අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා)

විවරථිමාසං ¶ ¶ ¶ ද්වාරන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො චතුන්නං පරිබ්බාජිකානං පබ්බජ්ජං ආරබ්භ කථෙසි. වෙසාලියං කිර ලිච්ඡවිරාජූනං සත්ත සහස්සානි සත්ත සතානි සත්ත ච ලිච්ඡවී වසිංසු. තෙ සබ්බෙපි පුච්ඡාපටිපුච්ඡාචිත්තකා අහෙසුං. අථෙකො පඤ්චසු වාදසතෙසු බ්යත්තො නිගණ්ඨො වෙසාලියං සම්පාපුණි, තෙ තස්ස සඞ්ගහං අකංසු. අපරාපි එවරූපා නිගණ්ඨී සම්පාපුණි ¶ . රාජානො ද්වෙපි ජනෙ වාදං කාරෙසුං, උභොපි සදිසාව අහෙසුං. තතො ලිච්ඡවීනං එතදහොසි ‘‘ඉමෙ ද්වෙපි පටිච්ච උප්පන්නො පුත්තො බ්යත්තො භවිස්සතී’’ති. තෙසං විවාහං කාරෙත්වා ද්වෙපි එකතො වාසෙසුං. අථ නෙසං සංවාසමන්වාය පටිපාටියා චතස්සො දාරිකායො එකො ච දාරකො ජායි. දාරිකානං ‘‘සච්චා, ලොලා, අවධාරිකා, පටිච්ඡාදා’’ති නාමං අකංසු, දාරකස්ස ‘‘සච්චකො’’ති. තෙ ¶ පඤ්චපි ජනා විඤ්ඤුතං පත්තා මාතිතො පඤ්ච වාදසතානි, පිතිතො පඤ්ච වාදසතානීති වාදසහස්සං උග්ගණ්හිංසු. මාතාපිතරො දාරිකානං එවං ඔවදිංසු ‘‘සචෙ කොචි ගිහී තුම්හාකං වාදං භින්දිස්සති, තස්ස පාදපරිචාරිකා භවෙය්යාථ. සචෙ පබ්බජිතො භින්දිස්සති, තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජෙය්යාථා’’ති.

අපරභාගෙ මාතාපිතරො කාලමකංසු. තෙසු කාලකතෙසු සච්චකනිගණ්ඨො තත්ථෙව වෙසාලියං ලිච්ඡවීනං සිප්පං සික්ඛාපෙන්තො වසි. භගිනියො ජම්බුසාඛං ගහෙත්වා වාදත්ථාය ¶ නගරා නගරං චරමානා සාවත්ථිං පත්වා නගරද්වාරෙ සාඛං නිඛණිත්වා ‘‘යො අම්හාකං වාදං ආරොපෙතුං සක්කොති ගිහී වා පබ්බජිතො වා, සො එතං පංසුපුඤ්ජං පාදෙහි විකිරිත්වා පාදෙහෙව සාඛං මද්දතූ’’ති දාරකානං වත්වා භික්ඛාය නගරං පවිසිංසු. අථායස්මා සාරිපුත්තො අසම්මට්ඨට්ඨානං සම්මජ්ජිත්වා රිත්තඝටෙසු පානීයං උපට්ඨපෙත්වා ගිලානෙ ච පටිජග්ගිත්වා දිවාතරං සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිසන්තො තං සාඛං දිස්වා දාරකෙ පුච්ඡි, දාරකා තං පවත්තිං ආචික්ඛිංසු. ථෙරො දාරකෙහෙව පාතාපෙත්වා මද්දාපෙත්වා ‘‘යෙහි අයං සාඛා ඨපිතා, තෙ කතභත්තකිච්චාව ආගන්ත්වා ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ මං පස්සන්තූ’’ති දාරකානං වත්වා නගරං පවිසිත්වා කතභත්තකිච්චො විහාරද්වාරකොට්ඨකෙ අට්ඨාසි. තාපි පරිබ්බාජිකා භික්ඛාය චරිත්වා ආගතා සාඛං මද්දිතං දිස්වා ‘‘කෙනායං මද්දිතා’’ති වත්වා ‘‘සාරිපුත්තත්ථෙරෙන, සචෙ තුම්හෙ වාදත්ථිකා, ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකං ගච්ඡථා’’ති දාරකෙහි වුත්තා පුන නගරං පවිසිත්වා මහාජනං සන්නිපාතෙත්වා විහාරද්වාරකොට්ඨකං ගන්ත්වා ථෙරං වාදසහස්සං පුච්ඡිංසු. ථෙරො තං විස්සජ්ජෙත්වා ‘‘අඤ්ඤං කිඤ්චි ජානාථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘න ජානාම, සාමී’’ති. ‘‘අහං පන වො කිඤ්චි පුච්ඡාමී’’ති. ‘‘පුච්ඡ, සාමි, ජානන්තියො කථෙස්සාමා’’ති.

ථෙරො ‘‘එකං නාම කි’’න්ති පුච්ඡි. තා න ජානිංසු. ථෙරො විස්සජ්ජෙසි. තා ‘‘අම්හාකං, සාමි, පරාජයො, තුම්හාකං ජයො’’ති ආහංසු. ‘‘ඉදානි කිං කරිස්සථා’’ති? ‘‘අම්හාකං මාතාපිතූහි අයං ඔවාදො දින්නො ‘සචෙ වො ගිහී වාදං භින්දිස්සති, තස්ස පජාපතියො භවෙය්යාථ. සචෙ පබ්බජිතො, තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජෙය්යාථා’ති, පබ්බජ්ජං නො දෙථා’’ති. ථෙරො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා තා උප්පලවණ්ණාය ථෙරියා සන්තිකෙ පබ්බාජෙසි. තා සබ්බාපි න චිරස්සෙව අරහත්තං ¶ පාපුණිංසු. අථෙකදිවසං ¶ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, සාරිපුත්තත්ථෙරො චතුන්නං පරිබ්බාජිකානං අවස්සයො හුත්වා සබ්බා අරහත්තං පාපෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස එතාසං අවස්සයො ¶ අහොසි, ඉදානි පන පබ්බජ්ජාභිසෙකං දාපෙසි, පුබ්බෙ රාජමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ කාලිඞ්ගරට්ඨෙ දන්තපුරනගරෙ කාලිඞ්ගරාජෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ අස්සකරට්ඨෙ පාටලිනගරෙ අස්සකො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. කාලිඞ්ගො සම්පන්නබලවාහනො සයම්පි නාගබලො පටියොධං න පස්සති. සො යුජ්ඣිතුකාමො හුත්වා අමච්චානං ආරොචෙසි ‘‘අහං යුද්ධත්ථිකො, පටියොධං පන න පස්සාමි, කිං කරොමා’’ති. අමච්චා ‘‘අත්ථෙකො, මහාරාජ, උපායො, ධීතරො තෙ චතස්සො උත්තමරූපධරා, තා පසාධෙත්වා පටිච්ඡන්නයානෙ නිසීදාපෙත්වා බලපරිවුතා ගාමනිගමරාජධානියො චරාපෙථ. යො රාජා තා අත්තනො ගෙහෙ කාතුකාමො භවිස්සති, තෙන සද්ධිං යුද්ධං කරිස්සාමා’’ති වදිංසු. රාජා තථා කාරෙසි. තාහි ගතගතට්ඨානෙ රාජානො භයෙන තාසං නගරං පවිසිතුං න දෙන්ති, පණ්ණාකාරං පෙසෙත්වා බහිනගරෙයෙව වසාපෙන්ති. එවං සකලජම්බුදීපං විචරිත්වා අස්සකරට්ඨෙ පාටලිනගරං පාපුණිංසු. අස්සකොපි නගරද්වාරානි පිදහාපෙත්වා පණ්ණාකාරං පෙසෙසි. තස්ස නන්දිසෙනො නාම අමච්චො පණ්ඩිතො බ්යත්තො උපායකුසලො. සො චින්තෙසි ‘‘ඉමා කිර රාජධීතරො සකලජම්බුදීපං විචරිත්වා පටියොධං න ලභිංසු, එවං සන්තෙ ජම්බුදීපො තුච්ඡො නාම අහොසි, අහං කාලිඞ්ගෙන සද්ධිං යුජ්ඣිස්සාමී’’ති. සො නගරද්වාරං ගන්ත්වා දොවාරිකෙ ආමන්තෙත්වා තාසං ද්වාරං විවරාපෙතුං පඨමං ගාථමාහ –

‘‘විවරථිමාසං ද්වාරං, නගරං පවිසන්තු අරුණරාජස්ස;

සීහෙන සුසිට්ඨෙන, සුරක්ඛිතං නන්දිසෙනෙනා’’ති.

තත්ථ අරුණරාජස්සාති සො හි රජ්ජෙ පතිට්ඨිතකාලෙ රට්ඨනාමවසෙන අස්සකො නාම ජාතො, කුලදත්තියං පනස්ස නාමං අරුණොති ¶ ¶ . තෙනාහ ‘‘අරුණරාජස්සා’’ති. සීහෙනාති පුරිසසීහෙන. සුසිට්ඨෙනාති ආචරියෙහි සුට්ඨු අනුසාසිතෙන. නන්දිසෙනෙනාති මයා නන්දිසෙනෙන නාම.

සො එවං වත්වා ද්වාරං විවරාපෙත්වා තා ගහෙත්වා අස්සකරඤ්ඤො දත්වා ‘‘තුම්හෙ මා භායිත්ථ, යුද්ධෙ සති අහං ජිනිස්සාමි, ඉමා උත්තමරූපධරා රාජධීතරො මහෙසියො කරොථා’’ති තාසං අභිසෙකං දාපෙත්වා තාහි සද්ධිං ආගතෙ පුරිසෙ ‘‘ගච්ඡථ, තුම්හෙ රාජධීතූනං අස්සකරාජෙන මහෙසිට්ඨානෙ ¶ ඨපිතභාවං තුම්හාකං රඤ්ඤො ආචික්ඛථා’’ති උය්යොජෙසි. තෙ ගන්ත්වා ආරොචෙසුං. කාලිඞ්ගො ‘‘න හි නූන සො මය්හං බලං ජානාතී’’ති වත්වා තාවදෙව මහතියා සෙනාය නික්ඛමි. නන්දිසෙනො තස්ස ආගමනං ඤත්වා ‘‘අත්තනො කිර රජ්ජසීමායමෙව හොතු, මා අම්හාකං රඤ්ඤො රජ්ජසීමං ඔක්කමතු, උභින්නං රජ්ජානං අන්තරෙ යුද්ධං භවිස්සතී’’ති සාසනං පෙසෙසි. සො සාසනං සුත්වා අත්තනො රජ්ජපරියන්තෙයෙව අට්ඨාසි. අස්සකොපි අත්තනො රජ්ජපරියන්තෙ අට්ඨාසි. තදා බොධිසත්තො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා තෙසං ද්වින්නං රජ්ජානං අන්තරෙ පණ්ණසාලායං වසති. කාලිඞ්ගො චින්තෙසි ‘‘සමණා නාම කිඤ්චි ජානිස්සන්ති, කො ජානාති, කිං භවිස්සති, කස්ස ජයො වා පරාජයො වා භවිස්සති, තාපසං පුච්ඡිස්සාමී’’ති අඤ්ඤාතකවෙසෙන බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘භන්තෙ, කාලිඞ්ගො ච අස්සකො ච යුජ්ඣිතුකාමා අත්තනො අත්තනො රජ්ජසීමායමෙව ඨිතා, එතෙසු කස්ස ජයො භවිස්සති, කස්ස පරාජයො’’ති පුච්ඡි. මහාපුඤ්ඤ, අහං ‘‘අසුකස්ස ජයො, අසුකස්ස පරාජයො’’ති න ජානාමි, සක්කො පන දෙවරාජා ඉධාගච්ඡති, තමහං පුච්ඡිත්වා කථෙස්සාමි, ස්වෙ ආගච්ඡෙය්යාසීති. සක්කො බොධිසත්තස්ස උපට්ඨානං ආගන්ත්වා ¶ නිසීදි, අථ නං බොධිසත්තො තමත්ථං පුච්ඡි. භන්තෙ, කාලිඞ්ගො ජිනිස්සති, අස්සකො පරාජිස්සති, ඉදඤ්චිදඤ්ච පුබ්බනිමිත්තං පඤ්ඤායිස්සතීති.

කාලිඞ්ගො පුනදිවසෙ ආගන්ත්වා පුච්ඡි, බොධිසත්තොපිස්ස ආචික්ඛි. සො ‘‘කිං නාම පුබ්බනිමිත්තං භවිස්සතී’’ති අපුච්ඡිත්වාව ‘‘අහං කිර ජිනිස්සාමී’’ති උට්ඨාය තුට්ඨියා පක්කාමි. සා කථා විත්ථාරිකා අහොසි. තං සුත්වා අස්සකො නන්දිසෙනං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘කාලිඞ්ගො කිර ජිනිස්සතිං ¶ , මයං පරාජිස්සාම, කිං නු ඛො කාතබ්බ’’න්ති ආහ. සො ‘‘කො එතං ජානාති මහාරාජ, කස්ස ජයො වා පරාජයො වා, තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථා’’ති රාජානං අස්සාසෙත්වා බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො ‘‘භන්තෙ, කො ජිනිස්සති, කො පරාජිස්සතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘කාලිඞ්ගො ජිනිස්සති, අස්සකො පරාජිස්සතී’’ති? ‘‘භන්තෙ, ජිනන්තස්ස පුබ්බනිමිත්තං කිං භවිස්සති, කිං පරාජිනන්තස්සා’’ති? ‘‘මහාපුඤ්ඤ, ජිනන්තස්ස ආරක්ඛදෙවතා සබ්බසෙතො උසභො භවිස්සති, ඉතරස්ස සබ්බකාළකො, උභින්නම්පි ආරක්ඛදෙවතා යුජ්ඣිත්වා ජයපරාජයං කරිස්සන්තී’’ති. නන්දිසෙනො තං සුත්වා උට්ඨාය ගන්ත්වා රඤ්ඤො සහායෙ සහස්සමත්තෙ මහායොධෙ ගහෙත්වා අවිදූරෙ පබ්බතං අභිරුය්හ ‘‘අම්භො, අම්හාකං රඤ්ඤො ජීවිතං දාතුං සක්ඛිස්සථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, සක්ඛිස්සාමා’’ති. ‘‘තෙන හි ඉමස්මිං පපාතෙ පතථා’’ති. තෙ පතිතුං ආරභිංසු. අථ නෙ වාරෙත්වා ‘‘අලං එත්ථ පතනෙන, අම්හාකං රඤ්ඤො ජීවිතං දාතුං සුහදයා අනිවත්තිනො හුත්වා යුජ්ඣථා’’ති ආහ. තෙ සම්පටිච්ඡිංසුං.

අථ ¶ සඞ්ගාමෙ උපට්ඨිතෙ කාලිඞ්ගො ‘‘අහං කිර ජිනිස්සාමී’’ති වොසානං ආපජ්ජි, බලකායාපිස්ස ‘‘අම්හාකං කිර ජයො’’ති වොසානං ආපජ්ජිත්වා සන්නාහං අකත්වා වග්ගවග්ගා ¶ හුත්වා යථාරුචි පක්කමිංසු, වීරියකරණකාලෙ වීරියං න කරිංසු. උභොපි රාජානො අස්සං අභිරුහිත්වා ‘‘යුජ්ඣිස්සාමා’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං උපසඞ්කමන්ති. උභින්නං ආරක්ඛදෙවතා පුරතො ගන්ත්වා කාලිඞ්ගරඤ්ඤො ආරක්ඛදෙවතා සබ්බසෙතො උසභො අහොසි, ඉතරස්ස සබ්බකාළකො. තා දෙවතාපි අඤ්ඤමඤ්ඤං යුජ්ඣනාකාරං දස්සෙන්තා උපසඞ්කමිංසු. තෙ පන උසභා උභින්නං රාජූනංයෙව පඤ්ඤායන්ති, න අඤ්ඤෙසං. නන්දිසෙනො අස්සකං පුච්ඡි ‘‘පඤ්ඤායති තෙ, මහාරාජ, ආරක්ඛදෙවතා’’ති. ‘‘ආම, පඤ්ඤායතී’’ති. ‘‘කෙනාකාරෙනා’’ති. ‘‘කාලිඞ්ගරඤ්ඤො ආරක්ඛදෙවතා සබ්බසෙතො උසභො හුත්වා පඤ්ඤායති, අම්හාකං ආරක්ඛදෙවතා සබ්බකාළකො කිලමන්තො හුත්වා තිට්ඨතී’’ති. ‘‘මහාරාජ, තුම්හෙ මා භායථ, මයං ජිනිස්සාම, කාලිඞ්ගො පරාජිස්සති, තුම්හෙ අස්සපිට්ඨිතො ඔතරිත්වා ඉමං සත්තිං ගහෙත්වා සුසික්ඛිතසින්ධවං උදරපස්සෙ වාමහත්ථෙන උප්පීළෙත්වා ඉමිනා පුරිසසහස්සෙන සද්ධිං වෙගෙන ගන්ත්වා කාලිඞ්ගරඤ්ඤො ආරක්ඛදෙවතං සත්තිප්පහාරෙන පාතෙථ, තතො මයං සහස්සමත්තා සත්තිසහස්සෙන පහරිස්සාම ¶ , එවං කාලිඞ්ගස්ස ආරක්ඛදෙවතා නස්සිස්සති, තතො කාලිඞ්ගො පරාජිස්සති, මයං ජිනිස්සාමා’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති නන්දිසෙනෙන දින්නසඤ්ඤාය ගන්ත්වා සත්තියා පහරි, සූරයොධසහස්සාපි අමච්චා සත්තිසහස්සෙන පහරිංසු. ආරක්ඛදෙවතා තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපුණි, තාවදෙව කාලිඞ්ගො පරාජිත්වා පලායි. තං පලායමානං දිස්වා සහස්සමත්තා අමච්චා ‘‘කාලිඞ්ගො පලායතී’’ති උන්නදිංසු. කාලිඞ්ගො මරණභයභීතො පලායමානො තං තාපසං අක්කොසන්තො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘ජයො කලිඞ්ගානමසය්හසාහිනං, පරාජයො අනයො අස්සකානං;

ඉච්චෙව ¶ තෙ භාසිතං බ්රහ්මචාරි, න උජ්ජුභූතා විතථං භණන්තී’’ති.

තත්ථ අසය්හසාහිනන්ති අසය්හං දුස්සහං සහිතුං සමත්ථානං. ඉච්චෙව තෙ භාසිතන්ති එවං තයා කූටතාපස ලඤ්ජං ගහෙත්වා පරාජිනකරාජානං ජිනිස්සති, ජිනනරාජානඤ්ච පරාජිස්සතීති භාසිතං. න උජ්ජුභූතාති යෙ කායෙන වාචාය මනසා ච උජුභූතා, න තෙ මුසා භණන්තීති.

එවං සො තාපසං අක්කොසන්තො පලායන්තො අත්තනො නගරමෙව ගතො, නිවත්තිත්වා ඔලොකෙතුම්පි නාසක්ඛි. තතො කතිපාහච්චයෙන සක්කො තාපසස්ස උපට්ඨානං අගමාසි. තාපසො තෙන සද්ධිං කථෙන්තො තතියං ගාථමාහ –

‘‘දෙවා ¶ මුසාවාදමුපාතිවත්තා, සච්චං ධනං පරමං තෙසු සක්ක;

තං තෙ මුසා භාසිතං දෙවරාජ, කිං වා පටිච්ච මඝවා මහින්දා’’ති.

තත්ථ තං තෙ මුසා භාසිතන්ති යං තයා මය්හං භාසිතං, තං අත්ථභඤ්ජනකමුසාවාදං කථෙන්තෙන තයා මුසා භාසිතං, තයා කිං කාරණං පටිච්ච එවං භාසිතන්ති?

තං ¶ සුත්වා සක්කො චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘නනු තෙ සුතං බ්රාහ්මණ භඤ්ඤමානෙ, දෙවා න ඉස්සන්ති පුරිසපරක්කමස්ස;

දමො සමාධි මනසො අභෙජ්ජො, අබ්යග්ගතා නික්කමනඤ්ච කාලෙ;

දළ්හඤ්ච විරියං පුරිසපරක්කමො ච, තෙනෙව ආසි විජයො අස්සකාන’’න්ති.

තස්සත්ථො – කිං තයා, බ්රාහ්මණ, තත්ථ තත්ථ වචනෙ භඤ්ඤමානෙ ඉදං න සුතපුබ්බං, යං දෙවා පුරිසපරක්කමස්ස න ඉස්සන්ති න උසූයන්ති, අස්සකරඤ්ඤො ¶ වීරියකරණවසෙන අත්තදමනසඞ්ඛාතො දමො, සමග්ගභාවෙන මනසො අභෙජ්ජො, අභෙජ්ජසමාධි, අස්සකරඤ්ඤො සහායානං වීරියකරණකාලෙ අබ්යග්ගතා යථා කාලිඞ්ගස්ස මනුස්සා වග්ගවග්ගා හුත්වා ඔසක්කිංසු, එවං අනොසක්කනං සමග්ගභාවෙන අභෙජ්ජචිත්තානං වීරියඤ්ච පුරිසපරක්කමො ච ථිරො අහොසි, තෙනෙව කාරණෙන අස්සකානං ජයො අහොසීති.

පලාතෙ ච පන කාලිඞ්ගෙ අස්සකරාජා විලොපං ගාහාපෙත්වා අත්තනො නගරං ගතො. නන්දිසෙනො කාලිඞ්ගස්ස සාසනං පෙසෙසි ‘‘ඉමාසං චතුන්නං රාජකඤ්ඤානං දායජ්ජකොට්ඨාසං පෙසෙතු, සචෙ න පෙසෙති, කාතබ්බමෙත්ථ ජානිස්සාමී’’ති. සො තං සාසනං සුත්වා භීතතසිතො තාහි ලද්ධබ්බදායජ්ජං පෙසෙසි, තතො පට්ඨාය සමග්ගවාසං වසිංසු.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා කාලිඞ්ගරඤ්ඤො ධීතරො ඉමා දහරභික්ඛුනියො අහෙසුං, නන්දිසෙනො සාරිපුත්තො, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

අදෙය්යෙසුං ¶ ¶ දදං දානන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආනන්දත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු හෙට්ඨා කථිතමෙව. සත්ථා ‘‘පොරාණකපණ්ඩිතාපි අත්තනො උපකාරවසෙනෙව කිරිංසූ’’ති වත්වා ඉධාපි අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බොධිසත්තො බාරාණසිරාජා හුත්වා ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙති, දානං දෙති, සීලං රක්ඛති. සො ‘‘පච්චන්තං කුපිතං වූපසමෙස්සාමී’’ති බලවාහනපරිවුතො ගන්ත්වා පරාජිතො අස්සං අභිරුහිත්වා පලායමානො එකං පච්චන්තගාමං පාපුණි. තත්ථ තිංස ජනා රාජසෙවකා වසන්ති. තෙ පාතොව ගාමමජ්ඣෙ සන්නිපතිත්වා ගාමකිච්චං කරොන්ති. තස්මිං ඛණෙ රාජා වම්මිතං අස්සං අභිරුහිත්වා අලඞ්කතපටියත්තො ගාමද්වාරෙන ¶ අන්තොගාමං පාවිසි. තෙ ‘‘කිං නු ඛො ඉද’’න්ති භීතා පලායිත්වා සකසකගෙහානි පවිසිංසු. එකො පනෙත්ථ අත්තනො ගෙහං අගන්ත්වා රඤ්ඤො පච්චුග්ගමනං කත්වා ‘‘රාජා කිර පච්චන්තං ගතො’’ති සුය්යති, කොසි ත්වං රාජපුරිසො චොරපුරිසොති? ‘‘රාජපුරිසො, සම්මා’’ති. ‘‘තෙන හි එථා’’ති රාජානං ගෙහං නෙත්වා අත්තනො පීඨකෙ නිසීදාපෙත්වා ‘‘එහි, භද්දෙ, සහායකස්ස පාදෙ ධොවා’’ති භරියං තස්ස පාදෙ ධොවාපෙත්වා අත්තනො බලානුරූපෙන ආහාරං දත්වා ‘‘මුහුත්තං විස්සමථා’’ති සයනං පඤ්ඤාපෙසි, රාජා නිපජ්ජි. ඉතරො අස්සස්ස සන්නාහං මොචෙත්වා චඞ්කමාපෙත්වා උදකං පායෙත්වා පිට්ඨිං තෙලෙන මක්ඛෙත්වා තිණං අදාසි. එවං තයො චත්තාරො දිවසෙ රාජානං පටිජග්ගිත්වා ‘‘ගච්ඡාමහං, සම්මා’’ති වුත්තෙ පුන රඤ්ඤො ච අස්සස්ස ච කත්තබ්බයුත්තකං සබ්බමකාසි. රාජා තුස්සිත්වා ගච්ඡන්තො ‘‘අහං, සම්ම, මහාඅස්සාරොහො නාම, නගරමජ්ඣෙ අම්හාකං ගෙහං, සචෙ කෙනචි කිච්චෙන නගරං ආගච්ඡසි, දක්ඛිණද්වාරෙ ඨත්වා දොවාරිකං ‘මහාඅස්සාරොහො කතරගෙහෙ වසතී’ති පුච්ඡිත්වා දොවාරිකං ගහෙත්වා අම්හාකං ගෙහං ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති වත්වා පක්කාමි.

බලකායොපි රාජානං අදිස්වා බහිනගරෙ ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා ඨිතො රාජානං දිස්වා පච්චුග්ගන්ත්වා පරිවාරෙසි. රාජා නගරං පවිසන්තො ද්වාරන්තරෙ ඨත්වා ¶ දොවාරිකං පක්කොසාපෙත්වා මහාජනං පටික්කමාපෙත්වා ‘‘තාත, එකො පච්චන්තගාමවාසී මං දට්ඨුකාමො ආගන්ත්වා ‘මහාඅස්සාරොහස්ස ගෙහං කහ’න්ති තං පුච්ඡිස්සති, තං ත්වං හත්ථෙ ගහෙත්වා ආනෙත්වා මං දස්සෙය්යාසි, තදා ත්වං සහස්සං ලභිස්සසී’’ති ආහ. සො නාගච්ඡති, තස්මිං අනාගච්ඡන්තෙ රාජා තස්ස වසනගාමෙ බලිං වඩ්ඪාපෙසි, බලිම්හි වඩ්ඪිතෙ නාගච්ඡති. එවං දුතියම්පි තතියම්පි ¶ බලිං වඩ්ඪාපෙසි, නෙව ආගච්ඡති. අථ නං ගාමවාසිනො සන්නිපතිත්වා ආහංසු ‘‘අය්ය, තව සහායස්ස මහාඅස්සාරොහස්ස ආගතකාලතො පට්ඨාය ¶ මයං බලිනා පීළියමානා සීසං උක්ඛිපිතුං න සක්කොම, ගච්ඡ තව සහායස්ස මහාඅස්සාරොහස්ස වත්වා අම්හාකං බලිං විස්සජ්ජාපෙහී’’ති. සාධු ගච්ඡිස්සාමි, න පන සක්කා තුච්ඡහත්ථෙන ගන්තුං, මය්හං සහායස්ස ද්වෙ දාරකා අත්ථි, තෙසඤ්ච භරියාය චස්ස සහායකස්ස ච මෙ නිවාසනපාරුපනපිළන්ධනාදීනි සජ්ජෙථාති. ‘‘සාධු සජ්ජිස්සාමා’’ති තෙ සබ්බං පණ්ණාකාරං සජ්ජයිංසු.

සො තඤ්ච අත්තනො ඝරෙ පක්කපූවඤ්ච ආදාය ගන්ත්වා දක්ඛිණද්වාරං පත්වා දොවාරිකං පුච්ඡි ‘‘කහං, සම්ම, මහාඅස්සාරොහස්ස ගෙහ’’න්ති. සො ‘‘එහි දස්සෙමි තෙ’’ති තං හත්ථෙ ගහෙත්වා රාජද්වාරං ගන්ත්වා ‘‘දොවාරිකො එකං පච්චන්තගාමවාසිං ගහෙත්වා ආගතො’’ති පටිවෙදෙසි. රාජා තං සුත්වා ආසනා උට්ඨාය ‘‘මය්හං සහායො ච තෙන සද්ධිං ආගතා ච පවිසන්තූ’’ති පච්චුග්ගමනං කත්වා දිස්වාව නං පරිස්සජිත්වා ‘‘මය්හං සහායිකා ච දාරකා ච අරොගා’’ති පුච්ඡිත්වා හත්ථෙ ගහෙත්වා මහාතලං අභිරුහිත්වා සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා රාජාසනෙ නිසීදාපෙත්වා අග්ගමහෙසිං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘භද්දෙ, සහායස්ස මෙ පාදෙ ධොවා’’ති ආහ. සා තස්ස පාදෙ ධොවි, රාජා සුවණ්ණභිඞ්කාරෙන උදකං ආසිඤ්චි. දෙවීපි පාදෙ ධොවිත්වා ගන්ධතෙලෙන මක්ඛෙසි. රාජා ‘‘කිං, සම්ම, අත්ථි, කිඤ්චි අම්හාකං ඛාදනීය’’න්ති පුච්ඡි. සො ‘‘අත්ථී’’ති පසිබ්බකතො පූවෙ නීහරාපෙසි. රාජා සුවණ්ණතට්ටකෙන ගහෙත්වා තස්ස සඞ්ගහං කරොන්තො ‘‘මම සහායෙන ආනීතං ඛාදථා’’ති දෙවියා ච අමච්චානඤ්ච ඛාදාපෙත්වා සයම්පි ඛාදි. ඉතරො ඉතරම්පි පණ්ණාකාරං දස්සෙසි. රාජා තස්ස සඞ්ගහත්ථං කාසිකවත්ථානි අපනෙත්වා තෙන ආභතවත්ථයුගං නිවාසෙසිං ¶ . දෙවීපි ¶ කාසිකවත්ථඤ්චෙව ආභරණානි ච අපනෙත්වා තෙන ආභතවත්ථං නිවාසෙත්වා ආභරණානි පිළන්ධි.

අථ නං රාජා රාජාරහං භොජනං භොජාපෙත්වා එකං අමච්චං ආණාපෙසි ‘‘ගච්ඡ ඉමස්ස මම කරණනියාමෙනෙව මස්සුකම්මං කාරෙත්වා ගන්ධොදකෙන න්හාපෙත්වා සතසහස්සග්ඝනිකං කාසිකවත්ථං නිවාසාපෙත්වා රාජාලඞ්කාරෙන අලඞ්කාරාපෙත්වා ආනෙහී’’ති. සො තථා අකාසි. රාජා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා අමච්චෙ සන්නිපාතාපෙත්වා සෙතච්ඡත්තස්ස මජ්ඣෙ ජාතිහිඞ්ගුලකසුත්තං පාතෙත්වා උපඩ්ඪරජ්ජං අදාසි. තෙ තතො පට්ඨාය එකතො භුඤ්ජන්ති පිවන්ති සයන්ති, විස්සාසො ථිරො අහොසි කෙනචි අභෙජ්ජො. අථස්ස රාජා පුත්තදාරෙපි පක්කොසාපෙත්වා අන්තොනගරෙ නිවෙසනං මාපෙත්වා අදාසි. තෙ සමග්ගා සම්මොදමානා රජ්ජං කාරෙන්ති.

අථ ¶ අමච්චා කුජ්ඣිත්වා රාජපුත්තං ආහංසු ‘‘කුමාර, රාජා එකස්ස ගහපතිකස්ස උපඩ්ඪරජ්ජං දත්වා තෙන සද්ධිං එකතො භුඤ්ජති පිවති සයති, දාරකෙ ච වන්දාපෙති, ඉමිනා රඤ්ඤා කතකම්මං න ජානාම, කිං කරොති රාජා, මයං ලජ්ජාම, ත්වං රඤ්ඤො කථෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා සබ්බං තං කථං රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා ‘‘මා එවං කරොහි, මහාරාජා’’ති ආහ. ‘‘තාත, අහං යුද්ධපරාජිතො කහං වසිං, අපි නු ජානාථා’’ති. ‘‘න ජානාම, දෙවා’’ති. ‘‘අහං එතස්ස ඝරෙ වසන්තො අරොගො හුත්වා ආගන්ත්වා රජ්ජං කාරෙසිං, එවං මම උපකාරිනො කස්මා සම්පත්තිං න දස්සාමී’’ති එවං වත්වා ච පන බොධිසත්තො ‘‘තාත, යො හි අදාතබ්බයුත්තකස්ස දෙති, දාතබ්බයුත්තකස්ස න දෙති, සො ආපදං පත්වා කිඤ්චි උපකාරං න ලභතී’’ති දස්සෙන්තො ඉමා ගාථා ආහ –

‘‘අදෙය්යෙසු ¶ දදං දානං, දෙය්යෙසු නප්පවෙච්ඡති;

ආපාසු බ්යසනං පත්තො, සහායං නාධිගච්ඡති.

‘‘නාදෙය්යෙසු දදං දානං, දෙය්යෙසු යො පවෙච්ඡති;

ආපාසු බ්යසනං පත්තො, සහායමධිගච්ඡති.

‘‘සඤ්ඤොගසම්භොගවිසෙසදස්සනං ¶ , අනරියධම්මෙසු සඨෙසු නස්සති;

කතඤ්ච අරියෙසු ච අජ්ජවෙසු, මහප්ඵලං හොති අණුම්පි තාදිසු.

‘‘යො පුබ්බෙ කතකල්යාණො, අකා ලොකෙ සුදුක්කරං;

පච්ඡා කයිරා න වා කයිරා, අච්චන්තං පූජනාරහො’’ති.

තත්ථ අදෙය්යෙසූති පුබ්බෙ අකතූපකාරෙසු. දෙය්යෙසූති පුබ්බෙ කතූපකාරෙසු. නප්පවෙච්ඡතීති න පවෙසෙති න දෙති. ආපාසූති ආපදාසු. බ්යසනන්ති දුක්ඛං. සඤ්ඤොගසම්භොගවිසෙසදස්සනන්ති යො මිත්තෙන කතො සඤ්ඤොගො චෙව සම්භොගො ච, තස්ස විසෙසදස්සනං ගුණදස්සනං සුකතං මය්හං ඉමිනාති එතං සබ්බං අසුද්ධධම්මත්තා අනරියධම්මෙසු කෙරාටිකත්තා සඨෙසු නස්සති. අරියෙසූති අත්තනො කතගුණජානනෙන අරියෙසු පරිසුද්ධෙසු. අජ්ජවෙසූති තෙනෙව කාරණෙන උජුකෙසු අකුටිලෙසු. අණුම්පීති අප්පමත්තකම්පි. තාදිසූති යෙ තාදිසා පුග්ගලා හොන්ති අරියා උජුභූතා, තෙසු අප්පම්පි කතං මහප්ඵලං හොති මහාජුතිකං මහාවිප්ඵාරං, සුඛෙත්තෙ වුත්තබීජමිව න නස්සති ¶ , ඉතරස්මිං පන පාපෙ බහුම්පි කතං අග්ගිම්හි ඛිත්තබීජමිව නස්සතීති අත්ථො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘යථාපි බීජමග්ගිම්හි, ඩය්හති න විරූහති;

එවං කතං අසප්පුරිසෙ, නස්සති න විරූහති.

‘‘කතඤ්ඤුම්හි ච පොසම්හි, සීලවන්තෙ අරියවුත්තිනෙ;

සුඛෙත්තෙ විය බීජානි, කතං තම්හි න නස්සතී’’ති. (ජා. 1.10.77-78);

පුබ්බෙ කතකල්යාණොති පඨමතරං උපකාරං කත්වා ඨිතො. අකාති අකරි, අයං ලොකෙ සුදුක්කරං නාම අකාසීති අත්ථො. පච්ඡා කයිරාති සො පච්ඡා අඤ්ඤං ¶ කිඤ්චි ගුණං කරොතු වා මා වා, තෙනෙව පඨමකතෙන ගුණෙන අච්චන්තං පූජනාරහො හොති, සබ්බං සක්කාරසම්මානං අරහතීති.

ඉදං පන සුත්වා නෙව අමච්චා, න රාජපුත්තො පුන කිඤ්චි කථෙසීති.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පච්චන්තගාමවාසී ආනන්දො අහොසි, බාරාණසිරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

මහාඅස්සාරොහජාතකවණ්ණනා දුතියා.

අනුත්තරෙ කාමගුණෙ සමිද්ධෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං කොසලරාජසෙවකං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු හෙට්ඨා සෙය්යජාතකෙ (ජා. 1.3.94 ආදයො) කථිතමෙව. ඉධ පන සත්ථා ‘‘න ත්වඤ්ඤෙව අනත්ථෙන අත්ථං ආහරි, පොරාණකපණ්ඩිතාපි අත්තනො අනත්ථෙන අත්ථං ආහරිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසිරඤ්ඤො උපට්ඨාකො අමච්චො රාජන්තෙපුරෙ දුබ්භි. රාජා පච්චක්ඛතොව තස්ස ¶ දොසං දිස්වා තං රට්ඨා පබ්බාජෙසි. සො දුබ්භිසෙනං නාම කොසලරාජානං උපට්ඨහන්තොති සබ්බං මහාසීලවජාතකෙ (ජා. 1.1.51) කථිතමෙව. ඉධ පන දුබ්භිසෙනො මහාතලෙ අමච්චමජ්ඣෙ නිසින්නං බාරාණසිරාජානං ගණ්හාපෙත්වා සික්කාය පක්ඛිපාපෙත්වා උත්තරුම්මාරෙ හෙට්ඨාසීසකං ඔලම්බාපෙසි. රාජා චොරරාජානං ආරබ්භ මෙත්තං භාවෙත්වා කසිණපරිකම්මං කත්වා ඣානං නිබ්බත්තෙසි, බන්ධනං ඡිජ්ජි, තතො රාජා ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි. චොරරාජස්ස සරීරෙ දාහො උප්පජ්ජි, ‘‘ඩය්හාමි ඩය්හාමී’’ති භූමියං අපරාපරං පරිවත්තති. ‘‘කිමෙත’’න්ති වුත්තෙ ‘‘මහාරාජ, තුම්හෙ එවරූපං ධම්මිකරාජානං නිරපරාධං ද්වාරස්ස උත්තරුම්මාරෙ හෙට්ඨාසීසකං ඔලම්බාපෙථා’’ති වදිංසු. තෙන හි වෙගෙන ගන්ත්වා මොචෙථ නන්ති. පුරිසා ගන්ත්වා රාජානං ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නං ¶ දිස්වා ආගන්ත්වා දුබ්භිසෙනස්ස ආරොචෙසුං. සො වෙගෙන ගන්ත්වා තං වන්දිත්වා ඛමාපෙතුං පඨමං ගාථමාහ –

‘‘අනුත්තරෙ කාමගුණෙ සමිද්ධෙ, භුත්වාන පුබ්බෙ වසි එකරාජ;

සොදානි දුග්ගෙ නරකම්හි ඛිත්තො, නප්පජ්ජහෙ වණ්ණබලං පුරාණ’’න්ති.

තත්ථ ¶ වසීති වුත්ථො. එකරාජාති බොධිසත්තං නාමෙනාලපති. සොදානීති සො ත්වං ඉදානි. දුග්ගෙති විසමෙ. නරකම්හීති ආවාටෙ. ඔලම්බිතට්ඨානං සන්ධායෙතං වුත්තං. නප්පජ්ජහෙ වණ්ණබලං පුරාණන්ති එවරූපෙ විසමට්ඨානෙ ඛිත්තොපි පොරාණකවණ්ණඤ්ච බලඤ්ච නප්පජහසීති පුච්ඡති.

තං සුත්වා බොධිසත්තො සෙසගාථා අවොච –

‘‘පුබ්බෙව ඛන්තී ච තපො ච මය්හං, සම්පත්ථිතා දුබ්භිසෙන අහොසි;

තංදානි ලද්ධාන කථං නු රාජ, ජහෙ අහං වණ්ණබලං පුරාණං.

‘‘සබ්බා කිරෙවං පරිනිට්ඨිතානි, යසස්සිනං පඤ්ඤවන්තං විසය්හ;

යසො ච ලද්ධා පුරිමං උළාරං, නප්පජ්ජහෙ වණ්ණබලං පුරාණං.

‘‘පනුජ්ජ දුක්ඛෙන සුඛං ජනින්ද, සුඛෙන වා දුක්ඛමසය්හසාහි;

උභයත්ථ සන්තො අභිනිබ්බුතත්තා, සුඛෙ ච දුක්ඛෙ ච භවන්ති තුල්යා’’ති.

තත්ථ ඛන්තීති අධිවාසනඛන්ති. තපොති තපචරණං. සම්පත්ථිතාති ඉච්ඡිතා අභිකඞ්ඛිතා ¶ . දුබ්භිසෙනාති තං නාමෙනාලපති. තංදානි ලද්ධානාති තං පත්ථනං ඉදානාහං ලභිත්වා. ජහෙති කෙන කාරණෙන අහං ජහෙය්යං. යස්ස හි දුක්ඛං වා දොමනස්සං වා හොති, සො තං ජහෙය්යාති දීපෙති.

‘‘සබ්බා කිරෙවං පරිනිට්ඨිතානී’’ති අනුස්සවවසෙන අත්තනො සම්පත්තිං දස්සෙන්තො ආහ ¶ . ඉදං වුත්තං හොති – සබ්බානෙව මම කත්තබ්බකිච්චානි දානසීලභාවනාඋපොසථකම්මානි පුබ්බෙව නිට්ඨිතානීති. යසස්සිනං පඤ්ඤවන්තං විසය්හාති පරිවාරසම්පත්තියා යසස්සි, පඤ්ඤාසම්පදාය පඤ්ඤවන්ත, අසය්හසාහිතාය විසය්හ. එවං තීණිපෙතානි ආලපනානෙව. නන්ති පනෙත්ථ නිපාතො ¶ . බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාවසෙනන්තකාරස්ස සානුනාසිකතා කතාති පච්චෙතබ්බා. යසො චාති යසඤ්ච, අයමෙව වා පාඨො. ලද්ධා පුරිමන්ති ලභිත්වා පුරිමං පුබ්බෙ අලද්ධපුබ්බං. උළාරන්ති මහන්තං. කිලෙසවික්ඛම්භනමෙත්තාභාවනාඣානුප්පත්තියො සන්ධායෙවමාහ. නප්පජ්ජහෙති එවරූපං යසං ලද්ධා කිංකාරණා පුරාණවණ්ණබලං ජහිස්සාමීති අත්ථො.

දුක්ඛෙනාති තයා උප්පාදිතෙන නරකම්හි ඛිපනදුක්ඛෙන මම රජ්ජසුඛං පනුදිත්වා. සුඛෙන වා දුක්ඛන්ති ඣානසුඛෙන වා තං දුක්ඛං පනුදිත්වා. උභයත්ථ සන්තොති යෙ සන්තො හොන්ති මාදිසා, තෙ ද්වීසුපි එතෙසු කොට්ඨාසෙසු අභිනිබ්බුතසභාවා මජ්ඣත්තා සුඛෙ ච දුක්ඛෙ ච භවන්ති තුල්යා, එකසදිසා නිබ්බිකාරාව හොන්තීති.

ඉදං සුත්වා දුබ්භිසෙනො බොධිසත්තං ඛමාපෙත්වා ‘‘තුම්හාකං රජ්ජං තුම්හෙව කාරෙථ, අහං වො චොරෙ පටිබාහිස්සාමී’’ති වත්වා තස්ස දුට්ඨාමච්චස්ස රාජාණං කාරෙත්වා පක්කාමි. බොධිසත්තොපි රජ්ජං අමච්චානං නිය්යාදෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා දුබ්භිසෙනො ආනන්දො අහොසි, බාරාණසිරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

ඉමානි මන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කොධනං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු ¶ හෙට්ඨා කථිතමෙව. තදා හි ධම්මසභායං තස්ස කොධනභාවකථාය සමුට්ඨිතාය සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු කොධනොසී’’ති වත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ ¶ , ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස කොධනොයෙව, කොධනභාවෙනෙවස්ස පොරාණකපණ්ඩිතා පරිසුද්ධා නාගරාජභාවෙ ¶ ඨිතාපි තීණි වස්සානි ගූථපූරිතාය උක්කාරභූමියං වසිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ දද්දරපබ්බතපාදෙ දද්දරනාගභවනං නාම අත්ථි, තත්ථ රජ්ජං කාරෙන්තස්ස දද්දරරඤ්ඤො පුත්තො මහාදද්දරො නාම අහොසි, කනිට්ඨභාතා පනස්ස චූළදද්දරො නාම. සො කොධනො ඵරුසො නාගමාණවකෙ අක්කොසන්තො පරිභාසන්තො පහරන්තො විචරති. නාගරාජා තස්ස ඵරුසභාවං ඤත්වා නාගභවනතො තං නීහරාපෙතුං ආණාපෙසි. මහාදද්දරො පන පිතරං ඛමාපෙත්වා නිවාරෙසි. දුතියම්පි රාජා තස්ස කුජ්ඣි, දුතියම්පි ඛමාපෙසි. තතියවාරෙ පන ‘‘ත්වං මං ඉමං අනාචාරං නීහරාපෙන්තං නිවාරෙසි, ගච්ඡථ ද්වෙපි ජනා ඉමම්හා නාගභවනා නික්ඛමිත්වා බාරාණසියං උක්කාරභූමියං තීණි වස්සානි වසථා’’ති නාගභවනා නික්කඩ්ඪාපෙසි. තෙ තත්ථ ගන්ත්වා වසිංසු. අථ නෙ උක්කාරභූමියං උදකපරියන්තෙ ගොචරං පරියෙසමානෙ ගාමදාරකා දිස්වා පහරන්තා ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදයො ඛිපන්තා ‘‘කෙ ඉමෙ පුථුලසීසා සූචිනඞ්ගුට්ඨා උදකදෙඩ්ඩුභා මණ්ඩූකභක්ඛා’’තිආදීනි වත්වා අක්කොසන්ති පරිභාසන්ති.

චූළදද්දරො චණ්ඩඵරුසතාය තෙසං තං අවමානං අසහන්තො ‘‘භාතික, ඉමෙ දාරකා අම්හෙ පරිභවන්ති, ආසීවිසභාවං නො න ජානන්ති, අහං තෙසං අවමානං සහිතුං න සක්කොමි, නාසාවාතෙන තෙ නාසෙස්සාමී’’ති භාතරා සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘ඉමානි මං දද්දර තාපයන්ති, වාචාදුරුත්තානි මනුස්සලොකෙ;

මණ්ඩූකභක්ඛා උදකන්තසෙවී, ආසීවිසං මං අවිසා සපන්තී’’ති.

තත්ථ ¶ තාපයන්තීති දුක්ඛාපෙන්ති. මණ්ඩූකභක්ඛා උදකන්තසෙවීති ‘‘මණ්ඩූකභක්ඛා’’ති ච ‘‘උදකන්තසෙවී’’ති ච වදන්තා එතෙ අවිසා ගාමදාරකා මං ආසීවිසං සමානං සපන්ති අක්කොසන්තීති.

තස්ස ¶ වචනං සුත්වා මහාදද්දරො සෙසගාථා අභාසි –

‘‘සකා රට්ඨා පබ්බාජිතො, අඤ්ඤං ජනපදං ගතො;

මහන්තං කොට්ඨං කයිරාථ, දුරුත්තානං නිධෙතවෙ.

‘‘යත්ථ ¶ පොසං න ජානන්ති, ජාතියා විනයෙන වා;

න තත්ථ මානං කයිරාථ, වසමඤ්ඤාතකෙ ජනෙ.

‘‘විදෙසවාසං වසතො, ජාතවෙදසමෙනපි;

ඛමිතබ්බං සපඤ්ඤෙන, අපි දාසස්ස තජ්ජිත’’න්ති.

තත්ථ දුරුත්තානං නිධෙතවෙති යථා ධඤ්ඤනිධානත්ථාය මහන්තං කොට්ඨං කත්වා පූරෙත්වා කිච්චෙ උප්පන්නෙ ධඤ්ඤං වළඤ්ජෙන්ති, එවමෙවං විදෙසං ගතො අන්තොහදයෙ පණ්ඩිතො පොසො දුරුත්තානං නිධානත්ථාය මහන්තං කොට්ඨං කයිරාථ. තත්ථ තානි දුරුත්තානි නිදහිත්වා පුන අත්තනො පහොනකකාලෙ කාතබ්බං කරිස්සති. ජාතියා විනයෙන වාති ‘‘අයං ඛත්තියො බ්රාහ්මණො’’ති වා ‘‘සීලවා බහුස්සුතො ගුණසම්පන්නො’’ති වා එවං යත්ථ ජාතියා විනයෙන වා න ජානන්තීති අත්ථො. මානන්ති එවරූපං මං ලාමකවොහාරෙන වොහරන්ති, න සක්කරොන්ති න ගරුං කරොන්තීති මානං න කරෙය්ය. වසමඤ්ඤාතකෙ ජනෙති අත්තනො ජාතිගොත්තාදීනි අජානන්තස්ස ජනස්ස සන්තිකෙ වසන්තො. වසතොති වසතා, අයමෙව වා පාඨො.

එවං තෙ තත්ථ තීණි වස්සානි වසිංසු. අථ නෙ පිතා පක්කොසාපෙසි. තෙ තතො පට්ඨාය නිහතමානා ජාතා.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ කොධනො භික්ඛු අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි. ‘‘තදා චූළදද්දරො කොධනො භික්ඛු අහොසි, මහාදද්දරො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

නත්ථි ¶ ¶ ලොකෙ රහො නාමාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කිලෙසනිග්ගහං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු එකාදසකනිපාතෙ පානීයජාතකෙ (ජා. 1.11.59 ආදයො) ආවි භවිස්සති. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – පඤ්චසතා භික්ඛූ අන්තොජෙතවනෙ වසන්තා මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ කාමවිතක්කං විතක්කයිංසු. සත්ථා ¶ ඡසුපි රත්තිදිවාකොට්ඨාසෙසු යථා එකචක්ඛුකො චක්ඛුං, එකපුත්තො පුත්තං, චාමරී වාලං අප්පමාදෙන රක්ඛති, එවං නිච්චකාලං භික්ඛූ ඔලොකෙති. සො රත්තිභාගෙ දිබ්බචක්ඛුනා ජෙතවනං ඔලොකෙන්තො චක්කවත්තිරඤ්ඤො අත්තනො නිවෙසනෙ උප්පන්නචොරෙ විය තෙ භික්ඛූ දිස්වා ගන්ධකුටිං විවරිත්වා ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙත්වා ‘‘ආනන්ද, අන්තොජෙතවනෙ කොටිසන්ථාරෙ වසනකභික්ඛූ සන්නිපාතාපෙත්වා ගන්ධකුටිද්වාරෙ ආසනං පඤ්ඤාපෙහී’’ති ආහ. සො තථා කත්වා සත්ථු පටිවෙදෙසි. සත්ථා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදිත්වා සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන ආමන්තෙත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, පොරාණකපණ්ඩිතා ‘පාපකරණෙ රහො නාම නත්ථී’ති පාපං න කරිංසූ’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තත්ථෙව බාරාණසියං දිසාපාමොක්ඛස්ස ආචරියස්ස සන්තිකෙ පඤ්චන්නං මාණවකසතානං ජෙට්ඨකො හුත්වා සිප්පං උග්ගණ්හාති. ආචරියස්ස පන වයප්පත්තා ධීතා අත්ථි. සො චින්තෙසි ‘‘ඉමෙසං මාණවකානං සීලං වීමංසිත්වා සීලසම්පන්නස්සෙව ධීතරං දස්සාමී’’ති. සො එකදිවසං මාණවකෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘තාතා, මය්හං ධීතා වයප්පත්තා, විවාහමස්සා කාරෙස්සාමි, වත්ථාලඞ්කාරං ලද්ධුං වට්ටති, ගච්ඡථ තුම්හෙ අත්තනො අත්තනො ඤාතකානං අපස්සන්තානඤ්ඤෙව ථෙනෙත්වා වත්ථාලඞ්කාරෙ ආහරථ, කෙනචි අදිට්ඨමෙව ගණ්හාමි, දස්සෙත්වා ආභතං න ගණ්හාමී’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තතො පට්ඨාය ඤාතකානං අපස්සන්තානං ථෙනෙත්වා වත්ථපිළන්ධනාදීනි ආහරන්ති. ආචරියො ආභතාභතං විසුං විසුං ඨපෙසි. බොධිසත්තො පන න කිඤ්චි ආහරි. අථ නං ආචරියො ආහ ‘‘ත්වං ¶ පන, තාත, න කිඤ්චි ආහරසී’’ති. ‘‘ආම, ආචරියා’’ති. ‘‘කස්මා, තාතා’’ති. ‘‘තුම්හෙ න කස්සචි පස්ස්සන්තස්ස ආභතං ගණ්හථ, අහං පන පාපකරණෙ රහො නාම න පස්සාමී’’ති දීපෙන්තො ඉමා ද්වෙ ගාථා ආහ –

‘‘නත්ථි ලොකෙ රහො නාම, පාපකම්මං පකුබ්බතො;

පස්සන්ති වනභූතානි, තං බාලො මඤ්ඤතී රහො.

‘‘අහං ¶ රහො න පස්සාමි, සුඤ්ඤං වාපි න විජ්ජති;

යත්ථ අඤ්ඤං න පස්සාමි, අසුඤ්ඤං හොති තං මයා’’ති.

තත්ථ ¶ රහොති පටිච්ඡන්නට්ඨානං. වනභූතානීති වනෙ නිබ්බත්තභූතානි. තං බාලොති තං පාපකම්මං රහො මයා කතන්ති බාලො මඤ්ඤති. සුඤ්ඤං වාපීති යං වා ඨානං සත්තෙහි සුඤ්ඤං තුච්ඡං භවෙය්ය, තම්පි නත්ථීති ආහ.

ආචරියො තස්ස පසීදිත්වා ‘‘තාත, න මය්හං ගෙහෙ ධනං නත්ථි, අහං පන සීලසම්පන්නස්ස ධීතරං දාතුකාමො ඉමෙ මාණවකෙ වීමංසන්තො එවමකාසිං, මම ධීතා තුය්හමෙව අනුච්ඡවිකා’’ති ධීතරං අලඞ්කරිත්වා බොධිසත්තස්ස අදාසි. සෙසමාණවකෙ ‘‘තුම්හෙහි ආභතාභතං තුම්හාකං ගෙහමෙව නෙථා’’ති ආහ.

සත්ථා ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, තෙ දුස්සීලමාණවකා අත්තනො දුස්සීලතාය තං ඉත්ථිං න ලභිංසු, ඉතරො පණ්ඩිතමාණවො සීලසම්පන්නතාය ලභී’’ති වත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ඉතරා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘දුජ්ජච්චො ච සුජච්චො ච, නන්දො ච සුඛවඩ්ඪිතො;

වජ්ජො ච අද්ධුවසීලො ච, තෙ ධම්මං ජහුමත්ථිකා.

‘‘බ්රාහ්මණො ච කථං ජහෙ, සබ්බධම්මාන පාරගූ;

යො ධම්මමනුපාලෙති, ධිතිමා සච්චනික්කමො’’ති.

තත්ථ දුජ්ජච්චොතිආදයො ඡ ජෙට්ඨකමාණවා, තෙසං නාමං ගණ්හි, අවසෙසානං නාමං අග්ගහෙත්වා සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙනෙව ‘‘තෙ ධම්මං ජහුමත්ථිකා’’ති ආහ. තත්ථ තෙති සබ්බෙපි තෙ මාණවා. ධම්මන්ති ඉත්ථිපටිලාභසභාවං ¶ . ජහුමත්ථිකාති ජහුං අත්ථිකා, අයමෙව වා පාඨො. මකාරො පදබ්යඤ්ජනසන්ධිවසෙන වුත්තො. ඉදං වුත්තං හොති – සබ්බෙපි තෙ මාණවා තාය ඉත්ථියා අත්ථිකාව හුත්වා අත්තනො දුස්සීලතාය තං ඉත්ථිපටිලාභසභාවං ජහිංසු.

බ්රාහ්මණො චාති ඉතරො පන සීලසම්පන්නො බ්රාහ්මණො. කථං ජහෙති කෙන කාරණෙන තං ඉත්ථිපටිලාභසභාවං ජහිස්සති. සබ්බධම්මානන්ති ඉමස්මිං ඨානෙ ලොකියානි පඤ්ච සීලානි, දස ¶ සීලානි, තීණි සුචරිතානි ච, සබ්බධම්මා නාම, තෙසං සො පාරං ගතොති පාරගූ. ධම්මන්ති වුත්තප්පකාරමෙව ¶ ධම්මං යො අනුපාලෙති රක්ඛති. ධිතිමාති සීලරක්ඛනධිතියා සමන්නාගතො. සච්චනික්කමොති සච්චෙ සභාවභූතෙ යථාවුත්තෙ සීලධම්මෙ නික්කමෙන සමන්නාගතො.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ තානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු.

තදා ආචරියො සාරිපුත්තො අහොසි, පණ්ඩිතමාණවො පන අහමෙව අහොසින්ති.

කිමණ්ඩකාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මල්ලිකං දෙවිං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසං කිර රඤ්ඤො තාය සද්ධිං සිරිවිවාදො අහොසි, ‘‘සයනකලහො’’තිපි වදන්තියෙව. රාජා කුජ්ඣිත්වා තස්සා අත්ථිභාවම්පි න ජානාති. මල්ලිකා දෙවීපි ‘‘සත්ථා රඤ්ඤො මයි කුද්ධභාවං න ජානාති මඤ්ඤෙ’’ති චින්තෙසි. සත්ථාපි ඤත්වා ‘‘ඉමෙසං සමග්ගභාවං කරිස්සාමී’’ති පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය පඤ්චභික්ඛුසතපරිවාරො සාවත්ථිං පවිසිත්වා රාජද්වාරං අගමාසි. රාජා තථාගතස්ස පත්තං ගහෙත්වා නිවෙසනං පවෙසෙත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දක්ඛිණොදකං දත්වා යාගුඛජ්ජකං ආහරි. සත්ථා පත්තං හත්ථෙන පිදහිත්වා ‘‘මහාරාජ, කහං දෙවී’’ති ආහ. ‘‘කිං, භන්තෙ, තාය අත්තනො යසෙන මත්තායා’’ති? ‘‘මහාරාජ, සයමෙව යසං දත්වා මාතුගාමං උක්ඛිපිත්වා තාය කතස්ස අපරාධස්ස අසහනං නාම න යුත්ත’’න්ති. රාජා සත්ථු වචනං සුත්වා තං පක්කොසාපෙසි, සා සත්ථාරං ¶ පරිවිසි. සත්ථා ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං සමග්ගෙහි භවිතුං වට්ටතී’’ති සාමග්ගිරසවණ්ණං කථෙත්වා පක්කාමි. තතො පට්ඨාය උභො සමග්ගවාසං වසිංසු. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, සත්ථා එකවචනෙනෙව උභො සමග්ගෙ අකාසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපාහං ¶ එතෙ එකවාදෙනෙව සමග්ගෙ අකාසි’’න්ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අත්ථධම්මානුසාසකො අමච්චො අහොසි. අථෙකදිවසං රාජා වාතපානං විවරිත්වා රාජඞ්ගණං ඔලොකයමානො අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ එකා පණ්ණිකධීතා අභිරූපා පඨමවයෙ ඨිතා සුජාතා නාම බදරපච්ඡිං සීසෙ කත්වා ‘‘බදරානි ගණ්හථ, බදරානි ගණ්හථා’’ති වදමානා රාජඞ්ගණෙන ගච්ඡති. රාජා තස්සා සද්දං සුත්වා තාය පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා අසාමිකභාවං ඤත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා මහන්තං යසං අදාසි. සා රඤ්ඤො පියා අහොසි මනාපා. අථෙකදිවසං රාජා සුවණ්ණතට්ටකෙ බදරානි ඛාදන්තො නිසීදි. තදා සුජාතා දෙවී රාජානං බදරානි ඛාදන්තං දිස්වා ‘‘මහාරාජ, කිං නාම තුම්හෙ ඛාදථා’’ති පුච්ඡන්තී පඨමං ගාථමාහ –

‘‘කිමණ්ඩකා ඉමෙ දෙව, නික්ඛිත්තා කංසමල්ලකෙ;

උපලොහිතකා වග්ගූ, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.

තත්ථ කිමණ්ඩකාති කිංඵලානි නාමෙතානි, පරිමණ්ඩලවසෙන පන අණ්ඩකාති ආහ. කංසමල්ලකෙති සුවණ්ණතට්ටකෙ. උපලොහිතකාති රත්තවණ්ණා. වග්ගූති චොක්ඛා නිම්මලා.

රාජා කුජ්ඣිත්වා ‘‘බදරවාණිජකෙ පණ්ණිකගහපතිකස්ස ධීතෙ අත්තනො කුලසන්තකානි බදරානිපි න ජානාසී’’ති වත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘යානි ¶ පුරෙ තුවං දෙවි, භණ්ඩු නන්තකවාසිනී;

උච්ඡඞ්ගහත්ථා පචිනාසි, තස්සා තෙ කොලියං ඵලං.

‘‘උඩ්ඩය්හතෙ න රමති, භොගා විප්පජහන්ති තං;

තත්ථෙවිමං පටිනෙථ, යත්ථ කොලං පචිස්සතී’’ති.

තත්ථ භණ්ඩූති මුණ්ඩසීසා හුත්වා. නන්තකවාසිනීති ජිණ්ණපිලොතිකනිවත්ථා. උච්ඡඞ්ගහත්ථා පචිනාසීති අටවිං පවිසිත්වා අඞ්කුසකෙන සාඛං ඔනාමෙත්වා ඔචිතොචිතං හත්ථෙන ගහෙත්වා උච්ඡඞ්ගෙ පක්ඛිපනවසෙන උච්ඡඞ්ගහත්ථා ¶ හුත්වා පචිනාසි ඔචිනාසි. තස්සා තෙ කොලියං ඵලන්ති තස්සා තව එවං පචිනන්තියා ඔචිනන්තියා යමහං ඉදානි ඛාදාමි, ඉදං කොලියං කුලදත්තියං ඵලන්ති අත්ථො.

උඩ්ඩය්හතෙ ¶ න රමතීති අයං ජම්මී ඉමස්මිං රාජකුලෙ වසමානා ලොහකුම්භියං පක්ඛිත්තා විය ඩය්හති නාභිරමති. භොගාති රාජභොගා ඉමං අලක්ඛිකං විප්පජහන්ති. යත්ථ කොලං පචිස්සතීති යත්ථ ගන්ත්වා පුන බදරමෙව පචිනිත්වා වික්කිණන්තී ජීවිකං කප්පෙස්සති, තත්ථෙව නං නෙථාති වදති.

බොධිසත්තො ‘‘ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො ඉමෙ සමග්ගෙ කාතුං න සක්ඛිස්සතී’’ති රාජානං සඤ්ඤාපෙත්වා ‘‘ඉමිස්සා අනික්කඩ්ඪනං කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘හොන්ති හෙතෙ මහාරාජ, ඉද්ධිප්පත්තාය නාරියා;

ඛම දෙව සුජාතාය, මාස්සා කුජ්ඣ රථෙසභා’’ති.

තස්සත්ථො – මහාරාජ, එතෙ එවරූපා පමාදදොසා යසං පත්තාය නාරියා හොන්තියෙව, එතං එවරූපෙ උච්චෙ ඨානෙ ඨපෙත්වා ඉදානි ‘‘එත්තකස්ස අපරාධස්ස අසහනං නාම න යුත්තං තුම්හාකං, තස්මා ඛම, දෙව, සුජාතාය, එතිස්සා මා කුජ්ඣ රථෙසභ රථජෙට්ඨකාති.

රාජා තස්ස වචනෙන දෙවියා තං අපරාධං සහිත්වා යථාඨානෙයෙව නං ඨපෙසි. තතො පට්ඨාය උභො සමග්ගවාසං වසිංසූති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බාරාණසිරාජා කොසලරාජා අහොසි, සුජාතා මල්ලිකා, අමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

අචෙතනං ¶ බ්රාහ්මණ අස්සුණන්තන්ති ඉදං සත්ථා පරිනිබ්බානමඤ්චෙ නිපන්නො ආනන්දත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. සොහායස්මා ‘‘අජ්ජ රත්තියා පච්චූසසමයෙ සත්ථා පරිනිබ්බායිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘අහඤ්චම්හි සෙක්ඛො සකරණීයො, සත්ථු ච මෙ පරිනිබ්බානං භවිස්සති, පඤ්චවීසති වස්සානි සත්ථු කතං ¶ උපට්ඨානං නිප්ඵලං භවිස්සතී’’ති සොකාභිභූතො උය්යානඔවරකෙ කපිසීසං ආලම්බිත්වා පරොදි. සත්ථා තං අපස්සන්තො ‘‘කහං, භික්ඛවෙ, ආනන්දො’’ති පුච්ඡිත්වා ¶ තමත්ථං සුත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘කතපුඤ්ඤොසි ත්වං, ආනන්ද, පධානමනුයුඤ්ජ, ඛිප්පං හොහිසි අනාසවො, මා චින්තයි, ඉදානි තයා මම කතං උපට්ඨානං කිංකාරණා නිප්ඵලං භවිස්සති, යස්ස තෙ පුබ්බෙ සරාගාදිකාලෙපි මම කතං උපට්ඨානං නිප්ඵලං නාහොසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බාරාණසිතො අවිදූරෙ පලාසරුක්ඛදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. තදා බාරාණසිවාසිනො මනුස්සා දෙවතාමඞ්ගලිකා අහෙසුං නිච්චං බලිකරණාදීසු පයුත්තා. අථෙකො දුග්ගතබ්රාහ්මණො ‘‘අහම්පි එකං දෙවතං පටිජග්ගිස්සාමී’’ති එකස්මිං උන්නතප්පදෙසෙ ඨිතස්ස මහතො පලාසරුක්ඛස්ස මූලං සමං නිත්තිණං කත්වා පරික්ඛිපිත්වා වාලුකං ඔකිරිත්වාව සම්මජ්ජිත්වා රුක්ඛෙ ගන්ධපඤ්චඞ්ගුලිකානි දත්වා මාලාගන්ධධූමෙහි පූජෙත්වා දීපං ජාලෙත්වා ‘‘සුඛං සයා’’ති වත්වා රුක්ඛං පදක්ඛිණං කත්වා පක්කමති. දුතියදිවසෙ පාතොව ගන්ත්වා සුඛසෙය්යං පුච්ඡති. අථෙකදිවසං රුක්ඛදෙවතා චින්තෙසි ‘‘අයං බ්රාහ්මණො අතිවිය මං පටිජග්ගති, ඉමං බ්රාහ්මණං වීමංසිත්වා යෙන කාරණෙන මං පටිජග්ගති, තං දස්සාමී’’ති. සා තස්මිං ඛණෙ බ්රාහ්මණෙ ආගන්ත්වා රුක්ඛමූලෙ සම්මජ්ජන්තෙ මහල්ලකබ්රාහ්මණවෙසෙන සමීපෙ ඨත්වා පඨමං ගාථමාහ –

‘‘අචෙතනං ¶ බ්රාහ්මණ අස්සුණන්තං, ජානො අජානන්තමිමං පලාසං;

ආරද්ධවිරියො ධුවං අප්පමත්තො, සුඛසෙය්යං පුච්ඡසි කිස්ස හෙතූ’’ති.

තත්ථ අස්සුණන්තන්ති අචෙතනත්තාව අසුණන්තං. ජානොති තුවං ජානමානො හුත්වා ධුවං අප්පමත්තොති නිච්චං අප්පමත්තො.

තං සුත්වා බ්රාහ්මණො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘දූරෙ සුතො චෙව බ්රහා ච රුක්ඛො, දෙසෙ ඨිතො භූතනිවාසරූපො;

තස්මා නමස්සාමි ඉමං පලාසං, යෙ චෙත්ථ භූතා තෙ ධනස්ස හෙතූ’’ති.

තත්ථ ¶ දූරෙ සුතොති බ්රාහ්මණ අයං රුක්ඛො දූරෙ සුතො විස්සුතො, න ආසන්නට්ඨානෙයෙව පාකටො. බ්රහා චාති මහන්තො ච. දෙසෙ ඨිතොති උන්නතෙ සමෙ භූමිප්පදෙසෙ ඨිතො. භූතනිවාසරූපොති ¶ දෙවතානිවාසසභාවො, අද්ධා එත්ථ මහෙසක්ඛා දෙවතා නිවුත්ථා භවිස්සති. තෙ ධනස්ස හෙතූති ඉමඤ්ච රුක්ඛං යෙ චෙත්ථ නිවුත්ථා භූතා, තෙ ධනස්ස හෙතු නමස්සාමි, න නික්කාරණාති.

තං සුත්වා රුක්ඛදෙවතා බ්රාහ්මණස්ස පසන්නා ‘‘අහං, බ්රාහ්මණ, ඉමස්මිං රුක්ඛෙ නිබ්බත්තදෙවතා, මා භායි, ධනං තෙ දස්සාමී’’ති තං අස්සාසෙත්වා අත්තනො විමානද්වාරෙ මහන්තෙන දෙවතානුභාවෙන ආකාසෙ ඨත්වා ඉතරා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘සො තෙ කරිස්සාමි යථානුභාවං, කතඤ්ඤුතං බ්රාහ්මණ පෙක්ඛමානො;

කථඤ්හි ආගම්ම සතං සකාසෙ, මොඝානි තෙ අස්සු පරිඵන්දිතානි.

‘‘යො තින්දුකරුක්ඛස්ස පරො පිලක්ඛො, පරිවාරිතො පුබ්බයඤ්ඤො උළාරො;

තස්සෙස මූලස්මිං නිධි නිඛාතො, අදායාදො ගච්ඡ තං උද්ධරාහී’’ති.

තත්ථ ¶ යථානුභාවන්ති යථාසත්ති යථාබලං. කතඤ්ඤුතන්ති තයා මය්හං කතගුණං ජානන්තො තං අත්තනි විජ්ජමානං කතඤ්ඤුතං පෙක්ඛමානො. ආගම්මාති ආගන්ත්වා. සතං සකාසෙති සප්පුරිසානං සන්තිකෙ. මොඝානි තෙ අස්සු පරිඵන්දිතානීති සුඛසෙය්යපුච්ඡනවසෙන වාචාඵන්දිතානි සම්මජ්ජනාදිකරණෙන කායඵන්දිතානි ච තව කථං අඵලානි භවිස්සන්ති.

යො තින්දුකරුක්ඛස්ස පරො පිලක්ඛොති යො එස තින්දුකරුක්ඛස්ස පරතො පිලක්ඛරුක්ඛො ඨිතොති විමානද්වාරෙ ඨිතාව හත්ථං පසාරෙත්වා දස්සෙති. පරිවාරිතොතිආදීසු තස්ස පිලක්ඛරුක්ඛස්ස මූලෙ එස තං රුක්ඛමූලං පරික්ඛිපිත්වා නිහිතතාය පරිවාරිතො, පුබ්බෙ යිට්ඨයඤ්ඤවසෙන පුරිමසාමිකානං උප්පන්නතාය පුබ්බයඤ්ඤො, අනෙකනිධිකුම්භි භාවෙන මහන්තත්තා ¶ උළාරො, භූමිං ඛණිත්වා ඨපිතත්තා නිඛාතො, ඉදානි දායාදානං අභාවතො අදායාදො. ඉදං වුත්තං හොති – එස තං රුක්ඛමූලං පරික්ඛිපිත්වා ගීවාය ගීවං පහරන්තීනං නිධිකුම්භීනං වසෙන මහානිධි නිඛාතො අසාමිකො, ගච්ඡ තං උද්ධරිත්වා ගණ්හාති.

එවඤ්ච පන වත්වා සා දෙවතා ‘‘බ්රාහ්මණ, ත්වං එතං උද්ධරිත්වා ගණ්හන්තො කිලමිස්සසි, ගච්ඡ ත්වං, අහමෙව තං තව ඝරං නෙත්වා අසුකස්මිං අසුකස්මිඤ්ච ඨානෙ නිදහිස්සාමි, ත්වං එතං ධනං යාවජීවං පරිභුඤ්ජන්තො දානං දෙහි, සීලං රක්ඛාහී’’ති බ්රාහ්මණස්ස ඔවාදං දත්වා තං ධනං අත්තනො ආනුභාවෙන තස්ස ඝරෙ පතිට්ඨාපෙසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බ්රාහ්මණො ආනන්දො අහොසි, රුක්ඛදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

අකරම්හස තෙ කිච්චන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස අකතඤ්ඤුතං ආරබ්භ කථෙසි. ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො අකතඤ්ඤූයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ රුක්ඛකොට්ටකසකුණො හුත්වා ¶ නිබ්බත්ති. අථෙකස්ස සීහස්ස මංසං ඛාදන්තස්ස අට්ඨි ගලෙ ලග්ගි, ගලො උද්ධුමායි, ගොචරං ගණ්හිතුං න සක්කොති, ඛරා වෙදනා පවත්තති. අථ නං සො සකුණො ගොචරප්පසුතො දිස්වා සාඛාය නිලීනො ‘‘කිං තෙ, සම්ම, දුක්ඛ’’න්ති පුච්ඡි. සො තමත්ථං ආචික්ඛි. ‘‘අහං තෙ, සම්ම, එතං අට්ඨිං අපනෙය්යං, භයෙන පන තෙ මුඛං පවිසිතුං න විසහාමි, ඛාදෙය්යාසිපි ම’’න්ති. ‘‘මා භායි, සම්ම, නාහං තං ඛාදාමි, ජීවිතං මෙ දෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති තං වාමපස්සෙන නිපජ්ජාපෙත්වා ‘‘කො ජානාති, කිම්පෙස කරිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා යථා මුඛං පිදහිතුං න සක්කොති, තථා තස්ස අධරොට්ඨෙ ච ¶ උත්තරොට්ඨෙ ච දණ්ඩකං ඨපෙත්වා මුඛං පවිසිත්වා අට්ඨිකොටිං තුණ්ඩෙන පහරි, අට්ඨි පතිත්වා ගතං. සො අට්ඨිං පාතෙත්වා සීහස්ස මුඛතො නික්ඛමන්තො දණ්ඩකං තුණ්ඩෙන පහරිත්වා පාතෙන්තොව නික්ඛමිත්වා සාඛග්ගෙ නිලීයි. සීහො නිරොගො හුත්වා එකදිවසං එකං වනමහිංසං වධිත්වා ඛාදති. සකුණො ‘‘වීමංසිස්සාමි න’’න්ති තස්ස උපරිභාගෙ සාඛාය නිලීයිත්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘අකරම්හස තෙ කිච්චං, යං බලං අහුවම්හසෙ;

මිගරාජ නමො ත්යත්ථු, අපි කිඤ්චි ලභාමසෙ’’ති.

තත්ථ අකරම්හස තෙ කිච්චන්ති භො, සීහ, මයම්පි තව එකං කිච්චං අකරිම්හ. යං බලං අහුවම්හසෙති යං අම්හාකං බලං අහොසි, තෙන බලෙන තතො කිඤ්චි අහාපෙත්වා අකරිම්හයෙව.

තං ¶ සුත්වා සීහො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘මම ලොහිතභක්ඛස්ස, නිච්චං ලුද්දානි කුබ්බතො;

දන්තන්තරගතො සන්තො, තං බහුං යම්පි ජීවසී’’ති.

තං සුත්වා සකුණො ඉතරා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘අකතඤ්ඤුමකත්තාරං, කතස්ස අප්පටිකාරකං;

යස්මිං කතඤ්ඤුතා නත්ථි, නිරත්ථා තස්ස සෙවනා.

‘‘යස්ස ¶ සම්මුඛචිණ්ණෙන, මිත්තධම්මො න ලබ්භති;

අනුසූයමනක්කොසං, සණිකං තම්හා අපක්කමෙ’’න්ති.

තත්ථ අකතඤ්ඤුන්ති කතගුණං අජානන්තං. අකත්තාරන්ති යංකිඤ්චි අකරොන්තං. සම්මුඛචිණ්ණෙනාති සම්මුඛෙ කතෙන ගුණෙන. අනුසූයමනක්කොසන්ති තං පුග්ගලං න උසූයන්තො න අක්කොසන්තො සණිකං තම්හා පාපපුග්ගලා අපගච්ඡෙය්යාති. එවං වත්වා සො සකුණො පක්කාමි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සීහො දෙවදත්තො අහොසි, සකුණො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

සබ්බමිදං ¶ චරිමං කතන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ඡබ්බග්ගියෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු විනයෙ (පාචි. 646) විත්ථාරතො ආගතමෙව. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – සත්ථා ඡබ්බග්ගියෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, නීචෙ ආසනෙ නිසීදිත්වා උච්චෙ ආසනෙ නිසින්නස්ස ධම්මං දෙසෙථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ තෙ භික්ඛූ ගරහිත්වා ‘‘අයුත්තං, භික්ඛවෙ, තුම්හාකං මම ධම්මෙ අගාරවකරණං, පොරාණකපණ්ඩිතා හි නීචෙ ආසනෙ නිසීදිත්වා බාහිරකමන්තෙපි වාචෙන්තෙ ගරහිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො චණ්ඩාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කුටුම්බං සණ්ඨපෙසි. තස්ස භරියා අම්බදොහළිනී හුත්වා තං ආහ ‘‘සාමි, ඉච්ඡාමහං අම්බං ඛාදිතු’’න්ති. ‘‘භද්දෙ, ඉමස්මිං කාලෙ අම්බං නත්ථි, අඤ්ඤං කිඤ්චි අම්බිලඵලං ආහරිස්සාමී’’ති. ‘‘සාමි, අම්බඵලං ලභමානාව ජීවිස්සාමි, අලභමානාය මෙ ජීවිතං නත්ථී’’ති. සො තස්සා පටිබද්ධචිත්තො ¶ ‘‘කහං නු ඛො අම්බඵලං ලභිස්සාමී’’ති චින්තෙසි. තෙන ඛො පන සමයෙන බාරාණසිරඤ්ඤො උය්යානෙ අම්බො ධුවඵලො හොති. සො ‘‘තතො අම්බපක්කං ආහරිත්වා ඉමිස්සා දොහළං පටිප්පස්සම්භෙස්සාමී’’ති රත්තිභාගෙ උය්යානං ගන්ත්වා අම්බං අභිරුහිත්වා නිලීනො සාඛාය සාඛං අම්බං ඔලොකෙන්තො විචරි. තස්ස තථා කරොන්තස්සෙව රත්ති විභායි. සො චින්තෙසි ‘‘සචෙ ඉදානි ඔතරිත්වා ගමිස්සාමි, දිස්වා මං ‘චොරො’ති ගණ්හිස්සන්ති, රත්තිභාගෙ ගමිස්සාමී’’ති. අථෙකං විටපං අභිරුහිත්වා නිලීනො අච්ඡි.

තදා බාරාණසිරාජා ‘‘පුරොහිතස්ස සන්තිකෙ මන්තෙ උග්ගණ්හිස්සාමී’’ති උය්යානං පවිසිත්වා අම්බරුක්ඛමූලෙ උච්චෙ ආසනෙ නිසීදිත්වා ආචරියං නීචෙ ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා මන්තෙ උග්ගණ්හි. බොධිසත්තො උපරි නිලීනො චින්තෙසි – ‘‘යාව අධම්මිකො අයං රාජා, යො උච්චාසනෙ නිසීදිත්වා මන්තෙ උග්ගණ්හාති. අයං බ්රාහ්මණොපි අධම්මිකො, යො නීචාසනෙ නිසීදිත්වා මන්තෙ වාචෙති. අහම්පි අධම්මිකො, යො මාතුගාමස්ස වසං ගන්ත්වා මම ජීවිතං අගණෙත්වා අම්බං ආහරාමී’’ති. සො රුක්ඛතො ඔතරන්තො එකං ¶ ඔලම්බනසාඛං ගහෙත්වා තෙසං උභින්නම්පි අන්තරෙ පතිට්ඨාය ‘‘මහාරාජ, අහං නට්ඨො, ත්වං මූළ්හො, පුරොහිතො මතො’’ති ආහ. සො රඤ්ඤා ‘‘කිංකාරණා’’ති පුට්ඨො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘සබ්බමිදං චරිමං කතං, උභො ධම්මං න පස්සරෙ;

උභො පකතියා චුතා, යො චායං මන්තෙජ්ඣාපෙති;

තත්ථ සබ්බමිදං චරිමං කතන්ති යං අම්හෙහි තීහි ජනෙහි කතං, සබ්බං ඉදං කිච්චං ලාමකං නිම්මරියාදං අධම්මිකං. එවං අත්තනො චොරභාවං තෙසඤ්ච මන්තෙසු අගාරවං ගරහිත්වා පුන ඉතරෙ ද්වෙයෙව ගරහන්තො ‘‘උභො ¶ ධම්මං න පස්සරෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ උභොති ඉමෙ ද්වෙපි ජනා ගරුකාරාරහං පොරාණකධම්මං න පස්සන්ති, තතො ධම්මපකතිතො චුතා. ධම්මො හි පඨමුප්පත්තිවසෙන පකති නාම. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘ධම්මො ¶ හවෙ පාතුරහොසි පුබ්බෙ;

පච්ඡා අධම්මො උදපාදි ලොකෙ’’ති. (ජා. 1.11.28);

යො චායන්ති යො ච අයං නීචාසනෙ නිසීදිත්වා මන්තෙ අජ්ඣාපෙති, යො ච උච්චෙ ආසනෙ නිසීදිත්වා අධීයතීති.

තං සුත්වා බ්රාහ්මණො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘සාලීනං ඔදනං භුඤ්ජෙ, සුචිං මංසූපසෙචනං;

තස්මා එතං න සෙවාමි, ධම්මං ඉසීහි සෙවිත’’න්ති.

තස්සත්ථො – අහඤ්හි භො ඉමස්ස රඤ්ඤො සන්තකං සාලීනං ඔදනං සුචිං පණ්ඩරං නානප්පකාරාය මංසවිකතියා සිත්තං මංසූපසෙචනං භුඤ්ජාමි, තස්මා උදරෙ බද්ධො හුත්වා එතං එසිතගුණෙහි ඉසීහි සෙවිතං ධම්මං න සෙවාමීති.

තං සුත්වා ඉතරො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘පරිබ්බජ මහා ලොකො, පචන්තඤ්ඤෙපි පාණිනො;

මා තං අධම්මො ආචරිතො, අස්මා කුම්භමිවාභිදා.

‘‘ධිරත්ථු ¶ තං යසලාභං, ධනලාභඤ්ච බ්රාහ්මණ;

යා වුත්ති විනිපාතෙන, අධම්මචරණෙන වා’’ති.

තත්ථ පරිබ්බජාති ඉතො අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡ. මහාති අයං ලොකො නාම මහා. පචන්තඤ්ඤෙපි පාණිනොති ඉමස්මිං ජම්බුදීපෙ අඤ්ඤෙපි පාණිනො පචන්ති, නායමෙවෙකො රාජා. අස්මා කුම්භමිවාභිදාති පාසාණො ඝටං විය. ඉදං වුත්තං හොති – යං ත්වං අඤ්ඤත්ථ අගන්ත්වා ඉධ වසන්තො අධම්මං ආචරසි, සො අධම්මො එවං ආචරිතො පාසාණො ඝටං විය මා තං භින්දි.

‘‘ධිරත්ථූ’’ති ගාථාය අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – බ්රාහ්මණ යො එස එවං තව යසලාභො ච ධනලාභො ච ධිරත්ථු, තං ගරහාම මයං. කස්මා? යස්මා අයං තයා ¶ ලද්ධලාභො ආයතිං අපායෙසු ¶ විනිපාතනහෙතුනා සම්පති ච අධම්මචරණෙන ජීවිතවුත්ති නාම හොති, යා චෙසා වුත්ති ඉමිනා ආයතිං විනිපාතෙන ඉධ අධම්මචරණෙන වා නිප්පජ්ජති, කිං තාය, තෙන තං එවං වදාමීති.

අථස්ස ධම්මකථාය රාජා පසීදිත්වා ‘‘භො, පුරිස, කිංජාතිකොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘චණ්ඩාලො අහං, දෙවා’’ති. භො ‘‘සචෙ ත්වං ජාතිසම්පන්නො අභවිස්ස, රජ්ජං තෙ අහං අදස්සං, ඉතො පට්ඨාය පන අහං දිවා රාජා භවිස්සාමි, ත්වං රත්තිං රාජා හොහී’’ති අත්තනො කණ්ඨෙ පිළන්ධනං පුප්ඵදාමං තස්ස ගීවායං පිළන්ධාපෙත්වා තං නගරගුත්තිකං අකාසි. අයං නගරගුත්තිකානං කණ්ඨෙ රත්තපුප්ඵදාමපිළන්ධනවංසො. තතො පට්ඨාය පන රාජා තස්සොවාදෙ ඨත්වා ආචරියෙ ගාරවං කරිත්වා නීචෙ ආසනෙ නිසින්නො මන්තෙ උග්ගණ්හීති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, චණ්ඩාලපුත්තො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

සසමුද්දපරියායන්ති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරන්තො එකං අභිරූපං අලඞ්කතපටියත්තං ඉත්ථිං දිස්වා උක්කණ්ඨිතො සාසනෙ නාභිරමි. අථ භික්ඛූ භගවතො ආරොචෙසුං. සො භගවතා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වත්වා ‘‘කො තං උක්කණ්ඨාපෙසී’’ති වුත්තෙ තමත්ථං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘කස්මා ත්වං එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා උක්කණ්ඨිතොසි, පුබ්බෙ පණ්ඩිතා පුරොහිතට්ඨානං ලභන්තාපි තං පටික්ඛිපිත්වා පබ්බජිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො පුරොහිතස්ස බ්රාහ්මණියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හිත්වා ¶ රඤ්ඤො පුත්තෙන සද්ධිං එකදිවසෙ විජායි. රාජා ‘‘අත්ථි නු ඛො කොචි මෙ පුත්තෙන සද්ධිං එකදිවසෙ ජාතො’’ති අමච්චෙ පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, මහාරාජ, පුරොහිතස්ස පුත්තො’’ති. රාජා තං ආහරාපෙත්වා ධාතීනං දත්වා පුත්තෙන සද්ධිං එකතොව පටිජග්ගාපෙසි. උභින්නං ආභරණානි චෙව පානභොජනාදීනි ච එකසදිසානෙව අහෙසුං. තෙ වයප්පත්තා ¶ එකතොව තක්කසිලං ගන්ත්වා සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ආගමංසු. රාජා පුත්තස්ස ඔපරජ්ජං අදාසි, මහායසො අහොසි. තතො පට්ඨාය බොධිසත්තො රාජපුත්තෙන සද්ධිං එකතොව ඛාදති පිවති සයති, අඤ්ඤමඤ්ඤං විස්සාසො ථිරො අහොසි.

