📜
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
ඛුද්දකනිකායෙ
ජාතක-අට්ඨකථා
චතුත්ථො භාගො
10. දසකනිපාතො
[439] 1. චතුද්වාරජාතකවණ්ණනා
චතුද්වාරමිදං ¶ ¶ ¶ නගරන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං දුබ්බචභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු නවකනිපාතස්ස පඨමජාතකෙ විත්ථාරිතමෙව. ඉධ පන සත්ථා තං භික්ඛුං ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු දුබ්බචො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘පුබ්බෙපි ත්වං භික්ඛු දුබ්බචතාය පණ්ඩිතානං වචනං අකත්වා ඛුරචක්කං ආපාදෙසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ කස්සපදසබලස්ස කාලෙ බාරාණසියං අසීතිකොටිවිභවස්ස සෙට්ඨිනො එකො පුත්තො මිත්තවින්දකො නාම අහොසි. තස්ස මාතාපිතරො සොතාපන්නා අහෙසුං, සො පන දුස්සීලො අස්සද්ධො. අථ නං අපරභාගෙ පිතරි කාලකතෙ මාතා කුටුම්බං විචාරෙන්තී ආහ – ‘‘තාත, තයා දුල්ලභං මනුස්සත්තං ලද්ධං, දානං දෙහි, සීලං රක්ඛාහි, උපොසථකම්මං කරොහි, ධම්මං සුණාහී’’ති. අම්ම, න මය්හං දානාදීහි අත්ථො, මා මං කිඤ්චි අවචුත්ථ, අහං යථාකම්මං ගමිස්සාමීති. එවං වදන්තම්පි නං එකදිවසං ¶ පුණ්ණමුපොසථදිවසෙ මාතා ආහ – ‘‘තාත, අජ්ජ අභිලක්ඛිතො මහාඋපොසථදිවසො, අජ්ජ උපොසථං සමාදියිත්වා විහාරං ගන්ත්වා සබ්බරත්තිං ධම්මං සුත්වා එහි, අහං තෙ සහස්සං දස්සාමී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති ධනලොභෙන උපොසථං සමාදියිත්වා භුත්තපාතරාසො විහාරං ගන්ත්වා දිවසං වීතිනාමෙත්වා රත්තිං යථා එකම්පි ධම්මපදං කණ්ණං න පහරති, තථා එකස්මිං ¶ පදෙසෙ නිපජ්ජිත්වා නිද්දං ඔක්කමිත්වා පුනදිවසෙ පාතොව මුඛං ධොවිත්වා ගෙහං ගන්ත්වා නිසීදි.
මාතා පනස්ස ‘‘අජ්ජ මෙ පුත්තො ධම්මං සුත්වා පාතොව ධම්මකථිකත්ථෙරං ආදාය ආගමිස්සතී’’ති යාගුං ඛාදනීයං භොජනීයං පටියාදෙත්වා ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා තස්සාගමනං පටිමානෙන්තී තං එකකං ආගතං දිස්වා ‘‘තාත, ධම්මකථිකො කෙන න ආනීතො’’ති වත්වා ‘‘න මය්හං ධම්මකථිකෙන අත්ථො’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි යාගුං පිවා’’ති ආහ. සො ‘‘තුම්හෙහි මය්හං සහස්සං පටිස්සුතං, තං තාව මෙ දෙථ, පච්ඡා පිවිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘පිව, තාත, පච්ඡා දස්සාමී’’ති. ‘‘ගහෙත්වාව පිවිස්සාමී’’ති. අථස්ස මාතා සහස්සභණ්ඩිකං පුරතො ඨපෙසි. සො යාගුං පිවිත්වා සහස්සභණ්ඩිකං ගහෙත්වා වොහාරං කරොන්තො න චිරස්සෙව වීසසතසහස්සං උප්පාදෙසි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘නාවං උපට්ඨපෙත්වා වොහාරං කරිස්සාමී’’ති. සො නාවං උපට්ඨපෙත්වා ‘‘අම්ම, අහං නාවාය වොහාරං කරිස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං මාතා ‘‘ත්වං තාත, එකපුත්තකො, ඉමස්මිං ඝරෙ ධනම්පි බහු, සමුද්දො අනෙකාදීනවො, මා ගමී’’ති නිවාරෙසි. සො ‘‘අහං ගමිස්සාමෙව, න සක්කා මං නිවාරෙතු’’න්ති වත්වා ‘‘අහං තං, තාත, වාරෙස්සාමී’’ති මාතරා හත්ථෙ ගහිතො හත්ථං විස්සජ්ජාපෙත්වා මාතරං පහරිත්වා පාතෙත්වා අන්තරං කත්වා ගන්ත්වා නාවාය සමුද්දං පක්ඛන්දි.
නාවා සත්තමෙ දිවසෙ මිත්තවින්දකං නිස්සාය සමුද්දපිට්ඨෙ නිච්චලා අට්ඨාසි. කාළකණ්ණිසලාකා කරියමානා මිත්තවින්දකස්සෙව හත්ථෙ තික්ඛත්තුං පති. අථස්ස උළුම්පං දත්වා ‘‘ඉමං එකං නිස්සාය බහූ මා නස්සන්තූ’’ති තං සමුද්දපිට්ඨෙ ඛිපිංසු. තාවදෙව නාවා ජවෙන මහාසමුද්දං පක්ඛන්දි. සොපි උළුම්පෙ නිපජ්ජිත්වා එකං දීපකං පාපුණි. තත්ථ ඵලිකවිමානෙ චතස්සො ¶ වෙමානිකපෙතියො අද්දස. තා සත්තාහං දුක්ඛං ¶ අනුභවන්ති, සත්තාහං සුඛං ¶ . සො තාහි සද්ධිං සත්තාහං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවි. අථ නං තා දුක්ඛානුභවනත්ථාය ගච්ඡමානා ‘‘සාමි, මයං සත්තමෙ දිවසෙ ආගමිස්සාම, යාව මයං ආගච්ඡාම, තාව අනුක්කණ්ඨමානො ඉධෙව වසා’’ති වත්වා අගමංසු. සො තණ්හාවසිකො හුත්වා තස්මිංයෙව ඵලකෙ නිපජ්ජිත්වා පුන සමුද්දපිට්ඨෙන ගච්ඡන්තො අපරං දීපකං පත්වා තත්ථ රජතවිමානෙ අට්ඨ වෙමානිකපෙතියො දිස්වා එතෙනෙව උපායෙන අපරස්මිං දීපකෙ මණිවිමානෙ සොළස, අපරස්මිං දීපකෙ කනකවිමානෙ ද්වත්තිංස වෙමානිකපෙතියො දිස්වා තාහි සද්ධිං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවිත්වා තාසම්පි දුක්ඛං අනුභවිතුං ගතකාලෙ පුන සමුද්දපිට්ඨෙන ගච්ඡන්තො එකං පාකාරපරික්ඛිත්තං චතුද්වාරං නගරං අද්දස. උස්සදනිරයො කිරෙස, බහූනං නෙරයිකසත්තානං කම්මකරණානුභවනට්ඨානං මිත්තවින්දකස්ස අලඞ්කතපටියත්තනගරං විය හුත්වා උපට්ඨාසි.
සො ‘‘ඉමං නගරං පවිසිත්වා රාජා භවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ඛුරචක්කං උක්ඛිපිත්වා සීසෙ පච්චමානං නෙරයිකසත්තං අද්දස. අථස්ස තං තස්ස සීසෙ ඛුරචක්කං පදුමං විය හුත්වා උපට්ඨාසි. උරෙ පඤ්චඞ්ගිකබන්ධනං උරච්ඡදපසාධනං හුත්වා සීසතො ගලන්තං ලොහිතං ලොහිතචන්දනවිලෙපනං විය හුත්වා පරිදෙවනසද්දො මධුරසරො ගීතසද්දො විය හුත්වා උපට්ඨාසි. සො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භො පුරිස, චිරං තයා පදුමං ධාරිතං, දෙහි මෙ එත’’න්ති ආහ. ‘‘සම්ම, නයිදං පදුමං, ඛුරචක්කං එත’’න්ති. ‘‘ත්වං මය්හං අදාතුකාමතාය එවං වදසී’’ති. නෙරයිකසත්තො චින්තෙසි ‘‘මය්හං කම්මං ඛීණං භවිස්සති, ඉමිනාපි මයා විය මාතරං පහරිත්වා ආගතෙන භවිතබ්බං, දස්සාමිස්ස ඛුරචක්ක’’න්ති. අථ නං ‘‘එහි භො, ගණ්හ ඉම’’න්ති වත්වා ඛුරචක්කං තස්ස සීසෙ ඛිපි, තං තස්ස මත්ථකං පිසමානං භස්සි. තස්මිං ඛණෙ මිත්තවින්දකො ¶ තස්ස ඛුරචක්කභාවං ඤත්වා ‘‘තව ඛුරචක්කං ගණ්හ, තව ඛුරචක්කං ගණ්හා’’ති වෙදනාප්පත්තො පරිදෙවි, ඉතරො අන්තරධායි. තදා බොධිසත්තො රුක්ඛදෙවතා හුත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන උස්සදචාරිකං චරමානො තං ඨානං පාපුණි. මිත්තවින්දකො තං ඔලොකෙත්වා ‘‘සාමි දෙවරාජ, ඉදං මං චක්කං සණ්හකරණියං විය තිලානි පිසමානං ඔතරති, කිං නු ඛො මයා පාපං පකත’’න්ති පුච්ඡන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘චතුද්වාරමිදං ¶ නගරං, ආයසං දළ්හපාකාරං;
ඔරුද්ධපටිරුද්ධොස්මි, කිං පාපං පකතං මයා.
‘‘සබ්බෙ ¶ අපිහිතා ද්වාරා, ඔරුද්ධොස්මි යථා දිජො;
කිමාධිකරණං යක්ඛ, චක්කාභිනිහතො අහ’’න්ති.
තත්ථ දළ්හපාකාරන්ති ථිරපාකාරං. ‘‘දළ්හතොරණ’’න්තිපි පාඨො, ථිරද්වාරන්ති අත්ථො. ඔරුද්ධපටිරුද්ධොස්මීති අන්තො කත්වා සමන්තා පාකාරෙන රුද්ධො, පලායනට්ඨානං න පඤ්ඤායති. කිං පාපං පකතන්ති කිං නු ඛො මයා පාපකම්මං කතං. අපිහිතාති ථකිතා. යථා දිජොති පඤ්ජරෙ පක්ඛිත්තො සකුණො විය. කිමාධිකරණන්ති කිං කාරණං. චක්කාභිනිහතොති චක්කෙන අභිනිහතො.
අථස්ස දෙවරාජා කාරණං කථෙතුං ඡ ගාථා අභාසි –
‘‘ලද්ධා සතසහස්සානි, අතිරෙකානි වීසති;
අනුකම්පකානං ඤාතීනං, වචනං සම්ම නාකරි.
‘‘ලඞ්ඝිං සමුද්දං පක්ඛන්දි, සාගරං අප්පසිද්ධිකං;
චතුබ්භි අට්ඨජ්ඣගමා, අට්ඨාහිපි ච සොළස.
‘‘සොළසාහි ච බාත්තිංස, අතිච්ඡං චක්කමාසදො;
ඉච්ඡාහතස්ස පොසස්ස, චක්කං භමති මත්ථකෙ.
‘‘උපරිවිසාලා දුප්පූරා, ඉච්ඡා විසටගාමිනී;
යෙ ච තං අනුගිජ්ඣන්ති, තෙ හොන්ති චක්කධාරිනො.
‘‘බහුභණ්ඩං අවහාය, මග්ගං අප්පටිවෙක්ඛිය;
යෙසඤ්චෙතං අසඞ්ඛාතං, තෙ හොන්ති චක්කධාරිනො.
‘‘කම්මං ¶ සමෙක්ඛෙ විපුලඤ්ච භොගං, ඉච්ඡං න සෙවෙය්ය අනත්ථසංහිතං;
කරෙය්ය වාක්යං අනුකම්පකානං, තං තාදිසං නාතිවත්තෙය්ය චක්ක’’න්ති.
තත්ථ ලද්ධා සතසහස්සානි, අතිරෙකානි වීසතීති ත්වං උපොසථං කත්වා මාතු සන්තිකා සහස්සං ¶ ගහෙත්වා වොහාරං කරොන්තො සතසහස්සානි ¶ ච අතිරෙකානි වීසතිසහස්සානි ලභිත්වා. නාකරීති තෙන ධනෙන අසන්තුට්ඨො නාවාය සමුද්දං පවිසන්තො සමුද්දෙ ආදීනවඤ්ච කථෙත්වා මාතුයා වාරියමානොපි අනුකම්පකානං ඤාතීනං වචනං න කරොසි, සොතාපන්නං මාතරං පහරිත්වා අන්තරං කත්වා නික්ඛන්තොයෙවාසීති දීපෙති.
ලඞ්ඝින්ති නාවං උල්ලඞ්ඝනසමත්ථං. පක්ඛන්දීති පක්ඛන්දොසි. අප්පසිද්ධිකන්ති මන්දසිද්ධිං විනාසබහුලං. චතුබ්භි අට්ඨාති අථ නං නිස්සාය ඨිතාය නාවාය ඵලකං දත්වා සමුද්දෙ ඛිත්තොපි ත්වං මාතරං නිස්සාය එකදිවසං කතස්ස උපොසථකම්මස්ස නිස්සන්දෙන ඵලිකවිමානෙ චතස්සො ඉත්ථියො ලභිත්වා තතො රජතවිමානෙ අට්ඨ, මණිවිමානෙ සොළස, කනකවිමානෙ ද්වත්තිංස අධිගතොසීති. අතිච්ඡං චක්කමාසදොති අථ ත්වං යථාලද්ධෙන අසන්තුට්ඨො ‘‘අත්ර උත්තරිතරං ලභිස්සාමී’’ති එවං ලද්ධං ලද්ධං අතික්කමනලොභසඞ්ඛාතාය අතිච්ඡාය සමන්නාගතත්තා අතිච්ඡො පාපපුග්ගලො තස්ස උපොසථකම්මස්ස ඛීණත්තා ද්වත්තිංස ඉත්ථියො අතික්කමිත්වා ඉමං පෙතනගරං ආගන්ත්වා තස්ස මාතුපහාරදානඅකුසලස්ස නිස්සන්දෙන ඉදං ඛුරචක්කං සම්පත්තොසි. ‘‘අත්රිච්ඡ’’න්තිපි පාඨො, අත්ර අත්ර ඉච්ඡමානොති අත්ථො. ‘‘අත්රිච්ඡා’’තිපි පාඨො, අත්රිච්ඡායාති අත්ථො. භමතීති තස්ස තෙ ඉච්ඡාහතස්ස පොසස්ස ඉදං චක්කං මත්ථකං පිසමානං ඉදානි කුම්භකාරචක්කං විය මත්ථකෙ භමතීති අත්ථො.
යෙ ච තං අනුගිජ්ඣන්තීති තණ්හා නාමෙසා ගච්ඡන්තී උපරූපරි විසාලා හොති, සමුද්දො විය ච දුප්පූරා, රූපාදීසු තස්ස තස්ස ඉච්ඡනඉච්ඡාය විසටගාමිනී, තං එවරූපං තණ්හං යෙ ච අනුගිජ්ඣන්ති ගිද්ධා ගධිතා හුත්වා පුනප්පුනං අල්ලීයන්ති. තෙ හොන්ති චක්කධාරිනොති තෙ එවං පච්චන්තා ඛුරචක්කං ධාරෙන්ති. බහුභණ්ඩන්ති මාතාපිතූනං සන්තකං බහුධනං ඔහාය. මග්ගන්ති ගන්තබ්බං අප්පසිද්ධිකං සමුද්දමග්ගං අපච්චවෙක්ඛිත්වා යථා ත්වං පටිපන්නො, එවමෙව අඤ්ඤෙසම්පි යෙසඤ්චෙතං අසඞ්ඛාතං අවීමංසිතං, තෙ යථා ත්වං තථෙව තණ්හාවසිකා හුත්වා ධනං පහාය ගමනමග්ගං අනපෙක්ඛිත්වා පටිපන්නා චක්කධාරිනො හොන්ති. කම්මං සමෙක්ඛෙති තස්මා පණ්ඩිතො පුරිසො අත්තනා කත්තබ්බකම්මං ‘‘සදොසං නු ඛො, නිද්දොස’’න්ති සමෙක්ඛෙය්ය ¶ පච්චවෙක්ඛෙය්ය. විපුලඤ්ච ¶ භොගන්ති අත්තනො ධම්මලද්ධං ධනරාසිම්පි සමෙක්ඛෙය්ය. නාතිවත්තෙය්යාති තං තාදිසං පුග්ගලං ඉදං චක්කං න අතිවත්තෙය්ය නාවත්ථරෙය්ය. ‘‘නාතිවත්තෙතී’’තිපි පාඨො, නාවත්ථරතීති අත්ථො.
තං ¶ සුත්වා මිත්තවින්දකො ‘‘ඉමිනා දෙවපුත්තෙන මයා කතකම්මං තථතො ඤාතං, අයං මය්හං පච්චනපමාණම්පි ජානිස්සති, පුච්ඡාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා නවමං ගාථමාහ –
‘‘කීවචිරං නු මෙ යක්ඛ, චක්කං සිරසි ඨස්සති;
කති වස්සසහස්සානි, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.
අථස්ස කථෙන්තො මහාසත්තො දසමං ගාථමාහ –
‘‘අතිසරො පච්චසරො, මිත්තවින්ද සුණොහි මෙ;
චක්කං තෙ සිරසි මාවිද්ධං, න තං ජීවං පමොක්ඛසී’’ති.
තත්ථ අතිසරොති අතිසරීතිපි අතිසරො, අතිසරිස්සතීතිපි අතිසරො. පච්චසරොති තස්සෙව වෙවචනං. ඉදං වුත්තං හොති – සම්ම මිත්තවින්දක, සුණොහි මෙ වචනං, ත්වඤ්හි අතිදාරුණස්ස කම්මස්ස කතත්තා අතිසරො, තස්ස පන න සක්කා වස්සගණනාය විපාකො පඤ්ඤාපෙතුන්ති අපරිමාණං අතිමහන්තං විපාකදුක්ඛං සරිස්සසි පටිපජ්ජිස්සසීති අතිසරො. තෙන තෙ ‘‘එත්තකානි වස්සසහස්සානී’’ති වත්තුං න සක්කොමි. සිරසිමාවිද්ධන්ති යං පන තෙ ඉදං චක්කං සිරස්මිං ආවිද්ධං කුම්භකාරචක්කමිව භමති. න තං ජීවං පමොක්ඛසීති තං ත්වං යාව තෙ කම්මවිපාකො න ඛීයති, තාව ජීවමානො න පමොක්ඛසි, කම්මවිපාකෙ පන ඛීණෙ ඉදං චක්කං පහාය යථාකම්මං ගමිස්සසීති.
ඉදං වත්වා දෙවපුත්තො අත්තනො දෙවට්ඨානමෙව ගතො, ඉතරොපි මහාදුක්ඛං පටිපජ්ජි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මිත්තවින්දකො අයං දුබ්බචභික්ඛු අහොසි, දෙවරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
චතුද්වාරජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[440] 2. කණ්හජාතකවණ්ණනා
කණ්හො ¶ ¶ වතායං පුරිසොති ඉදං සත්ථා කපිලවත්ථුං උපනිස්සාය නිග්රොධාරාමෙ විහරන්තො සිතපාතුකම්මං ආරබ්භ කථෙසි. තදා කිර සත්ථා සායන්හසමයෙ ¶ නිග්රොධාරාමෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ජඞ්ඝවිහාරං අනුචඞ්කමමානො අඤ්ඤතරස්මිං පදෙසෙ සිතං පාත්වාකාසි. ආනන්දත්ථෙරො ‘‘කො නු ඛො හෙතු, කො පච්චයො භගවතො සිතස්ස පාතුකම්මාය, න අහෙතු තථාගතා සිතං පාතුකරොන්ති, පුච්ඡිස්සාමි තාවා’’ති අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සිතකාරණං පුච්ඡි. අථස්ස සත්ථා ‘‘භූතපුබ්බං, ආනන්ද, කණ්හො නාම ඉසි අහොසි, සො ඉමස්මිං භූමිප්පදෙසෙ විහාසි ඣායී ඣානරතො, තස්ස සීලතෙජෙන සක්කස්ස භවනං කම්පී’’ති සිතකාරණං වත්වා තස්ස වත්ථුනො අපාකටත්තා ථෙරෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බාරාණසියං එකෙන අසීතිකොටිවිභවෙන අපුත්තකෙන බ්රාහ්මණෙන සීලං සමාදියිත්වා පුත්තෙ පත්ථිතෙ බොධිසත්තො තස්ස බ්රාහ්මණියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති. කාළවණ්ණත්තා පනස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘කණ්හකුමාරො’’ති නාමං අකංසු. සො සොළසවස්සකාලෙ මණිපටිමා විය සොභග්ගප්පත්තො හුත්වා පිතරා සිප්පුග්ගහණත්ථාය පෙසිතො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගහෙත්වා පච්චාගච්ඡි. අථ නං පිතා අනුරූපෙන දාරෙන සංයොජෙසි. සො අපරභාගෙ මාතාපිතූනං අච්චයෙන සබ්බිස්සරියං පටිපජ්ජි. අථෙකදිවසං රතනකොට්ඨාගාරානි විලොකෙත්වා වරපල්ලඞ්කමජ්ඣගතො සුවණ්ණපට්ටං ආහරාපෙත්වා ‘‘එත්තකං ධනං අසුකෙන උප්පාදිතං, එත්තකං අසුකෙනා’’ති පුබ්බඤාතීහි සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛිතානි අක්ඛරානි දිස්වා චින්තෙසි ‘‘යෙහි ඉමං ධනං උප්පාදිතං, තෙ න පඤ්ඤායන්ති, ධනමෙව පඤ්ඤායති, එකොපි ඉදං ධනං ගහෙත්වා ගතො නාම නත්ථි, න ඛො පන සක්කා ධනභණ්ඩිකං බන්ධිත්වා පරලොකං ගන්තුං. පඤ්චන්නං වෙරානං සාධාරණභාවෙන හි අසාරස්ස ධනස්ස දානං සාරො, බහුරොගසාධාරණභාවෙන අසාරස්ස සරීරස්ස සීලවන්තෙසු අභිවාදනාදිකම්මං සාරො, අනිච්චාභිභූතභාවෙන අසාරස්ස ¶ ජීවිතස්ස අනිච්චාදිවසෙන විපස්සනායොගො සාරො, තස්මා අසාරෙහි භොගෙහි සාරග්ගහණත්ථං දානං දස්සාමී’’ති.
සො ආසනා වුට්ඨාය රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා රාජානං ආපුච්ඡිත්වා මහාදානං පවත්තෙසි. යාව සත්තමා දිවසා ධනං අපරික්ඛීයමානං ¶ දිස්වා ‘‘කිං මෙ ධනෙන, යාව මං ජරා නාභිභවති, තාවදෙව පබ්බජිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො භවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගෙහෙ සබ්බද්වාරානි විවරාපෙත්වා ‘‘දින්නං මෙ, හරන්තූ’’ති අසුචිං විය ජිගුච්ඡන්තො ¶ වත්ථුකාමෙ පහාය මහාජනස්ස රොදන්තස්ස පරිදෙවන්තස්ස නගරා නික්ඛමිත්වා හිමවන්තපදෙසං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අත්තනො වසනත්ථාය රමණීයං භූමිභාගං ඔලොකෙන්තො ඉමං ඨානං පත්වා ‘‘ඉධ වසිස්සාමී’’ති එකං ඉන්දවාරුණීරුක්ඛං ගොචරගාමං අධිට්ඨාය තස්සෙව රුක්ඛස්ස මූලෙ විහාසි. ගාමන්තසෙනාසනං පහාය ආරඤ්ඤිකො අහොසි, පණ්ණසාලං අකත්වා රුක්ඛමූලිකො අහොසි, අබ්භොකාසිකො නෙසජ්ජිකො. සචෙ නිපජ්ජිතුකාමො, භූමියංයෙව නිපජ්ජති, දන්තමූසලිකො හුත්වා අනග්ගිපක්කමෙව ඛාදති, ථුසපරික්ඛිත්තං කිඤ්චි න ඛාදති, එකදිවසං එකවාරමෙව ඛාදති, එකාසනිකො අහොසි. ඛමාය පථවීආපතෙජවායුසමො හුත්වා එතෙ එත්තකෙ ධුතඞ්ගගුණෙ සමාදාය වත්තති, ඉමස්මිං කිර ජාතකෙ බොධිසත්තො පරමප්පිච්ඡො අහොසි. සො න චිරස්සෙව අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ඣානකීළං කීළන්තො තත්ථෙව වසති, ඵලාඵලත්ථම්පි අඤ්ඤත්ථ න ගච්ඡති, රුක්ඛස්ස ඵලිතකාලෙ ඵලං ඛාදති, පුප්ඵිතකාලෙ පුප්ඵං ඛාදති, සපත්තකාලෙ පත්තානි ඛාදති, නිප්පත්තකාලෙ පපටිකං ඛාදති. එවං පරමසන්තුට්ඨො හුත්වා ඉමස්මිං ඨානෙ චිරං වසති.
සො එකදිවසං පුබ්බණ්හසමයෙ තස්ස රුක්ඛස්ස පක්කානි ඵලානි ගණ්හි, ගණ්හන්තො පන ලොලුප්පචාරෙන උට්ඨාය අඤ්ඤස්මිං පදෙසෙ න ගණ්හාති, යථානිසින්නොව හත්ථං පසාරෙත්වා හත්ථප්පසාරණට්ඨානෙ ඨිතානි ඵලානි සංහරති, තෙසුපි මනාපාමනාපං අවිචිනිත්වා සම්පත්තසම්පත්තමෙව ගණ්හාති. එවං පරමසන්තුට්ඨස්ස තස්ස සීලතෙජෙන සක්කස්ස පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. තං කිර සක්කස්ස ආයුක්ඛයෙන වා උණ්හං හොති පුඤ්ඤක්ඛයෙන ¶ වා, අඤ්ඤස්මිං ¶ වා මහානුභාවසත්තෙ තං ඨානං පත්ථෙන්තෙ, ධම්මිකානං වා මහිද්ධිකසමණබ්රාහ්මණානං සීලතෙජෙන උණ්හං හොති. සක්කො ‘‘කො නු ඛො මං ඨානා චාවෙතුකාමො’’ති ආවජ්ජෙත්වා ඉමස්මිං පදෙසෙ වසන්තං කණ්හං ඉසිං රුක්ඛඵලානි උච්චිනන්තං දිස්වා චින්තෙසි ‘‘අයං ඉසි ඝොරතපො පරමජිතින්ද්රියො, ඉමං ධම්මකථාය සීහනාදං නදාපෙත්වා සුකාරණං සුත්වා වරෙන සන්තප්පෙත්වා ඉමමස්ස රුක්ඛං ධුවඵලං කත්වා ආගමිස්සාමී’’ති. සො මහන්තෙනානුභාවෙන සීඝං ඔතරිත්වා තස්මිං රුක්ඛමූලෙ තස්ස පිට්ඨිපස්සෙ ඨත්වා ‘‘අත්තනො අවණ්ණෙ කථිතෙ කුජ්ඣිස්සති නු ඛො, නො’’ති වීමංසන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කණ්හො වතායං පුරිසො, කණ්හං භුඤ්ජති භොජනං;
කණ්හෙ භූමිපදෙසස්මිං, න මය්හං මනසො පියො’’ති.
තත්ථ කණ්හොති කාළවණ්ණො. භොජනන්ති රුක්ඛඵලභොජනං.
කණ්හො ¶ ඉසි සක්කස්ස වචනං සුත්වා ‘‘කො නු ඛො මයා සද්ධිං කථෙතී’’ති දිබ්බචක්ඛුනා උපධාරෙන්තො ‘‘සක්කො’’ති ඤත්වා අනිවත්තිත්වා අනොලොකෙත්වාව දුතියං ගාථමාහ –
‘‘න කණ්හො තචසා හොති, අන්තොසාරො හි බ්රාහ්මණො;
යස්මිං පාපානි කම්මානි, ස වෙ කණ්හො සුජම්පතී’’ති.
තත්ථ තචසාති තචෙන කණ්හො නාම න හොතීති අත්ථො. අන්තොසාරොති අබ්භන්තරෙ සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනසාරෙහි සමන්නාගතො. එවරූපො හි බාහිතපාපත්තා බ්රාහ්මණො නාම හොති. ස වෙති යස්මිං පන පාපානි කම්මානි අත්ථි, සො යත්ථ කත්ථචි කුලෙ ජාතොපි යෙන කෙනචි සරීරවණ්ණෙන සමන්නාගතොපි කාළකොව.
එවඤ්ච පන වත්වා ඉමෙසං සත්තානං කණ්හභාවකරානි පාපකම්මානි එකවිධාදිභෙදෙහි විත්ථාරෙත්වා සබ්බානිපි තානි ගරහිත්වා සීලාදයො ගුණෙ පසංසිත්වා ආකාසෙ චන්දං උට්ඨාපෙන්තො විය ¶ සක්කස්ස ධම්මං දෙසෙසි. සක්කො තස්ස ධම්මකථං සුත්වා පමුදිතො සොමනස්සජාතො මහාසත්තං වරෙන නිමන්තෙන්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘එතස්මිං ¶ තෙ සුලපිතෙ, පතිරූපෙ සුභාසිතෙ;
වරං බ්රාහ්මණ තෙ දම්මි, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසී’’ති.
තත්ථ එතස්මින්ති යං ඉදං තයා සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන විය සුලපිතං, තස්මිං සුලපිතෙ තුම්හාකමෙව අනුච්ඡවිකත්තා පතිරූපෙ සුභාසිතෙ යං කිඤ්චි මනසා ඉච්ඡසි, සබ්බං තෙ යං වරං ඉච්ඡිතං පත්ථිතං, තං දම්මීති අත්ථො.
තං සුත්වා මහාසත්තො චින්තෙසි ‘‘අයං කිං නු ඛො අත්තනො අවණ්ණෙ කථිතෙ කුජ්ඣිස්සති, නොති මං වීමංසන්තො මය්හං ඡවිවණ්ණඤ්ච භොජනඤ්ච වසනට්ඨානඤ්ච ගරහිත්වා ඉදානි මය්හං අකුද්ධභාවං ඤත්වා පසන්නචිත්තො වරං දෙති, මං ඛො පනෙස ‘සක්කිස්සරියබ්රහ්මිස්සරියානං අත්ථාය බ්රහ්මචරියං චරතී’තිපි මඤ්ඤෙය්ය, තත්රස්ස නික්කඞ්ඛභාවත්ථං මය්හං පරෙසු කොධො වා දොසො වා මා උප්පජ්ජතු, පරසම්පත්තියං ලොභො වා පරෙසු සිනෙහො වා මා උප්පජ්ජතු, මජ්ඣත්තොව භවෙය්යන්ති ඉමෙ මයා චත්තාරො වරෙ ගහෙතුං වට්ටතී’’ති. සො තස්ස නික්කඞ්ඛභාවත්ථාය චත්තාරො වරෙ ගණ්හන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘වරඤ්චෙ ¶ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;
සුනික්කොධං සුනිද්දොසං, නිල්ලොභං වුත්තිමත්තනො;
නිස්නෙහමභිකඞ්ඛාමි, එතෙ මෙ චතුරො වරෙ’’ති.
තත්ථ වරඤ්චෙ මෙ අදො සක්කාති සචෙ ත්වං මය්හං වරං අදාසි. සුනික්කොධන්ති අකුජ්ඣනවසෙන සුට්ඨු නික්කොධං. සුනිද්දොසන්ති අදුස්සනවසෙන සුට්ඨු නිද්දොසං. නිල්ලොභන්ති පරසම්පත්තීසු නිල්ලොභං. වුත්තිමත්තනොති එවරූපං අත්තනො වුත්තිං. නිස්නෙහන්ති පුත්තධීතාදීසු වා සවිඤ්ඤාණකෙසු ධනධඤ්ඤාදීසු වා අවිඤ්ඤාණකෙසු අත්තනො සන්තකෙසුපි නිස්නෙහං අපගතලොභං. අභිකඞ්ඛාමීති එවරූපං ඉමෙහි චතූහඞ්ගෙහි සමන්නාගතං අත්තනො වුත්තිං අභිකඞ්ඛාමි. එතෙ මෙ චතුරො වරෙති එතෙ නික්කොධාදිකෙ චතුරො මය්හං වරෙ දෙහීති.
කිං පනෙස න ජානාති ‘‘යථා න සක්කා සක්කස්ස සන්තිකෙ වරං ගහෙත්වා වරෙන කොධාදයො හනිතු’’න්ති. නො න ජානාති, සක්කෙ ඛො පන වරං ¶ දෙන්තෙ න ගණ්හාමීති වචනං න යුත්තන්ති තස්ස ච නික්කඞ්ඛභාවත්ථාය ගණ්හි ¶ . තතො සක්කො චින්තෙසි ‘‘කණ්හපණ්ඩිතො වරං ගණ්හන්තො අතිවිය අනවජ්ජෙ වරෙ ගණ්හි, එතෙසු වරෙසු ගුණදොසං එතමෙව පුච්ඡිස්සාමී’’ති. අථ නං පුච්ඡන්තො පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘කිංනු කොධෙ වා දොසෙ වා, ලොභෙ ස්නෙහෙ ච බ්රාහ්මණ;
ආදීනවං ත්වං පස්සසි, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.
තස්සත්ථො – බ්රාහ්මණ කිං නු ඛො ත්වං කොධෙ දොසෙ ලොභෙ ස්නෙහෙ ච ආදීනවං පස්සසි, තං තාව මෙ පුච්ඡිතො අක්ඛාහි, න හි මයං එත්ථ ආදීනවං ජානාමාති.
අථ නං මහාසත්තො ‘‘තෙන හි සුණාහී’’ති වත්වා චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘අප්පො හුත්වා බහු හොති, වඩ්ඪතෙ සො අඛන්තිජො;
ආසඞ්ගී බහුපායාසො, තස්මා කොධං න රොචයෙ.
‘‘දුට්ඨස්ස ¶ ඵරුසා වාචා, පරාමාසො අනන්තරා;
තතො පාණි තතො දණ්ඩො, සත්ථස්ස පරමා ගති;
දොසො කොධසමුට්ඨානො, තස්මා දොසං න රොචයෙ.
‘‘ආලොපසාහසාකාරා, නිකතී වඤ්චනානි ච;
දිස්සන්ති ලොභධම්මෙසු, තස්මා ලොභං න රොචයෙ.
‘‘ස්නෙහසඞ්ගථිතා ගන්ථා, සෙන්ති මනොමයා පුථූ;
තෙ භුසං උපතාපෙන්ති, තස්මා ස්නෙහං න රොචයෙ’’ති.
තත්ථ අඛන්තිජොති සො අනධිවාසකජාතිකස්ස අඛන්තිතො ජාතො කොධො පඨමං පරිත්තො හුත්වා පච්ඡා බහු හොති අපරාපරං වඩ්ඪති. තස්ස වඩ්ඪනභාවො ඛන්තිවාදීජාතකෙන (ජා. 1.4.49 ආදයො) චෙව චූළධම්මපාලජාතකෙන (ජා. 1.5.44 ආදයො) ච වණ්ණෙතබ්බො. අපිච තිස්සාමච්චස්සපෙත්ථ භරියං ආදිං කත්වා සබ්බං සපරිජනං මාරෙත්වා පච්ඡා අත්තනො මාරිතවත්ථු කථෙතබ්බං. ආසඞ්ගීති ආසඞ්ගකරණො. යස්ස උප්පජ්ජති, තං ආසත්තං ලග්ගිතං කරොති, තං වත්ථුං විස්සජ්ජෙත්වා ¶ ගන්තුං න දෙති, නිවත්තිත්වා අක්කොසනාදීනි කාරෙති. බහුපායාසොති බහුනා කායිකචෙතසිකදුක්ඛසඞ්ඛාතෙන උපායාසෙන කිලමථෙන සමන්නාගතො. කොධං නිස්සාය හි කොධවසෙන අරියාදීසු කතවීතික්කමා දිට්ඨධම්මෙ චෙව සම්පරායෙ ච වධබන්ධවිප්පටිසාරාදීනි ¶ චෙව පඤ්චවිධබන්ධනකම්මකරණාදීනි ච බහූනි දුක්ඛානි අනුභවන්තීති කොධො බහුපායාසො නාම. තස්මාති යස්මා එස එවං අනෙකාදීනවො, තස්මා කොධං න රොචෙමි.
දුට්ඨස්සාති කුජ්ඣනලක්ඛණෙන කොධෙන කුජ්ඣිත්වා අපරභාගෙ දුස්සනලක්ඛණෙන දොසෙන දුට්ඨස්ස පඨමං තාව ‘‘අරෙ, දාස, පෙස්සා’’ති ඵරුසවාචා නිච්ඡරති, වාචාය අනන්තරා ආකඩ්ඪනවිකඩ්ඪනවසෙන හත්ථපරාමාසො, තතො අනන්තරා උපක්කමනවසෙන පාණි පවත්තති, තතො දණ්ඩො, දණ්ඩප්පහාරෙ අතික්කමිත්වා පන එකතොධාරඋභතොධාරස්ස සත්ථස්ස පරමා ගති, සබ්බපරියන්තා සත්ථනිප්ඵත්ති හොති. යදා හි සත්ථෙන පරං ජීවිතා වොරොපෙත්වා පච්ඡා තෙනෙව සත්ථෙන අත්තානං ජීවිතා වොරොපෙති, තදා දොසො මත්ථකප්පත්තො හොති. දොසො කොධසමුට්ඨානොති යථා අනම්බිලං තක්කං වා කඤ්ජිකං වා පරිණාමවසෙන පරිවත්තිත්වා අම්බිලං හොති, තං එකජාතිකම්පි සමානං අම්බිලං අනම්බිලන්ති නානා වුච්චති, තථා පුබ්බකාලෙ කොධො පරිණමිත්වා ¶ අපරභාගෙ දොසො හොති. සො අකුසලමූලත්තෙන එකජාතිකොපි සමානො කොධො දොසොති නානා වුච්චති. යථා අනම්බිලතො අම්බිලං, එවං සොපි කොධතො සමුට්ඨාතීති කොධසමුට්ඨානො. තස්මාති යස්මා එවං අනෙකාදීනවො දොසො, තස්මා දොසම්පි න රොචෙමි.
ආලොපසාහසාකාරාති දිවා දිවස්සෙව ගාමං පහරිත්වා විලුම්පනානි ච ආවුධං සරීරෙ ඨපෙත්වා ‘‘ඉදං නාම මෙ දෙහී’’ති සාහසාකාරා ච. නිකතී වඤ්චනානි චාති පතිරූපකං දස්සෙත්වා පරස්ස හරණං නිකති නාම, සා අසුවණ්ණමෙව ‘‘සුවණ්ණ’’න්ති කූටකහාපණං ‘‘කහාපණො’’ති දත්වා පරසන්තකග්ගහණෙ දට්ඨබ්බා. පටිභානවසෙන පන උපායකුසලතාය පරසන්තකග්ගහණං වඤ්චනං නාම. තස්සෙවං පවත්ති දට්ඨබ්බා – එකො කිර උජුජාතිකො ගාමිකපුරිසො අරඤ්ඤතො සසකං ආනෙත්වා නදීතීරෙ ඨපෙත්වා න්හායිතුං ඔතරි. අථෙකො ධුත්තො තං සසකං සීසෙ කත්වා න්හායිතුං ඔතිණ්ණො. ඉතරො උත්තරිත්වා සසකං අපස්සන්තො ඉතො චිතො ච විලොකෙසි. තමෙනං ධුත්තො ‘‘කිං භො විලොකෙසී’’ති වත්වා ‘‘ඉමස්මිං මෙ ඨානෙ සසකො ඨපිතො, තං න පස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘අන්ධබාල, ත්වං න ජානාසි, සසකා නාම නදීතීරෙ ඨපිතා පලායන්ති, පස්ස අහං අත්තනො සසකං ¶ සීසෙ ඨපෙත්වාව න්හායාමී’’ති ආහ. සො අප්පටිභානතාය ‘‘එවං භවිස්සතී’’ති පක්කාමි. එකකහාපණෙන මිගපොතකං ගහෙත්වා පුන තං දත්වා ද්විකහාපණග්ඝනකස්ස මිගස්ස ගහිතවත්ථුපෙත්ථ කථෙතබ්බං. දිස්සන්ති ලොභධම්මෙසූති සක්ක, ඉමෙ ආලොපාදයො පාපධම්මා ලොභසභාවෙසු ලොභාභිභූතෙසු සත්තෙසු දිස්සන්ති. න හි අලුද්ධා එවරූපානි කම්මානි කරොන්ති. එවං ලොභො අනෙකාදීනවො, තස්මා ලොභම්පි න රොචෙමි.
ස්නෙහසඞ්ගථිතා ගන්ථාති ආරම්මණෙසු අල්ලීයනලක්ඛණෙන ස්නෙහෙන සඞ්ගථිතා පුනප්පුනං උප්පාදවසෙන ඝටිතා සුත්තෙන පුප්ඵානි ¶ විය බද්ධා නානප්පකාරෙසු ආරම්මණෙසු පවත්තමානා අභිජ්ඣාකායගන්ථා. සෙන්ති මනොමයා පුථූති තෙ පුථූසු ආරම්මණෙසු උප්පන්නා සුවණ්ණාදීහි නිබ්බත්තානි සුවණ්ණාදිමයානි ආභරණාදීනි විය මනෙන නිබ්බත්තත්තා මනොමයා අභිජ්ඣාකායගන්ථා තෙසු ආරම්මණෙසු සෙන්ති අනුසෙන්ති. තෙ භුසං උපතාපෙන්තීති තෙ එවං අනුසයිතා බලවතාපං ජනෙන්තා භුසං උපතාපෙන්ති අතිකිලමෙන්ති. තෙසං පන භුසං උපතාපනෙ ‘‘සල්ලවිද්ධොව රුප්පතී’’ති (සු. නි. 773) ගාථාය වත්ථු, ‘‘පියජාතිකා හි ගහපති, සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා පියප්පභුතිකා’’ (ම. නි. 2.353), ‘‘පියතො ජායතී සොකො’’තිආදීනි (ධ. ප. 212) සුත්තානි ච ආහරිතබ්බානි. අපිච මඞ්ගලබොධිසත්තස්ස දාරකෙ දත්වා බලවසොකෙන හදයං ඵලි, වෙස්සන්තරබොධිසත්තස්ස මහන්තං දොමනස්සං උදපාදි. එවං පූරිතපාරමීනං ¶ මහාසත්තානං පෙමං උපතාපං කරොතියෙව. අයං ස්නෙහෙ ආදීනවො, තස්මා ස්නෙහම්පි න රොචෙමීති.
සක්කො පඤ්හවිස්සජ්ජනං සුත්වා ‘‘කණ්හපණ්ඩිත තයා ඉමෙ පඤ්හා බුද්ධලීළාය සාධුකං කථිතා, අතිවිය තුට්ඨොස්මි තෙ, අපරම්පි වරං ගණ්හාහී’’ති වත්වා දසමං ගාථමාහ –
‘‘එතස්මිං ¶ තෙ සුලපිතෙ, පතිරූපෙ සුභාසිතෙ;
වරං බ්රාහ්මණ තෙ දම්මි, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසී’’ති.
තතො බොධිසත්තො අනන්තරගාථමාහ –
‘‘වරඤ්චෙ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;
අරඤ්ඤෙ මෙ විහරතො, නිච්චං එකවිහාරිනො;
ආබාධා මා උප්පජ්ජෙය්යුං, අන්තරායකරා භුසා’’ති.
තත්ථ අන්තරායකරා භුසාති ඉමස්ස මෙ තපොකම්මස්ස අන්තරායකරා.
තං සුත්වා සක්කො ‘‘කණ්හපණ්ඩිතො වරං ගණ්හන්තො න ආමිසසන්නිස්සිතං ගණ්හාති, තපොකම්මනිස්සිතමෙව ගණ්හාතී’’ති චින්තෙත්වා භිය්යොසොමත්තාය පසන්නො අපරම්පි වරං දදමානො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘එතස්මිං තෙ සුලපිතෙ, පතිරූපෙ සුභාසිතෙ;
වරං බ්රාහ්මණ තෙ දම්මි, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසී’’ති.
බොධිසත්තොපි වරග්ගහණාපදෙසෙන තස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො ඔසානගාථමාහ –
‘‘වරඤ්චෙ ¶ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;
න මනො වා සරීරං වා, මං-කතෙ සක්ක කස්සචි;
කදාචි උපහඤ්ඤෙථ, එතං සක්ක වරං වරෙ’’ති.
තත්ථ ¶ මනො වාති මනොද්වාරං වා. සරීරං වාති කායද්වාරං වා, වචීද්වාරම්පි එතෙසං ගහණෙන ගහිතමෙවාති වෙදිතබ්බං. මං-කතෙති මම කාරණා. උපහඤ්ඤෙථාති උපඝාතං ආපජ්ජෙය්ය අපරිසුද්ධං අස්ස. ඉදං වුත්තං හොති – සක්ක දෙවරාජ, මම කාරණා මං නිස්සාය මම අනත්ථකාමතාය කස්සචි සත්තස්ස කිස්මිඤ්චි කාලෙ ඉදං තිවිධම්පි කම්මද්වාරං න උපහඤ්ඤෙථ, පාණාතිපාතාදීහි දසහි අකුසලකම්මපථෙහි විමුත්තං පරිසුද්ධමෙව භවෙය්යාති.
ඉති ¶ මහාසත්තො ඡසුපි ඨානෙසු වරං ගණ්හන්තො නෙක්ඛම්මනිස්සිතමෙව ගණ්හි, ජානාති චෙස ‘‘සරීරං නාම බ්යාධිධම්මං, න තං සක්කා සක්කෙන අබ්යාධිධම්මං කාතු’’න්ති. සත්තානඤ්හි තීසු ද්වාරෙසු පරිසුද්ධභාවො අසක්කායත්තොව, එවං සන්තෙපි තස්ස ධම්මදෙසනත්ථං ඉමෙ වරෙ ගණ්හි. සක්කොපි තං රුක්ඛං ධුවඵලං කත්වා මහාසත්තං වන්දිත්වා සිරසි අඤ්ජලිං පතිට්ඨපෙත්වා ‘‘අරොගා ඉධෙව වසථා’’ති වත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. බොධිසත්තොපි අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘ආනන්ද, පුබ්බෙ මයා නිවුත්ථභූමිප්පදෙසො චෙසො’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සක්කො අනුරුද්ධො අහොසි, කණ්හපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කණ්හජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[441] 3. චතුපොසථිකජාතකවණ්ණනා
24-38. යො කොපනෙය්යොති ඉදං චතුපොසථිකජාතකං පුණ්ණකජාතකෙ ආවි භවිස්සති.
චතුපොසථිකජාතකවණ්ණනා තතියා.
[442] 4. සඞ්ඛජාතකවණ්ණනා
බහුස්සුතොති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සබ්බපරික්ඛාරදානං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිරෙකො උපාසකො තථාගතස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා පසන්නචිත්තො ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා අත්තනො ඝරද්වාරෙ මණ්ඩපං කාරෙත්වා අලඞ්කරිත්වා පුනදිවසෙ තථාගතස්ස කාලං ආරොචාපෙසි. සත්ථා ¶ පඤ්චසතභික්ඛුපරිවාරො තත්ථ ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. උපාසකො සපුත්තදාරො සපරිජනො බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා පුන ස්වාතනායාති එවං සත්තාහං නිමන්තෙත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සබ්බපරික්ඛාරං අදාසි. තං පන දදමානො උපාහනදානං උස්සන්නං කත්වා අදාසි. දසබලස්ස දින්නො උපාහනසඞ්ඝාටො සහස්සග්ඝනකො ¶ අහොසි, ද්වින්නං අග්ගසාවකානං පඤ්චසතග්ඝනකො, සෙසානං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං සතග්ඝනකො. ඉති සො සබ්බපරික්ඛාරදානං දත්වා අත්තනො පරිසාය සද්ධිං භගවතො සන්තිකෙ නිසීදි. අථස්ස සත්ථා මධුරෙන සරෙන අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘උපාසක, උළාරං තෙ සබ්බපරික්ඛාරදානං, අත්තමනො හොහි, පුබ්බෙ අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ පච්චෙකබුද්ධස්ස එකං උපාහනසඞ්ඝාටං දත්වා නාවාය භින්නාය අප්පතිට්ඨෙ මහාසමුද්දෙපි උපාහනදානනිස්සන්දෙන පතිට්ඨං ලභිංසු, ත්වං පන බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සබ්බපරික්ඛාරදානං අදාසි, තස්ස තෙ උපාහනදානස්ස ඵලං කස්මා න පතිට්ඨා භවිස්සතී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ අයං බාරාණසී මොළිනී නාම අහොසි. මොළිනිනගරෙ බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ සඞ්ඛො නාම බ්රාහ්මණො අඩ්ඪො මහද්ධනො මහාභොගො පහූතවිත්තුපකරණො පහූතධනධඤ්ඤසුවණ්ණරජතො චතූසු නගරද්වාරෙසු නගරමජ්ඣෙ නිවෙසනද්වාරෙ චාති ඡසු ඨානෙසු ඡ දානසාලායො කාරෙත්වා දෙවසිකං ඡසතසහස්සානි විස්සජ්ජෙන්තො කපණද්ධිකානං මහාදානං පවත්තෙසි. සො එකදිවසං චින්තෙසි ‘‘අහං ගෙහෙ ධනෙ ඛීණෙ දාතුං න සක්ඛිස්සාමි, අපරික්ඛීණෙයෙව ධනෙ නාවාය සුවණ්ණභූමිං ගන්ත්වා ධනං ආහරිස්සාමී’’ති. සො නාවං බන්ධාපෙත්වා භණ්ඩස්ස පූරාපෙත්වා පුත්තදාරං ආමන්තෙත්වා ‘‘යාවාහං ආගච්ඡාමි ¶ , තාව මෙ දානං අනුපච්ඡින්දිත්වා පවත්තෙය්යාථා’’ති වත්වා දාසකම්මකරපරිවුතො ඡත්තං ආදාය උපාහනං ආරුය්හ මජ්ඣන්හිකසමයෙ පට්ටනගාමාභිමුඛො පායාසි. තස්මිං ඛණෙ ගන්ධමාදනෙ එකො පච්චෙකබුද්ධො ආවජ්ජෙත්වා තං ධනාහරණත්ථාය ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘මහාපුරිසො ධනං ආහරිතුං ගච්ඡති, භවිස්සති නු ඛො අස්ස සමුද්දෙ අන්තරායො, නො’’ති ආවජ්ජෙත්වා ‘‘භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘එස මං දිස්වා ඡත්තඤ්ච උපාහනඤ්ච මය්හං දත්වා උපාහනදානනිස්සන්දෙන සමුද්දෙ භින්නාය නාවාය පතිට්ඨං ලභිස්සති, කරිස්සාමිස්ස අනුග්ගහ’’න්ති ආකාසෙනාගන්ත්වා තස්සාවිදූරෙ ඔතරිත්වා චණ්ඩවාතාතපෙ අඞ්ගාරසන්ථරසදිසං උණ්හවාලුකං මද්දන්තො තස්ස අභිමුඛො ආගච්ඡි.
සො තං දිස්වාව ‘‘පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං මෙ ආගතං, අජ්ජ මයා එත්ථ දානබීජං රොපෙතුං වට්ටතී’’ති තුට්ඨචිත්තො වෙගෙන තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, මය්හං අනුග්ගහත්ථාය ථොකං මග්ගා ඔක්කම්ම ඉමං රුක්ඛමූලං උපසඞ්කමථා’’ති වත්වා ¶ තස්මිං රුක්ඛමූලං උපසඞ්කමන්තෙ රුක්ඛමූලෙ ¶ වාලුකං උස්සාපෙත්වා උත්තරාසඞ්ගං පඤ්ඤපෙත්වා පච්චෙකබුද්ධං නිසීදාපෙත්වා වන්දිත්වා වාසිතපරිස්සාවිතෙන උදකෙන පාදෙ ධොවිත්වා ගන්ධතෙලෙන මක්ඛෙත්වා අත්තනො උපාහනා ඔමුඤ්චිත්වා පප්ඵොටෙත්වා ගන්ධතෙලෙන මක්ඛෙත්වා තස්ස පාදෙසු පටිමුඤ්චිත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමා උපාහනා ආරුය්හ ඡත්තං මත්ථකෙ කත්වා ගච්ඡථා’’ති ඡත්තුපාහනං අදාසි. සො අස්ස අනුග්ගහත්ථාය තං ගහෙත්වා පසාදසංවඩ්ඪනත්ථං පස්සන්තස්සෙවස්ස උප්පතිත්වා ගන්ධමාදනමෙව අගමාසි. බොධිසත්තොපි තං දිස්වා අතිවිය පසන්නචිත්තො පට්ටනං ගන්ත්වා නාවං අභිරුහි. අථස්ස මහාසමුද්දං පටිපන්නස්ස සත්තමෙ දිවසෙ නාවා විවරං අදාසි, උදකං උස්සිඤ්චිතුං නාසක්ඛිංසු. මහාජනො මරණභයභීතො අත්තනො අත්තනො දෙවතා නමස්සිත්වා මහාවිරවං විරවි. මහාසත්තො එකං උපට්ඨාකං ¶ ගහෙත්වා සකලසරීරං තෙලෙන මක්ඛෙත්වා සප්පිනා සද්ධිං සක්ඛරචුණ්ණං යාවදත්ථං ඛාදිත්වා තම්පි ඛාදාපෙත්වා තෙන සද්ධිං කූපකයට්ඨිමත්ථකං ආරුය්හ ‘‘ඉමාය දිසාය අම්හාකං නගර’’න්ති දිසං වවත්ථපෙත්වා මච්ඡකච්ඡපපරිපන්ථතො අත්තානං මොචෙන්තො තෙන සද්ධිං උසභමත්තං අතික්කමිත්වා පති. මහාජනො විනාසං පාපුණි. මහාසත්තො පන උපට්ඨාකෙන සද්ධිං සමුද්දං තරිතුං ආරභි. තස්ස තරන්තස්සෙව සත්තමො දිවසො ජාතො. සො තස්මිම්පි කාලෙ ලොණොදකෙන මුඛං වික්ඛාලෙත්වා උපොසථිකො අහොසියෙව.
තදා පන චතූහි ලොකපාලෙහි මණිමෙඛලා නාම දෙවධීතා ‘‘සචෙ සමුද්දෙ නාවාය භින්නාය තිසරණගතා වා සීලසම්පන්නා වා මාතාපිතුපට්ඨාකා වා මනුස්සා දුක්ඛප්පත්තා හොන්ති, තෙ රක්ඛෙය්යාසී’’ති සමුද්දෙ ආරක්ඛණත්ථාය ඨපිතා හොති. සා අත්තනො ඉස්සරියෙන සත්තාහමනුභවිත්වා පමජ්ජිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සමුද්දං ඔලොකෙන්තී සීලාචාරසංයුත්තං සඞ්ඛබ්රාහ්මණං දිස්වා ‘‘ඉමස්ස සත්තමො දිවසො සමුද්දෙ පතිතස්ස, සචෙ සො මරිස්සති අතිවිය ගාරය්හා මෙ භවිස්සතී’’ති සංවිග්ගමානහදයා හුත්වා එකං සුවණ්ණපාතිං නානග්ගරසභොජනස්ස පූරෙත්වා වාතවෙගෙන තත්ථ ගන්ත්වා තස්ස පුරතො ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, ත්වං සත්තාහං නිරාහාරො, ඉදං දිබ්බභොජනං භුඤ්ජා’’ති ආහ. සො තං ඔලොකෙත්වා ‘‘අපනෙහි තව භත්තං, අහං උපොසථිකො’’ති ආහ. අථස්ස ¶ උපට්ඨාකො පච්ඡතො ආගතො දෙවතං අදිස්වා සද්දමෙව සුත්වා ‘‘අයං බ්රාහ්මණො පකතිසුඛුමාලො සත්තාහං නිරාහාරතාය දුක්ඛිතො මරණභයෙන විලපති මඤ්ඤෙ, අස්සාසෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘බහුස්සුතො සුතධම්මොසි සඞ්ඛ, දිට්ඨා තයා සමණබ්රාහ්මණා ච;
අථක්ඛණෙ ¶ දස්සයසෙ විලාපං, අඤ්ඤො නු කො තෙ පටිමන්තකො මයා’’ති.
තත්ථ ¶ සුතධම්මොසීති ධම්මොපි තයා ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණානං සන්තිකෙ සුතො අසි. දිට්ඨා තයාති තෙසං පච්චයෙ දෙන්තෙන වෙය්යාවච්චං කරොන්තෙන ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණා ච තයා දිට්ඨා. එවං අකරොන්තො හි පස්සන්තොපි තෙ න පස්සතියෙව. අථක්ඛණෙති අථ අක්ඛණෙ සල්ලපන්තස්ස කස්සචි අභාවෙන වචනස්ස අනොකාසෙ. දස්සයසෙති ‘‘අහං උපොසථිකො’’ති වදන්තො විලාපං දස්සෙසි. පටිමන්තකොති මයා අඤ්ඤො කො තව පටිමන්තකො පටිවචනදායකො, කිංකාරණා එවං විප්පලපසීති?
සො තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘ඉමස්ස දෙවතා න පඤ්ඤායති මඤ්ඤෙ’’ති චින්තෙත්වා ‘‘සම්ම, නාහං මරණස්ස භායාමි, අත්ථි පන මෙ අඤ්ඤො පටිමන්තකො’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සුබ්භූ සුභා සුප්පටිමුක්කකම්බු, පග්ගය්හ සොවණ්ණමයාය පාතියා;
‘භුඤ්ජස්සු භත්තං’ ඉති මං වදෙති, සද්ධාවිත්තා, තමහං නොති බ්රූමී’’ති.
තත්ථ සුබ්භූති සුභමුඛා. සුභාති පාසාදිකා උත්තමරූපධරා. සුප්පටිමුක්කකම්බූති පටිමුක්කසුවණ්ණාලඞ්කාරා. පග්ගය්හාති සුවණ්ණපාතියා භත්තං ගහෙත්වා උක්ඛිපිත්වා. සද්ධාවිත්තාති සද්ධා චෙව තුට්ඨචිත්තා ච. ‘‘සද්ධං චිත්ත’’න්තිපි පාඨො, තස්සත්ථො සද්ධන්ති සද්දහන්තං, චිත්තන්ති තුට්ඨචිත්තං. තමහං ¶ නොතීති තමහං දෙවතං උපොසථිකත්තා පටික්ඛිපන්තො නොති බ්රූමි, න විප්පලපාමි සම්මාති.
අථස්ස සො තතියං ගාථමාහ –
‘‘එතාදිසං බ්රාහ්මණ දිස්වාන යක්ඛං, පුච්ඡෙය්ය පොසො සුඛමාසිසානො;
උට්ඨෙහි නං පඤ්ජලිකාභිපුච්ඡ, දෙවී නුසි ත්වං උද මානුසී නූ’’ති.
තත්ථ සුඛමාසිසානොති එතාදිසං යක්ඛං දිස්වා අත්තනො සුඛං ආසීසන්තො පණ්ඩිතො පුරිසො ‘‘අම්හාකං සුඛං භවිස්සති, න භවිස්සතී’’ති පුච්ඡෙය්ය. උට්ඨෙහීති උදකතො උට්ඨානාකාරං දස්සෙන්තො උට්ඨහ. පඤ්ජලිකාභිපුච්ඡාති අඤ්ජලිකො ¶ හුත්වා අභිපුච්ඡ. උද මානුසීති උදාහු මහිද්ධිකා මානුසී ත්වන්ති.
බොධිසත්තො ‘‘යුත්තං කථෙසී’’ති තං පුච්ඡන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘යං ¶ ත්වං සුඛෙනාභිසමෙක්ඛසෙ මං, භුඤ්ජස්සු භත්තං ඉති මං වදෙසි;
පුච්ඡාමි තං නාරි මහානුභාවෙ, දෙවී නුසි ත්වං උද මානුසී නූ’’ති.
තත්ථ යං ත්වන්ති යස්මා ත්වං සුඛෙන මං අභිසමෙක්ඛසෙ, පියචක්ඛූහි ඔලොකෙසි. පුච්ඡාමි තන්ති තෙන කාරණෙන තං පුච්ඡාමි.
තතො දෙවධීතා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘දෙවී අහං සඞ්ඛ මහානුභාවා, ඉධාගතා සාගරවාරිමජ්ඣෙ;
අනුකම්පිකා නො ච පදුට්ඨචිත්තා, තවෙව අත්ථාය ඉධාගතාස්මි.
‘‘ඉධන්නපානං සයනාසනඤ්ච, යානානි නානාවිවිධානි සඞ්ඛ;
සබ්බස්ස ත්යාහං පටිපාදයාමි, යං කිඤ්චි තුය්හං මනසාභිපත්ථිත’’න්ති.
තත්ථ ¶ ඉධාති ඉමස්මිං මහාසමුද්දෙ. නානාවිවිධානීති බහූනි ච අනෙකප්පකාරානි ච හත්ථියානඅස්සයානාදීනි අත්ථි. සබ්බස්ස ත්යාහන්ති තස්ස අන්නපානාදිනො සබ්බස්ස සාමිකං කත්වා තං තෙ අන්නපානාදිං පටිපාදයාමි දදාමි. යං කිඤ්චීති අඤ්ඤම්පි යං කිඤ්චි මනසා ඉච්ඡිතං, තං සබ්බං තෙ දම්මීති.
තං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘අයං දෙවධීතා සමුද්දපිට්ඨෙ මය්හං ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච දම්මී’ති වදති, කිං නු ඛො එසා මයා කතෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දාතුකාමා, උදාහු අත්තනො බලෙන, පුච්ඡිස්සාමි තාව න’’න්ති චින්තෙත්වා පුච්ඡන්තො සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘යං කිඤ්චි යිට්ඨඤ්ච හුතඤ්ච මය්හං, සබ්බස්ස නො ඉස්සරා ත්වං සුගත්තෙ;
සුස්සොණි සුබ්භමු සුවිලග්ගමජ්ඣෙ, කිස්ස මෙ කම්මස්ස අයං විපාකො’’ති.
තත්ථ ¶ යිට්ඨන්ති දානවසෙන යජිතං. හුතන්ති ආහුනපාහුනවසෙන දින්නං. සබ්බස්ස නො ඉස්සරා ත්වන්ති තස්ස අම්හාකං පුඤ්ඤකම්මස්ස ත්වං ඉස්සරා, ‘‘ඉමස්ස අයං විපාකො, ඉමස්ස අය’’න්ති බ්යාකරිතුං සමත්ථාති අත්ථො. සුස්සොණීති සුන්දරඌරුලක්ඛණෙ. සුබ්භමූති සුන්දරභමුකෙ ¶ . සුවිලග්ගමජ්ඣෙති සුට්ඨුවිලග්ගිතතනුමජ්ඣෙ. කිස්ස මෙති මයා කතකම්මෙසු කතරකම්මස්ස අයං විපාකො, යෙනාහං අප්පතිට්ඨෙ සමුද්දෙ පතිට්ඨං ලභාමීති.
තං සුත්වා දෙවධීතා ‘‘අයං බ්රාහ්මණො ‘යං තෙන කුසලං කතං, තං කම්මං න ජානාතී’ති අඤ්ඤාය පුච්ඡති මඤ්ඤෙ, කථයිස්සාමි දානිස්සා’’ති තං කථෙන්තී අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘ඝම්මෙ පථෙ බ්රාහ්මණ එකභික්ඛුං, උග්ඝට්ටපාදං තසිතං කිලන්තං;
පටිපාදයී සඞ්ඛ උපාහනානි, සා දක්ඛිණා කාමදුහා තවජ්ජා’’ති.
තත්ථ එකභික්ඛුන්ති එකං පච්චෙකබුද්ධං සන්ධායාහ. උග්ඝට්ටපාදන්ති උණ්හවාලුකාය ඝට්ටිතපාදං. තසිතන්ති පිපාසිතං. පටිපාදයීති පටිපාදෙසි, යොජෙසීති අත්ථො. කාමදුහාති සබ්බකාමදායිකා.
තං ¶ සුත්වා මහාසත්තො ‘‘එවරූපෙපි නාම අප්පතිට්ඨෙ මහාසමුද්දෙ මයා දින්නඋපාහනදානං මම සබ්බකාමදදං ජාතං, අහො සුදින්නං මෙ පච්චෙකබුද්ධස්ස දාන’’න්ති තුට්ඨචිත්තො නවමං ගාථමාහ –
‘‘සා හොතු නාවා ඵලකූපපන්නා, අනවස්සුතා එරකවාතයුත්තා;
අඤ්ඤස්ස යානස්ස න හෙත්ථ භූමි, අජ්ජෙව මං මොළිනිං පාපයස්සූ’’ති.
තස්සත්ථො – දෙවතෙ, එවං සන්තෙ මය්හං එකං නාවං මාපෙහි, ඛුද්දකං පන එකදොණිකනාවං මාපෙහි, යං නාවං මාපෙස්සසි, සා හොතු නාවා බහූහි සුසිබ්බිතෙහි ඵලකෙහි උපපන්නා, උදකපවෙසනස්සාභාවෙන අනවස්සුතා, එරකෙන සම්මා ¶ ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙන වාතෙන යුත්තා, ඨපෙත්වා දිබ්බනාවං අඤ්ඤස්ස යානස්ස එත්ථ භූමි නත්ථි, තාය පන දිබ්බනාවාය අජ්ජෙව මං මොළිනිනගරං පාපයස්සූති.
දෙවධීතා තස්ස වචනං සුත්වා තුට්ඨචිත්තා සත්තරතනමයං නාවං මාපෙසි. සා දීඝතො අට්ඨඋසභා අහොසි විත්ථාරතො චතුඋසභා, ගම්භීරතො වීසතියට්ඨිකා. තස්සා ඉන්දනීලමයා තයො කූපකා, සොවණ්ණමයානි යොත්තානි රජතමයානි පත්තානි සොවණ්ණමයානි ච ඵියාරිත්තානි අහෙසුං. දෙවතා තං නාවං සත්තන්නං රතනානං පූරෙත්වා බ්රාහ්මණං ආලිඞ්ගිත්වා අලඞ්කතනාවාය ¶ ආරොපෙසි, උපට්ඨාකං පනස්ස න ඔලොකෙසි. බ්රාහ්මණො අත්තනා කතකල්යාණතො තස්ස පත්තිං අදාසි, සො අනුමොදි. තදා දෙවතා තම්පි ආලිඞ්ගිත්වා නාවාය පතිට්ඨාපෙසි. අථ නං නාවං මොළිනිනගරං නෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස ඝරෙ ධනං පතිට්ඨාපෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව අගමාසි. සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා –
‘‘සා තත්ථ විත්තා සුමනා පතීතා, නාවං සුචිත්තං අභිනිම්මිනිත්වා;
ආදාය සඞ්ඛං පුරිසෙන සද්ධිං, උපානයී නගරං සාධුරම්ම’’න්ති. –
ඉමං ඔසානගාථං අභාසි.
තත්ථ ¶ සාති භික්ඛවෙ, සා දෙවතා තත්ථ සමුද්දමජ්ඣෙ තස්ස වචනං සුත්වා විත්තිසඞ්ඛාතාය පීතියා සමන්නාගතත්තා විත්තා. සුමනාති සුන්දරමනා පාමොජ්ජෙන පතීතචිත්තා හුත්වා විචිත්රනාවං නිම්මිනිත්වා බ්රාහ්මණං පරිචාරකෙන සද්ධිං ආදාය සාධුරම්මං අතිරමණීයං නගරං උපානයීති.
බ්රාහ්මණොපි යාවජීවං අපරිමිතධනං ගෙහං අජ්ඣාවසන්තො දානං දත්වා සීලං රක්ඛිත්වා ජීවිතපරියොසානෙ සපරිසො දෙවනගරං පරිපූරෙසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උපාසකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.
තදා දෙවධීතා උප්පලවණ්ණා අහොසි, උපට්ඨාකපුරිසො ආනන්දො, සඞ්ඛබ්රාහ්මණො පන අහමෙව අහොසින්ති.
සඞ්ඛජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[443] 5. චූළබොධිජාතකවණ්ණනා
යො තෙ ඉමං විසාලක්ඛින්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කොධනං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර භික්ඛු නිය්යානිකෙ බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිත්වාපි කොධං නිග්ගහෙතුං නාසක්ඛි, කොධනො අහොසි උපායාසබහුලො, අප්පම්පි වුත්තො සමානො අභිසජ්ජි කුප්පි බ්යාපජ්ජි ¶ පතිට්ඨයි. සත්ථා තස්ස කොධනභාවං සුත්වා පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං කොධනො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු කොධො නාම වාරෙතබ්බො, එවරූපො හි ඉධලොකෙ ච පරලොකෙ ච අනත්ථකාරකො, ත්වං නික්කොධස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා කස්මා කුජ්ඣසි, පොරාණකපණ්ඩිතා බාහිරසාසනෙ පබ්බජිත්වාපි කොධං න කරිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ අඤ්ඤතරස්මිං කාසිනිගමෙ එකො බ්රාහ්මණො අඩ්ඪො මහද්ධනො මහාභොගො අපුත්තකො අහොසි, තස්ස බ්රාහ්මණී පුත්තං පත්ථෙසි. තදා බොධිසත්තො බ්රහ්මලොකා චවිත්වා තස්සා කුච්ඡියං නිබ්බත්ති, තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘බොධිකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. තස්ස වයප්පත්තකාලෙ තක්කසිලං ගන්ත්වා ¶ සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා පච්චාගතස්ස අනිච්ඡන්තස්සෙව මාතාපිතරො සමානජාතිකා කුලා කුමාරිකං ආනෙසුං. සාපි බ්රහ්මලොකා චුතාව උත්තමරූපධරා දෙවච්ඡරපටිභාගා. තෙසං අනිච්ඡමානානඤ්ඤෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං ආවාහවිවාහං කරිංසු. උභින්නං පනෙතෙසං කිලෙසසමුදාචාරො නාම න භූතපුබ්බො, සංරාගවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ඔලොකනං නාම නාහොසි, සුපිනෙපි මෙථුනධම්මො නාම න දිට්ඨපුබ්බො, එවං පරිසුද්ධසීලා අහෙසුං.
අථාපරභාගෙ මහාසත්තො මාතාපිතූසු කාලකතෙසු තෙසං සරීරකිච්චං කත්වා තං පක්කොසිත්වා ‘‘භද්දෙ, ත්වං ඉමං ¶ අසීතිකොටිධනං ගහෙත්වා සුඛෙන ජීවාහී’’ති ආහ. ‘‘කිං කරිස්සථ තුම්හෙ පන, අය්යපුත්තා’’ති? ‘‘මය්හං ධනෙන කිච්චං නත්ථි, හිමවන්තපදෙසං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අත්තනො පතිට්ඨං කරිස්සාමී’’ති. ‘‘කිං පන අය්යපුත්ත පබ්බජ්ජා නාම පුරිසානඤ්ඤෙව වට්ටතී’’ති? ‘‘ඉත්ථීනම්පි වට්ටති, භද්දෙ’’ති. ‘‘තෙන හි අහං තුම්හෙහි ඡට්ටිතඛෙළං න ගණ්හිස්සාමි, මය්හම්පි ධනෙන කිච්චං නත්ථි, අහම්පි පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු, භද්දෙ’’ති. තෙ උභොපි මහාදානං දත්වා නික්ඛමිත්වා රමණීයෙ භූමිභාගෙ අස්සමං කත්වා පබ්බජිත්වා උඤ්ඡාචරියාය ඵලාඵලෙහි යාපෙන්තා තත්ථ දසමත්තානි සංවච්ඡරානි වසිංසු, ඣානං පන නෙසං න තාව උප්පජ්ජති. තෙ තත්ථ පබ්බජ්ජාසුඛෙනෙව දස සංවච්ඡරෙ වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය ජනපදචාරිකං චරන්තා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිංසු.
අථෙකදිවසං රාජා උය්යානපාලං පණ්ණාකාරං ආදාය ආගතං දිස්වා ‘‘උය්යානකීළිකං කීළිස්සාම, උය්යානං සොධෙහී’’ති වත්වා තෙන සොධිතං සජ්ජිතං උය්යානං මහන්තෙන පරිවාරෙන අගමාසි. තස්මිං ඛණෙ තෙ උභොපි ජනා උය්යානස්ස එකපස්සෙ පබ්බජ්ජාසුඛෙන වීතිනාමෙත්වා නිසින්නා ¶ හොන්ති. අථ රාජා උය්යානෙ විචරන්තො තෙ උභොපි නිසින්නකෙ දිස්වා පරමපාසාදිකං උත්තමරූපධරං පරිබ්බාජිකං ඔලොකෙන්තො පටිබද්ධචිත්තො අහොසි. සො කිලෙසවසෙන කම්පන්තො ‘‘පුච්ඡිස්සාමි තාව, අයං පරිබ්බාජිකා ඉමස්ස කිං හොතී’’ති බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පබ්බජිත අයං තෙ පරිබ්බාජිකා කිං හොතී’’ති පුච්ඡි. මහාරාජ, කිඤ්චි න හොති, කෙවලං එකපබ්බජ්ජාය පබ්බජිතා, අපිච ඛො පන මෙ ගිහිකාලෙ පාදපරිචාරිකා අහොසීති. තං සුත්වා රාජා ‘‘අයං කිරෙතස්ස කිඤ්චි න හොති, අපිච ඛො පන ගිහිකාලෙ පාදපරිචාරිකා කිරස්ස අහොසි ¶ , සචෙ පනාහං ඉස්සරියබලෙන ගහෙත්වා ගච්ඡෙය්යං, කිං නු ඛො එස කරිස්සති, පරිග්ගණ්හිස්සාමි තාව න’’න්ති චින්තෙත්වා උපසඞ්කමිත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘යො ¶ තෙ ඉමං විසාලක්ඛිං, පියං සංම්හිතභාසිනිං;
ආදාය බලා ගච්ඡෙය්ය, කිං නු කයිරාසි බ්රාහ්මණා’’ති.
තත්ථ සංම්හිතභාසිනින්ති මන්දහසිතභාසිනිං. බලා ගච්ඡෙය්යාති බලක්කාරෙන ආදාය ගච්ඡෙය්ය. කිං නු කයිරාසීති තස්ස ත්වං බ්රාහ්මණ කිං කරෙය්යාසීති?
අථස්ස කථං සුත්වා මහාසත්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘උප්පජ්ජෙ මෙ න මුච්චෙය්ය, න මෙ මුච්චෙය්ය ජීවතො;
රජංව විපුලා වුට්ඨි, ඛිප්පමෙව නිවාරයෙ’’ති.
තස්සත්ථො – මහාරාජ, සචෙ ඉමං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙ කිස්මිඤ්චි මම අබ්භන්තරෙ කොපො උප්පජ්ජෙය්ය, සො මෙ අන්තො උප්පජ්ජිත්වා න මුච්චෙය්ය, යාවාහං ජීවාමි, තාව මෙ න මුච්චෙය්ය. නාස්ස අන්තො ඝනසන්නිවාසෙන පතිට්ඨාතුං දස්සාමි, අථ ඛො යථා උප්පන්නං රජං විපුලා මෙඝවුට්ඨි ඛිප්පං නිවාරෙති, තථා ඛිප්පමෙව නං මෙත්තාභාවනාය නිග්ගහෙත්වා වාරෙස්සාමීති.
එවං මහාසත්තො සීහනාදං නදි. රාජා පනස්ස කථං සුත්වාපි අන්ධබාලතාය පටිබද්ධං අත්තනො චිත්තං නිවාරෙතුං අසක්කොන්තො අඤ්ඤතරං අමච්චං ආණාපෙසි ‘‘ඉමං පරිබ්බාජිකං රාජනිවෙසනං නෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා ‘‘අධම්මො ලොකෙ වත්තති, අයුත්ත’’න්තිආදීනි ¶ වත්වා පරිදෙවමානංයෙව නං ආදාය පායාසි. බොධිසත්තො තස්සා පරිදෙවනසද්දං සුත්වා එකවාරං ඔලොකෙත්වා පුන න ඔලොකෙසි. තං රොදන්තිං පරිදෙවන්තිං රාජනිවෙසනමෙව නයිංසු. සොපි බාරාණසිරාජා උය්යානෙ පපඤ්චං අකත්වාව සීඝතරං ගන්ත්වා තං පරිබ්බාජිකං පක්කොසාපෙත්වා මහන්තෙන යසෙන නිමන්තෙසි. සා යසස්ස අගුණං පබ්බජාය එව ගුණං කථෙසි. රාජා කෙනචි පරියායෙන තස්සා මනං අලභන්තො තං එකස්මිං ගබ්භෙ කාරෙත්වා චින්තෙසි ‘‘අයං පරිබ්බාජිකා එවරූපං යසං න ඉච්ඡති, සොපි තාපසො එවරූපං මාතුගාමං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙ කුජ්ඣිත්වා ඔලොකිතමත්තම්පි ¶ න අකාසි, පබ්බජිතා ඛො පන බහුමායා හොන්ති, කිඤ්චි පයොජෙත්වා අනත්ථම්පි මෙ කරෙය්ය, ගච්ඡාමි ¶ තාව ජානාමි කිං කරොන්තො නිසින්නො’’ති සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තො උය්යානං අගමාසි. බොධිසත්තොපි චීවරං සිබ්බන්තො නිසීදි. රාජා මන්දපරිවාරොව පදසද්දං අකරොන්තො සණිකං උපසඞ්කමි. බොධිසත්තො රාජානං අනොලොකෙත්වා චීවරමෙව සිබ්බි. රාජා ‘‘අයං කුජ්ඣිත්වා මයා සද්ධිං න සල්ලපතී’’ති මඤ්ඤමානො ‘‘අයං කූටතාපසො ‘කොධස්ස උප්පජ්ජිතුං න දස්සාමි, උප්පන්නම්පි නං ඛිප්පමෙව නිග්ගණ්හිස්සාමී’ති පඨමමෙව ගජ්ජිත්වා ඉදානි කොධෙන ථද්ධො හුත්වා මයා සද්ධිං න සල්ලපතී’’ති සඤ්ඤාය තතියං ගාථමාහ –
‘‘යං නු පුබ්බෙ විකත්ථිත්ථො, බලම්හිව අපස්සිතො;
ස්වජ්ජ තුණ්හිකතො දානි, සඞ්ඝාටිං සිබ්බමච්ඡසී’’ති.
තත්ථ බලම්හිව අපස්සිතොති බලනිස්සිතො විය හුත්වා. තුණ්හිකතොති කිඤ්චි අවදන්තො. සිබ්බමච්ඡසීති සිබ්බන්තො අච්ඡසි.
තං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘අයං රාජා කොධවසෙන මං නාලපතීති මඤ්ඤති, කථෙස්සාමි දානිස්ස උප්පන්නස්ස කොධස්ස වසං අගතභාව’’න්ති චින්තෙත්වා චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘උප්පජ්ජි මෙ න මුච්චිත්ථ, න මෙ මුච්චිත්ථ ජීවතො;
රජංව විපුලා වුට්ඨි, ඛිප්පමෙව නිවාරයි’’න්ති.
තස්සත්ථො – මහාරාජ, උප්පජ්ජි මෙ, න න උප්පජ්ජි, න පන මෙ මුච්චිත්ථ, නාස්ස පවිසිත්වා හදයෙ ඨාතුං අදාසිං, ඉති සො මම ජීවතො න මුච්චිත්ථෙව, රජං විපුලා වුට්ඨි විය ඛිප්පමෙව නං නිවාරෙසින්ති.
තං ¶ සුත්වා රාජා ‘‘කිං නු ඛො එස කොපමෙව සන්ධාය වදති, උදාහු අඤ්ඤං කිඤ්චි සිප්පං සන්ධාය කථෙසි, පුච්ඡිස්සාමි තාව න’’න්ති චින්තෙත්වා පුච්ඡන්තො පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘කිං තෙ උප්පජ්ජි නො මුච්චි, කිං තෙ න මුච්චි ජීවතො;
රජංව විපුලා වුට්ඨි, කතමං තං නිවාරයී’’ති.
තත්ථ ¶ කිං තෙ උප්පජ්ජි නො මුච්චීති කිං තව උප්පජ්ජි චෙව න මුච්චි ච.
තං ¶ සුත්වා බොධිසත්තො ‘‘මහාරාජ, එවං කොධො බහුආදීනවො මහාවිනාසදායකො, එසො මම උප්පජ්ජි, උප්පන්නඤ්ච නං මෙත්තාභාවනාය නිවාරෙසි’’න්ති කොධෙ ආදීනවං පකාසෙන්තො –
‘‘යම්හි ජාතෙ න පස්සති, අජාතෙ සාධු පස්සති;
සො මෙ උප්පජ්ජි නො මුච්චි, කොධො දුම්මෙධගොචරො.
‘‘යෙන ජාතෙන නන්දන්ති, අමිත්තා දුක්ඛමෙසිනො;
සො මෙ උප්පජ්ජි නො මුච්චි, කොධො දුම්මෙධගොචරො.
‘‘යස්මිඤ්ච ජායමානම්හි, සදත්ථං නාවබුජ්ඣති;
සො මෙ උප්පජ්ජි නො මුච්චි, කොධො දුම්මෙධගොචරො.
‘‘යෙනාභිභූතො කුසලං ජහාති, පරක්කරෙ විපුලඤ්චාපි අත්ථං;
ස භීමසෙනො බලවා පමද්දී, කොධො මහාරාජ න මෙ අමුච්චථ.
‘‘කට්ඨස්මිං මත්ථමානස්මිං, පාවකො නාම ජායති;
තමෙව කට්ඨං ඩහති, යස්මා සො ජායතෙ ගිනි.
‘‘එවං මන්දස්ස පොසස්ස, බාලස්ස අවිජානතො;
සාරම්භා ජායතෙ කොධො, සොපි තෙනෙව ඩය්හති.
‘‘අග්ගීව ¶ තිණකට්ඨස්මිං, කොධො යස්ස පවඩ්ඪති;
නිහීයති තස්ස යසො, කාළපක්ඛෙව චන්දිමා.
‘‘අනෙධො ධූමකෙතූව, කොධො යස්සූපසම්මති;
ආපූරති තස්ස යසො, සුක්කපක්ඛෙව චන්දිමා’’ති. – ඉමා ගාථා ආහ;
තත්ථ න පස්සතීති අත්තත්ථම්පි න පස්සති, පගෙව පරත්ථං. සාධු පස්සතීති අත්තත්ථං පරත්ථං උභයත්ථම්පි සාධු පස්සති. දුම්මෙධගොචරොති නිප්පඤ්ඤානං ආධාරභූතො ගොචරො. දුක්ඛමෙසිනොති දුක්ඛං ඉච්ඡන්තා. සදත්ථන්ති අත්තනො ¶ අත්ථභූතං අත්ථතො චෙව ධම්මතො ච වුද්ධිං. පරක්කරෙති විපුලම්පි අත්ථං උප්පන්නං පරතො කාරෙති, අපනෙථ, න මෙ ඉමිනා අත්ථොති වදති. ස භීමසෙනොති සො කොධො භීමාය භයජනනියා මහතියා කිලෙසසෙනාය ¶ සමන්නාගතො. පමද්දීති අත්තනො බලවභාවෙන උළාරෙපි සත්තෙ ගහෙත්වා අත්තනො වසෙ කරණෙන මද්දනසමත්ථො. න මෙ අමුච්චථාති මම සන්තිකා මොක්ඛං න ලභති, හදයෙ වා පන මෙ ඛීරං විය මුහුත්තං දධිභාවෙන න පතිට්ඨහිත්ථාතිපි අත්ථො.
කට්ඨස්මිං මත්ථමානස්මින්ති අරණීසහිතෙන මත්ථියමානෙ, ‘‘මද්දමානස්මි’’න්තිපි පාඨො. යස්මාති යතො කට්ඨා ජායති, තමෙව ඩහති. ගිනීති අග්ගි. බාලස්ස අවිජානතොති බාලස්ස අවිජානන්තස්ස. සාරම්භා ජායතෙති අහං ත්වන්ති ආකඩ්ඪනවිකඩ්ඪනං කරොන්තස්ස කරණුත්තරියලක්ඛණා සාරම්භා අරණීමත්ථනා විය පාවකො කොධො ජායති. සොපි තෙනෙවාති සොපි බාලො තෙනෙව කොධෙන කට්ඨං විය අග්ගිනා ඩය්හති. අනෙධො ධූමකෙතූවාති අනින්ධනො අග්ගි විය. තස්සාති තස්ස අධිවාසනඛන්තියා සමන්නාගතස්ස පුග්ගලස්ස සුක්කපක්ඛෙ චන්දො විය ලද්ධො යසො අපරාපරං ආපූරතීති.
රාජා මහාසත්තස්ස ධම්මකථං සුත්වා තුට්ඨො එකං අමච්චං ආණාපෙත්වා පරිබ්බාජිකං ආහරාපෙත්වා ‘‘භන්තෙ නික්කොධතාපස, උභොපි තුම්හෙ පබ්බජ්ජාසුඛෙන වීතිනාමෙන්තා ඉධෙව උය්යානෙ වසථ, අහං වො ධම්මිකං රක්ඛාවරණගුත්තිං කරිස්සාමී’’ති වත්වා ඛමාපෙත්වා වන්දිත්වා පක්කාමි. තෙ උභොපි තත්ථෙව වසිංසු. අපරභාගෙ පරිබ්බාජිකා කාලමකාසි. බොධිසත්තො තස්සා කාලකතාය හිමවන්තං පවිසිත්වා අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ කොධනො භික්ඛු අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි.
තදා පරිබ්බාජිකා රාහුලමාතා අහොසි, රාජා ආනන්දො, පරිබ්බාජකො පන අහමෙව අහොසින්ති.
චූළබොධිජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[444] 6. කණ්හදීපායනජාතකවණ්ණනා
සත්තාහමෙවාහන්ති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු කුසජාතකෙ (ජා. 2.20.1 ආදයො) ආවි භවිස්සති. සත්ථා තං භික්ඛුං ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං භන්තෙ’’ති ¶ වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු පොරාණකපණ්ඩිතා අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ බාහිරකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අතිරෙකපඤ්ඤාසවස්සානි අනභිරතා බ්රහ්මචරියං චරන්තා හිරොත්තප්පභෙදභයෙන අත්තනො උක්කණ්ඨිතභාවං න කස්සචි කථෙසුං, ත්වං කස්මා එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා මාදිසස්ස ගරුනො බුද්ධස්ස සම්මුඛෙ ඨත්වා චතුපරිසමජ්ඣෙ උක්කණ්ඨිතභාවං ආවි කරොසි, කිමත්ථං අත්තනො හිරොත්තප්පං න රක්ඛසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ වංසරට්ඨෙ කොසම්බියං නාම නගරෙ කොසම්බකො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තදා අඤ්ඤතරස්මිං නිගමෙ ද්වෙ බ්රාහ්මණා අසීතිකොටිධනවිභවා අඤ්ඤමඤ්ඤං පියසහායකා කාමෙසු දොසං දිස්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා උභොපි කාමෙ පහාය මහාජනස්ස රොදන්තස්ස පරිදෙවන්තස්ස නික්ඛමිත්වා හිමවන්තපදෙසෙ අස්සමපදං කත්වා පබ්බජිත්වා උඤ්ඡාචරියාය වනමූලඵලාඵලෙන යාපෙන්තා පණ්ණාස වස්සානි වසිංසු, ඣානං උප්පාදෙතුං නාසක්ඛිංසු. තෙ පණ්ණාසවස්සච්චයෙන ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය ජනපදං චරන්තා කාසිරට්ඨං සම්පාපුණිංසු. තත්ර අඤ්ඤතරස්මිං නිගමගාමෙ දීපායනතාපසස්ස ගිහිසහායො මණ්ඩබ්යො නාම අත්ථි, තෙ උභොපි තස්ස සන්තිකං අගමංසු. සො තෙ දිස්වාව අත්තමනො පණ්ණසාලං කාරෙත්වා උභොපි තෙ චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහි. තෙ තත්ථ තීණි චත්තාරි වස්සානි වසිත්වා තං ආපුච්ඡිත්වා චාරිකං චරන්තා බාරාණසිං පත්වා අතිමුත්තකසුසානෙ වසිංසු. තත්ථ දීපායනො යථාභිරන්තං විහරිත්වා පුන තස්සෙව සහායස්ස සන්තිකං ගතො. මණ්ඩබ්යතාපසො තත්ථෙව වසි.
අථෙකදිවසං ¶ එකො චොරො අන්තොනගරෙ චොරිකං කත්වා ධනසාරං ආදාය නික්ඛන්තො ‘‘චොරො’’ති ඤත්වා පටිබුද්ධෙහි ඝරස්සාමිකෙහි චෙව ආරක්ඛමනුස්සෙහි ච අනුබද්ධො නිද්ධමනෙන නික්ඛමිත්වා වෙගෙන සුසානං පවිසිත්වා තාපසස්ස පණ්ණසාලද්වාරෙ භණ්ඩිකං ඡට්ටෙත්වා පලායි ¶ . මනුස්සා භණ්ඩිකං දිස්වා ‘‘අරෙ දුට්ඨජටිල, ත්වං රත්තිං චොරිකං කත්වා ¶ දිවා තාපසරූපෙන චරසී’’ති තජ්ජෙත්වා පොථෙත්වා තං ආදාය නෙත්වා රඤ්ඤො දස්සයිංසු. රාජා අනුපපරික්ඛිත්වාව ‘‘ගච්ඡථ, නං සූලෙ උත්තාසෙථා’’ති ආහ. තෙ තං සුසානං නෙත්වා ඛදිරසූලං ආරොපයිංසු, තාපසස්ස සරීරෙ සූලං න පවිසති. තතො නිම්බසූලං ආහරිංසු, තම්පි න පවිසති. අයසූලං ආහරිංසු, තම්පි න පවිසති. තාපසො ‘‘කිං නු ඛො මෙ පුබ්බකම්ම’’න්ති ඔලොකෙසි, අථස්ස ජාතිස්සරඤාණං උප්පජ්ජි, තෙන පුබ්බකම්මං ඔලොකෙත්වා අද්දස. කිං පනස්ස පුබ්බකම්මන්ති? කොවිළාරසූලෙ මක්ඛිකාවෙධනං. සො කිර පුරිමභවෙ වඩ්ඪකිපුත්තො හුත්වා පිතු රුක්ඛතච්ඡනට්ඨානං ගන්ත්වා එකං මක්ඛිකං ගහෙත්වා කොවිළාරසලාකාය සූලෙ විය විජ්ඣි. තමෙනං පාපකම්මං ඉමං ඨානං පත්වා ගණ්හි. සො ‘‘න සක්කා ඉතො පාපා මයා මුච්චිතු’’න්ති ඤත්වා රාජපුරිසෙ ආහ ‘‘සචෙ මං සූලෙ උත්තාසෙතුකාමත්ථ, කොවිළාරසූලං ආහරථා’’ති. තෙ තථා කත්වා තං සූලෙ උත්තාසෙත්වා ආරක්ඛං දත්වා පක්කමිංසු.
