📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

17. චත්තාලීසනිපාතො

[521] 1. තෙසකුණජාතකවණ්ණනා

වෙස්සන්තරං ¶ ¶ ¶ තං පුච්ඡාමීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසලරඤ්ඤො ඔවාදවසෙන කථෙසි. තඤ්හි රාජානං ධම්මස්සවනත්ථාය ආගතං සත්ථා ආමන්තෙත්වා ‘‘මහාරාජ, රඤ්ඤා නාම ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙතබ්බං, යස්මිඤ්හි සමයෙ රාජානො අධම්මිකා හොන්ති, රාජයුත්තාපි තස්මිං සමයෙ අධම්මිකා හොන්තී’’ති චතුක්කනිපාතෙ (අ. නි. 4.70) ආගතසුත්තනයෙන ඔවදිත්වා අගතිගමනෙ අගතිඅගමනෙ ච ආදීනවඤ්ච ආනිසංසඤ්ච කථෙත්වා ‘‘සුපිනකූපමා කාමා’’තිආදිනා නයෙන කාමෙසු ආදීනවං විත්ථාරෙත්වා, ‘‘මහාරාජ, ඉමෙසඤ්හි සත්තානං –

‘මච්චුනා සඞ්ගරො නත්ථි, ලඤ්ජග්ගාහො න විජ්ජති;

යුද්ධං නත්ථි ජයො නත්ථි, සබ්බෙ මච්චුපරායණා’.

තෙසං පරලොකං ගච්ඡන්තානං ඨපෙත්වා අත්තනා කතං කල්යාණකම්මං අඤ්ඤා පතිට්ඨා නාම නත්ථි. එවං ඉත්තරපච්චුපට්ඨානං අවස්සං පහාතබ්බං, න යසං නිස්සාය පමාදං කාතුං වට්ටති, අප්පමත්තෙනෙව හුත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙතුං වට්ටති. පොරාණකරාජානො අනුප්පන්නෙපි බුද්ධෙ පණ්ඩිතානං ඔවාදෙ ඨත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා දෙවනගරං පූරයමානා ගමිංසූ’’ති වත්වා තෙන යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො රජ්ජං කාරෙන්තො අපුත්තකො අහොසි, පත්ථෙන්තොපි පුත්තං වා ධීතරං වා න ලභි. සො එකදිවසං මහන්තෙන පරිවාරෙන උය්යානං ගන්ත්වා දිවසභාගං උය්යානෙ කීළිත්වා මඞ්ගලසාලරුක්ඛමූලෙ ¶ සයනං අත්ථරාපෙත්වා ථොකං නිද්දායිත්වා පබුද්ධො සාලරුක්ඛං ඔලොකෙත්වා තත්ථ සකුණකුලාවකං පස්සි, සහ දස්සනෙනෙවස්ස සිනෙහො උප්පජ්ජි. සො එකං පුරිසං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ඉමං රුක්ඛං අභිරුහිත්වා එතස්මිං කුලාවකෙ කස්සචි අත්ථිතං වා නත්ථිතං වා ජානාහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති වත්වා අභිරුහිත්වා තත්ථ ¶ තීණි අණ්ඩකානි ¶ දිස්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘තෙන හි එතෙසං උපරි නාසවාතං මා විස්සජ්ජෙසී’’ති වත්වා ‘‘චඞ්කොටකෙ කප්පාසපිචුං අත්ථරිත්වා තත්ථෙව තානි අණ්ඩකානි ඨපෙත්වා සණිකං ඔතරාහී’’ති ඔතාරාපෙත්වා චඞ්කොටකං හත්ථෙන ගහෙත්වා ‘‘කතරසකුණණ්ඩකානි නාමෙතානී’’ති අමච්චෙ පුච්ඡි. තෙ ‘‘මයං න ජානාම, නෙසාදා ජානිස්සන්තී’’ති වදිංසු. රාජා නෙසාදෙ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි. නෙසාදා, ‘‘මහාරාජ, තෙසු එකං උලූකඅණ්ඩං, එකං සාලිකාඅණ්ඩං, එකං සුවකඅණ්ඩ’’න්ති කථයිංසු. කිං පන එකස්මිං කුලාවකෙ තිණ්ණං සකුණිකානං අණ්ඩානි හොන්තීති. ආම, දෙව, පරිපන්ථෙ අසති සුනික්ඛිත්තානි න නස්සන්තීති. රාජා තුස්සිත්වා ‘‘ඉමෙ මම පුත්තා භවිස්සන්තී’’ති තානි තීණි අණ්ඩානි තයො අමච්චෙ පටිච්ඡාපෙත්වා ‘‘ඉමෙ මය්හං පුත්තා භවිස්සන්ති, තුම්හෙ සාධුකං පටිජග්ගිත්වා අණ්ඩකොසතො නික්ඛන්තකාලෙ මමාරොචෙය්යාථා’’ති ආහ. තෙ තානි සාධුකං රක්ඛිංසු.

තෙසු පඨමං උලූකඅණ්ඩං භිජ්ජි. අමච්චො එකං නෙසාදං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ත්වං ඉත්ථිභාවං වා පුරිසභාවං වා ජානාහී’’ති වත්වා තෙන තං වීමංසිත්වා ‘‘පුරිසො’’ති වුත්තෙ රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පුත්තො තෙ, දෙව, ජාතො’’ති ආහ. රාජා තුට්ඨො තස්ස බහුං ධනං දත්වා ‘‘පුත්තකං මෙ සාධුකං පටිජග්ග, ‘වෙස්සන්තරො’ති චස්ස නාමං කරොහී’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. සො තථා අකාසි. තතො කතිපාහච්චයෙන සාලිකාඅණ්ඩං භිජ්ජි. සොපි අමච්චො තං නෙසාදෙන වීමංසාපෙත්වා ‘‘ඉත්ථී’’ති සුත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘ධීතා තෙ, දෙව, ජාතා’’ති ආහ. රාජා තුට්ඨො තස්සපි බහුං ධනං දත්වා ‘‘ධීතරං ¶ මෙ සාධුකං පටිජග්ග, ‘කුණ්ඩලිනී’ති චස්සා නාමං කරොහී’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. සොපි තථා අකාසි. පුන කතිපාහච්චයෙන සුවකඅණ්ඩං භිජ්ජි. සොපි අමච්චො නෙසාදෙන තං වීමංසිත්වා ‘‘පුරිසො’’ති වුත්තෙ රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘පුත්තො තෙ, දෙව, ජාතො’’ති ආහ. රාජා තුට්ඨො තස්සපි බහුං ධනං දත්වා ‘‘පුත්තස්ස මෙ මහන්තෙන පරිවාරෙන මඞ්ගලං කත්වා ‘ජම්බුකො’තිස්ස නාමං කරොහී’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. සොපි තථා අකාසි. තෙ තයොපි සකුණා තිණ්ණං අමච්චානං ගෙහෙසු රාජකුමාරපරිහාරෙනෙව වඩ්ඪන්ති. රාජා ‘‘මම පුත්තො, මම ධීතා’’ති වොහරති. අථස්ස අමච්චා අඤ්ඤමඤ්ඤං අවහසන්ති ‘‘පස්සථ, භො, රඤ්ඤො ¶ කිරියං, තිරච්ඡානගතෙපි ‘පුත්තො මෙ, ධීතා මෙ’ති වදන්තො විචරතී’’ති.

තං සුත්වා රාජා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ අමච්චා එතෙසං මම පුත්තානං පඤ්ඤාසම්පදං න ජානන්ති, පාකටං නෙසං කරිස්සාමී’’ති. අථෙකං අමච්චං වෙස්සන්තරස්ස සන්තිකං පෙසෙසි – ‘‘තුම්හාකං පිතා පඤ්හං පුච්ඡිතුකාමො, කදා කිර ආගන්ත්වා පුච්ඡතූ’’ති. සො අමච්චො ගන්ත්වා වෙස්සන්තරං ¶ වන්දිත්වා තං සාසනං ආරොචෙසි. තං සුත්වා වෙස්සන්තරො අත්තනො පටිජග්ගකං අමච්චං පක්කොසිත්වා ‘‘මය්හං කිර පිතා මං පඤ්හං පුච්ඡිතුකාමො, තස්ස ඉධාගතස්ස සක්කාරං කාතුං වට්ටති, කදා ආගච්ඡතූ’’ති පුච්ඡි. අමච්චො ‘‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ තව පිතා ආගච්ඡතූ’’ති ආහ. තං සුත්වා වෙස්සන්තරො ‘‘පිතා මෙ ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ ආගච්ඡතූ’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. සො ආගන්ත්වා රඤ්ඤො ආචික්ඛි. රාජා සත්තමෙ දිවසෙ නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා පුත්තස්ස නිවෙසනං අගමාසි. වෙස්සන්තරො රඤ්ඤො මහන්තං සක්කාරං කාරෙසි, අන්තමසො දාසකම්මකාරානම්පි සක්කාරං කාරෙසි. රාජා වෙස්සන්තරසකුණස්ස ගෙහෙ භුඤ්ජිත්වා මහන්තං යසං අනුභවිත්වා සකං නිවෙසනං ආගන්ත්වා රාජඞ්ගණෙ මහන්තං මණ්ඩපං කාරාපෙත්වා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා අලඞ්කතමණ්ඩපමජ්ඣෙ මහාජනපරිවාරො නිසීදිත්වා ‘‘වෙස්සන්තරං ¶ ආනෙතූ’’ති අමච්චස්ස සන්තිකං පෙසෙසි. අමච්චො වෙස්සන්තරං සුවණ්ණපීඨෙ නිසීදාපෙත්වා ආනෙසි. වෙස්සන්තරසකුණො පිතු අඞ්කෙ නිසීදිත්වා පිතරා සහ කීළිත්වා ගන්ත්වා තත්ථෙව සුවණ්ණපීඨෙ නිසීදි. අථ නං රාජා මහාජනමජ්ඣෙ රාජධම්මං පුච්ඡන්තො පඨමං ගාථමාහ –

1.

‘‘වෙස්සන්තරං තං පුච්ඡාමි, සකුණ භද්දමත්ථු තෙ;

රජ්ජං කාරෙතුකාමෙන, කිං සු කිච්චං කතං වර’’න්ති.

තත්ථ සකුණාති තං ආලපති. කිං සූති කතරං කිච්චං කතං වරං උත්තමං හොති, කථෙහි මෙ, තාත, සකලං රාජධම්මන්ති එවං කිර තං සො පුච්ඡි.

තං සුත්වා වෙස්සන්තරො පඤ්හං අකථෙත්වාව රාජානං තාව පමාදෙන චොදෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –

2.

‘‘චිරස්සං වත මං තාතො, කංසො බාරාණසිග්ගහො;

පමත්තො අප්පමත්තං මං, පිතා පුත්තං අචොදයී’’ති.

තත්ථ ¶ තාතොති පිතා. කංසොති ඉදං තස්ස නාමං. බාරාණසිග්ගහොති චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි බාරාණසිං සඞ්ගහෙත්වා වත්තන්තො. පමත්තොති එවරූපානං පණ්ඩිතානං සන්තිකෙ වසන්තො පඤ්හස්ස අපුච්ඡනෙන පමත්තො. අප්පමත්තං මන්ති සීලාදිගුණයොගෙන මං අප්පමත්තං. පිතාති පොසකපිතා. අචොදයීති අමච්චෙහි ‘‘තිරච්ඡානගතෙ පුත්තෙ කත්වා වොහරතී’’ති අවහසියමානො පමාදං ආපජ්ජිත්වා චිරස්සං අජ්ජ චොදෙසි, පඤ්හං පුච්ඡීති වදති.

එවං ¶ සො ඉමාය ගාථාය චොදෙත්වා ‘‘මහාරාජ, රඤ්ඤා නාම තීසු ධම්මෙසු ඨත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙතබ්බ’’න්ති වත්වා රාජධම්මං කථෙන්තො ඉමා ගාථායො ආහ –

3.

‘‘පඨමෙනෙව විතථං, කොධං හාසං නිවාරයෙ;

තතො කිච්චානි කාරෙය්ය, තං වතං ආහු ඛත්තිය.

4.

‘‘යං ත්වං තාත තපොකම්මං, පුබ්බෙ කතමසංසයං;

රත්තො දුට්ඨො ච යං කයිරා, න තං කයිරා තතො පුන.

5.

‘‘ඛත්තියස්ස පමත්තස්ස, රට්ඨස්මිං රට්ඨවඩ්ඪන;

සබ්බෙ භොගා විනස්සන්ති, රඤ්ඤො තං වුච්චතෙ අඝං.

6.

‘‘සිරී තාත අලක්ඛී ච, පුච්ඡිතා එතදබ්රවුං;

උට්ඨානවීරියෙ පොසෙ, රමාහං අනුසූයකෙ.

7.

‘‘උසූයකෙ ¶ දුහදයෙ, පුරිසෙ කම්මදුස්සකෙ;

කාළකණ්ණී මහාරාජ, රමති චක්කභඤ්ජනී.

8.

‘‘සො ත්වං සබ්බෙ සුහදයො, සබ්බෙසං රක්ඛිතො භව;

අලක්ඛිං නුද මහාරාජ, ලක්ඛ්යා භව නිවෙසනං.

9.

‘‘ස ලක්ඛීධිතිසම්පන්නො, පුරිසො හි මහග්ගතො;

අමිත්තානං කාසිපති, මූලං අග්ගඤ්ච ඡින්දති.

10.

‘‘සක්කොපි හි භූතපති, උට්ඨානෙ නප්පමජ්ජති;

ස කල්යාණෙ ධිතිං කත්වා, උට්ඨානෙ කුරුතෙ මනො.

11.

‘‘ගන්ධබ්බා ¶ පිතරො දෙවා, සාජීවා හොන්ති තාදිනො;

උට්ඨාහතො අප්පමජ්ජතො, අනුතිට්ඨන්ති දෙවතා.

12.

‘‘සො ¶ අප්පමත්තො අක්කුද්ධො, තාත කිච්චානි කාරය;

වායමස්සු ච කිච්චෙසු, නාලසො වින්දතෙ සුඛං.

13.

‘‘තත්ථෙව තෙ වත්තපදා, එසාව අනුසාසනී;

අලං මිත්තෙ සුඛාපෙතුං, අමිත්තානං දුඛාය චා’’ති.

තත්ථ පඨමෙනෙව විතථන්ති, තාත, රාජා නාම ආදිතොව මුසාවාදං නිවාරයෙ. මුසාවාදිනො හි රඤ්ඤො රට්ඨං නිරොජං හොති, පථවියා ඔජා කම්මකරණට්ඨානතො සත්තරතනමත්තං හෙට්ඨා භස්සති, තතො ආහාරෙ වා තෙලමධුඵාණිතාදීසු වා ඔසධෙසු ඔජා න හොති. නිරොජාහාරභොජනා මනුස්සා බහ්වාබාධා හොන්ති, රට්ඨෙ ථලජලපථෙසු ආයො නුප්පජ්ජති, තස්මිං අනුප්පජ්ජන්තෙ රාජානො දුග්ගතා හොන්ති. තෙ සෙවකෙ සඞ්ගණ්හිතුං න සක්කොන්ති, අසඞ්ගහිතා සෙවකා රාජානං ගරුචිත්තෙන න ඔලොකෙන්ති. එවං, තාත, මුසාවාදො නාමෙස නිරොජො, න සො ජීවිතහෙතුපි කාතබ්බො, සච්චං පන සාදුතරං රසානන්ති තදෙව පටිග්ගහෙතබ්බං. අපිච මුසාවාදො නාම ගුණපරිධංසකො විපත්තිපරියොසානො, දුතියචිත්තවාරෙ අවීචිපරායණං කරොති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ ‘‘ධම්මො හවෙ හතො හන්තී’’ති චෙතියජාතකං (ජා. 1.8.45 ආදයො) කථෙතබ්බං.

කොධන්ති, තාත, රාජා නාම පඨමමෙව කුජ්ඣනලක්ඛණං කොධම්පි නිවාරෙය්ය. තාත, අඤ්ඤෙසඤ්හි කොධො ඛිප්පං මත්ථකං න පාපුණාති, රාජූනං පාපුණාති. රාජානො නාම වාචාවුධා කුජ්ඣිත්වා ඔලොකිතමත්තෙනාපි පරං විනාසෙන්ති, තස්මා රඤ්ඤා අඤ්ඤෙහි මනුස්සෙහි අතිරෙකතරං නික්කොධෙන භවිතබ්බං, ඛන්තිමෙත්තානුද්දයාසම්පන්නෙන අත්තනො පියපුත්තං විය ලොකං වොලොකෙන්තෙන භවිතබ්බං. තාත, අතිකොධනො නාම රාජා උප්පන්නං යසං රක්ඛිතුං න සක්කොති. ඉමස්ස පනත්ථස්ස දීපනත්ථං ඛන්තිවාදිජාතක- (ජා. 1.4.49 ආදයො) චූළධම්මපාලජාතකානි (ජා. 1.5.44 ආදයො) කථෙතබ්බානි. චූළධම්මපාලජාතකස්මිඤ්හි මහාපතාපනො නාම රාජා පුත්තං ඝාතෙත්වා ¶ පුත්තසොකෙන හදයෙන ඵලිතෙන මතාය දෙවියා සයම්පි දෙවිං අනුසොචන්තො ¶ හදයෙන ඵලිතෙනෙව මරි. අථ තෙ තයොපි එකආළාහනෙව ඣාපෙසුං. තස්මා රඤ්ඤා පඨමමෙව මුසාවාදං වජ්ජෙත්වා දුතියං කොධො වජ්ජෙතබ්බො.

හාසන්ති හස්සං, අයමෙව වා පාඨො. තෙසු තෙසු කිච්චෙසු උප්පිලාවිතචිත්තතාය කෙළිසීලතං පරිහාසං නිවාරෙය්ය. තාත, රඤ්ඤා නාම කෙළිසීලෙන න භවිතබ්බං, අපරපත්තියෙන හුත්වා සබ්බානි කිච්චානි අත්තපච්චක්ඛෙනෙව කාතබ්බානි. උප්පිලාවිතචිත්තො හි රාජා අතුලෙත්වා ¶ කම්මානි කරොන්තො ලද්ධං යසං විනාසෙති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ සරභඞ්ගජාතකෙ (ජා. 2.17.50 ආදයො) පුරොහිතස්ස වචනං ගහෙත්වා දණ්ඩකිරඤ්ඤො කිසවච්ඡෙ අපරජ්ඣිත්වා සහ රට්ඨෙන උච්ඡිජ්ජිත්වා කුක්කුළනිරයෙ නිබ්බත්තභාවො ච මාතඞ්ගජාතකෙ (ජා. 1.15.1 ආදයො) මජ්ඣරඤ්ඤො බ්රාහ්මණානං කථං ගහෙත්වා මාතඞ්ගතාපසෙ අපරජ්ඣිත්වා සහ රට්ඨෙන උච්ඡිජ්ජිත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තභාවො ච ඝටපණ්ඩිතජාතකෙ (ජා. 1.10.165 ආදයො) දසභාතිකරාජදාරකානං මොහමූළ්හානං වචනං ගහෙත්වා කණ්හදීපායනෙ අපරජ්ඣිත්වා වාසුදෙවකුලස්ස නාසිතභාවො ච කථෙතබ්බො.

තතො කිච්චානි කාරෙය්යාති එවං, තාත, පඨමං මුසාවාදං දුතියං කොධං තතියං අධම්මහාසං වජ්ජෙත්වා තතො පච්ඡා රාජා රට්ඨවාසීනං කත්තබ්බකිච්චානි කාරෙය්ය. තං වතං ආහු ඛත්තියාති, ඛත්තියමහාරාජ, යං මයා වුත්තං, එතං රඤ්ඤො වතසමාදානන්ති පොරාණකපණ්ඩිතා කථයිංසු.

න තං කයිරාති යං තයා රාගාදිවසෙන පච්ඡා තාපකරං කම්මං කතං හොති, තතො පුබ්බෙ කතතො පුන තාදිසං කම්මං න කයිරා, මා කරෙය්යාසි, තාතාති. වුච්චතෙති තං රඤ්ඤො අඝන්ති වුච්චති, එවං පොරාණකපණ්ඩිතා කථයිංසු. සිරීති ඉදං වෙස්සන්තරසකුණො පුබ්බෙ බාරාණසියං පවත්තිතකාරණං ආහරිත්වා දස්සෙන්තො ආහ. තත්ථ අබ්රවුන්ති සුචිපරිවාරසෙට්ඨිනා පුච්ඡිතා කථයිංසු. උට්ඨානවීරියෙති යො පොසො උට්ඨානෙ වීරියෙ ච පතිට්ඨිතො, න ච පරෙසං සම්පත්තිං දිස්වා උසූයති, තස්මිං අහං අභිරමාමීති ආහ. එවං තාව තාත සිරී කථෙසි. උසූයකෙති අලක්ඛී පන, තාත, පුච්ඡිතා අහං පරසම්පත්තිඋසූයකෙ දුහදයෙ දුචිත්තෙ කල්යාණකම්මදූසකෙ යො කල්යාණකම්මං දුස්සන්තො ¶ අප්පියායන්තො අට්ටීයන්තො න කරොති, තස්මිං අභිරමාමීති ආහ. එවං සා කාළකණ්ණී, මහාරාජ, රමති පතිරූපදෙසවාසාදිනො කුසලචක්කස්ස භඤ්ජනී.

සුහදයොති සුන්දරචිත්තො හිතචිත්තකො. නුදාති නීහර. නිවෙසනන්ති ලක්ඛියා පන නිවෙසනං භව පතිට්ඨා හොහි. ස ලක්ඛීධිතිසම්පන්නොති, මහාරාජ, කාසිපති සො පුරිසො පඤ්ඤාය චෙව වීරියෙන ච සම්පන්නො. මහග්ගතොති මහජ්ඣාසයො චොරානං පච්චයභූතෙ ගණ්හන්තො අමිත්තානං මූලං චොරෙ ගණ්හන්තො අමිත්තානං අග්ගං ඡින්දතීති වදති. සක්කොති ¶ ඉන්දො. භූතපතීති රාජානං ආලපති. උට්ඨානෙති උට්ඨානවීරියෙ. නප්පමජ්ජතීති න පමජ්ජති, සබ්බකිච්චානි කරොති. ස කල්යාණෙති සො දෙවරාජා උට්ඨානවීරියෙ මනං කරොන්තො පාපකම්මං අකත්වා ¶ කල්යාණෙ පුඤ්ඤකම්මස්මිඤ්ඤෙව ධිතිං කත්වා අප්පමත්තො උට්ඨානෙ මනං කරොති, තස්ස පන කල්යාණකම්මෙ වීරියකරණභාවදස්සනත්ථං සරභඞ්ගජාතකෙ ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවතාහි සද්ධිං කපිට්ඨාරාමං ආගන්ත්වා පඤ්හං පුච්ඡිත්වා ධම්මස්ස සුතභාවො, මහාකණ්හජාතකෙ (ජා. 1.12.61 ආදයො) අත්තනො ආනුභාවෙන ජනං තාසෙත්වා ඔසක්කන්තස්ස සාසනස්ස පවත්තිතභාවො චාති එවමාදීනි වත්ථූනි කථෙතබ්බානි.

ගන්ධබ්බාති චාතුමහාරාජිකානං හෙට්ඨා චතුයොනිකා දෙවා, චතුයොනිකත්තායෙව කිර තෙ ගන්ධබ්බා නාම ජාතා. පිතරොති බ්රහ්මානො. දෙවාති උපපත්තිදෙවවසෙන ඡ කාමාවචරදෙවා. තාදිනොති තථාවිධස්ස කුසලාභිරතස්ස රඤ්ඤො. සාජීවා හොන්තීති සමානජීවිකා උපජීවිතබ්බා. තාදිසා හි රාජානො දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තා දෙවතානං පත්තිං දෙන්ති, තා තං පත්තිං අනුමොදිත්වා සම්පටිච්ඡිත්වා දිබ්බයසෙන වඩ්ඪන්ති. අනුතිට්ඨන්තීති තාදිසස්ස රඤ්ඤො වීරියං කරොන්තස්ස අප්පමාදං ආපජ්ජන්තස්ස දෙවතා අනුතිට්ඨන්ති අනුගච්ඡන්ති, ධම්මිකං රක්ඛං සංවිදහන්තීති අත්ථො.

සොති සො ත්වං. වායමස්සූති තානි රට්ඨකිච්චානි කරොන්තො තුලනවසෙන තීරණවසෙන පච්චක්ඛකම්මවසෙන තෙසු තෙසු කිච්චෙසු වීරියං කරස්සු. තත්ථෙව තෙ වත්තපදාති, තාත, යං මං ත්වං කිංසු කිච්චං කතං වරන්ති ¶ පුච්ඡි, තත්ථ තව පඤ්හෙයෙව එතෙ මයා ‘‘පඨමෙනෙව විතථ’’න්තිආදයො වුත්තා, එතෙ වත්තපදා වත්තකොට්ඨාසා, එවං තත්ථ වත්තස්සු. එසාති යා තෙ මයා කථිතා, එසාව තව අනුසාසනී. අලන්ති එවං වත්තමානො හි රාජා අත්තනො මිත්තෙ සුඛාපෙතුං, අමිත්තානඤ්ච දුක්ඛාය අලං පරියත්තො සමත්ථොති.

එවං වෙස්සන්තරසකුණෙන එකාය ගාථාය රඤ්ඤො පමාදං චොදෙත්වා එකාදසහි ගාථාහි ධම්මෙ කථිතෙ ‘‘බුද්ධලීළාය පඤ්හො කථිතො’’ති මහාජනො අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතො සාධුකාරසතානි පවත්තෙසි. රාජා සොමනස්සප්පත්තො අමච්චෙ ආමන්තෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘භොන්තො! අමච්චා මම පුත්තෙන වෙස්සන්තරෙන එවං කථෙන්තෙන කෙන කත්තබ්බං කිච්චං කත’’න්ති. මහාසෙනගුත්තෙන, දෙවාති. ‘‘තෙන හිස්ස මහාසෙනගුත්තට්ඨානං දම්මී’’ති වෙස්සන්තරං ඨානන්තරෙ ඨපෙසි. සො තතො පට්ඨාය මහාසෙනගුත්තට්ඨානෙ ඨිතො පිතු කම්මං අකාසීති.

වෙස්සන්තරපඤ්හො නිට්ඨිතො.

පුන ¶ ¶ රාජා කතිපාහච්චයෙන පුරිමනයෙනෙව කුණ්ඩලිනියා සන්තිකං දූතං පෙසෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ තත්ථ ගන්ත්වා පච්චාගන්ත්වා තත්ථෙව මණ්ඩපමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා කුණ්ඩලිනිං ආහරාපෙත්වා සුවණ්ණපීඨෙ නිසින්නං රාජධම්මං පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –

14.

‘‘සක්ඛිසි ත්වං කුණ්ඩලිනි, මඤ්ඤසි ඛත්තබන්ධුනි;

රජ්ජං කාරෙතුකාමෙන, කිං සු කිච්චං කතං වර’’න්ති.

තත්ථ සක්ඛිසීති මයා පුට්ඨපඤ්හං කථෙතුං සක්ඛිස්සසීති පුච්ඡති. කුණ්ඩලිනීති තස්සා සලිඞ්ගතො ආගතනාමෙනාලපති. තස්සා කිර ද්වීසු කණ්ණපිට්ඨෙසු කුණ්ඩලසණ්ඨානා ද්වෙ ලෙඛා අහෙසුං, තෙනස්සා ‘‘කුණ්ඩලිනී’’ති නාමං කාරෙසි. මඤ්ඤසීති ජානිස්සසි මයා පුට්ඨපඤ්හස්ස අත්ථන්ති. ඛත්තබන්ධුනීති ඛත්තස්ස මහාසෙනගුත්තස්ස භගිනිභාවෙන නං එවං ආලපති. කස්මා පනෙස වෙස්සන්තරසකුණං එවං අපුච්ඡිත්වා ඉමමෙව පුච්ඡතීති? ඉත්ථිභාවෙන. ඉත්ථියො හි පරිත්තපඤ්ඤා, තස්මා ‘‘සචෙ සක්කොති, පුච්ඡිස්සාමි, නො චෙ, න පුච්ඡිස්සාමී’’ති වීමංසනවසෙන එවං පුච්ඡිත්වා තඤ්ඤෙව පඤ්හං පුච්ඡි.

සා ¶ එවං රඤ්ඤා රාජධම්මෙ පුච්ඡිතෙ, ‘‘තාත, ත්වං මං ‘ඉත්ථිකා නාම කිං කථෙස්සතී’ති වීමංසසි මඤ්ඤෙ, සකලං තෙ රාජධම්මං ද්වීසුයෙව පදෙසු පක්ඛිපිත්වා කථෙස්සාමී’’ති වත්වා ආහ –

15.

‘‘ද්වෙව තාත පදකානි, යත්ථ සබ්බං පතිට්ඨිතං;

අලද්ධස්ස ච යො ලාභො, ලද්ධස්ස චානුරක්ඛණා.

16.

‘‘අමච්චෙ තාත ජානාහි, ධීරෙ අත්ථස්ස කොවිදෙ;

අනක්ඛාකිතවෙ තාත, අසොණ්ඩෙ අවිනාසකෙ.

17.

‘‘යො ච තං තාත රක්ඛෙය්ය, ධනං යඤ්චෙව තෙ සියා;

සූතොව රථං සඞ්ගණ්හෙ, සො තෙ කිච්චානි කාරයෙ.

18.

‘‘සුසඞ්ගහිතන්තජනො, සයං විත්තං අවෙක්ඛිය;

නිධිඤ්ච ඉණදානඤ්ච, න කරෙ පරපත්තියා.

19.

‘‘සයං ¶ ආයං වයං ජඤ්ඤා, සයං ජඤ්ඤා කතාකතං;

නිග්ගණ්හෙ නිග්ගහාරහං, පග්ගණ්හෙ පග්ගහාරහං.

20.

‘‘සයං ¶ ජානපදං අත්ථං, අනුසාස රථෙසභ;

මා තෙ අධම්මිකා යුත්තා, ධනං රට්ඨඤ්ච නාසයුං.

21.

‘‘මා ච වෙගෙන කිච්චානි, කරොසි කාරයෙසි වා;

වෙගසා හි කතං කම්මං, මන්දො පච්ඡානුතප්පති.

22.

‘‘මා තෙ අධිසරෙ මුඤ්ච, සුබාළ්හමධිකොපිතං;

කොධසා හි බහූ ඵීතා, කුලා අකුලතං ගතා.

23.

‘‘‘මා තාත ඉස්සරොම්හී’ති, අනත්ථාය පතාරයි;

ඉත්ථීනං පුරිසානඤ්ච, මා තෙ ආසි දුඛුද්රයො.

24.

‘‘අපෙතලොමහංසස්ස, රඤ්ඤො කාමානුසාරිනො;

සබ්බෙ භොගා විනස්සන්ති, රඤ්ඤො තං වුච්චතෙ අඝං.

25.

‘‘තත්ථෙව තෙ වත්තපදා, එසාව අනුසාසනී;

දක්ඛස්සුදානි පුඤ්ඤකරො, අසොණ්ඩො අවිනාසකො;

සීලවාස්සු මහාරාජ, දුස්සීලො විනිපාතිකො’’ති.

තත්ථ ¶ පදකානීති කාරණපදානි. යත්ථාති යෙසු ද්වීසු පදෙසු සබ්බං අත්ථජාතං හිතසුඛං පතිට්ඨිතං. අලද්ධස්සාති යො ච පුබ්බෙ අලද්ධස්ස ලාභස්ස ලාභො, යා ච ලද්ධස්ස අනුරක්ඛණා. තාත, අනුප්පන්නස්ස හි ලාභස්ස උප්පාදනං නාම න භාරො, උප්පන්නස්ස පන අනුරක්ඛණමෙව භාරො. එකච්චො හි යසං උප්පාදෙත්වාපි යසෙ පමත්තො පමාදං උප්පාදෙත්වා පාණාතිපාතාදීනි කරොති, මහාචොරො හුත්වා රට්ඨං විලුම්පමානො චරති. අථ නං රාජානො ගාහාපෙත්වා මහාවිනාසං පාපෙන්ති. අථ වා උප්පන්නරූපාදීසු කාමගුණෙසු පමත්තො අයොනිසො ධනං නාසෙන්තො සබ්බසාපතෙය්යෙ ඛීණෙ කපණො හුත්වා චීරකවසනො කපාලමාදාය චරති. පබ්බජිතො වා පන ගන්ථධුරාදිවසෙන ලාභසක්කාරං නිබ්බත්තෙත්වා පමත්තො හීනායාවත්තති. අපරො පඨමඣානාදීනි ¶ නිබ්බත්තෙත්වාපි මුට්ඨස්සතිතාය තථාරූපෙ ආරම්මණෙ බජ්ඣිත්වා ඣානා පරිහායති. එවං උප්පන්නස්ස යසස්ස වා ඣානාදිලාභස්ස වා රක්ඛණමෙව දුක්කරං. තදත්ථදීපනත්ථං පන දෙවදත්තස්ස වත්ථු ච, මුදුලක්ඛණ- (ජා. 1.1.66) ලොමසකස්සප- (ජා. 1.9.60 ආදයො) හරිතචජාතක- (ජා. 1.9.40 ආදයො) සඞ්කප්පජාතකාදීනි (ජා. 1.3.1 ආදයො) ච කථෙතබ්බානි. එකො පන ලාභසක්කාරං උප්පාදෙත්වා අප්පමාදෙ ඨත්වා කල්යාණකම්මං කරොති, තස්ස සො යසො සුක්කපක්ඛෙ චන්දො විය වඩ්ඪති, තස්මා ත්වං, මහාරාජ, අප්පමත්තො පයොගසම්පත්තියා ඨත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තො තව උප්පන්නං යසං අනුරක්ඛාහීති.

ජානාහීති භණ්ඩාගාරිකකම්මාදීනං කරණත්ථං උපධාරෙහි. අනක්ඛාකිතවෙති අනක්ඛෙ අකිතවෙ අජුතකරෙ චෙව අකෙරාටිකෙ ච ¶ . අසොණ්ඩෙති පූවසුරාගන්ධමාලාසොණ්ඩභාවරහිතෙ. අවිනාසකෙති තව සන්තකානං ධනධඤ්ඤාදීනං අවිනාසකෙ. යොති යො අමච්චො. යඤ්චෙවාති යඤ්ච තෙ ඝරෙ ධනං සියා, තං රක්ඛෙය්ය. සූතොවාති රථසාරථි විය. යථා සාරථි විසමමග්ගනිවාරණත්ථං අස්සෙ සඞ්ගණ්හන්තො රථං සඞ්ගණ්හෙය්ය, එවං යො සහ භොගෙහි තං රක්ඛිතුං සක්කොති, සො තෙ අමච්චො නාම තාදිසං සඞ්ගහෙත්වා භණ්ඩාගාරිකාදිකිච්චානි කාරයෙ.

සුසඞ්ගහිතන්තජනොති, තාත, යස්ස හි රඤ්ඤො අත්තනො අන්තොජනො අත්තනො වලඤ්ජනකපරිජනො ච දානාදීහි අසඞ්ගහිතො හොති, තස්ස අන්තොනිවෙසනෙ සුවණ්ණහිරඤ්ඤාදීනි තෙසං අසඞ්ගහිතමනුස්සානං වසෙන ¶ නස්සන්ති, අන්තොජනා බහි ගච්ඡන්ති, තස්මා ත්වං සුට්ඨුසඞ්ගහිතඅන්තොජනො හුත්වා ‘‘එත්තකං නාම මෙ විත්ත’’න්ති සයං අත්තනො ධනං අවෙක්ඛිත්වා ‘‘අසුකට්ඨානෙ නාම නිධිං නිධෙම, අසුකස්ස ඉණං දෙමා’’ති ඉදං උභයම්පි න කරෙ පරපත්තියා, පරපත්තියාපි ත්වං මා කරි, සබ්බං අත්තපච්චක්ඛමෙව කරෙය්යාසීති වදති.

ආයං වයන්ති තතො උප්පජ්ජනකං ආයඤ්ච තෙසං තෙසං දාතබ්බං වයඤ්ච සයමෙව ජානෙය්යාසීති. කතාකතන්ති සඞ්ගාමෙ වා නවකම්මෙ වා අඤ්ඤෙසු වා කිච්චෙසු ‘‘ඉමිනා ඉදං නාම මය්හං කතං, ඉමිනා න කත’’න්ති එතම්පි සයමෙව ජානෙය්යාසි, මා පරපත්තියො හොහි. නිග්ගණ්හෙති, තාත, රාජා නාම සන්ධිච්ඡෙදාදිකාරකං නිග්ගහාරහං ආනෙත්වා දස්සිතං උපපරික්ඛිත්වා සොධෙත්වා පොරාණකරාජූහි ඨපිතදණ්ඩං ඔලොකෙත්වා දොසානුරූපං නිග්ගණ්හෙය්ය. පග්ගණ්හෙති යො පන පග්ගහාරහො හොති, අභින්නස්ස වා පරබලස්ස භෙදෙතා, භින්නස්ස වා සකබලස්ස ආරාධකො, අලද්ධස්ස වා රජ්ජස්ස ආහරකො, ලද්ධස්ස වා ථාවරකාරකො, යෙන වා ¶ පන ජීවිතං දින්නං හොති, එවරූපං පග්ගහාරහං පග්ගහෙත්වා මහන්තං සක්කාරසම්මානං කරෙය්ය. එවං හිස්ස කිච්චෙසු අඤ්ඤෙපි උරං දත්වා කත්තබ්බං කරිස්සන්ති.

ජානපදන්ති ජනපදවාසීනං අත්ථං සයං අත්තපච්චක්ඛෙනෙව අනුසාස. අධම්මිකා යුත්තාති අධම්මිකා තත්ථ තත්ථ නියුත්තා ආයුත්තකා ලඤ්ජං ගහෙත්වා විනිච්ඡයං භින්දන්තා තව ධනඤ්ච රට්ඨඤ්ච මා නාසයුං. ඉමිනා කාරණෙන අප්පමත්තො හුත්වා සයමෙව අනුසාස. වෙගෙනාති සහසා අතුලෙත්වා අතීරෙත්වා. වෙගසාති අතුලෙත්වා අතීරෙත්වා ඡන්දාදිවසෙන සහසා කතං කම්මඤ්හි න සාධු න සුන්දරං. කිංකාරණා? තාදිසඤ්හි කත්වා මන්දො පච්ඡා විප්පටිසාරවසෙන ඉධ ලොකෙ අපායදුක්ඛං අනුභවන්තො පරලොකෙ ච අනුතප්පති. අයං පනෙත්ථ අත්ථො ‘‘ඉසීනමන්තරං කත්වා, භරුරාජාති මෙ සුත’’න්ති භරුජාතකෙන (ජා. 1.2.125-126) දීපෙතබ්බො ¶ .

මා තෙ අධිසරෙ මුඤ්ච, සුබාළ්හමධිකොපිතන්ති, තාත, තව හදයං කුසලං අධිසරිත්වා අතික්කමිත්වා පවත්තෙ පරෙසං අකුසලකම්මෙ සුට්ඨු බාළ්හං අධිකොපිතං කුජ්ඣාපිතං හුත්වා මා මුඤ්ච, මා පතිට්ඨායතූති අත්ථො. ඉදං ¶ වුත්තං හොති – තාත, යදා තෙ විනිච්ඡයෙ ඨිතස්ස ඉමිනා පුරිසො වා හතො සන්ධි වා ඡින්නොති චොරං දස්සෙන්ති, තදා තෙ පරෙසං වචනෙහි සුට්ඨු කොපිතම්පි හදයං කොධවසෙන මා මුඤ්ච, අපරිග්ගහෙත්වා මා දණ්ඩං පණෙහි. කිංකාරණා? අචොරම්පි හි ‘‘චොරො’’ති ගහෙත්වා ආනෙන්ති, තස්මා අකුජ්ඣිත්වා උභින්නං අත්තපච්චත්ථිකානං කථං සුත්වා සුට්ඨු සොධෙත්වා අත්තපච්චක්ඛෙන තස්ස චොරභාවං ඤත්වා පවෙණියා ඨපිතදණ්ඩවසෙන කත්තබ්බං කරොහි. රඤ්ඤා හි උප්පන්නෙපි කොධෙ හදයං සීතලං අකත්වා කම්මං න කාතබ්බං. යදා පනස්ස හදයං නිබ්බුතං හොති මුදුකං, තදා විනිච්ඡයකම්මං කාතබ්බං. ඵරුසෙ හි චිත්තෙ පක්කුථිතෙ උදකෙ මුඛනිමිත්තං විය කාරණං න පඤ්ඤායති. කොධසා හීති, තාත, කොධෙන හි බහූනි ඵීතානි රාජකුලානි අකුලභාවං ගතානි මහාවිනාසමෙව පත්තානීති. ඉමස්ස පනත්ථස්ස දීපනත්ථං ඛන්තිවාදිජාතක- (ජා. 1.4.49 ආදයො) නාළිකෙරරාජවත්ථුසහස්සබාහුඅජ්ජුනවත්ථුආදීනි කථෙතබ්බානි.

මා, තාත, ඉස්සරොම්හීති, අනත්ථාය පතාරයීති, තාත, ‘‘අහං පථවිස්සරො’’ති මා මහාජනං කායදුච්චරිතාදිඅනත්ථාය පතාරයි මා ඔතාරයි, යථා තං අනත්ථං සමාදාය වත්තති, මා එවමකාසීති අත්ථො. මා තෙ ආසීති, තාත, තව විජිතෙ මනුස්සජාතිකානං වා තිරච්ඡානජාතිකානං වා ඉත්ථිපුරිසානං දුඛුද්රයො දුක්ඛුප්පත්ති මා ආසි. යථා හි අධම්මිකරාජූනං ¶ විජිතෙ මනුස්සා කායදුච්චරිතාදීනි කත්වා නිරයෙ උප්පජ්ජන්ති, තව රට්ඨවාසීනං තං දුක්ඛං යථා න හොති, තථා කරොහීති අත්ථො.

අපෙතලොමහංසස්සාති අත්තානුවාදාදිභයෙහි නිබ්භයස්ස. ඉමිනා ඉමං දස්සෙති – තාත, යො රාජා කිස්මිඤ්චි ආසඞ්කං අකත්වා අත්තනො කාමමෙව අනුස්සරති, ඡන්දවසෙන යං යං ඉච්ඡති, තං තං කරොති, විස්සට්ඨයට්ඨි විය අන්ධො නිරඞ්කුසො විය ච චණ්ඩහත්ථී හොති, තස්ස සබ්බෙ භොගා විනස්සන්ති, තස්ස තං භොගබ්යසනං අඝං දුක්ඛන්ති වුච්චති.

තත්ථෙව තෙ වත්තපදාති පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. දක්ඛස්සුදානීති, තාත, ත්වං ඉමං අනුසාසනිං සුත්වා ඉදානි දක්ඛො අනලසො පුඤ්ඤානං කරණෙන ¶ පුඤ්ඤකරො සුරාදිපරිහරණෙන. අසොණ්ඩො දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකස්ස අත්ථස්ස අවිනාසනෙන අවිනාසකො භවෙය්යාසීති. සීලවාස්සූති සීලවා ආචාරසම්පන්නො භව, දසසු රාජධම්මෙසු පතිට්ඨාය රජ්ජං කාරෙහි. දුස්සීලො විනිපාතිකොති දුස්සීලො හි, මහාරාජ, අත්තානං නිරයෙ විනිපාතෙන්තො විනිපාතිකො නාම හොතීති.

එවං ¶ කුණ්ඩලිනීපි එකාදසහි ගාථාහි ධම්මං දෙසෙසි. රාජා තුට්ඨො අමච්චෙ ආමන්තෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘භොන්තො! අමච්චා මම ධීතාය කුණ්ඩලිනියා එවං කථයමානාය කෙන කත්තබ්බං කිච්චං කත’’න්ති. භණ්ඩාගාරිකෙන, දෙවාති. ‘‘තෙන හිස්සා භණ්ඩාගාරිකට්ඨානං දම්මී’’ති කුණ්ඩලිනිං ඨානන්තරෙ ඨපෙසි. සා තතො පට්ඨාය භණ්ඩාගාරිකට්ඨානෙ ඨත්වා පිතු කම්මං අකාසීති.

කුණ්ඩලිනිපඤ්හො නිට්ඨිතො.

පුන රාජා කතිපාහච්චයෙන පුරිමනයෙනෙව ජම්බුකපණ්ඩිතස්ස සන්තිකං දූතං පෙසෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ තත්ථ ගන්ත්වා සම්පත්තිං අනුභවිත්වා පච්චාගතො තත්ථෙව මණ්ඩපමජ්ඣෙ නිසීදි. අමච්චො ජම්බුකපණ්ඩිතං කඤ්චනභද්දපීඨෙ නිසීදාපෙත්වා පීඨං සීසෙනාදාය ආගච්ඡි. පණ්ඩිතො පිතු අඞ්කෙ නිසීදිත්වා කීළිත්වා ගන්ත්වා කඤ්චනපීඨෙයෙව නිසීදි. අථ නං රාජා පඤ්හං පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –

26.

‘‘අපුච්ඡිම්හ කොසියගොත්තං, කුණ්ඩලිනිං තථෙව ච;

ත්වං දානි වදෙහි ජම්බුක, බලානං බලමුත්තම’’න්ති.

තස්සත්ථො ¶ – තාත, ජම්බුක, අහං තව භාතරං කොසියගොත්තං වෙස්සන්තරං භගිනිඤ්ච තෙ කුණ්ඩලිනිං රාජධම්මං අපුච්ඡිං, තෙ අත්තනො බලෙන කථෙසුං, යථා පන තෙ පුච්ඡිං, තථෙව ඉදානි, පුත්ත ජම්බුක, තං පුච්ඡාමි, ත්වං මෙ රාජධම්මඤ්ච බලානං උත්තමං බලඤ්ච කථෙහීති.

එවං රාජා මහාසත්තං පඤ්හං පුච්ඡන්තො අඤ්ඤෙසං පුච්ඡිතනියාමෙන අපුච්ඡිත්වා විසෙසෙත්වා පුච්ඡි. අථස්ස පණ්ඩිතො ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, ඔහිතසොතො සුණාහි, සබ්බං තෙ කථෙස්සාමී’’ති පසාරිතහත්ථෙ සහස්සත්ථවිකං ඨපෙන්තො විය ධම්මදෙසනං ආරභි –

27.

‘‘බලං ¶ පඤ්චවිධං ලොකෙ, පුරිසස්මිං මහග්ගතෙ;

තත්ථ බාහුබලං නාම, චරිමං වුච්චතෙ බලං.

28.

‘‘භොගබලඤ්ච දීඝාවු, දුතියං වුච්චතෙ බලං;

අමච්චබලඤ්ච දීඝාවු, තතියං වුච්චතෙ බලං.

29.

‘‘අභිජච්චබලඤ්චෙව, තං චතුත්ථං අසංසයං;

යානි චෙතානි සබ්බානි, අධිගණ්හාති පණ්ඩිතො.

30.

‘‘තං ¶ බලානං බලං සෙට්ඨං, අග්ගං පඤ්ඤාබලං බලං;

පඤ්ඤාබලෙනුපත්ථද්ධො, අත්ථං වින්දති පණ්ඩිතො.

31.

‘‘අපි චෙ ලභති මන්දො, ඵීතං ධරණිමුත්තමං;

අකාමස්ස පසය්හං වා, අඤ්ඤො තං පටිපජ්ජති.

32.

‘‘අභිජාතොපි චෙ හොති, රජ්ජං ලද්ධාන ඛත්තියො;

දුප්පඤ්ඤො හි කාසිපති, සබ්බෙනපි න ජීවති.

33.

‘‘පඤ්ඤාව සුතං විනිච්ඡිනී, පඤ්ඤා කිත්තිසිලොකවඩ්ඪනී;

පඤ්ඤාසහිතො නරො ඉධ, අපි දුක්ඛෙ සුඛානි වින්දති.

34.

‘‘පඤ්ඤඤ්ච ¶ ඛො අසුස්සූසං, න කොචි අධිගච්ඡති;

බහුස්සුතං අනාගම්ම, ධම්මට්ඨං අවිනිබ්භුජං.

35.

‘‘යො ච ධම්මවිභඞ්ගඤ්ඤූ, කාලුට්ඨායී අතන්දිතො;

අනුට්ඨහති කාලෙන, කම්මඵලං තස්සිජ්ඣති.

36.

‘‘අනායතනසීලස්ස, අනායතනසෙවිනො;

න නිබ්බින්දියකාරිස්ස, සම්මදත්ථො විපච්චති.

37.

‘‘අජ්ඣත්තඤ්ච පයුත්තස්ස, තථායතනසෙවිනො;

අනිබ්බින්දියකාරිස්ස, සම්මදත්ථො විපච්චති.

38.

‘‘යොගප්පයොගසඞ්ඛාතං, සම්භතස්සානුරක්ඛණං;

තානි ත්වං තාත සෙවස්සු, මා අකම්මාය රන්ධයි;

අකම්මුනා හි දුම්මෙධො, නළාගාරංව සීදතී’’ති.

තත්ථ ¶ මහග්ගතෙති, මහාරාජ, ඉමස්මිං සත්තලොකෙ මහජ්ඣාසයෙ පුරිසෙ පඤ්චවිධං බලං හොති. බාහුබලන්ති කායබලං. චරිමන්ති තං අතිමහන්තම්පි සමානං ලාමකමෙව. කිංකාරණා? අන්ධබාලභාවෙන. සචෙ හි කායබලං මහන්තං නාම භවෙය්ය, වාරණබලතො ලටුකිකාය බලං ඛුද්දකං භවෙය්ය, වාරණබලං පන අන්ධබාලභාවෙන මරණස්ස පච්චයං ජාතං, ලටුකිකා අත්තනො ඤාණකුසලතාය වාරණං ජීවිතක්ඛයං පාපෙසි. ඉමස්මිං පනත්ථෙ ‘‘න හෙව සබ්බත්ථ බලෙන කිච්චං, බලඤ්හි බාලස්ස වධාය හොතී’’ති සුත්තං (ජා. 1.5.42) ආහරිතබ්බං.

භොගබලන්ති උපත්ථම්භනවසෙන සබ්බං හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදි උපභොගජාතං භොගබලං නාම, තං කායබලතො මහන්තතරං. අමච්චබලන්ති අභෙජ්ජමන්තස්ස සූරස්ස සුහදයස්ස අමච්චමණ්ඩලස්ස අත්ථිතා, තං බලං සඞ්ගාමසූරතාය පුරිමෙහි බලෙහි මහන්තතරං. අභිජච්චබලන්ති තීණි කුලානි අතික්කමිත්වා ඛත්තියකුලවසෙන ජාතිසම්පත්ති ¶ , තං ඉතරෙහි බලෙහි මහන්තතරං. ජාතිසම්පන්නා එව හි සුජ්ඣන්ති, න ඉතරෙති. යානි චෙතානීති යානි ච එතානි චත්තාරිපි බලානි පණ්ඩිතො පඤ්ඤානුභාවෙන අධිගණ්හාති අභිභවති, තං සබ්බබලානං පඤ්ඤාබලං සෙට්ඨන්ති ච අග්ගන්ති ච වුච්චති. කිංකාරණා? තෙන හි බලෙන උපත්ථද්ධො පණ්ඩිතො අත්ථං වින්දති, වුඩ්ඪිං පාපුණාති ¶ . තදත්ථජොතනත්ථං ‘‘පුණ්ණං නදිං යෙන ච පෙය්යමාහූ’’ති පුණ්ණනදීජාතකඤ්ච (ජා. 1.2.127 ආදයො) සිරීකාළකණ්ණිපඤ්හං පඤ්චපණ්ඩිතපඤ්හඤ්ච සත්තුභස්තජාතක- (ජා. 1.7.46 ආදයො) සම්භවජාතක- (ජා. 1.16.138 ආදයො) සරභඞ්ගජාතකාදීනි (ජා. 2.17.50 ආදයො) ච කථෙතබ්බානි.

මන්දොති මන්දපඤ්ඤො බාලො. ඵීතන්ති, තාත, මන්දපඤ්ඤො පුග්ගලො සත්තරතනපුණ්ණං චෙපි උත්තමං ධරණිං ලභති, තස්ස අනිච්ඡමානස්සෙව පසය්හකාරං වා පන කත්වා අඤ්ඤො පඤ්ඤාසම්පන්නො තං පටිපජ්ජති. මන්දො හි ලද්ධං යසං රක්ඛිතුං කුලසන්තකං වා පන පවෙණිආගතම්පි රජ්ජං අධිගන්තුං න සක්කොති. තදත්ථජොතනත්ථං ‘‘අද්ධා පාදඤ්ජලී සබ්බෙ, පඤ්ඤාය අතිරොචතී’’ති පාදඤ්ජලීජාතකං (ජා. 1.2.194-195) කථෙතබ්බං. ලද්ධානාති ජාතිසම්පත්තිං නිස්සාය කුලසන්තකං රජ්ජං ලභිත්වාපි. සබ්බෙනපීති තෙන සකලෙනපි රජ්ජෙන න ජීවති, අනුපායකුසලතාය දුග්ගතොව හොතීති.

එවං ¶ මහාසත්තො එත්තකෙන ඨානෙන අපණ්ඩිතස්ස අගුණං කථෙත්වා ඉදානි පඤ්ඤං පසංසන්තො ‘‘පඤ්ඤා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුතන්ති සුතපරියත්ති. තඤ්හි පඤ්ඤාව විනිච්ඡිනති. කිත්තිසිලොකවඩ්ඪනීති කිත්තිඝොසස්ස ච ලාභසක්කාරස්ස ච වඩ්ඪනී. දුක්ඛෙ සුඛානි වින්දතීති දුක්ඛෙ උප්පන්නෙපි නිබ්භයො හුත්වා උපායකුසලතාය සුඛං පටිලභති. තදත්ථදීපනත්ථං –

‘‘යස්සෙතෙ චතුරො ධම්මා, වානරින්ද යථා තව’’. (ජා. 1.1.57);

අලමෙතෙහි අම්බෙහි, ජම්බූහි පනසෙහි චා’’ති. (ජා. 1.2.115) –

ආදීනි ජාතකානි කථෙතබ්බානි.

අසුස්සූසන්ති පණ්ඩිතපුග්ගලෙ අපයිරුපාසන්තො අස්සුණන්තො. ධම්මට්ඨන්ති සභාවකාරණෙ ඨිතං බහුස්සුතං අනාගම්ම තං අසද්දහන්තො. අවිනිබ්භුජන්ති අත්ථානත්ථං කාරණාකාරණං අනොගාහන්තො අතීරෙන්තො න කොචි පඤ්ඤං අධිගච්ඡති, තාතාති.

ධම්මවිභඞ්ගඤ්ඤූති දසකුසලකම්මපථවිභඞ්ගකුසලො. කාලුට්ඨායීති වීරියං කාතුං යුත්තකාලෙ වීරියස්ස කාරකො. අනුට්ඨහතීති තස්මිං තස්මිං කාලෙ තං තං කිච්චං කරොති. තස්සාති තස්ස පුග්ගලස්ස ¶ කම්මඵලං සමිජ්ඣති නිප්ඵජ්ජති. අනායතනසීලස්සාති අනායතනං වුච්චති ලාභයසසුඛානං අනාකරො දුස්සීල්යකම්මං, තංසීලස්ස තෙන දුස්සීල්යකම්මෙන සමන්නාගතස්ස, අනායතනභූතමෙව දුස්සීලපුග්ගලං සෙවන්තස්ස, කුසලස්ස කම්මස්ස කරණකාලෙ නිබ්බින්දියකාරිස්ස නිබ්බින්දිත්වා උක්කණ්ඨිත්වා කරොන්තස්ස එවරූපස්ස, තාත, පුග්ගලස්ස කම්මානං අත්ථො සම්මා න විපච්චති න සම්පජ්ජති, තීණි කුලග්ගානි ච ඡ කාමසග්ගානි ච න උපනෙතීති අත්ථො. අජ්ඣත්තඤ්චාති ¶ අත්තනො නියකජ්ඣත්තං අනිච්චභාවනාදිවසෙන පයුත්තස්ස. තථායතනසෙවිනොති තථෙව සීලවන්තෙ පුග්ගලෙ සෙවමානස්ස. විපච්චතීති සම්පජ්ජති මහන්තං යසං දෙති.

යොගප්පයොගසඞ්ඛාතන්ති යොගෙ යුඤ්ජිතබ්බයුත්තකෙ කාරණෙ පයොගකොට්ඨාසභූතං පඤ්ඤං. සම්භතස්සාති රාසිකතස්ස ධනස්ස අනුරක්ඛණං. තානි ත්වන්ති එතානි ච ද්වෙ පුරිමානි ච මයා වුත්තකාරණානි සබ්බානි, තාත, ත්වං සෙවස්සු, මයා වුත්තං ඔවාදං හදයෙ කත්වා අත්තනො ඝරෙ ¶ ධනං රක්ඛ. මා අකම්මාය රන්ධයීති අයුත්තෙන අකාරණෙන මා රන්ධයි, තං ධනං මා ඣාපයි මා නාසයි. කිංකාරණා? අකම්මුනා හීති අයුත්තකම්මකරණෙන දුම්මෙධො පුග්ගලො සකං ධනං නාසෙත්වා පච්ඡා දුග්ගතො. නළාගාරංව සීදතීති යථා නළාගාරං මූලතො පට්ඨාය ජීරමානං අප්පතිට්ඨං පතති, එවං අකාරණෙන ධනං නාසෙත්වා අපායෙසු නිබ්බත්තතීති.

එවම්පි බොධිසත්තො එත්තකෙන ඨානෙන පඤ්ච බලානි වණ්ණෙත්වා පඤ්ඤාබලං උක්ඛිපිත්වා චන්දමණ්ඩලං නීහරන්තො විය කථෙත්වා ඉදානි දසහි ගාථාහි රඤ්ඤො ඔවාදං දෙන්තො ආහ –

39.

‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, මාතාපිතූසු ඛත්තිය;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

40.

‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, පුත්තදාරෙසු ඛත්තිය;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

41.

‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, මිත්තාමච්චෙසු ඛත්තිය;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

42.

‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, වාහනෙසු බලෙසු ච;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

43.

‘‘ධම්මං ¶ චර මහාරාජ, ගාමෙසු නිගමෙසු ච;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

44.

‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, රට්ඨෙ ජනපදෙසු ච;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

45.

‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, සමණෙ බ්රාහ්මණෙසු ච;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

46.

‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, මිගපක්ඛීසු ඛත්තිය;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

47.

‘‘ධම්මං ¶ චර මහාරාජ, ධම්මො චිණ්ණො සුඛාවහො;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

48.

‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, සඉන්දා දෙවා සබ්රහ්මකා;

සුචිණ්ණෙන දිවං පත්තා, මා ධම්මං රාජ පාමදො’’ති.

තත්ථ පඨමගාථාය තාව ඉධ ධම්මන්ති මාතාපිතුපට්ඨානධම්මං. තං කාලස්සෙව වුට්ඨාය මාතාපිතූනං මුඛොදකදන්තකට්ඨදානමාදිං කත්වා සබ්බසරීරකිච්චපරිහරණං කරොන්තොව පූරෙහීති වදති. පුත්තදාරෙසූති පුත්තධීතරො තාව පාපා නිවාරෙත්වා කල්යාණෙ නිවෙසෙන්තො සිප්පං උග්ගණ්හාපෙන්තො ¶ වයප්පත්තකාලෙ පතිරූපකුලවංසෙන ආවාහවිවාහං කරොන්තො සමයෙ ධනං දෙන්තො පුත්තෙසු ධම්මං චරති නාම, භරියං සම්මානෙන්තො අනවමානෙන්තො අනතිචරන්තො ඉස්සරියං වොස්සජ්ජෙන්තො අලඞ්කාරං අනුප්පදෙන්තො දාරෙසු ධම්මං චරති නාම. මිත්තාමච්චෙසූති මිත්තාමච්චෙ චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි සඞ්ගණ්හන්තො අවිසංවාදෙන්තො එතෙසු ධම්මං චරති නාම. වාහනෙසු බලෙසු චාති හත්ථිඅස්සාදීනං වාහනානං බලකායස්ස ච දාතබ්බයුත්තකං දෙන්තො සක්කාරං කරොන්තො හත්ථිඅස්සාදයො මහල්ලකකාලෙ කම්මෙසු අයොජෙන්තො තෙසු ධම්මං චරති නාම.

ගාමෙසු නිගමෙසු චාති ගාමනිගමවාසිනො දණ්ඩබලීහි අපීළෙන්තොව තෙසු ධම්මං චරති නාම. රට්ඨෙ ජනපදෙසු චාති රට්ඨඤ්ච ජනපදඤ්ච අකාරණෙන කිලමෙන්තො හිතචිත්තං අපච්චුපට්ඨපෙන්තො ¶ තත්ථ අධම්මං චරති නාම, අපීළෙන්තො පන හිතචිත්තෙන ඵරන්තො තත්ථ ධම්මං චරති නාම. සමණෙ බ්රාහ්මණෙසු චාති තෙසං චත්තාරො පච්චයෙ දෙන්තොව තෙසු ධම්මං චරති නාම. මිගපක්ඛීසූති සබ්බචතුප්පදසකුණානං අභයං දෙන්තො තෙසු ධම්මං චරති නාම. ධම්මො චිණ්ණොති සුචරිතධම්මො චිණ්ණො. සුඛාවහොති තීසු කුලසම්පදාසු ඡසු කාමසග්ගෙසු සුඛං ආවහති. සුචිණ්ණෙනාති ඉධ චිණ්ණෙන කායසුචරිතාදිනා සුචිණ්ණෙන. දිවං පත්තාති දෙවලොකබ්රහ්මලොකසඞ්ඛාතං දිවං ගතා, තත්ථ දිබ්බසම්පත්තිලාභිනො ජාතා. මා ධම්මං රාජ පාමදොති තස්මා ත්වං, මහාරාජ, ජීවිතං ජහන්තොපි ධම්මං මා පමජ්ජීති.

එවං ¶ දස ධම්මචරියගාථායො වත්වා උත්තරිපි ඔවදන්තො ඔසානගාථමාහ –

49.

‘‘තත්ථෙව තෙ වත්තපදා, එසාව අනුසාසනී;

සප්පඤ්ඤසෙවී කල්යාණී, සමත්තං සාම තං විදූ’’ති.

තත්ථ තත්ථෙව තෙ වත්තපදාති ඉදං පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. සප්පඤ්ඤසෙවී කල්යාණී, සමත්තං සාම තං විදූති, මහාරාජ, තං මයා වුත්තං ඔවාදං ත්වං නිච්චකාලං සප්පඤ්ඤපුග්ගලසෙවී කල්යාණගුණසමන්නාගතො හුත්වා සමත්තං පරිපුණ්ණං සාමං විදූ අත්තපච්චක්ඛතොව ජානිත්වා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජාති.

එවං මහාසත්තො ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තො විය බුද්ධලීළාය ධම්මං දෙසෙසි. මහාජනො මහාසක්කාරං අකාසි, සාධුකාරසහස්සානි අදාසි. රාජා තුට්ඨො අමච්චෙ ආමන්තෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘භොන්තො! අමච්චා මම පුත්තෙන ¶ තරුණජම්බුඵලසමානතුණ්ඩෙන ජම්බුකපණ්ඩිතෙන එවං කථෙන්තෙන කෙන කත්තබ්බං කිච්චං කත’’න්ති. සෙනාපතිනා, දෙවාති. ‘‘තෙන හිස්ස සෙනාපතිට්ඨානං දම්මී’’ති ජම්බුකං ඨානන්තරෙ ඨපෙසි. සො තතො පට්ඨාය සෙනාපතිට්ඨානෙ ඨත්වා පිතු කම්මානි අකාසි. තිණ්ණං සකුණානං මහන්තො සක්කාරො අහොසි. තයොපි ජනා රඤ්ඤො අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච අනුසාසිංසු. මහාසත්තස්සොවාදෙ ඨත්වා රාජා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා සග්ගපරායණො අහොසි. අමච්චා රඤ්ඤො සරීරකිච්චං කත්වා සකුණානං ආරොචෙත්වා ‘‘සාමි, ජම්බුකසකුණ රාජා තුම්හාකං ඡත්තං උස්සාපෙතබ්බං අකාසී’’ති වදිංසු. මහාසත්තො ‘‘න මය්හං රජ්ජෙනත්ථො, තුම්හෙ අප්පමත්තා රජ්ජං කාරෙථා’’ති මහාජනං සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා ‘‘එවං විනිච්ඡයං පවත්තෙය්යාථා’’ති විනිච්ඡයධම්මං සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛාපෙත්වා අරඤ්ඤං පාවිසි. තස්සොවාදො චත්තාලීස වස්සසහස්සානි පවත්තති.

සත්ථා ¶ රඤ්ඤො ඔවාදවසෙන ඉමං ධම්මදෙසනං දෙසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා රාජා ආනන්දො අහොසි, කුණ්ඩලිනී උප්පලවණ්ණා, වෙස්සන්තරො සාරිපුත්තො, ජම්බුකසකුණො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

තෙසකුණජාතකවණ්ණනා පඨමා.

[522] 2. සරභඞ්ගජාතකවණ්ණනා

අලඞ්කතා ¶ කුණ්ඩලිනො සුවත්ථාති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස පරිනිබ්බානං ආරබ්භ කථෙසි. සාරිපුත්තත්ථෙරො තථාගතං ජෙතවනෙ විහරන්තං අත්තනො පරිනිබ්බානං අනුජානාපෙත්වා ගන්ත්වා නාළකගාමකෙ ජාතොවරකෙ පරිනිබ්බායි. තස්ස පරිනිබ්බුතභාවං සුත්වා සත්ථා රාජගහං ගන්ත්වා වෙළුවනෙ විහාසි. තදා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ඉසිගිලිපස්සෙ කාළසිලායං විහරති. සො පන ඉද්ධිබලෙන කොටිප්පත්තභාවෙන දෙවලොකචාරිකඤ්ච උස්සදනිරයචාරිකඤ්ච ගච්ඡති. දෙවලොකෙ බුද්ධසාවකානං මහන්තං ඉස්සරියං දිස්වා උස්සදනිරයෙසු ච තිත්ථියසාවකානං මහන්තං දුක්ඛං දිස්වා මනුස්සලොකං ආගන්ත්වා ‘‘අසුකො උපාසකො අසුකා ච උපාසිකා අසුකස්මිං නාම දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා මහාසම්පත්තිං අනුභවන්ති, තිත්ථියසාවකෙසු අසුකො ච අසුකා ච නිරයාදීසු අසුකඅපායෙ ¶ නාම නිබ්බත්තා’’ති මනුස්සානං කථෙසි. මනුස්සා සාසනෙ පසීදන්ති, තිත්ථියෙ පරිවජ්ජෙන්ති. බුද්ධසාවකානං සක්කාරො මහන්තො අහොසි, තිත්ථියානං පරිහායති.

තෙ ථෙරෙ ආඝාතං බන්ධිත්වා ‘‘ඉමස්මිං ජීවන්තෙ අම්හාකං උපට්ඨාකා භිජ්ජන්ති, සක්කාරො ච පරිහායති, මාරාපෙස්සාම න’’න්ති ථෙරස්ස මාරණත්ථං සමණගුත්තකස්ස නාම චොරස්ස සහස්සං අදංසු. සො ‘‘ථෙරං මාරෙස්සාමී’’ති මහන්තෙන පරිවාරෙන සද්ධිං කාළසිලං අගමාසි. ථෙරො තං ආගච්ඡන්තං දිස්වාව ඉද්ධියා උප්පතිත්වා පක්කාමි. චොරො තං දිවසං ථෙරං අදිස්වා නිවත්තිත්වා පුනදිවසෙපීති ඡ දිවසෙ අගමාසි. ථෙරොපි තථෙව ඉද්ධියා පක්කාමි. සත්තමෙ පන දිවසෙ ථෙරස්ස පුබ්බෙ කතං අපරාපරියවෙදනීයකම්මං ඔකාසං ලභි. සො කිර පුබ්බෙ භරියාය වචනං ගහෙත්වා මාතාපිතරො මාරෙතුකාමො යානකෙන අරඤ්ඤං නෙත්වා චොරානං උට්ඨිතාකාරං කත්වා මාතාපිතරො පොථෙසි පහරි. තෙ චක්ඛුදුබ්බලතාය රූපදස්සනරහිතා තං අත්තනො පුත්තං අසඤ්ජානන්තා ‘‘චොරා එව එතෙ’’ති සඤ්ඤාය, ‘‘තාත, අසුකා නාම චොරා නො ඝාතෙන්ති, ත්වං පටික්කමාහී’’ති තස්සෙවත්ථාය පරිදෙවිංසු. සො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ මයා පොථියමානාපි මය්හං යෙවත්ථාය පරිදෙවන්ති, අයුත්තං කම්මං කරොමී’’ති. අථ නෙ අස්සාසෙත්වා චොරානං පලායනාකාරං ¶ දස්සෙත්වා තෙසං හත්ථපාදෙ සම්බාහිත්වා ‘‘අම්ම ¶ , තාතා, මා භායිත්ථ, චොරා පලාතා’’ති වත්වා පුන අත්තනො ගෙහමෙව ආනෙසි. තං කම්මං එත්තකං කාලං ඔකාසං අලභිත්වා භස්මපටිච්ඡන්නො අඞ්ගාරරාසි විය ඨත්වා ඉමං අන්තිමසරීරං උපධාවිත්වා ගණ්හි. යථා හි පන සුනඛලුද්දකෙන මිගං දිස්වා සුනඛො විස්සජ්ජිතො මිගං අනුබන්ධිත්වා යස්මිං ඨානෙ පාපුණාති, තස්මිංයෙව ගණ්හාති, එවං ඉදං කම්මං යස්මිං ඨානෙ ඔකාසං ලභති, තස්මිං විපාකං දෙති, තෙන මුත්තො නාම නත්ථි.

ථෙරො අත්තනා කතකම්මස්ස ආකඩ්ඪිතභාවං ඤත්වා න අපගච්ඡි. ථෙරො තස්ස නිස්සන්දෙන ආකාසෙ උප්පතිතුං නාසක්ඛි. නන්දොපනන්දදමනසමත්ථවෙජයන්තකම්පනසමත්ථාපිස්ස ඉද්ධි කම්මබලෙන දුබ්බලතං පත්තා. චොරො ථෙරං ගහෙත්වා ථෙරස්ස අට්ඨීනි තණ්ඩුලකණමත්තානි කරොන්තො භින්දිත්වා සඤ්චුණ්ණෙත්වා පලාලපිට්ඨිකකරණං නාම කත්වා ‘‘මතො’’ති සඤ්ඤාය එකස්මිං ගුම්බපිට්ඨෙ ඛිපිත්වා සපරිවාරො පක්කාමි. ථෙරො සතිං පටිලභිත්වා ‘‘සත්ථාරං පස්සිත්වා පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා සරීරං ඣානවෙඨනෙන වෙඨෙත්වා ථිරං කත්වා ආකාසං උප්පතිත්වා ආකාසෙන සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, ආයුසඞ්ඛාරො මෙ ඔස්සට්ඨො, පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘පරිනිබ්බායිස්සසි, මොග්ගල්ලාන’’ආති. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කත්ථ ගන්ත්වා පරිනිබ්බායිස්සසී’’ති. ‘‘කාළසිලාපට්ටෙ, භන්තෙ’’ති. තෙන හි, මොග්ගල්ලාන, ධම්මං මය්හං කථෙත්වා යාහි, තාදිසස්ස සාවකස්ස ඉදානි දස්සනං නත්ථීති. සො ‘‘එවං කරිස්සාමි, භන්තෙ’’ති සත්ථාරං වන්දිත්වා තාලප්පමාණං ආකාසෙ උප්පතිත්වා පරිනිබ්බානදිවසෙ සාරිපුත්තත්ථෙරො විය නානප්පකාරා ඉද්ධියො කත්වා ධම්මං කථෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා කාළසිලායං අටවියං පරිනිබ්බායි.

තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ඡ දෙවලොකා එකකොලාහලා අහෙසුං, ‘‘අම්හාකං කිර ආචරියො පරිනිබ්බුතො’’ති දිබ්බගන්ධමාලාවාසධූමචන්දනචුණ්ණානි චෙව නානාදාරූනි ච ගහෙත්වා ආගමිංසු, එකූනසතරතනචන්දනචිතකා ¶ අහොසි. සත්ථා ථෙරස්ස සන්තිකෙ ඨත්වා සරීරනික්ඛෙපං කාරෙසි. ආළාහනස්ස සමන්තතො යොජනමත්තෙ පදෙසෙ පුප්ඵවස්සං වස්සි. දෙවානං අන්තරෙ මනුස්සා, මනුස්සානං අන්තරෙ දෙවා අහෙසුං. යථාක්කමෙන දෙවානං අන්තරෙ යක්ඛා තිට්ඨන්ති, යක්ඛානං අන්තරෙ ගන්ධබ්බා තිට්ඨන්ති, ගන්ධබ්බානං අන්තරෙ නාගා තිට්ඨන්ති, නාගානං අන්තරෙ වෙනතෙය්යා තිට්ඨන්ති, වෙනතෙය්යානං අන්තරෙ කින්නරා තිට්ඨන්ති, කින්නරානං අන්තරෙ ඡත්තා තිට්ඨන්ති, ඡත්තානං අන්තරෙ සුවණ්ණචාමරා ¶ තිට්ඨන්ති, තෙසං අන්තරෙ ධජා තිට්ඨන්ති, තෙසං අන්තරෙ පටාකා තිට්ඨන්ති. සත්ත දිවසානි සාධුකීළං කීළිංසු. සත්ථා ථෙරස්ස ධාතුං ගාහාපෙත්වා වෙළුවනද්වාරකොට්ඨකෙ චෙතියං කාරාපෙසි. තදා භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, සාරිපුත්තත්ථෙරො තථාගතස්ස සන්තිකෙ ¶ අපරිනිබ්බුතත්තා බුද්ධානං සන්තිකා මහන්තං සම්මානං න ලභි, මොග්ගල්ලානත්ථෙරො පන බුද්ධානං සමීපෙ පරිනිබ්බුතත්තා මහාසම්මානං ලභී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව මොග්ගල්ලානො මම සන්තිකා සම්මානං ලභති, පුබ්බෙපි ලභියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො පුරොහිතස්ස බ්රාහ්මණියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හිත්වා දසමාසච්චයෙන පච්චූසසමයෙ මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමි. තස්මිං ඛණෙ ද්වාදසයොජනිකෙ බාරාණසිනගරෙ සබ්බාවුධානි පජ්ජලිංසු. පුරොහිතො පුත්තස්ස ජාතක්ඛණෙ බහි නික්ඛමිත්වා ආකාසං ඔලොකෙන්තො නක්ඛත්තයොගං දිස්වා ‘‘ඉමිනා නක්ඛත්තෙන ජාතත්තා එසො කුමාරො සකලජම්බුදීපෙ ධනුග්ගහානං අග්ගො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා කාලස්සෙව රාජකුලං ගන්ත්වා රාජානං සුඛසයිතභාවං පුච්ඡි. ‘‘කුතො මෙ, ආචරිය, සුඛං, අජ්ජ සකලනිවෙසනෙ ආවුධානි පජ්ජලිතානී’’ති වුත්තෙ ‘‘මා භායි, දෙව, න තුම්හාකං නිවෙසනෙයෙව, සකලනගරෙපි පජ්ජලිංසුයෙව, අජ්ජ අම්හාකං ගෙහෙ කුමාරස්ස ජාතත්තා එවං අහොසී’’ති. ‘‘ආචරිය, එවං ජාතකුමාරස්ස පන කිං භවිස්සතී’’ති? ‘‘න කිඤ්චි, මහාරාජ, සො පන සකලජම්බුදීපෙ ධනුග්ගහානං අග්ගො භවිස්සතී’’ති. ‘‘සාධු, ආචරිය, තෙන හි නං පටිජග්ගිත්වා වයප්පත්තකාලෙ අම්හාකං දස්සෙය්යාසී’’ති වත්වා ඛීරමූලං තාව සහස්සං දාපෙසි. පුරොහිතො තං ගහෙත්වා නිවෙසනං ගන්ත්වා බ්රාහ්මණියා දත්වා පුත්තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ජාතක්ඛණෙ ආවුධානං පජ්ජලිතත්තා ‘‘ජොතිපාලො’’තිස්ස නාමං අකාසි.

සො මහන්තෙන පරිවාරෙන වඩ්ඪමානො සොළසවස්සකාලෙ උත්තමරූපධරො අහොසි. අථස්ස පිතා සරීරසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා සහස්සං දත්වා, ‘‘තාත, තක්කසිලං ගන්ත්වා ¶ දිසාපාමොක්ඛස්ස ආචරියස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උප්පණ්හාහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ආචරියභාගං ගහෙත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා තත්ථ ගන්ත්වා සහස්සං දත්වා ¶ සිප්පං පට්ඨපෙත්වා සත්තාහෙනෙව නිප්ඵත්තිං පාපුණි. අථස්ස ආචරියො තුස්සිත්වා අත්තනො සන්තකං ඛග්ගරතනං සන්ධියුත්තං මෙණ්ඩකසිඞ්ගධනුං සන්ධියුත්තං තූණීරං අත්තනො සන්නාහකඤ්චුකං උණ්හීසඤ්ච දත්වා ‘‘තාත ජොතිපොල, අහං මහල්ලකො, ඉදානි ත්වං ඉමෙ මාණවකෙ සික්ඛාපෙහී’’ති පඤ්චසතමාණවකෙපි තස්සෙව නිය්යාදෙසි. බොධිසත්තො සබ්බං උපකරණං ගහෙත්වා ආචරියං වන්දිත්වා බාරාණසිමෙව ආගන්ත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං වන්දිත්වා ඨිතං පිතා අවොච ‘‘උග්ගහිතං තෙ, තාත, සිප්ප’’න්ති. ‘‘ආම, තාතා’’ති. සො තස්ස වචනං සුත්වා රාජකුලං ගන්ත්වා ‘‘පුත්තො මෙ ¶ , දෙව, සිප්පං සික්ඛිත්වා ආගතො, කිං කරොතූ’’ති ආහ. ‘‘ආචරිය, අම්හෙ උපට්ඨහතූ’’ති. ‘‘පරිබ්බයමස්ස ජානාථ, දෙවා’’ති. ‘‘සො දෙවසිකං සහස්සං ලභතූ’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ගෙහං ගන්ත්වා කුමාරං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත, රාජානං උපට්ඨහා’’ති ආහ. සො තතො පට්ඨාය දෙවසිකං සහස්සං ලභිත්වා රාජානං උපට්ඨහි.

රාජපාදමූලිකා උජ්ඣායිංසු – ‘‘මයං ජොතිපාලෙන කතකම්මං න පස්සාම, දෙවසිකං සහස්සං ගණ්හාති, මයමස්ස සිප්පං පස්සිතුකාමා’’ති. රාජා තෙසං වචනං සුත්වා පුරොහිතස්ස කථෙසි. පුරොහිතො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති පුත්තස්සාරොචෙසි. සො ‘‘සාධු, තාත, ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ දස්සෙස්සාමි සිප්පං, අපිච රාජා අත්තනො විජිතෙ ධනුග්ගහෙ සන්නිපාතාපෙතූ’’ති ආහ. පුරොහිතො ගන්ත්වා රඤ්ඤො තමත්ථං ආරොචෙසි. රාජා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා ධනුග්ගහෙ සන්නිපාතාපෙසි. සට්ඨිසහස්සා ධනුග්ගහා සන්නිපතිංසු. රාජා තෙසං සන්නිපතිතභාවං ඤත්වා ‘‘නගරවාසිනො ජොතිපාලස්ස සිප්පං පස්සන්තූ’’ති නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා රාජඞ්ගණං සජ්ජාපෙත්වා මහාජනපරිවුතො පල්ලඞ්කවරෙ ¶ නිසීදිත්වා ධනුග්ගහෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ජොතිපාලො ආගච්ඡතූ’’ති පෙසෙසි. සො ආචරියෙන දින්නානි ධනුතූණීරසන්නාහකඤ්චුකඋණ්හීසානි නිවාසනන්තරෙ ඨපෙත්වා ඛග්ගං ගාහාපෙත්වා පකතිවෙසෙන රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි.

ධනුග්ගහා ‘‘ජොතිපාලො කිර ධනුසිප්පං දස්සෙතුං ආගතො, ධනුං අග්ගහෙත්වා පන ආගතත්තා අම්හාකං හත්ථතො ධනුං ගහෙතුකාමො භවිස්සති ¶ , නාස්ස දස්සාමා’’ති කතිකං කරිංසු. රාජා ජොතිපාලං ආමන්තෙත්වා ‘‘සිප්පං දස්සෙහී’’ති ආහ. සො සාණිං පරික්ඛිපාපෙත්වා අන්තොසාණියං ඨිතො සාටකං අපනෙත්වා සන්නාහකඤ්චුකං පවෙසෙත්වා උණ්හීසං සීසෙ පටිමුඤ්චිත්වා මෙණ්ඩකසිඞ්ගධනුම්හි පවාලවණ්ණං ජියං ආරොපෙත්වා තූණීරං පිට්ඨෙ බන්ධිත්වා ඛග්ගං වාමතො කත්වා වජිරග්ගං නාරාචං නඛපිට්ඨෙන පරිවත්තෙත්වා සාණිං විවරිත්වා පථවිං භින්දිත්වා අලඞ්කතනාගකුමාරො විය නික්ඛමිත්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො අපචිතිං දස්සෙත්වා අට්ඨාසි. තං දිස්වා මහාජනා වග්ගන්ති නදන්ති අප්ඵොටෙන්ති සෙළෙන්ති. රාජා ‘‘දස්සෙහි, ජොතිපාල, සිප්ප’’න්ති ආහ. දෙව, තුම්හාකං ධනුග්ගහෙසු අක්ඛණවෙධිවාලවෙධිසරවෙධිසද්දවෙධිනො චත්තාරො ධනුග්ගහෙ පක්කොසාපෙහීති. අථ රාජා පක්කොසාපෙසි.

මහාසත්තො රාජඞ්ගණෙ චතුරස්සපරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙ මණ්ඩලං කත්වා චතූසු කණ්ණෙසු චත්තාරො ධනුග්ගහෙ ඨපෙත්වා එකෙකස්ස තිංස තිංස කණ්ඩසහස්සානි දාපෙත්වා එකෙකස්ස සන්තිකෙ එකෙකං කණ්ඩදායකං ඨපෙත්වා සයං වජිරග්ගං නාරාචං ගහෙත්වා මණ්ඩලමජ්ඣෙ ඨත්වා ‘‘මහාරාජ, ඉමෙ චත්තාරො ¶ ධනුග්ගහා එකප්පහාරෙනෙව සරෙ ඛිපිත්වා මං විජ්ඣන්තු, අහං එතෙහි ඛිත්තකණ්ඩානි නිවාරෙස්සාමී’’ති ආහ. රාජා ‘‘එවං කරොථා’’ති ආණාපෙසි. ධනුග්ගහා ආහංසු, ‘‘මහාරාජ, මයං අක්ඛණවෙධිවාලවෙධිසරවෙධිසද්දවෙධිනො, ජොතිපාලො තරුණදාරකො, න මයං විජ්ඣිස්සාමා’’ති. මහාසත්තො ‘‘සචෙ සක්කොථ, විජ්ඣථ ම’’න්ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා එකප්පහාරෙනෙව කණ්ඩානි ඛිපිංසු. මහාසත්තො තානි නාරාචෙන පහරිත්වා යථා වා තථා ¶ වා න පාතෙසි, බොධිකොට්ඨකං පන පරික්ඛිපන්තො විය තාලෙන තාලං, වාලෙන වාලං, දණ්ඩකෙන දණ්ඩකං, වාජෙන වාජං අනතික්කමන්තො ඛිපිත්වා සරගබ්භං අකාසි. ධනුග්ගහානං කණ්ඩානි ඛීණානි. සො තෙසං කණ්ඩඛීණභාවං ඤත්වා සරගබ්භං අවිනාසෙන්තොව උප්පතිත්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො සන්තිකෙ අට්ඨාසි. මහාජනො උන්නාදෙන්තො වග්ගන්තො අප්ඵොටෙන්තො සෙළෙන්තො අච්ඡරං පහරන්තො මහාකොලාහලං කත්වා වත්ථාභරණාදීනි ඛිපි. එවං එකරාසිභූතං අට්ඨාරසකොටිසඞ්ඛ්යං ධනං අහොසි.

අථ ¶ නං රාජා පුච්ඡි – ‘‘කිං සිප්පං නාමෙතං ජොතිපාලා’’ති? සරපටිබාහනං නාම, දෙවාති. අඤ්ඤෙ එතං ජානන්තා අත්ථීති. සකලජම්බුදීපෙ මං ඨපෙත්වා අඤ්ඤො නත්ථි, දෙවාති. අපරං දස්සෙහි, තාතාති. දෙව, එතෙ තාව චතූසු කණ්ණෙසු ඨත්වා චත්තාරොපි ජනා මං විජ්ඣිතුං න සක්ඛිංසු, අහං පනෙතෙ චතූසු කණ්ණෙසු ඨිතෙ එකෙනෙව සරෙන විජ්ඣිස්සාමීති. ධනුග්ගහා ඨාතුං න උස්සහිංසු. මහාසත්තො චතූසු කණ්ණෙසු චතස්සො කදලියො ඨපාපෙත්වා නාරාචපුඞ්ඛෙ රත්තසුත්තකං බන්ධිත්වා එකං කදලිං සන්ධාය ඛිපි. නාරාචො තං කදලිං විජ්ඣිත්වා තතො දුතියං, තතො තතියං, තතො චතුත්ථං, තතො පඨමං විද්ධමෙව විජ්ඣිත්වා පුන තස්ස හත්ථෙයෙව පතිට්ඨහි. කදලියො සුත්තපරික්ඛිත්තා අට්ඨංසු. මහාජනො උන්නාදසහස්සානි පවත්තෙසි. රාජා ‘‘කිං සිප්පං නාමෙතං, තාතා’’ති? චක්කවිද්ධං නාම, දෙවාති. අපරම්පි දස්සෙහි, තාතාති. මහාසත්තො සරලට්ඨිං නාම, සරරජ්ජුං නාම, සරවෙධිං නාම දස්සෙසි, සරපාසාදං නාම, සරසොපානං නාම, සරමණ්ඩපං නාම, සරපාකාරං නාම, සරපොක්ඛරණිං නාම අකාසි, සරපදුමං නාම පුප්ඵාපෙසි, සරවස්සං නාම වස්සාපෙසි. ඉති අඤ්ඤෙහි අසාධාරණානි ¶ ඉමානි ද්වාදස සිප්පානි දස්සෙත්වා පුන අඤ්ඤෙහි අසාධාරණෙයෙව සත්ත මහාකායෙ පදාලෙසි, අට්ඨඞ්ගුලබහලං උදුම්බරපදරං විජ්ඣි, චතුරඞ්ගුලබහලං අසනපදරං, ද්වඞ්ගුලබහලං තම්බපට්ටං, එකඞ්ගුලබහලං අයපට්ටං, එකාබද්ධං ඵලකසතං විනිවිජ්ඣිත්වා පලාලසකටවාලුකසකටපදරසකටානං පුරිමභාගෙන සරං ඛිපිත්වා පච්ඡාභාගෙන නික්ඛමාපෙසි, පච්ඡාභාගෙන සරං ඛිපිත්වා පුරිමභාගෙන නික්ඛමාපෙසි, උදකෙ චතුඋසභං, ථලෙ අට්ඨඋසභට්ඨානං කණ්ඩං පෙසෙසි. වාතිඞ්ගණසඤ්ඤාය උසභමත්තකෙ වාලං විජ්ඣි. බොධිසත්තො සරෙ ඛිපිත්වා ආකාසෙ සරපාසාදාදීනි කත්වා පුන එකෙන සරෙන තෙ සරෙ ¶ පාතෙන්තො භඞ්ගවිභඞ්ගෙ අකාසීති ‘‘සරභඞ්ගො’’ති නාම පඤ්ඤාතො. තස්ස එත්තකානි සිප්පානි දස්සෙන්තස්සෙව සූරියො අත්ථඞ්ගතො.

අථස්ස රාජා සෙනාපතිට්ඨානං පටිජානිත්වා ‘‘ජොතිපාල, අජ්ජ විකාලො, ස්වෙ ත්වං සෙනාපතිට්ඨානං සක්කාරං ගණ්හිස්සසි, කෙසමස්සුං කාරෙත්වා න්හත්වා එහී’’ති තං දිවසං පරිබ්බයත්ථාය සතසහස්සං අදාසි. මහාසත්තො ¶ ‘‘ඉමිනා මය්හං අත්ථො නත්ථී’’ති අට්ඨාරසකොටිසඞ්ඛ්යං ධනං සාමිකානඤ්ඤෙව දත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන න්හායිතුං නදිං ගන්ත්වා කෙසමස්සුං කාරෙත්වා න්හත්වා සබ්බාලඞ්කාරප්පටිමණ්ඩිතො අනොපමාය සිරියා නිවෙසනං පවිසිත්වා නානග්ගරසභොජනං භුඤ්ජිත්වා සිරිසයනං අභිරුය්හ නිපන්නො ද්වෙ යාමෙ සයිත්වා පච්ඡිමයාමෙ පබුද්ධො උට්ඨාය පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා සයනපිට්ඨෙ නිසින්නොව අත්තනො සිප්පස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානං ඔලොකෙන්තො ‘‘මම සිප්පස්ස ආදිතොව පරමාරණං පඤ්ඤායති, මජ්ඣෙ කිලෙසපරිභොගො, පරියොසානෙ නිරයම්හි පටිසන්ධි, පාණාතිපාතො කිලෙසපරිභොගෙසු ච අධිමත්තප්පමාදො නිරයෙ පටිසන්ධිං දෙති, රඤ්ඤා මය්හං මහන්තං සෙනාපතිට්ඨානං දින්නං, මහන්තං මෙ ඉස්සරියං භවිස්සති, භරියා ච පුත්තධීතරො ච බහූ භවිස්සන්ති. කිලෙසවත්ථු ඛො පන වෙපුල්ලගතං දුච්චජං හොති, ඉදානෙව නික්ඛමිත්වා එකකොව අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං ¶ පබ්බජිතුං යුත්තං මය්හ’’න්ති මහාසයනතො උට්ඨාය කඤ්චි අජානාපෙන්තො පාසාදා ඔරුය්හ අග්ගද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා එකකොව අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ගොධාවරිනදීතීරෙ තියොජනිකං කපිට්ඨවනං සන්ධාය පායාසි.

තස්ස නික්ඛන්තභාවං ඤත්වා සක්කො විස්සකම්මං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත, ජාතිපාලො අභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො, මහාසමාගමො භවිස්සති, ගොධාවරිනදීතීරෙ කපිට්ඨවනෙ අස්සමං මාපෙත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ පටියාදෙහී’’ති ආහ. සො තථා අකාසි. මහාසත්තො තං ඨානං පත්වා එකපදිකමග්ගං දිස්වා ‘‘පබ්බජිතානං වසනට්ඨානෙන භවිතබ්බ’’න්ති තෙන මග්ගෙන තත්ථ ගන්ත්වා කඤ්චි අපස්සන්තො පණ්ණසාලං පවිසිත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ දිස්වා ‘‘සක්කො දෙවරාජා මම නික්ඛන්තභාවං අඤ්ඤාසි මඤ්ඤෙ’’ති චින්තෙත්වා සාටකං අපනෙත්වා රත්තවාකචිරං නිවාසෙත්වා ච පාරුපිත්වා ච අජිනචම්මං එකංසගතං අකාසි, ජටාමණ්ඩලං බන්ධිත්වා ඛාරිකාජං අංසෙ කත්වා කත්තරදණ්ඩං ගහෙත්වා පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා චඞ්කමං ආරුය්හ කතිපයවාරෙ අපරාපරං චඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජාසිරියා වනං උපසොභයමානො කසිණපරිකම්මං කත්වා පබ්බජිතතො සත්තමෙ දිවසෙ අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච අභිඤ්ඤායො ච නිබ්බත්තෙත්වා උඤ්ඡාචරියාය වනමූලඵලාහාරො එකකොව විහාසි. මාතාපිතරො මිත්තසුහජ්ජාදයො ඤාතිවග්ගාපිස්ස තං අපස්සන්තා රොදන්තා පරිදෙවන්තා විචරන්ති.

අථෙකො ¶ ¶ වනචරකො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා කපිට්ඨකඅස්සමපදෙ නිසින්නං මහාසත්තං දිස්වා සඤ්ජානිත්වා ගන්ත්වා තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා නගරං ගන්ත්වා තස්ස මාතාපිතූනං ආරොචෙසි. තෙ රඤ්ඤො ආරොචයිංසු. රාජා ‘‘එථ නං පස්සිස්සාමා’’ති තස්ස මාතාපිතරො ගහෙත්වා මහාජනපරිවුතො වනචරකෙන දෙසිතෙන මග්ගෙන ගොධාවරිනදීතීරං පාපුණි. බොධිසත්තො නදීතීරං ආගන්ත්වා ආකාසෙ නිසින්නො ධම්මං දෙසෙත්වා තෙ සබ්බෙ අස්සමපදං ¶ පවෙසෙත්වා තත්රපි තෙසං ආකාසෙ නිසින්නොව කාමෙසු ආදීනවං පකාසෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. රාජානං ආදිං කත්වා සබ්බෙව පබ්බජිංසු. බොධිසත්තො ඉසිගණපරිවුතො තත්ථෙව වසි. අථස්ස තත්ථ වසනභාවො සකලජම්බුදීපෙ පාකටො අහොසි. අඤ්ඤෙපි රාජානො රට්ඨවාසීහි සද්ධිං ආගන්ත්වා තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිංසු, සමාගමො මහා අහොසි. අනුපුබ්බෙන අනෙකසතසහස්සපරිසා අහෙසුං. යො කාමවිතක්කං වා බ්යාපාදවිතක්කං වා විහිංසාවිතක්කං වා විතක්කෙති, මහාසත්තො ගන්ත්වා තස්ස පුරතො ආකාසෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙති, කසිණපරිකම්මං ආචික්ඛති. තස්සොවාදෙ ඨත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො උප්පාදෙත්වා ඣානනිප්ඵත්තිං පත්තා සාලිස්සරො මෙණ්ඩිස්සරො පබ්බතො කාළදෙවිලො කිසවච්ඡො අනුසිස්සො නාරදොති සත්ත ජෙට්ඨන්තෙවාසිනො අහෙසුං. අපරභාගෙ කපිට්ඨකඅස්සමො පරිපූරි. ඉසිගණස්ස වසනොකාසො නප්පහොති.

අථ මහාසත්තො සාලිස්සරං ආමන්තෙත්වා ‘‘සාලිස්සර, අයං අස්සමො ඉසිගණස්ස නප්පහොති, ත්වං ඉමං ඉසිගණං ගහෙත්වා මජ්ඣරඤ්ඤො විජිතෙ කලප්පචුල්ලකනිගමං උපනිස්සාය වසාහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා අනෙකසහස්සං ඉසිගණං ගහෙත්වා ගන්ත්වා තත්ථ වාසං කප්පෙසි. මනුස්සෙසු ආගන්ත්වා පබ්බජන්තෙසු පුන අස්සමො පරිපූරි. බොධිසත්තො මෙණ්ඩිස්සරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘මෙණ්ඩිස්සර, ත්වං ඉමං ඉසිගණං ආදාය සුරට්ඨජනපදස්ස සීමන්තරෙ සාතොදිකා නාම නදී අත්ථි, තස්සා තීරෙ වසාහී’’ති උය්යොජෙසි, පුන කපිට්ඨකඅස්සමො පරිපූරි. එතෙනුපායෙන තතියවාරෙ පබ්බතං ආමන්තෙත්වා ‘‘පබ්බත, ත්වං මහාඅටවියං අඤ්ජනපබ්බතො නාම අත්ථි, තං උපනිස්සාය වසාහී’’ති පෙසෙසි. චතුත්ථවාරෙ කාළදෙවිලං ආමන්තෙත්වා ‘‘කාළදෙවිල, ත්වං දක්ඛිණපථෙ අවන්තිරට්ඨෙ ඝනසෙලපබ්බතො නාම අත්ථි, තං උපනිස්සාය වසාහී’’ති ¶ පෙසෙසි. පුන කපිට්ඨකඅස්සමො පරිපූරි, පඤ්චසු ඨානෙසු අනෙකසතසහස්සඉසිගණො අහොසි. කිසවච්ඡො පන මහාසත්තං ආපුච්ඡිත්වා දණ්ඩකිරඤ්ඤො ¶ විජිතෙ කුම්භවතිනගරං නාම අත්ථි, තං උපනිස්සාය උය්යානෙ විහාසි. නාරදො මජ්ඣිමදෙසෙ අඤ්ජනගිරිනාමකෙ පබ්බතජාලන්තරෙ විහාසි. අනුසිස්සො පන මහාසත්තස්ස සන්තිකෙව අහොසි.

තස්මිං කාලෙ දණ්ඩකිරාජා එකං ලද්ධසක්කාරං ගණිකං ඨානා චාවෙසි. සා අත්තනො ධම්මතාය ¶ විචරන්තී උය්යානං ගන්ත්වා කිසවච්ඡතාපසං දිස්වා ‘‘අයං කාළකණ්ණී භවිස්සති, ඉමස්ස සරීරෙ කලිං පවාහෙත්වා න්හත්වා ගමිස්සාමී’’ති දන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා සබ්බපඨමං තස්සූපරි බහලඛෙළං නිට්ඨුභන්තී කිසවච්ඡතාපසස්ස ජටන්තරෙ නිට්ඨුභිත්වා දන්තකට්ඨම්පිස්ස සීසෙයෙව ඛිපිත්වා සයං සීසං න්හායිත්වා ගතා. රාජාපි තං සරිත්වා පුන පාකතිකමෙව අකාසි. සා මොහමූළ්හා හුත්වා ‘‘කාළකණ්ණිසරීරෙ කලිං පවාහෙත්වා මම්පි රාජා පුන ඨානෙ ඨපෙති මයා යසො ලද්ධො’’ති සඤ්ඤමකාසි. තතො නචිරස්සෙව රාජා පුරොහිතං ඨානතො චාවෙසි. සො තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘ත්වං කෙන කාරණෙන පුන ඨානං ලභසී’’ති පුච්ඡි. අථස්ස සා ‘‘රාජුය්යානෙ කාළකණ්ණිසරීරෙ කලිස්ස පවාහිතත්තා’’ති ආරොචෙසි. පුරොහිතො ගන්ත්වා තථෙව තස්ස සරීරෙ කලිං පවාහෙසි, තම්පි රාජා පුන ඨානෙ ඨපෙසි. අථස්ස අපරභාගෙ පච්චන්තො කුප්පි. සො සෙනඞ්ගපරිවුතො යුද්ධාය නික්ඛමි. අථ නං මොහමූළ්හො පුරොහිතො, ‘‘මහාරාජ, කිං තුම්හෙ ජයං ඉච්ඡථ, උදාහු පරාජය’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ජය’’න්ති වුත්තෙ – ‘‘තෙන හි රාජුය්යානෙ කාළකණ්ණී වසති, තස්ස සරීරෙ කලිං පවාහෙත්වා යාහී’’ති ආහ. සො තස්ස කථං ගහෙත්වා ‘‘යෙ මයා සද්ධිං ආගච්ඡන්ති, තෙ උය්යානෙ කාළකණ්ණිසරීරෙ කලිං පවාහෙන්තූ’’ති වත්වා උය්යානං පවිසිත්වා දන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා සබ්බපඨමං සයමෙව තස්ස ජටන්තරෙ ඛෙළං නිට්ඨුභිත්වා දන්තකට්ඨඤ්ච ඛිපිත්වා සීසං න්හායි. බලකායොපිස්ස තථා අකාසි.

