වා මහල්ලකස්ස ඔකාසං දාපෙස්සාමී’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා තං සාරථිං කොසලරඤ්ඤො වයං පුච්ඡිත්වා පරිග්ගණ්හන්තො උභින්නම්පි සමානවයභාවං ඤත්වා රජ්ජපරිමාණං බලං ධනං යසං ජාතිං ගොත්තං කුලපදෙසන්ති සබ්බං පුච්ඡිත්වා ‘‘උභොපි තියොජනසතිකස්ස රජ්ජස්ස සාමිනො සමානබලධනයසජාතිගොත්තකුලපදෙසා’’ති ඤත්වා ‘‘සීලවන්තස්ස ඔකාසං දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘භො සාරථි, තුම්හාකං රඤ්ඤො සීලාචාරො කීදිසො’’ති පුච්ඡි. සො ‘‘අයඤ්ච අයඤ්ච අම්හාකං රඤ්ඤො සීලාචාරො’’ති අත්තනො රඤ්ඤො අගුණමෙව ගුණතො පකාසෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘දළ්හං දළ්හස්ස ඛිපති, බල්ලිකො මුදුනා මුදුං;
සාධුම්පි සාධුනා ජෙති, අසාධුම්පි අසාධුනා;
එතාදිසො අයං රාජා, මග්ගා උය්යාහි සාරථී’’ති.
තත්ථ ¶ දළ්හං දළ්හස්ස ඛිපතීති යො දළ්හො හොති බලවදළ්හෙන පහාරෙන වා වචනෙන වා ජිනිතබ්බො, තස්ස දළ්හමෙව පහාරං වා වචනං වා ඛිපති. එවං දළ්හොව හුත්වා තං ජිනාතීති දස්සෙති. බල්ලිකොති තස්ස රඤ්ඤො නාමං. මුදුනා මුදුන්ති මුදුපුග්ගලං සයම්පි මුදු හුත්වා මුදුනාව උපායෙන ජිනාති. සාධුම්පි සාධුනා ජෙතීති යෙ සාධූ සප්පුරිසා, තෙ සයම්පි සාධු හුත්වා සාධුනාව ¶ උපායෙන ජිනාති. අසාධුම්පි අසාධුනාති යෙ පන අසාධූ, තෙ සයම්පි අසාධු හුත්වා අසාධුනාව උපායෙන ජිනාතීති දස්සෙති. එතාදිසො අයං රාජාති අයං අම්හාකං කොසලරාජා සීලාචාරෙන එවරූපො. මග්ගා උය්යාහි සාරථීති අත්තනො රථං මග්ගා උක්කමාපෙත්වා උය්යාහි, උප්පථෙන යාහි, අම්හාකං රඤ්ඤො මග්ගං දෙහීති වදති.
අථ ¶ නං බාරාණසිරඤ්ඤො සාරථි ‘‘අම්භො, කිං පන තයා අත්තනො රඤ්ඤො ගුණකථා කථිතා’’ති වත්වා ‘‘ආමා’’ති වුත්තෙ ‘‘යදි පන එතෙ ගුණාති වදසි, අගුණා පන කීදිසී’’ති වත්වා ‘‘එතෙ තාව අගුණා හොන්තු, තුම්හාකං පන රඤ්ඤො කීදිසො ගුණො’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි සුණාහී’’ති දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අක්කොධෙන ජිනෙ කොධං, අසාධුං සාධුනා ජිනෙ;
ජිනෙ කදරියං දානෙන, සච්චෙනාලිකවාදිනං;
එතාදිසො අයං රාජා, මග්ගා උය්යාහි සාරථී’’ති.
තත්ථ එතාදිසොති එතෙහි ‘‘අක්කොධෙන ජිනෙ කොධ’’න්තිආදිවසෙන වුත්තෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතො. අයඤ්හි කුද්ධං පුග්ගලං සයං අක්කොධො හුත්වා අක්කොධෙන ජිනාති, අසාධුං පන සයං සාධු හුත්වා සාධුනාව උපායෙන ජිනාති, කදරියං ථද්ධමච්ඡරිං සයං දායකො හුත්වා දානෙන ජිනාති. සච්චෙනාලිකවාදිනන්ති මුසාවාදිං සයං සච්චවාදී හුත්වා සච්චෙන ජිනාති. මග්ගා උය්යාහි සාරථීති, සම්ම සාරථි, මග්ගතො අපගච්ඡ. එවංවිධසීලාචාරගුණයුත්තස්ස අම්හාකං රඤ්ඤො මග්ගං දෙහි, අම්හාකං රාජා මග්ගස්ස අනුච්ඡවිකොති.
එවං වුත්තෙ බල්ලිකරාජා ච සාරථි ච උභොපි රථා ඔතරිත්වා අස්සෙ මොචෙත්වා රථං අපනෙත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො මග්ගං අදංසු. බාරාණසිරාජා බල්ලිකරඤ්ඤො ‘‘රඤ්ඤා නාම ඉදඤ්චිදඤ්ච කාතුං ¶ වට්ටතී’’ති ඔවාදං දත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා ජීවිතපරියොසානෙ සග්ගපුරං පූරෙසි. බල්ලිකරාජාපි තස්ස ඔවාදං ගහෙත්වා ජනපදං පරිග්ගහෙත්වා අත්තනො අගුණවාදිං අදිස්වාව සකනගරං ගන්ත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා ජීවිතපරියොසානෙ සග්ගපුරමෙව පූරෙසි.
සත්ථා ¶ කොසලරාජස්ස ඔවාදත්ථාය ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බල්ලිකරඤ්ඤො සාරථි මොග්ගල්ලානො අහොසි, බල්ලිකරාජා ආනන්දො, බාරාණසිරඤ්ඤො සාරථි සාරිපුත්තො, බාරාණසිරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
රාජොවාදජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[152] 2. සිඞ්ගාලජාතකවණ්ණනා
අසමෙක්ඛිතකම්මන්තන්ති ¶ ඉදං සත්ථා කූටාගාරසාලායං විහරන්තො වෙසාලිවාසිකං එකං න්හාපිතපුත්තං ආරබ්භ කථෙසි. තස්ස කිර පිතා රාජූනං රාජොරොධානං රාජකුමාරානං රාජකුමාරිකානඤ්ච මස්සුකරණකෙසසණ්ඨපනඅට්ඨපදට්ඨපනාදීනි සබ්බකිච්චානි කරොති සද්ධො පසන්නො තිසරණගතො සමාදින්නපඤ්චසීලො, අන්තරන්තරෙ සත්ථු ධම්මං සුණන්තො කාලං වීතිනාමෙති. සො එකස්මිං දිවසෙ රාජනිවෙසනෙ කම්මං කාතුං ගච්ඡන්තො අත්තනො පුත්තං ගහෙත්වා ගතො. සො තත්ථ එකං දෙවච්ඡරාපටිභාගං අලඞ්කතපටියත්තං ලිච්ඡවිකුමාරිකං දිස්වා කිලෙසවසෙන පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා පිතරා සද්ධිං රාජනිවෙසනා නික්ඛමිත්වා ‘‘එතං කුමාරිකං ලභමානො ජීවිස්සාමි, අලභමානස්ස මෙ එත්ථෙව මරණ’’න්ති ආහාරුපච්ඡෙදං කත්වා මඤ්චකං පරිස්සජිත්වා නිපජ්ජි.
අථ නං පිතා උපසඞ්කමිත්වා ‘‘තාත, අවත්ථුම්හි ඡන්දරාගං මා කරි, හීනජච්චො ත්වං න්හාපිතපුත්තො, ලිච්ඡවිකුමාරිකා ඛත්තියධීතා ජාතිසම්පන්නා, න සා තුය්හං අනුච්ඡවිකා, අඤ්ඤං තෙ ජාතිගොත්තෙහි සදිසං කුමාරිකං ආනෙස්සාමී’’ති ආහ. සො පිතු කථං න ගණ්හි. අථ නං මාතා භාතා භගිනී චූළපිතා චූළමාතාති සබ්බෙපි ඤාතකා චෙව මිත්තසුහජ්ජා ච සන්නිපතිත්වා සඤ්ඤාපෙන්තාපි සඤ්ඤාපෙතුං නාසක්ඛිංසු. සො තත්ථෙව සුස්සිත්වා පරිසුස්සිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපුණි. අථස්ස පිතා සරීරකිච්චපෙතකිච්චානි කත්වා තනුසොකො ¶ ‘‘සත්ථාරං වන්දිස්සාමී’’ති බහුං ගන්ධමාලාවිලෙපනං ගහෙත්වා මහාවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං පූජෙත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො ‘‘කිං නු ඛො, උපාසක, බහූනි දිවසානි න දිස්සසී’’ති වුත්තෙ තමත්ථං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘න ඛො, උපාසක, ඉදානෙව තව පුත්තො අවත්ථුස්මිං ¶ ඡන්දරාගං උප්පාදෙත්වා විනාසං පාපුණි, පුබ්බෙපි පත්තොයෙවා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ සීහයොනියං නිබ්බත්ති. තස්ස ඡ කනිට්ඨභාතරො එකා ච භගිනී අහොසි, සබ්බෙපි කඤ්චනගුහායං වසන්ති. තස්සා පන ගුහාය අවිදූරෙ රජතපබ්බතෙ එකා ඵලිකගුහා අත්ථි, තත්ථෙකො සිඞ්ගාලො වසති. අපරභාගෙ සීහානං මාතාපිතරො කාලමකංසු. තෙ භගිනිං සීහපොතිකං කඤ්චනගුහායං ඨපෙත්වා ගොචරාය පක්කමිත්වා මංසං ආහරිත්වා තස්සා දෙන්ති. සො සිඞ්ගාලො තං සීහපොතිකං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තො අහොසි. තස්සා පන මාතාපිතූනං ධරමානකාලෙ ඔකාසං නාලත්ථ, සො සත්තන්නම්පි තෙසං ගොචරාය පක්කන්තකාලෙ ඵලිකගුහාය ඔතරිත්වා කඤ්චනගුහාය ද්වාරං ගන්ත්වා සීහපොතිකාය ¶ පුරතො ලොකාමිසපටිසංයුත්තං එවරූපං රහස්සකථං කථෙසි – ‘‘සීහපොතිකෙ, අහම්පි චතුප්පදො, ත්වම්පි චතුප්පදා, ත්වං මෙ පජාපතී හොහි, අහං තෙ පති භවිස්සාමි, තෙ මයං සමග්ගා සම්මොදමානා වසිස්සාම, ත්වං ඉතො පට්ඨාය මං කිලෙසවසෙන සඞ්ගණ්හාහී’’ති. සා තස්ස වචනං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං සිඞ්ගාලො චතුප්පදානං අන්තරෙ හීනො පටිකුට්ඨො චණ්ඩාලසදිසො, මයං උත්තමරාජකුලසම්මතා, එස ඛො මයා සද්ධිං අසබ්භිං අනනුච්ඡවිකං කථං කථෙති, අහං එවරූපං කථං සුත්වා ජීවිතෙන කිං කරිස්සාමි, නාසාවාතං සන්නිරුජ්ඣිත්වා මරිස්සාමී’’ති. අථස්සා එතදහොසි – ‘‘මය්හං එවමෙව මරණං අයුත්තං, භාතිකා තාව මෙ ආගච්ඡන්තු, තෙසං කථෙත්වා ¶ මරිස්සාමී’’ති. සිඞ්ගාලොපි තස්සා සන්තිකා පටිවචනං අලභිත්වා ‘‘ඉදානි එසා මය්හං කුජ්ඣතී’’ති දොමනස්සප්පත්තො ඵලිකගුහායං පවිසිත්වා නිපජ්ජි.
අථෙකො සීහපොතකො මහිංසවාරණාදීසු අඤ්ඤතරං වධිත්වා මංසං ඛාදිත්වා භගිනියා භාගං ආහරිත්වා ‘‘අම්ම, මංසං ඛාදස්සූ’’ති ආහ. ‘‘භාතික, නාහං මංසං ඛාදාමි, මරිස්සාමී’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? සා තං පවත්තිං ආචික්ඛි. ‘‘ඉදානි කහං සො සිඞ්ගාලො’’ති ච වුත්තෙ ඵලිකගුහායං නිපන්නං සිඞ්ගාලං ‘‘ආකාසෙ නිපන්නො’’ති මඤ්ඤමානා ‘‘භාතික, කිං න පස්සසි, එසො රජතපබ්බතෙ ආකාසෙ නිපන්නො’’ති. සීහපොතකො තස්ස ඵලිකගුහායං නිපන්නභාවං අජානන්තො ‘‘ආකාසෙ නිපන්නො’’ති සඤ්ඤී ¶ හුත්වා ‘‘මාරෙස්සාමි න’’න්ති සීහවෙගෙන පක්ඛන්දිත්වා ඵලිකගුහං හදයෙනෙව පහරි. සො හදයෙන ඵලිතෙන තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පත්වා පබ්බතපාදෙ පති. අථාපරො ආගච්ඡි, සා තස්සපි තථෙව කථෙසි. සොපි තථෙව කත්වා ජීවිතක්ඛයං පත්වා පබ්බතපාදෙ පති.
එවං ඡසුපි භාතිකෙසු මතෙසු සබ්බපච්ඡා බොධිසත්තො ආගච්ඡි. සා තස්සපි තං කාරණං ආරොචෙත්වා ‘‘ඉදානි සො කුහි’’න්ති වුත්තෙ ‘‘එසො රජතපබ්බතමත්ථකෙ ආකාසෙ නිපන්නො’’ති ආහ. බොධිසත්තො චින්තෙසි – ‘‘සිඞ්ගාලානං ආකාසෙ පතිට්ඨා නාම නත්ථි, ඵලිකගුහායං නිපන්නකො භවිස්සතී’’ති. සො පබ්බතපාදං ඔතරිත්වා ඡ භාතිකෙ මතෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ අත්තනො බාලතාය පරිග්ගණ්හනපඤ්ඤාය අභාවෙන ඵලිකගුහභාවං අජානිත්වා හදයෙන පහරිත්වා මතා භවිස්සන්ති, අසමෙක්ඛිත්වා අතිතුරිතං කරොන්තානං කම්මං නාම එවරූපං හොතී’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අසමෙක්ඛිතකම්මන්තං, තුරිතාභිනිපාතිනං;
සානි කම්මානි තප්පෙන්ති, උණ්හංවජ්ඣොහිතං මුඛෙ’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ අසමෙක්ඛිතකම්මන්තං, තුරිතාභිනිපාතිනන්ති යො පුග්ගලො යං කම්මං කත්තුකාමො හොති, තත්ථ දොසං අසමෙක්ඛිත්වා අනුපධාරෙත්වා තුරිතො හුත්වා වෙගෙනෙව තං කම්මං කාතුං අභිනිපතති පක්ඛන්දති පටිපජ්ජති, තං අසමෙක්ඛිතකම්මන්තං තුරිතාභිනිපාතිනං එවං සානි කම්මානි තප්පෙන්ති, සොචෙන්ති කිලමෙන්ති. යථා කිං? උණ්හංවජ්ඣොහිතං මුඛෙති, යථා භුඤ්ජන්තෙන ‘‘ඉදං සීතලං ඉදං උණ්හ’’න්ති අනුපධාරෙත්වා උණ්හං අජ්ඣොහරණීයං මුඛෙ අජ්ඣොහරිතං ඨපිතං මුඛම්පි කණ්ඨම්පි කුච්ඡිම්පි දහති සොචෙති කිලමෙති, එවං තථාරූපං පුග්ගලං සානි කම්මානි තප්පෙන්ති.
ඉති සො සීහො ඉමං ගාථං වත්වා ‘‘මම භාතිකා අනුපායකුසලතාය ‘සිඞ්ගාලං මාරෙස්සාමා’ති අතිවෙගෙන පක්ඛන්දිත්වා සයං මතා, අහං පන එවරූපං අකත්වා සිඞ්ගාලස්ස ඵලිකගුහායං නිපන්නස්සෙව හදයං ඵාලෙස්සාමී’’ති සිඞ්ගාලස්ස ආරොහනඔරොහනමග්ගං සල්ලක්ඛෙත්වා තදභිමුඛො හුත්වා තික්ඛත්තුං සීහනාදං නදි, පථවියා සද්ධිං ආකාසං එකනින්නාදං අහොසි. සිඞ්ගාලස්ස ඵලිකගුහායං නිපන්නස්සෙව සීතතසිතස්ස හදයං ඵලි, සො තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපුණි.
සත්ථා ¶ ‘‘එවං සො සිඞ්ගාලො සීහනාදං සුත්වා ජීවිතක්ඛයං පත්තො’’ති වත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සීහො ච සීහනාදෙන, දද්දරං අභිනාදයි;
සුත්වා සීහස්ස නිග්ඝොසං, සිඞ්ගාලො දද්දරෙ වසං;
භීතො සන්තාසමාපාදි, හදයඤ්චස්ස අප්ඵලී’’ති.
තත්ථ සීහොති චත්තාරො සීහා – තිණසීහො, පණ්ඩුසීහො, කාළසීහො, සුරත්තහත්ථපාදො කෙසරසීහොති. තෙසු කෙසරසීහො ඉධ අධිප්පෙතො. දද්දරං අභිනාදයීති තෙන අසනිපාතසද්දසදිසෙන භෙරවතරෙන සීහනාදෙන තං රජතපබ්බතං අභිනාදයි එකනින්නාදං අකාසි. දද්දරෙ වසන්ති ඵලිකමිස්සකෙ රජතපබ්බතෙ වසන්තො. භීතො සන්තාසමාපාදීති මරණභයෙන භීතො චිත්තුත්රාසං ආපාදි. හදයඤ්චස්ස අප්ඵලීති තෙන චස්ස භයෙන හදයං ඵලීති.
එවං ¶ ¶ සීහො සිඞ්ගාලං ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා භාතරො එකස්මිං ඨානෙ පටිච්ඡාදෙත්වා තෙසං මතභාවං භගිනියා ආචික්ඛිත්වා තං සමස්සාසෙත්වා යාවජීවං කඤ්චනගුහායං වසිත්වා යථාකම්මං ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උපාසකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා සිඞ්ගාලො න්හාපිතපුත්තො අහොසි, සීහපොතිකා ලිච්ඡවිකුමාරිකා, ඡ කනිට්ඨභාතරො අඤ්ඤතරථෙරා අහෙසුං, ජෙට්ඨභාතිකසීහො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සිඞ්ගාලජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[153] 3. සූකරජාතකවණ්ණනා
චතුප්පදො අහං, සම්මාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං මහල්ලකත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි දිවසෙ රත්තිං ධම්මස්සවනෙ වත්තමානෙ සත්ථරි ගන්ධකුටිද්වාරෙ රමණීයෙ සොපානඵලකෙ ඨත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සුගතොවාදං දත්වා ගන්ධකුටිං පවිට්ඨෙ ධම්මසෙනාපති සත්ථාරං වන්දිත්වා අත්තනො පරිවෙණං අගමාසි. මහාමොග්ගල්ලානොපි පරිවෙණමෙව ගන්ත්වා ¶ මුහුත්තං විස්සමිත්වා ථෙරස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා පඤ්හං පුච්ඡි, පුච්ඡිතපුච්ඡිතං ධම්මසෙනාපති ගගනතලෙ පුණ්ණචන්දං උට්ඨාපෙන්තො විය විස්සජ්ජෙත්වා පාකටමකාසි. චතස්සොපි පරිසා ධම්මං සුණමානා නිසීදිංසු. තත්ථෙකො මහල්ලකත්ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘සචාහං ඉමිස්සා පරිසාය මජ්ඣෙ සාරිපුත්තං ආලුළෙන්තො පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමි, අයං මෙ පරිසා ‘බහුස්සුතො අය’න්ති ඤත්වා සක්කාරසම්මානං කරිස්සතී’’ති පරිසන්තරා උට්ඨාය ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා එකමන්තං ඨත්වා ‘‘ආවුසො සාරිපුත්ත, මයම්පි තං එකං පඤ්හං පුච්ඡාම, අම්හාකම්පි ඔකාසං කරොහි, දෙහි මෙ විනිච්ඡයං ආවෙධිකාය වා නිවෙධිකාය වා නිග්ගහෙ වා පග්ගහෙ වා විසෙසෙ වා පටිවිසෙසෙ වා’’ති ආහ. ථෙරො තං ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං මහල්ලකො ඉච්ඡාචාරෙ ඨිතො තුච්ඡො න කිඤ්චි ජානාතී’’ති තෙන සද්ධිං අකථෙත්වාව ලජ්ජමානො බීජනිං ඨපෙත්වා ආසනා ඔතරිත්වා පරිවෙණං ¶ පාවිසි, මොග්ගල්ලානත්ථෙරොපි අත්තනො පරිවෙණමෙව අගමාසි.
මනුස්සා උට්ඨාය ‘‘ගණ්හථෙතං තුච්ඡමහල්ලකං, මධුරධම්මස්සවනං නො සොතුං න අදාසී’’ති අනුබන්ධිංසු. සො පලායන්තො විහාරපච්චන්තෙ භින්නපදරාය වච්චකුටියා පතිත්වා ගූථමක්ඛිතො අට්ඨාසි. මනුස්සා තං දිස්වා විප්පටිසාරිනො හුත්වා සත්ථු සන්තිකං අගමංසු. සත්ථා තෙ දිස්වා ‘‘කිං ¶ උපාසකා අවෙලාය ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡි, මනුස්සා තමත්ථං ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘න ඛො උපාසකා ඉදානෙවෙස මහල්ලකො උප්පිලාවිතො හුත්වා අත්තනො බලං අජානිත්වා මහාබලෙහි සද්ධිං පයොජෙත්වා ගූථමක්ඛිතො ජාතො, පුබ්බෙපෙස උප්පිලාවිතො හුත්වා අත්තනො බලං අජානිත්වා මහාබලෙහි සද්ධිං පයොජෙත්වා ගූථමක්ඛිතො අහොසී’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සීහො හුත්වා හිමවන්තපදෙසෙ පබ්බතගුහාය වාසං කප්පෙසි. තස්සා අවිදූරෙ එකං සරං නිස්සාය බහූ සූකරා නිවාසං කප්පෙසුං. තමෙව සරං නිස්සාය තාපසාපි පණ්ණසාලාසු වාසං කප්පෙසුං. අථෙකදිවසං සීහො මහිංසවාරණාදීසු අඤ්ඤතරං වධිත්වා යාවදත්ථං මංසං ඛාදිත්වා තං සරං ඔතරිත්වා පානීයං පිවිත්වා උත්තරි. තස්මිං ඛණෙ එකො ථූලසූකරො තං සරං නිස්සාය ගොචරං ගණ්හාති. සීහො තං දිස්වා ‘‘අඤ්ඤං එකදිවසං ¶ ඉමං ඛාදිස්සාමි, මං ඛො පන දිස්වා පුන න ආගච්ඡෙය්යා’’ති තස්ස අනාගමනභයෙන සරතො උත්තරිත්වා එකෙන පස්සෙන ගන්තුං ආරභි. සූකරො ඔලොකෙත්වා ‘‘එස මං දිස්වා මම භයෙන උපගන්තුං අසක්කොන්තො භයෙන පලායති, අජ්ජ මයා ඉමිනා සීහෙන සද්ධිං පයොජෙතුං වට්ටතී’’ති සීසං උක්ඛිපිත්වා තං යුද්ධත්ථාය අව්හයන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘චතුප්පදො අහං සම්ම, ත්වම්පි සම්ම චතුප්පදො;
එහි සම්ම නිවත්තස්සු, කිං නු භීතො පලායසී’’ති.
සීහො ¶ තස්ස කථං සුත්වා ‘‘සම්ම සූකර, අජ්ජ අම්හාකං තයා සද්ධිං සඞ්ගාමො නත්ථි, ඉතො පන සත්තමෙ දිවසෙ ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ සඞ්ගාමො හොතූ’’ති වත්වා පක්කාමි. සූකරො ‘‘සීහෙන සද්ධිං සඞ්ගාමෙස්සාමී’’ති හට්ඨපහට්ඨො තං පවත්තිං ඤාතකානං ආරොචෙසි. තෙ තස්ස කථං සුත්වා භීතතසිතා ‘‘ඉදානි ත්වං සබ්බෙපි අම්හෙ නාසෙස්සසි, අත්තනො බලං අජානිත්වා සීහෙන සද්ධිං සඞ්ගාමං කත්තුකාමොති, සීහො ආගන්ත්වා සබ්බෙපි අම්හෙ ජීවිතක්ඛයං පාපෙස්සති, සාහසිකකම්මං මා කරී’’ති ආහංසු. සොපි භීතතසිතො ‘‘ඉදානි කිං කරොමී’’ති පුච්ඡි. සූකරා ‘‘සම්ම, ත්වං එතෙසං තාපසානං උච්චාරභූමිං ගන්ත්වා පූතිගූථෙ සත්ත දිවසානි සරීරං පරිවට්ටෙත්වා සුක්ඛාපෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සරීරං උස්සාවබින්දූහි තෙමෙත්වා සීහස්ස ආගමනතො පුරිමතරං ගන්ත්වා වාතයොගං ඤත්වා උපරිවාතෙ තිට්ඨ, සුචිජාතිකො සීහො තව සරීරගන්ධං ඝායිත්වා තුය්හං ජයං දත්වා ගමිස්සතී’’ති ආහංසු. සො තථා කත්වා සත්තමෙ දිවසෙ තත්ථ අට්ඨාසි. සීහො තස්ස සරීරගන්ධං ඝායිත්වා ගූථමක්ඛිතභාවං ඤත්වා ‘‘සම්ම සූකර, සුන්දරො තෙ ලෙසො ¶ චින්තිතො, සචෙ ත්වං ගූථමක්ඛිතො නාභවිස්ස, ඉධෙව තං ජීවිතක්ඛයං අපාපෙස්සං, ඉදානි පන තෙ සරීරං නෙව මුඛෙන ඩංසිතුං, න පාදෙන පහරිතුං සක්කා, ජයං තෙ දම්මී’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අසුචි පූතිලොමොසි, දුග්ගන්ධො වාසි සූකර;
සචෙ යුජ්ජිතුකාමොසි, ජයං සම්ම දදාමි තෙ’’ති.
තත්ථ ¶ පූතිලොමොති මීළ්හමක්ඛිතත්තා දුග්ගන්ධලොමො. දුග්ගන්ධො වාසීති අනිට්ඨජෙගුච්ඡපටිකූලගන්ධො හුත්වා වායසි. ජයං, සම්ම, දදාමි තෙති ‘‘තුය්හං ජයං දෙමි, අහං පරාජිතො, ගච්ඡ ත්ව’’න්ති වත්වා සීහො තතොව නිවත්තිත්වා ගොචරං ගහෙත්වා සරෙ පානීයං පිවිත්වා පබ්බතගුහමෙව ගතො. සූකරොපි ‘‘සීහො මෙ ජිතො’’ති ඤාතකානං ආරොචෙසි ¶ . තෙ භීතතසිතා ‘‘පුන එකදිවසං ආගච්ඡන්තො සීහො සබ්බෙව අම්හෙ ජීවිතක්ඛයං පාපෙස්සතී’’ති පලායිත්වා අඤ්ඤත්ථ අගමංසු.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සූකරො මහල්ලකො අහොසි, සීහො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සූකරජාතකවණ්ණනා තතියා.
[154] 4. උරගජාතකවණ්ණනා
ඉධූරගානං පවරො පවිට්ඨොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සෙණිභණ්ඩනං ආරබ්භ කථෙසි. කොසලරඤ්ඤො කිර සෙවකා සෙණිපමුඛා ද්වෙ මහාමත්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං දිට්ඨට්ඨානෙ කලහං කරොන්ති, තෙසං වෙරිභාවො සකලනගරෙ පාකටො ජාතො. තෙ නෙව රාජා, න ඤාතිමිත්තා සමග්ගෙ කාතුං සක්ඛිංසු. අථෙකදිවසං සත්ථා පච්චූසසමයෙ බොධනෙය්යබන්ධවෙ ඔලොකෙන්තො තෙසං උභින්නම්පි සොතාපත්තිමග්ගස්ස උපනිස්සයං දිස්වා පුනදිවසෙ එකකොව සාවත්ථියං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා තෙසු එකස්ස ගෙහද්වාරෙ අට්ඨාසි. සො නික්ඛමිත්වා පත්තං ගහෙත්වා සත්ථාරං අන්තොනිවෙසනං පවෙසෙත්වා ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා නිසීදාපෙසි. සත්ථා නිසීදිත්වා තස්ස මෙත්තාභාවනාය ආනිසංසං කථෙත්වා කල්ලචිත්තතං ඤත්වා සච්චානි පකාසෙසි, සො සච්චපරියොසානෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.
සත්ථා ¶ තස්ස සොතාපන්නභාවං ඤත්වා තමෙව පත්තං ගාහාපෙත්වා උට්ඨාය ඉතරස්ස ගෙහද්වාරං අගමාසි. සොපි නික්ඛමිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘පවිසථ, භන්තෙ’’ති ඝරං පවෙසෙත්වා නිසීදාපෙසි. ඉතරොපි පත්තං ගහෙත්වා සත්ථාරා සද්ධිංයෙව පාවිසි. සත්ථා තස්ස එකාදස මෙත්තානිසංසෙ වණ්ණෙත්වා කල්ලචිත්තතං ඤත්වා සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ සොපි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ඉති තෙ උභොපි සොතාපන්නා ¶ හුත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං අච්චයං දස්සෙත්වා ඛමාපෙත්වා සමග්ගා සම්මොදමානා එකජ්ඣාසයා අහෙසුං. තං දිවසඤ්ඤෙව ච භගවතො සම්මුඛාව එකතො භුඤ්ජිංසු. සත්ථා භත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා විහාරං අගමාසි. තෙ බහූනි මාලාගන්ධවිලෙපනානි චෙව සප්පිමධුඵාණිතාදීනි ච ආදාය සත්ථාරා සද්ධිංයෙව නික්ඛමිංසු. සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝෙන වත්තෙ ¶ දස්සිතෙ සුගතොවාදං දත්වා ගන්ධකුටිං පාවිසි.
භික්ඛූ සායන්හසමයෙ ධම්මසභායං සත්ථු ගුණකථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, සත්ථා අදන්තදමකො, යෙ නාම ද්වෙ මහාමත්තෙ චිරං වායමමානොපි නෙව රාජා සමග්ගෙ කාතුං සක්ඛි, න ඤාතිමිත්තාදයො සක්ඛිංසු, තෙ එකදිවසෙනෙව තථාගතෙන දමිතා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙවාහං ඉමෙ ද්වෙ ජනෙ සමග්ගෙ අකාසිං, පුබ්බෙපෙතෙ මයා සමග්ගා කතායෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බාරාණසියං උස්සවෙ ඝොසිතෙ මහාසමජ්ජං අහොසි. බහූ මනුස්සා චෙව දෙවනාගසුපණ්ණාදයො ච සමජ්ජදස්සනත්ථං සන්නිපතිංසු. තත්රෙකස්මිං ඨානෙ එකො නාගො ච සුපණ්ණො ච සමජ්ජං පස්සමානා එකතො අට්ඨංසු. නාගො සුපණ්ණස්ස සුපණ්ණභාවං අජානන්තො අංසෙ හත්ථං ඨපෙසි. සුපණ්ණො ‘‘කෙන මෙ අංසෙ හත්ථො ඨපිතො’’ති නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තො නාගං සඤ්ජානි. නාගොපි ඔලොකෙන්තො සුපණ්ණං සඤ්ජානිත්වා මරණභයතජ්ජිතො නගරා නික්ඛමිත්වා නදීපිට්ඨෙන පලායි. සුපණ්ණොපි ‘‘තං ගහෙස්සාමී’’ති අනුබන්ධි. තස්මිං සමයෙ බොධිසත්තො තාපසො හුත්වා තස්සා නදියා තීරෙ පණ්ණසාලාය වසමානො දිවා දරථපටිප්පස්සම්භනත්ථං උදකසාටිකං නිවාසෙත්වා වක්කලං බහි ඨපෙත්වා නදිං ඔතරිත්වා න්හායති. නාගො ‘‘ඉමං පබ්බජිතං නිස්සාය ජීවිතං ලභිස්සාමී’’ති පකතිවණ්ණං විජහිත්වා මණික්ඛන්ධවණ්ණං මාපෙත්වා වක්කලන්තරං පාවිසි. සුපණ්ණො අනුබන්ධමානො තං තත්ථ පවිට්ඨං දිස්වා වක්කලෙ ගරුභාවෙන අග්ගහෙත්වා බොධිසත්තං ආමන්තෙත්වා ‘‘භන්තෙ, අහං ඡාතො, තුම්හාකං වක්කලං ගණ්හථ, ඉමං නාගං ඛාදිස්සාමී’’ති ඉමමත්ථං පකාසෙතුං පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ඉධූරගානං ¶ ¶ ¶ පවරො පවිට්ඨො, සෙලස්ස වණ්ණෙන පමොක්ඛමිච්ඡං;
බ්රහ්මඤ්ච වණ්ණං අපචායමානො, බුභුක්ඛිතො නො විතරාමි භොත්තු’’න්ති.
තත්ථ ඉධූරගානං පවරො පවිට්ඨොති ඉමස්මිං වක්කලෙ උරගානං පවරො නාගරාජා පවිට්ඨො. සෙලස්ස වණ්ණෙනාති මණිවණ්ණෙන, මණික්ඛන්ධො හුත්වා පවිට්ඨොති අත්ථො. පමොක්ඛමිච්ඡන්ති මම සන්තිකා මොක්ඛං ඉච්ඡමානො. බ්රහ්මඤ්ච වණ්ණං අපචායමානොති අහං පන තුම්හාකං බ්රහ්මවණ්ණං සෙට්ඨවණ්ණං පූජෙන්තො ගරුං කරොන්තො. බුභුක්ඛිතො නො විතරාමි භොත්තුන්ති එතං නාගං වක්කලන්තරං පවිට්ඨං ඡාතොපි සමානො භක්ඛිතුං න සක්කොමීති.
බොධිසත්තො උදකෙ ඨිතොයෙව සුපණ්ණරාජස්ස ථුතිං කත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සො බ්රහ්මගුත්තො චිරමෙව ජීව, දිබ්යා ච තෙ පාතුභවන්තු භක්ඛා;
යො බ්රහ්මවණ්ණං අපචායමානො, බුභුක්ඛිතො නො විතරාසි භොත්තු’’න්ති.
තත්ථ සො බ්රහ්මගුත්තොති සො ත්වං බ්රහ්මගොපිතො බ්රහ්මරක්ඛිතො හුත්වා. දිබ්යා ච තෙ පාතුභවන්තු භක්ඛාති දෙවතානං පරිභොගාරහා භක්ඛා ච තව පාතුභවන්තු, මා පාණාතිපාතං කත්වා නාගමංසඛාදකො අහොසි.
ඉති බොධිසත්තො උදකෙ ඨිතොව අනුමොදනං කත්වා උත්තරිත්වා වක්කලං නිවාසෙත්වා තෙ උභොපි ගහෙත්වා අස්සමපදං ගන්ත්වා මෙත්තාභාවනාය වණ්ණං කථෙත්වා ද්වෙපි ජනෙ සමග්ගෙ අකාසි. තෙ තතො පට්ඨාය සමග්ගා සම්මොදමානා සුඛං වසිංසු.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා නාගො ච සුපණ්ණො ච ඉමෙ ද්වෙ මහාමත්තා අහෙසුං, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
උරගජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[155] 5. භග්ගජාතකවණ්ණනා
ජීව ¶ ¶ ¶ වස්සසතං භග්ගාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනසමීපෙ පසෙනදිකොසලෙන රඤ්ඤා කාරිතෙ රාජකාරාමෙ විහරන්තො අත්තනො ඛිපිතකං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි දිවසෙ සත්ථා රාජකාරාමෙ චතුපරිසමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඛිපි. භික්ඛූ ‘‘ජීවතු, භන්තෙ භගවා, ජීවතු, සුගතො’’ති උච්චාසද්දං මහාසද්දං අකංසු, තෙන සද්දෙන ධම්මකථාය අන්තරායො අහොසි. අථ ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘අපි නු ඛො, භික්ඛවෙ, ඛිපිතෙ ‘ජීවා’ති වුත්තො තප්පච්චයා ජීවෙය්ය වා මරෙය්ය වා’’ති? ‘‘නො හෙතං භන්තෙ’’ති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඛිපිතෙ ‘ජීවා’ති වත්තබ්බො, යො වදෙය්ය ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 288). තෙන ඛො පන සමයෙන මනුස්සා භික්ඛූනං ඛිපිතෙ ‘‘ජීවථ, භන්තෙ’’ති වදන්ති, භික්ඛූ කුක්කුච්චායන්තා නාලපන්ති. මනුස්සා උජ්ඣායන්ති – ‘‘කථඤ්හි නාම සමණා සක්යපුත්තියා ‘ජීවථ, භන්තෙ’ති වුච්චමානා නාලපිස්සන්තී’’ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං. ගිහී, භික්ඛවෙ, මඞ්ගලිකා, අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගිහීනං ‘‘ජීවථ, භන්තෙ’’ති වුච්චමානෙන ‘‘චිරං ජීවා’’ති වත්තුන්ති. භික්ඛූ භගවන්තං පුච්ඡිංසු – ‘‘භන්තෙ, ජීවපටිජීවං නාම කදා උප්පන්න’’න්ති? සත්ථා ‘‘භික්ඛවෙ, ජීවපටිජීවං නාම පොරාණකාලෙ උප්පන්න’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ එකස්මිං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස පිතා වොහාරං කත්වා ජීවිකං කප්පෙති, සො සොළසවස්සුද්දෙසිකං බොධිසත්තං මණිකභණ්ඩං උක්ඛිපාපෙත්වා ගාමනිගමාදීසු චරන්තො බාරාණසිං පත්වා දොවාරිකස්ස ඝරෙ භත්තං පචාපෙත්වා භුඤ්ජිත්වා නිවාසට්ඨානං අලභන්තො ‘‘අවෙලාය ආගතා ආගන්තුකා කත්ථ වසන්තී’’ති පුච්ඡි. අථ නං මනුස්සා ‘‘බහිනගරෙ එකා සාලා අත්ථි, සා පන අමනුස්සපරිග්ගහිතා. සචෙ ඉච්ඡථ, තත්ථ වසථා’’ති ආහංසු. බොධිසත්තො ‘‘එථ, තාත, ගච්ඡාම, මා යක්ඛස්ස භායිත්ථ, අහං තං දමෙත්වා තුම්හාකං පාදෙසු පාතෙස්සාමී’’ති ¶ පිතරං ගහෙත්වා තත්ථ ගතො. අථස්ස පිතා ඵලකෙ නිපජ්ජි, සයං පිතු පාදෙ සම්බාහන්තො නිසීදි. තත්ථ අධිවත්ථො යක්ඛො ද්වාදස වස්සානි වෙස්සවණං උපට්ඨහිත්වා තං සාලං ලභන්තො ‘‘ඉමං සාලං පවිට්ඨමනුස්සෙසු යො ඛිපිතෙ ‘ජීවා’ති වදති, යො ච ‘ජීවා’ති වුත්තෙ ‘පටිජීවා’ති වදති, තෙ ජීවපටිජීවභාණිනො ¶ ඨපෙත්වා අවසෙසෙ ඛාදෙය්යාසී’’ති ලභි. සො පිට්ඨිවංසථූණාය වසති. සො ‘‘බොධිසත්තස්ස පිතරං ඛිපාපෙස්සාමී’’ති අත්තනො ආනුභාවෙන සුඛුමචුණ්ණං විස්සජ්ජෙසි, චුණ්ණො ආගන්ත්වා තස්ස නාසපුටෙ පාවිසි. සො ඵලකෙ නිපන්නකොව ඛිපි, බොධිසත්තො න ‘‘ජීවා’’ති ¶ ආහ. යක්ඛො තං ඛාදිතුං ථූණාය ඔතරති. බොධිසත්තො තං ඔතරන්තං දිස්වා ‘‘ඉමිනා මෙ පිතා ඛිපාපිතො භවිස්සති, අයං සො ඛිපිතෙ ‘ජීවා’ති අවදන්තං ඛාදකයක්ඛො භවිස්සතී’’ති පිතරං ආරබ්භ පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ජීව වස්සසතං භග්ග, අපරානි ච වීසතිං;
මා මං පිසාචා ඛාදන්තු, ජීව ත්වං සරදොසත’’න්ති.
තත්ථ භග්ගාති පිතරං නාමෙනාලපති. අපරානි ච වීසතින්ති අපරානි ච වීසති වස්සානි ජීව. මා මං පිසාචා ඛාදන්තූති මං පිසාචා මා ඛාදන්තු. ජීව ත්වං සරදොසතන්ති ත්වං පන වීසුත්තරං වස්සසතං ජීවාති. සරදොසතඤ්හි ගණියමානං වස්සසතමෙව හොති, තං පුරිමෙහි වීසාය සද්ධිං වීසුත්තරං ඉධ අධිප්පෙතං.
යක්ඛො බොධිසත්තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘ඉමං තාව මාණවං ‘ජීවා’ති වුත්තත්තා ඛාදිතුං න සක්කා, පිතරං පනස්ස ඛාදිස්සාමී’’ති පිතු සන්තිකං අගමාසි. සො තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං සො ‘පටිජීවා’ති අභණන්තානං ඛාදකයක්ඛො භවිස්සති, පටිජීවං කරිස්සාමී’’ති. සො පුත්තං ආරබ්භ දුතියං ගාථමාහ –
‘‘ත්වම්පි වස්සසතං ජීවං, අපරානි ච වීසතිං;
විසං පිසාචා ඛාදන්තු, ජීව ත්වං සරදොසත’’න්ති.
තත්ථ ¶ විසං පිසාචා ඛාදන්තූති පිසාචා හලාහලවිසං ඛාදන්තු.
යක්ඛො තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘උභොපි මෙ න සක්කා ඛාදිතු’’න්ති පටිනිවත්ති. අථ නං බොධිසත්තො පුච්ඡි – ‘‘භො යක්ඛ, කස්මා ත්වං ඉමං සාලං පවිට්ඨමනුස්සෙ ඛාදසී’’ති? ‘‘ද්වාදස වස්සානි වෙස්සවණං උපට්ඨහිත්වා ලද්ධත්තා’’ති. ‘‘කිං පන සබ්බෙව ඛාදිතුං ලභසී’’ති? ‘‘ජීවපටිජීවභාණිනො ඨපෙත්වා අවසෙසෙ ඛාදාමී’’ති. ‘‘යක්ඛ, ත්වං පුබ්බෙපි අකුසලං කත්වා කක්ඛළො ¶ ඵරුසො පරවිහිංසකො හුත්වා නිබ්බත්තො, ඉදානිපි තාදිසං කම්මං කත්වා තමො තමපරායණො භවිස්සති, තස්මා ඉතො පට්ඨාය පාණාතිපාතාදීහි විරමස්සූ’’ති තං යක්ඛං දමෙත්වා නිරයභයෙන තජ්ජෙත්වා පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා යක්ඛං පෙසනකාරකං විය අකාසි.
පුනදිවසෙ ¶ සඤ්චරන්තා මනුස්සා යක්ඛං දිස්වා බොධිසත්තෙන චස්ස දමිතභාවං ඤත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං – ‘‘දෙව, එකො මාණවො තං යක්ඛං දමෙත්වා පෙසනකාරකං විය කත්වා ඨිතො’’ති. රාජා බොධිසත්තං පක්කොසාපෙත්වා සෙනාපතිට්ඨානෙ ඨපෙසි, පිතු චස්ස මහන්තං යසං අදාසි. සො යක්ඛං බලිපටිග්ගාහකං කත්වා බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපුරං පූරෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘ජීවපටිජීවං නාම තස්මිං කාලෙ උප්පන්න’’න්ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා යක්ඛො අඞ්ගුලිමාලො අහොසි, රාජා ආනන්දො, පිතා කස්සපො, පුත්තො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
භග්ගජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[156] 6. අලීනචිත්තජාතකවණ්ණනා
අලීනචිත්තං නිස්සායාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං ඔස්සට්ඨවීරියං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු එකාදසනිපාතෙ සංවරජාතකෙ (ජා. 1.11.97 ආදයො) ආවිභවිස්සති. සො පන භික්ඛු සත්ථාරා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, වීරියං ඔස්සජී’’ති වුත්තෙ ‘‘සච්චං, භගවා’’ති ¶ ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘නනු ත්වං, භික්ඛු, පුබ්බෙ වීරියං අවිස්සජ්ජෙත්වා මංසපෙසිසදිසස්ස දහරකුමාරස්ස ද්වාදසයොජනිකෙ බාරාණසිනගරෙ රජ්ජං ගහෙත්වා අදාසි, ඉදානි කස්මා එවරූපෙ සාසනෙ පබ්බජිත්වා වීරියං ඔස්සජසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බාරාණසිතො අවිදූරෙ වඩ්ඪකීගාමො අහොසි, තත්ථ පඤ්චසතා වඩ්ඪකී වසන්ති. තෙ නාවාය ¶ උපරිසොතං ගන්ත්වා අරඤ්ඤෙ ගෙහසම්භාරදාරූනි කොට්ටෙත්වා තත්ථෙව එකභූමිකද්විභූමිකාදිභෙදෙ ගෙහසම්භාරෙ සජ්ජෙත්වා ථම්භතො පට්ඨාය සබ්බදාරූසු සඤ්ඤං කත්වා නදීතීරං නෙත්වා නාවං ආරොපෙත්වා අනුසොතෙන නගරං ආගන්ත්වා යෙ යාදිසානි ගෙහානි ආකඞ්ඛන්ති, තෙසං තාදිසානි කත්වා කහාපණෙ ගහෙත්වා පුන තත්ථෙව ගන්ත්වා ගෙහසම්භාරෙ ආහරන්ති. එවං තෙසං ජීවිකං කප්පෙන්තානං එකස්මිං කාලෙ ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා දාරූනි කොට්ටෙන්තානං අවිදූරෙ එකො හත්ථී ඛදිරඛාණුකං අක්කමි. තස්ස සො ඛාණුකො පාදං විජ්ඣි, බලවවෙදනා වත්තන්ති, පාදො උද්ධුමායිත්වා පුබ්බං ගණ්හි. සො වෙදනාප්පත්තො ¶ තෙසං දාරුකොට්ටනසද්දං සුත්වා ‘‘ඉමෙ වඩ්ඪකී නිස්සාය මය්හං සොත්ථි භවිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානො තීහි පාදෙහි තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා අවිදූරෙ නිපජ්ජි, වඩ්ඪකී තං උද්ධුමාතපාදං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා පාදෙ ඛාණුකං දිස්වා තිඛිණවාසියා ඛාණුකස්ස සමන්තතො ඔධිං දත්වා රජ්ජුයා බන්ධිත්වා ආකඩ්ඪන්තා ඛාණුං නීහරිත්වා පුබ්බං මොචෙත්වා උණ්හොදකෙන ධොවිත්වා තදනුරූපෙහි භෙසජ්ජෙහි මක්ඛෙත්වා නචිරස්සෙව වණං ඵාසුකං කරිංසු.
හත්ථී අරොගො හුත්වා චින්තෙසි – ‘‘මයා ඉමෙ වඩ්ඪකී නිස්සාය ජීවිතං ලද්ධං, ඉදානි තෙසං මයා උපකාරං කාතුං වට්ටතී’’ති. සො තතො පට්ඨාය වඩ්ඪකීහි සද්ධිං ¶ රුක්ඛෙ නීහරති, තච්ඡෙන්තානං පරිවත්තෙත්වා දෙති, වාසිආදීනි උපසංහරති, සොණ්ඩාය වෙඨෙත්වා කාළසුත්තකොටියං ගණ්හාති. වඩ්ඪකීපිස්ස භොජනවෙලාය එකෙකං පිණ්ඩං දෙන්තා පඤ්ච පිණ්ඩසතානි දෙන්ති. තස්ස පන හත්ථිස්ස පුත්තො සබ්බසෙතො හත්ථාජානීයපොතකො අත්ථි, තෙනස්ස එතදහොසි – ‘‘අහං එතරහි මහල්ලකො. ඉදානි මයා ඉමෙසං වඩ්ඪකීනං කම්මකරණත්තාය පුත්තං දත්වා ගන්තුං වට්ටතී’’ති. සො වඩ්ඪකීනං අනාචික්ඛිත්වාව අරඤ්ඤං පවිසිත්වා පුත්තං ආනෙත්වා ‘‘අයං හත්ථිපොතකො මම පුත්තො, තුම්හෙහි මය්හං ජීවිතං දින්නං, අහං වො වෙජ්ජවෙතනත්ථාය ඉමං දම්මි, අයං තුම්හාකං ඉතො පට්ඨාය කම්මානි කරිස්සතී’’ති වත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය, පුත්තක, යං මයා කත්තබ්බං කම්මං, තං ත්වං කරොහී’’ති පුත්තං ඔවදිත්වා වඩ්ඪකීනං දත්වා සයං අරඤ්ඤං පාවිසි.
තතො පට්ඨාය හත්ථිපොතකො වඩ්ඪකීනං වචනකරො ඔවාදක්ඛමො හුත්වා සබ්බකිච්චානි කරොති. තෙපි තං පඤ්චහි පිණ්ඩසතෙහි පොසෙන්ති, සො ¶ කම්මං කත්වා නදිං ඔතරිත්වා න්හත්වා කීළිත්වා ආගච්ඡති, වඩ්ඪකීදාරකාපි තං සොණ්ඩාදීසු ගහෙත්වා උදකෙපි ථලෙපි තෙන සද්ධිං කීළන්ති. ආජානීයා පන හත්ථිනොපි අස්සාපි පුරිසාපි උදකෙ උච්චාරං වා පස්සාවං වා න කරොන්ති, තස්මා සොපි උදකෙ උච්චාරපස්සාවං අකත්වා බහිනදීතීරෙයෙව කරොති. අථෙකස්මිං දිවසෙ උපරිනදියා දෙවො වස්සි, අථ සුක්ඛං හත්ථිලණ්ඩං උදකෙන නදිං ඔතරිත්වා ගච්ඡන්තං බාරාණසීනගරතිත්ථෙ එකස්මිං ගුම්බෙ ලග්ගෙත්වා අට්ඨාසි. අථ රඤ්ඤො හත්ථිගොපකා ‘‘හත්ථී න්හාපෙස්සාමා’’ති පඤ්ච හත්ථිසතානි නයිංසු. ආජානීයලණ්ඩස්ස ගන්ධං ඝායිත්වා එකොපි හත්ථී නදිං ඔතරිතුං න උස්සහි. සබ්බෙපි නඞ්ගුට්ඨං උක්ඛිපිත්වා පලායිතුං ආරභිංසු, හත්ථිගොපකා හත්ථාචරියානං ආරොචෙසුං. තෙ ‘‘උදකෙ පරිපන්ථෙන භවිතබ්බ’’න්ති උදකං සොධාපෙත්වා තස්මිං ¶ ගුම්බෙ තං ආජානීයලණ්ඩං දිස්වා ‘‘ඉදමෙත්ථ කාරණ’’න්ති ඤත්වා චාටිං ආහරාපෙත්වා උදකස්ස පූරෙත්වා තං තත්ථ මද්දිත්වා හත්ථීනං සරීරෙ සිඤ්චාපෙසුං, සරීරානි සුගන්ධානි අහෙසුං. තස්මිං කාලෙ තෙ නදිං ඔතරිත්වා න්හායිංසු.
හත්ථාචරියා ¶ රඤ්ඤො තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘තං හත්ථාජානීයං පරියෙසිත්වා ආනෙතුං වට්ටති, දෙවා’’ති ආහංසු. රාජා නාවාසඞ්ඝාටෙහි නදිං පක්ඛන්දිත්වා උද්ධංගාමීහි නාවාසඞ්ඝාටෙහි වඩ්ඪකීනං වසනට්ඨානං සම්පාපුණි. හත්ථිපොතකො නදියං කීළන්තො භෙරිසද්දං සුත්වා ගන්ත්වා වඩ්ඪකීනං සන්තිකෙ අට්ඨාසි. වඩ්ඪකී රඤ්ඤො පච්චුග්ගමනං කත්වා ‘‘දෙව, සචෙ දාරූහි අත්ථො, කිං කාරණා ආගතත්ථ, කිං පෙසෙත්වා ආහරාපෙතුං න වට්ටතී’’ති ආහංසු. ‘‘නාහං, භණෙ, දාරූනං අත්ථාය ආගතො, ඉමස්ස පන හත්ථිස්ස අත්ථාය ආගතොම්හී’’ති. ‘‘ගාහාපෙත්වා ගච්ඡථ, දෙවා’’ති. හත්ථිපොතකො ගන්තුං න ඉච්ඡි. ‘‘කිං කාරාපෙති, භණෙ, හත්ථී’’ති? ‘‘වඩ්ඪකීනං පොසාවනිකං ආහරාපෙති, දෙවා’’ති. ‘‘සාධු, භණෙ’’ති රාජා හත්ථිස්ස චතුන්නං පාදානං සොණ්ඩාය නඞ්ගුට්ඨස්ස ච සන්තිකෙ සතසහස්සසතසහස්සකහාපණෙ ඨපාපෙසි. හත්ථී එත්තකෙනාපි අගන්ත්වා සබ්බවඩ්ඪකීනං දුස්සයුගෙසු වඩ්ඪකීභරියානං නිවාසනසාටකෙසු දින්නෙසු සද්ධිංකීළිතානං දාරකානඤ්ච දාරකපරිහාරෙ කතෙ නිවත්තිත්වා වඩ්ඪකී ච ඉත්ථියො ච දාරකෙ ච ඔලොකෙත්වා රඤ්ඤා සද්ධිං අගමාසි.
රාජා ¶ තං ආදාය නගරං ගන්ත්වා නගරඤ්ච හත්ථිසාලඤ්ච අලඞ්කාරාපෙත්වා හත්ථිං නගරං පදක්ඛිණං කාරෙත්වා හත්ථිසාලං පවෙසෙත්වා සබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරිත්වා අභිසෙකං දත්වා ඔපවය්හං කත්වා අත්තනො සහායට්ඨානෙ ඨපෙත්වා උපඩ්ඪරජ්ජං හත්ථිස්ස ¶ දත්වා අත්තනා සමානපරිහාරං අකාසි. හත්ථිස්ස ආගතකාලතො පට්ඨාය රඤ්ඤො සකලජම්බුදීපෙ රජ්ජං හත්ථගතමෙව අහොසි. එවං කාලෙ ගච්ඡන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස රඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්සා ගබ්භපරිපාකකාලෙ රාජා කාලමකාසි. හත්ථී පන සචෙ රඤ්ඤො කාලකතභාවං ජානෙය්ය, තත්ථෙවස්ස හදයං ඵලෙය්ය, තස්මා හත්ථිං රඤ්ඤො කාලකතභාවං අජානාපෙත්වාව උපට්ඨහිංසු. රඤ්ඤො පන කාලකතභාවං සුත්වා ‘‘තුච්ඡං කිර රජ්ජ’’න්ති අනන්තරසාමන්තකොසලරාජා මහතියා සෙනාය ආගන්ත්වා නගරං පරිවාරෙසි. නගරවාසිනො ද්වාරානි පිදහිත්වා කොසලරඤ්ඤො සාසනං පහිණිංසු – ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤො අග්ගමහෙසී පරිපුණ්ණගබ්භා ‘ඉතො කිර සත්තමෙ දිවසෙ පුත්තං විජායිස්සතී’ති අඞ්ගවිජ්ජාපාඨකා ආහංසු. සචෙ සා පුත්තං විජායිස්සති, මයං සත්තමෙ දිවසෙ යුද්ධං දස්සාම, න රජ්ජං, එත්තකං කාලං ආගමෙථා’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි.
දෙවී සත්තමෙ දිවසෙ පුත්තං විජායි. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ පන මහාජනස්ස අලීනචිත්තං පග්ගණ්හන්තො ජාතොති ‘‘අලීනචිත්තකුමාරො’’ත්වෙවස්ස නාමං අකංසු. ජාතදිවසතොයෙව පනස්ස පට්ඨාය නාගරා කොසලරඤ්ඤා සද්ධිං යුජ්ඣිංසු. නින්නායකත්තා සඞ්ගාමස්ස මහන්තම්පි බලං යුජ්ඣමානං ථොකං ථොකං ඔසක්කති. අමච්චා දෙවියා තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘මයං ¶ එවං ඔසක්කමානෙ බලෙ පරාජයභාවස්ස භායාම, අම්හාකං පන රඤ්ඤො කාලකතභාවං, පුත්තස්ස ජාතභාවං, කොසලරඤ්ඤො ආගන්ත්වා යුජ්ඣානභාවඤ්ච රඤ්ඤො සහායකො මඞ්ගලහත්ථී න ජානාති, ජානාපෙම න’’න්ති පුච්ඡිංසු. සා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පුත්තං අලඞ්කරිත්වා දුකූලචුම්බටකෙ නිපජ්ජාපෙත්වා පාසාදා ඔරුය්හ අමච්චගණපරිවුතා හත්ථිසාලං ගන්ත්වා බොධිසත්තං හත්ථිස්ස පාදමූලෙ ¶ නිපජ්ජාපෙත්වා ‘‘සාමි, සහායො තෙ කාලකතො, මයං තුය්හං හදයඵාලනභයෙන නාරොචයිම්හ, අයං තෙ සහායස්ස පුත්තො, කොසලරාජා ආගන්ත්වා නගරං ¶ පරිවාරෙත්වා තව පුත්තෙන සද්ධිං යුජ්ඣති, බලං ඔසක්කති, තව පුත්තං ත්වඤ්ඤෙව වා මාරෙහි, රජ්ජං වාස්ස ගණ්හිත්වා දෙහී’’ති ආහ.
තස්මිං කාලෙ හත්ථී බොධිසත්තං සොණ්ඩාය පරාමසිත්වා උක්ඛිපිත්වා කුම්භෙ ඨපෙත්වා රොදිත්වා බොධිසත්තං ඔතාරෙත්වා දෙවියා හත්ථෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ‘‘කොසලරාජං ගණ්හිස්සාමී’’ති හත්ථිසාලතො නික්ඛමි. අථස්ස අමච්චා වම්මං පටිමුඤ්චිත්වා අලඞ්කරිත්වා නගරද්වාරං අවාපුරිත්වා තං පරිවාරෙත්වා නික්ඛමිංසු. හත්ථී නගරා නික්ඛමිත්වා කොඤ්චනාදං කත්වා මහාජනං සන්තාසෙත්වා පලාපෙත්වා බලකොට්ඨකං භින්දිත්වා කොසලරාජානං චූළාය ගහෙත්වා ආනෙත්වා බොධිසත්තස්ස පාදමූලෙ නිපජ්ජාපෙත්වා මාරණත්ථායස්ස උට්ඨිතෙ වාරෙත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය අප්පමත්තො හොහි, ‘කුමාරො දහරො’ති සඤ්ඤං මා කරී’’ති ඔවදිත්වා උය්යොජෙසි. තතො පට්ඨාය සකලජම්බුදීපෙ රජ්ජං බොධිසත්තස්ස හත්ථගතමෙව ජාතං, අඤ්ඤො පටිසත්තු නාම උට්ඨහිතුං සමත්ථො නාහොසි. බොධිසත්තො සත්තවස්සිකකාලෙ අභිසෙකං කත්වා අලීනචිත්තරාජා නාම හුත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා ජීවිතපරියොසානෙ සග්ගපුරං පූරෙසි.
සත්ථා ඉමං අතීතං ආහරිත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමං ගාථාද්වයමාහ –
‘‘අලීනචිත්තං නිස්සාය, පහට්ඨා මහතී චමූ;
කොසලං සෙනාසන්තුට්ඨං, ජීවග්ගාහං අගාහයි.
‘‘එවං නිස්සයසම්පන්නො, භික්ඛු ආරද්ධවීරියො;
භාවයං කුසලං ධම්මං, යොගක්ඛෙමස්ස පත්තියා;
පාපුණෙ අනුපුබ්බෙන, සබ්බසංයොජනක්ඛය’’න්ති.
තත්ථ ¶ අලීනචිත්තං නිස්සායාති අලීනචිත්තං රාජකුමාරං නිස්සාය. පහට්ඨා මහතී චමූති ‘‘පවෙණීරජ්ජං නො දිට්ඨ’’න්ති හට්ඨතුට්ඨා හුත්වා මහතී සෙනා. කොසලං සෙනාසන්තුට්ඨන්ති කොසලරාජානං ¶ සෙන රජ්ජෙන අසන්තුට්ඨං පරරජ්ජලොභෙන ආගතං. ජීවග්ගාහං අගාහයීති අමාරෙත්වාව සා චමූ තං රාජානං හත්ථිනා ජීවග්ගාහං ගණ්හාපෙසි. එවං නිස්සයසම්පන්නොති යථා සා චමූ, එවං අඤ්ඤොපි කුලපුත්තො නිස්සයසම්පන්නො කල්යාණමිත්තං ¶ බුද්ධං වා බුද්ධසාවකං වා නිස්සයං ලභිත්වා. භික්ඛූති පරිසුද්ධාධිවචනමෙතං. ආරද්ධවීරියොති පග්ගහිතවීරියො චතුදොසාපගතෙන වීරියෙන සමන්නාගතො. භාවයං කුසලං ධම්මන්ති කුසලං නිරවජ්ජං සත්තතිංසබොධිපක්ඛියසඞ්ඛාතං ධම්මං භාවෙන්තො. යොගක්ඛෙමස්ස පත්තියාති චතූහි යොගෙහි ඛෙමස්ස නිබ්බානස්ස පාපුණනත්ථාය තං ධම්මං භාවෙන්තො. පාපුණෙ අනුපුබ්බෙන, සබ්බසංයොජනක්ඛයන්ති එවං විපස්සනතො පට්ඨාය ඉමං කුසලං ධම්මං භාවෙන්තො සො කල්යාණමිත්තුපනිස්සයසම්පන්නො භික්ඛු අනුපුබ්බෙන විපස්සනාඤාණානි ච හෙට්ඨිමමග්ගඵලානි ච පාපුණන්තො පරියොසානෙ දසන්නම්පි සංයොජනානං ඛයන්තෙ උප්පන්නත්තා සබ්බසංයොජනක්ඛයසඞ්ඛාතං අරහත්තං පාපුණාති. යස්මා වා නිබ්බානං ආගම්ම සබ්බසංයොජනානි ඛීයන්ති, තස්මා තම්පි සබ්බසංයොජනක්ඛයමෙව, එවං අනුපුබ්බෙන නිබ්බානසඞ්ඛාතං සබ්බසංයොජනක්ඛයං පාපුණාතීති අත්ථො.
ඉති භගවා අමතමහානිබ්බානෙන ධම්මදෙසනාය කූටං ගහෙත්වා උත්තරිපි සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ ඔස්සට්ඨවීරියො භික්ඛු අරහත්තෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා මාතා මහාමායා, පිතා සුද්ධොදනමහාරාජා අහොසි, රජ්ජං ගහෙත්වා දින්නහත්ථී අයං ඔස්සට්ඨවීරියො භික්ඛු, හත්ථිස්ස පිතා සාරිපුත්තො, සාමන්තකොසලරාජා මොග්ගල්ලානො, අලීනචිත්තකුමාරො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
අලීනචිත්තජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[157] 7. ගුණජාතකවණ්ණනා
යෙන කාමං පණාමෙතීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආනන්දත්ථෙරස්ස සාටකසහස්සලාභං ආරබ්භ කථෙසි. ථෙරස්ස කොසලරඤ්ඤො අන්තෙපුරෙ ධම්මවාචනවත්ථු හෙට්ඨා මහාසාරජාතකෙ (ජා. 1.1.92) ආගතමෙව. ඉති ථෙරෙ රඤ්ඤො අන්තෙපුරෙ ධම්මං වාචෙන්තෙ රඤ්ඤො ¶ සහස්සග්ඝනිකානං සාටකානං සහස්සං ආහරියිත්ථ. රාජා තතො පඤ්ච සාටකසතානි පඤ්චන්නං දෙවීසතානං අදාසි. තා සබ්බාපි තෙ සාටකෙ ඨපෙත්වා පුනදිවසෙ ආනන්දත්ථෙරස්ස දත්වා සයං පුරාණසාටකෙයෙව පාරුපිත්වා රඤ්ඤො පාතරාසට්ඨානං අගමංසු.
රාජා ¶ ¶ ‘‘මයා තුම්හාකං සහස්සග්ඝනිකා සාටකා දාපිතා, කස්මා තුම්හෙ තෙ අපාරුපිත්වාව ආගතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, අම්හෙහි තෙ ආනන්දත්ථෙරස්ස දින්නා’’ති. ‘‘ආනන්දත්ථෙරෙන සබ්බෙ ගහිතා’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘සම්මාසම්බුද්ධෙන තිචීවරං අනුඤ්ඤාතං, ආනන්දත්ථෙරො දුස්සවණිජ්ජං මඤ්ඤෙ කරිස්සති, අතිබහූ තෙන සාටකා ගහිතා’’ති ථෙරස්ස කුජ්ඣිත්වා භුත්තපාතරාසො විහාරං ගන්ත්වා ථෙරස්ස පරිවෙණං පවිසිත්වා ථෙරං වන්දිත්වා නිසින්නො පුච්ඡි – ‘‘අපි, භන්තෙ, අම්හාකං ඝරෙ ඉත්ථියො තුම්හාකං සන්තිකෙ ධම්මං උග්ගණ්හන්ති වා සුණන්ති වා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, ගහෙතබ්බයුත්තකං ගණ්හන්ති, සොතබ්බයුත්තකං සුණන්තී’’ති. ‘‘කිං තා සුණන්තියෙව, උදාහු තුම්හාකං නිවාසනං වා පාරුපනං වා දදන්තී’’ති? ‘‘තා අජ්ජ, මහාරාජ, සහස්සග්ඝනිකානි පඤ්ච සාටකසතානි අදංසූ’’ති. ‘‘තුම්හෙහි ගහිතානි තානි, භන්තෙ’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘නනු, භන්තෙ, සත්ථාරා තිචීවරමෙව අනුඤ්ඤාත’’න්ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, භගවතා එකස්ස භික්ඛුනො තිචීවරමෙව පරිභොගසීසෙන අනුඤ්ඤාතං, පටිග්ගහණං පන අවාරිතං, තස්මා මයාපි අඤ්ඤෙසං ජිණ්ණචීවරිකානං දාතුං තෙ සාටකා පටිග්ගහිතා’’ති. ‘‘තෙ පන භික්ඛූ තුම්හාකං සන්තිකා සාටකෙ ලභිත්වා පොරාණචීවරානි කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘පොරාණසඞ්ඝාටිං උත්තරාසඞ්ගං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘පොරාණඋත්තරාසඞ්ගං කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘අන්තරවාසකං කරිස්සන්තී’’ති. ‘‘පොරාණඅන්තරවාසකං කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘පච්චත්ථරණං කරිස්සන්තී’’ති. ‘‘පොරාණපච්චත්ථරණං කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘භුම්මත්ථරණං කරිස්සන්තී’’ති. ‘‘පොරාණභුම්මත්ථරණං ¶ කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘පාදපුඤ්ඡනං කරිස්සන්තී’’ති. ‘‘පොරාණපාදපුඤ්ඡනං කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘මහාරාජ, සද්ධාදෙය්යං නාම විනිපාතෙතුං න ලබ්භති, තස්මා පොරාණපාදපුඤ්ඡනං වාසියා කොට්ටෙත්වා මත්තිකාය මක්ඛෙත්වා සෙනාසනෙසු මත්තිකාලෙපනං කරිස්සන්තී’’ති. ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං දින්නං යාව පාදපුඤ්ඡනාපි නස්සිතුං න ලබ්භතී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, අම්හාකං දින්නං නස්සිතුං න ලබ්භති, පරිභොගමෙව හොතී’’ති.
රාජා තුට්ඨො සොමනස්සප්පත්තො හුත්වා ඉතරානිපි ගෙහෙ ඨපිතානි පඤ්ච සාටකසතානි ආහරාපෙත්වා ථෙරස්ස දත්වා අනුමොදනං සුත්වා ථෙරං වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි. ථෙරො පඨමලද්ධානි පඤ්ච සාටකසතානි ජිණ්ණචීවරිකානං භික්ඛූනං අදාසි. ථෙරස්ස පන පඤ්චමත්තානි සද්ධිවිහාරිකසතානි ¶ , තෙසු එකො දහරභික්ඛු ථෙරස්ස බහූපකාරො පරිවෙණං සම්මජ්ජති, පානීයපරිභොජනීයං උපට්ඨපෙති, දන්තකට්ඨං මුඛොදකං න්හානොදකං දෙති, වච්චකුටිජන්තාඝරසෙනාසනානි පටිජග්ගති, හත්ථපරිකම්මපාදපරිකම්මපිට්ඨිපරිකම්මාදීනි කරොති. ථෙරො පච්ඡා ලද්ධානි පඤ්ච සාටකසතානි ‘‘අයං මෙ බහූපකාරො’’ති යුත්තවසෙන සබ්බානි තස්සෙව අදාසි. සොපි සබ්බෙ තෙ සාටකෙ භාජෙත්වා අත්තනො සමානුපජ්ඣායානං අදාසි.
එවං ¶ සබ්බෙපි තෙ ලද්ධසාටකා භික්ඛූ සාටකෙ ඡින්දිත්වා රජිත්වා කණිකාරපුප්ඵවණ්ණානි කාසායානි නිවාසෙත්වා ච පාරුපිත්වා ච සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා එවමාහංසු – ‘‘භන්තෙ, සොතාපන්නස්ස අරියසාවකස්ස මුඛොලොකනදානං නාම අත්ථී’’ති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, අරියසාවකානං මුඛොලොකනදානං නාම අත්ථී’’ති. ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං උපජ්ඣායෙන ධම්මභණ්ඩාගාරිකත්ථෙරෙන සහස්සග්ඝනිකානං සාටකානං පඤ්ච සතානි එකස්සෙව දහරභික්ඛුනො දින්නානි, සො පන අත්තනා ලද්ධෙ භාජෙත්වා අම්හාකං අදාසී’’ති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, ආනන්දො මුඛොලොකනභික්ඛං දෙති ¶ , සො පනස්ස භික්ඛු බහූපකාරො, තස්මා අත්තනො උපකාරස්ස උපකාරවසෙන ගුණවසෙන යුත්තවසෙන ‘උපකාරස්ස නාම පච්චුපකාරො කාතුං වට්ටතී’ති කතඤ්ඤුකතවෙදිභාවෙන අදාසි. පොරාණකපණ්ඩිතාපි හි අත්තනො උපකාරානඤ්ඤෙව පච්චුපකාරං කරිංසූ’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සීහො හුත්වා පබ්බතගුහායං වසති. සො එකදිවසං ගුහාය නික්ඛමිත්වා පබ්බතපාදං ඔලොකෙසි, තං පන පබ්බතපාදං පරික්ඛිපිත්වා මහාසරො අහොසි. තස්ස එකස්මිං උන්නතට්ඨානෙ උපරිථද්ධකද්දමපිට්ඨෙ මුදූනි හරිතතිණානි ජායිංසු. සසකා චෙව හරිණාදයො ච සල්ලහුකමිගා කද්දමමත්ථකෙ විචරන්තා තානි ඛාදන්ති. තං දිවසම්පි එකො මිගො තානි ඛාදන්තො විචරති. සීහො ‘‘තං මිගං ගණ්හිස්සාමී’’ති පබ්බතමත්ථකා උප්පතිත්වා සීහවෙගෙන පක්ඛන්දි, මිගො මරණභයතජ්ජිතො විරවන්තො පලායි. සීහො වෙගං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො කලලපිට්ඨෙ නිපතිත්වා ¶ ඔසීදිත්වා උග්ගන්තුං අසක්කොන්තො චත්තාරො පාදා ථම්භා විය ඔසීදිත්වා සත්තාහං නිරාහාරො අට්ඨාසි.
අථ නං එකො සිඞ්ගාලො ගොචරප්පසුතො තං දිස්වා භයෙන පලායි. සීහො තං පක්කොසිත්වා ‘‘භො සිඞ්ගාල, මා පලායි, අහං කලලෙ ලග්ගො, ජීවිතං මෙ දෙහී’’ති ආහ. සිඞ්ගාලො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අහං තං උද්ධරෙය්යං, උද්ධටො පන මං ඛාදෙය්යාසීති භායාමී’’ති ආහ. ‘‘මා භායි, නාහං තං ඛාදිස්සාමි, මහන්තං පන තෙ ගුණං කරිස්සාමි, එකෙනුපායෙන මං උද්ධරාහී’’ති. සිඞ්ගාලො තස්ස පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා චතුන්නං පාදානං සමන්තා කලලෙ අපනෙත්වා චතුන්නම්පි පාදානං චතස්සො මාතිකා ඛණිත්වා ¶ උදකාභිමුඛං අකාසි, උදකං පවිසිත්වා කලලං මුදුං අකාසි. තස්මිං ඛණෙ සිඞ්ගාලො සීහස්ස උදරන්තරං අත්තනො සීසං පවෙසෙත්වා ‘‘වායාමං කරොහි, සාමී’’ති උච්චාසද්දං කරොන්තො සීසෙන උදරං පහරි. සීහො වෙගං ජනෙත්වා කලලා උග්ගන්ත්වා පක්ඛන්දිත්වා ථලෙ අට්ඨාසි. සො මුහුත්තං විස්සමිත්වා සරං ඔරුය්හ කද්දමං ධොවිත්වා න්හායිත්වා දරථං පටිප්පස්සම්භෙත්වා එකං මහිංසං වධිත්වා දාඨාහි ඔවිජ්ඣිත්වා මංසං ¶ උබ්බත්තෙත්වා ‘‘ඛාද, සම්මා’’ති සිඞ්ගාලස්ස පුරතො ඨපෙත්වා තෙන ඛාදිතෙ පච්ඡා අත්තනා ඛාදි. පුන සිඞ්ගාලො එකං මංසපෙසිං ඩංසිත්වා ගණ්හි. ‘‘ඉදං කිමත්ථාය, සම්මා’’ති ච වුත්තෙ ‘‘තුම්හාකං දාසී අත්ථි, තස්සා භාගො භවිස්සතී’’ති ආහ. සීහො ‘‘ගණ්හාහී’’ති වත්වා සයම්පි සීහියා අත්ථාය මංසං ගණ්හිත්වා ‘‘එහි, සම්ම, අම්හාකං පබ්බතමුද්ධනි ඨත්වා සඛියා වසනට්ඨානං ගමිස්සාමා’’ති වත්වා තත්ථ ගන්ත්වා මංසං ඛාදාපෙත්වා සිඞ්ගාලඤ්ච සිඞ්ගාලිඤ්ච අස්සාසෙත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය ඉදානි අහං තුම්හෙ පටිජග්ගිස්සාමී’’ති අත්තනො වසනට්ඨානං නෙත්වා ගුහාය ද්වාරෙ අඤ්ඤිස්සා ගුහාය වසාපෙසි. තෙ තතො පට්ඨාය ගොචරාය ගච්ඡන්තා සීහිඤ්ච සිඞ්ගාලිඤ්ච ඨපෙත්වා සිඞ්ගාලෙන සද්ධිං ගන්ත්වා නානාමිගෙ වධිත්වා උභොපි තත්ථෙව මංසං ඛාදිත්වා ඉතරාසම්පි ද්වින්නං ආහරිත්වා දෙන්ති.
එවං කාලෙ ගච්ඡන්තෙ සීහී ද්වෙ පුත්තෙ විජායි, සිඞ්ගාලීපි ද්වෙ පුත්තෙ විජායි. තෙ සබ්බෙපි සමග්ගවාසං වසිංසු. අථෙකදිවසං සීහියා එතදහොසි – ‘‘අයං සීහො සිඞ්ගාලඤ්ච සිඞ්ගාලිඤ්ච සිඞ්ගාලපොතකෙ ච අතිවිය පියායති, නූනමස්ස සිඞ්ගාලියා සද්ධිං සන්ථවො අත්ථි, තස්මා එවං සිනෙහං කරොති, යංනූනාහං ඉමං පීළෙත්වා තජ්ජෙත්වා ඉතො පලාපෙය්ය’’න්ති ¶ . සා සීහස්ස සිඞ්ගාලං ගහෙත්වා ගොචරාය ගතකාලෙ සිඞ්ගාලිං පීළෙසි තජ්ජෙසි ‘‘කිංකාරණා ඉමස්මිං ඨානෙ වසති ¶ , න පලායසී’’ති? පුත්තාපිස්සා සිඞ්ගාලිපුත්තෙ තථෙව තජ්ජයිංසු. සිඞ්ගාලී තමත්ථං සිඞ්ගාලස්ස කථෙත්වා ‘‘සීහස්ස වචනෙන එතාය එවං කතභාවම්පි න ජානාම, චිරං වසිම්හා, නාසාපෙය්යාපි නො, අම්හාකං වසනට්ඨානමෙව ගච්ඡාමා’’ති ආහ. සිඞ්ගාලො තස්සා වචනං සුත්වා සීහං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘සාමි, චිරං අම්හෙහි තුම්හාකං සන්තිකෙ නිවුත්ථං, අතිචිරං වසන්තා නාම අප්පියා හොන්ති, අම්හාකං ගොචරාය පක්කන්තකාලෙ සීහී සිඞ්ගාලිං විහෙඨෙති ‘ඉමස්මිං ඨානෙ කස්මා වසථ, පලායථා’ති තජ්ජෙති, සීහපොතකාපි සිඞ්ගාලපොතකෙ තජ්ජෙන්ති. යො නාම යස්ස අත්තනො සන්තිකෙ වාසං න රොචෙති, තෙන සො ‘යාහී’ති නීහරිතබ්බොව, විහෙඨනං නාම කිමත්ථිය’’න්ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘යෙන කාමං පණාමෙති, ධම්මො බලවතං මිගී;
උන්නදන්තී විජානාහි, ජාතං සරණතො භය’’න්ති.
තත්ථ යෙන කාමං පණාමෙති, ධම්මො බලවතන්ති බලවා නාම ඉස්සරො අත්තනො සෙවකං යෙන දිසාභාගෙන ඉච්ඡති, තෙන දිසාභාගෙන සො පණාමෙති නීහරති. එස ධම්මො බලවතං අයං ඉස්සරානං සභාවො පවෙණිධම්මොව, තස්මා සචෙ අම්හාකං වාසං න රොචෙථ, උජුකමෙව නො නීහරථ ¶ , විහෙඨනෙන කො අත්ථොති දීපෙන්තො එවමාහ. මිගීති සීහං ආලපති. සො හි මිගරාජතාය මිගා අස්ස අත්ථීති මිගී. උන්නදන්තීතිපි තමෙව ආලපති. සො හි උන්නතානං දන්තානං අත්ථිතාය උන්නතා දන්තා අස්ස අත්ථීති උන්නදන්තී. ‘‘උන්නතදන්තී’’තිපි පාඨොයෙව. විජානාහීති ‘‘එස ඉස්සරානං ධම්මො’’ති එවං ජානාහි. ජාතං සරණතො භයන්ති අම්හාකං තුම්හෙ පතිට්ඨානට්ඨෙන සරණං, තුම්හාකඤ්ඤෙව සන්තිකා භයං ජාතං, තස්මා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගමිස්සාමාති දීපෙති.
අපරො නයො – තව මිගී සීහී උන්නදන්තීමම පුත්තදාරං තජ්ජෙන්තී යෙන කාමං පණාමෙති, යෙන යෙනාකාරෙන ඉච්ඡති, තෙන පණාමෙති පවත්තති, විහෙඨෙතිපි ¶ පලාපෙතිපි, එවං ත්වං විජානාහි, තත්ථ කිං සක්කා අම්හෙහි කාතුං. ධම්මො බලවතං එස බලවන්තානං සභාවො, ඉදානි මයං ගමිස්සාම. කස්මා? ජාතං සරණතො භයන්ති.
තස්ස ¶ වචනං සුත්වා සීහො සීහිං ආහ – ‘‘භද්දෙ, අසුකස්මිං නාම කාලෙ මම ගොචරත්ථාය ගන්ත්වා සත්තමෙ දිවසෙ ඉමිනා සිඞ්ගාලෙන ඉමාය ච සිඞ්ගාලියා සද්ධිං ආගතභාවං සරසී’’ති. ‘‘ආම, සරාමී’’ති. ‘‘ජානාසි පන මය්හං සත්තාහං අනාගමනස්ස කාරණ’’න්ති? ‘‘න ජානාමි, සාමී’’ති. ‘‘භද්දෙ, අහං ‘එකං මිගං ගණ්හිස්සාමී’ති විරජ්ඣිත්වා කලලෙ ලග්ගො, තතො නික්ඛමිතුං අසක්කොන්තො සත්තාහං නිරාහාරො අට්ඨාසිං, ස්වාහං ඉමං සිඞ්ගාලං නිස්සාය ජීවිතං ලභිං, අයං මෙ ජීවිතදායකො සහායො. මිත්තධම්මෙ ඨාතුං සමත්ථො හි මිත්තො දුබ්බලො නාම නත්ථි, ඉතො පට්ඨාය මය්හං සහායස්ස ච සහායිකාය ච පුත්තකානඤ්ච එවරූපං අවමානං මා අකාසී’’ති වත්වා සීහො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අපි චෙපි දුබ්බලො මිත්තො, මිත්තධම්මෙසු තිට්ඨති;
සො ඤාතකො ච බන්ධු ච, සො මිත්තො සො ච මෙ සඛා;
දාඨිනි මාතිමඤ්ඤිත්ථො, සිඞ්ගාලො මම පාණදො’’ති.
තත්ථ අපි චෙපීති එකො අපිසද්දො අනුග්ගහත්ථො, එකො සම්භාවනත්ථො. තත්රායං යොජනා – දුබ්බලොපි චෙ මිත්තො මිත්තධම්මෙසු අපි තිට්ඨති, සචෙ ඨාතුං සක්කොති, සො ඤාතකො ච බන්ධු ච, සො මෙත්තචිත්තතාය මිත්තො, සො ච මෙ සහායට්ඨෙන සඛා. දාඨිනි මාතිමඤ්ඤිත්ථොති, භද්දෙ, දාඨාසම්පන්නෙ සීහි මා මය්හං සහායං වා සහායිං වා අතිමඤ්ඤි, අයඤ්හි සිඞ්ගාලො මම පාණදොති.
සා ¶ තස්ස වචනං සුත්වා සිඞ්ගාලිං ඛමාපෙත්වා තතො පට්ඨාය සපුත්තාය තාය සද්ධිං සමග්ගවාසං වසි. සීහපොතකාපි සිඞ්ගාලපොතකෙහි සද්ධිං කීළමානා සම්මොදමානා මාතාපිතූනං අතික්කන්තකාලෙපි ¶ මිත්තභාවං අභින්දිත්වා සම්මොදමානා වසිංසු. තෙසං කිර සත්තකුලපරිවට්ටෙ අභිජ්ජමානා මෙත්ති අගමාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – සච්චපරියොසානෙ කෙචි සොතාපන්නා, කෙචි සකදාගාමිනො, කෙචි අනාගාමිනො, කෙචි අරහන්තො අහෙසුං. ‘‘තදා සිඞ්ගාලො ආනන්දො අහොසි, සීහො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ගුණජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[158] 8. සුහනුජාතකවණ්ණනා
නයිදං ¶ විසමසීලෙනාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ද්වෙ චණ්ඩභික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි. තස්මිඤ්හි සමයෙ ජෙතවනෙපි එකො භික්ඛු චණ්ඩො අහොසි ඵරුසො සාහසිකො ජනපදෙපි. අථෙකදිවසං ජානපදො භික්ඛු කෙනචිදෙව කරණීයෙන ජෙතවනං අගමාසි, සාමණෙරා චෙව දහරභික්ඛූ ච තස්ස චණ්ඩභාවං ජානන්ති. ‘‘තෙසං ද්වින්නං චණ්ඩානං කලහං පස්සිස්සාමා’’ති කුතූහලෙන තං භික්ඛුං ජෙතවනවාසිකස්ස පරිවෙණං පහිණිංසු. තෙ උභොපි චණ්ඩා අඤ්ඤමඤ්ඤං දිස්වාව පියසංවාසං සංසන්දිංසු සමිංසු, හත්ථපාදපිට්ඨිසම්බාහනාදීනි අකංසු. ධම්මසභායං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, චණ්ඩා භික්ඛූ අඤ්ඤෙසං උපරි චණ්ඩා ඵරුසා සාහසිකා, අඤ්ඤමඤ්ඤං පන උභොපි සමග්ගා සම්මොදමානා පියසංවාසා ජාතා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙතෙ අඤ්ඤෙසං චණ්ඩා ඵරුසා සාහසිකා, අඤ්ඤමඤ්ඤං පන සමග්ගා සම්මොදමානා පියසංවාසා ච අහෙසු’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස සබ්බත්ථසාධකො අත්ථධම්මානුසාසකො අමච්චො අහොසි. සො පන රාජා ථොකං ධනලොභපකතිකො, තස්ස ¶ මහාසොණො නාම කූටඅස්සො අත්ථි. අථ උත්තරාපථකා අස්සවාණිජා පඤ්ච අස්සසතානි ආනෙසුං, අස්සානං ආගතභාවං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. තතො පුබ්බෙ පන බොධිසත්තො අස්සෙ අග්ඝාපෙත්වා ¶ මූලං අපරිහාපෙත්වා දාපෙසි. රාජා තං පරිහායමානො අඤ්ඤං අමච්චං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත, අස්සෙ අග්ඝාපෙහි, අග්ඝාපෙන්තො ච පඨමං මහාසොණං යථා තෙසං අස්සානං අන්තරං පවිසති, තථා විස්සජ්ජෙත්වා අස්සෙ ඩංසාපෙත්වා වණිතෙ කාරාපෙත්වා දුබ්බලකාලෙ මූලං හාපෙත්වා අස්සෙ අග්ඝාපෙය්යාසී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තථා අකාසි.
අස්සවාණිජා අනත්තමනා හුත්වා තෙන කතකිරියං බොධිසත්තස්ස ආරොචෙසුං. බොධිසත්තො ‘‘කිං පන තුම්හාකං නගරෙ කූටඅස්සො නත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි සාමි, සුහනු නාම කූටඅස්සො චණ්ඩො ඵරුසො’’ති. ‘‘තෙන ¶ හි පුන ආගච්ඡන්තා තං අස්සං ආනෙය්යාථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා පුන ආගච්ඡන්තා තං කූටස්සං ගාහාපෙත්වා ආගච්ඡිංසු. රාජා ‘‘අස්සවාණිජා ආගතා’’ති සුත්වා සීහපඤ්ජරං උග්ඝාටෙත්වා අස්සෙ ඔලොකෙත්වා මහාසොණං විස්සජ්ජාපෙසි. අස්සවාණිජාපි මහාසොණං ආගච්ඡන්තං දිස්වා සුහනුං විස්සජ්ජාපෙසුං. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පත්වා සරීරානි ලෙහන්තා සම්මොදමානා අට්ඨංසු. රාජා බොධිසත්තං පුච්ඡි – ‘‘පස්සසි ඉමෙ ද්වෙ කූටස්සා අඤ්ඤෙසං චණ්ඩා ඵරුසා සාහසිකා, අඤ්ඤෙ අස්සෙ ඩංසිත්වා ගෙලඤ්ඤං පාපෙන්ති, ඉදානි අඤ්ඤමඤ්ඤං පන සරීරං ලෙහන්තා සම්මොදමානා අට්ඨංසු, කිං නාමෙත’’න්ති? බොධිසත්තො ‘‘නයිමෙ, මහාරාජ, විසමසීලා, සමසීලා සමධාතුකා ච එතෙ’’ති වත්වා ඉමං ගාථාද්වයමාහ –
‘‘නයිදං විසමසීලෙන, සොණෙන සුහනූ සහ;
සුහනූපි තාදිසොයෙව, යො සොණස්ස සගොචරො.
‘‘පක්ඛන්දිනා ¶ පගබ්භෙන, නිච්චං සන්දානඛාදිනා;
සමෙති පාපං පාපෙන, සමෙති අසතා අස’’න්ති.
තත්ථ නයිදං විසමසීලෙන, සොණෙන සුහනූ සහාති යං ඉදං සුහනු කූටස්සො සොණෙන සද්ධිං පෙමං කරොති, ඉදං න අත්තනො විසමසීලෙන, අථ ඛො අත්තනො සමසීලෙනෙව සද්ධිං කරොති. උභොපි හෙතෙ අත්තනො අනාචාරතාය දුස්සීලතාය සමසීලා සමධාතුකා. සුහනූපි තාදිසොයෙව, යො සොණස්ස සගොචරොති යාදිසො සොණො, සුහනුපි තාදිසොයෙව, යො සොණස්ස සගොචරො යංගොචරො සොණො, සොපි තංගොචරොයෙව. යථෙව හි සොණො අස්සගොචරො අස්සෙ ඩංසෙන්තොව චරති, තථා සුහනුපි. ඉමිනා නෙසං සමානගොචරතං දස්සෙති.
තෙ ¶ පන ආචාරගොචරෙ එකතො කත්වා දස්සෙතුං ‘‘පක්ඛන්දිනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පක්ඛන්දිනාති අස්සානං උපරි පක්ඛන්දනසීලෙන පක්ඛන්දනගොචරෙන. පගබ්භෙනාති කායපාගබ්භියාදිසමන්නාගතෙන දුස්සීලෙන. නිච්චං සන්දානඛාදිනාති සදා අත්තනො බන්ධනයොත්තං ඛාදනසීලෙන ඛාදනගොචරෙන ච. සමෙති පාපං පාපෙනාති එතෙසු අඤ්ඤතරෙන පාපෙන සද්ධිං අඤ්ඤතරස්ස ¶ පාපං දුස්සීල්යං සමෙති. අසතා අසන්ති එතෙසු අඤ්ඤතරෙන අසතා අනාචාරගොචරසම්පන්නෙන සහ ඉතරස්ස අසං අසාධුකම්මං සමෙති, ගූථාදීනි විය ගූථාදීහි එකතො සංසන්දති සදිසං නිබ්බිසෙසමෙව හොතීති.