ආරක්ඛකා පටිච්ඡන්නා හුත්වා තස්ස සන්තිකං ආගච්ඡන්තෙ ඔලොකෙන්ති. තදා දීපායනො ‘‘චිරදිට්ඨො මෙ සහායො’’ති මණ්ඩබ්යස්ස සන්තිකං ආගච්ඡන්තො ‘‘සූලෙ උත්තාසිතො’’ති තං දිවසඤ්ඤෙව අන්තරාමග්ගෙ සුත්වා තං ඨානං ගන්ත්වා එකමන්තං ඨිතො ‘‘කිං සම්ම කාරකොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අකාරකොම්හී’’ති වුත්තෙ ‘‘අත්තනො මනොපදොසං රක්ඛිතුං සක්ඛි, නාසක්ඛී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සම්ම, යෙහි අහං ගහිතො, නෙව තෙසං, න රඤ්ඤො උපරි මය්හං මනොපදොසො අත්ථී’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ තාදිසස්ස සීලවතො ඡායා මය්හං සුඛා’’ති වත්වා දීපායනො සූලං නිස්සාය නිසීදි. අථස්ස සරීරෙ මණ්ඩබ්යස්ස සරීරතො ලොහිතබින්දූනි පතිංසු. තානි සුවණ්ණවණ්ණසරීරෙ පතිතපතිතානි සුස්සිත්වා කාළකානි උප්පජ්ජිංසු. තතො පට්ඨායෙව සො කණ්හදීපායනො නාම අහොසි. සො සබ්බරත්තිං තත්ථෙව නිසීදි.
පුනදිවසෙ ආරක්ඛපුරිසා ආගන්ත්වා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘අනිසාමෙත්වාව මෙ කත’’න්ති වෙගෙන තත්ථ ගන්ත්වා ¶ ‘‘පබ්බජිත, කස්මා සූලං නිස්සාය නිසින්නොසී’’ති දීපායනං පුච්ඡි. මහාරාජ, ඉමං තාපසං රක්ඛන්තො නිසින්නොම්හි. කිං පන ත්වං මහාරාජ, ඉමස්ස කාරකභාවං වා අකාරකභාවං වා ඤත්වා එවං කාරෙසීති? සො කම්මස්ස අසොධිතභාවං ආචික්ඛි. අථස්ස ¶ සො ‘‘මහාරාජ, රඤ්ඤා නාම නිසම්මකාරිනා භවිතබ්බං ¶ , අලසො ගිහී කාමභොගී න සාධූ’’තිආදීනි වත්වා ධම්මං දෙසෙසි. රාජා මණ්ඩබ්යස්ස නිද්දොසභාවං ඤත්වා ‘‘සූලං හරථා’’ති ආණාපෙසි. සූලං හරන්තා හරිතුං න සක්ඛිංසු. මණ්ඩබ්යො ආහ – ‘‘මහාරාජ, අහං පුබ්බෙ කතකම්මදොසෙන එවරූපං භයං සම්පත්තො, මම සරීරතො සූලං හරිතුං න සක්කා, සචෙ මය්හං ජීවිතං දාතුකාමො, කකචං ආහරාපෙත්වා ඉමං සූලං චම්මසමං ඡින්දාපෙහී’’ති. රාජා තථා කාරෙසි. අන්තොසරීරෙ සූලො අන්තොයෙව අහොසි. තදා කිර සො සුඛුමං කොවිළාරසලාකං ගහෙත්වා මක්ඛිකාය වච්චමග්ගං පවෙසෙසි, තං තස්ස අන්තොසරීරෙයෙව අහොසි. සො තෙන කාරණෙන අමරිත්වා අත්තනො ආයුක්ඛයෙනෙව මරි, තස්මා අයම්පි න මතො. රාජා තාපසෙ වන්දිත්වා ඛමාපෙත්වා උභොපි උය්යානෙ වසාපෙන්තො පටිජග්ගි, තතො පට්ඨාය මණ්ඩබ්යො ආණිමණ්ඩබ්යො නාම ජාතො. සො රාජානං උපනිස්සාය තත්ථෙව වසි, දීපායනො පන තස්ස වණං ඵාසුකං කත්වා අත්තනො ගිහිසහායමණ්ඩබ්යස්ස සන්තිකමෙව ගතො.
තං පණ්ණසාලං පවිසන්තං දිස්වා එකො පුරිසො සහායස්ස ආරොචෙසි. සො සුත්වාව තුට්ඨචිත්තො සපුත්තදාරො බහූ ගන්ධමාලතෙලඵාණිතාදීනි ආදාය තං පණ්ණසාලං ගන්ත්වා දීපායනං වන්දිත්වා පාදෙ ධොවිත්වා තෙලෙන මක්ඛෙත්වා පානකං පායෙත්වා ආණිමණ්ඩබ්යස්ස පවත්තිං සුණන්තො නිසීදි. අථස්ස පුත්තො යඤ්ඤදත්තකුමාරො නාම චඞ්කමනකොටියං ගෙණ්ඩුකෙන කීළි, තත්ර චෙකස්මිං වම්මිකෙ ආසීවිසො වසති. කුමාරස්ස භූමියං පහටගෙණ්ඩුකො ගන්ත්වා වම්මිකබිලෙ ආසීවිසස්ස මත්ථකෙ පති. සො අජානන්තො බිලෙ හත්ථං පවෙසෙසි. අථ නං කුද්ධො ආසීවිසො හත්ථෙ ඩංසි. සො විසවෙගෙන මුච්ඡිතො තත්ථෙව පති. අථස්ස මාතාපිතරො ¶ සප්පෙන ඩට්ඨභාවං ඤත්වා කුමාරකං උක්ඛිපිත්වා තාපසස්ස සන්තිකං ආනෙත්වා පාදමූලෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ‘‘භන්තෙ, පබ්බජිතා නාම ඔසධං වා පරිත්තං වා ජානන්ති, පුත්තකං නො ආරොගං කරොථා’’ති ආහංසු. අහං ඔසධං න ජානාමි, නාහං වෙජ්ජකම්මං කරිස්සාමීති. ‘‘තෙන හි භන්තෙ, ඉමස්මිං කුමාරකෙ මෙත්තං කත්වා සච්චකිරියං කරොථා’’ති ¶ වුත්තෙ තාපසො ‘‘සාධු, සච්චකිරියං කරිස්සාමී’’ති වත්වා යඤ්ඤදත්තස්ස සීසෙ හත්ථං ඨපෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සත්තාහමෙවාහං පසන්නචිත්තො, පුඤ්ඤත්ථිකො ආචරිං බ්රහ්මචරියං;
අථාපරං යං චරිතං මමෙදං, වස්සානි පඤ්ඤාස සමාධිකානි;
අකාමකොවාපි අහං චරාමි, එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතු;
හතං විසං ජීවතු යඤ්ඤදත්තො’’ති.
තත්ථ ¶ අථාපරං යං චරිතන්ති තස්මා සත්තාහා උත්තරි යං මම බ්රහ්මචරියං. අකාමකොවාපීති පබ්බජ්ජං අනිච්ඡන්තොයෙව. එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතූති සචෙ අතිරෙකපණ්ණාසවස්සානි අනභිරතිවාසං වසන්තෙන මයා කස්සචි අනාරොචිතභාවො සච්චං, එතෙන සච්චෙන යඤ්ඤදත්තකුමාරස්ස සොත්ථිභාවො හොතු, ජීවිතං පටිලභතූති.
අථස්ස සහ සච්චකිරියාය යඤ්ඤදත්තස්ස ථනප්පදෙසතො උද්ධං විසං භස්සිත්වා පථවිං පාවිසි. කුමාරො අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා මාතාපිතරො ඔලොකෙත්වා ‘‘අම්මතාතා’’ති වත්වා පරිවත්තිත්වා නිපජ්ජි. අථස්ස පිතරං කණ්හදීපායනො ආහ – ‘‘මයා තාව මම බලං කතං, ත්වම්පි අත්තනො බලං කරොහී’’ති. සො ‘‘අහම්පි සච්චකිරියං කරිස්සාමී’’ති පුත්තස්ස උරෙ හත්ථං ඨපෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘යස්මා දානං නාභිනන්දිං කදාචි, දිස්වානහං අතිථිං වාසකාලෙ;
න ¶ චාපි මෙ අප්පියතං අවෙදුං, බහුස්සුතා සමණබ්රාහ්මණා ච;
අකාමකොවාපි අහං දදාමි, එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතු;
හතං විසං ජීවතු යඤ්ඤදත්තො’’ති.
තත්ථ වාසකාලෙති වසනත්ථාය ගෙහං ආගතකාලෙ. න චාපි මෙ අප්පියතං අවෙදුන්ති බහුස්සුතාපි සමණබ්රාහ්මණා ‘‘අයං නෙව දානං අභිනන්දති ¶ න අම්හෙ’’ති ඉමං මම අප්පියභාවං නෙව ජානිංසු. අහඤ්හි තෙ පියචක්ඛූහියෙව ඔලොකෙමීති දීපෙති. එතෙන සච්චෙනාති සචෙ අහං දානං දදමානො විපාකං අසද්දහිත්වා අත්තනො අනිච්ඡාය දම්මි, අනිච්ඡනභාවං මම පරෙ න ජානන්ති, එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතූති අත්ථො.
එවං තස්ස සච්චකිරියාය සහ කටිතො උද්ධං විසං භස්සිත්වා පථවිං පාවිසි. කුමාරො උට්ඨාය නිසීදි, ඨාතුං පන න සක්කොති. අථස්ස පිතා මාතරං ආහ ‘‘භද්දෙ, මයා අත්තනො බලං කතං, ත්වං ඉදානි සච්චකිරියං කත්වා පුත්තස්ස උට්ඨාය ගමනභාවං කරොහී’’ති. ‘‘සාමි, අත්ථි මය්හං එකං සච්චං, තව පන සන්තිකෙ කථෙතුං න සක්කොමී’’ති. ‘‘භද්දෙ, යථා තථා මෙ පුත්තං අරොගං කරොහී’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා සච්චං කරොන්තී තතියං ගාථමාහ –
‘‘ආසීවිසො ¶ තාත පහූතතෙජො, යො තං අඩංසී බිලරා උදිච්ච;
තස්මිඤ්ච මෙ අප්පියතාය අජ්ජ, පිතරඤ්ච තෙ නත්ථි කොචි විසෙසො;
එතෙන සච්චෙන සුවත්ථි හොතු, හතං විසං ජීවතු යඤ්ඤදත්තො’’ති.
තත්ථ තාතාති පුත්තං ආලපති. පහූතතෙජොති බලවවිසො. බිලරාති විවරා, අයමෙව වා පාඨො. උදිච්චාති උට්ඨහිත්වා, වම්මිකබිලතො උට්ඨායාති අත්ථො. පිතරඤ්ච තෙති පිතරි ච තෙ. අට්ඨකථායං පන අයමෙව පාඨො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘තාත, යඤ්ඤදත්ත තස්මිඤ්ච ආසීවිසෙ තව පිතරි ¶ ච අප්පියභාවෙන මය්හං කොචි විසෙසො නත්ථි. තඤ්ච පන අප්පියභාවං ඨපෙත්වා අජ්ජ මයා කොචි ජානාපිතපුබ්බො නාම නත්ථි, සචෙ එතං සච්චං, එතෙන සච්චෙන තව සොත්ථි හොතූ’’ති.
සහ ච සච්චකිරියාය සබ්බං විසං භස්සිත්වා පථවිං පාවිසි. යඤ්ඤදත්තො නිබ්බිසෙන සරීරෙන උට්ඨාය කීළිතුං ආරද්ධො. එවං පුත්තෙ උට්ඨිතෙ මණ්ඩබ්යො දීපායනස්ස අජ්ඣාසයං පුච්ඡන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘සන්තා ¶ දන්තායෙව පරිබ්බජන්ති, අඤ්ඤත්ර කණ්හා නත්ථාකාමරූපා;
දීපායන කිස්ස ජිගුච්ඡමානො, අකාමකො චරසි බ්රහ්මචරිය’’න්ති.
තස්සත්ථො – යෙ කෙචි ඛත්තියාදයො කාමෙ පහාය ඉධ ලොකෙ පබ්බජන්ති, තෙ අඤ්ඤත්ර කණ්හා භවන්තං කණ්හං ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙ අකාමරූපා නාම නත්ථි, සබ්බෙ ඣානභාවනාය කිලෙසානං සමිතත්තා සන්තා, චක්ඛාදීනි ද්වාරානි යථා නිබ්බිසෙවනානි හොන්ති, තථා තෙසං දමිතත්තා දන්තා හුත්වා අභිරතාව බ්රහ්මචරියං චරන්ති, ත්වං පන භන්තෙ දීපායන, කිංකාරණා තපං ජිගුච්ඡමානො අකාමකො හුත්වා බ්රහ්මචරියං චරසි, කස්මා පුන න අගාරමෙව අජ්ඣාවසසීති.
අථස්ස සො කාරණං කථෙන්තො පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘සද්ධාය නික්ඛම්ම පුනං නිවත්තො, සො එළමූගොව බාලො වතායං;
එතස්ස වාදස්ස ජිගුච්ඡමානො, අකාමකො චරාමි බ්රහ්මචරියං;
විඤ්ඤුප්පසත්ථඤ්ච සතඤ්ච ඨානං, එවම්පහං පුඤ්ඤකරො භවාමී’’ති.
තස්සත්ථො ¶ – කණ්හො කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච සද්දහිත්වා තාව මහන්තං විභවං පහාය අගාරා නික්ඛමිත්වා යං ජහි, පුන තදත්ථමෙව නිවත්තො. සො අයං එළමූගො ගාමදාරකො විය බාලො වතාති ඉමං වාදං ජිගුච්ඡමානො අහං අත්තනො හිරොත්තප්පභෙදභයෙන අනිච්ඡමානොපි බ්රහ්මචරියං චරාමි. කිඤ්ච භිය්යො පබ්බජ්ජාපුඤ්ඤඤ්ච නාමෙතං විඤ්ඤූහි බුද්ධාදීහි පසත්ථං, තෙසංයෙව ච සතං නිවාසට්ඨානං. එවං ඉමිනාපි කාරණෙන අහං පුඤ්ඤකරො භවාමි, අස්සුමුඛොපි රුදමානො බ්රහ්මචරියං චරාමියෙවාති.
එවං ¶ සො අත්තනො අජ්ඣාසයං කථෙත්වා පුන මණ්ඩබ්යං පුච්ඡන්තො ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘සමණෙ ¶ තුවං බ්රාහ්මණෙ අද්ධිකෙ ච, සන්තප්පයාසි අන්නපානෙන භික්ඛං;
ඔපානභූතංව ඝරං තව යිදං, අන්නෙන පානෙන උපෙතරූපං;
අථ කිස්ස වාදස්ස ජිගුච්ඡමානො, අකාමකො දානමිමං දදාසී’’ති.
තත්ථ භික්ඛන්ති භික්ඛාය චරන්තානං භික්ඛඤ්ච සම්පාදෙත්වා දදාසි. ඔපානභූතංවාති චතුමහාපථෙ ඛතසාධාරණපොක්ඛරණී විය.
තතො මණ්ඩබ්යො අත්තනො අජ්ඣාසයං කථෙන්තො සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘පිතරො ච මෙ ආසුං පිතාමහා ච, සද්ධා අහුං දානපතී වදඤ්ඤූ;
තං කුල්ලවත්තං අනුවත්තමානො, මාහං කුලෙ අන්තිමගන්ධනො අහුං;
එතස්ස වාදස්ස ජිගුච්ඡමානො, අකාමකො දානමිමං දදාමී’’ති.
තත්ථ ‘‘ආසු’’න්ති පදස්ස ‘‘සද්ධා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො, සද්ධා අහෙසුන්ති අත්ථො. අහුන්ති සද්ධා හුත්වා තතො උත්තරි දානජෙට්ඨකා චෙව ‘‘දෙථ කරොථා’’ති වුත්තවචනස්ස අත්ථජානනකා ච අහෙසුං. තං කුල්ලවත්තන්ති තං කුලවත්තං, අට්ඨකථායං පන අයමෙව පාඨො. මාහං කුලෙ අන්තිමගන්ධනො අහුන්ති ‘‘අහං අත්තනො කුලෙ සබ්බපච්ඡිමකො චෙව කුලපලාපො ච මා අහු’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා එතං ‘‘කුලඅන්තිමො කුලපලාපො’’ති වාදං ජිගුච්ඡමානො දානං අනිච්ඡන්තොපි ඉදං දානං දදාමීති දීපෙති.
එවඤ්ච පන වත්වා මණ්ඩබ්යො අත්තනො භරියං පුච්ඡමානො අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘දහරිං ¶ ¶ ¶ කුමාරිං අසමත්ථපඤ්ඤං, යං තානයිං ඤාතිකුලා සුගත්තෙ;
න චාපි මෙ අප්පියතං අවෙදි, අඤ්ඤත්ර කාමා පරිචාරයන්තා;
අථ කෙන වණ්ණෙන මයා තෙ භොති, සංවාසධම්මො අහු එවරූපො’’ති.
තත්ථ අසමත්ථපඤ්ඤන්ති කුටුම්බං විචාරෙතුං අප්පටිබලපඤ්ඤං අතිතරුණිඤ්ඤෙව සමානං. යං තානයින්ති යං තං ආනයිං, අහං දහරිමෙව සමානං තං ඤාතිකුලතො ආනෙසින්ති වුත්තං හොති. අඤ්ඤත්ර කාමා පරිචාරයන්තාති එත්තකං කාලං විනා කාමෙන අනිච්ඡාය මං පරිචාරයන්තාපි අත්තනො අප්පියතං මං න ජානාපෙසි, සම්පියායමානරූපාව පරිචරි. කෙන වණ්ණෙනාති කෙන කාරණෙන. භොතීති තං ආලපති. එවරූපොති ආසීවිසසමානපටිකූලභාවෙන මයා සද්ධිං තව සංවාසධම්මො එවරූපො පියසංවාසො විය කථං ජාතොති.
අථස්ස සා කථෙන්තී නවමං ගාථමාහ –
‘‘ආරා දූරෙ නයිධ කදාචි අත්ථි, පරම්පරා නාම කුලෙ ඉමස්මිං;
තං කුල්ලවත්තං අනුවත්තමානා, මාහං කුලෙ අන්තිමගන්ධිනී අහුං;
එතස්ස වාදස්ස ජිගුච්ඡමානා, අකාමිකා පද්ධචරාම්හි තුය්හ’’න්ති.
තත්ථ ආරා දූරෙති අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනං. අතිදූරෙති වා දස්සෙන්තී එවමාහ. ඉධාති නිපාතමත්තං, න කදාචීති අත්ථො. පරම්පරාති පුරිසපරම්පරා. ඉදං වුත්තං හොති – සාමි, ඉමස්මිං අම්හාකං ඤාතිකුලෙ දූරතො පට්ඨාය යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා පුරිසපරම්පරා නාම න කදාචි අත්ථි, එකිත්ථියාපි සාමිකං ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ඤො පුරිසො ගහිතපුබ්බො නාම නත්ථීති. තං කුල්ලවත්තන්ති අහම්පි තං කුලවත්තං කුලපවෙණිං අනුවත්තමානා අත්තනො කුලෙ පච්ඡිමිකා පලාලභූතා මා අහුන්ති සල්ලක්ඛෙත්වා එතං කුලඅන්තිමා ¶ කුලගන්ධිනීති වාදං ජිගුච්ඡමානා අකාමිකාපි තුය්හං පද්ධචරාම්හි වෙය්යාවච්චකාරිකා පාදපරිචාරිකා ජාතාම්හීති.
එවඤ්ච ¶ පන වත්වා ‘‘මයා සාමිකස්ස සන්තිකෙ අභාසිතපුබ්බං ගුය්හං භාසිතං, කුජ්ඣෙය්යපි මෙ අයං, අම්හාකං කුලූපකතාපසස්ස සම්මුඛෙයෙව ඛමාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ඛමාපෙන්තී දසමං ගාථමාහ –
‘‘මණ්ඩබ්ය ¶ භාසිං යමභාසනෙය්යං, තං ඛම්යතං පුත්තකහෙතු මජ්ජ;
පුත්තපෙමා න ඉධ පරත්ථි කිඤ්චි, සො නො අයං ජීවති යඤ්ඤදත්තො’’ති.
තත්ථ තං ඛම්යතන්ති තං ඛමයතු. පුත්තකහෙතු මජ්ජාති තං මම භාසිතං අජ්ජ ඉමස්ස පුත්තස්ස හෙතු ඛමයතු. සො නො අයන්ති යස්ස පුත්තස්ස කාරණා මයා එතං භාසිතං, සො නො පුත්තො ජීවති, ඉමස්ස ජීවිතලාභභාවෙන මෙ ඛම සාමි, අජ්ජතො පට්ඨාය තව වසවත්තිනී භවිස්සාමීති.
අථ නං මණ්ඩබ්යො ‘‘උට්ඨෙහි භද්දෙ, ඛමාමි තෙ, ඉතො පන පට්ඨාය මා ඵරුසචිත්තා අහොසි, අහම්පි තෙ අප්පියං න කරිස්සාමී’’ති ආහ. බොධිසත්තො මණ්ඩබ්යං ආහ – ‘‘ආවුසො, තයා දුස්සඞ්ඝරං ධනං සඞ්ඝරිත්වා කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච අසද්දහිත්වා දානං දදන්තෙන අයුත්තං කතං, ඉතො පට්ඨාය දානං සද්දහිත්වා දෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා බොධිසත්තං ආහ – ‘‘භන්තෙ, තයා අම්හාකං දක්ඛිණෙය්යභාවෙ ඨත්වා අනභිරතෙන බ්රහ්මචරියං චරන්තෙන අයුත්තං කතං, ඉතො පට්ඨාය ඉදානි යථා තයි කතකාරා මහප්ඵලා හොන්ති, එවං චිත්තං පසාදෙත්වා සුද්ධචිත්තො අභිරතො හුත්වා බ්රහ්මචරියං චරාහී’’ති. තෙ මහාසත්තං වන්දිත්වා උට්ඨාය අගමංසු. තතො පට්ඨාය භරියා සාමිකෙ සස්නෙහා අහොසි, මණ්ඩබ්යො පසන්නචිත්තො සද්ධාය දානං අදාසි. බොධිසත්තො අනභිරතිං විනොදෙත්වා ඣානාභිඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි ¶ . තදා මණ්ඩබ්යො ආනන්දො අහොසි, භරියා ¶ විසාඛා, පුත්තො රාහුලො, ආණිමණ්ඩබ්යො සාරිපුත්තො, කණ්හදීපායනො පන අහමෙව අහොසින්ති.
කණ්හදීපායනජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[445] 7. නිග්රොධජාතකවණ්ණනා
න වාහමෙතං ජානාමීති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි භික්ඛූ තෙන ‘‘ආවුසො දෙවදත්ත, සත්ථා තව බහූපකාරො, ත්වඤ්හි සත්ථාරං නිස්සාය පබ්බජ්ජං ලභි උපසම්පදං ලභි, තෙපිටකං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හි, ඣානං උප්පාදෙසි, ලාභසක්කාරොපි ¶ තෙ දසබලස්සෙව සන්තකො’’ති භික්ඛූහි වුත්තෙ තිණසලාකං උක්ඛිපිත්වා ‘‘එත්තකම්පි සමණෙන ගොතමෙන මය්හං කතං ගුණං න පස්සාමී’’ති වුත්තෙ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො අකතඤ්ඤූ මිත්තදුබ්භී’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ රාජගහෙ මගධමහාරාජා නාම රජ්ජං කාරෙසි. තදා රාජගහසෙට්ඨි අත්තනො පුත්තස්ස ජනපදසෙට්ඨිනො ධීතරං ආනෙසි, සා වඤ්ඣා අහොසි. අථස්සා අපරභාගෙ සක්කාරො පරිහායි. ‘‘අම්හාකං පුත්තස්ස ගෙහෙ වඤ්ඣිත්ථියා වසන්තියා කථං කුලවංසො වඩ්ඪිස්සතී’’ති යථා සා සුණාති, එවම්පි කථං සමුට්ඨාපෙන්ති. සා තං සුත්වා ‘‘හොතු ගබ්භිනිආලයං කත්වා එතෙ වඤ්චෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා අත්තනො අත්ථචාරිකං ධාතිං ආහ ‘‘අම්ම, ගබ්භිනියො නාම කිඤ්ච කිඤ්ච කරොන්තී’’ති ගබ්භිනිපරිහාරං පුච්ඡිත්වා උතුනිකාලෙ පටිච්ඡාදෙත්වා අම්බිලාදිරුචිකා හුත්වා හත්ථපාදානං උද්ධුමායනකාලෙ හත්ථපාදපිට්ඨියො කොට්ටාපෙත්වා බහලං කාරෙසි, දිවසෙ දිවසෙපි පිලොතිකාවෙඨනෙන ච උදරවඩ්ඪනං වඩ්ඪෙසි, ථනමුඛානි කාළානි කාරෙසි, සරීරකිච්චං කරොන්තීපි අඤ්ඤත්ර තස්සා ධාතියා අඤ්ඤෙසං සම්මුඛට්ඨානෙ න කරොති. සාමිකොපිස්සා ගබ්භපරිහාරං අදාසි. එවං නව මාසෙ වසිත්වා ‘‘ඉදානි ජනපදෙ පිතු ඝරං ගන්ත්වා විජායිස්සාමී’’ති සසුරෙ ආපුච්ඡිත්වා රථමාරුහිත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන ¶ රාජගහා නික්ඛමිත්වා ¶ මග්ගං පටිපජ්ජි. තස්සා පන පුරතො එකො සත්ථො ගච්ඡති. සත්ථෙන වසිත්වා ගතට්ඨානං එසා පාතරාසකාලෙ පාපුණාති.
අථෙකදිවසං තස්මිං සත්ථෙ එකා දුග්ගතිත්ථී රත්තියා එකස්මිං නිග්රොධමූලෙ පුත්තං විජායිත්වා පාතොව සත්ථෙ ගච්ඡන්තෙ ‘‘අහං විනා සත්ථෙන ගන්තුං න සක්ඛිස්සාමි, සක්කා ඛො පන ජීවන්තියා පුත්තං ලභිතු’’න්ති නිග්රොධමූලජාලෙ ජලාබුඤ්චෙව ගබ්භමලඤ්ච අත්ථරිත්වා පුත්තං ඡට්ටෙත්වා අගමාසි. දාරකස්සපි දෙවතා ආරක්ඛං ගණ්හිංසු. සො හි න යො වා සො වා, බොධිසත්තොයෙව. සො පන තදා තාදිසං පටිසන්ධිං ගණ්හි. ඉතරා පාතරාසකාලෙ තං ඨානං පත්වා ‘‘සරීරකිච්චං කරිස්සාමී’’ති තාය ධාතියා සද්ධිං නිග්රොධමූලං ගතා සුවණ්ණවණ්ණං දාරකං දිස්වා ‘‘අම්ම, නිප්ඵන්නං නො කිච්ච’’න්ති පිලොතිකායො අපනෙත්වා උච්ඡඞ්ගපදෙසං ලොහිතෙන ච ගබ්භමලෙන ච මක්ඛෙත්වා අත්තනො ගබ්භවුට්ඨානං ආරොචෙසි. තාවදෙව නං සාණියා පරික්ඛිපිත්වා හට්ඨතුට්ඨො සපරිජනො රාජගහං පණ්ණං පෙසෙසි. අථස්සා සස්සුසසුරා විජාතකාලතො පට්ඨාය ‘‘පිතු කුලෙ කිං කරිස්සති, ඉධෙව ආගච්ඡතූ’’ති පෙසයිංසු. සා පටිනිවත්තිත්වා ¶ රාජගහමෙව පාවිසි. තත්ථ තං සම්පටිච්ඡිත්වා දාරකස්ස නාමං කරොන්තා නිග්රොධමූලෙ ජාතත්තා ‘‘නිග්රොධකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. තං දිවසඤ්ඤෙව අනුසෙට්ඨිසුණිසාපි විජායනත්ථාය කුලඝරං ගච්ඡන්තී අන්තරාමග්ගෙ එකිස්සා රුක්ඛසාඛාය හෙට්ඨා පුත්තං විජායි, තස්ස ‘‘සාඛකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. තං දිවසඤ්ඤෙව සෙට්ඨිං නිස්සාය වසන්තස්ස තුන්නකාරස්ස භරියාපි පිලොතිකන්තරෙ පුත්තං විජායි, තස්ස ‘‘පොත්තිකො’’ති නාමං කරිංසු.
මහාසෙට්ඨි උභොපි තෙ දාරකෙ ‘‘නිග්රොධකුමාරස්ස ජාතදිවසඤ්ඤෙව ජාතා’’ති ආණාපෙත්වා තෙනෙව සද්ධිං සංවඩ්ඪෙසි. තෙ එකතො වඩ්ඪිත්වා වයප්පත්තා තක්කසිලං ගන්ත්වා සිප්පං උග්ගණ්හිංසු. උභොපි සෙට්ඨිපුත්තා ආචරියස්ස ද්වෙ සහස්සානි අදංසු. නිග්රොධකුමාරො ¶ පොත්තිකස්ස අත්තනො සන්තිකෙ සිප්පං පට්ඨපෙසි. තෙ නිප්ඵන්නසිප්පා ආචරියං ආපුච්ඡිත්වා නික්ඛන්තා ‘‘ජනපදචාරිකං චරිස්සාමා’’ති අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා එකස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිපජ්ජිංසු. තදා බාරාණසිරඤ්ඤො කාලකතස්ස සත්තමො දිවසො, ‘‘ස්වෙ ඵුස්සරථං යොජෙස්සාමා’’ති නගරෙ භෙරිං චරාපෙසුං. තෙසුපි සහායෙසු රුක්ඛමූලෙ නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තෙසු පොත්තිකො ¶ පච්චූසකාලෙ උට්ඨාය නිග්රොධකුමාරස්ස පාදෙ පරිමජ්ජන්තො නිසීදි. තස්මිං රුක්ඛෙ වුත්ථකුක්කුටෙසු උපරිකුක්කුටො හෙට්ඨාකුක්කුටස්ස සරීරෙ වච්චං පාතෙසි. අථ නං සො ‘‘කෙනෙතං පාතිත’’න්ති ආහ. ‘‘සම්ම, මා කුජ්ඣි, මයා අජානන්තෙන පාතිත’’න්ති ආහ. ‘‘අරෙ, ත්වං මම සරීරං අත්තනො වච්චට්ඨානං මඤ්ඤසි, කිං මම පමාණං න ජානාසී’’ති. අථ නං ඉතරො ‘‘අරෙ ත්වං ‘අජානන්තෙන මෙ කත’න්ති වුත්තෙපි කුජ්ඣසියෙව, කිං පන තෙ පමාණ’’න්ති ආහ. ‘‘යො මං මාරෙත්වා මංසං ඛාදති, සො පාතොව සහස්සං ලභති, තස්මා අහං මානං කරොමී’’ති. අථ නං ඉතරො ‘‘අරෙ එත්තකමත්තෙන ත්වං මානං කරොසි, මං පන මාරෙත්වා යො ථූලමංසං ඛාදති, සො පාතොව රාජා හොති, යො මජ්ඣිමමංසං ඛාදති, සො සෙනාපති, යො අට්ඨිනිස්සිතං ඛාදති, සො භණ්ඩාගාරිකො හොතී’’ති ආහ.
පොත්තිකො තෙසං කථං සුත්වා ‘‘කිං නො සහස්සෙන, රජ්ජමෙව වර’’න්ති සණිකං රුක්ඛං අභිරුහිත්වා උපරිසයිතකුක්කුටං ගහෙත්වා මාරෙත්වා අඞ්ගාරෙ පචිත්වා ථූලමංසං නිග්රොධස්ස අදාසි, මජ්ඣිමමංසං සාඛස්ස අදාසි, අට්ඨිමංසං අත්තනා ඛාදි. ඛාදිත්වා පන ‘‘සම්ම නිග්රොධ, ත්වං අජ්ජ රාජා භවිස්සසි, සම්ම සාඛ, ත්වං සෙනාපති භවිස්සසි, අහං පන භණ්ඩාගාරිකො භවිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘කථං ජානාසී’’ති පුට්ඨො තං පවත්තිං ආරොචෙසි. තෙ තයොපි ජනා පාතරාසවෙලාය බාරාණසිං පවිසිත්වා එකස්ස බ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ සප්පිසක්කරයුත්තං පායාසං භුඤ්ජිත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා උය්යානං ¶ පවිසිංසු. නිග්රොධකුමාරො සිලාපට්ටෙ නිපජ්ජි ¶ , ඉතරෙ ද්වෙ බහි නිපජ්ජිංසු. තස්මිං සමයෙ පඤ්ච රාජකකුධභණ්ඩානි අන්තො ඨපෙත්වා ඵුස්සරථං විස්සජ්ජෙසුං. තත්ථ විත්ථාරකථා මහාජනකජාතකෙ (ජා. 2.22.123 ආදයො) ආවි භවිස්සති. ඵුස්සරථො උය්යානං ගන්ත්වා නිවත්තිත්වා ආරොහනසජ්ජො හුත්වා අට්ඨාසි. පුරොහිතො ‘‘උය්යානෙ පුඤ්ඤවතා සත්තෙන භවිතබ්බ’’න්ති උය්යානං පවිසිත්වා කුමාරං දිස්වා පාදන්තතො සාටකං අපනෙත්වා පාදෙසු ලක්ඛණානි උපධාරෙත්වා ‘‘තිට්ඨතු බාරාණසියං රජ්ජං, සකලජම්බුදීපස්ස අධිපතිරාජා භවිතුං යුත්තො’’ති සබ්බතාලාවචරෙ පග්ගණ්හාපෙසි. නිග්රොධකුමාරො පබුජ්ඣිත්වා මුඛතො සාටකං අපනෙත්වා මහාජනං ඔලොකෙත්වා පරිවත්තිත්වා නිපන්නො ථොකං වීතිනාමෙත්වා සිලාපට්ටෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි. අථ ¶ නං පුරොහිතො ජණ්ණුනා පතිට්ඨාය ‘‘රජ්ජං තෙ දෙව පාපුණාතී’’ති වත්වා ‘‘‘සාධූ’’ති වුත්තෙ තත්ථෙව රතනරාසිම්හි ඨපෙත්වා අභිසිඤ්චි. සො රජ්ජං පත්වා සාඛස්ස සෙනාපතිට්ඨානං දත්වා මහන්තෙන සක්කාරෙන නගරං පාවිසි, පොත්තිකොපි තෙහි සද්ධිඤ්ඤෙව අගමාසි. තතො පට්ඨාය මහාසත්තො බාරාණසියං ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි.
සො එකදිවසං මාතාපිතූනං සරිත්වා සාඛං ආහ – ‘‘සම්ම, න සක්කා මාතාපිතූහි විනා වත්තිතුං, මහන්තෙන පරිවාරෙන ගන්ත්වා මාතාපිතරො නො ආනෙහී’’ති. සාඛො ‘‘න මෙ තත්ථ ගමනකම්මං අත්ථී’’ති පටික්ඛිපි. තතො පොත්තිකං ආණාපෙසි. සො ‘‘සාධූ’’ති තත්ථ ගන්ත්වා නිග්රොධස්ස මාතාපිතරො ‘‘පුත්තො වො රජ්ජෙ පතිට්ඨිතො, එථ ගච්ඡාමා’’ති ආහ. තෙ ‘‘අත්ථි නො තාව විභවමත්තං, අලං තත්ථ ගමනෙනා’’ති පටික්ඛිපිංසු. සාඛස්සපි මාතාපිතරො අවොච, තෙපි න ඉච්ඡිංසු. අත්තනො මාතාපිතරො අවොච, ‘‘මයං තාත තුන්නකාරකම්මෙන ජීවිස්සාම අල’’න්ති පටික්ඛිපිංසු. සො තෙසං මනං අලභිත්වා බාරාණසිමෙව පච්චාගන්ත්වා ‘‘සෙනාපතිස්ස ඝරෙ මග්ගකිලමථං විනොදෙත්වා පච්ඡා නිග්රොධසහායං පස්සිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තස්ස නිවෙසනද්වාරං ගන්ත්වා ‘‘සහායො කිර ¶ තෙ පොත්තිකො නාම ආගතොති සෙනාපතිස්ස ආරොචෙහී’’ති දොවාරිකං ආහ, සො තථා අකාසි. සාඛො පන ‘‘අයං මය්හං රජ්ජං අදත්වා සහායනිග්රොධස්ස අදාසී’’ති තස්මිං වෙරං බන්ධි. සො තං කථං සුත්වාව කුද්ධො ආගන්ත්වා ‘‘කො ඉමස්ස සහායො උම්මත්තකො දාසිපුත්තො, ගණ්හථ න’’න්ති වත්වා හත්ථපාදජණ්ණුකප්පරෙහි කොට්ටාපෙත්වා ගීවායං ගාහාපෙත්වා නීහරාපෙසි.
සො චින්තෙසි ‘‘සාඛො මම සන්තිකා සෙනාපතිට්ඨානං ලභිත්වා අකතඤ්ඤූ මිත්තදුබ්භී, මං කොට්ටාපෙත්වා නීහරාපෙසි, නිග්රොධො පන පණ්ඩිතො කතඤ්ඤූ සප්පුරිසො, තස්සෙව සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති. සො රාජද්වාරං ගන්ත්වා ‘‘දෙව, පොත්තිකො කිර නාම තෙ සහායො ද්වාරෙ ඨිතො’’ති ¶ රඤ්ඤො ආරොචාපෙසි. රාජා පක්කොසාපෙත්වා තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ආසනා වුට්ඨාය පච්චුග්ගන්ත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා මස්සුකම්මාදීනි කාරාපෙත්වා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතෙන පරිභුත්තනානග්ගරසභොජනෙන තෙන සද්ධිං සුඛනිසින්නො මාතාපිතූනං පවත්තිං පුච්ඡිත්වා අනාගමනභාවං සුණි. සාඛොපි ‘‘පොත්තිකො මං රඤ්ඤො සන්තිකෙ පරිභින්දෙය්ය ¶ , මයි පන ගතෙ කිඤ්චි වත්තුං න සක්ඛිස්සතී’’ති තත්ථෙව අගමාසි. පොත්තිකො තස්ස සන්තිකෙයෙව රාජානං ආමන්තෙත්වා ‘‘දෙව, අහං මග්ගකිලන්තො ‘සාඛස්ස ගෙහං ගන්ත්වා විස්සමිත්වා ඉධාගමිස්සාමී’ති අගමිං. අථ මං සාඛො ‘නාහං තං ජානාමී’ති වත්වා කොට්ටාපෙත්වා ගීවායං ගාහාපෙත්වා නීහරාපෙසීති සද්දහෙය්යාසි ත්වං එත’’න්ති වත්වා තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘න වාහමෙතං ජානාමි, කො වායං කස්ස වාති වා;
යථා සාඛො වදි එව, නිග්රොධ කින්ති මඤ්ඤසි.
‘‘තතො ගලවිනීතෙන, පුරිසා නීහරිංසු මං;
දත්වා මුඛපහාරානි, සාඛස්ස වචනංකරා.
‘‘එතාදිසං දුම්මතිනා, අකතඤ්ඤුන දුබ්භිනා;
කතං අනරියං සාඛෙන, සඛිනා තෙ ජනාධිපා’’ති.
තත්ථ ¶ කින්ති මඤ්ඤසීති යථා මං සාඛො අචරි, කිං ත්වම්පි එවමෙව මඤ්ඤසි, උදාහු අඤ්ඤථා මඤ්ඤසි, මං සාඛො එවං වදෙය්යාති සද්දහසි, තං න සද්දහසීති අධිප්පායො. ගලවිනීතෙනාති ගලග්ගාහෙන. දුබ්භිනාති මිත්තදුබ්භිනා.
තං සුත්වා නිග්රොධො චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘න වාහමෙතං ජානාමි, නපි මෙ කොචි සංසති;
යං මෙ ත්වං සම්ම අක්ඛාසි, සාඛෙන කාරණං කතං.
‘‘සඛීනං සාජීවකරො, මම සාඛස්ස චූභයං;
ත්වං නොසිස්සරියං දාතා, මනුස්සෙසු මහන්තතං;
තයාමා ලබ්භිතා ඉද්ධී, එත්ථ මෙ නත්ථි සංසයො.
‘‘යථාපි ¶ බීජමග්ගිම්හි, ඩය්හති න විරූහති;
එවං කතං අසප්පුරිසෙ, නස්සති න විරූහති.
‘‘කතඤ්ඤුම්හි ච පොසම්හි, සීලවන්තෙ අරියවුත්තිනෙ;
සුඛෙත්තෙ විය බීජානි, කතං තම්හි න නස්සතී’’ති.
තත්ථ ¶ සංසතීති ආචික්ඛති. කාරණං කතන්ති ආකඩ්ඪනවිකඩ්ඪනපොථනකොට්ටනසඞ්ඛාතං කාරණං කතන්ති අත්ථො. සඛීනං සාජීවකරොති සම්ම, පොත්තික ත්වං සහායකානං සුආජීවකරො ජීවිකාය උප්පාදෙතා. මම සාඛස්ස චූභයන්ති මය්හඤ්ච සාඛස්ස ච උභින්නම්පි සඛීනන්ති අත්ථො. ත්වං නොසිස්සරියන්ති ත්වං නො අසි ඉස්සරියං දාතා, තව සන්තිකා ඉමා සම්පත්තී අම්හෙහි ලද්ධා. මහන්තතන්ති මහන්තභාවං.
එවඤ්ච පන වත්වා එත්තකං කථෙන්තෙ නිග්රොධෙ සාඛො තත්ථෙව අට්ඨාසි. අථ නං රාජා ‘‘සාඛ ඉමං පොත්තිකං සඤ්ජානාසී’’ති පුච්ඡි. සො තුණ්හී අහොසි. අථස්ස රාජා දණ්ඩං ආණාපෙන්තො අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘ඉමං ජම්මං නෙකතිකං, අසප්පුරිසචින්තකං;
හනන්තු සාඛං සත්තීහි, නාස්ස ඉච්ඡාමි ජීවිත’’න්ති.
තත්ථ ජම්මන්ති ලාමකං. නෙකතිකන්ති වඤ්චකං.
තං සුත්වා පොත්තිකො ‘‘මා එස බාලො මං නිස්සාය නස්සතූ’’ති චින්තෙත්වා නවමං ගාථමාහ –
‘‘ඛමතස්ස ¶ මහාරාජ, පාණා න පටිආනයා;
ඛම දෙව අසප්පුරිසස්ස, නාස්ස ඉච්ඡාමහං වධ’’න්ති.
තත්ථ ඛමතස්සාති ඛමතං අස්ස, එතස්ස අසප්පුරිසස්ස ඛමථාති අත්ථො. න පටිආනයාති මතස්ස නාම පාණා පටිආනෙතුං න සක්කා.
රාජා තස්ස වචනං සුත්වා සාඛස්ස ඛමි, සෙනාපතිට්ඨානම්පි පොත්තිකස්සෙව දාතුකාමො අහොසි ¶ , සො පන න ඉච්ඡි. අථස්ස සබ්බසෙනානීනං විචාරණාරහං භණ්ඩාගාරිකට්ඨානං නාම අදාසි. පුබ්බෙ කිරෙතං ඨානන්තරං නාහොසි, තතො පට්ඨාය ජාතං. අපරභාගෙ පොත්තිකො භණ්ඩාගාරිකො පුත්තධීතාහි වඩ්ඪමානො අත්තනො පුත්තධීතානං ඔවාදවසෙන ඔසානගාථමාහ –
‘‘නිග්රොධමෙව සෙවෙය්ය, න සාඛමුපසංවසෙ;
නිග්රොධස්මිං මතං සෙය්යො, යඤ්චෙ සාඛස්මි ජීවිත’’න්ති.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, දෙවදත්තො පුබ්බෙපි අකතඤ්ඤූයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සාඛො දෙවදත්තො අහොසි, පොත්තිකො ආනන්දො, නිග්රොධො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
නිග්රොධජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[446] 8. තක්කලජාතකවණ්ණනා
න තක්කලා සන්ති න ආලුවානීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං පිතුපොසකං උපාසකං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර දලිද්දකුලෙ පච්චාජාතො මාතරි කාලකතාය පාතොව උට්ඨාය දන්තකට්ඨමුඛොදකදානාදීනි කරොන්තො භතිං වා කසිං වා කත්වා ලද්ධවිභවානුරූපෙන යාගුභත්තාදීනි සම්පාදෙත්වා පිතරං පොසෙසි. අථ නං පිතා ආහ – ‘‘තාත, ත්වං එකකොව අන්තො ච බහි ච කත්තබ්බං කරොසි, එකං තෙ කුලදාරිකං ආනෙස්සාමි, සා තෙ ගෙහෙ කත්තබ්බං කරිස්සතී’’ති. ‘‘තාත, ඉත්ථියො නාම ඝරං ආගතා නෙව මය්හං, න තුම්හාකං චිත්තසුඛං කරිස්සන්ති, මා එවරූපං චින්තයිත්ථ, අහං යාවජීවං තුම්හෙ පොසෙත්වා තුම්හාකං ¶ අච්චයෙන ජානිස්සාමී’’ති. අථස්ස පිතා අනිච්ඡමානස්සෙව එකං කුමාරිකං ආනෙසි. සා සසුරස්ස ච සාමිකස්ස ච උපකාරිකා අහොසි නීචවුත්ති. සාමිකොපිස්සා ‘‘මම පිතු උපකාරිකා’’ති තුස්සිත්වා ලද්ධං ලද්ධං මනාපං ආහරිත්වා දෙති, සාපි තං සසුරස්සෙව උපනාමෙසි. සා අපරභාගෙ චින්තෙසි ‘‘මය්හං සාමිකො ලද්ධං ලද්ධං පිතු අදත්වා මය්හමෙව දෙති, අද්ධා පිතරි නිස්නෙහො ජාතො, ඉමං මහල්ලකං එකෙනුපායෙන මම සාමිකස්ස පටික්කූලං කත්වා ගෙහා නික්කඩ්ඪාපෙස්සාමී’’ති.
සා තතො පට්ඨාය උදකං අතිසීතං වා අච්චුණ්හං වා, ආහාරං අතිලොණං වා අලොණං වා ¶ , භත්තං උත්තණ්ඩුලං වා අතිකිලින්නං වාති එවමාදීනි තස්ස කොධුප්පත්තිකාරණානි කත්වා තස්මිං කුජ්ඣන්තෙ ‘‘කො ඉමං මහල්ලකං උපට්ඨාතුං සක්ඛිස්සතී’’ති ඵරුසානි වත්වා කලහං වඩ්ඪෙසි. තත්ථ තත්ථ ඛෙළපිණ්ඩාදීනි ඡඩ්ඩෙත්වාපි සාමිකං උජ්ඣාපෙසි ‘‘පස්ස පිතු කම්මං, ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච මා කරී’ති වුත්තෙ කුජ්ඣති, ඉමස්මිං ගෙහෙ පිතරං වා වසාපෙහි මං වා’’ති. අථ නං සො ‘‘භද්දෙ, ත්වං දහරා යත්ථ කත්ථචි ජීවිතුං සක්ඛිස්සසි, මය්හං ¶ පිතා මහල්ලකො, ත්වං තස්ස අසහන්තී ඉමම්හා ගෙහා නික්ඛමා’’ති ආහ. සා භීතා ‘‘ඉතො පට්ඨාය එවං න කරිස්සාමී’’ති සසුරස්ස පාදෙසු පතිත්වා ඛමාපෙත්වා පකතිනියාමෙනෙව පටිජග්ගිතුං ආරභි. අථ සො උපාසකො පුරිමදිවසෙසු තාය උබ්බාළ්හො සත්ථු සන්තිකං ධම්මස්සවනාය අගන්ත්වා තස්සා පකතියා පතිට්ඨිතකාලෙ අගමාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘කිං, උපාසක, සත්තට්ඨ දිවසානි ධම්මස්සවනාය නාගතොසී’’ති පුච්ඡි. සො තං කාරණං කථෙසි. සත්ථා ‘‘ඉදානි තාව තස්සා කථං අග්ගහෙත්වා පිතරං න නීහරාපෙසි, පුබ්බෙ පන එතිස්සා කථං ගහෙත්වා පිතරං ආමකසුසානං නෙත්වා ආවාටං ඛණිත්වා තත්ථ නං පක්ඛිපිත්වා මාරණකාලෙ අහං සත්තවස්සිකො හුත්වා මාතාපිතූනං ගුණං කථෙත්වා පිතුඝාතකකම්මා නිවාරෙසිං, තදා ත්වං මම කථං සුත්වා තව පිතරං යාවජීවං පටිජග්ගිත්වා සග්ගපරායණො ජාතො, ස්වායං මයා දින්නො ඔවාදො භවන්තරගතම්පි න විජහති, ඉමිනා කාරණෙන තස්සා කථං අග්ගහෙත්වා ඉදානි තයා පිතා න නීහටො’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ අඤ්ඤතරස්මිං කාසිගාමෙ එකස්ස කුලස්ස ඝරෙ එකපුත්තකො අහොසි නාමෙන සවිට්ඨකො නාම. සො මාතාපිතරො පටිජග්ගන්තො ¶ අපරභාගෙ මාතරි කාලකතාය පිතරං පොසෙසීති සබ්බං වත්ථු පච්චුප්පන්නවත්ථුනියාමෙනෙව කථෙතබ්බං. අයං පනෙත්ථ විසෙසො. තදා සා ඉත්ථී ‘‘පස්ස පිතු කම්මං, ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච මා කරී’ති වුත්තෙ කුජ්ඣතී’’ති වත්වා ‘‘සාමි, පිතා තෙ චණ්ඩො ඵරුසො නිච්චං කලහං කරොති, ජරාජිණ්ණො බ්යාධිපීළිතො න චිරස්සෙව මරිස්සති, අහඤ්ච එතෙන සද්ධිං එකගෙහෙ වසිතුං න සක්කොමි, සයම්පෙස කතිපාහෙන මරිස්සතියෙව, ත්වං එතං ආමකසුසානං නෙත්වා ආවාටං ඛණිත්වා තත්ථ නං පක්ඛිපිත්වා කුද්දාලෙන සීසං ඡින්දිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා උපරි පංසුනා ඡාදෙත්වා ආගච්ඡාහී’’ති ආහ. සො තාය පුනප්පුනං වුච්චමානො ‘‘භද්දෙ, පුරිසමාරණං නාම භාරියං, කථං නං මාරෙස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘අහං තෙ උපායං ආචික්ඛිස්සාමී’’ති. ‘‘ආචික්ඛ තාවා’’ති. ‘‘සාමි, ත්වං පච්චූසකාලෙ පිතු නිසින්නට්ඨානං ගන්ත්වා යථා සබ්බෙ සුණන්ති, එවං මහාසද්දං කත්වා ‘තාත, අසුකගාමෙ තුම්හාකං උද්ධාරණකො ¶ අත්ථි, මයි ගතෙ න දෙති, තුම්හාකං අච්චයෙන න දස්සතෙව, ස්වෙ යානකෙ නිසීදිත්වා පාතොව ගච්ඡිස්සාමා’ති වත්වා තෙන වුත්තවෙලායමෙව ¶ උට්ඨාය යානකං යොජෙත්වා තත්ථ නිසීදාපෙත්වා ආමකසුසානං නෙත්වා ආවාටං ඛණිත්වා චොරෙහි අච්ඡින්නසද්දං කත්වා මාරෙත්වා ආවාටෙ පක්ඛිපිත්වා සීසං ඡින්දිත්වා න්හායිත්වා ආගච්ඡා’’ති.
සවිට්ඨකො ‘‘අත්ථෙස උපායො’’ති තස්සා වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා යානකං ගමනසජ්ජං අකාසි. තස්ස පනෙකො සත්තවස්සිකො පුත්තො අත්ථි පණ්ඩිතො බ්යත්තො. සො මාතු වචනං සුත්වා ‘‘මය්හං මාතා පාපධම්මා පිතරං මෙ පිතුඝාතකම්මං කාරෙති, අහං ඉමස්ස පිතුඝාතකම්මං කාතුං න දස්සාමී’’ති සණිකං ගන්ත්වා අය්යකෙන සද්ධිං නිපජ්ජි. සවිට්ඨකොපි ඉතරාය වුත්තවෙලාය යානකං යොජෙත්වා ‘‘එහි, තාත, උද්ධාරං සොධෙස්සාමා’’ති පිතරං යානකෙ නිසීදාපෙසි. කුමාරොපි පඨමතරං යානකං අභිරුහි. සවිට්ඨකො තං ¶ නිවාරෙතුං අසක්කොන්තො තෙනෙව සද්ධිං ආමකසුසානං ගන්ත්වා පිතරඤ්ච කුමාරකෙන සද්ධිං එකමන්තෙ ඨපෙත්වා සයං ඔතරිත්වා කුද්දාලපිටකං ආදාය එකස්මිං පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ චතුරස්සාවාටං ඛණිතුං ආරභි. කුමාරකො ඔතරිත්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා අජානන්තො විය කථං සමුට්ඨාපෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘න තක්කලා සන්ති න ආලුවානි, න බිළාලියො න කළම්බානි තාත;
එකො අරඤ්ඤම්හි සුසානමජ්ඣෙ, කිමත්ථිකො තාත ඛණාසි කාසු’’න්ති.
තත්ථ න තක්කලා සන්තීති පිණ්ඩාලුකන්දා න සන්ති. ආලුවානීති ආලුවකන්දා. බිළාලියොති බිළාරිවල්ලිකන්දා. කළම්බානීති තාලකන්දා.
අථස්ස පිතා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘පිතාමහො තාත සුදුබ්බලො තෙ, අනෙකබ්යාධීහි දුඛෙන ඵුට්ඨො;
තමජ්ජහං නිඛණිස්සාමි සොබ්භෙ, න හිස්ස තං ජීවිතං රොචයාමී’’ති.
තත්ථ ¶ අනෙකබ්යාධීහීති අනෙකෙහි බ්යාධීහි උප්පන්නෙන දුක්ඛෙන ඵුට්ඨො. න හිස්ස තන්ති අහඤ්හි තස්ස තව පිතාමහස්ස තං දුජ්ජීවිතං න ඉච්ඡාමි, ‘‘එවරූපා ජීවිතා මරණමෙවස්ස වර’’න්ති මඤ්ඤමානො තං සොබ්භෙ නිඛණිස්සාමීති.
තං සුත්වා කුමාරො උපඩ්ඪං ගාථමාහ –
‘‘සඞ්කප්පමෙතං ¶ පටිලද්ධ පාපකං, අච්චාහිතං කම්ම කරොසි ලුද්ද’’න්ති.
තස්සත්ථො – තාත, ත්වං ‘‘පීතරං දුක්ඛා පමොචෙස්සාමී’’ති මරණදුක්ඛෙන යොජෙන්තො එතං පාපකං සඞ්කප්පං පටිලද්ධා තස්ස ච සඞ්කප්පවසෙන හිතං අතික්කම්ම ඨිතත්තා අච්චාහිතං කම්මං කරොසි ලුද්දන්ති.
එවඤ්ච පන වත්වා කුමාරො පිතු හත්ථතො කුද්දාලං ගහෙත්වා අවිදූරෙ අඤ්ඤතරං ආවාටං ඛණිතුං ආරභි. අථ නං පිතා උපසඞ්කමිත්වා ¶ ‘‘කස්මා, තාත, ආවාටං ඛණසී’’ති පුච්ඡි. සො තස්ස කථෙන්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘මයාපි තාත පටිලච්ඡසෙ තුවං, එතාදිසං කම්ම ජරූපනීතො;
තං කුල්ලවත්තං අනුවත්තමානො, අහම්පි තං නිඛණිස්සාමි සොබ්භෙ’’ති.
තස්සත්ථො – තාත, අහම්පි එතස්මිං සොබ්භෙ තං මහල්ලකකාලෙ නිඛණිස්සාමි, ඉති ඛො තාත, මයාපි කතෙ ඉමස්මිං සොබ්භෙ තුවං ජරූපනීතො එතාදිසං කම්මං පටිලච්ඡසෙ, යං එතං තයා පවත්තිතං කුලවත්තං, තං අනුවත්තමානො වයප්පත්තො භරියාය සද්ධිං වසන්තො අහම්පි තං නිඛණිස්සාමි සොබ්භෙති.
අථස්ස පිතා චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘ඵරුසාහි වාචාහි පකුබ්බමානො, ආසජ්ජ මං ත්වං වදසෙ කුමාර;
පුත්තො මමං ඔරසකො සමානො, අහීතානුකම්පී මම ත්වංසි පුත්තා’’ති.
තත්ථ පකුබ්බමානොති අභිභවන්තො. ආසජ්ජාති ඝට්ටෙත්වා.
එවං ¶ වුත්තෙ පණ්ඩිතකුමාරකො එකං පටිවචනගාථං, ද්වෙ උදානගාථාති තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘න තාහං තාත අහිතානුකම්පී, හිතානුකම්පී තෙ අහම්පි තාත;
පාපඤ්ච තං කම්ම පකුබ්බමානං, අරහාමි නො වාරයිතුං තතො.
‘‘යො ¶ මාතරං වා පිතරං සවිට්ඨ, අදූසකෙ හිංසති පාපධම්මො;
කායස්ස භෙදා අභිසම්පරායං, අසංසයං සො නිරයං උපෙති.
‘‘යො මාතරං වා පිතරං සවිට්ඨ, අන්නෙන පානෙන උපට්ඨහාති;
කායස්ස ¶ භෙදා අභිසම්පරායං, අසංසයං සො සුගතිං උපෙතී’’ති. –
ඉමං පන පුත්තස්ස ධම්මකථං සුත්වා පිතා අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘න මෙ ත්වං පුත්ත අහිතානුකම්පී, හිතානුකම්පී මෙ ත්වංසි පුත්ත;
අහඤ්ච තං මාතරා වුච්චමානො, එතාදිසං කම්ම කරොමි ලුද්ද’’න්ති.
තත්ථ අහඤ්ච තං මාතරාති අහඤ්ච තෙ මාතරා, අයමෙව වා පාඨො.
තං සුත්වා කුමාරො ‘‘තාත, ඉත්ථියො නාම උප්පන්නෙ දොසෙ අනිග්ගය්හමානා පුනප්පුනං පාපං කරොන්ති, මම මාතා යථා පුන එවරූපං න කරොති, තථා නං පණාමෙතුං වට්ටතී’’ති නවමං ගාථමාහ –
‘‘යා තෙ සා භරියා අනරියරූපා, මාතා මමෙසා සකියා ජනෙත්ති;
නිද්ධාපයෙ තඤ්ච සකා අගාරා, අඤ්ඤම්පි තෙ සා දුඛමාවහෙය්යා’’ති.
සවිට්ඨකො ¶ පණ්ඩිතපුත්තස්ස කථං සුත්වා සොමනස්සජාතො හුත්වා ‘‘ගච්ඡාම, තාතා’’ති සද්ධිං පුත්තෙන ච පිතරා ච යානකෙ නිසීදිත්වා පායාසි. සාපි ඛො අනාචාරා ‘‘නික්ඛන්තා නො ගෙහා කාළකණ්ණී’’ති හට්ඨතුට්ඨා අල්ලගොමයෙන ගෙහං උපලිම්පෙත්වා පායාසං පචිත්වා ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තී තෙ ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘නික්ඛන්තං කාළකණ්ණිං පුන ගහෙත්වා ආගතො’’ති කුජ්ඣිත්වා ‘‘අරෙ නිකතික, නික්ඛන්තං කාළකණ්ණිං පුන ආදාය ආගතොසී’’ති පරිභාසි. සවිට්ඨකො කිඤ්චි අවත්වා යානකං මොචෙත්වා ‘‘අනාචාරෙ කිං වදෙසී’’ති තං සුකොට්ටිතං කොට්ටෙත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය මා ඉමං ගෙහං පාවිසී’’ති පාදෙ ගහෙත්වා නික්කඩ්ඪි. තතො පිතරඤ්ච පුත්තඤ්ච න්හාපෙත්වා සයම්පි න්හායිත්වා තයොපි ¶ පායාසං පරිභුඤ්ජිංසු. සාපි පාපධම්මා කතිපාහං අඤ්ඤස්මිං ගෙහෙ වසි. තස්මිං කාලෙ පුත්තො පිතරං ආහ – ‘‘තාත, මම මාතා එත්තකෙන න බුජ්ඣති, තුම්හෙ මම මාතු මඞ්කුභාවකරණත්ථං ‘අසුකගාමකෙ මම මාතුලධීතා අත්ථි ¶ , සා මය්හං පිතරඤ්ච පුත්තඤ්ච මඤ්ච පටිජග්ගිස්සති, තං ආනෙස්සාමී’ති වත්වා මාලාගන්ධාදීනි ආදාය යානකෙන නික්ඛමිත්වා ඛෙත්තං අනුවිචරිත්වා සායං ආගච්ඡථා’’ති. සො තථා අකාසි.
පටිවිස්සකකුලෙ ඉත්ථියො ‘‘සාමිකො කිර තෙ අඤ්ඤං භරියං ආනෙතුං අසුකගාමං නාම ගතො’’ති තස්සා ආචික්ඛිංසු. සා ‘‘දානිම්හි නට්ඨා, නත්ථි මෙ පුන ඔකාසො’’ති භීතා තසිතා හුත්වා ‘‘පුත්තමෙව යාචිස්සාමී’’ති පණ්ඩිතපුත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තස්ස පාදෙසු පතිත්වා ‘‘තාත, තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤො මම පටිසරණං නත්ථි, ඉතො පට්ඨාය තව පිතරඤ්ච පිතාමහඤ්ච අලඞ්කතචෙතියං විය පටිජග්ගිස්සාමි, පුන මය්හං ඉමස්මිං ඝරෙ පවෙසනං කරොහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු, අම්ම, සචෙ පුන එවරූපං න කරිස්සථ, කරිස්සාමි, අප්පමත්තා හොථා’’ති වත්වා පිතු ආගතකාලෙ දසමං ගාථමාහ –
‘‘යා තෙ සා භරියා අනරියරූපා, මාතා මමෙසා සකියා ජනෙත්ති;
දන්තා කරෙණූව වසූපනීතා, සා පාපධම්මා පුනරාවජාතූ’’ති.
තත්ථ ¶ කරෙණූවාති තාත, ඉදානි සා ආනෙඤ්ජකාරණං කාරිකා හත්ථිනී විය දන්තා වසං උපනීතා නිබ්බිසෙවනා ජාතා. පුනරාගජාතූති පුන ඉමං ගෙහං ආගච්ඡතූති.
එවං සො පිතු ධම්මං කථෙත්වා ගන්ත්වා මාතරං ආනෙසි. සා සාමිකඤ්ච සසුරඤ්ච ඛමාපෙත්වා තතො පට්ඨාය දන්තා ධම්මෙන සමන්නාගතා හුත්වා සාමිකඤ්ච සසුරඤ්ච පුත්තඤ්ච පටිජග්ගි. උභොපි ච පුත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරිත්වා සග්ගපරායණා අහෙසුං.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ පිතුපොසකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා පිතා ච පුත්තො ච සුණිසා ච තෙයෙව අහෙසුං, පණ්ඩිතකුමාරො පන අහමෙව අහොසින්ති.
තක්කලජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[447] 9. මහාධම්මපාලජාතකවණ්ණනා
කිං ¶ තෙ වතන්ති ඉදං සත්ථා පඨමගමනෙන කපිලපුරං ගන්ත්වා නිග්රොධාරාමෙ විහරන්තො පිතු නිවෙසනෙ රඤ්ඤො අසද්දහනං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සුද්ධොදනමහාරාජා වීසතිසහස්සභික්ඛුපරිවාරස්ස භගවතො අත්තනො නිවෙසනෙ යාගුඛජ්ජකං දත්වා අන්තරාභත්තෙ සම්මොදනීයං කථං කථෙන්තො ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං පධානකාලෙ දෙවතා ආගන්ත්වා ආකාසෙ ඨත්වා ‘පුත්තො තෙ සිද්ධත්ථකුමාරො අප්පාහාරතාය මතො’ති මය්හං ආරොචෙසු’’න්ති ආහ. සත්ථාරා ච ‘‘සද්දහි, මහාරාජා’’ති වුත්තෙ ‘‘න සද්දහිං, භන්තෙ, ආකාසෙ ඨත්වා කථෙන්තියොපි දෙවතා, ‘මම පුත්තස්ස බොධිතලෙ බුද්ධත්තං අප්පත්වා පරිනිබ්බානං නාම නත්ථී’ති පටික්ඛිපි’’න්ති ආහ. ‘‘මහාරාජ, පුබ්බෙපි ත්වං මහාධම්මපාලකාලෙපි ‘පුත්තො තෙ මතො ඉමානිස්ස අට්ඨීනී’ති දස්සෙත්වා වදන්තස්සපි දිසාපාමොක්ඛාචරියස්ස ‘අම්හාකං කුලෙ තරුණකාලෙ කාලකිරියා නාම නත්ථී’ති න සද්දහි, ඉදානි පන කස්මා සද්දහිස්සසී’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ කාසිරට්ඨෙ ධම්මපාලගාමො නාම අහොසි. සො ධම්මපාලකුලස්ස වසනතාය එතං නාමං ලභි. තත්ථ දසන්නං කුසලකම්මපථානං පාලනතො ‘‘ධම්මපාලො’’ත්වෙව පඤ්ඤාතො බ්රාහ්මණො පටිවසති, තස්ස කුලෙ අන්තමසො දාසකම්මකරාපි දානං දෙන්ති, සීලං රක්ඛන්ති, උපොසථකම්මං කරොන්ති. තදා බොධිසත්තො තස්මිං කුලෙ නිබ්බත්ති, ‘‘ධම්මපාලකුමාරො’’ත්වෙවස්ස නාමං කරිංසු. අථ නං වයප්පත්තං පිතා සහස්සං දත්වා සිප්පුග්ගහණත්ථාය තක්කසිලං පෙසෙසි. සො තත්ථ ගන්ත්වා දිසාපාමොක්ඛාචරියස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හි, පඤ්චන්නං මාණවකසතානං ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො අහොසි. තදා ආචරියස්ස ජෙට්ඨපුත්තො කාලමකාසි. ආචරියො මාණවකපරිවුතො ¶ ඤාතිගණෙන සද්ධිං රොදන්තො කන්දන්තො සුසානෙ තස්ස සරීරකිච්චං කාරෙති. තත්ථ ආචරියො ච ඤාතිවග්ගො චස්ස අන්තෙවාසිකා ච රොදන්ති පරිදෙවන්ති, ධම්මපාලොයෙවෙකො න රොදති න පරිදෙවති. අපිච ඛො පන තෙසු පඤ්චසතෙසු මාණවෙසු සුසානා ආගම්ම ආචරියස්ස සන්තිකෙ නිසීදිත්වා ‘‘අහො එවරූපො නාම ආචාරසම්පන්නො තරුණමාණවො තරුණකාලෙයෙව මාතාපිතූහි විප්පයුත්තො මරණප්පත්තො’’ති වදන්තෙසු ‘‘සම්මා, තුම්හෙ ‘තරුණො’ති භණථ, අථ කස්මා තරුණකාලෙයෙව මරති, නනු අයුත්තං තරුණකාලෙ මරිතු’’න්ති ආහ.
අථ නං තෙ ආහංසු ‘‘කිං පන සම්ම, ත්වං ඉමෙසං සත්තානං මරණභාවං න ජානාසී’’ති? ජානාමි, තරුණකාලෙ පන න මරන්ති, මහල්ලකකාලෙයෙව මරන්තීති. නනු අනිච්චා සබ්බෙ සඞ්ඛාරා ¶ හුත්වා අභාවිනොති? ‘‘සච්චං අනිච්චා, දහරකාලෙ පන සත්තා න මරන්ති, මහල්ලකකාලෙ මරන්ති, අනිච්චතං පාපුණන්තී’’ති. ‘‘කිං සම්ම, ධම්මපාල, තුම්හාකං ගෙහෙ න කෙචි මරන්තී’’ති? ‘‘දහරකාලෙ පන න මරන්ති, මහල්ලකකාලෙයෙව මරන්තී’’ති. ‘‘කිං පනෙසා තුම්හාකං කුලපවෙණී’’ති? ‘‘ආම කුලපවෙණී’’ති. මාණවා තං තස්ස කථං ආචරියස්ස ආරොචෙසුං. අථ නං සො පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි ‘‘සච්චං කිර තාත ධම්මපාල, තුම්හාකං කුලෙ දහරකාලෙ න මීයන්තී’’ති? ‘‘සච්චං ආචරියා’’ති. සො තස්ස වචනං සුත්වා චින්තෙසි ‘‘අයං අතිවිය අච්ඡරියං වදති, ඉමස්ස පිතු සන්තිකං ගන්ත්වා පුච්ඡිත්වා සචෙ එතං සච්චං, අහම්පි තමෙව ¶ ධම්මං පූරෙස්සාමී’’ති. සො පුත්තස්ස කත්තබ්බකිච්චං කත්වා සත්තට්ඨදිවසච්චයෙන ධම්මපාලං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත, අහං ඛිප්පං ආගමිස්සාමි, යාව මමාගමනා ඉමෙ මාණවෙ සිප්පං වාචෙහී’’ති වත්වා එකස්ස එළකස්ස ¶ අට්ඨීනි ගහෙත්වා ධොවිත්වා පසිබ්බකෙ කත්වා එකං චූළුපට්ඨාකං ආදාය තක්කසිලතො නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන තං ගාමං පත්වා ‘‘කතරං මහාධම්මපාලස්ස ගෙහ’’න්ති පුච්ඡිත්වා ගන්ත්වා ද්වාරෙ අට්ඨාසි. බ්රාහ්මණස්ස දාසමනුස්සෙසු යො යො පඨමං අද්දස, සො සො ආචරියස්ස හත්ථතො ඡත්තං ගණ්හි, උපාහනං ගණ්හි, උපට්ඨාකස්සපි හත්ථතො පසිබ්බකං ගණ්හි. ‘‘පුත්තස්ස වො ධම්මපාලකුමාරස්ස ආචරියො ද්වාරෙ ඨිතොති කුමාරස්ස පිතු ආරොචෙථා’’ති ච වුත්තා ‘‘සාධූ’’ති ගන්ත්වා ආරොචයිංසු. සො වෙගෙන ද්වාරමූලං ගන්ත්වා ‘‘ඉතො එථා’’ති තං ඝරං අභිනෙත්වා පල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා සබ්බං පාදධොවනාදිකිච්චං අකාසි.
ආචරියො භුත්තභොජනො සුඛකථාය නිසින්නකාලෙ ‘‘බ්රාහ්මණ, පුත්තො තෙ ධම්මපාලකුමාරො පඤ්ඤවා තිණ්ණං වෙදානං අට්ඨාරසන්නඤ්ච සිප්පානං නිප්ඵත්තිං පත්තො, අපිච ඛො පනෙකෙන අඵාසුකෙන ජීවිතක්ඛයං පත්තො, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, මා සොචිත්ථා’’ති ආහ. බ්රාහ්මණො පාණිං පහරිත්වා මහාහසිතං හසි. ‘‘කිං නු බ්රාහ්මණ, හසසී’’ති ච වුත්තෙ ‘‘මය්හං පුත්තො න මරති, අඤ්ඤො කොචි මතො භවිස්සතී’’ති ආහ. ‘‘බ්රාහ්මණ, පුත්තොයෙව තෙ මතො, පුත්තස්සෙව තෙ අට්ඨීනි දිස්වා සද්දහා’’ති අට්ඨීනි නීහරිත්වා ‘‘ඉමානි තෙ පුත්තස්ස අට්ඨීනී’’ති ආහ. එතානි එළකස්ස වා සුනඛස්ස වා භවිස්සන්ති, මය්හං පන පුත්තො න මරති, අම්හාකාඤ්හි කුලෙ යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා තරුණකාලෙ මතපුබ්බා නාම නත්ථි, ත්වං මුසා භණසීති. තස්මිං ඛණෙ සබ්බෙපි පාණිං පහරිත්වා මහාහසිතං හසිංසු. ආචරියො තං අච්ඡරියං දිස්වා සොමනස්සප්පත්තො හුත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, තුම්හාකං කුලපවෙණියං දහරානං අමරණෙන න සක්කා අහෙතුකෙන භවිතුං, කෙන වො කාරණෙන දහරා න මීයන්තී’’ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කිං ¶ තෙ වතං කිං පන බ්රහ්මචරියං, කිස්ස සුචිණ්ණස්ස අයං විපාකො;
අක්ඛාහි මෙ බ්රාහ්මණ එතමත්ථං, කස්මා නු තුම්හං දහරා න මීයරෙ’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ වතන්ති වතසමාදානං. බ්රහ්මචරියන්ති සෙට්ඨචරියං. කිස්ස සුචිණ්ණස්සාති තුම්හාකං කුලෙ දහරානං අමරණං නාම කතරසුචරිතස්ස විපාකොති.
තං සුත්වා බ්රාහ්මණො යෙසං ගුණානං ආනුභාවෙන තස්මිං කුලෙ දහරා න මීයන්ති, තෙ වණ්ණයන්තො –
‘‘ධම්මං චරාම න මුසා භණාම, පාපානි කම්මානි පරිවජ්ජයාම;
අනරියං පරිවජ්ජෙමු සබ්බං, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ.
‘‘සුණොම ධම්මං අසතං සතඤ්ච, න චාපි ධම්මං අසතං රොචයාම;
හිත්වා අසන්තෙ න ජහාම සන්තෙ, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ.
‘‘පුබ්බෙව දානා සුමනා භවාම, දදම්පි වෙ අත්තමනා භවාම;
දත්වාපි වෙ නානුතප්පාම පච්ඡා, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ.
‘‘සමණෙ මයං බ්රාහ්මණෙ අද්ධිකෙ ච, වනිබ්බකෙ යාචනකෙ දලිද්දෙ;
අන්නෙන පානෙන අභිතප්පයාම, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ.
‘‘මයඤ්ච භරියං නාතික්කමාම, අම්හෙ ච භරියා නාතික්කමන්ති;
අඤ්ඤත්ර තාහි බ්රහ්මචරියං චරාම, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ.
‘‘පාණාතිපාතා ¶ විරමාම සබ්බෙ, ලොකෙ අදින්නං පරිවජ්ජයාම;
අමජ්ජපා නොපි මුසා භණාම, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ.
‘‘එතාසු වෙ ජායරෙ සුත්තමාසු, මෙධාවිනො හොන්ති පහූතපඤ්ඤා;
බහුස්සුතා වෙදගුනො ච හොන්ති, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ.
‘‘මාතා ¶ පිතා ච භගිනී භාතරො ච, පුත්තා ච දාරා ච මයඤ්ච සබ්බෙ;
ධම්මං චරාම පරලොකහෙතු, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ.
‘‘දාසා ච දාස්යො අනුජීවිනො ච, පරිචාරකා කම්මකරා ච සබ්බෙ;
ධම්මං ¶ චරන්ති පරලොකහෙතු, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ’’ති. –
ඉමා ගාථා ආහ.
තත්ථ ධම්මං චරාමාති දසකුසලකම්මපථධම්මං චරාම, අත්තනො ජීවිතහෙතු අන්තමසො කුන්ථකිපිල්ලිකම්පි ජීවිතා න වොරොපෙම, පරභණ්ඩං ලොභචිත්තෙන න ඔලොකෙමාති සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං. මුසාවාදො චෙත්ථ මුසාවාදිස්ස අකරණපාපං නාම නත්ථීති උස්සන්නවසෙන පුන වුත්තො. තෙ කිර හසාධිප්පායෙනපි මුසා න භණන්ති. පාපානීති සබ්බානි නිරයගාමිකම්මානි. අනරියන්ති අරියගරහිතං සබ්බං අසුන්දරං අපරිසුද්ධං කම්මං පරිවජ්ජයාම. තස්මා හි අම්හන්ති එත්ථ හි-කාරො නිපාතමත්තො, තෙන කාරණෙන අම්හාකං දහරා න මීයන්ති, අන්තරා අකාලමරණං නාම නො නත්ථීති අත්ථො. ‘‘තස්මා අම්හ’’න්තිපි පාඨො. සුණොමාති මයං කිරියවාදානං සප්පුරිසානං කුසලදීපනම්පි අසප්පුරිසානං අකුසලදීපනම්පි ධම්මං සුණොම ¶ , සො පන නො සුතමත්තකොව හොති, තං න රොචයාම. තෙහි පන නො සද්ධිං විග්ගහො වා විවාදො වා මා හොතූති ධම්මං සුණාම, සුත්වාපි හිත්වා අසන්තෙ සන්තෙ වත්තාම, එකම්පි ඛණං න ජහාම සන්තෙ, පාපමිත්තෙ පහාය කල්යාණමිත්තසෙවිනොව හොමාති.
සමණෙ මයං බ්රාහ්මණෙති මයං සමිතපාපෙ බාහිතපාපෙ පච්චෙකබුද්ධසමණබ්රාහ්මණෙපි අවසෙසධම්මිකසමණබ්රාහ්මණෙපි අද්ධිකයාචකෙ සෙසජනෙපි අන්නපානෙන අභිතප්පෙමාති අත්ථො. පාළියං පන අයං ගාථා ‘‘පුබ්බෙව දානා’’ති ගාථාය පච්ඡතො ආගතා. නාතික්කමාමාති අත්තනො භරියං අතික්කමිත්වා බහි අඤ්ඤං මිච්ඡාචාරං න කරොම. අඤ්ඤත්ර තාහීති තා අත්තනො භරියා ඨපෙත්වා සෙසඉත්ථීසු බ්රහ්මචරියං චරාම, අම්හාකං භරියාපි සෙසපුරිසෙසු එවමෙව වත්තන්ති. ජායරෙති ජායන්ති. සුත්තමාසූති සුසීලාසු උත්තමිත්ථීසු. ඉදං වුත්තං හොති – යෙ එතාසු සම්පන්නසීලාසු උත්තමිත්ථීසු අම්හාකං පුත්තා ජායන්ති, තෙ මෙධාවිනොති එවංපකාරා හොන්ති, කුතො තෙසං අන්තරා මරණං, තස්මාපි අම්හාකං කුලෙ දහරා න මරන්තීති. ධම්මං චරාමාති පරලොකත්ථාය තිවිධසුචරිතධම්මං චරාම. දාස්යොති දාසියො.
අවසානෙ ¶ –
‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං, ධම්මො සුචිණ්ණො සුඛමාවහති;
එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ, න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී.
‘‘ධම්මො ¶ හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං, ඡත්තං මහන්තං විය වස්සකාලෙ;
ධම්මෙන ගුත්තො මම ධම්මපාලො, අඤ්ඤස්ස අට්ඨීනි සුඛී කුමාරො’’ති. –
ඉමාහි ද්වීහි ගාථාහි ධම්මචාරීනං ගුණං කථෙසි.
තත්ථ රක්ඛතීති ධම්මො නාමෙසො රක්ඛිතො අත්තනො රක්ඛිතං පටිරක්ඛති. සුඛමාවහතීති දෙවමනුස්සසුඛඤ්චෙව නිබ්බානසුඛඤ්ච ආවහති. න ¶ දුග්ගතින්ති නිරයාදිභෙදං දුග්ගතිං න ගච්ඡති. එවං බ්රාහ්මණ, මයං ධම්මං රක්ඛාම, ධම්මොපි අම්හෙ රක්ඛතීති දස්සෙති. ධම්මෙන ගුත්තොති මහාඡත්තසදිසෙන අත්තනා ගොපිතධම්මෙන ගුත්තො. අඤ්ඤස්ස අට්ඨීනීති තයා ආනීතානි අට්ඨීනි අඤ්ඤස්ස එළකස්ස වා සුනඛස්ස වා අට්ඨීනි භවිස්සන්ති, ඡඩ්ඩෙථෙතානි, මම පුත්තො සුඛී කුමාරොති.
තං සුත්වා ආචරියො ‘‘මය්හං ආගමනං සුආගමනං, සඵලං, නො නිප්ඵල’’න්ති සඤ්ජාතසොමනස්සො ධම්මපාලස්ස පිතරං ඛමාපෙත්වා ‘‘මයා ආගච්ඡන්තෙන තුම්හාකං වීමංසනත්ථාය ඉමානි එළකඅට්ඨීනි ආභතානි, පුත්තො තෙ අරොගොයෙව, තුම්හාකං රක්ඛිතධම්මං මය්හම්පි දෙථා’’ති පණ්ණෙ ලිඛිත්වා කතිපාහං තත්ථ වසිත්වා තක්කසිලං ගන්ත්වා ධම්මපාලං සබ්බසිප්පානි සික්ඛාපෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන පෙසෙසි.
සත්ථා සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ රාජා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි අහෙසුං, ආචරියො සාරිපුත්තො, පරිසා බුද්ධපරිසා, ධම්මපාලකුමාරො පන අහමෙව අහොසින්ති.
මහාධම්මපාලජාතකවණ්ණනා නවමා.
[448] 10. කුක්කුටජාතකවණ්ණනා
නාස්මසෙ ¶ කතපාපම්හීති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස වධාය පරිසක්කනං ආරබ්භ කථෙසි. ධම්මසභායඤ්හි භික්ඛූ දෙවදත්තස්ස අගුණකථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො ධනුග්ගහාදිපයොජනෙන දසබලස්ස වධත්ථමෙව උපායං කරොතී’’ති. සත්ථා ¶ ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි එස මය්හං වධාය පරිසක්කියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ කොසම්බියං කොසම්බකො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො එකස්මිං වෙළුවනෙ කුක්කුටයොනියං නිබ්බත්තිත්වා අනෙකසතකුක්කුටපරිවාරො අරඤ්ඤෙ වසති, තස්සාවිදූරෙ එකො සෙනො වසති ¶ . සො උපායෙන එකෙකං කුක්කුටං ගහෙත්වා ඛාදන්තො ඨපෙත්වා බොධිසත්තං සෙසෙ ඛාදි, බොධිසත්තො එකකොව අහොසි. සො අප්පමත්තො වෙලාය ගොචරං ගහෙත්වා වෙළුවනං පවිසිත්වා වසති. සො සෙනො තං ගණ්හිතුං අසක්කොන්තො ‘‘එකෙන නං උපායෙන උපලාපෙත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තස්සාවිදූරෙ සාඛාය නිලීයිත්වා ‘‘සම්ම කුක්කුටරාජ, ත්වං මය්හං කස්මා භායසි, අහං තයා සද්ධිං විස්සාසං කත්තුකාමො, අසුකස්මිං නාම පදෙසෙ සම්පන්නගොචරො, තත්ථ උභොපි ගොචරං ගහෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං පියසංවාසං වසිස්සාමා’’ති ආහ. අථ නං බොධිසත්තො ආහ ‘‘සම්ම, මය්හං තයා සද්ධිං විස්සාසො නාම නත්ථි, ගච්ඡ ත්ව’’න්ති. ‘‘සම්ම, ත්වං මයා පුබ්බෙ කතපාපතාය න සද්දහසි, ඉතො පට්ඨාය එවරූපං න කරිස්සාමී’’ති. ‘‘න මය්හං තාදිසෙන සහායෙනත්ථො, ගච්ඡ ත්ව’’න්ති. ඉති නං යාවතතියං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘එතෙහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙන පුග්ගලෙන සද්ධිං විස්සාසො නාම කාතුං න වට්ටතී’’ති වනඝටං උන්නාදෙන්තො දෙවතාසු සාධුකාරං දදමානාසු ධම්මකථං සමුට්ඨාපෙන්තො –
‘‘නාස්මසෙ කතපාපම්හි, නාස්මසෙ අලිකවාදිනෙ;
නාස්මසෙ අත්තත්ථපඤ්ඤම්හි, අතිසන්තෙපි නාස්මසෙ.
‘‘භවන්ති හෙකෙ පුරිසා, ගොපිපාසිකජාතිකා;
ඝසන්ති මඤ්ඤෙ මිත්තානි, වාචාය න ච කම්මුනා.
‘‘සුක්ඛඤ්ජලිපග්ගහිතා ¶ , වාචාය පලිගුණ්ඨිතා;
මනුස්සඵෙග්ගූ නාසීදෙ, යස්මිං නත්ථි කතඤ්ඤුතා.
‘‘න ¶ හි අඤ්ඤඤ්ඤචිත්තානං, ඉත්ථීනං පුරිසාන වා;
නානාවිකත්වා සංසග්ගං, තාදිසම්පි ච නාස්මසෙ.
‘‘අනරියකම්මමොක්කන්තං, අථෙතං සබ්බඝාතිනං;
නිසිතංව පටිච්ඡන්නං, තාදිසම්පි ච නාස්මසෙ.
‘‘මිත්තරූපෙනිධෙකච්චෙ, සාඛල්යෙන අචෙතසා;
විවිධෙහි උපායන්ති, තාදිසම්පි ච නාස්මසෙ.
‘‘ආමිසං ¶ වා ධනං වාපි, යත්ථ පස්සති තාදිසො;
දුබ්භිං කරොති දුම්මෙධො, තඤ්ච හන්ත්වාන ගච්ඡතී’’ති. – ඉමා ගාථා ආහ;
තත්ථ නාස්මසෙති නාස්සසෙ. අයමෙව වා පාඨො, න විස්සසෙති වුත්තං හොති. කතපාපම්හීති පඨමං කතපාපෙ පුග්ගලෙ. අලිකවාදිනෙති මුසාවාදිම්හිපි න විස්සසෙ. තස්ස හි අකත්තබ්බං නාම පාපං නත්ථි. නාස්මසෙ අත්තත්ථපඤ්ඤම්හීති අත්තනො අත්ථාය එව යස්ස පඤ්ඤා ස්නෙහවසෙන න භජති, ධනත්ථිකොව භජති, තස්මිං අත්තත්ථපඤ්ඤෙපි න විස්සසෙ. අතිසන්තෙති අන්තො උපසමෙ අවිජ්ජමානෙයෙව ච බහි උපසමදස්සනෙන අතිසන්තෙ විය පටිච්ඡන්නකම්මන්තෙපි බිලපටිච්ඡන්නආසීවිසසදිසෙ කුහකපුග්ගලෙ. ගොපිපාසිකජාතිකාති ගුන්නං පිපාසකජාතිකා විය, පිපාසිතගොසදිසාති වුත්තං හොති. යථා පිපාසිතගාවො තිත්ථං ඔතරිත්වා මුඛපූරං උදකං පිවන්ති, න පන උදකස්ස කත්තබ්බයුත්තකං කරොන්ති, එවමෙව එකච්චෙ ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච කරිස්සාමා’’ති මධුරවචනෙන මිත්තානි ඝසන්ති, පියවචනානුච්ඡවිකං පන න කරොන්ති, තාදිසෙසු විස්සාසො මහතො අනත්ථාය හොතීති දීපෙති.
සුක්ඛඤ්ජලිපග්ගහිතාති පග්ගහිතතුච්ඡඅඤ්ජලිනො. වාචාය පලිගුණ්ඨිතාති ‘‘ඉදං දස්සාම, ඉදං කරිස්සාමා’’ති වචනෙන පටිච්ඡාදිකා. මනුස්සඵෙග්ගූති එවරූපා අසාරකා මනුස්සා මනුස්සඵෙග්ගූ නාම. නාසීදෙති න ආසීදෙ එවරූපෙ න උපගච්ඡෙය්ය. යස්මිං නත්ථීති යස්මිඤ්ච පුග්ගලෙ කතඤ්ඤුතා නත්ථි, තම්පි නාසීදෙති අත්ථො. අඤ්ඤඤ්ඤචිත්තානන්ති අඤ්ඤෙනඤ්ඤෙන චිත්තෙන සමන්නාගතානං ¶ , ලහුචිත්තානන්ති අත්ථො. එවරූපානං ඉත්ථීනං වා පුරිසානං වා න විස්සසෙති දීපෙති. නානාවිකත්වා සංසග්ගන්ති යොපි න සක්කා අනුපගන්ත්වා එතස්ස අන්තරායං කාතුන්ති අන්තරායකරණත්ථං නානාකාරණෙහි සංසග්ගමාවිකත්වා දළ්හං කරිත්වා පච්ඡා අන්තරායං කරොති, තාදිසම්පි පුග්ගලං නාස්මසෙ න විස්සසෙය්යාති දීපෙති.
අනරියකම්මමොක්කන්තති අනරියානං දුස්සීලානං කම්මං ඔතරිත්වා ඨිතං. අථෙතන්ති අථිරං අප්පතිට්ඨිතවචනං. සබ්බඝාතිනන්ති ඔකාසං ලභිත්වා සබ්බෙසං ¶ උපඝාතකරං. නිසිතංව ¶ පටිච්ඡන්නන්ති කොසියා වා පිලොතිකාය වා පටිච්ඡන්නං නිසිතඛග්ගමිව. තාදිසම්පීති එවරූපම්පි අමිත්තං මිත්තපතිරූපකං න විස්සසෙය්ය. සාඛල්යෙනාති මට්ඨවචනෙන. අචෙතසාති අචිත්තකෙන. වචනමෙව හි නෙසං මට්ඨං, චිත්තං පන ථද්ධං ඵරුසං. විවිධෙහීති විවිධෙහි උපායෙහි ඔතාරාපෙක්ඛා උපගච්ඡන්ති. තාදිසම්පීති යො එතෙහි අමිත්තෙහි මිත්තපතිරූපකෙහි සදිසො හොති, තම්පි න විස්සසෙති අත්ථො. ආමිසන්ති ඛාදනීයභොජනීයං. ධනන්ති මඤ්චපටිපාදකං ආදිං කත්වා අවසෙසං. යත්ථ පස්සතීති සහායකගෙහෙ යස්මිං ඨානෙ පස්සති. දුබ්භිං කරොතීති දුබ්භිචිත්තං උප්පාදෙති, තං ධනං හරති. තඤ්ච හන්ත්වානාති තඤ්ච සහායකම්පි ඡෙත්වා ගච්ඡති. ඉති ඉමා සත්ත ගාථා කුක්කුටරාජා කථෙසි.
‘‘මිත්තරූපෙන බහවො, ඡන්නා සෙවන්ති සත්තවො;
ජහෙ කාපුරිසෙ හෙතෙ, කුක්කුටො විය සෙනකං.
‘‘යො ච උප්පතිතං අත්ථං, න ඛිප්පමනුබුජ්ඣති;
අමිත්තවසමන්වෙති, පච්ඡා ච මනුතප්පති.
‘‘යො ච උප්පතිතං අත්ථං, ඛිප්පමෙව නිබොධති;
මුච්චතෙ සත්තුසම්බාධා, කුක්කුටො විය සෙනකා.
‘‘තං තාදිසං කූටමිවොඩ්ඩිතං වනෙ, අධම්මිකං නිච්චවිධංසකාරිනං;
ආරා විවජ්ජෙය්ය නරො විචක්ඛණො, සෙනං යථා කුක්කුටො වංසකානනෙ’’ති. –
ඉමා චතස්සො ධම්මරාජෙන භාසිතා අභිසම්බුද්ධගාථා.
තත්ථ ¶ ජහෙ කාපුරිසෙ හෙතෙති භික්ඛවෙ, එතෙ කාපුරිසෙ පණ්ඩිතො ජහෙය්ය. හ-කාරො පනෙත්ථ නිපාතමත්තං. පච්ඡා ච මනුතප්පතීති පච්ඡා ච අනුතප්පති. කූටමිවොඩ්ඩිතන්ති වනෙ මිගානං බන්ධනත්ථාය කූටපාසං විය ඔඩ්ඩිතං. නිච්චවිධංසකාරිනන්ති නිච්චං විද්ධංසනකරං. වංසකානනෙති යථා වංසවනෙ කුක්කුටො සෙනං විවජ්ජෙති, එවං විචක්ඛණො පාපමිත්තෙ විවජ්ජෙය්ය.