තස්මිං පක්කන්තෙ සෙනාපති ගන්ත්වා තාපසං දිස්වා දන්තකට්ඨාදීනි නීහරිත්වා සාධුකං න්හාපෙත්වා ‘‘භන්තෙ, රඤ්ඤො කිං භවිස්සතී’’ති පුච්ඡි. ආවුසා ¶ මය්හං මනොපදොසො නත්ථි, දෙවතා පන කුපිතා ¶ ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ සකලරට්ඨං අරට්ඨං කරිස්සන්ති, ත්වං පුත්තදාරං ගහෙත්වා සීඝං පලායිත්වා අඤ්ඤත්ථ යාහීති. සො භීතතසිතො ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි, රාජා තස්ස වචනං න ගණ්හි. සො නිවත්තිත්වා අත්තනො ගෙහං ගන්ත්වා පුත්තදාරං ආදාය පලායිත්වා අඤ්ඤං රට්ඨං අගමාසි. සරභඞ්ගසත්ථා තං කාරණං ඤත්වා ද්වෙ තරුණතාපසෙ පෙසෙත්වා ‘‘කිසවච්ඡං මඤ්චසිවිකාය ආනෙථා’’ති ආකාසෙන ආණාපෙසි. රාජා යුජ්ඣිත්වා චොරෙ ගහෙත්වා නගරමෙව පච්චාගමි. තස්මිං ආගතෙ දෙවතා පඨමං දෙවං වස්සාපෙසුං, වස්සොඝෙන සබ්බකුණපෙසු අවහටෙසු සුද්ධවාලුකවස්සං වස්සි, සුද්ධවාලුකමත්ථකෙ දිබ්බපුප්ඵවස්සං වස්සි, දිබ්බපුප්ඵමත්ථකෙ මාසකවස්සං, මාසකමත්ථකෙ කහාපණවස්සං, කහාපණමත්ථකෙ දිබ්බාභරණවස්සං වස්සි, මනුස්සා සොමනස්සප්පත්තා හිරඤ්ඤසුවණ්ණාභරණානි ගණ්හිතුං ආරභිංසු. අථ නෙසං සරීරෙ සම්පජ්ජලිතං නානප්පකාරං ආවුධවස්සං වස්සි, මනුස්සා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡිජ්ජිංසු. අථ නෙසං උපරි මහන්තමහන්තා වීතච්චිතඞ්ගාරා පතිංසු ¶ , තෙසං උපරි මහන්තමහන්තානි පජ්ජලිතපබ්බතකූටානි පතිංසු, තෙසං උපරි සට්ඨිහත්ථට්ඨානං පූරයන්තං සුඛුමවාලුකවස්සං වස්සි. එවං සට්ඨියොජනට්ඨානං අරට්ඨං අහොසි, තස්ස එවං අරට්ඨභාවො සකලජම්බුදීපෙ පඤ්ඤායි.

අථ තස්ස රට්ඨස්ස අනන්තරරට්ඨාධිපතිනො කාලිඞ්ගො, අට්ඨකො, භීමරථොති තයො රාජානො චින්තයිංසු – ‘‘පුබ්බෙ බාරාණසියං කලාබුකාසිකරාජා ඛන්තිවාදිතාපසෙ අපරජ්ඣිත්වා පථවිං පවිට්ඨොති සූයති, තථා ‘‘නාළිකෙරරාජා තාපසෙ සුනඛෙහි ඛාදාපෙත්වා, සහස්සබාහු අජ්ජුනො ච අඞ්ගීරසෙ අපරජ්ඣිත්වා, ඉදානි දණ්ඩකිරාජා කිසවච්ඡෙ අපරජ්ඣිත්වා සහ රට්ඨෙන විනාසං පත්තො’’ති සූයති. ඉමෙසං පන චතුන්නං රාජූනං නිබ්බත්තට්ඨානං මයං න ජානාම, තං නො ඨපෙත්වා සරභඞ්ගසත්ථාරං අඤ්ඤො කථෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, තං උපසඞ්කමිත්වා ඉමෙ පඤ්හෙ පුච්ඡිස්සාමා’’ති ¶ . තෙ තයොපි මහන්තෙන පරිවාරෙන පඤ්හපුච්ඡනත්ථාය නික්ඛමිංසු. තෙ පන ‘‘අසුකොපි නික්ඛන්තො’’ති න ජානන්ති, එකෙකො ‘‘අහමෙව ගච්ඡාමී’’ති මඤ්ඤති, තෙසං ගොධාවරිනදිතො අවිදූරෙ සමාගමො ¶ අහොසි. තෙ රථෙහි ඔතරිත්වා තයොපි එකමෙව රථං අභිරුය්හ ගොධාවරිනදීතීරං සම්පාපුණිංසු.

තස්මිං ඛණෙ සක්කො පණ්ඩුකම්බලසිලාසනෙ නිසින්නො සත්ත පඤ්හෙ චින්තෙත්වා ‘‘ඉමෙ පඤ්හෙ ඨපෙත්වා සරභඞ්ගසත්ථාරං අඤ්ඤො සදෙවකෙ ලොකෙ කථෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, තං ඉමෙ පඤ්හෙ පුච්ඡිස්සාමි, ඉමෙපි තයො රාජානො සරභඞ්ගසත්ථාරං පඤ්හං පුච්ඡිතුං ගොධාවරිනදීතීරං පත්තා, එතෙසං පඤ්හෙපි අහමෙව පුච්ඡිස්සාමී’’ති ද්වීසු දෙවලොකෙසු දෙවතාහි පරිවුතො දෙවලොකතො ඔතරි. තං දිවසමෙව කිසවච්ඡො කාලමකාසි. තස්ස සරීරකිච්චං කාරෙතුං චතූසු ඨානෙසු අනෙකසහස්සා ඉසයො තත්ථෙව ගන්ත්වා පඤ්චසු ඨානෙසු මණ්ඩපඤ්ච කාරෙත්වා අනෙකසහස්සා ඉසිගණා කිසවච්ඡස්ස තාපසස්ස චන්දනචිතකං කත්වා සරීරං ඣාපෙසුං. ආළාහනස්ස සමන්තා අඩ්ඪයොජනමත්තෙ ඨානෙ දිබ්බකුසුමවස්සං වස්සි. මහාසත්තො තස්ස සරීරනික්ඛෙපං කාරාපෙත්වා අස්සමං පවිසිත්වා තෙහි ඉසිගණෙහි පරිවුතො නිසීදි. තෙසම්පි රාජූනං නදීතීරං ආගතකාලෙ මහාසෙනාවාහනතූරියසද්දො අහොසි. මහාසත්තො තං සුත්වා අනුසිස්සං තාපසං ආමන්තෙත්වා ‘‘තාත, ත්වං ගන්ත්වා තාව ජානාහි, කිං සද්දො නාමෙසො’’ති ආහ. සො පානීයඝටං ආදාය තත්ථ ගන්ත්වා තෙ රාජානො දිස්වා පුච්ඡනවසෙන පඨමං ගාථමාහ –

50.

‘‘අලඞ්කතා කුණ්ඩලිනො සුවත්ථා, වෙළුරියමුත්තාථරුඛග්ගබන්ධා;

රථෙසභා තිට්ඨථ කෙ නු තුම්හෙ, කථං වො ජානන්ති මනුස්සලොකෙ’’ති.

තත්ථ වෙළුරියමුත්තාථරුඛග්ගබන්ධාති ¶ වෙළුරියමණීහි චෙව මුත්තාලම්බකෙහි ච අලඞ්කතථරූහි ඛග්ගරතනෙහි සමන්නාගතා. තිට්ඨථාති එකස්මිං රථෙ තිට්ඨථ. කෙ නූති කෙ නාම තුම්හෙ, කථං වො සඤ්ජානන්තීති?

තෙ ¶ තස්ස වචනං සුත්වා රථා ඔතරිත්වා වන්දිත්වා අට්ඨංසු. තෙසු අට්ඨකරාජා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො දුතියං ගාථමාහ –

51.

‘‘අහමට්ඨකො ¶ භීමරථො පනායං, කාලිඞ්ගරාජා පන උග්ගතොයං;

සුසඤ්ඤතානං ඉසීනං දස්සනාය, ඉධාගතා පුච්ඡිතායෙම්හ පඤ්හෙ’’ති.

තත්ථ උග්ගතොති චන්දො විය සූරියො විය ච පාකටො පඤ්ඤාතො. සුසඤ්ඤතානං ඉසීනන්ති, භන්තෙ, න මයං වනකීළාදීනං අත්ථාය ආගතා, අථ ඛො කායාදීහි සුසඤ්ඤතානං සීලසම්පන්නානං ඉසීනං දස්සනත්ථාය ඉධාගතා. පුච්ඡිතායෙම්හ පඤ්හෙති සරභඞ්ගසත්ථාරං පඤ්හෙ පුච්ඡිතුං එම්හ, ආගතාම්හාති අත්ථො. ය-කාරො බ්යඤ්ජනසන්ධිකරොති වෙදිතබ්බො.

අථ නෙ තාපසො ‘‘සාධු මහාරාජා, ආගන්තබ්බට්ඨානඤ්ඤෙව ආගතාත්ථ, තෙන හි න්හත්වා විස්සමිත්වා අස්සමපදං පවිසිත්වා ඉසිගණං වන්දිත්වා සරභඞ්ගසත්ථාරමෙව පඤ්හං පුච්ඡථා’’ති තෙහි සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා පානීයඝටං උක්ඛිපිත්වා උදකථෙවෙ පුඤ්ඡන්තො ආකාසං ඔලොකෙන්තො සක්කං දෙවරාජානං දෙවගණපරිවුතං එරාවණක්ඛන්ධවරගතං ඔතරන්තං දිස්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො තතියං ගාථමාහ –

52.

‘‘වෙහායසං තිට්ඨසි අන්තලික්ඛෙ, පථද්ධුනො පන්නරසෙව චන්දො;

පුච්ඡාමි තං යක්ඛ මහානුභාව, කතං තං ජානන්ති මනුස්සලොකෙ’’ති.

තත්ථ වෙහායසන්ති අබ්භුග්ගන්ත්වා අන්තලික්ඛෙ ආකාසෙ තිට්ඨසි. පථද්ධුනොති පථද්ධගතො, අද්ධපථෙ ගගනමජ්ඣෙ ඨිතොති අත්ථො.

තං සුත්වා සක්කො චතුත්ථං ගාථමාහ –

53.

‘‘යමාහු ¶ දෙවෙසු ‘සුජම්පතී’ති, ‘මඝවා’ති තං ආහු මනුස්සලොකෙ;

ස දෙවරාජා ඉදමජ්ජ පත්තො, සුසඤ්ඤතානං ඉසීනං දස්සනායා’’ති.

තත්ථ ¶ ස දෙවරාජාති සො අහං සක්කො දෙවරාජා. ඉදමජ්ජ පත්තොති ඉදං ඨානං අජ්ජ ආගතො. දස්සනායාති දස්සනත්ථාය වන්දනත්ථාය සරභඞ්ගසත්ථාරඤ්ච පඤ්හං පුච්ඡනත්ථායාති ආහ.

අථ ¶ නං අනුසිස්සො ‘‘සාධු, මහාරාජ, තුම්හෙ පච්ඡා ආගච්ඡථා’’ති වත්වා පානීයඝටං ආදාය අස්සමපදං පවිසිත්වා පානීයඝටං පටිසාමෙත්වා තිණ්ණං රාජූනං දෙවරාජස්ස ච පඤ්හපුච්ඡනත්ථාය ආගතභාවං මහාසත්තස්ස ආරොචෙසි. සො ඉසිගණපරිවුතො මහාවිසාලමාළකෙ නිසීදි. තයො රාජානො ආගන්ත්වා ඉසිගණං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. සක්කොපි ඔතරිත්වා ඉසිගණං උපසඞ්කමිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඨිතො ඉසිගණං වණ්ණෙත්වා වන්දමානො පඤ්චමං ගාථමාහ –

54.

‘‘දූරෙ සුතා නො ඉසයො සමාගතා, මහිද්ධිකා ඉද්ධිගුණූපපන්නා;

වන්දාමි තෙ අයිරෙ පසන්නචිත්තො, යෙ ජීවලොකෙත්ථ මනුස්සසෙට්ඨා’’ති.

තත්ථ දූරෙ සුතා නොති, භන්තෙ, අම්හෙහි තුම්හෙ දූරෙ දෙවලොකෙ ඨිතෙහියෙව සුතාති මමායන්තො එවමාහ. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමෙ ඉධ සමාගතා අම්හාකං ඉසයො දූරෙ සුතා යාව බ්රහ්මලොකා විස්සුතා පාකටාති. මහිද්ධිකාති මහානුභාවා. ඉද්ධිගුණූපපන්නාති පඤ්චවිධෙන ඉද්ධිගුණෙන සමන්නාගතා. අයිරෙති, අය්යෙ. යෙති යෙ තුම්හෙ ඉමස්මිං ජීවලොකෙ මනුස්සෙසු සෙට්ඨාති.

එවං ඉසිගණං වණ්ණෙත්වා සක්කො ඡ නිසජ්ජදොසෙ පරිහරන්තො එකමන්තං නිසීදි. අථ නං ඉසීනං අධොවාතෙ නිසින්නං දිස්වා අනුසිස්සො ඡට්ඨං ගාථමාහ –

55.

‘‘ගන්ධො ඉසීනං චිරදික්ඛිතානං, කායා චුතො ගච්ඡති මාලුතෙන;

ඉතො පටික්කම්ම සහස්සනෙත්ත, ගන්ධො ඉසීනං අසුචි දෙවරාජා’’ති.

තත්ථ චිරදික්ඛිතානන්ති චිරපබ්බජිතානං. පටික්කම්මාති පටික්කම අපෙහි. සහස්සනෙත්තාති ආලපනමෙතං. සක්කො හි අමච්චසහස්සෙහි චින්තිතං අත්ථං එකකොව පස්සති, තස්මා ‘‘සහස්සනෙත්තො’’ති වුච්චති ¶ . අථ වා සහස්සනෙත්තානං පන දෙවානං දස්සනූපචාරාතික්කමනසමත්ථොති ¶ සහස්සනෙත්තා ¶ . අසුචීති සෙදමලාදීහි පරිභාවිතත්තා දුග්ගන්ධො, තුම්හෙ ච සුචිකාමා, තෙන වො එස ගන්ධො බාධතීති.

තං සුත්වා සක්කො ඉතරං ගාථමාහ –

56.

‘‘ගන්ධො ඉසීනං චිරදික්ඛිතානං, කායා චුතො ගච්ඡතු මාලුතෙන;

විචිත්තපුප්ඵං සුරභිංව මාලං, ගන්ධඤ්ච එතං පාටිකඞ්ඛාම භන්තෙ;

න හෙත්ථ දෙවා පටික්කූලසඤ්ඤිනො’’ති.

තත්ථ ගච්ඡතූති යථාසුඛං පවත්තතු, නාසපුටං නො පහරතූති අත්ථො. පාටිකඞ්ඛාමාති ඉච්ඡාම පත්ථෙම. එත්ථාති එතස්මිං ගන්ධෙ දෙවා ජිගුච්ඡසඤ්ඤිනො න හොන්ති. දුස්සීලෙයෙව හි දෙවා ජිගුච්ඡන්ති, න සීලවන්තෙති.

එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘භන්තෙ, අනුසිස්ස අහං මහන්තෙන උස්සාහෙන පඤ්හං පුච්ඡිතුං ආගතො, ඔකාසං මෙ කරොහී’’ති ආහ. සො තස්ස වචනං සුත්වා උට්ඨායාසනා ඉසිගණං ඔකාසං කරොන්තො ගාථාද්වයමාහ –

57.

‘‘පුරින්දදො භූතපතී යසස්සී, දෙවානමින්දො සක්කො මඝවා සුජම්පති;

ස දෙවරාජා අසුරගණප්පමද්දනො, ඔකාසමාකඞ්ඛති පඤ්හ පුච්ඡිතුං.

58.

‘‘කො නෙවිමෙසං ඉධ පණ්ඩිතානං, පඤ්හෙ පුට්ඨො නිපුණෙ බ්යාකරිස්සති;

තිණඤ්ච රඤ්ඤං මනුජාධිපානං, දෙවානමින්දස්ස ච වාසවස්සා’’ති.

තත්ථ ‘‘පුරින්දදො’’තිආදීනි සක්කස්සෙව ගුණනාමානි. සො හි පුරෙ දානං දින්නත්තා පුරින්දදො, භූතෙසු ජෙට්ඨකත්තා භූතපති, පරිවාරසම්පදාය යසස්සී, පරමිස්සරතාය දෙවානමින්දො, සත්තන්නං වත්තපදානං සුට්ඨු කතත්තා සක්කො, පුරිමජාතිවසෙන මඝවා, සුජාය අසුරකඤ්ඤාය පතිභාවෙන ¶ සුජම්පති, දෙවානං රඤ්ජනතාය දෙවරාජා. කො නෙවාති කො නු එව. නිපුණෙති සණ්හසුඛුමෙ පඤ්හෙ. රඤ්ඤන්ති රාජූනං. ඉමෙසං චතුන්නං රාජූනං මනං ගහෙත්වා කො ඉමෙසං පණ්ඩිතානං ඉසීනං පඤ්හෙ කථෙස්සති, පඤ්හං නෙසං කථෙතුං සමත්ථං ජානාථාති වදති.

තං ¶ ¶ සුත්වා ඉසිගණො, ‘‘මාරිස, අනුසිස්ස ත්වං පථවියං ඨත්වා පථවිං අපස්සන්තො විය කථෙසි, ඨපෙත්වා සරභඞ්ගසත්ථාරං කො අඤ්ඤො එතෙසං පඤ්හං කථෙතුං සමත්ථො’’ති වත්වා ගාථමාහ –

59.

‘‘අයං ඉසි සරභඞ්ගො තපස්සී, යතො ජාතො විරතො මෙථුනස්මා;

ආචෙරපුත්තො සුවිනීතරූපො, සො නෙසං පඤ්හානි වියාකරිස්සතී’’ති.

තත්ථ සරභඞ්ගොති සරෙ ඛිපිත්වා ආකාසෙ සරපාසාදාදීනි කත්වා පුන එකෙන සරෙන තෙ සරෙ පාතෙන්තො භඞ්ගවිභඞ්ගෙ අකාසීති සරභඞ්ගො. මෙථුනස්මාති මෙථුනධම්මතො. සො කිර මෙථුනං අසෙවිත්වා පබ්බජිතො. ආචෙරපුත්තොති රඤ්ඤො ආචරියස්ස පුරොහිතස්ස පුත්තො.

එවඤ්ච පන වත්වා ඉසිගණො අනුසිස්සං ආහ – ‘‘මාරිස, ත්වමෙව සත්ථාරං වන්දිත්වා ඉසිගණස්ස වචනෙන සක්කෙන පුච්ඡිතපඤ්හකථනාය ඔකාසං කාරෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ඔකාසං කාරෙන්තො අනන්තරං ගාථමාහ –

60.

‘‘කොණ්ඩඤ්ඤ පඤ්හානි වියාකරොහි, යාචන්ති තං ඉසයො සාධුරූපා;

කොණ්ඩඤ්ඤ එසො මනුජෙසු ධම්මො, යං වුද්ධමාගච්ඡති එස භාරො’’ති.

තත්ථ කොණ්ඩඤ්ඤාති තං ගොත්තෙනාලපති. ධම්මොති සභාවො. යං වුද්ධන්ති යං පඤ්ඤාය වුද්ධං පුරිසං එස පඤ්හානං විස්සජ්ජනභාරො නාම ආගච්ඡති, එසො මනුජෙසු සභාවො, තස්මා චන්දිමසූරියසහස්සං උට්ඨාපෙන්තො විය පාකටං කත්වා දෙවරඤ්ඤො පඤ්හෙ කථෙහීති.

තතො ¶ මහාපුරිසො ඔකාසං කරොන්තො අනන්තරං ගාථමාහ –

61.

‘‘කතාවකාසා පුච්ඡන්තු භොන්තො, යං කිඤ්චි පඤ්හං මනසාභිපත්ථිතං;

අහඤ්හි තං තං වො වියාකරිස්සං, ඤත්වා සයං ලොකමිමං පරඤ්චා’’ති.

තත්ථ ¶ යං කිඤ්චීති න කෙවලං තුම්හාකංයෙව, අථ ඛො සදෙවකස්සපි ලොකස්ස යං මනසාභිපත්ථිතං, තං මං භවන්තො පුච්ඡන්තු. අහඤ්හි වො ඉධලොකනිස්සිතං වා පරලොකනිස්සිතං වා සබ්බං පඤ්හං ඉමඤ්ච පරඤ්ච ලොකං සයං පඤ්ඤාය සච්ඡිකත්වා කථෙස්සාමීති සබ්බඤ්ඤුපවාරණං සම්පවාරෙසි.

එවං ¶ තෙන ඔකාසෙ කතෙ සක්කො අත්තනා අභිසඞ්ඛතං පඤ්හං පුච්ඡි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

62.

‘‘තතො ච මඝවා සක්කො, අත්ථදස්සී පුරින්දදො;

අපුච්ඡි පඨමං පඤ්හං, යඤ්චාසි අභිපත්ථිතං.

63.

‘‘කිං සූ වධිත්වා න කදාචි සොචති, කිස්සප්පහානං ඉසයො වණ්ණයන්ති;

කස්සීධ වුත්තං ඵරුසං ඛමෙථ, අක්ඛාහි මෙ කොණ්ඩඤ්ඤ එතමත්ථ’’න්ති.

තත්ථ යඤ්චාසීති යං තස්ස මනසා අභිපත්ථිතං ආසි, තං පුච්ඡීති අත්ථො. එතන්ති එතං මයා පුච්ඡිතමත්ථං අක්ඛාහි මෙති එකගාථාය තයො පඤ්හෙ පුච්ඡි.

තතො පරං බ්යාකරොන්තො ආහ –

64.

‘‘කොධං වධිත්වා න කදාචි සොචති, මක්ඛප්පහානං ඉසයො වණ්ණයන්ති;

සබ්බෙසං වුත්තං ඵරුසං ඛමෙථ, එතං ඛන්තිං උත්තමමාහු සන්තො’’ති.

තත්ථ කොධං වධිත්වාති කොධං මාරෙත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා. සොචන්තො හි පටිඝචිත්තෙනෙව සොචති, කොධාභාවා කුතො සොකො. තෙන වුත්තං ¶ ‘‘න කදාචි සොචතී’’ති. මක්ඛප්පහානන්ති පරෙහි අත්තනො කතගුණමක්ඛනලක්ඛණස්ස අකතඤ්ඤුභාවසඞ්ඛාතස්ස මක්ඛස්ස පහානං ඉසයො වණ්ණයන්ති. සබ්බෙසන්ති හීනමජ්ඣිමුක්කට්ඨානං සබ්බෙසම්පි ඵරුසං වචනං ඛමෙථ. සන්තොති පොරාණකා පණ්ඩිතා එවං කථෙන්ති.

සක්කො ආහ –

65.

‘‘සක්කා උභින්නං වචනං තිතික්ඛිතුං, සදිසස්ස වා සෙට්ඨතරස්ස වාපි;

කථං නු හීනස්ස වචො ඛමෙථ, අක්ඛාහි මෙ කොණ්ඩඤ්ඤ එතමත්ථ’’න්ති.

සරභඞ්ගො ආහ –

66.

‘‘භයා ¶ හි සෙට්ඨස්ස වචො ඛමෙථ, සාරම්භහෙතූ පන සාදිසස්ස;

යො ¶ චීධ හීනස්ස වචො ඛමෙථ, එතං ඛන්තිං උත්තමමාහු සන්තො’’ති. –

එවමාදීනං ගාථානං වචනප්පටිවචනවසෙන සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ අක්ඛාහි මෙති, භන්තෙ කොණ්ඩඤ්ඤ, තුම්හෙහි ද්වෙ පඤ්හා සුකථිතා, එකො මෙ චිත්තං න ගණ්හාති, කථං සක්කා අත්තනො හීනතරස්ස වචනං අධිවාසෙතුං, තං මම අක්ඛාහීති පුච්ඡන්තො එවමාහ. එතං ඛන්තින්ති යදෙතං ජාතිගොත්තාදිහීනස්ස වචනං ඛමනං, එතං ඛන්තිං උත්තමන්ති පොරාණකපණ්ඩිතා වදන්ති. යං පනෙතං ජාතිආදීහි සෙට්ඨස්ස භයෙන, සදිසස්ස කරණුත්තරියලක්ඛණෙ සාරම්භෙ ආදීනවදස්සනෙන ඛමනං, නෙසා අධිවාසනඛන්ති නාමාති අත්ථො.

එවං වුත්තෙ සක්කො මහාසත්තං ආහ – ‘‘භන්තෙ, පඨමං තුම්හෙ ‘සබ්බෙසං වුත්තං ඵරුසං ඛමෙථ, එතං ඛන්තිං උත්තමමාහු සන්තො’ති වත්වා ඉදානි ‘යො චීධ හීනස්ස වචො ඛමෙථ, එතං ඛන්තිං උත්තමමාහු සන්තො’ති වදථ, න වො පුරිමෙන පච්ඡිමං සමෙතී’’ති. අථ නං මහාසත්තො, ‘‘සක්ක, පච්ඡිමං මයා ‘අයං හීනො’ති ඤත්වා ඵරුසවචනං අධිවාසෙන්තස්ස වසෙන වුත්තං, යස්මා පන න සක්කා රූපදස්සනමත්තෙන සත්තානං සෙට්ඨාදිභාවො ඤාතුං, තස්මා ¶ පුරිමං වුත්ත’’න්ති වත්වා සත්තානං අඤ්ඤත්ර සංවාසා රූපදස්සනමත්තෙන සෙට්ඨාදිභාවස්ස දුවිඤ්ඤෙය්යතං පකාසෙන්තො ගාථමාහ –

67.

‘‘කථං විජඤ්ඤා චතුපත්ථරූපං, සෙට්ඨං සරික්ඛං අථවාපි හීනං;

විරූපරූපෙන චරන්ති සන්තො, තස්මා හි සබ්බෙසං වචො ඛමෙථා’’ති.

තත්ථ චතුපත්ථරූපන්ති චතූහි ඉරියාපථෙහි පටිච්ඡන්නසභාවං. විරූපරූපෙනාති විරූපානං ලාමකපුග්ගලානං රූපෙන උත්තමගුණා සන්තොපි විචරන්ති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ මජ්ඣන්තිකත්ථෙරස්ස වත්ථු කථෙතබ්බං.

තං සුත්වා සක්කො නික්කඞ්ඛො හුත්වා, ‘‘භන්තෙ, එතාය නො ඛන්තියා ආනිසංසං කථෙහී’’ති යාචි. අථස්ස මහාසත්තො ගාථමාහ –

68.

‘‘න ¶ හෙතමත්ථං මහතීපි සෙනා, සරාජිකා යුජ්ඣමානා ලභෙථ;

යං ¶ ඛන්තිමා සප්පුරිසො ලභෙථ, ඛන්තීබලස්සූපසමන්ති වෙරා’’ති.

තත්ථ එතමත්ථන්ති එතං වෙරවූපසමනිප්පටිඝසභාවසඞ්ඛාතං අත්ථං.

එවං මහාසත්තෙන ඛන්තිගුණෙ කථිතෙ තෙ රාජානො චින්තයිංසු – ‘‘සක්කො අත්තනොව පඤ්හෙ පුච්ඡති, අම්හාකං පුච්ඡනොකාසං න දස්සතී’’ති. අථ නෙසං අජ්ඣාසයං විදිත්වා සක්කො අත්තනා අභිසඞ්ඛතෙ චත්තාරො පඤ්හෙ ඨපෙත්වාව තෙසං කඞ්ඛං පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –

69.

‘‘සුභාසිතං තෙ අනුමොදියාන, අඤ්ඤං තං පුච්ඡාමි තදිඞ්ඝ බ්රූහි;

යථා අහුං දණ්ඩකී නාළිකෙරො, අථජ්ජුනො කලාබු චාපි රාජා;

තෙසං ගතිං බ්රූහි සුපාපකම්මිනං, කත්ථූපපන්නා ඉසීනං විහෙඨකා’’ති.

තත්ථ ¶ අනුමොදියානාති ඉදං මයා පුට්ඨානං තිණ්ණං පඤ්හානං විස්සජ්ජනසඞ්ඛාතං තව සුභාසිතං අනුමොදිත්වා. යථා අහුන්ති යථා චත්තාරො ජනා අහෙසුං. කලාබු චාති කලාබුරාජා ච. අථජ්ජුනොති අථ අජ්ජුනරාජා.

අථස්ස විස්සජ්ජෙන්තො මහාසත්තො පඤ්ච ගාථායො අභාසි –

70.

‘‘කිසඤ්හි වච්ඡං අවකිරිය දණ්ඩකී, උච්ඡින්නමූලො සජනො සරට්ඨො;

කුක්කුළනාමෙ නිරයම්හි පච්චති, තස්ස ඵුලිඞ්ගානි පතන්ති කායෙ.

71.

‘‘යො සඤ්ඤතෙ පබ්බජිතෙ අහෙඨයි, ධම්මං භණන්තෙ සමණෙ අදූසකෙ;

තං නාළිකෙරං සුනඛා පරත්ථ, සඞ්ගම්ම ඛාදන්ති විඵන්දමානං.

72.

‘‘අථජ්ජුනො නිරයෙ සත්තිසූලෙ, අවංසිරො පතිතො උද්ධංපාදො;

අඞ්ගීරසං ¶ ගොතමං හෙඨයිත්වා, ඛන්තිං තපස්සිං චිරබ්රහ්මචාරිං.

73.

‘‘යො ඛණ්ඩසො පබ්බජිතං අඡෙදයි, ඛන්තිං වදන්තං සමණං අදූසකං;

කලාබුවීචිං උපපජ්ජ පච්චති, මහාපතාපං කටුකං භයානකං.

74.

‘‘එතානි ¶ සුත්වා නිරයානි පණ්ඩිතො, අඤ්ඤානි පාපිට්ඨතරානි චෙත්ථ;

ධම්මං චරෙ සමණබ්රාහ්මණෙසු, එවංකරො සග්ගමුපෙති ඨාන’’න්ති.

තත්ථ කිසන්ති අප්පමංසලොහිතත්තා කිසසරීරං. අවකිරියාති අවකිරිත්වා නිට්ඨුභනදන්තකට්ඨපාතනෙන තස්ස සරීරෙ කලිං පවාහෙත්වා. උච්ඡින්නමූලොති ¶ උච්ඡින්නමූලො හුත්වා. සජනොති සපරිසො. කුක්කුළනාමෙ නිරයම්හීති යොජනසතප්පමාණෙ කප්පසණ්ඨිතෙ උණ්හඡාරිකනිරයෙ. ඵුලිඞ්ගානීති වීතච්චිතඞ්ගාරා. තස්ස කිර තත්ථ උණ්හකුක්කුළෙ නිමුග්ගස්ස නවහි වණමුඛෙහි උණ්හා ඡාරිකා පවිසන්ති, සීසෙ මහන්තමහන්තා අඞ්ගාරා පතන්ති. තෙසං පන පතනකාලෙ සකලසරීරං දීපරුක්ඛො විය ජලති, බලවවෙදනා වත්තන්ති. සො අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො මහාවිරවං රවති. සරභඞ්ගසත්ථා පථවිං භින්දිත්වා තං තත්ථ තථාපච්චමානං දස්සෙසි, මහාජනො භයසන්තාසමාපජ්ජි. තස්ස අතිවිය භීතභාවං ඤත්වා මහාසත්තො තං නිරයං අන්තරධාපෙසි.

ධම්මං භණන්තෙති දසකුසලකම්මපථධම්මං භාසන්තෙ. සමණෙති සමිතපාපෙ. අදූසකෙති නිරපරාධෙ. නාළිකෙරන්ති එවංනාමකං රාජානං. පරත්ථාති පරලොකෙ නිරයෙ නිබ්බත්තං. සඞ්ගම්මාති ඉතො චිතො ච සමාගන්ත්වා ඡින්දිත්වා මහන්තමහන්තා සුනඛා ඛාදන්ති. තස්මිං කිර කලිඞ්ගරට්ඨෙ දන්තපුරනගරෙ නාළිකෙරෙ නාම රඤ්ඤෙ රජ්ජං කාරයමානෙ එකො මහාතාපසො පඤ්චසතතාපසපරිවුතො හිමවන්තා ආගම්ම රාජුය්යානෙ වාසං කප්පෙත්වා මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙසි. ‘‘ධම්මිකතාපසො උය්යානෙ වසතී’’ති රඤ්ඤොපි ආරොචයිංසු. රාජා පන අධම්මිකො අධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. සො අමච්චෙසු තාපසං පසංසන්තෙසු ‘‘අහම්පි ධම්මං සුණිස්සාමී’’ති උය්යානං ගන්ත්වා තාපසං වන්දිත්වා නිසීදි. තාපසො රඤ්ඤා සද්ධිං පටිසන්ථාරං කරොන්තො ‘‘කිං, මහාරාජ, ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි, ජනං න පීළෙසී’’ති ආහ. සො තස්ස කුජ්ඣිත්වා ‘‘අයං කූටජටිලො එත්තකං කාලං නාගරානං සන්තිකෙ මමඤ්ඤෙව අගුණං කථෙසි මඤ්ඤෙ, හොතු ජානිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ස්වෙ අම්හාකං ඝරද්වාරං ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ පුරාණගූථස්ස චාටියො පරිපූරාපෙත්වා තාපසෙසු ආගතෙසු තෙසං භික්ඛාභාජනානි ගූථස්ස පූරාපෙත්වා ද්වාරං පිදහාපෙත්වා මුසලානි ච ලොහදණ්ඩෙ ච ගාහාපෙත්වා ¶ ඉසීනං සීසානි භින්දාපෙත්වා ජටාසු ගාහාපෙත්වා කඩ්ඪාපෙත්වා සුනඛෙහි ඛාදාපෙත්වා තත්ථෙව භින්නං පථවිං පවිසිත්වා සුනඛමහානිරයෙ නිබ්බත්තති, තත්රස්ස තිගාවුතප්පමාණසරීරං ¶ අහොසි. අථ නං මහන්තමහන්තා මහාහත්ථිප්පමාණා පඤ්චවණ්ණා සුනඛා අනුබන්ධිත්වා ඩංසිත්වා නවයොජනාය ජලිතඅයපථවියා පාතෙත්වා මුඛපූරං ලුඤ්චන්තා විප්ඵන්දමානං ඛාදිංසු. මහාසත්තො පථවිං ද්විධා භින්දිත්වා තං නිරයං දස්සෙත්වා මහාජනස්ස භීතභාවං ඤත්වා අන්තරධාපෙසි.

අථජ්ජුනොති ¶ සහස්සබාහුරාජා. අඞ්ගීරසන්ති අඞ්ගෙහි රංසීනං නිච්ඡරණතො එවංලද්ධනාමං. හෙඨයිත්වාති විහෙඨෙත්වා විසපීතකණ්ඩෙන විජ්ඣිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා. සො කිර අජ්ජුනො නාම රාජා මහිසකරට්ඨෙ කෙතකරාජධානියං රජ්ජං කාරෙන්තො මිගවං ගන්ත්වා මිගෙ වධිත්වා අඞ්ගාරපක්කමංසං ඛාදන්තො විචරි. අථෙකදිවසං මිගානං ආගමනට්ඨානෙ කොට්ඨකං කත්වා මිගෙ ඔලොකයමානො අට්ඨාසි. තදා සො තාපසො තස්ස රඤ්ඤො අවිදූරෙ එකං කාරරුක්ඛං අභිරුහිත්වා ඵලානි ඔචිනන්තො ඔචිනිතඵලසාඛං මුඤ්චි. තස්සා විස්සට්ඨාය සද්දෙන තංඨානං පත්තා මිගා පලායිංසු. රාජා කුජ්ඣිත්වා තාපසං විසමිස්සිතෙන සල්ලෙන විජ්ඣි. සො පරිගලිත්වා පතන්තො මත්ථකෙන ඛදිරඛාණුකං ආසාදෙත්වා සූලග්ගෙයෙව කාලමකාසි. රාජා තඞ්ඛණෙයෙව ද්විධා භින්නං පථවිං පවිසිත්වා සත්තිසූලනිරයෙ නිබ්බත්ති, තිගාවුතප්පමාණං සරීරං අහොසි. තත්ර තං නිරයපාලා ජලිතෙහි ආවුධෙහි කොට්ටෙත්වා ජලිතං අයපබ්බතං ආරොපෙන්ති. පබ්බතමත්ථකෙ ඨිතකාලෙ වාතො පහරති, සො වාතප්පහාරෙන පරිගලිත්වා පතති. තස්මිං ඛණෙ හෙට්ඨා නවයොජනාය ජලිතඅයපථවියා මහාතාලක්ඛන්ධප්පමාණං ජලිතං අයසූලං උට්ඨහති. සො සූලග්ගමත්ථකෙයෙව ආසාදෙත්වා සූලාවුතො තිට්ඨති. තස්මිං ඛණෙ පථවී ජලති, සූලං ජලති, තස්ස සරීරං ජලති. සො තත්ථ මහාරවං රවන්තො පච්චති. මහාසත්තො පථවිං ද්විධා කත්වා තං නිරයං දස්සෙත්වා මහාජනස්ස භීතභාවං ඤත්වා අන්තරධාපෙසි.

ඛණ්ඩසොති චත්තාරො හත්ථපාදෙ කණ්ණනාසඤ්ච ඛණ්ඩාඛණ්ඩං කත්වා. අදූසකන්ති නිරපරාධං. තථා ඡෙදාපෙත්වා ද්වීහි කසාහි පහාරසහස්සෙහි තාළාපෙත්වා ජටාසු ගහෙත්වා ආකඩ්ඪාපෙත්වා පටිකුජ්ජං නිපජ්ජාපෙත්වා ¶ පිට්ඨියං පණ්හියා පහරිත්වා මහාදුක්ඛසමප්පිතං අකාසි. කලාබුවීචින්ති කලාබු අවීචිං. කටුකන්ති තිඛිණවෙදනං, එවරූපං නිරයං උපපජ්ජිත්වා ඡන්නං ජාලානං අන්තරෙ පච්චති. විත්ථාරතො පන කලාබුරඤ්ඤො වත්ථු ඛන්තිවාදිජාතකෙ (ජා. 1.4.49-52) කථිතමෙව. අඤ්ඤානි පාපිට්ඨතරානි චෙත්ථාති එතෙහි නිරයෙහි පාපිට්ඨතරානි ච අඤ්ඤානි නිරයානි සුත්වා. ධම්මං චරෙති, සක්ක දෙවරාජ, පණ්ඩිතො කුලපුත්තො න කෙවලං එතෙයෙව චත්තාරො නිරයා, එතෙයෙව ච රාජානො නෙරයිකා, අථ ඛො අඤ්ඤෙපි නිරයා, අඤ්ඤෙපි ච රාජානො නිරයෙසු උප්පන්නාති විදිත්වා චතුපච්චයදානධම්මිකාරක්ඛාවරණසංවිධානසඞ්ඛාතං සමණබ්රාහ්මණෙසු ධම්මං චරෙය්යාති.

එවං ¶ මහාසත්තෙන චතුන්නං රාජූනං නිබ්බත්තට්ඨානෙ දස්සිතෙ තයො රාජානො නික්කඞ්ඛා අහෙසුං. තතො සක්කො අවසෙසෙ චත්තාරො පඤ්හෙ පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –

75.

‘‘සුභාසිතං ¶ තෙ අනුමොදියාන, අඤ්ඤං තං පුච්ඡාමි තදිඞ්ඝ බ්රූහි;

කථංවිධං සීලවන්තං වදන්ති, කථංවිධං පඤ්ඤවන්තං වදන්ති;

කථංවිධං සප්පුරිසං වදන්ති, කථංවිධං නො සිරි නො ජහාතී’’ති.

තත්ථ කථංවිධං නො සිරි නො ජහාතීති කථංවිධං නු පුරිසං පටිලද්ධසිරී න ජහාතීති.

අථස්ස විස්සජ්ජෙන්තො මහාසත්තො චතස්සො ගාථායො අභාසි –

76.

‘‘කායෙන වාචාය ච යොධ සඤ්ඤතො, මනසා ච කිඤ්චි න කරොති පාපං;

න අත්තහෙතූ අලිකං භණෙති, තථාවිධං සීලවන්තං වදන්ති.

77.

‘‘ගම්භීරපඤ්හං ¶ මනසාභිචින්තයං, නාච්චාහිතං කම්ම කරොති ලුද්දං;

කාලාගතං අත්ථපදං න රිඤ්චති, තථාවිධං පඤ්ඤවන්තං වදන්ති.

78.

‘‘යො වෙ කතඤ්ඤූ කතවෙදි ධීරො, කල්යාණමිත්තො දළ්හභත්ති ච හොති;

දුඛිතස්ස සක්කච්ච කරොති කිච්චං, තථාවිධං සප්පුරිසං වදන්ති.

79.

‘‘එතෙහි සබ්බෙහි ගුණෙහුපෙතො, සද්ධො මුදූ සංවිභාගී වදඤ්ඤූ;

සඞ්ගාහකං සඛිලං සණ්හවාචං, තථාවිධං නො සිරි නො ජහාතී’’ති.

තත්ථ ¶ ‘‘කායෙනා’’තිආදීනි පදානි තිවිධසුචරිතද්වාරවසෙන වුත්තානි. න අත්තහෙතූති දෙසනාසීසමෙවෙතං, අත්තහෙතු වා පරහෙතු වා යසහෙතු වා ධනහෙතු වා ලාභහෙතු වා ආමිසකිඤ්චික්ඛහෙතු වා අලිකං න කථෙතීති අත්ථො. කාමඤ්චෙස අත්ථො ‘‘වාචාය සඤ්ඤතො’’ති ඉමිනාව සිද්ධො, මුසාවාදිනො පන අකත්තබ්බං පාපං නාම නත්ථීති ගරුභාවදීපනත්ථං පුන එවමාහාති වෙදිතබ්බො. තං පුග්ගලං සීලවන්තං වදන්ති.

ගම්භීරපඤ්හන්ති අත්ථතො ච පාළිතො ච ගම්භීරං ගුළ්හං පටිච්ඡන්නං සත්තුභස්තජාතක- (ජා. 1.7.46 ආදයො) සම්භවජාතක- (ජා. 1.16.138 ආදයො) මහාඋමඞ්ගජාතකෙසු (ජා. 2.22.590 ආදයො) ආගතසදිසං පඤ්හං. මනසාභිචින්තයන්ති මනසා අභිචින්තෙන්තො අත්ථං පටිවිජ්ඣිත්වා චන්දසහස්සං සූරියසහස්සං උට්ඨාපෙන්තො විය පාකටං කත්වා යො කථෙතුං සක්කොතීති ¶ අත්ථො. නාච්චාහිතන්ති න අතිඅහිතං, හිතාතික්කන්තං ලුද්දං ඵරුසං සාහසිකකම්මඤ්ච යො න කරොතීති අත්ථො. ඉමස්ස පනත්ථස්ස ආවිභාවත්ථං –

‘‘න ¶ පණ්ඩිතා අත්තසුඛස්ස හෙතු, පාපානි කම්මානි සමාචරන්ති;

දුක්ඛෙන ඵුට්ඨා පිළිතාපි සන්තා, ඡන්දා දොසා ච න ජහන්ති ධම්ම’’න්ති. –

භූරිපඤ්හො කථෙතබ්බො.

කාලාගතන්ති එත්ථ දානං දාතබ්බකාලෙ, සීලං රක්ඛණකාලෙ, උපොසථං උපවාසකාලෙ, සරණෙසු පතිට්ඨානකාලෙ, පබ්බජිතකාලෙ, සමණධම්මකරණකාලෙ, විපස්සනාචාරස්මිං යුඤ්ජනකාලෙ චාති ඉමානි දානාදීනි සම්පාදෙන්තො කාලාගතං අත්ථපදං න රිඤ්චති න හාපෙති න ගළාපෙති නාම. තථාවිධන්ති සක්ක සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච බොධිසත්තා ච පඤ්ඤවන්තං කථෙන්තා එවරූපං පුග්ගලං කථෙන්ති.

‘‘යො වෙ’’ති ගාථාය පරෙන අත්තනො කතගුණං ජානාතීති කතඤ්ඤූ. එවං ඤත්වා පන යෙනස්ස ගුණො කතො, තස්ස ගුණං පටිකරොන්තො කතවෙදී නාම. දුඛිතස්සාති අත්තනො සහායස්ස දුක්ඛප්පත්තස්ස දුක්ඛං අත්තනි ආරොපෙත්වා යො තස්ස උප්පන්නකිච්චං සහත්ථෙන සක්කච්චං කරොති, බුද්ධාදයො එවරූපං සප්පුරිසං නාම කථෙන්ති. අපිච සප්පුරිසා නාම කතඤ්ඤූ කතවෙදිනො හොන්තීති සතපත්තජාතක- (ජා. 1.3.85-87) චූළහංසජාතක- (ජා. 1.15.133 ආදයො) මහාහංසජාතකාදීනි (ජා. 2.21.89 ආදයො) කථෙතබ්බානි. එතෙහි සබ්බෙහීති සක්ක යො එතෙහි හෙට්ඨා වුත්තෙහි සීලාදීහි සබ්බෙහිපි ගුණෙහි උපෙතො. සද්ධොති ඔකප්පනසද්ධාය සමන්නාගතො. මුදූති පියභාණී. සංවිභාගීති සීලසංවිභාගදානසංවිභාගාභිරතත්තා සංවිභාගී. යාචකානං වචනං ඤත්වා දානවසෙන වදඤ්ඤූ. චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි තෙසං තෙසං සඞ්ගණ්හනතො සඞ්ගාහකං, මධුරවචනතාය සඛිලං, මට්ඨවචනතාය සණ්හවාචං තථාවිධං නු පුග්ගලං අධිගතයසසොභග්ගසඞ්ඛාතා සිරී නො ජහාති, නාස්ස සිරී විනස්සතීති.

එවං ¶ මහාසත්තො ගගනතලෙ පුණ්ණචන්දං උට්ඨාපෙන්තො විය චත්තාරො පඤ්හෙ විස්සජ්ජෙසි. තතො පරං සෙසපඤ්හානං පුච්ඡා ච විස්සජ්ජනඤ්ච හොති –

80.

‘‘සුභාසිතං ¶ ¶ තෙ අනුමොදියාන, අඤ්ඤං තං පුච්ඡාමි තදිඞ්ඝ බ්රූහි;

සීලං සිරිඤ්චාපි සතඤ්ච ධම්මං, පඤ්ඤඤ්ච කං සෙට්ඨතරං වදන්ති.

81.

‘‘පඤ්ඤා හි සෙට්ඨා කුසලා වදන්ති, නක්ඛත්තරාජාරිව තාරකානං;

සීලං සිරී චාපි සතඤ්ච ධම්මො, අන්වායිකා පඤ්ඤවතො භවන්ති.

82.

‘‘සුභාසිතං තෙ අනුමොදියාන, අඤ්ඤං තං පුච්ඡාමි තදිඞ්ඝ බ්රූහි;

කථංකරො කින්තිකරො කිමාචරං, කිං සෙවමානො ලභතීධ පඤ්ඤං;

පඤ්ඤාය දානිප්පටිපදං වදෙහි, කථංකරො පඤ්ඤවා හොති මච්චො.

83.

‘‘සෙවෙථ වුද්ධෙ නිපුණෙ බහුස්සුතෙ, උග්ගාහකො ච පරිපුච්ඡකො සියා;

සුණෙය්ය සක්කච්ච සුභාසිතානි, එවංකරො පඤ්ඤවා හොති මච්චො.

84.

‘‘ස පඤ්ඤවා කාමගුණෙ අවෙක්ඛති, අනිච්චතො දුක්ඛතො රොගතො ච;

එවං විපස්සී පජහාති ඡන්දං, දුක්ඛෙසු කාමෙසු මහබ්භයෙසු.

85.

‘‘ස වීතරාගො පවිනෙය්ය දොසං, මෙත්තං චිත්තං භාවයෙ අප්පමාණං;

සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං, අනින්දිතො බ්රහ්මමුපෙති ඨාන’’න්ති.

තත්ථ ¶ සීලන්ති ආචාරසීලං. සිරින්ති ඉස්සරියසිරිං. සතඤ්ච ධම්මන්ති සප්පුරිසධම්මං. පඤ්ඤන්ති සුපඤ්ඤං. එවං ඉමෙසං චතුන්නං ධම්මානං කතරං ධම්මං සෙට්ඨතරං වදන්තීති පුච්ඡති. පඤ්ඤා හීති, සක්ක, එතෙසු චතූසු ධම්මෙසු යා එසා පඤ්ඤා ¶ නාම, සාව සෙට්ඨා, ඉති බුද්ධාදයො කුසලා වදන්ති. යථා හි තාරකගණා චන්දං පරිවාරෙන්ති, චන්දොව තෙසං උත්තමො. එවං සීලඤ්ච සිරී චාපි සතඤ්ච ධම්මොති එතෙ තයොපි අන්වායිකා පඤ්ඤවතො භවන්ති පඤ්ඤවන්තමෙව අනුගච්ඡන්ති, පඤ්ඤාය එව පරිවාරා හොන්තීති අත්ථො.

‘‘කථංකරො’’තිආදීනි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානෙව. කථංකරොති කිං නාම කම්මං කරොන්තො කිං ආචරන්තො කිං සෙවමානො භජමානො පයිරුපාසමානො ඉධලොකෙ පඤ්ඤං ලභති, පඤ්ඤායමෙව පටිපදං වදෙහි, ජානිතුකාමොම්හි, කථංකරො මච්චො පඤ්ඤවා නාම හොතීති පුච්ඡති. වුද්ධෙති පඤ්ඤාවුද්ධිප්පත්තෙ පණ්ඩිතෙ. නිපුණෙති සුඛුමකාරණජානනසමත්ථෙ. එවංකරොති යො පුග්ගලො එවං වුත්තප්පකාරෙ ¶ පුග්ගලෙ සෙවති භජති පයිරුපාසති, පාළිං උග්ගණ්හාති, පුනප්පුනං අත්ථං පුච්ඡති, පාසාණෙ ලෙඛං ඛණන්තො විය කඤ්චනනාළියා සීහවසං සම්පටිච්ඡන්තො විය ඔහිතසොතො සක්කච්චං සුභාසිතානි සුණාති, අයං එවංකරො මච්චො පඤ්ඤවා හොතීති.

එවං මහාසත්තො පාචීනලොකධාතුතො සූරියං උට්ඨාපෙන්තො විය පඤ්ඤාය පටිපදං කථෙත්වා ඉදානි තස්සා පඤ්ඤාය ගුණං කථෙන්තො ‘‘ස පඤ්ඤවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ කාමගුණෙති කාමකොට්ඨාසෙ හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චතො, දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකානං දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙන දුක්ඛතො, අට්ඨනවුතියා රොගමුඛානං කාමෙ නිස්සාය උප්පත්තිසම්භවෙන රොගතො ච අවෙක්ඛති ඔලොකෙති, සො එවං විපස්සී එතෙහි කාරණෙහි කාමානං අනිච්චාදිතං පස්සන්තො ‘‘කාමෙ නිස්සාය උප්පජ්ජනකදුක්ඛානං අන්තො නත්ථි, කාමානං පහානමෙව සුඛ’’න්ති විදිත්වා දුක්ඛෙසු කාමෙසු මහබ්භයෙසු ඡන්දං පජහාති. ස වීතරාගොති, ‘‘සක්ක, සො පුග්ගලො එවං වීතරාගො නවාඝාතවත්ථුවසෙන උප්පජ්ජනකසභාවදොසං විනෙත්වා මෙත්තචිත්තං භාවෙය්ය, අප්පමාණසත්තාරම්මණත්තා අප්පමාණං තං භාවෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො අගරහිතො බ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජතී’’ති.

එවං මහාසත්තෙ කාමානං දොසං කථෙන්තෙයෙව තෙසං තිණ්ණම්පි රාජූනං සබලකායානං තදඞ්ගප්පහානෙන පඤ්චකාමගුණරාගො පහීනො. තං ඤත්වා මහාසත්තො තෙසං පහංසනවසෙන ගාථමාහ –

86.

‘‘මහත්ථියං ¶ ආගමනං අහොසි, තවමට්ඨකා භීමරථස්ස චාපි;

කාලිඞ්ගරාජස්ස ච උග්ගතස්ස, සබ්බෙස වො කාමරාගො පහීනො’’ති.

තත්ථ ¶ මහත්ථියන්ති මහත්ථං මහාවිප්ඵාරං මහාජුතිකං. තවමට්ඨකාති තව අට්ඨකා. පහීනොති තදඞ්ගප්පහානෙන පහීනො.

තං සුත්වා රාජානො මහාසත්තස්ස ථුතිං කරොන්තා ගාථමාහංසු –

87.

‘‘එවමෙතං පරචිත්තවෙදි, සබ්බෙස නො කාමරාගො පහීනො;

කරොහි ඔකාසමනුග්ගහාය, යථා ගතිං තෙ අභිසම්භවෙමා’’ති.

තත්ථ අනුග්ගහායාති පබ්බජ්ජත්ථාය ඔකාසං නො කරොහි. යථා මයං පබ්බජිත්වා තව ගතිං නිප්ඵත්තිං අභිසම්භවෙම පාපුණෙය්යාම, තයා පටිවිද්ධගුණං පටිවිජ්ඣෙය්යාමාති වදිංසු.

අථ ¶ නෙසං ඔකාසං කරොන්තො මහාසත්තො ඉතරං ගාථමාහ –

88.

‘‘කරොමි ඔකාසමනුග්ගහාය, තථා හි වො කාමරාගො පහීනො;

ඵරාථ කායං විපුලාය පීතියා, යථා ගතිං මෙ අභිසම්භවෙථා’’ති.

තත්ථ ඵරාථ කායන්ති ඣානපීතියා විපුලාය කායං ඵරථාති.

තං සුත්වා තෙ සම්පටිච්ඡන්තා ගාථමාහංසු –

89.

‘‘සබ්බං කරිස්සාම තවානුසාසනිං, යං යං තුවං වක්ඛසි භූරිපඤ්ඤ;

ඵරාම කායං විපුලාය පීතියා, යථා ගතිං තෙ අභිසම්භවෙමා’’ති.

අථ නෙසං සබලකායානං මහාසත්තො පබ්බජ්ජං දාපෙත්වා ඉසිගණං උය්යොජෙන්තො ගාථමාහ –

90.

‘‘කතාය ¶ වච්ඡස්ස කිසස්ස පූජා, ගච්ඡන්තු භොන්තො ඉසයො සාධුරූපා;

ඣානෙ රතා හොථ සදා සමාහිතා, එසා රතී පබ්බජිතස්ස සෙට්ඨා’’ති.

තත්ථ ගච්ඡන්තූති අත්තනො අත්තනො වසනට්ඨානානි ගච්ඡන්තු.

ඉසයො ¶ තස්ස සරභඞ්ගසත්ථුනො වචනං සිරසා සම්පටිච්ඡිත්වා වන්දිත්වා ආකාසං උප්පතිත්වා සකානි වසනට්ඨානානි ගමිංසු. සක්කොපි උට්ඨායාසනා මහාසත්තස්ස ථුතිං කත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සූරියං නමස්සන්තො විය මහාසත්තං නමස්සමානො සපරිසො පක්කාමි. එතමත්ථං විදිත්වා සත්ථා ඉමා ගාථායො අභාසි –

91.

‘‘සුත්වාන ගාථා පරමත්ථසංහිතා, සුභාසිතා ඉසිනා පණ්ඩිතෙන;

තෙ වෙදජාතා අනුමොදමානා, පක්කාමු දෙවා දෙවපුරං යසස්සිනො.

92.

‘‘ගාථා ඉමා අත්ථවතී සුබ්යඤ්ජනා, සුභාසිතා ඉසිනා පණ්ඩිතෙන;

යො කොචිමා අට්ඨිකත්වා සුණෙය්ය, ලභෙථ පුබ්බාපරියං විසෙසං;

ලද්ධාන පුබ්බාපරියං විසෙසං, අදස්සනං මච්චුරාජස්ස ගච්ඡෙ’’ති.

තත්ථ ¶ පරමත්ථසංහිතාති අනිච්චාදිදීපනෙන නිබ්බානනිස්සිතා. ගාථා ඉමාති ඉදං සත්ථා සරභඞ්ගසත්ථුනො නිබ්බානදායකං සුභාසිතං වණ්ණෙන්තො ආහ. තත්ථ අත්ථවතීති නිබ්බානදායකට්ඨෙන පරමත්ථනිස්සිතා. සුබ්යඤ්ජනාති පරිසුද්ධබ්යඤ්ජනා. සුභාසිතාති සුකථිතා. අට්ඨිකත්වාති අත්තනො අත්ථිකභාවං කත්වා අත්ථිකො හුත්වා සක්කච්චං සුණෙය්ය. පුබ්බාපරියන්ති පඨමජ්ඣානං පුබ්බවිසෙසො, දුතියජ්ඣානං අපරවිසෙසො. දුතියජ්ඣානං පුබ්බවිසෙසො, තතියජ්ඣානං අපරවිසෙසොති එවං අට්ඨසමාපත්තිචතුමග්ගවසෙන පුබ්බාපරභාවෙන ඨිතං විසෙසං. අදස්සනන්ති පරියොසානෙ අපරවිසෙසං ¶ අරහත්තං ලභිත්වා නිබ්බානං පාපුණෙය්ය. නිබ්බානප්පත්තො හි පුග්ගලො මච්චුරාජස්ස අදස්සනං ගතො නාම හොතීති.

එවං සත්ථා අරහත්තෙන දෙසනාය කූටං ගණ්හිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි මොග්ගල්ලානස්ස ආළාහනෙ පුප්ඵවස්සං වස්සී’’ති වත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙන්තො ආහ –

93.

‘‘සාලිස්සරො සාරිපුත්තො, මෙණ්ඩිස්සරො ච කස්සපො;

පබ්බතො අනුරුද්ධො ච, කච්චායනො ච දෙවලො;

94.

‘‘අනුසිස්සො ච ආනන්දො, කිසවච්ඡො ච කොලිතො;

නාරදො උදායිත්ථෙරො, පරිසා බුද්ධපරිසා;

සරභඞ්ගො ලොකනාථො, එවං ධාරෙථ ජාතක’’න්ති.

සරභඞ්ගජාතකවණ්ණනා දුතියා.

[523] 3. අලම්බුසාජාතකවණ්ණනා

අථබ්රවීති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණදුතියිකාපලොභනං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු ඉන්ද්රියජාතකෙ (ජා. 1.8.60 ආදයො) විත්ථාරිතමෙව. සත්ථා පන තං භික්ඛුං ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘කෙන උක්කණ්ඨාපිතොසී’’ති වත්වා ‘‘පුරාණදුතියිකායා’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු එසා ඉත්ථී තුය්හං අනත්ථකාරිකා, ත්වං එතං නිස්සාය ඣානං නාසෙත්වා තීණි සංවච්ඡරානි මූළ්හො විසඤ්ඤී නිපජ්ජිත්වා උප්පන්නාය සඤ්ඤාය මහාපරිදෙවං පරිදෙවී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො සබ්බසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං පත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤායතනෙ වනමූලඵලාහාරො යාපෙසි. අථෙකා මිගී තස්ස පස්සාවට්ඨානෙ සම්භවමිස්සකං තිණං ඛාදිත්වා උදකං පිවි. එත්තකෙනෙව ච තස්මිං පටිබද්ධචිත්තා ගබ්භං පටිලභිත්වා තතො පට්ඨාය කත්ථචි අගන්ත්වා තත්ථෙව තිණං ඛාදිත්වා අස්සමස්ස සාමන්තෙයෙව විචරති ¶ . මහාසත්තො පරිග්ගණ්හන්තො තං කාරණං අඤ්ඤාසි. සා අපරභාගෙ මනුස්සදාරකං විජායි. මහාසත්තො තං පුත්තසිනෙහෙන පටිජග්ගි, ‘‘ඉසිසිඞ්ගො’’තිස්ස නාමං අකාසි. අථ නං මහාසත්තො විඤ්ඤුතප්පත්තං පබ්බාජෙත්වා අත්තනො මහල්ලකකාලෙ තං ආදාය නාරිවනං නාම ගන්ත්වා, ‘‘තාත, ඉමස්මිං හිමවන්තෙ ඉමෙහි පුප්ඵෙහි සදිසා ඉත්ථියො නාම හොන්ති, තා අත්තනො වසං ගතෙ මහාවිනාසං පාපෙන්ති, න තාසං වසං නාම ගන්තුං වට්ටතී’’ති ඔවදිත්වා අපරභාගෙ බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසි.

ඉසිසිඞ්ගොපි ඣානකීළං කීළන්තො හිමවන්තප්පදෙසෙ වාසං කප්පෙසි. ඝොරතපො පරමධිතින්ද්රියො අහොසි. අථස්ස සීලතෙජෙන සක්කස්ස භවනං කම්පි, සක්කො ආවජ්ජෙන්තො තං කාරණං ඤත්වා ‘‘අයං මං සක්කත්තා චාවෙය්ය, එකං අච්ඡරං පෙසෙත්වා සීලමස්ස භින්දාපෙස්සාමී’’ති සකලදෙවලොකං උපපරික්ඛන්තො අත්තනො අඩ්ඪතෙය්යකොටිසඞ්ඛානං පරිචාරිකානං මජ්ඣෙ එකං අලම්බුසං නාම අච්ඡරං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං තස්ස සීලං භින්දිතුං සමත්ථං අදිස්වා තං පක්කොසාපෙත්වා තස්ස සීලභෙදං කාතුං ආණාපෙසි. තමත්ථං ¶ ආවිකරොන්තො සත්ථා පඨමං ගාථමාහ –

95.

‘‘අථබ්රවි බ්රහා ඉන්දො, වත්රභූ ජයතං පිතා;

දෙවකඤ්ඤං පරාභෙත්වා, සුධම්මායං අලම්බුස’’න්ති.

තත්ථ බ්රහාති මහා. වත්රභූති වත්රස්ස නාම අසුරස්ස අභිභවිතා. ජයතං පිතාති ජයන්තානං ජයප්පත්තානං සෙසානං තෙත්තිංසාය දෙවපුත්තානං පිතුකිච්චසාධනෙන පිතා. පරාභෙත්වාති හදයං භින්දිත්වා ඔලොකෙන්තො විය තං ‘‘පටිබලා අය’’න්ති ඤත්වාති අත්ථො. සුධම්මායන්ති සුධම්මායං දෙවසභායං.

පණ්ඩුකම්බලසිලාසනෙ නිසින්නො තං අලම්බුසං පක්කොසාපෙත්වා ඉදමාහ –

96.

‘‘මිස්සෙ ¶ දෙවා තං යාචන්ති, තාවතිංසා සඉන්දකා;

ඉසිප්පලොභනෙ ගච්ඡ, ඉසිසිඞ්ගං අලම්බුසෙ’’ති.

තත්ථ ¶ මිස්සෙති තං ආලපති, ඉදඤ්ච තස්සා නාමං, සබ්බා පනිත්ථියො පුරිසෙ කිලෙසමිස්සනෙන මිස්සනතො ‘‘මිස්සා’’ති වුච්චන්ති, තෙන සාධාරණෙන ගුණනාමෙනාලපන්තො එවමාහ. ඉසිප්පලොභනෙති ඉසීනං පලොභනසමත්ථෙ. ඉසිසිඞ්ගන්ති තස්ස කිර මත්ථකෙ මිගසිඞ්ගාකාරෙන ද්වෙ චූළා උට්ඨහිංසු, තස්මා එවං වුච්චති.

ඉති සක්කො ‘‘ගච්ඡ ඉසිසිඞ්ගං උපසඞ්කමිත්වා අත්තනො වසං ආනෙත්වා සීලමස්ස භින්දා’’ති අලම්බුසං ආණාපෙසි.

97.

‘‘පුරායං අම්හෙ අච්චෙති, වත්තවා බ්රහ්මචරියවා;

නිබ්බානාභිරතො වුද්ධො, තස්ස මග්ගානි ආවරා’’ති. – වචනං ආහ;

තත්ථ පුරායන්ති අයං තාපසො වත්තසම්පන්නො ච බ්රහ්මචරියවා ච, සො පනෙස දීඝායුකතාය නිබ්බානසඞ්ඛාතෙ මග්ගෙ අභිරතො ගුණවුද්ධියා ච වුද්ධො. තස්මා යාව එස අම්හෙ නාතික්කමති, න අභිභවිත්වා ඉමම්හා ඨානා චාවෙති, තාවදෙව ත්වං ගන්ත්වා තස්ස දෙවලොකගමනානි මග්ගානි ආවර, යථා ඉධ නාගච්ඡති, එවං කරොහීති අත්ථො.

තං සුත්වා අලම්බුසා ගාථාද්වයමාහ –

98.

‘‘දෙවරාජ කිමෙව ත්වං, මමෙව තුවං සික්ඛසි;

ඉසිප්පලොභනෙ ගච්ඡ, සන්ති අඤ්ඤාපි අච්ඡරා.

99.

‘‘මාදිසියො පවරා චෙව, අසොකෙ නන්දනෙ වනෙ;

තාසම්පි හොතු පරියායො, තාපි යන්තු පලොභනා’’ති.

තත්ථ ¶ කිමෙව ත්වන්ති කිං නාමෙතං ත්වං කරොසීති දීපෙති. මමෙව තුවං සික්ඛසීති ඉමස්මිං සකලදෙවලොකෙ මමෙව තුවං ඉක්ඛසි, අඤ්ඤං න පස්සසීති අධිප්පායෙන වදති. ස-කාරො පනෙත්ථ බ්යඤ්ජනසන්ධිකරො. ඉසිප්පලොභනෙ ගච්ඡාති කිංකාරණා මඤ්ඤෙව එවං වදෙසීති අධිප්පායො ¶ . පවරා චෙවාති මයා උත්තරිතරා චෙව. අසොකෙති සොකරහිතෙ. නන්දනෙති නන්දිජනකෙ. පරියායොති ගමනවාරො.

තතො ¶ සක්කො තිස්සො ගාථායො අභාසි –

100.

‘‘අද්ධා හි සච්චං භණසි, සන්ති අඤ්ඤාපි අච්ඡරා;

තාදිසියො පවරා චෙව, අසොකෙ නන්දනෙ වනෙ.

101.

‘‘න තා එවං පජානන්ති, පාරිචරියං පුමං ගතා;

යාදිසං ත්වං පජානාසි, නාරි සබ්බඞ්ගසොභනෙ.

102.

‘‘ත්වමෙව ගච්ඡ කල්යාණි, ඉත්ථීනං පවරා චසි;

තවෙව වණ්ණරූපෙන, සවසමානයිස්සසී’’ති.

තත්ථ පුමං ගතාති පුරිසං උපසඞ්කමන්තා සමානා පුරිසපලොභිනිපාරිචරියං න ජානන්ති. වණ්ණරූපෙනාති සරීරවණ්ණෙන චෙව රූපසම්පත්තියා ච. සවසමානයිස්සසීති තං තාපසං අත්තනො වසං ආනෙස්සසීති.

තං සුත්වා අලම්බුසා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

103.

‘‘න වාහං න ගමිස්සාමි, දෙවරාජෙන පෙසිතා;

විභෙමි චෙතං ආසාදුං, උග්ගතෙජො හි බ්රාහ්මණො.

104.

‘‘අනෙකෙ නිරයං පත්තා, ඉසිමාසාදියා ජනා;

ආපන්නා මොහසංසාරං, තස්මා ලොමානි හංසයෙ’’ති.

තත්ථ න වාහන්ති න වෙ අහං. විභෙමීති භායාමි. ආසාදුන්ති ආසාදිතුං. ඉදං වුත්තං හොති – නාහං, දෙව, තයා පෙසිතා න ගමිස්සාමි, අපිචාහං තං ඉසිං සීලභෙදනත්ථාය අල්ලීයිතුං භායාමි, උග්ගතෙජො හි සොති. ආසාදියාති ආසාදෙත්වා. මොහසංසාරන්ති මොහෙන සංසාරං, මොහෙන ඉසිං පලොභෙත්වා සංසාරං ආපන්නා වට්ටදුක්ඛෙ පතිට්ඨිතා සත්තා ගණනපථං අතික්කන්තා ¶ . තස්මාති තෙන කාරණෙන. ලොමානි හංසයෙති අහං ලොමානි උට්ඨපෙමි, ‘‘තස්ස කිරාහං සීලං භින්දිස්සාමී’’ති චින්තයමානාය මෙ ලොමානි පහංසන්තීති වදති.

105.

‘‘ඉදං වත්වාන පක්කාමි, අච්ඡරා කාමවණ්ණිනී;

මිස්සා මිස්සිතුමිච්ඡන්තී, ඉසිසිඞ්ගං අලම්බුසා.

106.

‘‘සා ¶ ¶ ච තං වනමොගය්හ, ඉසිසිඞ්ගෙන රක්ඛිතං;

බිම්බිජාලකසඤ්ඡන්නං, සමන්තා අද්ධයොජනං.

107.

‘‘පාතොව පාතරාසම්හි, උදණ්හසමයං පති;

අග්ගිට්ඨං පරිමජ්ජන්තං, ඉසිසිඞ්ගං උපාගමී’’ති. – ඉමා අභිසම්බුද්ධගාථා;

තත්ථ පක්කාමීති තෙන හි, දෙවරාජ, ආවජ්ජෙය්යාසි මන්ති අත්තනො සයනගබ්භං පවිසිත්වා අලඞ්කරිත්වා ඉසිසිඞ්ගං කිලෙසෙන මිස්සිතුං ඉච්ඡන්තී පක්කාමි, භික්ඛවෙ, සා අච්ඡරා තස්ස අස්සමං ගතාති. බිම්බිජාලකසඤ්ඡන්නන්ති රත්තඞ්කුරවනෙන සඤ්ඡන්නං. පාතොව පාතරාසම්හීති, භික්ඛවෙ, පාතරාසවෙලාය පාතොව පගෙයෙව අතිපගෙව. උදණ්හසමයං පතීති සූරියුග්ගමනවෙලායමෙව. අග්ගිට්ඨන්ති අග්ගිසාලං. රත්තිං පධානමනුයුඤ්ජිත්වා පාතොව න්හත්වා උදකකිච්චං කත්වා පණ්ණසාලායං ථොකං ඣානසුඛෙන වීතිනාමෙත්වා නික්ඛමිත්වා අග්ගිසාලං සම්මජ්ජන්තං තං ඉසිසිඞ්ගං සා උපාගමි, ඉත්ථිවිලාසං දස්සෙන්තී තස්ස පුරතො අට්ඨාසි.

අථ නං තාපසො පුච්ඡන්තො ආහ –

108.

‘‘කා නු විජ්ජුරිවාභාසි, ඔසධී විය තාරකා;

විචිත්තහත්ථාභරණා, ආමුත්තමණිකුණ්ඩලා.

109.

‘‘ආදිච්චවණ්ණසඞ්කාසා, හෙමචන්දනගන්ධිනී;

සඤ්ඤතූරූ මහාමායා, කුමාරී චාරුදස්සනා.

110.

‘‘විලග්ගා මුදුකා සුද්ධා, පාදා තෙ සුප්පතිට්ඨිතා;

ගමනා කාමනීයා තෙ, හරන්තියෙව මෙ මනො.

111.

‘‘අනුපුබ්බා ¶ ච තෙ ඌරූ, නාගනාසසමූපමා;

විමට්ඨා තුය්හං සුස්සොණී, අක්ඛස්ස ඵලකං යථා.

112.

‘‘උප්පලස්සෙව කිඤ්ජක්ඛා, නාභි තෙ සාධුසණ්ඨිතා;

පුරා කණ්හඤ්ජනස්සෙව, දූරතො පතිදිස්සති.

113.

‘‘දුවිධා ¶ ජාතා උරජා, අවණ්ටා සාධුපච්චුදා;

පයොධරා අපතිතා, අඩ්ඪලාබුසමා ථනා.

114.

‘‘දීඝා කම්බුතලාභාසා, ගීවා එණෙය්යකා යථා;

පණ්ඩරාවරණා වග්ගු, චතුත්ථමනසන්නිභා.

115.

‘‘උද්ධග්ගා ¶ ච අධග්ගා ච, දුමග්ගපරිමජ්ජිතා;

දුවිජා නෙලසම්භූතා, දන්තා තව සුදස්සනා.

116.

‘‘අපණ්ඩරා ලොහිතන්තා, ජිඤ්ජූකඵලසන්නිභා;

ආයතා ච විසාලා ච, නෙත්තා තව සුදස්සනා.

117.

‘‘නාතිදීඝා සුසම්මට්ඨා, කනකබ්යාසමොචිතා;

උත්තමඞ්ගරුහා තුය්හං, කෙසා චන්දනගන්ධිකා.

118.

‘‘යාවතා කසිගොරක්ඛා, වාණිජානඤ්ච යා ගති;

ඉසීනඤ්ච පරක්කන්තං, සඤ්ඤතානං තපස්සිනං.

119.

‘‘න තෙ සමසමං පස්සෙ, අස්මිං පථවිමණ්ඩලෙ;

කො වා ත්වං කස්ස වා පුත්තො, කථං ජානෙමු තං මය’’න්ති.

තත්ථ විචිත්තහත්ථාභරණාති විචිත්තෙහි හත්ථාභරණෙහි සමන්නාගතා. හෙමචන්දනගන්ධිනීති සුවණ්ණවණ්ණචන්දනගන්ධවිලෙපනා. සඤ්ඤතූරූති සුවට්ටිතඝනඌරු සම්පන්නඌරුලක්ඛණා. විලග්ගාති සංඛිත්තමජ්ඣා. මුදුකාති මුදු සුඛුමාලා. සුද්ධාති නිම්මලා. සුප්පතිට්ඨිතාති සමං පථවිං ඵුසන්තා ¶ සුට්ඨු පතිට්ඨිතා. ගමනාති ගච්ඡමානා. කාමනීයාති කන්තා කාමිතබ්බයුත්තකා. හරන්තියෙව මෙ මනොති එතෙ එවරූපෙන පරමෙන ඉත්ථිවිලාසෙන චඞ්කමන්තියා තව පාදා මම චිත්තං හරන්තියෙව. විමට්ඨාති විසාලා. සුස්සොණීති සුන්දරසොණී. අක්ඛස්සාති සුන්දරවණ්ණස්ස අක්ඛස්ස සුවණ්ණඵලකං විය විසාලා තෙ සොණීති වදති. උප්පලස්සෙව කිඤ්ජක්ඛාති නීලුප්පලකණ්ණිකා විය. කණ්හඤ්ජනස්සෙවාති සුඛුමකණ්හලොමචිත්තත්තා එවමාහ.

‘‘දුවිධා’’තිගාථං ථනෙ වණ්ණයන්තො ආහ. තෙ හි ද්වෙ හුත්වා උරෙ ජාතා වණ්ටස්ස අභාවා අවණ්ටා, උරෙ ලග්ගා එව හුත්වා සුට්ඨු නික්ඛන්තත්තා ¶ සාධුපච්චුදා, පයස්ස ධාරණතො පයොධරා, අපතිතාති න පතිතා, අමිලාතතාය වා අලම්බනතාය වා න අන්තො පවිට්ඨාති අපතිතා, සුවණ්ණඵලකෙ ඨපිතසුවණ්ණමයවට්ටඅලාබුනො අඩ්ඪෙන සදිසතාය අඩ්ඪලාබුසමා ථනා. එණෙය්යකා යථාති එණීමිගස්ස හි දීඝා ච වට්ටා ච ගීවා සොභති යථා, එවං තව ගීවා ථොකං දීඝා. කම්බුතලාභාසාති සුවණ්ණාලිඞ්ගතලසන්නිභා ගීවාති අත්ථො. පණ්ඩරාවරණාති දන්තාවරණා. චතුත්ථමනසන්නිභාති චතුත්ථමනො වුච්චති චතුත්ථමනවත්ථුභූතා ජිව්හා. අභිරත්තභාවෙන ජිව්හාසදිසං තෙ ඔට්ඨපරියොසානන්ති වදති. උද්ධග්ගාති හෙට්ඨිමදන්තා. අධග්ගාති උපරිමදන්තා. දුමග්ගපරිමජ්ජිතාති ¶ දන්තකට්ඨපරිමජ්ජිතා පරිසුද්ධා. දුවිජාති ද්විජා. නෙලසම්භූතාති නිද්දොසෙසු හනුමංසපරියොසානෙසු සම්භූතා.

අපණ්ඩරාති කණ්හා. ලොහිතන්තාති රත්තපරියන්තා. ජිඤ්ජූකඵලසන්නිභාති රත්තට්ඨානෙ ජිඤ්ජුකඵලසදිසා. සුදස්සනාති පස්සන්තානං අතිත්තිකරා පඤ්චපසාදසමන්නාගතා. නාතිදීඝාති පමාණයුත්තා. සුසම්මට්ඨාති සුට්ඨු සම්මට්ඨා. කනකබ්යාසමොචිතාති කනකබ්යා වුච්චති සුවණ්ණඵණිකා, තාය ගන්ධතෙලං ආදාය පහරිතා සුරචිතා. කසිගොරක්ඛාති ඉමිනා කසිඤ්ච ගොරක්ඛඤ්ච නිස්සාය ජීවනකසත්තෙ දස්සෙති. යා ගතීති යත්තකා නිප්ඵත්ති. පරක්කන්තන්ති යත්තකං ඉසීනං පරක්කන්තං, විත්ථාරීකතා ඉමස්මිං හිමවන්තෙ යත්තකා ඉසයො වසන්තීති අත්ථො. න තෙ සමසමන්ති තෙසු සබ්බෙසු එකම්පි රූපලීළාවිලාසාදිසමතාය තයා සමානං න පස්සාමි. කො වා ත්වන්ති ඉදං තස්සා ඉත්ථිභාවං ජානන්තො පුරිසවොහාරවසෙන පුච්ඡති.

එවං පාදතො පට්ඨාය යාව කෙසා අත්තනො වණ්ණං භාසන්තෙ තාපසෙ අලම්බුසා තුණ්හී හුත්වා තස්සා කථාය යථානුසන්ධිං ගතාය තස්ස සම්මූළ්හභාවං ඤත්වා ගාථමාහ –

120.

‘‘න ¶ පඤ්හකාලො භද්දන්තෙ, කස්සපෙවං ගතෙ සති;

එහි සම්ම රමිස්සාම, උභො අස්මාකමස්සමෙ;

එහි තං උපගූහිස්සං, රතීනං කුසලො භවා’’ති.

තත්ථ ¶ කස්සපෙවං ගතෙ සතීති කස්සපගොත්ත එවං තව චිත්තෙ පවත්තෙ සති පඤ්හකාලො න හොති. සම්මාති වයස්ස, පියවචනාලපනමෙතං. රතීනන්ති පඤ්චකාමගුණරතීනං.

එවං වත්වා අලම්බුසා චින්තෙසි – ‘‘නායං මයි ඨිතාය හත්ථපාසං ආගමිස්සති, ගච්ඡන්තී විය භවිස්සාමී’’ති. සා ඉත්ථිමායාකුසලතාය තාපසං අනුපසඞ්කමිත්වා ආගතමග්ගාභිමුඛී පායාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

121.

‘‘ඉදං වත්වාන පක්කාමි, අච්ඡරා කාමවණ්ණිනී;

මිස්සා මිස්සිතුමිච්ඡන්තී, ඉසිසිඞ්ගං අලම්බුසා’’ති.

අථ ¶ නං තාපසො ගච්ඡන්තිං දිස්වා ‘‘අයං ගච්ඡතී’’ති අත්තනො දන්ධපරක්කමං මන්දගමනං ඡින්දිත්වා වෙගෙන ධාවිත්වා කෙසෙසු හත්ථෙන පරාමසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

122.

‘‘සො ච වෙගෙන නික්ඛම්ම, ඡෙත්වා දන්ධපරක්කමං;

තමුත්තමාසු වෙණීසු, අජ්ඣප්පත්තො පරාමසි.

123.

‘‘තමුදාවත්ත කල්යාණී, පලිස්සජි සුසොභනා;

චවිතම්හි බ්රහ්මචරියා, යථා තං අථ තොසිතා.

124.

‘‘මනසා අගමා ඉන්දං, වසන්තං නන්දනෙ වනෙ;

තස්සා සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, මඝවා දෙවකුඤ්ජරො.

125.

‘‘පල්ලඞ්කං පහිණී ඛිප්පං, සොවණ්ණං සොපවාහනං;

සඋත්තරච්ඡදපඤ්ඤාසං, සහස්සපටියත්ථතං.

126.

‘‘තමෙනං ¶ තත්ථ ධාරෙසි, උරෙ කත්වාන සොභනා;

යථා එකමුහුත්තංව, තීණි වස්සානි ධාරයි.

127.

‘‘විමදො තීහි වස්සෙහි, පබුජ්ඣිත්වාන බ්රාහ්මණො;

අද්දසාසි හරිතරුක්ඛෙ, සමන්තා අග්ගියායනං.

128.

‘‘නවපත්තවනං ඵුල්ලං, කොකිලග්ගණඝොසිතං;

සමන්තා පවිලොකෙත්වා, රුදං අස්සූනි වත්තයි.

129.

‘‘න ¶ ජුහෙ න ජපෙ මන්තෙ, අග්ගිහුත්තං පහාපිතං;

කො නු මෙ පාරිචරියාය, පුබ්බෙ චිත්තං පලොභයි.

130.

‘‘අරඤ්ඤෙ මෙ විහරතො, යො මෙ තෙජා හ සම්භුතං;

නානාරතනපරිපූරං, නාවංව ගණ්හි අණ්ණවෙ’’ති.

තත්ථ අජ්ඣප්පත්තොති සම්පත්තො. තමුදාවත්ත කල්යාණීති තං කෙසෙ පරාමසිත්වා ඨිතං ඉසිං උදාවත්තිත්වා නිවත්තිත්වා කල්යාණදස්සනා සා සුට්ඨු සොභනා. පලිස්සජීති ආලිඞ්ගි. චවිතම්හි බ්රහ්මචරියා, යථා තං අථ තොසිතාති, භික්ඛවෙ, තස්ස ඉසිනො තාවදෙව ඣානං අන්තරධායි. තස්මිං තම්හා ඣානා බ්රහ්මචරියා චවිතෙ යථා තං සක්කෙන පත්ථිතං, තථෙව අහොසි. අථ සක්කස්ස පත්ථනාය සමිද්ධභාවං විදිත්වා සා දෙවකඤ්ඤා තොසිතා, තස්ස තෙන බ්රහ්මචරියවිනාසෙන සඤ්ජනිතපීතිපාමොජ්ජාති අත්ථො.

මනසා අගමාති සා තං ආලිඞ්ගිත්වා ඨිතා ‘‘අහො වත සක්කො පල්ලඞ්කං මෙ පෙසෙය්යා’’ති එවං පවත්තෙන මනසා ඉන්දං අගමා. නන්දනෙ වනෙති නන්දිජනනසමත්ථතාය නන්දනවනසඞ්ඛාතෙ තාවතිංසභවනෙ වසන්තං. දෙවකුඤ්ජරොති දෙවසෙට්ඨො ¶ . පහිණීති පෙසෙසි. ‘‘පාහිණී’’තිපි පාඨො. සොපවාහනන්ති සපරිවාරං. සඋත්තරච්ඡදපඤ්ඤාසන්ති පඤ්ඤාසාය උත්තරච්ඡදෙහි පටිච්ඡාදිතං. සහස්සපටියත්ථතන්ති සහස්සදිබ්බකොජවත්ථතං. තමෙනං තත්ථාති තං ඉසිසිඞ්ගං තත්ථ දිබ්බපල්ලඞ්කෙ නිසින්නා සා උරෙ කත්වා ධාරෙසි. තීණි වස්සානීති එකමුහුත්තං විය මනුස්සගණනාය තීණි වස්සානි තං උරෙ නිපජ්ජාපෙත්වා තත්ථ නිසින්නා ධාරෙසි.

විමදොති ¶ නිම්මදො විගතසඤ්ඤභාවො. සො හි තීණි සංවච්ඡරානි විසඤ්ඤො සයිත්වා පච්ඡා පටිලද්ධසඤ්ඤො පබුජ්ඣි. තස්මිං පබුජ්ඣමානෙ හත්ථාදිඵන්දනං දිස්වාව අලම්බුසා තස්ස පබුජ්ඣනභාවං ඤත්වා පල්ලඞ්කං අන්තරධාපෙත්වා සයම්පි අන්තරහිතා අට්ඨාසි. අද්දසාසීති සො අස්සමපදං ඔලොකෙන්තො ‘‘කෙන නු ඛොම්හි සීලවිනාසං පාපිතො’’ති චින්තෙත්වා මහන්තෙන සද්දෙන පරිදෙවමානො අද්දසාසි. හරිතරුක්ඛෙති අග්ගියායනසඞ්ඛාතං අග්ගිසාලං සමන්තා පරිවාරෙත්වා ඨිතෙ හරිතපත්තරුක්ඛෙ. නවපත්තවනන්ති තරුණෙහි නවපත්තෙහි සඤ්ඡන්නං වනං. රුදන්ති පරිදෙවන්තො.

න ¶ ජුහෙ න ජපෙ මන්තෙති අයමස්ස පරිදෙවනගාථා. පහාපිතන්ති හාපිතං, ප-කාරො උපසග්ගමත්තං. පාරිචරියායාති කො නු කිලෙසපාරිචරියාය ඉතො පුබ්බෙ මම චිත්තං පලොභයීති පරිදෙවති. යො මෙ තෙජා හ සම්භුතන්ති හ-කාරො නිපාතමත්තං. යො මම සමණතෙජෙන සම්භූතං ඣානගුණං නානාරතනපරිපුණ්ණං මහන්තං මහණ්ණවෙ නාවං විය ගණ්හි, විනාසං පාපෙසි, කො නාමෙසොති පරිදෙවතීති.

තං සුත්වා අලම්බුසා චින්තෙසි – ‘‘සචාහං න කථෙස්සාමි, අයං මෙ අභිසපිස්සති, හන්දස්ස කථෙස්සාමී’’ති. සා දිස්සමානෙන කායෙන ඨත්වා ගාථමාහ –

131.

‘‘අහං තෙ පාරිචරියාය, දෙවරාජෙන පෙසිතා;

අවධිං චිත්තං චිත්තෙන, පමාදො ත්වං න බුජ්ඣසී’’ති.

සො තස්සා කථං සුත්වා පිතරා දින්නඔවාදං සරිත්වා ‘‘පිතු වචනං අකත්වා මහාවිනාසං පත්තොම්හී’’ති පරිදෙවන්තො චතස්සො ගාථායො අභාසි –

132.

‘‘ඉමානි කිර මං තාතො, කස්සපො අනුසාසති;

කමලාසදිසිත්ථියො, තායො බුජ්ඣෙසි මාණව.

133.

‘‘උරෙගණ්ඩායො බුජ්ඣෙසි, තායො බුජ්ඣෙසි මාණව;

ඉච්චානුසාසි මං තාතො, යථා මං අනුකම්පකො.

134.

‘‘තස්සාහං ¶ වචනං නාකං, පිතු වුද්ධස්ස සාසනං;

අරඤ්ඤෙ නිම්මනුස්සම්හි, ස්වජ්ජ ඣායාමි එකකො.

135.

‘‘සොහං ¶ තථා කරිස්සාමි, ධිරත්ථු ජීවිතෙන මෙ;

පුන වා තාදිසො හෙස්සං, මරණං මෙ භවිස්සතී’’ති.

තත්ථ ඉමානීති ඉමානි වචනානි. කමලාසදිසිත්ථියොති කමලා වුච්චති නාරිපුප්ඵලතා, තාසං පුප්ඵසදිසා ඉත්ථියො. තායො බුජ්ඣෙසි මාණවාති මාණව ත්වං තායො ජානෙය්යාසි, ඤත්වා දස්සනපථං අගන්ත්වා පලාපෙය්යාසීති යානි එවරූපානි වචනානි තදා මං තාතො අනුසාසති, ඉමානි කිර තානීති. උරෙගණ්ඩායොති උරම්හි ද්වීහි ගණ්ඩෙහි සමන්නාගතා. තායො බුජ්ඣෙසි, මාණවාති, මාණව, තායො අත්තනො ¶ වසං ගතෙ විනාසං පාපෙන්තීති ත්වං ජානෙය්යාසි. නාකන්ති නාකරිං. ඣායාමීති පජ්ඣායාමි පරිදෙවාමි. ධිරත්ථු ජීවිතෙන මෙති ධිරත්ථු ගරහිතං මම ජීවිතං, ජීවිතෙන මෙ කො අත්ථො. පුන වාති තථා කරිස්සාමි, යථා පුන වා තාදිසො භවිස්සාමි, නට්ඨං ඣානං උප්පාදෙත්වා වීතරාගො භවිස්සාමි, මරණං වා මෙ භවිස්සතීති.

සො කාමරාගං පහාය පුන ඣානං උප්පාදෙසි. අථස්ස සමණතෙජං දිස්වා ඣානස්ස ච උප්පාදිතභාවං ඤත්වා අලම්බුසා භීතා ඛමාපෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ද්වෙ ගාථායො අභාසි –

136.

‘‘තස්ස තෙජං වීරියඤ්ච, ධිතිං ඤත්වා අවට්ඨිතං;

සිරසා අග්ගහී පාදෙ, ඉසිසිඞ්ගං අලම්බුසා.

137.

‘‘මා මෙ කුජ්ඣ මහාවීර, මා මෙ කුජ්ඣ මහාඉසෙ;

මහා අත්ථො මයා චිණ්ණො, තිදසානං යසස්සිනං;

තයා පකම්පිතං ආසි, සබ්බං දෙවපුරං තදා’’ති.

අථ නං සො ‘‘ඛමාමි තෙ, භද්දෙ, යථාසුඛං ගච්ඡා’’ති විස්සජ්ජෙන්තො ගාථමාහ –

138.

‘‘තාවතිංසා ච යෙ දෙවා, තිදසානඤ්ච වාසවො;

ත්වඤ්ච භද්දෙ සුඛී හොහි, ගච්ඡ කඤ්ඤෙ යථාසුඛ’’න්ති.

සා තං වන්දිත්වා තෙනෙව සුවණ්ණපල්ලඞ්කෙන දෙවපුරං ගතා. තමත්ථං ¶ පකාසෙන්තො සත්ථා තිස්සො ගාථායො අභාසි –

139.

‘‘තස්ස ¶ පාදෙ ගහෙත්වාන, කත්වා ච නං පදක්ඛිණං;

අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාන, තම්හා ඨානා අපක්කමි.

140.

‘‘යො ච තස්සාසි පල්ලඞ්කො, සොවණ්ණො සොපවාහනො;

සඋත්තරච්ඡදපඤ්ඤාසො, සහස්සපටියත්ථතො;

තමෙව පල්ලඞ්කමාරුය්හ, අගා දෙවාන සන්තිකෙ.

141.

‘‘තමොක්කමිව ආයන්තිං, ජලන්තිං විජ්ජුතං යථා;

පතීතො සුමනො විත්තො, දෙවින්දො අදදා වර’’න්ති.

තත්ථ ¶ ඔක්කමිවාති දීපකං විය. ‘‘පතීතො’’තිආදීහි තුට්ඨාකාරොව දස්සිතො අදදා වරන්ති ආගන්ත්වා වන්දිත්වා ඨිතාය තුට්ඨො වරං අදාසි.

සා තස්ස සන්තිකෙ වරං ගණ්හන්තී ඔසානගාථමාහ –

142.

‘‘වරඤ්චෙ මෙ අදො සක්ක, සබ්බභූතානමිස්සර;

නිසිප්පලොභිකා ගච්ඡෙ, එතං සක්ක වරං වරෙ’’ති.

තස්සත්ථො – ‘‘සක්ක දෙවරාජ, සචෙ මෙ ත්වං වරං අදො, පුන ඉසිපලොභිකාය න ගච්ඡෙය්යං, මා මං එතදත්ථාය පහිණෙය්යාසි, එතං වරං වරෙ යාචාමී’’ති.

සත්ථා තස්ස භික්ඛුනො ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා අලම්බුසා පුරාණදුතියිකා අහොසි, ඉසිසිඞ්ගො උක්කණ්ඨිතභික්ඛු, පිතා මහාඉසි පන අහමෙව අහොසින්ති.

අලම්බුසාජාතකවණ්ණනා තතියා.

[524] 4. සඞ්ඛපාලජාතකවණ්ණනා

අරියාවකාසොසීති ¶ ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උපොසථකම්මං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි සත්ථා උපොසථිකෙ උපාසකෙ සම්පහංසෙත්වා ‘‘පොරාණකපණ්ඩිතා මහතිං නාගසම්පත්තිං පහාය උපොසථවාසං උපවසිංසුයෙවා’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ රාජගහෙ මගධරාජා නාම රජ්ජං කාරෙසි. තදා බොධිසත්තො තස්ස රඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, ‘‘දුය්යොධනො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා ආගන්ත්වා පිතු සිප්පං දස්සෙසි. අථ නං පිතා රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං ¶ පබ්බජිත්වා උය්යානෙ වසි. බොධිසත්තො දිවසස්ස තික්ඛත්තුං පිතු සන්තිකං අගමාසි. තස්ස මහාලාභසක්කාරො උදපාදි. සො තෙනෙව පලිබොධෙන කසිණපරිකම්මමත්තම්පි කාතුං අසක්කොන්තො චින්තෙසි – ‘‘මහා මෙ ¶ ලාභසක්කාරො, න සක්කා මයා ඉධ වසන්තෙන ඉමං ජටං ඡින්දිතුං, පුත්තස්ස මෙ අනාරොචෙත්වාව අඤ්ඤත්ථ ගමිස්සාමී’’ති. සො කඤ්චි අජානාපෙත්වා උය්යානා නික්ඛමිත්වා මගධරට්ඨං අතික්කමිත්වා මහිසකරට්ඨෙ සඞ්ඛපාලදහතො නාම නික්ඛන්තාය කණ්ණවෙණ්ණාය නදියා නිවත්තනෙ චන්දකපබ්බතං උපනිස්සාය පණ්ණසාලං කත්වා තත්ථ වසන්තො කසිණපරිකම්මං කත්වා ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා උඤ්ඡාචරියාය යාපෙසි. තමෙනං සඞ්ඛපාලො නාම නාගරාජා මහන්තෙන පරිවාරෙන කණ්ණවෙණ්ණනදිතො නික්ඛමිත්වා අන්තරන්තරා උපසඞ්කමති. සො තස්ස ධම්මං දෙසෙසි. අථස්ස පුත්තො පිතරං දට්ඨුකාමො ගතට්ඨානං අජානන්තො අනුවිචාරාපෙත්වා ‘‘අසුකට්ඨානෙ නාම වසතී’’ති ඤත්වා තස්ස දස්සනත්ථාය මහන්තෙන පරිවාරෙන තත්ථ ගන්ත්වා එකමන්තෙ ඛන්ධවාරං නිවාසෙත්වා කතිපයෙහි අමච්චෙහි සද්ධිං අස්සමපදාභිමුඛො පායාසි.

තස්මිං ඛණෙ සඞ්ඛපාලො මහන්තෙන පරිවාරෙන ධම්මං සුණන්තො නිසීදි. සො තං රාජානං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ඉසිං වන්දිත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. රාජා පිතරං වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා නිසීදිත්වා පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, කතරරාජා නාමෙස තුම්හාකං සන්තිකං ආගතො’’ති. තාත, සඞ්ඛපාලනාගරාජා නාමෙසොති. සො තස්ස සම්පත්තිං නිස්සාය නාගභවනෙ ලොභං කත්වා කතිපාහං වසිත්වා පිතු භික්ඛාහාරං නිබද්ධං දාපෙත්වා අත්තනො නගරමෙව ගන්ත්වා චතූසු ද්වාරෙසු දානසාලායො කාරෙත්වා සකලජම්බුදීපං සඞ්ඛොභෙන්තො දානං දත්වා සීලං රක්ඛිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා නාගභවනං පත්ථෙත්වා ආයුපරියොසානෙ නාගභවනෙ නිබ්බත්තිත්වා සඞ්ඛපාලනාගරාජා අහොසි ¶ . සො ගච්ඡන්තෙ කාලෙ තාය සම්පත්තියා විප්පටිසාරී හුත්වා තතො පට්ඨාය මනුස්සයොනිං පත්ථෙන්තො ¶ උපොසථවාසං වසි. අථස්ස නාගභවනෙ වසන්තස්ස උපොසථවාසො න සම්පජ්ජති, සීලවිනාසං පාපුණාති. සො තතො පට්ඨාය නාගභවනා නික්ඛමිත්වා කණ්ණවෙණ්ණාය නදියා අවිදූරෙ මහාමග්ගස්ස ච එකපදිකමග්ගස්ස ච අන්තරෙ එකං වම්මිකං පරික්ඛිපිත්වා උපොසථං අධිට්ඨාය සමාදින්නසීලො ‘‘මම චම්මමංසාදීහි අත්ථිකා චම්මමංසාදීනි හරන්තූ’’ති අත්තානං දානමුඛෙ විස්සජ්ජෙත්වා වම්මිකමත්ථකෙ නිපන්නො සමණධම්මං කරොන්තො චාතුද්දසෙ පන්නරසෙ වසිත්වා පාටිපදෙ නාගභවනං ගච්ඡති.