එවං වත්වා ච පන බොධිසත්තො ‘‘මහාරාජ, රඤ්ඤා නාම අතිලුද්ධෙන න භවිතබ්බං, පරස්ස සන්තකං නාම නාසෙතුං න වට්ටතී’’ති රාජානං ඔවදිත්වා අස්සෙ අග්ඝාපෙත්වා භූතමෙව මූලං දාපෙසි. අස්සවාණිජා යථාසභාවමෙව මූලං ලභිත්වා හට්ඨතුට්ඨා අගමංසු. රාජාපි බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා යථාකම්මං ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ද්වෙ අස්සා ඉමෙ ද්වෙ දුට්ඨභික්ඛූ අහෙසුං, රාජා ආනන්දො, පණ්ඩිතාමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සුහනුජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[159] 9. මොරජාතකවණ්ණනා
උදෙතයං ¶ චක්ඛුමා එකරාජාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි භික්ඛු භික්ඛූහි සත්ථු සන්තිකං නීතො ‘‘සච්චං කිර, ත්වං භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතො’’ති වුත්තෙ ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වත්වා ‘‘කිං දිස්වා’’ති වුත්තෙ ‘‘එකං අලඞ්කතපටියත්තසරීරං මාතුගාමං ඔලොකෙත්වා’’ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘භික්ඛු මාතුගාමො නාම කස්මා තුම්හාදිසානං චිත්තං නාලුළෙස්සති, පොරාණකපණ්ඩිතානම්පි හි මාතුගාමස්ස සද්දං සුත්වා සත්ත වස්සසතානි අසමුදාචිණ්ණකිලෙසා ඔකාසං ලභිත්වා ඛණෙනෙව සමුදාචරිංසු. විසුද්ධාපි සත්තා සංකිලිස්සන්ති, උත්තමයසසමඞ්ගිනොපි ආයසක්යං පාපුණන්ති, පගෙව අපරිසුද්ධා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො මොරයොනියං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා අණ්ඩකාලෙපි ¶ කණිකාරමකුළවණ්ණඅණ්ඩකොසො හුත්වා අණ්ඩං භින්දිත්වා නික්ඛන්තො සුවණ්ණවණ්ණො අහොසි දස්සනීයො පාසාදිකො පක්ඛානං අන්තරෙ සුරත්තරාජිවිරාජිතො, සො අත්තනො ¶ ජීවිතං රක්ඛන්තො තිස්සො පබ්බතරාජියො අතික්කම්ම චතුත්ථාය පබ්බතරාජියා එකස්මිං දණ්ඩකහිරඤ්ඤපබ්බතතලෙ වාසං කප්පෙසි. සො පභාතාය රත්තියා පබ්බතමත්ථකෙ නිසින්නො සූරියං උග්ගච්ඡන්තං ඔලොකෙත්වා අත්තනො ගොචරභූමියං රක්ඛාවරණත්ථාය බ්රහ්මමන්තං බන්ධන්තො ‘‘උදෙතය’’න්තිආදිමාහ.
‘‘උදෙතයං චක්ඛුමා එකරාජා,
හරිස්සවණ්ණො පථවිප්පභාසො;
තං තං නමස්සාමි හරිස්සවණ්ණං පථවිප්පභාසං,
තයාජ්ජ ගුත්තා විහරෙමු දිවස’’න්ති.
තත්ථ ¶ උදෙතීති පාචීනලොකධාතුතො උග්ගච්ඡති. චක්ඛුමාති සකලචක්කවාළවාසීනං අන්ධකාරං විධමිත්වා චක්ඛුපටිලාභකරණෙන යං තෙන තෙසං දින්නං චක්ඛු, තෙන චක්ඛුනා චක්ඛුමා. එකරාජාති සකලචක්කවාළෙ ආලොකකරානං අන්තරෙ සෙට්ඨවිසිට්ඨට්ඨෙන එකරාජා. හරිස්සවණ්ණොති හරිසමානවණ්ණො, සුවණ්ණවණ්ණොති අත්ථො. පථවිප්පභාසොති පථවියා පභාසො. තං තං නමස්සාමීති තස්මා තං එවරූපං භවන්තං නමස්සාමි වන්දාමි. තයාජ්ජ ගුත්තා විහරෙමු දිවසන්ති තයා අජ්ජ රක්ඛිතා ගොපිතා හුත්වා ඉමං දිවසං චතුඉරියාපථවිහාරෙන සුඛං විහරෙය්යාම.
එවං බොධිසත්තො ඉමාය ගාථාය සූරියං නමස්සිත්වා දුතියගාථාය අතීතෙ පරිනිබ්බුතෙ බුද්ධෙ චෙව බුද්ධගුණෙ ච නමස්සති.
‘‘යෙ බ්රාහ්මණා වෙදගූ සබ්බධම්මෙ, තෙ මෙ නමො තෙ ච මං පාලයන්තු;
නමත්ථු බුද්ධානං නමත්ථු බොධියා, නමො විමුත්තානං නමො විමුත්තියා;
ඉමං සො පරිත්තං කත්වා, මොරො චරති එසනා’’ති.
තත්ථ යෙ බ්රාහ්මණාති යෙ බාහිතපාපා විසුද්ධිබ්රාහ්මණා. වෙදගූති වෙදානං පාරං ගතාතිපි වෙදගූ, වෙදෙහි පාරං ගතාතිපි වෙදගූ. ඉධ පන සබ්බෙ සඞ්ඛතාසඞ්ඛතධම්මෙ විදිතෙ පාකටෙ කත්වා ගතාති වෙදගූ. තෙනෙවාහ ¶ ‘‘සබ්බධම්මෙ’’ති. සබ්බෙ ඛන්ධායතනධාතුධම්මෙ සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන ¶ අත්තනො ඤාණස්ස විදිතෙ පාකටෙ කත්වා ගතා, තිණ්ණං මාරානං මත්ථකං මද්දිත්වා දසසහස්සිලොකධාතුං උන්නාදෙත්වා බොධිතලෙ සම්මාසම්බොධිං පත්වා සංසාරං වා අතික්කන්තාති අත්ථො. තෙ මෙ නමොති තෙ මම ඉමං නමක්කාරං පටිච්ඡන්තු. තෙ ච මං පාලයන්තූති එවං මයා නමස්සිතා ච තෙ භගවන්තො මං පාලෙන්තු රක්ඛන්තු ගොපෙන්තු. නමත්ථු බුද්ධානං නමත්ථු බොධියා, නමො විමුත්තානං නමො විමුත්තියාති අයං මම නමක්කාරො ¶ අතීතානං පරිනිබ්බුතානං බුද්ධානං අත්ථු, තෙසඤ්ඤෙව චතූසු ච මග්ගෙසු චතූසු ඵලෙසු ඤාණසඞ්ඛාතාය බොධියා අත්ථු, තථා තෙසඤ්ඤෙව අරහත්තඵලවිමුත්තියා විමුත්තානං අත්ථු, යා ච නෙසං තදඞ්ගවිමුත්ති වික්ඛම්භනවිමුත්ති සමුච්ඡෙදවිමුත්ති පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්ති නිස්සරණවිමුත්තීති පඤ්චවිධා විමුත්ති, තස්සා නෙසං විමුත්තියාපි අයං මය්හං නමක්කාරො අත්ථූති. ‘‘ඉමං සො පරිත්තං කත්වා, මොරො චරති එසනා’’ති ඉදං පන පදද්වයං සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ආහ. තස්සත්ථො – භික්ඛවෙ, සො මොරො ඉමං පරිත්තං ඉමං රක්ඛං කත්වා අත්තනො ගොචරභූමියං පුප්ඵඵලාදීනං අත්ථාය නානප්පකාරාය එසනාය චරති.
එවං දිවසං චරිත්වා සායං පබ්බතමත්ථකෙ නිසීදිත්වා අත්ථඞ්ගතං සූරියං ඔලොකෙන්තො බුද්ධගුණෙ ආවජ්ජෙත්වා නිවාසට්ඨානෙ රක්ඛාවරණත්ථාය පුන බ්රහ්මමන්තං බන්ධන්තො ‘‘අපෙතය’’න්තිආදිමාහ.
‘‘අපෙතයං චක්ඛුමා එකරාජා, හරිස්සවණ්ණො පථවිප්පභාසො;
තං තං නමස්සාමි හරිස්සවණ්ණං පථවිප්පභාසං, තයාජ්ජ ගුත්තා විහරෙමු රත්තිං.
‘‘යෙ බ්රාහ්මණා වෙදගූ සබ්බධම්මෙ, තෙ මෙ නමො තෙ ච මං පාලයන්තු;
නමත්ථු බුද්ධානං නමත්ථු බොධියා, නමො විමුත්තානං නමො විමුත්තියා;
ඉමං සො පරිත්තං කත්වා, මොරො වාසමකප්පයී’’ති.
තත්ථ අපෙතීති අපයාති අත්ථං ගච්ඡති. ඉමං සො පරිත්තං කත්වා, මොරො වාසමකප්පයීති ඉදම්පි අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ආහ. තස්සත්ථො – භික්ඛවෙ ¶ , සො මොරො ඉමං පරිත්තං ඉමං රක්ඛං කත්වා අත්තනො නිවාසට්ඨානෙ වාසං කප්පයිත්ථ, තස්ස රත්තිං වා දිවා වා ඉමස්ස පරිත්තස්සානුභාවෙන නෙව භයං, න ලොමහංසො අහොසි.
අථෙකො ¶ බාරාණසියා අවිදූරෙ නෙසාදගාමවාසී නෙසාදො හිමවන්තපදෙසෙ විචරන්තො තස්මිං ¶ දණ්ඩකහිරඤ්ඤපබ්බතමත්ථකෙ නිසින්නං බොධිසත්තං දිස්වා ආගන්ත්වා පුත්තස්ස ආරොචෙසි. අථෙකදිවසං ඛෙමා නාම බාරාණසිරඤ්ඤො දෙවී සුපිනෙන සුවණ්ණවණ්ණං මොරං ධම්මං දෙසෙන්තං දිස්වා පබුද්ධකාලෙ රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘අහං, දෙව, සුවණ්ණවණ්ණස්ස මොරස්ස ධම්මං සොතුකාමා’’ති. රාජා අමච්චෙ පුච්ඡි. අමච්චා ‘‘බ්රාහ්මණා ජානිස්සන්තී’’ති ආහංසු. බ්රාහ්මණා තං සුත්වා ‘‘සුවණ්ණවණ්ණා මොරා නාම හොන්තී’’ති වත්වා ‘‘කත්ථ හොන්තී’’ති වුත්තෙ ‘‘නෙසාදා ජානිස්සන්තී’’ති ආහංසු. රාජා නෙසාදෙ සන්නිපාතෙත්වා පුච්ඡි. අථ සො නෙසාදපුත්තො ‘‘ආම, මහාරාජ, දණ්ඩකහිරඤ්ඤපබ්බතො නාම අත්ථි, තත්ථ සුවණ්ණවණ්ණො මොරො වසතී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි තං මොරං අමාරෙත්වා බන්ධිත්වාව ආනෙහී’’ති. නෙසාදො ගන්ත්වා තස්ස ගොචරභූමියං පාසෙ ඔඩ්ඩෙසි. මොරෙන අක්කන්තට්ඨානෙපි පාසො න සඤ්චරති. නෙසාදො ගණ්හිතුං අසක්කොන්තො සත්ත වස්සානි විචරිත්වා තත්ථෙව කාලමකාසි. ඛෙමාපි දෙවී පත්ථිතං අලභමානා කාලමකාසි.
රාජා ‘‘මොරං මෙ නිස්සාය දෙවී කාලකතා’’ති කුජ්ඣිත්වා ‘‘හිමවන්තපදෙසෙ දණ්ඩකහිරඤ්ඤපබ්බතො නාම අත්ථි, තත්ථ සුවණ්ණවණ්ණො මොරො වසති, යෙ තස්ස මංසං ඛාදන්ති, තෙ අජරා අමරා හොන්තී’’ති අක්ඛරං සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛාපෙත්වා සුවණ්ණපට්ටං මඤ්ජූසාය නික්ඛිපාපෙසි. තස්මිං කාලකතෙ අඤ්ඤො රාජා රජ්ජං පත්වා සුවණ්ණපට්ටං වාචෙත්වා ‘‘අජරො අමරො භවිස්සාමී’’ති අඤ්ඤං නෙසාදං පෙසෙසි. සොපි ගන්ත්වා බොධිසත්තං ගහෙතුං අසක්කොන්තො තත්ථෙව කාලමකාසි. එතෙනෙව නියාමෙන ඡ රාජපරිවට්ටා ගතා. අථ සත්තමො රාජා රජ්ජං පත්වා එකං නෙසාදං පහිණි. සො ගන්ත්වා බොධිසත්තෙන අක්කන්තට්ඨානෙපි පාසස්ස අසඤ්චරණභාවං, අත්තනො ¶ පරිත්තං කත්වා ගොචරභූමිගමනභාවඤ්චස්ස ඤත්වා පච්චන්තං ඔතරිත්වා එකං මොරිං ගහෙත්වා යථා හත්ථතාළසද්දෙන නච්චති, අච්ඡරාසද්දෙන ච වස්සති, එවං සික්ඛාපෙත්වා තං ආදාය ගන්ත්වා මොරෙන පරිත්තෙ ¶ අකතෙ පාතොයෙව පාසයට්ඨියො රොපෙත්වා පාසෙ ඔඩ්ඩෙත්වා මොරිං වස්සාපෙසි. මොරො විසභාගං මාතුගාමසද්දං සුත්වා කිලෙසාතුරො හුත්වා පරිත්තං කාතුං අසක්කුණිත්වා ගන්ත්වා පාසෙ බජ්ඣි. අථ නං නෙසාදො ගහෙත්වා ගන්ත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො අදාසි.
රාජා තස්ස රූපසම්පත්තිං දිස්වා තුට්ඨමානසො ආසනං දාපෙසි. බොධිසත්තො පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘මහාරාජ, කස්මා මං ගණ්හාපෙසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘යෙ කිර තව මංසං ඛාදන්ති, තෙ අජරා අමරා හොන්ති, ස්වාහං තව මංසං ඛාදිත්වා අජරො අමරො හොතුකාමො තං ගණ්හාපෙසි’’න්ති. ‘‘මහාරාජ, මම තාව මංසං ඛාදන්තා අජරා අමරා හොන්තු, අහං පන මරිස්සාමී’’ති ¶ ? ‘‘ආම, මරිස්සසී’’ති. ‘‘මයි මරන්තෙ පන මම මංසමෙව ඛාදිත්වා කින්ති කත්වා න මරිස්සන්තී’’ති? ‘‘ත්වං සුවණ්ණවණ්ණො, තස්මා කිර තව මංසං ඛාදකා අජරා අමරා භවිස්සන්තී’’ති. ‘‘මහාරාජ, අහං පන න අකාරණා සුවණ්ණවණ්ණො ජාතො, පුබ්බෙ පනාහං ඉමස්මිංයෙව නගරෙ චක්කවත්තී රාජා හුත්වා සයම්පි පඤ්ච සීලානි රක්ඛිං, සකලචක්කවාළවාසිනොපි රක්ඛාපෙසිං, ස්වාහං කාලං කරිත්වා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්තො, තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා තතො චුතො අඤ්ඤස්ස අකුසලස්ස නිස්සන්දෙන මොරයොනියං නිබ්බත්තිත්වාපි පොරාණසීලානුභාවෙන සුවණ්ණවණ්ණො ජාතො’’ති. ‘‘‘ත්වං චක්කවත්තී රාජා හුත්වා සීලං රක්ඛිත්වා සීලඵලෙන සුවණ්ණවණ්ණො ජාතො’ති කථමිදං අම්හෙහි සද්ධාතබ්බං. අත්ථි නො කොචි සක්ඛී’’ති ¶ ? ‘‘අත්ථි, මහාරාජා’’ති. ‘‘කො නාමා’’ති? ‘‘මහාරාජ, අහං චක්කවත්තිකාලෙ රතනමයෙ රථෙ නිසීදිත්වා ආකාසෙ විචරිං, සො මෙ රථො මඞ්ගලපොක්ඛරණියා අන්තොභූමියං නිදහාපිතො, තං මඞ්ගලපොක්ඛරණිතො උක්ඛිපාපෙහි, සො මෙ සක්ඛි භවිස්සතී’’ති.
රාජා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා පොක්ඛරණිතො උදකං හරාපෙත්වා රථං නීහරාපෙත්වා බොධිසත්තස්ස සද්දහි. බොධිසත්තො ‘‘මහාරාජ, ඨපෙත්වා අමතමහානිබ්බානං අවසෙසා සබ්බෙ සඞ්ඛතධම්මා හුත්වා අභාවිනො අනිච්චා ඛයවයධම්මායෙවා’’ති රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා රාජානං පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි. රාජා පසන්නො බොධිසත්තං රජ්ජෙන පූජෙත්වා මහන්තං සක්කාරං අකාසි. සො රජ්ජං තස්සෙව පටිනිය්යාදෙත්වා කතිපාහං වසිත්වා ‘‘අප්පමත්තො හොහි, මහාරාජා’’ති ඔවදිත්වා ආකාසෙ ¶ උප්පතිත්වා දණ්ඩකහිරඤ්ඤපබ්බතමෙව අගමාසි. රාජාපි බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා යථාකම්මං ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු අරහත්තෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, සුවණ්ණමොරො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මොරජාතකවණ්ණනා නවමා.
[160] 10. විනීලජාතකවණ්ණනා
එවමෙව නූන රාජානන්ති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස සුගතාලයං ආරබ්භ කථෙසි. දෙවදත්තෙ හි ගයාසීසගතානං ද්වින්නං අග්ගසාවකානං සුගතාලයං දස්සෙත්වා නිපන්නෙ උභොපි ථෙරා ¶ ධම්මං දෙසෙත්වා අත්තනො නිස්සිතකෙ ආදාය වෙළුවනං අගමිංසු. තෙ සත්ථාරා ‘‘සාරිපුත්ත, දෙවදත්තො තුම්හෙ දිස්වා කිං ¶ අකාසී’’ති පුට්ඨා ‘‘භන්තෙ, සුගතාලයං දස්සෙත්වා මහාවිනාසං පාපුණී’’ති ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘න ඛො, සාරිපුත්ත, දෙවදත්තො ඉදානෙව මම අනුකිරියං කරොන්තො විනාසං පත්තො, පුබ්බෙපි පාපුණියෙවා’’ති වත්වා ථෙරෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ විදෙහරට්ඨෙ මිථිලායං විදෙහරාජෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාසි. තදා එකස්ස සුවණ්ණහංසරාජස්ස ගොචරභූමියං කාකියා සද්ධිං සංවාසො අහොසි. සා පුත්තං විජායි. සො නෙව මාතුපතිරූපකො අහොසි, න පිතු. අථස්ස විනීලකධාතුකත්තා ‘‘විනීලකො’’ත්වෙව නාමං අකංසු. හංසරාජා අභිණ්හං ගන්ත්වා පුත්තං පස්සති. අපරෙ පනස්ස ද්වෙ හංසපොතකා පුත්තා අහෙසුං. තෙ පිතරං අභිණ්හං මනුස්සපථං ගච්ඡන්තං දිස්වා පුච්ඡිංසු – ‘‘තාත, තුම්හෙ කස්මා අභිණ්හං මනුස්සපථං ගච්ඡථා’’ති? ‘‘තාතා, එකාය මෙ කාකියා සද්ධිං සංවාසමන්වාය එකො පුත්තො ජාතො, ‘විනීලකො’තිස්ස නාමං, තමහං දට්ඨුං ගච්ඡාමී’’ති. ‘‘කහං පනෙතෙ ¶ වසන්තී’’ති? ‘‘විදෙහරට්ඨෙ මිථිලාය අවිදූරෙ අසුකස්මිං නාම ඨානෙ එකස්මිං තාලග්ගෙ වසන්තී’’ති. ‘‘තාත, මනුස්සපථො නාම සාසඞ්කො සප්පටිභයො, තුම්හෙ මා ගච්ඡථ, මයං ගන්ත්වා තං ආනෙස්සාමා’’ති ද්වෙ හංසපොතකා පිතරා ආචික්ඛිතසඤ්ඤාය තත්ථ ගන්ත්වා තං විනීලකං එකස්මිං දණ්ඩකෙ නිසීදාපෙත්වා මුඛතුණ්ඩකෙන දණ්ඩකොටියං ඩංසිත්වා මිථිලානගරමත්ථකෙන පායිංසු. තස්මිං ඛණෙ විදෙහරාජා සබ්බසෙතචතුසින්ධවයුත්තරථවරෙ නිසීදිත්වා නගරං පදක්ඛිණං කරොති. විනීලකො තං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘මය්හං විදෙහරඤ්ඤා කිං නානාකාරණං, එස චතුසින්ධවයුත්තරථෙ නිසීදිත්වා නගරං අනුසඤ්චරති, අහං පන හංසයුත්තරථෙ නිසීදිත්වා ගච්ඡාමී’’ති. සො ආකාසෙන ගච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘එවමෙව ¶ නූන රාජානං, වෙදෙහං මිථිලග්ගහං;
අස්සා වහන්ති ආජඤ්ඤා, යථා හංසා විනීලක’’න්ති.
තත්ථ එවමෙවාති එවං එව, නූනාති පරිවිතක්කෙ නිපාතො. එකංසෙපි වට්ටතියෙව. වෙදෙහන්ති විදෙහරට්ඨසාමිකං. මිථිලග්ගහන්ති මිථිලගෙහං, මිථිලායං ඝරං පරිග්ගහෙත්වා වසමානන්ති අත්ථො. ආජඤ්ඤාති කාරණාකාරණාජානනකා. යථා හංසා විනීලකන්ති යථා ඉමෙ හංසා මං විනීලකං වහන්ති, එවමෙව වහන්තීති.
හංසපොතකා ¶ තස්ස වචනං සුත්වා කුජ්ඣිත්වා ‘‘ඉධෙව නං පාතෙත්වා ගමිස්සාමා’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වාපි ‘‘එවං කතෙ පිතා නො කිං වක්ඛතී’’ති ගරහභයෙන පිතු සන්තිකං නෙත්වා තෙන කතකිරියං පිතු ආචික්ඛිංසු. අථ නං පිතා කුජ්ඣිත්වා ‘‘කිං ත්වං මම පුත්තෙහි අධිකතරොසි, යො මම පුත්තෙ අභිභවිත්වා රථෙ යුත්තසින්ධවෙ විය කරොසි, අත්තනො පමාණං න ජානාසි. ඉමං ඨානං තව අගොචරො, අත්තනො මාතු වසනට්ඨානමෙව ගච්ඡාහී’’ති තජ්ජෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘විනීල දුග්ගං භජසි, අභූමිං තාත සෙවසි;
ගාමන්තකානි සෙවස්සු, එතං මාතාලයං තවා’’ති.
තත්ථ විනීලාති තං නාමෙනාලපති. දුග්ගං භජසීති ඉමෙසං වසෙන ගිරිදුග්ගං භජසි. අභූමිං, තාත, සෙවසීති, තාත, ගිරිවිසමං නාම තව අභූමි ¶ , තං සෙවසි උපගච්ඡසි. එතං මාතාලයං තවාති එතං ගාමන්තං උක්කාරට්ඨානං ආමකසුසානට්ඨානඤ්ච තව මාතු ආලයං ගෙහං වසනට්ඨානං, තත්ථ ගච්ඡාහීති. එවං තං තජ්ජෙත්වා ‘‘ගච්ඡථ, නං මිථිලනගරස්ස උක්කාරභූමියඤ්ඤෙව ඔතාරෙත්වා එථා’’ති පුත්තෙ ආණාපෙසි, තෙ තථා අකංසු.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා විනීලකො දෙවදත්තො අහොසි, ද්වෙ හංසපොතකා ද්වෙ අග්ගසාවකා අහෙසුං, පිතා ආනන්දො අහොසි, විදෙහරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
විනීලජාතකවණ්ණනා දසමා.
දළ්හවග්ගො පඨමො.
තස්සුද්දානං –
රාජොවාදඤ්ච සිඞ්ගාලං, සූකරං උරගං භග්ගං;
අලීනචිත්තගුණඤ්ච, සුහනු මොරවිනීලං.
2. සන්ථවවග්ගො
[161] 1. ඉන්දසමානගොත්තජාතකවණ්ණනා
න ¶ ¶ සන්ථවං කාපුරිසෙන කයිරාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං දුබ්බචජාතිකං ආරබ්භ කථෙසි. තස්ස වත්ථු නවකනිපාතෙ ගිජ්ඣජාතකෙ (ජා. 1.9.1 ආදයො) ආවිභවිස්සති. සත්ථා පන තං භික්ඛුං ‘‘පුබ්බෙපි ත්වං, භික්ඛු, දුබ්බචතාය පණ්ඩිතානං වචනං අකත්වා මත්තහත්ථිපාදෙහි සඤ්චුණ්ණිතො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වුඩ්ඪිප්පත්තො ඝරාවාසං පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා පඤ්චන්නං ඉසිසතානං ගණසත්ථා හුත්වා හිමවන්තපදෙසෙ වාසං කප්පෙසි. තදා තෙසු තාපසෙසු ඉන්දසමානගොත්තො නාමෙකො තාපසො ¶ අහොසි දුබ්බචො අනොවාදකො. සො එකං හත්ථිපොතකං පොසෙසි. බොධිසත්තො සුත්වා තං පක්කොසිත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං හත්ථිපොතකං පොසෙසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සච්චං, ආචරිය, මතමාතිකං එකං හත්ථිපොතකං පොසෙමී’’ති. ‘‘හත්ථිනො නාම වුඩ්ඪිප්පත්තා පොසකෙයෙව මාරෙන්ති, මා තං පොසෙහී’’ති. ‘‘තෙන විනා වත්තිතුං න සක්කොමි ආචරියා’’ති. ‘‘තෙන හි පඤ්ඤායිස්සසී’’ති. සො තෙන පොසියමානො අපරභාගෙ මහාසරීරො අහොසි.
අථෙකස්මිං කාලෙ තෙ ඉසයො වනමූලඵලාඵලත්ථාය දූරං ගන්ත්වා තත්ථෙව කතිපාහං වසිංසු. හත්ථීපි අග්ගදක්ඛිණවාතෙ පභින්නමදො හුත්වා තස්ස පණ්ණසාලං විද්ධංසෙත්වා පානීයඝටං භින්දිත්වා පාසාණඵලකං ඛිපිත්වා ආලම්බනඵලකං ලුඤ්චිත්වා ‘‘තං තාපසං මාරෙත්වාව ගමිස්සාමී’’ති එකං ගහනට්ඨානං පවිසිත්වා තස්ස ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තො අට්ඨාසි. ඉන්දසමානගොත්තො තස්ස ගොචරං ¶ ගහෙත්වා සබ්බෙසං පුරතොව ආගච්ඡන්තො තං දිස්වා පකතිසඤ්ඤායෙවස්ස සන්තිකං අගමාසි. අථ නං සො හත්ථී ගහනට්ඨානා නික්ඛමිත්වා සොණ්ඩාය පරාමසිත්වා භූමියං පාතෙත්වා සීසං පාදෙන අක්කමිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා මද්දිත්වා කොඤ්චනාදං කත්වා අරඤ්ඤං පාවිසි. සෙසතාපසා තං පවත්තිං බොධිසත්තස්ස ආරොචෙසුං ¶ . බොධිසත්තො ‘‘කාපුරිසෙහි නාම සද්ධිං සංසග්ගො න කාතබ්බො’’ති වත්වා ඉමා ගාථා ආහ –
‘‘න සන්ථවං කාපුරිසෙන කයිරා, අරියො අනරියෙන පජානමත්ථං;
චිරානුවුත්ථොපි කරොති පාපං, ගජො යථා ඉන්දසමානගොත්තං.
‘‘යං ත්වෙව ජඤ්ඤා සදිසො මමන්ති, සීලෙන පඤ්ඤාය සුතෙන චාපි;
තෙනෙව මෙත්තිං කයිරාථ සද්ධිං, සුඛො හවෙ සප්පුරිසෙන සඞ්ගමො’’ති.
තත්ථ න සන්ථවං කාපුරිසෙන කයිරාති කුච්ඡිතෙන කොධපුරිසෙන සද්ධිං තණ්හාසන්ථවං වා මිත්තසන්ථවං වා න කයිරාථ. අරියො අනරියෙන පජානමත්ථන්ති ¶ අරියොති චත්තාරො අරියා ආචාරඅරියො ලිඞ්ගඅරියො දස්සනඅරියො පටිවෙධඅරියොති. තෙසු ආචාරඅරියො ඉධ අධිප්පෙතො. සො පජානමත්ථං අත්ථං පජානන්තො අත්ථානත්ථකුසලො ආචාරෙ ඨිතො අරියපුග්ගලො අනරියෙන නිල්ලජ්ජෙන දුස්සීලෙන සද්ධිං සන්ථවං න කරෙය්යාති අත්ථො. කිං කාරණා? චිරානුවුත්ථොපි කරොති පාපන්ති, යස්මා අනරියො චිරං එකතො අනුවුත්ථොපි තං එකතො නිවාසං අගණෙත්වා කරොති පාපං ලාමකකම්මං කරොතියෙව. යථා කිං? ගජො යථා ඉන්දසමානගොත්තන්ති, යථා සො ගජො ඉන්දසමානගොත්තං මාරෙන්තො පාපං අකාසීති අත්ථො. යං ත්වෙව ජඤ්ඤා සදිසො මමන්තිආදීසු යං ත්වෙව පුග්ගලං ‘‘අයං මම සීලාදීහි සදිසො’’ති ජානෙය්ය, තෙනෙව සද්ධිං මෙත්තිං කයිරාථ, සප්පුරිසෙන සද්ධිං සමාගමො සුඛාවහොති.
එවං ¶ බොධිසත්තො ‘‘අනොවාදකෙන නාම න භවිතබ්බං, සුසික්ඛිතෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති ඉසිගණං ඔවදිත්වා ඉන්දසමානගොත්තස්ස සරීරකිච්චං කාරෙත්වා බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ඉන්දසමානගොත්තො අයං දුබ්බචො අහොසි, ගණසත්ථා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ඉන්දසමානගොත්තජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[162] 2. සන්ථවජාතකවණ්ණනා
න ¶ සන්ථවස්මා පරමත්ථි පාපියොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අග්ගිජුහනං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා නඞ්ගුට්ඨජාතකෙ (ජා. 1.1.144 ආදයො) කථිතසදිසමෙව. භික්ඛූ තෙ අග්ගිං ජුහන්තෙ දිස්වා ‘‘භන්තෙ, ජටිලා නානප්පකාරං මිච්ඡාතපං කරොන්ති, අත්ථි නු ඛො එත්ථ වුඩ්ඪී’’ති භගවන්තං පුච්ඡිංසු. ‘‘න, භික්ඛවෙ, එත්ථකාචි වුඩ්ඪි නාම අත්ථි, පොරාණකපණ්ඩිතාපි අග්ගිජුහනෙ වුඩ්ඪි අත්ථීති සඤ්ඤාය චිරං අග්ගිං ජුහිත්වා තස්මිං කම්මෙ අවුඩ්ඪිමෙව දිස්වා ¶ අග්ගිං උදකෙන නිබ්බාපෙත්වා සාඛාදීහි පොථෙත්වා පුන නිවත්තිත්වාපි න ඔලොකෙසු’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති. මාතාපිතරො තස්ස ජාතග්ගිං ගහෙත්වා තං සොළසවස්සුද්දෙසෙ ඨිතං ආහංසු – ‘‘කිං, තාත, ජාතග්ගිං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ අග්ගිං පරිචරිස්සසි, උදාහු තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා කුටුම්බං සණ්ඨපෙත්වා ඝරාවාසං වසිස්සසී’’ති. සො ‘‘න මෙ ඝරාවාසෙන අත්ථො, අරඤ්ඤෙ අග්ගිං පරිචරිත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො භවිස්සාමී’’ති ජාතග්ගිං ගහෙත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා පණ්ණසාලාය වාසං කප්පෙත්වා අග්ගිං පරිචරි. සො එකදිවසං නිමන්තිතට්ඨානං ගන්ත්වා සප්පිනා පායාසං ලභිත්වා ‘‘ඉමං පායාසං මහාබ්රහ්මුනො යජිස්සාමී’’ති තං පායාසං ¶ ආහරිත්වා අග්ගිං ජාලෙත්වා ‘‘අග්ගිං තාව භවන්තං සප්පියුත්තං පායාසං පායෙමී’’ති පායාසං අග්ගිම්හි පක්ඛිපි. බහුසිනෙහෙ පායාසෙ අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තමත්තෙයෙව අග්ගි ජලිත්වා පච්චුග්ගතාහි අච්චීහි පණ්ණසාලං ඣාපෙසි. බ්රාහ්මණො භීතතසිතො පලායිත්වා බහි ඨත්වා ‘‘කාපුරිසෙහි නාම සන්ථවො න කාතබ්බො, ඉදානි මෙ ඉමිනා අග්ගිනා කිච්ඡෙන කතා පණ්ණසාලා ඣාපිතා’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘න සන්ථවස්මා පරමත්ථි පාපියො, යො සන්ථවො කාපුරිසෙන හොති;
සන්තප්පිතො සප්පිනා පායසෙන, කිච්ඡාකතං පණ්ණකුටිං අදය්හී’’ති.
තත්ථ න සන්ථවස්මාති තණ්හාසන්ථවාපි ච මිත්තසන්ථවාපි චාති දුවිධාපි එතස්මා සන්ථවා පරං උත්තරි අඤ්ඤං පාපතරං නත්ථි, ලාමකතරං නාම නත්ථීති අත්ථො. යො සන්ථවො කාපුරිසෙනාති යො පාපකෙන කාපුරිසෙන සද්ධිං දුවිධොපි සන්ථවො, තතො පාපතරං අඤ්ඤං නත්ථි. කස්මා? සන්තප්පිතො ¶ …පෙ…අදය්හීති, යස්මා සප්පිනා ච පායාසෙන ච සන්තප්පිතොපි අයං අග්ගි මයා කිච්ඡෙන කතං පණ්ණසාලං ඣාපෙසීති අත්ථො.
සො එවං වත්වා ‘‘න මෙ තයා මිත්තදුබ්භිනා අත්ථො’’ති තං අග්ගිං උදකෙන නිබ්බාපෙත්වා සාඛාහි පොථෙත්වා අන්තොහිමවන්තං පවිසිත්වා එකං සාමමිගිං සීහස්ස ච බ්යග්ඝස්ස ච දීපිනො ච මුඛං ලෙහන්තිං දිස්වා ¶ ‘‘සප්පුරිසෙහි සද්ධිං සන්ථවා පරං සෙය්යො නාම නත්ථී’’ති චින්තෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘න සන්ථවස්මා පරමත්ථි සෙය්යො, යො සන්ථවො සප්පුරිසෙන හොති;
සීහස්ස ¶ බ්යග්ඝස්ස ච දීපිනො ච, සාමා මුඛං ලෙහති සන්ථවෙනා’’ති.
තත්ථ සාමා මුඛං ලෙහති සන්ථවෙනාති සාමා නාම මිගී ඉමෙසං තිණ්ණං ජනානං සන්ථවෙන සිනෙහෙන මුඛං ලෙහතීති.
එවං වත්වා බොධිසත්තො අන්තොහිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ජීවිතපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තෙන සමයෙන තාපසො අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සන්ථවජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[163] 3. සුසීමජාතකවණ්ණනා
කාළා මිගා සෙතදන්තා තවීමෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ඡන්දකදානං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියඤ්හි කදාචි එකමෙව කුලං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානං දෙති, කදාචි අඤ්ඤතිත්ථියානං දෙති, කදාචි ගණබන්ධනෙන බහූ එකතො හුත්වා දෙන්ති, කදාචි වීථිසභාගෙන, කදාචි සකලනගරවාසිනො ඡන්දකං සංහරිත්වා දානං දෙන්ති. ඉමස්මිං පන කාලෙ සකලනගරවාසිනො ඡන්දකං සංහරිත්වා සබ්බපරික්ඛාරදානං සජ්ජෙත්වා ද්වෙ කොට්ඨාසා හුත්වා එකච්චෙ ‘‘ඉමං සබ්බපරික්ඛාරදානං අඤ්ඤතිත්ථියානං දස්සාමා’’ති ආහංසු, එකච්චෙ ‘‘බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්සා’’ති. එවං පුනප්පුනං කථාය වත්තමානාය අඤ්ඤතිත්ථියසාවකෙහි අඤ්ඤතිත්ථියානඤ්ඤෙව ¶ , බුද්ධසාවකෙහි ‘‘‘බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්සෙවා’ති වුත්තෙ සම්බහුලං කරිසාමා’’ති සම්බහුලාය කථාය ‘‘බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දස්සාමා’’ති වදන්තායෙව බහුකා ජාතා, තෙසඤ්ඤෙව කථා පතිට්ඨාසි ¶ . අඤ්ඤතිත්ථියසාවකා බුද්ධානං දාතබ්බදානස්ස අන්තරායං කාතුං නාසක්ඛිංසු. නාගරා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සබ්බපරික්ඛාරෙ අදංසු. සත්ථා අනුමොදනං කත්වා මහාජනං මග්ගඵලෙහි ¶ පබොධෙත්වා ජෙතවනවිහාරමෙව ගන්ත්වා භික්ඛුසඞ්ඝෙන වත්තෙ දස්සිතෙ ගන්ධකුටිප්පමුඛෙ ඨත්වා සුගතොවාදං දත්වා ගන්ධකුටිං පාවිසි.
සායන්හසමයෙ භික්ඛූ ධම්මසභායං සන්නිපතිත්වා කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අඤ්ඤතිත්ථියසාවකා බුද්ධානං දාතබ්බදානස්ස අන්තරායකරණත්ථාය වායමන්තාපි අන්තරායං කාතුං නාසක්ඛිංසු, තං සබ්බපරික්ඛාරදානං බුද්ධානංයෙව පාදමූලං ආගතං, අහො බුද්ධබලං නාම මහන්ත’’න්ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, එතෙ අඤ්ඤතිත්ථියසාවකා ඉදානෙව මය්හං දාතබ්බදානස්ස අන්තරායකරණත්ථාය වායමන්ති, පුබ්බෙපි වායමිංසු, සො පන පරික්ඛාරො සබ්බකාලෙපි මමෙව පාදමූලං ආගච්ඡතී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං සුසීමො නාම රාජා අහොසි. තදා බොධිසත්තො තස්ස පුරොහිතස්ස බ්රාහ්මණියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි, තස්ස සොළසවස්සිකකාලෙ පිතා කාලමකාසි. සො පන ධරමානකාලෙ රඤ්ඤො හත්ථිමඞ්ගලකාරකො අහොසි. හත්ථීනං මඞ්ගලකරණට්ඨානෙ ආභතඋපකරණභණ්ඩඤ්ච හත්ථාලඞ්කාරඤ්ච සබ්බං සොයෙව අලත්ථ. එවමස්ස එකෙකස්මිං මඞ්ගලෙ කොටිමත්තං ධනං උප්පජ්ජති. අථ තස්මිං කාලෙ හත්ථිමඞ්ගලඡණො සම්පාපුණි. සෙසා බ්රාහ්මණා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘මහාරාජ, හත්ථිමඞ්ගලඡණො සම්පත්තො, මඞ්ගලං කාතුං වට්ටති. පුරොහිතබ්රාහ්මණස්ස පන පුත්තො අතිදහරො, නෙව තයො වෙදෙ ජානාති, න හත්ථිසුත්තං, මයං හත්ථිමඞ්ගලං කරිස්සාමා’’ති ආහංසු. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. බ්රාහ්මණා පුරොහිතපුත්තස්ස හත්ථිමඞ්ගලං කාතුං අදත්වා ‘‘හත්ථිමඞ්ගලං කත්වා මයං ධනං ගණ්හිස්සාමා’’ති හට්ඨතුට්ඨා විචරන්ති. අථ ‘‘චතුත්ථෙ දිවසෙ හත්ථිමඞ්ගලං භවිස්සතී’’ති බොධිසත්තස්ස මාතා ¶ තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘හත්ථිමඞ්ගලකරණං නාම යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා අම්හාකං වංසො, වංසො ච නො ඔසක්කිස්සති, ධනා ච පරිහායිස්සාමා’’ති අනුසොචමානා පරොදි.
බොධිසත්තො ¶ ¶ ‘‘කස්මා, අම්ම, රොදසී’’ති වත්වා තං කාරණං සුත්වා ‘‘නනු, අම්ම, අහං මඞ්ගලං කරිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘තාත, ත්වං නෙව තයො වෙදෙ ජානාසි, න හත්ථිසුත්තං, කථං මඞ්ගලං කරිස්සසී’’ති. ‘‘අම්ම, කදා පන හත්ථිමඞ්ගලං කරිස්සතී’’ති? ‘‘ඉතො චතුත්ථෙ දිවසෙ, තාතා’’ති. ‘‘අම්ම, තයො පන වෙදෙ පගුණෙ කත්වා හත්ථිසුත්තං ජානනකආචරියො කහං වසතී’’ති? ‘‘තාත, එවරූපො දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො ඉතො වීසයොජනසතමත්ථකෙ ගන්ධාරරට්ඨෙ තක්කසිලායං වසතී’’ති. ‘‘අම්ම, අම්හාකං වංසං න නාසෙස්සාමි, අහං ස්වෙ එකදිවසෙනෙව තක්කසිලං ගන්ත්වා එකරත්තෙනෙව තයො වෙදෙ ච හත්ථිසුත්තඤ්ච උග්ගණ්හිත්වා පුනදිවසෙ ආගන්ත්වා චතුත්ථෙ දිවසෙ හත්ථිමඞ්ගලං කරිස්සාමි, මා රොදී’’ති මාතරං සමස්සාසෙත්වා පුනදිවසෙ බොධිසත්තො පාතොව භුඤ්ජිත්වා එකකොව නික්ඛමිත්වා එකදිවසෙනෙව තක්කසිලං ගන්ත්වා ආචරියං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි.
අථ නං ආචරියො ‘‘කුතො ආගතොසි, තාතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘බාරාණසිතො, ආචරියා’’ති. ‘‘කෙනත්ථෙනා’’ති? ‘‘තුම්හාකං සන්තිකෙ තයො වෙදෙ ච හත්ථිසුත්තඤ්ච උග්ගණ්හනත්ථායා’’ති. ‘‘සාධු, තාත, උග්ගණ්හා’’ති. බොධිසත්තො ‘‘ආචරිය, මය්හං කම්මං අච්චායික’’න්ති සබ්බං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘අහං එකදිවසෙනෙව වීසයොජනසතං ආගතො, අජ්ජෙවෙකරත්තිං මය්හමෙව ඔකාසං කරොථ, ඉතො තතියදිවසෙ හත්ථිමඞ්ගලං භවිස්සති, අහං එකෙනෙව උද්දෙසමග්ගෙන සබ්බං උග්ගණ්හිස්සාමී’’ති වත්වා ආචරියං ඔකාසං කාරෙත්වා ආචරියස්ස භුත්තකාලෙ සයං භුඤ්ජිත්වා ආචරියස්ස පාදෙ ධොවිත්වා සහස්සත්ථවිකං පුරතො ඨපෙත්වා ¶ වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො පරියත්තිං පට්ඨපෙත්වා අරුණෙ උග්ගච්ඡන්තෙ තයො වෙදෙ ච හත්ථිසුත්තඤ්ච නිට්ඨපෙත්වා ‘‘අඤ්ඤොපි අත්ථි, ආචරියා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘නත්ථි තාත, සබ්බං නිට්ඨිත’’න්ති වුත්තෙ ‘‘ආචරිය, ඉමස්මිං ගන්ථෙ එත්තකං පදපච්චාභට්ඨං, එත්තකං සජ්ඣායසම්මොහට්ඨානං, ඉතො පට්ඨාය තුම්හෙ අන්තෙවාසිකෙ එවං වාචෙය්යාථා’’ති ආචරියස්ස සිප්පං සොධෙත්වා පාතොව භුඤ්ජිත්වා ආචරියං වන්දිත්වා එකදිවසෙනෙව බාරාණසිං පච්චාගන්ත්වා මාතරං වන්දිත්වා ‘‘උග්ගහිතං තෙ, තාත, සිප්ප’’න්ති වුත්තෙ ‘‘ආම, අම්මා’’ති වත්වා මාතරං පරිතොසෙසි.
පුනදිවසෙ ¶ හත්ථිමඞ්ගලඡණො පටියාදියිත්ථ. සතමත්තෙ හත්ථිසොණ්ඩාලඞ්කාරෙ ච සුවණ්ණද්ධජෙ හෙමජාලසඤ්ඡන්නෙ කත්වා ඨපෙසුං, රාජඞ්ගණං අලඞ්කරිංසු. බ්රාහ්මණා ‘‘මයං හත්ථිමඞ්ගලං කරිස්සාම, මයං කරිස්සාමා’’ති මණ්ඩිතපසාධිතා අට්ඨංසු. සුසීමොපි රාජා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො උපකරණභණ්ඩං ගාහාපෙත්වා මඞ්ගලට්ඨානං අගමාසි. බොධිසත්තොපි කුමාරපරිහාරෙන අලඞ්කතො අත්තනො පරිසාය පුරක්ඛතපරිවාරිතො රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘සච්චං කිර, මහාරාජ, තුම්හෙ අම්හාකං ¶ වංසඤ්ච අත්තනො වංසඤ්ච නාසෙත්වා ‘අඤ්ඤෙහි බ්රාහ්මණෙහි හත්ථිමඞ්ගලං කාරෙත්වා හත්ථාලඞ්කාරඤ්ච උපකරණානි ච තෙසං දස්සාමා’ති අවචුත්ථා’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කාළා මිගා සෙතදන්තා තවීමෙ, පරොසතං හෙමජාලාභිඡන්නා;
තෙ තෙ දදාමීති සුසීම බ්රූසි, අනුස්සරං පෙත්තිපිතාමහාන’’න්ති.
තත්ථ තෙ තෙ දදාමීති සුසීම බ්රූසීති තෙ එතෙ තව සන්තකෙ ‘‘කාළා මිගා සෙතදන්තා’’ති එවං ගතෙ පරොසතං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතෙ ¶ හත්ථී අඤ්ඤෙසං බ්රාහ්මණානං දදාමීති සච්චං කිර, භො සුසීම, එවං බ්රූසීති අත්ථො. අනුස්සරං පෙත්තිපිතාමහානන්ති අම්හාකඤ්ච අත්තනො ච වංසෙ පිතුපිතාමහානං ආචිණ්ණං සරන්තොයෙව. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, යාව සත්තමකුලපරිවට්ටා තුම්හාකං පෙත්තිපිතාමහානං අම්හාකං පෙත්තිපිතාමහා ච හත්ථිමඞ්ගලං කරොන්ති, සො ත්වං එවං අනුස්සරන්තොපි අම්හාකඤ්ච අත්තනො ච වංසං නාසෙත්වා සච්චං කිර එවං බ්රූසීති.
සුසීමො රාජා බොධිසත්තස්ස වචනං සුත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘කාළා මිගා සෙතදන්තා මමීමෙ, පරොසතං හෙමජාලාභිඡන්නා;
තෙ තෙ දදාමීති වදාමි මාණව, අනුස්සරං පෙත්තිපිතාමහාන’’න්ති.
තත්ථ ¶ තෙ තෙ දදාමීති තෙ එතෙ හත්ථී අඤ්ඤෙසං බ්රාහ්මණානං දදාමීති සච්චමෙව මාණව වදාමි, නෙව හත්ථී බ්රාහ්මණානං දදාමීති අත්ථො. අනුස්සරන්ති පෙත්තිපිතාමහානං කිරියං අනුස්සරාමියෙව, නො නානුස්සරාමි, අම්හාකං පෙත්තිපිතාමහානං හත්ථිමඞ්ගලං තුම්හාකං පෙත්තිපිතාමහා කරොන්තීති පන අනුස්සරන්තොපි එවං වදාමියෙවාති අධිප්පායෙනෙවමාහ.
අථ නං බොධිසත්තො එතදවොච – ‘‘මහාරාජ, අම්හාකඤ්ච අත්තනො ච වංසං අනුස්සරන්තොයෙව කස්මා මං ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙහි හත්ථිමඞ්ගලං කාරාපෙථා’’ති. ‘‘ත්වං කිර, තාත, තයො වෙදෙ හත්ථිසුත්තඤ්ච න ජානාසී’’ති මය්හං ආරොචෙසුං, තෙනාහං අඤ්ඤෙහි බ්රාහ්මණෙහි කාරාපෙමීති. ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, එත්තකෙසු බ්රාහ්මණෙසු එකබ්රාහ්මණොපි තීසු වෙදෙසු වා හත්ථිසුත්තෙසු වා එකදෙසම්පි යදි මයා සද්ධිං කථෙතුං සමත්තො අත්ථි, උට්ඨහතු, තයොපි වෙදෙ හත්ථිසුත්තඤ්ච සද්ධිං හත්ථිමඞ්ගලකරණෙන මං ඨපෙත්වා අඤ්ඤො සකලජම්බුදීපෙපි ජානන්තො නාම ¶ නත්ථී’’ති ¶ සීහනාදං නදි. එකබ්රාහ්මණොපි තස්ස පටිසත්තු හුත්වා උට්ඨාතුං නාසක්ඛි. බොධිසත්තො අත්තනො කුලවංසං පතිට්ඨාපෙත්වා මඞ්ගලං කත්වා බහුං ධනං ආදාය අත්තනො නිවෙසනං අගමාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ කෙචි සොතාපන්නා අහෙසුං, කෙචි සකදාගාමිනො, කෙචි අනාගාමිනො, කෙචි අරහත්තං පාපුණිංසු. ‘‘තදා මාතා මහාමායා අහොසි, පිතා සුද්ධොදනමහාරාජා, සුසීමො රාජා ආනන්දො, දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො සාරිපුත්තො, මාණවො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සුසීමජාතකවණ්ණනා තතියා.
[164] 4. ගිජ්ඣජාතකවණ්ණනා
යං ¶ නු ගිජ්ඣො යොජනසතන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං මාතුපොසකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු සාමජාතකෙ (ජා. 2.22.296 ආදයො) ආවිභවිස්සති. සත්ථා පන තං භික්ඛුං ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, ගිහී පොසෙසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්ච’’න්ති වුත්තෙ ‘‘කිං පන තෙ හොන්තී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘මාතාපිතරො මෙ, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධු සාධූ’’ති තස්ස සාධුකාරං දත්වා ‘‘මා, භික්ඛවෙ, ඉමං භික්ඛුං උජ්ඣායිත්ථ, පොරාණකපණ්ඩිතාපි ගුණවසෙන අඤ්ඤාතකානම්පි උපකාරං අකංසු, ඉමස්ස පන මාතාපිතූනං උපකාරකරණං භාරොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො ගිජ්ඣකූටපබ්බතෙ ගිජ්ඣයොනියං නිබ්බත්තිත්වා මාතාපිතරො පොසෙති. අථෙකස්මිං කාලෙ මහතී වාතවුට්ඨි අහොසි. ගිජ්ඣා වාතවුට්ඨිං සහිතුං අසක්කොන්තා සීතභයෙන බාරාණසිං ගන්ත්වා පාකාරසමීපෙ ච පරිඛාසමීපෙ ච සීතෙන කම්පමානා නිසීදිංසු. තදා බාරාණසිසෙට්ඨි නගරා නික්ඛමිත්වා න්හායිතුං ගච්ඡන්තො තෙ ගිජ්ඣෙ කිලමන්තෙ දිස්වා එකස්මිං අනොවස්සකට්ඨානෙ සන්නිපාතෙත්වා අග්ගිං කාරාපෙත්වා ගොසුසානං පෙසෙත්වා ගොමංසං ආහරාපෙත්වා තෙසං දාපෙත්වා ආරක්ඛං ඨපෙසි. ගිජ්ඣා වූපසන්තාය වාතවුට්ඨියා ¶ කල්ලසරීරා හුත්වා පබ්බතමෙව අගමංසු. තෙ තත්ථෙව සන්නිපතිත්වා එවං මන්තයිංසු – ‘‘බාරාණසිසෙට්ඨිනා අම්හාකං උපකාරො කතො, කතූපකාරස්ස ච නාම පච්චුපකාරං කාතුං ¶ වට්ටති, තස්මා ඉතො පට්ඨාය තුම්හෙසු යො යං වත්ථං වා ආභරණං වා ලභති, තෙන තං බාරාණසිසෙට්ඨිස්ස ගෙහෙ ආකාසඞ්ගණෙ පාතෙතබ්බ’’න්ති.
තතො පට්ඨාය ගිජ්ඣා මනුස්සානං වත්ථාභරණානි ආතපෙ සුක්ඛාපෙන්තානං පමාදං ඔලොකෙත්වා සෙනා විය මංසපෙසිං සහසා ගහෙත්වා බාරාණසිසෙට්ඨිස්ස ගෙහෙ ආකාසඞ්ගණෙ පාතෙන්ති. සො ගිජ්ඣානං ආහරණභාවං ඤත්වා සබ්බානි තානි විසුංයෙව ඨපෙසි. ‘‘ගිජ්ඣා නගරං විලුම්පන්තී’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘එකං ගිජ්ඣම්පි තාව ගණ්හථ, සබ්බං ආහරාපෙස්සාමී’’ති තත්ථ තත්ථ පාසෙ චෙව ජාලානි ච ඔඩ්ඩාපෙසි. මාතුපොසකගිජ්ඣො ¶ පාසෙ බජ්ඣි, තං ගහෙත්වා ‘‘රඤ්ඤො දස්සෙස්සාමා’’ති නෙන්ති. බාරාණසිසෙට්ඨි රාජුපට්ඨානං ගච්ඡන්තො තෙ මනුස්සෙ ගිජ්ඣං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘මා ඉමං ගිජ්ඣං බාධයිංසූ’’ති සද්ධිඤ්ඤෙව අගමාසි. ගිජ්ඣං රඤ්ඤො දස්සෙසුං. අථ නං රාජා පුච්ඡි – ‘‘තුම්හෙ නගරං විලුම්පිත්වා වත්ථාදීනි ගණ්හථා’’ති. ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘කස්ස තානි දින්නානී’’ති? ‘‘බාරාණසිසෙට්ඨිස්සා’’ති. ‘‘කිංකාරණා’’ති? ‘‘අම්හාකං තෙන ජීවිතං ද්වින්නං, උපකාරස්ස නාම පච්චුපකාරං කාතුං වට්ටති, තස්මා අදම්හා’’ති. අථ නං රාජා ‘‘ගිජ්ඣා කිර යොජනසතමත්ථකෙ ඨත්වා කුණපං පස්සන්ති, කස්මා ත්වං අත්තනො ඔඩ්ඩිතං පාසං න පස්සසී’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘යං නු ගිජ්ඣො යොජනසතං, කුණපානි අවෙක්ඛති;
කස්මා ජාලඤ්ච පාසඤ්ච, ආසජ්ජාපි න බුජ්ඣසී’’ති.
තත්ථ ¶ යන්ති නිපාතමත්තං, නූති නාමත්ථෙ නිපාතො. ගිජ්ඣො නාම යොජනසතං අතික්කමිත්වා ඨිතානි කුණපානි අවෙක්ඛති, පස්සතීති අත්ථො. ආසජ්ජාපීති ආසාදෙත්වාපි, සම්පාපුණිත්වාපීති අත්ථො. ‘‘ත්වං අත්තනො අත්ථාය ඔඩ්ඩිතං ජාලඤ්ච පාසඤ්ච පත්වාපි කස්මා න බුජ්ඣසී’’ති පුච්ඡි.
ගිජ්ඣො තස්ස වචනං සුත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘යදා පරාභවො හොති, පොසො ජීවිතසඞ්ඛයෙ;
අථ ජාලඤ්ච පාසඤ්ච, ආසජ්ජාපි න බුජ්ඣතී’’ති.
තත්ථ ¶ පරාභවොති විනාසො. පොසොති සත්තො.
ගිජ්ඣස්ස වචනං සුත්වා රාජා සෙට්ඨිං පුච්ඡි – ‘‘සච්චං කිර, මහාසෙට්ඨි, ගිජ්ඣෙහි තුම්හාකං ගෙහෙ වත්ථාදීනි ආභතානී’’ති. ‘‘සච්චං, දෙවා’’ති. ‘‘කහං තානී’’ති? ‘‘දෙව, මයා තානි සබ්බානි විසුං ඨපිතානි, යං යෙසං සන්තකං, තං තෙසං දස්සාමි, ඉමං ගිජ්ඣං විස්සජ්ජෙථා’’ති ගිජ්ඣං විස්සජ්ජාපෙත්වා මහාසෙට්ඨිං සබ්බෙසං සන්තකානි දාපෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ මාතුපොසකභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි ¶ . ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, බාරාණසිසෙට්ඨි සාරිපුත්තො, මාතුපොසකගිජ්ඣො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ගිජ්ඣජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[165] 5. නකුලජාතකවණ්ණනා
සද්ධිං කත්වා අමිත්තෙනාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සෙණිභණ්ඩනං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා උරගජාතකෙ (ජා. 1.2.7-8) කථිතසදිසමෙව. ඉධාපි සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉමෙ ද්වෙ මහාමත්තා ඉදානෙව මයා සමග්ගා කතා, පුබ්බෙපාහං ඉමෙ සමග්ගෙ අකාසිංයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං ගාමකෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං ¶ සබ්බසිප්පානි උග්ගහෙත්වා ඝරාවාසං පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා උඤ්ඡාචරියාය වනමූලඵලාහාරො හිමවන්තපදෙසෙ වාසං කප්පෙසි. තස්ස චඞ්කමනකොටියං එකස්මිං වම්මිකෙ නකුලො, තස්සෙව සන්තිකෙ එකස්මිං රුක්ඛබිලෙ සප්පො ච වාසං කප්පෙසි. තෙ උභොපි අහිනකුලා නිච්චකාලං කලහං කරොන්ති. බොධිසත්තො තෙසං කලහෙ ආදීනවඤ්ච මෙත්තාභාවනාය ච ආනිසංසං කථෙත්වා ‘‘කලහං නාම අකත්වා සමග්ගවාසං වසිතුං වට්ටතී’’ති ඔවදිත්වා උභොපි තෙ සමග්ගෙ අකාසි. අථ සප්පස්ස බහිනික්ඛන්තකාලෙ නකුලො චඞ්කමනකොටියං වම්මිකස්ස බිලද්වාරෙ සීසං නීහරිත්වා මුඛං විවරිත්වා නිපන්නො අස්සසන්තො පස්සසන්තො නිද්දං උපගඤ්ඡි. බොධිසත්තො තං තථා ¶ නිද්දායමානං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො තෙ නිස්සාය භයං උප්පන්න’’න්ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සන්ධිං කත්වා අමිත්තෙන, අණ්ඩජෙන ජලාබුජ;
විවරිය දාඨං සෙසි, කුතො තෙ භයමාගත’’න්ති.
තත්ථ ¶ සන්ධිං කත්වාති මිත්තභාවං කරිත්වා. අණ්ඩජෙනාති අණ්ඩකොසෙ නිබ්බත්තෙන නාගෙන. ජලාබුජාති නකුලං ආලපති. සො හි ජලාබුම්හි ජාතත්තා ‘‘ජලාබුජො’’ති වුච්චති. විවරියාති විවරිත්වා.
එවං බොධිසත්තෙන වුත්තො නකුලො ‘‘අය්ය, පච්චාමිත්තො නාම න අවජානිතබ්බො ආසඞ්කිතබ්බොයෙවා’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සඞ්කෙථෙව අමිත්තස්මිං, මිත්තස්මිම්පි න විස්සසෙ;
අභයා භයමුප්පන්නං, අපි මූලානි කන්තතී’’ති.
තත්ථ අභයා භයමුප්පන්නන්ති න ඉතො තෙ භයමුප්පන්නන්ති අභයො, කො සො? මිත්තො. යඤ්හි මිත්තස්මිම්පි විස්සාසෙ සති තතො භයං උප්පජ්ජති, තං මූලානිපි කන්තති, මිත්තස්ස සබ්බරන්ධානං විදිතත්තා මූලඝච්චාය සංවත්තතීති අත්ථො.
අථ ¶ නං බොධිසත්තො ‘‘මා භායි, යථා සප්පො තයි න දුබ්භති, එවමහං කරිස්සාමි, ත්වං ඉතො පට්ඨාය තස්මිං ආසඞ්කං මා කරී’’ති ඔවදිත්වා චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි. තෙපි යථාකම්මං ගතා.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සප්පො ච නකුලො ච ඉමෙ ද්වෙ මහාමත්තා අහෙසුං, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
නකුලජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[166] 6. උපසාළකජාතකවණ්ණනා
උපසාළකනාමානීති ¶ ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො එකං උපසාළකං නාම සුසානසුද්ධිකං බ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර අඩ්ඪො අහොසි මහද්ධනො, දිට්ඨිගතිකත්තා පන ධුරවිහාරෙ වසන්තානම්පි බුද්ධානං සඞ්ගහං නාම න අකාසි. පුත්තො පනස්ස පණ්ඩිතො අහොසි ඤාණසම්පන්නො. සො මහල්ලකකාලෙ පුත්තං ආහ – ‘‘මා ඛො මං, තාත, අඤ්ඤස්ස වසලස්ස ඣාපිතසුසානෙ ඣාපෙහි, එකස්මිං පන අනුච්ඡිට්ඨසුසානෙයෙව මං ¶ ඣාපෙය්යාසී’’ති. ‘‘තාත, අහං තුම්හාකං ඣාපෙතබ්බයුත්තකං ඨානං න ජානාමි, සාධු වත මං ආදාය ගන්ත්වා ‘ඉමස්මිං ඨානෙ මං ඣාපෙය්යාසී’ති තුම්හෙව ආචික්ඛථා’’ති. බ්රාහ්මණො ‘‘සාධු, තාතා’’ති තං ආදාය නගරා නික්ඛමිත්වා ගිජ්ඣකූටමත්ථකං අභිරුහිත්වා ‘‘තාත, ඉදං අඤ්ඤස්ස වසලස්ස අඣාපිතට්ඨානං, එත්ථ මං ඣාපෙය්යාසී’’ති වත්වා පුත්තෙන සද්ධිං පබ්බතා ඔතරිතුං ආරභි.
සත්ථා පන තං දිවසං පච්චූසකාලෙ බොධනෙය්යබන්ධවෙ ඔලොකෙන්තො තෙසං පිතාපුත්තානං සොතාපත්තිමග්ගස්ස උපනිස්සයං අද්දස. තස්මා මග්ගං ගහෙත්වා ඨිතලුද්දකො විය පබ්බතපාදං ගන්ත්වා තෙසං පබ්බතමත්ථකා ඔතරන්තානං ආගමයමානො නිසීදි, තෙ ඔතරන්තා සත්ථාරං අද්දසංසු. සත්ථා පටිසන්ථාරං කරොන්තො ‘‘කහං ගමිස්සථ බ්රාහ්මණා’’ති පුච්ඡි. මාණවො තමත්ථං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘තෙන හි එහි, තව පිතරා ආචික්ඛිතට්ඨානං ගච්ඡාමා’’ති උභො පිතාපුත්තෙ ගහෙත්වා පබ්බතමත්ථකං ආරුය්හ ‘‘කතරං ඨාන’’න්ති පුච්ඡි. මාණවො ‘‘ඉමෙසං තිණ්ණං පබ්බතානං අන්තරං ආචික්ඛි, භන්තෙ’’ති ¶ ආහ. සත්ථා ‘‘න ඛො, මාණව, තව පිතා ඉදානෙව සුසානසුද්ධිකො, පුබ්බෙපි සුසානසුද්ධිකොව, න චෙස ඉදානෙව ‘ඉමස්මිං ඨානෙ මං ඣාපෙය්යාසී’ති තව ආචික්ඛති, පුබ්බෙපි ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ අත්තනො ඣාපිතභාවං ආචික්ඛී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ඉමස්මිඤ්ඤෙව රාජගහෙ අයමෙව උපසාළකො බ්රාහ්මණො අයමෙවස්ස පුත්තො අහොසි. තදා බොධිසත්තො මගධරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා පරිපුණ්ණසිප්පො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ඣානකීළං කීළන්තො හිමවන්තපදෙසෙ චිරං වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය ගිජ්ඣකූටෙ පණ්ණසාලායං විහාසි. තදා සො බ්රාහ්මණො ඉමිනාව නියාමෙන පුත්තං වත්වා පුත්තෙන ‘‘තුම්හෙයෙව මෙ තථාරූපං ඨානං ආචික්ඛථා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉදමෙව ඨාන’’න්ති ආචික්ඛිත්වා පුත්තෙන සද්ධිං ඔතරන්තො බොධිසත්තං දිස්වා තස්ස සන්තිකං උපසඞ්කමි. බොධිසත්තො ඉමිනාව නියාමෙන පුච්ඡිත්වා මාණවස්ස වචනං සුත්වා ‘‘එහි, තව පිතරා ආචික්ඛිතට්ඨානස්ස ¶ උච්ඡිට්ඨභාවං වා අනුච්ඡිට්ඨභාවං වා ජානිස්සාමා’’ති තෙහි සද්ධිං පබ්බතමත්ථකං ආරුය්හ ‘‘ඉදං තිණ්ණං පබ්බතානං අන්තරං ¶ අනුච්ඡිට්ඨට්ඨාන’’න්ති මාණවෙන වුත්තෙ ‘‘මාණව, ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ ඣාපිතකානං පමාණං නත්ථි, තවෙව පිතා ඉමස්මිංයෙව රාජගහෙ බ්රාහ්මණකුලෙයෙව නිබ්බත්තිත්වා උපසාළකොයෙව නාම හුත්වා ඉමස්මිංයෙව පබ්බතන්තරෙ චුද්දස ජාතිසහස්සානි ඣාපිතො. පථවියඤ්හි අඣාපිතට්ඨානං වා අසුසානට්ඨානං වා සීසානං අනිවෙසිතට්ඨානං වා ලද්ධුං න සක්කා’’ති පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ඉමං ගාථාද්වයමාහ –
‘‘උපසාළකනාමානි ¶ , සහස්සානි චතුද්දස;
අස්මිං පදෙසෙ දඩ්ඪානි, නත්ථි ලොකෙ අනාමතං.
‘‘යම්හි සච්චඤ්ච ධම්මො ච, අහිංසා සංයමො දමො;
එතං අරියා සෙවන්ති, එතං ලොකෙ අනාමත’’න්ති.
තත්ථ අනාමතන්ති මතට්ඨානං. තඤ්හි උපචාරවසෙන ‘‘අමත’’න්ති වුච්චති, තං පටිසෙධෙන්තො ‘‘අනාමත’’න්ති ආහ. ‘‘අනමත’’න්තිපි පාඨො, ලොකස්මිඤ්හි අනමතට්ඨානං අසුසානං නාම නත්ථීති අත්ථො. යම්හි සච්චඤ්ච ධම්මො චාති යස්මිං පුග්ගලෙ චතුසච්චවත්ථුකං පුබ්බභාගසච්චඤාණඤ්ච ලොකුත්තරධම්මො ච අත්ථි. අහිංසාති පරෙසං අවිහෙසා අවිහෙඨනා. සංයමොති සීලසංයමො. දමොති ඉන්ද්රියදමනං. ඉදඤ්ච ගුණජාතං යම්හි පුග්ගලෙ අත්ථි, එතං අරියා සෙවන්තීති, අරියා බුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච බුද්ධසාවකා ච එතං ඨානං සෙවන්ති, එවරූපං පුග්ගලං උපසඞ්කමන්ති භජන්තීති අත්ථො. එතං ලොකෙ අනාමතන්ති එතං ගුණජාතං ලොකෙ අමතභාවසාධනතො අනාමතං නාම.
එවං බොධිසත්තො පිතාපුත්තානං ධම්මං දෙසෙත්වා චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උභො පිතාපුත්තා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. ‘‘තදා පිතාපුත්තාව එතරහි පිතාපුත්තා අහෙසුං, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
උපසාළකජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[167] 7. සමිද්ධිජාතකවණ්ණනා
අභුත්වා ¶ ¶ භික්ඛසි භික්ඛූති ඉදං සත්ථා රාජගහං උපනිස්සාය තපොදාරාමෙ විහරන්තො සමිද්ධිථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි ආයස්මා සමිද්ධි සබ්බරත්තිං පධානං පදහිත්වා අරුණුග්ගමනවෙලාය න්හත්වා සුවණ්ණවණ්ණං අත්තභාවං සුක්ඛාපයමානො අන්තරවාසකං නිවාසෙත්වා උත්තරාසඞ්ගං හත්ථෙන ගහෙත්වා අට්ඨාසි සුපරිකම්මකතා විය සුවණ්ණපටිමා. අත්තභාවසමිද්ධියායෙව හිස්ස ¶ ‘‘සමිද්ධී’’ති නාමං අහොසි. අථස්ස සරීරසොභග්ගං දිස්වා එකා දෙවධීතා පටිබද්ධචිත්තා ථෙරං එවමාහ – ‘‘ත්වං ඛොසි, භික්ඛු, දහරො යුවා සුසු කාළකෙසො භද්රෙන යොබ්බනෙන සමන්නාගතො අභිරූපො දස්සනීයො පාසාදිකො, එවරූපස්ස තව කාමෙ අපරිභුඤ්ජිත්වා කො අත්ථො පබ්බජ්ජාය, කාමෙ තාව පරිභුඤ්ජස්සු, පච්ඡා පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරිස්සසී’’ති. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘දෙවධීතෙ, ‘අසුකස්මිං නාම වයෙ ඨිතො මරිස්සාමී’ති මම මරණකාලං න ජානාමි, එස මෙ කාලො පටිච්ඡන්නො, තස්මා තරුණකාලෙයෙව සමණධම්මං කත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සාමී’’ති. සා ථෙරස්ස සන්තිකා පටිසන්ථාරං අලභිත්වා තත්ථෙව අන්තරධායි. ථෙරො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා එතමත්ථං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘න ඛො, සමිද්ධි, ත්වඤ්ඤෙව එතරහි දෙවධීතාය පලොභිතො, පුබ්බෙපි දෙවධීතරො පබ්බජිතෙ පලොභිංසුයෙවා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං කාසිගාමකෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො සබ්බසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං පත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා හිමවන්තපදෙසෙ එකං ජාතස්සරං නිස්සාය වාසං කප්පෙසි. සො සබ්බරත්තිං පධානං පදහිත්වා අරුණුග්ගමනවෙලාය න්හත්වා එකං වක්කලං නිවාසෙත්වා එකං හත්ථෙන ගහෙත්වා සරීරං වොදකං කරොන්තො අට්ඨාසි. අථස්ස රූපසොභග්ගප්පත්තං අත්තභාවං ඔලොකෙත්වා පටිබද්ධචිත්තා එකා දෙවධීතා බොධිසත්තං පලොභයමානා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අභුත්වා භික්ඛසි භික්ඛු, න හි භුත්වාන භික්ඛසි;
භුත්වාන භික්ඛු භික්ඛස්සු, මා තං කාලො උපච්චගා’’ති.
තත්ථ ¶ අභුත්වා භික්ඛසි භික්ඛූති භික්ඛු ත්වං දහරකාලෙ කිලෙසකාමවසෙන වත්ථුකාමෙ අභුත්වාව භික්ඛාය චරසි. න හි භුත්වාන භික්ඛසීති නනු නාම පඤ්ච කාමගුණෙ භුත්වා භික්ඛාය චරිතබ්බං, කාමෙ අභුත්වාව භික්ඛාචරියං උපගතොසි. භුත්වාන භික්ඛු භික්ඛස්සූති භික්ඛු ¶ දහරකාලෙ තාව කාමෙ භුඤ්ජිත්වා පච්ඡා මහල්ලකකාලෙ භික්ඛස්සු. මා තං කාලො උපච්චගාති අයං කාමෙ භුඤ්ජනකාලො දහරකාලො, තං මා අතික්කමතූති.
බොධිසත්තො ¶ දෙවතාය වචනං සුත්වා අත්තනො අජ්ඣාසයං පකාසෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘කාලං වොහං න ජානාමි, ඡන්නො කාලො න දිස්සති;
තස්මා අභුත්වා භික්ඛාමි, මා මං කාලො උපච්චගා’’ති.
තත්ථ කාලං වොහං න ජානාමීති වොති නිපාතමත්තං. අහං පන ‘‘පඨමවයෙ වා මයා මරිතබ්බං මජ්ඣිමවයෙ වා පච්ඡිමවයෙ වා’’ති එවං අත්තනො මරණකාලං න ජානාමි. පණ්ඩිතෙන හි පුග්ගලෙන –
‘‘ජීවිතං බ්යාධි කාලො ච, දෙහනික්ඛෙපනං ගති;
පඤ්චෙතෙ ජීවලොකස්මිං, අනිමිත්තා න නායරෙ’’ති.
ඡන්නො කාලො න දිස්සතීති යස්මා ‘‘අසුකස්මිං නාම වයකාලෙ හෙමන්තාදිඋතුකාලෙ වා මයා මරිතබ්බ’’න්ති මය්හම්පෙස ඡන්නො හුත්වා කාලො න දිස්සති, සුප්පටිච්ඡන්නො හුත්වා ඨිතො න පඤ්ඤායති. තස්මා අභුත්වා භික්ඛාමීති තෙන කාරණෙන පඤ්ච කාමගුණෙ අභුත්වා භික්ඛාමි. මා මං කාලො උපච්චගාති මං සමණධම්මකරණකාලො මා අතික්කමතූති අත්ථො. ඉමිනා කාරණෙන දහරොව සමානො පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරොමීති. දෙවධීතා බොධිසත්තස්ස වචනං සුත්වා තත්ථෙව අන්තරධායි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා දෙවධීතා අයං දෙවධීතා අහොසි, අහමෙව තෙන සමයෙන තාපසො අහොසි’’න්ති.
සමිද්ධිජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[168] 8. සකුණග්ඝිජාතකවණ්ණනා
සෙනො ¶ ¶ බලසා පතමානොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අත්තජ්ඣාසයං සකුණොවාදසුත්තං (සං. නි. 5.372) ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි සත්ථා භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘ගොචරෙ, භික්ඛවෙ, චරථ සකෙ පෙත්තිකෙ විසයෙ’’ති (සං. නි. 5.372) ඉමං සංයුත්තමහාවග්ගෙ සුත්තන්තං කථෙන්තො ¶ ‘‘තුම්හෙ තාව තිට්ඨථ, පුබ්බෙ තිරච්ඡානගතාපි සකං පෙත්තිකවිසයං පහාය අගොචරෙ චරන්තා පච්චාමිත්තානං හත්ථපථං ගන්ත්වාපි අත්තනො පඤ්ඤාසම්පත්තියා උපායකොසල්ලෙන පච්චාමිත්තානං හත්ථා මුච්චිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො ලාපසකුණයොනියං නිබ්බත්තිත්වා නඞ්ගලකට්ඨකරණෙ ලෙඩ්ඩුට්ඨානෙ වාසං කප්පෙසි. සො එකදිවසං ‘‘සකවිසයෙ ගොචරගහණං පහාය පරවිසයෙ ගොචරං ගණ්හිස්සාමී’’ති අටවිපරියන්තං අගමාසි. අථ නං තත්ථ ගොචරං ගණ්හන්තං දිස්වා සකුණග්ඝි සහසා අජ්ඣප්පත්තා අග්ගහෙසි. සො සකුණග්ඝියා හරියමානො එවං පරිදෙවසි – ‘‘මයමෙවම්හ අලක්ඛිකා, මයං අප්පපුඤ්ඤා, යෙ මයං අගොචරෙ චරිම්හ පරවිසයෙ, සචෙජ්ජ මයං ගොචරෙ චරෙය්යාම සකෙ පෙත්තිකෙ විසයෙ, න ම්යායං සකුණග්ඝි අලං අභවිස්ස යදිදං යුද්ධායා’’ති. ‘‘කො පන, තෙ ලාප, ගොචරො සකො පෙත්තිකො විසයො’’ති? ‘‘යදිදං නඞ්ගලකට්ඨකරණං ලෙඩ්ඩුට්ඨාන’’න්ති. අථ නං සකුණග්ඝි සකෙ බලෙ අපත්ථද්ධා අමුඤ්චි – ‘‘ගච්ඡ ඛො, ත්වං ලාප, තත්රපි මෙ ගන්ත්වා න මොක්ඛසී’’ති. සො තත්ථ ගන්ත්වා මහන්තං ලෙඩ්ඩුං අභිරුහිත්වා ‘‘එහි ඛො දානි සකුණග්ඝී’’ති සෙනං අව්හයන්තො අට්ඨාසි. සකුණග්ඝි සකෙ බලෙ අපත්ථද්ධා උභො පක්ඛෙ සන්නය්හ ලාපසකුණං සහසා අජ්ඣප්පත්තා. යදා පන තං ලාපො ‘‘බහුආගතා ඛො ම්යායං සකුණග්ඝී’’ති අඤ්ඤාසි, අථ පරිවත්තිත්වා තස්සෙව ලෙඩ්ඩුස්ස අන්තරං පච්චාපාදි. සකුණග්ඝි වෙගං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තී තත්ථෙව උරං පච්චතාළෙසි. එවං සා භින්නෙන හදයෙන නික්ඛන්තෙහි අක්ඛීහි ජීවිතක්ඛයං පාපුණි.
සත්ථා ¶ ඉමං අතීතං දස්සෙත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, තිරච්ඡානගතාපි අගොචරෙ චරන්තා සපත්තහත්ථං ගච්ඡන්ති, ගොචරෙ පන සකෙ පෙත්තිකෙ විසයෙ චරන්තා සපත්තෙ නිග්ගණ්හන්ති, තස්මා තුම්හෙපි මා අගොචරෙ චරථ පරවිසයෙ. අගොචරෙ ¶ , භික්ඛවෙ, චරතං පරවිසයෙ ලච්ඡති මාරො ඔතාරං, ලච්ඡති මාරො ආරම්මණං. කො ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අගොචරො පරවිසයො? යදිදං පඤ්ච කාමගුණා. කතමෙ පඤ්ච? චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා රූපා…පෙ… අයං, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අගොචරො පරවිසයො’’ති වත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සෙනො ¶ බලසා පතමානො, ලාපං ගොචරඨායිනං;
සහසා අජ්ඣප්පත්තොව, මරණං තෙනුපාගමී’’ති.
තත්ථ බලසා පතමානොති ‘‘ලාපං ගණ්හිස්සාමී’’ති බලෙන ථාමෙන පතමානො. ගොචරඨායිනන්ති සකවිසයා නික්ඛමිත්වා ගොචරත්ථාය අටවිපරියන්තෙ ඨිතං. අජ්ඣප්පත්තොති සම්පත්තො. මරණං තෙනුපාගමීති තෙන කාරණෙන මරණං පත්තො.
තස්මිං පන මරණං පත්තෙ ලාපො නික්ඛමිත්වා ‘‘දිට්ඨා වත මෙ පච්චාමිත්තස්ස පිට්ඨී’’ති තස්ස හදයෙ ඨත්වා උදානං උදානෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සොහං නයෙන සම්පන්නො, පෙත්තිකෙ ගොචරෙ රතො;
අපෙතසත්තු මොදාමි, සම්පස්සං අත්ථමත්තනො’’ති.
තත්ථ නයෙනාති උපායෙන. අත්ථමත්තනොති අත්තනො අරොගභාවසඞ්ඛාතං වුඩ්ඪිං.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ බහූ භික්ඛූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. ‘‘තදා සෙනො දෙවදත්තො අහොසි, ලාපො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සකුණග්ඝිජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[169] 9. අරකජාතකවණ්ණනා
යො ¶ වෙ මෙත්තෙන චිත්තෙනාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මෙත්තසුත්තං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි සමයෙ සත්ථා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘මෙත්තාය, භික්ඛවෙ, චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවිතාය භාවිතාය ¶ බහුලීකතාය යානීකතාය වත්ථුකතාය අනුට්ඨිතාය පරිචිතාය සුසමාරද්ධාය එකාදසානිසංසා පාටිකඞ්ඛා. කතමෙ එකාදස? සුඛං සුපති, සුඛං පටිබුජ්ඣති, න පාපකං සුපිනං පස්සති, මනුස්සානං පියො හොති, අමනුස්සානං පියො හොති, දෙවතා රක්ඛන්ති, නාස්ස අග්ගි වා විසං වා සත්ථං වා කමති, තුවටං චිත්තං සමාධියති, මුඛවණ්ණො විප්පසීදති, අසම්මූළ්හො කාලං කරොති, උත්තරි අප්පටිවිජ්ඣන්තො බ්රහ්මලොකූපගො හොති. මෙත්තාය, භික්ඛවෙ, චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවිතාය…පෙ… සුසමාරද්ධාය ඉමෙ එකාදසානිසංසා ¶ පාටිකඞ්ඛා’’ති (අ. නි. 11.15). ඉමෙ එකාදසානිසංසෙ ගහෙත්වා ඨිතං මෙත්තාභාවනං වණ්ණෙත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා නාම සබ්බසත්තෙසු ඔදිස්සකානොදිස්සකවසෙන මෙත්තා භාවෙතබ්බා, හිතොපි හිතෙන ඵරිතබ්බො, අහිතොපි හිතෙන ඵරිතබ්බො, මජ්ඣත්තොපි හිතෙන ඵරිතබ්බො. එවං සබ්බසත්තෙසු ඔදිස්සකානොදිස්සකවසෙන මෙත්තා භාවෙතබ්බා, කරුණා මුදිතා උපෙක්ඛා භාවෙතබ්බා, චතූසු බ්රහ්මවිහාරෙසු කම්මං කාතබ්බමෙව. එවං කරොන්තො හි මග්ගං වා ඵලං වා අලභන්තොපි බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි, පොරාණකපණ්ඩිතාපි සත්ත වස්සානි මෙත්තං භාවෙත්වා සත්ත සංවට්ටවිවට්ටකප්පෙ බ්රහ්මලොකස්මිංයෙව වසිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ එකස්මිං කප්පෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කාමෙ පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා චතුන්නං බ්රහ්මවිහාරානං ලාභී අරකො නාම සත්ථා හුත්වා හිමවන්තපදෙසෙ වාසං කප්පෙසි, තස්ස මහා පරිවාරො අහොසි. සො ඉසිගණං ඔවදන්තො ‘‘පබ්බජිතෙන නාම මෙත්තා භාවෙතබ්බා, කරුණා මුදිතා උපෙක්ඛා භාවෙතබ්බා. මෙත්තචිත්තඤ්හි නාමෙතං අප්පනාප්පත්තං බ්රහ්මලොකපරායණතං සාධෙතී’’ති මෙත්තාය ආනිසංසං පකාසෙන්තො ඉමා ගාථා ආහ –
‘‘යො ¶ වෙ මෙත්තෙන චිත්තෙන, සබ්බලොකානුකම්පති;
උද්ධං අධො ච තිරියං, අප්පමාණෙන සබ්බසො.
‘‘අප්පමාණං හිතං චිත්තං, පරිපුණ්ණං සුභාවිතං;
යං පමාණකතං කම්මං, න තං තත්රාවසිස්සතී’’ති.
තත්ථ ¶ යො වෙ මෙත්තෙන චිත්තෙන, සබ්බලොකානුකම්පතීති ඛත්තියාදීසු වා සමණබ්රාහ්මණෙසු වා යො කොචි අප්පමාණෙන මෙත්තෙන චිත්තෙන සකලං සත්තලොකං අනුකම්පති. උද්ධන්ති පථවිතො යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනබ්රහ්මලොකා. අධොති පථවියා හෙට්ඨා උස්සදෙ මහානිරයෙ. තිරියන්ති මනුස්සලොකෙ, යත්තකානි චක්කවාළානි ච තෙසු සබ්බෙසු එත්තකෙ ඨානෙ නිබ්බත්තා සබ්බෙ සත්තා අවෙරා හොන්තු, අබ්යාපජ්ඣා අනීඝා, සුඛී අත්තානං පරිහරන්තූති එවං භාවිතෙන මෙත්තෙන චිත්තෙනාති අත්ථො. අප්පමාණෙනාති අප්පමාණසත්තානං අප්පමාණාරම්මණත්තා අප්පමාණෙන. සබ්බසොති සබ්බාකාරෙන, උද්ධං අධො තිරියන්ති එවං සබ්බසුගතිදුග්ගතිවසෙනාති අත්ථො.
අප්පමාණං හිතං චිත්තන්ති අප්පමාණං කත්වා භාවිතං සබ්බසත්තෙසු හිතචිත්තං. පරිපුණ්ණන්ති අවිකලං. සුභාවිතන්ති සුවඩ්ඪිතං, අප්පනාචිත්තස්සෙතං නාමං. යං පමාණකතං කම්මන්ති යං ‘‘අප්පමාණං ¶ අප්පමාණාරම්මණ’’න්ති එවං ආරම්මණත්තිකවසෙන ච වසීභාවප්පත්තිවසෙන ච අවඩ්ඪිත්වා කතං පරිත්තං කාමාවචරකම්මං. න තං තත්රාවසිස්සතීති තං පරිත්තං කම්මං යං තං ‘‘අප්පමාණං හිතං චිත්ත’’න්ති සඞ්ඛගතං රූපාවචරකම්මං, තත්ර න අවසිස්සති. යථා නාම මහොඝෙන අජ්ඣොත්ථටං පරිත්තොදකං ඔඝස්ස අබ්භන්තරෙ තෙන අසංහීරමානං නාවසිස්සති න තිට්ඨති, අථ ඛො මහොඝොව තං අජ්ඣොත්ථරිත්වා තිට්ඨති, එවමෙව තං පරිත්තකම්මං තස්ස මහග්ගතකම්මස්ස අබ්භන්තරෙ තෙන මහග්ගතකම්මෙන අච්ඡින්දිත්වා අග්ගහිතවිපාකොකාසං හුත්වා න අවසිස්සති න තිට්ඨති, න සක්කොති අත්තනො විපාකං දාතුං, අථ ඛො මහග්ගතකම්මමෙව තං අජ්ඣොත්ථරිත්වා තිට්ඨති විපාකං දෙතීති.
එවං බොධිසත්තො අන්තෙවාසිකානං මෙත්තාභාවනාය ආනිසංසං කථෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා සත්ත සංවට්ටවිවට්ටකප්පෙ න ඉමං ලොකං පුන අගමාසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ඉසිගණො බුද්ධපරිසා අහොසි, අරකො පන සත්ථා අහමෙව අහොසි’’න්ති.
අරකජාතකවණ්ණනා නවමා.
[170] 10. කකණ්ටකජාතකවණ්ණනා
නායං ¶ පුරෙ උණ්ණමතීති ඉදං කකණ්ටකජාතකං මහාඋමඞ්ගජාතකෙ (ජා. 2.22.590 ආදයො) ආවිභවිස්සති.
කකණ්ටකජාතකවණ්ණනා දසමා.
සන්ථවවග්ගො දුතියො.
තස්සුද්දානං –
ඉන්දසමානගොත්තඤ්ච, සන්ථවං සුසීමං ගිජ්ඣං;
නකුලං උපසාළකං, සමිද්ධි ච සකුණග්ඝි;
අරකඤ්ච කකණ්ටකං.
3. කල්යාණවග්ගො
[171] 1. කල්යාණධම්මජාතකවණ්ණනා
කල්යාණධම්මොති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං බධිරසස්සුං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියඤ්හි එකො කුටුම්බිකො සද්ධො පසන්නො තිසරණගතො පඤ්චසීලෙන සමන්නාගතො. සො එකදිවසං බහූනි සප්පිආදීනි භෙසජ්ජානි චෙව පුප්ඵගන්ධවත්ථාදීනි ච ගහෙත්වා ‘‘ජෙතවනෙ සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සොස්සාමී’’ති අගමාසි. තස්ස තත්ථ ගතකාලෙ සස්සු ඛාදනීයභොජනීයං ගහෙත්වා ධීතරං දට්ඨුකාමා තං ගෙහං අගමාසි, සා ච ථොකං බධිරධාතුකා හොති. සා ධීතරා සද්ධිං භුත්තභොජනා ¶ භත්තසම්මදං විනොදයමානා ධීතරං පුච්ඡි – ‘‘කිං, අම්ම, භත්තා තෙ සම්මොදමානො අවිවදමානො පියසංවාසං වසතී’’ති. ‘‘කිං, අම්ම, කථෙථ යාදිසො තුම්හාකං ජාමාතා සීලෙන චෙව ආචාරසම්පදාය ච, තාදිසො පබ්බජිතොපි දුල්ලභො’’ති. උපාසිකා ධීතු වචනං සාධුකං අසල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘පබ්බජිතො’’ති පදමෙව ගහෙත්වා ‘‘අම්ම, කස්මා තෙ භත්තා පබ්බජිතො’’ති මහාසද්දං අකාසි. තං සුත්වා සකලගෙහවාසිනො ‘‘අම්හාකං කිර කුටුම්බිකො පබ්බජිතො’’ති විරවිංසු. තෙසං සද්දං සුත්වා ද්වාරෙන සඤ්චරන්තා ‘‘කිං නාම කිරෙත’’න්ති පුච්ඡිංසු. ‘‘ඉමස්මිං කිර ගෙහෙ කුටුම්බිකො පබ්බජිතො’’ති. සොපි ඛො කුටුම්බිකො දසබලස්ස ධම්මං සුත්වා විහාරා නික්ඛම්ම නගරං පාවිසි.