සොපි ¶ තා ගාථා වත්වා සෙනං ආමන්තෙත්වා ‘‘සචෙ ඉමස්මිං ඨානෙ වසිස්සසි, ජානිස්සාමි තෙ කත්තබ්බ’’න්ති තජ්ජෙසි. සෙනො තතො පලායිත්වා අඤ්ඤත්ර ගතො.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං භික්ඛවෙ දෙවදත්තො පුබ්බෙපි මය්හං වධාය පරිසක්කී’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සෙනො දෙවදත්තො අහොසි, කුක්කුටො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කුක්කුටජාතකවණ්ණනා දසමා.
[449] 11. මට්ඨකුණ්ඩලීජාතකවණ්ණනා
අලඞ්කතො මට්ඨකුණ්ඩලීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං මතපුත්තං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියං කිරෙකස්ස බුද්ධුපට්ඨාකස්ස කුටුම්බිකස්ස පියපුත්තො කාලමකාසි. සො පුත්තසොකසමප්පිතො න න්හායති න භුඤ්ජති න කම්මන්තෙ විචාරෙති, න බුද්ධුපට්ඨානං ගච්ඡති, කෙවලං ‘‘පියපුත්තක, මං ඔහාය පඨමතරං ගතොසී’’තිආදීනි වත්වා විප්පලපති. සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං ඔලොකෙන්තො තස්ස සොතාපත්තිඵලූපනිස්සයං දිස්වා පුනදිවසෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චො භික්ඛූ උය්යොජෙත්වා ආනන්දත්ථෙරෙන පච්ඡාසමණෙන තස්ස ඝරද්වාරං අගමාසි. සත්ථු ආගතභාවං කුටුම්බිකස්ස ආරොචෙසුං. අථස්ස ගෙහජනො ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා සත්ථාරං නිසීදාපෙත්වා කුටුම්බිකං පරිග්ගහෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ආනෙසි. තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නං සත්ථා කරුණාසීතලෙන වචනෙන ආමන්තෙත්වා ‘‘කිං, උපාසක, පුත්තකං අනුසොචසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘උපාසක, පොරාණකපණ්ඩිතා පුත්තෙ කාලකතෙ සොකසමප්පිතා විචරන්තාපි පණ්ඩිතානං කථං සුත්වා ‘අලබ්භනීයට්ඨාන’න්ති තථතො ඤත්වා අප්පමත්තකම්පි සොකං න කරිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ එකස්ස මහාවිභවස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො පඤ්චදසසොළසවස්සකාලෙ එකෙන බ්යාධිනා ඵුට්ඨො කාලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති. බ්රාහ්මණො තස්ස කාලකිරියතො පට්ඨාය සුසානං ගන්ත්වා ඡාරිකපුඤ්ජං ආවිජ්ඣන්තො පරිදෙවති, සබ්බකම්මන්තෙ පරිච්චජිත්වා සොකසමප්පිතො විචරති. තදා දෙවපුත්තො අනුවිචරන්තො තං දිස්වා ‘‘එකං උපමං කත්වා සොකං හරිස්සාමී’’ති තස්ස සුසානං ගන්ත්වා පරිදෙවනකාලෙ තස්සෙව පුත්තවණ්ණී හුත්වා සබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතො එකස්මිං පදෙසෙ ඨත්වා උභො හත්ථෙ සීසෙ ඨපෙත්වා ¶ මහාසද්දෙන පරිදෙවි. බ්රාහ්මණො සද්දං සුත්වා තං ඔලොකෙත්වා පුත්තපෙමං පටිලභිත්වා තස්ස සන්තිකෙ ඨත්වා ‘‘තාත මාණව, ඉමස්මිං සුසානමජ්ඣෙ කස්මා පරිදෙවසී’’ති පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අලඞ්කතො මට්ඨකුණ්ඩලී, මාලධාරී හරිචන්දනුස්සදො;
බාහා පග්ගය්හ කන්දසි, වනමජ්ඣෙ කිං දුක්ඛිතො තුව’’න්ති.
තත්ථ අලඞ්කතොති නානාභරණවිභූසිතො. මට්ඨකුණ්ඩලීති කරණපරිනිට්ඨිතෙහි මට්ඨෙහි කුණ්ඩලෙහි සමන්නාගතො. මාලධාරීති විචිත්රකුසුමමාලධරො. හරිචන්දනුස්සදොති සුවණ්ණවණ්ණෙන චන්දනෙන අනුලිත්තො. වනමජ්ඣෙති සුසානමජ්ඣෙ. කිං දුක්ඛිතො තුවන්ති කිංකාරණා දුක්ඛිතො ත්වං, ආචික්ඛ, අහං තෙ යං ඉච්ඡසි, තං දස්සාමීති ආහ.
අථස්ස කථෙන්තො මාණවො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සොවණ්ණමයො පභස්සරො, උප්පන්නො රථපඤ්ජරො මම;
තස්ස චක්කයුගං න වින්දාමි, තෙන දුක්ඛෙන ජහාමි ජීවිත’’න්ති.
බ්රාහ්මණො සම්පටිච්ඡන්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘සොවණ්ණමයං මණීමයං, ලොහමයං අථ රූපියාමයං;
පාවද රථං කරිස්සාමි තෙ, චක්කයුගං පටිපාදයාමි ත’’න්ති.
තත්ථ ¶ පාවදාති යාදිසෙන තෙ අත්ථො යාදිසං රොචෙසි, තාදිසං වද, අහං තෙ රථ කරිස්සාමි. පටිපාදයාමි තන්ති තං පඤ්ජරානුරූපං චක්කයුගං අධිගච්ඡාපෙමි.
තං ¶ සුත්වා මාණවෙන කථිතාය ගාථාය පඨමපාදං සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා කථෙසි, සෙසං මාණවො.
‘‘සො මාණවො තස්ස පාවදි, චන්දසූරියා ¶ උභයෙත්ථ භාතරො;
සොවණ්ණමයො රථො මම, තෙන චක්කයුගෙන සොභතී’’ති.
බ්රාහ්මණො තදනන්තරං ආහ –
‘‘බාලො ඛො ත්වංසි මාණව, යො ත්වං පත්ථයසි අපත්ථියං;
මඤ්ඤාමි තුවං මරිස්සසි, න හි ත්වං ලච්ඡසි චන්දසූරියෙ’’ති. –
බ්රාහ්මණෙන වුත්තගාථාය අපත්ථියන්ති අපත්ථෙතබ්බං.
තතො මාණවො ආහ –
‘‘ගමනාගමනම්පි දිස්සති, වණ්ණධාතු උභයෙත්ථ වීථියො;
පෙතො පන නෙව දිස්සති, කො නු ඛො කන්දතං බාල්යතරො’’ති.
මාණවෙන වුත්තගාථාය ගමනාගමනන්ති උග්ගමනඤ්ච අත්ථගමනඤ්ච. වණ්ණොයෙව වණ්ණධාතු. උභයෙත්ථ වීථියොති එත්ථ ආකාසෙ ‘‘අයං චන්දස්ස වීථි, අයං සූරියස්ස වීථී’’ති එවං උභයගමනාගමනභූමියොපි පඤ්ඤායන්ති. පෙතො පනාති පරලොකං ගතසත්තො පන න දිස්සතෙව. කො නු ඛොති එවං සන්තෙ අම්හාකං ද්වින්නං කන්දන්තානං කො නු ඛො බාල්යතරොති.
එවං ¶ මාණවෙ කථෙන්තෙ බ්රාහ්මණො සල්ලක්ඛෙත්වා ගාථමාහ –
‘‘සච්චං ඛො වදෙසි මාණව, අහමෙව කන්දතං බාල්යතරො;
චන්දං විය දාරකො රුදං, පෙතං කාලකතාභිපත්ථයෙ’’ති.
තත්ථ චන්දං විය දාරකොති යථා දහරො ගාමදාරකො ‘‘චන්දං දෙථා’’ති චන්දස්සත්ථාය රොදෙය්ය, එවං අහම්පි පෙතං කාලකතං අභිපත්ථෙමීති.
ඉති ¶ බ්රාහ්මණො මාණවස්ස කථාය නිස්සොකො හුත්වා තස්ස ථුතිං කරොන්තො සෙසගාථා අභාසි –
‘‘ආදිත්තං වත මං සන්තං, ඝතසිත්තංව පාවකං;
වාරිනා විය ඔසිඤ්චං, සබ්බං නිබ්බාපයෙ දරං.
‘‘අබ්බහී ¶ වත මෙ සල්ලං, යමාසි හදයස්සිතං;
යො මෙ සොකපරෙතස්ස, පුත්තසොකං අපානුදි.
‘‘සොහං අබ්බූළ්හසල්ලොස්මි, වීතසොකො අනාවිලො;
න සොචාමි න රොදාමි, තව සුත්වාන මාණවා’’ති.
අථ නං මාණවො ‘‘බ්රාහ්මණ, යස්සත්ථාය ත්වං රොදසි, අහං තෙ පුත්තො, අහං දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො, ඉතො පට්ඨාය මා මං අනුසොචි, දානං දෙහි, සීලං රක්ඛාහි, උපොසථං කරොහී’’ති ඔවදිත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. බ්රාහ්මණොපි තස්සොවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා කාලකතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙහි, සච්චපරියොසානෙ කුටුම්බිකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.තදා ධම්මදෙසකදෙවපුත්තො අහමෙව අහොසින්ති.
මට්ඨකුණ්ඩලීජාතකවණ්ණනා එකාදසමා.
[450] 12. බිලාරකොසියජාතකවණ්ණනා
අපචන්තාපීති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං දානවිත්තං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා සාසනෙ පබ්බජිත්වා පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය දානවිත්තො අහොසි දානජ්ඣාසයො, පත්තපරියාපන්නම්පි පිණ්ඩපාතං අඤ්ඤස්ස අදත්වා න භුඤ්ජි, අන්තමසො පානීයම්පි ලභිත්වා අඤ්ඤස්ස අදත්වා න පිවි, එවං දානාභිරතො අහොසි. අථස්ස ධම්මසභායං භික්ඛූ ගුණකථං කථෙසුං. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ තං භික්ඛුං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං ¶ භික්ඛු දානවිත්තො දානජ්ඣාසයො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛවෙ අයං පුබ්බෙ අස්සද්ධො අහොසි අප්පසන්නො, තිණග්ගෙන තෙලබින්දුම්පි උද්ධරිත්වා කස්සචි න අදාසි, අථ නං අහං දමෙත්වා නිබ්බිසෙවනං කත්වා දානඵලං ඤාපෙසිං, තමෙව දානනින්නං චිත්තං භවන්තරෙපි න පජහතී’’ති වත්වා භික්ඛූහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කුටුම්බං සණ්ඨපෙත්වා පිතු අච්චයෙන සෙට්ඨිට්ඨානං පත්වා එකදිවසං ධනවිලොකනං කත්වා ‘‘ධනං පඤ්ඤායති, එතස්ස ¶ උප්පාදකා න පඤ්ඤායන්ති, ඉමං ධනං විස්සජ්ජෙත්වා මහාදානං දාතුං වට්ටතී’’ති දානසාලං කාරෙත්වා යාවජීවං මහාදානං පවත්තෙත්වා ආයුපරියොසානෙ ‘‘ඉදං දානවත්තං මා උපච්ඡින්දී’’ති පුත්තස්ස ඔවාදං දත්වා තාවතිංසභවනෙ සක්කො හුත්වා නිබ්බත්ති. පුත්තොපිස්ස තථෙව දානං දත්වා පුත්තං ඔවදිත්වා ආයුපරියොසානෙ චන්දො දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස පුත්තො සූරියො හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්සපි පුත්තො මාතලිසඞ්ගාහකො හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස පුත්තො පඤ්චසිඛො ගන්ධබ්බදෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. ඡට්ඨො පන අස්සද්ධො අහොසි ථද්ධචිත්තො නිස්නෙහො මච්ඡරී, දානසාලං විද්ධංසෙත්වා ඣාපෙත්වා යාචකෙ පොථෙත්වා නීහරාපෙසි, කස්සචි තිණග්ගෙන උද්ධරිත්වා තෙලබින්දුම්පි න දෙති. තදා සක්කො දෙවරාජා අත්තනො පුබ්බකම්මං ඔලොකෙත්වා ‘‘පවත්තති නු ඛො මෙ දානවංසො, උදාහු නො’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘පුත්තො මෙ දානං පවත්තෙත්වා ¶ චන්දො හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස පුත්තො සූරියො, තස්ස පුත්තො මාතලි, තස්ස පුත්තො පඤ්චසිඛො ගන්ධබ්බදෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, ඡට්ඨො පන තං වංසං උපච්ඡින්දී’’ති පස්සි.
අථස්ස එතදහොසි ‘‘ඉමං පාපධම්මං දමෙත්වා දානඵලං ජානාපෙත්වා ආගමිස්සාමී’’ති. සො චන්දසූරියමාතලිපඤ්චසිඛෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සම්මා, අම්හාකං වංසෙ ඡට්ඨො කුලවංසං සමුච්ඡින්දිත්වා දානසාලං ඣාපෙත්වා යාචකෙ නීහරාපෙසි, න කස්සචි කිඤ්චි දෙති, එථ නං දමෙස්සාමා’’ති තෙහි සද්ධිං බාරාණසිං අගමාසි. තස්මිං ඛණෙ සෙට්ඨි රාජුපට්ඨානං කත්වා ආගන්ත්වා සත්තමෙ ද්වාරකොට්ඨකෙ අන්තරවීථිං ඔලොකෙන්තො චඞ්කමති. සක්කො ‘‘තුම්හෙ මම පවිට්ඨකාලෙ පච්ඡතො පටිපාටියා ආගච්ඡථා’’ති වත්වා ගන්ත්වා සෙට්ඨිස්ස සන්තිකෙ ඨත්වා ‘‘භො මහාසෙට්ඨි, භොජනං මෙ දෙහී’’ති ආහ. ‘‘බ්රාහ්මණ නත්ථි තව ඉධ භත්තං, අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡා’’ති. ‘‘භො මහාසෙට්ඨි, බ්රාහ්මණෙහි භත්තෙ යාචිතෙ ¶ න දාතුං න ලබ්භතී’’ති. ‘‘බ්රාහ්මණ, මම ගෙහෙ පක්කම්පි පචිතබ්බම්පි භත්තං නත්ථි, අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡා’’ති. ‘‘මහාසෙට්ඨි, එකං තෙ සිලොකං කථෙස්සාමි, තං සුණාහී’’ති. ‘‘නත්ථි මය්හං තව සිලොකෙනත්ථො, මා ඉධ තිට්ඨා’’ති. සක්කො තස්ස කථං අසුණන්තො විය ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘අපචන්තාපි ¶ දිච්ඡන්ති, සන්තො ලද්ධාන භොජනං;
කිමෙව ත්වං පචමානො, යං න දජ්ජා න තං සමං.
‘‘මච්ඡෙරා ච පමාදා ච, එවං දානං න දීයති;
පුඤ්ඤං ආකඞ්ඛමානෙන, දෙය්යං හොති විජානතා’’ති.
තාසං අත්ථො – මහාසෙට්ඨි අපචන්තාපි සන්තො සප්පුරිසා භික්ඛාචරියාය ලද්ධම්පි භොජනං දාතුං ඉච්ඡන්ති, න එකකා පරිභුඤ්ජන්ති. කිමෙව ත්වං පචමානො යං න දදෙය්යාසි, න තං සමං, තං තව අනුරූපං අනුච්ඡවිකං න හොති. දානඤ්හි මච්ඡෙරෙන ච පමාදෙන චාති ද්වීහි දොසෙහි න දීයති, පුඤ්ඤං ආකඞ්ඛමානෙන විජානතා පණ්ඩිතමනුස්සෙන දාතබ්බමෙව හොතීති.
සො තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘තෙන හි ගෙහං පවිසිත්වා නිසීද, ථොකං ලච්ඡසී’’ති ආහ. සක්කො පවිසිත්වා තෙ සිලොකෙ සජ්ඣායන්තො නිසීදි. අථ නං චන්දො ආගන්ත්වා භත්තං යාචි. ‘‘නත්ථි තෙ භත්තං, ගච්ඡා’’ති ච ¶ වුත්තො ‘‘මහාසෙට්ඨි අන්තො එකො බ්රාහ්මණො නිසින්නො, බ්රාහ්මණවාචනකං මඤ්ඤෙ භවිස්සති, අහම්පි භවිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘නත්ථි බ්රාහ්මණවාචනකං, නික්ඛමා’’ති වුච්චමානොපි ‘‘මහාසෙට්ඨි ඉඞ්ඝ තාව සිලොකං සුණාහී’’ති ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘යස්සෙව භීතො න දදාති මච්ඡරී, තදෙවාදදතො භයං;
ජිඝච්ඡා ච පිපාසා ච, යස්ස භායති මච්ඡරී;
තමෙව බාලං ඵුසති, අස්මිං ලොකෙ පරම්හි ච.
‘‘තස්මා විනෙය්ය මච්ඡෙරං, දජ්ජා දානං මලාභිභූ;
පුඤ්ඤානි පරලොකස්මිං, පතිට්ඨා හොන්ති පාණින’’න්ති.
තත්ථ යස්ස භායතීති ‘‘අහං අඤ්ඤෙසං දත්වා සයං ජිඝච්ඡිතො ච පිපාසිතො ච භවිස්සාමී’’ති යස්සා ජිඝච්ඡාය පිපාසාය භායති. තමෙවාති ¶ තඤ්ඤෙව ජිඝච්ඡාපිපාසාසඞ්ඛාතං භයං එතං බාලං නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ ඉධලොකෙ පරලොකෙ ච ඵුසති පීළෙති, අච්චන්තදාලිද්දියං පාපුණාති. මලාභිභූති මච්ඡරියමලං අභිභවන්තො.
තස්සපි වචනං සුත්වා ‘‘තෙන හි පවිස, ථොකං ලභිස්සසී’’ති ආහ. සොපි පවිසිත්වා ¶ සක්කස්ස සන්තිකෙ නිසීදි. තතො ථොකං වීතිනාමෙත්වා සූරියො ආගන්ත්වා භත්තං යාචන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘දුද්දදං දදමානානං, දුක්කරං කම්ම කුබ්බතං;
අසන්තො නානුකුබ්බන්ති, සතං ධම්මො දුරන්නයො.
‘‘තස්මා සතඤ්ච අසතං, නානා හොති ඉතො ගති;
අසන්තො නිරයං යන්ති, සන්තො සග්ගපරායණා’’ති.
තත්ථ දුද්දදන්ති දානං නාම දුද්දදං මච්ඡෙරං අභිභවිත්වා දාතබ්බතො, තං දදමානානං. දුක්කරන්ති තදෙව දානකම්මං දුක්කරං යුද්ධසදිසං, තං කුබ්බතං. නානුකුබ්බන්තීති අසප්පුරිසා දානඵලං අජානන්තා තෙසං ගතමග්ගං නානුගච්ඡන්ති. සතං ධම්මොති සප්පුරිසානං බොධිසත්තානං ධම්මො අඤ්ඤෙහි දුරනුගමො. අසන්තොති මච්ඡරියවසෙන දානං අදත්වා අසප්පුරිසා නිරයං යන්ති.
සෙට්ඨි ¶ ගහෙතබ්බගහණං අපස්සන්තො ‘‘තෙන හි පවිසිත්වා බ්රාහ්මණානං සන්තිකෙ නිසීද, ථොකං ලච්ඡසී’’ති ආහ. තතො ථොකං වීතිනාමෙත්වා මාතලි ආගන්ත්වා භත්තං යාචිත්වා ‘‘නත්ථී’’ති වචනමත්තකාලමෙව සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘අප්පස්මෙකෙ පවෙච්ඡන්ති, බහුනෙකෙ න දිච්ඡරෙ;
අප්පස්මා දක්ඛිණා දින්නා, සහස්සෙන සමං මිතා’’ති.
තත්ථ අප්පස්මෙකෙ පවෙච්ඡන්තීති මහාසෙට්ඨි එකච්චෙ පණ්ඩිතපුරිසා අප්පස්මිම්පි දෙය්යධම්මෙ පවෙච්ඡන්ති, දදන්තියෙවාති අත්ථො. බහුනාපි දෙය්යධම්මෙන සමන්නාගතා එකෙ සත්තා න දිච්ඡරෙ න දදන්ති. දක්ඛිණාති කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච සද්දහිත්වා දින්නදානං. සහස්සෙන සමං මිතාති එවං දින්නා කටච්ඡුභත්තමත්තාපි දක්ඛිණා සහස්සදානෙන සද්ධිං මිතා, මහාඵලත්තා සහස්සදානසදිසාව හොතීති අත්ථො.
තම්පි ¶ සො ‘‘තෙන හි පවිසිත්වා නිසීදා’’ති ආහ. තතො ථොකං වීතිනාමෙත්වා පඤ්චසිඛො ආගන්ත්වා භත්තං යාචිත්වා ‘‘නත්ථි ගච්ඡා’’ති වුත්තෙ ‘‘අහං න ගතපුබ්බො, ඉමස්මිං ගෙහෙ බ්රාහ්මණවාචනකං භවිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති තස්ස ධම්මකථං ආරභන්තො අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘ධම්මං ¶ චරෙ යොපි සමුඤ්ඡකං චරෙ, දාරඤ්ච පොසං දදමප්පකස්මිං;
සතං සහස්සානං සහස්සයාගිනං, කලම්පි නාග්ඝන්ති තථාවිධස්ස තෙ’’ති.
තත්ථ ධම්මන්ති තිවිධසුචරිතධම්මං. සමුඤ්ඡකන්ති ගාමෙ වා ආමකපක්කභික්ඛාචරියං අරඤ්ඤෙ වා ඵලාඵලහරණසඞ්ඛාතං උඤ්ඡං යො චරෙය්ය, සොපි ධම්මමෙව චරෙ. දාරඤ්ච පොසන්ති අත්තනො ච පුත්තදාරං පොසෙන්තොයෙව. දදමප්පකස්මින්ති පරිත්තෙ වා දෙය්යධම්මෙ ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණානං දදමානො ධම්මං චරෙති අත්ථො. සතං සහස්සානං සහස්සයාගිනන්ති පරං පොථෙත්වා විහෙඨෙත්වා සහස්සෙන යාගං යජන්තානං සහස්සයාගීනං ඉස්සරානං සතසහස්සම්පි. කලම්පි නාග්ඝන්ති තථාවිධස්ස තෙති තෙසං සතසහස්සසඞ්ඛාතානං සහස්සයාගීනං යාගා තථාවිධස්ස ධම්මෙන සමෙන ¶ දෙය්යධම්මං උප්පාදෙත්වා දෙන්තස්ස දුග්ගතමනුස්සස්ස සොළසිං කලං න අග්ඝන්තීති.
සෙට්ඨි පඤ්චසිඛස්ස කථං සුත්වා සල්ලක්ඛෙසි. අථ නං අනග්ඝකාරණං පුච්ඡන්තො නවමං ගාථමාහ –
‘‘කෙනෙස යඤ්ඤො විපුලො මහග්ඝතො, සමෙන දින්නස්ස න අග්ඝමෙති;
කථං සතං සහස්සානං සහස්සයාගිනං, කලම්පි නාග්ඝන්ති තථාවිධස්ස තෙ’’ති.
තත්ථ යඤ්ඤොති දානයාගො සතසහස්සපරිච්චාගවසෙන විපුලො, විපුලත්තාව මහග්ඝතො. සමෙන දින්නස්සාති ධම්මෙන දින්නස්ස කෙන කාරණෙන අග්ඝං න උපෙති. කථං සතං සහස්සානන්ති බ්රාහ්මණ, කථං ¶ සහස්සයාගීනං පුරිසානං බහූනං සහස්සානං සතසහස්සසඞ්ඛාතා ඉස්සරා තථාවිධස්ස ධම්මෙන උප්පාදෙත්වා දායකස්ස එකස්ස දුග්ගතමනුස්සස්ස කලං නාග්ඝන්තීති.
අථස්ස කථෙන්තො පඤ්චසිඛො ඔසානගාථමාහ –
‘‘දදන්ති හෙකෙ විසමෙ නිවිට්ඨා, ඡෙත්වා වධිත්වා අථ සොචයිත්වා;
සා දක්ඛිණා අස්සුමුඛා සදණ්ඩා, සමෙන දින්නස්ස න අග්ඝමෙති;
එවං සතං සහස්සානං සහස්සයාගිනං, කලම්පි නාග්ඝන්ති තථාවිධස්ස තෙ’’ති.
තත්ථ විසමෙති විසමෙ කායකම්මාදිම්හි නිවිට්ඨා. ඡෙත්වාති කිලමෙත්වා. වධිත්වාති මාරෙත්වා. සොචයිත්වාති සසොකෙ කත්වා.
සො ¶ පඤ්චසිඛස්ස ධම්මකථං සුත්වා ‘‘තෙන හි ගච්ඡ, ගෙහං පවිසිත්වා නිසීද, ථොකං ලච්ඡසී’’ති ආහ. සොපි ගන්ත්වා තෙසං සන්තිකෙ නිසීදි. තතො බිලාරකොසියො සෙට්ඨි එකං දාසිං ආමන්තෙත්වා ‘‘එතෙසං බ්රාහ්මණානං පලාපවීහීනං නාළිං නාළිං දෙහී’’ති ආහ. සා වීහී ගහෙත්වා බ්රාහ්මණෙ ¶ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ඉමෙ ආදාය යත්ථ කත්ථචි පචාපෙත්වා භුඤ්ජථා’’ති ආහ. ‘‘න අම්හාකං වීහිනා අත්ථො, න මයං වීහිං ආමසාමා’’ති. ‘‘අය්ය, වීහිං කිරෙතෙ නාමසන්තී’’ති? ‘‘තෙන හි තෙසං තණ්ඩුලෙ දෙහී’’ති. සා තණ්ඩුලෙ ආදාය ගන්ත්වා ‘‘බ්රාහ්මණා තණ්ඩුලෙ ගණ්හථා’’ති ආහ. ‘‘මයං ආමකං න පටිග්ගණ්හාමා’’ති. ‘‘අය්ය, ආමකං කිර න ගණ්හන්තී’’ති. ‘‘තෙන හි තෙසං කරොටියං වඩ්ඪෙත්වා ගොභත්තං දෙහී’’ති. සා තෙසං කරොටියං වඩ්ඪෙත්වා මහාගොණානං පක්කභත්තං ආහරිත්වා අදාසි. පඤ්චපි ජනා කබළෙ වඩ්ඪෙත්වා මුඛෙ පක්ඛිපිත්වා ගලෙ ලග්ගාපෙත්වා අක්ඛීනි පරිවත්තෙත්වා විස්සට්ඨසඤ්ඤා මතා විය නිපජ්ජිංසු. දාසී තෙ දිස්වා ‘‘මතා භවිස්සන්තී’’ති භීතා ගන්ත්වා සෙට්ඨිනො ආරොචෙසි ‘‘අය්ය, තෙ බ්රාහ්මණා ගොභත්තං ගිලිතුං අසක්කොන්තා ¶ මතා’’ති.
සො චින්තෙසි ‘‘ඉදානි අයං පාපධම්මො සුඛුමාලබ්රාහ්මණානං ගොභත්තං දාපෙසි, තෙ තං ගිලිතුං අසක්කොන්තා මතාති මං ගරහිස්සන්තී’’ති. තතො දාසිං ආහ – ‘‘ඛිප්පං ගන්ත්වා එතෙසං කරොටිකෙසු භත්තං හරිත්වා නානග්ගරසං සාලිභත්තං වඩ්ඪෙහී’’ති. සා තථා අකාසි. සෙට්ඨි අන්තරපීථිං පටිපන්නමනුස්සෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘අහං මම භුඤ්ජනනියාමෙන එතෙසං බ්රාහ්මණානං භත්තං දාපෙසිං, එතෙ ලොභෙන මහන්තෙ පිණ්ඩෙ කත්වා භුඤ්ජමානා ගලෙ ලග්ගාපෙත්වා මතා, මම නිද්දොසභාවං ජානාථා’’ති වත්වා පරිසං සන්නිපාතෙසි. මහාජනෙ සන්නිපතිතෙ බ්රාහ්මණා උට්ඨාය මහාජනං ඔලොකෙත්වා ‘‘පස්සථිමස්ස සෙට්ඨිස්ස මුසාවාදිතං, ‘අම්හාකං අත්තනො භුඤ්ජනභත්තං දාපෙසි’න්ති වදති, පඨමං ගොභත්තං අම්හාකං දත්වා අම්හෙසු මතෙසු විය නිපන්නෙසු ඉමං භත්තං වඩ්ඪාපෙසී’’ති වත්වා අත්තනො මුඛෙහි ගහිතභත්තං භූමියං පාතෙත්වා දස්සෙසුං. මහාජනො සෙට්ඨිං ගරහි ‘‘අන්ධබාල, අත්තනො කුලවංසං නාසෙසි, දානසාලං ඣාපෙසි, යාචකෙ ගීවායං ගහෙත්වා නීහරාපෙසි, ඉදානි ඉමෙසං සුඛුමාලබ්රාහ්මණානං භත්තං දෙන්තො ගොභත්තං දාපෙසි, පරලොකං ගච්ඡන්තො තව ඝරෙ විභවං ගීවායං බන්ධිත්වා ගමිස්සසි මඤ්ඤෙ’’ති.
තස්මිං ඛණෙ සක්කො මහාජනං පුච්ඡි ‘‘ජානාථ, තුම්හෙ ඉමස්මිං ගෙහෙ ධනං කස්ස සන්තක’’න්ති? ‘‘න ජානාමා’’ති. ‘‘ඉමස්මිං නගරෙ අසුකකාලෙ බාරාණසියං ¶ මහාසෙට්ඨි නාම දානසාලං කාරෙත්වා මහාදානං පවත්තයී’’ති සුතපුබ්බං තුම්හෙහීති. ‘‘ආම සුණාමා’’ති. ‘‘අහං සො සෙට්ඨි, දානං දත්වා සක්කො දෙවරාජා හුත්වා පුත්තොපි මෙ තං වංසං අවිනාසෙත්වා දානං දත්වා චන්දො ¶ දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්තො, තස්ස පුත්තො සූරියො, තස්ස පුත්තො මාතලි, තස්ස පුත්තො පඤ්චසිඛො ගන්ධබ්බදෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්තො. තෙසු අයං චන්දො, අයං සූරියො, අයං මාතලිසඞ්ගාහකො, අයං ඉමස්ස ¶ පාපධම්මස්ස පිතා පඤ්චසිඛො ගන්ධබ්බදෙවපුත්තො, එවං බහුගුණං එතං දානං නාම, කත්තබ්බමෙව කුසලං පණ්ඩිතෙහී’’ති කථෙන්තා මහාජනස්ස කඞ්ඛච්ඡෙදනත්ථං ආකාසෙ උප්පතිත්වා මහන්තෙනානුභාවෙන මහන්තෙන පරිවාරෙන ජලමානසරීරා අට්ඨංසු, සකලනගරං පජ්ජලන්තං විය අහොසි. සක්කො මහාජනං ආමන්තෙත්වා ‘‘මයං අත්තනො දිබ්බසම්පත්තිං පහාය ආගච්ඡන්තා ඉමං කුලවංසනාසකරං පාපධම්මබිලාරකොසියං නිස්සාය ආගතා, අයං පාපධම්මො අත්තනො කුලවංසං නාසෙත්වා දානසාලං ඣාපෙත්වා යාචකෙ ගීවායං ගහෙත්වා නීහරාපෙත්වා අම්හාකං වංසං සමුච්ඡින්දි, ‘අයං අදානසීලො හුත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තෙය්යා’ති ඉමස්ස අනුකම්පාය ආගතාම්හා’’ති වත්වා දානගුණං පකාසෙන්තො මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙසි. බිලාරකොසියො සිරස්මිං අඤ්ජලිං පතිට්ඨපෙත්වා ‘‘දෙව, අහං ඉතො පට්ඨාය පොරාණකුලවංසං අනාසාපෙත්වා දානං පවත්තෙස්සාමි, අජ්ජ ආදිං කත්වා අන්තමසො උදකදන්තපොනං උපාදාය අත්තනො ලද්ධාහාරං පරස්ස අදත්වා න ඛාදිස්සාමී’’ති සක්කස්ස පටිඤ්ඤං අදාසි. සක්කො තං දමෙත්වා නිබ්බිසෙවනං කත්වා පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨපෙත්වා චත්තාරො දෙවපුත්තෙ ආදාය සකට්ඨානමෙව ගතො. සොපි සෙට්ඨි යාවජීවං දානං දත්වා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, අයං භික්ඛු පුබ්බෙ අස්සද්ධො අහොසි කස්සචි කිඤ්චි අදාතා, අහං පන නං දමෙත්වා දානඵලං ජානාපෙසිං, තමෙව චිත්තං භවන්තරගතම්පි න ජහාතී’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සෙට්ඨි අයං දානපතිකො භික්ඛු අහොසි, චන්දො සාරිපුත්තො, සූරියො මොග්ගල්ලානො, මාතලි කස්සපො, පඤ්චසිඛො ආනන්දො, සක්කො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
බිලාරකොසියජාතකවණ්ණනා ද්වාදසමා.
[451] 13. චක්කවාකජාතකවණ්ණනා
වණ්ණවා ¶ ¶ අභිරූපොසීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං ලොලභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර චීවරාදීහි අතිත්තො ‘‘කහං සඞ්ඝභත්තං, කහං නිමන්තන’’න්ති පරියෙසන්තො විචරති, ආමිසකථායමෙව අභිරමති. අථඤ්ඤෙ පෙසලා භික්ඛූ තස්සානුග්ගහෙන සත්ථු ආරොචෙසුං. සත්ථා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු ලොලො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති ¶ වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු කස්මා එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා ලොලො අහොසි, ලොලභාවො ච නාම පාපකො, පුබ්බෙපි ත්වං ලොලභාවං නිස්සාය බාරාණසියං හත්ථිකුණපාදීහි අතිත්තො මහාඅරඤ්ඤං පවිට්ඨො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ එකො ලොලකාකො බාරාණසියං හත්ථිකුණපාදීහි අතිත්තො ‘‘අරඤ්ඤං නු ඛො කීදිස’’න්ති අරඤ්ඤං ගන්ත්වා තත්ථපි ඵලාඵලෙහි අසන්තුට්ඨො ගඞ්ගාය තීරං ගන්ත්වා විචරන්තො ජයම්පතිකෙ චක්කවාකෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ සකුණා අතිවිය සොභන්ති, ඉමෙ ඉමස්මිං ගඞ්ගාතීරෙ බහුං මච්ඡමංසං ඛාදන්ති මඤ්ඤෙ, ඉමෙ පටිපුච්ඡිත්වා මයාපි ඉමෙසං භොජනං ගොචරං ඛාදිත්වා වණ්ණවන්තෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති තෙසං අවිදූරෙ නිසීදිත්වා චක්කවාකං පුච්ඡන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘වණ්ණවා අභිරූපොසි, ඝනො සඤ්ජාතරොහිතො;
චක්කවාක සුරූපොසි, විප්පසන්නමුඛින්ද්රියො.
‘‘පාඨීනං පාවුසං මච්ඡං, බලජං මුඤ්ජරොහිතං;
ගඞ්ගාය තීරෙ නිසින්නො, එවං භුඤ්ජසි භොජන’’න්ති.
තත්ථ ඝනොති ඝනසරීරො. සඤ්ජාතරොහිතොති උත්තත්තසුවණ්ණං විය සුට්ඨුජාතරොහිතවණ්ණො. පාඨීනන්ති පාඨීනනාමකං පාසාණමච්ඡං. පාවුසන්ති මහාමුඛමච්ඡං, ‘‘පාහුස’’න්තිපි පාඨො. බලජන්ති බලජමච්ඡං. මුඤ්ජරොහිතන්ති මුඤ්ජමච්ඡඤ්ච රොහිතමච්ඡඤ්ච. එවං භුඤ්ජසීති එවරූපං භොජනං මඤ්ඤෙ භුඤ්ජසීති පුච්ඡති.
චක්කවාකො ¶ තස්ස වචනං පටික්ඛිපන්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘න ¶ වාහමෙතං භුඤ්ජාමි, ජඞ්ගලානොදකානි වා;
අඤ්ඤත්ර සෙවාලපණකා, එතං මෙ සම්ම භොජන’’න්ති.
තස්සත්ථො – අහං සම්ම, අඤ්ඤත්ර සෙවාලා ච පණකා ච සෙසානි ජඞ්ගලානි වා ඔදකානි වා මංසානි ආදාය එතං භොජනං න භුඤ්ජාමි, යං පනෙතං සෙවාලපණකං, එතං මෙ සම්ම, භොජනන්ති.
තතො ¶ කාකො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘න වාහමෙතං සද්දහාමි, චක්කවාකස්ස භොජනං;
අහම්පි සම්ම භුඤ්ජාමි, ගාමෙ ලොණියතෙලියං.
‘‘මනුස්සෙසු කතං භත්තං, සුචිං මංසූපසෙචනං;
න ච මෙ තාදිසො වණ්ණො, චක්කවාක යථා තුව’’න්ති.
තත්ථ යථා තුවන්ති යථා තුවං සොභග්ගප්පත්තො සරීරවණ්ණො, තාදිසො මය්හං වණ්ණො නත්ථි, එතෙන කාරණෙන අහං තව ‘‘සෙවාලපණකං මම භොජන’’න්ති වදන්තස්ස වචනං න සද්දහාමීති.
අථස්ස චක්කවාකො දුබ්බණ්ණකාරණං කථෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො සෙසගාථා අභාසි –
‘‘සම්පස්සං අත්තනි වෙරං, හිංසයං මානුසිං පජං;
උත්රස්තො ඝසසී භීතො, තෙන වණ්ණො තවෙදිසො.
‘‘සබ්බලොකවිරුද්ධොසි, ධඞ්ක පාපෙන කම්මුනා;
ලද්ධො පිණ්ඩො න පීණෙති, තෙන වණ්ණො තවෙදිසො.
‘‘අහම්පි සම්ම භුඤ්ජාමි, අහිංසං සබ්බපාණිනං;
අප්පොස්සුක්කො නිරාසඞ්කී, අසොකො අකුතොභයො.
‘‘සො කරස්සු ආනුභාවං, වීතිවත්තස්සු සීලියං;
අහිංසාය චර ලොකෙ, පියො හොහිසි මංමිව.
‘‘යො ¶ න හන්ති න ඝාතෙති, න ජිනාති න ජාපයෙ;
මෙත්තංසො සබ්බභූතෙසු, වෙරං තස්ස න කෙනචී’’ති.
තත්ථ සම්පස්සන්ති සම්ම කාක ත්වං පරෙසු උප්පන්නං අත්තනි වෙරචිත්තං සම්පස්සමානො මානුසිං පජං හිංසන්තො විහෙඨෙන්තො. උත්රස්තොති භීතො. ඝසසීති භුඤ්ජසි. තෙන තෙ එදිසො බීභච්ඡවණ්ණො ¶ ජාතො. ධඞ්කාති කාකං ආලපති. පිණ්ඩොති භොජනං. අහිංසං සබ්බපාණිනන්ති අහං පන සබ්බසත්තෙ අහිංසන්තො ¶ භුඤ්ජාමීති වදති. සො කරස්සු ආනුභාවන්ති සො ත්වම්පි වීරියං කරොහි, අත්තනො සීලියසඞ්ඛාතං දුස්සීලභාවං වීතිවත්තස්සු. අහිංසායාති අහිංසාය සමන්නාගතො හුත්වා ලොකෙ චර. පියො හොහිසි මංමිවාති එවං සන්තෙ මයා සදිසොව ලොකස්ස පියො හොහිසි. න ජිනාතීති ධනජානිං න කරොති. න ජාපයෙති අඤ්ඤෙපි න කාරෙති. මෙත්තංසොති මෙත්තකොට්ඨාසො මෙත්තචිත්තො. න කෙනචීති කෙනචි එකසත්තෙනපි සද්ධිං තස්ස වෙරං නාම නත්ථීති.
තස්මා සචෙ ලොකස්ස පියො භවිතුං ඉච්ඡසි, සබ්බවෙරෙහි විරමාහීති එවං චක්කවාකො කාකස්ස ධම්මං දෙසෙසි. කාකො ‘‘තුම්හෙ අත්තනො ගොචරං මය්හං න කථෙථ, කා කා’’ති වස්සන්තො උප්පතිත්වා බාරාණසියං උක්කාරභූමියඤ්ඤෙව ඔතරි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ ලොලභික්ඛු අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා කාකො ලොලභික්ඛු අහොසි, චක්කවාකී රාහුලමාතා, චක්කවාකො පන අහමෙව අහොසින්ති.
චක්කවාකජාතකවණ්ණනා තෙරසමා.
[452] 14. භූරිපඤ්ඤජාතකවණ්ණනා
145-154. සච්චං කිරාති ඉදං භූරිපඤ්ඤජාතකං මහාඋමඞ්ගජාතකෙ (ජා. 2.22.590 ආදයො) ආවි භවිස්සති.
භූරිපඤ්ඤජාතකවණ්ණනා චුද්දසමා.
[453] 15. මහාමඞ්ගලජාතකවණ්ණනා
කිංසු ¶ නරොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාමඞ්ගලසුත්තං (ඛු. පා. 5.1 ආදයො) ආරබ්භ කථෙසි. රාජගහනගරස්මිඤ්හි කෙනචිදෙව කරණීයෙන සන්ථාගාරෙ සන්නිපතිතස්ස මහාජනස්ස මජ්ඣෙ එකො පුරිසො ‘‘අජ්ජ මෙ මඞ්ගලකිරියා අත්ථී’’ති උට්ඨාය අගමාසි. අපරො තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘අයං ‘මඞ්ගල’න්ති වත්වාව ගතො, කිං එතං මඞ්ගලං නාමා’’ති ආහ ¶ . තමඤ්ඤො ‘‘අභිමඞ්ගලරූපදස්සනං මඞ්ගලං නාම. එකච්චො හි කාලස්සෙව උට්ඨාය සබ්බසෙතං උසභං වා පස්සති, ගබ්භිනිත්ථිං වා රොහිතමච්ඡං වා පුණ්ණඝටං වා නවනීතං වා ගොසප්පිං වා අහතවත්ථං වා පායාසං වා පස්සති, ඉතො උත්තරි මඞ්ගලං නාම නත්ථී’’ති ආහ. තෙන කථිතං එකච්චෙ ‘‘සුකථිත’’න්ති අභිනන්දිංසු. අපරො ‘‘නෙතං ¶ මඞ්ගලං, සුතං නාම මඞ්ගලං. එකච්චො හි ‘පුණ්ණා’ති වදන්තානං සුණාති, තථා ‘වඩ්ඪා’ති ‘වඩ්ඪමානා’ති සුණාති, ‘භුඤ්ජා’ති ‘ඛාදා’ති වදන්තානං සුණාති, ඉතො උත්තරි මඞ්ගලං නාම නත්ථී’’ති ආහ. තෙන කථිතම්පි එකච්චෙ ‘‘සුකථිත’’න්ති අභිනන්දිංසු. අපරො ‘‘න එතං මඞ්ගලං, මුතං නාම මඞ්ගලං. එකච්චො හි කාලස්සෙව උට්ඨාය පථවිං ආමසති, හරිතතිණං අල්ලගොමයං පරිසුද්ධසාටකං රොහිතමච්ඡං සුවණ්ණරජතභාජනං ආමසති, ඉතො උත්තරි මඞ්ගලං නාම නත්ථී’’ති ආහ. තෙන කථිතම්පි එකච්චෙ ‘‘සුකථිත’’න්ති අභිනන්දිංසු. එවං දිට්ඨමඞ්ගලිකා සුතමඞ්ගලිකා මුතමඞ්ගලිකාති තිස්සොපි පරිසා හුත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං සඤ්ඤාපෙතුං නාසක්ඛිංසු, භුම්මදෙවතා ආදිං කත්වා යාව බ්රහ්මලොකා ‘‘ඉදං මඞ්ගල’’න්ති තථතො න ජානිංසු.
සක්කො චින්තෙසි ‘‘ඉමං මඞ්ගලපඤ්හං සදෙවකෙ ලොකෙ අඤ්ඤත්ර භගවතා අඤ්ඤො කථෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ඉමං පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති. සො රත්තිභාගෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘බහූ දෙවා මනුස්සා චා’’ති පඤ්හං පුච්ඡි. අථස්ස සත්ථා ද්වාදසහි ගාථාහි අට්ඨතිංස මහාමඞ්ගලානි කථෙසි. මඞ්ගලසුත්තෙ විනිවට්ටන්තෙයෙව කොටිසතසහස්සමත්තා දෙවතා අරහත්තං පාපුණිංසු, සොතාපන්නාදීනං ගණනපථො නත්ථි. සක්කො මඞ්ගලං සුත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. සත්ථාරා මඞ්ගලෙ කථිතෙ සදෙවකො ලොකො ‘‘සුකථිත’’න්ති අභිනන්දි. තදා ¶ ධම්මසභායං තථාගතස්ස ගුණකථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, සත්ථා අඤ්ඤෙසං අවිසයං මඞ්ගලපඤ්හං සදෙවකස්ස ලොකස්ස චිත්තං ගහෙත්වා කුක්කුච්චං ඡින්දිත්වා ගගනතලෙ චන්දං උට්ඨාපෙන්තො විය කථෙසි, එවං මහාපඤ්ඤො, ආවුසො, තථාගතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව සම්බොධිප්පත්තස්ස මම මඞ්ගලපඤ්හකථනං, ස්වාහං බොධිසත්තචරියං චරන්තොපි දෙවමනුස්සානං කඞ්ඛං ඡින්දිත්වා මඞ්ගලපඤ්හං කථෙසි’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො එකස්මිං ගාමෙ විභවසම්පන්නස්ස බ්රාහ්මණස්ස කුලෙ නිබ්බත්ති, ‘‘රක්ඛිතකුමාරො’’තිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං උග්ගහිතසිප්පො කතදාරපරිග්ගහො මාතාපිතූනං අච්චයෙන රතනවිලොකනං කත්වා සංවිග්ගමානසො මහාදානං පවත්තෙත්වා කාමෙ පහාය හිමවන්තපදෙසෙ පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤං නිබ්බත්තෙත්වා ¶ වනමූලඵලාහාරො එකස්මිං පදෙසෙ වාසං කප්පෙසි. අනුපුබ්බෙනස්ස පරිවාරො මහා අහොසි, පඤ්ච අන්තෙවාසිකසතානි අහෙසුං. අථෙකදිවසං තෙ තාපසා බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘ආචරිය, වස්සාරත්තසමයෙ හිමවන්තතො ඔතරිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය ජනපදචාරිකං ගච්ඡාම, එවං නො සරීරඤ්ච ථිරං භවිස්සති, ජඞ්ඝවිහාරො ච කතො භවිස්සතී’’ති ආහංසු. තෙ ‘‘තෙන හි තුම්හෙ ගච්ඡථ, අහං ඉධෙව වසිස්සාමී’’ති වුත්තෙ තං වන්දිත්වා හිමවන්තා ඔතරිත්වා චාරිකං චරමානා බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිංසු. තෙසං මහාසක්කාරසම්මානො අහොසි. අථෙකදිවසං බාරාණසියං සන්ථාගාරෙ සන්නිපතිතෙ මහාජනකායෙ මඞ්ගලපඤ්හො සමුට්ඨාති. සබ්බං පච්චුප්පන්නවත්ථුනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.
තදා පන මනුස්සානං කඞ්ඛං ඡින්දිත්වා මඞ්ගලපඤ්හං කථෙතුං සමත්ථං අපස්සන්තො මහාජනො උය්යානං ගන්ත්වා ඉසිගණං මඞ්ගලපඤ්හං පුච්ඡි. ඉසයො රාජානං ආමන්තෙත්වා ‘‘මහාරාජ, මයං එතං කථෙතුං න සක්ඛිස්සාම, අපිච ඛො අම්හාකං ආචරියො රක්ඛිතතාපසො නාම මහාපඤ්ඤො හිමවන්තෙ වසති, සො සදෙවකස්ස ලොකස්ස චිත්තං ගහෙත්වා එතං මඞ්ගලපඤ්හං කථෙස්සතී’’ති වදිංසු. රාජා ‘‘භන්තෙ, හිමවන්තො ¶ නාම දූරෙ දුග්ගමොව, න සක්ඛිස්සාම මයං තත්ථ ගන්තුං, සාධු වත තුම්හෙයෙව ආචරියස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පුච්ඡිත්වා උග්ගණ්හිත්වා පුනාගන්ත්වා අම්හාකං කථෙථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ආචරියස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා කතපටිසන්ථාරා ආචරියෙන රඤ්ඤො ධම්මිකභාවෙ ජනපදචාරිත්තෙ ච පුච්ඡිතෙ තං දිට්ඨමඞ්ගලාදීනං උප්පත්තිං ආදිතො පට්ඨාය කථෙත්වා ¶ රඤ්ඤො යාචනාය ච අත්තනො පඤ්හසවනත්ථං ආගතභාවං පකාසෙත්වා ‘‘සාධු නො භන්තෙ, මඞ්ගලපඤ්හං පාකටං කත්වා කථෙථා’’ති යාචිංසු. තතො ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො ආචරියං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කිංසු නරො ජප්පමධිච්ච කාලෙ, කං වා විජ්ජං කතමං වා සුතානං;
සො මච්චො අස්මිඤ්ච පරම්හි ලොකෙ, කථං කරො සොත්ථානෙන ගුත්තො’’ති.
තත්ථ කාලෙති මඞ්ගලපත්ථනකාලෙ. විජ්ජන්ති වෙදං. සුතානන්ති සික්ඛිතබ්බයුත්තකපරියත්තීනං. අස්මිඤ්චාති එත්ථ චාති නිපාතමත්තං. සොත්ථානෙනාති සොත්ථිභාවාවහෙන මඞ්ගලෙන. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘ආචරිය, පුරිසො මඞ්ගලං ඉච්ඡන්තො මඞ්ගලකාලෙ කිංසු නාම ජප්පන්තො තීසු වෙදෙසු කතරං වා වෙදං කතරං වා සුතානං අන්තරෙ සුතපරියත්තිං අධීයිත්වා සො මච්චො ඉමස්මිඤ්ච ලොකෙ පරම්හි ච කථං කරො එතෙසු ජප්පාදීසු කිං කෙන නියාමෙන කරොන්තො සොත්ථානෙන නිරපරාධමඞ්ගලෙන ගුත්තො රක්ඛිතො හොති, තං උභයලොකහිතං ගහෙත්වා ඨිතමඞ්ගලං අම්හාකං කථෙහී’’ති.
එවං ¶ ජෙට්ඨන්තෙවාසිකෙන මඞ්ගලපඤ්හං පුට්ඨො මහාසත්තො දෙවමනුස්සානං කඞ්ඛං ඡින්දන්තො ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච මඞ්ගල’’න්ති බුද්ධලීළාය මඞ්ගලං කථෙන්තො ආහ –
‘‘යස්ස ¶ දෙවා පිතරො ච සබ්බෙ, සරීසපා සබ්බභූතානි චාපි;
මෙත්තාය නිච්චං අපචිතානි හොන්ති, භූතෙසු වෙ සොත්ථානං තදාහූ’’ති.
තත්ථ යස්සාති යස්ස පුග්ගලස්ස. දෙවාති භුම්මදෙවෙ ආදිං කත්වා සබ්බෙපි කාමාවචරදෙවා. පිතරො චාති තතුත්තරි රූපාවචරබ්රහ්මානො. සරීසපාති දීඝජාතිකා. සබ්බභූතානි චාපීති වුත්තාවසෙසානි ච සබ්බානිපි භූතානි. මෙත්තාය නිච්චං අපචිතානි හොන්තීති එතෙ සබ්බෙ සත්තා දසදිසාඵරණවසෙන පවත්තාය අප්පනාප්පත්තාය මෙත්තාභාවනාය අපචිතා හොන්ති. භූතෙසු වෙති තං තස්ස පුග්ගලස්ස සබ්බසත්තෙසු සොත්ථානං නිරන්තරං පවත්තං නිරපරාධමඞ්ගලං ¶ ආහු. මෙත්තාවිහාරී හි පුග්ගලො සබ්බෙසං පියො හොති පරූපක්කමෙන අවිකොපියො. ඉති සො ඉමිනා මඞ්ගලෙන රක්ඛිතො ගොපිතො හොතීති.
ඉති මහාසත්තො පඨමං මඞ්ගලං කථෙත්වා දුතියාදීනි කථෙන්තො –
‘‘යො සබ්බලොකස්ස නිවාතවුත්ති, ඉත්ථීපුමානං සහදාරකානං;
ඛන්තා දුරුත්තානමප්පටිකූලවාදී, අධිවාසනං සොත්ථානං තදාහු.
‘‘යො නාවජානාති සහායමත්තෙ, සිප්පෙන කුල්යාහි ධනෙන ජච්චා;
රුචිපඤ්ඤො අත්ථකාලෙ මතීමා, සහායෙසු වෙ සොත්ථානං තදාහු.
‘‘මිත්තානි වෙ යස්ස භවන්ති සන්තො, සංවිස්සත්ථා අවිසංවාදකස්ස;
න මිත්තදුබ්භී සංවිභාගී ධනෙන, මිත්තෙසු වෙ සොත්ථානං තදාහු.
‘‘යස්ස ¶ භරියා තුල්යවයා සමග්ගා, අනුබ්බතා ධම්මකාමා පජාතා;
කොලිනියා සීලවතී පතිබ්බතා, දාරෙසු වෙ සොත්ථානං තදාහු.
‘‘යස්ස රාජා භූතපති යසස්සී, ජානාති සොචෙය්යං පරක්කමඤ්ච;
අද්වෙජ්ඣතා සුහදයං මමන්ති, රාජූසු වෙ සොත්ථානං තදාහු.
‘‘අන්නඤ්ච ¶ පානඤ්ච දදාති සද්ධො, මාලඤ්ච ගන්ධඤ්ච විලෙපනඤ්ච;
පසන්නචිත්තො අනුමොදමානො, සග්ගෙසු වෙ සොත්ථානං තදාහු.
‘‘යමරියධම්මෙන පුනන්ති වුද්ධා, ආරාධිතා සමචරියාය සන්තො;
බහුස්සුතා ¶ ඉසයො සීලවන්තො, අරහන්තමජ්ඣෙ සොත්ථානං තදාහූ’’ති. –
ඉමා ගාථා අභාසි.
තත්ථ නිවාතවුත්තීති මුදුචිත්තතාය සබ්බලොකස්ස නීචවුත්ති හොති. ඛන්තා දුරුත්තානන්ති පරෙහි වුත්තානං දුට්ඨවචනානං අධිවාසකො හොති. අප්පටිකූලවාදීති ‘‘අක්කොච්ඡි මං, අවධි ම’’න්ති යුගග්ගාහං අකරොන්තො අනුකූලමෙව වදති. අධිවාසනන්ති ඉදං අධිවාසනං තස්ස සොත්ථානං නිරපරාධමඞ්ගලං පණ්ඩිතා වදන්ති.
සහායමත්තෙති සහායෙ ච සහායමත්තෙ ච. තත්ථ සහපංසුකීළිතා සහායා නාම, දස ද්වාදස වස්සානි එකතො වුත්ථා සහායමත්තා නාම, තෙ සබ්බෙපි ‘‘අහං සිප්පවා, ඉමෙ නිසිප්පා’’ති එවං සිප්පෙන වා ‘‘අහං කුලීනො, ඉමෙ න කුලීනා’’ති එවං කුලසම්පත්තිසඞ්ඛාතාහි කුල්යාහි වා, ‘‘අහං අඩ්ඪො, ඉමෙ දුග්ගතා’’ති එවං ධනෙන වා, ‘‘අහං ජාතිසම්පන්නො, ඉමෙ දුජ්ජාතා’’ති එවං ජච්චා වා නාවජානාති. රුචිපඤ්ඤොති සාධුපඤ්ඤො සුන්දරපඤ්ඤො ¶ . අත්ථකාලෙති කස්සචිදෙව අත්ථස්ස කාරණස්ස උප්පන්නකාලෙ. මතීමාති තං තං අත්ථං පරිච්ඡින්දිත්වා විචාරණසමත්ථතාය මතිමා හුත්වා තෙ සහායෙ නාවජානාති. සහායෙසූති තං තස්ස අනවජානනං සහායෙසු සොත්ථානං නාමාති පොරාණකපණ්ඩිතා ආහු. තෙන හි සො නිරපරාධමඞ්ගලෙන ඉධලොකෙ ච පරලොකෙ ච ගුත්තො හොති. තත්ථ පණ්ඩිතෙ සහායෙ නිස්සාය සොත්ථිභාවො කුසනාළිජාතකෙන (ජා. 1.1.121 ආදයො) කථෙතබ්බො.
සන්තොති පණ්ඩිතා සප්පුරිසා යස්ස මිත්තානි භවන්ති. සංවිස්සත්ථාති ඝරං පවිසිත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතස්සෙව ගහණවසෙන විස්සාසමාපන්නා. අවිසංවාදකස්සාති අවිසංවාදනසීලස්ස. න මිත්තදුබ්භීති යො ච මිත්තදුබ්භී න හොති. සංවිභාගී ධනෙනාති අත්තනො ධනෙන මිත්තානං සංවිභාගං කරොති. මිත්තෙසූති මිත්තෙ නිස්සාය ලද්ධබ්බං තස්ස තං මිත්තෙසු සොත්ථානං නාම හොති. සො හි එවරූපෙහි මිත්තෙහි රක්ඛිතො සොත්ථිං පාපුණාති. තත්ථ මිත්තෙ නිස්සාය සොත්ථිභාවො මහාඋක්කුසජාතකාදීහි (ජා. 1.14.44 ආදයො) කථෙතබ්බො.
තුල්යවයාති ¶ සමානවයා. සමග්ගාති සමග්ගවාසා. අනුබ්බතාති අනුවත්තිතා. ධම්මකාමාති තිවිධසුචරිතධම්මං රොචෙති. පජාතාති විජායිනී, න වඤ්ඣා. දාරෙසූති එතෙහි සීලගුණෙහි සමන්නාගතෙ මාතුගාමෙ ගෙහෙ වසන්තෙ සාමිකස්ස සොත්ථි හොතීති පණ්ඩිතා කථෙන්ති. තත්ථ සීලවන්තං මාතුගාමං නිස්සාය සොත්ථිභාවො මණිචොරජාතක- (ජා. 1.2.87 ආදයො) සම්බූලජාතක- (ජා. 1.16.297 ආදයො) ඛණ්ඩහාලජාතකෙහි (ජා. 2.22.982 ආදයො) කථෙතබ්බො.
සොචෙය්යන්ති සුචිභාවං. අද්වෙජ්ඣතාති අද්වෙජ්ඣතාය න එස මයා සද්ධිං භිජ්ජිත්වා ද්විධා භවිස්සතීති එවං අද්වෙජ්ඣභාවෙන යං ජානාති. සුහදයං මමන්ති සුහදො අයං මමන්ති ච යං ජානාති. රාජූසු වෙති එවං රාජූසු සෙවකානං සොත්ථානං නාමාති පණ්ඩිතා කථෙන්ති. දදාති ¶ සද්ධොති කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච සද්දහිත්වා දදාති. සග්ගෙසු වෙති එවං සග්ගෙ දෙවලොකෙ සොත්ථානං නිරපරාධමඞ්ගලන්ති පණ්ඩිතා කථෙන්ති, තං පෙතවත්ථුවිමානවත්ථූහි විත්ථාරෙත්වා කථෙතබ්බං.
පුනන්ති ¶ වුද්ධාති යං පුග්ගලං ඤාණවුද්ධා අරියධම්මෙන පුනන්ති පරිසොධෙන්ති. සමචරියායාති සම්මාපටිපත්තියා. බහුස්සුතාති පටිවෙධබහුස්සුතා. ඉසයොති එසිතගුණා. සීලවන්තොති අරියසීලෙන සමන්නාගතා. අරහන්තමජ්ඣෙති අරහන්තානං මජ්ඣෙ පටිලභිතබ්බං තං සොත්ථානන්ති පණ්ඩිතා කථෙන්ති. අරහන්තො හි අත්තනා පටිවිද්ධමග්ගං ආචික්ඛිත්වා පටිපාදෙන්තා ආරාධකං පුග්ගලං අරියමග්ගෙන පුනන්ති, සොපි අරහාව හොති.
එවං මහාසත්තො අරහත්තෙන දෙසනාය කූටං ගණ්හන්තො අට්ඨහි ගාථාහි අට්ඨ මහාමඞ්ගලානි කථෙත්වා තෙසඤ්ඤෙව මඞ්ගලානං ථුතිං කරොන්තො ඔසානගාථමාහ –
‘‘එතානි ඛො සොත්ථානානි ලොකෙ, විඤ්ඤුප්පසත්ථානි සුඛුද්රයානි;
තානීධ සෙවෙථ නරො සපඤ්ඤො, න හි මඞ්ගලෙ කිඤ්චනමත්ථි සච්ච’’න්ති.
තත්ථ න හි මඞ්ගලෙති තස්මිං පන දිට්ඨසුතමුතප්පභෙදෙ මඞ්ගලෙ කිඤ්චනං එකමඞ්ගලම්පි සච්චං නාම නත්ථි, නිබ්බානමෙව පනෙකං පරමත්ථසච්චන්ති.
ඉසයො තානි මඞ්ගලානි සුත්වා සත්තට්ඨදිවසච්චයෙන ආචරියං ආපුච්ඡිත්වා තත්ථෙව අගමංසු. රාජා තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා පුච්ඡි. තෙ තස්ස ආචරියෙන කථිතනියාමෙන මඞ්ගලපඤ්හං ¶ කථෙත්වා හිමවන්තමෙව ආගමංසු. තතො පට්ඨාය ලොකෙ මඞ්ගලං පාකටං අහොසි. මඞ්ගලෙසු වත්තිත්වා මතමතා සග්ගපථං පූරෙසුං. බොධිසත්තො චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා ඉසිගණං ආදාය බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපාහං මඞ්ගලපඤ්හං කථෙසි’’න්ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ඉසිගණො බුද්ධපරිසා අහොසි ¶ , මඞ්ගලපඤ්හපුච්ඡකො ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො සාරිපුත්තො, ආචරියො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මහාමඞ්ගලජාතකවණ්ණනා පන්නරසමා.
[454] 16. ඝටපණ්ඩිතජාතකවණ්ණනා
උට්ඨෙහි ¶ කණ්හාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මතපුත්තං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු මට්ඨකුණ්ඩලිසදිසමෙව. ඉධ පන සත්ථා තං උපාසකං ‘‘කිං, උපාසක, සොචසී’’ති වත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘උපාසක, පොරාණකපණ්ඩිතා පණ්ඩිතානං කථං සුත්වා මතපුත්තං නානුසොචිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ උත්තරපථෙ කංසභොගෙ අසිතඤ්ජනනගරෙ මහාකංසො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස කංසො ච, උපකංසො චාති ද්වෙ පුත්තා අහෙසුං, දෙවගබ්භා නාම එකා ධීතා. තස්සා ජාතදිවසෙ නෙමිත්තකා බ්රාහ්මණා ‘‘එතිස්සා කුච්ඡියං නිබ්බත්තපුත්තා කංසගොත්තං කංසවංසං නාසෙස්සන්තී’’ති බ්යාකරිංසු. රාජා බලවසිනෙහෙන ධීතරං විනාසෙතුං නාසක්ඛි, ‘‘භාතරො ජානිස්සන්තී’’ති යාවතායුකං ඨත්වා කාලමකාසි. තස්මිං කාලකතෙ කංසො රාජා අහොසි, උපකංසො උපරාජා. තෙ චින්තයිංසු ‘‘සචෙ මයං භගිනිං නාසෙස්සාම, ගාරය්හා භවිස්සාම, එතං කස්සචි අදත්වා නිස්සාමිකං කත්වා පටිජග්ගිස්සාමා’’ති. තෙ එකථූණකං පාසාදං කාරෙත්වා තං තත්ථ වසාපෙසුං. නන්දිගොපා නාම තස්සා පරිචාරිකා අහොසි. අන්ධකවෙණ්ඩො නාම දාසො තස්සා සාමිකො ආරක්ඛමකාසි.
තදා උත්තරමධුරාය මහාසාගරො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස සාගරො, උපසාගරො චාති ද්වෙ පුත්තා අහෙසුං. තෙසු පිතු අච්චයෙන සාගරො රාජා අහොසි, උපසාගරො උපරාජා. සො උපකංසස්ස සහායකො එකාචරියකුලෙ එකතො උග්ගහිතසිප්පො. සො සාගරස්ස භාතු අන්තෙපුරෙ ¶ දුබ්භිත්වා භායමානො පලායිත්වා කංසභොගෙ උපකංසස්ස සන්තිකං අගමාසි. උපකංසො තං රඤ්ඤො දස්සෙසි, රාජා තස්ස ¶ මහන්තං යසං අදාසි. සො රාජුපට්ඨානං ගච්ඡන්තො දෙවගබ්භාය නිවාසං එකථම්භං පාසාදං දිස්වා ‘‘කස්සෙසො නිවාසො’’ති පුච්ඡිත්වා තං කාරණං සුත්වා දෙවගබ්භාය පටිබද්ධචිත්තො අහොසි. දෙවගබ්භාපි එකදිවසං තං උපකංසෙන සද්ධිං රාජුපට්ඨානං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘කො එසො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘මහාසාගරස්ස පුත්තො උපසාගරො නාමා’’ති නන්දිගොපාය ¶ සන්තිකා සුත්වා තස්මිං පටිබද්ධචිත්තා අහොසි. උපසාගරො නන්දිගොපාය ලඤ්ජං දත්වා ‘‘භගිනි, සක්ඛිස්සසි මෙ දෙවගබ්භං දස්සෙතු’’න්ති ආහ. සා ‘‘න එතං සාමි, ගරුක’’න්ති වත්වා තං කාරණං දෙවගබ්භාය ආරොචෙසි. සා පකතියාව තස්මිං පටිබද්ධචිත්තා තං වචනං සුත්වා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා නන්දිගොපා උපසාගරස්ස සඤ්ඤං දත්වා රත්තිභාගෙ තං පාසාදං ආරොපෙසි. සො දෙවගබ්භාය සද්ධිං සංවාසං කප්පෙසි. අථ නෙසං පුනප්පුනං සංවාසෙන දෙවගබ්භා ගබ්භං පටිලභි.
අපරභාගෙ තස්සා ගබ්භපතිට්ඨානං පාකටං අහොසි. භාතරො නන්දිගොපං පුච්ඡිංසු, සා අභයං යාචිත්වා තං අන්තරං කථෙසි. තෙ සුත්වා ‘‘භගිනිං නාසෙතුං න සක්කා, සචෙ ධීතරං විජායිස්සති, තම්පි න නාසෙස්සාම, සචෙ පන පුත්තො භවිස්සති, නාසෙස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා දෙවගබ්භං උපසාගරස්සෙව අදංසු. සා පරිපුණ්ණගබ්භා ධීතරං විජායි. භාතරො සුත්වා හට්ඨතුට්ඨා තස්සා ‘‘අඤ්ජනදෙවී’’ති නාමං කරිංසු. තෙසං භොගවඩ්ඪමානං නාම භොගගාමං අදංසු. උපසාගරො දෙවගබ්භං ගහෙත්වා භොගවඩ්ඪමානගාමෙ වසි. දෙවගබ්භාය පුනපි ගබ්භො පතිට්ඨාසි, නන්දිගොපාපි තං දිවසමෙව ගබ්භං පටිලභි. තාසු පරිපුණ්ණගබ්භාසු එකදිවසමෙව දෙවගබ්භා පුත්තං විජායි, නන්දිගොපා ධීතරං විජායි. දෙවගබ්භා පුත්තස්ස විනාසනභයෙන පුත්තං නන්දිගොපාය රහස්සෙන පෙසෙත්වා තස්සා ධීතරං ආහරාපෙසි. තස්සා විජාතභාවං භාතිකානං ආරොචෙසුං. තෙ ‘‘පුත්තං විජාතා, ධීතර’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ධීතර’’න්ති ¶ වුත්තෙ ‘‘තෙන හි පොසෙථා’’ති ආහංසු. එතෙනුපායෙන දෙවගබ්භා දස පුත්තෙ විජායි, දස ධීතරො නන්දිගොපා විජායි. දස පුත්තා නන්දිගොපාය සන්තිකෙ වඩ්ඪන්ති, ධීතරො දෙවගබ්භාය. තං අන්තරං කොචි න ජානාති. දෙවගබ්භාය ජෙට්ඨපුත්තො වාසුදෙවො නාම අහොසි, දුතියො බලදෙවො, තතියො චන්දදෙවො, චතුත්ථො සූරියදෙවො, පඤ්චමො අග්ගිදෙවො, ඡට්ඨො වරුණදෙවො, සත්තමො අජ්ජුනො, අට්ඨමො පජ්ජුනො, නවමො ඝටපණ්ඩිතො, දසමො අඞ්කුරො නාම අහොසි. තෙ අන්ධකවෙණ්ඩදාසපුත්තා දස භාතිකා චෙටකාති පාකටා අහෙසුං.
තෙ අපරභාගෙ වුද්ධිමන්වාය ථාමබලසම්පන්නා කක්ඛළා ඵරුසා හුත්වා විලොපං කරොන්තා විචරන්ති ¶ , රඤ්ඤො ගච්ඡන්තෙ පණ්ණාකාරෙපි විලුම්පන්තෙව. මනුස්සා ¶ සන්නිපතිත්වා ‘‘අන්ධකවෙණ්ඩදාසපුත්තා දස භාතිකා රට්ඨං විලුම්පන්තී’’ති රාජඞ්ගණෙ උපක්කොසිංසු. රාජා අන්ධකවෙණ්ඩං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘කස්මා පුත්තෙහි විලොපං කාරාපෙසී’’ති තජ්ජෙසි. එවං දුතියම්පි තතියම්පි මනුස්සෙහි උපක්කොසෙ කතෙ රාජා තං සන්තජ්ජෙසි. සො මරණභයභීතො රාජානං අභයං යාචිත්වා ‘‘දෙව, එතෙ න මය්හං පුත්තා, උපසාගරස්ස පුත්තා’’ති තං අන්තරං ආරොචෙසි. රාජා භීතො ‘‘කෙන තෙ උපායෙන ගණ්හාමා’’ති අමච්චෙ පුච්ඡිත්වා ‘‘එතෙ, දෙව, මල්ලයුද්ධවිත්තකා, නගරෙ යුද්ධං කාරෙත්වා තත්ථ නෙ යුද්ධමණ්ඩලං ආගතෙ ගාහාපෙත්වා මාරෙස්සාමා’’ති වුත්තෙ චාරුරඤ්ච, මුට්ඨිකඤ්චාති ද්වෙ මල්ලෙ පොසෙත්වා ‘‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ යුද්ධං භවිස්සතී’’ති නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා රාජඞ්ගණෙ යුද්ධමණ්ඩලං සජ්ජාපෙත්වා අක්ඛවාටං කාරෙත්වා යුද්ධමණ්ඩලං අලඞ්කාරාපෙත්වා ධජපටාකං බන්ධාපෙසි. සකලනගරං සඞ්ඛුභි. චක්කාතිචක්කං මඤ්චාතිමඤ්චං බන්ධිත්වා චාරුරමුට්ඨිකා යුද්ධමණ්ඩලං ආගන්ත්වා වග්ගන්තා ගජ්ජන්තා අප්ඵොටෙන්තා විචරිංසු. දස භාතිකාපි ආගන්ත්වා රජකවීථිං විලුම්පිත්වා වණ්ණසාටකෙ නිවාසෙත්වා ගන්ධාපණෙසු ගන්ධං ¶ , මාලාකාරාපණෙසු මාලං විලුම්පිත්වා විලිත්තගත්තා මාලධාරිනො කතකණ්ණපූරා වග්ගන්තා ගජ්ජන්තා අප්ඵොටෙන්තා යුද්ධමණ්ඩලං පවිසිංසු.
තස්මිං ඛණෙ චාරුරො අප්ඵොටෙන්තො විචරති. බලදෙවො තං දිස්වා ‘‘න නං හත්ථෙන ඡුපිස්සාමී’’ති හත්ථිසාලතො මහන්තං හත්ථියොත්තං ආහරිත්වා වග්ගිත්වා ගජ්ජිත්වා යොත්තං ඛිපිත්වා චාරුරං උදරෙ වෙඨෙත්වා ද්වෙ යොත්තකොටියො එකතො කත්වා වත්තෙත්වා උක්ඛිපිත්වා සීසමත්ථකෙ භමෙත්වා භූමියං පොථෙත්වා බහි අක්ඛවාටෙ ඛිපි. චාරුරෙ මතෙ රාජා මුට්ඨිකමල්ලං ආණාපෙසි. සො උට්ඨාය වග්ගිත්වා ගජ්ජිත්වා අප්ඵොටෙසි. බලදෙවො තං පොථෙත්වා අට්ඨීනි සඤ්චුණ්ණෙත්වා ‘‘අමල්ලොම්හි, අමල්ලොම්හී’’ති වදන්තමෙව ‘‘නාහං තව මල්ලභාවං වා අමල්ලභාවං වා ජානාමී’’ති හත්ථෙ ගහෙත්වා භූමියං පොථෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා බහි අක්ඛවාටෙ ඛිපි. මුට්ඨිකො මරන්තො ‘‘යක්ඛො හුත්වා තං ඛාදිතුං ලභිස්සාමී’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි. සො කාලමත්තිකඅටවියං නාම යක්ඛො හුත්වා නිබ්බත්ති. රාජා ‘‘ගණ්හථ දස භාතිකෙ චෙටකෙ’’ති උට්ඨහි ¶ . තස්මිං ඛණෙ වාසුදෙවො චක්කං ඛිපි. තං ද්වින්නම්පි භාතිකානං සීසානි පාතෙසි. මහාජනො භීතතසිතො ‘‘අවස්සයා නො හොථා’’ති තෙසං පාදෙසු පතිත්වා නිපජ්ජි. තෙ ද්වෙපි මාතුලෙ මාරෙත්වා අසිතඤ්ජනනගරෙ රජ්ජං ගහෙත්වා මාතාපිතරො තත්ථ කත්වා ‘‘සකලජම්බුදීපෙ රජ්ජං ගණ්හිස්සාමා’’ති නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන කාලයොනකරඤ්ඤො නිවාසං අයුජ්ඣනගරං ගන්ත්වා තං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතං පරිඛාරුක්ඛගහනං විද්ධංසෙත්වා පාකාරං භින්දිත්වා රාජානං ¶ ගහෙත්වා තං රජ්ජං අත්තනො හත්ථගතං කත්වා ද්වාරවතිං පාපුණිංසු. තස්ස පන නගරස්ස එකතො සමුද්දො එකතො පබ්බතො, අමනුස්සපරිග්ගහිතං කිර තං අහොසි.
තස්ස ආරක්ඛං ගහෙත්වා ඨිතයක්ඛො පච්චාමිත්තෙ දිස්වා ගද්රභවෙසෙන ගද්රභරවං රවති. තස්මිං ඛණෙ යක්ඛානුභාවෙන ¶ සකලනගරං උප්පතිත්වා මහාසමුද්දෙ එකස්මිං දීපකෙ තිට්ඨති. පච්චාමිත්තෙසු ගතෙසු පුනාගන්ත්වා සකට්ඨානෙයෙව පතිට්ඨාති. තදාපි සො ගද්රභො තෙසං දසන්නං භාතිකානං ආගමනං ඤත්වා ගද්රභරවං රවි. නගරං උප්පතිත්වා දීපකෙ පතිට්ඨාය තෙසු නගරං අදිස්වා නිවත්තන්තෙසු පුනාගන්ත්වා සකට්ඨානෙ පතිට්ඨාසි. තෙ පුන නිවත්තිංසු, පුනපි ගද්රභො තථෙව අකාසි. තෙ ද්වාරවතිනගරෙ රජ්ජං ගණ්හිතුං අසක්කොන්තා කණ්හදීපායනස්ස ඉසිනො සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, මයං ද්වාරවතියං රජ්ජං ගහෙතුං න සක්කොම, එකං නො උපායං කරොථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පරිඛාපිට්ඨෙ අසුකස්මිං නාම ඨානෙ එකො ගද්රභො චරති. සො හි අමිත්තෙ දිස්වා විරවති, තස්මිං ඛණෙ නගරං උප්පතිත්වා ගච්ඡති, තුම්හෙ තස්ස පාදෙ ගණ්හථ, අයං වො නිප්ඵජ්ජනූපායො’’ති වුත්තෙ තාපසං වන්දිත්වා ගන්ත්වා ගද්රභස්ස පාදෙසු ගහෙත්වා නිපතිත්වා ‘‘සාමි, ඨපෙත්වා තුම්හෙ අඤ්ඤො අම්හාකං අවස්සයො නත්ථි, අම්හාකං නගරං ගණ්හනකාලෙ මා රවිත්ථා’’ති යාචිංසු. ගද්රභො ‘‘න සක්කා න විරවිතුං, තුම්හෙ පන පඨමතරං ආගන්ත්වා චත්තාරො ජනා මහන්තානි අයනඞ්ගලානි ගහෙත්වා චතූසු නගරද්වාරෙසු මහන්තෙ අයඛාණුකෙ භූමියං ආකොටෙත්වා නගරස්ස උප්පතනකාලෙ නඞ්ගලානි ගහෙත්වා නඞ්ගලබද්ධං අයසඞ්ඛලිකං අයඛාණුකෙ බන්ධෙය්යාථ, නගරං උප්පතිතුං න සක්ඛිස්සතී’’ති ආහ.
තෙ ¶ ‘‘සාධූ’’ති වත්වා තස්මිං අවිරවන්තෙයෙව නඞ්ගලානි ආදාය චතූසු නගරද්වාරෙසු ඛාණුකෙ භූමියං ආකොටෙත්වා අට්ඨංසු. තස්මිං ඛණෙ ගද්රභො විරවි, නගරං උප්පතිතුමාරභි. චතූසු ද්වාරෙසු ඨිතා චතූහි අයනඞ්ගලෙහි ගහෙත්වා නඞ්ගලබද්ධා අයසඞ්ඛලිකා ඛාණුකෙසු බන්ධිංසු, නගරං උප්පතිතුං නාසක්ඛි. දස භාතිකා තතො නගරං පවිසිත්වා රාජානං මාරෙත්වා රජ්ජං ගණ්හිංසු. එවං තෙ සකලජම්බුදීපෙ තෙසට්ඨියා ¶ නගරසහස්සෙසු සබ්බරාජානො චක්කෙන ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා ද්වාරවතියං වසමානා රජ්ජං දස කොට්ඨාසෙ කත්වා විභජිංසු, භගිනිං පන අඤ්ජනදෙවිං න සරිංසු. තතො පුන ‘‘එකාදස කොට්ඨාසෙ කරොමා’’ති වුත්තෙ අඞ්කුරො ‘‘මම කොට්ඨාසං තස්සා දෙථ, අහං වොහාරං කත්වා ජීවිස්සාමි, කෙවලං තුම්හෙ අත්තනො ජනපදෙ මය්හං සුඞ්කං විස්සජ්ජෙථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තස්ස කොට්ඨාසං භගිනියා දත්වා සද්ධිං තාය නව රාජානො ද්වාරවතියං වසිංසු. අඞ්කුරො පන වණිජ්ජමකාසි. එවං තෙසු අපරාපරං පුත්තධීතාහි වඩ්ඪමානෙසු අද්ධානෙ ගතෙ මාතාපිතරො කාලමකංසු.
තදා ¶ කිර මනුස්සානං වීසතිවස්සසහස්සායුකකාලො අහොසි. තදා වාසුදෙවමහාරාජස්ස එකො පුත්තො කාලමකාසි. රාජා සොකපරෙතො සබ්බකිච්චානි පහාය මඤ්චස්ස අටනිං පරිග්ගහෙත්වා විලපන්තො නිපජ්ජි. තස්මිං කාලෙ ඝටපණ්ඩිතො චින්තෙසි ‘‘ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො කොචි මම භාතු සොකං හරිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, උපායෙනස්ස සොකං හරිස්සාමී’’ති. සො උම්මත්තකවෙසං ගහෙත්වා ‘‘සසං මෙ දෙථ, සසං මෙ දෙථා’’ති ආකාසං උල්ලොකෙන්තො සකලනගරං විචරි. ‘‘ඝටපණ්ඩිතො උම්මත්තකො ජාතො’’ති සකලනගරං සඞ්ඛුභි. තස්මිං කාලෙ රොහිණෙය්යො නාම අමච්චො වාසුදෙවරඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා තෙන සද්ධිං කථං සමුට්ඨාපෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘උට්ඨෙහි කණ්හ කිං සෙසි, කො අත්ථො සුපනෙන තෙ;
යොපි තුය්හං සකො භාතා, හදයං චක්ඛු ච දක්ඛිණං;
තස්ස වාතා බලීයන්ති, ඝටො ජප්පති කෙසවා’’ති.
තත්ථ ¶ කණ්හාති ගොත්තෙනාලපති, කණ්හායනගොත්තො කිරෙස. කො අත්ථොති කතරා නාම වඩ්ඪි. හදයං චක්ඛු ච දක්ඛිණන්ති හදයෙන චෙව දක්ඛිණචක්ඛුනා ච සමානොති අත්ථො. තස්ස වාතා බලීයන්තීති තස්ස හදයං අපස්මාරවාතා අවත්ථරන්තීති අත්ථො. ජප්පතීති ‘‘සසං මෙ දෙථා’’ති විප්පලපති. කෙසවාති සො කිර කෙසසොභනතාය ‘‘කෙසවා’’ති පඤ්ඤායිත්ථ, තෙන තං නාමෙනාලපති.
එවං ¶ අමච්චෙන වුත්තෙ තස්ස උම්මත්තකභාවං ඤත්වා සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘තස්ස තං වචනං සුත්වා, රොහිණෙය්යස්ස කෙසවො;
තරමානරූපො වුට්ඨාසි, භාතුසොකෙන අට්ටිතො’’ති.
රාජා උට්ඨාය සීඝං පාසාදා ඔතරිත්වා ඝටපණ්ඩිතස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා උභොසු හත්ථෙසු දළ්හං ගහෙත්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො තතියං ගාථමාහ –
‘‘කිං නු උම්මත්තරූපොව, කෙවලං ද්වාරකං ඉමං;
සසො සසොති ලපසි, කො නු තෙ සසමාහරී’’ති.
තත්ථ ¶ කෙවලං ද්වාරකං ඉමන්ති කස්මා උම්මත්තකො විය හුත්වා සකලං ඉමං ද්වාරවතිනගරං විචරන්තො ‘‘සසො සසො’’ති ලපසි. කො තව සසං හරි, කෙන තෙ සසො ගහිතොති පුච්ඡති.
සො රඤ්ඤා එවං වුත්තෙපි පුනප්පුනං තදෙව වචනං වදති. රාජා පුන ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘සොවණ්ණමයං මණීමයං, ලොහමයං අථ රූපියාමයං;
සඞ්ඛසිලාපවාළමයං, කාරයිස්සාමි තෙ සසං.
‘‘සන්ති අඤ්ඤෙපි සසකා, අරඤ්ඤෙ වනගොචරා;
තෙපි තෙ ආනයිස්සාමි, කීදිසං සසමිච්ඡසී’’ති.
තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – තෙසු සුවණ්ණමයාදීසු යං ඉච්ඡසි, තං වද, අහං තෙ කාරෙත්වා දස්සාමි, අථාපි තෙ න රොචෙසි, අඤ්ඤෙපි අරඤ්ඤෙ ¶ වනගොචරා සසකා අත්ථි, තෙපි තෙ ආනයිස්සාමි, වද භද්රමුඛ, කීදිසං සසමිච්ඡසීති.
රඤ්ඤො කථං සුත්වා ඝටපණ්ඩිතො ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘න චාහමෙතෙ ඉච්ඡාමි, යෙ සසා පථවිස්සිතා;
චන්දතො සසමිච්ඡාමි, තං මෙ ඔහර කෙසවා’’ති.
තත්ථ ඔහරාති ඔතාරෙහි.
රාජා තස්ස කථං සුත්වා ‘‘නිස්සංසයං මෙ භාතා උම්මත්තකොව ජාතො’’ති දොමනස්සප්පත්තො සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘සො ¶ නූන මධුරං ඤාති, ජීවිතං විජහිස්සසි;
අපත්ථියං යො පත්ථයසි, චන්දතො සසමිච්ඡසී’’ති.
තත්ථ ¶ ඤාතීති කනිට්ඨං ආලපන්තො ආහ. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘තාත, මය්හං පියඤාති සො ත්වං නූන අතිමධුරං අත්තනො ජීවිතං විජහිස්සසි, යො අපත්ථෙතබ්බං පත්ථයසී’’ති.
ඝටපණ්ඩිතො රඤ්ඤො වචනං සුත්වා නිච්චලො ඨත්වා ‘‘භාතික, ත්වං චන්දතො සසකං පත්ථෙන්තස්ස තං අලභිත්වා ජීවිතක්ඛයභාවං ජානන්තො කිං කාරණා මතපුත්තං අනුසොචසී’’ති වත්වා අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘එවං චෙ කණ්හ ජානාසි, යදඤ්ඤමනුසාසසි;
කස්මා පුරෙ මතං පුත්තං, අජ්ජාපි මනුසොචසී’’ති.
තත්ථ එවන්ති ඉදං අලබ්භනෙය්යට්ඨානං නාම න පත්ථෙතබ්බන්ති යදි එවං ජානාසි. යදඤ්ඤමනුසාසසීති එවං ජානන්තොව යදි අඤ්ඤං අනුසාසසීති අත්ථො. පුරෙති අථ කස්මා ඉතො චතුමාසමත්ථකෙ මතපුත්තං අජ්ජාපි අනුසොචසීති වදති.
එවං සො අන්තරවීථියං ඨිතකොව ‘‘භාතික, අහං තාව පඤ්ඤායමානං පත්ථෙමි, ත්වං පන අපඤ්ඤායමානස්ස සොචසී’’ති වත්වා තස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො පුන ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘යං ¶ න ලබ්භා මනුස්සෙන, අමනුස්සෙන වා පුන;
ජාතො මෙ මා මරී පුත්තො, කුතො ලබ්භා අලබ්භියං.
‘‘න මන්තා මූලභෙසජ්ජා, ඔසධෙහි ධනෙන වා;
සක්කා ආනයිතුං කණ්හ, යං පෙතමනුසොචසී’’ති.
තත්ථ යන්ති භාතික යං එවං ජාතො මෙ පුත්තො මා මරීති මනුස්සෙන වා දෙවෙන වා පුන න ලබ්භා න සක්කා ලද්ධුං, තං ත්වං පත්ථෙසි, තදෙතං කුතො ලබ්භා කෙන කාරණෙන සක්කා ලද්ධුං, න සක්කාති දීපෙති. කස්මා? යස්මා අලබ්භියං, අලබ්භනෙය්යට්ඨානඤ්හි නාමෙතන්ති අත්ථො. මන්තාති මන්තපයොගෙන. මූලභෙසජ්ජාති මූලභෙසජ්ජෙන. ඔසධෙහීති නානාවිධොසධෙහි. ධනෙන වාති කොටිසතසඞ්ඛ්යෙනපි ධනෙන වා. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘යං ත්වං පෙතමනුසොචසි, තං එතෙහි මන්තපයොගාදීහි ආනෙතුං න සක්කා’’ති.
රාජා ¶ තං සුත්වා ‘‘යුත්තං, තාත, සල්ලක්ඛිතං මෙ, මම සොකහරණත්ථාය තයා ඉදං කත’’න්ති ඝටපණ්ඩිතං වණ්ණෙන්තො චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘යස්ස ¶ එතාදිසා අස්සු, අමච්චා පුරිසපණ්ඩිතා;
යථා නිජ්ඣාපයෙ අජ්ජ, ඝටො පුරිසපණ්ඩිතො.
‘‘ආදිත්තං වත මං සන්තං, ඝතසිත්තංව පාවකං;
වාරිනා විය ඔසිඤ්චං, සබ්බං නිබ්බාපයෙ දරං.
‘‘අබ්බහී වත මෙ සල්ලං, යමාසි හදයස්සිතං;
යො මෙ සොකපරෙතස්ස, පුත්තසොකං අපානුදි.
‘‘සොහං අබ්බූළ්හසල්ලොස්මි, වීතසොකො අනාවිලො;
න සොචාමි න රොදාමි, තව සුත්වාන මාණවා’’ති.
තත්ථ පඨමගාථාය සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා යෙන කාරණෙන අජ්ජ මං පුත්තසොකපරෙතං ඝටො පුරිසපණ්ඩිතො සොකහරණත්ථාය නිජ්ඣාපයෙ නිජ්ඣාපෙසි බොධෙසි. යස්ස අඤ්ඤස්සපි එතාදිසා පුරිසපණ්ඩිතා අමච්චා අස්සු, තස්ස කුතො සොකොති. සෙසගාථා වුත්තත්ථායෙව.
අවසානෙ ¶ –
‘‘එවං කරොන්ති සප්පඤ්ඤා, යෙ හොන්ති අනුකම්පකා;
නිවත්තයන්ති සොකම්හා, ඝටො ජෙට්ඨංව භාතර’’න්ති. –
අයං අභිසම්බුද්ධගාථා උත්තානත්ථායෙව.
එවං ඝටකුමාරෙන වීතසොකෙ කතෙ වාසුදෙවෙ රජ්ජං අනුසාසන්තෙ දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන දසභාතිකපුත්තා කුමාරා චින්තයිංසු ‘‘කණ්හදීපායනං ‘දිබ්බචක්ඛුකො’ති වදන්ති, වීමංසිස්සාම තාව න’’න්ති. තෙ එකං දහරකුමාරං අලඞ්කරිත්වා ගබ්භිනිආකාරෙන දස්සෙත්වා උදරෙ මසූරකං බන්ධිත්වා තස්ස සන්තිකං නෙත්වා ‘‘භන්තෙ, අයං කුමාරිකා කිං විජායිස්සතී’’ති පුච්ඡිංසු. තාපසො ‘‘දසභාතිකරාජූනං විනාසකාලො පත්තො, මය්හං නු ඛො ආයුසඞ්ඛාරො කීදිසො ¶ හොතී’’ති ඔලොකෙන්තො ‘‘අජ්ජෙව මරණං භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘කුමාරා ඉමිනා තුම්හාකං කො අත්ථො’’ති වත්වා ‘‘කථෙථෙව නො, භන්තෙ’’ති නිබද්ධො ‘‘අයං ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ ඛදිරඝටිකං විජායිස්සති, තාය වාසුදෙවකුලං නස්සිස්සති, අපිච ඛො පන තුම්හෙ තං ඛදිරඝටිකං ගහෙත්වා ඣාපෙත්වා ඡාරිකං නදියං පක්ඛිපෙය්යාථා’’ති ආහ. අථ නං තෙ ‘‘කූටජටිල, පුරිසො විජායනකො නාම නත්ථී’’ති වත්වා තන්තරජ්ජුකං නාම කම්මකරණං කත්වා තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපයිංසු. රාජානො කුමාරෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘කිං කාරණා තාපසං මාරයිත්ථා’’ති ¶ පුච්ඡිත්වා සබ්බං සුත්වා භීතා තස්ස ආරක්ඛං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ තස්ස කුච්ඡිතො නික්ඛන්තං ඛදිරඝටිකං ඣාපෙත්වා ඡාරිකං නදියං ඛිපිංසු. සා නදියා වුය්හමානා මුඛද්වාරෙ එකපස්සෙ ලග්ගි, තතො එරකං නිබ්බත්ති.