තස්මිං ¶ එකදිවසං එවං සීලං සමාදියිත්වා නිපන්නෙ පච්චන්තගාමවාසිනො සොළස ජනා ‘‘මංසං ආහරිස්සාමා’’ති ආවුධහත්ථා අරඤ්ඤෙ විචරන්තා කිඤ්චි අලභිත්වා නික්ඛන්තා තං වම්මිකමත්ථකෙ නිපන්නං දිස්වා ‘‘මයං අජ්ජ ගොධාපොතකම්පි න ලභිම්හා, ඉමං නාගරාජානං වධිත්වා ඛාදිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘මහා ඛො පනෙස ගය්හමානො පලායෙය්ය, යථානිපන්නමෙව තං භොගෙසු සූලෙහි විජ්ඣිත්වා දුබ්බලං කත්වා ගණ්හිස්සාමා’’ති සූලානි ආදාය උපසඞ්කමිංසු. බොධිසත්තස්ස සරීරං මහන්තං එකදොණිකනාවප්පමාණං වට්ටෙත්වා ඨපිතසුමනපුප්ඵදාමං විය ජිඤ්ජුකඵලසන්නිභෙහි අක්ඛීහි ජයසුමනපුප්ඵසදිසෙන ච සීසෙන සමන්නාගතං අතිවිය සොභති. සො තෙසං සොළසන්නං ජනානං පදසද්දෙන භොගන්තරතො සීසං නීහරිත්වා රත්තක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා තෙ සූලහත්ථෙ ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අජ්ජ මය්හං මනොරථො මත්ථකං පාපුණිස්සති, අහං අත්තානං දානමුඛෙ නිය්යාදෙත්වා වීරියං අධිට්ඨහිත්වා නිපන්නො, ඉමෙ මම සරීරං සත්තීහි කොට්ටෙත්වා ඡිද්දාවඡිද්දං කරොන්තෙ කොධවසෙන අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා න ඔලොකෙස්සාමී’’ති අත්තනො සීලභෙදභයෙන දළ්හං අධිට්ඨාය ¶ සීසං භොගන්තරෙයෙව පවෙසෙත්වා නිපජ්ජි. අථ නං තෙ උපගන්ත්වා නඞ්ගුට්ඨෙ ගහෙත්වා කඩ්ඪන්තා භූමියං පොථෙත්වා තිඛිණසූලෙහි අට්ඨසු ඨානෙසු විජ්ඣිත්වා සකණ්ටකකාළවෙත්තයට්ඨියො පහාරමුඛෙහි පවෙසෙත්වා අට්ඨසු ඨානෙසු කාජෙනාදාය මහාමග්ගං පටිපජ්ජිංසු, මහාසත්තො සූලෙහි විජ්ඣනතො පට්ඨාය එකට්ඨානෙපි කොධවසෙන අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා තෙ න ඔලොකෙසි. තස්ස අට්ඨහි කාජෙහි ආදාය නීයමානස්ස සීසං ඔලම්බෙත්වා භූමියං පහරි. අථ නං ‘‘සීසමස්ස ඔලම්බතී’’ති මහාමග්ගෙ නිපජ්ජාපෙත්වා තරුණසූලෙන නාසාපුටං විජ්ඣිත්වා රජ්ජුකං පවෙසෙත්වා සීසං උක්ඛිපිත්වා කාජකොටියං ලග්ගිත්වා පුනපි උක්ඛිපිත්වා මග්ගං පටිපජ්ජිංසු.

තස්මිං ඛණෙ විදෙහරට්ඨෙ මිථිලනගරවාසී ආළාරො නාම කුටුම්බිකො පඤ්ච සකටසතානි ආදාය සුඛයානකෙ නිසීදිත්වා ගච්ඡන්තො තෙ භොජපුත්තෙ බොධිසත්තං තථා ගණ්හිත්වා ගච්ඡන්තෙ දිස්වා තෙසං සොළසන්නම්පි සොළසහි වාහගොණෙහි සද්ධිං පසතං පසතං සුවණ්ණමාසකෙ සබ්බෙසං නිවාසනපාරුපනානි ¶ භරියානම්පි නෙසං වත්ථාභරණානි දත්වා විස්සජ්ජාපෙසි. අථ සො නාගභවනං ගන්ත්වා තත්ථ පපඤ්චං අකත්වා මහන්තෙන ¶ පරිවාරෙන නික්ඛමිත්වා ආළාරං උපසඞ්කමිත්වා නාගභවනස්ස වණ්ණං කථෙත්වා තං ආදාය නාගභවනං ගන්ත්වා තීහි නාගකඤ්ඤාසතෙහි සද්ධිං මහන්තමස්ස යසං දත්වා දිබ්බෙහි කාමෙහි සන්තප්පෙසි. ආළාරො නාගභවනෙ එකවස්සං වසිත්වා දිබ්බකාමෙ පරිභුඤ්ජිත්වා ‘‘ඉච්ඡාමහං, සම්ම, පබ්බජිතු’’න්ති නාගරාජස්ස කථෙත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ ගහෙත්වා නාගභවනතො හිමවන්තප්පදෙසං ගන්ත්වා පබ්බජිත්වා තත්ථ චිරං වසිත්වා අපරභාගෙ චාරිකං චරන්තො බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ භික්ඛාය නගරං පවිසිත්වා රාජද්වාරං අගමාසි. අථ නං බාරාණසිරාජා දිස්වා ඉරියාපථෙ පසීදිත්වා පක්කොසාපෙත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා නානග්ගරසභොජනං භොජෙත්වා ¶ අඤ්ඤතරස්මිං නීචෙ ආසනෙ නිසින්නො වන්දිත්වා තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමං ගාථමාහ –

143.

‘‘අරියාවකාසොසි පසන්නනෙත්තො, මඤ්ඤෙ භවං පබ්බජිතො කුලම්හා;

කථං නු විත්තානි පහාය භොගෙ, පබ්බජි නික්ඛම්ම ඝරා සපඤ්ඤා’’ති.

තත්ථ අරියාවකාසොසීති නිද්දොසසුන්දරසරීරාවකාසොසි, අභිරූපොසීති අත්ථො. පසන්නනෙත්තොති පඤ්චහි පසාදෙහි යුත්තනෙත්තො. කුලම්හාති ඛත්තියකුලා වා බ්රාහ්මණකුලා වා සෙට්ඨිකුලා වා පබ්බජිතොසීති මඤ්ඤාමි. කථං නූති කෙන කාරණෙන කිං ආරම්මණං කත්වා ධනඤ්ච උපභොගෙ ච පහාය ඝරා නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතොසි සපඤ්ඤ පණ්ඩිතපුරිසාති පුච්ඡති.

තතො පරං තාපසස්ස ච රඤ්ඤො ච වචනප්පටිවචනවසෙන ගාථානං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො –

144.

‘‘සයං විමානං නරදෙව දිස්වා, මහානුභාවස්ස මහොරගස්ස;

දිස්වාන පුඤ්ඤාන මහාවිපාකං, සද්ධායහං පබ්බජිතොම්හි රාජ.

145.

‘‘න ¶ කාමකාමා න භයා න දොසා, වාචං මුසා පබ්බජිතා භණන්ති;

අක්ඛාහි මෙ පුච්ඡිතො එතමත්ථං, සුත්වාන මෙ ජායිහිතිප්පසාදො.

146.

‘‘වාණිජ්ජ රට්ඨාධිප ගච්ඡමානො, පථෙ අද්දසාසිම්හි භොජපුත්තෙ;

පවඩ්ඪකායං උරගං මහන්තං, ආදාය ගච්ඡන්තෙ පමොදමානෙ.

147.

‘‘සොහං ¶ සමාගම්ම ජනින්ද තෙහි, පහට්ඨලොමො අවචම්හි භීතො;

කුහිං අයං නීයති භීමකායො, නාගෙන කිං කාහථ භොජපුත්තා.

148.

‘‘නාගො ¶ අයං නීයති භොජනත්ථා, පවඩ්ඪකායො උරගො මහන්තො;

සාදුඤ්ච ථූලඤ්ච මුදුඤ්ච මංසං, න ත්වං රසඤ්ඤාසි විදෙහපුත්ත.

149.

‘‘ඉතො මයං ගන්ත්වා සකං නිකෙතං, ආදාය සත්ථානි විකොපයිත්වා;

මංසානි භොක්ඛාම පමොදමානා, මයඤ්හි වෙ සත්තවො පන්නගානං.

150.

‘‘සචෙ අයං නීයති භොජනත්ථා, පවඩ්ඪකායො උරගො මහන්තො;

දදාමි වො බලිබද්දානි සොළස, නාගං ඉමං මුඤ්චථ බන්ධනස්මා.

151.

‘‘අද්ධා හි නො භක්ඛො අයං මනාපො, බහූ ච නො උරගා භුත්තපුබ්බා;

කරොම තෙ තං වචනං අළාර, මිත්තඤ්ච නො හොහි විදෙහපුත්ත.

152.

‘‘තදාස්සු ¶ තෙ බන්ධනා මොචයිංසු, යං නත්ථුතො පටිමොක්කස්ස පාසෙ;

මුත්තො ච සො බන්ධනා නාගරාජා, පක්කාමි පාචීනමුඛො මුහුත්තං.

153.

‘‘ගන්ත්වාන පාචීනමුඛො මුහුත්තං, පුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි පලොකයී මං;

තදාස්සහං පිට්ඨිතො අන්වගච්ඡිං, දසඞ්ගුලිං අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා.

154.

‘‘ගච්ඡෙව ඛො ත්වං තරමානරූපො, මා තං අමිත්තා පුනරග්ගහෙසුං;

දුක්ඛො හි ලුද්දෙහි පුනා සමාගමො, අදස්සනං භොජපුත්තාන ගච්ඡ.

155.

‘‘අගමාසි සො රහදං විප්පසන්නං, නීලොභාසං රමණීයං සුතිත්ථං;

සමොතතං ¶ ජම්බුහි වෙතසාහි, පාවෙක්ඛි නිත්තිණ්ණභයො පතීතො.

156.

‘‘සො තං පවිස්ස නචිරස්ස නාගො, දිබ්බෙන මෙ පාතුරහූ ජනින්ද;

උපට්ඨහී මං පිතරංව පුත්තො, හදයඞ්ගමං කණ්ණසුඛං භණන්තො.

157.

‘‘ත්වං ¶ මෙසි මාතා ච පිතා අළාර, අබ්භන්තරො පාණදදො සහායො;

සකඤ්ච ඉද්ධිං පටිලාභකොස්මි, අළාර පස්ස මෙ නිවෙසනානි;

පහූතභක්ඛං බහුඅන්නපානං, මසක්කසාරං විය වාසවස්සා’’ති.

තත්ථ විමානන්ති සඞ්ඛපාලනාගරඤ්ඤො අනෙකසතනාටකසම්පත්තිසම්පන්නං කඤ්චනමණිවිමානං. පුඤ්ඤානන්ති තෙන කතපුඤ්ඤානං මහන්තං විපාකං දිස්වා කම්මඤ්ච ¶ ඵලඤ්ච පරලොකඤ්ච සද්දහිත්වා පවත්තාය සද්ධාය අහං පබ්බජිතො. න කාමකාමාති න වත්ථුකාමෙනපි භයෙනපි දොසෙනපි මුසා භණන්ති. ජායිහිතීති, භන්තෙ, තුම්හාකං වචනං සුත්වා මය්හම්පි පසාදො සොමනස්සං ජායිස්සති. වාණිජ්ජන්ති වාණිජ්ජකම්මං කරිස්සාමීති ගච්ඡන්තො. පථෙ අද්දසාසිම්හීති පඤ්චන්නං සකටසතානං පුරතො සුඛයානකෙ නිසීදිත්වා ගච්ඡන්තො මහාමග්ගෙ ජනපදමනුස්සෙ අද්දසං. පවඩ්ඪකායන්ති වඩ්ඪිතකායං. ආදායාති අට්ඨහි කාජෙහි ගහෙත්වා. අවචම්හීති අභාසිං. භීමකායොති භයජනකකායො. භොජපුත්තාති ලුද්දපුත්තකෙ පියසමුදාචාරෙනාලපති. විදෙහපුත්තාති විදෙහරට්ඨවාසිතාය ආළාරං ආලපිංසු. විකොපයිත්වාති ඡින්දිත්වා. මයඤ්හි වො සත්තවොති මයං පන නාගානං වෙරිනො නාම. භොජනත්ථාති භොජනත්ථාය. මිත්තඤ්ච නො හොහීති ත්වං අම්හාකං මිත්තො හොහි, කතගුණං ජාන.

තදාස්සු තෙති, මහාරාජ, තෙහි භොජපුත්තෙහි එවං වුත්තෙ අහං තෙසං සොළස වාහගොණෙ නිවාසනපාරුපනානි පසතං පසතං සුවණ්ණමාසකෙ භරියානඤ්ච නෙසං වත්ථාලඞ්කාරං අදාසිං, අථ තෙ සඞ්ඛපාලනාගරාජානං භූමියං නිපජ්ජාපෙත්වා අත්තනො කක්ඛළතාය සකණ්ටකකාළවෙත්තලතාය කොටියං ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිතුං ආරභිංසු. අථාහං නාගරාජානං කිලමන්තං දිස්වා අකිලමෙන්තොව අසිනා තා ලතා ඡින්දිත්වා දාරකානං කණ්ණවෙධතො වට්ටිනීහරණනියාමෙන අදුක්ඛාපෙන්තො සණිකං නීහරිං, තස්මිං කාලෙ තෙ භොජපුත්තා යං බන්ධනං අස්ස නත්ථුතො පවෙසෙත්වා පාසෙ පටිමොක්කං, තස්මා බන්ධනා තං ¶ උරගං මොචයිංසු. තස්ස නාසතො සහ පාසෙන තං රජ්ජුකං නීහරිංසූති දීපෙති. ඉති තෙ උරගං විස්සජ්ජෙත්වා ථොකං ගන්ත්වා ‘‘අයං උරගො දුබ්බලො, මතකාලෙ නං ගහෙත්වා ගමිස්සාමා’’ති නිලීයිංසු.

පුණ්ණෙහීති සොපි මුහුත්තං පාචීනාභිමුඛො ගන්ත්වා අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි මං පලොකයි. තදාස්සහන්ති තදා අස්ස අහං. ගච්ඡෙවාති එවං තං අවචන්ති වදති. රහදන්ති කණ්ණවෙණ්ණදහං. සමොතතන්ති උභයතීරෙසු ජම්බුරුක්ඛවෙතසරුක්ඛෙහි ඔතතං විතතං. නිත්තිණ්ණභයො පතීතොති සො ¶ කිර තං දහං පවිසන්තො ආළාරස්ස නිපච්චකාරං දස්සෙත්වා යාව නඞ්ගුට්ඨා ඔතරි, උදකෙ ¶ පවිට්ඨට්ඨානමෙවස්ස නිබ්භයං අහොසි, තස්මා නිත්තිණ්ණභයො පතීතො හට්ඨතුට්ඨො පාවෙක්ඛීති. පවිස්සාති පවිසිත්වා. දිබ්බෙන මෙති නාගභවනෙ පමාදං අනාපජ්ජිත්වා මයි කණ්ණවෙණ්ණතීරං අනතික්කන්තෙයෙව දිබ්බෙන පරිවාරෙන මම පුරතො පාතුරහොසි. උපට්ඨහීති උපාගමි. අබ්භන්තරොති හදයමංසසදිසො. ත්වං මම බහුපකාරො, සක්කාරං තෙ කරිස්සාමි. පස්ස මෙ නිවෙසනානීති මම නාගභවනං පස්ස. මසක්කසාරං වියාති මසක්කසාරො වුච්චති ඔසක්කනපරිසක්කනාභාවෙන ඝනසාරතාය ච සිනෙරුපබ්බතරාජා. අයං තත්ථ මාපිතං තාවතිංසභවනං සන්ධායෙවමාහ.

මහාරාජ! එවං වත්වා සො නාගරාජා උත්තරි අත්තනො නාගභවනං වණ්ණෙන්තො ගාථාද්වයමාහ –

158.

‘‘තං භූමිභාගෙහි උපෙතරූපං, අසක්ඛරා චෙව මුදූ සුභා ච;

නීචත්තිණා අප්පරජා ච භූමි, පාසාදිකා යත්ථ ජහන්ති සොකං.

159.

‘‘අනාවකුලා වෙළුරියූපනීලා, චතුද්දිසං අම්බවනං සුරම්මං;

පක්කා ච පෙසී ච ඵලා සුඵුල්ලා, නිච්චොතුකා ධාරයන්තී ඵලානී’’ති.

තත්ථ අසක්ඛරාති යා තත්ථ භූමි පාසාණසක්ඛරරහිතා මුදු සුභා කඤ්චනරජතමණිමයා සත්තරතනවාලුකාකිණ්ණා. නීචත්තිණාති ඉන්දගොපකපිට්ඨිසදිසවණ්ණෙහි නීචතිණෙහි සමන්නාගතා. අප්පරජාති පංසුරහිතා. යත්ථ ජහන්ති සොකන්ති යත්ථ පවිට්ඨමත්තාව නිස්සොකා හොන්ති. අනාවකුලාති ¶ න අවකුලා අඛාණුමා උපරි උක්කුලවිකුලභාවරහිතා වා සමසණ්ඨිතා. වෙළුරියූපනීලාති වෙළුරියෙන උපනීලා, තස්මිං නාගභවනෙ වෙළුරියමයා පසන්නසලිලා නීලොභාසා අනෙකවණ්ණකමලුප්පලසඤ්ඡන්නා පොක්ඛරණීති අත්ථො. චතුද්දිසන්ති තස්සා පොක්ඛරණියා චතූසු දිසාසු. පක්කා චාති තස්මිං අම්බවනෙ අම්බරුක්ඛා පක්කඵලා ච ¶ අඩ්ඪපක්කඵලා ච තරුණඵලා ච ඵුල්ලිතායෙවාති අත්ථො. නිච්චොතුකාති ඡන්නම්පි උතූනං අනුරූපෙහි පුප්ඵඵලෙහි සමන්නාගතාති.

160.

තෙසං වනානං නරදෙව මජ්ඣෙ, නිවෙසනං භස්සරසන්නිකාසං;

රජතග්ගළං සොවණ්ණමයං උළාරං, ඔභාසතී විජ්ජුරිවන්තලික්ඛෙ.

161.

‘‘මණීමයා ¶ සොණ්ණමයා උළාරා, අනෙකචිත්තා සතතං සුනිම්මිතා;

පරිපූරා කඤ්ඤාහි අලඞ්කතාහි, සුවණ්ණකායූරධරාහි රාජ.

162.

‘‘සො සඞ්ඛපාලො තරමානරූපො, පාසාදමාරුය්හ අනොමවණ්ණො;

සහස්සථම්භං අතුලානුභාවං, යත්ථස්ස භරියා මහෙසී අහොසි.

163.

‘‘එකා ච නාරී තරමානරූපා, ආදාය වෙළුරියමයං මහග්ඝං;

සුභං මණිං ජාතිමන්තූපපන්නං, අචොදිතා ආසනමබ්භිහාසි.

164.

‘‘තතො මං උරගො හත්ථෙ ගහෙත්වා, නිසීදයී පාමුඛආසනස්මිං;

ඉදමාසනං අත්ර භවං නිසීදතු, භවඤ්හි මෙ අඤ්ඤතරො ගරූනං.

165.

‘‘අඤ්ඤා ච නාරී තරමානරූපා, ආදාය වාරිං උපසඞ්කමිත්වා;

පාදානි පක්ඛාලයී මෙ ජනින්ද, භරියාව භත්තූ පතිනො පියස්ස.

166.

‘‘අපරා ¶ ¶ ච නාරී තරමානරූපා, පග්ගය්හ සොවණ්ණමයාය පාතියා;

අනෙකසූපං විවිධං වියඤ්ජනං, උපනාමයී භත්ත මනුඤ්ඤරූපං.

167.

‘‘තුරියෙහි මං භාරත භුත්තවන්තං, උපට්ඨහුං භත්තු මනො විදිත්වා;

තතුත්තරිං මං නිපතී මහන්තං, දිබ්බෙහි කාමෙහි අනප්පකෙහී’’ති.

තත්ථ නිවෙසනන්ති පාසාදො. භස්සරසන්නිකාසන්ති පභස්සරදස්සනං. රජතග්ගළන්ති රජතද්වාරකවාටං. මණීමයාති එවරූපා තත්ථ කූටාගාරා ච ගබ්භා ච. පරිපූරාති සම්පුණ්ණා. සො සඞ්ඛපාලොති, මහාරාජ, අහං එවං තස්මිං නාගභවනං වණ්ණෙන්තෙ තං දට්ඨුකාමො අහොසිං, අථ මං තත්ථ නෙත්වා සො සඞ්ඛපාලො හත්ථෙ ගහෙත්වා තරමානො වෙළුරියථම්භෙහි සහස්සථම්භං පාසාදං ආරුය්හ යස්මිං ඨානෙ අස්ස මහෙසී අහොසි, තං ඨානං නෙතීති දීපෙති. එකා චාති මයි පාසාදං අභිරුළ්හෙ එකා ඉත්ථී අඤ්ඤෙහි මණීහි ජාතිමහන්තෙහි උපෙතං සුභං වෙළුරියාසනං තෙන නාගරාජෙන අවුත්තාව. අබ්භිහාසීති අභිහරි, අත්ථරීති වුත්තං හොති.

පාමුඛආසනස්මින්ති පමුඛාසනස්මිං, උත්තමාසනෙ නිසීදාපෙසීති අත්ථො. ගරූනන්ති මාතාපිතූනං ¶ මෙ ත්වං අඤ්ඤතරොති එවං වත්වා නිසීදාපෙසි. විවිධං වියඤ්ජනන්ති විවිධං බ්යඤ්ජනං. භත්ත මනුඤ්ඤරූපන්ති භත්තං මනුඤ්ඤරූපං. භාරතාති රාජානං ආලපති. භුත්තවන්තන්ති භුත්තාවිං කතභත්තකිච්චං. උපට්ඨහුන්ති අනෙකසතෙහි තුරියෙහි ගන්ධබ්බං කුරුමානා උපට්ඨහිංසු. භත්තු මනො විදිත්වාති අත්තනො පතිනො චිත්තං ජානිත්වා. තතුත්තරින්ති තතො ගන්ධබ්බකරණතො උත්තරිං. මං නිපතීති සො නාගරාජා මං උපසඞ්කමි. මහන්තං දිබ්බෙහීති මහන්තෙහි උළාරෙහි දිබ්බෙහි කාමෙහි තෙහි ච අනප්පකෙහි.

එවං උපසඞ්කමිත්වා ච පන ගාථමාහ –

168.

‘‘භරියා මමෙතා තිසතා අළාර, සබ්බත්තමජ්ඣා පදුමුත්තරාභා;

අළාර එතාස්සු තෙ කාමකාරා, දදාමි තෙ තා පරිචාරයස්සූ’’ති.

තත්ථ ¶ සබ්බත්තමජ්ඣාති සබ්බා අත්තමජ්ඣා, පාණිනා ගහිතප්පමාණමජ්ඣාති අත්ථො. අට්ඨකථායං පන ‘‘සුමජ්ඣා’’ති පාඨො. පදුමුත්තරාභාති ¶ පදුමවණ්ණඋත්තරාභා, පදුමවණ්ණඋත්තරච්ඡවියොති අත්ථො. පරිචාරයස්සූති තා අත්තනො පාදපරිචාරිකා කරොහීති වත්වා තීහි ඉත්ථිසතෙහි සද්ධිං මහාසම්පත්තිං මය්හං අදාසි.

සො ආහ –

169.

‘‘සංවච්ඡරං දිබ්බරසානුභුත්වා, තදාස්සුහං උත්තරිමජ්ඣභාසිං;

නාගස්සිදං කින්ති කථඤ්ච ලද්ධං, කථජ්ඣගමාසි විමානසෙට්ඨං.

170.

‘‘අධිච්චලද්ධං පරිණාමජං තෙ, සයංකතං උදාහු දෙවෙහි දින්නං;

පුච්ඡාමි තං නාගරාජෙතමත්ථං, කථජ්ඣගමාසි විමානසෙට්ඨ’’න්ති.

තත්ථ දිබ්බරසානුභුත්වාති දිබ්බෙ කාමගුණරසෙ අනුභවිත්වා. තදාස්සුහන්ති තදා අස්සු අහං. නාගස්සිදන්ති භද්රමුඛස්ස සඞ්ඛපාලනාගරාජස්ස ඉදං සම්පත්තිජාතං කින්ති කිං නාම කම්මං කත්වා කථඤ්ච කත්වා ලද්ධං, කථමෙතං විමානසෙට්ඨං ත්වං අජ්ඣගමාසි, ඉති නං අහං පුච්ඡිං. අධිච්චලද්ධන්ති අහෙතුනා ලද්ධං. පරිණාමජං තෙති කෙනචි තව අත්ථාය පරිණාමිතත්තා පරිණාමතො ජාතං. සයංකතන්ති කාරකෙ පක්කොසාපෙත්වා රතනානි දත්වා කාරිතන්ති.

තතො ¶ පරා ද්වින්නම්පි වචනප්පටිවචනගාථාව –

171.

‘‘නාධිච්චලද්ධං න පරිණාමජං මෙ, න සයංකතං නාපි දෙවෙහි දින්නං;

සකෙහි කම්මෙහි අපාපකෙහි, පුඤ්ඤෙහි මෙ ලද්ධමිදං විමානං.

172.

‘‘කිං ¶ තෙ වතං කිං පන බ්රහ්මචරියං, කිස්ස සුචිණ්ණස්ස අයං විපාකො;

අක්ඛාහි මෙ නාගරාජෙතමත්ථං, කථං නු තෙ ලද්ධමිදං විමානං.

173.

‘‘රාජා අහොසිං මගධානමිස්සරො, දුය්යොධනො නාම මහානුභාවො;

සො ¶ ඉත්තරං ජීවිතං සංවිදිත්වා, අසස්සතං විපරිණාමධම්මං.

174.

‘‘අන්නඤ්ච පානඤ්ච පසන්නචිත්තො, සක්කච්ච දානං විපුලං අදාසිං;

ඔපානභූතං මෙ ඝරං තදාසි, සන්තප්පිතා සමණබ්රාහ්මණා ච.

175.

‘‘මාලඤ්ච ගන්ධඤ්ච විලෙපනඤ්ච, පදීපියං යානමුපස්සයඤ්ච;

අච්ඡාදනං සයනමථන්නපානං, සක්කච්ච දානානි අදම්හ තත්ථ.

176.

‘‘තං මෙ වතං තං පන බ්රහ්මචරියං, තස්ස සුචිණ්ණස්ස අයං විපාකො;

තෙනෙව මෙ ලද්ධමිදං විමානං, පහූතභක්ඛං බහුඅන්නපානං;

නච්චෙහි ගීතෙහි චුපෙතරූපං, චිරට්ඨිතිකං න ච සස්සතායං.

177.

‘‘අප්පානුභාවා තං මහානුභාවං, තෙජස්සිනං හන්ති අතෙජවන්තො;

කිමෙව දාඨාවුධ කිං පටිච්ච, හත්ථත්තමාගච්ඡි වනිබ්බකානං.

178.

‘‘භයං නු තෙ අන්වගතං මහන්තං, තෙජො නු තෙ නාන්වගං දන්තමූලං;

කිමෙව දාඨාවුධ කිං පටිච්ච, කිලෙසමාපජ්ජි වනිබ්බකානං.

179.

‘‘න ¶ මෙ භයං අන්වගතං මහන්තං, තෙජො න සක්කා මම තෙහි හන්තුං;

සතඤ්ච ධම්මානි සුකිත්තිතානි, සමුද්දවෙලාව දුරච්චයානි.

180.

‘‘චාතුද්දසිං ¶ පඤ්චදසිං අළාර, උපොසථං නිච්චමුපාවසාමි;

අථාගමුං සොළස භොජපුත්තා, රජ්ජුං ගහෙත්වාන දළ්හඤ්ච පාසං.

181.

‘‘භෙත්වාන ¶ නාසං අතිකස්ස රජ්ජුං, නයිංසු මං සම්පරිගය්හ ලුද්දා;

එතාදිසං දුක්ඛමහං තිතික්ඛං, උපොසථං අප්පටිකොපයන්තො.

182.

‘‘එකායනෙ තං පථෙ අද්දසංසු, බලෙන වණ්ණෙන චුපෙතරූපං;

සිරියා පඤ්ඤාය ච භාවිතොසි, කිං පත්ථයං නාග තපො කරොසි.

183.

‘‘න පුත්තහෙතූ න ධනස්ස හෙතූ, න ආයුනො චාපි අළාර හෙතු;

මනුස්සයොනිං අභිපත්ථයානො, තස්මා පරක්කම තපො කරොමි.

184.

‘‘ත්වං ලොහිතක්ඛො විහතන්තරංසො, අලඞ්කතො කප්පිතකෙසමස්සු;

සුරොසිතො ලොහිතචන්දනෙන, ගන්ධබ්බරාජාව දිසා පභාසසි.

185.

‘‘දෙවිද්ධිපත්තොසි මහානුභාවො, සබ්බෙහි කාමෙහි සමඞ්ගිභූතො;

පුච්ඡාමි තං නාගරාජෙතමත්ථං, සෙය්යො ඉතො කෙන මනුස්සලොකො.

186.

‘‘අළාර ¶ නාඤ්ඤත්ර මනුස්සලොකා, සුද්ධීව සංවිජ්ජති සංයමො වා;

අහඤ්ච ලද්ධාන මනුස්සයොනිං, කාහාමි ජාතිමරණස්ස අන්තං.

187.

‘‘සංවච්ඡරො මෙ වසතො තවන්තිකෙ, අන්නෙන පානෙන උපට්ඨිතොස්මි;

ආමන්තයිත්වාන පලෙමි නාග, චිරප්පවුට්ඨොස්මි අහං ජනින්ද.

188.

‘‘පුත්තා ච දාරා අනුජීවිනො ච, නිච්චානුසිට්ඨා උපතිට්ඨථෙතං;

කච්චින්නු ¶ තං නාභිසපිත්ථ කොචි, පියඤ්හි මෙ දස්සනං තුය්හං අළාර.

189.

‘‘යථාපි මාතූ ච පිතූ අගාරෙ, පුත්තො පියො පටිවිහිතො වසෙය්ය;

තතොපි මය්හං ඉධමෙව සෙය්යො, චිත්තඤ්හි තෙ නාග මයී පසන්නං.

190.

‘‘මණී ¶ මමං විජ්ජති ලොහිතඞ්කො, ධනාහරො මණිරතනං උළාරං;

ආදාය ත්වං ගච්ඡ සකං නිකෙතං, ලද්ධා ධනං තං මණිමොස්සජස්සූ’’ති.

තත්ථ කිං තෙ වතන්ති කිං තව වතසමාදානං. බ්රහ්මචරියන්ති සෙට්ඨචරියං. ඔපානභූතන්ති චතුමහාපථෙ ඛතපොක්ඛරණී විය ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණානං යථාසුඛං පරිභුඤ්ජිතබ්බවිභවං. න ච සස්සතායන්ති චිරට්ඨිතිකං සමානම්පි චෙ තං මය්හං සස්සතං න හොතීති මෙ කථෙති.

අප්පානුභාවාති භොජපුත්තෙ සන්ධායාහ. හන්තීති අට්ඨසු ඨානෙසු සූලෙහි විජ්ඣන්තා කිංකාරණා හනිංසු. කිං පටිච්චාති කිං සන්ධාය ත්වං තදා තෙසං හත්ථත්තං ආගච්ඡි වසං උපගතො. වනිබ්බකානන්ති භොජපුත්තා ඉධ ‘‘වනිබ්බකා’’ති වුත්තා. තෙජො නු තෙ නාන්වගං දන්තමූලන්ති කිං නු තව තෙජො ¶ භොජපුත්තෙ දිස්වා තදා භයං මහන්තං අන්වගතං, උදාහු විසං දන්තමූලං න අන්වගතං. කිලෙසන්ති දුක්ඛං. වනිබ්බකානන්ති භොජපුත්තානං සන්තිකෙ, භොජපුත්තෙ නිස්සායාති අත්ථො.

තෙජො න සක්කා මම තෙහි හන්තුන්ති මම විසතෙජො අඤ්ඤස්ස තෙජෙන අභිහන්තුම්පි න සක්කා. සතන්ති බුද්ධාදීනං. ධම්මානීති සීලසමාධිපඤ්ඤාඛන්තිඅනුද්දයමෙත්තාභාවනාසඞ්ඛාතානි ධම්මානි. සුකිත්තිතානීති සුවණ්ණිතානි සුකථිතානි. කින්ති කත්වා? සමුද්දවෙලාව දුරච්චයානීති තෙහි සමුද්දවෙලා විය සප්පුරිසෙහි ජීවිතත්ථම්පි දුරච්චයානීති වණ්ණිතානි, තස්මා අහං සීලභෙදභයෙන ඛන්තිමෙත්තාදිසමන්නාගතො හුත්වා මම කොපස්ස සීලවෙලන්තං අතික්කමිතුං න අදාසින්ති ආහ.

‘‘ඉමිස්සා පන සඞ්ඛපාලධම්මදෙසනාය දසපි පාරමියො ලබ්භන්ති. තදා හි මහාසත්තෙන සරීරස්ස පරිච්චත්තභාවො දානපාරමී නාම හොති, තථාරූපෙනාපි විසතෙජෙන සීලස්ස අභින්නතා සීලපාරමී, නාගභවනතො නික්ඛමිත්වා සමණධම්මකරණං නෙක්ඛම්මපාරමී, ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච කාතුං වට්ටතී’ති සංවිදහනං පඤ්ඤාපාරමී, අධිවාසනවීරියං වීරියපාරමී, අධිවාසනඛන්ති ඛන්තිපාරමී, සච්චසමාදානං සච්චපාරමී, ‘මම සීලං න භින්දිස්සාමී’ති අධිට්ඨානං අධිට්ඨානපාරමී, අනුද්දයභාවො ¶ මෙත්තාපාරමී, වෙදනාය මජ්ඣත්තභාවො උපෙක්ඛාපාරමී’’ති.

අථාගමුන්ති අථෙකදිවසං වම්මිකමත්ථකෙ නිපන්නං දිස්වා සොළස භොජපුත්තා ඛරරජ්ජුඤ්ච දළ්හපාසඤ්ච ¶ සූලානි ච ගහෙත්වා මම සන්තිකං ආගතා. භෙත්වානාති මම සරීරං අට්ඨසු ඨානෙසු භින්දිත්වා සකණ්ටකකාළවෙත්තලතා පවෙසෙත්වා. නාසං අතිකස්ස රජ්ජුන්ති ථොකං ගන්ත්වා සීසං මෙ ඔලම්බන්තං දිස්වා මහාමග්ගෙ නිපජ්ජාපෙත්වා පුන නාසම්පි මෙ භින්දිත්වා වට්ටරජ්ජුං අතිකස්ස ආවුනිත්වා කාජකොටියං ලග්ගෙත්වා සමන්තතො පරිග්ගහෙත්වා මං නයිංසු.

අද්දසංසූති, සම්ම සඞ්ඛපාල, තෙ භොජපුත්තා එකායනෙ එකගමනෙ ජඞ්ඝපදිකමග්ගෙ තං බලෙන ච වණ්ණෙන ච උපෙතරූපං පස්සිංසු, ත්වං පන ඉස්සරියසොභග්ගසිරියා ච පඤ්ඤාය ච භාවිතො වඩ්ඪිතො, සො ත්වං එවරූපො සමානොපි ¶ කිමත්ථං තපං කරොසි, කිමිච්ඡන්තො උපොසථවාසං වසසි, සීලං රක්ඛසි. ‘‘අද්දසාසි’’න්තිපි පාඨො, අහං එකායනෙ මහාමග්ගෙ තං අද්දසින්ති අත්ථො. අභිපත්ථයානොති පත්ථෙන්තො. තස්මාති යස්මා මනුස්සයොනිං පත්ථෙමි, තස්මා වීරියෙන පරක්කමිත්වා තපොකම්මං කරොමි.

සුරොසිතොති සුට්ඨු මනුලිත්තො. ඉතොති ඉමම්හා නාගභවනා මනුස්සලොකො කෙන උත්තරිතරො. සුද්ධීති මග්ගඵලනිබ්බානසඞ්ඛාතා විසුද්ධි. සංයමොති සීලං. ඉදං සො මනුස්සලොකෙයෙව බුද්ධපච්චෙකබුද්ධානං උප්පත්තිං සන්ධායාහ. කාහාමීති අත්තනො අප්පටිසන්ධිකභාවං කරොන්තො ජාතිජරාමරණස්සන්තං කරිස්සාමීති. එවං, මහාරාජ, සො සඞ්ඛපාලො මනුස්සලොකං වණ්ණෙසි. සංවච්ඡරො මෙති එවං, මහාරාජ, තස්මිං මනුස්සලොකං වණ්ණෙන්තෙ අහං පබ්බජ්ජාය සිනෙහං කත්වා එතදවොචං. තත්ථ උපට්ඨිතොස්මීති අන්නපානෙන චෙව දිබ්බෙහි ච කාමගුණෙහි පරිචිණ්ණො මානිතො අස්මි. පලෙමීති පරෙමි ගච්ඡාමි. චිරප්පවුට්ඨොස්මීති අහං මනුස්සලොකතො චිරප්පවුට්ඨො අස්මි.

නාභිසපිත්ථාති කච්චි නු ඛො මම පුත්තාදීසු කොචි තං න අක්කොසි න පරිභාසීති පුච්ඡති. ‘‘නාභිසජ්ජෙථා’’තිපි පාඨො, න කොපෙසීති අත්ථො. පටිවිහිතොති පටිජග්ගිතො. මණී මමන්ති සචෙ, සම්ම ආළාර, ගච්ඡසියෙව, එවං සන්තෙ මම ලොහිතඞ්කො ධනහාරකො සබ්බකාමදදො මණි සංවිජ්ජති, තං උළාරං මණිරතනං ආදාය තව ගෙහං ගච්ඡ, තත්ථ ඉමස්සානුභාවෙන යාවදිච්ඡකං ධනං ලද්ධා පුන ඉමං මණිං ඔස්සජස්සු, ඔස්සජන්තො ච අඤ්ඤත්ථ අනොස්සජිත්වා අත්තනො උදකචාටියං ඔස්සජෙය්යාසීති වත්වා මය්හං මණිරතනං උපනෙසීති වදති.

එවං වත්වා ආළාරො ‘‘අථාහං, මහාරාජ, නාගරාජානං එතදවොචං – ‘සම්ම, නාහං ධනෙනත්ථිකො, පබ්බජිතුං පන ඉච්ඡාමී’ති ¶ පබ්බජිතපරික්ඛාරං යාචිත්වා තෙනෙව සද්ධිං නාගභවනා ¶ නික්ඛමිත්වා තං නිවත්තෙත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා පබ්බජිතොම්හී’’ති වත්වා රඤ්ඤො ධම්මකථං කථෙන්තො ගාථාද්වයමාහ –

191.

‘‘දිට්ඨා මයා මානුසකාපි කාමා, අසස්සතා විපරිණාමධම්මා;

ආදීනවං කාමගුණෙසු දිස්වා, සද්ධායහං පබ්බජිතොම්හි රාජ.

192.

‘‘දුමප්ඵලානීව ¶ පතන්ති මාණවා, දහරා ච වුද්ධා ච සරීරභෙදා;

එතම්පි දිස්වා පබ්බජිතොම්හි රාජ, අපණ්ණකං සාමඤ්ඤමෙව සෙය්යො’’ති.

තත්ථ සද්ධායාති කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච නිබ්බානඤ්ච සද්දහිත්වා. දුමප්ඵලානීව පතන්තීති යථා රුක්ඛඵලානි පක්කානිපි අපක්කානිපි පතන්ති, තථා මාණවා දහරා ච වුද්ධා ච පතන්ති. අපණ්ණකන්ති අවිරද්ධං නිය්යානිකං. සාමඤ්ඤමෙව සෙය්යොති පබ්බජ්ජාව උත්තමාති පබ්බජ්ජාය ගුණං දිස්වා පබ්බජිතොම්හි, මහාරාජාති.

තං සුත්වා රාජා අනන්තරං ගාථමාහ –

193.

‘‘අද්ධා හවෙ සෙවිතබ්බා සපඤ්ඤා, බහුස්සුතා යෙ බහුඨානචින්තිනො;

නාගඤ්ච සුත්වාන තවඤ්චළාර, කාහාමි පුඤ්ඤානි අනප්පකානී’’ති.

තත්ථ යෙ බහුඨානචින්තිනොති යෙ බහූනි කාරණානි ජානන්ති. නාගඤ්චාති තථා අප්පමාදවිහාරිනං නාගරාජානඤ්ච තව ච වචනං සුත්වා.

අථස්ස උස්සාහං ජනෙන්තො තාපසො ඔසානගාථමාහ –

194.

‘‘අද්ධා හවෙ සෙවිතබ්බා සපඤ්ඤා, බහුස්සුතා යෙ බහුඨානචින්තිනො;

නාගඤ්ච සුත්වාන මමඤ්ච රාජ, කරොහි පුඤ්ඤානි අනප්පකානී’’ති.

එවං ¶ සො රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා තත්ථෙව චත්තාරො වස්සානමාසෙ වසිත්වා පුන හිමවන්තං ගන්ත්වා යාවජීවං චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි. සඞ්ඛපාලොපි යාවජීවං උපොසථවාසං වසිත්වා රාජා ච දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරිත්වා යථාකම්මං ගතා.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පිතා තාපසො කස්සපො අහොසි, බාරාණසිරාජා ආනන්දො, ආළාරො සාරිපුත්තො, සඞ්ඛපාලනාගරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

සඞ්ඛපාලජාතකවණ්ණනා චතුත්ථා.

[525] 5. චූළසුතසොමජාතකවණ්ණනා

ආමන්තයාමි ¶ නිගමන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො නෙක්ඛම්මපාරමිං ආරබ්භ කථෙසි. පච්චුප්පන්නවත්ථු මහානාරදකස්සපජාතකසදිසමෙව (ජා. 2.22.1153 ආදයො). අතීතෙ පන බාරාණසී සුදස්සනං නාම නගරං අහොසි, තත්ථ බ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අජ්ඣාවසි. බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, දසමාසච්චයෙන මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමි. තස්ස පන පුණ්ණචන්දසස්සිරිකං මුඛං අහොසි, තෙනස්ස ‘‘සොමකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. සො විඤ්ඤුතං පත්තො සුතවිත්තකො සවනසීලො අහොසි, තෙන නං ‘‘සුතසොමො’’ති සඤ්ජානිංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං සබ්බසිප්පානි උග්ගහෙත්වා ආගතො පිතු සන්තකං සෙතච්ඡත්තං ලභිත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි, මහන්තං ඉස්සරියං අහොසි. තස්ස චන්දාදෙවිප්පමුඛානි සොළස ඉත්ථිසහස්සානි අහෙසුං. සො අපරභාගෙ පුත්තධීතාහි වඩ්ඪන්තො ඝරාවාසෙ අනභිරතො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා පබ්බජිතුකාමො අහොසි.

සො එකදිවසං කප්පකං ආමන්තෙත්වා ‘‘යදා මෙ, සම්ම, සිරස්මිං පලිතං පස්සෙය්යාසි, තදා මෙ ආරොචෙය්යාසී’’ති ආහ. කප්පකො තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා අපරභාගෙ පලිතං දිස්වා ආරොචෙත්වා ‘‘තෙන හි නං, සම්ම කප්පක, උද්ධරිත්වා මම හත්ථෙ පතිට්ඨපෙහී’’ති වුත්තෙ සුවණ්ණසණ්ඩාසෙන උද්ධරිත්වා රඤ්ඤො හත්ථෙ ඨපෙසි. තං දිස්වා මහාසත්තො ‘‘ජරාය මෙ සරීරං අභිභූත’’න්ති භීතො තං පලිතං ගහෙත්වාව පාසාදා ඔතරිත්වා මහාජනස්ස ¶ දස්සනට්ඨානෙ පඤ්ඤත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා සෙනාපතිප්පමුඛානි අසීතිඅමච්චසහස්සානි පුරොහිතප්පමුඛානි සට්ඨිබ්රාහ්මණසහස්සානි අඤ්ඤෙ ච රට්ඨිකජානපදනෙගමාදයො බහූ ජනෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සිරස්මිං මෙ පලිතං ජාතං, අහං මහල්ලකොස්මි, මම පබ්බජිතභාවං ජානාථා’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –

195.

‘‘ආමන්තයාමි නිගමං, මිත්තාමච්චෙ පරිස්සජෙ;

සිරස්මිං පලිතං ජාතං, පබ්බජ්ජං දානි රොචහ’’න්ති.

තත්ථ ¶ ආමන්තයාමීති ජානාපෙමි. රොචහන්ති ‘‘රොචෙමි අහං, තස්ස මෙ, භොන්තො! පබ්බජිතභාවං ජානාථා’’ති.

තං ¶ සුත්වා තෙසු එකො විසාරදප්පත්තො හුත්වා ගාථමාහ –

196.

‘‘අභුං මෙ කථං නු භණසි, සල්ලං මෙ දෙව උරසි කප්පෙසි;

සත්තසතා තෙ භරියා, කථං නු තෙ තා භවිස්සන්තී’’ති.

තත්ථ අභුන්ති අවඩ්ඪිං. උරසි කප්පෙසීති උරස්මිං සුනිසිතධොතසත්තිං චාරෙසි. සත්තසතාති සමජාතිකා ඛත්තියකඤ්ඤා සන්ධායෙතං වුත්තං. කථං නු තෙ තා භවිස්සන්තීති තා තව භරියා තයි පබ්බජිතෙ අනාථා නිප්පච්චයා කථං භවිස්සන්ති, එතා අනාථා කත්වා තුම්හාකං පබ්බජ්ජා නාම න යුත්තාති.

තතො මහාසත්තො තතියං ගාථමාහ –

197.

‘‘පඤ්ඤායිහින්ති එතා, දහරා අඤ්ඤම්පි තා ගමිස්සන්ති;

සග්ගඤ්ච පත්ථයානො, තෙන අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති.

තත්ථ පඤ්ඤායිහින්තීති අත්තනො කම්මෙන පඤ්ඤායිස්සන්ති. අහං එතාසං කිං හොමි, සබ්බාපෙතා දහරා, යො අඤ්ඤො රාජා භවිස්සති, තං එතා ගමිස්සන්තීති.

අමච්චාදයො බොධිසත්තස්ස පටිවචනං දාතුං අසක්කොන්තා තස්ස මාතු සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙසුං. සා තුරිතතුරිතා ආගන්ත්වා ¶ ‘‘සච්චං කිර ත්වං, තාත, පබ්බජිතුකාමොසී’’ති වත්වා ද්වෙ ගාථායො අභාසි –

198.

‘‘දුල්ලද්ධං මෙ ආසි සුතසොම, යස්ස තෙ හොමහං මාතා;

යං මෙ විලපන්තියා, අනපෙක්ඛො පබ්බජසි දෙව.

199.

‘‘දුල්ලද්ධං මෙ ආසි සුතසොම, යං තං අහං විජායිස්සං;

යං මෙ විලපන්තියා, අනපෙක්ඛො පබ්බජසි දෙවා’’ති.

තත්ථ ¶ ¶ දුල්ලද්ධන්ති යං එතං මයා ලභන්තියා පුත්තං ජම්මං ලද්ධං දුල්ලද්ධං. යං මෙති යෙන කාරණෙන මයි නානප්පකාරකං විපලන්තියා ත්වං පබ්බජිතුං ඉච්ඡසි, තෙන කාරණෙන තාදිසස්ස පුත්තස්ස ලභනං මම දුල්ලද්ධං නාමාති.

බොධිසත්තො එවං පරිදෙවමානායපි මාතරා සද්ධිං කිඤ්චි න කථෙසි. සා රොදිත්වා කන්දිත්වා සයමෙව එකමන්තං අට්ඨාසි. අථස්ස පිතු ආරොචෙසුං. සො ආගන්ත්වා එකං තාව ගාථමාහ –

200.

‘‘කො නාමෙසො ධම්මො, සුතසොම කා ච නාම පබ්බජ්ජා;

යං නො අම්හෙ ජිණ්ණෙ, අනපෙක්ඛො පබ්බජසි දෙවා’’ති.

තත්ථ යං නො අම්හෙති යං ත්වං අම්හාකං පුත්තො සමානො අම්හෙ ජිණ්ණෙ පටිජග්ගිතබ්බකාලෙ අප්පටිජග්ගිත්වා පපාතෙ සිලං පවට්ටෙන්තො විය ඡඩ්ඩෙත්වා අනපෙක්ඛො පබ්බජසි, තෙන තං වදාමි කො නාමෙසො තව ධම්මොති අධිප්පායො.

තං සුත්වා මහාසත්තො තුණ්හී අහොසි. අථ නං පිතා, ‘‘තාත සුතසොම, සචෙපි තෙ මාතාපිතූසු සිනෙහො නත්ථි, පුත්තධීතරො තෙ බහූ තරුණා, තයා විනා වත්තිතුං න සක්ඛිස්සන්ති, තෙසං වුඩ්ඪිප්පත්තකාලෙ පබ්බජිස්සසී’’ති වත්වා සත්තමං ගාථමාහ –

201.

‘‘පුත්තාපි ¶ තුය්හං බහවො, දහරා අප්පත්තයොබ්බනා;

මඤ්ජූ තෙපිතං අපස්සන්තා, මඤ්ඤෙ දුක්ඛං නිගච්ඡන්තී’’ති.

තත්ථ මඤ්ජූති මධුරවචනා. නිගච්ඡන්තීති නිගච්ඡිස්සන්ති කායිකචෙතසිකදුක්ඛං පටිලභිස්සන්තීති මඤ්ඤාමි.

තං සුත්වා මහාසත්තො ගාථමාහ –

202.

‘‘පුත්තෙහි ච මෙ එතෙහි, දහරෙහි අප්පත්තයොබ්බනෙහි;

මඤ්ජූහි සබ්බෙහිපි තුම්හෙහි, චිරම්පි ඨත්වා විනාසභාවො’’ති.

තත්ථ ¶ ¶ සබ්බෙහිපි තුම්හෙහීති, තාත, න කෙවලං පුත්තෙහෙව, අථ ඛො තුම්හෙහිපි අඤ්ඤෙහිපි සබ්බසඞ්ඛාරෙහි චිරං ඨත්වාපි දීඝමද්ධානං ඨත්වාපි විනාසභාවොව නියතො. සකලස්මිම්පි හි ලොකසන්නිවාසෙ එකසඞ්ඛාරොපි නිච්චො නාම නත්ථීති.

එවං මහාසත්තො පිතු ධම්මකථං කථෙසි. සො තස්ස ධම්මකථං සුත්වා තුණ්හී අහොසි. අථස්ස සත්තසතානං භරියානං ආරොචයිංසු. තා ච පාසාදා ඔරුය්හ තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ගොප්ඵකෙසු ගහෙත්වා පරිදෙවමානා ගාථමාහංසු –

203.

‘‘ඡින්නං නු තුය්හං හදයං, අදු තෙ කරුණා ච නත්ථි අම්හෙසු;

යං නො විකන්දන්තියො, අනපෙක්ඛො පබ්බජසි දෙවා’’ති.

තස්සත්ථො – සාමි සුතසොම, අම්හෙ විධවා කත්වා ගච්ඡන්තස්ස අප්පමත්තකස්සපි සිනෙහස්ස අභාවෙන තව හදයං අම්හෙසු ඡින්නං නු, උදාහු කරුණාය අභාවෙන කාරුඤ්ඤං වා නත්ථි, යං නො එවං විකන්දන්තියො පහාය පබ්බජසීති.

මහාසත්තො තාසං පාදමූලෙ පරිවත්තිත්වා පරිදෙවමානානං පරිදෙවනසද්දං සුත්වා අනන්තරං ගාථමාහ –

204.

‘‘න ¶ ච මය්හං ඡින්නං හදයං, අත්ථි කරුණාපි මය්හං තුම්හෙසු;

සග්ගඤ්ච පත්ථයානො, තෙන අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති.

තත්ථ සග්ගඤ්චාති අහං සග්ගඤ්ච පත්ථයන්තො යස්මා අයං පබ්බජ්ජා නාම බුද්ධාදීහි වණ්ණිතා, තස්මා පබ්බජිස්සාමි, තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථාති තා අස්සාසෙසි.

අථස්ස අග්ගමහෙසියා ආරොචෙසුං. සා ගරුභාරා පරිපුණ්ණගබ්භාපි සමානා ආගන්ත්වා මහාසත්තං වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතා තිස්සො ගාථායො අභාසි –

205.

‘‘දුල්ලද්ධං ¶ මෙ ආසි සුතසොම, යස්ස තෙ අහං භරියා;

යං මෙ විලපන්තියා, අනපෙක්ඛො පබ්බජසි දෙව.

206.

‘‘දුල්ලද්ධං ¶ මෙ ආසි සුතසොම, යස්ස තෙ අහං භරියා;

යං මෙ කුච්ඡිපටිසන්ධිං, අනපෙක්ඛො පබ්බජසි දෙව.

207.

‘‘පරිපක්කො මෙ ගබ්භො, කුච්ඡිගතො යාව නං විජායාමි;

මාහං එකා විධවා, පච්ඡා දුක්ඛානි අද්දක්ඛි’’න්ති.

තත්ථ යං මෙති යස්මා මම විලපන්තියා ත්වං අනපෙක්ඛො පබ්බජසි, තස්මා යං මයා තව සන්තිකා අග්ගමහෙසිට්ඨානං ලද්ධං, තං දුල්ලද්ධමෙව ආසි. දුතියගාථාය යස්මා මං ත්වං කුච්ඡිපටිසන්ධිං පහාය අනපෙක්ඛො පබ්බජසි, තස්මා යං මයා තව භරියත්තං ලද්ධං, තං දුල්ලද්ධං මෙති අත්ථො. යාව නන්ති යාවාහං තං ගබ්භං විජායාමි, තාව අධිවාසෙහීති.

තතො මහාසත්තො ගාථමාහ –

208.

‘‘පරිපක්කො තෙ ගබ්භො, කුච්ඡිගතො ඉඞ්ඝ ත්වං විජායස්සු;

පුත්තං ¶ අනොමවණ්ණං, තං හිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති.

තත්ථ පුත්තන්ති, භද්දෙ, තව ගබ්භො පරිපක්කොති ජානාමි, ත්වං පන විජායමානා පුත්තං විජායිස්සසි, න ධීතරං, සා ත්වං සොත්ථිනා විජායස්සු පුත්තං, අහං පන සද්ධිං තයා තං පුත්තං හිත්වා පබ්බජිස්සාමියෙවාති.

සා තස්ස වචනං සුත්වා සොකං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තී ‘‘ඉතො දානි පට්ඨාය, දෙව, අම්හාකං සිරී නාම නත්ථී’’ති උභොහි හත්ථෙහි හදයං ධාරයමානා අස්සූනි මුඤ්චන්තී මහාසද්දෙන පරිදෙවි. අථ නං සමස්සාසෙන්තො මහාසත්තො ගාථමාහ –

209.

‘‘මා ¶ ත්වං චන්දෙ රුදි, මා සොචි වනතිමිරමත්තක්ඛි;

ආරොහ වරපාසාදං, අනපෙක්ඛො අහං ගමිස්සාමී’’ති.

තත්ථ මා ත්වං චන්දෙ රුදීති, භද්දෙ චන්දාදෙවි, ත්වං මා රොදි මා සොචි. වනතිමිරමත්තක්ඛීති ගිරිකණ්ණිකපුප්ඵසමානනෙත්තෙ. පාළියං පන ‘‘කොවිළාරතම්බක්ඛී’’ති ලිඛිතං, තස්සා කොවිළාරපුප්ඵං විය තම්බනෙත්තෙති අත්ථො.

සා ¶ තස්ස වචනං සුත්වා ඨාතුං අසක්කොන්තී පාසාදං ආරුය්හ රොදමානා නිසීදි. අථ නං බොධිසත්තස්ස ජෙට්ඨපුත්තො දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො මෙ මාතා රොදන්තී නිසින්නා’’ති තං පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –

210.

‘‘කො තං අම්ම කොපෙසි, කිං රොදසි පෙක්ඛසි ච මං බාළ්හං;

කං අවජ්ඣං ඝාතෙමි, ඤාතීනං උදික්ඛමානාන’’න්ති.

තත්ථ කොපෙසීති, අම්ම! කො නාම තං කොපෙසි, කො තෙ අප්පියං අකාසි. පෙක්ඛසි චාති මං බාළ්හං පෙක්ඛන්තී කිංකාරණා රොදසීති අධිප්පායො. කං අවජ්ඣං ඝාතෙමීති අඝාතෙතබ්බම්පි කං ඝාතෙමි අත්තනො ඤාතීනං උදික්ඛමානානඤ්ඤෙව, අක්ඛාහි මෙති පුච්ඡති.

තතො දෙවී ගාථමාහ –

211.

‘‘න හි සො සක්කා හන්තුං, විජිතාවී යො මං තාත කොපෙසි;

පිතා ¶ තෙ මං තාත අවච, අනපෙක්ඛො අහං ගමිස්සාමී’’ති.

තත්ථ විජිතාවීති, තාත, යො මං ඉමිස්සා පථවියා විජිතාවී කොපෙසි, අප්පියසමුදාචාරෙන මෙ හදයෙ කොපඤ්ච සොකඤ්ච පවෙසෙසි, සො තයා හන්තුං න සක්කා, මඤ්හි, තාත, තව පිතා ‘‘අහං රජ්ජසිරිඤ්ච තඤ්ච පහාය අරඤ්ඤං පවිසිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති අවච, ඉදං මෙ රොදනකාරණන්ති.

සො ¶ තස්සා වචනං සුත්වා ‘‘අම්ම! කිං නාම ත්වං කථෙසි, නනු එවං සන්තෙ මයං අනාථා නාම භවිස්සාමා’’ති පරිදෙවන්තො ගාථමාහ –

212.

‘‘යොහං පුබ්බෙ නිය්යාමි, උය්යානං මත්තකුඤ්ජරෙ ච යොධෙමි;

සුතසොමෙ පබ්බජිතෙ, කථං නු දානි කරිස්සාමී’’ති.

තස්සත්ථො – යො අහං පුබ්බෙ චතුආජඤ්ඤයුත්තං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං රථං අභිරුය්හ උය්යානං ගච්ඡාමි, මත්තකුඤ්ජරෙ ච යොධෙමි, අඤ්ඤෙහි ච අස්සකීළාදීහි කීළාමි, ස්වාහං ඉදානි සුතසොමෙ පබ්බජිතෙ කථං කරිස්සාමීති?

අථස්ස ¶ කනිට්ඨභාතා සත්තවස්සිකො තෙ උභොපි රොදන්තෙ දිස්වා මාතරං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘අම්ම! කිංකාරණා තුම්හෙ රොදථා’’ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා ‘‘තෙන හි මා රොදථ, අහං තාතස්ස පබ්බජිතුං න දස්සාමී’’ති උභොපි තෙ අස්සාසෙත්වා ධාතියා සද්ධිං පාසාදා ඔරුය්හ පිතු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘තාත, ත්වං කිර අම්හෙ අකාමකෙ පහාය ‘පබ්බජාමී’ති වදසි, අහං තෙ පබ්බජිතුං න දස්සාමී’’ති පිතරං ගීවාය දළ්හං ගහෙත්වා ගාථමාහ –

213.

‘‘මාතුච්ච මෙ රුදන්ත්යා, ජෙට්ඨස්ස ච භාතුනො අකාමස්ස;

හත්ථෙපි තෙ ගහෙස්සං, න හි ගච්ඡසි නො අකාමාන’’න්ති.

මහාසත්තො චින්තෙසි – ‘‘අයං මෙ පරිපන්ථං කරොති, කෙන නු ඛො නං උපායෙන පටික්කමාපෙය්ය’’න්ති. තතො ධාතිං ඔලොකෙත්වා, ‘‘අම්ම! ධාති හන්දිමං මණික්ඛන්ධපිළන්ධනං, තවෙසො හොතු ¶ හත්ථෙ, පුත්තං අපනෙහි, මා මෙ අන්තරායං කරී’’ති සයං පුත්තං හත්ථෙ ගහෙත්වා අපනෙතුං අසක්කොන්තො තස්සා ලඤ්ජං පටිජානෙත්වා ගාථමාහ –

214.

‘‘උට්ඨෙහි ත්වං ධාති, ඉමං කුමාරං රමෙහි අඤ්ඤත්ථ;

මා මෙ පරිපන්ථමකාසි, සග්ගං මම පත්ථයානස්සා’’ති.

තත්ථ ¶ ඉමං කුමාරන්ති, අම්ම! ධාති ත්වං උට්ඨෙහි, ඉමං කුමාරං අපනෙත්වා ආගන්ත්වා ඉමං මණිං ගහෙත්වා අඤ්ඤත්ථ නං අභිරමෙහීති.

සා ලඤ්ජං ලභිත්වා කුමාරං සඤ්ඤාපෙත්වා ආදාය අඤ්ඤත්ථ ගන්ත්වා පරිදෙවමානා ගාථමාහ –

215.

‘‘යං නූනිමං දදෙය්යං පභඞ්කරං, කො නු මෙ ඉමිනාත්ථො;

සුතසොමෙ පබ්බජිතෙ, කිං නු මෙනං කරිස්සාමී’’ති.

තස්සත්ථො – යං නූන අහං ඉමං ලඤ්ජත්ථාය ගහිතං පභඞ්කරං සුප්පභාසං මණිං දදෙය්යං, කො නු මය්හං සුතසොමනරින්දෙ පබ්බජිතෙ ඉමිනා අත්ථො, කිං නු මෙනං කරිස්සාමි, අහං තස්මිං පබ්බජිතෙ ඉමං ලභිස්සාමි, ලභන්තීපි ච කිං නු ඛො එතං කරිස්සාමි, පස්සථ මෙ කම්මන්ති.

තතො ¶ මහාසෙනගුත්තො චින්තෙසි – ‘‘අයං රාජා ‘‘ගෙහෙ මෙ ධනං මන්ද’න්ති සඤ්ඤං කරොති මඤ්ඤෙ, බහුභාවමස්ස කථෙස්සාමී’’ති. සො උට්ඨාය වන්දිත්වා ගාථමාහ –

216.

‘‘කොසො ච තුය්හං විපුලො, කොට්ඨාගාරඤ්ච තුය්හං පරිපූරං;

පථවී ච තුය්හං විජිතා, රමස්සු මා පබ්බජි දෙවා’’ති.

තං සුත්වා මහාසත්තො ගාථමාහ –

217.

‘‘කොසො ච මය්හං විපුලො, කොට්ඨාගාරඤ්ච මය්හං පරිපූරං;

පථවී ච මය්හං විජිතා, තං හිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති.

තං ¶ සුත්වා තස්මිං අපගතෙ කුලවඩ්ඪනසෙට්ඨි නාම උට්ඨාය වන්දිත්වා ගාථමාහ –

218.

‘‘මය්හම්පි ¶ ධනං පහූතං, සඞ්ඛ්යාතුං නොපි දෙව සක්කොමි;

තං තෙ දදාමි සබ්බම්පි, රමස්සු මා පබ්බජි දෙවා’’ති.

තං සුත්වා මහාසත්තො ගාථමාහ –

219.

‘‘ජානාමි ධනං පහූතං, කුලවඩ්ඪන පූජිතො තයා චස්මි;

සග්ගඤ්ච පත්ථයානො, තෙන අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති.

තං සුත්වා කුලවඩ්ඪනෙ අපගතෙ මහාසත්තො සොමදත්තං කනිට්ඨභාතරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘තාත, අහං පඤ්ජරපක්ඛිත්තො වනකුක්කුටො විය උක්කණ්ඨිතො, මං ඝරාවාසෙ අනභිරති අභිභවති, අජ්ජෙව පබ්බජිස්සාමි, ත්වං ඉමං රජ්ජං පටිපජ්ජා’’ති රජ්ජං නිය්යාදෙන්තො ගාථමාහ –

220.

‘‘උක්කණ්ඨිතොස්මි බාළ්හං, අරති මං සොමදත්ත ආවිසති;

බහුකාපි මෙ අන්තරායා, අජ්ජෙවාහං පබ්බජිස්සාමී’’ති.

තං සුත්වා සොපි පබ්බජිතුකාමො තං දීපෙන්තො ඉතරං ගාථමාහ –

221.

‘‘ඉදඤ්ච ¶ තුය්හං රුචිතං, සුතසොම අජ්ජෙව දානි ත්වං පබ්බජ;

අහම්පි පබ්බජිස්සාමි, න උස්සහෙ තයා විනා අහං ඨාතු’’න්ති.

අථ නං සො පටික්ඛිපිත්වා උපඩ්ඪං ගාථමාහ –

222.

‘‘න හි සක්කා පබ්බජිතුං, නගරෙ න හි පච්චති ජනපදෙ චා’’ති.

තත්ථ ¶ න හි පච්චතීති ඉදානෙව තාව මම පබ්බජ්ජාධිප්පායං සුත්වාව ඉමස්මිං ද්වාදසයොජනිකෙ සුදස්සනනගරෙ ච සකලජනපදෙ ච න පච්චති, කොචි උද්ධනෙ අග්ගිං න ජාලෙති, අම්හෙසු පන ද්වීසු පබ්බජිතෙසු අනාථාව රට්ඨවාසිනො භවිස්සන්ති, තස්මා න හි සක්කා තයා පබ්බජිතුං, අහමෙව පබ්බජිස්සාමීති.

තං සුත්වා මහාජනො මහාසත්තස්ස පාදමූලෙ පරිවත්තිත්වා පරිදෙවන්තො උපඩ්ඪගාථමාහ –

‘‘සුතසොමෙ පබ්බජිතෙ, කථං නු දානි කරිස්සාමා’’ති.

තතො මහාසත්තො ‘‘අලං මා සොචයිත්ථ, අහං චිරම්පි ඨත්වා තුම්හෙහි විනා භවිස්සාමි, උප්පන්නසඞ්ඛාරො හි නිච්චො නාම නත්ථී’’ති මහාජනස්ස ධම්මං කථෙන්තො ආහ –

223.

‘‘උපනීයතිදං ¶ මඤ්ඤෙ, පරිත්තං උදකංව චඞ්කවාරම්හි;

එවං සුපරිත්තකෙ ජීවිතෙ, න ච පමජ්ජිතුං කාලො.

224.

‘‘උපනීයතිදං මඤ්ඤෙ, පරිත්තං උදකංව චඞ්කවාරම්හි;

එවං සුපරිත්තකෙ ජීවිතෙ, අන්ධබාලා පමජ්ජන්ති.

225.

‘‘තෙ වඩ්ඪයන්ති නිරයං, තිරච්ඡානයොනිඤ්ච පෙත්තිවිසයඤ්ච;

තණ්හාය බන්ධනබද්ධා, වඩ්ඪෙන්ති අසුරකාය’’න්ති.

තත්ථ උපනීයතිදං මඤ්ඤෙති, තාත, ‘‘ඉදං ජීවිතං උපනීයතී’’ති අහං මඤ්ඤාමි. අඤ්ඤෙසු සුත්තෙසු උපසංහරණත්ථො උපනිය්යනත්ථො, ඉධ පන පරියාදානත්ථො. තස්මා යථා පරිත්තං උදකං ¶ රජකානං ඛාරචඞ්කවාරෙ පක්ඛිත්තං සීඝං පරියාදියති, තථා ජීවිතම්පි. එවං සුපරිත්තකෙ ජීවිතෙ තං පරිත්තකං ආයුසඞ්ඛාරං ගහෙත්වා විචරන්තානං සත්තානං න පුඤ්ඤකිරියාය පමජ්ජිතුං කාලො, අප්පමාදොව කාතුං වට්ටතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. අන්ධබාලා පමජ්ජන්තීති අජරාමරා විය හුත්වා ගූථකලලෙ සූකරා විය හුත්වා කාමපඞ්කෙ නිමුජ්ජන්තා ¶ පමජ්ජන්ති. අසුරකායන්ති කාළකඤ්ජිකඅසුරයොනිඤ්ච වඩ්ඪෙන්තීති අත්ථො.

එවං මහාසත්තො මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා පුබ්බකං නාම පාසාදං ආරුය්හ සත්තමාය භූමියා ඨිතො ඛග්ගෙන චූළං ඡින්දිත්වා ‘‘අහං තුම්හාකං කිඤ්චි න හොමි, අත්තනො රාජානං ගණ්හථා’’ති සවෙඨනං චූළං මහාජනස්ස අන්තරෙ ඛිපි. තං ගහෙත්වා මහාජනො භූමියං පරිවට්ටෙන්තො පරිවට්ටෙන්තො පරිදෙවි. තස්මිං ඨානෙ මහන්තං රජග්ගං උට්ඨහි. පටික්කමිත්වා ඨිතජනො තං ඔලොකෙත්වා ‘‘රඤ්ඤා චූළං ඡින්දිත්වා සවෙඨනා චූළා මහාජනස්ස අන්තරෙ ඛිත්තා භවිස්සති, තෙනායං පාසාදස්ස අවිදූරෙ රජවට්ටි උග්ගතා’’ති පරිදෙවන්තො ගාථමාහ –

226.

‘‘ඌහඤ්ඤතෙ රජග්ගං අවිදූරෙ, පුබ්බකම්හි ච පාසාදෙ;

මඤ්ඤෙ නො කෙසා ඡින්නා, යසස්සිනො ධම්මරාජස්සා’’ති.

තත්ථ ඌහඤ්ඤතෙති උට්ඨහති. රජග්ගන්ති රජක්ඛන්ධො. අවිදූරෙති ඉතො අම්හාකං ඨිතට්ඨානතො අවිදූරෙ. පුබ්බකම්හීති පුබ්බකපාසාදස්ස සමීපෙ. මඤ්ඤෙ නොති අම්හාකං ධම්මරාජස්ස කෙසා ඡින්නා භවිස්සන්තීති මඤ්ඤාම.

මහාසත්තො ¶ පරිචාරිකං පෙසෙත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ ආහරාපෙත්වා කප්පකෙන කෙසමස්සුං ඔහාරාපෙත්වා අලඞ්කාරං සයනපිට්ඨෙ පාතෙත්වා රත්තපටානං දසානි ඡින්දිත්වා තානි කාසායානි නිවාසෙත්වා මත්තිකාපත්තං වාමඅංසකූටෙ ලග්ගෙත්වා කත්තරදණ්ඩං ආදාය මහාතලෙ අපරාපරං චඞ්කමිත්වා පාසාදා ඔතරිත්වා අන්තරවීථිං පටිපජ්ජි. ගච්ඡන්තං පන නං න කොචි සඤ්ජානි. අථස්ස සත්තසතා ඛත්තියකඤ්ඤා පාසාදං අභිරුහිත්වා තං අදිස්වා ආභරණභණ්ඩමෙව දිස්වා ඔතරිත්වා අවසෙසානං සොළසසහස්සානං ඉත්ථීනං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අම්හාකං පියසාමිකො සුතසොමමහිස්සරො පබ්බජිතො’’ති මහාසද්දෙන පරිදෙවමානාව බහි නික්ඛමිංසු. තස්මිං ඛණෙ මහාජනො ¶ තස්ස පබ්බජිතභාවං අඤ්ඤාසි, සකලනගරං සඞ්ඛුභිත්වා ‘‘රාජා කිර නො පබ්බජිතො’’ති රාජද්වාරෙ සන්නිපති, මහාජනො ‘‘ඉධ රාජා භවිස්සති, එත්ථ භවිස්සතී’’ති පාසාදාදීනි රඤ්ඤො පරිභොගට්ඨානානි ගන්ත්වා රාජානං අදිස්වා –

227.

‘‘අයමස්ස ¶ පාසාදො, සොවණ්ණපුප්ඵමාල්යවීතිකිණ්ණො;

යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඉත්ථාගාරෙහි.

228.

‘‘අයමස්ස පාසාදො, සොවණ්ණපුප්ඵමාල්යවීතිකිණ්ණො;

යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඤාතිසඞ්ඝෙන.

229.

‘‘ඉදමස්ස කූටාගාරං, සොවණ්ණපුප්ඵමාල්යවීතිකිණ්ණං;

යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඉත්ථාගාරෙහි.

230.

‘‘ඉදමස්ස කූටාගාරං, සොවණ්ණපුප්ඵමාල්යවීතිකිණ්ණං;

යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඤාතිසඞ්ඝෙන.

231.

‘‘අයමස්ස අසොකවනිකා, සුපුප්ඵිතා සබ්බකාලිකා රම්මා;

යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඉත්ථාගාරෙහි.

232.

‘‘අයමස්ස අසොකවනිකා, සුපුප්ඵිතා සබ්බකාලිකා රම්මා;

යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඤාතිසඞ්ඝෙන.

233.

‘‘ඉදමස්ස උය්යානං, සුපුප්ඵිතං සබ්බකාලිකං රම්මං;

යහිමනුවිචරි ¶ රාජා, පරිකිණ්ණො ඉත්ථාගාරෙහි.

234.

‘‘ඉදමස්ස ¶ උය්යානං, සුපුප්ඵිතං සබ්බකාලිකං රම්මං;

යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඤාතිසඞ්ඝෙන.

235.

‘‘ඉදමස්ස කණිකාරවනං, සුපුප්ඵිතං සබ්බකාලිකං රම්මං;

යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඉත්ථාගාරෙහි.

236.

‘‘ඉදමස්ස කණිකාරවනං, සුපුප්ඵිතං සබ්බකාලිකං රම්මං;

යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඤාතිසඞ්ඝෙන.

237.

‘‘ඉදමස්ස ¶ පාටලිවනං, සුපුප්ඵිතං සබ්බකාලිකං රම්මං;

යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඉත්ථාගාරෙහි.

238.

‘‘ඉදමස්ස පාටලිවනං, සුපුප්ඵිතං සබ්බකාලිකං රම්මං;

යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඤාතිසඞ්ඝෙන.

239.

‘‘ඉදමස්ස අම්බවනං, සුපුප්ඵිතං සබ්බකාලිකං රම්මං;

යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඉත්ථාගාරෙහි.

240.

‘‘ඉදමස්ස අම්බවනං, සුපුප්ඵිතං සබ්බකාලිකං රම්මං;

යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඤාතිසඞ්ඝෙන.

241.

‘‘අයමස්ස පොක්ඛරණී, සඤ්ඡන්නා අණ්ඩජෙහි වීතිකිණ්ණා;

යහිමනුවිචරි ¶ රාජා, පරිකිණ්ණො ඉත්ථාගාරෙහි.

242.

‘‘අයමස්ස පොක්ඛරණී, සඤ්ඡන්නා අණ්ඩජෙහි වීතිකිණ්ණා;

යහිමනුවිචරි රාජා, පරිකිණ්ණො ඤාතිසඞ්ඝෙනා’’ති. –

ඉමාහි ගාථාහි පරිදෙවන්තො විචරි.

තත්ථ වීතිකිණ්ණොති සොවණ්ණපුප්ඵෙහි ච නානාමාල්යෙහි ච සමොකිණ්ණො. පරිකිණ්ණොති පරිවාරිතො. ඉත්ථාගාරෙහීති දාසියො උපාදාය ඉත්ථියො ඉත්ථාගාරා නාම. ඤාතිසඞ්ඝෙනාති අමච්චාපි ඉධ ඤාතයො එව. කූටාගාරන්ති සත්තරතනවිචිත්තො සයනකූටාගාරගබ්භො. අසොකවනිකාති අසොකවනභූමි. සබ්බකාලිකාති සබ්බකාලපරිභොගක්ඛමා නිච්චපුප්ඵිතා වා. උය්යානන්ති නන්දනවනචිත්තලතාවනසදිසං උය්යානං ¶ . සබ්බකාලිකන්ති ඡසුපි උතූසු උප්පජ්ජනකපුප්ඵඵලසඤ්ඡන්නං. කණිකාරවනාදීසු සබ්බකාලිකන්ති සබ්බකාලෙ සුපුප්ඵිතඵලිතමෙව. සඤ්ඡන්නාති නානාවිධෙහි ජලජථලජකුසුමෙහි සුට්ඨු සඤ්ඡන්නා. අණ්ඩජෙහි වීතිකිණ්ණාති සකුණසඞ්ඝෙහි ඔකිණ්ණා.

එවං තෙසු තෙසු ඨානෙසු පරිදෙවිත්වා මහාජනො පුන රාජඞ්ගණං ආගන්ත්වා –

243.

‘‘රාජා ¶ වො ඛො පබ්බජිතො, සුතසොමො රජ්ජං ඉමං පහත්වාන;

කාසායවත්ථවසනො, නාගොව එකකො චරතී’’ති. –

ගාථං වත්වා අත්තනො ඝරෙ විභවං පහාය පුත්තධීතරො හත්ථෙසු ගහෙත්වා නික්ඛමිත්වා බොධිසත්තස්සෙව සන්තිකං අගමාසි, තථා මාතාපිතරො පුත්තදාරා සොළසසහස්සා ච නාටකිත්ථියො. සකලනගරං තුච්ඡං විය අහොසි, ජනපදවාසිනොපි තෙසං පච්ඡතො පච්ඡතො ගමිංසු. බොධිසත්තො ද්වාදසයොජනිකං පරිසං ගහෙත්වා හිමවන්තාභිමුඛො පායාසි. අථස්ස අභිනික්ඛමනං ඤත්වා සක්කො විස්සකම්මං ආමන්තෙත්වා, ‘‘තාත විස්සකම්ම, සුතසොමමහාරාජා අභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො, වසනට්ඨානං ¶ ලද්ධුං වට්ටති, සමාගමො ච මහා භවිස්සති, ගච්ඡ හිමවන්තපදෙසෙ ගඞ්ගාතීරෙ තිංසයොජනායාමං පඤ්චදසයොජනවිත්ථතං අස්සමපදං මාපෙහී’’ති පෙසෙසි. සො තථා කත්වා තස්මිං අස්සමපදෙ පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ පටියාදෙත්වා එකපදිකමග්ගං මාපෙත්වා දෙවලොකමෙව ගතො.

මහාසත්තො තෙන මග්ගෙන ගන්ත්වා තං අස්සමපදං පවිසිත්වා පඨමං සයං පබ්බජිත්වා පච්ඡා සෙසෙ පබ්බාජෙසි, අපරභාගෙ බහූ පබ්බජිංසු. තිංසයොජනිකං ඨානං පරිපූරි. විස්සකම්මෙන පන අස්සමමාපිතනියාමො ච බහූනං පබ්බජිතනියාමො ච බොධිසත්තස්ස අස්සමපදසංවිදහිතනියාමො ච හත්ථිපාලජාතකෙ (ජා. 1.15.337 ආදයො) ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. තත්ථ මහාසත්තො යස්ස යස්සෙව කාමවිතක්කාදි මිච්ඡාවිතක්කො උප්පජ්ජති, තං තං ආකාසෙන උපසඞ්කමිත්වා ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා ඔවදන්තො ගාථාද්වයමාහ –

244.

‘‘මාස්සු ¶ පුබ්බෙ රතිකීළිතානි, හසිතානි ච අනුස්සරිත්ථ;

මා වො කාමා හනිංසු, රම්මඤ්හි සුදස්සනං නගරං.

245.

‘‘මෙත්තචිත්තඤ්ච භාවෙථ, අප්පමාණං දිවා ච රත්තො ච;

අගච්ඡිත්ථ දෙවපුරං, ආවාසං පුඤ්ඤකම්මින’’න්ති.

තත්ථ රතිකීළිතානීති කාමරතියො ච කායවාචාඛිඩ්ඩාවසෙන පවත්තකීළිතානි ච. මා වො කාමා හනිංසූති මා තුම්හෙ වත්ථුකාමකිලෙසකාමා හනිංසු. රම්මං හීති සුදස්සනනගරං නාම රමණීයං, තං මා අනුස්සරිත්ථ. මෙත්තචිත්තන්ති ඉදං දෙසනාමත්තමෙව, සො පන චත්තාරොපි බ්රහ්මවිහාරෙ ¶ ආචික්ඛි. අප්පමාණන්ති අප්පමාණසත්තාරම්මණං. අගච්ඡිත්ථාති ගමිස්සථ. දෙවපුරන්ති බ්රහ්මලොකං.

සොපි ¶ ඉසිගණො තස්සොවාදෙ ඨත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො අහොසීති සබ්බං හත්ථිපාලජාතකෙ ආගතනයෙනෙව කථෙතබ්බං.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි අහෙසුං, චන්දාදෙවී රාහුලමාතා, ජෙට්ඨපුත්තො සාරිපුත්තො, කනිට්ඨපුත්තො රාහුලො, ධාති ඛුජ්ජුත්තරා, කුලවඩ්ඪනසෙට්ඨි කස්සපො, මහාසෙනගුත්තො මොග්ගල්ලානො, සොමදත්තකුමාරො ආනන්දො, සෙසපරිසා බුද්ධපරිසා, සුතසොමරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

චූළසුතසොමජාතකවණ්ණනා පඤ්චමා.

ජාතකුද්දානං –

සුවපණ්ඩිතජම්බුකකුණ්ඩලිනො, වරකඤ්ඤමලම්බුසජාතකඤ්ච;

පවරුත්තමසඞ්ඛසිරීව්හයකො, සුතසොමඅරින්දමරාජවරො.

චත්තාලීසනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

18. පණ්ණාසනිපාතො

[526] 1. නිළිනිකාජාතකවණ්ණනා

උද්දය්හතෙ ¶ ¶ ¶ ජනපදොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පුරාණදුතියිකාපලොභනං ආරබ්බ කථෙසි. කථෙන්තො ච තං භික්ඛුං ‘‘කෙන උක්කණ්ඨාපිතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පුරාණදුතියිකායා’’ති වුත්තෙ ‘‘න එසා ඛො, භික්ඛු, ඉදානෙව තව අනත්ථකාරිකා, පුබ්බෙපි ත්වං එතං නිස්සාය ඣානා පරිහායිත්වා මහාවිනාසං පත්තො’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො උදිච්චබ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො උග්ගහිතසිප්පො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බිජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා හිමවන්තපදෙසෙ වාසං කප්පෙසි. අලම්බුසාජාතකෙ වුත්තනයෙනෙව තං පටිච්ච එකා මිගී ගබ්භං පටිලභිත්වා පුත්තං විජායි, ‘‘ඉසිසිඞ්ගො’’ත්වෙවස්ස නාමං අහොසි. අථ නං පිතා වයප්පත්තං පබ්බාජෙත්වා කසිණපරිකම්මං උග්ගණ්හාපෙසි. සො නචිරස්සෙව ඣානාභිඤ්ඤා උප්පාදෙත්වා ඣානසුඛෙන කීළි, ඝොරතපො පරමධිතින්ද්රියො අහොසි. තස්ස සීලතෙජෙන සක්කස්ස භවනං කම්පි. සක්කො ආවජ්ජෙන්තො තං කාරණං ඤත්වා ‘‘උපායෙනස්ස සීලං භින්දිස්සාමී’’ති තීණි සංවච්ඡරානි සකලකාසිරට්ඨෙ වුට්ඨිං නිවාරෙසි, රට්ඨං අග්ගිදඩ්ඪං විය අහොසි. සස්සෙ අසම්පජ්ජමානෙ දුබ්භික්ඛපීළිතා මනුස්සා සන්නිපතිත්වා රාජඞ්ගණෙ උපක්කොසිංසු. අථ නෙ රාජා වාතපානෙ ඨිතො ‘‘කිං එත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘මහාරාජ, තීණි ¶ සංවච්ඡරානි දෙවස්ස අවස්සන්තත්තා සකලරට්ඨං උද්දය්හති, මනුස්සා දුක්ඛිතා, දෙවං වස්සාපෙහි, දෙවා’’ති. රාජා සීලං සමාදියිත්වා උපොසථං උපවසන්තොපි වස්සං වස්සාපෙතුං නාසක්ඛි.

තස්මිං කාලෙ සක්කො අඩ්ඪරත්තසමයෙ තස්ස සිරිගබ්භං පවිසිත්වා එකොභාසං කත්වා වෙහාසෙ අට්ඨාසි. රාජා තං දිස්වා ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘සක්කොහමස්මී’’ති. ‘‘කෙනත්ථෙනාගතොසී’’ති? ‘‘වස්සති තෙ, මහාරාජ ¶ , රට්ඨෙ දෙවො’’ති? ‘‘න වස්සතී’’ති. ‘‘ජානාසි පනස්ස අවස්සනකාරණ’’න්ති? ‘‘න ජානාමි, සක්කා’’ති. ‘‘මහාරාජ, හිමවන්තපදෙසෙ ¶ ඉසිසිඞ්ගො නාම තාපසො පටිවසති ඝොරතපො පරමධිතින්ද්රියො. සො නිබද්ධං දෙවෙ වස්සන්තෙ කුජ්ඣිත්වා ආකාසං ඔලොකෙසි, තස්මා දෙවො න වස්සතී’’ති. ‘‘ඉදානි පනෙත්ථ කිං කාතබ්බ’’න්ති? ‘‘තස්ස තපෙ භින්නෙ දෙවො වස්සිස්සතී’’ති. ‘‘කො පනස්ස තපං භින්දිතුං සමත්ථො’’ති? ‘‘ධීතා තෙ, මහාරාජ, නිළිනිකා සමත්ථා, තං පක්කොසාපෙත්වා ‘අසුකට්ඨානං නාම ගන්ත්වා තාපසස්ස තපං භින්දාහී’ති පෙසෙහී’’ති. එවං සො රාජානං අනුසාසිත්වා සකට්ඨානමෙව අගමාසි. රාජා පුනදිවසෙ අමච්චෙහි සද්ධිං මන්තෙත්වා ධීතරං පක්කොසාපෙත්වා පඨමං ගාථමාහ –

1.

‘‘උද්දය්හතෙ ජනපදො, රට්ඨඤ්චාපි විනස්සති;

එහි නිළිනිකෙ ගච්ඡ, තං මෙ බ්රාහ්මණමානයා’’ති.

තත්ථ තං මෙති තං මම අනත්ථකාරිං බ්රාහ්මණං අත්තනො වසං ආනෙහි, කිලෙසරතිවසෙනස්ස සීලං භින්දාහීති.

තං සුත්වා සා දුතියං ගාථමාහ –

2.

‘‘නාහං දුක්ඛක්ඛමා රාජ, නාහං අද්ධානකොවිදා;

කථං අහං ගමිස්සාමි, වනං කුඤ්ජරසෙවිත’’න්ති.

තත්ථ දුක්ඛක්ඛමාති අහං, මහාරාජ, දුක්ඛස්ස ඛමා න හොමි, අද්ධානම්පි න ජානාමි, සාහං කථං ගමිස්සාමීති.

තතො රාජා ද්වෙ ගාථායො අභාසි –

3.

‘‘ඵීතං ජනපදං ගන්ත්වා, හත්ථිනා ච රථෙන ච;

දාරුසඞ්ඝාටයානෙන, එවං ගච්ඡ නිළිනිකෙ.

4.

‘‘හත්ථිඅස්සරථෙ ¶ පත්තී, ගච්ඡෙවාදාය ඛත්තියෙ;

තවෙව වණ්ණරූපෙන, වසං තමානයිස්සසී’’ති.

තත්ථ ¶ දාරුසඞ්ඝාටයානෙනාති, අම්ම, නිළිනිකෙ න ත්වං පදසා ගමිස්සසි, ඵීතං පන සුභික්ඛං ඛෙමං අත්තනො ජනපදං හත්ථිවාහනෙහි ච රථවාහනෙහි ච ¶ ගන්ත්වා තතො පරම්පි අජ්ඣොකාසෙ පටිච්ඡන්නෙන වය්හාදිනා උදකට්ඨානෙ නාවාසඞ්ඛාතෙන දාරුසඞ්ඝාටයානෙන ගච්ඡ. වණ්ණරූපෙනාති එවං අකිලමමානා ගන්ත්වා තව වණ්ණෙන චෙව රූපසම්පදාය ච තං බ්රාහ්මණං අත්තනො වසං ආනයිස්සසීති.

එවං සො ධීතරා සද්ධිං අකථෙතබ්බම්පි රට්ඨපරිපාලනං නිස්සාය කථෙසි. සාපි ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. අථස්සා සබ්බං දාතබ්බයුත්තකං දත්වා අමච්චෙහි සද්ධිං උය්යොජෙසි. අමච්චා තං ආදාය පච්චන්තං පත්වා තත්ථ ඛන්ධාවාරං නිවාසාපෙත්වා රාජධීතරං උක්ඛිපාපෙත්වා වනචරකෙන දෙසිතෙන මග්ගෙන හිමවන්තං පවිසිත්වා පුබ්බණ්හසමයෙ තස්ස අස්සමපදස්ස සමීපං පාපුණිංසු. තස්මිං ඛණෙ බොධිසත්තො පුත්තං අස්සමපදෙ නිවාසාපෙත්වා සයං ඵලාඵලත්ථාය අරඤ්ඤං පවිට්ඨො හොති. වනචරකො සයං අස්සමං අගන්ත්වා තස්ස පන දස්සනට්ඨානෙ ඨත්වා නිළිනිකාය තං දස්සෙන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

5.

‘‘කදලීධජපඤ්ඤාණො, ආභුජීපරිවාරිතො;

එසො පදිස්සති රම්මො, ඉසිසිඞ්ගස්ස අස්සමො.

6.

‘‘එසො අග්ගිස්ස සඞ්ඛාතො, එසො ධූමො පදිස්සති;

මඤ්ඤෙ නො අග්ගිං හාපෙති, ඉසිසිඞ්ගො මහිද්ධිකො’’ති.

තත්ථ කදලීසඞ්ඛාතා ධජා පඤ්ඤාණං අස්සාති කදලීධජපඤ්ඤාණො. ආභුජීපරිවාරිතොති භුජපත්තවනපරික්ඛිත්තො. සඞ්ඛාතොති එසො අග්ගි අස්ස ඉසිසිඞ්ගස්ස ඣානෙන සඞ්ඛාතො පච්චක්ඛගතො ජලති. මඤ්ඤෙ නො අග්ගින්ති අග්ගිං නො හාපෙති ජුහති පරිචරතීති මඤ්ඤාමි.

අමච්චාපි බොධිසත්තස්ස අරඤ්ඤං පවිට්ඨවෙලාය අස්සමං පරිවාරෙත්වා ආරක්ඛං ඨපෙත්වා රාජධීතරං ඉසිවෙසං ගාහාපෙත්වා ¶ සුවණ්ණචීරකෙන නිවාසනපාරුපනං කත්වා සබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරිත්වා තන්තුබද්ධං චිත්තගෙණ්ඩුකං ගාහාපෙත්වා අස්සමපදං පෙසෙත්වා සයං බහි රක්ඛන්තා අට්ඨංසු. සා තෙන ගෙණ්ඩුකෙන කීළන්තී චඞ්කමකොටියං ඔතරි. තස්මිං ඛණෙ ඉසිසිඞ්ගො පණ්ණසාලද්වාරෙ පාසාණඵලකෙ නිසින්නො හොති. සො තං ආගච්ඡන්තිං දිස්වා භීතතසිතො උට්ඨාය පණ්ණසාලං ¶ පවිසිත්වා අට්ඨාසි ¶ . සාපිස්ස පණ්ණසාලද්වාරං ගන්ත්වා කීළියෙව. සත්ථා තඤ්ච තතො උත්තරි ච අත්ථං පකාසෙන්තො තිස්සො ගාථා අභාසි –

7.

‘‘තඤ්ච දිස්වාන ආයන්තිං, ආමුත්තමණිකුණ්ඩලං;

ඉසිසිඞ්ගො පාවිසි භීතො, අස්සමං පණ්ණඡාදනං.

8.

‘‘අස්සමස්ස ච සා ද්වාරෙ, ගෙණ්ඩුකෙනස්ස කීළති;

විදංසයන්තී අඞ්ගානි, ගුය්හං පකාසිතානි ච.

9.

‘‘තඤ්ච දිස්වාන කීළන්තිං, පණ්ණසාලගතො ජටී;

අස්සමා නික්ඛමිත්වාන, ඉදං වචනමබ්රවී’’ති.

තත්ථ ගෙණ්ඩුකෙනස්සාති අස්ස ඉසිසිඞ්ගස්ස අස්සමද්වාරෙ ගෙණ්ඩුකෙන කීළති. විදංසයන්තීති දස්සෙන්තී. ගුය්හං පකාසිතානි චාති ගුය්හඤ්ච රහස්සඞ්ගං පකාසිතානි ච පාකටානි මුඛහත්ථාදීනි. අබ්රවීති සො කිර පණ්ණසාලාය ඨත්වා චින්තෙසි – ‘‘සචායං යක්ඛො භවෙය්ය, පණ්ණසාලං පවිසිත්වා මං මුරුමුරාපෙත්වා ඛාදෙය්ය, නායං යක්ඛො, තාපසො භවිස්සතී’’ති අස්සමා නික්ඛමිත්වා පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –

10.

‘‘අම්භො කො නාම සො රුක්ඛො, යස්ස තෙවංගතං ඵලං;

දූරෙපි ඛිත්තං පච්චෙති, න තං ඔහාය ගච්ඡතී’’ති.

තත්ථ යස්ස තෙවංගතං ඵලන්ති යස්ස තව රුක්ඛස්ස එවංගතිකං මනොරමං ඵලං. කො නාම සො රුක්ඛොති චිත්රගෙණ්ඩුකස්ස අදිට්ඨපුබ්බත්තා ‘‘රුක්ඛඵලෙන තෙන භවිතබ්බ’’න්ති මඤ්ඤමානො එවං පුච්ඡති.

අථස්ස සා රුක්ඛං ආචික්ඛන්තී ගාථමාහ –

11.

‘‘අස්සමස්ස මම බ්රහ්මෙ, සමීපෙ ගන්ධමාදනෙ;

බහවො තාදිසා රුක්ඛා, යස්ස තෙවංගතං ඵලං;

දූරෙපි ඛිත්තං පච්චෙති, න මං ඔහාය ගච්ඡතී’’ති.

තත්ථ ¶ ¶ සමීපෙ ගන්ධමාදනෙති ගන්ධමාදනපබ්බතෙ මම අස්සමස්ස සමීපෙ. යස්ස තෙවංගතන්ති යස්ස එවංගතං, ත-කාරො බ්යඤ්ජනසන්ධිකරොති.

ඉති ¶ සා මුසාවාදං අභාසි. ඉතරොපි සද්දහිත්වා ‘‘තාපසො එසො’’ති සඤ්ඤාය පටිසන්ථාරං කරොන්තො ගාථමාහ –

12.

‘‘එතූ භවං අස්සමිමං අදෙතු, පජ්ජඤ්ච භක්ඛඤ්ච පටිච්ඡ දම්මි;

ඉදමාසනං අත්ර භවං නිසීදතු, ඉතො භවං මූලඵලානි භුඤ්ජතූ’’ති.

තත්ථ අස්සමිමන්ති අස්සමං ඉමං භවං පවිසතු. අදෙතූති යථාසන්නිහිතං ආහාරං පරිභුඤ්ජතු. පජ්ජන්ති පාදබ්භඤ්ජනං. භක්ඛන්ති මධුරඵලාඵලං. පටිච්ඡාති පටිග්ගණ්හ. ඉදමාසනන්ති පවිට්ඨකාලෙ එවමාහ.

තස්සා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා කට්ඨත්ථරණෙ නිසීදන්තියා සුවණ්ණචීරකෙ ද්විධා ගතෙ සරීරං අප්පටිච්ඡන්නං අහොසි. තාපසො මාතුගාමසරීරස්ස අදිට්ඨපුබ්බත්තා තං දිස්වා ‘‘වණ්ණො එසො’’ති සඤ්ඤාය එවමාහ –

13.

‘‘කිං තෙ ඉදං ඌරූනමන්තරස්මිං, සුපිච්ඡිතං කණ්හරිවප්පකාසති;

අක්ඛාහි මෙ පුච්ඡිතො එතමත්ථං, කොසෙ නු තෙ උත්තමඞ්ගං පවිට්ඨ’’න්ති.

තත්ථ සුපිච්ඡිතන්ති ද්වින්නං ඌරූනං සමාගමකාලෙ සුඵුසිතං සිප්පිපුටමුඛසණ්ඨානං. සුභලක්ඛණෙන හි අසමන්නාගතාය තං ඨානං ආවාටධාතුකං හොති, සමන්නාගතාය අබ්භුන්නතං සිප්පිපුටමුඛසණ්ඨානං. කණ්හරිවප්පකාසතීති උභොසු පස්සෙසු කාළකං විය ඛායති. කොසෙ නු තෙ උත්තමඞ්ගං පවිට්ඨන්ති තව උත්තමඞ්ගං ලිඞ්ගසණ්ඨානං න පඤ්ඤායති, කිං නු තං තව සරීරසඞ්ඛාතෙ කොසෙ පවිට්ඨන්ති පුච්ඡති.

අථ නං සා වඤ්චයන්තී ගාථාද්වයමාහ –

14.

‘‘අහං වනෙ මූලඵලෙසනං චරං, ආසාදයිං අච්ඡං සුඝොරරූපං;

සො ¶ මං පතිත්වා සහසාජ්ඣපත්තො, පනුජ්ජ මං අබ්බහි උත්තමඞ්ගං.

15.

‘‘ස්වායං ¶ ¶ වණො ඛජ්ජති කණ්ඩුවායති, සබ්බඤ්ච කාලං න ලභාමි සාතං;

පහො භවං කණ්ඩුමිමං විනෙතුං, කුරුතං භවං යාචිතො බ්රාහ්මණත්ථ’’න්ති.

තත්ථ ආසාදයින්ති ඝට්ටෙසිං, ආගච්ඡන්තං දිස්වා ලෙඩ්ඩුනා පහරින්ති අත්ථො. පතිත්වාති උපධාවිත්වා. සහසාජ්ඣප්පත්තොති මමං සහසා අජ්ඣප්පත්තො සම්පත්තො. පනුජ්ජාති අථ මං පොතෙත්වා. අබ්බහීති මුඛෙන මම උත්තමඞ්ගං ලුඤ්චිත්වා පක්කාමි, තතො පට්ඨාය ඉමස්මිං ඨානෙ වණො ජාතො. ස්වායන්ති සො අයං තතො පට්ඨාය මය්හං වණො ඛජ්ජති චෙව කණ්ඩුවඤ්ච කරොති, තප්පච්චයා සාහං සබ්බකාලං කායිකචෙතසිකසුඛං න ලභාමි. පහොති පහු සමත්ථො. බ්රාහ්මණත්ථන්ති භවං මයා යාචිතො ඉමං බ්රාහ්මණස්ස අත්ථං කරොතු, ඉදං මෙ දුක්ඛං හරාහීති වදති.

සො තස්සා මුසාවාදං ‘‘සභාවො’’ති සද්දහිත්වා ‘‘සචෙ තෙ එවං සුඛං හොති, කරිස්සාමී’’ති තං පදෙසං ඔලොකෙත්වා අනන්තරං ගාථමාහ –

16.