අථ නං අන්තරාමග්ගෙයෙව එකො පුරිසො දිස්වා ‘‘සම්ම, ත්වං කිර පබ්බජිතොති තව ගෙහෙ පුත්තදාරපරිජනො පරිදෙවතී’’ති ආහ. අථස්ස ¶ එතදහොසි – ‘‘අයං අපබ්බජිතමෙව කිර මං ‘පබ්බජිතො’ති වදති, උප්පන්නො ඛො පන මෙ කල්යාණසද්දො න අන්තරධාපෙතබ්බො, අජ්ජෙව මයා පබ්බජිතුං වට්ටතී’’ති තතොව නිවත්තිත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං නු ඛො, උපාසක, ඉදානෙව බුද්ධුපට්ඨානං කත්වා ගන්ත්වා ඉදානෙව පච්චාගතොසී’’ති වුත්තෙ තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘භන්තෙ, කල්යාණසද්දො නාම උප්පන්නො න අන්තරධාපෙතුං වට්ටති, තස්මා පබ්බජිතුකාමො හුත්වා ආගතොම්හී’’ති ආහ. සො පබ්බජ්ජඤ්ච උපසම්පදඤ්ච ලභිත්වා සම්මා පටිපන්නො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. ඉදං කිර කාරණං භික්ඛුසඞ්ඝෙ පාකටං ජාතං. අථෙකදිවසං ධම්මසභායං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අසුකො නාම කුටුම්බිකො ‘උප්පන්නො කල්යාණසද්දො ¶ න අන්තරධාපෙතබ්බො’ති පබ්බජිත්වා ඉදානි අරහත්තං පත්තො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛවෙ, පොරාණකපණ්ඩිතාපි ‘උප්පන්නො කල්යාණසද්දො විරාධෙතුං න වට්ටතී’ති පබ්බජිංසුයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො පිතු අච්චයෙන සෙට්ඨිට්ඨානං පාපුණි. සො එකදිවසං නිවෙසනා නික්ඛමිත්වා රාජුපට්ඨානං අගමාසි. අථස්ස සස්සු ‘‘ධීතරං පස්සිස්සාමී’’ති තං ගෙහං අගමාසි, සා ථොකං බධිරධාතුකාති සබ්බං ¶ පච්චුප්පන්නවත්ථුසදිසමෙව. තං පන රාජුපට්ඨානං ගන්ත්වා අත්තනො ඝරං ආගච්ඡන්තං දිස්වා එකො පුරිසො ‘‘තුම්හෙ කිර පබ්බජිතාති තුම්හාකං ගෙහෙ මහාපරිදෙවො පවත්තතී’’ති ආහ. බොධිසත්තො ‘‘උප්පන්නො කල්යාණසද්දො නාම න අන්තරධාපෙතුං වට්ටතී’’ති තතොව නිවත්තිත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං, මහාසෙට්ඨි, ඉදානෙව ගන්ත්වා පුන ආගතොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘දෙව, ගෙහජනො කිර මං අපබ්බජිතමෙව ‘පබ්බජිතො’ති වත්වා පරිදෙවති, උප්පන්නො ඛො පන කල්යාණසද්දො න අන්තරධාපෙතබ්බො, පබ්බජිස්සාමහං, පබ්බජ්ජං මෙ අනුජානාහී’’ති එතමත්ථං පකාසෙතුං ඉමා ගාථා ආහ –
‘‘කල්යාණධම්මොති ¶ යදා ජනින්ද, ලොකෙ සමඤ්ඤං අනුපාපුණාති;
තස්මා න හිය්යෙථ නරො සපඤ්ඤො, හිරියාපි සන්තො ඝුරමාදියන්ති.
‘‘සායං සමඤ්ඤා ඉධ මජ්ජ පත්තා, කල්යාණධම්මොති ජනින්ද ලොකෙ;
තාහං සමෙක්ඛං ඉධ පබ්බජිස්සං, න හි මත්ථි ඡන්දො ඉධ කාමභොගෙ’’ති.
තත්ථ කල්යාණධම්මොති සුන්දරධම්මො. සමඤ්ඤං අනුපාපුණාතීති යදා සීලවා කල්යාණධම්මො පබ්බජිතොති ඉදං පඤ්ඤත්තිවොහාරං පාපුණාති. තස්මා න හිය්යෙථාති තතො සාමඤ්ඤතො න පරිහායෙථ. හිරියාපි සන්තො ධුරමාදියන්තීති, මහාරාජ, සප්පුරිසා නාම අජ්ඣත්තසමුට්ඨිතාය හිරියා බහිද්ධසමුට්ඨිතෙන ඔත්තප්පෙනපි එතං පබ්බජිතධුරං ගණ්හන්ති. ඉධ මජ්ජ පත්තාති ඉධ මයා අජ්ජ පත්තා. තාහං සමෙක්ඛන්ති තං අහං ගුණවසෙන ලද්ධසමඤ්ඤං සමෙක්ඛන්තො පස්සන්තො. න හි මත්ථි ඡන්දොති න හි මෙ අත්ථි ඡන්දො. ඉධ කාමභොගෙති ඉමස්මිං ලොකෙ කිලෙසකාමවත්ථුකාමපරිභොගෙහි.
බොධිසත්තො ¶ එවං වත්වා රාජානං පබ්බජ්ජං අනුජානාපෙත්වා හිමවන්තපදෙසං ගන්ත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, බාරාණසිසෙට්ඨි පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කල්යාණධම්මජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[172] 2. දද්දරජාතකවණ්ණනා
කො නු සද්දෙන මහතාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොකාලිකං ආරබ්භ කථෙසි. තස්මිඤ්හි කාලෙ බහූ බහුස්සුතා භික්ඛූ මනොසිලාතලෙ නදමානා තරුණසීහා විය ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තා ¶ විය සඞ්ඝමජ්ඣෙ සරභාණං භණන්ති. කොකාලිකො තෙසු සරභාණං භණන්තෙසු අත්තනො තුච්ඡභාවං අජානිත්වාව ‘‘අහම්පි සරභාණං භණිස්සාමී’’ති භික්ඛූනං අන්තරං පවිසිත්වා ‘‘අම්හාකං සරභාණං න පාපෙන්ති. සචෙ අම්හාකම්පි පාපෙය්යුං, මයම්පි භණෙය්යාමා’’ති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නාමං අග්ගහෙත්වාව තත්ථ තත්ථ කථෙන්තො ආහිණ්ඩති. තස්ස සා කථා භික්ඛුසඞ්ඝෙ පාකටා ජාතා. භික්ඛූ ‘‘වීමංසිස්සාම තාව න’’න්ති සඤ්ඤාය එවමාහංසු – ‘‘ආවුසො කොකාලික, අජ්ජ සඞ්ඝස්ස සරභාණං භණාහී’’ති. සො අත්තනො බලං අජානිත්වාව ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘අජ්ජ සරභාණං භණිස්සාමී’’ති අත්තනො සප්පායං යාගුං පිවි, ඛජ්ජකං ඛාදි, සප්පායෙනෙව සූපෙන භුඤ්ජි.
සූරියෙ අත්ථඞ්ගතෙ ධම්මස්සවනකාලෙ ඝොසිතෙ භික්ඛුසඞ්ඝො සන්නිපති. සො කණ්ටකුරණ්ඩකවණ්ණං කාසාවං නිවාසෙත්වා කණිකාරපුප්ඵවණ්ණං චීවරං පාරුපිත්වා සඞ්ඝමජ්ඣං පවිසිත්වා ථෙරෙ වන්දිත්වා අලඞ්කතරතනමණ්ඩපෙ පඤ්ඤත්තවරධම්මාසනං අභිරුහිත්වා චිත්රබීජනිං ගහෙත්වා ‘‘සරභාණං භණිස්සාමී’’ති නිසීදි, තාවදෙවස්ස සරීරා සෙදා මුච්චිංසු, සාරජ්ජං ඔක්කමි, පුබ්බගාථාය පඨමං පදං උදාහරිත්වා අනන්තරං න පස්සි. සො කම්පමානො ආසනා ඔරුය්හ ලජ්ජිතො සඞ්ඝමජ්ඣතො අපක්කම්ම අත්තනො පරිවෙණං අගමාසි. අඤ්ඤො බහුස්සුතො භික්ඛු සරභාණං භණි. තතො පට්ඨාය භික්ඛූ තස්ස තුච්ඡභාවං ජානිංසු. අථෙකදිවසං ¶ ධම්මසභායං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, පඨමං කොකාලිකස්ස තුච්ඡභාවො දුජ්ජානො, ඉදානි ¶ පනෙස සයං නදිත්වා පාකටො ජාතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, කොකාලිකො ඉදානෙව නදිත්වා පාකටො ජාතො, පුබ්බෙපි නදිත්වා පාකටො අහොසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ සීහයොනියං නිබ්බත්තිත්වා බහූනං ¶ සීහානං රාජා අහොසි. සො අනෙකසීහපරිවාරො රජතගුහායං වාසං කප්පෙසි. තස්ස අවිදූරෙ එකිස්සාය ගුහාය එකො සිඞ්ගාලොපි වසති. අථෙකදිවසං දෙවෙ වස්සිත්වා විගතෙ සබ්බෙ සීහා සීහරාජස්සෙව ගුහද්වාරෙ සන්නිපතිත්වා සීහනාදං නදන්තා සීහකීළං කීළිංසු. තෙසං එවං නදිත්වා කීළනකාලෙ සොපි සිඞ්ගාලො නදති. සීහා තස්ස සද්දං සුත්වා ‘‘අයං සිඞ්ගාලො අම්හෙහි සද්ධිං නදතී’’ති ලජ්ජිතා තුණ්හී අහෙසුං. තෙසං තුණ්හීභූතකාලෙ බොධිසත්තස්ස පුත්තො සීහපොතකො ‘‘තාත, ඉමෙ සීහා නදිත්වා සීහකීළං කීළන්තා එතස්ස සද්දං සුත්වා ලජ්ජාය තුණ්හී ජාතා, කො නාමෙස අත්තනො සද්දෙන අත්තානං ජානාපෙතී’’ති පිතරං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කො නු සද්දෙන මහතා, අභිනාදෙති දද්දරං;
තං සීහා නප්පටිනදන්ති, කො නාමෙසො මිගාධිභූ’’ති.
තත්ථ අභිනාදෙති දද්දරන්ති දද්දරං රජතපබ්බතං එකනාදං කරොති. මිගාධිභූති පිතරං ආලපති. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – මිගාධිභූ මිගජෙට්ඨක සීහරාජ පුච්ඡාමි තං ‘‘කො නාමෙසො’’ති.
අථස්ස වචනං සුත්වා පිතා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අධමො මිගජාතානං, සිඞ්ගාලො තාත වස්සති;
ජාතිමස්ස ජිගුච්ඡන්තා, තුණ්හී සීහා සමච්චරෙ’’ති.
තත්ථ සමච්චරෙති සන්ති උපසග්ගමත්තං, අච්චන්තීති අත්ථො, තුණ්හී හුත්වා නිසීදන්තීති වුත්තං හොති. පොත්ථකෙසු පන ‘‘සමච්ඡරෙ’’ති ලිඛන්ති.
සත්ථා ¶ ¶ ‘‘න, භික්ඛවෙ, කොකාලිකො ඉදානෙව අත්තනො නාදෙන අත්තානං පාකටං කරොති, පුබ්බෙපි අකාසියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සිඞ්ගාලො කොකාලිකො අහොසි, සීහපොතකො රාහුලො, සීහරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
දද්දරජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[173] 3. මක්කටජාතකවණ්ණනා
තාතමාණවකො ¶ එසොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කුහකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු පකිණ්ණකනිපාතෙ උද්දාලකජාතකෙ (ජා. 1.14.62 ආදයො) ආවිභවිස්සති. තදා පන සත්ථා ‘‘භික්ඛවෙ, නායං භික්ඛු ඉදානෙව කුහකො, පුබ්බෙපි මක්කටො හුත්වා අග්ගිස්ස කාරණා කොහඤ්ඤං අකාසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං කාසිගාමකෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා ඝරාවාසං සණ්ඨපෙසි. අථස්ස බ්රාහ්මණී එකං පුත්තං විජායිත්වා පුත්තස්ස ආධාවිත්වා පරිධාවිත්වා විචරණකාලෙ කාලමකාසි. බොධිසත්තො තස්සා පෙතකිච්චං කත්වා ‘‘කිං මෙ දානි ඝරාවාසෙන, පුත්තං ගහෙත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති අස්සුමුඛං ඤාතිමිත්තවග්ගං පහාය පුත්තං ආදාය හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා තත්ථ වනමූලඵලාහාරො වාසං කප්පෙසි. සො එකදිවසං වස්සානකාලෙ දෙවෙ වස්සන්තෙ සාරදාරූනි අග්ගිං ජාලෙත්වා විසිබ්බන්තො ඵලකත්ථරෙ නිපජ්ජි, පුත්තොපිස්ස තාපසකුමාරකො පිතු පාදෙ සම්බාහන්තොව නිසීදි.
අථෙකො වනමක්කටො සීතෙන පීළියමානො තස්ස පණ්ණසාලාය තං අග්ගිං දිස්වා ‘‘සචාහං එත්ථ පවිසිස්සාමි, ‘මක්කටො මක්කටො’ති මං පොථෙත්වා නීහරිස්සන්ති, අග්ගිං විසිබ්බෙතුං න ලභිස්සාමි, අත්ථි දානි මෙ උපායො, තාපසවෙසං ගහෙත්වා කොහඤ්ඤං කත්වා පවිසිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එකස්ස මතතාපසස්ස වක්කලානි නිවාසෙත්වා පච්ඡිඤ්ච අඞ්කුසයට්ඨිඤ්ච ¶ ගහෙත්වා පණ්ණසාලද්වාරෙ එකං තාලරුක්ඛං නිස්සාය සංකුටිතො අට්ඨාසි. තාපසකුමාරකො තං දිස්වා මක්කටභාවං අජානන්තො ‘‘එකො මහල්ලකතාපසො සීතෙන පීළිතො අග්ගිං විසිබ්බෙතුං ආගතො ¶ භවිස්සතී’’ති පිතු තාපසස්ස කථෙත්වා ‘‘එතං පණ්ණසාලං පවෙසෙත්වා විසිබ්බාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පිතරං ආලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘තාත ¶ මාණවකො එසො, තාලමූලං අපස්සිතො;
අගාරකඤ්චිදං අත්ථි, හන්ද දෙමස්සගාරක’’න්ති.
තත්ථ මාණවකොති සත්තාධිවචනං. තෙන ‘‘තාත, එසො එකො මාණවකො සත්තො එකො තාපසො’’ති දීපෙති. තාලමූලං අපස්සිතොති තාලක්ඛන්ධං නිස්සාය ඨිතො. අගාරකඤ්චිදං අත්ථීති ඉදඤ්ච අම්හාකං පබ්බජිතාගාරං අත්ථි, පණ්ණසාලං සන්ධාය වදති. හන්දාති වවස්සග්ගත්ථෙ නිපාතො. දෙමස්සගාරකන්ති එතස්ස එකමන්තෙ වසනත්ථාය අගාරකං දෙම.
බොධිසත්තො පුත්තස්ස වචනං සුත්වා උට්ඨාය පණ්ණසාලද්වාරෙ ඨත්වා ඔලොකෙන්තො තස්ස මක්කටභාවං ඤත්වා ‘‘තාත, මනුස්සානං නාම න එවරූපං මුඛං හොති, මක්කටො එස, නයිධ පක්කොසිතබ්බො’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘මා ඛො ත්වං තාත පක්කොසි, දූසෙය්ය නො අගාරකං;
නෙතාදිසං මුඛං හොති, බ්රාහ්මණස්ස සුසීලිනො’’ති.
තත්ථ දූසෙය්ය නො අගාරකන්ති අයඤ්හි ඉධ පවිට්ඨො සමානො ඉමං කිච්ඡෙන කතං පණ්ණසාලං අග්ගිනා වා ඣාපෙන්තො උච්චාරාදීනි වා කරොන්තො දූසෙය්ය. නෙතාදිසන්ති ‘‘එතාදිසං බ්රාහ්මණස්ස සුසීලිනො මුඛං න හොති, මක්කටො එසො’’ති වත්වා බොධිසත්තො එකං උම්මුකං ගහෙත්වා ‘‘කිං එත්ථ තිට්ඨසී’’ති ඛිපිත්වා තං පලාපෙසි. මක්කටො වක්කලානි ඡඩ්ඩෙත්වා රුක්ඛං අභිරුහිත්වා වනසණ්ඩං පාවිසි. බොධිසත්තො චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මක්කටො අයං කුහකභික්ඛු අහොසි, තාපසකුමාරො රාහුලො, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මක්කටජාතකවණ්ණනා තතියා.
[174] 4. දුබ්භියමක්කටජාතකණ්ණනා
අදම්හ ¶ ¶ තෙ වාරි පහූතරූපන්ති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි ධම්මසභායං භික්ඛූ දෙවදත්තස්ස අකතඤ්ඤුමිත්තදුබ්භිභාවං කථෙන්තා නිසීදිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, දෙවදත්තො ඉදානෙව අකතඤ්ඤූ මිත්තදුබ්භී, පුබ්බෙපි එවරූපො අහොසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං කාසිගාමකෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ඝරාවාසං සණ්ඨපෙසි. තස්මිං පන සමයෙ කාසිරට්ඨෙ වත්තනිමහාමග්ගෙ එකො ගම්භීරො උදපානො හොති අනොතරණීයො තිරච්ඡානානං, මග්ගප්පටිපන්නා පුඤ්ඤත්ථිකා මනුස්සා දීඝරජ්ජුකෙන වාරකෙන උදකං උස්සිඤ්චිත්වා එකිස්සා දොණියා පූරෙත්වා තිරච්ඡානානං පානීයං දෙන්ති. තස්ස සාමන්තතො මහන්තං අරඤ්ඤං, තත්ථ බහූ මක්කටා වසන්ති. අථ තස්මිං මග්ගෙ ද්වෙ තීණි දිවසානි මනුස්සසඤ්චාරො පච්ඡිජ්ජි, තිරච්ඡානා පානීයං න ලභිංසු. එකො මක්කටො පිපාසාතුරො හුත්වා පානීයං පරියෙසන්තො උදපානස්ස සන්තිකෙ විචරති. බොධිසත්තො කෙනචිදෙව කරණීයෙන තං මග්ගං පටිපජ්ජිත්වා තත්ථ ගච්ඡන්තො පානීයං උත්තාරෙත්වා පිවිත්වා හත්ථපාදෙ ධොවිත්වා ඨිතො තං මක්කටං අද්දස. අථස්ස පිපාසිතභාවං ඤත්වා පානීයං උස්සිඤ්චිත්වා දොණියං ආකිරිත්වා අදාසි, දත්වා ච පන ‘‘විස්සමිස්සාමී’’ති එකස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිපජ්ජි. මක්කටො පානීයං පිවිත්වා අවිදූරෙ නිසීදිත්වා මුඛමක්කටිකං කරොන්තො බොධිසත්තං භිංසාපෙසි. බොධිසත්තො තස්ස තං කිරියං දිස්වා ‘‘අරෙ දුට්ඨමක්කට, අහං තව පිපාසිතස්ස කිලන්තස්ස බහුං ¶ පානීයං අදාසිං, ඉදානි ත්වං මය්හං මුඛමක්කටිකං කරොසි, අහො පාපජනස්ස නාම කතො උපකාරො නිරත්ථකො’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අදම්හ ¶ තෙ වාරි පහූතරූපං, ඝම්මාභිතත්තස්ස පිපාසිතස්ස;
සො දානි පිත්වාන කිරිඞ්කරොසි, අසඞ්ගමො පාපජනෙන සෙය්යො’’ති.
තත්ථ සො දානි පිත්වාන කිරිඞ්කරොසීති සො ඉදානි ත්වං මයා දින්නපානීයං පිවිත්වා මුඛමක්කටිකං කරොන්තො ‘‘කිරි කිරී’’ති සද්දං කරොසි. අසඞ්ගමො පාපජනෙන සෙය්යොති පාපජනෙන සද්ධිං සඞ්ගමො න සෙය්යො, අසඞ්ගමොව සෙය්යොති.
තං ¶ සුත්වා සො මිත්තදුබ්භී මක්කටො ‘‘ත්වං ‘එත්තකෙනවෙතං නිට්ඨිත’න්ති සඤ්ඤං කරොසි, ඉදානි තෙ සීසෙ වච්චං පාතෙත්වා ගමිස්සාමී’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘කො තෙ සුතො වා දිට්ඨො වා, සීලවා නාම මක්කටො;
ඉදානි ඛො තං ඔහච්ඡං, එසා අස්මාක ධම්මතා’’ති.
තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – භො බ්රාහ්මණ, ‘‘මක්කටො කතගුණජානනකො ආචාරසම්පන්නො සීලවා නාම අත්ථී’’ති කහං තයා සුතො වා දිට්ඨො වා, ඉදානි ඛො අහං තං ඔහච්ඡං වච්චං තෙ සීසෙ කත්වා පක්කමිස්සාමි, අස්මාකඤ්හි මක්කටානං නාම එසා ධම්මතා අයං ජාතිසභාවො, යදිදං උපකාරකස්ස සීසෙ වච්චං කාතබ්බන්ති.
තං සුත්වා බොධිසත්තො උට්ඨාය ගන්තුං ආරභි. මක්කටො තඞ්ඛණඤ්ඤෙව උප්පතිත්වා සාඛායං නිසීදිත්වා ඔලම්බකං ඔතරන්තො විය තස්ස සීසෙ වච්චං පාතෙත්වා විරවන්තො වනසණ්ඩං පාවිසි. බොධිසත්තො න්හත්වා අගමාසි.
සත්ථා ¶ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව දෙවදත්තො, පුබ්බෙපි මයා කතගුණං න ජානාසියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මක්කටො දෙවදත්තො අහොසි, බ්රාහ්මණො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
දුබ්භියමක්කටජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[175] 5. ආදිච්චුපට්ඨානජාතකවණ්ණනා
සබ්බෙසු ¶ කිර භූතෙසූති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කුහකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා කථිතසදිසමෙව.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා මහාපරිවාරො ගණසත්ථා හුත්වා හිමවන්තෙ වාසං කප්පෙසි. සො තත්ථ චිරං වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය පබ්බතා ඔරුය්හ පච්චන්තෙ එකං ගාමං නිස්සාය ¶ පණ්ණසාලායං වාසං උපගඤ්ඡි. අථෙකො ලොලමක්කටො ඉසිගණෙ භික්ඛාචාරං ගතෙ අස්සමපදං ආගන්ත්වා පණ්ණසාලා උත්තිණ්ණා කරොති, පානීයඝටෙසු උදකං ඡඩ්ඩෙති, කුණ්ඩිකං භින්දති, අග්ගිසාලායං වච්චං කරොති. තාපසා වස්සං වසිත්වා ‘‘ඉදානි හිමවන්තො පුප්ඵඵලසමිද්ධො රමණීයො, තත්ථෙව ගමිස්සාමා’’ති පච්චන්තගාමවාසිකෙ ආපුච්ඡිංසු. මනුස්සා ‘‘ස්වෙ, භන්තෙ, මයං භික්ඛං ගහෙත්වා අස්සමපදං ආගමිස්සාම, තං පරිභුඤ්ජිත්වාව ගමිස්සථා’’ති වත්වා දුතියදිවසෙ පහූතං ඛාදනීයභොජනීයං ගහෙත්වා තත්ථ අගමංසු. තං දිස්වා සො මක්කටො චින්තෙසි – ‘‘කොහඤ්ඤං කත්වා මනුස්සෙ ආරාධෙත්වා මය්හම්පි ඛාදනීයභොජනීයං ආහරාපෙස්සාමී’’ති. සො තාපසචරණං චරන්තො විය සීලවා විය ච හුත්වා තාපසානං ¶ අවිදූරෙ සූරියං නමස්සමානො අට්ඨාසි. මනුස්සා තං දිස්වා ‘‘සීලවන්තානං සන්තිකෙ වසන්තා සීලවන්තා හොන්තී’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සබ්බෙසු කිර භූතෙසු, සන්ති සීලසමාහිතා;
පස්ස සාඛමිගං ජම්මං, ආදිච්චමුපතිට්ඨතී’’ති.
තත්ථ සන්ති සීලසමාහිතාති සීලෙන සමන්නාගතා සංවිජ්ජන්ති, සීලවන්තා ච සමාහිතා ච එකග්ගචිත්තා සංවිජ්ජන්තීතිපි අත්ථො. ජම්මන්ති ලාමකං. ආදිච්චමුපතිට්ඨතීති සූරියං නමස්සමානො තිට්ඨති.
එවං තෙ මනුස්සෙ තස්ස ගුණං කථෙන්තෙ දිස්වා බොධිසත්තො ‘‘තුම්හෙ ඉමස්ස ලොලමක්කටස්ස සීලාචාරං අජානිත්වා අවත්ථුස්මිංයෙව පසන්නා’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘නාස්ස ¶ සීලං විජානාථ, අනඤ්ඤාය පසංසථ;
අග්ගිහුත්තඤ්ච උහන්නං, ද්වෙ ච භින්නා කමණ්ඩලූ’’ති.
තත්ථ අනඤ්ඤායාති අජානිත්වා. උහන්නන්ති ඉමිනා පාපමක්කටෙන ඌහදං. කමණ්ඩලූති කුණ්ඩිකා. ‘‘ද්වෙ ච කුණ්ඩිකා තෙන භින්නා’’ති එවමස්ස අගුණං කථෙසි.
මනුස්සා මක්කටස්ස කුහකභාවං ඤත්වා ලෙඩ්ඩුඤ්ච යට්ඨිඤ්ච ගහෙත්වා පොථෙත්වා පලාපෙත්වා ඉසිගණස්ස භික්ඛං අදංසු. ඉසයොපි හිමවන්තමෙව ගන්ත්වා අපරිහීනජ්ඣානා බ්රහ්මලොකපරායණා අහෙසුං.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මක්කටො අයං කුහකො භික්ඛු අහොසි, ඉසිගණො බුද්ධපරිසා, ගණසත්ථා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ආදිච්චුපට්ඨානජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[176] 6. කළායමුට්ඨිජාතකවණ්ණනා
බාලො ¶ වතායං දුමසාඛගොචරොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරාජානං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි සමයෙ වස්සකාලෙ කොසලරඤ්ඤො පච්චන්තො කුපි. තත්ථ ඨිතා යොධා ද්වෙ තීණි යුද්ධානි කත්වා පච්චත්ථිකෙ අභිභවිතුං අසක්කොන්තා රඤ්ඤො සාසනං පෙසෙසුං. රාජා අකාලෙ වස්සානෙයෙව නික්ඛමිත්වා ජෙතවනසමීපෙ ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං අකාලෙ නික්ඛන්තො, කන්දරපදරාදයො උදකපූරා, දුග්ගමො මග්ගො, සත්ථාරං උපසඞ්කමිස්සාමි, සො මං ‘කහං ගච්ඡසි, මහාරාජා’ති පුච්ඡිස්සති, අථාහං එතමත්ථං ආරොචෙස්සාමි, න ඛො පන මං සත්ථා සම්පරායිකෙනෙවත්ථෙන අනුග්ගණ්හාති, දිට්ඨධම්මිකෙනාපි අනුග්ගණ්හාතියෙව, තස්මිං සචෙ මෙ ගමනෙන අවුඩ්ඪි භවිස්සති, ‘අකාලො, මහාරාජා’ති වක්ඛති. සචෙ පන වුඩ්ඩි භවිස්සති, තුණ්හී භවිස්සතී’’ති. සො ජෙතවනං පවිසිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. සත්ථා ‘‘හන්ද කුතො නු ත්වං, මහාරාජ, ආගච්ඡසි දිවා දිවස්සා’’ති පුච්ඡි. ‘‘භන්තෙ, අහං පච්චන්තං වූපසමෙතුං නික්ඛන්තො ‘තුම්හෙ වන්දිත්වා ගමිස්සාමී’ති ආගතොම්හී’’ති ¶ . සත්ථා ‘‘පුබ්බෙපි, මහාරාජ, රාජානො සෙනාය අබ්භුග්ගච්ඡමානාය පණ්ඩිතානං කථං සුත්වා අකාලෙ අබ්භුග්ගමනං නාම න ගමිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අත්ථධම්මානුසාසකො සබ්බත්ථකඅමච්චො අහොසි. අථ රඤ්ඤො පච්චන්තෙ කුපිතෙ පච්චන්තයොධා පණ්ණං පෙසෙසුං. රාජා වස්සකාලෙ නික්ඛමිත්වා උය්යානෙ ඛන්ධාවාරං බන්ධි, බොධිසත්තො රඤ්ඤො සන්තිකෙ අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ අස්සානං කළායෙ සෙදෙත්වා ආහරිත්වා දොණියං පක්ඛිපිංසු. උය්යානෙ මක්කටෙසු එකො මක්කටො රුක්ඛා ඔතරිත්වා තතො කළායෙ ගහෙත්වා මුඛං පූරෙත්වා හත්ථෙහිපි ගහෙත්වා උප්පතිත්වා රුක්ඛෙ නිසීදිත්වා ඛාදිතුං ආරභි, අථස්ස ඛාදමානස්ස හත්ථකො එකො කළායො භූමියං පති. සො මුඛෙන ච හත්ථෙහි ච ගහිතෙ සබ්බෙ ¶ කළායෙ ඡඩ්ඩෙත්වා රුක්ඛා ඔරුය්හ තමෙව කළායං ඔලොකෙන්තො තං කළායං අදිස්වාව පුන රුක්ඛං අභිරුහිත්වා අඩ්ඩෙ සහස්සපරාජිතො විය සොචමානො දුම්මුඛො රුක්ඛසාඛායං නිසීදි. රාජා මක්කටස්ස කිරියං දිස්වා බොධිසත්තං ආමන්තෙත්වා ¶ ‘‘පස්සථ, කිං නාමෙතං මක්කටෙන කත’’න්ති පුච්ඡි. බොධිසත්තො ‘‘මහාරාජ, බහුං අනවලොකෙත්වා අප්පං ඔලොකෙත්වා දුබ්බුද්ධිනො බාලා එවරූපං කරොන්තියෙවා’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘බාලො වතායං දුමසාඛගොචරො, පඤ්ඤා ජනින්ද නයිමස්ස විජ්ජති;
කළායමුට්ඨිං අවකිරිය කෙවලං, එකං කළායං පතිතං ගවෙසතී’’ති.
තත්ථ දුමසාඛගොචරොති මක්කටො. සො හි දුමසාඛාසු ගොචරං ගණ්හාති, සාව අස්ස ගොචරො සඤ්චරණභූමිභූතා, තස්මා ‘‘දුමසාඛගොචරො’’ති වුච්චති. ජනින්දාති රාජානං ආලපති. රාජා හි පරමිස්සරභාවෙන ජනස්ස ඉන්දොති ජනින්දො. කළායමුට්ඨින්ති චණකමුට්ඨිං. ‘‘කාළරාජමාසමුට්ඨි’’න්තිපි වදන්තියෙව. අවකිරියාති අවකිරිත්වා. කෙවලන්ති සබ්බං. ගවෙසතීති භූමියං පතිතං එකමෙව පරියෙසති.
එවං ¶ වත්වා පුන බොධිසත්තො තං උපසඞ්කමිත්වා රාජානං ආමන්තෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘එවමෙව මයං රාජ, යෙ චඤ්ඤෙ අතිලොභිනො;
අප්පෙන බහුං ජිය්යාම, කළායෙනෙව වානරො’’ති.
තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – මහාරාජ, එවමෙව මයඤ්ච යෙ චඤ්ඤෙ ලොභාභිභූතා ජනා සබ්බෙපි අප්පෙන බහුං ජිය්යාම. මයඤ්හි එතරහි අකාලෙ වස්සානසමයෙ මග්ගං ගච්ඡන්තා අප්පකස්ස අත්ථස්ස කාරණා බහුකා අත්ථා පරිහායාම. කළායෙනෙව වානරොති යථා අයං වානරො එකං කළායං පරියෙසමානො තෙනෙකෙන කළායෙන සබ්බකළායෙහි පරිහීනො, එවං මයම්පි ¶ අකාලෙන කන්දරපදරාදීසු පූරෙසු ගච්ඡමානා අප්පමත්තකං අත්ථං පරියෙසමානා බහූහි හත්ථිවාහනඅස්සවාහනාදීහි චෙව බලකායෙන ච පරිහායිස්සාම. තස්මා අකාලෙ ගන්තුං න වට්ටතීති රඤ්ඤො ඔවාදං අදාසි.
රාජා තස්ස කථං සුත්වා තතො නිවත්තිත්වා බාරාණසිමෙව පාවිසි. චොරාපි ‘‘රාජා කිර චොරමද්දනං කරිස්සාමීති නගරා නික්ඛන්තො’’ති සුත්වා පච්චන්තතො පලායිංසු. පච්චුප්පන්නෙපි චොරා ‘‘කොසලරාජා කිර නික්ඛන්තො’’ති සුත්වා පලායිංසු. රාජා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා උට්ඨායාසනා වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා සාවත්ථිමෙව පාවිසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, පණ්ඩිතාමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කළායමුට්ඨිජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[177] 7. තින්දුකජාතකවණ්ණනා
ධනුහත්ථකලාපෙහීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්ඤාපාරමිං ආරබ්භ කථෙසි. සත්ථා හි මහාබොධිජාතකෙ (ජා. 2.18.124 ආදයො) විය උමඞ්ගජාතකෙ (ජා. 2.22.590 ආදයො) විය ච අත්තනො පඤ්ඤාය වණ්ණං වණ්ණිතං සුත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව තථාගතො පඤ්ඤවා, පුබ්බෙපි පඤ්ඤවා උපායකුසලොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො වානරයොනියං නිබ්බත්තිත්වා අසීතිසහස්සවානරගණපරිවාරො හිමවන්තපදෙසෙ වාසං කප්පෙසි. තස්සාසන්නෙ එකො පච්චන්තගාමකො කදාචි වසති, කදාචි උබ්බසති. තස්ස පන ගාමස්ස මජ්ඣෙ සාඛාවිටපසම්පන්නො මධුරඵලො එකො තින්දුකරුක්ඛො අත්ථි, වානරගණො උබ්බසිතකාලෙ ආගන්ත්වා තස්ස ඵලානි ඛාදති. අථාපරස්මිං ඵලවාරෙ සො ගාමො පුන ආවාසො අහොසි දළ්හපරික්ඛිත්තො ද්වාරයුත්තො, සොපි රුක්ඛො ඵලභාරනමිතසාඛො ¶ අට්ඨාසි. වානරගණො චින්තෙසි – ‘‘මයං පුබ්බෙ අසුකගාමෙ තින්දුකඵලානි ඛාදාම, ඵලිතො නු ඛො සො එතරහි රුක්ඛො, උදාහු නො, ආවසිතො සො ගාමො, උදාහු නො’’ති. එවඤ්ච පන චින්තෙත්වා ‘‘ගච්ඡ ඉමං පවත්තිං ජානාහී’’ති එකං වානරං පෙසෙසි. සො ගන්ත්වා රුක්ඛස්ස ච ඵලිතභාවං ගාමස්ස ච ගාළ්හවාසභාවං ඤත්වා ආගන්ත්වා වානරානං ආරොචෙසි.
වානරා තස්ස ඵලිතභාවං සුත්වා ‘‘මධුරානි තින්දුකඵලානි ඛාදිස්සාමා’’ති උස්සාහජාතා වානරින්දස්ස තමත්ථං ආරොචෙසුං. වානරින්දො ‘‘ගාමො ආවාසො අනාවාසො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආවාසො, දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි න ගන්තබ්බං. මනුස්සා හි බහුමායා හොන්තී’’ති. ‘‘දෙව, මනුස්සානං පටිසල්ලානවෙලාය අඩ්ඪරත්තසමයෙ ඛාදිස්සාමා’’ති බහූ ගන්ත්වා වානරින්දං සම්පටිච්ඡාපෙත්වා හිමවන්තා ඔතරිත්වා තස්ස ගාමස්ස අවිදූරෙ මනුස්සානං පටිසල්ලානකාලං ආගමයමානා මහාපාසාණපිට්ඨෙ සයිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ මනුස්සෙසු නිද්දං ඔක්කමන්තෙසු රුක්ඛං ආරුය්හ ඵලානි ඛාදිංසු. අථෙකො පුරිසො සරීරකිච්චෙන ගෙහා නික්ඛමිත්වා ගාමමජ්ඣගතො වානරෙ ¶ දිස්වා මනුස්සානං ආචික්ඛි. බහූ මනුස්සා ධනුකලාපං සන්නය්හිත්වා නානාවුධහත්ථා ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීනි ආදාය ‘‘පභාතාය රත්තියා වානරෙ ගණ්හිස්සාමා’’ති රුක්ඛං පරිවාරෙත්වා අට්ඨංසු. අසීතිසහස්සවානරා මනුස්සෙ දිස්වා මරණභයතජ්ජිතා ‘‘නත්ථි නො අඤ්ඤං පටිස්සරණං අඤ්ඤත්ර වානරින්දෙනා’’ති තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පඨමං ගාථමාහංසු –
‘‘ධනුහත්ථකලාපෙහි, නෙත්තිංසවරධාරිභි;
සමන්තා පරිකිණ්ණම්හ, කථං මොක්ඛො භවිස්සතී’’ති.
තත්ථ ¶ ධනුහත්ථකලාපෙහීති ධනුකලාපහත්ථෙහි, ධනූනි චෙව සරකලාපෙ ච ගහෙත්වා ඨිතෙහීති අත්ථො. නෙත්තිංසවරධාරිභීති නෙත්තිංසා වුච්චන්ති ඛග්ගා, උත්තමඛග්ගධාරීහීති අත්ථො. පරිකිණ්ණම්හාති පරිවාරිතම්හ. කථන්ති කෙන නු ඛො උපායෙන අම්හාකං මොක්ඛො භවිස්සතීති.
තෙසං ¶ කථං සුත්වා වානරින්දො ‘‘මා භායිත්ථ, මනුස්සා නාම බහුකිච්චා, අජ්ජපි මජ්ඣිමයාමො වත්තති, අපි නාම තෙසං ‘අම්හෙ මාරෙස්සාමා’ති පරිවාරිතානං ඉමස්ස කිච්චස්ස අන්තරායකරං අඤ්ඤං කිච්චං උප්පජ්ජෙය්යා’’ති වානරෙ සමස්සාසෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අප්පෙව බහුකිච්චානං, අත්ථො ජායෙථ කොචි නං;
අත්ථි රුක්ඛස්ස අච්ඡින්නං, ඛජ්ජථඤ්ඤෙව තින්දුක’’න්ති.
තත්ථ නන්ති නිපාතමත්තං, අප්පෙව බහුකිච්චානං මනුස්සානං අඤ්ඤො කොචි අත්ථො උප්පජ්ජෙය්යාති අයමෙවෙත්ථ අත්ථො. අත්ථි රුක්ඛස්ස අච්ඡින්නන්ති ඉමස්ස රුක්ඛස්ස ඵලානං ආකඩ්ඪනපරිකඩ්ඪනවසෙන අච්ඡින්නං බහු ඨානං අත්ථි. ඛජ්ජථඤ්ඤෙව තින්දුකන්ති තින්දුකඵලං ඛජ්ජථඤ්ඤෙව. තුම්හෙ හි යාවතකෙන වො අත්ථො අත්ථි, තත්තකං ඛාදථ, අම්හාකං පහරණකාලං ජානිස්සාමාති.
එවං මහාසත්තො කපිගණං සමස්සාසෙසි. එත්තකඤ්හි අස්සාසං අලභමානා සබ්බෙපි තෙ ඵලිතෙන හදයෙන ජීවිතක්ඛයං පාපුණෙය්යුං. මහාසත්තො පන එවං වානරගණං අස්සාසෙත්වා ‘‘සබ්බෙ වානරෙ සමානෙථා’’ති ආහ. සමානෙන්තා තස්ස භාගිනෙය්යං සෙනකං නාම වානරං අදිස්වා ‘‘සෙනකො නාගතො’’ති ආරොචෙසුං. ‘‘සචෙ සෙනකො නාගතො, තුම්හෙ මා භායිත්ථ, ඉදානි වො සො ¶ සොත්ථිං කරිස්සතී’’ති. සෙනකොපි ඛො වානරගණස්ස ගමනකාලෙ නිද්දායිත්වා පච්ඡා පබුද්ධො කඤ්චි අදිස්වා පදානුපදිකො හුත්වා ආගච්ඡන්තො මනුස්සෙ දිස්වා ‘‘වානරගණස්ස භයං උප්පන්න’’න්ති ඤත්වා එකස්මිං පරියන්තෙ ගෙහෙ අග්ගිං ජාලෙත්වා සුත්තං කන්තන්තියා මහල්ලකිත්ථියා සන්තිකං ගන්ත්වා ඛෙත්තං ගච්ඡන්තො ගාමදාරකො විය එකං උම්මුකං ගහෙත්වා ¶ උපරිවාතෙ ඨත්වා ගාමං පදීපෙසි. මනුස්සා මක්කටෙ ඡඩ්ඩෙත්වා අග්ගිං නිබ්බාපෙතුං අගමංසු. වානරා පලායන්තා සෙනකස්සත්ථාය එකෙකං ඵලං ගහෙත්වා පලායිංසු.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා භාගිනෙය්යො සෙනකො මහානාමො සක්කො අහොසි, වානරගණො බුද්ධපරිසා, වානරින්දො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
තින්දුකජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[178] 8. කච්ඡපජාතකවණ්ණනා
ජනිත්තං මෙ භවිත්තං මෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං අහිවාතකරොගමුත්තං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිර එකස්මිං කුලෙ අහිවාතකරොගො උප්පජ්ජි. මාතාපිතරො පුත්තං ආහංසු – ‘‘තාත, මා ඉමස්මිං ගෙහෙ වස, භිත්තිං භින්දිත්වා පලායිත්වා යත්ථ කත්ථචි ගන්ත්වා ජීවිතං රක්ඛ, පච්ඡා ආගන්ත්වා ඉමස්මිං නාම ඨානෙ මහානිධානං අත්ථි, තං උද්ධරිත්වා කුටුම්බං සණ්ඨපෙත්වා සුඛෙන ජීවෙය්යාසී’’ති. පුත්තො තෙසං වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා භිත්තිං භින්දිත්වා පලායිත්වා අත්තනො රොගෙ වූපසන්තෙ ආගන්ත්වා මහානිධානං උද්ධරිත්වා කුටුම්බං සණ්ඨපෙත්වා ඝරාවාසං වසි. සො එකදිවසං සප්පිතෙලාදීනි චෙව වත්ථච්ඡාදනාදීනි ච ගාහාපෙත්වා ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිසීදි. සත්ථා තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘තුම්හාකං ගෙහෙ අහිවාතකරොගො උප්පන්නොති අස්සුම්හ, කින්ති කත්වා මුත්තොසී’’ති පුච්ඡි, සො තං පවත්තිං ආචික්ඛි. සත්ථා ‘‘පුබ්බෙපි ඛො, උපාසක, භයෙ උප්පන්නෙ අත්තනො වසනට්ඨානෙ ආලයං කත්වා අඤ්ඤත්ථ අගතා ජීවිතක්ඛයං පාපුණිංසු, අනාලයං පන කත්වා අඤ්ඤත්ථ ගතා ජීවිතං ලභිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිගාමකෙ කුම්භකාරකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා කුම්භකාරකම්මං කත්වා පුත්තදාරං පොසෙසි. තදා පන බාරාණසියං මහානදියා සද්ධිං එකාබද්ධො මහාජාතස්සරො අහොසි. සො බහුඋදකකාලෙ නදියා සද්ධිං එකොදකො හොති, උදකෙ මන්දීභූතෙ ¶ විසුං හොති. මච්ඡකච්ඡපා ¶ පන ‘‘ඉමස්මිං සංවච්ඡරෙ සුවුට්ඨිකා භවිස්සති, ඉමස්මිං සංවච්ඡරෙ දුබ්බුට්ඨිකා’’ති ජානන්ති. අථ තස්මිං සරෙ නිබ්බත්තමච්ඡකච්ඡපා ‘‘ඉමස්මිං සංවච්ඡරෙ දුබ්බුට්ඨිකා භවිස්සතී’’ති ඤත්වා උදකස්ස එකාබද්ධකාලෙයෙව තම්හා සරා නික්ඛමිත්වා ¶ නදිං අගමිංසු. එකො පන කච්ඡපො ‘‘ඉදං මෙ ජාතට්ඨානං වඩ්ඪිතට්ඨානං, මාතාපිතූහි වසිතට්ඨානං, න සක්කොමි ඉමං ජහිතු’’න්ති නදිං න අගමාසි. අථ නිදාඝසමයෙ තත්ථ උදකං ඡිජ්ජි, සො කච්ඡපො බොධිසත්තස්ස මත්තිකගහණට්ඨානෙ භූමිං ඛණිත්වා පාවිසි. බොධිසත්තො ‘‘මත්තිකං ගහෙස්සාමී’’ති තත්ථ ගන්ත්වා මහාකුද්දාලෙන භූමිං ඛණන්තො කච්ඡපස්ස පිට්ඨිං භින්දිත්වා මත්තිකපිණ්ඩං විය කුද්දාලෙනෙව නං උද්ධරිත්වා ථලෙ පාතෙසි. සො වෙදනාප්පත්තො හුත්වා ‘‘වසනට්ඨානෙ ආලයං ජහිතුං අසක්කොන්තො එවං විනාසං පාපුණි’’න්ති වත්වා පරිදෙවමානො ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘ජනිත්තං මෙ භවිත්තං මෙ, ඉති පඞ්කෙ අවස්සයිං;
තං මං පඞ්කො අජ්ඣභවි, යථා දුබ්බලකං තථා;
තං තං වදාමි භග්ගව, සුණොහි වචනං මම.
‘‘ගාමෙ වා යදි වාරඤ්ඤෙ, සුඛං යත්රාධිගච්ඡති;
තං ජනිත්තං භවිත්තඤ්ච, පුරිසස්ස පජානතො;
යම්හි ජීවෙ තම්හි ගච්ඡෙ, න නිකෙතහතො සියා’’ති.
තත්ථ ජනිත්තං මෙ භවිත්තං මෙති ඉදං මම ජාතට්ඨානං, ඉදං මම වඩ්ඪිතට්ඨානං. ඉති පඞ්කෙ අවස්සයින්ති ඉමිනා කාරණෙනාහං ඉමස්මිං කද්දමෙ අවස්සයිං නිපජ්ජිං, වාසං කප්පෙසින්ති අත්ථො. අජ්ඣභවීති අධිඅභවි විනාසං පාපෙසි. භග්ගවාති කුම්භකාරං ආලපති. කුම්භකාරානඤ්හි නාමගොත්තපඤ්ඤත්ති එසා, යදිදං භග්ගවාති. සුඛන්ති කායිකචෙතසිකස්සාදං. තං ¶ ජනිත්තං භවිත්තඤ්චාති තං ජාතට්ඨානඤ්ච වඩ්ඪිතට්ඨානඤ්ච. ‘‘ජානිත්තං භාවිත්ත’’න්ති දීඝවසෙනපි පාඨො, සොයෙවත්ථො. පජානතොති අත්ථානත්ථං කාරණාකාරණං ජානන්තස්ස. න නිකෙතහතො සියාති නිකෙතෙ ආලයං කත්වා අඤ්ඤත්ථ අගන්ත්වා නිකෙතෙන හතො, එවරූපං මරණදුක්ඛං පාපිතො න භවෙය්යාති.
එවං සො බොධිසත්තෙන සද්ධිං කථෙන්තො කාලමකාසි. බොධිසත්තො තං ගහෙත්වා සකලගාමවාසිනො සන්නිපාතාපෙත්වා තෙ මනුස්සෙ ඔවදන්තො එවමාහ – ‘‘පස්සථ ඉමං කච්ඡපං, අයං ¶ අඤ්ඤෙසං මච්ඡකච්ඡපානං මහානදිං ගමනකාලෙ අත්තනො වසනට්ඨානෙ ආලයං ඡින්දිතුං අසක්කොන්තො ¶ තෙහි සද්ධිං අගන්ත්වා මම මත්තිකගහණට්ඨානං පවිසිත්වා නිපජ්ජි. අථස්සාහං මත්තිකං ගණ්හන්තො මහාකුද්දාලෙන පිට්ඨිං භින්දිත්වා මත්තිකපිණ්ඩං විය නං ථලෙ පාතෙසිං, අයං අත්තනා කතකම්මං සරිත්වා ද්වීහි ගාථාහි පරිදෙවිත්වා කාලමකාසි. එවමෙස අත්තනො වසනට්ඨානෙ ආලයං කත්වා මරණං පත්තො, තුම්හෙපි මා ඉමිනා කච්ඡපෙන සදිසා අහුවත්ථ, ඉතො පට්ඨාය ‘මය්හං රූපං මය්හං සද්දො මය්හං ගන්ධො මය්හං රසො මය්හං ඵොට්ඨබ්බො මය්හං පුත්තො මය්හං ධීතා මය්හං දාසදාසිපරිච්ඡෙදො මය්හං හිරඤ්ඤසුවණ්ණ’න්ති තණ්හාවසෙන උපභොගවසෙන මා ගණ්හිත්ථ, එකකොවෙස සත්තො තීසු භවෙසු පරිවත්තතී’’ති. එවං බුද්ධලීලාය මහාජනස්ස ඔවාදමදාසි, සො ඔවාදො සකලජම්බුදීපං පත්ථරිත්වා සට්ඨිමත්තානි වස්සසහස්සානි අට්ඨාසි. මහාජනො බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා ආයුපරියොසානෙ සග්ගපුරං පූරෙසි, බොධිසත්තොපි තථෙව පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපුරං පූරෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ සො කුලපුත්තො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. ‘‘තදා කච්ඡපො ආනන්දො අහොසි, කුම්භකාරො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කච්ඡපජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[179] 9. සතධම්මජාතකවණ්ණනා
තඤ්ච ¶ අප්පන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකවීසතිවිධං අනෙසනං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි කාලෙ බහූ භික්ඛූ වෙජ්ජකම්මෙන දූතකම්මෙන පහිණකම්මෙන ජඞ්ඝපෙසනිකෙන පිණ්ඩපටිපිණ්ඩෙනාති එවරූපාය එකවීසතිවිධාය අනෙසනාය ජීවිකං කප්පෙසුං. සා සාකෙතජාතකෙ (ජා. 1.2.173-174) ආවිභවිස්සති. සත්ථා තෙසං තථා ජීවිකකප්පනභාවං ඤත්වා ‘‘එතරහි ඛො බහූ භික්ඛූ අනෙසනාය ජීවිකං කප්පෙන්ති, තෙ පන එවං ජීවිකං කප්පෙත්වා යක්ඛත්තභාවා පෙතත්තභාවා න මුච්චිස්සන්ති, ධුරගොණා හුත්වාව නිබ්බත්තිස්සන්ති, නිරයෙ පටිසන්ධිං ගණ්හිස්සන්ති, එතෙසං හිතත්ථාය සුඛත්ථාය ¶ අත්තජ්ඣාසයං සකපටිභානං එකං ධම්මදෙසනං කථෙතුං වට්ටතී’’ති භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, එකවීසතිවිධාය අනෙසනාය පච්චයා උප්පාදෙතබ්බා. අනෙසනාය හි උප්පන්නො පිණ්ඩපාතො ආදිත්තලොහගුළසදිසො හලාහලවිසූපමො. අනෙසනා හි නාමෙසා බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකෙහි ගරහිතබ්බා පටිකුට්ඨා. අනෙසනාය ¶ උප්පන්නං පිණ්ඩපාතං භුඤ්ජන්තස්ස හි හාසො වා සොමනස්සං වා නත්ථි. එවං උප්පන්නො හි පිණ්ඩපාතො මම සාසනෙ චණ්ඩාලස්ස උච්ඡිට්ඨභොජනසදිසො, තස්ස පරිභොගො සතධම්මමාණවස්ස චණ්ඩාලුච්ඡිට්ඨභත්තපරිභොගො විය හොතී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො චණ්ඩාලයොනියං නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කෙනචිදෙව කරණීයෙන පාථෙය්යතණ්ඩුලෙ ච භත්තපුටඤ්ච ගහෙත්වා මග්ගං පටිපජ්ජි. තස්මිඤ්හි කාලෙ බාරාණසියං එකො මාණවො අත්ථි සතධම්මො නාම උදිච්චබ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තො. සොපි කෙනචිදෙව කරණීයෙන තණ්ඩුලෙ ච භත්තපුටඤ්ච අගහෙත්වාව මග්ගං පටිපජ්ජි, තෙ උභොපි මහාමග්ගෙ සමාගච්ඡිංසු. මාණවො බොධිසත්තං ‘‘කිංජාතිකොසී’’ති පුච්ඡි. සො ‘‘අහං චණ්ඩාලො’’ති වත්වා ‘‘ත්වං කිංජාතිකොසී’’ති මාණවං පුච්ඡි ¶ . ‘‘උදිච්චබ්රාහ්මණො අහ’’න්ති. ‘‘සාධු ගච්ඡාමා’’ති තෙ උභොපි මග්ගං අගමංසු. බොධිසත්තො පාතරාසවෙලාය උදකඵාසුකට්ඨානෙ නිසීදිත්වා හත්ථෙ ධොවිත්වා භත්තපුටං මොචෙත්වා ‘‘මාණව, භත්තං භුඤ්ජාහී’’ති ආහ. ‘‘නත්ථි, අරෙ චණ්ඩාල, මම භත්තෙන අත්ථො’’ති. බොධිසත්තො ‘‘සාධූ’’ති පුටකභත්තං උච්ඡිට්ඨං අකත්වාව අත්තනො යාපනමත්තං අඤ්ඤස්මිං පණ්ණෙ පක්ඛිපිත්වා පුටකභත්තං බන්ධිත්වා එකමන්තෙ ඨපෙත්වා භුඤ්ජිත්වා පානීයං පිවිත්වා ධොතහත්ථපාදො තණ්ඩුලෙ ච සෙසභත්තඤ්ච ආදාය ‘‘ගච්ඡාම, මාණවා’’ති මග්ගං පටිපජ්ජි.
තෙ සකලදිවසං ගන්ත්වා සායං උභොපි එකස්මිං උදකඵාසුකට්ඨානෙ න්හත්වා පච්චුත්තරිංසු. බොධිසත්තො ඵාසුකට්ඨානෙ නිසීදිත්වා භත්තපුටං මොචෙත්වා මාණවං අනාපුච්ඡිත්වා භුඤ්ජිතුං ආරභි. මාණවො සකලදිවසං මග්ගගමනෙන කිලන්තො ඡාතජ්ඣත්තො ‘‘සචෙ මෙ භත්තං දස්සති, භුඤ්ජිස්සාමී’’ති ඔලොකෙන්තො අට්ඨාසි. ඉතරො කිඤ්චි අවත්වා භුඤ්ජතෙව. මාණවො චින්තෙසි – ‘‘අයං චණ්ඩාලො මය්හං අවත්වාව සබ්බං භුඤ්ජති ¶ නිප්පීළෙත්වාපි තං ගහෙත්වා උපරි උච්ඡිට්ඨභත්තං ඡඩ්ඩෙත්වා සෙසං භුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති. සො තථා කත්වා උච්ඡිට්ඨභත්තං භුඤ්ජි. අථස්ස භුත්තමත්තස්සෙව ‘‘මයා අත්තනො ජාතිගොත්තකුලපදෙසානං අනනුච්ඡවිකං කතං, චණ්ඩාලස්ස නාම මෙ උච්ඡිට්ඨභත්තං භුත්ත’’න්ති බලවවිප්පටිසාරො උප්පජ්ජි, තාවදෙවස්ස සලොහිතං භත්තං මුඛතො උග්ගච්ඡි. සො ‘‘අප්පමත්තකස්ස වත මෙ කාරණා අනනුච්ඡවිකං කම්මං කත’’න්ති උප්පන්නබලවසොකතාය පරිදෙවමානො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘තඤ්ච ¶ අප්පඤ්ච උච්ඡිට්ඨං, තඤ්ච කිච්ඡෙන නො අදා;
සොහං බ්රාහ්මණජාතිකො, යං භුත්තං තම්පි උග්ගත’’න්ති.
තත්රායං ¶ සඞ්ඛෙපත්ථො – යං මයා භුත්තං, තං අප්පඤ්ච උච්ඡිට්ඨඤ්ච, තඤ්ච සො චණ්ඩාලො න අත්තනො රුචියා මං අදාසි, අථ ඛො නිප්පීළියමානො කිච්ඡෙන කසිරෙන අදාසි, සොහං පරිසුද්ධබ්රාහ්මණජාතිකො, තෙනෙව මෙ යං භුත්තං, තම්පි සද්ධිං ලොහිතෙන උග්ගතන්ති.
එවං මාණවො පරිදෙවිත්වා ‘‘කිං දානි මෙ එවරූපං අනනුච්ඡවිකං කම්මං කත්වා ජීවිතෙනා’’ති අරඤ්ඤං පවිසිත්වා කස්සචි අත්තානං අදස්සෙත්වාව අනාථමරණං පත්තො.
සත්ථා ඉමං අතීතං දස්සෙත්වා ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, සතධම්මමාණවස්ස තං චණ්ඩාලුච්ඡිට්ඨකං භුඤ්ජිත්වා අත්තනො අයුත්තභොජනස්ස භුත්තත්තා නෙව හාසො, න සොමනස්සං උප්පජ්ජි, එවමෙව යො ඉමස්මිං සාසනෙ පබ්බජිතො අනෙසනාය ජීවිකං කප්පෙන්තො තථාලද්ධපච්චයං පරිභුඤ්ජති, තස්ස බුද්ධපටිකුට්ඨගරහිතජීවිතභාවතො නෙව හාසො, න සොමනස්සං උප්පජ්ජතී’’ති වත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘එවං ධම්මං නිරංකත්වා, යො අධම්මෙන ජීවති;
සතධම්මොව ලාභෙන, ලද්ධෙනපි න නන්දතී’’ති.
තත්ථ ධම්මන්ති ආජීවපාරිසුද්ධිසීලධම්මං. නිරංකත්වාති නීහරිත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා. අධම්මෙනාති එකවීසතියා අනෙසනසඞ්ඛාතෙන මිච්ඡාජීවෙන. සතධම්මොති තස්ස නාමං, ‘‘සන්තධම්මො’’තිපි පාඨො. න නන්දතීති යථා සතධම්මො මාණවො ‘‘චණ්ඩාලුච්ඡිට්ඨකං මෙ ලද්ධ’’න්ති තෙන ලාභෙන න ¶ නන්දති, එවං ඉමස්මිම්පි සාසනෙ පබ්බජිතො කුලපුත්තො අනෙසනාය ලද්ධලාභං පරිභුඤ්ජන්තො න නන්දති න තුස්සති, ‘‘බුද්ධගරහිතජීවිකාය ජීවාමී’’ති දොමනස්සප්පත්තො හොති. තස්මා අනෙසනාය ජීවිකං කප්පෙන්තස්ස සතධම්මමාණවස්සෙව අරඤ්ඤං පවිසිත්වා අනාථමරණං මරිතුං වරන්ති.
එවං ¶ සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං දෙසෙත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ බහූ භික්ඛූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. ‘‘තදා මාණවො ආනන්දො අහොසි, අහමෙව චණ්ඩාලපුත්තො අහොසි’’න්ති.
සතධම්මජාතකවණ්ණනා නවමා.
[180] 10. දුද්දදජාතකවණ්ණනා
දුද්දදං ¶ දදමානානන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ගණදානං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිර ද්වෙ සහායකා කුටුම්බියපුත්තා ඡන්දකං සංහරිත්වා සබ්බපරික්ඛාරදානං සජ්ජෙත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සබ්බපරික්ඛාරෙ අදංසු. තෙසු ගණජෙට්ඨකො සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං දානෙ බහුදායකාපි අත්ථි අප්පදායකාපි, තෙසං සබ්බෙසම්පි ‘ඉදං දානං මහප්ඵලං හොතූ’’’ති දානං නිය්යාදෙසි. සත්ථා ‘‘තුම්හෙහි ඛො උපාසකා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානං දත්වා එවං නිය්යාදෙන්තෙහි මහාකම්මං කතං, පොරාණකපණ්ඩිතාපි දානං දත්වා එවමෙව නිය්යාදිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ඝරාවාසං පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ගණසත්ථා හුත්වා හිමවන්තපදෙසෙ චිරං වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය ජනපදචාරිකං චරමානො බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ ද්වාරගාමෙ සපරිවාරො භික්ඛාය චරි. මනුස්සා භික්ඛං අදංසු. පුනදිවසෙ බාරාණසියං චරි, මනුස්සා සම්පියායමානා භික්ඛං දත්වා ගණබන්ධනෙන ඡන්දකං ¶ සංහරිත්වා දානං සජ්ජෙත්වා ඉසිගණස්ස මහාදානං පවත්තයිංසු. දානපරියොසානෙ ගණජෙට්ඨකො එවමෙව වත්වා ඉමිනාව නියාමෙන දානං නිය්යාදෙසි. බොධිසත්තො ‘‘ආවුසො, චිත්තප්පසාදෙ සති අප්පකං නාම දානං නත්ථී’’ති වත්වා අනුමොදනං කරොන්තො ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘දුද්දදං ¶ දදමානානං, දුක්කරං කම්ම කුබ්බතං;
අසන්තො නානුකුබ්බන්ති, සතං ධම්මො දුරන්නයො.
‘‘තස්මා සතඤ්ච අසතං, නානා හොති ඉතො ගති;
අසන්තො නිරයං යන්ති, සන්තො සග්ගපරායණා’’ති.
තත්ථ දුද්දදන්ති දානං නාම ලොභදොසවසිකෙහි අපණ්ඩිතෙහි දාතුං න සක්කා, තස්මා ‘‘දුද්දද’’න්ති වුච්චති. තං දදමානානං. දුක්කරං කම්ම කුබ්බතන්ති තදෙව දානකම්මං සබ්බෙහි කාතුං න සක්කාති දුක්කරං. තං කුරුමානානං. අසන්තොති අපණ්ඩිතා බාලා. නානුකුබ්බන්තීති තං ¶ කම්මං නානුකරොන්ති. සතං ධම්මොති පණ්ඩිතානං සභාවො. දානං සන්ධායෙතං වුත්තං. දුරන්නයොති ඵලසම්බන්ධවසෙන දුජ්ජානො, එවරූපස්ස දානස්ස එවරූපො ඵලවිපාකො හොතීති දුරනුබොධො. අපිච දුරන්නයොති දුරධිගමො, අපණ්ඩිතෙහි දානං දත්වා දානඵලං නාම ලද්ධුං න සක්කාතිපි අත්ථො. නානා හොති ඉතො ගතීති ඉතො චවිත්වා පරලොකං ගච්ඡන්තානං පටිසන්ධිග්ගහණං නානා හොති. අසන්තො නිරයං යන්තීති අපණ්ඩිතා දුස්සීලා දානං අදත්වා සීලං අරක්ඛිත්වා නිරයං ගච්ඡන්ති. සන්තො සග්ගපරායණාති පණ්ඩිතා පන දානං දත්වා සීලං රක්ඛිත්වා උපොසථකම්මං කරිත්වා තීණි සුචරිතානි පූරෙත්වා සග්ගපරායණා හොන්ති, මහන්තං සග්ගසුඛසම්පත්තිං අනුභවන්තීති.
එවං බොධිසත්තො අනුමොදනං කත්වා චත්තාරො වස්සිකෙ මාසෙ තත්ථෙව වසිත්වා වස්සාතික්කමෙ හිමවන්තං ගන්ත්වා ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ඉසිගණො බුද්ධපරිසා අහොසි, ගණසත්ථා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
දුද්දදජාතකවණ්ණනා දසමා.
කල්යාණවග්ගො තතියො.
තස්සුද්දානං –
කල්යාණධම්මං ¶ දද්දරං, මක්කටි දුබ්භිමක්කටං;
ආදිච්චුපට්ඨානඤ්චෙව, කළායමුට්ඨි තින්දුකං;
කච්ඡපං සතධම්මඤ්ච, දුද්දදන්ති ච තෙ දස.
4. අසදිසවග්ගො
[181] 1. අසදිසජාතකවණ්ණනා
ධනුග්ගහො ¶ අසදිසොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාභිනික්ඛමනං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි භික්ඛූ ධම්මසභායං සන්නිසින්නා භගවතො මහානික්ඛමපාරමිං වණ්ණෙන්තා නිසීදිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, තථාගතො ඉදානෙව මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො, පුබ්බෙපි සෙතච්ඡත්තං පහාය නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි, තස්ස සොත්ථිනා ජාතස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘අසදිසකුමාරො’’ති නාමං අකංසු. අථස්ස ආධාවිත්වා පරිධාවිත්වා විචරණකාලෙ අඤ්ඤො පුඤ්ඤවා සත්තො දෙවියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි, තස්ස සොත්ථිනා ජාතස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘බ්රහ්මදත්තකුමාරො’’ති නාමං අකංසු. තෙසු බොධිසත්තො සොළසවස්සකාලෙ තක්කසිලං ගන්ත්වා දිසාපාමොක්ඛස්ස ආචරියස්ස සන්තිකෙ තයො වෙදෙ අට්ඨාරස ච සිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා තෙසු ඉස්සාසසිප්පෙ අසදිසො හුත්වා බාරාණසිං පච්චාගමි. රාජා කාලං කරොන්තො ‘‘අසදිසකුමාරස්ස රජ්ජං දත්වා බ්රහ්මදත්තස්ස ඔපරජ්ජං දෙථා’’ති වත්වා කාලමකාසි. තස්මිං කාලකතෙ බොධිසත්තො අත්තනො රජ්ජෙ දීයමානෙ ‘‘න මය්හං රජ්ජෙනත්ථො’’ති පටික්ඛිපි, බ්රහ්මදත්තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිංසු. බොධිසත්තො ‘‘මය්හං රජ්ජෙන අත්ථො නත්ථී’’ති කිඤ්චිපි න ඉච්ඡි, කනිට්ඨෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ පකතියා වසනාකාරෙනෙව වසි. රාජපාදමූලිකා ‘‘අසදිසකුමාරො ¶ රජ්ජං පත්ථෙතී’’ති වත්වා රඤ්ඤො සන්තිකෙ බොධිසත්තං පරිභින්දිංසු. සොපි තෙසං වචනං ගහෙත්වා පරිභින්නචිත්තො ‘‘භාතරං මෙ ගණ්හථා’’ති මනුස්සෙ පයොජෙසි.
අථෙකො බොධිසත්තස්ස අත්ථචරකො තං කාරණං බොධිසත්තස්ස ආරොචෙසි. බොධිසත්තො කනිට්ඨභාතිකස්ස කුජ්ඣිත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා අඤ්ඤං රට්ඨං ගන්ත්වා ‘‘එකො ධනුග්ගහො ආගන්ත්වා රාජද්වාරෙ ඨිතො’’ති රඤ්ඤො ආරොචාපෙසි. රාජා ‘‘කිත්තකං භොගං ඉච්ඡසී’’ති පුච්ඡි ¶ . ‘‘එකසංවච්ඡරෙන සතසහස්ස’’න්ති. ‘‘සාධු ආගච්ඡතූ’’ති. අථ නං ආගන්ත්වා සමීපෙ ඨිතං පුච්ඡි – ‘‘ත්වං ධනග්ගහොසී’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘සාධු මං උපට්ඨහස්සූ’’ති. සො තතො පට්ඨාය රාජානං උපට්ඨහි. තස්ස පරිබ්බයං දීයමානං ¶ දිස්වා ‘‘අතිබහුං ලභතී’’ති පොරාණකධනුග්ගහා උජ්ඣායිංසු. අථෙකදිවසං රාජා උය්යානං ගන්ත්වා මඞ්ගලසිලාපට්ටසමීපෙ සාණිපාකාරං පරික්ඛිපාපෙත්වා අම්බරුක්ඛමූලෙ මහාසයනෙ නිපන්නො උද්ධං ඔලොකෙන්තො රුක්ඛග්ගෙ එකං අම්බපිණ්ඩිං දිස්වා ‘‘ඉමං න සක්කා අභිරුහිත්වා ගණ්හිතු’’න්ති ධනුග්ගහෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ඉමං අම්බපිණ්ඩිං සරෙන ඡින්දිත්වා පාතෙතුං සක්ඛිස්සථා’’ති ආහ. න තං, දෙව, අම්හාකං ගරු, දෙවෙන පන නො බහුවාරෙ කම්මං දිට්ඨපුබ්බං, අධුනාගතො ධනුග්ගහො අම්හෙහි බහුතරං ලභති, තං පාතාපෙථාති.
රාජා බොධිසත්තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සක්ඛිස්සසි, තාත, එතං පාතෙතු’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, මහාරාජ, එකං ඔකාසං ලභමානො සක්ඛිස්සාමී’’ති. ‘‘කතරොකාස’’න්ති? ‘‘තුම්හාකං සයනස්ස අන්තොකාස’’න්ති. රාජා සයනං හරාපෙත්වා ඔකාසං කාරෙසි. බොධිසත්තස්ස හත්ථෙ ධනු නත්ථි, නිවාසනන්තරෙ ධනුං සන්නය්හිත්වා විචරති, තස්මා ‘‘සාණිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති ආහ. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සාණිං ආහරාපෙත්වා පරික්ඛිපාපෙසි. බොධිසත්තො අන්තොසාණිං පවිසිත්වා උපරිනිවත්ථං සෙතවත්ථං හරිත්වා එකං රත්තපටං නිවාසෙත්වා කච්ඡං බන්ධිත්වා එකං රත්තපටං උදරෙ බන්ධිත්වා පසිබ්බකතො සන්ධියුත්තං ඛග්ගං නීහරිත්වා වාමපස්සෙ සන්නය්හිත්වා සුවණ්ණකඤ්චුකං පටිමුඤ්චිත්වා චාපනාළිං පිට්ඨියං සන්නය්හිත්වා සන්ධියුත්තමෙණ්ඩකමහාධනුං ආදාය පවාළවණ්ණං ජියං ආරොපෙත්වා උණ්හීසං සීසෙ පටිමුඤ්චිත්වා තිඛිණඛුරප්පං නඛෙහි පරිවත්තයමානො සාණිං ද්විධා කත්වා පථවිං ඵාලෙත්වා අලඞ්කතනාගකුමාරො විය නික්ඛමිත්වා සරඛිපනට්ඨානං ගන්ත්වා ඛුරප්පං සන්නය්හිත්වා රාජානං ආහ – ‘‘කිං, මහාරාජ, එතං අම්බපිණ්ඩිං උද්ධං ආරොහනකණ්ඩෙන පාතෙමි, උදාහු ¶ අධො ඔරොහනකණ්ඩෙනා’’ති ¶ . ‘‘තාත, බහූ මයා ආරොහනකණ්ඩෙන පාතෙන්තා දිට්ඨපුබ්බා, ඔරොහනකණ්ඩෙන පන පාතෙන්තා මයා න දිට්ඨපුබ්බා, ඔරොහනකණ්ඩෙන පාතෙහී’’ති. ‘‘මහාරාජ, ඉදං කණ්ඩං දූරං ආරොහිස්සති, යාව චාතුමහාරාජිකභවනං, තාව ගන්ත්වා සයං ඔරොහිස්සති, යාවස්ස ඔරොහනං, තාව තුම්හෙහි අධිවාසෙතුං වට්ටතී’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි.
අථ නං පුන ආහ – ‘‘මහාරාජ, ඉදං කණ්ඩං පන ආරොහමානං අම්බපිණ්ඩිවණ්ටං යාවමජ්ඣං කන්තමානං ආරොහිස්සති, ඔරොහමානං කෙසග්ගමත්තම්පි ඉතො වා එත්තො වා අගන්ත්වා උජුඤ්ඤෙව පතිත්වා අම්බපිණ්ඩිං ගහෙත්වා ඔතරිස්සති, පස්ස, මහාරාජා’’ති වෙගං ජනෙත්වා කණ්ඩං ¶ ඛිපි. තං කණ්ඩං අම්බපිණ්ඩිවණ්ටං යාවමජ්ඣං කන්තමානං අභිරුහි. බොධිසත්තො ‘‘ඉදානි තං කණ්ඩං යාව චාතුමහාරාජිකභවනං ගතං භවිස්සතී’’ති ඤත්වා පඨමං ඛිත්තකණ්ඩතො අධිකතරං වෙගං ජනෙත්වා අඤ්ඤං කණ්ඩං ඛිපි, තං ගන්ත්වා පුරිමකණ්ඩපුඞ්ඛෙ පහරිත්වා නිවත්තිත්වා සයං තාවතිංසභවනං අභිරුහි. තත්ථ නං දෙවතා අග්ගහෙසුං, නිවත්තනකණ්ඩස්ස වාතඡින්නසද්දො අසනිසද්දො විය අහොසි. මහාජනෙන ‘‘කිං එසො සද්දො’’ති වුත්තෙ බොධිසත්තො ‘‘නිවත්තනකණ්ඩස්ස සද්දො’’ති වත්වා අත්තනො අත්තනො සරීරෙ කණ්ඩස්ස පතනභාවං ඤත්වා භීතතසිතං මහාජනං ‘‘මා භායිත්ථා’’ති සමස්සාසෙත්වා ‘‘කණ්ඩස්ස භූමියං පතිතුං න දස්සාමී’’ති ආහ. කණ්ඩං ඔතරමානං කෙසග්ගමත්තම්පි ඉතො වා එත්තො වා අගන්ත්වා උජුඤ්ඤෙව පතිත්වා අම්බපිණ්ඩිං ඡින්දි. බොධිසත්තො අම්බපිණ්ඩියා ච කණ්ඩස්ස ච භූමියං පතිතුං අදත්වා ආකාසෙයෙව සම්පටිච්ඡන්තො එකෙන හත්ථෙන අම්බපිණ්ඩිං, එකෙන හත්ථෙන කණ්ඩං අග්ගහෙසි. මහාජනො තං අච්ඡරියං දිස්වා ‘‘න නො එවරූපං දිට්ඨපුබ්බ’’න්ති මහාපුරිසං පසංසති ¶ උන්නදති අප්ඵොටෙති අඞ්ගුලියො විධූනති, චෙලුක්ඛෙපසහස්සානි පවත්තෙති. රාජපරිසාය තුට්ඨපහට්ඨාය බොධිසත්තස්ස දින්නධනං කොටිමත්තං අහොසි. රාජාපිස්ස ධනවස්සං වස්සෙන්තො විය බහුං ධනං මහන්තඤ්ච යසං අදාසි.
එවං බොධිසත්තෙ තෙන රඤ්ඤා සක්කතෙ ගරුකතෙ තත්ථ වසන්තෙ ‘‘අසදිසකුමාරො කිර බාරාණසියං නත්ථී’’ති සත්ත රාජානො ආගන්ත්වා බාරාණසිනගරං ¶ පරිවාරෙත්වා ‘‘රජ්ජං වා දෙතු යුද්ධං වා’’ති රඤ්ඤො පණ්ණං පෙසෙසුං. රාජා මරණභයභීතො ‘‘කුහිං මෙ භාතා වසතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එකං සාමන්තරාජානං උපට්ඨහතී’’ති සුත්වා ‘‘මම භාතිකෙ අනාගච්ඡන්තෙ මය්හං ජීවිතං නත්ථි, ගච්ඡථ තස්ස මම වචනෙන පාදෙ වන්දිත්වා ඛමාපෙත්වා ගණ්හිත්වා ආගච්ඡථා’’ති දූතෙ පාහෙසි. තෙ ගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස තං පවත්තිං ආරොචෙසුං. බොධිසත්තො තං රාජානං ආපුච්ඡිත්වා බාරාණසිං පච්චාගන්ත්වා රාජානං ‘‘මා භායී’’ති සමස්සාසෙත්වා කණ්ඩෙ අක්ඛරානි ඡින්දිත්වා ‘‘අහං අසදිසකුමාරො ආගතො, අඤ්ඤං එකකණ්ඩං ඛිපන්තො සබ්බෙසං වො ජීවිතං හරිස්සාමි, ජීවිතෙන අත්ථිකා පලායන්තූ’’ති අට්ටාලකෙ ඨත්වා සත්තන්නං රාජූනං භුඤ්ජන්තානං කඤ්චනපාතිමකුලෙයෙව කණ්ඩං පාතෙසි. තෙ අක්ඛරානි දිස්වා මරණභයභීතා සබ්බෙව පලායිංසු. එවං මහාසත්තො ඛුද්දකමක්ඛිකාය පිවනමත්තම්පි ලොහිතං අනුප්පාදෙත්වා සත්ත රාජානො පලාපෙත්වා කනිට්ඨභාතරං අපලොකෙත්වා කාමෙ පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ජීවිතපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා ¶ ¶ ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, අසදිසකුමාරො සත්ත රාජානො පලාපෙත්වා විජිතසඞ්ගාමො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිතො’’ති අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘ධනුග්ගහො අසදිසො, රාජපුත්තො මහබ්බලො;
දූරෙපාතී අක්ඛණවෙධී, මහාකායප්පදාලනො.
‘‘සබ්බාමිත්තෙ රණං කත්වා, න ච කඤ්චි විහෙඨයි;
භාතරං සොත්ථිං කත්වාන, සංයමං අජ්ඣුපාගමී’’ති.
තත්ථ අසදිසොති න කෙවලං නාමෙනෙව, බලවීරියපඤ්ඤාහිපි අසදිසොව. මහබ්බලොති කායබලෙනපි පඤ්ඤාබලෙනපි මහබ්බලො. දූරෙපාතීති යාව චාතුමහාරාජිකභවනා තාවතිංසභවනා ච කණ්ඩං පෙසෙතුං සමත්ථතාය දූරෙපාතී. අක්ඛණවෙධීති අවිරාධිතවෙධී. අථ වා අක්ඛණා වුච්චති විජ්ජු, යාව එකා විජ්ජු නිච්ඡරති, තාව තෙනොභාසෙන සත්තට්ඨ ¶ වාරෙ කණ්ඩානි ගහෙත්වා විජ්ඣතීති අක්ඛණවෙධී. මහාකායප්පදාලනොති මහන්තෙ කායෙ පදාලෙති. චම්මකායො, දාරුකායො, ලොහකායො, අයොකායො, වාලිකකායො, උදකකායො, ඵලකකායොති ඉමෙ සත්ත මහාකායා නාම. තත්ථ අඤ්ඤො චම්මකායපදාලනො මහිංසචම්මං විනිවිජ්ඣති, සො පන සතම්පි මහිංසචම්මානං විනිවිජ්ඣතියෙව. අඤ්ඤො අට්ඨඞ්ගුලබහලං උදුම්බරපදරං, චතුරඞ්ගුලබහලං අසනපදරං විනිවිජ්ඣති, සො පන ඵලකසතම්පි එකතො බද්ධං විනිවිජ්ඣති, තථා ද්වඞ්ගුලබහලං තම්බලොහපට්ටං, අඞ්ගුලබහලං අයපට්ටං. වාලිකසකටස්ස බදරසකටස්ස පලාලසකටස්ස වා පච්ඡාභාගෙන කණ්ඩං පවෙසෙත්වා පුරෙභාගෙන අතිපාතෙති, පකතියා උදකෙ චතුඋසභට්ඨානං කණ්ඩං පෙසෙති, ථලෙ අට්ඨඋසභන්ති එවං ඉමෙසං සත්තන්නං මහාකායානං පදාලනතො මහාකායප්පදාලනො. සබ්බාමිත්තෙති සබ්බෙ අමිත්තෙ. රණං කත්වාති යුද්ධං කත්වා පලාපෙසීති අත්ථො. න ච කඤ්චි විහෙඨයීති එකම්පි න විහෙඨෙසි. අවිහෙඨයන්තොයෙව පන තෙහි සද්ධිං කණ්ඩපෙසනෙනෙව රණං කත්වා. සංයමං අජ්ඣුපාගමීති සීලසංයමං පබ්බජ්ජං උපගතො.
එවං ¶ සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කනිට්ඨභාතා ආනන්දො අහොසි, අසදිසකුමාරො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
අසදිසජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[182] 2. සඞ්ගාමාවචරජාතකවණ්ණනා
සඞ්ගාමාවචරො ¶ සූරොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො නන්දත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. සත්ථරි හි පඨමගමනෙන කපිලපුරං ගන්ත්වා කනිට්ඨභාතිකං නන්දරාජකුමාරං පබ්බාජෙත්වා කපිලපුරා නික්ඛම්ම අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං ගන්ත්වා විහරන්තෙ ආයස්මා නන්දො භගවතො පත්තං ආදාය තථාගතෙන සද්ධිං ගෙහා නික්ඛමනකාලෙ ‘‘නන්දකුමාරො කිර සත්ථාරා සද්ධිං ගච්ඡතී’’ති සුත්වා අඩ්ඪුල්ලිඛිතෙහි කෙසෙහි වාතපානන්තරෙන ඔලොකෙත්වා ‘‘තුවටං ඛො, අය්යපුත්ත, ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති ඉදං ජනපදකල්යාණියා වුත්තවචනං අනුස්සරන්තො උක්කණ්ඨිතො අනභිරතො උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතො ධමනිසන්ථතගත්තො ¶ අහොසි. සත්ථා තස්ස තං පවත්තිං ඤත්වා ‘‘යංනූනාහං නන්දං අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා තස්ස වසනපරිවෙණං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසින්නො ‘‘කච්චි, නන්ද, ඉමස්මිං සාසනෙ අභිරමසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘භන්තෙ, ජනපදකල්යාණියා පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා නාභිරමාමී’’ති. ‘‘හිමවන්තචාරිකං ගතපුබ්බොසි නන්දා’’ති? ‘‘න ගතපුබ්බො, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි ගච්ඡාමා’’ති. ‘‘නත්ථි මෙ, භන්තෙ, ඉද්ධි, කතාහං ගමිස්සාමී’’ති. සත්ථා ‘‘අහං තං, නන්ද, මම ඉද්ධිබලෙන නෙස්සාමී’’ති ථෙරං හත්ථෙ ගහෙත්වා ආකාසං පක්ඛන්දන්තො අන්තරාමග්ගෙ එකස්මිං ඣාමඛෙත්තෙ ඣාමඛාණුකෙ නිසින්නං ඡින්නකණ්ණනාසනඞ්ගුට්ඨං ඣාමලොමං ඡින්නඡවිං චම්මමත්තං ලොහිතපලිගුණ්ඨිතං එකං පලුට්ඨමක්කටිං දස්සෙසි – ‘‘පස්සසි, නන්ද, එතං මක්කටි’’න්ති. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘සුට්ඨු පච්චක්ඛං කරොහී’’ති.
අථ නං ගහෙත්වා සට්ඨියොජනිකං මනොසිලාතලං, අනොතත්තදහාදයො සත්ත මහාසරෙ, පඤ්ච මහානදියො, සුවණ්ණපබ්බතරජතපබ්බතමණිපබ්බතපටිමණ්ඩිතං අනෙකසතරාමණෙය්යකං හිමවන්තපබ්බතඤ්ච දස්සෙත්වා ‘‘තාවතිංසභවනං තෙ, නන්ද, දිට්ඨපුබ්බ’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘න ¶ , දිට්ඨපුබ්බං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘එහි, නන්ද, තාවතිංසභවනං තෙ දස්සයිස්සාමී’’ති තත්ථ නෙත්වා පණ්ඩුකම්බලසිලාසනෙ නිසීදි. සක්කො දෙවරාජා ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවසඞ්ඝෙන සද්ධිං ආගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. අඩ්ඪතියකොටිසඞ්ඛා තස්ස පරිචාරිකා පඤ්චසතා කකුටපාදා දෙවච්ඡරායොපි ආගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. සත්ථා ආයස්මන්තං නන්දං තා පඤ්චසතා අච්ඡරා කිලෙසවසෙන පුනප්පුනං ඔලොකාපෙසි. ‘‘පස්සසි, නන්ද, ඉමා කකුටපාදිනියො අච්ඡරායො’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං නු ඛො එතා සොභන්ති, උදාහු ජනපදකල්යාණී’’ති. ‘‘සෙය්යථාපි, භන්තෙ, ජනපදකල්යාණිං උපනිධාය සා පලුට්ඨමක්කටී, එවමෙව ඉමා උපනිධාය ජනපදකල්යාණී’’ති. ‘‘ඉදානි කිං කරිස්සසි නන්දා’’ති? ‘‘කිං කම්මං කත්වා, භන්තෙ, ඉමා අච්ඡරා ලභන්තී’’ති? ‘‘සමණධම්මං කත්වා’’ති. ‘‘සචෙ මෙ, භන්තෙ, ඉමාසං ¶ පටිලාභත්ථාය භගවා පාටිභොගො හොති, අහං සමණධම්මං කරිස්සාමී’’ති. ‘‘කරොහි, නන්ද, අහං තෙ පාටිභොගො’’ති. එවං ථෙරො දෙවසඞ්ඝස්ස මජ්ඣෙ තථාගතං පාටිභොගං ගහෙත්වා ‘‘මා, භන්තෙ, අතිපපඤ්චං කරොථ, එථ ගච්ඡාම, අහං සමණධම්මං කරිස්සාමී’’ති ආහ. සත්ථා ¶ තං ආදාය ජෙතවනමෙව පච්චාගමි. ථෙරො සමණධම්මං කාතුං ආරභි.
සත්ථා ධම්මසෙනාපතිං ආමන්තෙත්වා ‘‘සාරිපුත්ත, මය්හං කනිට්ඨභාතා නන්දො තාවතිංසදෙවලොකෙ දෙවසඞ්ඝස්ස මජ්ඣෙ දෙවච්ඡරානං කාරණා මං පාටිභොගං අග්ගහෙසී’’ති තස්ස ආචික්ඛි. එතෙනුපායෙන මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස මහාකස්සපත්ථෙරස්ස අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස ධම්මභණ්ඩාගාරිකආනන්දත්ථෙරස්සාති අසීතියා මහාසාවකානං යෙභුය්යෙන ච සෙසභික්ඛූනං ආචික්ඛි. ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තත්ථෙරො නන්දත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, ආවුසො නන්ද, තාවතිංසදෙවලොකෙ දෙවසඞ්ඝස්ස මජ්ඣෙ ‘දෙවච්ඡරා ලභන්තො සමණධම්මං කරිස්සාමී’ති දසබලං පාටිභොගං ගණ්හී’’ති වත්වා ‘‘නනු එවං සන්තෙ තව බ්රහ්මචරියවාසො මාතුගාමසන්නිස්සිතො කිලෙසසන්නිස්සිතො, තස්ස තෙ ඉත්ථීනං අත්ථාය සමණධම්මං කරොන්තස්ස භතියා කම්මං කරොන්තෙන කම්මකාරකෙන සද්ධිං ¶ කිං නානාකරණ’’න්ති ථෙරං ලජ්ජාපෙසි නිත්තෙජං අකාසි. එතෙනුපායෙන සබ්බෙපි අසීතිමහාසාවකා අවසෙසභික්ඛූ ච තං ආයස්මන්තං නන්දං ලජ්ජාපයිංසු.
සො ‘‘අයුත්තං වත මෙ කත’’න්ති හිරියා ච ඔත්තප්පෙන ච වීරියං දළ්හං පග්ගණ්හිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, භගවතො පටිස්සවං මුඤ්චාමී’’ති ආහ. සත්ථාපි ‘‘යදා ත්වං, නන්ද, අරහත්තං පත්තො, තදායෙවාහං පටිස්සවා මුත්තො’’ති ආහ. එතමත්ථං විදිත්වා ධම්මසභායං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘යාව ඔවාදක්ඛමො චායං, ආවුසො, නන්දත්ථෙරො එකොවාදෙනෙව හිරොත්තප්පං පච්චුපට්ඨපෙත්වා සමණධම්මං කත්වා අරහත්තං පත්තො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි නන්දො ඔවාදක්ඛමොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හත්ථාචරියකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො හත්ථාචරියසිප්පෙ නිප්ඵත්තිං පත්තො එකං බාරාණසිරඤ්ඤො සපත්තරාජානං උපට්ඨාසි. සො තස්ස මඞ්ගලහත්ථිං සුසික්ඛිතං කත්වා සික්ඛාපෙසි. සො රාජා ‘‘බාරාණසිරජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති බොධිසත්තං ගහෙත්වා මඞ්ගලහත්ථිං ආරුය්හ මහතියා සෙනාය බාරාණසිං ¶ ගන්ත්වා පරිවාරෙත්වා ‘‘රජ්ජං වා දෙතු යුද්ධං වා’’ති රඤ්ඤො පණ්ණං පෙසෙසි. බ්රහ්මදත්තො ‘‘යුද්ධං දස්සාමී’’ති ¶ පාකාරද්වාරට්ටාලකගොපුරෙසු බලකායං ආරොපෙත්වා යුද්ධං අදාසි. සපත්තරාජා මඞ්ගලහත්ථිං වම්මෙන ඡාදෙත්වා සයම්පි වම්මං පටිමුඤ්චිත්වා හත්තික්ඛන්ධවරගතො තිඛිණං අඞ්කුසං ආදාය ‘‘නගරං භින්දිත්වා පච්චාමිත්තං ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා රජ්ජං හත්ථගතං කරිස්සාමී’’ති හත්ථිං නගරාභිමුඛං පෙසෙසි. සො උණ්හකලලානි චෙව යන්තපාසාණෙ ච නානප්පකාරානි ච පහරණානි විස්සජ්ජෙන්තෙ දිස්වා මරණභයභීතො උපසඞ්කමිතුං අසක්කොන්තො පටික්කමි. අථ නං හත්ථාචරියො උපසඞ්කමිත්වා ‘‘තාත, ත්වං සූරො සඞ්ගාමාවචරො, එවරූපෙ ඨානෙ පටික්කමනං ¶ නාම තුය්හං නානුච්ඡවික’’න්ති වත්වා හත්ථිං ඔවදන්තො ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘සඞ්ගාමාවචරො සූරො, බලවා ඉති විස්සුතො;
කිං නු තොරණමාසජ්ජ, පටික්කමසි කුඤ්ජර.