අථෙකදිවසං තෙ රාජානො ‘‘සමුද්දකීළං කීළිස්සාමා’’ති මුඛද්වාරං ගන්ත්වා මහාමණ්ඩපං කාරාපෙත්වා අලඞ්කතමණ්ඩපෙ ඛාදන්තා පිවන්තා කීළාවසෙනෙව පවත්තහත්ථපාදපරාමාසා ද්විධා භිජ්ජිත්වා මහාකලහං කරිංසු. අථෙකො අඤ්ඤං මුග්ගරං අලභන්තො එරකවනතො එකං එරකපත්තං ගණ්හි. තං ගහිතමත්තමෙව ඛදිරමුසලං අහොසි. සො තෙන මහාජනං පොථෙසි ¶ . අථඤ්ඤෙහි සබ්බෙහි ගහිතගහිතං ඛදිරමුසලමෙව අහොසි. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පහරිත්වා මහාවිනාසං පාපුණිංසු. තෙසු මහාවිනාසං විනස්සන්තෙසු වාසුදෙවො ච බලදෙවො ච භගිනී අඤ්ජනදෙවී ච පුරොහිතො චාති චත්තාරො ජනා රථං අභිරුහිත්වා පලායිංසු, සෙසා සබ්බෙපි විනට්ඨා. තෙපි චත්තාරො රථෙන පලායන්තා කාළමත්තිකඅටවිං පාපුණිංසු. සො හි මුට්ඨිකමල්ලො පත්ථනං කත්වා යක්ඛො හුත්වා තත්ථ නිබ්බත්තො බලදෙවස්ස ආගතභාවං ඤත්වා තත්ථ ගාමං මාපෙත්වා මල්ලවෙසං ගහෙත්වා ‘‘කො යුජ්ඣිතුකාමො’’ති වග්ගන්තො ගජ්ජන්තො අප්ඵොටෙන්තො විචරි. බලදෙවො තං දිස්වාව ‘‘භාතික, අහං ඉමිනා සද්ධිං යුජ්ඣිස්සාමී’’ති වත්වා වාසුදෙවෙ වාරෙන්තෙයෙව රථා ඔරුය්හ තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වග්ගන්තො ගජ්ජන්තො අප්ඵොටෙසි. අථ නං සො පසාරිතහත්ථෙයෙව ගහෙත්වා මූලකන්දං විය ඛාදි. වාසුදෙවො තස්ස මතභාවං ඤත්වා භගිනිඤ්ච පුරොහිතඤ්ච ආදාය සබ්බරත්තිං ගන්ත්වා සූරියොදයෙ එකං පච්චන්තගාමං පත්වා ‘‘ආහාරං පචිත්වා ආහරථා’’ති භගිනිඤ්ච පුරොහිතඤ්ච ගාමං පහිණිත්වා සයං එකස්මිං ගච්ඡන්තරෙ පටිච්ඡන්නො නිපජ්ජි.
අථ නං ජරා නාම එකො ලුද්දකො ගච්ඡං චලන්තං දිස්වා ‘‘සූකරො එත්ථ භවිස්සතී’’ති සඤ්ඤාය සත්තිං ඛිපිත්වා පාදෙ විජ්ඣිත්වා ‘‘කො මං විජ්ඣී’’ති වුත්තෙ මනුස්සස්ස විද්ධභාවං ඤත්වා භීතො පලායිතුං ආරභි ¶ . රාජා සතිං පච්චුපට්ඨපෙත්වා උට්ඨාය ‘‘මාතුල, මා භායි, එහී’’ති පක්කොසිත්වා ආගතං ‘‘කොසි නාම ත්ව’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අහං සාමි, ජරා නාමා’’ති ¶ වුත්තෙ ‘‘ජරාය විද්ධො මරිස්සතීති කිර මං පොරාණා බ්යාකරිංසු, නිස්සංසයං අජ්ජ මයා මරිතබ්බ’’න්ති ඤත්වා ‘‘මාතුල, මා භායි, එහි පහාරං මෙ බන්ධා’’ති තෙන පහාරමුඛං බන්ධාපෙත්වා තං උය්යොජෙසි. බලවවෙදනා පවත්තිංසු, ඉතරෙහි ආභතං ආහාරං පරිභුඤ්ජිතුං නාසක්ඛි. අථ තෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘අජ්ජ අහං මරිස්සාමි, තුම්හෙ පන සුඛුමාලා අඤ්ඤං කම්මං කත්වා ජීවිතුං න සක්ඛිස්සථ, ඉමං විජ්ජං සික්ඛථා’’ති එකං විජ්ජං සික්ඛාපෙත්වා තෙ උය්යොජෙත්වා තත්ථෙව ජීවිතක්ඛයං පාපුණි. එවං අඤ්ජනදෙවිං ඨපෙත්වා සබ්බෙව විනාසං පාපුණිංසූති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘උපාසක, එවං පොරාණකපණ්ඩිතා පණ්ඩිතානං කථං සුත්වා අත්තනො පුත්තසොකං හරිංසු, මා චින්තයී’’ති වත්වා ¶ සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උපාසකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා රොහිණෙය්යො ආනන්දො අහොසි, වාසුදෙවො සාරිපුත්තො, අවසෙසා බුද්ධපරිසා, ඝටපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසින්ති.
ඝටපණ්ඩිතජාතකවණ්ණනා සොළසමා.
ඉති සොළසජාතකපටිමණ්ඩිතස්ස
දසකනිපාතජාතකස්ස අත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ජාතකුද්දානං –
චතුද්වාරො කණ්හුපොසො, සඞ්ඛ බොධි දීපායනො;
නිග්රොධ තක්කල ධම්ම-පාලො කුක්කුට කුණ්ඩලී;
බිලාර චක්ක භූරි ච, මඞ්ගල ඝට සොළස.
දසකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
11. එකාදසකනිපාතො
[455] 1. මාතුපොසකජාතකවණ්ණනා
තස්ස ¶ ¶ ¶ නාගස්ස විප්පවාසෙනාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මාතුපොසකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු සාමජාතකවත්ථුසදිසමෙව. සත්ථා පන භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘මා භික්ඛවෙ, එතං භික්ඛුං උජ්ඣායිත්ථ, පොරාණකපණ්ඩිතා තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තාපි මාතරා වියුත්තා සත්තාහං නිරාහාරතාය සුස්සමානා රාජාරහං භොජනං ලභිත්වාපි ‘මාතරා විනා න භුඤ්ජිස්සාමා’ති මාතරං දිස්වාව ගොචරං ගණ්හිංසූ’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතමාහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො හිමවන්තපදෙසෙ හත්ථියොනියං නිබ්බත්තිත්වා සබ්බසෙතො අහොසි අභිරූපො දස්සනීයො පාසාදිකො ලක්ඛණසම්පන්නො අසීතිහත්ථිසහස්සපරිවාරො. සො ජරාජිණ්ණං මාතරං පොසෙසි, මාතා පනස්ස අන්ධා. සො මධුරමධුරානි ඵලාඵලානි හත්ථීනං දත්වා මාතු සන්තිකං පෙසෙසි. හත්ථී තස්සා අදත්වා අත්තනාව ඛාදන්ති. සො පරිග්ගණ්හන්තො තං පවත්තිං ඤත්වා ‘‘යූථං ඡඩ්ඩෙත්වා මාතරමෙව පොසෙස්සාමී’’ති රත්තිභාගෙ අඤ්ඤෙසං හත්ථීනං අජානන්තානං මාතරං ගහෙත්වා චණ්ඩොරණපබ්බතපාදං ගන්ත්වා එකං නළිනිං උපනිස්සාය ඨිතාය පබ්බතගුහායං මාතරං ඨපෙත්වා පොසෙසි. අථෙකො බාරාණසිවාසී වනචරකො මග්ගමූළ්හො දිසං වවත්ථපෙතුං අසක්කොන්තො මහන්තෙන ¶ සද්දෙන පරිදෙවි. බොධිසත්තො තස්ස සද්දං සුත්වා ‘‘අයං පුරිසො අනාථො, න ඛො පන මෙතං පතිරූපං, යං එස මයි ඨිතෙ ඉධ විනස්සෙය්යා’’ති තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං භයෙන පලායන්තං දිස්වා ‘‘අම්භො පුරිස, නත්ථි තෙ මං නිස්සාය භයං, මා පලායි, කස්මා ත්වං පරිදෙවන්තො විචරසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සාමි, අහං මග්ගමූළ්හො, අජ්ජ මෙ සත්තමො දිවසො’’ති වුත්තෙ ‘‘භො පුරිස, මා භායි, අහං තං මනුස්සපථෙ ඨපෙස්සාමී’’ති තං අත්තනො පිට්ඨියං නිසීදාපෙත්වා අරඤ්ඤා නීහරිත්වා නිවත්ති. සොපි පාපො ‘‘නගරං ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙස්සාමී’’ති රුක්ඛසඤ්ඤං පබ්බතසඤ්ඤං කරොන්තොව නික්ඛමිත්වා බාරාණසිං අගමාසි.
තස්මිං ¶ ¶ කාලෙ රඤ්ඤො මඞ්ගලහත්ථී කාලමකාසි. රාජා ‘‘සචෙ කෙනචි කත්ථචි ඔපවය්හං කාතුං යුත්තරූපො හත්ථී දිට්ඨො අත්ථි, සො ආචික්ඛතූ’’ති භෙරිං චරාපෙසි. සො පුරිසො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘මයා, දෙව, තුම්හාකං ඔපවය්හො භවිතුං යුත්තරූපො සබ්බසෙතො සීලවා හත්ථිරාජා දිට්ඨො, අහං මග්ගං දස්සෙස්සාමි, මයා සද්ධිං හත්ථාචරියෙ පෙසෙත්වා තං ගණ්හාපෙථා’’ති ආහ. රාජා ‘‘සාධූ’’ති ‘‘ඉමං මග්ගදෙසකං කත්වා අරඤ්ඤං ගන්ත්වා ඉමිනා වුත්තං හත්ථිනාගං ආනෙථා’’ති තෙන සද්ධිං මහන්තෙන පරිවාරෙන හත්ථාචරියං පෙසෙසි. සො තෙන සද්ධිං ගන්ත්වා බොධිසත්තං නළිනිං පවිසිත්වා ගොචරං ගණ්හන්තං පස්සි. බොධිසත්තොපි හත්ථාචරියං දිස්වා ‘‘ඉදං භයං න අඤ්ඤතො උප්පන්නං, තස්ස පුරිසස්ස සන්තිකා උප්පන්නං භවිස්සති, අහං ඛො පන මහාබලො හත්ථිසහස්සම්පි විද්ධංසෙතුං සමත්ථො හොමි, කුජ්ඣිත්වා සරට්ඨකං සෙනාවාහනං නාසෙතුං, සචෙ පන කුජ්ඣිස්සාමි, සීලං මෙ භිජ්ජිස්සති, තස්මා අජ්ජ සත්තීහි කොට්ටියමානොපි න කුජ්ඣිස්සාමී’’ති අධිට්ඨාය සීසං නාමෙත්වා නිච්චලොව අට්ඨාසි. හත්ථාචරියො පදුමසරං ඔතරිත්වා තස්ස ලක්ඛණසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘එහි පුත්තා’’ති රජතදාමසදිසාය සොණ්ඩාය ගහෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ බාරාණසිං පාපුණි. බොධිසත්තමාතා පන පුත්තෙ අනාගච්ඡන්තෙ ‘‘පුත්තො මෙ රාජරාජමහාමත්තාදීහි නීතො ¶ භවිස්සති, ඉදානි තස්ස විප්පවාසෙන අයං වනසණ්ඩො වඩ්ඪිස්සතී’’ති පරිදෙවමානා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘තස්ස නාගස්ස විප්පවාසෙන, විරූළ්හො සල්ලකී ච කුටජා ච;
කුරුවින්දකරවීරා භිසසාමා ච, නිවාතෙ පුප්ඵිතා ච කණිකාරා.
‘‘කොචිදෙව සුවණ්ණකායුරා, නාගරාජං භරන්ති පිණ්ඩෙන;
යත්ථ රාජා රාජකුමාරො වා, කවචමභිහෙස්සති අඡම්භිතො’’ති.
තත්ථ ¶ විරූළ්හාති වඩ්ඪිතා නාම, නත්ථෙත්ථ සංසයොති අසංසයවසෙනෙවමාහ. සල්ලකී ච කුටජා චාති ඉන්දසාලරුක්ඛා ච කුටජරුක්ඛා ච. කුරුවින්දකරවීරා භිසසාමා චාති කුරුවින්දරුක්ඛා ච කරවීරනාමකානි මහාතිණානි ච භිසානි ච සාමාකානි චාති අත්ථො. එතෙ ච සබ්බෙ ඉදානි වඩ්ඪිස්සන්තීති පරිදෙවති. නිවාතෙති පබ්බතපාදෙ. පුප්ඵිතාති මම පුත්තෙන සාඛං භඤ්ජිත්වා අඛාදියමානා කණිකාරාපි පුප්ඵිතා භවිස්සන්තීති වුත්තං හොති. කොචිදෙවාති කත්ථචිදෙව ගාමෙ වා නගරෙ වා. සුවණ්ණකායුරාති සුවණ්ණාභරණා රාජරාජමහාමත්තා. භරන්ති පිණ්ඩෙනාති අජ්ජ මාතුපොසකං නාගරාජං රාජාරහස්ස භොජනස්ස සුවඩ්ඪිතෙන පිණ්ඩෙන පොසෙන්ති. යත්ථාති යස්මිං නාගරාජෙ රාජා නිසීදිත්වා. කවචමභිහෙස්සතීති ¶ සඞ්ගාමං පවිසිත්වා පච්චාමිත්තානං කවචං අභිහනිස්සති භින්දිස්සති. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘යත්ථ මම පුත්තෙ නිසින්නො රාජා වා රාජකුමාරො වා අඡම්භිතො හුත්වා සපත්තානං කවචං හනිස්සති, තං මෙ පුත්තං නාගරාජානං සුවණ්ණාභරණා අජ්ජ පිණ්ඩෙන භරන්තී’’ති.
හත්ථාචරියොපි අන්තරාමග්ගෙව රඤ්ඤො සාසනං පෙසෙසි. තං සුත්වා රාජා නගරං අලඞ්කාරාපෙසි. හත්ථාචරියො බොධිසත්තං කතගන්ධපරිභණ්ඩං අලඞ්කතපටියත්තං හත්ථිසාලං නෙත්වා විචිත්රසාණියා පරික්ඛිපාපෙත්වා රඤ්ඤො ආරොචාපෙසි. රාජා නානග්ගරසභොජනං ආදාය ගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස දාපෙසි. සො ‘‘මාතරං විනා ගොචරං න ගණ්හිස්සාමී’’ති පිණ්ඩං න ගණ්හි. අථ නං යාචන්තො රාජා තතියං ගාථමාහ –
‘‘ගණ්හාහි ¶ නාග කබළං, මා නාග කිසකො භව;
බහූනි රාජකිච්චානි, තානි නාග කරිස්සසී’’ති.
තං සුත්වා බොධිසත්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘සා නූනසා කපණිකා, අන්ධා අපරිණායිකා;
ඛාණුං පාදෙන ඝට්ටෙති, ගිරිං චණ්ඩොරණං පතී’’ති.
තත්ථ සා නූනසාති මහාරාජ, නූන සා එසා. කපණිකාති පුත්තවියොගෙන කපණා. ඛාණුන්ති තත්ථ තත්ථ පතිතං රුක්ඛකලිඞ්ගරං. ඝට්ටෙතීති පරිදෙවමානා තත්ථ තත්ථ පාදෙන පොථෙන්තී නූන පාදෙන හනති ¶ . ගිරිං චණ්ඩොරණං පතීති චණ්ඩොරණපබ්බතාභිමුඛී, පබ්බතපාදෙ පරිප්ඵන්දමානාති අත්ථො.
අථ නං පුච්ඡන්තො රාජා පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘කා නු තෙ සා මහානාග, අන්ධා අපරිණායිකා;
ඛාණුං පාදෙන ඝට්ටෙති, ගිරිං චණ්ඩොරණං පතී’’ති.
බොධිසත්තො ¶ ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘මාතා මෙ සා මහාරාජ, අන්ධා අපරිණායිකා;
ඛාණුං පාදෙන ඝට්ටෙති, ගිරිං චණ්ඩොරණං පතී’’ති.
රාජා ඡට්ඨගාථාය තමත්ථං සුත්වා මුඤ්චාපෙන්තො සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘මුඤ්චථෙතං මහානාගං, යොයං භරති මාතරං;
සමෙතු මාතරා නාගො, සහ සබ්බෙහි ඤාතිභී’’ති.
තත්ථ යොයං භරතීති අයං නාගො ‘‘අහං, මහාරාජ, අන්ධං මාතරං පොසෙමි, මයා විනා මය්හං මාතා ජීවිතක්ඛයං පාපුණිස්සති, තාය විනා මය්හං ඉස්සරියෙන අත්ථො නත්ථි, අජ්ජ මෙ මාතු ගොචරං අලභන්තියා සත්තමො දිවසො’’ති වදති, තස්මා යො අයං මාතරං භරති, එතං මහානාගං ඛිප්පං මුඤ්චථ. සබ්බෙහි ඤාතිභීති සද්ධිං එස මාතරා සමෙතු සමාගච්ඡතූති.
අට්ඨමනවමා අභිසම්බුද්ධගාථා හොන්ති –
‘‘මුත්තො ච බන්ධනා නාගො, මුත්තමාදාය කුඤ්ජරො;
මුහුත්තං අස්සාසයිත්වා, අගමා යෙන පබ්බතො.
‘‘තතො ¶ සො නළිනිං ගන්ත්වා, සීතං කුඤ්ජරසෙවිතං;
සොණ්ඩායූදකමාහත්වා, මාතරං අභිසිඤ්චථා’’ති.
සො කිර නාගො බන්ධනා මුත්තො ථොකං විස්සමිත්වා රඤ්ඤො දසරාජධම්මගාථාය ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘අප්පමත්තො හොහි, මහාරාජා’’ති ඔවාදං ¶ දත්වා මහාජනෙන ගන්ධමාලාදීහි පූජියමානො නගරා නික්ඛමිත්වා තදහෙව තං පදුමසරං පත්වා ‘‘මම මාතරං ගොචරං ගාහාපෙත්වාව සයං ගණ්හිස්සාමී’’ති බහුං භිසමුළාලං ආදාය සොණ්ඩපූරං උදකං ගහෙත්වා ගුහාලෙණතො නික්ඛමිත්වා ගුහාද්වාරෙ නිසින්නාය මාතුයා සන්තිකං ගන්ත්වා සත්තාහං නිරාහාරතාය මාතු සරීරස්ස ඵස්සපටිලාභත්ථං ¶ උපරි උදකං සිඤ්චි, තමත්ථං ආවිකරොන්තො සත්ථා ද්වෙ ගාථා අභාසි. බොධිසත්තස්ස මාතාපි ‘‘දෙවො වස්සතී’’ති සඤ්ඤාය තං අක්කොසන්තී දසමං ගාථමාහ –
‘‘කොයං අනරියො දෙවො, අකාලෙනපි වස්සති;
ගතො මෙ අත්රජො පුත්තො, යො මය්හං පරිචාරකො’’ති.
තත්ථ අත්රජොති අත්තතො ජාතො.
අථ නං සමස්සාසෙන්තො බොධිසත්තො එකාදසමං ගාථමාහ –
‘‘උට්ඨෙහි අම්ම කිං සෙසි, ආගතො ත්යාහමත්රජො;
මුත්තොම්හි කාසිරාජෙන, වෙදෙහෙන යසස්සිනා’’ති.
තත්ථ ආගතො ත්යාහන්ති ආගතො තෙ අහං. වෙදෙහෙනාති ඤාණසම්පන්නෙන. යසස්සිනාති මහාපරිවාරෙන තෙන රඤ්ඤා මඞ්ගලහත්ථිභාවාය ගහිතොපි අහං මුත්තො, ඉදානි තව සන්තිකං ආගතො උට්ඨෙහි ගොචරං ගණ්හාහීති.
සා තුට්ඨමානසා රඤ්ඤො අනුමොදනං කරොන්තී ඔසානගාථමාහ –
‘‘චිරං ජීවතු සො රාජා, කාසීනං රට්ඨවඩ්ඪනො;
යො මෙ පුත්තං පමොචෙසි, සදා වුද්ධාපචායික’’න්ති.
තදා රාජා බොධිසත්තස්ස ගුණෙ පසීදිත්වා නළිනියා අවිදූරෙ ගාමං මාපෙත්වා බොධිසත්තස්ස ච මාතු චස්ස නිබද්ධං වත්තං පට්ඨපෙසි. අපරභාගෙ බොධිසත්තො මාතරි කාලකතාය තස්සා සරීරපරිහාරං කත්වා ¶ කාරණ්ඩකඅස්සමපදං නාම ගතො. තස්මිං පන ඨානෙ හිමවන්තතො ඔතරිත්වා පඤ්චසතා ඉසයො වසිංසු, තං වත්තං තෙසං අදාසි. රාජා බොධිසත්තස්ස සමානරූපං සිලාපටිමං කාරෙත්වා මහාසක්කාරං පවත්තෙසි ¶ . සකලජම්බුදීපවාසිනො අනුසංවච්ඡරං සන්නිපතිත්වා හත්ථිමහං නාම කරිංසු.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ ¶ මාතුපොසකභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, පාපපුරිසො දෙවදත්තො, හත්ථාචරියො සාරිපුත්තො, මාතා හත්ථිනී මහාමායා, මාතුපොසකනාගො පන අහමෙව අහොසින්ති.
මාතුපොසකජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[456] 2. ජුණ්හජාතකවණ්ණනා
සුණොහි මය්හං වචනං ජනින්දාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආනන්දත්ථෙරෙන ලද්ධවරෙ ආරබ්භ කථෙසි. පඨමබොධියඤ්හි වීසති වස්සානි භගවතො අනිබද්ධුපට්ඨාකා අහෙසුං. එකදා ථෙරො නාගසමාලො, එකදා නාගිතො, එකදා උපවාණො, එකදා සුනක්ඛත්තො, එකදා චුන්දො, එකදා නන්දො, එකදා සාගතො, එකදා මෙඝියො භගවන්තං උපට්ඨහි. අථෙකදිවසං භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි ‘‘භික්ඛවෙ, ඉදානිම්හි මහල්ලකො, එකච්චෙ භික්ඛූ ‘ඉමිනා මග්ගෙන ගච්ඡාමා’ති වුත්තෙ අඤ්ඤෙන ගච්ඡන්ති, එකච්චෙ මය්හං පත්තචීවරං භූමියං නික්ඛිපන්ති, නිබද්ධුපට්ඨාකං මෙ එකං භික්ඛුං ජානාථා’’ති. ‘‘භන්තෙ, අහං උපට්ඨහිස්සාමි, අහං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති සිරසි අඤ්ජලිං කත්වා උට්ඨිතෙ සාරිපුත්තත්ථෙරාදයො ‘‘තුම්හාකං පත්ථනා මත්ථකං පත්තා, අල’’න්ති පටික්ඛිපි. තතො භික්ඛූ ආනන්දත්ථෙරං ‘‘ත්වං ආවුසො, උපට්ඨාකට්ඨානං යාචාහී’’ති ආහංසු. ථෙරො ‘‘සචෙ මෙ භන්තෙ, භගවා අත්තනා ලද්ධචීවරං න දස්සති, පිණ්ඩපාතං න දස්සති, එකගන්ධකුටියං වසිතුං න දස්සති, මං ගහෙත්වා නිමන්තනං න ගමිස්සති, සචෙ පන භගවා මයා ගහිතං නිමන්තනං ගමිස්සති, සචෙ අහං තිරොරට්ඨා තිරොජනපදා භගවන්තං දට්ඨුං ආගතං පරිසං ආගතක්ඛණෙයෙව දස්සෙතුං ලභිස්සාමි ¶ , යදා මෙ කඞ්ඛා උප්පජ්ජති, තස්මිං ඛණෙයෙව භගවන්තං උපසඞ්කමිතුං ලභිස්සාමි, සචෙ යං භගවා මම පරම්මුඛා ධම්මං කථෙති, තං ආගන්ත්වා මය්හං කථෙස්සති, එවාහං ¶ භගවන්තං උපට්ඨහිස්සාමී’’ති ඉමෙ චත්තාරො පටික්ඛෙපෙ චතස්සො ච ආයාචනාති අට්ඨ වරෙ යාචි, භගවාපිස්ස අදාසි.
සො තතො පට්ඨාය පඤ්චවීසති වස්සානි නිබද්ධුපට්ඨාකො අහොසි. සො පඤ්චසු ඨානෙසු එතදග්ගෙ ඨපනං පත්වා ආගමසම්පදා, අධිගමසම්පදා, පුබ්බහෙතුසම්පදා, අත්තත්ථපරිපුච්ඡාසම්පදා, තිත්ථවාසසම්පදා, යොනිසොමනසිකාරසම්පදා, බුද්ධූපනිස්සයසම්පදාති ඉමාහි සත්තහි සම්පදාහි සමන්නාගතො බුද්ධස්ස සන්තිකෙ අට්ඨවරදායජ්ජං ලභිත්වා බුද්ධසාසනෙ පඤ්ඤාතො ගගනමජ්ඣෙ චන්දො විය පාකටො අහොසි. අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, තථාගතො ආනන්දත්ථෙරං ¶ වරදානෙන සන්තප්පෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපාහං ආනන්දං වරෙන සන්තප්පෙසිං, පුබ්බෙපාහං යං යං එස යාචි, තං තං අදාසිංයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස පුත්තො ජුණ්හකුමාරො නාම හුත්වා තක්කසිලායං සිප්පං උග්ගහෙත්වා ආචරියස්ස අනුයොගං දත්වා රත්තිභාගෙ අන්ධකාරෙ ආචරියස්ස ඝරා නික්ඛමිත්වා අත්තනො නිවාසට්ඨානං වෙගෙන ගච්ඡන්තො අඤ්ඤතරං බ්රාහ්මණං භික්ඛං චරිත්වා අත්තනො නිවාසට්ඨානං ගච්ඡන්තං අපස්සන්තො බාහුනා පහරිත්වා තස්ස භත්තපාතිං භින්දිං, බ්රාහ්මණො පතිත්වා විරවි. කුමාරො කාරුඤ්ඤෙන නිවත්තිත්වා තං හත්ථෙ ගහෙත්වා උට්ඨාපෙසි. බ්රාහ්මණො ‘‘තයා, තාත, මම භික්ඛාභාජනං භින්නං, භත්තමූලං මෙ දෙහී’’ති ආහ. කුමාරො ‘‘බ්රාහ්මණ, න දානාහං තව භත්තමූලං දාතුං සක්කොමි, අහං ඛො පන කාසිකරඤ්ඤො පුත්තො ජුණ්හකුමාරො නාම, මයි රජ්ජෙ පතිට්ඨිතෙ ආගන්ත්වා මං ධනං යාචෙය්යාසී’’ති වත්වා නිට්ඨිතසිප්පො ආචරියං වන්දිත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා පිතු සිප්පං දස්සෙසි. පිතා ‘‘ජීවන්තෙන මෙ පුත්තො දිට්ඨො, රාජභූතම්පි නං පස්සිස්සාමී’’ති රජ්ජෙ අභිසිඤ්චි. සො ¶ ජුණ්හරාජා නාම හුත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. බ්රාහ්මණො තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘ඉදානි මම භත්තමූලං ආහරිස්සාමී’’ති බාරාණසිං ගන්ත්වා රාජානං අලඞ්කතනගරං පදක්ඛිණං කරොන්තමෙව දිස්වා එකස්මිං උන්නතප්පදෙසෙ ඨිතො හත්ථං පසාරෙත්වා ජයාපෙසි. අථ නං රාජා අනොලොකෙත්වාව අතික්කමි. බ්රාහ්මණො තෙන අදිට්ඨභාවං ඤත්වා කථං සමුට්ඨාපෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘සුණොහි ¶ මය්හං වචනං ජනින්ද, අත්ථෙන ජුණ්හම්හි ඉධානුපත්තො;
න බ්රාහ්මණෙ අද්ධිකෙ තිට්ඨමානෙ, ගන්තබ්බමාහු ද්විපදින්ද සෙට්ඨා’’ති.
තත්ථ ජුණ්හම්හීති මහාරාජ, තයි ජුණ්හම්හි අහං එකෙන අත්ථෙන ඉධානුප්පත්තො, න නික්කාරණා ඉධාගතොම්හීති දීපෙති. අද්ධිකෙති අද්ධානං ආගතෙ. ගන්තබ්බන්ති තං අද්ධිකං අද්ධානමාගතං යාචමානං බ්රාහ්මණං අනොලොකෙත්වාව ගන්තබ්බන්ති පණ්ඩිතා න ආහු න කථෙන්තීති.
රාජා තස්ස වචනං සුත්වා හත්ථිං වජිරඞ්කුසෙන නිග්ගහෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සුණොමි ¶ තිට්ඨාමි වදෙහි බ්රහ්මෙ, යෙනාසි අත්ථෙන ඉධානුපත්තො;
කං වා ත්වමත්ථං මයි පත්ථයානො, ඉධාගමො බ්රහ්මෙ තදිඞ්ඝ බ්රූහී’’ති.
තත්ථ ඉඞ්ඝාති චොදනත්ථෙ නිපාතො.
තතො පරං බ්රාහ්මණස්ස ච රඤ්ඤො ච වචනපටිවචනවසෙන සෙසගාථා කථිතා –
‘‘දදාහි මෙ ගාමවරානි පඤ්ච, දාසීසතං සත්ත ගවංසතානි;
පරොසහස්සඤ්ච සුවණ්ණනික්ඛෙ, භරියා ච මෙ සාදිසී ද්වෙ දදාහි.
‘‘තපො ¶ නු තෙ බ්රාහ්මණ භිංසරූපො, මන්තා නු තෙ බ්රාහ්මණ චිත්තරූපා;
යක්ඛා නු තෙ අස්සවා සන්ති කෙචි, අත්ථං වා මෙ අභිජානාසි කත්තං.
‘‘න ¶ මෙ තපො අත්ථි න චාපි මන්තා, යක්ඛාපි මෙ අස්සවා නත්ථි කෙචි;
අත්ථම්පි තෙ නාභිජානාමි කත්තං, පුබ්බෙ ච ඛො සඞ්ගතිමත්තමාසි.
‘‘පඨමං ඉදං දස්සනං ජානතො මෙ, න තාභිජානාමි ඉතො පුරත්ථා;
අක්ඛාහි මෙ පුච්ඡිතො එතමත්ථං, කදා කුහිං වා අහු සඞ්ගමො නො.
‘‘ගන්ධාරරාජස්ස පුරම්හි රම්මෙ, අවසිම්හසෙ තක්කසීලායං දෙව;
තත්ථන්ධකාරම්හි තිමීසිකායං, අංසෙන අංසං සමඝට්ටයිම්හ.
‘‘තෙ තත්ථ ඨත්වාන උභො ජනින්ද, සාරාණියං වීතිසාරයිම්හ තත්ථ;
සායෙව නො සඞ්ගතිමත්තමාසි, තතො න පච්ඡා න පුරෙ අහොසි.
‘‘යදා කදාචි මනුජෙසු බ්රහ්මෙ, සමාගමො සප්පුරිසෙන හොති;
න පණ්ඩිතා සඞ්ගතිසන්ථවානි, පුබ්බෙ කතං වාපි විනාසයන්ති.
‘‘බාලාව ඛො සඞ්ගතිසන්ථවානි, පුබ්බෙ කතං වාපි විනාසයන්ති;
බහුම්පි බාලෙසු කතං විනස්සති, තථා හි බාලා අකතඤ්ඤුරූපා.
‘‘ධීරා ¶ ච ඛො සඞ්ගතිසන්ථවානි, පුබ්බෙ කතං වාපි න නාසයන්ති;
අප්පම්පි ¶ ධීරෙසු කතං න නස්සති, තථා හි ධීරා සුකතඤ්ඤුරූපා.
‘‘දදාමි ¶ තෙ ගාමවරානි පඤ්ච, දාසීසතං සත්ත ගවංසතානි;
පරොසහස්සඤ්ච සුවණ්ණනික්ඛෙ, භරියා ච තෙ සාදිසී ද්වෙ දදාමි.
‘‘එවං සතං හොති සමෙච්ච රාජ, නක්ඛත්තරාජාරිව තාරකානං;
ආපූරතී කාසිපතී තථාහං, තයාපි මෙ සඞ්ගමො අජ්ජ ලද්ධො’’ති.
තත්ථ සාදිසීති රූපවණ්ණජාතිකුලපදෙසෙන මයා සාදිසී එකසදිසා ද්වෙ මහායසා භරියා ච මෙ දෙහීති අත්ථො. භිංසරූපොති කිං නු තෙ බ්රාහ්මණ බලවරූපසීලාචාරගුණසඞ්ඛාතං තපොකම්මං අත්ථීති පුච්ඡති. මන්තා නු තෙති උදාහු විචිත්රරූපා සබ්බත්ථසාධකා මන්තා තෙ අත්ථි. අස්සවාති වචනකාරකා ඉච්ඡිතිච්ඡිතදායකා යක්ඛා වා තෙ කෙචි සන්ති. කත්තන්ති කතං, උදාහු තයා කතං කිඤ්චි මම අත්ථං අභිජානාසීති පුච්ඡති. සඞ්ගතිමත්තන්ති සමාගමමත්තං තයා සද්ධිං පුබ්බෙ මම ආසීති වදති. ජානතො මෙති ජානන්තස්ස මම ඉදං පඨමං තව දස්සනං. න තාභිජානාමීති න තං අභිජානාමි. තිමීසිකායන්ති බහලතිමිරායං රත්තියං. තෙ තත්ථ ඨත්වානාති තෙ මයං තස්මිං අංසෙන අංසං ඝට්ටිතට්ඨානෙ ඨත්වා වීතිසාරයිම්හ තත්ථාති තස්මිංයෙව ඨානෙ සරිතබ්බයුත්තකං කථං වීතිසාරයිම්හ, අහං ‘‘භික්ඛාභාජනං මෙ තයා භින්නං, භත්තමූලං මෙ දෙහී’’ති අවචං, ත්වං ‘‘ඉදානාහං තව භත්තමූලං දාතුං න සක්කොමි, අහං ඛො පන කාසිකරඤ්ඤො පුත්තො ජුණ්හකුමාරො නාම, මයි රජ්ජෙ පතිට්ඨිතෙ ආගන්ත්වා මං ධනං යාචෙය්යාසී’’ති අවචාති ඉමං සාරණීයකථං කරිම්හාති ආහ. සායෙව නො සඞ්ගතිමත්තමාසීති දෙව, අම්හාකං සායෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ගතිමත්තමාසි, එකමුහුත්තිකමහොසීති දීපෙති. තතොති තතො පන තංමුහුත්තිකමිත්තධම්මතො පච්ඡා වා පුරෙ වා කදාචි අම්හාකං සඞ්ගති නාම න භූතපුබ්බා.
න පණ්ඩිතාති බ්රාහ්මණ පණ්ඩිතා නාම තංමුහුත්තිකං සඞ්ගතිං වා චිරකාලසන්ථවානි වා යං කිඤ්චි පුබ්බෙ කතගුණං වා න නාසෙන්ති. බහුම්පීති බහුකම්පි ¶ . අකතඤ්ඤුරූපාති යස්මා බාලා අකතඤ්ඤුසභාවා, තස්මා තෙසු බහුම්පි කතං නස්සතීති අත්ථො. සුකතඤ්ඤුරූපාති සුට්ඨු කතඤ්ඤුසභාවා. එත්ථාපි තත්ථාපි තථා හීති හි-කාරො කාරණත්ථො. දදාමි තෙති බ්රාහ්මණෙන යාචිතයාචිතං දදන්තො එවමාහ. එවං සතන්ති බ්රාහ්මණො රඤ්ඤො ¶ අනුමොදනං කරොන්තො වදති, සතං ¶ සප්පුරිසානං එකවාරම්පි සමෙච්ච සඞ්ගති නාම එවං හොති. නක්ඛත්තරාජාරිවාති එත්ථ ර-කාරො නිපාතමත්තං. තාරකානන්ති තාරකගණමජ්ඣෙ. කාසිපතීති රාජානමාලපති. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘දෙව, කාසිරට්ඨාධිපති යථා චන්දො තාරකානං මජ්ඣෙ ඨිතො තාරකගණපරිවුතො පාටිපදතො පට්ඨාය යාව පුණ්ණමා ආපූරති, තථා අහම්පි අජ්ජ තයා දින්නෙහි ගාමවරාදීහි ආපූරාමී’’ති. තයාපි මෙති මයා පුබ්බෙ තයා සද්ධිං ලද්ධොපි සඞ්ගමො අලද්ධොව, අජ්ජ පන මම මනොරථස්ස නිප්ඵන්නත්තා මයා තයා සහ සඞ්ගමො ලද්ධො නාමාති නිප්ඵන්නං මෙ තයා සද්ධිං මිත්තඵලන්ති වදති. බොධිසත්තො තස්ස මහන්තං යසං අදාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපාහං ආනන්දං වරෙන සන්තප්පෙසිං යෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බ්රාහ්මණො ආනන්දො අහොසි, රාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ජුණ්හජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[457] 3. ධම්මදෙවපුත්තජාතකවණ්ණනා
යසොකරො පුඤ්ඤකරොහමස්මීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස පථවිපවෙසනං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො තථාගතෙන සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣිත්වා පථවිං පවිට්ඨො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න ඉදානෙවෙස, භික්ඛවෙ, මම ජිනචක්කෙ පහාරං දත්වා පථවිං පවිට්ඨො, පුබ්බෙපි ධම්මචක්කෙ ¶ පහාරං දත්වා පථවිං පවිසිත්වා අවීචිපරායණො ජාතොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාමාවචරදෙවලොකෙ ධම්මො නාම දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, දෙවදත්තො අධම්මො නාම. තෙසු ධම්මො දිබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො දිබ්බරථවරමභිරුය්හ අච්ඡරාගණපරිවුතො මනුස්සෙසු සායමාසං භුඤ්ජිත්වා අත්තනො අත්තනො ඝරද්වාරෙ සුඛකථාය නිසින්නෙසු පුණ්ණමුපොසථදිවසෙ ගාමනිගමජනපදරාජධානීසු ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘පාණාතිපාතාදීහි දසහි අකුසලකම්මපථෙහි විරමිත්වා මාතුපට්ඨානධම්මං පිතුපට්ඨානධම්මං තිවිධසුචරිතධම්මඤ්ච පූරෙථ ¶ , එවං සග්ගපරායණා හුත්වා මහන්තං යසං අනුභවිස්සථා’’ති මනුස්සෙ දස කුසලකම්මපථෙ සමාදපෙන්තො ජම්බුදීපං පදක්ඛිණං කරොති. අධම්මො පන දෙවපුත්තො ‘‘පාණං හනථා’’තිආදිනා නයෙන දස අකුසලකම්මපථෙ සමාදපෙන්තො ජම්බුදීපං වාමං කරොති. අථ තෙසං ¶ ආකාසෙ රථා සම්මුඛා අහෙසුං. අථ නෙසං පරිසා ‘‘තුම්හෙ කස්ස, තුම්හෙ කස්සා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘මයං ධම්මස්ස, මයං අධම්මස්සා’’ති වත්වා මග්ගා ඔක්කමිත්වා ද්විධා ජාතා. ධම්මොපි අධම්මං ආමන්තෙත්වා ‘‘සම්ම, ත්වං අධම්මො, අහං ධම්මො, මග්ගො මය්හං අනුච්ඡවිකො, තව රථං ඔක්කාමෙත්වා මය්හං මග්ගං දෙහී’’ති පඨමං ගාථමාහ –
‘‘යසොකරො පුඤ්ඤකරොහමස්මි, සදාත්ථුතො සමණබ්රාහ්මණානං;
මග්ගාරහො දෙවමනුස්සපූජිතො, ධම්මො අහං දෙහි අධම්ම මග්ග’’න්ති.
තත්ථ යසොකරොති අහං දෙවමනුස්සානං යසදායකො. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. සදාත්ථුතොති සදා ථුතො නිච්චපසත්ථො. තතො පරා –
‘‘අධම්මයානං දළ්හමාරුහිත්වා, අසන්තසන්තො බලවාහමස්මි;
ස කිස්ස හෙතුම්හි තවජ්ජ දජ්ජං, මග්ගං අහං ධම්ම අදින්නපුබ්බං.
‘‘ධම්මො ¶ හවෙ පාතුරහොසි පුබ්බෙ, පච්ඡා අධම්මො උදපාදි ලොකෙ;
ජෙට්ඨො ච සෙට්ඨො ච සනන්තනො ච, උය්යාහි ජෙට්ඨස්ස කනිට්ඨ මග්ගා.
‘‘න යාචනාය නපි පාතිරූපා, න අරහතා තෙහං දදෙය්යං මග්ගං;
යුද්ධඤ්ච ¶ නො හොතු උභින්නමජ්ජ, යුද්ධම්හි යො ජෙස්සති තස්ස මග්ගො.
‘‘සබ්බා දිසා අනුවිසටොහමස්මි, මහබ්බලො අමිතයසො අතුල්යො;
ගුණෙහි සබ්බෙහි උපෙතරූපො, ධම්මො අධම්ම ත්වං කථං විජෙස්සසි.
‘‘ලොහෙන වෙ හඤ්ඤති ජාතරූපං, න ජාතරූපෙන හනන්ති ලොහං;
සචෙ අධම්මො හඤ්ඡති ධම්මමජ්ජ, අයො සුවණ්ණං විය දස්සනෙය්යං.
‘‘සචෙ තුවං යුද්ධබලො අධම්ම, න තුය්හ වුඩ්ඪා ච ගරූ ච අත්ථි;
මග්ගඤ්ච තෙ දම්මි පියාප්පියෙන, වාචාදුරුත්තානිපි තෙ ඛමාමී’’ති. –
ඉමා ඡ ගාථා තෙසඤ්ඤෙව වචනපටිවචනවසෙන කථිතා.
තත්ථ ¶ ස කිස්ස හෙතුම්හි තවජ්ජ දජ්ජන්ති සොම්හි අහං අධම්මො අධම්මයානං රථං ආරුළ්හො අභීතො බලවා. කිංකාරණා අජ්ජ භො ධම්ම, කස්සචි අදින්නපුබ්බං මග්ගං තුය්හං දම්මීති. පුබ්බෙති පඨමකප්පිකකාලෙ ඉමස්මිං ලොකෙ දසකුසලකම්මපථධම්මො ච පුබ්බෙ පාතුරහොසි, පච්ඡා අධම්මො. ජෙට්ඨො චාති පුරෙ නිබ්බත්තභාවෙන අහං ජෙට්ඨො ච සෙට්ඨො ච පොරාණකො ච, ත්වං පන කනිට්ඨො, තස්මා මග්ගා උය්යාහීති වදති. නපි ¶ පාතිරූපාති අහඤ්හි තෙ නෙව යාචනාය න පතිරූපවචනෙන මග්ගාරහතාය මග්ගං දදෙය්යං. අනුවිසටොති අහං චතස්සො දිසා චතස්සො අනුදිසාති සබ්බා දිසා අත්තනො ගුණෙන පත්ථටො පඤ්ඤාතො පාකටො. ලොහෙනාති අයමුට්ඨිකෙන. හඤ්ඡතීති හනිස්සති. තුවං යුද්ධබලො අධම්මාති සචෙ ත්වං යුද්ධබලොසි අධම්ම. වුඩ්ඪා ච ගරූ චාති යදි තුය්හං ‘‘ඉමෙ වුඩ්ඪා, ඉමෙ ගරූ පණ්ඩිතා’’ති එවං නත්ථි. පියාප්පියෙනාති පියෙනාපි අප්පියෙනාපි දදන්තො පියෙන විය තෙ මග්ගං දදාමීති අත්ථො.
බොධිසත්තෙන ¶ පන ඉමාය ගාථාය කථිතක්ඛණෙයෙව අධම්මො රථෙ ඨාතුං අසක්කොන්තො අවංසිරො පථවියං පතිත්වා පථවියා විවරෙ දින්නෙ ගන්ත්වා අවීචිම්හියෙව නිබ්බත්ති. එතමත්ථං විදිත්වා භගවා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා සෙසගාථා අභාසි –
‘‘ඉදඤ්ච සුත්වා වචනං අධම්මො, අවංසිරො පතිතො උද්ධපාදො;
යුද්ධත්ථිකො චෙ න ලභාමි යුද්ධං, එත්තාවතා හොති හතො අධම්මො.
‘‘ඛන්තීබලො යුද්ධබලං විජෙත්වා, හන්ත්වා අධම්මං නිහනිත්ව භූම්යා;
පායාසි විත්තො අභිරුය්හ සන්දනං, මග්ගෙනෙව අතිබලො සච්චනික්කමො.
‘‘මාතා පිතා සමණබ්රාහ්මණා ච, අසම්මානිතා යස්ස සකෙ අගාරෙ;
ඉධෙව නික්ඛිප්ප සරීරදෙහං, කායස්ස භෙදා නිරයං වජන්ති තෙ;
යථා අධම්මො පතිතො අවංසිරො.
‘‘මාතා පිතා සමණබ්රාහ්මණා ච, සුසම්මානිතා යස්ස සකෙ අගාරෙ;
ඉධෙව නික්ඛිප්ප සරීරදෙහං, කායස්ස භෙදා සුගතිං වජන්ති තෙ;
යථාපි ධම්මො අභිරුය්හ සන්දන’’න්ති.
තත්ථ ¶ යුද්ධත්ථිකො චෙති අයං තස්ස විලාපො, සො කිරෙවං විලපන්තොයෙව පතිත්වා පථවිං පවිට්ඨො ¶ . එත්තාවතාති භික්ඛවෙ, යාවතා පථවිං පවිට්ඨො, තාවතා අධම්මො හතො නාම හොති. ඛන්තීබලොති භික්ඛවෙ, එවං අධම්මො පථවිං පවිට්ඨො අධිවාසනඛන්තීබලො තං යුද්ධබලං විජෙත්වා වධිත්වා භූමියං නිහනිත්වා පාතෙත්වා විත්තජාතතාය විත්තො අත්තනො රථං ආරුය්හ මග්ගෙනෙව සච්චනික්කමො තථපරක්කමො ධම්මදෙවපුත්තො පායාසි. අසම්මානිතාති අසක්කතා. සරීරදෙහන්ති ඉමස්මිංයෙව ලොකෙ සරීරසඞ්ඛාතං දෙහං නික්ඛිපිත්වා. නිරයං වජන්තීති යස්ස පාපපුග්ගලස්ස එතෙ සක්කාරාරහා ගෙහෙ අසක්කතා, තථාරූපා යථා අධම්මො පතිතො අවංසිරො, එවං අවංසිරා ¶ නිරයං වජන්තීති අත්ථො. සුගතිං වජන්තීති යස්ස පනෙතෙ සක්කතා, තාදිසා පණ්ඩිතා යථාපි ධම්මො සන්දනං අභිරුය්හ දෙවලොකං ගතො, එවං සුගතිං වජන්තීති.
සත්ථා එවං ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො මයා සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣිත්වා පථවිං පවිට්ඨො’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අධම්මො දෙවපුත්තො දෙවදත්තො අහොසි, පරිසාපිස්ස දෙවදත්තපරිසා, ධම්මො පන අහමෙව, පරිසා බුද්ධපරිසායෙවා’’ති.
ධම්මදෙවපුත්තජාතකවණ්ණනා තතියා.
[458] 4. උදයජාතකවණ්ණනා
එකා නිසින්නාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු කුසජාතකෙ (ජා. 2.20.1 ආදයො) ආවි භවිස්සති. සත්ථා පන තං භික්ඛුං ‘‘සච්චං කිර ත්වං උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු කස්මා කිලෙසවසෙන එවරූපෙ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා උක්කණ්ඨිතොසි? පොරාණකපණ්ඩිතා සමිද්ධෙ ද්වාදසයොජනිකෙ සුරුන්ධනනගරෙ රජ්ජං කාරෙන්තා දෙවච්ඡරපටිභාගාය ඉත්ථියා සද්ධිං සත්ත වස්සසතානි එකගබ්භෙ වසන්තාපි ඉන්ද්රියානි භින්දිත්වා ලොභවසෙන න ඔලොකෙසු’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ කාසිරට්ඨෙ සුරුන්ධනනගරෙ කාසිරාජා රජ්ජං කාරෙසි, තස්ස නෙව පුත්තො, න ධීතා අහොසි. සො අත්තනො දෙවියො ‘‘පුත්තෙ පත්ථෙථා’’ති ආහ. අග්ගමහෙසීපි රඤ්ඤො වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා තථා අකාසි. තදා බොධිසත්තො බ්රහ්මලොකා චවිත්වා තස්සෙව රඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති. අථස්ස මහාජනස්ස හදයං වඩ්ඪෙත්වා ජාතභාවෙන ‘‘උදයභද්දො’’ති ¶ නාමං කරිංසු. කුමාරස්ස පදසා චරණකාලෙ අඤ්ඤොපි සත්තො බ්රහ්මලොකා චවිත්වා තස්සෙව රඤ්ඤො අඤ්ඤතරාය දෙවියා කුච්ඡිම්හි කුමාරිකා හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්සාපි ‘‘උදයභද්දා’’ති නාමං කරිංසු. කුමාරො වයප්පත්තො සබ්බසිප්පනිප්ඵත්තිං පාපුණි ¶ , ජාතබ්රහ්මචාරී පන අහොසි, සුපිනන්තෙනපි මෙථුනධම්මං න ජානාති, න තස්ස කිලෙසෙසු චිත්තං අල්ලීයි. රාජා පුත්තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිතුකාමො ‘‘කුමාරස්ස ඉදානි රජ්ජසුඛසෙවනකාලො, නාටකාපිස්ස පච්චුපට්ඨාපෙස්සාමී’’ති සාසනං පෙසෙසි. බොධිසත්තො ‘‘න මය්හං රජ්ජෙනත්ථො, කිලෙසෙසු මෙ චිත්තං න අල්ලීයතී’’ති පටික්ඛිපිත්වා පුනප්පුනං වුච්චමානො රත්තජම්බුනදමයං ඉත්ථිරූපං කාරෙත්වා ‘‘එවරූපං ඉත්ථිං ලභමානො රජ්ජං සම්පටිච්ඡිස්සාමී’’ති මාතාපිතූනං පෙසෙසි. තෙ තං සුවණ්ණරූපකං සකලජම්බුදීපං පරිහාරාපෙත්වා තථාරූපං ඉත්ථිං අලභන්තා උදයභද්දං අලඞ්කාරෙත්වා තස්ස සන්තිකෙ ඨපෙසුං. සා තං සුවණ්ණරූපකං අභිභවිත්වා අට්ඨාසි. අථ නෙසං අනිච්ඡමානානඤ්ඤෙව වෙමාතිකං භගිනිං උදයභද්දකුමාරිං අග්ගමහෙසිං කත්වා බොධිසත්තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිංසු. තෙ පන ද්වෙපි බ්රහ්මචරියවාසමෙව වසිංසු.
අපරභාගෙ මාතාපිතූනං අච්චයෙන බොධිසත්තො රජ්ජං කාරෙසි. උභො එකගබ්භෙ වසමානාපි ලොභවසෙන ඉන්ද්රියානි භින්දිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං න ඔලොකෙසුං, අපිච ඛො පන ‘‘යො අම්හෙසු පඨමතරං කාලං කරොති, සො නිබ්බත්තට්ඨානතො ආගන්ත්වා ‘අසුකට්ඨානෙ නිබ්බත්තොස්මී’ති ආරොචෙතූ’’ති සඞ්ගරමකංසු. අථ ඛො බොධිසත්තො අභිසෙකතො සත්තවස්සසතච්චයෙන කාලමකාසි. අඤ්ඤො රාජා නාහොසි, උදයභද්දායයෙව ආණා පවත්ති. අමච්චා රජ්ජං අනුසාසිංසු. බොධිසත්තොපි චුතික්ඛණෙ තාවතිංසභවනෙ සක්කත්තං පත්වා යසමහන්තතාය සත්තාහං අනුස්සරිතුං නාසක්ඛි. ඉති සො මනුස්සගණනාය සත්තවස්සසතච්චයෙන ආවජ්ජෙත්වා ‘‘උදයභද්දං රාජධීතරං ධනෙන වීමංසිත්වා සීහනාදං නදාපෙත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා සඞ්ගරං මොචෙත්වා ආගමිස්සාමී’’ති චින්තෙසි. තදා ¶ කිර මනුස්සානං දසවස්සසහස්සායුකකාලො හොති. රාජධීතාපි තං දිවසං රත්තිභාගෙ පිහිතෙසු ද්වාරෙසු ඨපිතආරක්ඛෙ සත්තභූමිකපාසාදවරතලෙ අලඞ්කතසිරිගබ්භෙ එකිකාව නිච්චලා අත්තනො ¶ සීලං ආවජ්ජමානා නිසීදි. අථ සක්කො සුවණ්ණමාසකපූරං එකං සුවණ්ණපාතිං ආදාය ආගන්ත්වා සයනගබ්භෙයෙව පාතුභවිත්වා එකමන්තං ඨිතො තාය සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘එකා නිසින්නා සුචි සඤ්ඤතූරූ, පාසාදමාරුය්හ අනින්දිතඞ්ගී;
යාචාමි තං කින්නරනෙත්තචක්ඛු, ඉමෙකරත්තිං උභයො වසෙමා’’ති.
තත්ථ ¶ සුචීති සුචිවත්ථනිවත්ථා. සඤ්ඤතූරූති සුට්ඨු ඨපිතඌරූ, ඉරියාපථං සණ්ඨපෙත්වා සුචිවත්ථා එකිකාව නිසින්නාසීති වුත්තං හොති. අනින්දිතඞ්ගීති පාදන්තතො යාව කෙසග්ගා අනින්දිතසරීරා පරමසොභග්ගප්පත්තසරීරා. කින්නරනෙත්තචක්ඛූති තීහි මණ්ඩලෙහි පඤ්චහි ච පසාදෙහි උපසොභිතත්තා කින්නරානං නෙත්තසදිසෙහි චක්ඛූහි සමන්නාගතෙ. ඉමෙකරත්තින්ති ඉමං එකරත්තං අජ්ජ ඉමස්මිං අලඞ්කතසයනගබ්භෙ එකතො වසෙය්යාමාති යාචති.
තතො රාජධීතා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘ඔකිණ්ණන්තරපරිඛං, දළ්හමට්ටාලකොට්ඨකං;
රක්ඛිතං ඛග්ගහත්ථෙහි, දුප්පවෙසමිදං පුරං.
‘‘දහරස්ස යුවිනො චාපි, ආගමො ච න විජ්ජති;
අථ කෙන නු වණ්ණෙන, සඞ්ගමං ඉච්ඡසෙ මයා’’ති.
තත්ථ ඔකිණ්ණන්තරපරිඛන්ති ඉදං ද්වාදසයොජනිකං සුරුන්ධනපුරං අන්තරන්තරා උදකපරිඛානං කද්දමපරිඛානං සුක්ඛපරිඛානං ඔකිණ්ණත්තා ඔකිණ්ණන්තරපරිඛං. දළ්හමට්ටාලකොට්ඨකන්ති ථිරතරෙහි අට්ටාලකෙහි ද්වාරකොට්ඨකෙහි ච සමන්නාගතං. ඛග්ගහත්ථෙහීති ආවුධහත්ථෙහි දසහි යොධසහස්සෙහි රක්ඛිතං. දුප්පවෙසමිදං පුරන්ති ඉදං සකලපුරම්පි තස්ස අන්තො මාපිතං මය්හං නිවාසපුරම්පි උභයං කස්සචි පවිසිතුං න සක්කා. ආගමො චාති ඉධ ඉමාය ¶ වෙලාය තරුණස්ස වා යොබ්බනප්පත්තස්ස වා ථාමසම්පන්නයොධස්ස වා අඤ්ඤස්ස වා මහන්තම්පි පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ආගච්ඡන්තස්ස ආගමො නාම නත්ථි. සඞ්ගමන්ති අථ ත්වං කෙන කාරණෙන ඉමාය වෙලාය මයා සහ සමාගමං ඉච්ඡසීති.
අථ සක්කො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘යක්ඛොහමස්මි ¶ කල්යාණි, ආගතොස්මි තවන්තිකෙ;
ත්වං මං නන්දය භද්දන්තෙ, පුණ්ණකංසං දදාමි තෙ’’ති.
තස්සත්ථො – කල්යාණි, සුන්දරදස්සනෙ අහමෙකො දෙවපුත්තො දෙවතානුභාවෙන ඉධාගතො, ත්වං අජ්ජ මං නන්දය තොසෙහි, අහං තෙ ඉමං සුවණ්ණමාසකපුණ්ණං සුවණ්ණපාතිං දදාමීති.
තං ¶ සුත්වා රාජධීතා පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘දෙවංව යක්ඛං අථ වා මනුස්සං, න පත්ථයෙ උදයමතිච්ච අඤ්ඤං;
ගච්ඡෙව ත්වං යක්ඛ මහානුභාව, මා චස්සු ගන්ත්වා පුනරාවජිත්ථා’’ති.
තස්සත්ථො – අහං දෙවරාජ, දෙවං වා යක්ඛං වා උදයං අතික්කමිත්වා අඤ්ඤං න පත්ථෙමි, සො ත්වං ගච්ඡෙව, මා ඉධ අට්ඨාසි, න මෙ තයා ආභතෙන පණ්ණාකාරෙන අත්ථො, ගන්ත්වා ච මා ඉමං ඨානං පුනරාවජිත්ථාති.
සො තස්සා සීහනාදං සුත්වා අට්ඨත්වා ගතසදිසො හුත්වා තත්ථෙව අන්තරහිතො අට්ඨාසි. සො පුනදිවසෙ තාය වෙලායමෙව සුවණ්ණමාසකපූරං රජතපාතිං ආදාය තාය සද්ධිං සල්ලපන්තො ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘යා සා රති උත්තමා කාමභොගිනං, යංහෙතු සත්තා විසමං චරන්ති;
මා තං රතිං ජීයි තුවං සුචිම්හිතෙ, දදාමි තෙ රූපියං කංසපූර’’න්ති.
තස්සත්ථො ¶ – භද්දෙ, රාජධීතෙ යා එසා කාමභොගිසත්තානං රතීසු මෙථුනකාමරති නාම උත්තමා රති, යස්සා රතියා කාරණා සත්තා කායදුච්චරිතාදිවිසමං චරන්ති, තං රතිං ත්වං භද්දෙ, සුචිම්හිතෙ මනාපහසිතෙ මා ජීයි, අහම්පි ආගච්ඡන්තො න තුච්ඡහත්ථො ආගතො, හිය්යො සුවණ්ණමාසකපූරං සුවණ්ණපාතිං ආහරිං, අජ්ජ රූපියපාතිං, ඉමං තෙ අහං රූපියපාතිං සුවණ්ණපූරං දදාමීති.
රාජධීතා චින්තෙසි ‘‘අයං කථාසල්ලාපං ලභන්තො පුනප්පුනං ආගමිස්සති, න දානි තෙන සද්ධිං කථෙස්සාමී’’ති. සා කිඤ්චි න ¶ කථෙසි.
සක්කො තස්සා අකථිතභාවං ඤත්වා තත්ථෙව අන්තරහිතො හුත්වා පුනදිවසෙ තායමෙව වෙලාය ලොහපාතිං කහාපණපූරං ආදාය ‘‘භද්දෙ, ත්වං මං කාමරතියා සන්තප්පෙහි, ඉමං තෙ කහාපණපූරං ලොහපාතිං දස්සාමී’’ති ආහ. තං දිස්වා රාජධීතා සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘නාරිං ¶ නරො නිජ්ඣපයං ධනෙන, උක්කංසතී යත්ථ කරොති ඡන්දං;
විපච්චනීකො තව දෙවධම්මො, පච්චක්ඛතො ථොකතරෙන එසී’’ති.
තස්සත්ථො – භො පුරිස, ත්වං ජළො. නරො හි නාම නාරිං කිලෙසරතිකාරණා ධනෙන නිජ්ඣාපෙන්තො සඤ්ඤාපෙන්තො යත්ථ නාරියා ඡන්දං කරොති, තං උක්කංසති වණ්ණෙත්වා ථොමෙත්වා බහුතරෙන ධනෙන පලොභෙති, තුය්හං පනෙසො දෙවසභාවො විපච්චනීකො, ත්වඤ්හි මයා පච්චක්ඛතො ථොකතරෙන එසි, පඨමදිවසෙ සුවණ්ණපූරං සුවණ්ණපාතිං ආහරිත්වා, දුතියදිවසෙ සුවණ්ණපූරං රූපියපාතිං, තතියදිවසෙ කහාපණපූරං ලොහපාතිං ආහරසීති.
තං සුත්වා සක්කො ‘‘භද්දෙ රාජකුමාරි, අහං ඡෙකවාණිජො න නිරත්ථකෙන අත්ථං නාසෙමි, සචෙ ත්වං ආයුනා වා වණ්ණෙන වා වඩ්ඪෙය්යාසි, අහං තෙ පණ්ණාකාරං වඩ්ඪෙත්වා ආහරෙය්යං, ත්වං පන පරිහායසෙව, තෙනාහම්පි ධනං පරිහාපෙමී’’ති වත්වා තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘ආයු ¶ ච වණ්ණො ච මනුස්සලොකෙ, නිහීයති මනුජානං සුගත්තෙ;
තෙනෙව වණ්ණෙන ධනම්පි තුය්හං, නිහීයති ජිණ්ණතරාසි අජ්ජ.
‘‘එවං මෙ පෙක්ඛමානස්ස, රාජපුත්ති යසස්සිනි;
හායතෙව තව වණ්ණො, අහොරත්තානමච්චයෙ.
‘‘ඉමිනාව ත්වං වයසා, රාජපුත්ති සුමෙධසෙ;
බ්රහ්මචරියං චරෙය්යාසි, භිය්යො වණ්ණවතී සියා’’ති.
තත්ථ නිහීයතීති පරිස්සාවනෙ ආසිත්තඋදකං විය පරිහායති. මනුස්සලොකස්මිඤ්හි සත්තා ජීවිතෙන වණ්ණෙන චක්ඛුපසාදාදීහි ච දිනෙ දිනෙ පරිහායන්තෙව. ජිණ්ණතරාසීති ¶ මම පඨමං ආගතදිවසෙ පවත්තඤ්හි තෙ ආයු හිය්යො දිවසං න පාපුණි, කුඨාරියා ඡින්නං විය තත්ථෙව නිරුජ්ඣි, හිය්යො පවත්තම්පි අජ්ජදිවසං න පාපුණි, හිය්යොව කුඨාරියා ඡින්නං විය නිරුජ්ඣි, තස්මා අජ්ජ ජිණ්ණතරාසි ජාතා. එවං මෙති තිට්ඨතු හිය්යො ච පරහිය්යො ච, අජ්ජෙව පන මය්හං එවං පෙක්ඛමානස්සෙව හායතෙව තව වණ්ණො. අහොරත්තානමච්චයෙති ඉතො පට්ඨාය රත්තින්දිවෙසු වීතිවත්තෙසු අහොරත්තානං අච්චයෙන අපණ්ණත්තිකභාවමෙව ගමිස්සසීති දස්සෙති. ඉමිනාවාති තස්මා භද්දෙ, සචෙ ත්වං ඉමිනා වයෙනෙව ඉමස්මිං සුවණ්ණවණ්ණෙ සරීරෙ රජාය ¶ අවිලුත්තෙයෙව සෙට්ඨචරියං චරෙය්යාසි, පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරෙය්යාසි. භිය්යො වණ්ණවතී සියාති අතිරෙකතරවණ්ණා භවෙය්යාසීති.
තතො රාජධීතා ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘දෙවා න ජීරන්ති යථා මනුස්සා, ගත්තෙසු තෙසං වලියො න හොන්ති;
පුච්ඡාමි තං යක්ඛ මහානුභාව, කථං නු දෙවාන සරීරදෙහො’’ති.
තත්ථ ¶ සරීරදෙහොති සරීරසඞ්ඛාතො දෙහො, දෙවානං සරීරං කථං න ජීරති, ඉදං අහං තං පුච්ඡාමීති වදති.
අථස්සා කථෙන්තො සක්කො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘දෙවා න ජීරන්ති යථා මනුස්සා, ගත්තෙසු තෙසං වලියො න හොන්ති;
සුවෙ සුවෙ භිය්යතරොව තෙසං, දිබ්බො ච වණ්ණො විපුලා ච භොගා’’ති.
තත්ථ යථා මනුස්සාති යථා මනුස්සා ජීරන්තා රූපෙන වණ්ණෙන භොගෙන චක්ඛුපසාදාදීහි ච ජීරන්ති, න එවං දෙවා. තෙසඤ්හි ගත්තෙසු වලියොපි න සන්ති, මට්ඨකඤ්චනපට්ටමිව සරීරං හොති. සුවෙ සුවෙති දිවසෙ දිවසෙ. භිය්යතරොවාති අතිරෙකතරොව තෙසං දිබ්බො ච වණ්ණො විපුලා ච භොගා හොන්ති, මනුස්සෙසු හි රූපපරිහානි චිරජාතභාවස්ස සක්ඛි, දෙවෙසු අතිරෙකරූපසම්පත්ති ච අතිරෙකපරිවාරසම්පත්ති ච. එවං අපරිහානධම්මො නාමෙස දෙවලොකො ¶ . තස්මා ත්වං ජරං අප්පත්වාව නික්ඛමිත්වා පබ්බජ, එවං පරිහානියසභාවා මනුස්සලොකා චවිත්වා අපරිහානියසභාවං එවරූපං දෙවලොකං ගමිස්සසීති.
සා දෙවලොකස්ස වණ්ණං සුත්වා තස්ස ගමනමග්ගං පුච්ඡන්තී ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘කිංසූධ භීතා ජනතා අනෙකා, මග්ගො ච නෙකායතනං පවුත්තො;
පුච්ඡාමි තං යක්ඛ මහානුභාව, කත්ථට්ඨිතො පරලොකං න භායෙ’’ති.
තත්ථ කිංසූධ භීතාති දෙවරාජ, අයං ඛත්තියාදිභෙදා අනෙකා ජනතා කිංභීතා කස්ස භයෙන ¶ පරිහානියසභාවා මනුස්සලොකා දෙවලොකං න ගච්ඡතීති පුච්ඡති. මග්ගොති දෙවලොකගාමිමග්ගො. ඉධ පන ‘‘කි’’න්ති ආහරිත්වා ‘‘කො’’ති පුච්ඡා කාතබ්බා. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො ‘‘අනෙකතිත්ථායතනවසෙන පණ්ඩිතෙහි පවුත්තො දෙවලොකමග්ගො කො කතරො’’ති වුත්තො. කත්ථට්ඨිතොති පරලොකං ගච්ඡන්තො කතරස්මිං මග්ගෙ ඨිතො න භායතීති.
අථස්සා ¶ කථෙන්තො සක්කො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘වාචං මනඤ්ච පණිධාය සම්මා, කායෙන පාපානි අකුබ්බමානො;
බහුන්නපානං ඝරමාවසන්තො, සද්ධො මුදූ සංවිභාගී වදඤ්ඤූ;
සඞ්ගාහකො සඛිලො සණ්හවාචො, එත්ථට්ඨිතො පරලොකං න භායෙ’’ති.
තස්සත්ථො – භද්දෙ, උදයෙ වාචං මනඤ්ච සම්මා ඨපෙත්වා කායෙන පාපානි අකරොන්තො ඉමෙ දස කුසලකම්මපථෙ සමාදාය වත්තන්තො බහුඅන්නපානෙ පහූතදෙය්යධම්මෙ ඝරෙ වසන්තො ‘‘දානස්ස විපාකො අත්ථී’’ති සද්ධාය සමන්නාගතො මුදුචිත්තො දානසංවිභාගතාය සංවිභාගී පබ්බජිතා භික්ඛාය චරමානා වදන්ති නාම, තෙසං පච්චයදානෙන තස්ස වාදස්ස ජානනතො වදඤ්ඤූ චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි සඞ්ගහතාය සඞ්ගාහකො පියවාදිතාය සඛිලො මට්ඨවචනතාය සණ්හවාචො එත්ථ එත්තකෙ ගුණරාසිම්හි ඨිතො පරලොකං ගච්ඡන්තො න භායතීති.
තතො ¶ රාජධීතා තං තස්ස වචනං සුත්වා ථුතිං කරොන්තී ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘අනුසාසසි මං යක්ඛ, යථා මාතා යථා පිතා;
උළාරවණ්ණ පුච්ඡාමි, කො නු ත්වමසි සුබ්රහා’’ති.
තස්සත්ථො – යථා මාතාපිතරො පුත්තකෙ අනුසාසන්ති, තථා මං අනුසාසසි. උළාරවණ්ණ සොභග්ගප්පත්තරූපදාරක කො නු අසි ත්වං එවං අච්චුග්ගතසරීරොති.
තතො බොධිසත්තො ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘උදයොහමස්මි කල්යාණි, සඞ්ගරත්තා ඉධාගතො;
ආමන්ත ඛො තං ගච්ඡාමි, මුත්තොස්මි තව සඞ්ගරා’’ති.
තස්සත්ථො ¶ ¶ – කල්යාණදස්සනෙ අහං පුරිමභවෙ තව සාමිකො උදයො නාම තාවතිංසභවනෙ සක්කො හුත්වා නිබ්බත්තො, ඉධාගච්ඡන්තො න කිලෙසවසෙනාගතො, තං වීමංසිත්වා පන සඞ්ගරං මොචෙස්සාමීති සඞ්ගරත්තා පුබ්බෙ සඞ්ගරස්ස කතත්තා ආගතොස්මි, ඉදානි තං ආමන්තෙත්වා ගච්ඡාමි, මුත්තොස්මි තව සඞ්ගරාති.
රාජධීතා අස්සසිත්වා ‘‘සාමි, ත්වං උදයභද්දරාජා’’ති අස්සුධාරා පවත්තයමානා ‘‘අහං තුම්හෙහි විනා වසිතුං න සක්කොමි, යථා තුම්හාකං සන්තිකෙ වසාමි, තථා මං අනුසාසථා’’ති වත්වා ඉතරං ගාථං අභාසි –
‘‘සචෙ ඛො ත්වං උදයොසි, සඞ්ගරත්තා ඉධාගතො;
අනුසාස මං රාජපුත්ත, යථාස්ස පුන සඞ්ගමො’’ති.
අථ නං අනුසාසන්තො මහාසත්තො චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘අතිපතති වයො ඛණො තථෙව, ඨානං නත්ථි ධුවං චවන්ති සත්තා;
පරිජීයති අද්ධුවං සරීරං, උදයෙ මා පමාද චරස්සු ධම්මං.
‘‘කසිණා පථවී ධනස්ස පූරා, එකස්සෙව සියා අනඤ්ඤධෙය්යා;
තං චාපි ජහති අවීතරාගො, උදයෙ මා පමාද චරස්සු ධම්මං.
‘‘මාතා ¶ ච පිතා ච භාතරො ච, භරියා යාපි ධනෙන හොති කීතා;
තෙ චාපි ජහන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං, උදයෙ මා පමාද චරස්සු ධම්මං.
‘‘කායො ¶ පරභොජනන්ති ඤත්වා, සංසාරෙ සුගතිඤ්ච දුග්ගතිඤ්ච;
ඉත්තරවාසොති ජානියාන, උදයෙ මා පමාද චරස්සු ධම්ම’’න්ති.
තත්ථ අතිපතතීති අතිවිය පතති, සීඝං අතික්කමති. වයොති පඨමවයාදිතිවිධොපි වයො. ඛණො තථෙවාති උප්පාදට්ඨිතිභඞ්ගක්ඛණොපි තථෙව අතිපතති. උභයෙනපි භින්නො ඉමෙසං සත්තානං ආයුසඞ්ඛාරො නාම සීඝසොතා නදී විය අනිවත්තන්තො සීඝං අතික්කමතීති දස්සෙති. ඨානං නත්ථීති ‘‘උප්පන්නා සඞ්ඛාරා අභිජ්ජිත්වා තිට්ඨන්තූ’’ති පත්ථනායපි ¶ තෙසං ඨානං නාම නත්ථි, ධුවං එකංසෙනෙව බුද්ධං භගවන්තං ආදිං කත්වා සබ්බෙපි සත්තා චවන්ති, ‘‘ධුවං මරණං, අද්ධුවං ජීවිත’’න්ති එවං මරණස්සතිං භාවෙහීති දීපෙති. පරිජීයතීති ඉදං සුවණ්ණවණ්ණම්පි සරීරං ජීරතෙව, එවං ජානාහි. මා පමාදන්ති තස්මා ත්වං උදයභද්දෙ මා පමාදං ආපජ්ජි, අප්පමත්තා හුත්වා දසකුසලකම්මපථධම්මං චරාහීති.
කසිණාති සකලා. එකස්සෙවාති යදි එකස්සෙව රඤ්ඤො, තස්මිං එකස්මිංයෙව අනඤ්ඤාධීනා අස්ස. තං චාපි ජහති අවීතරාගොති තණ්හාවසිකො පුග්ගලො එත්තකෙනපි යසෙන අතිත්තො මරණකාලෙ අවීතරාගොව තං විජහති. එවං තණ්හාය අපූරණීයභාවං ජානාහීති දීපෙති. තෙ චාපීති මාතා පුත්තං, පුත්තො මාතරං, පිතා පුත්තං, පුත්තො පිතරං, භාතා භගිනිං, භගිනී භාතරං, භරියා සාමිකං, සාමිකො භරියන්ති එතෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං ජහන්ති, නානා හොන්ති. එවං සත්තානං නානාභාවවිනාභාවං ජානාහීති දීපෙති.
පරභොජනන්ති විවිධානං කාකාදීනං පරසත්තානං භොජනං. ඉත්තරවාසොති යා එසා ඉමස්මිං සංසාරෙ මනුස්සභූතා සුග්ගති ච තිරච්ඡානභූතා දුග්ගති ච, එතං උභයම්පි ‘‘ඉත්තරවාසො’’ති ජානිත්වා මා පමාදං, චරස්සු ධම්මං. ඉමෙසං සත්තානං නානාඨානතො ආගන්ත්වා එකස්මිං ඨානෙ සමාගමො පරිත්තො, ඉමෙ සත්තා අප්පකස්මිංයෙව කාලෙ එකතො වසන්ති, තස්මා අප්පමත්තා හොහීති.
එවං ¶ මහාසත්තො තස්සා ඔවාදමදාසි. සාපි තස්ස ධම්මකථාය පසීදිත්වා ථුතිං කරොන්තී ඔසානගාථමාහ –
‘‘සාධු ¶ භාසතියං යක්ඛො, අප්පං මච්චාන ජීවිතං;
කසිරඤ්ච පරිත්තඤ්ච, තඤ්ච දුක්ඛෙන සංයුතං;
සාහං එකා පබ්බජිස්සාමි, හිත්වා කාසිං සුරුන්ධන’’න්ති.
තත්ථ සාධූති ‘‘අප්පං මච්චාන ජීවිත’’න්ති භාසමානො අයං දෙවරාජා සාධු භාසති. කිංකාරණා? ඉදඤ්හි කසිරඤ්ච දුක්ඛං අස්සාදරහිතං, පරිත්තඤ්ච න බහුකං ඉත්තරකාලං. සචෙ හි කසිරම්පි සමානං දීඝකාලං පවත්තෙය්ය, පරිත්තකම්පි සමානං සුඛං භවෙය්ය, ඉදං පන කසිරඤ්චෙව පරිත්තඤ්ච සකලෙන වට්ටදුක්ඛෙන සංයුතං සන්නිහිතං. සාහන්ති සා අහං. සුරුන්ධනන්ති සුරුන්ධනනගරඤ්ච කාසිරට්ඨඤ්ච ඡඩ්ඩෙත්වා එකිකාව පබ්බජිස්සාමීති ආහ.
බොධිසත්තො ¶ තස්සා ඔවාදං දත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. සාපි පුනදිවසෙ අමච්චෙ රජ්ජං පටිච්ඡාපෙත්වා අන්තොනගරෙයෙව රමණීයෙ උය්යානෙ ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ධම්මං චරිත්වා ආයුපරියොසානෙ තාවතිංසභවනෙ බොධිසත්තස්ස පාදපරිචාරිකා හුත්වා නිබ්බත්ති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා රාජධීතා රාහුලමාතා අහොසි, සක්කො පන අහමෙව අහොසින්ති.
උදයජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[459] 5. පානීයජාතකවණ්ණනා
මිත්තො මිත්තස්සාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කිලෙසනිග්ගහං ආරබ්භ කථෙසි. එකස්මිඤ්හි සමයෙ සාවත්ථිවාසිනො පඤ්චසතා ගිහිසහායකා තථාගතස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා පබ්බජිත්වා උපසම්පන්නා අන්තොකොටිසන්ථාරෙ වසන්තා අඩ්ඪරත්තසමයෙ කාමවිතක්කං විතක්කෙසුං. සබ්බං ¶ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. භගවතො ආණත්තියා පනායස්මතා ආනන්දෙන භික්ඛුසඞ්ඝෙ සන්නිපාතිතෙ සත්ථා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදිත්වා අනොදිස්සකං කත්වා ‘‘කාමවිතක්කං විතක්කයිත්ථා’’ති අවත්වා සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙනෙව ‘‘භික්ඛවෙ, කිලෙසො ඛුද්දකො නාම නත්ථි, භික්ඛුනා නාම උප්පන්නුප්පන්නා කිලෙසා නිග්ගහෙතබ්බා, පොරාණකපණ්ඩිතා අනුප්පන්නෙපි බුද්ධෙ කිලෙසෙ නිග්ගහෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං පත්තා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ කාසිරට්ඨෙ එකස්මිං ගාමකෙ ද්වෙ සහායකා පානීයතුම්බානි ආදාය ඛෙත්තං ගන්ත්වා එකමන්තං ඨපෙත්වා ඛෙත්තං කොට්ටෙත්වා පිපාසිතකාලෙ ආගන්ත්වා පානීයං පිවන්ති. තෙසු එකො පානීයත්ථාය ආගන්ත්වා අත්තනො පානීයං රක්ඛන්තො ඉතරස්ස තුම්බතො පිවිත්වා සායං අරඤ්ඤා නික්ඛමිත්වා න්හායිත්වා ඨිතො ‘‘අත්ථි නු ඛො මෙ කායද්වාරාදීහි අජ්ජ කිඤ්චි පාපං කත’’න්ති උපධාරෙන්තො ථෙනෙත්වා පානීයස්ස පිවිතභාවං දිස්වා සංවෙගප්පත්තො හුත්වා ‘‘අයං තණ්හා වඩ්ඪමානා මං අපායෙසු ඛිපිස්සති, ඉමං කිලෙසං නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති පානීයස්ස ථෙනෙත්වා පිවිතභාවං ආරම්මණං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා පටිලද්ධගුණං ආවජ්ජෙන්තො අට්ඨාසි. අථ නං ඉතරො න්හායිත්වා උට්ඨිතො ‘‘එහි, සම්ම, ඝරං ගච්ඡාමා’’ති ආහ. ‘‘ගච්ඡ ත්වං, මම ඝරෙන කිච්චං නත්ථි, පච්චෙකබුද්ධා ¶ නාම මය’’න්ති. ‘‘පච්චෙකබුද්ධා නාම තුම්හාදිසා න හොන්තී’’ති. ‘‘අථ කීදිසා පච්චෙකබුද්ධා හොන්තී’’ති? ‘‘ද්වඞ්ගුලකෙසා කාසායවත්ථවසනා උත්තරහිමවන්තෙ නන්දමූලකපබ්භාරෙ වසන්තී’’ති. සො සීසං පරාමසි, තං ඛණඤ්ඤෙවස්ස ගිහිලිඞ්ගං අන්තරධායි, සුරත්තදුපට්ටං නිවත්ථමෙව, විජ්ජුලතාසදිසං කායබන්ධනං බද්ධමෙව, අලත්තකපාටලවණ්ණං උත්තරාසඞ්ගචීවරං එකංසං කතමෙව, මෙඝවණ්ණං පංසුකූලචීවරං දක්ඛිණඅංසකූටෙ ඨපිතමෙව, භමරවණ්ණො මත්තිකාපත්තො වාමඅංසකූටෙ ලග්ගිතොව අහොසි. සො ආකාසෙ ඨත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා උප්පතිත්වා නන්දමූලකපබ්භාරෙයෙව ඔතරි.
අපරොපි කාසිගාමෙයෙව කුටුම්බිකො ආපණෙ නිසින්නො එකං පුරිසං අත්තනො භරියං ආදාය ගච්ඡන්තං දිස්වා තං උත්තමරූපධරං ඉත්ථිං ඉන්ද්රියානි භින්දිත්වා ඔලොකෙත්වා පුන චින්තෙසි ‘‘අයං ලොභො වඩ්ඪමානො මං ¶ අපායෙසු ඛිපිස්සතී’’ති සංවිග්ගමානසො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා ආකාසෙ ඨිතො ධම්මං දෙසෙත්වා නන්දමූලකපබ්භාරමෙව ¶ ගතො.
අපරෙපි කාසිගාමවාසිනොයෙව ද්වෙ පිතාපුත්තා එකතො මග්ගං පටිපජ්ජිංසු. අටවීමුඛෙ පන චොරා උට්ඨිතා හොන්ති. තෙ පිතාපුත්තෙ ලභිත්වා පුත්තං ගහෙත්වා ‘‘ධනං ආහරිත්වා තව පුත්තං ගණ්හා’’ති පිතරං විස්සජ්ජෙන්ති, ද්වෙ භාතරො ලභිත්වා කනිට්ඨං ගහෙත්වා ජෙට්ඨං විස්සජ්ජෙන්ති, ආචරියන්තෙවාසිකෙ ලභිත්වා ආචරියං ගහෙත්වා අන්තෙවාසිකං විස්සජ්ජෙන්ති, අන්තෙවාසිකො සිප්පලොභෙන ධනං ආහරිත්වා ආචරියං ගණ්හිත්වා ගච්ඡති. අථ තෙ පිතාපුත්තාපි තත්ථ චොරානං උට්ඨිතභාවං ඤත්වා ‘‘ත්වං මං ‘පිතා’ති මා වද, අහම්පි තං ‘පුත්තො’ති න වක්ඛාමී’’ති කතිකං කත්වා චොරෙහි ගහිතකාලෙ ‘‘තුම්හෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං කිං හොථා’’ති පුට්ඨා ‘‘න කිඤ්චි හොමා’’ති සම්පජානමුසාවාදං කරිංසු. තෙසු අටවිතො නික්ඛමිත්වා සායං න්හායිත්වා ඨිතෙසු පුත්තො අත්තනො සීලං සොධෙන්තො තං මුසාවාදං දිස්වා ‘‘ඉදං පාපං වඩ්ඪමානං මං අපායෙසු ඛිපිස්සති, ඉමං කිලෙසං නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා ආකාසෙ ඨිතො පිතු ධම්මං දෙසෙත්වා නන්දමූලකපබ්භාරමෙව ගතො.
අපරොපි කාසිගාමෙයෙව පන එකො ගාමභොජකො මාඝාතං කාරාපෙසි. අථ නං බලිකම්මකාලෙ මහාජනො සන්නිපතිත්වා ආහ ‘‘සාමි, මයං මිගසූකරාදයො මාරෙත්වා යක්ඛානං බලිකම්මං කරිස්සාම, බලිකම්මකාලො එසො’’ති. තුම්හාකං පුබ්බෙ කරණනියාමෙනෙව කරොථාති මනුස්සා බහුං පාණාතිපාතමකංසු. සො බහුං මච්ඡමංසං දිස්වා ‘‘ඉමෙ මනුස්සා එත්තකෙ පාණෙ මාරෙන්තා මමෙවෙකස්ස වචනෙන මාරයිංසූ’’ති කුක්කුච්චං කත්වා වාතපානං නිස්සාය ඨිතකොව විපස්සනං ¶ වඩ්ඪෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා ආකාසෙ ඨිතො මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා නන්දමූලකපබ්භාරමෙව ගතො.
අපරොපි කාසිරට්ඨෙයෙව ගාමභොජකො මජ්ජවික්කයං වාරෙත්වා ‘‘සාමි, පුබ්බෙ ඉමස්මිං කාලෙ සුරාඡණො නාම හොති, කිං කරොමා’’ති මහාජනෙන වුත්තො ‘‘තුම්හාකං පොරාණකනියාමෙනෙව කරොථා’’ති ¶ ¶ ආහ. මනුස්සා ඡණං කත්වා සුරං පිවිත්වා කලහං කරොන්තා හත්ථපාදෙ භඤ්ජිත්වා සීසං භින්දිත්වා කණ්ණෙ ඡින්දිත්වා බහුදණ්ඩෙන බජ්ඣිංසු. ගාමභොජකො තෙ දිස්වා චින්තෙසි ‘‘මයි අනනුජානන්තෙ ඉමෙ ඉමං දුක්ඛං න වින්දෙය්යු’’න්ති. සො එත්තකෙන කුක්කුච්චං කත්වා වාතපානං නිස්සාය ඨිතකොව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘අප්පමත්තා හොථා’’ති ආකාසෙ ඨත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා නන්දමූලකපබ්භාරමෙව ගතො.
අපරභාගෙ තෙ පඤ්ච පච්චෙකබුද්ධා භික්ඛාචාරත්ථාය බාරාණසිද්වාරෙ ඔතරිත්වා සුනිවත්ථා සුපාරුතා පාසාදිකෙහි අභික්කමාදීහි පිණ්ඩාය චරන්තා රාජද්වාරං සම්පාපුණිංසු. රාජා තෙ දිස්වා පසන්නචිත්තො රාජනිවෙසනං පවෙසෙත්වා පාදෙ ධොවිත්වා ගන්ධතෙලෙන මක්ඛෙත්වා පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පරිවිසිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං පඨමවයෙ පබ්බජ්ජා සොභති, ඉමස්මිං වයෙ පබ්බජන්තා කථං කාමෙසු ආදීනවං පස්සිත්ථ, කිං වො ආරම්මණං අහොසී’’ති පුච්ඡි. තෙ තස්ස කථෙන්තා –
‘‘මිත්තො මිත්තස්ස පානීයං, අදින්නං පරිභුඤ්ජිසං;
තෙන පච්ඡා විජිගුච්ඡිං, තං පාපං පකතං මයා;
මා පුන අකරං පාපං, තස්මා පබ්බජිතො අහං.
‘‘පරදාරඤ්ච දිස්වාන, ඡන්දො මෙ උදපජ්ජථ;
තෙන පච්ඡා විජිගුච්ඡිං, තං පාපං පකතං මයා;
මා පුන අකරං පාපං, තස්මා පබ්බජිතො අහං.
‘‘පිතරං මෙ මහාරාජ, චොරා අගණ්හු කානනෙ;
තෙසාහං පුච්ඡිතො ජානං, අඤ්ඤථා නං වියාකරිං.
‘‘තෙන ¶ පච්ඡා විජිගුච්ඡිං, තං පාපං පකතං මයා;
මා පුන අකරං පාපං, තස්මා පබ්බජිතො අහං.
‘‘පාණාතිපාතමකරුං, සොමයාගෙ උපට්ඨිතෙ;
තෙසාහං සමනුඤ්ඤාසිං.
‘‘තෙන ¶ පච්ඡා විජිගුච්ඡිං, තං පාපං පකතං මයා;
මා පුන අකරං පාපං, තස්මා පබ්බජිතො අහං.
‘‘සුරාමෙරයමාධුකා, යෙ ජනා පඨමාසු නො;
බහූනං තෙ අනත්ථාය, මජ්ජපානමකප්පයුං;
තෙසාහං ¶ සමනුඤ්ඤාසිං.
‘‘තෙන පච්ඡා විජිගුච්ඡිං, තං පාපං පකතං මයා;
මා පුන අකරං පාපං, තස්මා පබ්බජිතො අහ’’න්ති. –
ඉමා පටිපාටියා පඤ්ච ගාථා අභාසිංසු. රාජාපි එකමෙකස්ස බ්යාකරණං සුත්වා ‘‘භන්තෙ, අයං පබ්බජ්ජා තුම්හාකං යෙවානුච්ඡවිකා’’ති ථුතිමකාසි.
තත්ථ මිත්තො මිත්තස්සාති මහාරාජ, අහං එකස්ස මිත්තො හුත්වා තස්ස මිත්තස්ස සන්තකං පානීයං ඉමිනා නියාමෙනෙව පරිභුඤ්ජිං. තස්මාති යස්මා පුථුජ්ජනා නාම පාපකම්මං කරොන්ති, තස්මා අහං මා පුන අකරං පාපං, තං පාපං ආරම්මණං කත්වා පබ්බජිතොම්හි. ඡන්දොති මහාරාජ, ඉමිනාව නියාමෙන මම පරදාරං දිස්වා කාමෙ ඡන්දො උප්පජ්ජි. අගණ්හූති අගණ්හිංසු. ජානන්ති තෙසං චොරානං ‘‘අයං කිං තෙ හොතී’’ති පුච්ඡිතො ජානන්තොයෙව ‘‘න කිඤ්චි හොතී’’ති අඤ්ඤථා බ්යාකාසිං. සොමයාගෙති නවචන්දෙ උට්ඨිතෙ සොමයාගං නාම යක්ඛබලිං කරිංසු, තස්මිං උපට්ඨිතෙ. සමනුඤ්ඤාසින්ති සමනුඤ්ඤො ආසිං. සුරාමෙරයමාධුකාති පිට්ඨසුරාදිසුරඤ්ච පුප්ඵාසවාදිමෙරයඤ්ච පක්කමධු විය මධුරං මඤ්ඤමානා. යෙ ජනා පඨමාසු නොති යෙ නො ගාමෙ ජනා පඨමං එවරූපා ආසුං අහෙසුං. බහූනං තෙති තෙ එකදිවසං එකස්මිං ඡණෙ පත්තෙ බහූනං අනත්ථාය මජ්ජපානං අකප්පයිංසු.
රාජා ¶ තෙසං ධම්මං සුත්වා පසන්නචිත්තො චීවරසාටකෙ ච භෙසජ්ජානි ච දත්වා පච්චෙකබුද්ධෙ උය්යොජෙසි. තෙපි තස්ස අනුමොදනං කත්වා තත්ථෙව අගමංසු. තතො පට්ඨාය රාජා වත්ථුකාමෙසු විරත්තො අනපෙක්ඛො හුත්වා ¶ නානග්ගරසභොජනං භුඤ්ජිත්වා ඉත්ථියො අනාලපිත්වා අනොලොකෙත්වා විරත්තචිත්තො උට්ඨාය සිරිගබ්භං පවිසිත්වා නිසින්නො සෙතභිත්තියං කසිණපරිකම්මං කත්වා ඣානං නිබ්බත්තෙසි. සො ඣානප්පත්තො කාමෙ ගරහන්තො –
‘‘ධිරත්ථු සුබහූ කාමෙ, දුග්ගන්ධෙ බහුකණ්ටකෙ;
යෙ අහං පටිසෙවන්තො, නාලභිං තාදිසං සුඛ’’න්ති. – ගාථමාහ;
තත්ථ බහුකණ්ටකෙති බහූ පච්චාමිත්තෙ. යෙ අහන්ති යො අහං, අයමෙව වා පාඨො. තාදිසන්ති එතාදිසං කිලෙසරහිතං ඣානසුඛං.