‘‘ගම්භීරරූපො තෙ වණො සලොහිතො, අපූතිකො වණගන්ධො මහා ච;

කරොමි තෙ කිඤ්චි කසායයොගං, යථා භවං පරමසුඛී භවෙය්යා’’ති.

තත්ථ සලොහිතොති රත්තොභාසො. අපූතිකොති පූතිමංසරහිතො. වණගන්ධොති ථොකං දුග්ගන්ධො. කසායයොගන්ති අහං කෙචි රුක්ඛකසායෙ ගහෙත්වා තව එකං කසායයොගං කරොමීති.

තතො නිළිනිකා ගාථමාහ

17.

‘‘න මන්තයොගා න කසායයොගා, න ඔසධා බ්රහ්මචාරි කමන්ති;

යං තෙ මුදු තෙන විනෙහි කණ්ඩුං, යථා අහං පරමසුඛී භවෙය්ය’’න්ති.

තත්ථ ¶ ¶ කමන්තීති, භො බ්රහ්මචාරි, ඉමස්මිං මම වණෙ නෙව මන්තයොගා, න කසායයොගා, න පුප්ඵඵලාදීනි ඔසධානි කමන්ති, අනෙකවාරං කතෙහිපි තෙහි එතස්ස ඵාසුකභාවො න භූතපුබ්බො. යං පන තෙ එතං මුදු අඞ්ගජාතං, තෙන ඝට්ටියමානස්සෙව තස්ස කණ්ඩු න හොති, තස්මා තෙන විනෙහි කණ්ඩුන්ති.

සො ¶ ‘‘සච්චං එසො භණතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘මෙථුනසංසග්ගෙන සීලං භිජ්ජති, ඣානං අන්තරධායතී’’ති අජානන්තො මාතුගාමස්ස අදිට්ඨපුබ්බත්තා මෙථුනධම්මස්ස ච අජානනභාවෙන ‘‘භෙසජ්ජ’’න්ති වදන්තියා තාය මෙථුනං පටිසෙවි. තාවදෙවස්ස සීලං භිජ්ජි, ඣානං පරිහායි. සො ද්වෙ තයො වාරෙ සංසග්ගං කත්වා කිලන්තො හුත්වා නික්ඛමිත්වා සරං ඔරුය්හ න්හත්වා පටිප්පස්සද්ධදරථො ආගන්ත්වා පණ්ණසාලායං නිසීදිත්වා පුනපි තං ‘‘තාපසො’’ති මඤ්ඤමානො වසනට්ඨානං පුච්ඡන්තො ගාථමාහ –

18.

‘‘ඉතො නු භොතො කතමෙන අස්සමො, කච්චි භවං අභිරමසි අරඤ්ඤෙ;

කච්චි නු තෙ මූලඵලං පහූතං, කච්චි භවන්තං න විහිංසන්ති වාළා’’ති.

තත්ථ කතමෙනාති ඉතො කතමෙන දිසාභාගෙන භොතො අස්සමො. භවන්ති ආලපනමෙතං.

තතො නිළිනිකා චතස්සො ගාථායො අභාසි –

19.

‘‘ඉතො උජුං උත්තරායං දිසායං, ඛෙමා නදී හිමවතා පභාවී;

තස්සා තීරෙ අස්සමො මය්හ රම්මො, අහො භවං අස්සමං මය්හං පස්සෙ.

20.

‘‘අම්බා ච සාලා තිලකා ච ජම්බුයො, උද්දාලකා පාටලියො ච ඵුල්ලා;

සමන්තතො කිම්පුරිසාභිගීතං, අහො භවං අස්සමං මය්හං පස්සෙ.

21.

‘‘තාලා ¶ ච මූලා ච ඵලා ච මෙත්ථ, වණ්ණෙන ගන්ධෙන උපෙතරූපං;

තං ¶ භූමිභාගෙහි උපෙතරූපං, අහො භවං අස්සමං මය්හං පස්සෙ.

22.

‘‘ඵලා ච මූලා ච පහූතමෙත්ථ, වණ්ණෙන ගන්ධෙන රසෙනුපෙතා;

ආයන්ති ච ලුද්දකා තං පදෙසං, මා මෙ තතො මූලඵලං අහාසු’’න්ති.

තත්ථ උත්තරායන්ති උත්තරාය. ඛෙමාති එවංනාමිකා නදී. හිමවතා පභාවීති හිමවන්තතො පවත්තති. අහොති පත්ථනත්ථෙ නිපාතො. උද්දාලකාති වාතඝාතකා. කිම්පුරිසාභිගීතන්ති සමන්තතො පරිවාරෙත්වා මධුරසද්දෙන ගායන්තෙහි කිම්පුරිසෙහි අභිගීතං. තාලා ච මූලා ච ඵලා ච මෙත්ථාති එත්ථ මම අස්සමෙ පාසාදිකා තාලරුක්ඛා ච තෙසඤ්ඤෙව වණ්ණගන්ධාදිසම්පන්නා කන්දසඞ්ඛාතා ¶ මූලා ච ඵලා ච. පහූතමෙත්ථාති නානාරුක්ඛඵලා ච රුක්ඛවල්ලිමූලා ච පහූතා එත්ථ. මා මෙ තතොති තං මම අස්සමපදං සම්බහුලා ලුද්දකා ආගච්ඡන්ති, මයා චෙත්ථ ආහරිත්වා ඨපිතං බහු මධුරසමූලඵලාඵලං අත්ථි, තෙ මයි චිරායන්තෙ මූලඵලාඵලං හරෙය්යුං. තෙ තතො මම මූලඵලාඵලං මා හරිංසු, තස්මා සචෙපි මයා සද්ධිං ආගන්තුකාමො, එහි, නො චෙ, අහං ගමිස්සාමීති ආහ.

තං සුත්වා තාපසො යාව පිතු ආගමනා අධිවාසාපෙතුං ගාථමාහ –

23.

‘‘පිතා මමං මූලඵලෙසනං ගතො, ඉදානි ආගච්ඡති සායකාලෙ;

උභොව ගච්ඡාමසෙ අස්සමං තං, යාව පිතා මූලඵලතො එතූ’’ති.

තත්ථ උභොව ගච්ඡාමසෙති මම පිතු ආරොචෙත්වා උභොව ගමිස්සාම.

තතො ¶ සා චින්තෙසි – ‘‘අයං තාව අරඤ්ඤෙව වඩ්ඪිතභාවෙන මම ඉත්ථිභාවං න ජානාති, පිතා පනස්ස මං දිස්වාව ජානිත්වා ‘ත්වං ඉධ කිං කරොසී’ති කාජකොටියා පහරිත්වා සීසම්පි මෙ භින්දෙය්ය, තස්මිං අනාගතෙයෙව මයා ගන්තුං වට්ටති, ආගමනකම්මම්පි මෙ නිට්ඨිත’’න්ති. සා තස්ස ආගමනූපායං ආචික්ඛන්තී ඉතරං ගාථමාහ –

24.

‘‘අඤ්ඤෙ ¶ බහූ ඉසයො සාධුරූපා, රාජීසයො අනුමග්ගෙ වසන්ති;

තෙයෙව පුච්ඡෙසි මමස්සමං තං, තෙ තං නයිස්සන්ති මමං සකාසෙ’’ති.

තත්ථ රාජීසයොති, සම්ම, මයා න සක්කා චිරායිතුං, අඤ්ඤෙ පන සාධුසභාවා රාජිසයො ච බ්රාහ්මණිසයො ච අනුමග්ගෙ මම අස්සමමග්ගපස්සෙ වසන්ති, අහං තෙසං ආචික්ඛිත්වා ගමිස්සාමි, ත්වං තෙ පුච්ඡෙය්යාසි, තෙ තං මම සන්තිකං නයිස්සන්තීති.

එවං සා අත්තනො පලායනූපායං කත්වා පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා තං ඔලොකෙන්තමෙව ‘‘ත්වං නිවත්තා’’ති වත්වා ආගමනමග්ගෙනෙව අමච්චානං සන්තිකං අගමාසි. තෙ තං ගහෙත්වා ඛන්ධාවාරං ගන්ත්වා අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පාපුණිංසු. සක්කොපි තං දිවසමෙව තුස්සිත්වා සකලරට්ඨෙ දෙවං වස්සාපෙසි, තතො සුභික්ඛං ජනපදං අහොසි. ඉසිසිඞ්ගතාපසස්සපි තාය පක්කන්තමත්තාය එව කායෙ ඩාහො උප්පජ්ජි. සො කම්පන්තො පණ්ණසාලං පවිසිත්වා වාකචීරං පාරුපිත්වා ¶ සොචන්තො නිපජ්ජි. බොධිසත්තො සායං ආගන්ත්වා පුත්තං අපස්සන්තො ‘‘කහං නු ඛො ගතො’’ති කාජං ඔතාරෙත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා තං නිපන්නකං දිස්වා ‘‘තාත, කිං කරොසී’’ති පිට්ඨිං පරිමජ්ජන්තො තිස්සො ගාථා අභාසි –

25.

‘‘න තෙ කට්ඨානි භින්නානි, න තෙ උදකමාභතං;

අග්ගීපි තෙ න හාපිතො, කිං නු මන්දොව ඣායසි.

26.

‘‘භින්නානි කට්ඨානි හුතො ච අග්ගි, තපනීපි තෙ සමිතා බ්රහ්මචාරී;

පීඨඤ්ච මය්හං උදකඤ්ච හොති, රමසි තුවං බ්රහ්මභූතො පුරත්ථා.

27.

‘‘අභින්නකට්ඨොසි ¶ අනාභතොදකො, අහාපිතග්ගීසි අසිද්ධභොජනො;

න මෙ තුවං ආලපසී මමජ්ජ, නට්ඨං නු කිං චෙතසිකඤ්ච දුක්ඛ’’න්ති.

තත්ථ ¶ භින්නානීති අරඤ්ඤතො උද්ධටානි. න හාපිතොති න ජලිතො. භින්නානීති පුබ්බෙ තයා මමාගමනවෙලාය කට්ඨානි උද්ධටානෙව හොන්ති. හුතො ච අග්ගීති අග්ගි ච හුතො හොති. තපනීති විසිබ්බනඅග්ගිසඞ්ඛාතා තපනීපි තෙ සමිතාව සයමෙව සංවිදහිතාව හොති. පීඨන්ති මම ආසනත්ථාය පීඨඤ්ච පඤ්ඤත්තමෙව හොති. උදකඤ්චාති පාදධොවනඋදකම්පි උපට්ඨාපිතමෙව හොති. බ්රහ්මභූතොති තුවම්පි ඉතො පුරත්ථා සෙට්ඨභූතො ඉමස්මිං අස්සමෙ අභිරමසි. අභින්නකට්ඨොසීති සො දානි අජ්ජ අනුද්ධටකට්ඨොසි. අසිද්ධභොජනොති න තෙ කිඤ්චි අම්හාකං කන්දමූලං වා පණ්ණං වා සෙදිතං. මමජ්ජාති, මම පුත්ත, අජ්ජ න මෙ ත්වං ආලපසි. නට්ඨං නු කින්ති කිං නු තෙ නට්ඨං වා, කිං චෙතසිකං වා දුක්ඛං, අක්ඛාහි මෙ නිපන්නකාරණන්ති පුච්ඡති.

සො පිතු වචනං සුත්වා තං කාරණං කථෙන්තො ආහ –

28.

‘‘ඉධාගමා ජටිලො බ්රහ්මචාරී, සුදස්සනෙය්යො සුතනූ විනෙති;

නෙවාතිදීඝො න පනාතිරස්සො, සුකණ්හකණ්හච්ඡදනෙහි භොතො.

29.

‘‘අමස්සුජාතො අපුරාණවණ්ණී, ආධාරරූපඤ්ච පනස්ස කණ්ඨෙ;

ද්වෙ යමා ගණ්ඩා උරෙ සුජාතා, සුවණ්ණතින්දුකනිභා පභස්සරා.

30.

‘‘මුඛඤ්ච ¶ තස්ස භුසදස්සනෙය්යං, කණ්ණෙසු ලම්බන්ති ච කුඤ්චිතග්ගා;

තෙ ජොතරෙ චරතො මාණවස්ස, සුත්තඤ්ච යං සංයමනං ජටානං.

31.

‘‘අඤ්ඤා ¶ ච තස්ස සංයමානි චතස්සො, නීලා පීතා ලොහිතිකා ච සෙතා;

තා පිංසරෙ චරතො මාණවස්ස, තිරිටිසඞ්ඝාරිව පාවුසම්හි.

32.

‘‘න මිඛලං මුඤ්ජමයං ධාරෙති, න සන්ථරෙ නො පන පබ්බජස්ස;

තා ¶ ජොතරෙ ජඝනන්තරෙ විලග්ගා, සතෙරතා විජ්ජුරිවන්තලික්ඛෙ.

33.

‘‘අඛීලකානි ච අවණ්ටකානි, හෙට්ඨා නභ්යා කටිසමොහිතානි;

අඝට්ටිතා නිච්චකීළං කරොන්ති, හං තාත කිංරුක්ඛඵලානි තානි.

34.

‘‘ජටා ච තස්ස භුසදස්සනෙය්යා, පරොසතං වෙල්ලිතග්ගා සුගන්ධා;

ද්වෙධා සිරො සාධු විභත්තරූපො, අහො නු ඛො මය්හ තථා ජටාස්සු.

35.

‘‘යදා ච සො පකිරති තා ජටායො, වණ්ණෙන ගන්ධෙන උපෙතරූපා;

නීලුප්පලං වාතසමෙරිතංව, තථෙව සංවාති පනස්සමො අයං.

36.

‘‘පඞ්කො ච තස්ස භුසදස්සනෙය්යො, නෙතාදිසො යාදිසො මය්හං කායෙ;

සො වායති එරිතො මාලුතෙන, වනං යථා අග්ගගිම්හෙ සුඵුල්ලං.

37.

‘‘නිහන්ති සො රුක්ඛඵලං පථබ්යා, සුචිත්තරූපං රුචිරං දස්සනෙය්යං;

ඛිත්තඤ්ච තස්ස පුනරෙහි හත්ථං, හං තාත කිංරුක්ඛඵලං නු ඛො තං.

38.

‘‘දන්තා ¶ ච තස්ස භුසදස්සනෙය්යා, සුද්ධා සමා සඞ්ඛවරූපපන්නා;

මනො පසාදෙන්ති විවරියමානා, න හි නූන සො සාකමඛාදි තෙහි.

39.

‘‘අකක්කසං අග්ගළිතං මුහුං මුදුං, උජුං අනුද්ධතං අචපලමස්ස භාසිතං;

රුදං ¶ මනුඤ්ඤං කරවීකසුස්සරං, හදයඞ්ගමං රඤ්ජයතෙව මෙ මනො.

40.

‘‘බින්දුස්සරො ¶ නාතිවිසට්ඨවාක්යො, න නූන සජ්ඣායමතිප්පයුත්තො;

ඉච්ඡාමි භො තං පුනදෙව දට්ඨුං, මිත්තො හි මෙ මාණවොහු පුරත්ථා.

41.

‘‘සුසන්ධි සබ්බත්ථ විමට්ඨිමං වණං, පුථූ සුජාතං ඛරපත්තසන්නිභං;

තෙනෙව මං උත්තරියාන මාණවො, විවරිතං ඌරුං ජඝනෙන පිළයි.

42.

‘‘තපන්ති ආභන්ති විරොචරෙ ච, සතෙරතා විජ්ජුරිවන්තලික්ඛෙ;

බාහා මුදූ අඤ්ජනලොමසාදිසා, විචිත්රවට්ටඞ්ගුලිකාස්ස සොභරෙ.

43.

‘‘අකක්කසඞ්ගො න ච දීඝලොමො, නඛාස්ස දීඝා අපි ලොහිතග්ගා;

මුදූහි බාහාහි පලිස්සජන්තො, කල්යාණරූපො රමයං උපට්ඨහි.

44.

‘‘දුමස්ස තූලූපනිභා පභස්සරා, සුවණ්ණකම්බුතලවට්ටසුච්ඡවි;

හත්ථා මුදූ තෙහි මං සම්ඵුසිත්වා, ඉතො ගතො තෙන මං දහන්ති තාත.

45.

‘‘න ¶ නූන සො ඛාරිවිධං අහාසි, න නූන සො කට්ඨානි සයං අභඤ්ජි;

න නූන සො හන්ති දුමෙ කුඨාරියා, න හිස්ස හත්ථෙසු ඛිලානි අත්ථි.

46.

‘‘අච්ඡො ච ඛො තස්ස වණං අකාසි, සො මංබ්රවි ‘සුඛිතං මං කරොහි’;

තාහං ¶ කරිං තෙන මමාසි සොඛ්යං, සො චබ්රවි ‘සුඛිතොස්මී’ති බ්රහ්මෙ.

47.

‘‘අයඤ්ච තෙ මාලුවපණ්ණසන්ථතා, විකිණ්ණරූපාව මයා ච තෙන ච;

කිලන්තරූපා උදකෙ රමිත්වා, පුනප්පුනං පණ්ණකුටිං වජාම.

48.

‘‘න මජ්ජ මන්තා පටිභන්ති තාත, න අග්ගිහුත්තං නපි යඤ්ඤතන්තං;

න චාපි තෙ මූලඵලානි භුඤ්ජෙ, යාව න පස්සාමි තං බ්රහ්මචාරිං.

49.

‘‘අද්ධා පජානාසි තුවම්පි තාත, යස්සං දිසං වසතෙ බ්රහ්මචාරී;

තං මං දිසං පාපය තාත ඛිප්පං, මා තෙ අහං අමරිමස්සමම්හි.

50.

‘‘විචිත්රඵුල්ලඤ්හි ¶ වනං සුතං මයා, දිජාභිඝුට්ඨං දිජසඞ්ඝසෙවිතං;

තං මං වනං පාපය තාත ඛිප්පං, පුරා තෙ පාණං විජහාමි අස්සමෙ’’ති.

තත්ථ ඉධාගමාති, තාත, ඉමං අස්සමපදං ආගතො. සුදස්සනෙය්යොති සුට්ඨු දස්සනෙය්යො. සුතනූති සුට්ඨු තනුකො නාතිකිසො නාතිථූලො ¶ . විනෙතීති අත්තනො සරීරප්පභාය අස්සමපදං එකොභාසං විය විනෙති පූරෙති. සුකණ්හකණ්හච්ඡදනෙහි භොතොති, තාත, තස්ස භොතො සුකණ්හෙහි කණ්හච්ඡදනෙහි භමරවණ්ණෙහි කෙසෙහි සුකණ්හසීසං සුමජ්ජිතමණිමයං විය ඛායති. අමස්සූජාතොති න තාවස්ස මස්සු ජායති, තරුණොයෙව. අපුරාණවණ්ණීති අචිරපබ්බජිතො. ආධාරරූපඤ්ච පනස්ස කණ්ඨෙති කණ්ඨෙ ච පනස්ස අම්හාකං භික්ඛාභාජනට්ඨපනං පත්තාධාරසදිසං පිළන්ධනං අත්ථීති මුත්තාහාරං සන්ධාය වදති. ගණ්ඩාති ථනෙ සන්ධායාහ. උරෙ සුජාතාති උරම්හි සුජාතා. ‘‘උරතො’’තිපි පාඨො. පභස්සරාති පභාසම්පන්නා. ‘‘පභාසරෙ’’තිපි පාඨො, ඔභාසන්තීති අත්ථො.

භුසදස්සනෙය්යන්ති අතිවිය දස්සනීයං. කුඤ්චිතග්ගාති සීහකුණ්ඩලං සන්ධාය වදති. සුත්තඤ්චාති යං තස්ස ජටාබන්ධනසුත්තං, තම්පි ජොතති පභං මුඤ්චති. ‘‘සංයමානි චතස්සො’’ති ඉමිනා මණිසුවණ්ණපවාළරජතමයානි චත්තාරි පිළන්ධනානි දස්සෙති ¶ . තා පිංසරෙති තානි පිළන්ධනානි පාවුසම්හි පවුට්ඨෙ දෙවෙ තිරිටිසඞ්ඝා විය විරවන්ති. මිඛලන්ති මෙඛලං, අයමෙව වා පාඨො. ඉදං නිවත්ථකඤ්චනචීරකං සන්ධායාහ. න සන්ථරෙති න වාකෙ. ඉදං වුත්තං හොති – තාත, යථා මයං තිණමයං වා වාකමයං වා චීරකං ධාරෙම, න තථා සො, සො පන සුවණ්ණචීරකං ධාරෙතීති. අඛීලකානීති අතචානි නිප්පණ්ණානි. කටිසමොහිතානීති කටියං බද්ධානි. නිච්චකීළං කරොන්තීති අඝට්ටිතානිපි නිච්චකාලං කීළායන්ති. හං, තාතාති හම්භො, තාත. කිං රුක්ඛඵලානි තානීති තානි තස්ස මාණවස්ස සුත්තාරුළ්හානි කටියං බද්ධානි කතරරුක්ඛඵලානි නාමාති මණිසඞ්ඝාටිං සන්ධායාහ.

ජටාති ජටාමණ්ඩලාකාරෙන බද්ධරතනමිස්සකකෙසවට්ටියො සන්ධායාහ. වෙල්ලිතග්ගාති කුඤ්චිතග්ගා. ද්වෙධාසිරොති තස්ස සීසං ද්වෙධා කත්වා බද්ධානං ජටානං වසෙන සුට්ඨු විභත්තරූපං. තථාති යථා තස්ස මාණවස්ස ජටා, තථා තුම්හෙහි මම න බද්ධා, අහො වත මමපි තථා අස්සූති පත්ථෙන්තො ආහ. උපෙතරූපාති උපෙතසභාවා. වාතසමෙරිතංවාති ¶ යථා නාම නීලුප්පලං වාතෙන සමීරිතං, තථෙව අයං ඉමස්මිං වනසණ්ඩෙ අස්සමො සංවාති. නෙතාදිසොති, තාත, යාදිසො ¶ මම කායෙ පඞ්කො, නෙතාදිසො තස්ස සරීරෙ. සො හි දස්සනීයො චෙව සුගන්ධො ච. අග්ගගිම්හෙති වසන්තසමයෙ.

නිහන්තීති පහරති. කිං රුක්ඛඵලං නු ඛො තන්ති කතරරුක්ඛස්ස නු ඛො තං ඵලං. සඞ්ඛවරූපපන්නාති සුධොතසඞ්ඛපටිභාගා. න හි නූන සො සාකමඛාදි තෙහීති න නූන සො මාණවො මයං විය තෙහි දන්තෙහි රුක්ඛපණ්ණානි චෙව මූලඵලාඵලානි ච ඛාදි. අම්හාකඤ්හි තානි ඛාදන්තානං සබලා පණ්ණවණ්ණා දන්තාති දීපෙති.

අකක්කසන්ති, තාත, තස්ස භාසිතං අඵරුසං අගළිතං, පුනප්පුනං වදන්තස්සාපි මධුරතාය මුහුං මුදුං, අපමුස්සතාය උජුං, අවික්ඛිත්තතාය අනුද්ධටං, පතිට්ඨිතතාය අචපලං. රුදන්ති භාසමානස්ස සරසඞ්ඛාතං රුදම්පි මනොහරං කරවීකස්ස විය සුස්සරං සුමධුරං. රඤ්ජයතෙවාති මම මනො රඤ්ජතියෙව. බින්දුස්සරොති පිණ්ඩිතස්සරො. මාණවොහූති සො හි මාණවො පුරත්ථා මම මිත්තො අහු.

සුසන්ධි සබ්බත්ථ විමට්ඨිමං වණන්ති තාත තස්ස මාණවස්ස ඌරූනං අන්තරෙ එකං වණං අත්ථි, තං සුසන්ධි සුඵුසිතං සිප්පිපුටමුඛසදිසං, සබ්බත්ථ විමට්ඨං සමන්තතො මට්ඨං. පුථූති මහන්තං. සුජාතන්ති සුසණ්ඨිතං. ඛරපත්තසන්නිභන්ති ¶ සුපුප්ඵිතපදුමමකුළසන්නිභං. උත්තරියානාති උත්තරිත්වා අවත්ථරිත්වා. පිළයීති පීළෙසි. තපන්තීති තස්ස මාණවස්ස සරීරතො නිච්ඡරන්තා සුවණ්ණවණ්ණරංසියො ජලන්ති ඔභාසන්ති විරොචන්ති ච. බාහාති බාහාපිස්ස මුදූ. අඤ්ජනලොමසාදිසාති අඤ්ජනසදිසෙහි ලොමෙහි සමන්නාගතා. විචිත්රවට්ටඞ්ගුලිකාස්ස සොභරෙති හත්ථාපිස්ස වරලක්ඛණවිචිත්රාහි පවාලඞ්කුරසදිසාහි වට්ටඞ්ගුලීහි සමන්නාගතා සොභන්ති.

අකක්කසඞ්ගොති කච්ඡුපීළකාදිරහිතඅඞ්ගපච්චඞ්ගො. රමයං උපට්ඨහීති මං රමයන්තො උපට්ඨහි පරිචරි. තූලූපනිභාති මුදුභාවස්ස උපමා. සුවණ්ණකම්බුතලවට්ටසුච්ඡවීති සුවණ්ණමයං ආදාසතලං විය වට්ටා ච සුච්ඡවි ච, පරිමණ්ඩලතලා චෙව සුන්දරච්ඡවි චාති අත්ථො. සම්ඵුසිත්වාති සුට්ඨු ඵුසිත්වා අත්තනො හත්ථසම්ඵස්සං මම සරීරෙ ඵරාපෙත්වා. ඉතො ගතොති මම ¶ ඔලොකෙන්තස්සෙව ඉතො ගතො. තෙන මං දහන්තීති තෙන තස්ස හත්ථසම්ඵස්සෙන ඉදානි මං දහන්ති. තථා හි තස්ස ගතකාලතො පට්ඨාය මම සරීරෙ ඩාහො උට්ඨිතො, තෙනම්හි දොමනස්සප්පත්තො නිපන්නොති.

න ¶ නූන සො ඛාරිවිධන්ති, තාත, නූන සො මාණවො න ඛාරිභාරං උක්ඛිපිත්වා විචරි. ඛිලානීති කිලානි, ‘‘අයමෙව වා පාඨො. සොඛ්යන්ති සුඛං. මාලුවපණ්ණසන්ථතා විකිණ්ණරූපාවාති, තාත, අයං තව මාලුවපණ්ණසන්ථතා අජ්ජ මයා ච තෙන ච අඤ්ඤමඤ්ඤං පරාමසනාලිඞ්ගනවසෙන පරිවත්තන්තෙහි විකිණ්ණා විය ආකුලබ්යාකුලා ජාතා. පුනප්පුනං පණ්ණකුටිං වජාමාති, තාත, අහඤ්ච සො ච අභිරමිත්වා කිලන්තරූපා පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා උදකං පවිසිත්වා රමිත්වා විගතදරථා පුනප්පුනං ඉමමෙව කුටිං පවිසාමාති වදති.

න මජ්ජ මන්තාති අජ්ජ මම තස්ස ගතකාලතො පට්ඨාය නෙව මන්තා පටිභන්ති න උපට්ඨහන්ති න රුච්චන්ති. න අග්ගිහුත්තං නපි යඤ්ඤතන්තන්ති මහාබ්රහ්මුනො ආරාධනත්ථාය කත්තබ්බහොමවිධූපනාදියඤ්ඤකිරියාපි මෙ න පටිභාති න උපට්ඨාති න රුච්චති. න චාපි තෙති තයා ආභතමූලඵලාඵලානිපි න භුඤ්ජාමි. යස්සං දිසන්ති යස්සං දිසායං. වනන්ති තස්ස මාණවස්ස අස්සමං පරිවාරෙත්වා ඨිතවනන්ති.

තස්සෙවං විලපන්තස්ස තං විලාපං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘එකාය ඉත්ථියා ඉමස්ස සීලං භින්නං භවිස්සතී’’ති ඤත්වා තං ඔවදන්තො ඡ ගාථායො අභාසි –

51.

‘‘ඉමස්මාහං ජොතිරසෙ වනම්හි, ගන්ධබ්බදෙවච්ඡරසඞ්ඝසෙවිතෙ;

ඉසීනමාවාසෙ ¶ සනන්තනම්හි, නෙතාදිසං අරතිං පාපුණෙථ.

52.

‘‘භවන්ති මිත්තානි අථො න හොන්ති, ඤාතීසු මිත්තෙසු කරොන්ති පෙමං;

අයඤ්ච ජම්මො කිස්ස වා නිවිට්ඨො, යො නෙව ජානාති ‘කුතොම්හි ආගතො’.

53.

‘‘සංවාසෙන ¶ හි මිත්තානි, සන්ධීයන්ති පුනප්පුනං;

ස්වෙව මිත්තො අසංගන්තු, අසංවාසෙන ජීරති.

54.

‘‘සචෙ තුවං දක්ඛසි බ්රහ්මචාරිං, සචෙ තුවං සල්ලපෙ බ්රහ්මචාරිනා;

සම්පන්නසස්සංව මහොදකෙන, තපොගුණං ඛිප්පමිමං පහිස්සසි.

55.

‘‘පුනපි චෙ දක්ඛසි බ්රහ්මචාරිං, පුනපි චෙ සල්ලපෙ බ්රහ්මචාරිනා;

සම්පන්නසස්සංව මහොදකෙන, උස්මාගතං ඛිප්පමිමං පහිස්සසි.

56.

‘‘භූතානි ¶ හෙතානි චරන්ති තාත, විරූපරූපෙන මනුස්සලොකෙ;

න තානි සෙවෙථ නරො සපඤ්ඤො, ආසජ්ජ නං නස්සති බ්රහ්මචාරී’’ති.

තත්ථ ඉමස්මාති ඉමස්මිං. හන්ති නිපාතමත්තං. ජොතිරසෙති හූයමානස්ස ජොතිනො රංසිඔභාසිතෙ. සනන්තනම්හීති පොරාණකෙ. පාපුණෙථාති පාපුණෙය්ය. ඉදං වුත්තං හොති – තාත, එවරූපෙ වනෙ වසන්තො යං අරතිං ත්වං පත්තො, එතාදිසං න පාපුණෙය්ය පණ්ඩිතො කුලපුත්තො, පත්තුං නාරහතීති අත්ථො.

‘‘භවන්තී’’ති ඉමං ගාථං මහාසත්තො අන්තොගතමෙව භාසති. අයමෙත්ථ අධිප්පායො – ලොකෙ සත්තානං මිත්තානි නාම හොන්තිපි න හොන්තිපි තත්ථ යෙසං හොන්ති, තෙ අත්තනො ඤාතීසු ච මිත්තෙසු ච පෙමං කරොන්ති. අයඤ්ච ජම්මොති මිගසිඞ්ගො ලාමකො. කිස්ස වා නිවිට්ඨොති කෙන නාම කාරණෙන තස්මිං මාතුගාමෙ මිත්තසඤ්ඤාය නිවිට්ඨො, සො මිගියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්තිත්වා අරඤ්ඤෙ වඩ්ඪිතත්තා ‘‘කුතොම්හි ආගතො’’ති අත්තනො ආගතට්ඨානමත්තම්පි ¶ න ජානාති, පගෙව ඤාතිමිත්තෙති.

පුනප්පුනන්ති, තාත, මිත්තානි නාම පුනප්පුනං සංවාසෙන සංසෙවනෙන සන්ධීයන්ති ඝටීයන්ති. ස්වෙව මිත්තොති සො එව මිත්තො අසංගන්තු අසමාගච්ඡන්තස්ස පුරිසස්ස තෙන අසමාගමසඞ්ඛාතෙන අසංවාසෙන ජීරති විනස්සති ¶ . සචෙති තස්මා, තාත, සචෙ ත්වං පුනපි තං දක්ඛසි, තෙන වා සල්ලපිස්සසි, අථ යථා නාම නිප්ඵන්නසස්සං මහොඝෙන හරීයති, එවං ඉමං අත්තනො තපොගුණං පහිස්සසි හාරෙස්සසීති අත්ථො. උස්මාගතන්ති සමණතෙජං.

විරූපරූපෙනාති විවිධරූපෙන. ඉදං වුත්තං හොති – තාත, මනුස්සලොකස්මිඤ්හි එතානි යක්ඛිනිසඞ්ඛාතානි භූතානි විවිධරූපපටිච්ඡන්නෙන අත්තනො රූපෙන අත්තනො වසං ගතෙ ඛාදිතුං චරන්ති, තානි සපඤ්ඤො නරො න සෙවෙථ. තාදිසඤ්හි භූතං ආසජ්ජ නං පත්වා නස්සති බ්රහ්මචාරී, දිට්ඨොසි තාය යක්ඛිනියා න ඛාදිතොති පුත්තං ඔවදි.

සො පිතු කථං සුත්වා ‘‘යක්ඛිනී කිර සා’’ති භීතො චිත්තං නිවත්තෙත්වා ‘‘තාත, එත්තො න ගමිස්සාමි, ඛමථ මෙ’’ති ඛමාපෙසි. සොපි නං සමස්සාසෙත්වා ‘‘එහි ත්වං, මාණව, මෙත්තං භාවෙහි, කරුණං, මුදිතං, උපෙක්ඛ’’න්ති බ්රහ්මවිහාරභාවනං ආචික්ඛි. සො තථා පටිපජ්ජිත්වා පුන ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙසි.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා නිළිනිකා පුරාණදුතියිකා අහොසි, ඉසිසිඞ්ගො උක්කණ්ඨිතභික්ඛු, පිතා පන අහමෙව අහොසින්ති.

නිළිනිකාජාතකවණ්ණනා පඨමා.

[527] 2. උම්මාදන්තීජාතකවණ්ණනා

නිවෙසනං කස්සනුදං සුනන්දාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. සො කිරෙකදිවසං සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරන්තො එකං අලඞ්කතපටියත්තං උත්තමරූපධරං ඉත්ථිං ඔලොකෙත්වා පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා චිත්තං නිවත්තෙතුං අසක්කොන්තො විහාරමෙව ආගන්ත්වා තතො පට්ඨාය සල්ලවිද්ධො විය රාගාතුරො භන්තමිගපටිභාගො කිසො ධමනීසන්ථතගත්තො උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතො අනභිරතො එකිරියාපථෙපි ¶ චිත්තස්සාදං අලභන්තො ආචරියවත්තාදීනි පහාය උද්දෙසපරිපුච්ඡාකම්මට්ඨානානුයොගරහිතො විහාසි. සො සහායභික්ඛූහි ‘‘පුබ්බෙ ත්වං, ආවුසො, සන්තින්ද්රියො විප්පසන්නමුඛවණ්ණො, ඉදානි නො තථා, කිං ¶ නු ඛො කාරණ’’න්ති පුට්ඨො, ‘‘ආවුසො, අනභිරතොම්හී’’ති ආහ. අථ නං තෙ ‘‘අභිරමාවුසො, සාසනෙ, බුද්ධුප්පාදො නාම දුල්ලභො, තථා සද්ධම්මස්සවනං මනුස්සපටිලාභො ච, සො ත්වං මනුස්සපටිලාභං පටිලභිත්වා දුක්ඛස්සන්තකිරියං පත්ථයමානො අස්සුමුඛං ඤාතිජනං පහාය සද්ධාය පබ්බජිත්වා කිංකාරණා කිලෙසවසං යාසි, කිලෙසා නාමෙතෙ ගණ්ඩුප්පාදකපාණකං උපාදාය සබ්බබාලජනසාධාරණා, යෙ තෙසං වත්ථුභූතා, තෙපි අප්පස්සාදා කාමා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා, ආදීනවො එත්ථ භිය්යො. අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමා, මංසපෙසූපමා කාමා, තිණුක්කූපමා කාමා, අඞ්ගාරකාසූපමා කාමා, සුපිනකූපමා කාමා, යාචිතකූපමා කාමා, රුක්ඛඵලූපමා කාමා, අසිසූනූපමා කාමා, සත්තිසූලූපමා කාමා, සප්පසිරූපමා කාමා, අග්ගික්ඛන්ධූපමා කාමා, ත්වං නාම එවරූපෙ බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිත්වා එවං අනත්ථකාරකානං කිලෙසානං වසං ගතොසී’’ති ඔවදිත්වා අත්තනො කථං ගාහාපෙතුං අසක්කොන්තා සත්ථු සන්තිකං ධම්මසභං නෙත්වා ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, අනිච්ඡමානකං භික්ඛුං ආනයිත්ථා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භන්තෙ, අයං කිර භික්ඛු උක්කණ්ඨිතො’’ති ආහංසු. සත්ථා ‘‘සච්චං කිරා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛු පොරාණකපණ්ඩිතා රජ්ජං අනුසාසන්තාපි කිලෙසෙ උප්පන්නෙ තස්ස වසං අගන්ත්වා චිත්තං නිවාරෙත්වා න අයුත්තකං කරිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ සිවිරට්ඨෙ අරිට්ඨපුරනගරෙ සිවි නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්ති, ‘‘සිවිකුමාරො’’ත්වෙවස්ස නාමං කරිංසු. සෙනාපතිස්සපි පුත්තො ජායි, ‘‘අභිපාරකො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. තෙ උභොපි සහායා හුත්වා අභිවඩ්ඪන්තා සොළසවස්සිකා හුත්වා තක්කසිලං ගන්ත්වා සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා ආගමිංසු. රාජා පුත්තස්ස රජ්ජං අදාසි. සොපි අභිපාරකං සෙනාපතිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. තස්මිංයෙව නගරෙ තිරිටිවච්ඡස්ස නාම අසීතිකොටිවිභවස්ස සෙට්ඨිනො ධීතා නිබ්බත්ති උත්තමරූපධරා සොභග්ගප්පත්තා සුභලක්ඛණෙන සමන්නාගතා, තස්සා නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘උම්මාදන්තී’’ති ¶ නාමං කරිංසු. සා සොළසවස්සිකකාලෙ අතික්කන්තමානුසවණ්ණා දෙවච්ඡරා විය අභිරූපා දස්සනීයා පාසාදිකා පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතා අහොසි. යෙ යෙ පුථුජ්ජනා තං පස්සන්ති, තෙ තෙ සකභාවෙන සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තා ¶ සුරාපානමදමත්තා විය කිලෙසමදෙන මත්තා හුත්වා සතිං පච්චුපට්ඨාපෙතුං සමත්ථා නාම නාහෙසුං.

අථස්සා පිතා තිරිටිවච්ඡො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘දෙව, මම ගෙහෙ ඉත්ථිරතනං උප්පන්නං, රඤ්ඤොව අනුච්ඡවිකං, ලක්ඛණපාඨකෙ බ්රාහ්මණෙ පෙසෙත්වා තං වීමංසාපෙත්වා යථාරුචි කරොහී’’ති ආහ. රාජා ‘‘සාධූ’’ති වත්වා බ්රාහ්මණෙ පෙසෙසි. තෙ සෙට්ඨිගෙහං ගන්ත්වා කතසක්කාරසම්මානා පායාසං පරිභුඤ්ජිංසු. තස්මිං ඛණෙ උම්මාදන්තී සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා තෙසං සන්තිකං අගමාසි. තෙ තං දිස්වා සතිං පච්චුපට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තා කිලෙසමදමත්තා හුත්වා අත්තනො විප්පකතභොජනභාවං න ජානිංසු. එකච්චෙ ආලොපං ගහෙත්වා ‘‘භුඤ්ජිස්සාමා’’ති සඤ්ඤාය සීසෙ ඨපෙසුං, එකච්චෙ උපකච්ඡන්තරෙ ඛිපිංසු, එකච්චෙ භිත්තිං පහරිංසු, සබ්බෙව උම්මත්තකා අහෙසුං. සා තෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ කිර මම ලක්ඛණං වීමංසිස්සන්ති, ගීවායං නෙ ගහෙත්වා නීහරථා’’ති නීහරාපෙසි. තෙ මඞ්කුභූතා රාජනිවෙසනං ගන්ත්වා උම්මාදන්තියා කුද්ධා ‘‘දෙව, සා ඉත්ථී කාළකණ්ණී, න තුම්හාකං අනුච්ඡවිකා’’ති වදිංසු. රාජා ‘‘කාළකණ්ණී කිරා’’ති න තං ආණාපෙසි. සා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘අහං කිර කාළකණ්ණීති රඤ්ඤා න ගහිතා, කාළකණ්ණියො නාම න එවරූපා හොන්තී’’ති වත්වා ‘‘හොතු, සචෙ පන තං රාජානං පස්සිස්සාමි, ජානිස්සාමී’’ති තස්මිං ආඝාතං බන්ධි. අථ නං පිතා අභිපාරකස්ස අදාසි, සා තස්ස පියා අහොසි මනාපා.

කස්ස පන කම්මස්ස නිස්සන්දෙන සා එවං අභිරූපා අහොසීති? රත්තවත්ථදානස්ස නිස්සන්දෙනාති. සා කිර අතීතෙ බාරාණසියං දලිද්දකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා උස්සවදිවසෙ පුඤ්ඤසම්පන්නා ඉත්ථියො කුසුම්භරත්තවත්ථං නිවාසෙත්වා අලඞ්කතා කීළන්තියො දිස්වා තාදිසං වත්ථං නිවාසෙත්වා ¶ කීළිතුකාමා හුත්වා මාතාපිතූනං ආරොචෙත්වා තෙහි, ‘‘අම්ම, මයං දලිද්දා, කුතො නො එවරූපං වත්ථ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි මං එකස්මිං අඩ්ඪකුලෙ භතිං කාතුං අනුජානාථ ¶ , තෙ මම ගුණං ඤත්වා දස්සන්තී’’ති වත්වා තෙහි ¶ අනුඤ්ඤාතා එකං කුලං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කුසුම්භරත්තවත්ථෙන භතිං කරොමී’’ති ආහ. අථ නං තෙ ‘‘තීණි සංවච්ඡරානි කම්මෙ කතෙ තව ගුණං ඤත්වා දස්සාමා’’ති වදිංසු. සා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා කම්මං පටිපජ්ජි. තෙ තස්සා ගුණං ඤත්වා අපරිපුණ්ණෙසුයෙව තීසු සංවච්ඡරෙසු තස්සා ඝනකුසුම්භරත්තවත්ථෙන සද්ධිං අඤ්ඤම්පි වත්ථං දත්වා ‘‘තව සහායිකාහි සද්ධිං ගන්ත්වා න්හත්වා නිවාසෙහී’’ති තං පෙසයිංසු. සා සහායිකා ආදාය ගන්ත්වා රත්තවත්ථං නදීතීරෙ ඨපෙත්වා න්හායි.

තස්මිං ඛණෙ එකො කස්සපදසබලස්ස සාවකො අච්ඡින්නචීවරො සාඛාභඞ්ගං නිවාසෙත්වා ච පාරුපිත්වා ච තං පදෙසං පාපුණි. සා තං දිස්වා ‘‘අයං භදන්තො අච්ඡින්නචීවරො භවිස්සති, පුබ්බෙපි අදින්නභාවෙන මෙ නිවාසනං දුල්ලභං ජාත’’න්ති තං වත්ථං ද්විධා ඵාලෙත්වා ‘‘එකං කොට්ඨාසං අය්යස්ස දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා උත්තරිත්වා අත්තනො නිවාසනං නිවාසෙත්වා ‘‘තිට්ඨථ, භන්තෙ’’ති වත්වා ථෙරං වන්දිත්වා රත්තවත්ථං මජ්ඣෙ ඵාලෙත්වා තස්සෙකං කොට්ඨාසං අදාසි. සො එකමන්තෙ පටිච්ඡන්නෙ ඨත්වා සාඛාභඞ්ගං ඡඩ්ඩෙත්වා තස්සෙකං කණ්ණං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා නික්ඛමි. අථස්ස වත්ථොභාසෙන සකලසරීරං තරුණසූරියො විය එකොභාසං අහොසි. සා තං දිස්වා ‘‘මය්හං අය්යො පඨමං න සොභති, ඉදානි තරුණසූරියො විය විරොචති, ඉදම්පි එතස්සෙව දස්සාමී’’ති දුතියම්පි කොට්ඨාසං දත්වා ‘‘භන්තෙ, අහං භවෙ භවෙ විචරන්තී උත්තමරූපධරා භවෙය්යං, මං දිස්වා කොචි පුරිසො සකභාවෙන සණ්ඨාතුං මා අසක්ඛි, මයා අභිරූපතරා නාම අඤ්ඤා මා හොතූ’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි. ථෙරොපි අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි.

සා දෙවලොකෙ සංසරන්තී තස්මිං කාලෙ අරිට්ඨපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා තථා අභිරූපා අහොසි. අථ තස්මිං නගරෙ කත්තිකඡණං ඝොසයිංසු, කත්තිකපුණ්ණමායං නගරං සජ්ජයිංසු. අභිපාරකො අත්තනො ආරක්ඛට්ඨානං ගච්ඡන්තො තං ආමන්තෙත්වා ‘‘භද්දෙ, උම්මාදන්ති ¶ අජ්ජ කත්තිකරත්තිවාරො ඡණො, රාජා නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො පඨමං ඉමං ගෙහද්වාරං ආගමිස්සති, මා ඛො තස්ස අත්තානං දස්සෙසි, සොපි තං දිස්වා සතිං උපට්ඨාපෙතුං න සක්ඛිස්සතී’’ති ආහ. සා ‘‘ගච්ඡ ත්වං, සාමි, අහං ජානිස්සාමී’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ¶ තස්මිං ගතෙ දාසිං ආණාපෙසි ‘‘රඤ්ඤො ඉමං ගෙහද්වාරං ආගතකාලෙ මය්හං ආරොචෙය්යාසී’’ති. අථ සූරියෙ අත්ථඞ්ගතෙ උග්ගහෙ පුණ්ණචන්දෙ දෙවනගරෙ විය නගරෙ අලඞ්කතෙ සබ්බදිසාසු දීපෙසු ජලිතෙසු රාජා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො ආජඤ්ඤරථවරගතො ¶ අමච්චගණපරිවුතො මහන්තෙන යසෙන නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො පඨමමෙව අභිපාරකස්ස ගෙහද්වාරං අගමාසි. තං පන ගෙහං මනොසිලාවණ්ණපාකාරපරික්ඛිත්තං අලඞ්කතද්වාරට්ටාලකං සොභග්ගප්පත්තං පාසාදිකං. තස්මිං ඛණෙ දාසී උම්මාදන්තියා ආරොචෙසි. සා පුප්ඵසමුග්ගං ගාහාපෙත්වා කින්නරිලීළාය වාතපානං නිස්සාය ඨිතා රඤ්ඤො පුප්ඵානි ඛිපි. සො තං උල්ලොකෙත්වා කිලෙසමදමත්තො සතිං උපට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘අභිපාරකස්සෙතං ගෙහ’’න්ති සඤ්ජානිතුම්පි නාසක්ඛි, අථ සාරථිං ආමන්තෙත්වා පුච්ඡන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

57.

‘‘නිවෙසනං කස්ස නුදං සුනන්ද, පාකාරෙන පණ්ඩුමයෙන ගුත්තං;

කා දිස්සති අග්ගිසිඛාව දූරෙ, වෙහායසං පබ්බතග්ගෙව අච්චි.

58.

‘‘ධීතා න්වයං කස්ස සුනන්ද හොති, සුණිසා න්වයං කස්ස අථොපි භරියා;

අක්ඛාහි මෙ ඛිප්පමිධෙව පුට්ඨො, අවාවටා යදි වා අත්ථි භත්තා’’ති.

තත්ථ කස්ස නුදන්ති කස්ස නු ඉදං. පණ්ඩුමයෙනාති රත්තිට්ඨකමයෙන. දිස්සතීති වාතපානෙ ඨිතා පඤ්ඤායති. අච්චීති අනලජාලක්ඛන්ධො. ධීතා ¶ න්වයන්ති ධීතා නු අයං. අවාවටාති අපෙතාවරණා අපරිග්ගහා. භත්තාති යදි වා අස්සා සාමිකො අත්ථි, එතං මෙ අක්ඛාහීති.

අථස්ස සො ආචික්ඛන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

59.

‘‘අහඤ්හි ජානාමි ජනින්ද එතං, මත්යා ච පෙත්යා ච අථොපි අස්සා;

තවෙව සො පුරිසො භූමිපාල, රත්තින්දිවං අප්පමත්තො තවත්ථෙ.

60.

‘‘ඉද්ධො ¶ ච ඵීතො ච සුවඩ්ඪිතො ච, අමච්චො ච තෙ අඤ්ඤතරො ජනින්ද;

තස්සෙසා භරියාභිපාරකස්ස, උම්මාදන්තී නාමධෙය්යෙන රාජා’’ති.

තත්ථ මත්යා ච පෙත්යා චාති මාතිතො ච පිතිතො චෙතං ජානාමි. අථොපි අස්සාති අථ සාමිකම්පි අස්සා ජානාමීති වදති. ඉද්ධොති සමිද්ධො. ඵීතොති වත්ථාලඞ්කාරෙහි සුපුප්ඵිතො. සුවඩ්ඪිතොති සුට්ඨු වුද්ධො. නාමධෙය්යෙනාති නාමෙන. අයඤ්හි යො නං පස්සති, තං උම්මාදෙති, සතිමස්ස පච්චුපට්ඨාපෙතුං න දෙති, තස්මා උම්මාදන්තීති වුච්චති.

තං ¶ සුත්වා රාජා නාමමස්සා ථොමෙන්තො අනන්තරං ගාථමාහ –

61.

‘‘අම්භො අම්භො නාමමිදං ඉමිස්සා, මත්යා ච පෙත්යා ච කතං සුසාධු;

තදා හි මය්හං අවලොකයන්තී, උම්මත්තකං උම්මදන්තී අකාසී’’ති.

තත්ථ මත්යා ච පෙත්යා චාති මාතරා ච පිතරා ච. මය්හන්ති උපයොගත්ථෙ සම්පදානවචනං. අවලොකයන්තීති මයා අවලොකිතා සයම්පි මං අවලොකයන්තී මං උම්මත්තකං අකාසීති අත්ථො.

සා තස්ස කම්පිතභාවං ඤත්වා වාතපානං ථකෙත්වා සිරිගබ්භමෙව අගමාසි. රඤ්ඤොපි තස්සා දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය නගරං පදක්ඛිණකරණෙ චිත්තමෙව නාහොසි. සො සාරථිං ආමන්තෙත්වා, ‘‘සම්ම සුනන්ද, රථං නිවත්තෙහි, අයං ඡණො ¶ අම්හාකං නානුච්ඡවිකො, අභිපාරකස්ස සෙනාපතිස්සෙවානුච්ඡවිකො, රජ්ජම්පි තස්සෙවානුච්ඡවික’’න්ති රථං නිවත්තාපෙත්වා පාසාදං අභිරුය්හ සිරිසයනෙ නිපජ්ජිත්වා විප්පලපන්තො ආහ –

62.

‘‘යා පුණ්ණමාසෙ මිගමන්දලොචනා, උපාවිසි පුණ්ඩරීකත්තචඞ්ගී;

ද්වෙ පුණ්ණමායො තදහූ අමඤ්ඤහං, දිස්වාන පාරාවතරත්තවාසිනිං.

63.

‘‘අළාරපම්හෙහි ¶ සුභෙහි වග්ගුභි, පලොභයන්තී මං යදා උදික්ඛති;

විජම්භමානා හරතෙව මෙ මනො, ජාතා වනෙ කිම්පුරිසීව පබ්බතෙ.

64.

‘‘තදා හි බ්රහතී සාමා, ආමුත්තමණිකුණ්ඩලා;

එකච්චවසනා නාරී, මිගී භන්තාවුදික්ඛති.

65.

‘‘කදාස්සු මං තම්බනඛා සුලොමා, බාහා මුදූ චන්දනසාරලිත්තා;

වට්ටඞ්ගුලී සන්නතධීරකුත්තියා, නාරී උපඤ්ඤිස්සති සීසතො සුභා.

66.

‘‘කදාස්සු මං කඤ්චනජාලුරච්ඡදා, ධීතා තිරීටිස්ස විලග්ගමජ්ඣා;

මුදූහි බාහාහි පලිස්සජිස්සති, බ්රහාවනෙ ජාතදුමංව මාලුවා.

67.

‘‘කදාස්සු ¶ ලාඛාරසරත්තසුච්ඡවී, බින්දුත්ථනී පුණ්ඩරීකත්තචඞ්ගී;

මුඛං මුඛෙන උපනාමයිස්සති, සොණ්ඩොව සොණ්ඩස්ස සුරාය ථාලං.

68.

‘‘යදාද්දසං තං තිට්ඨන්තිං, සබ්බභද්දං මනොරමං;

තතො සකස්ස චිත්තස්ස, නාවබොධාමි කඤ්චිනං.

69.

‘‘උම්මාදන්තිමහං දට්ඨා, ආමුත්තමණිකුණ්ඩලං;

න සුපාමි දිවාරත්තිං, සහස්සංව පරාජිතො.

70.

‘‘සක්කො ¶ චෙ මෙ වරං දජ්ජා, සො ච ලබ්භෙථ මෙ වරො;

එකරත්තං දිරත්තං වා, භවෙය්යං අභිපාරකො;

උම්මාදන්ත්යා රමිත්වාන, සිවිරාජා තතො සිය’’න්ති.

තත්ථ පුණ්ණමාසෙති පුණ්ණචන්දාය රත්තියා. මිගමන්දලොචනාති කණ්ඩසන්තාසෙන පලායිත්වා වනන්තරෙ ඨත්වා ලුද්දං ඔලොකෙන්තියා මිගියා විය මන්දානි ¶ ලොචනානි අස්සාති මිගමන්දලොචනා. උපාවිසීති පදුමවණ්ණෙන කරතලෙන පුප්ඵානි ඛිපිත්වා මං ඔලොකෙන්තී වාතපානෙ නිසීදි. පුණ්ඩරීකත්තචඞ්ගීති රත්තපදුමවණ්ණසරීරා. ද්වෙ පුණ්ණමායොති අහං තදහු තස්මිං ඡණදිවසෙ තං පාරාවතපාදසමානවණ්ණරත්තවත්ථනිවත්ථං දිස්වා තස්සා මුඛසොභං ඔලොකෙන්තො එකස්ස පාචීනලොකධාතුතො එකස්ස අභිපාරකස්ස සෙනාපතිනො නිවෙසනෙති ද්වින්නං පුණ්ණචන්දානං උග්ගතත්තා ද්වෙ පුණ්ණමායො අමඤ්ඤිං. අළාරපම්හෙහීති විසාලපඛුමෙහි. සුභෙහීති පරිසුද්ධෙහි. වග්ගුභීති මධුරාකාරෙහි. උදික්ඛතීති එවරූපෙහි නෙත්තෙහි යස්මිං ඛණෙ ඔලොකෙති. පබ්බතෙති යථා හිමවන්තපබ්බතෙ සුපුප්ඵිතවනෙ වීණං ආදාය තන්තිස්සරෙන අත්තනො සරං සංසන්දන්තී කිම්පුරිසී කිම්පුරිසස්ස මනං හරති, එවං හරතෙව මෙ මනොති විප්පලපති.

බ්රහතීති උළාරා. සාමාති සුවණ්ණවණ්ණසාමා. එකච්චවසනාති එකච්චිකවසනා, එකවත්ථනිවත්ථාති අත්ථො. භන්තාවුදික්ඛතීති සණ්හකෙසා පුථුනලාටා ආයතභමූ විසාලක්ඛී තුඞ්ගනාසා රත්තොට්ඨා සෙතදන්තා තිඛිණදාඨා සුවට්ටිතගීවා සුතනුබාහු සුසණ්ඨිතපයොධරා කරමිතමජ්ඣා විසාලසොණී සුවණ්ණකදලිසමානොරු සා උත්තමිත්ථී තස්මිං ඛණෙ මං උදික්ඛන්තී භයෙන වනං පවිසිත්වා පුන නිවත්තිත්වා ලුද්දං උදික්ඛන්තී භන්තා මිගීව මං උදික්ඛතීති වදති. බාහාමුදූති මුදුබාහා. සන්නතධීරකුත්තියාති සුඵුසිතඡෙකකරණා. උපඤ්ඤිස්සති ¶ මන්ති සා සුභා නාරී කදා නු මං තෙහි තම්බනඛෙහි සීසතො පට්ඨාය සන්නතෙන ධීරෙන කරණෙන පරිතොසෙස්සතීති පත්ථෙන්තො විලපති.

කඤ්චනජාලුරච්ඡදාති කඤ්චනමයඋරච්ඡදාලඞ්කාරා. විලග්ගමජ්ඣාති විලග්ගසරීරා තනුමජ්ඣිමා. බ්රහාවනෙති මහාවනෙ. ලාඛාරසරත්තසුච්ඡවීති හත්ථපාදතලඅග්ගනඛඔට්ඨමංසෙසු ලාඛාරසරත්තමණිපවාලවණ්ණා. බින්දුත්ථනීති උදකපුප්ඵුළපරිමණ්ඩලත්ථනී. තතොති යදා තං තිට්ඨන්තිං අද්දසං, තතො පට්ඨාය. සකස්ස චිත්තස්සාති අත්තනො චිත්තස්ස අනිස්සරො ජාතොම්හීති අධිප්පායො. කඤ්චිනන්ති කඤ්චි ‘‘අයං අසුකො නාමා’’ති න ජානාමි, උම්මත්තකො ජාතොම්හීති වදති. දට්ඨාති දිස්වා. න සුපාමීති නෙව රත්තිං, න දිවා නිද්දං ලභාමි. සො ච ලබ්භෙථාති යං මෙ සක්කො වරං දදෙය්ය, සො ච මෙ වරො ලබ්භෙථ, ලභෙය්යාහං තං වරන්ති අත්ථො.

අථ ¶ තෙ අමච්චා අභිපාරකස්සපි ආරොචයිංසු – ‘‘සාමි රාජා, නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො තුම්හාකං ඝරද්වාරං පත්වා නිවත්තිත්වා ¶ පාසාදං අභිරුහී’’ති. සො අත්තනො ගෙහං ගන්ත්වා උම්මාදන්තිං ආමන්තෙත්වා ‘‘භද්දෙ, කච්චි රඤ්ඤො අත්තානං දස්සෙසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සාමි, එකො මහොදරො මහාදාඨිකො රථෙ ඨත්වා ආගතො පුරිසො අත්ථි, අහං තං රාජා වා අරාජා වාති න ජානාමි, එකො ඉස්සරොති පන වුත්තෙ වාතපානෙ ඨත්වා පුප්ඵානි ඛිපිං, සො තාවදෙව නිවත්තිත්වා ගතො’’ති. සො තං සුත්වා ‘‘නාසිතොම්හි තයා’’ති පුනදිවසෙ පාතොව රාජනිවෙසනං ආරුය්හ සිරිගබ්භද්වාරෙ ඨත්වා රඤ්ඤො උම්මාදන්තිං නිස්සාය විප්පලාපං සුත්වා ‘‘අයං උම්මාදන්තියා පටිබද්ධචිත්තො ජාතො, තං අලභන්තො මරිස්සති, රඤ්ඤො ච මම ච අගුණං මොචෙත්වා ඉමස්ස මයා ජීවිතං දාතුං වට්ටතී’’ති අත්තනො නිවෙසනං ගන්ත්වා එකං දළ්හමන්තං උපට්ඨාකං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘තාත, අසුකට්ඨානෙ සුසිරචෙතියරුක්ඛො අත්ථි, ත්වං කඤ්චි අජානාපෙත්වා අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ තත්ථ ගන්ත්වා අන්තොරුක්ඛෙ නිසීද, අහං තත්ථ බලිකම්මං කරොන්තො තං ඨානං පත්වා දෙවතා නමස්සන්තො, ‘සාමි දෙවරාජ, අම්හාකං රාජා නගරම්හි ඡණෙ වත්තමානෙ අකීළිත්වා සිරිගබ්භං පවිසිත්වා විප්පලපන්තොව නිපන්නො, මයං තත්ථ කාරණං න ජානාම, රාජා දෙවතානං බහූපකාරො, අනුසංවච්ඡරං සහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා බලිකම්මං කරොති, ඉදං නාම නිස්සාය රාජා විප්පලපතීති ආචික්ඛථ, රඤ්ඤො නො ජීවිතදානං දෙථා’ති යාචිස්සාමි, ත්වං තස්මිං ඛණෙ සද්දං පරිවත්තිත්වා, ‘සෙනාපති, තුම්හාකං රඤ්ඤො බ්යාධි නාම නත්ථි, සො පන තව භරියාය උම්මාදන්තියා පටිබද්ධචිත්තො. සචෙ නං ලභිස්සති, ජීවිස්සති, නො චෙ, මරිස්සති. සචෙ ¶ තස්ස ජීවිතං ඉච්ඡසි, උම්මාදන්තිමස්ස දෙහී’ති වදෙය්යාසී’’ති එවං තං උග්ගණ්හාපෙත්වා උය්යොජෙසි.

සො ගන්ත්වා තස්මිං රුක්ඛෙ නිසීදිත්වා පුනදිවසෙ සෙනාපතිනා අමච්චගණපරිවුතෙන තං ඨානං ගන්ත්වා යාචිතො තථා අභාසි. සෙනාපති ‘‘සාධූ’’ති වත්වා දෙවතං වන්දිත්වා අමච්චෙ ජානාපෙත්වා නගරං පවිසිත්වා රාජනිවෙසනං ආරුය්හ සිරිගබ්භද්වාරං ආකොටෙසි. රාජා සතිං උපට්ඨපෙත්වා ¶ ‘‘කො එසො’’ති පුච්ඡි. අහං, දෙව, අභිපාරකොති. අථස්ස රාජා ද්වාරං විවරි. සො පවිසිත්වා රාජානං වන්දිත්වා ගාථමාහ –

71.

‘‘භූතානි ¶ මෙ භූතපතී නමස්සතො, ආගම්ම යක්ඛො ඉදමෙතදබ්රවි;

රඤ්ඤො මනො උම්මදන්ත්යා නිවිට්ඨො, දදාමි තෙ තං පරිචාරයස්සූ’’ති.

තත්ථ නමස්සතොති තුම්හාකං විප්පලාපකාරණජානනත්ථං බලිකම්මං කත්වා නමස්සන්තස්ස. තන්ති අහං තං උම්මාදන්තිං තුම්හාකං පරිචාරිකං කත්වා දදාමීති.

අථ නං රාජා, ‘‘සම්ම අභිපාරක, මම උම්මාදන්තියා පටිබද්ධචිත්තතාය විප්පලපිතභාවං යක්ඛාපි ජානන්තී’’ති පුච්ඡි. ආම, දෙවාති. සො ‘‘සබ්බලොකෙන කිර මෙ ලාමකභාවො ඤාතො’’ති ලජ්ජිධම්මෙ පතිට්ඨාය අනන්තරං ගාථමාහ –

72.

‘‘පුඤ්ඤා ච ධංසෙ අමරො න චම්හි, ජනො ච මෙ පාපමිදඤ්ච ජඤ්ඤා;

භුසො ච ත්යස්ස මනසො විඝාතො, දත්වා පියං උම්මදන්තිං අදට්ඨා’’ති.

තත්ථ ධංසෙති, සම්ම අභිපාරක, අහං තාය සද්ධිං කිලෙසවසෙන පරිචාරෙන්තො පුඤ්ඤතො ච ධංසෙය්යං, තාය සද්ධිං පරිචාරිතමත්තෙන අමරො ච න හොමි, මහාජනො ච මෙ ඉමං ලාමකභාවං ජානෙය්ය, තතො ‘‘අයුත්තං රඤ්ඤා කත’’න්ති ගරහෙය්ය, තඤ්ච මම දත්වා පච්ඡා පියභරියං අදට්ඨා තව මනසො විඝාතො චස්සාති අත්ථො.

සෙසා උභින්නම්පි වචනපටිවචනගාථා හොන්ති –

73.

‘‘ජනින්ද ¶ නාඤ්ඤත්ර තයා මයා වා, සබ්බාපි කම්මස්ස කතස්ස ජඤ්ඤා;

යං තෙ මයා උම්මදන්තී පදින්නා, භුසෙහි රාජා වනථං සජාහි.

74.

‘‘යො පාපකං කම්මකරං මනුස්සො, සො මඤ්ඤති මායිද මඤ්ඤිංසු අඤ්ඤෙ;

පස්සන්ති ¶ භූතානි කරොන්තමෙතං, යුත්තා ච යෙ හොන්ති නරා පථබ්යා.

75.

‘‘අඤ්ඤො ¶ නු තෙ කොචි නරො පථබ්යා, සද්ධෙය්ය ලොකස්මි න මෙ පියාති;

භුසො ච ත්යස්ස මනුසො විඝාතො, දත්වා පියං උම්මදන්තිං අදට්ඨා.

76.

‘‘අද්ධා පියා මය්හ ජනින්ද එසා, න සා මමං අප්පියා භූමිපාල;

ගච්ඡෙව ත්වං උම්මදන්තිං භදන්තෙ, සීහොව සෙලස්ස ගුහං උපෙති.

77.

‘‘න පීළිතා අත්තදුඛෙන ධීරා, සුඛප්ඵලං කම්ම පරිච්චජන්ති;

සම්මොහිතා වාපි සුඛෙන මත්තා, න පාපකම්මඤ්ච සමාචරන්ති.

78.

‘‘තුවඤ්හි මාතා ච පිතා ච මය්හං, භත්තා පතී පොසකො දෙවතා ච;

දාසො අහං තුය්හ සපුත්තදාරො, යථාසුඛං සාමි කරොහි කාමං.

79.

‘‘යො ‘ඉස්සරොම්හී’ති කරොති පාපං, කත්වා ච සො නුත්තසතෙ පරෙසං;

න තෙන සො ජීවති දීඝමායු, දෙවාපි පාපෙන සමෙක්ඛරෙ නං.

80.

‘‘අඤ්ඤාතකං සාමිකෙහී පදින්නං, ධම්මෙ ඨිතා යෙ පටිච්ඡන්ති දානං;

පටිච්ඡකා දායකා චාපි තත්ථ, සුඛප්ඵලඤ්ඤෙව කරොන්ති කම්මං.

81.

‘‘අඤ්ඤො නු තෙ කොචි නරො පථබ්යා, සද්ධෙය්ය ලොකස්මි න මෙ පියාති;

භුසො ¶ ච ත්යස්ස මනසො විඝාතො, දත්වා පියං උම්මදන්තිං අදට්ඨා.

82.

‘‘අද්ධා ¶ පියා මය්හ ජනින්ද එසා, න සා මමං අප්පියා භූමිපාල;

යං තෙ මයා උම්මදන්තී පදින්නා, භුසෙහි රාජා වනථං සජාහි.

83.

‘‘යො ¶ අත්තදුක්ඛෙන පරස්ස දුක්ඛං, සුඛෙන වා අත්තසුඛං දහාති;

යථෙවිදං මය්හ තථා පරෙසං, යො එවං ජානාති ස වෙදි ධම්මං.

84.

‘‘අඤ්ඤො නු තෙ කොචි නරො පථබ්යා, සද්ධෙය්ය ලොකස්මි න මෙ පියාති;

භුසො ච ත්යස්ස මනසො විඝාතො, දත්වා පියං උම්මදන්තිං අදට්ඨා.

85.

‘‘ජනින්ද ජානාසි පියා මමෙසා, න සා මමං අප්පියා භූමිපාල;

පියෙන තෙ දම්මි පියං ජනින්ද, පියදායිනො දෙව පියං ලභන්ති.

86.

‘‘සො නූනාහං වධිස්සාමි, අත්තානං කාමහෙතුකං;

න හි ධම්මං අධම්මෙන, අහං වධිතුමුස්සහෙ.

87.

‘‘සචෙ තුවං මය්හ සතිං ජනින්ද, න කාමයාසි නරවීර සෙට්ඨ;

චජාමි නං සබ්බජනස්ස සිබ්යා, මයා පමුත්තං තතො අව්හයෙසි නං.

88.

‘‘අදූසියං චෙ අභිපාරක ත්වං, චජාසි කත්තෙ අහිතාය ත්යස්ස;

මහා ච තෙ උපවාදොපි අස්ස, න චාපි ත්යස්ස නගරම්හි පක්ඛො.

89.

‘‘අහං ¶ සහිස්සං උපවාදමෙතං, නින්දං පසංසං ගරහඤ්ච සබ්බං;

මමෙතමාගච්ඡතු භූමිපාල, යථාසුඛං සිවි කරොහි කාමං.

90.

‘‘යො ¶ නෙව නින්දං න පනප්පසංසං, ආදියති ගරහං නොපි පූජං;

සිරී ච ලක්ඛී ච අපෙති තම්හා, ආපො සුවුට්ඨීව යථා ථලම්හා.

91.

‘‘යං කිඤ්චි දුක්ඛඤ්ච සුඛඤ්ච එත්තො, ධම්මාතිසාරඤ්ච මනොවිඝාතං;

උරසා අහං පච්චුත්තරිස්සාමි සබ්බං, පථවී යථා ථාවරානං තසානං.

92.

‘‘ධම්මාතිසාරඤ්ච මනොවිඝාතං, දුක්ඛඤ්ච නිච්ඡාමි අහං පරෙසං;

එකොවිමං හාරයිස්සාමි භාරං, ධම්මෙ ඨිතො කිඤ්චි අහාපයන්තො.

93.

‘‘සග්ගූපගං ¶ පුඤ්ඤකම්මං ජනින්ද, මා මෙ තුවං අන්තරායං අකාසි;

දදාමි තෙ උම්මදන්තිං පසන්නො, රාජාව යඤ්ඤෙ ධනං බ්රාහ්මණානං.

94.

‘‘අද්ධා තුවං කත්තෙ හිතෙසි මය්හං, සඛා මමං උම්මදන්තී තුවඤ්ච;

නින්දෙය්යු දෙවා පිතරො ච සබ්බෙ, පාපඤ්ච පස්සං අභිසම්පරායං.

95.

‘‘න හෙතධම්මං සිවිරාජ වජ්ජුං, සනෙගමා ජානපදා ච සබ්බෙ;

යං තෙ මයා උම්මදන්තී පදින්නා, භුසෙහි රාජා වනථං සජාහි.

96.

‘‘අද්ධා ¶ තුවං කත්තෙ හිතෙසි මය්හං, සඛා මමං උම්මදන්තී තුවඤ්ච;

සතඤ්ච ධම්මානි සුකිත්තිතානි, සමුද්දවෙලාව දුරච්චයානි.

97.

‘‘ආහුනෙය්යො මෙසි හිතානුකම්පී, ධාතා විධාතා චසි කාමපාලො;

තයී ¶ හුතා රාජ මහප්ඵලා හි, කාමෙන මෙ උම්මදන්තිං පටිච්ඡ.

98.

‘‘අද්ධා හි සබ්බං අභිපාරක ත්වං, ධම්මං අචාරී මම කත්තුපුත්ත;

අඤ්ඤො නු තෙ කො ඉධ සොත්ථිකත්තා, ද්විපදො නරො අරුණෙ ජීවලොකෙ.

99.

‘‘තුවං නු සෙට්ඨො ත්වමනුත්තරොසි, ත්වං ධම්මගුත්තො ධම්මවිදූ සුමෙධො;

සො ධම්මගුත්තො චිරමෙව ජීව, ධම්මඤ්ච මෙ දෙසය ධම්මපාල.

100.

‘‘තදිඞ්ඝ අභිපාරක, සුණොහි වචනං මම;

ධම්මං තෙ දෙසයිස්සාමි, සතං ආසෙවිතං අහං.

101.

‘‘සාධු ධම්මරුචී රාජා, සාධු පඤ්ඤාණවා නරො;

සාධු මිත්තානමද්දුබ්භො, පාපස්සාකරණං සුඛං.

102.

‘‘අක්කොධනස්ස විජිතෙ, ඨිතධම්මස්ස රාජිනො;

සුඛං මනුස්සා ආසෙථ, සීතච්ඡායාය සඞ්ඝරෙ.

103.

‘‘න ¶ චාහමෙතං අභිරොචයාමි, කම්මං අසමෙක්ඛකතං අසාධු;

යෙ වාපි ඤත්වාන සයං කරොන්ති, උපමා ඉමා මය්හං තුවං සුණොහි.

104.

‘‘ගවං ¶ චෙ තරමානානං, ජිම්හං ගච්ඡති පුඞ්ගවො;

සබ්බා තා ජිම්හං ගච්ඡන්ති, නෙත්තෙ ජිම්හං ගතෙ සති.

105.

‘‘එවමෙව මනුස්සෙසු, යො හොති සෙට්ඨසම්මතො;

සො චෙ අධම්මං චරති, පගෙව ඉතරා පජා;

සබ්බං රට්ඨං දුඛං සෙති, රාජා චෙ හොති අධම්මිකො.

106.

‘‘ගවං චෙ තරමානානං, උජුං ගච්ඡති පුඞ්ගවො;

සබ්බා ගාවී උජුං යන්ති, නෙත්තෙ උජුං ගතෙ සති.

107.

‘‘එවමෙව මනුස්සෙසු, යො හොති සෙට්ඨසම්මතො;

සො සචෙ ධම්මං චරති, පගෙව ඉතරා පජා;

සබ්බං රට්ඨං සුඛං සෙති, රාජා චෙ හොති ධම්මිකො.

108.

‘‘න ¶ චාපාහං අධම්මෙන, අමරත්තමභිපත්ථයෙ;

ඉමං වා පථවිං සබ්බං, විජෙතුං අභිපාරක.

109.

‘‘යඤ්හි කිඤ්චි මනුස්සෙසු, රතනං ඉධ විජ්ජති;

ගාවො දාසො හිරඤ්ඤඤ්ච, වත්ථියං හරිචන්දනං.

110.

‘‘අස්සිත්ථියො රතනං මණිකඤ්ච, යඤ්චාපි මෙ චන්දිමසූරියා අභිපාලයන්ති;

න තස්ස හෙතු විසමං චරෙය්යං, මජ්ඣෙ සිවීනං උසභොම්හි ජාතො.

111.

‘‘නෙතා හිතා උග්ගතො රට්ඨපාලො, ධම්මං සිවීනං අපචායමානො;

සො ධම්මමෙවානුවිචින්තයන්තො, තස්මා සකෙ චිත්තවසෙ න වත්තො.

112.

‘‘අද්ධා ¶ තුවං මහාරාජ, නිච්චං අබ්යසනං සිවං;

කරිස්සසි චිරං රජ්ජං, පඤ්ඤා හි තව තාදිසී.

113.

‘‘එතං තෙ අනුමොදාම, යං ධම්මං නප්පමජ්ජසි;

ධම්මං පමජ්ජ ඛත්තියො, රට්ඨා චවති ඉස්සරො.

114.

‘‘ධම්මං ¶ චර මහාරාජ, මාතාපිතූසු ඛත්තිය;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

115.

‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, පුත්තදාරෙසු ඛත්තිය;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

116.

‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, මිත්තාමච්චෙසු ඛත්තිය;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

117.

‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, වාහනෙසු බලෙසු ච;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

118.

‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, ගාමෙසු නිගමෙසු ච;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

119.

‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, රට්ඨෙසු ජනපදෙසු ච;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

120.

‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, සමණබ්රාහ්මණෙසු ච;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

121.

‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, මිගපක්ඛීසු ඛත්තිය;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

122.

‘‘ධම්මං ¶ චර මහාරාජ, ධම්මො චිණ්ණො සුඛාවහො;

ඉධ ධම්මං චරිත්වාන, රාජ සග්ගං ගමිස්සසි.

123.

‘‘ධම්මං චර මහාරාජ, සඉන්දා දෙවා සබ්රහ්මකා;

සුචිණ්ණෙන දිවං පත්තා, මා ධම්මං රාජ පාමදො’’ති.

තත්ථ ¶ සබ්බාපීති, ජනින්ද, අහමෙතං එකකොව පටිච්ඡාදෙත්වා ආනෙස්සාමි, තස්මා ඨපෙත්වා මමඤ්ච තුවඤ්ච අඤ්ඤා සබ්බාපි පජා ඉමස්ස කතස්ස ආකාරමත්තම්පි න ජඤ්ඤා න ජානිස්සන්ති. භුසෙහීති තාය සද්ධිං අභිරමන්තො අත්තනො තණ්හාවනථං භුසං කරොහි වඩ්ඪෙහි මනොරථං පූරෙහි. සජාහීති මනොරථං පන පූරෙත්වා සචෙ තෙ න රුච්චති, අථ නං සජාහි මය්හමෙව පටිදෙහි. කම්මකරන්ති, සම්ම අභිපාරක, යො මනුස්සො පාපකං කම්මං ¶ කරොන්තො, සො පච්ඡා මා ඉධ අඤ්ඤෙ ඉදං පාපකම්මං මඤ්ඤිංසු මා ජානන්තූති මඤ්ඤති චින්තෙති, දුචින්තිතමෙතං තස්ස. කිංකාරණා? පස්සන්ති භූතානි කරොන්තමෙතන්ති යෙ ච බුද්ධා පච්චෙකබුද්ධා බුද්ධපුත්තා ඉද්ධියා යුත්තා, තෙ ච නං පස්සන්තියෙව. න මෙ පියාති, සම්ම අභිපාරක, අඤ්ඤො නු තෙ කොචි ‘‘ඉධ ලොකස්මිං සකලායපි පථවියා න මෙ උම්මාදන්තී පියා’’ති එවං සද්දහෙය්ය.

සීහොව සෙලස්ස ගුහන්ති, මහාරාජ, සචෙ ත්වං තං ඉධ න ආනෙසි, අථ යථා සීහො කිලෙසපරිළාහෙ උප්පන්නෙ සීහපොතිකාය වසනට්ඨානං මණිගුහං උපෙති, එවං තස්සා වසනට්ඨානං ගච්ඡ, තත්ථ අත්තනො පත්ථනං පූරෙහීති. සුඛප්ඵලන්ති, සම්ම අභිපාරක, පණ්ඩිතා අත්තනො දුක්ඛෙන ඵුට්ඨා සමානා න සුඛවිපාකදායකකම්මං පරිච්චජන්ති, සම්මොහිතා වාපි හුත්වා මොහෙන මූළ්හා සුඛෙන මත්තා පාපකම්මං නාම න සමාචරන්ති. යථාසුඛං, සාමි, කරොහි කාමන්ති, සාමි සිවිරාජ, අත්තනො දාසිං පරිචාරෙන්තස්ස ගරහා නාම නත්ථි, ත්වං යථාසුඛං යථාජ්ඣාසයං කාමං කරොහි, අත්තනො ඉච්ඡං පූරෙහීති. න තෙන සො ජීවතීති, සම්ම අභිපාරක, යො ‘‘ඉස්සරොම්හී’’ති පාපං කරොති, කත්වා ච කිං මං දෙවමනුස්සා වක්ඛන්තීති න උත්තසති න ඔත්තප්පති, සො තෙන කම්මෙන න ච දීඝකාලං ජීවති, ඛිප්පමෙව මරති, දෙවතාපි පන ‘‘කිං ඉමස්ස පාපරඤ්ඤො රජ්ජෙන, වරමස්ස වාළුකඝටං ගලෙ බන්ධිත්වා මරණ’’න්ති ලාමකෙන චක්ඛුනා ඔලොකෙන්ති.

අඤ්ඤාතකන්ති, මහාරාජ, අඤ්ඤෙසං සන්තකං තෙහි සාමිකෙහි පදින්නං දානං යෙ අත්තනො ධම්මෙ ¶ ඨිතා පටිච්ඡන්ති, තෙ තත්ථ පටිච්ඡකා ච දායකා ච සබ්බෙපි සුඛප්ඵලමෙව කම්මං කරොන්ති. පටිග්ගාහකෙ හි පටිග්ගණ්හන්තෙ තං දානං දායකස්ස මහන්තං විපාකං දෙතීති. යො අත්තදුක්ඛෙනාති, සම්ම අභිපාරක, යො අත්තනො දුක්ඛෙන පීළිතො තං පරස්ස දහති, අත්තනො සරීරතො අපනෙත්වා පරස්ස සරීරෙ ඛිපති, පරස්ස වා සුඛෙන අත්තනො සුඛං දහති, පරස්ස සුඛං ගහෙත්වා අත්තනි පක්ඛිපති, ‘‘අත්තනො දුක්ඛං හරිස්සාමී’’ති පරං දුක්ඛිතං කරොති, ‘‘අත්තානං සුඛෙස්සාමී’’ති පරං දුක්ඛිතං කරොති, ‘‘අත්තානං සුඛෙස්සාමී’’ති පරස්ස සුඛං නාසෙති, න සො ධම්මං ජානාති. යො පන එවං ජානාති ‘‘යථෙවිදං මය්හං ¶ සුඛදුක්ඛං, තථා පරෙස’’න්ති, ස වෙදි ධම්මං ජානාති නාමාති අයමෙතිස්සා ගාථාය අත්ථො.

පියෙන තෙ දම්මීති පියෙන කාරණභූතෙන පියං ඵලං පත්ථෙන්තො දම්මීති අත්ථො. පියං ලභන්තීති සංසාරෙ සංසරන්තා පියමෙව ලභන්ති. කාමහෙතුකන්ති, සම්ම අභිපාරක ¶ , කාමහෙතුකං අයුත්තං කත්වා ‘‘අත්තානං වධිස්සාමී’’ති මෙ පරිවිතක්කො උප්පජ්ජති. මය්හ සතින්ති මම සන්තකං. ‘‘මය්හ සතී’’තිපි පාඨො, මම සන්තකාති එවං මඤ්ඤමානො සචෙ ත්වං තං න කාමෙසීති අත්ථො. සබ්බජනස්සාති සබ්බා සෙනියො සන්නිපාතාපෙත්වා තස්ස සබ්බජනස්ස අයං මය්හං අහිතාති පරිච්චජිස්සාමි. තතො අව්හයෙසීති තතො තං අපරිග්ගහිතත්තා ආනෙය්යාසි. අදූසියන්ති අනපරාධං. කත්තෙති තමෙව අපරෙන නාමෙන ආලපති. සො හි රඤ්ඤො හිතං කරොති, තස්මා ‘‘කත්තා’’ති වුච්චති. න චාපි ත්යස්සාති එවං අකිච්චකාරීති නගරෙ තව කොචි පක්ඛොපි න භවෙය්ය.

නින්දන්ති න කෙවලං උපවාදමෙව, සචෙපි මං කොචි සම්මුඛා නින්දිස්සති වා පසංසිස්සති වා, දොසං වා පන ආරොපෙන්තො ගරහිස්සති, තම්පාහං නින්දං පසංසං ගරහඤ්ච සබ්බං සහිස්සාමි, සබ්බමෙතං මම ආගච්ඡතූති වදති. තම්හාති යො එතෙ නින්දාදයො න ගණ්හාති, තම්හා පුරිසා ඉස්සරියසඞ්ඛාතා සිරී ච පඤ්ඤාසඞ්ඛාතා ලක්ඛී ච ථලට්ඨානතො සුවුට්ඨිසඞ්ඛාතො ආපො විය අපෙති න පතිට්ඨාතීති. එත්තොති ඉතො මම තස්සා පරිච්චත්තකාරණා. ධම්මාතිසාරඤ්චාති ධම්මං අතික්කමිත්වා පවත්තං අකුසලං වා යං කිඤ්චි හොති. පච්චුත්තරිස්සාමීති සම්පටිච්ඡිස්සාමි ධාරයිස්සාමි. ථාවරානං තසානන්ති යථා මහාපථවී ඛීණාසවානඤ්ච පුථුජ්ජනානඤ්ච කිඤ්චි සම්පටිච්ඡති සබ්බං අධිවාසෙති, තථෙවාහම්පි සබ්බමෙතං සම්පටිච්ඡිස්සාමි අධිවාසෙස්සාමීති දීපෙති. එකොවිමන්ති අහං එකොව ඉමම්පි අත්තනො දුක්ඛභාරං හාරයිස්සාමි ධාරයිස්සාමි වහිස්සාමි. ධම්මෙ ඨිතොති විනිච්ඡයධම්මෙ පවෙණිධම්මෙ තිවිධසුචරිතධම්මෙ ච ඨිතො හුත්වා.

සග්ගූපගන්ති ¶ , දෙව, පුඤ්ඤකම්මං නාමෙතං සග්ගූපගං හොති. යඤ්ඤෙ ධනන්ති යඤ්ඤධනං, අයමෙව වා පාඨො. සඛාති උම්මාදන්තීපි මම සහායිකා, ත්වම්පි ¶ සහායකො. පිතරොති බ්රහ්මානො. සබ්බෙති න කෙවලං දෙවබ්රහ්මානොව, සබ්බෙ රට්ඨවාසිනොපි මං පස්සථ, ‘‘භො, සහායකස්ස භරියා සහායිකා ඉමිනා ගෙහෙ කතා’’ති නින්දෙය්යුං. න හෙතධම්මන්ති න හි එතං අධම්මිකං. යං තෙ මයාති යස්මා මයා සා තුය්හං දින්නා, තස්මා එතං අධම්මොති න වදිස්සන්ති. සතන්ති සන්තානං බුද්ධාදීනං ඛන්තිමෙත්තාභාවනාසීලාචාරසඞ්ඛාතානි ධම්මානි සුවණ්ණිතානි සමුද්දවෙලාව දුරච්චයානි, තස්මා යථා සමුද්දො වෙලං නාතික්කමති, එවමහම්පි සීලවෙලං නාතික්කමිස්සාමීති වදති.

ආහුනෙය්යො මෙසීති, මහාරාජ, ත්වං මම ආහුනපාහුනසක්කාරස්සානුච්ඡවිකො. ධාතා විධාතා චසි කාමපාලොති ත්වං මම, දෙව, ධාරණතො ධාතා ඉස්සරියසුඛස්ස විදහනතො විධාතා ඉච්ඡිතපත්ථිතානං ¶ කාමානං පාලනතො කාමපාලො. තයී හුතාති තුය්හං දින්නා. කාමෙන මෙති මම කාමෙන මම පත්ථනාය උම්මාදන්තිං පටිච්ඡාති එවං අභිපාරකො රඤ්ඤො දෙති. රාජා ‘‘න මය්හං අත්ථො’’ති පටික්ඛිපති. භූමියං පතිතං සාකුණිකපච්ඡිං පිට්ඨිපාදෙන පහරිත්වා අටවියං ඛිපන්තා විය උභොපි නං ජහන්තෙව. ඉදානි රාජා පුන අකථනත්ථාය තං සන්තජ්ජෙන්තො ‘‘අද්ධා හී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ කත්තුපුත්තාති පිතාපිස්ස කත්තාව, තෙන නං එවං ආලපති. ඉදං වුත්තං හොති – අද්ධා ත්වං ඉතො පුබ්බෙ මය්හං සබ්බධම්මං අචරි, හිතමෙව වුඩ්ඪිමෙව අකාසි, ඉදානි පන පටිපක්ඛො හුත්වා බහුං කථෙසි, ‘‘මා එවං විප්පලපසි, අඤ්ඤො නු තෙ ද්විපදො නරො, කො ඉධ ජීවලොකෙ අරුණෙයෙව සොත්ථිකත්තා, සචෙ හි අහං විය අඤ්ඤො රාජා තව භරියාය පටිබද්ධචිත්තො අභවිස්ස, අන්තොඅරුණෙයෙව තව සීසං ඡින්දාපෙත්වා තං අත්තනො ඝරෙ කරෙය්ය, අහං පන අකුසලභයෙනෙව න කරොමි, තුණ්හී හොහි, න මෙ එතාය අත්ථො’’ති තං සන්තජ්ජෙසි.

සො තං සුත්වා පුන කිඤ්චි වත්තුං අසක්කොන්තො රඤ්ඤො ථුතිවසෙන ‘‘තුවං නූ’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – මහාරාජ, ත්වඤ්ඤෙව සකලජම්බුදීපෙ සබ්බෙසං නරින්දානං සෙට්ඨො, ත්වං අනුත්තරො, ත්වං විනිච්ඡයධම්මපවෙණිධම්මසුචරිතධම්මානං ගොපායනෙන ධම්මගුත්තො, තෙසං විදිතත්තා ධම්මවිදූ ත්වං සුමෙධො, සො ත්වං යං ධම්මං ගොපෙසි, තෙනෙව ගුත්තො චීරං ජීව, ධම්මඤ්ච මෙ දෙසෙහි ධම්මපාලක, ධම්මගොපක, රාජවරාති.

අථ ¶ රාජා ධම්මං දෙසෙන්තො ‘‘තදිඞ්ඝා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඉඞ්ඝාති චොදනත්ථෙ නිපාතො, යස්මා ¶ මං ත්වං චොදෙසි, තස්මාති අත්ථො. සතන්ති බුද්ධාදීහි සප්පුරිසෙහි ආසෙවිතං. සාධූති සුන්දරො පසත්ථො. විනිච්ඡයපවෙණිසුචරිතධම්මෙ රොචෙතීති ධම්මරුචි. තාදිසො හි ජීවිතං ජහන්තොපි අකිච්චං න කරොති, තස්මා සාධු. පඤ්ඤාණවාති ඤාණසම්පන්නො. මිත්තානමද්දුබ්භොති මිත්තස්ස අදුස්සනභාවො. ඨිතධම්මස්සාති පතිට්ඨිතතිවිධධම්මස්ස. ආසෙථාති ආසෙය්යුං නිසීදෙය්යුං. දෙසනාසීසමෙව චෙතං, චත්තාරොපි ඉරියාපථෙ සුඛං කප්පෙය්යුන්ති අයං පනෙත්ථ අත්ථො. සීතච්ඡායායාති පුත්තදාරඤාතිමිත්තානං සීතලාය ඡායාය. සඞ්ඝරෙති සකඝරෙ, අත්තනො ගෙහෙති අත්ථො. අධම්මබලිදණ්ඩාදීහි අනුපද්දුතා සුඛං වසෙය්යුන්ති දස්සෙති. න චාහමෙතන්ති, සම්ම අභිපාරක, යමෙතං අසමෙක්ඛිත්වා කතං අසාධුකම්මං, එතං අහං න රොචයාමි. යෙ වාපි ඤත්වානාති යෙ වා පන රාජානො ඤත්වා තුලෙත්වා තීරෙත්වා සයං කරොන්ති, තෙසාහං කම්මං රොචෙමීති අධිප්පායො. උපමා ඉමාති ඉමස්මිං පනත්ථෙ ත්වං මය්හං ඉමා ද්වෙ උපමා සුණොහි.

ජිම්හන්ති වඞ්කං. නෙත්තෙති යො ගාවියො නෙති, තස්මිං ජෙට්ඨකඋසභෙ. පගෙවාති තස්මිං අධම්මං චරන්තෙ ඉතරා පජා පගෙව චරති, අතිවිය කරොතීති අත්ථො. ධම්මිකොති චත්තාරි අගතිගමනානි පහාය ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙන්තො. අමරත්තන්ති දෙවත්තං. රතනන්ති සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකරතනං. වත්ථියන්ති කාසිකවත්ථමෙව. අස්සිත්ථියොති වාතසමගතිඅස්සෙපි උත්තමරූපධරා ඉත්ථියොපි. රතනං මණිකඤ්චාති සත්තවිධරතනඤ්ච මහග්ඝභණ්ඩකඤ්ච. අභිපාලයන්තීති ¶ ආලොකං කරොන්තා රක්ඛන්ති. න තස්සාති තස්ස චක්කවත්තිරජ්ජස්සපි හෙතු න විසමං චරෙය්යං. උසභොම්හීති යස්මා අහං සිවීනං මජ්ඣෙ ජෙට්ඨකරාජා හුත්වා ජාතො, තස්මා චක්කවත්තිරජ්ජකාරණම්පි න විසමං චරාමීති අත්ථො. නෙතාති මහාජනං කුසලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා දෙවනගරං නෙතා, හිතකරණෙන තස්ස හිතා, ‘‘සිවිරාජා කිර ධම්මචාරී’’ති සකලජම්බුදීපෙ ඤාතත්තා උග්ගතො, සමෙන රට්ඨපාලනතො රට්ඨපාලො. අපචායමානොති සිවීනං පොරාණකරාජූනං පවෙණිධම්මං අපචායමානො. සොති සො අහං තමෙව ධම්මං අනුවිචින්තයන්තො තස්මා තෙන කාරණෙන අත්තනො චිත්තස්ස වසෙ න වත්තාමි.

එවං ¶ මහාසත්තස්ස ධම්මකථං සුත්වා අභිපාරකො ථුතිං කරොන්තො ‘‘අද්ධා’’තිආදිමාහ. නප්පමජ්ජසීති අත්තනා කථිතධම්මං නප්පමජ්ජසි තත්ථෙව වත්තෙසි. ධම්මං පමජ්ජාති ධම්මං පමුස්සිත්වා අගතිවසෙන ගන්ත්වා. එවං සො තස්ස ථුතිං කත්වා ‘‘ධම්මං චරා’’ති ධම්මචරියාය නිය්යොජෙන්තො උත්තරිපි දස ඔවාදගාථා අභාසි. තාසමත්ථො හෙට්ඨා තෙසකුණජාතකෙ (ජා. 2.17.1 ආදයො) වණ්ණිතොව.

එවං ¶ අභිපාරකසෙනාපතිනා රඤ්ඤො ධම්මෙ දෙසිතෙ රාජා උම්මාදන්තියා පටිබද්ධචිත්තං විනොදෙසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. තදා සුනන්දසාරථි ආනන්දො අහොසි, අභිපාරකො සාරිපුත්තො, උම්මාදන්තී උප්පලවණ්ණා, සෙසපරිසා බුද්ධපරිසා, සිවිරාජා අහමෙව අහොසින්ති.

උම්මාදන්තීජාතකවණ්ණනා දුතියා.

[528] 3. මහාබොධිජාතකවණ්ණනා

කිං නු දණ්ඩං කිමජිනන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්ඤාපාරමිං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු මහාඋමඞ්ගජාතකෙ (ජා. 2.22.590 ආදයො) ආවි භවිස්සති. තදා පන සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො පඤ්ඤවා පරප්පවාදප්පමද්දනොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාසිරට්ඨෙ අසීතිකොටිවිභවස්ස උදිච්චබ්රාහ්මණමහාසාලස්ස කුලෙ නිබ්බත්ති, ‘‘බොධිකුමාරො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. සො වයප්පත්තො තක්කසිලායං උග්ගහිතසිප්පො පච්චාගන්ත්වා අගාරමජ්ඣෙ වසන්තො අපරභාගෙ කාමෙ පහාය හිමවන්තපදෙසං පවිසිත්වා පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ¶ තත්ථෙව වනමූලඵලාහාරො චිරං වසිත්වා වස්සාරත්තසමයෙ හිමවන්තා ඔරුය්හ චාරිකං චරන්තො අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ පරිබ්බාජකසාරුප්පෙන නගරෙ භික්ඛාය චරන්තො රාජද්වාරං පාපුණි ¶ තමෙනං සීහපඤ්ජරෙ ඨිතො රාජා දිස්වා තස්ස උපසමෙ පසීදිත්වා තං අත්තනො භවනං පවෙසෙත්වා රාජපල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා කතපටිසන්ථාරො ථොකං ධම්මකථං සුත්වා නානග්ගරසභොජනං දාපෙසි. මහාසත්තො භත්තං ගහෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘ඉදං රාජකුලං නාම බහුදොසං බහුපච්චාමිත්තං හොති, කො නු ඛො මම උප්පන්නං භයං නිත්ථරිස්සතී’’ති. සො අවිදූරෙ ඨිතං රාජවල්ලභං එකං පිඞ්ගලසුනඛං දිස්වා මහන්තං භත්තපිණ්ඩං ගහෙත්වා තස්ස දාතුකාමතාකාරං දස්සෙසි. රාජා ඤත්වා සුනඛස්ස භාජනං ආහරාපෙත්වා භත්තං ගාහාපෙත්වා දාපෙසි. මහාසත්තොපි තස්ස දත්වා භත්තකිච්චං නිට්ඨපෙසි. රාජාපිස්ස පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා අන්තොනගරෙ රාජුය්යානෙ පණ්ණසාලං කාරෙත්වා පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ ¶ දත්වා තං තත්ථ වාසාපෙසි, දෙවසිකඤ්චස්ස ද්වෙ තයො වාරෙ උපට්ඨානං අගමාසි. භොජනකාලෙ පන මහාසත්තො නිච්චං රාජපල්ලඞ්කෙයෙව නිසීදිත්වා රාජභොජනමෙව භුඤ්ජති. එවං ද්වාදස සංවච්ඡරානි අතීතානි.

තස්ස පන රඤ්ඤො පඤ්ච අමච්චා අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච අනුසාසන්ති. තෙසු එකො අහෙතුකවාදී, එකො ඉස්සරකතවාදී, එකො පුබ්බෙකතවාදී, එකො උච්ඡෙදවාදී, එකො ඛත්තවිජ්ජවාදී. තෙසු අහෙතුකවාදී ‘‘ඉමෙ සත්තා සංසාරසුද්ධිකා’’ති මහාජනං උග්ගණ්හාපෙසි. ඉස්සරකතවාදී ‘‘අයං ලොකො ඉස්සරනිම්මිතො’’ති මහාජනං උග්ගණ්හාපෙසි. පුබ්බෙකතවාදී ‘‘ඉමෙසං සත්තානං සුඛං වා දුක්ඛං වා උප්පජ්ජමානං පුබ්බෙකතෙනෙව උප්පජ්ජතී’’ති මහාජනං උග්ගණ්හාපෙසි. උච්ඡෙදවාදී ‘‘ඉතො පරලොකං ගතො නාම නත්ථි, අයං ලොකො උච්ඡිජ්ජතී’’ති මහාජනං උග්ගණ්හාපෙසි. ඛත්තවිජ්ජවාදී ‘‘මාතාපිතරොපි මාරෙත්වා අත්තනොව අත්ථො කාතබ්බො’’ති මහාජනං උග්ගණ්හාපෙසි. තෙ රඤ්ඤො විනිච්ඡයෙ නියුත්තා ලඤ්ජඛාදකා ¶ හුත්වා අස්සාමිකං සාමිකං, සාමිකං අස්සාමිකං කරොන්ති.