‘‘ඔමද්ද ඛිප්පං පලිඝං, එසිකානි ච අබ්බහ;
තොරණානි ච මද්දිත්වා, ඛිප්පං පවිස කුඤ්ජරා’’ති.
තත්ථ ඉති විස්සුතොති, තාත, ත්වං පවත්තසම්පහාරං සඞ්ගාමං මද්දිත්වා අවචරණතො සඞ්ගාමාවචරො, ථිරහදයතාය සූරො, ථාමසම්පත්තියා බලවාති එවං විස්සුතො පඤ්ඤාතො පාකටො. තොරණමාසජ්ජාති නගරද්වාරසඞ්ඛාතං තොරණං පත්වා. පටික්කමසීති කිං නු ඛො ඔසක්කසි, කෙන කාරණෙන නිවත්තසීති වදති. ඔමද්දාති අවමද්ද අධො පාතය. එසිකානි ච අබ්බහාති නගරද්වාරෙ සොළසරතනං අට්ඨරතනං භූමියං පවෙසෙත්වා නිච්චලං කත්වා නිඛාතා එසිකත්ථම්භා හොන්ති, තෙ ඛිප්පං උද්ධර ලුඤ්චාහීති ආණාපෙති. තොරණානි ච මද්දිත්වාති නගරද්වාරස්ස පිට්ඨසඞ්ඝාටෙ මද්දිත්වා. ඛිප්පං පවිසාති සීඝං නගරං පවිස. කුඤ්ජරාති නාගං ආලපති.
තං සුත්වා නාගො බොධිසත්තස්ස එකොවාදෙනෙව නිවත්තිත්වා එසිකත්ථම්භෙ සොණ්ඩාය පලිවෙඨෙත්වා අහිච්ඡත්තකානි විය ලුඤ්චිත්වා තොරණං මද්දිත්වා පලිඝං ඔතාරෙත්වා නගරද්වාරං භින්දිත්වා නගරං පවිසිත්වා රජ්ජං ගහෙත්වා අදාසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා හත්ථී නන්දො අහොසි, රාජා ආනන්දො, හත්ථාචරියො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සඞ්ගාමාවචරජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[183] 3. වාලොදකජාතකවණ්ණනා
වාලොදකං ¶ අප්පරසං නිහීනන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්චසතෙ විඝාසාදෙ ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිර පඤ්චසතා උපාසකා ඝරාවාසපලිබොධං පුත්තදාරස්ස නිය්යාදෙත්වා සත්ථු ¶ ධම්මදෙසනං සුණන්තා එකතොව විචරන්ති. තෙසු කෙචි සොතාපන්නා, කෙචි සකදාගාමිනො, කෙචි අනාගාමිනො, එකොපි පුථුජ්ජනො නාම නත්ථි, සත්ථාරං නිමන්තෙන්තාපි තෙ උපාසකෙ අන්තොකරිත්වාව නිමන්තෙන්ති. තෙසං පන දන්තකට්ඨමුඛොදකවත්ථගන්ධමාලදායකා පඤ්චසතා චූළුපට්ඨාකා විඝාසාදා හුත්වා වසන්ති. තෙ භුත්තපාතරාසා නිද්දායිත්වා උට්ඨාය අචිරවතිං ගන්ත්වා නදීතීරෙ උන්නදන්තා මල්ලයුද්ධං යුජ්ඣන්ති. තෙ පන පඤ්චසතා උපාසකා අප්පසද්දා අප්පනිග්ඝොසා පටිසල්ලානමනුයුඤ්ජන්ති. සත්ථා තෙසං විඝාසාදානං උච්චාසද්දං සුත්වා ‘‘කිං එසො, ආනන්ද, සද්දො’’ති ථෙරං පුච්ඡිත්වා ‘‘විඝාසාදසද්දො, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘න ඛො, ආනන්ද, ඉමෙ විඝාසාදා ඉදානෙව විඝාසං ඛාදිත්වා උන්නදන්ති, පුබ්බෙපි උන්නදන්තියෙව, ඉමෙපි උපාසකා න ඉදානෙව සන්නිසින්නා, පුබ්බෙපි සන්නිසින්නායෙවා’’ති වත්වා ථෙරෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අමච්චකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො රඤ්ඤො අත්ථධම්මානුසාසකො අහොසි. අථෙකස්මිං කාලෙ සො රාජා ‘‘පච්චන්තො කුපිතො’’ති සුත්වා පඤ්චසතෙ සින්ධවෙ කප්පාපෙත්වා චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය ගන්ත්වා පච්චන්තං වූපසමෙත්වා බාරාණසිමෙව පච්චාගන්ත්වා ‘‘සින්ධවා කිලන්තා අල්ලරසමෙව නෙසං මුද්දිකපානං දෙථා’’ති ආණාපෙසි. සින්ධවා ගන්ධපානං පිවිත්වා අස්සසාලං ගන්ත්වා අත්තනො අත්තනො ඨානෙසු අට්ඨංසු. තෙසං පන ¶ දින්නාවසිට්ඨකං අප්පරසං බහුකසටං අහොසි. මනුස්සා ‘‘ඉදං කිං කරොමා’’ති රාජානං පුච්ඡිංසු. රාජා උදකෙන මද්දිත්වා මකචිපිලොතිකාහි පරිස්සාවෙත්වා ‘‘යෙ ගද්රභා සින්ධවානං නිවාපං පහිංසු, තෙසං දාපෙථා’’ති දාපෙසි. ගද්රභා කසටඋදකං පිවිත්වා මත්තා හුත්වා විරවන්තා රාජඞ්ගණෙ විචරිංසු. රාජා මහාවාතපානං විවරිත්වා රාජඞ්ගණං ඔලොකයමානො සමීපෙ ඨිතං බොධිසත්තං ආමන්තෙත්වා ‘‘පස්ස, ඉමෙ ¶ ගද්රභා කසටොදකං පිවිත්වා මත්තා හුත්වා විරවන්තා උප්පතන්තා විචරන්ති, සින්ධවකුලෙ ජාතසින්ධවා පන ගන්ධපානං පිවිත්වා නිස්සද්දා සන්නිසින්නා න උප්පිලවන්ති, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘වාලොදකං අප්පරසං නිහීනං, පිත්වා මදො ජායති ගද්රභානං;
ඉමඤ්ච පිත්වාන රසං පණීතං, මදො න සඤ්ජායති සින්ධවාන’’න්ති.
තත්ථ ¶ වාලොදකන්ති මකචිවාලෙහි පරිස්සාවිතඋදකං. ‘‘වාලුදක’’න්තිපි පාඨො. නිහීනන්ති නිහීනරසභාවෙන නිහීනං. න සඤ්ජායතීති සින්ධවානං මදො න ජායති, කිං නු ඛො කාරණන්ති පුච්ඡි.
අථස්ස කාරණං ආචික්ඛන්තො බොධිසත්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අප්පං පිවිත්වාන නිහීනජච්චො, සො මජ්ජතී තෙන ජනින්ද පුට්ඨො;
ධොරය්හසීලී ච කුලම්හි ජාතො, න මජ්ජතී අග්ගරසං පිවිත්වා’’ති.
තත්ථ තෙන ජනින්ද පුට්ඨොති ජනින්ද උත්තමරාජ යො නිහීනජච්චො, තෙන නිහීනජච්චභාවෙන පුට්ඨො මජ්ජති පමජ්ජති. ධොරය්හසීලීති ධොරය්හසීලො ධුරවහනකආචාරෙන සම්පන්නො ජාතිසින්ධවො. අග්ගරසන්ති සබ්බපඨමං ගහිතං මුද්දිකරසං පිවිත්වාපි න මජ්ජති.
රාජා බොධිසත්තස්ස වචනං සුත්වා ගද්රභෙ රාජඞ්ගණා නීහරාපෙත්වා තස්සෙව ඔවාදෙ ඨිතො දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා යථාකම්මං ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පඤ්චසතා ¶ ගද්රභා ඉමෙ විඝාසාදා අහෙසුං, පඤ්චසතා සින්ධවා ඉමෙ උපාසකා, රාජා ආනන්දො, පණ්ඩිතාමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
වාලොදකජාතකවණ්ණනා තතියා.
[184] 4. ගිරිදත්තජාතකවණ්ණනා
දූසිතො ¶ ගිරිදත්තෙනාති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො එකං විපක්ඛසෙවිං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා මහිළාමුඛජාතකෙ (ජා. 1.1.26) කථිතමෙව. සත්ථා පන ‘‘න, භික්ඛවෙ, අයං භික්ඛු ඉදානෙව විපක්ඛං සෙවති, පුබ්බෙපෙස විපක්ඛසෙවකොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං සාමරාජා රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො අමච්චකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තස්ස අත්ථධම්මානුසාසකො අහොසි. රඤ්ඤො පන පණ්ඩවො නාම මඞ්ගලස්සො, තස්ස ගිරිදත්තො නාම අස්සබන්ධො, සො ඛඤ්ජො අහොසි. අස්සො මුඛරජ්ජුකෙ ගහෙත්වා තං පුරතො පුරතො ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘මං එස සික්ඛාපෙතී’’ති සඤ්ඤාය තස්ස අනුසික්ඛන්තො ඛඤ්ජො අහොසි. තස්ස අස්සස්ස ඛඤ්ජභාවං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං, රාජා වෙජ්ජෙ පෙසෙසි. තෙ ගන්ත්වා අස්සස්ස සරීරෙ රොගං අපස්සන්තා ‘‘රොගමස්ස න පස්සාමා’’ති රඤ්ඤො කථයිංසු. රාජා බොධිසත්තං පෙසෙසි – ‘‘ගච්ඡ වයස්ස, එත්ථ කාරණං ජානාහී’’ති. සො ගන්ත්වා ඛඤ්ජඅස්සබන්ධසංසග්ගෙන තස්ස ඛඤ්ජභූතභාවං ඤත්වා රඤ්ඤො තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘සංසග්ගදොසෙන නාම එවං හොතී’’ති දස්සෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –-
‘‘දූසිතො ගිරිදත්තෙන, හයො සාමස්ස පණ්ඩවො;
පොරාණං පකතිං හිත්වා, තස්සෙවානුවිධිය්යතී’’ති.
තත්ථ හයො සාමස්සාති සාමස්ස රඤ්ඤො මඞ්ගලස්සො. පොරාණං පකතිං හිත්වාති අත්තනො පොරාණපකතිං සිඞ්ගාරභාවං පහාය. අනුවිධිය්යතීති අනුසික්ඛති.
අථ ¶ නං රාජා ‘‘ඉදානි වයස්ස කිං කත්තබ්බ’’න්ති පුච්ඡි. බොධිසත්තො ‘‘සුන්දරං අස්සබන්ධං ලභිත්වා යථා පොරාණො භවිස්සතී’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සචෙ ¶ ච තනුජො පොසො, සිඛරාකාරකප්පිතො;
ආනනෙ නං ගහෙත්වාන, මණ්ඩලෙ පරිවත්තයෙ;
ඛිප්පමෙව පහන්ත්වාන, තස්සෙවානුවිධිය්යතී’’ති.
තත්ථ තනුජොති තස්ස අනුජො. අනුරූපං ජාතො හි අනුජො, තස්ස අනුජො තනුජො. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ හි, මහාරාජ, තස්ස සිඞ්ගාරස්ස ආචාරසම්පන්නස්ස අස්සස්ස අනුරූපං ජාතො සිඞ්ගාරො ආචාරසම්පන්නො පොසො. සිඛරාකාරකප්පිතොති සිඛරෙන සුන්දරෙන ආකාරෙන කප්පිතකෙසමස්සු තං අස්සං ආනනෙ ගහෙත්වා අස්සමණ්ඩලෙ පරිවත්තෙය්ය, ඛිප්පමෙවෙස තං ඛඤ්ජභාවං පහාය ‘‘අයං සිඞ්ගාරො ආචාරසම්පන්නො අස්සගොපකො මං සික්ඛාපෙතී’’ති සඤ්ඤාය ඛිප්පමෙව තස්ස අනුවිධිය්යති අනුසික්ඛිස්සති, පකතිභාවෙයෙව ඨස්සතීති අත්ථො. රාජා තථා ¶ කාරෙසි, අස්සො පකතිභාවෙ පතිට්ඨාසි. රාජා ‘‘තිරච්ඡානානම්පි නාම ආසයං ජානිස්සතී’’ති තුට්ඨචිත්තො බොධිසත්තස්ස මහන්තං යසං අදාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ගිරිදත්තො දෙවදත්තො අහොසි, අස්සො විපක්ඛසෙවකො භික්ඛු, රාජා ආනන්දො, අමච්චපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ගිරිදත්තජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[185] 5. අනභිරතිජාතකවණ්ණනා
යථොදකෙ ආවිලෙ අප්පසන්නෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං බ්රාහ්මණකුමාරං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිර එකො බ්රාහ්මණකුමාරො තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ බහූ ඛත්තියකුමාරෙ ච බ්රාහ්මණකුමාරෙ ච මන්තෙ වාචෙසි. සො අපරභාගෙ ඝරාවාසං සණ්ඨපෙත්වා වත්ථාලඞ්කාරදාසදාසිඛෙත්තවත්ථුගොමහිංසපුත්තදාරාදීනං ¶ අත්ථාය චින්තයමානො රාගදොසමොහවසිකො හුත්වා ආවිලචිත්තො අහොසි, මන්තෙ පටිපාටියා පරිවත්තෙතුං නාසක්ඛි, ඉතො චිතො ච මන්තා න පටිභංසු. සො එකදිවසං බහුං ගන්ධමාලාදිං ගහෙත්වා ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං පූජෙත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි ¶ . සත්ථා තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කිං, මාණව, මන්තෙ වාචෙසි, පගුණා තෙ මන්තා’’ති පුච්ඡි. ‘‘පුබ්බෙ මෙ, භන්තෙ, මන්තා පගුණා අහෙසුං, ඝරාවාසස්ස පන ගහිතකාලතො පට්ඨාය චිත්තං මෙ ආවිලං ජාතං, තෙන මෙ මන්තා න පගුණා’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘න ඛො, මාණව, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තෙ චිත්තස්ස අනාවිලකාලෙ තව මන්තා පගුණා අහෙසුං, රාගාදීහි පන ආවිලකාලෙ තව මන්තා න පටිභංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං මන්තෙ උග්ගණ්හිත්වා දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො හුත්වා බාරාණසියං බහූ ඛත්තියකුමාරෙ ච බ්රාහ්මණකුමාරෙ ච මන්තෙ වාචෙසි. තස්ස සන්තිකෙ එකො බ්රාහ්මණමාණවො තයො වෙදෙ පගුණෙ අකාසි, එකපදෙපි නික්කඞ්ඛො පිට්ඨිආචරියො හුත්වා මන්තෙ වාචෙසි. සො අපරෙන සමයෙන ඝරාවාසං ගහෙත්වා ඝරාවාසචින්තාය ආවිලචිත්තො මන්තෙ පරිවත්තෙතුං නාසක්ඛි. අථ නං ආචරියො අත්තනො සන්තිකං ආගතං ‘‘කිං, මාණව, පගුණා තෙ මන්තා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඝරාවාසගහිතකාලතො ¶ පට්ඨාය මෙ චිත්තං ආවිලං ජාතං, මන්තෙ පරිවත්තෙතුං න සක්කොමී’’ති වුත්තෙ ‘‘තාත, ආවිලෙ චිත්තම්හි පගුණාපි මන්තා න පටිභන්ති, අනාවිලෙ පන චිත්තෙ අප්පටිභාණං නාම නත්ථී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා ආහ –
‘‘යථොදකෙ ආවිලෙ අප්පසන්නෙ, න පස්සති සිප්පිකසම්බුකඤ්ච;
සක්ඛරං වාලුකං මච්ඡගුම්බං, එවං ආවිලම්හි චිත්තෙ;
න සො පස්සති අත්තදත්ථං පරත්ථං.
‘‘යථොදකෙ ¶ අච්ඡෙ විප්පසන්නෙ, සො පස්සති සිප්පිකසම්බුකඤ්ච;
සක්ඛරං වාලුකං මච්ඡගුම්බං, එවං ¶ අනාවිලම්හි චිත්තෙ;
සො පස්සති අත්ථදත්ථං පරත්ථ’’න්ති.
තත්ථ ආවිලෙති කද්දමාලුළිතෙ. අප්පසන්නෙති තායෙව ආවිලතාය අවිප්පසන්නෙ. සිප්පිකසම්බුකඤ්චාති සිප්පිකඤ්ච සම්බුකඤ්ච. මච්ඡගුම්බන්ති මච්ඡඝටං. එවං ආවිලම්හීති එවමෙව රාගාදීහි ආවිලෙ චිත්තෙ. අත්තදත්ථං පරත්ථන්ති නෙව අත්තදත්ථං න පරත්ථං පස්සතීති අත්ථො. සො පස්සතීති එවමෙව අනාවිලෙ චිත්තෙ සො පුරිසො අත්තදත්ථං පරත්ථඤ්ච පස්සතීති.
සත්ථා ඉමං අතීතං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ බ්රාහ්මණකුමාරො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා මාණවො අයමෙව මාණවො අහොසි, ආචරියො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
අනභිරතිජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[186] 6. දධිවාහනජාතකවණ්ණනා
වණ්ණගන්ධරසූපෙතොති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො විපක්ඛසෙවිං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා කථිතමෙව. සත්ථා පන ‘‘භික්ඛවෙ, අසාධුසන්නිවාසො නාම පාපො අනත්ථකරො, තත්ථ මනුස්සභූතානං තාව පාපසන්නිවාසස්ස අනත්ථකරතාය කිං වත්තබ්බං, පුබ්බෙ පන අසාතෙන අමධුරෙන නිම්බරුක්ඛෙන සද්ධිං සන්නිවාසමාගම්ම මධුරරසො දිබ්බරසපටිභාගො අචෙතනො අම්බරුක්ඛොපි අමධුරො තිත්තකො ජාතො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ කාසිරට්ඨෙ චත්තාරො භාතරො බ්රාහ්මණා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තපදෙසෙ පටිපාටියා පණ්ණසාලා කත්වා වාසං කප්පෙසුං. තෙසං ජෙට්ඨකභාතා කාලං කත්වා සක්කත්තං පාපුණි. සො තං කාරණං ඤත්වා අන්තරන්තරා සත්තට්ඨදිවසච්චයෙන තෙසං ¶ උපට්ඨානං ගච්ඡන්තො එකදිවසං ජෙට්ඨකතාපසං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා ¶ – ‘‘භන්තෙ, කෙන තෙ අත්ථො’’ති පුච්ඡි. පණ්ඩුරොගො තාපසො ‘‘අග්ගිනා මෙ අත්ථො’’ති ආහ. සො තං සුත්වා තස්ස වාසිඵරසුකං අදාසි. වාසිඵරසුකො නාම දණ්ඩෙ පවෙසනවසෙන වාසිපි හොති ඵරසුපි. තාපසො ‘‘කො මෙ ඉමං ආදාය දාරූනි ආහරිස්සතී’’ති ආහ. අථ නං සක්කො එවමාහ – ‘‘යදා තෙ, භන්තෙ, දාරූහි අත්ථො, ඉමං ඵරසුං හත්ථෙන පහරිත්වා ‘දාරූනි මෙ ආහරිත්වා අග්ගිං කරොහී’ති වදෙය්යාසි, දාරූනි ආහරිත්වා අග්ගිං කත්වා දස්සතී’’ති. තස්ස වාසිඵරසුකං දත්වා දුතියම්පි උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, කෙන තෙ අත්ථො’’ති පුච්ඡි. තස්ස පණ්ණසාලාය හත්ථිමග්ගො හොති, සො හත්ථීහි උපද්දුතො ‘‘හත්ථීනං මෙ වසෙන දුක්ඛං උප්පජ්ජති, තෙ පලාපෙහී’’ති ආහ. සක්කො තස්ස එකං භෙරිං උපනාමෙත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං තලෙ පහටෙ තුම්හාකං පච්චාමිත්තා පලායිස්සන්ති, ඉමස්මිං තලෙ පහටෙ මෙත්තචිත්තා හුත්වා චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය පරිවාරෙස්සන්තී’’ති වත්වා තං භෙරිං දත්වා කනිට්ඨස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භන්තෙ, කෙන තෙ අත්ථො’’ති පුච්ඡි. සොපි පණ්ඩුරොගධාතුකොව, තස්මා ‘‘දධිනා මෙ අත්ථො’’ති ආහ. සක්කො තස්ස එකං දධිඝටං දත්වා ‘‘සචෙ තුම්හෙ ඉච්ඡමානා ඉමං ආසිඤ්චෙය්යාථ, මහානදී හුත්වා මහොඝං පවත්තෙත්වා තුම්හාකං රජ්ජං ගහෙත්වා දාතුං සමත්ථොපි භවිස්සතී’’ති වත්වා පක්කාමි. තතො පට්ඨාය වාසිඵරසුකො ජෙට්ඨභාතිකස්ස අග්ගිං කරොති, ඉතරෙන භෙරිතලෙ පහටෙ හත්ථී පලායන්ති, කනිට්ඨො දධිං පරිභුඤ්ජති.
තස්මිං කාලෙ එකො සූකරො එකස්මිං පුරාණගාමට්ඨානෙ චරන්තො ආනුභාවසම්පන්නං එකං මණික්ඛන්ධං අද්දස. සො තං මණික්ඛන්ධං මුඛෙන ඩංසිත්වා තස්සානුභාවෙන ආකාසෙ උප්පතිත්වා සමුද්දස්ස මජ්ඣෙ එකං දීපකං ගන්ත්වා ‘‘එත්ථ දානි මයා වසිතුං වට්ටතී’’ති ඔතරිත්වා ඵාසුකට්ඨානෙ එකස්ස උදුම්බරරුක්ඛස්ස හෙට්ඨා ¶ වාසං කප්පෙසි. සො එකදිවසං තස්මිං රුක්ඛමූලෙ මණික්ඛන්ධං පුරතො ඨපෙත්වා නිද්දං ඔක්කමි. අථෙකො කාසිරට්ඨවාසී මනුස්සො ‘‘නිරුපකාරො එස අම්හාක’’න්ති මාතාපිතූහි ගෙහා නික්කඩ්ඪිතො එකං පට්ටනගාමං ගන්ත්වා නාවිකානං කම්මකාරො හුත්වා නාවං ආරුය්හ ¶ සමුද්දමජ්ඣෙ භින්නාය නාවාය ඵලකෙ නිපන්නො තං දීපකං පත්වා ඵලාඵලානි පරියෙසන්තො තං සූකරං නිද්දායන්තං දිස්වා සණිකං ගන්ත්වා මණික්ඛන්ධං ගණ්හිත්වා තස්ස ආනුභාවෙන ආකාසෙ උප්පතිත්වා උදුම්බරරුක්ඛෙ නිසීදිත්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං සූකරො ¶ ඉමස්ස මණික්ඛන්ධස්ස ආනුභාවෙන ආකාසචාරිකො හුත්වා ඉධ වසති මඤ්ඤෙ, මයා පඨමමෙව ඉමං සූකරං මාරෙත්වා මංසං ඛාදිත්වා පච්ඡා ගන්තුං වට්ටතී’’ති. සො එකං දණ්ඩකං භඤ්ජිත්වා තස්ස සීසෙ පාතෙති. සූකරො පබුජ්ඣිත්වා මණිං අපස්සන්තො ඉතො චිතො ච කම්පමානො විධාවති, රුක්ඛෙ නිසින්නපුරිසො හසි. සූකරො ඔලොකෙන්තො තං දිස්වා තං රුක්ඛං සීසෙන පහරිත්වා තත්ථෙව මතො.
සො පුරිසො ඔතරිත්වා අග්ගිං කත්වා තස්ස මංසං පචිත්වා ඛාදිත්වා ආකාසෙ උප්පතිත්වා හිමවන්තමත්ථකෙන ගච්ඡන්තො අස්සමපදං දිස්වා ජෙට්ඨභාතිකස්ස තාපසස්ස අස්සමෙ ඔතරිත්වා ද්වීහතීහං වසිත්වා තාපසස්ස වත්තපටිවත්තං අකාසි, වාසිඵරසුකස්ස ආනුභාවඤ්ච පස්සි. සො ‘‘ඉමං මයා ගහෙතුං වට්ටතී’’ති මණික්ඛන්ධස්ස ආනුභාවං තාපසස්ස දස්සෙත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමං මණිං ගහෙත්වා වාසිඵරසුකං දෙථා’’ති ආහ. තාපසො ආකාසෙන චරිතුකාමො තං ගහෙත්වා වාසිඵරසුකං අදාසි. සො තං ගහෙත්වා ථොකං ගන්ත්වා වාසිඵරසුකං පහරිත්වා ‘‘වාසිඵරසුක තාපසස්ස සීසං ඡින්දිත්වා මණික්ඛන්ධං මෙ ආහරා’’ති ආහ. සො ගන්ත්වා තාපසස්ස සීසං ඡින්දිත්වා මණික්ඛන්ධං ආහරි. සො වාසිඵරසුකං පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ ඨපෙත්වා මජ්ඣිමතාපසස්ස සන්තිකං ¶ ගන්ත්වා කතිපාහං වසිත්වා භෙරියා ආනුභාවං දිස්වා මණික්ඛන්ධං දත්වා භෙරිං ගණ්හිත්වා පුරිමනයෙනෙව තස්සපි සීසං ඡින්දාපෙත්වා කනිට්ඨං උපසඞ්කමිත්වා දධිඝටස්ස ආනුභාවං දිස්වා මණික්ඛන්ධං දත්වා දධිඝටං ගහෙත්වා පුරිමනයෙනෙව තස්ස සීසං ඡින්දාපෙත්වා මණික්ඛන්ධඤ්ච වාසිඵරසුකඤ්ච භෙරිඤ්ච දධිඝටඤ්ච ගහෙත්වා ආකාසෙ උප්පතිත්වා බාරාණසියා අවිදූරෙ ඨත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො ‘‘යුද්ධං වා මෙ දෙතු රජ්ජං වා’’ති එකස්ස පුරිසස්ස හත්ථෙ පණ්ණං පාහෙසි.
රාජා සාසනං සුත්වාව ‘‘චොරං ගණ්හිස්සාමී’’ති නික්ඛමි. සො එකං භෙරිතලං පහරි, චතුරඞ්ගිනී සෙනා පරිවාරෙසි. රඤ්ඤො අවත්ථරණභාවං ඤත්වා දධිඝටං විස්සජ්ජෙසි, මහානදී පවත්ති. මහාජනො දධිම්හි ඔසීදිත්වා නික්ඛමිතුං නාසක්ඛි. වාසිඵරසුකං පහරිත්වා ‘‘රඤ්ඤො සීසං ආහරා’’ති ¶ ආහ, වාසිඵරසුකො ගන්ත්වා රඤ්ඤො සීසං ආහරිත්වා පාදමූලෙ නික්ඛිපි. එකොපි ආවුධං උක්ඛිපිතුං නාසක්ඛි. සො මහන්තෙන බලෙන පරිවුතො නගරං පවිසිත්වා අභිසෙකං කාරෙත්වා දධිවාහනො නාම රාජා හුත්වා ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙසි.
තස්සෙකදිවසං මහානදියං ජාලකරණ්ඩකෙ කීළන්තස්ස කණ්ණමුණ්ඩදහතො දෙවපරිභොගං එකං අම්බපක්කං ආගන්ත්වා ජාලෙ ලග්ගි, ජාලං උක්ඛිපන්තා තං දිස්වා රඤ්ඤො අදංසු. තං මහන්තං ඝටප්පමාණං ¶ පරිමණ්ඩලං සුවණ්ණවණ්ණං අහොසි. රාජා ‘‘කිස්ස ඵලං නාමෙත’’න්ති වනචරකෙ පුච්ඡිත්වා ‘‘අම්බඵල’’න්ති සුත්වා පරිභුඤ්ජිත්වා තස්ස අට්ඨිං අත්තනො උය්යානෙ රොපාපෙත්වා ඛීරොදකෙන සිඤ්චාපෙසි. රුක්ඛො නිබ්බත්තිත්වා තතියෙ සංවච්ඡරෙ ඵලං අදාසි. අම්බස්ස සක්කාරො මහා අහොසි, ඛීරොදකෙන සිඤ්චන්ති, ගන්ධපඤ්චඞ්ගුලිකං දෙන්ති, මාලාදාමානි පරික්ඛිපන්ති, ගන්ධතෙලෙන දීපං ජාලෙන්ති, පරික්ඛෙපො පනස්ස පටසාණියා අහොසි. ඵලානි මධුරානි සුවණ්ණවණ්ණානි අහෙසුං. දධිවාහනරාජා අඤ්ඤෙසං රාජූනං අම්බඵලං පෙසෙන්තො අට්ඨිතො රුක්ඛනිබ්බත්තනභයෙන ¶ අඞ්කුරනිබ්බත්තනට්ඨානං මණ්ඩූකකණ්ටකෙන විජ්ඣිත්වා පෙසෙසි. තෙසං අම්බං ඛාදිත්වා අට්ඨි රොපිතං න සම්පජ්ජති. තෙ ‘‘කිං නු ඛො එත්ථ කාරණ’’න්ති පුච්ඡන්තා තං කාරණං ජානිංසු.
අථෙකො රාජා උය්යානපාලං පක්කොසිත්වා ‘‘දධිවාහනස්ස අම්බඵලානං රසං නාසෙත්වා තිත්තකභාවං කාතුං සක්ඛිස්සසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, දෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි ගච්ඡාහී’’ති සහස්සං දත්වා පෙසෙසි. සො බාරාණසිං ගන්ත්වා ‘‘එකො උය්යානපාලො ආගතො’’ති රඤ්ඤො ආරොචාපෙත්වා තෙන පක්කොසාපිතො පවිසිත්වා රාජානං වන්දිත්වා ‘‘ත්වං උය්යානපාලො’’ති පුට්ඨො ‘‘ආම, දෙවා’’ති වත්වා අත්තනො ආනුභාවං වණ්ණෙසි. රාජා ‘‘ගච්ඡ අම්හාකං උය්යානපාලස්ස සන්තිකෙ හොහී’’ති ආහ. තෙ තතො පට්ඨාය ද්වෙ ජනා උය්යානං පටිජග්ගන්ති. අධුනාගතො උය්යානපාලො අකාලපුප්ඵානි සුට්ඨු පුප්ඵාපෙන්තො අකාලඵලානි ගණ්හාපෙන්තො උය්යානං රමණීයං අකාසි. රාජා තස්ස පසීදිත්වා පොරාණකඋය්යානපාලං නීහරිත්වා තස්සෙව උය්යානං අදාසි. සො උය්යානස්ස අත්තනො හත්ථගතභාවං ඤත්වා අම්බරුක්ඛං පරිවාරෙත්වා නිම්බෙ ච ඵග්ගවවල්ලියො ච රොපෙසි, අනුපුබ්බෙන නිම්බා වඩ්ඪිංසු, මූලෙහි මූලානි, සාඛාහි ච සාඛා සංසට්ඨා ඔනද්ධවිනද්ධා අහෙසුං. තෙන අසාතඅමධුරසංසග්ගෙන තාවමධුරඵලො ¶ අම්බො තිත්තකො ජාතො නිම්බපණ්ණසදිසරසො, අම්බඵලානං තිත්තකභාවං ඤත්වා උය්යානපාලො පලායි.
දධිවාහනො උය්යානං ගන්ත්වා අම්බඵලං ඛාදන්තො මුඛෙ පවිට්ඨං අම්බරසං නිම්බකසටං විය අජ්ඣොහරිතුං අසක්කොන්තො කක්කාරෙත්වා නිට්ඨුභි. තදා බොධිසත්තො තස්ස අත්ථධම්මානුසාසකො අමච්චො අහොසි. රාජා බොධිසත්තං ආමන්තෙත්වා ‘‘පණ්ඩිත, ඉමස්ස රුක්ඛස්ස පොරාණකපරිහාරතො පරිහීනං නත්ථි, එවං සන්තෙපිස්ස ඵලං තිත්තකං ජාතං, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘වණ්ණගන්ධරසූපෙතො ¶ ¶ , අම්බොයං අහුවා පුරෙ;
තමෙව පූජං ලභමානො, කෙනම්බො කටුකප්ඵලො’’ති.
අථස්ස කාරණං ආචික්ඛන්තො බොධිසත්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘පුචිමන්දපරිවාරො, අම්බො තෙ දධිවාහන;
මූලං මූලෙන සංසට්ඨං, සාඛා සාඛා නිසෙවරෙ;
අසාතසන්නිවාසෙන, තෙනම්බො කටුකප්ඵලො’’ති.
තත්ථ පුචිමන්දපරිවාරොති නිම්බරුක්ඛපරිවාරො. සාඛා සාඛා නිසෙවරෙති පුචිමන්දස්ස සාඛායො අම්බරුක්ඛස්ස සාඛායො නිසෙවන්ති. අසාතසන්නිවාසෙනාති අමධුරෙහි පුචිමන්දෙහි සද්ධිං සන්නිවාසෙන. තෙනාති තෙන කාරණෙන අයං අම්බො කටුකප්ඵලො අසාතඵලො තිත්තකඵලො ජාතොති.
රාජා තස්ස වචනං සුත්වා සබ්බෙපි පුචිමන්දෙ ච ඵග්ගවවල්ලියො ච ඡින්දාපෙත්වා මූලානි උද්ධරාපෙත්වා සමන්තා අමධුරපංසුං හරාපෙත්වා මධුරපංසුං පක්ඛිපාපෙත්වා ඛීරොදකසක්ඛරොදකගන්ධොදකෙහි අම්බං පටිජග්ගාපෙසි. සො මධුරසංසග්ගෙන පුන මධුරොව අහොසි. රාජා පකතිඋය්යානපාලස්සෙව උය්යානං නිය්යාදෙත්වා යාවතායුකං ඨත්වා යථාකම්මං ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අහමෙව පණ්ඩිතාමච්චො අහොසි’’න්ති.
දධිවාහනජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[187] 7. චතුමට්ඨජාතකවණ්ණනා
උච්චෙ ¶ විටභිමාරුය්හාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං මහල්ලකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසං කිර ද්වීසු අග්ගසාවකෙසු අඤ්ඤමඤ්ඤං පඤ්හපුච්ඡනවිස්සජ්ජනකථාය නිසින්නෙසු එකො මහල්ලකො භික්ඛු තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා තතියො හුත්වා නිසීදිත්වා ¶ ‘‘භන්තෙ, මයම්පි තුම්හෙ පඤ්හං පුච්ඡිස්සාම, තුම්හෙපි අත්තනො කඞ්ඛං අම්හෙ පුච්ඡථා’’ති ¶ ආහ. ථෙරා තං ජිගුච්ඡිත්වා උට්ඨාය පක්කමිංසු. ථෙරානං ධම්මං සොතුං නිසින්නපරිසා සමාගමස්ස භින්නකාලෙ සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං අකාලෙ ආගතත්ථා’’ති වුත්තෙ තං කාරණං ආරොචයිංසු. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා එතං ජිගුච්ඡිත්වා අකථෙත්වා පක්කමන්ති, පුබ්බෙපි පක්කමිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අරඤ්ඤායතනෙ රුක්ඛදෙවතා අහොසි. අථ ද්වෙ හංසපොතකා චිත්තකූටපබ්බතා නික්ඛමිත්වා තස්මිං රුක්ඛෙ නිසීදිත්වා ගොචරාය ගන්ත්වා නිවත්තන්තාපි තස්මිංයෙව විස්සමිත්වා චිත්තකූටං ගච්ඡන්ති. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ තෙසං බොධිසත්තෙන සද්ධිං විස්සාසො අහොසි. ගච්ඡන්තා ච ආගච්ඡන්තා ච අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්මොදිත්වා ධම්මකථං කථෙත්වා පක්කමිංසු. අථෙකදිවසං තෙසු රුක්ඛග්ගෙ නිසීදිත්වා බොධිසත්තෙන සද්ධිං කථෙන්තෙසු එකො සිඞ්ගාලො තස්ස රුක්ඛස්ස හෙට්ඨා ඨත්වා තෙහි හංසපොතකෙහි සද්ධිං මන්තෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘උච්චෙ විටභිමාරුය්හ, මන්තයව්හො රහොගතා;
නීචෙ ඔරුය්හ මන්තව්හො, මිගරාජාපි සොස්සතී’’ති.
තත්ථ උච්චෙ විටභිමාරුය්හාති පකතියා ච උච්චෙ ඉමස්මිං රුක්ඛෙ උච්චතරං එකං විටපං අභිරුහිත්වා. මන්තයව්හොති මන්තෙථ කථෙථ. නීචෙ ඔරුය්හාති ඔතරිත්වා නීචෙ ඨානෙ ඨත්වා මන්තෙථ. මිගරාජාපි සොස්සතීති අත්තානං මිගරාජානං කත්වා ආහ. හංසපොතකා ජිගුච්ඡිත්වා උට්ඨාය චිත්තකූටමෙව ගතා.
තෙසං ගතකාලෙ බොධිසත්තො සිඞ්ගාලස්ස දුතියං ගාථමාහ –
‘‘යං සුවණ්ණො සුවණ්ණෙන, දෙවො දෙවෙන මන්තයෙ;
කිං තෙත්ථ චතුමට්ඨස්ස, බිලං පවිස ජම්බුකා’’ති.
තත්ථ ¶ සුවණ්ණොති සුන්දරවණ්ණො. සුවණ්ණෙනාති දුතියෙන හංසපොතකෙන. දෙවො දෙවෙනාති තෙයෙව ද්වෙ දෙවෙ කත්වා කථෙති. චතුමට්ඨස්සාති සරීරෙන ¶ ජාතියා සරෙන ගුණෙනාති ඉමෙහි චතූහි මට්ඨස්ස සුද්ධස්සාති අක්ඛරත්ථො. අසුද්ධංයෙව පන තං පසංසාවචනෙන නින්දන්තො එවමාහ, චතූහි ¶ ලාමකස්ස කිං තෙ එත්ථ සිඞ්ගාලස්සාති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. ‘‘බිලං පවිසා’’ති ඉදං බොධිසත්තො භෙරවාරම්මණං දස්සෙත්වා තං පලාපෙන්තො ආහ.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සිඞ්ගාලො මහල්ලකො අහොසි, ද්වෙ හංසපොතකා සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා, රුක්ඛදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
චතුමට්ඨජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[188] 8. සීහකොත්ථුජාතකවණ්ණනා
සීහඞ්ගුලී සීහනඛොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොකාලිකං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසං කිර කොකාලිකො අඤ්ඤෙසු බහුස්සුතෙසු ධම්මං කථෙන්තෙසු සයම්පි කථෙතුකාමො අහොසීති සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං. තං පන පවත්තිං සුත්වා සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, කොකාලිකො ඉදානෙව අත්තනො සද්දෙන පාකටො ජාතො, පුබ්බෙපි පාකටො අහොසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ සීහො හුත්වා එකාය සිඞ්ගාලියා සද්ධිං සංවාසමන්වාය පුත්තං පටිලභි. සො අඞ්ගුලීහි නඛෙහි කෙසරෙන වණ්ණෙන සණ්ඨානෙනාති ඉමෙහි ආකාරෙහි පිතුසදිසො අහොසි, සද්දෙන මාතුසදිසො. අථෙකදිවසං දෙවෙ වස්සිත්වා විගතෙ සීහෙසු නදිත්වා සීහකීළං කීළන්තෙසු සොපි තෙසං අන්තරෙ නදිතුකාමො හුත්වා සිඞ්ගාලිකං නාදං නදි. අථස්ස සද්දං සුත්වා සීහා තුණ්හී අහෙසුං. තස්ස සද්දං සුත්වා අපරො බොධිසත්තස්ස සජාතිපුත්තො ‘‘තාත, අයං සීහො වණ්ණාදීහි අම්හෙහි ¶ සමානො, සද්දො පනස්ස අඤ්ඤාදිසො, කො නාමෙසො’’ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සීහඞ්ගුලී සීහනඛො, සීහපාදපතිට්ඨිතො;
සො සීහො සීහසඞ්ඝම්හි, එකො නදති අඤ්ඤථා’’ති.
තත්ථ ¶ සීහපාදපතිට්ඨිතොති සීහපාදෙහෙව පතිට්ඨිතො. එකො නදති අඤ්ඤථාති එකොව අවසෙසසීහෙහි අසදිසෙන සිඞ්ගාලසද්දෙන නදන්තො අඤ්ඤථා නදති.
තං ¶ සුත්වා බොධිසත්තො ‘‘තාත, එස තව භාතා සිඞ්ගාලියා පුත්තො, රූපෙන මයා සදිසො, සද්දෙන මාතරා සදිසො’’ති වත්වා සිඞ්ගාලිපුත්තං ආමන්තෙත්වා ‘‘තාත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය ඉධ වසන්තො අප්පසද්දො වස, සචෙ පුන නදිස්සසි, සිඞ්ගාලභාවං තෙ ජානිස්සන්තී’’ති ඔවදන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘මා ත්වං නදි රාජපුත්ත, අප්පසද්දො වනෙ වස;
සරෙන ඛො තං ජානෙය්යුං, න හි තෙ පෙත්තිකො සරො’’ති.
තත්ථ රාජපුත්තාති සීහස්ස මිගරඤ්ඤො පුත්ත. ඉමඤ්ච පන ඔවාදං සුත්වා පුන සො නදිතුං නාම න උස්සහි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සිඞ්ගාලො කොකාලිකො අහොසි, සජාතිපුත්තො රාහුලො, මිගරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සීහකොත්ථුජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[189] 9. සීහචම්මජාතකවණ්ණනා
නෙතං සීහස්ස නදිතන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොකාලිකඤ්ඤෙව ආරබ්භ කථෙසි. සො ඉමස්මිං කාලෙ සරභඤ්ඤං භණිතුකාමො අහොසි. සත්ථා තං පවත්තිං සුත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කස්සකකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කසිකම්මෙන ජීවිකං කප්පෙසි. තස්මිං කාලෙ එකො වාණිජො ගද්රභභාරකෙන වොහාරං කරොන්තො විචරති. සො ගතගතට්ඨානෙ ගද්රභස්ස පිට්ඨිතො භණ්ඩිකං ඔතාරෙත්වා ගද්රභං සීහචම්මෙන පාරුපිත්වා සාලියවඛෙත්තෙසු ¶ විස්සජ්ජෙති. ඛෙත්තරක්ඛකා තං දිස්වා ‘‘සීහො’’ති සඤ්ඤාය උපසඞ්කමිතුං න සක්කොන්ති. අථෙකදිවසං සො වාණිජො එකස්මිං ගාමද්වාරෙ නිවාසං ගහෙත්වා පාතරාසං පචාපෙන්තො තතො ගද්රභං සීහචම්මං පාරුපිත්වා යවඛෙත්තෙ විස්සජ්ජෙසි. ඛෙත්තරක්ඛකා ‘‘සීහො’’ති සඤ්ඤාය තං උපසඞ්කමිතුං අසක්කොන්තා ගෙහං ගන්ත්වා ආරොචෙසුං. සකලගාමවාසිනො ආවුධානි ගහෙත්වා සඞ්ඛෙ ධමෙන්තා භෙරියො වාදෙන්තා ඛෙත්තසමීපං ගන්ත්වා උන්නදිංසු, ගද්රභො මරණභයභීතො ගද්රභරවං රවි. අථස්ස ගද්රභභාවං ඤත්වා බොධිසත්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘නෙතං ¶ සීහස්ස නදිතං, න බ්යග්ඝස්ස න දීපිනො;
පාරුතො සීහචම්මෙන, ජම්මො නදති ගද්රභො’’ති.
තත්ථ ජම්මොති ලාමකො. ගාමවාසිනොපි තස්ස ගද්රභභාවං ඤත්වා තං අට්ඨීනි භඤ්ජන්තා පොථෙත්වා සීහචම්මං ආදාය අගමංසු.
අථ සො වාණිජො ආගන්ත්වා තං බ්යසනභාවප්පත්තං ගද්රභං දිස්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘චිරම්පි ඛො තං ඛාදෙය්ය, ගද්රභො හරිතං යවං;
පාරුතො සීහචම්මෙන, රවමානොව දූසයී’’ති.
තත්ථ තන්ති නිපාතමත්තං, අයං ගද්රභො අත්තනො ගද්රභභාවං අජානාපෙත්වා සීහචම්මෙන පාරුතො චිරම්පි කාලං හරිතං යවං ඛාදෙය්යාති අත්ථො. රවමානොව දූසයීති අත්තනො පන ගද්රභරවං රවමානොවෙස අත්තානං දූසයි, නත්ථෙත්ථ සීහචම්මස්ස දොසොති. තස්මිං එවං කථෙන්තෙයෙව ගද්රභො තත්ථෙව නිපන්නො මරි, වාණිජොපි තං පහාය පක්කාමි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා වාණිජො දෙවදත්තො අහොසි, ගද්රභො කොකාලිකො, පණ්ඩිතකස්සකො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සීහචම්මජාතකවණ්ණනා නවමා.
[190] 10. සීලානිසංසජාතකවණ්ණනා
පස්ස ¶ ¶ සද්ධාය සීලස්සාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං සද්ධං උපාසකං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර සද්ධො පසන්නො අරියසාවකො එකදිවසං ජෙතවනං ගච්ඡන්තො සායං අචිරවතිනදීතීරං ගන්ත්වා නාවිකෙ නාවං තීරෙ ඨපෙත්වා ධම්මස්සවනත්ථාය ගතෙ තිත්ථෙ නාවං අදිස්වා බුද්ධාරම්මණං පීතිං ගහෙත්වා නදිං ඔතරි, පාදා උදකම්හි න ඔසීදිංසු. සො පථවීතලෙ ගච්ඡන්තො විය වෙමජ්ඣං ගතකාලෙ වීචිං පස්සි. අථස්ස බුද්ධාරම්මණා පීති මන්දා ජාතා, පාදා ඔසීදිතුං ආරභිංසු, සො පුන බුද්ධාරම්මණං පීතිං දළ්හං කත්වා උදකපිට්ඨෙනෙව ගන්ත්වා ජෙතවනං පවිසිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. සත්ථා තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා ¶ ‘‘උපාසක, කච්චි මග්ගං ආගච්ඡන්තො අප්පකිලමථෙන ආගතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘භන්තෙ, බුද්ධාරම්මණං පීතිං ගහෙත්වා උදකපිට්ඨෙ පතිට්ඨං ලභිත්වා පථවිං මද්දන්තො විය ආගතොම්හී’’ති වුත්තෙ ‘‘න ඛො පන, උපාසක, ත්වඤ්ඤෙව බුද්ධගුණෙ අනුස්සරිත්වා පතිට්ඨං ලද්ධො, පුබ්බෙපි උපාසකා සමුද්දමජ්ඣෙ නාවාය භින්නාය බුද්ධගුණෙ අනුස්සරන්තා පතිට්ඨං ලභිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ සොතාපන්නො අරියසාවකො එකෙන න්හාපිතකුටුම්බිකෙන සද්ධිං නාවං අභිරුහි, තස්ස න්හාපිතස්ස භරියා ‘‘අය්ය, ඉමස්ස සුඛදුක්ඛං තව භාරො’’ති න්හාපිතං තස්ස උපාසකස්ස හත්ථෙ නික්ඛිපි. අථ සා නාවා සත්තමෙ දිවසෙ සමුද්දමජ්ඣෙ භින්නා, තෙපි ද්වෙ ජනා එකස්මිං ඵලකෙ නිපන්නා එකං දීපකං පාපුණිංසු. තත්ථ සො න්හාපිතො සකුණෙ මාරෙත්වා පචිත්වා ඛාදන්තො උපාසකස්සපි දෙති. උපාසකො ‘‘අලං මය්හ’’න්ති න ඛාදති. සො චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ අම්හාකං ඨපෙත්වා තීණි සරණානි අඤ්ඤා පතිට්ඨා නත්ථී’’ති. සො තිණ්ණං රතනානං ගුණෙ අනුස්සරි. අථස්සානුසරන්තස්ස තස්මිං දීපකෙ නිබ්බත්තො නාගරාජා අත්තනො සරීරං මහානාවං කත්වා මාපෙසි, සමුද්දදෙවතා ¶ නියාමකො අහොසි, නාවා සත්තහි රතනෙහි පූරයිත්ථ, තයො කූපකා ඉන්දනීලමණිමයා අහෙසුං, සුවණ්ණමයො ලඞ්කාරො, රජතමයානි යොත්තානි, සුවණ්ණමයානි යට්ඨිඵියානි.
සමුද්දදෙවතා ¶ නාවාය ඨත්වා ‘‘අත්ථි ජම්බුදීපගමිකා’’ති ඝොසෙසි. උපාසකො ‘‘මයං ගමිස්සාමා’’ති ආහ. තෙන හි එහි, නාවං අභිරුහාති. සො නාවං අභිරුහිත්වා න්හාපිතං පක්කොසි, සමුද්දදෙවතා – ‘‘තුය්හඤ්ඤෙව ලබ්භති, න එතස්සා’’ති ආහ. ‘‘කිංකාරණා’’ති? ‘‘එතස්ස සීලගුණාචාරො නත්ථි, තං කාරණං. අහඤ්හි තුය්හං නාවං ආහරිං, න එතස්සා’’ති. ‘‘හොතු, අහං අත්තනා දින්නදානෙන රක්ඛිතසීලෙන භාවිතභාවනාය එතස්ස පත්තිං දම්මී’’ති. න්හාපිතො ‘‘අනුමොදාමි, සාමී’’ති ආහ. දෙවතා ‘‘ඉදානි ගණ්හිස්සාමී’’ති තම්පි ආරොපෙත්වා උභොපි ජනෙ සමුද්දා නික්ඛාමෙත්වා නදියා බාරාණසිං ගන්ත්වා අත්තනො ආනුභාවෙන ද්වින්නම්පි තෙසං ගෙහෙ ධනං පතිට්ඨපෙත්වා ‘‘පණ්ඩිතෙහෙව සද්ධිං සංසග්ගො නාම කාතබ්බො. සචෙ හි ඉමස්ස න්හාපිතස්ස ඉමිනා උපාසකෙන සද්ධිං සංසග්ගො නාභවිස්ස, සමුද්දමජ්ඣෙයෙව නස්සිස්සා’’ති පණ්ඩිතසංසග්ගගුණං කථයමානා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘පස්ස සද්ධාය සීලස්ස, චාගස්ස ච අයං ඵලං;
නාගො නාවාය වණ්ණෙන, සද්ධං වහතුපාසකං.
‘‘සබ්භිරෙව ¶ සමාසෙථ, සබ්භි කුබ්බෙථ සන්ථවං;
සතඤ්හි සන්නිවාසෙන, සොත්ථිං ගච්ඡති න්හාපිතො’’ති.
තත්ථ පස්සාති කඤ්චි අනියමෙත්වා පස්සථාති ආලපති. සද්ධායාති ලොකියලොකුත්තරාය සද්ධාය. සීලෙපි එසෙව නයො. චාගස්සාති දෙය්යධම්මපරිච්චාගස්ස චෙව කිලෙසපරිච්චාගස්ස ච. අයං ඵලන්ති ඉදං ඵලං, ගුණං ආනිසංසන්ති අත්ථො. අථ වා චාගස්ස ච ඵලං පස්ස, අයං නාගො නාවාය වණ්ණෙනාති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. නාවාය වණ්ණෙනාති නාවාය සණ්ඨානෙන. සද්ධන්ති තීසු රතනෙසු පතිට්ඨිතසද්ධං. සබ්භිරෙවාති පණ්ඩිතෙහියෙව ¶ . සමාසෙථාති එකතො ආවසෙය්ය, උපවසෙය්යාති අත්ථො. කුබ්බෙථාති කරෙය්ය. සන්ථවන්ති මිත්තසන්ථවං. තණ්හාසන්ථවො පන කෙනචිපි සද්ධිං න කාතබ්බො. න්හාපිතොති න්හාපිතකුටුම්බිකො. ‘‘නහාපිතො’’තිපි පාඨො.
එවං සමුද්දදෙවතා ආකාසෙ ඨත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා ඔවදිත්වා නාගරාජානං ගණ්හිත්වා අත්තනො විමානමෙව අගමාසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – සච්චපරියොසානෙ උපාසකො සකදාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා සොතාපන්නඋපාසකො පරිනිබ්බායි, නාගරාජා සාරිපුත්තො අහොසි, සමුද්දදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සීලානිසංසජාතකවණ්ණනා දසමා.
අසදිසවග්ගො චතුත්ථො.
තස්සුද්දානං –
අසදිසඤ්ච සඞ්ගාමං, වාලොදකං ගිරිදත්තං;
නභිරති දධිවාහං, චතුමට්ඨං සීහකොට්ඨං;
සීහචම්මං සීලානිසංසං.
5. රුහකවග්ගො
[191] 1. රුහකජාතකවණ්ණනා
අපි ¶ රුහක ඡින්නාපීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණදුතියිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු අට්ඨකනිපාතෙ ඉන්ද්රියජාතකෙ (ජා. 1.8.60 ආදයො) ආවිභවිස්සති. සත්ථා පන තං භික්ඛුං ‘‘අයං තෙ භික්ඛු ඉත්ථී අනත්ථකාරිකා, පුබ්බෙපි තෙ එසා සරාජිකාය පරිසාය මජ්ඣෙ ලජ්ජාපෙත්වා ගෙහා නික්ඛමනාකාරං කාරෙසී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාය ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස රුහකො නාම පුරොහිතො අහොසි, තස්ස පුරාණී නාම බ්රාහ්මණී භරියා. රාජා බ්රාහ්මණස්ස අස්සභණ්ඩකෙන අලඞ්කරිත්වා අස්සං අදාසි. සො තං අස්සං ආරුය්හ රඤ්ඤො උපට්ඨානං ගච්ඡති. අථ නං අලඞ්කතඅස්සස්ස පිට්ඨෙ නිසීදිත්වා ගච්ඡන්තං ආගච්ඡන්තඤ්ච දිස්වා තහිං තහිං ඨිතා මනුස්සා ‘‘අහො ¶ අස්සස්ස රූපං, අහො අස්සො සොභතී’’ති අස්සමෙව පසංසන්ති. සො ගෙහං ආගන්ත්වා පාසාදං අභිරුය්හ භරියං ආමන්තෙසි – ‘‘භද්දෙ ¶ , අම්හාකං අස්සො අතිවිය සොභති, උභොසු පස්සෙසු ඨිතා මනුස්සා අම්හාකං අස්සමෙව වණ්ණෙන්තී’’ති. සා පන බ්රාහ්මණී ථොකං ඡින්නිකා ධුත්තිකධාතුකා, තෙන නං එවමාහ – ‘‘අය්ය, ත්වං අස්සස්ස සොභනකාරණං න ජානාසි, අයං අස්සො අත්තනො අලඞ්කතං අස්සභණ්ඩකං නිස්සාය සොභති, සචෙ ත්වම්පි අස්සො විය සොභිතුකාමො අස්සභණ්ඩකං පිළන්ධිත්වා අන්තරවීථිං ඔරුය්හ අස්සො විය පාදෙ කොට්ටයමානො ගන්ත්වා රාජානං පස්ස, රාජාපි තං වණ්ණයිස්සති, මනුස්සාපි තඤ්ඤෙව වණ්ණයිස්සන්තී’’ති.
සො උම්මත්තකජාතිකො බ්රාහ්මණො තස්සා වචනං සුත්වා ‘‘ඉමිනා නාම කාරණෙන සා මං වදතී’’ති අජානිත්වා තථාසඤ්ඤී හුත්වා තථා අකාසි. යෙ යෙ පස්සන්ති, තෙ තෙ පරිහාසං කරොන්තා ‘‘සොභති ආචරියො’’ති වදිංසු. රාජා පන නං ‘‘කිං, ආචරිය, පිත්තං තෙ කුපිතං ¶ , උම්මත්තකොසි ජාතො’’තිආදීනි වත්වා ලජ්ජාපෙසි. තස්මිං කාලෙ බ්රාහ්මණො ‘‘අයුත්තං මයා කත’’න්ති ලජ්ජිතො බ්රාහ්මණියා කුජ්ඣිත්වා ‘‘තායම්හි සරාජිකාය පරිසාය අන්තරෙ ලජ්ජාපිතො, පොථෙත්වා තං නික්කඩ්ඪිස්සාමී’’ති ගෙහං අගමාසි. ධුත්තිකබ්රාහ්මණී තස්ස කුජ්ඣිත්වා ආගමනභාවං ඤත්වා පුරෙතරඤ්ඤෙව චූළද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා රාජනිවෙසනං ගන්ත්වා චතූහපඤ්චාහං තත්ථෙව අහොසි. රාජා තං කාරණං ඤත්වා පුරොහිතං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ආචරිය, මාතුගාමස්ස නාම දොසො හොතියෙව, බ්රාහ්මණියා ඛමිතුං වට්ටතී’’ති ඛමාපනත්ථාය පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අපි රුහක ඡින්නාපි, ජියා සන්ධීයතෙ පුන;
සන්ධීයස්සු පුරාණියා, මා කොධස්ස වසං ගමී’’ති.
තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – භො රුහක, නනු ඡින්නාපි ධනුජියා පුන සන්ධීයති ඝටීයති, එවමෙව ත්වම්පි පුරාණියා සද්ධිං සන්ධීයස්සු, කොධස්ස වසං මා ගමීති.
තං ¶ ¶ සුත්වා රුහකො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘විජ්ජමානෙසු වාකෙසු, විජ්ජමානෙසු කාරිසු;
අඤ්ඤං ජියං කරිස්සාමි, අලඤ්ඤෙව පුරාණියා’’ති.
තස්සත්ථො – මහාරාජ, ධනුකාරමුදුවාකෙසු ච ජියකාරකෙසු ච මනුස්සෙසු විජ්ජමානෙසු අඤ්ඤං ජියං කරිස්සාමි, ඉමාය ඡින්නාය පුරාණියා ජියාය අලං, නත්ථි මෙ කොචි අත්ථොති. එවඤ්ච පන වත්වා තං නීහරිත්වා අඤ්ඤං බ්රාහ්මණිං ආනෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා, බ්රාහ්මණී, පුරාණදුතියිකා අහොසි, රුහකො උක්කණ්ඨිතභික්ඛු, බාරාණසිරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
රුහකජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[192] 2. සිරිකාළකණ්ණිජාතකවණ්ණනා
ඉත්ථී ¶ සියා රූපවතීති ඉදං සිරිකාළකණ්ණිජාතකං මහාඋමඞ්ගජාතකෙ ආවිභවිස්සති.
සිරිකාළකණ්ණිජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[193] 3. චූළපදුමජාතකවණ්ණනා
අයමෙව සා අහමපි සො අනඤ්ඤොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු උම්මාදන්තීජාතකෙ (ජා. 2.20.57 ආදයො) ආවිභවිස්සති. සො පන භික්ඛු සත්ථාරා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතො’’ති වුත්තෙ ‘‘සච්චං, භගවා’’ති වත්වා ‘‘කෙන පන ත්වං උක්කණ්ඨාපිතො’’ති වුත්තෙ ¶ ‘‘අහං, භන්තෙ, එකං අලඞ්කතපටියත්තං මාතුගාමං දිස්වා කිලෙසානුවත්තකො හුත්වා උක්කණ්ඨිතොම්හී’’ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘භික්ඛු, මාතුගාමො නාම අකතඤ්ඤූ මිත්තදුබ්භී බහුමායා, පොරාණකපණ්ඩිතාපි අත්තනො දක්ඛිණජාණුලොහිතං පායෙත්වා යාවජීවිතදානම්පි දත්වා මාතුගාමස්ස චිත්තං න ලභිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, නාමග්ගහණදිවසෙ චස්ස ‘‘පදුමකුමාරො’’ති නාමං අකංසු. තස්ස අපරෙන ඡ කනිට්ඨභාතිකා අහෙසුං. තෙ සත්තපි ජනා අනුපුබ්බෙන වුඩ්ඪිප්පත්තා ඝරාවාසං ගහෙත්වා රඤ්ඤො සහායා විය විචරන්ති. අථෙකදිවසං රාජා රාජඞ්ගණං ඔලොකෙන්තො ඨිතො තෙ මහාපරිවාරෙන රාජුපට්ඨානං ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ මං වධිත්වා රජ්ජම්පි ගණ්හෙය්යු’’න්ති ආසඞ්කං උප්පාදෙත්වා තෙ පක්කොසාපෙත්වා – ‘‘තාතා, තුම්හෙ ඉමස්මිං නගරෙ වසිතුං න ලභථ, අඤ්ඤත්ථ ගන්ත්වා මම අච්චයෙන ආගන්ත්වා කුලසන්තකං රජ්ජං ගණ්හථා’’ති ආහ. තෙ පිතු වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා රොදිත්වා කන්දිත්වා අත්තනො අත්තනො ඝරානි ගන්ත්වා පජාපතියො ආදාය ‘‘යත්ථ වා තත්ථ වා ගන්ත්වා ජීවිස්සාමා’’ති නගරා නික්ඛමිත්වා මග්ගං ගච්ඡන්තා එකං කන්තාරං පත්වා අන්නපානං අලභමානා ඛුදං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තා ‘‘මයං ජීවමානා ඉත්ථියො ලභිස්සාමා’’ති කනිට්ඨස්ස භරියං මාරෙත්වා තෙරස කොට්ඨාසෙ කත්වා මංසං ඛාදිංසු. බොධිසත්තො අත්තනො ච භරියාය ච ලද්ධකොට්ඨාසෙසු එකං ඨපෙත්වා එකං ද්වෙපි ඛාදිංසු. එවං ඡ දිවසෙ ඡ ඉත්ථියො මාරෙත්වා මංසං ඛාදිංසු.
බොධිසත්තො ¶ පන දිවසෙ දිවසෙ එකෙකං ඨපෙත්වා ඡ කොට්ඨාසෙ ඨපෙසි. සත්තමෙ දිවසෙ ‘‘බොධිසත්තස්ස භරියං මාරෙස්සාමා’’ති වුත්තෙ බොධිසත්තො තෙ ඡ කොට්ඨාසෙ තෙසං දත්වා ‘‘අජ්ජ තාව ඉමෙ ඡ කොට්ඨාසෙ ඛාදථ, ස්වෙ ජානිස්සාමා’’ති වත්වා තෙසං මංසං ඛාදිත්වා නිද්දායනකාලෙ භරියං ගහෙත්වා පලායි. සා ථොකං ගන්ත්වා ‘‘ගන්තුං න සක්කොමි, සාමී’’ති ආහ. අථ නං බොධිසත්තො ඛන්ධෙනාදාය අරුණුග්ගමනවෙලාය කන්තාරා නික්ඛමි. සා සූරියෙ උග්ගතෙ ‘‘පිපාසිතාම්හි, සාමී’’ති ආහ. බොධිසත්තො ‘‘උදකං නත්ථි, භද්දෙ’’ති වත්වා පුනප්පුනං කථිතෙ ඛග්ගෙන ¶ දක්ඛිණජාණුකං පහරිත්වා – ‘‘භද්දෙ, පානීයං නත්ථි, ඉදං පන මෙ දක්ඛිණජාණුලොහිතං පිවමානා නිසීදාහී’’ති ආහ. සා තථා අකාසි. තෙ අනුපුබ්බෙන මහාගඞ්ගං පත්වා පිවිත්වා ච න්හත්වා ච ඵලාඵලං ඛාදිත්වා ඵාසුකට්ඨානෙ විස්සමිත්වා එකස්මිං ගඞ්ගානිවත්තනෙ අස්සමපදං මාපෙත්වා වාසං කප්පෙසුං.
අථෙකදිවසං උපරිගඞ්ගාය රාජාපරාධිකං චොරං හත්ථපාදෙ ච කණ්ණනාසඤ්ච ඡින්දිත්වා එකස්මිං අම්බණකෙ නිපජ්ජාපෙත්වා මහාගඞ්ගාය පවාහෙසුං. සො මහන්තං අට්ටස්සරං කරොන්තො තං ඨානං පාපුණි. බොධිසත්තො තස්ස කරුණං පරිදෙවිතසද්දං සුත්වා ‘‘දුක්ඛප්පත්තො සත්තො මයි ඨිතෙ මා නස්සී’’ති ගඞ්ගාතීරං ගන්ත්වා තං උත්තාරෙත්වා අස්සමපදං ආනෙත්වා කාසාවධොවනලෙපනාදීහි වණපටිකම්මං අකාසි. භරියා පනස්ස ‘‘එවරූපං නාම දුස්සීලං කුණ්ඨං ගඞ්ගාය ආවාහෙත්වා පටිජග්ගන්තො විචරතී’’ති වත්වා තං කුණ්ඨං ජිගුච්ඡමානා නිට්ඨුභන්තී විචරති. බොධිසත්තො තස්ස වණෙසු සංවිරුළ්හෙසු භරියාය සද්ධිං තං අස්සමපදෙයෙව ඨපෙත්වා අටවිතො ඵලාඵලානි ආහරිත්වා තඤ්ච භරියඤ්ච පොසෙසි. තෙසු එවං වසන්තෙසු සා ඉත්ථී එතස්මිං කුණ්ඨෙ පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා තෙන සද්ධිං අනාචාරං චරිත්වා එකෙනුපායෙන බොධිසත්තං මාරෙතුකාමා හුත්වා එවමාහ – ‘‘සාමි, අහං තුම්හාකං අංසෙ නිසීදිත්වා කන්තාරා නික්ඛමමානා එකං පබ්බතං ඔලොකෙත්වා අය්යෙ පබ්බතම්හි නිබ්බත්තදෙවතෙ ‘සචෙ අහං සාමිකෙන සද්ධිං අරොගා ජීවිතං ලභිස්සාමි, බලිකම්මං තෙ කරිස්සාමී’ති ආයාචිං, සා මං ඉදානි උත්තාසෙති, කරොමස්සා බලිකම්ම’’න්ති. බොධිසත්තො තං මායං අජානන්තො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා බලිකම්මං සජ්ජෙත්වා තාය බලිභාජනං ගාහාපෙත්වා පබ්බතමත්ථකං අභිරුහි. අථ නං ¶ සා එවමාහ – ‘‘සාමි, දෙවතායපි ත්වඤ්ඤෙව උත්තමදෙවතා, පඨමං තාව තං වනපුප්ඵෙහි පූජෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා වන්දිත්වා පච්ඡා දෙවතාය බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති. සා බොධිසත්තං පපාතාභිමුඛං ඨපෙත්වා වනපුප්ඵෙහි පූජෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා වන්දිතුකාමා විය හුත්වා පිට්ඨිපස්සෙ ඨත්වා පිට්ඨියං පහරිත්වා පපාතෙ පාතෙත්වා ‘‘දිට්ඨා මෙ පච්චාමිත්තස්ස පිට්ඨී’’ති තුට්ඨමානසා පබ්බතා ඔරොහිත්වා කුණ්ඨස්ස සන්තිකං අගමාසි.
බොධිසත්තොපි ¶ ¶ පපාතානුසාරෙන පබ්බතා පතන්තො උදුම්බරරුක්ඛමත්ථකෙ එකස්මිං අකණ්ටකෙ පත්තසඤ්ඡන්නෙ ගුම්බෙ ලග්ගි, හෙට්ඨාපබ්බතං පන ඔරොහිතුං න සක්කා. සො උදුම්බරඵලානි ඛාදිත්වා සාඛන්තරෙ නිසීදි. අථෙකො මහාසරීරො ගොධරාජා හෙට්ඨාපබ්බතපාදතො අභිරුහිත්වා තස්මිං උදුම්බරඵලානි ඛාදති. සො තං දිවසං බොධිසත්තං දිස්වා පලායි, පුනදිවසෙ ආගන්ත්වා එකස්මිං පස්සෙ ඵලානි ඛාදිත්වා පක්කාමි. සො එවං පුනප්පුනං ආගච්ඡන්තො බොධිසත්තෙන සද්ධිං විස්සාසං ආපජ්ජිත්වා ‘‘ත්වං ඉමං ඨානං කෙන කාරණෙන ආගතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමිනා නාම කාරණෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි මා භායී’’ති වත්වා බොධිසත්තං අත්තනො පිට්ඨියං නිපජ්ජාපෙත්වා ඔතාරෙත්වා අරඤ්ඤතො නික්ඛමිත්වා මහාමග්ගෙ ඨපෙත්වා ‘‘ත්වං ඉමිනා මග්ගෙන ගච්ඡාහී’’ති උය්යොජෙත්වා අරඤ්ඤමෙව පාවිසි. බොධිසත්තො එකං ගාමකං ගන්ත්වා තත්ථෙව වසන්තො පිතු කාලකතභාවං සුත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා කුලසන්තකෙ රජ්ජෙ පතිට්ඨාය පදුමරාජා නාම හුත්වා දස රාජධම්මෙ අකොපෙත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තො චතූසු නගරද්වාරෙසු නගරමජ්ඣෙ නිවෙසනද්වාරෙති ඡ දානසාලායො කාරෙත්වා දෙවසිකං ඡ සතසහස්සානි විස්සජ්ජෙත්වා දානං අදාසි.
සාපි ඛො ඉත්ථී තං කුණ්ඨං ඛන්ධෙ නිසීදාපෙත්වා අරඤ්ඤා නික්ඛමිත්වා මනුස්සපථෙ භික්ඛං චරමානා යාගුභත්තං සංහරිත්වා තං කුණ්ඨං පොසෙසි. මනුස්සා ‘‘අයං තෙ කිං හොතී’’ති ¶ පුච්ඡියමානා ‘‘අහං එතස්ස මාතුලධීතා, පිතුච්ඡාපුත්තො මෙ එසො, එතස්සෙව මං අදංසු, සාහං වජ්ඣප්පත්තම්පි අත්තනො සාමිකං උක්ඛිපිත්වා පරිහරන්තී භික්ඛං චරිත්වා පොසෙමී’’ති. මනුස්සා ‘‘අයං පතිබ්බතා’’ති තතො පට්ඨාය බහුතරං යාගුභත්තං අදංසු. අපරෙ පන ජනා එවමාහංසු – ‘‘ත්වං මා එවං විචරි, පදුමරාජා බාරාණසියං රජ්ජං කාරෙති, සකලජම්බුදීපං සඞ්ඛොභෙත්වා දානං දෙති, සො තං දිස්වා තුස්සිස්සති, තුට්ඨො තෙ බහුං ධනං දස්සති, තව සාමිකං ඉධෙව නිසීදාපෙත්වා ගච්ඡා’’ති ථිරං කත්වා වෙත්තපච්ඡිං අදංසු. සා අනාචාරා තං කුණ්ඨං වෙත්තපච්ඡියං නිසීදාපෙත්වා පච්ඡිං උක්ඛිපිත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා දානසාලාසු භුඤ්ජමානා විචරති. බොධිසත්තො අලඞ්කතහත්ථික්ඛන්ධවරගතො දානග්ගං ගන්ත්වා අට්ඨන්නං වා දසන්නං වා සහත්ථා දානං දත්වා පුන ගෙහං ගච්ඡති ¶ . සා අනාචාරා තං කුණ්ඨං පච්ඡියං නිසීදාපෙත්වා පච්ඡිං උක්ඛිපිත්වා තස්ස ගමනමග්ගෙ අට්ඨාසි.
රාජා දිස්වා ‘‘කිං එත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘එකා, දෙව, පතිබ්බතා’’ති. අථ නං පක්කොසාපෙත්වා සඤ්ජානිත්වා කුණ්ඨං පච්ඡියා නීහරාපෙත්වා ‘‘අයං තෙ කිං හොතී’’ති පුච්ඡි. සා ‘‘පිතුච්ඡාපුත්තො මෙ, දෙව, කුලදත්තිකො සාමිකො’’ති ආහ. මනුස්සා තං අන්තරං අජානන්තා ¶ ‘‘අහො පතිබ්බතා’’තිආදීනි වත්වා තං අනාචාරිත්ථිං වණ්ණයිංසු. පුන රාජා ‘‘අයං තෙ කුණ්ඨො කුලදත්තිකො සාමිකො’’ති පුච්ඡි. සා රාජානං අසඤ්ජානන්තී ‘‘ආම, දෙවා’’ති සූරා හුත්වා කථෙසි. අථ නං රාජා ‘‘කිං එස බාරාණසිරඤ්ඤො පුත්තො, නනු ත්වං පදුමකුමාරස්ස භරියා අසුකරඤ්ඤො ධීතා, අසුකා නාම මම ජාණුලොහිතං පිවිත්වා ඉමස්මිං කුණ්ඨෙ පටිබද්ධචිත්තා මං පපාතෙ පාතෙසි. සා ඉදානි ත්වං නලාටෙන මච්චුං ගහෙත්වා මං ‘මතො’ති මඤ්ඤමානා ඉමං ඨානං ආගතා, නනු අහං ජීවාමී’’ති ¶ වත්වා අමච්චෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘භො, අමච්චා නනු චාහං තුම්හෙහි පුට්ඨො එවං කථෙසිං ‘මම කනිට්ඨභාතිකා ඡ ඉත්ථියො මාරෙත්වා මංසං ඛාදිංසු, අහං පන මය්හං භරියං අරොගං කත්වා ගඞ්ගාතීරං නෙත්වා අස්සමපදෙ වසන්තො එකං වජ්ඣප්පත්තං කුණ්ඨං උත්තාරෙත්වා පටිජග්ගිං. සා ඉත්ථී එතස්මිං පටිබද්ධචිත්තා මං පබ්බතපාදෙ පාතෙසි. අහං අත්තනො මෙත්තචිත්තතාය ජීවිතං ලභි’න්ති. යාය අහං පබ්බතා පාතිතො, න සා අඤ්ඤා, එසා දුස්සීලා, සොපි වජ්ඣප්පත්තො කුණ්ඨො න අඤ්ඤො, අයමෙවා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘අයමෙව සා අහමපි සො අනඤ්ඤො, අයමෙව සො හත්ථච්ඡින්නො අනඤ්ඤො;
යමාහ ‘කොමාරපතී මම’න්ති, වජ්ඣිත්ථියො නත්ථි ඉත්ථීසු සච්චං.
‘‘ඉමඤ්ච ජම්මං මුසලෙන හන්ත්වා, ලුද්දං ඡවං පරදාරූපසෙවිං;
ඉමිස්සා ච නං පාපපතිබ්බතාය, ජීවන්තියා ඡින්දථ කණ්ණනාස’’න්ති.
තත්ථ යමාහ කොමාරපතී මමන්ති යං එසා ‘‘අයං මෙ, කොමාරපති, කුලදත්තිකො සාමිකො’’ති ආහ, අයමෙව සො, න අඤ්ඤො. ‘‘යමාහු ¶ , කොමාරපතී’’තිපි පාඨො. අයමෙව හි පොත්ථකෙසු ලිඛිතො, තස්සාපි අයමෙවත්ථො, වචනවිපල්ලාසො පනෙත්ථ වෙදිතබ්බො. යඤ්හි රඤ්ඤා වුත්තං, තදෙව ඉධ ආගතං. වජ්ඣිත්ථියොති ඉත්ථියො නාම වජ්ඣා වධිතබ්බා එව. නත්ථි ඉත්ථීසු සච්චන්ති එතාසු සභාවො නාමෙකො නත්ථි. ‘‘ඉමඤ්ච ජම්ම’’න්තිආදි ද්වින්නම්පි තෙසං දණ්ඩාණාපනවසෙන වුත්තං. තත්ථ ජම්මන්ති ලාමකං. මුසලෙන හන්ත්වාති මුසලෙන හනිත්වා පොථෙත්වා අට්ඨීනි භඤ්ජිත්වා චුණ්ණවිචුණ්ණං කත්වා. ලුද්දන්ති දාරුණං. ඡවන්ති ගුණාභාවෙන නිජ්ජීවං මතසදිසං. ඉමිස්සා ¶ ච නන්ති එත්ථ නන්ති නිපාතමත්තං, ඉමිස්සා ච පාපපතිබ්බතාය අනාචාරාය දුස්සීලාය ජීවන්තියාව කණ්ණනාසං ඡින්දථාති අත්ථො.
බොධිසත්තො කොධං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො එවං තෙසං දණ්ඩං ආණාපෙත්වාපි න තථා කාරෙසි ¶ . කොපං පන මන්දං කත්වා යථා සා පච්ඡිං සීසතො ඔරොපෙතුං න සක්කොති, එවං ගාළ්හතරං බන්ධාපෙත්වා කුණ්ඨං තත්ථ පක්ඛිපාපෙත්වා අත්තනො විජිතා නීහරාපෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා ඡ භාතරො අඤ්ඤතරා ථෙරා අහෙසුං, භරියා චිඤ්චමාණවිකා, කුණ්ඨො දෙවදත්තො, ගොධරාජා ආනන්දො, පදුමරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
චූළපදුමජාතකවණ්ණනා තතියා.
[194] 4. මණිචොරජාතකවණ්ණනා
න සන්ති දෙවා පවසන්ති නූනාති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො වධාය පරිසක්කන්තං දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. තදා පන සත්ථා ‘‘දෙවදත්තො වධාය පරිසක්කතී’’ති සුත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො මය්හං වධාය පරිසක්කතියෙව, පරිසක්කන්තොපි පන මං වධිතුං නාසක්ඛී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බාරාණසිතො අවිදූරෙ ගාමකෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්ති. අථස්ස වයප්පත්තස්ස ¶ බාරාණසිතො කුලධීතරං ආනෙසුං, සා සුවණ්ණවණ්ණා අහොසි අභිරූපා දස්සනීයා දෙවච්ඡරා විය පුප්ඵලතා විය ලළමානා මත්තකින්නරී විය ච සුජාතාති නාමෙන පතිබ්බතා සීලාචාරසම්පන්නා වත්තසම්පන්නා. නිච්චකාලම්පිස්සා පතිවත්තං සස්සුවත්තං සසුරවත්තඤ්ච කතමෙව හොති, සා බොධිසත්තස්ස පියා අහොසි මනාපා. ඉති උභොපි ¶ තෙ සම්මොදමානා එකචිත්තා සමග්ගවාසං වසිංසු.
අථෙකදිවසං සුජාතා ‘‘මාතාපිතරො දට්ඨුකාමාම්හී’’ති බොධිසත්තස්ස ආරොචෙසි. ‘‘සාධු, භද්දෙ, මග්ගපාථෙය්යං පහොනකං පටියාදෙහී’’ති ඛජ්ජවිකතිං පචාපෙත්වා ඛජ්ජකාදීනි යානකෙ ඨපෙත්වා යානකං පාජෙන්තො යානකස්ස පුරතො අහොසි, ඉතරා පච්ඡතො. තෙ නගරසමීපං ගන්ත්වා යානකං මොචෙත්වා න්හත්වා භුඤ්ජිංසු. පුන බොධිසත්තො යානකං යොජෙත්වා පුරතො නිසීදි, සුජාතා වත්ථානි පරිවත්තෙත්වා අලඞ්කරිත්වා පච්ඡතො නිසීදි. යානකස්ස අන්තොනගරං පවිට්ඨකාලෙ බාරාණසිරාජා හත්ථික්ඛන්ධවරගතො නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො තං පදෙසං අගමාසි. සුජාතා ඔතරිත්වා ¶ යානකස්ස පච්ඡතො පදසා පායාසි. රාජා තං දිස්වා තස්සා රූපසම්පත්තියා ආකඩ්ඪියමානලොචනො පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා එකං අමච්චං ආණාපෙසි – ‘‘ගච්ඡ ත්වං එතිස්සා සස්සාමිකභාවං වා අස්සාමිකභාවං වා ජානාහී’’ති. සො ගන්ත්වා තස්සා සස්සාමිකභාවං ඤත්වා ‘‘සස්සාමිකා කිර, දෙව, යානකෙ නිසින්නො පුරිසො එතිස්සා සාමිකො’’ති ආහ.
රාජා පටිබද්ධචිත්තං විනොදෙතුං අසක්කොන්තො කිලෙසාතුරො හුත්වා ‘‘එකෙන නං උපායෙන මාරාපෙත්වා ඉත්ථිං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එකං පුරිසං ආමන්තෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, භො, ඉමං චූළාමණිං වීථිං ගච්ඡන්තො විය හුත්වා එතස්ස පුරිසස්ස යානකෙ පක්ඛිපිත්වා එහී’’ති චූළාමණිං දත්වා උය්යොජෙසි. සො ‘‘සාධූ’’ති තං ගහෙත්වා ගන්ත්වා යානකෙ ඨපෙත්වා ‘‘ඨපිතො මෙ, දෙවා’’ති ආගන්ත්වා ආරොචෙසි. රාජා ‘‘චූළාමණි මෙ නට්ඨො’’ති ආහ, මනුස්සා එකකොලාහලං අකංසු. රාජා ‘‘සබ්බද්වාරානි පිදහිත්වා සඤ්චාරං ඡින්දිත්වා චොරං පරියෙසථා’’ති ආහ, රාජපුරිසා තථා අකංසු, නගරං එකසඞ්ඛොභං අහොසි. ඉතරො පුරිසො මනුස්සෙ ගහෙත්වා බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භො, යානකං ඨපෙහි, රඤ්ඤො චූළාමණි ¶ ¶ නට්ඨො, යානකං සොධෙස්සාමී’’ති යානකං සොධෙන්තො අත්තනා ඨපිතමණිං ගහෙත්වා බොධිසත්තං ගහෙත්වා ‘‘මණිචොරො’’ති හත්ථෙහි ච පාදෙහි ච පොථෙත්වා පච්ඡාබාහං බන්ධිත්වා නෙත්වා ‘‘අයං මණිචොරො’’ති රඤ්ඤො දස්සෙසි. රාජාපි ‘‘සීසමස්ස ඡින්දථා’’ති ආණාපෙසි.
අථ නං රාජපුරිසා චතුක්කෙ චතුක්කෙ කසාහි තාළෙන්තා දක්ඛිණද්වාරෙන නගරා නික්ඛමාපෙසුං. සුජාතාපි යානකං පහාය බාහා පග්ගය්හ පරිදෙවමානා ‘‘සාමි, මං නිස්සාය ඉමං දුක්ඛං පත්තොසී’’ති පරිදෙවමානා පච්ඡතො පච්ඡතො අගමාසි. රාජපුරිසා ‘‘සීසමස්ස ඡින්දිස්සාමා’’ති බොධිසත්තං උත්තානං නිපජ්ජාපෙසුං. තං දිස්වා සුජාතා අත්තනො සීලගුණං ආවජ්ජෙත්වා ‘‘නත්ථි වත මඤ්ඤෙ ඉමස්මිං ලොකෙ සීලවන්තානං විහෙඨකෙ පාපසාහසිකමනුස්සෙ නිසෙධෙතුං සමත්ථා දෙවතා නාමා’’තිආදීනි වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘න සන්ති දෙවා පවසන්ති නූන, න හි නූන සන්ති ඉධ ලොකපාලා;
සහසා කරොන්තානමසඤ්ඤතානං, න හි නූන සන්ති පටිසෙධිතාරො’’ති.
තත්ථ න සන්ති, දෙවාති ඉමස්මිං ලොකෙ සීලවන්තානං ඔලොකනකා පාපානඤ්ච නිසෙධකා න සන්ති නූන දෙවා. පවසන්ති නූනාති එවරූපෙසු වා කිච්චෙසු උප්පන්නෙසු නූන පවසන්ති පවාසං ගච්ඡන්ති. ඉධ, ලොකපාලාති ඉමස්මිං ලොකෙ ලොකපාලසම්මතා සමණබ්රාහ්මණාපි සීලවන්තානං ¶ අනුග්ගාහකා න හි නූන සන්ති. සහසා කරොන්තානමසඤ්ඤතානන්ති සහසා අවීමංසිත්වා සාහසිකං දාරුණං කම්මං කරොන්තානං දුස්සීලානං. පටිසෙධිතාරොති එවරූපං කම්මං මා කරිත්ථ, න ලබ්භා එතං කාතුන්ති පටිසෙධෙන්තා නත්ථීති අත්ථො.
එවං තාය සීලසම්පන්නාය පරිදෙවමානාය සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො නිසින්නාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි, සක්කො ‘‘කො නු ඛො මං ¶ සක්කත්තතො චාවෙතුකාමො’’ති ආවජ්ජෙන්තො ඉමං කාරණං ඤත්වා ‘‘බාරාණසිරාජා අතිඵරුසකම්මං කරොති, සීලසම්පන්නං සුජාතං කිලමෙති, ගන්තුං දානි මෙ වට්ටතී’’ති දෙවලොකා ඔරුය්හ අත්තනො ආනුභාවෙන හත්ථිපිට්ඨෙ ¶ නිසින්නං තං පාපරාජානං හත්ථික්ඛන්ධතො ඔතාරෙත්වා ධම්මගණ්ඩිකාය උත්තානං නිපජ්ජාපෙත්වා බොධිසත්තං උක්ඛිපිත්වා සබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරිත්වා රාජවෙසං ගාහාපෙත්වා හත්ථික්ඛන්ධෙ නිසීදාපෙසි. රාජපුරිසා ඵරසුං උක්ඛිපිත්වා සීසං ඡින්දන්තා රඤ්ඤො සීසං ඡින්දිංසු, ඡින්නකාලෙයෙව චස්ස රඤ්ඤො සීසභාවං ජානිංසු. සක්කො දෙවරාජා දිස්සමානකසරීරෙනෙව බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස රාජාභිසෙකං කත්වා සුජාතාය ච අග්ගමහෙසිට්ඨානං දාපෙසි. අමච්චා චෙව බ්රාහ්මණගහපතිකාදයො ච සක්කං දෙවරාජානං දිස්වා ‘‘අධම්මිකරාජා මාරිතො, ඉදානි අම්හෙහි සක්කදත්තිකො ධම්මිකරාජා ලද්ධො’’ති සොමනස්සප්පත්තා අහෙසුං.
සක්කොපි ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘අයං වො සක්කදත්තිකො රාජා, ඉතො පට්ඨාය ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙස්සති. සචෙ හි රාජා අධම්මිකො හොති, දෙවො අකාලෙ වස්සති, කාලෙ න වස්සති, ඡාතභයං රොගභයං සත්ථභයන්ති ඉමානි තීණි භයානි උපගතානෙව හොන්තී’’ති ඔවදන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අකාලෙ වස්සතී තස්ස, කාලෙ තස්ස න වස්සති;
සග්ගා ච චවති ඨානා, නනු සො තාවතා හතො’’ති.
තත්ථ අකාලෙති අධම්මිකරඤ්ඤො රජ්ජෙ අයුත්තකාලෙ සස්සානං පක්කකාලෙ වා ලායනමද්දනාදිකාලෙ වා දෙවො වස්සති. කාලෙති යුත්තපයුත්තකාලෙ වපනකාලෙ තරුණසස්සකාලෙ ගබ්භග්ගහණකාලෙ ච න වස්සති. සග්ගා ච චවති ඨානාති සග්ගසඞ්ඛාතා ඨානා දෙවලොකා චවතීති අත්ථො. අධම්මිකරාජා හි අප්පටිලාභවසෙන දෙවලොකා චවති නාම, සග්ගෙපි වා රජ්ජං කාරෙන්තො අධම්මිකරාජා තතො චවතීතිපි අත්ථො. නනු සො තාවතා හතොති නනු සො අධම්මිකො රාජා එත්තකෙන හතො හොති. අථ ¶ වා එකංසවාචී එත්ථ නු-කාරො, නෙසො එකංසෙන එත්තාවතා ¶ හතො, අට්ඨසු පන මහානිරයෙසු සොළසසු ච උස්සදනිරයෙසු දීඝරත්තං සො හඤ්ඤිස්සතීති අයමෙත්ථ අත්ථො.
එවං ¶ සක්කො මහාජනස්ස ඔවාදං දත්වා අත්තනො දෙවට්ඨානමෙව අගමාසි. බොධිසත්තොපි ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා සග්ගපුරං පූරෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අධම්මිකරාජා දෙවදත්තො අහොසි, සක්කො අනුරුද්ධො, සුජාතා රාහුලමාතා, සක්කදත්තියරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මණිචොරජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[195] 5. පබ්බතූපත්ථරජාතකවණ්ණනා
පබ්බතූපත්ථරෙ රම්මෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරාජානං ආරබ්භ කථෙසි. කොසලරඤ්ඤො කිර එකො අමච්චො අන්තෙපුරෙ පදුස්සි. රාජාපි පරිවීමංසමානො තං තථතො ඤත්වා ‘‘සත්ථු ආරොචෙස්සාමී’’ති ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං අන්තෙපුරෙ එකො අමච්චො පදුස්සි, තස්ස කිං කාතුං වට්ටතී’’ති පුච්ඡි. අථ නං සත්ථා ‘‘උපකාරකො තෙ, මහාරාජ, සො ච අමච්චො සා ච ඉත්ථී පියා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ, අතිවිය උපකාරකො සකලං රාජකුලං සන්ධාරෙති, සාපි මෙ ඉත්ථී පියා’’ති වුත්තෙ ‘‘මහාරාජ, ‘අත්තනො උපකාරකෙසු සෙවකෙසු පියාසු ච ඉත්ථීසු දුබ්භිතුං න සක්කා’ති පුබ්බෙපි රාජානො පණ්ඩිතානං කථං සුත්වා මජ්ඣත්තාව අහෙසු’’න්ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අමච්චකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තස්ස අත්ථධම්මානුසාසකො අහොසි. අථස්ස රඤ්ඤො එකො අමච්චො අන්තෙපුරෙ පදුස්සි. රාජා නං තථතො ඤත්වා ‘‘අමච්චොපි මෙ බහූපකාරො, අයං ඉත්ථීපි මෙ පියා, ද්වෙපි ඉමෙ නාසෙතුං න සක්කා ¶ , පණ්ඩිතාමච්චං පඤ්හං පුච්ඡිත්වා සචෙ සහිතබ්බං භවිස්සති, සහිස්සාමි, නො චෙ, න සහිස්සාමී’’ති බොධිසත්තං පක්කොසාපෙත්වා ආසනං දත්වා ‘‘පණ්ඩිත, පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘පුච්ඡථ, මහාරාජ, විස්සජ්ජෙස්සාමී’’ති වුත්තෙ පඤ්හං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘පබ්බතූපත්ථරෙ ¶ ¶ රම්මෙ, ජාතා පොක්ඛරණී සිවා;
තං සිඞ්ගාලො අපාපායි, ජානං සීහෙන රක්ඛිත’’න්ති.