අථස්ස ¶ අග්ගමහෙසී ‘‘අයං රාජා පච්චෙකබුද්ධානං ධම්මකථං සුත්වා උක්කණ්ඨිතරූපො අහොසි, අම්හෙහි සද්ධිං අකථෙත්වාව සිරිගබ්භං පවිට්ඨො, පරිග්ගණ්හිස්සාමි තාව න’’න්ති චින්තෙත්වා සිරිගබ්භද්වාරෙ ඨිතා රඤ්ඤො කාමෙසු ගරහන්තස්ස උදානං සුත්වා ‘‘මහාරාජ, ත්වං කාමෙ ගරහසි, කාමසුඛසදිසං නාම සුඛං නත්ථී’’ති කාමෙ වණ්ණෙන්තී ඉතරං ගාථමාහ –
‘‘මහස්සාදා සුඛා කාමා, නත්ථි කාමා පරං සුඛං;
යෙ කාමෙ පටිසෙවන්ති, සග්ගං තෙ උපපජ්ජරෙ’’ති.
තත්ථ මහස්සාදාති මහාරාජ, එතෙ කාමා නාම මහාඅස්සාදා, ඉතො උත්තරිං අඤ්ඤං සුඛං නත්ථි. කාමසෙවිනො හි අපායෙ අනුපගම්ම සග්ගෙ නිබ්බත්තන්තීති අත්ථො.
තං සුත්වා බොධිසත්තො තස්සා ‘‘නස්ස වසලි, කිං කථෙසි, කාමෙසු සුඛං නාම කුතො අත්ථි, විපරිණාමදුක්ඛා එතෙ’’ති ගරහන්තො සෙසගාථා අභාසි –
‘‘අප්පස්සාදා දුඛා කාමා, නත්ථි කාමා පරං දුඛං;
යෙ කාමෙ පටිසෙවන්ති, නිරයං තෙ උපපජ්ජරෙ.
‘‘අසී ¶ යථා සුනිසිතො, නෙත්තිංසොව සුපායිකො;
සත්තීව උරසි ඛිත්තා, කාමා දුක්ඛතරා තතො.
‘‘අඞ්ගාරානංව ¶ ජලිතං, කාසුං සාධිකපොරිසං;
ඵාලංව දිවසංතත්තං, කාමා දුක්ඛතරා තතො.
‘‘විසං යථා හලාහලං, තෙලං පක්කුථිතං යථා;
තම්බලොහවිලීනංව, කාමා දුක්ඛතරා තතො’’ති.
තත්ථ නෙත්තිංසොති නික්කරුණො, ඉදම්පි එකස්ස ඛග්ගස්ස නාමං. දුක්ඛතරාති එවං ජලිතඞ්ගාරකාසුං වා දිවසං තත්තං ඵාලං වා පටිච්ච යං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, තතොපි කාමායෙව දුක්ඛතරාති අත්ථො. අනන්තරගාථාය යථා එතානි විසාදීනි දුක්ඛාවහනතො දුක්ඛානි, එවං කාමාපි දුක්ඛා, තං පන කාමදුක්ඛං ඉතරෙහි දුක්ඛෙහි දුක්ඛතරන්ති අත්ථො.
එවං ¶ මහාසත්තො දෙවියා ධම්මං දෙසෙත්වා අමච්චෙ සන්නිපාතෙත්වා ‘‘භොන්තො අමච්චා, තුම්හෙ රජ්ජං පටිපජ්ජථ, අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති වත්වා මහාජනස්ස රොදන්තස්ස පරිදෙවන්තස්ස උට්ඨාය ආකාසෙ ඨත්වා ඔවාදං දත්වා අනිලපථෙනෙව උත්තරහිමවන්තං ගන්ත්වා රමණීයෙ පදෙසෙ අස්සමං මාපෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘භික්ඛවෙ, කිලෙසො ඛුද්දකො නාම නත්ථි, අප්පමත්තකොපි පණ්ඩිතෙහි නිග්ගහිතබ්බොයෙවා’’ති වත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ පඤ්චසතා භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු. තදා පච්චෙකබුද්ධා පරිනිබ්බායිංසු, දෙවී රාහුලමාතා අහොසි, රාජා පන අහමෙව අහොසින්ති.
පානීයජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[460] 6. යුධඤ්චයජාතකවණ්ණනා
මිත්තාමච්චපරිබ්යූළ්හන්ති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාභිනික්ඛමනං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි ධම්මසභායං සන්නිපතිතා භික්ඛූ ‘‘ආවුසො, සචෙ දසබලො අගාරං අජ්ඣාවසිස්ස, සකලචක්කවාළගබ්භෙ චක්කවත්තිරාජා අභවිස්ස සත්තරතනසමන්නාගතො චතුරිද්ධීහි සමිද්ධො පරොසහස්සපුත්තපරිවාරො ¶ , සො එවරූපං සිරිවිභවං පහාය කාමෙසු දොසං දිස්වා අඩ්ඪරත්තසමයෙ ඡන්නසහායොව කණ්ටකමාරුය්හ නික්ඛමිත්වා අනොමනදීතීරෙ පබ්බජිත්වා ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං කත්වා සම්මාසම්බොධිං පත්තො’’ති සත්ථු ගුණකථං කථයිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, තථාගතො ඉදානෙව මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො, පුබ්බෙපි ද්වාදසයොජනිකෙ බාරාණසිනගරෙ රජ්ජං පහාය නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ රම්මනගරෙ සබ්බදත්තො නාම රාජා අහොසි. අයඤ්හි බාරාණසී උදයජාතකෙ (ජා. 1.11.37 ආදයො) සුරුන්ධනනගරං නාම ජාතා, චූළසුතසොමජාතකෙ (ජා. 2.17.195 ආදයො) සුදස්සනං නාම, සොණනන්දජාතකෙ (ජා. 2.20.92 ආදයො) බ්රහ්මවඩ්ඪනං නාම, ඛණ්ඩහාලජාතකෙ (ජා. 2.22.982 ආදයො) පුප්ඵවතී ¶ නාම, සඞ්ඛබ්රාහ්මණජාතකෙ (ජා. 1.10.39 ආදයො) මොළිනී නාම, ඉමස්මිං පන යුධඤ්චයජාතකෙ රම්මනගරං නාම අහොසි. එවමස්සා කදාචි නාමං පරිවත්තති. තත්ථ සබ්බදත්තරඤ්ඤො පුත්තසහස්සං අහොසි. යුධඤ්චයස්ස නාම ජෙට්ඨපුත්තස්ස උපරජ්ජං අදාසි. සො දිවසෙ දිවසෙ මහාදානං පවත්තෙසි. එවං ගච්ඡන්තෙ කාලෙ බොධිසත්තො එකදිවසං පාතොව රථවරමාරුය්හ මහන්තෙන සිරිවිභවෙන උය්යානකීළං ගච්ඡන්තො රුක්ඛග්ගතිණග්ගසාඛග්ගමක්කටකසුත්තජාලාදීසු මුත්තාජාලාකාරෙන ලග්ගිතඋස්සවබින්දූනි දිස්වා ‘‘සම්ම සාරථි, කිං නාමෙත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එතෙ දෙව, හිමසමයෙ පතනකඋස්සවබින්දූනි නාමා’’ති සුත්වා දිවසභාගං උය්යානෙ කීළිත්වා සායන්හකාලෙ පච්චාගච්ඡන්තො තෙ අදිස්වාව ‘‘සම්ම සාරථි, කහං නු ඛො එතෙ උස්සවබින්දූ, න තෙ ඉදානි පස්සාමී’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, තෙ සූරියෙ උග්ගච්ඡන්තෙ සබ්බෙව භිජ්ජිත්වා පථවියං පතන්තී’’ති සුත්වා සංවෙගප්පත්තො හුත්වා ‘‘ඉමෙසං සත්තානං ජීවිතසඞ්ඛාරාපි තිණග්ගෙ උස්සවබින්දුසදිසාව, මයා බ්යාධිජරාමරණෙහි අපීළිතෙයෙව මාතාපිතරො ආපුච්ඡිත්වා පබ්බජිතුං වට්ටතී’’ති උස්සවබින්දුමෙව ආරම්මණං කත්වා ආදිත්තෙ විය තයො භවෙ පස්සන්තො අත්තනො ගෙහං අගන්ත්වා අලඞ්කතපටියත්තාය විනිච්ඡයසාලාය නිසින්නස්ස පිතු සන්තිකංයෙව ගන්ත්වා පිතරං වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො පබ්බජ්ජං යාචන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘මිත්තාමච්චපරිබ්යූළ්හං ¶ ¶ , අහං වන්දෙ රථෙසභං;
පබ්බජිස්සාමහං රාජ, තං දෙවො අනුමඤ්ඤතූ’’ති.
තත්ථ පරිබ්යූළ්හන්ති පරිවාරිතං. තං දෙවොති තං මම පබ්බජ්ජං දෙවො අනුජානාතූති අත්ථො.
අථ නං රාජා නිවාරෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘සචෙ තෙ ඌනං කාමෙහි, අහං පරිපූරයාමි තෙ;
යො තං හිං සති වාරෙමි, මා පබ්බජ යුධඤ්චයා’’ති.
තං ¶ සුත්වා කුමාරො තතියං ගාථමාහ –
‘‘න මත්ථි ඌනං කාමෙහි, හිංසිතා මෙ න විජ්ජති;
දීපඤ්ච කාතුමිච්ඡාමි, යං ජරා නාභිකීරතී’’ති.
තත්ථ දීපඤ්චාති තාත නෙව මය්හං කාමෙහි ඌනං අත්ථි, න මං හිංසන්තො කොචි විජ්ජති, අහං පන පරලොකගමනාය අත්තනො පතිට්ඨං කාතුමිච්ඡාමි. කීදිසං? යං ජරා නාභිකීරති න විද්ධංසෙති, තමහං කාතුමිච්ඡාමි, අමතමහානිබ්බානං ගවෙසිස්සාමි, න මෙ කාමෙහි අත්ථො, අනුජානාථ මං, මහාරාජාති වදති.
ඉති පුනප්පුනං කුමාරො පබ්බජ්ජං යාචි, රාජා ‘‘මා පබ්බජා’’ති වාරෙති. තමත්ථමාවිකරොන්තො සත්ථා උපඩ්ඪං ගාථමාහ –
‘‘පුත්තො වා පිතරං යාචෙ, පිතා වා පුත්තමොරස’’න්ති.
තත්ථ වා-කාරො සම්පිණ්ඩනත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුත්තො ච පිතරං යාචති, පිතා ච ඔරසං පුත්තං යාචතී’’ති.
සෙසං උපඩ්ඪගාථං රාජා ආහ –
‘‘නෙගමො ¶ තං යාචෙ තාත, මා පබ්බජ යුධඤ්චයා’’ති.
තස්සත්ථො – අයං තෙ තාත නිගමවාසිමහාජනො යාචති, නගරජනොපි මා ත්වං පබ්බජාති.
කුමාරො පුනපි පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘මා ¶ මං දෙව නිවාරෙහි, පබ්බජන්තං රථෙසභ;
මාහං කාමෙහි සම්මත්තො, ජරාය වසමන්වගූ’’ති.
තත්ථ වසමන්වගූති මා අහං කාමෙහි සම්මත්තො පමත්තො ජරාය වසගාමී නාම හොමි, වට්ටදුක්ඛං පන ඛෙපෙත්වා යථා ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පටිවිජ්ඣනකො හොමි,. තථා මං ඔලොකෙහීති අධිප්පායො.
එවං වුත්තෙ රාජා අප්පටිභාණො අහොසි. මාතා පනස්ස ‘‘පුත්තො තෙ, දෙවි, පිතරං පබ්බජ්ජං අනුජානාපෙතී’’ති සුත්වා ‘‘කිං තුම්හෙ කථෙථා’’ති නිරස්සාසෙන මුඛෙන සුවණ්ණසිවිකාය නිසීදිත්වා සීඝං විනිච්ඡයට්ඨානං ගන්ත්වා යාචමානා ඡට්ඨං ගාථමාහ –
‘‘අහං තං තාත යාචාමි, අහං පුත්ත නිවාරයෙ;
චිරං තං දට්ඨුමිච්ඡාමි, මා පබ්බජ යුධඤ්චයා’’ති.
තං ¶ සුත්වා කුමාරො සත්තමං ගාථමාහ –
‘‘උස්සාවොව තිණග්ගම්හි, සූරියුග්ගමනං පති;
එවමායු මනුස්සානං, මා මං අම්ම නිවාරයා’’ති.
තස්සත්ථො – අම්ම, යථා තිණග්ගෙ උස්සවබින්දු සූරියස්ස උග්ගමනං පතිට්ඨාතුං න සක්කොති, පථවියං පතති, එවං ඉමෙසං සත්තානං ජීවිතං පරිත්තං තාවකාලිකං අචිරට්ඨිතිකං, එවරූපෙ ලොකසන්නිවාසෙ කථං ත්වං චිරං මං පස්සසි, මා මං නිවාරෙහීති.
එවං ¶ වුත්තෙපි සා පුනප්පුනං යාචියෙව. තතො මහාසත්තො පිතරං ආමන්තෙත්වා අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘තරමානො ඉමං යානං, ආරොපෙතු රථෙසභ;
මා මෙ මාතා තරන්තස්ස, අන්තරායකරා අහූ’’ති.
තස්සත්ථො – තාත රථෙසභ, ඉමං මම මාතරං තරමානො පුරිසො සුවණ්ණසිවිකායානං ආරොපෙතු, මා මෙ ජාතිජරාබ්යාධිමරණකන්තාරං තරන්තස්ස අතික්කමන්තස්ස මාතා අන්තරායකරා අහූති.
රාජා ¶ පුත්තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘ගච්ඡ, භද්දෙ, තව සිවිකාය නිසීදිත්වා රතිවඩ්ඪනපාසාදං අභිරුහා’’ති ආහ. සා තස්ස වචනං සුත්වා ඨාතුං අසක්කොන්තී නාරීගණපරිවුතා ගන්ත්වා පාසාදං අභිරුහිත්වා ‘‘කා නු ඛො පුත්තස්ස පවත්තී’’ති විනිච්ඡයට්ඨානං ඔලොකෙන්තී අට්ඨාසි. බොධිසත්තො මාතු ගතකාලෙ පුන පිතරං යාචි. රාජා පටිබාහිතුං අසක්කොන්තො ‘‘තෙන හි තාත, තව මනං මත්ථකං පාපෙහි, පබ්බජාහී’’ති අනුජානි. රඤ්ඤො අනුඤ්ඤාතකාලෙ බොධිසත්තස්ස කනිට්ඨො යුධිට්ඨිලකුමාරො නාම පිතරං වන්දිත්වා ‘‘තාත, මය්හං පබ්බජ්ජං අනුජානාථා’’ති අනුජානාපෙසි. උභොපි භාතරො පිතරං වන්දිත්වා කාමෙ පහාය මහාජනපරිවුතා විනිච්ඡයතො නික්ඛමිංසු. දෙවීපි මහාසත්තං ඔලොකෙත්වා ‘‘මම පුත්තෙ පබ්බජිතෙ රම්මනගරං තුච්ඡං භවිස්සතී’’ති පරිදෙවමානා ගාථාද්වයමාහ –
‘‘අභිධාවථ භද්දන්තෙ, සුඤ්ඤං හෙස්සති රම්මකං;
යුධඤ්චයො අනුඤ්ඤාතො, සබ්බදත්තෙන රාජිනා.
‘‘යොහු ¶ සෙට්ඨො සහස්සස්ස, යුවා කඤ්චනසන්නිභො;
සොයං කුමාරො පබ්බජිතො, කාසායවසනො බලී’’ති.
තත්ථ අභිධාවථාති පරිවාරෙත්වා ඨිතා නාරියො සබ්බා වෙගෙන ධාවථාති ආණාපෙති. භද්දන්තෙති එවං ගන්ත්වා ‘‘භද්දං තව හොතූ’’ති වදථ. රම්මකන්ති රම්මනගරං සන්ධායාහ. යොහු සෙට්ඨොති යො රඤ්ඤො පුත්තො සහස්සස්ස සෙට්ඨො අහොසි, සො පබ්බජිතොති පබ්බජ්ජාය ගච්ඡන්තං සන්ධායෙවමාහ.
බොධිසත්තොපි ¶ න තාව පබ්බජති. සො හි මාතාපිතරො වන්දිත්වා කනිට්ඨං යුධිට්ඨිලකුමාරං ගහෙත්වා නගරා නික්ඛම්ම මහාජනං නිවත්තෙත්වා උභොපි භාතරො හිමවන්තං පවිසිත්වා මනොරමෙ ඨානෙ අස්සමපදං කරිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤං නිබ්බත්තෙත්වා වනමූලඵලාදීහි යාවජීවං යාපෙත්වා බ්රහ්මලොකපරායණා අහෙසුං. තමත්ථං ඔසානෙ අභිසම්බුද්ධගාථාය දීපෙති –
‘‘උභො කුමාරා පබ්බජිතා, යුධඤ්චයො යුධිට්ඨිලො;
පහාය මාතාපිතරො, සඞ්ගං ඡෙත්වාන මච්චුනො’’ති.
තත්ථ ¶ මච්චුනොති මාරස්ස. ඉදං වුත්තං හොති – භික්ඛවෙ, යුධඤ්චයො ච යුධිට්ඨිලො ච තෙ උභොපි කුමාරා මාතාපිතරො පහාය මාරස්ස සන්තකං රාගදොසමොහසඞ්ගං ඡින්දිත්වා පබ්බජිතාති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ‘‘න භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො රජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බජිතොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි අහෙසුං, යුධිට්ඨිලකුමාරො ආනන්දො, යුධඤ්චයො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
යුධඤ්චයජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[461] 7. දසරථජාතකවණ්ණනා
එථ ලක්ඛණ සීතා චාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං මතපිතිකං කුටුම්බිකං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි පිතරි කාලකතෙ සොකාභිභූතො සබ්බකිච්චානි පහාය සොකානුවත්තකොව අහොසි. සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං ඔලොකෙන්තො තස්ස සොතාපත්තිඵලූපනිස්සයං දිස්වා පුනදිවසෙ සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චො භික්ඛූ උය්යොජෙත්වා එකං පච්ඡාසමණං ¶ ගහෙත්වා තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසින්නං මධුරවචනෙන ආලපන්තො ‘‘කිං සොචසි උපාසකා’’ති වත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ, පිතුසොකො මං බාධතී’’ති වුත්තෙ ‘‘උපාසක, පොරාණකපණ්ඩිතා අට්ඨවිධෙ ලොකධම්මෙ තථතො ජානන්තා පිතරි කාලකතෙ අප්පමත්තකම්පි සොකං න කරිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං දසරථමහාරාජා නාම අගතිගමනං පහාය ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස ¶ සොළසන්නං ඉත්ථිසහස්සානං ජෙට්ඨිකා අග්ගමහෙසී ද්වෙ පුත්තෙ එකඤ්ච ධීතරං විජායි. ජෙට්ඨපුත්තො රාමපණ්ඩිතො නාම අහොසි, දුතියො ලක්ඛණකුමාරො නාම, ධීතා සීතා දෙවී නාම. අපරභාගෙ මහෙසී කාලමකාසි. රාජා තස්සා කාලකතාය චිරතරං සොකවසං ගන්ත්වා අමච්චෙහි සඤ්ඤාපිතො තස්සා කත්තබ්බපරිහාරං ¶ කත්වා අඤ්ඤං අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. සා රඤ්ඤො පියා අහොසි මනාපා. සාපි අපරභාගෙ ගබ්භං ගණ්හිත්වා ලද්ධගබ්භපරිහාරා පුත්තං විජායි, ‘‘භරතකුමාරො’’තිස්ස නාමං අකංසු. රාජා පුත්තසිනෙහෙන ‘‘භද්දෙ, වරං තෙ දම්මි, ගණ්හාහී’’ති ආහ. සා ගහිතකං කත්වා ඨපෙත්වා කුමාරස්ස සත්තට්ඨවස්සකාලෙ රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘දෙව, තුම්හෙහි මය්හං පුත්තස්ස වරො දින්නො, ඉදානිස්ස වරං දෙථා’’ති ආහ. ගණ්හ, භද්දෙති. ‘‘දෙව, පුත්තස්ස මෙ රජ්ජං දෙථා’’ති වුත්තෙ රාජා අච්ඡරං පහරිත්වා ‘‘නස්ස, වසලි, මය්හං ද්වෙ පුත්තා අග්ගික්ඛන්ධා විය ජලන්ති, තෙ මාරාපෙත්වා තව පුත්තස්ස රජ්ජං යාචසී’’ති තජ්ජෙසි. සා භීතා සිරිගබ්භං පවිසිත්වා අඤ්ඤෙසුපි දිවසෙසු රාජානං පුනප්පුනං රජ්ජමෙව යාචි.
රාජා තස්සා තං වරං අදත්වාව චින්තෙසි ‘‘මාතුගාමො නාම අකතඤ්ඤූ මිත්තදුබ්භී, අයං මෙ කූටපණ්ණං වා කූටලඤ්ජං වා කත්වා පුත්තෙ ඝාතාපෙය්යා’’ති. සො පුත්තෙ පක්කොසාපෙත්වා තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘තාතා, තුම්හාකං ඉධ වසන්තානං අන්තරායොපි භවෙය්ය, තුම්හෙ සාමන්තරජ්ජං වා අරඤ්ඤං වා ගන්ත්වා මම මරණකාලෙ ආගන්ත්වා කුලසන්තකං රජ්ජං ගණ්හෙය්යාථා’’ති වත්වා පුන නෙමිත්තකෙ බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා අත්තනො ආයුපරිච්ඡෙදං පුච්ඡිත්වා ‘‘අඤ්ඤානි ද්වාදස වස්සානි ¶ පවත්තිස්සතී’’ති සුත්වා ‘‘තාතා, ඉතො ද්වාදසවස්සච්චයෙන ආගන්ත්වා ඡත්තං උස්සාපෙය්යාථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති වත්වා පිතරං වන්දිත්වා රොදන්තා පාසාදා ඔතරිංසු. සීතා දෙවී ‘‘අහම්පි භාතිකෙහි සද්ධිං ගමිස්සාමී’’ති පිතරං වන්දිත්වා රොදන්තී නික්ඛමි. තයොපි ජනා මහාපරිවාරා නික්ඛමිත්වා මහාජනං නිවත්තෙත්වා අනුපුබ්බෙන හිමවන්තං පවිසිත්වා සම්පන්නොදකෙ සුලභඵලාඵලෙ පදෙසෙ අස්සමං මාපෙත්වා ඵලාඵලෙන යාපෙන්තා වසිංසු.
ලක්ඛණපණ්ඩිතො ච සීතා ච රාමපණ්ඩිතං යාචිත්වා ‘‘තුම්හෙ අම්හාකං පිතුට්ඨානෙ ඨිතා, තස්මා අස්සමෙයෙව හොථ, මයං ඵලාඵලං ආහරිත්වා තුම්හෙ පොසෙස්සාමා’’ති පටිඤ්ඤං ගණ්හිංසු. තතො පට්ඨාය රාමපණ්ඩිතො තත්ථෙව හොති. ඉතරෙ ද්වෙ ඵලාඵලං ආහරිත්වා තං පටිජග්ගිංසු. එවං තෙසං ඵලාඵලෙන යාපෙත්වා වසන්තානං දසරථමහාරාජා පුත්තසොකෙන නවමෙ සංවච්ඡරෙ කාලමකාසි. තස්ස සරීරකිච්චං කාරෙත්වා ¶ දෙවී ‘‘අත්තනො පුත්තස්ස භරතකුමාරස්ස ඡත්තං උස්සාපෙථා’’ති ආහ. අමච්චා පන ‘‘ඡත්තස්සාමිකා අරඤ්ඤෙ වසන්තී’’ති න අදංසු. භරතකුමාරො ¶ ‘‘මම භාතරං රාමපණ්ඩිතං අරඤ්ඤතො ආනෙත්වා ඡත්තං උස්සාපෙස්සාමී’’ති පඤ්චරාජකකුධභණ්ඩානි ගහෙත්වා චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය තස්ස වසනට්ඨානං පත්වා අවිදූරෙ ඛන්ධාවාරං කත්වා තත්ථ නිවාසෙත්වා කතිපයෙහි අමච්චෙහි සද්ධිං ලක්ඛණපණ්ඩිතස්ස ච සීතාය ච අරඤ්ඤං ගතකාලෙ අස්සමපදං පවිසිත්වා අස්සමපදද්වාරෙ ඨපිතකඤ්චනරූපකං විය රාමපණ්ඩිතං නිරාසඞ්කං සුඛනිසින්නං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො රඤ්ඤො පවත්තිං ආරොචෙත්වා සද්ධිං අමච්චෙහි පාදෙසු පතිත්වා රොදති. රාමපණ්ඩිතො පන නෙව සොචි, න පරිදෙවි, ඉන්ද්රියවිකාරමත්තම්පිස්ස නාහොසි. භරතස්ස පන රොදිත්වා නිසින්නකාලෙ සායන්හසමයෙ ඉතරෙ ද්වෙ ඵලාඵලං ආදාය ආගමිංසු. රාමපණ්ඩිතො චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ දහරා මය්හං විය පරිග්ගණ්හනපඤ්ඤා එතෙසං නත්ථි, සහසා ¶ ‘පිතා වො මතො’ති වුත්තෙ සොකං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තානං හදයම්පි තෙසං ඵලෙය්ය, උපායෙන තෙ උදකං ඔතාරෙත්වා එතං පවත්තිං ආරොචෙස්සාමී’’ති. අථ නෙසං පුරතො එකං උදකට්ඨානං දස්සෙත්වා ‘‘තුම්හෙ අතිචිරෙන ආගතා, ඉදං වො දණ්ඩකම්මං හොතු, ඉමං උදකං ඔතරිත්වා තිට්ඨථා’’ති උපඩ්ඪගාථං තාව ආහ –
‘‘එථ ලක්ඛණ සීතා ච, උභො ඔතරථොදක’’න්ති.
තස්සත්ථො – එථ ලක්ඛණ සීතා ච ආගච්ඡථ, උභොපි ඔතරථ උදකන්ති;
තෙ එකවචනෙනෙව ඔතරිත්වා අට්ඨංසු. අථ නෙසං පිතු පවත්තිං ආරොචෙන්තො සෙසං උපඩ්ඪගාථමාහ –
‘‘එවායං භරතො ආහ, රාජා දසරථො මතො’’ති.
තෙ පිතු මතසාසනං සුත්වාව විසඤ්ඤා අහෙසුං. පුනපි නෙසං කථෙසි, පුනපි තෙ විසඤ්ඤා අහෙසුන්ති එවං යාවතතියං විසඤ්ඤිතං පත්තෙ තෙ අමච්චා උක්ඛිපිත්වා උදකා නීහරිත්වා ථලෙ නිසීදාපෙත්වා ලද්ධස්සාසෙසු තෙසු ¶ සබ්බෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං රොදිත්වා පරිදෙවිත්වා නිසීදිංසු. තදා භරතකුමාරො චින්තෙසි – ‘‘මය්හං භාතා ලක්ඛණකුමාරො ච භගිනී ච සීතා දෙවී පිතු මතසාසනං සුත්වාව සොකං සන්ධාරෙතුං න සක්කොන්ති, රාමපණ්ඩිතො පන නෙව සොචති, න පරිදෙවති, කිං නු ඛො තස්ස අසොචනකාරණං, පුච්ඡිස්සාමි න’’න්ති. සො තං පුච්ඡන්තො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘කෙන ¶ රාමප්පභාවෙන, සොචිතබ්බං න සොචසි;
පිතරං කාලකතං සුත්වා, න තං පසහතෙ දුඛ’’න්ති.
තත්ථ පභාවෙනාති ආනුභාවෙන. න තං පසහතෙ දුඛන්ති එවරූපං දුක්ඛං කෙන කාරණෙන තං න පීළෙති, කිං තෙ අසොචනකාරණං, කථෙහි තාව නන්ති.
අථස්ස රාමපණ්ඩිතො අත්තනො අසොචනකාරණං කථෙන්තො –
‘‘යං න සක්කා නිපාලෙතුං, පොසෙන ලපතං බහුං;
ස කිස්ස විඤ්ඤූ මෙධාවී, අත්තානමුපතාපයෙ.
‘‘දහරා ¶ ච හි වුද්ධා ච, යෙ බාලා යෙ ච පණ්ඩිතා;
අඩ්ඪා චෙව දලිද්දා ච, සබ්බෙ මච්චුපරායණා.
‘‘ඵලානමිව පක්කානං, නිච්චං පතනතො භයං;
එවං ජාතාන මච්චානං, නිච්චං මරණතො භයං.
‘‘සායමෙකෙ න දිස්සන්ති, පාතො දිට්ඨා බහුජ්ජනා;
පාතො එකෙ න දිස්සන්ති, සායං දිට්ඨා බහුජ්ජනා.
‘‘පරිදෙවයමානො චෙ, කිඤ්චිදත්ථං උදබ්බහෙ;
සම්මූළ්හො හිංසමත්තානං, කයිරා තං විචක්ඛණො.
‘‘කිසො විවණ්ණො භවති, හිංසමත්තානමත්තනො;
න තෙන පෙතා පාලෙන්ති, නිරත්ථා පරිදෙවනා.
‘‘යථා සරණමාදිත්තං, වාරිනා පරිනිබ්බයෙ;
එවම්පි ධීරො සුතවා, මෙධාවී පණ්ඩිතො නරො;
ඛිප්පමුප්පතිතං සොකං, වාතො තූලංව ධංසයෙ.
‘‘මච්චො ¶ ¶ එකොව අච්චෙති, එකොව ජායතෙ කුලෙ;
සංයොගපරමාත්වෙව, සම්භොගා සබ්බපාණිනං.
‘‘තස්මා හි ධීරස්ස බහුස්සුතස්ස, සම්පස්සතො ලොකමිමං පරඤ්ච;
අඤ්ඤාය ධම්මං හදයං මනඤ්ච, සොකා මහන්තාපි න තාපයන්ති.
‘‘සොහං දස්සඤ්ච භොක්ඛඤ්ච, භරිස්සාමි ච ඤාතකෙ;
සෙසඤ්ච පාලයිස්සාමි, කිච්චමෙතං විජානතො’’ති. –
ඉමාහි දසහි ගාථාහි අනිච්චතං පකාසෙති.
තත්ථ නිපාලෙතුන්ති රක්ඛිතුං. ලපතන්ති ලපන්තානං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘තාත භරත, යං සත්තානං ජීවිතං බහුම්පි විලපන්තානං පුරිසානං එකෙනාපි මා උච්ඡිජ්ජීති න සක්කා රක්ඛිතුං, සො දානි මාදිසො අට්ඨ ලොකධම්මෙ තථතො ජානන්තො විඤ්ඤූ මෙධාවී පණ්ඩිතො මරණපරියොසානජීවිතෙසු සත්තෙසු කිස්ස අත්තානමුපතාපයෙ, කිංකාරණා අනුපකාරෙන සොකදුක්ඛෙන අත්තානං සන්තාපෙය්යා’’ති.
දහරා චාති ගාථා ‘‘මච්චු නාමෙස තාත භරත, නෙව ¶ සුවණ්ණරූපකසදිසානං දහරානං ඛත්තියකුමාරකාදීනං, න වුද්ධිප්පත්තානං මහායොධානං, න බාලානං පුථුජ්ජනසත්තානං, න බුද්ධාදීනං පණ්ඩිතානං, න චක්කවත්තිආදීනං ඉස්සරානං, න නිද්ධනානං දලිද්දාදීනං ලජ්ජති, සබ්බෙපිමෙ සත්තා මච්චුපරායණා මරණමුඛෙ සංභග්ගවිභග්ගා භවන්තියෙවා’’ති දස්සනත්ථං වුත්තා.
නිච්චං පතනතොති ඉදං වුත්තං හොති – යථා හි තාත භරත, පක්කානං ඵලානං පක්කකාලතො පට්ඨාය ‘‘ඉදානි වණ්ටා ඡිජ්ජිත්වා පතිස්සන්ති, ඉදානි පතිස්සන්තී’’ති පතනතො භයං නිච්චං ධුවං එකංසිකමෙව භවති, එවං ආසඞ්කනීයතො එවං ජාතානං මච්චානම්පි එකංසිකංයෙව මරණතො භයං, නත්ථි සො ඛණො වා ලයො වා යත්ථ තෙසං මරණං න ආසඞ්කිතබ්බං භවෙය්යාති.
සායන්ති ¶ විකාලෙ. ඉමිනා රත්තිභාගෙ ච දිට්ඨානං දිවසභාගෙ අදස්සනං, දිවසභාගෙ ච දිට්ඨානං රත්තිභාගෙ අදස්සනං දීපෙති. කිඤ්චිදත්ථන්ති ‘‘පිතා මෙ, පුත්තො මෙ’’තිආදීහි පරිදෙවමානොව පොසො සම්මූළ්හො අත්තානං හිංසන්තො කිලමෙන්තො අප්පමත්තකම්පි අත්ථං ආහරෙය්ය. කයිරා ¶ තං විචක්ඛණොති අථ පණ්ඩිතො පුරිසො එවං පරිදෙවං කරෙය්ය, යස්මා පන පරිදෙවන්තො මතං වා ආනෙතුං අඤ්ඤං වා තස්ස වඩ්ඪිං කාතුං න සක්කොති, තස්මා නිරත්ථකත්තා පරිදෙවිතස්ස පණ්ඩිතා න පරිදෙවන්ති.
අත්තානමත්තනොති අත්තනො අත්තභාවං සොකපරිදෙවදුක්ඛෙන හිංසන්තො. න තෙනාති තෙන පරිදෙවෙන පරලොකං ගතා සත්තා න පාලෙන්ති න යාපෙන්ති. නිරත්ථාති තස්මා තෙසං මතසත්තානං අයං පරිදෙවනා නිරත්ථකා. සරණන්ති නිවාසගෙහං. ඉදං වුත්තං හොති – යථා පණ්ඩිතො පුරිසො අත්තනො වසනාගාරෙ ආදිත්තෙ මුහුත්තම්පි වොසානං අනාපජ්ජිත්වා ඝටසතෙන ඝටසහස්සෙන වාරිනා නිබ්බාපයතෙව, එවං ධීරො උප්පතිතං සොකං ඛිප්පමෙව නිබ්බාපයෙ. තූලං විය ච වාතො යථා සණ්ඨාතුං න සක්කොති, එවං ධංසයෙ විද්ධංසෙය්යාති අත්ථො.
මච්චො එකොව අච්චෙතීති එත්ථ තාත භරත, ඉමෙ සත්තා කම්මස්සකා නාම, තථා හි ඉතො පරලොකං ගච්ඡන්තො සත්තො එකොව අච්චෙති අතික්කමති, ඛත්තියාදිකුලෙ ජායමානොපි එකොව ගන්ත්වා ජායති. තත්ථ තත්ථ පන ඤාතිමිත්තසංයොගෙන ‘‘අයං මෙ පිතා, අයං මෙ මාතා, අයං මෙ මිත්තො’’ති සංයොගපරමාත්වෙව සම්භොගා සබ්බපාණීනං, පරමත්ථෙන පන තීසුපි භවෙසු කම්මස්සකාවෙතෙ සත්තාති අත්ථො.
තස්මාති යස්මා එතෙසං සත්තානං ඤාතිමිත්තසංයොගං ඤාතිමිත්තපරිභොගමත්තං ඨපෙත්වා ඉතො පරං අඤ්ඤං නත්ථි, තස්මා. සම්පස්සතොති ඉමඤ්ච පරඤ්ච ලොකං නානාභාවවිනාභාවමෙව සම්මා පස්සතො. අඤ්ඤාය ධම්මන්ති අට්ඨවිධලොකධම්මං ජානිත්වා. හදයං මනඤ්චාති ¶ ඉදං උභයම්පි චිත්තස්සෙව නාමං. ඉදං වුත්තං හොති –
‘‘ලාභො ¶ අලාභො යසො අයසො ච, නින්දා පසංසා ච සුඛඤ්ච දුක්ඛං;
එතෙ අනිච්චා මනුජෙසු ධම්මා, මා සොච කිං සොචසි පොට්ඨපාදා’’ති. (ජා. 1.4.114) –
ඉමෙසං අට්ඨන්නං ලොකධම්මානං යෙන කෙනචි චිත්තං පරියාදීයති, තස්ස ච අනිච්චතං ඤත්වා ඨිතස්ස ධීරස්ස පිතුපුත්තමරණාදිවත්ථුකා මහන්තාපි සොකා හදයං න තාපයන්තීති. එතං වා අට්ඨවිධං ලොකධම්මං ඤත්වා ඨිතස්ස හදයවත්ථුඤ්ච මනඤ්ච මහන්තාපි සොකා න තාපයන්තීති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.
සොහං ¶ දස්සඤ්ච භොක්ඛඤ්චාති ගාථාය – තාත භරත, අන්ධබාලානං සත්තානං විය මම රොදනපරිදෙවනං නාම න අනුච්ඡවිකං, අහං පන පිතු අච්චයෙන තස්ස ඨානෙ ඨත්වා කපණාදීනං දානාරහානං දානං, ඨානන්තරාරහානං ඨානන්තරං, යසාරහානං යසං දස්සාමි, පිතරා මෙ පරිභුත්තනයෙන ඉස්සරියං පරිභුඤ්ජිස්සාමි, ඤාතකෙ ච පොසෙස්සාමි, අවසෙසඤ්ච අන්තොපරිජනාදිකං ජනං පාලෙස්සාමි, ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණානං ධම්මිකං රක්ඛාවරණගුත්තිං කරිස්සාමීති එවඤ්හි ජානතො පණ්ඩිතපුරිසස්ස අනුරූපං කිච්චන්ති අත්ථො.
පරිසා ඉමං රාමපණ්ඩිතස්ස අනිච්චතාපකාසනං ධම්මදෙසනං සුත්වා නිස්සොකා අහෙසුං. තතො භරතකුමාරො රාමපණ්ඩිතං වන්දිත්වා ‘‘බාරාණසිරජ්ජං සම්පටිච්ඡථා’’ති ආහ. තාත ලක්ඛණඤ්ච, සීතාදෙවිඤ්ච ගහෙත්වා ගන්ත්වා රජ්ජං අනුසාසථාති. තුම්හෙ පන, දෙවාති. තාත, මම පිතා ‘‘ද්වාදසවස්සච්චයෙන ආගන්ත්වා රජ්ජං කාරෙය්යාසී’’ති මං අවොච, අහං ඉදානෙව ගච්ඡන්තො තස්ස වචනකරො නාම න හොමි, අඤ්ඤානිපි තීණි වස්සානි අතික්කමිත්වා ආගමිස්සාමීති. ‘‘එත්තකං කාලං කො රජ්ජං කාරෙස්සතී’’ති? ‘‘තුම්හෙ කාරෙථා’’ති. ‘‘න මයං කාරෙස්සාමා’’ති. ‘‘තෙන හි යාව මමාගමනා ඉමා පාදුකා කාරෙස්සන්තී’’ති අත්තනො තිණපාදුකා ඔමුඤ්චිත්වා අදාසි. තෙ තයොපි ජනා පාදුකා ගහෙත්වා රාමපණ්ඩිතං වන්දිත්වා මහාජනපරිවුතා බාරාණසිං අගමංසු. තීණි සංවච්ඡරානි පාදුකා රජ්ජං කාරෙසුං. අමච්චා තිණපාදුකා රාජපල්ලඞ්කෙ ඨපෙත්වා ¶ අඩ්ඩං විනිච්ඡිනන්ති. සචෙ දුබ්බිනිච්ඡිතො හොති, පාදුකා අඤ්ඤමඤ්ඤං ¶ පටිහඤ්ඤන්ති. තාය සඤ්ඤාය පුන විනිච්ඡිනන්ති. සම්මා විනිච්ඡිතකාලෙ පාදුකා නිස්සද්දා සන්නිසීදන්ති. රාමපණ්ඩිතො තිණ්ණං සංවච්ඡරානං අච්චයෙන අරඤ්ඤා නික්ඛමිත්වා බාරාණසිනගරං පත්වා උය්යානං පාවිසි. තස්ස ආගමනභාවං ඤත්වා කුමාරා අමච්චගණපරිවුතා උය්යානං ගන්ත්වා සීතං අග්ගමහෙසිං කත්වා උභින්නම්පි අභිසෙකං අකංසු. එවං අභිසෙකප්පත්තො මහාසත්තො අලඞ්කතරථෙ ඨත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන නගරං පවිසිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා චන්දකපාසාදවරස්ස මහාතලං අභිරුහි. තතො පට්ඨාය සොළස වස්සසහස්සානි ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා ආයුපරියොසානෙ සග්ගපුරං පූරෙසි.
‘‘දස වස්සසහස්සානි, සට්ඨි වස්සසතානි ච;
කම්බුගීවො මහාබාහු, රාමො රජ්ජමකාරයී’’ති. –
අයං අභිසම්බුද්ධගාථා තමත්ථං දීපෙති.
තත්ථ ¶ කම්බුගීවොති සුවණ්ණාළිඞ්ගසදිසගීවො. සුවණ්ණඤ්හි කම්බූති වුච්චති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ කුටුම්බිකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා දසරථමහාරාජා සුද්ධොදනමහාරාජා අහොසි, මාතා මහාමායාදෙවී, සීතා රාහුලමාතා, භරතො ආනන්දො, ලක්ඛණො සාරිපුත්තො, පරිසා බුද්ධපරිසා, රාමපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසින්ති.
දසරථජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[462] 8. සංවරජාතකවණ්ණනා
ජානන්තො නො මහාරාජාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං ඔස්සට්ඨවීරියං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර සාවත්ථිවාසී කුලපුත්තො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො ආචරියුපජ්ඣායවත්තං පූරෙන්තො උභයානි පාතිමොක්ඛානි පගුණානි කත්වා පරිපුණ්ණපඤ්චවස්සො ¶ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ‘‘අරඤ්ඤෙ වසිස්සාමී’’ති ආචරියුපජ්ඣායෙ ආපුච්ඡිත්වා කොසලරට්ඨෙ එකං පච්චන්තගාමං ගන්ත්වා තත්ථ ඉරියාපථෙ පසන්නමනුස්සෙහි ¶ පණ්ණසාලං කත්වා උපට්ඨියමානො වස්සං උපගන්ත්වා යුඤ්ජන්තො ඝටෙන්තො වායමන්තො අච්චාරද්ධෙන වීරියෙන තෙමාසං කම්මට්ඨානං භාවෙත්වා ඔභාසමත්තම්පි උප්පාදෙතුං අසක්කොන්තො චින්තෙසි ‘‘අද්ධා අහං සත්ථාරා දෙසිතෙසු චතූසු පුග්ගලෙසු පදපරමො, කිං මෙ අරඤ්ඤවාසෙන, ජෙතවනං ගන්ත්වා තථාගතස්ස රූපසිරිං පස්සන්තො මධුරධම්මදෙසනං සුණන්තො වීතිනාමෙස්සාමී’’ති. සො වීරියං ඔස්සජිත්වා තතො නික්ඛන්තො අනුපුබ්බෙන ජෙතවනං ගන්ත්වා ආචරියුපජ්ඣායෙහි චෙව සන්දිට්ඨසම්භත්තෙහි ච ආගමනකාරණං පුට්ඨො තමත්ථං කථෙත්වා තෙහි ‘‘කස්මා එවමකාසී’’ති ගරහිත්වා සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, අනිච්ඡමානං භික්ඛුං ආනයිත්ථා’’ති වුත්තෙ ‘‘අයං, භන්තෙ, වීරියං ඔස්සජිත්වා ආගතො’’ති ආරොචිතෙ සත්ථා ‘‘සච්චං කිරා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කස්මා භික්ඛු වීරියං ඔස්සජි, ඉමස්මිඤ්හි සාසනෙ නිබ්බීරියස්ස කුසීතපුග්ගලස්ස අග්ගඵලං අරහත්තං නාම නත්ථි, ආරද්ධවීරියා ඉමං ධම්මං ආරාධෙන්ති, ත්වං ඛො පන පුබ්බෙ වීරියවා ඔවාදක්ඛමො, තෙනෙව කාරණෙන බාරාණසිරඤ්ඤො පුත්තසතස්ස සබ්බකනිට්ඨො හුත්වාපි පණ්ඩිතානං ඔවාදෙ ඨත්වා සෙතච්ඡත්තං පත්තොසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ සංවරකුමාරො නාම පුත්තසතස්ස සබ්බකනිට්ඨො අහොසි. රාජා එකෙකං පුත්තං ‘‘සික්ඛිතබ්බයුත්තකං සික්ඛාපෙථා’’ති එකෙකස්ස අමච්චස්ස අදාසි. සංවරකුමාරස්ස ආචරියො අමච්චො බොධිසත්තො අහොසි පණ්ඩිතො බ්යත්තො රාජපුත්තස්ස පිතුට්ඨානෙ ඨිතො. අමච්චා සික්ඛිතසිප්පෙ රාජපුත්තෙ රඤ්ඤො දස්සෙසුං. රාජා තෙසං ජනපදං දත්වා උය්යොජෙසි. සංවරකුමාරො සබ්බසිප්පස්ස නිප්ඵත්තිං පත්වා බොධිසත්තං පුච්ඡි ‘‘තාත, සචෙ මං පිතා ජනපදං පෙසෙති, කිං කරොමී’’ති? ‘‘තාත, ත්වං ජනපදෙ දීයමානෙ තං අග්ගහෙත්වා ‘දෙව අහං සබ්බකනිට්ඨො, මයිපි ගතෙ තුම්හාකං පාදමූලං තුච්ඡං භවිස්සති, අහං තුම්හාකං පාදමූලෙයෙව වසිස්සාමී’ති වදෙය්යාසී’’ති. අථෙකදිවසං රාජා සංවරකුමාරං වන්දිත්වා එකමන්තං ¶ නිසින්නං පුච්ඡි ‘‘කිං තාත, සිප්පං තෙ නිට්ඨිත’’න්ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘තුය්හම්පි ජනපදං දෙමී’’ති. ‘‘දෙව තුම්හාකං පාදමූලං ¶ තුච්ඡං භවිස්සති, පාදමූලෙයෙව වසිස්සාමී’’ති. රාජා තුස්සිත්වා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. සො තතො පට්ඨාය රඤ්ඤො පාදමූලෙයෙව හුත්වා පුනපි බොධිසත්තං පුච්ඡි ‘‘තාත අඤ්ඤං කිං කරොමී’’ති? ‘‘තාත රාජානං එකං පුරාණුය්යානං යාචාහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති උය්යානං යාචිත්වා තත්ථ ජාතකෙහි පුප්ඵඵලෙහි නගරෙ ඉස්සරජනං සඞ්ගණ්හිත්වා පුන ‘‘කිං කරොමී’’ති පුච්ඡි. ‘‘තාත, රාජානං ආපුච්ඡිත්වා අන්තොනගරෙ භත්තවෙතනං ත්වමෙව දෙහී’’ති. සො තථා කත්වා අන්තොනගරෙ කස්සචි කිඤ්චි අහාපෙත්වා භත්තවෙතනං දත්වා පුන බොධිසත්තං පුච්ඡිත්වා රාජානං විඤ්ඤාපෙත්වා අන්තොනිවෙසනෙ දාසපොරිසානම්පි හත්ථීනම්පි අස්සානම්පි බලකායස්සපි වත්තං අපරිහාපෙත්වා අදාසි, තිරොජනපදෙහි ආගතානං දූතාදීනං නිවාසට්ඨානාදීනි වාණිජානං සුඞ්කන්ති සබ්බකරණීයානි අත්තනාව අකාසි. එවං සො මහාසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සබ්බං අන්තොජනඤ්ච බහිජනඤ්ච නාගරෙ ච රට්ඨවාසිනො ච ආගන්තුකෙ ච ආයවත්තනෙ ච තෙන තෙන සඞ්ගහවත්ථුනා ආබන්ධිත්වා සඞ්ගණ්හි, සබ්බෙසං පියො අහොසි මනාපො.
අපරභාගෙ රාජානං මරණමඤ්චෙ නිපන්නං අමච්චා පුච්ඡිංසු ‘‘දෙව, තුම්හාකං අච්චයෙන සෙතච්ඡත්තං කස්ස දෙමා’’ති? ‘‘තාත, මම පුත්තා සබ්බෙපි සෙතච්ඡත්තස්ස සාමිනොව. යො පන තුම්හාකං මනං ගණ්හාති, තස්සෙව සෙතච්ඡත්ථං දදෙය්යාථා’’ති. තෙ තස්මිං කාලකතෙ තස්ස සරීරපරිහාරං කත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සන්නිපතිත්වා ‘‘රඤ්ඤා ‘යො තුම්හාකං මනං ගණ්හාති, තස්ස සෙතච්ඡත්තං උස්සාපෙය්යාථා’ති වුත්තං, අම්හාකඤ්ච අයං සංවරකුමාරො මනං ගණ්හාතී’’ති ඤාතකෙහි පරිවාරිතා තස්ස කඤ්චනමාලං සෙතච්ඡත්තං උස්සාපයිංසු. සංවරමහාරාජා බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. ඉතරෙ එකූනසතකුමාරා ‘‘පිතා කිර නො කාලකතො, සංවරකුමාරස්ස කිර සෙතච්ඡත්තං ¶ උස්සාපෙසුං, සො සබ්බකනිට්ඨො, තස්ස ඡත්තං න පාපුණාති, සබ්බජෙට්ඨකස්ස ¶ ඡත්තං උස්සාපෙස්සාමා’’ති එකතො ආගන්ත්වා ‘‘ඡත්තං වා නො දෙතු, යුද්ධං වා’’ති සංවරමහාරාජස්ස පණ්ණං පෙසෙත්වා නගරං උපරුන්ධිංසු. රාජා බොධිසත්තස්ස තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘ඉදානි කිං කරොමා’’ති පුච්ඡි. මහාරාජ, තව භාතිකෙහි ¶ සද්ධිං යුජ්ඣනකිච්චං නත්ථි, ත්වං පිතු සන්තකං ධනං සතකොට්ඨාසෙ කාරෙත්වා එකූනසතං භාතිකානං පෙසෙත්වා ‘‘ඉමං තුම්හාකං කොට්ඨාසං පිතු සන්තකං ගණ්හථ, නාහං තුම්හෙහි සද්ධිං යුජ්ඣාමී’’ති සාසනං පහිණාහීති. සො තථා අකාසි. අථස්ස සබ්බජෙට්ඨභාතිකො උපොසථකුමාරො නාම සෙසෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘තාතා, රාජානං නාම අභිභවිතුං සමත්ථා නාම නත්ථි, අයඤ්ච නො කනිට්ඨභාතිකො පටිසත්තුපි හුත්වා න තිට්ඨති, අම්හාකං පිතු සන්තකං ධනං පෙසෙත්වා ‘නාහං තුම්හෙහි සද්ධිං යුජ්ඣාමී’ති පෙසෙසි, න ඛො පන මයං සබ්බෙපි එකක්ඛණෙ ඡත්තං උස්සාපෙස්සාම, එකස්සෙව ඡත්තං උස්සාපෙස්සාම, අයමෙව රාජා හොතු, එථ තං පස්සිත්වා රාජකුටුම්බං පටිච්ඡාදෙත්වා අම්හාකං ජනපදමෙව ගච්ඡාමා’’ති ආහ. අථ තෙ සබ්බෙපි කුමාරා නගරද්වාරං විවරාපෙත්වා පටිසත්තුනො අහුත්වා නගරං පවිසිංසු.
රාජාපි තෙසං අමච්චෙහි පණ්ණාකාරං ගාහාපෙත්වා පටිමග්ගං පෙසෙති. කුමාරා නාතිමහන්තෙන පරිවාරෙන පත්තිකාව ආගන්ත්වා රාජනිවෙසනං අභිරුහිත්වා සංවරමහාරාජස්ස නිපච්චකාරං දස්සෙත්වා නීචාසනෙ නිසීදිංසු. සංවරමහාරාජා සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා සීහාසනෙ නිසීදි, මහන්තො යසො මහන්තං සිරිසොභග්ගං අහොසි, ඔලොකිතොලොකිතට්ඨානං කම්පි. උපොසථකුමාරො සංවරමහාරාජස්ස සිරිවිභවං ඔලොකෙත්වා ‘‘අම්හාකං පිතා අත්තනො අච්චයෙන සංවරකුමාරස්ස රාජභාවං ඤත්වා මඤ්ඤෙ අම්හාකං ජනපදෙ දත්වා ඉමස්ස න අදාසී’’ති චින්තෙත්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො තිස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘ජානන්තො ¶ නො මහාරාජ, තව සීලං ජනාධිපො;
ඉමෙ කුමාරෙ පූජෙන්තො, න තං කෙනචි මඤ්ඤථ.
‘‘තිට්ඨන්තෙ නො මහාරාජෙ, අදු දෙවෙ දිවඞ්ගතෙ;
ඤාතී තං සමනුඤ්ඤිංසු, සම්පස්සං අත්ථමත්තනො.
‘‘කෙන සංවර වත්තෙන, සඤ්ජාතෙ අභිතිට්ඨසි;
කෙන තං නාතිවත්තන්ති, ඤාතිසඞ්ඝා සමාගතා’’ති.
තත්ථ ¶ ¶ ජානන්තො නොති ජානන්තො නු. ජනාධිපොති අම්හාකං පිතා නරින්දො. ඉමෙති ඉමෙ එකූනසතෙ කුමාරෙ. පාළිපොත්ථකෙසු පන ‘‘අඤ්ඤෙ කුමාරෙ’’ති ලිඛිතං. පූජෙන්තොති තෙන තෙන ජනපදෙන මානෙන්තො. න තං කෙනචීති ඛුද්දකෙනාපි කෙනචි ජනපදෙන තං පූජෙතබ්බං න මඤ්ඤිත්ථ, ‘‘අයං මම අච්චයෙන රාජා භවිස්සතී’’ති ඤත්වා මඤ්ඤෙ අත්තනො පාදමූලෙයෙව වාසෙසීති. තිට්ඨන්තෙ නොති තිට්ඨන්තෙ නු, ධරමානෙයෙව නූති පුච්ඡති, අදු දෙවෙති උදාහු අම්හාකං පිතරි දිවඞ්ගතෙ අත්තනො අත්ථං වුඩ්ඪිං පස්සන්තා සද්ධිං රාජකාරකෙහි නෙගමජානපදෙහි ඤාතයො තං ‘‘රාජා හොහී’’ති සමනුඤ්ඤිංසු. වත්තෙනාති සීලාචාරෙන. සඤ්ජාතෙ අභිතිට්ඨසීති සමානජාතිකෙ එකූනසතභාතරො අභිභවිත්වා තිට්ඨසි. නාතිවත්තන්තීති න අභිභවන්ති.
තං සුත්වා සංවරමහාරාජා අත්තනො ගුණං කථෙන්තො ඡ ගාථා අභාසි –
‘‘න රාජපුත්ත උසූයාමි, සමණානං මහෙසිනං;
සක්කච්චං තෙ නමස්සාමි, පාදෙ වන්දාමි තාදිනං.
‘‘තෙ මං ධම්මගුණෙ යුත්තං, සුස්සූසමනුසූයකං;
සමණා මනුසාසන්ති, ඉසී ධම්මගුණෙ රතා.
‘‘තෙසාහං වචනං සුත්වා, සමණානං මහෙසිනං;
න කිඤ්චි අතිමඤ්ඤාමි, ධම්මෙ මෙ නිරතො මනො.
‘‘හත්ථාරොහා අනීකට්ඨා, රථිකා පත්තිකාරකා;
තෙසං නප්පටිබන්ධාමි, නිවිට්ඨං භත්තවෙතනං.
‘‘මහාමත්තා ච මෙ අත්ථි, මන්තිනො පරිචාරකා;
බාරාණසිං වොහරන්ති, බහුමංසසුරොදනං.
‘‘අථොපි ¶ වාණිජා ඵීතා, නානාරට්ඨෙහි ආගතා;
තෙසු මෙ විහිතා රක්ඛා, එවං ජානාහුපොසථා’’ති.
තත්ථ ¶ න රාජපුත්තාති අහං රාජපුත්ත, කඤ්චි සත්තං ‘‘අයං සම්පත්ති ඉමස්ස මා ¶ හොතූ’’ති න උසූයාමි. තාදිනන්ති තාදිලක්ඛණයුත්තානං සමිතපාපතාය සමණානං මහන්තානං සීලක්ඛන්ධාදීනං ගුණානං එසිතතාය මහෙසීනං ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණානං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන පාදෙ වන්දාමි, දානං දදන්තො ධම්මිකඤ්ච නෙසං රක්ඛාවරණගුත්තිං පච්චුපට්ඨපෙන්තො සක්කච්චං තෙ නමස්සාමි, මනෙන සම්පියායන්තො ච පූජෙමීති අත්ථො. තෙ මන්ති තෙ සමණා මං ‘‘අයං ධම්මකොට්ඨාසෙ යුත්තපයුත්තො සුස්සූසං අනුසූයකො’’ති තථතො ඤත්වා මං ධම්මගුණෙ යුත්තං සුස්සූසං අනුසූයකං අනුසාසන්ති, ‘‘ඉදං කර, ඉදං මා කරී’’ති ඔවදන්තීති අත්ථො. තෙසාහන්ති තෙසං අහං. හත්ථාරොහාති හත්ථිං ආරුය්හ යුජ්ඣනකා යොධා. අනීකට්ඨාති හත්ථානීකාදීසු ඨිතා. රථිකාති රථයොධා. පත්තිකාරකාති පත්තිනොව. නිවිට්ඨන්ති යං තෙහි සජ්ජිතං භත්තඤ්ච වෙතනඤ්ච, අහං තං නප්පටිබන්ධාමි, අපරිහාපෙත්වා දදාමීති අත්ථො.
මහාමත්තාති භාතික, මය්හං මහාපඤ්ඤා මන්තෙසු කුසලා මහාඅමච්චා චෙව අවසෙසමන්තිනො ච පරිචාරකා අත්ථි. ඉමිනා ඉමං දස්සෙති ‘‘තුම්හෙ මන්තසම්පන්නෙ පණ්ඩිතෙ ආචරියෙ න ලභිත්ථ, අම්හාකං පන ආචරියා පණ්ඩිතා උපායකුසලා, තෙ නො සෙතච්ඡත්තෙන යොජෙසු’’න්ති. බාරාණසින්ති භාතික, මම ඡත්තං උස්සාපිතකාලතො පට්ඨාය ‘‘අම්හාකං රාජා ධම්මිකො අන්වද්ධමාසං දෙවො වස්සති, තෙන සස්සානි සම්පජ්ජන්ති, බාරාණසියං බහුං ඛාදිතබ්බයුත්තකං මච්ඡමංසං පායිතබ්බයුත්තකං සුරොදකඤ්ච ජාත’’න්ති එවං රට්ඨවාසිනො බහුමංසසුරොදකං කත්වා බාරාණසිං වොහරන්ති. ඵීතාති හත්ථිරතනඅස්සරතනමුත්තරතනාදීනි ආහරිත්වා නිරුපද්දවා වොහාරං කරොන්තා ඵීතා සමිද්ධා. එවං ජානාහීති භාතික උපොසථ අහං ඉමෙහි එත්තකෙහි කාරණෙහි සබ්බකනිට්ඨොපි හුත්වා මම භාතිකෙ අභිභවිත්වා සෙතච්ඡත්තං පත්තො, එවං ජානාහීති.
අථස්ස ගුණං සුත්වා උපොසථකුමාරො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘ධම්මෙන කිර ඤාතීනං, රජ්ජං කාරෙහි සංවර;
මෙධාවී පණ්ඩිතො චාසි, අථොපි ඤාතිනං හිතො.
‘‘තං ¶ තං ඤාතිපරිබ්යූළ්හං, නානාරතනමොචිතං;
අමිත්තා නප්පසහන්ති, ඉන්දංව අසුරාධිපො’’ති.
තත්ථ ¶ ධම්මෙන කිර ඤාතීනන්ති තාත සංවර මහාරාජ, ධම්මෙන කිර ත්වං එකූනසතානං ඤාතීනං ¶ අත්තනො ජෙට්ඨභාතිකානං ආනුභාවං අභිභවසි, ඉතො පට්ඨාය ත්වමෙව රජ්ජං කාරෙහි, ත්වමෙව මෙධාවී චෙව පණ්ඩිතො ච ඤාතීනඤ්ච හිතොති අත්ථො. තං තන්ති එවං විවිධගුණසම්පන්නං තං. ඤාතිපරිබ්යූළ්හන්ති අම්හෙහි එකූනසතෙහි ඤාතකෙහි පරිවාරිතං. නානාරතනමොචිතන්ති නානාරතනෙහි ඔචිතං සඤ්චිතං බහුරතනසඤ්චයං. අසුරාධිපොති යථා තාවතිංසෙහි පරිවාරිතං ඉන්දං අසුරරාජා නප්පසහති, එවං අම්හෙහි ආරක්ඛං කරොන්තෙහි පරිවාරිතං තං තියොජනසතිකෙ කාසිරට්ඨෙ ද්වාදසයොජනිකාය බාරාණසියා රජ්ජං කාරෙන්තං අමිත්තා නප්පසහන්තීති දීපෙති.
සංවරමහාරාජා සබ්බෙසම්පි භාතිකානං මහන්තං යසං අදාසි. තෙ තස්ස සන්තිකෙ මාසඩ්ඪමාසං වසිත්වා ‘‘මහාරාජ ජනපදෙසු චොරෙසු උට්ඨහන්තෙසු මයං ජානිස්සාම, ත්වං රජ්ජසුඛං අනුභවා’’ති වත්වා අත්තනො අත්තනො ජනපදං ගතා. රාජාපි බොධිසත්තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා ආයුපරියොසානෙ දෙවනගරං පූරෙන්තො අගමාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘භික්ඛු එවං ත්වං පුබ්බෙ ඔවාදක්ඛමො, ඉදානි කස්මා වීරියං න අකාසී’’ති වත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.
තදා සංවරමහාරාජා අයං භික්ඛු අහොසි, උපොසථකුමාරො සාරිපුත්තො, සෙසභාතිකා ථෙරානුථෙරා, පරිසා බුද්ධපරිසා, ඔවාදදායකො අමච්චො පන අහමෙව අහොසින්ති.
සංවරජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[463] 9. සුප්පාරකජාතකවණ්ණනා
උම්මුජ්ජන්ති නිමුජ්ජන්තීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්ඤාපාරමිං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි සායන්හසමයෙ තථාගතස්ස ධම්මං දෙසෙතුං නික්ඛමනං ආගමයමානා භික්ඛූ ධම්මසභායං නිසීදිත්වා ‘‘ආවුසො, අහො ¶ සත්ථා මහාපඤ්ඤො පුථුපඤ්ඤො හාසපඤ්ඤො ජවනපඤ්ඤො තික්ඛපඤ්ඤො නිබ්බෙධිකපඤ්ඤො තත්ර තත්ර උපායපඤ්ඤාය සමන්නාගතො විපුලාය පථවීසමාය, මහාසමුද්දො විය ගම්භීරාය, ආකාසො විය විත්ථිණ්ණාය, සකලජම්බුදීපස්මිඤ්හි උට්ඨිතපඤ්හො දසබලං අතික්කමිත්වා ගන්තුං සමත්ථො නාම නත්ථි. යථා මහාසමුද්දෙ උට්ඨිතඌමියො වෙලං නාතික්කමන්ති, වෙලං පත්වාව භිජ්ජන්ති, එවං ¶ න කොචි පඤ්හො දසබලං අතික්කමති, සත්ථු පාදමූලං ¶ පත්වා භිජ්ජතෙවා’’ති දසබලස්ස මහාපඤ්ඤාපාරමිං වණ්ණෙසුං. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, තථාගතො ඉදානෙව පඤ්ඤවා, පුබ්බෙපි අපරිපක්කෙ ඤාණෙ පඤ්ඤවාව, අන්ධො හුත්වාපි මහාසමුද්දෙ උදකසඤ්ඤාය ‘ඉමස්මිං ඉමස්මිං සමුද්දෙ ඉදං නාම ඉදං නාම රතන’න්ති අඤ්ඤාසී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ කුරුරට්ඨෙ කුරුරාජා නාම රජ්ජං කාරෙසි, කුරුකච්ඡං නාම පට්ටනගාමො අහොසි. තදා බොධිසත්තො කුරුකච්ඡෙ නියාමකජෙට්ඨකස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති පාසාදිකො සුවණ්ණවණ්ණො, ‘‘සුප්පාරකකුමාරො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. සො මහන්තෙන පරිවාරෙන වඩ්ඪන්තො සොළසවස්සකාලෙයෙව නියාමකසිප්පෙ නිප්ඵත්තිං පත්වා අපරභාගෙ පිතු අච්චයෙන නියාමකජෙට්ඨකො හුත්වා නියාමකකම්මං අකාසි, පණ්ඩිතො ඤාණසම්පන්නො අහොසි. තෙන ආරුළ්හනාවාය බ්යාපත්ති නාම නත්ථි. තස්ස අපරභාගෙ ලොණජලපහටානි ද්වෙපි චක්ඛූනි නස්සිංසු. සො තතො පට්ඨාය නියාමකජෙට්ඨකො හුත්වාපි නියාමකකම්මං අකත්වා ‘‘රාජානං නිස්සාය ජීවිස්සාමී’’ති රාජානං උපසඞ්කමි. අථ නං රාජා අග්ඝාපනියකම්මෙ ඨපෙසි. සො තතො පට්ඨාය රඤ්ඤො හත්ථිරතනඅස්සරතනමුත්තසාරමණිසාරාදීනි අග්ඝාපෙසි.
අථෙකදිවසං ‘‘රඤ්ඤො මඞ්ගලහත්ථී භවිස්සතී’’ති කාළපාසාණකූටවණ්ණං එකං වාරණං ආනෙසුං. තං දිස්වා රාජා ‘‘පණ්ඩිතස්ස දස්සෙථා’’ති ආහ. අථ නං තස්ස සන්තිකං නයිංසු. සො හත්ථෙන තස්ස සරීරං පරිමජ්ජිත්වා ‘‘නායං මඞ්ගලහත්ථී භවිතුං අනුච්ඡවිකො, පාදෙහි වාමනධාතුකො එස, එතඤ්හි මාතා විජායමානා අඞ්කෙන සම්පටිච්ඡිතුං නාසක්ඛි, තස්මා භූමියං පතිත්වා පච්ඡිමපාදෙහි වාමනධාතුකො හොතී’’ති ¶ ආහ. හත්ථිං ගහෙත්වා ආගතෙ පුච්ඡිංසු. තෙ ‘‘සච්චං පණ්ඩිතො කථෙතී’’ති වදිංසු. තං කාරණං ¶ රාජා සුත්වා තුට්ඨො තස්ස අට්ඨ කහාපණෙ දාපෙසි.
පුනෙකදිවසං ‘‘රඤ්ඤො මඞ්ගලඅස්සො භවිස්සතී’’ති එකං අස්සං ආනයිංසු. තම්පි රාජා පණ්ඩිතස්ස සන්තිකං පෙසෙසි. සො තම්පි හත්ථෙන පරාමසිත්වා ‘‘අයං මඞ්ගලඅස්සො භවිතුං න යුත්තො, එතස්ස හි ජාතදිවසෙයෙව මාතා මරි, තස්මා මාතු ඛීරං අලභන්තො න සම්මා වඩ්ඪිතො’’ති ආහ. සාපිස්ස කථා සච්චාව අහොසි. තම්පි සුත්වා රාජා තුස්සිත්වා අට්ඨ කහාපණෙ දාපෙසි. අථෙකදිවසං ‘‘රඤ්ඤො මඞ්ගලරථො භවිස්සතී’’ති රථං ආහරිංසු. තම්පි රාජා තස්ස සන්තිකං පෙසෙසි. සො තම්පි හත්ථෙන පරාමසිත්වා ‘‘අයං රථො සුසිරරුක්ඛෙන කතො, තස්මා රඤ්ඤො නානුච්ඡවිකො’’ති ආහ. සාපිස්ස කථා සච්චාව අහොසි. රාජා තම්පි සුත්වා අට්ඨෙව ¶ කහාපණෙ දාපෙසි. අථස්ස මහග්ඝං කම්බලරතනං ආහරිංසු. තම්පි තස්සෙව පෙසෙසි. සො තම්පි හත්ථෙන පරාමසිත්වා ‘‘ඉමස්ස මූසිකච්ඡින්නං එකට්ඨානං අත්ථී’’ති ආහ. සොධෙන්තා තං දිස්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා සුත්වා තුස්සිත්වා අට්ඨෙව කහාපණෙ දාපෙසි.
සො චින්තෙසි ‘‘අයං රාජා එවරූපානිපි අච්ඡරියානි දිස්වා අට්ඨෙව කහාපණෙ දාපෙසි, ඉමස්ස දායො න්හාපිතදායො, න්හාපිතජාතිකො භවිස්සති, කිං මෙ එවරූපෙන රාජුපට්ඨානෙන, අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගමිස්සාමී’’ති. සො කුරුකච්ඡපට්ටනමෙව පච්චාගමි. තස්මිං තත්ථ වසන්තෙ වාණිජා නාවං සජ්ජෙත්වා ‘‘කං නියාමකං කරිස්සාමා’’ති මන්තෙසුං. ‘‘සුප්පාරකපණ්ඩිතෙන ආරුළ්හනාවා න බ්යාපජ්ජති, එස පණ්ඩිතො උපායකුසලො, අන්ධො සමානොපි සුප්පාරකපණ්ඩිතොව උත්තමො’’ති තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘නියාමකො නො හොහී’’ති වත්වා ‘‘තාතා, අහං අන්ධො, කථං නියාමකකම්මං කරිස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘සාමි, අන්ධාපි තුම්හෙයෙව අම්හාකං උත්තමා’’ති පුනප්පුනං යාචියමානො ‘‘සාධු තාතා, තුම්හෙහි ආරොචිතසඤ්ඤාය නියාමකො භවිස්සාමී’’ති තෙසං ¶ නාවං අභිරුහි. තෙ නාවාය මහාසමුද්දං පක්ඛන්දිංසු. නාවා සත්ත දිවසානි නිරුපද්දවා අගමාසි, තතො අකාලවාතං උප්පාතිතං උප්පජ්ජි, නාවා චත්තාරො මාසෙ පකතිසමුද්දපිට්ඨෙ විචරිත්වා ඛුරමාලීසමුද්දං නාම පත්තා. තත්ථ ¶ මච්ඡා මනුස්සසමානසරීරා ඛුරනාසා උදකෙ උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොන්ති. වාණිජා තෙ දිස්වා මහාසත්තං තස්ස සමුද්දස්ස නාමං පුච්ඡන්තා පඨමං ගාථමාහංසු –
‘‘උම්මුජ්ජන්ති නිමුජ්ජන්ති, මනුස්සා ඛුරනාසිකා;
සුප්පාරකං තං පුච්ඡාම, සමුද්දො කතමො අය’’න්ති.
එවං තෙහි පුට්ඨො මහාසත්තො අත්තනො නියාමකසුත්තෙන සංසන්දිත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘කුරුකච්ඡා පයාතානං, වාණිජානං ධනෙසිනං;
නාවාය විප්පනට්ඨාය, ඛුරමාලීති වුච්චතී’’ති.
තත්ථ පයාතානන්ති කුරුකච්ඡපට්ටනා නික්ඛමිත්වා ගච්ඡන්තානං. ධනෙසිනන්ති තුම්හාකං වාණිජානං ධනං පරියෙසන්තානං. නාවාය විප්පනට්ඨායාති තාත තුම්හාකං ඉමාය විදෙසං පක්ඛන්දනාවාය කම්මකාරකං පකතිසමුද්දං අතික්කමිත්වා සම්පත්තො අයං සමුද්දො ‘‘ඛුරමාලී’’ති වුච්චති, එවමෙතං පණ්ඩිතා කථෙන්තීති.
තස්මිං ¶ පන සමුද්දෙ වජිරං උස්සන්නං හොති. මහාසත්තො ‘‘සචාහං ‘අයං වජිරසමුද්දො’ති එවං එතෙසං කථෙස්සාමි, ලොභෙන බහුං වජිරං ගණ්හිත්වා නාවං ඔසීදාපෙස්සන්තී’’ති තෙසං අනාචික්ඛිත්වාව නාවං ලග්ගාපෙත්වා උපායෙනෙකං යොත්තං ගහෙත්වා මච්ඡගහණනියාමෙන ජාලං ඛිපාපෙත්වා වජිරසාරං උද්ධරිත්වා නාවායං පක්ඛිපිත්වා අඤ්ඤං අප්පග්ඝභණ්ඩං ඡඩ්ඩාපෙසි. නාවා තං සමුද්දං අතික්කමිත්වා පුරතො අග්ගිමාලිං නාම ගතා. සො පජ්ජලිතඅග්ගික්ඛන්ධො විය මජ්ඣන්හිකසූරියො විය ච ඔභාසං මුඤ්චන්තො අට්ඨාසි. වාණිජා –
‘‘යථා අග්ගීව සූරියොව, සමුද්දො පටිදිස්සති;
සුප්පාරකං තං පුච්ඡාම, සමුද්දො කතමො අය’’න්ති. – ගාථාය තං පුච්ඡිංසු;
මහාසත්තොපි ¶ තෙසං අනන්තරගාථාය කථෙසි –
‘‘කුරුකච්ඡා ¶ පයාතානං, වාණිජානං ධනෙසිනං;
නාවාය විප්පනට්ඨාය, අග්ගිමාලීති වුච්චතී’’ති.
තස්මිං පන සමුද්දෙ සුවණ්ණං උස්සන්නං අහොසි. මහාසත්තො පුරිමනයෙනෙව තතොපි සුවණ්ණං ගාහාපෙත්වා නාවායං පක්ඛිපාපෙසි. නාවා තම්පි සමුද්දං අතික්කමිත්වා ඛීරං විය දධිං විය ච ඔභාසන්තං දධිමාලිං නාම සමුද්දං පාපුණි. වාණිජා –
‘‘යථා දධීව ඛීරංව, සමුද්දො පටිදිස්සති;
සුප්පාරකං තං පුච්ඡාම, සමුද්දො කතමො අය’’න්ති. –
ගාථාය තස්සපි නාමං පුච්ඡිංසු.
මහාසත්තො අනන්තරගාථාය ආචික්ඛි –
‘‘කුරුකච්ඡා පයාතානං, වාණිජානං ධනෙසිනං;
නාවාය විප්පනට්ඨාය, දධිමාලීති වුච්චතී’’ති.
තස්මිං පන සමුද්දෙ රජතං උස්සන්නං අහොසි. සො තම්පි උපායෙන ගාහාපෙත්වා නාවායං පක්ඛිපාපෙසි ¶ . නාවා තම්පි සමුද්දං අතික්කමිත්වා නීලකුසතිණං විය සම්පන්නසස්සං විය ච ඔභාසමානං නීලවණ්ණං කුසමාලිං නාම සමුද්දං පාපුණි. වාණිජා –
‘‘යථා කුසොව සස්සොව, සමුද්දො පටිදිස්සති;
සුප්පාරකං තං පුච්ඡාම, සමුද්දො කතමො අය’’න්ති. –
ගාථාය තස්සපි නාමං පුච්ඡිංසු.
සො අනන්තරගාථාය ආචික්ඛි –
‘‘කුරුකච්ඡා පයාතානං, වාණිජානං ධනෙසිනං;
නාවාය විප්පනට්ඨාය, කුසමාලීති වුච්චතී’’ති.
තස්මිං පන සමුද්දෙ නීලමණිරතනං උස්සන්නං අහොසි. සො තම්පි උපායෙනෙව ගාහාපෙත්වා නාවායං පක්ඛිපාපෙසි. නාවා තම්පි සමුද්දං අතික්කමිත්වා ¶ නළවනං විය වෙළුවනං විය ච ඛායමානං නළමාලිං නාම සමුද්දං පාපුණි. වාණිජා –
‘‘යථා ¶ නළොව වෙළූව, සමුද්දො පටිදිස්සති;
සුප්පාරකං තං පුච්ඡාම, සමුද්දො කතමො අය’’න්ති. –
ගාථාය තස්සපි නාමං පුච්ඡිංසු.
මහාසත්තො අනන්තරගාථාය කථෙසි –
‘‘කුරුකච්ඡා පයාතානං, වාණිජානං ධනෙසිනං;
නාවාය විප්පනට්ඨාය, නළමාලීති වුච්චතී’’ති.
තස්මිං පන සමුද්දෙ මසාරගල්ලං වෙළුරියං උස්සන්නං අහොසි. සො තම්පි උපායෙන ගාහාපෙත්වා නාවායං පක්ඛිපාපෙසි. අපරො නයො – නළොති විච්ඡිකනළොපි කක්කටකනළොපි, සො ¶ රත්තවණ්ණො හොති. වෙළූති පන පවාළස්සෙතං නාමං, සො ච සමුද්දො පවාළුස්සන්නො රත්තොභාසො අහොසි, තස්මා ‘‘යථා නළොව වෙළුවා’’ති පුච්ඡිංසු. මහාසත්තො තතො පවාළං ගාහාපෙසීති.
වාණිජා නළමාලිං අතික්කන්තා බලවාමුඛසමුද්දං නාම පස්සිංසු. තත්ථ උදකං කඩ්ඪිත්වා කඩ්ඪිත්වා සබ්බතො භාගෙන උග්ගච්ඡති. තස්මිං සබ්බතො භාගෙන උග්ගතෙ උදකං සබ්බතො භාගෙන ඡින්නපපාතමහාසොබ්භො විය පඤ්ඤායති, ඌමියා උග්ගතාය එකතො පපාතසදිසං හොති, භයජනනො සද්දො උප්පජ්ජති සොතානි භින්දන්තො විය හදයං ඵාලෙන්තො විය ච. තං දිස්වා වාණිජා භීතතසිතා –
‘‘මහබ්භයො භිංසනකො, සද්දො සුය්යතිමානුසො;
යථා සොබ්භො පපාතොව, සමුද්දො පටිදිස්සති;
සුප්පාරකං තං පුච්ඡාම, සමුද්දො කතමො අය’’න්ති. –
ගාථාය තස්සපි නාමං පුච්ඡිංසු.
තත්ථ ¶ සුය්යතිමානුසොති සුය්යති අමානුසො සද්දො.
‘‘කුරුකච්ඡා පයාතානං, වාණිජානං ධනෙසිනං;
නාවාය විප්පනට්ඨාය, බලවාමුඛීති වුච්චතී’’ති. –
බොධිසත්තො අනන්තරගාථාය තස්ස නාමං ආචික්ඛිත්වා ‘‘තාතා, ඉමං බලවාමුඛසමුද්දං ¶ පත්වා නිවත්තිතුං සමත්ථා නාවා නාම නත්ථි, අයං සම්පත්තනාවං නිමුජ්ජාපෙත්වා විනාසං පාපෙතී’’ති ආහ. තඤ්ච නාවං සත්ත මනුස්සසතානි අභිරුහිංසු. තෙ සබ්බෙ මරණභයභීතා එකප්පහාරෙනෙව අවීචිම්හි පච්චමානසත්තා විය අතිකාරුඤ්ඤං රවං මුඤ්චිංසු. මහාසත්තො ‘‘ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො එතෙසං සොත්ථිභාවං කාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, සච්චකිරියාය තෙසං සොත්ථිං කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තෙ ආමන්තෙත්වා ආහ – ‘‘තාතා, ඛිප්පං මං ගන්ධොදකෙන න්හාපෙත්වා අහතවත්ථානි නිවාසාපෙත්වා පුණ්ණපාතිං සජ්ජෙත්වා නාවාය ධුරෙ ඨපෙථා’’ති. තෙ වෙගෙන තථා කරිංසු. මහාසත්තො උභොහි හත්ථෙහි පුණ්ණපාතිං ගහෙත්වා නාවාය ධුරෙ ඨිතො සච්චකිරියං කරොන්තො ඔසානගාථමාහ –
‘‘යතො ¶ සරාමි අත්තානං, යතො පත්තොස්මි විඤ්ඤුතං;
නාභිජානාමි සඤ්චිච්ච, එකපාණම්පි හිංසිතං;
එතෙන සච්චවජ්ජෙන, සොත්ථිං නාවා නිවත්තතූ’’ති.
තත්ථ යතොති යතො පට්ඨාය අහං අත්තානං සරාමි, යතො පට්ඨාය චම්හි විඤ්ඤුතං පත්තොති අත්ථො. එකපාණම්පි හිංසිතන්ති එත්ථන්තරෙ සඤ්චිච්ච එකං කුන්ථකිපිල්ලිකපාණම්පි හිංසිතං නාභිජානාමි. දෙසනාමත්තමෙවෙතං, බොධිසත්තො පන තිණසලාකම්පි උපාදාය මයා පරසන්තකං න ගහිතපුබ්බං, ලොභවසෙන පරදාරං න ඔලොකිතපුබ්බං, මුසා න භාසිතපුබ්බා, තිණග්ගෙනාපි මජ්ජං න පිවිතපුබ්බන්ති එවං පඤ්චසීලවසෙන පන සච්චකිරියං අකාසි, කත්වා ච පන පුණ්ණපාතියා උදකං නාවාය ධුරෙ අභිසිඤ්චි.
චත්තාරො මාසෙ විදෙසං පක්ඛන්දනාවා නිවත්තිත්වා ඉද්ධිමා විය සච්චානුභාවෙන එකදිවසෙනෙව කුරුකච්ඡපට්ටනං අගමාසි. ගන්ත්වා ච පන ථලෙපි අට්ඨුසභමත්තං ඨානං පක්ඛන්දිත්වා නාවිකස්ස ඝරද්වාරෙයෙව අට්ඨාසි. මහාසත්තො තෙසං වාණිජානං සුවණ්ණරජතමණිපවාළමුත්තවජිරානි භාජෙත්වා ¶ අදාසි. ‘‘එත්තකෙහි ¶ වො රතනෙහි අලං, මා පුන සමුද්දං පවිසථා’’ති තෙසං ඔවාදං දත්වා යාවජීවං දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවපුරං පූරෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපි තථාගතො මහාපඤ්ඤොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පරිසා බුද්ධපරිසා අහෙසුං, සුප්පාරකපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සුප්පාරකජාතකවණ්ණනා නවමා.
ජාතකුද්දානං –
මාතුපොසක ජුණ්හො ච, ධම්ම උදය පානීයො;
යුධඤ්චයො දසරථො, සංවරො ච සුප්පාරකො;
එකාදසනිපාතම්හි, සඞ්ගීතා නව ජාතකා.
එකාදසකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
12. ද්වාදසකනිපාතො
[464] 1. චූළකුණාලජාතකවණ්ණනා
ලුද්ධානං ¶ ¶ ¶ ලහුචිත්තානන්ති ඉදං ජාතකං කුණාලජාතකෙ (ජා. 2.21.කුණාලජාතක) ආවි භවිස්සති;
චූළකුණාලජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[465] 2. භද්දසාලජාතකවණ්ණනා
කා ත්වං සුද්ධෙහි වත්ථෙහීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ඤාතත්ථචරියං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථියඤ්හි අනාථපිණ්ඩිකස්ස නිවෙසනෙ පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං නිබද්ධභොජනං පවත්තති, තථා විසාඛාය ච කොසලරඤ්ඤො ච. තත්ථ පන කිඤ්චාපි නානග්ගරසභොජනං දීයති, භික්ඛූනං පනෙත්ථ කොචි විස්සාසිකො නත්ථි, තස්මා භික්ඛූ රාජනිවෙසනෙ න භුඤ්ජන්ති, භත්තං ගහෙත්වා අනාථපිණ්ඩිකස්ස වා විසාඛාය වා අඤ්ඤෙසං වා විස්සාසිකානං ඝරං ගන්ත්වා භුඤ්ජන්ති. රාජා එකදිවසං පණ්ණාකාරං ආහටං ‘‘භික්ඛූනං දෙථා’’ති භත්තග්ගං පෙසෙත්වා ‘‘භත්තග්ගෙ භික්ඛූ නත්ථී’’ති වුත්තෙ ‘‘කහං ගතා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අත්තනො විස්සාසිකගෙහෙසු නිසීදිත්වා භුඤ්ජන්තී’’ති සුත්වා භුත්තපාතරාසො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භන්තෙ, භොජනං නාම කිං පරම’’න්ති පුච්ඡි. විස්සාසපරමං මහාරාජ, කඤ්ජිකමත්තකම්පි විස්සාසිකෙන දින්නං මධුරං හොතීති. භන්තෙ, කෙන පන සද්ධිං භික්ඛූනං විස්සාසො හොතීති? ‘‘ඤාතීහි වා සෙක්ඛකුලෙහි වා, මහාරාජා’’ති. තතො රාජා චින්තෙසි ‘‘එකං සක්යධීතරං ආනෙත්වා අග්ගමහෙසිං කරිස්සාමි, එවං මයා සද්ධිං භික්ඛූනං ඤාතකෙ විය ¶ විස්සාසො භවිස්සතී’’ති. සො උට්ඨායාසනා අත්තනො නිවෙසනං ගන්ත්වා කපිලවත්ථුං දූතං පෙසෙසි ‘‘ධීතරං මෙ දෙථ, අහං තුම්හෙහි සද්ධිං ඤාතිභාවං ඉච්ඡාමී’’ති.
සාකියා ¶ ¶ දූතවචනං සුත්වා සන්නිපතිත්වා මන්තයිංසු ‘‘මයං කොසලරඤ්ඤො ආණාපවත්තිට්ඨානෙ වසාම, සචෙ දාරිකං න දස්සාම, මහන්තං වෙරං භවිස්සති, සචෙ දස්සාම, කුලවංසො නො භිජ්ජිස්සති, කිං නු ඛො කාතබ්බ’’න්ති. අථ නෙ මහානාමො ආහ – ‘‘මා චින්තයිත්ථ, මම ධීතා වාසභඛත්තියා නාම නාගමුණ්ඩාය නාම දාසියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්ති. සා සොළසවස්සුද්දෙසිකා උත්තමරූපධරා සොභග්ගප්පත්තා පිතු වංසෙන ඛත්තියජාතිකා, තමස්ස ‘ඛත්තියකඤ්ඤා’ති පෙසෙස්සාමා’’ති. සාකියා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා දූතෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සාධු, දාරිකං දස්සාම, ඉදානෙව නං ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති ආහංසු. දූතා චින්තෙසුං ‘‘ඉමෙ සාකියා නාම ජාතිං නිස්සාය අතිමානිනො, ‘සදිසී නො’ති වත්වා අසදිසිම්පි දදෙය්යුං, එතෙහි සද්ධිං එකතො භුඤ්ජමානමෙව ගණ්හිස්සාමා’’ති. තෙ එවමාහංසු ‘‘මයං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තා යා තුම්හෙහි සද්ධිං එකතො භුඤ්ජති, තං ගහෙත්වා ගමිස්සාමා’’ති. සාකියා තෙසං නිවාසට්ඨානං දාපෙත්වා ‘‘කිං කරිස්සාමා’’ති චින්තයිංසු. මහානාමො ආහ – ‘‘තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථ, අහං උපායං කරිස්සාමි, තුම්හෙ මම භොජනකාලෙ වාසභඛත්තියං අලඞ්කරිත්වා ආනෙත්වා මයා එකස්මිං කබළෙ ගහිතමත්තෙ ‘දෙව, අසුකරාජා පණ්ණං පහිණි, ඉමං තාව සාසනං සුණාථා’ති පණ්ණං දස්සෙය්යාථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තස්මිං භුඤ්ජමානෙ කුමාරිකං අලඞ්කරිංසු.
මහානාමො ‘‘ධීතරං මෙ ආනෙථ, මයා සද්ධිං භුඤ්ජතූ’’ති ආහ. අථ නං අලඞ්කරිත්වා තාවදෙව ථොකං පපඤ්චං කත්වා ආනයිංසු. සා ‘‘පිතරා සද්ධිං භුඤ්ජිස්සාමී’’ති එකපාතියං හත්ථං ඔතාරෙසි. මහානාමොපි තාය සද්ධිං එකපිණ්ඩං ගහෙත්වා මුඛෙ ඨපෙසි. දුතියපිණ්ඩාය හත්ථෙ පසාරිතෙ ‘‘දෙව, අසුකරඤ්ඤා පණ්ණං පහිතං, ඉමං තාව සාසනං සුණාථා’’ති පණ්ණං උපනාමෙසුං. මහානාමො ‘‘අම්ම, ත්වං භුඤ්ජාහී’’ති දක්ඛිණහත්ථං ¶ පාතියායෙව කත්වා වාමහත්ථෙන ගහෙත්වා පණ්ණං ඔලොකෙසි. තස්ස තං සාසනං උපධාරෙන්තස්සෙව ඉතරා භුඤ්ජි. සො තස්සා භුත්තකාලෙ හත්ථං ධොවිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙසි. තං දිස්වා දූතා ‘‘නිච්ඡයෙනෙසා එතස්ස ධීතා’’ති නිට්ඨමකංසු, න තං අන්තරං ජානිතුං සක්ඛිංසු. මහානාමො මහන්තෙන පරිවාරෙන ¶ ධීතරං පෙසෙසි. දූතාපි නං සාවත්ථිං නෙත්වා ‘‘අයං කුමාරිකා ජාතිසම්පන්නා මහානාමස්ස ධීතා’’ති වදිංසු. රාජා තුස්සිත්වා සකලනගරං අලඞ්කාරාපෙත්වා තං රතනරාසිම්හි ඨපෙත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ අභිසිඤ්චාපෙසි. සා රඤ්ඤො පියා අහොසි මනාපා.
අථස්සා න චිරස්සෙව ගබ්භො පතිට්ඨහි. රාජා ගබ්භපරිහාරමදාසි. සා දසමාසච්චයෙන සුවණ්ණවණ්ණං පුත්තං විජායි. අථස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ රාජා අත්තනො අය්යකස්ස සන්තිකං පෙසෙසි ‘‘සක්යරාජධීතා වාසභඛත්තියා පුත්තං විජායි, කිමස්ස නාමං කරොමා’’ති. තං පන සාසනං ¶ ගහෙත්වා ගතො අමච්චො ථොකං බධිරධාතුකො, සො ගන්ත්වා රඤ්ඤො අය්යකස්සාරොචෙසි. සො තං සුත්වා ‘‘වාසභඛත්තියා පුත්තං අවිජායිත්වාපි සබ්බං ජනං අභිභවති, ඉදානි පන අතිවිය රඤ්ඤො වල්ලභා භවිස්සතී’’ති ආහ. සො බධිරඅමච්චො ‘‘වල්ලභා’’ති වචනං දුස්සුතං සුත්වා ‘‘විටටූභො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා රාජානං උපගන්ත්වා ‘‘දෙව, කුමාරස්ස කිර ‘විටටූභො’ති නාමං කරොථා’’ති ආහ. රාජා ‘‘පොරාණකං නො කුලදත්තිකං නාමං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘විටටූභො’’ති නාමං අකාසි. තතො පට්ඨාය කුමාරො කුමාරපරිහාරෙන වඩ්ඪන්තො සත්තවස්සිකකාලෙ අඤ්ඤෙසං කුමාරානං මාතාමහකුලතො හත්ථිරූපකඅස්සරූපකාදීනි ආහරියමානානි දිස්වා මාතරං පුච්ඡි ‘‘අම්ම, අඤ්ඤෙසං මාතාමහකුලතො පණ්ණාකාරො ආහරියති, මය්හං කොචි කිඤ්චි න පෙසෙසි, කිං ත්වං නිම්මාතා නිප්පිතාසී’’ති? අථ නං සා ‘‘තාත, සක්යරාජානො මාතාමහා දූරෙ පන වසන්ති, තෙන තෙ කිඤ්චි න පෙසෙන්තී’’ති වත්වා වඤ්චෙසි.