අථෙකදිවසං එකො පුරිසො කූටට්ටපරාජිතො මහාසත්තං භික්ඛාය චරන්තං රාජගෙහං පවිසන්තං දිස්වා වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ රාජගෙහෙ භුඤ්ජමානා විනිච්ඡයාමච්චෙ ලඤ්ජං ගහෙත්වා ලොකං විනාසෙන්තෙ කස්මා අජ්ඣුපෙක්ඛථ, ඉදානි පඤ්චහි අමච්චෙහි කූටට්ටකාරකස්ස හත්ථතො ලඤ්ජං ගහෙත්වා සාමිකොව සමානො අස්සාමිකො කතො’’ති පරිදෙවි. සො ¶ තස්මිං කාරුඤ්ඤවසෙන විනිච්ඡයං ගන්ත්වා ධම්මෙන විනිච්ඡිනිත්වා සාමිකඤ්ඤෙව සාමිකං අකාසි. මහාජනො එකප්පහාරෙනෙව මහාසද්දෙන සාධුකාරං අදාසි. රාජා තං සද්දං සුත්වා ‘‘කිංසද්දො නාමාය’’න්ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා කතභත්තකිච්චං මහාසත්තං උපනිසීදිත්වා පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, අජ්ජ කිර වො අට්ටො විනිච්ඡිතො’’ති. ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙසු විනිච්ඡිනන්තෙසු මහාජනස්ස වුඩ්ඪි භවිස්සති, ඉතො පට්ඨාය තුම්හෙව විනිච්ඡිනථා’’ති. ‘‘මහාරාජ, මයං පබ්බජිතා නාම, නෙතං කම්මං අම්හාකං කම්ම’’න්ති. ‘‘භන්තෙ, මහාජනෙ කාරුඤ්ඤෙන කාතුං වට්ටති, තුම්හෙ සකලදිවසං මා විනිච්ඡිනථ, උය්යානතො පන ඉධාගච්ඡන්තා විනිච්ඡයට්ඨානං ගන්ත්වා පාතොව චත්තාරො අට්ටෙ විනිච්ඡිනථ, භුත්වා උය්යානං ගච්ඡන්තා චත්තාරො, එවං මහාජනස්ස වුඩ්ඪි භවිස්සතී’’ති. සො තෙන පුනප්පුනං යාචියමානො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තතො පට්ඨාය තථා අකාසි.

කූටට්ටකාරකා ඔකාසං න ලභිංසු. තෙපි අමච්චා ලඤ්ජං අලභන්තා දුග්ගතා හුත්වා චින්තයිංසු ¶ – ‘‘බොධිපරිබ්බාජකස්ස විනිච්ඡිනනකාලතො පට්ඨාය මයං කිඤ්චි න ලභාම, හන්ද නං ‘රාජවෙරිකො’ති වත්වා රඤ්ඤො අන්තරෙ පරිභින්දිත්වා මාරාපෙස්සාමා’’ති. තෙ රාජානං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘මහාරාජ, බොධිපරිබ්බාජකො තුම්හාකං අනත්ථකාමො’’ති වත්වා අසද්දහන්තෙන රඤ්ඤා ‘‘සීලවා එස ඤාණසම්පන්නො, න එවං කරිස්සතී’’ති වුත්තෙ, ‘‘මහාරාජ, තෙන සකලනගරවාසිනො අත්තනො හත්ථෙ කත්වා කෙවලං අම්හෙයෙව පඤ්ච ¶ ජනෙ කාතුං න සක්කා, සචෙ අම්හාකං වචනං න සද්දහථ, තස්ස ඉධාගමනකාලෙ පරිසං ඔලොකෙථා’’ති ආහංසු. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සීහපඤ්ජරෙ ඨිතො තං ආගච්ඡන්තං ඔලොකෙන්තො පරිවාරං දිස්වා අත්තනො අඤ්ඤාණෙන අට්ටකාරකමනුස්සෙ ‘‘තස්ස පරිවාරා’’ති මඤ්ඤමානො භිජ්ජිත්වා තෙ අමච්චෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘කින්ති කරොමා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ගණ්හාපෙථ නං, දෙවා’’ති. ‘‘ඔළාරිකං අපරාධං අපස්සන්තා කථං ගණ්හාමා’’ති. ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, පකතිපරිහාරමස්ස හාපෙථ, තං පරිහායන්තං දිස්වා පණ්ඩිතො පරිබ්බාජකො කස්සචි අනාරොචෙත්වා සයමෙව පලායිස්සතී’’ති.

රාජා ‘‘සාධූ’’ති වත්වා අනුපුබ්බෙන තස්ස පරිහාරං පරිහාපෙසි. පඨමදිවසං තාව නං තුච්ඡපල්ලඞ්කෙයෙව නිසීදාපෙසුං. සො තුච්ඡපල්ලඞ්කං දිස්වාව ¶ රඤ්ඤො පරිභින්නභාවං ඤත්වා සයමෙව උය්යානං ගන්ත්වා තං දිවසමෙව පක්කමිතුකාමො හුත්වාපි ‘‘එකන්තෙන ඤත්වා පක්කමිස්සාමී’’ති න පක්කාමි. අථස්ස පුනදිවසෙ තුච්ඡපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස රඤ්ඤොපකතිභත්තඤ්ච අඤ්ඤඤ්ච ගහෙත්වා මිස්සකභත්තං අදංසු. තතියදිවසෙ මහාතලං පවිසිතුං අදත්වා සොපානසීසෙයෙව ඨපෙත්වා මිස්සකභත්තං අදංසු. සො තම්පි ආදාය උය්යානං ගන්ත්වා භත්තකිච්චං අකාසි. චතුත්ථදිවසෙ හෙට්ඨාපාසාදෙ ඨපෙත්වා කණාජකභත්තං අදංසු. සො තම්පි ගහෙත්වා උය්යානං ගන්ත්වා භත්තකිච්චං අකාසි. රාජා අමච්චෙ පුච්ඡි – ‘‘බොධිපරිබ්බාජකො සක්කාරෙ පරිහාපිතෙපි න පක්කමති, කින්ති නං කරොමා’’ති? ‘‘දෙව, න සො භත්තත්ථාය චරති, ඡත්තත්ථාය පන චරති. සචෙ භත්තත්ථාය චරෙය්ය, පඨමදිවසංයෙව පලායෙය්යා’’ති. ‘‘ඉදානි කිං කරොමා’’ති? ‘‘ස්වෙ ඝාතාපෙථ නං, මහාරාජා’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති තෙසඤ්ඤෙව හත්ථෙ ඛග්ගෙ ඨපෙත්වා ‘‘ස්වෙ අන්තරද්වාරෙ ඨත්වා පවිසන්තස්සෙවස්ස සීසං ඡින්දිත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කත්වා කඤ්චි අජානාපෙත්වා වච්චකුටියං පක්ඛිපිත්වා න්හත්වා ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘ස්වෙ ආගන්ත්වා එවං කරිස්සාමා’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං ¶ විචාරෙත්වා එවං අත්තනො නිවෙසනං අගමංසු.

රාජාපි සායං භුත්තභොජනො සිරිසයනෙ නිපජ්ජිත්වා මහාසත්තස්ස ගුණෙ අනුස්සරි. අථස්ස තාවදෙව සොකො උප්පජ්ජි, සරීරතො සෙදා මුච්චිංසු, සයනෙ අස්සාසං අලභන්තො අපරාපරං ¶ පරිවත්ති. අථස්ස අග්ගමහෙසී උපනිපජ්ජි, සො තාය සද්ධිං සල්ලාපමත්තම්පි න කරි. අථ නං සා ‘‘කිං නු ඛො, මහාරාජ, සල්ලාපමත්තම්පි න කරොථ, අපි නු ඛො මෙ කොචි අපරාධො අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘නත්ථි දෙවි, අපිච ඛො බොධිපරිබ්බාජකො කිර අම්හාකං පච්චත්ථිකො ජාතොති තස්ස ස්වෙ ඝාතනත්ථාය පඤ්ච අමච්චෙ ආණාපෙසිං, තෙ පන නං මාරෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කත්වා වච්චකූපෙ පක්ඛිපිස්සන්ති, සො පන අම්හාකං ද්වාදස සංවච්ඡරානි බහුං ධම්මං දෙසෙසි, එකාපරාධොපිස්ස මයා පච්චක්ඛතො න දිට්ඨපුබ්බො, පරපත්තියෙන හුත්වා තස්ස මයා වධො ආණත්තො, තෙන කාරණෙන සොචාමී’’ති. අථ නං සා ‘‘සචෙ තෙ දෙව සො පච්චත්ථිකො ජාතො, තං ඝාතෙන්තො කිං සොචසි, පච්චත්ථිකං නාම පුත්තම්පි ඝාතෙත්වා අත්තනො සොත්ථිභාවො කාතබ්බොව, මා සොචිත්ථා’’ති අස්සාසෙසි. සො තස්සා වචනෙන පටිලද්ධස්සාසො නිද්දං ඔක්කමි.

තස්මිං ¶ ඛණෙ කොලෙය්යකො පිඞ්ගලසුනඛො තං කථං සුත්වා ‘‘ස්වෙ මයා අත්තනො බලෙනස්ස ජීවිතං දාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා පුනදිවසෙ පාතොව පාසාදා ඔරුය්හ මහාද්වාරං ආගන්ත්වා උම්මාරෙ සීසං කත්වා මහාසත්තස්ස ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තොව නිපජ්ජි. තෙපි අමච්චා පාතොව ඛග්ගහත්ථා ආගන්ත්වා ද්වාරන්තරෙ අට්ඨංසු. බොධිසත්තොපි වෙලං සල්ලක්ඛෙත්වා උය්යානා නික්ඛම්ම රාජද්වාරං ආගඤ්ඡි. අථ නං සුනඛො දිස්වා මුඛං විවරිත්වා චතස්සො දාඨා දස්සෙත්වා ‘‘කිං ත්වං, භන්තෙ, ජම්බුදීපතලෙ අඤ්ඤත්ථ භික්ඛං න ලභසි, අම්හාකං රාජා තව මාරණත්ථාය පඤ්ච අමච්චෙ ඛග්ගහත්ථෙ ද්වාරන්තරෙ ඨපෙසි, මා ත්වං නලාටෙන මච්චුං ගහෙත්වා ආගමි, සීඝං පක්කමා’’ති මහාසද්දෙන විරවි. සො සබ්බරුතඤ්ඤුතාය තමත්ථං ඤත්වා තතොව නිවත්තිත්වා උය්යානං ගන්ත්වා ¶ පක්කමනත්ථාය පරික්ඛාරෙ ආදියි. රාජා සීහපඤ්ජරෙ ඨිතො තං ආගච්ඡන්තං ගච්ඡන්තඤ්ච දිස්වා ‘‘සචෙ අයං මම පච්චත්ථිකො භවෙය්ය, උය්යානං ගන්ත්වා බලං සන්නිපාතාපෙත්වා කම්මසජ්ජො භවිස්සති. නො චෙ, අත්තනො පරික්ඛාරෙ ගහෙත්වා ගමනසජ්ජො භවිස්සති, ජානිස්සාමි තාවස්ස කිරිය’’න්ති උය්යානං ගන්ත්වා මහාසත්තං අත්තනො පරික්ඛාරෙ ආදාය ‘‘ගමිස්සාමී’’ති පණ්ණසාලතො නික්ඛන්තං චඞ්කමනකොටියං දිස්වාව වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො පඨමං ගාථමාහ –

124.

‘‘කිං නු දණ්ඩං කිමජිනං, කිං ඡත්තං කිමුපාහනං;

කිමඞ්කුසඤ්ච පත්තඤ්ච, සඞ්ඝාටිඤ්චාපි බ්රාහ්මණ;

තරමානරූපොහාසි, කිං නු පත්ථයසෙ දිස’’න්ති.

තස්සත්ථො ¶ – භන්තෙ, පුබ්බෙ ත්වං අම්හාකං ඝරං ආගච්ඡන්තො දණ්ඩාදීනි න ගණ්හාසි, අජ්ජ පන කෙන කාරණෙන දණ්ඩඤ්ච අජිනඤ්ච ඡත්තූපාහනඤ්ච මත්තිකපසිබ්බකොලම්බනඅඞ්කුසඤ්ච මත්තිකපත්තඤ්ච සඞ්ඝාටිඤ්චාති සබ්බෙපිමෙ පරික්ඛාරෙ තරමානරූපො ගණ්හාසි, කතරං නු දිසං පත්ථෙසි, කත්ථ ගන්තුකාමොසීති පුච්ඡි.

තං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘අයං අත්තනා කතකම්මං න ජානාතීති මඤ්ඤති, ජානාපෙස්සාමි න’’න්ති ද්වෙ ගාථා අභාසි –

125.

‘‘ද්වාදසෙතානි වස්සානි, වුසිතානි තවන්තිකෙ;

නාභිජානාමි සොණෙන, පිඞ්ගලෙනාභිකූජිතං.

126.

‘‘ස්වායං ¶ දිත්තොව නදති, සුක්කදාඨං විදංසයං;

තව සුත්වා සභරියස්ස, වීතසද්ධස්ස මං පතී’’ති.

තත්ථ අභිකූජිතන්ති එතෙන තව සුනඛෙන එවං මහාවිරවෙන විරවිතං න ජානාමි. දිත්තො වාති දප්පිතො විය. සභරියස්සාති තව සභරියස්ස මම මාරණත්ථාය පඤ්චන්නං අමච්චානං ආණත්තභාවං කථෙන්තස්ස සුත්වා ‘‘කිං ත්වං අඤ්ඤත්ථ භික්ඛං න ලභසි, රඤ්ඤා තෙ වධො ආණත්තො, ඉධ මාගච්ඡී’’ති දිත්තොව නදති. වීතසද්ධස්ස මං පතීති මමන්තරෙ විගතසද්ධස්ස තව වචනං සුත්වා එව නදතීති ආහ.

තතො රාජා අත්තනො දොසං සම්පටිච්ඡිත්වා තං ඛමාපෙන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ –

127.

‘‘අහු ¶ එස කතො දොසො, යථා භාසසි බ්රාහ්මණ;

එස භිය්යො පසීදාමි, වස බ්රාහ්මණ මාගමා’’ති.

තත්ථ භිය්යොති සච්චං මයා එවං ආණත්තං, අයං මෙ දොසො, එස පනාහං ඉදානි අධිකතරං තයි පසීදාමි, ඉධෙව වස, මා අඤ්ඤත්ථ ගමීති.

තං සුත්වා මහාසත්තො, ‘‘මහාරාජ, පණ්ඩිතා නාම තාදිසෙන පරපත්තියෙන අපච්චක්ඛකාරිනා සද්ධිං න වසන්තී’’ති වත්වා තස්ස අනාචාරං පකාසෙන්තො ආහ –

128.

‘‘සබ්බසෙතො ¶ පුරෙ ආසි, තතොපි සබලො අහු;

සබ්බලොහිතකො දානි, කාලො පක්කමිතුං මම.

129.

‘‘අබ්භන්තරං පුරෙ ආසි, තතො මජ්ඣෙ තතො බහි;

පුරා නිද්ධමනා හොති, සයමෙව වජාමහං.

130.

‘‘වීතසද්ධං න සෙවෙය්ය, උපදානංවනොදකං;

සචෙපි නං අනුඛණෙ, වාරි කද්දමගන්ධිකං.

131.

‘‘පසන්නමෙව සෙවෙය්ය, අප්පසන්නං විවජ්ජයෙ;

පසන්නං පයිරුපාසෙය්ය, රහදංවුදකත්ථිකො.

132.

‘‘භජෙ භජන්තං පුරිසං, අභජන්තං න භජ්ජයෙ;

අසප්පුරිසධම්මො සො, යො භජන්තං න භජ්ජති.

133.

‘‘යො ¶ භජන්තං න භජති, සෙවමානං න සෙවති;

ස වෙ මනුස්සපාපිට්ඨො, මිගො සාඛස්සිතො යථා.

134.

‘‘අච්චාභික්ඛණසංසග්ගා, අසමොසරණෙන ච;

එතෙන මිත්තා ජීරන්ති, අකාලෙ යාචනාය ච.

135.

‘‘තස්මා නාභික්ඛණං ගච්ඡෙ, න ච ගච්ඡෙ චිරාචිරං;

කාලෙන යාචං යාචෙය්ය, එවං මිත්තා න ජීයරෙ.

136.

‘‘අතිචිරං නිවාසෙන, පියො භවති අප්පියො;

ආමන්ත ඛො තං ගච්ඡාම, පුරා තෙ හොම අප්පියා’’ති.

තත්ථ සබ්බසෙතොති, මහාරාජ, පඨමමෙව තව නිවෙසනෙ මම ඔදනො සබ්බසෙතො අහොසි, යං ත්වං භුඤ්ජසි, තමෙව දාපෙසීති අත්ථො. තතොති තතො පච්ඡා පරිභෙදකානං වචනං ගහෙත්වා තව මයි විරත්තකාලෙ සබලො මිස්සකොදනො ජාතො. දානීති ඉදානි සබ්බලොහිතකො ජාතො. කාලොති අගුණඤ්ඤුස්ස ¶ තව සන්තිකා ඉදානි මම පක්කමිතුං කාලො. අබ්භන්තරන්ති පඨමං මම අබ්භන්තරං ¶ ආසනං ආසි, අලඞ්කතමහාතලම්හි උස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙයෙව මං නිසීදාපෙසුං. මජ්ඣෙති සොපානමත්ථකෙ. පුරා නිද්ධමනා හොතීති යාව ගීවායං ගහෙත්වා නික්කඩ්ඪනා න හොති.

අනුඛණෙති සචෙපි අනුදකං උදපානං පත්තො පුරිසො උදකං අපස්සන්තො කලලං වියූහිත්වා අනුඛණෙය්ය, තථාපි තං වාරි කද්දමගන්ධිකං භවෙය්ය, අමනුඤ්ඤතාය න පිවෙය්ය, තථෙව වීතසද්ධං පයිරුපාසන්තෙන ලද්ධපච්චයාපි පරිත්තා චෙව ලූඛා ච, අමනුඤ්ඤා අපරිභොගාරහාති අත්ථො. පසන්නන්ති පතිට්ඨිතසද්ධං. රහදන්ති ගම්භීරං මහාරහදං. භජන්තන්ති අත්තානං භජන්තමෙව භජෙය්ය. අභජන්තන්ති පච්චත්ථිකං. න භජ්ජයෙති න භජෙය්ය. න භජ්ජතීති යො පුරිසො අත්තානං භජන්තං හිතචිත්තං පුග්ගලං න භජති, සො අසප්පුරිසධම්මො නාමාති. මනුස්සපාපිට්ඨොති මනුස්සලාමකො පතිකුට්ඨො සබ්බපච්ඡිමකො. සාඛස්සිතොති මක්කටො.

අච්චාභික්ඛණසංසග්ගාති ¶ අතිවිය අභිණ්හසංසග්ගෙන. අකාලෙති අයුත්තප්පත්තකාලෙ පරස්ස පියභණ්ඩං යාචනාය මිත්තා ජීරන්ති නාම, ත්වම්පි අතිචිරං නිවාසෙන මයි මිත්තිං භින්දි. තස්මාති යස්මා අච්චාභික්ඛණසංසග්ගෙන අසමොසරණෙන ච මිත්තා ජීරන්ති, තස්මා. චිරාචිරන්ති චිරකාලං වීතිනාමෙත්වා චිරං න ගච්ඡෙ න උපසඞ්කමෙය්ය. යාචන්ති යාචිතබ්බං භණ්ඩකං යුත්තකාලෙ යාචෙය්ය. න ජීයරෙති එවං මිත්තා න ජීරන්ති. පුරා තෙ හොම අප්පියාති යාව තව අප්පියා න හොම, තාව ආමන්තෙත්වාව තං ගච්ඡාමාති.

රාජා ආහ –

137.

‘‘එවං චෙ යාචමානානං, අඤ්ජලිං නාවබුජ්ඣසි;

පරිචාරකානං සතං, වචනං න කරොසි නො;

එවං තං අභියාචාම, පුන කයිරාසි පරියාය’’න්ති.

තත්ථ නාවබුජ්ඣසීති සචෙ, භන්තෙ, එවං යාචන්තෙන මයා කතං අඤ්ජලිං න ජානාසි, න පටිග්ගණ්හසීති අත්ථො. පරියායන්ති පුන ඉධාගමනාය එකවාරං කරෙය්යාසීති යාචති.

බොධිසත්තො ආහ –

138.

‘‘එවං ¶ චෙ නො විහරතං, අන්තරායො න හෙස්සති;

තුය්හං වාපි මහාරාජ, මය්හං වා රට්ඨවද්ධන;

අප්පෙව නාම පස්සෙම, අහොරත්තානමච්චයෙ’’ති.

තත්ථ එවං චෙ නොති සචෙ, මහාරාජ, එවං නානා හුත්වා විහරන්තානං අම්හාකං අන්තරායො න හෙස්සති, තුය්හං වා මය්හං වා ජීවිතං පවත්තිස්සතීති දීපෙති. පස්සෙමාති අපි නාම පස්සෙය්යාම.

එවං ¶ වත්වා මහාසත්තො රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘අප්පමත්තො හොහි, මහාරාජා’’ති වත්වා උය්යානා නික්ඛමිත්වා එකස්මිං සභාගට්ඨානෙ භික්ඛාය චරිත්වා බාරාණසිතො නික්ඛම්ම අනුපුබ්බෙන හිමවන්තොකාසමෙව ගන්ත්වා කිඤ්චි කාලං වසිත්වා පුන ඔතරිත්වා එකං පච්චන්තගාමං නිස්සාය අරඤ්ඤෙ වසි. තස්ස පන ගතකාලතො පට්ඨාය තෙ අමච්චා පුන විනිච්ඡයෙ නිසීදිත්වා විලොපං කරොන්තා චින්තයිංසු – ‘‘සචෙ මහාබොධිපරිබ්බාජකො පුනාගමිස්සති, ජීවිතං නො නත්ථි, කිං නු ඛ්වස්ස අනාගමනකාරණං කරෙය්යාමා’’ති. අථ ¶ නෙසං එතදහොසි – ‘‘ඉමෙ සත්තා පටිබද්ධට්ඨානං නාම ජහිතුං න සක්කොන්ති, කිං නු ඛ්වස්ස ඉධ පටිබද්ධට්ඨාන’’න්ති. තතො ‘‘රඤ්ඤො අග්ගමහෙසී’’ති ඤත්වා ‘‘ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජති, යං සො ඉමං නිස්සාය ආගච්ඡෙය්ය, පටිකච්චෙව නං මාරාපෙස්සාමා’’ති තෙ රාජානං එතදවොචුං – ‘‘දෙව, ඉමස්මිං දිවසෙ නගරෙ එකා කථා සූයතී’’ති. ‘‘කිං කථා නාමා’’ති? ‘‘මහාබොධිපරිබ්බාජකො ච කිර දෙවී ච අඤ්ඤමඤ්ඤං සාසනපටිසාසනං පෙසෙන්තී’’ති. ‘‘කින්ති කත්වා’’ති? තෙන කිර දෙවියා පෙසිතං ‘‘සක්කා නු ඛො අත්තනො බලෙන රාජානං මාරාපෙත්වා මම සෙතච්ඡත්තං දාතු’’න්ති. තායපිස්ස පෙසිතං ‘‘රඤ්ඤො මාරණං නාම මම භාරො, මහාබොධිපරිබ්බාජකො ඛිප්පං ආගච්ඡතූ’’ති රාජා තෙසං පුනප්පුනං කථෙන්තානං සද්දහිත්වා ‘‘ඉදානි කිං කත්තබ්බ’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘දෙවිං මාරෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තෙ අනුපපරික්ඛිත්වාව ‘‘තෙන හි නං තුම්හෙව මාරෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දිත්වා වච්චකූපෙ ඛිපථා’’ති ආහ. තෙ තථා කරිංසු. තස්සා මාරිතභාවො සකලනගරෙ පාකටො අහොසි.

අථස්සා චත්තාරො පුත්තා ‘‘ඉමිනා නො නිරපරාධා මාතා මාරිතා’’ති රඤ්ඤො පච්චත්ථිකා අහෙසුං. රාජා මහාභයප්පත්තො අහොසි. මහාසත්තො පරම්පරාය තං පවත්තිං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො තෙ කුමාරෙ සඤ්ඤාපෙත්වා පිතරං ඛමාපෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, රඤ්ඤො ච ජීවිතං දස්සාමි, කුමාරෙ ච පාපතො මොචෙස්සාමී’’ති. සො පුනදිවසෙ පච්චන්තගාමං පවිසිත්වා ¶ මනුස්සෙහි දින්නං මක්කටමංසං ඛාදිත්වා තස්ස ¶ චම්මං යාචිත්වා ගහෙත්වා අස්සමපදෙ සුක්ඛාපෙත්වා නිග්ගන්ධං කත්වා නිවාසෙසිපි පාරුපෙසිපි අංසෙපි ඨපෙසි. කිංකාරණා? ‘‘බහූපකාරො මෙ’’ති වචනත්ථාය. සො තං චම්මං ආදාය අනුපුබ්බෙන බාරාණසිං ගන්ත්වා කුමාරෙ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පිතුඝාතකකම්මං නාම දාරුණං, තං වො න කාතබ්බං, අජරාමරො සත්තො නාම නත්ථි, අහං තුම්හෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං සමග්ගෙ කරිස්සාමිච්චෙව ආගතො, තුම්හෙ මයා පහිතෙ සාසනෙ ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති කුමාරෙ ඔවදිත්වා අන්තොනගරෙ උය්යානං පවිසිත්වා මක්කටචම්මං අත්ථරිත්වා සිලාපට්ටෙ නිසීදි.

අථ නං උය්යානපාලකො දිස්වා වෙගෙන ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා සුත්වාව සඤ්ජාතසොමනස්සො හුත්වා තෙ අමච්චෙ ආදාය ¶ තත්ථ ගන්ත්වා මහාසත්තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා පටිසන්ථාරං කාතුං ආරභි. මහාසත්තො තෙන සද්ධිං අසම්මොදිත්වා මක්කටචම්මමෙව පරිමජ්ජි. අථ නං එවමාහ – ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ මං අකථෙත්වා මක්කටචම්මමෙව පරිමජ්ජථ, කිං වො ඉදං මයා බහූපකාරතර’’න්ති? ‘‘ආම මහාරාජ, බහූපකාරො මෙ එස වානරො, අහමස්ස පිට්ඨෙ නිසීදිත්වා විචරිං, අයං මෙ පානීයඝටං ආහරි, වසනට්ඨානං සම්මජ්ජි, ආභිසමාචාරිකවත්තපටිවත්තං මම අකාසි, අහං පන අත්තනො දුබ්බලචිත්තතාය අස්ස මංසං ඛාදිත්වා චම්මං සුක්ඛාපෙත්වා අත්ථරිත්වා නිසීදාමි චෙව නිපජ්ජාමි ච, එවං බහූපකාරො එස මය්හ’’න්ති. ඉති සො තෙසං වාදෙ භින්දනත්ථාය වානරචම්මෙ වානරවොහාරං ආරොපෙත්වා තං තං පරියායං සන්ධාය ඉමං කථං කථෙසි. සො හි තස්ස නිවුත්ථපුබ්බත්තා ‘‘පිට්ඨෙ නිසීදිත්වා විචරි’’න්ති ආහ; තං අංසෙ කත්වා පානීයඝටස්ස ආහටපුබ්බත්තා ‘‘පානීයඝටං ආහරී’’ති ආහ; තෙන චම්මෙන භූමියං සම්මට්ඨපුබ්බත්තා ‘‘වසනට්ඨානං සම්මජ්ජී’’ති ආහ; නිපන්නකාලෙ තෙන චම්මෙන පිට්ඨියා, අක්කන්තකාලෙ පාදානං ඵුට්ඨපුබ්බත්තා ‘‘වත්තපටිවත්තං මෙ අකාසී’’ති ආහ. ඡාතකාලෙ පන තස්ස මංසං ලභිත්වා ඛාදිතත්තා ‘‘අහං පන ¶ අත්තනො දුබ්බලචිත්තතාය තස්ස මංසං ඛාදි’’න්ති ආහ.

තං සුත්වා තෙ අමච්චා ‘‘පාණාතිපාතො තෙන කතො’’ති සඤ්ඤාය ‘‘පස්සථ, භො, පබ්බජිතස්ස කම්මං, මක්කටං කිර මාරෙත්වා මංසං ඛාදිත්වා චම්මං ගහෙත්වා විචරතී’’ති පාණිං පහරිත්වා පරිහාසමකංසු. මහාසත්තො තෙ තථා කරොන්තෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ අත්තනො වාදභෙදනත්ථාය මම චම්මං ආදාය ආගතභාවං න ජානන්ති, ජානාපෙස්සාමි නෙ’’ති අහෙතුකවාදිං තාව ආමන්තෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘ආවුසො, ත්වං කස්මා මං පරිහසසී’’ති? ‘‘මිත්තදුබ්භිකම්මස්ස චෙව පාණාතිපාතස්ස ¶ ච කතත්තා’’ති. තතො මහාසත්තො ‘‘යො පන ගතියා චෙව දිට්ඨියා ච තෙ සද්දහිත්වා එවං කරෙය්ය, තෙන කිං දුක්කට’’න්ති තස්ස වාදං භින්දන්තො ආහ –

139.

‘‘උදීරණා චෙ සංගත්යා, භාවායමනුවත්තති;

අකාමා අකරණීයං වා, කරණීයං වාපි කුබ්බති;

අකාමකරණීයම්හි, ක්විධ පාපෙන ලිප්පති.

140.

‘‘සො ¶ චෙ අත්ථො ච ධම්මො ච, කල්යාණො න ච පාපකො;

භොතො චෙ වචනං සච්චං, සුහතො වානරො මයා.

141.

‘‘අත්තනො චෙ හි වාදස්ස, අපරාධං විජානියා;

න මං ත්වං ගරහෙය්යාසි, භොතො වාදො හි තාදිසො’’ති.

තත්ථ උදීරණාති කථා. සංගත්යාති සංගතියා ඡන්නං අභිජාතීනං තං තං අභිජාතිං උපගමනෙන. භාවායමනුවත්තතීති භාවෙන අනුවත්තති, කරණත්ථෙ සම්පදානං. අකාමාති අකාමෙන අනිච්ඡාය. අකරණීයං වා කරණීයං වාපීති අකත්තබ්බං පාපං වා කත්තබ්බං කුසලං වා. කුබ්බතීති කරොති. ක්විධාති කො ඉධ. ඉදං වුත්තං හොති – ත්වං අහෙතුකවාදී ‘‘නත්ථි හෙතු නත්ථි පච්චයො සත්තානං සංකිලෙසායා’’තිආදිදිට්ඨිකො, අයං ලොකො සංගතියා චෙව සභාවෙන ච අනුවත්තති පරිණමති, තත්ථ තත්ථ සුඛදුක්ඛං පටිසංවෙදෙති. අකාමකොව පාපං වා පුඤ්ඤං වා කරොතීති වදසි, අයං තව උදීරණා සචෙ තථා, එවං සන්තෙ අකාමකරණීයස්මිං අත්තනො ධම්මතාය පවත්තමානෙ පාපෙ කො ඉධ සත්තො පාපෙන ලිප්පති, සචෙ හි අත්තනා අකතෙන පාපෙන ලිප්පති, න කොචි න ලිප්පෙය්යාති.

සො චෙති සො අහෙතුකවාදසඞ්ඛාතො තව භාසිතත්ථො ච අත්ථජොතකො ධම්මො ච කල්යාණො න ච පාපකො. ‘‘අහෙතූ අප්පච්චයා සත්තා සංකිලිස්සන්ති, සුඛදුක්ඛං පටිසංවෙදියන්තී’’ති ඉදං භොතො වචනං ¶ සච්චං චෙ, සුහතො වානරො මයා, කො එත්ථ මම දොසොති අත්ථො. විජානියාති, සම්ම, සචෙ හි ත්වං අත්තනො වාදස්ස අපරාධං ජානෙය්යාසි, න මං ගරහෙය්යාසි. කිංකාරණා? භොතො වාදො හි තාදිසො, තස්මා අයං මම වාදං කරොතීති මං පසංසෙය්යාසි, අත්තනො පන වාදං අජානන්තො මං ගරහසීති.

එවං ¶ මහාසත්තො තං නිග්ගණ්හිත්වා අප්පටිභාණං අකාසි. සොපි රාජපරිසති මඞ්කුභූතො පත්තක්ඛන්ධො නිසීදි. මහාසත්තොපි තස්ස වාදං භින්දිත්වා ඉස්සරකතවාදිං ආමන්තෙත්වා ‘‘ත්වං, ආවුසො, මං කස්මා පරිහසසි, යදි ඉස්සරනිම්මිතවාදං සාරතො පච්චෙසී’’ති වත්වා ආහ –

142.

‘‘ඉස්සරො සබ්බලොකස්ස, සචෙ කප්පෙති ජීවිතං;

ඉද්ධිං බ්යසනභාවඤ්ච, කම්මං කල්යාණපාපකං;

නිද්දෙසකාරී පුරිසො, ඉස්සරො තෙන ලිප්පති.

143.

‘‘සො ¶ චෙ අත්ථො ච ධම්මො ච, කල්යාණො න ච පාපකො;

භොතො චෙ වචනං සච්චං, සුහතො වානරො මයා.

144.

‘‘අත්තනො චෙ හි වාදස්ස, අපරාධං විජානියා;

න මං ත්වං ගරහෙය්යාසි, භොතො වාදො හි තාදිසො’’ති.

තත්ථ කප්පෙති ජීවිතන්ති සචෙ බ්රහ්මා වා අඤ්ඤො වා කොචි ඉස්සරො ‘‘ත්වං කසියා ජීව, ත්වං ගොරක්ඛෙනා’’ති එවං සබ්බලොකස්ස ජීවිතං සංවිදහති විචාරෙති. ඉද්ධිං බ්යසනභාවඤ්චාති ඉස්සරියාදිභෙදා ඉද්ධියො ච ඤාතිවිනාසාදිකං බ්යසනභාවඤ්ච සෙසඤ්ච කල්යාණපාපකං කම්මං සබ්බං යදි ඉස්සරොව කප්පෙති කරොති. නිද්දෙසකාරීති යදි තස්ස නිද්දෙසං ආණත්තිමෙව සෙසො යො කොචි පුරිසො කරොති, එවං සන්තෙ යො කොචි පුරිසො පාපං කරොති, තස්ස ඉස්සරෙන කතත්තා ඉස්සරොව තෙන පාපෙන ලිප්පති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. යථා ච ඉධ, එවං සබ්බත්ථ.

ඉති සො අම්බතොව මුග්ගරං ගහෙත්වා අම්බං පාතෙන්තො විය ඉස්සරකරණෙනෙව ඉස්සරකතවාදං භින්දිත්වා පුබ්බෙකතවාදිං ආමන්තෙත්වා ‘‘ත්වං, ආවුසො, මං කිං පරිහසසි, යදි පුබ්බෙකතවාදං සච්චං මඤ්ඤසී’’ති වත්වා ආහ –

145.

‘‘සචෙ පුබ්බෙකතහෙතු, සුඛදුක්ඛං නිගච්ඡති;

පොරාණකං කතං පාපං, තමෙසො මුච්චතෙ ඉණං;

පොරාණක ඉණමොක්ඛො, ක්විධ පාපෙන ලිප්පති.

146.

‘‘සො ¶ ¶ චෙ අත්ථො ච ධම්මො ච, කල්යාණො න ච පාපකො;

භොතො චෙ වචනං සච්චං, සුහතො වානරො මයා.

147.

‘‘අත්තනො චෙ හි වාදස්ස, අපරාධං විජානියා;

න මං ත්වං ගරහෙය්යාසි, භොතො වාදො හි තාදිසො’’ති.

තත්ථ පුබ්බෙකතහෙතූති පුබ්බකතහෙතු පුරිමභවෙ කතකම්මකාරණෙනෙව. තමෙසො මුච්චතෙ ඉණන්ති යො වධබන්ධාදීහි දුක්ඛං පාපුණාති, යදි සො යං තෙන පොරාණකං කතං පාපං, තං ඉදානි ඉණං මුච්චති, එවං සන්තෙ මමපි එස පොරාණකඉණතො මොක්ඛො, අනෙන හි මක්කටෙන පුබ්බෙ ¶ පරිබ්බාජකෙන හුත්වා අහං මක්කටො සමානො මාරෙත්වා ඛාදිතො භවිස්සාමි, ස්වායං ඉධ මක්කටත්තං පත්තො මයා පරිබ්බාජකත්තං පත්තෙන මාරෙත්වා ඛාදිතො භවිස්සති, කො ඉධ පාපෙන ලිප්පතීති.

ඉති සො තස්සපි වාදං භින්දිත්වා උච්ඡෙදවාදිං අභිමුඛං කත්වා ‘‘ත්වං, ආවුසො, ‘ඉත්ථි දින්න’න්තිආදීනි වත්වා ‘ඉධෙව සත්තා උච්ඡිජ්ජන්ති, පරලොකං ගතා නාම නත්ථී’ති මඤ්ඤමානො කස්මා මං පරිහසසී’’ති සන්තජ්ජෙත්වා ආහ –

148.

‘‘චතුන්නංයෙවුපාදාය, රූපං සම්භොති පාණිනං;

යතො ච රූපං සම්භොති, තත්ථෙවානුපගච්ඡති;

ඉධෙව ජීවති ජීවො, පෙච්ච පෙච්ච විනස්සති.

149.

‘‘උච්ඡිජ්ජති අයං ලොකො, යෙ බාලා යෙ ච පණ්ඩිතා;

උච්ඡිජ්ජමානෙ ලොකම්හි, ක්විධ පාපෙන ලිප්පති.

150.

‘‘සො චෙ අත්ථො ච ධම්මො ච, කල්යාණො න ච පාපකො;

භොතො චෙ වචනං සච්චං, සුහතො වානරො මයා.

151.

‘‘අත්තනො චෙ හි වාදස්ස, අපරාධං විජානියා;

න මං ත්වං ගරහෙය්යාසි, භොතො වාදො හි තාදිසො’’ති.

තත්ථ ¶ චතුන්නන්ති පථවීආදීනං භූතානං. රූපන්ති රූපක්ඛන්ධො. තත්ථෙවාති යතො තං රූපං සම්භොති, නිරුජ්ඣනකාලෙපි තත්ථෙව අනුපගච්ඡති. ඉමිනා තස්ස ‘‘චාතුමහාභූතිකො අයං පුරිසො යදා කාලං කරොති, තදා පථවී පථවීකායං අනුපෙති අනුපගච්ඡති, ආපො… තෙජො… වායො වායොකායං අනුපෙති අනුපගච්ඡති, ආකාසං ඉන්ද්රියානි සඞ්කමන්ති, ආසන්ධිපඤ්චමා පුරිසා මතං ආදාය ගච්ඡන්ති, යාව ආළාහනා පදානි පඤ්ඤායන්ති, කාපොතකානි අට්ඨීනි භවන්ති, භස්මන්තා ආහුතියො ¶ , දත්තුපඤ්ඤත්තං යදිදං දානං, තෙසං තුච්ඡා මුසා විලාපො, යෙ කෙචි අත්ථිකවාදං වදන්ති, බාලෙ ච පණ්ඩිතෙ ච කායස්ස භෙදා උච්ඡිජ්ජන්ති විනස්සන්ති, න හොන්ති පරං මරණා’’ති ඉමං දිට්ඨිං පතිට්ඨාපෙසි. ඉධෙවාති ඉමස්මිංයෙව ලොකෙ ජීවො ජීවති. පෙච්ච පෙච්ච විනස්සතීති පරලොකෙ නිබ්බත්තො සත්තො ගතිවසෙන ඉධ අනාගන්ත්වා තත්ථෙව පරලොකෙ විනස්සති ¶ උච්ඡිජ්ජති. එවං උච්ඡිජ්ජමානෙ ලොකස්මිං කො ඉධ පාපෙන ලිප්පතීති.

ඉති සො තස්සපි වාදං භින්දිත්වා ඛත්තවිජ්ජවාදිං ආමන්තෙත්වා ‘‘ත්වං, ආවුසො, ‘මාතාපිතරොපි මාරෙත්වා අත්තනො අත්ථො කාතබ්බො’ති ඉමං ලද්ධිං උක්ඛිපිත්වා විචරන්තො කස්මා මං පරිහසසී’’ති වත්වා ආහ –

152.

‘‘ආහු ඛත්තවිදා ලොකෙ, බාලා පණ්ඩිතමානිනො;

මාතරං පිතරං හඤ්ඤෙ, අථො ජෙට්ඨම්පි භාතරං;

හනෙය්ය පුත්තදාරෙ ච, අත්ථො චෙ තාදිසො සියා’’ති.

තත්ථ ඛත්තවිදාති ඛත්තවිජ්ජා, අයමෙව වා පාඨො. ඛත්තවිජ්ජාචරියානං එතං නාමං. බාලා පණ්ඩිතමානිනොති බාලා සමානාපි ‘‘පණ්ඩිතා මයං අත්තනො පණ්ඩිතභාවං පකාසෙමා’’ති මඤ්ඤමානා පණ්ඩිතමානිනො හුත්වා එවමාහු. අත්ථො චෙති සචෙ අත්තනො යථාරූපො කොචි අත්ථො සියා, න කිඤ්චි පරිවජ්ජෙය්ය, සබ්බං හනෙය්යෙවාති වදන්ති, ත්වම්පි නෙසං අඤ්ඤතරොති.

එවං තස්ස ලද්ධිං පතිට්ඨපෙත්වා අත්තනො ලද්ධිං පකාසෙන්තො ආහ –

153.

‘‘යස්ස රුක්ඛස්ස ඡායාය, නිසීදෙය්ය සයෙය්ය වා;

න තස්ස සාඛං භඤ්ජෙය්ය, මිත්තදුබ්භො හි පාපකො.

154.

‘‘අථ ¶ අත්ථෙ සමුප්පන්නෙ, සමූලමපි අබ්බහෙ;

අත්ථො මෙ සම්බලෙනාපි, සුහතො වානරො මයා.

155.

‘‘සො චෙ අත්ථො ච ධම්මො ච, කල්යාණො න ච පාපකො;

භොතො චෙ වචනං සච්චං, සුහතො වානරො මයා.

156.

‘‘අත්තනො චෙ හි වාදස්ස, අපරාධං විජානියා;

න මං ත්වං ගරහෙය්යාසි, භොතො වාදො හි තාදිසො’’ති.

තත්ථ අම්භො ඛත්තවිද අම්හාකං පන ආචරියා එවං වණ්ණයන්ති. අත්තනා පරිභුත්තච්ඡායස්ස රුක්ඛස්සපි සාඛං වා පණ්ණං වා න භඤ්ජෙය්ය. කිංකාරණා ¶ ? මිත්තදුබ්භො හි පාපකො. ත්වං පන එවං වදෙසි – ‘‘අථ අත්ථෙ සමුප්පන්නෙ සමූලමපි ¶ අබ්බහෙ’’ති, මම ච පාථෙය්යෙන අත්ථො අහොසි, තස්මා සචෙපෙස මයා හතො, තථාපි අත්ථො මෙ සම්බලෙනාපි, සුහතො වානරො මයා.

එවං සො තස්සපි වාදං භින්දිත්වා පඤ්චසු තෙසු අපටිභානෙසු නිසින්නෙසු රාජානං ආමන්තෙත්වා, ‘‘මහාරාජ, ත්වං ඉමෙ පඤ්ච රට්ඨවිලොපකෙ මහාචොරෙ ගහෙත්වා විචරසි, අහො බාලො, එවරූපානඤ්හි සංසග්ගෙන පුරිසො දිට්ඨධම්මිකම්පි සම්පරායිකම්පි මහාදුක්ඛං පාපුණෙය්යා’’ති වත්වා රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙන්තො ආහ –

157.

‘‘අහෙතුවාදො පුරිසො, යො ච ඉස්සරකුත්තිකො;

පුබ්බෙකතී ච උච්ඡෙදී, යො ච ඛත්තවිදො නරො.

158.

‘‘එතෙ අසප්පුරිසා ලොකෙ, බාලා පණ්ඩිතමානිනො;

කරෙය්ය තාදිසො පාපං, අථො අඤ්ඤම්පි කාරයෙ;

අසප්පුරිසසංසග්ගො, දුක්ඛන්තො කටුකුද්රයො’’ති.

තත්ථ තාදිසොති, මහාරාජ, යාදිසා එතෙ පඤ්ච දිට්ඨිගතිකා, තාදිසො පුරිසො සයම්පි පාපං කරෙය්ය. ය්වාස්ස වචනං සුණාති, තං අඤ්ඤම්පි කාරයෙ. දුක්ඛන්තොති එවරූපෙහි අසප්පුරිසෙහි සද්ධිං සංසග්ගො ඉධලොකෙපි පරලොකෙපි දුක්ඛන්තො කටුකුද්රයොව හොති. ඉමස්ස පනත්ථස්ස ¶ පකාසනත්ථං ‘‘යානි කානිචි, භික්ඛවෙ, භයානි උප්පජ්ජන්ති, සබ්බානි තානි බාලතො’’ති සුත්තං (අ. නි. 3.1) ආහරිතබ්බං. ගොධජාතක- (ජා. 1.1.138) සඤ්ජීවජාතක- (ජා. 1.1.150) අකිත්තිජාතකාදීහි (ජා. 1.13.83 ආදයො) චායමත්ථො දීපෙතබ්බො.

ඉදානී ඔපම්මදස්සනවසෙන ධම්මදෙසනං වඩ්ඪෙන්තො ආහ –

159.

‘‘උරබ්භරූපෙන වකස්සු පුබ්බෙ, අසංකිතො අජයූථං උපෙති;

හන්ත්වා උරණිං අජිකං අජඤ්ච, උත්රාසයිත්වා යෙනකාමං පලෙති.

160.

‘‘තථාවිධෙකෙ ¶ සමණබ්රාහ්මණාසෙ, ඡදනං කත්වා වඤ්චයන්ති මනුස්සෙ;

අනාසකා ථණ්ඩිලසෙය්යකා ච, රජොජල්ලං උක්කුටිකප්පධානං;

පරියායභත්තඤ්ච ¶ අපානකත්තා, පාපාචාරා අරහන්තො වදානා.

161.

‘‘එතෙ අසප්පුරිසා ලොකෙ, බාලා පණ්ඩිතමානිනො;

කරෙය්ය තාදිසො පාපං, අථො අඤ්ඤම්පි කාරයෙ;

අසප්පුරිසසංසග්ගො, දුක්ඛන්තො කටුකුද්රයො.

162.

‘‘යමාහු නත්ථි වීරියන්ති, අහෙතුඤ්ච පවදන්ති යෙ;

පරකාරං අත්තකාරඤ්ච, යෙ තුච්ඡං සමවණ්ණයුං.

163.

‘‘එතෙ අසප්පුරිසා ලොකෙ, බාලා පණ්ඩිතමානිනො;

කරෙය්ය තාදිසො පාපං, අථො අඤ්ඤම්පි කාරයෙ;

අසප්පුරිසසංසග්ගො, දුක්ඛන්තො කටුකුද්රයො.

164.

‘‘සචෙ හි වීරියං නාස්ස, කම්මං කල්යාණපාපකං;

න භරෙ වඩ්ඪකිං රාජා, නපි යන්තානි කාරයෙ.

165.

‘‘යස්මා ච වීරියං අත්ථි, කම්මං කල්යාණපාපකං;

තස්මා යන්තානි කාරෙති, රාජා භරති වඩ්ඪකිං.

166.

‘‘යදි ¶ වස්සසතං දෙවො, න වස්සෙ න හිමං පතෙ;

උච්ඡිජ්ජෙය්ය අයං ලොකො, විනස්සෙය්ය අයං පජා.

167.

‘‘යස්මා ච වස්සතී දෙවො, හිමඤ්චානුඵුසායති;

තස්මා සස්සානි පච්චන්ති, රට්ඨඤ්ච පාලිතෙ චිරං.

168.

‘‘ගවං චෙ තරමානානං, ජිම්හං ගච්ඡති පුඞ්ගවො;

සබ්බා තා ජිම්හං ගච්ඡන්ති, නෙත්තෙ ජිම්හං ගතෙ සති.

169.

‘‘එවමෙව ¶ මනුස්සෙසු, යො හොති සෙට්ඨසම්මතො;

සො චෙ අධම්මං චරති, පගෙව ඉතරා පජා;

සබ්බං රට්ඨං දුඛං සෙති, රාජා චෙ හොති අධම්මිකො.

170.

‘‘ගවං චෙ තරමානානං, උජුං ගච්ඡති පුඞ්ගවො;

සබ්බා ගාවී උජුං යන්ති, නෙත්තෙ උජුං ගතෙ සති.

171.

‘‘එවමෙව මනුස්සෙසු, යො හොති සෙට්ඨසම්මතො;

සො සචෙ ධම්මං චරති, පගෙව ඉතරා පජා;

සබ්බං රට්ඨං සුඛං සෙති, රාජා චෙ හොති ධම්මිකො.

172.

‘‘මහාරුක්ඛස්ස ඵලිනො, ආමං ඡින්දති යො ඵලං;

රසඤ්චස්ස න ජානාති, බීජඤ්චස්ස විනස්සති.

173.

‘‘මහාරුක්ඛූපමං රට්ඨං, අධම්මෙන පසාසති;

රසඤ්චස්ස න ජානාති, රට්ඨඤ්චස්ස විනස්සති.

174.

‘‘මහාරුක්ඛස්ස ඵලිනො, පක්කං ඡින්දති යො ඵලං;

රසඤ්චස්ස විජානාති, බීජඤ්චස්ස න නස්සති.

175.

‘‘මහාරුක්ඛූපමං ¶ ¶ රට්ඨං, ධම්මෙන යො පසාසති;

රසඤ්චස්ස විජානාති, රට්ඨඤ්ජස්ස න නස්සති.

176.

‘‘යො ච රාජා ජනපදං, අධම්මෙන පසාසති;

සබ්බොසධීහි සො රාජා, විරුද්ධො හොති ඛත්තියො.

177.

‘‘තථෙව නෙගමෙ හිංසං, යෙ යුත්තා කයවික්කයෙ;

ඔජදානබලීකාරෙ, ස කොසෙන විරුජ්ඣති.

178.

‘‘පහාරවරඛෙත්තඤ්ඤූ, සඞ්ගාමෙ කතනිස්සමෙ;

උස්සිතෙ හිංසයං රාජා, ස බලෙන විරුජ්ඣති.

179.

‘‘තථෙව ඉසයො හිංසං, සඤ්ඤතෙ බ්රහ්මචාරිනො;

අධම්මචාරී ඛත්තියො, සො සග්ගෙන විරුජ්ඣති.

180.

‘‘යො ¶ ච රාජා අධම්මට්ඨො, භරියං හන්ති අදූසිකං;

ලුද්ධං පසවතෙ ඨානං, පුත්තෙහි ච විරුජ්ඣති.

181.

‘‘ධම්මං චරෙ ජානපදෙ, නෙගමෙසු බලෙසු ච;

ඉසයො ච න හිංසෙය්ය, පුත්තදාරෙ සමං චරෙ.

182.

‘‘ස තාදිසො භූමිපති, රට්ඨපාලො අකොධනො;

සපත්තෙ සම්පකම්පෙති, ඉන්දොව අසුරාධිපො’’ති.

තත්ථ වකස්සූති වකො අස්සු, අස්සූති නිපාතමත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, පුබ්බෙ එකො උරබ්භරූපො වකො අහොසි, තස්ස නඞ්ගුට්ඨමත්තමෙව දීඝං, තං පන සො අන්තරසත්තිම්හි පක්ඛිපිත්වා උරබ්භරූපෙන අසංකිතො අජයූථං උපෙති. තත්ථ උරණිකඤ්ච අජිකඤ්ච අජඤ්ච හන්ත්වා යෙනකාමං පලෙති. තථාවිධෙකෙති තථාවිධා එකෙ සමණබ්රාහ්මණා පබ්බජ්ජාලිඞ්ගෙන ඡදනං කත්වා අත්තානං ඡාදෙත්වා මධුරවචනාදීහි හිතකාමා විය හුත්වා ලොකං වඤ්චෙන්ති. ‘‘අනාසකා’’තිආදි තෙසං ඡදනස්ස දස්සනත්ථං වුත්තං. එකච්චෙ හි ‘‘මයං අනාසකා න කිඤ්චි ¶ ආහාරෙමා’’ති මනුස්සෙ වඤ්චෙන්ති, අපරෙ ‘‘මයං ථණ්ඩිලසෙය්යකා’’ති. අඤ්ඤෙසං පන රජොජල්ලං ඡදනං, අඤ්ඤෙසං උක්කුටිකප්පධානං, තෙ ගච්ඡන්තාපි උප්පතිත්වා උක්කුටිකාව ගච්ඡන්ති. අඤ්ඤෙසං සත්තාහදසාහාදිවාරභොජනසඞ්ඛාතං ¶ පරියායභත්තඡදනං, අපරෙ අපානකත්තා හොන්ති, ‘‘මයං පානීයං න පිවාමා’’ති වදන්ති. අරහන්තො වදානාති පාපාචාරා හුත්වාපි ‘‘මයං අරහන්තො’’ති වදන්තා විචරන්ති. එතෙති, මහාරාජ, ඉමෙ වා පඤ්ච ජනා හොන්තු අඤ්ඤෙ වා, යාවන්තො දිට්ඨිගතිකා නාම, සබ්බෙපි එතෙ අසප්පුරිසා. යමාහූති යෙ ආහු, යෙ වදන්ති.

සචෙ හි වීරියං නාස්සාති, මහාරාජ, සචෙ ඤාණසම්පයුත්තං කායිකචෙතසිකවීරියං න භවෙය්ය. කම්මන්ති කල්යාණපාපකං කම්මම්පි යදි න භවෙය්ය. න භරෙති එවං සන්තෙ වඩ්ඪකිං වා අඤ්ඤෙ වා කාරකෙ රාජා න පොසෙය්ය, නපි යන්තානීති නපි තෙහි සත්තභූමිකපාසාදාදීනි යන්තානි කාරෙය්ය. කිංකාරණා? වීරියස්ස චෙව කම්මස්ස ච අභාවා. උච්ඡිජ්ජෙය්යාති, මහාරාජ, යදි එත්තකං කාලං නෙව දෙවො වස්සෙය්ය, න හිමං පතෙය්ය ¶ , අථ කප්පුට්ඨානකාලො විය අයං ලොකො උච්ඡිජ්ජෙය්ය. උච්ඡෙදවාදිනා කථිතනියාමෙන පන උච්ඡෙදො නාම නත්ථි. පාලිතෙති පාලයති.

‘‘ගවං චෙ’’ති චතස්සො ගාථා රඤ්ඤො ධම්මදෙසනායමෙව වුත්තා, තථා ‘‘මහාරුක්ඛස්සා’’තිආදිකා. තත්ථ මහාරුක්ඛස්සාති මධුරඅම්බරුක්ඛස්ස. අධම්මෙනාති අගතිගමනෙන. රසඤ්චස්ස න ජානාතීති අධම්මිකො රාජා රට්ඨස්ස රසං ඔජං න ජානාති, ආයසම්පත්තිං න ලභති. විනස්සතීති සුඤ්ඤං හොති, මනුස්සා ගාමනිගමෙ ඡඩ්ඩෙත්වා පච්චන්තං පබ්බතවිසමං භජන්ති, සබ්බානි ආයමුඛානි පච්ඡිජ්ජන්ති. සබ්බොසධීහීති සබ්බෙහි මූලතචපත්තපුප්ඵඵලාදීහි චෙව සප්පිනවනීතාදීහි ච ඔසධෙහි විරුජ්ඣති, තානි න සම්පජ්ජන්ති. අධම්මිකරඤ්ඤො හි පථවී නිරොජා හොති, තස්සා නිරොජතාය ඔසධානං ඔජා න හොති, තානි රොගඤ්ච වූපසමෙතුං න සක්කොන්ති. ඉති සො තෙහි විරුද්ධො නාම හොති.

නෙගමෙති නිගමවාසිකුටුම්බිකෙ. හිංසන්ති හිංසන්තො පීළෙන්තො. යෙ යුත්තාති යෙ කයවික්කයෙ යුත්තා ආයානං මුඛා ථලජලපථවාණිජා, තෙ ච හිංසන්තො. ඔජදානබලීකාරෙති තතො තතො භණ්ඩාහරණසුඞ්කදානවසෙන ඔජදානඤ්චෙව ඡභාගදසභාගාදිභෙදං බලිඤ්ච කරොන්තෙ. ස කොසෙනාති සො එතෙ හිංසන්තො අධම්මිකරාජා ධනධඤ්ඤෙහි පරිහායන්තො කොසෙන විරුජ්ඣති නාම. පහාරවරඛෙත්තඤ්ඤූති ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ විජ්ඣිතුං වට්ටතී’’ති එවං පහාරවරානං ඛෙත්තං ජානන්තෙ ධනුග්ගහෙ. සඞ්ගාමෙ කතනිස්සමෙති යුද්ධෙ සුකතකම්මෙ මහායොධෙ. උස්සිතෙති උග්ගතෙ පඤ්ඤාතෙ මහාමත්තෙ ¶ . හි සයන්ති එවරූපෙ සයං වා හිංසන්තො පරෙහි වා හිංසාපෙන්තො. බලෙනාති බලකායෙන. තථාවිධඤ්හි රාජානං ‘‘අයං බහුකාරෙ අත්තනො රජ්ජදායකෙපි හිංසති, කිමඞ්ගං පන අම්හෙ’’ති අවසෙසාපි යොධා විජහන්තියෙව. ඉති සො බලෙන විරුද්ධො නාම හොති.

තථෙව ඉසයො හිංසන්ති යථා ච නෙගමාදයො, තථෙව එසිතගුණෙ පබ්බජිතෙ අක්කොසනපහරණාදීහි ¶ හිංසන්තො අධම්මචාරී රාජා කායස්ස භෙදා අපායමෙව උපෙති, සග්ගෙ නිබ්බත්තිතුං න සක්කොතීති ¶ සග්ගෙන විරුද්ධො නාම හොති. භරියං හන්ති අදූසිකන්ති අත්තනො බාහුච්ඡායාය වඩ්ඪිතං පුත්තධීතාහි සංවඩ්ඪං සීලවතිං භරියං මිත්තපතිරූපකානං චොරානං වචනං ගහෙත්වා මාරෙති. ලුද්ධං පසවතෙ ඨානන්ති සො අත්තනො නිරයූපපත්තිං පසවති නිප්ඵාදෙති. පුත්තෙහි චාති ඉමස්මිඤ්ඤෙව අත්තභාවෙ අත්තනො පුත්තෙහි සද්ධිං විරුජ්ඣතීති.

එවමස්ස සො තෙසං පඤ්චන්නං ජනානං කථං ගහෙත්වා දෙවියා මාරිතභාවඤ්ච පුත්තානං විරුද්ධභාවඤ්ච සන්ධිමුඛෙ චොරං චූළායං ගණ්හන්තො විය කථෙසි. මහාසත්තො හි තෙසං අමච්චානං නිග්ගණ්හනඤ්ච ධම්මදෙසනඤ්ච දෙවියා තෙහි මාරිතභාවස්ස ආවිකරණත්ථඤ්ච තත්ථ අනුපුබ්බෙන කථං ආහරිත්වා ඔකාසං කත්වා එතමත්ථං කථෙසි. රාජා තස්ස වචනං සුත්වා අත්තනො අපරාධං ජානි. අථ නං මහාසත්තො ‘‘ඉතො පට්ඨාය, මහාරාජ, එවරූපානං පාපානං කථං ගහෙත්වා මා පුන එවමකාසී’’ති වත්වා ඔවදන්තො ‘‘ධම්මං චරෙ’’තිආදිමාහ.

තත්ථ ධම්මං චරෙති, මහාරාජ, රාජා නාම ජනපදං අධම්මිකෙන බලිනා අපීළෙන්තො ජනපදෙ ධම්මං චරෙය්ය, සාමිකෙ අසාමිකෙ අකරොන්තො නෙගමෙසු ධම්මං චරෙය්ය, අට්ඨානෙ අකිලමෙන්තො බලෙසු ධම්මං චරෙය්ය. වධබන්ධඅක්කොසපරිභාසෙ පරිහරන්තො පච්චයෙ ච නෙසං දදන්තො ඉසයො න විහිංසෙය්ය, ධීතරො යුත්තට්ඨානෙ පතිට්ඨාපෙන්තො පුත්තෙ ච සිප්පානි සික්ඛාපෙත්වා සම්මා පරිහරන්තො භරියං ඉස්සරියවොස්සග්ගඅලඞ්කාරදානසම්මානනාදීහි අනුග්ගණ්හන්තො පුත්තදාරෙ සමං චරෙය්ය. ස තාදිසොති සො තාදිසො රාජා පවෙණිං අභින්දිත්වා ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙන්තො රාජාණාය රාජතෙජෙන සපත්තෙ සම්පකම්පෙති තාසෙති චාලෙති. ‘‘ඉන්දොවා’’ති ඉදං උපමත්ථං වුත්තං. යථා අසුරෙ ජෙත්වා අභිභවිත්වා ඨිතකාලතො පට්ඨාය අසුරාධිපොති සඞ්ඛ්යං ගතො ඉන්දො අත්තනො සපත්තභූතෙ අසුරෙ කම්පෙසි, තථා කම්පෙතීති.

එවං මහාසත්තො රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා චත්තාරොපි කුමාරෙ පක්කොසාපෙත්වා ඔවදිත්වා රඤ්ඤො කතකම්මං පකාසෙත්වා රාජානං ඛමාපෙත්වා ‘‘මහාරාජ, ඉතො පට්ඨාය අතුලෙත්වා පරිභෙදකානං කථං ගහෙත්වා ¶ මා එවරූපං සාහසිකකම්මං අකාසි, තුම්හෙපි කුමාරා මා රඤ්ඤො ¶ දුබ්භිත්ථා’’ති සබ්බෙසං ඔවාදං අදාසි. අථ නං රාජා ආහ – ‘‘අහං, භන්තෙ, තුම්හෙසු ච දෙවියා ච අපරජ්ඣන්තො ඉමෙ නිස්සාය එතෙසං කථං ගහෙත්වා එතං පාපකම්මං කරිං, ඉමෙ පඤ්චපි මාරෙමී’’ති ¶ . න ලබ්භා, මහාරාජ, එවං කාතුන්ති. තෙන හි තෙසං හත්ථපාදෙ ඡෙදාපෙමීති. ඉදම්පි න ලබ්භා කාතුන්ති. රාජා ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තෙ සබ්බසංහරණෙ කත්වා පඤ්චචූළාකරණගද්දූලබන්ධනගොමයාසිඤ්චනෙහි අවමානෙත්වා රට්ඨා පබ්බාජෙසි. බොධිසත්තො තත්ථ කතිපාහං වසිත්වා ‘‘අප්පමත්තො හොහී’’ති රාජානං ඔවදිත්වා හිමවන්තංයෙව ගන්ත්වා ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා යාවජීවං බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.

සත්ථා ඉමං දෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො පඤ්ඤවායෙව පරප්පවාදප්පමද්දනොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා පඤ්ච දිට්ඨිගතිකා පූරණකස්සපමක්ඛලිගොසාලපකුධකච්චානඅජිතකෙසකම්බලනිගණ්ඨනාටපුත්තා අහෙසුං, පිඞ්ගලසුනඛො ආනන්දො, මහාබොධිපරිබ්බාජකො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

මහාබොධිජාතකවණ්ණනා තතියා.

ජාතකුද්දානං –

සනිළීනිකමව්හයනො පඨමො, දුතියො පන සඋම්මදන්තිවරො;

තතියො පන බොධිසිරීව්හයනො, කථිතා පන තීණි ජිනෙන සුභාති.

පණ්ණාසනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

19. සට්ඨිනිපාතො

[529] 1. සොණකජාතකවණ්ණනා

කස්ස ¶ ¶ ¶ සුත්වා සතං දම්මීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො නෙක්ඛම්මපාරමිං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි භගවා ධම්මසභායං නෙක්ඛම්මපාරමිං වණ්ණයන්තානං භික්ඛූනං මජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ රාජගහෙ මගධරාජා නාම රජ්ජං කාරෙසි. බොධිසත්තො තස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්ති, නාමග්ගහණදිවසෙ චස්ස ‘‘අරින්දමකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. තස්ස ජාතදිවසෙයෙව පුරොහිතස්සපි පුත්තො ජායි, ‘‘සොණකකුමාරො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. තෙ උභොපි එකතොව වඩ්ඪිත්වා වයප්පත්තා උත්තමරූපධරා රූපෙන නිබ්බිසෙසා හුත්වා තක්කසිලං ගන්ත්වා උග්ගහිතසිප්පා තතො නික්ඛමිත්වා ‘‘සබ්බසමයසිප්පඤ්ච දෙසචාරිත්තඤ්ච ජානිස්සාමා’’ති අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරන්තා බාරාණසිං පත්වා රාජුය්යානෙ වසිත්වා පුනදිවසෙ නගරං පවිසිංසු. තං දිවසඤ්ච එකච්චෙ මනුස්සා ‘‘බ්රාහ්මණවාචනකං කරිස්සාමා’’ති පායාසං පටියාදෙත්වා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා ආගච්ඡන්තෙ තෙ කුමාරෙ දිස්වා ඝරං පවෙසෙත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙසුං. තත්ථ බොධිසත්තස්ස පඤ්ඤත්තාසනෙ සුද්ධවත්ථං අත්ථතං අහොසි, සොණකස්ස රත්තකම්බලං. සො තං නිමිත්තං දිස්වාව ‘‘අජ්ජ මෙ පියසහායො අරින්දමකුමාරො ¶ බාරාණසිරාජා භවිස්සති, මය්හං පන සෙනාපතිට්ඨානං දස්සතී’’ති අඤ්ඤාසි. තෙ උභොපි කතභත්තකිච්චා උය්යානමෙව අගමංසු.

තදා බාරාණසිරඤ්ඤො කාලකතස්ස සත්තමො දිවසො හොති, අපුත්තකං රාජකුලං. අමච්චාදයො පාතොව සසීසං න්හාතා සන්නිපතිත්වා ‘‘රජ්ජාරහස්ස සන්තිකං ගමිස්සතී’’ති ඵුස්සරථං යොජෙත්වා විස්සජ්ජෙසුං. සො නගරා නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන රාජුය්යානං ගන්ත්වා උය්යානද්වාරෙ නිවත්තිත්වා ආරොහණසජ්ජො හුත්වා අට්ඨාසි. බොධිසත්තො මඞ්ගලසිලාපට්ටෙසසීසං පාරුපිත්වා ¶ නිපජ්ජි, සොණකකුමාරො තස්ස සන්තිකෙ නිසීදි. සො තූරියසද්දං සුත්වා ‘‘අරින්දමස්ස ඵුස්සරථො ආගච්ඡති, අජ්ජෙස රාජා ¶ හුත්වා මම සෙනාපතිට්ඨානං දස්සති, න ඛො පන මය්හං ඉස්සරියෙනත්ථො, එතස්මිං ගතෙ නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එකමන්තෙ පටිච්ඡන්නෙ අට්ඨාසි. පුරොහිතො උය්යානං පවිසිත්වා මහාසත්තං නිපන්නකං දිස්වා තූරියානි පග්ගණ්හාපෙසි. මහාසත්තො පබුජ්ඣිත්වා පරිවත්තිත්වා ථොකං නිපජ්ජිත්වා උට්ඨාය සිලාපට්ටෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි. අථ නං පුරොහිතො අඤ්ජලිං පග්ගණ්හිත්වා ආහ – ‘‘රජ්ජං තෙ, දෙව, පාපුණාතී’’ති. ‘‘කිං අපුත්තකං රාජකුල’’න්ති? ‘‘එවං, දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි සාධූ’’ති. අථ නං තෙ තත්ථෙව අභිසිඤ්චිත්වා රථං ආරොපෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන නගරං පවෙසෙසුං. සො නගරං පදක්ඛිණං කත්වා පාසාදං අභිරූහි. සො යසමහන්තතාය සොණකකුමාරං න සරි.

සොපි තස්මිං නගරං පවිට්ඨෙ පච්ඡා ආගන්ත්වා සිලාපට්ටෙ නිසීදි. අථස්ස පුරතො බන්ධනා පවුත්තං සාලරුක්ඛතො පණ්ඩුපලාසං පති. සො තං දිස්වාව ‘‘යථෙවෙතං, තථා මමපි සරීරං ජරං පත්වා පතිස්සතී’’ති අනිච්චාදිවසෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා පච්චෙකබොධිං පාපුණි. තංඛණඤ්ඤෙවස්ස ගිහිලිඞ්ගං අන්තරධායි, පබ්බජිතලිඞ්ගං පාතුරහොසි. සො ‘‘නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති උදානං උදානෙන්තො නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි. මහාසත්තොපි චත්තාලීසමත්තානං සංවච්ඡරානං අච්චයෙන සරිත්වා ‘‘කහං නු ඛො මෙ සහායො සොණකො’’ති සොණකං පුනප්පුනං සරන්තොපි ‘‘මයා සුතො ¶ වා දිට්ඨො වා’’ති වත්තාරං අලභිත්වා අලඞ්කතමහාතලෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො ගන්ධබ්බනාටකනච්චගීතාදීහි පරිවුතො සම්පත්තිමනුභවන්තො ‘‘යො මෙ කස්සචි සන්තිකෙ සුත්වා ‘අසුකට්ඨානෙ නාම සොණකො වසතී’ති ආචික්ඛිස්සති, තස්ස සතං දස්සාමි, යො මෙ සාමං දිස්වා ආරොචෙස්සති, තස්ස සහස්ස’’න්ති එකං උදානං අභිසඞ්ඛරිත්වා ගීතවසෙන උදානෙන්තො පඨමං ගාථමාහ –

‘‘කස්ස සුත්වා සතං දම්මි, සහස්සං දිට්ඨ සොණකං;

කො මෙ සොණකමක්ඛාති, සහායං පංසුකීළිත’’න්ති.

අථස්ස මුඛතො ලුඤ්චන්තී විය ගහෙත්වා එකා නාටකීත්ථී තං ගායි. අථඤ්ඤා අථඤ්ඤාති ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤො පියගීත’’න්ති සබ්බා ඔරොධා ගායිංසු. අනුක්කමෙන නගරවාසිනොපි ජානපදාපි තමෙව ගීතං ගායිංසු. රාජාපි ¶ පුනප්පුනං තමෙව ගීතං ගායති. පණ්ණාසමත්තානං සංවච්ඡරානං අච්චයෙන පනස්ස බහූ පුත්තධීතරො අහෙසුං, ජෙට්ඨපුත්තො දීඝාවුකුමාරො නාම අහොසි. තදා ¶ සොණකපච්චෙකබුද්ධො ‘‘අරින්දමරාජා මං දට්ඨුකාමො, අහං තත්ථ ගන්ත්වා කාමෙසු ආදීනවං නෙක්ඛම්මෙ චානිසංසං කථෙත්වා පබ්බජ්ජනාකාරං කරොමී’’ති චින්තෙත්වා ඉද්ධියා ආකාසෙනාගන්ත්වා උය්යානෙ නිසීදි. තදා එකො සත්තවස්සිකො පඤ්චචූළකකුමාරකො මාතරා පහිතො ගන්ත්වා උය්යානවනෙ දාරූනි උද්ධරන්තො පුනප්පුනං තමෙව ගීතං ගායි. අථ නං සො පක්කොසිත්වා ‘‘කුමාරක, ත්වං අඤ්ඤං අගායිත්වා එකමෙව ගීතං ගායසි, කිං අඤ්ඤං න ජානාසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ජානාමි, භන්තෙ, අම්හාකං පන රඤ්ඤො ඉදමෙව පියං, තෙන නං පුන්නප්පුනං ගායාමී’’ති. ‘‘එතස්ස පන තෙ ගීතස්ස පටිගීතං ගායන්තො කොචි දිට්ඨපුබ්බො’’ති. ‘‘න දිට්ඨපුබ්බො, භන්තෙ’’ති. ‘‘අහං තං සික්ඛාපෙස්සාමි, සක්ඛිස්සසි රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා පටිගීතං ගායිතු’’න්ති. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. අථස්ස සො පටිගීතං ආචික්ඛන්තො ‘‘මය්හං සුත්වා’’තිආදිමාහ. උග්ගණ්හාපෙත්වා ච පන ¶ තං උය්යොජෙසි – ‘‘ගච්ඡ, කුමාරක, ඉමං පටිගීතං රඤ්ඤා සද්ධිං ගායාහි, රාජා තෙ මහන්තං ඉස්සරියං දස්සති, කිං තෙ දාරූහි, වෙගෙන යාහී’’ති.

සො ‘‘සාධූ’’ති තං පටිගීතං උග්ගණ්හිත්වා වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, යාවාහං රාජානං ආනෙමි, තාව ඉධෙව හොථා’’ති වත්වා වෙගෙන මාතු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘අම්ම, ඛිප්පං මං න්හාපෙත්වා අලඞ්කරොථ, අජ්ජ තං දලිද්දභාවතො මොචෙස්සාමී’’ති වත්වා න්හාතමණ්ඩිතො රාජද්වාරං ගන්ත්වා ‘‘අය්ය දොවාරික, ‘එකො දාරකො තුම්හෙහි සද්ධිං පටිගීතං ගායිස්සාමීති ආගන්ත්වා ද්වාරෙ ඨිතො’ති රඤ්ඤො අරොචෙහී’’ති ආහ. සො වෙගෙන ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘ආගච්ඡතූ’’ති පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘තාත, ත්වං මයා සද්ධිං පටිගීතං ගායිස්සසී’’ති ආහ. ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි ගායස්සූ’’ති. ‘‘දෙව, ඉමස්මිං ඨානෙ න ගායාමි, නගරෙ පන භෙරිං චරාපෙත්වා මහාජනං සන්නිපාතාපෙථ, මහාජනමජ්ඣෙ ගායිස්සාමී’’ති. රාජා තථා කාරෙත්වා අලඞ්කතමණ්ඩපෙ පල්ලඞ්කමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා තස්සානුරූපං ආසනං දාපෙත්වා ‘‘ඉදානි තව ගීතං ගායස්සූ’’ති ආහ. ‘‘දෙව, තුම්හෙ තාව ගායථ, අථාහං පටිගීතං ගායිස්සාමී’’ති. තතො රාජා පඨමං ගායන්තො ගාථමාහ –

1.

‘‘කස්ස ¶ සුත්වා සතං දම්මි, සහස්සං දිට්ඨ සොණකං;

සො මෙ සොණකමක්ඛාති, සහායං පංසුකීළිත’’න්ති.

තත්ථ සුත්වාති ‘‘අසුකට්ඨානෙ නාම තෙ පියසහායො සොණකො වසතී’’ති තස්ස වසනට්ඨානං සුත්වා ආරොචෙන්තස්ස කස්ස සතං දම්මි. දිට්ඨාති ‘‘අසුකට්ඨානෙ නාම මයා දිට්ඨො’’ති දිස්වා ආරොචෙන්තස්ස කස්ස සහස්සං දම්මීති.

එවං ¶ රඤ්ඤා පඨමං උදානගාථාය ගීතාය පඤ්චචූළකදාරකෙන පටිගීතභාවං පකාසෙන්තො සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා දීයඩ්ඪගාථා අභාසි –

2.

‘‘අථබ්රවී මාණවකො, දහරො පඤ්චචූළකො;

මය්හං සුත්වා සතං දෙහි, සහස්සං දිට්ඨ සොණකං;

අහං තෙ සොණකක්ඛිස්සං, සහායං පංසුකීළිත’’න්ති.

තෙන වුත්තගාථාය පන අයමත්ථො – මහාරාජ, යං ත්වං ‘‘සුත්වා ආරොචෙන්තස්ස සතං දම්මී’’ති වදසි, තම්පි මමෙව දෙහි, යං ‘‘දිස්වා ආරොචෙන්තස්ස සහස්සං ¶ දම්මී’’ති වදසි, තම්පි මය්හමෙව දෙහි, අහං තෙ පියසහායං ඉදානෙව පච්චක්ඛතොව ‘‘අයං සොණකො’’ති ආචික්ඛිස්සන්ති.

ඉතො පරං සුවිඤ්ඤෙය්යා සම්බුද්ධගාථා පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බා –

3.

‘‘කතමස්මිං සො ජනපදෙ, රට්ඨෙසු නිගමෙසු ච;

කත්ථ සොණකමද්දක්ඛි, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො.

4.

‘‘තවෙව දෙව විජිතෙ, තවෙවුය්යානභූමියං;

උජුවංසා මහාසාලා, නීලොභාසා මනොරමා.

5.

‘‘තිට්ඨන්ති මෙඝසමානා, රම්මා අඤ්ඤොඤ්ඤනිස්සිතා;

තෙසං මූලම්හි සොණකො, ඣායතී අනුපාදනො;

උපාදානෙසු ලොකෙසු, ඩය්හමානෙසු නිබ්බුතො.

6.

‘‘තතො ¶ ච රාජා පායාසි, සෙනාය චතුරඞ්ගියා;

කාරාපෙත්වා සමං මග්ගං, අගමා යෙන සොණකො.

7.

‘‘උය්යානභූමිං ගන්ත්වාන, විචරන්තො බ්රහාවනෙ;

ආසීනං සොණකං දක්ඛි, ඩය්හමානෙසු නිබ්බුත’’න්ති.

තත්ථ ¶ උජුවංසාති උජුක්ඛන්ධා. මහාසාලාති මහාරුක්ඛා. මෙඝසමානාති නීලමෙඝසදිසා. රම්මාති රමණීයා. අඤ්ඤොඤ්ඤනිස්සිතාති සාඛාහි සාඛං, මූලෙන මූලං සංසිබ්බිත්වා ඨිතා. තෙසන්ති තෙසං එවරූපානං තව උය්යානවනෙ සාලානං හෙට්ඨා. ඣායතීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානආරම්මණූපනිජ්ඣානසඞ්ඛාතෙහි ඣානෙහි ඣායති. අනුපාදනොති කාමුපාදානාදිවිරහිතො. ඩය්හමානෙසූති එකාදසහි අග්ගීහි ඩය්හමානෙසු සත්තෙසු. නිබ්බුතොති තෙ අග්ගී නිබ්බාපෙත්වා සීතලෙන හදයෙන ඣායමානො තව උය්යානෙ මඞ්ගලසාලරුක්ඛමූලෙ සිලාපට්ටෙ නිසින්නො එස තෙ සහායො කඤ්චනපටිමා විය සොභමානො පටිමානෙතීති. තතො චාති, භික්ඛවෙ, තතො සො අරින්දමො රාජා තස්ස වචනං සුත්වාව ‘‘සොණකපච්චෙකබුද්ධං පස්සිස්සාමී’’ති චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය පායාසි නික්ඛමි. විචරන්තොති උජුකමෙව අගන්ත්වා තස්මිං මහන්තෙ වනසණ්ඩෙ විචරන්තො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං ආසීනං අද්දක්ඛි.

සො තං අවන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා අත්තනො කිලෙසාභිරතත්තා තං ‘‘කපණො’’ති මඤ්ඤමානො ඉමං ගාථමාහ –

8.

‘‘කපණො වතයං භික්ඛු, මුණ්ඩො සඞ්ඝාටිපාරුතො;

අමාතිකො අපිතිකො, රුක්ඛමූලස්මි ඣායතී’’ති.

තත්ථ ඣායතීති නිම්මාතිකො නිප්පිතිකො කාරුඤ්ඤප්පත්තො ඣායති.

9.

‘‘ඉමං වාක්යං නිසාමෙත්වා, සොණකො එතදබ්රවි;

න රාජ කපණො හොති, ධම්මං කායෙන ඵස්සයං.

10.

‘‘යො ¶ ච ධම්මං නිරංකත්වා, අධම්මමනුවත්තති;

ස රාජ කපණො හොති, පාපො පාපපරායණො’’ති.

තත්ථ ¶ ඉමන්ති තස්ස කිලෙසාභිරතස්ස පබ්බජ්ජං අරොචෙන්තස්ස ඉමං පබ්බජ්ජාගරහවචනං සුත්වා. එතදබ්රවීති පබ්බජ්ජාය ගුණං පකාසෙන්තො එතං අබ්රවි. ඵස්සයන්ති ඵස්සයන්තො යෙන අරියමග්ගධම්මො නාමකායෙන ඵස්සිතො, සො කපණො නාම න හොතීති දස්සෙන්තො එවමාහ. නිරංකත්වාති අත්තභාවතො නීහරිත්වා. පාපො පාපපරායණොති සයං පාපානං කරණෙන පාපො, අඤ්ඤෙසම්පි කරොන්තානං පතිට්ඨාභාවෙන පාපපරායණොති.

එවං ¶ සො බොධිසත්තං ගරහි. සො අත්තනො ගරහිතභාවං අජානන්තො විය හුත්වා නාමගොත්තං කථෙත්වා තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කරොන්තො ගාථමාහ –

11.

‘‘අරින්දමොති මෙ නාමං, කාසිරාජාති මං විදූ;

කච්චි භොතො සුඛස්සෙය්යා, ඉධ පත්තස්ස සොණකා’’ති.

තත්ථ කච්චීති අම්හාකං තාව න කිඤ්චි අඵාසුකං, භොතො පන කච්චි ඉධ පත්තස්ස ඉමස්මිං උය්යානෙ වසතො සුඛවිහාරොති පුච්ඡති.

අථ නං පච්චෙකබුද්ධො, ‘‘මහාරාජ, න කෙවලං ඉධ, අඤ්ඤත්රාපි වසන්තස්ස මෙ අසුඛං නාම නත්ථී’’ති වත්වා තස්ස සමණභද්රගාථායො නාම ආරභි –

12.

‘‘සදාපි භද්රමධනස්ස, අනාගාරස්ස භික්ඛුනො;

න තෙසං කොට්ඨෙ ඔපෙන්ති, න කුම්භිං න කළොපියං;

පරනිට්ඨිතමෙසානා, තෙන යාපෙන්ති සුබ්බතා.

13.

‘‘දුතියම්පි භද්රමධනස්ස, අනාගාරස්ස භික්ඛුනො;

අනවජ්ජපිණ්ඩො භොත්තබ්බො, න ච කොචූපරොධති.

14.

‘‘තතියම්පි භද්රමධනස්ස, අනාගාරස්ස භික්ඛුනො;

නිබ්බුතො පිණ්ඩො භොත්තබ්බො, න ච කොචූපරොධති.

15.

‘‘චතුත්ථම්පි භද්රමධනස්ස, අනාගාරස්ස භික්ඛුනො;

මුත්තස්ස රට්ඨෙ චරතො, සඞ්ගො යස්ස න විජ්ජති.

16.

‘‘පඤ්චමම්පි ¶ භද්රමධනස්ස, අනාගාරස්ස භික්ඛුනො;

නගරම්හි ඩය්හමානම්හි, නාස්ස කිඤ්චි අඩය්හථ.

17.

‘‘ඡට්ඨම්පි ¶ භද්රමධනස්ස, අනාගාරස්ස භික්ඛුනො;

රට්ඨෙ විලුම්පමානම්හි, නාස්ස කිඤ්චි අහීරථ.

18.

‘‘සත්තමම්පි ¶ භද්රමධනස්ස, අනාගාරස්ස භික්ඛුනො;

චොරෙහි රක්ඛිතං මග්ගං, යෙ චඤ්ඤෙ පරිපන්ථිකා;

පත්තචීවරමාදාය, සොත්ථිං ගච්ඡති සුබ්බතො.

19.

‘‘අට්ඨමම්පි භද්රමධනස්ස, අනාගාරස්ස භික්ඛුනො;

යං යං දිසං පක්කමති, අනපෙක්ඛොව ගච්ඡතී’’ති.

තත්ථ අනාගාරස්සාති, මහාරාජ, ඝරාවාසං පහාය අනාගාරියභාවං පත්තස්ස අධනස්ස අකිඤ්චනස්ස භික්ඛුනො සබ්බකාලං භද්රමෙව. න තෙසන්ති, මහාරාජ, තෙසං අධනානං භික්ඛූනං න කොට්ඨාගාරෙ ධනධඤ්ඤානි ඔපෙන්ති, න කුම්භියං, න පච්ඡියං, තෙ පන සුබ්බතා පරනිට්ඨිතං පරෙසං ඝරෙ පක්කං ආහාරං සඞ්ඝාටිං පාරුපිත්වා කපාලමාදාය ඝරපටිපාටියා එසානා පරියෙසන්තා තෙන තතො ලද්ධෙන පිණ්ඩෙන තං ආහාරං නවන්නං පාටිකුල්යානං වසෙන පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජිත්වා ජීවිතවුත්තිං යාපෙන්ති.

අනවජ්ජපිණ්ඩො භොත්තබ්බොති වෙජ්ජකම්මාදිකාය අනෙසනාය වා කුහනා ලපනා නෙමිත්තිකතා නිප්පෙසිකතා ලාභෙන ලාභං නිජිගීසනතාති එවරූපෙන මිච්ඡාජීවෙන වා උප්පාදිතා චත්තාරො පච්චයා, ධම්මෙන උප්පාදිතාපි අපච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුත්තා සාවජ්ජපිණ්ඩො නාම. අනෙසනං පන පහාය මිච්ඡාජීවං වජ්ජෙත්වා ධම්මෙන සමෙන උප්පාදිතා ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරං පටිසෙවාමී’’ති වුත්තනයෙනෙව පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුත්තා අනවජ්ජපිණ්ඩො නාම. යෙන එවරූපො අනවජ්ජපිණ්ඩො භොත්තබ්බො පරිභුඤ්ජිතබ්බො, යඤ්ච එවරූපං අනවජ්ජං පිණ්ඩං භුඤ්ජමානානං පච්චයෙ නිස්සාය කොචි අප්පමත්තකොපි කිලෙසො න උපරොධති න පීළෙති, තස්ස දුතියම්පි භද්රං අධනස්ස අනාගාරස්ස භික්ඛුනො.

නිබ්බුතොති පුථුජ්ජනභික්ඛුනො ධම්මෙන උප්පන්නපිණ්ඩොපි පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජියමානො නිබ්බුතපිණ්ඩො නාම, එකන්තතො පන ඛීණාසවස්ස පිණ්ඩොව නිබ්බුතපිණ්ඩො නාම. කිංකාරණා? සො හි ථෙය්යපරිභොගො, ඉණපරිභොගො ¶ , දායජ්ජපරිභොගො, සාමිපරිභොගොති ඉමෙසු චතූසු පරිභොගෙසු සාමිපරිභොගවසෙන තං භුඤ්ජති, තණ්හාදාසබ්යං අතීතො සාමී හුත්වා පරිභුඤ්ජති, න තං තප්පච්චයා කොචි අප්පමත්තකොපි කිලෙසො උපරොධති.

මුත්තස්ස රට්ඨෙ චරතොති උපට්ඨාකකුලාදීසු අලග්ගමානසස්ස ඡින්නවලාහකස්ස විය රාහුමුඛා ¶ පමුත්තස්ස විමලචන්දමණ්ඩලස්ස විය ච යස්ස ගාමනිගමාදීසු චරන්තස්ස රාගසඞ්ගාදීසු එකොපි සඞ්ගො නත්ථි. එකච්චො හි කුලෙහි සංසට්ඨො විහරති සහසොකී සහනන්දී, එකච්චො මාතාපිතූසුපි අලග්ගමානසො විචරති කොරුනගරගාමවාසී දහරො විය, එවරූපස්ස පුථුජ්ජනස්සපි භද්රමෙව ¶ .

නාස්ස කිඤ්චීති යො හි බහුපරික්ඛාරො හොති, සො ‘‘මා මෙ චොරා පරික්ඛාරෙ හරිංසූ’’ති අතිරෙකානි ච චීවරාදීනි අන්තොනගරෙ උපට්ඨාකකුලෙ නික්ඛිපති, අථ නගරම්හි ඩය්හමානෙ ‘‘අසුකකුලෙ නාම අග්ගි උට්ඨිතො’’ති සුත්වා සොචති කිලමති, එවරූපස්ස භද්රං නාම නත්ථි. යො පන, මහාරාජ, සකුණවත්තං පූරෙති, කායපටිබද්ධපරික්ඛාරොව හොති, තස්ස තාදිසස්ස න කිඤ්චි අඩය්හථ, තෙනස්ස පඤ්චමම්පි භද්රමෙව.

විලුම්පමානම්හීති විලුප්පමානම්හි, අයමෙව වා පාඨො. අහීරථාති යථා පබ්බතගහනාදීහි නික්ඛමිත්වා රට්ඨං විලුම්පමානෙසු චොරෙසු බහුපරික්ඛාරස්ස අන්තොගාමෙ ඨපිතං විලුම්පති හරති, තථා යස්ස අධනස්ස කායපටිබද්ධපරික්ඛාරස්ස න කිඤ්චි අහීරථ තස්ස ඡට්ඨම්පි භද්රමෙව.

යෙ චඤ්ඤෙ පරිපන්ථිකාති යෙ ච අඤ්ඤෙපි තෙසු තෙසු ඨානෙසු සුඞ්කගහණත්ථාය ඨපිතා පරිපන්ථිකා, තෙහි ච රක්ඛිතං. පත්තචීවරන්ති චොරානං අනුපකාරං සුඞ්කිකානං අසුඞ්කාරහං මත්තිකාපත්තඤ්චෙව කතදළ්හීකම්මපරිභණ්ඩං පංසුකූලචීවරඤ්ච අප්පග්ඝානි කායබන්ධනපරිස්සාවනසූචිවාසිපත්තත්ථවිකානි චාති සබ්බෙපි අට්ඨ පරික්ඛාරෙ කායපටිබද්ධෙ කත්වා මග්ගප්පටිපන්නො කෙනචි අවිහෙඨියමානො සොත්ථිං ගච්ඡති. සුබ්බතොති ලොභනීයානි හි චීවරාදීනි දිස්වා චොරා හරන්ති, සුඞ්කිකාපි ‘‘කිං නු ඛො එතස්ස හත්ථෙ’’ති ¶ පත්තත්ථවිකාදීනි සොධෙන්ති, සුබ්බතො පන සල්ලහුකවුත්ති තෙසං පස්සන්තානඤ්ඤෙව සොත්ථිං ගච්ඡති, තෙනස්ස සත්තමම්පි භද්රමෙව.

අනපෙක්ඛොව ගච්ඡතීති කායපටිබද්ධතො අතිරෙකස්ස විහාරෙ පටිසාමිතස්ස කස්සචි පරික්ඛාරස්ස අභාවා වසනට්ඨානං නිවත්තිත්වාපි න ඔලොකෙති. යං යං දිසං ගන්තුකාමො හොති, තං තං ගච්ඡන්තො අනපෙක්ඛොව ගච්ඡති අනුරාධපුරා නික්ඛමිත්වා ථූපාරාමෙ පබ්බජිතානං ද්වින්නං කුලපුත්තානං වුඩ්ඪතරො විය.

ඉති සොණකපච්චෙකබුද්ධො අට්ඨ සමණභද්රකානි කථෙසි. තතො උත්තරිං පන සතම්පි සහස්සම්පි ¶ අපරිමාණානි සමණභද්රකානි එස කථෙතුං සමත්ථොයෙව. රාජා පන කාමාභිරතත්තා තස්ස කථං පච්ඡින්දිත්වා ‘‘මය්හං සමණභද්රකෙහි අත්ථො නත්ථී’’ති අත්තනො කාමාධිමුත්තතං පකාසෙන්තො ආහ –

20.

‘‘බහූනි සමණභද්රානි, යෙ ත්වං භික්ඛු පසංසසි;

අහඤ්ච ගිද්ධො කාමෙසු, කථං කාහාමි සොණක.

21.

‘‘පියා මෙ මානුසා කාමා, අථො දිබ්යාපි මෙ පියා;

අථ කෙන නු වණ්ණෙන, උභො ලොකෙ ලභාමසෙ’’ති.

තත්ථ ¶ වණ්ණෙනාති කාරණෙන.

අථ නං පච්චෙකබුද්ධො ආහ –

22.

‘‘කාමෙ ගිද්ධා කාමරතා, කාමෙසු අධිමුච්චිතා;

නරා පාපානි කත්වාන, උපපජ්ජන්ති දුග්ගතිං.

23.

‘‘යෙ ච කාමෙ පහන්ත්වාන, නික්ඛන්තා අකුතොභයා;

එකොදිභාවාධිගතා, න තෙ ගච්ඡන්ති දුග්ගතිං.

24.

‘‘උපමං තෙ කරිස්සාමි, තං සුණොහි අරින්දම;

උපමාය මිධෙකච්චෙ, අත්ථං ජානන්ති පණ්ඩිතා.

25.

‘‘ගඞ්ගාය කුණපං දිස්වා, වුය්හමානං මහණ්ණවෙ;

වායසො සමචින්තෙසි, අප්පපඤ්ඤො අචෙතසො.

26.

‘‘යානඤ්ච ¶ වතිදං ලද්ධං, භක්ඛො චායං අනප්පකො;

තත්ථ රත්තිං තත්ථ දිවා, තත්ථෙව නිරතො මනො.

27.

‘‘ඛාදං ¶ නාගස්ස මංසානි, පිවං භාගීරථොදකං;

සම්පස්සං වනචෙත්යානි, න පලෙත්ථ විහඞ්ගමො.

28.

‘‘තඤ්ච ඔතරණී ගඞ්ගා, පමත්තං කුණපෙ රතං;

සමුද්දං අජ්ඣගාහාසි, අගතී යත්ථ පක්ඛිනං.

29.

‘‘සො ච භක්ඛපරික්ඛීණො, උදපත්වා විහඞ්ගමො;

න පච්ඡතො න පුරතො, නුත්තරං නොපි දක්ඛිණං.

30.

‘‘දීපං සො නජ්ඣගාගඤ්ඡි, අගතී යත්ථ පක්ඛිනං;

සො ච තත්ථෙව පාපත්ථ, යථා දුබ්බලකො තථා.

31.

‘‘තඤ්ච සාමුද්දිකා මච්ඡා, කුම්භීලා මකරා සුසූ;

පසය්හකාරා ඛාදිංසු, ඵන්දමානං විපක්ඛකං.

32.

‘‘එවමෙව තුවං රාජ, යෙ චඤ්ඤෙ කාමභොගිනො;

ගිද්ධා චෙ න වමිස්සන්ති, කාකපඤ්ඤාව තෙ විදූ.

33.

‘‘එසා තෙ උපමා රාජ, අත්ථසන්දස්සනී කතා;

ත්වඤ්ච පඤ්ඤායසෙ තෙන, යදි කාහසි වා න වා’’ති.

තත්ථ ¶ පාපානීති, මහාරාජ, ත්වං කාමගිද්ධො, නරා ච කාමෙ නිස්සාය කායදුච්චරිතාදීනි පාපානි කත්වා යත්ථ සුපිනන්තෙපි දිබ්බා ච මානුසිකා ච කාමා න ලබ්භන්ති, තං දුග්ගතිං උපපජ්ජන්තීති අත්ථො. පහන්ත්වානාති ඛෙළපිණ්ඩං විය පහාය. අකුතොභයාති රාගාදීසු කුතොචි අනාගතභයා. එකොදිභාවාධිගතාති එකොදිභාවං එකවිහාරිකතං අධිගතා. න තෙති තෙ එවරූපා පබ්බජිතා දුග්ගතිං න ගච්ඡන්ති.

උපමං තෙති, මහාරාජ, දිබ්බමානුසකෙ කාමෙ පත්ථෙන්තස්ස හත්ථිකුණපෙ පටිබද්ධකාකසදිසස්ස තව එකං උපමං කරිස්සාමි, තං සුණොහීති අත්ථො. කුණපන්ති හත්ථිකළෙවරං. මහණ්ණවෙති ගම්භීරපුථුලෙ උදකෙ ¶ . එකො කිර මහාවාරණො ගඞ්ගාතීරෙ චරන්තො ගඞ්ගායං ¶ පතිත්වා උත්තරිතුං අසක්කෙන්තො තත්ථෙව මතො ගඞ්ගාය වුය්හි, තං සන්ධායෙතං වුත්තං. වායසොති ආකාසෙන ගච්ඡන්තො එකො කාකො. යානඤ්ච වතිදන්ති සො එවං චින්තෙත්වා තත්ථ නිලීයිත්වා ‘‘ඉදං මයා හත්ථියානං ලද්ධං, එත්ථ නිලීනො සුඛං චරිස්සාමි, අයමෙව ච මෙ අනප්පකො භක්ඛො භවිස්සති, ඉදානි මයා අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං න වට්ටතී’’ති සන්නිට්ඨානමකාසි. තත්ථ රත්තින්ති තත්ථ රත්තිඤ්ච දිවා ච තත්ථෙව මනො අභිරතො අහොසි. න පලෙත්ථාති න උප්පතිත්වා පක්කාමි.

ඔතරණීති සමුද්දාභිමුඛී ඔතරමානා. ‘‘ඔහාරිණී’’තිපි පාඨො, සා සමුද්දාභිමුඛී අවහාරිණීති අත්ථො. අගතී යත්ථාති සමුද්දමජ්ඣං සන්ධායාහ. භක්ඛපරික්ඛීණොති පරික්ඛීණභක්ඛො. උදපත්වාති ඛීණෙ චම්මෙ ච මංසෙ ච අට්ඨිසඞ්ඝාතො ඌමිවෙගෙන භින්නො උදකෙ නිමුජ්ජි. අථ සො කාකො උදකෙ පතිට්ඨාතුං අසක්කොන්තො උප්පති, එවං උප්පතිත්වාති අත්ථො. අගතී යත්ථ පක්ඛිනන්ති යස්මිං සමුද්දමජ්ඣෙ පක්ඛීනං අගති, තත්ථ සො එවං උප්පතිතො පච්ඡිමං දිසං ගන්ත්වා තත්ථ පතිට්ඨං අලභිත්වා පුරත්ථිමං, තතො උත්තරං, තතො දක්ඛිණන්ති චතස්සොපි දිසා ගන්ත්වා අත්තනො පතිට්ඨානං න අජ්ඣගා නාගඤ්ඡීති අත්ථො. අථ වා වායසො එවං උප්පතිත්වා පච්ඡිමාදීසු එකෙකං දිසං ආගඤ්ඡි, දීපං පන නජ්ඣාගමාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. පාපත්ථාති පපතිතො. යථා දුබ්බලකොති යථා දුබ්බලකො පතෙය්ය, තථෙව පතිතො. සුසූති සුසුනාමකා චණ්ඩමච්ඡා. පසය්හකාරාති අනිච්ඡමානකංයෙව බලක්කාරෙන. විපක්ඛකන්ති විද්ධස්තපක්ඛකං.

ගිද්ධා චෙ න වමිස්සන්තීති යදි ගිද්ධා හුත්වා කාමෙ න වමිස්සන්ති, න ඡඩ්ඩෙස්සන්ති. කාකපඤ්ඤාව තෙති කාකස්ස සමානපඤ්ඤා ඉති තෙ බුද්ධාදයො පණ්ඩිතා විදූ විදන්ති, ජානන්තීති අත්ථො. අත්ථසන්දස්සනීති අත්ථප්පකාසිකා. ත්වඤ්ච පඤ්ඤායසෙති ත්වඤ්ච පඤ්ඤායිස්සසි. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, මයා හිතකාමෙන තව ඔවාදො දින්නො, තං පන ත්වං යදි කාහසි, දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිස්සසි, යදි න කාහසි, කාමපඞ්කෙ නිමුග්ගො ජීවිතපරියොසානෙ නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සසීති එවං ත්වමෙව තෙන ¶ කාරණෙන වා අකාරණෙන ¶ වා සග්ගෙ වා නිරයෙ වා පඤ්ඤායිස්සසි. අහං පන සබ්බභවෙහි මුත්තො අප්පටිසන්ධිකොති.