තත්ථ පබ්බතූපත්ථරෙ රම්මෙති හිමවන්තපබ්බතපාදෙ පත්ථරිත්වා ඨිතෙ අඞ්ගණට්ඨානෙති අත්ථො. ජාතා පොක්ඛරණී සිවාති සිවා සීතලා මධුරොදකා පොක්ඛරණී නිබ්බත්තා, අපිච ඛො පොක්ඛරසඤ්ඡන්නා නදීපි පොක්ඛරණීයෙව. අපාපායීති අප-ඉති උපසග්ගො, අපායීති අත්ථො. ජානං සීහෙන රක්ඛිතන්ති සා පොක්ඛරණී සීහපරිභොගා සීහෙන රක්ඛිතා, සොපි නං සිඞ්ගාලො ‘‘සීහෙන රක්ඛිතා අය’’න්ති ජානන්තොව අපායි. තං කිං මඤ්ඤති, බාලො සිඞ්ගාලො සීහස්ස අභායිත්වා පිවෙය්ය එවරූපං පොක්ඛරණින්ති අයමෙත්ථාධිප්පායො.
බොධිසත්තො ‘‘අද්ධා එතස්ස අන්තෙපුරෙ එකො අමච්චො පදුට්ඨො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘පිවන්ති චෙ මහාරාජ, සාපදානි මහානදිං;
න තෙන අනදී හොති, ඛමස්සු යදි තෙ පියා’’ති.
තත්ථ සාපදානීති න කෙවලං සිඞ්ගාලොව, අවසෙසානි සුනඛපසදබිළාරමිගාදීනි සබ්බසාපදානි තං පොක්ඛරසඤ්ඡන්නත්තා ‘‘පොක්ඛරණී’’ති ලද්ධනාමං නදිං පිවන්ති චෙ. න තෙන අනදී හොතීති නදියඤ්හි ද්විපදචතුප්පදාපි අහිමච්ඡාපි සබ්බෙ පිපාසිතා පානීයං පිවන්ති, න සා තෙන කාරණෙන අනදී නාම හොති, නාපි උච්ඡිට්ඨනදී. කස්මා? සබ්බෙසං සාධාරණත්තා. යථා නදී යෙන කෙනචි පීතා න දුස්සති, එවං ඉත්ථීපි කිලෙසවසෙන සාමිකං අතික්කමිත්වා අඤ්ඤෙන සද්ධිං සංවාසං ගතා නෙව අනිත්ථී හොති. කස්මා? සබ්බෙසං සාධාරණභාවෙන. නාපි උච්ඡිට්ඨිත්ථී. කස්මා? ඔදකන්තිකතාය සුද්ධභාවෙන. ඛමස්සු යදි තෙ පියාති යදි පන තෙ සා ඉත්ථී පියා, සො ච අමච්චො බහූපකාරො, තෙසං උභින්නම්පි ඛමස්සු මජ්ඣත්තභාවෙන තිට්ඨාහීති.
එවං ¶ මහාසත්තො රඤ්ඤො ඔවාදං අදාසි. රාජා තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා ‘‘පුන එවරූපං පාපකම්මං මා කරිත්ථා’’ති වත්වා උභින්නම්පි ඛමි. තතො පට්ඨාය ¶ තෙ ඔරමිංසු. රාජාපි දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා ජීවිතපරියොසානෙ සග්ගපුරං පූරෙසි. කොසලරාජාපි ඉමං ධම්මදෙසනං සුත්වා තෙසං උභින්නම්පි ඛමිත්වා මජ්ඣත්තො අහොසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, පණ්ඩිතාමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
පබ්බතූපත්ථරජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[196] 6. වලාහකස්සජාතකවණ්ණනා
යෙ න කාහන්ති ඔවාදන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි භික්ඛු සත්ථාරා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘සච්ච’’න්ති වත්වා ‘‘කිං කාරණා’’ති වුත්තෙ ‘‘එකං අලඞ්කතං මාතුගාමං දිස්වා කිලෙසවසෙනා’’ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘ඉත්ථියො නාමෙතා භික්ඛු අත්තනො රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බෙහි චෙව ඉත්ථිකුත්තවිලාසෙහි ච පුරිසෙ පලොභෙත්වා අත්තනො වසෙ කත්වා වසං උපගතභාවං ඤත්වා සීලවිනාසඤ්චෙව ධනවිනාසඤ්ච පාපනට්ඨෙන ‘යක්ඛිනියො’ති වුච්චන්ති. පුබ්බෙපි හි යක්ඛිනියො ඉත්ථිකුත්තෙන එකං පුරිසසත්ථං උපසඞ්කමිත්වා වාණිජෙ පලොභෙත්වා අත්තනො වසෙ කත්වා පුන අඤ්ඤෙ පුරිසෙ දිස්වා තෙ සබ්බෙපි ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා උභොහි හනුකපස්සෙහි ලොහිතෙන පග්ඝරන්තෙන මුඛං පූරාපෙත්වා ඛාදිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ තම්බපණ්ණිදීපෙ සිරීසවත්ථු නාම යක්ඛනගරං අහොසි, තත්ථ යක්ඛිනියො වසිංසු. තා භින්නනාවානං වාණිජානං ආගතකාලෙ අලඞ්කතපටියත්තා ඛාදනීයභොජනීයං ගාහාපෙත්වා දාසිගණපරිවුතා දාරකෙ අඞ්කෙනාදාය වාණිජෙ උපසඞ්කමන්ති. තෙසං ¶ ‘‘මනුස්සාවාසං ආගතම්හා’’ති සඤ්ජානනත්ථං තත්ථ තත්ථ කසිගොරක්ඛාදීනි කරොන්තෙ මනුස්සෙ ගොගණෙ සුනඛෙති එවමාදීනි දස්සෙන්ති, වාණිජානං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘ඉමං යාගුං පිවථ, භත්තං භුඤ්ජථ, ඛාදනීයං ඛාදථා’’ති වදන්ති. වාණිජා අජානන්තා තාහි දින්නං පරිභුඤ්ජන්ති. අථ තෙසං ඛාදිත්වා භුඤ්ජිත්වා පිවිත්වා විස්සමිතකාලෙ ¶ පටිසන්ථාරං කරොන්ති, ‘‘තුම්හෙ කත්ථ වාසිකා, කුතො ආගතා, කහං ගච්ඡිස්සථ, කෙන කම්මෙන ඉධාගතත්ථා’’ති පුච්ඡන්ති. ‘‘භින්නනාවා හුත්වා ඉධාගතම්හා’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධු, අය්යා, අම්හාකම්පි සාමිකානං නාවං අභිරුහිත්වා ගතානං තීණි සංවච්ඡරානි අතික්කන්තානි, තෙ මතා භවිස්සන්ති; තුම්හෙපි වාණිජායෙව, මයං තුම්හාකං පාදපරිචාරිකා භවිස්සාමා’’ති වත්වා තෙ වාණිජෙ ඉත්ථිකුත්තහාවභාවවිලාසෙහි පලොභෙත්වා යක්ඛනගරං නෙත්වා සචෙ පඨමගහිතා මනුස්සා අත්ථි, තෙ දෙවසඞ්ඛලිකාය බන්ධිත්වා කාරණඝරෙ පක්ඛිපන්ති ¶ , අත්තනො වසනට්ඨානෙ භින්නනාවෙ මනුස්සෙ අලභන්තියො පන පරතො කල්යාණිං ඔරතො නාගදීපන්ති එවං සමුද්දතීරං අනුසඤ්චරන්ති. අයං තාසං ධම්මතා.
අථෙකදිවසං පඤ්චසතා භින්නනාවා වාණිජා තාසං නගරසමීපෙ උත්තරිංසු. තා තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා පලොභෙත්වා යක්ඛනගරං නෙත්වා පඨමං ගහිතෙ මනුස්සෙ දෙවසඞ්ඛලිකාය බන්ධිත්වා කාරණඝරෙ පක්ඛිපිත්වා ජෙට්ඨයක්ඛිනී ජෙට්ඨකවාණිජං, සෙසා සෙසෙති තා පඤ්චසතා යක්ඛිනියො තෙ පඤ්චසතෙ වාණිජෙ අත්තනො සාමිකෙ අකංසු. අථ සා ජෙට්ඨයක්ඛිනී රත්තිභාගෙ වාණිජෙ නිද්දං උපගතෙ උට්ඨාය ගන්ත්වා කාරණඝරෙ මනුස්සෙ මාරෙත්වා මංසං ඛාදිත්වා ආගච්ඡති, සෙසාපි තථෙව කරොන්ති. ජෙට්ඨයක්ඛිනියා මනුස්සමංසං ඛාදිත්වා ආගතකාලෙ සරීරං සීතලං හොති. ජෙට්ඨවාණිජො පරිග්ගණ්හන්තො තස්සා යක්ඛිනිභාවං ඤත්වා ‘‘ඉමා පඤ්චසතා යක්ඛිනියො ¶ භවිස්සන්ති, අම්හෙහි පලායිතුං වට්ටතී’’ති පුනදිවසෙ පාතොව මුඛධොවනත්ථාය ගන්ත්වා සෙසවාණිජානං ආරොචෙසි – ‘‘ඉමා යක්ඛිනියො, න මනුස්සිත්ථියො, අඤ්ඤෙසං භින්නනාවානං ආගතකාලෙ තෙ සාමිකෙ කත්වා අම්හෙපි ඛාදිස්සන්ති, එථ ඉතො පලායිස්සාමා’’ති තෙසු පඤ්චසතෙසු අඩ්ඪතෙය්යසතා ‘‘න මයං එතා විජහිතුං සක්ඛිස්සාම, තුම්හෙ ගච්ඡථ, මයං න පලායිස්සාමා’’ති ආහංසු. ජෙට්ඨවාණිජො අත්තනො වචනකාරෙ අඩ්ඪතෙය්යසතෙ ගහෙත්වා තාසං භීතො පලායි.
තස්මිං පන කාලෙ බොධිසත්තො වලාහකස්සයොනියං නිබ්බත්ති, සබ්බසෙතො කාළසීසො මුඤ්ජකෙසො ඉද්ධිමා වෙහාසඞ්ගමො අහොසි. සො ¶ හිමවන්තතො ආකාසෙ උප්පතිත්වා තම්බපණ්ණිදීපං ගන්ත්වා තත්ථ තම්බපණ්ණිසරෙ පල්ලලෙ සයංජාතසාලිං ඛාදිත්වා ගච්ඡති. එවං ගච්ඡන්තො ච ‘‘ජනපදං ගන්තුකාමා අත්ථී’’ති තික්ඛත්තුං කරුණාපරිභාවිතං මානුසිං වාචං භාසති. තෙ බොධිසත්තස්ස වචනං සුත්වා උපසඞ්කමිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘සාමි, මයං ජනපදං ගමිස්සාමා’’ති ආහංසු. තෙන හි මය්හං පිට්ඨිං අභිරුහථාති. අප්පෙකච්චෙ අභිරුහිංසු, තෙසු එකච්චෙ වාලධිං ගණ්හිංසු, එකච්චෙ අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා අට්ඨංසුයෙව. බොධිසත්තො අන්තමසො අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ඨිතෙ සබ්බෙපි තෙ අඩ්ඪතෙය්යසතෙ වාණිජෙ අත්තනො ආනුභාවෙන ජනපදං නෙත්වා සකසකට්ඨානෙසු පතිට්ඨපෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං ආගමාසි. තාපි ඛො යක්ඛිනියො අඤ්ඤෙසං ආගතකාලෙ තත්ථ ඔහීනකෙ අඩ්ඪතෙය්යසතෙ මනුස්සෙ වධිත්වා ඛාදිංසු.
සත්ථා භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, යථා තෙ යක්ඛිනීනං වසං ගතා වාණිජා ජීවිතක්ඛයං පත්තා, වලාහකස්සරාජස්ස වචනකරා වාණිජා සකසකට්ඨානෙසු පතිට්ඨිතා, එවමෙව බුද්ධානං ඔවාදං අකරොන්තා භික්ඛූපි භික්ඛුනියොපි උපාසකාපි උපාසිකායොපි චතූසු අපායෙසු ¶ පඤ්චවිධබන්ධනකම්මකරණට්ඨානාදීසු ¶ මහාදුක්ඛං පාපුණන්ති. ඔවාදකරා පන තිස්සො කුලසම්පත්තියො ච ඡ කාමසග්ගෙ වීසති බ්රහ්මලොකෙති ඉමානි ච ඨානානි පත්වා අමතමහානිබ්බානං සච්ඡිකත්වා මහන්තං සුඛං අනුභවන්තී’’ති වත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘යෙ න කාහන්ති ඔවාදං, නරා බුද්ධෙන දෙසිතං;
බ්යසනං තෙ ගමිස්සන්ති, රක්ඛසීහිව වාණිජා.
‘‘යෙ ච කාහන්ති ඔවාදං, නරා බුද්ධෙන දෙසිතං;
සොත්ථිං පාරං ගමිස්සන්ති, වලාහෙනෙව වාණිජා’’ති.
තත්ථ යෙ න කාහන්තීති යෙ න කරිස්සන්ති. බ්යසනං තෙ ගමිස්සන්තීති තෙ මහාවිනාසං පාපුණිස්සන්ති. රක්ඛසීහිව වාණිජාති රක්ඛසීහි පලොභිතවාණිජා විය. සොත්ථිං පාරං ගමිස්සන්තීති අනන්තරායෙන නිබ්බානං පාපුණිස්සන්ති. වලාහෙනෙව වාණිජාති වලාහෙනෙව ‘‘ආගච්ඡථා’’ති ¶ වුත්තා තස්ස වචනකරා වාණිජා විය. යථා හි තෙ සමුද්දපාරං ගන්ත්වා සකසකට්ඨානං අගමංසු, එවං බුද්ධානං ඔවාදකරා සංසාරපාරං නිබ්බානං ගච්ඡන්තීති අමතමහානිබ්බානෙන ධම්මදෙසනාය කූටං ගණ්හි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලසකදාගාමිඵලඅනාගාමිඵලඅරහත්තඵලානි පාපුණිංසු. ‘‘තදා වලාහකස්සරාජස්ස වචනකරා අඩ්ඪතෙය්යසතා වාණිජා බුද්ධපරිසා අහෙසුං, වලාහකස්සරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
වලාහකස්සජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[197] 7. මිත්තාමිත්තජාතකවණ්ණනා
න නං උම්හයතෙ දිස්වාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. අඤ්ඤතරො භික්ඛු ‘‘මයා ගහිතෙ මය්හං උපජ්ඣායො න කුජ්ඣිස්සතී’’ති උපජ්ඣායෙන ඨපිතං විස්සාසෙන එකං වත්ථඛණ්ඩං ගහෙත්වා උපාහනත්ථවිකං කත්වා පච්ඡා උපජ්ඣායං ආපුච්ඡි. අථ තං උපජ්ඣායො ¶ ‘‘කිංකාරණා ගණ්හී’’ති ¶ වත්වා ‘‘මයා ගහිතෙ න කුජ්ඣිස්සතීති තුම්හාකං විස්සාසෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘කො මයා සද්ධිං තුය්හං විස්සාසො නාමා’’ති වත්වා කුද්ධො උට්ඨහිත්වා පහරි. තස්ස සා කිරියා භික්ඛූසු පාකටා ජාතා. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අසුකො කිර දහරො උපජ්ඣායස්ස විස්සාසෙන වත්ථඛණ්ඩං ගහෙත්වා උපාහනත්ථවිකං අකාසි. අථ නං උපජ්ඣායො ‘කො මයා සද්ධිං තුය්හං විස්සාසො නාමා’ති වත්වා කුද්ධො උට්ඨහිත්වා පහරී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙවෙස භික්ඛු අත්තනො සද්ධිවිහාරිකෙන සද්ධිං අවිස්සාසිකො, පුබ්බෙපි අවිස්සාසිකොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ¶ ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ගණසත්ථා හුත්වා හිමවන්තපදෙසෙ වාසං කප්පෙසි. තස්මිං ඉසිගණෙ එකො තාපසො බොධිසත්තස්ස වචනං අකත්වා එකං මතමාතිකං හත්ථිපොතකං පටිජග්ගි. අථ නං සො වුද්ධිප්පත්තො මාරෙත්වා අරඤ්ඤං පාවිසි. තස්ස සරීරකිච්චං කත්වා ඉසිගණො බොධිසත්තං පරිවාරෙත්වා – ‘‘භන්තෙ, කෙන නු කො කාරණෙන මිත්තභාවො වා අමිත්තභාවො වා සක්කා ජානිතු’’න්ති පුච්ඡි. බොධිසත්තො ‘‘ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙනා’’ති ආචික්ඛන්තො ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘න නං උම්හයතෙ දිස්වා, න ච නං පටිනන්දති;
චක්ඛූනි චස්ස න දදාති, පටිලොමඤ්ච වත්තති.
‘‘එතෙ භවන්ති ආකාරා, අමිත්තස්මිං පතිට්ඨිතා;
යෙහි අමිත්තං ජානෙය්ය, දිස්වා සුත්වා ච පණ්ඩිතො’’ති.
තත්ථ න නං උම්හයතෙ දිස්වාති යො හි යස්ස අමිත්තො හොති, සො තං පුග්ගලං දිස්වා න උම්හයතෙ, හසිතං න කරොති, පහට්ඨාකාරං න දස්සෙති. න ¶ ච නං පටිනන්දතීති තස්ස වචනං සුත්වාපි තං පුග්ගලං න පටිනන්දති, සාධු සුභාසිතන්ති න චානුමොදති. චක්ඛූනි චස්ස න දදාතීති චක්ඛුනා චක්ඛුං ආහච්ච පටිමුඛො හුත්වා න ඔලොකෙති, අඤ්ඤතො චක්ඛූනි හරති. පටිලොමඤ්ච වත්තතීති තස්ස කායකම්මම්පි වචීකම්මම්පි න රොචෙති, පටිලොමගාහං ගණ්හාති පච්චනීකගාහං. ආකාරාති කාරණානි. යෙහි අමිත්තන්ති යෙහි කාරණෙහි ¶ තානි කාරණානි දිස්වා සුත්වා ච පණ්ඩිතො පුග්ගලො ‘‘අයං මෙ අමිත්තො’’ති ජානෙය්ය, තතො විපරීතෙහි පන මිත්තභාවො ජානිතබ්බොති.
එවං බොධිසත්තො මිත්තාමිත්තභාවකාරණානි ආචික්ඛිත්වා බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා හත්ථිපොසකතාපසො සද්ධිවිහාරිකො අහොසි, හත්ථී උපජ්ඣායො, ඉසිගණො බුද්ධපරිසා, ගණසත්ථා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මිත්තාමිත්තජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[198] 8. රාධජාතකවණ්ණනා
පවාසා ¶ ආගතො තාතාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර සත්ථාරා ‘‘සච්චං කිර, ත්වං භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතො’’ති පුට්ඨො ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වත්වා ‘‘කිංකාරණා’’ති වුත්තෙ ‘‘එකං අලඞ්කතඉත්ථිං දිස්වා කිලෙසවසෙනා’’ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘මාතුගාමො නාම භික්ඛු න සක්කා රක්ඛිතුං, පුබ්බෙපි දොවාරිකෙ ඨපෙත්වා රක්ඛන්තාපි රක්ඛිතුං න සක්ඛිංසු, කිං තෙ ඉත්ථියා, ලද්ධාපි සා රක්ඛිතුං න සක්කා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සුවයොනියං නිබ්බත්ති, ‘‘රාධො’’තිස්ස නාමං, කනිට්ඨභාතා පනස්ස පොට්ඨපාදො නාම. තෙ උභොපි තරුණකාලෙයෙව එකො ලුද්දකො ගහෙත්වා බාරාණසියං අඤ්ඤතරස්ස බ්රාහ්මණස්ස අදාසි, බ්රාහ්මණො තෙ පුත්තට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පටිජග්ගි. බ්රාහ්මණස්ස ¶ පන බ්රාහ්මණී අරක්ඛිතා දුස්සීලා. සො වොහාරකරණත්ථාය ගච්ඡන්තො තෙ සුවපොතකෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘තාතා, අහං වොහාරකරණත්ථාය ගච්ඡාමි, කාලෙ වා විකාලෙ වා තුම්හාකං මාතු කරණකම්මං ඔලොකෙය්යාථ, අඤ්ඤස්ස පුරිසස්ස ගමනභාවං වා අගමනභාවං වා ජානෙය්යාථා’’ති බ්රාහ්මණිං සුවපොතකානං පටිච්ඡාපෙත්වා අගමාසි. සා තස්ස නික්ඛන්තකාලතො පට්ඨාය අනාචාරං චරි, රත්තිම්පි දිවාපි ආගච්ඡන්තානඤ්ච ගච්ඡන්තානඤ්ච පමාණං නත්ථි.
තං දිස්වා පොට්ඨපාදො රාධං පුච්ඡි – ‘‘බ්රාහ්මණො ඉමං බ්රාහ්මණිං අම්හාකං නිය්යාදෙත්වා ගතො, අයඤ්ච ¶ පාපකම්මං කරොති, වදාමි න’’න්ති. රාධො ‘‘මා වදාහී’’ති ආහ. සො තස්ස වචනං අග්ගහෙත්වා ‘‘අම්ම, කිංකාරණා පාපකම්මං කරොසී’’ති ආහ. සා තං මාරෙතුකාමා හුත්වා ‘‘තාත, ත්වං නාම මය්හං පුත්තො, ඉතො පට්ඨාය න කරිස්සාමි, එහි, තාත, තාවා’’ති පියායමානා විය පක්කොසිත්වා ආගතං ගහෙත්වා ‘‘ත්වං මං ඔවදසි, අත්තනො පමාණං න ජානාසී’’ති ගීවං පරිවත්තෙත්වා මාරෙත්වා උද්ධනන්තරෙසු පක්ඛිපි. බ්රාහ්මණො ආගන්ත්වා විස්සමිත්වා බොධිසත්තං ‘‘කිං, තාත රාධ, මාතා තෙ අනාචාරං කරොති, න කරොතී’’ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘පවාසා ¶ ආගතො තාත, ඉදානි නචිරාගතො;
කච්චින්නු තාත තෙ මාතා, න අඤ්ඤමුපසෙවතී’’ති.
තස්සත්ථො – අහං, තාත රාධ, පවාසා ආගතො, සො චම්හි ඉදානෙව ආගතො නචිරාගතො, තෙන පවත්තිං අජානන්තො තං පුච්ඡාමි – ‘‘කච්චි නු තෙ, තාත, මාතා අඤ්ඤං පුරිසං න උපසෙවතී’’ති.
රාධො ‘‘තාත, පණ්ඩිතා නාම භූතං වා අභූතං වා අනිය්යානිකං නාම න කථෙසු’’න්ති ඤාපෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘න ¶ ඛො පනෙතං සුභණං, ගිරං සච්චුපසංහිතං;
සයෙථ පොට්ඨපාදොව, මුම්මුරෙ උපකූථිතො’’ති.
තත්ථ ගිරන්ති වචනං. තඤ්හි යථා ඉදානි ගිරා, එවං තදා ‘‘ගිර’’න්ති වුච්චති, සො සුවපොතකො ලිඞ්ගං අනාදියිත්වා එවමාහ. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – තාත, පණ්ඩිතෙන නාම සච්චුපසංහිතං යථාභූතං අත්ථයුත්තං සභාවවචනම්පි අනිය්යානිකං න සුභණං. අනිය්යානිකඤ්ච සච්චං භණන්තො සයෙථ පොට්ඨපාදොව, මුම්මුරෙ උපකූථිතො, යථා පොට්ඨපාදො කුක්කුළෙ ඣාමො සයති, එවං සයෙය්යාති. ‘‘උපකූධිතො’’තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො.
එවං බොධිසත්තො බ්රාහ්මණස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘මයාපි ඉමස්මිං ඨානෙ වසිතුං න සක්කා’’ති බ්රාහ්මණං ආපුච්ඡිත්වා අරඤ්ඤමෙව පාවිසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා පොට්ඨපාදො ආනන්දො අහොසි, රාධො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
රාධජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[199] 9. ගහපතිජාතකවණ්ණනා
උභයං ¶ මෙ න ඛමතීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උක්කණ්ඨිතමෙව භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. කථෙන්තො ච ‘‘මාතුගාමො නාම අරක්ඛිතො, පාපකම්මං කත්වා යෙන කෙනචි උපායෙන සාමිකං වඤ්චෙතියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ඝරාවාසං ගණ්හි. තස්ස භරියා දුස්සීලා ගාමභොජකෙන සද්ධිං අනාචාරං චරති. බොධිසත්තො තං ඤත්වා පරිග්ගණ්හන්තො චරති ¶ . තදා පන අන්තොවස්සෙ බීජෙසු නීහටෙසු ඡාතකං අහොසි, සස්සානං ගබ්භගහණකාලො ජාතො. සකලගාමවාසිනො ‘‘ඉතො මාසද්වයෙන සස්සානි උද්ධරිත්වා වීහිං දස්සාමා’’ති එකතො හුත්වා ගාමභොජකස්ස හත්ථතො එකං ජරගොණං ගහෙත්වා මංසං ඛාදිංසු.
අථෙකදිවසං ගාමභාජකො ඛණං ඔලොකෙත්වා බොධිසත්තස්ස බහිගතවෙලායං ගෙහං පාවිසි. තෙසං සුඛනිපන්නක්ඛණෙයෙව බොධිසත්තො ගාමද්වාරෙන පවිසිත්වා ගෙහාභිමුඛො පායාසි. සා ඉත්ථී ගාමද්වාරාභිමුඛී තං දිස්වා ‘‘කො නු ඛො එසො’’ති උම්මාරෙ ඨත්වා ඔලොකෙන්තී ‘‘සොයෙවා’’ති ඤත්වා ගාමභොජකස්ස ආචික්ඛි, ගාමභොජකො භීතො පකම්පි. අථ නං සා ‘‘මා භායි, අත්ථෙකො උපායො, අම්හෙහි තව හත්ථතො ගොණමංසං ඛාදිතං, ත්වං මංසමූලං සොධෙන්තො විය හොහි, අහං කොට්ඨං ආරුය්හ කොට්ඨද්වාරෙ ඨත්වා ‘වීහි නත්ථී’ති වක්ඛාමි. ත්වං ගෙහමජ්ඣෙ ඨත්වා ‘අම්හාකං ඝරෙ දාරකා ඡාතා, මංසමූලං මෙ දෙහී’ති පුනප්පුනං චොදෙය්යාසී’’ති වත්වා කොට්ඨං ආරුය්හ කොට්ඨද්වාරෙ නිසීදි. ඉතරො ගෙහමජ්ඣෙ ඨත්වා ‘‘මංසමූලං දෙහී’’ති වදති. සා කොට්ඨද්වාරෙ නිසින්නා ‘‘කොට්ඨෙ වීහි නත්ථි, සස්සෙ උද්ධරන්තෙ දස්සාමි ගච්ඡාහී’’ති ආහ.
බොධිසත්තො ගෙහං පවිසිත්වා තෙසං කිරියං දිස්වා ‘‘ඉමාය පාපාය කතඋපායො එස භවිස්සතී’’ති ¶ ඤත්වා ගාමභොජකං ආමන්තෙත්වා ‘‘සො ගාමභොජක අම්හෙ තව ජරගොණස්ස මංසං ඛාදන්තා ‘ඉතො මාසද්වයෙන වීහිං දස්සාමා’ති ඛාදිම්හ, ත්වං අඩ්ඪමාසම්පි අනතික්කමිත්වා ඉදානෙව ¶ කස්මා ආහරාපෙසි, න ත්වං ඉමිනා කාරණෙන ආගතො, අඤ්ඤෙන කාරණෙන ආගතො භවිස්සසි, මය්හං තව කිරියා න රුච්චති, අයම්පි අනාචාරා පාපධම්මා කොට්ඨෙ වීහීනං අභාවං ජානාති, සා දානි කොට්ඨං ආරුය්හ ‘වීහි නත්ථී’ති ¶ වදති, ත්වම්පි ‘දෙහී’ති වදති, උභින්නම්පි වො කරණං මය්හං න රුච්චතී’’ති එතමත්ථං පකාසෙන්තො ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘උභයං මෙ න ඛමති, උභයං මෙ න රුච්චති;
යාචායං කොට්ඨමොතිණ්ණා, නදස්සං ඉති භාසති.
‘‘තං තං ගාමපති බ්රූමි, කදරෙ අප්පස්මි ජීවිතෙ;
ද්වෙ මාසෙ සඞ්ගරං කත්වා, මංසං ජරග්ගවං කිසං;
අප්පත්තකාලෙ චොදෙසි, තම්පි මය්හං න රුච්චතී’’ති.
තත්ථ තං තං ගාමපති බ්රූමීති, අම්භො ගාමජෙට්ඨක, තෙන කාරණෙන තං වදාමි. කදරෙ අප්පස්මි ජීවිතෙති අම්හාකං ජීවිතං නාම කදරඤ්චෙව ථද්ධං ලූඛං කසිරං අප්පඤ්ච මන්දං පරිත්තං, තස්මිං නො එවරූපෙ ජීවිතෙ වත්තමානෙ. ද්වෙ මාසෙ සඞ්ගරං කත්වා, මංසං ජරග්ගවං කිසන්ති අම්හාකං මංසං ගණ්හන්තානං ජරග්ගවං කිසං දුබ්බලං ජරගොණං දදමානො ත්වං ‘‘ද්වීහි මාසෙහි මූලං දාතබ්බ’’න්ති එවං ද්වෙ මාසෙ සඞ්ගරං පරිච්ඡෙදං කත්වා. අප්පත්තකාලෙ චොදෙසීති තස්මිං කාලෙ අසම්පත්තෙ අන්තරාව චොදෙසි. තම්පි මය්හං න රුච්චතීති යා චායං පාපධම්මා දුස්සීලා අන්තොකොට්ඨෙ වීහීනං නත්ථිභාවං ජානමානාව අජානන්තී විය හුත්වා කොට්ඨමොතිණ්ණා කොට්ඨද්වාරෙ ඨත්වා න දස්සං ඉති භාසති, යඤ්ච ත්වං අකාලෙ චොදෙසි, තම්පීති ඉදං උභයම්පි මම නෙව ඛමති න රුච්චතීති.
එවං සො කථෙන්තොව ගාමභොජකං චූළාය ගහෙත්වා කඩ්ඪිත්වා ගෙහමජ්ඣෙ පාතෙත්වා ‘‘ගාමභොජකොම්හීති පරස්ස රක්ඛිතගොපිතභණ්ඩෙ අපරජ්ඣසී’’තිආදීහි පරිභාසිත්වා පොථෙත්වා දුබ්බලං කත්වා ගීවාය ගහෙත්වා ගෙහා නික්කඩ්ඪිත්වා තම්පි දුට්ඨඉත්ථිං කෙසෙසු ගහෙත්වා කොට්ඨා ඔතාරෙත්වා නිප්පොථෙත්වා ‘‘සචෙ පුන එවරූපං කරොසි, ජානිස්සසී’’ති සන්තජ්ජෙසි. තතො පට්ඨාය ගාමභොජකො තං ගෙහං ඔලොකෙතුම්පි න විසහි, සාපි පාපා පුන මනසාපි අතිචරිතුං නාසක්ඛි.
සත්ථා ¶ ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ ¶ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා ගාමභොජකො දෙවදත්තො, නිග්ගහකාරකො ගහපති පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ගහපතිජාතකවණ්ණනා නවමා.
[200] 10. සාධුසීලජාතකවණ්ණනා
සරීරදබ්යන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං බ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි. තස්ස කිර චතස්සො ධීතරො අහෙසුං. තා චත්තාරො ජනා පත්ථෙන්ති, තෙසු එකො අභිරූපො සරීරසම්පන්නො, එකො වයප්පත්තො මහල්ලකො, එකො ජාතිසම්පන්නො, එකො සීලවා. බ්රාහ්මණො චින්තෙසි – ‘‘ධීතරො නිවෙසෙන්තෙන පතිට්ඨාපෙන්තෙන කස්ස නු ඛො දාතබ්බා, කිං රූපසම්පන්නස්ස, උදාහු වයප්පත්තස්ස, ජාතිසම්පන්නසීලවන්තානං අඤ්ඤතරස්සා’’ති. සො චින්තෙන්තොපි අජානිත්වා ‘‘ඉමං කාරණං සම්මාසම්බුද්ධො ජානිස්සති, තං පුච්ඡිත්වා එතෙසං අන්තරෙ අනුච්ඡවිකස්ස දස්සාමී’’ති ගන්ධමාලාදීනි ගාහාපෙත්වා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො ආදිතො පට්ඨාය තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමෙසු චතූසු ජනෙසු කස්ස දාතුං වට්ටතී’’ති පුච්ඡි. සත්ථා ‘‘පුබ්බෙපි පණ්ඩිතා එතං පඤ්හං කථයිංසු, භවසඞ්ඛෙපගතත්තා පන සල්ලක්ඛෙතුං න සක්කොසී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා ආගන්ත්වා බාරාණසියං දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො අහොසි. අථෙකස්ස බ්රාහ්මණස්ස චතස්සො ධීතරො අහෙසුං, තා එවමෙව චත්තාරො ජනා පත්ථයිංසු. බ්රාහ්මණො ‘‘කස්ස නු ඛො දාතබ්බා’’ති අජානන්තො ‘‘ආචරියං පුච්ඡිත්වා දාතබ්බයුත්තකස්ස දස්සාමී’’ති තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සරීරදබ්යං ¶ වුඩ්ඪබ්යං, සොජච්චං සාධුසීලියං;
බ්රාහ්මණං තෙව පුච්ඡාම, කන්නු තෙසං වනිම්හසෙ’’ති.
තත්ථ ¶ ‘‘සරීරදබ්ය’’න්තිආදීහි තෙසං චතුන්නං විජ්ජමානෙ ගුණෙ පකාසෙති. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – ධීතරො මෙ චත්තාරො ජනා පත්ථෙන්ති, තෙසු එකස්ස සරීරදබ්යමත්ථි, සරීරසම්පදා අභිරූපභාවො සංවිජ්ජති. එකස්ස වුඩ්ඪබ්යං වුඩ්ඪිභාවො මහල්ලකතා අත්ථි. එකස්ස සොජච්චං සුජාතිතා ජාතිසම්පදා අත්ථි. ‘‘සුජච්ච’’න්තිපි පාඨො. එකස්ස සාධුසීලියං සුන්දරසීලභාවො ¶ සීලසම්පදා අත්ථි. බ්රාහ්මණං තෙව පුච්ඡාමාති තෙසු අසුකස්ස නාමෙතා දාතබ්බාති අජානන්තා මයං භවන්තං බ්රාහ්මණඤ්ඤෙව පුච්ඡාම. කන්නු තෙසං වනිම්හසෙති තෙසං චතුන්නං ජනානං කං වනිම්හසෙ, කං ඉච්ඡාම, කස්ස තා කුමාරිකා දදාමාති පුච්ඡති.
තං සුත්වා ආචරියො ‘‘රූපසම්පදාදීසු විජ්ජමානාසුපි විපන්නසීලො ගාරය්හො, තස්මා තං නප්පමාණං, අම්හාකං සීලවන්තභාවො රුච්චතී’’ති ඉමමත්ථං පකාසෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අත්ථො අත්ථි සරීරස්මිං, වුඩ්ඪබ්යස්ස නමො කරෙ;
අත්ථො අත්ථි සුජාතස්මිං, සීලං අස්මාක රුච්චතී’’ති.
තත්ථ අත්ථො අත්ථි සරීරස්මින්ති රූපසම්පන්නෙ සරීරෙපි අත්ථො විසෙසො වුද්ධි අත්ථියෙව, ‘‘නත්ථී’’ති න වදාමි. වුඩ්ඪබ්යස්ස නමො කරෙති වුඩ්ඪභාවස්ස පන නමක්කාරමෙව කරොමි. වුඩ්ඪභාවො හි වන්දනමානනං ලභති. අත්ථො අත්ථි සුජාතස්මින්ති සුජාතෙපි පුරිසෙ වුඩ්ඪි අත්ථි, ජාතිසම්පත්තිපි ඉච්ඡිතබ්බායෙව. සීලං අස්මාක රුච්චතීති අම්හාකං පන සීලමෙව රුච්චති. සීලවා හි ආචාරසම්පන්නො සරීරදබ්යවිරහිතොපි පුජ්ජො පාසංසොති. බ්රාහ්මණො තස්ස වචනං සුත්වා සීලවන්තස්සෙව ධීතරො අදාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – සච්චපරියොසානෙ බ්රාහ්මණො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා බ්රාහ්මණො අයමෙව බ්රාහ්මණො අහොසි, දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සාධුසීලජාතකවණ්ණනා දසමා.
රුහකවග්ගො පඤ්චමො.
තස්සුද්දානං –
රුහකං ¶ සිරිකාළකං, පදුමං මණිචොරකං;
පබ්බතූපත්ථරවලාහං, මිත්තාමිත්තඤ්ච රාධඤ්ච;
ගහපති සාධුසීලං.
6. නතංදළ්හවග්ගො
[201] 1. බන්ධනාගාරජාතකවණ්ණනා
න ¶ ¶ තං දළ්හං බන්ධනමාහු ධීරාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො බන්ධනාගාරං ආරබ්භ කථෙසි. තස්මිං කිර කාලෙ බහූ සන්ධිච්ඡෙදකපන්ථඝාතකචොරෙ ආනෙත්වා කොසලරඤ්ඤො දස්සෙසුං. තෙ රාජා අද්දුබන්ධනරජ්ජුබන්ධනසඞ්ඛලිකබන්ධනෙහි බන්ධාපෙසි. තිංසමත්තා ජානපදා භික්ඛූ සත්ථාරං දට්ඨුකාමා ආගන්ත්වා දිස්වා වන්දිත්වා පුනදිවසෙ පිණ්ඩාය චරන්තා බන්ධනාගාරං ගන්ත්වා තෙ චොරෙ දිස්වා පිණ්ඩපාතපටික්කන්තා සායන්හසමයෙ තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, අජ්ජ අම්හෙහි පිණ්ඩාය චරන්තෙහි බන්ධනාගාරෙ බහූ චොරා අද්දුබන්ධනාදීහි බද්ධා මහාදුක්ඛං අනුභවන්තා දිට්ඨා, තෙ තානි බන්ධනානි ඡින්දිත්වා පලායිතුං න සක්කොන්ති, අත්ථි නු ඛො තෙහි බන්ධනෙහි ථිරතරං නාම අඤ්ඤං බන්ධන’’න්ති පුච්ඡිංසු. සත්ථා ‘‘භික්ඛවෙ, කිං බන්ධනානි නාමෙතානි, යං පනෙතං ධනධඤ්ඤපුත්තදාරාදීසු තණ්හාසඞ්ඛාතං කිලෙසබන්ධනං, එතං එතෙහි බන්ධනෙහි සතගුණෙන සහස්සගුණෙන ථිරතරං, එවං මහන්තම්පි පනෙතං දුච්ඡින්දනියං බන්ධනං පොරාණකපණ්ඩිතා ඡින්දිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා පබ්බජිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං දුග්ගතගහපතිකුලෙ නිබ්බත්ති, තස්ස වයප්පත්තස්ස පිතා කාලමකාසි. සො භතිං කත්වා මාතරං පොසෙසි, අථස්ස මාතා අනිච්ඡමානස්සෙව එකං කුලධීතරං ගෙහෙ කත්වා අපරභාගෙ කාලමකාසි. භරියායපිස්ස කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨාසි. සො ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං අජානන්තො ‘‘භද්දෙ, ත්වං භතිං කත්වා ජීවාහි, අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ ¶ . සාපි ‘‘ගබ්භො මෙ පතිට්ඨිතො, මයි ¶ විජාතාය දාරකං දිස්වා පබ්බජිස්සසී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තස්සා විජාතකාලෙ ‘‘භද්දෙ, ත්වං සොත්ථිනා විජාතා, ඉදානාහං පබ්බජිස්සාමී’’ති ආපුච්ඡි. අථ නං සා ‘‘පුත්තකස්ස තාව ථනපානතො අපගමනකාලං ආගමෙහී’’ති වත්වා පුන ගබ්භං ගණ්හි.
සො චින්තෙසි – ‘‘ඉමං සම්පටිච්ඡාපෙත්වා ගන්තුං න සක්කා, ඉමිස්සා අනාචික්ඛිත්වාව පලායිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති. සො තස්සා අනාචික්ඛිත්වා රත්ථිභාගෙ උට්ඨාය පලායි. අථ නං ¶ නගරගුත්තිකා අග්ගහෙසුං. සො ‘‘අහං, සාමි, මාතුපොසකො නාම, විස්සජ්ජෙථ ම’’න්ති තෙහි අත්තානං විස්සජ්ජාපෙත්වා එකස්මිං ඨානෙ වසිත්වා අග්ගද්වාරෙනෙව නික්ඛමිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ඣානකීළං කීළන්තො විහාසි. සො තත්ථ වසන්තො ‘‘එවරූපම්පි නාම මෙ දුච්ඡින්දනියං පුත්තදාරබන්ධනං කිලෙසබන්ධනං ඡින්දිත’’න්ති උදානං උදානෙන්තො ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘න තං දළ්හං බන්ධනමාහු ධීරා, යදායසං දාරුජපබ්බජඤ්ච;
සාරත්තරත්තා මණිකුණ්ඩලෙසු, පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා.
‘‘එතං දළ්හං බන්ධනමාහු ධීරා, ඔහාරිනං සීථිලං දුප්පමුඤ්චං;
එතම්පි ඡෙත්වාන වජන්ති ධීරා, අනපෙක්ඛිනො කාමසුඛං පහායා’’ති.
තත්ථ ධීරාති ධිතිමන්තා, ධික්කතපාපාති ධීරා. අථ වා ධී වුච්චති පඤ්ඤා, තාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතාති ධීරා, බුද්ධා පච්චෙකබුද්ධා බුද්ධසාවකා ¶ බොධිසත්තා ච ඉමෙ ධීරා නාම. යදායසන්තිආදීසු යං සඞ්ඛලිකසඞ්ඛාතං අයසා නිබ්බත්තං ආයසං, යං අද්දුබන්ධනසඞ්ඛාතං දාරුජං, යඤ්ච පබ්බජතිණෙහි වා අඤ්ඤෙහි වා වාකාදීහි රජ්ජුං කත්වා කතරජ්ජුබන්ධනං, තං ආයසාදිං ඡින්දිතුං සක්කුණෙය්යභාවෙන ධීරා දළ්හං ථිරන්ති නාහු න කථෙන්ති. සාරත්තරත්තාති සාරත්තා හුත්වා රත්තා, බලවරාගරත්තාති අත්ථො. මණිකුණ්ඩලෙසූති මණීසු ච කුණ්ඩලෙසු ච, මණියුත්තෙසු වා කුණ්ඩලෙසු.
එතං ¶ දළ්හන්ති යෙ මණිකුණ්ඩලෙසු සාරත්තරත්තා, තෙසං යො ච සාරාගො, යා ච තෙසං පුත්තදාරෙසු අපෙක්ඛා තණ්හා, එතං කිලෙසමයං බන්ධනං දළ්හං ථිරන්ති ධීරා ආහු. ඔහාරිනන්ති ආකඩ්ඪිත්වා චතූසු අපායෙසු පාතනතො අවහරති හෙට්ඨා හරතීති ඔහාරිනං. සිථිලන්ති බන්ධනට්ඨානෙ ඡවිචම්මමංසානි න ඡින්දති, ලොහිතං න නීහරති, බන්ධනභාවම්පි න ජානාපෙති, ථලපථජලපථාදීසු කම්මානි කාතුං දෙතීති සිථිලං. දුප්පමුඤ්චන්ති තණ්හාලොභවසෙන හි එකවාරම්පි උප්පන්නං කිලෙසබන්ධනං දට්ඨට්ඨානතො කච්ඡපො විය දුම්මොචයං හොතීති දුප්පමුඤ්චං. එතම්පි ඡෙත්වානාති එතං එවං දළ්හම්පි කිලෙසබන්ධනං ඤාණඛග්ගෙන ඡින්දිත්වා අයදාමානි ඡින්දිත්වා මත්තවරවාරණා විය පඤ්ජරෙ ඡින්දිත්වා සීහපොතකා විය ච ධීරා වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙ උක්කාරභූමිං විය ජිගුච්ඡමානා අනපෙක්ඛිනො හුත්වා කාමසුඛං පහාය වජන්ති පක්කමන්ති, පක්කමිත්වා ච පන හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානසුඛෙන වීතිනාමෙන්තීති.
එවං ¶ බොධිසත්තො ඉමං උදානං උදානෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ කෙචි සොතාපන්නා, කෙචි සකදාගාමිනො, කෙචි අනාගාමිනො, කෙචි අරහන්තො අහෙසුං. ‘‘තදා මාතා මහාමායා අහොසි, පිතා සුද්ධොදනමහාරාජා, භරියා රාහුලමාතා, පුත්තො රාහුලො, පුත්තදාරං පහාය නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතො පුරිසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
බන්ධනාගාරජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[202] 2. කෙළිසීලජාතකවණ්ණනා
හංසා ¶ කොඤ්චා මයූරා චාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආයස්මන්තං ලකුණ්ඩකභද්දියං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිරායස්මා බුද්ධසාසනෙ පාකටො අහොසි පඤ්ඤාතො මධුරස්සරො මධුරධම්මකථිකො පටිසම්භිදාප්පත්තො මහාඛීණාසවො අසීතියා මහාථෙරානං අන්තරො ¶ පමාණෙන ඔමකො ලකුණ්ඩකො සාමණෙරො විය, ඛුද්දකො කීළනත්ථාය කතො විය. තස්මිං එකදිවසං තථාගතං වන්දිත්වා ජෙතවනකොට්ඨකං ගතෙ ජනපදා තිංසමත්තා භික්ඛූ ‘‘දසබලං වන්දිස්සාමා’’ති ජෙතවනං පවිසන්තා විහාරකොට්ඨකෙ ථෙරං දිස්වා ‘‘සාමණෙරො එසො’’ති සඤ්ඤාය ථෙරං චීවරකණ්ණෙ ගණ්හන්තා හත්ථෙ ගණ්හන්තා සීසං ගණ්හන්තා නාසාය පරාමසන්තා කණ්ණෙසු ගහෙත්වා චාලෙත්වා හත්ථකුක්කුච්චං කත්වා පත්තචීවරං පටිසාමෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා නිසීදිත්වා සත්ථාරා මධුරපටිසන්ථාරෙ කතෙ පුච්ඡිංසු – ‘‘භන්තෙ, ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරො කිර නාමෙකො තුම්හාකං සාවකො මධුරධම්මකථිකො අත්ථි, කහං සො ඉදානී’’ති. ‘‘කිං පන, භික්ඛවෙ, දට්ඨුකාමත්ථා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘යං, භික්ඛවෙ, තුම්හෙ ද්වාරකොට්ඨකෙ දිස්වා චීවරකණ්ණාදීසු ගණ්හන්තා හත්ථකුක්කුච්චං කත්වා ආගතා, එස සො’’ති. ‘‘භන්තෙ, එවරූපො පත්ථිතපත්ථනො අභිනීහාරසම්පන්නො සාවකො කිංකාරණා අප්පෙසක්ඛො ජාතො’’ති? සත්ථා ‘‘අත්තනා කතපාපකම්මං නිස්සායා’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සක්කො දෙවරාජා අහොසි. තදා බ්රහ්මදත්තස්ස ජිණ්ණං ජරාප්පත්තං හත්ථිං වා අස්සං වා ගොණං වා දස්සෙතුං න සක්කා, කෙළිසීලො හුත්වා තථාරූපං දිස්වාව අනුබන්ධාපෙති, ජිණ්ණසකටම්පි දිස්වා භින්දාපෙති, ජිණ්ණමාතුගාමෙ දිස්වා පක්කොසාපෙත්වා උදරෙ පහරාපෙත්වා පාතාපෙත්වා පුන උට්ඨාපෙත්වා භායාපෙති ¶ , ජිණ්ණපුරිසෙ දිස්වා ලඞ්ඝකෙ විය භූමියං සංපරිවත්තකාදිකීළං කීළාපෙති, අපස්සන්තො ‘‘අසුකඝරෙ කිර මහල්ලකො අත්ථී’’ති සුත්වාපි ¶ පක්කොසාපෙත්වා කීළති. මනුස්සා ලජ්ජන්තා අත්තනො මාතාපිතරො තිරොරට්ඨානි පෙසෙන්ති, මාතුපට්ඨානධම්මො පිතුපට්ඨානධම්මො පච්ඡිජ්ජි, රාජසෙවකාපි කෙළිසීලාව අහෙසුං. මතමතා චත්තාරො අපායෙ පූරෙන්ති, දෙවපරිසා පරිහායති.
සක්කො අභිනවෙ දෙවපුත්තෙ අපස්සන්තො ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ආවජ්ජෙන්තො තං කාරණං ඤත්වා ‘‘දමෙස්සාමි න’’න්ති මහල්ලකවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා ජිණ්ණයානකෙ ද්වෙ තක්කචාටියො ආරොපෙත්වා ද්වෙ ජරගොණෙ ¶ යොජෙත්වා එකස්මිං ඡණදිවසෙ අලඞ්කතහත්ථිං අභිරුහිත්වා බ්රහ්මදත්තෙ අලඞ්කතනගරං පදක්ඛිණං කරොන්තෙ පිලොතිකනිවත්ථො තං යානකං පාජෙන්තො රඤ්ඤො අභිමුඛො අගමාසි. රාජා ජිණ්ණයානකං දිස්වා ‘‘එතං යානකං අපනෙථා’’ති වදති. මනුස්සා ‘‘කහං, දෙව, න පස්සාමා’’ති ආහංසු. සක්කො අත්තනො ආනුභාවෙන රඤ්ඤොයෙව දස්සෙසි. අථ නං බහුසම්පත්තෙ තස්මිං තස්ස උපරිභාගෙන පාජෙන්තො රඤ්ඤො මත්ථකෙ එකං චාටිං භින්දිත්වා නිවත්තාපෙන්තො දුතියං භින්දි. අථස්ස සීසතො පට්ඨාය ඉතො චිතො ච තක්කං පග්ඝරති, සො තෙන අට්ටීයති හරායති ජිගුච්ඡති. අථස්ස තං උපද්දුතභාවං ඤත්වා සක්කො යානකං අන්තරධාපෙත්වා සක්කත්තභාවං මාපෙත්වා වජිරහත්ථො ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘පාප අධම්මිකරාජ, කිං ත්වං මහල්ලකො න භවිස්සසි, තව සරීරං ජරා න පහරිස්සති, කෙළිසීලො හුත්වා වුඩ්ඪෙ විහෙඨනකම්මං කරොසි, එකකං තං නිස්සාය එතං කම්මං කත්වා මතමතා අපායෙ පරිපූරෙන්ති, මනුස්සා මාතාපිතරො පටිජග්ගිතුං න ලභන්ති. සචෙ ඉමම්හා කම්මා න විරමිස්සසි, වජිරෙන තෙ සීසං පදාලෙස්සාමි, මා ඉතො පට්ඨායෙතං කම්මං අකත්ථා’’ති සන්තජ්ජෙත්වා මාතාපිතූනං ගුණං කථෙත්වා වුඩ්ඪාපචායිකකම්මස්ස ආනිසංසං පකාසෙත්වා ඔවදිත්වා සකට්ඨානමෙව අගමාසි. රාජා තතො පට්ඨාය තථාරූපං කම්මං කාතුං චිත්තම්පි න උප්පාදෙසි.
සත්ථා ¶ ඉමං අතීතං ආහරිත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘හංසා කොඤ්චා මයූරා ච, හත්ථයො පසදා මිගා;
සබ්බෙ සීහස්ස භායන්ති, නත්ථි කායස්මි තුල්යතා.
‘‘එවමෙව ¶ මනුස්සෙසු, දහරො චෙපි පඤ්ඤවා;
සො හි තත්ථ මහා හොති, නෙව බාලො සරීරවා’’ති.
තත්ථ පසදා මිගාති පසදසඞ්ඛාතා මිගා, පසදා මිගා ච අවසෙසා මිගා චාතිපි අත්ථො. ‘‘පසදමිගා’’තිපි පාඨො, පසදා මිගාති අත්ථො. නත්ථි කායස්මි තුල්යතාති සරීරෙ පමාණං නාම නත්ථි. යදි භවෙය්ය, මහාසරීරා හත්ථිනො චෙව පසදමිගා ච සීහං මාරෙය්යුං, සීහො හංසාදයො ¶ ඛුද්දකසරීරෙයෙව මාරෙය්ය, ඛුද්දකායෙව සීහස්ස භායෙය්යුං, න මහන්තා. යස්මා පනෙතං නත්ථි, තස්මා සබ්බෙපි තෙ සීහස්ස භායන්ති. සරීරවාති බාලො මහාසරීරොපි මහා නාම න හොති, තස්මා ලකුණ්ඩකභද්දියො සරීරෙන ඛුද්දකොපි මා තං ඤාණෙනපි ඛුද්දකොති මඤ්ඤිත්ථාති අත්ථො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ තෙසු භික්ඛූසු කෙචි සොතාපන්නා, කෙචි සකදාගාමිනො, කෙචි අනාගාමිනො, කෙචි අරහන්තො අහෙසුං. ‘‘තදා රාජා ලකුණ්ඩකභද්දියො අහොසි, සො තාය කෙළිසීලතාය පරෙසං කෙළිනිස්සයො ජාතො, සක්කො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කෙළිසීලජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[203] 3. ඛන්ධජාතකවණ්ණනා
විරූපක්ඛෙහි මෙ මෙත්තන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තං කිර ජන්තාඝරද්වාරෙ කට්ඨානි ඵාලෙන්තං පූතිරුක්ඛන්තරා නික්ඛමිත්වා එකො සප්පො පාදඞ්ගුලියං ඩංසි, සො තත්ථෙව මතො. තස්ස මතභාවො සකලවිහාරෙ පාකටො අහොසි. ධම්මසභායං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අසුකො කිර භික්ඛු ජන්තාඝරද්වාරෙ කට්ඨානි ඵාලෙන්තො සප්පෙන දට්ඨො තත්ථෙව මතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය ¶ නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘සචෙ සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු චත්තාරි අහිරාජකුලානි ආරබ්භ මෙත්තං අභාවයිස්ස, න නං සප්පො ඩංසෙය්ය. පොරාණකතාපසාපි අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ චතූසු අහිරාජකුලෙසු මෙත්තං භාවෙත්වා තානි අහිරාජකුලානි නිස්සාය උප්පජ්ජනකභයතො මුච්චිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කාමෙ පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා හිමවන්තපදෙසෙ එකස්මිං ගඞ්ගානිවත්තනෙ අස්සමපදං මාපෙත්වා ඣානකීළං කීළන්තො ඉසිගණපරිවුතො විහාසි. තදා ගඞ්ගාතීරෙ නානප්පකාරා දීඝජාතිකා ඉසීනං පරිපන්ථං කරොන්ති, යෙභුය්යෙන ඉසයො ජීවිතක්ඛයං පාපුණන්ති. තාපසා තමත්ථං බොධිසත්තස්ස ආරොචෙසුං. බොධිසත්තො සබ්බෙ තාපසෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘සචෙ තුම්හෙ චතූසු අහිරාජකුලෙසු මෙත්තං භාවෙය්යාථ, න වො සප්පා ඩංසෙය්යුං, තස්මා ඉතො පට්ඨාය චතූසු අහිරාජකුලෙසු එවං මෙත්තං භාවෙථා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –
‘‘විරූපක්ඛෙහි මෙ මෙත්තං, මෙත්තං එරාපථෙහි මෙ;
ඡබ්යාපුත්තෙහි මෙ මෙත්තං, මෙත්තං කණ්හාගොතමකෙහි චා’’ති.
තත්ථ විරූපක්ඛෙහි මෙ මෙත්තන්ති විරූපක්ඛනාගරාජකුලෙහි සද්ධිං මය්හං මෙත්තං. එරාපථාදීසුපි එසෙව නයො. එතානිපි හි එරාපථනාගරාජකුලං ඡබ්යාපුත්තනාගරාජකුලං කණ්හාගොතමකනාගරාජකුලන්ති නාගරාජකුලානෙව.
එවං චත්තාරි නාගරාජකුලානි දස්සෙත්වා ‘‘සචෙ තුම්හෙ එතෙසු මෙත්තං භාවෙතුං සක්ඛිස්සථ, දීඝජාතිකා වො න ඩංසිස්සන්ති න විහෙඨෙස්සන්තී’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අපාදකෙහි ¶ මෙ මෙත්තං, මෙත්තං ද්විපාදකෙහි මෙ;
චතුප්පදෙහි මෙ මෙත්තං, මෙත්තං බහුප්පදෙහි මෙ’’ති.
තත්ථ පඨමපදෙන ඔදිස්සකං කත්වා සබ්බෙසු අපාදකෙසු දීඝජාතිකෙසු චෙව මච්ඡෙසු ච මෙත්තාභාවනා දස්සිතා, දුතියපදෙන මනුස්සෙසු චෙව පක්ඛිජාතෙසු ච, තතියපදෙන හත්ථිඅස්සාදීසු සබ්බචතුප්පදෙසු, චතුත්ථපදෙන විච්ඡිකසතපදිඋච්චාලිඞ්ගපාණකමක්කටකාදීසු.
එවං සරූපෙන මෙත්තාභාවනං දස්සෙත්වා ඉදානි ආයාචනවසෙන දස්සෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘මා මං අපාදකො හිංසි, මා මං හිංසි ද්විපාදකො;
මා මං චතුප්පදො හිංසි, මා මං හිංසි බහුප්පදො’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ මා මන්ති එතෙසු අපාදකාදීසු කොචි එකොපි මා මං හිංසතු, මා විහෙඨෙතූති එවං ආයාචන්තා මෙත්තං භාවෙථාති අත්ථො.
ඉදානි අනොදිස්සකවසෙන මෙත්තාභාවනං දස්සෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘සබ්බෙ සත්තා සබ්බෙ පාණා, සබ්බෙ භූතා ච කෙවලා;
සබ්බෙ භද්රානි පස්සන්තු, මා කඤ්චි පාපමාගමා’’ති.
තත්ථ තණ්හාදිට්ඨිවසෙන වට්ටෙ පඤ්චසු ඛන්ධෙසු ආසත්තා විසත්තා ලග්ගා ලග්ගිතාති සත්තා, අස්සාසපස්සාසපවත්තනසඞ්ඛාතෙන පාණනවසෙන පාණා, භූතභාවිතනිබ්බත්තනවසෙන භූතාති එවං වචනමත්තවිසෙසො වෙදිතබ්බො. අවිසෙසෙන පන සබ්බානිපෙතානි පදානි සබ්බසත්තසඞ්ගාහකානෙව. කෙවලාති සකලා. ඉදං සබ්බසද්දස්සෙව හි පරියායවචනං. භද්රානි පස්සන්තූති සබ්බෙපෙතෙ සත්තා භද්රානි සාධූනි කල්යාණානෙව පස්සන්තු. මා කඤ්චි පාපමාගමාති එතෙසු කඤ්චි එකං සත්තම්පි පාපං ලාමකං දුක්ඛං මා ආගමා, මා ආගච්ඡතු මා පාපුණාතු, සබ්බෙ අවෙරා අබ්යාපජ්ජා සුඛී නිද්දුක්ඛා හොන්තූති.
එවං ¶ ‘‘සබ්බසත්තෙසු අනොදිස්සකවසෙන මෙත්තං භාවෙථා’’ති වත්වා පුන තිණ්ණං රතනානං ගුණෙ අනුස්සරාපෙතුං –
‘‘අප්පමාණො බුද්ධො, අප්පමාණො ධම්මො;
අප්පමාණො සඞ්ඝො’’ති ආහ.
තත්ථ පමාණකරානං කිලෙසානං අභාවෙන ගුණානඤ්ච පමාණාභාවෙන බුද්ධරතනං අප්පමාණං. ධම්මොති නවවිධො ලොකුත්තරධම්මො. තස්සපි පමාණං කාතුං න සක්කාති අප්පමාණො. තෙන අප්පමාණෙන ධම්මෙන සමන්නාගතත්තා සඞ්ඝොපි අප්පමාණො.
ඉති බොධිසත්තො ‘‘ඉමෙසං තිණ්ණං රතනානං ගුණෙ අනුස්සරථා’’ති වත්වා තිණ්ණං රතනානං අප්පමාණගුණතං දස්සෙත්වා සප්පමාණෙ සත්තෙ දස්සෙතුං –
‘‘පමාණවන්තානි ¶ ¶ සරීසපානි, අහි විච්ඡික සතපදී;
උණ්ණනාභි සරබූ මූසිකා’’ති ආහ.
තත්ථ සරීසපානීති සප්පදීඝජාතිකානං නාමං. තෙ හි සරන්තා ගච්ඡන්ති, සිරෙන වා සපන්තීති සරීසපා. ‘‘අහී’’තිආදි තෙසං සරූපතො නිදස්සනං. තත්ථ උණ්ණනාභීති මක්කටකො. තස්ස හි නාභිතො උණ්ණාසදිසං සුත්තං නික්ඛමති, තස්මා ‘‘උණ්ණනාභී’’ති වුච්චති. සරබූති ඝරගොළිකා.
ඉති බොධිසත්තො ‘‘යස්මා එතෙසං අන්තොරාගාදයො පමාණකරා ධම්මා අත්ථි, තස්මා තානි සරීසපාදීනි පමාණවන්තානී’’ති දස්සෙත්වා ‘‘අප්පමාණානං තිණ්ණං රතනානං ආනුභාවෙන ඉමෙ පමාණවන්තා සත්තා රත්තින්දිවං පරිත්තකම්මං කරොන්තූති එවං තිණ්ණං රතනානං ගුණෙ අනුස්සරථා’’ති වත්වා තතො උත්තරි කත්තබ්බං දස්සෙතුං ඉමං ගාථමාහ –
‘‘කතා මෙ රක්ඛා කතා මෙ පරිත්තා, පටික්කමන්තු භූතානි;
සොහං නමො භගවතො, නමො සත්තන්නං සම්මාසම්බුද්ධාන’’න්ති.
තත්ථ ¶ කතා මෙ රක්ඛාති මයා රතනත්තයගුණෙ අනුස්සරන්තෙන අත්තනො රක්ඛා ගුත්ති කතා. කතා මෙ පරිත්තාති පරිත්තාණම්පි මෙ අත්තනො කතං. පටික්කමන්තු භූතානීති මයි අහිතජ්ඣාසයානි භූතානි පටික්කමන්තු අපගච්ඡන්තු. සොහං නමො භගවතොති සො අහං එවං කතපරිත්තො අතීතස්ස පරිනිබ්බුතස්ස සබ්බස්සපි බුද්ධස්ස භගවතො නමො කරොමි. නමො සත්තන්නං සම්මාසම්බුද්ධානන්ති විසෙසෙන පන අතීතෙ පටිපාටියා පරිනිබ්බුතානං සත්තන්නං සම්මාසම්බුද්ධානං නමො කරොමීති.
එවං ‘‘නමක්කාරං කරොන්තාපි සත්ත බුද්ධෙ අනුස්සරථා’’ති බොධිසත්තො ඉසිගණස්ස ඉමං පරිත්තං බන්ධිත්වා අදාසි. ආදිතො පන පට්ඨාය ද්වීහි ගාථාහි චතූසු අහිරාජකුලෙසු මෙත්තාය දීපිතත්තා ඔදිස්සකානොදිස්සකවසෙන වා ද්වින්නං මෙත්තාභාවනානං දීපිතත්තා ඉදං පරිත්තං ඉධ වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං, අඤ්ඤං වා කාරණං පරියෙසිතබ්බං. තතො පට්ඨාය ඉසිගණො බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා මෙත්තං භාවෙසි, බුද්ධගුණෙ අනුස්සරි. එවමෙතෙසු ¶ බුද්ධගුණෙ අනුස්සරන්තෙසුයෙව සබ්බෙ දීඝජාතිකා පටික්කමිංසු. බොධිසත්තොපි බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ඉසිගණො බුද්ධපරිසා අහොසි, ගණසත්ථා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ඛන්ධජාතකවණ්ණනා තතියා.
[204] 4. වීරකජාතකවණ්ණනා
අපි වීරක පස්සෙසීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සුගතාලයං ආරබ්භ කථෙසි. දෙවදත්තස්ස පරිසං ගහෙත්වා ආගතෙසු හි ථෙරෙසු සත්ථා ‘‘සාරිපුත්ත, දෙවදත්තො තුම්හෙ දිස්වා කිං අකාසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සුගතාලයං, භන්තෙ, දස්සෙසී’’ති වුත්තෙ ‘‘න ඛො, සාරිපුත්ත, ඉදානෙව දෙවදත්තො මම අනුකිරියං කරොන්තො විනාසං පත්තො, පුබ්බෙපි විනාසං පාපුණී’’ති වත්වා ථෙරෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ උදකකාකයොනියං නිබ්බත්තිත්වා එකං සරං උපනිස්සාය වසි, ‘‘වීරකො’’තිස්ස නාමං අහොසි. තදා කාසිරට්ඨෙ දුබ්භික්ඛං අහොසි, මනුස්සා කාකභත්තං වා දාතුං යක්ඛනාගබලිකම්මං වා කාතුං නාසක්ඛිංසු. ඡාතකරට්ඨතො කාකා යෙභුය්යෙන අරඤ්ඤං පවිසිංසු. තත්ථෙකො බාරාණසිවාසී සවිට්ඨකො නාම කාකො කාකිං ආදාය වීරකස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා තං සරං නිස්සාය එකමන්තෙ වාසං කප්පෙසි. සො එකදිවසං තස්මිං සරෙ ගොචරං ගණ්හන්තො වීරකං සරං ඔතරිත්වා මච්ඡෙ ඛාදිත්වා පච්චුත්තරිත්වා සරීරං සුක්ඛාපෙන්තං දිස්වා ‘‘ඉමං උදකකාකං නිස්සාය සක්කා බහූ මච්ඡෙ ලද්ධුං, ඉමං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිං, සම්මා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉච්ඡාමි තං සාමි උපට්ඨහිතු’’න්ති වත්වා ‘‘සාධූ’’ති තෙන සම්පටිච්ඡිතො තතො පට්ඨාය උපට්ඨාසි. වීරකොපි තතො පට්ඨාය අත්තනො යාපනමත්තං ඛාදිත්වා මච්ඡෙ උද්ධරිත්වා සවිට්ඨකස්ස දෙති. සොපි අත්තනො යාපනමත්තං ඛාදිත්වා සෙසං කාකියා දෙති.
තස්ස ¶ අපරභාගෙ මානො උප්පජ්ජි – ‘‘අයම්පි උදකකාකො කාළකො, අහම්පි කාළකො, අක්ඛිතුණ්ඩපාදෙහිපි එතස්ස ච මය්හඤ්ච නානාකරණං නත්ථි, ඉතො පට්ඨාය ඉමිනා ගහිතමච්ඡෙහි මය්හං කම්මං නත්ථි, අහමෙව ගණ්හිස්සාමී’’ති. සො වීරකං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘සම්ම, ඉතො පට්ඨාය අහමෙව සරං ඔතරිත්වා මච්ඡෙ ගණ්හිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘න ත්වං, සම්ම, උදකං ඔතරිත්වා මච්ඡෙ ගණ්හනකකුලෙ නිබ්බත්තො, මා නස්සී’’ති තෙන වාරියමානොපි වචනං අනාදියිත්වා ¶ සරං ඔරුය්හ උදකං පවිසිත්වා උම්මුජ්ජමානො සෙවාලං ඡින්දිත්වා නික්ඛමිතුං නාසක්ඛි, සෙවාලන්තරෙ ලග්ගි, අග්ගතුණ්ඩමෙව පඤ්ඤායි. සො නිරස්සාසො අන්තොඋදකෙයෙව ¶ ජීවිතක්ඛයං පාපුණි. අථස්ස භරියා ආගමනං අපස්සමානා තං පවත්තිං ජානනත්ථං වීරකස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘සාමි, සවිට්ඨකො න පඤ්ඤායති, කහං නු ඛො සො’’ති පුච්ඡමානා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අපි වීරක පස්සෙසි, සකුණං මඤ්ජුභාණකං;
මයූරගීවසඞ්කාසං, පතිං මය්හං සවිට්ඨක’’න්ති.
තත්ථ අපි, වීරක, පස්සෙසීති, සාමි වීරක, අපි පස්සසි. මඤ්ජුභාණකන්ති මඤ්ජුභාණිනං. සා හි රාගවසෙන ‘‘මධුරස්සරො මෙ පතී’’ති මඤ්ඤති, තස්මා එවමාහ. මයූරගීවසඞ්කාසන්ති මොරගීවසමානවණ්ණං.
තං සුත්වා වීරකො ‘‘ආම, ජානාමි තෙ සාමිකස්ස ගතට්ඨාන’’න්ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘උදකථලචරස්ස පක්ඛිනො, නිච්චං ආමකමච්ඡභොජිනො;
තස්සානුකරං සවිට්ඨකො, සෙවාලෙ පලිගුණ්ඨිතො මතො’’ති.
තත්ථ උදකථලචරස්සාති උදකෙ ච ථලෙ ච චරිතුං සමත්ථස්ස. පක්ඛිනොති අත්තානං සන්ධාය වදති. තස්සානුකරන්ති තස්ස අනුකරොන්තො. සෙවාලෙ පලිගුණ්ඨිතො මතොති උදකං පවිසිත්වා සෙවාලං ඡින්දිත්වා නික්ඛමිතුං අසක්කොන්තො සෙවාලපරියොනද්ධො අන්තොඋදකෙයෙව මතො, පස්ස, එතස්ස තුණ්ඩං දිස්සතීති. තං සුත්වා කාකී පරිදෙවිත්වා බාරාණසිමෙව අගමාසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සවිට්ඨකො දෙවදත්තො අහොසි, වීරකො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
වීරකජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[205] 5. ගඞ්ගෙය්යජාතකවණ්ණනා
සොභති ¶ ¶ මච්ඡො ගඞ්ගෙය්යොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ද්වෙ දහරභික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි. තෙ කිර සාවත්ථිවාසිනො කුලපුත්තා සාසනෙ පබ්බජිත්වා අසුභභාවනං අනුනුයුඤ්ජිත්වා රූපපසංසකා හුත්වා රූපං උපලාළෙන්තා විචරිංසු. තෙ එකදිවසං ‘‘ත්වං න සොභසි, අහං සොභාමී’’ති රූපං නිස්සාය උප්පන්නවිවාදා අවිදූරෙ නිසින්නං එකං මහල්ලකත්ථෙරං දිස්වා ‘‘එසො අම්හාකං සොභනභාවං වා අසොභනභාවං වා ජානිස්සතී’’ති තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, කො අම්හෙසු සොභනො’’ති පුච්ඡිංසු. සො ‘‘ආවුසො, තුම්හෙහි අහමෙව සොභනතරො’’ති ආහ. දහරා ‘‘අයං මහල්ලකො අම්හෙහි පුච්ඡිතං අකථෙත්වා අපුච්ඡිතං කථෙතී’’ති තං පරිභාසිත්වා පක්කමිංසු. සා තෙසං කිරියා භික්ඛුසඞ්ඝෙ පාකටා ජාතා. අථෙකදිවසං ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අසුකො මහල්ලකො ථෙරො කිර තෙ රූපනිස්සිතකෙ දහරෙ ලජ්ජාපෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉමෙ ද්වෙ දහරා ඉදානෙව රූපපසංසකා, පුබ්බෙපෙතෙ රූපමෙව උපලාළෙන්තා විචරිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො ගඞ්ගාතීරෙ රුක්ඛදෙවතා අහොසි. තදා ගඞ්ගායමුනානං සමාගමට්ඨානෙ ගඞ්ගෙය්යො ච යාමුනෙය්යො ච ද්වෙ මච්ඡා ‘‘අහං සොභාමි, ත්වං න සොභසී’’ති රූපං නිස්සාය විවදමානා අවිදූරෙ ගඞ්ගාතීරෙ කච්ඡපං නිපන්නං දිස්වා ‘‘එසො අම්හාකං සොභනභාවං වා අසොභනභාවං වා ජානිස්සතී’’ති තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිං නු ඛො, සම්ම කච්ඡප, ගඞ්ගෙය්යො සොභති, උදාහු යාමුනෙය්යො’’ති පුච්ඡිංසු. කච්ඡපො ‘‘ගඞ්ගෙය්යොපි සොභති ¶ , යාමුනෙය්යොපි සොභති, තුම්හෙහි පන ද්වීහි අහමෙව අතිරෙකතරං සොභාමී’’ති ඉමමත්ථං පකාසෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සොභති ¶ මච්ඡො ගඞ්ගෙය්යො, අථො සොභති යාමුනො;
චතුප්පදොයං පුරිසො, නිග්රොධපරිමණ්ඩලො;
ඊසකායතගීවො ච, සබ්බෙව අතිරොචතී’’ති.
තත්ථ චතුප්පදොයන්ති චතුප්පදො අයං. පුරිසොති අත්තානං සන්ධාය වදති. නිග්රොධපරිමණ්ඩලොති සුජාතො නිග්රොධො විය පරිමණ්ඩලො. ඊසකායතගීවොති රථීසා විය ආයතගීවො ¶ . සබ්බෙව අතිරොචතීති එවං සණ්ඨානසම්පන්නො කච්ඡපො සබ්බෙව අතිරොචති, අහමෙව සබ්බෙ තුම්හෙ අතික්කමිත්වා සොභාමීති වදති.
මච්ඡා තස්ස කථං හුත්වා ‘‘අම්භො! පාපකච්ඡප අම්හෙහි පුච්ඡිතං අකථෙත්වා අඤ්ඤමෙව කථෙසී’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘යං පුච්ඡිතො න තං අක්ඛාසි, අඤ්ඤං අක්ඛාසි පුච්ඡිතො;
අත්ථප්පසංසකො පොසො, නායං අස්මාක රුච්චතී’’ති.
තත්ථ අත්තප්පසංසකොති අත්තානං පසංසනසීලො අත්තුක්කංසකො පොසො. නායං අස්මාක රුච්චතීති අයං පාපකච්ඡපො අම්හාකං න රුච්චති න ඛමතීති කච්ඡපස්ස උපරි උදකං ඛිපිත්වා සකට්ඨානමෙව ගමිංසු.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ද්වෙ මච්ඡා ද්වෙ දහරභික්ඛූ අහෙසුං, කච්ඡපො මහල්ලකො, ඉමස්ස කාරණස්ස පච්චක්ඛකාරිකා ගඞ්ගාතීරෙ නිබ්බත්තරුක්ඛදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ගඞ්ගෙය්යජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[206] 6. කුරුඞ්ගමිගජාතකවණ්ණනා
ඉඞ්ඝ වට්ටමයං පාසන්ති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සත්ථා ‘‘දෙවදත්තො වධාය පරිසක්කතී’’ති සුත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, දෙවදත්තො ඉදානෙව මය්හං වධාය පරිසක්කති, පුබ්බෙපි පරිසක්කියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කුරුඞ්ගමිගො හුත්වා අරඤ්ඤෙ එකස්ස සරස්ස අවිදූරෙ එකස්මිං ගුම්බෙ වාසං කප්පෙසි. තස්සෙව සරස්ස අවිදූරෙ එකස්මිං රුක්ඛග්ගෙ සතපත්තො, සරස්මිං පන කච්ඡපො වාසං කප්පෙසි. එවං තෙ තයොපි සහායකා අඤ්ඤමඤ්ඤං පියසංවාසං වසිංසු. අථෙකො මිගලුද්දකො අරඤ්ඤෙ චරන්තො පානීයතිත්ථෙ බොධිසත්තස්ස පදවලඤ්ජං දිස්වා ලොහනිගළසදිසං වට්ටමයං පාසං ඔඩ්ඩෙත්වා අගමාසි. බොධිසත්තො පානීයං පාතුං ¶ ආගතො පඨමයාමෙයෙව පාසෙ බජ්ඣිත්වා බද්ධරවං රවි. තස්ස තෙන සද්දෙන රුක්ඛග්ගතො සතපත්තො උදකතො ච කච්ඡපො ආගන්ත්වා ‘‘කිං නු ඛො කාතබ්බ’’න්ති මන්තයිංසු. අථ සතපත්තො කච්ඡපං ආමන්තෙත්වා ‘‘සම්ම, තව දන්තා අත්ථි, ත්වං ඉමං පාසං ඡින්ද, අහං ගන්ත්වා යථා සො නාගච්ඡති, තථා කරිස්සාමි, එවං අම්හෙහි ද්වීහිපි කතපරක්කමෙන සහායො නො ජීවිතං ලභිස්සතී’’ති ඉමමත්ථං පකාසෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ඉඞ්ඝ වට්ටමයං පාසං, ඡින්ද දන්තෙහි කච්ඡප;
අහං තථා කරිස්සාමි, යථා නෙහිති ලුද්දකො’’ති.
අථ කච්ඡපො චම්මවරත්තං ඛාදිතුං ආරභි, සතපත්තො ලුද්දකස්ස වසනගාමං ගතො අවිදූරෙ රුක්ඛෙ නිසීදි. ලුද්දකො පච්චූසකාලෙයෙව සත්තිං ගහෙත්වා නික්ඛමි. සකුණො තස්ස නික්ඛමනභාවං ඤත්වා වස්සිත්වා පක්ඛෙ පප්ඵොටෙත්වා තං පුරිමද්වාරෙන නික්ඛමන්තං මුඛෙ පහරි. ලුද්දො ‘‘කාළකණ්ණිනා සකුණෙනම්හි පහටො’’ති නිවත්තිත්වා ථොකං සයිත්වා පුන සත්තිං ගහෙත්වා උට්ඨාසි. සකුණො ‘‘අයං පඨමං පුරිමද්වාරෙන නික්ඛන්තො ඉදානි පච්ඡිමද්වාරෙන නික්ඛමිස්සතී’’ති ඤත්වා ගන්ත්වා පච්ඡිමගෙහෙ නිසීදි. ලුද්දොපි ¶ ‘‘පුරිමද්වාරෙන මෙ නික්ඛන්තෙන කාළකණ්ණී සකුණො දිට්ඨො, ඉදානි පච්ඡිමද්වාරෙන නික්ඛමිස්සාමී’’ති පච්ඡිමද්වාරෙන නික්ඛමි, සකුණො පුන වස්සිත්වා ගන්ත්වා මුඛෙ පහරි. ලුද්දො ‘‘පුනපි කාළකණ්ණීසකුණෙන පහටො, න දානි මෙ එස නික්ඛමිතුං දෙතී’’ති නිවත්තිත්වා යාව අරුණුග්ගමනා සයිත්වා අරුණුග්ගමනවෙලාය සත්තිං ගහෙත්වා නික්ඛමි. සකුණො වෙගෙන ගන්ත්වා ‘‘ලුද්දො ආගච්ඡතී’’ති බොධිසත්තස්ස කථෙසි.
තස්මිං ¶ ඛණෙ කච්ඡපෙන එකමෙව චම්මවද්ධං ඨපෙත්වා සෙසවරත්තා ඛාදිතා හොන්ති. දන්තා පනස්ස පතනාකාරප්පත්තා ජාතා, මුඛතො ලොහිතං පග්ඝරති. බොධිසත්තො ලුද්දපුත්තං සත්තිං ගහෙත්වා අසනිවෙගෙන ආගච්ඡන්තං දිස්වා තං වද්ධං ඡින්දිත්වා වනං පාවිසි, සකුණො රුක්ඛග්ගෙ නිසීදි, කච්ඡපො පන දුබ්බලත්තා තත්ථෙව නිපජ්ජි. ලුද්දො කච්ඡපං ගහෙත්වා පසිබ්බකෙ පක්ඛිපිත්වා එකස්මිං ඛාණුකෙ ලග්ගෙසි. බොධිසත්තො නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තො කච්ඡපස්ස ගහිතභාවං ඤත්වා ‘‘සහායස්ස ජීවිතදානං දස්සාමී’’ති දුබ්බලො විය හුත්වා ලුද්දස්ස අත්තානං දස්සෙසි. සො ‘‘දුබ්බලො එස භවිස්සති, මාරෙස්සාමි න’’න්ති සත්තිං ආදාය අනුබන්ධි. බොධිසත්තො නාතිදූරෙ නාච්චාසන්නෙ ගච්ඡන්තො තං ආදාය අරඤ්ඤං පාවිසි, දූරං ගතභාවං ඤත්වා පදං වඤ්චෙත්වා අඤ්ඤෙන මග්ගෙන වාතවෙගෙන ගන්ත්වා සිඞ්ගෙන පසිබ්බකං උක්ඛිපිත්වා භූමියං පාතෙත්වා ¶ ඵාලෙත්වා කච්ඡපං නීහරි. සතපත්තොපි රුක්ඛා ඔතරි. බොධිසත්තො ද්වින්නම්පි ඔවාදං දදමානො ‘‘අහං තුම්හෙ නිස්සාය ජීවිතං ලභිං, තුම්හෙහි සහායකස්ස කත්තබ්බං මය්හං කතං, ඉදානි ලුද්දො ආගන්ත්වා තුම්හෙ ගණ්හෙය්ය, තස්මා, සම්ම සතපත්ත, ත්වං අත්තනො පුත්තකෙ ගහෙත්වා අඤ්ඤත්ථ යාහි, ත්වම්පි, සම්ම කච්ඡප, උදකං පවිසාහී’’ති ආහ. තෙ තථා අකංසු.
සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘කච්ඡපො ¶ පාවිසී වාරිං, කුරුඞ්ගො පාවිසී වනං;
සතපත්තො දුමග්ගම්හා, දූරෙ පුත්තෙ අපානයී’’ති.
තත්ථ අපානයීති ආනයි, ගහෙත්වා අගමාසීති අත්ථො;
ලුද්දොපි තං ඨානං ආගන්ත්වා කඤ්චි අපස්සිත්වා ඡින්නපසිබ්බකං ගහෙත්වා දොමනස්සප්පත්තො අත්තනො ගෙහං අගමාසි. තෙ තයොපි සහායා යාවජීවං විස්සාසං අච්ඡින්දිත්වා යථාකම්මං ගතා.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ලුද්දකො දෙවදත්තො අහොසි, සතපත්තො සාරිපුත්තො, කච්ඡපො මොග්ගල්ලානො, කුරුඞ්ගමිගො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කුරුඞ්ගමිගජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[207] 7. අස්සකජාතකවණ්ණනා
අයමස්සකරාජෙනාති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණදුතියිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි භික්ඛු සත්ථාරා ‘‘සච්චං කිර, ත්වං භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘සච්ච’’න්ති වත්වා ‘‘කෙන උක්කණ්ඨාපිතොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘පුරාණදුතියිකායා’’ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘න ඉදානෙව තස්සා භික්ඛු ඉත්ථියා තයි සිනෙහො අත්ථි, පුබ්බෙපි ත්වං තං නිස්සාය මහාදුක්ඛං පත්තො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ කාසිරට්ඨෙ පාටලිනගරෙ අස්සකො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස උපරී නාම ¶ අග්ගමහෙසී පියා අහොසි මනාපා අභිරූපා දස්සනීයා පාසාදිකා අතික්කන්තා මානුසවණ්ණං, අපත්තා දිබ්බවණ්ණං. සා කාලමකාසි, තස්සා කාලකිරියාය රාජා සොකාභිභූතො අහොසි දුක්ඛී දුම්මනො. සො තස්සා සරීරං දොණියං නිපජ්ජාපෙත්වා තෙලකලලං පක්ඛිපාපෙත්වා හෙට්ඨාමඤ්චෙ ඨපාපෙත්වා නිරාහාරො රොදමානො පරිදෙවමානො නිපජ්ජි. මාතාපිතරො ¶ අවසෙසඤාතකා මිත්තාමච්චබ්රාහ්මණගහපතිකාදයොපි ‘‘මා සොචි, මහාරාජ, අනිච්චා සඞ්ඛාරා’’තිආදීනි වදන්තා සඤ්ඤාපෙතුං නාසක්ඛිංසු. තස්ස විලපන්තස්සෙව සත්ත දිවසා අතික්කන්තා. තදා බොධිසත්තො පඤ්චාභිඤ්ඤඅට්ඨසමාපත්තිලාභී තාපසො හුත්වා හිමවන්තපදෙසෙ විහරන්තො ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා දිබ්බෙන චක්ඛුනා ජම්බුදීපං ඔලොකෙන්තො තං රාජානං තථා පරිදෙවමානං දිස්වා ‘‘එතස්ස මයා අවස්සයෙන භවිතබ්බ’’න්ති ඉද්ධානුභාවෙන ආකාසෙ උප්පතිත්වා රඤ්ඤො උය්යානෙ ඔතරිත්වා මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ කඤ්චනපටිමා විය නිසීදි.
අථෙකො පාටලිනගරවාසී බ්රාහ්මණමාණවො උය්යානං ගතො බොධිසත්තං දිස්වා වන්දිත්වා නිසීදි. බොධිසත්තො තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කිං, මාණව, රාජා ධම්මිකො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, භන්තෙ, ධම්මිකො රාජා, භරියා පනස්ස කාලකතා, සො තස්සා සරීරං දොණියං පක්ඛිපාපෙත්වා විලපමානො නිපන්නො, අජ්ජ සත්තමො දිවසො, කිස්ස තුම්හෙ රාජානං එවරූපා දුක්ඛා න මොචෙථ, යුත්තං නු ඛො තුම්හාදිසෙසු සීලවන්තෙසු සංවිජ්ජමානෙසු රඤ්ඤො එවරූපං දුක්ඛං අනුභවිතු’’න්ති. ‘‘න ඛො අහං ¶ , මාණව, රාජානං ජානාමි, සචෙ පන සො ආගන්ත්වා මං පුච්ඡෙය්ය, අහමෙවස්ස තස්සා නිබ්බත්තට්ඨානං ආචික්ඛිත්වා රඤ්ඤො සන්තිකෙයෙව තං කථාපෙය්ය’’න්ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, යාව රාජානං ආනෙමි, තාව ඉමෙව නිසීදථා’’ති මාණවො බොධිසත්තස්ස පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘තස්ස දිබ්බචක්ඛුකස්ස සන්තිකං ගන්තුං වට්ටතී’’ති ආහ.
රාජා ‘‘උපරිං කිර දට්ඨුං ලභිස්සාමී’’ති තුට්ඨමානසො රථං අභිරුහිත්වා තත්ථ ගන්ත්වා බොධිසත්තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො – ‘‘සච්චං කිර තුම්හෙ දෙවියා නිබ්බත්තට්ඨානං ජානාථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘කත්ථ නිබ්බත්තා’’ති? ‘‘සා ඛො, මහාරාජ, රූපස්මිංයෙව මත්තා පමාදමාගම්ම කල්යාණකම්මං අකත්වා ඉමස්මිංයෙව උය්යානෙ ගොමයපාණකයොනියං නිබ්බත්තා’’ති ¶ . ‘‘නාහං සද්දහාමී’’ති. ‘‘තෙන හි තෙ දස්සෙත්වා කථාපෙමී’’ති. ‘‘සාධු කථාපෙථා’’ති. බොධිසත්තො අත්තනො ආනුභාවෙන ‘‘උභොපි ගොමයපිණ්ඩං වට්ටයමානා රඤ්ඤො පුරතො ආගච්ඡන්තූ’’ති තෙසං ආගමනං අකාසි. තෙ තථෙව ආගමිංසු. බොධිසත්තො තං දස්සෙන්තො ‘‘අයං තෙ ¶ , මහාරාජ, උපරිදෙවී, තං ජහිත්වා ගොමයපාණකස්ස පච්ඡතො පච්ඡතො ගච්ඡති, පස්සථ න’’න්ති ආහ. භන්තෙ ‘‘‘උපරී නාම ගොමයපාණකයොනියං නිබ්බත්තිස්සතී’ති න සද්දහාමහ’’න්ති. ‘‘කථාපෙමි නං, මහාරාජා’’ති. ‘‘කථාපෙථ, භන්තෙ’’ති.
බොධිසත්තො අත්තනො ආනුභාවෙන තං කථාපෙන්තො ‘‘උපරී’’ති ආහ. සා මනුස්සභාසාය ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති ආහ. ‘‘ත්වං අතීතභවෙ කා නාම අහොසී’’ති? ‘‘භන්තෙ, අස්සකරඤ්ඤො අග්ගමහෙසී උපරී නාම අහොසි’’න්ති. ‘‘කිං පන තෙ ඉදානි අස්සකරාජා පියො, උදාහු ගොමයපාණකො’’ති? ‘‘භන්තෙ, සො මය්හං පුරිමජාතියා සාමිකො, තදා අහං ඉමස්මිං උය්යානෙ තෙන සද්ධිං රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බෙ අනුභවමානා විචරිං. ඉදානි පන මෙ භවසඞ්ඛෙපගතකාලතො පට්ඨාය සො කිං හොති, අහඤ්හි ඉදානි අස්සකරාජානං මාරෙත්වා තස්ස ගලලොහිතෙන මය්හං සාමිකස්ස ගොමයපාණකස්ස පාදෙ මක්ඛෙය්ය’’න්ති වත්වා පරිසමජ්ඣෙ මනුස්සභාසාය ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘අයමස්සකරාජෙන ¶ , දෙසො විචරිතො මයා;
අනුකාමය කාමෙන, පියෙන පතිනා සහ.
‘‘නවෙන සුඛදුක්ඛෙන, පොරාණං අපිධීයති;
තස්මා අස්සකරඤ්ඤාව, කීටො පියතරො මමා’’ති.