අපරභාගෙ රාජපුත්තො පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාය මහාසම්පත්තිං අනුභවි. බොධිසත්තො චින්තෙසි ‘‘මය්හං සහායො රජ්ජමනුසාසති, සල්ලක්ඛිතක්ඛණෙයෙව ඛො පන මය්හං පුරොහිතට්ඨානං දස්සති, කිං මෙ ඝරාවාසෙන, පබ්බජිත්වා විවෙකමනුබ්රූහෙස්සාමී’’ති? සො මාතාපිතරො වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං අනුජානාපෙත්වා මහාසම්පත්තිං ඡඩ්ඩෙත්වා එකකොව නික්ඛමිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා මනොරමෙ භූමිභාගෙ පණ්ණසාලං මාපෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ඣානකීළං කීළන්තො විහාසි. තදා රාජා තං අනුස්සරිත්වා ‘‘මය්හං සහායො න පඤ්ඤායති, කහං සො’’ති පුච්ඡි. අමච්චා තස්ස පබ්බජිතභාවං ආරොචෙත්වා ‘‘රමණීයෙ කිර වනසණ්ඩෙ වසතී’’ති ආහංසු. රාජා තස්ස වසනොකාසං ¶ පුච්ඡිත්වා සෙය්යං නාම අමච්චං ‘‘ගච්ඡ සහායං මෙ ගහෙත්වා එහි, පුරොහිතට්ඨානමස්ස දස්සාමී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා බාරාණසිතො නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන පච්චන්තගාමං පත්වා තත්ථ ඛන්ධාවාරං ඨපෙත්වා වනචරකෙහි සද්ධිං බොධිසත්තස්ස වසනොකාසං ගන්ත්වා බොධිසත්තං පණ්ණසාලද්වාරෙ සුවණ්ණපටිමං විය නිසින්නං දිස්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා කතපටිසන්ථාරො ‘‘භන්තෙ, රාජා තුය්හං පුරොහිතට්ඨානං දාතුකාමො, ආගමනං ¶ තෙ ඉච්ඡතී’’ති ආහ.

බොධිසත්තො ‘‘තිට්ඨතු පුරොහිතට්ඨානං, අහං සකලං කාසිකොසලජම්බුදීපරජ්ජං චක්කවත්තිසිරිමෙව වා ලභන්තොපි න ගච්ඡිස්සාමි, න හි පණ්ඩිතා සකිං ජහිතකිලෙසෙ පුන ගණ්හන්ති, සකිං ජහිතඤ්හි නිට්ඨුභඛෙළසදිසං හොතී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘සසමුද්දපරියායං, මහිං සාගරකුණ්ඩලං;

න ඉච්ඡෙ සහ නින්දාය, එවං සෙය්ය විජානහි.

‘‘ධිරත්ථු තං යසලාභං, ධනලාභඤ්ච බ්රාහ්මණ;

යා වුත්ති විනිපාතෙන, අධම්මචරණෙන වා.

‘‘අපි චෙ පත්තමාදාය, අනගාරො පරිබ්බජෙ;

සායෙව ජීවිකා සෙය්යො, යා චාධම්මෙන එසනා.

‘‘අපි ¶ චෙ පත්තමාදාය, අනගාරො පරිබ්බජෙ;

අඤ්ඤං අහිංසයං ලොකෙ, අපි රජ්ජෙන තං වර’’න්ති.

තත්ථ සසමුද්දපරියායන්ති පරියායො වුච්චති පරිවාරො, සමුද්දං පරිවාරෙත්වා ඨිතෙන චක්කවාළපබ්බතෙන සද්ධිං, සමුද්දසඞ්ඛාතෙන වා පරිවාරෙන සද්ධින්ති අත්ථො. සාගරකුණ්ඩලන්ති සාගරමජ්ඣෙ දීපවසෙන ඨිතත්තා තස්ස කුණ්ඩලභූතන්ති අත්ථො. නින්දායාති ඣානසුඛසම්පන්නං පබ්බජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා ඉස්සරියං ගණ්හීති ඉමාය නින්දාය. සෙය්යාති තං නාමෙනාලපති. විජානහීති ධම්මං විජානාහි. යා වුත්ති විනිපාතෙනාති යා පුරොහිතට්ඨානවසෙන ලද්ධා යසලාභධනලාභවුත්ති ඣානසුඛතො අත්තවිනිපාතනසඞ්ඛාතෙන විනිපාතෙන ඉතො ගන්ත්වා ඉස්සරියමදමත්තස්ස අධම්මචරණෙන වා හොති, තං වුත්තිං ධිරත්ථු.

පත්තමාදායාති ¶ භික්ඛාභාජනං ගහෙත්වා. අනගාරොති අපි අහං අගාරවිරහිතො පරකුලෙසු චරෙය්යං. සායෙව ජීවිකාති සා එව මෙ ජීවිකා සෙය්යො වරතරා. යා චාධම්මෙන එසනාති යා ච අධම්මෙන එසනා. ඉදං වුත්තං හොති – යා අධම්මෙන එසනා, තතො එසාව ජීවිකා සුන්දරතරාති. අහිංසයන්ති අවිහෙඨෙන්තො. අපි රජ්ජෙනාති එවං පරං අවිහෙඨෙන්තො කපාලහත්ථස්ස මම ජීවිකකප්පනං රජ්ජෙනාපි වරං උත්තමන්ති.

ඉති සො පුනප්පුනං යාචන්තම්පි තං පටික්ඛිපි. සෙය්යොපි තස්ස මනං අලභිත්වා තං වන්දිත්වා ගන්ත්වා තස්ස අනාගමනභාවං රඤ්ඤො ආරොචෙසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, අපරෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි සච්ඡිකරිංසු.

තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, සෙය්යො සාරිපුත්තො, පුරොහිතපුත්තො පන අහමෙව අහොසින්ති.

උට්ඨෙහි ¶ චොරාති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො ආයස්මන්තං මහාමොග්ගල්ලානං ආරබ්භ කථෙසි. ථෙරෙ කිර රාජගහං උපනිස්සාය අරඤ්ඤකුටිකාය විහරන්තෙ එකො චොරො නගරද්වාරගාමෙ එකස්මිං ගෙහෙ සන්ධිං ඡින්දිත්වා හත්ථසාරං ආදාය පලායිත්වා ථෙරස්ස කුටිපරිවෙණං පවිසිත්වා ‘‘ඉධ මය්හං ආරක්ඛො භවිස්සතී’’ති ථෙරස්ස පණ්ණසාලාය පමුඛෙ නිපජ්ජි. ථෙරො තස්ස පමුඛෙ සයිතභාවං ඤත්වා තස්මිං ආසඞ්කං කත්වා ‘‘චොරසංසග්ගො නාම න වට්ටතී’’ති නික්ඛමිත්වා ‘‘මා ඉධ සයී’’ති නීහරි. සො චොරො තතො නික්ඛමිත්වා පදං මොහෙත්වා ¶ පලායි. මනුස්සා උක්කං ආදාය චොරස්ස පදානුසාරෙන තත්ථ ආගන්ත්වා තස්ස ආගතට්ඨානඨිතට්ඨානනිසින්නට්ඨානසයිතට්ඨානාදීනි දිස්වා ‘‘චොරො ඉතො ආගතො, ඉධ ඨිතො, ඉධ නිසින්නො, ඉමිනා ඨානෙන අපගතො, න දිට්ඨො නො’’ති ඉතො චිතො ච පක්ඛන්දිත්වා අදිස්වාව පටිගතා. පුනදිවසෙ ථෙරො පුබ්බණ්හසමයං රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො වෙළුවනං ගන්ත්වා තං පවත්තිං සත්ථු ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘න ඛො, මොග්ගල්ලාන, ත්වඤ්ඤෙව ආසඞ්කිතබ්බයුත්තකං ආසඞ්කි, පොරාණකපණ්ඩිතාපි ආසඞ්කිංසූ’’ති වත්වා ථෙරෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො නගරස්ස සුසානවනෙ නිම්බරුක්ඛදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. අථෙකදිවසං නගරද්වාරගාමෙ කතකම්මචොරො තං සුසානවනං පාවිසි. තදා ච පන තත්ථ නිම්බො ච අස්සත්ථො චාති ද්වෙ ජෙට්ඨකරුක්ඛා. චොරො නිම්බරුක්ඛමූලෙ භණ්ඩිකං ඨපෙත්වා නිපජ්ජි. තස්මිං පන කාලෙ චොරෙ ගහෙත්වා නිම්බසූලෙ උත්තාසෙන්ති. අථ සා දෙවතා චින්තෙසි ‘‘සචෙ මනුස්සා ආගන්ත්වා ඉමං චොරං ගණ්හිස්සන්ති, ඉමස්සෙව නිම්බරුක්ඛස්ස සාඛං ඡින්දිත්වා සූලං කත්වා එතං උත්තාසෙස්සන්ති, එවං සන්තෙ රුක්ඛො නස්සිස්සති, හන්ද නං ඉතො නීහරිස්සාමී’’ති. සා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තී පඨමං ගාථමාහ –

‘‘උට්ඨෙහි චොර කිං සෙසි, කො අත්ථො සුපනෙන තෙ;

මා තං ගහෙසුං රාජානො, ගාමෙ කිබ්බිසකාරක’’න්ති.

තත්ථ ¶ රාජානොති රාජපුරිසෙ සන්ධාය වුත්තං. කිබ්බිසකාරකන්ති දාරුණසාහසිකචොරකම්මකාරකං.

ඉති නං වත්වා ‘‘යාව තං රාජපුරිසා න ගණ්හන්ති, තාව අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡා’’ති භායාපෙත්වා පලාපෙසි. තස්මිං පලාතෙ අස්සත්ථදෙවතා දුතියං ගාථමාහ –

‘‘යං නු චොරං ගහෙස්සන්ති, ගාමෙ කිබ්බිසකාරකං;

කිං තත්ථ පුචිමන්දස්ස, වනෙ ජාතස්ස තිට්ඨතො’’ති.

තත්ථ ¶ වනෙ ජාතස්ස තිට්ඨතොති නිම්බො වනෙ ජාතො චෙව ඨිතො ච. දෙවතා පන තත්ථ නිබ්බත්තත්තා රුක්ඛසමුදාචාරෙනෙව සමුදාචරි.

තං සුත්වා නිම්බදෙවතා තතියං ගාථමාහ –

‘‘න ත්වං අස්සත්ථ ජානාසි, මම චොරස්ස චන්තරං;

චොරං ගහෙත්වා රාජානො, ගාමෙ කිබ්බිසකාරකං;

අප්පෙන්ති නිම්බසූලස්මිං, තස්මිං මෙ සඞ්කතෙ මනො’’ති.

තත්ථ ¶ අස්සත්ථාති පුරිමනයෙනෙව තස්මිං නිබ්බත්තදෙවතං සමුදාචරති. මම චොරස්ස චන්තරන්ති මම ච චොරස්ස ච එකතො අවසනකාරණං. අප්පෙන්ති නිම්බසූලස්මින්ති ඉමස්මිං කාලෙ රාජානො චොරං නිම්බසූලෙ ආවුණන්ති. තස්මිං මෙ සඞ්කතෙ මනොති තස්මිං කාරණෙ මම චිත්තං සඞ්කති. සචෙ හි ඉමං සූලෙ ආවුණිස්සන්ති, විමානං මෙ නස්සිස්සති, අථ සාඛාය ඔලම්බෙස්සන්ති, විමානෙ මෙ කුණපගන්ධො භවිස්සති, තෙනාහං එතං පලාපෙසින්ති අත්ථො.

එවං තාසං දෙවතානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සල්ලපන්තානඤ්ඤෙව භණ්ඩසාමිකා උක්කාහත්ථා පදානුසාරෙන ආගන්ත්වා චොරස්ස සයිතට්ඨානං දිස්වා ‘‘අම්භො ඉදානෙව චොරො උට්ඨාය පලාතො, න ලද්ධො නො චොරො, සචෙ ලභිස්සාම, ඉමස්සෙව නං නිම්බස්ස සූලෙ වා ආවුණිත්වා සාඛාය වා ඔලම්බෙත්වා ගමිස්සාමා’’ති වත්වා ඉතො චිතො ච පක්ඛන්දිත්වා චොරං අදිස්වාව ගතා.

තෙසං වචනං සුත්වා අස්සත්ථදෙවතා චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘සඞ්කෙය්ය ¶ සඞ්කිතබ්බානි, රක්ඛෙය්යානාගතං භයං;

අනාගතභයා ධීරො, උභො ලොකෙ අවෙක්ඛතී’’ති.

තත්ථ රක්ඛෙය්යානාගතං භයන්ති ද්වෙ අනාගතභයානි දිට්ඨධම්මිකඤ්චෙව සම්පරායිකඤ්චාති. තෙසු පාපමිත්තෙ පරිවජ්ජෙන්තො දිට්ඨධම්මිකං රක්ඛති, තීණි දුච්චරිතානි පරිවජ්ජෙන්තො සම්පරායිකං රක්ඛති. අනාගතභයාති අනාගතභයහෙතුතං භයං භායමානො ධීරො පණ්ඩිතො පුරිසො පාපමිත්තසංසග්ගං න කරොති, තීහිපි ද්වාරෙහි දුච්චරිතං න චරති. උභො ලොකෙති ¶ එවං භායන්තො හෙස ඉධලොකපරලොකසඞ්ඛාතෙ උභො ලොකෙ අවෙක්ඛති ඔලොකෙති, ඔලොකයමානො ඉධලොකභයෙන පාපමිත්තෙ විවජ්ජෙති, පරලොකභයෙන පාපං න කරොතීති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අස්සත්ථදෙවතා ආනන්දො අහොසි, නිම්බදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

අපි ¶ කස්සප මන්දියාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං මහල්ලකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිරෙකො කුලපුත්තො කාමෙසු ආදීනවං දිස්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානෙ අනුයුත්තො න චිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තස්ස අපරභාගෙ මාතා කාලමකාසි. සො මාතු අච්චයෙන පිතරඤ්ච කනිට්ඨභාතරඤ්ච පබ්බාජෙත්වා ජෙතවනෙ වසිත්වා වස්සූපනායිකසමයෙ චීවරපච්චයස්ස සුලභතං සුත්වා එකං ගාමකාවාසං ගන්ත්වා තයොපි තත්ථෙව වස්සං උපගන්ත්වා වුත්ථවස්සා ජෙතවනමෙව ආගමංසු. දහරභික්ඛු ජෙතවනස්ස ආසන්නට්ඨානෙ ‘‘සාමණෙර ත්වං ථෙරං විස්සාමෙත්වා ආනෙය්යාසි, අහං පුරෙතරං ගන්ත්වා පරිවෙණං පටිජග්ගිස්සාමී’’ති ජෙතවනං පාවිසි. මහල්ලකත්ථෙරො සණිකං ආගච්ඡති. සාමණෙරො පුනප්පුනං සීසෙන උප්පීළෙන්තො විය ‘‘ගච්ඡ, භන්තෙ, ගච්ඡ, භන්තෙ’’ති තං බලක්කාරෙන නෙති. ථෙරො ‘‘ත්වං මං අත්තනො වසං ආනෙසී’’ති පුන නිවත්තිත්වා කොටිතො පට්ඨාය ආගච්ඡති. තෙසං එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහං කරොන්තානඤ්ඤෙව සූරියො අත්ථඞ්ගතො, අන්ධකාරො ජාතො.

ඉතරොපි පරිවෙණං සම්මජ්ජිත්වා උදකං උපට්ඨපෙත්වා තෙසං ආගමනං අපස්සන්තො උක්කං ගහෙත්වා ¶ පච්චුග්ගමනං කත්වා තෙ ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘කිං චිරායිත්ථා’’ති පුච්ඡි. මහල්ලකො තං කාරණං කථෙසි. සො තෙ ද්වෙපි විස්සාමෙත්වා සණිකං ආනෙසි. තං දිවසං බුද්ධුපට්ඨානස්ස ඔකාසං න ලභි. අථ නං දුතියදිවසෙ බුද්ධුපට්ඨානං ආගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසින්නං සත්ථා ‘‘කදා ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘හිය්යො, භන්තෙ’’ති. ‘‘හිය්යො ආගන්ත්වා අජ්ජ බුද්ධුපට්ඨානං ¶ කරොසී’’ති? සො ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වත්වා තං කාරණං ආචික්ඛි. සත්ථා මහල්ලකං ගරහිත්වා ‘‘න එස ඉදානෙව එවරූපං කම්මං කරොති, පුබ්බෙපි අකාසි. ඉදානි පන තෙන ත්වං කිලමිතො, පුබ්බෙපි පණ්ඩිතෙ කිලමෙසී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිනිගමෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස වයප්පත්තකාලෙ ¶ මාතා කාලමකාසි. සො මාතු සරීරකිච්චං කත්වා මාසද්ධමාසච්චයෙන ඝරෙ විජ්ජමානං ධනං දානං දත්වා පිතරඤ්ච කනිට්ඨභාතරඤ්ච ගහෙත්වා හිමවන්තපදෙසෙ දෙවදත්තියං වක්කලං ගහෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා උඤ්ඡාචරියාය වනමූලඵලාඵලෙහි යාපෙන්තො රමණීයෙ වනසණ්ඩෙ වසි. හිමවන්තෙ පන වස්සකාලෙ අච්ඡින්නධාරෙ දෙවෙ වස්සන්තෙ න සක්කා හොති කන්දමූලං ඛණිතුං, ඵලානි ච පණ්ණානි ච පතන්ති. තාපසා යෙභුය්යෙන හිමවන්තතො නික්ඛමිත්වා මනුස්සපථෙ වසන්ති. තදා බොධිසත්තො පිතරඤ්ච කනිට්ඨභාතරඤ්ච ගහෙත්වා මනුස්සපථෙ වසිත්වා පුන හිමවන්තෙ පුප්ඵිතඵලිතෙ තෙ උභොපි ගහෙත්වා හිමවන්තෙ අත්තනො අස්සමපදං ආගච්ඡන්තො අස්සමස්සාවිදූරෙ සූරියෙ අත්ථඞ්ගතෙ ‘‘තුම්හෙ සණිකං ආගච්ඡෙය්යාථ, අහං පුරතො ගන්ත්වා අස්සමං පටිජග්ගිස්සාමී’’ති වත්වා තෙ ඔහාය ගතො. ඛුද්දකතාපසො පිතරා සද්ධිං සණිකං ගච්ඡන්තො තං කටිප්පදෙසෙ සීසෙන උප්පීළෙන්තො විය ගච්ඡ ගච්ඡාති තං බලක්කාරෙන නෙති. මහල්ලකො ‘‘ත්වං මං අත්තනො රුචියා ආනෙසී’’ති පටිනිවත්තිත්වා කොටිතො පට්ඨාය ආගච්ඡති. එවං තෙසං කලහං කරොන්තානඤ්ඤෙව අන්ධකාරො අහොසි.

බොධිසත්තොපි පණ්ණසාලං සම්මජ්ජිත්වා උදකං උපට්ඨපෙත්වා උක්කමාදාය පටිපථං ආගච්ඡන්තො තෙ දිස්වා ‘‘එත්තකං කාලං කිං කරිත්ථා’’ති ආහ. ඛුද්දකතාපසො පිතරා කතකාරණං කථෙසි. බොධිසත්තො උභොපි තෙ සණිකං නෙත්වා පරික්ඛාරං පටිසාමෙත්වා පිතරං න්හාපෙත්වා පාදධොවනපිට්ඨිසම්බාහනාදීනි කත්වා අඞ්ගාරකපල්ලං උපට්ඨපෙත්වා පටිප්පස්සද්ධකිලමථං පිතරං උපනිසීදිත්වා ‘‘තාත, තරුණදාරකා නාම මත්තිකාභාජනසදිසා මුහුත්තනෙව භිජ්ජන්ති ¶ , සකිං භින්නකාලතො පට්ඨාය පුන න සක්කා හොන්ති ඝටෙතුං, තෙ අක්කොසන්තාපි පරිභාසන්තාපි මහල්ලකෙහි අධිවාසෙතබ්බා’’ති වත්වා පිතරං ඔවදන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘අපි ¶ ¶ කස්සප මන්දියා, යුවා සපති හන්ති වා;

සබ්බං තං ඛමතෙ ධීරො, පණ්ඩිතො තං තිතික්ඛති.

‘‘සචෙපි සන්තො විවදන්ති, ඛිප්පං සන්තීයරෙ පුන;

බාලා පත්තාව භිජ්ජන්ති, න තෙ සමථමජ්ඣගූ.

‘‘එතෙ භිය්යො සමායන්ති, සන්ධි තෙසං න ජීරති;

යො චාධිපන්නං ජානාති, යො ච ජානාති දෙසනං.

‘‘එසො හි උත්තරිතරො, භාරවහො ධුරද්ධරො;

යො පරෙසාධිපන්නානං, සයං සන්ධාතුමරහතී’’ති.

තත්ථ කස්සපාති පිතරං නාමෙනාලපති. මන්දියාති මන්දීභාවෙන තරුණතාය. යුවා සපති හන්ති වාති තරුණදාරකො අක්කොසතිපි පහරතිපි. ධීරොති ධික්කතපාපො, ධී වා වුච්චති පඤ්ඤා, තාය සමන්නාගතොතිපි අත්ථො. ඉතරං පන ඉමස්සෙව වෙවචනං. උභයෙනාපි සබ්බං තං බාලදාරකෙහි කතං අපරාධං මහල්ලකො ධීරො පණ්ඩිතො සහති තිතික්ඛතීති දස්සෙති.

සන්ධීයරෙති පුන මිත්තභාවෙන සන්ධීයන්ති ඝටීයන්ති. බාලා පත්තාවාති බාලකා පන මත්තිකාපත්තාව භිජ්ජන්ති. න තෙ සමථමජ්ඣගූති තෙ බාලකා අප්පමත්තකම්පි විවාදං කත්වා වෙරූපසමනං න වින්දන්ති නාධිගච්ඡන්ති. එතෙ භිය්යොති එතෙ ද්වෙ ජනා භින්නාපි පුන සමාගච්ඡන්ති. සන්ධීති මිත්තසන්ධි. තෙසන්ති තෙසඤ්ඤෙව ද්වින්නං සන්ධි න ජීරති. යො චාධිපන්නන්ති යො ච අත්තනා අධිපන්නං අතික්කන්තං අඤ්ඤස්මිං කතදොසං ජානාති. දෙසනන්ති යො ච තෙන අත්තනො දොසං ජානන්තෙන දෙසිතං අච්චයදෙසනං පටිග්ගණ්හිතුං ජානාති.

යො පරෙසාධිපන්නානන්ති යො පරෙසං අධිපන්නානං දොසෙන අභිභූතානං අපරාධකාරකානං. සයං සන්ධාතුමරහතීති තෙසු අඛමාපෙන්තෙසුපි ‘‘එහි, භද්රමුඛ, උද්දෙසං ගණ්හ, අට්ඨකථං සුණ, භාවනමනුයුඤ්ජ, කස්මා පරිබාහිරො හොසී’’ති එවං සයං සන්ධාතුං අරහති මිත්තභාවං ඝටෙති, එසො එවරූපො මෙත්තාවිහාරී උත්තරිතරො මිත්තභාරස්ස මිත්තධුරස්ස ච වහනතො ‘‘භාරවහො’’ති ‘‘ධුරද්ධරො’’ති ච සඞ්ඛං ගච්ඡතීති.

එවං ¶ ¶ ¶ බොධිසත්තො පිතු ඔවාදං අදාසි, සොපි තතො පභුති දන්තො අහොසි සුදන්තො.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පිතා තාපසො මහල්ලකො අහොසි, ඛුද්දකතාපසො සාමණෙරො, පිතු ඔවාදදායකො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

කස්සපමන්දියජාතකවණ්ණනා දුතියා.

යො තෙ හත්ථෙ ච පාදෙ චාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කොධනභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා කථිතමෙව. සත්ථා පන තං භික්ඛුං ‘‘කස්මා, ත්වං භික්ඛු, අක්කොධනස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා කොධං කරොසි, පොරාණකපණ්ඩිතා සරීරෙ පහාරසහස්සෙ පතන්තෙ හත්ථපාදකණ්ණනාසාසු ඡිජ්ජමානාසු පරස්ස කොධං න කරිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං කලාබු නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො අසීතිකොටිවිභවෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා කුණ්ඩලකුමාරො නාම මාණවො හුත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලං ගන්ත්වා සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා කුටුම්බං සණ්ඨපෙත්වා මාතාපිතූනං අච්චයෙන ධනරාසිං ඔලොකෙත්වා ‘‘ඉමං ධනං උප්පාදෙත්වා මම ඤාතකා අග්ගහෙත්වාව ගතා, මයා පනෙතං ගහෙත්වා ගන්තුං වට්ටතී’’ති සබ්බං ධනං විචෙය්යදානවසෙන යො යං ආහරති, තස්ස තං දත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා පබ්බජිත්වා ඵලාඵලෙන යාපෙන්තො චිරං වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය මනුස්සපථං ආගන්ත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ නගරෙ භික්ඛාය චරන්තො සෙනාපතිස්ස නිවාසනද්වාරං සම්පාපුණි. සෙනාපති තස්ස ඉරියාපථෙසු පසීදිත්වා ඝරං පවෙසෙත්වා අත්තනො පටියාදිතභොජනං ¶ භොජෙත්වා පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා තත්ථෙව රාජුය්යානෙ වසාපෙසි.

අථෙකදිවසං ¶ කලාබුරාජා සුරාමදමත්තො ඡෙකනාටකපරිවුතො මහන්තෙන යසෙන උය්යානං ගන්ත්වා මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ සයනං අත්ථරාපෙත්වා එකිස්සා පියමනාපාය ඉත්ථියා අඞ්කෙ සයි. ගීතවාදිතනච්චෙසු ඡෙකා නාටකිත්ථියො ගීතාදීනි පයොජෙසුං, සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො විය මහාසම්පත්ති අහොසි, රාජා නිද්දං ඔක්කමි. අථ තා ඉත්ථියො ‘‘යස්සත්ථාය මයං ගීතාදීනි පයොජයාම, සො නිද්දං උපගතො, කිං නො ගීතාදීහී’’ති වීණාදීනි තූරියානි තත්ථ තත්ථෙව ඡඩ්ඩෙත්වා ¶ උය්යානං පක්කන්තා පුප්ඵඵලපල්ලවාදීහි පලොභියමානා උය්යානෙ අභිරමිංසු. තදා බොධිසත්තො තස්මිං උය්යානෙ සුපුප්ඵිතසාලමූලෙ පබ්බජ්ජාසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො මත්තවරවාරණො විය නිසින්නො හොති. අථ තා ඉත්ථියො උය්යානෙ චරමානා තං දිස්වා ‘‘එථ, අය්යායො, එතස්මිං රුක්ඛමූලෙ පබ්බජිතො නිසින්නො, යාව රාජා න පබුජ්ඣති, තාවස්ස සන්තිකෙ කිඤ්චි සුණමානා නිසීදිස්සාමා’’ති ගන්ත්වා වන්දිත්වා පරිවාරෙත්වා නිසින්නා ‘‘අම්හාකං කථෙතබ්බයුත්තකං කිඤ්චි කථෙථා’’ති වදිංසු. බොධිසත්තො තාසං ධම්මං කථෙසි. අථ සා ඉත්ථී අඞ්කං චාලෙත්වා රාජානං පබොධෙසි. රාජා පබුද්ධො තා අපස්සන්තො ‘‘කහං ගතා වසලියො’’ති ආහ. එතා, මහාරාජ, ගන්ත්වා එකං තාපසං පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසූති. රාජා කුපිතො ඛග්ගං ගහෙත්වා ‘‘සික්ඛාපෙස්සාමි නං කූටජටිල’’න්ති වෙගෙන අගමාසි.

අථ තා ඉත්ථියො රාජානං කුද්ධං ආගච්ඡන්තං දිස්වා තාසු වල්ලභතරා ගන්ත්වා රඤ්ඤො හත්ථා අසිං ගහෙත්වා රාජානං වූපසමෙසුං. සො ආගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස සන්තිකෙ ඨත්වා ‘‘කිංවාදී ත්වං, සමණා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ඛන්තිවාදී, මහාරාජා’’ති. ‘‘කා එසා ඛන්ති නාමා’’ති? ‘‘අක්කොසන්තෙසු පරිභාසන්තෙසු පහරන්තෙසු අකුජ්ඣනභාවො’’ති. රාජා ‘‘පස්සිස්සාමි දානි තෙ ඛන්තියා අත්ථිභාව’’න්ති ¶ චොරඝාතකං පක්කොසාපෙසි. සො අත්තනො චාරිත්තෙන ඵරසුඤ්ච කණ්ටකකසඤ්ච ආදාය කාසායනිවසනො රත්තමාලාධරො ආගන්ත්වා රාජානං වන්දිත්වා ‘‘කිං කරොමි, දෙවා’’ති ආහ. ඉමං චොරං දුට්ඨතාපසං ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිත්වා භූමියං පාතෙත්වා කණ්ටකකසං ගහෙත්වා පුරතො ච පච්ඡතො ච උභොසු පස්සෙසු චාති චතූසුපි පස්සෙසු ද්වෙපහාරසහස්සමස්ස දෙහීති. සො තථා අකාසි ¶ . බොධිසත්තස්ස ඡවි භිජ්ජි. චම්මං භිජ්ජි, මංසං ඡිජ්ජි, ලොහිතං පග්ඝරති.

පුන රාජා ‘‘කිංවාදී ත්වං භික්ඛූ’’ති ආහ. ‘‘ඛන්තිවාදී, මහාරාජ’’. ‘‘ත්වං පන මය්හං චම්මන්තරෙ ඛන්තී’’ති මඤ්ඤසි, නත්ථි මය්හං චම්මන්තරෙ ඛන්ති, තයා පන දට්ඨුං අසක්කුණෙය්යෙ හදයබ්භන්තරෙ මම ඛන්ති පතිට්ඨිතා. ‘‘මහාරාජා’’ති. පුන චොරඝාතකො ‘‘කිං කරොමී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ඉමස්ස කූටජටිලස්ස උභො හත්ථෙ ඡින්දා’’ති. සො ඵරසුං ගහෙත්වා ගණ්ඩියං ඨපෙත්වා හත්ථෙ ඡින්දි. අථ නං ‘‘පාදෙ ඡින්දා’’ති ආහ, පාදෙපි ඡින්දි. හත්ථපාදකොටීහි ඝටඡිද්දෙහි ලාඛාරසො විය ලොහිතං පග්ඝරති. පුන රාජා ‘‘කිංවාදීසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ඛන්තිවාදී, මහාරාජ’’. ‘‘ත්වං පන මය්හං හත්ථපාදකොටීසු ‘ඛන්ති අත්ථී’ති මඤ්ඤසි, නත්ථෙසා එත්ථ, මය්හං ඛන්ති ගම්භීරට්ඨානෙ පතිට්ඨිතා’’ති. සො ‘‘කණ්ණනාසමස්ස ඡින්දා’’ති ආහ. ඉතරො කණ්ණනාසං ඡින්දි, සකලසරීරෙ ලොහිතං අහොසි. පුන නං ‘‘කිංවාදී ¶ නාම ත්ව’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘මහාරාජ, ඛන්තිවාදී නාම’’. ‘‘මා ඛො පන ත්වං ‘කණ්ණනාසිකකොටීසු පතිට්ඨිතා ඛන්තී’ති මඤ්ඤසි, මම ඛන්ති ගම්භීරෙ හදයබ්භන්තරෙ පතිට්ඨිතා’’ති. රාජා ‘‘කූටජටිල තව ඛන්තිං ත්වමෙව උක්ඛිපිත්වා නිසීදා’’ති බොධිසත්තස්ස හදයං පාදෙන පහරිත්වා පක්කාමි.

තස්මිං ගතෙ සෙනාපති බොධිසත්තස්ස සරීරතො ලොහිතං පුඤ්ඡිත්වා ¶ හත්ථපාදකණ්ණනාසකොටියො සාටකකණ්ණෙ කත්වා බොධිසත්තං සණිකං නිසීදාපෙත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා ‘‘සචෙ, භන්තෙ, තුම්හෙ කුජ්ඣිතුකාමා, තුම්හෙසු කතාපරාධස්ස රඤ්ඤොව කුජ්ඣෙය්යාථ, මා අඤ්ඤෙස’’න්ති යාචන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘යො තෙ හත්ථෙ ච පාදෙ ච, කණ්ණනාසඤ්ච ඡෙදයි;

තස්ස කුජ්ඣ මහාවීර, මා රට්ඨං විනසා ඉද’’න්ති.

තත්ථ මහාවීරාති මහාවීරිය. මා රට්ඨං විනසා ඉදන්ති ඉදං නිරපරාධං කාසිරට්ඨං මා විනාසෙහි.

තං සුත්වා බොධිසත්තො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘යො මෙ හත්ථෙ ච පාදෙ ච, කණ්ණනාසඤ්ච ඡෙදයි;

චිරං ජීවතු සො රාජා, න හි කුජ්ඣන්ති මාදිසා’’ති.

තත්ථ ¶ මාදිසාති මම සදිසා ඛන්තිබලෙන සමන්නාගතා පණ්ඩිතා ‘‘අයං මං අක්කොසි පරිභාසි පහරි, ඡින්දි භින්දී’’ති තං න කුජ්ඣන්ති.

රඤ්ඤො උය්යානා නික්ඛමන්තස්ස බොධිසත්තස්ස චක්ඛුපථං විජහනකාලෙයෙව අයං චතුනහුතාධිකා ද්වියොජනසතසහස්සබහලා මහාපථවී ඛලිබද්ධසාටකො විය ඵලිතා, අවීචිතො ජාලා නික්ඛමිත්වා රාජානං කුලදත්තියෙන රත්තකම්බලෙන පාරුපන්තී විය ගණ්හි. සො උය්යානද්වාරෙයෙව පථවිං පවිසිත්වා අවීචිමහානිරයෙ පතිට්ඨහි. බොධිසත්තොපි තං දිවසමෙව කාලමකාසි. රාජපරිසා ච නාගරා ච ගන්ධමාලාධූමහත්ථා ආගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස සරීරකිච්චං අකංසු. කෙචි පනාහු ‘‘බොධිසත්තො පුන හිමවන්තමෙව ගතො’’ති, තං අභූතං.

‘‘අහූ ¶ ¶ අතීතමද්ධානං, සමණො ඛන්තිදීපනො;

තං ඛන්තියායෙව ඨිතං, කාසිරාජා අඡෙදයි.

‘‘තස්ස කම්මඵරුසස්ස, විපාකො කටුකො අහු;

යං කාසිරාජා වෙදෙසි, නිරයම්හි සමප්පිතො’’ති. –

තත්ථ අතීතමද්ධානන්ති අතීතෙ අද්ධානෙ. ඛන්තිදීපනොති අධිවාසනඛන්තිසංවණ්ණනො. අඡෙදයීති මාරාපෙසි. එකච්චෙ පන ‘‘බොධිසත්තස්ස පුන හත්ථපාදකණ්ණනාසා ඝටිතා’’ති වදන්ති, තම්පි අභූතමෙව. සමප්පිතොති පතිට්ඨිතො.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ කොධනො භික්ඛු අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි, අඤ්ඤෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු.

තදා කලාබුරාජා දෙවදත්තො අහොසි, සෙනාපති සාරිපුත්තො, ඛන්තිවාදී තාපසො පන අහමෙව අහොසින්ති.

දුජ්ජීවිතමජීවිම්හාති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරාජානං ආරබ්භ කථෙසි. තදා කිර කොසලරාජා රත්තිභාගෙ චතුන්නං නෙරයිකසත්තානං සද්දං සුණි. එකො දු-කාරමෙව භණි, එකො ස-කාරං, එකො න-කාරං, එකො සො-කාරමෙවාති. තෙ කිර අතීතභවෙ සාවත්ථියංයෙව පාරදාරිකා රාජපුත්තා අහෙසුං. තෙ පරෙසං රක්ඛිතගොපිතමාතුගාමෙසු අපරජ්ඣිත්වා චිත්තකෙළිං කීළන්තා බහුං පාපකම්මං කත්වා මරණචක්කෙන ඡින්නා සාවත්ථිසාමන්තෙ චතූසු ලොහකුම්භීසු නිබ්බත්තා සට්ඨි වස්සසහස්සානි තත්ථ පච්චිත්වා උග්ගතා ලොහකුම්භිමුඛවට්ටිං දිස්වා ‘‘කදා නු ඛො ඉමම්හා දුක්ඛා මුච්චිස්සාමා’’ති චත්තාරොපි මහන්තෙන සද්දෙන අනුපටිපාටියා විරවිංසු. රාජා තෙසං සද්දං සුත්වා මරණභයතජ්ජිතො නිසින්නකොව අරුණං උට්ඨාපෙසි.

අරුණුග්ගමනවෙලාය ¶ බ්රාහ්මණා ආගන්ත්වා රාජානං සුඛසයිතං පුච්ඡිංසු. රාජා ‘‘කුතො මෙ ආචරියා සුඛසයිතං, අජ්ජාහං එවරූපෙ ¶ චත්තාරො භිංසනකසද්දෙ සුණි’’න්ති. බ්රාහ්මණා හත්ථෙ විධුනිංසු. ‘‘කිං ආචරියා’’ති? ‘‘සාහසිකසද්දා, මහාරාජා’’ති. ‘‘සපටිකම්මා අප්පටිකම්මා’’ති? ‘‘කාමං අප්පටිකම්මා, මයං පන සුසික්ඛිතා, මහාරාජා’’ති. ‘‘කිං කත්වා පටිබාහිස්සථා’’ති? ‘‘මහාරාජ, පටිකම්මං මහන්තං න සක්කා කාතුං, මයං පන සබ්බචතුක්කං යඤ්ඤං යජිත්වා හාරෙස්සාමා’’ති. ‘‘තෙන හි ඛිප්පං චත්තාරො හත්ථී චත්තාරො අස්සෙ චත්තාරො උසභෙ චත්තාරො මනුස්සෙති ලටුකිකසකුණිකා ආදිං කත්වා චත්තාරො චත්තාරො පාණෙ ගහෙත්වා සබ්බචතුක්කයඤ්ඤං යජිත්වා මම සොත්ථිභාවං කරොථා’’ති. ‘‘සාධු, මහාරාජා’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා යෙනත්ථො, තං ගහෙත්වා යඤ්ඤාවාටං පච්චුපට්ඨපෙසුං, බහුපාණෙ ථූණූපනීතෙ කත්වා ඨපෙසුං. ‘‘බහුං මච්ඡමංසං ඛාදිස්සාම, බහුං ධනං ලභිස්සාමා’’ති උස්සාහප්පත්තා හුත්වා ‘‘ඉදං ලද්ධුං වට්ටති, ඉදං ලද්ධුං වට්ටති, දෙවා’’ති අපරාපරං චරන්ති.

මල්ලිකා දෙවී රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිං නු ඛො, මහාරාජ, බ්රාහ්මණා අතිවිය උස්සාහයන්තා විචරන්තී’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙවි කිං තුය්හිමිනා, ත්වං අත්තනො යසෙනෙව මත්තා පමත්තා, දුක්ඛං පන අම්හාකමෙව න ජානාසී’’ති? ‘‘කිං ¶ , මහාරාජා’’ති. ‘‘දෙවි, අහං එවරූපං නාම අසොතබ්බං සුණිං, තතො ඉමෙසං සද්දානං සුතත්තා ‘‘කිං භවිස්සතී’’ති බ්රාහ්මණෙ පුච්ඡිං, බ්රාහ්මණා ‘‘තුම්හාකං මහාරාජ රජ්ජස්ස වා භොගානං වා ජීවිතස්ස වා අන්තරායො පඤ්ඤායති, සබ්බචතුක්කෙන යඤ්ඤං යජිත්වා සොත්ථිභාවං කරිස්සාමා’’ති වදිංසු, තෙ මය්හං වචනං ගහෙත්වා යඤ්ඤාවාටං කත්වා යෙන යෙනත්ථො, තස්ස තස්ස කාරණා ආගච්ඡන්තී’’ති. ‘‘කිං පන දෙව, ඉමෙසං සද්දානං නිප්ඵත්තිං සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගබ්රාහ්මණං පුච්ඡිත්ථා’’ති? ‘‘කො එස දෙවි, සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගබ්රාහ්මණො නාමා’’ති? ‘‘මහාගොතමො සම්මාසම්බුද්ධො’’ති. ‘‘දෙවි, සම්මාසම්බුද්ධො මෙ න පුච්ඡිතො’’ති? ‘‘තෙන හි ගන්ත්වා පුච්ඡථා’’ති.

රාජා තස්සා වචනං ගහෙත්වා භුත්තපාතරාසො රථවරමාරුය්හ ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පුච්ඡි ‘‘අහං, භන්තෙ, රත්තිභාගෙ චත්තාරො සද්දෙ සුත්වා බ්රාහ්මණෙ පුච්ඡිං, තෙ ‘සබ්බචතුක්කයඤ්ඤං ¶ යජිත්වා සොත්ථිං කරිස්සාමා’ති වත්වා යඤ්ඤාවාටෙ කම්මං කරොන්ති, තෙසං සද්දානං සුතත්තා මය්හං කිං භවිස්සතී’’ති. ‘‘න කිඤ්චි, මහාරාජ, නෙරයිකසත්තා දුක්ඛමනුභවන්තා එවං විරවිංසු, න ඉමෙ සද්දා ඉදානි තයා එව සුතා, පොරාණකරාජූහිපි සුතායෙව, තෙපි බ්රාහ්මණෙ පුච්ඡිත්වා පසුඝාතයඤ්ඤං කත්තුකාමා හුත්වා පණ්ඩිතානං කථං සුත්වා න කරිංසු, පණ්ඩිතා තෙසං සද්දානං අන්තරං කථෙත්වා මහාජනං විස්සජ්ජාපෙත්වා සොත්ථිමකංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අඤ්ඤතරස්මිං කාසිගාමෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කාමෙසු ආදීනවං දිස්වා කාමෙ පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච උප්පාදෙත්වා ඣානකීළං කීළන්තො හිමවන්තෙ රමණීයෙ වනසණ්ඩෙ වසති. තදා බාරාණසිරාජා චතුන්නං නෙරයිකානං ඉමෙව චත්තාරො සද්දෙ සුත්වා භීතතසිතො ඉමිනාව නියාමෙන බ්රාහ්මණෙහි ‘‘තිණ්ණං අන්තරායානං අඤ්ඤතරො භවිස්සති, සබ්බචතුක්කයඤ්ඤෙන තං වූපසමෙස්සාමා’’ති වුත්තෙ සම්පටිච්ඡි. පුරොහිතො බ්රාහ්මණෙහි සද්ධිං යඤ්ඤාවාටං පච්චුපට්ඨාපෙසි, මහාජනො ථූණූපනීතො අහොසි. තදා බොධිසත්තො මෙත්තාභාවනං පුරෙචාරිකං කත්වා දිබ්බචක්ඛුනා ලොකං ඔලොකෙන්තො ඉමං කාරණං දිස්වා ‘‘අජ්ජ, මයා ගන්තුං වට්ටති, මහාජනස්ස සොත්ථි ¶ භවිස්සතී’’ති ඉද්ධිබලෙන වෙහාසං උප්පතිත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො උය්යානෙ ඔතරිත්වා මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ කඤ්චනරූපකං විය නිසීදි. තදා පුරොහිතස්ස ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො ආචරියං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘නනු, ආචරිය, අම්හාකං වෙදෙසු පරං මාරෙත්වා සොත්ථිකරණං නාම නත්ථී’’ති ආහ. පුරොහිතො ‘‘ත්වං රාජධනං රක්ඛසි, බහුං මච්ඡමංසං ඛාදිස්සාම, ධනං ලභිස්සාම, තුණ්හී හොහී’’ති තං පටිබාහි.

සො ‘‘නාහං ¶ එත්ථ සහායො භවිස්සාමී’’ති නික්ඛමිත්වා රාජුය්යානං ගන්ත්වා බොධිසත්තං දිස්වා වන්දිත්වා කතපටිසන්ථාරො එකමන්තං නිසීදි. බොධිසත්තො ‘‘කිං, මාණව, රාජා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘භන්තෙ, රාජා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙති, රත්තිභාගෙ පන චත්තාරො සද්දෙ සුත්වා බ්රාහ්මණෙ පුච්ඡි. බ්රාහ්මණා ‘සබ්බචතුක්කයඤ්ඤං යජිත්වා සොත්ථිං කරිස්සාමා’’’ති වදිංසු. රාජා පසුඝාතකම්මං කත්වා අත්තනො සොත්ථිං කාතුකාමො මහාජනො ථූණූපනීතො, ‘‘කිං නු ඛො, භන්තෙ, තුම්හාදිසානං සීලවන්තානං තෙසං සද්දානං නිප්ඵත්තිං වත්වා මහාජනං මරණමුඛා මොචෙතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘මාණව, රාජා අම්හෙ න ජානාති, මයම්පි තං න ජානාම, ඉමෙසං පන සද්දානං නිප්ඵත්තිං ජානාම, සචෙ රාජා අම්හෙ උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡෙය්ය, රාජානං නික්කඞ්ඛං කත්වා කථෙස්සාමා’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, මුහුත්තං ඉධෙව හොථ, අහං රාජානං ආනෙස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු, මාණවා’’ති. සො ගන්ත්වා රඤ්ඤො තමත්ථං ආරොචෙත්වා රාජානං ආනෙසි.

අථ රාජා බොධිසත්තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො පුච්ඡි ‘‘සච්චං කිර තුම්හෙ මයා සුතසද්දානං නිප්ඵත්තිං ජානාථා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘කථෙථ, භන්තෙ’’ති. ‘‘මහාරාජ, එතෙ පුරිමභවෙ පරෙසං රක්ඛිතගොපිතෙසු දාරෙසු චාරිත්තං ආපජ්ජිත්වා බාරාණසිසාමන්තෙ චතූසු ලොහකුම්භීසු නිබ්බත්තා පක්කුථිතෙ ඛාරලොහොදකෙ ඵෙණුද්දෙහකං පච්චමානා තිංස වස්සසහස්සානි අධො ගන්ත්වා කුම්භිතලං ආහච්ච උද්ධං ආරොහන්තා තිංසවස්සසහස්සෙනෙව කාලෙන කුම්භිමුඛං දිස්වා ¶ බහි ඔලොකෙත්වා චත්තාරො ජනා චතස්සො ගාථා පරිපුණ්ණං කත්වා වත්තුකාමාපි තථා කාතුං අසක්කොන්තා එකෙකමෙව අක්ඛරං වත්වා පුන ලොහකුම්භීසුයෙව ¶ නිමුග්ගා. තෙසු දු-කාරං වත්වා නිමුග්ගසත්තො එවං වත්තුකාමො අහොසි –

‘දුජ්ජීවිතමජීවිම්හ ¶ , යෙ සන්තෙ න දදම්හසෙ;

විජ්ජමානෙසු භොගෙසු, දීපං නාකම්හ අත්තනො’ති. –

තං ගාථං පරිපුණ්ණං කාතුං නාසක්ඛී’’ති වත්වා බොධිසත්තො අත්තනො ඤාණෙන තං ගාථං පරිපුණ්ණං කත්වා කථෙසි. සෙසාසුපි එසෙව නයො.

තෙසු ස-කාරං වත්වා වත්තුකාමස්ස අයං ගාථා –

‘‘සට්ඨි වස්සසහස්සානි, පරිපුණ්ණානි සබ්බසො;

නිරයෙ පච්චමානානං, කදා අන්තො භවිස්සතී’’ති.

න-කාරං වත්වා වත්තුකාමස්ස අයං ගාථා –

‘‘නත්ථි අන්තො කුතො අන්තො, න අන්තො පටිදිස්සති;

තදා හි පකතං පාපං, මම තුය්හඤ්ච මාරිසා’’ති.

සො-කාරං වත්වා වත්තුකාමස්ස අයං ගාථා –

‘‘සොහං නූන ඉතො ගන්ත්වා, යොනිං ලද්ධාන මානුසිං;

වදඤ්ඤූ සීලසම්පන්නො, කාහාමි කුසලං බහු’’න්ති.

තත්ථ දුජ්ජීවිතන්ති තීණි දුච්චරිතානි චරන්තො දුජ්ජීවිතං ලාමකජීවිතං ජීවති නාම, සොපි තදෙව සන්ධායාහ ‘‘දුජ්ජීවිතමජීවිම්හා’’ති. යෙ සන්තෙ න දදම්හසෙති යෙ මයං දෙය්යධම්මෙ ච පටිග්ගාහකෙ ච සංවිජ්ජමානෙයෙව න දානං දදිම්හ. දීපං නාකම්හ අත්තනොති අත්තනො පතිට්ඨං න කරිම්හ. පරිපුණ්ණානීති අනූනානි අනධිකානි. සබ්බසොති සබ්බාකාරෙන. පච්චමානානන්ති අම්හාකං ඉමස්මිං නිරයෙ පච්චමානානං.

නත්ථි ¶ අන්තොති ‘‘අම්හාකං අසුකකාලෙ නාම මොක්ඛො භවිස්සතී’’ති එවං කාලපරිච්ඡෙදො නත්ථි. කුතො අන්තොති කෙන කාරණෙන අන්තො පඤ්ඤායිස්සති. න අන්තොති අන්තං දට්ඨුකාමානම්පි නො දුක්ඛස්ස අන්තො න පටිදිස්සති. තදා හි පකතන්ති තස්මිං කාලෙ මාරිසා මම ච තුය්හඤ්ච පකතං පාපං පකට්ඨං කතං අතිබහුමෙව කතං. ‘‘තථා හි පකත’’න්තිපි පාඨො, තෙන කාරණෙන කතං, යෙනස්ස ¶ අන්තො දට්ඨුං න සක්කාති අත්ථො. මාරිසාති මයා සදිසා, පියාලපනමෙතං එතෙසං. නූනාති ¶ එකංසත්ථෙ නිපාතො, සො අහං ඉතො ගන්ත්වා යොනිං මානුසිං ලද්ධාන වදඤ්ඤූ සීලසම්පන්නො හුත්වා එකංසෙනෙව බහුං කුසලං කරිස්සාමීති අයමෙත්ථ අත්ථො.

ඉති බොධිසත්තො එකමෙකං ගාථං වත්වා ‘‘මහාරාජ, සො නෙරයිකසත්තො ඉමං ගාථං පරිපුණ්ණං කත්වා වත්තුකාමො අත්තනො පාපස්ස මහන්තතාය තථා කථෙතුං නාසක්ඛි, ඉති සො අත්තනො කම්මවිපාකං අනුභවන්තො විරවි. තුම්හාකං එතස්ස සද්දස්ස සවනපච්චයා අන්තරායො නාම නත්ථි, තුම්හෙ මා භායිත්ථා’’ති රාජානං සඤ්ඤාපෙසි. රාජා මහාජනං විස්සජ්ජාපෙත්වා සුවණ්ණභෙරිං චරාපෙත්වා යඤ්ඤාවාටං විද්ධංසාපෙසි. බොධිසත්තො මහාජනස්ස සොත්ථිං කත්වා කතිපාහං වසිත්වා තත්ථෙව ගන්ත්වා අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පුරොහිතස්ස ජෙට්ඨන්තෙවාසිකමාණවො සාරිපුත්තො අහොසි, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

ලොහකුම්භිජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.

ඵරුසා වත තෙ වාචාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරෙන පීතවිරෙචනානං දින්නරසපිණ්ඩපාතං ආරබ්භ කථෙසි. තදා කිර ජෙතවනෙ එකච්චෙ භික්ඛූ ස්නෙහවිරෙචනං පිවිංසු. තෙසං රසපිණ්ඩපාතෙන අත්ථො හොති, ගිලානුපට්ඨාකා ‘‘රසභත්තං ආහරිස්සාමා’’ති සාවත්ථිං පවිසිත්වා ඔදනිකඝරවීථියං පිණ්ඩාය චරිත්වාපි රසභත්තං අලභිත්වා නිවත්තිංසු. ථෙරො දිවාතරං පිණ්ඩාය පවිසමානො තෙ භික්ඛූ දිස්වා ‘‘කිං, ආවුසො, අතිපගෙව නිවත්තථා’’ති පුච්ඡි. තෙ තමත්ථං ආරොචෙසුං. ථෙරො ‘‘තෙන හි එථා’’ති තෙ ගහෙත්වා ¶ තමෙව වීථිං අගමාසි, මනුස්සා පූරෙත්වා රසභත්තං අදංසු. ගිලානුපට්ඨාකා රසභත්තං ආහරිත්වා ගිලානානං අදංසු, තෙ පරිභුඤ්ජිංසු ¶ . අථෙකදිවසං ධම්මසභායං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, ථෙරො කිර පීතවිරෙචනානං උපට්ඨාකෙ රසභත්තං අලභිත්වා නික්ඛමන්තෙ ගහෙත්වා ඔදනිකඝරවීථියං චරිත්වා බහුං රසපිණ්ඩපාතං පෙසෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ¶ ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානි සාරිපුත්තොව මංසං ලභි, පුබ්බෙපි මුදුවාචා පියවචනා වත්තුං ඡෙකා පණ්ඩිතා ලභිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සෙට්ඨිපුත්තො අහොසි. අථෙකදිවසං එකො මිගලුද්දකො බහුං මංසං ලභිත්වා යානකං පූරෙත්වා ‘‘වික්කිණිස්සාමී’’ති නගරං ආගච්ඡති. තදා බාරාණසිවාසිකා චත්තාරො සෙට්ඨිපුත්තා නගරා නික්ඛමිත්වා එකස්මිං මග්ගසභාගට්ඨානෙ කිඤ්චි දිට්ඨං සුතං සල්ලපන්තා නිසීදිංසු. එතෙසු එකො සෙට්ඨිපුත්තො තං මංසයානකං දිස්වා ‘‘එතං ලුද්දකං මංසඛණ්ඩං ආහරාපෙමී’’ති ආහ. ‘‘ගච්ඡ ආහරාපෙහී’’ති. සො තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘අරෙ, ලුද්දක, දෙහි මෙ මංසඛණ්ඩ’’න්ති ආහ. ලුද්දකො ‘‘මාරිස, පරං කිඤ්චි යාචන්තෙන නාම පියවචනෙන භවිතබ්බං, තයා කථිතවාචාය අනුච්ඡවිකං මංසඛණ්ඩං ලභිස්සසී’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –

‘‘ඵරුසා වත තෙ වාචා, මංසං යාචනකො අසි;

කිලොමසදිසී වාචා, කිලොමං සම්ම දම්මි තෙ’’ති.

තත්ථ කිලොමසදිසීති ඵරුසතාය කිලොමසදිසී. කිලොමං සම්ම දම්මි තෙති හන්ද ගණ්හ, ඉදං තෙ වාචාය සදිසං කිලොමං දම්මීති නිරසං නිමංසලොහිතං කිලොමකඛණ්ඩං උක්ඛිපිත්වා අදාසි.

අථ නං අපරො සෙට්ඨිපුත්තො ‘‘කින්ති වත්වා යාචසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘අරෙ’’ති වත්වාති. සො ‘‘අහම්පි නං යාචිස්සාමී’’ති වත්වා ගන්ත්වා ¶ ‘‘ජෙට්ඨභාතික, මංසඛණ්ඩං මෙ දෙහී’’ති ආහ. ඉතරො ‘‘තව වචනස්ස අනුච්ඡවිකං මංසඛණ්ඩං ලභිස්සසී’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –

‘‘අඞ්ගමෙතං මනුස්සානං, භාතා ලොකෙ පවුච්චති;

අඞ්ගස්ස සදිසී වාචා, අඞ්ගං සම්ම දදාමි තෙ’’ති.

තස්සත්ථො ¶ – ඉමස්මිං ලොකෙ මනුස්සානං අඞ්ගසදිසත්තා අඞ්ගමෙතං යදිදං භාතා භගිනීති, තස්මා තවෙසා අඞ්ගසදිසී වාචාති එතිස්සා අනුච්ඡවිකං අඞ්ගමෙව දදාමි තෙති. එවඤ්ච පන වත්වා අඞ්ගමංසං උක්ඛිපිත්වා අදාසි.

තම්පි ¶ අපරො සෙට්ඨිපුත්තො ‘‘කින්ති වත්වා යාචසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘භාතිකා’’ති වත්වාති. සො ‘‘අහම්පි නං යාචිස්සාමී’’ති වත්වා ගන්ත්වා ‘‘තාත, මංසඛණ්ඩං මෙ දෙහී’’ති ආහ. ලුද්දකො තව වචනානූරූපං ලච්ඡසී’’ති වත්වා තතියං ගාථමාහ –

‘‘තාතාති පුත්තො වදමානො, කම්පෙති හදයං පිතු;

හදයස්ස සදිසී වාචා, හදයං සම්ම දම්මි තෙ’’ති.

එවඤ්ච පන වත්වා හදයමංසෙන සද්ධිං මධුරමංසං උක්ඛිපිත්වා අදාසි.

තං චතුත්ථො සෙට්ඨිපුත්තො ‘‘කින්ති වත්වා යාචසී’’ති පුච්ඡි. සො ‘‘තාතා’’ති වත්වාති. සො ‘‘අහම්පි යාචිස්සාමී’’ති වත්වා ගන්ත්වා ‘‘සහාය මංසඛණ්ඩං මෙ දෙහී’’ති ආහ. ලුද්දකො ‘‘තව වචනානුරූපං ලච්ඡසී’’ති වත්වා චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘යස්ස ගාමෙ සඛා නත්ථි, යථාරඤ්ඤං තථෙව තං;

සබ්බස්ස සදිසී වාචා, සබ්බං සම්ම දදාමි තෙ’’ති.

තස්සත්ථො – යස්ස පුරිසස්ස ගාමෙ සුඛදුක්ඛෙසු සහ අයනතො සහායසඞ්ඛාතො සඛා නත්ථි, තස්ස තං ඨානං යථා අමනුස්සං අරඤ්ඤං තථෙව හොති, ඉති අයං තව වාචා සබ්බස්ස සදිසී, සබ්බෙන අත්තනො සන්තකෙන විභවෙන සදිසී, තස්මා සබ්බමෙව ඉමං මම සන්තකං මංසයානකං දදාමි තෙති.

එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘එහි, සම්ම, සබ්බමෙව ඉදං මංසයානකං තව ගෙහං ආහරිස්සාමී’’ති ආහ. සෙට්ඨිපුත්තො තෙන යානකං ¶ පාජාපෙන්තො අත්තනො ඝරං ගන්ත්වා මංසං ඔතාරාපෙත්වා ලුද්දකස්ස සක්කාරසම්මානං කත්වා පුත්තදාරම්පිස්ස පක්කොසාපෙත්වා ලුද්දකම්මතො අපනෙත්වා අත්තනො කුටුම්බමජ්ඣෙ වසාපෙන්තො තෙන සද්ධිං අභෙජ්ජසහායො හුත්වා යාවජීවං සමග්ගවාසං වසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ලුද්දකො සාරිපුත්තො අහොසි, සබ්බමංසලාභී සෙට්ඨිපුත්තො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

සබ්බමංසලාභජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.

සත්ත ¶ මෙ රොහිතා මච්ඡාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සබ්බපරික්ඛාරදානං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිර එකො කුටුම්බිකො බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සබ්බපරික්ඛාරදානං සජ්ජෙත්වා ඝරද්වාරෙ මණ්ඩපං කාරෙත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා සුසජ්ජිතමණ්ඩපෙ පඤ්ඤත්තවරාසනෙ නිසීදාපෙත්වා නානග්ගරසං පණීතදානං දත්වා පුන ස්වාතනායාති සත්තාහං නිමන්තෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ බුද්ධප්පමුඛානං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං සබ්බපරික්ඛාරෙ අදාසි. සත්ථා භත්තකිච්චාවසානෙ අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘උපාසක, තයා පීතිසොමනස්සං කාතුං වට්ටති, ඉදඤ්හි දානං නාම පොරාණකපණ්ඩිතානං වංසො, පොරාණකපණ්ඩිතා හි සම්පත්තයාචකානං ජීවිතං පරිච්චජිත්වා අත්තනො මංසම්පි අදංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සසයොනියං නිබ්බත්තිත්වා අරඤ්ඤෙ වසි. තස්ස පන අරඤ්ඤස්ස එකතො පබ්බතපාදො එකතො නදී එකතො පච්චන්තගාමකො අහොසි. අපරෙපිස්ස තයො සහායා අහෙසුං මක්කටො ච සිඞ්ගාලො ච උද්දො චාති. තෙ චත්තාරොපි පණ්ඩිතා එකතොව වසන්තා අත්තනො අත්තනො ¶ ගොචරට්ඨානෙ ගොචරං ගහෙත්වා සායන්හසමයෙ එකතො සන්නිපතන්ති. සසපණ්ඩිතො ‘‘දානං දාතබ්බං, සීලං රක්ඛිතබ්බං, උපොසථකම්මං කාතබ්බ’’න්ති තිණ්ණං ජනානං ඔවාදවසෙන ධම්මං දෙසෙති. තෙ තස්ස ඔවාදං සම්පටිච්ඡිත්වා අත්තනො අත්තනො නිවාසගුම්බං පවිසිත්වා වසන්ති. එවං කාලෙ ගච්ඡන්තෙ එකදිවසං බොධිසත්තො ආකාසං ඔලොකෙත්වා චන්දං දිස්වා ‘‘ස්වෙ උපොසථදිවසො’’ති ඤත්වා ඉතරෙ තයො ආහ ‘‘ස්වෙ උපොසථො, තුම්හෙපි තයො ජනා සීලං සමාදියිත්වා උපොසථිකා හොථ, සීලෙ පතිට්ඨාය දින්නදානං මහප්ඵලං හොති, තස්මා යාචකෙ සම්පත්තෙ තුම්හෙහි ඛාදිතබ්බාහාරතො දානං දත්වා ඛාදෙය්යාථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා අත්තනො අත්තනො වසනට්ඨානෙසු වසිංසු.

පුනදිවසෙ තෙසු උද්දො පාතොව ‘‘ගොචරං පරියෙසිස්සාමී’’ති නික්ඛමිත්වා ගඞ්ගාතීරං ගතො. අථෙකො බාලිසිකො සත්ත රොහිතමච්ඡෙ උද්ධරිත්වා වල්ලියා ආවුණිත්වා නෙත්වා ගඞ්ගාතීරෙ වාලුකං ¶ වියූහිත්වා වාලිකාය ¶ පටිච්ඡාදෙත්වා පුන මච්ඡෙ ගණ්හන්තො අධොගඞ්ගං ගච්ඡි. උද්දො මච්ඡගන්ධං ඝායිත්වා වාලුකං වියූහිත්වා මච්ඡෙ දිස්වා නීහරිත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො එතෙසං සාමිකො’’ති තික්ඛත්තුං ඝොසෙත්වා සාමිකං අපස්සන්තො වල්ලිකොටිං ඩංසිත්වා නෙත්වා අත්තනො වසනගුම්බෙ ඨපෙත්වා ‘‘වෙලායමෙව ඛාදිස්සාමී’’ති අත්තනො සීලං ආවජ්ජෙන්තො නිපජ්ජි. සිඞ්ගාලොපි වසනට්ඨානතො නික්ඛමිත්වා ගොචරං පරියෙසන්තො එකස්ස ඛෙත්තගොපකස්ස කුටියං ද්වෙ මංසසූලානි එකං ගොධං එකඤ්ච දධිවාරකං දිස්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො එතෙසං සාමිකො’’ති තික්ඛත්තුං ඝොසෙත්වා සාමිකං අදිස්වා දධිවාරකස්ස උග්ගහණරජ්ජුකං ගීවාය පවෙසෙත්වා ද්වෙ මංසසූලෙ ච ගොධඤ්ච මුඛෙන ඩංසිත්වා නෙත්වා අත්තනො වසනගුම්බෙ ඨපෙත්වා ‘‘වෙලායමෙව ඛාදිස්සාමී’’ති අත්තනො සීලං ¶ ආවජ්ජෙන්තො නිපජ්ජි. මක්කටොපි වසනට්ඨානතො නික්ඛමිත්වා වනසණ්ඩං පවිසිත්වා අම්බපිණ්ඩං ආහරිත්වා අත්තනො වසනගුම්බෙ ඨපෙත්වා ‘‘වෙලායමෙව ඛාදිස්සාමී’’ති අත්තනො සීලං ආවජ්ජෙන්තො නිපජ්ජි.

බොධිසත්තො පන ‘‘වෙලායමෙව වසනට්ඨානතො නික්ඛමිත්වා දබ්බතිණානි ඛාදිස්සාමී’’ති අත්තනො වසනගුම්බෙයෙව නිපන්නො චින්තෙසි ‘‘මම සන්තිකං ආගතානං යාචකානං තිණානි දාතුං න සක්කා, තිලතණ්ඩුලාදයොපි මය්හං නත්ථි, සචෙ මෙ සන්තිකං යාචකො ආගච්ඡිස්සති, අත්තනො සරීරමංසං දස්සාමී’’ති. තස්ස සීලතෙජෙන සක්කස්ස පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සො ආවජ්ජමානො ඉදං කාරණං දිස්වා ‘‘සසරාජානං වීමංසිස්සාමී’’ති පඨමං උද්දස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා බ්රාහ්මණවෙසෙන අට්ඨාසි. ‘‘බ්රාහ්මණ, කිමත්ථං ඨිතොසී’’ති වුත්තෙ පණ්ඩිත සචෙ කිඤ්චි ආහාරං ලභෙය්යං, උපොසථිකො හුත්වා වසෙය්යන්ති. සො ‘‘සාධු දස්සාමි තෙ ආහාර’’න්ති තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘සත්ත මෙ රොහිතා මච්ඡා, උදකා ථලමුබ්භතා;

ඉදං බ්රාහ්මණ මෙ අත්ථි, එතං භුත්වා වනෙ වසා’’ති.

තත්ථ ථලමුබ්භතාති උදකතො ථලෙ ඨපිතා, කෙවට්ටෙන වා උද්ධටා. එතං භුත්වාති එතං මම සන්තකං මච්ඡාහාරං පචිත්වා භුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං ¶ කරොන්තො රමණීයෙ රුක්ඛමූලෙ නිසින්නො ඉමස්මිං වනෙ වසාති.

බ්රාහ්මණො ‘‘පගෙව තාව හොතු, පච්ඡා ජානිස්සාමී’’ති සිඞ්ගාලස්ස සන්තිකං ගතො. තෙනාපි ¶ ‘‘කිමත්ථං ඨිතොසී’’ති වුත්තො තථෙවාහ. සිඞ්ගාලො ‘‘සාධු දස්සාමී’’ති තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘දුස්ස ¶ මෙ ඛෙත්තපාලස්ස, රත්තිභත්තං අපාභතං;

මංසසූලා ච ද්වෙ ගොධා, එකඤ්ච දධිවාරකං;

ඉදං බ්රාහ්මණ මෙ අත්ථි, එතං භුත්වා වනෙ වසා’’ති.

තත්ථ දුස්ස මෙති යො එස මම අවිදූරෙ ඛෙත්තපාලො වසති, දුස්ස අමුස්සාති අත්ථො. අපාභතන්ති ආභතං ආනීතං. මංසසූලා ච ද්වෙ ගොධාති අඞ්ගාරපක්කානි ද්වෙ මංසසූලානි ච එකා ච ගොධා. දධිවාරකන්ති දධිවාරකො. ඉදන්ති ඉදං එත්තකං මම අත්ථි, එතං සබ්බම්පි යථාභිරුචිතෙන පාකෙන පචිත්වා පරිභුඤ්ජිත්වා උපොසථිකො හුත්වා රමණීයෙ රුක්ඛමූලෙ නිසීදිත්වා සමණධම්මං කරොන්තො ඉමස්මිං වනසණ්ඩෙ වසාති අත්ථො.

බ්රාහ්මණො ‘‘පගෙව තාව හොතු, පච්ඡා ජානිස්සාමී’’ති මක්කටස්ස සන්තිකං ගතො. තෙනාපි ‘‘කිමත්ථං ඨිතොසී’’ති වුත්තො තථෙවාහ. මක්කටො ‘‘සාධු දස්සාමී’’ති තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො තතියං ගාථමාහ –

‘‘අම්බපක්කං දකං සීතං, සීතච්ඡායා මනොරමා;

ඉදං බ්රාහ්මණ මෙ අත්ථි, එතං භුත්වා වනෙ වසා’’ති.

තත්ථ අම්බපක්කන්ති මධුරඅම්බඵලං. දකං සීතන්ති ගඞ්ගාය උදකං සීතලං. එතං භුත්වා වනෙ වසාති බ්රාහ්මණ එතං අම්බපක්කං පරිභුඤ්ජිත්වා සීතලං උදකං පිවිත්වා යථාභිරුචිතෙ රමණීයෙ රුක්ඛමූලෙ නිසින්නො සමණධම්මං කරොන්තො ඉමස්මිං වනසණ්ඩෙ වසාති.

බ්රාහ්මණො ‘‘පගෙව තාව හොතු, පච්ඡා ජානිස්සාමී’’ති සසපණ්ඩිතස්ස සන්තිකං ගතො. තෙනාපි ‘‘කිමත්ථං ඨිතොසී’’ති වුත්තො තථෙවාහ. තං සුත්වා බොධිසත්තො සොමනස්සප්පත්තො ‘‘බ්රාහ්මණ, සුට්ඨු තෙ කතං ආහාරත්ථාය මම සන්තිකං ආගච්ඡන්තෙන, අජ්ජාහං අදින්නපුබ්බං දානං දස්සාමි ¶ . ත්වං පන සීලවා පාණාතිපාතං න කරිස්සසි, ගච්ඡ, බ්රාහ්මණ, නානාදාරූනි සඞ්කඩ්ඪිත්වා අඞ්ගාරෙ කත්වා මය්හං ආරොචෙහි, අහං අත්තානං ¶ පරිච්චජිත්වා අඞ්ගාරමජ්ඣෙ පතිස්සාමි ¶ . මම සරීරෙ පක්කෙ ත්වං මංසං ඛාදිත්වා සමණධම්මං කරෙය්යාසී’’ති තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘න සසස්ස තිලා අත්ථි, න මුග්ගා නපි තණ්ඩුලා;

ඉමිනා අග්ගිනා පක්කං, මමං භුත්වා වනෙ වසා’’ති.

තත්ථ මමං භුත්වාති යං තං අහං අග්ගිං කරොහීති වදාමි, ඉමිනා අග්ගිනා පක්කං මං භුඤ්ජිත්වා ඉමස්මිං වනෙ වස, එකස්ස සසස්ස සරීරං නාම එකස්ස පුරිසස්ස යාපනමත්තං හොතීති.

සක්කො තස්ස වචනං සුත්වා අත්තනො ආනුභාවෙන එකං අඞ්ගාරරාසිං මාපෙත්වා බොධිසත්තස්ස ආරොචෙසි. සො දබ්බතිණසයනතො උට්ඨාය තත්ථ ගන්ත්වා ‘‘සචෙ මෙ ලොමන්තරෙසු පාණකා අත්ථි, තෙ මා මරිංසූ’’ති තික්ඛත්තුං සරීරං විධුනිත්වා සකලසරීරං දානමුඛෙ ඨපෙත්වා ලඞ්ඝිත්වා පදුමසරෙ රාජහංසො විය පමුදිතචිත්තො අඞ්ගාරරාසිම්හි පති. සො පන අග්ගි බොධිසත්තස්ස සරීරෙ ලොමකූපමත්තම්පි උණ්හං කාතුං නාසක්ඛි, හිමගබ්භං පවිට්ඨො විය අහොසි. අථ සක්කං ආමන්තෙත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, තයා කතො අග්ගි අතිසීතලො, මම සරීරෙ ලොමකූපමත්තම්පි උණ්හං කාතුං න සක්කොති, කිං නාමෙත’’න්ති ආහ. ‘‘සසපණ්ඩිත, නාහං බ්රාහ්මණො, සක්කොහමස්මි, තව වීමංසනත්ථාය ආගතොම්හී’’ති. ‘‘සක්ක, ත්වං තාව තිට්ඨ, සකලොපි චෙ ලොකසන්නිවාසො මං දානෙන වීමංසෙය්ය, නෙව මෙ අදාතුකාමතං පස්සෙය්යා’’ති බොධිසත්තො සීහනාදං නදි. අථ නං සක්කො ‘‘සසපණ්ඩිත, තව ගුණො සකලකප්පං පාකටො හොතූ’’ති පබ්බතං පීළෙත්වා පබ්බතරසං ආදාය චන්දමණ්ඩලෙ සසලක්ඛණං ලිඛිත්වා බොධිසත්තං ආනෙත්වා තස්මිං වනසණ්ඩෙ තස්මිංයෙව වනගුම්බෙ තරුණදබ්බතිණපිට්ඨෙ නිපජ්ජාපෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ¶ ගතො. තෙපි චත්තාරො පණ්ඩිතා සමග්ගා සම්මොදමානා සීලං පූරෙත්වා දානං දත්වා උපොසථකම්මං කත්වා යථාකම්මං ගතා.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ සබ්බපරික්ඛාරදානදායකො ගහපති සොතාපත්තිඵලෙ ¶ පතිට්ඨහි.

තදා උද්දො ආනන්දො අහොසි, සිඞ්ගාලො මොග්ගල්ලානො, මක්කටො සාරිපුත්තො, සක්කො අනුරුද්ධො, සසපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසින්ති.

මතං ¶ මතං එව රොදථාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං සාවත්ථිවාසිං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. තස්ස කිර භාතා කාලමකාසි. සො තස්ස කාලකිරියාය සොකාභිභූතො න න්හායති න භුඤ්ජති න විලිම්පති, පාතොව සුසානං ගන්ත්වා සොකසමප්පිතො රොදති. සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං ඔලොකෙන්තො තස්ස සොතාපත්තිඵලූපනිස්සයං දිස්වා ‘‘ඉමස්ස අතීතකාරණං ආහරිත්වා සොකං වූපසමෙත්වා සොතාපත්තිඵලං දාතුං ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො කොචි සමත්ථො නත්ථි, ඉමස්ස මයා අවස්සයෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති පුනදිවසෙ පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො පච්ඡාසමණං ආදාය තස්ස ඝරද්වාරං ගන්ත්වා ‘‘සත්ථා ආගතො’’ති සුත්වා ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා ‘‘පවෙසෙථා’’ති කුටුම්බිකෙන වුත්තො පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. කුටුම්බිකොපි ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. අථ නං සත්ථා ‘‘කිං කුටුම්බික චින්තෙසී’’ති ආහ. ‘‘ආම, භන්තෙ, මම භාතු මතකාලතො පට්ඨාය චින්තෙමී’’ති. ‘‘ආවුසො, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, භිජ්ජිතබ්බයුත්තකං භිජ්ජති, න තත්ථ චින්තෙතබ්බං, පොරාණකපණ්ඩිතාපි භාතරි මතෙපි ‘භිජ්ජිතබ්බයුත්තකං භිජ්ජතී’ති න චින්තයිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අසීතිකොටිවිභවෙ සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්ති, තස්ස වයප්පත්තස්ස මාතාපිතරො කාලමකංසු. තෙසු කාලකතෙසු බොධිසත්තස්ස භාතා කුටුම්බං විචාරෙති, බොධිසත්තො තං නිස්සාය ¶ ජීවති. සො අපරභාගෙ තථාරූපෙන බ්යාධිනා කාලමකාසි. ඤාතිමිත්තා සුහජ්ජා සන්නිපතිත්වා බාහා පග්ගය්හ කන්දන්ති රොදන්ති, එකොපි සකභාවෙන සණ්ඨාතුං නාසක්ඛි, බොධිසත්තො පන නෙව කන්දති න රොදති. මනුස්සා ‘‘පස්සථ භො, ඉමස්ස භාතරි ¶ මතෙ මුඛසඞ්කොචනමත්තම්පි නත්ථි, අතිවිය ථද්ධහදයො, ‘ද්වෙපි කොට්ඨාසෙ අහමෙව පරිභුඤ්ජිස්සාමී’ති භාතු මරණං ඉච්ඡති මඤ්ඤෙ’’ති බොධිසත්තං ගරහිංසු. ඤාතකාපි නං ‘‘ත්වං භාතරි මතෙ න රොදසී’’ති ගරහිංසුයෙව. සො තෙසං කථං සුත්වා ‘‘තුම්හෙ අත්තනො අන්ධබාලභාවෙන අට්ඨ ලොකධම්මෙ අජානන්තා ‘මම භාතා මතො’ති රොදථ, අහම්පි මරිස්සාමි, තුම්හෙපි මරිස්සථ, අත්තානම්පි ‘මයම්පි මරිස්සාමා’ති කස්මා න රොදථ. සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා හුත්වා නිරුජ්ඣන්ති, තෙනෙව සභාවෙන සණ්ඨාතුං සමත්ථො එකසඞ්ඛාරොපි නත්ථි. තුම්හෙ අන්ධබාලා අඤ්ඤාණතාය අට්ඨ ලොකධම්මෙ අජානිත්වා රොදථ, අහං කිමත්ථං රොදිස්සාමී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘මතං ¶ මතං එව රොදථ, න හි තං රොදථ යො මරිස්සති;

සබ්බෙපි සරීරධාරිනො, අනුපුබ්බෙන ජහන්ති ජීවිතං.

‘‘දෙවමනුස්සා චතුප්පදා, පක්ඛිගණා උරගා ච භොගිනො;

සම්හි සරීරෙ අනිස්සරා, රමමානාව ජහන්ති ජීවිතං.

‘‘එවං චලිතං අසණ්ඨිතං, සුඛදුක්ඛං මනුජෙස්වපෙක්ඛිය;

කන්දිතරුදිතං නිරත්ථකං, කිං වො සොකගණාභිකීරරෙ.

‘‘ධුත්තා ච සොණ්ඩා අකතා, බාලා සූරා අයොගිනො;

ධීරං මඤ්ඤන්ති බාලොති, යෙ ධම්මස්ස අකොවිදා’’ති.

තත්ථ ¶ මතං මතං එවාති මතං මතංයෙව. අනුපුබ්බෙනාති අත්තනො අත්තනො මරණවාරෙ සම්පත්තෙ පටිපාටියා ජහන්ති ජීවිතං, න එකතොව සබ්බෙ මරන්ති, යදි එවං මරෙය්යුං, ලොකප්පවත්ති උච්ඡිජ්ජෙය්ය. භොගිනොති මහන්තෙන සරීරභොගෙන සමන්නාගතා. රමමානාවාති තත්ථ තත්ථ නිබ්බත්තා සබ්බෙපි එතෙ දෙවාදයො සත්තා අත්තනො අත්තනො නිබ්බත්තට්ඨානෙ අභිරමමානාව අනුක්කණ්ඨිතාව ජීවිතං ජහන්ති. එවං චලිතන්ති එවං තීසු භවෙසු නිච්චලභාවස්ස ච සණ්ඨිතභාවස්ස ච අභාවා චලිතං අසණ්ඨිතං. කිං වො සොකගණාභිකීරරෙති කිංකාරණා තුම්හෙ සොකරාසී අභිකිරන්ති අජ්ඣොත්ථරන්ති.

ධුත්තා ¶ ච සොණ්ඩා අකතාති ඉත්ථිධුත්තා සුරාධුත්තා අක්ඛධුත්තා ච සුරාසොණ්ඩාදයො සොණ්ඩා ච අකතබුද්ධිනො අසික්ඛිතකා ච. බාලාති බාල්යෙන සමන්නාගතා අවිද්දසුනො. සූරා අයොගිනොති අයොනිසොමනසිකාරෙන සූරා, යොගෙසු අයුත්තතාය අයොගිනො. ‘‘අයොධිනො’’තිපි පාඨො, කිලෙසමාරෙන සද්ධිං යුජ්ඣිතුං අසමත්ථාති අත්ථො. ධීරං මඤ්ඤන්ති බාලොති, යෙ ධම්මස්ස අකොවිදාති යෙ එවරූපා ධුත්තාදයො අට්ඨවිධස්ස ලොකධම්මස්ස අකොවිදා, තෙ අප්පමත්තකෙපි දුක්ඛධම්මෙ උප්පන්නෙ අත්තනා කන්දමානා රොදමානා අට්ඨ ලොකධම්මෙ කථතො ජානිත්වා ඤාතිමරණාදීසු අකන්දන්තං අරොදන්තං මාදිසං ධීරං පණ්ඩිතං ‘‘බාලො අයං න රොදතී’’ති මඤ්ඤන්තීති.

එවං බොධිසත්තො තෙසං ධම්මං දෙසෙත්වා සබ්බෙපි තෙ නිස්සොකෙ අකාසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ කුටුම්බිකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා නිස්සොකභාවකරපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසින්ති.

යං තං වසන්ත සමයෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණදුතියිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු ඉන්ද්රියජාතකෙ (ජා. 1.8.60 ආදයො) ආවි භවිස්සති. සත්ථා පන තං භික්ඛුං ‘‘පුබ්බෙ ත්වං භික්ඛු එතං නිස්සාය අසිනා සීසච්ඡෙදං පටිලභී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිගාමකෙ එකස්ස ගහපතිකස්ස ඝරෙ චොරනක්ඛත්තෙන ජාතො වයප්පත්තො චොරකම්මං කත්වා ජීවිකං කප්පෙන්තො ලොකෙ පාකටො අහොසි සූරො නාගබලො, කොචි නං ගණ්හිතුං නාසක්ඛි. සො එකදිවසං එකස්මිං සෙට්ඨිඝරෙ සන්ධිං ඡින්දිත්වා බහුං ධනං අවහරි. නාගරා රාජානං ¶ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘දෙව, එකො මහාචොරො නගරං විලුම්පති, තං ගණ්හාපෙථා’’ති වදිංසු. රාජා තස්ස ගහණත්ථාය නගරගුත්තිකං ආණාපෙසි. සො රත්තිභාගෙ තත්ථ තත්ථ වග්ගබන්ධනෙන මනුස්සෙ ඨපෙත්වා තං සහොඩ්ඪං ගාහාපෙත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘සීසමස්ස ඡින්දා’’ති නගරගුත්තිකඤ්ඤෙව ආණාපෙසි. නගරගුත්තිකො තං පච්ඡාබාහං ගාළ්හබන්ධනං බන්ධාපෙත්වා ගීවායස්ස රත්තකණවීරමාලං ලග්ගෙත්වා සීසෙ ඉට්ඨකචුණ්ණං ඔකිරිත්වා චතුක්කෙ චතුක්කෙ කසාහි තාළාපෙන්තො ඛරස්සරෙන පණවෙන ආඝාතනං නෙති. ‘‘ඉමස්මිං කිර නගරෙ විලොපකාරකො චොරො ගහිතො’’ති සකලනගරං සඞ්ඛුභි.

තදා ච බාරාණසියං සහස්සං ගණ්හන්තී සාමා නාම ගණිකා හොති රාජවල්ලභා පඤ්චසතවණ්ණදාසීපරිවාරා. සා පාසාදතලෙ වාතපානං විවරිත්වා ඨිතා තං නීයමානං පස්සි. සො පන අභිරූපො පාසාදිකො අතිවිය සොභග්ගප්පත්තො දෙවවණ්ණො සබ්බෙසං මත්ථකමත්ථකෙන පඤ්ඤායති. සාමා තං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා ‘‘කෙන නු ඛො උපායෙනාහං ඉමං පුරිසං අත්තනො සාමිකං කරෙය්ය’’න්ති චින්තයන්තී ‘‘අත්ථෙකො උපායො’’ති අත්තනො අත්ථචරිකාය එකිස්සා හත්ථෙ නගරගුත්තිකස්ස සහස්සං පෙසෙසි ‘‘අයං චොරො සාමාය භාතා, අඤ්ඤත්ර සාමාය අඤ්ඤො ¶ එතස්ස අවස්සයො නත්ථි, තුම්හෙ කිර ඉදං සහස්සං ගහෙත්වා එතං විස්සජ්ජෙථා’’ති ¶ . සා ගන්ත්වා තථා අකාසි. නගරගුත්තිකො ‘‘අයං චොරො පාකටො, න සක්කා එතං විස්සජ්ජෙතුං, අඤ්ඤං පන මනුස්සං ලභිත්වා ඉමං පටිච්ඡන්නයානකෙ නිසීදාපෙත්වා පෙසෙතුං සක්කා’’ති ආහ. සා ගන්ත්වා තස්සා ආරොචෙසි.

තදා පනෙකො සෙට්ඨිපුත්තො සාමාය පටිබද්ධචිත්තො දෙවසිකං සහස්සං දෙති. සො තං දිවසම්පි සූරියත්ථඞ්ගමනවෙලාය සහස්සං ගණ්හිත්වා තං ඝරං අගමාසි. සාමාපි සහස්සභණ්ඩිකං ගහෙත්වා ඌරූසු ඨපෙත්වා පරොදන්තී නිසින්නා හොති. ‘‘කිං එත’’න්ති ච වුත්තා ‘‘සාමි, අයං චොරො මම භාතා, ‘අහං නීචකම්මං කරොමී’ති මය්හං සන්තිකං න එති, නගරගුත්තිකස්ස පහිතං ‘සහස්සං ලභමානො විස්සජ්ජෙස්සාමි න’න්ති සාසනං පෙසෙසි. ඉදානි ඉමං සහස්සං ආදාය නගරගුත්තිකස්ස සන්තිකං ගච්ඡන්තං න ලභාමී’’ති ආහ. සො තස්සා පටිබද්ධචිත්තතාය ‘‘අහං ගමිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි තයා ¶ ආභතමෙව ගහෙත්වා ගච්ඡාහී’’ති. සො තං ගහෙත්වා නගරගුත්තිකස්ස ගෙහං ගඤ්ඡි. සො තං සෙට්ඨිපුත්තං පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ ඨපෙත්වා චොරං පටිච්ඡන්නයානකෙ නිසීදාපෙත්වා සාමාය පහිණිත්වා ‘‘අයං චොරො රට්ඨෙ පාකටො, තමන්ධකාරං තාව හොතු, අථ නං මනුස්සානං පටිසල්ලීනවෙලාය ඝාතාපෙස්සාමී’’ති අපදෙසං කත්වා මුහුත්තං වීතිනාමෙත්වා මනුස්සෙසු පටිසල්ලීනෙසු සෙට්ඨිපුත්තං මහන්තෙනාරක්ඛෙන ආඝාතනං නෙත්වා අසිනා සීසං ඡින්දිත්වා සරීරං සූලෙ ආරොපෙත්වා නගරං පාවිසි.

තතො පට්ඨාය සාමා අඤ්ඤෙසං හත්ථතො කිඤ්චි න ගණ්හාති, තෙනෙව සද්ධිං අභිරමමානා විචරති. සො චින්තෙසි ‘‘සචෙ අයං අඤ්ඤස්මිං පටිබද්ධචිත්තා භවිස්සති, මම්පි මාරාපෙත්වා තෙන සද්ධිං අභිරමිස්සති, අච්චන්තං මිත්තදුබ්භිනී එසා, මයා ඉධ අවසිත්වා ඛිප්පං පලායිතුං වට්ටති, ගච්ඡන්තො ච පන තුච්ඡහත්ථො ¶ අගන්ත්වා එතිස්සා ආභරණභණ්ඩං ගහෙත්වා ගච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එකස්මිං දිවසෙ තං ආහ – ‘‘භද්දෙ, මයං පඤ්ජරෙ පක්ඛිත්තකුක්කුටා විය නිච්චං ඝරෙයෙව හොම, එකදිවසං උය්යානකීළං කරිස්සාමා’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ඛාදනීයභොජනීයාදිං සබ්බං පටියාදෙත්වා සබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතා තෙන සද්ධිං පටිච්ඡන්නයානෙ නිසීදිත්වා උය්යානං අගමාසි. සො තත්ථ තාය සද්ධිං කීළන්තො ‘‘ඉදානි මය්හං පලායිතුං වට්ටතී’’ති තාය සද්ධිං කිලෙසරතියා රමිතුකාමො විය එකං කණවීරගච්ඡන්තරං පවිසිත්වා තං ආලිඞ්ගන්තො විය නිප්පීළෙත්වා විසඤ්ඤං කත්වා පාතෙත්වා සබ්බාභරණානි ඔමුඤ්චිත්වා තස්සායෙව උත්තරාසඞ්ගෙන බන්ධිත්වා භණ්ඩිකං ඛන්ධෙ ඨපෙත්වා උය්යානවතිං ලඞ්ඝිත්වා පක්කාමි.