ඉමං පන ඔවාදං දෙන්තෙන පච්චෙකබුද්ධෙන නදී දස්සිතා, තාය වුය්හමානං හත්ථිකුණපං දස්සිතං, කුණපඛාදකො කාකො දස්සිතො, තස්ස කුණපං ඛාදිත්වා පානීයපිවනකාලො දස්සිතො, රමණීයවනසණ්ඩදස්සනකාලො දස්සිතො, කුණපස්ස නදියා වුය්හමානස්ස සමුද්දපවෙසො දස්සිතො, සමුද්දමජ්ඣෙ ¶ කාකස්ස හත්ථිකුණපෙ පතිට්ඨං අලභිත්වා විනාසං පත්තකාලො දස්සිතො. තත්ථ නදී විය අනමතග්ගො සංසාරො දට්ඨබ්බො, නදියා වුය්හමානං හත්ථිකුණපං විය සංසාරෙ පඤ්ච කාමගුණා, කාකො විය බාලපුථුජ්ජනො, කාකස්ස කුණපං ඛාදිත්වා පානීයපිවනකාලො විය පුථුජ්ජනස්ස කාමගුණෙ පරිභුඤ්ජිත්වා සොමනස්සිකකාලො, කාකස්ස කුණපෙ ලග්ගස්සෙව රමණීයවනසණ්ඩදස්සනං විය පුථුජ්ජනස්ස කාමගුණෙසු ලග්ගස්සෙව සවනවසෙන අට්ඨතිංසාරම්මණදස්සනං, කුණපෙ සමුද්දං පවිට්ඨෙ කාකස්ස පතිට්ඨං ලභිතුං අසක්කොන්තස්ස විනාසං පත්තකාලො විය බාලපුථුජ්ජනස්ස කාමගුණගිද්ධස්ස පාපපරායණස්ස කුසලධම්මෙ පතිට්ඨං ලභිතුං අසක්කොන්තස්ස මහානිරයෙ මහාවිනාසපත්ති දට්ඨබ්බාති.

එවමස්ස සො ඉමාය උපමාය ඔවාදං දත්වා ඉදානි තමෙව ඔවාදං ථිරං කත්වා පතිට්ඨපෙතුං ගාථමාහ –

34.

‘‘එකවාචම්පි ද්විවාචං, භණෙය්ය අනුකම්පකො;

තතුත්තරිං න භාසෙය්ය, දාසොවය්යස්ස සන්තිකෙ’’ති.

තත්ථ න භාසෙය්යාති වචනං අග්ගණ්හන්තස්ස හි තතො උත්තරිං භාසමානො සාමිකස්ස සන්තිකෙ දාසො විය හොති. දාසො හි සාමිකෙ කථං ගණ්හන්තෙපි අග්ගණ්හන්තෙපි කථෙතියෙව. තෙන වුත්තං ‘‘තතුත්තරිං න භාසෙය්යා’’ති.

35.

‘‘ඉදං වත්වාන පක්කාමි, සොණකො අමිතබුද්ධිමා;

වෙහාසෙ අන්තලික්ඛස්මිං, අනුසාසිත්වාන ඛත්තිය’’න්ති. –

අයං අභිසම්බුද්ධගාථා.

තත්ථ ¶ ඉදං වත්වානාති, භික්ඛවෙ, සො පච්චෙකබුද්ධො අමිතාය ලොකුත්තරබුද්ධියා අමිතබුද්ධිමා ඉදං වත්වා ඉද්ධියා උප්පතිත්වා ‘‘සචෙ පබ්බජිස්සසි, තවෙව, නො චෙ පබ්බජිස්සසි, තවෙව, දින්නො තෙ මයා ඔවාදො, අප්පමත්තො හොහී’’ති එවං අනුසාසිත්වාන ඛත්තියං පක්කාමි.

බොධිසත්තොපි තං ආකාසෙන ගච්ඡන්තං යාව දස්සනපථා ඔලොකෙන්තො ඨත්වා තස්මිං චක්ඛුපථෙ ¶ අතික්කන්තෙ සංවෙගං පටිලභිත්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං බ්රාහ්මණො හීනජච්චො සමානො අසම්භින්නෙ ඛත්තියවංසෙ ජාතස්ස මම මත්ථකෙ අත්තනො පාදරජං ¶ ඔකිරන්තො ආකාසං උප්පතිත්වා ගතො, මයාපි අජ්ජෙව නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතුං වට්ටතී’’ති. සො රජ්ජං නිය්යාදෙත්වා පබ්බජිතුකාමො ගාථාද්වයමාහ –

36.

‘‘කො නුමෙ රාජකත්තාරො, සුද්දා වෙය්යත්තමාගතා;

රජ්ජං නිය්යාදයිස්සාමි, නාහං රජ්ජෙන මත්ථිකො.

37.

‘‘අජ්ජෙව පබ්බජිස්සාමි, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

මාහං කාකොව දුම්මෙධො, කාමානං වසමන්වග’’න්ති.

තත්ථ කො නුමෙති කුහිං නු ඉමෙ. රාජකත්තාරොති යෙ රාජාරහං අභිසිඤ්චිත්වා රාජානං කරොන්ති. සුද්දා වෙය්යත්තමාගතාති සුද්දා ච යෙ ච අඤ්ඤෙ බ්යත්තභාවං ආගතා මුඛමඞ්ගලිකා. රජ්ජෙන මත්ථිකොති රජ්ජෙන අත්ථිකො. කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙති මරණං අජ්ජ වා සුවෙ වාති ඉදං කො ජානිතුං සමත්ථො.

එවං රජ්ජං නිය්යාදෙන්තස්ස සුත්වා අමච්චා ආහංසු –

38.

‘‘අත්ථි තෙ දහරො පුත්තො, දීඝාවු රට්ඨවඩ්ඪනො;

තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චස්සු, සො නො රාජා භවිස්සතී’’ති.

තතො පරං රඤ්ඤා වුත්තගාථමාදිං කත්වා උදානසම්බන්ධගාථා පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බා –

39.

‘‘ඛිප්පං කුමාරමානෙථ, දීඝාවුං රට්ඨවඩ්ඪනං;

තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිස්සං, සො වො රාජා භවිස්සති.

40.

‘‘තතො ¶ කුමාරමානෙසුං, දීඝාවුං රට්ඨවඩ්ඪනං;

තං දිස්වා ආලපී රාජා, එකපුත්තං මනොරමං.

41.

‘‘සට්ඨි ¶ ගාමසහස්සානි, පරිපුණ්ණානි සබ්බසො;

තෙ පුත්ත පටිපජ්ජසු, රජ්ජං නිය්යාදයාමි තෙ.

42.

‘‘අජ්ජෙව පබ්බජිස්සාමි, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

මාහං කාකො ව දුම්මෙධො, කාමානං වසමන්වගං.

43.

‘‘සට්ඨි නාගසහස්සානි, සබ්බාලඞ්කාරභූසිතා;

සුවණ්ණකච්ඡා මාතඞ්ගා, හෙමකප්පනවාසසා.

44.

‘‘ආරූළ්හා ගාමණීයෙභි, තොමරඞ්කුසපාණිභි;

තෙ පුත්ත පටිපජ්ජස්සු, රජ්ජං නිය්යාදයාමි තෙ.

45.

‘‘අජ්ජෙව ¶ පබ්බජිස්සාමි, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

මාහං කාකොව දුම්මෙධො, කාමානං වසමන්වගං.

46.

‘‘සට්ඨි අස්සසහස්සානි, සබ්බාලඞ්කාරභූසිතා;

ආජානීයාව ජාතියා, සින්ධවා සීඝවාහිනො.

47.

‘‘ආරූළ්හා ගාමණීයෙභි, ඉල්ලියාචාපධාරිභි;

තෙ පුත්ත පටිපජ්ජස්සු, රජ්ජං නිය්යාදයාමි තෙ.

48.

‘‘අජ්ජෙව පබ්බජිස්සාමි, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

මාහං කාකොව දුම්මෙධො, කාමානං වසමන්වගං.

49.

‘‘සට්ඨි රථසහස්සානි, සන්නද්ධා උස්සිතද්ධජා;

දීපා අථොපි වෙය්යග්ඝා, සබ්බාලඞ්කාරභූසිතා.

50.

‘‘ආරූළ්හා ගාමණීයෙභි, චාපහත්ථෙහි වම්මිභි;

තෙ පුත්ත පටිපජ්ජස්සු, රජ්ජං නිය්යාදයාමි තෙ.

51.

‘‘අජ්ජෙව ¶ පබ්බජිස්සාමි, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

මාහං කාකොව දුම්මෙධො, කාමානං වසමන්වගං.

52.

‘‘සට්ඨි ධෙනුසහස්සානි, රොහඤ්ඤා පුඞ්ගවූසභා;

තා පුත්ත පටිපජ්ජස්සු, රජ්ජං නිය්යාදයාමි තෙ.

53.

‘‘අජ්ජෙව ¶ පබ්බජිස්සාමි, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

මාහං කාකොව දුම්මෙධො, කාමානං වසමන්වගං.

54.

‘‘සොළසිත්ථිසහස්සානි, සබ්බාලඞ්කාරභූසිතා;

විචිත්රවත්ථාභරණා, ආමුත්තමණිකුණ්ඩලා;

තා පුත්ත පටිපජ්ජස්සු, රජ්ජං නිය්යාදයාමි තෙ.

55.

‘‘අජ්ජෙව පබ්බජිස්සාමි, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

මාහං කාකොව දුම්මෙධො, කාමානං වසමන්වගං.

56.

‘‘දහරස්සෙව මෙ තාත, මාතා මතාති මෙ සුතං;

තයා විනා අහං තාත, ජීවිතුම්පි න උස්සහෙ.

57.

‘‘යථා ආරඤ්ඤකං නාගං, පොතො අන්වෙති පච්ඡතො;

ජෙස්සන්තං ගිරිදුග්ගෙසු, සමෙසු විසමෙසු ච.

58.

‘‘එවං තං අනුගච්ඡාමි, පත්තමාදාය පච්ඡතො;

සුභරො තෙ භවිස්සාමි, න තෙ හෙස්සාමි දුබ්භරො.

59.

‘‘යථා සාමුද්දිකං නාවං, වාණිජානං ධනෙසිනං;

වොහාරො තත්ථ ගණ්හෙය්ය, වාණිජා බ්යසනී සියා.

60.

‘‘එවමෙවායං පුත්තකලි, අන්තරායකරො මම;

ඉමං කුමාරං පාපෙථ, පාසාදං රතිවඩ්ඪනං.

61.

‘‘තත්ථ ¶ ¶ කම්බුසහත්ථායො, යථා සක්කංව අච්ඡරා;

තා නං තත්ථ රමෙස්සන්ති, තාහි චෙසො රමිස්සති.

62.

‘‘තතො කුමාරං පාපෙසුං, පාසාදං රතිවඩ්ඪනං;

තං දිස්වා අවචුං කඤ්ඤා, දීඝාවුං රට්ඨවඩ්ඪනං.

63.

‘‘දෙවතානුසි ගන්ධබ්බො, අදු සක්කො පුරින්දදො;

කො වා ත්වං කස්ස වා පුත්තො, කථං ජානෙමු තං මයං.

64.

‘‘නම්හි ¶ දෙවො න ගන්ධබ්බො, නාපි සක්කො පුරින්දදො;

කාසිරඤ්ඤො අහං පුත්තො, දීඝාවු රට්ඨවඩ්ඪනො;

මමං භරථ භද්දං වො, අහං භත්තා භවාමි වො.

65.

‘‘තං තත්ථ අවචුං කඤ්ඤා, දීඝාවුං රට්ඨවඩ්ඪනං;

කුහිං රාජා අනුප්පත්තො, ඉතො රාජා කුහිං ගතො.

66.

‘‘පඞ්කං රාජා අතික්කන්තො, ථලෙ රාජා පතිට්ඨිතො;

අකණ්ඩකං අගහනං, පටිපන්නො මහාපථං.

67.

‘‘අහඤ්ච පටිපන්නොස්මි, මග්ගං දුග්ගතිගාමිනං;

සකණ්ටකං සගහනං, යෙන ගච්ඡන්ති දුග්ගතිං.

68.

‘‘තස්ස තෙ ස්වාගතං රාජ, සීහස්සෙව ගිරිබ්බජං;

අනුසාස මහාරාජ, ත්වං නො සබ්බාසමිස්සරො’’ති.

තත්ථ ඛිප්පන්ති තෙන හි නං සීඝං ආනෙථ. ආලපීති ‘‘සට්ඨි ගාමසහස්සානී’’තිආදීනි වදන්තො ආලපි. සබ්බාලඞ්කාරභූසිතාති තෙ නාගා සබ්බෙහි සීසූපගාදීහි අලඞ්කාරෙහි භූසිතා. හෙමකප්පනවාසසාති සුවණ්ණඛචිතෙන කප්පනෙන පටිච්ඡන්නසරීරා. ගාමණීයෙභීති හත්ථාචරියෙහි. ආජානීයාවාති කාරණාකාරණවිජානනකා ව. ජාතියාති සින්ධවජාතියා සින්ධුරට්ඨෙ සින්ධුනදීතීරෙ ජාතා. ගාමණීයෙභීති අස්සාචරියෙහි. ඉල්ලියා චාපධාරිභීති ඉල්ලියාවුධඤ්ච චාපාවුධඤ්ච ¶ ධාරෙන්තෙහි. දීපා අථොපි වෙය්යග්ඝාති දීපිචම්මබ්යග්ඝචම්මපරිවාරා. ගාමණීයෙභීති රථිකෙහි. වම්මිභීති සන්නද්ධවම්මෙහි. රොහඤ්ඤාති රත්තවණ්ණා. පුඞ්ගවූසභාති උසභසඞ්ඛාතෙන ජෙට්ඨකපුඞ්ගවෙන සමන්නාගතා.

දහරස්සෙව මෙ, තාතාති අථ නං කුමාරො, තාත, මම දහරස්සෙව සතො මාතා මතා ඉති මයා සුතං, සොහං තයා විනා ජීවිතුං න සක්ඛිස්සාමීති ආහ. පොතොති තරුණපොතකො. ජෙස්සන්තන්ති විචරන්තං. සාමුද්දිකන්ති සමුද්දෙ විචරන්තං. ධනෙසිනන්ති ධනං පරියෙසන්තානං. වොහාරොති විචිත්රවොහාරො හෙට්ඨාකඩ්ඪනකො වාළමච්ඡො වා ¶ උදකරක්ඛසො වා ආවට්ටො වා. තත්ථාති තස්මිං සමුද්දෙ. වාණිජා බ්යසනී සියාති අථ තෙ වාණිජා බ්යසනප්පත්තා භවෙය්යුං. ‘‘සිය්යුන්ති’’පි පාඨො ¶ . පුත්තකලීති පුත්තලාමකො පුත්තකාළකණ්ණී. කුමාරො පුන කිඤ්චි වත්තුං න විසහි. අථ රාජා අමච්චෙ ආණාපෙන්තො ‘‘ඉම’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ කම්බුසහත්ථායොති කම්බුසං වුච්චති සුවණ්ණං, සුවණ්ණාභරණභූසිතහත්ථායොති අත්ථො. යථාති යථා ඉච්ඡන්ති, තථා කරොන්ති.

එවං වත්වා මහාසත්තො තත්ථෙව තං අභිසිඤ්චාපෙත්වා නගරං පාහෙසි. සයං පන එකකොව උය්යානා නික්ඛමිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා රමණීයෙ භූමිභාගෙ පණ්ණසාලං මාපෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා වනමූලඵලාහාරො යාපෙසි. මහාජනොපි කුමාරං බාරාණසිං පවෙසෙසි. සො නගරං පදක්ඛිණං කත්වා පාසාදං අභිරුහි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ‘‘තතො’’තිආදිමාහ. තං දිස්වා අවචුං කඤ්ඤාති තං මහන්තෙන පරිවාරෙන සිරිසොභග්ගෙන ආගතං දිස්වා ‘‘අසුකො නාමෙසො’’ති අජානන්තියොව තා නාටකිත්ථියො ගන්ත්වා අවොචුං. මමං භරථාති මමං ඉච්ඡථ. පඞ්කන්ති රාගාදිකිලෙසපඞ්කං. ථලෙති පබ්බජ්ජාය. අකණ්ටකන්ති රාගකණ්ටකාදිවිරහිතං. තෙහෙව ගහනෙහි අගහනං. මහාපථන්ති සග්ගමොක්ඛගාමිනං මහාමග්ගං පටිපන්නො. යෙනාති යෙන මිච්ඡාමග්ගෙන දුග්ගතිං ගච්ඡන්ති, තං අහං පටිපන්නොති වදති. තතො තා චින්තෙසුං – ‘‘රාජා තාව අම්හෙ පහාය පබ්බජිතො, අයම්පි කාමෙසු විරත්තචිත්තරූපො, සචෙ නං නාභිරමෙස්සාම, නික්ඛමිත්වා පබ්බජෙය්ය, අභිරමනාකාරමස්ස කරිස්සාමා’’ති. අථ නං අභිනන්දන්තියො ඔසානගාථමාහංසු. තත්ථ ගිරිබ්බජන්ති සීහපොතකානං වසනට්ඨානං කඤ්චනගුහං කෙසරසීහස්ස ආගතං විය තස්ස තව ආගතං සුආගතං. ත්වං නොති ත්වං සබ්බාසම්පි අම්හාකං ඉස්සරො, සාමීති.

එවඤ්ච පන වත්වා සබ්බා තූරියානි පග්ගණ්හිංසු, නානප්පකාරානි නච්චගීතානි පවත්තිංසු ¶ . යසො මහා අහොසි, සො යසමදමත්තො පිතරං න සරි, ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා යථාකම්මං ගතො. බොධිසත්තොපි ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා පච්චෙකබුද්ධො පරිනිබ්බායි, පුත්තො රාහුලකුමාරො අහොසි ¶ , සෙසපරිසා බුද්ධපරිසා, අරින්දමරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

සොණකජාතකවණ්ණනා පඨමා.

[530] 2. සංකිච්චජාතකවණ්ණනා

දිස්වා නිසින්නං රාජානන්ති ඉදං සත්ථා ජීවකම්බවනෙ විහරන්තො අජාතසත්තුස්ස පිතුඝාතකම්මං ආරබ්භ කථෙසි. සො හි දෙවදත්තං නිස්සාය තස්ස ¶ වචනෙන පිතරං ඝාතාපෙත්වා දෙවදත්තස්ස සඞ්ඝභෙදාවසානෙ භින්නපරිසස්ස රොගෙ උප්පන්නෙ ‘‘තථාගතං ඛමාපෙස්සාමී’’ති මඤ්චසිවිකාය සාවත්ථිං ගච්ඡන්තස්ස ජෙතවනද්වාරෙ පථවිං පවිට්ඨභාවං සුත්වා ‘‘දෙවදත්තො සම්මාසම්බුද්ධස්ස පටිපක්ඛො හුත්වා පථවිං පවිසිත්වා අවීචිපරායණො ජාතො, මයාපි තං නිස්සාය පිතා ධම්මිකො ධම්මරාජා ඝාතිතො, අහම්පි නු ඛො පථවිං පවිසිස්සාමී’’ති භීතො රජ්ජසිරියා චිත්තස්සාදං න ලභි, ‘‘ථොකං නිද්දායිස්සාමී’’ති නිද්දං උපගතමත්තොව නවයොජනබහලායං අයමහාපථවියං පාතෙත්වා අයසූලෙහි කොට්ටියමානො විය සුනඛෙහි ලුඤ්ජිත්වා ඛජ්ජමානො විය භෙරවරවෙන විරවන්තො උට්ඨාති.

අථෙකදිවසං කොමුදියා චාතුමාසිනියා අමච්චගණපරිවුතො අත්තනො යසං ඔලොකෙත්වා ‘‘මම පිතු යසො ඉතො මහන්තතරො, තථාරූපං නාම අහං ධම්මරාජානං දෙවදත්තං නිස්සාය ඝාතෙසි’’න්ති චින්තෙසි. තස්සෙවං චින්තෙන්තස්සෙව කායෙ ඩාහො උප්පජ්ජි, සකලසරීරං සෙදතින්තං අහොසි. තතො ‘‘කො නු ඛො මෙ ඉමං භයං විනොදෙතුං සක්ඛිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ඨපෙත්වා දසබලං අඤ්ඤො නත්ථී’’ති ඤත්වා ‘‘අහං තථාගතස්ස මහාපරාධො, කො නු ඛො මං නෙත්වා දස්සෙස්සතී’’ති චින්තෙන්තො ‘‘න අඤ්ඤො කොචි අඤ්ඤත්ර ජීවකා’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා තස්ස ගහෙත්වා ගමනූපායං කරොන්තො ‘‘රමණීයා වත, භො, දොසිනා රත්තී’’ති උදානං උදානෙත්වා ‘‘කං නු ¶ ඛ්වජ්ජ සමණං වා බ්රාහ්මණං වා පයිරුපාසෙය්යාමී’’ති වත්වා පූරණසාවකාදීහි පූරණාදීනං ගුණෙ කථිතෙ තෙසං වචනං අනාදියිත්වා ජීවකං පටිපුච්ඡිත්වා තෙන තථාගතස්ස ගුණං කථෙත්වා ‘‘තං දෙවො භගවන්තං පයිරුපාසතූ’’ති වුත්තො හත්ථියානානි ¶ කප්පාපෙත්වා ජීවකම්බවනං ගන්ත්වා තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා තථාගතෙන කතපටිසන්ථාරො සන්දිට්ඨිකං සාමඤ්ඤඵලං පුච්ඡිත්වා තථාගතස්ස මධුරං සාමඤ්ඤඵලධම්මදෙසනං (දී. නි. 1.150 ආදයො) සුත්වා සුත්තපරියොසානෙ උපාසකත්තං පටිවෙදිත්වා තථාගතං ඛමාපෙත්වා පක්කාමි. සො තතො පට්ඨාය දානං දෙන්තො සීලං රක්ඛන්තො තථාගතෙන සද්ධිං සංසග්ගං කත්වා මධුරධම්මකථං සුණන්තො කල්යාණමිත්තසංසග්ගෙන පහීනභයො විගතලොමහංසො හුත්වා චිත්තස්සාදං පටිලභිත්වා සුඛෙන චත්තාරො ඉරියාපථෙ කප්පෙසි.

අථෙකදිවසං ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, අජාතසත්තු පිතුඝාතකම්මං කත්වා භයප්පත්තො අහොසි, රජ්ජසිරිං නිස්සාය චිත්තස්සාදං අලභන්තො සබ්බඉරියාපථෙසු දුක්ඛං අනුභොති, සො දානි තථාගතං ආගම්ම කල්යාණමිත්තසංසග්ගෙන විගතභයො ඉස්සරියසුඛං අනුභොතී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය ¶ නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස පිතුඝාතකම්මං කත්වා මං නිස්සාය සුඛං සයී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො රජ්ජං කාරෙන්තො බ්රහ්මදත්තකුමාරං නාම පුත්තං පටිලභි. තදා බොධිසත්තො පුරොහිතස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි, ජාතස්සෙවස්ස ‘‘සංකිච්චකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. තෙ උභොපි රාජනිවෙසනෙ එකතොව වඩ්ඪිංසු. අඤ්ඤමඤ්ඤං සහායකා හුත්වා වයප්පත්තා තක්කසිලං ගන්ත්වා සබ්බසිප්පානි උග්ගණ්හිත්වා පච්චාගමිංසු. අථ රාජා පුත්තස්ස උපරජ්ජං අදාසි. බොධිසත්තොපි උපරාජස්සෙව සන්තිකෙ අහොසි. අථෙකදිවසං උපරාජා පිතු උය්යානකීළං ගච්ඡන්තස්ස මහන්තං යසං දිස්වා තස්මිං ලොභං උප්පාදෙත්වා ‘‘මය්හං පිතා මම භාතිකසදිසො, සචෙ එතස්ස මරණං ඔලොකෙස්සාමි, මහල්ලකකාලෙ රජ්ජං ලභිස්සාමි, තදා ලද්ධෙනපි රජ්ජෙන කො අත්ථො, පිතරං මාරෙත්වා රජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා බොධිසත්තස්ස තමත්ථං ආරොචෙසි. බොධිසත්තො, ‘‘සම්ම, පිතුඝාතකම්මං නාම භාරියං, නිරයමග්ගො, න සක්කා එතං කාතුං, මා කරී’’ති පටිබාහි. සො පුනප්පුනම්පි කථෙත්වා යාවතතියං තෙන පටිබාහිතො පාදමූලිකෙහි සද්ධිං මන්තෙසි. තෙපි සම්පටිච්ඡිත්වා රඤ්ඤො ¶ මාරණූපායං වීමංසිංසු. බොධිසත්තො තං පවත්තිං ඤත්වා ‘‘නාහං එතෙහි සද්ධිං එකතො භවිස්සාමී’’ති මාතාපිතරො අනාපුච්ඡිත්වාව අග්ගද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා වනමූලඵලාහාරො විහාසි.

රාජකුමාරොපි ¶ තස්මිං ගතෙ පිතරං මාරාපෙත්වා මහන්තං යසං අනුභවි. ‘‘සංකිච්චකුමාරො කිර ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිතො’’ති සුත්වා බහූ කුලපුත්තා නික්ඛමිත්වා තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. සො මහතා ඉසිගණෙන පරිවුතො තත්ථ වසි. සබ්බෙපි සමාපත්තිලාභිනොයෙව. රාජාපි පිතරං මාරෙත්වා අප්පමත්තකංයෙව කාලං රජ්ජසුඛං අනුභවිත්වා තතො පට්ඨාය භීතො චිත්තස්සාදං අලභන්තො නිරයෙ කම්මකරණප්පත්තො විය අහොසි. සො බොධිසත්තං අනුස්සරිත්වා ‘‘සහායො මෙ ‘පිතුඝාතකම්මං භාරියං, මා කරී’ති පටිසෙධෙත්වා මං අත්තනො කථං ගාහාපෙතුං අසක්කොන්තො අත්තානං නිද්දොසං කත්වා පලායි. සචෙ සො ඉධ අභවිස්ස ¶ , න මෙ පිතුඝාතකම්මං කාතුං අදස්ස, ඉදම්පි මෙ භයං හරෙය්ය, කහං නු ඛො සො එතරහි විහරති. සචෙ තස්ස වසනට්ඨානං ජානෙය්යං, පක්කොසාපෙය්යං, කො නු ඛො මෙ තස්ස වසනට්ඨානං ආරොචෙය්යා’’ති චින්තෙසි. සො තතො පට්ඨාය අන්තෙපුරෙ ච රාජසභායඤ්ච බොධිසත්තස්සෙව වණ්ණං භාසති.

එවං අද්ධානෙ ගතෙ බොධිසත්තො ‘‘රාජා මං සරති, මයා තත්ථ ගන්ත්වා තස්ස ධම්මං දෙසෙත්වා තං නිබ්භයං කත්වා ආගන්තුං වට්ටතී’’ති පණ්ණාස වස්සානි හිමවන්තෙ වසිත්වා පඤ්චසතතාපසපරිවුතො ආකාසෙනාගන්ත්වා දායපස්සෙ නාම උය්යානෙ ඔතරිත්වා ඉසිගණපරිවුතො සිලාපට්ටෙ නිසීදි. උය්යානපාලො තං දිස්වා ‘‘භන්තෙ, ගණසත්ථා කොනාමො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සංකිච්චපණ්ඩිතො නාමා’’ති ච සුත්වා සයම්පි සඤ්ජානිත්වා ‘‘භන්තෙ, යාවාහං රාජානං ආනෙමි, තාව ඉධෙව හොථ, අම්හාකං රාජා තුම්හෙ දට්ඨුකාමො’’ති වත්වා වෙගෙන රාජකුලං ගන්ත්වා තස්ස ආගතභාවං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා කත්තබ්බයුත්තකං උපහාරං කත්වා පඤ්හං පුච්ඡි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

69.

‘‘දිස්වා නිසින්නං රාජානං, බ්රහ්මදත්තං රථෙසභං;

අථස්ස පටිවෙදෙසි, යස්සාසි අනුකම්පකො.

70.

‘‘සංකිච්චායං ¶ අනුප්පත්තො, ඉසීනං සාධුසම්මතො;

තරමානරූපො නිය්යාහි, ඛිප්පං පස්ස මහෙසිනං.

71.

‘‘තතො ච රාජා තරමානො, යුත්තමාරුය්හ සන්දනං;

මිත්තාමච්චපරිබ්යූළ්හො, අගමාසි රථෙසභො.

72.

‘‘නික්ඛිප්ප ¶ පඤ්ච කකුධානි, කාසීනං රට්ඨවඩ්ඪනො;

වාලබීජනිමුණ්හීසං, ඛග්ගං ඡත්තඤ්චුපාහනං.

73.

‘‘ඔරුය්හ රාජා යානම්හා, ඨපයිත්වා පටිච්ඡදං;

ආසීනං දායපස්සස්මිං, සංකිච්චමුපසඞ්කමි.

74.

‘‘උපසඞ්කමිත්වා සො රාජා, සම්මොදි ඉසිනා සහ;

තං කථං වීතිසාරෙත්වා, එකමන්තං උපාවිසි.

75.

‘‘එකමන්තං නිසින්නොව, අථ කාලං අමඤ්ඤථ;

තතො පාපානි කම්මානි, පුච්ඡිතුං පටිපජ්ජථ.

76.

‘‘ඉසිං පුච්ඡාම සංකිච්චං, ඉසීනං සාධුසම්මතං;

ආසීනං දායපස්සස්මිං, ඉසිසඞ්ඝපුරක්ඛතං.

77.

‘‘කං ¶ ගතිං පෙච්ච ගච්ඡන්ති, නරා ධම්මාතිචාරිනො;

අතිචිණ්ණො මයා ධම්මො, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.

තත්ථ දිස්වාති, භික්ඛවෙ, සො උය්යානපාලො රාජානං රාජසභායං නිසින්නං දිස්වා අථස්ස පටිවෙදෙසි, ‘‘යස්සාසී’’ති වදන්තො ආරොචෙසීති අත්ථො. යස්සාසීති, මහාරාජ, යස්ස ත්වං අනුකම්පකො මුදුචිත්තො අහොසි, යස්ස අභිණ්හං වණ්ණං පයිරුදාහාසි, සො අයං සංකිච්චො ඉසීනං අන්තරෙ සාධු ලද්ධකොති සම්මතො අනුප්පත්තො තව උය්යානෙ සිලාපට්ටෙ ඉසිගණපරිවුතො කඤ්චනපටිමා විය නිසින්නො. තරමානරූපොති, මහාරාජ, පබ්බජිතා නාම කුලෙ වා ගණෙ වා අලග්ගා තුම්හාකං ගච්ඡන්තානඤ්ඤෙව පක්කමෙය්යුං, තස්මා තරමානරූපො ඛිප්පං නිය්යාහි, මහන්තානං සීලාදිගුණානං එසිතත්තා පස්ස මහෙසිනං.

තතොති, භික්ඛවෙ, සො රාජා තස්ස වචනං සුත්වා තතො තස්ස වචනතො අනන්තරමෙව. නික්ඛිප්පාති නික්ඛිපිත්වා තස්ස කිර උය්යානද්වාරං ¶ පත්වාව එතදහොසි – ‘‘පබ්බජිතා නාම ගරුට්ඨානියා, සංකිච්චතාපසස්ස සන්තිකං උද්ධතවෙසෙන ගන්තුං අයුත්ත’’න්ති. සො මණිචිත්තසුවණ්ණදණ්ඩං වාලබීජනිං, කඤ්චනමයං උණ්හීසපට්ටං, සුපරික්ඛිත්තං මඞ්ගලඛග්ගං, සෙතච්ඡත්තං ¶ , සොවණ්ණපාදුකාති ඉමානි පඤ්ච රාජකකුධභණ්ඩානි අපනෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘නික්ඛිප්පා’’ති. පටිච්ඡදන්ති තමෙව රාජකකුධභණ්ඩං ඨපයිත්වා භණ්ඩාගාරිකස්ස හත්ථෙ දත්වා. දායපස්සස්මින්ති එවංනාමකෙ උය්යානෙ. අථ කාලං අමඤ්ඤථාති අථ සො ඉදානි මෙ පඤ්හං පුච්ඡිතුං කාලොති ජානි. පාළියං පන ‘‘යථාකාල’’න්ති ආගතං, තස්ස කාලානුරූපෙන පඤ්හපුච්ඡනං අමඤ්ඤථාති අත්ථො. පටිපජ්ජථාති පටිපජ්ජි. පෙච්චාති පටිගන්ත්වා, පරලොකස්ස වා නාමෙතං, තස්මා පරලොකෙති අත්ථො. මයාති, භන්තෙ, මයා සුචරිතධම්මො අතිචිණ්ණො පිතුඝාතකම්මං කතං, තං මෙ අක්ඛාහි, කං ගතිං පිතුඝාතකා ගච්ඡන්ති, කතරස්මිං නිරයෙ පච්චන්තීති පුච්ඡති.

තං සුත්වා බොධිසත්තො ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, සුණොහී’’ති වත්වා ඔවාදං තාව අදාසි. සත්ථා තමත්ථං පකාසෙන්තො ආහ –

78.

‘‘ඉසී අවච සංකිච්චො, කාසීනං රට්ඨවඩ්ඪනං;

ආසීනං දායපස්සස්මිං, මහාරාජ සුණොහි මෙ.

79.

‘‘උප්පථෙන වජන්තස්ස, යො මග්ගමනුසාසති;

තස්ස චෙ වචනං කයිරා, නාස්ස මග්ගෙය්ය කණ්ටකො.

80.

‘‘අධම්මං පටිපන්නස්ස, යො ධම්මමනුසාසති;

තස්ස චෙ වචනං කයිරා, න සො ගච්ඡෙය්ය දුග්ගති’’න්ති.

තත්ථ උප්පථෙනාති චොරෙහි පරියුට්ඨිතමග්ගෙන. මග්ගමනුසාසතීති ඛෙමමග්ගං අක්ඛාති. නාස්ස මග්ගෙය්ය කණ්ටකොති තස්ස ඔවාදකරස්ස පුරිසස්ස ¶ මුඛං චොරකණ්ටකො න පස්සෙය්ය. යො ධම්මන්ති යො සුචරිතධම්මං. න සොති සො පුරිසො නිරයාදිභෙදං දුග්ගතිං න ගච්ඡෙය්ය. උප්පථසදිසො හි, මහාරාජ, අධම්මො, ඛෙමමග්ගසදිසො සුචරිතධම්මො, ත්වං පන පුබ්බෙ ‘‘පිතරං ඝාතෙත්වා රාජා හොමී’’ති මය්හං කථෙත්වා මයා පටිබාහිතො මම වචනං අකත්වා පිතරං ඝාතෙත්වා ඉදානි ¶ සොචසි, පණ්ඩිතානං ඔවාදං අකරොන්තො නාම චොරමග්ගපටිපන්නො විය මහාබ්යසනං පාපුණාතීති.

එවමස්ස ඔවාදං දත්වා උපරි ධම්මං දෙසෙන්තො ආහ –

81.

‘‘ධම්මො ¶ පථො මහාරාජ, අධම්මො පන උප්පථො;

අධම්මො නිරයං නෙති, ධම්මො පාපෙති සුග්ගතිං.

82.

‘‘අධම්මචාරිනො රාජ, නරා විසමජීවිනො;

යං ගතිං පෙච්ච ගච්ඡන්ති, නිරයෙ තෙ සුණොහි මෙ.

83.

‘‘සඤ්ජීවො කාළසුත්තො ච, සඞ්ඝාතො ද්වෙ ච රොරුවා;

අථාපරො මහාවීචි, තාපනො ච පතාපනො.

84.

‘‘ඉච්චෙතෙ අට්ඨ නිරයා, අක්ඛාතා දුරතික්කමා;

ආකිණ්ණා ලුද්දකම්මෙහි, පච්චෙකා සොළසුස්සදා.

85.

‘‘කදරියතාපනා ඝොරා, අච්චිමන්තො මහබ්භයා;

ලොමහංසනරූපා ච, භෙස්මා පටිභයා දුඛා.

86.

‘‘චතුක්කණ්ණා චතුද්වාරා, විභත්තා භාගසො මිතා;

අයොපාකාරපරියන්තා, අයසා පටිකුජ්ජිතා.

87.

‘‘තෙසං අයොමයා භූමි, ජලිතා තෙජසා යුතා;

සමන්තා යොජනසතං, ඵුටා තිට්ඨන්ති සබ්බදා.

88.

‘‘එතෙ පතන්ති නිරයෙ, උද්ධංපාදා අවංසිරා;

ඉසීනං අතිවත්තාරො, සඤ්ඤතානං තපස්සිනං.

89.

‘‘තෙ භූනහුනො පච්චන්ති, මච්ඡා බිලකතා යථා;

සංවච්ඡරෙ අසඞ්ඛෙය්යෙ, නරා කිබ්බිසකාරිනො.

90.

‘‘ඩය්හමානෙන ගත්තෙන, නිච්චං සන්තරබාහිරං;

නිරයා නාධිගච්ඡන්ති, ද්වාරං නික්ඛමනෙසිනො.

91.

‘‘පුරත්ථිමෙන ¶ ධාවන්ති, තතො ධාවන්ති පච්ඡතො;

උත්තරෙනපි ධාවන්ති, තතො ධාවන්ති දක්ඛිණං;

යං යඤ්හි ද්වාරං ගච්ඡන්ති, තං තදෙව පිධීයරෙ.

92.

‘‘බහූනි ¶ ¶ වස්සසහස්සානි, ජනා නිරයගාමිනො;

බාහා පග්ගය්හ කන්දන්ති, පත්වා දුක්ඛං අනප්පකං.

93.

‘‘ආසීවිසංව කුපිතං, තෙජස්සිං දුරතික්කමං;

න සාධුරූපෙ ආසීදෙ, සඤ්ඤතානං තපස්සිනං.

94.

‘‘අතිකායො මහිස්සාසො, අජ්ජුනො කෙකකාධිපො;

සහස්සබාහු උච්ඡින්නො, ඉසිමාසජ්ජ ගොතමං.

95.

‘‘අරජං රජසා වච්ඡං, කිසං අවකිරිය දණ්ඩකී;

තාලොව මූලතො ඡින්නො, ස රාජා විභවඞ්ගතො.

96.

‘‘උපහච්ච මනං මජ්ඣො, මාතඞ්ගස්මිං යසස්සිනෙ;

සපාරිසජ්ජො උච්ඡින්නො, මජ්ඣාරඤ්ඤං තදා අහු.

97.

‘‘කණ්හදීපායනාසජ්ජ, ඉසිං අන්ධකවෙණ්ඩයො;

අඤ්ඤොඤ්ඤං මුසලා හන්ත්වා, සම්පත්තා යමසාධනං.

98.

‘‘අථායං ඉසිනා සත්තො, අන්තලික්ඛචරො පුරෙ;

පාවෙක්ඛි පථවිං චෙච්චො, හීනත්තො පත්තපරියායං.

99.

‘‘තස්මා හි ඡන්දාගමනං, නප්පසංසන්ති පණ්ඩිතා;

අදුට්ඨචිත්තො භාසෙය්ය, ගිරං සච්චූපසංහිතං.

100.

‘‘මනසා චෙ පදුට්ඨෙන, යො නරො පෙක්ඛතෙ මුනිං;

විජ්ජාචරණසම්පන්නං, ගන්තා සො නිරයං අධො.

101.

‘‘යෙ ¶ වුඩ්ඪෙ පරිභාසන්ති, ඵරුසූපක්කමා ජනා;

අනපච්චා අදායාදා, තාලවත්ථු භවන්ති තෙ.

102.

‘‘යො ච පබ්බජිතං හන්ති, කතකිච්චං මහෙසිනං;

ස කාළසුත්තෙ නිරයෙ, චිරරත්තාය පච්චති.

103.

‘‘යො ච රාජා අධම්මට්ඨො, රට්ඨවිද්ධංසනො මගො;

තාපයිත්වා ජනපදං, තාපනෙ පෙච්ච පච්චති.

104.

‘‘සො ච වස්සසහස්සානි, සතං දිබ්බානි පච්චති;

අච්චිසඞ්ඝපරෙතො සො, දුක්ඛං වෙදෙති වෙදනං.

105.

‘‘තස්ස ¶ ¶ අග්ගිසිඛා කායා, නිච්ඡරන්ති පභස්සරා;

තෙජොභක්ඛස්ස ගත්තානි, ලොමෙහි ච නඛෙහි ච.

106.

‘‘ඩය්හමානෙන ගත්තෙන, නිච්චං සන්තරබාහිරං;

දුක්ඛාභිතුන්නො නදති, නාගො තුත්තට්ටිතො යථා.

107.

‘‘යො ලොභා පිතරං හන්ති, දොසා වා පුරිසාධමො;

ස කාළසුත්තෙ නිරයෙ, චිරරත්තාය පච්චති.

108.

‘‘ස තාදිසො පච්චති ලොහකුම්භියං, පක්කඤ්ච සත්තීහි හනන්ති නිත්තචං;

අන්ධං කරිත්වා මුත්තකරීසභක්ඛං, ඛාරෙ නිමුජ්ජන්ති තථාවිධං නරං.

109.

‘‘තත්තං පක්කුථිතමයොගුළඤ්ච, දීඝෙ ච ඵාලෙ චිරරත්තතාපිතෙ;

වික්ඛම්භමාදාය විබන්ධරජ්ජුභි, විවටෙ මුඛෙ සම්පවිසන්ති රක්ඛසා.

110.

‘‘සාමා ච සොණා සබලා ච ගිජ්ඣා, කාකොලසඞ්ඝා ච දිජා අයොමුඛා;

සඞ්ගම්ම ඛාදන්ති විප්ඵන්දමානං, ජිව්හං විභජ්ජ විඝාසං සලොහිතං.

111.

‘‘තං ¶ දඩ්ඪතාලං පරිභින්නගත්තං, නිප්පොථයන්තා අනුවිචරන්ති රක්ඛසා;

රතී හි තෙසං දුඛිනො පනීතරෙ, එතාදිසස්මිං නිරයෙ වසන්ති;

යෙ කෙචි ලොකෙ ඉධ පෙත්තිඝාතිනො.

112.

‘‘පුත්තො ච මාතරං හන්ත්වා, ඉතො ගන්ත්වා යමක්ඛයං;

භුසමාපජ්ජතෙ දුක්ඛං, අත්තකම්මඵලූපගො.

113.

‘‘අමනුස්සා අතිබලා, හන්තාරං ජනයන්තියා;

අයොමයෙහි වාලෙහි, පීළයන්ති පුනප්පුනං.

114.

‘‘තමස්සවං ¶ ¶ සකා ගත්තා, රුධිරං අත්තසම්භවං;

තම්බලොහවිලීනංව, තත්තං පායෙන්ති මත්තිඝං.

115.

‘‘ජිගුච්ඡං කුණපං පූතිං, දුග්ගන්ධං ගූථකද්දමං;

පුබ්බලොහිතසඞ්කාසං, රහදමොගය්හ තිට්ඨති.

116.

‘‘තමෙනං කිමයො තත්ථ, අතිකායා අයොමුඛා;

ඡවිං භෙත්වාන ඛාදන්ති, සංගිද්ධා මංසලොහිතෙ.

117.

‘‘සො ච තං නිරයං පත්තො, නිමුග්ගො සතපොරිසං;

පූතිකං කුණපං වාති, සමන්තා සතයොජනං.

118.

‘‘චක්ඛුමාපි හි චක්ඛූහි, තෙන ගන්ධෙන ජීයති;

එතාදිසං බ්රහ්මදත්ත, මාතුඝො ලභතෙ දුඛං.

119.

‘‘ඛුරධාරමනුක්කම්ම, තික්ඛං දුරභිසම්භවං;

පතන්ති ගබ්භපාතියො, දුග්ගං වෙතරණිං නදිං.

120.

‘‘අයොමයා සිම්බලියො, සොළසඞ්ගුලකණ්ටකා;

උභතො අභිලම්බන්ති, දුග්ගං වෙතරණිං නදිං.

121.

‘‘තෙ ¶ අච්චිමන්තො තිට්ඨන්ති, අග්ගික්ඛන්ධාව ආරකා;

ආදිත්තා ජාතවෙදෙන, උද්ධං යොජනමුග්ගතා.

122.

‘‘එතෙ වජන්ති නිරයෙ, තත්තෙ තිඛිණකණ්ටකෙ;

නාරියො ච අතිචාරා, නරා ච පරදාරගූ.

123.

‘‘තෙ පතන්ති අධොක්ඛන්ධා, විවත්තා විහතා පුථූ;

සයන්ති විනිවිද්ධඞ්ගා, දීඝං ජග්ගන්ති සබ්බදා.

124.

‘‘තතො රත්යා විවසානෙ, මහතිං පබ්බතූපමං;

ලොහකුම්භිං පවජ්ජන්ති, තත්තං අග්ගිසමූදකං.

125.

‘‘එවං දිවා ච රත්තො ච, දුස්සීලා මොහපාරුතා;

අනුභොන්ති සකං කම්මං, පුබ්බෙ දුක්කටමත්තනො.

126.

‘‘යා ච භරියා ධනක්කීතා, සාමිකං අතිමඤ්ඤති;

සස්සුං වා සසුරං වාපි, ජෙට්ඨං වාපි නනන්දරං.

127.

‘‘තස්සා ¶ වඞ්කෙන ජිව්හග්ගං, නිබ්බහන්ති සබන්ධනං;

ස ¶ බ්යාමමත්තං කිමිනං, ජිව්හං පස්සති අත්තනි;

විඤ්ඤාපෙතුං න සක්කොති, තාපනෙ පෙච්ච පච්චති.

128.

‘‘ඔරබ්භිකා සූකරිකා, මච්ඡිකා මිගබන්ධකා;

චොරා ගොඝාතකා ලුද්දා, අවණ්ණෙ වණ්ණකාරකා.

129.

‘‘සත්තීහි ලොහකූටෙහි, නෙත්තිංසෙහි උසූහි ච;

හඤ්ඤමානා ඛාරනදිං, පපතන්ති අවංසිරා.

130.

‘‘සායං පාතො කූටකාරී, අයොකූටෙහි හඤ්ඤති;

තතො වන්තං දුරත්තානං, පරෙසං භුඤ්ජරෙ සදා.

131.

‘‘ධඞ්කා ¶ භෙරණ්ඩකා ගිජ්ඣා, කාකොලා ච අයොමුඛා;

විප්ඵන්දමානං ඛාදන්ති, නරං කිබ්බිසකාරකං.

132.

‘‘යෙ මිගෙන මිගං හන්ති, පක්ඛිං වා පන පක්ඛිනා;

අසන්තො රජසා ඡන්නා, ගන්තා තෙ නිරයුස්සද’’න්ති.

තත්ථ ධම්මො පථොති දසකුසලකම්මපථධම්මො ඛෙමො අප්පටිභයො සුගතිමග්ගො. විසමජීවිනොති අධම්මෙන කප්පිතජීවිකා. නිරයෙ තෙති තෙ එතෙසං නිබ්බත්තනිරයෙ කථෙමි. සුණොහි මෙති මහාසත්තො රඤ්ඤා පිතුඝාතකානං නිබ්බත්තනිරයං පුච්ඡිතොපි පථමං තං අදස්සෙත්වා අට්ඨ මහානිරයෙ සොළස ච උස්සදනිරයෙ දස්සෙතුං එවමාහ. කිංකාරණා? පඨමඤ්හි තස්මිං දස්සියමානෙ රාජා ඵලිතෙන හදයෙන තත්ථෙව මරෙය්ය, ඉමෙසු පන නිරයෙසු පච්චමානසත්තෙ දිස්වා දිට්ඨානුගතිකො හුත්වා ‘‘අහං විය අඤ්ඤෙපි බහූ පාපකම්මිනො අත්ථි, අහං එතෙසං අන්තරෙ පච්චිස්සාමී’’ති සඤ්ජාතුපත්ථම්භො අරොගො භවිස්සතීති තෙ පන නිරයෙ දස්සෙන්තො මහාසත්තො පඨමං ඉද්ධිබලෙන පථවිං ද්විධා කත්වා පච්ඡා දස්සෙසි.

තෙසං වචනත්ථො – නිරයපාලෙහි පජ්ජලිතානි නානාවුධානි ගහෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්නා හීරං හීරං කතා නෙරයිකසත්තා පුනප්පුනං සඤ්ජීවන්ති එත්ථාති සඤ්ජීවො. නිරයපාලා පුනප්පුනං නදන්තා වග්ගන්තා පජ්ජලිතානි නානාවුධානි ගහෙත්වා ජලිතාය ලොහපථවියං නෙරයිකෙ සත්තෙ අපරාපරං අනුබන්ධිත්වා පහරිත්වා ජලිතපථවියං පතිතෙ ජලිතකාළසුත්තං පාතෙත්වා ජලිතඵරසුං ¶ ගහෙත්වා සයං උන්නදන්තා මහන්තෙන අට්ටස්සරෙන විරවන්තෙ අට්ඨංසෙ සොළසංසෙ කරොන්තා එත්ථ තච්ඡන්තීති කාළසුත්තො. මහන්තා ජලිතඅයපබ්බතා ඝාතෙන්ති එත්ථාති සඞ්ඝාතො. තත්ථ කිර සත්තෙ නවයොජනාය ජලිතාය අයපථවියා යාව කටිතො ¶ පවෙසෙත්වා නිච්චලෙ කරොන්ති. අථ පුරත්ථිමතො ජලිතො අයපබ්බතො සමුට්ඨාය අසනි විය විරවන්තො ආගන්ත්වා තෙ සත්තෙ සණ්හකරණියං තිලෙ පිසන්තො විය ගන්ත්වා පච්ඡිමදිසාය තිට්ඨති, පච්ඡිමදිසතො සමුට්ඨිතොපි තථෙව ගන්ත්වා පුරත්ථිමදිසාය තිට්ඨති. ද්වෙ පන එකතො සමාගන්ත්වා උච්ඡුයන්තෙ උච්ඡුඛණ්ඩානි විය පීළෙන්ති. එවං තත්ථ බහූනි වස්සසතසහස්සානි දුක්ඛං අනුභොන්ති.

ද්වෙ ච රොරුවාති ජාලරොරුවො, ධූමරොරුවො චාති ද්වෙ. තත්ථ ජාලරොරුවො කප්පෙන සණ්ඨිතාහි රත්තලොහජාලාහි පුණ්ණො, ධූමරොරුවො ඛාරධූමෙන පුණ්ණො. තෙසු ජාලරොරුවෙ පච්චන්තානං නවහි වණ්ණමුඛෙහි ජාලා පවිසිත්වා සරීරං දහන්ති, ධූමරොරුවෙ පච්චන්තානං නවහි වණමුඛෙහි ඛාරධූමො ¶ පවිසිත්වා පිට්ඨං විය සරීරං සෙදෙති. උභයත්ථපි පච්චන්තා සත්තා මහාවිරවං විරවන්තීති ද්වෙපි ‘‘රොරුවා’’ති වුත්තා. ජාලානං වා පච්චනසත්තානං වා තෙසං දුක්ඛස්ස වා වීචි අන්තරං නත්ථි එත්ථාති අවීචි, මහන්තො අවීචි මහාවීචි. තත්ථ හි පුරත්ථිමාදීහි භිත්තීහි ජාලා උට්ඨහිත්වා පච්ඡිමාදීසු පටිහඤ්ඤති, තා ච භිත්තියො විනිවිජ්ඣිත්වා පුරතො යොජනසතං ගණ්හාති. හෙට්ඨා උට්ඨිතා ජාලා උපරි පටිහඤ්ඤති, උපරි උට්ඨිතා හෙට්ඨා පටිහඤ්ඤති. එවං තාවෙත්ථ ජාලානං වීචි නාම නත්ථි. තස්ස පන අන්තො යොජනසතං ඨානං ඛීරවල්ලිපිට්ඨස්ස පූරිතනාළි විය සත්තෙහි නිරන්තරං පූරිතං චතූහි ඉරියාපථෙහි පච්චන්තානං සත්තානං පමාණං නත්ථි, න ච අඤ්ඤමඤ්ඤං බ්යාබාධෙන්ති, සකට්ඨානෙයෙව පච්චන්ති. එවමෙත්ථ සත්තානං වීචි නාම නත්ථි. යථා පන ජිව්හග්ගෙ ඡ මධුබින්දූනි සත්තමස්ස තම්බලොහබින්දුනො අනුදහනබලවතාය අබ්බොහාරිකානි හොන්ති, තථා තත්ථ අනුදහනබලවතාය සෙසා ඡ අකුසලවිපාකුපෙක්ඛා අබ්බොහාරිකා හොන්ති, දුක්ඛමෙව නිරන්තරං පඤ්ඤායති. එවමෙත්ථ දුක්ඛස්ස වීචි නාම නත්ථි. ස්වායං සහ භිත්තීහි වික්ඛම්භතො අට්ඨාරසාධිකතියොජනසතො, ආවට්ටතො පන චතුපණ්ණාසාධිකනවයොජනසතො, සහ උස්සදෙහි දස යොජනසහස්සානි. එවමස්ස මහන්තතා වෙදිතබ්බා.

නිච්චලෙ ¶ සත්තෙ තපතීති තාපනො. අතිවිය තාපෙතීති පතාපනො. තත්ථ තාපනස්මිං තාව සත්තෙ තාලක්ඛන්ධප්පමාණෙ ජලිතඅයසූලෙ නිසීදාපෙන්ති. තතො හෙට්ඨා පථවී ජලති, සූලානි ජලන්ති, සත්තා ජලන්ති. එවං සො නිරයො නිච්චලෙ සත්තෙ තපති. ඉතරස්මිං පන නිබ්බත්තසත්තෙ ජලන්තෙහි ආවුධෙහි පහරිත්වා ජලිතං අයපබ්බතං ආරොපෙන්ති. තෙසං පබ්බතමත්ථකෙ ඨිතකාලෙ කම්මපච්චයො වාතො පහරති. තෙ තත්ථ සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තා උද්ධංපාදා අධොසිරා පතන්ති. අථ හෙට්ඨා අයපථවිතො ජලිතානි අයසූලානි උට්ඨහන්ති. තෙ තානි මත්ථකෙනෙව පහරිත්වා තෙසු විනිවිද්ධසරීරා ¶ ජලන්තා පච්චන්ති. එවමෙස අතිවිය තාපෙතීති.

බොධිසත්තො පන එතෙ නිරයෙ දස්සෙන්තො පඨමං සඤ්ජීවං දස්සෙත්වා තත්ථ පච්චන්තෙ නෙරයිකසත්තෙ දිස්වා මහාජනස්ස මහාභයෙ උප්පන්නෙ තං අන්තරධාපෙත්වා පුන පථවිං ද්විධා කත්වා කාළසුත්තං දස්සෙසි, තත්ථපි පච්චමානෙ සත්තෙ දිස්වා මහාජනස්ස මහාභයෙ උප්පන්නෙ තම්පි අන්තරධාපෙසීති එවං පටිපාටියා දස්සෙසි. තතො රාජානං ආමන්තෙත්වා, ‘‘මහාරාජ, තයා ඉමෙසු අට්ඨසු මහානිරයෙසු පච්චමානෙ සත්තෙ දිස්වා අප්පමාදං කාතුං වට්ටතී’’ති වත්වා පුන තෙසඤ්ඤෙව මහානිරයානං කිච්චං කථෙතුං ‘‘ඉච්චෙතෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ අක්ඛාතාති මයා ච තුය්හං කථිතා, පොරාණකෙහි ච කථිතායෙව. ආකිණ්ණාති පරිපුණ්ණා. පච්චෙකා සොළසුස්සදාති එතෙසං ¶ නිරයානං එකෙකස්ස චතූසු ද්වාරෙසු එකෙකස්මිං චත්තාරො චත්තාරො කත්වා සොළස සොළස උස්සදනිරයාති සබ්බෙපි සතං අට්ඨවීසති ච උස්සදනිරයා අට්ඨ ච මහානිරයාති ඡත්තිංසනිරයසතං. කදරියතාපනාති සබ්බෙතෙ කදරියානං තාපනා. බලවදුක්ඛතාය ඝොරා. කම්මනිබ්බත්තානං අච්චීනං අත්ථිතාය අච්චිමන්තො. භයස්ස මහන්තතාය මහබ්භයා. දිට්ඨමත්තා වා සුතමත්තා වා ලොමානි හංසන්තීති ලොමහංසනරූපා ච. භීසනතාය භෙස්මා. භයජනනතාය පටිභයා. සුඛාභාවෙන දුඛා. චතුක්කණ්ණාති සබ්බෙපි චතුරස්සමඤ්ජූසසදිසා. විභත්තාති චතුද්වාරවසෙන විභත්තා. භාගසො මිතාති ද්වාරවීථීනං වසෙන කොට්ඨාසෙ ඨපෙත්වා මිතා. අයසා පටිකුජ්ජිතාති සබ්බෙපි ¶ නවයොජනිකෙන අයකපාලෙන පටිච්ඡන්නා. ඵුටා තිට්ඨන්තීති සබ්බෙපි එත්තකං ඨානං අනුඵරිත්වා තිට්ඨන්ති.

උද්ධංපාදා අවංසිරාති එවං තෙසු තෙසු නිරයෙසු සම්පරිවත්තිත්වා පුනප්පුනං පතමානෙ සන්ධායාහ. අතිවත්තාරොති ඵරුසවාචාහි අතික්කමිත්වා වත්තාරො. මහානිරයෙසු කිර යෙභුය්යෙන ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණෙසු කතාපරාධාව පච්චන්ති, තස්මා එවමාහ. තෙ භූනහුනොති තෙ ඉසීනං අතිවත්තාරො අත්තනො වුඩ්ඪියා හතත්තා භූනහුනො කොට්ඨාසකතා මච්ඡා විය පච්චන්ති. අසඞ්ඛෙය්යෙති ගණෙතුං අසක්කුණෙය්යෙ. කිබ්බිසකාරිනොති දාරුණකම්මකාරිනො. නික්ඛමනෙසිනොති නිරයා නික්ඛමනං එසන්තාපි ගවෙසන්තාපි නික්ඛමනද්වාරං නාධිගච්ඡන්ති. පුරත්ථිමෙනාති යදා තං ද්වාරං අපාරුතං හොති, අථ තදභිමුඛා ධාවන්ති, තෙසං තත්ථ ඡවිආදීනි ඣායන්ති. ද්වාරසමීපං පත්තානඤ්ච තෙසං තං පිධීයති, පච්ඡිමද්වාරං අපාරුතං විය ඛායති. එස නයො සබ්බත්ථ. න සාධුරූපෙති වුත්තප්පකාරං සප්පං විය සාධුරූපෙ ඉසයො න ආසීදෙ, න ඵරුසවචනෙන කායකම්මෙන වා ඝට්ටෙන්තො උපගච්ඡෙය්ය. කිංකාරණා? සඤ්ඤතානං තපස්සීනං ආසාදිතත්තා අට්ඨසු මහානිරයෙසු මහාදුක්ඛස්ස අනුභවිතබ්බත්තා.

ඉදානි යෙ රාජානො තථාරූපෙ ආසාදෙත්වා තං දුක්ඛං පත්තා, තෙ දස්සෙතුං ‘‘අතිකායො’’තිආදිමාහ. තත්ථ අතිකායොති බලසම්පන්නො මහාකායො. මහිස්සාසොති ¶ මහාධනුග්ගහො. කෙකකාධිපොති කෙකකරට්ඨාධිපති. සහස්සබාහූති පඤ්චහි ධනුග්ගහසතෙහි බාහුසහස්සෙන ආරොපෙතබ්බං ධනුං ආරොපනසමත්ථතාය සහස්සබාහු. විභවඞ්ගතොති විනාසං පත්තො. වත්ථූනි පන සරභඞ්ගජාතකෙ (ජා. 2.17.50 ආදයො) විත්ථාරිතානි. උපහච්ච මනන්ති අත්තනො චිත්තං පදූසෙත්වා. මාතඞ්ගස්මින්ති මාතඞ්ගපණ්ඩිතෙ. වත්ථු මාතඞ්ගජාතකෙ (ජා. 1.15.1 ආදයො) වණ්ණිතං. කණ්හදීපායනාසජ්ජාති කණ්හදීපායනං ආසජ්ජ. යමසාධනන්ති නිරයපාලකරඤ්ඤො ආණාපවත්තට්ඨානං. වත්ථු ඝටපණ්ඩිතජාතකෙ (ජා. 1.10.165 ආදයො) විත්ථාරිතං ¶ . ඉසිනාති කපිලතාපසෙන. පාවෙක්ඛීති පවිට්ඨො. චෙච්චොති චෙතියරාජා. හීනත්තොති පරිහීනත්තභාවො අන්තරහිතඉද්ධි. පත්තපරියායන්ති පරියායං මරණකාලං පත්වා. වත්ථු චෙතියජාතකෙ (ජා. 1.8.45 ආදයො) කථිතං.

තස්මා ¶ හීති යස්මා චිත්තවසිකො හුත්වා ඉසීසු අපරජ්ඣිත්වා අට්ඨසු මහානිරයෙසු පච්චති, තස්මා හි. ඡන්දාගමනන්ති ඡන්දාදිචතුබ්බිධම්පි අගතිගමනං. පදුට්ඨෙනාති කුද්ධෙන. ගන්තා සො නිරයං අධොති සො තෙන අධොගමනියෙන කම්මෙන අධොනිරයමෙව ගච්ඡති. පාළියං පන ‘‘නිරයුස්සද’’න්ති ලිඛිතං, තස්ස උස්සදනිරයං ගච්ඡතීති අත්ථො. වුඩ්ඪෙති වයොවුඩ්ඪෙ ච ගුණවුඩ්ඪෙ ච. අනපච්චාති භවන්තරෙපි අපච්චං වා දායාදං වා න ලභන්තීති අත්ථො. තාලවත්ථූති දිට්ඨධම්මෙපි ඡින්නමූලතාලො විය මහාවිනාසං පත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තන්ති. යො ච පබ්බජිතං හන්තීති යො බාලජනො සමණං හනති. චිරරත්තායාති චිරං කාලං.

එවං මහාසත්තො ඉසිවිහෙඨකානං පච්චනනිරයෙ දස්සෙත්වා උපරි අධම්මිකරාජූනං පච්චනනිරයෙ දස්සෙන්තො ‘‘යො චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ රට්ඨවිද්ධංසනොති ඡන්දාදිවසෙන ගන්ත්වා රට්ඨස්ස විද්ධංසනො. අච්චිසඞ්ඝපරෙතොති අච්චිසමූහපරික්ඛිත්තො. තෙජොභක්ඛස්සාති අග්ගිමෙව ඛාදන්තස්ස. ගත්තානීති තිගාවුතෙ සරීරෙ සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගානි. ලොමෙහි ච නඛෙහි චාති එතෙහි සද්ධිං සබ්බානි එකජාලානි හොන්ති. තුත්තට්ටීතොති ආනෙඤ්ජකාරණං කාරියමානො තුත්තෙහි විද්ධො නාගො යථා නදති.

එවං මහාසත්තො අධම්මිකරාජූනං පච්චනනිරයෙ දස්සෙත්වා ඉදානි පිතුඝාතකාදීනං පච්චනනිරයෙ දස්සෙතුං ‘‘යො ලොභා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ලොභාති යසධනලොභෙන. දොසා වාති දුට්ඨචිත්තතාය වා. නිත්තචන්ති ලොහකුම්භියං බහූනි වසසහස්සානි පක්කං නීහරිත්වා තිගාවුතමස්ස සරීරං නිත්තචං කත්වා ජලිතාය ලොහපථවියං පාතෙත්වා තිණ්හෙහි අයසූලෙහි කොට්ටෙත්වා චුණවිචුණ්ණං කරොන්ති. අන්ධං කරිත්වාති, මහාරාජ, තං පිතුඝාතකං නිරයපාලා ජලිතලොහපථවියං උත්තානං පාතෙත්වා ජලිතෙහි අයසූලෙහි අක්ඛීනි භින්දිත්වා අන්ධං කරිත්වා මුඛෙ උණ්හං මුත්තකරීසං පක්ඛිපිත්වා පලාලපීඨං විය නං පරිවත්තෙත්වා කප්පෙන සණ්ඨිතෙ ඛාරෙ ලොහඋදකෙ නිමුජ්ජාපෙන්ති. තත්තං පක්කුථිතමයොගුළඤ්චාති පුන පක්කුථිතං ගූථකලලඤ්චෙව ජලිතඅයොගුළඤ්ච ඛාදාපෙන්ති. සො පන තං ආහරියමානං දිස්වා මුඛං පිධෙති. අථස්ස දීඝෙ චිරතාපිතෙ ජලමානෙ ඵාලෙ ආදාය මුඛං වික්ඛම්භෙත්වා විවරිත්වා රජ්ජුබද්ධං අයබලිසං ¶ ඛිපිත්වා ¶ ජිව්හං නීහරිත්වා ¶ තස්මිං විවටෙ මුඛෙ තං අයොගුළං සම්පවිසන්ති පක්ඛිපන්ති. රක්ඛසාති නිරයපාලා.

සාමා චාති, මහාරාජ, තස්ස පිතුඝාතකස්ස ජිව්හං බලිසෙන නික්කඩ්ඪිත්වා අයසඞ්කූහි පථවියං නීහතං ජිව්හං සාමා සොණා සබලවණ්ණා සුනඛා ච ලොහතුණ්ඩා ගිජ්ඣා ච කාකොලසඞ්ඝා ච අඤ්ඤෙ ච නානප්පකාරා සකුණා සමාගන්ත්වා ආවුධෙහි ඡින්දන්තා විය විභජ්ජ කාකපදාකාරෙන කොට්ඨාසෙ කත්වා විප්ඵන්දමානං සලොහිතං විඝාසං ඛාදන්තා විය සත්තෙ භක්ඛයන්තීති අත්ථො. තං දඩ්ඪතාලන්ති තං පිතුඝාතකං ඣායමානතාලං විය ජලිතසරීරං. පරිභින්නගත්තන්ති තත්ථ තත්ථ පරිභින්නගත්තං. නිප්පොථයන්තාති ජලිතෙහි අයමුග්ගරෙහි පහරන්තා. රතී හි තෙසන්ති තෙසං නිරයපාලානං සා රති කීළා හොති. දුඛිනො පනීතරෙති ඉතරෙ පන නෙරයිකසත්තා දුක්ඛිතා හොන්ති. පෙත්තිඝාතිනොති පිතුඝාතකා. ඉති ඉමං පිතුඝාතකානං පච්චනනිරයං දිස්වා රාජා භීතතසිතො අහොසි.

අථ නං මහාසත්තො සමස්සාසෙත්වා මාතුඝාතකානං පච්චනනිරයං දස්සෙසි. යමක්ඛයන්ති යමනිවෙසනං, නිරයන්ති අත්ථො. අත්තකම්මඵලූපගොති අත්තනො කම්මඵලෙන උපගතො. අමනුස්සාති නිරයපාලා. හන්තාරං ජනයන්තියාති මාතුඝාතකං. වාලෙහීති අයමකචිවාලෙහි වෙඨෙත්වා අයයන්තෙන පීළයන්ති. තන්ති තං මාතුඝාතකං. පායෙන්තීති තස්ස පීළියමානස්ස රුහිරං ගළිත්වා අයකපල්ලං පූරෙති. අථ නං යන්තතො නීහරන්ති, තාවදෙවස්ස සරීරං පාකතිකං හොති. තං පථවියං උත්තානං නිපජ්ජාපෙත්වා විලීනං තම්බලොහං විය පක්කුථිතං ලොහිතං පායෙන්ති. ඔගය්හ තිට්ඨතීති තං බහූනි වස්සසහස්සානි අයයන්තෙහි පීළෙත්වා ජෙගුච්ඡෙ දුග්ගන්ධෙ පටිකූලෙ මහන්තෙ ගූථකලලආවාටෙ ඛිපන්ති, සො තං රහදං ඔගය්හ ඔගාහිත්වා තිට්ඨති. අතිකායාති එකදොණිකනාවප්පමාණසරීරා. අයොමුඛාති අයසූචිමුඛා. ඡවිං භෙත්වානාති ඡවිමාදිං කත්වා යාව අට්ඨිම්පි භෙත්වා අට්ඨිමිඤ්ජම්පි ඛාදන්ති. සංගිද්ධාති ගධිතා මුච්ඡිතා. න කෙවලඤ්ච ඛාදන්තෙව, අධොමග්ගාදීහි පන පවිසිත්වා මුඛාදීහි ¶ නික්ඛමන්ති, වාමපස්සාදීහි පවිසිත්වා දක්ඛිණපස්සාදීහි නික්ඛමන්ති, සකලම්පි සරීරං ඡිද්දාවඡිද්දං කරොන්ති, සො තත්ථ අතිදුක්ඛපරෙතො විරවන්තො පච්චති. සො චාති සො මාතුඝාතකො ච තං සතපොරිසං නිරයං පත්තො සසීසකො නිමුග්ගොව හොති, තඤ්ච කුණපං සමන්තා යොජනසතං පූතිකං හුත්වා වායති. මාතුඝොති මාතුඝාතකො.

එවං මහාසත්තො මාතුඝාතකානං පච්චනනිරයං දස්සෙත්වා පුන ගබ්භපාතකානං පච්චනනිරයං දස්සෙන්තො ¶ ගාථමාහ. ඛුරධාරමනුක්කම්මාති ඛුරධාරනිරයං අතික්කමිත්වා. තත්ථ කිර නිරයපාලා මහන්තමහන්තෙ ඛුරෙ උපරි ධාරෙ කත්වා සන්ථරන්ති, තතො යාහි ගබ්භපාතනඛරභෙසජ්ජානි ¶ පිවිත්වා ගබ්භා පාතිතා, තා ගබ්භපාතිනියො ඉත්ථියො ජලිතෙහි ආවුධෙහි පොථෙන්තා අනුබන්ධන්ති, තා තිඛිණඛුරධාරාසු ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකා හුත්වා පුනප්පුනං උට්ඨාය තං දුරභිසම්භවං ඛුරධාරනිරයං අක්කමන්තියො අතික්කමිත්වා නිරයපාලෙහි අනුබද්ධා දුග්ගං දුරතික්කමං විසමං වෙතරණිං නදිං පතන්ති. තත්ථ කම්මකාරණං නිමිජාතකෙ (ජා. 2.22.421 ආදයො) ආවි භවිස්සති.

එවං ගබ්භපාතිනීනං නිරයං දස්සෙත්වා මහාසත්තො යත්ථ පරදාරිකා ච අතිචාරිනියො ච පතන්තා පච්චන්ති, තං කණ්ටකසිම්බලිනිරයං දස්සෙන්තො ‘‘අයොමයා’’තිආදිමාහ. තත්ථ උභතො අභිලම්බන්තීති වෙතරණියා උභොසු තීරෙසු තාසං සිම්බලීනං සාඛා ඔලම්බන්ති. තෙ අච්චිමන්තොති තෙ පජ්ජලිතසරීරා සත්තා අච්චිමන්තො හුත්වා තිට්ඨන්ති. යොජනන්ති තිගාවුතං තෙසං සරීරං, තතො උට්ඨිතජාලාය පන සද්ධිං යොජනඋබ්බෙධා හොන්ති. එතෙ වජන්තීති තෙ පරදාරිකා සත්තා නානාවිධෙහි ආවුධෙහි කොට්ටියමානා එතෙ සිම්බලිනිරයෙ අභිරුහන්ති. තෙ පතන්තීති තෙ බහූනි වස්සසහස්සානි රුක්ඛවිටපෙසු ලග්ගා ඣායිත්වා පුන නිරයපාලෙහි ආවුධෙහි විහතා විවත්තා හුත්වා පරිවත්තිත්වා අධොසීසකා පතන්ති. පුථූති බහූ. විනිවිද්ධඞ්ගාති තෙසං තතො පතනකාලෙ හෙට්ඨා අයපථවිතො සූලානි උට්ඨහිත්වා තෙසං මත්ථකං පටිච්ඡන්ති, තානි තෙසං අධොමග්ගෙන නික්ඛමන්ති, තෙ එවං සූලෙසු විද්ධසරීරා චිරරත්තා සයන්ති. දීඝන්ති සුපිනෙපි නිද්දං අලභන්තා දීඝරත්තං ජග්ගන්තීති අත්ථො. රත්යා විවසානෙති රත්තීනං අච්චයෙන, චිරකාලාතික්කමෙනාති අත්ථො ¶ . පවජ්ජන්තීති සට්ඨියොජනිකං ජලිතං ලොහකුම්භිං කප්පෙන සණ්ඨිතං ජලිතතම්බලොහරසපුණ්ණං ලොහකුම්භිං නිරයපාලෙහි ඛිත්තා පච්චන්ති. දුස්සීලාති පරදාරිකා.

එවං මහාසත්තො පරදාරිකඅතිචාරිකානං පච්චනසිම්බලිනිරයං දස්සෙත්වා ඉතො පරං සාමිකවත්තසස්සුසසුරවත්තාදීනි අපූරෙන්තීනං පච්චනට්ඨානං පකාසෙන්තො ‘‘යා චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අතිමඤ්ඤතීති භිසජාතකෙ (ජා. 1.14.78 ආදයො) වුත්තං සාමිකවත්තං අකරොන්තී අතික්කමිත්වා මඤ්ඤති. ජෙට්ඨං වාති සාමිකස්ස ජෙට්ඨභාතරං. නනන්දරන්ති සාමිකස්ස භගිනිං. එතෙසම්පි හි අඤ්ඤතරස්ස හත්ථපාදපිට්ඨිපරිකම්මන්හාපනභොජනාදිභෙදං වත්තං අපූරෙන්තී තෙසු හිරොත්තප්පං අනුපට්ඨපෙන්තී තෙ අතිමඤ්ඤති නාම, සාපි නිරයෙ නිබ්බත්ති. වඞ්කෙනාති තස්සා සාමිකවත්තාදීනං අපරිපූරිකාය සාමිකාදයො අක්කොසිත්වා පරිභාසිත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තාය ලොහපථවියං ¶ නිපජ්ජාපෙත්වා අයසඞ්කුනා මුඛං විවරිත්වා බලිසෙන ජිව්හග්ගං නිබ්බහන්ති, රජ්ජුබන්ධනෙන සබන්ධනං කඩ්ඪන්ති. කිමිනන්ති කිමිභරිතං. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, සො නෙරයිකසත්තො එවං නික්කඩ්ඪිතං අත්තනො බ්යාමෙන බ්යාමමත්තං ජිව්හං ආවුධෙහි කොට්ටිතකොට්ටිතට්ඨානෙ සඤ්ජාතෙහි මහාදොණිප්පමාණෙහි කිමීහි භරිතං පස්සති. විඤ්ඤාපෙතුං න සක්කොතීති නිරයපාලෙ යාචිතුකාමොපි කිඤ්චි වත්තුං න සක්කොති. තාපනෙති එවං සා තත්ථ බහූනි වස්සසහස්සානි පච්චිත්වා පුන තාපනමහානිරයෙ පච්චති.

එවං මහාසත්තො සාමිකවත්තසස්සුසසුරවත්තාදීනි අපූරෙන්තීනං පච්චනනිරයං දස්සෙත්වා ඉදානි සූකරිකාදීනං පච්චනනිරයෙ දස්සෙන්තො ‘‘ඔරබ්භිකා’’තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ අවණ්ණෙ වණ්ණකාරකාති පෙසුඤ්ඤකාරකා. ඛාරනදින්ති එතෙ ඔරබ්භිකාදයො එතෙහි සත්තිආදීහි හඤ්ඤමානා වෙතරණිං නදිං පතන්තීති අත්ථො. සෙසානි ඔරබ්භිකාදීනං පච්චනට්ඨානානි නිමිජාතකෙ ආවි භවිස්සන්ති. කුටකාරීති කූටවිනිච්ඡයස්ස චෙව තුලාකූටාදීනඤ්ච කාරකෙ සන්ධායෙතං වුත්තං. තත්ථ කූටවිනිච්ඡයකූටට්ටකාරකකූටඅග්ඝාපනිකානං පච්චනනිරයා නිමිජාතකෙ ආවි භවිස්සන්ති. වන්තන්ති වමිතකං. දුරත්තානන්ති දුග්ගතත්තභාවානං. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, තෙ දුරත්තභාවා සත්තා අයකූටෙහි මත්ථකෙ භිජ්ජමානෙ වමන්ති, තතො තං වන්තං ජලිතඅයකපල්ලෙහි තෙසු එකච්චානං මුඛෙ ඛිපන්ති ¶ , ඉති තෙ පරෙසං වන්තං භුඤ්ජන්ති නාම. භෙරණ්ඩකාති සිඞ්ගාලා. විප්ඵන්දමානන්ති අධොමුඛං නිපජ්ජාපිතං නික්කඩ්ඪිතජිව්හං ඉතො චිතො ච විප්ඵන්දමානං. මිගෙනාති ඔකචාරකමිගෙන. පක්ඛිනාති තථාරූපෙනෙව. ගන්තා තෙති ගන්තාරො තෙ. නිරයුස්සදන්ති උස්සදනිරයං. පාළියං පන ‘‘නිරයං අධො’’ති ලිඛිතං. අයං පන නිරයො නිමිජාතකෙ ආවි භවිස්සතීති.

ඉති මහාසත්තො එත්තකෙ නිරයෙ දස්සෙත්වා ඉදානි දෙවලොකවිවරණං කත්වා රඤ්ඤො දෙවලොකෙ දස්සෙන්තො ආහ –

133.

‘‘සන්තො ච උද්ධං ගච්ඡන්ති, සුචිණ්ණෙනිධ කම්මුනා;

සුචිණ්ණස්ස ඵලං පස්ස, සඉන්දා දෙවා සබ්රහ්මකා.

134.

‘‘තං තං බ්රූමි මහාරාජ, ධම්මං රට්ඨපතී චර;

තථා රාජ චරාහි ධම්මං, යථා තං සුචිණ්ණං නානුතප්පෙය්ය පච්ඡා’’ති.

තත්ථ ¶ සන්තොති කායාදීහි උපසන්තා. උද්ධන්ති දෙවලොකං. සඉන්දාති තත්ථ තත්ථ ඉන්දෙහි සද්ධිං. මහාසත්තො හිස්ස චාතුමහාරාජාදිකෙ දෙවෙ දස්සෙන්තො, ‘‘මහාරාජ, චාතුමහාරාජිකෙ දෙවෙ පස්ස, චත්තාරො මහාරාජානො පස්ස, තාවතිංසෙ පස්ස, සක්කං පස්සා’’ති එවං සබ්බෙපි සඉන්දකෙ සබ්රහ්මකෙ ච දෙවෙ දස්සෙන්තො ‘‘ඉදම්පි සුචිණ්ණස්ස ඵලං ඉදම්පි ඵල’’න්ති දස්සෙසි. තං තං බ්රූමීති තස්මා තං භණාමි. ධම්මන්ති ඉතො පට්ඨාය පාණාතිපාතාදීනි පඤ්ච වෙරානි පහාය දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොහීති. යථා තං සුචිණ්ණං නානුතප්පෙය්යාති යථා තං දානාදිපුඤ්ඤකම්මං සුචිණ්ණං පිතුඝාතකම්මපච්චයං විප්පටිසාරං පටිච්ඡාදෙතුං සමත්ථතාය තං නානුතප්පෙය්ය, තථා තං සුචිණ්ණං චර, බහුං පුඤ්ඤං කරොහීති අත්ථො.

සො ¶ මහාසත්තස්ස ධම්මකථං සුත්වා තතො පට්ඨාය අස්සාසං පටිලභි. බොධිසත්තො පන කිඤ්චි කාලං තත්ථ වසිත්වා අත්තනො වසනට්ඨානඤ්ඤෙව ගතො.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මයා අස්සාසිතොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා රාජා අජාතසත්තු අහොසි, ඉසිගණො බුද්ධපරිසා, සංකිච්චපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

සංකිච්චජාතකවණ්ණනා දුතියා.

ජාතකුද්දානං –

අථ සට්ඨිනිපාතම්හි, සුණාථ මම භාසිතං;

ජාතකසව්හයනො පවරො, සොණකඅරින්දමසව්හයනො;

තථා වුත්තරථෙසභකිච්චවරොති.

සට්ඨිනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

20. සත්තතිනිපාතො

[531] 1. කුසජාතකවණ්ණනා

ඉදං ¶ ¶ තෙ රට්ඨන්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. එකො කිර සාවත්ථිවාසී කුලපුත්තො සාසනෙ උරං දත්වා පබ්බජිතො එකදිවසං සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරන්තො එකං අලඞ්කතඉත්ථිං දිස්වා සුභනිමිත්තග්ගාහවසෙන ඔලොකෙත්වා කිලෙසාභිභූතො අනභිරතො විහාසි දීඝකෙසනඛො කිලිට්ඨචීවරො උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතො ධමනීසන්ථතගත්තො. යථා හි දෙවලොකා චවනධම්මානං දෙවපුත්තානං පඤ්ච පුබ්බනිමිත්තානි පඤ්ඤායන්ති, මාලා මිලායන්ති, වත්ථානි කිලිස්සන්ති, සරීරෙ දුබ්බණ්ණියං ඔක්කමති, උභොහි කච්ඡෙහි සෙදා මුච්චන්ති, දෙවො දෙවාසනෙ නාභිරමති, එවමෙව සාසනා චවනධම්මානං උක්කණ්ඨිතභික්ඛූනං පඤ්ච පුබ්බනිමිත්තානි පඤ්ඤායන්ති, සද්ධාපුප්ඵානි මිලායන්ති, සීලවත්ථානි කිලිස්සන්ති, සරීරෙ මඞ්කුතාය චෙව අයසවසෙන ච දුබ්බණ්ණියං ඔක්කමති, කිලෙසසෙදා මුච්චන්ති, අරඤ්ඤරුක්ඛමූලසුඤ්ඤාගාරෙසු නාභිරමන්ති. තස්සපි තානි පඤ්ඤායිංසු. අථ නං භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා ‘‘අයං, භන්තෙ, උක්කණ්ඨිතො’’ති දස්සෙසුං. සත්ථා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, උක්කණ්ඨිතොසී’’ති තං පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘මා, භික්ඛු, කිලෙසවසිකො හොහි, මාතුගාමො නාමෙස පාපො, තස්මිං පටිබද්ධචිත්තතං විනොදෙහි, සාසනෙ අභිරම, මාතුගාමෙ පටිබද්ධචිත්තතාය හි තෙජවන්තොපි පොරාණකපණ්ඩිතා නිත්තෙජා හුත්වා අනයබ්යසනං පාපුණිංසූ’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ මල්ලරට්ඨෙ කුසාවතීරාජධානියං ඔක්කාකො නාම රාජා ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස සොළසන්නං ඉත්ථිසහස්සානං ජෙට්ඨිකා ¶ ¶ සීලවතී නාම අග්ගමහෙසී අහොසි, සා නෙව පුත්තං, න ධීතරං ලභි. අථස්ස නාගරා චෙව රට්ඨවාසිනො ච රාජනිවෙසනද්වාරෙ සන්නිපතිත්වා ‘‘රට්ඨං නස්සිස්සති, රට්ඨං නස්සිස්සතී’’ති උපක්කොසිංසු. රාජා සීහපඤ්ජරං උග්ඝාටෙත්වා ‘‘මයි රජ්ජං කාරෙන්තෙ අධම්මකාරො නාම නත්ථි, කස්මා උපක්කොසථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘සච්චං, දෙව, අධම්මකාරො නාම නත්ථි, අපිච වංසානුරක්ඛකො ¶ පන වො පුත්තො නත්ථි, අඤ්ඤො ¶ රජ්ජං ගහෙත්වා රට්ඨං නාසෙස්සති, තස්මා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙතුං සමත්ථං පුත්තං පත්ථෙථා’’ති. ‘‘පුත්තං පත්ථෙන්තො කිං කරොමී’’ති? ‘‘පඨමං තාව එකං සත්තාහං චුල්ලනාටකං ධම්මනාටකං කත්වා විස්සජ්ජෙථ, සචෙ සා පුත්තං ලභිස්සති, සාධු, නො චෙ, අථ මජ්ඣිමනාටකං විස්සජ්ජෙථ, තතො ජෙට්ඨනාටකං, අවස්සං එත්තකාසු ඉත්ථීසු එකා පුඤ්ඤවතී පුත්තං ලභිස්සතී’’ති. රාජා තෙසං වචනෙන තථා කත්වා සත්ත දිවසෙ යථාසුඛං අභිරමිත්වා ආගතාගතං පුච්ඡි – ‘‘කච්චි වො පුත්තො ලද්ධො’’ති? සබ්බා ‘‘න ලභාම, දෙවා’’ති ආහංසු. රාජා ‘‘න මෙ පුත්තො උප්පජ්ජිස්සතී’’ති අනත්තමනො අහොසි. නාගරා පුන තථෙව උපක්කොසිංසු. රාජා ‘‘කිං උපක්කොසථ, මයා තුම්හාකං වචනෙන නාටකානි විස්සට්ඨානි, එකාපි පුත්තං න ලභති, ඉදානි කිං කරොමා’’ති ආහ. ‘‘දෙව, එතා දුස්සීලා භවිස්සන්ති නිප්පුඤ්ඤා, නත්ථි එතාසං පුත්තලාභාය පුඤ්ඤං, තුම්හෙ එතාසු පුත්තං අලභන්තීසුපි මා අප්පොස්සුක්කතං ආපජ්ජථ, අග්ගමහෙසී වො සීලවතී දෙවී සීලසම්පන්නා, තං විස්සජ්ජෙථ, තස්සා පුත්තො උප්පජ්ජිස්සතී’’ති.

සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘ඉතො කිර සත්තමෙ දිවසෙ රාජා සීලවතිං දෙවිං ධම්මනාටකං කත්වා විස්සජ්ජෙස්සති, පුරිසා සන්නිපතන්තූ’’ති භෙරිං චරාපෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ දෙවිං අලඞ්කාරාපෙත්වා රාජනිවෙසනා ඔතාරෙත්වා විස්සජ්ජෙසි. තස්සා සීලතෙජෙන සක්කස්ස භවනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො ‘‘කිං නු ඛො’’ති ආවජ්ජෙන්තො දෙවියා පුත්තපත්ථනභාවං ඤත්වා ‘‘එතිස්සා මයා පුත්තං ¶ දාතුං වට්ටති, අත්ථි නු ඛො දෙවලොකෙ එතිස්සා අනුච්ඡවිකො පුත්තො’’ති උපධාරෙන්තො බොධිසත්තං අද්දස. සො කිර තදා තාවතිංසභවනෙ ආයුං ඛෙපෙත්වා උපරිදෙවලොකෙ නිබ්බත්තිතුකාමො අහොසි. සක්කො තස්ස විමානද්වාරං ගන්ත්වා තං පක්කොසිත්වා, ‘‘මාරිස, තයා මනුස්සලොකං ගන්ත්වා ඔක්කාකරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හිතුං වට්ටතී’’ති සම්පටිච්ඡාපෙත්වා අපරම්පි දෙවපුත්තං ‘‘ත්වම්පි එතිස්සා එව පුත්තො භවිස්සසී’’ති වත්වා ‘‘මා ඛො පනස්සා කොචි සීලං භින්දතූ’’ති මහල්ලකබ්රාහ්මණවෙසෙන රඤ්ඤො නිවෙසනද්වාරං අගමාසි.

මහාජනොපි න්හාතො අලඞ්කතො ‘‘අහං දෙවිං ගණ්හිස්සාමි, අහං දෙවිං ගණ්හිස්සාමී’’ති රාජද්වාරෙ සන්නිපතිත්වා සක්කඤ්ච දිස්වා ‘‘ත්වං කස්මා ආගතොසී’’ති ¶ පරිහාසමකාසි. සක්කො ‘‘කිං මං තුම්හෙ ගරහථ, සචෙපි මෙ සරීරං ජිණ්ණං, රාගො පන න ජීරති, සචෙ සීලවතිං ලභිස්සාමි, ආදාය නං ගමිස්සාමීති ආගතොම්හී’’ති වත්වා අත්තනො ආනුභාවෙන සබ්බෙසං පුරතොව අට්ඨාසි. අඤ්ඤො කොචි තස්ස තෙජෙන පුරතො භවිතුං නාසක්ඛි. සො තං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං නිවෙසනා නික්ඛමන්තිඤ්ඤෙව හත්ථෙ ගහෙත්වා පක්කාමි. අථ නං තත්ථ තත්ථ ඨිතා ¶ ගරහිංසු ‘‘පස්සථ, භො, මහල්ලකබ්රාහ්මණො එවං උත්තමරූපධරං දෙවිං ආදාය ගච්ඡති, අත්තනො යුත්තං න ජානාතී’’ති. දෙවීපි ‘‘මහල්ලකො මං ගහෙත්වා ගච්ඡතී’’ති න අට්ටීයති න හරායති. රාජාපි වාතපානෙ ඨත්වා ‘‘කො නු ඛො දෙවිං ගහෙත්වා ගච්ඡතී’’ති ඔලොකෙන්තො තං දිස්වා අනත්තමනො අහොසි.

සක්කො තං ආදාය නගරද්වාරතො නික්ඛමිත්වා ද්වාරසමීපෙ එකං ඝරං මාපෙසි විවටද්වාරං පඤ්ඤත්තකට්ඨත්ථරිකං. අථ නං සා ‘‘ඉදං තෙ නිවෙසන’’න්ති පුච්ඡි. සො ‘‘ආම, භද්දෙ, පුබ්බෙ පනාහං එකො, ඉදානිම්හා මයං ද්වෙ ජනා, අහං භික්ඛාය චරිත්වා තණ්ඩුලාදීනි ආහරිස්සාමි, ත්වං ඉමිස්සා කට්ඨත්ථරිකාය නිපජ්ජාහී’’ති වත්වා තං මුදුනා හත්ථෙන පරාමසන්තො ¶ දිබ්බසම්ඵස්සං ඵරාපෙත්වා තත්ථ නිපජ්ජාපෙසි. සා දිබ්බසම්ඵස්සඵරණෙන සඤ්ඤං විස්සජ්ජෙසි. අථ නං අත්තනො ආනුභාවෙන තාවතිංසභවනං නෙත්වා අලඞ්කතවිමානෙ දිබ්බසයනෙ නිපජ්ජාපෙසි. සා සත්තමෙ දිවසෙ පබුජ්ඣිත්වා තං සම්පත්තිං දිස්වා ‘‘න සො බ්රාහ්මණො මනුස්සො, සක්කො භවිස්සතී’’ති අඤ්ඤාසි. සක්කොපි තස්මිං සමයෙ පාරිච්ඡත්තකමූලෙ දිබ්බනාටකපරිවුතො නිසින්නො අහොසි. සා සයනා උට්ඨාය තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං සක්කො ‘‘වරං තෙ, දෙවි, දදාමි, ගණ්හාහී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි, දෙව, එකං පුත්තං මෙ දෙහී’’ති. ‘‘දෙවි, තිට්ඨතු එකො පුත්තො, අහං තෙ ද්වෙ පුත්තෙ දස්සාමි. තෙසු පන එකො පඤ්ඤවා භවිස්සති විරූපවා, එකො රූපවා න පඤ්ඤවා. තෙසු කතරං පඨමං ඉච්ඡසී’’ති? ‘‘පඤ්ඤවන්තං, දෙවා’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා තස්සා කුසතිණං දිබ්බවත්ථං දිබ්බචන්දනං පාරිච්ඡත්තකපුප්ඵං කොකනුදඤ්ච නාම වීණං දත්වා තං ආදාය රඤ්ඤො සයනඝරං පවිසිත්වා රඤ්ඤා සද්ධිං එකසයනෙ නිපජ්ජාපෙත්වා අඞ්ගුට්ඨකෙන තස්සා නාභිං පරාමසි. තස්මිං ඛණෙ ¶ බොධිසත්තො තස්සා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. සක්කොපි සකට්ඨානමෙව ගතො. පණ්ඩිතා දෙවී ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං ජානි.

අථ නං පබුද්ධො රාජා දිස්වා, ‘‘දෙවි, කෙන නීතාසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘සක්කෙන, දෙවා’’ති. ‘‘අහං පච්චක්ඛතො එකං මහල්ලකබ්රාහ්මණං තං ආදාය ගච්ඡන්තං අද්දසං, කස්මා මං වඤ්චෙසී’’ති? ‘‘සද්දහථ, දෙව, සක්කො මං ගහෙත්වා දෙවලොකං නෙසී’’ති. ‘‘න සද්දහාමි, දෙවී’’ති. අථස්ස සා සක්කදත්තියං කුසතිණං දස්සෙත්වා ‘‘සද්දහථා’’ති ආහ. රාජා ‘‘කුසතිණං නාම යතො කුතොචි ලබ්භතී’’ති න සද්දහි. අථස්ස සා දිබ්බවත්ථාදීනි දස්සෙසි. රාජා තානි දිස්වා සද්දහිත්වා, ‘‘භද්දෙ, සක්කො තාව තං නෙතු, පුත්තො පන තෙ ලද්ධො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ලද්ධො මහාරාජ, ගබ්භො මෙ පතිට්ඨිතො’’ති. සො තුට්ඨො තස්සා ගබ්භපරිහාරං අදාසි ¶ . සා දසමාසච්චයෙන පුත්තං විජායි, තස්ස අඤ්ඤං නාමං අකත්වා කුසතිණනාමමෙව ¶ අකංසු. කුසකුමාරස්ස පදසා ගමනකාලෙ ඉතරො දෙවපුත්තො තස්සා කුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගණ්හි. සා දසමාසෙ පරිපුණ්ණෙ පුත්තං විජායි, තස්ස ‘‘ජයම්පතී’’ති නාමං කරිංසු. තෙ මහන්තෙන යසෙන වඩ්ඪිංසු. බොධිසත්තො පඤ්ඤවා ආචරියස්ස සන්තිකෙ කිඤ්චි සිප්පං අනුග්ගහෙත්වා අත්තනොව පඤ්ඤාය සබ්බසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං පාපුණි.

අථස්ස සොළසවස්සකාලෙ රාජා රජ්ජං දාතුකාමො දෙවිං ආමන්තෙත්වා ‘‘භද්දෙ, පුත්තස්ස තෙ රජ්ජං දත්වා නාටකානි උපට්ඨපෙස්සාම, මයං ජීවන්තායෙව නං රජ්ජෙ පතිට්ඨිතං පස්සිස්සාම, සකලජම්බුදීපෙ ඛො පන යස්ස රඤ්ඤො ධීතරං ඉච්ඡති, තමස්ස ආනෙත්වා අග්ගමහෙසිං කරිස්සාම, චිත්තමස්ස ජානාහි, කතරං රාජධීතරං රොචෙසී’’ති ආහ. සා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘කුමාරස්ස ඉමං පවත්තිං ආරොචෙත්වා චිත්තං ජානාහී’’ති එකං පරිචාරිකං පෙසෙසි. සා ගන්ත්වා තස්ස තං පවත්තිං ආරොචෙසි. තං සුත්වා මහාසත්තො චින්තෙසි – ‘‘අහං න රූපවා, රූපසම්පන්නා රාජධීතා ආනීතාපි මං දිස්වා ‘කිං මෙ ඉමිනා විරූපෙනා’ති පලායිස්සති ඉති නො ලජ්ජිතබ්බකං භවිස්සති, කිං මෙ ඝරාවාසෙන, ධරමානෙ මාතාපිතරො උපට්ඨහිත්වා තෙසං අච්චයෙන නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති. සො ‘‘මය්හං නෙව රජ්ජෙනත්ථො, න නාටකෙහි, අහං මාතාපිතූනං අච්චයෙන පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. සා ගන්ත්වා තස්ස කථං දෙවියා ආරොචෙසි, දෙවීපි රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා අනත්තමනො හුත්වා පුන කතිපාහච්චයෙන සාසනං පෙසෙසි. සොපි ¶ පටිබාහතියෙව. එවං යාවතතියං පටිබාහිත්වා චතුත්ථවාරෙ චින්තෙසි – ‘‘මාතාපිතූහි සද්ධිං එකන්තෙන පටිපක්ඛභාවො නාම න යුත්තො, එකං උපායං කරිස්සාමී’’ති.

සො කම්මාරජෙට්ඨකං පක්කොසාපෙත්වා බහුං සුවණ්ණං දත්වා ‘‘එකං ඉත්ථිරූපකං කරොහී’’ති උය්යොජෙත්වා තස්මිං පක්කන්තෙ අඤ්ඤං සුවණ්ණං ගහෙත්වා සයම්පි ඉත්ථිරූපකං අකාසි. බොධිසත්තානඤ්හි අධිප්පායො නාම සමිජ්ඣති. තං සුවණ්ණරූපකං ජිව්හාය අවණ්ණනීයසොභං අහොසි. අථ නං මහාසත්තො ඛොමං නිවාසාපෙත්වා සිරිගබ්භෙ ඨපාපෙසි. සො කම්මාරජෙට්ඨකෙන ආභතරූපකං දිස්වා තං ගරහිත්වා ‘‘ගච්ඡ අම්හාකං සිරිගබ්භෙ ඨපිතරූපකං ආහරා’’ති ආහ. සො සිරිගබ්භං පවිට්ඨො ¶ තං දිස්වා ‘‘කුමාරෙන සද්ධිං අභිරමිතුං එකා දෙවච්ඡරා, ආගතා භවිස්සතී’’ති හත්ථං පසාරෙතුං අවිසහන්තො නික්ඛමිත්වා ‘‘දෙව, සිරිගබ්භෙ අය්යා එකිකාව ඨිතා, උපගන්තුං න සක්කොමී’’ති ආහ. ‘‘තාත, ගච්ඡ, සුවණ්ණරූපකං එතං, ආහරා’’ති පුන පෙසිතො ආහරි. කුමාරො කම්මාරෙන කතං රූපකං සුවණ්ණගබ්භෙ නික්ඛිපාපෙත්වා අත්තනා ¶ කතං අලඞ්කාරාපෙත්වා රථෙ ඨපාපෙත්වා ‘‘එවරූපං ලභන්තො ගණ්හාමී’’ති මාතු සන්තිකං පහිණි.