තත්ථ අයමස්සකරාජෙන, දෙසො විචරිතො මයාති අයං රමණීයො උය්යානපදෙසො පුබ්බෙ මයා අස්සකරාජෙන සද්ධිං විචරිතො. අනුකාමය කාමෙනාති අනූති නිපාතමත්තං, මයා තං කාමයමානාය තෙන මං කාමයමානෙන ¶ සහාති අත්ථො. පියෙනාති තස්මිං අත්තභාවෙ පියෙන. නවෙන සුඛදුක්ඛෙන, පොරාණං අපිධීයතීති, භන්තෙ, නවෙන හි සුඛෙන පොරාණං සුඛං, නවෙන ච දුක්ඛෙන පොරාණං දුක්ඛං පිධීයති පටිච්ඡාදීයති, එසා ලොකස්ස ධම්මතාති දීපෙති. තස්මා අස්සකරඤ්ඤාව, කීටො පියතරො මමාති යස්මා නවෙන පොරාණං පිධීයති, තස්මා මම අස්සකරාජතො සතගුණෙන සහස්සගුණෙන කීටොව පියතරොති.
තං සුත්වා අස්සකරාජා විප්පටිසාරී හුත්වා තත්ථ ඨිතොව කුණපං නීහරාපෙත්වා සීසං න්හත්වා බොධිසත්තං වන්දිත්වා නගරං පවිසිත්වා අඤ්ඤං අග්ගමහෙසිං කත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. බොධිසත්තොපි රාජානං ඔවදිත්වා නිස්සොකං කත්වා හිමවන්තමෙව අගමාසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා උපරී පුරාණදුතියිකා අහොසි, අස්සකරාජා උක්කණ්ඨිතො භික්ඛු, මාණවො සාරිපුත්තො, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
අස්සකජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[208] 8. සුසුමාරජාතකවණ්ණනා
අලං ¶ මෙතෙහි අම්බෙහීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස වධාය පරිසක්කනං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සත්ථා ‘‘දෙවදත්තො වධාය පරිසක්කතී’’ති සුත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව දෙවදත්තො මය්හං වධාය පරිසක්කති, පුබ්බෙපි පරිසක්කියෙව, සන්තාසමත්තම්පි පන කාතුං න සක්ඛී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ හිමවන්තපදෙසෙ බොධිසත්තො කපියොනියං නිබ්බත්තිත්වා නාගබලො ථාමසම්පන්නො මහාසරීරො සොභග්ගප්පත්තො හුත්වා ගඞ්ගානිවත්තනෙ අරඤ්ඤායතනෙ වාසං කප්පෙසි. තදා ගඞ්ගාය එකො සුසුමාරො වසි. අථස්ස භරියා බොධිසත්තස්ස සරීරං දිස්වා ¶ තස්ස හදයමංසෙ දොහළං උප්පාදෙත්වා සුසුමාරං ආහ – ‘‘අහං සාමි, එතස්ස කපිරාජස්ස හදයමංසං ඛාදිතුකාමා’’ති. ‘‘භද්දෙ, මයං ජලගොචරා, එසො ථලගොචරො, කින්ති නං ගණ්හිතුං සක්ඛිස්සාමා’’ති. ‘‘යෙන කෙනචි උපායෙන ගණ්හ, සචෙ න ලභිස්සාමි, මරිස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි මා සොචි, අත්ථෙකො උපායො, ඛාදාපෙස්සාමි තං තස්ස හදයමංස’’න්ති සුසුමාරිං සමස්සාසෙත්වා බොධිසත්තස්ස ගඞ්ගාය පානීයං පිවිත්වා ගඞ්ගාතීරෙ නිසින්නකාලෙ සන්තිකං ගන්ත්වා එවමාහ – ‘‘වානරින්ද, ඉමස්මිං පදෙසෙ කසායඵලානි ඛාදන්තො කිං ත්වං නිවිට්ඨට්ඨානෙයෙව චරසි, පාරගඞ්ගාය අම්බලබුජාදීනං මධුරඵලානං අන්තො නත්ථි, කිං තෙ තත්ථ ගන්ත්වා ඵලාඵලං ඛාදිතුං න වට්ටතී’’ති? ‘‘කුම්භීලරාජ, ගඞ්ගා මහොදකා විත්ථිණ්ණා, කථං තත්ථ ගමිස්සාමී’’ති? ‘‘සචෙ ඉච්ඡසි, අහං තං මම පිට්ඨිං ආරොපෙත්වා නෙස්සාමී’’ති. සො සද්දහිත්වා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. ‘‘තෙන හි එහි පිට්ඨිං මෙ අභිරූහා’’ති ච වුත්තෙ තං අභිරුහි. සුසුමාරො ථොකං නෙත්වා උදකෙ ඔසීදාපෙසි.
බොධිසත්තො ‘‘සම්ම, උදකෙ මං ඔසීදාපෙසි, කිං නු ඛො එත’’න්ති ආහ. ‘‘නාහං තං ධම්මසුධම්මතාය ගහෙත්වා ගච්ඡාමි, භරියාය පන මෙ තව හදයමංසෙ දොහළො උප්පන්නො, තමහං තව ¶ හදයං ඛාදාපෙතුකාමො’’ති. ‘‘සම්ම, කථෙන්තෙන තෙ සුන්දරං කතං. සචෙ හි අම්හාකං උදරෙ හදයං භවෙය්ය, සාඛග්ගෙසු චරන්තානං චුණ්ණවිචුණ්ණං භවෙය්යා’’ති. ‘‘කහං පන තුම්හෙ ඨපෙථා’’ති? බොධිසත්තො ¶ අවිදූරෙ එකං උදුම්බරං පක්කඵලපිණ්ඩිසඤ්ඡන්නං දස්සෙන්තො ‘‘පස්සෙතානි අම්හාකං හදයානි එතස්මිං උදුම්බරෙ ඔලම්බන්තී’’ති ආහ. ‘‘සචෙ මෙ හදයං ¶ දස්සසි, අහං තං න මාරෙස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි මං එත්ථ නෙහි, අහං තෙ රුක්ඛෙ ඔලම්බන්තං දස්සාමී’’ති. සො තං ආදාය තත්ථ අගමාසි. බොධිසත්තො තස්ස පිට්ඨිතො උප්පතිත්වා උදුම්බරරුක්ඛෙ නිසීදිත්වා ‘‘සම්ම, බාල සුසුමාර, ‘ඉමෙසං සත්තානං හදයං නාම රුක්ඛග්ගෙ හොතී’ති සඤ්ඤී අහොසි, බාලොසි, අහං තං වඤ්චෙසිං, තව ඵලාඵලං තවෙව හොතු, සරීරමෙව පන තෙ මහන්තං පඤ්ඤා පන නත්ථී’’ති වත්වා ඉමමත්ථං පකාසෙන්තො ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘අලං මෙතෙහි අම්බෙහි, ජම්බූහි පනසෙහි ච;
යානි පාරං සමුද්දස්ස, වරං මය්හං උදුම්බරො.
‘‘මහතී වත තෙ බොන්දි, න ච පඤ්ඤා තදූපිකා;
සුසුමාර වඤ්චිතො මෙසි, ගච්ඡ දානි යථාසුඛ’’න්ති.
තත්ථ අලං මෙතෙහීති යානි තයා දීපකෙ නිද්දිට්ඨානි, එතෙහි මය්හං අලං. වරං මය්හං උදුම්බරොති මය්හං අයමෙව උදුම්බරරුක්ඛො වරං. බොන්දීති සරීරං. තදූපිකාති පඤ්ඤා පන තෙ තදූපිකා තස්ස සරීරස්ස අනුච්ඡවිකා නත්ථි. ගච්ඡ දානි යථාසුඛන්ති ඉදානි යථාසුඛං ගච්ඡ, නත්ථි තෙ හදයමංසගහණූපායොති අත්ථො. සුසුමාරො සහස්සං පරාජිතො විය දුක්ඛී දුම්මනො පජ්ඣායන්තොව අත්තනො නිවාසට්ඨානමෙව ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සුසුමාරො දෙවදත්තො අහොසි, සුසුමාරී චිඤ්චමාණවිකා, කපිරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සුසුමාරජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[209] 9. කුක්කුටජාතකවණ්ණනා
දිට්ඨා ¶ ¶ මයා වනෙ රුක්ඛාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං දහරභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර අත්තනො සරීරස්ස ගුත්තිකම්මෙ ඡෙකො ¶ අහොසි. ‘‘සරීරස්ස මෙ න සුඛං භවෙය්යා’’ති භයෙන අතිසීතං අච්චුණ්හං පරිභොගං න කරොති, ‘‘සීතුණ්හෙහි සරීරං කිලමෙය්යා’’ති භයෙන බහි න නික්ඛමති, අතිකිලින්නඋත්තණ්ඩුලාදීනි න භුඤ්ජති. තස්ස සා සරීරගුත්තිකුසලතා සඞ්ඝමජ්ඣෙ පාකටා ජාතා. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අසුකො දහරො කිර භික්ඛු සරීරගුත්තිකම්මෙ ඡෙකො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, අයං දහරො ඉදානෙව සරීරගුත්තිකම්මෙ ඡෙකො, පුබ්බෙපි ඡෙකොව අහොසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අරඤ්ඤායතනෙ රුක්ඛදෙවතා අහොසි. අථෙකො සකුණලුද්දකො එකං දීපකකුක්කුටමාදාය වාලරජ්ජුඤ්ච යට්ඨිඤ්ච ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ කුක්කුටෙ බන්ධන්තො එකං පලායිත්වා අරඤ්ඤං පවිට්ඨං පොරාණකුක්කුටං බන්ධිතුං ආරභි. සො වාලපාසෙ කුසලතාය අත්තානං බන්ධිතුං න දෙති, උට්ඨායුට්ඨාය නිලීයති. ලුද්දකො අත්තානං සාඛාපල්ලවෙහි පටිච්ඡාදෙත්වා පුනප්පුනං යට්ඨිඤ්ච පාසඤ්ච ඔඩ්ඩෙති. කුක්කුටො තං ලජ්ජාපෙතුකාමො මානුසිං වාචං නිච්ඡාරෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘දිට්ඨා මයා වනෙ රුක්ඛා, අස්සකණ්ණා විභීටකා;
න තානි එවං සක්කන්ති, යථා ත්වං රුක්ඛ සක්කසී’’ති.
තස්සත්ථො – සම්ම ලුද්දක, මයා ඉමස්මිං වනෙ ජාතා බහූ අස්සකණ්ණා ච විභීටකා ච රුක්ඛා දිට්ඨපුබ්බා, තානි පන රුක්ඛානි යථා ත්වං සක්කසි සඞ්කමසි ඉතො චිතො ච විචරසි, එවං න සක්කන්ති න සඞ්කමන්ති න විචරන්තීති.
එවං වත්වා ච පන සො කුක්කුටො පලායිත්වා අඤ්ඤත්ථ අගමාසි. තස්ස පලායිත්වා ගතකාලෙ ලුද්දකො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘පොරාණකුක්කුටො ¶ ¶ ¶ අයං, භෙත්වා පඤ්ජරමාගතො;
කුසලො වාලපාසානං, අපක්කමති භාසතී’’ති.
තත්ථ කුසලො වාලපාසානන්ති වාලමයෙසු පාසෙසු කුසලො අත්තානං බන්ධිතුං අදත්වා අපක්කමති චෙව භාසති ච, භාසිත්වා ච පන පලාතොති එවං වත්වා ලුද්දකො අරඤ්ඤෙ චරිත්වා යථාලද්ධමාදාය ගෙහමෙව ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ලුද්දකො දෙවදත්තො අහොසි, කුක්කුටො කායගුත්තිකුසලො දහරභික්ඛු, තස්ස පන කාරණස්ස පච්චක්ඛකාරිකා රුක්ඛදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කුක්කුටජාතකවණ්ණනා නවමා.
[210] 10. කන්දගලකජාතකවණ්ණනා
අම්භො කො නාමයං රුක්ඛොති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො සුගතාලයං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සත්ථා ‘‘දෙවදත්තො සුගතාලයං අකාසී’’ති සුත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව දෙවදත්තො මය්හං අනුකිරියං කරොන්තො විනාසං පත්තො, පුබ්බෙපි පාපුණියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ රුක්ඛකොට්ටකසකුණයොනියං නිබ්බත්ති, ‘‘ඛදිරවනියො’’තිස්ස නාමං අහොසි. සො ඛදිරවනෙයෙව ගොචරං ගණ්හි, තස්සෙකො කන්දගලකො නාම සහායො අහොසි, සො සිම්බලිපාලිභද්දකවනෙ ගොචරං ගණ්හාති. සො එකදිවසං ඛදිරවනියස්ස සන්තිකං අගමාසි. ඛදිරවනියො ‘‘සහායො මෙ ආගතො’’ති කන්දගලකං ගහෙත්වා ඛදිරවනං පවිසිත්වා ඛදිරඛන්ධං තුණ්ඩෙන පහරිත්වා රුක්ඛතො පාණකෙ නීහරිත්වා අදාසි. කන්දගලකො දින්නෙ දින්නෙ මධුරපූවෙ විය ඡින්දිත්වා ඡින්දිත්වා ඛාදි. තස්ස ඛාදන්තස්සෙව මානො උප්පජ්ජි – ‘‘අයම්පි ¶ රුක්ඛකොට්ටකයොනියං නිබ්බත්තො, අහම්පි, කිං මෙ එතෙන දින්නගොචරෙන, සයමෙව ඛදිරවනෙ ගොචරං ¶ ගණ්හිස්සාමී’’ති. සො ඛදිරවනියං ආහ – ‘‘සම්ම, මා ත්වං දුක්ඛං අනුභවි, අහමෙව ඛදිරවනෙ ගොචරං ගණ්හිස්සාමී’’ති.
අථ ¶ නං සො ‘‘හන්ද ත්වං සම්ම, සිම්බලිපාලිභද්දකාදිවනෙ නිස්සාරෙ ගොචරග්ගහණකුලෙ ජාතො, ඛදිරා නාම ජාතසාරා ථද්ධා, මා තෙ එතං රුච්චී’’ති ආහ. කන්දගලකො ‘‘කිං දානාහං න රුක්ඛකොට්ටකයොනියං නිබ්බත්තො’’ති තස්ස වචනං අනාදියිත්වා වෙගෙන ගන්ත්වා ඛදිරරුක්ඛං තුණ්ඩෙන පහරි. තාවදෙවස්ස තුණ්ඩං භිජ්ජි, අක්ඛීනි නික්ඛමනාකාරප්පත්තානි ජාතානි, සීසං ඵලිතං. සො ඛන්ධෙ පතිට්ඨාතුං අසක්කොන්තො භූමියං පතිත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අම්භො කො නාමයං රුක්ඛො, සින්නපත්තො සකණ්ටකො;
යත්ථ එකප්පහාරෙන, උත්තමඞ්ගං විභිජ්ජිත’’න්ති.
තත්ථ අම්භො කො නාමයං රුක්ඛොති, භො ඛදිරවනිය, කො නාම අයං රුක්ඛො. ‘‘කො නාම සො’’තිපි පාඨො. සින්නපත්තොති සුඛුමපත්තො. යත්ථ එකප්පහාරෙනාති යස්මිං රුක්ඛෙ එකෙනෙව පහාරෙන. උත්තමඞ්ගං විභිජ්ජිතන්ති සීසං භින්නං, න කෙවලඤ්ච සීසං, තුණ්ඩම්පි භින්නං. සො වෙදනාප්පත්තතාය ඛදිරරුක්ඛං ‘‘කිං රුක්ඛො නාමෙසො’’ති ජානිතුං අසක්කොන්තො වෙදනාප්පත්තො හුත්වා ඉමාය ගාථාය විප්පලපි.
තං වචනං සුත්වා ඛදිරවනියො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අචාරි වතායං විතුදං වනානි, කට්ඨඞ්ගරුක්ඛෙසු අසාරකෙසු;
අථාසදා ඛදිරං ජාතසාරං, යත්ථබ්භිදා ගරුළො උත්තමඞ්ග’’න්ති.
තත්ථ ¶ අචාරි වතායන්ති අචරි වත අයං. විතුදං වනානීති නිස්සාරසිම්බලිපාලිභද්දකවනානි විතුදන්තො විජ්ඣන්තො. කට්ඨඞ්ගරුක්ඛෙසූති වනකට්ඨකොට්ඨාසෙසු රුක්ඛෙසු. අසාරකෙසූති නිස්සාරෙසු පාලිභද්දකසිම්බලිආදීසු. අථාසදා ඛදිරං ජාතසාරන්ති අථ පොතකකාලතො පට්ඨාය ජාතසාරං ඛදිරං සම්පාපුණි. යත්ථබ්භිදා ගරුළො උත්තමඞ්ගන්ති යත්ථබ්භිදාති යස්මිං ඛදිරෙ අභින්දි පදාලයි. ගරුළොති සකුණො. සබ්බසකුණානඤ්හෙතං සගාරවසප්පතිස්ස වචනං.
ඉති ¶ නං ඛදිරවනියො වත්වා ‘‘භො කන්දගලක, යත්ථ ත්වං උත්තමඞ්ගං අභින්දි, ඛදිරො නාමෙසො සාරරුක්ඛො’’ති ආහ. සො තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපුණි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කන්දගලකො දෙවදත්තො අහොසි, ඛදිරවනියො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කන්දගලකජාතකවණ්ණනා දසමා.
නතංදළ්හවග්ගො ඡට්ඨො.
තස්සුද්දානං –
බන්ධනාගාරං කෙළිසීලං, ඛණ්ඩං වීරකගඞ්ගෙය්යං;
කුරුඞ්ගමස්සකඤ්චෙව, සුසුමාරඤ්ච කුක්කුටං;
කන්දගලකන්ති තෙ දස.
7. බීරණථම්භවග්ගො
[211] 1. සොමදත්තජාතකවණ්ණනා
අකාසි ¶ යොග්ගන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ලාළුදායිත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි ද්වින්නං තිණ්ණං ජනානං අන්තරෙ එකවචනම්පි සම්පාදෙත්වා කථෙසුං න සක්කොති, සාරජ්ජබහුලො ‘‘අඤ්ඤං කථෙස්සාමී’’ති අඤ්ඤමෙව කථෙසි. තස්ස තං පවත්තිං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථෙන්තා නිසීදිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ ¶ , භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ලාළුදායී ඉදානෙව සාරජ්ජබහුලො, පුබ්බෙපි සාරජ්ජබහුලොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ අඤ්ඤතරස්මිං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා පුන ගෙහං ආගන්ත්වා මාතාපිතූනං දුග්ගතභාවං ඤත්වා ‘‘පරිහීනකුලතො සෙට්ඨිකුලං පතිට්ඨපෙස්සාමී’’ති මාතාපිතරො ආපුච්ඡිත්වා ¶ බාරාණසිං ගන්ත්වා රාජානං උපට්ඨාසි. සො රඤ්ඤා පියො අහොසි මනාපො. අථස්ස පිතුනො ‘‘ද්වීහියෙව ගොණෙහි කසිං කත්වා ජීවිකං කප්පෙන්තස්ස එකො ගොණො මතො. සො බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘තාත, එකො ගොණො මතො, කසිකම්මං න පවත්තති, රාජානං එකං ගොණං යාචාහී’’ති ආහ. ‘‘තාත, නචිරස්සෙව මෙ රාජා දිට්ඨො, ඉදානෙව ගොණං යාචිතුං න යුත්තං, තුම්හෙ යාචථා’’ති. ‘‘තාත, ත්වං මය්හං සාරජ්ජබහුලභාවං න ජානාසි, අහඤ්හි ද්වින්නං තිණ්ණං සම්මුඛෙ කථං සම්පාදෙතුං න සක්කොමි. සචෙ අහං රඤ්ඤො සන්තිකං ගොණං යාචිතුං ගමිස්සාමි, ඉමම්පි දත්වා ආගමිස්සාමී’’ති. ‘‘තාත, යං හොති, තං හොතු, න සක්කා මයා රාජානං යාචිතුං, අපිච ඛො පනාහං තුම්හෙ යොග්ගං කාරෙස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි සාධු මං යොග්ගං කාරෙහී’’ති.
බොධිසත්තො පිතරං ආදාය බීරණත්ථම්භකසුසානං ගන්ත්වා තත්ථ තත්ථ තිණකලාපෙ බන්ධිත්වා ‘‘අයං රාජා, අයං උපරාජා, අයං සෙනාපතී’’ති නාමානි කත්වා පටිපාටියා පිතු දස්සෙත්වා ‘‘තාත, ත්වං රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘ජයතු, මහාරාජා’ති එවං ඉමං ගාථං වත්වා ගොණං යාචෙය්යාසී’’ති ගාථං උග්ගණ්හාපෙසි –
‘‘ද්වෙ ¶ මෙ ගොණා මහාරාජ, යෙහි ඛෙත්තං කසාමසෙ;
තෙසු එකො මතො දෙව, දුතියං දෙහි ඛත්තියා’’ති.
බ්රාහ්මණො ¶ එකෙන සංවච්ඡරෙන ඉමං ගාථං පගුණං කත්වා බොධිසත්තං ආහ – ‘‘තාත, සොමදත්ත, ගාථා මෙ පගුණා ජාතා, ඉදානි අහං යස්ස කස්සචි සන්තිකෙ වත්තුං සක්කොමි, මං රඤ්ඤො සන්තිකං නෙහී’’ති. සො ‘‘සාධු, තාතා’’ති තථාරූපං පණ්ණාකාරං ගාහාපෙත්වා පිතරං රඤ්ඤො සන්තිකං නෙසි. බ්රාහ්මණො ‘‘ජයතු, මහාරාජා’’ති වත්වා පණ්ණාකාරං අදාසි. රාජා ‘‘අයං තෙ සොමදත්ත බ්රාහ්මණො කිං හොතී’’ති ආහ. ‘‘පිතා මෙ, මහාරාජා’’ති. ‘‘කෙනට්ඨෙනාගතො’’ති? තස්මිං ඛණෙ බ්රාහ්මණො ගොණයාචනත්ථාය ගාථං වදන්තො –
‘‘ද්වෙ මෙ ගොණා මහාරාජ, යෙහි ඛෙත්තං කසාමසෙ;
තෙසු එකො මතො දෙව, දුතියං ගණ්හ ඛත්තියා’’ති. – ආහ;
රාජා බ්රාහ්මණෙන විරජ්ඣිත්වා කථිතභාවං ඤත්වා සිතං කත්වා ‘‘සොමදත්ත, තුම්හාකං ගෙහෙ බහූ මඤ්ඤෙ ගොණා’’ති ආහ. ‘‘තුම්හෙහි දින්නා ¶ භවිස්සන්ති, මහාරාජා’’ති. රාජා බොධිසත්තස්ස තුස්සිත්වා බ්රාහ්මණස්ස සොළස ගොණෙ අලඞ්කාරභණ්ඩකෙ නිවාසනගාමඤ්චස්ස බ්රහ්මදෙය්යං දත්වා මහන්තෙන යසෙන බ්රාහ්මණං උය්යොජෙසි. බ්රාහ්මණො සබ්බසෙතසින්ධවයුත්තං රථං අභිරුය්හ මහන්තෙන පරිවාරෙන ගාමං අගමාසි. බොධිසත්තො පිතරා සද්ධිං රථෙ නිසීදිත්වා ගච්ඡන්තො ‘‘තාත, අහං තුම්හෙ සකලසංවච්ඡරං යොග්ගං කාරෙසිං, සන්නිට්ඨානකාලෙ පන තුම්හාකං ගොණං රඤ්ඤො අදත්ථා’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අකාසි යොග්ගං ධුවමප්පමත්තො, සංවච්ඡරං බීරණථම්භකස්මිං;
බ්යාකාසි සඤ්ඤං පරිසං විගය්හ, න නිය්යමො තායති අප්පපඤ්ඤ’’න්ති.
තත්ථ අකාසි යොග්ගං ධුවමප්පමත්තො, සංවච්ඡරං බීරණථම්භකස්මින්ති, තාත, ත්වං නිච්චං අප්පමත්තො බීරණත්ථම්භමයෙ සුසානෙ යොග්ගං අකාසි ¶ . බ්යාකාසි සඤ්ඤං පරිසං විගය්හාති අථ ච පන පරිසං විගාහිත්වා තං සඤ්ඤං විඅකාසි විකාරං ආපාදෙසි, පරිවත්තෙසීති අත්ථො. න නිය්යමො තායති අප්පපඤ්ඤන්ති අප්පහඤ්ඤං නාම පුග්ගලං නිය්යමො යොග්ගාචිණ්ණං චරණං න තායති න රක්ඛතීති.
අථස්ස ¶ වචනං සුත්වා බ්රාහ්මණො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘ද්වයං යාචනකො තාත, සොමදත්ත නිගච්ඡති;
අලාභං ධනලාභං වා, එවංධම්මා හි යාචනා’’ති.
තත්ථ එවංධම්මා හි යාචනාති යාචනා හි එවංසභාවාති.
සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ලාළුදායී ඉදානෙව සාරජ්ජබහුලො, පුබ්බෙපි සාරජ්ජබහුලොයෙවා’’ති වත්වා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො, සොමදත්තස්ස පිතා ලාළුදායී අහොසි, සොමදත්තො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සොමදත්තජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[212] 2. උච්ඡිට්ඨභත්තජාතකවණ්ණනා
අඤ්ඤො ¶ උපරිමො වණ්ණොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණදුතියිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි භික්ඛු සත්ථාරා ‘‘සච්චං කිර, ත්වං භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘සච්ච’’න්ති වත්වා ‘‘කො තං උක්කණ්ඨාපෙසී’’ති වුත්තෙ ‘‘පුරාණදුතියිකා’’ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘භික්ඛු අයං තෙ ඉත්ථී අනත්ථකාරිකා, පුබ්බෙපි අත්තනො ජාරස්ස උච්ඡිට්ඨකං භොජෙසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං ඨානෙ භික්ඛං චරිත්වා ජීවිකකප්පකෙ කපණෙ නටකකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො දුග්ගතො දුරූපකො හුත්වා භික්ඛං චරිත්වා ජීවිකං කප්පෙසි. තදා කාසිරට්ඨෙ එකස්මිං ගාමකෙ එකස්ස බ්රාහ්මණස්ස බ්රාහ්මණී දුස්සීලා පාපධම්මා අතිචාරං චරති. අථෙකදිවසං බ්රාහ්මණෙ කෙනචිදෙව කරණීයෙන ¶ බහි ගතෙ තස්සා ජාරො තං ඛණං ඔලොකෙත්වා තං ගෙහං පාවිසි. සා තෙන සද්ධිං අතිචරිත්වා ‘‘මුහුත්තං අච්ඡ, භුඤ්ජිත්වාව ගමිස්සසී’’ති භත්තං සම්පාදෙත්වා සූපබ්යඤ්ජනසම්පන්නං උණ්හභත්තං වඩ්ඪෙත්වා ‘‘ත්වං භුඤ්ජා’’ති තස්ස දත්වා සයං බ්රාහ්මණස්ස ආගමනං ඔලොකයමානා ද්වාරෙ අට්ඨාසි. බොධිසත්තො බ්රාහ්මණියා ජාරස්ස භුඤ්ජනට්ඨානෙ පිණ්ඩං පච්චාසීසන්තො අට්ඨාසි.
තස්මිං ¶ ඛණෙ බ්රාහ්මණො ගෙහාභිමුඛො ආගච්ඡති. බ්රාහ්මණී තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා වෙගෙන පවිසිත්වා ‘‘උට්ඨෙහි, බ්රාහ්මණො ආගච්ඡතී’’ති ජාරං කොට්ඨෙ ඔතාරෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස පවිසිත්වා නිසින්නකාලෙ ඵලකං උපනෙත්වා හත්ථධොවනං දත්වා ඉතරෙන භුත්තාවසිට්ඨස්ස සීතභත්තස්ස උපරි උණ්හභත්තං වඩ්ඪෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස අදාසි. සො භත්තෙ හත්ථං ඔතාරෙත්වා උපරි උණ්හං හෙට්ඨා ච භත්තං සීතලං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘ඉමිනා අඤ්ඤස්ස භුත්තාධිකෙන උච්ඡිට්ඨභත්තෙන භවිතබ්බ’’න්ති. සො බ්රාහ්මණිං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අඤ්ඤො උපරිමො වණ්ණො, අඤ්ඤො වණ්ණො ච හෙට්ඨිමො;
බ්රාහ්මණී ත්වෙව පුච්ඡාමි, කිං හෙට්ඨා කිඤ්ච උප්පරී’’ති.
තත්ථ වණ්ණොති ආකාරො. අයඤ්හි උපරිමස්ස උණ්හභාවං හෙට්ඨිමස්ස ච සීතභාවං පුච්ඡන්තො එවමාහ. කිං හෙට්ඨා කිඤ්ච උප්පරීති වුඩ්ඪිතභත්තෙන ¶ නාම උපරි සීතලෙන, හෙට්ඨා උණ්හෙන භවිතබ්බං, ඉදඤ්ච පන න තාදිසං, තෙන තං පුච්ඡාමි – ‘‘කෙන කාරණෙන උපරි භත්තං උණ්හං, හෙට්ඨිමං සීතල’’න්ති.
බ්රාහ්මණී අත්තනා කතකම්මස්ස උත්තානභාවභයෙන බ්රාහ්මණෙ පුනප්පුනං කථෙන්තෙපි තුණ්හීයෙව අහොසි. තස්මිං ඛණෙ නටපුත්තස්ස එතදහොසි – ‘‘කොට්ඨෙ නිසීදාපිතපාපපුරිසෙන ජාරෙන භවිතබ්බං, ඉමිනා ගෙහස්සාමිකෙන, බ්රාහ්මණී පන අත්තනා කතකම්මස්ස පාකටභාවභයෙන කිඤ්චි න කථෙති, හන්දාහං ඉමිස්සා කතකම්මං පකාසෙත්වා ජාරස්ස කොට්ඨකෙ නිසීදාපිතභාවං බ්රාහ්මණස්ස කථෙමී’’ති. සො බ්රාහ්මණස්ස ගෙහා නික්ඛන්තකාලතො ¶ පට්ඨාය ඉතරස්ස ගෙහපවෙසනං අතිචරණං අග්ගභත්තභුඤ්ජනං බ්රාහ්මණියා ද්වාරෙ ඨත්වා මග්ගං ඔලොකනං ඉතරස්ස කොට්ඨෙ ඔතාරිතභාවන්ති සබ්බං තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අහං නටොස්මි භද්දන්තෙ, භික්ඛකොස්මි ඉධාගතො;
අයඤ්හි කොට්ඨමොතිණ්ණො, අයං සො යං ගවෙසසී’’ති.
තත්ථ අහං නටොස්මි, භද්දන්තෙති, සාමි, අහං නටජාතිකො. භික්ඛකොස්මි ඉධාගතොති ස්වාහං ඉමං ඨානං භික්ඛකො භික්ඛං පරියෙසමානො ආගතොස්මි. අයඤ්හි කොට්ඨමොතිණ්ණොති අයං පන එතිස්සා ජාරො ඉමං භත්තං භුඤ්ජන්තො තව භයෙන කොට්ඨං ඔතිණ්ණො. අයං සො යං ගවෙසසීති යං ත්වං කස්ස නු ඛො ඉමිනා උච්ඡිට්ඨකෙන භවිතබ්බන්ති ගවෙසසි, අයං සො. චූළාය ¶ නං ගහෙත්වා කොට්ඨා නීහරිත්වා යථා න පුනෙවරූපං පාපං කරොති, තථා අස්ස සතිං ජනෙහීති වත්වා පක්කාමි. බ්රාහ්මණො උභොපි තෙ යථා නං න පුනෙවරූපං පාපං කරොන්ති, තජ්ජනපොථනෙහි තථා සික්ඛාපෙත්වා යථාකම්මං ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා බ්රාහ්මණී පුරාණදුතියිකා අහොසි, බ්රාහ්මණො උක්කණ්ඨිතො භික්ඛු, නටපුත්තො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
උච්ඡිට්ඨභත්තජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[213] 3. භරුජාතකවණ්ණනා
ඉසීනමන්තරං ¶ කත්වාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරාජානං ආරබ්භ කථෙසි. භගවතො හි භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච ලාභසක්කාරො මහා අහොසි. යථාහ –
‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා සක්කතො හොති ගරුකතො මානිතො පූජිතො අපචිතො ලාභී චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානං. භික්ඛුසඞ්ඝොපි ඛො සක්කතො හොති…පෙ… පරික්ඛාරානං. අඤ්ඤතිත්ථියා පන පරිබ්බාජකා අසක්කතා හොන්ති…පෙ… පරික්ඛාරාන’’න්ති (උදා. 14).
තෙ එවං පරිහීනලාභසක්කාරා අහොරත්තං ගුළ්හසන්නිපාතං කත්වා මන්තයන්ති ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස උප්පන්නකාලතො පට්ඨාය මයං හතලාභසක්කාරා ජාතා ¶ , සමණො ගොතමො ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො ජාතො, කෙන නු ඛො කාරණෙනස්ස එසා සම්පත්තී’’ති. තත්රෙකෙ එවමාහංසු – ‘‘සමණො ගොතමො සකලජම්බුදීපස්ස උත්තමට්ඨානෙ භූමිසීසෙ වසති. තෙනස්ස ලාභසක්කාරො උප්පජ්ජතී’’ති, සෙසා ‘‘අත්ථෙතං කාරණං, මයම්පි ජෙතවනපිට්ඨෙ තිත්ථියාරාමං කාරෙමු, එවං ලාභිනො භවිස්සාමා’’ති ආහංසු. තෙ සබ්බෙපි ‘‘එවමෙත’’න්ති සන්නිට්ඨානං කත්වා ‘‘සචෙපි මයං රඤ්ඤො අනාරොචෙත්වා ආරාමං කාරෙස්සාම, භික්ඛූ වාරෙස්සන්ති, ලඤ්ජං ලභිත්වා අභිජ්ජනකො නාම නත්ථි, තස්මා රඤ්ඤො ලඤ්ජං දත්වා ආරාමට්ඨානං ගණ්හිස්සාමා’’ති සම්මන්තෙත්වා උපට්ඨාකෙ යාචිත්වා රඤ්ඤො සතසහස්සං දත්වා ‘‘මහාරාජ, මයං ජෙතවනපිට්ඨියං තිත්ථියාරාමං කරිස්සාම, සචෙ ¶ භික්ඛූ ‘කාතුං න දස්සාමා’ති තුම්හාකං ආරොචෙන්ති, නෙසං පටිවචනං න දාතබ්බ’’න්ති ආහංසු. රාජා ලඤ්ජලොභෙන ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි.
තිත්ථියා රාජානං සඞ්ගණ්හිත්වා වඩ්ඪකිං පක්කොසාපෙත්වා කම්මං පට්ඨපෙසුං, මහාසද්දො අහොසි. සත්ථා ‘‘කෙ පනෙතෙ, ආනන්ද, උච්චාසද්දමහාසද්දා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අඤ්ඤතිත්ථියා, භන්තෙ, ජෙතවනපිට්ඨියං තිත්ථියාරාමං කාරෙන්ති, තත්ථෙසො සද්දො’’ති. ‘‘ආනන්ද, නෙතං ඨානං තිත්ථියාරාමස්ස අනුච්ඡවිකං, තිත්ථියා උච්චාසද්දකාමා, න සක්කා තෙහි සද්ධිං ¶ වසිතු’’න්ති වත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතෙත්වා ‘‘ගච්ඡථ, භික්ඛවෙ, රඤ්ඤො ආචික්ඛිත්වා තිත්ථියාරාමකරණං නිවාරෙථා’’ති ආහ. භික්ඛුසඞ්ඝො ගන්ත්වා රඤ්ඤො නිවෙසනද්වාරෙ අට්ඨාසි. රාජා සඞ්ඝස්ස ආගතභාවං සුත්වාපි ‘‘තිත්ථියාරාමං නිස්සාය ආගතා භවිස්සන්තී’’ති ලඤ්ජස්ස ගහිතත්තා ‘‘රාජා ගෙහෙ නත්ථී’’ති වදාපෙසි. භික්ඛූ ගන්ත්වා සත්ථු ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘ලඤ්ජං නිස්සාය එවං කරොතී’’ති ද්වෙ අග්ගසාවකෙ පෙසෙසි. රාජා තෙසම්පි ආගතභාවං සුත්වා තථෙව වදාපෙසි. තෙපි ආගන්ත්වා සත්ථු ආරාචෙසුං. සත්ථා ‘‘න ඉදානි, සාරිපුත්ත, රාජා ගෙහෙ නිසීදිතුං ලභිස්සති, බහි නික්ඛමිස්සතී’’ති පුනදිවසෙ පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං රඤ්ඤො නිවෙසනද්වාරං අගමාසි. රාජා සුත්වා පාසාදා ඔතරිත්වා පත්තං ගහෙත්වා සත්ථාරං පවෙසෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස යාගුඛජ්ජකං දත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. සත්ථා රඤ්ඤො එකං පරියායධම්මදෙසනං ආරභන්තො ‘‘මහාරාජ, පොරාණකරාජානො ලඤ්ජං ගහෙත්වා සීලවන්තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහං කාරෙත්වා අත්තනො රට්ඨස්ස අස්සාමිනො හුත්වා මහාවිනාසං පාපුණිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ භරුරට්ඨෙ භරුරාජා නාම රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො පඤ්චාභිඤ්ඤො අට්ඨසමාපත්තිලාභී ගණසත්ථා තාපසො හුත්වා හිමවන්තපදෙසෙ චිරං වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය පඤ්චසතතාපසපරිවුතො හිමවන්තා ඔතරිත්වා අනුපුබ්බෙන භරුනගරං පත්වා තත්ථ පිණ්ඩාය චරිත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා උත්තරද්වාරෙ සාඛාවිටපසම්පන්නස්ස වටරුක්ඛස්ස මූලෙ නිසීදිත්වා භත්තකිච්චං කත්වා තත්ථෙව රුක්ඛමූලෙ වාසං කප්පෙසි. එවං තස්මිං ඉසිගණෙ තත්ථ වසන්තෙ අඩ්ඪමාසච්චයෙන අඤ්ඤො ගණසත්ථා පඤ්චසතපරිවාරො ආගන්ත්වා නගරෙ භික්ඛාය චරිත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා දක්ඛිණද්වාරෙ තාදිසස්සෙව වටරුක්ඛස්ස මූලෙ නිසීදිත්වා භත්තකිච්චං කත්වා තත්ථ රුක්ඛමූලෙ වාසං කප්පෙසි. ඉති තෙ ද්වෙපි ඉසිගණා තත්ථ යථාභිරන්තං විහරිත්වා හිමවන්තමෙව අගමංසු.
තෙසං ¶ ගතකාලෙ දක්ඛිණද්වාරෙ වටරුක්ඛො සුක්ඛො. පුනවාරෙ තෙසු ආගච්ඡන්තෙසු දක්ඛිණද්වාරෙ වටරුක්ඛවාසිනො පඨමතරං ආගන්ත්වා අත්තනො වටරුක්ඛස්ස ¶ සුක්ඛභාවං ඤත්වා භික්ඛාය චරිත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා උත්තරද්වාරෙ වටරුක්ඛමූලං ගන්ත්වා භත්තකිච්චං කත්වා තත්ථ වාසං කප්පෙසුං. ඉතරෙ පන ඉසයො පච්ඡා ආගන්ත්වා නගරෙ භික්ඛාය චරිත්වා අත්තනො රුක්ඛමූලමෙව ගන්ත්වා භත්තකිච්චං කත්වා වාසං කප්පෙසුං. තෙ ‘‘න සො තුම්හාකං රුක්ඛො, අම්හාකං රුක්ඛො’’ති රුක්ඛං නිස්සාය අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහං කරිංසු, කලහො මහා අහොසි. එකෙ ‘‘අම්හාකං පඨමං වසිතට්ඨානං තුම්හෙ න ලභිස්සථා’’ති වදන්ති. එකෙ ‘‘මයං ඉමස්මිං වාරෙ පඨමතරං ඉධාගතා, තුම්හෙ න ලභිස්සථා’’ති වදන්ති. ඉති තෙ ‘‘මයං සාමිනො, මයං සාමිනො’’ති කලහං කරොන්තා රුක්ඛමූලස්සත්ථාය රාජකුලං අගමංසු. රාජා පඨමං වුත්ථඉසිගණඤ්ඤෙව සාමිකං අකාසි ¶ . ඉතරෙ ‘‘න දානි මයං ඉමෙහි පරාජිතාති අත්තානං වදාපෙස්සාමා’’ති දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙත්වා එකං චක්කවත්තිපරිභොගං රථපඤ්ජරං දිස්වා ආහරිත්වා රඤ්ඤො ලඤ්ජං දත්වා ‘‘මහාරාජ, අම්හෙපි සාමිකෙ කරොහී’’ති ආහංසු.
රාජා ලඤ්ජං ගහෙත්වා ‘‘ද්වෙපි ගණා වසන්තූ’’ති ද්වෙපි සාමිකෙ අකාසි. ඉතරෙ ඉසයො තස්ස රථපඤ්ජරස්ස රථචක්කානි නීහරිත්වා ලඤ්ජං දත්වා ‘‘මහාරාජ, අම්හෙයෙව සාමිකෙ කරොහී’’ති ආහංසු. රාජා තථා අකාසි. ඉසිගණා ‘‘අම්හෙහි වත්ථුකාමෙ ච කිලෙසකාමෙ ච පහාය පබ්බජිතෙහි රුක්ඛමූලස්ස කාරණා කලහං කරොන්තෙහි ලඤ්ජං දදන්තෙහි අයුත්තං කත’’න්ති විප්පටිසාරිනො හුත්වා වෙගෙන පලායිත්වා හිමවන්තමෙව අගමංසු. සකලභරුරට්ඨවාසිනො දෙවතා එකතො හුත්වා ‘‘සීලවන්තෙ කලහං කරොන්තෙන රඤ්ඤා අයුත්තං කත’’න්ති භරුරඤ්ඤො කුජ්ඣිත්වා තියොජනසතිකං භරුරට්ඨං සමුද්දං උබ්බත්තෙත්වා අරට්ඨමකංසු. ඉති එකං භරුරාජානං නිස්සාය සකලරට්ඨවාසිනොපි විනාසං පත්තාති.
සත්ථා ඉමං අතීතං ආහරිත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘ඉසීනමන්තරං කත්වා, භරුරාජාති මෙ සුතං;
උච්ඡින්නො සහ රට්ඨෙහි, ස රාජා විභවඞ්ගතො.
‘‘තස්මා හි ඡන්දාගමනං, නප්පසංසන්ති පණ්ඩිතා;
අදුට්ඨචිත්තො භාසෙය්ය, ගිරං සච්චුපසංහිත’’න්ති.
තත්ථ ¶ ¶ අන්තරං කත්වාති ඡන්දාගතිවසෙන විවරං කත්වා. භරුරාජාති භරුරට්ඨෙ රාජා. ඉති මෙ සුතන්ති ඉති මයා පුබ්බෙ එතං සුතං. තස්මා හි ඡන්දාගමනන්ති යස්මා හි ඡන්දාගමනං ගන්ත්වා භරුරාජා සහ රට්ඨෙන උච්ඡින්නො, තස්මා ඡන්දාගමනං පණ්ඩිතා නප්පසංසන්ති. අදුට්ඨචිත්තොති කිලෙසෙහි අදූසිතචිත්තො හුත්වා. භාසෙය්ය ගිරං සච්චුපසංහිතන්ති සභාවනිස්සිතං ¶ අත්ථනිස්සිතං කාරණනිස්සිතමෙව ගිරං භාසෙය්ය. යෙ හි තත්ථ භරුරඤ්ඤො ලඤ්ජං ගණ්හන්තස්ස අයුත්තං එතන්ති පටික්කොසන්තා සච්චුපසංහිතං ගිරං භාසිංසු, තෙසං ඨිතට්ඨානං නාළිකෙරදීපෙ අජ්ජාපි දීපකසහස්සං පඤ්ඤායතීති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘මහාරාජ, ඡන්දවසිකෙන නාම න භවිතබ්බං, ද්වෙ පබ්බජිතගණෙ කලහං කාරෙතුං න වට්ටතී’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘අහං තෙන සමයෙන ජෙට්ඨකඉසි අහොසි’’න්ති, රාජා තථාගතස්ස භත්තකිච්චං කත්වා ගතකාලෙ මනුස්සෙ පෙසෙත්වා තිත්ථියාරාමං විද්ධංසාපෙසි, තිත්ථියා අප්පතිට්ඨා අහෙසුං.
භරුජාතකවණ්ණනා තතියා.
[214] 4. පුණ්ණනදීජාතකවණ්ණනා
පුණ්ණං නදින්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්ඤාපාරමිං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි දිවසෙ ධම්මසභායං භික්ඛූ තථාගතස්ස පඤ්ඤං ආරබ්භ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, සම්මාසම්බුද්ධො මහාපඤ්ඤො පුථුපඤ්ඤො හාසපඤ්ඤො ජවනපඤ්ඤො තික්ඛපඤ්ඤො ගම්භීරපඤ්ඤො නිබ්බෙධිකපඤ්ඤො උපායපඤ්ඤාය සමන්නාගතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො පඤ්ඤවා උපායකුසලොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො පුරොහිතකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා පිතු අච්චයෙන පුරොහිතට්ඨානං ලභිත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො අත්ථධම්මානුසාසකො ¶ අහොසි. අපරභාගෙ රාජා පරිභෙදකානං කථං ගහෙත්වා බොධිසත්තස්ස කුද්ධො ‘‘මා මම සන්තිකෙ වසී’’ති බොධිසත්තං බාරාණසිතො පබ්බාජෙසි. බොධිසත්තො පුත්තදාරං ගහෙත්වා එකස්මිං කාසිකගාමකෙ වාසං කප්පෙසි. අපරභාගෙ රාජා තස්ස ගුණං සරිත්වා ‘‘මය්හං කඤ්චි පෙසෙත්වා ආචරියං පක්කොසිතුං න යුත්තං, එකං පන ගාථං බන්ධිත්වා පණ්ණං ¶ ¶ ලිඛිත්වා කාකමංසං පචාපෙත්වා පණ්ණඤ්ච මංසඤ්ච සෙතවත්ථෙන පලිවෙඨෙත්වා රාජමුද්දිකාය ලඤ්ඡෙත්වා පෙසෙස්සාමි. යදි පණ්ඩිතො භවිස්සති, පණ්ණං වාචෙත්වා කාකමංසභාවං ඤත්වා ආගමිස්සති, නො චෙ, නාගමිස්සතී’’ති ‘‘පුණ්ණං නදි’’න්ති ඉමං ගාථං පණ්ණෙ ලිඛි –
‘‘පුණ්ණං නදිං යෙන ච පෙය්යමාහු, ජාතං යවං යෙන ච ගුය්හමාහු;
දූරං ගතං යෙන ච අව්හයන්ති, සො ත්යාගතො හන්ද ච භුඤ්ජ බ්රාහ්මණා’’ති.
තත්ථ පුණ්ණං නදිං යෙන ච පෙය්යමාහූති කාකපෙය්යා නදීහි වදන්තා යෙන පුණ්ණං නදිං කාකපෙය්යමාහු, න හි අපුණ්ණා නදී ‘‘කාකපෙය්යා’’ති වුච්චති. යදාපි නදීතීරෙ ඨත්වා ගීවං පසාරෙත්වා කාකෙන පාතුං සක්කා හොති, තදා නං ‘‘කාකපෙය්යා’’ති වදන්ති. ජාතං යවං යෙන ච ගුය්හමාහූති යවන්ති දෙසනාසීසමත්තං, ඉධ පන සබ්බම්පි ජාතං උග්ගතං සම්පන්නතරුණසස්සං අධිප්පෙතං. තඤ්හි යදා අන්තො පවිට්ඨකාකං පටිච්ඡාදෙතුං සක්කොති, තදා ගුය්හතීති ගුය්හං. කිං ගුය්හති? කාකං. ඉති කාකස්ස ගුය්හං කාකගුය්හන්ති තං වදමානා කාකෙන ගුය්හවචනස්ස කාරණභූතෙන ‘‘ගුය්හ’’න්ති වදන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘යෙන ච ගුය්හමාහූ’’ති. දූරං ගතං යෙන ච අව්හයන්තීති දූරං ගතං විප්පවුත්ථං පියපුග්ගලං යං ආගන්ත්වා නිසින්නං දිස්වා සචෙ ඉත්ථන්නාමො ආගච්ඡති, වස්ස කාකාති වා වස්සන්තඤ්ඤෙව වා සුත්වා ‘‘යථා කාකො වස්සති, ඉත්ථන්නාමො ආගමිස්සතී’’ති එවං වදන්තා යෙන ච අව්හයන්ති කථෙන්ති මන්තෙන්ති, උදාහරන්තීති අත්ථො. සො ත්යාගතොති සො තෙ ආනීතො. හන්ද ච භුඤ්ජ, බ්රාහ්මණාති ගණ්හ, බ්රාහ්මණ, භුඤ්ජස්සු නං, ඛාද ඉදං කාකමංසන්ති අත්ථො.
ඉති ¶ රාජා ඉමං ගාථං පණ්ණෙ ලිඛිත්වා බොධිසත්තස්ස පෙසෙසි. සො පණ්ණං වාචෙත්වා ‘‘රාජා මං දට්ඨුකාමො’’ති ඤත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘යතො ¶ මං සරතී රාජා, වායසම්පි පහෙතවෙ;
හංසා කොඤ්චා මයූරා ච, අසතීයෙව පාපියා’’ති.
තත්ථ යතො මං සරතී රාජා, වායසම්පි පහෙතවෙති යදා රාජා වායසමංසං ලභිත්වා තම්පි පහෙතුං මං සරති. හංසා කොඤ්චා මයූරා චාති යදා පනස්ස එතෙ හංසාදයො උපනීතා භවිස්සන්ති, එකානි හංසමංසාදීනි ලච්ඡති, තදා මං කස්මා න සරිස්සතීති අත්ථො? අට්ඨකථායං ¶ පන ‘‘හංසකොඤ්චමයූරාන’’න්ති පාඨො. සො සුන්දරතරා, ඉමෙසං හංසාදීනං මංසං ලභිත්වා කස්මා මං න සරිස්සති, සරිස්සතියෙවාති අත්ථො. අසතීයෙව පාපියාති යං වා තං වා ලභිත්වා සරණං නාම සුන්දරං, ලොකස්මිං පන අසතියෙව පාපියා, අසතිකරණංයෙව හීනං ලාමකං, තඤ්ච අම්හාකං රඤ්ඤො නත්ථි. සරති මං රාජා, ආගමනං මෙ පච්චාසීසති, තස්මා ගමිස්සාමීති යානං යොජාපෙත්වා ගන්ත්වා රාජානං පස්සි, රාජා තුස්සිත්වා පුරොහිතට්ඨානෙයෙව පතිට්ඨාපෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, පුරොහිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
පුණ්ණනදීජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[215] 5. කච්ඡපජාතකවණ්ණනා
අවධී වත අත්තානන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොකාලිකං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු මහාතක්කාරිජාතකෙ (ජා. 1.13.104 ආදයො) ආවි-භවිස්සති. තදා පන සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, කොකාලිකො ඉදානෙව වාචාය හතො, පුබ්බෙපි වාචාය හතොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අමච්චකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තස්ස අත්ථධම්මානුසාසකො අහොසි. සො පන රාජා බහුභාණී අහොසි, තස්මිං කථෙන්තෙ අඤ්ඤෙසං ¶ වචනස්ස ඔකාසො නාම නත්ථි. බොධිසත්තො ¶ තස්ස තං බහුභාණිතං වාරෙතුකාමො එකං උපායං උපධාරෙන්තො විචරති. තස්මිඤ්ච කාලෙ හිමවන්තපදෙසෙ එකස්මිං සරෙ කච්ඡපො වසති, ද්වෙ හංසපොතකා ගොචරාය චරන්තා තෙන සද්ධිං විස්සාසං අකංසු. තෙ දළ්හවිස්සාසිකා හුත්වා එකදිවසං කච්ඡපං ආහංසු – ‘‘සම්ම කච්ඡප, අම්හාකං හිමවන්තෙ චිත්තකූටපබ්බතතලෙ කඤ්චනගුහායං වසනට්ඨානං රමණීයො පදෙසො, ගච්ඡසි අම්හාකං සද්ධි’’න්ති. ‘‘අහං කින්ති කත්වා ගමිස්සාමී’’ති? ‘‘මයං තං ගහෙත්වා ගමිස්සාම, සචෙ ත්වං මුඛං රක්ඛිතුං සක්ඛිස්සසි, කස්සචි කිඤ්චි න කථෙස්සසී’’ති. ‘‘රක්ඛිස්සාමි, සාමි, ගහෙත්වා මං ගච්ඡථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති වත්වා එකං දණ්ඩකං කච්ඡපෙන ඩංසාපෙත්වා සයං ¶ තස්ස උභො කොටියො ඩංසිත්වා ආකාසං පක්ඛන්දිංසු. තං තථා හංසෙහි නීයමානං ගාමදාරකා දිස්වා ‘‘ද්වෙ හංසා කච්ඡපං දණ්ඩකෙන හරන්තී’’ති ආහංසු.
කච්ඡපො ‘‘යදි මං සහායකා නෙන්ති, තුම්හාකං එත්ථ කිං දුට්ඨචෙටකා’’ති වත්තුකාමො හංසානං සීඝවෙගතාය බාරාණසිනගරෙ රාජනිවෙසනස්ස උපරිභාගං සම්පත්තකාලෙ දට්ඨට්ඨානතො දණ්ඩකං විස්සජ්ජෙත්වා ආකාසඞ්ගණෙ පතිත්වා ද්වෙභාගො අහොසි, ‘‘කච්ඡපො ආකාසතො පතිත්වා ද්වෙධා භින්නො’’ති එකකොලාහලං අහොසි. රාජා බොධිසත්තං ආදාය අමච්චගණපරිවුතො තං ඨානං ගන්ත්වා කච්ඡපං දිස්වා බොධිසත්තං පුච්ඡි – ‘‘පණ්ඩිත, කින්ති කත්වා එස පතිතො’’ති? බොධිසත්තො ‘‘චිරපටිකඞ්ඛොහං රාජානං ඔවදිතුකාමො උපායං උපධාරෙන්තො චරාමි, ඉමිනා කච්ඡපෙන හංසෙහි සද්ධිං විස්සාසො කතො භවිස්සති, තෙහි ඉමං ‘හිමවන්තං නෙස්සාමා'ති දණ්ඩකං ඩංසාපෙත්වා ආකාසං පක්ඛන්තෙහි භවිතබ්බං, අථ ඉමිනා කස්සචි වචනං සුත්වා අරක්ඛිතමුඛතාය කිඤ්චි වත්තුකාමෙන දණ්ඩකා විස්සට්ඨො භවිස්සති, එවං ¶ ආකාසතො පතිත්වා ජීවිතක්ඛයං පත්තෙනෙව භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘ආම මහාරාජ, අතිමුඛරා නාම අපරියන්තවචනා එවරූපං දුක්ඛං පාපුණන්තියෙවා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘අවධී වත අත්තානං, කච්ඡපො බ්යාහරං ගිරං;
සුග්ගහීතස්මිං කට්ඨස්මිං, වාචාය සකියාවධි.
‘‘එතම්පි ¶ දිස්වා නරවීරියසෙට්ඨ, වාචං පමුඤ්චෙ කුසලං නාතිවෙලං;
පස්සසි බහුභාණෙන, කච්ඡපං බ්යසනං ගත’’න්ති.
තත්ථ අවධී වතාති ඝාතෙසි වත. බ්යාහරන්ති බ්යාහරන්තො. සුග්ගහීතස්මිං කට්ඨස්මින්ති මුඛෙන සුට්ඨු ඩංසිත්වා ගහිතෙ දණ්ඩකෙ. වාචාය සකියාවධීති අතිමුඛරතාය අකාලෙ වාචං නිච්ඡාරෙන්තො දට්ඨට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා තාය සකාය වාචාය අත්තානං අවධි ඝාතෙසි. එවමෙස ජීවිතක්ඛයං පත්තො, න අඤ්ඤථාති. එතම්පි දිස්වාති එතම්පි කාරණං දිස්වා. නරවීරියසෙට්ඨාති නරෙසු වීරියෙන සෙට්ඨ උත්තමවීරිය රාජවර. වාචං පමුඤ්චෙ කුසලං නාතිවෙලන්ති සච්චාදිපටිසංයුත්තං කුසලමෙව පණ්ඩිතො පුරිසො මුඤ්චෙය්ය නිච්ඡාරෙය්ය, තම්පි හිතං කාලයුත්තං, න අතිවෙලං, අතික්කන්තකාලං අපරියන්තවාචං න භාසෙය්ය. පස්සසීති නනු පච්චක්ඛතො පස්සසි. බහුභාණෙනාති බහුභණනෙන. කච්ඡපං බ්යසනං ගතන්ති එතං කච්ඡපං ජීවිතක්ඛයං පත්තන්ති.
රාජා ¶ ‘‘මං සන්ධාය භාසතී’’ති ඤත්වා ‘‘අම්හෙ සන්ධාය කථෙසි, පණ්ඩිතා’’ති ආහ. බොධිසත්තො ‘‘මහාරාජ, ත්වං වා හොහි අඤ්ඤො වා, යො කොචි පමාණාතික්කන්තං භාසන්තො එවරූපං බ්යසනං පාපුණාතී’’ති පාකටං කත්වා කථෙසි. රාජා තතො පට්ඨාය විරමිත්වා මන්දභාණී අහොසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කච්ඡපො කොකාලිකො අහොසි, ද්වෙ හංසපොතකා ද්වෙ මහාථෙරා, රාජා ආනන්දො, අමච්චපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කච්ඡපජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[216] 6. මච්ඡජාතකවණ්ණනා
න මායමග්ගි තපතීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණදුතියිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. තඤ්හි භික්ඛුං සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කෙන උක්කණ්ඨාපිතොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘පුරාණදුතියිකායා’’ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘අයං තෙ භික්ඛු ඉත්ථී අනත්ථකාරිකා, පුබ්බෙපි ත්වං එතං නිස්සාය සූලෙන විජ්ඣිත්වා ¶ අඞ්ගාරෙසු පචිත්වා ඛාදිතබ්බතං පත්තො පණ්ඩිතෙ නිස්සාය ජීවිතං අලත්ථා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස පුරොහිතො අහොසි. අථෙකදිවසං කෙවට්ටා ජාලෙ ලග්ගං මච්ඡං උද්ධරිත්වා උණ්හවාලුකාපිට්ඨෙ ඨපෙත්වා ‘‘අඞ්ගාරෙසු නං පචිත්වා ඛාදිස්සාමා’’ති සූලං තච්ඡිංසු. මච්ඡො මච්ඡිං ආරබ්භ පරිදෙවමානො ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘න මායමග්ගි තපති, න සූලො සාධුතච්ඡිතො;
යඤ්ච මං මඤ්ඤතෙ මච්ඡී, අඤ්ඤං සො රතියා ගතො.
‘‘සො මං දහති රාගග්ගි, චිත්තං චූපතපෙති මං;
ජාලිනො මුඤ්චථායිරා මං, න කාමෙ හඤ්ඤතෙ ක්වචී’’ති.
තත්ථ ¶ න මායමග්ගි තපතීති න මං අයං අග්ගි තපති, න තාපං ජනෙති, න සොචයතීති අත්ථො. න සූලොති අයං සූලොපි සාධුතච්ඡිතො මං න තපති, න මෙ සොකං උප්පාදෙති. යඤ්ච මං මඤ්ඤතෙති යං පන මං මච්ඡී එවං මඤ්ඤති ‘‘අඤ්ඤං මච්ඡිං සො පඤ්චකාමගුණරතියා ගතො’’ති, තදෙව ¶ මං තපති සොචයති. සො මං දහතීති යො පනෙස රාගග්ගි, සො මං දහති ඣාපෙති. චිත්තං චූපතපෙති මන්ති රාගසම්පයුත්තකං මම චිත්තමෙව ච මං උපතාපෙති කිලමෙති විහෙඨෙති. ජාලිනොති කෙවට්ටෙ ආලපති. තෙ හි ජාලස්ස අත්ථිතාය ‘‘ජාලිනො’’ති වුච්චන්ති. මුඤ්චථායිරා මන්ති මුඤ්චථ මං සාමිනොති යාචති. න කාමෙ හඤ්ඤතෙ ක්වචීති කාමෙ පතිට්ඨිතො කාමෙන නීයමානො සත්තො න ක්වචි හඤ්ඤති. න හි තං තුම්හාදිසා හනිතුං අනුච්ඡවිකාති පරිදෙවති. අථ වා කාමෙති හෙතුවචනෙ භුම්මං, කාමහෙතු මච්ඡිං අනුබන්ධමානො නාම න ක්වචි තුම්හාදිසෙහි හඤ්ඤතීති පරිදෙවති. තස්මිං ඛණෙ බොධිසත්තො නදීතීරං ගතො තස්ස මච්ඡස්ස පරිදෙවිතසද්දං සුත්වා කෙවට්ටෙ උපසඞ්කමිත්වා තං මච්ඡං මොචෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි ¶ . ‘‘තදා මච්ඡී පුරාණදුතියිකා අහොසි, මච්ඡො උක්කණ්ඨිතභික්ඛු, පුරොහිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මච්ඡජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[217] 7. සෙග්ගුජාතකවණ්ණනා
සබ්බො ලොකොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං පණ්ණිකඋපාසකං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු එකකනිපාතෙ විත්ථාරිතමෙව. ඉධාපි සත්ථා තං ‘‘කිං, උපාසක, චිරස්සං ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. පණ්ණිකඋපාසකො ‘‘ධීතා මෙ, භන්තෙ, නිච්චං පහංසිතමුඛී, තමහං වීමංසිත්වා එකස්ස කුලදාරකස්ස අදාසිං, තත්ථ ඉතිකත්තබ්බතාය තුම්හාකං දස්සනාය ආගන්තුං ඔකාසං න ලභි’’න්ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘න ඛො, උපාසක, ඉදානෙවෙසා සීලවතී, පුබ්බෙපි සීලවතී, ත්වඤ්ච න ඉදානෙවෙතං වීමංසසි, පුබ්බෙපි වීමංසියෙවා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො රුක්ඛදෙවතා අහොසි. තදා අයමෙව ¶ පණ්ණිකඋපාසකො ‘‘ධීතරං වීමංසිස්සාමී’’ති අරඤ්ඤං නෙත්වා කිලෙසවසෙන ඉච්ඡන්තො ¶ විය හත්ථෙ ගණ්හි. අථ නං පරිදෙවමානං පඨමගාථාය අජ්ඣභාසි –
‘‘සබ්බො ලොකො අත්තමනො අහොසි, අකොවිදා ගාමධම්මස්ස සෙග්ගු;
කොමාරි කො නාම තවජ්ජ ධම්මො, යං ත්වං ගහිතා පවනෙ පරොදසී’’ති.
තත්ථ සබ්බො ලොකො අත්තමනො අහොසීති, අම්ම, සකලොපි සත්තලොකො එතිස්සා කාමසෙවනාය අත්තමනො ජාතො. අකොවිදා ගාමධම්මස්ස සෙග්ගූති සෙග්ගූති තස්සා නාමං. තෙන ත්වං පන, අම්ම, සෙග්ගු අකොවිදා ගාමධම්මස්ස, ඉමස්මිං ගාමධම්මෙ වසලධම්මෙ අකුසලාසීති වුත්තං හොති. කොමාරි කො නාම තවජ්ජ ධම්මොති, අම්ම, කුමාරි කො නාමෙස තව අජ්ජ සභාවො. යං ත්වං ගහිතා පවනෙ පරොදසීති ත්වං මයා ඉමස්මිං පවනෙ සන්ථවවසෙන හත්ථෙ ගහිතා පරොදසි ¶ න සම්පටිච්ඡසි, කො එස තව සභාවො, කිං කුමාරිකායෙව ත්වන්ති පුච්ඡති.
තං සුත්වා කුමාරිකා ‘‘ආම, තාත, කුමාරිකායෙවාහං, නාහං මෙථුනධම්මං නාම ජානාමී’’ති වත්වා පරිදෙවමානා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘යො දුක්ඛඵුට්ඨාය භවෙය්ය තාණං, සො මෙ පිතා දුබ්භි වනෙ කරොති;
සා කස්ස කන්දාමි වනස්ස මජ්ඣෙ, යො තායිතා සො සහසං කරොතී’’ති.
සා හෙට්ඨා කථිතායෙව. ඉති සො පණ්ණිකො තදා ධීතරං වීමංසිත්වා ගෙහං නෙත්වා කුලදාරකස්ස දත්වා යථාකම්මං ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ පණ්ණිකඋපාසකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා ධීතා ධීතායෙව, පිතා පිතායෙව අහොසි, තස්ස කාරණස්ස පච්චක්ඛකාරිකා රුක්ඛදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සෙග්ගුජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[218] 8. කූටවාණිජජාතකවණ්ණනා
සඨස්ස ¶ ¶ සාඨෙය්යමිදන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කූටවාණිජං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථිවාසිනො හි කූටවාණිජො ච පණ්ඩිතවාණිජො ච ද්වෙ වාණිජා මිත්තිකා හුත්වා පඤ්ච සකටසතානි භණ්ඩස්ස පූරාපෙත්වා පුබ්බන්තතො අපරන්තං විචරමානා වොහාරං කත්වා බහුං ලාභං ලභිත්වා සාවත්ථිං පච්චාගමිංසු. පණ්ඩිතවාණිජො කූටවාණිජං ආහ – ‘‘සම්ම, භණ්ඩං භාජෙමා’’ති. කූටවාණිජො ‘‘අයං දීඝරත්තං දුක්ඛසෙය්යාය දුබ්භොජනෙන කිලන්තො අත්තනො ඝරෙ නානග්ගරසං භත්තං භුඤ්ජිත්වා අජීරකෙන මරිස්සති, අථ සබ්බම්පෙතං භණ්ඩං මය්හමෙව භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘නක්ඛත්තං න මනාපං, දිවසො න මනාපො, ස්වෙ ජානිස්සාමි ¶ , පුනදිවසෙ ජානිස්සාමී’’ති කාලං ඛෙපෙති. අථ නං පණ්ඩිතවාණිජො නිප්පීළෙත්වා භාජාපෙත්වා ගන්ධමාලං ආදාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරං පූජෙත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. සත්ථා ‘‘කදා ආගතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අඩ්ඪමාසමත්තො මෙ, භන්තෙ, ආගතස්සා’’ති වත්වා ‘‘අථ කස්මා එවං පපඤ්චං කත්වා බුද්ධුපට්ඨානං ආගතොසී’’ති පුට්ඨො තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘න ඛො, උපාසක, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස කූටවාණිජොයෙවා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අමච්චකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තස්ස විනිච්ඡයාමච්චො අහොසි. තදා ගාමවාසී ච නගරවාසී ච ද්වෙ වාණිජා මිත්තා අහෙසුං. ගාමවාසී නගරවාසිස්ස සන්තිකෙ පඤ්ච ඵාලසතානි ඨපෙසි. සො තෙ ඵාලෙ වික්කිණිත්වා මූලං ගහෙත්වා ඵාලානං ඨපිතට්ඨානෙ මූසිකවච්චං ආකිරිත්වා ඨපෙසි. අපරභාගෙ ගාමවාසී ආගන්ත්වා ‘‘ඵාලෙ මෙ දෙහී’’ති ආහ. කූටවාණිජො ‘‘ඵාලා තෙ මූසිකාහි ඛාදිතා’’ති මූසිකවච්චං දස්සෙසි. ඉතරො ‘‘ඛාදිතාව හොන්තු, මූසිකාහි ඛාදිතෙ කිං සක්කා කාතු’’න්ති න්හානත්ථාය තස්ස පුත්තං ආදාය ගච්ඡන්තො එකස්ස සහායකස්ස ගෙහෙ ‘‘ඉමස්ස කත්ථචි ගන්තුං මා අදත්ථා’’ති වත්වා අන්තොගබ්භෙ ¶ නිසීදාපෙත්වා සයං න්හායිත්වා කූටවාණිජස්ස ගෙහං අගමාසි. සො ‘‘පුත්තො මෙ කහ’’න්ති ආහ. ‘‘සම්ම, තව පුත්තං තීරෙ ඨපෙත්වා මම උදකෙ නිමුග්ගකාලෙ එකො කුලලො ආගන්ත්වා තව පුත්තං නඛපඤ්ජරෙන ගහෙත්වා ආකාසං පක්ඛන්තො, අහං පාණිං පහරිත්වා විරවිත්වා වායමන්තොපි මොචෙතුං නාසක්ඛි’’න්ති. ‘‘ත්වං මුසා භණසි, කුලලා දාරකෙ ගහෙත්වා ගන්තුං සමත්ථා නාම නත්ථී’’ති. ‘‘සම්ම, හොතු, අයුත්තෙපි හොන්තෙ අහං කිං කරොමි, කුලලෙනෙව තෙ පුත්තො නීතො’’ති. සො තං සන්තජ්ජෙත්වා ‘‘අරෙ දුට්ඨචොර මනුස්සමාරක ¶ , ඉදානි තං විනිච්ඡයං ගන්ත්වා කඩ්ඪාපෙස්සාමී’’ති නික්ඛමි. සො ‘‘මම රුච්චනකමෙව කරොසී’’ති තෙනෙව සද්ධිං විනිච්ඡයට්ඨානං අගමාසි.
කූටවාණිජො බොධිසත්තං ආහ – ‘‘අයං, සාමි, මම පුත්තං ගහෙත්වා න්හායිතුං ගතො, ‘කහං මෙ පුත්තො’ති වුත්තෙ ‘කුලලෙන හටො’ති ආහ, විනිච්ඡිනථ ¶ මෙ අඩ්ඩ’’න්ති. බොධිසත්තො ‘‘සච්චං භණෙ’’ති ඉතරං පුච්ඡි. සො ආහ – ‘‘ආම, සාමි, අහං තං ආදාය ගතො, සෙනෙන පහටභාවො සච්චමෙව, සාමී’’ති. ‘‘කිං පන ලොකෙ කුලලා නාම දාරකෙ හරන්තී’’ති? ‘‘සාමි, අහම්පි තුම්හෙ පුච්ඡාමි – ‘‘කුලලා දාරකෙ ගහෙත්වා ආකාසෙ ගන්තුං න සක්කොන්ති, මූසිකා පන අයඵාලෙ ඛාදන්තී’’ති. ‘‘ඉදං කිං නාමා’’ති? ‘‘සාමි, මයා එතස්ස ඝරෙ පඤ්ච ඵාලසතානි ඨපිතානි, ස්වායං ‘ඵාලා තෙ මූසිකාහි ඛාදිතා’ති වත්වා ‘ඉදං තෙ ඵාලෙ ඛාදිතමූසිකානං වච්ච’න්ති වච්චං දස්සෙති, සාමි, මූසිකා චෙ ඵාලෙ ඛාදන්ති, කුලලාපි දාරකෙ හරිස්සන්ති. සචෙ න ඛාදන්ති, සෙනාපි තං න හරිස්සන්ති. එසො පන ‘ඵාලා තෙ මූසිකාහි ඛාදිතා’ති වදති, තෙසං ඛාදිතභාවං වා අඛාදිතභාවං වා ජානාථ, අඩ්ඩං ¶ මෙ විනිච්ඡිනථා’’ති. බොධිසත්තො ‘‘සඨස්ස පටිසාඨෙය්යං කත්වා ජිනිස්සාමීති ඉමිනා චින්තිතං භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘සුට්ඨු තෙ චින්තිත’’න්ති වත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘සඨස්ස සාඨෙය්යමිංද සුචින්තිතං, පච්චොඩ්ඩිතං පටිකූටස්ස කූටං;
ඵාලං චෙ ඛාදෙය්යුං මූසිකා, කස්මා කුමාරං කුලලා න හරෙය්යුං.
‘‘කූටස්ස හි සන්ති කූටකූටා, භවති චාපි නිකතිනො නිකත්යා;
දෙහි පුත්තනට්ඨ ඵාලනට්ඨස්ස ඵාලං, මා තෙ පුත්තමහාසි ඵාලනට්ඨො’’ති.
තත්ථ සඨස්සාති සඨභාවෙන කෙරාටිකෙන ‘‘එකං උපායං කත්වා පරසන්තකං ඛාදිතුං වට්ටතී’’ති සඨස්ස. සාඨෙය්යමිදං සුචින්තිතන්ති ඉදං පටිසාඨෙය්යං චින්තෙන්තෙන තයා සුට්ඨු චින්තිතං. පච්චොඩ්ඩිතං පටිකූටස්ස කූටන්ති කූටස්ස පුග්ගලස්ස තයා පටිකූටං සුට්ඨු පච්චොඩ්ඩිතං, පටිභාගං කත්වා ඔඩ්ඩිතසදිසමෙව කතන්ති අත්ථො. ඵාලං චෙ ඛාදෙය්යුං මූසිකාති යදි මූසිකා ඵාලං ඛාදෙය්යුං. කස්මා කුමාරං කුලලා න හරෙය්යුන්ති මූසිකාසු ඵාලෙ ඛාදන්තීසු කුලලා කිං කාරණා කුමාරං නො හරෙය්යුං.
කූටස්ස ¶ ¶ හි සන්ති කූටකූටාති ත්වං ‘‘අහමෙව මූසිකාහි ඵාලෙ ඛාදාපිතපුරිසො කූටො’’ති මඤ්ඤසි, තාදිසස්ස පන කූටස්ස ඉමස්මිං ලොකෙ බහූ කූටා සන්ති, කූටස්ස කූටාති කූටපටිකූටානං එතං නාමං, කූටස්ස පටිකූටා නාම සන්තීති වුත්තං හොති. භවති චාපි නිකතිනො නිකත්යාති නිකතිනො නෙකතිකස්ස වඤ්චනකපුග්ගලස්ස නිකත්යා අපරො නිකතිකාරකො වඤ්චනකපුරිසො භවතියෙව. දෙහි පුත්තනට්ඨ ඵාලනට්ඨස්ස ඵාලන්ති අම්භො නට්ඨපුත්ත පුරිස, එතස්ස නට්ඨඵාලස්ස ඵාලං දෙහි. මා තෙ පුත්තමහාසි ඵාලනට්ඨොති සචෙ හිස්ස ඵාලං න දස්සසි, පුත්තං තෙ හරිස්සති, තං තෙ එස මා හරතු, ඵාලමස්ස දෙහීති. ‘‘දෙමි, සාමි, සචෙ මෙ පුත්තං දෙතී’’ති. ‘‘දෙමි, සාමි, සචෙ මෙ ඵාලෙ දෙතී’’ති. එවං ¶ නට්ඨපුත්තො පුත්තං, නට්ඨඵාලො ච ඵාලං පටිලභිත්වා උභොපි යථාකම්මං ගතා.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කූටවාණිජො ඉදානි කූටවාණිජොව, පණ්ඩිතවාණිජො පණ්ඩිතවාණිජොයෙව, විනිච්ඡයාමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කූටවාණිජජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[219] 9. ගරහිතජාතකවණ්ණනා
හිරඤ්ඤං මෙ සුවණ්ණං මෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං අනභිරතියා උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. එතස්ස හි පච්චෙකං ගහිතං ආරම්මණං නාම නත්ථි, අනභිරතිවාසං වසන්තං පන තං සත්ථු සන්තිකං ආනෙසුං. සො සත්ථාරා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘සච්ච’’න්ති වත්වා ‘‘කිංකාරණා’’ති වුත්තෙ ‘‘කිලෙසවසෙනා’’ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘අයං, භික්ඛු, කිලෙසො නාම පුබ්බෙ තිරච්ඡානෙහිපි ගරහිතො, ත්වං එවරූපෙ සාසනෙ පබ්බජිතො කස්මා තිරච්ඡානෙහිපි ගරහිතකිලෙසවසෙන උක්කණ්ඨිතො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ වානරයොනියං නිබ්බත්ති. තමෙනං එකො වනචරකො ගහෙත්වා ¶ ආනෙත්වා රඤ්ඤො අදාසි. සො චිරං රාජගෙහෙ වසමානො වත්තසම්පන්නො අහොසි, මනුස්සලොකෙ වත්තමානං කිරියං යෙභුය්යෙන අඤ්ඤාසි. රාජා තස්ස වත්තෙ පසීදිත්වා වනචරකං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ඉමං වානරං ගහිතට්ඨානෙයෙව විස්සජ්ජෙහී’’ති ආණාපෙසි ¶ , සො තථා අකාසි. වානරගණො බොධිසත්තස්ස ආගතභාවං ඤත්වා තස්ස දස්සනත්ථාය මහන්තෙ පාසාණපිට්ඨෙ සන්නිපතිත්වා බොධිසත්තෙන සද්ධිං සම්මොදනීයං කථං කත්වා ‘‘සම්ම, කහං එත්තකං කාලං වුත්ථොසී’’ති ආහ. ‘‘බාරාණසියං රාජනිවෙසනෙ’’ති. ‘‘අථ කථං මුත්තොසී’’ති? ‘‘රාජා මං කෙළිමක්කටං කත්වා මම වත්තෙ පසන්නො මං විස්සජ්ජෙසී’’ති.
අථ නං තෙ වානරා ‘‘මනුස්සලොකෙ වත්තමානකිරියං නාම තුම්හෙ ජානිස්සථ ¶ , අම්හාකම්පි තාව කථෙථ, සොතුකාමම්හා’’ති ආහංසු. ‘‘මා මං මනුස්සානං කිරියං පුච්ඡථා’’ති. ‘‘කථෙථ සොතුකාමම්හා’’ති. බොධිසත්තොපි ‘‘මනුස්සා නාම ඛත්තියාපි බ්රාහ්මණාපි ‘මය්හං මය්හ’න්ති වදන්ති, හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චතං න ජානන්ති, සුණාථ දානි තෙසං අන්ධබාලානං කාරණ’’න්ති වත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘හිරඤ්ඤං මෙ සුවණ්ණං මෙ, එසා රත්තිං දිවා කථා;
දුම්මෙධානං මනුස්සානං, අරියධම්මං අපස්සතං.
‘‘ද්වෙ ද්වෙ ගහපතයො ගෙහෙ, එකො තත්ථ අමස්සුකො;
ලම්බත්ථනො වෙණිකතො, අථො අඞ්කිතකණ්ණකො;
කීතො ධනෙන බහුනා, සො තං විතුදතෙ ජන’’න්ති.
තත්ථ හිරඤ්ඤං මෙ සුවණ්ණං මෙති දෙසනාසීසමත්තමෙතං, ඉමිනා පන පදද්වයෙන දසවිධම්පි රතනං සබ්බං, පුබ්බණ්ණාපරණ්ණං ඛෙත්තවත්ථුං ද්විපදචතුප්පදඤ්ච සබ්බං දස්සෙන්තො ‘‘ඉදං මෙ ඉදං මෙ’’ති ආහ. එසා රත්තිං දිවා කථාති එසා මනුස්සානං රත්තිඤ්ච දිවා ච නිච්චකාලං කථා. අඤ්ඤං පන තෙ ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා අනිච්චා’’ති වා ‘‘හුත්වා න භවන්තී’’ති වා න ජානන්ති, එවමෙව පරිදෙවන්තා විචරන්ති. දුම්මෙධානන්ති අප්පපඤ්ඤානං. අරියධම්මං අපස්සතන්ති අරියානං බුද්ධාදීනං ධම්මං, අරියං වා නිද්දොසං නවවිධං ලොකුත්තරධම්මං අපස්සන්තානං එසාව කථා. අඤ්ඤා පන ‘‘අනිච්චං වා දුක්ඛං වා’’ති තෙසං කථා නාම නත්ථි.
ගහපතයොති ¶ ගෙහෙ අධිපතිභූතා. එකො තත්ථාති තෙසු ද්වීසු ඝරසාමිකෙසු ‘‘එකො’’ති මාතුගාමං සන්ධාය වදති. තත්ථ වෙණිකතොති කතවෙණී, නානප්පකාරෙන සණ්ඨාපිතකෙසකලාපොති අත්ථො. අථො අඞ්කිතකණ්ණකොති අථ ස්වෙව විද්ධකණ්ණො ඡිද්දකණ්ණොති ලම්බකණ්ණතං සන්ධායාහ. කීතො ධනෙන බහුනාති සො පනෙස අමස්සුකො ලම්බත්ථනො වෙණිකතො අඞ්කිතකණ්ණො මාතාපිතූනං බහුං ¶ ධනං දත්වා කීතො, මණ්ඩෙත්වා පසාධෙත්වා යානං ආරොපෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන ඝරං ආනීතො. සො තං විතුදතෙ ජනන්ති සො ගහපති ආගතකාලතො පට්ඨාය ¶ තස්මිං ගෙහෙ දාසකම්මකරාදිභෙදං ජනං ‘‘අරෙ දුට්ඨදාස දුට්ඨදාසි, ඉමං න කරොසී’’ති මුඛසත්තීහි විතුදති, සාමිකො විය හුත්වා මහාජනං විචාරෙති. එවං තාව ‘‘මනුස්සලොකෙ අතිවිය අයුත්ත’’න්ති මනුස්සලොකං ගරහි.
තං සුත්වා සබ්බෙ වානරා ‘‘මා කථෙථ, මා කථෙථ, අසොතබ්බයුත්තකං අස්සුම්හා’’ති උභොහි හත්ථෙහි කණ්ණෙ දළ්හං පිදහිංසු. ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ අම්හෙහි ඉදං අයුත්තං සුත’’න්ති තං ඨානම්පි ගරහිත්වා අඤ්ඤත්ථ අගමංසු. සො පිට්ඨිපාසාණො ගරහිතපිට්ඨිපාසාණොයෙව කිර නාම ජාතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා වානරගණො බුද්ධපරිසා අහොසි, වානරින්දො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ගරහිතජාතකවණ්ණනා නවමා.
[220] 10. ධම්මධජජාතකවණ්ණනා
සුඛං ජීවිතරූපොසීති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස වධාය පරිසක්කනං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො මය්හං වධාය පරිසක්කියෙව, සන්තාසමත්තම්පි පන කාතුං නාසක්ඛී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං යසපාණි නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි, කාළකො නාමස්ස සෙනාපති අහොසි. තදා බොධිසත්තො තස්සෙව පුරොහිතො අහොසි නාමෙන ධම්මධජො නාම, රඤ්ඤො පන සීසප්පසාධනකප්පකො ඡත්තපාණි නාම. රාජා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙති, සෙනාපති පනස්ස විනිච්ඡයං කරොන්තො ලඤ්ජං ඛාදති පරපිට්ඨිමංසිකො, ලඤ්ජං ගහෙත්වා අස්සාමිකෙ සාමිකෙ කරොති. අථෙකදිවසං විනිච්ඡයෙ පරාජිතො මනුස්සො බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තො විනිච්ඡයා නික්ඛන්තො රාජුපට්ඨානං ගච්ඡන්තං ¶ බොධිසත්තං දිස්වා තස්ස පාදෙසු පතිත්වා ‘‘තුම්හාදිසෙසු නාම, සාමි, රඤ්ඤො අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච අනුසාසන්තෙසු කාළකසෙනාපති ලඤ්ජං ගහෙත්වා අස්සාමිකෙ සාමිකෙ කරොතී’’ති අත්තනො පරාජිතභාවං බොධිසත්තස්ස කථෙසි. බොධිසත්තො කාරුඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා ¶ ‘‘එහි භණෙ, අඩ්ඩං තෙ විනිච්ඡිනිස්සාමී’’ති තං ගහෙත්වා විනිච්ඡයට්ඨානං අගමාසි. මහාජනො සන්නිපති, බොධිසත්තො තං අඩ්ඩං පටිවිනිච්ඡිනිත්වා සාමිකඤ්ඤෙව සාමිකං අකාසි.
මහාජනො සාධුකාරං අදාසි, සො සද්දො මහා අහොසි. රාජා තං සුත්වා ‘‘කිං සද්දො නාමෙසො’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, ධම්මධජපණ්ඩිතෙන දුබ්බිනිච්ඡිතො අඩ්ඩො සුවිනිච්ඡිතො, තත්රෙස සාධුකාරසද්දො’’ති. රාජා තුට්ඨො බොධිසත්තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘අඩ්ඩො කිර තෙ ආචරිය විනිච්ඡිතො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, මහාරාජ, කාළකෙන දුබ්බිනිච්ඡිතං අඩ්ඩං විනිච්ඡිනි’’න්ති වුත්තෙ ‘‘ඉතො දානි පට්ඨාය තුම්හෙව අඩ්ඩං විනිච්ඡිනථ, මය්හඤ්ච කණ්ණසුඛං භවිස්සති ලොකස්ස ච වුඩ්ඪී’’ති වත්වා අනිච්ඡන්තම්පි තං ‘‘සත්තානුද්දයාය විනිච්ඡයෙ නිසීදථා’’ති යාචිත්වා සම්පටිච්ඡාපෙසි. තතො පට්ඨාය බොධිසත්තො විනිච්ඡයෙ නිසීදති, සාමිකෙයෙව සාමිකෙ කරොති.
කාළකො තතො පට්ඨාය ලඤ්ජං අලභන්තො ලාභතො පරිහායිත්වා බොධිසත්තස්ස ආඝාතං බන්ධිත්වා ‘‘මහාරාජ, ධම්මධජපණ්ඩිතො තව රජ්ජං පත්ථෙතී’’ති බොධිසත්තං රඤ්ඤො අන්තරෙ පරිභින්දි. රාජා අසද්දහන්තො ‘‘මා එවං අවචා’’ති පටික්ඛිපිත්වා පුන තෙන ‘‘සචෙ මෙ න සද්දහථ, තස්සාගමනකාලෙ වාතපානෙන ඔලොකෙථ. අථානෙන සකලනගරස්ස අත්තනො හත්ථෙ කතභාවං පස්සිස්සථා’’ති වුත්තෙ රාජා තස්ස අඩ්ඩකාරකපරිසං දිස්වා ‘‘එතස්සෙව පරිසා’’ති සඤ්ඤාය භිජ්ජිත්වා ‘‘කිං කරොම ¶ සෙනාපතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, එතං මාරෙතුං වට්ටතී’’ති ¶ . ‘‘ඔළාරිකදොසං අපස්සන්තා කථං මාරෙස්සාමා’’ති? ‘‘අත්ථෙකො උපායො’’ති. ‘‘කතරූපායො’’ති. ‘‘අසය්හමස්ස කම්මං ආරොපෙත්වා තං කාතුං අසක්කොන්තං තං තෙන දොසෙන මාරෙස්සාමා’’ති. ‘‘කිං පන අසය්හකම්ම’’න්ති? ‘‘මහාරාජ, උය්යානං නාම සාරභූමියං රොපිතං පටිජග්ගියමානං තීහි චතූහි සංවච්ඡරෙහි ඵලං දෙති. තුම්හෙ තං පක්කොසාපෙත්වා ‘ස්වෙ උය්යානං කීළිස්සාම, උය්යානං මෙ මාපෙහී’ති වදථ, සො මාපෙතුං න සක්ඛිස්සති. අථ නං තස්මිං දොසෙ මාරෙස්සාමා’’ති.
රාජා බොධිසත්තං ආමන්තෙත්වා ‘‘පණ්ඩිත, මය්හං පුරාණඋය්යානෙ චිරං කීළිම්හ, ඉදානි නවඋය්යානෙ කීළිතුකාමම්හ, ස්වෙ කීළිස්සාම, උය්යානං නො මාපෙහි, සචෙ මාපෙතුං න සක්ඛිස්සසි, ජීවිතං තෙ නත්ථී’’ති. බොධිසත්තො ‘‘කාළකෙන ලඤ්ජං අලභමානෙන රාජා අන්තරෙ පරිභින්නො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘සක්කොන්තො ජානිස්සාමි, මහාරාජා’’ති වත්වා ගෙහං ගන්ත්වා සුභොජනං භුඤ්ජිත්වා චින්තයමානො සයනෙ නිපජ්ජි, සක්කස්ස භවනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො ¶ ආවජ්ජෙන්තො බොධිසත්තස්ස චිත්තං ඤත්වා වෙගෙනාගන්ත්වා සිරිගබ්භං පවිසිත්වා ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘කිං චින්තෙසි පණ්ඩිතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති? ‘‘සක්කොහමස්මී’’ති. ‘‘රාජා මං ‘උය්යානං මාපෙහී’ති ආහ, තං චින්තෙමී’’ති. ‘‘පණ්ඩිත, මා චින්තයි, අහං තෙ නන්දනවනචිත්තලතාවනසදිසං උය්යානං මාපෙස්සාමි, කතරස්මිං ඨානෙ මාපෙමී’’ති? ‘‘අසුකට්ඨානෙ මාපෙහී’’ති. සක්කො මාපෙත්වා දෙවපුරමෙව ගතො.
පුනදිවසෙ බොධිසත්තො උය්යානං පච්චක්ඛතො දිස්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘නිට්ඨිතං තෙ, මහාරාජ, උය්යානං, කීළස්සූ’’ති. රාජා ගන්ත්වා අට්ඨාරසහත්ථෙන මනොසිලාවණ්ණෙන පාකාරෙන පරික්ඛිත්තං ද්වාරට්ටාලකසම්පන්නං පුප්ඵඵලභාරභරිතනානාරුක්ඛපටිමණ්ඩිතං ¶ උය්යානං දිස්වා කාළකං පුච්ඡි – ‘‘පණ්ඩිතෙන අම්හාකං වචනං කතං, ඉදානි කිං කරොමා’’ති. ‘‘මහාරාජ, එකරත්තෙන උය්යානං මාපෙතුං සක්කොන්තො රජ්ජං ගහෙතුං කිං න සක්කොතී’’ති? ‘‘ඉදානි කිං කරොමා’’ති? ‘‘අපරම්පි නං අසය්හකම්මං කාරෙමා’’ති. ‘‘කිං කම්මං නාමා’’ති? ‘‘සත්තරතනමයං පොක්ඛරණිං මාපෙමා’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති බොධිසත්තං ආමන්තෙත්වා ‘‘ආචරිය, උය්යානං තාව තෙ මාපිතං ¶ , එතස්ස පන අනුච්ඡවිකං සත්තරතනමයං පොක්ඛරණිං මාපෙහි. සචෙ මාපෙතුං න සක්ඛිස්සසි, ජීවිතං තෙ නත්ථී’’ති ආහ. බොධිසත්තො ‘‘සාධු, මහාරාජ, සක්කොන්තො මාපෙස්සාමී’’ති ආහ. අථස්ස සක්කො පොක්ඛරණිං මාපෙසි සොභග්ගප්පත්තං සතතිත්ථං සහස්සවඞ්කං පඤ්චවණ්ණපදුමසඤ්ඡන්නං නන්දනපොක්ඛරණිසදිසං.