පුන සොළසවස්සිකකාලෙ ‘‘අම්ම, මාතාමහකුලං පස්සිතුකාමොම්හී’’ති වත්වා ‘‘අලං තාත, කිං තත්ථ ගන්ත්වා කරිස්සසී’’ති වාරියමානොපි පුනප්පුනං යාචි. අථස්ස මාතා ‘‘තෙන හි ¶ ගච්ඡාහී’’ති සම්පටිච්ඡි. සො පිතු ආරොචෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන නික්ඛමි. වාසභඛත්තියා පුරෙතරං පණ්ණං පෙසෙසි ‘‘අහං ඉධ සුඛං වසාමි, සාමිනො කිඤ්චි අන්තරං මා දස්සයිංසූ’’ති. සාකියා විටටූභස්ස ආගමනං ඤත්වා ‘‘වන්දිතුං න සක්කා’’ති තස්ස දහරදහරෙ කුමාරකෙ ජනපදං පහිණිංසු. කුමාරෙ කපිලවත්ථුං සම්පත්තෙ සාකියා සන්ථාගාරෙ සන්නිපතිංසු. කුමාරො සන්ථාගාරං ¶ ගන්ත්වා අට්ඨාසි. අථ නං ‘‘අයං තෙ, තාත, මාතාමහො, අයං මාතුලො’’ති වදිංසු සො සබ්බෙ වන්දමානො විචරි. සො යාවපිට්ඨියා රුජනප්පමාණා වන්දිත්වා එකම්පි අත්තානං වන්දමානං අදිස්වා ‘‘කිං නු ඛො මං වන්දන්තා නත්ථී’’ති පුච්ඡි. සාකියා ‘‘තාත, තව කනිට්ඨකුමාරා ජනපදං ගතා’’ති වත්වා තස්ස මහන්තං සක්කාරං කරිංසු. සො කතිපාහං වසිත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන නික්ඛමි. අථෙකා දාසී සන්ථාගාරෙ තෙන නිසින්නඵලකං ‘‘ඉදං වාසභඛත්තියාය දාසියා පුත්තස්ස නිසින්නඵලක’’න්ති අක්කොසිත්වා පරිභාසිත්වා ඛීරොදකෙන ධොවි. එකො පුරිසො අත්තනො ආවුධං පමුස්සිත්වා නිවත්තො තං ගණ්හන්තො විටටූභකුමාරස්ස අක්කොසනසද්දං සුත්වා තං අන්තරං පුච්ඡිත්වා ‘‘වාසභඛත්තියා දාසියා කුච්ඡිස්මිං මහානාමසක්කස්ස ජාතා’’ති ඤත්වා ගන්ත්වා බලකායස්ස කථෙසි. ‘‘වාසභඛත්තියා කිර දාසියා ධීතා’’ති මහාකොලාහලං අහොසි.
කුමාරො තං සුත්වා ‘‘එතෙ තාව මම නිසින්නඵලකං ඛීරොදකෙන ධොවන්තු, අහං පන රජ්ජෙ පතිට්ඨිතකාලෙ ¶ එතෙසං ගලලොහිතං ගහෙත්වා මම නිසින්නඵලකං ධොවිස්සාමී’’ති චිත්තං පට්ඨපෙසි. තස්මිං සාවත්ථිං ගතෙ අමච්චා සබ්බං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘සබ්බෙ මය්හං දාසිධීතරං අදංසූ’’ති සාකියානං කුජ්ඣිත්වා වාසභඛත්තියාය ච පුත්තස්ස ච දින්නපරිහාරං අච්ඡින්දිත්වා දාසදාසීහි ලද්ධබ්බපරිහාරමත්තමෙව දාපෙසි. තතො කතිපාහච්චයෙන සත්ථා රාජනිවෙසනං ආගන්ත්වා නිසීදි. රාජා සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං කිර ඤාතකෙහි දාසිධීතා මය්හං දින්නා, තෙනස්සා අහං සපුත්තාය පරිහාරං අච්ඡින්දිත්වා දාසදාසීහි ලද්ධබ්බපරිහාරමත්තමෙව දාපෙසි’’න්ති ආහ. සත්ථා ‘‘අයුත්තං, මහාරාජ, සාකියෙහි ¶ කතං, දදන්තෙහි නාම සමානජාතිකා දාතබ්බා අස්ස. තං පන මහාරාජ, වදාමි වාසභඛත්තියා ඛත්තියරාජධීතා ඛත්තියස්ස රඤ්ඤො ගෙහෙ අභිසෙකං ලභි, විටටූභොපි ඛත්තියරාජානමෙව පටිච්ච ජාතො, මාතුගොත්තං නාම කිං කරිස්සති, පිතුගොත්තමෙව පමාණන්ති පොරාණකපණ්ඩිතා දලිද්දිත්ථියා කට්ඨහාරිකායපි අග්ගමහෙසිට්ඨානං අදංසු, තස්සා ච කුච්ඡිම්හි ජාතකුමාරො ද්වාදසයොජනිකාය බාරාණසියා රජ්ජං කත්වා කට්ඨවාහනරාජා නාම ජාතො’’ති කට්ඨවාහනජාතකං (ජා. 1.1.7) කථෙසි ¶ . රාජා සත්ථු ධම්මකථං සුත්වා ‘‘පිතුගොත්තමෙව කිර පමාණ’’න්ති සුත්වා තුස්සිත්වා මාතාපුත්තානං පකතිපරිහාරමෙව දාපෙසි.
රඤ්ඤො පන බන්ධුලො නාම සෙනාපති මල්ලිකං නාම අත්තනො භරියං වඤ්ඣං ‘‘තව කුලඝරමෙව ගච්ඡාහී’’ති කුසිනාරමෙව පෙසෙසි. සා ‘‘සත්ථාරං දිස්වාව ගමිස්සාමී’’ති ජෙතවනං පවිසිත්වා තථාගතං වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතා ‘‘කහං ගච්ඡසී’’ති ච පුට්ඨා ‘‘සාමිකො මෙ, භන්තෙ, කුලඝරං පෙසෙසී’’ති වත්වා ‘‘කස්මා’’ති වුත්තා ‘‘වඤ්ඣා අපුත්තිකා, භන්තෙ’’ති වත්වා සත්ථාරා ‘‘යදි එවං ගමනකිච්චං නත්ථි, නිවත්තාහී’’ති වුත්තා තුට්ඨා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිවෙසනමෙව පුන අගමාසි. ‘‘කස්මා නිවත්තසී’’ති පුට්ඨා ‘‘දසබලෙන නිවත්තිතාම්හී’’ති ආහ. සෙනාපති ‘‘දිට්ඨං භවිස්සති තථාගතෙන කාරණ’’න්ති ආහ. සා න චිරස්සෙව ගබ්භං පටිලභිත්වා උප්පන්නදොහළා ‘‘දොහළො මෙ උප්පන්නො’’ති ආරොචෙසි. ‘‘කිං දොහළො’’ති? ‘‘වෙසාලියා නගරෙ ලිච්ඡවිරාජානං අභිසෙකමඞ්ගලපොක්ඛරණිං ඔතරිත්වා න්හත්වා පානීයං පිවිතුකාමාම්හි, සාමී’’ති. සෙනාපති ‘‘සාධූ’’ති වත්වා සහස්සථාමධනුං ගහෙත්වා තං රථං ආරොපෙත්වා සාවත්ථිතො නික්ඛමිත්වා රථං පාජෙන්තො වෙසාලිං පාවිසි.
තස්මිඤ්ච කාලෙ කොසලරඤ්ඤො බන්ධුලසෙනාපතිනා සද්ධිං එකාචරියකුලෙ උග්ගහිතසිප්පො මහාලි නාම ලිච්ඡවී අන්ධො ලිච්ඡවීනං අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච අනුසාසන්තො ද්වාරසමීපෙ වසති. සො රථස්ස උම්මාරෙ පටිඝට්ටනසද්දං සුත්වා ‘‘බන්ධුලමල්ලස්ස රථපතනසද්දො ¶ එසො, අජ්ජ ලිච්ඡවීනං ¶ භයං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති ආහ. පොක්ඛරණියා අන්තො ච බහි ච ආරක්ඛා බලවා, උපරි ලොහජාලං පත්ථටං, සකුණානම්පි ඔකාසො නත්ථි. සෙනාපති පන රථා ඔතරිත්වා ආරක්ඛකෙ ඛග්ගෙන පහරන්තො පලාපෙත්වා ලොහජාලං ඡින්දිත්වා අන්තොපොක්ඛරණියං භරියං ඔතාරෙත්වා න්හාපෙත්වා පායෙත්වා සයම්පි න්හත්වා මල්ලිකං රථං ආරොපෙත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා ආගතමග්ගෙනෙව පායාසි. ආරක්ඛකා ගන්ත්වා ලිච්ඡවීනං ආරොචෙසුං. ලිච්ඡවිරාජානො කුජ්ඣිත්වා පඤ්ච රථසතානි ආරුය්හ ‘‘බන්ධුලමල්ලං ගණ්හිස්සාමා’’ති නික්ඛමිංසු. තං පවත්තිං මහාලිස්ස ආරොචෙසුං. මහාලි ‘‘මා ගමිත්ථ, සො හි වො සබ්බෙ ඝාතයිස්සතී’’ති ආහ. තෙපි ‘‘මයං ගමිස්සාමයෙවා’’ති වදිංසු. තෙන හි චක්කස්ස යාව නාභිතො පථවිං පවිට්ඨට්ඨානං ¶ දිස්වා නිවත්තෙය්යාථ, තතො අනිවත්තන්තා පුරතො අසනිසද්දං විය සුණිස්සථ, තම්හා ඨානා නිවත්තෙය්යාථ, තතො අනිවත්තන්තා තුම්හාකං රථධුරෙසු ඡිද්දං පස්සිස්සථ, තම්හා ඨානා නිවත්තෙය්යාථ, පුරතො මාගමිත්ථාති. තෙ තස්ස වචනෙන අනිවත්තිත්වා තං අනුබන්ධිංසුයෙව.
මල්ලිකා දිස්වා ‘‘රථා, සාමි, පඤ්ඤායන්තී’’ති ආහ. තෙන හි එකස්ස රථස්ස විය පඤ්ඤායනකාලෙ මම ආරොචෙය්යාසීති. සා යදා සබ්බෙ එකො විය හුත්වා පඤ්ඤායිංසු, තදා ‘‘එකමෙව සාමි රථසීසං පඤ්ඤායතී’’ති ආහ. බන්ධුලො ‘‘තෙන හි ඉමා රස්මියො ගණ්හාහී’’ති තස්සා රස්මියො දත්වා රථෙ ඨිතොව ධනුං ආරොපෙති, රථචක්කං යාව නාභිතො පථවිං පාවිසි, ලිච්ඡවිනො තං ඨානං දිස්වාපි න නිවත්තිංසු. ඉතරො ථොකං ගන්ත්වා ජියං පොථෙසි, අසනිසද්දො විය අහොසි. තෙ තතොපි න නිවත්තිංසු, අනුබන්ධන්තා ගච්ඡන්තෙව. බන්ධුලො රථෙ ඨිතකොව එකං සරං ඛිපි. සො පඤ්චන්නං රථසතානං රථසීසං ඡිද්දං කත්වා පඤ්ච රාජසතානි පරිකරබන්ධනට්ඨානෙ විජ්ඣිත්වා පථවිං පාවිසි. තෙ අත්තනො විද්ධභාවං අජානිත්වා ‘‘තිට්ඨ රෙ, තිට්ඨ රෙ’’ති වදන්තා අනුබන්ධිංසුයෙව. බන්ධුලො රථං ඨපෙත්වා ‘‘තුම්හෙ මතකා, මතකෙහි සද්ධිං මය්හං යුද්ධං නාම නත්ථී’’ති ආහ. තෙ ‘‘මතකා නාම අම්හාදිසා නෙව හොන්තී’’ති වදිංසු. ‘‘තෙන හි සබ්බපච්ඡිමස්ස පරිකරං මොචෙථා’’ති. තෙ ¶ මොචයිංසු. සො මුත්තමත්තෙයෙව මරිත්වා පතිතො. අථ නෙ ‘‘සබ්බෙපි තුම්හෙ එවරූපා, අත්තනො ඝරානි ගන්ත්වා සංවිධාතබ්බං සංවිදහිත්වා පුත්තදාරෙ අනුසාසිත්වා සන්නාහං මොචෙථා’’ති ආහ. තෙ තථා කත්වා සබ්බෙ ජීවිතක්ඛයං පත්තා.
බන්ධුලොපි මල්ලිකං සාවත්ථිං ආනෙසි. සා සොළසක්ඛත්තුං යමකෙ පුත්තෙ විජායි, සබ්බෙපි සූරා ථාමසම්පන්නා අහෙසුං, සබ්බසිප්පෙ නිප්ඵත්තිං පාපුණිංසු. එකෙකස්සපි පුරිසසහස්සපරිවාරො අහොසි ¶ . පිතරා සද්ධිං රාජනිවෙසනං ගච්ඡන්තෙහි තෙහෙව රාජඞ්ගණං පරිපූරි. අථෙකදිවසං විනිච්ඡයෙ කූටඩ්ඩපරාජිතා මනුස්සා බන්ධුලං ආගච්ඡන්තං දිස්වා මහාරවං විරවන්තා විනිච්ඡයඅමච්චානං කූටඩ්ඩකාරණං තස්ස ආරොචෙසුං. සොපි විනිච්ඡයං ගන්ත්වා තං අඩ්ඩං තීරෙත්වා සාමිකමෙව සාමිකං, අස්සාමිකමෙව අස්සාමිකං ¶ අකාසි. මහාජනො මහාසද්දෙන සාධුකාරං පවත්තෙසි. රාජා ‘‘කිමිද’’න්ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා තුස්සිත්වා සබ්බෙපි තෙ අමච්චෙ හාරෙත්වා බන්ධුලස්සෙව විනිච්ඡයං නිය්යාදෙසි. සො තතො පට්ඨාය සම්මා විනිච්ඡිනි. තතො පොරාණකවිනිච්ඡයිකා ලඤ්ජං අලභන්තා අප්පලාභා හුත්වා ‘‘බන්ධුලො රජ්ජං පත්ථෙතී’’ති රාජකුලෙ පරිභින්දිංසු. රාජා තං කථං ගහෙත්වා චිත්තං නිග්ගහෙතුං නාසක්ඛි, ‘‘ඉමස්මිං ඉධෙව ඝාතියමානෙ ගරහා මෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති පුන චින්තෙත්වා ‘‘පයුත්තපුරිසෙහි පච්චන්තං පහරාපෙත්වා තෙ පලාපෙත්වා නිවත්තකාලෙ අන්තරාමග්ගෙ පුත්තෙහි සද්ධිං මාරෙතුං වට්ටතී’’ති බන්ධුලං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘පච්චන්තො කිර කුපිතො, තව පුත්තෙහි සද්ධිං ගන්ත්වා චොරෙ ගණ්හාහී’’ති පහිණිත්වා ‘‘එත්ථෙවස්ස ද්වත්තිංසාය පුත්තෙහි සද්ධිං සීසං ඡින්දිත්වා ආහරථා’’ති තෙහි සද්ධිං අඤ්ඤෙපි සමත්ථෙ මහායොධෙ පෙසෙසි. තස්මිං පච්චන්තං ගච්ඡන්තෙයෙව ‘‘සෙනාපති කිර ආගච්ඡතී’’ති සුත්වාව පයුත්තකචොරා පලායිංසු. සො තං පදෙසං ආවාසාපෙත්වා ජනපදං සණ්ඨපෙත්වා නිවත්ති.
අථස්ස නගරතො අවිදූරෙ ඨානෙ තෙ යොධා පුත්තෙහි සද්ධිං සීසං ඡින්දිංසු. තං දිවසං මල්ලිකාය පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ද්වෙ අග්ගසාවකා නිමන්තිතා හොන්ති. අථස්සා පුබ්බණ්හසමයෙ ‘‘සාමිකස්ස තෙ සද්ධිං පුත්තෙහි සීසං ඡින්දිංසූ’’ති පණ්ණං ආහරිත්වා අදංසු. සා තං පවත්තිං ඤත්වා ¶ කස්සචි කිඤ්චි අවත්වා පණ්ණං උච්ඡඞ්ගෙ කත්වා භික්ඛුසඞ්ඝමෙව පරිවිසි. අථස්සා පරිචාරිකා භික්ඛූනං භත්තං දත්වා සප්පිචාටිං ආහරන්තියො ථෙරානං පුරතො චාටිං භින්දිංසු. ධම්මසෙනාපති ‘‘උපාසිකෙ, භෙදනධම්මං භින්නං, න චින්තෙතබ්බ’’න්ති ආහ. සා උච්ඡඞ්ගතො පණ්ණං නීහරිත්වා ‘‘ද්වත්තිංසපුත්තෙහි සද්ධිං පිතු සීසං ඡින්නන්ති මෙ ඉමං පණ්ණං ආහරිංසු, අහං ඉදං සුත්වාපි න චින්තෙමි, සප්පිචාටියා භින්නාය කිං චින්තෙමි, භන්තෙ’’ති ආහ. ධම්මසෙනාපති ‘‘අනිමිත්තමනඤ්ඤාත’’න්තිආදීනි (සු. නි. 579) වත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං අගමාසි. සාපි ද්වත්තිංස සුණිසායො පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තුම්හාකං සාමිකා අත්තනො පුරිමකම්මඵලං ලභිංසු, තුම්හෙ මා සොචිත්ථ මා පරිදෙවිත්ථ, රඤ්ඤො උපරි මනොපදොසං මා කරිත්ථා’’ති ඔවදි.
රඤ්ඤො චරපුරිසා තං කථං සුත්වා තෙසං නිද්දොසභාවං රඤ්ඤො කථයිංසු. රාජා සංවෙගප්පත්තො තස්සා නිවෙසනං ගන්ත්වා මල්ලිකඤ්ච සුණිසායො ¶ චස්සා ඛමාපෙත්වා මල්ලිකාය වරං අදාසි. සා ¶ ‘‘ගහිතො මෙ හොතූ’’ති වත්වා තස්මිං ගතෙ මතකභත්තං දත්වා න්හත්වා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘දෙව, තුම්හෙහි මෙ වරො දින්නො, මය්හඤ්ච අඤ්ඤෙන අත්ථො නත්ථි, ද්වත්තිංසාය මෙ සුණිසානං මම ච කුලඝරගමනං අනුජානාථා’’ති ආහ. රාජා සම්පටිච්ඡි. සා ද්වත්තිංසාය සුණිසානං සකකුලං පෙසෙත්වා සයං කුසිනාරනගරෙ අත්තනො කුලඝරං අගමාසි. රාජා බන්ධුලසෙනාපතිනො භාගිනෙය්යස්ස දීඝකාරායනස්ස නාම සෙනාපතිට්ඨානං අදාසි. සො පන ‘‘මාතුලො මෙ ඉමිනා මාරිතො’’ති රඤ්ඤො ඔතාරං ගවෙසන්තො විචරති. රාජාපි නිප්පරාධස්ස බන්ධුලස්ස මාරිතකාලතො පට්ඨාය විප්පටිසාරී චිත්තස්සාදං න ලභති, රජ්ජසුඛං නානුභොති.
තදා සත්ථා සාකියානං වෙළුං නාම නිගමං උපනිස්සාය විහරති. රාජා තත්ථ ගන්ත්වා ආරාමතො අවිදූරෙ ඛන්ධාවාරං නිවාසෙත්වා ‘‘මහන්තෙන පරිවාරෙන සත්ථාරං වන්දිස්සාමා’’ති විහාරං ගන්ත්වා පඤ්ච රාජකකුධභණ්ඩානි දීඝකාරායනස්ස දත්වා එකකොව ගන්ධකුටිං පාවිසි. සබ්බං ධම්මචෙතියසුත්තනියාමෙනෙව (ම. නි. 2.364 ආදයො) වෙදිතබ්බං. තස්මිං ගන්ධකුටිං පවිට්ඨෙ දීඝකාරායනො තානි පඤ්ච රාජකකුධභණ්ඩානි ගහෙත්වා විටටූභං ¶ රාජානං කත්වා රඤ්ඤො එකං අස්සං එකඤ්ච උපට්ඨානකාරිකං මාතුගාමං නිවත්තෙත්වා සාවත්ථිං අගමාසි. රාජා සත්ථාරා සද්ධිං පියකථං කථෙත්වා නික්ඛන්තො සෙනං අදිස්වා තං මාතුගාමං පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘අහං භාගිනෙය්යං අජාතසත්තුං ආදාය ආගන්ත්වා විටටූභං ගහෙස්සාමී’’ති රාජගහනගරං ගච්ඡන්තො විකාලෙ ද්වාරෙසු පිහිතෙසු නගරං පවිසිතුමසක්කොන්තො එකිස්සාය සාලාය නිපජ්ජිත්වා වාතාතපෙන කිලන්තො රත්තිභාගෙ තත්ථෙව කාලමකාසි. විභාතාය රත්තියා ‘‘දෙව කොසලනරින්ද, ඉදානි අනාථොසි ජාතො’’ති විලපන්තියා තස්සා ඉත්ථියා සද්දං සුත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. සො මාතුලස්ස මහන්තෙන සක්කාරෙන සරීරකිච්චං කාරෙසි.
විටටූභොපි රජ්ජං ලභිත්වා තං වෙරං සරිත්වා ‘‘සබ්බෙපි සාකියෙ මාරෙස්සාමී’’ති මහතියා සෙනාය නික්ඛමි. තං දිවසං සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො ඤාතිසඞ්ඝස්ස විනාසං දිස්වා ‘‘ඤාතිසඞ්ගහං කාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා පුබ්බණ්හසමයෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා ¶ පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො ගන්ධකුටියං සීහසෙය්යං කප්පෙත්වා සායන්හසමයෙ ආකාසෙන ගන්ත්වා කපිලවත්ථුසාමන්තෙ එකස්මිං කබරච්ඡායෙ රුක්ඛමූලෙ නිසීදි. තතො අවිදූරෙ විටටූභස්ස රජ්ජසීමාය අන්තො සන්දච්ඡායො නිග්රොධරුක්ඛො අත්ථි, විටටූභො සත්ථාරං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, කිංකාරණා එවරූපාය උණ්හවෙලාය ඉමස්මිං කබරච්ඡායෙ රුක්ඛමූලෙ නිසීදථ, එතස්මිං සන්දච්ඡායෙ නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ නිසීදථ, භන්තෙ’’ති වත්වා ‘‘හොතු, මහාරාජ, ඤාතකානං ඡායා ¶ නාම සීතලා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඤාතකානං රක්ඛණත්ථාය සත්ථා ආගතො භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා සාවත්ථිමෙව පච්චාගමි. සත්ථාපි උප්පතිත්වා ජෙතවනමෙව ගතො.
රාජා සාකියානං දොසං සරිත්වා දුතියං නික්ඛමිත්වා තථෙව සත්ථාරං පස්සිත්වා පුන නිවත්තිත්වා තතියවාරෙ නික්ඛමිත්වා තත්ථෙව සත්ථාරං පස්සිත්වා නිවත්ති. චතුත්ථවාරෙ පන තස්මිං නික්ඛන්තෙ සත්ථා සාකියානං පුබ්බකම්මං ඔලොකෙත්වා තෙසං නදියං විසපක්ඛිපනපාපකම්මස්ස අප්පටිබාහිරභාවං ඤත්වා චතුත්ථවාරෙ න අගමාසි. විටටූභරාජා ඛීරපායකෙ දාරකෙ ආදිං කත්වා සබ්බෙ සාකියෙ ඝාතෙත්වා ගලලොහිතෙන නිසින්නඵලකං ධොවිත්වා පච්චාගමි. සත්ථරි තතියවාරෙ ගමනතො පච්චාගන්ත්වා පුනදිවසෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා ¶ නිට්ඨාපිතභත්තකිච්චෙ ගන්ධකුටියං පවිසන්තෙ දිසාහි සන්නිපතිතා භික්ඛූ ධම්මසභායං නිසීදිත්වා ‘‘ආවුසො, සත්ථා අත්තානං දස්සෙත්වා රාජානං නිවත්තාපෙත්වා ඤාතකෙ මරණභයා මොචෙසි, එවං ඤාතකානං අත්ථචරො සත්ථා’’ති භගවතො ගුණකථං කථයිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව තථාගතො ඤාතකානං අත්ථං චරති, පුබ්බෙපි චරියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො නාම රාජා දස රාජධම්මෙ අකොපෙත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තො එකදිවසං චින්තෙසි ‘‘ජම්බුදීපතලෙ රාජානො බහුථම්භෙසු පාසාදෙසු වසන්ති, තස්මා බහූහි ථම්භෙහි පාසාදකරණං නාම අනච්ඡරියං, යංනූනාහං එකථම්භකං පාසාදං කාරෙය්යං, එවං සබ්බරාජූනං අග්ගරාජා භවිස්සාමී’’ති. සො වඩ්ඪකී පක්කොසාපෙත්වා ‘‘මය්හං සොභග්ගප්පත්තං එකථම්භකං පාසාදං කරොථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති ¶ සම්පටිච්ඡිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා උජූ මහන්තෙ එකථම්භකපාසාදාරහෙ බහූ රුක්ඛෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ රුක්ඛා සන්ති, මග්ගො පන විසමො, න සක්කා ඔතාරෙතුං, රඤ්ඤො ආචික්ඛිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා තථා අකංසු. රාජා ‘‘කෙනචි උපායෙන සණිකං ඔතාරෙථා’’ති වත්වා ‘‘දෙව, යෙන කෙනචි උපායෙන න සක්කා’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි මම උය්යානෙ එකං රුක්ඛං උපධාරෙථා’’ති ආහ. වඩ්ඪකී උය්යානං ගන්ත්වා එකං සුජාතං උජුකං ගාමනිගමපූජිතං රාජකුලතොපි ලද්ධබලිකම්මං මඞ්ගලසාලරුක්ඛං දිස්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘උය්යානෙ රුක්ඛො නාම මම පටිබද්ධො, ගච්ඡථ භො තං ඡින්දථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ගන්ධමාලාදිහත්ථා උය්යානං ගන්ත්වා රුක්ඛෙ ගන්ධපඤ්චඞ්ගුලිකං දත්වා සුත්තෙන පරික්ඛිපිත්වා පුප්ඵකණ්ණිකං බන්ධිත්වා දීපං ජාලෙත්වා බලිකම්මං කත්වා ‘‘ඉතො ¶ සත්තමෙ දිවසෙ ආගන්ත්වා රුක්ඛං ඡින්දිස්සාම, රාජා ඡින්දාපෙති, ඉමස්මිං රුක්ඛෙ නිබ්බත්තදෙවතා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡතු, අම්හාකං දොසො නත්ථී’’ති සාවෙසුං.
අථ ¶ තස්මිං නිබ්බත්තො දෙවපුත්තො තං වචනං සුත්වා ‘‘නිස්සංසයං ඉමෙ වඩ්ඪකී ඉමං රුක්ඛං ඡින්දිස්සන්ති, විමානං මෙ නස්සිස්සති, විමානපරියන්තිකමෙව ඛො පන මය්හං ජීවිතං, ඉමඤ්ච රක්ඛං පරිවාරෙත්වා ඨිතෙසු තරුණසාලරුක්ඛෙසු නිබ්බත්තානං මම ඤාතිදෙවතානම්පි බහූනි විමානානි නස්සිස්සන්ති. විමානපරියන්තිකමෙව මම ඤාතීනං දෙවතානම්පි ජීවිතං, න ඛො පන මං තථා අත්තනො විනාසො බාධති, යථා ඤාතීනං, තස්මා නෙසං මයා ජීවිතං දාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා අඩ්ඪරත්තසමයෙ දිබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො රඤ්ඤො සිරිගබ්භං පවිසිත්වා සකලගබ්භං එකොභාසං කත්වා උස්සිසකපස්සෙ රොදමානො අට්ඨාසි. රාජා තං දිස්වා භීතතසිතො තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කා ත්වං සුද්ධෙහි වත්ථෙහි, අඝෙ වෙහායසං ඨිතා;
කෙන ත්යාස්සූනි වත්තන්ති, කුතො තං භයමාගත’’න්ති.
තත්ථ කා ත්වන්ති නාගයක්ඛසුපණ්ණසක්කාදීසු කා නාම ත්වන්ති පුච්ඡති. වත්ථෙහීති වචනමත්තමෙවෙතං, සබ්බෙපි පන දිබ්බාලඞ්කාරෙ සන්ධායෙවමාහ. අඝෙති අප්පටිඝෙ ආකාසෙ. වෙහායසන්ති තස්සෙව වෙවචනං. කෙන ත්යාස්සූනි වත්තන්තීති කෙන කාරණෙන තව අස්සූනි වත්තන්ති. කුතොති ඤාතිවියොගධනවිනාසාදීනං කිං නිස්සාය තං භයමාගතන්ති පුච්ඡති.
තතො ¶ දෙවරාජා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘තවෙව දෙව විජිතෙ, භද්දසාලොති මං විදූ;
සට්ඨි වස්සසහස්සානි, තිට්ඨතො පූජිතස්ස මෙ.
‘‘කාරයන්තා නගරානි, අගාරෙ ච දිසම්පති;
විවිධෙ චාපි පාසාදෙ, න මං තෙ අච්චමඤ්ඤිසුං;
යථෙව මං තෙ පූජෙසුං, තථෙව ත්වම්පි පූජයා’’ති.
තත්ථ ¶ තිට්ඨතොති සකලබාරාණසිනගරෙහි චෙව ගාමනිගමෙහි ච තයා ච පූජිතස්ස නිච්චං බලිකම්මඤ්ච සක්කාරඤ්ච ලභන්තස්ස මය්හං ඉමස්මිං උය්යානෙ තිට්ඨන්තස්ස එත්තකො කාලො ගතොති දස්සෙති. නගරානීති නගරපටිසඞ්ඛරණකම්මානි. අගාරෙචාති භූමිගෙහානි. දිසම්පතීති දිසානං ¶ පති, මහාරාජ. න මං තෙති තෙ නගරපටිසඞ්ඛරණාදීනි කරොන්තා ඉමස්මිං නගරෙ පොරාණකරාජානො මං නාතිමඤ්ඤිසුං නාතික්කමිංසු න විහෙඨයිංසු, මම නිවාසරුක්ඛං ඡින්දිත්වා අත්තනො කම්මං න කරිංසු, මය්හං පන සක්කාරමෙව කරිංසූති අවච. යථෙවාති තස්මා යථෙව තෙ පොරාණකරාජානො මං පූජයිංසු, එකොපි ඉමං රුක්ඛං න ඡින්දාපෙසි, ත්වඤ්චාපි මං තථෙව පූජය, මා මෙ රුක්ඛං ඡෙදයීති.
තතො රාජා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘තං ඉවාහං න පස්සාමි, ථූලං කායෙන තෙ දුමං;
ආරොහපරිණාහෙන, අභිරූපොසි ජාතියා.
‘‘පාසාදං කාරයිස්සාමි, එකත්ථම්භං මනොරමං;
තත්ථ තං උපනෙස්සාමි, චිරං තෙ යක්ඛ ජීවිත’’න්ති.
තත්ථ කායෙනාති පමාණෙන. ඉදං වුත්තං හොති – තව පමාණෙන තං විය ථූලං මහන්තං අඤ්ඤං දුමං න පස්සාමි, ත්වඤ්ඤෙව පන ආරොහපරිණාහෙන සුජාතසඞ්ඛාතාය සමසණ්ඨානඋජුභාවප්පකාරාය ජාතියා ච අභිරූපො සොභග්ගප්පත්තො එකථම්භපාසාදාරහොති. පාසාදන්ති තස්මා තං ඡෙදාපෙත්වා අහං පාසාදං කාරාපෙස්සාමෙව. තත්ථ තන්ති තං ¶ පනාහං සම්ම දෙවරාජ, තත්ථ පාසාදෙ උපනෙස්සාමි, සො ත්වං මයා සද්ධිං එකතො වසන්තො අග්ගගන්ධමාලාදීනි ලභන්තො සක්කාරප්පත්තො සුඛං ජීවිස්සසි, නිවාසට්ඨානාභාවෙන මෙ විනාසො භවිස්සතීති මා චින්තයි, චිරං තෙ යක්ඛ ජීවිතං භවිස්සතීති.
තං සුත්වා දෙවරාජා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘එවං චිත්තං උදපාදි, සරීරෙන විනාභාවො;
පුථුසො මං විකන්තිත්වා, ඛණ්ඩසො අවකන්තථ.
‘‘අග්ගෙ ¶ ච ඡෙත්වා මජ්ඣෙ ච, පච්ඡා මූලම්හි ඡින්දථ;
එවං මෙ ඡිජ්ජමානස්ස, න දුක්ඛං මරණං සියා’’ති.
තත්ථ ¶ එවං චිත්තං උදපාදීති යදි එවං චිත්තං තව උප්පන්නං. සරීරෙන විනාභාවොති යදි තෙ මම සරීරෙන භද්දසාලරුක්ඛෙන සද්ධිං මම විනාභාවො පත්ථිතො. පුථුසොති බහුධා. විකන්තිත්වාති ඡින්දිත්වා. ඛණ්ඩසොති ඛණ්ඩාඛණ්ඩං කත්වා අවකන්තථ. අග්ගෙ චාති අවකන්තන්තා පන පඨමං අග්ගෙ, තතො මජ්ඣෙ ඡෙත්වා සබ්බපච්ඡා මූලෙ ඡින්දථ. එවඤ්හි මෙ ඡිජ්ජමානස්ස න දුක්ඛං මරණං සියා, සුඛං නු ඛණ්ඩසො භවෙය්යාති යාචති.
තතො රාජා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘හත්ථපාදං යථා ඡින්දෙ, කණ්ණනාසඤ්ච ජීවතො;
තතො පච්ඡා සිරො ඡින්දෙ, තං දුක්ඛං මරණං සියා.
‘‘සුඛං නු ඛණ්ඩසො ඡින්නං, භද්දසාල වනප්පති;
කිංහෙතු කිං උපාදාය, ඛණ්ඩසො ඡින්නමිච්ඡසී’’ති.
තත්ථ හත්ථපාදන්ති හත්ථෙ ච පාදෙ ච. තං දුක්ඛන්ති එවං පටිපාටියා ඡිජ්ජන්තස්ස චොරස්ස තං මරණං දුක්ඛං සියා. සුඛං නූති සම්ම භද්දසාල, වජ්ඣප්පත්තා චොරා සුඛෙන මරිතුකාමා සීසච්ඡෙදං යාචන්ති, න ඛණ්ඩසො ඡෙදනං, ත්වං පන එවං යාචසි, තෙන තං පුච්ඡාමි ‘‘සුඛං නු ඛණ්ඩසො ඡින්න’’න්ති. කිංහෙතූති ඛණ්ඩසො ඡින්නං නාම න සුඛං, කාරණෙන පනෙත්ථ භවිතබ්බන්ති තං පුච්ඡන්තො එවමාහ.
අථස්ස ¶ ආචික්ඛන්තො භද්දසාලො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘යඤ්ච හෙතුමුපාදාය, හෙතුං ධම්මූපසංහිතං;
ඛණ්ඩසො ඡින්නමිච්ඡාමි, මහාරාජ සුණොහි මෙ.
‘‘ඤාතී මෙ සුඛසංවද්ධා, මම පස්සෙ නිවාතජා;
තෙපිහං උපහිංසෙය්ය, පරෙසං අසුඛොචිත’’න්ති.
තත්ථ ¶ හෙතුං ධම්මූපසංහිතන්ති මහාරාජ, යං හෙතුසභාවයුත්තමෙව, න හෙතුපතිරූපකං, හෙතුං උපාදාය ආරබ්භ සන්ධායාහං ඛණ්ඩසො ඡින්නමිච්ඡාමි, තං ඔහිතසොතො සුණොහීති අත්ථො. ඤාතී ¶ මෙති මම භද්දසාලරුක්ඛස්ස ඡායාය සුඛසංවද්ධා මම පස්සෙ තරුණසාලරුක්ඛෙසු නිබ්බත්තා මයා කතවාතපරිත්තාණත්තා නිවාතජා මම ඤාතකා දෙවසඞ්ඝා අත්ථි, තෙ අහං විසාලසාඛවිටපො මූලෙ ඡින්දිත්වා පතන්තො උපහිංසෙය්යං, සංභග්ගවිමානෙ කරොන්තො විනාසෙය්යන්ති අත්ථො. පරෙසං අසුඛොචිතන්ති එවං සන්තෙ මයා තෙසං පරෙසං ඤාතිදෙවසඞ්ඝානං අසුඛං දුක්ඛං ඔචිතං වඩ්ඪිතං, න චාහං තෙසං දුක්ඛකාමො, තස්මා භද්දසාලං ඛණ්ඩසො ඛණ්ඩසො ඡින්දාපෙමීති අයමෙත්ථාධිප්පායො.
තං සුත්වා රාජා ‘‘ධම්මිකො වතායං, දෙවපුත්තො, අත්තනො විමානවිනාසතොපි ඤාතීනං විමානවිනාසං න ඉච්ඡති, ඤාතීනං අත්ථචරියං චරති, අභයමස්ස දස්සාමී’’ති තුස්සිත්වා ඔසානගාථමාහ –
‘‘චෙතෙය්යරූපං චෙතෙසි, භද්දසාල වනප්පති;
හිතකාමොසි ඤාතීනං, අභයං සම්ම දම්මි තෙ’’ති.
තත්ථ චෙතෙය්යරූපං චෙතෙසීති ඤාතීසු මුදුචිත්තතාය චින්තෙන්තො චින්තෙතබ්බයුත්තකමෙව චින්තෙසි. ඡෙදෙය්යරූපං ඡෙදෙසීතිපි පාඨො. තස්සත්ථො – ඛණ්ඩසො ඡින්නමිච්ඡන්තො ඡෙදෙතබ්බයුත්තකමෙව ඡෙදෙසීති. අභයන්ති එතස්මිං තෙ සම්ම, ගුණෙ පසීදිත්වා අභයං දදාමි, න මෙ පාසාදෙනත්ථො, නාහං තං ඡෙදාපෙස්සාමි, ගච්ඡ ඤාතිසඞ්ඝපරිවුතො සක්කතගරුකතො සුඛං ජීවාති ආහ.
දෙවරාජා ¶ රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා අගමාසි. රාජා තස්සොවාදෙ ඨත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපුරං පූරෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපි තථාගතො ඤාතත්ථචරියං අචරියෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, තරුණසාලෙසු නිබ්බත්තදෙවතා බුද්ධපරිසා, භද්දසාලදෙවරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
භද්දසාලජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[466] 3. සමුද්දවාණිජජාතකවණ්ණනා
කසන්ති ¶ ¶ වපන්ති තෙ ජනාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස පඤ්ච කුලසතානි ගහෙත්වා නිරයෙ පතිතභාවං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි අග්ගසාවකෙසු පරිසං ගහෙත්වා පක්කන්තෙසු සොකං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො උණ්හලොහිතෙ මුඛතො නික්ඛන්තෙ බලවවෙදනාපීළිතො තථාගතස්ස ගුණං අනුස්සරිත්වා ‘‘අහමෙව නව මාසෙ තථාගතස්ස අනත්ථං චින්තෙසිං, සත්ථු පන මයි පාපචිත්තං නාම නත්ථි, අසීතිමහාථෙරානම්පි මයි ආඝාතො නාම නත්ථි, මයා කතකම්මෙන අහමෙව ඉදානි අනාථො ජාතො, සත්ථාරාපිම්හි විස්සට්ඨො මහාථෙරෙහිපි ඤාතිසෙට්ඨෙන රාහුලත්ථෙරෙනපි සක්යරාජකුලෙහිපි, ගන්ත්වා සත්ථාරං ඛමාපෙස්සාමී’’ති පරිසාය සඤ්ඤං දත්වා අත්තානං පඤ්චකෙන ගාහාපෙත්වා රත්තිං රත්තිං ගච්ඡන්තො කොසලරට්ඨං සම්පාපුණි. ආනන්දත්ථෙරො සත්ථු ආරොචෙසි ‘‘දෙවදත්තො කිර, භන්තෙ, තුම්හාකං ඛමාපෙතුං ආගච්ඡතී’’ති. ‘‘ආනන්ද, දෙවදත්තො මම දස්සනං න ලභිස්සතී’’ති.
අථ තස්මිං සාවත්ථිනගරද්වාරං සම්පත්තෙ පුන ථෙරො ආරොචෙසි, භගවාපි තථෙව අවච. තස්ස ජෙතවනෙ පොක්ඛරණියා සමීපං ආගතස්ස පාපං මත්ථකං පාපුණි, සරීරෙ ඩාහො උප්පජ්ජි, න්හත්වා පානීයං පිවිතුකාමො හුත්වා ‘‘මඤ්චකතො මං ආවුසො ඔතාරෙථ, පානීයං පිවිස්සාමී’’ති ආහ. තස්ස ඔතාරෙත්වා භූමියං ඨපිතමත්තස්ස චිත්තස්සාදෙ අලද්ධෙයෙව මහාපථවී විවරමදාසි. තාවදෙව තං අවීචිතො ¶ අග්ගිජාලා උට්ඨාය පරික්ඛිපිත්වා ගණ්හි. සො ‘‘පාපකම්මං මෙ මත්ථකං පත්ත’’න්ති තථාගතස්ස ගුණෙ අනුස්සරිත්වා –
‘‘ඉමෙහි අට්ඨීහි තමග්ගපුග්ගලං, දෙවාතිදෙවං නරදම්මසාරථිං;
සමන්තචක්ඛුං සතපුඤ්ඤලක්ඛණං, පාණෙහි බුද්ධං සරණං උපෙමී’’ති. (මි. ප. 4.1.3) –
ඉමාය ගාථාය සරණෙ පතිට්ඨහන්තො අවීචිපරායණො අහොසි. තස්ස පන පඤ්ච උපට්ඨාකකුලසතානි අහෙසුං. තානිපි තප්පක්ඛිකානි හුත්වා දසබලං අක්කොසිත්වා අවීචිම්හියෙව නිබ්බත්තිංසු. එවං සො තානි පඤ්ච කුලසතානි ගණ්හිත්වා අවීචිම්හි පතිට්ඨිතො.
අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො පාපො ලාභසක්කාරගිද්ධතාය ¶ ¶ සම්මාසම්බුද්ධෙ අට්ඨානෙ කොපං බන්ධිත්වා අනාගතභයමනොලොකෙත්වා පඤ්චහි කුලසතෙහි සද්ධිං අවීචිපරායණො ජාතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න භික්ඛවෙ, ඉදානෙව දෙවදත්තො ලාභසක්කාරගිද්ධො හුත්වා අනාගතභයං න ඔලොකෙසි, පුබ්බෙපි අනාගතභයං අනොලොකෙත්වා පච්චුප්පන්නසුඛගිද්ධෙන සද්ධිං පරිසාය මහාවිනාසං පත්තො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බාරාණසිතො අවිදූරෙ කුලසහස්සනිවාසො මහාවඩ්ඪකීගාමො අහොසි. තත්ථ වඩ්ඪකී ‘‘තුම්හාකං මඤ්චං කරිස්සාම, පීඨං කරිස්සාම, ගෙහං කරිස්සාමා’’ති වත්වා මනුස්සානං හත්ථතො බහුං ඉණං ගහෙත්වා කිඤ්චි කාතුං න සක්ඛිංසු. මනුස්සා දිට්ඨදිට්ඨෙ වඩ්ඪකී චොදෙන්ති පලිබුද්ධන්ති. තෙ ඉණායිකෙහි උපද්දුතා සුඛං වසිතුං අසක්කොන්තා ‘‘විදෙසං ගන්ත්වා යත්ථ කත්ථචි වසිස්සාමා’’ති අරඤ්ඤං පවිසිත්වා රුක්ඛෙ ඡින්දිත්වා මහතිං නාවං බන්ධිත්වා නදිං ඔතාරෙත්වා ආහරිත්වා ගාමතො ගාවුතඩ්ඪයොජනමත්තෙ ඨානෙ ඨපෙත්වා අඩ්ඪරත්තසමයෙ ගාමං ආගන්ත්වා පුත්තදාරමාදාය නාවට්ඨානං ගන්ත්වා නාවං ¶ ආරුය්හ අනුක්කමෙන මහාසමුද්දං පවිසිත්වා වාතවෙගෙන විචරන්තා සමුද්දමජ්ඣෙ එකං දීපකං පාපුණිංසු. තස්මිං පන දීපකෙ සයංජාතසාලිඋච්ඡුකදලිඅම්බජම්බුපනසතාලනාළිකෙරාදීනි විවිධඵලානි අත්ථි, අඤ්ඤතරො පභින්නනාවො පුරිසො පඨමතරං තං දීපකං පත්වා සාලිභත්තං භුඤ්ජමානො උච්ඡුආදීනි ඛාදමානො ථූලසරීරො නග්ගො පරූළ්හකෙසමස්සු තස්මිං දීපකෙ පටිවසති.
වඩ්ඪකී චින්තයිංසු ‘‘සචෙ අයං දීපකො රක්ඛසපරිග්ගහිතො භවිස්සති, සබ්බෙපි අම්හෙ විනාසං පාපුණිස්සාම, පරිග්ගණ්හිස්සාම තාව න’’න්ති. අථ සත්තට්ඨ පුරිසා සූරා බලවන්තො ¶ සන්නද්ධපඤ්චාවුධා හුත්වා ඔතරිත්වා දීපකං පරිග්ගණ්හිංසු. තස්මිං ඛණෙ සො පුරිසො භුත්තපාතරාසො උච්ඡුරසං පිවිත්වා සුඛප්පත්තො රමණීයෙ පදෙසෙ රජතපට්ටසදිසෙ වාලුකතලෙ සීතච්ඡායාය උත්තානකො නිපජ්ජිත්වා ‘‘ජම්බුදීපවාසිනො කසන්තා වපන්තා එවරූපං සුඛං න ලභන්ති, ජම්බුදීපතො මය්හං අයමෙව දීපකො වර’’න්ති ගායමානො උදානං උදානෙසි. අථ සත්ථා භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘සො භික්ඛවෙ පුරිසො ඉමං උදානං උදානෙසී’’ති දස්සෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කසන්ති වපන්ති තෙ ජනා, මනුජා කම්මඵලූපජීවිනො;
නයිමස්ස දීපකස්ස භාගිනො, ජම්බුදීපා ඉදමෙව නො වර’’න්ති.
තත්ථ ¶ තෙ ජනාති තෙ ජම්බුදීපවාසිනො ජනා. කම්මඵලූපජීවිනොති නානාකම්මානං ඵලූපජීවිනො සත්තා.
අථ තෙ දීපකං පරිග්ගණ්හන්තා පුරිසා තස්ස ගීතසද්දං සුත්වා ‘‘මනුස්සසද්දො විය සුය්යති, ජානිස්සාම න’’න්ති සද්දානුසාරෙන ගන්ත්වා තං පුරිසං දිස්වා ‘‘යක්ඛො භවිස්සතී’’ති භීතතසිතා සරෙ සන්නහිංසු. සොපි තෙ දිස්වා අත්තනො වධභයෙන ‘‘නාහං, සාමි, යක්ඛො, පුරිසොම්හි, ජීවිතං මෙ දෙථා’’ති යාචන්තො ‘‘පුරිසා නාම තුම්හාදිසා නග්ගා න හොන්තී’’ති වුත්තෙ පුනප්පුනං යාචිත්වා මනුස්සභාවං විඤ්ඤාපෙසි. තෙ තං පුරිසං උපසඞ්කමිත්වා සම්මොදනීයං කථං සුත්වා තස්ස තත්ථ ආගතනියාමං පුච්ඡිංසු. සොපි සබ්බං තෙසං කථෙත්වා ‘‘තුම්හෙ අත්තනො පුඤ්ඤසම්පත්තියා ඉධාගතා ¶ , අයං උත්තමදීපො, න එත්ථ සහත්ථෙන කම්මං කත්වා ජීවන්ති, සයංජාතසාලීනඤ්චෙව උච්ඡුආදීනඤ්චෙත්ථ අන්තො නත්ථීති අනුක්කණ්ඨන්තා වසථා’’ති ආහ. ඉධ පන වසන්තානං අම්හාකං අඤ්ඤො පරිපන්ථො ¶ නත්ථි, අඤ්ඤං භයං එත්ථ නත්ථි, අයං පන අමනුස්සපරිග්ගහිතො, අමනුස්සා තුම්හාකං උච්චාරපස්සාවං දිස්වා කුජ්ඣෙය්යුං, තස්මා තං කරොන්තා වාලුකං වියූහිත්වා වාලුකාය පටිච්ඡාදෙය්යාථ, එත්තකං ඉධ භයං, අඤ්ඤං නත්ථි, නිච්චං අප්පමත්තා භවෙය්යාථාති. තෙ තත්ථ වාසං උපගච්ඡිංසු. තස්මිං පන කුලසහස්සෙ පඤ්චන්නං පඤ්චන්නං කුලසතානං ජෙට්ඨකා ද්වෙ වඩ්ඪකී අහෙසුං. තෙසු එකො බාලො අහොසි රසගිද්ධො, එකො පණ්ඩිතො රසෙසු අනල්ලීනො.
අපරභාගෙ සබ්බෙපි තෙ තත්ථ සුඛං වසන්තා ථූලසරීරා හුත්වා චින්තයිංසු ‘‘චිරං පීතා නො සුරා, උච්ඡුරසෙන මෙරයං කත්වා පිවිස්සාමා’’ති. තෙ මෙරයං කාරෙත්වා පිවිත්වා මදවසෙන ගායන්තා නච්චන්තා කීළන්තා පමත්තා තත්ථ තත්ථ උච්චාරපස්සාවං කත්වා අප්පටිච්ඡාදෙත්වා දීපකං ජෙගුච්ඡං පටිකූලං කරිංසු. දෙවතා ‘‘ඉමෙ අම්හාකං කීළාමණ්ඩලං පටිකූලං කරොන්තී’’ති කුජ්ඣිත්වා ‘‘මහාසමුද්දං උත්තරාපෙත්වා දීපකධොවනං කරිස්සාමා’’ති මන්තෙත්වා ‘‘අයං කාළපක්ඛො, අජ්ජ අම්හාකං සමාගමො ච භින්නො, ඉතො දානි පන්නරසමෙ දිවසෙ පුණ්ණමීඋපොසථදිවසෙ චන්දස්සුග්ගමනවෙලාය සමුද්දං උබ්බත්තෙත්වා සබ්බෙපිමෙ ඝාතෙස්සාමා’’ති දිවසං ඨපයිංසු. අථ නෙසං අන්තරෙ එකො ධම්මිකො දෙවපුත්තො ‘‘මා ඉමෙ මම පස්සන්තස්ස නස්සිංසූ’’ති අනුකම්පාය තෙසු සායමාසං භුඤ්ජිත්වා ඝරද්වාරෙ සුඛකථාය නිසින්නෙසු සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො සකලදීපං එකොභාසං කත්වා උත්තරාය දිසාය ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘අම්භො වඩ්ඪකී, දෙවතා තුම්හාකං කුද්ධා. ඉමස්මිං ඨානෙ මා වසිත්ථ, ඉතො අඩ්ඪමාසච්චයෙන හි දෙවතා සමුද්දං උබ්බත්තෙත්වා ¶ සබ්බෙව තුම්හෙ ඝාතෙස්සන්ති, ඉතො නික්ඛමිත්වා පලායථා’’ති වත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘තිපඤ්චරත්තූපගතම්හි ¶ චන්දෙ, වෙගො මහා හෙහිති සාගරස්ස;
උප්ලවිස්සං දීපමිමං උළාරං, මා වො වධී ගච්ඡථ ලෙණමඤ්ඤ’’න්ති.
තත්ථ ¶ උප්ලවිස්සන්ති ඉමං දීපකං උප්ලවන්තො අජ්ඣොත්ථරන්තො අභිභවිස්සති. මා වො වධීති සො සාගරවෙගො තුම්හෙ මා වධි.
ඉති සො තෙසං ඔවාදං දත්වා අත්තනො ඨානමෙව ගතො. තස්මිං ගතෙ අපරො සාහසිකො කක්ඛළො දෙවපුත්තො ‘‘ඉමෙ ඉමස්ස වචනං ගහෙත්වා පලායෙය්යුං, අහං නෙසං ගමනං නිවාරෙත්වා සබ්බෙපිමෙ මහාවිනාසං පාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා දිබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො සකලදීපං එකොභාසං කරොන්තො ආගන්ත්වා දක්ඛිණාය දිසාය ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘එකො දෙවපුත්තො ඉධාගතො, නො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආගතො’’ති වුත්තෙ ‘‘සො වො කිං කථෙසී’’ති වත්වා ‘‘ඉමං නාම, සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘සො තුම්හාකං ඉධ නිවාසං න ඉච්ඡති, දොසෙන කථෙති, තුම්හෙ අඤ්ඤත්ථ අගන්ත්වා ඉධෙව වසථා’’ති වත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘න ජාතුයං සාගරවාරිවෙගො, උප්ලවිස්සං දීපමිමං උළාරං;
තං මෙ නිමිත්තෙහි බහූහි දිට්ඨං, මා භෙථ කිං සොචථ මොදථව්හො.
‘‘පහූතභක්ඛං බහුඅන්නපානං, පත්තත්ථ ආවාසමිමං උළාරං;
න වො භයං පටිපස්සාමි කිඤ්චි, ආපුත්තපුත්තෙහි පමොදථව්හො’’ති.
තත්ථ ¶ න ජාතුයන්ති න ජාතු අයං. මා භෙථාති මා භායිත්ථ. මොදථව්හොති පමොදිතා පීතිසොමනස්සජාතා හොථ. ආපුත්තපුත්තෙහීති යාව පුත්තානම්පි පුත්තෙහි පමොදථ, නත්ථි වො ඉමස්මිං ඨානෙ භයන්ති.
එවං සො ඉමාහි ද්වීහි ගාථාහි තෙ අස්සාසෙත්වා පක්කාමි. තස්ස පක්කන්තකාලෙ ධම්මිකදෙවපුත්තස්ස වචනං අනාදියන්තො බාලවඩ්ඪකී ‘‘සුණන්තු මෙ, භොන්තො, වචන’’න්ති සෙසවඩ්ඪකී ආමන්තෙත්වා පඤ්චමං ගාථමාහ –
‘‘යො ¶ දෙවොයං දක්ඛිණායං දිසායං, ඛෙමන්ති පක්කොසති තස්ස සච්චං;
න උත්තරො වෙදි භයාභයස්ස, මා භෙථ කිං සොචථ මොදථව්හො’’ති.
තත්ථ ¶ දක්ඛිණායන්ති දක්ඛිණාය, අයමෙව වා පාඨො.
තං සුත්වා රසගිද්ධා පඤ්චසතා වඩ්ඪකී තස්ස බාලස්ස වචනං ආදියිංසු. ඉතරො පන පණ්ඩිතවඩ්ඪකී තස්ස වචනං අනාදියන්තො තෙ වඩ්ඪකී ආමන්තෙත්වා චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘යථා ඉමෙ විප්පවදන්ති යක්ඛා, එකො භයං සංසති ඛෙමමෙකො;
තදිඞ්ඝ මය්හං වචනං සුණාථ, ඛිප්පං ලහුං මා විනස්සිම්හ සබ්බෙ.
‘‘සබ්බෙ සමාගම්ම කරොම නාවං, දොණිං දළ්හං සබ්බයන්තූපපන්නං;
සචෙ අයං දක්ඛිණො සච්චමාහ, මොඝං පටික්කොසති උත්තරොයං;
සා චෙව නො හෙහිති ආපදත්ථා, ඉමඤ්ච දීපං න පරිච්චජෙම.
‘‘සචෙ ච ඛො උත්තරො සච්චමාහ, මොඝං පටික්කොසති දක්ඛිණොයං;
තමෙව ¶ නාවං අභිරුය්හ සබ්බෙ, එවං මයං සොත්ථි තරෙමු පාරං.
‘‘න වෙ සුගණ්හං පඨමෙන සෙට්ඨං, කනිට්ඨමාපාථගතං ගහෙත්වා;
යො චීධ තච්ඡං පවිචෙය්ය ගණ්හති, ස වෙ නරො සෙට්ඨමුපෙති ඨාන’’න්ති.
තත්ථ ¶ විප්පවදන්තීති අඤ්ඤමඤ්ඤං විරුද්ධං වදන්ති. ලහුන්ති පුරිමස්ස අත්ථදීපනං. දොණින්ති ගම්භීරං මහානාවං. සබ්බයන්තූපපන්නන්ති සබ්බෙහි ඵියාරිත්තාදීහි යන්තෙහි උපපන්නං. සා චෙව නො හෙහිති ආපදත්ථාති සා ච නො නාවා පච්ඡාපි උප්පන්නාය ආපදාය අත්ථා භවිස්සති, ඉමඤ්ච දීපං න පරිච්චජිස්සාම. තරෙමූති තරිස්සාම. න වෙ සුගණ්හන්ති න වෙ සුඛෙන ගණ්හිතබ්බං. සෙට්ඨන්ති උත්තමං තථං සච්චං. කනිට්ඨන්ති පඨමවචනං උපාදාය පච්ඡිමවචනං කනිට්ඨං නාම. ඉධාපි ‘‘න වෙ සුගණ්හ’’න්ති අනුවත්තතෙව. ඉදං වුත්තං හොති – අම්භො වඩ්ඪකී, යෙන කෙනචි පඨමෙන වුත්තවචනං ‘‘ඉදමෙව සෙට්ඨං තථං සච්ච’’න්ති සුඛං න ගණ්හිතබ්බමෙව, යථා ච තං, එවං කනිට්ඨං ගච්ඡා වුත්තවචනම්පි ‘‘ඉදමෙව තථං සච්ච’’න්ති න ගණ්හිතබ්බං. යං පන සොතවිසයං ආපාථගතං හොති, තං ආපාථගතං ගහෙත්වා යො ඉධ පණ්ඩිතපුරිසො පුරිමවචනඤ්ච පච්ඡිමවචනඤ්ච පවිචෙය්ය විචිනිත්වා තීරෙත්වා උපපරික්ඛිත්වා තච්ඡං ගණ්හාති, යං තථං සච්චං සභාවභූතං, තදෙව පච්චක්ඛං කත්වා ගණ්හාති. ස වෙ නරො සෙට්ඨමුපෙති ඨානන්ති සො උත්තමං ඨානං උපෙති අධිගච්ඡති වින්දති ලභතීති.
සො ¶ එවඤ්ච පන වත්වා ආහ – ‘‘අම්භො, මයං ද්වින්නම්පි දෙවතානං වචනං කරිස්සාම, නාවං තාව සජ්ජෙය්යාම. සචෙ පඨමස්ස වචනං සච්චං භවිස්සති, තං නාවං අභිරුහිත්වා පලායිස්සාම, අථ ඉතරස්ස වචනං සච්චං භවිස්සති, නාවං එකමන්තෙ ඨපෙත්වා ඉධෙව වසිස්සාමා’’ති. එවං වුත්තෙ බාලවඩ්ඪකී ‘‘අම්භො, ත්වං උදකපාතියං ¶ සුසුමාරං පස්සසි, අතීව දීඝං පස්සසි, පඨමදෙවපුත්තො අම්හෙසු දොසවසෙන කථෙසි, පච්ඡිමො සිනෙහෙනෙව, ඉමං එවරූපං වරදීපං පහාය කුහිං ගමිස්සාම, සචෙ පන ත්වං ගන්තුකාමො, තව පරිසං ගණ්හිත්වා නාවං කරොහි, අම්හාකං නාවාය කිච්චං නත්ථී’’ති ආහ. පණ්ඩිතො අත්තනො පරිසං ගහෙත්වා නාවං සජ්ජෙත්වා නාවාය සබ්බූපකරණානි ආරොපෙත්වා සපරිසො නාවාය අට්ඨාසි.
තතො පුණ්ණමදිවසෙ චන්දස්ස උග්ගමනවෙලාය සමුද්දතො ඌමි උත්තරිත්වා ජාණුකපමාණා හුත්වා දීපකං ධොවිත්වා ගතා. පණ්ඩිතො සමුද්දස්ස උත්තරණභාවං ඤත්වා නාවං විස්සජ්ජෙසි. බාලවඩ්ඪකිපක්ඛිකානි පඤ්ච කුලසතානි ‘‘සමුද්දතො ඌමි දීපධොවනත්ථාය ආගතා, එත්තකමෙව එත’’න්ති කථෙන්තා ¶ නිසීදිංසු. තතො පටිපාටියා කටිප්පමාණා පුරිසප්පමාණා තාලප්පමාණා සත්තතාලප්පමාණා සාගරඌමි දීපකම්පි වුය්හමානා ආගඤ්ඡි. පණ්ඩිතො උපායකුසලතාය රසෙ අලග්ගො සොත්ථිනා ගතො, බාලවඩ්ඪකී රසගිද්ධෙන අනාගතභයං අනොලොකෙන්තො පඤ්චහි කුලසතෙහි සද්ධිං විනාසං පත්තො.
ඉතො පරා සානුසාසනී තමත්ථං දීපයමානා තිස්සො අභිසම්බුද්ධගාථා හොන්ති –
‘‘යථාපි තෙ සාගරවාරිමජ්ඣෙ, සකම්මුනා සොත්ථි වහිංසු වාණිජා;
අනාගතත්ථං පටිවිජ්ඣියාන, අප්පම්පි නාච්චෙති ස භූරිපඤ්ඤො.
‘‘බාලා ච මොහෙන රසානුගිද්ධා, අනාගතං අප්පටිවිජ්ඣියත්ථං;
පච්චුප්පන්නෙ සීදන්ති අත්ථජාතෙ, සමුද්දමජ්ඣෙ යථා තෙ මනුස්සා.
‘‘අනාගතං ¶ පටිකයිරාථ කිච්චං, ‘මා මං කිච්චං කිච්චකාලෙ බ්යධෙසි’;
තං තාදිසං පටිකතකිච්චකාරිං, න තං කිච්චං කිච්චකාලෙ බ්යධෙතී’’ති.
තත්ථ සකම්මුනාති අනාගතභයං දිස්වා පුරෙතරං කතෙන අත්තනො කම්මෙන. සොත්ථි වහිංසූති ඛෙමෙන ගමිංසු. වාණිජාති සමුද්දෙ විචරණභාවෙන වඩ්ඪකී වුත්තා. පටිවිජ්ඣියානාති එවං, භික්ඛවෙ ¶ , පඨමතරං කත්තබ්බං අනාගතං අත්ථං පටිවිජ්ඣිත්වා ඉධලොකෙ භූරිපඤ්ඤො කුලපුත්තො අප්පමත්තකම්පි අත්තනො අත්ථං න අච්චෙති නාතිවත්තති, න හාපෙතීති අත්ථො. අප්පටිවිජ්ඣියත්ථන්ති අප්පටිවිජ්ඣිත්වා අත්ථං, පඨමමෙව කත්තබ්බං අකත්වාති අත්ථො. පච්චුප්පන්නෙති යදා තං අනාගතං අත්ථජාතං උප්පජ්ජති, තදා තස්මිං පච්චුප්පන්නෙ සීදන්ති, අත්ථෙ ජාතෙ අත්තනො පතිට්ඨං න ලභන්ති, සමුද්දෙ තෙ බාලවඩ්ඪකී මනුස්සා විය විනාසං පාපුණන්ති.
අනාගතන්ති ¶ භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතපුරිසො අනාගතං පඨමතරං කත්තබ්බකිච්චං සම්පරායිකං වා දිට්ඨධම්මිකං වා පටිකයිරාථ, පුරෙතරමෙව කරෙය්ය. කිංකාරණා? මා මං කිච්චං කිච්චකාලෙ බ්යධෙසි, පුරෙ කත්තබ්බඤ්හි පුරෙ අකයිරමානං පච්ඡා පච්චුප්පන්නභාවප්පත්තං අත්තනො කිච්චකාලෙ කායචිත්තාබාධෙන බ්යධෙති, තං මං මා බ්යධෙසීති පඨමමෙව නං පණ්ඩිතො කරෙය්ය. තං තාදිසන්ති යථා පණ්ඩිතං පුරිසං. පටිකතකිච්චකාරින්ති පටිකච්චෙව කත්තබ්බකිච්චකාරිනං. තං කිච්චං කිච්චකාලෙති අනාගතං කිච්චං කයිරමානං පච්ඡා පච්චුප්පන්නභාවප්පත්තං අත්තනො කිච්චකාලෙ කායචිත්තාබාධකාලෙ තාදිසං පුරිමං න බ්යධෙති න බාධති. කස්මා? පුරෙයෙව කතත්තාති.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො පච්චුප්පන්නසුඛෙ ලග්ගො අනාගතභයං අනොලොකෙත්වා සපරිසො විනාසං පත්තො’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බාලවඩ්ඪකී දෙවදත්තො අහොසි, දක්ඛිණදිසාය ඨිතො අධම්මිකදෙවපුත්තො කොකාලිකො, උත්තරදිසාය ඨිතො ධම්මිකදෙවපුත්තො සාරිපුත්තො, පණ්ඩිතවඩ්ඪකී පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
සමුද්දවාණිජජාතකවණ්ණනා තතියා.
[467] 4. කාමජාතකවණ්ණනා
කාමං ¶ කාමයමානස්සාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං බ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි. එකො කිර සාවත්ථිවාසී බ්රාහ්මණො අචිරවතීතීරෙ ඛෙත්තකරණත්ථාය අරඤ්ඤං කොටෙසි. සත්ථා තස්ස උපනිස්සයං දිස්වා සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිසන්තො මග්ගා ඔක්කම්ම තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කිං කරොසි බ්රාහ්මණා’’ති වත්වා ‘‘ඛෙත්තට්ඨානං කොටාපෙමි භො, ගොතමා’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධු, බ්රාහ්මණ, කම්මං කරොහී’’ති වත්වා අගමාසි. එතෙනෙව උපායෙන ඡින්නරුක්ඛෙ හාරෙත්වා ඛෙත්තස්ස සොධනකාලෙ කසනකාලෙ කෙදාරබන්ධනකාලෙ වපනකාලෙති පුනප්පුනං ගන්ත්වා තෙන සද්ධිං ¶ පටිසන්ථාරමකාසි. වපනදිවසෙ පන සො බ්රාහ්මණො ‘‘අජ්ජ, භො ගොතම, මය්හං වප්පමඞ්ගලං, අහං ඉමස්මිං සස්සෙ නිප්ඵන්නෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ¶ මහාදානං දස්සාමී’’ති ආහ. සත්ථා තුණ්හීභාවෙන අධිවාසෙත්වා පක්කාමි. පුනෙකදිවසං බ්රාහ්මණො සස්සං ඔලොකෙන්තො අට්ඨාසි. සත්ථාපි තත්ථ ගන්ත්වා ‘‘කිං කරොසි බ්රාහ්මණා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සස්සං ඔලොකෙමි භො ගොතමා’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධු බ්රාහ්මණා’’ති වත්වා පක්කාමි. තදා බ්රාහ්මණො චින්තෙසි ‘‘සමණො ගොතමො අභිණ්හං ආගච්ඡති, නිස්සංසයං භත්තෙන අත්ථිකො, දස්සාමහං තස්ස භත්ත’’න්ති. තස්සෙවං චින්තෙත්වා ගෙහං ගතදිවසෙ සත්ථාපි තත්ථ අගමාසි. අථ බ්රාහ්මණස්ස අතිවිය විස්සාසො අහොසි. අපරභාගෙ පරිණතෙ සස්සෙ ‘‘ස්වෙ ඛෙත්තං ලායිස්සාමී’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා නිපන්නෙ බ්රාහ්මණෙ අචිරවතියා උපරි සබ්බරත්තිං කරකවස්සං වස්සි. මහොඝො ආගන්ත්වා එකනාළිමත්තම්පි අනවසෙසං කත්වා සබ්බං සස්සං සමුද්දං පවෙසෙසි. බ්රාහ්මණො ඔඝම්හි පතිතෙ සස්සවිනාසං ඔලොකෙත්වා සකභාවෙන සණ්ඨාතුං නාහොසි, බලවසොකාභිභූතො හත්ථෙන උරං පහරිත්වා පරිදෙවමානො රොදන්තො නිපජ්ජි.
සත්ථා පච්චූසසමයෙ සොකාභිභූතං බ්රාහ්මණං දිස්වා ‘‘බ්රාහ්මණස්සාවස්සයො භවිස්සාමී’’ති පුනදිවසෙ සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො භික්ඛූ විහාරං පෙසෙත්වා පච්ඡාසමණෙන සද්ධිං තස්ස ගෙහද්වාරං අගමාසි. බ්රාහ්මණො සත්ථු ආගතභාවං ¶ සුත්වා ‘‘පටිසන්ථාරත්ථාය මෙ සහායො ආගතො භවිස්සතී’’ති පටිලද්ධස්සාසො ආසනං පඤ්ඤපෙසි. සත්ථා පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘බ්රාහ්මණ, කස්මා ත්වං දුම්මනොසි, කිං තෙ අඵාසුක’’න්ති පුච්ඡි. භො ගොතම, අචිරවතීතීරෙ මයා රුක්ඛච්ඡෙදනතො පට්ඨාය කතං කම්මං තුම්හෙ ජානාථ, අහං ‘‘ඉමස්මිං සස්සෙ නිප්ඵන්නෙ තුම්හාකං දානං දස්සාමී’’ති විචරාමි, ඉදානි මෙ සබ්බං තං සස්සං මහොඝො සමුද්දමෙව පවෙසෙසි, කිඤ්චි අවසිට්ඨං නත්ථි, සකටසතමත්තං ධඤ්ඤං විනට්ඨං, තෙන මෙ මහාසොකො උප්පන්නොති. ‘‘කිං පන, බ්රාහ්මණ, සොචන්තස්ස නට්ඨං පුනාගච්ඡතී’’ති. ‘‘නො හෙතං භො ගොතමා’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ කස්මා සොචසි, ඉමෙසං සත්තානං ධනධඤ්ඤං නාම උප්පජ්ජනකාලෙ උප්පජ්ජති, නස්සනකාලෙ නස්සති, කිඤ්චි සඞ්ඛාරගතං අනස්සනධම්මං නාම නත්ථි, මා චින්තයී’’ති. ඉති නං සත්ථා සමස්සාසෙත්වා තස්ස සප්පායධම්මං දෙසෙන්තො කාමසුත්තං (සු. නි. 772 ආදයො) කථෙසි. සුත්තපරියොසානෙ ¶ සොචන්තො බ්රාහ්මණො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. සත්ථා තං නිස්සොකං කත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං අගමාසි. ‘‘සත්ථා අසුකං නාම බ්රාහ්මණං සොකසල්ලසමප්පිතං නිස්සොකං කත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසී’’ති සකලනගරං අඤ්ඤාසි. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දසබලො බ්රාහ්මණෙන සද්ධිං මිත්තං කත්වා විස්සාසිකො හුත්වා උපායෙනෙව තස්ස සොකසල්ලසමප්පිතස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා තං ¶ නිස්සොකං කත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපාහං එතං නිස්සොකමකාසි’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තස්ස රඤ්ඤො ද්වෙ පුත්තා අහෙසුං. සො ජෙට්ඨකස්ස උපරජ්ජං අදාසි, කනිට්ඨස්ස සෙනාපතිට්ඨානං. අපරභාගෙ බ්රහ්මදත්තෙ කාලකතෙ අමච්චා ජෙට්ඨකස්ස අභිසෙකං පට්ඨපෙසුං. සො ‘‘න මය්හං රජ්ජෙනත්ථො, කනිට්ඨස්ස මෙ දෙථා’’ති වත්වා පුනප්පුනං යාචියමානොපි පටික්ඛිපිත්වා කනිට්ඨස්ස අභිසෙකෙ කතෙ ‘‘න මෙ ඉස්සරියෙනත්ථො’’ති උපරජ්ජාදීනිපි න ඉච්ඡි. ‘‘තෙන හි සාදූනි භොජනානි භුඤ්ජන්තො ඉධෙව වසාහී’’ති වුත්තෙපි ‘‘න මෙ ඉමස්මිං නගරෙ කිච්චං අත්ථී’’ති බාරාණසිතො ¶ නික්ඛමිත්වා පච්චන්තං ගන්ත්වා එකං සෙට්ඨිකුලං නිස්සාය සහත්ථෙන කම්මං කරොන්තො වසි. තෙ අපරභාගෙ තස්ස රාජකුමාරභාවං ඤත්වා කම්මං කාතුං නාදංසු, කුමාරපරිහාරෙනෙව තං පරිහරිංසු. අපරභාගෙ රාජකම්මිකා ඛෙත්තප්පමාණග්ගහණත්ථාය තං ගාමං අගමංසු. සෙට්ඨි රාජකුමාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘සාමි, මයං තුම්හෙ පොසෙම, කනිට්ඨභාතිකස්ස පණ්ණං පෙසෙත්වා අම්හාකං බලිං හාරෙථා’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘අහං අසුකසෙට්ඨිකුලං නාම උපනිස්සාය වසාමි, මං නිස්සාය එතෙසං බලිං විස්සජ්ජෙහී’’ති පණ්ණං පෙසෙසි. රාජා ‘‘සාධූ’’ති වත්වා තථා කාරෙසි.
අථ නං සකලගාමවාසිනොපි ජනපදවාසිනොපි උපසඞ්කමිත්වා ‘‘මයං තුම්හාකඤ්ඤෙව බලිං දස්සාම, අම්හාකම්පි සුඞ්කං විස්සජ්ජාපෙහී’’ති ආහංසු. සො තෙසම්පි අත්ථාය පණ්ණං පෙසෙත්වා විස්සජ්ජාපෙසි. තතො ¶ පට්ඨාය තෙ තස්සෙව බලිං අදංසු. අථස්ස මහාලාභසක්කාරො අහොසි, තෙන සද්ධිඤ්ඤෙවස්ස තණ්හාපි මහතී ජාතා. සො අපරභාගෙපි සබ්බං ජනපදං යාචි, උපඩ්ඪරජ්ජං යාචි, කනිට්ඨොපි තස්ස අදාසියෙව. සො තණ්හාය වඩ්ඪමානාය උපඩ්ඪරජ්ජෙනපි අසන්තුට්ඨො ‘‘රජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති ජනපදපරිවුතො තං නගරං ගන්ත්වා බහිනගරෙ ඨත්වා ‘‘රජ්ජං වා මෙ දෙතු යුද්ධං වා’’ති කනිට්ඨස්ස පණ්ණං පහිණි. කනිට්ඨො චින්තෙසි ‘‘අයං බාලො පුබ්බෙ රජ්ජම්පි උපරජ්ජාදීනිපි පටික්ඛිපිත්වා ඉදානි ‘යුද්ධෙන ගණ්හාමී’ති වදති, සචෙ ඛො පනාහං ඉමං යුද්ධෙන මාරෙස්සාමි, ගරහා මෙ භවිස්සති, කිං මෙ රජ්ජෙනා’’ති. අථස්ස ‘‘අලං යුද්ධෙන, රජ්ජං ගණ්හතූ’’ති පෙසෙසි. සො රජ්ජං ගණ්හිත්වා කනිට්ඨස්ස උපරජ්ජං දත්වා තතො පට්ඨාය රජ්ජං කාරෙන්තො තණ්හාවසිකො හුත්වා එකෙන රජ්ජෙන අසන්තුට්ඨො ද්වෙ තීණි රජ්ජානි පත්ථෙත්වා ¶ තණ්හාය කොටිං නාද්දස.
තදා ¶ සක්කො දෙවරාජා ‘‘කෙ නු ඛො ලොකෙ මාතාපිතරො උපට්ඨහන්ති, කෙ දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්ති, කෙ තණ්හාවසිකා’’ති ඔලොකෙන්තො තස්ස තණ්හාවසිකභාවං ඤත්වා ‘‘අයං බාලො බාරාණසිරජ්ජෙනපි න තුස්සති, අහං සික්ඛාපෙස්සාමි න’’න්ති මාණවකවෙසෙන රාජද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘එකො උපායකුසලො මාණවො ද්වාරෙ ඨිතො’’ති ආරොචාපෙත්වා ‘‘පවිසතූ’’ති වුත්තෙ පවිසිත්වා රාජානං ජයාපෙත්වා ‘‘කිංකාරණා ආගතොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘මහාරාජ තුම්හාකං කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථි, රහො පච්චාසීසාමී’’ති ආහ. සක්කානුභාවෙන තාවදෙව මනුස්සා පටික්කමිංසු. අථ නං මාණවො ‘‘අහං, මහාරාජ, ඵීතානි ආකිණ්ණමනුස්සානි සම්පන්නබලවාහනානි තීණි නගරානි පස්සාමි, අහං තෙ අත්තනො ආනුභාවෙන තෙසු රජ්ජං ගහෙත්වා දස්සාමි, පපඤ්චං අකත්වා සීඝං ගන්තුං වට්ටතී’’ති ආහ. සො තණ්හාවසිකො රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා සක්කානුභාවෙන ‘‘කො වා ත්වං, කුතො වා ආගතො, කිං වා තෙ ලද්ධුං වට්ටතී’’ති න පුච්ඡි. සොපි එත්තකං වත්වා තාවතිංසභවනමෙව අගමාසි.
රාජා අමච්චෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘එකො මාණවො ‘අම්හාකං තීණි රජ්ජානි ගහෙත්වා දස්සාමී’ති ආහ, තං පක්කොසථ, නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා ¶ බලකායං සන්නිපාතාපෙථ, පපඤ්චං අකත්වා තීණි රජ්ජානි ගණ්හිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘කිං පන තෙ, මහාරාජ, තස්ස මාණවස්ස සක්කාරො වා කතො, නිවාසට්ඨානං වා පුච්ඡිත’’න්ති වුත්තෙ ‘‘නෙව සක්කාරං අකාසිං, න නිවාසට්ඨානං පුච්ඡිං, ගච්ඡථ නං උපධාරෙථා’’ති ආහ. උපධාරෙන්තා නං අදිස්වා ‘‘මහාරාජ, සකලනගරෙ මාණවං න පස්සාමා’’ති ආරොචෙසුං. තං සුත්වා රාජා දොමනස්සජාතො ‘‘තීසු නගරෙසු රජ්ජං නට්ඨං, මහන්තෙනම්හි යසෙන පරිහීනො, ‘නෙව මෙ පරිබ්බයං අදාසි, න ච පුච්ඡි නිවාසට්ඨාන’න්ති මය්හං කුජ්ඣිත්වා මාණවො ¶ අනාගතො භවිස්සතී’’ති පුනප්පුනං චින්තෙසි. අථස්ස තණ්හාවසිකස්ස සරීරෙ ඩාහො උප්පජ්ජි, සරීරෙ පරිඩය්හන්තෙ උදරං ඛොභෙත්වා ලොහිතපක්ඛන්දිකා උදපාදි. එකං භාජනං පවිසති, එකං නික්ඛමති, වෙජ්ජා තිකිච්ඡිතුං න සක්කොන්ති, රාජා කිලමති. අථස්ස බ්යාධිතභාවො සකලනගරෙ පාකටො අහොසි.
තදා බොධිසත්තො තක්කසිලතො සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා බාරාණසිනගරෙ මාතාපිතූනං සන්තිකං ආගතො තං රඤ්ඤො පවත්තිං සුත්වා ‘‘අහං තිකිච්ඡිස්සාමී’’ති රාජද්වාරං ගන්ත්වා ‘‘එකො කිර තරුණමාණවො තුම්හෙ තිකිච්ඡිතුං ආගතො’’ති ආරොචාපෙසි. රාජා ‘‘මහන්තමහන්තා දිසාපාමොක්ඛවෙජ්ජාපි මං තිකිච්ඡිතුං න සක්කොන්ති, කිං තරුණමාණවො සක්ඛිස්සති, පරිබ්බයං දත්වා විස්සජ්ජෙථ න’’න්ති ආහ. තං සුත්වා මාණවො ‘‘මය්හං වෙජ්ජකම්මෙන වෙතනං නත්ථි, අහං තිකිච්ඡාමි, කෙවලං භෙසජ්ජමූලමත්තං දෙතූ’’ති ආහ. තං සුත්වා ¶ රාජා ‘‘සාධූ’’ති පක්කොසාපෙසි. මාණවො රාජානං වන්දිත්වා ‘‘මා භායි, මහාරාජ, අහං තෙ තිකිච්ඡාමි, අපිච ඛො පන මෙ රොගස්ස සමුට්ඨානං ආචික්ඛාහී’’ති ආහ. රාජා හරායමානො ‘‘කිං තෙ සමුට්ඨානෙන, භෙසජ්ජං එව කරොහී’’ති ආහ. මහාරාජ, වෙජ්ජා නාම ‘‘අයං බ්යාධි ඉමං නිස්සාය සමුට්ඨිතො’’ති ඤත්වා අනුච්ඡවිකං භෙසජ්ජං කරොන්තීති. රාජා ‘‘සාධු තාතා’’ති සමුට්ඨානං කථෙන්තො ‘‘එකෙන මාණවෙන ආගන්ත්වා තීසු නගරෙසු රජ්ජං ගහෙත්වා දස්සාමී’’තිආදිං කත්වා සබ්බං කථෙත්වා ‘‘ඉති මෙ තාත, තණ්හං නිස්සාය බ්යාධි උප්පන්නො, සචෙ තිකිච්ඡිතුං සක්කොසි, තිකිච්ඡාහී’’ති ආහ. කිං පන මහාරාජ, සොචනාය තානි නගරානි සක්කා ලද්ධුන්ති? ‘‘න සක්කා තාතා’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ කස්මා සොචසි, මහාරාජ, සබ්බමෙව හි සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකවත්ථුං ¶ අත්තනො කායං ආදිං කත්වා පහාය ගමනීයං ¶ , චතූසු නගරෙසු රජ්ජං ගහෙත්වාපි ත්වං එකප්පහාරෙනෙව න චතස්සො භත්තපාතියො භුඤ්ජිස්සසි, න චතූසු සයනෙසු සයිස්සසි, න චත්තාරි වත්ථයුගානි අච්ඡාදෙස්සසි, තණ්හාවසිකෙන නාම භවිතුං න වට්ටති, අයඤ්හි තණ්හා නාම වඩ්ඪමානා චතූහි අපායෙහි මුච්චිතුං න දෙතීති.
ඉති නං මහාසත්තො ඔවදිත්වා අථස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –
‘‘කාමං කාමයමානස්ස, තස්ස චෙ තං සමිජ්ඣති;
අද්ධා පීතිමනො හොති, ලද්ධා මච්චො යදිච්ඡති.
‘‘කාමං කාමයමානස්ස, තස්ස චෙ තං සමිජ්ඣති;
තතො නං අපරං කාමෙ, ඝම්මෙ තණ්හංව වින්දති.
‘‘ගවංව සිඞ්ගිනො සිඞ්ගං, වඩ්ඪමානස්ස වඩ්ඪති;
එවං මන්දස්ස පොසස්ස, බාලස්ස අවිජානතො;
භිය්යො තණ්හා පිපාසා ච, වඩ්ඪමානස්ස වඩ්ඪති.
‘‘පථබ්යා සාලියවකං, ගවාස්සං දාසපොරිසං;
දත්වා ච නාලමෙකස්ස, ඉති විද්වා සමං චරෙ.
‘‘රාජා පසය්හ පථවිං විජිත්වා, සසාගරන්තං මහිමාවසන්තො;
ඔරං සමුද්දස්ස අතිත්තරූපො, පාරං සමුද්දස්සපි පත්ථයෙථ.
‘‘යාව ¶ අනුස්සරං කාමෙ, මනසා තිත්ති නාජ්ඣගා;
තතො නිවත්තා පටික්කම්ම දිස්වා, තෙ වෙ සුතිත්තා යෙ පඤ්ඤාය තිත්තා.
‘‘පඤ්ඤාය තිත්තිනං සෙට්ඨං, න සො කාමෙහි තප්පති;
පඤ්ඤාය තිත්තං පුරිසං, තණ්හා න කුරුතෙ වසං.
‘‘අපචිනෙථෙව ¶ කාමානං, අප්පිච්ඡස්ස අලොලුපො;
සමුද්දමත්තො පුරිසො, න සො කාමෙහි තප්පති.
‘‘රථකාරොව චම්මස්ස, පරිකන්තං උපාහනං;
යං ¶ යං චජති කාමානං, තං තං සම්පජ්ජතෙ සුඛං;
සබ්බඤ්චෙ සුඛමිච්ඡෙය්ය, සබ්බෙ කාමෙ පරිච්චජෙ’’ති.
තත්ථ කාමන්ති වත්ථුකාමම්පි කිලෙසකාමම්පි. කාමයමානස්සාති පත්ථයමානස්ස. තස්ස චෙ තං සමිජ්ඣතීති තස්ස පුග්ගලස්ස තං කාමිතවත්ථු සමිජ්ඣති චෙ, නිප්ඵජ්ජති චෙති අත්ථො. තතො නං අපරං කාමෙති එත්ථ නන්ති නිපාතමත්තං. අපරන්ති පරභාගදීපනං. කාමෙති උපයොගබහුවචනං. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ කාමං කාමයමානස්ස තං කාමිතවත්ථු සමිජ්ඣති, තස්මිං සමිද්ධෙ තතො පරං සො පුග්ගලො කාමයමානො යථා නාම ඝම්මෙ ගිම්හකාලෙ වාතාතපෙන කිලන්තො තණ්හං වින්දති, පානීයපිපාසං පටිලභති, එවං භිය්යො කාමතණ්හාසඞ්ඛාතෙ කාමෙ වින්දති පටිලභති, රූපතණ්හාදිකා තණ්හා චස්ස වඩ්ඪතියෙවාති. ගවංවාති ගොරූපස්ස විය. සිඞ්ගිනොති මත්ථකං පදාලෙත්වා උට්ඨිතසිඞ්ගස්ස. මන්දස්සාති මන්දපඤ්ඤස්ස. බාලස්සාති බාලධම්මෙ යුත්තස්ස. ඉදං වුත්තං හොති – යථා වච්ඡකස්ස වඩ්ඪන්තස්ස සරීරෙනෙව සද්ධිං සිඞ්ගං වඩ්ඪති, එවං අන්ධබාලස්සපි අප්පත්තකාමතණ්හා ච පත්තකාමපිපාසා ච අපරාපරං වඩ්ඪතීති.
සාලියවකන්ති සාලිඛෙත්තයවඛෙත්තං. එතෙන සාලියවාදිකං සබ්බං ධඤ්ඤං දස්සෙති, දුතියපදෙන සබ්බං ද්විපදචතුප්පදං දස්සෙති. පඨමපදෙන වා සබ්බං අවිඤ්ඤාණකං, ඉතරෙන සවිඤ්ඤාණකං. දත්වා චාති දත්වාපි. ඉදං වුත්තං හොති – තිට්ඨන්තු තීණි රජ්ජානි, සචෙ සො මාණවො අඤ්ඤං වා සකලම්පි පථවිං සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකරතනපූරං කස්සචි දත්වා ගච්ඡෙය්ය, ඉදම්පි එත්තකං වත්ථු එකස්සෙව අපරියන්තං, එවං දුප්පූරා එසා තණ්හා නාම. ඉති විද්වා සමං චරෙති එවං ජානන්තො පුරිසො තණ්හාවසිකො අහුත්වා කායසමාචාරාදීනි පූරෙන්තො චරෙය්ය.
ඔරන්ති ¶ ¶ ඔරිමකොට්ඨාසං පත්වා තෙන අතිත්තරූපො පුන සමුද්දපාරම්පි පත්ථයෙථ. එවං තණ්හාවසිකසත්තා නාම දුප්පූරාති දස්සෙති. යාවාති අනියාමිතපරිච්ඡෙදො. අනුස්සරන්ති අනුස්සරන්තො. නාජ්ඣගාති න වින්දති. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, පුරිසො අපරියන්තෙපි කාමෙ ¶ මනසා අනුස්සරන්තො තිත්තිං න වින්දති, පත්තුකාමොව හොති, එවං කාමෙසු සත්තානං තණ්හා වඩ්ඪතෙව. තතො නිවත්තාති තතො පන වත්ථුකාමකිලෙසකාමතො චිත්තෙන නිවත්තිත්වා කායෙන පටික්කම්ම ඤාණෙන ආදීනවං දිස්වා යෙ පඤ්ඤාය තිත්තා පරිපුණ්ණා, තෙ තිත්තා නාම.
පඤ්ඤාය තිත්තිනං සෙට්ඨන්ති පඤ්ඤාය තිත්තීනං අයං පරිපුණ්ණසෙට්ඨො, අයමෙව වා පාඨො. න සො කාමෙහි තප්පතීති ‘‘න හී’’තිපි පාඨො. යස්මා පඤ්ඤාය තිත්තො පුරිසො කාමෙහි න පරිඩය්හතීති අත්ථො. න කුරුතෙ වසන්ති තාදිසඤ්හි පුරිසං තණ්හා වසෙ වත්තෙතුං න සක්කොති, ස්වෙව පන තණ්හාය ආදීනවං දිස්වා සරභඞ්ගමාණවො විය ච අඩ්ඪමාසකරාජා විය ච තණ්හාවසෙ න පවත්තතීති අත්ථො. අපචිනෙථෙවාති විද්ධංසෙථෙව. සමුද්දමත්තොති මහතියා පඤ්ඤාය සමන්නාගතත්තා සමුද්දප්පමාණො. සො මහන්තෙන අග්ගිනාපි සමුද්දො විය කිලෙසකාමෙහි න තප්පති න ඩය්හති.
රථකාරොති චම්මකාරො. පරිකන්තන්ති පරිකන්තන්තො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා චම්මකාරො උපාහනං පරිකන්තන්තො යං යං චම්මස්ස අගය්හූපගට්ඨානං හොති, තං තං චජිත්වා උපාහනං කත්වා උපාහනමූලං ලභිත්වා සුඛිතො හොති, එවමෙව පණ්ඩිතො චම්මකාරසත්ථසදිසාය පඤ්ඤාය කන්තන්තො යං යං ඔධිං කාමානං චජති, තෙන තෙනස්ස කාමොධිනා රහිතං තං තං කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මඤ්ච සුඛං සම්පජ්ජති විගතදරථං, සචෙ පන සබ්බම්පි කායකම්මාදිසුඛං විගතපරිළාහමෙව ඉච්ඡෙය්ය, කසිණං භාවෙත්වා ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා සබ්බෙ කාමෙ පරිච්චජෙති.
බොධිසත්තස්ස පන ඉමං ගාථං කථෙන්තස්ස රඤ්ඤො සෙතච්ඡත්තං ආරම්මණං කත්වා ඔදාතකසිණජ්ඣානං උදපාදි, රාජාපි අරොගො අහොසි. සො තුට්ඨො සයනා වුට්ඨහිත්වා ‘‘එත්තකා වෙජ්ජා මං තිකිච්ඡිතුං නාසක්ඛිංසු, ¶ පණ්ඩිතමාණවො පන අත්තනො ඤාණොසධෙන මං නිරොගං අකාසී’’ති තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො දසමං ගාථමාහ –
‘‘අට්ඨ ¶ තෙ භාසිතා ගාථා, සබ්බා හොන්ති සහස්සියා;
පටිගණ්හ මහාබ්රහ්මෙ, සාධෙතං තව භාසිත’’න්ති.
තත්ථ ¶ අට්ඨාති දුතියගාථං ආදිං කත්වා කාමාදීනවසංයුත්තා අට්ඨ. සහස්සියාති සහස්සාරහා. පටිගණ්හාති අට්ඨ සහස්සානි ගණ්හ. සාධෙතං තව භාසිතන්ති සාධු එතං තව වචනං.