සාපි ¶ පටිලද්ධසඤ්ඤා උට්ඨාය පරිචාරිකානං සන්තිකං ආගන්ත්වා ‘‘අය්යපුත්තො කහ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘න ජානාම, අය්යෙ’’ති. ‘‘මං මතාති සඤ්ඤාය භායිත්වා පලාතො භවිස්සතී’’ති අනත්තමනා හුත්වා තතොයෙව ගෙහං ගන්ත්වා ‘‘මම පියසාමිකස්ස අදිට්ඨකාලතො පට්ඨායෙව අලඞ්කතසයනෙ න සයිස්සාමී’’ති භූමියං නිපජ්ජි. තතො පට්ඨාය මනාපං සාටකං න නිවාසෙති, ද්වෙ භත්තානි න භුඤ්ජති, ගන්ධමාලාදීනි න පටිසෙවති, ‘‘යෙන කෙනචි උපායෙන අය්යපුත්තං පරියෙසිත්වා පක්කොසාපෙස්සාමී’’ති නටෙ පක්කොසාපෙත්වා සහස්සං අදාසි. ‘‘කිං කරොම, අය්යෙ’’ති වුත්තෙ ¶ ‘‘තුම්හාකං අගමනට්ඨානං නාම නත්ථි, තුම්හෙ ගාමනිගමරාජධානියො චරන්තා සමජ්ජං කත්වා සමජ්ජමණ්ඩලෙ පඨමමෙව ඉමං ගීතං ගායෙය්යාථා’’ති නටෙ සික්ඛාපෙන්තී පඨමං ගාථං වත්වා ‘‘තුම්හෙහි ඉමස්මිං ගීතකෙ ගීතෙ සචෙ අය්යපුත්තො තස්මිං පරිසන්තරෙ භවිස්සති, තුම්හෙහි සද්ධිං කථෙස්සති, අථස්ස ¶ මම අරොගභාවං කථෙත්වා තං ආදාය ආගච්ඡෙය්යාථ, නො චෙ ආගච්ඡති, සාසනං පෙසෙය්යාථා’’ති පරිබ්බයං දත්වා නටෙ උය්යොජෙසි. තෙ බාරාණසිතො නික්ඛමිත්වා තත්ථ තත්ථ සමජ්ජං කරොන්තා එකං පච්චන්තගාමකං අගමිංසු. සොපි චොරො පලායිත්වා තත්ථ වසති. තෙ තත්ථ සමජ්ජං කරොන්තා පඨමමෙව ඉමං ගීතකං ගායිංසු –

‘‘යං තං වසන්තසමයෙ, කණවෙරෙසු භාණුසු;

සාමං බාහාය පීළෙසි, සා තං ආරොග්යමබ්රවී’’ති.

තත්ථ කණවෙරෙසූති කරවීරෙසු. භාණුසූති රත්තවණ්ණානං පුප්ඵානං පභාය සම්පන්නෙසු. සාමන්ති එවංනාමිකං. පීළෙසීති කිලෙසරතියා රමිතුකාමො විය ආලිඞ්ගන්තො පීළෙසි. සා තන්ති සා සාමා අරොගා, ත්වං පන ‘‘සා මතා’’ති සඤ්ඤාය භීතො පලායසි, සා අත්තනො ආරොග්යං අබ්රවි කථෙසි, ආරොචෙසීති අත්ථො.

චොරො තං සුත්වා නටං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ත්වං ‘සාමා ජීවතී’ති වදසි, අහං පන න සද්දහාමී’’ති තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘අම්භො න කිර සද්ධෙය්යං, යං වාතො පබ්බතං වහෙ;

පබ්බතඤ්චෙ වහෙ වාතො, සබ්බම්පි පථවිං වහෙ;

යත්ථ සාමා කාලකතා, සා මං ආරොග්යමබ්රවී’’ති.

තස්සත්ථො ¶ – අම්භො නට, ඉදං කිර න සද්දහෙය්යං න සද්දහිතබ්බං. යං වාතො තිණපණ්ණානි විය පබ්බතං වහෙය්ය, සචෙපි සො පබ්බතං වහෙය්ය, සබ්බම්පි පථවිං වහෙය්ය, යථා චෙතං අසද්දහෙය්යං, තථා ඉදන්ති. යත්ථ සාමා කාලකතාති යා නාම සාමා කාලකතා, සා මං ආරොග්යං අබ්රවීති කිංකාරණා සද්දහෙය්යං. මතා නාම න කස්සචි සාසනං පෙසෙන්තීති.

තස්ස ¶ ¶ වචනං සුත්වා නටො තතියං ගාථමාහ –

‘‘න චෙව සා කාලකතා, න ච සා අඤ්ඤමිච්ඡති;

එකභත්තිකිනී සාමා, තමෙව අභිකඞ්ඛතී’’ති.

තත්ථ තමෙව අභිකඞ්ඛතීති අඤ්ඤං පුරිසං න ඉච්ඡති, තඤ්ඤෙව කඞ්ඛති ඉච්ඡති පත්ථෙතීති.

තං සුත්වා චොරො ‘‘සා ජීවතු වා මා වා, න තාය මය්හං අත්ථො’’ති වත්වා චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘අසන්ථුතං මං චිරසන්ථුතෙන, නිමීනි සාමා අධුවං ධුවෙන;

මයාපි සාමා නිමිනෙය්ය අඤ්ඤං, ඉතො අහං දූරතරං ගමිස්ස’’න්ති.

තත්ථ අසන්ථුතන්ති අකතසංසග්ගං. චිරසන්ථුතෙනාති චිරකතසංසග්ගෙන. නිමීනීති පරිවත්තෙසි. අධුවං ධුවෙනාති මං අධුවං තෙන ධුවසාමිකෙන පරිවත්තෙතුං නගරගුත්තිකස්ස සහස්සං දත්වා මං ගණ්හීති අත්ථො. මයාපි සාමා නිමිනෙය්ය අඤ්ඤන්ති සාමා මයාපි අඤ්ඤං සාමිකං පරිවත්තෙත්වා ගණ්හෙය්ය. ඉතො අහං දූරතරං ගමිස්සන්ති යත්ථ න සක්කා තස්සා සාසනං වා පවත්තිං වා සොතුං, තාදිසං දූරතරං ඨානං ගමිස්සං, තස්මා මම ඉතො අඤ්ඤත්ථ ගතභාවං තස්සා ආරොචෙථාති වත්වා තෙසං පස්සන්තානඤ්ඤෙව ගාළ්හතරං නිවාසෙත්වා වෙගෙන පලායි.

නටා ගන්ත්වා තෙන කතකිරියං තස්සා කථයිංසු. සා විප්පටිසාරිනී හුත්වා අත්තනො පකතියා එව වීතිනාමෙසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.

තදා සෙට්ඨිපුත්තො අයං භික්ඛු අහොසි, සාමා පුරාණදුතියිකා, චොරො පන අහමෙව අහොසින්ති.

සුසුඛං ¶ ¶ වත ජීවාමීති ඉදං සත්ථා කොසම්බියං නිස්සාය බදරිකාරාමෙ විහරන්තො රාහුලත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා තිපල්ලත්ථජාතකෙ (ජා. 1.1.16) විත්ථාරිතමෙව. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, රාහුලො සික්ඛාකාමො කුක්කුච්චකො ඔවාදක්ඛමො’’ති. තස්සායස්මතො ගුණකථාය සමුට්ඨාපිතාය සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි රාහුලො සික්ඛාකාමො කුක්කුච්චකො ඔවාදක්ඛමොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලං ගන්ත්වා සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා නික්ඛම්ම හිමවන්තපදෙසෙ ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ඣානකීළං කීළන්තො රමණීයෙ වනසණ්ඩෙ වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය අඤ්ඤතරං පච්චන්තගාමකං අගමාසි. තත්ථ නං මනුස්සා දිස්වා පසන්නචිත්තා අඤ්ඤතරස්මිං අරඤ්ඤෙ පණ්ණසාලං කාරෙත්වා පච්චයෙහි උපට්ඨහන්තා වාසාපෙසුං. තදා තස්මිං ගාමකෙ එකො සාකුණිකො එකං දීපකතිත්තිරං ගහෙත්වා සුට්ඨු සික්ඛාපෙත්වා පඤ්ජරෙ පක්ඛිපිත්වා පටිජග්ගති. සො තං අරඤ්ඤං නෙත්වා තස්ස සද්දෙන ආගතාගතෙ තිත්තිරෙ ගහෙත්වා වික්කිණිත්වා ජීවිකං කප්පෙසි. තිත්තිරො ‘‘මං එකං නිස්සාය බහූ මම ඤාතකා නස්සන්ති, මය්හමෙතං පාප’’න්ති නිස්සද්දො අහොසි. සො තස්ස නිස්සද්දභාවං ඤත්වා වෙළුපෙසිකාය නං සීසෙ පහරති. තිත්තිරො දුක්ඛාතුරතාය සද්දං කරොති. එවං සො සාකුණිකො තං නිස්සාය තිත්තිරෙ ගහෙත්වා ජීවිකං කප්පෙසි.

අථ සො තිත්තිරො චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ මරන්තූති මය්හං චෙතනා නත්ථි, පටිච්චකම්මං පන මං ඵුසති, මයි සද්දං අකරොන්තෙ එතෙ නාගච්ඡන්ති, කරොන්තෙයෙව ආගච්ඡන්ති, ආගතාගතෙ අයං ගහෙත්වා ¶ ජීවිතක්ඛයං පාපෙති, අත්ථි නු ඛො එත්ථ මය්හං පාපං, නත්ථී’’ති. සො තතො පට්ඨාය ‘‘කො නු ඛො මෙ ඉමං කඞ්ඛං ¶ ඡින්දෙය්යා’’ති තථාරූපං පණ්ඩිතං උපධාරෙන්තො චරති. අථෙකදිවසං සො සාකුණිකො බහූ තිත්තිරෙ ගහෙත්වා පච්ඡිං ¶ පූරෙත්වා ‘‘පානීයං පිවිස්සාමී’’ති බොධිසත්තස්ස අස්සමං ගන්ත්වා තං පඤ්ජරං බොධිසත්තස්ස සන්තිකෙ ඨපෙත්වා පානීයං පිවිත්වා වාලුකාතලෙ නිපන්නො නිද්දං ඔක්කමි. තිත්තිරො තස්ස නිද්දොක්කන්තභාවං ඤත්වා ‘‘මම කඞ්ඛං ඉමං තාපසං පුච්ඡිස්සාමි, ජානන්තො මෙ කථෙස්සතී’’ති පඤ්ජරෙ නිසින්නොයෙව තං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘සුසුඛං වත ජීවාමි, ලභාමි චෙව භුඤ්ජිතුං;

පරිපන්ථෙ ච තිට්ඨාමි, කා නු භන්තෙ ගතී මමා’’ති.

තත්ථ සුසුඛං වත ජීවාමීති අහං, භන්තෙ, ඉමං සාකුණිකං නිස්සාය සුට්ඨු සුඛං ජීවාමි. ලභාමීති යථාරුචිතං ඛාදනීයං භොජනීයං භුඤ්ජිතුම්පි ලභාමි. පරිපන්ථෙ ච තිට්ඨාමීති අපිච ඛො යත්ථ මම ඤාතකා මම සද්දෙන ආගතාගතා විනස්සන්ති, තස්මිං පරිපන්ථෙ තිට්ඨාමි. කා නු, භන්තෙ, ගතී මමාති කා නු ඛො, භන්තෙ, මම ගති, කා නිප්ඵත්ති භවිස්සතීති පුච්ඡි.

තස්ස පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො බොධිසත්තො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘මනො චෙ තෙ නප්පණමති, පක්ඛි පාපස්ස කම්මුනො;

අබ්යාවටස්ස භද්රස්ස, න පාපමුපලිම්පතී’’ති.

තත්ථ පාපස්ස කම්මුනොති යදි තව මනො පාපකම්මස්සත්ථාය න පණමති, පාපකරණෙ තන්නින්නො තප්පොණො තප්පබ්භාරො න හොති. අබ්යාවටස්සාති එවං සන්තෙ පාපකම්මකරණත්ථාය අබ්යාවටස්ස උස්සුක්කං අනාපන්නස්ස තව භද්රස්ස සුද්ධස්සෙව සතො පාපං න උපලිම්පති න අල්ලීයතීති.

තං සුත්වා තිත්තිරො තතියං ගාථමාහ –

‘‘ඤාතකො ¶ නො නිසින්නොති, බහු ආගච්ඡතෙ ජනො;

පටිච්චකම්මං ඵුසති, තස්මිං මෙ සඞ්කතෙ මනො’’ති.

තස්සත්ථො – භන්තෙ, සචාහං සද්දං න කරෙය්යං, අයං තිත්තිරජනො න ආගච්ඡෙය්ය, මයි පන සද්දං කරොන්තෙ ‘‘ඤාතකො නො නිසින්නො’’ති අයං බහු ජනො ආගච්ඡති ¶ , තං ආගතාගතං ලුද්දො ගහෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙන්තො මං පටිච්ච නිස්සාය එතං පාණාතිපාතකම්මං ඵුසති පටිලභති වින්දති ¶ , තස්මිං මං පටිච්ච කතෙ පාපෙ මම නු ඛො එතං පාපන්ති එවං මෙ මනො සඞ්කතෙ පරිසඞ්කති කුක්කුච්චං ආපජ්ජතීති.

තං සුත්වා බොධිසත්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘න පටිච්චකම්මං ඵුසති, මනො චෙ නප්පදුස්සති;

අප්පොස්සුක්කස්ස භද්රස්ස, න පාපමුපලිම්පතී’’ති.

තස්සත්ථො – යදි තව පාපකිරියාය මනො න පදුස්සති, තන්නින්නො තප්පොනො තප්පබ්භාරො න හොති, එවං සන්තෙ ලුද්දෙන ආයස්මන්තං පටිච්ච කතම්පි පාපකම්මං තං න ඵුසති න අල්ලීයති, පාපකිරියාය හි අප්පොස්සුක්කස්ස නිරාලයස්ස භද්රස්ස පරිසුද්ධස්සෙව සතො තව පාණාතිපාතචෙතනාය අභාවා තං පාපං න උපලිම්පති, තව චිත්තං න අල්ලීයතීති.

එවං මහාසත්තො තිත්තිරං සඤ්ඤාපෙසි, සොපි තං නිස්සාය නික්කුක්කුච්චො අහොසි. ලුද්දො පබුද්ධො බොධිසත්තං වන්දිත්වා පඤ්ජරං ආදාය පක්කාමි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා තිත්තිරො රාහුලො අහොසි, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

සුච්චජං වත නච්චජීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. සො ¶ කිර ‘‘ගාමකෙ උද්ධාරං සාධෙස්සාමී’’ති භරියාය සද්ධිං තත්ථ ගන්ත්වා සාධෙත්වා ධනං ආහරිත්වා ‘‘පච්ඡා නෙස්සාමී’’ති එකස්මිං කුලෙ ඨපෙත්වා පුන සාවත්ථිං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ එකං පබ්බතං අද්දස. අථ නං භරියා ආහ ‘‘සචෙ, සාමි, අයං පබ්බතො සුවණ්ණමයො භවෙය්ය, දදෙය්යාසි පන මෙ කිඤ්චී’’ති. ‘‘කාසි ත්වං, න කිඤ්චි දස්සාමී’’ති. සා ‘‘යාව ථද්ධහදයො වතායං, පබ්බතෙ සුවණ්ණමයෙ ජාතෙපි ¶ මය්හං කිඤ්චි න දස්සතී’’ති අනත්තමනා අහොසි. තෙ ජෙතවනසමීපං ආගන්ත්වා ‘‘පානීයං පිවිස්සාමා’’ති විහාරං පවිසිත්වා පානීයං පිවිංසු. සත්ථාපි ¶ පච්චූසකාලෙයෙව තෙසං සොතාපත්තිඵලස්ස උපනිස්සයං දිස්වා ආගමනං ඔලොකයමානො ගන්ධකුටිපරිවෙණෙ නිසීදි ඡබ්බණ්ණරස්මියො විස්සජ්ජෙන්තො. තෙපි පානීයං පිවිත්වා ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිසීදිංසු. සත්ථා තෙහි සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කහං ගතාත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අම්හාකං ගාමකෙ උද්ධාරං සාධනත්ථාය, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං, උපාසිකෙ තව සාමිකො තුය්හං හිතං පටිකඞ්ඛති, උපකාරං තෙ කරොතී’’ති. භන්තෙ, අහං ඉමස්මිං සසිනෙහා, අයං පන මයි නිස්සිනෙහො, අජ්ජ මයා පබ්බතං දිස්වා ‘‘සචායං පබ්බතො සුවණ්ණමයො අස්ස, කිඤ්චි මෙ දදෙය්යාසී’’ති වුත්තො ‘‘කාසි ත්වං, න කිඤ්චි දස්සාමී’’ති ආහ, එවං ථද්ධහදයො අයන්ති. ‘‘උපාසිකෙ, එවං නාමෙස වදති, යදා පන තව ගුණං සරති, තදා සබ්බිස්සරියං තෙ දෙතී’’ති වත්වා ‘‘කථෙථ, භන්තෙ’’ති තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස සබ්බකිච්චකාරකො අමච්චො අහොසි. අථෙකදිවසං රාජා පුත්තං උපරාජානං උපට්ඨානං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘අයං මම අන්තෙපුරෙ දුබ්භෙය්යා’’ති තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත, යාවාහං ජීවාමි, තාව නගරෙ වසිතුං න ලච්ඡසි, අඤ්ඤත්ථ වසිත්වා මමච්චයෙන රජ්ජං කාරෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති පිතරං වන්දිත්වා ජෙට්ඨභරියාය සද්ධිං නගරා නික්ඛමිත්වා පච්චන්තං ගන්ත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා පණ්ණසාලං මාපෙත්වා වනමූලඵලාඵලෙහි යාපෙන්තො වසි. අපරභාගෙ රාජා කාලමකාසි. උපරාජා නක්ඛත්තං ඔලොකෙන්තො තස්ස කාලකතභාවං ඤත්වා බාරාණසිං ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ එකං පබ්බතං අද්දස. අථ නං භරියා ආහ ‘‘සචෙ, දෙව, අයං පබ්බතො සුවණ්ණමයො අස්ස, දදෙය්යාසි මෙ කිඤ්චී’’ති. ‘‘කාසි ත්වං, න කිඤ්චි දස්සාමී’’ති. සා ‘‘අහං ඉමස්මිං සිනෙහං ඡින්දිතුං අසක්කොන්තී අරඤ්ඤං පාවිසිං, අයඤ්ච එවං වදති, අතිවිය ථද්ධහදයො ¶ , රාජා හුත්වාපි එස මය්හං කිං කල්යාණං කරිස්සතී’’ති අනත්තමනා අහොසි. සො ආගන්ත්වා රජ්ජෙ පතිට්ඨිතො තං අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි ¶ , ඉදං යසමත්තකමෙව අදාසි. උත්තරි පන සක්කාරසම්මානො නත්ථි, තස්සා අත්ථිභාවම්පි න ජානාති.

බොධිසත්තො ¶ ‘‘අයං දෙවී ඉමස්ස රඤ්ඤො උපකාරිකා දුක්ඛං අගණෙත්වා අරඤ්ඤවාසං වසි. අයං පනෙතං අගණෙත්වා අඤ්ඤාහි සද්ධිං අභිරමන්තො විචරති, යථා එසා සබ්බිස්සරියං ලභති, තථා කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එකදිවසං තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘මහාදෙවි මයං තුම්හාකං සන්තිකා පිණ්ඩපාතමත්තම්පි න ලභාම, කස්මා අම්හෙසු පමජ්ජිත්ථ, අතිවිය ථද්ධහදයා අත්ථා’’ති ආහ. ‘‘තාත, සචාහං අත්තනා ලභෙය්යං, තුය්හම්පි දදෙය්යං, අලභමානා පන කිං දස්සාමි, රාජාපි මය්හං ඉදානි කිං නාම දස්සති, සො අන්තරාමග්ගෙ ‘ඉමස්මිං පබ්බතෙ සුවණ්ණමයෙ ජාතෙ මය්හං කිඤ්චි දස්සසී’ති වුත්තො ‘කාසි ත්වං, න කිඤ්චි දස්සාමී’ති ආහ, සුපරිච්චජම්පි න පරිච්චජී’’ති. ‘‘කිං පන රඤ්ඤො සන්තිකෙ ඉමං කථං කථෙතුං සක්ඛිස්සථා’’ති? ‘‘සක්ඛිස්සාමි, තාතා’’ති. ‘‘තෙන හි අහං රඤ්ඤො සන්තිකෙ ඨිතො පුච්ඡිස්සාමි, තුම්හෙ කථෙය්යාථා’’ති. ‘‘සාධු, තාතා’’ති. බොධිසත්තො දෙවියා රඤ්ඤො උපට්ඨානං ආගන්ත්වා ඨිතකාලෙ ආහ ‘‘නනු, අය්යෙ, මයං තුම්හාකං සන්තිකා කිඤ්චි න ලභාමා’’ති? ‘‘තාත, අහං ලභමානා තුය්හං දදෙය්යං, අහමෙව කිඤ්චි න ලභාමි, අලභමානා තුය්හං කිං දස්සාමි, රාජාපි ඉදානි මය්හං කිං නාම දස්සති, සො අරඤ්ඤතො ආගමනකාලෙ එකං පබ්බතං දිස්වා ‘සචායං පබ්බතො සුවණ්ණමයො අස්ස, කිඤ්චි මෙ දදෙය්යාසී’ති වුත්තො ‘කාසි ත්වං, න කිඤ්චි දස්සාමී’ති වදති, සුපරිච්චජම්පි න පරිච්චජී’’ති එතමත්ථං ¶ දීපෙන්තී පඨමං ගාථමාහ –

‘‘සුච්චජං වත නච්චජි, වාචාය අදදං ගිරිං;

කිඤ්හි තස්සචජන්තස්ස, වාචාය අදද පබ්බත’’න්ති.

තත්ථ සුච්චජං වතාති සුඛෙන චජිතුං සක්කුණෙය්යම්පි න චජි. අදදන්ති වචනමත්තෙනාපි පබ්බතං අදදමානො. කිඤ්හි තස්සචජන්තස්සාති තස්ස නාමෙතස්ස මයා යාචිතස්ස න චජන්තස්ස කිඤ්හි චජෙය්ය. වාචාය අදද පබ්බතන්ති සචායං මයා යාචිතො මම වචනෙන සුවණ්ණමයම්පි හොන්තං තං පබ්බතං වාචාය අදද, වචනමත්තෙන අදස්සාති අත්ථො.

තං ¶ සුත්වා රාජා දුතියං ගාථමාහ –

‘‘යඤ්හි කයිරා තඤ්හි වදෙ, යං න කයිරා න තං වදෙ;

අකරොන්තං භාසමානං, පරිජානන්ති පණ්ඩිතා’’ති.

තස්සත්ථො ¶ – යදෙව හි පණ්ඩිතො පුරිසො කායෙන කරෙය්ය, තං වාචාය වදෙය්ය. යං න කයිරා, න තං වදෙය්ය, දාතුකාමොව දම්මීති වදෙය්ය, න අදාතුකාමොති අධිප්පායො. කිංකාරණා? යො හි ‘‘දස්සාමී’’ති වත්වාපි පච්ඡා න දදාති, තං අකරොන්තං කෙවලං මුසා භාසමානං පරිජානන්ති පණ්ඩිතා. අයං ‘‘දස්සාමී’’ති වචනමත්තමෙව භාසති, න පන දෙති, යඤ්හි ඛො පන අදින්නම්පි වචනමත්තෙනෙව දින්නං හොති, තං පුරෙතරමෙව ලද්ධං නාම භවිස්සතීති එවං තස්ස මුසාවාදිභාවං පරිජානන්ති පණ්ඩිතා, බාලා පන වචනමත්තෙනෙව තුස්සන්තීති.

තං සුත්වා දෙවී රඤ්ඤො අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා තතියං ගාථමාහ –

‘‘රාජපුත්ත නමො ත්යත්ථු, සච්චෙ ධම්මෙ ඨිතො චසි;

යස්ස තෙ බ්යසනං පත්තො, සච්චස්මිං රමතෙ මනො’’ති.

තත්ථ ¶ සච්චෙ ධම්මෙති වචීසච්චෙ ච සභාවධම්මෙ ච. බ්යසනං පත්තොති යස්ස තව රට්ඨා පබ්බාජනීයසඞ්ඛාතං බ්යසනං පත්තොපි මනො සච්චස්මිංයෙව රමති.

එවං රඤ්ඤො ගුණකථං කථයමානාය දෙවියා තං සුත්වා බොධිසත්තො තස්සා ගුණකථං කථෙන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘යා දලිද්දී දලිද්දස්ස, අඩ්ඪා අඩ්ඪස්ස කිත්තිම;

සා හිස්ස පරමා භරියා, සහිරඤ්ඤස්ස ඉත්ථියො’’ති.

තත්ථ කිත්තිමාති කිත්තිසම්පන්නාති අත්ථො. සා හිස්ස පරමාති යා දලිද්දස්ස සාමිකස්ස දලිද්දකාලෙ සයම්පි දලිද්දී හුත්වා තං න පරිච්චජති. අඩ්ඪස්සාති අඩ්ඪකාලෙ අඩ්ඪා හුත්වා සාමිකමෙව අනුවත්තති, සමානසුඛදුක්ඛාව හොති, සා හි තස්ස පරමා උත්තමා භරියා නාම. සහිරඤ්ඤස්ස පන ඉස්සරියෙ ඨිතස්ස ඉත්ථියො නාම හොන්තියෙව, අනච්ඡරියමෙව එතන්ති.

එවඤ්ච ¶ පන වත්වා බොධිසත්තො ‘‘අයං, මහාරාජ, තුම්හාකං දුක්ඛිතකාලෙ අරඤ්ඤෙ සමානදුක්ඛා හුත්වා වසි, ඉමිස්සා සම්මානං කාතුං වට්ටතී’’ති දෙවියා ගුණං කථෙසි. රාජා තස්ස වචනෙන දෙවියා ගුණං සරිත්වා ‘‘පණ්ඩිත, තව කථායාහං දෙවියා ගුණං අනුස්සරි’’න්ති වත්වා ¶ තස්සා සබ්බිස්සරියමදාසි. ‘‘තයාහං දෙවියා ගුණං සරාපිතො’’ති බොධිසත්තස්සපි මහන්තං සක්කාරං අකාසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උභො ජයම්පතිකා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු.

තදා බාරාණසිරාජා අයං කුටුම්බිකො අහොසි, දෙවී අයං උපාසිකා, පණ්ඩිතාමච්චො පන අහමෙව අහොසින්ති.

මනුස්සස්සෙව ¶ ¶ තෙ සීසන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාකස්සපත්ථෙරස්ස පණ්ණසාලඣාපකං දහරභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු පන රාජගහෙ සමුට්ඨිතං. තදා කිර ථෙරො රාජගහං නිස්සාය අරඤ්ඤකුටියං විහරති, තස්ස ද්වෙ දහරා උපට්ඨානං කරොන්ති. තෙසු එකො ථෙරස්ස උපකාරකො, එකො දුබ්බචො ඉතරෙන කතං අත්තනා කතසදිසං කරොති. තෙන මුඛොදකාදීසු උපට්ඨාපිතෙසු ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, උදකං ඨපිතං, මුඛං ධොවථා’’තිආදීනි වදති. තෙන කාලස්සෙව වුට්ඨාය ථෙරස්ස පරිවෙණෙ සම්මට්ඨෙ ථෙරස්ස නික්ඛමනවෙලාය ඉතො චිතො ච පහරන්තො සකලපරිවෙණං අත්තනා සම්මට්ඨං විය කරොති. වත්තසම්පන්නො චින්තෙසි ‘‘අයං දුබ්බචො මයා කතං අත්තනා කතසදිසං කරොති, එතස්ස සඨකම්මං පාකටං කරිස්සාමී’’ති.

තස්මිං ¶ අන්තොගාමෙ භුත්වා ආගන්ත්වා නිද්දායන්තෙව න්හානොදකං තාපෙත්වා පිට්ඨිකොට්ඨකෙ ඨපෙත්වා අඤ්ඤං අඩ්ඪනාළිමත්තං උදකං උද්ධනෙ ඨපෙසි. ඉතරො පබුජ්ඣිත්වාව ගන්ත්වා උසුමං උට්ඨහන්තං දිස්වා ‘‘උදකං තාපෙත්වා කොට්ඨකෙ ඨපිතං භවිස්සතී’’ති ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භන්තෙ, න්හානකොට්ඨකෙ උදකං ඨපිතං, න්හායථා’’ති ආහ. ථෙරො ‘න්හායිස්සාමී’’ති තෙන සද්ධිංයෙව ආගන්ත්වා කොට්ඨකෙ උදකං අදිත්වා ‘‘කහං උදක’’න්ති පුච්ඡි. සො වෙගෙන අග්ගිසාලං ගන්ත්වා තුච්ඡභාජනෙ උළුඞ්කං ඔතාරෙසි, උළුඞ්කො තුච්ඡභාජනස්ස තලෙ පටිහතො ‘‘තතා’’ති සද්දමකාසි. තතො පට්ඨාය තස්ස ‘‘උළුඞ්කසද්දකො’’ත්වෙව නාමං ජාතං.

තස්මිං ඛණෙ ඉතරො පිට්ඨිකොට්ඨකතො උදකං ආහරිත්වා ‘‘න්හායථ, භන්තෙ’’ති ආහ. ථෙරො න්හත්වා ආවජ්ජෙන්තො උළුඞ්කසද්දකස්ස දුබ්බචභාවං ¶ ඤත්වා තං සායං ථෙරුපට්ඨානං ආගතං ඔවදි ‘‘ආවුසො, සමණෙන නාම අත්තනා කතමෙව ‘කතං මෙ’ති වත්තුං වට්ටති, අඤ්ඤථා සම්පජානමුසාවාදො හොති, ඉතො පට්ඨාය එවරූපං මා අකාසී’’ති. සො ථෙරස්ස කුජ්ඣිත්වා පුනදිවසෙ ථෙරෙන සද්ධිං පිණ්ඩාය ගාමං න පාවිසි. ථෙරො ඉතරෙනෙව සද්ධිං පාවිසි. උළුඞ්කසද්දකොපි ¶ ථෙරස්ස උපට්ඨාකකුලං ගන්ත්වා ‘‘භන්තෙ, ථෙරො කහ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අඵාසුකෙන විහාරෙයෙව නිසින්නො’’ති වත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, ලද්ධුං වට්ටතී’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච දෙථා’’ති ගහෙත්වා අත්තනො රුචිතට්ඨානං ගන්ත්වා භුඤ්ජිත්වා විහාරං අගමාසි.

පුනදිවසෙ ථෙරො තං කුලං ගන්ත්වා නිසීදි. මනුස්සෙහි ‘‘කිං, භන්තෙ, අය්යස්ස අඵාසුකං, හිය්යො කිරත්ථ විහාරෙයෙව නිසින්නා, අසුකදහරස්ස හත්ථෙ ආහාරං පෙසයිම්හ, පරිභුත්තො අය්යෙනා’’ති වුත්තෙ ථෙරො තුණ්හීභූතොව භත්තකිච්චං කත්වා විහාරං ගන්ත්වා සායං ථෙරුපට්ඨානකාලෙ ආගතං ආමන්තෙත්වා ‘‘ආවුසො, අසුකගාමෙ නාම අසුකකුලෙ ‘ථෙරස්ස ඉදඤ්චිදඤ්ච ලද්ධුං වට්ටතී’ති විඤ්ඤාපෙත්වා කිර තෙ භුත්ත’’න්ති වත්වා ‘‘විඤ්ඤත්ති නාම න වට්ටති, මා පුන එවරූපං අනාචාරං චරා’’ති ආහ. සො එත්තකෙන ථෙරෙ ආඝාතං බන්ධිත්වා ‘‘අයං හිය්යොපි උදකමත්තං නිස්සාය මයා සද්ධිං කලහං කරි, ඉදානි පනස්ස උපට්ඨාකානං ගෙහෙ මයා භත්තමුට්ඨි භුත්තාති අසහන්තො පුන කලහං කරොති, ජානිස්සාමිස්ස කත්තබ්බයුත්තක’’න්ති ¶ පුනදිවසෙ ථෙරෙ පිණ්ඩාය පවිට්ඨෙ මුග්ගරං ගහෙත්වා පරිභොගභාජනානි භින්දිත්වා පණ්ණසාලං ඣාපෙත්වා පලායි. සො ජීවමානොව මනුස්සපෙතො හුත්වා සුස්සිත්වා කාලං කත්වා අවීචිමහානිරයෙ නිබ්බත්ති. සො තෙන කතො අනාචාරො මහාජනස්ස මජ්ඣෙ පාකටො ජාතො.

අථෙකච්චෙ භික්ඛූ රාජගහා සාවත්ථිං ගන්ත්වා සභාගට්ඨානෙ පත්තචීවරං පටිසාමෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසීදිංසු. සත්ථා තෙහි සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කුතො ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘රාජගහා, භන්තෙ’’ති. ‘‘කො තත්ථ ඔවාදදායකො ආචරියො’’ති. ‘‘මහාකස්සපත්ථෙරො, භන්තෙ’’ති. ‘‘සුඛං, භික්ඛවෙ, කස්සපස්සා’’ති. ‘‘ආම, භන්තෙ, ථෙරස්ස සුඛං, සද්ධිවිහාරිකො පනස්ස ඔවාදෙ දින්නෙ කුජ්ඣිත්වා ථෙරස්ස පණ්ණසාලං ඣාපෙත්වා ¶ පලායීති. තං සුත්වා සත්ථා ‘‘භික්ඛවෙ, කස්සපස්ස එවරූපෙන බාලෙන සද්ධිං චරණතො එකචරියාව සෙය්යො’’ති වත්වා ඉමං ධම්මපදෙ ගාථමාහ –

‘‘චරඤ්චෙ නාධිගච්ඡෙය්ය, සෙය්යං සදිසමත්තනො;

එකචරියං දළ්හං කයිරා, නත්ථි බාලෙ සහායතා’’ති. (ධ. ප. 61);

ඉදඤ්ච පන වත්වා පුන තෙ භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව සො කුටිදූසකො, පුබ්බෙපි කුටිදූසකොයෙව, න ච ඉදානෙව ඔවාදදායකස්ස කුජ්ඣති, පුබ්බෙපි කුජ්ඣියෙවා’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සිඞ්ගිලසකුණයොනියං නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො අත්තනො මනාපං අනොවස්සකං කුලාවකං කත්වා හිමවන්තපදෙසෙ වසති. අථෙකො මක්කටො වස්සකාලෙ අච්ඡින්නධාරෙ දෙවෙ වස්සන්තෙ සීතපීළිතො දන්තෙ ඛාදන්තො බොධිසත්තස්ස අවිදූරෙ නිසීදි. බොධිසත්තො තං තථා කිලමන්තං දිස්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘මනුස්සස්සෙව තෙ සීසං, හත්ථපාදා ච වානර;

අථ කෙන නු වණ්ණෙන, අගාරං තෙ න විජ්ජතී’’ති.

තත්ථ ¶ වණ්ණෙනාති කාරණෙන. අගාරන්ති තව නිවාසගෙහං කෙන කාරණෙන නත්ථීති පුච්ඡි.

තං සුත්වා වානරො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘මනුස්සස්සෙව මෙ සීසං, හත්ථපාදා ච සිඞ්ගිල;

යාහු සෙට්ඨා මනුස්සෙසු, සා මෙ පඤ්ඤා න විජ්ජතී’’ති.

තත්ථ සිඞ්ගිලාති තං සකුණං නාමෙනාලපති. යාහු සෙට්ඨා මනුස්සෙසූති යා මනුස්සෙසු සෙට්ඨාති කථෙන්ති, සා මම විචාරණපඤ්ඤා නත්ථි. සීසහත්ථපාදකායබලානි හි ලොකෙ අප්පමාණං, විචාරණපඤ්ඤාව සෙට්ඨා, සා මම නත්ථි, තස්මා මෙ අගාරං න විජ්ජතීති.

තං සුත්වා බොධිසත්තො ඉතරං ගාථාද්වයමාහ –

‘‘අනවට්ඨිතචිත්තස්ස, ලහුචිත්තස්ස දුබ්භිනො;

නිච්චං අද්ධුවසීලස්ස, සුඛභාවො න විජ්ජති.

‘‘සො ¶ කරස්සු ආනුභාවං, වීතිවත්තස්සු සීලියං;

සීතවාතපරිත්තාණං, කරස්සු කුටවං කපී’’ති.

තත්ථ අනවට්ඨිතචිත්තස්සාති අප්පතිට්ඨිතචිත්තස්ස. දුබ්භිනොති මිත්තදුබ්භිස්ස. අද්ධුවසීලස්සාති න සබ්බකාලං සීලරක්ඛකස්ස. සො කරස්සු ආනුභාවන්ති සො ත්වං සම්ම මක්කට පඤ්ඤාය උප්පාදනත්ථං ආනුභාවං බලං උපායං කරොහි. වීතිවත්තස්සු සීලියන්ති අත්තනො දුස්සීලභාවසඞ්ඛාතං ¶ සීලියං අතික්කමිත්වා සීලවා හොති. කුටවං කපීති සීතවාතස්ස පරිත්තාණසමත්ථං අත්තනො කුටවං කුලාවකං එකං වසනාගාරකං කරොහීති.

මක්කටො චින්තෙසි ‘‘අයං තාව අත්තනො අනොවස්සකට්ඨානෙ නිසින්නභාවෙන මං පරිභාසති, න නිසීදාපෙස්සාමි නං ඉමස්මිං කුලාවකෙ’’ති. තතො බොධිසත්තං ගණ්හිතුකාමො පක්ඛන්දි, බොධිසත්තො උප්පතිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගතො. මක්කටො කුලාවකං විද්ධංසෙත්වා චුණ්ණවිචුණ්ණං කත්වා පක්කාමි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මක්කටො කුටිඣාපකො අහොසි, සිඞ්ගිලසකුණො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

දුද්දුභායති භද්දන්තෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතිත්ථියෙ ආරබ්භ කථෙසි. තිත්ථියා කිර ජෙතවනස්ස සමීපෙ තස්මිං තස්මිං ඨානෙ කණ්ටකාපස්සයෙ සෙය්යං කප්පෙන්ති, පඤ්චාතපං තපෙන්ති, නානප්පකාරං මිච්ඡාතපං චරන්ති. අථ සම්බහුලා භික්ඛූ සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා ජෙතවනං ආගච්ඡන්තා අන්තරාමග්ගෙ තෙ දිස්වා ගන්ත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො, භන්තෙ, අඤ්ඤතිත්ථියානං ¶ වතසමාදානෙ සාරො’’ති පුච්ඡිංසු. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, තෙසං වතසමාදානෙ සාරො වා විසෙසො වා අත්ථි, තඤ්හි නිඝංසියමානං උපපරික්ඛියමානං උක්කාරභූමිමග්ගසදිසං සසකස්ස දුද්දුභසදිසං හොතී’’ති වත්වා ‘‘දුද්දුභසදිසභාවමස්ස මයං න ජානාම, කථෙථ නො, භන්තෙ’’ති තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සීහයොනියං නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො අරඤ්ඤෙ පටිවසති. තදා පන පච්ඡිමසමුද්දසමීපෙ බෙලුවමිස්සකතාලවනං හොති. තත්රෙකො සසකො බෙලුවරුක්ඛමූලෙ එකස්ස තාලගච්ඡස්ස හෙට්ඨා වසති. සො එකදිවසං ගොචරං ආදාය ආගන්ත්වා තාලපණ්ණස්ස හෙට්ඨා නිපන්නො චින්තෙසි ‘‘සචෙ අයං පථවී සංවට්ටෙය්ය, කහං නු ඛො ගමිස්සාමී’’ති. තස්මිං ඛණෙ එකං බෙලුවපක්කං තාලපණ්ණස්ස උපරි පති. සො තස්ස සද්දෙන ‘‘අද්ධා පථවී සංවට්ටතී’’ති උප්පතිත්වා පච්ඡතො අනොලොකෙන්තොව පලායි. තං මරණභයභීතං ¶ වෙගෙන පලායන්තං අඤ්ඤො සසකො දිස්වා පුච්ඡි ‘‘කිං භො, අතිවිය භීතො පලායසී’’ති. ‘‘මා පුච්ඡි, භො’’ති. සො ‘‘කිං භො, කිං භො’’ති පච්ඡතො ධාවතෙව. ඉතරො නිවත්තිත්වා අනොලොකෙන්තොව ‘‘එත්ථ පථවී සංවට්ටතී’’ති ආහ. සොපි තස්ස පච්ඡතො පලායි. එවං තමඤ්ඤො අද්දස, තමඤ්ඤොති ¶ එවං සසකසහස්සං එකතො හුත්වා පලායි. තෙ එකොපි මිගො දිස්වා එකතො හුත්වා පලායි. එකො සූකරො, එකො ගොකණ්ණො, එකො මහිංසො, එකො ගවයො, එකො ඛග්ගො, එකො බ්යග්ඝො, එකො සීහො, එකො හත්ථී දිස්වා ‘‘කිමෙත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එත්ථ පථවී සංවට්ටතී’’ති වුත්තෙ ¶ පලායි. එවං අනුක්කමෙන යොජනමත්තං තිරච්ඡානබලං අහොසි.

තදා බොධිසත්තො තං බලං පලායන්තං දිස්වා ‘‘කිමෙත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එත්ථ පථවී සංවට්ටතී’’ති සුත්වා චින්තෙසි ‘‘පථවීසංවට්ටනං නාම න කදාචි අත්ථි, අද්ධා එතෙසං කිඤ්චි දුස්සුතං භවිස්සති, මයි ඛො පන උස්සුක්කං අනාපජ්ජන්තෙ සබ්බෙ නස්සිස්සන්ති, ජීවිතං නෙසං දස්සාමී’’ති සීහවෙගෙන පුරතො පබ්බතපාදං ගන්ත්වා තික්ඛත්තුං සීහනාදං නදි. තෙ සීහභයතජ්ජිතා නිවත්තිත්වා පිණ්ඩිතා අට්ඨංසු. සීහො තෙසං අන්තරං පවිසිත්වා ‘‘කිමත්ථං පලායථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘පථවී සංවට්ටතී’’ති. ‘‘කෙන සංවට්ටමානා දිට්ඨා’’ති? ‘‘හත්ථී ජානන්තී’’ති. හත්ථී පුච්ඡි. තෙ ‘‘මයං න ජානාම, සීහා ජානන්තී’’ති වදිංසු, සීහාපි ‘‘මයං න ජානාම, බ්යග්ඝා ජානන්තී’’ති, බ්යග්ඝාපි ‘‘මයං න ජානාම, ඛග්ගා ජානන්තී’’ති, ඛග්ගාපි ‘‘ගවයා ජානන්තී’’ති, ගවයාපි ‘‘මහිංසා ජානන්තී’’ති, මහිංසාපි ‘‘ගොකණ්ණා ජානන්තී’’ති, ගොකණ්ණාපි ‘‘සූකරා ජානන්තී’’ති, සූකරාපි ‘‘මිගා ජානන්තී’’ති, මිගාපි ‘‘මයං න ජානාම, සසකා ජානන්තී’’ති, සසකෙසු පුච්ඡියමානෙසු ‘‘අයං කථෙතී’’ති තං සසකං දස්සෙසුං. අථ නං ‘‘එවං කිර, සම්ම, පස්සසි පථවී සංවට්ටතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, සාමි මයා දිට්ඨා’’ති. ‘‘කත්ථ වසන්තො පස්සසී’’ති? ‘‘පච්ඡිමසමුද්දසමීපෙ බෙලුවමිස්සකතාලවනෙ වසාමි. අහඤ්හි තත්ථ බෙලුවරුක්ඛමූලෙ තාලගච්ඡෙ තාලපණ්ණස්ස හෙට්ඨා නිපන්නො චින්තෙසිං ‘‘සචෙ පථවී සංවට්ටති, කහං ගමිස්සාමී’’ති, අථ තඞ්ඛණඤ්ඤෙව පථවියා සංවට්ටනසද්දං සුත්වා පලාතොම්හී’’ති.

සීහො චින්තෙසි ‘‘අද්ධා තස්ස තාලපණ්ණස්ස උපරි බෙලුවපක්කං පතිත්වා දුද්දුභායනසද්දමකාසි, ස්වායං තං සද්දං සුත්වා ‘පථවී සංවට්ටතී’ති සඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා පලායි, තථතො ¶ ජානිස්සාමී’’ති. සො තං සසකං ගහෙත්වා මහාජනං අස්සාසෙත්වා ‘‘අහං ඉමිනා දිට්ඨට්ඨානෙ පථවියා සංවට්ටනභාවං වා අසංවට්ටනභාවං වා තථතො ජානිත්වා ආගමිස්සාමි, යාව ¶ ¶ මමාගමනා තුම්හෙ එත්ථෙව හොථා’’ති සසකං පිට්ඨියං ආරොපෙත්වා සීහවෙගෙන පක්ඛන්දිත්වා තාලවනෙ සසකං ඔතාරෙත්වා ‘‘එහි තයා දිට්ඨට්ඨානං දස්සෙහී’’ති ආහ. ‘‘න විසහාමි සාමී’’ති. ‘‘එහි මා භායී’’ති. සො බෙලුවරුක්ඛං උපසඞ්කමිතුං අසක්කොන්තො අවිදූරෙ ඨත්වා ‘‘ඉදං සාමි දුද්දුභායනට්ඨාන’’න්ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –

‘‘දුද්දුභායති භද්දන්තෙ, යස්මිං දෙසෙ වසාමහං;

අහම්පෙතං න ජානාමි, කිමෙතං දුද්දුභායතී’’ති.

තත්ථ දුද්දුභායතීති දුද්දුභසද්දං කරොති. භද්දන්තෙති භද්දං තව අත්ථු. කිමෙතන්ති යස්මිං පදෙසෙ අහං වසාමි, තත්ථ දුද්දුභායති, අහම්පි න ජානාමි ‘‘කිං වා එතං දුද්දුභායති, කෙන වා කාරණෙන දුද්දුභායති, කෙවලං දුද්දුභායනසද්දං අස්සොසි’’න්ති.

එවං වුත්තෙ සීහො බෙලුවරුක්ඛමූලං ගන්ත්වා තාලපණ්ණස්ස හෙට්ඨා සසකෙන නිපන්නට්ඨානඤ්චෙව තාලපණ්ණමත්ථකෙ පතිතං බෙලුවපක්කඤ්ච දිස්වා පථවියා අසංවට්ටනභාවං තථතො ජානිත්වා සසකං පිට්ඨියං ආරොපෙත්වා සීහවෙගෙන ඛිප්පං මිගසඞ්ඝානං සන්තිකං ගන්ත්වා සබ්බං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘තුම්හෙ මා භායථා’’ති මිගගණං අස්සාසෙත්වා විස්සජ්ජෙසි. සචෙ හි තදා බොධිසත්තො න භවෙය්ය, සබ්බෙ සමුද්දං පවිසිත්වා නස්සෙය්යුං. බොධිසත්තං පන නිස්සාය සබ්බෙ ජීවිතං ලභිංසූති.

‘‘බෙලුවං පතිතං සුත්වා, දුද්දුභන්ති සසො ජවි;

සසස්ස වචනං සුත්වා, සන්තත්තා මිගවාහිනී.

‘‘අප්පත්වා පදවිඤ්ඤාණං, පරඝොසානුසාරිනො;

පනාදපරමා බාලා, තෙ හොන්ති පරපත්තියා.

‘‘යෙ ¶ ච සීලෙන සම්පන්නා, පඤ්ඤායූපසමෙ රතා;

ආරකා විරතා ධීරා, න හොන්ති පරපත්තියා’’ති. –

තත්ථ බෙලුවන්ති බෙලුවපක්කං. දුද්දුභන්තීති එවං සද්දං කුරුමානං. සන්තත්තාති උත්රස්තා. මිගවාහිනීති ¶ අනෙකසහස්සසඞ්ඛා මිගසෙනා. පදවිඤ්ඤාණන්ති විඤ්ඤාණපදං ¶ , සොතවිඤ්ඤාණකොට්ඨාසං අපාපුණිත්වාති අත්ථො. තෙ හොන්ති පරපත්තියාති තෙ පරඝොසානුසාරිනො තමෙව පරඝොසසඞ්ඛාතං පනාදං ‘‘පරම’’න්ති මඤ්ඤමානා බාලා අන්ධපුථුජ්ජනා විඤ්ඤාණපදස්ස අප්පත්තතාය පරපත්තියාව හොන්ති, පරෙසං වචනං සද්දහිත්වා යං වා තං වා කරොන්ති.

සීලෙනාති අරියමග්ගෙන ආගතසීලෙන සමන්නාගතා. පඤ්ඤායූපසමෙ රතාති මග්ගෙනෙව ආගතපඤ්ඤාය කිලෙසූපසමෙ රතා, යථා වා සීලෙන, එවං පඤ්ඤායපි සම්පන්නා, කිලෙසූපසමෙ රතාතිපි අත්ථො. ආරකා විරතා ධීරාති පාපකිරියතො ආරකා විරතා පණ්ඩිතා. න හොන්තීති තෙ එවරූපා සොතාපන්නා පාපතො ඔරතභාවෙන කිලෙසූපසමෙ අභිරතභාවෙන ච එකවාරං මග්ගඤාණෙන පටිවිද්ධධම්මා අඤ්ඤෙසං කථෙන්තානම්පි න සද්දහන්ති න ගණ්හන්ති. කස්මා? අත්තනො පච්චක්ඛත්තාති. තෙන වුත්තං –

‘‘අස්සද්ධො අකතඤ්ඤූ ච, සන්ධිච්ඡෙදො ච යො නරො;

හතාවකාසො වන්තාසො, ස වෙ උත්තමපොරිසො’’ති. (ධ. ප. 97);

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සීහො අහමෙව අහොසි’’න්ති.

ද්වයං යාචනකොති ඉදං සත්ථා ආළවිං නිස්සාය අග්ගාළවෙ චෙතියෙ විහරන්තො කුටිකාරසික්ඛාපදං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු පන හෙට්ඨා මණිකණ්ඨජාතකෙ (ජා. 1.3.7 ආදයො) ආගතමෙව. ඉධ පන සත්ථා ‘‘සච්චං කිර තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, යාචනබහුලා විඤ්ඤත්තිබහුලා විහරථා’’ති වත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ තෙ භික්ඛූ ගරහිත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, පොරාණකපණ්ඩිතා පථවිස්සරෙන රඤ්ඤා පවාරිතාපි පණ්ණච්ඡත්තඤ්ච එකපටලිකං උපාහනයුගඤ්ච යාචිතුකාමා හිරොත්තප්පභෙදනභයෙන මහාජනමජ්ඣෙ අකථෙත්වා රහො කථයිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ ¶ කපිලරට්ඨෙ උත්තරපඤ්චාලනගරෙ උත්තරපඤ්චාලරාජෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං නිගමගාමෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ¶ අපරභාගෙ තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තෙ උඤ්ඡාචරියාය වනමූලඵලාඵලෙන යාපෙන්තො චිරං වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය මනුස්සපථං විචරන්තො උත්තරපඤ්චාලනගරං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ භික්ඛං පරියෙසමානො නගරං පවිසිත්වා රාජද්වාරං සම්පාපුණි. රාජා තස්සාචාරෙ ච විහාරෙ ච පසීදිත්වා මහාතලෙ නිසීදාපෙත්වා රාජාරහං පණීතභොජනං භොජෙත්වා පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා උය්යානෙයෙව වසාපෙසි. සො නිබද්ධං රාජඝරෙයෙව භුඤ්ජන්තො වස්සානස්ස අච්චයෙන හිමවන්තමෙව ගන්තුකාමො හුත්වා චින්තෙසි ‘‘මය්හං මග්ගං ගච්ඡන්තස්ස එකපටලිකා උපාහනා චෙව පණ්ණච්ඡත්තඤ්ච ලද්ධුං වට්ටති, රාජානං යාචිස්සාමී’’ති. සො එකදිවසං රාජානං උය්යානං ආගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසින්නං දිස්වා ‘‘උපාහනඤ්ච ඡත්තඤ්ච යාචිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පුන චින්තෙසි ‘‘පරං ‘ඉමං නාම දෙහී’ති යාචන්තො රොදති නාම, පරොපි ‘නත්ථී’ති වදන්තො පටිරොදති නාම, ‘මා ඛො පන මං රොදන්තං මහාජනො අද්දස, මා රාජාන’’න්ති රහො පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ උභොපි රොදිත්වා තුණ්හී භවිස්සාමා’’ති. අථ නං ‘‘මහාරාජ, රහො පච්චාසීසාමී’’ති ආහ. රාජා තං සුත්වා රාජපුරිසෙ අපසක්කි. බොධිසත්තො ‘‘සචෙ මයි යාචන්තෙ රාජා න දස්සති, මෙත්ති නො භිජ්ජිස්සති, තස්මා න යාචිස්සාමී’’ති තං දිවසං නාමං ගහෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘ගච්ඡ, තාව, මහාරාජ, පුනෙකදිවසං ජානිස්සාමී’’ති ආහ.

පුනෙකදිවසං රඤ්ඤො උය්යානං ආගතකාලෙ තථෙව පුන තථෙවාති එවං යාචිතුං අසක්කොන්තස්සෙව ද්වාදස සංවච්ඡරානි අතික්කන්තානි. තතො රාජා චින්තෙසි ‘‘මය්හං ¶ අය්යො ‘මහාරාජ, රහො පච්චාසීසාමී’ති වත්වා පරිසාය අපගතාය කිඤ්චි වත්තුං න විසහති, වත්තුකාමස්සෙවස්ස ද්වාදස වස්සානි අතික්කන්තානි, චිරං ඛො පනස්ස බ්රහ්මචරියං චරන්තස්ස උක්කණ්ඨිත්වා භොගෙ භුඤ්ජිතුකාමො රජ්ජං පච්චාසීසති මඤ්ඤෙ, රජ්ජස්ස පන නාමං ගහෙතුං අසක්කොන්තො තුණ්හී හොති, අජ්ජ දානිස්සාහං රජ්ජං ආදිං කත්වා යං ඉච්ඡති, තං දස්සාමී’’ති. සො උය්යානං ගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසින්නො බොධිසත්තෙන ‘‘රහො ¶ පච්චාසීසාමී’’ති වුත්තෙ පරිසාය අපගතාය තං කිඤ්චි වත්තුං අසක්කොන්තං ආහ ‘‘තුම්හෙ ද්වාදස වස්සානි ‘රහො පච්චාසීසාමී’ති වත්වා රහො ලද්ධාපි කිඤ්චි වත්තුං න සක්කොථ, අහං වො රජ්ජං ආදිං කත්වා සබ්බං පවාරෙමි, නිබ්භයා හුත්වා යං වො රුච්චති, තං යාචථා’’ති. ‘‘මහාරාජ, යමහං යාචාමි, තං දස්සසී’’ති? ‘‘දස්සාමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘මහාරාජ, මය්හං මග්ගං ගච්ඡන්තස්ස එකපටලිකා උපාහනා ච පණ්ණච්ඡත්තඤ්ච ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. ‘‘එත්තකං, භන්තෙ, තුම්හෙ ද්වාදස සංවච්ඡරානි යාචිතුං න සක්කොථා’’ති. ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘කිංකාරණා, භන්තෙ, එවමකත්ථා’’ති. ‘‘මහාරාජ, ‘ඉමං නාම මෙ දෙහී’ති යාචන්තො රොදති නාම, ‘නත්ථී’ති වදන්තො ¶ පටිරොදති නාම. ‘සචෙ ත්වං මයා යාචිතො න දදෙය්යාසි, තං නො රොදිතපටිරොදිතං නාම මහාජනො මා පස්සතූ’ති එතදත්ථං රහො පච්චාසීසාමී’’ති වත්වා ආදිතො තිස්සො ගාථා අභාසි –

‘‘ද්වයං යාචනකො රාජ, බ්රහ්මදත්ත නිගච්ඡති;

අලාභං ධනලාභං වා, එවංධම්මා හි යාචනා.

‘‘යාචනං රොදනං ආහු, පඤ්චාලානං රථෙසභ;

යො යාචනං පච්චක්ඛාති, තමාහු පටිරොදනං.

‘‘මා මද්දසංසු රොදන්තං, පඤ්චාලා සුසමාගතා;

තුවං වා පටිරොදන්තං, තස්මා ඉච්ඡාමහං රහො’’ති.

තත්ථ ¶ රාජ බ්රහ්මදත්තාති ද්වීහිපි රාජානං ආලපති. නිගච්ඡතීති ලභති වින්දති. එවංධම්මාති එවංසභාවා. ආහූති පණ්ඩිතා කථෙන්ති. පඤ්චාලානං රථෙසභාති පඤ්චාලරට්ඨස්ස ඉස්සර රථපවර. යො යාචනං පච්චක්ඛාතීති යො පන යං යාචනකං ‘‘නත්ථී’’ති පටික්ඛිපති. තමාහූති තං පටික්ඛිපනං ‘‘පටිරොදන’’න්ති වදන්ති. මා මද්දසංසූති තව රට්ඨවාසිනො පඤ්චාලා සුසමාගතා මං රොදන්තං මා අද්දසංසූති.

රාජා බොධිසත්තස්ස ගාරවලක්ඛණෙ පසීදිත්වා වරං දදමානො චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘දදාමි තෙ බ්රාහ්මණ රොහිණීනං, ගවං සහස්සං සහ පුඞ්ගවෙන;

අරියො හි අරියස්ස කථං න දජ්ජා, සුත්වාන ගාථා තව ධම්මයුත්තා’’ති.

තත්ථ ¶ රොහිණීනන්ති රත්තවණ්ණානං. අරියොති ආචාරසම්පන්නො. අරියස්සාති ආචාරසම්පන්නස්ස. කථං න දජ්ජාති කෙන කාරණෙන න දදෙය්ය. ධම්මයුත්තාති කාරණයුත්තා.

බොධිසත්තො පන ‘‘නාහං, මහාරාජ, වත්ථුකාමෙහි අත්ථිකො, යං අහං යාචාමි, තදෙව මෙ දෙහී’’ති එකපටලිකා උපාහනා ච පණ්ණච්ඡත්තඤ්ච ගහෙත්වා ‘‘මහාරාජ, අප්පමත්තො හොහි, දානං දෙහි, සීලං රක්ඛාහි, උපොසථකම්මං කරොහී’’ති රාජානං ඔවදිත්වා තස්ස යාචන්තස්සෙව හිමවන්තමෙව ¶ ගතො. තත්ථ අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

කල්යාණරූපො ¶ වතයන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො චම්මසාටකං නාම පරිබ්බාජකං ආරබ්භ කථෙසි. තස්ස කිර චම්මමෙව නිවාසනඤ්ච පාරුපනඤ්ච හොති. සො එකදිවසං පරිබ්බාජකාරාමා නික්ඛමිත්වා සාවත්ථියං භික්ඛාය චරන්තො එළකානං යුජ්ඣනට්ඨානං සම්පාපුණි. එළකො තං දිස්වා පහරිතුකාමො ඔසක්කි. පරිබ්බාජකො ‘‘එස මය්හං අපචිතිං දස්සෙතී’’ති න පටික්කමි. එළකො වෙගෙනාගන්ත්වා තං ඌරුම්හි පහරිත්වා පාතෙසි. තස්ස තං අසන්තපග්ගහණකාරණං භික්ඛුසඞ්ඝෙ පාකටං අහොසි. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, චම්මසාටකපරිබ්බාජකො අසන්තපග්ගහං කත්වා විනාසං පත්තො’’ති සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස අසන්තපග්ගහං කත්වා විනාසං පත්තොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං වාණිජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො වණිජ්ජං කරොති. තදා එකො ¶ චම්මසාටකපරිබ්බාජකො බාරාණසියං භික්ඛාය චරන්තො එළකානං යුජ්ඣනට්ඨානං පත්වා එළකං ඔසක්කන්තං දිස්වා ‘‘අපචිතිං මෙ කරොතී’’ති සඤ්ඤාය අපටික්කමිත්වා ‘‘ඉමෙසං එත්තකානං මනුස්සානං අන්තරෙ අයං එකො එළකො අම්හාකං ගුණං ජානාතී’’ති තස්ස අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ඨිතොව පඨමං ගාථමාහ –

‘‘කල්යාණරූපො වතයං චතුප්පදො, සුභද්දකො චෙව සුපෙසලො ච;

යො බ්රාහ්මණං ජාතිමන්තූපපන්නං, අපචායති මෙණ්ඩවරො යසස්සී’’ති.

තත්ථ ¶ කල්යාණරූපොති කල්යාණජාතිකො. සුපෙසලොති සුට්ඨු පියසීලො. ජාතිමන්තූපපන්නන්ති ජාතියා ච මන්තෙහි ච සම්පන්නං. යසස්සීති වණ්ණභණනමෙතං.

තස්මිං ¶ ඛණෙ ආපණෙ නිසින්නො පණ්ඩිතවාණිජො තං පරිබ්බාජකං නිසෙධෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘මා බ්රාහ්මණ ඉත්තරදස්සනෙන, විස්සාසමාපජ්ජි චතුප්පදස්ස;

දළ්හප්පහාරං අභිකඞ්ඛමානො, අවසක්කතී දස්සති සුප්පහාර’’න්ති.

තත්ථ ඉත්තරදස්සනෙනාති ඛණිකදස්සනෙන.

තස්ස පණ්ඩිතවාණිජස්ස කථෙන්තස්සෙව සො මෙණ්ඩකො වෙගෙනාගන්ත්වා ඌරුම්හි පහරිත්වා තං තත්ථෙව වෙදනාප්පත්තං කත්වා පාතෙසි. සො පරිදෙවමානො නිපජ්ජි. සත්ථා තං කාරණං පකාසෙන්තො තතියං ගාථමාහ –

‘‘ඌරුට්ඨි භග්ගං වට්ටිතො ඛාරිභාරො, සබ්බඤ්ච භණ්ඩං බ්රාහ්මණස්ස භින්නං;

උභොපි බාහා පග්ගය්හ කන්දති, අතිධාවථ හඤ්ඤතෙ බ්රහ්මචාරී’’ති.

තස්සත්ථො ¶ – භික්ඛවෙ, තස්ස පරිබ්බාජකස්ස ඌරුට්ඨිකං භග්ගං, ඛාරිභාරො වට්ටිතො පවට්ටිතො, තස්මිං පවට්ටමානෙ යං තත්ථ තස්ස බ්රාහ්මණස්ස උපකරණභණ්ඩං, තම්පි සබ්බං භින්නං, සොපි උභො බාහා උක්ඛිපිත්වා පරිවාරෙත්වා ඨිතපරිසං සන්ධාය ‘‘අභිධාවථ, හඤ්ඤතෙ බ්රහ්මචාරී’’ති වදන්තො කන්දති රොදති පරිදෙවතීති.

‘‘එවං සො නිහතො සෙති, යො අපූජං පසංසති;

යථාහමජ්ජ පහතො, හතො මෙණ්ඩෙන දුම්මතී’’ති.

තත්ථ අපූජන්ති අපූජනීයං. යථාහමජ්ජාති යථා අහං අජ්ජ අසන්තපග්ගහං කත්වා ඨිතො මෙණ්ඩෙන දළ්හප්පහාරෙන පහතො එත්ථෙව මාරිතො ¶ . දුම්මතීති දුප්පඤ්ඤො. එවං යො අඤ්ඤොපි ¶ අසන්තපග්ගහං කරිස්සති, සොපි අහං විය දුක්ඛං අනුභවිස්සතීති සො පරිදෙවන්තො තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පත්තොති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා චම්මසාටකො එතරහි චම්මසාටකො අහොසි, පණ්ඩිතවාණිජො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

සමණං තං මඤ්ඤමානොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කුහකං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා විත්ථාරිතමෙව. ඉධාපි භික්ඛූ තං භික්ඛුං ආනෙත්වා ‘‘අයං, භන්තෙ, භික්ඛු කුහකො’’ති සත්ථු දස්සෙසුං. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස කුහකොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො ගොධයොනියං නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කායබලෙන සම්පන්නො අරඤ්ඤෙ වසති ¶ . එකො දුසීලතාපසොපි තස්ස අවිදූරෙ පණ්ණසාලං මාපෙත්වා වාසං කප්පෙසි. බොධිසත්තො ගොචරාය චරන්තො තං දිස්වා ‘‘සීලවන්තතාපසස්ස පණ්ණසාලා භවිස්සතී’’ති තත්ථ ගන්ත්වා තං වන්දිත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගච්ඡති. අථෙකදිවසං සො කූටතාපසො උපට්ඨාකකුලෙ සම්පාදිතං මධුරමංසං ලභිත්වා ‘‘කිං මංසං නාමෙත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ගොධමංස’’න්ති සුත්වා රසතණ්හාය අභිභූතො ‘‘මය්හං අස්සමපදං නිබද්ධං ආගච්ඡමානං ගොධං මාරෙත්වා යථාරුචි පචිත්වා ඛාදිස්සාමී’’ති සප්පිදධිකටුකභණ්ඩාදීනි ගහෙත්වා තත්ථ ගන්ත්වා මුග්ගරං ගහෙත්වා කාසාවෙන පටිච්ඡාදෙත්වා බොධිසත්තස්ස ආගමනං ඔලොකෙන්තො පණ්ණසාලද්වාරෙ උපසන්තූපසන්තො විය නිසීදි.

සො ආගන්ත්වා තං පදුට්ඨින්ද්රියං දිස්වා ¶ ‘‘ඉමිනා අම්හාකං සජාතිකමංසං ඛාදිතං භවිස්සති, පරිග්ගණ්හිස්සාමි න’’න්ති අධොවාතෙ ඨත්වා සරීරගන්ධං ඝායිත්වා සජාතිමංසස්ස ඛාදිතභාවං ඤත්වා තාපසං අනුපගම්ම පටික්කමිත්වා චරි. තාපසොපි තස්ස අනාගමනභාවං ඤත්වා මුග්ගරං ඛිපි, මුග්ගරො සරීරෙ අපතිත්වා නඞ්ගුට්ඨකොටිං පාපුණි. තාපසො ‘‘ගච්ඡ විරද්ධොස්මී’’ති ආහ. බොධිසත්තො ‘‘මං තාව විරද්ධොසි, චත්තාරො පන අපායෙ න විරද්ධොසී’’ති ¶ වත්වා පලායිත්වා චඞ්කමනකොටියං ඨිතං වම්මිකං පවිසිත්වා අඤ්ඤෙන ඡිද්දෙන සීසං නීහරිත්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘සමණං තං මඤ්ඤමානො, උපගච්ඡිමසඤ්ඤතං;

සො මං දණ්ඩෙන පාහාසි, යථා අස්සමණො තථා.

‘‘කිං තෙ ජටාහි දුම්මෙධ, කිං තෙ අජිනසාටියා;

අබ්භන්තරං තෙ ගහනං, බාහිරං පරිමජ්ජසී’’ති.

තත්ථ අසඤ්ඤතන්ති අහං කායාදීහි අසඤ්ඤතං අස්සමණමෙව සමානං තං ‘‘සමණො එසො’’ති සමිතපාපතාය සමණං මඤ්ඤමානො උපගච්ඡිං. පාහාසීති පහරි. අජිනසාටියාති එකංසං කත්වා පාරුතෙන අජිනචම්මෙන තුය්හං කො අත්ථො. අබ්භන්තරං තෙ ගහනන්ති තව සරීරබ්භන්තරං විසපූරා විය අලාබු, ගූථපූරො විය ආවාටො, ආසීවිසපූරො විය වම්මිකො කිලෙසගහනං. බාහිරන්ති කෙවලං බහිසරීරං පරිමජ්ජසි ¶ , තං අන්තොඵරුසතාය බහිමට්ඨතාය හත්ථිලණ්ඩං විය අස්සලණ්ඩං විය ච හොතීති.

තං සුත්වා තාපසො තතියං ගාථමාහ –

‘‘එහි ගොධ නිවත්තස්සු, භුඤ්ජ සාලීනමොදනං;

තෙලං ලොණඤ්ච මෙ අත්ථි, පහූතං මය්හ පිප්ඵලී’’ති.

තත්ථ ¶ පහූතං මය්හ පිප්ඵලීති න කෙවලං සාලීනමොදනං තෙලලොණමෙව, හිඞ්ගුජීරකසිඞ්ගිවෙරලසුණමරිචපිප්ඵලිප්පභෙදං කටුකභණ්ඩම්පි මය්හං බහු අත්ථි, තෙනාභිසඞ්ඛතං සාලීනමොදනං භුඤ්ජාහීති.

තං සුත්වා බොධිසත්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘එස භිය්යො පවෙක්ඛාමි, වම්මිකං සතපොරිසං;

තෙලං ලොණඤ්ච කිත්තෙසි, අහිතං මය්හ පිප්ඵලී’’ති.

තත්ථ ¶ පවෙක්ඛාමීති පවිසිස්සාමි. අහිතන්ති යං එතං තව කටුකභණ්ඩසඞ්ඛාතං පිප්ඵලි, එතං මය්හං අහිතං අසප්පායන්ති.

එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘අරෙ, කූටජටිල, සචෙ ඉධ වසිස්සසි, ගොචරගාමෙ මනුස්සෙහෙව තං ‘අයං චොරො’ති ගාහාපෙත්වා විප්පකාරං පාපෙස්සාමි, සීඝං පලායස්සූ’’ති සන්තජ්ජෙසි. කූටජටිලො තතො පලායි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කූටජටිලො අයං කුහකභික්ඛු අහොසි, ගොධරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

කායෙන යො නාවහරෙති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. තස්ස හි සඞ්ඝං භින්දිත්වා ගතස්ස අග්ගසාවකෙහි සද්ධිං පරිසාය පක්කන්තාය උණ්හං ලොහිතං මුඛතො උග්ගඤ්ඡි. අථ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො මුසාවාදං ¶ කත්වා සඞ්ඝං භින්දිත්වා ඉදානි ගිලානො හුත්වා මහාදුක්ඛං අනුභොතී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මුසාවාදීයෙව, න චෙස ඉදානෙව මුසාවාදං කත්වා මහාදුක්ඛං අනුභොති, පුබ්බෙපි අනුභොසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තාවතිංසභවනෙ අඤ්ඤතරො දෙවපුත්තො අහොසි. තෙන ඛො පන සමයෙන බාරාණසියං මහාඋස්සවො අහොසි. බහූ නාගා ච සුපණ්ණා ච භූමට්ඨකා ච දෙවා ආගන්ත්වා උස්සවං ඔලොකයිංසු. තාවතිංසභවනතොපි චත්තාරො දෙවපුත්තා කක්කාරූනි නාම දිබ්බපුප්ඵානි තෙහි කතචුම්බටකං පිළන්ධිත්වා උස්සවදස්සනං ආගමිංසු. ද්වාදසයොජනිකං බාරාණසිනගරං තෙසං පුප්ඵානං ගන්ධෙන එකගන්ධං අහොසි. මනුස්සා ‘‘ඉමානි පුප්ඵානි කෙන පිළන්ධිතානී’’ති උපධාරෙන්තා විචරන්ති. තෙ දෙවපුත්තා ‘‘අම්හෙ එතෙ උපධාරෙන්තී’’ති ඤත්වා රාජඞ්ගණෙ උප්පතිත්වා මහන්තෙන දෙවානුභාවෙන ආකාසෙ අට්ඨංසු. මහාජනො සන්නිපති, රාජාපි සද්ධිං උපරාජාදීහි අගමාසි. අථ නෙ ‘‘කතරදෙවලොකතො, සාමි, ආගච්ඡථා’’ති ¶ පුච්ඡිංසු. ‘‘තාවතිංසදෙවලොකතො ආගච්ඡාමා’’ති. ‘‘කෙන කම්මෙන ආගතත්ථා’’ති. ‘‘උස්සවදස්සනත්ථායා’’ති. ‘‘කිංපුප්ඵානි නාමෙතානී’’ති? ‘‘දිබ්බකක්කාරුපුප්ඵානි නාමා’’ති. ‘‘සාමි, තුම්හෙ දෙවලොකෙ අඤ්ඤානි පිළන්ධෙය්යාථ, ඉමානි අම්හාකං දෙථා’’ති. දෙවපුත්තා ‘‘දිබ්බකක්කාරුපුප්ඵානි මහානුභාවානි දෙවානඤ්ඤෙව අනුච්ඡවිකානි, මනුස්සලොකෙ ලාමකානං දුප්පඤ්ඤානං හීනාධිමුත්තිකානං දුස්සීලානං නානුච්ඡවිකානි. යෙ පන මනුස්සා ඉමෙහි ච ඉමෙහි ච ගුණෙහි සමන්නාගතා, තෙසං එතානි අනුච්ඡවිකානී’’ති ආහංසු.

එවඤ්ච පන වත්වා තෙසු ජෙට්ඨකදෙවපුත්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘කායෙන යො නාවහරෙ, වාචාය න මුසා භණෙ;

යසො ලද්ධා න මජ්ජෙය්ය, ස වෙ කක්කාරුමරහතී’’ති.

තස්සත්ථො ¶ – යො කායෙන පරස්ස සන්තකං තිණසලාකම්පි නාවහරති, වාචාය ජීවිතං පරිච්චජමානොපි මුසාවාදං න භණති. දෙසනාසීසමෙවෙතං ¶ , කායද්වාරවචීද්වාරමනොද්වාරෙහි පන යො දසපි අකුසලකම්මපථෙ න කරොතීති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. යසො ලද්ධාති ඉස්සරියඤ්ච ලභිත්වා යො ඉස්සරියමදමත්තො සතිං විස්සජ්ජෙත්වා පාපකම්මං න කරොති, ස වෙ එවරූපො ඉමෙහි ගුණෙහි යුත්තො පුග්ගලො ඉමං දිබ්බපුප්ඵං අරහති. තස්මා යො ඉමෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතො, සො ඉමානි පුප්ඵානි යාචිතුං අරහති, තස්ස දස්සාමීති.

තං සුත්වා පුරොහිතො චින්තෙසි ‘‘මය්හං ඉමෙසු ගුණෙසු එකොපි නත්ථි, මුසාවාදං පන වත්වා එතානි පුප්ඵානි ගහෙත්වා පිළන්ධිස්සාමි, එවං මං මහාජනො ‘ගුණසම්පන්නො අය’න්ති ජානිස්සතී’’ති. සො ‘‘අහං එතෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතො’’ති වත්වා තානි පුප්ඵානි ආහරාපෙත්වා පිළන්ධිත්වා දුතියං දෙවපුත්තං යාචි. සො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘ධම්මෙන විත්තමෙසෙය්ය, න නිකත්යා ධනං හරෙ;

භොගෙ ලද්ධා න මජ්ජෙය්ය, ස වෙ කක්කාරුමරහතී’’ති.

තස්සත්ථො – ධම්මෙන පරිසුද්ධාජීවෙන සුවණ්ණරජතාදිවිත්තං පරියෙසෙය්ය. න නිකත්යාති න වඤ්චනාය ධනං හරෙය්ය, වත්ථාභරණාදිකෙ භොගෙ ලභිත්වා පමාදං නාපජ්ජෙය්ය, එවරූපො ඉමානි පුප්ඵානි අරහතීති.

පුරොහිතො ¶ ‘‘අහං එතෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතො’’ති වත්වා තානි ආහරාපෙත්වා පිළන්ධිත්වා තතියං දෙවපුත්තං යාචි. සො තතියං ගාථමාහ –

‘‘යස්ස චිත්තං අහාලිද්දං, සද්ධා ච අවිරාගිනී;

එකො සාදුං න භුඤ්ජෙය්ය, ස වෙ කක්කාරුමරහතී’’ති.

තස්සත්ථො – යස්ස පුග්ගලස්ස චිත්තං අහාලිද්දං හලිද්දිරාගො විය ඛිප්පං න විරජ්ජති, ථිරමෙව හොති. සද්ධා ච අවිරාගිනීති කම්මං වා විපාකං වා ඔකප්පනීයස්ස වා පුග්ගලස්ස වචනං සද්දහිත්වා අප්පමත්තකෙනෙව න විරජ්ජති න භිජ්ජති. යො යාචකෙ වා අඤ්ඤෙ වා සංවිභාගාරහෙ පුග්ගලෙ බහි කත්වා ¶ එකකොව සාදුරසභොජනං න භුඤ්ජති, නෙසං සංවිභජිත්වා භුඤ්ජති, සො ඉමානි පුප්ඵානි අරහතීති.

පුරොහිතො ¶ ‘‘අහං එතෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතො’’ති වත්වා තානි පුප්ඵානි ආහරාපෙත්වා පිළන්ධිත්වා චතුත්ථං දෙවපුත්තං යාචි. සො චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘සම්මුඛා වා තිරොක්ඛා වා, යො සන්තෙ න පරිභාසති;

යථාවාදී තථාකාරී, ස වෙ කක්කාරුමරහතී’’ති.

තස්සත්ථො – යො පුග්ගලො සම්මුඛා වා පරම්මුඛා වා සීලාදිගුණයුත්තෙ සන්තෙ උත්තමපණ්ඩිතපුරිසෙ න අක්කොසති න පරිභාසති, යං වාචාය වදති, තදෙව කායෙන කරොති, සො ඉමානි පුප්ඵානි අරහතීති.

පුරොහිතො ‘‘අහං එතෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතො’’ති වත්වා තානිපි ආහරාපෙත්වා පිළන්ධි. චත්තාරො දෙවපුත්තා චත්තාරි පුප්ඵචුම්බටකානි පුරොහිතස්ස දත්වා දෙවලොකමෙව ගතා. තෙසං ගතකාලෙ පුරොහිතස්ස සීසෙ මහතී වෙදනා උප්පජ්ජි, තිඛිණසිඛරෙන නිම්මථිතං විය ච අයපට්ටෙන පීළිතං විය ච සීසං අහොසි. සො වෙදනාප්පත්තො අපරාපරං පරිවත්තමානො මහාසද්දෙන විරවි, ‘‘කිමෙත’’න්ති ච වුත්තෙ ‘‘අහං මමබ්භන්තරෙ අවිජ්ජමානෙයෙව ගුණෙ ‘අත්ථී’ති මුසාවාදං කත්වා තෙ දෙවපුත්තෙ ඉමානි පුප්ඵානි යාචිං, හරථෙතානි මම සීසතො’’ති ආහ. තානි හරන්තාපි හරිතුං නාසක්ඛිංසු, අයපට්ටෙන බද්ධානි විය අහෙසුං. අථ නං උක්ඛිපිත්වා ගෙහං නයිංසු. තත්ථ තස්ස විරවන්තස්ස සත්ත දිවසා වීතිවත්තා.

රාජා ¶ අමච්චෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘දුස්සීලබ්රාහ්මණො මරිස්සති, කිං කරොමා’’ති ආහ. ‘‘දෙව, පුන උස්සවං කාරෙම, දෙවපුත්තා පුන ආගච්ඡිස්සන්තී’’ති. රාජා පුන උස්සවං ¶ කාරෙසි. දෙවපුත්තා පුන ආගන්ත්වා සකලනගරං පුප්ඵගන්ධෙන එකගන්ධං කත්වා තථෙව රාජඞ්ගණෙ අට්ඨංසු, මහාජනො සන්නිපතිත්වා දුස්සීලබ්රාහ්මණං ආනෙත්වා තෙසං පුරතො උත්තානං නිපජ්ජාපෙසි. සො ‘‘ජීවිතං මෙ දෙථ, සාමී’’ති දෙවපුත්තෙ යාචි. දෙවපුත්තා ‘‘තුය්හං දුස්සීලස්ස පාපධම්මස්ස අනනුච්ඡවිකානෙවෙතානි පුප්ඵානි, ත්වං පන ‘අම්හෙ වඤ්චෙස්සාමී’ති සඤ්ඤී අහොසි, අත්තනො මුසාවාදඵලං ලද්ධ’’න්ති මහාජනමජ්ඣෙ දුස්සීලබ්රාහ්මණං ගරහිත්වා සීසතො පුප්ඵචුම්බටකං අපනෙත්වා මහාජනස්ස ඔවාදං දත්වා සකට්ඨානමෙව අගමංසු.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බ්රාහ්මණො දෙවදත්තො අහොසි, තෙසු දෙවපුත්තෙසු එකො කස්සපො, එකො මොග්ගල්ලානො, එකො සාරිපුත්තො, ජෙට්ඨකදෙවපුත්තො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

වාති චායං තතො ගන්ධොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සත්ථා තං භික්ඛුං ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති. ‘‘කස්මා උක්කණ්ඨිතොසී’’ති? ‘‘කිලෙසවසෙන, භන්තෙ’’ති. ‘‘භික්ඛු මාතුගාමො නාම අරක්ඛියො, න සක්කා රක්ඛිතුං, පොරාණකපණ්ඩිතා පන මාතුගාමං මහාසමුද්දමජ්ඣෙ සිම්බලිරුක්ඛවිමානෙ වසාපෙන්තාපි රක්ඛිතුං නාසක්ඛිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො පිතු අච්චයෙන රජ්ජං කාරෙසි. කාකවතී නාමස්ස අග්ගමහෙසී අහොසි අභිරූපා දෙවච්ඡරා විය. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො ¶ , විත්ථාරතො පන අතීතවත්ථු කුණාලජාතකෙ (ජා. 2.21.කුණාලජාතක) ආවි භවිස්සති. තදා පනෙකො සුපණ්ණරාජා මනුස්සවෙසෙන ආගන්ත්වා රඤ්ඤා සහ ජූතං කීළන්තො කාකවතියා අග්ගමහෙසියා පටිබද්ධචිත්තො තං ආදාය සුපණ්ණභවනං නෙත්වා තාය සද්ධිං අභිරමි. රාජා දෙවිං අපස්සන්තො නටකුවෙරං නාම ¶ ගන්ධබ්බං ‘‘ත්වං විචිනාහි න’’න්ති ආහ. සො තං සුපණ්ණරාජානං පරිග්ගහෙත්වා එකස්මිං සරෙ එරකවනෙ නිපජ්ජිත්වා තතො සුපණ්ණස්ස ගමනකාලෙ පත්තන්තරෙ නිසීදිත්වා සුපණ්ණභවනං පත්වා පත්තන්තරතො නික්ඛමිත්වා තාය සද්ධිං කිලෙසසංසග්ගං කත්වා පුන තස්සෙව පත්තන්තරෙ නිසින්නො ආගන්ත්වා සුපණ්ණස්ස රඤ්ඤා සද්ධිං ජූතකීළනකාලෙ අත්තනො වීණං ගහෙත්වා ජූතමණ්ඩලං ගන්ත්වා රඤ්ඤො සන්තිකෙ ඨිතො ගීතවසෙන පඨමං ගාථමාහ –

‘‘වාති ¶ චායං තතො ගන්ධො, යත්ථ මෙ වසතී පියා;

දූරෙ ඉතො හි කාකවතී, යත්ථ මෙ නිරතො මනො’’ති.

තත්ථ ගන්ධොති තස්සා දිබ්බගන්ධවිලිත්තාය සරීරගන්ධො. යත්ථ මෙති යත්ථ සුපණ්ණභවනෙ මම පියා වසති, තතො ඉමිනා සද්ධිං කතකායසංසග්ගාය තස්සා ඉමස්ස කායෙන සද්ධිං ආගතො ගන්ධො වායතීති අධිප්පායො. දූරෙ ඉතොති ඉමම්හා ඨානා දූරෙ. හි-කාරො නිපාතමත්තො. කාකවතීති කාකවතී දෙවී. යත්ථ මෙති යස්සා උපරි මම මනො නිරතො.

තං සුත්වා සුපණ්ණො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘කථං සමුද්දමතරී, කථං අතරි කෙපුකං;

කථං සත්ත සමුද්දානි, කථං සිම්බලිමාරුහී’’ති.

තස්සත්ථො – ත්වං ඉමං ජම්බුදීපසමුද්දං තස්ස පරතො කෙපුකං නාම නදිං පබ්බතන්තරෙසු ඨිතානි සත්ත සමුද්දානි ච කථං අතරි, කෙනුපායෙන තිණ්ණො සත්ත සමුද්දානි අතික්කමිත්වා ඨිතං අම්හාකං භවනං සිම්බලිරුක්ඛඤ්ච කථං ආරුහීති.

තං ¶ සුත්වා නටකුවෙරො තතියං ගාථමාහ –

‘‘තයා සමුද්දමතරිං, තයා අතරි කෙපුකං;

තයා සත්ත සමුද්දානි, තයා සිම්බලිමාරුහි’’න්ති.

තත්ථ තයාති තයා කරණභූතෙන තව පත්තන්තරෙ නිසින්නො අහං සබ්බමෙතං අකාසින්ති අත්ථො.

තතො ¶ සුපණ්ණරාජා චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘ධිරත්ථු මං මහාකායං, ධිරත්ථු මං අචෙතනං;

යත්ථ ජායායහං ජාරං, ආවහාමි වහාමි චා’’ති.

තත්ථ ධිරත්ථු මන්ති අත්තානං ගරහන්තො ආහ. අචෙතනන්ති මහාසරීරතාය ලහුභාවගරුභාවස්ස අජානනතාය අචෙතනං. යත්ථාති යස්මා. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා අහං අත්තනො ජායාය ජාරං ඉමං ගන්ධබ්බං ¶ පත්තන්තරෙ නිසින්නං ආනෙන්තො ආවහාමි නෙන්තො ච වහාමි, තස්මා ධිරත්ථු මන්ති. සො තං ආනෙත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො දත්වා පුන නගරං නාගමාසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා නටකුවෙරො උක්කණ්ඨිතභික්ඛු අහොසි, රාජා පන අහමෙව අහොසින්ති.