සා අමච්චෙ පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘තාතා, මය්හං පුත්තො මහාපුඤ්ඤො සක්කදත්තියො අනුච්ඡවිකං කුමාරිකං ලභිස්සති, තුම්හෙ එවරූපං ලභන්තා ගණ්හිස්සථ, ඉමං රූපකං පටිච්ඡන්නයානෙ ඨපෙත්වා සකලජම්බුදීපං චරන්තා යස්ස රඤ්ඤො එවරූපං ධීතරං පස්සථ, තස්සෙතං දත්වා ‘ඔක්කාකරාජා තුම්හෙහි සද්ධිං ආවාහං කරිස්සතී’ති දිවසං වවත්ථපෙත්වා ආගච්ඡථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති තං ආදාය මහන්තෙන පරිවාරෙන නික්ඛමිත්වා විචරන්තා යං රාජධානිං පාපුණන්ති, තත්ථ සායන්හසමයෙ මහාජනස්ස සමොසරණට්ඨානෙ තං රූපකං වත්ථපුප්ඵාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරිත්වා සුවණ්ණසිවිකං ආරොපෙත්වා තිත්ථමග්ගෙ ඨපෙත්වා අමච්චා සයං පටික්කමිත්වා ආගතාගතානං කථාසවනත්ථං එකමන්තෙ තිට්ඨන්ති. මහාජනො තං ඔලොකෙත්වා ‘‘සුවණ්ණරූපක’’න්ති සඤ්ඤං අකත්වා ‘‘අයං මනුස්සිත්ථී සමානාපි දෙවච්ඡරපටිභාගා අතිවිය සොභති, කිං නු ඛො එත්ථ ඨිතා, කුතො වා ආගතා, අම්හාකං නගරෙ එවරූපා නත්ථී’’ති වණ්ණෙන්තො පක්කමති. තං සුත්වා අමච්චා ‘‘සචෙ ඉධ එවරූපා දාරිකා භවෙය්ය, ‘අසුකා රාජධීතා විය ¶ අසුකා අමච්චධීතා වියා’ති වදෙය්යුං, අද්ධා ඉධ එවරූපා නත්ථී’’ති තං ආදාය අඤ්ඤං නගරං ගච්ඡන්ති.

තෙ එවං විචරන්තා අනුපුබ්බෙන මද්දරට්ඨෙ සාගලනගරං සම්පාපුණිංසු. තත්ථ මද්දරඤ්ඤො අට්ඨ ධීතරො උත්තමරූපධරා දෙවච්ඡරපටිභාගා, තාසං සබ්බජෙට්ඨිකා පභාවතී නාම. තස්සා සරීරතො ¶ බාලසූරියස්ස පභා විය පභා නිච්ඡරන්ති, අන්ධකාරෙපි චතුහත්ථෙ අන්තොගබ්භෙ පදීපකිච්චං නත්ථි, සබ්බො ගබ්භො එකොභාසොව හොති. ධාතී පනස්සා ඛුජ්ජා, සා පභාවතිං භොජෙත්වා තස්සා සීසන්හාපනත්ථං අට්ඨහි වණ්ණදාසීහි අට්ඨ ඝටෙ ගාහාපෙත්වා සායන්හසමයෙ උදකත්ථාය ගච්ඡන්තී තිත්ථමග්ගෙ ඨිතං තං රූපකං දිස්වා ‘‘පභාවතී’’ති සඤ්ඤාය ‘‘අයං දුබ්බිනීතා ‘සීසං න්හායිස්සාමී’ති අම්හෙ උදකත්ථාය පෙසෙත්වා පඨමතරං ආගන්ත්වා තිත්ථමග්ගෙ ඨිතා’’ති කුජ්ඣිත්වා ‘‘අරෙ කුලලජ්ජාපනිකෙ අම්හෙහි පුරිමතරං ආගන්ත්වා කස්මා ඉධ ඨිතාසි, සචෙ රාජා ජානිස්සති, නාසෙස්සති නො’’ති වත්වා හත්ථෙන ගණ්ඩපස්සෙ පහරි, හත්ථතලං භිජ්ජමානං විය ජාතං. තතො ‘‘සුවණ්ණරූපක’’න්ති ඤත්වා හසමානා තාසං වණ්ණදාසීනං සන්තිකං ගච්ඡන්තී ‘‘පස්සථෙතං මෙ කම්මං, මම ධීතාතිසඤ්ඤාය පහාරං අදාසිං, අයං මම ධීතු සන්තිකෙ කිමග්ඝති, කෙවලං මෙ හත්ථො දුක්ඛාපිතො’’ති ආහ.

අථ නං රාජදූතා ගහෙත්වා ‘‘ත්වං ‘මම ධීතා ඉතො අභිරූපතරා’ති වදන්තී කං නාම කථෙසී’’ති ¶ ආහංසු. ‘‘මද්දරඤ්ඤො ධීතරං පභාවතිං, ඉදං රූපකං තස්සා සොළසිම්පි කලං න අග්ඝතී’’ති. තෙ තුට්ඨමානසා රාජද්වාරං ගන්ත්වා ‘‘ඔක්කාකරඤ්ඤො දූතා ද්වාරෙ ඨිතා’’ති පටිහාරෙසුං. රාජා ආසනා වුට්ඨාය ඨිතකොව ‘‘පක්කොසථා’’ති ආහ. තෙ පවිසිත්වා රාජානං වන්දිත්වා ‘‘මහාරාජ, අම්හාකං රාජා තුම්හාකං ආරොග්යං පුච්ඡතී’’ති වත්වා කතසක්කාරසම්මානා ‘‘කිමත්ථං ආගතත්ථා’’ති පුට්ඨා ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤො සීහස්සරො පුත්තො කුසකුමාරො නාම, රාජා තස්ස රජ්ජං දාතුකාමො අම්හෙ තුම්හාකං සන්තිකං පහිණි, තුම්හාකං කිර ධීතා පභාවතී, තං තස්ස දෙථ, ඉමඤ්ච සුවණ්ණරූපකං දෙය්යධම්මං ගණ්හථා’’ති තං රූපකං තස්ස අදංසු. සොපි ‘‘එවරූපෙන මහාරාජෙන සද්ධිං විවාහමඞ්ගලං භවිස්සතී’’ති තුට්ඨචිත්තො සම්පටිච්ඡි ¶ . අථ නං දූතා ආහංසු – ‘‘මහාරාජ, අම්හෙහි ¶ න සක්කා පපඤ්චං කාතුං, කුමාරිකාය ලද්ධභාවං රඤ්ඤො ආරොචෙස්සාම, අථ නං සො ආගන්ත්වා ආදාය ගමිස්සතී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා තෙසං සක්කාරං කත්වා විස්සජ්ජෙසි. තෙ ගන්ත්වා රඤ්ඤො ච දෙවියා ච ආරොචෙසුං. රාජා මහන්තෙන පරිවාරෙන කුසාවතිතො නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන සාගලනගරං පාපුණි. මද්දරාජා පච්චුග්ගන්ත්වා තං නගරං පවෙසෙත්වා මහන්තං සක්කාරමකාසි.

සීලවතී දෙවී පණ්ඩිතත්තා ‘‘කො ජානාති, කිං භවිස්සතී’’ති එකාහද්වීහච්චයෙන මද්දරාජානං ආහ – ‘‘මහාරාජ, සුණිසං දට්ඨුකාමාම්හී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තං පක්කොසාපෙසි. පභාවතී සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා ධාතිගණපරිවුතා ආගන්ත්වා සස්සුං වන්දි. සා තං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං කුමාරිකා අභිරූපා, මය්හං පුත්තො විරූපො. සචෙ එසා තං පස්සිස්සති, එකාහම්පි අවසිත්වා පලායිස්සති, උපායං කරිස්සාමී’’ති. සා මද්දරාජානං ආමන්තෙත්වා, ‘‘මහාරාජ, සුණිසා මෙ පුත්තස්ස අනුච්ඡවිකා, අපිච ඛො පන අම්හාකං කුලපවෙණියා ආගතං චාරිත්තං අත්ථි, සචෙ අයං තස්මිං චාරිත්තෙ වත්තිස්සති, නෙස්සාමි න’’න්ති ආහ. ‘‘කිං පන වො චාරිත්ත’’න්ති. ‘‘අම්හාකං වංසෙ යාව එකස්ස ගබ්භස්ස පතිට්ඨානං හොති, තාව දිවා සාමිකං පස්සිතුං න ලභති. සචෙ එසා තථා කරිස්සති, නෙස්සාමි න’’න්ති. රාජා ‘‘කිං, අම්ම, සක්ඛිස්සසි එවං වත්තිතු’’න්ති ධීතරං පුච්ඡි. සා ‘‘ආම තාතා’’ති ආහ. තතො ඔක්කාකරාජා මද්දරඤ්ඤො බහුං ධනං දත්වා තං ආදාය පක්කාමි. මද්දරාජාපි මහන්තෙන පරිවාරෙන ධීතරං උය්යොජෙසි.

ඔක්කාකො කුසාවතිං ගන්ත්වා නගරං අලඞ්කාරාපෙත්වා සබ්බබන්ධනානි මොචෙත්වා පුත්තස්ස අභිසෙකං කත්වා රජ්ජං දත්වා පභාවතිං අග්ගමහෙසිං කාරෙත්වා නගරෙ ‘‘කුසරාජස්ස ආණා’’ති භෙරිං චරාපෙසි. සකලජම්බුදීපතලෙ රාජානො යෙසං ධීතරො අත්ථි, තෙ කුසරඤ්ඤො ධීතරො පහිණිංසු ¶ . යෙසං පුත්තා ¶ අත්ථි, තෙ තෙන සද්ධිං මිත්තභාවං ආකඞ්ඛන්තා පුත්තෙ උපට්ඨාකෙ කත්වා පහිණිංසු. බොධිසත්තස්ස නාටකපරිවාරො මහා අහොසි, මහන්තෙන යසෙන රජ්ජං කාරෙසි. සො පභාවතිං දිවා පස්සිතුං න ලභති, සාපි තං දිවා පස්සිතුං න ලභති, උභින්නං රත්තිදස්සනමෙව හොති. තත්ථ පභාවතියා සරීරප්පභාපි අබ්බොහාරිකා අහොසි. බොධිසත්තො සිරිගබ්භතො රත්තිංයෙව නික්ඛමති.

සො ¶ කතිපාහච්චයෙන පභාවතිං දිවා දට්ඨුකාමො මාතුයා ආරොචෙසි. සා ‘‘මා තෙ තාත, රුච්චි, යාව එකං පුත්තං ලභසි, තාව ආගමෙහී’’ති, පටික්ඛිපි. සො පුනප්පුනං යාචියෙව. අථ නං සා ආහ – ‘‘තෙන හි හත්ථිසාලං ගන්ත්වා හත්ථිමෙණ්ඩවෙසෙන තිට්ඨ, අහං තං තත්ථ ආනෙස්සාමි, අථ නං අක්ඛීනි පූරෙත්වා ඔලොකෙය්යාසි, මා ච අත්තානං ජානාපෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා හත්ථිසාලං අගමාසි. අථස්ස මාතා හත්ථිසාලං අලඞ්කාරාපෙත්වා පභාවතිං ‘‘එහි සාමිකස්ස හත්ථිනො පස්සාමා’’ති තත්ථ නෙත්වා ‘‘අයං හත්ථී අසුකො නාම, අයං හත්ථී අසුකො නාමා’’ති තස්සා දස්සෙසි. තත්ථ තං රාජා මාතු පච්ඡතො ගච්ඡන්තිං දිස්වා හත්ථිගොපකවෙසෙන හත්ථිඡකණපිණ්ඩෙන පිට්ඨියං පහරි. සා කුද්ධා ‘‘රඤ්ඤො කථෙත්වා තෙ හත්ථං ඡින්දාපෙස්සාමී’’ති වත්වා දෙවිං උජ්ඣාපෙසි. රාජමාතා ‘‘මා අම්ම කුජ්ඣී’’ති සුණිසං සඤ්ඤාපෙත්වා පිට්ඨිං පරිමජ්ජි. පුනපි රාජා තං දට්ඨුකාමො හුත්වා අස්සසාලාය අස්සගොපකවෙසෙන තං දිස්වා තථෙව අස්සඡකණපිණ්ඩෙන පහරි. තදාපි තං කුද්ධං සස්සු සඤ්ඤාපෙසි.

පුනෙකදිවසෙ පභාවතී මහාසත්තං පස්සිතුකාමා හුත්වා සස්සුයා ආරොචෙත්වා ‘‘අලං මා තෙ රුච්චී’’ති පටික්ඛිත්තාපි පුනප්පුනං යාචි. අථ නං සා ආහ – ‘‘තෙන හි ස්වෙ මම පුත්තො නගරං පදක්ඛිණං කරිස්සති, ත්වං සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා තං පස්සෙය්යාසී’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා පුනදිවසෙ නගරං අලඞ්කාරාපෙත්වා ජයම්පතිකුමාරං රාජවෙසං ගාහාපෙත්වා හත්ථිපිට්ඨෙ නිසීදාපෙත්වා බොධිසත්තං පච්ඡිමාසනෙ නිසීදාපෙත්වා නගරං පදක්ඛිණං කාරාපෙසි. සා පභාවතිං ආදාය සීහපඤ්ජරෙ ඨත්වා ‘‘පස්ස තව සාමිකස්ස සිරිසොභග්ග’’න්ති ආහ. සා ‘‘අනුච්ඡවිකො ¶ මෙ සාමිකො ලද්ධො’’ති අත්තමනා අහොසි. තං දිවසං පන මහාසත්තො හත්ථිමෙණ්ඩවෙසෙන ජයම්පතිස්ස පච්ඡිමාසනෙ නිසීදිත්වා යථාධිප්පායෙන පභාවතිං ඔලොකෙන්තො හත්ථවිකාරාදිවසෙන චිත්තරුචියා කෙළිං දස්සෙසි. හත්ථිම්හි අතික්කන්තෙ රාජමාතා පභාවතිං පුච්ඡි – ‘‘දිට්ඨො තෙ, අම්ම, සාමිකො’’ති. ‘‘ආම අය්යෙ, පච්ඡිමාසනෙ පනස්ස නිසින්නො හත්ථිමෙණ්ඩො අතිවිය දුබ්බිනීතො, මය්හං හත්ථවිකාරාදීනි දස්සෙසි, කස්මා එවරූපං ¶ අලක්ඛිකං ¶ රඤ්ඤො පච්ඡිමාසනෙ නිසීදාපෙසුං, නීහරාපෙහි න’’න්ති? ‘‘අම්ම, රඤ්ඤො පච්ඡිමාසනෙ රක්ඛා නාම ඉච්ඡිතබ්බා’’ති.

සා චින්තෙසි – ‘‘අයං හත්ථිමෙණ්ඩො අතිවිය නිබ්භයො, රාජානං ‘රාජා’තිපි න මඤ්ඤති, කිං නු ඛො එසොව කුසරාජා, අද්ධා හි එසො අතිවිය විරූපො එව භවිස්සති, තෙනෙව මං න දස්සෙන්තී’’ති. සා ඛුජ්ජං කණ්ණමූලෙ ආහ – ‘‘අම්ම, ගච්ඡ තාව ජානාහි, කිං පුරිමාසනෙ නිසින්නකො රාජා, උදාහු පච්ඡිමාසනෙ’’ති? ‘‘කථං පනාහං ජානිස්සාමී’’ති. ‘‘සචෙ හි සො රාජා භවිස්සති, පඨමතරං හත්ථිපිට්ඨිතො ඔතරිස්සති, ඉමාය සඤ්ඤාය ජානාහී’’ති. සා ගන්ත්වා එකමන්තෙ ඨිතා පඨමං මහාසත්තං ඔතරන්තං අද්දස, පච්ඡා ජයම්පතිකුමාරං. මහාසත්තොපි ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො ඛුජ්ජං දිස්වා ‘‘ඉමිනා නාම කාරණෙන එසා ආගතා භවිස්සතී’’ති ඤත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ඉමං අන්තරං පභාවතියා මා කථෙහී’’ති දළ්හං වත්වා උය්යොජෙසි. සා ගන්ත්වා ‘‘පුරිමාසනෙ නිසින්නො පඨමං ඔතරී’’ති ආහ. පභාවතී තස්සා වචනං සද්දහි.

මහාසත්තොපි පුන දට්ඨුකාමො හුත්වා මාතරං යාචි. සා පටික්ඛිපිතුං අසක්කොන්තී ‘‘තෙන හි අඤ්ඤාතකවෙසෙන උය්යානං ගච්ඡාහී’’ති ආහ. සො උය්යානං ගන්ත්වා පොක්ඛරණියං ගලප්පමාණං උදකං පවිසිත්වා පදුමිනිපත්තෙන සීසං ඡාදෙත්වා පුප්ඵිතපදුමෙන මුඛං ආවරිත්වා අට්ඨාසි. මාතාපිස්ස පභාවතිං උය්යානං නෙත්වා සායන්හසමයෙ ‘‘ඉමෙ රුක්ඛෙ පස්ස, සකුණෙ පස්ස, මිගෙ පස්සා’’ති පලොභයමානා පොක්ඛරණීතීරං පායාසි. සා පඤ්චවිධපදුමසඤ්ඡන්නං පොක්ඛරණිං ¶ දිස්වා න්හායිතුකාමා පරිචාරිකාහි සද්ධිං පොක්ඛරණිං ඔතරිත්වා කීළන්තී තං පදුමං දිස්වා විචිනිතුකාමා හත්ථං පසාරෙසි. අථ නං රාජා පදුමිනිපත්තං අපනෙත්වා ‘‘අහං කුසරාජා’’ති වත්වා හත්ථෙ ගණ්හි. සා තස්ස මුඛං දිස්වා ‘‘යක්ඛො මං ගණ්හී’’ති විරවිත්වා තත්ථෙව විසඤ්ඤිතං පත්තා. අථස්සා රාජා හත්ථං මුඤ්චි. සා සඤ්ඤං පටිලභිත්වා ‘‘කුසරාජා කිර මං හත්ථෙ ගණ්හි, ඉමිනාවාහං හත්ථිසාලාය හත්ථිඡකණපිණ්ඩෙන, අස්සසාලාය අස්සඡකණපිණ්ඩෙන පහටා, අයමෙව මං හත්ථිස්ස පච්ඡිමාසනෙ නිසීදිත්වා උප්පණ්ඩෙසි, කිං මෙ එවරූපෙන දුම්මුඛෙන පතිනා, ඉමං ජහිත්වා අහං ජීවන්තී අඤ්ඤං පතිං ලභිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා අත්තනා සද්ධිං ආගතෙ අමච්චෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘මම යානවාහනං සජ්ජං කරොථ, අජ්ජෙව ගමිස්සාමී’’ති ආහං ¶ . තෙ රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා චින්තෙසි – ‘‘සචෙ ගන්තුං න ලභිස්සති, හදයමස්සා ඵලිස්සති, ගච්ඡතු පුන තං අත්තනො බලෙන ආනෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා අථස්සා ගමනං අනුජානි. සා පිතුනගරමෙව අගමාසි.

මහාසත්තොපි ¶ උය්යානතො නගරං පවිසිත්වා අලඞ්කතපාසාදං අභිරුහි. බොධිසත්තඤ්හි සා පුබ්බපත්ථනාවසෙන න ඉච්ඡි, සොපි පුබ්බකම්මවසෙනෙව විරූපො අහොසි. අතීතෙ කිර බාරාණසියං ද්වාරගාමෙ උපරිමවීථියා ච හෙට්ඨිමවීථියා ච ද්වෙ කුලානි වසිංසු. එකස්ස කුලස්ස ද්වෙ පුත්තා අහෙසුං. එකස්ස එකාව ධීතා අහොසි. ද්වීසු පුත්තෙසු බොධිසත්තො කනිට්ඨො. තං කුමාරිකං ජෙට්ඨකස්ස අදංසු. කනිට්ඨො අදාරභරණො භාතු සන්තිකෙයෙව වසි. අථෙකදිවසං තස්මිං ඝරෙ අතිරසකපූවෙ පචිංසු. බොධිසත්තො අරඤ්ඤං ගතො හොති. තස්ස පූවං ඨපෙත්වා අවසෙසෙ භාජෙත්වා ඛාදිංසු. තස්මිං ඛණෙ පච්චෙකබුද්ධො භික්ඛාය ඝරද්වාරං අගමාසි. බොධිසත්තස්ස භාතුජායා ‘‘චූළපතිනො අඤ්ඤං පූවං පචිස්සාමී’’ති තං ගහෙත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස අදාසි. සොපි තං ඛණඤ්ඤෙව අරඤ්ඤතො ආගච්ඡි. අථ නං සා ආහ – ‘‘සාමි, චිත්තං පසාදෙහි, තව කොට්ඨාසො පච්චෙකබුද්ධස්ස දින්නො’’ති. සො ¶ ‘‘තව කොට්ඨාසං ඛාදිත්වා මම කොට්ඨාසං දෙසි, අහං කිං ඛාදිස්සාමී’’ති කුද්ධො පච්චෙකබුද්ධං අනුගන්ත්වා පත්තතො පූවං ගණ්හි. සා මාතු ඝරං ගන්ත්වා නවවිලීනං චම්පකපුප්ඵවණ්ණං සප්පිං ආහරිත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස පත්තං පූරෙසි, තං ඔභාසං මුඤ්චි. සා තං දිස්වා පත්ථනං පට්ඨපෙසි – ‘‘භන්තෙ, ඉමිනා දානබලෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ මෙ සරීරං ඔභාසජාතං හොතු, උත්තමරූපධරා ච භවෙය්යං, ඉමිනා ච මෙ අසප්පුරිසෙන සද්ධිං එකට්ඨානෙ වාසො මා අහොසී’’ති. ඉති සා ඉමිස්සා පුබ්බපත්ථනාය වසෙන තං න ඉච්ඡි. බොධිසත්තොපි තං පූව තස්මිං සප්පිපත්තෙ ඔසීදාපෙත්වා පත්ථනං පට්ඨපෙසි – ‘‘භන්තෙ, ඉමං යොජනසතෙ වසන්තිම්පි ආනෙත්වා මම පාදපරිචාරිකං කාතුං සමත්ථො භවෙය්ය’’න්ති. තත්ථ යං සො කුද්ධො ගන්ත්වා පූවං ගණ්හි, තස්ස පුබ්බකම්මස්ස වසෙන විරූපො අහොසි, පුබ්බපත්ථනාය සා ච තං න ඉච්ඡීති.

සො පභාවතියා ගතාය සොකප්පත්තො අහොසි, නානාකාරෙහි පරිචාරයමානාපි නං සෙසිත්ථියො ඔලොකාපෙතුම්පි නාසක්ඛිංසු, ¶ , පභාවතිරහිතමස්ස සකලම්පි නිවෙසනං තුච්ඡං විය ඛායි. සො ‘‘ඉදානි සාගලනගරං පත්තා භවිස්සතී’’ති පච්චූසසමයෙ මාතු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘අම්ම, අහං පභාවතිං ආනෙස්සාමි, තුම්හෙ රජ්ජං අනුසාසථා’’ති වදන්තො පඨමං ගාථමාහ –

1.

‘‘ඉදං තෙ රට්ඨං සධනං සයොග්ගං, සකායුරං සබ්බකාමූපපන්නං;

ඉදං තෙ රජ්ජං අනුසාස අම්ම, ගච්ඡාමහං යත්ථ පියා පභාවතී’’ති.

තත්ථ සයොග්ගන්ති හත්ථියොග්ගාදිසහිතං. සකායුරන්ති සපඤ්චරාජකකුධභණ්ඩං. අනුසාස, අම්මාති ¶ සො කිර පුරිසස්ස රජ්ජං දත්වා පුන ගණ්හනං නාම න යුත්තන්ති පිතු වා භාතු වා අනිය්යාදෙත්වා මාතු නිය්යාදෙන්තො එවමාහ.

සා තස්ස කථං සුත්වා ‘‘තෙන හි, තාත, අප්පමත්තො භවෙය්යාසි, මාතුගාමො නාම අපරිසුද්ධහදයො’’ති වත්වා නානග්ගරසභොජනස්ස සුවණ්ණකරොටිං පූරෙත්වා ‘‘ඉදං අන්තරාමග්ගෙ භුඤ්ජෙය්යාසී’’ති ¶ වත්වා උය්යොජෙසි. සො තං ආදාය මාතරං වන්දිත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා ‘‘ජීවන්තො පුන තුම්හෙ පස්සිස්සාමී’’ති වත්වා සිරිගබ්භං පවිසිත්වා පඤ්චාවුධං සන්නය්හිත්වා භත්තකරොටියා සද්ධිං කහාපණසහස්සං පසිබ්බකෙ කත්වා කොකනුදඤ්ච වීණං ආදාය නගරා නික්ඛමිත්වා මග්ගං පටිපජ්ජිත්වා මහබ්බලො මහාථාමො යාව මජ්ඣන්හිකා පණ්ණාස යොජනානි ගන්ත්වා භත්තං භුඤ්ජිත්වා සෙසදිවසභාගෙන පුන පණ්ණාස යොජනානි ගන්ත්වා එකාහෙනෙව යොජනසතිකං මග්ගං ඛෙපෙත්වා සායන්හසමයෙ න්හත්වා සාගලනගරං පාවිසි. තස්මිං පවිට්ඨමත්තෙයෙව තස්ස තෙජෙන පභාවතී සයනපිට්ඨෙ සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තී ඔතරිත්වා භූමියං නිපජ්ජි. බොධිසත්තං කිලන්තින්ද්රියං වීථියා ගච්ඡන්තං අඤ්ඤතරා ඉත්ථී දිස්වා පක්කොසාපෙත්වා නිසීදාපෙත්වා පාදෙ ධොවාපෙත්වා සයනං දාපෙසි. සො කිලන්තකායො නිපජ්ජිත්වා නිද්දං ඔක්කමි.

අථ සා තස්මිං නිද්දමුපගතෙ භත්තං සම්පාදෙත්වා තං පබොධෙත්වා භත්තං භොජෙසි. සො තුට්ඨො තස්සා සද්ධිං භත්තකරොටියා කහාපණසහස්සං ¶ අදාසි. සො පඤ්චාවුධං තත්ථෙව ඨපෙත්වා ‘‘ගන්තබ්බට්ඨානං මෙ අත්ථී’’ති වත්වා වීණං ආදාය හත්ථිසාලං ගන්ත්වා ‘‘අජ්ජ මෙ ඉධ වසිතුං දෙථ, ගන්ධබ්බං වො කරිස්සාමී’’ති වත්වා හත්ථිගොපකෙහි අනුඤ්ඤාතො එකමන්තෙ නිපජ්ජිත්වා ථොකං නිද්දායිත්වා පටිප්පස්සද්ධදරථො උට්ඨාය වීණං මුඤ්චිත්වා ‘‘සාගලනගරවාසිනො ඉමං සද්දං සුණන්තූ’’ති වීණං වාදෙන්තො ගායි. පභාවතී භූමියං නිපන්නා තං සද්දං සුත්වාව ‘‘අයං න අඤ්ඤස්ස වීණාසද්දො, නිස්සංසයං කුසරාජා මමත්ථාය ආගතො’’ති අඤ්ඤාසි. මද්දරාජාපි තං සද්දං සුත්වා ‘‘අතිවිය මධුරං වාදෙති, ස්වෙ එතං පක්කොසාපෙත්වා මම ගන්ධබ්බං කාරෙස්සාමී’’ති චින්තෙසි.

බොධිසත්තො ‘‘න සක්කා ඉධ වසමානෙන පභාවතී දට්ඨුං, අට්ඨානමෙත’’න්ති පාතොව නික්ඛමිත්වා සායං භුත්තගෙහෙයෙව පාතරාසං භුඤ්ජිත්වා වීණං ඨපෙත්වා රාජකුම්භකාරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තස්ස අන්තෙවාසිකභාවං උපගන්ත්වා එකදිවසෙනෙව ඝරං මත්තිකාය පූරෙත්වා ¶ ‘‘භාජනානි කරොමි ආචරියා’’ති වත්වා, ‘‘ආම, කාරොහී’’ති වුත්තෙ එකං මත්තිකාපිණ්ඩං චක්කෙ ඨපෙත්වා චක්කං ¶ ආවිඤ්ඡි, සකිං ආවිද්ධමෙව යාව මජ්ඣන්හිකාතික්කමා භමියෙව. සො නානාවණ්ණානි ඛුද්දකමහන්තානි භාජනානි කත්වා පභාවතියා අත්ථාය භාජනං කරොන්තො නානාරූපානි සමුට්ඨාපෙසි. බොධිසත්තානඤ්හි අධිප්පායො නාම සමිජ්ඣති, ‘‘තානි රූපානි පභාවතීයෙව පස්සතූ’’ති අධිට්ඨාසි. සො සබ්බභාජනානි සුක්ඛාපෙත්වා පචිත්වා ගෙහං පූරෙසි. කුම්භකාරො නානාභාජනානි ගහෙත්වා රාජකුලං අගමාසි. රාජා දිස්වා ‘‘කෙනිමානි කතානී’’ති පුච්ඡි. ‘‘මයා, දෙවා’’ති. ‘‘අහං තයා කතානි ජානාමි, කථෙහි, කෙන කතානී’’ති? ‘‘අන්තෙවාසිකෙන මෙ දෙවා’’ති. ‘‘න තෙ සො අන්තෙවාසී, ආචරියො තෙ සො, ත්වං තස්ස සන්තිකෙ සිප්පං සික්ඛ, ඉතො පට්ඨාය ච සො මම ධීතානං භාජනානි කරොතු, ඉමඤ්චස්ස සහස්සං දෙහී’’ති සහස්සං දාපෙත්වා ‘‘නානාවණ්ණානි ඉමානි ඛුද්දකභාජනානි මම ධීතානං දෙහී’’ති ආහ.

සො තානි තාසං සන්තිකං නෙත්වා ‘‘ඉමානි වො කීළනත්ථාය ඛුද්දකභාජනානී’’ති ආහ. තා සබ්බා ආගමිංසු. කුම්භකාරො මහාසත්තෙන පභාවතියා අත්ථාය කතභාජනමෙව තස්සා අදාසි. සා ච භාජනං ගහෙත්වා ¶ තත්ථ අත්තනො ච මහාසත්තස්ස ච ඛුජ්ජාය ච රූපං පස්සිත්වා ‘‘ඉදං න අඤ්ඤෙන කතං, කුසරාජෙනෙව කත’’න්ති ඤත්වා කුජ්ඣිත්වා භූමියං ඛිපිත්වා ‘‘ඉමිනා මය්හං අත්ථො නත්ථි, ඉච්ඡන්තානං දෙහී’’ති ආහ. අථස්සා භගිනියො කුද්ධභාවං ඤත්වා ‘‘ඛුද්දකභාජනං කුසරඤ්ඤා කතන්ති මඤ්ඤසි, ඉදං තෙන න කතං, කුම්භකාරෙනෙව කතං, ගණ්හාහි න’’න්ති අවහසිංසු. සා තෙන කතභාවං තස්ස ච ආගතභාවං තාසං න කථෙසි. කුම්භකාරො සහස්සං බොධිසත්තස්ස දත්වා ‘‘තාත, රාජා තෙ තුට්ඨො, ඉතො කිර පට්ඨාය රාජධීතානං භාජනානි කරෙය්යාසි, අහං තාසං හරිස්සාමී’’ති ආහ.

සො ‘‘ඉධාපි වසන්තෙන න සක්කා පභාවතී දට්ඨු’’න්ති තං සහස්සං තස්සෙව දත්වා රාජුපට්ඨාකස්ස නළකාරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තස්ස අන්තෙවාසිකො හුත්වා පභාවතියා අත්ථාය තාලවණ්ටං කත්වා තත්ථෙව සෙතච්ඡත්තඤ්ච ආපානභූමිඤ්ච ¶ වත්ථං ගහෙත්වා ඨිතං පභාවතිඤ්චාති නානාරූපානි දස්සෙසි. නළකාරො තඤ්ච අඤ්ඤඤ්ච තෙන කතභණ්ඩකං ආදාය රාජකුලං අගමාසි. රාජා දිස්වා ‘‘කෙනිමානි කතානී’’ති පුච්ඡිත්වා පුරිමනයෙනෙව සහස්සං දත්වා ‘‘ඉමානි නළකාරභණ්ඩානි මම ධීතානං දෙහී’’ති ආහ. සොපි බොධිසත්තෙන පභාවතියා අත්ථාය කතං තාලවණ්ටං තස්සායෙව අදාසි. තත්රපි රූපානි අඤ්ඤො ජනො න පස්සති, පභාවතී පන දිස්වා කුසරඤ්ඤා කතභාවං ඤත්වා ‘‘ගණ්හිතුකාමා ගණ්හන්තූ’’ති කුද්ධා භූමියං ඛිපි ¶ . අථ නං සෙසා අවහසිංසු. නළකාරො සහස්සං ආහරිත්වා බොධිසත්තස්ස දත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙසි.

සො ‘‘ඉදම්පි මය්හං අවසනට්ඨාන’’න්ති සහස්සං තස්සෙව දත්වා රාජමාලාකාරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා අන්තෙවාසිකභාවං උපගන්ත්වා නානාවිධං මාලාවිකතිං ගන්ථිත්වා පභාවතියා අත්ථාය නානාරූපවිචිත්රං එකං චුම්බටකං අකාසි. මාලාකාරො තං සබ්බං ආදාය රාජකුලං අගමාසි. රාජා දිස්වා ‘‘කෙනිමානි ගන්ථිතානී’’ති පුච්ඡි. ‘‘මයා, දෙවා’’ති. ‘‘අහං තයා ගන්ථිතානි ජානාමි, කථෙහි, කෙන ගන්ථිතානී’’ති? ‘‘අන්තෙවාසිකෙන මෙ ¶ , දෙවා’’ති. ‘‘න සො අන්තෙවාසී, ආචරියො තෙ සො, ත්වං තස්ස සන්තිකෙ සිප්පං සික්ඛ, ඉතො පට්ඨාය ච සො මම ධීතානං පුප්ඵානි ගන්ථතු, ඉමඤ්චස්ස සහස්සං දෙහී’’ති සහස්සං දත්වා ‘‘ඉමානි පුප්ඵානි මම ධීතානං දෙහී’’ති ආහ. සොපි බොධිසත්තෙන පභාවතියා අත්ථාය කතං චුම්බටකං තස්සායෙව අදාසි. සා තත්ථ අත්තනො ච රඤ්ඤො ච රූපෙහි සද්ධිං නානාරූපානි දිස්වා තෙන කතභාවං ඤත්වා කුජ්ඣිත්වා භූමියං ඛිපි. සෙසා භගිනියො තං තථෙව අවහසිංසු. මාලාකාරොපි සහස්සං ආහරිත්වා බොධිසත්තස්ස දත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙසි.

සො ‘‘ඉදම්පි මය්හං අවසනට්ඨාන’’න්ති සහස්සං තස්සෙව දත්වා රඤ්ඤො සූදස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා අන්තෙවාසිකභාවං උපගච්ඡි. අථෙකදිවසං සූදො රඤ්ඤො භොජනවිකතිං හරන්තො අත්තනො අත්ථාය පචිතුං බොධිසත්තස්ස අට්ඨිමංසං අදාසි. සො තං තථා සම්පාදෙසි, යථාස්ස ගන්ධො සකලනගරං අවත්ථරි. රාජා ¶ තං ඝායිත්වා ‘‘කිං තෙ මහානසෙ අඤ්ඤම්පි මංසං පචසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘නත්ථි, දෙව, අපිච ඛො පන මෙ අන්තෙවාසිකස්ස අට්ඨිමංසං පචනත්ථාය දින්නං, තස්සෙව සො ගන්ධො භවිස්සතී’’ති. රාජා ආහරාපෙත්වා තතො ථොකං ජිව්හග්ගෙ ඨපෙසි, තාවදෙව සත්ත රසහරණිසහස්සානි ඛොභෙන්තං ඵරි. රාජා රසතණ්හාය බජ්ඣිත්වා සහස්සං දත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය තව අන්තෙවාසිනා මම ච ධීතානඤ්ච මෙ භත්තං පචාපෙත්වා ත්වං මය්හං ආහර, සො මෙ ධීතානං හරතූ’’ති ආහ. සූදො ගන්ත්වා තස්ස ආරොචෙසි. සො තං සුත්වා ‘‘ඉදානි මෙ මනොරථො මත්ථකං පත්තො, ඉදානි පනාහං පභාවතිං දට්ඨුං ලභිස්සාමී’’ති තුට්ඨො තං සහස්සං තස්සෙව දත්වා පුනදිවසෙ භත්තං සම්පාදෙත්වා රඤ්ඤො භත්තභාජනානි පෙසෙත්වා රාජධීතානං භත්තකාජං සයං ගහෙත්වා පභාවතියා වසනපාසාදං අභිරුහි. සා තං භත්තකාජං ආදාය පාසාදං අභිරුහන්තං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං අත්තනො අනනුච්ඡවිකං දාසකම්මකරෙහි කත්තබ්බං කරොති. සචෙ පනාහං කතිපාහං තුණ්හී භවිස්සාමි, ‘ඉදානි මං එසා රොචතී’ති සඤ්ඤී හුත්වා කත්ථචි අගන්ත්වා මං ඔලොකෙන්තො ඉධෙව වසිස්සති, ඉදානෙව තං අක්කොසිත්වා පරිභාසිත්වා මුහුත්තම්පි ඉධ වසිතුං ¶ අදත්වා පලාපෙස්සාමී’’ති. සා ද්වාරං අඩ්ඪවිවටං කත්වා එකං හත්ථං කවාටෙ ලග්ගෙත්වා එකෙන හත්ථෙන අග්ගළං උප්පීළෙත්වා දුතියං ගාථමාහ –

2.

‘‘අනුජ්ජුභූතෙන ¶ හරං මහන්තං, දිවා ච රත්තො ච නිසීථකාලෙ;

පටිගච්ඡ ත්වං ඛිප්පං කුසාවතිං කුස, නිච්ඡාමි දුබ්බණ්ණමහං වසන්ත’’න්ති.

තස්සත්ථො – මහාරාජ, ත්වං භත්තකාරකො හුත්වා උජුකෙන චිත්තෙන යොපි තෙ සීසං භින්දෙය්ය, තස්සපෙතං කම්මං න කරොසි, අනුජුභූතෙන පන චිත්තෙන මමත්ථාය එතං මහන්තං කාජං හරන්තො දිවා ච රත්තො ච නිසීථකාලෙ ච මහන්තං ¶ දුක්ඛං අනුභවිස්සසි, කිං තෙ තෙන අනුභූතෙන දුක්ඛෙන, ත්වං අත්තනො නගරං කුසාවතිමෙව පටිගච්ඡ, අඤ්ඤං අත්තනා සදිසිං අතිරසකපූවසණ්ඨානමුඛිං යක්ඛිනිං අග්ගමහෙසිං කත්වා රජ්ජං කාරෙහීති. නිච්ඡාමි දුබ්බණ්ණමහං වසන්තන්ති අහං පන තං දුබ්බණ්ණං දුස්සණ්ඨිතං ඉධ වසන්තං න ඉච්ඡාමීති.

සො ‘‘පභාවතියා මෙ සන්තිකා කථා ලද්ධා’’ති තුට්ඨචිත්තො තිස්සො ගාථා අභාසි –

3.

‘‘නාහං ගමිස්සාමි ඉතො කුසාවතිං, පභාවතී වණ්ණපලොභිතො තව;

රමාමි මද්දස්ස නිකෙතරම්මෙ, හිත්වාන රට්ඨං තව දස්සනෙ රතො.

4.

‘‘පභාවතී වණ්ණපලොභිතො තව, සම්මූළ්හරූපො විචරාමි මෙදිනිං;

දිසං න ජානාමි කුතොම්හි ආගතො, තයම්හි මත්තො මිගමන්දලොචනෙ.

5.

‘‘සුවණ්ණචීරවසනෙ, ජාතරූපසුමෙඛලෙ;

සුස්සොණි තව කාමා හි, නාහං රජ්ජෙන මත්ථිකො’’ති.

තත්ථ රමාමීති අභිරමාමි න උක්කණ්ඨාමි. සම්මූළ්හරූපොති කිලෙසසම්මූළ්හො හුත්වා. තයම්හි මත්තොති තයි මත්තොම්හි, තයා වා මත්තොම්හි. සුවණ්ණචීරවසනෙති සුවණ්ණඛචිතවත්ථවසනෙ. නාහං රජ්ජෙන මත්ථිකොති න අහං රජ්ජෙන අත්ථිකො.

එවං ¶ වුත්තෙ සා චින්තෙසි – ‘‘අහං එතං ‘විප්පටිසාරී භවිස්සතී’ති පරිභාසාමි, අයං පන රජ්ජිත්වාව කථෙති, සචෙ ඛො පන මං ‘අහං කුසරාජා’ති වත්වා හත්ථෙ ගණ්හෙය්ය, කො ¶ තං නිවාරෙය්ය, කොචි නො ඉමං කථං සුණෙය්යා’’ති ද්වාරං ථකෙත්වා සූචිං දත්වා අන්තො අට්ඨාසි. සොපි භත්තකාජං ආහරිත්වා භත්තං වඩ්ඪෙත්වා රාජධීතරො භොජෙසි. පභාවතී ‘‘ගච්ඡ කුසරාජෙන පක්කභත්තං ආහරා’’ති ඛුජ්ජං පෙසෙසි. සා ආහරිත්වා ‘‘භුඤ්ජාහී’’ති ආහ. නාහං තෙන පක්කභත්තං භුඤ්ජාමි, ත්වං භුඤ්ජිත්වා අත්තනො ලද්ධනිවාපං ගහෙත්වා භත්තං පචිත්වා ආහර, කුසරඤ්ඤො ආගතභාවඤ්ච මා කස්සචි ආරොචෙසීති. ඛුජ්ජා තතො පට්ඨාය තස්සා කොට්ඨාසං ආහරිත්වා සයං භුඤ්ජති, අත්තනො කොට්ඨාසං තස්සා උපනෙති. කුසරාජාපි ¶ තතො පට්ඨාය තං පස්සිතුං අලභන්තො චින්තෙසි – ‘‘අත්ථි නු ඛො පභාවතියා මයි සිනෙහො, උදාහු නත්ථි, වීමංසිස්සාමි න’’න්ති. සො පන රාජධීතරො භොජෙත්වා භත්තකාජං ආදාය නික්ඛන්තො තස්සා ගබ්භද්වාරෙ පාසාදතලං පාදෙන පහරිත්වා භාජනානි ඝට්ටෙත්වා නිත්ථුනිත්වා විසඤ්ඤී හුත්වා විය අවකුජ්ජො පති. සා තස්ස නිත්ථුනිතසද්දෙන ද්වාරං විවරිත්වා තං භත්තකාජෙන ඔත්ථතං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං සකලජම්බුදීපෙ අග්ගරාජා මං නිස්සාය රත්තින්දිවං දුක්ඛං අනුභොති, සුඛුමාලතාය භත්තකාජෙන අවත්ථතො පතති, ජීවති නු ඛො, නො වා’’ති. සා ගබ්භතො නික්ඛමිත්වා තස්ස නාසවාතං උපධාරෙතුං ගීවං පසාරෙත්වා මුඛං ඔලොකෙසි. සො මුඛපූරං ඛෙළං ගහෙත්වා තස්සා සරීරෙ පාතෙසි. සා තං පරිභාසිත්වා ගබ්භං පවිසිත්වා ද්වාරං අඩ්ඪවිවටං ථකෙත්වා ඨිතා ගාථමාහ –

6.

‘‘අබ්භූති තස්ස භො හොති, යො අනිච්ඡන්තමිච්ඡති;

අකාමං රාජ කාමෙසි, අකන්තං කන්තුමිච්ඡසී’’ති.

තත්ථ අබ්භූතීති අභූති, අවුඩ්ඪීති අත්ථො.

සො පන පටිබද්ධචිත්තතාය අක්කොසියමානොපි පරිභාසියමානොපි විප්පටිසාරං අනුප්පාදෙත්වාව අනන්තරං ගාථමාහ –

7.

‘‘අකාමං වා සකාමං වා, යො නරො ලභතෙ පියං;

ලාභමෙත්ථ පසංසාම, අලාභො තත්ථ පාපකො’’ති.

සාපි ¶ තස්මිං එවං කථෙන්තෙපි අනොසක්කිත්වා ථද්ධතරවචනං වත්වා පලාපෙතුකාමා ඉතරං ගාථමාහ –

8.

‘‘පාසාණසාරං ¶ ඛණසි, කණිකාරස්ස දාරුනා;

වාතං ජාලෙන බාධෙසි, යො අනිච්ඡන්තමිච්ඡසී’’ති.

තත්ථ කණිකාරස්ස දාරුනාති කණිකාරකට්ඨෙන. බාධෙසීති බන්ධසීති.

තං සුත්වා රාජා තිස්සො ගාථායො අභාසි –

9.

‘‘පාසාණො නූන තෙ හදයෙ, ඔහිතො මුදුලක්ඛණෙ;

යො තෙ සාතං න වින්දාමි, තිරොජනපදාගතො.

10.

‘‘යදා ¶ මං භකුටිං කත්වා, රාජපුත්තී උදික්ඛති;

ආළාරිකො තදා හොමි, රඤ්ඤො මද්දස්සන්තෙපුරෙ.

11.

‘‘යදා උම්හයමානා මං, රාජපුත්තී උදික්ඛති;

නාළාරිකො තදා හොමි, රාජා හොමි තදා කුසො’’ති.

තත්ථ මුදුලක්ඛණෙති මුදුනා ඉත්ථිලක්ඛණෙන සමන්නාගතෙ. යොති යො අහං තිරොරට්ඨා ආගතො තව සන්තිකෙ වසන්තො පටිසන්ථාරමත්තම්පි සාතං න ලභාමි, සො එවං මඤ්ඤාමි, මයි සිනෙහුප්පත්තිනිවාරණාය නූන තව හදයෙ පාසාණො ඨපිතො. භකුටිං කත්වාති කොධවසෙන වලිවිසමං නලාටං කත්වා. ආළාරිකොති භත්තකාරකො. තස්මිං ඛණෙ අහං මද්දරඤ්ඤො අන්තෙපුරෙ භත්තකාරකදාසො විය හොමීති වදති. උම්හයමානාති පහට්ඨාකාරං දස්සෙත්වා හසමානා. රාජා හොමීති තස්මිං ඛණෙ අහං කුසාවතීනගරෙ රජ්ජං කාරෙන්තො රාජා විය හොමි, කස්මාසි එවං ඵරුසා, ඉතො පට්ඨාය මා එවරූපං කරි, භද්දෙති.

සා තස්ස වචනං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං අතිවිය අල්ලීයිත්වා කථෙති, මුසාවාදං කත්වා උපායෙන නං ඉතො පලාපෙස්සාමී’’ති ගාථමාහ –

12.

‘‘සචෙ ¶ හි වචනං සච්චං, නෙමිත්තානං භවිස්සති;

නෙව මෙ ත්වං පතී අස්ස, කාමං ඡින්දන්තු සත්තධා’’ති.

තස්සත්ථො ¶ – මහාරාජ, මයා ‘‘අයං කුසරාජා මය්හං පති භවිස්සති, න භවිස්සතී’’ති බහූ නිමිත්තපාඨකා පුච්ඡිතා, තෙ ‘‘කාමං කිර මං සත්තධා ඡින්දන්තු, නෙව මෙ ත්වං පති භවිස්සසී’’ති වදිංසූති.

තං සුත්වා රාජා තං පටිබාහන්තො ‘‘භද්දෙ, මයාපි අත්තනො රට්ඨෙ නෙමිත්තකා පුච්ඡිතා, තෙ ‘අඤ්ඤත්ර සීහස්සරකුසරාජතො තව පති නාම අඤ්ඤො නත්ථී’ති බ්යාකරිංසු, අහම්පි අත්තනො ඤාණබලනිමිත්තෙන එවමෙව කථෙසි’’න්ති වත්වා අනන්තරං ගාථමාහ –

13.

‘‘සචෙ හි වචනං සච්චං, අඤ්ඤෙසං යදි වා මම;

නෙව තුය්හං පතී අත්ථි, අඤ්ඤො සීහස්සරා කුසා’’ති.

තස්සත්ථො – යදි හි අඤ්ඤෙසං නෙමිත්තානං වචනං සච්චං, යදි වා මම වචනං සච්චං, තව අඤ්ඤො පති නාම නත්ථීති.

සා තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘න සක්කා ඉමං ලජ්ජාපෙතුං වා පලාපෙතුං වා, කිං මෙ ඉමිනා’’ති ද්වාරං පිධාය අත්තානං න දස්සෙසි. සොපි කාජං ගහෙත්වා ඔතරි, තතො පට්ඨාය තං දට්ඨුං න ලභති, භත්තකාරකකම්මං කරොන්තො අතිවිය කිලමති ¶ , භුත්තපාතරාසො දාරූනි ඵාලෙති, භාජනානි ධොවති, කාජෙන උදකං ආහරති, සයන්තො අම්බණපිට්ඨෙ සයති, පාතො වුට්ඨාය යාගුආදීනි පචති හරති භොජෙති, නන්දිරාගං නිස්සාය අතිදුක්ඛං අනුභොති. සො එකදිවසං භත්තගෙහද්වාරෙන ගච්ඡන්තිං ඛුජ්ජං දිස්වා පක්කොසි. සා පභාවතියා භයෙන තස්ස සන්තිකං ගන්තුං අවිසහන්තී තුරිතතුරිතා විය ගච්ඡති. අථ නං වෙගෙන උපගන්ත්වා ‘‘ඛුජ්ජෙ’’ති ආහ.

සා නිවත්තිත්වා ඨිතා ‘‘කො එසො’’ති වත්වා ‘‘තුම්හාකං සද්දං න සුණාමී’’ති ආහ. අථ නං ‘‘ඛුජ්ජෙ ත්වම්පි සාමිනීපි තෙ උභොපි අතිවිය ථද්ධා, එත්තකං කාලං තුම්හාකං සන්තිකෙ වසන්තො ආරොග්යසාසනමත්තම්පි න ලභාමි, දෙය්යධම්මං පන කිං දස්සථ, තිට්ඨතු තාවෙතං, අපි මෙ පභාවතිං මුදුකං කත්වා දස්සෙතුං සක්ඛිස්සසී’’ති ආහ ¶ . සා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. අථ නං ‘‘සචෙ මෙ තං දස්සෙතුං සක්ඛිස්සසි, ඛුජ්ජභාවං තෙ උජුකං කත්වා ගීවෙය්යකං දස්සාමී’’ති පලොභෙන්තො පඤ්ච ගාථායො අභාසි –

14.

‘‘නෙක්ඛං ¶ ගීවං තෙ කාරෙස්සං, පත්වා ඛුජ්ජෙ කුසාවතිං;

සචෙ මං නාගනාසූරූ, ඔලොකෙය්ය පභාවතී.

15.

‘‘නෙක්ඛං ගීවං තෙ කාරෙස්සං, පත්වා ඛුජ්ජෙ කුසාවතිං;

සචෙ මං නාගනාසූරූ, ආලපෙය්ය පභාවතී.

16.

‘‘නෙක්ඛං ගීවං තෙ කාරෙස්සං, පත්වා ඛුජ්ජෙ කුසාවතිං;

සචෙ මං නාගනාසූරූ, උම්හායෙය්ය පභාවතී.

17.

‘‘නෙක්ඛං ගීවං තෙ කාරෙස්සං, පත්වා ඛුජ්ජෙ කුසාවතිං;

සචෙ මං නාගනාසූරූ, පම්හායෙය්ය පභාවතී.

18.

‘‘නෙක්ඛං ගීවං තෙ කාරෙස්සං, පත්වා ඛුජ්ජෙ කුසාවතිං;

සචෙ මං නාගනාසූරූ, පාණීහි උපසම්ඵුසෙ’’ති.

තත්ථ නෙක්ඛං ගීවං තෙති තව ගීවෙය්යං සබ්බසුවණ්ණමයමෙව කාරෙස්සාමීති අත්ථො. ‘‘නෙක්ඛං ගීවං තෙ කරිස්සාමී’’තිපි පාඨො, තව ගීවාය නෙක්ඛමයං පිළන්ධනං පිළන්ධෙස්සාමීති අත්ථො. ඔලොකෙය්යාති සචෙ තව වචනෙන මං පභාවතී ඔලොකෙය්ය, සචෙ මං තාය ඔලොකාපෙතුං සක්ඛිස්සසීති අත්ථො. ‘‘ආලපෙය්යා’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ පන උම්හායෙය්යාති මන්දහසිතවසෙන පරිහාසෙය්ය. පම්හායෙය්යාති මහාහසිතවසෙන පරිහාසෙය්ය.

සා ¶ තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ, දෙව, කතිපාහච්චයෙන නං තුම්හාකං වසෙ කරිස්සාමි, පස්සථ මෙ පරක්කම’’න්ති වත්වා තං කරණීයං තීරෙත්වා පභාවතියා සන්තිකං ගන්ත්වා තස්සා වසනගබ්භං සොධෙන්තී විය පහරණයොග්ගං ලෙඩ්ඩුඛණ්ඩම්පි අසෙසෙත්වා අන්තමසො පාදුකාපි නීහරිත්වා සකලගබ්භං සම්මජ්ජිත්වා ගබ්භද්වාරෙ උම්මාරං අන්තරං කත්වා උච්චාසනං පඤ්ඤපෙත්වා පභාවතියා එකං නීචපීඨකං අත්ථරිත්වා ‘‘එහි, අම්ම, සීසෙ තෙ ¶ ඌකා විචිනිස්සාමී’’ති තං තත්ථ පීඨකෙ නිසීදාපෙත්වා අත්තනො ඌරුඅන්තරෙ තස්සා සීසං ඨපෙත්වා ථොකං කණ්ඩුයිත්වා ‘‘අහො ඉමිස්සා සීසෙ බහූ ඌකා’’ති සකසීසතො ඌකා ගහෙත්වා තස්සා හත්ථෙ ඨපෙත්වා ‘‘පස්ස කිත්තකා තෙ සීසෙ ඌකා’’ති පියකථං කථෙත්වා මහාසත්තස්ස ගුණං කථෙන්තී ගාථමාහ –

19.

‘‘න ¶ හි නූනායං රාජපුත්තී, කුසෙ සාතම්පි වින්දති;

ආළාරිකෙ භතෙ පොසෙ, වෙතනෙන අනත්ථිකෙ’’ති.

තස්සත්ථො – එකංසෙන අයං රාජපුත්තී පුබ්බෙ කුසාවතීනගරෙ කුසනරින්දස්ස සන්තිකෙ මාලාගන්ධවිලෙපනවත්ථාලඞ්කාරවසෙන අප්පමත්තකම්පි සාතං න වින්දති න ලභති, තම්බූලමත්තම්පි එතෙන එතිස්සා දින්නපුබ්බං න භවිස්සති. කිංකාරණා? ඉත්ථියො නාම එකදිවසම්පි අඞ්කං අවත්ථරිත්වා නිපන්නසාමිකම්හි හදයං භින්දිතුං න සක්කොන්ති, අයං පන ආළාරිකෙ භතෙ පොසෙ ආළාරිකත්තඤ්ච භතකත්තඤ්ච උපගතෙ එතස්මිං පුරිසෙ මූලෙනපි අනත්ථිකෙ කෙවලං තංයෙව නිස්සාය රජ්ජං පහාය ආගන්ත්වා එවං දුක්ඛං අනුභවන්තෙ පටිසන්ථාරමත්තම්පි න කරොති, සචෙපි තෙ, අම්ම, තස්මිං සිනෙහො නත්ථි, සකලජම්බුදීපෙ අග්ගරාජා මං නිස්සාය කිලමතීති තස්ස කිඤ්චිදෙව දාතුං අරහසීති.

සා තං සුත්වා ඛුජ්ජාය කුජ්ඣි. අථ නං ඛුජ්ජා ගීවායං ගහෙත්වා අන්තොගබ්භෙ ඛිපිත්වා සයං බහි හුත්වා ද්වාරං පිධාය ආවිඤ්ඡනරජ්ජුම්හි ඔලම්බන්තී අට්ඨාසි. පභාවතී තං ගහෙතුං අසක්කොන්තී ද්වාරමූලෙ ඨත්වා අක්කොසන්තී ඉතරං ගාථමාහ –

20.

‘‘න ¶ හි නූනායං සා ඛුජ්ජා, ලභති ජිව්හාය ඡෙදනං;

සුනිසිතෙන සත්ථෙන, එවං දුබ්භාසිතං භණ’’න්ති.

තත්ථ සුනිසිතෙනාති සුට්ඨු නිසිතෙන තිඛිණසත්ථෙන. එවං දුබ්භාසිතන්ති එවං අසොතබ්බයුත්තකං දුබ්භාසිතං භණන්තී.

අථ ඛුජ්ජා ආවිඤ්චනරජ්ජුං ගහෙත්වා ඨිතාව ‘‘නිප්පඤ්ඤෙ දුබ්බිනීතෙ තව රූපං කිං කරිස්සති, කිං මයං තව රූපං ඛාදිත්වා යාපෙස්සාමා’’ති වත්වා තෙරසහි ¶ ගාථාහි බොධිසත්තස්ස ගුණං පකාසෙන්තී ඛුජ්ජාගජ්ජිතං නාම ගජ්ජි –

21.

‘‘මා නං රූපෙන පාමෙසි, ආරොහෙන පභාවති;

මහායසොති කත්වාන, කරස්සු රුචිරෙ පියං.

22.

‘‘මා ¶ නං රූපෙන පාමෙසි, ආරොහෙන පභාවති;

මහද්ධනොති කත්වාන, කරස්සු රුචිරෙ පියං.

23.

‘‘මා නං රූපෙන පාමෙසි, ආරොහෙන පභාවති;

මහබ්බලොති කත්වාන, කරස්සු රුචිරෙ පියං.

24.

‘‘මා නං රූපෙන පාමෙසි, ආරොහෙන පභාවති;

මහාරට්ඨොති කත්වාන, කරස්සු රුචිරෙ පියං.

25.

‘‘මා නං රූපෙන පාමෙසි, ආරොහෙන පභාවති;

මහාරාජාති කත්වාන, කරස්සු රුචිරෙ පියං.

26.

‘‘මා නං රූපෙන පාමෙසි, ආරොහෙන පභාවති;

සීහස්සරොති කත්වාන, කරස්සු රුචිරෙ පියං.

27.

‘‘මා නං රූපෙන පාමෙසි, ආරොහෙන පභාවති;

වග්ගුස්සරොති කත්වාන, කරස්සු රුචිරෙ පියං.

28.

‘‘මා නං රූපෙන පාමෙසි, ආරොහෙන පභාවති;

බින්දුස්සරොති කත්වාන, කරස්සු රුචිරෙ පියං.

29.

‘‘මා නං රූපෙන පාමෙසි, ආරොහෙන පභාවති;

මඤ්ජුස්සරොති කත්වාන, කරස්සු රුචිරෙ පියං.

30.

‘‘මා නං රූපෙන පාමෙසි, ආරොහෙන පභාවති;

මධුස්සරොති කත්වාන, කරස්සු රුචිරෙ පියං.

31.

‘‘මා නං රූපෙන පාමෙසි, ආරොහෙන පභාවති;

සතසිප්පොති කත්වාන, කරස්සු රුචිරෙ පියං.

32.

‘‘මා නං රූපෙන පාමෙසි, ආරොහෙන පභාවති;

ඛත්තියොතිපි කත්වාන, කරස්සු රුචිරෙ පියං.

33.

‘‘මා ¶ ¶ නං රූපෙන පාමෙසි, ආරොහෙන පභාවති;

කුසරාජාති කත්වාන, කරස්සු රුචිරෙ පිය’’න්ති.

තත්ථ මා නං රූපෙන පාමෙසි, ආරොහෙන, පභාවතීති අරෙ පභාවති, මා ත්වං එතං කුසනරින්දං අත්තනො රූපෙන ආරොහපරිණාහෙන පමිනි, එවං පමාණං ගණ්හි. මහායසොති මහානුභාවො සොති එවං හදයෙ කත්වාන රුචිරෙ පියදස්සනෙ කරස්සු තස්ස පියං. ආනුභාවොයෙව හිස්ස රූපන්ති වදති. එස නයො සබ්බත්ථ. අපි ච මහායසොති මහාපරිවාරො. මහද්ධනොති මහාභොගො. මහබ්බලොති ¶ මහාථාමො. මහාරට්ඨොති විපුලරට්ඨො. මහාරාජාති සකලජම්බුදීපෙ අග්ගරාජා. සීහස්සරොති සීහසද්දසමානසද්දො. වග්ගුස්සරොති ලීලායුත්තස්සරො. බින්දුස්සරොති සම්පිණ්ඩිතඝනස්සරො. මඤ්ජුස්සරොති සුන්දරස්සරො. මධුස්සරොති මධුරයුත්තස්සරො. සතසිප්පොති පරෙසං සන්තිකෙ අසික්ඛිත්වා අත්තනො බලෙනෙව නිප්ඵන්නඅනෙකසතසිප්පො. ඛත්තියොති ඔක්කාකපවෙණියං ජාතො අසම්භින්නඛත්තියො. කුසරාජාති සක්කදත්තියකුසතිණසමානනාමො රාජා. එවරූපො හි අඤ්ඤො රාජා නාම නත්ථීති ජානිත්වා එතස්ස පියං කරොහීති ඛුජ්ජා එත්තකාහි ගාථාහි තස්ස ගුණං කථෙසි.

පභාවතී තස්සා වචනං සුත්වා ‘‘ඛුජ්ජෙ අතිවිය ගජ්ජසි, හත්ථෙන පාපුණන්තී සසාමිකභාවං තෙ ජානාපෙස්සාමී’’ති ඛුජ්ජං තජ්ජෙසි. සාපි තං ‘‘අහං තං රක්ඛමානා පිතුනො තෙ කුසරාජස්ස ආගතභාවං නාරොචෙසිං, හොතු, අජ්ජ රඤ්ඤො ආරොචෙස්සාමී’’ති මහන්තෙන සද්දෙන භායාපෙසි. සාපි ‘‘කොචිදෙව සුණෙය්යා’’ති ඛුජ්ජං සඤ්ඤාපෙසි. බොධිසත්තොපි තං පස්සිතුං අලභන්තො සත්ත මාසෙ දුබ්භොජනෙන දුක්ඛසෙය්යාය කිලමන්තො චින්තෙසි – ‘‘කො මෙ එතාය අත්ථො, සත්ත මාසෙ වසන්තො එතං පස්සිතුම්පි න ලභාමි, අතිවිය කක්ඛළා සාහසිකා, ගන්ත්වා මාතාපිතරො පස්සිස්සාමී’’ති. තස්මිං ඛණෙ සක්කො ආවජ්ජෙන්තො තස්ස උක්කණ්ඨිතභාවං ඤත්වා ‘‘රාජා සත්ත මාසෙ පභාවතිං දට්ඨුම්පි න ලභි, ලභනාකාරමස්ස කරිස්සාමී’’ති මද්දරඤ්ඤො දූතෙ කත්වා සත්තන්නං ¶ රාජූනං දූතං පාහෙන්තො ‘‘පභාවතී, කුසරාජං ඡඩ්ඩෙත්වා ආගතා, ආගච්ඡන්තු පභාවතිං ගණ්හන්තූ’’ති එකෙකස්ස විසුං විසුං සාසනං පහිණි. තෙ මහාපරිවාරෙන ගන්ත්වා නගරං පත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ආගතකාරණං න ජානන්ති. තෙ ‘‘ත්වං කස්මා ආගතො, ත්වං කස්මා ආගතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං ඤත්වා කුජ්ඣිත්වා ‘‘එකං කිර ධීතරං සත්තන්නං දස්සති, පස්සථස්ස අනාචාරං, උප්පණ්ඩෙති නො, ගණ්හථ න’’න්ති ‘‘සබ්බෙසම්පි අම්හාකං පභාවතිං දෙතු යුද්ධං වා’’ති සාසනානි පහිණිත්වා නගරං පරිවාරයිංසු. මද්දරාජා සාසනං සුත්වා භීතතසිතො අමච්චෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘කිං කරොමා’’ති පුච්ඡි. අථ නං අමච්චා ‘‘දෙව ¶ ¶ , සත්තපි රාජානො පභාවතිං නිස්සාය ආගතා, ‘සචෙ න දස්සති, පාකාරං භින්දිත්වා නගරං පවිසිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා තං ගණ්හිස්සාමා’ති වදන්ති, පාකාරෙ අභින්නෙයෙව තෙසං පභාවතිං පෙසෙස්සාමා’’ති වත්වා ගාථමාහංසු –

34.

‘‘එතෙ නාගා උපත්ථද්ධා, සබ්බෙ තිට්ඨන්ති වම්මිතා;

පුරා මද්දන්ති පාකාරං, ආනෙන්තෙතං පභාවති’’න්ති.

තත්ථ උපත්ථද්ධාති අතිථද්ධා දප්පිතා. ආනෙන්තෙතං පභාවතින්ති ආනෙන්තු එතං පභාවතින්ති සාසනානි පහිණිංසු. තස්මා යාව එතෙ නාගා පාකාරං න මද්දන්ති, තාව නෙසං පභාවතිං පෙසෙහි, මහාරාජාති.

තං සුත්වා රාජා ‘‘සචාහං එකස්ස පභාවතිං පෙසෙස්සාමි, සෙසා යුද්ධං කරිස්සන්ති, න සක්කා එකස්ස දාතුං, සකලජම්බුදීපෙ අග්ගරාජානං ‘විරූපො’ති ඡඩ්ඩෙත්වා ආගතා ආගමනස්ස ඵලං ලභතු, වධිත්වාන නං සත්ත ඛණ්ඩානි කත්වා සත්තන්නං ඛත්තියානං පෙසෙස්සාමී’’ති වදන්තො අනන්තරං ගාථමාහ –

35.

‘‘සත්ත බිලෙ කරිත්වාන, අහමෙතං පභාවතිං;

ඛත්තියානං පදස්සාමි, යෙ මං හන්තුං ඉධාගතා’’ති.

තස්ස සා කථා සකලනිවෙසනෙ පාකටා අහොසි. පරිචාරිකා ගන්ත්වා ‘‘රාජා කිර තං සත්ත ඛණ්ඩානි කත්වා සත්තන්නං රාජූනං පෙසෙස්සතී’’ති පභාවතියා ආරොචෙසුං. සා මරණභයභීතා ආසනා වුට්ඨාය භගිනීහි පරිවුතා මාතු සිරිගබ්භං අගමාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

36.

‘‘අවුට්ඨහි ¶ රාජපුත්තී, සාමා කොසෙය්යවාසිනී;

අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි, දාසීගණපුරක්ඛතා’’ති.

තත්ථ සාමාති සුවණ්ණවණ්ණා. කොසෙය්යවාසිනීති සුවණ්ණඛචිතකොසෙය්යනිවසනා.

සා මාතු සන්තිකං ගන්ත්වා මාතරං වන්දිත්වා පරිදෙවමානා ආහ –

37.

‘‘තං ¶ ¶ නූන කක්කූපනිසෙවිතං මුඛං, ආදාසදන්තාථරුපච්චවෙක්ඛිතං;

සුභං සුනෙත්තං විරජං අනඞ්ගණං, ඡුද්ධං වනෙ ඨස්සති ඛත්තියෙහි.

38.

‘‘තෙ නූන මෙ අසිතෙ වෙල්ලිතග්ගෙ, කෙසෙ මුදූ චන්දනසාරලිත්තෙ;

සමාකුලෙ සීවථිකාය මජ්ඣෙ, පාදෙහි ගිජ්ඣා පරිකඩ්ඪිස්සන්ති.

39.

‘‘තා නූන මෙ තම්බනඛා සුලොමා, බාහා මුදූ චන්දනසාරලිත්තා;

ඡින්නා වනෙ උජ්ඣිතා ඛත්තියෙහි, ගය්හ ධඞ්කො ගච්ඡති යෙනකාමං.

40.

‘‘තෙ නූන තාලූපනිභෙ අලම්බෙ, නිසෙවිතෙ කාසිකචන්දනෙන;

ථනෙසු මෙ ලම්බිස්සති සිඞ්ගාලො, මාතූව පුත්තො තරුණො තනූජො.

41.

‘‘තං නූන සොණිං පුථුලං සුකොට්ටිතං, නිසෙවිතං කඤ්චනමෙඛලාහි;

ඡින්නං වනෙ ඛත්තියෙහී අවත්ථං, සිඞ්ගාලසඞ්ඝා පරිකඩ්ඪිස්සන්ති.

42.

‘‘සොණා ධඞ්කා සිඞ්ගාලා ච, යෙ චඤ්ඤෙ සන්ති දාඨිනො;

අජරා නූන හෙස්සන්ති, භක්ඛයිත්වා පභාවතිං.

43.

‘‘සචෙ ¶ මංසානි හරිංසු, ඛත්තියා දූරගාමිනො;

අට්ඨීනි අම්ම යාචිත්වා, අනුපථෙ දහාථ නං.

44.

‘‘ඛෙත්තානි අම්ම කාරෙත්වා, කණිකාරෙත්ථ රොපය;

යදා තෙ පුප්ඵිතා අස්සු, හෙමන්තානං හිමච්චයෙ;

සරෙය්යාථ මමං අම්ම, එවංවණ්ණා පභාවතී’’ති.

තත්ථ කක්කූපනිසෙවිතන්තිල කක්කූපනිසෙවිතන්ති සාසපකක්කලොණකක්කමත්තිකකක්කතිලකක්කහලිද්දිකක්කමුඛචුණ්ණකෙහි ඉමෙහි පඤ්චහි කක්කෙහි උපනිසෙවිතං. ආදාසදන්තාථරුපච්චවෙක්ඛිතන්ති ¶ දන්තමයථරුම්හි ආදාසෙ පච්චවෙක්ඛිතං තත්ථ ඔලොකෙත්වා මණ්ඩිතං. සුභන්ති සුභමුඛං. විරජන්ති විගතරජං නිම්මලං. අනඞ්ගණන්ති ගණ්ඩපිළකාදිදොසරහිතං. ඡුද්ධන්ති අම්ම එවරූපං මම මුඛං අද්ධා ඉදානි ඛත්තියෙහි ඡඩ්ඩිතං වනෙ ¶ අරඤ්ඤෙ ඨස්සතීති පරිදෙවති. අසිතෙති කාළකෙ. වෙල්ලිතග්ගෙති උන්නතග්ගෙ. සීවථිකායාති සුසානම්හි. පරිකඩ්ඪිස්සන්තීති එවරූපෙ මම කෙසෙ මනුස්සමංසඛාදකා ගිජ්ඣා පාදෙහි පහරිත්වා නූන පරිකඩ්ඪිස්සන්ති. ගය්හ ධඞ්කො ගච්ඡති යෙනකාමන්ති අම්ම මම එවරූපං බාහං නූන ධඞ්කො ගහෙත්වා ලුඤ්ජිත්වා ඛාදන්තො යෙනකාමං ගච්ඡිස්සති.

තාලූපනිභෙති සුවණ්ණතාලඵලසදිසෙ. කාසිකචන්දනෙනාති සුඛුමචන්දනෙන නිසෙවිතෙ. ථනෙසු මෙති අම්ම මම සුසානෙ පතිතාය එවරූපෙ ථනෙ දිස්වා මුඛෙන ඩංසිත්වා තෙසු මෙ ථනෙසු අත්තනො තනුජො මාතු තරුණපුත්තො විය නූන සිඞ්ගාලො ලම්බිස්සති. සොණින්ති කටිං. සුකොට්ටිතන්ති ගොහනුකෙන පහරිත්වා සුවඩ්ඪිතං. අවත්ථන්ති ඡඩ්ඩිතං. භක්ඛයිත්වාති අම්ම එතෙ එත්තකා නූන මම මංසං ඛාදිත්වා අජරා භවිස්සන්ති.

සචෙ මංසානි හරිංසූති අම්ම සචෙ තෙ ඛත්තියා මයිං පටිබද්ධචිත්තා මම මංසානි හරෙය්යුං, අථ තුම්හෙ අට්ඨීනි යාචිත්වා අනුපථෙ දහාථනං, ජඞ්ඝමග්ගමහාමග්ගානං අන්තරෙ දහෙය්යාථාති වදති. ඛෙත්තානීති අම්ම මම ඣාපිතට්ඨානෙ මාලාදිවත්ථූනි කාරෙත්වා එත්ථ එතෙසු ඛෙත්තෙසු කණිකාරරුක්ඛෙ රොපය. හිමච්චයෙති හිමපාතාතික්කමෙ ඵග්ගුණමාසෙ. සරෙය්යාථාති තෙසං පුප්ඵානං සුවණ්ණචඞ්කොටකං පූරෙත්වා ඌරූසු ඨපෙත්වා මම ධීතා පභාවතී එවංවණ්ණාති සරෙය්යාථ.

ඉති ¶ සා මරණභයතජ්ජිතා මාතු සන්තිකෙ විලපි. මද්දරාජාපි ‘‘ඵරසුඤ්ච ගණ්ඩිකඤ්ච ගහෙත්වා චොරඝාතකො ඉධෙව ආගච්ඡතූ’’ති ආණාපෙසි. තස්ස ආගමනං සකලරාජගෙහෙ පාකටං අහොසි. අථස්ස ආගතභාවං සුත්වා පභාවතියා මාතා උට්ඨායාසනා සොකසමප්පිතා රඤ්ඤො සන්තිකං අගමාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

45.

‘‘තස්සා මාතා උදට්ඨාසි, ඛත්තියා දෙවවණ්ණිනී;

දිස්වා අසිඤ්ච සූනඤ්ච, රඤ්ඤො මද්දස්සන්තෙපුරෙ’’ති.

තත්ථ ¶ උදට්ඨාසීති ආසනා උට්ඨාය රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා අට්ඨාසි. දිස්වා අසිඤ්ච සූනඤ්චාති අන්තෙපුරම්හි අලඞ්කතමහාතලෙ රඤ්ඤො පුරතො නික්ඛිත්තං ඵරසුඤ්ච ගණ්ඩිකඤ්ච දිස්වා විලපන්තී ගාථමාහ –

46.

‘‘ඉමිනා ¶ නූන අසිනා, සුසඤ්ඤං තනුමජ්ඣිමං;

ධීතරං මද්ද හන්ත්වාන, ඛත්තියානං පදස්සසී’’ති.

තත්ථ අසිනාති ඵරසුං සන්ධායාහ. සො හි ඉමස්මිං ඨානෙ අසි නාම ජාතො. සුසඤ්ඤං තනුමජ්ඣිමන්ති සුට්ඨු සඤ්ඤාතං තනුමජ්ඣිමං.

අථ නං රාජා සඤ්ඤාපෙන්තො ආහ – ‘‘දෙවි, කිං කථෙසි, තව ධීතා සකලජම්බුදීපෙ අග්ගරාජානං ‘විරූපො’ති ඡඩ්ඩෙත්වා ගතමග්ගෙ පදවලඤ්ජෙ අවිනට්ඨෙයෙව මච්චුං නලාටෙනාදාය ආගතා, ඉදානි අත්තනො රූපං නිස්සාය ඊදිසං ඵලං ලභතූ’’ති. සා තස්ස වචනං සුත්වා ධීතු සන්තිකං ගන්ත්වා විලපන්තී ආහ –

47.

‘‘න මෙ අකාසි වචනං, අත්ථකාමාය පුත්තිකෙ;

සාජ්ජ ලොහිතසඤ්ඡන්නා, ගච්ඡසි යමසාධනං.

48.

‘‘එවමාපජ්ජතී පොසො, පාපියඤ්ච නිගච්ඡති;

යො වෙ හිතානං වචනං, න කරොති අත්ථදස්සිනං.

49.

‘‘සචෙ ච අජ්ජ ධාරෙසි, කුමාරං චාරුදස්සනං;

කුසෙන ජාතං ඛත්තියං, සුවණ්ණමණිමෙඛලං;

පූජිතං ඤාතිසඞ්ඝෙහි, න ගච්ඡසි යමක්ඛයං.

50.

‘‘යත්ථස්සු ¶ භෙරී නදති, කුඤ්ජරො ච නිකූජති;

ඛත්තියානං කුලෙ භද්දෙ, කින්නු සුඛතරං තතො.

51.

‘‘අස්සො ච සිසති ද්වාරෙ, කුමාරො උපරොදති;

ඛත්තියානං කුලෙ භද්දෙ, කින්නු සුඛතරං තතො.

52.

‘‘මයූරකොඤ්චාභිරුදෙ, කොකිලාභිනිකූජිතෙ;

ඛත්තියානං කුලෙ භද්දෙ, කින්නු සුඛතරං තතො’’ති.

තත්ථ ¶ පුත්තිකෙති තං ආලපති. ඉදං වුත්තං හොති – අම්ම, ඉධ කිං කරිස්සසි, සාමිකස්ස සන්තිකං ගච්ඡ, මා රූපමදෙන මජ්ජීති එවං යාචන්තියාපි මෙ වචනං න අකාසි, සා ත්වං අජ්ජ ලොහිතසඤ්ඡන්නා ගච්ඡසි යමසාධනං, මච්චුරාජස්ස භවනං ¶ ගමිස්සසීති. පාපියඤ්චාති ඉතො පාපතරඤ්ච නිගච්ඡති. සචෙ ච අජ්ජ ධාරෙසීති, අම්ම, සචෙ ත්වං චිත්තස්ස වසං අගන්ත්වා කුසනරින්දං පටිච්ච ලද්ධං අත්තනො රූපෙන සදිසං චාරුදස්සනං කුමාරං අජ්ජ ධාරයිස්සසි. යමක්ඛයන්ති එවං සන්තෙ යමනිවෙසනං න ගච්ඡෙය්යාසි. තතො යම්හි ඛත්තියකුලෙ අයං විභූති, තම්හා නානාභෙරිසද්දෙන චෙව මත්තවාරණකොඤ්චනාදෙන ච නින්නාදිතා කුසාවතීරාජකුලා කිං නු සුඛතරං දිස්වා ඉධාගතාසීති අත්ථො. සිසතීති හසති. කුමාරොති සුසික්ඛිතො ගන්ධබ්බකුමාරො. උපරොදතීති නානාතූරියානි ගහෙත්වා උපහාරං කරොති. කොකිලාභිනිකූජිතෙති කුසරාජකුලෙ සායං පාතො පවත්තනච්චගීතවාදිතූපහාරං පටිප්ඵරන්තී විය කොකිලෙහි අභිනිකූජිතෙ.

ඉති සාපි එත්තකාහි ගාථාහි තාය සද්ධිං සල්ලපිත්වා ‘‘සචෙ අජ්ජ කුසනරින්දො ඉධ අස්ස, ඉමෙ සත්ත රාජානො පලාපෙත්වා මම ධීතරං දුක්ඛා පමොචෙත්වා ආදාය ගච්ඡෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –

53.

‘‘කහං නු ඛො සත්තුමද්දනො, පරරට්ඨප්පමද්දනො;

කුසො සොළාරපඤ්ඤාණො, යො නො දුක්ඛා පමොචයෙ’’ති.

තත්ථ සොළාරපඤ්ඤාණොති උළාරපඤ්ඤො.

තතො ¶ පභාවතී ‘‘මම මාතු කුසස්ස වණ්ණං භණන්තියා මුඛං නප්පහොති, ආචික්ඛිස්සාමි තාවස්සා තස්ස ඉධෙව ආළාරිකකම්මං කත්වා වසනභාව’’න්ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –

54.

‘‘ඉධෙව සො සත්තුමද්දනො, පරරට්ඨප්පමද්දනො;

කුසො සොළාරපඤ්ඤාණො, යො තෙ සබ්බෙ වධිස්සතී’’ති.

අථස්සා මාතා ‘‘අයං මරණභයභීතා විප්පලපතී’’ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –

55.

‘‘උම්මත්තිකා ¶ නු භණසි, අන්ධබාලා පභාසසි;

කුසො චෙ ආගතො අස්ස, කිං න ජානෙමු තං මය’’න්ති.

තත්ථ අන්ධබාලාති සම්මූළ්හා අඤ්ඤාණා හුත්වා. කිං න ජානෙමූති කෙන කාරණෙන තං න ජානෙය්යාම. සො හි අන්තරාමග්ගෙ ඨිතොව අම්හාකං සාසනං පෙසෙය්ය, සමුස්සිතද්ධජා චතුරඞ්ගිනීසෙනා පඤ්ඤායෙථ, ත්වං පන මරණභයෙන කථෙසීති.

සා ¶ එවං වුත්තෙ ‘‘න මෙ මාතා සද්දහති, තස්ස ඉධාගන්ත්වා සත්ත මාසෙ වසනභාවං න ජානාති, දස්සෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා මාතරං හත්ථෙ ගහෙත්වා සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා හත්ථං පසාරෙත්වා දස්සෙන්තී ගාථමාහ –

56.

‘‘එසො ආළාරිකො පොසො, කුමාරීපුරමන්තරෙ;

දළ්හං කත්වාන සංවෙල්ලිං, කුම්භිං ධොවති ඔණතො’’ති.

තත්ථ කුමාරීපුරමන්තරෙති වාතපානෙ ඨිතා තව ධීතානං කුමාරීනං වසනට්ඨානන්තරෙ නං ඔලොකෙහි. සංවෙල්ලින්ති කච්ඡං බන්ධිත්වා කුම්භිං ධොවති.

සො කිර තදා ‘‘අජ්ජ මෙ මනොරථො මත්ථකං පාපුණිස්සති, අද්ධා මරණභයතජ්ජිතා, පභාවතී, මම ආගතභාවං කථෙස්සති, භාජනානි ධොවිත්වා පටිසාමෙස්සාමී’’ති උදකං ආහරිත්වා භාජනානි ධොවිතුං ආරභි. අථ නං මාතා පරිභාසන්තී ගාථමාහ –

57.

‘‘වෙණී ත්වමසි චණ්ඩාලී, අදූසි කුලගන්ධිනී;

කථං මද්දකුලෙ ජාතා, දාසං කයිරාසි කාමුක’’න්ති.

තත්ථ ¶ වෙණීති තච්ඡිකා. අදූසි කුලගන්ධිනීති උදාහු ත්වං කුලදූසිකා. කාමුකන්ති කථං නාම ත්වං එවරූපෙ කුලෙ ජාතා අත්තනො සාමිකං දාසං කරෙය්යාසීති.

තතො පභාවතී ‘‘මම මාතා ඉමස්ස මං නිස්සාය එවං වසනභාවං න ජානාති මඤ්ඤෙ’’ති චින්තෙත්වා ඉතරං ගාථමාහ –

58.

‘‘නම්හි ¶ වෙණී න චණ්ඩාලී, න චම්හි කුලගන්ධිනී;

ඔක්කාකපුත්තො භද්දන්තෙ, ත්වං නු දාසොති මඤ්ඤසී’’ති.

තත්ථ ඔක්කාකපුත්තොති, අම්ම, එස ඔක්කාකපුත්තො, ත්වං පන ‘‘දාසො’’ති මඤ්ඤසි, කස්මා නං අහං ‘‘දාසො’’ති කථෙස්සාමීති.

ඉදානිස්ස යසං වණ්ණෙන්තී ආහ –

59.

‘‘යො බ්රාහ්මණසහස්සානි, සදා භොජෙති වීසතිං;

ඔක්කාකපුත්තො භද්දන්තෙ, ත්වං නු දාසොති මඤ්ඤසි.

60.

යස්ස ¶ නාගසහස්සානි, සදා යොජෙන්ති වීසතිං;

ඔක්කාකපුත්තො භද්දන්තෙ, ත්වං නු දාසොති මඤ්ඤසි.

61.

‘‘යස්ස අස්සසහස්සානි, සදා යොජෙන්ති වීසතිං;

ඔක්කාකපුත්තො භද්දන්තෙ, ත්වං නු දාසොති මඤ්ඤසි.

62.

‘‘යස්ස රථසහස්සානි, සදා යොජෙන්ති වීසතිං;

ඔක්කාකපුත්තො භද්දන්තෙ, ත්වං නු දාසොති මඤ්ඤසි;

යස්ස උසභසහස්සානි, සදා යොජෙන්ති වීසතිං;

ඔක්කාකපුත්තො භද්දන්තෙ, ත්වං නු දාසොති මඤ්ඤසි.

63.

‘‘යස්ස ධෙනුසහස්සානි, සදා දුහන්ති වීසතිං;

ඔක්කාකපුත්තො භද්දන්තෙ, ත්වං නු දාසොති මඤ්ඤසී’’ති.

එවං තාය පඤ්චහි ගාථාහි මහාසත්තස්ස යසො වණ්ණිතො. අථස්සා මාතා ‘‘අයං අසම්භිතා කථං කථෙති, අද්ධා එවමෙත’’න්ති සද්දහිත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙසි. සො වෙගෙන පභාවතියා සන්තිකං ¶ ගන්ත්වා ‘‘සච්චං කිර, අම්ම, කුසරාජා ඉධාගතො’’ති. ‘‘ආම තාත, අජ්ජස්ස සත්ත මාසා අතික්කන්තා තව ධීතානං ආළාරිකත්තං කරොන්තස්සා’’ති. සො තස්සා අසද්දහන්තො ඛුජ්ජං පුච්ඡිත්වා යථාභූතං සුත්වා ධීතරං ගරහන්තො ගාථමාහ –

64.

‘‘තග්ඝ ¶ තෙ දුක්කටං බාලෙ, යං ඛත්තියං මහබ්බලං;

නාගං මණ්ඩූකවණ්ණෙන, න තං අක්ඛාසිධාගත’’න්ති.

තත්ථ තග්ඝාති එකංසෙනෙව.

සො ධීතරං ගරහිත්වා වෙගෙන තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා කතපටිසන්ථාරො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අත්තනො අච්චයං දස්සෙන්තො ගාථමාහ –

65.

‘‘අපරාධං මහාරාජ, ත්වං නො ඛම රථෙසභ;

යං තං අඤ්ඤාතවෙසෙන, නාඤ්ඤාසිම්හා ඉධාගත’’න්ති.

තං සුත්වා මහාසත්තො ‘‘සචාහං ඵරුසං වක්ඛාමි, ඉධෙවස්ස හදයං ඵලිස්සති, අස්සාසෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා භාජනන්තරෙ ඨිතොව ඉතරං ගාථමාහ –

66.

‘‘මාදිසස්ස න තං ඡන්නං, යොහං ආළාරිකො භවෙ;

ත්වඤ්ඤෙව මෙ පසීදස්සු, නත්ථි තෙ දෙව දුක්කට’’න්ති.

රාජා තස්ස සන්තිකා පටිසන්ථාරං ලභිත්වා පාසාදං අභිරුහිත්වා පභාවතිං පක්කොසාපෙත්වා ඛමාපනත්ථාය පෙසෙතුං ගාථමාහ –

67.

‘‘ගච්ඡ ¶ බාලෙ ඛමාපෙහි, කුසරාජං මහබ්බලං;

ඛමාපිතො කුසො රාජා, සො තෙ දස්සති ජීවිත’’න්ති.

සා පිතු වචනං සුත්වා භගිනීහි චෙව පරිචාරිකාහි ච පරිවුතා තස්ස සන්තිකං අගමාසි. සොපි කම්මකාරවෙසෙන ඨිතොව තස්සා අත්තනො සන්තිකං ආගමනං ඤත්වා ‘‘අජ්ජ පභාවතියා මානං භින්දිත්වා පාදමූලෙ නං කලලෙ නිපජ්ජාපෙස්සාමී’’ති සබ්බං අත්තනා ආභතං උදකං ඡඩ්ඩෙත්වා ඛලමණ්ඩලමත්තං ඨානං මද්දිත්වා එකකලලං අකාසි. සා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තස්ස පාදෙසු නිපතිත්වා කලලපිට්ඨෙ නිපන්නා තං ඛමාපෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

68.

‘‘පිතුස්ස ¶ ¶ වචනං සුත්වා, දෙවවණ්ණී පභාවතී;

සිරසා අග්ගහී පාදෙ, කුසරාජං මහබ්බල’’න්ති.

තත්ථ සිරසාති සිරසා නිපතිත්වා කුසරාජානං පාදෙ අග්ගහෙසීති.

ගහෙත්වා ච පන නං ඛමාපෙන්තී තිස්සො ගාථායො අභාසි –

69.

‘‘යාමා රත්යො අතික්කන්තා, තාමා දෙව තයා විනා;

වන්දෙ තෙ සිරසා පාදෙ, මා මෙ කුජ්ඣ රථෙසභ.

70.

‘‘සබ්බං තෙ පටිජානාමි, මහාරාජ සුණොහි මෙ;

න චාපි අප්පියං තුය්හං, කරෙය්යාමි අහං පුන.

71.

‘‘එවං චෙ යාචමානාය, වචනං මෙ න කාහසි;

ඉදානි මං තාතො හන්ත්වා, ඛත්තියානං පදස්සතී’’ති.

තත්ථ රත්යොති රත්තියො. තාමාති තා ඉමා සබ්බාපි තයා විනා අතික්කන්තා. සබ්බං තෙ පටිජානාමීති, මහාරාජ, එත්තකං කාලං මයා තව අප්පියමෙව කතං, ඉදං තෙ අහං සබ්බං පටිජානාමි, අපරම්පි සුණොහි මෙ, ඉතො පට්ඨායාහං පුන තුය්හං අප්පියං න කරිස්සාමි. එවං චෙති සචෙ එවං යාචමානාය මම ත්වං වචනං න කරිස්සසීති.

තං සුත්වා රාජා ‘‘සචාහං ‘ඉමං ත්වඤ්චෙව ජානිස්සසී’ති වක්ඛාමි, හදයමස්සා ඵලිස්සති, අස්සාසෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා ආහ –

72.

‘‘එවං තෙ යාචමානාය, කිං න කාහාමි තෙ වචො;

විකුද්ධො ත්යස්මි කල්යාණි, මා ත්වං භායි පභාවති.

73.

‘‘සබ්බං ¶ තෙ පටිජානාමි, රාජපුත්ති සුණොහි මෙ;

න චාපි අප්පියං තුය්හං, කරෙය්යාමි අහං පුන.

74.

‘‘තව ¶ කාමා හි සුස්සොණි, පහු දුක්ඛං තිතික්ඛිසං;

බහුං මද්දකුලං හන්ත්වා, නයිතුං තං පභාවතී’’ති.

තත්ථ කිං න කාහාමීති කිංකාරණා තව වචනං න කරිස්සාමි. විකුද්ධො ත්යස්මීති විකුද්ධො නික්කොපො තෙ අස්මිං. සබ්බං තෙති විකුද්ධභාවඤ්ච ඉදානි අප්පියකරණඤ්ච උභයං තෙ ඉදං සබ්බමෙව පටිජානාමි. තව කාමාති තව ¶ කාමෙන තං ඉච්ඡමානො. තිතික්ඛිසන්ති අධිවාසෙමි. බහුං මද්දකුලං හන්ත්වා නයිතුං තන්ති බහුමද්දරාජකුලං හනිත්වා බලක්කාරෙන තං නෙතුං සමත්ථොති.

අථ සො සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො පරිචාරිකං විය තං අත්තනො පරිචාරිකං දිස්වා ඛත්තියමානං උප්පාදෙත්වා ‘‘මයි කිර ධරමානෙයෙව මම භරියං අඤ්ඤෙ ගහෙත්වා ගමිස්සන්තී’’ති සීහො විය රාජඞ්ගණෙ විජම්භමානො ‘‘සකලනගරවාසිනො මෙ ආගතභාවං ජානන්තූ’’ති වග්ගන්තො නදන්තො සෙළෙන්තො අප්ඵොටෙන්තො ‘‘ඉදානි තෙ ජීවග්ගාහං ගහෙස්සාමි, රථාදයො මෙ යොජෙන්තූ’’ති අනන්තරං ගාථමාහ –

75.

‘‘යොජයන්තු රථෙ අස්සෙ, නානාචිත්තෙ සමාහිතෙ;

අථ දක්ඛථ මෙ වෙගං, විධමන්තස්ස සත්තවො’’ති.

තත්ථ නානාචිත්තෙති නානාලඞ්කාරවිචිත්තෙ. සමාහිතෙති අස්සෙ සන්ධාය වුත්තං, සුසික්ඛිතෙ නිබ්බිසෙවනෙති අත්ථො. අථ දක්ඛථ මෙ වෙගන්ති අථ මෙ පරක්කමං පස්සිස්සථාති.

සත්තූනං ගණ්හනං නාම මය්හං භාරො, ගච්ඡ ත්වං න්හත්වා අලඞ්කරිත්වා පාසාදං ආරුහාති තං උය්යොජෙසි. මද්දරාජාපිස්ස පරිහාරකරණත්ථං අමච්චෙ පහිණි. තෙ තස්ස මහානසද්වාරෙයෙව සාණිං පරික්ඛිපිත්වා කප්පකෙ උපට්ඨපෙසුං. සො කතමස්සුකම්මො සීසංන්හාතො සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො අමච්චාදීහි පරිවුතො ‘‘පාසාදං අභිරුහිස්සාමී’’ති දිසා විලොකෙත්වා අප්ඵොටෙසි. ඔලොකිතඔලොකිතට්ඨානං විකම්පි. සො ‘‘ඉදානි මෙ පරක්කමං පස්සිස්සථා’’ති ආහ. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා අනන්තරං ගාථමාහ –

76.

‘‘තඤ්ච තත්ථ උදික්ඛිංසු, රඤ්ඤො මද්දස්සන්තෙපුරෙ;

විජම්භමානං සීහංව, ඵොටෙන්තං දිගුණං භුජ’’න්ති.

තස්සත්ථො ¶ ¶ – තඤ්ච තත්ථ විජම්භන්තං අප්ඵොටෙන්තං රඤ්ඤො අන්තෙපුරෙ වාතපානානි විවරිත්වා ඉත්ථියො උදික්ඛිංසූති.

අථස්ස මද්දරාජා කතආනෙඤ්ජකාරණං අලඞ්කතවරවාරණං පෙසෙසි. සො සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තං හත්ථික්ඛන්ධං ආරුය්හ ‘‘පභාවතිං ආනෙථා’’ති තම්පි පච්ඡතො නිසීදාපෙත්වා චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය පරිවුතො පාචීනද්වාරෙන ¶ නික්ඛමිත්වා පරසෙනං ඔලොකෙත්වා ‘‘අහං කුසරාජා, ජීවිතත්ථිකා උරෙන නිපජ්ජන්තූ’’ති තික්ඛත්තුං සීහනාදං නදිත්වා සත්තුමද්දනං අකාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

77.

‘‘හත්ථික්ඛන්ධඤ්ච ආරුය්හ, ආරොපෙත්වා පභාවතිං;

සඞ්ගාමං ඔතරිත්වාන, සීහනාදං නදී කුසො.

78.

‘‘තස්ස තං නදතො සුත්වා, සීහස්සෙවිතරෙ මිගා;

ඛත්තියා විපලායිංසු, කුසසද්දභයට්ටිතා.

79.

‘‘හත්ථාරොහා අනීකට්ඨා, රථිකා පත්තිකාරකා;

අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ඡින්දන්ති, කුසසද්දභයට්ටිතා.

80.

‘‘තස්මිං සඞ්ගාමසීසස්මිං, පස්සිත්වා හට්ඨමානසො;

කුසස්ස රඤ්ඤො දෙවින්දො, අදා වෙරොචනං මණිං.

81.

‘‘සො තං විජ්ඣිත්වා සඞ්ගාමං, ලද්ධා වෙරොචනං මණිං;

හත්ථික්ඛන්ධගතො රාජා, පාවෙක්ඛි නගරං පුරං.

82.

‘‘ජීවග්ගාහං ගහෙත්වාන, බන්ධිත්වා සත්ත ඛත්තියෙ;

සසුරස්සූපනාමෙසි, ඉමෙ තෙ දෙව සත්තවො.

83.

‘‘සබ්බෙව තෙ වසං ගතා, අමිත්තා විහතා තව;

කාමං කරොහි තෙ තයා, මුඤ්ච වා තෙ හනස්සු වා’’ති.

තත්ථ ¶ විපලායිංසූති සතිං පච්චුපට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තා විපල්ලත්ථචිත්තා භිජ්ජිංසු. කුසසද්දභයට්ටිතාති කුසරඤ්ඤො සද්දං නිස්සාය ජාතෙන භයෙන උපද්දුතා මූළ්හචිත්තා. අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ඡින්දන්තීති අඤ්ඤමඤ්ඤං ඡින්දන්ති මද්දන්ති. ‘‘භින්දිංසූ’’තිපි පාඨො. තස්මින්ති එවං බොධිසත්තස්ස සද්දසවනෙනෙව සඞ්ගාමෙ භින්නෙ තස්මිං සඞ්ගාමසීසෙ තං මහාසත්තස්ස පරක්කමං පස්සිත්වා තුට්ඨහදයො සක්කො වෙරොචනං නාම මණික්ඛන්ධං තස්ස අදාසි. නගරං පුරන්ති නගරසඞ්ඛාතං පුරං. බන්ධිත්වාති තෙසඤ්ඤෙව උත්තරි සාටකෙන පච්ඡාබාහං බන්ධිත්වා. කාමං කරොහි තෙ තයාති ත්වං අත්තනො කාමං ඉච්ඡං රුචිං කරොහි, එතෙ හි තයා දාසා කතායෙවාති.

රාජා ¶ ¶ ආහ –

84.

‘‘තුය්හෙව සත්තවො එතෙ, න හි තෙ මය්හ සත්තවො;

ත්වඤ්ඤෙව නො මහාරාජ, මුඤ්ච වා තෙ හනස්සු වා’’ති.

තත්ථ ත්වඤ්ඤෙව නොති, මහාරාජ, ත්වංයෙව අම්හාකං ඉස්සරොති.

එවං ¶ වුත්තෙ මහාසත්තො ‘‘කිං ඉමෙහි මාරිතෙහි, මා තෙසං ආගමනං නිරත්ථකං හොතු, පභාවතියා කනිට්ඨා සත්ත මද්දරාජධීතරො අත්ථි, තා නෙසං දාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –

85.

‘‘ඉමා තෙ ධීතරො සත්ත, දෙවකඤ්ඤූපමා සුභා;

දදාහි නෙසං එකෙකං, හොන්තු ජාමාතරො තවා’’ති.

අථ නං රාජා ආහ –

86.

‘‘අම්හාකඤ්චෙව තාසඤ්ච, ත්වං නො සබ්බෙසමිස්සරො;

ත්වඤ්ඤෙව නො මහාරාජ, දෙහි නෙසං යදිච්ඡසී’’ති.

තත්ථ ත්වං නො සබ්බෙසන්ති, මහාරාජ කුසනරින්ද, කිං වදෙසි, ත්වඤ්ඤෙව එතෙසඤ්ච සත්තන්නං රාජූනං මමඤ්ච ඉමාසඤ්ච සබ්බෙසං නො ඉස්සරො. යදිච්ඡසීති යදි ඉච්ඡසි, යස්ස වා යං දාතුං ඉච්ඡසි, තස්ස තං දෙහීති.

එවං වුත්තෙ සො තා සබ්බාපි අලඞ්කාරාපෙත්වා එකෙකස්ස රඤ්ඤො එකෙකං අදාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා පඤ්ච ගාථායො අභාසි –

87.

‘‘එකමෙකස්ස එකෙකං, අදා සීහස්සරො කුසො;

ඛත්තියානං තදා තෙසං, රඤ්ඤො මද්දස්ස ධීතරො.

88.

‘‘පීණිතා තෙන ලාභෙන, තුට්ඨා සීහස්සරෙ කුසෙ;

සකරට්ඨානි පායිංසු, ඛත්තියා සත්ත තාවදෙ.