තං සුත්වා මහාසත්තො එකාදසමං ගාථමාහ –
‘‘න මෙ අත්ථො සහස්සෙහි, සතෙහි නහුතෙහි වා;
පච්ඡිමං භාසතො ගාථං, කාමෙ මෙ න රතො මනො’’ති.
තත්ථ පච්ඡිමන්ති ‘‘රථකාරොව චම්මස්සා’’ති ගාථං. කාමෙ මෙ න රතො මනොති ඉමං ගාථං භාසමානස්සෙව මම වත්ථුකාමෙපි කිලෙසකාමෙපි මනො නාභිරමාමි. අහඤ්හි ඉමං ගාථං භාසමානො අත්තනොව ධම්මදෙසනාය ඣානං නිබ්බත්තෙසිං, මහාරාජාති.
රාජා භිය්යොසොමත්තාය තුස්සිත්වා මහාසත්තං වණ්ණෙන්තො ඔසානගාථමාහ –
‘‘භද්රකො වතායං මාණවකො, සබ්බලොකවිදූ මුනි;
යො ඉමං තණ්හං දුක්ඛජනනිං, පරිජානාති පණ්ඩිතො’’ති.
තත්ථ දුක්ඛජනනින්ති සකලවට්ටදුක්ඛජනනිං. පරිජානාතීති පරිජානි පරිච්ඡින්දි, ලුඤ්චිත්වා නීහරීති බොධිසත්තං වණ්ණෙන්තො එවමාහ.
බොධිසත්තොපි ‘‘මහාරාජ, අප්පමත්තො හුත්වා ධම්මං චරා’’ති රාජානං ඔවදිත්වා ආකාසෙන හිමවන්තං ගන්ත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා යාවතායුකං ඨත්වා බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො හුත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපාහං එතං බ්රාහ්මණං නිස්සොකමකාසි’’න්ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා එස බ්රාහ්මණො අහොසි, පණ්ඩිතමාණවො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
කාමජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[468] 5. ජනසන්ධජාතකවණ්ණනා
දස ¶ ¶ ඛලූති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරඤ්ඤො ඔවාදත්ථාය කථෙසි. එකස්මිඤ්හි කාලෙ රාජා ඉස්සරියමදමත්තො කිලෙසසුඛනිස්සිතො විනිච්ඡයම්පි න පට්ඨපෙසි, බුද්ධුපට්ඨානම්පි පමජ්ජි. සො එකදිවසෙ දසබලං අනුස්සරිත්වා ‘‘සත්ථාරං වන්දිස්සාමී’’ති භුත්තපාතරාසො රථවරමාරුය්හ විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිසීදි. අථ නං සත්ථා ‘‘කිං මහාරාජ චිරං න පඤ්ඤායසී’’ති වත්වා ‘‘බහුකිච්චතාය නො භන්තෙ බුද්ධුපට්ඨානස්ස ඔකාසො න ජාතො’’ති වුත්තෙ ‘‘මහාරාජ, මාදිසෙ නාම ඔවාදදායකෙ සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙ ධුරවිහාරෙ විහරන්තෙ අයුත්තං තව පමජ්ජිතුං, රඤ්ඤා නාම රාජකිච්චෙසු අප්පමත්තෙන භවිතබ්බං, රට්ඨවාසීනං මාතාපිතුසමෙන අගතිගමනං පහාය දස රාජධම්මෙ අකොපෙන්තෙන රජ්ජං කාරෙතුං වට්ටති, රඤ්ඤො හි ධම්මිකභාවෙ සති පරිසාපිස්ස ධම්මිකා හොන්ති, අනච්ඡරියං ඛො පනෙතං, යං මයි අනුසාසන්තෙ ත්වං ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙය්යාසි, පොරාණකපණ්ඩිතා අනුසාසකආචරියෙ අවිජ්ජමානෙපි අත්තනො මතියාව තිවිධසුචරිතධම්මෙ පතිට්ඨාය මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා සග්ගපථං පූරයමානා අගමංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, ‘‘ජනසන්ධකුමාරො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. අථස්ස වයප්පත්තස්ස තක්කසිලතො සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ආගතකාලෙ රාජා සබ්බානි බන්ධනාගාරානි සොධාපෙත්වා උපරජ්ජං අදාසි. සො අපරභාගෙ පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨාය චතූසු නගරද්වාරෙසු ¶ නගරමජ්ඣෙ රාජද්වාරෙ චාති ඡ දානසාලායො කාරාපෙත්වා දිවසෙ දිවසෙ ඡ සතසහස්සානි පරිච්චජිත්වා සකලජම්බුදීපං සඞ්ඛොභෙත්වා මහාදානං පවත්තෙන්තො බන්ධනාගාරානි නිච්චං විවටානි කාරාපෙත්වා ධම්මභණ්ඩිකං සොධාපෙත්වා චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි ලොකං සඞ්ගණ්හන්තො පඤ්ච සීලානි ¶ රක්ඛන්තො උපොසථවාසං වසන්තො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. අන්තරන්තරා ච රට්ඨවාසිනො සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘දානං දෙථ, සීලං සමාදියථ, භාවනං භාවෙථ, ධම්මෙන කම්මන්තෙ ච වොහාරෙ ච පයොජෙථ, දහරකාලෙයෙව සිප්පානි උග්ගණ්හථ, ධනං උප්පාදෙථ, ගාමකූටකම්මං වා පිසුණවාචාකම්මං වා මා කරිත්ථ, චණ්ඩා ඵරුසා මා අහුවත්ථ, මාතුපට්ඨානං පිතුපට්ඨානං පූරෙථ, කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනො භවථා’’ති ධම්මං දෙසෙත්වා මහාජනෙ සුචරිතධම්මෙ පතිට්ඨාපෙසි. සො එකදිවසං පන්නරසීඋපොසථෙ සමාදින්නුපොසථො ‘‘මහාජනස්ස භිය්යො හිතසුඛත්ථාය අප්පමාදවිහාරත්ථාය ධම්මං දෙසෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා අත්තනො ඔරොධෙ ආදිං කත්වා සබ්බනගරජනං සන්නිපාතාපෙත්වා රාජඞ්ගණෙ අලඞ්කරිත්වා අලඞ්කතරතනමණ්ඩපමජ්ඣෙ සුපඤ්ඤත්තවරපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා ‘‘අම්භො, නගරවාසිනො තුම්හාකං ¶ තපනීයෙ ච අතපනීයෙ ච ධම්මෙ දෙසෙස්සාමි, අප්පමත්තා හුත්වා ඔහිතසොතා සක්කච්චං සුණාථා’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙසි.
සත්ථා සච්චපරිභාවිතං මුඛරතනං විවරිත්වා තං ධම්මදෙසනං මධුරෙන සරෙන කොසලරඤ්ඤො ආවි කරොන්තො –
‘‘දස ඛලු ඉමානි ඨානානි, යානි පුබ්බෙ අකරිත්වා;
ස පච්ඡා මනුතප්පති, ඉච්චෙවාහ ජනසන්ධො.
‘‘අලද්ධා විත්තං තප්පති, පුබ්බෙ අසමුදානිතං;
න පුබ්බෙ ධනමෙසිස්සං, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘සක්යරූපං පුරෙ සන්තං, මයා සිප්පං න සික්ඛිතං;
කිච්ඡා වුත්ති අසිප්පස්ස, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘කූටවෙදී පුරෙ ආසිං, පිසුණො පිට්ඨිමංසිකො;
චණ්ඩො ච ඵරුසො චාපි, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘පාණාතිපාතී ¶ ¶ පුරෙ ආසිං, ලුද්දො චාපි අනාරියො;
භූතානං නාපචායිස්සං, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘බහූසු වත සන්තීසු, අනාපාදාසු ඉත්ථිසු;
පරදාරං අසෙවිස්සං, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘බහුම්හි වත සන්තම්හි, අන්නපානෙ උපට්ඨිතෙ;
න පුබ්බෙ අදදං දානං, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘මාතරං පිතරං චාපි, ජිණ්ණකං ගතයොබ්බනං;
පහු සන්තො න පොසිස්සං, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘ආචරියමනුසත්ථාරං ¶ , සබ්බකාමරසාහරං;
පිතරං අතිමඤ්ඤිස්සං, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘සමණෙ බ්රාහ්මණෙ චාපි, සීලවන්තෙ බහුස්සුතෙ;
න පුබ්බෙ පයිරුපාසිස්සං, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘සාධු හොති තපො චිණ්ණො, සන්තො ච පයිරුපාසිතො;
න ච පුබ්බෙ තපො චිණ්ණො, ඉති පච්ඡානුතප්පති.
‘‘යො ච එතානි ඨානානි, යොනිසො පටිපජ්ජති;
කරං පුරිසකිච්චානි, ස පච්ඡා නානුතප්පතී’’ති. – ඉමා ගාථා ආහ;
තත්ථ ඨානානීති කාරණානි. පුබ්බෙති පඨමමෙව අකරිත්වා. ස පච්ඡා මනුතප්පතීති සො පඨමං කත්තබ්බානං අකාරකො පුග්ගලො පච්ඡා ඉධලොකෙපි පරලොකෙපි තප්පති කිලමති. ‘‘පච්ඡා වා අනුතප්පතී’’තිපි පාඨො. ඉච්චෙවාහාති ඉති එවං ආහාති පදච්ඡෙදො, ඉති එවං රාජා ජනසන්ධො අවොච. ඉච්චස්සුහාතිපි පාඨො. තත්ථ අස්සු-කාරො නිපාතමත්තං ඉති අස්සු ආහාති පදච්ඡෙදො. ඉදානි තානි දස තපනීයකාරණානි පකාසෙතුං බොධිසත්තස්ස ධම්මකථා හොති. තත්ථ පුබ්බෙති පඨමමෙව තරුණකාලෙ පරක්කමං කත්වා අසමුදානිතං අසම්භතං ධනං ¶ මහල්ලකකාලෙ අලභිත්වා තප්පති සොචති, පරෙ ච සුඛිතෙ දිස්වා සයං දුක්ඛං ජීවන්තො ‘‘පුබ්බෙ ධනං න පරියෙසිස්ස’’න්ති එවං පච්ඡා අනුතප්පති, තස්මා මහල්ලකකාලෙ සුඛං ජීවිතුකාමා දහරකාලෙයෙව ධම්මිකානි කසිකම්මාදීනි කත්වා ධනං පරියෙසථාති දස්සෙති.
පුරෙ සන්තන්ති පුරෙ දහරකාලෙ ආචරියෙ පයිරුපාසිත්වා මයා කාතුං සක්යරූපං සමානං හත්ථිසිප්පාදිකං කිඤ්චි සිප්පං න ¶ සික්ඛිතං. කිච්ඡාති මහල්ලකකාලෙ අසිප්පස්ස දුක්ඛා ජීවිතවුත්ති, නෙව සක්කා තදා සිප්පං සික්ඛිතුං, තස්මා මහල්ලකකාලෙ සුඛං ජීවිතුකාමා තරුණකාලෙයෙව සිප්පං සික්ඛථාති දස්සෙති. කුටවෙදීති කූටජානනකො ගාමකූටකො වා ලොකස්ස අනත්ථකාරකො වා තුලාකූටාදිකාරකො වා කූටට්ටකාරකො වාති අත්ථො. ආසින්ති එවරූපො අහං පුබ්බෙ අහොසිං. පිසුණොති පෙසුඤ්ඤකාරණො. පිට්ඨිමංසිකොති ලඤ්ජං ගහෙත්වා අසාමිකෙ සාමිකෙ කරොන්තො පරෙසං පිට්ඨිමංසඛාදකො. ඉති පච්ඡාති එවං මරණමඤ්චෙ නිපන්නො අනුතප්පති ¶ , තස්මා සචෙ නිරයෙ න වසිතුකාමාත්ථ, මා එවරූපං පාපකම්මං කරිත්ථාති ඔවදති.
ලුද්දොති දාරුණො. අනාරියොති න අරියො නීචසමාචාරො. නාපචායිස්සන්ති ඛන්තිමෙත්තානුද්දයවසෙන නීචවුත්තිකො නාහොසිං. සෙසං පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. අනාපාදාසූති ආපාදානං ආපාදො, පරිග්ගහොති අත්ථො. නත්ථි ආපාදො යාසං තා අනාපාදා, අඤ්ඤෙහි අකතපරිග්ගහාසූති අත්ථො. උපට්ඨිතෙති පච්චුපට්ඨිතෙ. න පුබ්බෙති ඉතො පුබ්බෙ දානං න අදදං. පහු සන්තොති ධනබලෙනාපි කායබලෙනාපි පොසිතුං සමත්ථො පටිබලො සමානො. ආචරියන්ති ආචාරෙ සික්ඛාපනතො ඉධ පිතා ‘‘ආචරියො’’ති අධිප්පෙතො. අනුසත්ථාරන්ති අනුසාසකං. සබ්බකාමරසාහරන්ති සබ්බෙ වත්ථුකාමරසෙ ආහරිත්වා පොසිතාරං. අතිමඤ්ඤිස්සන්ති තස්ස ඔවාදං අගණ්හන්තො අතික්කමිත්වා මඤ්ඤිස්සං.
න පුබ්බෙති ඉතො පුබ්බෙ ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණෙපි ගිලානාගිලානෙපි චීවරාදීනි දත්වා අප්පටිජග්ගනෙන න පයිරුපාසිස්සං. තපොති සුචරිතතපො. සන්තොති තීහි ද්වාරෙහි උපසන්තො සීලවා. ඉදං වුත්තං හොති – තිවිධසුචරිතසඞ්ඛාතො ¶ තපො චිණ්ණො එවරූපො ච උපසන්තො පයිරුපාසිතො නාම සාධු සුන්දරො. න පුබ්බෙති මයා දහරකාලෙ එවරූපො තපො න චිණ්ණො, ඉති පච්ඡා ජරාජිණ්ණො මරණභයතජ්ජිතො අනුතප්පති සොචති. සචෙ තුම්හෙ එවං න සොචිතුකාමා, තපොකම්මං කරොථාති වදති. යො ච එතානීති යො පන එතානි දස කාරණානි පඨමමෙව උපායෙන පටිපජ්ජති සමාදාය වත්තති, පුරිසෙහි කත්තබ්බානි ධම්මිකකිච්චානි කරොන්තො සො අප්පමාදවිහාරී පුරිසො පච්ඡා නානුතප්පති, සොමනස්සප්පත්තොව හොතීති.
ඉති ¶ මහාසත්තො අන්වද්ධමාසං ඉමිනා නියාමෙන මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙසි. මහාජනොපිස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා තානි දස ඨානානි පූරෙත්වා සග්ගපරායණොව අහොසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, මහාරාජ, පොරාණකපණ්ඩිතා අනාචරියකාපි අත්තනො මතියාව ධම්මං දෙසෙත්වා මහාජනං සග්ගපථෙ පතිට්ඨාපෙසු’’න්ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පරිසා බුද්ධපරිසා අහෙසුං, ජනසන්ධරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ජනසන්ධජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[469] 6. මහාකණ්හජාතකවණ්ණනා
කණ්හො ¶ කණ්හො චාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ලොකත්ථචරියං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි භික්ඛූ ධම්මසභායං නිසීදිත්වා ‘‘යාවඤ්චිදං, ආවුසො, සත්ථා බහුජනහිතාය පටිපන්නො අත්තනො ඵාසුවිහාරං පහාය ලොකස්සෙව අත්ථං චරති, පරමාභිසම්බොධිං පත්වා සයං පත්තචීවරමාදාය අට්ඨාරසයොජනමග්ගං ගන්ත්වා පඤ්චවග්ගියත්ථෙරානං ධම්මචක්කං (සං. නි. 5.1081; මහාව. 13 ආදයො; පටි. ම. 2.30) පවත්තෙත්වා පඤ්චමියා පක්ඛස්ස අනත්තලක්ඛණසුත්තං (සං. නි. 3.59; මහාව. 20 ආදයො) කථෙත්වා සබ්බෙසං අරහත්තං අදාසි. උරුවෙලං ගන්ත්වා තෙභාතිකජටිලානං අඩ්ඪුඩ්ඪානි පාටිහාරියසහස්සානි දස්සෙත්වා පබ්බාජෙත්වා ගයාසීසෙ ආදිත්තපරියායං (සං. නි. 4.235; මහාව. 54) කථෙත්වා ජටිලසහස්සානං අරහත්තං අදාසි, මහාකස්සපස්ස තීණි ගාවුතානි ¶ පච්චුග්ගමනං ගන්ත්වා තීහි ඔවාදෙහි උපසම්පදං අදාසි. එකො පච්ඡාභත්තං පඤ්චචත්තාලීසයොජනමග්ගං ගන්ත්වා පුක්කුසාතිකුලපුත්තං අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසි, මහාකප්පිනස්ස වීසයොජනසතං පච්චුග්ගමනං කත්වා අරහත්තං අදාසි, එකො පච්ඡාභත්තං තිංසයොජනමග්ගං ගන්ත්වා තාව කක්ඛළං ඵරුසං අඞ්ගුලිමාලං අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි, තිංසයොජනමග්ගං ගන්ත්වා ආළවකං යක්ඛං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා කුමාරස්ස සොත්ථිං අකාසි. තාවතිංසභවනෙ තෙමාසං වසන්තො අසීතියා දෙවතාකොටීනං ධම්මාභිසමයං සම්පාදෙසි, බ්රහ්මලොකං ගන්ත්වා බකබ්රහ්මුනො දිට්ඨිං භින්දිත්වා දසන්නං බ්රහ්මසහස්සානං අරහත්තං අදාසි, අනුසංවච්ඡරං තීසු මණ්ඩලෙසු චාරිකං චරමානො උපනිස්සයසම්පන්නානං මනුස්සානං සරණානි චෙව සීලානිච මග්ගඵලානි ච දෙති, නාගසුපණ්ණාදීනම්පි ¶ නානප්පකාරං අත්ථං චරතී’’ති දසබලස්ස ලොකත්ථචරියගුණං කථයිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, සොහං ඉදානි අභිසම්බොධිං පත්වා ලොකස්ස අත්ථං චරෙය්යං, පුබ්බෙ සරාගකාලෙපි ලොකස්ස අත්ථං අචරි’’න්ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ බාරාණසියං උසීනකො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. කස්සපසම්මාසම්බුද්ධෙ චතුසච්චදෙසනාය මහාජනං කිලෙසබන්ධනා මොචෙත්වා නිබ්බානනගරං පූරෙත්වා පරිනිබ්බුතෙ දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන සාසනං ඔසක්කි. භික්ඛූ එකවීසතියා අනෙසනාහි ජීවිකං කප්පෙන්ති, භික්ඛූ ගිහිසංසග්ගං කරොන්ති, පුත්තධීතාදීහි වඩ්ඪන්ති. භික්ඛුනියොපි ගිහිසංසග්ගං කරොන්ති, පුත්තධීතාදීහි වඩ්ඪන්ති. භික්ඛූ භික්ඛුධම්මං, භික්ඛුනියො භික්ඛුනිධම්මං, උපොසකා උපාසකධම්මං, උපාසිකා උපාසිකධම්මං, බ්රාහ්මණා බ්රාහ්මණධම්මං විස්සජ්ජෙසුං. යෙභුය්යෙන මනුස්සා ¶ දස අකුසලකම්මපථෙ සමාදාය වත්තිංසු, මතමතා අපායෙසු පරිපූරෙසුං. තදා සක්කො දෙවරාජා නවෙ නවෙ දෙවෙ අපස්සන්තො මනුස්සලොකං ඔලොකෙත්වා මනුස්සානං අපායෙසු නිබ්බත්තිතභාවං ඤත්වා සත්ථු සාසනං ඔසක්කිතං දිස්වා ‘‘කිං නු කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘අත්ථෙකො උපායො, මහාජනං තාසෙත්වා භීතභාවං ඤත්වා පච්ඡා අස්සාසෙත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා ඔසක්කිතං සාසනං පග්ගය්හ අපරම්පි වස්සසහස්සං පවත්තනකාරණං කරිස්සාමී’’ති ¶ සන්නිට්ඨානං කත්වා මාතලිදෙවපුත්තං මොචප්පමාණදාඨං චතූහි දාඨාහි විනිග්ගතරස්මියා භයානකං කත්වා ගබ්භිනීනං දස්සනෙනෙව ගබ්භපාතනසමත්ථං ඝොරරූපං ආජානෙය්යප්පමාණං කාළවණ්ණං මහාකණ්හසුනඛං මාපෙත්වා පඤ්චබන්ධනෙන බන්ධිත්වා රත්තමාලං ¶ කණ්ඨෙ පිළන්ධිත්වා රජ්ජුකොටිකං ආදාය සයං ද්වෙ කාසායානි නිවාසෙත්වා පච්ඡාමුඛෙ පඤ්චධා කෙසෙ බන්ධිත්වා රත්තමාලං පිළන්ධිත්වා ආරොපිතපවාළවණ්ණජියං මහාධනුං ගහෙත්වා වජිරග්ගනාරාචං නඛෙන පරිවට්ටෙන්තො වනචරකවෙසං ගහෙත්වා නගරතො යොජනමත්තෙ ඨානෙ ඔතරිත්වා ‘‘නස්සති ලොකො, නස්සති ලොකො’’ති තික්ඛත්තුං සද්දං අනුසාවෙත්වා මනුස්සෙ උත්තාසෙත්වා නගරූපචාරං පත්වා පුන සද්දමකාසි.
මනුස්සා සුනඛං දිස්වා උත්රස්තා නගරං පවිසිත්වා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා සීඝං නගරද්වාරානි පිදහාපෙසි. සක්කොපි අට්ඨාරසහත්ථං පාකාරං උල්ලඞ්ඝිත්වා සුනඛෙන සද්ධිං අන්තොනගරෙ පතිට්ඨහි. මනුස්සා භීතතසිතා පලායිත්වා ගෙහානි පවිසිත්වා නිලීයිංසු. මහාකණ්හොපි දිට්ඨදිට්ඨෙ මනුස්සෙ උපධාවිත්වා සන්තාසෙන්තො රාජනිවෙසනං අගමාසි. රාජඞ්ගණෙ මනුස්සා භයෙන පලායිත්වා රාජනිවෙසනං පවිසිත්වා ද්වාරං පිදහිංසු. උසීනකරාජාපි ඔරොධෙ ගහෙත්වා පාසාදං අභිරුහි. මහාකණ්හො සුනඛො පුරිමපාදෙ උක්ඛිපිත්වා වාතපානෙ ඨත්වා මහාභුස්සිතං භුස්සි. තස්ස සද්දො හෙට්ඨා අවීචිං, උපරි භවග්ගං පත්වා සකලචක්කවාළං එකනින්නාදං අහොසි. විධුරජාතකෙ (ජා. 2.22.1346 ආදයො) හි පුණ්ණකයක්ඛරඤ්ඤො, කුසජාතකෙ (ජා. 2.20.1 ආදයො) කුසරඤ්ඤො, භූරිදත්තජාතකෙ (ජා. 2.22.784 ආදයො) සුදස්සනනාගරඤ්ඤො, ඉමස්මිං මහාකණ්හජාතකෙ අයං සද්දොති ඉමෙ චත්තාරො සද්දා ජම්බුදිපෙ මහාසද්දා නාම අහෙසුං.
නගරවාසිනො භීතතසිතා හුත්වා එකපුරිසොපි සක්කෙන සද්ධිං කථෙතුං නාසක්ඛි, රාජායෙව සතිං උපට්ඨාපෙත්වා වාතපානං නිස්සාය සක්කං ආමන්තෙත්වා ‘‘අම්භො ලුද්දක, කස්මා තෙ ¶ සුනඛො භුස්සතී’’ති ආහ. ‘‘ඡාතභාවෙන, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි තස්ස භත්තං දාපෙස්සාමී’’ති අන්තොජනස්ස ච අත්තනො ච පක්කභත්තං සබ්බං දාපෙසි. තං සබ්බං සුනඛො එකකබළං විය කත්වා පුන සද්දමකාසි. පුන රාජා පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉදානිපි මෙ සුනඛො ¶ ඡාතොයෙවා’’ති ¶ සුත්වා හත්ථිඅස්සාදීනං පක්කභත්තං සබ්බං ආහරාපෙත්වා දාපෙසි. තස්මිං එකප්පහාරෙනෙව නිට්ඨාපිතෙ සකලනගරස්ස පක්කභත්තං දාපෙසි. තම්පි සො තථෙව භුඤ්ජිත්වා පුන සද්දමකාසි. රාජා ‘‘න එස සුනඛො, නිස්සංසයං එස යක්ඛො භවිස්සති, ආගමනකාරණං පුච්ඡිස්සාමී’’ති භීතතසිතො හුත්වා පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කණ්හො කණ්හො ච ඝොරො ච, සුක්කදාඨො පභාසවා;
බද්ධො පඤ්චහි රජ්ජූහි, කිං රවි සුනඛො තවා’’ති.
තත්ථ කණ්හො කණ්හොති භයවසෙන දළ්හීවසෙන වා ආමෙඩිතං. ඝොරොති පස්සන්තානං භයජනකො. පභාසවාති දාඨා නික්ඛන්තරංසිපභාසෙන පභාසවා. කිං රවීති කිං විරවි. තවෙස එවරූපො කක්ඛළො සුනඛො කිං කරොති, කිං මිගෙ ගණ්හාති, උදාහු තෙ අමිත්තෙ, කිං තෙ ඉමිනා, විස්සජ්ජෙහි නන්ති අධිප්පායෙනෙවමාහ.
තං සුත්වා සක්කො දුතියං ගාථමාහ –
‘‘නායං මිගානමත්ථාය, උසීනක භවිස්සති;
මනුස්සානං අනයො හුත්වා, තදා කණ්හො පමොක්ඛතී’’ති.
තස්සත්ථො – අයඤ්හි ‘‘මිගමංසං ඛාදිස්සාමී’’ති ඉධ නාගතො, තස්මා මිගානං අත්ථො න භවිස්සති, මනුස්සමංසං පන ඛාදිතුං ආගතො, තස්මා තෙසං අනයො මහාවිනාසකාරකො හුත්වා යදා අනෙන මනුස්සා විනාසං පාපිතා භවිස්සන්ති, තදා අයං කණ්හො පමොක්ඛති, මම හත්ථතො මුච්චිස්සතීති.
අථ නං රාජා ‘‘කිං පන තෙ භො ලුද්දක-සුනඛො සබ්බෙසංයෙව මනුස්සානං මංසං ඛාදිස්සති, උදාහු තව අමිත්තානඤ්ඤෙවා’’ති ¶ පුච්ඡිත්වා ‘‘අමිත්තානඤ්ඤෙව මෙ, මහාරාජා’’ති වුත්තෙ ‘‘කෙ පන ඉධ තෙ අමිත්තා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අධම්මාභිරතා විසමචාරිනො, මහාරාජා’’ති වුත්තෙ ‘‘කථෙහි තාව නෙ අම්හාක’’න්ති පුච්ඡි. අථස්ස කථෙන්තො දෙවරාජා දස ගාථා අභාසි –
‘‘පත්තහත්ථා ¶ සමණකා, මුණ්ඩා සඞ්ඝාටිපාරුතා;
නඞ්ගලෙහි කසිස්සන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘තපස්සිනියො ¶ පබ්බජිතා, මුණ්ඩා සඞ්ඝාටිපාරුතා;
යදා ලොකෙ ගමිස්සන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘දීඝොත්තරොට්ඨා ජටිලා, පඞ්කදන්තා රජස්සිරා;
ඉණං චොදාය ගච්ඡන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘අධිච්ච වෙදෙ සාවිත්තිං, යඤ්ඤතන්තඤ්ච බ්රාහ්මණා;
භතිකාය යජිස්සන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘මාතරං පිතරං චාපි, ජිණ්ණකං ගතයොබ්බනං;
පහූ සන්තො න භරන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘මාතරං පිතරං චාපි, ජිණ්ණකං ගතයොබ්බනං;
බාලා තුම්හෙති වක්ඛන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘ආචරියභරියං සඛිං, මාතුලානිං පිතුච්ඡකිං;
යදා ලොකෙ ගමිස්සන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘අසිචම්මං ගහෙත්වාන, ඛග්ගං පග්ගය්හ බ්රාහ්මණා;
පන්ථඝාතං කරිස්සන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘සුක්කච්ඡවී වෙධවෙරා, ථූලබාහූ අපාතුභා;
මිත්තභෙදං කරිස්සන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛති.
‘‘මායාවිනො නෙකතිකා, අසප්පුරිසචින්තකා;
යදා ලොකෙ භවිස්සන්ති, තදා කණ්හො පමොක්ඛතී’’ති.
තත්ථ ¶ සමණකාති ‘‘මයං සමණාම්හා’’ති පටිඤ්ඤාමත්තකෙන හීළිතවොහාරෙනෙවමාහ. කසිස්සන්තීති තෙ තදාපි කසන්තියෙව. අයං පන ¶ අජානන්තො විය එවමාහ. අයඤ්හිස්ස අධිප්පායො – එතෙ එවරූපා දුස්සීලා මම අමිත්තා, යදා මම සුනඛෙන එතෙ මාරෙත්වා මංසං ඛාදිතං ¶ භවිස්සති, තදා එස කණ්හො ඉතො පඤ්චරජ්ජුබන්ධනා පමොක්ඛතීති. ඉමිනා උපායෙන සබ්බගාථාසු අධිප්පායයොජනා වෙදිතබ්බා.
පබ්බජිතාති බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිතා. ගමිස්සන්තීති අගාරමජ්ඣෙ පඤ්ච කාමගුණෙ පරිභුඤ්ජන්තියො විචරිස්සන්ති. දීඝොත්තරොට්ඨාති දාඨිකානං වඩ්ඪිතත්තා දීඝුත්තරොට්ඨා. පඞ්කදන්තාති පඞ්කෙන මලෙන සමන්නාගතදන්තා. ඉණං චොදායාති භික්ඛාචරියාය ධනං සංහරිත්වා වඩ්ඪියා ඉණං පයොජෙත්වා තං චොදෙත්වා තතො ලද්ධෙන ජීවිකං කප්පෙන්තා යදා ගච්ඡන්තීති අත්ථො.
සාවිත්තින්ති සාවිත්තිඤ්ච අධියිත්වා. යඤ්ඤතන්තඤ්චාති යඤ්ඤවිධායකතන්තං, යඤ්ඤං අධියිත්වාති අත්ථො. භතිකායාති තෙ තෙ රාජරාජමහාමත්තෙ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘තුම්හාකං යඤ්ඤං යජිස්සාම, ධනං දෙථා’’ති එවං භතිඅත්ථාය යදා යඤ්ඤං යජිස්සන්ති. පහූ සන්තොති භරිතුං පොසෙතුං සමත්ථා සමානා. බාලා තුම්හෙති තුම්හෙ බාලා න කිඤ්චි ජානාථාති යදා වක්ඛන්ති. ගමිස්සන්තීති ලොකධම්මසෙවනවසෙන ගමිස්සන්ති. පන්ථඝාතන්ති පන්ථෙ ඨත්වා මනුස්සෙ මාරෙත්වා තෙසං භණ්ඩග්ගහණං.
සුක්කච්ඡවීති කසාවචුණ්ණාදිඝංසනෙන සමුට්ඨාපිතසුක්කච්ඡවිවණ්ණා. වෙධවෙරාති විධවා අපතිකා, තාහි විධවාහි වෙරං චරන්තීති වෙධවෙරා. ථූලබාහූති පාදපරිමද්දනාදීහි සමුට්ඨාපිතමංසතාය මහාබාහූ. අපාතුභාති අපාතුභාවා, ධනුප්පාදරහිතාති අත්ථො. මිත්තභෙදන්ති මිථුභෙදං, අයමෙව වා පාඨො. ඉදං වුත්තං හොති – යදා එවරූපා ඉත්ථිධුත්තා ‘‘ඉමා අම්හෙ න ජහිස්සන්තී’’ති සහිරඤ්ඤා විධවා උපගන්ත්වා සංවාසං කප්පෙත්වා තාසං සන්තකං ඛාදිත්වා තාහි සද්ධිං මිත්තභෙදං ¶ කරිස්සන්ති ¶ , විස්සාසං භින්දිත්වා අඤ්ඤං සහිරඤ්ඤං ගමිස්සන්ති, තදා එස තෙ චොරෙ සබ්බෙව ඛාදිත්වා මුච්චිස්සති. අසප්පුරිසචින්තකාති අසප්පුරිසචිත්තෙහි පරදුක්ඛචින්තනසීලා. තදාති තදා සබ්බෙපිමෙ ඝාතෙත්වා ඛාදිතමංසො කණ්හො පමොක්ඛතීති.
එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘ඉමෙ මය්හං, මහාරාජ, අමිත්තා’’ති තෙ තෙ අධම්මකාරකෙ පක්ඛන්දිත්වා ඛාදිතුකාමතං විය කත්වා දස්සෙති. සො තතො මහාජනස්ස උත්රස්තකාලෙ සුනඛං රජ්ජුයා ආකඩ්ඪිත්වා ඨපිතං විය කත්වා ලුද්දකවෙසං විජහිත්වා අත්තනො ආනුභාවෙන ආකාසෙ ජලමානො ඨත්වා ‘‘මහාරාජ, අහං සක්කො දෙවරාජා, ‘අයං ලොකො විනස්සතී’ති ආගතො, පමත්තා හි මහාජනා, අධම්මං වත්තිත්වා මතමතා සම්පති අපායෙ පූරෙන්ති, දෙවලොකො තුච්ඡො විය ¶ විතො, ඉතො පට්ඨාය අධම්මිකෙසු කත්තබ්බං අහං ජානිස්සාමි, ත්වං අප්පමත්තො හොහි, මහාරාජා’’ති චතූහි සතාරහගාථාහි ධම්මං දෙසෙත්වා මනුස්සානං දානසීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා ඔසක්කිතසාසනං අඤ්ඤං වස්සසහස්සං පවත්තනසමත්ථං කත්වා මාතලිං ආදාය සකට්ඨානමෙව ගතො. මහාජනා දානසීලාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිංසු.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං භික්ඛවෙ පුබ්බෙපාහං ලොකස්ස අත්ථමෙව චරාමී’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මාතලි ආනන්දො අහොසි, සක්කො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මහාකණ්හජාතකවණ්ණනා ඡට්ඨා.
[470] 7. කොසියජාතකවණ්ණනා
73-93. කොසියජාතකං සුධාභොජනජාතකෙ (ජා. 2.21.192 ආදයො) ආවි භවිස්සති.
කොසියජාතකවණ්ණනා සත්තමා.
[471] 8. මෙණ්ඩකපඤ්හජාතකවණ්ණනා
94-105. මෙණ්ඩකපඤ්හජාතකං ¶ උමඞ්ගජාතකෙ (ජා. 2.22.590 ආදයො) ආවි භවිස්සති.
මෙණ්ඩකපඤ්හජාතකවණ්ණනා අට්ඨමා.
[472] 9. මහාපදුමජාතකවණ්ණනා
නාදට්ඨා ¶ පරතො දොසන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො චිඤ්චමාණවිකං ආරබ්භ කථෙසි. පඨමබොධියඤ්හි දසබලස්ස පුථුභූතෙසු සාවකෙසු අපරිමාණෙසු දෙවමනුස්සෙසු අරියභූමිං ඔක්කන්තෙසු පත්ථටෙසු ගුණසමුදයෙසු මහාලාභසක්කාරො උදපාදි. තිත්ථියා සූරියුග්ගමනෙ ඛජ්ජොපනකසදිසා අහෙසුං හතලාභසක්කාරා. තෙ අන්තරවීථියං ඨත්වා ‘‘කිං සමණො ගොතමොව බුද්ධො, මයම්පි බුද්ධා, කිං තස්සෙව දින්නං මහප්ඵලං, අම්හාකම්පි දින්නං මහප්ඵලමෙව, අම්හාකම්පි ¶ දෙථ කරොථා’’ති එවං මනුස්සෙ විඤ්ඤාපෙන්තාපි ලාභසක්කාරං අලභන්තා රහො සන්නිපතිත්වා ‘‘කෙන නු ඛො උපායෙන සමණස්ස ගොතමස්ස මනුස්සානං අන්තරෙ අවණ්ණං උප්පාදෙත්වා ලාභසක්කාරං නාසෙය්යාමා’’ති මන්තයිංසු. තදා සාවත්ථියං චිඤ්චමාණවිකා නාමෙකා පරිබ්බාජිකා උත්තමරූපධරා සොභග්ගප්පත්තා දෙවච්ඡරා විය. තස්සා සරීරතො රස්මියො නිච්ඡරන්ති. අථෙකො ඛරමන්තී එවමාහ – ‘‘චිඤ්චමාණවිකං පටිච්ච සමණස්ස ගොතමස්ස අවණ්ණං උප්පාදෙත්වා ලාභසක්කාරං නාසෙස්සාමා’’ති. තෙ ‘‘අත්ථෙසො උපායො’’ති සම්පටිච්ඡිංසු. අථ සා තිත්ථියාරාමං ගන්ත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි, තිත්ථියා තාය සද්ධිං න කථෙසුං. සා ‘‘කො නු ඛො මෙ දොසො’’ති යාවතතියං ‘‘වන්දාමි අය්යා’’ති වත්වා ‘‘අය්යා, කො නු ඛො මෙ දොසො, කිං මයා සද්ධිං න කථෙථා’’ති ආහ. ‘‘භගිනි, සමණං ගොතමං අම්හෙ විහෙඨෙන්තං හතලාභසක්කාරෙ කත්වා විචරන්තං න ජානාසී’’ති. ‘‘නාහං ජානාමි අය්යා, මයා කිං පනෙත්ථ කත්තබ්බන්ති. සචෙ ත්වං භගිනි, අම්හාකං සුඛමිච්ඡසි, අත්තානං පටිච්ච සමණස්ස ගොතමස්ස අවණ්ණං උප්පාදෙත්වා ලාභසක්කාරං නාසෙහී’’ති.
සා ¶ ‘‘සාධු අය්යා, මය්හමෙවෙසො භාරො, මා චින්තයිත්ථා’’ති වත්වා පක්කමිත්වා ඉත්ථිමායාසු කුසලතාය තතො පට්ඨාය සාවත්ථිවාසීනං ධම්මකථං සුත්වා ජෙතවනා නික්ඛමනසමයෙ ඉන්දගොපකවණ්ණං පටං පාරුපිත්වා ගන්ධමාලාදිහත්ථා ජෙතවනාභිමුඛී ¶ ගච්ඡන්තී ‘‘ඉමාය වෙලාය කුහිං ගච්ඡසී’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං තුම්හාකං මම ගමනට්ඨානෙනා’’ති වත්වා ජෙතවනසමීපෙ තිත්ථියාරාමෙ වසිත්වා පාතොව ‘‘අග්ගවන්දනං වන්දිස්සාමා’’ති නගරා නික්ඛමන්තෙ උපාසකජනෙ ජෙතවනෙ වුත්ථා විය හුත්වා නගරං පවිසති. ‘‘කුහිං වුත්ථාසී’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං තුම්හාකං මම වුත්ථට්ඨානෙනා’’ති වත්වා මාසඩ්ඪමාසච්චයෙන පුච්ඡියමානා ‘‘ජෙතවනෙ සමණෙන ගොතමෙන සද්ධිං එකගන්ධකුටියා වුත්ථාම්හී’’ති ආහ. පුථුජ්ජනානං ‘‘සච්චං නු ඛො එතං, නො’’ති කඞ්ඛං උප්පාදෙත්වා තෙමාසචතුමාසච්චයෙන පිලොතිකාහි උදරං වෙඨෙත්වා ගබ්භිනිවණ්ණං දස්සෙත්වා උපරි රත්තපටං පාරුපිත්වා ‘‘සමණං ගොතමං පටිච්ච ගබ්භො මෙ ලද්ධො’’ති අන්ධබාලෙ ගාහාපෙත්වා අට්ඨනවමාසච්චයෙන උදරෙ දාරුමණ්ඩලිකං බන්ධිත්වා උපරි රත්තපටං පාරුපිත්වා හත්ථපාදපිට්ඨියො ගොහනුකෙන කොට්ටාපෙත්වා උස්සදෙ දස්සෙත්වා කිලන්තින්ද්රියා හුත්වා සායන්හසමයෙ තථාගතෙ අලඞ්කතධම්මාසනෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙන්තෙ ධම්මසභං ගන්ත්වා තථාගතස්ස පුරතො ඨත්වා ‘‘මහාසමණ, මහාජනස්ස තාව ධම්මං දෙසෙසි, මධුරො තෙ සද්දො, සුඵුසිතං දන්තාවරණං, අහං පන තං පටිච්ච ගබ්භං ලභිත්වා පරිපුණ්ණගබ්භා ජාතා, නෙව මෙ සූතිඝරං ජානාසි, න සප්පිතෙලාදීනි, සයං අකරොන්තො උපට්ඨාකානම්පි අඤ්ඤතරං කොසලරාජානං වා අනාථපිණ්ඩිකං වා විසාඛං උපාසිකං වා ‘‘ඉමිස්සා චිඤ්චමාණවිකාය කත්තබ්බයුත්තං කරොහී’ති න වදසි, අභිරමිතුංයෙව ¶ ජානාසි, ගබ්භපරිහාරං න ජානාසී’’ති ගූථපිණ්ඩං ගහෙත්වා චන්දමණ්ඩලං දූසෙතුං වායමන්තී විය පරිසමජ්ඣෙ තථාගතං අක්කොසි. තථාගතො ධම්මකථං ඨපෙත්වා සීහො විය අභිනදන්තො ‘‘භගිනි, තයා කථිතස්ස තථභාවං වා අතථභාවං වා අහඤ්චෙව ත්වඤ්ච ජානාමා’’ති ආහ. ආම, සමණ, තයා ච මයා ච ඤාතභාවෙනෙතං ජාතන්ති.
තස්මිං ¶ ඛණෙ සක්කස්ස භවනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සො ආවජ්ජමානො ‘‘චිඤ්චමාණවිකා තථාගතං අභූතෙන අක්කොසතී’’ති ඤත්වා ‘‘ඉමං වත්ථුං සොධෙස්සාමී’’ති චතූහි දෙවපුත්තෙහි සද්ධිං ආගමි. දෙවපුත්තා මූසිකපොතකා හුත්වා දාරුමණ්ඩලිකස්ස ¶ බන්ධනරජ්ජුකෙ එකප්පහාරෙනෙව ඡින්දිංසු, පාරුතපටං වාතො උක්ඛිපි, දාරුමණ්ඩලිකං පතමානං තස්සා පාදපිට්ඨියං පති, උභො අග්ගපාදා ඡිජ්ජිංසු. මනුස්සා උට්ඨාය ‘‘කාළකණ්ණි, සම්මාසම්බුද්ධං අක්කොසසී’’ති සීසෙ ඛෙළං පාතෙත්වා ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදිහත්ථා ජෙතවනා නීහරිංසු. අථස්සා තථාගතස්ස චක්ඛුපථං අතික්කන්තකාලෙ මහාපථවී භිජ්ජිත්වා විවරමදාසි, අවීචිතො අග්ගිජාලා උට්ඨහි. සා කුලදත්තියං කම්බලං පාරුපමානා විය ගන්ත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්ති. අඤ්ඤතිත්ථියානං ලාභසක්කාරො පරිහායි, දසබලස්ස භිය්යොසොමත්තාය වඩ්ඪි. පුනදිවසෙ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, චිඤ්චමාණවිකා එවං උළාරගුණං අග්ගදක්ඛිණෙය්යං සම්මාසම්බුද්ධං අභූතෙන අක්කොසිත්වා මහාවිනාසං පත්තා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි එසා මං අභූතෙන අක්කොසිත්වා මහාවිනාසං පත්තා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, ඵුල්ලපදුමසස්සිරිකමුඛත්තා පනස්ස ‘‘පදුමකුමාරො’’ත්වෙව නාමං කරිංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං ගන්ත්වා සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ආගමි. අථස්ස මාතා කාලමකාසි. රාජා අඤ්ඤං අග්ගමහෙසිං කත්වා පුත්තස්ස උපරජ්ජං අදාසි. අපරභාගෙ රාජා පච්චන්තං කුපිතං වූපසමෙතුං අග්ගමහෙසිං ආහ ‘‘භද්දෙ, ඉධෙව වස, අහං පච්චන්තං කුපිතං වූපසමෙතුං ගච්ඡාමී’’ති වත්වා ‘‘නාහං ඉධෙව වසිස්සාමි, අහම්පි ගමිස්සාමී’’ති වුත්තෙ යුද්ධභූමියා ආදීනවං දස්සෙත්වා ‘‘යාව මමාගමනා අනුක්කණ්ඨමානා වස, අහං පදුමකුමාරං යථා තව කත්තබ්බකිච්චෙසු අප්පමත්තො හොති, එවං ආණාපෙත්වා ගමිස්සාමී’’ති වත්වා තථා කත්වා ගන්ත්වා පච්චාමිත්තෙ පලාපෙත්වා ජනපදං සන්තප්පෙත්වා පච්චාගන්ත්වා බහිනගරෙ ඛන්ධාවාරං නිවාසෙසි ¶ . බොධිසත්තො පිතු ආගතභාවං ඤත්වා ¶ නගරං ¶ අලඞ්කාරාපෙත්වා රාජගෙහං පටිජග්ගාපෙත්වා එකකොව තස්සා සන්තිකං අගමාසි.
සා තස්ස රූපසම්පත්තිං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තා අහොසි. බොධිසත්තො තං වන්දිත්වා ‘‘අම්ම, කිං අම්හාකං කත්තබ්බ’’න්ති පුච්ඡි. අථ නං ‘‘අම්මාති මං වදසී’’ති උට්ඨාය හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘සයනං අභිරුහා’’ති ආහ. ‘‘කිංකාරණා’’ති? ‘‘යාව රාජා න ආගච්ඡති, තාව උභොපි කිලෙසරතියා රමිස්සාමා’’ති. ‘‘අම්ම, ත්වං මම මාතා ච සසාමිකා ච, මයා සපරිග්ගහො මාතුගාමො නාම කිලෙසවසෙන ඉන්ද්රියානි භින්දිත්වා න ඔලොකිතපුබ්බො, කථං තයා සද්ධිං එවරූපං කිලිට්ඨකම්මං කරිස්සාමී’’ති. සා ද්වෙ තයො වාරෙ කථෙත්වා තස්මිං අනිච්ඡමානෙ ‘‘මම වචනං න කරොසී’’ති ආහ. ‘‘ආම, න කරොමී’’ති. ‘‘තෙන හි රඤ්ඤො කථෙත්වා සීසං තෙ ඡින්දාපෙස්සාමී’’ති. මහාසත්තො ‘‘තව රුචිං කරොහී’’ති වත්වා තං ලජ්ජාපෙත්වා පක්කාමි.
සා භීතතසිතා චින්තෙසි ‘‘සචෙ අයං පඨමං පිතු ආරොචෙස්සති, ජීවිතං මෙ නත්ථි, අහමෙව පුරෙතරං කථෙස්සාමී’’ති භත්තං අභුඤ්ජිත්වා කිලිට්ඨලොමවත්ථං නිවාසෙත්වා සරීරෙ නඛරාජියො දස්සෙත්වා ‘‘කුහිං දෙවීති රඤ්ඤො පුච්ඡනකාලෙ ‘‘ගිලානා’ති කථෙය්යාථා’’ති පරිචාරිකානං සඤ්ඤං දත්වා ගිලානාලයං කත්වා නිපජ්ජි. රාජාපි නගරං පදක්ඛිණං කත්වා නිවෙසනං ආරුය්හ තං අපස්සන්තො ‘‘කුහිං දෙවී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ගිලානා’’ති සුත්වා සිරිගබ්භං පවිසිත්වා ‘‘කිං තෙ දෙවි, අඵාසුක’’න්ති පුච්ඡි. සා තස්ස වචනං අසුණන්තී විය හුත්වා ද්වෙ තයො වාරෙ පුච්ඡිතා ‘‘මහාරාජ, කස්මා කථෙසි, තුණ්හී හොහි, සසාමිකඉත්ථියො නාම මාදිසා න හොන්තී’’ති වත්වා ‘‘කෙන ත්වං විහෙඨිතාසි, සීඝං මෙ කථෙහි ¶ , සීසමස්ස ඡින්දිස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘කංසි ත්වං, මහාරාජ, නගරෙ ඨපෙත්වා ගතො’’ති වත්වා ‘‘පදුමකුමාර’’න්ති වුත්තෙ ‘‘සො මය්හං වසනට්ඨානං ආගන්ත්වා ‘තාත, මා එවං කරොහි, අහං තව මාතා’ති වුච්චමානොපි ‘ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො රාජා නත්ථි, අහං තං ගෙහෙ කරිත්වා කිලෙසරතියා රමිස්සාමී’ති මං කෙසෙසු ¶ ගහෙත්වා අපරාපරං ලුඤ්චිත්වා අත්තනො වචනං අකරොන්තිං මං පාතෙත්වා කොට්ටෙත්වා ගතො’’ති ආහ.
රාජා අනුපපරික්ඛිත්වාව ආසීවිසො විය කුද්ධො පුරිසෙ ආණාපෙසි ‘‘ගච්ඡථ, භණෙ, පදුමකුමාරං බන්ධිත්වා ආනෙථා’’ති. තෙ නගරං අවත්ථරන්තා විය තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා තං බන්ධිත්වා පහරිත්වා පච්ඡාබාහං ගාළ්හබන්ධනං බන්ධිත්වා රත්තකණවෙරමාලං ගීවායං පටිමුඤ්චිත්වා වජ්ඣං කත්වා ආනයිංසු ¶ . සො ‘‘දෙවියා ඉදං කම්ම’’න්ති ඤත්වා ‘‘භො පුරිසා, නාහං රඤ්ඤො දොසකාරකො, නිප්පරාධොහමස්මී’’ති විලපන්තො ආගච්ඡති. සකලනගරං සංඛුබ්භිත්වා ‘‘රාජා කිර මාතුගාමස්ස වචනං ගහෙත්වා මහාපදුමකුමාරං ඝාතාපෙසී’’ති සන්නිපතිත්වා රාජකුමාරස්ස පාදමූලෙ නිපතිත්වා ‘‘ඉදං තෙ සාමි, අනනුච්ඡවික’’න්ති මහාසද්දෙන පරිදෙවි. අථ නං නෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසුං. රාජා දිස්වාව චිත්තං නිග්ගණ්හිතුං අසක්කොන්තො ‘‘අයං අරාජාව රාජලීළං කරොති, මම පුත්තො හුත්වා අග්ගමහෙසියා අපරජ්ඣති, ගච්ඡථ නං චොරපපාතෙ පාතෙත්වා විනාසං පාපෙථා’’ති ආහ. මහාසත්තො ‘‘න මය්හං, තාත, එවරූපො අපරාධො අත්ථි, මාතුගාමස්ස වචනං ගහෙත්වා මා මං නාසෙහී’’ති පිතරං යාචි. සො තස්ස කථං න ගණ්හි.
තතො සොළසසහස්සා අන්තෙපුරිකා ‘‘තාත මහාපදුමකුමාර, අත්තනො අනනුච්ඡවිකං ඉදං ලද්ධ’’න්ති මහාවිරවං විරවිංසු. සබ්බෙ ¶ ඛත්තියමහාසාලාදයොපි අමච්චපරිජනාපි ‘‘දෙව, කුමාරො සීලාචාරගුණසම්පන්නො වංසානුරක්ඛිතො රජ්ජදායාදො, මා නං මාතුගාමස්ස වචනං ගහෙත්වා අනුපපරික්ඛිත්වාව විනාසෙහි, රඤ්ඤා නාම නිසම්මකාරිනා භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා සත්ත ගාථා අභාසිංසු –
‘‘නාදට්ඨා පරතො දොසං, අණුං ථූලානි සබ්බසො;
ඉස්සරො පණයෙ දණ්ඩං, සාමං අප්පටිවෙක්ඛිය.
‘‘යො ච අප්පටිවෙක්ඛිත්වා, දණ්ඩං කුබ්බති ඛත්තියො;
සකණ්ටකං සො ගිලති, ජච්චන්ධොව සමක්ඛිකං.
‘‘අදණ්ඩියං ¶ දණ්ඩයති, දණ්ඩියඤ්ච අදණ්ඩියං;
අන්ධොව විසමං මග්ගං, න ජානාති සමාසමං.
‘‘යො ච එතානි ඨානානි, අණුං ථූලානි සබ්බසො;
සුදිට්ඨමනුසාසෙය්ය, ස වෙ වොහරිතු මරහති.
‘‘නෙකන්තමුදුනා සක්කා, එකන්තතිඛිණෙන වා;
අත්තං මහන්තෙ ඨපෙතුං, තස්මා උභයමාචරෙ.
‘‘පරිභූතො ¶ මුදු හොති, අතිතික්ඛො ච වෙරවා;
එතඤ්ච උභයං ඤත්වා, අනුමජ්ඣං සමාචරෙ.
‘‘බහුම්පි රත්තො භාසෙය්ය, දුට්ඨොපි බහු භාසති;
න ඉත්ථිකාරණා රාජ, පුත්තං ඝාතෙතුමරහසී’’ති.
තත්ථ නාදට්ඨාති න අදිස්වා. පරතොති පරස්ස. සබ්බසොති සබ්බානි. අණුංථූලානීති ඛුද්දකමහන්තානි වජ්ජානි. සාමං අප්පටිවෙක්ඛියාති පරස්ස වචනං ගහෙත්වා අත්තනො පච්චක්ඛං අකත්වා පථවිස්සරො රාජා දණ්ඩං න පණයෙ න පට්ඨපෙය්ය. මහාසම්මතරාජකාලස්මිඤ්හි සතතො උත්තරි දණ්ඩො නාම නත්ථි, තාළනගරහණපබ්බාජනතො උද්ධං හත්ථපාදච්ඡෙදනඝාතනං නාම නත්ථි, පච්ඡා කක්ඛළරාජූනංයෙව කාලෙ එතං උප්පන්නං, තං සන්ධාය තෙ අමච්චා ‘‘එකන්තෙනෙව පරස්ස දොසං සාමං අදිස්වා කාතුං න යුත්ත’’න්ති කථෙන්තා එවමාහංසු.
යො ච අප්පටිවෙක්ඛිත්වාති මහාරාජ, එවං අප්පටිවෙක්ඛිත්වා දොසානුච්ඡවිකෙ දණ්ඩෙ පණෙතබ්බෙ යො රාජා අගතිගමනෙ ඨිතො තං දොසං අප්පටිවෙක්ඛිත්වා හත්ථච්ඡෙදාදිදණ්ඩං කරොති, සො ¶ අත්තනො දුක්ඛකාරණං කරොන්තො සකණ්ටකං භොජනං ගිලති නාම, ජච්චන්ධො විය ච සමක්ඛිකං භුඤ්ජති නාම. අදණ්ඩියන්ති යො අදණ්ඩියං අදණ්ඩපණෙතබ්බඤ්ච දණ්ඩෙත්වා දණ්ඩියඤ්ච දණ්ඩපණෙතබ්බං අදණ්ඩෙත්වා අත්තනො රුචිමෙව කරොති, සො අන්ධො විය විසමං මග්ගං පටිපන්නො, න ජානාති සමාසමං, තතො පාසාණාදීසු පක්ඛලන්තො අන්ධො විය චතූසු අපායෙසු මහාදුක්ඛං පාපුණාතීති ¶ අත්ථො. එතානි ඨානානීති එතානි දණ්ඩියාදණ්ඩියකාරණානි චෙව දණ්ඩියකාරණෙසුපි අණුංථූලානි ච සබ්බානි සුදිට්ඨං දිස්වා අනුසාසෙය්ය, ස වෙ වොහරිතුං රජ්ජමනුසාසිතුං අරහතීති අත්ථො.
අත්තං මහන්තෙ ඨපෙතුන්ති එවරූපො අනුප්පන්නෙ භොගෙ උප්පාදෙත්වා උප්පන්නෙ ථාවරෙ කත්වා අත්තානං මහන්තෙ උළාරෙ ඉස්සරියෙ ඨපෙතුං න සක්කොතීති අත්ථො. මුදූති මුදුරාජා රට්ඨවාසීනං පරිභූතො හොති අවඤ්ඤාතො, සො රජ්ජං නිච්චොරං කාතුං න සක්කොති. වෙරවාති අතිතික්ඛස්ස පන සබ්බෙපි රට්ඨවාසිනො වෙරිනො හොන්තීති සො වෙරවා නාම හොති. අනුමජ්ඣන්ති අනුභූතං මුදුතිඛිණභාවානං මජ්ඣං සමාචරෙ, අමුදු අතික්ඛො හුත්වා රජ්ජං කාරෙය්යාති අත්ථො. න ඉත්ථිකාරණාති පාපං ලාමකං මාතුගාමං නිස්සාය වංසානුරක්ඛකං ඡත්තදායාදං පුත්තං ඝාතෙතුං නාරහසි, මහාරාජාති.
එවං ¶ නානාකාරණෙහි කථෙන්තාපි අමච්චා අත්තනො කථං ගාහාපෙතුං නාසක්ඛිංසු. බොධිසත්තොපි යාචන්තො අත්තනො කථං ගාහාපෙතුං නාසක්ඛි. අන්ධබාලො පන රාජා ‘‘ගච්ඡථ නං චොරපපාතෙ ඛිපථා’’ති ආණාපෙන්තො අට්ඨමං ගාථමාහ –
‘‘සබ්බොව ලොකො එකතො, ඉත්ථී ච අයමෙකිකා;
තෙනාහං පටිපජ්ජිස්සං, ගච්ඡථ පක්ඛිපථෙව ත’’න්ති.
තත්ථ තෙනාහන්ති යෙන කාරණෙන සබ්බො ලොකො එකතො කුමාරස්සෙව පක්ඛො හුත්වා ඨිතො, අයඤ්ච ඉත්ථී එකිකාව, තෙන කාරණෙන අහං ඉමිස්සා වචනං පටිපජ්ජිස්සං, ගච්ඡථ තං පබ්බතං ආරොපෙත්වා පපාතෙ ඛිපථෙවාති.
එවං වුත්තෙ සොළසසහස්සාසු රාජඉත්ථීසු එකාපි සකභාවෙන සණ්ඨාතුං නාසක්ඛි, සකලනගරවාසිනො බාහා පග්ගය්හ කන්දිත්වා කෙසෙ විකිරයමානා විලපිංසු. රාජා ‘‘ඉමෙ ඉමස්ස පපාතෙ ඛිපනං ¶ පටිබාහෙය්යු’’න්ති සපරිවාරො ගන්ත්වා මහාජනස්ස පරිදෙවන්තස්සෙව නං උද්ධංපාදං අවංසිරං කත්වා ගාහාපෙත්වා පපාතෙ ඛිපාපෙසි. අථස්ස මෙත්තානුභාවෙන පබ්බතෙ අධිවත්ථා දෙවතා ‘‘මා භායි මහාපදුමා’’ති තං සමස්සාසෙත්වා ¶ උභොහි හත්ථෙහි ගහෙත්වා හදයෙ ඨපෙත්වා දිබ්බසම්ඵස්සං ඵරාපෙත්වා ඔතරිත්වා පබ්බතපාදෙ පතිට්ඨිතනාගරාජස්ස ඵණගබ්භෙ ඨපෙසි. නාගරාජා බොධිසත්තං නාගභවනං නෙත්වා අත්තනො යසං මජ්ඣෙ භින්දිත්වා අදාසි. සො තත්ථ එකසංවච්ඡරං වසිත්වා ‘‘මනුස්සපථං ගමිස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘කතරං ඨාන’’න්ති වුත්තෙ ‘‘හිමවන්තං ගන්ත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. නාගරාජා ‘‘සාධූ’’ති තං ගහෙත්වා මනුස්සපථෙ පතිට්ඨාපෙත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ දත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. සොපි හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤං නිබ්බත්තෙත්වා වනමූලඵලාහාරො තත්ථ පටිවසති.
අථෙකො බාරාණසිවාසී වනචරකො තං ඨානං පත්තො මහාසත්තං සඤ්ජානිත්වා ‘‘නනු ත්වං දෙව, මහාපදුමකුමාරො’’ති වත්වා ‘‘ආම, සම්මා’’ති වුත්තෙ තං වන්දිත්වා කතිපාහං තත්ථ වසිත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි ‘‘දෙව, පුත්තො තෙ හිමවන්තපදෙසෙ ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා පණ්ණසාලායං වසති, අහං තස්ස සන්තිකෙ වසිත්වා ආගතො’’ති. ‘‘පච්චක්ඛතො තෙ දිට්ඨො’’ති? ‘‘ආම දෙවා’’ති. රාජා මහාබලකායපරිවුතො තත්ථ ගන්ත්වා වනපරියන්තෙ ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා අමච්චගණපරිවුතො පණ්ණසාලං ගන්ත්වා කඤ්චනරූපසදිසං පණ්ණසාලද්වාරෙ නිසින්නං මහාසත්තං දිස්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. අමච්චාපි වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා ¶ නිසීදිංසු. බොධිසත්තොපි රාජානං පටිපුච්ඡිත්වා පටිසන්ථාරමකාසි. අථ නං රාජා ‘‘තාත, මයා ත්වං ගම්භීරෙ ¶ පපාතෙ ඛිපාපිතො, කථං සජීවිතොසී’’ති පුච්ඡන්තො නවමං ගාථමාහ –
‘‘අනෙකතාලෙ නරකෙ, ගම්භීරෙ ච සුදුත්තරෙ;
පාතිතො ගිරිදුග්ගස්මිං, කෙන ත්වං තත්ථ නාමරී’’ති.
තත්ථ අනෙකතාලෙති අනෙකතාලප්පමාණෙ. නාමරීති න අමරි.
තතොපරං –
‘‘නාගො ජාතඵණො තත්ථ, ථාමවා ගිරිසානුජො;
පච්චග්ගහි මං භොගෙහි, තෙනාහං තත්ථ නාමරිං.
‘‘එහි ¶ තං පටිනෙස්සාමි, රාජපුත්ත සකං ඝරං;
රජ්ජං කාරෙහි භද්දන්තෙ, කිං අරඤ්ඤෙ කරිස්සසි.
‘‘යථා ගිලිත්වා බළිසං, උද්ධරෙය්ය සලොහිතං;
උද්ධරිත්වා සුඛී අස්ස, එවං පස්සාමි අත්තනං.
‘‘කිං නු ත්වං බළිසං බ්රූසි, කිං ත්වං බ්රූසි සලොහිතං;
කිං නු ත්වං උබ්භතං බ්රූසි, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො.
‘‘කාමාහං බළිසං බ්රූමි, හත්ථිඅස්සං සලොහිතං;
චත්තාහං උබ්භතං බ්රූමි, එවං ජානාහි ඛත්තියා’’ති. –
ඉමාසු පඤ්චසු එකන්තරිකා තිස්සො ගාථා බොධිසත්තස්ස, ද්වෙ රඤ්ඤො.
තත්ථ ¶ පච්චග්ගහි මන්ති පබ්බතපතනකාලෙ දෙවතාය පරිග්ගහෙත්වා දිබ්බසම්ඵස්සෙන සමස්සාසෙත්වා උපනීතං මං පටිග්ගණ්හි, ගහෙත්වා ච පන නාගභවනං ආනෙත්වා මහන්තං යසං දත්වා ‘‘මනුස්සපථං මං නෙහී’’ති වුත්තො මං මනුස්සපථං ආනෙසි. අහං ඉධාගන්ත්වා පබ්බජිතො, ඉති තෙන දෙවතාය ච නාගරාජස්ස ච ආනුභාවෙන අහං තත්ථ නාමරින්ති සබ්බං ආරොචෙසි.
එහීති රාජා තස්ස වචනං සුත්වා සොමනස්සප්පත්තො හුත්වා ‘‘තාත, අහං බාලභාවෙන ඉත්ථියා වචනං ගහෙත්වා එවං සීලාචාරසම්පන්නෙ තයි අපරජ්ඣිං, ඛමාහි මෙ දොස’’න්ති පාදෙසු නිපතිත්වා ‘‘උට්ඨෙහි, මහාරාජ, ඛමාම තෙ දොසං, ඉතො පරං පුන මා එවං අනිසම්මකාරී භවෙය්යාසී’’ති වුත්තෙ ‘‘තාත, ත්වං අත්තනො කුලසන්තකං සෙතච්ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රජ්ජං අනුසාසන්තො මය්හං ඛමසි නාමා’’ති එවමාහ.
උද්ධරිත්වාති ¶ හදයවක්කාදීනි අසම්පත්තමෙව තං උද්ධරිත්වා සුඛී අස්ස. එවං පස්සාමි අත්තනන්ති අත්තානං මහාරාජ, එවං අහම්පි පුන සොත්ථිභාවප්පත්තං ගිලිතබළිසං පුරිසමිව අත්තානං පස්සාමීති. ‘‘කිං නු ත්ව’’න්ති ඉදං රාජා තමත්ථං විත්ථාරතො සොතුං පුච්ඡති. කාමාහන්ති පඤ්ච කාමගුණෙ අහං. හත්ථිඅස්සං සලොහිතන්ති එවං හත්ථිඅස්සරථවාහනං සත්තරතනාදිවිභවං ‘‘සලොහිත’’න්ති බ්රූමි. චත්තාහන්ති චත්තං අහං, යදා තං සබ්බම්පි චත්තං හොති පරිච්චත්තං, තං දානාහං ‘‘උබ්භත’’න්ති බ්රූමි.
‘‘ඉති ¶ ඛො, මහාරාජ, මය්හං රජ්ජෙන කිච්චං නත්ථි, ත්වං පන දස රාජධම්මෙ අකොපෙත්වා අගතිගමනං පහාය ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙහී’’ති මහාසත්තො පිතු ඔවාදං අදාසි. සො රාජා රොදිත්වා පරිදෙවිත්වා නගරං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ අමච්චෙ පුච්ඡි. ‘‘අහං කං නිස්සාය එවරූපෙන ආචාරගුණසම්පන්නෙන පුත්තෙන වියොගං පත්තො’’ති? ‘‘අග්ගමහෙසිං, දෙවා’’ති. රාජා තං උද්ධංපාදං ගාහාපෙත්වා චොරපපාතෙ ඛිපාපෙත්වා නගරං පවිසිත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපෙසා මං අක්කොසිත්වා මහාවිනාසං පත්තා’’ති වත්වා –
‘‘චිඤ්චමාණවිකා ¶ මාතා, දෙවදත්තො ච මෙ පිතා;
ආනන්දො පණ්ඩිතො නාගො, සාරිපුත්තො ච දෙවතා;
රාජපුත්තො අහං ආසිං, එවං ධාරෙථ ජාතක’’න්ති. –
ඔසානගාථාය ජාතකං සමොධානෙසි.
මහාපදුමජාතකවණ්ණනා නවමා.
[473] 10. මිත්තාමිත්තජාතකවණ්ණනා
කානි කම්මානීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරඤ්ඤො අත්ථචරකං අමච්චං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිර රඤ්ඤො බහූපකාරො අහොසි. අථස්ස රාජා අතිරෙකසම්මානං කාරෙසි. අවසෙසා නං අසහමානා ‘‘දෙව, අසුකො නාම අමච්චො තුම්හාකං අනත්ථකාරකො’’ති පරිභින්දිංසු. රාජා තං පරිග්ගණ්හන්තො කිඤ්චි දොසං අදිස්වා ‘‘අහං ඉමස්ස කිඤ්චි දොසං න පස්සාමි, කථං නු ඛො සක්කා මයා ඉමස්ස මිත්තභාවං වා අමිත්තභාවං වා ජානිතු’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘ඉමං පඤ්හං ඨපෙත්වා තථාගතං ¶ අඤ්ඤො ජානිතුං න සක්ඛිස්සති, ගන්ත්වා පුච්ඡිස්සාමී’’ති භුත්තපාතරාසො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, කථං නු ඛො සක්කා පුරිසෙන අත්තනො මිත්තභාවං වා අමිත්තභාවං වා ජානිතු’’න්ති පුච්ඡි. අථ නං සත්ථා ‘‘පුබ්බෙපි මහාරාජ, පණ්ඩිතා ඉමං පඤ්හං චින්තෙත්වා පණ්ඩිතෙ පුච්ඡිත්වා තෙහි කථිතවසෙන ¶ ඤත්වා අමිත්තෙ වජ්ජෙත්වා මිත්තෙ සෙවිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො තස්ස අත්ථධම්මානුසාසකො අමච්චො අහොසි. තදා බාරාණසිරඤ්ඤො එකං අත්ථචරකං අමච්චං සෙසා පරිභින්දිංසු. රාජා තස්ස දොසං අපස්සන්තො ‘‘කථං නු ඛො සක්කා මිත්තං වා අමිත්තං වා ඤාතු’’න්ති මහාසත්තං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කානි කම්මානි කුබ්බානං, කථං විඤ්ඤූ පරක්කමෙ;
අමිත්තං ජානෙය්ය මෙධාවී, දිස්වා සුත්වා ච පණ්ඩිතො’’ති.
තස්සත්ථො – කානි කම්මානි කරොන්තං මෙධාවී පණ්ඩිතො පුරිසො චක්ඛුනා දිස්වා වා සොතෙන ¶ සුත්වා වා ‘‘අයං මය්හං අමිත්තො’’ති ජානෙය්ය, තස්ස ජානනත්ථාය කථං විඤ්ඤූ පරක්කමෙය්යාති.
අථස්ස අමිත්තලක්ඛණං කථෙන්තො ආහ –
‘‘න නං උම්හයතෙ දිස්වා, න ච නං පටිනන්දති;
චක්ඛූනි චස්ස න දදාති, පටිලොමඤ්ච වත්තති.
‘‘අමිත්තෙ තස්ස භජති, මිත්තෙ තස්ස න සෙවති;
වණ්ණකාමෙ නිවාරෙති, අක්කොසන්තෙ පසංසති.
‘‘ගුය්හඤ්ච තස්ස නක්ඛාති, තස්ස ගුය්හං න ගූහති;
කම්මං තස්ස න වණ්ණෙති, පඤ්ඤස්ස නප්පසංසති.
‘‘අභවෙ නන්දති තස්ස, භවෙ තස්ස න නන්දති;
අච්ඡෙරං භොජනං ලද්ධා, තස්ස නුප්පජ්ජතෙ සති;
තතො නං නානුකම්පති, අහො සොපි ලභෙය්යිතො.
‘‘ඉච්චෙතෙ සොළසාකාරා, අමිත්තස්මිං පතිට්ඨිතා;
යෙහි අමිත්තං ජානෙය්ය, දිස්වා සුත්වා ච පණ්ඩිතො’’ති.
මහාසත්තො ¶ ඉමා පඤ්ච ගාථා වත්වාන පුන –
‘‘කානි ¶ කම්මානි කුබ්බානං, කථං විඤ්ඤූ පරක්කමෙ;
මිත්තං ජානෙය්ය මෙධාවී, දිස්වා සුත්වා ච පණ්ඩිතො’’ති. –
ඉමාය ගාථාය මිත්තලක්ඛණං පුට්ඨො සෙසගාථා අභාසි –
‘‘පවුත්ථං ¶ තස්ස සරති, ආගතං අභිනන්දති;
තතො කෙලායිතො හොති, වාචාය පටිනන්දති.
‘‘මිත්තෙ තස්සෙව භජති, අමිත්තෙ තස්ස න සෙවති;
අක්කොසන්තෙ නිවාරෙති, වණ්ණකාමෙ පසංසති.
‘‘ගුය්හඤ්ච තස්ස අක්ඛාති, තස්ස ගුය්හඤ්ච ගූහති;
කම්මඤ්ච තස්ස වණ්ණෙති, පඤ්ඤං තස්ස පසංසති.
‘‘භවෙ ච නන්දති තස්ස, අභවෙ තස්ස න නන්දති;
අච්ඡෙරං භොජනං ලද්ධා, තස්ස උප්පජ්ජතෙ සති;
තතො නං අනුකම්පති, අහො සොපි ලභෙය්යිතො.
‘‘ඉච්චෙතෙ සොළසාකාරා, මිත්තස්මිං සුප්පතිට්ඨිතා;
යෙහි මිත්තඤ්ච ජානෙය්ය, දිස්වා සුත්වා ච පණ්ඩිතො’’ති.
තත්ථ න නං උම්හයතෙ දිස්වාති තං මිත්තං මිත්තපතිරූපකො දිස්වා සිතං න කරොති, පහට්ඨාකාරං න දස්සෙති. න ච නං පටිනන්දතීති තස්ස කථං පග්ගණ්හන්තො න පටිනන්දති න තුස්සති. චක්ඛූනි චස්ස න දදාතීති ඔලොකෙන්තං න ඔලොකෙති. පටිලොමඤ්චාති තස්ස කථං පටිප්ඵරති පටිසත්තු හොති. වණ්ණකාමෙති තස්ස වණ්ණං භණන්තෙ. නක්ඛාතීති අත්තනො ගුය්හං තස්ස න ආචික්ඛති. කම්මං තස්සාති තෙන කතකම්මං න වණ්ණයති. පඤ්ඤස්සාති අස්ස පඤ්ඤං නප්පසංසති, ඤාණසම්පදං න පසංසති. අභවෙති අවඩ්ඪියං. තස්ස නුප්පජ්ජතෙ සතීති තස්ස මිත්තපතිරූපකස්ස ‘‘මම මිත්තස්සපි ඉතො දස්සාමී’’ති සති න උප්පජ්ජති. නානුකම්පතීති මුදුචිත්තෙන න චින්තෙති. ලභෙය්යිතොති ලභෙය්ය ඉතො. ආකාරාති කාරණානි. පවුත්ථන්ති විදෙසගතං ¶ . කෙලායිතොති කෙලායති මමායති පත්ථෙති පිහෙති ඉච්ඡතීති අත්ථො. වාචායාති මධුරවචනෙන තං සමුදාචරන්තො පටිනන්දති තුස්සති. සෙසං වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බං. රාජා ¶ මහාසත්තස්ස කථාය අත්තමනො හුත්වා තස්ස මහන්තං යසං අදාසි.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, මහාරාජ, පුබ්බෙපෙස පඤ්හො සමුට්ඨහි, පණ්ඩිතාව නං ¶ කථයිංසු, ඉමෙහි ද්වත්තිංසාය ආකාරෙහි මිත්තාමිත්තො ජානිතබ්බො’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, පණ්ඩිතාමච්චො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
මිත්තාමිත්තජාතකවණ්ණනා දසමා.
ජාතකුද්දානං –
කුණාලං භද්දසාලඤ්ච, සමුද්දවාණිජ පණ්ඩිතං;
ජනසන්ධං මහාකණ්හං, කොසියං සිරිමන්තකං.
පදුමං මිත්තාමිත්තඤ්ච, ඉච්චෙතෙ දස ජාතකෙ;
සඞ්ගායිංසු මහාථෙරා, ද්වාදසම්හි නිපාතකෙ.
ද්වාදසකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
13. තෙරසකනිපාතො
[474] 1. අම්බජාතකවණ්ණනා
අහාසි ¶ ¶ ¶ මෙ අම්බඵලානි පුබ්බෙති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි. දෙවදත්තො හි ‘‘අහං බුද්ධො භවිස්සාමි, මය්හං සමණො ගොතමො නෙව ආචරියො න උපජ්ඣායො’’ති ආචරියං පච්චක්ඛාය ඣානපරිහීනො සඞ්ඝං භින්දිත්වා අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං ආගච්ඡන්තො බහිජෙතවනෙ පථවියා විවරෙ දින්නෙ අවීචිං පාවිසි. තදා භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො ආචරියං පච්චක්ඛාය මහාවිනාසං පත්තො, අවීචිමහානිරයෙ නිබ්බත්තො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො ආචරියං පච්චක්ඛාය මහාවිනාසං පත්තොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ තස්ස පුරොහිතකුලං අහිවාතරොගෙන විනස්සි. එකොව පුත්තො භිත්තිං භින්දිත්වා පලාතො. සො තක්කසිලං ගන්ත්වා දිසාපාමොක්ඛස්සාචරියස්ස සන්තිකෙ තයො වෙදෙ ච අවසෙසසිප්පානි ච උග්ගහෙත්වා ආචරියං වන්දිත්වා නික්ඛන්තො ‘‘දෙසචාරිත්තං ජානිස්සාමී’’ති චරන්තො එකං පච්චන්තනගරං පාපුණි. තං නිස්සාය මහාචණ්ඩාලගාමකො අහොසි. තදා බොධිසත්තො තස්මිං ගාමෙ පටිවසති, පණ්ඩිතො බ්යත්තො අකාලෙ ඵලං ගණ්හාපනමන්තං ජානාති. සො පාතොව වුට්ඨාය කාජං ආදාය තතො ගාමා නික්ඛිමිත්වා අරඤ්ඤෙ එකං අම්බරුක්ඛං උපසඞ්කමිත්වා සත්තපදමත්ථකෙ ඨිතො තං මන්තං පරිවත්තෙත්වා අම්බරුක්ඛං එකෙන ¶ උදකපසතෙන පහරති. රුක්ඛතො තඞ්ඛණඤ්ඤෙව පුරාණපණ්ණානි පතන්ති, නවානි උට්ඨහන්ති, පුප්ඵානි පුප්ඵිත්වා පතන්ති, අම්බඵලානි උට්ඨාය මුහුත්තෙනෙව පච්චිත්වා මධුරානි ඔජවන්තානි දිබ්බරසසදිසානි හුත්වා රුක්ඛතො පතන්ති. මහාසත්තො තානි උච්චිනිත්වා යාවදත්ථං ඛාදිත්වා කාජං පූරාපෙත්වා ගෙහං ගන්ත්වා තානි වික්කිණිත්වා පුත්තදාරං පොසෙසි.
සො ¶ ¶ බ්රාහ්මණකුමාරො මහාසත්තං අකාලෙ අම්බපක්කානි ආහරිත්වා වික්කිණන්තං දිස්වා ‘‘නිස්සංසයෙන තෙහි මන්තබලෙන උප්පන්නෙහි භවිතබ්බං, ඉමං පුරිසං නිස්සාය ඉදං අනග්ඝමන්තං ලභිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා මහාසත්තස්ස අම්බානි ආහරණනියාමං පරිග්ගණ්හන්තො තථතො ඤත්වා තස්මිං අරඤ්ඤතො අනාගතෙයෙව තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා අජානන්තො විය හුත්වා තස්ස භරියං ‘‘කුහිං අය්යො, ආචරියො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අරඤ්ඤං ගතො’’ති වුත්තෙ තං ආගතං ආගමයමානොව ඨත්වා ආගච්ඡන්තං දිස්වා හත්ථතො පච්ඡිං ගහෙත්වා ආහරිත්වා ගෙහෙ ඨපෙසි. මහාසත්තො තං ඔලොකෙත්වා භරියං ආහ – ‘‘භද්දෙ, අයං මාණවො මන්තත්ථාය ආගතො, තස්ස හත්ථෙ මන්තො නස්සති, අසප්පුරිසො එසො’’ති. මාණවොපි ‘‘අහං ඉමං මන්තං ආචරියස්ස උපකාරකො හුත්වා ලභිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තතො පට්ඨාය තස්ස ගෙහෙ සබ්බකිච්චානි කරොති. දාරූනි ආහරති, වීහිං කොට්ටෙති, භත්තං පචති, දන්තකට්ඨමුඛධොවනාදීනි දෙති, පාදං ධොවති.
එකදිවසං මහාසත්තෙන ‘‘තාත මාණව, මඤ්චපාදානං මෙ උපධානං දෙහී’’ති වුත්තෙ අඤ්ඤං අපස්සිත්වා සබ්බරත්තිං ඌරුම්හි ඨපෙත්වා නිසීදි. අපරභාගෙ මහාසත්තස්ස භරියා පුත්තං විජායි. තස්සා පසූතිකාලෙ පරිකම්මං සබ්බමකාසි. සා එකදිවසං මහාසත්තං ආහ ‘‘සාමි, අයං මාණවො ජාතිසම්පන්නො හුත්වා මන්තත්ථාය අම්හාකං වෙය්යාවච්චං කරොති, එතස්ස හත්ථෙ මන්තො තිට්ඨතු වා මා වා, දෙථ තස්ස මන්ත’’න්ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ¶ තස්ස මන්තං දත්වා එවමාහ – ‘‘තාත, අනග්ඝොයං මන්තො, තව ඉමං නිස්සාය මහාලාභසක්කාරො භවිස්සති, රඤ්ඤා වා රාජමහාමත්තෙන වා ‘කො තෙ ආචරියො’ති පුට්ඨකාලෙ මා මං නිගූහිත්ථො, සචෙ හි ‘චණ්ඩාලස්ස මෙ සන්තිකා මන්තො ගහිතො’ති ලජ්ජන්තො ‘බ්රාහ්මණමහාසාලො මෙ ආචරියො’ති කථෙස්සසි, ඉමස්ස මන්තස්ස ඵලං න ලභිස්සසී’’ති. සො ‘‘කිං කාරණා තං නිගූහිස්සාමි, කෙනචි පුට්ඨකාලෙ තුම්හෙයෙව කථෙස්සාමී’’ති වත්වා තං වන්දිත්වා චණ්ඩාලගාමතො නික්ඛමිත්වා මන්තං වීමංසිත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා අම්බානි වික්කිණිත්වා බහුං ධනං ලභි.
අථෙකදිවසං උය්යානපාලො තස්ස හත්ථතො අම්බං කිණිත්වා රඤ්ඤො අදාසි. රාජා තං පරිභුඤ්ජිත්වා ‘‘කුතො සම්ම, තයා එවරූපං අම්බං ¶ ලද්ධ’’න්ති පුච්ඡි. දෙව, එකො මාණවො අකාලඅම්බඵලානි ආනෙත්වා වික්කිණාති, තතො මෙ ගහිතන්ති. තෙන හි ‘‘ඉතො පට්ඨාය ඉධෙව අම්බානි ආහරතූ’’ති නං වදෙහීති. සො තථා අකාසි. මාණවොපි තතො පට්ඨාය අම්බානි රාජකුලං හරති. අථ රඤ්ඤා ‘‘උපට්ඨහ ම’’න්ති වුත්තෙ රාජානං උපට්ඨහන්තො බහුං ධනං ලභිත්වා අනුක්කමෙන විස්සාසිකො ජාතො. අථ නං එකදිවසං රාජා පුච්ඡි ‘‘මාණව, කුතො අකාලෙ එවං ¶ වණ්ණගන්ධරසසම්පන්නානි අම්බානි ලභසි, කිං තෙ නාගො වා සුපණ්ණො වා දෙවො වා කොචි දෙති, උදාහු මන්තබලං එත’’න්ති? ‘‘න මෙ මහාරාජ, කොචි දෙති, අනග්ඝො පන මෙ මන්තො අත්ථි, තස්සෙව බල’’න්ති. ‘‘තෙන හි මයම්පි තෙ එකදිවසං මන්තබලං දට්ඨුකාමා’’ති. ‘‘සාධු, දෙව, දස්සෙස්සාමී’’ති. රාජා පුනදිවසෙ තෙන සද්ධිං උය්යානං ගන්ත්වා ‘‘දස්සෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති අම්බරුක්ඛං උපගන්ත්වා සත්තපදමත්ථකෙ ඨිතො මන්තං පරිවත්තෙත්වා රුක්ඛං උදකෙන පහරි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව අම්බරුක්ඛො හෙට්ඨා වුත්තනියාමෙනෙව ඵලං ගහෙත්වා ¶ මහාමෙඝො විය අම්බවස්සං වස්සි. මහාජනො සාධුකාරං අදාසි, චෙලුක්ඛෙපා පවත්තිංසු.
රාජා අම්බඵලානි ඛාදිත්වා තස්ස බහුං ධනං දත්වා ‘‘මාණවක, එවරූපො තෙ අච්ඡරියමන්තො කස්ස සන්තිකෙ ගහිතො’’ති පුච්ඡි. මාණවො ‘‘සචාහං ‘චණ්ඩාලස්ස සන්තිකෙ’ති වක්ඛාමි, ලජ්ජිතබ්බකං භවිස්සති, මඤ්ච ගරහිස්සන්ති, මන්තො ඛො පන මෙ පගුණො, ඉදානි න නස්සිස්සති, දිසාපාමොක්ඛං ආචරියං අපදිසාමී’’ති චින්තෙත්වා මුසාවාදං කත්වා ‘‘තක්කසිලායං දිසාපාමොක්ඛාචරියස්ස සන්තිකෙ ගහිතො මෙ’’ති වදන්තො ආචරියං පච්චක්ඛාසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව මන්තො අන්තරධායි. රාජා සොමනස්සජාතො තං ආදාය නගරං පවිසිත්වා පුනදිවසෙ ‘‘අම්බානි ඛාදිස්සාමී’’ති උය්යානං ගන්ත්වා මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ නිසීදිත්වා මාණව, අම්බානි ආහරාති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති අම්බං උපගන්ත්වා සත්තපදමත්ථකෙ ඨිතො ‘‘මන්තං පරිවත්තෙස්සාමී’’ති මන්තෙ අනුපට්ඨහන්තෙ අන්තරහිතභාවං ඤත්වා ලජ්ජිතො අට්ඨාසි. රාජා ‘‘අයං පුබ්බෙ පරිසමජ්ඣෙයෙව අම්බානි ආහරිත්වා අම්හාකං දෙති, ඝනමෙඝවස්සං විය අම්බවස්සං වස්සාපෙති, ඉදානි ථද්ධො විය ඨිතො, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති චින්තෙත්වා තං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘අහාසි ¶ මෙ අම්බඵලානි පුබ්බෙ, අණූනි ථූලානි ච බ්රහ්මචාරි;
තෙහෙව මන්තෙහි න දානි තුය්හං, දුමප්ඵලා පාතුභවන්ති බ්රහ්මෙ’’ති.
තත්ථ අහාසීති ආහරි. දුමප්ඵලාති රුක්ඛඵලානි.
තං සුත්වා මාණවො ‘‘සචෙ ‘අජ්ජ අම්බඵලං න ගණ්හාමී’ති වක්ඛාමි, රාජා මෙ කුජ්ඣිස්සති, මුසාවාදෙන නං වඤ්චෙස්සාමී’’ති දුතියං ගාථමාහ –
‘‘නක්ඛත්තයොගං ¶ පටිමානයාමි, ඛණං මුහුත්තඤ්ච මන්තෙ න පස්සං;
නක්ඛත්තයොගඤ්ච ¶ ඛණඤ්ච ලද්ධා, අද්ධා හරිස්සම්බඵලං පහූත’’න්ති.
තත්ථ අද්ධාහරිස්සම්බඵලන්ති අද්ධා අම්බඵලං ආහරිස්සාමි.
රාජා ‘‘අයං අඤ්ඤදා නක්ඛත්තයොගං න වදති, කිං නු ඛො එත’’න්ති පුච්ඡන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘නක්ඛත්තයොගං න පුරෙ අභාණි, ඛණං මුහුත්තං න පුරෙ අසංසි;
සයං හරී අම්බඵලං පහූතං, වණ්ණෙන ගන්ධෙන රසෙනුපෙතං.
‘‘මන්තාභිජප්පෙන පුරෙ හි තුය්හං, දුමප්ඵලා පාතුභවන්ති බ්රහ්මෙ;
ස්වාජ්ජ න පාරෙසි ජප්පම්පි මන්තං, අයං සො කො නාම තවජ්ජ ධම්මො’’ති.
තත්ථ න පාරෙසීති න සක්කොසි. ජප්පම්පීති ජප්පන්තොපි පරිවත්තෙන්තොපි. අයං සොති අයමෙව සො තව සභාවො අජ්ජ කො නාම ජාතොති.
තං සුත්වා මාණවො ‘‘න සක්කා රාජානං මුසාවාදෙන වඤ්චෙතුං, සචෙපි මෙ සභාවෙ කථිතෙ ආණං කරෙය්ය, කරොතු, සභාවමෙව කථෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘චණ්ඩාලපුත්තො ¶ මම සම්පදාසි, ධම්මෙන මන්තෙ පකතිඤ්ච සංසි;
මා චස්සු මෙ පුච්ඡිතො නාමගොත්තං, ගුය්හිත්ථො අත්ථං විජහෙය්ය මන්තො.
‘‘සොහං ජනින්දෙන ජනම්හි පුට්ඨො, මක්ඛාභිභූතො අලිකං අභාණිං;
‘මන්තා ඉමෙ බ්රාහ්මණස්සා’ති මිච්ඡා, පහීනමන්තො කපණො රුදාමී’’ති.
තත්ථ ධම්මෙනාති සමෙන කාරණෙන අප්පටිච්ඡාදෙත්වාව අදාසි. පකතිඤ්ච සංසීති ‘‘මා මෙ පුච්ඡිතො නාමගොත්තං ගුය්හිත්ථො, සචෙ ගූහසි ¶ , මන්තා තෙ නස්සිස්සන්තී’’ති තෙසං නස්සනපකතිඤ්ච මය්හං සංසි. බ්රාහ්මණස්සාති මිච්ඡාති ‘‘බ්රාහ්මණස්ස සන්තිකෙ මයා ඉමෙ මන්තා ගහිතා’’ති ¶ මිච්ඡාය අභණිං, තෙන මෙ තෙ මන්තා නට්ඨා, ස්වාහං පහීනමන්තො ඉදානි කපණො රුදාමීති.
තං සුත්වා රාජා ‘‘අයං පාපධම්මො එවරූපං රතනමන්තං න ඔලොකෙසි, එවරූපස්මිඤ්හි උත්තමරතනමන්තෙ ලද්ධෙ ජාති කිං කරිස්සතී’’ති කුජ්ඣිත්වා තස්ස ගරහන්තො –
‘‘එරණ්ඩා පුචිමන්දා වා, අථ වා පාලිභද්දකා;
මධුං මධුත්ථිකො වින්දෙ, සො හි තස්ස දුමුත්තමො.
‘‘ඛත්තියා බ්රාහ්මණා වෙස්සා, සුද්දා චණ්ඩාලපුක්කුසා;
යම්හා ධම්මං විජානෙය්ය, සො හි තස්ස නරුත්තමො.
‘‘ඉමස්ස දණ්ඩඤ්ච වධඤ්ච දත්වා, ගලෙ ගහෙත්වා ඛලයාථ ජම්මං;
යො උත්තමත්ථං කසිරෙන ලද්ධං, මානාතිමානෙන විනාසයිත්ථා’’ති. –
ඉමා ගාථා ආහ.
තත්ථ ¶ මධුත්ථිකොති මධුඅත්ථිකො පුරිසො අරඤ්ඤෙ මධුං ඔලොකෙන්තො එතෙසං රුක්ඛානං යතො මධුං ලභති, සොව දුමො තස්ස දුමුත්තමො නාම. තථෙව ඛත්තියාදීසු යම්හා පුරිසා ධම්මං කාරණං යුත්තං අත්ථං විජානෙය්ය, සොව තස්ස උත්තමො නරො නාම. ඉමස්ස දණ්ඩඤ්චාති ඉමස්ස පාපධම්මස්ස සබ්බස්සහරණදණ්ඩඤ්ච වෙළුපෙසිකාදීහි පිට්ඨිචම්මං උප්පාටෙත්වා වධඤ්ච දත්වා ඉමං ජම්මං ගලෙ ගහෙත්වා ඛලයාථ, ඛලිකාරත්තං පාපෙත්වා නිද්ධමථ නික්කඩ්ඪථ, කිං ඉමිනා ඉධ වසන්තෙනාති.