බහූනං විජ්ජතී භොතීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං මතභරියං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර භරියාය මතාය න න්හායි න පිවි න ලිම්පි න භුඤ්ජි, න කම්මන්තෙ පයොජෙසි, අඤ්ඤදත්ථු සොකාභිභූතො ආළාහනං ගන්ත්වා පරිදෙවමානො විචරි. අබ්භන්තරෙ පනස්ස කුටෙ පදීපො විය සොතාපත්තිමග්ගස්ස උපනිස්සයො ජලති. සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං ඔලොකෙන්තො තං දිස්වා ‘‘ඉමස්ස මං ඨපෙත්වා අඤ්ඤො කොචි සොකං නීහරිත්වා සොතාපත්තිමග්ගස්ස දායකො නත්ථි, භවිස්සාමිස්ස අවස්සයො’’ති පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො පච්ඡාසමණං ආදාය තස්ස ගෙහද්වාරං ගන්ත්වා කුටුම්බිකෙන සුතාගමනො ¶ කතපච්චුග්ගමනාදිසක්කාරො පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසින්නො කුටුම්බිකං ආගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නං ‘‘කිං, උපාසක, චින්තෙසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ, භරියා මෙ කාලකතා, තමහං අනුසොචන්තො චින්තෙමී’’ති වුත්තෙ ‘‘උපාසක, භිජ්ජනධම්මං නාම භිජ්ජති, තස්මිං භින්නෙ න යුත්තං චින්තෙතුං, පොරාණකපණ්ඩිතාපි භරියාය මතාය ‘භිජ්ජනධම්මං භිජ්ජතී’ති න චින්තයිංසූ’’ති ¶ වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි. අතීතවත්ථු දසකනිපාතෙ චූළබොධිජාතකෙ (ජා. 1.10.49 ආදයො) ආවි භවිස්සති, අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා මාතාපිතූනං ¶ සන්තිකං අගමාසි. ඉමස්මිං ජාතකෙ බොධිසත්තො කොමාරබ්රහ්මචාරී අහොසි. අථස්ස මාතාපිතරො ‘‘තව දාරිකපරියෙසනං කරොමා’’ති ආරොචයිංසු. බොධිසත්තො ‘‘න මය්හං ඝරාවාසෙනත්ථො, අහං තුම්හාකං අච්චයෙන පබ්බජිස්සාමී’’ති වත්වා තෙහි පුනප්පුනං යාචිතො එකං කඤ්චනරූපකං කාරෙත්වා ‘‘එවරූපං කුමාරිකං ලභමානො ගණ්හිස්සාමී’’ති ආහ. තස්ස මාතාපිතරො තං කඤ්චනරූපකං පටිච්ඡන්නයානෙ ආරොපෙත්වා ‘‘ගච්ඡථ ජම්බුදීපතලං විචරන්තා යත්ථ එවරූපං බ්රාහ්මණකුමාරිකං පස්සථ, තත්ථ ඉමං කඤ්චනරූපකං දත්වා තං ආනෙථා’’ති මහන්තෙන පරිවාරෙන මනුස්සෙ පෙසෙසුං.

තස්මිං පන කාලෙ එකො පුඤ්ඤවා සත්තො බ්රහ්මලොකතො චවිත්වා කාසිරට්ඨෙයෙව නිගමගාමෙ අසීතිකොටිවිභවස්ස බ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ කුමාරිකා හුත්වා නිබ්බත්ති, ‘‘සම්මිල්ලහාසිනී’’තිස්සා නාමං අකංසු. සා සොළසවස්සකාලෙ අභිරූපා අහොසි පාසාදිකා දෙවච්ඡරප්පටිභාගා සබ්බඞ්ගසම්පන්නා. තස්සාපි කිලෙසවසෙන චිත්තං නාම න උප්පන්නපුබ්බං, අච්චන්තබ්රහ්මචාරිනී අහොසි. කඤ්චනරූපකං ¶ ආදාය විචරන්තා මනුස්සා තං ගාමං පාපුණිංසු. තත්ථ මනුස්සා තං දිස්වා ‘‘අසුකබ්රාහ්මණස්ස ධීතා සම්මිල්ලහාසිනී කිංකාරණා ඉධ ඨිතා’’ති ආහංසු. මනුස්සා තං සුත්වා බ්රාහ්මණකුලං ගන්ත්වා සම්මිල්ලහාසිනිං වාරෙසුං. සා ‘‘අහං තුම්හාකං අච්චයෙන පබ්බජිස්සාමි, න මෙ ඝරාවාසෙනත්ථො’’ති මාතාපිතූනං සාසනං පෙසෙසි. තෙ ‘‘කිං කරොසි කුමාරිකෙ’’ති වත්වා කඤ්චනරූපකං ගහෙත්වා තං මහන්තෙන පරිවාරෙන පෙසයිංසු. බොධිසත්තස්ස ච සම්මිල්ලහාසිනියා ච උභින්නම්පි අනිච්ඡන්තානඤ්ඤෙව මඞ්ගලං කරිංසු. තෙ එකගබ්භෙ වසමානා එකස්මිං සයනෙ සයන්තාපි න අඤ්ඤමඤ්ඤං කිලෙසවසෙන ඔලොකයිංසු, ද්වෙ භික්ඛූ ද්වෙ බ්රාහ්මානො විය ච එකස්මිං ඨානෙ වසිංසු.

අපරභාගෙ බොධිසත්තස්ස මාතාපිතරො කාලමකංසු. සො තෙසං සරීරකිච්චං කත්වා සම්මිල්ලහාසිනිං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘භද්දෙ, මම කුලසන්තකා අසීතිකොටියො, තව කුලසන්තකා අසීතිකොටියොති ඉමං එත්තකං ධනං ගහෙත්වා ඉමං කුටුම්බං පටිපජ්ජාහි, අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘අය්යපුත්ත, තයි පබ්බජන්තෙ අහම්පි පබ්බජිස්සාමි, න සක්කොමි තං ජහිතු’’න්ති ¶ . ‘‘තෙන හි එහී’’ති සබ්බං ධනං දානමුඛෙ විස්සජ්ජෙත්වා ඛෙළපිණ්ඩං විය සම්පත්තිං ¶ පහාය හිමවන්තං පවිසිත්වා උභොපි තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා වනමූලඵලාහාරා තත්ථ චිරං වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය හිමවන්තා ඔතරිත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිංසු.

තෙසං තත්ථ වසන්තානං සුඛුමාලාය පරිබ්බාජිකාය නිරොජං මිස්සකභත්තං පරිභුඤ්ජන්තියා ලොහිතපක්ඛන්දිකාබාධො උප්පජ්ජි. සා සප්පායභෙසජ්ජං අලභමානා දුබ්බලා අහොසි. බොධිසත්තො භික්ඛාචාරවෙලාය තං පරිග්ගහෙත්වා නගරද්වාරං නෙත්වා එකිස්සා සාලාය ඵලකෙ නිපජ්ජාපෙත්වා සයං භික්ඛාය පාවිසි. සා තස්මිං අනික්ඛන්තෙයෙව කාලමකාසි. මහාජනො පරිබ්බාජිකාය රූපසම්පත්තිං ¶ දිස්වා පරිවාරෙත්වා රොදති පරිදෙවති. බොධිසත්තො භික්ඛං චරිත්වා ආගතො තස්සා මතභාවං ඤත්වා ‘‘භිජ්ජනධම්මං භිජ්ජති, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා එවංගතිකායෙවා’’ති වත්වා තාය නිපන්නඵලකෙයෙව නිසීදිත්වා මිස්සකභොජනං භුඤ්ජිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙසි. පරිවාරෙත්වා ඨිතමහාජනො ‘‘අයං තෙ, භන්තෙ, පරිබ්බාජිකා කිං හොතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ගිහිකාලෙ මෙ පාදපරිචාරිකා අහොසී’’ති. ‘‘භන්තෙ, මයං තාව න සණ්ඨාම රොදාම පරිදෙවාම, තුම්හෙ කස්මා න රොදථා’’ති? බොධිසත්තො ‘‘ජීවමානා තාව එසා මම කිඤ්චි හොති, ඉදානි පරලොකසමඞ්ගිතාය න කිඤ්චි හොති, මරණවසං ගතා, අහං කිස්ස රොදාමී’’ති මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘බහූනං විජ්ජතී භොතී, තෙහි මෙ කිං භවිස්සති;

තස්මා එතං න සොචාමි, පියං සම්මිල්ලහාසිනිං.

‘‘තං තං චෙ අනුසොචෙය්ය, යං යං තස්ස න විජ්ජති;

අත්තානමනුසොචෙය්ය, සදා මච්චුවසං පතං.

‘‘න හෙව ඨිතං නාසීනං, න සයානං න පද්ධගුං;

යාව බ්යාති නිමිසති, තත්රාපි රසතී වයො.

‘‘තත්ථත්තනි වතප්පද්ධෙ, විනාභාවෙ අසංසයෙ;

භූතං සෙසං දයිතබ්බං, වීතං අනනුසොචිය’’න්ති.

තත්ථ ¶ බහූනං විජ්ජතී භොතීති අයං භොතී අම්හෙ ඡඩ්ඩෙත්වා ඉදානි අඤ්ඤෙසං බහූනං මතකසත්තානං ¶ අන්තරෙ විජ්ජති අත්ථි උපලබ්භති. තෙහි මෙ කිං භවිස්සතීති තෙහි මතකසත්තෙහි සද්ධිං වත්තමානා ඉදානෙවෙසා මය්හං කිං භවිස්සති ¶ , තෙහි වා මතකසත්තෙහි අතිරෙකසම්බන්ධවසෙනෙසා මය්හං කිං භවිස්සති, කා නාම භවිස්සති, කිං භරියා, උදාහු භගිනීති? ‘‘තෙහි මෙක’’න්තිපි පාඨො, තෙහි මතකෙහි සද්ධිං ඉදම්පි මෙ කළෙවරං එකං භවිස්සතීති අත්ථො. තස්මාති යස්මා එසා මතකෙසු සඞ්ඛං ගතා, මය්හං සා න කිඤ්චි හොති, තස්මා එතං න සොචාමි.

යං යං තස්සාති යං යං තස්ස අනුසොචනකස්ස සත්තස්ස න විජ්ජති නත්ථි, මතං නිරුද්ධං, තං තං සචෙ අනුසොචෙය්යාති අත්ථො. ‘‘යස්සා’’තිපි පාඨො, යං යං යස්ස න විජ්ජති, තං තං සො අනුසොචෙය්යාති අත්ථො. මච්චුවසං පතන්ති එවං සන්තෙ නිච්චං මච්චුවසං පතන්තං ගච්ඡන්තං අත්තානමෙව අනුසොචෙය්ය, තෙනස්ස අසොචනකාලොයෙව න භවෙය්යාති අත්ථො.

තතියගාථාය න හෙව ඨිතං නාසීනං, න සයානං න පද්ධගුන්ති කඤ්චි සත්තං ආයුසඞ්ඛාරො අනුගච්ඡතීති පාඨසෙසො. තත්ථ පද්ධගුන්ති පරිවත්තෙත්වා චරමානං. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමෙ සත්තා චතූසුපි ඉරියාපථෙසු පමත්තා විහරන්ති, ආයුසඞ්ඛාරා පන රත්තිඤ්ච දිවා ච සබ්බිරියාපථෙසු අප්පමත්තා අත්තනො ඛයගමනකම්මමෙව කරොන්තීති. යාව බ්යාතීති යාව උම්මිසති. අයඤ්හි තස්මිං කාලෙ වොහාරො. ඉදං වුත්තං හොති – යාව උම්මිසති ච නිමිසති ච, තත්රාපි එවං අප්පමත්තකෙ කාලෙ ඉමෙසං සත්තානං රසතී වයො, තීසු වයෙසු සො සො වයො හායතෙව න වඩ්ඪතීති.

තත්ථත්තනි වතප්පද්ධෙති තත්ථ වත අත්තනි පද්ධෙ. ඉදං වුත්තං හොති තස්මිං වත එවං රසමානෙ වයෙ අයං ‘‘අත්තා’’ති සඞ්ඛ්යං ගතො අත්තභාවො පද්ධො හොති, වයෙන අඩ්ඪො උපඩ්ඪො අපරිපුණ්ණොව හොති ¶ . එවං තත්ථ ඉමස්මිං අත්තනි පද්ධෙ යො චෙස තත්ථ තත්ථ නිබ්බත්තානං සත්තානං විනාභාවො අසංසයො, තස්මිං විනාභාවෙපි අසංසයෙ නිස්සංසයෙ යං භූතං සෙසං අමතං ජීවමානං, තං ජීවමානමෙව දයිතබ්බං පියායිතබ්බං මෙත්තායිතබ්බං, ‘‘අයං සත්තො අරොගො හොතු අබ්යාපජ්ජො’’ති එවං තස්මිං මෙත්තාභාවනා ¶ කාතබ්බා. යං පනෙතං වීතං විගතං මතං, තං අනනුසොචියං න අනුසොචිතබ්බන්ති.

එවං මහාසත්තො චතූහි ගාථාහි අනිච්චාකාරං දීපෙන්තො ධම්මං දෙසෙසි. මහාජනො පරිබ්බාජිකාය සරීරකිච්චං අකාසි. බොධිසත්තො හිමවන්තමෙව පවිසිත්වා ඣානාභිඤ්ඤාසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ කුටුම්බිකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා සම්මිල්ලහාසිනී රාහුලමාතා අහොසි, තාපසො පන අහමෙව අහොසින්ති.

යං අන්නපානස්සාති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො හතලාභසක්කාරං දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. දෙවදත්තෙන හි තථාගතෙ අට්ඨානකොපං බන්ධිත්වා ධනුග්ගහෙසු පයොජිතෙසු නාළාගිරිවිස්සජ්ජනෙන තස්ස දොසො පාකටො ජාතො. අථස්ස පට්ඨපිතානි ධුවභත්තාදීනි මනුස්සා න කරිංසු, රාජාපි නං න ඔලොකෙසි. සො හතලාභසක්කාරො කුලෙසු විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජන්තො විචරි. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො ‘ලාභසක්කාරං උප්පාදෙස්සාමී’ති උප්පන්නම්පි ථිරං කාතුං නාසක්ඛී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස හතලාභසක්කාරො අහොසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං ධනඤ්ජයෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො රාධො නාම සුකො අහොසි මහාසරීරො පරිපුණ්ණගත්තො, කනිට්ඨො පනස්ස පොට්ඨපාදො නාම. එකො ලුද්දකො තෙ ද්වෙපි ජනෙ බන්ධිත්වා නෙත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො අදාසි. රාජා උභොපි තෙ සුවණ්ණපඤ්ජරෙ පක්ඛිපිත්වා සුවණ්ණතට්ටකෙන මධුලාජෙ ඛාදාපෙන්තො ¶ සක්ඛරොදකං පායෙන්තො පටිජග්ගි. සක්කාරො ච මහා අහොසි, ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තා අහෙසුං. අථෙකො වනචරකො කාළබාහුං නාමෙකං මහාකාළමක්කටං ආනෙත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො අදාසි. තස්ස පච්ඡා ආගතත්තා මහන්තතරො ලාභසක්කාරො අහොසි, සුකානං පරිහායි. බොධිසත්තො තාදිලක්ඛණයොගතො න කිඤ්චි ආහ, කනිට්ඨො පනස්ස තාදිලක්ඛණාභාවා තං මක්කටස්ස සක්කාරං අසහන්තො ‘‘භාතික, පුබ්බෙ ඉමස්මිං රාජකුලෙ සාධුරසඛාදනීයාදීනි අම්හාකමෙව දෙන්ති, ඉදානි පන මයං න ලභාම, කාළබාහුමක්කටස්සෙව දෙන්ති. මයං ධනඤ්ජයරඤ්ඤො සන්තිකා ලාභසක්කාරං අලභන්තා ඉමස්මිං ඨානෙ කිං කරිස්සාම, එහි අරඤ්ඤමෙව ගන්ත්වා වසිස්සාමා’’ති තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘යං ¶ අන්නපානස්ස පුරෙ ලභාම, තං දානි සාඛමිගමෙව ගච්ඡති;

ගච්ඡාම දානි වනමෙව රාධ, අසක්කතා චස්ම ධනඤ්ජයායා’’ති.

තත්ථ යං අන්නපානස්සාති යං අන්නපානං අස්ස රඤ්ඤො සන්තිකා. උපයොගත්ථෙ වා සාමිවචනං. ධනඤ්ජයායාති කරණත්ථෙ සම්පදානවචනං, ධනඤ්ජයෙන. අසක්කතා චස්මාති අන්නපානං න ලභාම, ඉමිනා ච න සක්කතම්හාති අත්ථො.

තං සුත්වා රාධො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘ලාභො අලාභො යසො අයසො ච, නින්දා පසංසා ච සුඛඤ්ච දුක්ඛං;

එතෙ අනිච්චා මනුජෙසු ධම්මා, මා සොචි කිං සොචසි පොට්ඨපාදා’’ති.

තත්ථ යසොති ඉස්සරියපරිවාරො. අයසොති තස්සාභාවො. එතෙති එතෙ අට්ඨ ලොකධම්මා මනුජෙසු අනිච්චා, ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තා හුත්වාපි ¶ අපරෙන සමයෙන අප්පලාභා ¶ අප්පසක්කාරා හොන්ති, නිච්චලාභිනො නාම න හොන්ති. යසාදීසුපි එසෙව නයො.

තං සුත්වා පොට්ඨපාදො මක්කටෙ උසූයං අපනෙතුං අසක්කොන්තො තතියං ගාථමාහ –

‘‘අද්ධා තුවං පණ්ඩිතකොසි රාධ, ජානාසි අත්ථානි අනාගතානි;

කථං නු සාඛාමිගං දක්ඛිසාම, නිද්ධාවිතං රාජකුලතොව ජම්ම’’න්ති.

තත්ථ කථං නූති කෙන නු ඛො උපායෙන. දක්ඛිසාමාති දක්ඛිස්සාම. නිද්ධාවිතන්ති නිවුට්ඨාපිතං නික්කඩ්ඪාපිතං. ජම්මන්ති ලාමකං.

තං සුත්වා රාධො චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘චාලෙති කණ්ණං භකුටිං කරොති, මුහුං මුහුං භායයතෙ කුමාරෙ;

සයමෙව තං කාහති කාළබාහු, යෙනාරකා ඨස්සති අන්නපානා’’ති.

තත්ථ භායයතෙ කුමාරෙති රාජකුමාරෙ උත්රාසෙති. යෙනාරකා ඨස්සති අන්නපානාති යෙන කාරණෙන ¶ ඉමම්හා අන්නපානා දූරෙ ඨස්සති, සයමෙව තං කාරණං කරිස්සති, මා ත්වං එතස්ස චින්තයීති අත්ථො.

කාළබාහුපි කතිපාහෙනෙව රාජකුමාරානං පුරතො ඨත්වා කණ්ණචලනාදීනි කරොන්තො කුමාරෙ භායාපෙසි. තෙ භීතතසිතා විස්සරමකංසු. රාජා ‘‘කිං එත’’න්ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා ‘‘නික්කඩ්ඪථ න’’න්ති මක්කටං නික්කඩ්ඪාපෙසි. සුකානං ලාභසක්කාරො පුන පාකතිකො අහොසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කාළබාහු දෙවදත්තො අහොසි, පොට්ඨපාදො ආනන්දො, රාධො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

සීලං ¶ කිරෙව කල්යාණන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සීලවීමංසකබ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි. ද්වෙපි වත්ථූනි හෙට්ඨා කථිතානෙව. ඉධ පන බොධිසත්තො බාරාණසිරඤ්ඤො පුරොහිතො අහොසි. සො අත්තනො සීලං වීමංසන්තො තීණි දිවසානි හෙරඤ්ඤිකඵලකතො කහාපණං ගණ්හි. තං ‘‘චොරො’’ති ගහෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසුං. සො රඤ්ඤො සන්තිකෙ ඨිතො –

‘‘සීලං කිරෙව කල්යාණං, සීලං ලොකෙ අනුත්තරං;

පස්ස ඝොරවිසො නාගො, සීලවාති න හඤ්ඤතී’’ති. –

ඉමාය පඨමගාථාය සීලං වණ්ණෙත්වා රාජානං පබ්බජ්ජං අනුජානාපෙත්වා පබ්බජිතුං ගච්ඡති.

අථෙකස්මිං දිවසෙ සූනාපණතො සෙනො මංසපෙසිං ගහෙත්වා ආකාසං පක්ඛන්දි. තමඤ්ඤෙ සකුණා පරිවාරෙත්වා පාදනඛතුණ්ඩකාදීහි පහරන්ති. සො තං දුක්ඛං සහිතුං අසක්කොන්තො මංසපෙසිං ඡඩ්ඩෙසි, අපරො ගණ්හි. සොපි තථෙව විහෙඨියමානො ඡඩ්ඩෙසි, අථඤ්ඤො ගණ්හි. එවං යො යො ගණ්හි, තං තං සකුණා අනුබන්ධිංසු. යො යො ඡඩ්ඩෙසි, සො සො සුඛිතො අහොසි. බොධිසත්තො තං දිස්වා ‘‘ඉමෙ කාමා නාම මංසපෙසූපමා, එතෙ ගණ්හන්තානංයෙව දුක්ඛං, විස්සජ්ජෙන්තානං සුඛ’’න්ති චින්තෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –

‘‘යාවදෙවස්සහූ ¶ කිඤ්චි, තාවදෙව අඛාදිසුං;

සඞ්ගම්ම කුලලා ලොකෙ, න හිංසන්ති අකිඤ්චන’’න්ති.

තස්සත්ථො ¶ – යාවදෙව අස්ස සෙනස්ස අහු කිඤ්චි මුඛෙන ගහිතං මංසඛණ්ඩං, තාවදෙව නං ඉමස්මිං ලොකෙ කුලලා සමාගන්ත්වා අඛාදිංසු. තස්මිං පන විස්සට්ඨෙ තමෙනං අකිඤ්චනං නිප්පලිබොධං පක්ඛිං සෙසපක්ඛිනො න හිංසන්තීති.

සො නගරා නික්ඛමිත්වා අන්තරාමග්ගෙ එකස්මිං ගාමෙ සායං එකස්ස ගෙහෙ නිපජ්ජි. තත්ථ පන පිඞ්ගලා නාම දාසී ‘‘අසුකවෙලාය ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති එකෙන පුරිසෙන සද්ධිං සඞ්කෙතමකාසි. සා සාමිකානං පාදෙ ¶ ධොවිත්වා තෙසු නිපන්නෙසු තස්සාගමනං ඔලොකෙන්තී උම්මාරෙ නිසීදිත්වා ‘‘ඉදානි ආගමිස්සති, ඉදානි ආගමිස්සතී’’ති පඨමයාමම්පි මජ්ඣිමයාමම්පි වීතිනාමෙසි. පච්චූසසමයෙ පන ‘‘න සො ඉදානි ආගමිස්සතී’’ති ඡින්නාසා හුත්වා නිපජ්ජිත්වා නිද්දං ඔක්කමි. බොධිසත්තො ඉදං කාරණං දිස්වා ‘‘අයං දාසී ‘සො පුරිසො ආගමිස්සතී’ති ආසාය එත්තකං කාලං නිසින්නා, ඉදානිස්ස අනාගමනභාවං ඤත්වා ඡින්නාසා හුත්වා සුඛං සුපති. කිලෙසෙසු හි ආසා නාම දුක්ඛං, නිරාසභාවොව සුඛ’’න්ති චින්තෙත්වා තතියං ගාථමාහ –

‘‘සුඛං නිරාසා සුපති, ආසා ඵලවතී සුඛා;

ආසං නිරාසං කත්වාන, සුඛං සුපති පිඞ්ගලා’’ති.

තත්ථ ඵලවතීති යස්සා ආසාය ඵලං ලද්ධං හොති, සා තස්ස ඵලස්ස සුඛතාය සුඛා නාම. නිරාසං කත්වානාති අනාසං කත්වා ඡින්දිත්වා පජහිත්වාති අත්ථො. පිඞ්ගලාති එසා පිඞ්ගලදාසී ඉදානි සුඛං සුපතීති.

සො පුනදිවසෙ තතො ගාමා අරඤ්ඤං පවිසන්තො අරඤ්ඤෙ එකං තාපසං ඣානං අප්පෙත්වා නිසින්නං දිස්වා ‘‘ඉධලොකෙ ච පරලොකෙ ච ඣානසුඛතො උත්තරිතරං සුඛං නාම නත්ථී’’ති චින්තෙත්වා චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘න සමාධිපරො අත්ථි, අස්මිං ලොකෙ පරම්හි ච;

න පරං නාපි අත්තානං, විහිංසති සමාහිතො’’ති.

තත්ථ ¶ ¶ න සමාධිපරොති සමාධිතො පරො අඤ්ඤො සුඛධම්මො නාම නත්ථීති.

සො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤා උප්පාදෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පුරොහිතො අහමෙව අහොසි’’න්ති.

යො ¶ ¶ වෙ කාලෙ අසම්පත්තෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොකාලිකං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු තක්කාරියජාතකෙ විත්ථාරිතමෙව.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අමච්චො ඔවාදකො අහොසි, රාජා බහුභාණී අහොසි. බොධිසත්තො ‘‘තස්ස බහුභාණිතං නිසෙධෙස්සාමී’’ති එකං උපමං උපධාරෙන්තො විචරති. අථෙකදිවසං රාජා උය්යානං ගතො මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ නිසීදි, තස්සුපරි අම්බරුක්ඛො අත්ථි. තත්රෙකස්මිං කාකකුලාවකෙ කාළකොකිලා අත්තනො අණ්ඩකං නික්ඛිපිත්වා අගමාසි. කාකී තං කොකිලඅණ්ඩකං පටිජග්ගි, අපරභාගෙ තතො කොකිලපොතකො නික්ඛමි. කාකී ‘‘පුත්තො මෙ’’ති සඤ්ඤාය මුඛතුණ්ඩකෙන ගොචරං ආහරිත්වා තං පටිජග්ගි. සො අවිරූළ්හපක්ඛො අකාලෙයෙව කොකිලරවං රවි. කාකී ‘‘අයං ඉදානෙව තාව අඤ්ඤං රවං රවති ¶ , වඩ්ඪන්තො කිං කරිස්සතී’’ති තුණ්ඩකෙන කොට්ටෙත්වා මාරෙත්වා කුලාවකා පාතෙසි. සො රඤ්ඤො පාදමූලෙ පති.

රාජා බොධිසත්තං පුච්ඡි ‘‘කිමෙතං සහායා’’ති? බොධිසත්තො ‘‘අහං රාජානං නිවාරෙතුං එකං උපමං පරියෙසාමි, ලද්ධා දානි මෙ සා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘මහාරාජ, අතිමුඛරා අකාලෙ බහුභාණිනො එවරූපං ලභන්ති. අයං මහාරාජ, කොකිලපොතකො කාකියා පුට්ඨො අවිරූළ්හපක්ඛො අකාලෙයෙව කොකිලරවං රවි. අථ නං කාකී ‘නායං මම පුත්තකො’ති ඤත්වා මුඛතුණ්ඩකෙන කොට්ටෙත්වා මාරෙත්වා කුලාවකා පාතෙසි. මනුස්සා වා හොන්තු තිරච්ඡානා වා, අකාලෙ බහුභාණිනො එවරූපං දුක්ඛං ලභන්තී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘යො වෙ කාලෙ අසම්පත්තෙ, අතිවෙලං පභාසති;

එවං සො නිහතො සෙති, කොකිලායිව අත්රජො.

‘‘න ¶ ¶ හි සත්ථං සුනිසිතං, විසං හලාහලාමිව;

එවං නිකට්ඨෙ පාතෙති, වාචා දුබ්භාසිතා යථා.

‘‘තස්මා කාලෙ අකාලෙ වා, වාචං රක්ඛෙය්ය පණ්ඩිතො;

නාතිවෙලං පභාසෙය්ය, අපි අත්තසමම්හි වා.

‘‘යො ච කාලෙ මිතං භාසෙ, මතිපුබ්බො විචක්ඛණො;

සබ්බෙ අමිත්තෙ ආදෙති, සුපණ්ණො උරගාමිවා’’ති.

තත්ථ කාලෙ අසම්පත්තෙති අත්තනො වචනකාලෙ අසම්පත්තෙ. අතිවෙලන්ති වෙලාතික්කන්තං කත්වා අතිරෙකප්පමාණං භාසති. හලාහලාමිවාති හලාහලං ඉව. නිකට්ඨෙති තස්මිංයෙව ඛණෙ අප්පමත්තකෙ කාලෙ. තස්මාති යස්මා සුනිසිතසත්ථහලාහලවිසතොපි ඛිප්පතරං දුබ්භාසිතවචනමෙව ¶ පාතෙසි, තස්මා. කාලෙ අකාලෙ වාති වත්තුං යුත්තකාලෙ ච අකාලෙ ච වාචං රක්ඛෙය්ය, අතිවෙලං න භාසෙය්ය අපි අත්තනා සමෙ නින්නානාකරණෙපි පුග්ගලෙති අත්ථො.

මතිපුබ්බොති මතිං පුරෙචාරිකං කත්වා කථනෙන මතිපුබ්බො. විචක්ඛණොති ඤාණෙන විචාරෙත්වා අත්ථවින්දනපුග්ගලො විචක්ඛණො නාම. උරගාමිවාති උරගං ඉව. ඉදං වුත්තං හොති – යථා සුපණ්ණො සමුද්දං ඛොභෙත්වා මහාභොගං උරගං ආදෙති ගණ්හාති, ආදියිත්වා ච තඞ්ඛණඤ්ඤෙව නං සිම්බලිං ආරොපෙත්වා මංසං ඛාදති, එවමෙව යො මතිපුබ්බඞ්ගමො විචක්ඛණො වත්තුං යුත්තකාලෙ මිතං භාසති, සො සබ්බෙ අමිත්තෙ ආදෙති ගණ්හාති, අත්තනො වසෙ වත්තෙතීති.

රාජා බොධිසත්තස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා තතො පට්ඨාය මිතභාණී අහොසි, යසඤ්චස්ස වඩ්ඪෙත්වා මහන්තතරං අදාසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කොකිලපොතකො කොකාලිකො අහොසි, පණ්ඩිතාමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

අපි ¶ ¶ හන්ත්වා හතො බ්රූතීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරඤ්ඤො පුරොහිතං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර රථෙන අත්තනො භොගගාමං ගච්ඡන්තො සම්බාධෙ මග්ගෙ රථං පාජෙන්තො එකං සකටසත්ථං දිස්වා ‘‘තුම්හාකං සකටං අපනෙථා’’ති ගච්ඡන්තො සකටෙ අනපනීයමානෙ කුජ්ඣිත්වා පතොදලට්ඨියා පුරිමසකටෙ සාකටිකස්ස රථධුරෙ පහරි. සා රථධුරෙ පටිහතා නිවත්තිත්වා තස්සෙව නලාටං පහරි. තාවදෙවස්ස නලාටෙ ගණ්ඩො උට්ඨහි. සො නිවත්තිත්වා ‘‘සාකටිකෙහි පහටොම්හී’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසි. සාකටිකෙ පක්කොසාපෙත්වා විනිච්ඡිනන්තා තස්සෙව දොසං අද්දසංසු. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, රඤ්ඤො කිර ¶ පුරොහිතො ‘සාකටිකෙහි පහටොම්හී’ති අඩ්ඩං කරොන්තො සයමෙව පරජ්ජී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස එවරූපං අකාසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්සෙව විනිච්ඡයාමච්චො අහොසි. අථ රඤ්ඤො පුරොහිතො රථෙන අත්තනො භොගගාමං ගච්ඡන්තොති සබ්බං පුරිමසදිසමෙව. ඉධ පන තෙන රඤ්ඤො ආරොචිතෙ රාජා සයං විනිච්ඡයෙ නිසීදිත්වා සාකටිකෙ පක්කොසාපෙත්වා කම්මං අසොධෙත්වාව ‘‘තුම්හෙහි මම පුරොහිතං කොට්ටෙත්වා නලාටෙ ගණ්ඩො උට්ඨාපිතො’’ති වත්වා ‘‘සබ්බස්සහරණං තෙසං කරොථා’’ති ආහ. අථ නං බොධිසත්තො ‘‘තුම්හෙ, මහාරාජ, කම්මං අසොධෙත්වාව එතෙසං සබ්බස්සං හරාපෙථ, එකච්චෙ පන අත්තනාව අත්තානං පහරිත්වාපි ‘පරෙන පහටම්හා’ති වදන්ති, තස්මා අවිචිනිත්වා කාතුං න යුත්තං, රජ්ජං කාරෙන්තෙන නාම නිසාමෙත්වා කම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි.

‘‘අපි හන්ත්වා හතො බ්රූති, ජෙත්වා ජිතොති භාසති;

පුබ්බමක්ඛායිනො රාජ, අඤ්ඤදත්ථු න සද්දහෙ.

‘‘තස්මා පණ්ඩිතජාතියො, සුණෙය්ය ඉතරස්සපි;

උභින්නං වචනං සුත්වා, යථා ධම්මො තථා කරෙ.

‘‘අලසො ¶ ගිහී කාමභොගී න සාධු, අසඤ්ඤතො පබ්බජිතො න සාධු;

රාජා න සාධු අනිසම්මකාරී, යො පණ්ඩිතො කොධනො තං න සාධු.

‘‘නිසම්ම ¶ ¶ ඛත්තියො කයිරා, නානිසම්ම දිසම්පති;

නිසම්මකාරිනො රාජ, යසො කිත්ති ච වඩ්ඪතී’’ති.

තත්ථ අපි හන්ත්වාති අපි එකො අත්තනාව අත්තානං හන්ත්වා ‘‘පරෙන පහටොම්හී’’ති බ්රූති කථෙති. ජෙත්වා ජිතොති සයං වා පන පරං ජිත්වා ‘‘අහං ජිතොම්හී’’ති භාසති. අඤ්ඤදත්ථූති මහාරාජ, පුබ්බමෙව රාජකුලං ගන්ත්වා අක්ඛායන්තස්ස පුබ්බමක්ඛායිනො අඤ්ඤදත්ථු න සද්දහෙ, එකංසෙන වචනං න සද්දහෙය්ය. තස්මාති යස්මා පඨමතරං ආගන්ත්වා කථෙන්තස්ස එකංසෙන වචනං න සද්දහාතබ්බං, තස්මා. යථා ධම්මොති යථා විනිච්ඡයසභාවො ඨිතො, තථා කරෙය්ය.

අසඤ්ඤතොති කායාදීහි අසඤ්ඤතො දුස්සීලො. තං න සාධූති යං තස්ස පණ්ඩිතස්ස ඤාණවතො පුග්ගලස්ස ආධානග්ගාහිවසෙන දළ්හකොපසඞ්ඛාතං කොධනං, තං න සාධු. නානිසම්මාති න අනිසාමෙත්වා. දිසම්පතීති දිසානං පති, මහාරාජ. යසො කිත්ති චාති ඉස්සරියපරිවාරො චෙව කිත්තිසද්දො ච වඩ්ඪතීති.

රාජා බොධිසත්තස්ස වචනං සුත්වා ධම්මෙන විනිච්ඡිනි, ධම්මෙන විනිච්ඡියමානෙ බ්රාහ්මණස්සෙව දොසො ජාතොති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බ්රාහ්මණො එතරහි බ්රාහ්මණොව අහොසි, පණ්ඩිතාමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

තදෙව ¶ මෙ ත්වන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා විත්ථාරිතමෙව. ඉධ පන තෙසං උද්ධාරං සාධෙත්වා ආගච්ඡන්තානං අන්තරාමග්ගෙ ලුද්දකො ‘‘උභොපි ඛාදථා’’ති එකං පක්කගොධං අදාසි. සො පුරිසො භරියං පානීයත්ථාය පෙසෙත්වා සබ්බං ගොධං ඛාදිත්වා තස්සා ආගතකාලෙ ‘‘භද්දෙ, ගොධා පලාතා’’ති ආහ. ‘‘සාධු, සාමි, පක්කගොධාය පලායන්තියා කිං සක්කා කාතු’’න්ති? සා ජෙතවනෙ පානීයං ¶ පිවිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ¶ නිසින්නා සත්ථාරා ‘‘කිං උපාසිකෙ, අයං තෙ හිතකාමො සසිනෙහො උපකාරකො’’ති පුච්ඡිතා ‘‘භන්තෙ, අහං එතස්ස හිතකාමා සසිනෙහා, අයං පන මයි නිස්සිනෙහො’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘හොතු මා චින්තයි, එවං නාමෙස කරොති. යදා පන තෙ ගුණං සරති, තදා තුය්හමෙව සබ්බිස්සරියං දෙතී’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතම්පි හෙට්ඨා වුත්තසදිසමෙව. ඉධ පන තෙසං නිවත්තන්තානං අන්තරාමග්ගෙ ලුද්දකො කිලන්තභාවං දිස්වා ‘‘ද්වෙපි ජනා ඛාදථා’’ති එකං පක්කගොධං අදාසි. රාජධීතා තං වල්ලියා බන්ධිත්වා ආදාය මග්ගං පටිපජ්ජි. තෙ එකං සරං දිස්වා මග්ගා ඔක්කම්ම අස්සත්ථමූලෙ නිසීදිංසු. රාජපුත්තො ‘‘ගච්ඡ භද්දෙ, සරතො පදුමිනිපත්තෙන උදකං ආහර, මංසං ඛාදිස්සාමා’’ති ආහ. සා ගොධං සාඛාය ලග්ගෙත්වා පානීයත්ථාය ගතා. ඉතරො සබ්බං ගොධං ඛාදිත්වා අග්ගනඞ්ගුට්ඨං ගහෙත්වා පරම්මුඛො නිසීදි. සො තාය පානීයං ගහෙත්වා ආගතාය ‘‘භද්දෙ, ගොධා සාඛාය ඔතරිත්වා වම්මිකං පාවිසි, අහං ධාවිත්වා අග්ගනඞ්ගුට්ඨං අග්ගහෙසිං, ගහිතට්ඨානං හත්ථෙයෙව කත්වා ඡිජ්ජිත්වා බිලං පවිට්ඨා’’ති ආහ. ‘‘හොතු, දෙව, පක්කගොධාය පලායන්තියා කිං කරිස්සාම, එහි ගච්ඡාමා’’ති. තෙ පානීයං පිවිත්වා බාරාණසිං අගමංසු.

රාජපුත්තො රජ්ජං පත්වා තං අග්ගමහෙසිට්ඨානමත්තෙ ඨපෙසි, සක්කාරසම්මානො පනස්සා නත්ථි. බොධිසත්තො තස්සා සක්කාරං කාරෙතුකාමො රඤ්ඤො සන්තිකෙ ඨත්වා ‘‘නනු මයං අය්යෙ තුම්හාකං සන්තිකා කිඤ්චි න ලභාම, කිං නො න ඔලොකෙථා’’ති ආහ. ‘‘තාත, අහමෙව රඤ්ඤො ¶ සන්තිකා කිඤ්චි න ලභාමි, තුය්හං කිං දස්සාමි, රාජාපි මය්හං ඉදානි කිං දස්සති, සො අරඤ්ඤතො ආගමනකාලෙ පක්කගොධං එකකොව ඛාදී’’ති ¶ . ‘‘අය්යෙ, න දෙවො එවරූපං කරිස්සති, මා එවං අවචුත්ථා’’ති. අථ නං දෙවී ‘‘තුය්හං තං, තාත, න පාකටං, රඤ්ඤොයෙව මය්හඤ්ච පාකට’’න්ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –

‘‘තදෙව මෙ ත්වං විදිතො, වනමජ්ඣෙ රථෙසභ;

යස්ස තෙ ඛග්ගබද්ධස්ස, සන්නද්ධස්ස තිරීටිනො;

අස්සත්ථදුමසාඛාය, පක්කගොධා පලායථා’’ති.

තත්ථ තදෙවාති තස්මිංයෙව කාලෙ ‘‘අයං මය්හං අදායකො’’ති එවං ත්වං විදිතො. අඤ්ඤෙ පන තව සභාවං න ජානන්තීති අත්ථො. ඛග්ගබද්ධස්සාති බද්ධඛග්ගස්ස. තිරීටිනොති තිරීටවත්ථනිවත්ථස්ස මග්ගාගමනකාලෙ. පක්කගොධාති අඞ්ගාරපක්කා ගොධා පලායථාති.

එවං ¶ රඤ්ඤා කතදොසං පරිසමජ්ඣෙ පාකටං කත්වා කථෙසි. තං සුත්වා බොධිසත්තො ‘‘අය්යෙ, දෙවස්ස අප්පියකාලතො පභුති උභින්නම්පි අඵාසුකං කත්වා කස්මා ඉධ වසථා’’ති වත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘නමෙ නමන්තස්ස භජෙ භජන්තං, කිච්චානුකුබ්බස්ස කරෙය්ය කිච්චං;

නානත්ථකාමස්ස කරෙය්ය අත්ථං, අසම්භජන්තම්පි න සම්භජෙය්ය.

‘‘චජෙ චජන්තං වනථං න කයිරා, අපෙතචිත්තෙන න සම්භජෙය්ය;

දිජො දුමං ඛීණඵලන්ති ඤත්වා, අඤ්ඤං සමෙක්ඛෙය්ය මහා හි ලොකො’’ති.

තත්ථ නමෙ නමන්තස්සාති යො අත්තනි මුදුචිත්තෙන නමති, තස්සෙව පටිනමෙය්ය. කිච්චානුකුබ්බස්සාති අත්තනො උප්පන්නං කිච්චං අනුකුබ්බන්තස්සෙව. අනත්ථකාමස්සාති අවඩ්ඪිකාමස්ස. වනථං න කයිරාති ¶ තස්මිං චජන්තෙ තණ්හාස්නෙහං න කරෙය්ය. අපෙතචිත්තෙනාති අපගතචිත්තෙන විරත්තචිත්තෙන. න සම්භජෙය්යාති න සමාගච්ඡෙය්ය. අඤ්ඤං සමෙක්ඛෙය්යාති අඤ්ඤං ¶ ඔලොකෙය්ය, යථා දිජො ඛීණඵලං දුමං රුක්ඛං ඤත්වා අඤ්ඤං ඵලභරිතං රුක්ඛං ගච්ඡති, තථා ඛීණරාගං පුරිසං ඤත්වා අඤ්ඤං සසිනෙහං උපගච්ඡෙය්යාති අධිප්පායො.

රාජා බොධිසත්තෙ කථෙන්තෙ එව තස්සා ගුණං සරිත්වා ‘‘භද්දෙ, එත්තකං කාලං තව ගුණං න සල්ලක්ඛෙසිං, පණ්ඩිතස්සයෙව කථාය සල්ලක්ඛෙසිං, මම අපරාධං සහන්තියා ඉදං සකලරජ්ජං තුය්හමෙව දම්මී’’ති වත්වා චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘සො තෙ කරිස්සාමි යථානුභාවං, කතඤ්ඤුතං ඛත්තියෙ පෙක්ඛමානො;

සබ්බඤ්ච තෙ ඉස්සරියං දදාමි, යස්සිච්ඡසී තස්ස තුවං දදාමී’’ති.

තත්ථ සොති සො අහං. යථානුභාවන්ති යථාසත්ති යථාබලං. යස්සිච්ඡසීති යස්ස ඉච්ඡසි, තස්ස ඉදං රජ්ජං ආදිං කත්වා යං ත්වං ඉච්ඡසි, තං දදාමීති.

එවඤ්ච පන වත්වා රාජා දෙවියා සබ්බිස්සරියං අදාසි, ‘‘ඉමිනාහං එතිස්සා ගුණං සරාපිතො’’ති පණ්ඩිතස්සපි මහන්තං ඉස්සරියං අදාසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උභො ජයම්පතිකා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු.

තදා ජයම්පතිකා එතරහි ජයම්පතිකාව අහෙසුං, පණ්ඩිතාමච්චො පන අහමෙව අහොසින්ති.

ගවං ¶ චෙ තරමානානන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො රාජොවාදං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු තෙසකුණජාතකෙ (ජා. 2.17.1 ආදයො) ආවි භවිස්සති. ඉධ පන සත්ථා ‘‘මහාරාජ, පොරාණකරාජානොපි පණ්ඩිතානං කථං සුත්වා ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙන්තා සග්ගපුරං පූරයමානා ගමිංසූ’’ති වත්වා රඤ්ඤා යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො සික්ඛිතසබ්බසිප්පො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා රමණීයෙ හිමවන්තපදෙසෙ වනමූලඵලාහාරො විහාසි. අථ රාජා අගුණපරියෙසකො හුත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො මෙ කොචි අගුණං කථෙන්තො’’ති පරියෙසන්තො අන්තොජනෙ ච බහිජනෙ ච අන්තොනගරෙ ච බහිනගරෙ ච කඤ්චි අත්තනො අවණ්ණවාදිං අදිස්වා ‘‘ජනපදෙ නු ඛො කථ’’න්ති අඤ්ඤාතකවෙසෙන ජනපදං චරි. තත්රාපි අවණ්ණවාදිං අපස්සන්තො අත්තනො ගුණකථමෙව සුත්වා ‘‘හිමවන්තපදෙසෙ නු ඛො කථ’’න්ති අරඤ්ඤං පවිසිත්වා විචරන්තො බොධිසත්තස්ස අස්සමං පත්වා තං අභිවාදෙත්වා කතපටිසන්ථාරො එකමන්තං නිසීදි.

තදා බොධිසත්තො අරඤ්ඤතො පරිපක්කානි නිග්රොධඵලානි ආහරිත්වා පරිභුඤ්ජි, තානි හොන්ති මධුරානි ඔජවන්තානි සක්ඛරචුණ්ණසමරසානි. සො රාජානම්පි ආමන්තෙත්වා ‘‘ඉමං මහාපුඤ්ඤ, නිග්රොධපක්කඵලං ඛාදිත්වා පානීයං පිවා’’ති ආහ. රාජා තථා කත්වා බොධිසත්තං පුච්ඡි ‘‘කිං නු ඛො, භන්තෙ, ඉමං නිග්රොධපක්කං අති විය මධුර’’න්ති? ‘‘මහාපුඤ්ඤ, නූන රාජා ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙති, තෙනෙතං මධුරන්ති. රඤ්ඤො අධම්මිකකාලෙ ¶ අමධුරං නු ඛො, භන්තෙ, හොතී’’ති. ‘‘ආම, මහාපුඤ්ඤ, රාජූසු අධම්මිකෙසු තෙලමධුඵාණිතාදීනිපි වනමූලඵලානිපි අමධුරානි හොන්ති නිරොජානි, න කෙවලං එතානි, සකලම්පි රට්ඨං නිරොජං කසටං ¶ හොති. තෙසු පන ධම්මිකෙසු සබ්බානි තානි මධුරානි හොන්ති ඔජවන්තානි, සකලම්පි රට්ඨං ඔජවන්තමෙව හොතී’’ති. රාජා ‘‘එවං භවිස්සති, භන්තෙ’’ති අත්තනො රාජභාවං අජානාපෙත්වාව බොධිසත්තං වන්දිත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා ‘‘තාපසස්ස වචනං වීමංසිස්සාමී’’ති අධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා ‘‘ඉදානි ජානිස්සාමී’’ති කිඤ්චි කාලං වීතිනාමෙත්වා පුන තත්ථ ගන්ත්වා තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි.

බොධිසත්තොපිස්ස තථෙව වත්වා නිග්රොධපක්කං අදාසි, තං තස්ස තිත්තකරසං අහොසි. රාජා ‘‘අමධුරං නිරස’’න්ති සහ ඛෙළෙන ඡඩ්ඩෙත්වා ‘‘තිත්තකං, භන්තෙ’’ති ආහ. බොධිසත්තො ‘‘මහාපුඤ්ඤ, නූන රාජා අධම්මිකො භවිස්සති. රාජූනඤ්හි අධම්මිකකාලෙ අරඤ්ඤෙ ඵලාඵලං ආදිං කත්වා සබ්බං අමධුරං නිරොජං ජාත’’න්ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘ගවෙ ¶ චෙ තරමානානං, ජිම්හං ගච්ඡති පුඞ්ගවො;

සබ්බා තා ජිම්හං ගච්ඡන්ති, නෙත්තෙ ජිම්හං ගතෙ සති.

‘‘එවමෙව මනුස්සෙසු, යො හොති සෙට්ඨසම්මතො;

සො චෙ අධම්මං චරති, පගෙව ඉතරා පජා;

සබ්බං රට්ඨං දුඛං සෙති, රාජා චෙ හොති අධම්මිකො.

‘‘ගවං චෙ තරමානානං, උජුං ගච්ඡති පුඞ්ගවො;

සබ්බා ගාවී උජුං යන්ති, නෙත්තෙ උජුං ගතෙ සති.

‘‘එවමෙව මනුස්සෙසු, යො හොති සෙට්ඨසම්මතො;

සො සචෙ ධම්මං චරති, පගෙව ඉතරා පජා;

සබ්බං රට්ඨං සුඛං සෙති, රාජා චෙ හොති ධම්මිකො’’ති.

තත්ථ ¶ ගවන්ති ගුන්නං. තරමානානන්ති නදිං ඔතරන්තානං. ජිම්හන්ති කුටිලං වඞ්කං. නෙත්තෙති නායකෙ ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙ ගවජෙට්ඨකෙ උසභෙ පුඞ්ගවෙ. පගෙව ඉතරා පජාති ඉතරෙ සත්තා පුරෙතරමෙව අධම්මං චරන්තීති අත්ථො. දුඛං සෙතීති න කෙවලං සෙති, චතූසුපි ඉරියාපථෙසු දුක්ඛමෙව වින්දති. අධම්මිකොති යදි රාජා ඡන්දාදිඅගතිගමනවසෙන අධම්මිකො හොති. සුඛං සෙතීති සචෙ ¶ රාජා අගතිගමනං පහාය ධම්මිකො හොති, සබ්බං රට්ඨං චතූසු ඉරියාපථෙසු සුඛප්පත්තමෙව හොතීති.

රාජා බොධිසත්තස්ස ධම්මං සුත්වා අත්තනො රාජභාවං ජානාපෙත්වා ‘‘භන්තෙ, පුබ්බෙ නිග්රොධපක්කං අහමෙව මධුරං කත්වා තිත්තකං අකාසිං, ඉදානි පුන මධුරං කරිස්සාමී’’ති බොධිසත්තං වන්දිත්වා නගරං ගන්ත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තො සබ්බං පටිපාකතිකං අකාසි.

බ්රහා ¶ පවඩ්ඪකායො සොති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස සුගතාලයකරණං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා විත්ථාරිතමෙව, අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. සත්ථාරා ‘‘සාරිපුත්ත, දෙවදත්තො තුම්හෙ දිස්වා කිං අකාසී’’ති වුත්තො ථෙරො ආහ ‘‘භන්තෙ, සො තුම්හාකං අනුකරොන්තො මම හත්ථෙ බීජනිං දත්වා නිපජ්ජි. අථ නං කොකාලිකො උරෙ ජණ්ණුනා පහරි, ඉති සො තුම්හාකං අනුකරොන්තො දුක්ඛං අනුභවී’’ති. තං සුත්වා සත්ථා ‘‘න ඛො, සාරිපුත්ත, දෙවදත්තො ඉදානෙව මම අනුකරොන්තො දුක්ඛං අනුභොති, පුබ්බෙපෙස අනුභොසියෙවා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සීහයොනියං නිබ්බත්තිත්වා හිමවන්තෙ ගුහායං වසන්තො ¶ එකදිවසං මහිංසං වධිත්වා මංසං ඛාදිත්වා පානීයං පිවිත්වා ගුහං ආගච්ඡති. එකො සිඞ්ගාලො තං දිස්වා පලායිතුං අසක්කොන්තො උරෙන නිපජ්ජි, ‘‘කිං ජම්බුකා’’ති ච වුත්තෙ ‘‘උපට්ඨහිස්සාමි තං, භද්දන්තෙ’’ති ආහ. සීහො ‘‘තෙන හි එහී’’ති තං අත්තනො වසනට්ඨානං නෙත්වා දිවසෙ දිවසෙ මංසං ආහරිත්වා පොසෙසි. තස්ස සීහවිඝාසෙන ථූලසරීරතං පත්තස්ස එකදිවසං මානො උප්පජ්ජි. සො සීහං උපසඞ්කමිත්වා ආහ ‘‘අහං, සාමි, නිච්චකාලං තුම්හාකං පලිබොධො, තුම්හෙ නිච්චං මංසං ආහරිත්වා මං පොසෙථ, අජ්ජ තුම්හෙ ඉධෙව හොථ, අහං එකං වාරණං වධිත්වා මංසං ඛාදිත්වා තුම්හාකම්පි ආහරිස්සාමී’’ති. සීහො ‘‘මා තෙ ¶ , ජම්බුක, එතං රුච්චි, න ත්වං වාරණං වධිත්වා මංසඛාදකයොනියං නිබ්බත්තො, අහං තෙ වාරණං වධිත්වා දස්සාමි, වාරණො නාම මහාකායො පවඩ්ඪකායො, මා වාරණං ගණ්හි, මම වචනං කරොහී’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ.

‘‘බ්රහා පවඩ්ඪකායො සො, දීඝදාඨො ච ජම්බුක;

න ත්වං තත්ථ කුලෙ ජාතො, යත්ථ ගණ්හන්ති කුඤ්ජර’’න්ති.

තත්ථ බ්රහාති මහන්තො. පවඩ්ඪකායොති උද්ධං උග්ගතකායො. දීඝදාඨොති දීඝදන්තො තෙහි දන්තෙහි තුම්හාදිසෙ පහරිත්වා ජීවිතක්ඛයෙ ¶ පාපෙති. යත්ථාති යස්මිං සීහකුලෙ ජාතා මත්තවාරණං ගණ්හන්ති, ත්වං න තත්ථ ජාතො, සිඞ්ගාලකුලෙ පන ජාතොසීති අත්ථො.

සිඞ්ගාලො සීහෙන වාරිතොයෙව ගුහා නික්ඛමිත්වා තික්ඛත්තුං ‘‘බුක්ක බුක්කා’’ති සිඞ්ගාලිකං නදං නදිත්වා පබ්බතකූටෙ ඨිතො පබ්බතපාදං ඔලොකෙන්තො එකං කාළවාරණං පබ්බතපාදෙන ආගච්ඡන්තං දිස්වා උල්ලඞ්ඝිත්වා ‘‘තස්ස කුම්භෙ පතිස්සාමී’’ති පරිවත්තිත්වා පාදමූලෙ පති. වාරණො පුරිමපාදං උක්ඛිපිත්වා තස්ස මත්ථකෙ පතිට්ඨාපෙසි, සීසං භිජ්ජිත්වා චුණ්ණවිචුණ්ණං ජාතං ¶ . සො තත්ථෙව අනුත්ථුනන්තො සයි, වාරණො කොඤ්චනාදං කරොන්තො පක්කාමි. බොධිසත්තො ගන්ත්වා පබ්බතමත්ථකෙ ඨිතො තං විනාසප්පත්තං දිස්වා ‘‘අත්තනො මානං නිස්සාය නට්ඨො සිඞ්ගාලො’’ති තිස්සො ගාථා අභාසි –

‘‘අසීහො සීහමානෙන, යො අත්තානං විකුබ්බති;

කොත්ථූව ගජමාසජ්ජ, සෙති භූම්යා අනුත්ථුනං.

‘‘යසස්සිනො උත්තමපුග්ගලස්ස, සඤ්ජාතඛන්ධස්ස මහබ්බලස්ස;

අසමෙක්ඛිය ථාමබලූපපත්තිං, ස සෙති නාගෙන හතොයං ජම්බුකො.

‘‘යො චීධ කම්මං කුරුතෙ පමාය, ථාමබ්බලං අත්තනි සංවිදිත්වා;

ජප්පෙන මන්තෙන සුභාසිතෙන, පරික්ඛවා සො විපුලං ජිනාතී’’ති.

තත්ථ විකුබ්බතීති පරිවත්තෙති. කොත්ථූවාති සිඞ්ගාලො විය. අනුත්ථුනන්ති අනුත්ථුනන්තො. ඉදං ¶ වුත්තං හොති – යථා අයං කොත්ථු මහන්තං ගජං පත්වා අනුත්ථුනන්තො භූමියං සෙති, එවං යො අඤ්ඤො දුබ්බලො බලවතා විග්ගහං කරොති, සොපි එවරූපොව හොතීති.

යසස්සිනොති ඉස්සරියවතො. උත්තමපුග්ගලස්සාති කායබලෙන ච ඤාණබලෙන ච උත්තමපුග්ගලස්ස. සඤ්ජාතඛන්ධස්සාති සුසණ්ඨිතමහාඛන්ධස්ස. මහබ්බලස්සාති ¶ මහාථාමස්ස. ථාමබලූපපත්තින්ති එවරූපස්ස සීහස්ස ථාමසඞ්ඛාතං බලඤ්චෙව සීහජාතිසඞ්ඛාතං උපපත්තිඤ්ච අජානිත්වා, කායථාමඤ්ච ඤාණබලඤ්ච සීහඋපපත්තිඤ්ච අජානිත්වාති අත්ථො. ස සෙතීති අත්තානම්පි සීහෙන සදිසං මඤ්ඤමානො, සො අයං ජම්බුකො නාගෙන හතො මතසයනං සෙති.

පමායාති පමිනිත්වා උපපරික්ඛිත්වා. ‘‘පමාණා’’තිපි පාඨො, අත්තනො පමාණං ගහෙත්වා යො අත්තනො පමාණෙන කම්මං කුරුතෙති අත්ථො. ථාමබ්බලන්ති ථාමසඞ්ඛාතං බලං, කායථාමඤ්ච ඤාණබලඤ්චාතිපි අත්ථො. ජප්පෙනාති ජපෙන, අජ්ඣෙනෙනාති අත්ථො. මන්තෙනාති අඤ්ඤෙහි පණ්ඩිතෙහි සද්ධිං මන්තෙත්වා කරණෙන. සුභාසිතෙනාති සච්චාදිගුණයුත්තෙන අනවජ්ජවචනෙන. පරික්ඛවාති ¶ පරික්ඛාසම්පන්නො. සො විපුලං ජිනාතීති යො එවරූපො හොති, යං කිඤ්චි කම්මං කුරුමානො අත්තනො ථාමඤ්ච බලඤ්ච ඤත්වා ජප්පමන්තවසෙන පරිච්ඡින්දිත්වා සුභාසිතං භාසන්තො කරොති, සො විපුලං මහන්තං අත්ථං ජිනාති න පරිහායතීති.

එවං බොධිසත්තො ඉමාහි තීහි ගාථාහි ඉමස්මිං ලොකෙ කත්තබ්බයුත්තකං කම්මං කථෙසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සිඞ්ගාලො දෙවදත්තො අහොසි, සීහො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

තිණං තිණන්ති ලපසීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කුහකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු කථිතමෙව.

අතීතෙ පන බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අත්ථධම්මානුසාසකො අමච්චො ¶ අහොසි. බාරාණසිරාජා මහතියා සෙනාය කොසලරාජානං අබ්භුග්ගන්ත්වා සාවත්ථිං පත්වා යුද්ධෙන නගරං පවිසිත්වා රාජානං ගණ්හි. කොසලරඤ්ඤො පන පුත්තො ඡත්තො නාම ¶ කුමාරො අත්ථි. සො අඤ්ඤාතකවෙසෙන නික්ඛමිත්වා තක්කසිලං ගන්ත්වා තයො වෙදෙ ච අට්ඨාරස සිප්පානි ච උග්ගණ්හිත්වා තක්කසිලතො නික්ඛම්ම සබ්බසමයසිප්පානි සික්ඛන්තො එකං පච්චන්තගාමං පාපුණි. තං නිස්සාය පඤ්චසතතාපසා අරඤ්ඤෙ පණ්ණසාලාසු වසන්ති. කුමාරො තෙ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ඉමෙසම්පි සන්තිකෙ කිඤ්චි සික්ඛිස්සාමී’’ති පබ්බජිත්වා යං තෙ ජානන්ති, තං සබ්බං උග්ගණ්හි. සො අපරභාගෙ ගණසත්ථා ජාතො.

අථෙකදිවසං ඉසිගණං ආමන්තෙත්වා ‘‘මාරිසා, කස්මා මජ්ඣිමදෙසං න ගච්ඡථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘මාරිස, මජ්ඣිමදෙසෙ මනුස්සා නාම ¶ පණ්ඩිතා, තෙ පඤ්හං පුච්ඡන්ති, අනුමොදනං කාරාපෙන්ති, මඞ්ගලං භණාපෙන්ති, අසක්කොන්තෙ ගරහන්ති, මයං තෙන භයෙන න ගච්ඡාමා’’ති. ‘‘මා තුම්හෙ භායථ, අහමෙතං සබ්බං කරිස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි ගච්ඡාමා’’ති සබ්බෙ අත්තනො අත්තනො ඛාරිවිවිධමාදාය අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්තා. බාරාණසිරාජාපි කොසලරජ්ජං අත්තනො හත්ථගතං කත්වා තත්ථ රාජයුත්තෙ ඨපෙත්වා සයං තත්ථ විජ්ජමානං ධනං ගහෙත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා උය්යානෙ ලොහචාටියො පූරාපෙත්වා නිදහිත්වා තස්මිං සමයෙ බාරාණසියමෙව වසති. අථ තෙ ඉසයො රාජුය්යානෙ රත්තිං වසිත්වා පුනදිවසෙ නගරං භික්ඛාය පවිසිත්වා රාජද්වාරං අගමංසු. රාජා තෙසං ඉරියාපථෙස්සු පසීදිත්වා පක්කොසාපෙත්වා මහාතලෙ නිසීදාපෙත්වා යාගුඛජ්ජකං දත්වා යාව භත්තකාලා තං තං පඤ්හං පුච්ඡි. ඡත්තො රඤ්ඤො චිත්තං ආරාධෙන්තො සබ්බපඤ්හෙ විස්සජ්ජෙත්වා භත්තකිච්චාවසානෙ විචිත්රං අනුමොදනං අකාසි. රාජා සුට්ඨුතරං පසන්නො පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා සබ්බෙපි තෙ උය්යානෙ වාසාපෙසි.

ඡත්තො නිධිඋද්ධරණමන්තං ජානාති. සො තත්ථ වසන්තො ‘‘කහං නු ඛො ඉමිනා මම පිතු සන්තකං ධනං නිදහිත’’න්ති මන්තං පරිවත්තෙත්වා ඔලොකෙන්තො උය්යානෙ නිදහිතභාවං ඤත්වා ‘‘ඉදං ධනං ගහෙත්වා මම රජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තාපසෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘මාරිසා, අහං කොසලරඤ්ඤො පුත්තො, බාරාණසිරඤ්ඤා අම්හාකං රජ්ජෙ ගහිතෙ අඤ්ඤාතකවෙසෙන නික්ඛමිත්වා එත්තකං කාලං අත්තනො ජීවිතං අනුරක්ඛිං, ඉදානි කුලසන්තකං ධනං ලද්ධං, අහං එතං ආදාය ගන්ත්වා අත්තනො රජ්ජං ගණ්හිස්සාමි, තුම්හෙ කිං කරිස්සථා’’ති ආහ. ‘‘මයම්පි තයාව සද්ධිං ගමිස්සාමා’’ති ¶ . සො ‘‘සාධූ’’ති මහන්තෙ මහන්තෙ චම්මපසිබ්බකෙ කාරෙත්වා රත්තිභාගෙ භූමිං ඛණිත්වා ධනචාටියො උද්ධරිත්වා පසිබ්බකෙසු ¶ ධනං පක්ඛිපිත්වා චාටියො තිණස්ස පූරාපෙත්වා පඤ්ච ච ඉසිසතානි අඤ්ඤෙ ච මනුස්සෙ ධනං ගාහාපෙත්වා පලායිත්වා සාවත්ථිං ගන්ත්වා සබ්බෙ රාජයුත්තෙ ¶ ගාහාපෙත්වා රජ්ජං ගහෙත්වා පාකාරඅට්ටාලකාදිපටිසඞ්ඛරණං කාරාපෙත්වා පුන සපත්තරඤ්ඤා යුද්ධෙන අග්ගහෙතබ්බං කත්වා නගරං අජ්ඣාවසති. බාරාණසිරඤ්ඤොපි ‘‘තාපසා උය්යානතො ධනං ගහෙත්වා පලාතා’’ති ආරොචයිංසු. සො උය්යානං ගන්ත්වා චාටියො විවරාපෙත්වා තිණමෙව පස්සි, තස්ස ධනං නිස්සාය මහන්තො සොකො උප්පජ්ජි. සො නගරං ගන්ත්වා ‘‘තිණං තිණ’’න්ති විප්පලපන්තො චරති, නාස්ස කොචි සොකං නිබ්බාපෙතුං සක්කොති.

බොධිසත්තො චින්තෙසි ‘‘රඤ්ඤො මහන්තො සොකො, විප්පලපන්තො චරති, ඨපෙත්වා ඛො පන මං නාස්ස අඤ්ඤො කොචි සොකං විනොදෙතුං සමත්ථො, නිස්සොකං නං කරිස්සාමී’’ති. සො එකදිවසං තෙන සද්ධිං සුඛනිසින්නො තස්ස විප්පලපනකාලෙ පඨමං ගාථමාහ –

‘‘තිණං තිණන්ති ලපසි, කො නු තෙ තිණමාහරි;

කිං නු තෙ තිණකිච්චත්ථි, තිණමෙව පභාසසී’’ති.

තත්ථ කිං නු තෙ තිණකිච්චත්ථීති කිං නු තව තිණෙන කිච්චං කාතබ්බං අත්ථි. තිණමෙව පභාසසීති ත්වඤ්හි කෙවලං ‘‘තිණං තිණ’’න්ති තිණමෙව පභාසසි, ‘‘අසුකතිණං නාමා’’ති න කථෙසි, තිණනාමං තාවස්ස කථෙහි ‘‘අසුකතිණං නාමා’’ති, මයං තෙ ආහරිස්සාම, අථ පන තෙ තිණෙනත්ථො නත්ථි, නික්කාරණා මා විප්පලපීති.

තං සුත්වා රාජා දුතියං ගාථමාහ –

‘‘ඉධාගමා බ්රහ්මචාරී, බ්රහා ඡත්තො බහුස්සුතො;

සො මෙ සබ්බං සමාදාය, තිණං නික්ඛිප්ප ගච්ඡතී’’ති.

තත්ථ බ්රහාති දීඝො. ඡත්තොති තස්ස නාමං. සබ්බං සමාදායාති සබ්බං ධනං ගහෙත්වා. තිණං නික්ඛිප්ප ගච්ඡතීති චාටීසු තිණං නික්ඛිපිත්වා ගතොති දස්සෙන්තො එවමාහ.

තං ¶ ¶ සුත්වා බොධිසත්තො තතියං ගාථමාහ –

‘‘එවෙතං හොති කත්තබ්බං, අප්පෙන බහුමිච්ඡතා;

සබ්බං සකස්ස ආදානං, අනාදානං තිණස්ස චා’’ති.

තස්සත්ථො ¶ – අප්පෙන තිණෙන බහුධනං ඉච්ඡතා එවං එතං කත්තබ්බං හොති, යදිදං පිතු සන්තකත්තා සකස්ස ධනස්ස සබ්බං ආදානං අගය්හූපගස්ස තිණස්ස ච අනාදානං. ඉති, මහාරාජ, සො බ්රහා ඡත්තො ගහෙතබ්බයුත්තකං අත්තනො පිතු සන්තකං ධනං ගහෙත්වා අග්ගහෙතබ්බයුත්තකං තිණං චාටීසු පක්ඛිපිත්වා ගතො, තත්ථ කා පරිදෙවනාති.

තං සුත්වා රාජා චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘සීලවන්තො න කුබ්බන්ති, බාලො සීලානි කුබ්බති;

අනිච්චසීලං දුස්සීල්යං, කිං පණ්ඩිච්චං කරිස්සතී’’ති.

තත්ථ සීලවන්තොති යෙ සීලසම්පන්නා බ්රහ්මචාරයො, තෙ එවරූපං න කුබ්බන්ති. බාලො සීලානි කුබ්බතීති බාලො පන දුරාචාරො එවරූපානි අත්තනො අනාචාරසඞ්ඛාතානි සීලානි කරොති. අනිච්චසීලන්ති අද්ධුවෙන දීඝරත්තං අප්පවත්තෙන සීලෙන සමන්නාගතං. දුස්සීල්යන්ති දුස්සීලං. කිං පණ්ඩිච්චං කරිස්සතීති එවරූපං පුග්ගලං බාහුසච්චපරිභාවිතං පණ්ඩිච්චං කිං කරිස්සති කිං සම්පාදෙස්සති, විපත්තිමෙවස්ස කරිස්සතීති. තං ගරහන්තො වත්වා සො තාය බොධිසත්තස්ස කථාය නිස්සොකො හුත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බ්රහාඡත්තො කුහකභික්ඛු අහොසි, පණ්ඩිතාමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

න ¶ තෙ පීඨමදායිම්හාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර ජනපදතො ජෙතවනං ගන්ත්වා පත්තචීවරං පටිසාමෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා සාමණෙරදහරෙ පුච්ඡි ‘‘ආවුසො, සාවත්ථියං ආගන්තුකභික්ඛූනං කෙ උපකාරකා’’ති ¶ . ‘‘ආවුසො, අනාථපිණ්ඩිකො නාම මහාසෙට්ඨි, විසාඛා නාම මහාඋපාසිකා එතෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස උපකාරකා මාතාපිතුට්ඨානියා’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පුනදිවසෙ පාතොව එකභික්ඛුස්සපි අපවිට්ඨකාලෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ඝරද්වාරං අගමාසි. තං අවෙලාය ගතත්තා කොචි න ඔලොකෙසි ¶ . සො තතො කිඤ්චි අලභිත්වා විසාඛාය ඝරද්වාරං ගතො. තත්රාපි අතිපාතොව ගතත්තා කිඤ්චි න ලභි. සො තත්ථ තත්ථ විචරිත්වා පුනාගච්ඡන්තො යාගුයා නිට්ඨිතාය ගතො, පුනපි තත්ථ තත්ථ විචරිත්වා භත්තෙ නිට්ඨිතෙ ගතො. සො විහාරං ගන්ත්වා ‘‘ද්වෙපි කුලානි අස්සද්ධානි අප්පසන්නානි එව, ඉමෙ භික්ඛූ පන ‘සද්ධානි පසන්නානී’ති කථෙන්තී’’ති තානි කුලානි පරිභවන්තො චරති.

අථෙකදිවසං ධම්මසභායං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අසුකො කිර ජානපදො භික්ඛු අතිකාලස්සෙව කුලද්වාරං ගතො භික්ඛං අලභිත්වා කුලානි පරිභවන්තො චරතී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ තං භික්ඛුං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර භික්ඛූ’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කස්මා ත්වං භික්ඛු කුජ්ඣසි, පුබ්බෙ අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ තාපසාපි තාව කුලද්වාරං ගන්ත්වා භික්ඛං අලභිත්වා න කුජ්ඣිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා අපරභාගෙ තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තෙ චිරං වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය බාරාණසිං පත්වා උය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ නගරං භික්ඛාය පාවිසි. තදා බාරාණසිසෙට්ඨි සද්ධො හොති පසන්නො. බොධිසත්තො ‘‘කතරං කුලඝරං සද්ධ’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සෙට්ඨිඝර’’න්ති සුත්වා ¶ සෙට්ඨිනො ඝරද්වාරං අගමාසි. තස්මිං ඛණෙ සෙට්ඨි රාජුපට්ඨානං ගතො, මනුස්සාපි නං න පස්සිංසු, සො නිවත්තිත්වා ගච්ඡති. අථ නං සෙට්ඨි රාජකුලතො නිවත්තන්තො ¶ දිස්වා වන්දිත්වා භික්ඛාභාජනං ගහෙත්වා ඝරං නෙත්වා නිසීදාපෙත්වා පාදධොවනතෙලමක්ඛනයාගුඛජ්ජකාදීහි සන්තප්පෙත්වා අන්තරාභත්තෙ කිඤ්චි කාරණං අපුච්ඡිත්වා කතභත්තකිච්චං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං ඝරද්වාරං ආගතා නාම යාචකා වා ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණා වා සක්කාරසම්මානං අලභිත්වා ගතපුබ්බා නාම නත්ථි, තුම්හෙ පන අජ්ජ අම්හාකං දාරකෙහි අදිට්ඨත්තා ආසනං වා පානීයං වා පාදධොවනං වා යාගුභත්තං වා අලභිත්වාව ගතා, අයං අම්හාකං දොසො, තං නො ඛමිතුං වට්ටතී’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –

‘‘න තෙ පීඨමදායිම්හා, න පානං නපි භොජනං;

බ්රහ්මචාරි ඛමස්සු මෙ, එතං පස්සාමි අච්චය’’න්ති.

තත්ථ න තෙ පීඨමදායිම්හාති පීඨම්පි තෙ න දාපයිම්හ.

තං ¶ සුත්වා බොධිසත්තො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘නෙවාභිසජ්ජාමි න චාපි කුප්පෙ, න චාපි මෙ අප්පියමාසි කිඤ්චි;

අථොපි මෙ ආසි මනොවිතක්කො, එතාදිසො නූන කුලස්ස ධම්මො’’ති.

තත්ථ නෙවාභිසජ්ජාමීති නෙව ලග්ගාමි. එතාදිසොති ‘‘ඉමස්ස කුලස්ස එතාදිසො නූන සභාවො, අදායකවංසො එස භවිස්සතී’’ති එවං මෙ මනොවිතක්කො උප්පන්නො.

තං සුත්වා සෙට්ඨි ඉතරා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘එසස්මාකං කුලෙ ධම්මො, පිතුපිතාමහො සදා;

ආසනං උදකං පජ්ජං, සබ්බෙතං නිපදාමසෙ.

‘‘එසස්මාකං කුලෙ ධම්මො, පිතුපිතාමහො සදා;

සක්කච්චං උපතිට්ඨාම, උත්තමං විය ඤාතක’’න්ති.

තත්ථ ¶ ¶ ධම්මොති සභාවො. පිතුපිතාමහොති පිතූනඤ්ච පිතාමහානඤ්ච සන්තකො. උදකන්ති පාදධොවනඋදකං. පජ්ජන්ති පාදමක්ඛනතෙලං. සබ්බෙතන්ති සබ්බං එතං. නිපදාමසෙති නිකාරපකාරා උපසග්ගා, දාමසෙති අත්ථො, දදාමාති වුත්තං හොති. ඉමිනා යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා දායකවංසො අම්හාකං වංසොති දස්සෙති. උත්තමං විය ඤාතකන්ති මාතරං විය පිතරං විය ච මයං ධම්මිකං සමණං වා බ්රාහ්මණං වා දිස්වා සක්කච්චං සහත්ථෙන උපට්ඨහාමාති අත්ථො.

බොධිසත්තො පන කතිපාහං බාරාණසිසෙට්ඨිනො ධම්මං දෙසෙන්තො තත්ථ වසිත්වා පුන හිමවන්තමෙව ගන්ත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා බාරාණසිසෙට්ඨි ආනන්දො අහොසි, තාපසො පන අහමෙව අහොසින්ති.

විදිතං ¶ ථුසන්ති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො අජාතසත්තුං ආරබ්භ කථෙසි. තස්මිං කිර මාතුකුච්ඡිගතෙ තස්ස මාතු කොසලරාජධීතාය බිම්බිසාරරඤ්ඤො දක්ඛිණජාණුලොහිතපිවනදොහළො උප්පජ්ජිත්වා පණ්ඩු අහොසි. සා පරිචාරිකාහි පුච්ඡිතා තාසං තමත්ථං ආරොචෙසි. රාජාපි සුත්වා නෙමිත්තකෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘දෙවියා කිර එවරූපො දොහළො උප්පන්නො, තස්ස කා නිප්ඵත්තී’’ති පුච්ඡි. නෙමිත්තකා ‘‘දෙවියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තකසත්තො තුම්හෙ මාරෙත්වා රජ්ජං ගණ්හිස්සතී’’ති ආහංසු. රාජා ‘‘සචෙ මම පුත්තො මං මාරෙත්වා රජ්ජං ගණ්හිස්සති, කො එත්ථ දොසො’’ති දක්ඛිණජාණුං සත්ථෙන ඵාලාපෙත්වා ලොහිතං සුවණ්ණතට්ටකෙන ගාහාපෙත්වා දෙවියා පායෙසි. සා චින්තෙසි ‘‘සචෙ මම කුච්ඡියං ¶ නිබ්බත්තො පුත්තො පිතරං මාරෙස්සති, කිං මෙ තෙනා’’ති. සා ගබ්භපාතනත්ථං කුච්ඡිං මද්දාපෙසි ¶ .

රාජා ඤත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘භද්දෙ මය්හං කිර පුත්තො මං මාරෙත්වා රජ්ජං ගණ්හිස්සති, න ඛො පනාහං අජරො අමරො, පුත්තමුඛං පස්සිතුං මෙ දෙහි, මා ඉතො පභුති එවරූපං කම්මං අකාසී’’ති ආහ. සා තතො පට්ඨාය උය්යානං ගන්ත්වා කුච්ඡිං මද්දාපෙසි. රාජා ඤත්වා තතො පට්ඨාය උය්යානගමනං නිවාරෙසි. සා පරිපුණ්ණගබ්භා පුත්තං විජායි. නාමග්ගහණදිවසෙ චස්ස අජාතස්සෙව පිතු සත්තුභාවතො ‘‘අජාතසත්තු’’ත්වෙව නාමමකංසු. තස්මිං කුමාරපරිහාරෙන වඩ්ඪන්තෙ සත්ථා එකදිවසං පඤ්චසතභික්ඛුපරිවුතො රඤ්ඤො නිවෙසනං ගන්ත්වා නිසීදි. රාජා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පණීතෙන ඛාදනීයභොජනීයෙන පරිවිසිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ධම්මං සුණන්තො නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ කුමාරං මණ්ඩෙත්වා රඤ්ඤො අදංසු. රාජා බලවසිනෙහෙන පුත්තං ගහෙත්වා ඌරුම්හි නිසීදාපෙත්වා පුත්තගතෙන පෙමෙන පුත්තමෙව මමායන්තො න ධම්මං සුණාති. සත්ථා තස්ස පමාදභාවං ඤත්වා ‘‘මහාරාජ, පුබ්බෙ රාජානො පුත්තෙ ආසඞ්කමානා පටිච්ඡන්නෙ කාරෙත්වා ‘අම්හාකං අච්චයෙන නීහරිත්වා රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙය්යාථා’ති ආණාපෙසු’’න්ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තක්කසිලායං දිසාපාමොක්ඛආචරියො හුත්වා බහූ රාජකුමාරෙ ච බ්රාහ්මණකුමාරෙ ච සිප්පං වාචෙසි. බාරාණසිරඤ්ඤොපි පුත්තො සොළසවස්සකාලෙ තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තයො වෙදෙ ච සබ්බසිප්පානි ච උග්ගණ්හිත්වා පරිපුණ්ණසිප්පො ආචරියං ආපුච්ඡි. ආචරියො අඞ්ගවිජ්ජාවසෙන තං ඔලොකෙන්තො ‘‘ඉමස්ස පුත්තං නිස්සාය අන්තරායො පඤ්ඤායති, තමහං අත්තනො ආනුභාවෙන හරිස්සාමී’’ති ¶ චින්තෙත්වා චතස්සො ගාථා බන්ධිත්වා රාජකුමාරස්ස අදාසි, එවඤ්ච පන තං වදෙසි ‘‘තාත, පඨමං ගාථං රජ්ජෙ පතිට්ඨාය තව පුත්තස්ස සොළසවස්සකාලෙ භත්තං භුඤ්ජන්තො වදෙය්යාසි, දුතියං මහාඋපට්ඨානකාලෙ, තතියං පාසාදං අභිරුහමානො සොපානසීසෙ ඨත්වා, චතුත්ථං සයනසිරිගබ්භං ¶ පවිසන්තො උම්මාරෙ ඨත්වා’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ¶ ආචරියං වන්දිත්වා ගතො ඔපරජ්ජෙ පතිට්ඨාය පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාසි. තස්ස පුත්තො සොළසවස්සකාලෙ රඤ්ඤො උය්යානකීළාදීනං අත්ථාය නික්ඛමන්තස්ස සිරිවිභවං දිස්වා පිතරං මාරෙත්වා රජ්ජං ගහෙතුකාමො හුත්වා අත්තනො උපට්ඨාකානං කථෙසි. තෙ ‘‘සාධු දෙව, මහල්ලකකාලෙ ලද්ධෙන ඉස්සරියෙන කො අත්ථො, යෙන කෙනචි උපායෙන රාජානං මාරෙත්වා රජ්ජං ගණ්හිතුං වට්ටතී’’ති වදිංසු. කුමාරො ‘‘විසං ඛාදාපෙත්වා මාරෙස්සාමී’’ති පිතරා සද්ධිං සායමාසං භුඤ්ජන්තො විසං ගහෙත්වා නිසීදි. රාජා භත්තපාතියං භත්තෙ අච්ඡුපන්තෙයෙව පඨමං ගාථමාහ –

‘‘විදිතං ථුසං උන්දුරානං, විදිතං පන තණ්ඩුලං;

ථුසං ථුසං විවජ්ජෙත්වා, තණ්ඩුලං පන ඛාදරෙ’’ති.

තත්ථ විදිතන්ති කාළවද්දලෙපි අන්ධකාරෙ උන්දුරානං ථුසො ථුසභාවෙන තණ්ඩුලො ච තණ්ඩුලභාවෙන විදිතො පාකටොයෙව. ඉධ පන ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන ‘‘ථුසං තණ්ඩුල’’න්ති වුත්තං. ඛාදරෙති ථුසං ථුසං වජ්ජෙත්වා තණ්ඩුලමෙව ඛාදන්ති. ඉදං වුත්තං හොති – තාත කුමාර, යථා උන්දුරානං අන්ධකාරෙපි ථුසො ථුසභාවෙන තණ්ඩුලො ච තණ්ඩුලභාවෙන පාකටො, තෙ ථුසං වජ්ජෙත්වා තණ්ඩුලමෙව ඛාදන්ති, එවමෙව මමපි තව විසං ගහෙත්වා නිසින්නභාවො පාකටොති.

කුමාරො ‘‘ඤාතොම්හී’’ති භීතො භත්තපාතියං විසං පාතෙතුං අවිසහිත්වා උට්ඨාය රාජානං වන්දිත්වා ගතො. සො තමත්ථං අත්තනො උපට්ඨාකානං ආරොචෙත්වා ‘‘අජ්ජ තාවම්හි ඤාතො, ඉදානි කථං මාරෙස්සාමී’’ති පුච්ඡි. තෙ තතො පට්ඨාය උය්යානෙ පටිච්ඡන්නා හුත්වා නිකණ්ණිකවසෙන මන්තයමානා ‘‘අත්ථෙකො උපායො, ඛග්ගං සන්නය්හිත්වා මහාඋපට්ඨානං ගතකාලෙ අමච්චානං අන්තරෙ ඨත්වා රඤ්ඤො පමත්තභාවං ඤත්වා ඛග්ගෙන පහරිත්වා මාරෙතුං වට්ටතී’’ති වවත්ථපෙසුං. කුමාරො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා මහාඋපට්ඨානකාලෙ සන්නද්ධඛග්ගො ¶ හුත්වා ගන්ත්වා ඉතො චිතො ච රඤ්ඤො පහරණොකාසං උපධාරෙති. තස්මිං ඛණෙ රාජා දුතියං ගාථමාහ –

‘‘යා ¶ මන්තනා අරඤ්ඤස්මිං, යා ච ගාමෙ නිකණ්ණිකා;

යඤ්චෙතං ඉති චීති ච, එතම්පි විදිතං මයා’’ති.

තත්ථ ¶ අරඤ්ඤස්මින්ති උය්යානෙ. නිකණ්ණිකාති කණ්ණමූලෙ මන්තනා. යඤ්චෙතං ඉති චීති චාති යඤ්ච එතං ඉදානි මම පහරණොකාසපරියෙසනං. ඉදං වුත්තං හොති – තාත කුමාර, යා එසා තව අත්තනො උපට්ඨාකෙහි සද්ධිං උය්යානෙ ච ගාමෙ ච නිකණ්ණිකා මන්තනා, යඤ්චෙතං ඉදානි මම මාරණත්ථාය ඉති චීති ච කරණං, එතම්පි සබ්බං මයා ඤාතන්ති.

කුමාරො ‘‘ජානාති මෙ වෙරිභාවං පිතා’’ති තතො පලායිත්වා උපට්ඨාකානං ආරොචෙසි. තෙ සත්තට්ඨ දිවසෙ අතික්කමිත්වා ‘‘කුමාර, න තෙ පිතා, වෙරිභාවං ජානාති, තක්කමත්තෙන ත්වං එවංසඤ්ඤී අහොසි, මාරෙහි න’’න්ති වදිංසු. සො එකදිවසං ඛග්ගං ගහෙත්වා සොපානමත්ථකෙ ගබ්භද්වාරෙ අට්ඨාසි. රාජා සොපානමත්ථකෙ ඨිතො තතියං ගාථමාහ –

‘‘ධම්මෙන කිර ජාතස්ස, පිතා පුත්තස්ස මක්කටො;

දහරස්සෙව සන්තස්ස, දන්තෙහි ඵලමච්ඡිදා’’ති.

තත්ථ ධම්මෙනාති සභාවෙන. පිතා පුත්තස්ස මක්කටොති පිතා මක්කටො පුත්තස්ස මක්කටපොතකස්ස. ඉදං වුත්තං හොති – යථා අරඤ්ඤෙ ජාතො මක්කටො අත්තනො යූථපරිහරණං ආසඞ්කන්තො තරුණස්ස මක්කටපොතකස්ස දන්තෙහි ඵලං ඡින්දිත්වා පුරිසභාවං නාසෙති, තථා තව අතිරජ්ජකාමස්ස ඵලානි උප්පාටාපෙත්වා පුරිසභාවං නාසෙස්සාමීති.

කුමාරො ‘‘ගණ්හාපෙතුකාමො මං පිතා’’ති භීතො පලායිත්වා ‘‘පිතරාම්හි සන්තජ්ජිතො’’ති උපට්ඨාකානං ආරොචෙසි. තෙ අඩ්ඪමාසමත්තෙ වීතිවත්තෙ ‘‘කුමාර, සචෙ රාජා ජානෙය්ය, එත්තකං කාලං නාධිවාසෙය්ය, තක්කමත්තෙන තයා කථිතං, මාරෙහි ¶ න’’න්ති වදිංසු. සො එකදිවසං ඛග්ගං ගහෙත්වා උපරිපාසාදෙ සිරිසයනං පවිසිත්වා ‘‘ආගච්ඡන්තමෙව නං මාරෙස්සාමී’’ති හෙට්ඨාපල්ලඞ්කෙ නිසීදි. රාජා භුත්තසායමාසො පරිජනං උය්යොජෙත්වා ‘‘නිපජ්ජිස්සාමී’’ති සිරිගබ්භං පවිසන්තො උම්මාරෙ ඨත්වා චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘යමෙතං ¶ පරිසප්පසි, අජකාණොව සාසපෙ;

යොපායං හෙට්ඨතො සෙති, එතම්පි විදිතං මයා’’ති.

තත්ථ පරිසප්පසීති භයෙන ඉතො චිතො ච සප්පසි. සාසපෙති සාසපඛෙත්තෙ. යොපායන්ති යොපි අයං. ඉදං වුත්තං හොති – යම්පි එතං ත්වං සාසපවනං පවිට්ඨකාණඑළකො විය භයෙන ඉතො ¶ චිතො ච සංසප්පසි, පඨමං විසං ගහෙත්වා ආගතොසි, දුතියං ඛග්ගෙන පහරිතුකාමො හුත්වා ආගතොසි, තතියං ඛග්ගං ආදාය සොපානමත්ථකෙ අට්ඨාසි, ඉදානි මං ‘‘මාරෙස්සාමී’’ති හෙට්ඨාසයනෙ නිපන්නොසි, සබ්බමෙතං ජානාමි, න තං ඉදානි විස්සජ්ජෙමි, ගහෙත්වා රාජාණං කාරාපෙස්සාමීති. එවං තස්ස අජානන්තස්සෙව සා සා ගාථා තං තං අත්ථං දීපෙති.