පුනදිවසෙ බොධිසත්තො තම්පි පච්චක්ඛං කත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘මාපිතා, දෙව, පොක්ඛරණී’’ති. රාජා තම්පි දිස්වා ‘‘ඉදානි කිං කරොමා’’ති කාළකං පුච්ඡි. ‘‘උය්යානස්ස අනුච්ඡවිකං ගෙහං මාපෙතුං ආණාපෙහි, දෙවා’’ති. රාජා බොධිසත්තං ආමන්තෙත්වා ‘‘ඉදානි, ආචරිය, ඉමස්ස උය්යානස්ස චෙව පොක්ඛරණියා ච අනුච්ඡවිකං සබ්බදන්තමයං ගෙහං මාපෙහි, නො චෙ මාපෙස්සසි, ජීවිතං තෙ නත්ථී’’ති ආහ. අථස්ස සක්කො ගෙහම්පි මාපෙසි. බොධිසත්තො පුනදිවසෙ තම්පි පච්චක්ඛං කත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා තම්පි දිස්වා ‘‘ඉදානි කිං කරොමා’’ති කාළකං පුච්ඡි. ‘‘ගෙහස්ස අනුච්ඡවිකං මණිං මාපෙතුං ආණාපෙහි, මහාරාජා’’ති ආහ. රාජා බොධිසත්තං ආමන්තෙත්වා ‘‘පණ්ඩිත, ඉමස්ස දන්තමයගෙහස්ස අනුච්ඡවිකං මණිං මාපෙහි, මණිආලොකෙන විචරිස්සාම. සචෙ මාපෙතුං න සක්කොසි, ජීවිතං තෙ නත්ථී’’ති ආහ. අථස්ස සක්කො මණිම්පි මාපෙසි.
බොධිසත්තො ¶ පුනදිවසෙ තං පච්චක්ඛං කත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි ¶ . රාජා තම්පි දිස්වා ‘‘ඉදානි කිං කරිස්සාමා’’ති කාළකං පුච්ඡි. ‘‘මහාරාජ, ධම්මධජබ්රාහ්මණස්ස ඉච්ඡිතිච්ඡිතදායිකා දෙවතා අත්ථි මඤ්ඤෙ, ඉදානි යං දෙවතාපි මාපෙතුං න සක්කොති, තං ආණාපෙහි. චතුරඞ්ගසමන්නාගතං නාම මනුස්සං දෙවතාපි මාපෙතුං න සක්කොති, තස්මා ‘චතුරඞ්ගසමන්නාගතං මෙ උය්යානපාලං මාපෙහී’ති තං වදාහී’’ති. රාජා බොධිසත්තං ආමන්තෙත්වා ‘‘ආචරිය, තයා අම්හාකං උය්යානං, පොක්ඛරණී, දන්තමයපාසාදො, තස්ස ආලොකකරණත්ථාය මණිරතනඤ්ච මාපිතං, ඉදානි මෙ උය්යානරක්ඛකං චතුරඞ්ගසමන්නාගතං උය්යානපාලං මාපෙහි, නො චෙ මාපෙස්සසි, ජීවිතං තෙ නත්ථී’’ති ආහ. බොධිසත්තො ‘‘හොතු, ලභමානො ජානිස්සාමී’’ති ගෙහං ගන්ත්වා සුභොජනං භුඤ්ජිත්වා නිපන්නො පච්චූසකාලෙ පබුජ්ඣිත්වා සයනපීඨෙ නිසින්නො චින්තෙසි – ‘‘සක්කො දෙවරාජා යං අත්තනා සක්කා මාපෙතුං, තං මාපෙසි, චතුරඞ්ගසමන්නාගතං පන උය්යානපාලං න සක්කා මාපෙතුං, එවං සන්තෙ ¶ පරෙසං හත්ථෙ මරණතො අරඤ්ඤෙ අනාථමරණමෙව වරතර’’න්ති. සො කස්සචි අනාරොචෙත්වා පාසාදා ඔතරිත්වා අග්ගද්වාරෙනෙව නගරා නික්ඛමිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ සතං ධම්මං ආවජ්ජමානො නිසීදි.
සක්කො තං කාරණං ඤත්වා වනචරකො විය හුත්වා බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, ත්වං සුඛුමාලො, අදිට්ඨපුබ්බදුක්ඛරූපො විය ඉමං අරඤ්ඤං පවිසිත්වා කිං කරොන්තො නිසින්නොසී’’ති ඉමමත්ථං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සුඛං ජීවිතරූපොසි, රට්ඨා විවනමාගතො;
සො එකකො රුක්ඛමූලෙ, කපණො විය ඣායසී’’ති.
තත්ථ සුඛං ජීවිතරූපොසීති ත්වං සුඛෙන ජීවිතසදිසො සුඛෙධිතො සුඛපරිහතො විය. රට්ඨාති ආකිණ්ණමනුස්සට්ඨානා. විවනමාගතොති නිරුදකට්ඨානං අරඤ්ඤං පවිට්ඨො. රුක්ඛමූලෙති රුක්ඛසමීපෙ. කපණො විය ¶ ඣායසීති කපණො විය එකකො නිසින්නො ඣායසි පජ්ඣායසි, කිං නාමෙතං චින්තෙසීති පුච්ඡි.
තං සුත්වා බොධිසත්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සුඛං ¶ ජීවිතරූපොස්මි, රට්ඨා විවනමාගතො;
සො එකකො රුක්ඛමූලෙ, කපණො විය ඣායාමි;
සතං ධම්මං අනුස්සර’’න්ති.
තත්ථ සතං ධම්මං අනුස්සරන්ති, සම්ම, සච්චමෙතං, අහං සුඛං ජීවිතරූපො රට්ඨා ච විවනමාගතො, සොහං එකකොව ඉමස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදිත්වා කපණො විය ඣායාමි. යං පන වදෙසි ‘‘කිං නාමෙතං චින්තෙසී’’ති, තං තෙ පවෙදෙමි ‘‘සතං ධම්ම’’න්ති. අහඤ්හි සතං ධම්මං අනුස්සරන්තො ඉධ නිසින්නො. සතං ධම්මන්ති බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං සතං සප්පුරිසානං පණ්ඩිතානං ධම්මං. ලාභො අලාභො යසො අයසො නින්දා පසංසා සුඛං දුක්ඛන්ති අයඤ්හි අට්ඨවිධො ලොකධම්මො. ඉමිනා පන අබ්භාහතා සන්තො න කම්පන්ති න පවෙධෙන්ති, අයමෙත්ථ අකම්පනසඞ්ඛාතො සතං ධම්මො ඉමං අනුස්සරන්තො නිසින්නොම්හීති දීපෙති.
අථ ¶ නං සක්කො ‘‘එවං සන්තෙ, බ්රාහ්මණ, ඉමස්මිං ඨානෙ කස්මා නිසින්නොසී’’ති. ‘‘රාජා චතුරඞ්ගසමන්නාගතං උය්යානපාලං ආහරාපෙති, තාදිසං න සක්කොමි ලද්ධුං, සොහං ‘කිං මෙ පරස්ස හත්ථෙ මරණෙන, අරඤ්ඤං පවිසිත්වා අනාථමරණං මරිස්සාමී’ති චින්තෙත්වා ඉධාගන්ත්වා නිසින්නො’’ති. ‘‘බ්රාහ්මණ, අහං සක්කො දෙවරාජා, මයා තෙ උය්යානාදීනි මාපිතානි, චතුරඞ්ගසමන්නාගතං උය්යානපාලං මාපෙතුං න සක්කා, තුම්හාකං රඤ්ඤො සීසප්පසාධනකප්පකො ඡත්තපාණි නාම, සො චතුරඞ්ගසමන්නාගතො, චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙන උය්යානපාලෙන අත්ථෙ සති එතං කප්පකං උය්යානපාලං කාතුං වදෙහී’’ති. ඉති සක්කො බොධිසත්තස්ස ඔවාදං දත්වා ‘‘මා භායී’’ති සමස්සාසෙත්වා අත්තනො දෙවපුරමෙව ගතො.
බොධිසත්තො ගෙහං ¶ ගන්ත්වා භුත්තපාතරාසො රාජද්වාරං ගන්ත්වා ඡත්තපාණිම්පි තත්ථෙව දිස්වා හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘ත්වං කිර, සම්ම ඡත්තපාණි, චතුරඞ්ගසමන්නාගතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘කො තෙ මය්හං චතුරඞ්ගසමන්නාගතභාවං ආචික්ඛී’’ති වුත්තෙ ‘‘සක්කො, දෙවරාජා’’ති වත්වා ‘‘කිංකාරණා ආචික්ඛී’’ති පුට්ඨො ‘‘ඉමිනා නාම කාරණෙනා’’ති සබ්බං ආචික්ඛි. සො ‘‘ආම, අහං චතුරඞ්ගසමන්නාගතො’’ති ආහ. අථ නං බොධිසත්තො හත්ථෙ ගහෙත්වාව රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අයං, මහාරාජ, ඡත්තපාණි, චතුරඞ්ගසමන්නාගතො, චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙන උය්යානපාලෙන අත්ථෙ සති ඉමං උය්යානපාලං කරොථා’’ති ආහ. අථ නං රාජා ‘‘ත්වං කිර චතුරඞ්ගසමන්නාගතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘කතමෙහි චතුරඞ්ගෙහි සමන්නාගතොසී’’ති?
‘‘අනුසූයකො ¶ අහං දෙව, අමජ්ජපායකො අහං;
නිස්නෙහකො අහං දෙව, අක්කොධනං අධිට්ඨිතො’’ති.
‘‘මය්හඤ්හි, මහාරාජ, උසූයා නාම නත්ථි, මජ්ජං මෙ න පිවිතපුබ්බං, පරෙසු මෙ ස්නෙහො වා කොධො වා න භූතපූබ්බො. ඉමෙහි චතූහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතොම්හී’’ති.
අථ නං රාජා, භො ඡත්තපාණි, ‘‘අනුසූයකොස්මී’’ති වදසීති. ‘‘ආම, දෙව, අනුසූයකොම්හී’’ති. ‘‘කිං ආරම්මණං දිස්වා අනුසූයකො ජාතොසී’’ති? ‘‘සුණාහි දෙවා’’ති අත්තනො අනුසූයකකාරණං කථෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘ඉත්ථියා ¶ කාරණා රාජ, බන්ධාපෙසිං පුරොහිතං;
සො මං අත්ථෙ නිවෙදෙසි, තස්මාහං අනුසූයකො’’ති.
තස්සත්ථො – අහං, දෙව, පුබ්බෙ ඉමස්මිංයෙව බාරාණසිනගරෙ තාදිසොව රාජා හුත්වා ඉත්ථියා කාරණා පුරොහිතං බන්ධාපෙසිං.
‘‘අබද්ධා තත්ථ බජ්ඣන්ති, යත්ථ බාලා පභාසරෙ;
බද්ධාපි තත්ථ මුච්චන්ති, යත්ථ ධීරා පභාසරෙ’’ති. (ජා. 1.1.120) –
ඉමස්මිඤ්හි ¶ ජාතකෙ ආගතනයෙනෙව එකස්මිං කාලෙ අයං ඡත්තපාණි රාජා හුත්වා චතුසට්ඨියා පාදමූලිකෙහි සද්ධිං සම්පදුස්සිත්වා බොධිසත්තං අත්තනො මනොරථං අපූරෙන්තං නාසෙතුකාමාය දෙවියා පරිභින්නො බන්ධාපෙසි. තදා නං බන්ධිත්වා ආනීතො බොධිසත්තො යථාභූතං දෙවියා දොසං ආරොපෙත්වා සයං මුත්තො රඤ්ඤා බන්ධාපිතෙ සබ්බෙපි තෙ පාදමූලිකෙ මොචෙත්වා ‘‘එතෙසඤ්ච දෙවියා ච අපරාධං ඛමථ, මහාරාජා’’ති ඔවදි. සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරතො වෙදිතබ්බං. තං සන්ධායාහ –
‘‘ඉත්ථියා කාරණා රාජ, බන්ධාපෙසිං පුරොහිතං;
සො මං අත්ථෙ නිවෙදෙසි, තස්මාහං අනුසූයකො’’ති.
තදා පන සොහං චින්තෙසිං – ‘‘අහං සොළස සහස්සඉත්ථියො පහාය එතං එකමෙව කිලෙසවසෙන සඞ්ගණ්හන්තොපි සන්තප්පෙතුං නාසක්ඛිං, එවං දුප්පූරණීයානං ඉත්ථීනං කුජ්ඣනං නාම නිවත්ථවත්ථෙ ¶ කිලිස්සන්තෙ ‘කස්මා කිලිස්සසී’ති කුජ්ඣනසදිසං හොති, භුත්තභත්තෙ ගූථභාවං ආපජ්ජන්තෙ ‘කස්මා එතං සභාවං ආපජ්ජසී’ති කුජ්ඣනසදිසං හොති. ‘ඉතො දානි පට්ඨාය යාව අරහත්තං න පාපුණාමි, තාව කිලෙසං නිස්සාය මයි උසූයා මා උප්පජ්ජතූ’’’ති අධිට්ඨහිං. තතො පට්ඨාය අනුසූයකො ජාතො. ඉදං සන්ධාය – ‘‘තස්මාහං අනුසූයකො’’ති ආහ.
අථ නං රාජා ‘‘සම්ම ඡත්තපාණි, කිං ආරම්මණං දිස්වා අමජ්ජපො ජාතොසී’’ති පුච්ඡි. සො තං කාරණං ආචික්ඛන්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘මත්තො ¶ අහං මහාරාජ, පුත්තමංසානි ඛාදයිං;
තස්ස සොකෙනහං ඵුට්ඨො, මජ්ජපානං විවජ්ජයි’’න්ති.
අහං, මහාරාජ, පුබ්බෙ තාදිසො බාරාණසිරාජා හුත්වා මජ්ජෙන විනා වත්තිතුං නාසක්ඛිං, අමංසකභත්තම්පි භුඤ්ජිතුං නාසක්ඛිං. නගරෙ උපොසථදිවසෙසු මාඝාතො හොති, භත්තකාරකො පක්ඛස්ස තෙරසියඤ්ඤෙව මංසං ගහෙත්වා ඨපෙසි, තං දුන්නික්ඛිත්තං සුනඛා ඛාදිංසු. භත්තකාරකො උපොසථදිවසෙ මංසං අලභිත්වා රඤ්ඤො නානග්ගරසභොජනං පචිත්වා පාසාදං ආරොපෙත්වා උපනාමෙතුං අසක්කොන්තො දෙවිං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘දෙවි, අජ්ජ මෙ මංසං න ලද්ධං, අමංසකභොජනං නාම උපනාමෙතුං න සක්කොමි, කින්ති කරොමී’’ති ආහ. ‘‘තාත, මය්හං පුත්තො රඤ්ඤා පියො මනාපො, පුත්තං මෙ දිස්වා රාජා තමෙව චුම්බන්තො පරිස්සජන්තො අත්තනො ¶ අත්ථිභාවම්පි න ජානාති, අහං පුත්තං මණ්ඩෙත්වා රඤ්ඤො ඌරුම්හි නිසීදාපෙය්යං, රඤ්ඤො පුත්තෙන සද්ධිං කීළනකාලෙ ත්වං භත්තං උපනෙය්යාසී’’ති. සා එවං වත්වා අත්තනො පුත්තං අලඞ්කතාභරණං මණ්ඩෙත්වා රඤ්ඤො ඌරුම්හි නිසීදාපෙසි. රඤ්ඤො පුත්තෙන සද්ධිං කීළනකාලෙ භත්තකාරකො භත්තං උපනාමෙසි. රාජා සුරාමදමත්තො පාතියං මංසං අදිස්වා ‘‘මංසං කහ’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අජ්ජ, දෙව, උපොසථදිවසං මාඝාතතාය මංසං න ලද්ධ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘මය්හං මංසං නාම දුල්ලභ’’න්ති වත්වා ඌරුම්හි නිසින්නස්ස පියපුත්තස්ස ගීවං වට්ටෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා භත්තකාරකස්ස පුරතො ඛිපිත්වා ‘‘වෙගෙන සම්පාදෙත්වා ආහරා’’ති ආහ. භත්තකාරකො තථා අකාසි, රාජා පුත්තමංසෙන භත්තං භුඤ්ජි. රඤ්ඤො භයෙන එකොපි කන්දිතුං වා රොදිතුං වා කථෙතුං වා සමත්ථො නාම නාහොසි.
රාජා භුඤ්ජිත්වා සයනපිට්ඨෙ නිද්දං උපගන්ත්වා පච්චූසකාලෙ පබුජ්ඣිත්වා විගතමදො ‘‘පුත්තං මෙ ආනෙථා’’ති ආහ. තස්මිං කාලෙ දෙවී කන්දමානා පාදමූලෙ පති. ‘‘කිං, භද්දෙ’’ති ච වුත්තෙ ¶ , ‘‘දෙව, හිය්යො තෙ පුත්තං මාරෙත්වා පුත්තමංසෙන භත්තං භුත්ත’’න්ති ආහ. රාජා පුත්තසොකෙන රොදිත්වා කන්දිත්වා ‘‘ඉදං මෙ දුක්ඛං සුරාපානං නිස්සාය උප්පන්න’’න්ති සුරාපානෙ දොසං දිස්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය යාව අරහත්තං න පාපුණාමි, තාව එවරූපං විනාසකාරකං ¶ සුරං නාම න පිවිස්සාමී’’ති පංසුං ගහෙත්වා මුඛං පුඤ්ඡිත්වා අධිට්ඨාසි. තතො පට්ඨාය මජ්ජං නාම න පිවිං. ඉමමත්ථං සන්ධාය – ‘‘මත්තො අහං, මහාරාජා’’ති ඉමං ගාථමාහ.
අථ නං රාජා ‘‘කිං පන, සම්ම ඡත්තපාණි, ආරම්මණං දිස්වා නිස්නෙහො ජාතොසී’’ති පුච්ඡි. සො තං කාරණං ආචික්ඛන්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘කිතවාසො නාමහං රාජ, පුත්තො පච්චෙකබොධි මෙ;
පත්තං භින්දිත්වා චවිතො, නිස්නෙහො තස්ස කාරණා’’ති.
මහාරාජ, පුබ්බෙ අහං බාරාණසියංයෙව කිතවාසො නාම රාජා. තස්ස මෙ පුත්තො විජායි. ලක්ඛණපාඨකා තං දිස්වා ‘‘මහාරාජ, අයං කුමාරො පානීයං අලභිත්වා මරිස්සතී’’ති ආහංසු. ‘‘දුට්ඨකුමාරො’’තිස්ස නාමං අහොසි. සො විඤ්ඤුතං පත්තො ඔපරජ්ජං කාරෙසි, රාජා කුමාරං පුරතො වා පච්ඡතො වා කත්වා විචරි, පානීයං අලභිත්වා මරණභයෙන චස්ස චතූසු ද්වාරෙසු අන්තොනගරෙසු ච තත්ථ තත්ථ පොක්ඛරණියො කාරෙසි, චතුක්කාදීසු මණ්ඩපෙ කාරෙත්වා පානීයචාටියො ඨපාපෙසි. සො එකදිවසෙ අලඞ්කතපටියත්තො පාතොව උය්යානං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ පච්චෙකබුද්ධං පස්සි. මහාජනොපි පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා තමෙව වන්දති ¶ පසංසති, අඤ්ජලිඤ්චස්ස පග්ගණ්හාති.
කුමාරො චින්තෙසි – ‘‘මාදිසෙන සද්ධිං ගච්ඡන්තා ඉමං මුණ්ඩකං වන්දන්ති පසංසන්ති, අඤ්ජලිඤ්චස්ස පග්ගණ්හන්තී’’ති. සො කුපිතො හත්ථික්ඛන්ධතො ඔරුය්හ පච්චෙකබුද්ධං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ලද්ධං තෙ, සමණ, භත්ත’’න්ති වත්වා ‘‘ආම, කුමාරා’’ති වුත්තෙ තස්ස හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා භූමියං පාතෙත්වා සද්ධිං භත්තෙන මද්දිත්වා පාදප්පහාරෙන චුණ්ණවිචුණ්ණං අකාසි. පච්චෙකබුද්ධො ‘‘නට්ඨො වතායං සත්තො’’ති තස්ස මුඛං ඔලොකෙසි. කුමාරො ‘‘අහං, සමණ, කිතවාසරඤ්ඤො පුත්තො, නාමෙන දුට්ඨකුමාරො නාම, ත්වං මෙ කුද්ධො අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ඔලොකෙන්තො කිං කරිස්සසී’’ති ආහ.
පච්චෙකබුද්ධො ¶ ඡින්නභත්තො හුත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා උත්තරහිමවන්තෙ නන්දනමූලපබ්භාරමෙව ගතො. කුමාරස්සාපි තඞ්ඛණඤ්ඤෙව පාපකම්මං පරිපච්චි. සො ‘‘ඩය්හාමි ඩය්හාමී’’ති සමුග්ගතසරීරඩාහො තත්ථෙව පති. තත්ථ තත්ථෙව යත්තකං පානීයං, තත්තකං පානීයං සබ්බං ඡිජ්ජි, මාතිකා සුස්සිංසු, තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං ¶ පත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්ති. රාජා තං පවත්තිං සුත්වා පුත්තසොකෙන අභිභූතො චින්තෙසි – ‘‘අයං මෙ සොකො පියවත්ථුතො උප්පජ්ජි, සචෙ මෙ ස්නෙහො නාභවිස්ස, සොකො න උප්පජ්ජිස්ස, ඉතො දානි මෙ පට්ඨාය සවිඤ්ඤාණකෙ වා අවිඤ්ඤාණකෙ වා කිස්මිඤ්චි වත්ථුස්මිං ස්නෙහො නාම මා උප්පජ්ජතූ’’ති අධිට්ඨාසි, තතො පට්ඨාය ස්නෙහො නාම නත්ථි. තං සන්ධාය ‘‘කිතවාසො නාමාහ’’න්ති ගාථමාහ.
තත්ථ පුත්තො පච්චෙකබොධි මෙ. පත්තං භින්දිත්වා චවිතොති මම පුත්තො පච්චෙකබොධිපත්තං භින්දිත්වා චවිතොති අත්ථො. නිස්නෙහො තස්ස කාරණාති තදා උප්පන්නස්නෙහවත්ථුස්ස කාරණා අහං නිස්නෙහො ජාතොති අත්ථො.
අථ නං රාජා ‘‘කිං පන, සම්ම, ආරම්මණං දිස්වා නික්කොධො ජාතොසී’’ති පුච්ඡි. සො තං කාරණං ආචික්ඛන්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘අරකො හුත්වා මෙත්තචිත්තං, සත්ත වස්සානි භාවයිං;
සත්ත කප්පෙ බ්රහ්මලොකෙ, තස්මා අක්කොධනො අහ’’න්ති.
තස්සත්ථො – අහං, මහාරාජ, අරකො නාම තාපසො හුත්වා සත්ත වස්සානි මෙත්තචිත්තං භාවෙත්වා සත්ත සංවට්ටවිවට්ටකප්පෙ බ්රහ්මලොකෙ වසිං, තස්මා අහං දීඝරත්තං මෙත්තාභාවනාය ආචිණ්ණපරිචිණ්ණත්තා අක්කොධනො ජාතොති.
එවං ඡත්තපාණිනා අත්තනො චතූසු අඞ්ගෙසු කථිතෙසු රාජා පරිසාය ඉඞ්ගිතසඤ්ඤං අදාසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව අමච්චා ච බ්රාහ්මණගහපතිකාදයො ¶ ච උට්ඨහිත්වා ‘‘අරෙ ලඤ්ජඛාදක දුට්ඨචොර, ත්වං ලඤ්ජං අලභිත්වා පණ්ඩිතං උපවදිත්වා මාරෙතුකාමො ජාතො’’ති කාළකං සෙනාපතිං හත්ථපාදෙසු ගහෙත්වා රාජනිවෙසනා ඔතාරෙත්වා ගහිතගහිතෙහෙව පාසාණමුග්ගරෙහි සීසං භින්දිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා පාදෙසු ගහෙත්වා කඩ්ඪන්තා සඞ්කාරට්ඨානෙ ඡඩ්ඩෙසුං. තතො පට්ඨාය රාජා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තො යථාකම්මං ගතො.
සත්ථා ¶ ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කාළකසෙනාපති දෙවදත්තො අහොසි, ඡත්තපාණිකප්පකො සාරිපුත්තො, සක්කො අනුරුද්ධො, ධම්මධජො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ධම්මධජජාතකවණ්ණනා දසමා.
බීරණථම්භවග්ගො සත්තමො.
තස්සුද්දානං –
සොමදත්තඤ්ච උච්ඡිට්ඨං, කුරු පුණ්ණනදීපි ච;
කච්ඡපමච්ඡසෙග්ගු ච, කූටවාණිජගරහි;
ධම්මධජන්ති තෙ දස.
8. කාසාවවග්ගො
[221] 1. කාසාවජාතකවණ්ණනා
අනික්කසාවො ¶ කාසාවන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු පන රාජගහෙ සමුට්ඨිතං. එකස්මිං සමයෙ ධම්මසෙනාපති පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං වෙළුවනෙ විහරති. දෙවදත්තොපි අත්තනො අනුරූපාය දුස්සීලපරිසාය පරිවුතො ගයාසීසෙ විහරති. තස්මිං සමයෙ රාජගහවාසිනො ඡන්දකං සඞ්ඝරිත්වා දානං සජ්ජයිංසු. අථෙකො වොහාරත්ථාය ආගතවාණිජො ඉමං සාටකං විස්සජ්ජෙත්වා ‘‘මම්පි පත්තිකං කරොථා’’ති මහග්ඝං ගන්ධකාසාවං අදාසි. නාගරා මහාදානං පවත්තයිංසු, සබ්බං ඡන්දකෙන සඞ්කඩ්ඪිතං කහාපණෙහෙව නිට්ඨාසි. සො සාටකො අතිරෙකො අහොසි. මහාජනො සන්නිපතිත්වා ‘‘අයං ගන්ධකාසාවසාටකො අතිරෙකො. කස්ස නං දෙම, කිං සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස, උදාහු දෙවදත්තස්සා’’ති මන්තයිංසු.
තත්ථෙකෙ ‘‘සාරිපුත්තත්ථෙරස්සා’’ති ආහංසු. අපරෙ ‘‘සාරිපුත්තත්ථෙරො කතිපාහං වසිත්වා යථාරුචි පක්කමිස්සති ¶ , දෙවදත්තත්ථෙරො පන නිබද්ධං අම්හාකං නගරමෙව උපනිස්සාය විහරති, මඞ්ගලාමඞ්ගලෙසු අයමෙව අම්හාකං ¶ අවස්සයො, දෙවදත්තස්ස දස්සාමා’’ති ආහංසු. සම්බහුලිකං කරොන්තෙසුපි ‘‘දෙවදත්තස්ස දස්සාමා’’ති වත්තාරො බහුතරා අහෙසුං, අථ නං දෙවදත්තස්ස අදංසු. දෙවදත්තො තස්ස දසා ඡින්දාපෙත්වා ඔවට්ටිකං සිබ්බාපෙත්වා රජාපෙත්වා සුවණ්ණපට්ටවණ්ණං කත්වා පාරුපි. තස්මිං කාලෙ තිංසමත්තා භික්ඛූ රාජගහා නික්ඛමිත්වා සාවත්ථිං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා කතපටිසන්ථාරා තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘එවං, භන්තෙ, අත්තනො අනනුච්ඡවිකං අරහද්ධජං පාරුපී’’ති ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, දෙවදත්තො ඉදානෙව අත්තනො අනනුරූපං අරහද්ධජං පරිදහති, පුබ්බෙපි පරිදහියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ හත්ථිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො අසීතිසහස්සමත්තවාරණපරිවාරො යූථපති හුත්වා අරඤ්ඤායතනෙ වසති. අථෙකො දුග්ගතමනුස්සො බාරාණසියං විහරන්තො දන්තකාරවීථියං දන්තකාරෙ දන්තවලයාදීනි කරොන්තෙ දිස්වා ¶ ‘‘හත්ථිදන්තෙ ලභිත්වා ගණ්හිස්සථා’’ති පුච්ඡි. තෙ ‘‘ආම ගණ්හිස්සාමා’’ති ආහංසු. සො ආවුධං ආදාය කාසාවවත්ථවසනො පච්චෙකබුද්ධවෙසං ගණ්හිත්වා පටිසීසකං පටිමුඤ්චිත්වා හත්ථිවීථියං ඨත්වා ආවුධෙන හත්ථිං මාරෙත්වා දන්තෙ ආදාය බාරාණසියං වික්කිණන්තො ජීවිකං කප්පෙසි. සො අපරභාගෙ බොධිසත්තස්ස පරිවාරහත්ථීනං සබ්බපච්ඡිමං හත්ථිං මාරෙතුං ආරභි. හත්ථිනො දෙවසිකං හත්ථීසු පරිහායන්තෙසු ‘‘කෙන නු ඛො කාරණෙන හත්ථිනො පරිහායන්තී’’ති බොධිසත්තස්ස ආරොචෙසුං.
බොධිසත්තො පරිග්ගණ්හන්තො ‘‘පච්චෙකබුද්ධවෙසං ගහෙත්වා හත්ථිවීථිපරියන්තෙ එකො පුරිසො තිට්ඨති, කච්චි නු ඛො සො මාරෙති, පරිග්ගණ්හිස්සාමි න’’න්ති එකදිවසං හත්ථී පුරතො කත්වා සයං ¶ පච්ඡතො අහොසි. සො බොධිසත්තං දිස්වා ආවුධං ආදාය පක්ඛන්දි. බොධිසත්තො නිවත්තිත්වා ඨිතො ‘‘භූමියං පොථෙත්වා මාරෙස්සාමි න’’න්ති සොණ්ඩං පසාරෙත්වා තෙන පරිදහිතානි කාසාවානි දිස්වා ‘‘ඉමං අරහද්ධජං මයා ගරුං කාතුං වට්ටතී’’ති සොණ්ඩං පටිසංහරිත්වා ‘‘අම්භො පුරිස, නනු එස අරහද්ධජො අනනුච්ඡවිකො තුය්හං, කස්මා එතං පරිදහසී’’ති ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘අනික්කසාවො කාසාවං, යො වත්ථං පරිදහිස්සති;
අපෙතො දමසච්චෙන, න සො කාසාවමරහති.
‘‘යො ¶ ච වන්තකසාවස්ස, සීලෙසු සුසමාහිතො;
උපෙතො දමසච්චෙන, ස වෙ කාසාවමරහතී’’ති.
තත්ථ අනික්කසාවොති කසාවො වුච්චති රාගො දොසො මොහො මක්ඛො පළාසො ඉස්සා මච්ඡරියං මායා සාඨෙය්යං ථම්භො සාරම්භො මානො අතිමානො මදො පමාදො, සබ්බෙ අකුසලා ධම්මා සබ්බෙ දුච්චරිතා සබ්බං භවගාමිකම්මං දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං, එසො කසාවො නාම. සො යස්ස පුග්ගලස්ස අප්පහීනො සන්තානතො අනිස්සට්ඨො අනික්ඛන්තො, සො අනික්කසාවො නාම. කාසාවන්ති කසායරසපීතං අරහද්ධජභූතං. යො වත්ථං පරිදහිස්සතීති යො එවරූපො හුත්වා එවරූපං වත්ථං පරිදහිස්සති නිවාසෙති චෙව පාරුපති ච. අපෙතො දමසච්චෙනාති ඉන්ද්රියදමසඞ්ඛාතෙන දමෙන ච නිබ්බානසඞ්ඛාතෙන ච පරමත්ථසච්චෙන අපෙතො පරිවජ්ජිතො. නිස්සක්කත්ථෙ වා කරණවචනං, එතස්මා දමසච්චා අපෙතොති අත්ථො. ‘‘සච්ච’’න්ති චෙත්ථ වචීසච්චං ¶ චතුසච්චම්පි වට්ටතියෙව. න සො කාසාවමරහතීති සො පුග්ගලො අනික්කසාවත්තා අරහද්ධජං කාසාවං න අරහති අනනුච්ඡවිකො එතස්ස.
යො ච වන්තකසාවස්සාති යො පන පුග්ගලො යථාවුත්තස්සෙව කසාවස්ස වන්තත්තා වන්තකසාවො අස්ස. සීලෙසු සුසමාහිතොති මග්ගසීලෙසු චෙව ඵලසීලෙසු ච සම්මා ආහිතො, ආනෙත්වා ඨපිතො විය තෙසු පතිට්ඨිතො. තෙහි සීලෙහි සමඞ්ගීභූතස්සෙතං අධිවචනං. උපෙතොති සමන්නාගතො. දමසච්චෙනාති වුත්තප්පකාරෙන දමෙන ච සච්චෙන ච. ස වෙ කාසාවමරහතීති සො එවරූපො පුග්ගලො ඉමං අරහද්ධජං කාසාවං අරහති.
එවං ¶ බොධිසත්තො තස්ස පුරිසස්ස ඉමං කාරණං කථෙත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය මා ඉධ ආගමි, ආගච්ඡසි චෙ, ජීවිතං තෙ නත්ථී’’’ති තජ්ජෙත්වා පලාපෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා හත්ථිමාරකපුරිසො දෙවදත්තො අහොසි, යූථපති පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කාසාවජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[222] 2. චූළනන්දියජාතකවණ්ණනා
ඉදං ¶ තදාචරියවචොති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො නාම කක්ඛළො ඵරුසො සාහසිකො සම්මාසම්බුද්ධෙ අභිමාරෙ පයොජෙසි, සිලං පවිජ්ඣි, නාළාගිරිං පයොජෙසි, ඛන්තිමෙත්තානුද්දයමත්තම්පිස්ස තථාගතෙ නත්ථී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො කක්ඛළො ඵරුසො නික්කාරුණිකොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ මහානන්දියො නාම වානරො අහොසි, කනිට්ඨභාතිකො පනස්ස චූළනන්දියො නාම. තෙ උභොපි අසීතිසහස්සවානරපරිවාරා හිමවන්තපදෙසෙ අන්ධමාතරං පටිජග්ගන්තා වාසං කප්පෙසුං. තෙ මාතරං සයනගුම්බෙ ඨපෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා මධුරානි ඵලාඵලානි මාතුයා පෙසෙන්ති. ආහරණකවානරා ¶ තස්සා න දෙන්ති, සා ඛුදාපීළිතා අට්ඨිචම්මාවසෙසා කිසා අහොසි. අථ නං බොධිසත්තො ආහ – ‘‘මයං, අම්ම, තුම්හාකං මධුරඵලාඵලානි පෙසෙම, තුම්හෙ කස්මා මිලායථා’’ති. ‘‘තාත, නාහං ලභාමී’’ති. බොධිසත්තො චින්තෙසි ¶ – ‘‘මයි යූථං පරිහරන්තෙ මාතා මෙ නස්සිස්සති, යූථං පහාය මාතරංයෙව පටිජග්ගිස්සාමී’’ති. සො චූළනන්දියං පක්කොසිත්වා ‘‘තාත, ත්වං යූථං පරිහර, අහං මාතරං පටිජග්ගිස්සාමී’’ති ආහ. සොපි නං ‘‘භාතික, මය්හං යූථපරිහරණෙන කම්මං නත්ථි, අහම්පි මාතරමෙව පටිජග්ගිස්සාමී’’ති ආහ. ඉති තෙ උභොපි එකච්ඡන්දා හුත්වා යූථං පහාය මාතරං ගහෙත්වා හිමවන්තා ඔරුය්හ පච්චන්තෙ නිග්රොධරුක්ඛෙ වාසං කප්පෙත්වා මාතරං පටිජග්ගිංසු.
අථෙකො බාරාණසිවාසී බ්රාහ්මණමාණවො තක්කසිලායං දිසාපාමොක්ඛස්ස ආචරියස්ස සන්තිකෙ සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ‘‘ගමිස්සාමී’’ති ආචරියං ආපුච්ඡි. ආචරියො අඞ්ගවිජ්ජානුභාවෙන තස්ස කක්ඛළඵරුසසාහසිකභාවං ඤත්වා ‘‘තාත, ත්වං කක්ඛළො ඵරුසො සාහසිකො, එවරූපානං න සබ්බකාලං එකසදිසමෙව ඉජ්ඣති, මහාවිනාසං මහාදුක්ඛං පාපුණිස්සසි, මා ත්වං කක්ඛළො හොහි, පච්ඡානුතාපනකාරණං කම්මං මා කරී’’ති ¶ ඔවදිත්වා උය්යොජෙසි. සො ආචරියං වන්දිත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා ඝරාවාසං ගහෙත්වා අඤ්ඤෙහි සිප්පෙහි ජීවිකං කප්පෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘ධනුකොටිං නිස්සාය ජීවිස්සාමි, ලුද්දකම්මං කත්වා ජීවිකං කප්පෙස්සාමී’’ති බාරාණසිතො නික්ඛමිත්වා පච්චන්තගාමකෙ වසන්තො ධනුකලාපසන්නද්ධො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා නානාමිගෙ මාරෙත්වා මංසවික්කයෙන ජීවිකං කප්පෙසි. සො එකදිවසං අරඤ්ඤෙ කිඤ්චි අලභිත්වා ආගච්ඡන්තො අඞ්ගණපරියන්තෙ ඨිතං නිග්රොධරුක්ඛං දිස්වා ‘‘අපි නාමෙත්ථ කිඤ්චි භවෙය්යා’’ති නිග්රොධරුක්ඛාභිමුඛො පායාසි.
තස්මිං ඛණෙ උභොපි තෙ භාතරො මාතරං ඵලානි ඛාදාපෙත්වා පුරතො කත්වා විටපබ්භන්තරෙ නිසින්නා තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘කිං නො මාතරං කරිස්සතී’’ති සාඛන්තරෙ නිලීයිංසු. සොපි ඛො සාහසිකපුරිසො රුක්ඛමූලං ආගන්ත්වා තං තෙසං මාතරං ජරාදුබ්බලං අන්ධං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘කිං මෙ තුච්ඡහත්ථගමනෙන ඉමං මක්කටිං විජ්ඣිත්වා ගහෙත්වා ගමිස්සාමී’’ති. සො ¶ තස්සා විජ්ඣනත්ථාය ධනුං ගණ්හි. තං දිස්වා බොධිසත්තො ‘‘තාත චූළනන්දිය, එසො මෙ පුරිසො මාතරං විජ්ඣිතුකාමො, අහමස්සා ජීවිතදානං දස්සාමි, ත්වං මමච්චයෙන මාතරං පටිජග්ගෙය්යාසී’’ති වත්වා සාඛන්තරා නික්ඛමිත්වා ‘‘භො පුරිස, මා මෙ මාතරං විජ්ඣි, එසා අන්ධා ජරාදුබ්බලා, අහමස්සා ජීවිතදානං දෙමි, ත්වං එතං අමාරෙත්වා මං මාරෙහී’’ති තස්ස පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා සරස්ස ආසන්නට්ඨානෙ නිසීදි. සො නික්කරුණො බොධිසත්තං විජ්ඣිත්වා පාතෙත්වා මාතරම්පිස්ස විජ්ඣිතුං ¶ පුන ධනුං සන්නය්හි. තං දිස්වා චූළනන්දියො ‘‘අයං මෙ මාතරං විජ්ඣිතුකාමො, එකදිවසම්පි ඛො මෙ මාතා ජීවමානා ලද්ධජීවිතායෙව නාම හොති, ජීවිතදානමස්සා දස්සාමී’’ති සාඛන්තරා නික්ඛමිත්වා ‘‘භො පුරිස, මා මෙ මාතරං විජ්ඣි, අහමස්සා ජීවිතදානං දම්මි, ත්වං මං විජ්ඣිත්වා අම්හෙ ද්වෙ භාතිකෙ ගහෙත්වා අම්හාකං මාතු ජීවිතදානං දෙහී’’ති තස්ස පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා සරස්ස ආසන්නට්ඨානෙ නිසීදි. සො තම්පි විජ්ඣිත්වා පාතෙත්වා ‘‘අයං මක්කටී ඝරෙ දාරකානං භවිස්සතී’’ති මාතරම්පි තෙසං විජ්ඣිත්වා පාතෙත්වා තයොපි කාජෙනාදාය ගෙහාභිමුඛො පායාසි.
අථස්ස පාපපුරිසස්ස ගෙහෙ අසනි පතිත්වා භරියඤ්ච ද්වෙ දාරකෙ ච ගෙහෙනෙව සද්ධිං ඣාපෙසි, පිට්ඨිවංසථූණමත්තං අවසිස්සි. අථස්ස නං ගාමද්වාරෙයෙව එකො පුරිසො දිස්වා තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සො පුත්තදාරසොකෙන ¶ අභිභූතො තස්මිංයෙව ඨානෙ මංසකාජඤ්ජ ධනුඤ්ච ඡඩ්ඩෙත්වා වත්ථං පහාය නග්ගො බාහා පග්ගය්හ පරිදෙවමානො ගන්ත්වා ඝරං පාවිසි. අථස්ස සා ථූණා භිජ්ජිත්වා සීසෙ පතිත්වා සීසං භින්දි, පථවී විවරං අදාසි, අවීචිතො ජාලා උට්ඨහි. සො පථවියා ගිලියමානො ආචරියස්ස ඔවාදං සරිත්වා ‘‘ඉමං වත ¶ කාරණං දිස්වා පාරාසරියබ්රාහ්මණො මය්හං ඔවාදමදාසී’’ති පරිදෙවමානො ඉමං ගාථාද්වයමාහ –
‘‘ඉදං තදාචරියවචො, පාරාසරියො යදබ්රවි;
මාසු ත්වං අකරි පාපං, යං ත්වං පච්ඡා කතං තපෙ.
‘‘යානි කරොති පුරිසො, තානි අත්තනි පස්සති;
කල්යාණකාරී කල්යාණං, පාපකාරී ච පාපකං;
යාදිසං වපතෙ බීජං, තාදිසං හරතෙ ඵල’’න්ති.
තස්සත්ථො – යං පාරාසරියො බ්රාහ්මණො අබ්රවි – ‘‘මාසු ත්වං පාපං අකරී, යං කතං පච්ඡා ත්වඤ්ඤෙව තපෙය්යා’’ති, ඉදං තං ආචරියස්ස වචනං. යානි කායවචීමනොද්වාරෙහි කම්මානි පුරිසො කරොති, තෙසං විපාකං පටිලභන්තො තානියෙව අත්තනි පස්සති. කල්යාණකම්මකාරී කල්යාණං ඵලමනුභොති, පාපකාරී ච පාපකමෙව හීනං ලාමකං අනිට්ඨඵලං අනුභොති. ලොකස්මිම්පි හි යාදිසං වපතෙ බීජං, තාදිසං හරතෙ ඵලං, බීජානුරූපං බීජානුච්ඡවිකමෙව ඵලං හරති ගණ්හාති අනුභවතීති. ඉති සො පරිදෙවන්තො පථවිං පවිසිත්වා අවීචිමහානිරයෙ නිබ්බත්ති.
සත්ථා ¶ ‘‘න, භික්ඛවෙ, දෙවදත්තො ඉදානෙව, පුබ්බෙපි කක්ඛළො ඵරුසො නික්කාරුණිකොයෙවා’’ති වත්වා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ලුද්දකපුරිසො දෙවදත්තො අහොසි, දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො සාරිපුත්තො, චූළනන්දියො ආනන්දො, මාතා මහාපජාපතිගොතමී, මහානන්දියො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
චූළනන්දියජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[223] 3. පුටභත්තජාතකවණ්ණනා
නමෙ ¶ නමන්තස්ස භජෙ භජන්තන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථිනගරවාසී කිරෙකො කුටුම්බිකො එකෙන ජනපදකුටුම්බිකෙන සද්ධිං වොහාරං අකාසි. සො ¶ අත්තනො භරියං ආදාය තස්ස ධාරණකස්ස සන්තිකං අගමාසි. ධාරණකො ‘‘දාතුං න සක්කොමී’’ති න කිඤ්චි අදාසි, ඉතරො කුජ්ඣිත්වා භත්තං අභුඤ්ජිත්වාව නික්ඛමි. අථ නං අන්තරාමග්ගෙ ඡාතජ්ඣත්තං දිස්වා මග්ගපටිපන්නා පුරිසා ‘‘භරියායපි දත්වා භුඤ්ජාහී’’ති භත්තපුටං අදංසු. සො තං ගහෙත්වා තස්සා අදාතුකාමො හුත්වා ‘‘භද්දෙ, ඉදං චොරානං තිට්ඨනට්ඨානං, ත්වං පුරතො යාහී’’ති උය්යොජෙත්වා සබ්බං භත්තං භුඤ්ජිත්වා තුච්ඡපුටං දස්සෙත්වා ‘‘භද්දෙ, අභත්තකං තුච්ඡපුටමෙව අදංසූ’’ති ආහ. සා තෙන එකකෙනෙව භුත්තභාවං ඤත්වා දොමනස්සප්පත්තා අහොසි. තෙ උභොපි ජෙතවනපිට්ඨිවිහාරෙන ගච්ඡන්තා ‘‘පානීයං පිවිස්සාමා’’ති ජෙතවනං පවිසිංසු.
සත්ථාපි තෙසඤ්ඤෙව ආගමනං ඔලොකෙන්තො මග්ගං ගහෙත්වා ඨිතලුද්දකො විය ගන්ධකුටිඡායාය නිසීදි, තෙ සත්ථාරං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා නිසීදිංසු. සත්ථා තෙහි සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කිං, උපාසිකෙ, අයං තෙ භත්තා හිතකාමො සස්නෙහො’’ති පුච්ඡි. ‘‘භන්තෙ, අහං එතස්ස සස්නෙහා, අයං පන මය්හං නිස්නෙහො, තිට්ඨන්තු අඤ්ඤෙපි දිවසා, අජ්ජෙවෙස අන්තරාමග්ගෙ පුටභත්තං ලභිත්වා මය්හං අදත්වා අත්තනාව භුඤ්ජී’’ති. ‘‘උපාසිකෙ, නිච්චකාලම්පි ත්වං එතස්ස හිතකාමා සස්නෙහා, අයං පන නිස්නෙහොව. යදා පන පණ්ඩිතෙ නිස්සාය තව ගුණෙ ජානාති, තදා තෙ සබ්බිස්සරියං නිය්යාදෙතී’’ති වත්වා තාය යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අමච්චකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ¶ තස්ස අත්ථධම්මානුසාසකො අහොසි. අථ රාජා ‘‘පදුබ්භෙය්යාපි මෙ අය’’න්ති අත්තනො පුත්තං ආසඞ්කන්තො නීහරි. සො අත්තනො භරියං ගහෙත්වා නගරා නික්ඛම්ම එකස්මිං කාසිකගාමකෙ වාසං කප්පෙසි. සො අපරභාගෙ පිතු කාලකතභාවං ¶ සුත්වා ‘‘කුලසන්තකං රජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති බාරාණසිං පච්චාගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ ‘‘භරියායපි දත්වා භුඤ්ජාහී’’ති භත්තපුටං ලභිත්වා තස්සා අදත්වා සයමෙව තං භුඤ්ජි. සා ‘‘කක්ඛළො ¶ වතායං පුරිසො’’ති දොමනස්සප්පත්තා අහොසි. සො බාරාණසියං රජ්ජං ගහෙත්වා තං අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා ‘‘එත්තකමෙව එතිස්සා අල’’න්ති න අඤ්ඤං සක්කාරං වා සම්මානං වා කරොති, ‘‘කථං යාපෙසී’’තිපි නං න පුච්ඡති.
බොධිසත්තො චින්තෙසි – ‘‘අයං දෙවී රඤ්ඤො බහූපකාරා සස්නෙහා, රාජා පනෙතං කිස්මිඤ්චි න මඤ්ඤති, සක්කාරසම්මානමස්සා කාරෙස්සාමී’’ති තං උපසඞ්කමිත්වා උපචාරං කත්වා එකමන්තං ඨත්වා ‘‘කිං, තාතා’’ති වුත්තෙ ‘‘කථං සමුට්ඨාපෙතුං මයං, දෙවි, තුම්හෙ උපට්ඨහාම, කිං නාම මහල්ලකානං පිතූනං වත්ථඛණ්ඩං වා භත්තපිණ්ඩං වා දාතුං න වට්ටතී’’ති ආහ. ‘‘තාත, අහං අත්තනාව කිඤ්චි න ලභාමි, තුම්හාකං කිං දස්සාමි, නනු ලභනකාලෙ අදාසිං, ඉදානි පන මෙ රාජා න කිඤ්චි දෙති. තිට්ඨතු අඤ්ඤං දානං, රජ්ජං ගණ්හිතුං ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ භත්තපුටං ලභිත්වා භත්තමත්තම්පි මෙ අදත්වා අත්තනාව භුඤ්ජී’’ති. ‘‘කිං පන, අම්ම, රඤ්ඤො සන්තිකෙ එවං කථෙතුං සක්ඛිස්සථා’’ති? ‘‘සක්ඛිස්සාමි, තාතා’’ති. ‘‘තෙන හි අජ්ජෙව මම රඤ්ඤො සන්තිකෙ ඨිතකාලෙ මයි පුච්ඡන්තෙ එවං කථෙථ අජ්ජෙව වො ගුණං ජානාපෙස්සාමී’’ති එවං වත්වා බොධිසත්තො පුරිමතරං ගන්ත්වා රඤ්ඤො සන්තිකෙ අට්ඨාසි. සාපි ගන්ත්වා රඤ්ඤො සමීපෙ අට්ඨාසි.
අථ නං බොධිසත්තො ‘‘අම්ම, තුම්හෙ අතිවිය කක්ඛළා, කිං නාම පිතූනං වත්ථඛණ්ඩං වා භත්තපිණ්ඩමත්තං වා දාතුං න වට්ටතී’’ති ආහ. ‘‘තාත, අහමෙව රඤ්ඤො සන්තිකා කිඤ්චි න ලභාමි, තුම්හාකං කිං දස්සාමී’’ති? ‘‘නනු අග්ගමහෙසිට්ඨානං තෙ ලද්ධ’’න්ති? ‘‘තාත, කිස්මිඤ්චි සම්මානෙ අසති අග්ගමහෙසිට්ඨානං කිං කරිස්සති, ඉදානි මෙ තුම්හාකං රාජා කිං දස්සති, සො අන්තරාමග්ගෙ භත්තපුටං ලභිත්වා තතො කිඤ්චි අදත්වා ¶ සයමෙව භුඤ්ජී’’ති. බොධිසත්තො ‘‘එවං කිර, මහාරාජා’’ති පුච්ඡි. රාජා අධිවාසෙසි. බොධිසත්තො තස්ස අධිවාසනං විදිත්වා ‘‘තෙන හි, අම්ම, රඤ්ඤො අප්පියකාලතො පට්ඨාය කිං තුම්හාකං ඉධ වාසෙන. ලොකස්මිඤ්හි අප්පියසම්පයොගො ච දුක්ඛො, තුම්හාකං ඉධ වාසෙ සති රඤ්ඤො අප්පියසම්පයොගොව ¶ දුක්ඛං ¶ භවිස්සති, ඉමෙ සත්තා නාම භජන්තෙ භජන්ති, අභජනභාවං ඤත්වා අඤ්ඤත්ථ ගන්තබ්බං, මහන්තො ලොකසන්නිවාසො’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අවොච –
‘‘නමෙ නමන්තස්ස භජෙ භජන්තං, කිච්චානුකුබ්බස්ස කරෙය්ය කිච්චං;
නානත්ථකාමස්ස කරෙය්ය අත්ථං, අසම්භජන්තම්පි න සම්භජෙය්ය.
‘‘චජෙ චජන්තං වනථං න කයිරා, අපෙතචිත්තෙන න සම්භජෙය්ය;
දිජො දුමං ඛීණඵලන්ති ඤත්වා, අඤ්ඤං සමෙක්ඛෙය්ය මහා හි ලොකො’’ති.
තත්ථ නමෙ නමන්තස්ස භජෙ භජන්තන්ති යො අත්තනො නමති, තස්සෙව පටිනමෙය්ය. යො ච භජති, තමෙව භජෙය්ය. කිච්චානුකුබ්බස්ස කරෙය්ය කිච්චන්ති අත්තනො උප්පන්නකිච්චං අනුකුබ්බන්තස්සෙව තස්සපි උප්පන්නකිච්චං පටිකරෙය්ය. චජෙ චජන්තං වනථං න කයිරාති අත්තානං ජහන්තං ජහෙය්යෙව, තස්මිං තණ්හාසඞ්ඛාතං වනථං න කරෙය්ය. අපෙතචිත්තෙනාති විගතචිත්තෙන විපල්ලත්ථචිත්තෙන. න සම්භජෙය්යාති තථාරූපෙන සද්ධිං න සමාගච්ඡෙය්ය. දිජො දුමන්ති යථා සකුණො පුබ්බෙ ඵලිතම්පි රුක්ඛං ඵලෙ ඛීණෙ ‘‘ඛීණඵලො අය’’න්ති ඤත්වා තං ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ඤං සමෙක්ඛති පරියෙසති, එවං අඤ්ඤං සමෙක්ඛෙය්ය. මහා හි එස ලොකො, අථ තුම්හෙ සස්නෙහං එකං පුරිසං ලභිස්සථාති.
තං සුත්වා බාරාණසිරාජා දෙවියා සබ්බිස්සරියං අදාසි. තතො පට්ඨාය සමග්ගා සම්මොදමානා වසිංසු.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ ද්වෙ ජයම්පතිකා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. ‘‘තදා ජයම්පතිකා ඉමෙ ද්වෙ ජයම්පතිකා අහෙසුං, පණ්ඩිතාමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
පුටභත්තජාතකවණ්ණනා තතියා.
[224] 4. කුම්භිලජාතකවණ්ණනා
යස්සෙතෙ ¶ ¶ චතුරො ධම්මාති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි.
‘‘යස්සෙතෙ චතුරො ධම්මා, වානරින්ද යථා තව;
සච්චං ධම්මො ධිති චාගො, දිට්ඨං සො අතිවත්තති.
‘‘යස්ස චෙතෙ න විජ්ජන්ති, ගුණා පරමභද්දකා;
සච්චං ධම්මො ධිති චාගො, දිට්ඨං සො නාතිවත්තතී’’ති.
තත්ථ ගුණා පරමභද්දකාති යස්ස එතෙ පරමභද්දකා චත්තාරො රාසට්ඨෙන පිණ්ඩට්ඨෙන ගුණා න විජ්ජන්ති, සො පච්චාමිත්තං අතික්කමිතුං න සක්කොතීති. සෙසමෙත්ථ සබ්බං හෙට්ඨා කුම්භිලජාතකෙ වුත්තනයමෙව සද්ධිං සමොධානෙනාති.
කුම්භිලජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[225] 5. ඛන්තිවණ්ණජාතකවණ්ණනා
අත්ථි මෙ පුරිසො, දෙවාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරාජානං ආරබ්භ කථෙසි. තස්ස කිරෙකො බහූපකාරො අමච්චො අන්තෙපුරෙ පදුස්සි. රාජා ‘‘උපකාරකො මෙ’’ති ඤත්වාපි අධිවාසෙත්වා සත්ථු ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘පොරාණකරාජානොපි, මහාරාජ, එවං අධිවාසෙසුංයෙවා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ එකො අමච්චො තස්ස අන්තෙපුරෙ පදුස්සි, අමච්චස්සාපි සෙවකො තස්ස ගෙහෙ පදුස්සි. සො තස්ස අපරාධං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො තං ආදාය රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘දෙව, එකො මෙ උපට්ඨාකො සබ්බකිච්චකාරකො ¶ , සො මය්හං ගෙහෙ පදුස්සි, තස්ස කිං කාතුං වට්ටතී’’ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අත්ථි මෙ පුරිසො දෙව, සබ්බකිච්චෙසු බ්යාවටො;
තස්ස චෙකොපරාධත්ථි, තත්ථ ත්වං කින්ති මඤ්ඤසී’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ තස්ස චෙකොපරාධත්ථීති තස්ස ච පුරිසස්ස එකො අපරාධො අත්ථි. තත්ථ ත්වං කින්ති මඤ්ඤසීති තත්ථ තස්ස පුරිසස්ස අපරාධෙ ත්වං ‘‘කිං කාතබ්බ’’න්ති මඤ්ඤසි, යථා තෙ චිත්තං උප්පජ්ජති, තදනුරූපමස්ස දණ්ඩං පණෙහීති දීපෙති.
තං සුත්වා රාජා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අම්හාකම්පත්ථි පුරිසො, එදිසො ඉධ විජ්ජති;
දුල්ලභො අඞ්ගසම්පන්නො, ඛන්තිරස්මාක රුච්චතී’’ති.
තස්සත්ථො – අම්හාකම්පි රාජූනං සතං එදිසො බහූපකාරො අගාරෙ දුස්සනකපුරිසො අත්ථි, සො ච ඛො ඉධ විජ්ජති, ඉදානිපි ඉධෙව සංවිජ්ජති, මයං රාජානොපි සමානා තස්ස බහූපකාරතං සන්ධාය අධිවාසෙම, තුය්හං පන අරඤ්ඤොපි සතො අධිවාසනභාරො ජාතො. අඞ්ගසම්පන්නො හි සබ්බෙහි ගුණකොට්ඨාසෙහි සමන්නාගතො පුරිසො නාම දුල්ලභො, තෙන කාරණෙන අස්මාකං එවරූපෙසු ඨානෙසු අධිවාසනඛන්තියෙව රුච්චතීති.
අමච්චො අත්තානං සන්ධාය රඤ්ඤො වුත්තභාවං ඤත්වා තතො පට්ඨාය අන්තෙපුරෙ පදුස්සිතුං න විසහි, සොපිස්ස සෙවකො රඤ්ඤො ආරොචිතභාවං ඤත්වා තතො පට්ඨාය තං කම්මං කාතුං න විසහි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අහමෙව බාරාණසිරාජා අහොසි’’න්ති. සොපි අමච්චො රඤ්ඤො සත්ථු කථිතභාවං ඤත්වා තතො පට්ඨාය තං කම්මං කාතුං නාසක්ඛීති.
ඛන්තිවණ්ණජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[226] 6. කොසියජාතකවණ්ණනා
කාලෙ ¶ නික්ඛමනා සාධූති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරාජානං ආරබ්භ කථෙසි. කොසලරාජා පච්චන්තවූපසමනත්ථාය අකාලෙ නික්ඛමි. වත්ථු හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.
සත්ථා ¶ පන අතීතං ආහරිත්වා ආහ – ‘‘මහාරාජ, අතීතෙ බාරාණසිරාජා අකාලෙ නික්ඛමිත්වා උය්යානෙ ඛන්ධාවාරං නිවෙසයි. තස්මිං කාලෙ ¶ එකො උලූකසකුණො වෙළුගුම්බං පවිසිත්වා නිලීයි. කාකසෙනා ආගන්ත්වා ‘නික්ඛන්තමෙව තං ගණ්හිස්සාමා’’’ති පරිවාරෙසි. සො සූරියත්ථඞ්ගමනං අනොලොකෙත්වා අකාලෙයෙව නික්ඛමිත්වා පලායිතුං ආරභි. අථ නං කාකා පරිවාරෙත්වා තුණ්ඩෙහි කොට්ටෙන්තා පරිපාතෙසුං. රාජා බොධිසත්තං ආමන්තෙත්වා ‘‘කිං නු ඛො, පණ්ඩිත, ඉමෙ කාකා කොසියං පරිපාතෙන්තී’’ති පුච්ඡි. බොධිසත්තො ‘‘අකාලෙ, මහාරාජ, අත්තනො වසනට්ඨානා නික්ඛමන්තා එවරූපං දුක්ඛං පටිලභන්තියෙව, තස්මා අකාලෙ අත්තනො වසනට්ඨානා නික්ඛමිතුං න වට්ටතී’’ති ඉමමත්ථං පකාසෙන්තො ඉමං ගාථාද්වයමාහ –
‘‘කාලෙ නික්ඛමනා සාධු, නාකාලෙ සාධු නික්ඛමො;
අකාලෙන හි නික්ඛම්ම, එකකම්පි බහුජ්ජනො;
න කිඤ්චි අත්ථං ජොතෙති, ධඞ්කසෙනාව කොසියං.
‘‘ධීරො ච විධිවිධානඤ්ඤූ, පරෙසං විවරානුගූ;
සබ්බාමිත්තෙ වසීකත්වා, කොසියොව සුඛී සියා’’ති.
තත්ථ කාලෙ නික්ඛමනා සාධූති, මහාරාජ, නික්ඛමනා නාම නික්ඛමනං වා පරක්කමනං වා යුත්තපයුත්තකාලෙ සාධු. නාකාලෙ සාධු නික්ඛමොති අකාලෙ පන අත්තනො වසනට්ඨානතො අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං නික්ඛමො නාම නික්ඛමනං වා පරක්කමනං වා න සාධු. ‘‘අකාලෙන හී’’තිආදීසු චතූසු පදෙසු පඨමෙන සද්ධිං තතියං, දුතියෙන චතුත්ථං යොජෙත්වා එවං අත්ථො වෙදිතබ්බො. අත්තනො වසනට්ඨානතො හි කොචි පුරිසො අකාලෙන නික්ඛමිත්වා වා පරක්කමිත්වා වා න කිඤ්චි ¶ අත්ථං ජොතෙති, අත්තනො අප්පමත්තකම්පි වුඩ්ඪිං උප්පාදෙතුං න සක්කොති, අථ ඛො එකකම්පි බහුජ්ජනො බහුපි සො පච්චත්ථිකජනො එතං අකාලෙ නික්ඛමන්තං වා පරක්කමන්තං වා එකකං පරිවාරෙත්වා මහාවිනාසං පාපෙති. තත්රායං උපමා – ධඞ්කසෙනාව කොසියං, යථා අයං ධඞ්කසෙනා ඉමං අකාලෙ නික්ඛමන්තඤ්ච පරක්කමන්තඤ්ච කොසියං තුණ්ඩෙහි විතුදන්ති මහාවිනාසං පාපෙන්ති, තථා තස්මා තිරච්ඡානගතෙ ආදිං කත්වා කෙනචි අකාලෙ අත්තනො වසනට්ඨානතො න නික්ඛමිතබ්බං න පරක්කමිතබ්බන්ති.
දුතියගාථාය ¶ ධීරොති පණ්ඩිතො. විධීති පොරාණකපණ්ඩිතෙහි ඨපිතපවෙණී. විධානන්ති කොට්ඨාසො වා සංවිදහනං වා. විවරානුගූති විවරං අනුගච්ඡන්තො ජානන්තො. සබ්බාමිත්තෙති ¶ සබ්බෙ අමිත්තෙ. වසීකත්වාති අත්තනො වසෙ කත්වා. කොසියොවාති ඉමම්හා බාලකොසියා අඤ්ඤො පණ්ඩිතකොසියො විය. ඉදං වුත්තං හොති – යො ච ඛො පණ්ඩිතො ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ නික්ඛමිතබ්බං පරක්කමිතබ්බං, ඉමස්මිං න නික්ඛමිතබ්බං න පරක්කමිතබ්බ’’න්ති පොරාණකපණ්ඩිතෙහි ඨපිතස්ස පවෙණිසඞ්ඛාතස්ස විධිනො කොට්ඨාසසඞ්ඛාතං විධානං වා තස්ස වා විධිනො විධානං සංවිදහනං අනුට්ඨානං ජානාති, සො විධිවිධානඤ්ඤූ පරෙසං අත්තනො පච්චාමිත්තානං විවරං ඤත්වා යථා නාම පණ්ඩිතො කොසියො රත්තිසඞ්ඛාතෙ අත්තනො කාලෙ නික්ඛමිත්වා ච පරක්කමිත්වා ච තත්ථ තත්ථ සයිතානඤ්ඤෙව කාකානං සීසානි ඡින්දමානො තෙ සබ්බෙ අමිත්තෙ වසීකත්වා සුඛී සියා, එවං ධීරොපි කාලෙ නික්ඛමිත්වා පරක්කමිත්වා අත්තනො පච්චාමිත්තෙ වසීකත්වා සුඛී නිද්දුක්ඛො භවෙය්යාති. රාජා බොධිසත්තස්ස වචනං සුත්වා නිවත්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, පණ්ඩිතාමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කොසියජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[227] 7. ගූථපාණජාතකවණ්ණනා
සූරො සූරෙන සඞ්ගම්මාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තස්මිං කිර කාලෙ ජෙතවනතො තිගාවුතඩ්ඪයොජනමත්තෙ එකො නිගමගාමො, තත්ථ බහූනි සලාකභත්තපක්ඛියභත්තානි අත්ථි. තත්රෙකො පඤ්හපුච්ඡකො කොණ්ඩො වසති. සො සලාකභත්තපක්ඛියභත්තානං අත්ථාය ආගතෙ දහරෙ ච ¶ සාමණෙරෙ ච ‘‘කෙ ඛාදන්ති, කෙ පිවන්ති, කෙ භුඤ්ජන්තී’’ති පඤ්හං පුච්ඡිත්වා කථෙතුං අසක්කොන්තෙ ලජ්ජාපෙසි. තෙ තස්ස භයෙන සලාකභත්තපක්ඛියභත්තත්ථාය තං ගාමං න ගච්ඡන්ති. අථෙකදිවසං එකො භික්ඛු සලාකග්ගං ගන්ත්වා ‘‘භන්තෙ, අසුකගාමෙ සලාකභත්තං වා පක්ඛියභත්තං වා අත්ථී’’ති පුච්ඡිත්වා ¶ ‘‘අත්ථාවුසො, තත්ථ පනෙකො කොණ්ඩො පඤ්හං පුච්ඡති, තං කථෙතුං අසක්කොන්තෙ අක්කොසති පරිභාසති, තස්ස භයෙන කොචි ගන්තුං න සක්කොතී’’ති වුත්තෙ ‘‘භන්තෙ, තත්ථ භත්තානි මය්හං පාපෙථ, අහං තං දමෙත්වා නිබ්බිසෙවනං කත්වා තතො පට්ඨාය තුම්හෙ දිස්වා පලායනකං කරිස්සාමී’’ති ආහ. භික්ඛූ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තස්ස තත්ථ භත්තානි පාපෙසුං.
සො ¶ තත්ථ ගන්ත්වා ගාමද්වාරෙ චීවරං පාරුපි. තං දිස්වා කොණ්ඩො චණ්ඩමෙණ්ඩකො විය වෙගෙන උපගන්ත්වා ‘‘පඤ්හං මෙ, සමණ, කථෙහී’’ති ආහ. ‘‘උපාසක, ගාමෙ චරිත්වා යාගුං ආදාය ආසනසාලං තාව මෙ ආගන්තුං දෙහී’’ති. සො යාගුං ආදාය ආසනසාලං ආගතෙපි තස්මිං තථෙව ආහ. සොපි නං භික්ඛු ‘‘යාගුං තාව මෙ පාතුං දෙහි, ආසනසාලං තාව සම්මජ්ජිතුං දෙහි, සලාකභත්තං තාව මෙ ආහරිතුං දෙහී’’ති වත්වා සලාකභත්තං ආහරිත්වා තමෙව පත්තං ගාහාපෙත්වා ‘‘එහි, පඤ්හං තෙ කථෙස්සාමී’’ති බහිගාමං නෙත්වා චීවරං සංහරිත්වා අංසෙ ඨපෙත්වා තස්ස හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා අට්ඨාසි. තත්රාපි නං සො ‘‘සමණ, පඤ්හං මෙ කථෙහී’’ති ආහ. අථ නං ‘‘කථෙමි තෙ පඤ්හ’’න්ති එකප්පහාරෙනෙව පාතෙත්වා අට්ඨීනි සංචුණ්ණෙන්තො විය පොථෙත්වා ගූථං මුඛෙ පක්ඛිපිත්වා ‘‘ඉතො දානි පට්ඨාය ඉමං ගාමං ආගතං කඤ්චි භික්ඛුං පඤ්හං පුච්ඡිතකාලෙ ජානිස්සාමී’’ති සන්තජ්ජෙත්වා පක්කාමි. සො තතො පට්ඨාය භික්ඛූ දිස්වාව පලායති. අපරභාගෙ තස්ස භික්ඛුනො සා කිරියා භික්ඛුසඞ්ඝෙ පාකටා ජාතා. අථෙකදිවසං ධම්මසභායං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අසුකභික්ඛු කිර කොණ්ඩස්ස මුඛෙ ගූථං පක්ඛිපිත්වා ගතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, සො භික්ඛු ඉදානෙව තං මීළ්හෙන ආසාදෙති, පුබ්බෙපි ආසාදෙසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ අඞ්ගමගධවාසිනො අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස රට්ඨං ගච්ඡන්තා එකදිවසං ද්වින්නං රට්ඨානං සීමන්තරෙ එකං සරං නිස්සාය වසිත්වා සුරං පිවිත්වා මච්ඡමංසං ඛාදිත්වා පාතොව යානානි යොජෙත්වා පක්කමිංසු. තෙසං ගතකාලෙ එකො ගූථඛාදකො පාණකො ගූථගන්ධෙන ආගන්ත්වා තෙසං පීතට්ඨානෙ ඡඩ්ඩිතං සුරං දිස්වා පිපාසාය පිවිත්වා මත්තො හුත්වා ගූථපුඤ්ජං අභිරුහි, අල්ලගූථං ¶ තස්මිං ආරුළ්හෙ ථොකං ඔනමි. සො ‘‘පථවී මං ධාරෙතුං න සක්කොතී’’ති විරවි. තස්මිඤ්ඤෙව ඛණෙ එකො මත්තවරවාරණො තං පදෙසං පත්වා ගූථගන්ධං ඝායිත්වා ජිගුච්ඡන්තො පටික්කමි. සො තං දිස්වා ‘‘එස මම භයෙන පලායතී’’ති සඤ්ඤී හුත්වා ‘‘ඉමිනා මෙ සද්ධිං සඞ්ගාමං කාතුං වට්ටතී’’ති තං අව්හයන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සූරො සූරෙන සඞ්ගම්ම, වික්කන්තෙන පහාරිනා;
එහි නාග නිවත්තස්සු, කිං නු භීතො පලායසි;
පස්සන්තු අඞ්ගමගධා, මම තුය්හඤ්ච වික්කම’’න්ති.
තස්සත්ථො ¶ – ත්වං සූරො මයා සූරෙන සද්ධිං සමාගන්ත්වා වීරියවික්කමෙන වික්කන්තෙන පහාරදානසමත්ථතාය පහාරිනා කිංකාරණා අසඞ්ගාමෙත්වාව ගච්ඡසි, නනු නාම එකසම්පහාරොපි දාතබ්බො සියා, තස්මා එහි නාග නිවත්තස්සු, එත්තකෙනෙව මරණභයතජ්ජිතො හුත්වා කිං නු භීතො පලායසි, ඉමෙ ඉමං සීමං අන්තරං කත්වා වසන්තා පස්සන්තු, අඞ්ගමගධා මම තුය්හඤ්ච වික්කමං උභින්නම්පි අම්හාකං පරක්කමං පස්සන්තූති.
සො හත්ථී කණ්ණං දත්වා තස්ස වචනං සුත්වා නිවත්තිත්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං අපසාදෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘න තං පාදා වධිස්සාමි, න දන්තෙහි න සොණ්ඩියා;
මීළ්හෙන තං වධිස්සාමි, පූති හඤ්ඤතු පූතිනා’’ති.
තස්සත්ථො ¶ – න තං පාදාදීහි වධිස්සාමි, තුය්හං පන අනුච්ඡවිකෙන මීළ්හෙන තං වධිස්සාමීති.
එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘පූතිගූථපාණකො පූතිනාව හඤ්ඤතූ’’ති තස්ස මත්ථකෙ මහන්තං ලණ්ඩං පාතෙත්වා උදකං විස්සජ්ජෙත්වා තත්ථෙව තං ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා කොඤ්චනාදං නදන්තො අරඤ්ඤමෙව පාවිසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ගූථපාණකො කොණ්ඩො අහොසි, වාරණො සො භික්ඛු, තං කාරණං පච්චක්ඛතො දිස්වා තස්මිං වනසණ්ඩෙ නිවුත්ථදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ගූථපාණජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[228] 8. කාමනීතජාතකවණ්ණනා
තයො ¶ ගිරින්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කාමනීතබ්රාහ්මණං නාම ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු පච්චුප්පන්නඤ්ච අතීතඤ්ච ද්වාදසකනිපාතෙ කාමජාතකෙ (ජා. 1.12.37 ආදයො) ආවිභවිස්සති. තෙසු පන ද්වීසු රාජපුත්තෙසු ජෙට්ඨකො ආගන්ත්වා බාරාණසියං රාජා අහොසි, කනිට්ඨො ¶ උපරාජා. තෙසු රාජා වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු අතිත්තො ධනලොලො අහොසි. තදා බොධිසත්තො සක්කො දෙවරාජා හුත්වා ජම්බුදීපං ඔලොකෙන්තො තස්ස රඤ්ඤො ද්වීසුපි කාමෙසු අතිත්තභාවං ඤත්වා ‘‘ඉමං රාජානං නිග්ගණ්හිත්වා ලජ්ජාපෙස්සාමී’’ති බ්රාහ්මණමාණවවණ්ණෙන ආගන්ත්වා රාජානං පස්සි, රඤ්ඤා ච ‘‘කෙනත්ථෙන ආගතොසි මාණවා’’ති වුත්තෙ ‘‘අහං, මහාරාජ, තීණි නගරානි පස්සාමි ඛෙමානි සුභික්ඛානි පහූතහත්ථිඅස්සරථපත්තීනි හිරඤ්ඤසුවණ්ණාලඞ්කාරභරිතානි, සක්කා ච පන තානි අප්පකෙනෙව බලෙන ගණ්හිතුං, අහං තෙ තානි ගහෙත්වා දාතුං ආගතො’’ති ආහ. ‘‘කදා ගච්ඡාම, මාණවා’’ති වුත්තෙ ‘‘ස්වෙ මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි ගච්ඡ, පාතොව ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති. ‘‘සාධු, මහාරාජ, වෙගෙන බලං සජ්ජෙහී’’ති වත්වා සක්කො සකට්ඨානමෙව ¶ ගතො.
රාජා පුනදිවසෙ භෙරිං චරාපෙත්වා බලසජ්ජං කාරෙත්වා අමච්චෙ පක්කොසාපෙත්වා හිය්යො එකො බ්රාහ්මණමාණවො ‘‘උත්තරපඤ්චාලෙ ඉන්දපත්තෙ කෙකකෙති ඉමෙසු තීසු නගරෙසු රජ්ජං ගහෙත්වා දස්සාමී’’ති ආහ, තං මාණවං ආදාය තීසු නගරෙසු රජ්ජං ගණ්හිස්සාම, වෙගෙන නං පක්කොසථාති. ‘‘කත්ථස්ස, දෙව, නිවාසො දාපිතො’’ති? ‘‘න මෙ තස්ස නිවාසගෙහං දාපිත’’න්ති. ‘‘නිවාසපරිබ්බයො පන දින්නො’’ති? ‘‘සොපි න දින්නො’’ති. අථ ‘‘කහං නං පස්සිස්සාමා’’ති? ‘‘නගරවීථීසු ඔලොකෙථා’’ති. තෙ ඔලොකෙන්තා අදිස්වා ‘‘න පස්සාම, මහාරාජා’’ති ආහංසු. රඤ්ඤො මාණවං අපස්සන්තස්ස ‘‘එවං මහන්තා නාම ඉස්සරියා පරිහීනොම්හී’’ති මහාසොකො උදපාදි, හදයවත්ථු උණ්හං අහොසි, වත්ථුලොහිතං කුප්පි, ලොහිතපක්ඛන්දිකා උදපාදි, වෙජ්ජා තිකිච්ඡිතුං නාසක්ඛිංසු.
තතො තීහචතූහච්චයෙන සක්කො ආවජ්ජමානො තස්ස තං ආබාධං ඤත්වා ‘‘තිකිච්ඡිස්සාමි න’’න්ති බ්රාහ්මණවණ්ණෙන ආගන්ත්වා ද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘වෙජ්ජබ්රාහ්මණො ¶ තුම්හාකං තිකිච්ඡනත්ථාය ආගතො’’ති ආරොචාපෙසි. රාජා තං සුත්වා ‘‘මහන්තමහන්තා රාජවෙජ්ජා මං තිකිච්ඡිතුං නාසක්ඛිංසු, පරිබ්බයමස්ස දාපෙත්වා උය්යොජෙථා’’ති ආහ. සක්කො තං සුත්වා ‘‘මය්හං නෙව නිවාසපරිබ්බයෙන අත්ථො, වෙජ්ජලාභම්පි න ගණ්හිස්සාමි, තිකිච්ඡිස්සාමි නං, පුන රාජා මං පස්සතූ’’ති ආහ. රාජා තං සුත්වා ‘‘තෙන හි ආගච්ඡතූ’’ති ආහ. සක්කො පවිසිත්වා ජයාපෙත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි, රාජා ‘‘ත්වං මං තිකිච්ඡසී’’ති ආහ. ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි තිකිච්ඡස්සූ’’ති. ‘‘සාධු, මහාරාජ, බ්යාධිනො මෙ ලක්ඛණං කථෙථ, කෙන කාරණෙන උප්පන්නො, කිං ඛාදිතං වා පීතං වා නිස්සාය, උදාහු දිට්ඨං වා සුතං වා’’ති? ‘‘තාත, මය්හං බ්යාධි සුතං නිස්සාය උප්පන්නො’’ති. ‘‘කිං තෙ සුත’’න්ති. ‘‘තාත එකො මාණවො ¶ ¶ ආගන්ත්වා මය්හං ‘තීසු නගරෙසු රජ්ජං ගණ්හිත්වා දස්සාමී’ති ආහ, අහං තස්ස නිවාසට්ඨානං වා නිවාසපරිබ්බයං වා න දාපෙසිං, සො මය්හං කුජ්ඣිත්වා අඤ්ඤස්ස රඤ්ඤො සන්තිකං ගතො භවිස්සති. අථ මෙ ‘එවං මහන්තා නාම ඉස්සරියා පරිහීනොම්හී’ති චින්තෙන්තස්ස අයං බ්යාධි උප්පන්නො. සචෙ සක්කොසි ත්වං මෙ කාමචිත්තං නිස්සාය උප්පන්නං බ්යාධිං තිකිච්ඡිතුං, තිකිච්ඡාහී’’ති එතමත්ථං පකාසෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘තයො ගිරිං අන්තරං කාමයාමි, පඤ්චාලා කුරුයො කෙකකෙ ච;
තතුත්තරිං බ්රාහ්මණ කාමයාමි, තිකිච්ඡ මං බ්රාහ්මණ කාමනීත’’න්ති.
තත්ථ තයො ගිරින්ති තයො ගිරී, අයමෙව වා පාඨො. යථා ‘‘සුදස්සනස්ස ගිරිනො, ද්වාරඤ්හෙතං පකාසතී’’ති එත්ථ සුදස්සනං දෙවනගරං යුජ්ඣිත්වා දුග්ගණ්හතාය දුච්චලනතාය ‘‘සුදස්සනගිරී’’ති වුත්තං, එවමිධාපි තීණි නගරානි ‘‘තයො ගිරි’’න්ති අධිප්පෙතානි. තස්මා අයමෙත්ථ අත්ථො – තීණි ච නගරානි තෙසඤ්ච අන්තරං තිවිධම්පි රට්ඨං කාමයාමි. ‘‘පඤ්චාලා කුරුයො කෙකකෙ චා’’ති ඉමානි තෙසං රට්ඨානං නාමානි. තෙසු පඤ්චාලාති උත්තරපඤ්චාලා, තත්ථ කපිලං නාම නගරං. කුරුයොති කුරුරට්ඨං, තත්ථ ඉන්දපත්තං නාම නගරං. කෙකකෙ චාති පච්චත්තෙ උපයොගවචනං, තෙන කෙකකරට්ඨං දස්සෙති. තත්ථ කෙකකරාජධානීයෙව නගරං. තතුත්තරින්ති තං ¶ අහං ඉතො පටිලද්ධා බාරාණසිරජ්ජා තතුත්තරිං තිවිධං රජ්ජං කාමයාමි. තිකිච්ඡ මං, බ්රාහ්මණ, කාමනීතන්ති ඉමෙහි වත්ථුකාමෙහි ච කිලෙසකාමෙහි ච නීතං හතං පහතං සචෙ සක්කොසි, තිකිච්ඡ මං බ්රාහ්මණාති.
අථ නං සක්කො ‘‘මහාරාජ, ත්වං මූලොසධාදීහි අතෙකිච්ඡො. ඤාණොසධෙනෙව තිකිච්ඡිතබ්බො’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘කණ්හාහිදට්ඨස්ස ¶ කරොන්ති හෙකෙ, අමනුස්සපවිට්ඨස්ස කරොන්ති පණ්ඩිතා;
න කාමනීතස්ස කරොති කොචි, ඔක්කන්තසුක්කස්ස හි කා තිකිච්ඡා’’ති.
තත්ථ කණ්හාහිදට්ඨස්ස කරොන්ති හෙකෙති එකච්චෙ හි තිකිච්ඡකා ඝොරවිසෙන කාළසප්පෙන දට්ඨස්ස මන්තෙහි චෙව ඔසධෙහි ච තිකිච්ඡං කරොන්ති. අමනුස්සපවිට්ඨස්ස කරොන්ති පණ්ඩිතාති අපරෙ පණ්ඩිතා භූතවෙජ්ජා භූතයක්ඛාදීහි අමනුස්සෙහි පවිට්ඨස්ස අභිභූතස්ස ගහිතස්ස බලිකම්මපරිත්තකරණඔසධපරිභාවිතාදීහි තිකිච්ඡං කරොන්ති. න කාමනීතස්ස කරොති කොචීති ¶ කාමෙහි පන නීතස්ස කාමවසිකස්ස පුග්ගලස්ස අඤ්ඤත්ර පණ්ඩිතෙහි අඤ්ඤො කොචි තිකිච්ඡං න කරොති, කරොන්තොපි කාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. කිංකාරණා? ඔක්කන්තසුක්කස්ස හි කා තිකිච්ඡාති, ඔක්කන්තසුක්කස්ස අවක්කන්තස්ස කුසලධම්මමරියාදං අතික්කන්තස්ස අකුසලධම්මෙ පතිට්ඨිතස්ස පුග්ගලස්ස මන්තොසධාදීහි කා නාම තිකිච්ඡා, න සක්කා ඔසධෙහි තිකිච්ඡිතුන්ති.
ඉතිස්ස මහාසත්තො ඉමං කාරණං දස්සෙත්වා උත්තරි එවමාහ – ‘‘මහාරාජ, සචෙ ත්වං තානි තීණි රජ්ජානි ලච්ඡසි, අපි නු ඛො ඉමෙසු චතූසු නගරෙසු රජ්ජං කරොන්තො එකප්පහාරෙනෙව චත්තාරි සාටකයුගානි පරිදහෙය්යාසි, චතූසු වා සුවණ්ණපාතීසු භුඤ්ජෙය්යාසි, චතූසු වා සයනෙසු සයෙය්යාසි, මහාරාජ, තණ්හාවසිකෙන නාම භවිතුං න වට්ටති, තණ්හා හි නාමෙසා විපත්තිමූලා. සා වඩ්ඪමානා යො තං වඩ්ඪෙති, තං පුග්ගලං අට්ඨසු මහානිරයෙසු සොළසසු උස්සදනිරයෙසු නානප්පකාරභෙදෙසු ච අවසෙසෙසු අපායෙසු ඛිපතී’’ති. එවං රාජානං නිරයාදිභයෙන තජ්ජෙත්වා මහාසත්තො ධම්මං දෙසෙසි. රාජාපිස්ස ධම්මං සුත්වා විගතසොකො හුත්වා තාවදෙව නිබ්යාධිතං පාපුණි ¶ . සක්කොපිස්ස ඔවාදං දත්වා ¶ සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා දෙවලොකමෙව ගතො. සොපි තතො පට්ඨාය දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා යථාකම්මං ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා කාමනීතබ්රාහ්මණො අහොසි, සක්කො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කාමනීතජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[229] 9. පලායිතජාතකවණ්ණනා
ගජග්ගමෙඝෙහීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පලායිතපරිබ්බාජකං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර වාදත්ථාය සකලජම්බුදීපං විචරිත්වා කඤ්චි පටිවාදිං අලභිත්වා අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං ගන්ත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො කොචි මයා සද්ධිං වාදං කාතුං සමත්ථො’’ති මනුස්සෙ පුච්ඡි. මනුස්සා ‘‘තාදිසානං සහස්සෙනපි සද්ධිං වාදං කාතුං සමත්ථො සබ්බඤ්ඤූ ද්විපදානං අග්ගො මහාගොතමො ධම්මිස්සරො පරප්පවාදමද්දනො, සකලෙපි ජම්බුදීපෙ උප්පන්නො පරප්පවාදො තං භගවන්තං අතික්කමිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. වෙලන්තං පත්වා සමුද්දඌමියො විය හි සබ්බවාදා තස්ස පාදමූලං පත්වා චුණ්ණවිචුණ්ණා හොන්තී’’ති බුද්ධගුණෙ කථෙසුං. පරිබ්බාජකො ‘‘කහං ¶ පන සො එතරහී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ජෙතවනෙ’’ති සුත්වා ‘‘ඉදානිස්ස වාදං ආරොපෙස්සාමී’’ති මහාජනපරිවුතො ජෙතවනං ගච්ඡන්තො ජෙතෙන රාජකුමාරෙන නවකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා කාරිතං ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකං දිස්වා ‘‘අයං සමණස්ස ගොතමස්ස වසනපාසාදො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ද්වාරකොට්ඨකො අය’’න්ති සුත්වා ‘‘ද්වාරකොට්ඨකො තාව එවරූපො, වසනගෙහං කීදිසං භවිස්සතී’’ති වත්වා ‘‘ගන්ධකුටි නාම අප්පමෙය්යා’’ති වුත්තෙ ‘‘එවරූපෙන සමණෙන සද්ධිං කො වාදං කරිස්සතී’’ති තතොව පලායි. මනුස්සා උන්නාදිනො හුත්වා ජෙතවනං පවිසිත්වා සත්ථාරා ‘‘කිං අකාලෙ ආගතත්ථා’’ති වුත්තා තං පවත්තිං කථයිංසු. සත්ථා ‘‘න ඛො උපාසකා ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මම වසනට්ඨානස්ස ද්වාරකොට්ඨකං දිස්වා පලායතෙවා’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ ¶ ගන්ධාරරට්ඨෙ තක්කසිලායං බොධිසත්තො රජ්ජං කාරෙසි, බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො. සො ‘‘තක්කසිලං ගණ්හිස්සාමී’’ති මහන්තෙන බලකායෙන ගන්ත්වා නගරතො අවිදූරෙ ඨත්වා ‘‘ඉමිනා නියාමෙන හත්ථී පෙසෙථ, ඉමිනා අස්සෙ, ඉමිනා රථෙ, ඉමිනා පත්තී, එවං ධාවිත්වා ආවුධෙහි පහරථ, එවං ඝනවස්සවලාහකා විය සරවස්සං වස්සථා’’ති තෙනං විචාරෙන්තො ඉමං ගාථාද්වයමාහ –
‘‘ගජග්ගමෙඝෙහි හයග්ගමාලිභි, රථූමිජාතෙහි සරාභිවස්සෙභි;
ථරුග්ගහාවට්ටදළ්හප්පහාරිභි, පරිවාරිතා තක්කසිලා සමන්තතො.
‘‘අභිධාවථ චූපධාවථ ච, විවිධා විනාදිතා වදන්තිභි;
වත්තතජ්ජ තුමුලො ඝොසො යථා, විජ්ජුලතා ජලධරස්ස ගජ්ජතො’’ති.
තත්ථ ගජග්ගමෙඝෙහීති අග්ගගජමෙඝෙහි, කොඤ්චනාදං ගජ්ජන්තෙහි මත්තවරවාරණවලාහකෙහීති අත්ථො. හයග්ගමාලිභීති අග්ගහයමාලීහි, වරසින්ධවවලාහකකුලෙහි අස්සානීකෙහීති අත්ථො. රථූමිජාතෙහීති සඤ්ජාතඌමිවෙගෙහි සාගරසලිලෙහි විය සඤ්ජාතරථූමීහි, රථානීකෙහීති අත්ථො. සරාභිවස්සෙභීති තෙහියෙව රථානීකෙහි ඝනවස්සමෙඝො විය සරවස්සං වස්සන්තෙහි ¶ . ථරුග්ගහාවට්ටදළ්හප්පහාරිභීති ථරුග්ගහෙහි ආවට්ටදළ්හප්පහාරීහි, ඉතො චිතො ච ආවත්තිත්වා පරිවත්තිත්වා දළ්හං පහරන්තෙහි ගහිතඛග්ගරතනථරුදණ්ඩෙහි පත්තියොධෙහි චාති අත්ථො. පරිවාරිතා තක්කසිලා සමන්තතොති යථා අයං තක්කසිලා පරිවාරිතා හොති, සීඝං තථා කරොථාති අත්ථො.