රාජපුරිසා තථා කත්වා ‘‘තවාචරියස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං ආරාධෙත්වාව සචෙ පුන මන්තෙ ලභිස්සසි, ඉධ ආගච්ඡෙය්යාසි, නො චෙ, ඉමං දිසං මා ඔලොකෙය්යාසී’’ති තං නිබ්බිසයමකංසු. සො අනාථො හුත්වා ‘‘ඨපෙත්වා ආචරියං න මෙ අඤ්ඤං පටිසරණං අත්ථි, තස්සෙව සන්තිකං ගන්ත්වා තං ආරාධෙත්වා පුන මන්තං යාචිස්සාමී’’ති රොදන්තො තං ගාමං අගමාසි. අථ ¶ නං ආගච්ඡන්තං දිස්වා මහාසත්තො භරියං ආමන්තෙත්වා ‘‘භද්දෙ, පස්ස තං පාපධම්මං පරිහීනමන්තං පුන ආගච්ඡන්ත’’න්ති ආහ. සො මහාසත්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ¶ නිසින්නො ‘‘කිංකාරණා ආගතොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘ආචරිය, මුසාවාදං කත්වා ආචරියං පච්චක්ඛිත්වා මහාවිනාසං පත්තොම්හී’’ති වත්වා අච්චයං දස්සෙත්වා පුන මන්තෙ යාචන්තො –
‘‘යථා සමං මඤ්ඤමානො පතෙය්ය, සොබ්භං ගුහං නරකං පූතිපාදං;
රජ්ජූති වා අක්කමෙ කණ්හසප්පං, අන්ධො යථා ජොතිමධිට්ඨහෙය්ය;
එවම්පි මං තං ඛලිතං සපඤ්ඤ, පහීනමන්තස්ස පුනප්පදාහී’’ති. – ගාථමාහ;
තත්ථ යථා සමන්ති යථා පුරිසො ඉදං සමං ඨානන්ති මඤ්ඤමානො සොබ්භං වා ගුහං වා භූමියා ඵලිතට්ඨානසඞ්ඛාතං නරකං වා පූතිපාදං වා පතෙය්ය. පූතිපාදොති හිමවන්තපදෙසෙ මහාරුක්ඛෙ සුස්සිත්වා මතෙ තස්ස ¶ මූලෙසු පූතිකෙසු ජාතෙසු තස්මිං ඨානෙ මහාආවාටො හොති, තස්ස නාමං. ජොතිමධිට්ඨහෙය්යාති අග්ගිං අක්කමෙය්ය. එවම්පීති එවං අහම්පි පඤ්ඤාචක්ඛුනො අභාවා අන්ධො තුම්හාකං විසෙසං අජානන්තො තුම්හෙසු ඛලිතො, තං මං ඛලිතං විදිත්වා සපඤ්ඤ ඤාණසම්පන්න පහීනමන්තස්ස මම පුනපි දෙථාති.
අථ නං ආචරියො ‘‘තාත, කිං කථෙසි, අන්ධො හි සඤ්ඤාය දින්නාය සොබ්භාදීනි පරිහරති, මයා පඨමමෙව තව කථිතං, ඉදානි කිමත්ථං මම සන්තිකං ආගතොසී’’ති වත්වා –
‘‘ධම්මෙන මන්තං තව සම්පදාසිං, තුවම්පි ධම්මෙන පටිග්ගහෙසි;
පකතිම්පි තෙ අත්තමනො අසංසිං, ධම්මෙ ඨිතං තං න ජහෙය්ය මන්තො.
‘‘යො ¶ බාල-මන්තං කසිරෙන ලද්ධං, යං දුල්ලභං අජ්ජ මනුස්සලොකෙ;
කිඤ්චාපි ලද්ධා ජීවිතුං අප්පපඤ්ඤො, විනාසයී අලිකං භාසමානො.
‘‘බාලස්ස මූළ්හස්ස අකතඤ්ඤුනො ච, මුසා භණන්තස්ස අසඤ්ඤතස්ස;
මන්තෙ මයං තාදිසකෙ න දෙම, කුතො මන්තා ගච්ඡ න මය්හං රුච්චසී’’ති. –
ඉමා ගාථා ආහ.
තත්ථ ධම්මෙනාති අහම්පි තව ආචරියභාගං හිරඤ්ඤං වා සුවණ්ණං වා අග්ගහෙත්වා ධම්මෙනෙව මන්තං සම්පදාසිං, ත්වම්පි කිඤ්චි අදත්වා ධම්මෙන සමෙනෙව පටිග්ගහෙසි. ධම්මෙ ඨිතන්ති ආචරියපූජකධම්මෙ ¶ ඨිතං. තාදිසකෙති තථාරූපෙ අකාලඵලගණ්හාපකෙ මන්තෙ න දෙම, ගච්ඡ න මෙ රුච්චසීති.
සො එවං ආචරියෙන උය්යොජිතො ‘‘කිං මය්හං ජීවිතෙනා’’ති අරඤ්ඤං පවිසිත්වා අනාථමරණං මරි.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො ආචරියං පච්චක්ඛාය මහාවිනාසං පත්තො’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අකතඤ්ඤූ මාණවො දෙවදත්තො අහොසි, රාජා ආනන්දො, චණ්ඩාලපුත්තො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
අම්බජාතකවණ්ණනා පඨමා.
[475] 2. ඵන්දනජාතකවණ්ණනා
කුඨාරිහත්ථො පුරිසොති ඉදං සත්ථා රොහිණීනදීතීරෙ විහරන්තො ඤාතකානං කලහං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු පන කුණාලජාතකෙ (ජා. 2.21.කුණාලජාතක) ආවි භවිස්සති. තදා පන සත්ථා ඤාතකෙ ආමන්තෙත්වා – මහාරාජා, අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බහිනගරෙ වඩ්ඪකිගාමො අහොසි. තත්රෙකො බ්රාහ්මණවඩ්ඪකී අරඤ්ඤතො දාරූනි ආහරිත්වා රථං කත්වා ජීවිකං කප්පෙසි. තදා හිමවන්තපදෙසෙ මහාඵන්දනරුක්ඛො අහොසි ¶ . එකො කාළසීහො ගොචරං පරියෙසිත්වා ආගන්ත්වා තස්ස මූලෙ නිපජ්ජි. අථස්ස එකදිවසං වාතෙ පහරන්තෙ එකො සුක්ඛදණ්ඩකො පතිත්වා ඛන්ධෙ අවත්ථාසි. සො ථොකං ඛන්ධෙන රුජන්තෙන භීතතසිතො උට්ඨාය පක්ඛන්දිත්වා පුන නිවත්තො ආගතමග්ගං ඔලොකෙන්තො කිඤ්චි අදිස්වා ‘‘අඤ්ඤො මං සීහො වා බ්යග්ඝො වා අනුබන්ධන්තො නත්ථි, ඉමස්මිං පන රුක්ඛෙ නිබ්බත්තදෙවතා මං එත්ථ නිපජ්ජන්තං න සහති මඤ්ඤෙ, හොතු ජානිස්සාමී’’ති අට්ඨානෙ කොපං බන්ධිත්වා රුක්ඛං පහරිත්වා ‘‘නෙව තව රුක්ඛස්ස පත්තං ඛාදාමි, න සාඛං භඤ්ජාමි, ඉධ අඤ්ඤෙ මිගෙ වසන්තෙ සහසි, මං න සහසි, කො මය්හං දොසො අත්ථි, කතිපාහං ආගමෙහි, සමූලං තෙ රුක්ඛං උප්පාටෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡෙදාපෙස්සාමී’’ති රුක්ඛදෙවතං තජ්ජෙත්වා එකං පුරිසං උපධාරෙන්තො විචරි. තදා සො බ්රාහ්මණවඩ්ඪකී ද්වෙ තයො මනුස්සෙ ආදාය රථදාරූනං අත්ථාය යානකෙන තං පදෙසං ගන්ත්වා එකස්මිං ඨානෙ යානකං ඨපෙත්වා වාසිඵරසුහත්ථො රුක්ඛෙ උපධාරෙන්තො ඵන්දනසමීපං අගමාසි. කාළසීහො තං දිස්වා ‘‘අජ්ජ, මයා පච්චාමිත්තස්ස පිට්ඨිං දට්ඨුං වට්ටතී’’ති ගන්ත්වා රුක්ඛමූලෙ අට්ඨාසි ¶ . වඩ්ඪකී ච ඉතො චිතො ඔලොකෙත්වා ¶ ඵන්දනසමීපෙන පායාසි. සො ‘‘යාව එසො නාතික්කමති, තාවදෙවස්ස කථෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘කුඨාරිහත්ථො පුරිසො, වනමොගය්හ තිට්ඨසි;
පුට්ඨො මෙ සම්ම අක්ඛාහි, කිං දාරුං ඡෙතුමිච්ඡසී’’ති.
තත්ථ පුරිසොති ත්වං කුඨාරිහත්ථො එකො පුරිසො ඉමං වනං ඔගය්හ තිට්ඨසීති.
සො තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘අච්ඡරියං වත භො, න වත මෙ ඉතො පුබ්බෙ මිගො මනුස්සවාචං භාසන්තො දිට්ඨපුබ්බො, එස රථානුච්ඡවිකං ¶ දාරුං ජානිස්සති, පුච්ඡිස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –
‘‘ඉස්සො වනානි චරසි, සමානි විසමානි ච;
පුට්ඨො මෙ සම්ම අක්ඛාහි, කිං දාරුං නෙමියා දළ්හ’’න්ති.
තත්ථ ඉස්සොති ත්වම්පි එකො කාළසීහො වනානි චරසි, ත්වං රථානුච්ඡවිකං දාරුං ජානිස්සසීති.
තං සුත්වා කාළසීහො ‘‘ඉදානි මෙ මනොරථො මත්ථකං පාපුණිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා තතියං ගාථමාහ –
‘‘නෙව සාලො න ඛදිරො, නාස්සකණ්ණො කුතො ධවො;
රුක්ඛො ච ඵන්දනො නාම, තං දාරුං නෙමියා දළ්හ’’න්ති.
සො තං සුත්වා සොමනස්සජාතො ‘‘සුදිවසෙන වතම්හි අජ්ජ අරඤ්ඤං පවිට්ඨො, තිරච්ඡානගතො මෙ රථානුච්ඡවිකං දාරුං ආචික්ඛති, අහො සාධූ’’ති පුච්ඡන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –
‘‘කීදිසානිස්ස පත්තානි, ඛන්ධො වා පන කීදිසො;
පුට්ඨො මෙ සම්ම අක්ඛාහි, යථා ජානෙමු ඵන්දන’’න්ති.
අථස්ස ¶ සො ආචික්ඛන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘යස්ස සාඛා පලම්බන්ති, නමන්ති න ච භඤ්ජරෙ;
සො රුක්ඛො ඵන්දනො නාම, යස්ස මූලෙ අහං ඨිතො.
‘‘අරානං ¶ චක්කනාභීනං, ඊසානෙමිරථස්ස ච;
සබ්බස්ස තෙ කම්මනියො, අයං හෙස්සති ඵන්දනො’’ති.
තත්ථ ‘‘අරාන’’න්ති ඉදං සො ‘‘කදාචෙස ඉමං රුක්ඛං න ගණ්හෙය්ය, ගුණම්පිස්ස කථෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එවමාහ. තත්ථ ඊසානෙමිරථස්ස චාති ඊසාය ච නෙමියා ච සෙසස්ස ච රථස්ස සබ්බස්ස තෙ එස කම්මනියො කම්මක්ඛමො භවිස්සතීති.
සො එවං ආචික්ඛිත්වා තුට්ඨමානසො එකමන්තෙ විචරි, වඩ්ඪකීපි රුක්ඛං ඡින්දිතුං ආරභි. රුක්ඛදෙවතා චින්තෙසි ‘‘මයා එතස්ස උපරි න කිඤ්චි පාතිතං, අයං අට්ඨානෙ ආඝාතං බන්ධිත්වා මම විමානං නාසෙති, අහඤ්ච විනස්සිස්සාමි, එකෙනුපායෙන ¶ ඉමඤ්ච ඉස්සං විනාසෙස්සාමී’’ති. සා වනකම්මිකපුරිසො විය හුත්වා තස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා පුච්ඡි ‘‘භො පුරිස මනාපො තෙ රුක්ඛො ලද්ධො, ඉමං ඡින්දිත්වා කිං කරිස්සසී’’ති? ‘‘රථනෙමිං කරිස්සාමී’’ති. ‘‘ඉමිනා රුක්ඛෙන රථො භවිස්සතී’’ති කෙන තෙ අක්ඛාතන්ති. ‘‘එකෙන කාළසීහෙනා’’ති. ‘‘සාධු සුට්ඨු තෙන අක්ඛාතං, ඉමිනා රුක්ඛෙන රථො සුන්දරො භවිස්සති, කාළසීහස්ස ගලචම්මං උප්පාටෙත්වා චතුරඞ්ගුලමත්තෙ ඨානෙ අයපට්ටෙන විය නෙමිමණ්ඩලෙ පරික්ඛිත්තෙ නෙමි ච ථිරා භවිස්සති, බහුඤ්ච ධනං ලභිස්සසී’’ති. ‘‘කාළසීහචම්මං කුතො ලච්ඡාමී’’ති? ‘‘ත්වං බාලකොසි, අයං තව රුක්ඛො වනෙ ඨිතො න පලායති, ත්වං යෙන තෙ රුක්ඛො අක්ඛාතො, තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘සාමි තයා දස්සිතරුක්ඛං කතරට්ඨානෙ ඡින්දාමී’ති වඤ්චෙත්වා ආනෙහි, අථ නං නිරාසඞ්කං ‘ඉධ ච එත්ථ ච ඡින්දා’ති මුඛතුණ්ඩං පසාරෙත්වා ආචික්ඛන්තං තිඛිණෙන මහාඵරසුනා කොට්ටෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා චම්මං ආදාය වරමංසං ඛාදිත්වා රුක්ඛං ඡින්දා’’ති වෙරං අප්පෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ඉමා ගාථා ආහ –
‘‘ඉති ඵන්දනරුක්ඛොපි, තාවදෙ අජ්ඣභාසථ;
මය්හම්පි වචනං අත්ථි, භාරද්වාජ සුණොහි මෙ.
‘‘ඉස්සස්ස ¶ උපක්ඛන්ධම්හා, උක්කච්ච චතුරඞ්ගුලං;
තෙන නෙමිං පසාරෙසි, එවං දළ්හතරං සියා.
‘‘ඉති ඵන්දනරුක්ඛොපි, වෙරං අප්පෙසි තාවදෙ;
ජාතානඤ්ච අජාතානං, ඉස්සානං දුක්ඛමාවහී’’ති.
තත්ථ ¶ භාරද්වාජාති තං ගොත්තෙන ආලපති. උපක්ඛන්ධම්හාති ඛන්ධතො. උක්කච්චාති උක්කන්තිත්වා.
වඩ්ඪකී රුක්ඛදෙවතාය වචනං සුත්වා ‘‘අහො අජ්ජ මය්හං මඞ්ගලදිවසො’’ති කාළසීහං ඝාතෙත්වා රුක්ඛං ඡෙත්වා පක්කාමි. තමත්ථං ¶ පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –
‘‘ඉච්චෙවං ඵන්දනො ඉස්සං, ඉස්සො ච පන ඵන්දනං;
අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාදෙන, අඤ්ඤමඤ්ඤමඝාතයුං.
‘‘එවමෙව මනුස්සානං, විවාදො යත්ථ ජායති;
මයූරනච්චං නච්චන්ති, යථා තෙ ඉස්සඵන්දනා.
‘‘තං වො වදාමි භද්දං වො, යාවන්තෙත්ථ සමාගතා;
සම්මොදථ මා විවදථ, මා හොථ ඉස්සඵන්දනා.
‘‘සාමග්ගිමෙව සික්ඛෙථ, බුද්ධෙහෙතං පසංසිතං;
සාමග්ගිරතො ධම්මට්ඨො, යොගක්ඛෙමා න ධංසතී’’ති.
තත්ථ අඝාතයුන්ති ඝාතාපෙසුං. මයූරනච්චං නච්චන්තීති මහාරාජා යත්ථ හි මනුස්සානං විවාදො හොති, තත්ථ යථා නාම මයූරා නච්චන්තා පටිච්ඡාදෙතබ්බං රහස්සඞ්ගං පාකටං කරොන්ති, එවං මනුස්සා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස රන්ධං පකාසෙන්තා මයූරනච්චං නච්චන්ති නාම. යථා තෙ ඉස්සඵන්දනා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස රන්ධං පකාසෙන්තා නච්චිංසු නාම. තං වොති තෙන කාරණෙන තුම්හෙ වදාමි. භද්දං වොති භද්දං තුම්හාකං හොතු. යාවන්තෙත්ථාති යාවන්තො එත්ථ ඉස්සඵන්දනසදිසා මා අහුවත්ථ. සාමග්ගිමෙව සික්ඛෙථාති සමග්ගභාවමෙව තුම්හෙ සික්ඛථ, ඉදං පඤ්ඤාවුද්ධෙහි පණ්ඩිතෙහි පසංසිතං ¶ . ධම්මට්ඨොති සුචරිතධම්මෙ ඨිතො. යොගක්ඛෙමා න ධංසතීති යොගෙහි ඛෙමා නිබ්බානා න පරිහායතීති නිබ්බානෙන දෙසනාකූටං ගණ්හි. සක්යරාජානො ධම්මකථං සුත්වා සමග්ගා ජාතා.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා තං කාරණං විදිත්වා තස්මිං වනසණ්ඩෙ නිවුත්ථදෙවතා අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ඵන්දනජාතකවණ්ණනා දුතියා.
[476] 3. ජවනහංසජාතකවණ්ණනා
ඉධෙව ¶ හංස නිපතාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දළ්හධම්මධනුග්ගහසුත්තන්තදෙසනං (සං. නි. 2.228) ආරබ්භ කථෙසි. භගවතා හි –
‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, චත්තාරො දළ්හධම්මා ධනුග්ගහා සුසික්ඛිතා කතහත්ථා කතූපාසනා චතුද්දිසා ඨිතා අස්සු, අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය ‘අහං ඉමෙසං චතුන්නං දළ්හධම්මානං ධනුග්ගහානං සුසික්ඛිතානං කතහත්ථානං කතූපාසනානං ¶ චතුද්දිසා කණ්ඩෙ ඛිත්තෙ අපතිට්ඨිතෙ පථවියං ගහෙත්වා ආහරිස්සාමී’ති. ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, ‘ජවනො පුරිසො පරමෙන ජවෙන සමන්නාගතො’ති අලං වචනායා’’ති? ‘‘එවං භන්තෙ’’ති. යථා ච, භික්ඛවෙ, තස්ස පුරිසස්ස ජවො, යථා ච චන්දිමසූරියානං ජවො, තතො සීඝතරො. යථා ච, භික්ඛවෙ, තස්ස පුරිසස්ස ජවො, යථා ච චන්දිමසූරියානං ජවො, යථා ච යා දෙවතා චන්දිමසූරියානං පුරතො ධාවන්ති, තාසං දෙවතානං ජවො, තතො සීඝතරං ආයුසඞ්ඛාරා ඛීයන්ති, තස්මාතිහ, භික්ඛවෙ, එවං සික්ඛිතබ්බං ‘අප්පමත්තා විහරිස්සාමා’ති. එවඤ්හි වො, භික්ඛවෙ, සික්ඛිතබ්බ’’න්ති –
ඉමස්ස සුත්තස්ස කථිතදිවසතො දුතියදිවසෙ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, සත්ථා අත්තනො බුද්ධවිසයෙ ඨත්වා ඉමෙසං සත්තානං ආයුසඞ්ඛාරෙ ඉත්තරෙ දුබ්බලෙ කත්වා පරිදීපෙන්තො පුථුජ්ජනභික්ඛූ අතිවිය සන්තාසං පාපෙසි, අහො බුද්ධබලං නාමා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, ස්වාහං ඉදානි සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො ආයුසඞ්ඛාරානං ඉත්තරභාවං දස්සෙත්වා භික්ඛූ සංවෙජෙත්වා ධම්මං දෙසෙමි, මයා හි පුබ්බෙ අහෙතුකහංසයොනියං නිබ්බත්තෙනපි ආයුසඞ්ඛාරානං ඉත්තරභාවං ¶ දස්සෙත්වා බාරාණසිරාජානං ආදිං කත්වා සකලරාජපරිසං සංවෙජෙත්වා ධම්මො දෙසිතො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො ජවනහංසයොනියං නිබ්බත්තිත්වා නවුතිහංසසහස්සපරිවුතො චිත්තකූටෙ පටිවසති. සො එකදිවසං ජම්බුදීපතලෙ එකස්මිං සරෙ සපරිවාරො සයංජාතසාලිං ඛාදිත්වා ආකාසෙ සුවණ්ණකිලඤ්ජං පත්ථරන්තො විය මහන්තෙන පරිවාරෙන බාරාණසිනගරස්ස මත්ථකෙන මන්දමන්දාය විලාසගතියා චිත්තකූටං ගච්ඡති. අථ නං බාරාණසිරාජා දිස්වා ‘‘ඉමිනාපි මාදිසෙන රඤ්ඤා භවිතබ්බ’’න්ති අමච්චානං වත්වා තස්මිං සිනෙහං උප්පාදෙත්වා මාලාගන්ධවිලෙපනං ගහෙත්වා මහාසත්තං ඔලොකෙත්වා සබ්බතූරියානි පග්ගණ්හාපෙසි. මහාසත්තො අත්තනො සක්කාරං කරොන්තං දිස්වා හංසෙ පුච්ඡි ‘‘රාජා ¶ , මම එවරූපං සක්කාරං කරොන්තො කිං පච්චාසීසතී’’ති? ‘‘තුම්හෙහි සද්ධිං මිත්තභාවං දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි රඤ්ඤො අම්හෙහි සද්ධිං මිත්තභාවො හොතූ’’ති රඤ්ඤා සද්ධිං මිත්තභාවං කත්වා පක්කාමි. අථෙකදිවසං රඤ්ඤො උය්යානං ගතකාලෙ අනොතත්තදහං ගන්ත්වා එකෙන පක්ඛෙන උදකං, එකෙන චන්දනචුණ්ණං ආදාය ආගන්ත්වා රාජානං තෙන උදකෙන න්හාපෙත්වා චන්දනචුණ්ණෙන ඔකිරිත්වා මහාජනස්ස පස්සන්තස්සෙව සපරිවාරො චිත්තකූටං අගමාසි. තතො පට්ඨාය රාජා මහාසත්තං දට්ඨුකාමො හුත්වා ‘‘සහායො මෙ අජ්ජ ආගමිස්සති, සහායො මෙ අජ්ජ ආගමිස්සතී’’ති ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තො අච්ඡති.
තදා මහාසත්තස්ස කනිට්ඨා ද්වෙ හංසපොතකා ‘‘සූරියෙන සද්ධිං ජවිස්සාමා’’ති මන්තෙත්වා මහාසත්තස්ස ආරොචෙසුං ‘‘මයං සූරියෙන සද්ධිං ජවිස්සාමා’’ති. ‘‘තාතා, සූරියජවො නාම සීඝො, සූරියෙන සද්ධිං ජවිතුං න සක්ඛිස්සථ, අන්තරාව විනස්සිස්සථ, මා ගමිත්ථා’’ති. තෙ දුතියම්පි තතියම්පි යාචිංසු, බොධිසත්තොපි තෙ යාවතතියං වාරෙසියෙව. තෙ මානථද්ධා අත්තනො බලං අජානන්තා මහාසත්තස්ස අනාචික්ඛිත්වාව ‘‘සූරියෙන සද්ධිං ජවිස්සාමා’’ති සූරියෙ අනුග්ගතෙයෙව ගන්ත්වා යුගන්ධරමත්ථකෙ නිසීදිංසු. මහාසත්තො තෙ අදිස්වා ‘‘කහං නු ඛො ගතා’’ති පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා චින්තෙසි ‘‘තෙ සූරියෙන සද්ධිං ජවිතුං න සක්ඛිස්සන්ති, අන්තරාව විනස්සිස්සන්ති, ජීවිතං තෙසං දස්සාමී’’ති. සොපි ගන්ත්වා යුගන්ධරමත්ථකෙයෙව නිසීදි. අථ උග්ගතෙ සූරියමණ්ඩලෙ හංසපොතකා උප්පතිත්වා සූරියෙන සද්ධිං පක්ඛන්දිංසු, මහාසත්තොපි තෙහි සද්ධිං පක්ඛන්දි. කනිට්ඨභාතිකො ¶ යාව පුබ්බණ්හසමයා ජවිත්වා කිලමි, පක්ඛසන්ධීසු අග්ගිඋට්ඨානකාලො විය අහොසි. සො බොධිසත්තස්ස සඤ්ඤං අදාසි ‘‘භාතික, න සක්කොමී’’ති. අථ නං මහාසත්තො ‘‘මා භායි, ජීවිතං තෙ දස්සාමී’’ති පක්ඛපඤ්ජරෙන පරික්ඛිපිත්වා ¶ අස්සාසෙත්වා චිත්තකූටපබ්බතං නෙත්වා හංසානං මජ්ඣෙ ඨපෙත්වා පුන පක්ඛන්දිත්වා සූරියං පත්වා ඉතරෙන සද්ධිං පායාසි. සොපි යාව උපකට්ඨමජ්ඣන්හිකා සූරියෙන ¶ සද්ධිං ජවිත්වා කිලමි, පක්ඛසන්ධීසු අග්ගිඋට්ඨානකාලො විය අහොසි. තදා බොධිසත්තස්ස සඤ්ඤං අදාසි ‘‘භාතික, න සක්කොමී’’ති. තම්පි මහාසත්තො තථෙව සමස්සාසෙත්වා පක්ඛපඤ්ජරෙනාදාය චිත්තකූටමෙව අගමාසි. තස්මිං ඛණෙ සූරියො නභමජ්ඣං පාපුණි.
අථ මහාසත්තො ‘‘මම අජ්ජ සරීරබලං වීමංසිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එකවෙගෙන පක්ඛන්දිත්වා යුගන්ධරමත්ථකෙ නිසීදිත්වා තතො උප්පතිත්වා එකවෙගෙන සූරියං පාපුණිත්වා කාලෙන පුරතො, කාලෙන පච්ඡතො ජවිත්වා චින්තෙසි ‘‘මය්හං සූරියෙන සද්ධිං ජවනං නාම නිරත්ථකං අයොනිසොමනසිකාරසම්භූතං, කිං මෙ ඉමිනා, බාරාණසිං ගන්ත්වා මම සහායකස්ස රඤ්ඤො අත්ථයුත්තං ධම්මයුත්තං කථං කථෙස්සාමී’’ති. සො නිවත්තිත්වා සූරියෙ නභමජ්ඣං අනතික්කන්තෙයෙව සකලචක්කවාළගබ්භං අන්තන්තෙන අනුසංයායිත්වා වෙගං පරිහාපෙන්තො සකලජම්බුදීපං අන්තන්තෙන අනුසංයායිත්වා බාරාණසිං පාපුණි. ද්වාදසයොජනිකං සකලනගරං හංසච්ඡන්නං විය අහොසි, ඡිද්දං නාම න පඤ්ඤායි, අනුක්කමෙන වෙගෙ පරිහායන්තෙ ආකාසෙ ඡිද්දානි පඤ්ඤායිංසු. මහාසත්තො වෙගං පරිහාපෙත්වා ආකාසතො ඔතරිත්වා සීහපඤ්ජරස්ස අභිමුඛට්ඨානෙ අට්ඨාසි. රාජා ‘‘ආගතො මෙ සහායො’’ති සොමනස්සප්පත්තො තස්ස නිසීදනත්ථාය කඤ්චනපීඨං පඤ්ඤපෙත්වා ‘‘සම්ම, පවිස, ඉධ නිසීදා’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘ඉධෙව හංස නිපත, පියං මෙ තව දස්සනං;
ඉස්සරොසි අනුප්පත්තො, යමිධත්ථි පවෙදයා’’ති.
තත්ථ ‘‘ඉධා’’ති කඤ්චනපීඨං සන්ධායාහ. නිපතාති නිසීද. ඉස්සරොසීති ත්වං ඉමස්ස ඨානස්ස ඉස්සරො සාමි හුත්වා ආගතොසීති වදති. යමිධත්ථි පවෙදයාති ¶ යං ඉමස්මිං නිවෙසනෙ අත්ථි, තං අපරිසඞ්කන්තො අම්හාකං කථෙහීති.
මහාසත්තො කඤ්චනපීඨෙ නිසීදි. රාජා සතපාකසහස්සපාකෙහි තෙලෙහි තස්ස පක්ඛන්තරානි මක්ඛෙත්වා කඤ්චනතට්ටකෙ මධුලාජෙ ච මධුරොදකඤ්ච සක්ඛරොදකඤ්ච දාපෙත්වා මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා ¶ ‘‘සම්ම, ත්වං එකකොව ආගතොසි, කුහිං අගමිත්ථා’’ති පුච්ඡි. සො තං පවත්තිං විත්ථාරෙන කථෙසි. අථ නං රාජා ආහ ‘‘සම්ම, මමපි සූරියෙන සද්ධිං ජවිතවෙගං දස්සෙහී’’ති. මහාරාජ, න සක්කා සො වෙගො දස්සෙතුන්ති. තෙන හි මෙ සරික්ඛකමත්තං ¶ දස්සෙහීති. සාධු, මහාරාජ, සරික්ඛකමත්තං දස්සෙස්සාමි, අක්ඛණවෙධී ධනුග්ගහෙ සන්නිපාතෙහීති. රාජා සන්නිපාතෙසි. මහාසත්තො චත්තාරො ධනුග්ගහෙ ගහෙත්වා නිවෙසනා ඔරුය්හ රාජඞ්ගණෙ සිලාථම්භං නිඛණාපෙත්වා අත්තනො ගීවායං ඝණ්ටං බන්ධාපෙත්වා සිලාථම්භමත්ථකෙ නිසීදිත්වා චත්තාරො ධනුග්ගහෙ ථම්භං නිස්සාය චතුද්දිසාභිමුඛෙ ඨපෙත්වා ‘‘මහාරාජ, ඉමෙ චත්තාරො ජනා එකප්පහාරෙනෙව චතුද්දිසාභිමුඛා චත්තාරි කණ්ඩානි ඛිපන්තු, තානි අහං පථවිං අප්පත්තානෙව ආහරිත්වා එතෙසං පාදමූලෙ පාතෙස්සාමි. මම කණ්ඩගහණත්ථාය ගතභාවං ඝණ්ටසද්දසඤ්ඤාය ජානෙය්යාසි, මං පන න පස්සිස්සසී’’ති වත්වා තෙහි එකප්පහාරෙනෙව ඛිත්තකණ්ඩානි ආහරිත්වා තෙසං පාදමූලෙ පාතෙත්වා සිලාථම්භමත්ථකෙ නිසින්නමෙව අත්තානං දස්සෙත්වා ‘‘දිට්ඨො තෙ, මහාරාජ, මය්හං වෙගො’’ති වත්වා ‘‘මහාරාජ, අයං වෙගො මය්හං නෙව උත්තමො, මජ්ඣිමො, පරිත්තො ලාමකවෙගො එස, එවං සීඝො, මහාරාජ, අම්හාකං වෙගො’’ති ආහ.
අථ නං රාජා පුච්ඡි ‘‘සම්ම, අත්ථි පන තුම්හාකං වෙගතො අඤ්ඤො සීඝතරො වෙගො’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, අම්හාකං උත්තමවෙගතොපි සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සතසහස්සගුණෙන ඉමෙසං සත්තානං ආයුසඞ්ඛාරා සීඝතරං ඛීයන්ති භිජ්ජන්ති, ඛයං ගච්ඡන්තී’’ති ඛණිකනිරොධවසෙන රූපධම්මානං නිරොධං දස්සෙති, තතො නාමධම්මානං. රාජා මහාසත්තස්ස කථං සුත්වා මරණභයභීතො සතිං පච්චුපට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තො භූමියං පති, මහාජනො උත්රාසං පත්තො අහොසි. රඤ්ඤො මුඛං උදකෙන සිඤ්චිත්වා ¶ සතිං ලභාපෙසි. අථ නං මහාසත්තො ‘‘මහාරාජ, මා භායි, මරණස්සතිං ¶ භාවෙහි, ධම්මං චරාහි, දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොහි, අප්පමත්තො හොහි, දෙවා’’ති ඔවදි. අථ රාජා ‘‘සාමි, මයං තුම්හාදිසෙන ඤාණබලසම්පන්නෙන ආචරියෙන විනා වසිතුං න සක්ඛිස්සාම, චිත්තකූටං අගන්ත්වා මය්හං ධම්මං දෙසෙන්තො මය්හං ඔවාදාචරියො හුත්වා ඉධෙව වසාහී’’ති යාචන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –
‘‘සවනෙන එකස්ස පියා භවන්ති, දිස්වා පනෙකස්ස වියෙති ඡන්දො;
දිස්වා ච සුත්වා ච පියා භවන්ති, කච්චින්නු මෙ පීයසි දස්සනෙන.
‘‘සවනෙන පියො මෙසි, භිය්යො චාගම්ම දස්සනං;
එවං පියදස්සනො මෙ, වස හංස මමන්තිකෙ’’ති.
තාසං අත්ථො – සම්ම හංසරාජ සවනෙන එකස්ස එකච්චෙ පියා හොන්ති, ‘‘එවං ගුණො නාමා’’ති සුත්වා සවනෙන පියායති, එකස්ස පන එකච්චෙ දිස්වාව ඡන්දො විගච්ඡති, පෙමං අන්තරධායති ¶ , ඛාදිතුං ආගතා යක්ඛා විය උපට්ඨහන්ති, එකස්ස එකච්චෙ දිස්වා ච සුත්වා චාති උභයථාපි පියා හොන්ති, තෙන තං පුච්ඡාමි. කච්චින්නු මෙ පීයසි දස්සනෙනාති කච්චි නු ත්වං මං පියායසි, මය්හං පන ත්වං සවනෙන පියොව, දස්සනං පනාගම්ම අතිපියොව. එවං මම පියදස්සනො සමානො චිත්තකූටං අගන්ත්වා ඉධ මම සන්තිකෙ වසාති.
බොධිසත්තො ආහ –
‘‘වසෙය්යාම තවාගාරෙ, නිච්චං සක්කතපූජිතා;
මත්තො ච එකදා වජ්ජෙ, හංසරාජං පචන්තු මෙ’’ති.
තත්ථ මත්තො ච එකදාති මහාරාජ, මයං තව ඝරෙ නිච්චං පූජිතා වසෙය්යාම, ත්වං පන කදාචි සුරාමදමත්තො මංසඛාදනත්ථං ‘‘හංසරාජං පචන්තු මෙ’’ති වදෙය්යාසි, අථ එවං තව අනුජීවිනො මං මාරෙත්වා පචෙය්යුං, තදාහං කිං කරිස්සාමීති.
අථස්ස ¶ ¶ රාජා ‘‘තෙන හි මජ්ජමෙව න පිවිස්සාමී’’ති පටිඤ්ඤං දාතුං ඉමං ගාථමාහ –
‘‘ධිරත්ථු තං මජ්ජපානං, යං මෙ පියතරං තයා;
න චාපි මජ්ජං පිස්සාමි, යාව මෙ වච්ඡසී ඝරෙ’’ති.
තතො පරං බොධිසත්තො ඡ ගාථා ආහ –
‘‘සුවිජානං සිඞ්ගාලානං, සකුණානඤ්ච වස්සිතං;
මනුස්සවස්සිතං රාජ, දුබ්බිජානතරං තතො.
‘‘අපි චෙ මඤ්ඤතී පොසො, ඤාති මිත්තො සඛාති වා;
යො පුබ්බෙ සුමනො හුත්වා, පච්ඡා සම්පජ්ජතෙ දිසො.
‘‘යස්මිං මනො නිවිසති, අවිදූරෙ සහාපි සො;
සන්තිකෙපි හි සො දූරෙ, යස්මිං නාවිසතෙ මනො.
‘‘අන්තොපි ¶ සො හොති පසන්නචිත්තො, පාරං සමුද්දස්ස පසන්නචිත්තො;
අන්තොපි සො හොති පදුට්ඨචිත්තො, පාරං සමුද්දස්ස පදුට්ඨචිත්තො.
‘‘සංවසන්තා විවසන්ති, යෙ දිසා තෙ රථෙසභ;
ආරා සන්තො සංවසන්ති, මනසා රට්ඨවඩ්ඪන.
‘‘අතිචිරං නිවාසෙන, පියො භවති අප්පියො;
ආමන්ත ඛො තං ගච්ඡාම, පුරා තෙ හොම අප්පියා’’ති.
තත්ථ වස්සිතන්ති මහාරාජ, තිරච්ඡානගතා උජුහදයා, තෙන තෙසං වස්සිතං සුවිජානං, මනුස්සා පන කක්ඛළා, තස්මා තෙසං වචනං දුබ්බිජානතරන්ති අත්ථො. යො පුබ්බෙති යො පුග්ගලො පඨමමෙව අත්තමනො හුත්වා ‘‘ත්වං මය්හං ඤාතකො මිත්තො පාණසමො සඛා’’ති අපි එවං මඤ්ඤති, ස්වෙව පච්ඡා දිසො වෙරී සම්පජ්ජති, එවං දුබ්බිජානං නාම මනුස්සහදයන්ති. නිවිසතීති මහාරාජ, යස්මිං පුග්ගලෙ පෙමවසෙන මනො නිවිසති, සො දූරෙ ¶ වසන්තොපි අවිදූරෙ සහාපි වසතියෙව නාම. යස්මිං පන පුග්ගලෙ මනො න නිවිසති අපෙති, සො සන්තිකෙ වසන්තොපි දූරෙයෙව.
අන්තොපි සො හොතීති මහාරාජ, යො සහායො පසන්නචිත්තො, සො චිත්තෙන අල්ලීනත්තා පාරං සමුද්දස්ස වසන්තොපි අන්තොයෙව ¶ හොති. යො පන පදුට්ඨචිත්තො, සො චිත්තෙන අනල්ලීනත්තා අන්තො වසන්තොපි පාරං සමුද්දස්ස නාම. යෙ දිසා තෙති යෙ වෙරිනො පච්චත්ථිකා, තෙ එකතො වසන්තාපි දූරෙ වසන්තියෙව නාම. සන්තො පන පණ්ඩිතා ආරා ඨිතාපි මෙත්තාභාවිතෙන මනසා ආවජ්ජෙන්තා සංවසන්තියෙව. පුරා තෙ හොමාති යාව තව අප්පියා න හොම, තාවදෙව තං ආමන්තෙත්වා ගච්ඡාමාති වදති.
අථ නං රාජා ආහ –
‘‘එවං චෙ යාචමානානං, අඤ්ජලිං නාවබුජ්ඣසි;
පරිචාරකානං සතං, වචනං න කරොසි නො;
එවං තං අභියාචාම, පුන කයිරාසි පරියාය’’න්ති.
තත්ථ ¶ එවං චෙති සචෙ හංසරාජ, එවං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ යාචමානානං අම්හාකං ඉමං අඤ්ජලිං නාවබුජ්ඣසි, තව පරිචාරකානං සමානානං වචනං න කරොසි, අථ නං එවං යාචාම. පුන කයිරාසි පරියායන්ති කාලෙන කාලං ඉධ ආගමනාය වාරං කරෙය්යාසීති අත්ථො.
තතො බොධිසත්තො ආහ –
‘‘එවං චෙ නො විහරතං, අන්තරායො න හෙස්සති;
තුය්හං චාපි මහාරාජ, මය්හඤ්ච රට්ඨවඩ්ඪන;
අප්පෙව නාම පස්සෙමු, අහොරත්තානමච්චයෙ’’ති.
තත්ථ එවං චෙ නොති මහාරාජ, මා චින්තයිත්ථ, සචෙ අම්හාකම්පි එවං විහරන්තානං ජීවිතන්තරායො න භවිස්සති, අප්පෙව නාම උභො අඤ්ඤමඤ්ඤං පස්සිස්සාම, අපිච ත්වං මයා දින්නං ඔවාදමෙව මම ඨානෙ ඨපෙත්වා එවං ඉත්තරජීවිතෙ ලොකසන්නිවාසෙ අප්පමත්තො හුත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තො දස රාජධම්මෙ අකොපෙත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙහි, එවඤ්හි ¶ මෙ ඔවාදං කරොන්තො මං පස්සිස්සතියෙවාති. එවං මහාසත්තො රාජානං ඔවදිත්වා චිත්තකූටපබ්බතමෙව ගතො.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තෙනපි මයා ආයුසඞ්ඛාරානං දුබ්බලභාවං දස්සෙත්වා ධම්මො දෙසිතො’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, කනිට්ඨො මොග්ගල්ලානො, මජ්ඣිමො සාරිපුත්තො, සෙසහංසගණා බුද්ධපරිසා, ජවනහංසො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
ජවනහංසජාතකවණ්ණනා තතියා.
[477] 4. චූළනාරදජාතකවණ්ණනා
න ¶ තෙ කට්ඨානි භින්නානීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ථුල්ලකුමාරිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. සාවත්ථිවාසිනො කිරෙකස්ස කුලස්ස පන්නරසසොළසවස්සුද්දෙසිකා ධීතා අහොසි සොභග්ගප්පත්තා, න ච නං කොචි වාරෙසි. අථස්සා මාතා චින්තෙසි ‘‘මම ධීතා වයප්පත්තා, න ච නං කොචි වාරෙති, ආමිසෙන මච්ඡං විය එතාය එකං සාකියභික්ඛුං පලොභෙත්වා උප්පබ්බාජෙත්වා ¶ තං නිස්සාය ජීවිස්සාමී’’ති. තදා ච සාවත්ථිවාසී එකො කුලපුත්තො සාසනෙ උරං දත්වා පබ්බජිත්වා උපසම්පන්නකාලතො පට්ඨාය සික්ඛාකාමතං පහාය ආලසියො සරීරමණ්ඩනමනුයුත්තො විහාසි. මහාඋපාසිකා ගෙහෙ යාගුඛාදනීයභොජනීයානි සම්පාදෙත්වා ද්වාරෙ ඨත්වා අන්තරවීථියා ගච්ඡන්තෙසු භික්ඛූසු එකං භික්ඛුං රසතණ්හාය බන්ධිත්වා ගහෙතුං සක්කුණෙය්යරූපං උපධාරෙන්තී තෙපිටකආභිධම්මිකවිනයධරානං මහන්තෙන පරිවාරෙන ගච්ඡන්තානං අන්තරෙ කඤ්චි ගය්හුපගං අදිස්වා තෙසං පච්ඡතො ගච්ඡන්තානං මධුරධම්මකථිකානං අච්ඡින්නවලාහකසදිසානං පිණ්ඩපාතිකානම්පි අන්තරෙ කඤ්චි අදිස්වාව එකං යාව බහි අපඞ්ගා අක්ඛීනි අඤ්ජෙත්වා කෙසෙ ඔසණ්හෙත්වා දුකූලන්තරවාසකං නිවාසෙත්වා ඝටිතමට්ඨං චීවරං පාරුපිත්වා මණිවණ්ණපත්තං ආදාය මනොරමං ඡත්තං ධාරයමානං විස්සට්ඨින්ද්රියං කායදළ්හිබහුලං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘ඉමං සක්කා ගණ්හිතු’’න්ති ගන්ත්වා වන්දිත්වා පත්තං ගහෙත්වා ‘‘එථ ¶ , භන්තෙ’’ති ඝරං ආනෙත්වා නිසීදාපෙත්වා යාගුආදීහි පරිවිසිත්වා කතභත්තකිච්චං තං භික්ඛුං ‘‘භන්තෙ, ඉතො පට්ඨාය ඉධෙවාගච්ඡෙය්යාථා’’ති ආහ. සොපි තතො පට්ඨාය තත්ථෙව ගන්ත්වා අපරභාගෙ විස්සාසිකො අහොසි.
අථෙකදිවසං මහාඋපාසිකා තස්ස සවනපථෙ ඨත්වා ‘‘ඉමස්මිං ගෙහෙ උපභොගපරිභොගමත්තා අත්ථි, තථාරූපො පන මෙ පුත්තො වා ජාමාතා වා ගෙහං විචාරිතුං සමත්ථො නත්ථී’’ති ආහ. සො තස්සා වචනං සුත්වා ‘‘කිමත්ථං නු ඛො කථෙතී’’ති ථොකං හදයෙ විද්ධො විය අහොසි. සා ධීතරං ආහ ‘‘ඉමං පලොභෙත්වා තව වසෙ වත්තාපෙහී’’ති. සා තතො පට්ඨාය මණ්ඩිතපසාධිතා ඉත්ථිකුත්තවිලාසෙහි තං පලොභෙසි. ථුල්ලකුමාරිකාති ¶ න ච ථූලසරීරා දට්ඨබ්බා, ථූලා වා හොතු කිසා වා, පඤ්චකාමගුණිකරාගෙන පන ථූලතාය ‘‘ථුල්ලකුමාරිකා’’ති වුච්චති. සො දහරො කිලෙසවසිකො හුත්වා ‘‘න දානාහං බුද්ධසාසනෙ පතිට්ඨාතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘විහාරං ගන්ත්වා පත්තචීවරං නිය්යාදෙත්වා අසුකට්ඨානං නාම ගමිස්සාමි, තත්ර මෙ වත්ථානි පෙසෙථා’’ති වත්වා විහාරං ගන්ත්වා පත්තචීවරං නිය්යාදෙත්වා ‘‘උක්කණ්ඨිතොස්මී’’ති ආචරියුපජ්ඣායෙ ආහ. තෙ තං ආදාය සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා ‘‘අයං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතො’’ති ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං භික්ඛු උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කෙන උක්කණ්ඨාපිතොසී’’ති වත්වා ‘‘ථුල්ලකුමාරිකාය, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු පුබ්බෙපෙසා තව අරඤ්ඤෙ වසන්තස්ස බ්රහ්මචරියන්තරායං කත්වා මහන්තං අනත්ථමකාසි, පුන ත්වං එතමෙව නිස්සාය කස්මා උක්කණ්ඨිතොසී’’ති වත්වා භික්ඛූහි යාචිතො අතීතං ආහරි.
අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ මහාභොගෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා උග්ගහිතසිප්පො කුටුම්බං සණ්ඨපෙසි, අථස්ස භරියා එකං පුත්තං විජායිත්වා කාලමකාසි. සො ‘‘යථෙව මෙ පියභරියාය, එවං මයිපි මරණං ආගමිස්සති, කිං මෙ ඝරාවාසෙන, පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා කාමෙ පහාය පුත්තං ආදාය හිමවන්තං පවිසිත්වා තෙන සද්ධිං ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා වනමූලඵලාහාරො අරඤ්ඤෙ විහාසි. තදා පච්චන්තවාසිනො චොරා ජනපදං පවිසිත්වා ¶ ගාමං පහරිත්වා කරමරෙ ගහෙත්වා භණ්ඩිකං උක්ඛිපාපෙත්වා පුන පච්චන්තං පාපයිංසු. තෙසං අන්තරෙ එකා අභිරූපා කුමාරිකා කෙරාටිකපඤ්ඤාය සමන්නාගතා චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ අම්හෙ ගහෙත්වා දාසිභොගෙන පරිභුඤ්ජිස්සන්ති, එකෙන උපායෙන පලායිතුං වට්ටතී’’ති. සා ‘‘සාමි, සරීරකිච්චං කාතුකාමාම්හි, ථොකං පටික්කමිත්වා තිට්ඨථා’’ති වත්වා චොරෙ වඤ්චෙත්වා පලායිත්වා අරඤ්ඤං පවිසන්තී බොධිසත්තස්ස පුත්තං අස්සමෙ ඨපෙත්වා ඵලාඵලත්ථාය ගතකාලෙ පුබ්බණ්හසමයෙ තං අස්සමං පාපුණිත්වා තං තාපසකුමාරං ¶ කාමරතියා පලොභෙත්වා සීලමස්ස භින්දිත්වා අත්තනො වසෙ වත්තෙත්වා ‘‘කිං තෙ අරඤ්ඤවාසෙන, එහි ගාමං ගන්ත්වා වසිස්සාම, තත්ර හි රූපාදයො කාමගුණා සුලභා’’ති ආහ. සොපි ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘පිතා තාව මෙ අරඤ්ඤතො ඵලාඵලං ආහරිතුං ගතො, තං දිස්වා උභොපි එකතොව ගමිස්සාමා’’ති ආහ.
සා චින්තෙසි – ‘‘අයං තරුණදාරකො න කිඤ්චි ජානාති, පිතරා පනස්ස මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතෙන භවිතබ්බං, සො ආගන්ත්වා ‘ඉධ කිං කරොසී’ති මං පොථෙත්වා පාදෙ ගහෙත්වා කඩ්ඪෙත්වා අරඤ්ඤෙ ඛිපිස්සති, තස්මිං අනාගතෙයෙව පලායිස්සාමී’’ති. අථ නං ‘‘අහං පුරතො ගච්ඡාමි, ත්වං පච්ඡා ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති වත්වා මග්ගසඤ්ඤං ආචික්ඛිත්වා පක්කාමි. සො තස්සා ගතකාලතො පට්ඨාය උප්පන්නදොමනස්සො යථා පුරෙ කිඤ්චි වත්තං අකත්වා සසීසං පාරුපිත්වා අන්තොපණ්ණසාලාය පජ්ඣායන්තො නිපජ්ජි. මහාසත්තො ඵලාඵලං ආදාය ආගන්ත්වා තස්සා පදවලඤ්ජං දිස්වා ‘‘අයං මාතුගාමස්ස පදවලඤ්ජො, ‘‘පුත්තස්ස මම සීලං භින්නං භවිස්සතී’’ති චින්තෙන්තො පණ්ණසාලං පවිසිත්වා ඵලාඵලං ඔතාරෙත්වා පුත්තං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘න තෙ කට්ඨානි භින්නානි, න තෙ උදකමාභතං;
අග්ගීපි තෙ න හාපිතො, කිං නු මන්දොව ඣායසී’’ති.
තත්ථ ¶ අග්ගීපි තෙ න හාපිතොති අග්ගිපි තෙ න ජාලිතො. මන්දොවාති නිප්පඤ්ඤො අන්ධබාලො විය.
සො පිතු කථං සුත්වා උට්ඨාය පිතරං වන්දිත්වා ගාරවෙනෙව අරඤ්ඤවාසෙ අනුස්සාහං පවෙදෙන්තො ගාථාද්වයමාහ –
‘‘න ¶ උස්සහෙ වනෙ වත්ථුං, කස්සපාමන්තයාමි තං;
දුක්ඛො වාසො අරඤ්ඤම්හි, රට්ඨං ඉච්ඡාමි ගන්තවෙ.
‘‘යථා අහං ඉතො ගන්ත්වා, යස්මිං ජනපදෙ වසං;
ආචාරං බ්රහ්මෙ සික්ඛෙය්යං, තං ධම්මං අනුසාස ම’’න්ති.
තත්ථ ¶ කස්සපාමන්තයාමි තන්ති කස්සප ආමන්තයාමි තං. ගන්තවෙති ගන්තුං. ආචාරන්ති යස්මිං ජනපදෙ වසාමි, තත්ථ වසන්තො යථා ආචාරං ජනපදචාරිත්තං සික්ඛෙය්යං ජානෙය්යං, තං ධම්මං අනුසාස ඔවදාහීති වදති.
මහාසත්තො ‘‘සාධු, තාත, දෙසචාරිත්තං තෙ කථෙස්සාමී’’ති වත්වා ගාථාද්වයමාහ –
‘‘සචෙ අරඤ්ඤං හිත්වාන, වනමූලඵලානි ච;
රට්ඨෙ රොචයසෙ වාසං, තං ධම්මං නිසාමෙහි මෙ.
‘‘විසං මා පටිසෙවිත්ථො, පපාතං පරිවජ්ජය;
පඞ්කෙ ච මා විසීදිත්ථො, යත්තො චාසීවිසෙ චරෙ’’ති.
තත්ථ ධම්මන්ති සචෙ රට්ඨවාසං රොචෙසි, තෙන හි ත්වං ජනපදචාරිත්තං ධම්මං නිසාමෙහි. යත්තො චාසීවිසෙති ආසීවිසස්ස සන්තිකෙ යත්තො පටියත්තො චරෙය්යාසි, සක්කොන්තො ආසීවිසං පරිවජ්ජෙය්යාසීති අත්ථො.
තාපසකුමාරො සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස අත්ථං අජානන්තො පුච්ඡි –
‘‘කිං ¶ නු විසං පපාතො වා, පඞ්කො වා බ්රහ්මචාරිනං;
කං ත්වං ආසීවිසං බ්රූසි, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.
ඉතරොපිස්ස බ්යාකාසි –
‘‘ආසවො තාත ලොකස්මිං, සුරා නාම පවුච්චති;
මනුඤ්ඤො සුරභී වග්ගු, සාදු ඛුද්දරසූපමො;
විසං තදාහු අරියා සෙ, බ්රහ්මචරියස්ස නාරද.
‘‘ඉත්ථියො ¶ තාත ලොකස්මිං, පමත්තං පමථෙන්ති තා;
හරන්ති යුවිනො චිත්තං, තූලං භට්ඨංව මාලුතො;
පපාතො එසො අක්ඛාතො, බ්රහ්මචරියස්ස නාරද.
‘‘ලාභො සිලොකො සක්කාරො, පූජා පරකුලෙසු ච;
පඞ්කො එසො ච අක්ඛාතො, බ්රහ්මචරියස්ස නාරද.
‘‘සසත්ථා තාත රාජානො, ආවසන්ති මහිං ඉමං;
තෙ තාදිසෙ මනුස්සින්දෙ, මහන්තෙ තාත නාරද.
‘‘ඉස්සරානං ¶ අධිපතීනං, න තෙසං පාදතො චරෙ;
ආසීවිසොති අක්ඛාතො, බ්රහ්මචරියස්ස නාරද.
‘‘භත්තත්ථො භත්තකාලෙ ච, යං ගෙහමුපසඞ්කමෙ;
යදෙත්ථ කුසලං ජඤ්ඤා, තත්ථ ඝාසෙසනං චරෙ.
‘‘පවිසිත්වා පරකුලං, පානත්ථං භොජනාය වා;
මිතං ඛාදෙ මිතං භුඤ්ජෙ, න ච රූපෙ මනං කරෙ.
‘‘ගොට්ඨං මජ්ජං කිරාටඤ්ච, සභා නිකිරණානි ච;
ආරකා පරිවජ්ජෙහි, යානීව විසමං පථ’’න්ති.
තත්ථ ¶ ආසවොති පුප්ඵාසවාදි. විසං තදාහූති තං ආසවසඞ්ඛාතං සුරං අරියා ‘‘බ්රහ්මචරියස්ස විස’’න්ති වදන්ති. පමත්තන්ති මුට්ඨස්සතිං. තූලං භට්ඨංවාති රුක්ඛා භස්සිත්වා පතිතතූලං විය. අක්ඛාතොති බුද්ධාදීහි කථිතො. සිලොකොති කිත්තිවණ්ණො. සක්කාරොති අඤ්ජලිකම්මාදි. පූජාති ගන්ධමාලාදීහි පූජා. පඞ්කොති එස ඔසීදාපනට්ඨෙන ‘‘පඞ්කො’’ති අක්ඛාතො. මහන්තෙති මහන්තභාවප්පත්තෙ. න තෙසං පාදතො චරෙති තෙසං සන්තිකෙ න චරෙ, රාජකුලූපකො න භවෙය්යාසීති අත්ථො. රාජානො හි ආසීවිසා විය මුහුත්තෙනෙව කුජ්ඣිත්වා අනයබ්යසනං පාපෙන්ති. අපිච අන්තෙපුරප්පවෙසනෙ වුත්තාදීනවවසෙනපෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.
භත්තත්ථොති ¶ භත්තෙන අත්ථිකො හුත්වා. යදෙත්ථ කුසලන්ති යං තෙසු උපසඞ්කමිතබ්බෙසු ගෙහෙසු කුසලං අනවජ්ජං පඤ්චඅගොචරරහිතං ජානෙය්යාසි, තත්ථ ඝාසෙසනං චරෙය්යාසීති අත්ථො. න ච රූපෙ මනං කරෙති පරකුලෙ මත්තඤ්ඤූ හුත්වා භොජනං භුඤ්ජන්තොපි තත්ථ ඉත්ථිරූපෙ මනං මා කරෙය්යාසි, මා චක්ඛුං උම්මීලෙත්වා ඉත්ථිරූපෙ නිමිත්තං ගණ්හෙය්යාසීති වදති. ගොට්ඨං මජ්ජං කිරාටන්ති අයං පොත්ථකෙසු පාඨො, අට්ඨකථායං පන ‘‘ගොට්ඨං මජ්ජං කිරාසඤ්චා’’ති වත්වා ‘‘ගොට්ඨන්ති ගුන්නං ඨිතට්ඨානං. මජ්ජන්ති පානාගාරං. කිරාසන්ති ධුත්තකෙරාටිකජන’’න්ති වුත්තං. සභා නිකිරණානි චාති සභායො ච හිරඤ්ඤසුවණ්ණානං නිකිරණට්ඨානානි ච. ආරකාති එතානි සබ්බානි දූරතො පරිවජ්ජෙය්යාසි. යානීවාති සප්පිතෙලයානෙන ගච්ඡන්තො විසමං මග්ගං විය.
මාණවො පිතු කථෙන්තස්සෙව සතිං පටිලභිත්වා ‘‘තාත, අලං මෙ මනුස්සපථෙනා’’ති ආහ. අථස්ස පිතා ¶ මෙත්තාදිභාවනං ආචික්ඛි. සො තස්සොවාදෙ ඨත්වා න චිරස්සෙව ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙසි. උභොපි පිතාපුත්තා අපරිහීනජ්ඣානා කාලං කත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිංසු.
සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා සා කුමාරිකා අයං කුමාරිකා අහොසි, තාපසකුමාරො උක්කණ්ඨිතභික්ඛු, පිතා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
චූළනාරදජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.
[478] 5. දූතජාතකවණ්ණනා
දූතෙ තෙ බ්රහ්මෙ පාහෙසින්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අත්තනො පඤ්ඤාපසංසනං ආරබ්භ කථෙසි. ධම්මසභායං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘පස්සථ, ආවුසො, දසබලස්ස උපායකොසල්ලං, නන්දස්ස ¶ සක්යපුත්තස්ස අච්ඡරාගණං දස්සෙත්වා අරහත්තං අදාසි, චූළපන්ථකස්ස පිලොතිකං දත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං අදාසි, කම්මාරපුත්තස්ස පදුමං දස්සෙත්වා අරහත්තං අදාසි, එවං නානාඋපායෙහි සත්තෙ විනෙතී’’ති ¶ . සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, තථාගතො ඉදානෙව ‘ඉමිනා ඉදං හොතී’ති උපායකුසලො, පුබ්බෙපි උපායකුසලොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ ජනපදො අහිරඤ්ඤො අහොසි. සො හි ජනපදං පීළෙත්වා ධනමෙව සංකඩ්ඪි. තදා බොධිසත්තො කාසිගාමෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තක්කසිලං ගන්ත්වා ‘‘පච්ඡා ධම්මෙන භික්ඛං චරිත්වා ආචරියධනං ආහරිස්සාමී’’ති වත්වා සිප්පං පට්ඨපෙත්වා නිට්ඨිතසිප්පො අනුයොගං දත්වා ‘‘ආචරිය, තුම්හාකං ධනං ආහරිස්සාමී’’ති ආපුච්ඡිත්වා නික්ඛම්ම ජනපදෙ චරන්තො ධම්මෙන සමෙන පරියෙසිත්වා සත්ත නික්ඛෙ ලභිත්වා ‘‘ආචරියස්ස දස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ ගඞ්ගං ඔතරිතුං නාවං අභිරුහි. තස්ස තත්ථ නාවාය විපරිවත්තමානාය තං සුවණ්ණං උදකෙ පති. සො චින්තෙසි ‘‘දුල්ලභං හිරඤ්ඤං, ජනපදෙ පුන ආචරියධනෙ පරියෙසියමානෙ ¶ පපඤ්චො භවිස්සති, යංනූනාහං ගඞ්ගාතීරෙයෙව නිරාහාරො නිසීදෙය්යං, තස්ස මෙ නිසින්නභාවං අනුපුබ්බෙන රාජා ජානිස්සති, තතො අමච්චෙ පෙසෙස්සති, අහං තෙහි සද්ධිං න මන්තෙස්සාමි, තතො රාජා සයං ආගමිස්සති, ඉමිනා උපායෙන තස්ස සන්තිකෙ ආචරියධනං ලභිස්සාමී’’ති. සො ගඞ්ගාතීරෙ උත්තරිසාටකං පාරුපිත්වා යඤ්ඤසුත්තං බහි ඨපෙත්වා රජතපට්ටවණ්ණෙ වාලුකතලෙ සුවණ්ණපටිමා විය නිසීදි. තං නිරාහාරං නිසින්නං දිස්වා මහාජනො ‘‘කස්මා නිසින්නොසී’’ති පුච්ඡි, කස්සචි න කථෙසි. පුනදිවසෙ ද්වාරගාමවාසිනො තස්ස තත්ථ නිසින්නභාවං සුත්වා ආගන්ත්වා පුච්ඡිංසු, තෙසම්පි න කථෙසි. තෙ තස්ස කිලමථං දිස්වා පරිදෙවන්තා පක්කමිංසු. තතියදිවසෙ නගරවාසිනො ආගමිංසු, චතුත්ථදිවසෙ නගරතො ඉස්සරජනා, පඤ්චමදිවසෙ රාජපුරිසා. ඡට්ඨදිවසෙ රාජා අමච්චෙ පෙසෙසි, තෙහිපි සද්ධිං න කථෙසි. සත්තමදිවසෙ රාජා භයට්ටිතො හුත්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –
‘‘දූතෙ තෙ බ්රහ්මෙ පාහෙසිං, ගඞ්ගාතීරස්මි ඣායතො;
තෙසං පුට්ඨො න බ්යාකාසි, දුක්ඛං ගුය්හමතං නු තෙ’’ති.
තත්ථ ¶ දුක්ඛං ගුය්හමතං නු තෙති කිං නු ඛො, බ්රාහ්මණ, යං තව දුක්ඛං උප්පන්නං, තං තෙ ගුය්හමෙව මතං, න අඤ්ඤස්ස ආචික්ඛිතබ්බන්ති.
තං ¶ සුත්වා මහාසත්තො ‘‘මහාරාජ, දුක්ඛං නාම හරිතුං සමත්ථස්සෙව ආචික්ඛිතබ්බං, න අඤ්ඤස්සා’’ති වත්වා සත්ත ගාථා අභාසි –
‘‘සචෙ තෙ දුක්ඛමුප්පජ්ජෙ, කාසීනං රට්ඨවඩ්ඪන;
මා ඛො නං තස්ස අක්ඛාහි, යො තං දුක්ඛා න මොචයෙ.
‘‘යො තස්ස දුක්ඛජාතස්ස, එකඞ්ගමපි භාගසො;
විප්පමොචෙය්ය ධම්මෙන, කාමං තස්ස පවෙදය.
‘‘සුවිජානං සිඞ්ගාලානං, සකුණානඤ්ච වස්සිතං;
මනුස්සවස්සිතං රාජ, දුබ්බිජානතරං තතො.
‘‘අපි ¶ චෙ මඤ්ඤතී පොසො, ඤාති මිත්තො සඛාති වා;
යො පුබ්බෙ සුමනො හුත්වා, පච්ඡා සම්පජ්ජතෙ දිසො.
‘‘යො අත්තනො දුක්ඛමනානුපුට්ඨො, පවෙදයෙ ජන්තු අකාලරූපෙ;
ආනන්දිනො තස්ස භවන්ති මිත්තා, හිතෙසිනො තස්ස දුඛී භවන්ති.
‘‘කාලඤ්ච ඤත්වාන තථාවිධස්ස, මෙධාවිනං එකමනං විදිත්වා;
අක්ඛෙය්ය තිබ්බානි පරස්ස ධීරො, සණ්හං ගිරං අත්ථවතිං පමුඤ්චෙ.
‘‘සචෙ ච ජඤ්ඤා අවිසය්හමත්තනො, න තෙ හි මය්හං සුඛාගමාය;
එකොව තිබ්බානි සහෙය්ය ධීරො, සච්චං හිරොත්තප්පමපෙක්ඛමානො’’ති.
තත්ථ ¶ උප්පජ්ජෙති සචෙ තව උප්පජ්ජෙය්ය. මා අක්ඛාහීති මා කථෙහි. දුබ්බිජානතරං තතොති තතො තිරච්ඡානගතවස්සිතතොපි දුබ්බිජානතරං, තස්මා තථතො අජානිත්වා හරිතුං අසමත්ථස්ස අත්තනො දුක්ඛං න කථෙතබ්බමෙවාති. අපි චෙති ගාථා වුත්තත්ථාව. අනානුපුට්ඨොති පුනප්පුනං පුට්ඨො. පවෙදයෙති කථෙති. අකාලරූපෙති අකාලෙ. කාලන්ති අත්තනො ගුය්හස්ස කථනකාලං. තථාවිධස්සාති පණ්ඩිතපුරිසං අත්තනා සද්ධිං එකමනං විදිත්වා තථාවිධස්ස ආචික්ඛෙය්ය. තිබ්බානීති දුක්ඛානි.
සචෙති ¶ යදි අත්තනො දුක්ඛං අවිසය්හං අත්තනො වා පරෙසං වා පුරිසකාරෙන අතෙකිච්ඡං ජානෙය්ය. තෙ හීති තෙ එව ලොකපවෙණිකා, අට්ඨලොකධම්මාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – අථ අයං ලොකපවෙණී න මය්හං එව සුඛාගමාය උප්පන්නා, අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි පරිමුත්තො නාම නත්ථි, එවං සන්තෙ සුඛමෙව පත්ථෙන්තෙන පරස්ස දුක්ඛාරොපනං නාම න යුත්තං, නෙතං හිරොත්තප්පසම්පන්නෙන කත්තබ්බං, අත්ථි ච මෙ හිරී ඔත්තප්පන්ති සච්චං සංවිජ්ජමානං අත්තනි හිරොත්තප්පං අපෙක්ඛමානොව අඤ්ඤස්ස අනාරොචෙත්වා එකොව තිබ්බානි සහෙය්ය ධීරොති.
එවං ¶ මහාසත්තො සත්තහි ගාථාහි රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා අත්තනො ආචරියධනස්ස පරියෙසිතභාවං දස්සෙන්තො චතස්සො ගාථා අභාසි –
‘‘අහං රට්ඨෙ විචරන්තො, නිගමෙ රාජධානියො;
භික්ඛමානො මහාරාජ, ආචරියස්ස ධනත්ථිකො.
‘‘ගහපතී රාජපුරිසෙ, මහාසාලෙ ච බ්රාහ්මණෙ;
අලත්ථං සත්ත නික්ඛානි, සුවණ්ණස්ස ජනාධිප;
තෙ මෙ නට්ඨා මහාරාජ, තස්මා සොචාමහං භුසං.
‘‘පුරිසා තෙ මහාරාජ, මනසානුවිචින්තිතා;
නාලං දුක්ඛා පමොචෙතුං, තස්මා තෙසං න බ්යාහරිං.
‘‘ත්වඤ්ච ¶ ඛො මෙ මහාරාජ, මනසානුවිචින්තිතො;
අලං දුක්ඛා පමොචෙතුං, තස්මා තුය්හං පවෙදයි’’න්ති.
තත්ථ භික්ඛමානොති එතෙ ගහපතිආදයො යාචමානො. තෙ මෙති තෙ සත්ත නික්ඛා මම ගඞ්ගං තරන්තස්ස නට්ඨා, ගඞ්ගායං පතිතා. පුරිසා තෙති මහාරාජ, තව දූතපුරිසා. අනුවිචින්තිතාති ‘‘නාලං ඉමෙ මං දුක්ඛා මොචෙතු’’න්ති මයා ඤාතා. තස්මාති තෙන කාරණෙන තෙසං අත්තනො දුක්ඛං නාචික්ඛිං. පවෙදයින්ති කථෙසිං.
රාජා තස්ස ධම්මකථං සුත්වා ‘‘මා චින්තයි, බ්රාහ්මණ, අහං තෙ ආචරියධනං දස්සාමී’’ති ද්විගුණධනමදාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ඔසානගාථමාහ –
‘‘තස්සාදාසි ¶ පසන්නත්තො, කාසීනං රට්ඨවඩ්ඪනො;
ජාතරූපමයෙ නික්ඛෙ, සුවණ්ණස්ස චතුද්දසා’’ති.
තත්ථ ජාතරූපමයෙති තෙ සුවණ්ණස්ස චතුද්දස නික්ඛෙ ජාතරූපමයෙයෙව අදාසි, න යස්ස වා තස්ස වා සුවණ්ණස්සාති අත්ථො.
මහාසත්තො රඤ්ඤො ඔවාදං දත්වා ආචරියස්ස ධනං දත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා රාජාපි තස්සොවාදෙ ඨිතො ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා උභොපි යථාකම්මං ගතා.
සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො උපායකුසලොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, ආචරියො සාරිපුත්තො, බ්රාහ්මණමාණවො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.
දූතජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.
[479] 6. කාලිඞ්ගබොධිජාතකවණ්ණනා
රාජා කාලිඞ්ගො චක්කවත්තීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආනන්දත්ථෙරෙන කතං මහාබොධිපූජං ආරබ්භ කථෙසි. වෙනෙය්යසඞ්ගහත්ථාය හි තථාගතෙ ජනපදචාරිකං පක්කන්තෙ සාවත්ථිවාසිනො ගන්ධමාලාදිහත්ථා ජෙතවනං ගන්ත්වා අඤ්ඤං පූජනීයට්ඨානං අලභිත්වා ගන්ධකුටිද්වාරෙ පාතෙත්වා ¶ ගච්ඡන්ති, තෙ උළාරපාමොජ්ජා න හොන්ති. තං කාරණං ඤත්වා අනාථපිණ්ඩිකො තථාගතස්ස ජෙතවනං ආගතකාලෙ ආනන්දත්ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භන්තෙ, අයං විහාරො තථාගතෙ චාරිකං පක්කන්තෙ නිපච්චයො හොති, මනුස්සානං ගන්ධමාලාදීහි පූජනීයට්ඨානං න හොති, සාධු, භන්තෙ, තථාගතස්ස ඉමමත්ථං ආරොචෙත්වා එකස්ස පූජනීයට්ඨානස්ස සක්කුණෙය්යභාවං ජානාථා’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තථාගතං පුච්ඡි ‘‘කති නු ඛො, භන්තෙ, චෙතියානී’’ති? ‘‘තීණි ආනන්දා’’ති. ‘‘කතමානි, භන්තෙ, තීණී’’ති? ‘‘සාරීරිකං පාරිභොගිකං උද්දිස්සක’’න්ති. ‘‘සක්කා පන, භන්තෙ, තුම්හෙසු ධරන්තෙසුයෙව චෙතියං කාතු’’න්ති. ‘‘ආනන්ද, සාරීරිකං න සක්කා කාතුං. තඤ්හි බුද්ධානං පරිනිබ්බානකාලෙ හොති, උද්දිස්සකං අවත්ථුකං මමායනමත්තමෙව හොති, බුද්ධෙහි පරිභුත්තො මහාබොධිරුක්ඛො බුද්ධෙසු ධරන්තෙසුපි චෙතියමෙවා’’ති. ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙසු පක්කන්තෙසු ජෙතවනවිහාරො අප්පටිසරණො හොති, මහාජනො පූජනීයට්ඨානං ¶ න ලභති, මහාබොධිතො බීජං ආහරිත්වා ජෙතවනද්වාරෙ රොපෙස්සාමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘සාධු, ආනන්ද, රොපෙහි, එවං සන්තෙ ජෙතවනෙ මම නිබද්ධවාසො විය භවිස්සතී’’ති.
ථෙරො කොසලනරින්දස්ස අනාථපිණ්ඩිකස්ස විසාඛාදීනඤ්ච ආරොචෙත්වා ජෙතවනද්වාරෙ බොධිරොපනට්ඨානෙ ආවාටං ඛණාපෙත්වා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං ආහ – ‘‘භන්තෙ, අහං ජෙතවනද්වාරෙ බොධිං රොපෙස්සාමි, මහාබොධිතො මෙ බොධිපක්කං ආහරථා’’ති. ථෙරො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ආකාසෙන බොධිමණ්ඩං ගන්ත්වා වණ්ටා පරිගලන්තං ¶ පක්කං භූමිං අසම්පත්තමෙව චීවරෙන සම්පටිච්ඡිත්වා ගහෙත්වා ආනන්දත්ථෙරස්ස අදාසි. ආනන්දත්ථෙරො ‘‘අජ්ජ බොධිං රොපෙස්සාමී’’ති කොසලරාජාදීනං ආරොචෙසි. රාජා සායන්හසමයෙ මහන්තෙන පරිවාරෙන සබ්බූපකරණානි ගාහාපෙත්වා ආගමි, තථා අනාථපිණ්ඩිකො විසාඛා ච අඤ්ඤො ච සද්ධො ජනො. ථෙරො මහාබොධිරොපනට්ඨානෙ මහන්තං සුවණ්ණකටාහං ඨපෙත්වා හෙට්ඨා ඡිද්දං කාරෙත්වා ගන්ධකලලස්ස පූරෙත්වා ‘‘ඉදං බොධිපක්කං රොපෙහි, මහාරාජා’’ති රඤ්ඤො අදාසි. සො චින්තෙසි ‘‘රජ්ජං නාම න සබ්බකාලං අම්හාකං හත්ථෙ තිට්ඨති, ඉදං මයා අනාථපිණ්ඩිකෙන රොපාපෙතුං වට්ටතී’’ති ¶ . සො තං බොධිපක්කං මහාසෙට්ඨිස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි. අනාථපිණ්ඩිකො ගන්ධකලලං වියූහිත්වා තත්ථ පාතෙසි. තස්මිං තස්ස හත්ථතො මුත්තමත්තෙයෙව සබ්බෙසං පස්සන්තානඤ්ඤෙව නඞ්ගලසීසප්පමාණො බොධිඛන්ධො පණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධො උට්ඨහි, චතූසු දිසාසු උද්ධඤ්චාති පඤ්ච මහාසාඛා පණ්ණාසහත්ථාව නික්ඛමිංසු. ඉති සො තඞ්ඛණඤ්ඤෙව වනප්පතිජෙට්ඨකො හුත්වා අට්ඨාසි. රාජා අට්ඨාරසමත්තෙ සුවණ්ණරජතඝටෙ ගන්ධොදකෙන පූරෙත්වා නීලුප්පලහත්ථකාදිපටිමණ්ඩිතෙ මහාබොධිං පරික්ඛිපිත්වා පුණ්ණඝටෙ පටිපාටියා ඨපෙසි, සත්තරතනමයං වෙදිකං කාරෙසි, සුවණ්ණමිස්සකං වාලුකං ඔකිරි, පාකාරපරික්ඛෙපං කාරෙසි, සත්තරතනමයං ද්වාරකොට්ඨකං කාරෙසි, සක්කාරො මහා අහොසි.
ථෙරො තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙහි මහාබොධිමූලෙ සමාපන්නසමාපත්තිං මයා රොපිතබොධිමූලෙ නිසීදිත්වා මහාජනස්ස හිතත්ථාය සමාපජ්ජථා’’ති ආහ. ‘‘ආනන්ද, කිං කථෙසි, මයි මහාබොධිමූලෙ සමාපන්නසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා නිසින්නෙ අඤ්ඤො පදෙසො ධාරෙතුං න සක්කොතී’’ති. ‘‘භන්තෙ, මහාජනස්ස හිතත්ථාය ඉමස්ස භූමිප්පදෙසස්ස ධුවනියාමෙන සමාපත්තිසුඛෙන තං බොධිමූලං පරිභුඤ්ජථා’’ති. සත්ථා එකරත්තිං සමාපත්තිසුඛෙන පරිභුඤ්ජි. ථෙරො කොසලරාජාදීනං කථෙත්වා බොධිමහං නාම කාරෙසි. සොපි ඛො බොධිරුක්ඛො ආනන්දත්ථෙරෙන රොපිතත්තා ආනන්දබොධියෙවාති පඤ්ඤායිත්ථ. තදා භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො ආයස්මා ආනන්දො ධරන්තෙයෙව තථාගතෙ බොධිං රොපෙත්වා මහාපූජං කාරෙසි ¶ , අහො මහාගුණො ථෙරො’’ති ¶ . සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි ආනන්දො සපරිවාරෙසු චතූසු මහාදීපෙසු මනුස්සෙ ගහෙත්වා බහුගන්ධමාලාදීනි ආහරිත්වා මහාබොධිමණ්ඩෙ බොධිමහං කාරෙසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
අතීතෙ කලිඞ්ගරට්ඨෙ දන්තපුරනගරෙ කාලිඞ්ගො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස මහාකාලිඞ්ගො, චූළකාලිඞ්ගොති ද්වෙ පුත්තා අහෙසුං. නෙමිත්තකා ‘‘ජෙට්ඨපුත්තො පිතු අච්චයෙන රජ්ජං කාරෙස්සති, කනිට්ඨො පන ඉසිපබ්බජ්ජං ¶ පබ්බජිත්වා භික්ඛාය චරිස්සති, පුත්තො පනස්ස චක්කවත්තී භවිස්සතී’’ති බ්යාකරිංසු. අපරභාගෙ ජෙට්ඨපුත්තො පිතු අච්චයෙන රාජා අහොසි, කනිට්ඨො පන උපරාජා. සො ‘‘පුත්තො කිර මෙ චක්කවත්තී භවිස්සතී’’ති පුත්තං නිස්සාය මානං අකාසි. රාජා අසහන්තො ‘‘චූළකාලිඞ්ගං ගණ්හා’’ති එකං අත්ථචරකං ආණාපෙසි. සො ගන්ත්වා ‘‘කුමාර, රාජා තං ගණ්හාපෙතුකාමො, තව ජීවිතං රක්ඛාහී’’ති ආහ. සො අත්තනො ලඤ්ජනමුද්දිකඤ්ච සුඛුමකම්බලඤ්ච ඛග්ගඤ්චාති ඉමානි තීණි අත්ථචරකාමච්චස්ස දස්සෙත්වා ‘‘ඉමාය සඤ්ඤාය මම පුත්තස්ස රජ්ජං දදෙය්යාථා’’ති වත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා රමණීයෙ භූමිභාගෙ අස්සමං කත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා නදීතීරෙ වාසං කප්පෙසි.
මද්දරට්ඨෙපි සාගලනගරෙ මද්දරඤ්ඤො අග්ගමහෙසී ධීතරං විජායි. තං නෙමිත්තකා ‘‘අයං භික්ඛං චරිත්වා ජීවිකං කප්පෙස්සති, පුත්තො පනස්සා චක්කවත්තී භවිස්සතී’’ති බ්යාකරිංසු. සකලජම්බුදීපෙ රාජානො තං පවත්තිං සුත්වා එකප්පහාරෙනෙව ආගන්ත්වා සාගලනගරං රුන්ධිංසු. මද්දරාජා චින්තෙසි ‘‘සචාහං ඉමං එකස්ස දස්සාමි, සෙසරාජානො කුජ්ඣිස්සන්ති, මම ධීතරං රක්ඛිස්සාමී’’ති ධීතරඤ්ච භරියඤ්ච ගහෙත්වා අඤ්ඤාතකවෙසෙන පලායිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා චූළකාලිඞ්ගකුමාරස්ස අස්සමපදතො උපරිභාගෙ අස්සමං ¶ කත්වා පබ්බජිත්වා උඤ්ඡාචරියාය ජීවිකං කප්පෙන්තො තත්ථ පටිවසති. මාතාපිතරො ‘‘ධීතරං රක්ඛිස්සාමා’’ති තං අස්සමපදෙ කත්වා ඵලාඵලත්ථාය ගච්ඡන්ති. සා තෙසං ගතකාලෙ නානාපුප්ඵානි ගහෙත්වා පුප්ඵචුම්බටකං කත්වා ගඞ්ගාතීරෙ ඨපිතසොපානපන්ති විය ජාතො එකො සුපුප්ඵිතො අම්බරුක්ඛො අත්ථි, තං අභිරුහිත්වා කීළිත්වා පුප්ඵචුම්බටකං උදකෙ ඛිපි. තං එකදිවසං ගඞ්ගායං න්හායන්තස්ස චූළකාලිඞ්ගකුමාරස්ස සීසෙ ලග්ගි. සො තං ඔලොකෙත්වා ‘‘ඉදං එකාය ඉත්ථියා කතං, නො ච ඛො මහල්ලිකාය, තරුණකුමාරිකාය කතකම්මං, වීමංසිස්සාමි තාව න’’න්ති කිලෙසවසෙන උපරිගඞ්ගං ගන්ත්වා තස්සා අම්බරුක්ඛෙ නිසීදිත්වා මධුරෙන සරෙන ගායන්තියා සද්දං සුත්වා රුක්ඛමූලං ගන්ත්වා තං දිස්වා ‘‘භද්දෙ, කා නාම ත්ව’’න්ති ආහ. ‘‘මනුස්සිත්ථීහමස්මි සාමී’’ති ¶ . ‘‘තෙන හි ඔතරාහී’’ති. ‘‘න සක්කා සාමි, අහං ඛත්තියා’’ති. ‘‘භද්දෙ, අහම්පි ඛත්තියොයෙව, ඔතරාහී’’ති. සාමි, න වචනමත්තෙනෙව ඛත්තියො හොති, යදිසි ඛත්තියො, ඛත්තියමායං ¶ කථෙහී’’ති. තෙ උභොපි අඤ්ඤමඤ්ඤං ඛත්තියමායං කථයිංසු. රාජධීතා ඔතරි.
තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං අජ්ඣාචාරං චරිංසු. සා මාතාපිතූසු ආගතෙසු තස්ස කාලිඞ්ගරාජපුත්තභාවඤ්චෙව අරඤ්ඤං පවිට්ඨකාරණඤ්ච විත්ථාරෙන තෙසං කථෙසි. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තං තස්ස අදංසු. තෙසං පියසංවාසෙන වසන්තානං රාජධීතා ගබ්භං ලභිත්වා දසමාසච්චයෙන ධඤ්ඤපුඤ්ඤලක්ඛණසම්පන්නං පුත්තං විජායි, ‘‘කාලිඞ්ගො’’තිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො පිතු චෙව අය්යකස්ස ච සන්තිකෙ සබ්බසිප්පානං නිප්ඵත්තිං පාපුණි. අථස්ස පිතා නක්ඛත්තයොගවසෙන භාතු මතභාවං ඤත්වා ‘‘තාත, මා ත්වං අරඤ්ඤෙ වස, පෙත්තෙය්යො තෙ මහාකාලිඞ්ගො කාලකතො, ත්වං දන්තපුරනගරං ගන්ත්වා කුලසන්තකං සකලරජ්ජං ගණ්හාහී’’ති වත්වා අත්තනා ¶ ආනීතං මුද්දිකඤ්ච කම්බලඤ්ච ඛග්ගඤ්ච දත්වා ‘‘තාත, දන්තපුරනගරෙ අසුකවීථියං අම්හාකං අත්ථචරකො අමච්චො අත්ථි, තස්ස ගෙහෙ සයනමජ්ඣෙ ඔතරිත්වා ඉමානි තීණි රතනානි තස්ස දස්සෙත්වා මම පුත්තභාවං ආචික්ඛ, සො තං රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙස්සතී’’ති උය්යොජෙසි. සො මාතාපිතරො ච අය්යකාය්යිකෙ ච වන්දිත්වා පුඤ්ඤමහිද්ධියා ආකාසෙන ගන්ත්වා අමච්චස්ස සයනපිට්ඨෙයෙව ඔතරිත්වා ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති පුට්ඨො ‘‘චූළකාලිඞ්ගස්ස පුත්තොම්හී’’ති ආචික්ඛිත්වා තානි රතනානි දස්සෙසි. අමච්චො රාජපරිසාය ආරොචෙසි. අමච්චා නගරං අලඞ්කාරාපෙත්වා තස්ස සෙතච්ඡත්තං උස්සාපයිංසු.
අථස්ස කාලිඞ්ගභාරද්වාජො නාම පුරොහිතො තස්ස දස චක්කවත්තිවත්තානි ආචික්ඛි. සො තං වත්තං පූරෙසි. අථස්ස පන්නරසඋපොසථදිවසෙ චක්කදහතො චක්කරතනං, උපොසථකුලතො හත්ථිරතනං, වලාහකකුලතො අස්සරතනං, වෙපුල්ලපබ්බතතො මණිරතනං ආගමි, ඉත්ථිරතනගහපතිරතනපරිණායකරතනානි පාතුභවන්ති. සො සකලචක්කවාළගබ්භෙ රජ්ජං ගණ්හිත්වා එකදිවසඤ්ච ඡත්තිංසයොජනාය පරිසාය පරිවුතො සබ්බසෙතං කෙලාසකූටපටිභාගං හත්ථිං ආරුය්හ මහන්තෙන සිරිවිලාසෙන මාතාපිතූනං සන්තිකං පායාසි. අථස්ස සබ්බබුද්ධානං ජයපල්ලඞ්කස්ස පථවීනාභිභූතස්ස මහාබොධිමණ්ඩස්ස උපරිභාගෙ නාගො ගන්තුං නාසක්ඛි. රාජා පුනප්පුනං චොදෙසි, සො නාසක්ඛියෙව. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා පඨමං ගාථමාහ –
‘‘රාජා ¶ ¶ කාලිඞ්ගො චක්කවත්ති, ධම්මෙන පථවිමනුසාසං;
අගමා බොධිසමීපං, නාගෙන මහානුභාවෙනා’’ති.
අථ රඤ්ඤො පුරොහිතො රඤ්ඤා සද්ධිං ගච්ඡන්තො ‘‘ආකාසෙ ආවරණං නාම නත්ථි, කිං නු ඛො රාජා හත්ථිං පෙසෙතුං න සක්කොති ¶ , වීමංසිස්සාමී’’ති ආකාසතො ඔරුය්හ සබ්බබුද්ධානංයෙව ජයපල්ලඞ්කං පථවීනාභිමණ්ඩලභූතං භූමිභාගං පස්සි. තදා කිර තත්ථ අට්ඨරාජකරීසමත්තෙ ඨානෙ කෙසමස්සුමත්තම්පි තිණං නාම නත්ථි, රජතපට්ටවණ්ණවාලුකා විප්පකිණ්ණා හොන්ති, සමන්තා තිණලතාවනප්පතියො බොධිමණ්ඩං පදක්ඛිණං කත්වා ආවට්ටෙත්වා බොධිමණ්ඩාභිමුඛාව අට්ඨංසු. බ්රාහ්මණො තං භූමිභාගං ඔලොකෙත්වා ‘‘ඉදඤ්හි සබ්බබුද්ධානං සබ්බකිලෙසවිද්ධංසනට්ඨානං, ඉමස්ස උපරිභාගෙ සක්කාදීහිපි න සක්කා ගන්තු’’න්ති චින්තෙත්වා කාලිඞ්ගරඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා බොධිමණ්ඩස්ස වණ්ණං කථෙත්වා රාජානං ‘‘ඔතරා’’ති ආහ. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ඉමා ගාථා ආහ –
‘‘කාලිඞ්ගො භාරද්වාජො ච, රාජානං කාලිඞ්ගං සමණකොලඤ්ඤං;
චක්කං වත්තයතො පරිග්ගහෙත්වා, පඤ්ජලී ඉදමවොච.
‘‘පච්චොරොහ මහාරාජ, භූමිභාගො යථා සමණුග්ගතො;
ඉධ අනධිවරා බුද්ධා, අභිසම්බුද්ධා විරොචන්ති.
‘‘පදක්ඛිණතො ආවට්ටා, තිණලතා අස්මිං භූමිභාගස්මිං;
පථවියා නාභියං මණ්ඩො, ඉති නො සුතං මන්තෙ මහාරාජ.
‘‘සාගරපරියන්තාය, මෙදිනියා සබ්බභූතධරණියා;
පථවියා අයං මණ්ඩො, ඔරොහිත්වා නමො කරොහි.
‘‘යෙ තෙ භවන්ති නාගා ච, අභිජාතා ච කුඤ්ජරා;
එත්තාවතා පදෙසං තෙ, නාගා නෙව මුපයන්ති.
‘‘අභිජාතො නාගො කාමං, පෙසෙහි කුඤ්ජරං දන්තිං;
එත්තාවතා පදෙසො, සක්කා නාගෙන මුපගන්තුං.
‘‘තං ¶ ¶ සුත්වා රාජා කාලිඞ්ගො, වෙය්යඤ්ජනිකවචො නිසාමෙත්වා;
සම්පෙසෙසි නාගං ඤස්සාම, මයං යථිමස්සිදං වචනං.
‘‘සම්පෙසිතො ච රඤ්ඤා, නාගො කොඤ්චොව අභිනදිත්වාන;
පටිසක්කිත්වා නිසීදි, ගරුංව භාරං අසහමානො’’ති.
තත්ථ ¶ සමණකොලඤ්ඤන්ති තාපසානං පුත්තං. චක්කං වත්තයතොති චක්කං වත්තයමානං, චක්කවත්තින්ති අත්ථො. පරිග්ගහෙත්වාති භූමිභාගං වීමංසිත්වා. සමණුග්ගතොති සබ්බබුද්ධෙහි වණ්ණිතො. අනධිවරාති අතුල්යා අප්පමෙය්යා. විරොචන්තීති විහතසබ්බකිලෙසන්ධකාරා තරුණසූරියා විය ඉධ නිසින්නා විරොචන්ති. තිණලතාති තිණානි ච ලතායො ච. මණ්ඩොති චතුනහුතාධිකද්වියොජනසතසහස්සබහලාය පථවියා මණ්ඩො සාරො නාභිභූතො අචලට්ඨානං, කප්පෙ සණ්ඨහන්තෙ පඨමං සණ්ඨහති, විනස්සන්තෙ පච්ඡා විනස්සති. ඉති නො සුතන්ති එවං අම්හෙහි ලක්ඛණමන්තවසෙන සුතං. ඔරොහිත්වාති ආකාසතො ඔතරිත්වා ඉමස්ස සබ්බබුද්ධානං කිලෙසවිද්ධංසනට්ඨානස්ස නමො කරොහි, පූජාසක්කාරං කරොහි.
යෙ තෙති යෙ චක්කවත්තිරඤ්ඤො හත්ථිරතනසඞ්ඛාතා උපොසථකුලෙ නිබ්බත්තනාගා. එත්තාවතාති සබ්බෙපි තෙ එත්තකං පදෙසං නෙව උපයන්ති, කොට්ටියමානාපි න උපගච්ඡන්තියෙව. අභිජාතොති ගොචරියාදීනි අට්ඨ හත්ථිකුලානි අභිභවිත්වා අතික්කමිත්වා උපොසථකුලෙ ජාතො. කුඤ්ජරන්ති උත්තමං. එත්තාවතාති එත්තකො පදෙසො සක්කා එතෙන නාගෙන උපගන්තුං, ඉතො උත්තරි න සක්කා, අභිකඞ්ඛන්තො වජිරඞ්කුසෙන සඤ්ඤං දත්වා පෙසෙහීති. වෙය්යඤ්ජනිකවචො නිසාමෙත්වාති භික්ඛවෙ, සො රාජා තස්ස ලක්ඛණපාඨකස්ස වෙය්යඤ්ජනිකස්ස කාලිඞ්ගභාරද්වාජස්ස වචො නිසාමෙත්වා උපධාරෙත්වා ‘‘ඤස්සාම මයං යථා ඉමස්ස වචනං යදි වා සච්චං යදි වා අලික’’න්ති වීමංසන්තො නාගං පෙසෙසීති අත්ථො. කොඤ්චොව අභිනදිත්වානාති භික්ඛවෙ, සො නාගො තෙන රඤ්ඤා වජි