කුමාරො ‘‘ඤාතොම්හි පිතරා, ඉදානි මං නාස්සෙස්සතී’’ති භයප්පත්තො හෙට්ඨාසයනා නික්ඛමිත්වා ඛග්ගං රඤ්ඤො පාදමූලෙ ඡඩ්ඩෙත්වා ‘‘ඛමාහි මෙ, දෙවා’’ති පාදමූලෙ උරෙන නිපජ්ජි. රාජා ‘‘න මය්හං කොචි කම්මං ජානාතීති ත්වං චින්තෙසී’’ති තං තජ්ජෙත්වා සඞ්ඛලිකබන්ධනෙන බන්ධාපෙත්වා බන්ධනාගාරං පවෙසාපෙත්වා ආරක්ඛං ඨපෙසි. තදා රාජා බොධිසත්තස්ස ගුණං සල්ලක්ඛෙසි. සො අපරභාගෙ කාලමකාසි, තස්ස සරීරකිච්චං කත්වා කුමාරං බන්ධනාගාරා නීහරිත්වා රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙසුං.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා තක්කසිලායං දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො අහමෙව අහොසි’’න්ති.

අදස්සනෙන මොරස්සාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො හතලාභසක්කාරෙ තිත්ථියෙ ආරබ්භ කථෙසි. තිත්ථියා හි අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ ලාභිනො අහෙසුං, උප්පන්නෙ පන බුද්ධෙ හතලාභසක්කාරා සූරියුග්ගමනෙ ඛජ්ජොපනකා විය ජාතා. තෙසං තං පවත්තිං ආරබ්භ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි ¶ කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි යාව ගුණවන්තා න උප්පජ්ජන්ති, තාව නිග්ගුණා ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තා අහෙසුං, ගුණවන්තෙසු පන උප්පන්නෙසු නිග්ගුණා හතලාභසක්කාරා ජාතා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො මොරයොනියං නිබ්බත්තිත්වා වුඩ්ඪිමන්වාය සොභග්ගප්පත්තො අරඤ්ඤෙ විචරි. තදා එකච්චෙ වාණිජා දිසාකාකං ගහෙත්වා නාවාය බාවෙරුරට්ඨං අගමංසු. තස්මිං කිර කාලෙ බාවෙරුරට්ඨෙ සකුණා නාම නත්ථි. ආගතාගතා රට්ඨවාසිනො ¶ තං පඤ්ජරෙ නිසින්නං දිස්වා ‘‘පස්සථිමස්ස ඡවිවණ්ණං ගලපරියොසානං මුඛතුණ්ඩකං මණිගුළසදිසානි අක්ඛීනී’’ති කාකමෙව පසංසිත්වා තෙ වාණිජකෙ ආහංසු ‘‘ඉමං, අය්යා, සකුණං අම්හාකං දෙථ, අම්හාකං ඉමිනා අත්ථො, තුම්හෙ අත්තනො රට්ඨෙ අඤ්ඤං ලභිස්සථා’’ති. ‘‘තෙන හි මූලෙන ගණ්හථා’’ති. ‘‘කහාපණෙන නො දෙථා’’ති. ‘‘න දෙමා’’ති ¶ . අනුපුබ්බෙන වඩ්ඪිත්වා ‘‘සතෙන දෙථා’’ති වුත්තෙ ‘‘අම්හාකං එස බහූපකාරො, තුම්හෙහි සද්ධිං මෙත්ති හොතූ’’ති කහාපණසතං ගහෙත්වා අදංසු. තෙ තං නෙත්වා සුවණ්ණපඤ්ජරෙ පක්ඛිපිත්වා නානප්පකාරෙන මච්ඡමංසෙන චෙව ඵලාඵලෙන ච පටිජග්ගිංසු. අඤ්ඤෙසං සකුණානං අවිජ්ජමානට්ඨානෙ දසහි අසද්ධම්මෙහි සමන්නාගතො කාකො ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො අහොසි.

පුනවාරෙ තෙ වාණිජා එකං මොරරාජානං ගහෙත්වා යථා අච්ඡරසද්දෙන වස්සති, පාණිප්පහරණසද්දෙන නච්චති, එවං සික්ඛාපෙත්වා බාවෙරුරට්ඨං අගමංසු. සො මහාජනෙ සන්නිපතිතෙ නාවාය ධුරෙ ඨත්වා පක්ඛෙ විධුනිත්වා මධුරස්සරං නිච්ඡාරෙත්වා නච්චි. මනුස්සා තං දිස්වා සොමනස්සජාතා ‘‘එතං, අය්යා, සොභග්ගප්පත්තං සුසික්ඛිතං සකුණරාජානං අම්හාකං දෙථා’’ති ආහංසු. අම්හෙහි පඨමං කාකො ආනීතො, තං ගණ්හිත්ථ, ඉදානි එකං මොරරාජානං ආනයිම්හා, එතම්පි යාචථ, තුම්හාකං රට්ඨෙ සකුණං නාම ගහෙත්වා ආගන්තුං න සක්කාති. ‘‘හොතු, අය්යා, අත්තනො රට්ඨෙ අඤ්ඤං ලභිස්සථ, ඉමං නො දෙථා’’ති මූලං වඩ්ඪෙත්වා සහස්සෙන ගණ්හිංසු. අථ නං සත්තරතනවිචිත්තෙ පඤ්ජරෙ ඨපෙත්වා මච්ඡමංසඵලාඵලෙහි චෙව මධුලාජසක්කරපානකාදීහි ච පටිජග්ගිංසු, මයූරරාජා ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො ජාතො, තස්සාගතකාලතො පට්ඨාය කාකස්ස ලාභසක්කාරො පරිහායි, කොචි ¶ නං ඔලොකෙතුම්පි න ඉච්ඡි. කාකො ඛාදනීයභොජනීයං අලභමානො ‘‘කාකා’’ති වස්සන්තො ගන්ත්වා උක්කාරභූමියං ඔතරිත්වා ගොචරං ගණ්හි.

සත්ථා ද්වෙ වත්ථූනි ඝටෙත්වා සම්බුද්ධො හුත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘අදස්සනෙන ¶ මොරස්ස, සිඛිනො මඤ්ජුභාණිනො;

කාකං තත්ථ අපූජෙසුං, මංසෙන ච ඵලෙන ච.

‘‘යදා ච සරසම්පන්නො, මොරො බාවෙරුමාගමා;

අථ ලාභො ච සක්කාරො, වායසස්ස අහායථ.

‘‘යාව ¶ නුප්පජ්ජතී බුද්ධො, ධම්මරාජා පභඞ්කරො;

තාව අඤ්ඤෙ අපූජෙසුං, පුථූ සමණබ්රාහ්මණෙ.

‘‘යදා ච සරසම්පන්නො, බුද්ධො ධම්මං අදෙසයි;

අථ ලාභො ච සක්කාරො, තිත්ථියානං අහායථා’’ති.

තත්ථ සිඛිනොති සිඛාය සමන්නාගතස්ස. මඤ්ජුභාණිනොති මධුරස්සරස්ස. අපූජෙසුන්ති අපූජයිංසු. මංසෙන ච ඵලෙන චාති නානප්පකාරෙන මංසෙන ඵලාඵලෙන ච. බාවෙරුමාගමාති බාවෙරුරට්ඨං ආගතො. ‘‘භාවෙරූ’’තිපි පාඨො. අහායථාති පරිහීනො. ධම්මරාජාති නවහි ලොකුත්තරධම්මෙහි පරිසං රඤ්ජෙතීති ධම්මරාජා. පභඞ්කරොති සත්තලොකඔකාසලොකසඞ්ඛාරලොකෙසු ආලොකස්ස කතත්තා පභඞ්කරො. සරසම්පන්නොති බ්රහ්මස්සරෙන සමන්නාගතො. ධම්මං අදෙසයීති චතුසච්චධම්මං පකාසෙසීති.

ඉති ඉමා චතස්සො ගාථා භාසිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කාකො නිගණ්ඨො නාටපුත්තො අහොසි, මොරරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

අදාසි ¶ දානානීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අනාථපිණ්ඩිකං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා ඛදිරඞ්ගාරජාතකෙ (ජා. 1.1.40) විත්ථාරිතමෙව. ඉධ පන සත්ථා අනාථපිණ්ඩිකං. ආමන්තෙත්වා ‘‘පොරාණකපණ්ඩිතාපි ගහපති ‘දානං මා දදාසී’ති ආකාසෙ ඨත්වා වාරෙන්තං සක්කං දෙවානමින්දං පටිබාහිත්වා දානං අදංසුයෙවා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අසීතිකොටිවිභවො විසය්හො නාම සෙට්ඨි හුත්වා ¶ පඤ්චහි සීලෙහි සමන්නාගතො දානජ්ඣාසයො දානාභිරතො අහොසි. සො චතූසු නගරද්වාරෙසු, නගරමජ්ඣෙ, අත්තනො ඝරද්වාරෙති ඡසු ඨානෙසු දානසාලායො කාරෙත්වා දානං පවත්තෙසි, දිවසෙ දිවසෙ ඡ සතසහස්සානි විස්සජ්ජෙති. බොධිසත්තස්ස ච වනිබ්බකයාචකානඤ්ච එකසදිසමෙව භත්තං හොති. තස්ස ජම්බුදීපං උන්නඞ්ගලං කත්වා දානං දදතො ¶ දානානුභාවෙන සක්කස්ස භවනං කම්පි, සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො ‘‘කො නු ඛො මං ඨානා චාවෙතුකාමො’’ති උපධාරෙන්තො මහාසෙට්ඨිං දිස්වා ‘‘අයං විසය්හො අතිවිය පත්ථරිත්වා සකලජම්බුදීපං උන්නඞ්ගලං කරොන්තො දානං දෙති, ඉමිනා දානෙන මං චාවෙත්වා සයං සක්කො භවිස්සති මඤ්ඤෙ, ධනමස්ස නාසෙත්වා එතං දලිද්දං කත්වා යථා දානං න දෙති, තථා කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා සබ්බං ධනධඤ්ඤං තෙලමධුඵාණිතසක්කරාදීනි අන්තමසො දාසකම්මකරපොරිසම්පි අන්තරධාපෙසි.

තදා දානබ්යාවටා ආගන්ත්වා ‘‘සාමි දානග්ගං පච්ඡින්නං, ඨපිතඨපිතට්ඨානෙ න කිඤ්චි පස්සාමා’’ති ආරොචයිංසු. ‘‘ඉතො පරිබ්බයං හරථ, මා දානං පච්ඡින්දථා’’ති භරියං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘භද්දෙ, දානං පවත්තාපෙහී’’ති ආහ. සා සකලගෙහං විචිනිත්වා අඩ්ඪමාසකමත්තම්පි අදිස්වා ‘‘අය්ය, අම්හාකං නිවත්ථවත්ථං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං කිඤ්චි න පස්සාමි, සකලගෙහං තුච්ඡ’’න්ති ආහ. සත්තරතනගබ්භෙසු ද්වාරං විවරාපෙත්වා න කිඤ්චි අද්දස, සෙට්ඨිඤ්ච භරියඤ්ච ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙ දාසකම්මකරාපි න පඤ්ඤායිංසු. පුන මහාසත්තො. භරියං ¶ ආමන්තෙත්වා ‘‘භද්දෙ, න සක්කා දානං පච්ඡින්දිතුං, සකලනිවෙසනං විචිනිත්වා කිඤ්චි උපධාරෙහී’’ති ආහ. තස්මිං ඛණෙ එකො තිණහාරකො අසිතඤ්ච කාජඤ්ච තිණබන්ධනරජ්ජුඤ්ච ද්වාරන්තරෙ ඡඩ්ඩෙත්වා පලායි. සෙට්ඨිභරියා තං දිස්වා ‘‘සාමි, ඉදං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං න පස්සාමී’’ති ¶ ආහරිත්වා අදාසි. මහාසත්තො ‘‘භද්දෙ, මයා එත්තකං කාලං තිණං නාම න ලායිතපුබ්බං, අජ්ජ පන තිණං ලායිත්වා ආහරිත්වා වික්කිණිත්වා යථානුච්ඡවිකං දානං දස්සාමී’’ති දානුපච්ඡෙදභයෙන අසිතඤ්චෙව කාජඤ්ච රජ්ජුඤ්ච ගහෙත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා තිණවත්ථුං ගන්ත්වා තිණං ලායිත්වා ‘‘එකො අම්හාකං භවිස්සති, එකෙන දානං දස්සාමී’’ති ද්වෙ තිණකලාපෙ බන්ධිත්වා කාජෙ ලග්ගෙත්වා ආදාය ගන්ත්වා නගරද්වාරෙ වික්කිණිත්වා මාසකෙ ගහෙත්වා එකං කොට්ඨාසං යාචකානං අදාසි. යාචකා බහූ, තෙසං ‘‘මය්හම්පි දෙහි, මය්හම්පි දෙහී’’ති වදන්තානං ඉතරම්පි කොට්ඨාසං දත්වා තං දිවසං සද්ධිං භරියාය අනාහාරො වීතිනාමෙසි. ඉමිනා නියාමෙන ඡ දිවසා වීතිවත්තා.

අථස්ස සත්තමෙ දිවසෙ තිණං ආහරමානස්ස සත්තාහං නිරාහාරස්ස අතිසුඛුමාලස්ස නලාටෙ සූරියාතපෙන පහටමත්තෙ අක්ඛීනි භමිංසු. සො සතිං පච්චුපට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තො තිණං අවත්ථරිත්වා පති. සක්කො තස්ස කිරියං උපධාරයමානො විචරති. සො තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ආගන්ත්වා ආකාසෙ ඨත්වා පඨමං ගාථමාහ –

‘‘අදාසි ¶ දානානි පුරෙ විසය්හ, දදතො ච තෙ ඛයධම්මො අහොසි;

ඉතො පරං චෙ න දදෙය්ය දානං, තිට්ඨෙය්යුං තෙ සංයමන්තස්ස භොගා’’ති.

තස්සත්ථො – අම්භො විසය්හ ත්වං ඉතො පුබ්බෙ තව ගෙහෙ ධනෙ විජ්ජමානෙ සකලජම්බුදීපං උන්නඞ්ගලං කරිත්වා දානානි අදාසි. තස්ස ච තෙ එවං දදතො භොගානං ඛයධම්මො ඛයසභාවො අහොසි, සබ්බං සාපතෙය්යං ඛීණං, ඉතො පරං චෙපි ත්වං දානං න දදෙය්ය, කස්සචි කිඤ්චි න දදෙය්යාසි, තව සංයමන්තස්ස අදදන්තස්ස භොගා තථෙව ¶ තිට්ඨෙය්යුං, ‘‘ඉතො පට්ඨාය න දස්සාමී’’ති ත්වං මය්හං පටිඤ්ඤං දෙහි, අහං තෙ භොගෙ දස්සෙස්සාමීති.

මහාසත්තො ¶ තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති ආහ. ‘‘සක්කොහමස්මී’’ති. බොධිසත්තො ‘‘සක්කො නාම සයං දානං දත්වා සීලං සමාදියිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා සත්ත වත්තපදානි පූරෙත්වා සක්කත්තං පත්තො, ත්වං පන අත්තනො ඉස්සරියකාරණං දානං වාරෙසි, අනරියං වත කරොසී’’ති වත්වා තිස්සො ගාථා අභාසි –

‘‘අනරියමරියෙන සහස්සනෙත්ත, සුදුග්ගතෙනාපි අකිච්චමාහු;

මා වො ධනං තං අහු දෙවරාජ, යං භොගහෙතු විජහෙමු සද්ධං.

‘‘යෙන එකො රථො යාති, යාති තෙනපරො රථො;

පොරාණං නිහිතං වත්තං, වත්තතඤ්ඤෙව වාසව.

‘‘යදි හෙස්සති දස්සාම, අසන්තෙ කිං දදාමසෙ;

එවංභූතාපි දස්සාම, මා දානං පමදම්හසෙ’’ති.

තත්ථ අනරියන්ති ලාමකං පාපකම්මං. අරියෙනාති පරිසුද්ධාචාරෙන අරියෙන. සුදුග්ගතෙනාපීති සුදලිද්දෙනාපි. අකිච්චමාහූති අකත්තබ්බන්ති බුද්ධාදයො අරියා වදන්ති, ත්වං පන මං අනරියං මග්ගං ආරොචෙසීති අධිප්පායො. වොති නිපාතමත්තං. යං භොගහෙතූති යස්ස ධනස්ස පරිභුඤ්ජනහෙතු මයං දානසද්ධං විජහෙමු පරිච්චජෙය්යාම, තං ධනමෙව මා අහු, න නො තෙන ධනෙන අත්ථොති දීපෙති.

රථොති යංකිඤ්චි යානං. ඉදං වුත්තං හොති – යෙන මග්ගෙන එකො රථො යාති, අඤ්ඤොපි රථො ¶ ‘‘රථස්ස ගතමග්ගො එසො’’ති තෙනෙව මග්ගෙන යාති. පොරාණං නිහිතං වත්තන්ති යං මයා පුබ්බෙ නිහිතං වත්තං, තං මයි ධරන්තෙ වත්තතුයෙව, මා තිට්ඨතූති අත්ථො. එවංභූතාති එවං තිණහාරකභූතාපි මයං යාව ¶ ජීවාම, තාව දස්සාමයෙව. කිංකාරණා? මා දානං පමදම්හසෙති. අදදන්තො හි දානං පමජ්ජති නාම න සරති න සල්ලක්ඛෙති, අහං පන ජීවමානො දානං පමුස්සිතුං න ඉච්ඡාමි, තස්මා දානං දස්සාමියෙවාති දීපෙති.

සක්කො තං පටිබාහිතුං අසක්කොන්තො ‘‘කිමත්ථාය දානං දදාසී’’ති පුච්ඡි. බොධිසත්තො ‘‘නෙව සක්කත්තං, න බ්රහ්මත්තං පත්ථයමානො, සබ්බඤ්ඤුතං පත්ථෙන්තො ¶ පනාහං දදාමී’’ති ආහ. සක්කො තස්ස වචනං සුත්වා තුට්ඨො හත්ථෙන පිට්ඨිං පරිමජ්ජි. බොධිසත්තස්ස තඞ්ඛණඤ්ඤෙව පරිමජ්ජිතමත්තස්සෙව සකලසරීරං පරිපූරි. සක්කානුභාවෙන චස්ස සබ්බො විභවපරිච්ඡෙදො පටිපාකතිකොව අහොසි. සක්කො ‘‘මහාසෙට්ඨි, ත්වං ඉතො පට්ඨාය දිවසෙ දිවසෙ ද්වාදස සතසහස්සානි විස්සජ්ජෙන්තො දානං දදාහී’’ති තස්ස ගෙහෙ අපරිමාණං ධනං කත්වා තං උය්යොජෙත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සෙට්ඨිභරියා රාහුලමාතා අහොසි, විසය්හො පන සෙට්ඨි අහමෙව අහොසි’’න්ති.

නරානමාරාමකරාසූති ¶ ඉමස්ස ජාතකස්ස විත්ථාරකථා කුණාලජාතකෙ (ජා. 2.21.කුණාලජාතක) ආවි භවිස්සති.

අසක්ඛිං ¶ වත අත්තානන්ති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස වධාය පරිසක්කනං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු (ජා. අට්ඨ. 2.2.සුසුමාරජාතකවණ්ණනා) හෙට්ඨා විත්ථාරිතමෙව.

අතීතෙ පන බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ කපියොනියං නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ගඞ්ගාතීරෙ වසි. අථෙකා අන්තොගඞ්ගායං සංසුමාරී බොධිසත්තස්ස හදයමංසෙ දොහළං උප්පාදෙත්වා ¶ සංසුමාරස්ස කථෙසි. සො ‘‘තං කපිං උදකෙ නිමුජ්ජාපෙත්වා මාරෙත්වා හදයමංසං ගහෙත්වා සංසුමාරියා දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා මහාසත්තං ආහ – ‘‘එහි, සම්ම, අන්තරදීපකෙ ඵලාඵලෙ ඛාදිතුං ගච්ඡාමා’’ති. ‘‘කථං, සම්ම, අහං ගමිස්සාමී’’ති. ‘‘අහං තං මම පිට්ඨියං නිසීදාපෙත්වා නෙස්සාමී’’ති. සො තස්ස චිත්තං අජානන්තො ලඞ්ඝිත්වා පිට්ඨියං නිසීදි. සංසුමාරො ථොකං ගන්ත්වා නිමුජ්ජිතුං ආරභි. අථ නං වානරො ‘‘කිංකාරණා, භො, මං උදකෙ නිමුජ්ජාපෙසී’’ති ආහ. ‘‘අහං තං මාරෙත්වා තව හදයමංසං මම භරියාය දස්සාමී’’ති. ‘‘දන්ධ ත්වං මම හදයමංසං උරෙ අත්ථීති මඤ්ඤසී’’ති? ‘‘අථ කහං තෙ ඨපිත’’න්ති? ‘‘එතං උදුම්බරෙ ඔලම්බන්තං න පස්සසී’’ති? ‘‘පස්සාමි, දස්සසි පන මෙ’’ති. ‘‘ආම, දස්සාමී’’ති. සංසුමාරො දන්ධතාය තං ගහෙත්වා නදීතීරෙ උදුම්බරමූලං ගතො. බොධිසත්තො තස්ස පිට්ඨිතො ලඞ්ඝිත්වා උදුම්බරරුක්ඛෙ නිසින්නො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘අසක්ඛිං ¶ වත අත්තානං, උද්ධාතුං උදකා ථලං;

න දානාහං පුන තුය්හං, වසං ගච්ඡාමි වාරිජ.

‘‘අලමෙතෙහි අම්බෙහි, ජම්බූහි පනසෙහි ච;

යානි පාරං සමුද්දස්ස, වරං මය්හං උදුම්බරො.

‘‘යො ච උප්පතිතං අත්ථං, න ඛිප්පමනුබුජ්ඣති;

අමිත්තවසමන්වෙති, පච්ඡා ච අනුතප්පති.

‘‘යො ¶ ච උප්පතිතං අත්ථං, ඛිප්පමෙව නිබොධති;

මුච්චතෙ සත්තුසම්බාධා, න ච පච්ඡානුතප්පතී’’ති.

තත්ථ අසක්ඛිං වතාති සමත්ථො වත අහොසිං. උද්ධාතුන්ති උද්ධරිතුං. වාරිජාති සංසුමාරං ආලපති. යානි පාරං සමුද්දස්සාති ගඞ්ගං සමුද්දනාමෙනාලපන්තො ‘‘යානි සමුද්දස්ස පාරං ගන්ත්වා ඛාදිතබ්බානි, අලං තෙහී’’ති වදති. පච්ඡා ච අනුතප්පතීති උප්පන්නං අත්ථං ඛිප්පං අජානන්තො අමිත්තවසං ගච්ඡති, පච්ඡා ච අනුතප්පති.

ඉති සො චතූහි ගාථාහි ලොකියකිච්චානං නිප්ඵත්තිකාරණං කථෙත්වා වනසණ්ඩමෙව පාවිසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සංසුමාරො දෙවදත්තො අහොසි, වානරො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

අවසිම්හ තවාගාරෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරඤ්ඤො ගෙහෙ නිවුත්ථං කුන්තිනීසකුණිකං ආරබ්භ කථෙසි. සා කිර රඤ්ඤො දූතෙය්යහාරිකා අහොසි. ද්වෙ පොතකාපිස්සා අත්ථි, රාජා තං සකුණිකං එකස්ස රඤ්ඤො පණ්ණං ගාහාපෙත්වා පෙසෙසි. තස්සා ගතකාලෙ ¶ රාජකුලෙ දාරකා තෙ සකුණපොතකෙ හත්ථෙහි පරිමද්දන්තා මාරෙසුං. සා ආගන්ත්වා තෙ පොතකෙ මතෙ පස්සන්තී ‘‘කෙන මෙ පුත්තකා මාරිතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අසුකෙන ච අසුකෙන චා’’ති. තස්මිඤ්ච කාලෙ රාජකුලෙ පොසාවනිකබ්යග්ඝො අත්ථි කක්ඛළො ඵරුසො, බන්ධනබලෙන තිට්ඨති. අථ තෙ දාරකා තං බ්යග්ඝං දස්සනාය අගමංසු. සාපි සකුණිකා තෙහි සද්ධිං ගන්ත්වා ‘‘යථා ඉමෙහි මම පුත්තකා මාරිතා, තථෙව නෙ කරිස්සාමී’’ති තෙ දාරකෙ ගහෙත්වා බ්යග්ඝස්ස පාදමූලෙ ඛිපි, බ්යග්ඝො මුරාමුරාපෙත්වා ඛාදි. සා ‘‘ඉදානි මෙ මනොරථො පරිපුණ්ණො’’ති උප්පතිත්වා හිමවන්තමෙව ගතා. තං කාරණං සුත්වා භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, රාජකුලෙ කිර අසුකා නාම කුන්තිනී ¶ සකුණිකා යෙ හිස්සා පොතකා මාරිතා, තෙ දාරකෙ බ්යග්ඝස්ස පාදමූලෙ ඛිපිත්වා හිමවන්තමෙව ගතා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙසා අත්තනො පොතකඝාතකෙ දාරකෙ ගහෙත්වා බ්යග්ඝස්ස පාදමූලෙ ඛිපිත්වා හිමවන්තමෙව ගතා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බොධිසත්තො ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස නිවෙසනෙ එකා කුන්තිනී සකුණිකා දූතෙය්යහාරිකාති සබ්බං පුරිමසදිසමෙව. අයං පන විසෙසො. අයං කුන්තිනී බ්යග්ඝෙන දාරකෙ මාරාපෙත්වා ¶ චින්තෙසි ‘‘ඉදානි න සක්කා මයා ඉධ වසිතුං, ගමිස්සාමි, ගච්ඡන්තී ච පන රඤ්ඤො අනාරොචෙත්වා න ගමිස්සාමි, ආරොචෙත්වාව ගමිස්සාමී’’ති. සා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතා ‘‘සාමි, තුම්හාකං පමාදෙන මම පුත්තකෙ දාරකා මාරෙසුං, අහං කොධවසිකා හුත්වා තෙ දාරකෙ පටිමාරෙසිං, ඉදානි මයා ඉධ වසිතුං න සක්කා’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –

‘‘අවසිම්හ තවාගාරෙ, නිච්චං සක්කතපූජිතා,

ත්වමෙව දානිමකරි, හන්ද රාජ වජාමහ’’න්ති.

තත්ථ ත්වමෙව දානිමකරීති මං පණ්ණං ගාහාපෙත්වා පෙසෙත්වා අත්තනො පමාදෙන මම පියපුත්තකෙ අරක්ඛන්තො ත්වඤ්ඤෙව ඉදානි එතං මම දොමනස්සකාරණං අකරි. හන්දාති වවස්සග්ගත්ථෙ නිපාතො. රාජාති බොධිසත්තං ආලපති. වජාමහන්ති අහං හිමවන්තං ගච්ඡාමීති.

තං සුත්වා රාජා දුතියං ගාථමාහ –

‘‘යො ¶ වෙ කතෙ පටිකතෙ, කිබ්බිසෙ පටිකිබ්බිසෙ;

එවං තං සම්මතී වෙරං, වස කුන්තිනි මාගමා’’ති.

තස්සත්ථො – යො පුග්ගලො පරෙන කතෙ කිබ්බිසෙ අත්තනො පුත්තමාරණාදිකෙ දාරුණෙ කම්මෙ කතෙ පුන අත්තනො තස්ස පුග්ගලස්ස පටිකතෙ පටිකිබ්බිසෙ ‘‘පටිකතං ¶ මයා තස්සා’’ති ජානාති. එවං තං සම්මතී වෙරන්ති එත්තකෙන තං වෙරං සම්මති වූපසන්තං හොති, තස්මා වස කුන්තිනි මාගමාති.

තං සුත්වා කුන්තිනී තතියං ගාථමාහ –

‘‘න කතස්ස ච කත්තා ච, මෙත්ති සන්ධීයතෙ පුන;

හදයං නානුජානාති, ගච්ඡඤ්ඤෙව රථෙසභා’’ති.

තත්ථ න කතස්ස ච කත්තා චාති කතස්ස ච අභිභූතස්ස උපපීළිතස්ස පුග්ගලස්ස, ඉදානි විභත්තිවිපරිණාමං කත්වා යො කත්තා තස්ස චාති ඉමෙසං ද්වින්නං පුග්ගලානං පුන මිත්තභාවො නාම න සන්ධීයති න ඝටීයතීති අත්ථො. හදයං නානුජානාතීති තෙන කාරණෙන මම හදයං ¶ ඉධ වාසං නානුජානාති. ගච්ඡඤ්ඤෙව රථෙසභාති තස්මා අහං මහාරාජ ගමිස්සාමියෙවාති.

තං සුත්වා රාජා චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘කතස්ස චෙව කත්තා ච, මෙත්ති සන්ධීයතෙ පුන;

ධීරානං නො ච බාලානං, වස කුන්තිනි මාගමා’’ති.

තස්සත්ථො – කතස්ස චෙව පුග්ගලස්ස, යො ච කත්තා තස්ස මෙත්ති සන්ධීයතෙ පුන, සා පන ධීරානං, නො ච බාලානං. ධීරානඤ්හි මෙත්ති භින්නාපි පුන ඝටීයති, බාලානං පන සකිං භින්නා භින්නාව හොති, තස්මා වස කුන්තිනි මාගමාති.

සකුණිකා ‘‘එවං සන්තෙපි න සක්කා මයා ඉධ වසිතුං සාමී’’ති රාජානං වන්දිත්වා උප්පතිත්වා හිමවන්තමෙව ගතා.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කුන්තිනීයෙව එතරහි කුන්තිනී අහොසි, බාරාණසිරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

යො ¶ නීලියං මණ්ඩයතීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං අම්බගොපකත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිත්වා ජෙතවනපච්චන්තෙ අම්බවනෙ පණ්ණසාලං කාරෙත්වා අම්බෙ රක්ඛන්තො පතිතානි අම්බපක්කානි ඛාදන්තො විචරති, අත්තනො සම්බන්ධමනුස්සානම්පි දෙති. තස්මිං භික්ඛාචාරං පවිට්ඨෙ අම්බචොරකා අම්බානි පාතෙත්වා ඛාදිත්වා ච ගහෙත්වා ච ගච්ඡන්ති. තස්මිං ඛණෙ චතස්සො සෙට්ඨිධීතරො අචිරවතියං න්හායිත්වා විචරන්තියො තං අම්බවනං පවිසිංසු. මහල්ලකො ආගන්ත්වා තා දිස්වා ‘‘තුම්හෙහි මෙ අම්බානි ඛාදිතානී’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, මයං ඉදානෙව ආගතා, න තුම්හාකං අම්බානි ඛාදාමා’’ති. ‘‘තෙන හි සපථං කරොථා’’ති? ‘‘කරොම, භන්තෙ’’ති සපථං කරිංසු. මහල්ලකො තා සපථං කාරෙත්වා ලජ්ජාපෙත්වා විස්සජ්ජෙසි. තස්ස තං කිරියං සුත්වා භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං ¶ සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, අසුකො කිර මහල්ලකො අත්තනො වසනකං අම්බවනං පවිට්ඨා සෙට්ඨිධීතරො සපථං කාරෙත්වා ලජ්ජාපෙත්වා විස්සජ්ජෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස අම්බගොපකො හුත්වා චතස්සො සෙට්ඨිධීතරො සපථං කාරෙත්වා ලජ්ජාපෙත්වා විස්සජ්ජෙසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සක්කත්තං කාරෙසි. තදා එකො කූටජටිලො බාරාණසිං උපනිස්සාය නදීතීරෙ අම්බවනෙ පණ්ණසාලං මාපෙත්වා අම්බෙ රක්ඛන්තො පතිතානි අම්බපක්කානි ඛාදන්තො සම්බන්ධමනුස්සානම්පි දෙන්තො නානප්පකාරෙන මිච්ඡාජීවෙන ජීවිකං කප්පෙන්තො විචරති. තදා සක්කො දෙවරාජා ‘‘කෙ නු ඛො ලොකෙ මාතාපිතරො උපට්ඨහන්ති, කුලෙ ජෙට්ඨාපචයනකම්මං කරොන්ති, දානං දෙන්ති, සීලං රක්ඛන්ති, උපොසථකම්මං කරොන්ති, කෙ පබ්බජිතා සමණධම්මෙ යුත්තපයුත්තා විහරන්ති, කෙ අනාචාරං චරන්තී’’ති ලොකං වොලොකෙන්තො ඉමං අම්බගොපකං ¶ අනාචාරං කූටජටිලං දිස්වා ‘‘අයං කූටජටිලො කසිණපරිකම්මාදිං අත්තනො සමණධම්මං පහාය අම්බවනං ¶ රක්ඛන්තො විචරති, සංවෙජෙස්සාමි න’’න්ති තස්ස ගාමං භික්ඛාය පවිට්ඨකාලෙ අත්තනො ආනුභාවෙන අම්බෙ පාතෙත්වා චොරෙහි විලුම්බිතෙ විය අකාසි.

තදා බාරාණසිතො චතස්සො සෙට්ඨිධීතරො තං අම්බවනං පවිසිංසු. කූටජටිලො තා දිස්වා ‘‘තුම්හෙහි මෙ අම්බානි ඛාදිතානී’’ති පලිබුද්ධි. ‘‘භන්තෙ, මයං ඉදානෙව ආගතා, න තෙ අම්බානි ඛාදාමා’’ති. ‘‘තෙන හි සපථං කරොථා’’ති? ‘‘කත්වා ච පන ගන්තුං ලභිස්සාමා’’ති? ‘‘ආම, ලභිස්සථා’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති තාසු ජෙට්ඨිකා සපථං කරොන්තී පඨමං ගාථමාහ –

‘‘යො නීලියං මණ්ඩයති, සණ්ඩාසෙන විහඤ්ඤති;

තස්ස සා වසමන්වෙතු, යා තෙ අම්බෙ අවාහරී’’ති.

තස්සත්ථො – යො පුරිසො පලිතානං කාළවණ්ණකරණත්ථාය නීලඵලාදීනි යොජෙත්වා කතං නීලියං මණ්ඩයති, නීලකෙසන්තරෙ ච උට්ඨිතං ¶ පලිතං උද්ධරන්තො සණ්ඩාසෙන විහඤ්ඤති කිලමති, තස්ස එවරූපස්ස මහල්ලකස්ස සා වසං අන්වෙතු, තථාරූපං පතිං ලභතු, යා තෙ අම්බෙ අවාහරීති.

තාපසො ‘‘ත්වං එකමන්තං තිට්ඨාහී’’ති වත්වා දුතියං සෙට්ඨිධීතරං සපථං කාරෙසි. සා සපථං කරොන්තී දුතියං ගාථමාහ –

‘‘වීසං වා පඤ්චවීසං වා, ඌනතිංසංව ජාතියා;

තාදිසා පති මා ලද්ධා, යා තෙ අම්බෙ අවාහරී’’ති.

තස්සත්ථො – නාරියො නාම පන්නරසසොළසවස්සිකකාලෙ පුරිසානං පියා හොන්ති. යා පන තව අම්බානි අවාහරි, සා එවරූපෙ යොබ්බනෙ පතිං අලභිත්වා ජාතියා වීසං වා පඤ්චවීසං වා එකෙන ද්වීහි ඌනතාය ඌනතිංසං වා වස්සානි පත්වා තාදිසා පරිපක්කවයා හුත්වාපි පතිං මා ලද්ධාති.

තායපි සපථං කත්වා එකමන්තං ඨිතාය තතියා තතියං ගාථමාහ –

‘‘දීඝං ¶ ¶ ගච්ඡතු අද්ධානං, එකිකා අභිසාරිකා;

සඞ්කෙතෙ පති මා අද්ද, යා තෙ අම්බෙ අවාහරී’’ති.

තස්සත්ථො – යා තෙ අම්බෙ අවාහරි, සා පතිං පත්ථයමානා තස්ස සන්තිකං අභිසරණතාය අභිසාරිකා නාම හුත්වා එකිකා අදුතියා ගාවුතද්විගාවුතමත්තං දීඝං අද්ධානං ගච්ඡතු, ගන්ත්වාපි ච තස්මිං අසුකට්ඨානං නාම ආගච්ඡෙය්යාසීති කතෙ සඞ්කෙතෙ තං පතිං මා අද්දසාති.

තායපි සපථං කත්වා එකමන්තං ඨිතාය චතුත්ථා චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘අලඞ්කතා සුවසනා, මාලිනී චන්දනුස්සදා;

එකිකා සයනෙ සෙතු, යා තෙ අම්බෙ අවාහරී’’ති. – සා උත්තානත්ථායෙව;

තාපසො ‘‘තුම්හෙහි අතිභාරියා සපථා කතා, අඤ්ඤෙහි අම්බානි ඛාදිතානි භවිස්සන්ති, ගච්ඡථ දානි තුම්හෙ’’ති තා උය්යොජෙසි. සක්කො භෙරවරූපාරම්මණං දස්සෙත්වා කූටතාපසං තතො පලාපෙසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කූටජටිලො අයං අම්බගොපකො මහල්ලකො අහොසි, චතස්සො සෙට්ඨිධීතරො එතායෙව, සක්කො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

වනං යදග්ගි දහතීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං අලසභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර සාවත්ථිවාසී කුලපුත්තො සාසනෙ උරං දත්වා පබ්බජිත්වාපි අලසො අහොසි උද්දෙසපරිපුච්ඡායොනිසොමනසිකාරවත්තපටිවත්තාදීහි පරිබාහිරො නීවරණාභිභූතො. නිසින්නට්ඨානාදීසු ඉරියාපථෙසු තථා එව හොති. තස්ස තං ආලසියභාවං ආරබ්භ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, අසුකො නාම භික්ඛු එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා ¶ ආලසියො කුසීතො නීවරණාභිභූතො විහරතී’’ති ¶ . සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස ආලසියොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අමච්චරතනං අහොසි, බාරාණසිරාජා ආලසියජාතිකො අහොසි. බොධිසත්තො ‘‘රාජානං පබොධෙස්සාමී’’ති එකං උපමං උපධාරෙන්තො විචරති. අථෙකදිවසං රාජා උය්යානං ගන්ත්වා අමච්චගණපරිවුතො තත්ථ විචරන්තො එකං රාජකුම්භං නාම ආලසියං පස්සි. තථාරූපා කිර ආලසියා සකලදිවසං ගච්ඡන්තාපි එකද්වඞ්ගුලමත්තමෙව ගච්ඡන්ති. රාජා තං දිස්වා ‘‘වයස්ස කො නාම සො’’ති බොධිසත්තං පුච්ඡි. මහාසත්තො ‘‘රාජකුම්භො නාමෙස, මහාරාජ, ආලසියො. එවරූපො හි සකලදිවසං ගච්ඡන්තොපි එකඞ්ගුලද්වඞ්ගුලමත්තමෙව ගච්ඡතී’’ති වත්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො ‘‘අම්භො, රාජකුම්භ, තුම්හාකං දන්ධගමනං ඉමස්මිං අරඤ්ඤෙ දාවග්ගිම්හි උට්ඨිතෙ කිං කරොථා’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –

‘‘වනං ¶ යදග්ගි දහති, පාවකො කණ්හවත්තනී;

කථං කරොසි පචලක, එවං දන්ධපරක්කමො’’ති.

තත්ථ යදග්ගීති යදා අග්ගි. පාවකො කණ්හවත්තනීති අග්ගිනො වෙවචනං. පචලකාති තං ආලපති. සො හි චලන්තො චලන්තො ගච්ඡති, නිච්චං වා පචලායති, තස්මා ‘‘පචලකො’’ති වුච්චති. දන්ධපරක්කමොති ගරුවීරියො.

තං සුත්වා රාජකුම්භො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘බහූනි රුක්ඛඡිද්දානි, පථබ්යා විවරානි ච;

තානි චෙ නාභිසම්භොම, හොති නො කාලපරියායො’’ති.

තස්සත්ථො – පණ්ඩිත, අම්හාකං ඉතො උත්තරිගමනං නාම නත්ථි. ඉමස්මිං පන අරඤ්ඤෙ රුක්ඛඡිද්දානි පථවියං විවරානි ච බහූනි. යදි තානි න පාපුණාම, හොති නො කාලපරියායොති මරණමෙව නො හොතීති.

තං ¶ සුත්වා බොධිසත්තො ඉතරා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘යො ¶ දන්ධකාලෙ තරති, තරණීයෙ ච දන්ධති;

සුක්ඛපණ්ණංව අක්කම්ම, අත්ථං භඤ්ජති අත්තනො.

‘‘යො දන්ධකාලෙ දන්ධෙති, තරණීයෙ ච තාරයි;

සසීව රත්තිං විභජං, තස්සත්ථො පරිපූරතී’’ති.

තත්ථ දන්ධකාලෙති තෙසං තෙසං කම්මානං සණිකං කත්තබ්බකාලෙ. තරතීති තුරිතතුරිතො වෙගෙන තානි කම්මානි කරොති. සුක්ඛපණ්ණංවාති යථා වාතාතපසුක්ඛං තාලපණ්ණං බලවා පුරිසො අක්කමිත්වා භඤ්ජෙය්ය, තත්ථෙව චුණ්ණවිචුණ්ණං කරෙය්ය, එවං සො අත්තනො අත්ථං වුද්ධිං භඤ්ජති. දන්ධෙතීති දන්ධයති දන්ධකාතබ්බානි කම්මානි දන්ධමෙව කරොති. තාරයීති තුරිතකාතබ්බානි කම්මානි තුරිතොව කරොති. සසීව රත්තිං විභජන්ති යථා චන්දො ජුණ්හපක්ඛං රත්තිං ජොතයමානො කාළපක්ඛරත්තිතො රත්තිං විභජන්තො දිවසෙ දිවසෙ පරිපූරති, එවං තස්ස පුරිසස්ස අත්ථො පරිපූරතීති වුත්තං හොති.

රාජා ¶ බොධිසත්තස්ස වචනං සුත්වා තතො පට්ඨාය අනලසො ජාතො.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජකුම්භො ආලසියභික්ඛු අහොසි, පණ්ඩිතාමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

මනුස්සින්දං ජහිත්වානාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො විස්සාසභොජනං ආරබ්භ කථෙසි. අනාථපිණ්ඩිකස්ස කිර ගෙහෙ පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං නිබද්ධභත්තං හොති, ගෙහං නිච්චකාලං ¶ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ඔපානභූතං කාසාවපජ්ජොතං ඉසිවාතපටිවාතං. අථෙකදිවසං රාජා නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො සෙට්ඨිනො නිවෙසනෙ භික්ඛුසඞ්ඝං දිස්වා ‘‘අහම්පි අරියසඞ්ඝස්ස නිබද්ධං භික්ඛං දස්සාමී’’ති විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං නිබද්ධං භික්ඛං පට්ඨපෙසි. තතො පට්ඨාය රාජනිවෙසනෙ නිබද්ධං භික්ඛා දිය්යති, තිවස්සිකගන්ධසාලිභොජනං පණීතං. විස්සාසෙනපි සිනෙහෙනපි සහත්ථා දායකා නත්ථි, රාජයුත්තෙ දාපෙසි. භික්ඛූ නිසීදිත්වා ¶ භුඤ්ජිතුං න ඉච්ඡන්ති, නානග්ගරසභත්තං ගහෙත්වා අත්තනො අත්තනො උපට්ඨාකකුලං ගන්ත්වා තං භත්තං තෙසං දත්වා තෙහි දින්නං ලූඛං වා පණීතං වා භුඤ්ජන්ති.

අථෙකදිවසං රඤ්ඤො බහුං ඵලාඵලං ආහරිංසු. රාජා ‘‘සඞ්ඝස්ස දෙථා’’ති ආහ. මනුස්සා භත්තග්ගං ගන්ත්වා එකභික්ඛුම්පි අදිස්වා ‘‘එකො භික්ඛුපි නත්ථී’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. ‘‘නනු වෙලායෙව තාවා’’ති? ‘‘ආම, වෙලා, භික්ඛූ පන තුම්හාකං ගෙහෙ භත්තං ගහෙත්වා අත්තනො අත්තනො විස්සාසිකානං උපට්ඨාකානං ගෙහං ගන්ත්වා තෙසං දත්වා තෙහි දින්නං ලූඛං වා පණීතං වා භුඤ්ජන්තී’’ති. රාජා ‘‘අම්හාකං භත්තං පණීතං, කෙන නු ඛො කාරණෙන අභුත්වා අඤ්ඤං භුඤ්ජන්ති, සත්ථාරං පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පුච්ඡි. සත්ථා ‘‘මහාරාජ, භොජනං නාම විස්සාසපරමං, තුම්හාකං ¶ ගෙහෙ විස්සාසං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා සිනෙහෙන දායකානං අභාවා භික්ඛූ භත්තං ගහෙත්වා අත්තනො අත්තනො විස්සාසිකට්ඨානෙ පරිභුඤ්ජන්ති. මහාරාජ, විස්සාසසදිසො අඤ්ඤො රසො නාම නත්ථි, අවිස්සාසිකෙන දින්නං චතුමධුරම්පි හි විස්සාසිකෙන දින්නං සාමාකභත්තං න අග්ඝති. පොරාණකපණ්ඩිතාපි රොගෙ උප්පන්නෙ රඤ්ඤා පඤ්ච වෙජ්ජකුලානි ගහෙත්වා භෙසජ්ජෙ කාරිතෙපි රොගෙ අවූපසන්තෙ විස්සාසිකානං සන්තිකං ගන්ත්වා අලොණකං සාමාකනීවාරයාගුඤ්චෙව උදකමත්තසිත්තං අලොණකපණ්ණඤ්ච පරිභුඤ්ජිත්වා නිරොගා ජාතා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ බ්රාම්හණකුලෙ නිබ්බත්ති, ‘‘කප්පකුමාරො’’තිස්ස ¶ නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා අපරභාගෙ ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. තදා කෙසවො නාම තාපසො පඤ්චහි තාපසසතෙහි පරිවුතො ගණසත්ථා හුත්වා හිමවන්තෙ වසති. බොධිසත්තො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පඤ්චන්නං අන්තෙවාසිකසතානං ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො හුත්වා විහාසි, කෙසවතාපසස්ස හිතජ්ඣාසයො සසිනෙහො අහොසි. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං අතිවිය විස්සාසිකා අහෙසුං. අපරභාගෙ කෙසවො තෙ තාපසෙ ආදාය ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය මනුස්සපථං ගන්ත්වා බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ නගරං භික්ඛාය පවිසිත්වා රාජද්වාරං අගමාසි. රාජා ඉසිගණං දිස්වා පක්කොසාපෙත්වා අන්තොනිවෙසනෙ භොජෙත්වා පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා උය්යානෙ වසාපෙසි. අථ වස්සාරත්තෙ අතික්කන්තෙ කෙසවො රාජානං ආපුච්ඡි. රාජා ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ මහල්ලකා, අම්හෙ තාව උපනිස්සාය වසථ, දහරතාපසෙ හිමවන්තං පෙසෙථා’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති ජෙට්ඨන්තෙවාසිකෙන සද්ධිං තෙ හිමවන්තං පෙසෙත්වා සයං එකකොව ඔහියි. කප්පො හිමවන්තං ගන්ත්වා තාපසෙහි සද්ධිං වසි.

කෙසවො ¶ කප්පෙන විනා වසන්තො උක්කණ්ඨිත්වා තං දට්ඨුකාමො හුත්වා නිද්දං න ලභති, තස්ස නිද්දං අලභන්තස්ස සම්මා ආහාරො න පරිණාමං ගච්ඡති, ලොහිතපක්ඛන්දිකා අහොසි, බාළ්හා වෙදනා වත්තන්ති. රාජා පඤ්ච වෙජ්ජකුලානි ගහෙත්වා තාපසං පටිජග්ගි, රොගො න වූපසම්මති. කෙසවො රාජානං ආහ ‘‘මහාරාජ, කිං මය්හං මරණං ඉච්ඡථ, උදාහු අරොගභාව’’න්ති ¶ ? ‘‘අරොගභාවං, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි මං හිමවන්තං පෙසෙථා’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති රාජා නාරදං නාම අමච්චං පක්කාසාපෙත්වා ‘‘නාරද, අම්හාකං භදන්තං ගහෙත්වා වනචරකෙහි සද්ධිං හිමවන්තං යාහී’’ති පෙසෙසි. නාරදො තං තත්ථ නෙත්වා පච්චාගමාසි. කෙසවස්සපි කප්පෙ දිට්ඨමත්තෙයෙව චෙතසිකරොගො වූපසන්තො, උක්කණ්ඨා පටිප්පස්සම්භි. අථස්ස කප්පො අලොණකෙන අධූපනෙන ¶ උදකමත්තසිත්තපණ්ණෙන සද්ධිං සාමාකනීවාරයාගුං අදාසි, තස්ස තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ලොහිතපක්ඛන්දිකා පටිප්පස්සම්භි.

පුන රාජා නාරදං පෙසෙසි ‘‘ගච්ඡ කෙසවස්ස තාපසස්ස පවත්තිං ජානාහී’’ති. සො ගන්ත්වා තං අරොගං දිස්වා ‘‘භන්තෙ, බාරාණසිරාජා පඤ්ච වෙජ්ජකුලානි ගහෙත්වා පටිජග්ගන්තො තුම්හෙ අරොගෙ කාතුං නාසක්ඛි, කථං තෙ කප්පො පටිජග්ගී’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –

‘‘මනුස්සින්දං ජහිත්වාන, සබ්බකාමසමිද්ධිනං;

කථං නු භගවා කෙසී, කප්පස්ස රමති අස්සමෙ’’ති.

තත්ථ මනුස්සින්දන්ති මනුස්සානං ඉන්දං බාරාණසිරාජානං. කථං නු භගවා කෙසීති කෙන නු ඛො උපායෙන අයං අම්හාකං භගවා කෙසවතාපසො කප්පස්ස අස්සමෙ රමතීති.

එවං අඤ්ඤෙහි සද්ධිං සල්ලපන්තො විය කෙසවස්ස අභිරතිකාරණං පුච්ඡි. තං සුත්වා කෙසවො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘සාදූනි රමණීයානි, සන්ති වක්ඛා මනොරමා;

සුභාසිතානි කප්පස්ස, නාරද රමයන්ති ම’’න්ති.

තත්ථ වක්ඛාති රුක්ඛා. පාළියං පන ‘‘රුක්ඛා’’ත්වෙව ලිඛිතං. සුභාසිතානීති කප්පෙන කථිතානි සුභාසිතානි මං රමයන්තීති අත්ථො.

එවඤ්ච ¶ පන වත්වා ‘‘එවං මං අභිරමාපෙන්තො කප්පො අලොණකං අධූපනං උදකසිත්තපණ්ණමිස්සං සාමාකනීවාරයාගුං පායෙසි, තාය මෙ සරීරෙ බ්යාධි වූපසමිතො, අරොගො ජාතොම්හී’’ති ආහ. තං සුත්වා නාරදො තතියං ගාථමාහ –

‘‘සාලීනං ¶ ඔදනං භුඤ්ජෙ, සුචිං මංසූපසෙචනං;

කථං සාමාකනීවාරං, අලොණං ඡාදයන්ති ත’’න්ති.

තත්ථ ¶ භුඤ්ජෙති භුඤ්ජසි, අයමෙව වා පාඨො. ඡාදයන්තීති ඡාදයති පීණෙති තොසෙති. ගාථාබන්ධසුඛත්ථං පන අනුනාසිකො කතො. ඉදං වුත්තං හොති – යො ත්වං සුචිං මංසූපසෙචනං රාජකුලෙ රාජාරහං සාලිභත්තං භුඤ්ජසි, තං කථමිදං සාමාකනීවාරං අලොණං පීණෙති තොසෙති, කථං තෙ එතං රුච්චතීති.

තං සුත්වා කෙසවො චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘සාදුං වා යදි වාසාදුං, අප්පං වා යදි වා බහුං;

විස්සත්ථො යත්ථ භුඤ්ජෙය්ය, විස්සාසපරමා රසා’’ති.

තත්ථ යදි වාසාදුන්ති යදි වා අසාදුං. විස්සත්ථොති නිරාසඞ්කො විස්සාසපත්තො හුත්වා. යත්ථ භුඤ්ජෙය්යාති යස්මිං නිවෙසනෙ එවං භුඤ්ජෙය්ය, තත්ථ එවං භුත්තං යංකිඤ්චි භොජනං සාදුමෙව. කස්මා? යස්මා විස්සාසපරමා රසා, විස්සාසො පරමො උත්තමො එතෙසන්ති විස්සාසපරමා රසා. විස්සාසසදිසො හි අඤ්ඤො රසො නාම නත්ථි. අවිස්සාසිකෙන හි දින්නං චතුමධුරම්පි විස්සාසිකෙන දින්නං අම්බිලකඤ්ජියං න අග්ඝතීති.

නාරදො තස්ස වචනං සුත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කෙසවො ඉදං නාම කථෙසී’’ති ආචික්ඛි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, නාරදො සාරිපුත්තො, කෙසවො බකබ්රහ්මා, කප්පො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

සබ්බායසන්ති ¶ ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ලොකත්ථචරියං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු මහාකණ්හජාතකෙ (ජා. 1.12.61 ආදයො) ආවි භවිස්සති.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො උග්ගහිතසබ්බසිප්පො පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාය ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. තදා මනුස්සා දෙවමඞ්ගලිකා හුත්වා බහූ අජෙළකාදයො ¶ මාරෙත්වා දෙවතානං බලිකම්මං කරොන්ති. බොධිසත්තො ‘‘පාණො න හන්තබ්බො’’ති භෙරිං චරාපෙසි. යක්ඛා බලිකම්මං අලභමානා බොධිසත්තස්ස කුජ්ඣිත්වා හිමවන්තෙ යක්ඛසමාගමං ගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස මාරණත්ථාය එකං කක්ඛළං යක්ඛං පෙසෙසුං. සො කණ්ණිකමත්තං මහන්තං ආදිත්තං අයකූටං ගහෙත්වා ‘‘ඉමිනා නං පහරිත්වා මාරෙස්සාමී’’ති ආගන්ත්වා මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ බොධිසත්තස්ස සයනමත්ථකෙ අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ සක්කස්ස ආසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සො ආවජ්ජමානො තං කාරණං ඤත්වා ඉන්දවජිරං ආදාය ගන්ත්වා යක්ඛස්ස උපරි අට්ඨාසි. බොධිසත්තො යක්ඛං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො එස මං රක්ඛමානො ඨිතො, උදාහු මාරෙතුකාමො’’ති තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘සබ්බායසං කූටමතිප්පමාණං, පග්ගය්හ යො තිට්ඨසි අන්තලික්ඛෙ;

රක්ඛාය මෙ ත්වං විහිතො නුසජ්ජ, උදාහු මෙ චෙතයසෙ වධායා’’ති.

තත්ථ විහිතො නුසජ්ජාති විහිතො නු අසි අජ්ජ.

බොධිසත්තො පන යක්ඛමෙව පස්සති, න සක්කං. යක්ඛො සක්කස්ස භයෙන බොධිසත්තං පහරිතුං න සක්කොති. සො බොධිසත්තස්ස කථං සුත්වා ‘‘මහාරාජ, නාහං තව රක්ඛණත්ථාය ඨිතො, ඉමිනා පන ජලිතෙන අයකූටෙන පහරිත්වා තං මාරෙස්සාමීති ආගතොම්හි, සක්කස්ස භයෙන තං පහරිතුං න සක්කොමී’’ති එතමත්ථං දීපෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘දූතො ¶ අහං රාජිධ රක්ඛසානං, වධාය තුය්හං පහිතොහමස්මි;

ඉන්දො ච තං රක්ඛති දෙවරාජා, තෙනුත්තමඞ්ගං න තෙ ඵාලයාමී’’ති.

තං සුත්වා බොධිසත්තො ඉතරා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘සචෙ ¶ ච මං රක්ඛති දෙවරාජා, දෙවානමින්දො මඝවා සුජම්පති;

කාමං ¶ පිසාචා විනදන්තු සබ්බෙ, න සන්තසෙ රක්ඛසියා පජාය.

‘‘කාමං කන්දන්තු කුම්භණ්ඩා, සබ්බෙ පංසුපිසාචකා;

නාලං පිසාචා යුද්ධාය, මහතී සා විභිංසිකා’’ති.

තත්ථ රක්ඛසියා පජායාති රක්ඛසිසඞ්ඛාතාය පජාය, රක්ඛසසත්තානන්ති අත්ථො. කුම්භණ්ඩාති කුම්භමත්තරහස්සඞ්ගා මහොදරා යක්ඛා. පංසුපිසාචකාති සඞ්කාරට්ඨානෙ පිසාචා. නාලන්ති පිසාචා නාම මයා සද්ධිං යුද්ධාය න සමත්ථා. මහතී සා විභිංසිකාති යං පනෙතෙ යක්ඛා සන්නිපතිත්වා විභිංසිකං දස්සෙන්ති, සා මහතී විභිංසිකා භයකාරණදස්සනමත්තමෙව මය්හං, න පනාහං භායාමීති අත්ථො.

සක්කො යක්ඛං පලාපෙත්වා මහාසත්තං ඔවදිත්වා ‘‘මා භායි, මහාරාජ, ඉතො පට්ඨාය තව රක්ඛා මමායත්තා’’ති වත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සක්කො අනුරුද්ධො අහොසි, බාරාණසිරාජා අහමෙව අහොසි’’න්ති.

අරඤ්ඤා ¶ ගාමමාගම්මාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ථුල්ලකුමාරිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු චූළනාරදකස්සපජාතකෙ (ජා. 1.13.40 ආදයො) ආවි භවිස්සති.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං උග්ගහිතසිප්පො භරියාය කාලකතාය පුත්තං ගහෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තෙ වසන්තො පුත්තං අස්සමපදෙ ඨපෙත්වා ඵලාඵලත්ථාය ගච්ඡති. තදා චොරෙසු පච්චන්තගාමං පහරිත්වා කරමරෙ ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙසු එකා කුමාරිකා පලායිත්වා තං අස්සමපදං පත්වා තාපසකුමාරං ¶ පලොභෙත්වා සීලවිනාසං පාපෙත්වා ‘‘එහි ගච්ඡාමා’’ති ආහ. ‘‘පිතා තාව ¶ මෙ ආගච්ඡතු, තං පස්සිත්වා ගමිස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි දිස්වා ආගච්ඡා’’ති නික්ඛමිත්වා අන්තරාමග්ගෙ නිසීදි. තාපසකුමාරො පිතරි ආගතෙ පඨමං ගාථමාහ –

‘‘අරඤ්ඤා ගාමමාගම්ම, කිංසීලං කිංවතං අහං;

පුරිසං තාත සෙවෙය්යං, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.

තත්ථ අරඤ්ඤා ගාමමාගම්මාති තාත අහං ඉතො අරඤ්ඤතො මනුස්සපථං වසනත්ථාය ගතො වසනගාමං පත්වා කිං කරොමීති.

අථස්ස පිතා ඔවාදං දදන්තො තිස්සො ගාථා අභාසි –

‘‘යො තං විස්සාසයෙ තාත, විස්සාසඤ්ච ඛමෙය්ය තෙ;

සුස්සූසී ච තිතික්ඛී ච, තං භජෙහි ඉතො ගතො.

‘‘යස්ස කායෙන වාචාය, මනසා නත්ථි දුක්කටං;

උරසීව පතිට්ඨාය, තං භජෙහි ඉතො ගතො.

‘‘හලිද්දිරාගං කපිචිත්තං, පුරිසං රාගවිරාගිනං;

තාදිසං තාත මා සෙවි, නිම්මනුස්සම්පි චෙ සියා’’ති.

තත්ථ ¶ යො තං විස්සාසයෙති යො පුරිසො තං විස්සාසෙය්ය න පරිසඞ්කෙය්ය. විස්සාසඤ්ච ඛමෙය්ය තෙති යො ච අත්තනි කයිරමානං තව විස්සාසං පත්තො නිරාසඞ්කො තං ඛමෙය්ය. සුස්සූසීති යො ච තව විස්සාසවචනං සොතුමිච්ඡති. තිතික්ඛීති යො ච තයා කතං අපරාධං ඛමති. තං භජෙහීති තං පුරිසං භජෙය්යාසි පයිරුපාසෙය්යාසි. උරසීව පතිට්ඨායාති යථා තස්ස උරසි පතිට්ඨාය වඩ්ඪිතො ඔරසපුත්තො ත්වම්පි තාදිසො උරසි පතිට්ඨිතපුත්තො විය හුත්වා එවරූපං පුරිසං භජෙය්යාසීති අත්ථො.

හලිද්දිරාගන්ති හලිද්දිරාගසදිසං අථිරචිත්තං. කපිචිත්තන්ති ලහුපරිවත්තිතාය මක්කටචිත්තං. රාගවිරාගිනන්ති මුහුත්තෙනෙව රජ්ජනවිරජ්ජනසභාවං. නිම්මනුස්සම්පි චෙ සියාති සචෙපි සකලං ජම්බුදීපතලං කායදුච්චරිතාදිවිරහිතස්ස මනුස්සස්ස අභාවෙන නිම්මනුස්සං සියා ¶ , තථාපි, තාත, තාදිසං ලහුචිත්තං මා සෙවි, සබ්බම්පි මනුස්සපථං විචිනිත්වා හෙට්ඨා වුත්තගුණසම්පන්නමෙව භජෙය්යාසීති අත්ථො.

තං ¶ සුත්වා තාපසකුමාරො ‘‘අහං, තාත, ඉමෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතං පුරිසං කත්ථ ලභිස්සාමි, න ගච්ඡාමි, තුම්හාකඤ්ඤෙව සන්තිකෙ වසිස්සාමී’’ති වත්වා නිවත්ති. අථස්ස පිතා කසිණපරිකම්මං ආචික්ඛි. උභොපි අපරිහීනජ්ඣානා බ්රහ්මලොකපරායණා අහෙසුං.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පුත්තො ච කුමාරිකා ච එතෙයෙව අහෙසුං, පිතා තාපසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

නෙව ඉත්ථීසු සාමඤ්ඤන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පෙසුඤ්ඤසික්ඛාපදං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිං කිර සමයෙ සත්ථා ‘‘ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ පෙසුඤ්ඤං උපසංහරන්තී’’ති සුත්වා තෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූනං භණ්ඩනජාතානං කලහජාතානං විවාදාපන්නානං පෙසුඤ්ඤං උපසංහරථ, තෙන අනුප්පන්නානි චෙව භණ්ඩනානි උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නානි ච ¶ භිය්යොභාවාය සංවත්තන්තී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්ච’’න්ති වුත්තෙ තෙ භික්ඛූ ගරහිත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, පිසුණා වාචා නාම තිඛිණසත්තිපහාරසදිසා, දළ්හො විස්සාසොපි තාය ඛිප්පං භිජ්ජති, තඤ්ච පන ගහෙත්වා අත්තනො මෙත්තිභින්දනකජනො සීහඋසභසදිසො හොතී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස පුත්තො හුත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං උග්ගහිතසිප්පො පිතු අච්චයෙන ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. තදා එකො ගොපාලකො අරඤ්ඤෙ ගොකුලෙසු ගාවො පටිජග්ගිත්වා ආගච්ඡන්තො එකං ගබ්භිනිං අසල්ලක්ඛෙත්වා පහාය ආගතො. තස්සා එකාය සීහියා සද්ධිං විස්සාසො උප්පජ්ජි. තා උභොපි දළ්හමිත්තා හුත්වා එකතො විචරන්ති. අපරභාගෙ ගාවී වච්ඡකං, සීහී සීහපොතකං විජායි. තෙ උභොපි ජනා කුලෙන ආගතමෙත්තියා දළ්හමිත්තා හුත්වා එකතො විචරන්ති ¶ . අථෙකො වනචරකො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා තෙසං විස්සාසං දිස්වා අරඤ්ඤෙ උප්පජ්ජනකභණ්ඩං ආදාය බාරාණසිං ගන්ත්වා රඤ්ඤො දත්වා ¶ ‘‘අපි තෙ, සම්ම, කිඤ්චි අරඤ්ඤෙ අච්ඡරියං දිට්ඨපුබ්බ’’න්ති රඤ්ඤා පුට්ඨො ‘‘දෙව, අඤ්ඤං කිඤ්චි න පස්සාමි, එකං පන සීහඤ්ච උසභඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං විස්සාසිකෙ එකතො විචරන්තෙ අද්දස’’න්ති ආහ. ‘‘එතෙසං තතියෙ උප්පන්නෙ භයං භවිස්සති, යදා තෙසං තතියං පස්සති, අථ මෙ ආචික්ඛෙය්යාසී’’ති. ‘‘සාධු, දෙවා’’ති.

වනචරකෙ පන බාරාණසිං ගතෙ එකො සිඞ්ගාලො සීහඤ්ච උසභඤ්ච උපට්ඨහි. වනචරකො අරඤ්ඤං ගන්ත්වා තං දිස්වා ‘‘තතියස්ස උප්පන්නභාවං රඤ්ඤො කථෙස්සාමී’’ති නගරං ගතො. සිඞ්ගාලො චින්තෙසි ‘‘මයා ඨපෙත්වා සීහමංසඤ්ච උසභමංසඤ්ච අඤ්ඤං අඛාදිතපුබ්බං නාම නත්ථි, ඉමෙ භින්දිත්වා ඉමෙසං මංසං ඛාදිස්සාමී’’ති. සො ‘‘අයං තං එවං වදති, අයං තං එවං වදතී’’ති උභොපි තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං භින්දිත්වා න චිරස්සෙව කලහං කාරෙත්වා මරණාකාරප්පත්තෙ අකාසි. වනචරකොපි ගන්ත්වා රඤ්ඤො ‘‘තෙසං, දෙව, තතියො උප්පන්නො’’ති ආහ. ‘‘කො සො’’ති? ‘‘සිඞ්ගාලො, දෙවා’’ති. රාජා ‘‘සො උභො මිත්තෙ භින්දිත්වා මාරාපෙස්සති, මයං තෙසං මතකාලෙ සම්පාපුණිස්සාමා’’ති වත්වා රථං අභිරුය්හ වනචරකෙන මග්ගදෙසකෙන ගච්ඡන්තො තෙසු අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහං කත්වා ජීවිතක්ඛයං පත්තෙසු සම්පාපුණි. සිඞ්ගාලො පන හට්ඨතුට්ඨො එකවාරං ¶ සීහස්ස මංසං ඛාදති, එකවාරං උසභස්ස මංසං ඛාදති. රාජා තෙ උභොපි ජීවිතක්ඛයප්පත්තෙ දිස්වා රථෙ ඨිතොව සාරථිනා සද්ධිං සල්ලපන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘නෙව ¶ ඉත්ථීසු සාමඤ්ඤං, නාපි භක්ඛෙසු සාරථි;

අථස්ස සන්ධිභෙදස්ස, පස්ස යාව සුචින්තිතං.

‘‘අසි තික්ඛොව මංසම්හි, පෙසුඤ්ඤං පරිවත්තති;

යත්ථූසභඤ්ච සීහඤ්ච, භක්ඛයන්ති මිගාධමා.

‘‘ඉමං සො සයනං සෙති, යමිමං පස්සසි සාරථි;

යො වාචං සන්ධිභෙදස්ස, පිසුණස්ස නිබොධති.

‘‘තෙ ජනා සුඛමෙධන්ති, නරා සග්ගගතාරිව;

යෙ වාචං සන්ධිභෙදස්ස, නාවබොධන්ති සාරථී’’ති.

තත්ථ නෙව ඉත්ථීසූති සම්ම සාරථි, ඉමෙසං ද්වින්නං ජනානං නෙව ඉත්ථීසු සාමඤ්ඤං අත්ථි න ¶ , භක්ඛෙසුපි. අඤ්ඤමෙව හි ඉත්ථිං සීහො සෙවති, අඤ්ඤං උසභො, අඤ්ඤං භක්ඛං සීහො ඛාදති, අඤ්ඤං උසභොති අත්ථො. අථස්සාති එවං කලහකාරණෙ අවිජ්ජමානෙපි අථ ඉමස්ස මිත්තසන්ධිභෙදකස්ස දුට්ඨසිඞ්ගාලස්ස ‘‘උභින්නං මංසං ඛාදිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ඉමෙ මාරෙන්තස්ස පස්ස යාව සුචින්තිතං, සුචින්තිතං ජාතන්ති අධිප්පායො. යත්ථාති යස්මිං පෙසුඤ්ඤෙ පරිවත්තමානෙ. උසභඤ්ච සීහඤ්ච මිගාධමා සිඞ්ගාලා ඛාදන්ති, තං පෙසුඤ්ඤං මංසම්හි තිඛිණො අසි විය මිත්තභාවං ඡින්දන්තමෙව පරිවත්තතීති දීපෙති.

යමිමං පස්සසීති සම්ම සාරථි, යං ඉමං පස්සසි ඉමෙසං ද්වින්නං මතසයනං, අඤ්ඤොපි යො පුග්ගලො සන්ධිභෙදස්ස පිසුණස්ස පිසුණවාචං නිබොධති ගණ්හාති, සො ඉමං සයනං සෙති, එවමෙවං මරතීති දස්සෙති. සුඛමෙධන්තීති සුඛං වින්දන්ති ලභන්ති. නරා සග්ගගතාරිවාති සග්ගගතා දිබ්බභොගසමඞ්ගිනො නරා විය තෙ සුඛං වින්දන්ති. නාවබොධන්තීති ¶ න සාරතො පච්චෙන්ති, තාදිසං පන වචනං සුත්වා චොදෙත්වා සාරෙත්වා මෙත්තිං අභින්දිත්වා පාකතිකාව හොන්තීති.

රාජා ¶ ඉමා ගාථා භාසිත්වා සීහස්ස කෙසරචම්මනඛදාඨා ගාහාපෙත්වා නගරමෙව ගතො.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බාරාණසිරාජා අහමෙව අහොසි’’න්ති.

හන්ති හත්ථෙහි පාදෙහීති අයං දෙවතාපුච්ඡා උමඞ්ගජාතකෙ (ජා. 2.22.590 ආදයො) ආවි භවිස්සති.

කාලිඞ්ගො අස්සාරොහො ච, එකරාජා ච දද්දරො;

සීලවීමංසසුජාතා, පලාසො සකුණො ඡවො;

පුචිමන්දො කස්සපො ච, ඛන්තිවාදී ලොහකුම්භී;

සබ්බමංසලාභී සසො, මතාරොදකණවෙරා;

කුටිදූසො දුද්දභායො, බ්රහ්මදත්තචම්මසාටකො;

ගොධරාජා ච කක්කාරු, කාකවතී නනු සොචියො;

කොකාලිකො ¶ රථලට්ඨි, පක්කගොධරාජොවාදා;

ජම්බුකබ්රහාඡත්තො ච, පීඨථුසා ච බාවෙරු;

කින්නරීවානරකුන්තිනී, අම්බහාරී ගජකුම්භො;

කෙසවායකූටාරඤ්ඤං, සන්ධිභෙදො දෙවතාපඤ්හා.

කාලිඞ්ගො පුචිමන්දො ච, කුටිදූසකකොකිලා;

චූළකුණාලවග්ගොති, පඤ්චවග්ගා චතුක්කම්හි;

ජීනො ¶ ¶ ¶ රථස්සං මණිකුණ්ඩලෙ චාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරඤ්ඤො අන්තෙපුරෙ සබ්බත්ථසාධකං පදුට්ඨාමච්චං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා විත්ථාරිතමෙව. ඉධ පන බොධිසත්තො බාරාණසිරාජා අහොසි. පදුට්ඨාමච්චො කොසලරාජානං ආනෙත්වා කාසිරජ්ජං ගාහාපෙත්වා බාරාණසිරාජානං බන්ධාපෙත්වා බන්ධනාගාරෙ පක්ඛිපාපෙසි. රාජා ඣානං උප්පාදෙත්වා ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි, චොරරඤ්ඤො සරීරෙ ඩාහො උප්පජ්ජි. සො බාරාණසිරාජානං උපසඞ්කමිත්වා පඨමං ගාථමාහ –

‘‘ජීනො රථස්සං මණිකුණ්ඩලෙ ච, පුත්තෙ ච දාරෙ ච තථෙව ජීනො;

සබ්බෙසු භොගෙසු අසෙසකෙසු, කස්මා න සන්තප්පසි සොකකාලෙ’’ති.

තත්ථ ජීනො රථස්සං මණිකුණ්ඩලෙ චාති මහාරාජ, ත්වං රථඤ්ච අස්සඤ්ච මණිකුණ්ඩලානි ච ජීනො, ‘‘ජීනො රථස්සෙ ච මණිකුණ්ඩලෙ චා’’තිපි පාඨො. අසෙසකෙසූති නිස්සෙසකෙසු.

තං ¶ සුත්වා බොධිසත්තො ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘පුබ්බෙව මච්චං විජහන්ති භොගා, මච්චො වා තෙ පුබ්බතරං ජහාති;

අසස්සතා භොගිනො කාමකාමි, තස්මා න සොචාමහං සොකකාලෙ.

‘‘උදෙති ¶ ¶ ආපූරති වෙති චන්දො, අත්ථං තපෙත්වාන පලෙති සූරියො;

විදිතා මයා සත්තුක ලොකධම්මා, තස්මා න සොචාමහං සොකකාලෙ’’ති.

තත්ථ පුබ්බෙව මච්චන්ති මච්චං වා භොගා පුබ්බෙව පඨමතරඤ්ඤෙව විජහන්ති, මච්චො වා තෙ භොගෙ පුබ්බතරං ජහාති. කාමකාමීති චොරරාජානං ආලපති. අම්භො, කාමෙ කාමයමාන කාමකාමි භොගිනො නාම ලොකෙ අසස්සතා, භොගෙසු වා නට්ඨෙසු ජීවමානාව අභොගිනො හොන්ති, භොගෙ වා පහාය සයං නස්සන්ති, තස්මා අහං මහාජනස්ස සොකකාලෙපි න සොචාමීති අත්ථො. විදිතා මයා සත්තුක ලොකධම්මාති චොරරාජානං ආලපති. අම්භො, සත්තුක, මයා ලාභො අලාභො යසො අයසොතිආදයො ලොකධම්මා විදිතා. යථෙව හි චන්දො උදෙති ච පූරති ච පුන ච ඛීයති, යථා ච සූරියො අන්ධකාරං විධමන්තො මහන්තං ආලොකං තපෙත්වාන පුන සායං අත්ථං පලෙති අත්ථං ගච්ඡති න දිස්සති, එවමෙව භොගා උප්පජ්ජන්ති ච නස්සන්ති ච, තත්ථ කිං සොකෙන, තස්මා න සොචාමීති අත්ථො.

එවං මහාසත්තො චොරරඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා ඉදානි තමෙව චොරං ගරහන්තො ආහ –

‘‘අලසො ගිහී කාමභොගී න සාධු, අසඤ්ඤතො පබ්බජිතො න සාධු;

රාජා න සාධු අනිසම්මකාරී, යො පණ්ඩිතො කොධනො තං න සාධු.

‘‘නිසම්ම ඛත්තියො කයිරා, නානිසම්ම දිසම්පති;

නිසම්මකාරිනො රාජ, යසො කිත්ති ච වඩ්ඪතී’’ති.

ඉමා ¶ පන ද්වෙ ගාථා හෙට්ඨා විත්ථාරිතායෙව. චොරරාජා බොධිසත්තං ඛමාපෙත්වා රජ්ජං පටිච්ඡාපෙත්වා අත්තනො ජනපදමෙව ගතො.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා කොසලරාජා ආනන්දො අහොසි, බාරාණසිරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

කිං ¶ නු සන්තරමානොවාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මතපිතිකං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර පිතරි මතෙ පරිදෙවමානො විචරති, සොකං විනොදෙතුං න සක්කොති. අථ සත්ථා තස්ස සොතාපත්තිඵලූපනිස්සයං දිස්වා සාවත්ථිං පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාසමණං ආදාය තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසින්නො තං වන්දිත්වා නිසින්නං ‘‘කිං, උපාසක, සොචසී’’ති වත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘ආවුසො, පොරාණකපණ්ඩිතා පණ්ඩිතානං වචනං සුත්වා පිතරි කාලකතෙ න සොචිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කුටුම්බිකගෙහෙ නිබ්බත්ති, ‘‘සුජාතකුමාරො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. තස්ස වයප්පත්තස්ස පිතාමහො කාලමකාසි. අථස්ස පිතා පිතු කාලකිරියතො පට්ඨාය සොකසමප්පිතො ආළාහනං ගන්ත්වා ආළාහනතො අට්ඨීනි ආහරිත්වා අත්තනො ආරාමෙ මත්තිකාථූපං කත්වා තානි තත්ථ නිදහිත්වා ගතගතවෙලාය ථූපං පුප්ඵෙහි පූජෙත්වා චෙතියං ආවිජ්ඣන්තො පරිදෙවති, නෙව න්හායති න ලිම්පති න භුඤ්ජති න කම්මන්තෙ විචාරෙති. තං දිස්වා බොධිසත්තො ‘‘පිතා මෙ අය්යකස්ස මතකාලතො පට්ඨාය සොකාභිභූතො චරති, ඨපෙත්වා පන මං අඤ්ඤො එතං සඤ්ඤාපෙතුං න සක්කොති, එකෙන නං උපායෙන නිස්සොකං කරිස්සාමී’’ති බහිගාමෙ ¶ එකං මතගොණං දිස්වා තිණඤ්ච පානීයඤ්ච ආහරිත්වා තස්ස පුරතො ඨපෙත්වා ‘‘ඛාද, ඛාද, පිව, පිවා’’ති ආහ. ආගතාගතා නං දිස්වා ‘‘සම්ම සුජාත, කිං උම්මත්තකොසි, මතගොණස්ස තිණොදකං දෙසී’’ති වදන්ති. සො න කිඤ්චි පටිවදති. අථස්ස පිතු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘පුත්තො තෙ උම්මත්තකො ජාතො, මතගොණස්ස තිණොදකං දෙතී’’ති ආහංසු. තං සුත්වා කුටුම්බිකස්ස ¶ පිතුසොකො අපගතො, පුත්තසොකො පතිට්ඨිතො. සො වෙගෙනාගන්ත්වා ‘‘නනු ත්වං, තාත සුජාත, පණ්ඩිතොසි, කිංකාරණා මතගොණස්ස තිණොදකං දෙසී’’ති වත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘කිං නු සන්තරමානොව, ලායිත්වා හරිතං තිණං;

ඛාද ඛාදාති ලපසි, ගතසත්තං ජරග්ගවං.

‘‘න හි අන්නෙන පානෙන, මතො ගොණො සමුට්ඨහෙ;

ත්වඤ්ච තුච්ඡං විලපසි, යථා තං දුම්මතී තථා’’ති.

තත්ථ ¶ සන්තරමානොවාති තුරිතො විය හුත්වා. ලායිත්වාති ලුනිත්වා. ලපසීති විලපසි. ගතසත්තං ජරග්ගවන්ති විගතජීවිතං ජිණ්ණගොණං. යථා තන්ති එත්ථ තන්ති නිපාතමත්තං, යථා දුම්මති අප්පපඤ්ඤො විලපෙය්ය, තථා ත්වං තුච්ඡං විලපසීති.

තතො බොධිසත්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘තථෙව තිට්ඨති සීසං, හත්ථපාදා ච වාලධි;

සොතා තථෙව තිට්ඨන්ති, මඤ්ඤෙ ගොණො සමුට්ඨහෙ.

‘‘නෙවය්යකස්ස සීසඤ්ච, හත්ථපාදා ච දිස්සරෙ;

රුදං මත්තිකථූපස්මිං, නනු ත්වඤ්ඤෙව දුම්මතී’’ති.

තත්ථ තථෙවාති යථා පුබ්බෙ ඨිතං, තථෙව තිට්ඨති. මඤ්ඤෙති එතෙසං සීසාදීනං තථෙව ඨිතත්තා අයං ගොණො සමුට්ඨහෙය්යාති මඤ්ඤාමි. නෙවය්යකස්ස සීසඤ්චාති අය්යකස්ස පන සීසඤ්ච හත්ථපාදා ච න දිස්සන්ති. ‘‘පිට්ඨිපාදා න දිස්සරෙ’’තිපි පාඨො. නනු ත්වඤ්ඤෙව දුම්මතීති අහං තාව සීසාදීනි පස්සන්තො එවං කරොමි, ත්වං පන න කිඤ්චි පස්සසි, ඣාපිතට්ඨානතො අට්ඨීනි ආහරිත්වා මත්තිකාථූපං කත්වා පරිදෙවසි. ඉති මං පටිච්ච සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සතසහස්සගුණෙන නනු ත්වඤ්ඤෙව දුම්මති. භිජ්ජනධම්මා නාම සඞ්ඛාරා භිජ්ජන්ති, තත්ථ කා පරිදෙවනාති.

තං ¶ සුත්වා බොධිසත්තස්ස පිතා ‘‘මම පුත්තො පණ්ඩිතො ඉධලොකපරලොකකිච්චං ජානාති, මම සඤ්ඤාපනත්ථාය එතං කම්මං අකාසී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘තාත සුජාතපණ්ඩිත, ‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’ති මෙ ඤාතා, ඉතො ¶ පට්ඨාය න සොචිස්සාමි, පිතුසොකහරණකපුත්තෙන නාම තාදිසෙන භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා පුත්තස්ස ථුතිං කරොන්තො ආහ –

‘‘ආදිත්තං වත මං සන්තං, ඝතසිත්තංව පාවකං;

වාරිනා විය ඔසිඤ්චං, සබ්බං නිබ්බාපයෙ දරං.

‘‘අබ්බහී වත මෙ සල්ලං, යමාසි හදයස්සිතං;

යො මෙ සොකපරෙතස්ස, පිතුසොකං අපානුදි.

‘‘සොහං ¶ අබ්බූළ්හසල්ලොස්මි, වීතසොකො අනාවිලො;

න සොචාමි න රොදාමි, තව සුත්වාන මාණව.

‘‘එවං කරොන්ති සප්පඤ්ඤා, යෙ හොන්ති අනුකම්පකා;

විනිවත්තෙන්ති සොකම්හා, සුජාතො පිතරං යථා’’ති.

තත්ථ නිබ්බාපයෙති නිබ්බාපයි. දරන්ති සොකදරථං. සුජාතො පිතරං යථාති යථා මම පුත්තො සුජාතො මං පිතරං සමානං අත්තනො සප්පඤ්ඤතාය සොකම්හා විනිවත්තයි, එවං අඤ්ඤෙපි සප්පඤ්ඤා සොකම්හා විනිවත්තයන්තීති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ කුටුම්බිකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා සුජාතො අහමෙව අහොසින්ති.

නයිදං නිච්චං භවිතබ්බන්ති ඉදං සත්ථා භග්ගෙසු සංසුමාරගිරං නිස්සාය භෙසකළාවනෙ විහරන්තො බොධිරාජකුමාරං ආරබ්භ කථෙසි. බොධිරාජකුමාරො නාම උදෙනස්ස රඤ්ඤො පුත්තො තස්මිං කාලෙ සංසුමාරගිරෙ වසන්තො එකං පරියොදාතසිප්පං වඩ්ඪකිං පක්කොසාපෙත්වා අඤ්ඤෙහි රාජූහි අසදිසං කත්වා කොකනදං නාම පාසාදං ¶ කාරාපෙසි. කාරාපෙත්වා ¶ ච පන ‘‘අයං වඩ්ඪකී අඤ්ඤස්සපි රඤ්ඤො එවරූපං පාසාදං කරෙය්යා’’ති මච්ඡරායන්තො තස්ස අක්ඛීනි උප්පාටාපෙසි. තෙනස්ස අක්ඛීනං උප්පාටිතභාවො භික්ඛුසඞ්ඝෙ පාකටො ජාතො. තස්මා භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, බොධිරාජකුමාරො කිර තථාරූපස්ස වඩ්ඪකිනො අක්ඛීනි උප්පාටාපෙසි, අහො කක්ඛළො ඵරුසො සාහසිකො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස කක්ඛළො ඵරුසො සාහසිකොව. න කෙවලඤ්ච ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස ඛත්තියසහස්සානං අක්ඛීනි උප්පාටාපෙත්වා මාරෙත්වා තෙසං මංසෙන බලිකම්මං කාරෙසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තක්කසිලායං දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො ¶ අහොසි. ජම්බුදීපතලෙ ඛත්තියමාණවා බ්රාහ්මණමාණවා ච තස්සෙව සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හිංසු. බාරාණසිරඤ්ඤො පුත්තො බ්රහ්මදත්තකුමාරො නාම තස්ස සන්තිකෙ තයො වෙදෙ උග්ගණ්හි. සො පන පකතියාපි කක්ඛළො ඵරුසො සාහසිකො අහොසි. බොධිසත්තො අඞ්ගවිජ්ජාවසෙන තස්ස කක්ඛළඵරුසසාහසිකභාවං ඤත්වා ‘‘තාත, ත්වං කක්ඛළො ඵරුසො සාහසිකො, ඵරුසෙන නාම ලද්ධං ඉස්සරියං අචිරට්ඨිතිකං හොති, සො ඉස්සරියෙ විනට්ඨෙ භින්නනාවො විය සමුද්දෙ පතිට්ඨං න ලභති, තස්මා මා එවරූපො අහොසී’’ති තං ඔවදන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘නයිදං නිච්චං භවිතබ්බං බ්රහ්මදත්ත, ඛෙමං සුභික්ඛං සුඛතා ච කායෙ;

අත්ථච්චයෙ මා අහු සම්පමූළ්හො, භින්නප්ලවො සාගරස්සෙව මජ්ඣෙ.

‘‘යානි කරොති පුරිසො, තානි අත්තනි පස්සති;

කල්යාණකාරී කල්යාණං, පාපකාරී ච පාපකං;

යාදිසං වපතෙ බීජං, තාදිසං හරතෙ ඵල’’න්ති.

තත්ථ ¶ සුඛතා ච කායෙති තාත බ්රහ්මදත්ත, යදෙතං ඛෙමං වා සුභික්ඛං වා යා වා එසා සුඛතා කායෙ, ඉදං සබ්බං ඉමෙසං සත්තානං නිච්චං සබ්බකාලමෙව න භවති, ඉදං පන අනිච්චං හුත්වා අභාවධම්මං. අත්ථච්චයෙති සො ¶ ත්වං අනිච්චතාවසෙන ඉස්සරියෙ විගතෙ අත්තනො අත්ථස්ස අච්චයෙ යථා නාම භින්නප්ලවො භින්නනාවො මනුස්සො සාගරමජ්ඣෙ පතිට්ඨං අලභන්තො සම්පමූළ්හො හොති, එවං මා අහු සම්පමූළ්හො. තානි අත්තනි පස්සතීති තෙසං කම්මානං විපාකං වින්දන්තො තානි අත්තනි පස්සති නාම.

සො ආචරියං වන්දිත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා පිතු සිප්පං දස්සෙත්වා ඔපරජ්ජෙ පතිට්ඨාය පිතු අච්චයෙන රජ්ජං පාපුණි. තස්ස පිඞ්ගියො නාම පුරොහිතො අහොසි කක්ඛළො ඵරුසො සාහසිකො. සො යසලොභෙන චින්තෙසි ‘‘යංනූනාහං ඉමිනා රඤ්ඤා සකලජම්බුදීපෙ සබ්බෙ රාජානො ගාහාපෙය්යං, එවමෙස එකරාජා භවිස්සති, අහම්පි එකපුරොහිතො භවිස්සාමී’’ති. සො තං රාජානං අත්තනො කථං ගාහාපෙසි. රාජා මහතියා සෙනාය නගරා නික්ඛමිත්වා එකස්ස රඤ්ඤො නගරං රුන්ධිත්වා තං රාජානං ගණ්හි. එතෙනුපායෙන සකලජම්බුදීපෙ රජ්ජං ගහෙත්වා රාජසහස්සපරිවුතො ‘‘තක්කසිලායං රජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති අගමාසි. බොධිසත්තො නගරං පටිසඞ්ඛරිත්වා පරෙහි අප්පධංසියං අකාසි.