අභිධාවථ ¶ චූපධාවථ චාති වෙගෙන ධාවථ චෙව උපධාවථ ච. විවිධා විනාදිතා වදන්තිභීති වරවාරණෙහි සද්ධිං විවිධා විනදිතා භවථ, සෙලිතගජ්ජිතවාදිතෙහි නානාවිරවා හොථාති අත්ථො. වත්තතජ්ජ තුමුලො ඝොසොති වත්තතු අජ්ජ තුමුලො මහන්තො අසනිසද්දසදිසො ඝොසො. යථා විජ්ජුලතා ජලධරස්ස ගජ්ජතොති යථා ගජ්ජන්තස්ස ¶ ජලධරස්ස මුඛතො නිග්ගතා විජ්ජුලතා චරන්ති, එවං විචරන්තා නගරං පරිවාරෙත්වා රජ්ජං ගණ්හථාති වදති.
ඉති සො රාජා ගජ්ජිත්වා සෙනං විචාරෙත්වා නගරද්වාරසමීපං ගන්ත්වා ද්වාරකොට්ඨකං දිස්වා ‘‘ඉදං රඤ්ඤො වසනගෙහ’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අයං නගරද්වාරකොට්ඨකො’’ති වුත්තෙ ‘‘නගරද්වාරකොට්ඨකො තාව එවරූපො, රඤ්ඤො නිවෙසනං කීදිසං භවිස්සතී’’ති වත්වා ‘‘වෙජයන්තපාසාදසදිස’’න්ති සුත්වා ‘‘එවං යසසම්පන්නෙන රඤ්ඤා සද්ධිං යුජ්ඣිතුං න සක්ඛිස්සාමා’’ති ද්වාරකොට්ඨකං දිස්වාව නිවත්තිත්වා පලායිත්වා බාරාණසිමෙව අගමාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බාරාණසිරාජා පලායිතපරිබ්බාජකො අහොසි, තක්කසිලරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
පලායිතජාතකවණ්ණනා නවමා.
[230] 10. දුතියපලායිතජාතකවණ්ණනා
ධජමපරිමිතන්ති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං පලායිතපරිබ්බාජකමෙව ආරබ්භ කථෙසි. ඉමස්මිං පන වත්ථුස්මිං සො පරිබ්බාජකො ජෙතවනං පාවිසි. තස්මිං ඛණෙ සත්ථා මහාජනපරිවුතො අලඞ්කතධම්මාසනෙ නිසින්නො මනොසිලාතලෙ සීහනාදං නදන්තො සීහපොතකො විය ධම්මං දෙසෙති. පරිබ්බාජකො දසබලස්ස බ්රහ්මසරීරපටිභාගං රූපං පුණ්ණචන්දසස්සිරිකං මුඛං සුවණ්ණපට්ටසදිසං නලාටඤ්ච දිස්වා ‘‘කො එවරූපං පුරිසුත්තමං ජිනිතුං සක්ඛිස්සතී’’ති නිවත්තිත්වා පරිසන්තරං පවිසිත්වා පලායි. මහාජනො තං අනුබන්ධිත්වා නිවත්තිත්වා සත්ථුස්ස තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘න සො පරිබ්බාජකො ඉදානෙව, පුබ්බෙපි මම සුවණ්ණවණ්ණං මුඛං දිස්වා පලාතොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බොධිසත්තො බාරාණසියං රජ්ජං කාරෙසි, තක්කසිලායං එකො ගන්ධාරරාජා. සො ‘‘බාරාණසිං ගහෙස්සාමී’’ති චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය ආගන්ත්වා නගරං පරිවාරෙත්වා නගරද්වාරෙ ඨිතො අත්තනො ¶ බලවාහනං ඔලොකෙත්වා ‘‘කො එත්තකං බලවාහනං ජිනිතුං සක්ඛිස්සතී’’ති අත්තනො සෙනං සංවණ්ණෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ධජමපරිමිතං ¶ අනන්තපාරං, දුප්පසහං ධඞ්කෙහි සාගරංව;
ගිරිමිව අනිලෙන දුප්පසය්හො, දුප්පසහො අහමජ්ජ තාදිසෙනා’’ති.
තත්ථ ධජමපරිමිතන්ති ඉදං තාව මෙ රථෙසු මොරඡදෙ ඨපෙත්වා උස්සාපිතධජමෙව අපරිමිතං බහුං අනෙකසතසඞ්ඛ්යං. අනන්තපාරන්ති බලවාහනම්පි මෙ ‘‘එත්තකා හත්ථී එත්තකා අස්සා එත්තකා රථා එත්තකා පත්තී’’ති ගණනපරිච්ඡෙදරහිතං අනන්තපාරං. දුප්පසහන්ති න සක්කා පටිසත්තූහි සහිතුං අභිභවිතුං ¶ . යථා කිං? ධඞ්කෙහි සාගරංව, යථා සාගරො බහූහි කාකෙහි වෙගවික්ඛම්භනවසෙන වා අතික්කමනවසෙන වා දුප්පසහො, එවං දුප්පසහං. ගිරිමිව අනිලෙන දුප්පසය්හොති අපිච මෙ අයං බලකායො යථා පබ්බතො වාතෙන අකම්පනීයතො දුප්පසහො, තථා අඤ්ඤෙන බලකායෙන දුප්පසහො. දුප්පසහො අහමජ්ජ තාදිසෙනාති ස්වාහං ඉමිනා බලෙන සමන්නාගතො අජ්ජ තාදිසෙන දුප්පසහොති අට්ටාලකෙ ඨිතං බොධිසත්තං සන්ධාය වදති.
අථස්ස සො පුණ්ණචන්දසස්සිරිකං අත්තනො මුඛං දස්සෙත්වා ‘‘බාල, මා විප්පලපසි, ඉදානි තෙ බලවාහනං මත්තවාරණො විය නළවනං විද්ධංසෙස්සාමී’’ති සන්තජ්ජෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘මා බාලියං විලපි න හිස්ස තාදිසං, විඩය්හසෙ න හි ලභසෙ නිසෙධකං;
ආසජ්ජසි ගජමිව එකචාරිනං, යො තං පදා නළමිව පොථයිස්සතී’’ති.
තත්ථ මා බාලියං විලපීති මා අත්තනො බාලභාවං විප්පලපසි. න හිස්ස තාදිසන්ති න හි අස්ස තාදිසො, අයමෙව වා පාඨො. තාදිසො ‘‘අනන්තපාරං මෙ බලවාහන’’න්ති එවරූපං තක්කෙන්තො රජ්ජඤ්ච ගහෙතුං සමත්ථො නාම න හි අස්ස, න හොතීති අත්ථො. විඩය්හසෙති ත්වං බාල, කෙවලං රාගදොසමොහමානපරිළාහෙන විඩය්හසියෙව. න හි ලභසෙ නිසෙධකන්ති මාදිසං පන පසය්හ අභිභවිත්වා නිසෙධකං න තාව ලභසි, අජ්ජ ¶ තං ආගතමග්ගෙනෙව පලාපෙස්සාමි. ආසජ්ජසීති උපගච්ඡසි. ගජමිව එකචාරිනන්ති එකචාරිනං මත්තවරවාරණං විය. යො තං පදා නළමිව පොථයිස්සතීති යො තං යථා නාම මත්තවරවාරණො පාදා නළං පොථෙති සංචුණ්ණෙති, එවං පොථයිස්සති, තං ත්වං ආසජ්ජසීති අත්තානං සන්ධායාහ.
එවං ¶ තජ්ජෙන්තස්ස පනස්ස කථං සුත්වා ගන්ධාරරාජා උල්ලොකෙන්තො ¶ කඤ්චනපට්ටසදිසං මහානලාටං දිස්වා අත්තනො ගහණභීතො නිවත්තිත්වා පලායන්තො සකනගරමෙව අගමාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ගන්ධාරරාජා පලායිතපරිබ්බාජකො අහොසි, බාරාණසිරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
දුතියපලායිතජාතකවණ්ණනා දසමා.
කාසාවවග්ගො අට්ඨමො.
තස්සුද්දානං –
කාසාවං චූළනන්දියං, පුටභත්තඤ්ච කුම්භිලං;
ඛන්තිවණ්ණං කොසියඤ්ච, ගූථපාණං කාමනීතං;
පලායිතද්වයම්පි ච.
9. උපාහනවග්ගො
[231] 1. උපාහනජාතකවණ්ණනා
යථාපි ¶ කීතාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. ධම්මසභායඤ්හි භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො ආචරියං පච්චක්ඛාය තථාගතස්ස පටිපක්ඛො පටිසත්තු හුත්වා මහාවිනාසං පාපුණී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, දෙවදත්තො ¶ ඉදානෙව ආචරියං පච්චක්ඛාය මම පටිපක්ඛො හුත්වා මහාවිනාසං පත්තො, පුබ්බෙපි පත්තොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හත්ථාචරියකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො හත්ථිසිප්පෙ නිප්ඵත්තිං පාපුණි. අථෙකො කාසිගාමකො මාණවකො ආගන්ත්වා තස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හි. බොධිසත්තා නාම සිප්පං වාචෙන්තා ආචරියමුට්ඨිං න කරොන්ති, අත්තනො ජානනනියාමෙන නිරවසෙසං සික්ඛාපෙන්ති. තස්මා සො මාණවො බොධිසත්තස්ස ජානනසිප්පං නිරවසෙසමුග්ගණ්හිත්වා බොධිසත්තං ආහ – ‘‘ආචරිය ¶ , අහං රාජානං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති. බොධිසත්තො ‘‘සාධු, තාතා’’ති ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘මහාරාජ, මම අන්තෙවාසිකො තුම්හෙ උපට්ඨාතුං ඉච්ඡතී’’ති. ‘‘සාධු, උපට්ඨාතූ’’ති. ‘‘තෙන හිස්ස පරිබ්බයං ජානාථා’’ති? ‘‘තුම්හාකං අන්තෙවාසිකො තුම්හෙහි සමකං න ලච්ඡති, තුම්හෙසු සතං ලභන්තෙසු පණ්ණාසං ලච්ඡති, ද්වෙ ලභන්තෙසු එකං ලච්ඡතී’’ති. සො ගෙහං ගන්ත්වා තං පවත්තිං අන්තෙවාසිකස්ස ආරොචෙසි. අන්තෙවාසිකො ‘‘අහං, ආචරිය, තුම්හෙහි සමං සිප්පං ජානාමි. සචෙ සමකඤ්ඤෙව පරිබ්බයං ලභිස්සාමි, උපට්ඨහිස්සාමි. නො චෙ, න උපට්ඨහිස්සාමී’’ති ආහ. බොධිසත්තො තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘සචෙ සො තුම්හෙහි සමප්පකාරො, තුම්හෙහි සමකඤ්ඤෙව සිප්පං දස්සෙතුං සක්කොන්තො සමකං ලභිස්සතී’’ති ආහ. බොධිසත්තො තං පවත්තිං තස්ස ආරොචෙත්වා තෙන ‘‘සාධු දස්සෙස්සාමී’’ති වුත්තෙ රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘තෙන හි ස්වෙ සිප්පං දස්සෙථා’’ති. ‘‘සාධු, දස්සෙස්සාම, නගරෙ භෙරිං චරාපෙථා’’ති. රාජා ‘‘ස්වෙ කිර ආචරියො ච අන්තෙවාසිකො ච උභො හත්ථිසිප්පං දස්සෙස්සන්ති, රාජඞ්ගණෙ සන්නිපතිත්වා දට්ඨුකාමා පස්සන්තූ’’ති භෙරිං චරාපෙසි.
ආචරියො ¶ ‘‘න මෙ අන්තෙවාසිකො උපායකොසල්ලං ජානාතී’’ති එකං හත්ථිං ගහෙත්වා එකරත්තෙනෙව විලොමං සික්ඛාපෙසි. සො තං ‘‘ගච්ඡා’’ති වුත්තෙ ඔසක්කිතුං, ‘‘ඔසක්කා’’ති වුත්තෙ ගන්තුං, ‘‘තිට්ඨා’’ති වුත්තෙ නිපජ්ජිතුං, ‘‘නිපජ්ජා’’ති වුත්තෙ ඨාතුං, ‘‘ගණ්හා’’ති වුත්තෙ ඨපෙතුං, ‘‘ඨපෙහී’’ති වුත්තෙ ගණ්හිතුං සික්ඛාපෙත්වා පුනදිවසෙ තං හත්ථිං අභිරුහිත්වා රාජඞ්ගණං අගමාසි. අන්තෙවාසිකොපි එකං මනාපං හත්ථිං අභිරුහි. මහාජනො සන්නිපති. උභොපි සමකං සිප්පං දස්සෙසුං. පුන බොධිසත්තො අත්තනො හත්ථිං ¶ විලොමං කාරෙසි, සො ‘‘ගච්ඡා’’ති ¶ වුත්තෙ ඔසක්කි, ‘‘ඔසක්කා’’ති වුත්තෙ පුරතො ධාවි, ‘‘තිට්ඨා’’ති වුත්තෙ නිපජ්ජි, ‘‘නිපජ්ජා’’ති වුත්තෙ අට්ඨාසි, ‘‘ගණ්හා’’ති වුත්තෙ නික්ඛිපි, ‘‘නික්ඛිපා’’ති වුත්තෙ ගණ්හි. මහාජනො ‘‘අරෙ දුට්ඨඅන්තෙවාසික, ත්වං ආචරියෙන සද්ධිං සාරම්භං කරොසි, අත්තනො පමාණං න ජානාසි, ‘ආචරියෙන සමකං ජානාමී’ති එවංසඤ්ඤී හොසී’’ති ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි පහරිත්වා තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපෙසි.
බොධිසත්තො හත්ථිම්හා ඔරුය්හ රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘මහාරාජ, සිප්පං නාම අත්තනො සුඛත්ථාය ගණ්හන්ති, එකච්චස්ස පන ගහිතසිප්පං දුක්කටඋපාහනා විය විනාසමෙව ආවහතී’’ති වත්වා ඉදං ගාථාද්වයමාහ –
‘‘යථාපි කීතා පුරිසස්සුපාහනා, සුඛස්ස අත්ථාය දුඛං උදබ්බහෙ;
ඝම්මාභිතත්තා තලසා පපීළිතා, තස්සෙව පාදෙ පුරිසස්ස ඛාදරෙ.
‘‘එවමෙව යො දුක්කුලීනො අනරියො, තම්මාක විජ්ජඤ්ච සුතඤ්ච ආදිය;
තමෙව සො තත්ථ සුතෙන ඛාදති, අනරියො වුච්චති පානදූපමො’’ති.
තත්ථ උදබ්බහෙති උදබ්බහෙය්ය. ඝම්මාභිතත්තා තලසා පපීළිතාති ඝම්මෙන අභිතත්තා පාදතලෙන ච පීළිතා. තස්සෙවාති යෙන තා සුඛත්ථාය කිණිත්වා පාදෙසු පටිමුක්කා දුක්කටූපාහනා, තස්සෙව. ඛාදරෙති වණං කරොන්තා පාදෙ ඛාදන්ති.
දුක්කුලීනොති දුජ්ජාතිකො අකුලපුත්තො. අනරියොති හිරොත්තප්පවජ්ජිතො අසප්පුරිසො. තම්මාක විජ්ජඤ්ච සුතඤ්ච ආදියාති එත්ථ තං තං මනතීති ‘‘තම්මො’’ති වත්තබ්බෙ තම්මාකො, තං තං සිප්පං ආසෙවති පරිවත්තෙතීති අත්ථො, ආචරියස්සෙතං නාමං. තස්මා තම්මාකා, ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ¶ පනස්ස රස්සභාවො කතො. විජ්ජන්ති අට්ඨාරසසු විජ්ජාට්ඨානෙසු ¶ යංකිඤ්චි. සුතන්ති යංකිඤ්චි සුතපරියත්ති. ආදියාතිආදියිත්වා. තමෙව සො තත්ථ සුතෙන ඛාදතීති තමෙවාති ¶ අත්තානමෙව. සොති යො දුක්කුලීනො අනරියො ආචරියම්හා විජ්ජඤ්ච සුතඤ්ච ආදියති, සො. තත්ථ සුතෙන ඛාදතීති තස්ස සන්තිකෙ සුතෙන සො අත්තානමෙව ඛාදතීති අත්ථො. අට්ඨකථායං පන ‘‘තෙනෙව සො තත්ථ සුතෙන ඛාදතී’’තිපි පාඨො. තස්සාපි සො තෙන තත්ථ සුතෙන අත්තානමෙව ඛාදතීති අයමෙව අත්ථො. අනරියො වුච්චති පානදූපමොති ඉති අනරියො දුපාහනූපමො දුක්කටූපාහනූපමො වුච්චති. යථා හි දුක්කටූපාහනා පුරිසං ඛාදන්ති, එවමෙස සුතෙන ඛාදන්තො අත්තනාව අත්තානං ඛාදති. අථ වා පානාය දුතොති පානදු, උපාහනූපතාපිතස්ස උපාහනාය ඛාදිතපාදස්සෙතං නාමං. තස්මා යො සො අත්තානං සුතෙන ඛාදති, සො තෙන සුතෙන ඛාදිතත්තා ‘‘අනරියො’’ති වුච්චති පානදූපමො, උපාහනූපතාපිතපාදසදිසොති වුච්චතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. රාජා තුට්ඨො බොධිසත්තස්ස මහන්තං යසං අදාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අන්තෙවාසිකො දෙවදත්තො අහොසි, ආචරියො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
උපාහනජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[232] 2. වීණාථූණජාතකවණ්ණනා
එකචින්තිතොයමත්ථොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං කුමාරිකං ආරබ්භ කථෙසි. සා කිරෙකා සාවත්ථියං සෙට්ඨිධීතා අත්තනො ගෙහෙ උසභරාජස්ස සක්කාරං කයිරමානං දිස්වා ධාතිං පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, කො නාමෙස එවං සක්කාරං ලභතී’’ති. ‘‘උසභරාජා නාම, අම්මා’’ති. පුන සා එකදිවසං පාසාදෙ ඨත්වා අන්තරවීථිං ඔලොකෙන්තී එකං ඛුජ්ජං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘ගුන්නං ¶ අන්තරෙ ජෙට්ඨකස්ස පිට්ඨියං කකුධං හොති, මනුස්සජෙට්ඨකස්සපි තෙන භවිතබ්බං, අයං මනුස්සෙසු පුරිසූසභො භවිස්සති, එතස්ස මයා පාදපරිචාරිකාය භවිතුං වට්ටතී’’ති. සා දාසිං පෙසෙත්වා ¶ ‘‘සෙට්ඨිධීතා තයා සද්ධිං ගන්තුකාමා, අසුකට්ඨානං කිර ගන්ත්වා තිට්ඨා’’ති තස්ස ආරොචෙත්වා සාරභණ්ඩකං ආදාය අඤ්ඤාතකවෙසෙන පාසාදා ඔතරිත්වා තෙන සද්ධිං පලායි. අපරභාගෙ තං කම්මං නගරෙ ච භික්ඛුසඞ්ඝෙ ච පාකටං ජාතං. ධම්මසභායං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අසුකා කිර සෙට්ඨිධීතා ඛුජ්ජෙන සද්ධිං පලාතා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙවෙසා ඛුජ්ජං කාමෙති, පුබ්බෙපි කාමෙසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං නිගමගාමෙ සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ඝරාවාසං වසන්තො පුත්තධීතාහි වඩ්ඪමානො අත්තනො පුත්තස්ස බාරාණසීසෙට්ඨිස්ස ධීතරං වාරෙත්වා දිවසං ඨපෙසි. සෙට්ඨිධීතා අත්තනො ගෙහෙ උසභස්ස සක්කාරසම්මානං දිස්වා ‘‘කො නාමෙසො’’ති ධාතිං පුච්ඡිත්වා ‘‘උසභො’’ති සුත්වා අන්තරවීථියා ගච්ඡන්තං එකං ඛුජ්ජං දිස්වා ‘‘අයං පුරිසූසභො භවිස්සතී’’ති සාරභණ්ඩකං ගහෙත්වා තෙන සද්ධිං පලායි. බොධිසත්තොපි ඛො ‘‘සෙට්ඨිධීතරං ගෙහං ආනෙස්සාමී’’ති මහන්තෙන පරිවාරෙන බාරාණසිං ගච්ඡන්තො තමෙව මග්ගං පටිපජ්ජි. තෙ උභොපි සබ්බරත්තිං මග්ගං අගමංසු. අථ ඛුජ්ජස්ස සබ්බරත්තිං සීතාසිහතස්ස අරුණොදයෙ සරීරෙ වාතො කුප්පි, මහන්තා වෙදනා වත්තන්ති. සො මග්ගා ඔක්කම්ම වෙදනාප්පත්තො හුත්වා වීණාදණ්ඩකො විය සංකුටිතො නිපජ්ජි, සෙට්ඨිධීතාපිස්ස පාදමූලෙ නිසීදි. බොධිසත්තො සෙට්ඨිධීතරං ඛුජ්ජස්ස පාදමූලෙ නිසින්නං දිස්වා සඤ්ජානිත්වා උපසඞ්කමිත්වා සෙට්ඨිධීතාය සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘එකචින්තිතොයමත්ථො ¶ , බාලො අපරිණායකො;
න හි ඛුජ්ජෙන වාමෙන, භොති සඞ්ගන්තුමරහසී’’ති.
තත්ථ එකචින්තිතොයමත්ථොති අම්ම, යං ත්වං අත්ථං චින්තෙත්වා ඉමිනා ඛුජ්ජෙන සද්ධිං පලාතා, අයං තයා එකිකාය එව චින්තිතො භවිස්සති. බාලො අපරිණායකොති අයං ඛුජ්ජො බාලො, දුප්පඤ්ඤභාවෙන මහල්ලකොපි බාලොව, අඤ්ඤස්මිං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙ අසති ගන්තුං අසමත්ථතාය අපරිණායකො. න හි ඛුජ්ජෙන වාමෙන, භොති සඞ්ගන්තුමරහසීති ¶ ඉමිනා හි ඛුජ්ජෙන වාමනත්තා වාමෙන භොති ත්වං මහාකුලෙ ජාතා අභිරූපා දස්සනීයා සඞ්ගන්තුං සහ ගන්තුං නාරහසීති.
අථස්ස තං වචනං සුත්වා සෙට්ඨිධීතා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘පුරිසූසභං මඤ්ඤමානා, අහං ඛුජ්ජමකාමයිං;
සොයං සංකුටිතො සෙති, ඡින්නතන්ති යථා ථුණා’’ති.
තස්සත්ථො – අහං, අය්ය, එකං උසභං දිස්වා ‘‘ගුන්නං ජෙට්ඨකස්ස පිට්ඨියං කකුධං හොති, ඉමස්සපි තං අත්ථි, ඉමිනාපි පුරිසූසභෙන භවිතබ්බ’’න්ති එවමහං ඛුජ්ජං පුරිසූසභං මඤ්ඤමානා අකාමයිං. සොයං යථා නාම ඡින්නතන්ති සදොණිකො වීණාදණ්ඩකො, එවං සංකුටිතො සෙතීති.
බොධිසත්තො ¶ තස්සා අඤ්ඤාතකවෙසෙන නික්ඛන්තභාවමෙව ඤත්වා තං න්හාපෙත්වා අලඞ්කරිත්වා රථං ආරොපෙත්වා ගෙහමෙව අගමාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අයමෙව සෙට්ඨිධීතා අහොසි, බාරාණසීසෙට්ඨි පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
වීණාථූණජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[233] 3. විකණ්ණකජාතකවණ්ණනා
කාමං ¶ යහිං ඉච්ඡසි තෙන ගච්ඡාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි ධම්මසභං ආනීතො ‘‘සච්චං කිර, ත්වං භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතො’’ති සත්ථාරා පුට්ඨො ‘‘සච්ච’’න්ති වත්වා ‘‘කස්මා උක්කණ්ඨිතොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘කාමගුණකාරණා’’ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘කාමගුණා නාමෙතෙ භික්ඛු විකණ්ණකසල්ලසදිසා, සකිං හදයෙ පතිට්ඨං ලභමානා විකණ්ණකං විය විද්ධං සුංසුමාරං මරණමෙව පාපෙන්තී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බොධිසත්තො බාරාණසියං ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තො එකදිවසං උය්යානං ගන්ත්වා පොක්ඛරණීතීරං සම්පාපුණි. නච්චගීතාසු කුසලා නච්චගීතානි ¶ පයොජෙසුං, පොක්ඛරණියං මච්ඡකච්ඡපා ගීතසද්දලොලතාය සන්නිපතිත්වා රඤ්ඤාව සද්ධිං ගච්ඡන්ති. රාජා තාලක්ඛන්ධප්පමාණං මච්ඡඝටං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො ඉමෙ මච්ඡා මයා සද්ධිංයෙව චරන්තී’’ති අමච්චෙ පුච්ඡි. අමච්චා ‘‘එතෙ, දෙව, උපට්ඨහන්තී’’ති ආහංසු. රාජා ‘‘එතෙ කිර මං උපට්ඨහන්තී’’ති තුස්සිත්වා තෙසං නිච්චභත්තං පට්ඨපෙසි. දෙවසිකං තණ්ඩුලම්බණං පාචෙසි. මච්ඡා භත්තවෙලාය එකච්චෙ ආගච්ඡන්ති, එකච්චෙ නාගච්ඡන්ති, භත්තං නස්සති. රඤ්ඤො තමත්ථං ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘ඉතො පට්ඨාය සත්තවෙලාය භෙරිං පහරිත්වා භෙරිසඤ්ඤාය මච්ඡෙසු සන්නිපතිතෙසු භත්තං දෙථා’’ති ආහ. තතො පට්ඨාය භත්තකම්මිකො භෙරිං පහරාපෙත්වා සන්නිපතිතානං මච්ඡානං භත්තං දෙති. තෙපි භෙරිසඤ්ඤාය සන්නිපතිත්වා භුඤ්ජන්ති.
තෙසු එවං සන්නිපතිත්වා භුඤ්ජන්තෙසු එකො සුංසුමාරො ආගන්ත්වා මච්ඡෙ ඛාදි. භත්තකම්මිකො රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා තං සුත්වා ‘‘සුංසුමාරං මච්ඡානං ඛාදනකාලෙ විකණ්ණකෙන ¶ විජ්ඣිත්වා ගණ්හා’’ති ආහ ¶ . සො ‘‘සාධූ’’ති ගන්ත්වා නාවාය ඨත්වා මච්ඡෙ ඛාදිතුං ආගතං සුංසුමාරං විකණ්ණකෙන පහරි, තං තස්ස අන්තොපිට්ඨිං පාවිසි. සො වෙදනාප්පත්තො හුත්වා තං ගහෙත්වාව පලායි. භත්තකම්මිකො තස්ස විද්ධභාවං ඤත්වා තං ආලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කාමං යහිං ඉච්ඡසි තෙන ගච්ඡ, විද්ධොසි මම්මම්හි විකණ්ණකෙන;
හතොසි භත්තෙන සුවාදිතෙන, ලොලො ච මච්ඡෙ අනුබන්ධමානො’’ති.
තත්ථ කාමන්ති එකංසෙන. යහිං ඉච්ඡසි තෙන ගච්ඡාති යස්මිං ඉච්ඡසි, තස්මිං ගච්ඡ. මම්මම්හීති මම්මට්ඨානෙ. විකණ්ණකෙනාති විකණ්ණකසල්ලෙන. හතොසි භත්තෙන සුවාදිතෙන, ලොලො ච මච්ඡෙ අනුබන්ධමානොති ත්වං භෙරිවාදිතසඤ්ඤාය භත්තෙ දීයමානෙ ලොලො හුත්වා ඛාදනත්ථාය මච්ඡෙ අනුබන්ධමානො තෙන සවාදිතෙන භත්තෙන හතො, ගතට්ඨානෙපි තෙ ජීවිතං නත්ථීති අත්ථො. සො අත්තනො වසනට්ඨානං ගන්ත්වා ජීවිතක්ඛයං පත්තො.
සත්ථා ¶ ඉමං කාරණං දස්සෙත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘එවම්පි ලොකාමිසං ඔපතන්තො, විහඤ්ඤතී චිත්තවසානුවත්තී;
සො හඤ්ඤතී ඤාතිසඛාන මජ්ඣෙ, මච්ඡානුගො සොරිව සුංසුමාරො’’ති.
තත්ථ ලොකාමිසන්ති පඤ්ච කාමගුණා. තෙ හි ලොකො ඉට්ඨතො කන්තතො මනාපතො ගණ්හාති, තස්මා ‘‘ලොකාමිස’’න්ති වුච්චති. ඔපතන්තොති තං ලොකාමිසං අනුපතන්තො කිලෙසවසෙන චිත්තවසානුවත්තී පුග්ගලො විහඤ්ඤති කිලමති, සො හඤ්ඤතීති සො එවරූපො පුග්ගලො ඤාතීනඤ්ච සඛානඤ්ච මජ්ඣෙ සො විකණ්ණකෙන විද්ධො මච්ඡානුගො සුංසුමාරො විය පඤ්ච කාමගුණෙ මනාපාති ගහෙත්වා හඤ්ඤති කිලමති මහාවිනාසං පාපුණාතියෙවාති.
එවං ¶ සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා සුංසුමාරො දෙවදත්තො, මච්ඡා බුද්ධපරිසා, බාරාණසිරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
විකණ්ණකජාතකවණ්ණනා තතියා.
[234] 4. අසිතාභූජාතකවණ්ණනා
ත්වමෙව ¶ දානිමකරාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං කුමාරිකං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිරෙකස්මිං ද්වින්නං අග්ගසාවකානං උපට්ඨාකකුලෙ එකා කුමාරිකා අභිරූපා සොභග්ගප්පත්තා, සා වයප්පත්තා සමානජාතිකං කුලං අගමාසි. සාමිකො තං කිස්මිඤ්චි අමඤ්ඤමානො අඤ්ඤත්ථ චිත්තවසෙන චරති. සා තස්ස තං අත්තනි අනාදරතං අගණෙත්වා ද්වෙ අග්ගසාවකෙ නිමන්තෙත්වා දානං දත්වා ධම්මං සුණන්තී සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. සා තතො පට්ඨාය මග්ගඵලසුඛෙන වීතිනාමයමානා ‘‘සාමිකොපි මං න ඉච්ඡති, ඝරාවාසෙන මෙ කම්මං නත්ථි, පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ¶ මාතාපිතූනං ආචික්ඛිත්වා පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණි. තස්සා සා කිරියා භික්ඛූසු පාකටා ජාතා. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අසුකකුලස්ස ධීතා අත්ථගවෙසිකා සාමිකස්ස අනිච්ඡභාවං ඤත්වා අග්ගසාවකානං ධම්මං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය පුන මාතාපිතරො ආපුච්ඡිත්වා පබ්බජිත්වා අරහත්තං පත්තා, එවං අත්ථගවෙසිකා, ආවුසො සා කුමාරිකා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙවෙසා කුලධීතා අත්ථගවෙසිකා, පුබ්බෙපි අත්ථගවෙසිකායෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා හිමවන්තපදෙසෙ වාසං කප්පෙසි. තදා බාරාණසිරාජා අත්තනො පුත්තස්ස බ්රහ්මදත්තකුමාරස්ස පරිවාරසම්පත්තිං දිස්වා උප්පන්නාසඞ්කො පුත්තං රට්ඨා පබ්බාජෙසි. සො ¶ අසිතාභුං නාම අත්තනො දෙවිං ආදාය හිමවන්තං පවිසිත්වා මච්ඡමංසඵලාඵලානි ඛාදන්තො පණ්ණසාලාය නිවාසං කප්පෙසි. සො එකං කින්නරිං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තො ‘‘ඉමං පජාපතිං කරිස්සාමී’’ති අසිතාභුං අගණෙත්වා තස්සා අනුපදං අගමාසි. සා තං කින්නරිං අනුබන්ධමානං දිස්වා ‘‘අයං මං අගණෙත්වා කින්නරිං අනුබන්ධති, කිං මෙ ඉමිනා’’ති විරත්තචිත්තා හුත්වා බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා අත්තනො කසිණපරිකම්මං කථාපෙත්වා කසිණං ඔලොකෙන්තී අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා බොධිසත්තං වන්දිත්වා ආගන්ත්වා අත්තනො පණ්ණසාලාය ද්වාරෙ අට්ඨාසි. බ්රහ්මදත්තොපි කින්නරිං අනුබන්ධන්තො විචරිත්වා තස්සා ගතමග්ගම්පි අදිස්වා ඡින්නාසො හුත්වා පණ්ණසාලාභිමුඛොව ආගතො. අසිතාභූ තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා මණිවණ්ණෙ ගගනතලෙ ඨිතා ‘‘අය්යපුත්ත, තං නිස්සාය මයා ඉදං ඣානසුඛං ලද්ධ’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –
‘‘ත්වමෙව ¶ දානිමකර, යං කාමො බ්යගමා තයි;
සොයං අප්පටිසන්ධිකො, ඛරඡින්නංව රෙනුක’’න්ති.
තත්ථ ¶ ත්වමෙව දානිමකරාති, අය්යපුත්ත, මං පහාය කින්නරිං අනුබන්ධන්තො ත්වඤ්ඤෙව ඉදානි ඉදං අකර. යං කාමො බ්යගමා තයීති යං මම තයි කාමො විගතො වික්ඛම්භනප්පහානෙන පහීනො, යස්ස පහීනත්තා අහං ඉමං විසෙසං පත්තාති දීපෙති. සොයං අප්පටිසන්ධිකොති සො පන කාමො ඉදානි අප්පටිසන්ධිකො ජාතො, න සක්කා පටිසන්ධිතුං. ඛරඡින්නංව රෙනුකන්ති ඛරො වුච්චති කකචො, රෙනුකං වුච්චති හත්ථිදන්තො. යථා කකචෙන ඡින්නො හත්ථිදන්තො අප්පටිසන්ධිකො හොති, න පුන පුරිමනයෙන අල්ලීයති, එවං පුන මය්හං තයා සද්ධිං චිත්තස්ස ඝටනං නාම නත්ථීති වත්වා තස්ස පස්සන්තස්සෙව උප්පතිත්වා අඤ්ඤත්ථ අගමාසි.
සො තස්සා ගතකාලෙ පරිදෙවමානො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අත්රිච්ඡං අතිලොභෙන ¶ , අතිලොභමදෙන ච;
එවං හායති අත්ථම්හා, අහංව අසිතාභුයා’’ති.
තත්ථ අත්රිච්ඡං අතිලොභෙනාති අත්රිච්ඡා වුච්චති අත්ර අත්ර ඉච්ඡාසඞ්ඛාතා අපරියන්තතණ්හා, අතිලොභො වුච්චති අතික්කමිත්වා පවත්තලොභො. අතිලොභමදෙන චාති පුරිසමදං උප්පාදනතො අතිලොභමදො නාම ජායති. ඉදං වුත්තං හොති – අත්රිච්ඡාවසෙන අත්රිච්ඡමානො පුග්ගලො අතිලොභෙන ච අතිලොභමදෙන ච යථා අහං අසිතාභුයා රාජධීතාය පරිහීනො, එවං අත්ථා හායතීති.
ඉති සො ඉමාය ගාථාය පරිදෙවිත්වා අරඤ්ඤෙ එකකොව වසිත්වා පිතු අච්චයෙන ගන්ත්වා රජ්ජං ගණ්හි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජපුත්තො ච රාජධීතා ච ඉමෙ ද්වෙ ජනා අහෙසුං, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
අසිතාභූජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[235] 5. වච්ඡනඛජාතකවණ්ණනා
සුඛා ¶ ¶ ඝරා වච්ඡනඛාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො රොජමල්ලං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිරායස්මතො ආනන්දස්ස ගිහිසහායො. සො එකදිවසං ආගමනත්ථාය ථෙරස්ස සාසනං පාහෙසි, ථෙරො සත්ථාරං ආපුච්ඡිත්වා අගමාසි. සො ථෙරං නානග්ගරසභොජනං භොජෙත්වා එකමන්තං නිසින්නො ථෙරෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා ථෙරං ගිහිභොගෙහි පඤ්චහි කාමගුණෙහි නිමන්තෙන්තො ‘‘භන්තෙ ආනන්ද, මම ගෙහෙ පහූතං සවිඤ්ඤාණකඅවිඤ්ඤාණකරතනං, ඉදං මජ්ඣෙ භින්දිත්වා තුය්හං දම්මි, එහි උභො අගාරං අජ්ඣාවසාමා’’ති. ථෙරො තස්ස කාමගුණෙසු ආදීනවං කථෙත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං ගන්ත්වා ‘‘දිට්ඨො තෙ, ආනන්ද, රොජො’’ති සත්ථාරා පුච්ඡිතො ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වත්වා ‘‘කිමස්ස කථෙසී’’ති වුත්තෙ ‘‘භන්තෙ, මං රොජො ඝරාවාසෙන නිමන්තෙසි, අථස්සාහං ඝරාවාසෙ චෙව කාමගුණෙසු ච ආදීනවං කථෙසි’’න්ති. සත්ථා ‘‘න ඛො, ආනන්ද, රොජො මල්ලො ඉදානෙව පබ්බජිතෙ ඝරාවාසෙන නිමන්තෙසි, පුබ්බෙපි නිමන්තෙසියෙවා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අඤ්ඤතරස්මිං නිගමගාමෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තපදෙසෙ චිරං වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ බාරාණසිං පාවිසි. අථස්ස බාරාණසිසෙට්ඨි ආචාරවිහාරෙ පසීදිත්වා ගෙහං නෙත්වා භොජෙත්වා උය්යානෙ වසනත්ථාය පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා තං පටිජග්ගන්තො උය්යානෙ වසාපෙසි. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං උප්පන්නසිනෙහා අහෙසුං.
අථෙකදිවසං බාරාණසිසෙට්ඨි බොධිසත්තෙ පෙමවිස්සාසවසෙන එවං චින්තෙසි – ‘‘පබ්බජ්ජා නාම දුක්ඛා, මම සහායං වච්ඡනඛපරිබ්බාජකං උප්පබ්බාජෙත්වා සබ්බං විභවං මජ්ඣෙ භින්දිත්වා තස්ස දත්වා ද්වෙපි සමග්ගවාසං වසිස්සාමා’’ති. සො එකදිවසං භත්තකිච්චපරියොසානෙ තෙන සද්ධිං මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘භන්තෙ වච්ඡනඛ, පබ්බජ්ජා නාම දුක්ඛා, සුඛො ඝරාවාසො, එහි උභො සමග්ගා කාමෙ පරිභුඤ්ජන්තා වසාමා’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සුඛා ¶ ඝරා වච්ඡනඛ, සහිරඤ්ඤා සභොජනා;
යත්ථ භුත්වා පිවිත්වා ච, සයෙය්යාථ අනුස්සුකො’’ති.
තත්ථ ¶ සහිරඤ්ඤාති සත්තරතනසම්පන්නා. සභොජනාති බහුඛාදනීයභොජනීයා. යත්ථ භුත්වා පිවිත්වා චාති යෙසු සහිරඤ්ඤභොජනෙසු ඝරෙසු නානග්ගරසානි භොජනානි පරිභුඤ්ජිත්වා නානාපානානි ච පිවිත්වා. සයෙය්යාථ අනුස්සුකොති යෙසු අලඞ්කතසිරිසයනපිට්ඨෙ අනුස්සුකො හුත්වා සයෙය්යාසි, තෙ ඝරා නාම අතිවිය සුඛාති.
අථස්ස තං සුත්වා බොධිසත්තො ‘‘මහාසෙට්ඨි, ත්වං අඤ්ඤාණතාය කාමගිද්ධො හුත්වා ඝරාවාසස්ස ගුණං, පබ්බජ්ජාය ච අගුණං කථෙසි, ඝරාවාසස්ස තෙ අගුණං කථෙස්සාමි, සුණාහි දානී’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘ඝරා ¶ නානීහමානස්ස, ඝරා නාභණතො මුසා;
ඝරා නාදින්නදණ්ඩස්ස, පරෙසං අනිකුබ්බතො;
එවං ඡිද්දං දුරභිසම්භවං, කො ඝරං පටිපජ්ජතී’’ති.
තත්ථ ඝරා නානීහමානස්සාති නිච්චකාලං කසිගොරක්ඛාදිකරණෙන අනීහමානස්ස අවායමන්තස්ස ඝරා නාම නත්ථි, ඝරාවාසො න පතිට්ඨාතීති අත්ථො. ඝරා නාභණතො මුසාති ඛෙත්තවත්ථුහිරඤ්ඤසුවණ්ණාදීනං අත්ථාය අමුසාභණතොපි ඝරා නාම නත්ථි. ඝරා නාදින්නදණ්ඩස්ස, පරෙසං අනිකුබ්බතොති නාදින්නදණ්ඩස්සාති අග්ගහිතදණ්ඩස්ස, නික්ඛිත්තදණ්ඩස්ස පරෙසං අනිකුබ්බතො ඝරා නාම නත්ථි. යො පන ආදින්නදණ්ඩො හුත්වා පරෙසං දාසකම්මකරාදීනං තස්මිං තස්මිං අපරාධෙ අපරාධානුරූපං වධබන්ධනඡෙදනතාළනාදිවසෙන කරොති, තස්සෙව ඝරාවාසො සණ්ඨහතීති අත්ථො. එවං ඡිද්දං දුරභිසම්භවං, කො ඝරං පටිපජ්ජතීති තං දානි එවං එතෙසං ඊහනාදීනං අකරණෙ සති තාය තාය පරිහානියා ඡිද්දං කරණෙපි සති නිච්චමෙව කාතබ්බතො දුරභිසම්භවං දුරාරාධනීයං, නිච්චං කරොන්තස්සපි වා දුරභිසම්භවමෙව දුප්පූරං ඝරාවාසං ‘‘අහං නිප්පරිතස්සො හුත්වා අජ්ඣාවසිස්සාමී’’ති කො පටිපජ්ජතීති.
එවං මහාසත්තො ඝරාවාසස්ස දොසං කථෙත්වා උය්යානමෙව අගමාසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බාරාණසිසෙට්ඨි රොජො මල්ලො අහොසි, වච්ඡනඛපරිබ්බාජකො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
වච්ඡනඛජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[236] 6. බකජාතකවණ්ණනා
භද්දකො ¶ වතයං පක්ඛීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කුහකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තඤ්හි සත්ථා ආනෙත්වා දස්සිතං දිස්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස කුහකොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ එකස්මිං සරෙ මච්ඡො හුත්වා මහාපරිවාරො වසි. අථෙකො බකො ‘‘මච්ඡෙ ඛාදිස්සාමී’’ති සරස්ස ආසන්නට්ඨානෙ සීසං පාතෙත්වා පක්ඛෙ පසාරෙත්වා මන්දමන්දො මච්ඡෙ ඔලොකෙන්තො අට්ඨාසි තෙසං පමාදං ආගමයමානො. තස්මිං ඛණෙ බොධිසත්තො මච්ඡගණපරිවුතො ගොචරං ගණ්හන්තො තං ඨානං පාපුණි. මච්ඡගණො තං බකං පස්සිත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘භද්දකො වතයං පක්ඛී, දිජො කුමුදසන්නිභො;
වූපසන්තෙහි පක්ඛෙහි, මන්දමන්දොව ඣායතී’’ති.
තත්ථ මන්දමන්දොව ඣායතීති අබලබලො විය හුත්වා කිඤ්චි අජානන්තො විය එකකොව ඣායතීති.
අථ නං බොධිසත්තො ඔලොකෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘නාස්ස සීලං විජානාථ, අනඤ්ඤාය පසංසථ;
අම්හෙ දිජො න පාලෙති, තෙන පක්ඛී න ඵන්දතී’’ති.
තත්ථ අනඤ්ඤායාති අජානිත්වා. අම්හෙ දිජො න පාලෙතීති එස දිජො අම්හෙ න රක්ඛති න ගොපායති, ‘‘කතරං නු ඛො එතෙසු කබළං කරිස්සාමී’’ති උපධාරෙති. තෙන පක්ඛී න ඵන්දතීති තෙනායං සකුණො න ඵන්දති ¶ න චලතීති. එවං වුත්තෙ මච්ඡගණො උදකං ඛොභෙත්වා බකං පලාපෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බකො කුහකො භික්ඛු අහොසි, මච්ඡරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
බකජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[237] 7. සාකෙතජාතකවණ්ණනා
කො ¶ නු ඛො භගවා හෙතූති ඉදං සත්ථා සාකෙතං උපනිස්සාය විහරන්තො සාකෙතං බ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු පනෙත්ථ අතීතම්පි පච්චුප්පන්නම්පි හෙට්ඨා එකකනිපාතෙ (ජා. අට්ඨ. 1.1.සාකෙතජාතකවණ්ණනා) කථිතමෙව. තථාගතස්ස ¶ පන විහාරං ගතකාලෙ භික්ඛූ ‘‘සිනෙහො නාමෙස, භන්තෙ, කථං පතිට්ඨාතී’’ති පුච්ඡන්තා පඨමං ගාථමාහංසු –
‘‘කො නු ඛො භගවා හෙතු, එකච්චෙ ඉධ පුග්ගලෙ;
අතීව හදයං නිබ්බාති, චිත්තඤ්චාපි පසීදතී’’ති.
තස්සත්ථො – කො නු ඛො හෙතු, යෙන ඉධෙකච්චෙ පුග්ගලෙ දිට්ඨමත්තෙයෙව හදයං අතිවිය නිබ්බාති, සුවාසිතස්ස සීතස්ස උදකස්ස ඝටසහස්සෙන පරිසිත්තං විය සීතලං හොති, එකච්චෙ න නිබ්බාති. එකච්චෙ දිට්ඨමත්තෙයෙව චිත්තං පසීදති, මුදු හොති, පෙමවසෙන අල්ලීයති, එකච්චෙ න අල්ලීයතීති.
අථ නෙසං සත්ථා පෙමකාරණං දස්සෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘පුබ්බෙව සන්නිවාසෙන, පච්චුප්පන්නහිතෙන වා;
එවං තං ජායතෙ පෙමං, උප්පලංව යථොදකෙ’’ති.
තස්සත්ථො – භික්ඛවෙ, පෙමං නාමෙතං ද්වීහි කාරණෙහි ජායති, පුරිමභවෙ මාතා වා පිතා වා පුත්තො වා ධීතා වා භාතා වා භගිනී වා පති වා භරියා වා සහායො වා මිත්තො වා හුත්වා යො යෙන සද්ධිං ¶ එකට්ඨානෙ වුත්ථපුබ්බො, තස්ස ඉමිනා පුබ්බෙව සන්නිවාසෙන භවන්තරෙපි අනුබන්ධන්තො සො සිනෙහො න විජහති. ඉමස්මිං අත්තභාවෙ කතෙන පච්චුප්පන්නහිතෙන වා එවං තං ජායතෙ පෙමං, ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහි පෙමං නාම ජායති. යථා කිං? උප්පලංව යථොදකෙති. වා-කාරස්ස රස්සත්තං කතං. සමුච්චයත්ථෙ චෙස වුත්තො, තස්මා උප්පලඤ්ච සෙසං ජලජපුප්ඵඤ්ච යථා උදකෙ ජායමානං ද්වෙ කාරණානි නිස්සාය ජායති උදකඤ්චෙව කලලඤ්ච, තථා එතෙහි ද්වීහි කාරණෙහි පෙමං ජායතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බ්රාහ්මණො ච බ්රාහ්මණී ච ඉමෙ ද්වෙ ජනා අහෙසුං, පුත්තො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සාකෙතජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[238] 8. එකපදජාතකවණ්ණනා
ඉඞ්ඝ ¶ එකපදං, තාතාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථිවාසී කිරෙස කුටුම්බිකො, අථස්ස එකදිවසං අඞ්කෙ නිසින්නො පුත්තො අත්ථස්ස ද්වාරං නාම පඤ්හං පුච්ඡි. සො ‘‘බුද්ධවිසයො එස පඤ්හො, න තං අඤ්ඤො කථෙතුං සක්ඛිස්සතී’’ති පුත්තං ගහෙත්වා ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, අයං මෙ දාරකො ඌරුම්හි නිසින්නො අත්ථස්ස ද්වාරං නාම පඤ්හං පුච්ඡි, අහං තං අජානන්තො ඉධාගතො, කථෙථ, භන්තෙ, ඉමං පඤ්හ’’න්ති. සත්ථා ‘‘න ඛො, උපාසක, අයං දාරකො ඉදානෙව අත්ථගවෙසකො, පුබ්බෙපි අත්ථගවෙසකොව හුත්වා ඉමං පඤ්හං පණ්ඩිතෙ පුච්ඡි, පොරාණකපණ්ඩිතාපිස්ස කථෙසුං, භවසඞ්ඛෙපගතත්තා පන න සල්ලක්ඛෙසී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො පිතු අච්චයෙන සෙට්ඨිට්ඨානං ලභි. අථස්ස පුත්තො දහරො කුමාරො ඌරුම්හි නිසීදිත්වා ‘‘තාත, මය්හං එකපදං අනෙකත්ථනිස්සිතං එකං කාරණං කථෙථා’’ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ඉඞ්ඝ ¶ එකපදං තාත, අනෙකත්ථපදස්සිතං;
කිඤ්චි සඞ්ගාහිකං බ්රූසි, යෙනත්ථෙ සාධයෙමසෙ’’ති.
තත්ථ ඉඞ්ඝාති යාචනත්ථෙ චොදනත්ථෙ වා නිපාතො. එකපදන්ති එකං කාරණපදං, එකං කාරණූපසඤ්හිතං වා බ්යඤ්ජනපදං. අනෙකත්ථපදස්සිතන්ති අනෙකානි අත්ථපදානි කාරණපදානි නිස්සිතං. කිඤ්චි සඞ්ගාහිකං බ්රූසීති කිඤ්චි එකපදං බහූනං පදානං සඞ්ගාහිකං බ්රූහි, අයමෙව වා පාඨො. යෙනත්ථෙ සාධයෙමසෙති යෙන එකෙන පදෙන අනෙකත්ථනිස්සිතෙන මයං අත්තනො වුඩ්ඪිං සාධෙය්යාම, තං මෙ කථෙහීති පුච්ඡි.
අථස්ස පිතා කථෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘දක්ඛෙය්යෙකපදං ¶ තාත, අනෙකත්ථපදස්සිතං;
තඤ්ච සීලෙන සඤ්ඤුත්තං, ඛන්තියා උපපාදිතං;
අලං මිත්තෙ සුඛාපෙතුං, අමිත්තානං දුඛාය චා’’ති.
තත්ථ ¶ දක්ඛෙය්යෙකපදන්ති දක්ඛෙය්යං එකපදං. දක්ඛෙය්යං නාම ලාභුප්පාදකස්ස ඡෙකස්ස කුසලස්ස ඤාණසම්පයුත්තං වීරියං. අනෙකත්ථපදස්සිතන්ති එවං වුත්තප්පකාරං වීරියං අනෙකෙහි අත්ථපදෙහි නිස්සිතං. කතරෙහීති? සීලාදීහි. තෙනෙව ‘‘තඤ්ච සීලෙන සඤ්ඤුත්ත’’න්තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – තඤ්ච පනෙතං වීරියං ආචාරසීලසම්පයුත්තං අධිවාසනඛන්තියා උපෙතං මිත්තෙ සුඛාපෙතුං අමිත්තානඤ්ච දුක්ඛාය අලං සමත්ථං. කො හි නාම ලාභුප්පාදකඤාණසම්පයුත්තකුසලවීරියසමන්නාගතො ආචාරඛන්තිසම්පන්නො මිත්තෙ සුඛාපෙතුං, අමිත්තෙ වා දුක්ඛාපෙතුං න සක්කොතීති.
එවං බොධිසත්තො පුත්තස්ස පඤ්හං කථෙසි. සොපි පිතු කථිතනයෙනෙව අත්තනො අත්ථං සාධෙත්වා යථාකම්මං ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ පිතාපුත්තා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතා. ‘‘තදා පුත්තො අයමෙව පුත්තො අහොසි, බාරාණසිසෙට්ඨි පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
එකපදජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[239] 9. හරිතමණ්ඩූකජාතකවණ්ණනා
ආසීවිසම්පි ¶ මං සන්තන්ති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො අජාතසත්තුං ආරබ්භ කථෙසි. කොසලරාජස්ස හි පිතා මහාකොසලො බිම්බිසාරරඤ්ඤො ධීතරං දදමානො ධීතු න්හානමූලං කාසිගාමකං නාම අදාසි. සා අජාතසත්තුනා පිතුඝාතකකම්මෙ කතෙ රඤ්ඤො සිනෙහෙන නචිරස්සෙව කාලමකාසි. අජාතසත්තු මාතරි කාලකතායපි තං ගාමං භුඤ්ජතෙව. කොසලරාජා ‘‘පිතුඝාතකස්ස චොරස්ස මම කුලසන්තකං ගාමං න දස්සාමී’’ති තෙන සද්ධිං යුජ්ඣති. කදාචි මාතුලස්ස ජයො හොති, කදාචි භාගිනෙය්යස්ස. යදා පන ¶ අජාතසත්තු ජිනාති, තදා සොමනස්සප්පත්තො රථෙ ධජං උස්සාපෙත්වා මහන්තෙන යසෙන නගරං පවිසති. යදා පන පරාජයති, තදා දොමනස්සප්පත්තො කඤ්චි අජානාපෙත්වාව පවිසති. අථෙකදිවසං ධම්මසභායං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, අජාතසත්තු මාතුලං ජිනිත්වා තුස්සති, පරාජිතො දොමනස්සප්පත්තො හොතී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි ¶ කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස ජිනිත්වා තුස්සති, පරාජිතො දොමනස්සප්පත්තො හොතී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො නීලමණ්ඩූකයොනියං නිබ්බත්ති. තදා මනුස්සා නදීකන්දරාදීසු තත්ථ තත්ථ මච්ඡෙ ගහණත්ථාය කුමීනානි ඔඩ්ඩෙසුං. එකස්මිං කුමීනෙ බහූ මච්ඡා පවිසිංසු. අථෙකො උදකාසීවිසො මච්ඡෙ ඛාදන්තො තං කුමීනං පාවිසි, බහූ මච්ඡා එකතො හුත්වා තං ඛාදන්තා එකලොහිතං අකංසු. සො පටිසරණං අපස්සන්තො මරණභයතජ්ජිතො කුමීනමුඛෙන නික්ඛමිත්වා වෙදනාප්පත්තො උදකපරියන්තෙ නිපජ්ජි. නීලමණ්ඩූකොපි තස්මිං ඛණෙ උප්පතිත්වා කුමීනසූලමත්ථකෙ නිපන්නො හොති. ආසීවිසො විනිච්ඡයට්ඨානං අලභන්තො තත්ථ නිපන්නං තං දිස්වා ‘‘සම්ම නීලමණ්ඩූක, ඉමෙසං මච්ඡානං කිරියා රුච්චති තුය්හ’’න්ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ආසීවිසම්පි මං සන්තං, පවිට්ඨං කුමිනාමුඛං;
රුච්චතෙ හරිතාමාතා, යං මං ඛාදන්ති මච්ඡකා’’ති.
තත්ථ ¶ ආසීවිසම්පි මං සන්තන්ති මං ආගතවිසං සමානං. රුච්චතෙ හරිතාමාතා, යං මං ඛාදන්ති මච්ඡකාති එතං තව රුච්චති හරිතමණ්ඩූකපුත්තාති වදති.
අථ නං හරිතමණ්ඩූකො ‘‘ආම, සම්ම, රුච්චතී’’ති. ‘‘කිංකාරණා’’ති? ‘‘සචෙ ත්වම්පි තව පදෙසං ආගතෙ මච්ඡෙ ඛාදසි, මච්ඡාපි අත්තනො ¶ පදෙසං ආගතං තං ඛාදන්ති, අත්තනො විසයෙ පදෙසෙ ගොචරභූමියං අබලවා නාම නත්ථී’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘විලුම්පතෙව පුරිසො, යාවස්ස උපකප්පති;
යදා චඤ්ඤෙ විලුම්පන්ති, සො විලුත්තො විලුම්පතී’’ති.
තත්ථ විලුම්පතෙව පුරිසො, යාවස්ස උපකප්පතීති යාව අස්ස පුරිසස්ස ඉස්සරියං උපකප්පති ඉජ්ඣති පවත්තති, තාව සො අඤ්ඤං විලුම්පතියෙව. ‘‘යාව සො උපකප්පතී’’තිපි පාඨො ¶ , යත්තකං කාලං සො පුරිසො සක්කොති විලුම්පිතුන්ති අත්ථො. යදා චඤ්ඤෙ විලුම්පන්තීති යදා ච අඤ්ඤෙ ඉස්සරා හුත්වා විලුම්පන්ති. සො විලුත්තො විලුම්පතීති අථ සො විලුම්පකො අඤ්ඤෙහි විලුම්පති. ‘‘විලුම්පතෙ’’තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. ‘‘විලුම්පන’’න්තිපි පඨන්ති, තස්සත්ථො න සමෙති. එවං ‘‘විලුම්පකො පුන විලුම්පං පාපුණාතී’’ති බොධිසත්තෙන අඩ්ඩෙ විනිච්ඡිතෙ උදකාසීවිසස්ස දුබ්බලභාවං ඤත්වා ‘‘පච්චාමිත්තං ගණ්හිස්සාමා’’ති මච්ඡගණා කුමීනමුඛා නික්ඛමිත්වා තත්ථෙව නං ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා පක්කමුං.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා උදකාසීවිසො අජාතසත්තු අහොසි, නීලමණ්ඩූකො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
හරිතමණ්ඩූකජාතකවණ්ණනා නවමා.
[240] 10. මහාපිඞ්ගලජාතකවණ්ණනා
සබ්බො ජනොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. දෙවදත්තෙ සත්ථරි ආඝාතං බන්ධිත්වා නවමාසච්චයෙන ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ පථවියං නිමුග්ගෙ ජෙතවනවාසිනො ච සකලරට්ඨවාසිනො ච ‘‘බුද්ධපටිකණ්ටකො දෙවදත්තො පථවියා ගිලිතො, නිහතපච්චාමිත්තො දානි ¶ සම්මාසම්බුද්ධො ජාතො’’ති තුට්ඨහට්ඨා ¶ අහෙසුං. තෙසං කථං සුත්වා පරම්පරඝොසෙන සකලජම්බුදීපවාසිනො යක්ඛභූතදෙවගණා ච තුට්ඨහට්ඨා එව අහෙසුං. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තෙ පථවියං නිමුග්ගෙ ‘බුද්ධපටිකණ්ටකො දෙවදත්තො පථවියා ගිලිතො’ති මහාජනො අත්තමනො ජාතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව දෙවදත්තෙ මතෙ මහාජනො තුස්සති චෙව හසති ච, පුබ්බෙපි තුස්සි චෙව හසි චා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං මහාපිඞ්ගලො නාම රාජා අධම්මෙන විසමෙන රජ්ජං කාරෙසි, ඡන්දාදිවසෙන පාපකම්මානි කරොන්තො දණ්ඩබලිජඞ්ඝකහාපණාදිග්ගහණෙන උච්ඡුයන්තෙ උච්ඡුං විය මහාජනං පීළෙසි කක්ඛළො ඵරුසො සාහසිකො, පරෙසු අනුද්දයාමත්තම්පි නාමස්ස නත්ථි, ගෙහෙ ඉත්ථීනම්පි පුත්තධීතානම්පි අමච්චබ්රාහ්මණගහපතිකාදීනම්පි අප්පියො අමනාපො, අක්ඛිම්හි පතිතරජං විය, භත්තපිණ්ඩෙ සක්ඛරා විය, පණ්හිං විජ්ඣිත්වා පවිට්ඨකණ්ටකො විය ච අහොසි ¶ . තදා බොධිසත්තො මහාපිඞ්ගලස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. මහාපිඞ්ගලො දීඝරත්තං රජ්ජං කාරෙත්වා කාලමකාසි. තස්මිං කාලකතෙ සකලබාරාණසිවාසිනො හට්ඨතුට්ඨා මහාහසිතං හසිත්වා දාරූනං සකටසහස්සෙන මහාපිඞ්ගලං ඣාපෙත්වා අනෙකෙහි ඝටසහස්සෙහි ආළාහනං නිබ්බාපෙත්වා බොධිසත්තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිත්වා ‘‘ධම්මිකො නො රාජා ලද්ධො’’ති හට්ඨතුට්ඨා නගරෙ උස්සවභෙරිං චරාපෙත්වා සමුස්සිතධජපටාකං නගරං අලඞ්කරිත්වා ද්වාරෙ ද්වාරෙ මණ්ඩපං කාරෙත්වා විප්පකිණ්ණලාජකුසුමමණ්ඩිතතලෙසු අලඞ්කතමණ්ඩපෙසු නිසීදිත්වා ඛාදිංසු චෙව පිවිංසු ච.
බොධිසත්තොපි අලඞ්කතෙ මහාතලෙ සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තස්ස පල්ලඞ්කවරස්ස ¶ මජ්ඣෙ මහායසං අනුභවන්තො නිසීදි. අමච්චා ච බ්රාහ්මණගහපතිරට්ඨිකදොවාරිකාදයො ච රාජානං පරිවාරෙත්වා අට්ඨංසු. අථෙකො දොවාරිකො නාතිදූරෙ ඨත්වා අස්සසන්තො පස්සසන්තො පරොදි. බොධිසත්තො තං දිස්වා ‘‘සම්ම දොවාරික, මම පිතරි කාලකතෙ සබ්බෙ තුට්ඨපහට්ඨා උස්සවං කීළන්තා විචරන්ති, ත්වං පන රොදමානො ඨිතො ¶ , කිං නු ඛො මම පිතා තවෙව පියො අහොසි මනාපො’’ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සබ්බො ජනො හිංසිතො පිඞ්ගලෙන, තස්මිං මතෙ පච්චයා වෙදයන්ති;
පියො නු තෙ ආසි අකණ්හනෙත්තො, කස්මා නු ත්වං රොදසි ද්වාරපාලා’’ති.
තත්ථ හිංසිතොති නානප්පකාරෙහි දණ්ඩබලිආදීහි පීළිතො. පිඞ්ගලෙනාති පිඞ්ගලක්ඛෙන. තස්ස කිර ද්වෙපි අක්ඛීනි නිබ්බිද්ධපිඞ්ගලානි බිළාරක්ඛිවණ්ණානි අහෙසුං, තෙනෙවස්ස ‘‘පිඞ්ගලො’’ති නාමං අකංසු. පච්චයා වෙදයන්තීති පීතියො පවෙදයන්ති. අකණ්හනෙත්තොති පිඞ්ගලනෙත්තො. කස්මා නු ත්වන්ති කෙන නු කාරණෙන ත්වං රොදසි. අට්ඨකථායං පන ‘‘කස්මා තුව’’න්ති පාඨො.
සො තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘නාහං, මහාරාජ, ‘මහාපිඞ්ගලො මතො’ති සොකෙන රොදාමි, සීසස්ස මෙ සුඛං ජාතං. පිඞ්ගලරාජා හි පාසාදා ඔතරන්තො ච ආරොහන්තො ච කම්මාරමුට්ඨිකාය පහරන්තො විය මය්හං සීසෙ අට්ඨට්ඨ ඛටකෙ දෙති, සො පරලොකං ගන්ත්වාපි මම සීසෙ දදමානො විය නිරයපාලානම්පි යමස්සපි සීලෙ ඛටකෙ දස්සති, අථ නං තෙ ‘අතිවිය අයං අම්හෙ බාධතී’ති පුන ඉධෙව ආනෙත්වා විස්සජ්ජෙය්යුං, අථ මෙ සො පුනපි සීසෙ ඛටකෙ දදෙය්යාති භයෙනාහං රොදාමී’’ති ඉමමත්ථං පකාසෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘න ¶ ¶ මෙ පියො ආසි අකණ්හනෙත්තො, භායාමි පච්චාගමනාය තස්ස;
ඉතො ගතො හිංසෙය්ය මච්චුරාජං, සො හිංසිතො ආනෙය්ය පුන ඉධා’’ති.
අථ නං බොධිසත්තො ‘‘සො රාජා දාරූනං වාහසහස්සෙන දඩ්ඪො උදකඝටසතෙහි සිත්තො, සාපිස්ස ආළාහනභූමි සමන්තතො ඛතා, පකතියාපි ච පරලොකං ගතා නාම අඤ්ඤත්ථ ගතිවසා පුන තෙනෙව සරීරෙන නාගච්ඡන්ති, මා ත්වං භායී’’ති තං සමස්සාසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –
‘‘දඩ්ඪො ¶ වාහසහස්සෙහි, සිත්තො ඝටසතෙහි සො;
පරික්ඛතා ච සා භූමි, මා භායි නාගමිස්සතී’’ති.
තතො පට්ඨාය දොවාරිකො අස්සාසං පටිලභි. බොධිසත්තො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා යථාකම්මං ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මහාපිඞ්ගලො දෙවදත්තො අහොසි, පුත්තො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මහාපිඞ්ගලජාතකවණ්ණනා දසමා.
උපාහනවග්ගො නවමො.
තස්සුද්දානං –
උපාහනං වීණාථූණං, විකණ්ණකං අසිතාභු;
වච්ඡනඛං බකඤ්චෙව, සාකෙතඤ්ච එකපදං;
හරිතමාතු පිඞ්ගලං.
10. සිඞ්ගාලවග්ගො
[241] 1. සබ්බදාඨජාතකවණ්ණනා
සිඞ්ගාලො ¶ මානත්ථද්ධොති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. දෙවදත්තො අජාතසත්තුං පසාදෙත්වා උප්පාදිතං ලාභසක්කාරං චිරට්ඨිතිකං කාතුං නාසක්ඛි, නාළාගිරිපයොජනෙ පාටිහාරියස්ස දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය තස්ස සො ලාභසක්කාරො ¶ අන්තරධායි. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො ලාභසක්කාරං උප්පාදෙත්වා චිරට්ඨිතිකං කාතුං නාසක්ඛී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, දෙවදත්තො ඉදානෙව අත්තනො උප්පන්නං ලාභසක්කාරං අන්තරධාපෙති, පුබ්බෙපි අන්තරධාපෙසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස පුරොහිතො අහොසි තිණ්ණං වෙදානං අට්ඨාරසන්නඤ්ච සිප්පානං පාරං ගතො. සො පථවීජයමන්තං නාම ජානාති. පථවීජයමන්තොති ආවට්ටනමන්තො වුච්චති. අථෙකදිවසං බොධිසත්තො ‘‘තං මන්තං සජ්ඣායිස්සාමී’’ති එකස්මිං අඞ්ගණට්ඨානෙ පිට්ඨිපාසාණෙ නිසීදිත්වා සජ්ඣායමකාසි. තං කිර මන්තං අඤ්ඤවිහිතං ධිතිවිරහිතං සාවෙතුං න සක්කා, තස්මා නං සො තථාරූපෙ ඨානෙ සජ්ඣායති. අථස්ස සජ්ඣායනකාලෙ එකො සිඞ්ගාලො එකස්මිං බිලෙ නිපන්නො තං මන්තං සුත්වාව පගුණමකාසි. සො කිර අනන්තරාතීතෙ අත්තභාවෙ පගුණපථවීජයමන්තො එකො බ්රාහ්මණො අහොසි. බොධිසත්තො සජ්ඣායං කත්වා උට්ඨාය ‘‘පගුණො වත මෙ අයං මන්තො’’ති ආහ. සිඞ්ගාලො බිලා නික්ඛමිත්වා ‘‘අම්භො බ්රාහ්මණ, අයං මන්තො තයාපි මමෙව පගුණතරො’’ති වත්වා පලායි. බොධිසත්තො ‘‘අයං සිඞ්ගාලො මහන්තං අකුසලං කරිස්සතී’’ති ‘‘ගණ්හථ ගණ්හථා’’ති ථොකං අනුබන්ධි. සිඞ්ගාලො පලායිත්වා අරඤ්ඤං පාවිසි.
සො ගන්ත්වා එකං සිඞ්ගාලිං ථොකං සරීරෙ ඩංසි, ‘‘කිං, සාමී’’ති ච වුත්තෙ ‘‘මය්හං ජානාසි න ජානාසී’’ති ආහ. සා ‘‘ආම, ජානාමී’’ති සම්පටිච්ඡි. සො පථවීජයමන්තං පරිවත්තෙත්වා ¶ අනෙකානි සිඞ්ගාලසතානි ආණාපෙත්වා සබ්බෙපි හත්ථිඅස්සසීහබ්යග්ඝසූකරමිගාදයො චතුප්පදෙ අත්තනො සන්තිකෙ ¶ අකාසි. කත්වා ච පන සබ්බදාඨො නාම රාජා හුත්වා එකං සිඞ්ගාලිං අග්ගමහෙසිං අකාසි. ද්වින්නං හත්ථීනං පිට්ඨෙ සීහො තිට්ඨති, සීහපිට්ඨෙ සබ්බදාඨො සිඞ්ගාලො රාජා සිඞ්ගාලියා අග්ගමහෙසියා සද්ධිං නිසීදති, මහන්තො යසො අහොසි. සො යසමහන්තෙන පමජ්ජිත්වා මානං උප්පාදෙත්වා ‘‘බාරාණසිරජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති සබ්බචතුප්පදපරිවුතො බාරාණසියා අවිදූරට්ඨානං සම්පාපුණි, පරිසා ද්වාදසයොජනා අහොසි. සො අවිදූරෙ ඨිතොයෙව ‘‘රජ්ජං වා දෙතු, යුද්ධං වා’’ති රඤ්ඤො සාසනං පෙසෙසි. බාරාණසිවාසිනො භීතතසිතා නගරද්වාරානි පිදහිත්වා අට්ඨංසු.
බොධිසත්තො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘මා භායි, මහාරාජ, සබ්බදාඨසිඞ්ගාලෙන සද්ධිං යුද්ධං මම භාරො, ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො තෙන සද්ධිං යුජ්ඣිතුං ¶ සමත්ථො නාම නත්ථී’’ති රාජානඤ්ච නාගරෙ ච සමස්සාසෙත්වා ‘‘කින්ති කත්වා නු ඛො සබ්බදාඨො රජ්ජං ගහෙස්සති, පුච්ඡිස්සාමි තාව න’’න්ති ද්වාරට්ටාලකං අභිරුහිත්වා ‘‘සම්ම සබ්බදාඨ, කින්ති කත්වා ඉමං රජ්ජං ගණ්හිස්සසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සීහනාදං නදාපෙත්වා මහාජනං සද්දෙන සන්තාසෙත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති. බොධිසත්තො ‘‘අත්ථෙත’’න්ති ඤත්වා අට්ටාලකා ඔරුය්හ ‘‘සකලද්වාදසයොජනිකබාරාණසිනගරවාසිනො කණ්ණච්ඡිද්දානි මාසපිට්ඨෙන ලඤ්ජන්තූ’’ති භෙරිං චරාපෙසි. මහාජනො භෙරියා ආණං සුත්වා අන්තමසො බිළාලෙ උපාදාය සබ්බචතුප්පදානඤ්චෙව අත්තනො ච කණ්ණච්ඡිද්දානි යථා පරස්ස සද්දං සොතුං න සක්කා, එවං මාසපිට්ඨෙන ලඤ්ජි.
අථ බොධිසත්තො පුන අට්ටාලකං අභිරුහිත්වා ‘‘සබ්බදාඨා’’ති ආහ. ‘‘කිං, බ්රාහ්මණා’’ති? ‘‘ඉමං රජ්ජං කින්ති කත්වා ගණ්හිස්සසී’’ති? ‘‘සීහනාදං නදාපෙත්වා මනුස්සෙ තාසෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති. ‘‘සීහනාදං නදාපෙතුං න සක්ඛිස්සසි. ජාතිසම්පන්නා හි සුරත්තහත්ථපාදා කෙසරසීහරාජානො තාදිසස්ස ජරසිඞ්ගාලස්ස ආණං න කරිස්සන්තී’’ති. සිඞ්ගාලො මානත්ථද්ධො හුත්වා ¶ ‘‘අඤ්ඤෙ තාව සීහා තිට්ඨන්තු, යස්සාහං පිට්ඨෙ නිසින්නො, තඤ්ඤෙව නදාපෙස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි නදාපෙහි, යදි සක්කොසී’’ති. සො යස්මිං සීහෙ නිසින්නො, තස්ස ‘‘නදාහී’’ති පාදෙන සඤ්ඤං අදාසි. සීහො හත්ථිකුම්භෙ මුඛං උප්පීළෙත්වා තික්ඛත්තුං අප්පටිවත්තියං සීහනාදං නදි. හත්ථී සන්තාසප්පත්තා හුත්වා සිඞ්ගාලං පාදමූලෙ පාතෙත්වා පාදෙනස්ස සීසං අක්කමිත්වා චුණ්ණවිචුණ්ණං අකංසු, සබ්බදාඨො තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පත්තො. තෙපි හත්ථී සීහනාදං සුත්වා මරණභයතජ්ජිතා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඔවිජ්ඣිත්වා තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපුණිංසු, ඨපෙත්වා සීහෙ සෙසාපි මිගසූකරාදයො සසබිළාරපරියොසානා සබ්බෙ ¶ චතුප්පාදා තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපුණිංසු. සීහා පලායිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිංසු, ද්වාදසයොජනිකො මංසරාසි අහොසි. බොධිසත්තො අට්ටාලකා ඔතරිත්වා නගරද්වාරානි විවරාපෙත්වා ‘‘සබ්බෙ අත්තනො කණ්ණෙසු මාසපිට්ඨං අපනෙත්වා මංසත්ථිකා මංසං ආහරන්තූ’’ති නගරෙ භෙරිං චරාපෙසි. මනුස්සා අල්ලමංසං ඛාදිත්වා සෙසං සුක්ඛාපෙත්වා වල්ලූරමකංසු. තස්මිං කිර කාලෙ වල්ලූරකරණං උදපාදීති වදන්ති.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ඉමා අභිසම්බුද්ධගාථා වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි –
‘‘සිඞ්ගාලො මානත්ථද්ධො ච, පරිවාරෙන අත්ථිකො;
පාපුණි මහතිං භූමිං, රාජාසි සබ්බදාඨිනං.
‘‘එවමෙව මනුස්සෙසු, යො හොති පරිවාරවා;
සො හි තත්ථ මහා හොති, සිඞ්ගාලො විය දාඨින’’න්ති.
තත්ථ මානත්ථද්ධොති පරිවාරං නිස්සාය උප්පන්නෙන මානෙන ථද්ධො. පරිවාරෙන අත්ථිකොති උත්තරිම්පි පරිවාරෙන අත්ථිකො හුත්වා. මහතිං භූමින්ති මහන්තං සම්පත්තිං. රාජාසි සබ්බදාඨිනන්ති සබ්බෙසං දාඨීනං ¶ රාජා ආසි. සො හි තත්ථ මහා හොතීති සො පරිවාරසම්පන්නො පුරිසො තෙසු පරිවාරෙසු මහා නාම හොති. සිඞ්ගාලො විය දාඨිනන්ති යථා සිඞ්ගාලො දාඨීනං මහා අහොසි, එවං මහා හොති, අථ සො සිඞ්ගාලො විය පමාදං ආපජ්ජිත්වා තං පරිවාරං නිස්සාය විනාසං පාපුණාතීති.
‘‘තදා සිඞ්ගාලො දෙවදත්තො අහොසි, රාජා සාරිපුත්තො, පුරොහිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සබ්බදාඨජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[242] 2. සුනඛජාතකවණ්ණනා
බාලො වතායං සුනඛොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අම්බණකොට්ඨකෙ ආසනසාලාය භත්තභුඤ්ජනසුනඛං ආරබ්භ කථෙසි. තං කිර ජාතකාලතො පට්ඨාය පානීයහාරකා ගහෙත්වා තත්ථ පොසෙසුං. සො අපරභාගෙ තත්ථ භත්තං භුඤ්ජන්තො ථූලසරීරො අහොසි. අථෙකදිවසං එකො ගාමවාසී ¶ පුරිසො තං ඨානං පත්තො සුනඛං දිස්වා පානීයහාරකානං උත්තරිසාටකඤ්ච කහාපණඤ්ච දත්වා ගද්දූලෙන බන්ධිත්වා තං ආදාය පක්කාමි. සො ගහෙත්වා නීයමානො න වස්සි, දින්නං දින්නං ඛාදන්තො පච්ඡතො පච්ඡතො අගමාසි. අථ සො පුරිසො ‘‘අයං ඉදානි මං පියායතී’’ති ගද්දූලං මොචෙසි, සො විස්සට්ඨමත්තො එකවෙගෙන ¶ ආසනසාලමෙව ගතො. භික්ඛූ තං දිස්වා තෙන ගතකාරණං ජානිත්වා සායන්හසමයෙ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, ආසනසාලාය සුනඛො බන්ධනමොක්ඛකුසලො විස්සට්ඨමත්තොව පුන ආගතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, සො සුනඛො ඉදානෙව බන්ධනමොක්ඛකුසලො, පුබ්බෙපි කුසලොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ එකස්මිං මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ඝරාවාසං අග්ගහෙසි. තදා බාරාණසියං එකස්ස මනුස්සස්ස සුනඛො අහොසි, සො පිණ්ඩිභත්තං ලභන්තො ථූලසරීරො ¶ ජාතො. අථෙකො ගාමවාසී බාරාණසිං ආගතො තං සුනඛං දිස්වා තස්ස මනුස්සස්ස උත්තරිසාටකඤ්ච කහාපණඤ්ච දත්වා සුනඛං ගහෙත්වා චම්මයොත්තෙන බන්ධිත්වා යොත්තකොටියං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තො අටවිමුඛෙ එකං සාලං පවිසිත්වා සුනඛං බන්ධිත්වා ඵලකෙ නිපජ්ජිත්වා නිද්දං ඔක්කමි. තස්මිං කාලෙ බොධිසත්තො කෙනචිදෙව කරණීයෙන අටවිං පටිපන්නො තං සුනඛං යොත්තෙන බන්ධිත්වා ඨපිතං දිස්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘බාලො වතායං සුනඛො, යො වරත්තං න ඛාදති;
බන්ධනා ච පමුඤ්චෙය්ය, අසිතො ච ඝරං වජෙ’’ති.
තත්ථ පමුඤ්චෙය්යාති පමොචෙය්ය, අයමෙව වා පාඨො. අසිතො ච ඝරං වජෙති අසිතො සුහිතො හුත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං ගච්ඡෙය්ය.
තං සුත්වා සුනඛො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘අට්ඨිතං මෙ මනස්මිං මෙ, අථො මෙ හදයෙ කතං;
කාලඤ්ච පටිකඞ්ඛාමි, යාව පස්සුපතූ ජනො’’ති.
තත්ථ අට්ඨිතං මෙ මනස්මිං මෙති යං තුම්හෙ කථෙථ, තං මයා අධිට්ඨිතමෙව, මනස්මිංයෙව මෙ එතං. අථො මෙ හදයෙ කතන්ති අථ ච පන මෙ තුම්හාකං වචනං හදයෙ කතමෙව. කාලඤ්ච පටිකඞ්ඛාමීති ¶ කාලං පටිමානෙමි. යාව පස්සුපතූ ජනොති යාවායං මහාජනො පසුපතු නිද්දං ඔක්කමතු, තාවාහං කාලං පටිමානෙමි ¶ . ඉතරථා හි ‘‘අයං සුනඛො පලායතී’’ති රවො උප්පජ්ජෙය්ය, තස්මා රත්තිභාගෙ සබ්බෙසං සුත්තකාලෙ චම්මයොත්තං ඛාදිත්වා පලායිස්සාමීති. සො එවං වත්වා මහාජනෙ නිද්දං ඔක්කන්තෙ යොත්තං ඛාදිත්වා සුහිතො හුත්වා පලායිත්වා අත්තනො සාමිකානං ඝරමෙව ගතො.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සුනඛොව එතරහි සුනඛො, පණ්ඩිතපුරිසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සුනඛජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[243] 3. ගුත්තිලජාතකවණ්ණනා
සත්තතන්තිං සුමධුරන්ති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. තස්මිඤ්හි කාලෙ භික්ඛූ දෙවදත්තං ආහංසු – ‘‘ආවුසො දෙවදත්ත, සම්මාසම්බුද්ධො තුය්හං ආචරියො, ත්වං සම්මාසම්බුද්ධං නිස්සාය තීණි පිටකානි උග්ගණ්හි, චත්තාරි ඣානානි උප්පාදෙසි, ආචරියස්ස නාම පටිසත්තුනා භවිතුං න යුත්ත’’න්ති. දෙවදත්තො ‘‘කිං පන මෙ, ආවුසො, සමණො ගොතමො ආචරියො, නනු මයා අත්තනො බලෙනෙව තීණි පිටකානි උග්ගහිතානි, චත්තාරි ඣානානි උප්පාදිතානී’’ති ආචරියං පච්චක්ඛාසි. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො ආචරියං පච්චක්ඛාය සම්මාසම්බුද්ධස්ස පටිසත්තු හුත්වා මහාවිනාසං පත්තො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, දෙවදත්තො ඉදානෙව ආචරියං පච්චක්ඛාය මම පටිසත්තු හුත්වා විනාසං පාපුණාති, පුබ්බෙපි පත්තොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො ගන්ධබ්බකුලෙ නිබ්බත්ති, ‘‘ගුත්තිලකුමාරො’’තිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො ගන්ධබ්බසිප්පෙ නිප්ඵත්තිං පත්වා ගුත්තිලගන්ධබ්බො නාම සකලජම්බුදීපෙ අග්ගගන්ධබ්බො අහොසි. සො දාරාභරණං අකත්වා අන්ධෙ මාතාපිතරො පොසෙසි. තදා බාරාණසිවාසිනො වාණිජා වණිජ්ජාය උජ්ජෙනිනගරං ගන්ත්වා ¶ උස්සවෙ ඝුට්ඨෙ ඡන්දකං සංහරිත්වා බහුං මාලාගන්ධවිලෙපනඤ්ච ඛජ්ජභොජ්ජාදීනි ච ආදාය කීළනට්ඨානෙ සන්නිපතිත්වා ‘‘වෙතනං දත්වා එකං ගන්ධබ්බං ආනෙථා’’ති ආහංසු. තෙන ච සමයෙන ¶ උජ්ජෙනියං මූසිලො නාම ජෙට්ඨගන්ධබ්බො ¶ හොති, තෙ තං පක්කොසාපෙත්වා අත්තනො ගන්ධබ්බං කාරෙසුං.
මූසිලො වීණං වාදන්තො වීණං උත්තමමුච්ඡනාය මුච්ඡිත්වා වාදෙසි. තෙසං ගුත්තිලගන්ධබ්බස්ස ගන්ධබ්බෙ ජාතපරිචයානං තස්ස ගන්ධබ්බං කිලඤ්ජකණ්ඩූවනං විය හුත්වා උපට්ඨාසි, එකොපි පහට්ඨාකාරං න දස්සෙසි. මූසිලො තෙසු තුට්ඨාකාරං අදස්සෙන්තෙසු ‘‘අතිඛරං කත්වා වාදෙමි මඤ්ඤෙ’’ති මජ්ඣිමමුච්ඡනාය මුච්ඡිත්වා මජ්ඣිමසරෙන වාදෙසි, තෙ තත්ථපි මජ්ඣත්තාව අහෙසුං. අථ සො ‘‘ඉමෙ න කිඤ්චි ජානන්ති මඤ්ඤෙ’’ති සයම්පි අජානනකො විය හුත්වා තන්තියො සිථිලෙ වාදෙසි, තෙ තත්ථපි න කිඤ්චි ආහංසු. අථ නෙ මූසිලො ‘‘අම්භො වාණිජා, කිං නු ඛො මයි වීණං වාදෙන්තෙ තුම්හෙ න තුස්සථා’’ති. ‘‘කිං පන ත්වං වීණං වාදෙසි, මයඤ්හි ‘අයං වීණං මුච්ඡෙතී’ති සඤ්ඤං අකරිම්හා’’ති. ‘‘කිං පන තුම්හෙ මයා උත්තරිතරං ආචරියං ජානාථ, උදාහු අත්තනො අජානනභාවෙන න තුස්සථා’’ති. වාණිජා ‘‘බාරාණසියං ගුත්තිලගන්ධබ්බස්ස වීණාසද්දං සුතපුබ්බානං තව වීණාසද්දො ඉත්ථීනං දාරකෙ තොසාපනසද්දො විය හොතී’’ති ආහංසු. ‘‘තෙන හි, හන්ද, තුම්හෙහි දින්නපරිබ්බයං පටිග්ගණ්හථ, න මය්හං එතෙනත්ථො, අපිච ඛො පන බාරාණසිං ගච්ඡන්තා මං ගණ්හිත්වා ගච්ඡෙය්යාථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ගමනකාලෙ තං ආදාය බාරාණසිං ගන්ත්වා තස්ස ‘‘එතං ගුත්තිලස්ස වසනට්ඨාන’’න්ති ආචික්ඛිත්වා සකසකනිවෙසනං අගමිංසු.
මූසිලො බොධිසත්තස්ස ගෙහං පවිසිත්වා ලග්ගෙත්වා ඨපිතං බොධිසත්තස්ස ජාතිවීණං දිස්වා ගහෙත්වා වාදෙසි, අථ බොධිසත්තස්ස මාතාපිතරො අන්ධභාවෙන තං අපස්සන්තා ¶ ‘‘මූසිකා මඤ්ඤෙ වීණං ඛාදන්තී’’ති සඤ්ඤාය ‘‘සුසූ’’ති ආහංසු. තස්මිං කාලෙ මූසිලො වීණං ඨපෙත්වා බොධිසත්තස්ස මාතාපිතරො වන්දිත්වා ‘‘කුතො ආගතොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘ආචරියස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හිතුං උජ්ජෙනිතො ආගතොම්හී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති වුත්තෙ ‘‘කහං ආචරියො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘විප්පවුත්ථො, තාත, අජ්ජ ආගමිස්සතී’’ති සුත්වා තත්ථෙව නිසීදිත්වා බොධිසත්තං ආගතං දිස්වා ¶ තෙන කතපටිසන්ථාරො අත්තනො ආගතකාරණං ආරොචෙසි. බොධිසත්තො අඞ්ගවිජ්ජාපාඨකො, සො තස්ස අසප්පුරිසභාවං ඤත්වා ‘‘ගච්ඡ තාත, නත්ථි තව සිප්ප’’න්ති පටික්ඛිපි. සො බොධිසත්තස්ස මාතාපිතූනං පාදෙ ගහෙත්වා උපකාරං කරොන්තො තෙ ආරාධෙත්වා ‘‘සිප්පං මෙ දාපෙථා’’ති යාචි. බොධිසත්තො මාතාපිතූහි පුනප්පුනං වුච්චමානො තෙ අතික්කමිතුං අසක්කොන්තො සිප්පං අදාසි. සො බොධිසත්තෙනෙව සද්ධිං රාජනිවෙසනං ගච්ඡති. රාජා තං දිස්වා ‘‘කො එස, ආචරියා’’ති පුච්ඡි. ‘‘මය්හං අන්තෙවාසිකො, මහාරාජා’’ති. සො අනුක්කමෙන ¶ රඤ්ඤො විස්සාසිකො අහොසි. බොධිසත්තො ආචරියමුට්ඨිං අකත්වා අත්තනො ජානනනියාමෙන සබ්බං සිප්පං සික්ඛාපෙත්වා ‘‘නිට්ඨිතං තෙ, තාත, සිප්ප’’න්ති ආහ.
සො චින්තෙසි – ‘‘මය්හං සිප්පං පගුණං, ඉදඤ්ච බාරාණසිනගරං සකලජම්බුදීපෙ අග්ගනගරං, ආචරියොපි මහල්ලකො, ඉධෙව මයා වසිතුං වට්ටතී’’ති. සො ආචරියං ආහ – ‘‘ආචරිය අහං රාජානං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති. ආචරියො ‘‘සාධු, තාත, රඤ්ඤො ආරොචෙස්සාමී’’ති ගන්ත්වා ‘‘අම්හාකං අන්තෙවාසිකො දෙවං උපට්ඨාතුං ඉච්ඡති, දෙය්යධම්මමස්ස ජානාථා’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා රඤ්ඤා ‘‘තුම්හාකං දෙය්යධම්මතො උපඩ්ඪං ලභිස්සතී’’ති වුත්තෙ තං පවත්තිං මූසිලස්ස ආරොචෙසි. මූසිලො ‘‘අහං තුම්හෙහි සමකඤ්ඤෙව ලභන්තො උපට්ඨහිස්සාමි, න අලභන්තො’’ති ආහ ¶ . ‘‘කිංකාරණා’’ති? ‘‘නනු අහං තුම්හාකං ජානනසිප්පං සබ්බං ජානාමී’’ති? ‘‘ආම, ජානාසී’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ කස්මා මය්හං උපඩ්ඪං දෙතී’’ති? බොධිසත්තො රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘යදි එවං තුම්හෙහි සමකං සිප්පං දස්සෙතුං සක්කොන්තො සමකං ලභිස්සතී’’ති ආහ. බොධිසත්තො රඤ්ඤො වචනං තස්ස ආරොචෙත්වා තෙන ‘‘සාධු දස්සෙස්සාමී’’ති වුත්තෙ රඤ්ඤො තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘සාධු දස්සෙතු, කතරදිවසං සාකච්ඡා හොතූ’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ හොතු, මහාරාජා’’ති ආහ.
රාජා මූසිලං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං ආචරියෙන සද්ධිං සාකච්ඡං කරිස්සසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, දෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘ආචරියෙන සද්ධිං විග්ගහො නාම න වට්ටති, මා කරී’’ති වාරියමානොපි ‘‘අලං, මහාරාජ, හොතුයෙව මෙ ආචරියෙන සද්ධිං සත්තමෙ දිවසෙ සාකච්ඡා, කතරස්ස ¶ ජානිභාවං ජානිස්සාමා’’ති ආහ. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘ඉතො කිර සත්තමෙ දිවසෙ ආචරියගුත්තිලො ච අන්තෙවාසිකමූසිලො ච රාජද්වාරෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං සාකච්ඡං කත්වා සිප්පං දස්සෙස්සන්ති, නාගරා සන්නිපතිත්වා සිප්පං පස්සන්තූ’’ත