බාරාණසිරාජා ¶ ගඞ්ගානදීතීරෙ මහතො නිග්රොධරුක්ඛස්ස මූලෙ සාණිං පරික්ඛිපාපෙත්වා උපරි විතානං කාරාපෙත්වා සයනං පඤ්ඤපෙත්වා නිවාසං ගණ්හි. සො ජම්බුදීපතලෙ සහස්සරාජානො ගහෙත්වා යුජ්ඣමානොපි තක්කසිලං ගහෙතුං අසක්කොන්තො අත්තනො පුරොහිතං පුච්ඡි ‘‘ආචරිය, මයං එත්තකෙහි රාජූහි සද්ධිං ආගන්ත්වාපි තක්කසිලං ගහෙතුං න සක්කොම, කිං නු ඛො කාතබ්බ’’න්ති. ‘‘මහාරාජ, සහස්සරාජූනං අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා මාරෙත්වා කුච්ඡිං ¶ ඵාලෙත්වා පඤ්චමධුරමංසං ආදාය ඉමස්මිං නිග්රොධෙ අධිවත්ථාය දෙවතාය බලිකම්මං කත්වා අන්තවට්ටීහි රුක්ඛං පරික්ඛිපිත්වා ලොහිතපඤ්චඞ්ගුලිකානි කරොම, එවං නො ඛිප්පමෙව ජයො භවිස්සතී’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා අන්තොසාණියං මහාබලෙ මල්ලෙ ඨපෙත්වා එකමෙකං රාජානං පක්කොසාපෙත්වා නිප්පීළනෙන විසඤ්ඤං කාරෙත්වා අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා මාරෙත්වා මංසං ආදාය කළෙවරානි ගඞ්ගායං පවාහෙත්වා වුත්තප්පකාරං බලිකම්මං කාරෙත්වා බලිභෙරිං ආකොටාපෙත්වා යුද්ධාය ගතො.

අථස්ස ¶ අට්ටාලකතො එකො යක්ඛො ආගන්ත්වා දක්ඛිණක්ඛිං උප්පාටෙත්වා අගමාසි, අථස්ස මහතී වෙදනා උප්පජ්ජි. සො වෙදනාප්පත්තො ආගන්ත්වා නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ පඤ්ඤත්තාසනෙ උත්තානකො නිපජ්ජි. තස්මිං ඛණෙ එකො ගිජ්ඣො එකං තිඛිණකොටිකං අට්ඨිං ගහෙත්වා රුක්ඛග්ගෙ නිසින්නො මංසං ඛාදිත්වා අට්ඨිං විස්සජ්ජෙසි, අට්ඨිකොටි ආගන්ත්වා රඤ්ඤො වාමක්ඛිම්හි අයසූලං විය පතිත්වා අක්ඛිං භින්දි. තස්මිං ඛණෙ බොධිසත්තස්ස වචනං සල්ලක්ඛෙසි. සො ‘‘අම්හාකං ආචරියො ‘ඉමෙ සත්තා බීජානුරූපං ඵලං විය කම්මානුරූපං විපාකං අනුභොන්තී’ති කථෙන්තො ඉදං දිස්වා කථෙසි මඤ්ඤෙ’’ති වත්වා විලපන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘ඉදං තදාචරියවචො, පාරාසරියො යදබ්රවි;

‘මා සු ත්වං අකරි පාපං, යං ත්වං පච්ඡා කතං තපෙ’.

‘‘අයමෙව සො පිඞ්ගිය වෙනසාඛො, යම්හි ඝාතයිං ඛත්තියානං සහස්සං;

අලඞ්කතෙ චන්දනසාරානුලිත්තෙ, තමෙව දුක්ඛං පච්චාගතං මම’’න්ති.

තත්ථ ¶ ඉදං තදාචරියවචොති ඉදං තං ආචරියස්ස වචනං. පාරාසරියොති තං ගොත්තෙන කිත්තෙති. පච්ඡා කතන්ති යං පාපං තයා කතං, පච්ඡා තං තපෙය්ය කිලමෙය්ය, තං මා කරීති ඔවාදං අදාසි, අහං පනස්ස වචනං න කරින්ති. අයමෙවාති නිග්රොධරුක්ඛං දස්සෙන්තො විලපති. වෙනසාඛොති පත්ථටසාඛො. යම්හි ඝාතයින්ති යම්හි රුක්ඛෙ ඛත්තියසහස්සං මාරෙසිං. අලඞ්කතෙ චන්දනසාරානුලිත්තෙති රාජාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කතෙ ලොහිතචන්දනසාරානුලිත්තෙ තෙ ඛත්තියෙ යත්ථාහං ඝාතෙසිං ¶ , අයමෙව සො රුක්ඛො ඉදානි මය්හං කිඤ්චි පරිත්තාණං කාතුං න සක්කොතීති දීපෙති. තමෙව දුක්ඛන්ති යං මයා පරෙසං අක්ඛිඋප්පාටනදුක්ඛං කතං, ඉදං මෙ තථෙව පටිආගතං, ඉදානි නො ආචරියස්ස වචනං මත්ථකං පත්තන්ති පරිදෙවති.

සො ¶ එවං පරිදෙවමානො අග්ගමහෙසිං අනුස්සරිත්වා –

‘‘සාමා ච ඛො චන්දනලිත්තගත්තා, ලට්ඨීව සොභඤ්ජනකස්ස උග්ගතා;

අදිස්වා කාලං කරිස්සාමි උබ්බරිං, තං මෙ ඉතො දුක්ඛතරං භවිස්සතී’’ති. –

තස්සත්ථො – මම භරියා සුවණ්ණසාමා උබ්බරී යථා නාම සිග්ගුරුක්ඛස්ස උජු උග්ගතා සාඛා මන්දමාලුතෙරිතා කම්පමානා සොභති, එවං ඉත්ථිවිලාසං කුරුමානා සොභති, තමහං ඉදානි අක්ඛීනං භින්නත්තා උබ්බරිං අදිස්වාව කාලං කරිස්සාමි, තං මෙ තස්සා අදස්සනං ඉතො මරණදුක්ඛතොපි දුක්ඛතරං භවිස්සතීති.

සො එවං විලපන්තොව මරිත්වා නිරයෙ නිබ්බත්ති. න නං ඉස්සරියලුද්ධො පුරොහිතො පරිත්තාණං කාතුං සක්ඛි, න අත්තනො ඉස්සරියං. තස්මිං මතමත්තෙයෙව බලකායො භිජ්ජිත්වා පලායි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බාරාණසිරාජා බොධිරාජකුමාරො අහොසි, පිඞ්ගියො දෙවදත්තො, දිසාපාමොක්ඛාචරියො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

උරගොව ¶ තචං ජිණ්ණන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මතපුත්තකං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු පන මතභරියමතපිතිකවත්ථුසදිසමෙව. ඉධාපි තථෙව සත්ථා තස්ස නිවෙසනං ගන්ත්වා තං ආගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසින්නං ‘‘කිං, ආවුසො, සොචසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ ¶ , පුත්තස්ස මෙ මතකාලතො පට්ඨාය සොචාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘ආවුසො, භිජ්ජනධම්මං නාම භිජ්ජති, නස්සනධම්මං නාම නස්සති, තඤ්ච ඛො න එකස්මිංයෙව කුලෙ, නාපි එකස්මිඤ්ඤෙව ගාමෙ, අථ ඛො අපරිමාණෙසු චක්කවාළෙසු තීසු භවෙසු අමරණධම්මො ¶ නාම නත්ථි, තබ්භාවෙනෙව ඨාතුං සමත්ථො එකසඞ්ඛාරොපි සස්සතො නාම නත්ථි, සබ්බෙ සත්තා මරණධම්මා, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා භිජ්ජනධම්මා, පොරාණකපණ්ඩිතාපි පුත්තෙ මතෙ ‘මරණධම්මං මතං, නස්සනධම්මං නට්ඨ’න්ති න සොචිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බාරාණසියං ද්වාරගාමකෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා කුටුම්බං සණ්ඨපෙත්වා කසිකම්මෙන ජීවිකං කප්පෙසි. තස්ස පුත්තො ච ධීතා චාති ද්වෙ දාරකා අහෙසුං. සො පුත්තස්ස වයප්පත්තස්ස සමානකුලතො කුමාරිකං ආහරිත්වා අදාසි, ඉති තෙ දාසියා සද්ධිං ඡ ජනා අහෙසුං – බොධිසත්තො, භරියා, පුත්තො, ධීතා, සුණිසා, දාසීති. තෙ සමග්ගා සම්මොදමානා පියසංවාසා අහෙසුං. බොධිසත්තො සෙසානං පඤ්චන්නං එවං ඔවාදං දෙති ‘‘තුම්හෙ යථාලද්ධනියාමෙනෙව දානං දෙථ, සීලං රක්ඛථ, උපොසථකම්මං කරොථ, මරණස්සතිං භාවෙථ, තුම්හාකං මරණභාවං සල්ලක්ඛෙථ, ඉමෙසඤ්හි සත්තානං මරණං ධුවං, ජීවිතං අද්ධුවං, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා ඛයවයධම්මිනොව, රත්තිඤ්ච දිවා ච අප්පමත්තා හොථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති ඔවාදං සම්පටිච්ඡිත්වා අප්පමත්තා මරණස්සතිං භාවෙන්ති.

අථෙකදිවසං බොධිසත්තො පුත්තෙන සද්ධිං ඛෙත්තං ¶ ගන්ත්වා කසති. පුත්තො කචවරං සඞ්කඩ්ඪිත්වා ඣාපෙති. තස්සාවිදූරෙ එකස්මිං වම්මිකෙ ආසීවිසො අත්ථි. ධූමො තස්ස අක්ඛීනි පහරි. සො කුද්ධො නික්ඛමිත්වා ‘‘ඉමං නිස්සාය මය්හං භය’’න්ති චතස්සො දාඨා නිමුජ්ජාපෙන්තො තං ඩංසි, සො පරිවත්තිත්වා පතිතො. බොධිසත්තො පරිවත්තිත්වා තං පතිතං දිස්වා ගොණෙ ඨපෙත්වා ගන්ත්වා තස්ස මතභාවං ඤත්වා තං උක්ඛිපිත්වා එකස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිපජ්ජාපෙත්වා පාරුපිත්වා නෙව රොදි න පරිදෙවි – ‘‘භිජ්ජනධම්මං පන භින්නං, මරණධම්මං මතං, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා මරණනිප්ඵත්තිකා’’ති අනිච්චභාවමෙව සල්ලක්ඛෙත්වා කසි. සො ඛෙත්තසමීපෙන ගච්ඡන්තං එකං පටිවිස්සකං පුරිසං දිස්වා ‘‘තාත, ගෙහං ගච්ඡසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආමා’’ති වුත්තෙ තෙන හි අම්හාකම්පි ඝරං ගන්ත්වා බ්රාහ්මණිං වදෙය්යාසි ‘‘අජ්ජ කිර පුබ්බෙ විය ද්වින්නං භත්තං අනාහරිත්වා එකස්සෙවාහාරං ආහරෙය්යාථ, පුබ්බෙ ච එකිකාව දාසී ආහාරං ආහරති, අජ්ජ පන චත්තාරොපි ජනා සුද්ධවත්ථනිවත්ථා ගන්ධපුප්ඵහත්ථා ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති ගන්ත්වා බ්රාහ්මණියා තථෙව කථෙසි. කෙන තෙ, තාත, ඉමං සාසනං දින්නන්ති. බ්රාහ්මණෙන ¶ , අය්යෙති. සා ‘‘පුත්තො මෙ මතො’’ති අඤ්ඤාසි, කම්පනමත්තම්පිස්සා නාහොසි. එවං සුභාවිතචිත්තා සුද්ධවත්ථනිවත්ථා ¶ ගන්ධපුප්ඵහත්ථා දාසිං පන ආහාරං ආහරාපෙත්වා සෙසෙහි සද්ධිං ඛෙත්තං අගමාසි. එකස්සපි රොදිතං වා පරිදෙවිතං වා නාහොසි.

බොධිසත්තො පුත්තස්ස නිපන්නඡායායමෙව නිසීදිත්වා භුඤ්ජි. භුත්තාවසානෙ සබ්බෙපි දාරූනි උද්ධරිත්වා තං චිතකං ආරොපෙත්වා ගන්ධපුප්ඵෙහි පූජෙත්වා ඣාපෙසුං. එකස්ස ච එකබින්දුපි අස්සු නාහොසි, සබ්බෙපි සුභාවිතමරණස්සතිනො හොන්ති. තෙසං සීලතෙජෙන සක්කස්ස ආසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සො ‘‘කො නු ඛො මං ඨානා ¶ චාවෙතුකාමො’’ති උපධාරෙන්තො තෙසං ගුණතෙජෙන උණ්හභාවං ඤත්වා පසන්නමානසො හුත්වා ‘‘මයා එතෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා සීහනාදං නදාපෙත්වා සීහනාදපරියොසානෙ එතෙසං නිවෙසනං සත්තරතනපරිපුණ්ණං කත්වා ආගන්තුං වට්ටතී’’ති වෙගෙන තත්ථ ගන්ත්වා ආළාහනපස්සෙ ඨිතො ‘‘තාත, කිං කරොථා’’ති ආහ. ‘‘එකං මනුස්සං ඣාපෙම, සාමී’’ති. ‘‘න තුම්හෙ මනුස්සං ඣාපෙස්සථ, එකං පන මිගං මාරෙත්වා පචථ මඤ්ඤෙ’’ති. ‘‘නත්ථෙතං සාමි, මනුස්සමෙව ඣාපෙමා’’ති. ‘‘තෙන හි වෙරිමනුස්සො වො භවිස්සතී’’ති. අථ නං බොධිසත්තො ‘‘ඔරසපුත්තො නො සාමි, න වෙරිකො’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි වො අප්පියපුත්තො භවිස්සතී’’ති? ‘‘අතිවිය පියපුත්තො, සාමී’’ති. ‘‘අථ කස්මා න රොදසී’’ති? සො අරොදනකාරණං කථෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘උරගොව තචං ජිණ්ණං, හිත්වා ගච්ඡති සං තනුං;

එවං සරීරෙ නිබ්භොගෙ, පෙතෙ කාලකතෙ සති.

‘‘ඩය්හමානො න ජානාති, ඤාතීනං පරිදෙවිතං;

තස්මා එතං න සොචාමි, ගතො සො තස්ස යා ගතී’’ති.

තත්ථ සං තනුන්ති අත්තනො සරීරං. නිබ්භොගෙති ජීවිතින්ද්රියස්ස අභාවෙන භොගරහිතෙ. පෙතෙති පරලොකං පටිගතෙ. කාලකතෙති කතකාලෙ, මතෙති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – සාමි, මම පුත්තො යථා නාම උරගො ජිණ්ණතචං නිච්ඡින්දිත්වා අනොලොකෙත්වා අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩෙත්වා ¶ ගච්ඡෙය්ය, එවං අත්තනො සරීරං ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡති, තස්ස ජීවිතින්ද්රියරහිතෙ සරීරෙ එවං නිබ්භොගෙ තස්මිඤ්ච මෙ පුත්තෙ පෙතෙ පුන පටිගතෙ මරණකාලං කත්වා ඨිතෙ සති කො කාරුඤ්ඤෙන වා පරිදෙවෙන වා අත්ථො. අයඤ්හි යථා සූලෙහි විජ්ඣිත්වා ඩය්හමානො සුඛදුක්ඛං න ජානාති, එවං ඤාතීනං පරිදෙවිතම්පි න ජානාති, තෙන කාරණෙනාහං එතං න සොචාමි. යා තස්ස අත්තනො ගති, තං සො ගතොති.

සක්කො ¶ ¶ බොධිසත්තස්ස වචනං සුත්වා බ්රාහ්මණිං පුච්ඡි ‘‘අම්ම, තුය්හං සො කිං හොතී’’ති? ‘‘දස මාසෙ කුච්ඡිනා පරිහරිත්වා ථඤ්ඤං පායෙත්වා හත්ථපාදෙ සණ්ඨපෙත්වා වඩ්ඪිතපුත්තො මෙ, සාමී’’ති. ‘‘අම්ම, පිතා තාව පුරිසභාවෙන මා රොදතු, මාතු හදයං පන මුදුකං හොති, ත්වං කස්මා න රොදසී’’ති? සා අරොදනකාරණං කථෙන්තී –

‘‘අනව්හිතො තතො ආගා, අනනුඤ්ඤාතො ඉතො ගතො;

යථාගතො තථා ගතො, තත්ථ කා පරිදෙවනා.

‘‘ඩය්හමානො න ජානාති, ඤාතීනං පරිදෙවිතං;

තස්මා එතං න සොචාමි, ගතො සො තස්ස යා ගතී’’ති. – ගාථාද්වයමාහ –

තත්ථ අනව්හිතොති අයං තාත මයා පරලොකතො අනව්හිතො අයාචිතො. ආගාති අම්හාකං ගෙහං ආගතො. ඉතොති ඉතො මනුස්සලොකතො ගච්ඡන්තොපි මයා අනනුඤ්ඤාතොව ගතො. යථාගතොති ආගච්ඡන්තොපි යථා අත්තනොව රුචියා ආගතො, ගච්ඡන්තොපි තථෙව ගතො. තත්ථාති තස්මිං තස්ස ඉතො ගමනෙ කා පරිදෙවනා. ඩය්හමානොති ගාථා වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා.

සක්කො බ්රාහ්මණියා කථං සුත්වා තස්ස භගිනිං පුච්ඡි ‘‘අම්ම, තුය්හං සො කිං හොතී’’ති? ‘‘භාතා මෙ, සාමී’’ති. ‘‘අම්ම, භගිනියො නාම භාතූසු සිනෙහා හොන්ති, ත්වං කස්මා න රොදසී’’ති? සා අරොදනකාරණං කථෙන්තී –

‘‘සචෙ රොදෙ කිසා අස්සං, තස්සා මෙ කිං ඵලං සියා;

ඤාතිමිත්තසුහජ්ජානං, භිය්යො නො අරතී සියා.

ඩය්හමානො ¶ ¶ න ජානාති, ඤාතීනං පරිදෙවිතං;

තස්මා එතං න සොචාමි, ගතො සො තස්ස යා ගතී’’ති. – ගාථාද්වයමාහ –

තත්ථ සචෙති යදි අහං භාතරි මතෙ රොදෙය්යං, කිසසරීරා අස්සං. භාතු පන මෙ තප්පච්චයා වුඩ්ඪි නාම නත්ථීති දස්සෙති. තස්සා මෙති තස්සා මය්හං රොදන්තියා කිං ඵලං කො ආනිසංසො භවෙය්ය. මය්හං අවුද්ධි පන පඤ්ඤායතීති දීපෙති. ඤාතිමිත්තසුහජ්ජානන්ති ඤාතිමිත්තසුහදානං ¶ . අයමෙව වා පාඨො. භිය්යො නොති යෙ අම්හාකං ඤාතී ච මිත්තා ච සුහදයා ච, තෙසං අධිකතරා අරති සියා.

සක්කො භගිනියා කථං සුත්වා භරියං පුච්ඡි ‘‘අම්ම, තුය්හං සො කිං හොතී’’ති? ‘‘පති මෙ, සාමී’’ති. ‘‘ඉත්ථියො නාම පතිම්හි මතෙ විධවා හොන්ති අනාථා, ත්වං කස්මා න රොදසී’’ති. සාපිස්ස අරොදනකාරණං කථෙන්තී –

‘‘යථාපි දාරකො චන්දං, ගච්ඡන්තමනුරොදති;

එවංසම්පදමෙවෙතං, යො පෙතමනුසොචති.

‘‘ඩය්හමානො න ජානාති, ඤාතීනං පරිදෙවිතං;

තස්මා එතං න සොචාමි, ගතො සො තස්ස යා ගතී’’ති. – ගාථාද්වයමාහ –

තස්සත්ථො – යථා නාම යත්ථ කත්ථචි යුත්තායුත්තං ලබ්භනීයාලබ්භනීයං අජානන්තො බාලදාරකො මාතු උච්ඡඞ්ගෙ නිසින්නො පුණ්ණමාසියං පුණ්ණං චන්දං ආකාසෙ ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘අම්ම, චන්දං මෙ දෙහි, අම්ම, චන්දං මෙ දෙහී’’ති පුනප්පුනං රොදති, එවංසම්පදමෙවෙතං, එවංනිප්ඵත්තිකමෙව එතං තස්ස රුණ්ණං හොති, යො පෙතං කාලකතං අනුසොචති. ඉතොපි ච බාලතරං. කිංකාරණා? සො හි විජ්ජමානචන්දං අනුරොදති, මය්හං පන පති මතො එතරහි අවිජ්ජමානො සූලෙහි විජ්ඣිත්වා ඩය්හමානොපි න කිඤ්චි ජානාතීති.

සක්කො ¶ භරියාය වචනං සුත්වා දාසිං පුච්ඡි ‘‘අම්ම, තුය්හං සො කිං හොතී’’ති? ‘‘අය්යො මෙ, සාමී’’ති. ‘‘නනු ත්වං ඉමිනා පීළෙත්වා පොථෙත්වා පරිභුත්තා ¶ භවිස්සසි, තස්මා ‘‘සුමුත්තා අහ’’න්ති න රොදසී’’ති. ‘සාමි, මා එවං අවච, න එතං එතස්ස අනුච්ඡවිකං, ඛන්තිමෙත්තානුද්දයසම්පන්නො මෙ අය්යපුත්තො, උරෙ සංවඩ්ඪිතපුත්තො විය අහොසී’ති. ‘‘අථ කස්මා න රොදසී’’ති? සාපිස්ස අරොදනකාරණං කථෙන්තී –

‘‘යථාපි උදකකුම්භො, භින්නො අප්පටිසන්ධියො;

එවංසම්පදමෙවෙතං, යො පෙතමනුසොචති.

‘‘ඩය්හමානො ¶ න ජානාති, ඤාතීනං පරිදෙවිතං;

තස්මා එතං න සොචාමි, ගතො සො තස්ස යා ගතී’’ති. – ගාථාද්වයමාහ –

තස්සත්ථො – යථා නාම උදකකුම්භො උක්ඛිපියමානො පතිත්වා සත්තධා භින්නො පුන තානි කපාලානි පටිපාටියා ඨපෙත්වා සංවිදහිත්වා පටිපාකතිකං කාතුං න සක්කොති, යො පෙතමනුසොචති, තස්සපි එතමනුසොචනං එවංනිප්ඵත්තිකමෙව හොති, මතස්ස පුන ජීවාපෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා ඉද්ධිමතො වා ඉද්ධානුභාවෙන භින්නං කුම්භං සංවිදහිත්වා උදකස්ස පූරෙතුං සක්කා භවෙය්ය, කාලකතො පන ඉද්ධිබලෙනාපි න සක්කා පටිපාකතිතං කාතුන්ති. ඉතරා ගාථා වුත්තත්ථායෙව.

සක්කො සබ්බෙසං ධම්මකථං සුත්වා පසීදිත්වා ‘‘තුම්හෙහි අප්පමත්තෙහි මරණස්සති භාවිතා, තුම්හෙ ඉතො පට්ඨාය සහත්ථෙන කම්මං මා කරිත්ථ, අහං, සක්කො දෙවරාජා, අහං වො ගෙහෙ සත්ත රතනානි අපරිමාණානි කරිස්සාමි, තුම්හෙ දානං දෙථ ¶ , සීලං රක්ඛථ, උපොසථකම්මං කරොථ, අප්පමත්තා හොථා’’ති තෙසං ඔවාදං දත්වා ගෙහං අපරිමිතධනං කත්වා පක්කාමි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ කුටුම්බිකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා දාසී ඛුජ්ජුත්තරා අහොසි, ධීතා උප්පලවණ්ණා, පුත්තො රාහුලො, මාතා ඛෙමා, බ්රාහ්මණො පන අහමෙව අහොසින්ති.

අඤ්ඤෙ ¶ සොචන්ති රොදන්තීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරඤ්ඤො එකං අමච්චං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා කථිතසදිසමෙව. ඉධ පන රාජා අත්තනො උපකාරස්ස අමච්චස්ස මහන්තං යසං දත්වා පරිභෙදකානං කථං ගහෙත්වා තං බන්ධාපෙත්වා බන්ධනාගාරෙ පවෙසෙසි. සො තත්ථ නිසින්නොව සොතාපත්තිමග්ගං නිබ්බත්තෙසි. රාජා තස්ස ගුණං සල්ලක්ඛෙත්වා මොචාපෙසි. සො ගන්ධමාලං ආදාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසීදි. අථ නං සත්ථා ‘‘අනත්ථො කිර තෙ උප්පන්නො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ, අනත්ථෙන පන මෙ අත්ථො ආගතො, සොතාපත්තිමග්ගො නිබ්බත්තො’’ති වුත්තෙ ‘‘න ඛො, උපාසක, ත්වඤ්ඤෙව අනත්ථෙන අත්ථං ආහරි, පොරාණකපණ්ඩිතාපි ආහරිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, ‘‘ඝටකුමාරො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. සො අපරෙන සමයෙන තක්කසිලායං උග්ගහිතසිප්පො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස අන්තෙපුරෙ එකො අමච්චො දුබ්භි. සො තං පච්චක්ඛතො ඤත්වා රට්ඨා පබ්බාජෙසි. තදා සාවත්ථියං ධඞ්කරාජා නාම රජ්ජං කාරෙසි. සො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං උපට්ඨහිත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන අත්තනො වචනං ගාහාපෙත්වා බාරාණසිරජ්ජං ගණ්හාපෙසි. සොපි රජ්ජං ගහෙත්වා බොධිසත්තං සඞ්ඛලිකාහි බන්ධාපෙත්වා බන්ධනාගාරං පවෙසෙසි. බොධිසත්තො ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා ¶ ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි, ධඞ්කස්ස සරීරෙ ඩාහො උප්පජ්ජි. සො ගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස සුවණ්ණාදාසඵුල්ලපදුමසස්සිරිකං මුඛං දිස්වා බොධිසත්තං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘අඤ්ඤෙ සොචන්ති රොදන්ති, අඤ්ඤෙ අස්සුමුඛා ජනා;

පසන්නමුඛවණ්ණොසි, කස්මා ඝට න සොචසී’’ති.

තත්ථ අඤ්ඤෙති තං ඨපෙත්වා සෙසමනුස්සා.

අථස්ස බොධිසත්තො අසොචනකාරණං කථෙන්තො චතස්සො ගාථා අභාසි –

‘‘නාබ්භතීතහරො ¶ සොකො, නානාගතසුඛාවහො;

තස්මා ධඞ්ක න සොචාමි, නත්ථි සොකෙ දුතීයතා.

‘‘සොචං පණ්ඩු කිසො හොති, භත්තඤ්චස්ස න රුච්චති;

අමිත්තා සුමනා හොන්ති, සල්ලවිද්ධස්ස රුප්පතො.

‘‘ගාමෙ වා යදි වාරඤ්ඤෙ, නින්නෙ වා යදි වා ථලෙ;

ඨිතං මං නාගමිස්සති, එවං දිට්ඨපදො අහං.

‘‘යස්සත්තා නාලමෙකොව, සබ්බකාමරසාහරො;

සබ්බාපි පථවී තස්ස, න සුඛං ආවහිස්සතී’’ති.

තත්ථ නාබ්භතීතහරොති නාබ්භතීතාහාරො, අයමෙව වා පාඨො. සොකො නාම අබ්භතීතං අතික්කන්තං නිරුද්ධං අත්ථඞ්ගතං පුන නාහරති. දුතීයතාති සහායතා. අතීතාහරණෙන වා අනාගතාහරණෙන ¶ වා සොකො නාම කස්සචි සහායො න හොති, තෙනාපි කාරණෙනාහං න සොචාමීති වදති. සොචන්ති සොචන්තො. සල්ලවිද්ධස්ස රුප්පතොති සොකසල්ලෙන විද්ධස්ස තෙනෙව ඝට්ටියමානස්ස ‘‘දිට්ඨා වත නො පච්චාමිත්තස්ස පිට්ඨී’’ති අමිත්තා සුමනා හොන්තීති අත්ථො.

ඨිතං මං නාගමිස්සතීති සම්ම ධඞ්කරාජ, එතෙසු ගාමාදීසු යත්ථ කත්ථචි ඨිතං මං පණ්ඩුකිසභාවාදිකං සොකමූලකං බ්යසනං න ආගමිස්සති. එවං දිට්ඨපදොති යථා තං බ්යසනං නාගච්ඡති, එවං මයා ඣානපදං දිට්ඨං. ‘‘අට්ඨලොකධම්මපද’’න්තිපි වදන්තියෙව ¶ . පාළියං පන ‘‘න මත්තං නාගමිස්සතී’’ති ලිඛිතං, තං අට්ඨකථායං නත්ථි. පරියොසානගාථාය ඉච්ඡිතපත්ථිතත්ථෙන ඣානසුඛසඞ්ඛාතං සබ්බකාමරසං ආහරතීති සබ්බකාමරසාහරො. ඉදං වුත්තං හොති – යස්ස රඤ්ඤො පහාය අඤ්ඤසහායෙ අත්තාව එකො සබ්බකාමරසාහරො නාලං, සබ්බං ඣානසුඛසඞ්ඛාතං කාමරසං ආහරිතුං අසමත්ථො, තස්ස රඤ්ඤො සබ්බාපි පථවී න සුඛං ආවහිස්සති. කාමාතුරස්ස හි සුඛං නාම නත්ථි, යො පන කිලෙසදරථරහිතං ඣානසුඛං ආහරිතුං සමත්ථො, සො රාජා සුඛී හොතීති. යො පනෙතාය ගාථාය ‘‘යස්සත්ථා නාලමෙකො’’තිපි පාඨො, තස්සත්ථො න දිස්සති.

ඉති ¶ ධඞ්කො ඉමා චතස්සො ගාථා සුත්වා බොධිසත්තං ඛමාපෙත්වා රජ්ජං පටිච්ඡාපෙත්වා පක්කාමි. බොධිසත්තොපි රජ්ජං අමච්චානං පටිනිය්යාදෙත්වා හිමවන්තපදෙසං ගන්ත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ධඞ්කරාජා ආනන්දො අහොසි, ඝටරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

එකො අරඤ්ඤෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ධම්මසෙනාපතිං ආරබ්භ කථෙසි. ථෙරො කිර ආගතාගතානං දුස්සීලානං මිගලුද්දකමච්ඡබන්ධාදීනං දිට්ඨදිට්ඨානඤ්ඤෙව ‘‘සීලං ගණ්හථ, සීලං ගණ්හථා’’ති සීලං දෙති. තෙ ථෙරෙ ගරුභාවෙන තස්ස කථං භින්දිතුං අසක්කොන්තා සීලං ගණ්හන්ති, ගහෙත්වා ච පන න රක්ඛන්ති, අත්තනො අත්තනො කම්මමෙව කරොන්ති. ථෙරො සද්ධිවිහාරිකෙ ආමන්තෙත්වා ¶ ‘‘ආවුසො, ඉමෙ මනුස්සා මම සන්තිකෙ සීලං ගණ්හිංසු, ගණ්හිත්වා ච පන න රක්ඛන්තී’’ති ¶ ආහ. ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ එතෙසං අරුචියා සීලං දෙථ, එතෙ තුම්හාකං කථං භින්දිතුං අසක්කොන්තා ගණ්හන්ති, තුම්හෙ ඉතො පට්ඨාය එවරූපානං සීලං මා අදත්ථා’’ති. ථෙරො අනත්තමනො අහොසි. තං පවත්තිං සුත්වා භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, සාරිපුත්තත්ථෙරො කිර දිට්ඨදිට්ඨානඤ්ඤෙව සීලං දෙතී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස දිට්ඨදිට්ඨානං අයාචන්තානඤ්ඤෙව සීලං දෙතී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං දිසාපාමොක්ඛස්ස ආචරියස්ස ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො කොරණ්ඩියො නාම අහොසි. තදා සො ආචරියො දිට්ඨදිට්ඨානං කෙවට්ටාදීනං අයාචන්තානඤ්ඤෙව ‘‘සීලං ගණ්හථ, සීලං ගණ්හථා’’ති සීලං දෙති. තෙ ගහෙත්වාපි න රක්ඛන්ති ¶ ආචරියො තමත්ථං අන්තෙවාසිකානං ආරොචෙසි. අන්තෙවාසිකා ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ එතෙසං අරුචියා සීලං දෙථ, තස්මා භින්දන්ති, ඉතො දානි පට්ඨාය යාචන්තානඤ්ඤෙව දදෙය්යාථ, මා අයාචන්තාන’’න්ති වදිංසු. සො විප්පටිසාරී අහොසි, එවං සන්තෙපි දිට්ඨදිට්ඨානං සීලං දෙතියෙව.

අථෙකදිවසං එකස්මා ගාමා මනුස්සා ආගන්ත්වා බ්රාහ්මණවාචනකත්ථාය ආචරියං නිමන්තයිංසු. සො කොරණ්ඩියමාණවං පක්කොසිත්වා ‘‘තාත, අහං න ගච්ඡාමි, ත්වං ඉමෙ පඤ්චසතෙ මාණවෙ ගහෙත්වා තත්ථ ගන්ත්වා වාචනකානි සම්පටිච්ඡිත්වා අම්හාකං දින්නකොට්ඨාසං ආහරා’’ති පෙසෙසි. සො ගන්ත්වා පටිනිවත්තන්තො අන්තරාමග්ගෙ එකං කන්දරං දිස්වා චින්තෙසි ‘‘අම්හාකං ආචරියො දිට්ඨදිට්ඨානං අයාචන්තානඤ්ඤෙව සීලං දෙති, ඉතො දානි පට්ඨාය යථා යාචන්තානඤ්ඤෙව දෙති, තථා නං කරිස්සාමී’’ති. සො තෙසු මාණවෙසු ¶ සුඛනිසින්නෙසු උට්ඨාය මහන්තං මහන්තං සෙලං උක්ඛිපිත්වා කන්දරායං ඛිපි, පුනප්පුනං ඛිපියෙව. අථ නං තෙ මාණවා උට්ඨාය ‘‘ආචරිය, කිං කරොසී’’ති ආහංසු. සො න කිඤ්චි කථෙසි, තෙ වෙගෙන ගන්ත්වා ආචරියස්ස ආරොචෙසුං. ආචරියො ආගන්ත්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘එකො අරඤ්ඤෙ ගිරිකන්දරායං, පග්ගය්හ පග්ගය්හ සිලං පවෙච්ඡසි;

පුනප්පුනං සන්තරමානරූපො, කොරණ්ඩිය කො නු තව යිධත්ථො’’ති.

තත්ථ කො නු තව යිධත්ථොති කො නු තව ඉධ කන්දරායං සිලාඛිපනෙන අත්ථො.

සො ¶ තස්ස වචනං සුත්වා ආචරියං පබොධෙතුකාමො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘අහඤ්හිමං සාගරසෙවිතන්තං, සමං කරිස්සාමි යථාපි පාණි;

විකිරිය සානූනි ච පබ්බතානි ච, තස්මා සිලං දරියා පක්ඛිපාමී’’ති.

තත්ථ ¶ අහඤ්හිමන්ති අහඤ්හි ඉමං මහාපථවිං. සාගරසෙවිතන්තන්ති සාගරෙහි සෙවිතං චාතුරන්තං. යථාපි පාණීති හත්ථතලං විය සමං කරිස්සාමි. විකිරියාති විකිරිත්වා. සානූනි ච පබ්බතානි චාති පංසුපබ්බතෙ ච සිලාපබ්බතෙ ච.

තං සුත්වා බ්රාහ්මණො තතියං ගාථමාහ –

‘‘නයිමං මහිං අරහති පාණිකප්පං, සමං මනුස්සො කරණාය මෙකො;

මඤ්ඤාමිමඤ්ඤෙව දරිං ජිගීසං, කොරණ්ඩිය හාහසි ජීවලොක’’න්ති.

තත්ථ ¶ කරණාය මෙකොති කරණාය එකො කාතුං න සක්කොතීති දීපෙති. මඤ්ඤාමිමඤ්ඤෙව දරිං ජිගීසන්ති අහං මඤ්ඤාමි තිට්ඨතු පථවී, ඉමඤ්ඤෙව එකං දරිං ජිගීසං පූරණත්ථාය වායමන්තො සිලා පරියෙසන්තො උපායං විචිනන්තොව ත්වං ඉමං ජීවලොකං හාහසි ජහිස්සසි, මරිස්සසීති අත්ථො.

තං සුත්වා මාණවො චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘සචෙ අයං භූතධරං න සක්කා, සමං මනුස්සො කරණාය මෙකො;

එවමෙව ත්වං බ්රහ්මෙ ඉමෙ මනුස්සෙ, නානාදිට්ඨිකෙ නානයිස්සසි තෙ’’ති.

තස්සත්ථො – සචෙ අයං එකො මනුස්සො ඉමං භූතධරං පථවිං සමං කාතුං න සක්කා න සමත්ථො, එවමෙව ත්වං ඉමෙ දුස්සීලමනුස්සෙ නානාදිට්ඨිකෙ නානයිස්සසි, තෙ එවං ‘‘සීලං ගණ්හථ, සීලං ගණ්හථා’’ති වදන්තො අත්තනො වසං න ආනයිස්සසි, පණ්ඩිතපුරිසායෙව හි පාණාතිපාතං ‘‘අකුසල’’න්ති ගරහන්ති. සංසාරමොචකාදයො පනෙත්ථ කුසලසඤ්ඤිනො, තෙ ත්වං කථං ආනයිස්සසි, තස්මා දිට්ඨදිට්ඨානං සීලං අදත්වා යාචන්තානඤ්ඤෙව දෙහීති.

තං ¶ සුත්වා ආචරියො ‘‘යුත්තං වදති කොරණ්ඩියො, ඉදානි න එවරූපං කරිස්සාමී’’ති අත්තනො විරද්ධභාවං ඤත්වා පඤ්චමං ගාථමාහ –

‘‘සංඛිත්තරූපෙන ¶ භවං මමත්ථං, අක්ඛාසි කොරණ්ඩිය එවමෙතං;

යථා න සක්කා පථවී සමායං, කත්තුං මනුස්සෙන තථා මනුස්සා’’ති.

තත්ථ සමායන්ති සමං අයං. එවං ආචරියො මාණවස්ස ථුතිං අකාසි, සොපි නං බොධෙත්වා සයං ඝරං නෙසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බ්රාහ්මණො සාරිපුත්තො අහොසි, කොරණ්ඩියමාණවො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

වන්දාමි තං කුඤ්ජර සට්ඨිහායනන්ති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි දිවසෙ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො කක්ඛළො ඵරුසො සාහසිකො, සත්තෙසු කරුණාමත්තම්පිස්ස නත්ථී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස නික්කරුණොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හත්ථියොනියං නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො පාසාදිකො මහාකායො අසීතිසහස්සවාරණපරිවාරො යූථපති හුත්වා හිමවන්තපදෙසෙ විහාසි. තදා එකා ලටුකිකා සකුණිකා හත්ථීනං විචරණට්ඨානෙ අණ්ඩානි නික්ඛිපි, තානි පරිණතානි භින්දිත්වා සකුණපොතකා නික්ඛමිංසු. තෙසු අවිරුළ්හපක්ඛෙසු උප්පතිතුං අසක්කොන්තෙසුයෙව මහාසත්තො අසීතිසහස්සවාරණපරිවුතො ගොචරාය චරන්තො තං පදෙසං පත්තො. තං දිස්වා ලටුකිකා චින්තෙසි ‘‘අයං හත්ථිරාජා මම පොතකෙ මද්දිත්වා මාරෙස්සති, හන්ද නං පුත්තකානං පරිත්තාණත්ථාය ධම්මිකාරක්ඛං යාචාමී’’ති. සා ¶ උභො පක්ඛෙ එකතො කත්වා තස්ස පුරතො ඨත්වා පඨමං ගාථමාහ –

‘‘වන්දාමි ¶ තං කුඤ්ජර සට්ඨිහායනං, ආරඤ්ඤකං යූථපතිං යසස්සිං;

පක්ඛෙහි තං පඤ්ජලිකං කරොමි, මා මෙ වධී පුත්තකෙ දුබ්බලායා’’ති.

තත්ථ ¶ සට්ඨිහායනන්ති සට්ඨිවස්සකාලෙ හායනබලං. යසස්සින්ති පරිවාරසම්පන්නං. පක්ඛෙහි තං පඤ්චලිකං කරොමීති අහං පක්ඛෙහි තං අඤ්ජලිකං කරොමීති අත්ථො.

මහාසත්තො ‘‘මා චින්තයි ලටුකිකෙ, අහං තෙ පුත්තකෙ රක්ඛිස්සාමී’’ති සකුණපොතකානං උපරි ඨත්වා අසීතියා හත්ථිසහස්සෙසු ගතෙසු ලටුකිකං ආමන්තෙත්වා ‘‘ලටුකිකෙ අම්හාකං පච්ඡතො එකො එකචාරිකො හත්ථී ආගච්ඡති, සො අම්හාකං වචනං න කරිස්සති, තස්මිං ආගතෙ තම්පි යාචිත්වා පුත්තකානං සොත්ථිභාවං කරෙය්යාසී’’ති වත්වා පක්කාමි. සාපි තස්ස පච්චුග්ගමනං කත්වා උභොහි පක්ඛෙහි අඤ්ජලිං කත්වා දුතියං ගාථමාහ –

‘‘වන්දාමි තං කුඤ්ජර එකචාරිං, ආරඤ්ඤකං පබ්බතසානුගොචරං;

පක්ඛෙහි තං පඤ්ජලිකං කරොමි, මා මෙ වධී පුත්තකෙ දුබ්බලායා’’ති.

තත්ථ පබ්බතසානුගොචරන්ති ඝනසෙලපබ්බතෙසු ච පංසුපබ්බතෙසු ච ගොචරං ගණ්හන්තං.

සො තස්සා වචනං සුත්වා තතියං ගාථමාහ –

‘‘වධිස්සාමි තෙ ලටුකිකෙ පුත්තකානි, කිං මෙ තුවං කාහසි දුබ්බලාසි;

සතං සහස්සානිපි තාදිසීනං, වාමෙන පාදෙන පපොථයෙය්ය’’න්ති.

තත්ථ ¶ වධිස්සාමි තෙති ත්වං කස්මා මම විචරණමග්ගෙ පුත්තකානි ඨපෙසි, යස්මා ඨපෙසි, තස්මා වධිස්සාමි තෙ පුත්තකානීති වදති. කිං මෙ තුවං කාහසීති මය්හං මහාථාමස්ස ත්වං දුබ්බලා කිං කරිස්සසි. පපොථයෙය්යන්ති අහං තාදිසානං ලටුකිකානං සතසහස්සම්පි වාමෙන පාදෙන සඤ්චුණ්ණෙය්යං, දක්ඛිණපාදෙන පන කථාව නත්ථීති.

එවඤ්ච ¶ පන වත්වා සො තස්සා පුත්තකෙ පාදෙන සඤ්චුණ්ණෙත්වා මුත්තෙන පවාහෙත්වා නදන්තොව පක්කාමි. ලටුකිකා රුක්ඛසාඛාය නිලීයිත්වා ‘‘ඉදානි තාව වාරණ නදන්තො ගච්ඡසි, කතිපාහෙනෙව ¶ මෙ කිරියං පස්සිස්සසි, කායබලතො ඤාණබලස්ස මහන්තභාවං න ජානාසි, හොතු, ජානාපෙස්සාමි න’’න්ති තං සන්තජ්ජයමානාව චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘න හෙව සබ්බත්ථ බලෙන කිච්චං, බලඤ්හි බාලස්ස වධාය හොති;

කරිස්සාමි තෙ නාගරාජා අනත්ථං, යො මෙ වධී පුත්තකෙ දුබ්බලායා’’ති.

තත්ථ බලෙනාති කායබලෙන. අනත්ථන්ති අවුඩ්ඪිං. යො මෙති යො ත්වං මම දුබ්බලාය පුත්තකෙ වධී ඝාතෙසි.

සා එවං වත්වා කතිපාහං එකං කාකං උපට්ඨහිත්වා තෙන තුට්ඨෙන ‘‘කිං තෙ කරොමී’’ති වුත්තා ‘‘සාමි, අඤ්ඤං මෙ කාතබ්බං නත්ථි, එකස්ස පන එකචාරිකවාරණස්ස තුණ්ඩෙන පහරිත්වා තුම්හෙහි අක්ඛීනි භින්නානි පච්චාසීසාමී’’ති ආහ. සා තෙන ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිතා එකං නීලමක්ඛිකං උපට්ඨහි. තායපි ‘‘කිං තෙ, කරොමී’’ති වුත්තා ‘‘ඉමිනා කාකෙන එකචාරිකවාරණස්ස අක්ඛීසු භින්නෙසු තුම්හෙහි තත්ථ ආසාටිකං පාතෙතුං ඉච්ඡාමී’’ති වත්වා තායපි ‘‘සාධූ’’ති වුත්තෙ එකං මණ්ඩූකං උපට්ඨහිත්වා තෙන ‘‘කිං තෙ, කරොමී’’ති වුත්තා ‘‘යදා එකචාරිකවාරණො අන්ධො හුත්වා පානීයං පරියෙසති, තදා පබ්බතමත්ථකෙ ඨිතො සද්දං කත්වා තස්මිං පබ්බතමත්ථකං අභිරුහන්තෙ ඔතරිත්වා පපාතෙ සද්දං කරෙය්යාථ, අහං තුම්හාකං සන්තිකා එත්තකං පච්චාසීසාමී’’ති ආහ. සොපි තස්සා වචනං ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි.

අථෙකදිවසං ¶ කාකො වාරණස්ස ද්වෙපි ¶ අක්ඛීනි තුණ්ඩෙන භින්දි, නීලමක්ඛිකා ආසාටිකං පාතෙසි. සො පුළවෙහි ඛජ්ජන්තො වෙදනාප්පත්තො පිපාසාභිභූතො පානීයං පරියෙසමානො විචරි. තස්මිං කාලෙ මණ්ඩූකො පබ්බතමත්ථකෙ ඨත්වා සද්දමකාසි. වාරණො ‘‘එත්ථ පානීයං භවිස්සතී’’ති පබ්බතමත්ථකං අභිරුහි. අථ මණ්ඩූකො ඔතරිත්වා පපාතෙ ඨත්වා සද්දමකාසි. වාරණො ‘‘එත්ථ පානීයං භවිස්සතී’’ති පපාතාභිමුඛො ගච්ඡන්තො පරිගළිත්වා පබ්බතපාදෙ පතිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපුණි. ලටුකිකා තස්ස මතභාවං ඤත්වා ‘‘දිට්ඨා මෙ පච්චාමිත්තස්ස පිට්ඨී’’ති හට්ඨතුට්ඨා තස්ස ඛන්ධෙ චඞ්කමිත්වා යථාකම්මං ගතා.

සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, කෙනචි සද්ධිං වෙරං නාම කාතබ්බං, එවං බලසම්පන්නම්පි වාරණං ඉමෙ චත්තාරො ජනා එකතො හුත්වා වාරණස්ස ජීවිතක්ඛයං පාපෙසු’’න්ති –

‘‘කාකඤ්ච ¶ පස්ස ලටුකිකං, මණ්ඩූකං නීලමක්ඛිකං;

එතෙ නාගං අඝාතෙසුං, පස්ස වෙරස්ස වෙරිනං;

තස්මා හි වෙරං න කයිරාථ, අප්පියෙනපි කෙනචී’’ති. –

ඉමං අභිසම්බුද්ධගාථං වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි.

තත්ථ පස්සාති අනියාමිතාලපනමෙතං, භික්ඛූ පන සන්ධාය වුත්තත්තා පස්සථ භික්ඛවෙති වුත්තං හොති. එතෙති එතෙ චත්තාරො එකතො හුත්වා. අඝාතෙසුන්ති තං වධිංසු. පස්ස වෙරස්ස වෙරිනන්ති පස්සථ වෙරිකානං වෙරස්ස ගතින්ති අත්ථො.

තදා එකචාරිකහත්ථී දෙවදත්තො අහොසි, යූථපති පන අහමෙව අහොසින්ති.

අහමෙව ¶ දූසියා භූනහතාති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස වධාය පරිසක්කනං ආරබ්භ කථෙසි. අඤ්ඤෙසු ජාතකෙසු දෙවදත්තො බොධිසත්තස්ස තාසමත්තම්පි කාතුං නාසක්ඛි, ඉමස්මිං ¶ පන චූළධම්මපාලජාතකෙ බොධිසත්තස්ස සත්තමාසිකකාලෙ හත්ථපාදෙ ච සීසඤ්ච ඡෙදාපෙත්වා අසිමාලකං නාම කාරෙසි. දද්දරජාතකෙ (ජා. 1.2.43-44) ගීවං ගහෙත්වා මාරෙත්වා උද්ධනෙ මංසං පචිත්වා ඛාදි. ඛන්තීවාදීජාතකෙ (ජා. 1.4.49 ආදයො) ද්වීහිපි කසාහි පහාරසහස්සෙහි තාළාපෙත්වා හත්ථපාදෙ ච කණ්ණනාසඤ්ච ඡෙදාපෙත්වා ජටාසු ගහෙත්වා කඩ්ඪාපෙත්වා උත්තානකං නිපජ්ජාපෙත්වා උරෙ පාදෙන පහරිත්වා ගතො. බොධිසත්තො තං දිවසංයෙව ජීවිතක්ඛයං පාපුණි. චූළනන්දියජාතකෙපි (ජා. 1.2.143-144) මහාකපිජාතකෙපි (ජා. 1.7.83 ආදයො) මාරෙසියෙව. එවමෙව සො දීඝරත්තං වධාය පරිසක්කන්තො බුද්ධකාලෙපි පරිසක්කියෙව. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො බුද්ධානං මාරණත්ථමෙව උපායං කරොති, ‘සම්මාසම්බුද්ධං මාරාපෙස්සාමී’ති ධනුග්ගහෙ පයොජෙසි, සිලං පවිජ්ඣි, නාළාගිරිං විස්සජ්ජාපෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මය්හං වධාය පරිසක්කියෙව, ඉදානි පන තාසමත්තම්පි කාතුං න සක්කොති ¶ , පුබ්බෙ මං චූළධම්මපාලකුමාරකාලෙ අත්තනො පුත්තං සමානං ජීවතක්ඛයං පාපෙත්වා අසිමාලකං කාරෙසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං මහාපතාපෙ නාම රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා චන්දාදෙවියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, ‘‘ධම්මපාලො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. තමෙනං සත්තමාසිකකාලෙ මාතා ගන්ධොදකෙන න්හාපෙත්වා අලඞ්කරිත්වා කීළාපයමානා නිසීදි. රාජා තස්සා වසනට්ඨානං අගමාසි. සා පුත්තං කීළාපයමානා පුත්තසිනෙහෙන සමප්පිතා හුත්වා රාජානං පස්සිත්වාපි න උට්ඨහි. සො චින්තෙසි ‘‘අයං ඉදානෙව තාව පුත්තං නිස්සාය මානං කරොති, මං කිස්මිඤ්චි න මඤ්ඤති, පුත්තෙ පන වඩ්ඪන්තෙ මයි ‘මනුස්සො’තිපි සඤ්ඤං න කරිස්සති, ඉදානෙව නං ඝාතෙස්සාමී’’ති. සො නිවත්තිත්වා රාජාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘අත්තනො විධානෙන ¶ ආගච්ඡතූ’’ති චොරඝාතකං පක්කොසාපෙසි. සො කාසායවත්ථනිවත්ථො ¶ රත්තමාලාධරො ඵරසුං අංසෙ ඨපෙත්වා උපධානඝටිකං හත්ථපාදඨපනදණ්ඩකඤ්ච ආදාය ආගන්ත්වා රාජානං වන්දිත්වා ‘‘කිං කරොමි, දෙවා’’ති අට්ඨාසි. දෙවියා සිරිගබ්භං ගන්ත්වා ධම්මපාලං ආනෙහීති. දෙවීපි රඤ්ඤො කුජ්ඣිත්වා නිවත්තනභාවං ඤත්වා බොධිසත්තං උරෙ නිපජ්ජාපෙත්වා රොදමානා නිසීදි. චොරඝාතකො ගන්ත්වා තං පිට්ඨියං හත්ථෙන පහරිත්වා හත්ථතො කුමාරං අච්ඡින්දිත්වා ආදාය රඤ්ඤො සන්තිකං ආගන්ත්වා ‘‘කිං කරොමි, දෙවා’’ති ආහ. රාජා එකං ඵලකං ආහරාපෙත්වා පුරතො නික්ඛිපාපෙත්වා ‘‘ඉධ නං නිපජ්ජාපෙහී’’ති ආහ. සො තථා අකාසි.

චන්දාදෙවී පුත්තස්ස පච්ඡතොව පරිදෙවමානා ආගච්ඡි. පුන චොරඝාතකො ‘‘කිං කරොමී, දෙවා’’ති ආහ. ධම්මපාලස්ස හත්ථෙ ඡින්දාති. චන්දාදෙවී ‘‘මහාරාජ, මම පුත්තො සත්තමාසිකො බාලකො න කිඤ්චි ජානාති, නත්ථෙතස්ස දොසො, දොසො පන හොන්තො මයි භවෙය්ය, තස්මා මය්හං හත්ථෙ ඡෙදාපෙහී’’ති ඉමමත්ථං පකාසෙන්තී පඨමං ගාථමාහ –

‘‘අහමෙව දූසියා භූනහතා, රඤ්ඤො මහාපතාපස්ස;

එතං මුඤ්චතු ධම්මපාලං, හත්ථෙ මෙ දෙව ඡෙදෙහී’’ති.

තත්ථ දූසියාති දූසිකා, තුම්හෙ දිස්වා අනුට්ඨහමානා දොසකාරිකාති අත්ථො. ‘‘දූසිකා’’තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. භූනහතාති හතභූනා, හතවුඩ්ඪීති අත්ථො. රඤ්ඤොති ඉදං ‘‘දූසියා’’ති පදෙන යොජෙතබ්බං. අහං රඤ්ඤො මහාපතාපස්ස අපරාධකාරිකා, නායං කුමාරො, තස්මා ¶ නිරපරාධං එතං බාලකං මුඤ්චතු ධම්මපාලං, සචෙපි හත්ථෙ ඡෙදාපෙතුකාමො, දොසකාරිකාය හත්ථෙ මෙ, දෙව, ඡෙදෙහීති අයමෙත්ථ අත්ථො.

රාජා චොරඝාතකං ඔලොකෙසි. ‘‘කිං කරොමි, දෙවා’’ති? ‘‘පපඤ්චං අකත්වා හත්ථෙ ඡෙදා’’ති. තස්මිං ඛණෙ චොරඝාතකො තිඛිණඵරසුං ගහෙත්වා කුමාරස්ස තරුණවංසකළීරෙ විය ¶ ද්වෙ හත්ථෙ ඡින්දි. සො ද්වීසු හත්ථෙසු ඡිජ්ජමානෙසු නෙව රොදි න පරිදෙවි, ඛන්තිඤ්ච මෙත්තඤ්ච පුරෙචාරිකං කත්වා අධිවාසෙසි. චන්දා පන දෙවී ඡින්නහත්ථකොටිං ගහෙත්වා උච්ඡඞ්ගෙ කත්වා ¶ ලොහිතලිත්තා පරිදෙවමානා විචරි. පුන චොරඝාතකො ‘‘කිං කරොමි, දෙවා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ද්වෙපි පාදෙ ඡින්දා’’ති. තං සුත්වා චන්දාදෙවී දුතියං ගාථමාහ –

‘‘අහමෙව දූසියා භූනහතා, රඤ්ඤො මහාපතාපස්ස;

එතං මුඤ්චතු ධම්මපාලං, පාදෙ මෙ දෙව ඡෙදෙහී’’ති.

තත්ථ අධිප්පායො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

රාජාපි පුන චොරඝාතකං ආණාපෙසි. සො උභොපි පාදෙ ඡින්දි. චන්දාදෙවී පාදකොටිම්පි ගහෙත්වා උච්ඡඞ්ගෙ කත්වා ලොහිතලිත්තා පරිදෙවමානා ‘‘සාමි මහාපතාප, ඡින්නහත්ථපාදා නාම දාරකා මාතරා පොසෙතබ්බා හොන්ති, අහං භතිං කත්වා මම පුත්තකං පොසෙස්සාමි, දෙහි මෙ එත’’න්ති ආහ. චොරඝාතකො ‘‘කිං දෙව කතා රාජාණා, නිට්ඨිතං මම කිච්ච’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘න තාව නිට්ඨිත’’න්ති. ‘‘අථ කිං කරොමි, දෙවා’’ති? ‘‘සීසමස්ස ඡින්දා’’ති. තං සුත්වා චන්දාදෙවී තතියං ගාථමාහ –

‘‘අහමෙව දූසියා භූනහතා, රඤ්ඤො මහාපතාපස්ස;

එතං මුඤ්චතු ධම්මපාලං, සීසං මෙ දෙව ඡෙදෙහී’’ති.

පුන චොරඝාතකො ‘‘කිං කරොමි, දෙවා’’ති පුච්ඡි. ‘‘සීසමස්ස ඡින්දා’’ති. සො සීසං ඡින්දිත්වා ‘‘කතා, දෙව, රාජාණා’’ති පුච්ඡි. ‘‘න තාව කතා’’ති. ‘‘අථ කිං කරොමි, දෙවා’’ති? ‘‘අසිතුණ්ඩෙන නං සම්පටිච්ඡිත්වා අසිමාලකං නාම කරොහී’’ති. සො තස්ස කළෙවරං ¶ ආකාසෙ ඛිපිත්වා අසිතුණ්ඩෙන සම්පටිච්ඡිත්වා අසිමාලකං නාම කත්වා මහාතලෙ විප්පකිරි. චන්දාදෙවී බොධිසත්තස්ස මංසෙ උච්ඡඞ්ගෙ කත්වා මහාතලෙ රොදමානා පරිදෙවමානා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘න ¶ හි නූනිමස්ස රඤ්ඤො, මිත්තාමච්චා ච විජ්ජරෙ සුහදා;

යෙ න වදන්ති රාජානං, මා ඝාතයි ඔරසං පුත්තං.

‘‘න හි නූනිමස්ස රඤ්ඤො, ඤාතී මිත්තා ච විජ්ජරෙ සුහදා;

යෙ න වදන්ති රාජානං, මා ඝාතයි අත්රජං පුත්ත’’න්ති.

තත්ථ ¶ මිත්තාමච්චා ච විජ්ජරෙ සුහදාති නූන ඉමස්ස රඤ්ඤො දළ්හමිත්තා වා සබ්බකිච්චෙසු සහභාවිනො අමච්චා වා මුදුහදයතාය සුහදා වා කෙචි න විජ්ජන්ති. යෙ න වදන්තීති යෙ අධුනා ආගන්ත්වා ‘‘අත්තනො පියපුත්තං මා ඝාතයී’’ති න වදන්ති, ඉමං රාජානං පටිසෙධෙන්ති, තෙ නත්ථියෙවාති මඤ්ඤෙ. දුතියගාථායං ඤාතීති ඤාතකා.

ඉමා පන ද්වෙ ගාථා වත්වා චන්දාදෙවී උභොහි හත්ථෙහි හදයමංසං ධාරයමානා තතියං ගාථමාහ –

‘‘චන්දනසාරානුලිත්තා, බාහා ඡිජ්ජන්ති ධම්මපාලස්ස;

දායාදස්ස පථබ්යා, පාණා මෙ දෙව රුජ්ඣන්තී’’ති.

තත්ථ දායාදස්ස පථබ්යාති පිතුසන්තකාය චාතුරන්තාය පථවියා දායාදස්ස ලොහිතචන්දනසාරානුලිත්තා හත්ථා ඡිජ්ජන්ති, පාදා ඡිජ්ජන්ති, සීසඤ්ච ඡිජ්ජති, අසිමාලකොපි කතො, තව වංසං පච්ඡින්දිත්වා ගතොසි දානීති එවමාදීනි විලපන්ති එවමාහ. පාණා මෙ දෙව රුජ්ඣන්තීති දෙව, මය්හම්පි ඉමං සොකං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තියා ජීවිතං රුජ්ඣතීති.

තස්සා එවං පරිදෙවමානාය එව ඩය්හමානෙ වෙළුවනෙ වෙළු විය හදයං ඵලි, සා තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පත්තා. රාජාපි පල්ලඞ්කෙ ඨාතුං අසක්කොන්තො මහාතලෙ පති, පදරතලං ද්විධා භිජ්ජි, සො තතොපි භූමියං පති. තතො චතුනහුතාධිකද්වියොජනසතසහස්සබහලාපි ඝනපථවී තස්ස ¶ අගුණං ධාරෙතුං අසක්කොන්තී භිජ්ජිත්වා විවරමදාසි, අවීචිතො ජාලා උට්ඨාය කුලදත්තිකෙන කම්බලෙන පරික්ඛිපන්තී විය ¶ තං ගහෙත්වා අවීචිම්හි ඛිපි. චන්දාය ච බොධිසත්තස්ස ච අමච්චා සරීරකිච්චං කරිංසු.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා දෙවදත්තො අහොසි, චන්දාදෙවී මහාපජාපතිගොතමී, ධම්මපාලකුමාරො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

චූළධම්මපාලජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.

වික්කම ¶ රෙ හරිපාදාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සාවත්ථියං එකං කුලධීතරං ආරබ්භ කථෙසි. සා කිර සාවත්ථියං ද්වින්නං අග්ගසාවකානං උපට්ඨාකකුලස්ස ධීතා සද්ධා පසන්නා බුද්ධමාමකා ධම්මමාමකා සඞ්ඝමාමකා ආචාරසම්පන්නා පණ්ඩිතා දානාදිපුඤ්ඤාභිරතා. තං අඤ්ඤං සාවත්ථියමෙව සමානජාතිකං මිච්ඡාදිට්ඨිකකුලං වාරෙසි. අථස්සා මාතාපිතරො ‘‘අම්හාකං ධීතා සද්ධා පසන්නා තීණි රතනානි මමායති දානාදිපුඤ්ඤාභිරතා, තුම්හෙ මිච්ඡාදිට්ඨිකා ඉමිස්සාපි යථාරුචියා දානං වා දාතුං ධම්මං වා සොතුං විහාරං වා ගන්තුං සීලං වා රක්ඛිතුං උපොසථකම්මං වා කාතුං න දස්සථ, න මයං තුම්හාකං දෙම, අත්තනා සදිසං මිච්ඡාදිට්ඨිකකුලාව කුමාරිකං ගණ්හථා’’ති ආහංසු. තෙ තෙහි පටික්ඛිත්තා ‘‘තුම්හාකං ධීතා අම්හාකං ඝරං ගන්ත්වා යථාධිප්පායෙන සබ්බමෙතං කරොතු, මයං න වාරෙස්සාම, දෙථ නො එත’’න්ති වත්වා ‘‘තෙන හි ගණ්හථා’’ති වුත්තා භද්දකෙන නක්ඛත්තෙන මඞ්ගලං කත්වා තං අත්තනො ඝරං නයිංසු. සා වත්තාචාරසම්පන්නා පතිදෙවතා අහොසි, සස්සුසසුරසාමිකවත්තානි කතානෙව හොන්ති.

සා එකදිවසං සාමිකං ආහ – ‘‘ඉච්ඡාමහං, අය්යපුත්ත, අම්හාකං කුලූපකත්ථෙරානං දානං දාතු’’න්ති. සාධු, භද්දෙ, යථාජ්ඣාසයෙන දානං දෙහීති. සා ථෙරෙ නිමන්තාපෙත්වා මහන්තං සක්කාරං කත්වා පණීතභොජනං භොජෙත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමං කුලං මිච්ඡාදිට්ඨිකං අස්සද්ධං තිණ්ණං රතනානං ගුණං න ජානාති, සාධු, අය්යා, යාව ඉමං කුලං තිණ්ණං රතනානං ගුණං ජානාති, තාව ඉධෙව භික්ඛං ගණ්හථා’’ති ආහ. ථෙරා අධිවාසෙත්වා තත්ථ නිබද්ධං භුඤ්ජන්ති. පුන සාමිකං ආහ ‘‘අය්යපුත්ත, ථෙරා ¶ ඉධ නිබද්ධං ආගච්ඡන්ති, කිංකාරණා තුම්හෙ න පස්සථා’’ති. ‘‘සාධු, පස්සිස්සාමී’’ති. සා පුනදිවසෙ ථෙරානං භත්තකිච්චපරියොසානෙ තස්ස ආරොචෙසි ¶ . සො උපසඞ්කමිත්වා ථෙරෙහි සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං නිසීදි. අථස්ස ධම්මසෙනාපති ධම්මකථං කථෙසි. සො ථෙරස්ස ධම්මකථාය ච ඉරියාපථෙසු ච පසීදිත්වා තතො පට්ඨාය ථෙරානං ආසනං පඤ්ඤපෙති, පානීයං පරිස්සාවෙති, අන්තරාභත්තෙ ධම්මකථං සුණාති, තස්ස අපරභාගෙ මිච්ඡාදිට්ඨි භිජ්ජි.

අථෙකදිවසං ¶ ථෙරො ද්වින්නම්පි ධම්මකථං කථෙන්තො සච්චානි පකාසෙසි, සච්චපරියොසානෙ උභොපි ජයම්පතිකා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. තතො පට්ඨාය තස්ස මාතාපිතරො ආදිං කත්වා අන්තමසො දාසකම්මකරාපි සබ්බෙ මිච්ඡාදිට්ඨිං භින්දිත්වා බුද්ධධම්මසඞ්ඝමාමකායෙව ජාතා. අථෙකදිවසං දාරිකා සාමිකං ආහ – ‘‘අය්යපුත්ත, කිං මෙ ඝරාවාසෙන, ඉච්ඡාමහං පබ්බජිතු’’න්ති. සො ‘‘සාධු භද්දෙ, අහම්පි පබ්බජිස්සාමී’’ති මහන්තෙන පරිවාරෙන තං භික්ඛුනුපස්සයං නෙත්වා පබ්බාජෙත්වා සයම්පි සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. තං සත්ථා පබ්බාජෙසි. උභොපි විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා න චිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණිංසු. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, අසුකා නාම දහරභික්ඛුනී අත්තනො චෙව පච්චයා ජාතා සාමිකස්ස ච, අත්තනාපි පබ්බජිත්වා අරහත්තං පත්වා තම්පි පාපෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව තාව එසා සාමිකං රාගපාසා මොචෙසි, පුබ්බෙපෙසා පොරාණකපණ්ඩිතෙ පන මරණපාසා මොචෙසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො මිගයොනියං නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො අභිරූපො අහොසි පාසාදිකො දස්සනීයො සුවණ්ණවණ්ණො ලාඛාරසපරිකම්මකතෙහි ¶ විය හත්ථපාදෙහි රජතදාමසදිසෙහි විසාණෙහි මණිගුළිකපටිභාගෙහි අක්ඛීහි රත්තකම්බලගෙණ්ඩුසදිසෙන මුඛෙන සමන්නාගතො. භරියාපිස්ස තරුණමිගී අභිරූපා අහොසි දස්සනීයා. තෙ සමග්ගවාසං වසිංසු, අසීතිසහස්සචිත්රමිගා බොධිසත්තං උපට්ඨහිංසු. තදා ලුද්දකා මිගවීථීසු පාසෙ ඔඩ්ඩෙසුං. අථෙකදිවසං බොධිසත්තො මිගානං පුරතො ගච්ඡන්තො පාදෙ පාසෙන බජ්ඣිත්වා ‘‘ඡින්දිස්සාමි න’’න්ති ආකඩ්ඪි, චම්මං ඡිජ්ජි, පුන ආකඩ්ඪන්තස්ස මංසං ඡිජ්ජි, පුන න්හාරු ඡිජ්ජි, පාසො අට්ඨිමාහච්ච අට්ඨාසි. සො පාසං ඡින්දිතුං අසක්කොන්තො මරණභයතජ්ජිතො බද්ධරවං රවි. තං සුත්වා භීතො මිගගණො පලායි. භරියා පනස්ස පලායිත්වා මිගානං අන්තරෙ ඔලොකෙන්තී තං අදිස්වා ‘‘ඉදං භයං මය්හං පියසාමිකස්ස උප්පන්නං භවිස්සතී’’ති වෙගෙන තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා අස්සුමුඛී රොදමානා ‘‘සාමි ¶ , ත්වං මහබ්බලො, කිං ¶ එතං පාසං සන්ධාරෙතුං න සක්ඛිස්සසි, වෙගං ජනෙත්වා ඡින්දාහි න’’න්ති තස්ස උස්සාහං ජනෙන්තී පඨමං ගාථමාහ –

‘‘වික්කම රෙ හරිපාද, වික්කම රෙ මහාමිග;

ඡින්ද වාරත්තිකං පාසං, නාහං එකා වනෙ රමෙ’’ති.

තත්ථ වික්කමාති පරක්කම, ආකඩ්ඪාති අත්ථො. රෙති ආමන්තනෙ නිපාතො. හරිපාදාති සුවණ්ණපාද. සකලසරීරම්පි තස්ස සුවණ්ණවණ්ණං, අයං පන ගාරවෙනෙවමාහ. නාහං එකාති අහං තයා විනා එකිකා වනෙ න රමිස්සාමි, තිණොදකං පන අග්ගහෙත්වා සුස්සිත්වා මරිස්සාමීති දස්සෙති.

තං ¶ සුත්වා මිගො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘වික්කමාමි න පාරෙමි, භූමිං සුම්භාමි වෙගසා;

දළ්හො වාරත්තිකො පාසො, පාදං මෙ පරිකන්තතී’’ති.

තත්ථ වික්කමාමීති භද්දෙ, අහං වීරියං කරොමි. න පාරෙමීති පාසං ඡින්දිතුං පන න සක්කොමීති අත්ථො. භූමිං සුම්භාමීති අපි නාම ඡිජ්ජෙය්යාති පාදෙනාපි භූමිං පහරාමි. වෙගසාති වෙගෙන. පරිකන්තතීති චම්මාදීනි ඡින්දන්තො සමන්තා කන්තතීති.

අථ නං මිගී ‘‘මා භායි, සාමි, අහං අත්තනො බලෙන ලුද්දකං යාචිත්වා තව ජීවිතං ආහරිස්සාමි. සචෙ යාචනාය න සක්ඛිස්සාමි, මම ජීවිතම්පි දත්වා තව ජීවිතං ආහරිස්සාමී’’ති මහාසත්තං අස්සාසෙත්වා ලොහිතලිත්තං බොධිසත්තං පරිග්ගහෙත්වා අට්ඨාසි. ලුද්දකොපි අසිඤ්ච සත්තිඤ්ච ගහෙත්වා කප්පුට්ඨානග්ගි විය ආගච්ඡති. සා තං දිස්වා ‘‘සාමි, ලුද්දකො ආගච්ඡති, අහං අත්තනො බලං කරිස්සාමි, ත්වං මා භායී’’ති මිගං අස්සාසෙත්වා ලුද්දකස්ස පටිපථං ගන්ත්වා පටික්කමිත්වා එකමන්තං ඨිතා තං වන්දිත්වා ‘‘සාමි, මම සාමිකො සුවණ්ණවණ්ණො සීලාචාරසම්පන්නො, අසීතිසහස්සානං මිගානං රාජා’’ති බොධිසත්තස්ස ගුණං කථෙත්වා මිගරාජෙ ඨිතෙයෙව අත්තනො වධං යාචන්තී තතියං ගාථමාහ –

‘‘අත්ථරස්සු ¶ පලාසානි, අසිං නිබ්බාහ ලුද්දක;

පඨමං මං වධිත්වාන, හන පච්ඡා මහාමිග’’න්ති.

තත්ථ ¶ පලාසානීති මංසට්ඨපනත්ථං පලාසපණ්ණානි අත්ථරස්සු. අසිං නිබ්බාහාති අසිං කොසතො නීහර.

තං සුත්වා ලුද්දකො ‘‘මනුස්සභූතා තාව සාමිකස්ස අත්ථාය අත්තනො ජීවිතං න පරිච්චජන්ති, අයං තිරච්ඡානගතා ජීවිතං පරිච්චජති, මනුස්සභාසාය ච මධුරෙන සරෙන ¶ කථෙති, අජ්ජ ඉමිස්සා ච පතිනො චස්සා ජීවිතං දස්සාමී’’ති පසන්නචිත්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘න මෙ සුතං වා දිට්ඨං වා, භාසන්තිං මානුසිං මිගිං;

ත්වඤ්ච භද්දෙ සුඛී හොහි, එසො චාපි මහාමිගො’’ති.

තත්ථ සුතං වා දිට්ඨං වාති මයා ඉතො පුබ්බෙ එවරූපං දිට්ඨං වා සුතං වා නත්ථි. භාසන්තිං මානුසිං මිගින්ති අහඤ්හි ඉතො පුබ්බෙ මානුසිං වාචං භාසන්තිං මිගිං නෙව අද්දසං න අස්සොසිං. යෙසං පන ‘‘න මෙ සුතා වා දිට්ඨා වා, භාසන්තී මානුසී මිගී’’ති පාළි, තෙසං යථාපාළිමෙව අත්ථො දිස්සති. භද්දෙති භද්දකෙ පණ්ඩිකෙ උපායකුසලෙ. ඉති තං ආලපිත්වා පුන ‘‘ත්වඤ්ච එසො චාපි මහාමිගොති ද්වෙපි ජනා සුඛී නිද්දුක්ඛා හොථා’’ති තං සමස්සාසෙත්වා ලුද්දකො බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වාසියා චම්මපාසං ඡින්දිත්වා පාදෙ ලග්ගපාසකං සණිකං නීහරිත්වා න්හාරුනා න්හාරුං, මංසෙන මංසං, චම්මෙන චම්මං පටිපාටෙත්වා පාදං හත්ථෙන පරිමජ්ජි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව මහාසත්තස්ස පූරිතපාරමිතානුභාවෙන ලුද්දකස්ස ච මෙත්තචිත්තානුභාවෙන මිගියා ච මෙත්තධම්මානුභාවෙන න්හාරුමංසචම්මානි න්හාරුමංසචම්මෙහි ඝටයිංසු. බොධිසත්තො පන සුඛී නිද්දුක්ඛො අට්ඨාසි.

මිගී බොධිසත්තං සුඛිතං දිස්වා සොමනස්සජාතා ලුද්දකස්ස අනුමොදනං කරොන්තී පඤ්චමං ගාථමාහ –

‘‘එවං ලුද්දක නන්දස්සු, සහ සබ්බෙහි ඤාතිභි;

යථාහමජ්ජ නන්දාමි, මුත්තං දිස්වා මහාමිග’’න්ති.

තත්ථ ¶ ලුද්දකාති දාරුණකම්මකිරියාය ලද්ධනාමවසෙන ආලපති.

බොධිසත්තො ‘‘අයං ලුද්දො මය්හං අවස්සයො ජාතො, මයාපිස්ස අවස්සයෙනෙව භවිතුං වටතී’’ති ¶ ගොචරභූමියං දිට්ඨං එකං මණික්ඛන්ධං තස්ස දත්වා ¶ ‘‘සම්ම, ඉතො පට්ඨාය පාණාතිපාතාදීනි මා කරි, ඉමිනා කුටුම්බං සණ්ඨපෙත්වා දාරකෙ පොසෙන්තො දානසීලාදීනි පුඤ්ඤානි කරොහී’’ති තස්සොවාදං දත්වා අරඤ්ඤං පාවිසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ලුද්දකො ඡන්නො අහොසි, මිගී දහරභික්ඛුනී, මිගරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

වාති ගන්ධො තිමිරානන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තඤ්හි සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්ච’’න්ති වුත්තෙ ‘‘කිං දිස්වා’’ති වත්වා ‘‘අලඞ්කතමාතුගාම’’න්ති වුත්තෙ ‘‘මාතුගාමො නාමෙස භික්ඛු න සක්කා රක්ඛිතුං, පොරාණකපණ්ඩිතා සුපණ්ණභවනෙ කත්වා රක්ඛන්තාපි රක්ඛිතුං නාසක්ඛිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං තම්බරාජා නාම රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස සුයොනන්දී නාම අග්ගමහෙසී අහොසි උත්තමරූපධරා. තදා බොධිසත්තො සුපණ්ණයොනියං නිබ්බත්ති, තස්මිං කාලෙ නාගදීපො සෙදුමදීපො නාම අහොසි. බොධිසත්තො තස්මිං දීපෙ සුපණ්ණභවනෙ වසති. සො බාරාණසිං ගන්ත්වා තම්බරාජෙන සද්ධිං මාණවකවෙසෙන ජූතං කීළති. තස්ස රූපසම්පත්තිං දිස්වා පරිචාරිකා ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤා සද්ධිං එවරූපො නාම මාණවකො ජූතං කීළතී’’ති සුයොනන්දියා ආරොචෙසුං. සා සුත්වා තං දට්ඨුකාමා හුත්වා එකදිවසං අලඞ්කරිත්වා ජූතමණ්ඩලං ආගන්ත්වා පරිචාරිකානං ¶ අන්තරෙ ඨිතා නං ඔලොකෙසි. සොපි දෙවිං ඔලොකෙසි. ද්වෙපි අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිබද්ධචිත්තා අහෙසුං. සුපණ්ණරාජා අත්තනො ආනුභාවෙන නගරෙ වාතං සමුට්ඨාපෙසි, ගෙහපතනභයෙන රාජනිවෙසනා මනුස්සා නික්ඛමිංසු. සො අත්තනො ආනුභාවෙන අන්ධකාරං කත්වා දෙවිං ¶ ගහෙත්වා ආකාසෙන ආගන්ත්වා නාගදීපෙ අත්තනො භවනං පාවිසි ¶ සුයොනන්දියා ගතට්ඨානං ජානන්තා නාම නාහෙසුං. සො තාය සද්ධිං අභිරමමානො ගන්ත්වා රඤ්ඤා සද්ධිං ජූතං කීළති.

රඤ්ඤො පන සග්ගො නාම ගන්ධබ්බො අත්ථි, සො දෙවියා ගතට්ඨානං අජානන්තො තං ගන්ධබ්බං ආමන්තෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, තාත, ගන්ධබ්බ සබ්බං ථලජලපථං අනුවිචරිත්වා දෙවියා ගතට්ඨානං පස්සා’’ති උය්යොජෙසි. සො පරිබ්බයං ගහෙත්වා ද්වාරගාමතො පට්ඨාය විචිනන්තො කුරුකච්ඡං පාපුණි. තදා කුරුකච්ඡවාණිජා නාවාය සුවණ්ණභූමිං ගච්ඡන්ති. සො තෙ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘අහං ගන්ධබ්බො නාවාය වෙතනං ඛණ්ඩෙත්වා තුම්හාකං ගන්ධබ්බං කරිස්සාමි, මම්පි නෙථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති තම්පි ආරොපෙත්වා නාවං විස්සජ්ජෙසුං. තෙ සුඛපයාතාය නාවාය තං පක්කොසිත්වා ‘‘ගන්ධබ්බං නො කරොහී’’ති ආහංසු. ‘‘අහං චෙ ගන්ධබ්බං කරෙය්යං, මයි පන ගන්ධබ්බං කරොන්තෙ මච්ඡා චලිස්සන්ති, අථ වො නාවො භිජ්ජිස්සතී’’ති. ‘‘මනුස්සමත්තෙ ගන්ධබ්බං කරොන්තෙ මච්ඡානං චලනං නාම නත්ථි, කරොහී’’ති. ‘‘තෙන හි මා මය්හං කුජ්ඣිත්ථා’’ති වීණං මුච්ඡිත්වා තන්තිස්සරෙන ගීතස්සරං, ගීතස්සරෙන තන්තිස්සරං අනතික්කමිත්වා ගන්ධබ්බං අකාසි. තෙන සද්දෙන සම්මත්තා හුත්වා මච්ඡා චලිංසු.

අථෙකො මකරො උප්පතිත්වා නාවාය පතන්තො නාවං භින්දි. සග්ගො ඵලකෙ නිපජ්ජිත්වා යථාවාතං ගච්ඡන්තො නාගදීපෙ සුපණ්ණභවනස්ස නිග්රොධරුක්ඛස්ස සන්තිකං පාපුණි. සුයොනන්දීපි දෙවී සුපණ්ණරාජස්ස ජූතං කීළිතුං ගතකාලෙ විමානා ඔතරිත්වා ¶ වෙලන්තෙ විචරන්තී සග්ගං ගන්ධබ්බං දිස්වා සඤ්ජානිත්වා ‘‘කථං ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. සො සබ්බං කථෙසි. ‘‘තෙන හි මා භායී’’ති තං අස්සාසෙත්වා බාහාහි පරිග්ගහෙත්වා විමානං ආරොපෙත්වා සයනපිට්ඨෙ නිපජ්ජාපෙත්වා සමස්සත්ථකාලෙ දිබ්බභොජනං දත්වා දිබ්බගන්ධොදකෙන න්හාපෙත්වා දිබ්බවත්ථෙහි අච්ඡාදෙත්වා දිබ්බගන්ධපුප්ඵෙහි අලඞ්කරිත්වා පුන දිබ්බසයනෙ නිපජ්ජාපෙසි. එවං දිවසං පරිග්ගහමානා සුපණ්ණරඤ්ඤො ආගමනවෙලාය පටිච්ඡාදෙත්වා ගතකාලෙ තෙන සද්ධිං කිලෙසවසෙන අභිරමි. තතො මාසද්ධමාසච්චයෙන බාරාණසිවාසිනො වාණිජා දාරුදකගහණත්ථාය තස්මිං දීපෙ නිග්රොධරුක්ඛමූලං සම්පත්තා. සො තෙහි සද්ධිං නාවං අභිරුය්හ බාරාණසිං ¶ ගන්ත්වා රාජානං දිස්වාව තස්ස ජූතකීළනවෙලාය වීණං ගහෙත්වා රඤ්ඤො ගන්ධබ්බං කරොන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘වාති ගන්ධො තිමිරානං, කුසමුද්දො ච ඝොසවා;

දූරෙ ඉතො සුයොනන්දී, තම්බ කාමා තුදන්ති ම’’න්ති.

තත්ථ ¶ තිමිරානන්ති තිමිරරුක්ඛපුප්ඵානං. තං කිර නිග්රොධං පරිවාරෙත්වා තිමිරරුක්ඛා අත්ථි, තෙ සන්ධායෙවං වදති. කුසමුද්දොති ඛුද්දකසමුද්දො. ඝොසවාති මහාරවො. තස්සෙව නිග්රොධස්ස සන්තිකෙ සමුද්දං සන්ධායෙවමාහ. ඉතොති ඉමම්හා නගරා. තම්බාති රාජානං ආලපති. අථ වා තම්බකාමාති තම්බෙන කාමිතකාමා තම්බකාමා නාම. තෙ මං හදයෙ විජ්ඣන්තීති දීපෙති.

තං සුත්වා සුපණ්ණො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘කථං සමුද්දමතරි, කථං අද්දක්ඛි සෙදුමං;

කථං තස්සා ච තුය්හඤ්ච, අහු සග්ග සමාගමො’’ති.

තතො ¶ සග්ගො තිස්සො ගාථා අභාසි –

‘‘කුරුකච්ඡා පයාතානං, වාණිජානං ධනෙසිනං;

මකරෙහි අභිදා නාවා, ඵලකෙනාහමප්ලවිං.

‘‘සා මං සණ්හෙන මුදුනා, නිච්චං චන්දනගන්ධිනී;

අඞ්ගෙන උද්ධරී භද්දා, මාතා පුත්තංව ඔරසං.

‘‘සා මං අන්නෙන පානෙන, වත්ථෙන සයනෙන ච;

අත්තනාපි ච මන්දක්ඛී, එවං තම්බ විජානහී’’ති.

තත්ථ සා මං සණ්හෙන මුදුනාති එවං ඵලකෙන තීරං උත්තිණ්ණං මං සමුද්දතීරෙ විචරන්තී සා දිස්වා ‘‘මා භායී’’ති සණ්හෙන මුදුනා වචනෙන සමස්සාසෙත්වාති අත්ථො. අඞ්ගෙනාති බාහුයුගළං ඉධ ‘‘අඞ්ගෙනා’’ති වුත්තං. භද්දාති දස්සනීයා පාසාදිකා. සා මං අන්නෙනාති සා මං එතෙන අන්නාදිනා ¶ සන්තප්පෙසීති අත්ථො. අත්තනාපි චාති න කෙවලං අන්නාදීහෙව, අත්තනාපි මං අභිරමෙන්තී සන්තප්පෙසීති දීපෙති. මන්දක්ඛීති මන්දදස්සනී, මුදුනා ආකාරෙන ඔලොකනසීලාති ¶ වුත්තං හොති. ‘‘මත්තක්ඛී’’තිපි පාඨො, මදමත්තෙහි විය අක්ඛීහි සමන්නාගතාති අත්ථො. එවං තම්බාති එවං තම්බරාජ ජානාහීති.

සුපණ්ණො ගන්ධබ්බස්ස කථෙන්තස්සෙව විප්පටිසාරී හුත්වා ‘‘අහං සුපණ්ණභවනෙ වසන්තොපි රක්ඛිතුං නාසක්ඛිං, කිං මෙ තාය දුස්සීලායා’’ති තං ආනෙත්වා රඤ්ඤො පටිදත්වා පක්කාමි, තතො පට්ඨාය පුන නාගච්ඡීති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, සුපණ්ණරාජා පන අහමෙව අහොසින්ති.

වණ්ණාරොහෙනාති ¶ ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ද්වෙ අග්ගසාවකෙ ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි සමයෙ උභොපි මහාථෙරා ‘‘ඉමං අන්තොවස්සං සුඤ්ඤාගාරං අනුබ්රූහෙස්සාමා’’ති සත්ථාරං ආපුච්ඡිත්වා ගණං පහාය සයමෙව පත්තචීවරං ආදාය ජෙතවනා නික්ඛමිත්වා එකං පච්චන්තගාමං නිස්සාය අරඤ්ඤෙ විහරිංසු. අඤ්ඤතරොපි විඝාසාදපුරිසො ථෙරානං උපට්ඨානං කරොන්තො තත්ථෙව එකමන්තෙ වසි. සො ථෙරානං සමග්ගවාසං දිස්වා ‘‘ඉමෙ අතිවිය සමග්ගා වසන්ති, සක්කා නු ඛො එතෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං භින්දිතු’’න්ති චින්තෙත්වා සාරිපුත්තත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිං නු ඛො, භන්තෙ, අය්යෙන මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරෙන සද්ධිං තුම්හාකං කිඤ්චි වෙරං අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘කිං පනාවුසො’’ති. එස, භන්තෙ, මම ආගතකාලෙ ‘‘සාරිපුත්තො ¶ නාම ජාතිගොත්තකුලපදෙසෙහි වා සුතගන්ථපටිවෙධඉද්ධීහි වා මයා සද්ධිං කිං පහොතී’’ති තුම්හාකං අගුණමෙව කථෙසීති. ථෙරො සිතං කත්වා ‘‘ගච්ඡ ත්වං ආවුසො’’ති ආහ.

සො අපරස්මිම්පි දිවසෙ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරම්පි උපසඞ්කමිත්වා තථෙව කථෙසි. සොපි නං සිතං කත්වා ‘‘ගච්ඡ, ත්වං, ආවුසො’’ති වත්වා සාරිපුත්තත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ආවුසො, එසො විඝාසාදො තුම්හාකං සන්තිකෙ කිඤ්චි කථෙසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආමාවුසො, මය්හම්පි සන්තිකෙ කථෙසි, ඉමං නීහරිතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘සාධු, ආවුසො, නීහරා’’ති වුත්තෙ ථෙරො ‘‘මා ඉධ වසී’’ති අච්ඡරං පහරිත්වා තං නීහරි. තෙ උභොපි සමග්ගවාසං වසිත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසීදිංසු. සත්ථා පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘සුඛෙන වස්සං වසිත්ථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘භන්තෙ, එකො විඝාසාදො අම්හෙ භින්දිතුකාමො හුත්වා භින්දිතුං අසක්කොන්තො පලායී’’ති වුත්තෙ ‘‘න ඛො සො, සාරිපුත්ත, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස තුම්හෙ ‘භින්දිස්සාමී’ති භින්දිතුං අසක්කොන්තො පලායී’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අරඤ්ඤෙ රුක්ඛදෙවතා අහොසි. තදා සීහො ච බ්යග්ඝො ¶ ච අරඤ්ඤෙ පබ්බතගුහායං වසන්ති. එකො සිඞ්ගාලො තෙ උපට්ඨහන්තො තෙසං ¶ විඝාසං ඛාදිත්වා මහාකායො හුත්වා එකදිවසං චින්තෙසි ‘‘මයා සීහබ්යග්ඝානං මංසං න ඛාදිතපුබ්බං, මයා ඉමෙ ද්වෙ ජනෙ භින්දිතුං වට්ටති, තතො නෙසං කලහං කත්වා මතානං මංසං ඛාදිස්සාමී’’ති. සො සීහං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිං, සාමි, තුම්හාකං බ්යග්ඝෙන සද්ධිං කිඤ්චි වෙරං අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘කිං පන, සම්මා’’ති? එස, භන්තෙ, මමාගතකාලෙ ‘‘සීහො නාම සරීරවණ්ණෙන වා ආරොහපරිණාහෙන වා ජාතිබලවීරියෙහි වා මම කලභාගම්පි න පාපුණාතී’’ති තුම්හාකං අගුණමෙව කථෙසීති. අථ නං සීහො ‘‘ගච්ඡ ත්වං, න සො එවං කථෙස්සතී’’ති ආහ. බ්යග්ඝම්පි උපසඞ්කමිත්වා එතෙනෙව උපායෙන කථෙසි. තං සුත්වා බ්යග්ඝොපි සීහං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘සම්ම, ත්වං කිර ඉදඤ්චිදඤ්ච වදෙසී’’ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘වණ්ණාරොහෙන ජාතියා, බලනික්කමනෙන ච;

සුබාහු න මයා සෙය්යො, සුදාඨ ඉති භාසසී’’ති.

තත්ථ ¶ බලනික්කමනෙන චාති කායබලෙන චෙව වීරියබලෙන ච. සුබාහු න මයා සෙය්යොති අයං සුබාහු නාම බ්යග්ඝො එතෙහි කාරණෙහි මයා නෙව සදිසො න උත්තරිතරොති සච්චං කිර ත්වං සොභනාහි දාඨාහි සමන්නාගත සුදාඨ මිගරාජ, එවං වදෙසීති.

තං සුත්වා සුදාඨො සෙසා චතස්සො ගාථා අභාසි –

‘‘වණ්ණාරොහෙන ජාතියා, බලනික්කමනෙන ච;

සුදාඨො න මයා සෙය්යො, සුබාහු ඉති භාසසි.

‘‘එවං චෙ මං විහරන්තං, සුබාහු සම්ම දුබ්භසි;

න දානාහං තයා සද්ධිං, සංවාසමභිරොචයෙ.

‘‘යො පරෙසං වචනානි, සද්දහෙය්ය යථාතථං;

ඛිප්පං භිජ්ජෙථ මිත්තස්මිං, වෙරඤ්ච පසවෙ බහුං.

‘‘න සො මිත්තො යො සදා අප්පමත්තො, භෙදාසඞ්කී රන්ධමෙවානුපස්සී;

යස්මිඤ්ච ¶ සෙතී උරසීව පුත්තො, ස වෙ මිත්තො යො අභෙජ්ජො පරෙහී’’ති.

තත්ථ සම්මාති ¶ වයස්ස. දුබ්භසීති යදි එවං තයා සද්ධිං සමග්ගවාසං වසන්තං මං සිඞ්ගාලස්ස කථං ගහෙත්වා ත්වං දුබ්භසි හනිතුං ඉච්ඡසි, ඉතො දානි පට්ඨාය අහං තයා සද්ධිං සංවාසං න අභිරොචයෙ. යථාතථන්ති තථතො යථාතථං යථාතච්ඡං අවිසංවාදකෙන අරියෙන වුත්තවචනං සද්ධාතබ්බං. එවං යො යෙසං කෙසඤ්චි පරෙසං වචනානි සද්දහෙථාති අත්ථො. යො සදා අප්පමත්තොති යො නිච්චං අප්පමත්තො හුත්වා මිත්තස්ස විස්සාසං න දෙති, සො මිත්තො නාම න හොතීති අත්ථො. භෙදාසඞ්කීති ‘‘අජ්ජ භිජ්ජිස්සති, ස්වෙ භිජ්ජිස්සතී’’ති එවං මිත්තස්ස භෙදමෙව ආසඞ්කති. රන්ධමෙවානුපස්සීති ඡිද්දං විවරමෙව පස්සන්තො. උරසීව පුත්තොති යස්මිං මිත්තෙ මාතු හදයෙ පුත්තො විය නිරාසඞ්කො නිබ්භයො සෙති.

ඉති ¶ ඉමාහි චතූහි ගාථාහි සීහෙන මිත්තගුණෙ කථිතෙ බ්යග්ඝො ‘‘මය්හං දොසො’’ති සීහං ඛමාපෙසි. තෙ තත්ථෙව සමග්ගවාසං වසිංසු. සිඞ්ගාලො පන පලායිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගතො.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සිඞ්ගාලො විඝාසාදො අහොසි, සීහො සාරිපුත්තො, බ්යග්ඝො මොග්ගල්ලානො, තං කාරණං පච්චක්ඛතො දිට්ඨා තස්මිං වනෙ නිවුත්ථරුක්ඛදෙවතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

සීලං සෙය්යොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං සීලවීමංසකබ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි. තං කිර රාජා ‘‘එස සීලසම්පන්නො’’ති අඤ්ඤෙහි බ්රාහ්මණෙහි අතිරෙකං කත්වා පස්සති. සො චින්තෙසි ‘‘කිං නු ඛො මං රාජා ‘සීලසම්පන්නො’ති අඤ්ඤෙහි අතිරෙකං කත්වා පස්සති, උදාහු ‘සුතධරයුත්තො’ති, වීමංසිස්සාමි තාව සීලස්ස වා සුතස්ස වා මහන්තභාව’’න්ති. සො එකදිවසං හෙරඤ්ඤිකඵලකතො කහාපණං ගණ්හි. හෙරඤ්ඤිකො ගරුභාවෙන න කිඤ්චි ආහ, දුතියවාරෙපි න කිඤ්චි ආහ. තතියවාරෙ පන තං ‘‘විලොපඛාදකො’’ති ගාහාපෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙත්වා ‘‘කිං ඉමිනා කත’’න්ති වුත්තෙ ‘‘කුටුම්බං විලුම්පතී’’ති ආහ. ‘‘සච්චං කිර ¶ , බ්රාහ්මණා’’ති? ‘‘න, මහාරාජ, කුටුම්බං විලුම්පාමි, මය්හං පන ‘සීලං නු ඛො මහන්තං, සුතං නු ඛො’ති කුක්කුච්චං අහොසි, ස්වාහං ‘එතෙසු කතරං නු ඛො මහන්ත’න්ති වීමංසන්තො තයො වාරෙ කහාපණං ගණ්හිං, තං මං එස බන්ධාපෙත්වා තුම්හාකං දස්සෙති. ඉදානි මෙ සුතතො ¶ සීලස්ස මහන්තභාවො ඤාතො, න මෙ ඝරාවාසෙනත්ථො, පබ්බජිස්සාමහ’’න්ති පබ්බජ්ජං අනුජානාපෙත්වා ඝරද්වාරං අනොලොකෙත්වාව ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං පබ්බජ්ජං යාචි. තස්ස සත්ථා පබ්බජ්ජඤ්ච උපසම්පදඤ්ච දාපෙසි. සො අචිරූපසම්පන්නො විපස්සනං විපස්සිත්වා අග්ගඵලෙ පතිට්ඨහි. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, අසුකබ්රාහ්මණො අත්තනො සීලං වීමංසිත්වා පබ්බජිතො ¶ විපස්සිත්වා අරහත්තං පත්තො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානි අයමෙව, පුබ්බෙ පණ්ඩිතාපි සීලං වීමංසිත්වා පබ්බජිත්වා අත්තනො පතිට්ඨං කරිංසුයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා බාරාණසිං ආගන්ත්වා රාජානං පස්සි. රාජා තස්ස පුරොහිතට්ඨානං අදාසි. සො පඤ්ච සීලානි රක්ඛති. රාජාපි නං ‘‘සීලවා’’ති ගරුං කත්වා පස්සි. සො චින්තෙසි ‘‘කිං නු ඛො රාජා ‘සීලවා’ති මං ගරුං කත්වා පස්සති, උදාහු ‘සුතධරයුත්තො’’’ති. සබ්බං පච්චුප්පන්නවත්ථුසදිසමෙව. ඉධ පන සො බ්රාහ්මණො ‘‘ඉදානි මෙ සුතතො සීලස්ස මහන්තභාවො ඤාතො’’ති වත්වා ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි –

‘‘සීලං සෙය්යො සුතං සෙය්යො, ඉති මෙ සංසයො අහු;

සීලමෙව සුතා සෙය්යො, ඉති මෙ නත්ථි සංසයො.

‘‘මොඝා ජාති ච වණ්ණො ච, සීලමෙව කිරුත්තමං;

සීලෙන අනුපෙතස්ස, සුතෙනත්ථො න විජ්ජති.

‘‘ඛත්තියො ච අධම්මට්ඨො, වෙස්සො චාධම්මනිස්සිතො;

තෙ පරිච්චජ්ජුභො ලොකෙ, උපපජ්ජන්ති දුග්ගතිං.

‘‘ඛත්තියා බ්රාහ්මණා වෙස්සා, සුද්දා චණ්ඩාලපුක්කුසා;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, භවන්ති තිදිවෙ සමා.

‘‘න ¶ වෙදා සම්පරායාය, න ජාති නාපි බන්ධවා;

සකඤ්ච සීලං සංසුද්ධං, සම්පරායාය සුඛාය චා’’ති.

තත්ථ ¶ සීලමෙව සුතා සෙය්යොති සුතපරියත්තිතො සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සීලමෙව උත්තරිතරන්ති. එවඤ්ච පන වත්වා සීලං නාමෙතං ¶ එකවිධං සංවරවසෙන, දුවිධං චාරිත්තවාරිත්තවසෙන, තිවිධං කායිකවාචසිකමානසිකවසෙන, චතුබ්බිධං පාතිමොක්ඛසංවරඉන්ද්රියසංවරආජීවපාරිසුද්ධිපච්චයසන්නිස්සිතවසෙනාති මාතිකං ඨපෙත්වා විත්ථාරෙන්තො සීලස්ස වණ්ණං අභාසි.

මොඝාති අඵලා තුච්ඡා. ජාතීති ඛත්තියකුලාදීසු නිබ්බත්ති. වණ්ණොති සරීරවණ්ණො අභිරූපභාවො. යා හි යස්මා සීලරහිතස්ස ජාතිසම්පදා වා වණ්ණසම්පදා වා සග්ගසුඛං දාතුං න සක්කොති, තස්මා උභයම්පි තං ‘‘මොඝ’’න්ති ආහ. සීලමෙව කිරාති අනුස්සවවසෙන වදති, න පන සයං ජානාති. අනුපෙතස්සාති අනුපගතස්ස. සුතෙනත්ථො න විජ්ජතීති සීලරහිතස්ස සුතපරියත්තිමත්තෙන ඉධලොකෙ වා පරලොකෙ වා කාචි වඩ්ඪි නාම නත්ථි.

තතො පරා ද්වෙ ගාථා ජාතියා මොඝභාවදස්සනත්ථං වුත්තා. තත්ථ තෙ පරිච්චජ්ජුභො ලොකෙති තෙ දුස්සීලා දෙවලොකඤ්ච මනුස්සලොකඤ්චාති උභොපි ලොකෙ පරිච්චජිත්වා දුග්ගතිං උපපජ්ජන්ති. චණ්ඩාලපුක්කුසාති ඡවඡඩ්ඩකචණ්ඩාලා ච පුප්ඵඡඩ්ඩකපුක්කුසා ච. භවන්ති තිදිවෙ සමාති එතෙ සබ්බෙපි සීලානුභාවෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තා සමා හොන්ති නිබ්බිසෙසා, දෙවාත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති.

පඤ්චමගාථා සබ්බෙසම්පි සුතාදීනං මොඝභාවදස්සනත්ථං වුත්තා. තස්සත්ථො – මහාරාජ, එතෙ වෙදාදයො ඨපෙත්වා ඉධලොකෙ යසමත්තදානං සම්පරායෙ දුතියෙ වා තතියෙ වා භවෙ යසං වා සුඛං වා දාතුං නාම න සක්කොන්ති, පරිසුද්ධං පන අත්තනො සීලමෙව තං දාතුං සක්කොතීති.

එවං මහාසත්තො සීලගුණෙ ථොමෙත්වා රාජානං පබ්බජ්ජං අනුජානාපෙත්වා තං දිවසමෙව හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සීලං වීමංසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිතො අහමෙව අහොසි’’න්ති.

හිරිං ¶ ¶ තරන්තන්ති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අනාථපිණ්ඩිකස්ස සහායං පච්චන්තවාසිසෙට්ඨිං ආරබ්භ කථෙසි. ද්වෙපි වත්ථූනි එකකනිපාතෙ නවමවග්ගස්ස පරියොසානජාතකෙ විත්ථාරිතානෙව. ඉධ පන ‘‘පච්චන්තවාසිසෙට්ඨිනො මනුස්සා අච්ඡින්නසබ්බසාපතෙය්යා අත්තනො සන්තකස්ස අස්සාමිනො හුත්වා පලාතා’’ති බාරාණසිසෙට්ඨිස්ස ආරොචිතෙ බාරාණසිසෙට්ඨි ‘‘අත්තනො සන්තිකං ආගතානං කත්තබ්බං අකරොන්තා නාම පටිකාරකෙ න ලභන්තියෙවා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘හිරිං තරන්තං විජිගුච්ඡමානං, තවාහමස්මී ඉති භාසමානං;

සෙය්යානි කම්මානි අනාදියන්තං, නෙසො මමන්ති ඉති නං විජඤ්ඤා.

‘‘යඤ්හි කයිරා තඤ්හි වදෙ, යං න කයිරා න තං වදෙ;

අකරොන්තං භාසමානං, පරිජානන්ති පණ්ඩිතා.

‘‘න සො මිත්තො යො සදා අප්පමත්තො, භෙදාසඞ්කී රන්ධමෙවානුපස්සී;

යස්මිඤ්ච සෙතී උරසීව පුත්තො, ස වෙ මිත්තො යො අභෙජ්ජො පරෙහි.

‘‘පාමොජ්ජකරණං ඨානං, පසංසාවහනං සුඛං;

ඵලානිසංසො භාවෙති, වහන්තො පොරිසං ධුරං.

‘‘පවිවෙකරසං පිත්වා, රසං උපසමස්ස ච;

නිද්දරො හොති නිප්පාපො, ධම්මප්පීතිරසං පිව’’න්ති.

තත්ථ හිරිං තරන්තන්ති ලජ්ජං අතික්කන්තං. විජිගුච්ඡමානන්ති මිත්තභාවෙන ජිගුච්ඡයමානං. තවාහමස්මීති ‘‘තව අහං මිත්තො’’ති කෙවලං වචනමත්තෙනෙව භාසමානං. සෙය්යානි කම්මානිති ‘‘දස්සාමි කරිස්සාමී’’ති වචනස්ස අනුරූපානි උත්තමකම්මානි. අනාදියන්තන්ති අකරොන්තං. නෙසො මමන්ති එවරූපං පුග්ගලං ‘‘න එසො මම මිත්තො’’ති විජඤ්ඤා.

පාමොජ්ජකරණං ¶ ¶ ¶ ඨානන්ති දානම්පි සීලම්පි භාවනාපි පණ්ඩිතෙහි කල්යාණමිත්තෙහි සද්ධිං මිත්තභාවොපි. ඉධ පන වුත්තප්පකාරං මිත්තභාවමෙව සන්ධායෙවමාහ. පණ්ඩිතෙන හි කල්යාණමිත්තෙන සද්ධිං මිත්තභාවො පාමොජ්ජම්පි කරොති, පසංසම්පි වහති. ඉධලොකපරලොකෙසු කායිකචෙතසිකසුඛහෙතුතො ‘‘සුඛ’’න්තිපි වුච්චති, තස්මා එතං ඵලඤ්ච ආනිසංසඤ්ච සම්පස්සමානො ඵලානිසංසො කුලපුත්තො පුරිසෙහි වහිතබ්බං දානසීලභාවනාමිත්තභාවසඞ්ඛාතං චතුබ්බිධම්පි පොරිසං ධුරං වහන්තො එතං මිත්තභාවසඞ්ඛාතං පාමොජ්ජකරණං ඨානං පසංසාවහනං සුඛං භාවෙති වඩ්ඪෙති, න පණ්ඩිතෙහි මිත්තභාවං භින්දතීති දීපෙති.

පවිවෙකරසන්ති කායචිත්තඋපධිවිවෙකානං රසං තෙ විවෙකෙ නිස්සාය උප්පන්නං සොමනස්සරසං. උපසමස්ස චාති කිලෙසූපසමෙන ලද්ධසොමනස්සස්ස. නිද්දරො හොති නිප්පාපොති සබ්බකිලෙසදරථාභාවෙන නිද්දරො, කිලෙසාභාවෙන නිප්පාපො හොති. ධම්මප්පීතිරසන්ති ධම්මපීතිසඞ්ඛාතං රසං, විමුත්තිපීතිං පිවන්තොති අත්ථො.

ඉති මහාසත්තො පාපමිත්තසංසග්ගතො උබ්බිග්ගො පවිවෙකරසෙන අමතමහානිබ්බානං පාපෙත්වා දෙසනාය කූටං ගණ්හි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පච්චන්තවාසී ඉදානි පච්චන්තවාසීයෙව, තදා බාරාණසිසෙට්ඨි අහමෙව අහොසි’’න්ති.

කො නු සන්තම්හි පජ්ජොතෙති අයං ඛජ්ජොපනකපඤ්හො මහාඋමඞ්ගෙ විත්ථාරතො ආවි භවිස්සති.

ධුත්තොම්හීති ¶ ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං මහල්ලකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා සාලූකජාතකෙ (ජා. 1.3.106 ආදයො) විත්ථාරිතං. ඉධාපි සො මහල්ලකො එකං ගාමදාරකං පබ්බාජෙත්වා අක්කොසති පහරති. දාරකො පලායිත්වා විබ්භමි. දුතියම්පි නං පබ්බාජෙත්වා ¶ තථෙවාකාසි. දුතියම්පි විබ්භමිත්වා පුන යාචියමානො ඔලොකෙතුම්පි න ඉච්ඡි. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, අසුකො නාම මහල්ලකො අත්තනො සාමණෙරෙන සහාපි විනාපි වත්තිතුං න සක්කොති, ඉතරො තස්ස දොසං දිස්වා පුන ඔලොකෙතුම්පි න ඉච්ඡි, සුහදයො කුමාරකො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස සාමණෙරො සුහදයොව, සකිං දොසං දිස්වා පුන ඔලොකෙතුම්පි න ඉච්ඡී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො ධඤ්ඤවාණිජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ධඤ්ඤවික්කයෙන ජීවිකං කප්පෙසි. අථෙකො අහිතුණ්ඩිකො මක්කටං ගහෙත්වා සික්ඛාපෙත්වා අහිං කීළාපෙන්තො බාරාණසියං උස්සවෙ ඝුට්ඨෙ තං මක්කටං ධඤ්ඤවාණිජකස්ස සන්තිකෙ ඨපෙත්වා අහිං කීළාපෙන්තො සත්ත දිවසානි විචරි. සොපි වාණිජො මක්කටස්ස ඛාදනීයං භොජනීයං අදාසි. අහිතුණ්ඩිකො සත්තමෙ දිවසෙ උස්සවකීළනතො ආගන්ත්වා තං මක්කටං වෙළුපෙසිකාය තික්ඛත්තුං පහරිත්වා තං ආදාය උය්යානං ගන්ත්වා බන්ධිත්වා නිද්දං ඔක්කමි. මක්කටො බන්ධනං මොචෙත්වා අම්බරුක්ඛං ආරුය්හ අම්බානි ඛාදන්තො නිසීදි. සො පබුද්ධො රුක්ඛෙ මක්කටං දිස්වා ‘‘එතං මයා උපලාපෙත්වා ගහෙතුං වට්ටතී’’ති තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘ධුත්තොම්හි සම්ම සුමුඛ, ජූතෙ අක්ඛපරාජිතො;

හරෙහි අම්බපක්කානි, වීරියං තෙ භක්ඛයාමසෙ’’ති.

තත්ථ අක්ඛපරාජිතොති අක්ඛෙහි පරාජිතො. හරෙහීති පාතෙහි. අයමෙව වා පාඨො.

තං ¶ සුත්වා මක්කටො සෙසගාථා අභාසි –

‘‘අලිකං ¶ වත මං සම්ම, අභූතෙන පසංසසි;

කො තෙ සුතො වා දිට්ඨො වා, සුමුඛො නාම මක්කටො.

‘‘අජ්ජාපි ¶ මෙ තං මනසි, යං මං ත්වං අහිතුණ්ඩික;

ධඤ්ඤාපණං පවිසිත්වා, මත්තො ඡාතං හනාසි මං.

‘‘තාහං සරං දුක්ඛසෙය්යං, අපි රජ්ජම්පි කාරයෙ;

නෙවාහං යාචිතො දජ්ජං, තථා හි භයතජ්ජිතො.

‘‘යඤ්ච ජඤ්ඤා කුලෙ ජාතං, ගබ්භෙ තිත්තං අමච්ඡරිං;

තෙන සඛිඤ්ච මිත්තඤ්ච, ධීරො සන්ධාතුමරහතී’’ති.

තත්ථ අලිකං වතාති මුසා වත. අභූතෙනාති අවිජ්ජමානෙන. කො තෙති ක්ව තයා. සුමුඛොති සුන්දරමුඛො. අහිතුණ්ඩිකාති තං ආලපති. ‘‘අහිකොණ්ඩිකා’’තිපි පාඨො. ඡාතන්ති ජිඝච්ඡාභිභූතං දුබ්බලං කපණං. හනාසීති වෙළුපෙසිකාය තික්ඛත්තුං පහරසි. තාහන්ති තං අහං. සරන්ති සරන්තො. දුක්ඛසෙය්යන්ති තස්මිං ආපණෙ දුක්ඛසයනං. අපි රජ්ජම්පි කාරයෙති සචෙපි බාරාණසිරජ්ජං ගහෙත්වා මය්හං දත්වා මං රජ්ජං කාරෙය්යාසි, එවම්පි තං නෙවාහං යාචිතො දජ්ජං, තං එකම්පි අම්බපක්කං අහං තයා යාචිතො න දදෙය්යං. කිංකාරණා? තථා හි භයතජ්ජිතොති, තථා හි අහං තයා භයෙන තජ්ජිතොති අත්ථො.

ගබ්භෙ තිත්තන්ති සුභොජනරසෙන මාතුකුච්ඡියංයෙව අලඞ්කතපටියත්තෙ සයනගබ්භෙයෙව වා තිත්තං භොගාසාය අකපණං. සඛිඤ්ච මිත්තඤ්චාති සඛිභාවඤ්ච මිත්තභාවඤ්ච තථාරූපෙන කුලජාතෙන තිත්තෙන අකපණෙන අමච්ඡරිනා සද්ධිං පණ්ඩිතො සන්ධාතුං පුන ඝටෙතුං අරහති, තයා පන කපණෙන අහිතුණ්ඩිකෙන සද්ධිං කො මිත්තභාවං පුන ඝටෙතුන්ති අත්ථො. එවඤ්ච පන වත්වා වානරො වනං සහසා පාවිසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අහිතුණ්ඩිකො මහල්ලකො අහොසි, මක්කටො සාමණෙරො, ධඤ්ඤවාණිජො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

අහිතුණ්ඩිකජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.

මධුවණ්ණං ¶ ¶ මධුරසන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. තඤ්හි සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං දිස්වා’’ති වත්වා ‘‘අලඞ්කතමාතුගාම’’න්ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු ඉමෙ පඤ්ච කාමගුණා නාම එකෙන ගුම්බියෙන යක්ඛෙන හලාහලවිසං පක්ඛිපිත්වා මග්ගෙ ඨපිතමධුසදිසා’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සත්ථවාහකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො බාරාණසිතො පඤ්චහි සකටසතෙහි භණ්ඩං ආදාය වොහාරත්ථාය ගච්ඡන්තො මහාවත්තනිඅටවිද්වාරං පත්වා සත්ථකෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘අම්භො, ඉමස්මිං මග්ගෙ විසපණ්ණපුප්ඵඵලාදීනි අත්ථි, තුම්හෙ කිඤ්චි අඛාදිතපුබ්බං ඛාදන්තා මං අපුච්ඡිත්වා මා ඛාදිත්ථ, අමනුස්සාපි විසං පක්ඛිපිත්වා භත්තපුටමධුකඵලානි මග්ගෙ ඨපෙන්ති, තානිපි මං අනාපුච්ඡිත්වා මා ඛාදිත්ථා’’ති ඔවාදං දත්වා මග්ගං පටිපජ්ජි. අථෙකො ගුම්බියො නාම යක්ඛො අටවියා මජ්ඣට්ඨානෙ මග්ගෙ පණ්ණානි අත්ථරිත්වා හලාහලවිසසංයුත්තානි මධුපිණ්ඩානි ඨපෙත්වා සයං මග්ගසාමන්තෙ මධුං ගණ්හන්තො විය රුක්ඛෙ කොට්ටෙන්තො විචරති. අජානන්තා ‘‘පුඤ්ඤත්ථාය ඨපිතානි භවිස්සන්තී’’ති ඛාදිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපුණන්ති. අමනුස්සා ආගන්ත්වා තෙ ඛාදන්ති. බොධිසත්තස්ස සත්ථකමනුස්සාපි තානි දිස්වා එකච්චෙ ලොලජාතිකා අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තා ඛාදිංසු, පණ්ඩිතජාතිකා ‘‘පුච්ඡිත්වා ඛාදිස්සාමා’’ති ගහෙත්වා අට්ඨංසු. බොධිසත්තො තෙ දිස්වා හත්ථගතානි ඡඩ්ඩාපෙසි, යෙහි පඨමතරං ඛාදිතානි, තෙ මරිංසු. යෙහි අඩ්ඪඛාදිතානි, තෙසං වමනවිරෙචනං දත්වා වන්තකාලෙ චතුමධුරං ¶ ¶ අදාසි. ඉති තෙ තස්ස ආනුභාවෙන ජීවිතං පටිලභිංසු. බොධිසත්තො සොත්ථිනා ඉච්ඡිතට්ඨානං ගන්ත්වා භණ්ඩං විස්සජ්ජෙත්වා අත්තනො ගෙහමෙව අගමාසි. තමත්ථං කථෙන්තො සත්ථා ඉමා අභිසම්බුද්ධගාථා අභාසි –

‘‘මධුවණ්ණං මධුරසං, මධුගන්ධං විසං අහු;

ගුම්බියො ඝාසමෙසානො, අරඤ්ඤෙ ඔදහී විසං.

‘‘මධු ඉති මඤ්ඤමානා, යෙ තං විසමඛාදිසුං;

තෙසං තං කටුකං ආසි, මරණං තෙනුපාගමුං.

‘‘යෙ ¶ ච ඛො පටිසඞ්ඛාය, විසං තං පරිවජ්ජයුං;

තෙ ආතුරෙසු සුඛිතා, ඩය්හමානෙසු නිබ්බුතා.

‘‘එවමෙව මනුස්සෙසු, විසං කාමා සමොහිතා;

ආමිසං බන්ධනඤ්චෙතං, මච්චුවෙසො ගුහාසයො.

‘‘එවමෙව ඉමෙ කාමෙ, ආතුරා පරිචාරිකෙ;

යෙ සදා පරිවජ්ජෙන්ති, සඞ්ගං ලොකෙ උපච්චගු’’න්ති.

තත්ථ ගුම්බියොති තස්මිං වනගුම්බෙ විචරණෙන එවංලද්ධනාමො යක්ඛො. ඝාසමෙසානොති ‘‘තං විසං ඛාදිත්වා මතෙ ඛාදිස්සාමී’’ති එවං අත්තනො ඝාසං පරියෙසන්තො. ඔදහීති තං මධුනා සමානවණ්ණගන්ධරසං විසං නික්ඛිපි. කටුකං ආසීති තිඛිණං අහොසි. මරණං තෙනුපාගමුන්ති තෙන විසෙන තෙ සත්තා මරණං උපගතා.

ආතුරෙසූති විසවෙගෙන ආසන්නමරණෙසු. ඩය්හමානෙසූති විසතෙජෙනෙව ඩය්හමානෙසු. විසං කාමා සමොහිතාති යථා තස්මිං වත්තනිමහාමග්ගෙ විසං සමොහිතං නික්ඛිත්තං, එවං මනුස්සෙසුපි යෙ එතෙ රූපාදයො පඤ්ච වත්ථුකාමා තත්ථ තත්ථ සමොහිතා නික්ඛිත්තා, තෙ ‘‘විස’’න්ති වෙදිතබ්බා. ආමිසං බන්ධනඤ්චෙතන්ති එතෙ පඤ්ච කාමගුණා නාම එවං ඉමස්ස මච්ඡභූතස්ස ලොකස්ස මාරබාලිසිකෙන පක්ඛිත්තං ආමිසඤ්චෙව ¶ , භවාභවතො නික්ඛමිතුං අප්පදානෙන අන්දුආදිප්පභෙදං නානප්පකාරං බන්ධනඤ්ච. මච්චුවෙසො ගුහාසයොති ¶ සරීරගුහාය වසනකො මරණමච්චුවෙසො.

එවමෙව ඉමෙ කාමෙති යථා වත්තනිමහාමග්ගෙ විසං නික්ඛිත්තං, එවං තත්ථ තත්ථ නික්ඛිත්තෙ ඉමෙ කාමෙ. ආතුරාති එකන්තමරණධම්මතාය ආතුරා ආසන්නමරණා පණ්ඩිතමනුස්සා. පරිචාරිකෙති කිලෙසපරිචාරිකෙ කිලෙසබන්ධකෙ. යෙ සදා පරිවජ්ජෙන්තීති යෙ වුත්තප්පකාරා පණ්ඩිතපුරිසා නිච්චං එවරූපෙ කාමෙ වජ්ජෙන්ති. සඞ්ගං ලොකෙති ලොකෙ සඞ්ගනට්ඨෙන ‘‘සඞ්ග’’න්ති ලද්ධනාමං රාගාදිභෙදං කිලෙසජාතං. උපච්චගුන්ති අතීතා නාමාති වෙදිතබ්බා, අතික්කමන්තීති වා අත්ථො.

සත්ථා ¶ සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා සත්ථවාහො අහමෙව අහොසින්ති.

ය්වායං සාළියඡාපොතීති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො තාසකාරකොපි භවිතුං නාසක්ඛී’’ති වචනං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මම තාසකාරකොපි භවිතුං නාසක්ඛී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො ගාමකෙ කුටුම්බිකකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා තරුණකාලෙ පංසුකීළකෙහි දාරකෙහි සද්ධිං ගාමද්වාරෙ නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ කීළති. තදා එකො දුබ්බලවෙජ්ජො ගාමෙ කිඤ්චි අලභිත්වා නික්ඛමන්තො තං ඨානං පත්වා එකං සප්පං විටපබ්භන්තරෙන සීසං නීහරිත්වා නිද්දායන්තං දිස්වා ‘‘මයා ගාමෙ කිඤ්චි න ලද්ධං, ඉමෙ දාරකෙ වඤ්චෙත්වා සප්පෙන ඩංසාපෙත්වා තිකිච්ඡිත්වා කිඤ්චිදෙව ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා බොධිසත්තං ආහ ‘‘සචෙ සාළියඡාපං පස්සෙය්යාසි, ගණ්හෙය්යාසී’’ති. ‘‘ආම, ගණ්හෙය්ය’’න්ති ¶ . ‘‘පස්සෙසො විටපබ්භන්තරෙ සයිතො’’ති. සො ¶ තස්ස සප්පභාවං අජානන්තො රුක්ඛං ආරුය්හ තං ගීවායං ගහෙත්වා ‘‘සප්පො’’ති ඤත්වා නිවත්තිතුං අදෙන්තො සුග්ගහිතං ගහෙත්වා වෙගෙන ඛිපි. සො ගන්ත්වා වෙජ්ජස්ස ගීවායං පතිතො ගීවං පලිවෙඨෙත්වා ‘‘කර කරා’’ති ඩංසිත්වා තත්ථෙව නං පාතෙත්වා පලායි. මනුස්සා පරිවාරයිංසු.

මහාසත්තො සම්පත්තපරිසාය ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘ය්වායං සාළියඡාපොති, කණ්හසප්පං අගාහයි;

තෙන සප්පෙනයං දට්ඨො, හතො පාපානුසාසකො.

‘‘අහන්තාරමහන්තාරං, යො නරො හන්තුමිච්ඡති;

එවං සො නිහතො සෙති, යථායං පුරිසො හතො.

‘‘අහන්තාරමඝාතෙන්තං ¶ , යො නරො හන්තුමිච්ඡති;

එවං සො නිහතො සෙති, යථායං පුරිසො හතො.

‘‘යථා පංසුමුට්ඨිං පුරිසො, පටිවාතං පටික්ඛිපෙ;

තමෙව සො රජො හන්ති, තථායං පුරිසො හතො.

‘‘යො අප්පදුට්ඨස්ස නරස්ස දුස්සති, සුද්ධස්ස පොසස්ස අනඞ්ගණස්ස;

තමෙව බාලං පච්චෙති පාපං, සුඛුමො රජො පටිවාතංව ඛිත්තො’’ති.

තත්ථ ය්වායන්ති යො අයං, අයමෙව වා පාඨො. සප්පෙනයන්ති සො අයං තෙන සප්පෙන දට්ඨො. පාපානුසාසකොති පාපකං අනුසාසකො.

අහන්තාරන්ති අපහරන්තං. අහන්තාරන්ති අමාරෙන්තං. සෙතීති මතසයනං සයති. අඝාතෙන්තන්ති අමාරෙන්තං. සුද්ධස්සාති නිරපරාධස්ස. පොසස්සාති සත්තස්ස. අනඞ්ගණස්සාති ඉදම්පි නිරපරාධභාවඤ්ඤෙව සන්ධාය වුත්තං. පච්චෙතීති කම්මසරික්ඛකං හුත්වා පතිඑති.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා දුබ්බලවෙජ්ජො දෙවදත්තො අහොසි, පණ්ඩිතදාරකො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

අමිත්තහත්ථත්ථගතාති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්ඤාපාරමිං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො පඤ්ඤවා උපායකුසලොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො ගාමකෙ කුටුම්බිකකුලෙ නිබ්බත්තිත්වාති සබ්බං පුරිමජාතකනියාමෙනෙව කථෙතබ්බං. ඉධ පන වෙජ්ජෙ මතෙ ගාමවාසිනො මනුස්සා ‘‘මනුස්සමාරකා’’ති තෙ දාරකෙ කුදණ්ඩකෙහි බන්ධිත්වා ‘‘රඤ්ඤො දස්සෙස්සාමා’’ති බාරාණසිං ¶ නයිංසු. බොධිසත්තො අන්තරාමග්ගෙයෙව සෙසදාරකානං ඔවාදං අදාසි ‘‘තුම්හෙ මා භායථ, රාජානං දිස්වාපි අභීතා තුට්ඨින්ද්රියා භවෙය්යාථ, රාජා අම්හෙහි සද්ධිං පඨමතරං කථෙස්සති, තතො පට්ඨාය අහං ජානිස්සාමී’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තථා කරිංසු. රාජා තෙ අභීතෙ තුට්ඨින්ද්රියෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ ‘මනුස්සමාරකා’ති කුදණ්ඩකබද්ධා ආනීතා, එවරූපං දුක්ඛං පත්තාපි න භායන්ති, තුට්ඨින්ද්රියායෙව, කිං නු ඛො එතෙසං අසොචනකාරණං, පුච්ඡිස්සාමි නෙ’’ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘අමිත්තහත්ථත්ථගතා, තචසාරසමප්පිතා;

පසන්නමුඛවණ්ණාත්ථ, කස්මා තුම්හෙ න සොචථා’’ති.

තත්ථ අමිත්තහත්ථත්ථගතාති කුදණ්ඩකෙහි ගීවායං බන්ධිත්වා ආනෙන්තානං අමිත්තානං හත්ථගතා. තචසාරසමප්පිතාති වෙළුදණ්ඩකෙහි බද්ධත්තා එවමාහ. කස්මාති ‘‘එවරූපං බ්යසනං පත්තාපි තුම්හෙ කිංකාරණා න සොචථා’’ති පුච්ඡති.

තං ¶ සුත්වා බොධිසත්තො සෙසගාථා අභාසි –

‘‘න සොචනාය පරිදෙවනාය, අත්ථොව ලබ්භො අපි අප්පකොපි;

සොචන්තමෙනං දුඛිතං විදිත්වා, පච්චත්ථිකා අත්තමනා භවන්ති.

‘‘යතො ¶ ච ඛො පණ්ඩිතො ආපදාසු, න වෙධතී අත්ථවිනිච්ඡයඤ්ඤූ;

පච්චත්ථිකාස්ස දුඛිතා භවන්ති, දිස්වා මුඛං අවිකාරං පුරාණං.

‘‘ජප්පෙන මන්තෙන සුභාසිතෙන, අනුප්පදානෙන පවෙණියා වා;

යථා යථා යත්ථ ලභෙථ අත්ථං, තථා තථා තත්ථ පරක්කමෙය්ය.

‘‘යතො ච ජානෙය්ය අලබ්භනෙය්යො, මයාව අඤ්ඤෙන වා එස අත්ථො;

අසොචමානො අධිවාසයෙය්ය, කම්මං දළ්හං කින්ති කරොමි දානී’’ති.

තත්ථ අත්ථොති වුඩ්ඪි. පච්චත්ථිකා අත්තමනාති එතං පුරිසං සොචන්තං දුක්ඛිතං විදිත්වා පච්චාමිත්තා තුට්ඨචිත්තා හොන්ති. තෙසං තුස්සනකාරණං නාම පණ්ඩිතෙන කාතුං න වට්ටතීති දීපෙති ¶ . යතොති යදා. න වෙධතීති චිත්තුත්රාසභයෙන න කම්පති. අත්ථවිනිච්ඡයඤ්ඤූති තස්ස තස්ස අත්ථස්ස විනිච්ඡයකුසලො.

ජප්පෙනාති මන්තපරිජප්පනෙන. මන්තෙනාති පණ්ඩිතෙහි සද්ධිං මන්තග්ගහණෙන. සුභාසිතෙනාති පියවචනෙන. අනුප්පදානෙනාති ලඤ්ජදානෙන. පවෙණියාති කුලවංසෙන. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, පණ්ඩිතෙන නාම ආපදාසු උප්පන්නාසු න සොචිතබ්බං න කිලමිතබ්බං, ඉමෙසු පන පඤ්චසු කාරණෙසු අඤ්ඤතරවසෙන පච්චාමිත්තා ජිනිතබ්බා. සචෙ හි සක්කොති, මන්තං පරිජප්පිත්වා මුඛබන්ධනං කත්වාපි තෙ ජිනිතබ්බා, තථා අසක්කොන්තෙන පණ්ඩිතෙහි ¶ සද්ධිං මන්තෙත්වා එකං උපායං සල්ලක්ඛෙත්වා ජිනිතබ්බා, පියවචනං වත්තුං සක්කොන්තෙන පියං වත්වාපි තෙ ජිනිතබ්බා, තථා අසක්කොන්තෙන විනිච්ඡයාමච්චානං ලඤ්ජං දත්වාපි ජිනිතබ්බා, තථා අසක්කොන්තෙන කුලවංසං කථෙත්වා ‘‘මයං අසුකපවෙණියා ආගතා, තුම්හාකඤ්ච අම්හාකඤ්ච එකොව පුබ්බපුරිසො’’ති එවං විජ්ජමානඤාතිකොටිං ඝටෙත්වාපි ජිනිතබ්බා එවාති. යථා යථාති එතෙසු පඤ්චසු කාරණෙසු යෙන යෙන කාරණෙන යත්ථ යත්ථ අත්තනො වුඩ්ඪිං ලභෙය්ය. තථා තථාති තෙන තෙන කාරණෙන තත්ථ තත්ථ පරක්කමෙය්ය, පරක්කමං කත්වා පච්චත්ථිකෙ ජිනෙය්යාති අධිප්පායො.

යතො ච ජානෙය්යාති යදා පන ජානෙය්ය, මයා වා අඤ්ඤෙන වා එස අත්ථො අලබ්භනෙය්යො නානප්පකාරෙන වායමිත්වාපි ¶ න සක්කා ලද්ධුං, තදා පණ්ඩිතො පුරිසො අසොචමානො අකිලමමානො ‘‘මයා පුබ්බෙ කතකම්මං දළ්හං ථිරං න සක්කා පටිබාහිතුං, ඉදානි කිං සක්කා කාතු’’න්ති අධිවාසයෙය්යාති.

රාජා බොධිසත්තස්ස ධම්මකථං සුත්වා කම්මං සොධෙත්වා නිද්දොසභාවං ඤත්වා කුදණ්ඩකෙ හරාපෙත්වා මහාසත්තස්ස මහන්තං යසං දත්වා අත්තනො අත්ථධම්මඅනුසාසකං අමච්චරතනං අකාසි, සෙසදාරකානම්පි යසං දත්වා ඨානන්තරානි අදාසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා බාරාණසිරාජා ආනන්දො අහොසි, දාරකා ථෙරානුථෙරා, පණ්ඩිතදාරකො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

ක්යාහං ¶ දෙවානමකරන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං දුබ්බචභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු මහාමිත්තවින්දකජාතකෙ (ජා. 1.5.100 ආදයො) ආවි භවිස්සති. අයං පන මිත්තවින්දකො සමුද්දෙ ඛිත්තො අත්රිච්ඡො හුත්වා පුරතො ගන්ත්වා නෙරයිකසත්තානං පච්චනට්ඨානං උස්සදනිරයං දිස්වා ‘‘එකං නගර’’න්ති ¶ සඤ්ඤාය පවිසිත්වා ඛුරචක්කං අස්සාදෙසි. තදා බොධිසත්තො දෙවපුත්තො හුත්වා උස්සදනිරයචාරිකං චරති. සො තං දිස්වා පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘ක්යාහං දෙවානමකරං, කිං පාපං පකතං මයා;

යං මෙ සිරස්මිං ඔහච්ච, චක්කං භමති මත්ථකෙ’’ති.

තත්ථ ක්යාහං දෙවානමකරන්ති සාමි දෙවපුත්ත, කිං නාම අහං දෙවානං අකරිං, කිං මං දෙවා පොථෙන්තීති. කිං පාපං පකතං මයාති දුක්ඛමහන්තතාය වෙදනාප්පත්තො අත්තනා කතං පාපං අසල්ලක්ඛෙන්තො එවමාහ. යං මෙති යෙන පාපෙන මම සිරස්මිං ඔහච්ච ඔහනිත්වා ඉදං ඛුරචක්කං මම මත්ථකෙ භමති, තං කිං නාමාති?

තං ¶ සුත්වා බොධිසත්තො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘අතික්කම්ම රමණකං, සදාමත්තඤ්ච දූභකං;

බ්රහ්මත්තරඤ්ච පාසාදං, කෙනත්ථෙන ඉධාගතො’’ති.

තත්ථ රමණකන්ති ඵලිකපාසාදං. සදාමත්තන්ති රජතපාසාදං. දූභකන්ති මණිපාසාදං. බ්රහ්මත්තරඤ්ච පාසාදන්ති සුවණ්ණපාසාදඤ්ච. කෙනත්ථෙනාති ත්වං එතෙසු රමණකාදීසු චතස්සො අට්ඨ සොළස ද්වත්තිංසාති එතා දෙවධීතරො පහාය තෙ පාසාදෙ අතික්කමිත්වා කෙන කාරණෙන ඉධ ආගතොති.

තතො මිත්තවින්දකො තතියං ගාථමාහ –

‘‘ඉතො ¶ බහුතරා භොගා, අත්ර මඤ්ඤෙ භවිස්සරෙ;

ඉති එතාය සඤ්ඤාය, පස්ස මං බ්යසනං ගත’’න්ති.

තත්ථ ඉතො බහුතරාති ඉමෙසු චතූසු පාසාදෙසු භොගෙහි අතිරෙකතරා භවිස්සන්ති.

‘‘චතුබ්භි අට්ඨජ්ඣගමා, අට්ඨාහිපි ච සොළස;

සොළසාහි ච බාත්තිංස, අත්රිච්ඡං චක්කමාසදො;

ඉච්ඡාහතස්ස පොසස්ස, චක්කං භමති මත්ථකෙ.

‘‘උපරිවිසාලා ¶ දුප්පූරා, ඉච්ඡා විසටගාමිනී;

යෙ ච තං අනුගිජ්ඣන්ති, තෙ හොන්ති චක්කධාරිනො’’ති.

තත්ථ උපරිවිසාලාති මිත්තවින්දක තණ්හා නාමෙසා ආසෙවියමානා උපරිවිසාලා හොති පත්ථටා, මහාසමුද්දො විය දුප්පූරා, රූපාදීසු ආරම්මණෙසු තං තං ආරම්මණං ඉච්ඡමානාය ඉච්ඡාය පත්ථටාය විසටගාමිනී, තස්මා යෙ පුරිසා තං එවරූපං තණ්හං අනුගිජ්ඣන්ති, පුනප්පුනං ගිද්ධා හුත්වා ගණ්හන්ති. තෙ හොන්ති චක්කධාරිනොති තෙ එතං ඛුරචක්කං ධාරෙන්තීති වදති.

මිත්තවින්දකං පන කථෙන්තමෙව නිපිසමානං තං ඛුරචක්කං භස්සි, තෙන සො පුන කථෙතුං නාසක්ඛි. දෙවපුත්තො අත්තනො දෙවට්ඨානමෙව ගතො.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මිත්තවින්දකො දුබ්බචභික්ඛු අහොසි, දෙවපුත්තො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

හංසො පලාසමවචාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කිලෙසනිග්ගහං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු පඤ්ඤාසජාතකෙ ¶ ආවි භවිස්සති. ඉධ පන සත්ථා භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, කිලෙසො නාම ආසඞ්කිතබ්බොව, අප්පමත්තකො සමානොපි නිග්රොධගච්ඡො විය විනාසං පාපෙති, පොරාණකපණ්ඩිතාපි ආසඞ්කිතබ්බං ආසඞ්කිංසුයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සුවණ්ණහංසයොනියං නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො චිත්තකූටපබ්බතෙ සුවණ්ණගුහායං වසන්තො හිමවන්තපදෙසෙ ජාතස්සරෙ සයංජාතසාලිං ඛාදිත්වා ආගච්ඡති. තස්ස ගමනාගමනමග්ගෙ මහාපලාසරුක්ඛො අහොසි. සො ගච්ඡන්තොපි තත්ථ විස්සමිත්වා ගච්ඡති, ආගච්ඡන්තොපි තත්ථ විස්සමිත්වා ආගච්ඡති ¶ . අථස්ස තස්මිං රුක්ඛෙ නිබ්බත්තදෙවතාය සද්ධිං විස්සාසො අහොසි. අපරභාගෙ එකා සකුණිකා එකස්මිං නිග්රොධරුක්ඛෙ නිග්රොධපක්කං ඛාදිත්වා ආගන්ත්වා තස්මිං පලාසරුක්ඛෙ නිසීදිත්වා විටපන්තරෙ වච්චං පාතෙසි. තත්ථ නිග්රොධගච්ඡො ජාතො, සො චතුරඞ්ගුලමත්තකාලෙ රත්තඞ්කුරපලාසතාය සොභති. හංසරාජා තං දිස්වා රුක්ඛදෙවතං ආමන්තෙත්වා ‘‘සම්ම පලාස, නිග්රොධො නාම යම්හි රුක්ඛෙ ජායති, වඩ්ඪන්තො තං නාසෙති, ඉමස්ස වඩ්ඪිතුං මා දෙති, විමානං තෙ නාසෙස්සති, පටිකච්චෙව නං උද්ධරිත්වා ඡඩ්ඩෙහි, ආසඞ්කිතබ්බයුත්තකං නාම ආසඞ්කිතුං වට්ටතී’’ති පලාසදෙවතාය සද්ධිං මන්තෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘හංසො ¶ පලාසමවච, නිග්රොධො සම්ම ජායති;

අඞ්කස්මිං තෙ නිසින්නොව, සො තෙ මම්මානි ඡෙච්ඡතී’’ති.

පඨමපාදො පනෙත්ථ අභිසම්බුද්ධෙන හුත්වා සත්ථාරා වුත්තො. පලාසන්ති පලාසදෙවතං. සම්මාති වයස්ස. අඞ්කස්මින්ති විටභියං. සො තෙ මම්මානි ඡෙච්ඡතීති සො තෙ අඞ්කෙ සංවඩ්ඪො සපත්තො විය ජීවිතං ඡින්දිස්සතීති අත්ථො. ජීවිතසඞ්ඛාරා හි ඉධ ‘‘මම්මානී’’ති වුත්තා.

තං සුත්වා තස්ස වචනං අගණ්හන්තී පලාසදෙවතා දුතියං ගාථමාහ –

‘‘වඩ්ඪතාමෙව නිග්රොධො, පතිට්ඨස්ස භවාමහං;

යථා පිතා ච මාතා ච, එවං මෙ සො භවිස්සතී’’ති.

තස්සත්ථො – සම්ම, න ත්වං ජානාසි වඩ්ඪතමෙව එස, අහමස්ස යථා බාලකාලෙ පුත්තානං මාතාපිතරො ¶ පතිට්ඨා හොන්ති, තථා භවිස්සාමි, යථා පන සංවඩ්ඪා පුත්තා පච්ඡා මහල්ලකකාලෙ මාතාපිතූනං පතිට්ඨා හොන්ති, මය්හම්පි පච්ඡා මහල්ලකකාලෙ එවමෙව සො පතිට්ඨො භවිස්සතීති.

‘‘යං ත්වං අඞ්කස්මිං වඩ්ඪෙසි, ඛීරරුක්ඛං භයානකං;

ආමන්ත ඛො තං ගච්ඡාම, වුඩ්ඪි මස්ස න රුච්චතී’’ති.

තත්ථ යං ත්වන්ති යස්මා ත්වං එතඤ්ච භයදායකත්තෙන භයානකං ඛීරරුක්ඛං සපත්තං විය අඞ්කෙ වඩ්ඪෙසි. ආමන්ත ඛො තන්ති තස්මා මයං තං ආමන්තෙත්වා ¶ ජානාපෙත්වා ගච්ඡාම. වුඩ්ඪි මස්සාති අස්ස වුඩ්ඪි මය්හං න රුච්චතීති.

එවඤ්ච පන වත්වා හංසරාජා පක්ඛෙ පසාරෙත්වා චිත්තකූටපබ්බතමෙව ගතො. තතො පට්ඨාය පුන නාගච්ඡි. අපරභාගෙ නිග්රොධො වඩ්ඪිං, තස්මිං එකා රුක්ඛදෙවතාපි නිබ්බත්ති. සො වඩ්ඪන්තො පලාසං භඤ්ජි, සාඛාහි සද්ධිංයෙව දෙවතාය විමානං පති. සා තස්මිං කාලෙ හංසරඤ්ඤො වචනං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘ඉදං අනාගතභයං දිස්වා හංසරාජා කථෙසි ¶ , අහං පනස්ස වචනං නාකාසි’’න්ති පරිදෙවමානා චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘ඉදානි ඛො මං භායෙති, මහානෙරුනිදස්සනං;

හංසස්ස අනභිඤ්ඤාය, මහා මෙ භයමාගත’’න්ති.

තත්ථ ඉදානි ඛො මං භායෙතීති අයං නිග්රොධො තරුණකාලෙ තොසෙත්වා ඉදානි මං භායාපෙති සන්තාසෙති. මහානෙරුනිදස්සනන්ති සිනෙරුපබ්බතසදිසං මහන්තං හංසරාජස්ස වචනං සුත්වා අජානිත්වා තරුණකාලෙයෙව එතස්ස අනුද්ධටත්තා. මහා මෙ භයමාගතන්ති ඉදානි මය්හං මහන්තං භයං ආගතන්ති පරිදෙවි.

නිග්රොධොපි වඩ්ඪන්තො සබ්බං පලාසං භඤ්ජිත්වා ඛාණුකමත්තමෙව අකාසි. දෙවතාය විමානං සබ්බං අන්තරධායි.

‘‘න ¶ තස්ස වුඩ්ඪි කුසලප්පසත්ථා, යො වඩ්ඪමානො ඝසතෙ පතිට්ඨං;

තස්සූපරොධං පරිසඞ්කමානො, පතාරයී මූලවධාය ධීරො’’ති. –

තත්ථ කුසලප්පසත්ථාති කුසලෙහි පසත්ථා. ඝසතෙති ඛාදති, විනාසෙතීති අත්ථො. පතාරයීති පතරති වායමති. ඉදං වුත්තං හොති – භික්ඛවෙ, යො වඩ්ඪමානො අත්තනො පතිට්ඨං නාසෙති, තස්ස වුඩ්ඪි පණ්ඩිතෙහි න පසත්ථා, තස්ස පන අබ්භන්තරස්ස වා බාහිරස්ස වා පරිස්සයස්ස ‘‘ඉතො මෙ උපරොධො භවිස්සතී’’ති එවං උපරොධං විනාසං පරිසඞ්කමානො වීරො ඤාණසම්පන්නො මූලවධාය පරක්කමතීති.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ පඤ්චසතා භික්ඛූ අරහත්තං පාපුණිංසු. තදා සුවණ්ණහංසො අහමෙව අහොසින්ති.

එවංභූතස්ස ¶ ¶ තෙ රාජාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසම්බකෙ භණ්ඩනකාරකෙ ආරබ්භ කථෙසි. තෙසඤ්හි ජෙතවනං ආගන්ත්වා ඛමාපනකාලෙ සත්ථා තෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, තුම්හෙ මය්හං ඔරසා මුඛතො ජාතා පුත්තා නාම, පුත්තෙහි ච පිතරා දින්නං ඔවාදං භින්දිතුං න වට්ටති, තුම්හෙ පන මම ඔවාදං න කරිත්ථ, පොරාණකපණ්ඩිතා අත්තනො මාතාපිතරො ඝාතෙත්වා රජ්ජං ගහෙත්වා ඨිතචොරෙපි අරඤ්ඤෙ හත්ථපථං ආගතෙ මාතාපිතූහි දින්නං ඔවාදං න භින්දිස්සාමාති න මාරයිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

ඉමස්මිං පන ජාතකෙ ද්වෙපි වත්ථූනි. සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකෙ විත්ථාරතො ආවි භවිස්සන්ති. සො පන දීඝාවුකුමාරො අරඤ්ඤෙ අත්තනො අඞ්කෙ නිපන්නං බාරාණසිරාජානං චූළාය ගහෙත්වා ‘‘ඉදානි මය්හං මාතාපිතුඝාතකං චොරං ඛණ්ඩාඛණ්ඩං කත්වා ඡින්දිස්සාමී’’ති අසිං උක්ඛිපන්තො තස්මිං ඛණෙ මාතාපිතූහි දින්නං ඔවාදං සරිත්වා ‘‘ජීවිතං චජන්තොපි තෙසං ඔවාදං න භින්දිස්සාමි, කෙවලං ඉමං තජ්ජෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –

‘‘එවංභූතස්ස තෙ රාජ, ආගතස්ස වසෙ මම;

අත්ථි නු කොචි පරියායො, යො තං දුක්ඛා පමොචයෙ’’ති.

තත්ථ ¶ වසෙ මමාති මම වසං ආගතස්ස. පරියායොති කාරණං.

‘‘එවංභූතස්ස මෙ තාත, ආගතස්ස වසෙ තව;

නත්ථි නො කොචි පරියායො, යො මං දුක්ඛා පමොචයෙ’’ති.

තත්ථ ¶ ¶ නොති නිපාතමත්ථං, නත්ථි කොචි පරියායො, යො මං එතස්මා දුක්ඛා පමොචයෙති අත්ථො.

තතො බොධිසත්තො අවසෙසගාථා අභාසි –

‘‘නාඤ්ඤං සුචරිතං රාජ, නාඤ්ඤං රාජ සුභාසිතං;

‘‘අක්කොච්ඡි මං අවධි මං, අජිනි මං අහාසි මෙ;

යෙ ච තං උපනය්හන්ති, වෙරං තෙසං න සම්මති.

‘‘අක්කොච්ඡි මං අවධි මං, අජිනි මං අහාසි මෙ;

යෙ ච තං නුපනය්හන්ති, වෙරං තෙසූපසම්මති.

‘‘න හි වෙරෙන වෙරානි, සම්මන්තීධ කුදාචනං;

අවෙරෙන ච සම්මන්ති, එස ධම්මො සනන්තනො’’න්ති.

තත්ථ නාඤ්ඤං සුචරිතන්ති නාඤ්ඤං සුචරිතා, අයමෙව වා පාඨො, ඨපෙත්වා සුචරිතං අඤ්ඤං න පස්සාමීති අත්ථො. ඉධ ‘‘සුචරිත’’න්තිපි ‘‘සුභාසිත’’න්තිපි මාතාපිතූහි දින්නං ඔවාදංයෙව සන්ධායාහ. එවමෙවාති නිරත්ථකමෙව. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, අඤ්ඤත්ර ඔවාදානුසිට්ඨිසඞ්ඛාතා සුචරිතසුභාසිතා මරණකාලෙ තායිතුං රක්ඛිතුං සමත්ථො නාම අඤ්ඤො නත්ථි, යං එතං ඉතරං ධනං, තං එවමෙව නිරත්ථකමෙව හොති, ත්වඤ්හි ඉදානි මය්හං කොටිසතසහස්සමත්තම්පි ධනං දදන්තො ජීවිතං න ලභෙය්යාසි, තස්මා වෙදිතබ්බමෙතං ‘‘ධනතො සුචරිතසුභාසිතමෙව උත්තරිතර’’න්ති.

සෙසගාථාසුපි අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – මහාරාජ, යෙ පුරිසා ‘‘අයං මං අක්කොසි, අයං මං පහරි, අයං මං අජිනි, අයං මම සන්තකං අහාසී’’ති ¶ එවං වෙරං උපනය්හන්ති බන්ධිත්වා විය හදයෙ ඨපෙන්ති, තෙසං වෙරං න උපසම්මති. යෙ ච පනෙතං න උපනය්හන්ති හදයෙ න ඨපෙන්ති, තෙසං වූපසම්මති. වෙරානි හි න කදාචි වෙරෙන සම්මන්ති, අවෙරෙනෙව පන සම්මන්ති. එස ධම්මො සනන්තනොති එසො පොරාණකො ධම්මො චිරකාලප්පවත්තො සභාවොති.

එවඤ්ච ¶ පන වත්වා බොධිසත්තො ‘‘අහං, මහාරාජ, තයි න දුබ්භාමි, ත්වං පන මං මාරෙහී’’ති තස්ස හත්ථෙ අසිං ඨපෙසි. රාජාපි ‘‘නාහං තයි දුබ්භාමී’’ති සපථං කත්වා තෙන සද්ධිං නගරං ගන්ත්වා තං අමච්චානං දස්සෙත්වා ‘‘අයං, භණෙ, කොසලරඤ්ඤො පුත්තො දීඝාවුකුමාරො නාම, ඉමිනා මය්හං ජීවිතං ¶ දින්නං, න ලබ්භා ඉමං කිඤ්චි කාතු’’න්ති වත්වා අත්තනො ධීතරං දත්වා පිතු සන්තකෙ රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙසි. තතො පට්ඨාය උභොපි සමග්ගා සම්මොදමානා රජ්ජං කාරෙසුං.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි අහෙසුං, දීඝාවුකුමාරො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

අගාරා පච්චුපෙතස්සාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං මහල්ලකං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිරෙකං දාරකං පබ්බාජෙසි. සාමණෙරො තං සක්කච්චං උපට්ඨහිත්වා අපරභාගෙ අඵාසුකෙන කාලමකාසි. තස්ස කාලකිරියාය මහල්ලකො සොකාභිභූතො මහන්තෙන සද්දෙන පරිදෙවන්තො විචරි. භික්ඛූ සඤ්ඤාපෙතුං අසක්කොන්තා ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, අසුකො නාම මහල්ලකො සාමණෙරස්ස කාලකිරියාය පරිදෙවන්තො විචරති, මරණස්සතිභාවනාය පරිබාහිරො එසො භවිස්සතී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස එතස්මිං මතෙ පරිදෙවන්තො විචරී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සක්කත්තං කාරෙසි. තදා එකො කාසිරට්ඨවාසී බ්රාහ්මණො හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඵලාඵලෙහි යාපෙසි. සො එකදිවසං අරඤ්ඤෙ එකං මතමාතිකං මිගපොතකං දිස්වා අස්සමං ආනෙත්වා ගොචරං දත්වා පොසෙසි. මිගපොතකො වඩ්ඪන්තො අභිරූපො අහොසි සොභග්ගප්පත්තො. තාපසො තං අත්තනො පුත්තකං කත්වා පරිහරති. එකදිවසං මිගපොතකො බහුං තිණං ඛාදිත්වා අජීරකෙන කාලමකාසි. තාපසො ‘‘පුත්තො මෙ මතො’’ති පරිදෙවන්තො විචරති. තදා සක්කො දෙවරාජා ලොකං පරිග්ගණ්හන්තො ¶ තං තාපසං දිස්වා ‘‘සංවෙජෙස්සාමි ¶ න’’න්ති ආගන්ත්වා ආකාසෙ ඨිතො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘අගාරා පච්චුපෙතස්ස, අනගාරස්ස තෙ සතො;

සමණස්ස න තං සාධු, යං පෙතමනුසොචසී’’ති.

තං සුත්වා තාපසො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘සංවාසෙන හවෙ සක්ක, මනුස්සස්ස මිගස්ස වා;

හදයෙ ජායතෙ පෙමං, න තං සක්කා අසොචිතු’’න්ති.

තත්ථ න තං සක්කාති තං මනුස්සං වා තිරච්ඡානං වා න සක්කා අසොචිතුං, සොචාමියෙවාහන්ති.

‘‘මතං මරිස්සං රොදන්ති, යෙ රුදන්ති ලපන්ති ච;

තස්මා ත්වං ඉසි මා රොදි, රොදිතං මොඝමාහු සන්තො.

‘‘රොදිතෙන හවෙ බ්රහ්මෙ, මතො පෙතො සමුට්ඨහෙ;

සබ්බෙ සඞ්ගම්ම රොදාම, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ඤාතකෙ’’ති.

තත්ථ මරිස්සන්ති යො ඉදානි මරිස්සති, තං. ලපන්ති චාති විලපන්ති ච. ඉදං වුත්තං හොති – යෙ ලොකෙ මතඤ්ච මරිස්සන්තඤ්ච රොදන්ති, තෙ රුදන්ති චෙව විලපන්ති ච, තෙසං අස්සුපච්ඡිජ්ජනදිවසො නාම නත්ථි. කිංකාරණා? සදාපි මතානඤ්ච මරිස්සන්තානඤ්ච අත්ථිතාය. තස්මා ත්වං ඉසි මා රොදි. කිංකාරණා ¶ ? රොදිතං මොඝමාහු සන්තොති, බුද්ධාදයො පන පණ්ඩිතා රොදිතං ‘‘මොඝ’’න්ති වදන්ති. මතො පෙතොති යො එස මතො පෙතොති වුච්චති, යදි සො රොදිතෙන සමුට්ඨහෙය්ය, එවං සන්තෙ කිං නික්කම්මා අච්ඡාම, සබ්බෙව සමාගම්ම අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ඤාතකෙ රොදාම. යස්මා පන තෙ රොදිතකාරණා න උට්ඨහන්ති, තස්මා රොදිතස්ස මොඝභාවං සාධෙති.

එවං ¶ සක්කස්ස කථෙන්තස්ස තාපසො ‘‘නිරත්ථකං රොදිත’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා සක්කස්ස ථුතිං කරොන්තො තිස්සො ගාථා අභාසි –

‘‘ආදිත්තං ¶ වත මං සන්තං, ඝතසිත්තංව පාවකං;

වාරිනා විය ඔසිඤ්චං, සබ්බං නිබ්බාපයෙ දරං.

‘‘අබ්බහි වත මෙ සල්ලං, යමාසි හදයස්සිතං;

යො මෙ සොකපරෙතස්ස, පුත්තසොකං අපානුදි.

‘‘සොහං අබ්බූළ්හසල්ලොස්මි, වීතසොකො අනාවිලො;

න සොචාමි න රොදාමි, තව සුත්වාන වාසවා’’ති.

තත්ථ යමාසීති යං මෙ ආසි. හදයස්සිතන්ති හදයෙ නිස්සිතං. අපානුදීති නීහරි. සක්කො තාපසස්ස ඔවාදං දත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො.

සත්ථා ඉධං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා තාපසො මහල්ලකො අහොසි, මිගො සාමණෙරො, සක්කො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

කුහිං ගතා කත්ථ ගතාති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො අජාතසත්තුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා ථුසජාතකෙ (ජා. 1.4.149 ආදයො) විත්ථාරිතමෙව. ඉධාපි සත්ථා තථෙව රාජානං සකිං පුත්තෙන සද්ධිං කීළමානං සකිං ධම්මං සුණන්තං දිස්වා ‘‘තං නිස්සාය රඤ්ඤො භයං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති ඤත්වා ¶ ‘‘මහාරාජ, පොරාණකරාජානො ආසඞ්කිතබ්බං ආසඞ්කිත්වා අත්තනො පුත්තං ‘අම්හාකං ධූමකාලෙ රජ්ජං කාරෙතූ’ති එකමන්තෙ අකංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තක්කසිලායං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා දිසාපාමොක්ඛාචරියො අහොසි. තස්ස සන්තිකෙ බාරාණසිරඤ්ඤො පුත්තො යවකුමාරො නාම ¶ සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා අනුයොගං දත්වා ගන්තුකාමො තං ආපුච්ඡි. ආචරියො ‘‘පුත්තං නිස්සාය තස්ස අන්තරායො භවිස්සතී’’ති අඞ්ගවිජ්ජාවසෙන ඤත්වා ‘‘එතමස්ස හරිස්සාමී’’ති එකං උපමං උපධාරෙතුං ආරභි. තදා පනස්ස එකො ¶ අස්සො අහොසි, තස්ස පාදෙ වණො උට්ඨහි, තං වණානුරක්ඛණත්ථං ගෙහෙයෙව කරිංසු. තස්සාවිදූරෙ එකො උදපානො අත්ථි. අථෙකා මූසිකා ගෙහා නික්ඛමිත්වා අස්සස්ස පාදෙ වණං ඛාදති, අස්සො වාරෙතුං න සක්කොති. සො එකදිවසං වෙදනං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො මූසිකං ඛාදිතුං ආගතං පාදෙන පහරිත්වා මාරෙත්වා උදපානෙ පාතෙසි. අස්සගොපකා මූසිකං අපස්සන්තා ‘‘අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු මූසිකා ආගන්ත්වා වණං ඛාදති, ඉදානි න පඤ්ඤායති, කහං නු ඛො ගතා’’ති වදිංසු.

බොධිසත්තො තං කාරණං පච්චක්ඛං කත්වා ‘‘අඤ්ඤෙ අජානන්තා ‘කහං මූසිකා ගතා’ති වදන්ති, මූසිකාය පන මාරෙත්වා උදපානෙ ඛිත්තභාවං අහමෙව ජානාමී’’ති ඉදමෙව කාරණං උපමං කත්වා පඨමං ගාථං බන්ධිත්වා රාජකුමාරස්ස අදාසි. සො අපරං උපමං උපධාරෙන්තො තමෙව අස්සං පරුළ්හවණං නික්ඛමිත්වා එකං යවවත්ථුං ගන්ත්වා ‘‘යවං ඛාදිස්සාමී’’ති වතිච්ඡිද්දෙන මුඛං පවෙසෙන්තං දිස්වා තමෙව කාරණං උපමං කත්වා දුතියං ගාථං බන්ධිත්වා තස්ස අදාසි. තතියගාථං පන අත්තනො පඤ්ඤාබලෙනෙව බන්ධිත්වා තම්පි තස්ස දත්වා ‘‘තාත, ත්වං රජ්ජෙ පතිට්ඨාය සායං න්හානපොක්ඛරණිං ගච්ඡන්තො යාව ධුරසොපානා පඨමං ගාථං සජ්ඣායන්තො ගච්ඡෙය්යාසි, තව නිවසනපාසාදං පවිසන්තො යාව සොපානපාදමූලා දුතියං ගාථං සජ්ඣායන්තො ගච්ඡෙය්යාසි, තතො යාව සොපානමත්ථකා තතියං ගාථං සජ්ඣායන්තො ගච්ඡෙය්යාසී’’ති වත්වා පෙසෙසි.

සො ¶ කුමාරො ගන්ත්වා උපරාජා හුත්වා පිතු අච්චයෙන රජ්ජං කාරෙසි, තස්සෙකො පුත්තො ජායි. සො සොළසවස්සකාලෙ රජ්ජලොභෙන ‘‘පිතරං මාරෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා උපට්ඨාකෙ ආහ ‘‘මය්හං පිතා තරුණො, අහං එතස්ස ධූමකාලං ඔලොකෙන්තො මහල්ලකො භවිස්සාමි ජරාජිණ්ණො, තාදිසෙ කාලෙ ලද්ධෙනපි රජ්ජෙන කො අත්ථො’’ති. තෙ ආහංසු ‘‘දෙව, න සක්කා පච්චන්තං ගන්ත්වා චොරත්තං කාතුං, තව පිතරං කෙනචි උපායෙන මාරෙත්වා රජ්ජං ගණ්හා’’ති ¶ . සො ‘‘සාධූ’’ති අන්තොනිවෙසනෙ රඤ්ඤො සායං න්හානපොක්ඛරණීසමීපං ගන්ත්වා ‘‘එත්ථ නං මාරෙස්සාමී’’ති ඛග්ගං ගහෙත්වා අට්ඨාසි. රාජා සායං මූසිකං නාම දාසිං ‘‘ගන්ත්වා පොක්ඛරණීපිට්ඨිං සොධෙත්වා එහි, න්හායිස්සාමී’’ති පෙසෙසි. සා ගන්ත්වා පොක්ඛරණීපිට්ඨිං සොධෙන්තී කුමාරං පස්සි. කුමාරො අත්තනො කම්මස්ස පාකටභාවභයෙන තං ද්විධා ඡින්දිත්වා පොක්ඛරණියං පාතෙසි. රාජා න්හායිතුං අගමාසි ¶ . සෙසජනො ‘‘අජ්ජාපි මූසිකා දාසී න පුනාගච්ඡති, කුහිං ගතා කත්ථ ගතා’’ති ආහ. රාජා –

‘‘කුහිං ගතා කත්ථ ගතා, ඉති ලාලප්පතී ජනො;

අහමෙවෙකො ජානාමි, උදපානෙ මූසිකා හතා’’ති. –

පඨමං ගාථං භණන්තො පොක්ඛරණීතීරං අගමාසි.

තත්ථ කුහිං ගතා කත්ථ ගතාති අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි. ඉති ලාලප්පතීති එවං විප්පලපති. ඉති අයං ගාථා ‘‘අජානන්තො ජනො මූසිකා දාසී කුහිං ගතාති විප්පලපති, රාජකුමාරෙන ද්විධා ඡින්දිත්වා මූසිකාය පොක්ඛරණියං පාතිතභාවං අහමෙව එකො ජානාමී’’ති රඤ්ඤො අජානන්තස්සෙව ඉමමත්ථං දීපෙති.

කුමාරො ‘‘මයා කතකම්මං මය්හං පිතරා ඤාත’’න්ති භීතො පලායිත්වා තමත්ථං උපට්ඨාකානං ආරොචෙසි. තෙ සත්තට්ඨදිවසච්චයෙන පුන තං ආහංසු ‘‘දෙව, සචෙ රාජා ජානෙය්ය, න තුණ්හී භවෙය්ය, තක්කගාහෙන පන තෙන තං වුත්තං භවිස්සති, මාරෙහි න’’න්ති. සො පුනෙකදිවසං ඛග්ගහත්ථො සොපානපාදමූලෙ ඨත්වා රඤ්ඤො ආගමනකාලෙ ඉතො චිතො ච පහරණොකාසං ඔලොකෙසි. රාජා –

‘‘යඤ්චෙතං ඉති චීති ච, ගද්රභොව නිවත්තසි;

උදපානෙ මූසිකං හන්ත්වා, යවං භක්ඛෙතුමිච්ඡසී’’ති. –

දුතියං ¶ ගාථං සජ්ඣායන්තො අගමාසි. අයම්පි ¶ ගාථා ‘‘යස්මා ත්වං ඉති චීති ච ඉතො චිතො ච පහරණොකාසං ඔලොකෙන්තො ගද්රභොව නිවත්තසි, තස්මා තං ජානාමි ‘පුරිමදිවසෙ පොක්ඛරණියං මූසිකං දාසිං හන්ත්වා අජ්ජ මං යවරාජානං භක්ඛෙතුං මාරෙතුං ඉච්ඡසී’’’ති රඤ්ඤො අජානන්තස්සෙව ඉමමත්ථං දීපෙති.

කුමාරො ‘‘දිට්ඨොම්හි පිතරා’’ති උත්රස්තො පලායි. සො පුන අඩ්ඪමාසමත්තං අතික්කමිත්වා ‘‘රාජානං දබ්බියා පහරිත්වා මාරෙස්සාමී’’ති එකං දීඝදණ්ඩකං දබ්බිපහරණං ගහෙත්වා ඔලුම්බිත්වා අට්ඨාසි. රාජා –

‘‘දහරො ¶ චාසි දුම්මෙධ, පඨමුප්පත්තිකො සුසු;

දීඝඤ්චෙතං සමාසජ්ජ, න තෙ දස්සාමි ජීවිත’’න්ති. –

තතියං ගාථං සජ්ඣායන්තො සොපානපාදමත්ථකං අභිරුහි.

තත්ථ පඨමුප්පත්තිකොති පඨමවයෙන උප්පත්තිතො උපෙතො, පඨමවයෙ ඨිතොති අත්ථො. සුසූති තරුණො. දීඝන්ති දීඝදණ්ඩකං දබ්බිපහරණං. සමාසජ්ජාති ගහෙත්වා, ඔලුම්බිත්වා ඨිතොසීති අත්ථො. අයම්පි ගාථා ‘‘දුම්මෙධ, අත්තනො වයං පරිභුඤ්ජිතුං න ලභිස්සසි, න තෙ දානි නිල්ලජ්ජස්ස ජීවිතං දස්සාමි, මාරෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩං ඡින්දිත්වා සූලෙයෙව ආවුණාපෙස්සාමී’’ති රඤ්ඤො අජානන්තස්සෙව කුමාරං සන්තජ්ජයමානා ඉමමත්ථං දීපෙති.

සො තං දිවසං පලායිතුං අසක්කොන්තො ‘‘ජීවිතං මෙ දෙහි, දෙවා’’ති රඤ්ඤො පාදමූලෙ නිපජ්ජි. රාජා තං තජ්ජෙත්වා සඞ්ඛලිකාහි බන්ධාපෙත්වා බන්ධනාගාරෙ කාරෙත්වා සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා අලඞ්කතරාජාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘අම්හාකං ආචරියො දිසාපාමොක්ඛො බ්රාහ්මණො ඉමං මය්හං අන්තරායං දිස්වා ඉමා තිස්සො ගාථා අභාසී’’ති හට්ඨතුට්ඨො උදානං උදානෙන්තො සෙසගාථා අභාසි –

‘‘නාන්තලික්ඛභවනෙන, නාඞ්ගපුත්තපිනෙන වා;

පුත්තෙන හි පත්ථයිතො, සිලොකෙහි පමොචිතො.

‘‘සබ්බං ¶ සුතමධීයෙථ, හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමං;

සබ්බස්ස අත්ථං ජානෙය්ය, න ච සබ්බං පයොජයෙ;

හොති තාදිසකො කාලො, යත්ථ අත්ථාවහං සුත’’න්ති.

තත්ථ ¶ නාන්තලික්ඛභවනෙනාති අන්තලික්ඛභවනං වුච්චති දිබ්බවිමානං, අහං අජ්ජ අන්තලික්ඛභවනම්පි න ආරුළ්හො, තස්මා අන්තලික්ඛභවනෙනාපි අජ්ජ මරණතො න පමොචිතොම්හි. නාඞ්ගපුත්තපිනෙන වාති අඞ්ගසරික්ඛකෙන වා පුත්තපිනෙනපි න පමොචිතො. පුත්තෙන හි පත්ථයිතොති අහං පන අත්තනො පුත්තෙනෙව අජ්ජ මාරෙතුං පත්ථිතො. සිලොකෙහි පමොචිතොති සොහං ආචරියෙන බන්ධිත්වා දින්නාහි ගාථාහි පමොචිතො.

සුතන්ති ¶ පරියත්තිං. අධීයෙථාති ගණ්හෙය්ය සික්ඛෙය්ය. හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමන්ති හීනං වා හොතු උත්තමං වා මජ්ඣිමං වා, සබ්බං අධීයිතබ්බමෙවාති දීපෙති. න ච සබ්බං පයොජයෙති හීනං මන්තං වා සිප්පං වා මජ්ඣිමං වා න පයොජයෙ, උත්තමමෙව පයොජයෙය්යාති අත්ථො. යත්ථ අත්ථාවහං සුතන්ති යස්මිං කාලෙ මහොසධපණ්ඩිතස්ස කුම්භකාරකම්මකරණං විය යංකිඤ්චි සික්ඛිතසිප්පං අත්ථාවහං හොති, තාදිසොපි කාලො හොතියෙවාති අත්ථො. අපරභාගෙ රඤ්ඤො අච්චයෙන කුමාරො රජ්ජෙ පතිට්ඨාසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො අහමෙව අහොසි’’න්ති.

සබ්බං භණ්ඩන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණදුතියිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. තෙන භික්ඛුනා ‘‘පුරාණදුතියිකා මං, භන්තෙ, උක්කණ්ඨාපෙතී’’ති වුත්තෙ සත්ථා ‘‘එසා භික්ඛු, ඉත්ථී න ඉදානෙව තුය්හං අනත්ථකාරිකා, පුබ්බෙපි තෙ එතං නිස්සාය අසිනා සීසං ඡින්න’’න්ති වත්වා භික්ඛූහි යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සක්කත්තං කාරෙසි. තදා එකො බාරාණසිවාසී බ්රාහ්මණමාණවො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ධනුකම්මෙ නිප්ඵත්තිං පත්තො චූළධනුග්ගහපණ්ඩිතො නාම අහොසි. අථස්ස ආචරියො ‘‘අයං මයා සදිසං සිප්පං උග්ගණ්හී’’ති අත්තනො ධීතරං අදාසි. සො තං ගහෙත්වා ‘‘බාරාණසිං ගමිස්සාමී’’ති මග්ගං පටිපජ්ජි. අන්තරාමග්ගෙ එකො වාරණො එකං පදෙසං සුඤ්ඤමකාසි, තං ඨානං අභිරුහිතුං න කොචි උස්සහි. චූළධනුග්ගහපණ්ඩිතො මනුස්සානං වාරෙන්තානඤ්ඤෙව ¶ භරියං ගහෙත්වා අටවිමුඛං අභිරුහි. අථස්ස අටවිමජ්ඣෙ වාරණො උට්ඨහි, සො තං කුම්භෙ සරෙන විජ්ඣි. සරො විනිවිජ්ඣිත්වා පච්ඡාභාගෙන නික්ඛමි. වාරණො තත්ථෙව පති, ධනුග්ගහපණ්ඩිතො තං ඨානං ඛෙමං කත්වා පුරතො අඤ්ඤං අටවිං පාපුණි. තත්ථාපි පඤ්ඤාස චොරා මග්ගං හනන්ති. තම්පි සො මනුස්සෙහි වාරියමානො අභිරුය්හ තෙසං චොරානං මිගෙ වධිත්වා මග්ගසමීපෙ මංසං පචිත්වා ඛාදන්තානං ඨිතට්ඨානං පාපුණි.

තදා ¶ තං චොරා අලඞ්කතපටියත්තාය භරියාය සද්ධිං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘ගණ්හිස්සාම න’’න්ති උස්සාහං කරිංසු. චොරජෙට්ඨකො පුරිසලක්ඛණකුසලො, සො තං ඔලොකෙත්වාව ‘‘උත්තමපුරිසො අය’’න්ති ඤත්වා එකස්සපි උට්ඨහිතුං නාදාසි. ධනුග්ගහපණ්ඩිතො ‘‘ගච්ඡ ‘අම්හාකම්පි එකං මංසසූලං දෙථා’ති වත්වා මංසං ආහරා’’ති තෙසං සන්තිකං භරියං පෙසෙසි. සා ගන්ත්වා ‘‘එකං කිර මංසසූලං දෙථා’’ති ආහ. චොරජෙට්ඨකො ‘‘අනග්ඝො පුරිසො’’ති මංසසූලං දාපෙසි. චොරා ‘‘අම්හෙහි කිර පක්කං ඛාදිත’’න්ති අපක්කමංසසූලං අදංසු. ධනුග්ගහො අත්තානං සම්භාවෙත්වා ‘‘මය්හං අපක්කමංසසූලං දදන්තී’’ති චොරානං කුජ්ඣි. චොරා ‘‘කිං අයමෙවෙකො පුරිසො, මයං ඉත්ථියො’’ති කුජ්ඣිත්වා උට්ඨහිංසු. ධනුග්ගහො එකූනපඤ්ඤාස ජනෙ එකූනපඤ්ඤාසකණ්ඩෙහි විජ්ඣිත්වා පාතෙසි. චොරජෙට්ඨකං විජ්ඣිතුං කණ්ඩං නාහොසි. තස්ස කිර කණ්ඩනාළියං සමපණ්ණාසයෙව කණ්ඩානි. තෙසු එකෙන වාරණං විජ්ඣි, එකූනපඤ්ඤාසකණ්ඩෙහි චොරෙ විජ්ඣිත්වා චොරජෙට්ඨකං පාතෙත්වා තස්ස උරෙ නිසින්නො ‘‘සීසමස්ස ඡින්දිස්සාමී’’ති භරියාය හත්ථතො අසිං ආහරාපෙසි. සා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව චොරජෙට්ඨකෙ ලොභං කත්වා චොරස්ස ¶ හත්ථෙ ථරුං, සාමිකස්ස හත්ථෙ ධාරං ¶ ඨපෙසි. චොරො ථරුදණ්ඩං පරාමසිත්වා අසිං නීහරිත්වා ධනුග්ගහස්ස සීසං ඡින්දි.

සො තං ඝාතෙත්වා ඉත්ථිං ආදාය ගච්ඡන්තො ජාතිගොත්තං පුච්ඡි. සා ‘‘තක්කසිලායං දිසාපාමොක්ඛාචරියස්ස ධීතාම්හී’’ති ආහ. ‘‘කථං ත්වං ඉමිනා ලද්ධා’’ති. මය්හං පිතා ‘‘අයං මයා සදිසං කත්වා සිප්පං සික්ඛී’’ති තුස්සිත්වා ඉමස්ස මං අදාසි, සාහං තයි සිනෙහං කත්වා අත්තනො කුලදත්තියං සාමිකං මාරාපෙසින්ති. චොරජෙට්ඨකො ‘‘කුලදත්තියං තාවෙසා සාමිකං මාරෙසි, අඤ්ඤං පනෙකං දිස්වා මම්පි එවමෙවං කරිස්සති, ඉමං ඡඩ්ඩෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ එකං කුන්නදිං උත්තානතලං තඞ්ඛණොදකපූරං දිස්වා ‘‘භද්දෙ, ඉමිස්සං නදියං සුසුමාරා කක්ඛළා, කිං කරොමා’’ති ආහ. ‘‘සාමි, සබ්බං ආභරණභණ්ඩං මම උත්තරාසඞ්ගෙන භණ්ඩිකං කත්වා පරතීරං නෙත්වා පුන ආගන්ත්වා මං ගහෙත්වා ගච්ඡා’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සබ්බං ආභරණභණ්ඩං ආදාය නදිං ඔතරිත්වා තරන්තො විය පරතීරං පත්වා තං ඡඩ්ඩෙත්වා පායාසි. සා තං දිස්වා ‘‘සාමි, කිං මං ඡඩ්ඩෙත්වා විය ගච්ඡසි, කස්මා එවං කරොසි, එහි මම්පි ආදාය ගච්ඡා’’ති තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තී පඨමං ගාථමාහ –

‘‘සබ්බං භණ්ඩං සමාදාය, පාරං තිණ්ණොසි බ්රාහ්මණ;

පච්චාගච්ඡ ලහුං ඛිප්පං, මම්පි තාරෙහි දානිතො’’ති.

තත්ථ ¶ ලහුං ඛිප්පන්ති ලහුං පච්චාගච්ඡ, ඛිප්පං මම්පි තාරෙහි දානි ඉතොති අත්ථො.

චොරො තං සුත්වා පරතීරෙ ඨිතොයෙව දුතියං ගාථමාහ –

‘‘අසන්ථුතං මං චිරසන්ථුතෙන, නිමීනි භොතී අධුවං ධුවෙන;

මයාපි ¶ භොතී නිමිනෙය්ය අඤ්ඤං, ඉතො අහං දූරතරං ගමිස්ස’’න්ති.

චොරො පන ‘‘ඉතො අහං දූරතරං ගමිස්සං, තිට්ඨ ත්ව’’න්ති වත්වා තස්සා විරවන්තියාව ආභරණභණ්ඩිකං ආදාය පලාතො. තතො සා ¶ බාලා අත්රිච්ඡතාය එවරූපං බ්යසනං පත්තා අනාථා හුත්වා අවිදූරෙ එකං එළගලාගුම්බං උපගන්ත්වා රොදමානා නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ සක්කො දෙවරාජා ලොකං ඔලොකෙන්තො තං අත්රිච්ඡතාහතං සාමිකා ච ජාරා ච පරිහීනං රොදමානං දිස්වා ‘‘එතං නිග්ගණ්හිත්වා ලජ්ජාපෙත්වා ආගමිස්සාමී’’ති මාතලිඤ්ච පඤ්චසිඛඤ්ච ආදාය තත්ථ ගන්ත්වා නදීතීරෙ ඨත්වා ‘‘මාතලි, ත්වං මච්ඡො භව, පඤ්චසිඛ ත්වං සකුණො භව, අහං පන සිඞ්ගාලො හුත්වා මුඛෙන මංසපිණ්ඩං ගහෙත්වා එතිස්සා සම්මුඛට්ඨානං ගමිස්සාමි, ත්වං මයි තත්ථ ගතෙ උදකතො උල්ලඞ්ඝිත්වා මම පුරතො පත, අථාහං මුඛෙන ගහිතමංසපිණ්ඩං ඡඩ්ඩෙත්වා මච්ඡං ගහෙතුං පක්ඛන්දිස්සාමි, තස්මිං ඛණෙ ත්වං, පඤ්චසිඛ, තං මංසපිණ්ඩං ගහෙත්වා ආකාසෙ උප්පත, ත්වං මාතලි, උදකෙ පතා’’ති ආණාපෙසි. ‘‘සාධු, දෙවා’’ති, මාතලි, මච්ඡො අහොසි, පඤ්චසිඛො සකුණො අහොසි. සක්කො සිඞ්ගාලො හුත්වා මංසපිණ්ඩං මුඛෙනාදාය තස්සා සම්මුඛට්ඨානං අගමාසි. මච්ඡො උදකා උප්පතිත්වා සිඞ්ගාලස්ස පුරතො පති. සො මුඛෙන ගහිතමංසපිණ්ඩං ඡඩ්ඩෙත්වා මච්ඡස්සත්ථාය පක්ඛන්දි. මච්ඡො උප්පතිත්වා උදකෙ පති, සකුණො මංසපිණ්ඩං ගහෙත්වා ආකාසෙ උප්පති, සිඞ්ගාලො උභොපි අලභිත්වා එළගලාගුම්බං ඔලොකෙන්තො දුම්මුඛො නිසීදි. සා තං දිස්වා ‘‘අයං අත්රිච්ඡතාහතො නෙව මංසං, න මච්ඡං ලභී’’ති කුටං භින්දන්තී ¶ විය මහාහසිතං හසි. තං සුත්වා සිඞ්ගාලො තතියං ගාථමාහ –

‘‘කායං එළගලාගුම්බෙ, කරොති අහුහාසියං;

නයීධ නච්චගීතං වා, තාළං වා සුසමාහිතං;

අනම්හිකාලෙ සුසොණි, කින්නු ජග්ඝසි සොභනෙ’’ති.

තත්ථ ¶ කායන්ති කා අයං. එළගලාගුම්බෙති කම්බොජිගුම්බෙ. අහුහාසියන්ති දන්තවිදංසකං මහාහසිතං වුච්චති, තං කා එසා එතස්මිං ගුම්බෙ කරොතීති පුච්ඡති. නයීධ නච්චගීතං වාති ඉමස්මිං ඨානෙ කස්සචි නච්චන්තස්ස නච්චං වා ගායන්තස්ස ගීතං වා හත්ථෙ සුසමාහිතෙ කත්වා වාදෙන්තස්ස සුසමාහිතං හත්ථතාළං වා නත්ථි, කං දිස්වා ත්වං හසෙය්යාසීති දීපෙති. අනම්හිකාලෙති රොදනකාලෙ. සුසොණීති සුන්දරසොණි. කිං නු ජග්ඝසීති ¶ කෙන කාරණෙන ත්වං රොදිතුං යුත්තකාලෙ අරොදමානාව මහාහසිතං හසසි. සොභනෙති තං පසංසන්තො ආලපති.

‘‘සිඞ්ගාල බාල දුම්මෙධ, අප්පපඤ්ඤොසි ජම්බුක;

ජීනො මච්ඡඤ්ච පෙසිඤ්ච, කපණො විය ඣායසී’’ති.

තත්ථ ජීනොති ජානිප්පත්තො හුත්වා. පෙසින්ති මංසපෙසිං. කපණො විය ඣායසීති සහස්සභණ්ඩිකං පරාජිතො කපණො විය ඣායසි සොචසි චින්තෙසි.

‘‘සුදස්සං වජ්ජමඤ්ඤෙසං, අත්තනො පන දුද්දසං;

ජීනා පතිඤ්ච ජාරඤ්ච, මඤ්ඤෙ ත්වඤ්ඤෙව ඣායසී’’ති.

තත්ථ ත්වඤ්ඤෙව ඣායසීති පාපධම්මෙ දුස්සීලෙ අහං තාව මම ගොචරං න ලභිස්සාමි, ත්වං පන අත්රිච්ඡතාය හතා තංමුහුත්තදිට්ඨකෙ චොරෙ පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා තඤ්ච ජාරං කුලදත්තියඤ්ච පතිං ජීනා, මං උපාදාය සතගුණෙන සහස්සගුණෙන කපණතරා හුත්වා ඣායසි රොදසි පරිදෙවසීති ලජ්ජාපෙත්වා විප්පකාරං පාපෙන්තො මහාසත්තො එවමාහ.

‘‘එවමෙතං මිගරාජ, යථා භාසසි ජම්බුක;

සා නූනාහං ඉතො ගන්ත්වා, භත්තු හෙස්සං වසානුගා’’ති.

තත්ථ ¶ නූනාති එකංසත්ථෙ නිපාතො. සා අහං ඉතො ගන්ත්වා පුන අඤ්ඤං භත්තාරං ලභිත්වා එකංසෙනෙව තස්ස භත්තු වසානුගා වසවත්තිනී භවිස්සාමීති.

අථස්සා අනාචාරාය දුස්සීලාය වචනං සුත්වා සක්කො දෙවරාජා ඔසානගාථමාහ –

‘‘යො හරෙ මත්තිකං ථාලං, කංසථාලම්පි සො හරෙ;

කතංයෙව තයා පාපං, පුනපෙවං කරිස්සසී’’ති.

තස්සත්ථො ¶ – අනාචාරෙ කිං කථෙසි, යො මත්තිකං ථාලං හරති, සුවණ්ණථාලරජතථාලාදිප්පභෙදං කංසථාලම්පි සො හරතෙව, ඉදඤ්ච තයා පාපං කතමෙව, න සක්කා තව සද්ධාතුං, සා ත්වං පුනපි එවං කරිස්සසියෙවාති. එවං සො තං ලජ්ජාපෙත්වා විප්පකාරං පාපෙත්වා සකට්ඨානමෙව අගමාසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.

තදා ධනුග්ගහො උක්කණ්ඨිතභික්ඛු අහොසි, සා ඉත්ථී පුරාණදුතියිකා, සක්කො දෙවරාජා පන අහමෙව අහොසින්ති.

චූළධනුග්ගහජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.

ඉදානි ඛොම්හීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං ලොලභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. ලොලවත්ථු අනෙකසො විත්ථාරිතමෙව. තං පන සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු, ලොලො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘න ඛො භික්ඛු ඉදානෙව, පුබ්බෙපි ත්වං ලොලොසි, ලොලතාය පන ජීවිතක්ඛයං පත්තො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො පාරාවතයොනියං නිබ්බත්තිත්වා බාරාණසිසෙට්ඨිනො මහානසෙ නීළපච්ඡියං වසති. අථෙකො කාකො මච්ඡමංසලුද්ධො තෙන සද්ධිං මෙත්තිං ¶ කත්වා තත්ථෙව වසි. සො එකදිවසං බහුං මච්ඡමංසං දිස්වා ‘‘ඉමං ඛාදිස්සාමී’’ති නිත්ථුනන්තො නීළපච්ඡියංයෙව නිපජ්ජිත්වා පාරාවතෙන ‘‘එහි, සම්ම, ගොචරාය ගමිස්සාමා’’ති වුච්චමානොපි ‘‘අජීරකෙන නිපන්නොම්හි, ගච්ඡ ත්ව’’න්ති වත්වා තස්මිං ගතෙ ‘‘ගතො මෙ පච්චාමිත්තකණ්ටකො, ඉදානි යථාරුචි මච්ඡමංසං ඛාදිස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘ඉදානි ¶ ඛොම්හි සුඛිතො අරොගො, නික්කණ්ටකො නිප්පතිතො කපොතො;

කාහාමි දානී හදයස්ස තුට්ඨිං, තථා හි මං මංසසාකං බලෙතී’’ති.

තත්ථ නිප්පතිතොති නිග්ගතො. කපොතොති පාරාවතො. කාහාමි දානීති කරිස්සාමි දානි. තථා හි මං මංසසාකං බලෙතීති තථා හි මංසඤ්ච අවසෙසං සාකඤ්ච මය්හං බලං කරොති, උට්ඨෙහි ඛාදාති වදමානං විය උස්සාහං මමං කරොතීති අත්ථො.

සො භත්තකාරකෙ මච්ඡමංසං පචිත්වා මහානසා නික්ඛම්ම සරීරතො සෙදං පවාහෙන්තෙ පච්ඡිතො නික්ඛමිත්වා රසකරොටියං නිලීයිත්වා ‘‘කිරි කිරී’’ති සද්දමකාසි. භත්තකාරකො වෙගෙනාගන්ත්වා කාකං ගහෙත්වා සබ්බපත්තානි ලුඤ්ජිත්වා අල්ලසිඞ්ගීවෙරඤ්ච සිද්ධත්ථකෙ ච පිසිත්වා ලසුණං පූතිතක්කෙන මද්දිත්වා සකලසරීරං මක්ඛෙත්වා එකං කඨලං ඝංසිත්වා ¶ විජ්ඣිත්වා සුත්තකෙන තස්ස ගීවායං බන්ධිත්වා නීළපච්ඡියංයෙව තං පක්ඛිපිත්වා අගමාසි. පාරාවතො ආගන්ත්වා තං දිස්වා ‘‘කා එසා බලාකා මම සහායස්ස පච්ඡියං නිපන්නා, චණ්ඩො හි සො ආගන්ත්වා ඝාතෙය්යාපි න’’න්ති පරිහාසං කරොන්තො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘කායං බලාකා සිඛිනී, චොරී ලඞ්ඝිපිතාමහා;

ඔරං බලාකෙ ආගච්ඡ, චණ්ඩො මෙ වායසො සඛා’’ති.

සා හෙට්ඨා (ජා. අට්ඨ. 2.3.70) වුත්තත්ථායෙව.

‘‘අලඤ්හි තෙ ජග්ඝිතායෙ, මමං දිස්වාන එදිසං;

විලූනං සූදපුත්තෙන, පිට්ඨමණ්ඩෙන මක්ඛිත’’න්ති.

තත්ථ ¶ අලන්ති පටිසෙධත්ථෙ නිපාතො. ජග්ඝිතායෙති හසිතුං. ඉදං වුත්තං හොති – ඉදානි මං එදිසං එවං දුක්ඛප්පත්තං දිස්වා තව අලං හසිතුං, මා එදිසෙ කාලෙ පරිහාසකෙළිං කරොහීති.

සො ¶ පරිහාසකෙළිං කරොන්තොව පුන චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘සුන්හාතො සුවිලිත්තොසි, අන්නපානෙන තප්පිතො;

කණ්ඨෙ ච තෙ වෙළුරියො, අගමා නු කජඞ්ගල’’න්ති.

තත්ථ කණ්ඨෙ ච තෙ වෙළුරියොති අයං තෙ වෙළුරියමණිපි කණ්ඨෙ පිළන්ධො, ත්වං එත්තකං කාලං අම්හාකං එතං න දස්සෙසීති කපාලං සන්ධායෙවමාහ. කජඞ්ගලන්ති ඉධ බාරාණසීයෙව ‘‘කජඞ්ගලා’’ති අධිප්පෙතා. ඉතො නික්ඛමිත්වා කච්චි අන්තොනගරං ගතොසීති පුච්ඡති.

‘‘මා තෙ මිත්තො අමිත්තො වා, අගමාසි කජඞ්ගලං;

පිඤ්ඡානි තත්ථ ලායිත්වා, කණ්ඨෙ බන්ධන්ති වට්ටන’’න්ති.

තත්ථ ¶ පිඤ්ඡානීති පත්තානි. තත්ථ ලායිත්වාති තස්මිං බාරාණසිනගරෙ ලුඤ්චිත්වා. වට්ටනන්ති කඨලිකං.

තං සුත්වා පාරාවතො ඔසානගාථමාහ –

‘‘පුනපාපජ්ජසී සම්ම, සීලඤ්හි තව තාදිසං;

න හි මානුසකා භොගා, සුභුඤ්ජා හොන්ති පක්ඛිනා’’ති.

තත්ථ පුනපාපජ්ජසීති පුනපි එවරූපං ආපජ්ජිස්සසි. එවරූපඤ්හි තෙ සීලන්ති.

ඉති නං සො ඔවදිත්වා තත්ථ අවසිත්වා පක්ඛෙ පසාරෙත්වා අඤ්ඤත්ථ අගමාසි. කාකොපි තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපුණි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ ලොලභික්ඛු අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා කාකො ලොලභික්ඛු අහොසි, කපොතො පන අහමෙව අහොසින්ති.

මණිකුණ්ඩල ¶ සුජාතා, වෙනසාඛඤ්ච ඔරගං;

ඝටං කොරණ්ඩි ලටුකි, ධම්මපාලං මිගං තථා.

සුයොනන්දී වණ්ණාරොහ, සීලං හිරී ඛජ්ජොපනං;

අහි ගුම්බිය සාළියං, තචසාරං මිත්තවින්දං.

පලාසඤ්චෙව දීඝිති, මිගපොතක මූසිකං;

ධනුග්ගහො කපොතඤ්ච, ජාතකා පඤ්චවීසති.

මාසු ¶ ¶ ¶ කුජ්ඣ භූමිපතීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං තිත්ථනාවිකං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර බාලො අහොසි අඤ්ඤාණො, නෙව සො බුද්ධාදීනං රතනානං, න අඤ්ඤෙසං පුග්ගලානං ගුණං ජානාති, චණ්ඩො ඵරුසො සාහසිකො. අථෙකො ජානපදො භික්ඛු ‘‘බුද්ධුපට්ඨානං කරිස්සාමී’’ති ආගච්ඡන්තො සායං අචිරවතීතිත්ථං පත්වා තං එවමාහ ‘‘උපාසක, පරතීරං ගමිස්සාමි, නාවං මෙ දෙහී’’ති. ‘‘භන්තෙ, ඉදානි අකාලො, එකස්මිං ඨානෙ වසස්සූ’’ති. ‘‘උපාසක, ඉධ කුහිං වසිස්සාමි, මං ගණ්හිත්වා ගච්ඡා’’ති. සො කුජ්ඣිත්වා ‘‘එහි රෙ සමණ, වහාමී’’ති ථෙරං නාවං ආරොපෙත්වා උජුකං අගන්ත්වා හෙට්ඨා නාවං නෙත්වා උල්ලොළං කත්වා තස්ස පත්තචීවරං තෙමෙත්වා කිලමෙත්වා තීරං පත්වා අන්ධකාරවෙලායං උය්යොජෙසි. අථ සො විහාරං ගන්ත්වා තං දිවසං බුද්ධුපට්ඨානස්ස ඔකාසං අලභිත්වා පුනදිවසෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා සත්ථාරා කතපටිසන්ථාරො ‘‘කදා ආගතොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘හිය්යො, භන්තෙ’’ති වත්වා ‘‘අථ කස්මා අජ්ජ බුද්ධුපට්ඨානං ආගතොසී’’ති වුත්තෙ තමත්ථං ආරොචෙසි. තං සුත්වා සත්ථා ‘‘න ඛො භික්ඛු ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස චණ්ඩො ඵරුසො සාහසිකො, ඉදානි පන තෙන ත්වං කිලමිතො, පුබ්බෙපෙස පණ්ඩිතෙ කිලමෙසී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං ¶ සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා දීඝමද්ධානං හිමවන්තෙ ඵලාඵලෙන යාපෙත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ නගරං භික්ඛාය පාවිසි. අථ නං රාජඞ්ගණප්පත්තං රාජා දිස්වා තස්ස ඉරියාපථෙ පසීදිත්වා අන්තෙපුරං ආනෙත්වා භොජෙත්වා පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා ¶ රාජුය්යානෙ වසාපෙසි, දෙවසිකං උපට්ඨානං ¶ අගමාසි. තමෙනං බොධිසත්තො ‘‘රඤ්ඤා නාම, මහාරාජ, චත්තාරි අගතිගමනානි වජ්ජෙත්වා අප්පමත්තෙන ඛන්තිමෙත්තානුද්දයසම්පන්නෙන හුත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙතබ්බ’’න්ති වත්වා දෙවසිකං ඔවදන්තො –

‘‘මාසු කුජ්ඣ භූමිපති, මාසු කුජ්ඣ රථෙසභ;

කුද්ධං අප්පටිකුජ්ඣන්තො, රාජා රට්ඨස්ස පූජිතො.

‘‘ගාමෙ වා යදි වාරඤ්ඤෙ, නින්නෙ වා යදි වා ථලෙ;

සබ්බත්ථ අනුසාසාමි, මාසු කුජ්ඣ රථෙසභා’’ති. – ද්වෙ ගාථා අභාසි;

තත්ථ රට්ඨස්ස පූජිතොති එවරූපො රාජා රට්ඨස්ස පූජනීයො හොතීති අත්ථො. සබ්බත්ථ අනුසාසාමීති එතෙසු ගාමාදීසු යත්ථ කත්ථචි වසන්තොපාහං මහාරාජ, ඉමාය එව අනුසිට්ඨියා තමනුසාසාමි, එතෙසු වා ගාමාදීසු යත්ථ කත්ථචි එකස්මිම්පි එකසත්තෙපි අනුසාසාමි. මාසු කුජ්ඣ රථෙසභාති එවමෙවාහං තං අනුසාසාමි, රඤ්ඤා නාම කුජ්ඣතුං න වට්ටති. කිංකාරණා? රාජානො නාම වාචාවුධා, තෙසං කුද්ධානං වචනමත්තෙනෙව බහූ ජීවිතක්ඛයං පාපුණන්තීති.

එවං බොධිසත්තො රඤ්ඤො ආගතාගතදිවසෙ ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි. රාජා අනුසිට්ඨියා පසන්නචිත්තො මහාසත්තස්ස සතසහස්සුට්ඨානකං එකං ගාමවරං අදාසි, බොධිසත්තො පටික්ඛිපි. ඉති සො තත්ථෙව ද්වාදසසංවච්ඡරං වසිත්වා ‘‘අතිචිරං නිවුත්ථොම්හි, ජනපදචාරිකං තාව චරිත්වා ආගමිස්සාමී’’ති රඤ්ඤො අකථෙත්වාව උය්යානපාලං ආමන්තෙත්වා ‘‘තාත, උක්කණ්ඨිතරූපොස්මි, ජනපදං චරිත්වා ආගමිස්සාමි, ත්වං රඤ්ඤො කථෙය්යාසී’’ති වත්වා පක්කන්තො ¶ ගඞ්ගාය නාවාතිත්ථං පාපුණි. තත්ථ අවාරියපිතා නාම නාවිකො අහොසි. සො බාලො නෙව ගුණවන්තානං ගුණං ජානාති, න අත්තනො ආයාපායං ජානාති, සො ගඞ්ගං තරිතුකාමං ජනං පඨමං තාරෙත්වා පච්ඡා වෙතනං යාචති, වෙතනං අදෙන්තෙහි සද්ධිං කලහං කරොන්තො අක්කොසප්පහාරෙයෙව බහූ ලභති, අප්පං ලාභං, එවරූපො අන්ධබාලො. තං සන්ධාය සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා තතියං ගාථමාහ –

‘‘අවාරියපිතා ¶ නාම, අහු ගඞ්ගාය නාවිකො;

පුබ්බෙ ජනං තාරෙත්වාන, පච්ඡා යාචති වෙතනං;

තෙනස්ස භණ්ඩනං හොති, න ච භොගෙහි වඩ්ඪතී’’ති.

තත්ථ ¶ අවාරියපිතා නාමාති අවාරියා නාම තස්ස ධීතා, තස්සා වසෙන අවාරියපිතා නාම ජාතො. තෙනස්ස භණ්ඩනන්ති තෙන කාරණෙන, තෙන වා පච්ඡා යාචියමානෙන ජනෙන සද්ධිං තස්ස භණ්ඩනං හොති.

බොධිසත්තො තං නාවිකං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ආවුසො, පරතීරං මං නෙහී’’ති ආහ. තං සුත්වා සො ආහ ‘‘සමණ, කිං මෙ නාවාවෙතනං දස්සසී’’ති? ‘‘ආවුසො, අහං භොගවඩ්ඪිං අත්ථවඩ්ඪිං ධම්මවඩ්ඪිං නාම තෙ කථෙස්සාමී’’ති. තං සුත්වා නාවිකො ‘‘ධුවං එස මය්හං කිඤ්චි දස්සතී’’ති තං පරතීරං නෙත්වා ‘‘දෙහි මෙ නාවාය වෙතන’’න්ති ආහ. සො තස්ස ‘‘සාධු, ආවුසො’’ති පඨමං භොගවඩ්ඪිං කථෙන්තො –

‘‘අතිණ්ණංයෙව යාචස්සු, අපාරං තාත නාවික;

අඤ්ඤො හි තිණ්ණස්ස මනො, අඤ්ඤො හොති පාරෙසිනො’’ති. – ගාථමාහ;

තත්ථ අපාරන්ති තාත, නාවික පරතීරං අතිණ්ණමෙව ජනං ඔරිමතීරෙ ඨිතඤ්ඤෙව වෙතනං යාචස්සු, තතො ලද්ධඤ්ච ගහෙත්වා ගුත්තට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පච්ඡා මනුස්සෙ පරතීරං නෙය්යාසි, එවං තෙ භොගවඩ්ඪි භවිස්සති. අඤ්ඤො හි තිණ්ණස්ස මනොති තාත නාවික, පරතීරං ගතස්ස අඤ්ඤො මනො භවති, අදත්වාව ගන්තුකාමො හොති. යො පනෙස පාරෙසී නාම පරතීරං එසති, පරතීරං ගන්තුකාමො හොති, සො අතිරෙකම්පි දත්වා ගන්තුකාමො හොති, ඉති පාරෙසිනො අඤ්ඤො මනො හොති, තස්මා ත්වං අතිණ්ණමෙව යාචෙය්යාසි, අයං තාව තෙ භොගානං වඩ්ඪි නාමාති.

තං සුත්වා නාවිකො ¶ චින්තෙසි ‘‘අයං තාව මෙ ඔවාදො භවිස්සති, ඉදානි පනෙස අඤ්ඤං කිඤ්චි මය්හං දස්සතී’’ති. අථ නං බොධිසත්තො ‘‘අයං තාව තෙ, ආවුසො, භොගවඩ්ඪි, ඉදානි අත්ථධම්මවඩ්ඪිං සුණාහී’’ති වත්වා ඔවදන්තො –

‘‘ගාමෙ ¶ වා යදි වාරඤ්ඤෙ, නින්නෙ වා යදි වා ථලෙ;

සබ්බත්ථ අනුසාසාමි, මාසු කුජ්ඣිත්ථ නාවිකා’’ති. – ගාථමාහ;

ඉතිස්ස ඉමාය ගාථාය අත්ථධම්මවඩ්ඪිං කථෙත්වා ‘‘අයං තෙ අත්ථවඩ්ඪි ච ධම්මවඩ්ඪි චා’’ති ආහ. සො පන දන්ධපුරිසො තං ඔවාදං න කිඤ්චි මඤ්ඤමානො ‘‘ඉදං, සමණ, තයා මය්හං දින්නං ¶ නාවාවෙතන’’න්ති ආහ. ‘‘ආමාවුසො’’ති. ‘‘මය්හං ඉමිනා කම්මං නත්ථි, අඤ්ඤං මෙ දෙහී’’ති. ‘‘ආවුසො, ඉදං ඨපෙත්වා මය්හං අඤ්ඤං නත්ථී’’ති. ‘‘අථ ත්වං කස්මා මම නාවං ආරුළ්හොසී’’ති තාපසං ගඞ්ගාතීරෙ පාතෙත්වා උරෙ නිසීදිත්වා මුඛමෙවස්ස පොථෙසි.

සත්ථා ‘‘ඉති සො, භික්ඛවෙ, තාපසො යං ඔවාදං දත්වා රඤ්ඤො සන්තිකා ගාමවරං ලභි, තමෙව ඔවාදං අන්ධබාලස්ස නාවිකස්ස කථෙත්වා මුඛපොථනං පාපුණි, තස්මා ඔවාදං දෙන්තෙන යුත්තජනස්සෙව දාතබ්බො, න අයුත්තජනස්සා’’ති වත්වා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා තදනන්තරං ගාථමාහ –

‘‘යායෙවානුසාසනියා, රාජා ගාමවරං අදා;

තායෙවානුසාසනියා, නාවිකො පහරී මුඛ’’න්ති.

තස්ස තං පහරන්තස්සෙව භරියා භත්තං ගහෙත්වා ආගතා පාපපුරිසං දිස්වා ‘‘සාමි, අයං තාපසො නාම රාජකුලූපකො, මා පහරී’’ති ආහ. සො කුජ්ඣිත්වා ‘‘ත්වං මෙ ඉමං කූටතාපසං පහරිතුං න දෙසී’’ති උට්ඨාය තං පහරිත්වා පාතෙසි. අථ භත්තපාති පතිත්වා භිජ්ජි, තස්සා ච පන ගරුගබ්භාය ගබ්භො භූමියං පති. අථ නං මනුස්සා සම්පරිවාරෙත්වා ‘‘පුරිසඝාතකචොරො’’ති ¶ ගහෙත්වා බන්ධිත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසුං. රාජා විනිච්ඡිනිත්වා තස්ස රාජාණං කාරෙසි. සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා තමත්ථං පකාසෙන්තො ඔසානගාථමාහ –

‘‘භත්තං භින්නං හතා භරියා, ගබ්භො ච පතිතො ඡමා;

මිගොව ජාතරූපෙන, න තෙනත්ථං අබන්ධි සූ’’ති.

තත්ථ ¶ භත්තං භින්නන්ති භත්තපාති භින්නා. හතාති පහතා. ඡමාති භූමියං. මිගොව ජාතරූපෙනාති යථා මිගො සුවණ්ණං වා හිරඤ්ඤං වා මුත්තාමණිආදීනි වා මද්දිත්වා ගච්ඡන්තොපි අත්ථරිත්වා නිපජ්ජන්තොපි තෙන ජාතරූපෙන අත්තනො අත්ථං වඩ්ඪෙතුං නිබ්බත්තෙතුං න සක්කොති, එවමෙව සො අන්ධබාලො පණ්ඩිතෙහි දින්නං ඔවාදං සුත්වාපි අත්තනො අත්ථං වඩ්ඪෙතුං නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛීති වුත්තං හොති. අබන්ධි සූති එත්ථ අබන්ධි සොති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. ස-ඔඉති ඉමෙසං පදානඤ්හි සූති සන්ධි හොති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ ¶ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා නාවිකො ඉදානි නාවිකොව අහොසි, රාජා ආනන්දො, තාපසො පන අහමෙව අහොසින්ති.

මා තාත කුජ්ඣි න හි සාධු කොධොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කුහකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි, පච්චුප්පන්නවත්ථු උද්දාලජාතකෙ (ජා. 1.14.62 ආදයො) ආවි භවිස්සති.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො බාරාණසියං දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො හුත්වා පඤ්චසතෙ මාණවෙ මන්තෙ වාචෙසි. තෙසං ජෙට්ඨකො සෙතකෙතු නාම උදිච්චබ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තමාණවො, තස්ස ජාතිං නිස්සාය මහන්තො මානො අහොසි. සො එකදිවසං අඤ්ඤෙහි මාණවෙහි සද්ධිං නගරා නික්ඛමන්තො නගරං පවිසන්තං එකං චණ්ඩාලං ¶ දිස්වා ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘චණ්ඩාලොහමස්මී’’ති වුත්තෙ තස්ස සරීරං පහරිත්වා ආගතවාතස්ස අත්තනො සරීරෙ ඵුසනභයෙන ‘‘නස්ස, චණ්ඩාල, කාළකණ්ණී, අධොවාතං යාහී’’ති වත්වා වෙගෙන තස්ස උපරිවාතං අගමාසි. චණ්ඩාලො සීඝතරං ගන්ත්වා තස්ස උපරිවාතෙ අට්ඨාසි. අථ නං සො ‘‘නස්ස කාළකණ්ණී’’ති සුට්ඨුතරං අක්කොසි පරිභාසි. තං සුත්වා චණ්ඩාලො ‘‘ත්වං කොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘බ්රාහ්මණමාණවොහමස්මී’’ති ¶ . ‘‘බ්රාහ්මණො හොතු, මයා පන පුට්ඨපඤ්හං කථෙතුං සක්ඛිස්සසී’’ති. ‘‘ආම, සක්ඛිස්සාමී’’ති. ‘‘සචෙ න සක්කොසි, පාදන්තරෙන තං ගමෙමී’’ති. සො අත්තානං තක්කෙත්වා ‘‘ගමෙහී’’ති ආහ.

චණ්ඩාලපුත්තො තස්ස කථං පරිසං ගාහාපෙත්වා ‘‘මාණව, දිසා නාම කතරා’’ති පඤ්හං පුච්ඡි. ‘‘දිසා නාම පුරත්ථිමාදයො චතස්සො දිසා’’ති. චණ්ඩාලො ‘‘නාහං තං එතං දිසං පුච්ඡාමි, ත්වං එත්තකම්පි අජානන්තො මම සරීරෙ පහටවාතං ජිගුච්ඡසී’’ති තං ඛන්ධට්ඨිකෙ ගහෙත්වා ඔනමෙත්වා අත්තනො පාදන්තරෙන ගමෙසි. මාණවා තං පවත්තිං ආචරියස්ස ආචික්ඛිංසු. තං සුත්වා ආචරියො ‘‘සච්චං කිර, තාත, සෙතකෙතු චණ්ඩාලෙනාසි පාදන්තරෙන ගමිතො’’ති? ‘‘ආම, ආචරිය, සො මං චණ්ඩාලදාසිපුත්තො දිසාමත්තම්පි න ජානාසී’’ති අත්තනො පාදන්තරෙන ගමෙසි, ඉදානි දිස්වා කත්තබ්බං අස්ස ජානිස්සාමීති කුද්ධො චණ්ඩාලපුත්තං අක්කොසි පරිභාසි. අථ නං ආචරියො ‘තාත, සෙතකෙතු මා තස්ස කුජ්ඣි, පණ්ඩිතො චණ්ඩාලදාසිපුත්තො ¶ , න සො තං එතං දිසං පුච්ඡති, අඤ්ඤං දිසං පුච්ඡි, තයා පන දිට්ඨසුතවිඤ්ඤාතතො අදිට්ඨාසුතාවිඤ්ඤාතමෙව බහුතර’’න්ති ඔවදන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘මා තාත කුජ්ඣි න හි සාධු කොධො, බහුම්පි තෙ අදිට්ඨමස්සුතඤ්ච;

මාතා පිතා ¶ දිසතා සෙතකෙතු, ආචරියමාහු දිසතං පසත්ථා.

‘‘අගාරිනො අන්නදපානවත්ථදා, අව්හායිකා තම්පි දිසං වදන්ති;

එසා දිසා පරමා සෙතකෙතු, යං පත්වා දුක්ඛී සුඛිනො භවන්තී’’ති.

තත්ථ න හි සාධු කොධොති කොධො නාම උප්පජ්ජමානො සුභාසිතදුබ්භාසිතං අත්ථානත්ථං හිතාහිතං ජානිතුං න දෙතීති න සාධු න ලද්ධකො. බහුම්පි තෙ අදිට්ඨන්ති තයා චක්ඛුනා අදිට්ඨං සොතෙන ච අස්සුතමෙව බහුතරං. දිසතාති දිසා. මාතාපිතරො පුත්තානං පුරිමතරං ¶ උප්පන්නත්තා පුරත්ථිමදිසා නාම ජාතාති වදති. ආචරියමාහු දිසතං පසත්ථාති ආචරියා පන දක්ඛිණෙය්යත්තා දිසතං පසත්ථා දක්ඛිණා දිසාති බුද්ධාදයො අරියා ආහු කථෙන්ති දීපෙන්ති.

අගාරිනොති ගහට්ඨා. අන්නදපානවත්ථදාති අන්නදා, පානදා, වත්ථදා ච. අව්හායිකාති ‘‘එථ දෙය්යධම්මං පටිග්ගණ්හථා’’ති පක්කොසනකා. තම්පි දිසං වදන්තීති තම්පි බුද්ධාදයො අරියා එකං දිසං වදන්ති. ඉමිනා චතුපච්චයදායකා ගහට්ඨා පච්චයෙ අපදිසිත්වා ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණෙහි උපගන්තබ්බත්තා එකා දිසා නාමාති දීපෙති. අපරො නයො – යෙ එතෙ අගාරිනො අන්නපානවත්ථදා, තෙසං ඡකාමසග්ගසම්පත්තිදායකට්ඨෙන උපරූපරි අව්හායනතො යෙ අව්හායිකා ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණා, තම්පි දිසං වදන්ති, බුද්ධාදයො අරියා උපරිමදිසං නාම වදන්තීති දීපෙති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘මාතා පිතා දිසා පුබ්බා, ආචරියා දක්ඛිණා දිසා;

පුත්තදාරා දිසා පච්ඡා, මිත්තාමච්චා ච උත්තරා.

‘‘දාසකම්මකරා හෙට්ඨා, උද්ධං සමණබ්රාහ්මණා;

එතා දිසා නමස්සෙය්ය, අලමත්තො කුලෙ ගිහී’’ති. (දී. නි. 3.273);

එසා දිසාති ඉදං පන නිබ්බානං සන්ධාය වුත්තං. ජාතිආදිනා හි නානප්පකාරෙන දුක්ඛෙන ¶ දුක්ඛිතා සත්තා යං පත්වා නිද්දුක්ඛා සුඛිනො භවන්ති, එසා එව ච සත්තෙහි අගතපුබ්බා දිසා නාම. තෙනෙව ච නිබ්බානං ‘‘පරමා’’ති ආහ. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සමතිත්තිකං ¶ අනවසෙසකං, තෙලපත්තං යථා පරිහරෙය්ය;

එවං සචිත්තමනුරක්ඛෙ, පත්ථයානො දිසං අගතපුබ්බ’’න්ති. (ජා. 1.1.96);

එවං මහාසත්තො මාණවස්ස දිසා කථෙසි. සො පන ‘‘චණ්ඩාලෙනම්හි පාදන්තරෙන ගමිතො’’ති තස්මිං ඨානෙ අවසිත්වා තක්කසිලං ගන්ත්වා ¶ දිසාපාමොක්ඛාචරියස්ස සන්තිකෙ සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ආචරියෙන අනුඤ්ඤාතො තක්කසිලතො නික්ඛමිත්වා සබ්බසමයසිප්පං සික්ඛන්තො විචරි. සො එකං පච්චන්තගාමං පත්වා තං නිස්සාය වසන්තෙ පඤ්චසතෙ තාපසෙ දිස්වා තෙසං සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා යං තෙ ජානන්ති සිප්පමන්තචරණං, තං උග්ගණ්හිත්වා ගණසත්ථා හුත්වා තෙහි පරිවාරිතො බාරාණසිං ගන්ත්වා පුනදිවසෙ භික්ඛං චරන්තො රාජඞ්ගණං අගමාසි. රාජා තාපසානං ඉරියාපථෙ පසීදිත්වා අන්තොනිවෙසනෙ භොජෙත්වා තෙ අත්තනො උය්යානෙ වසාපෙසි. සො එකදිවසං තාපසෙ පරිවිසිත්වා ‘‘අජ්ජ සායන්හෙ උය්යානං ගන්ත්වා අය්යෙ වන්දිස්සාමී’’ති ආහ.

සෙතකෙතු උය්යානං ගන්ත්වා තාපසෙ සන්නිපාතෙත්වා ‘‘මාරිසා, අජ්ජ රාජා ආගමිස්සති, රාජානො ච නාම සකිං ආරාධෙත්වා යාවතායුකං සුඛං ජීවිතුං සක්කා, අජ්ජ එකච්චෙ වග්ගුලිවතං චරථ, එකච්චෙ කණ්ටකසෙය්යං කප්පෙථ, එකච්චෙ පඤ්චාතපං තප්පෙථ, එකච්චෙ උක්කුටිකප්පධානමනුයුඤ්ජථ, එකච්චෙ උදකොරොහණකම්මං කරොථ, එකච්චෙ මන්තෙ සජ්ඣායථා’’ති විචාරෙත්වා සයං පක්කසාලද්වාරෙ අපස්සයපීඨකෙ නිසීදිත්වා පඤ්චවණ්ණරඞ්ගසමුජ්ජලවාසනං එකං පොත්ථකං විචිත්රවණ්ණෙ ආධාරකෙ ඨපෙත්වා සුසික්ඛිතෙහි චතූහි පඤ්චහි මාණවෙහි පුච්ඡිතෙ පුච්ඡිතෙ පඤ්හෙ කථෙසි. තස්මිං ඛණෙ රාජා ආගන්ත්වා ¶ තෙ මිච්ඡාතපං කරොන්තෙ දිස්වා තුට්ඨො සෙතකෙතුං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො පුරොහිතෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො තතියං ගාථමාහ –

‘‘ඛරාජිනා ජටිලා පඞ්කදන්තා, දුම්මක්ඛරූපා යෙමෙ ජප්පන්ති මන්තෙ;

කච්චි නු තෙ මානුසකෙ පයොගෙ, ඉදං විදූ පරිමුත්තා අපායා’’ති.

තත්ථ ඛරාජිනාති සඛුරෙහි අජිනචම්මෙහි සමන්නාගතා. පඞ්කදන්තාති දන්තකට්ඨස්ස අඛාදනෙන මලග්ගහිතදන්තා. දුම්මක්ඛරූපාති අනඤ්ජිතාමණ්ඩිතලූඛනිවාසනපාරුපනා මාලාගන්ධවිලෙපනවජ්ජිතා ¶ , කිලිට්ඨරූපාති වුත්තං හොති. යෙමෙ ජප්පන්තීති යෙ ඉමෙ මන්තෙ සජ්ඣායන්ති. මානුසකෙ පයොගෙති මනුස්සෙහි කත්තබ්බපයොගෙ ඨිතා. ඉදං විදූ පරිමුත්තා අපායාති ඉමස්මිං ¶ පයොගෙ ඨත්වා ඉමං ලොකං විදිත්වා පාකටං කත්වා ‘‘කච්චි එතෙ ඉසයො චතූහි අපායෙහි මුත්තා’’ති පුච්ඡති.

තං සුත්වා පුරොහිතො චතුත්ථං ගාථමාහ –

‘‘පාපානි කම්මානි කරිත්ව රාජ, බහුස්සුතො චෙ න චරෙය්ය ධම්මං;

සහස්සවෙදොපි න තං පටිච්ච, දුක්ඛා පමුඤ්චෙ චරණං අපත්වා’’ති.

තත්ථ කරිත්වාති කත්වා. චරණන්ති සහ සීලෙන අට්ඨ සමාපත්තියො. ඉදං වුත්තං හොති. මහාරාජ, ‘‘අහං බහුස්සුතොම්හී’’ති සහස්සවෙදොපි චෙ තිවිධං සුචරිතධම්මං න චරෙය්ය, පාපානෙව කරෙය්ය, සො තානි පාපානි කම්මානි කත්වා තං බාහුසච්චං පටිච්ච සීලසමාපත්තිසඞ්ඛාතං චරණං අප්පත්වා දුක්ඛා න පමුඤ්චෙ, අපායදුක්ඛතො න මුච්චතෙවාති.

තං සුත්වා රාජා තාපසෙසු පසාදං හරි. තතො සෙතකෙතු චින්තෙසි ‘‘ඉමස්ස රඤ්ඤො තාපසෙසු පසාදො උදපාදි, තං පනෙස පුරොහිතො වාසියා පහරිත්වා විය ඡින්දි, මයා එතෙන සද්ධිං කථෙතුං වට්ටතී’’ති. සො තෙන සද්ධිං කථෙන්තො පඤ්චමං ගාථමාහ –

‘‘සහස්සවෙදොපි ¶ න තං පටිච්ච, දුක්ඛා පමුඤ්චෙ චරණං අපත්වා;

මඤ්ඤාමි වෙදා අඵලා භවන්ති, සසංයමං චරණමෙව සච්ච’’න්ති.

තස්සත්ථො ¶ ¶ – සචෙ සහස්සවෙදොපි තං බාහුසච්චං පටිච්ච චරණං අප්පත්වා අත්තානං දුක්ඛා න පමුඤ්චෙ, එවං සන්තෙ අහං මඤ්ඤාමි ‘‘තයො වෙදා අඵලා හොන්ති, සසීලං සමාපත්තිචරණමෙව සච්චං හොතී’’ති.

තං සුත්වා පුරොහිතො ඡට්ඨං ගාථමාහ –

‘‘න හෙව වෙදා අඵලා භවන්ති, සසංයමං චරණමෙව සච්චං;

කිත්තිඤ්හි පප්පොති අධිච්ච වෙදෙ, සන්තිං පුණෙති චරණෙන දන්තො’’ති.

තස්සත්ථො – තයො වෙදා අඵලා න භවන්ති, සසංයමං චරණමෙව සච්චං සෙය්යං උත්තමං පවරං න හෙව හොති. කිංකාරණා? කිත්තිඤ්හි පප්පොති අධිච්ච වෙදෙති තයො වෙදෙ අධිච්ච දිට්ඨධම්මෙ කිත්තිමත්තං යසමත්තං ලාභමත්තං ලභති, ඉතො පරං අඤ්ඤං නත්ථි, තස්මා න තෙ අඵලා. සන්තිං පුණෙති චරණෙන දන්තොති සීලෙ පතිට්ඨාය සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා සමාපත්තිපදට්ඨානං විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තො අච්චන්තං සන්තං නිබ්බානං නාම තං එති පාපුණාති.

ඉති පුරොහිතො සෙතකෙතුනො වාදං භින්දිත්වා තෙ සබ්බෙ ගිහී කාරෙත්වා ඵලකාවුධානි ගාහාපෙත්වා මහන්තතරකෙ කත්වා රඤ්ඤො උපට්ඨාකෙ කාරෙසි. අයං කිර මහන්තතරකානං වංසො.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සෙතකෙතු කුහකභික්ඛු අහොසි, චණ්ඩාලො සාරිපුත්තො, රාජා ආනන්දො, පුරොහිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

පඞ්කො ¶ ච කාමාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාභිනික්ඛමනං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු හෙට්ඨා කථිතමෙව.

අතීතෙ රාජගහනගරෙ මගධරාජා නාම රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, බ්රහ්මදත්තකුමාරොතිස්ස නාමං අකංසු. තස්ස ජාතදිවසෙයෙව පුරොහිතස්සපි පුත්තො ජායි, තස්ස මුඛං අතිවිය සොභති, තෙනස්ස දරීමුඛොති නාමං අකංසු. තෙ උභොපි රාජකුලෙයෙව සංවඩ්ඪා අඤ්ඤමඤ්ඤං පියසහායා හුත්වා සොළසවස්සකාලෙ තක්කසිලං ගන්ත්වා සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ‘‘සබ්බසමයසිප්පඤ්ච සික්ඛිස්සාම, දෙසචාරිත්තඤ්ච ජානිස්සාමා’’ති ගාමනිගමාදීසු චරන්තා බාරාණසිං පත්වා දෙවකුලෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ බාරාණසිං භික්ඛාය පවිසිංසු. තත්ථ එකස්මිං කුලෙ ‘‘බ්රාහ්මණෙ භොජෙත්වා ¶ වාචනකං දස්සාමා’’ති පායාසං පචිත්වා ආසනානි පඤ්ඤත්තානි හොන්ති. මනුස්සා තෙ උභොපි භික්ඛාය චරන්තෙ දිස්වා ‘‘බ්රාහ්මණා ආගතා’’ති ගෙහං පවෙසෙත්වා මහාසත්තස්ස ආසනෙ සුද්ධවත්ථං පඤ්ඤාපෙසුං, දරීමුඛස්ස ආසනෙ රත්තකම්බලං. දරීමුඛො තං නිමිත්තං දිස්වා ‘‘අජ්ජ මය්හං සහායො බාරාණසිරාජා භවිස්සති, අහං සෙනාපතී’’ති අඤ්ඤාසි. තෙ තත්ථ භුඤ්ජිත්වා වාචනකං ගහෙත්වා ¶ මඞ්ගලං වත්වා නික්ඛම්ම තං රාජුය්යානං අගමංසු. තත්ථ මහාසත්තො මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ නිපජ්ජි, දරීමුඛො පනස්ස පාදෙ පරිමජ්ජන්තො නිසීදි.

තදා බාරාණසිරඤ්ඤො මතස්ස සත්තමො දිවසො හොති. පුරොහිතො රඤ්ඤො සරීරකිච්චං කත්වා අපුත්තකෙ රජ්ජෙ සත්තමෙ දිවසෙ ඵුස්සරථං විස්සජ්ජෙසි. ඵුස්සරථවිස්සජ්ජනකිච්චං මහාජනකජාතකෙ (ජා. 2.22.123 ආදයො) ආවි භවිස්සති. ඵුස්සරථො නගරා නික්ඛමිත්වා චතුරඞ්ගිනියා ¶ සෙනාය පරිවුතො අනෙකසතෙහි තූරියෙහි වජ්ජමානෙහි උය්යානද්වාරං පාපුණි. දරීමුඛො තූරියසද්දං සුත්වා ‘‘සහායස්ස මෙ ඵුස්සරථො ආගච්ඡති, අජ්ජෙවෙස රාජා හුත්වා මය්හං සෙනාපතිට්ඨානං දස්සති, කො මෙ ඝරාවාසෙනත්ථො, නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති බොධිසත්තං අනාමන්තෙත්වාව එකමන්තං ගන්ත්වා පටිච්ඡන්නෙ අට්ඨාසි. පුරොහිතො උය්යානද්වාරෙ රථං ඨපෙත්වා උය්යානං පවිට්ඨො බොධිසත්තං මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ නිපන්නං දිස්වා පාදෙසු ලක්ඛණානි ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං පුඤ්ඤවා සත්තො ද්විසහස්සදීපපරිවාරානං චතුන්නම්පි මහාදීපානං රජ්ජං කාරෙතුං සමත්ථො, ධිති පනස්ස කීදිසා’’ති සබ්බතූරියානි පග්ගණ්හාපෙසි. බොධිසත්තො පබුජ්ඣිත්වා මුඛතො සාටකං අපනෙත්වා මහාජනං ඔලොකෙත්වා පුන සාටකෙන මුඛං පටිච්ඡාදෙත්වා ථොකං නිපජ්ජිත්වා පස්සද්ධදරථො උට්ඨාය සිලාපට්ටෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි. පුරොහිතො ජාණුකෙන පතිට්ඨාය ‘‘දෙව, රජ්ජං තුම්හාකං පාපුණාතී’’ති ආහ. ‘‘අපුත්තකං භණෙ රජ්ජ’’න්ති. ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. තෙ තස්ස උය්යානෙයෙව අභිසෙකං අකංසු. සො යසමහන්තතාය දරීමුඛං අසරිත්වාව රථං අභිරුය්හ මහාජනපරිවුතො නගරං පවිසිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා රාජද්වාරෙ ඨිතොව අමච්චානං ඨානන්තරානි විචාරෙත්වා පාසාදං අභිරුහි.

තස්මිං ¶ ඛණෙ දරීමුඛො ‘‘සුඤ්ඤං දානි උය්යාන’’න්ති ආගන්ත්වා මඞ්ගලසිලාය නිසීදි, අථස්ස පුරතො පණ්ඩුපලාසං පති. සො තස්මිංයෙව පණ්ඩුපලාසෙ ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා තිලක්ඛණං සම්මසිත්වා පථවිං උන්නාදෙන්තො පච්චෙකබොධිං නිබ්බත්තෙසි. තස්ස තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ගිහිලිඞ්ගං අන්තරධායි, ඉද්ධිමයපත්තචීවරං ආකාසතො ඔතරිත්වා සරීරෙ පටිමුඤ්චි. තාවදෙව අට්ඨපරික්ඛාරධරො ඉරියාපථසම්පන්නො වස්සසට්ඨිකත්ථෙරො විය හුත්වා ¶ ඉද්ධියා ආකාසෙ උප්පතිත්වා හිමවන්තපදෙසෙ නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි. බොධිසත්තොපි ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි, යසමහන්තතාය පන යසෙන පමත්තො හුත්වා චත්තාලීස වස්සානි දරීමුඛං න සරි, චත්තාලීසෙ පන සංවච්ඡරෙ අතීතෙ තං සරිත්වා ‘‘මය්හං සහායො දරීමුඛො නාම අත්ථි, කහං නු ඛො සො’’ති තං දට්ඨුකාමො අහොසි. සො තතො පට්ඨාය අන්තෙපුරෙපි පරිසමජ්ඣෙපි ‘‘කහං නු ඛො මය්හං සහායො දරීමුඛො ¶ , යො මෙ තස්ස වසනට්ඨානං කථෙති, මහන්තමස්ස යසං දස්සාමී’’ති වදති. එවං තස්ස පුනප්පුනං තං සරන්තස්සෙව අඤ්ඤානි දස සංවච්ඡරානි අතික්කන්තානි.

දරීමුඛපච්චෙකබුද්ධොපි පඤ්ඤාසවස්සච්චයෙන ආවජ්ජෙන්තො ‘‘මං ඛො සහායො සරතී’’ති ඤත්වා ‘‘ඉදානි සො මහල්ලකො පුත්තධීතාදීහි වුද්ධිප්පත්තො, ගන්ත්වා ධම්මං කථෙත්වා පබ්බාජෙස්සාමි න’’න්ති ඉද්ධියා ආකාසෙන ආගන්ත්වා උය්යානෙ ඔතරිත්වා සුවණ්ණපටිමා විය සිලාපට්ටෙ නිසීදි. උය්යානපාලො තං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, කුතො තුම්හෙ එථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘නන්දමූලකපබ්භාරතො’’ති. ‘‘කෙ නාම තුම්හෙ’’ති? ‘‘දරීමුඛපච්චෙකබුද්ධො නාමාහං, ආවුසො’’ති. ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං රාජානං ජානාථා’’ති? ‘‘ආම ජානාමි, ගිහිකාලෙ නො සහායො’’ති. ‘‘භන්තෙ, රාජා තුම්හෙ දට්ඨුකාමො, කථෙස්සාමි තස්ස තුම්හාකං ආගතභාව’’න්ති. ‘‘ගච්ඡ කථෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා තුරිතතුරිතොව ගන්ත්වා තස්ස සිලාපට්ටෙ නිසින්නභාවං රඤ්ඤො කථෙසි. රාජා ‘‘ආගතො කිර මෙ සහායො, පස්සිස්සාමි න’’න්ති රථං ආරුය්හ මහන්තෙන පරිවාරෙන උය්යානං ගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධං වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං නිසීදි. අථ නං පච්චෙකබුද්ධො ‘‘කිං, බ්රහ්මදත්ත, ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි, අගතිගමනං න ගච්ඡසි, ධනත්ථාය ¶ ලොකං න පීළෙසි, දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොසී’’තිආදීනි ¶ වදන්තො පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘බ්රහ්මදත්ත, මහල්ලකොසි, එතරහි කාමෙ පහාය පබ්බජිතුං තෙ සමයො’’ති වත්වා තස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘පඞ්කො ච කාමා පලිපො ච කාමා, භයඤ්ච මෙතං තිමූලං පවුත්තං;

රජො ච ධූමො ච මයා පකාසිතා, හිත්වා තුවං පබ්බජ බ්රහ්මදත්තා’’ති.

තත්ථ පඞ්කොති උදකෙ ජාතානි තිණසෙවාලකුමුදගච්ඡාදීනි අධිප්පෙතානි. යථා හි උදකං තරන්තං තානි ලග්ගාපෙන්ති සජ්ජාපෙන්ති, තථා සංසාරසාගරං තරන්තස්ස යොගාවචරස්ස පඤ්ච කාමගුණා සබ්බෙ වා පන වත්ථුකාමකිලෙසකාමා ලග්ගාපනවසෙන පඞ්කො නාම. ඉමස්මිඤ්හි පඞ්කෙ ආසත්තා විසත්තා දෙවාපි මනුස්සාපි තිරච්ඡානාපි කිලමන්ති රොදන්ති පරිදෙවන්ති. පලිපො ච කාමාති පලිපො වුච්චති මහාකද්දමො, යම්හි ලග්ගා සූකරමිගාදයොපි සීහාපි වාරණාපි අත්තානං උද්ධරිත්වා ගන්තුං න සක්කොන්ති, වත්ථුකාමකිලෙසකාමාපි තංසරික්ඛතාය ‘‘පලිපා’’ති වුත්තා. පඤ්ඤවන්තොපි හි සත්තා තෙසු කාමෙසු සකිං ලග්ගකාලතො පට්ඨාය තෙ කාමෙ පදාලෙත්වා සීඝං උට්ඨාය අකිඤ්චනං අපලිබොධං රමණීයං පබ්බජ්ජං උපගන්තුං න සක්කොන්ති. භයඤ්ච මෙතන්ති භයඤ්ච එතං, ම-කාරො බ්යඤ්ජනසන්ධිවසෙන වුත්තො. තිමූලන්ති තීහි මූලෙහි පතිට්ඨිතං විය ¶ අචලං. බලවභයස්සෙතං නාමං. පවුත්තන්ති මහාරාජ, එතෙ කාමා නාම දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකස්ස අත්තානුවාදභයාදිකස්ස චෙව ද්වත්තිංසකම්මකරණඡනවුතිරොගවසප්පවත්තස්ස ච භයස්ස පච්චයට්ඨෙන බලවභයන්ති බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකෙහි චෙව සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තෙහි ච පවුත්තං කථිතං, දීපිතන්ති අත්ථො. අථ වා භයඤ්ච මෙතන්ති භයඤ්ච මයා එතං තිමූලං පවුත්තන්ති එවඤ්චෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බොයෙව.

රජො ච ධූමො චාති රජධූමසදිසත්තා ‘‘රජො’’ති ච ‘‘ධූමො’’ති ච මයා පකාසිතා. යථා හි සුන්හාතස්ස සුවිලිත්තාලඞ්කතස්ස පුරිසස්ස සරීරෙ සුඛුමරජං පතිතං, තං සරීරං දුබ්බණ්ණං සොභාරහිතං කිලිට්ඨං කරොති, එවමෙව ඉද්ධිබලෙන ආකාසෙන ආගන්ත්වා චන්දො විය ච සූරියො විය ¶ ච ලොකෙ පඤ්ඤාතාපි සකිං කාමරජස්ස අන්තො පතිතකාලතො පට්ඨාය ගුණවණ්ණගුණසොභාගුණසුද්ධීනං උපහතත්තා දුබ්බණ්ණා සොභාරහිතා කිලිට්ඨායෙව හොන්ති. යථා ච ධූමෙන පහටකාලතො පට්ඨාය සුපරිසුද්ධාපි භිත්ති කාළවණ්ණා හොති, එවං අතිපරිසුද්ධඤ්ඤාණාපි ¶ කාමධූමෙන පහටකාලතො පට්ඨාය ගුණවිනාසප්පත්තියා මහාජනමජ්ඣෙ කාළකාව හුත්වා පඤ්ඤායන්ති. ඉති රජධූමසරික්ඛතාය එතෙ කාමා ‘‘රජො ච ධූමො චා’’ති මයා තුය්හං පකාසිතා, තස්මා ඉමෙ කාමෙ හිත්වා තුවං පබ්බජ බ්රහ්මදත්තාති රාජානං පබ්බජ්ජාය උස්සාහං ජනෙති.

තං සුත්වා රාජා කිලෙසෙහි අත්තනො බද්ධභාවං කථෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –

‘‘ගධිතො ච රත්තො ච අධිමුච්ඡිතො ච, කාමෙස්වහං බ්රාහ්මණ භිංසරූපං;

තං නුස්සහෙ ජීවිකත්ථො පහාතුං, කාහාමි පුඤ්ඤානි අනප්පකානී’’ති.

තත්ථ ගධිතොති අභිජ්ඣාකායගන්ථෙන බද්ධො. රත්තොති පකතිජහාපනෙන රාගෙන රත්තො. අධිමුච්ඡිතොති අතිවිය මුච්ඡිතො. කාමෙස්වහන්ති දුවිධෙසුපි කාමෙසු අහං. බ්රාහ්මණාති දරීමුඛපච්චෙකබුද්ධං ආලපති. භිංසරූපන්ති බලවරූපං. තං නුස්සහෙති තං දුවිධම්පි කාමං න උස්සහාමි න සක්කොමි. ජීවිකත්ථො පහාතුන්ති ඉමාය ජීවිකාය අත්ථිකො අහං තං කාමං පහාතුං න සක්කොමීති වදති. කාහාමි පුඤ්ඤානීති ඉදානි දානසීලඋපොසථකම්මසඞ්ඛාතානි පුඤ්ඤානි අනප්පකානි බහූනි කරිස්සාමීති.

එවං කිලෙසකාමො නාමෙස සකිං අල්ලීනකාලතො පට්ඨාය අපනෙතුං න සක්කොති, යෙන සංකිලිට්ඨචිත්තො ¶ මහාපුරිසො පච්චෙකබුද්ධෙන පබ්බජ්ජාය ගුණෙ කථිතෙපි ‘‘පබ්බජිතුං න සක්කොමී’’ති ආහ. යොයං දීපඞ්කරපාදමූලෙ අත්තනි සම්භවෙන ඤාණෙන බුද්ධකරධම්මෙ විචිනන්තො තතියං නෙක්ඛම්මපාරමිං දිස්වා –

‘‘ඉමං ¶ ත්වං තතියං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

නෙක්ඛම්මපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථා අන්දුඝරෙ පුරිසො, චිරවුත්ථො දුඛට්ටිතො;

න තත්ථ රාගං ජනෙති, මුත්තිංයෙව ගවෙසති.

‘‘තථෙව ත්වං සබ්බභවෙ, පස්ස අන්දුඝරෙ විය;

නෙක්ඛම්මාභිමුඛො හුත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති. –

එවං නෙක්ඛම්මෙ ගුණං පරිකිත්තෙසි, සො පච්චෙකබුද්ධෙන පබ්බජ්ජාය වණ්ණං වත්වා ‘‘කිලෙසෙ ඡඩ්ඩෙත්වා සමණො හොහී’’ති වුච්චමානොපි ‘‘නාහං කිලෙසෙ ඡඩ්ඩෙත්වා සමණො භවිතුං සක්කොමී’’ති වදති.

ඉමස්මිං කිර ලොකෙ අට්ඨ උම්මත්තකා නාම. තෙනාහු පොරාණා ‘‘අට්ඨ පුග්ගලා උම්මත්තකසඤ්ඤං පටිලභන්ති, කාමුම්මත්තකො ලොභවසං ගතො ¶ , කොධුම්මත්තකො දොසවසං ගතො, දිට්ඨුම්මත්තකො විපල්ලාසවසං ගතො, මොහුම්මත්තකො අඤ්ඤාණවසං ගතො, යක්ඛුම්මත්තකො යක්ඛවසං ගතො, පිත්තුම්මත්තකො පිත්තවසං ගතො, සුරුම්මත්තකො පානවසං ගතො, බ්යසනුම්මත්තකො සොකවසං ගතො’’ති. ඉමෙසු අට්ඨසු උම්මත්තකෙසු මහාසත්තො ඉමස්මිං ජාතකෙ කාමුම්මත්තකො හුත්වා ලොභවසං ගතො පබ්බජ්ජාය ගුණං න අඤ්ඤාසි.

එවං අනත්ථකාරකං පන ඉමං ගුණපරිධංසකං ලොභජාතං කස්මා සත්තා පරිමුඤ්චිතුං න සක්කොන්තීති? අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අනෙකානි කප්පකොටිසතසහස්සානි එකතො බන්ධිතභාවෙන. එවං සන්තෙපි තං පණ්ඩිතා ‘‘අප්පස්සාදා කාමා’’තිආදීනං අනෙකෙසං පච්චවෙක්ඛණානං වසෙන පජහන්ති. තෙනෙව දරීමුඛපච්චෙකබුද්ධො මහාසත්තෙන ‘‘පබ්බජිතුං න සක්කොමී’’ති වුත්තෙපි ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා උත්තරිම්පි ඔවදන්තො ද්වෙ ගාථා ආහ.

‘‘යො ¶ අත්ථකාමස්ස හිතානුකම්පිනො, ඔවජ්ජමානො න කරොති සාසනං;

ඉදමෙව සෙය්යො ඉති මඤ්ඤමානො, පුනප්පුනං ගබ්භමුපෙති මන්දො.

‘‘සො ¶ ඝොරරූපං නිරයං උපෙති, සුභාසුභං මුත්තකරීසපූරං;

සත්තා සකායෙ න ජහන්ති ගිද්ධා, යෙ හොන්ති කාමෙසු අවීතරාගා’’ති.

තත්ථ අත්ථකාමස්සාති වුඩ්ඪිකාමස්ස. හිතානුකම්පිනොති හිතෙන මුදුචිත්තෙන අනුකම්පන්තස්ස. ඔවජ්ජමානොති ඔවදියමානො. ඉදමෙව සෙය්යොති යං අත්තනා ගහිතං අසෙය්යං අනුත්තමම්පි සමානං, තං ඉදමෙව සෙය්යො ඉති මඤ්ඤමානො. මන්දොති සො අඤ්ඤාණපුග්ගලො මාතුකුච්ඡියං වාසං නාතික්කමති, පුනප්පුනං ගබ්භං උපෙතියෙවාති අත්ථො.

සො ඝොරරූපන්ති මහාරාජ, සො මන්දො තං මාතුකුච්ඡිං උපෙන්තො ඝොරරූපං දාරුණජාතිකං නිරයං උපෙති නාම. මාතුකුච්ඡි හි නිරස්සාදට්ඨෙන ඉධ ‘‘නිරයො’’ති වුත්තො, ‘‘චතුකුට්ටිකනිරයො’’ති වුච්චති. ‘‘චතුකුට්ටිකනිරයො නාම කතරො’’ති වුත්තෙ මාතුකුච්ඡිමෙව වත්තුං වට්ටති. අවීචිමහානිරයෙ නිබ්බත්තසත්තස්ස හි අපරාපරං ආධාවනපරිධාවනං හොතියෙව, තස්මා තං ‘‘චතුකුට්ටිකනිරයො’’ති වත්තුං න ලබ්භති, මාතුකුච්ඡියං පන නව ¶ වා දස වා මාසෙ චතූහිපි පස්සෙහි ඉතො චිතො ච ධාවිතුං නාම න සක්කා, අතිසම්බාධෙ ඔකාසෙ චතුකොටෙන චතුසඞ්කුටිතෙනෙව හුත්වා අච්ඡිතබ්බං, තස්මා එස ‘‘චතුකුට්ටිකනිරයො’’ති වුච්චති.

සුභාසුභන්ති සුභානං අසුභං. සුභානඤ්හි සංසාරභීරුකානං යොගාවචරකුලපුත්තානං මාතුකුච්ඡි එකන්තං අසුභසම්මතො. තෙන වුත්තං –

‘‘අජඤ්ඤං ජඤ්ඤසඞ්ඛාතං, අසුචිං සුචිසම්මතං;

නානාකුණපපරිපූරං, ජඤ්ඤරූපං අපස්සතො.

‘‘ධිරත්ථුමං ආතුරං පූතිකායං, ජෙගුච්ඡියං අස්සුචිං බ්යාධිධම්මං;

යත්ථප්පමත්තා අධිමුච්ඡිතා පජා, හාපෙන්ති මග්ගං සුගතූපපත්තියා’’ති. (ජා. 1.3.128-129);

සත්තාති ආසත්තා විසත්තා ලග්ගා ලග්ගිතා සකායෙ න ජහන්තීති තං මාතුකුච්ඡිං න පරිච්චජන්ති ¶ . ගිද්ධාති ගධිතා. යෙ හොන්තීති යෙ කාමෙසු අවීතරාගා හොන්ති, තෙ එතං ගබ්භවාසං න ජහන්තීති.

එවං ¶ දරීමුඛපච්චෙකබුද්ධො ගබ්භඔක්කන්තිමූලකඤ්ච, පරිහාරමූලකඤ්ච දුක්ඛං දස්සෙත්වා ඉදානි ගබ්භවුට්ඨානමූලකං දස්සෙතුං දියඩ්ඪගාථමාහ.

‘‘මීළ්හෙන ලිත්තා රුහිරෙන මක්ඛිතා, සෙම්හෙන ලිත්තා උපනික්ඛමන්ති;

යං යඤ්හි කායෙන ඵුසන්ති තාවදෙ, සබ්බං අසාතං දුඛමෙව කෙවලං.

‘‘දිස්වා වදාමි න හි අඤ්ඤතො සවං, පුබ්බෙනිවාසං බහුකං සරාමී’’ති.

තත්ථ මීළ්හෙන ලිත්තාති මහාරාජ, ඉමෙ සත්තා මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමන්තා න චතුජ්ජාතිගන්ධෙහි විලිම්පිත්වා සුරභිමාලං පිළන්ධිත්වා නික්ඛමන්ති, පුරාණගූථෙන පන මක්ඛිතා පලිබුද්ධා හුත්වා නික්ඛමන්ති. රුහිරෙන මක්ඛිතාති රත්තලොහිතචන්දනානුලිත්තාපි ච හුත්වා න නික්ඛමන්ති, රත්තලොහිතමක්ඛිතා පන හුත්වා නික්ඛමන්ති. සෙම්හෙන ලිත්තාති න චාපි සෙතචන්දනවිලිත්තා නික්ඛමන්ති, බහලපිච්ඡිලසෙම්හලිත්තා පන හුත්වා නික්ඛමන්ති. ඉත්ථීනඤ්හි ¶ ගබ්භවුට්ඨානකාලෙ එතා අසුචියො නික්ඛමන්ති. තාවදෙති තස්මිං සමයෙ. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, ඉමෙ සත්තා තස්මිං මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමනසමයෙ එවං මීළ්හාදිලිත්තා නික්ඛමන්තා යං යං නික්ඛමනමග්ගපදෙසං වා හත්ථං වා පාදං වා ඵුසන්ති, තං සබ්බං අසාතං අමධුරං කෙවලං අසම්මිස්සං දුක්ඛමෙව ඵුසන්ති, සුඛං නාම තෙසං තස්මිං සමයෙ නත්ථීති.

දිස්වා වදාමි න හි අඤ්ඤතො සවන්ති මහාරාජ, අහං ඉමං එත්තකං වදන්තො න අඤ්ඤතො සවං, අඤ්ඤස්ස සමණස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා තං සුත්වා න වදාමි, අත්තනො පන පච්චෙකබොධිඤාණෙන දිස්වා පටිවිජ්ඣිත්වා පච්චක්ඛං කත්වා වදාමීති අත්ථො. පුබ්බෙනිවාසං බහුකන්ති ඉදං අත්තනො ආනුභාවං දස්සෙන්තො ආහ. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, අහඤ්හි පුබ්බෙ නිවුත්ථක්ඛන්ධපටිපාටිසඞ්ඛාතං පුබ්බෙනිවාසං බහුකං සරාමි, සතසහස්සකප්පාධිකානි ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි සරාමීති.

ඉදානි සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ‘‘එවං සො පච්චෙකබුද්ධො රාජානං සුභාසිතකථාය සඞ්ගණ්හී’’ති වත්වා ඔසානෙ උපඩ්ඪගාථමාහ –

‘‘චිත්රාහි ¶ ¶ ගාථාහි සුභාසිතාහි, දරීමුඛො නිජ්ඣාපයි සුමෙධ’’න්ති.

තත්ථ චිත්රාහීති අනෙකත්ථසන්නිස්සිතාහි. සුභාසිතාහීති සුකථිතාහි. දරීමුඛො නිජ්ඣාපයි සුමෙධන්ති භික්ඛවෙ, සො දරීමුඛපච්චෙකබුද්ධො තං සුමෙධං සුන්දරපඤ්ඤං කාරණාකාරණජානනසමත්ථං රාජානං නිජ්ඣාපෙසි සඤ්ඤාපෙසි, අත්තනො වචනං ගණ්හාපෙසීති අත්ථො.

එවං පච්චෙකබුද්ධො කාමෙසු දොසං දස්සෙත්වා අත්තනො වචනං ගාහාපෙත්වා ‘‘මහාරාජ, ඉදානි පබ්බජ වා මා වා, මයා පන තුය්හං කාමෙසු ආදීනවො පබ්බජ්ජාය ච ආනිසංසො කථිතො, ත්වං අප්පමත්තො හොහී’’ති වත්වා සුවණ්ණරාජහංසො විය ආකාසෙ උප්පතිත්වා වලාහකගබ්භං මද්දන්තො නන්දමූලකපබ්භාරමෙව ගතො. මහාසත්තො දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං සිරස්මිං ඨපෙත්වා නමස්සමානො තස්මිං දස්සනවිසයෙ ¶ අතීතෙ ජෙට්ඨපුත්තං පක්කොසාපෙත්වා රජ්ජං පටිච්ඡාපෙත්වා මහාජනස්ස රොදන්තස්ස පරිදෙවන්තස්ස කාමෙ පහාය හිමවන්තං පවිසිත්වා පණ්ණසාලං මාපෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා න චිරස්සෙව අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. තදා රාජා අහමෙව අහොසින්ති.

කාකොලා කාකසඞ්ඝා චාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා එකං පච්චන්තගාමං අගමාසි. මනුස්සා තස්ස ඉරියාපථෙ පසීදිත්වා තං භොජෙත්වා පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ පණ්ණසාලං කත්වා තත්ථ වසාපෙසුං, අතිවිය චස්ස සක්කාරං කරිංසු. අථෙකෙ සස්සතවාදා ආගමංසු. තෙ තෙසං වචනං සුත්වා ථෙරස්ස වාදං විස්සජ්ජෙත්වා සස්සතවාදං ගහෙත්වා තෙසඤ්ඤෙව සක්කාරං කරිංසු. තතො උච්ඡෙදවාදා ආගමංසු ¶ තෙ සස්සතවාදං විස්සජ්ජෙත්වා උච්ඡෙදවාදමෙව ගණ්හිංසු. අථඤ්ඤෙ අචෙලකා ආගමිංසු. තෙ උච්ඡෙදවාදං විස්සජ්ජෙත්වා අචෙලකවාදං ගණ්හිංසු. සො තෙසං ගුණාගුණං අජානන්තානං ¶ මනුස්සානං සන්තිකෙ දුක්ඛෙන වසිත්වා වුත්ථවස්සො පවාරෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා කතපටිසන්ථාරො ‘‘කහං වස්සංවුත්ථොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘පච්චන්තං නිස්සාය, භන්තෙ’’ති වත්වා ‘‘සුඛං වුත්ථොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘භන්තෙ, ගුණාගුණං අජානන්තානං සන්තිකෙ දුක්ඛං වුත්ථොස්මී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘භික්ඛු පොරාණකපණ්ඩිතා තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තාපි ගුණාගුණං අජානන්තෙහි සද්ධිං එකදිවසම්පි න වසිංසු, ත්වං අත්තනො ගුණාගුණං අජානනට්ඨානෙ කස්මා වසී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සුවණ්ණහංසයොනියං නිබ්බත්ති, කනිට්ඨභාතාපිස්ස ¶ අත්ථි. තෙ චිත්තකූටපබ්බතෙ වසන්තා හිමවන්තපදෙසෙ සයංජාතසාලිං ඛාදන්ති. තෙ එකදිවසං තත්ථ චරිත්වා චිත්තකූටං ආගච්ඡන්තා අන්තරාමග්ගෙ එකං නෙරුං නාම කඤ්චනපබ්බතං දිස්වා තස්ස මත්ථකෙ නිසීදිංසු. තං පන පබ්බතං නිස්සාය වසන්තා සකුණසඞ්ඝා චතුප්පදා ච ගොචරභූමියං නානාවණ්ණා හොන්ති, පබ්බතං පවිට්ඨකාලතො පට්ඨාය තෙ සබ්බෙ තස්සොභාසෙන සුවණ්ණවණ්ණා හොන්ති. තං දිස්වා බොධිසත්තස්ස කනිට්ඨො තං කාරණං අජානිත්වා ‘‘කිං නු ඛො එත්ථ කාරණ’’න්ති භාතරා සද්ධිං සල්ලපන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘කාකොලා කාකසඞ්ඝා ච, මයඤ්ච පතතං වරා;

සබ්බෙව සදිසා හොම, ඉමං ආගම්ම පබ්බතං.

‘‘ඉධ සීහා ච බ්යග්ඝා ච, සිඞ්ගාලා ච මිගාධමා;

සබ්බෙව සදිසා හොන්ති, අයං කො නාම පබ්බතො’’ති.

තත්ථ කාකොලාති වනකාකා. කාකසඞ්ඝාති පකතිකාකසඞ්ඝා ච. පතතං වරාති පක්ඛීනං සෙට්ඨා. සදිසා හොමාති සදිසවණ්ණා හොම.

තස්ස ¶ වචනං සුත්වා බොධිසත්තො තතියං ගාථමාහ –

‘‘ඉමං නෙරූති ජානන්ති, මනුස්සා පබ්බතුත්තමං;

ඉධ වණ්ණෙන සම්පන්නා, වසන්ති සබ්බපාණිනො’’ති.

තත්ථ ඉධ වණ්ණෙනාති ඉමස්මිං නෙරුපබ්බතෙ ඔභාසෙන වණ්ණසම්පන්නා හුත්වා.

තං ¶ සුත්වා කනිට්ඨො සෙසගාථා අභාසි –

‘‘අමානනා යත්ථ සියා, අන්තානං වා විමානනා;

හීනසම්මානනා වාපි, න තත්ථ විසතිංවසෙ.

‘‘යත්ථාලසො ච දක්ඛො ච, සූරො භීරු ච පූජියා;

න තත්ථ සන්තො වසන්ති, අවිසෙසකරෙ නරෙ.

‘‘නායං ¶ නෙරු විභජති, හීනඋක්කට්ඨමජ්ඣිමෙ;

අවිසෙසකරො නෙරු, හන්ද නෙරුං ජහාමසෙ’’ති.

තත්ථ පඨමගාථාය අයමත්ථො – යත්ථ සන්තානං පණ්ඩිතානං සීලසම්පන්නානං මානනස්ස අභාවෙන අමානනා අවමඤ්ඤනා ච අවමානවසෙන විමානනා වා හීනානං වා දුස්සීලානං සම්මානනා සියා, තත්ථ නිවාසෙ න වසෙය්ය. පූජියාති එතෙ එත්ථ එකසදිසාය පූජාය පූජනීයා හොන්ති, සමකං සක්කාරං ලභන්ති. හීනඋක්කට්ඨමජ්ඣිමෙති ජාතිගොත්තකුලප්පදෙසසීලාචාරඤාණාදීහි හීනෙ ච මජ්ඣිමෙ ච උක්කට්ඨෙ ච අයං න විභජති. හන්දාති වවස්සග්ගත්ථෙ නිපාතො. ජහාමසෙති පරිච්චජාම. එවඤ්ච පන වත්වා උභොපි තෙ හංසා උප්පතිත්වා චිත්තකූටමෙව ගතා.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා කනිට්ඨහංසො ආනන්දො අහොසි, ජෙට්ඨකහංසො පන අහමෙව අහොසින්ති.

ආසාවතී ¶ නාම ලතාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණදුතියිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු ඉන්ද්රියජාතකෙ (ජා. 1.8.60 ආදයො) ආවි භවිස්සති. ඉධ පන සත්ථා තං භික්ඛුං ‘‘සච්චං කිර ත්වං උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කෙන ¶ උක්කණ්ඨාපිතොසී’’ති වත්වා ‘‘පුරාණදුතියිකාය, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු එසා ඉත්ථී තුය්හං අනත්ථකාරිකා, පුබ්බෙපි ත්වං එතං නිස්සාය චතුරඞ්ගිනිසෙනං ජහිත්වා හිමවන්තපදෙසෙ මහන්තං දුක්ඛං අනුභවන්තො තීණි සංවච්ඡරානි වසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිගාමෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලායං ¶ උග්ගහිතසිප්පො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා වනමූලඵලාහාරො අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා හිමවන්තපදෙසෙ වසි. තස්මිං කාලෙ එකො පුඤ්ඤසම්පන්නො සත්තො තාවතිංසභවනතො චවිත්වා තස්මිං ඨානෙ පදුමසරෙ එකස්මිං පදුමගබ්භෙ දාරිකා හුත්වා නිබ්බත්ති, සෙසපදුමෙසු පුරාණභාවං පත්වා පතන්තෙසුපි තං මහාකුච්ඡිකං හුත්වා තිට්ඨතෙව. තාපසො නහායිතුං පදුමසරං ගතො තං දිස්වා ‘‘අඤ්ඤෙසු පදුමෙසු පතන්තෙසුපි ඉදං මහාකුච්ඡිකං හුත්වා තිට්ඨති, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති චින්තෙත්වා උදකසාටකං නිවාසෙත්වා ඔතරන්තො ගන්ත්වා තං පදුමං විවරිත්වා තං දාරිකං දිස්වා ධීතුසඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා පණ්ණසාලං ආනෙත්වා පටිජග්ගි. සා අපරභාගෙ සොළසවස්සිකා හුත්වා අභිරූපා අහොසි උත්තමරූපධරා අතික්කන්තා මානුසකවණ්ණං, අපත්තා දෙවවණ්ණං. තදා සක්කො බොධිසත්තස්ස උපට්ඨානං ආගච්ඡති, සො තං දාරිකං දිස්වා ‘‘කුතො එසා’’ති පුච්ඡිත්වා ලද්ධනියාමං සුත්වා ‘‘ඉමිස්සා කිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘නිවාසට්ඨානං වත්ථාලඞ්කාරභොජනවිධානං, මාරිසා’’ති. සො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති තස්සා වසනට්ඨානස්ස ආසන්නෙ ඵලිකපාසාදං මාපෙත්වා දිබ්බසයනදිබ්බවත්ථාලඞ්කාරදිබ්බන්නපානානි මාපෙසි.

සො පාසාදො තස්සා අභිරුහනකාලෙ ඔතරිත්වා භූමියං පතිට්ඨාති, අභිරුළ්හකාලෙ ලඞ්ඝිත්වා ආකාසෙ තිට්ඨති. සා බොධිසත්තස්ස ¶ වත්තපටිවත්තං කුරුමානා පාසාදෙ වසති. තමෙකො වනචරකො දිස්වා ‘‘අයං, වො භන්තෙ, කිං හොතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ධීතා මෙ’’ති සුත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා ‘‘දෙව, මයා හිමවන්තපදෙසෙ එවරූපා නාම එකස්ස තාපසස්ස ධීතා දිට්ඨා’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසි. තං සුත්වා සො සවනසංසග්ගෙන බජ්ඣිත්වා වනචරකං මග්ගදෙසකං කත්වා චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය තං ඨානං ගන්ත්වා ඛන්ධාවාරං නිවාසාපෙත්වා වනචරකං ආදාය අමච්චගණපරිවුතො අස්සමපදං පවිසිත්වා ¶ මහාසත්තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො ‘‘භන්තෙ, ඉත්ථියො නාම බ්රහ්මචරියස්ස මලං, තුම්හාකං ධීතරං අහං පටිජග්ගිස්සාමී’’ති ආහ. බොධිසත්තො පන ‘‘කිං නු ඛො එතස්මිං පදුමෙ’’ති ආසඞ්කං කත්වා උදකං ඔතරිත්වා ආනීතභාවෙන තස්සා කුමාරිකාය ආසඞ්කාති නාමං අකාසි. සො තං රාජානං ‘‘ඉමං ගහෙත්වා ගච්ඡා’’ති උජුකං අවත්වා ‘‘මහාරාජ, ඉමාය කුමාරිකාය නාමං ජානන්තො ගණ්හිත්වා ගච්ඡා’’ති ආහ. ‘‘තුම්හෙහි ¶ කථිතෙ ඤස්සාමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘අහං තෙ න කථෙමි, ත්වං අත්තනො පඤ්ඤාබලෙන නාමං ජානන්තොව ගහෙත්වා යාහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තතො පට්ඨාය අමච්චෙහි සද්ධිං ‘‘කින්නාමා නු ඛො එසා’’ති නාමං උපධාරෙති. සො යානි දුජ්ජානානි නාමානි, තානි කිත්තෙත්වා ‘‘අසුකා නාම භවිස්සතී’’ති බොධිසත්තෙන සද්ධිං කථෙති. බොධිසත්තො ‘‘න එවංනාමා’’ති පටික්ඛිපති.

රඤ්ඤො ච නාමං උපධාරෙන්තස්ස සංවච්ඡරො අතීතො. තදා හත්ථිඅස්සමනුස්සෙ සීහාදයො වාළා ගණ්හන්ති, දීඝජාතිකපරිපන්ථො හොති, මක්ඛිකපරිපන්ථො හොති, සීතෙන කිලමිත්වා බහූ මනුස්සා මරන්ති. අථ රාජා කුජ්ඣිත්වා ‘‘කිං මෙ එතායා’’ති බොධිසත්තස්ස කථෙත්වා පායාසි. ආසඞ්කා කුමාරිකා තං දිවසං ඵලිකවාතපානං විවරිත්වා අත්තානං දස්සෙන්තී අට්ඨාසි. රාජා තං දිස්වා ‘‘මයං තව නාමං ජානිතුං න සක්කොම, ත්වං හිමවන්තෙයෙව වස, මයං ගමිස්සාමා’’ති ආහ. ‘‘කහං, මහාරාජ, ගච්ඡන්තො මාදිසං ඉත්ථිං ලභිස්සසි, මම වචනං සුණාහි, තාවතිංසදෙවලොකෙ චිත්තලතාවනෙ ආසාවතී නාම ලතා අත්ථි, තස්සා ඵලස්ස අබ්භන්තරෙ දිබ්බපානං නිබ්බත්තං, තං එකවාරං පිවිත්වා චත්තාරො මාසෙ මත්තා හුත්වා දිබ්බසයනෙ සයන්ති, සා පන වස්සසහස්සෙන ¶ ඵලති, සුරාසොණ්ඩා දෙවපුත්තා ‘ඉතො ඵලං ලභිස්සාමා’ති දිබ්බපානපිපාසං අධිවාසෙත්වා වස්සසහස්සං ¶ නිබද්ධං ගන්ත්වා තං ලතං ‘අරොගා නු ඛො’ති ඔලොකෙන්ති, ත්වං පන එකසංවච්ඡරෙනෙව උක්කණ්ඨිතො, ආසාඵලවතී නාම සුඛා, මා උක්කණ්ඨී’’ති වත්වා තිස්සො ගාථා අභාසි –

‘‘ආසාවතී නාම ලතා, ජාතා චිත්තලතාවනෙ;

තස්සා වස්සසහස්සෙන, එකං නිබ්බත්තතෙ ඵලං.

‘‘තං දෙවා පයිරුපාසන්ති, තාව දූරඵලං සතිං;

ආසීසෙව තුවං රාජ, ආසා ඵලවතී සුඛා.

‘‘ආසීසතෙව සො පක්ඛී, ආසීසතෙව සො දිජො;

තස්ස චාසා සමිජ්ඣති, තාව දූරගතා සතී;

ආසීසෙව තුවං රාජ, ආසා ඵලවතී සුඛා’’ති.

තත්ථ ආසාවතීති එවංනාමිකා. සා හි යස්මා තස්සා ඵලෙ ආසා උප්පජ්ජති, තස්මා එතං ¶ නාමං ලභති. චිත්තලතාවනෙති එවංනාමකෙ උය්යානෙ. තස්මිං කිර උය්යානෙ තිණරුක්ඛලතාදීනං පභා තත්ථ පවිට්ඨපවිට්ඨානං දෙවතානං සරීරවණ්ණං චිත්තං කරොති, තෙනස්ස ‘‘චිත්තලතාවන’’න්ති නාමං ජාතං. පයිරුපාසන්තීති පුනප්පුනං උපෙන්ති. ආසීසෙවාති ආසීසාහියෙව පත්ථෙහියෙව, මා ආසච්ඡෙදං කරොහීති.

රාජා තස්සා කථාය බජ්ඣිත්වා පුන අමච්චෙ සන්නිපාතාපෙත්වා දසනාමකං කාරෙත්වා නාමං ගවෙසන්තො අපරම්පි සංවච්ඡරං වසි. තස්සා දසනාමකම්පි නාමං නාහොසි, ‘‘අසුකා නාමා’’ති වුත්තෙ බොධිසත්තො පටික්ඛිපතෙව. පුන රාජා ‘‘කිං මෙ ඉමායා’’ති තුරඞ්ගං ආරුය්හ පායාසි. සාපි පුන වාතපානෙ ඨත්වා අත්තානං දස්සෙසි. රාජා ‘‘තිට්ඨ ත්වං, මයං ගමිස්සාමා’’ති ¶ ආහ. ‘‘කස්මා යාසි, මහාරාජා’’ති? ‘‘තව නාමං ජානිතුං න සක්කොමී’’ති. ‘‘මහාරාජ, කස්මා නාමං න ජානිස්සසි, ආසා නාම අසමිජ්ඣනකා නාම නත්ථි, එකො කිර බකො පබ්බතමුද්ධනි ඨිතො අත්තනා පත්ථිතං ලභි, ත්වං කස්මා න ලභිස්සසි, අධිවාසෙහි, මහාරාජා’’ති. එකො කිර බකො එකස්මිං පදුමසරෙ ගොචරං ගහෙත්වා උප්පතිත්වා පබ්බතමත්ථකෙ නිලීයි. සො තං දිවසං තත්ථෙව වසිත්වා පුනදිවසෙ චින්තෙසි ‘‘අහං ඉමස්මිං පබ්බතමත්ථකෙ සුඛං ¶ නිසින්නො, සචෙ ඉතො අනොතරිත්වා එත්ථෙව නිසින්නො ගොචරං ගහෙත්වා පානීයං පිවිත්වා ඉමං දිවසං වසෙය්යං, භද්රකං වත අස්සා’’ති. අථ තං දිවසමෙව සක්කො දෙවරාජා අසුරනිම්මථනං කත්වා තාවතිංසභවනෙ දෙවිස්සරියං ලද්ධා චින්තෙසි ‘මම තාව මනොරථො මත්ථකං පත්තො, අත්ථි නු ඛො අඤ්ඤො කොචි අපරිපුණ්ණමනොරථො’ති උපධාරෙන්තො තං දිස්වා ‘ඉමස්ස මනොරථං මත්ථකං පාපෙස්සාමී’ති බකස්ස නිසින්නට්ඨානතො අවිදූරෙ එකා නදී අත්ථි, තං නදිං ඔඝපුණ්ණං කත්වා පබ්බතමත්ථකෙන පෙසෙසි. සොපි බකො තත්ථෙව නිසින්නො මච්ඡෙ ඛාදිත්වා පානීයං පිවිත්වා තං දිවසං තත්ථෙව වසි, උදකම්පි භස්සිත්වා ගතං. ‘‘එවං, මහාරාජ, බකොපි තාව අත්තනො ආසාඵලං ලභි, කිං ත්වං න ලභිස්සසී’’ති වත්වා ‘‘ආසීසතෙවා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ ආසීසතෙවාති ආසීසතියෙව පත්ථෙතියෙව. පක්ඛීති පක්ඛෙහි යුත්තතාය පක්ඛී. ද්වික්ඛත්තුං ජාතතාය දිජො