89.

‘‘පභාවතිඤ්ච ආදාය, මණිං වෙරොචනං සුභං;

කුසාවතිං කුසො රාජා, අගමාසි මහබ්බලො.

90.

‘‘ත්යස්සු එකරථෙ යන්තා, පවිසන්තා කුසාවතිං;

සමානා වණ්ණරූපෙන, නාඤ්ඤමඤ්ඤාතිරොචිසුං.

91.

‘‘මාතා ¶ පුත්තෙන සංගච්ඡි, උභයො ච ජයම්පතී;

සමග්ගා තෙ තදා ආසුං, ඵීතං ධරණිමාවසු’’න්ති.

තත්ථ පීණිතාති සන්තප්පිතා. පායිංසූති ඉදානි අප්පමත්තා භවෙය්යාථාති කුසනරින්දෙන ඔවදිතා අගමංසු. අගමාසීති කතිපාහං වසිත්වා ‘‘අම්හාකං රට්ඨං ¶ ගමිස්සාමා’’ති සසුරං ආපුච්ඡිත්වා ගතො. එකරථෙ යන්තාති ද්වෙපි එකරථං අභිරුය්හ ගච්ඡන්තා. සමානා වණ්ණරූපෙනාති වණ්ණෙන ච රූපෙන ච සමානා හුත්වා. නාඤ්ඤමඤ්ඤාතිරොචිසුන්ති එකො එකං නාතික්කමි. මණිරතනානුභාවෙන කිර මහාසත්තො අභිරූපො අහොසි සුවණ්ණවණ්ණො සොභග්ගප්පත්තො, සො කිර පුබ්බෙ පච්චෙකබුද්ධස්ස පිණ්ඩපාතනිස්සන්දෙන බුද්ධපටිමාකරණනිස්සන්දෙන ච එවං තෙජවන්තො අහොසි. සංගච්ඡීති අථස්ස මාතා මහාසත්තස්ස ආගමනං සුත්වා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා මහාසත්තස්ස බහුං පණ්ණාකාරං ආදාය පච්චුග්ගමනං කත්වා සමාගච්ඡි. සොපි මාතරා සද්ධිංයෙව නගරං පදක්ඛිණං කත්වා සත්තාහං ඡණකීළං කීළිත්වා අලඞ්කතපාසාදතලං අභිරුහි. තෙපි උභො ජයම්පතිකා සමග්ගා අහෙසුං, තතො පට්ඨාය යාවජීවං සමග්ගා සම්මොදමානා ඵීතං ධරණිං අජ්ඣාවසිංසූති.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි අහෙසුං, කනිට්ඨො ආනන්දො, ඛුජ්ජා ඛුජ්ජුත්තරා, පභාවතී රාහුලමාතා, පරිසා බුද්ධපරිසා, කුසරාජා පන අහමෙව අහොසින්ති.

කුසජාතකවණ්ණනා පඨමා.

[532] 2. සොණනන්දජාතකවණ්ණනා

දෙවතා නුසි ගන්ධබ්බොති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මාතුපොසකභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු සාමජාතකෙ (ජා. 2.22.296 ආදයො) වත්ථුසදිසං. තදා පන සත්ථා ‘‘මා, භික්ඛවෙ, ඉමං භික්ඛුං උජ්ඣායිත්ථ, පොරාණකපණ්ඩිතා සකලජම්බුදීපෙ රජ්ජං ලභමානාපි තං අග්ගහෙත්වා මාතාපිතරො පොසිංසුයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ බාරාණසී බ්රහ්මවඩ්ඪනං නාම නගරං අහොසි. තත්ථ මනොජො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තත්ථ අඤ්ඤතරො අසීතිකොටිවිභවො බ්රාහ්මණමහාසාලො අපුත්තකො අහොසි. තස්ස බ්රාහ්මණී තෙනෙව ‘‘භොති පුත්තං පත්ථෙහී’’ති වුත්තා පත්ථෙසි. අථ බොධිසත්තො බ්රහ්මලොකා චවිත්වා තස්සා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හි, ජාතස්ස චස්ස ‘‘සොණකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. තස්ස පදසා ගමනකාලෙ අඤ්ඤොපි සත්තො බ්රහ්මලොකා චවිත්වා තස්සායෙව කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි, තස්ස ජාතස්ස ‘‘නන්දකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. තෙසං උග්ගහිතවෙදානං සබ්බසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං පත්තානං වයප්පත්තානං රූපසම්පදං දිස්වා බ්රාහ්මණො බ්රාහ්මණිං ආමන්තෙත්වා ‘‘භොති පුත්තං සොණකුමාරං ඝරබන්ධනෙන බන්ධිස්සාමා’’ති ආහ. සා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පුත්තස්ස තමත්ථං ආචික්ඛි ¶ . සො ‘‘අලං, අම්ම, මය්හං ඝරාවාසෙන, අහං යාවජීවං තුම්හෙ පටිජග්ගිත්වා තුම්හාකං අච්චයෙන හිමවන්තං පවිසිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. සා බ්රාහ්මණස්ස එතමත්ථං ආරොචෙසි.

තෙ පුනප්පුනං කථෙන්තාපි තස්ස චිත්තං අලභිත්වා නන්දකුමාරං ආමන්තෙත්වා ‘‘තාත, තෙන හි ත්වං කුටුම්බං පටිපජ්ජාහී’’ති වත්වා ‘‘නාහං භාතරා ඡඩ්ඩිතඛෙළං සීසෙන උක්ඛිපාමි, අහම්පි තුම්හාකං අච්චයෙන භාතරාව සද්ධිං පබ්බජිස්සාමී’’ති වුත්තෙ තෙසං වචනං සුත්වා ‘‘ඉමෙ ද්වෙ එවං තරුණාව කාමෙ පජහන්ති, කිමඞ්ගං පන මයං, සබ්බෙයෙව පබ්බජිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘තාතා ¶ , කිං වො අම්හාකං අච්චයෙන පබ්බජ්ජාය, ඉදානෙව සබ්බෙ මයං පබ්බජිස්සාමා’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා සබ්බං ධනං දානමුඛෙ විස්සජ්ජෙත්වා දාසජනං භුජිස්සං කත්වා ඤාතීනං දාතබ්බයුත්තකං දත්වා චත්තාරොපි ජනා බ්රහ්මවඩ්ඪනනගරා නික්ඛමිත්වා හිමවන්තපදෙසෙ පඤ්චපදුමසඤ්ඡන්නං සරං නිස්සාය රමණීයෙ වනසණ්ඩෙ අස්සමං මාපෙත්වා පබ්බජිත්වා තත්ථ වසිංසු. උභොපි භාතරො මාතාපිතරො පටිජග්ගිංසු, තෙසං පාතොව දන්තකට්ඨඤ්ච මුඛධොවනඤ්ච දත්වා පණ්ණසාලඤ්ච පරිවෙණඤ්ච සම්මජ්ජිත්වා පානීයං පරිභොජනීයං උපට්ඨපෙත්වා අරඤ්ඤතො මධුරඵලාඵලානි ආහරිත්වා මාතාපිතරො ඛාදාපෙන්ති, උණ්හෙන වා සීතෙන වා වාරිනා න්හාපෙන්ති, ජටා සොධෙන්ති, පාදපරිකම්මාදීනි තෙසං කරොන්ති.

එවං ¶ අද්ධානෙ ගතෙ නන්දපණ්ඩිතො ‘‘මයා ආභතඵලාඵලානෙව පඨමං මාතාපිතරො ඛාදාපෙස්සාමී’’ති පුරතො ගන්ත්වා හිය්යො ච පරහිය්යො ච ගහිතට්ඨානතො යානි වා තානි වා පාතොව ආහරිත්වා මාතාපිතරො ඛාදාපෙසි. තෙ තානි ඛාදිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා උපොසථිකා භවන්ති. සොණපණ්ඩිතො පන දූරං ගන්ත්වා මධුරමධුරානි සුපක්කසුපක්කානි ආහරිත්වා උපනාමෙසි. අථ නං, ‘‘තාත, කනිට්ඨෙන තෙ ආභතානි මයං පාතොව ඛාදිත්වා උපොසථිකා ජාතා, න ඉදානි නො අත්ථො’’ති වදන්ති. ඉති තස්ස ඵලාඵලානි පරිභොගං න ලභන්ති විනස්සන්ති, පුනදිවසෙසුපි තථෙවාති ¶ . එවං සො පඤ්චාභිඤ්ඤතාය දූරං ගන්ත්වාපි ආහරති, තෙ පන න ඛාදන්ති.

අථ මහාසත්තො චින්තෙසි – ‘‘මාතාපිතරො මෙ සුඛුමාලා, නන්දො ච යානි වා තානි වා අපක්කදුප්පක්කානි ඵලාඵලානි ආහරිත්වා ඛාදාපෙති, එවං සන්තෙ ඉමෙ න චීරං පවත්තිස්සන්ති, වාරෙස්සාමි න’’න්ති. අථ නං සො ආමන්තෙත්වා ‘‘නන්ද, ඉතො පට්ඨාය ඵලාඵලං ආහරිත්වා මමාගමනං පටිමානෙහි, උභොපි එකතොව ඛාදාපෙස්සාමා’’ති ආහ. සො එවං වුත්තෙපි අත්තනො පුඤ්ඤං පච්චාසීසන්තො න තස්ස වචනමකාසි. මහාසත්තො ‘‘නන්දො මම වචනං අකරොන්තො අයුත්තං කරොති, පලාපෙස්සාමි නං, තතො එකකොව මාතාපිතරො පටිජග්ගිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘නන්ද, ත්වං අනොවාදකො පණ්ඩිතානං වචනං න කරොසි, අහං ජෙට්ඨො, මාතාපිතරො මමෙව භාරො, අහමෙව නෙසං පටිජග්ගිස්සාමි, ත්වං ඉධ වසිතුං න ලච්ඡසි, අඤ්ඤත්ථ යාහී’’ති තස්ස අච්ඡරං පහරි.

සො තෙන පලාපිතො තස්ස සන්තිකෙ ඨාතුං අසක්කොන්තො තං වන්දිත්වා මාතාපිතරො උපසඞ්කමිත්වා තමත්ථං ආරොචෙත්වා අත්තනො පණ්ණසාලං පවිසිත්වා කසිණං ඔලොකෙත්වා තං දිවසමෙව ¶ පඤ්ච අභිඤ්ඤායො අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං සීනෙරුපාදතො රතනවාලුකා ආහරිත්වා මම භාතු පණ්ණසාලාය පරිවෙණෙ ඔකිරිත්වා භාතරං ඛමාපෙතුං පහොමි, එවම්පි න සොභිස්සති, අනොතත්තතො උදකං ආහරිත්වා මම භාතු පණ්ණසාලාය පරිවෙණෙ ඔසිඤ්චිත්වා භාතරං ඛමාපෙතුං පහොමි, එවම්පි න සොභිස්සති, සචෙ මෙ භාතරං දෙවතානං වසෙන ඛමාපෙය්යං, චත්තාරො ච මහාරාජානො සක්කඤ්ච ආනෙත්වා භාතරං ඛමාපෙතුං පහොමි, එවම්පි න සොභිස්සති ¶ , සකලජම්බුදීපෙ මනොජං අග්ගරාජානං ආදිං කත්වා රාජානො ආනෙත්වා ඛමාපෙස්සාමි, එවං සන්තෙ මම භාතු ගුණො සකලජම්බුදීපෙ අවත්ථරිත්වා ගමිස්සති, චන්දිමසූරියො විය පඤ්ඤායිස්සතී’’ති. සො තාවදෙව ඉද්ධියා ගන්ත්වා බ්රහ්මවඩ්ඪනනගරෙ තස්ස රඤ්ඤො නිවෙසනද්වාරෙ ඔතරිත්වා ඨිතො ‘‘එකො කිර ¶ වො තාපසො දට්ඨුකාමො’’ති රඤ්ඤො ආරොචාපෙසි. රාජා ‘‘කිං පබ්බජිතස්ස මයා දිට්ඨෙන, ආහාරත්ථාය ආගතො භවිස්සතී’’ති භත්තං පහිණි, සො භත්තං න ඉච්ඡි. තණ්ඩුලං පහිණි, තණ්ඩුලං න ඉච්ඡි. වත්ථානි පහිණි, වත්ථානි න ඉච්ඡි. තම්බූලං පහිණි, තම්බූලං න ඉච්ඡි. අථස්ස සන්තිකෙ දූතං පෙසෙසි, ‘‘කිමත්ථං ආගතොසී’’ති. සො දූතෙන පුට්ඨො ‘‘රාජානං උපට්ඨහිතුං ආගතොම්හී’’ති ආහ. රාජා තං සුත්වා ‘‘බහූ මම උපට්ඨාකා, අත්තනොව තාපසධම්මං කරොතූ’’ති පෙසෙසි. සො තං සුත්වා ‘‘අහං තුම්හාකං අත්තනො බලෙන සකලජම්බුදීපෙ රජ්ජං ගහෙත්වා දස්සාමී’’ති ආහ.

තං සුත්වා රාජා චින්තෙසි – ‘‘පබ්බජිතා නාම පණ්ඩිතා, කිඤ්චි උපායං ජානිස්සන්තී’’ති තං පක්කොසාපෙත්වා ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ කිර මය්හං සකලජම්බුදීපරජ්ජං ගහෙත්වා දස්සථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම මහාරාජා’’ති. ‘‘කථං ගණ්හිස්සථා’’ති? ‘‘මහාරාජ, අන්තමසො ඛුද්දකමක්ඛිකාය පිවනමත්තම්පි ලොහිතං කස්සචි අනුප්පාදෙත්වා තව ධනච්ඡෙදං අකත්වා අත්තනො ඉද්ධියාව ගහෙත්වා දස්සාමි, අපිච කෙවලං පපඤ්චං අකත්වා අජ්ජෙව නික්ඛමිතුං වට්ටතී’’ති. සො තස්ස වචනං සද්දහිත්වා සෙනඞ්ගපරිවුතො නගරා නික්ඛමි. සචෙ සෙනාය උණ්හං හොති, නන්දපණ්ඩිතො අත්තනො ඉද්ධියා ඡායං කත්වා සීතං කරොති, දෙවෙ වස්සන්තෙ සෙනාය උපරි වස්සිතුං න දෙති, සීතං වා උණ්හං වා වාරෙති, මග්ගෙ ඛාණුකණ්ටකාදයො සබ්බපරිස්සයෙ අන්තරධාපෙති, මග්ගං කසිණමණ්ඩලං විය සමං කත්වා සයං ආකාසෙ චම්මඛණ්ඩං පත්ථරිත්වා පල්ලඞ්කෙන නිසින්නො සෙනාය පරිවුතො ගච්ඡති.

එවං සෙනං ආදාය පඨමං කොසලරට්ඨං ගන්ත්වා නගරස්සාවිදූරෙ ඛන්ධාවාරං නිවාසාපෙත්වා ‘‘යුද්ධං වා නො දෙතු සෙතච්ඡත්තං වා’’ති කොසලරඤ්ඤො දූතං පාහෙසි. සො කුජ්ඣිත්වා ‘‘කිං අහං න රාජා’’ති ‘‘යුද්ධං දම්මී’’ති සෙනාය පුරක්ඛතො නික්ඛමි. ද්වෙ ¶ සෙනා යුජ්ඣිතුං ආරභිංසු ¶ . නන්දපණ්ඩිතො ද්වින්නම්පි අන්තරෙ අත්තනො නිසීදනං අජිනචම්මං මහන්තං කත්වා පසාරෙත්වා ද්වීහිපි ¶ සෙනාහි ඛිත්තසරෙ චම්මෙනෙව සම්පටිච්ඡි. එකසෙනායපි කොචි කණ්ඩෙන විද්ධො නාම නත්ථි, හත්ථගතානං පන කණ්ඩානං ඛයෙන ද්වෙපි සෙනා නිරුස්සාහා අට්ඨංසු. නන්දපණ්ඩිතො මනොජරාජස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘මා භායි, මහාරාජා’’ති අස්සාසෙත්වා කොසලස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘මහාරාජ, මා භායි, නත්ථි තෙ පරිපන්ථො, තව රජ්ජං තවෙව භවිස්සති, කෙවලං මනොජරඤ්ඤො වසවත්තී හොහී’’ති ආහ. සො තස්ස සද්දහිත්වා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. අථ නං මනොජස්ස සන්තිකං නෙත්වා ‘‘මහාරාජ, කොසලරාජා තෙ වසෙ වත්තති, ඉමස්ස රජ්ජං ඉමස්සෙව හොතූ’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තං අත්තනො වසෙ වත්තෙත්වා ද්වෙ සෙනා ආදාය අඞ්ගරට්ඨං ගන්ත්වා අඞ්ගං ගහෙත්වා තතො මගධරට්ඨන්ති එතෙනුපායෙන සකලජම්බුදීපෙ රාජානො අත්තනො වසෙ වත්තෙත්වා තතො තෙහි පරිවුතො බ්රහ්මවඩ්ඪනනගරමෙව ගතො. රජ්ජං ගණ්හන්තො පනෙස සත්තන්නං සංවච්ඡරානං උපරි සත්තදිවසාධිකෙහි සත්තමාසෙහි ගණ්හි. සො එකෙකරාජධානිතො නානප්පකාරං ඛජ්ජභොජනං ආහරාපෙත්වා එකසතරාජානො ගහෙත්වා තෙහි සද්ධිං සත්තාහං මහාපානං පිවි.

නන්දපණ්ඩිතො ‘‘යාව රාජා සත්තාහං ඉස්සරියසුඛං අනුභොති, තාවස්ස අත්තානං න දස්සෙස්සාමී’’ති උත්තරකුරුම්හි පිණ්ඩාය චරිත්වා හිමවන්තෙ කඤ්චනගුහාද්වාරෙ සත්තාහං වසි. මනොජොපි සත්තමෙ දිවසෙ අත්තනො මහන්තං සිරිවිභවං ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං යසො න මය්හං මාතාපිතූහි, න අඤ්ඤෙහි දින්නො, නන්දතාපසං නිස්සාය උප්පන්නො, තං ඛො පන මෙ අපස්සන්තස්ස අජ්ජ සත්තමො දිවසො, කහං නු ඛො මෙ යසදායකො’’ති නන්දපණ්ඩිතං සරි. සො තස්ස අනුස්සරණභාවං ඤත්වා ආගන්ත්වා පුරතො ආකාසෙ අට්ඨාසි. රාජා තං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං ඉමස්ස තාපසස්ස දෙවතාභාවං වා මනුස්සභාවං වා න ජානාමි, සචෙ එස ¶ මනුස්සො භවෙය්ය, සකලජම්බුදීපරජ්ජං එතස්සෙව දස්සාමි. අථ දෙවො, සක්කාරමස්ස කරිස්සාමී’’ති. සො තං වීමංසන්තො පඨමං ගාථමාහ –

92.

‘‘දෙවතා නුති ගන්ධබ්බො, අදු සක්කො පුරින්දදො;

මනුස්සභූතො ඉද්ධිමා, කථං ජානෙමු තං මය’’න්ති.

සො තස්ස වචනං සුත්වා සභාවමෙව කථෙන්තො දුතියං ගාථමාහ –

93.

‘‘නාපි ¶ ¶ දෙවො න ගන්ධබ්බො, නාපි සක්කො පුරින්දදො;

මනුස්සභූතො ඉද්ධිමා, එවං ජානාහි භාරධා’’ති.

තත්ථ භාරධාති රට්ඨභාරධාරිතාය නං එවං ආලපති.

තං සුත්වා රාජා ‘‘මනුස්සභූතො කිරායං මය්හං එවං බහුපකාරො, මහන්තෙන යසෙන නං සන්තප්පෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ආහ –

94.

‘‘කතරූපමිදං භොතො, වෙය්යාවච්චං අනප්පකං;

දෙවම්හි වස්සමානම්හි, අනොවස්සං භවං අකා.

95.

‘‘තතො වාතාතපෙ ඝොරෙ, සීතච්ඡායං භවං අකා;

තතො අමිත්තමජ්ඣෙසු, සරතාණං භවං අකා.

96.

‘‘තතො ඵීතානි රට්ඨානි, වසිනො තෙ භවං අකා;

තතො එකසතං ඛත්යෙ, අනුයන්තෙ භවං අකා.

97.

‘‘පතීතාස්සු මයං භොතො, වද තං භඤ්ජමිච්ඡසි;

හත්ථියානං අස්සරථං, නාරියො ච අලඞ්කතා;

නිවෙසනානි රම්මානි, මයං භොතො දදාමසෙ.

98.

‘‘අථ වඞ්ගෙ වා මගධෙ, මයං භොතො දදාමසෙ;

අථ වා අස්සකාවන්තී, සුමනා දම්ම තෙ මයං.

99.

‘‘උපඩ්ඪං වාපි රජ්ජස්ස, මයං භොතො දදාමසෙ;

සචෙ තෙ අත්ථො රජ්ජෙන, අනුසාස යදිච්ඡසී’’ති.

තත්ථ කතරූපමිදන්ති කතසභාවං. වෙය්යාවච්චන්ති කායවෙය්යාවතිකකම්මං. අනොවස්සන්ති අවස්සං, යථා දෙවො න වස්සති ¶ , තථා කතන්ති අත්ථො. සීතච්ඡායන්ති සීතලං ඡායං. වසිනො තෙති තෙ රට්ඨවාසිනො අම්හාකං වසවත්තිනො. ඛත්යෙති ඛත්තියෙ, අට්ඨකථායං පන අයමෙව පාඨො. පතීතාස්සු ¶ මයන්ති තුට්ඨා මයං. වද තං භඤ්ජමිච්ඡසීති භඤ්ජන්ති රතනස්සෙතං නාමං, වරං තෙ දදාමි, යං රතනං ඉච්ඡසි, තං වදෙහීති අත්ථො. ‘‘හත්ථියාන’’න්තිආදීහි සරූපතො තං තං රතනං දස්සෙති ¶ . අස්සකාවන්තීඅස්සකරට්ඨං වා අවන්තිරට්ඨං වා. රජ්ජෙනාති සචෙපි තෙ සකලජම්බුදීපරජ්ජෙන අත්ථො, තම්පි තෙ දත්වා අහං ඵලකාවුධහත්ථො තුම්හාකං රථස්ස පුරතො ගමිස්සාමීති දීපෙති. යදිච්ඡසීති එතෙසු මයා වුත්තප්පකාරෙසු යං ඉච්ඡසි, තං අනුසාස ආණාපෙහීති.

තං සුත්වා නන්දපණ්ඩිතො අත්තනො අධිප්පායං ආවිකරොන්තො ආහ –

100.

‘‘න මෙ අත්ථොපි රජ්ජෙන, නගරෙන ධනෙන වා;

අථොපි ජනපදෙන, අත්ථො මය්හං න විජ්ජතී’’ති.

‘‘සචෙ තෙ මයි සිනෙහො අත්ථි, එකං මෙ වචනං කරොහී’’ති වත්වා ගාථාද්වයමාහ –

101.

‘‘භොතොව රට්ඨෙ විජිතෙ, අරඤ්ඤෙ අත්ථි අස්සමො;

පිතා මය්හං ජනෙත්තී ච, උභො සම්මන්ති අස්සමෙ.

102.

‘‘තෙසාහං පුබ්බාචරියෙසු, පුඤ්ඤං න ලභාමි කාතවෙ;

භවන්තං අජ්ඣාවරං කත්වා, සොණං යාචෙමු සංවර’’න්ති.

තත්ථ රට්ඨෙති රජ්ජෙ. විජිතෙති ආණාපවත්තිට්ඨානෙ. අස්සමොති හිමවන්තාරඤ්ඤෙ එකො අස්සමො අත්ථි. සම්මන්තීති තස්මිං අස්සමෙ වසන්ති. තෙසාහන්ති තෙසු අහං. කාතවෙති වත්තපටිවත්තඵලාඵලාහරණසඞ්ඛාතං පුඤ්ඤං කාතුං න ලභාමි, භාතා මෙ සොණපණ්ඩිතො නාම මමෙකස්මිං අපරාධෙ මා ඉධ වසීති මං පලාපෙසි. අජ්ඣාවරන්ති අධිආවරං තෙ මයං භවන්තං සපරිවාරං කත්වා සොණපණ්ඩිතං සංවරං යාචෙමු, ආයතිං සංවරං යාචාමාති අත්ථො. ‘‘යාචෙමිමං වර’’න්තිපි පාඨො, මයං තයා සද්ධිං සොණං යාචෙය්යාම ඛමාපෙය්යාම, ඉමං වරං තව සන්තිකා ගණ්හාමීති අත්ථො.

අථ නං රාජා ආහ –

103.

‘‘කරොමි ¶ තෙ තං වචනං, යං මං භණසි බ්රාහ්මණ;

එතඤ්ච ඛො නො අක්ඛාහි, කීවන්තො හොන්තු යාචකා’’ති.

තත්ථ ¶ ¶ කරොමීති අහං සකලජම්බුදීපරජ්ජං දදමානො එත්තකං කිං න කරිස්සාමි, කරොමීති වදති. කීවන්තොති කිත්තකා.

නන්දපණ්ඩිතො ආහ –

104.

‘‘පරොසතං ජානපදා, මහාසාලා ච බ්රාහ්මණා;

ඉමෙ ච ඛත්තියා සබ්බෙ, අභිජාතා යසස්සිනො;

භවඤ්ච රාජා මනොජො, අලං හෙස්සන්ති යාචකා’’ති.

තත්ථ ජානපදාති ගහපතී. මහාසාලා ච බ්රාහ්මණාති සාරප්පත්තා බ්රාහ්මණා ච පරොසතායෙව. අලං හෙස්සන්තීති පරියත්තා භවිස්සන්ති. යාචකාති මමත්ථාය සොණපණ්ඩිතස්ස ඛමාපකා.

අථ නං රාජා ආහ –

105.

‘‘හත්ථී අස්සෙ ච යොජෙන්තු, රථං සන්නය්හ සාරථි;

ආබන්ධනානි ගණ්හාථ, පාදාසුස්සාරයද්ධජෙ;

අස්සමං තං ගමිස්සාමි, යත්ථ සම්මති කොසියො’’ති.

තත්ථ යොජෙන්තූති හත්ථාරොහා හත්ථී, අස්සාරොහා ච අස්සෙ කප්පෙන්තු. රථං සන්නය්හ සාරථීති සම්මසාරථි ත්වම්පි රථං සන්නය්හ. ආබන්ධනානීති හත්ථිඅස්සරථෙසු ආබන්ධිතබ්බානි භණ්ඩානි ච ගණ්හථ. පාදාසුස්සාරයද්ධජෙති රථෙ ඨපිතධජපාදාසු ධජෙ උස්සාරයන්තු උස්සාපෙන්තු. කොසියොති යස්මිං අස්සමෙ කොසියගොත්තො වසතීති.

106.

‘‘තතො ච රාජා පායාසි, සෙනාය චතුරඞ්ගිනී;

අගමා අස්සමං රම්මං, යත්ථ සම්මති කොසියො’’ති. – අයං අභිසම්බුද්ධගාථා;

තත්ථ ¶ තතො චාති, භික්ඛවෙ, එවං වත්වා තතො සො රාජා එකසතඛත්තියෙ ගහෙත්වා මහතියා සෙනාය පරිවුතො නන්දපණ්ඩිතං පුරතො කත්වා නගරා නික්ඛමි. චතුරඞ්ගීනීති චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය අගමාසි, අන්තරමග්ගෙ වත්තමානොපි අවස්සං ගාමිතාය එවං වුත්තො. චතුවීසතිඅක්ඛොභණිසඞ්ඛාතෙන බලකායෙන සද්ධිං මග්ගං පටිපන්නස්ස තස්ස නන්දපණ්ඩිතො ඉද්ධානුභාවෙන අට්ඨුසභවිත්ථතං මග්ගං සමං මාපෙත්වා ¶ ආකාසෙ චම්මඛණ්ඩං පත්ථරිත්වා තත්ථ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා සෙනාය පරිවුතො අලඞ්කතහත්ථික්ඛන්ධෙ නිසීදිත්වා ගච්ඡන්තෙන රඤ්ඤා සද්ධිං ධම්මයුත්තකථං කථෙන්තො සීතඋණ්හාදිපරිස්සයෙ වාරෙන්තො අගමාසි.

අථස්ස අස්සමං පාපුණනදිවසෙ සොණපණ්ඩිතො ‘‘මම කනිට්ඨස්ස අතිරෙකසත්තමාසසත්තදිවසාධිකානි සත්ත වස්සානි ¶ නික්ඛන්තස්සා’’ති ආවජ්ජෙත්වා ‘‘කහං නු ඛො සො එතරහී’’ති දිබ්බෙන චක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො ‘‘චතුවීසතිඅක්ඛොභණිපරිවාරෙන සද්ධිං එකසතරාජානො ගහෙත්වා මමඤ්ඤෙව ඛමාපෙතුං ආගච්ඡතී’’ති දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙහි රාජූහි චෙව පරිසාහි ච මම කනිට්ඨස්ස බහූනි පාටිහාරියානි දිට්ඨානි, මමානුභාවං අජානිත්වා ‘අයං කූටජටිලො අත්තනො පමාණං න ජානාති, අම්හාකං අය්යෙන සද්ධිං පයොජෙසී’ති මං වම්භෙන්තා කථෙන්තා අවීචිපරායණා භවෙය්යුං, ඉද්ධිපාටිහාරියං නෙසං දස්සෙස්සාමී’’ති. සො චතුරඞ්ගුලමත්තෙන අංසං අඵුසන්තං ආකාසෙ කාජං ඨපෙත්වා අනොතත්තතො උදකං ආහරිතුං රඤ්ඤො අවිදූරෙ ආකාසෙන පායාසි. නන්දපණ්ඩිතො තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා අත්තානං දස්සෙතුං අවිසහන්තො නිසින්නට්ඨානෙයෙව අන්තරධායිත්වා පලායිත්වා හිමවන්තං පාවිසි. මනොජරාජා පන තං රමණීයෙන ඉසිවෙසෙන තථා ආගච්ඡන්තං දිස්වා ගාථමාහ –

107.

‘‘කස්ස කාදම්බයො කාජො, වෙහාසං චතුරඞ්ගුලං;

අංසං අසම්ඵුසං එති, උදහාරාය ගච්ඡතො’’ති.

තත්ථ කාදම්බයොති කදම්බරුක්ඛමයො. අංසං අසම්ඵුසං එතීති අංසං අසම්ඵුසන්තො සයමෙව ආගච්ඡති. උදහාරායාති උදකං ආහරිතුං ගච්ඡන්තස්ස කස්ස එස කාජො එවං එති, කො නාම ත්වං, කුතො වා ආගච්ඡසීති.

එවං වුත්තෙ මහාසත්තො ගාථාද්වයමාහ –

108.

‘‘අහං ¶ සොණො මහාරාජ, තාපසො සහිතබ්බතො;

භරාමි මාතාපිතරො, රත්තින්දිවමතන්දිතො.

109.

‘‘වනෙ ඵලඤ්ච මූලඤ්ච, ආහරිත්වා දිසම්පති;

පොසෙමි මාතාපිතරො, පුබ්බෙ කතමනුස්සර’’න්ති.

තත්ථ ¶ සහිතබ්බතොති සහිතවතො සීලාචාරසම්පන්නො එකො තාපසො අහන්ති වදති. භරාමීති පොසෙමි. අතන්දිතොති අනලසො හුත්වා. පුබ්බෙ කතමනුස්සරන්ති තෙහි පුබ්බෙ කතං මය්හං ගුණං අනුස්සරන්තොති.

තං සුත්වා රාජා තෙන සද්ධිං විස්සාසං කත්තුකාමො අනන්තරං ගාථමාහ –

110.

‘‘ඉච්ඡාම ¶ අස්සමං ගන්තුං, යත්ථ සම්මති කොසියො;

මග්ගං නො සොණ අක්ඛාහි, යෙන ගච්ඡෙමු අස්සම’’න්ති.

තත්ථ අස්සමන්ති තුම්හාකං අස්සමපදං.

අථ මහාසත්තො අත්තනො ආනුභාවෙන අස්සමපදගාමිමග්ගං මාපෙත්වා ගාථමාහ –

111.

‘‘අයං එකපදී රාජ, යෙනෙතං මෙඝසන්නිභං;

කොවිළාරෙහි සඤ්ඡන්නං, එත්ථ සම්මති කොසියො’’ති.

තස්සත්ථො – මහාරාජ, අයං එකපදිකො ජඞ්ඝමග්ගො, ඉමිනා ගච්ඡථ, යෙන දිසාභාගෙන එතං මෙඝවණ්ණං සුපුප්ඵිතකොවිළාරසඤ්ඡන්නං වනං දිස්සති, එත්ථ මම පිතා කොසියගොත්තො වසති, එතස්ස සො අස්සමොති.

112.

‘‘ඉදං වත්වාන පක්කාමි, තරමානො මහාඉසි;

වෙහාසෙ අන්තලික්ඛස්මිං, අනුසාසිත්වාන ඛත්තියෙ.

113.

‘‘අස්සමං ¶ පරිමජ්ජිත්වා, පඤ්ඤාපෙත්වාන ආසනං;

පණ්ණසාලං පවිසිත්වා, පිතරං පතිබොධයි.

114.

‘‘ඉමෙ ආයන්ති රාජානො, අභිජාතා යසස්සිනො;

අස්සමා නික්ඛමිත්වාන, නිසීද ත්වං මහාඉසෙ.

115.

‘‘තස්ස තං වචනං සුත්වා, තරමානො මහාඉසි;

අස්සමා නික්ඛමිත්වාන, සද්වාරම්හි උපාවිසී’’ති. – ඉමා අභිසම්බුද්ධගාථා;

තත්ථ ¶ පක්කාමීති අනොතත්තං අගමාසි. අස්සමං පරිමජ්ජිත්වාති, භික්ඛවෙ, සො ඉසි වෙගෙන අනොතත්තං ගන්ත්වා පානීයං ආදාය තෙසු රාජූසු අස්සමං අසම්පත්තෙසුයෙව ආගන්ත්වා පානීයඝටෙ පානීයමාළකෙ ඨපෙත්වා ‘‘මහාජනො පිවිස්සතී’’ති වනකුසුමෙහි වාසෙත්වා සම්මජ්ජනිං ආදාය අස්සමං සම්මජ්ජිත්වා පණ්ණසාලද්වාරෙ පිතු ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා පවිසිත්වා පිතරං ජානාපෙසීති අත්ථො. උපාවිසීති උච්චාසනෙ නිසීදි.

බොධිසත්තස්ස මාතා පන තස්ස පච්ඡතො නීචට්ඨානෙ එකමන්තං නිසීදි. මහාසත්තො නීචාසනෙ නිසීදි. නන්දපණ්ඩිතොපි බොධිසත්තස්ස අනොතත්තතො පානීයං ආදාය අස්සමං ආගතකාලෙ රඤ්ඤො සන්තිකං ආගන්ත්වා අස්සමස්ස අවිදූරෙ ඛන්ධාවාරං නිවාසෙසි. අථ රාජා න්හත්වා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො එකසතරාජපරිවුතො නන්දපණ්ඩිතං ගහෙත්වා මහන්තෙන සිරිසොභග්ගෙන බොධිසත්තං ඛමාපෙතුං අස්සමං පාවිසි. අථ නං තථා ආගච්ඡන්තං බොධිසත්තස්ස පිතා දිස්වා බොධිසත්තං පුච්ඡි, සොපිස්ස ආචික්ඛි. තමත්ථං ¶ පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

116.

‘‘තඤ්ච දිස්වාන ආයන්තං, ජලන්තංරිව තෙජසා;

ඛත්යසඞ්ඝපරිබ්යූළ්හං, කොසියො එතදබ්රවි.

117.

‘‘කස්ස භෙරී මුදිඞ්ගා ච, සඞ්ඛා පණවදින්දිමා;

පුරතො පටිපන්නානි, හාසයන්තා රථෙසභං.

118.

‘‘කස්ස කඤ්චනපට්ටෙන, පුථුනා විජ්ජුවණ්ණිනා;

යුවා කලාපසන්නද්ධො, කො එති සිරියා ජලං.

119.

‘‘උක්කාමුඛපහට්ඨංව ¶ , ඛදිරඞ්ගාරසන්නිභං;

මුඛඤ්ච රුචිරා භාති, කො එති සිරියා ජලං.

120.

‘‘කස්ස පග්ගහිතං ඡත්තං, සසලාකං මනොරමං;

ආදිච්චරංසාවරණං, කො එති සිරියා ජලං.

121.

‘‘කස්ස අඞ්ගං පරිග්ගය්හ, වාලබීජනිමුත්තමං;

චරන්ති වරපුඤ්ඤස්ස, හත්ථික්ඛන්ධෙන ආයතො.

122.

‘‘කස්ස ¶ සෙතානි ඡත්තානි, ආජානීයා ච වම්මිතා;

සමන්තා පරිකීරෙන්ති, කො එති සිරියා ජලං.

123.

‘‘කස්ස එකසතං ඛත්යා, අනුයන්තා යසස්සිනො;

සමන්තානුපරියන්ති, කො එති සිරියා ජලං.

124.

‘‘හත්ථිඅස්සරථපත්ති, සෙනා ච චතුරඞ්ගිනී;

සමන්තානුපරියන්ති, කො එති සිරියා ජලං.

125.

‘‘කස්සෙසා මහතී සෙනා, පිට්ඨිතො අනුවත්තති;

අක්ඛොභණී අපරියන්තා, සාගරස්සෙව ඌමියො.

126.

‘‘රාජාභිරාජා මනොජො, ඉන්දොව ජයතං පති;

නන්දස්සජ්ඣාවරං එති, අස්සමං බ්රහ්මචාරිනං.

127.

‘‘තස්සෙසා මහතී සෙනා, පිට්ඨිතො අනුවත්තති;

අක්ඛොභණී අපරියන්තා, සාගරස්සෙව ඌමියො’’ති.

තත්ථ ජලන්තංරිවාති ජලන්තං විය. පටිපන්නානීති එතානි තූරියානි කස්ස පුරතො ආගච්ඡන්තීති අත්ථො. හාසයන්තාති තොසෙන්තා. කඤ්චනපට්ටෙනාති, තාත, කස්ස කඤ්චනමයෙන විජ්ජුවණ්ණෙන උණ්හීසපට්ටෙන නලාටන්තො පරික්ඛිත්තොති පුච්ඡති. යුවාති තරුණො. කලාපසන්නද්ධොති ¶ සන්නද්ධසරතූණීරො. උක්කාමුඛපහට්ඨං වාති කම්මාරානං උද්ධනෙ පහට්ඨං සුවණ්ණං විය. ඛදිරඞ්ගාරසන්නිභන්ති වීතච්චිතඛදිරඞ්ගාරවණ්ණං. ආදිච්චරංසාවරණන්තිආදිච්චරංසීනං ආවරණං. අඞ්ගං පරිග්ගය්හාති අඞ්ගං පරිග්ගහෙත්වා, සරීරං පරික්ඛිපිත්වාති අත්ථො. වාලබීජනිමුත්තමන්ති වාලබීජනිං උත්තමං ¶ . චරන්තීති සඤ්චරන්ති. ඡත්තානීති ආජානීයපිට්ඨෙ නිසින්නානං ධාරිතඡත්තානි. පරිකීරෙන්තීති තස්ස සමන්තා සබ්බදිසාභාගෙසු පරිකීරයන්ති. චතුරඞ්ගිනීති එතෙහි හත්ථිආදීහි චතූහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතා. අක්ඛොභණීති ඛොභෙතුං න සක්කා. සාගරස්සෙවාති සාගරස්ස ඌමියො විය අපරියන්තා. රාජාභිරාජාති එකසතරාජූනං පූජිතො, තෙසං වා අධිකො රාජාති රාජාභිරාජා. ජයතං පතීති ජයප්පත්තානං තාවතිංසානං ජෙට්ඨකො. අජ්ඣාවරන්ති මමං ඛමාපනත්ථාය නන්දස්ස පරිසභාවං උපගන්ත්වා එති.

සත්ථා ¶ ආහ –

128.

‘‘අනුලිත්තා චන්දනෙන, කාසිකුත්තමධාරිනො;

සබ්බෙ පඤ්ජලිකා හුත්වා, ඉසීනං අජ්ඣුපාගමු’’න්ති.

තත්ථ ඉසීනං අජ්ඣුපාගමුන්ති, භික්ඛවෙ, සබ්බෙපි තෙ රාජානො සුරභිචන්දනෙන අනුලිත්තා උත්තමකාසිකවත්ථධාරිනො සිරසි පතිට්ඨාපිතඅඤ්ජලී හුත්වා ඉසීනං සන්තිකං උපගතා.

තතො මනොජො රාජා තං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො පටිසන්ථාරං කරොන්තො ගාථාද්වයමාහ –

129.

‘‘කච්චි නු භොතො කුසලං, කච්චි භොතො අනාමයං;

කච්චි උඤ්ඡෙන යාපෙථ, කච්චි මූලඵලා බහූ.

130.

‘‘කච්චි ඩංසා මකසා ච, අප්පමෙව සරීසපා;

වනෙ වාළමිගාකිණ්ණෙ, කච්චි හිංසා න විජ්ජතී’’ති.

තතො පරං උභින්නං තෙසං වචනපටිවචනවසෙන කථිතගාථා හොන්ති –

131.

‘‘කුසලඤ්චෙව ¶ නො රාජ, අථො රාජ අනාමයං;

අථො උඤ්ඡෙන යාපෙම, අථො මූලඵලා බහූ.

132.

‘‘අථො ඩංසා මකසා ච, අප්පමෙව සරීසපා;

වනෙ වාළමිගාකිණ්ණෙ, හිංසා මය්හං න විජ්ජති.

133.

‘‘බහූනි වස්සපූගානි, අස්සමෙ සම්මතං ඉධ;

නාභිජානාමි උප්පන්නං, ආබාධං අමනොරමං.

134.

‘‘ස්වාගතං තෙ මහාරාජ, අථො තෙ අදුරාගතං;

ඉස්සරොසි අනුප්පත්තො, යං ඉධත්ථි පවෙදය.

135.

‘‘තින්දුකානි ¶ පියාලානි, මධුකෙ කාසුමාරියො;

ඵලානි ඛුද්දකප්පානි, භුඤ්ජ රාජ වරං වරං.

136.

‘‘ඉදම්පි පානීයං සීතං, ආභතං ගිරිගබ්භරා;

තතො පිව මහාරාජ, සචෙ ත්වං අභිකඞ්ඛසි.

137.

‘‘පටිග්ගහිතං ¶ යං දින්නං, සබ්බස්ස අග්ඝියං කතං;

නන්දස්සාපි නිසාමෙථ, වචනං සො පවක්ඛති.

138.

‘‘අජ්ඣාවරම්හා නන්දස්ස, භොතො සන්තිකමාගතා;

සුණාතු භවං වචනං, නන්දස්ස පරිසාය චා’’ති.

ඉමා යෙභුය්යෙන පාකටසම්බන්ධායෙව, යං පනෙත්ථ අපාකටං, තදෙව වක්ඛාම. පවෙදයාති යං ඉමස්මිං ඨානෙ තව අභිරුචිතං අත්ථි, තං නො කථෙහීති වදති. ඛුද්දකප්පානීති එතානි නානාරුක්ඛඵලානි ඛුද්දකමධුපටිභාගානි මධුරානි. වරං වරන්ති ඉතො උත්තමුත්තමං ගහෙත්වා භුඤ්ජ. ගිරිගබ්භරාති අනොතත්තතො. සබ්බස්ස අග්ඝියන්ති යෙන මයං ආපුච්ඡිතා, තං අම්හෙහි පටිග්ගහිතං නාම තුම්හෙහි ච දින්නමෙව නාම, එත්තාවතා ඉමස්ස ජනස්ස සබ්බස්ස අග්ඝියං තුම්හෙහි කතං. නන්දස්සාපීති අම්හාකං තාව සබ්බං කතං, ඉදානි පන නන්දපණ්ඩිතො කිඤ්චි වත්තුකාමො ¶ , තස්සපි තාව වචනං සුණාථ. අජ්ඣාවරම්හාති මයඤ්හි න අඤ්ඤෙන කම්මෙන ආගතා, නන්දස්ස පන පරිසා හුත්වා තුම්හාකං ඛමාපනත්ථාය ආගතාති වදති. භවන්ති භවං සොණපණ්ඩිතො සුණාතු.

එවං වුත්තෙ නන්දපණ්ඩිතො උට්ඨායාසනා මාතාපිතරො ච භාතරඤ්ච වන්දිත්වා සකපරිසාය සද්ධිං සල්ලපන්තො ආහ –

139.

‘‘පරොසතං ජානපදා, මහාසාලා ච බ්රාහ්මණා;

ඉමෙ ච ඛත්තියා සබ්බෙ, අභිජාතා යසස්සිනො;

භවඤ්ච රාජා මනොජො, අනුමඤ්ඤන්තු මෙ වචො.

140.

‘‘යෙ ච සන්ති සමීතාරො, යක්ඛානි ඉධ මස්සමෙ;

අරඤ්ඤෙ භූතභබ්යානි, සුණන්තු වචනං මම.

141.

‘‘නමො කත්වාන භූතානං, ඉසිං වක්ඛාමි සුබ්බතං;

සො ත්යාහං දක්ඛිණා බාහු, තව කොසිය සම්මතො.

142.

‘‘පිතරං මෙ ජනෙත්තිඤ්ච, භත්තුකාමස්ස මෙ සතො;

වීර පුඤ්ඤමිදං ඨානං, මා මං කොසිය වාරය.

143.

‘‘සබ්භි ¶ ¶ හෙතං උපඤ්ඤාතං, මමෙතං උපනිස්සජ;

උට්ඨානපාරිචරියාය, දීඝරත්තං තයා කතං;

ධාතාපිතූසු පුඤ්ඤානි, මම ලොකදදො භව.

144.

‘‘තථෙව සන්ති මනුජා, ධම්මෙ ධම්මපදං විදූ;

මග්ගො සග්ගස්ස ලොකස්ස, යථා ජානාසි ත්වං ඉසෙ.

145.

‘‘උට්ඨානපාරිචරියාය, මාතාපිතුසුඛාවහං;

තං මං පුඤ්ඤා නිවාරෙති, අරියමග්ගාවරො නරො’’ති.

තත්ථ ¶ අනුමඤ්ඤන්තූති අනුබුජ්ඣන්තු, සාධුකං සුත්වා පච්චක්ඛං කරොන්තූති අත්ථො. සමීතාරොති සමාගතා. අරඤ්ඤෙ භූතභබ්යානීති අස්මිං හිමවන්තාරඤ්ඤෙ යානි භූතානි චෙව වුඩ්ඪිමරියාදප්පත්තානි භබ්යානි ච තරුණදෙවතානි, තානිපි සබ්බානි මම වචනං සුණන්තූති අත්ථො. ‘‘නමො කත්වානා’’ති ඉදං සො පරිසාය සඤ්ඤං දත්වා තස්මිං වනසණ්ඩෙ නිබ්බත්තදෙවතානං නමක්කාරං කත්වා ආහ. තස්සත්ථො – අජ්ජ බහූහි දෙවතාහි මම භාතිකස්ස ධම්මකථාසවනත්ථං ආගතාහි භවිතබ්බං, අහං වො නමක්කාරො, තුම්හෙපි මය්හං සහායා හොථාති. සො දෙවතානං අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා පරිසං ජානාපෙත්වා ‘‘ඉසිං වක්ඛාමී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඉසින්ති සොණපණ්ඩිතං සන්ධාය වදති. සම්මතොති භාතරො නාම අඞ්ගසමා හොන්ති, තස්මා සො තෙ අහං දක්ඛිණා බාහූති සම්මතො. තෙන මෙ ඛමිතුං අරහථාති දීපෙති.

වීරාති වීරියවන්ත මහාපරක්කම. පුඤ්ඤමිදං ඨානන්ති ඉදං මාතාපිතුඋපට්ඨානං නාම පුඤ්ඤං සග්ගසංවත්තනිකකාරණං, තං කරොන්තං මං මා වාරයාති වදති. සබ්භි හෙතන්ති එතඤ්හි මාතාපිතුඋපට්ඨානං නාම පණ්ඩිතෙහි උපඤ්ඤාතං උපගන්ත්වා ඤාතඤ්චෙව වණ්ණිතඤ්ච. මමෙතං උපනිස්සජාති ඉදං ත්වං මය්හං නිස්සජ විස්සජ්ජෙහි දෙහි. උට්ඨානපාරිචරියායාති උට්ඨානෙන ච පාරිචරියාය ච. කතන්ති දීඝරත්තං තයා කුසලං කතං. පුඤ්ඤානීති ඉදානි අහං මාතාපිතූසු පුඤ්ඤානි කත්තුකාමො. මම ලොකදදොති තස්ස මම ත්වං සග්ගලොකදදො හොති, අහඤ්හි තෙසං වත්තං උපට්ඨානං කත්වා දෙවලොකෙ අපරිමාණං යසං ලභිස්සාමි, තස්ස මෙ ත්වං දායකො හොහීති වදති.

තථෙවාති ¶ යථා ත්වං ජානාසි, තථෙව අඤ්ඤෙපි මනුජා ඉමිස්සං පරිසායං සන්ති, තෙ නානප්පකාරෙ ධම්මෙ ඉදං ජෙට්ඨාපචායිකභාවසඞ්ඛාතං ධම්මකොට්ඨාසං වදන්ති. කින්ති? මග්ගො සග්ගස්ස ලොකස්සාති. සුඛාවහන්ති උට්ඨානෙන ච පාරිචරියාය ච මාතාපිතූනං සුඛාවහං. තං මන්ති තං මං එවං සම්මාපටිපන්නම්පි භාතා සොණපණ්ඩිතො තම්හා පුඤ්ඤා අභිවාරෙති. අරියමග්ගාවරොති සො එවං වාරෙන්තො අයං නරො මම පියදස්සනතාය අරියසඞ්ඛාතස්ස වෙදලොකස්ස මග්ගාවරණො නාම හොතීති.

එවං ¶ නන්දපණ්ඩිතෙන වුත්තෙ මහාසත්තො ‘‘ඉමස්ස තාව තුම්හෙහි වචනං සුතං, ඉදානි මමපි සුණාථා’’ති සාවෙන්තො ආහ –

146.

‘‘සුණන්තු ¶ භොන්තො වචනං, භාතුරජ්ඣාවරා මම;

කුලවංසං මහාරාජ, පොරාණං පරිහාපයං;

අධම්මචාරී ජෙට්ඨෙසු, නිරයං සොපපජ්ජති.

147.

‘‘යෙ ච ධම්මස්ස කුසලා, පොරාණස්ස දිසම්පති;

චාරිත්තෙන ච සම්පන්නා, න තෙ ගච්ඡන්ති දුග්ගතිං.

148.

‘‘මාතා පිතා ච භාතා ච, භගිනී ඤාති බන්ධවා;

සබ්බෙ ජෙට්ඨස්ස තෙ භාරා, එවං ජානාහි භාරධ.

149.

‘‘ආදියිත්වා ගරුං භාරං, නාවිකො විය උස්සහෙ;

ධම්මඤ්ච නප්පමජ්ජාමි, ජෙට්ඨො චස්මි රථෙසභා’’ති.

තත්ථ භාතුරජ්ඣාවරාති මම භාතු පරිසා හුත්වා ආගතා භොන්තො සබ්බෙපි රාජානො මමපි තාව වචනං සුණන්තු. පරිහාපයන්ති පරිහාපෙන්තො. ධම්මස්සාති ජෙට්ඨාපචායනධම්මස්ස පවෙණීධම්මස්ස. කුසලාති ඡෙකා. චාරිත්තෙන චාති ආචාරසීලෙන සම්පන්නා. භාරාති සබ්බෙ එතෙ ජෙට්ඨෙන වහිතබ්බා පටිජග්ගිතබ්බාති තස්ස භාරා නාම. නාවිකො වියාති යථා නාවාය ගරුං භාරං ආදියිත්වා සමුද්දමජ්ඣෙ නාවං සොත්ථිනා නෙතුං නාවිකො උස්සහෙති වායමති, සහ නාවාය සබ්බභණ්ඩඤ්ච ජනො ච තස්සෙව භාරො හොති, තථා මමෙව සබ්බෙ ඤාතකා භාරොති ¶ , අහඤ්ච තෙ උස්සහාමි පටිජග්ගිතුං සක්කොමි, තඤ්ච ජෙට්ඨාපචායනධම්මං නප්පමජ්ජාමි, න කෙවලඤ්ච එතෙසඤ්ඤෙව, සකලස්සපි ලොකස්ස ජෙට්ඨො ච අස්මි, තස්මා අහමෙව සද්ධිං නන්දෙන පටිජග්ගිතුං යුත්තොති.

තං සුත්වා සබ්බෙපි තෙ රාජානො අත්තමනා හුත්වා ‘‘ජෙට්ඨභාතිකස්ස කිර අවසෙසා භාරාති අජ්ජ අම්හෙහි ඤාත’’න්ති නන්දපණ්ඩිතං පහාය මහාසත්තං සන්නිස්සිතා හුත්වා තස්ස ථුතිං කරොන්තා ද්වෙ ගාථා අභාසිංසු –

150.

‘‘අධිගමා තමෙ ඤාණං, ජාලංව ජාතවෙදතො;

එවමෙව නො භවං ධම්මං, කොසියො පවිදංසයි.

151.

‘‘යථා ¶ උදයමාදිච්චො, වාසුදෙවො පභඞ්කරො;

පාණීනං පවිදංසෙති, රූපං කල්යාණපාපකං;

එවමෙව නො භවං ධම්මං, කොසියො පවිදංසයී’’ති.

තත්ථ ¶ අධිගමාති මයං ඉතො පුබ්බෙ ජෙට්ඨාපචායනධම්මපටිච්ඡාදකෙ තමෙ වත්තමානා න ජානාම, අජ්ජ ජාතවෙදතො ජාලංව ඤාණං අධිගතා. එවමෙව නොති යථා මහන්ධකාරෙ පබ්බතමත්ථකෙ ජලිතො ජාතවෙදො සමන්තා ආලොකං ඵරන්තො රූපානි දස්සෙති, තථා නො භවං කොසියගොත්තො ධම්මං පවිදංසයීති අත්ථො. වාසුදෙවොති වසුදෙවො වසුජොතනො, ධනපකාසනොති අත්ථො.

ඉති මහාසත්තො එත්තකං කාලං නන්දපණ්ඩිතස්ස පාටිහාරියානි දිස්වා තස්මිං පසන්නචිත්තෙ තෙ රාජානො ඤාණබලෙන තස්මිං පසාදං භින්දිත්වා අත්තනො කථං ගාහාපෙත්වා සබ්බෙව අත්තනො මුඛං උල්ලොකිතෙ අකාසි. අථ නන්දපණ්ඩිතො ‘‘භාතා මෙ පණ්ඩිතො බ්යත්තො ධම්මකථිකො සබ්බෙපිමෙ රාජානො භින්දිත්වා අත්තනො පක්ඛෙ කරි, ඨපෙත්වා ඉමං අඤ්ඤො මය්හං පටිසරණං නත්ථි, ඉමමෙව යාචිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –

152.

‘‘එවං මෙ යාචමානස්ස, අඤ්ජලිං නාවබුජ්ඣථ;

තව බද්ධචරො හෙස්සං, වුට්ඨිතො පරිචාරකො’’ති.

තස්සත්ථා ¶ – සචෙ තුම්හෙ මම එවං යාචමානස්ස ඛමාපනත්ථාය පග්ගහිතං අඤ්ජලිං නාවබුජ්ඣථ න පටිග්ගණ්හථ, තුම්හෙව මාතාපිතරො උපට්ඨහථ, අහං පන තුම්හාකං බද්ධචරො වෙය්යාවච්චකරො හෙස්සං, රත්තින්දිවං අනලසභාවෙන වුට්ඨිතො පරිචාරකො අහං තුම්හෙ පටිජග්ගිස්සාමීති.

මහාසත්තස්ස පකතියාපි නන්දපණ්ඩිතෙ දොසො වා වෙරං වා නත්ථි, අතිථද්ධං වචනං කථෙන්තස්ස පනස්ස මානහාපනත්ථං නිග්ගහවසෙන තථා කත්වා ඉදානිස්ස වචනං සුත්වා තුට්ඨචිත්තො තස්මිං පසාදං උප්පාදෙත්වා ‘‘ඉදානි තෙ ඛමාමි, මාතාපිතරො ච පටිජග්ගිතුං ලභිස්සසී’’ති තස්ස ගුණං පකාසෙන්තො ආහ –

153.

‘‘අද්ධා ¶ නන්ද විජානාසි, සද්ධම්මං සබ්භි දෙසිතං;

අරියො අරියසමාචාරො, බාළ්හං ත්වං මම රුච්චසි.

154.

‘‘භවන්තං වදාමි භොතිඤ්ච, සුණාථ වචනං මම;

නායං භාරො භාරමතො, අහු මය්හං කුදාචනං.

155.

‘‘තං මං උපට්ඨිතං සන්තං, මාතාපිතු සුඛාවහං;

නන්දො අජ්ඣාවරං කත්වා, උපට්ඨානාය යාචති.

156.

‘‘යො ¶ වෙ ඉච්ඡති කාමෙන, සන්තානං බ්රහ්මචාරිනං;

නන්දං වො වරථ එකො, කං නන්දො උපතිට්ඨතූ’’ති.

තත්ථ අරියොති සුන්දරො. අරියසමාචාරොති සුන්දරසමාචාරොපි ජාතො. බාළ්හන්ති ඉදානි ත්වං මම අතිවිය රුච්චසි. සුණාථාති අම්ම තාතා තුම්හෙ මම වචනං සුණාථ. නායං භාරොති අයං තුම්හාකං පටිජග්ගනභාරො න කදාචි මම භාරමතො අහු. තං මන්ති තං භාරොති අමඤ්ඤිත්වාව මං තුම්හෙ උපට්ඨිතං සමානං. උපට්ඨානාය යාචතීති තුම්හෙ උපට්ඨාතුං මං යාචති. යො වෙ ඉච්ඡතීති මය්හඤ්හි ත්වං මෙ මාතරං වා පිතරං වා උපට්ඨහාති වත්තුං න යුත්තං, තුම්හාකං පන සන්තානං බ්රහ්මචාරීනං යො එකො ඉච්ඡති, තං වදාමි කාමෙන නන්දං වො වරථ, තං මම කනිට්ඨං නන්දං රොචෙථ, තුම්හෙසු කං එස උපට්ඨාතු, උභොපි හි මයං තුම්හාකං පුත්තායෙවාති.

අථස්ස ¶ මාතා ආසනා වුට්ඨාය, ‘‘තාත සොණපණ්ඩිත, චිරප්පවුත්ථො තෙ කනිට්ඨො, එවං චිරාගතම්පි තං යාචිතුං න විසහාමි, මයඤ්හි තං නිස්සිතා, ඉදානි පන තයා අනුඤ්ඤාතා අහං එතං බ්රහ්මචාරිනං බාහාහි උපගූහිත්වා සීසෙ උපසිඞ්ඝායිතුං ලභෙය්ය’’න්ති ඉමමත්ථං පකාසෙන්තී ගාථමාහ –

157.

‘‘තයා තාත අනුඤ්ඤාතා, සොණ තං නිස්සිතා මයං;

උපඝාතුං ලභෙ නන්දං, මුද්ධනි බ්රහ්මචාරින’’න්ති.

අථ මහාසත්තො ‘‘තෙන හි, අම්ම, අනුජානාමි, ත්වං ගච්ඡ, පුත්තං නන්දං ආලිඞ්ගිත්වා සීසෙ ඝායිත්වා චුම්බිත්වා තව හදයෙ සොකං නිබ්බාපෙහී’’ති ආහ. සා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා නන්දපණ්ඩිතං ¶ පරිසමජ්ඣෙයෙව ආලිඞ්ගිත්වා සීසං ඝායිත්වා චුම්බිත්වා හදයෙ සොකං නිබ්බාපෙත්වා මහාසත්තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තී ආහ –

158.

‘‘අස්සත්ථස්සෙව තරුණං, පවාළං මාලුතෙරිතං;

චිරස්සං නන්දං දිස්වාන, හදයං මෙ පවෙධති.

159.

‘‘යදා සුත්තාපි සුපිනෙ, නන්දං පස්සාමි ආගතං;

උදග්ගා සුමනා හොමි, නන්දො නො ආගතො අයං.

160.

‘‘යදා ච පටිබුජ්ඣිත්වා, නන්දං පස්සාමි නාගතං;

භිය්යො ආවිසතී සොකො, දොමනස්සඤ්චනප්පකං.

161.

‘‘සාහං ¶ අජ්ජ චිරස්සම්පි, නන්දං පස්සාමි ආගතං;

භත්තුච්ච මය්හඤ්ච පියො, නන්දො නො පාවිසී ඝරං.

162.

‘‘පිතුපි නන්දො සුප්පියො, යං නන්දො නප්පවසෙ ඝරා;

ලභතූ තාත නන්දො තං, මං නන්දො උපතිට්ඨතූ’’ති.

තත්ථ මාලුතෙරිතන්ති යථා වාතාහතං අස්සත්ථස්ස පල්ලවං කම්පති, එවං චිරස්සං නන්දං දිස්වා අජ්ජ මම හදයං කම්පතීති වදති. සුත්තාති, තාත සොණ, යදාහං සුත්තාපි සුපිනෙ නන්දං ආගතං පස්සාමි, තදාපි උදග්ගා හොමි. භත්තුච්චාති සාමිකස්ස ච මෙ මය්හඤ්ච පියො. නන්දො නො පාවිසී ඝරන්ති, තාත, පුත්තො නො නන්දො පණ්ණසාලං පවිසතු. යන්ති යස්මා පිතුපි සුට්ඨු පියො, තස්මා පුන ඉමම්හා ඝරා න විප්පවසෙය්ය. නන්දො ¶ තන්ති, තාත, නන්දො යං ඉච්ඡති, තං ලභතු. මං නන්දොති, තාත සොණ, තව පිතරං ත්වං උපට්ඨහ, මං නන්දො උපට්ඨාතු.

මහාසත්තො ‘‘එවං හොතූ’’ති මාතු වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘නන්ද, තයා ජෙට්ඨකකොට්ඨාසො ලද්ධො, මාතා නාම අතිගුණකාරිකා, අප්පමත්තො හුත්වා පටිජග්ගෙය්යාසී’’ති ඔවදිත්වා මාතු ගුණං පකාසෙන්තො ද්වෙ ගාථා අභාසි –

163.

‘‘අනුකම්පිකා ¶ පතිට්ඨා ච, පුබ්බෙ රසදදී ච නො;

මග්ගො සග්ගස්ස ලොකස්ස, මාතා තං වරතෙ ඉසෙ.

164.

‘‘පුබ්බෙ රසදදී ගොත්තී, මාතා පුඤ්ඤූපසංහිතා;

මග්ගො සග්ගස්ස ලොකස්ස, මාතා තං වරතෙ ඉසෙ’’ති.

තත්ථ අනුකම්පිකාති මුදුහදයා. පුබ්බෙ රසදදීති පඨමමෙව අත්තනො ඛීරසඞ්ඛාතස්ස රසස්ස දායිකා. මාතා තන්ති මම මාතා මං න ඉච්ඡති, තං වරති ඉච්ඡති. ගොත්තීති ගොපායිකා. පුඤ්ඤූපසංහිතාති පුඤ්ඤූපනිස්සිතා පුඤ්ඤදායිකා.

එවං මහාසත්තො ද්වීහි ගාථාහි මාතු ගුණං කථෙත්වා පුනාගන්ත්වා තස්සා ආසනෙ නිසින්නකාලෙ ‘‘නන්ද, ත්වං දුක්කරකාරිකං මාතරං ලභසි, උභොපි මයං මාතරා දුක්ඛෙන සංවඩ්ඪිතා, තං ඉදානි ත්වං අප්පමත්තො පටිජග්ගාහි, අමධුරානි ඵලාඵලානි මා ඛාදාපෙහී’’ති වත්වා පරිසමජ්ඣෙයෙව මාතු දුක්කරකාරිකතං පකාසෙන්තො ආහ –

165.

‘‘ආකඞ්ඛමානා ¶ පුත්තඵලං, දෙවතාය නමස්සති;

නක්ඛත්තානි ච පුච්ඡති, උතුසංවච්ඡරානි ච.

166.

‘‘තස්සා උතුම්හි න්හාතාය, හොති ගබ්භස්ස වොක්කමො;

තෙන දොහළිනී හොති, සුහදා තෙන වුච්චති.

167.

‘‘සංවච්ඡරං වා ඌනං වා, පරිහරිත්වා විජායති;

තෙන සා ජනයන්තීති, ජනෙත්ති තෙන වුච්චති.

168.

‘‘ථනඛීරෙන ගීතෙන, අඞ්ගපාවුරණෙන ච;

රොදන්තං පුත්තං තොසෙති, තොසෙන්තී තෙන වුච්චති.

169.

‘‘තතො ¶ වාතාතපෙ ඝොරෙ, මමං කත්වා උදික්ඛති;

දාරකං අප්පජානන්තං, පොසෙන්තී තෙන වුච්චති.

170.

‘‘යඤ්ච ¶ මාතුධනං හොති, යඤ්ච හොති පිතුද්ධනං;

උභයම්පෙතස්ස ගොපෙති, අපි පුත්තස්ස නො සියා.

171.

‘‘එවං පුත්ත අදුං පුත්ත, ඉති මාතා විහඤ්ඤති;

පමත්තං පරදාරෙසු, නිසීථෙ පත්තයොබ්බනෙ;

සායං පුත්තං අනායන්තං, ඉති මාතා විහඤ්ඤති.

172.

‘‘එවං කිච්ඡා භතො පොසො, මාතු අපරිචාරකො;

මාතරි මිච්ඡා චරිත්වාන, නිරයං සොපපජ්ජති.

173.

‘‘එවං කිච්ඡා භතො පොසො, පිතු අපරිචාරකො;

පිතරි මිච්ඡා චරිත්වාන, නිරයං සොපපජ්ජති.

174.

‘‘ධනාපි ධනකාමානං, නස්සති ඉති මෙ සුතං;

මාතරං අපරිචරිත්වාන, කිච්ඡං වා සො නිගච්ඡති.

175.

‘‘ධනාපි ධනකාමානං, නස්සති ඉති මෙ සුතං;

පිතරං අපරිචරිත්වාන, කිච්ඡං වා සො නිගච්ඡති.

176.

‘‘ආනන්දො ච පමොදො ච, සදා හසිතකීළිතං;

මාතරං පරිචරිත්වාන, ලබ්භමෙතං විජානතො.

177.

‘‘ආනන්දො ච පමොදො ච, සදා හසිතකීළිතං;

පිතරං පරිචරිත්වාන, ලබ්භමෙතං විජානතො.

178.

‘‘දානඤ්ච පියවාචා ච, අත්ථචරියා ච යා ඉධ;

සමානත්තතා ච ධම්මෙසු, තත්ථ තත්ථ යථාරහං;

එතෙ ඛො සඞ්ගහා ලොකෙ, රථස්සාණීව යායතො.

179.

‘‘එතෙ ¶ ච සඞ්ගහා නාස්සු, න මාතා පුත්තකාරණා;

ලභෙථ ¶ මානං පූජං වා, පිතා වා පුත්තකාරණා.

180.

‘‘යස්මා ච සඞ්ගහා එතෙ, සම්මපෙක්ඛන්ති පණ්ඩිතා;

තස්මා මහත්තං පප්පොන්ති, පාසංසා ච භවන්ති තෙ.

181.

‘‘බ්රහ්මාති ¶ මාතාපිතරො, පුබ්බාචරියාති වුච්චරෙ;

ආහුනෙය්යා ච පුත්තානං, පජාය අනුකම්පකා.

182.

‘‘තස්මා හි නෙ නමස්සෙය්ය, සක්කරෙය්ය ච පණ්ඩිතො;

අන්නෙන අථො පානෙන, වත්ථෙන සයනෙන ච;

උච්ඡාදනෙන න්හාපනෙන, පාදානං ධොවනෙන ච.

183.

‘‘තාය නං පාරිචරියාය, මාතාපිතූසු පණ්ඩිතා;

ඉධෙව නං පසංසන්ති, පෙච්ච සග්ගෙ පමොදතී’’ති.

තත්ථ පුත්තඵලන්ති පුත්තසඞ්ඛාතං ඵලං. දෙවතාය නමස්සතීති ‘‘පුත්තො මෙ උප්පජ්ජතූ’’ති දෙවතාය නමක්කාරං කරොති ආයාචති. පුච්ඡතීති ‘‘කතරෙන නක්ඛත්තෙන ජාතො පුත්තො දීඝායුකො හොති, කතරෙන අප්පායුකො’’ති එවං නක්ඛත්තානි ච පුච්ඡති. උතුසංවච්ඡරානි චාති ‘‘ඡන්නං උතූනං කතරස්මිං උතුම්හි ජාතො දීඝායුකො හොති, කතරස්මිං උතුම්හි අප්පායුකො, කතිවස්සාය වා මාතුයා ජාතො පුත්තො දීඝායුකො හොති, කතිවස්සාය අප්පායුකො’’ති එවං උතුසංවච්ඡරානි ච පුච්ඡති. උතුම්හි න්හාතායාති පුප්ඵෙ උප්පන්නෙ උතුම්හි න්හාතාය. වොක්කමොති තිණ්ණං සන්නිපාතා ගබ්භාවක්කන්ති හොති, කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨාති. තෙනාති තෙන ගබ්භෙන සා දොහළිනී හොති. තෙනාති තදා තස්සා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තපජාය සිනෙහො උප්පජ්ජති, තෙන කාරණෙන ‘‘සුහදා’’ති වුච්චති. තෙනාති තෙන කාරණෙන සා ‘‘ජනයන්තී’’ති ච ‘‘ජනෙත්තී’’ති ච වුච්චති.

අඞ්ගපාවුරණෙන චාති ථනන්තරෙ නිපජ්ජාපෙත්වා සරීරසම්ඵස්සං ඵරාපෙන්තී අඞ්ගසඞ්ඛාතෙනෙව පාවුරණෙන. තොසෙන්තීති සඤ්ඤාපෙන්තී හාසෙන්තී. මමං කත්වා උදික්ඛතීති ‘‘පුත්තස්ස මෙ උපරි වාතො පහරති, ආතපො ඵරතී’’ති එවං මමංකාරං කත්වා සිනිද්ධෙන හදයෙන උදික්ඛති. උභයම්පෙතස්සාති ¶ උභයම්පි එතං ධනං එතස්ස පුත්තස්ස අත්ථාය අඤ්ඤෙසං අදස්සෙත්වා සාරගබ්භාදීසු මාතා ගොපෙති. එවං පුත්ත, අදුං පුත්තාති ‘‘අන්ධබාල පුත්ත, එවං රාජකුලාදීසු අප්පමත්තො හොහි, අදුඤ්ච කම්මං මා කරොහී’’ති සික්ඛාපෙන්තී ඉති මාතා විහඤ්ඤති කිලමති. පත්තයොබ්බනෙති ¶ පුත්තෙ පත්තයොබ්බනෙ තං පුත්තං නිසීථෙ පරදාරෙසු පමත්තං සායං අනාගච්ඡන්තං ඤත්වා අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි මග්ගං ඔලොකෙන්තී විහඤ්ඤති කිලමති.

කිච්ඡා භතොති කිච්ඡෙන භතො පටිජග්ගිතො. මිච්ඡා චරිත්වානාති මාතරං අපටිජග්ගිත්වා. ධනාපීති ධනම්පි, අයමෙව වා පාඨො. ඉදං වුත්තං හොති – ධනකාමානං ¶ උප්පන්නං ධනම්පි මාතරං අපටිජග්ගන්තානං නස්සතීති මෙ සුතන්ති. කිච්ඡං වා සොති ඉති ධනං වා තස්ස නස්සති, දුක්ඛං වාසො පුරිසො නිගච්ඡති. ලබ්භමෙතන්ති එතං ඉධලොකෙ ච පරලොකෙ ච ආනන්දාදිසුඛං මාතරං පරිචරිත්වා විජානතො පණ්ඩිතස්ස ලබ්භං, සක්කා ලද්ධුං තාදිසෙනාති අත්ථො.

දානඤ්චාති මාතාපිතූනං දානං දාතබ්බං, පියවචනං භණිතබ්බං, උප්පන්නකිච්චසාධනවසෙන අත්ථො චරිතබ්බො. ධම්මෙසූති ජෙට්ඨාපචායනධම්මෙසු තත්ථ තත්ථ පරිසමජ්ඣෙ වා රහොගතානං වා අභිවාදනාදිවසෙන සමානත්තතා කාතබ්බා, න රහො අභිවාදනාදීනි කත්වා පරිසති න කාතබ්බානි, සබ්බත්ථ සමානෙනෙව භවිතබ්බං. එතෙ ච සඞ්ගහා නාස්සූති සචෙ එතෙ චත්තාරො සඞ්ගහා න භවෙය්යුං. සම්මපෙක්ඛන්තීති සම්මා නයෙන කාරණෙන පෙක්ඛන්ති. මහත්තන්ති සෙට්ඨත්තං. බ්රහ්මාති පුත්තානං බ්රහ්මසමා උත්තමා සෙට්ඨා. පුබ්බාචරියාති පඨමාචරියා. ආහුනෙය්යාති ආහුනපටිග්ගාහකා යස්ස කස්සචි සක්කාරස්ස අනුච්ඡවිකා. අන්නෙන අථොති අන්නෙන චෙව අත්ථො පානෙන ච. පෙච්චාති කාලකිරියාය පරියොසානෙ ඉතො ගන්ත්වා සග්ගෙ පමොදතීති.

එවං මහසත්තො සිනෙරුං පවට්ටෙන්තො විය ධම්මදෙසනං නිට්ඨාපෙසි. තං සුත්වා සබ්බෙපි තෙ රාජානො බලකායා ච පසීදිංසු. අථ නෙ පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා ‘‘දානාදීසු අප්පමත්තා හොථා’’ති ඔවදිත්වා උය්යොජෙසි. සබ්බෙපි ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙත්වා ආයුපරියොසානෙ දෙවනගරං පූරයිංසු. සොණපණ්ඩිතනන්දපණ්ඩිතාපි යාවතායුකං මාතාපිතරො පරිචරිත්වා බ්රහ්මලොකපරායණා අහෙසුං.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ජාතකං සමොධානෙසි, සච්චපරියොසානෙ මාතුපොසකභික්ඛු සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තදා මාතාපිතරො මාහාරාජකුලානි ¶ අහෙසුං, නන්දපණ්ඩිතො ආනන්දො ¶ , මනොජරාජා සාරිපුත්තො, එකසතරාජානො අසීතිමහාථෙරා චෙව අඤ්ඤතරථෙරා ච, චතුවීසති අක්ඛොභණියො බුද්ධපරිසා, සොණපණ්ඩිතො පන අහමෙව අහොසින්ති.

සොණනන්දජාතකවණ්ණනා දුතියා.

ජාතකුද්දානං –

අථ සත්තතිමම්හි නිපාතවරෙ, සභාවන්තු කුසාවතිරාජවරො;

අථ සොණසුනන්දවරො ච පුන, අභිවාසිතසත්තතිමම්හි සුතෙති.

සත්තතිනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

21. අසීතිනිපාතො

[533] 1. චූළහංසජාතකවණ්ණනා

සුමුඛාති ¶ ¶ ¶ ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො ආයස්මතො ආනන්දස්ස ජීවිතපරිච්චාගං ආරබ්භ කථෙසි. දෙවදත්තෙන හි තථාගතං ජීවිතා වොරොපෙතුං පයොජිතෙසු ධනුග්ගහෙසු සබ්බපඨමං පෙසිතෙන ආගන්ත්වා ‘‘නාහං, භන්තෙ, සක්කොමි තං භගවන්තං ජීවිතා වොරොපෙතුං, මහිද්ධිකො සො භගවා මහානුභාවො’’ති වුත්තෙ දෙවදත්තො ‘‘අලං, ආවුසො, මා ත්වං සමණං ගොතමං ජීවිතා වොරොපෙහි, අහමෙව සමණං ගොතමං ජීවිතා වොරොපෙස්සාමී’’ති වත්වා තථාගතෙ ගිජ්ඣකූටපබ්බතස්ස පච්ඡිමඡායාය චඞ්කමන්තෙ සයං ගිජ්ඣකූටං පබ්බතං අභිරුහිත්වා යන්තවෙගෙන මහතිං සිලං පවිජ්ඣි, ‘‘ඉමාය සිලාය සමණං ගොතමං ජීවිතා වොරොපෙස්සාමී’’ති. තදා ද්වෙ පබ්බතකූටා සමාගන්ත්වා තං සිලං සම්පටිච්ඡිංසු. තතො පපටිකා උප්පතිත්වා භගවතො පාදං පහරිත්වා රුහිරං උප්පාදෙසි, බලවවෙදනා පවත්තිංසු. ජීවකො තථාගතස්ස පාදං සත්ථකෙන ඵාලෙත්වා දුට්ඨලොහිතං වමෙත්වා පූතිමංසං අපනෙත්වා ධොවිත්වා භෙසජ්ජං ආලිම්පිත්වා නිරොගමකාසි. සත්ථා පුරිමසදිසමෙව භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො මහතියා බුද්ධලීලාය විචරි.

අථ නං දිස්වා දෙවදත්තො චින්තෙසි – ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස රූපසොභග්ගප්පත්තං සරීරං දිස්වා කොචි මනුස්සභූතො උපසඞ්කමිතුං න සක්කොති, රඤ්ඤො ඛො පන නාළාගිරි නාම හත්ථී චණ්ඩො ඵරුසො ¶ මනුස්සඝාතකො බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණෙ න ජානාති, සො තං ජීවිතක්ඛයං පාපෙස්සතී’’ති. සො ගන්ත්වා රඤ්ඤො තමත්ථං ආරොචෙසි. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා හත්ථාචරියං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සම්ම, ස්වෙ නාළාගිරිං මත්තං කත්වා පාතොව සමණෙන ගොතමෙන පටිපන්නවීථියං විස්සජ්ජෙහී’’ති ආහ. දෙවදත්තොපි නං ‘‘අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු හත්ථී කිත්තකං සුරං පිවතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අට්ඨ ඝටෙ, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි ස්වෙ ත්වං තං සොළස ඝටෙ ¶ පායෙත්වා සමණෙන ගොතමෙන පටිපන්නවීථියං අභිමුඛං කරෙය්යාසී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. රාජා නගරෙ භෙරිං චරාපෙසි – ‘‘ස්වෙ නාළාගිරිං මත්තං කත්වා නගරෙ විස්සජ්ජෙස්සති, නාගරා පාතොව සබ්බකිච්චානි කත්වා අන්තරවීථිං මා පටිපජ්ජිංසූ’’ති. දෙවදත්තොපි ¶ රාජනිවෙසනා ඔරුය්හ හත්ථිසාලං ගන්ත්වා හත්ථිගොපකෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘මයං භණෙ උච්චට්ඨානියං නීචට්ඨානෙ, නීචට්ඨානියං වා උච්චට්ඨානෙ කාතුං සමත්ථා, සචෙ වො යසෙන අත්ථො, ස්වෙ පාතොව නාළාගිරිං තිඛිණසුරාය සොළස ඝටෙ පායෙත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස ආගමනවෙලාය තුත්තතොමරෙහි විජ්ඣිත්වා කුජ්ඣාපෙත්වා හත්ථිසාලං භින්දාපෙත්වා සමණෙන ගොතමෙන පටිපන්නවීථියං අභිමුඛං කත්වා සමණං ගොතමං ජීවිතක්ඛයං පාපෙථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිංසු.

සා පවත්ති සකලනගරෙ විත්ථාරිකා අහොසි. බුද්ධධම්මසඞ්ඝමාමකා උපාසකා තං සුත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, දෙවදත්තො රඤ්ඤා සද්ධිං එකතො හුත්වා ස්වෙ තුම්හෙහි පටිපන්නවීථියං නාළාගිරිං විස්සජ්ජාපෙස්සති, ස්වෙ පිණ්ඩාය අපවිසිත්වා ඉධෙව හොථ, මයං විහාරෙයෙව බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස භික්ඛං දස්සාමා’’ති වදිංසු. සත්ථාපි ‘‘ස්වෙ පිණ්ඩාය න පවිසිස්සාමී’’ති අවත්වාව ‘‘අහං ස්වෙ නාළාගිරිං දමෙත්වා පාටිහාරියං කත්වා තිත්ථියෙ මද්දිත්වා රාජගහෙ පිණ්ඩාය අචරිත්වාව භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො නගරා නික්ඛමිත්වා වෙළුවනමෙව ආගමිස්සාමි, රාජගහවාසිනොපි බහූනි භත්තභාජනානි ගහෙත්වා වෙළුවනමෙව ආගමිස්සන්ති, ස්වෙ විහාරෙයෙව භත්තග්ගං භවිස්සතී’’ති ඉමිනා කාරණෙන තෙසං අධිවාසෙසි. තෙ තථාගතස්ස අධිවාසනං විදිත්වා භත්තභාජනානි ආහරිත්වා ‘‘විහාරෙයෙව දානං දස්සාමා’’ති පක්කමිංසු.

සත්ථාපි පඨමයාමෙ ධම්මං දෙසෙත්වා මජ්ඣිමයාමෙ දෙවතානං පඤ්හං විස්සජ්ජෙත්වා පච්ඡිමයාමස්ස පඨමකොට්ඨාසෙ සීහසෙය්යං කප්පෙත්වා දුතියකොට්ඨාසෙ ඵලසමාපත්තියා ¶ වීතිනාමෙත්වා තතියකොට්ඨාසෙ මහාකරුණාසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය බොධනෙය්යබන්ධවෙ ඔලොකෙන්තො නාළාගිරිදමනෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයං දිස්වා විභාතාය රත්තියා කතසරීරපටිජග්ගනො හුත්වා ආයස්මන්තං ආනන්දං ආමන්තෙත්වා ¶ , ‘‘ආනන්ද, අජ්ජ රාජගහපරිවත්තකෙසු අට්ඨාරසසු මහාවිහාරෙසු සබ්බෙසම්පි භික්ඛූනං මයාසද්ධිං රාජගහං පවිසිතුං ආරොචෙහී’’ති ආහ. ථෙරො තථා අකාසි. සබ්බෙපි භික්ඛූ වෙළුවනෙ සන්නිපතිංසු. සත්ථා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො රාජගහං පාවිසි. අථ හත්ථිමෙණ්ඩා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජිංසු, මහන්තො සමාගමො අහොසි. සද්ධාසම්පන්නා මනුස්සා ‘‘අජ්ජ කිර බුද්ධනාගස්ස තිරච්ඡානනාගෙන සඞ්ගාමො භවිස්සති, අනූපමාය බුද්ධලීලාය නාළාගිරිදමනං පස්සිස්සාමා’’ති පාසාදහම්මියගෙහච්ඡදනාදීනි අභිරුහිත්වා අට්ඨංසු. අසද්ධා පන මිච්ඡාදිට්ඨිකා ‘‘අයං නාළාගිරි චණ්ඩො ඵරුසො මනුස්සඝාතකො බුද්ධාදීනං ගුණං න ජානාති, සො අජ්ජ සමණස්ස ගොතමස්ස ¶ සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං විද්ධංසෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙස්සති, අජ්ජ පච්චාමිත්තස්ස පිට්ඨිං පස්සිස්සාමා’’ති පාසාදාදීසු අට්ඨංසු.

හත්ථීපි භගවන්තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා මනුස්සෙ තාසෙන්තො ගෙහානි විද්ධංසෙන්තො සකටානි සංචුණ්ණෙන්තො සොණ්ඩං උස්සාපෙත්වා පහට්ඨකණ්ණවාලො පබ්බතො විය අජ්ඣොත්ථරන්තො යෙන භගවා තෙනාභිධාවි. තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා භික්ඛූ භගවන්තං එතදවොචුං – ‘‘අයං, භන්තෙ, නාළාගිරි චණ්ඩො ඵරුසො මනුස්සඝාතකො ඉමං රච්ඡං පටිපන්නො, න ඛො පනායං බුද්ධාදිගුණං ජානාති, පටික්කමතු, භන්තෙ, භගවා, පටික්කමතු සුගතො’’ති. මා, භික්ඛවෙ, භායිත්ථ, පටිබලො අහං නාළාගිරිං දමෙතුන්ති. අථායස්මා සාරිපුත්තො සත්ථාරං යාචි – ‘‘භන්තෙ, පිතු උප්පන්නකිච්චං නාම ජෙට්ඨපුත්තස්ස භාරො, අහමෙව තං දමෙමී’’ති. අථ නං සත්ථා, ‘‘සාරිපුත්ත, බුද්ධබලං නාම අඤ්ඤං, සාවකබලං අඤ්ඤං, තිට්ඨ ත්ව’’න්ති පටිබාහි. එවං යෙභුය්යෙන අසීති මහාථෙරා යාචිංසු. සත්ථා සබ්බෙපි පටිබාහි. අථ ආයස්මා ආනන්දො සත්ථරි බලවසිනෙහෙන අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘අයං හත්ථී පඨමං මං මාරෙතූ’’ති තථාගතස්සත්ථාය ජීවිතං පරිච්චජිත්වා ගන්ත්වා සත්ථු පුරතො අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘අපෙහි, ආනන්ද, මා මෙ පුරතො අට්ඨාසී’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, අයං හත්ථී චණ්ඩො ¶ ඵරුසො මනුස්සඝාතකො කප්පුට්ඨානග්ගිසදිසො පඨමං මං මාරෙත්වා පච්ඡා තුම්හාකං සන්තිකං ආගච්ඡතූ’’ති ථෙරො අවච. යාවතතියං වුච්චමානොපි තථෙව අට්ඨාසි න පටික්කමි. අථ නං භගවා ඉද්ධිබලෙන පටික්කමාපෙත්වා භික්ඛූනං අන්තරෙ ඨපෙසි.

තස්මිං ¶ ඛණෙ එකා ඉත්ථී නාළාගිරිං දිස්වා මරණභයභීතා පලායමානා අඞ්කෙන ගහිතං දාරකං හත්ථිනො ච තථාගතස්ස ච අන්තරෙ ඡඩ්ඩෙත්වා පලායි. හත්ථී තං අනුබන්ධිත්වා නිවත්තිත්වා දාරකස්ස සන්තිකං අගමාසි. තදා දාරකො මහාරවං රවි. සත්ථා නාළාගිරිං ඔදිස්සකමෙත්තාය ඵරිත්වා සුමධුරං බ්රහ්මස්සරං නිච්ඡාරෙත්වා ‘‘අම්භො නාළාගිරි තං සොළස සුරාඝටෙ පායෙත්වා මත්තං කරොන්තා න ‘අඤ්ඤං ගණ්හිස්සතී’ති කරිංසු, ‘මං ගණ්හිස්සතී’ති පන කරිංසු, මා අකාරණෙන ජඞ්ඝායො කිලමෙන්තො විචරි, ඉතො එහී’’ති පක්කොසි. සො සත්ථු වචනං සුත්වා අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා භගවතො රූපසිරිං ඔලොකෙත්වා පටිලද්ධසංවෙගො බුද්ධතෙජෙන පච්ඡින්නසුරාමදො සොණ්ඩං ඔලම්බෙන්තො කණ්ණෙ චාලෙන්තො ආගන්ත්වා තථාගතස්ස පාදෙසු පති. අථ නං සත්ථා, ‘‘නාළාගිරි, ත්වං තිරච්ඡානහත්ථී, අහං බුද්ධවාරණො, ඉතො පට්ඨාය මා චණ්ඩො ඵරුසො මනුස්සඝාතකො භව, සබ්බසත්තෙසු මෙත්තචිත්තං පටිලභා’’ති වත්වා දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා කුම්භෙ පරාමසිත්වා –

‘‘මා ¶ කුඤ්ජර නාගමාසදො, දුක්ඛො හි කුඤ්ජර නාගමාසදො;

න හි නාගහතස්ස කුඤ්ජර, සුගති හොති ඉතො පරං යතො.

‘‘මා ච මදො මා ච පමාදො, න හි පමත්තා සුගතිං වජන්ති තෙ;

ත්වඤ්ඤෙව තථා කරිස්සසි, යෙන ත්වං සුගතිං ගමිස්සසී’’ති. (චූළව. 342) –

ධම්මං දෙසෙසි.

තස්ස සකලසරීරං පීතියා නිරන්තරං ඵුටං අහොසි. සචෙ කිර තිරච්ඡානගතො නාභවිස්සා, සොතාපත්තිඵලං අධිගමිස්සා. මනුස්සා තං පාටිහාරියං දිස්වා උන්නදිංසු අප්ඵොටිංසු, සඤ්ජාතසොමනස්සා නානාභරණානි ඛිපිංසු, තානි හත්ථිස්ස සරීරං පටිච්ඡාදයිංසු. තතො පට්ඨාය ¶ නාළාගිරි ධනපාලකො නාම ජාතො. තස්මිං ඛො පන ධනපාලකසමාගමෙ චතුරාසීති පාණසහස්සානි අමතං පිවිංසු. සත්ථා ධනපාලකං පඤ්චසු ¶ සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි. සො සොණ්ඩාය භගවතො පාදෙ පංසූනි ගහෙත්වා උපරි මුද්ධනි ආකිරිත්වා පටිකුටිතොව පටික්කමිත්වා දස්සනූපචාරෙ ඨිතො දසබලං වන්දිත්වා නිවත්තිත්වා හත්ථිසාලං පාවිසි. තතො පට්ඨාය දන්තසුදන්තො හුත්වා න කඤ්චි විහෙඨෙති. සත්ථා නිප්ඵන්නමනොරථො ‘‘යෙහි යං ධනං ඛිත්තං, තෙසඤ්ඤෙව තං හොතූ’’ති අධිට්ඨාය ‘‘අජ්ජ මයා මහන්තං පාටිහාරියං කතං, ඉමස්මිං නගරෙ පිණ්ඩාය චරණං අප්පටිරූප’’න්ති තිත්ථියෙ මද්දිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ජයප්පත්තො විය ඛත්තියො නගරා නික්ඛමිත්වා වෙළුවනමෙව ගතො. නගරවාසිනො බහුං අන්නපානඛාදනීයං ආදාය විහාරං ගන්ත්වා මහාදානං පවත්තයිංසු.

තං දිවසං සායන්හසමයෙ ධම්මසභං පූරෙත්වා සන්නිසින්නා භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, ආයස්මතා ආනන්දෙන තථාගතස්සත්ථාය අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජන්තෙන දුක්කරං කතං, නාළාගිරිං දිස්වා සත්ථාරා තික්ඛත්තුං පටිබාහියමානොපි නාපගතො, අහො දුක්කරකාරකො, ආවුසො, ආයස්මා ආනන්දො’’ති. සත්ථා ‘‘ආනන්දස්ස ගුණකථා පවත්තති, ගන්තබ්බං මයා එත්ථා’’ති ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි ආනන්දො තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තොපි මමත්ථාය ජීවිතං පරිච්චජියෙවා’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ ¶ මහිංසකරට්ඨෙ සාගලනගරෙ සාගලො නාම රාජා ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. තදා නගරතො අවිදූරෙ එකස්මිං නෙසාදගාමකෙ අඤ්ඤතරො නෙසාදො පාසෙහි සකුණෙ බන්ධිත්වා නගරෙ වික්කිණන්තො ජීවිකං කප්පෙසි. නගරතො ච අවිදූරෙ ආවට්ටතො ද්වාදසයොජනො මානුසියො නාම පදුමසරො අහොසි පඤ්චවණ්ණපදුමසඤ්ඡන්නො. තත්ථ නානප්පකාරො සකුණසඞ්ඝො ඔතරි. සො නෙසාදො තත්ථ අනියාමෙන පාසෙ ඔඩ්ඩෙසි. තස්මිං කාලෙ ධතරට්ඨො හංසරාජා ඡන්නවුතිහංසසහස්සපරිවාරො චිත්තකූටපබ්බතෙ සුවණ්ණගුහායං වසති, සුමුඛො නාමස්ස සෙනාපති අහොසි. අථෙකදිවසං තතො හංසයූථා කතිපයා ¶ සුවණ්ණහංසා මානුසියං සරං ගන්ත්වා පහූතගොචරෙ තස්මිං යථාසුඛං විචරිත්වා සුහිතා චිත්තකූටං ආගන්ත්වා ධතරට්ඨස්ස ආරොචෙසුං – ‘‘මහාරාජ, මනුස්සපථෙ ¶ මානුසියො නාම පදුමසරො සම්පන්නගොචරො, තත්ථ ගොචරං ගණ්හිතුං ගච්ඡාමා’’ති. සො ‘‘මනුස්සපථො නාම සාසඞ්කො සප්පටිභයො, මා වො රුච්චිත්ථා’’ති පටික්ඛිපිත්වාපි තෙහි පුනප්පුනං වුච්චමානො ‘‘සචෙ තුම්හාකං රුච්චති, ගච්ඡාමා’’ති සපරිවාරො තං සරං අගමාසි. සො ආකාසා ඔතරන්තො පාදං පාසෙ පවෙසෙන්තොයෙව ඔතරි. අථස්ස පාසො පාදං අයපට්ටකෙන කඩ්ඪන්තො විය ආබන්ධිත්වා ගණ්හි. අථස්ස ‘‘ඡින්දිස්සාමි න’’න්ති ආකඩ්ඪන්තස්ස පඨමවාරෙ චම්මං ඡිජ්ජි, දුතියවාරෙ මංසං ඡිජ්ජි, තතියවාරෙ න්හාරු ඡිජ්ජි, පාසො අට්ඨිං ආහච්ච අට්ඨාසි, ලොහිතං පග්ඝරි, බලවවෙදනා පවත්තිංසු.

සො චින්තෙසි – ‘‘සචාහං බද්ධරවං රවිස්සාමි, ඤාතකා මෙ උත්රස්තා හුත්වා ගොචරං අග්ගණ්හිත්වා ඡාතජ්ඣත්තාව පලායන්තා දුබ්බලතාය මහාසමුද්දෙ පතිස්සන්තී’’ති. සො වෙදනං අධිවාසෙත්වා ඤාතීනං යාවදත්ථං චරිත්වා හංසානං කීළනකාලෙ මහන්තෙන සද්දෙන බද්ධරවං රවි. තං සුත්වා තෙ හංසා මරණභයතජ්ජිතා වග්ගවග්ගා හුත්වා චිත්තකූටාභිමුඛා පක්කමිංසු. තෙසු පක්කන්තෙසු සුමුඛො හංසසෙනාපති ‘‘කච්චි නු ඛො ඉදං භයං මහාරාජස්ස උප්පන්නං, ජානිස්සාමි න’’න්ති වෙගෙන පක්ඛන්දිත්වා පුරතො ගච්ඡන්තස්ස හංසගණස්ස අන්තරෙ මහාසත්තං අදිස්වා මජ්ඣිමහංසගණං විචිනි, තත්ථපි අදිස්වා පච්ඡිමහංසගණං විචිනි, තත්ථපි අදිස්වා ‘‘නිස්සංසයං තස්සෙවෙදං භයං උප්පන්න’’න්ති නිවත්තිත්වා ¶ ආගච්ඡන්තො මහාසත්තං පාසෙ බද්ධං ලොහිතමක්ඛිතං දුක්ඛාතුරං පඞ්කපිට්ඨෙ නිපන්නං දිස්වා ‘‘මා භායි, මහාරාජ, අහං මම ජීවිතං පරිච්චජිත්වා තුම්හෙ පාසතො මොචෙස්සාමී’’ති වදන්තො ඔතරිත්වා මහාසත්තං අස්සාසෙන්තොව පඞ්කපිට්ඨෙ නිසීදි. අථ නං වීමංසන්තො මහාසත්තො පඨමං ගාථමාහ –

1.

‘‘සුමුඛ අනුපචිනන්තා, පක්කමන්ති විහඞ්ගමා;

ගච්ඡ තුවම්පි මා කඞ්ඛි, නත්ථි බද්ධෙ සහායතා’’ති.

තත්ථ ¶ අනුපචිනන්තාති සිනෙහෙන ආලයවසෙන අනොලොකෙන්තා. පක්කමන්තීති එතෙ ඡන්නවුති හංසසහස්සා ඤාතිවිහඞ්ගමා මං ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති, ත්වම්පි ගච්ඡ, මා ඉධ වාසං ආකඞ්ඛි, එවඤ්හි පාසෙන බද්ධෙ මයි සහායතා නාම නත්ථි, න හි තෙ අහං ඉදානි කිඤ්චි සහායකිච්චං කාතුං ¶ සක්ඛිස්සාමි, කිං තෙ මයා නිරූපකාරෙන, පපඤ්චං අකත්වා ගච්ඡෙවාති වදති.

ඉතො පරං –

2.

‘‘ගච්ඡෙ වාහං න වා ගච්ඡෙ, න තෙන අමරො සියං;

සුඛිතං තං උපාසිත්වා, දුක්ඛිතං තං කථං ජහෙ.

3.

‘‘මරණං වා තයා සද්ධිං, ජීවිතං වා තයා විනා;

තදෙව මරණං සෙය්යො, යඤ්චෙ ජීවෙ තයා විනා.

4.

‘‘නෙස ධම්මො මහාරාජ, යං තං එවං ගතං ජහෙ;

යා ගති තුය්හං සා මය්හං, රුච්චතෙ විහගාධිප.

5.

‘‘කා නු පාසෙන බද්ධස්ස, ගති අඤ්ඤා මහානසා;

සා කථං චෙතයානස්ස, මුත්තස්ස තව රුච්චති.

6.

‘‘කං වා ත්වං පස්සසෙ අත්ථං, මම තුය්හඤ්ච පක්ඛිම;

ඤාතීනං වාවසිට්ඨානං, උභින්නං ජීවිතක්ඛයෙ.

7.

‘‘යං න කඤ්චනදෙපිඤ්ඡ, අන්ධෙන තමසා ගතං;

තාදිසෙ සඤ්චජං පාණං, කමත්ථමභිජොතයෙ.

8.

‘‘කථං නු පතතං සෙට්ඨ, ධම්මෙ අත්ථං න බුජ්ඣසි;

ධම්මො අපචිතො සන්තො, අත්ථං දස්සෙති පාණිනං.

9.

‘‘සොහං ¶ ¶ ධම්මං අපෙක්ඛානො, ධම්මා චත්ථං සමුට්ඨිතං;

භත්තිඤ්ච තයි සම්පස්සං, නාවකඞ්ඛාමි ජීවිතං.

10. ‘‘අද්ධා එසො සතං ධම්මො, යො මිත්තො මිත්තමාපදෙ.

න චජෙ ජීවිතස්සාපි, හෙතුධම්මමනුස්සරං.

11.

‘‘ස්වායං ධම්මො ච තෙ චිණ්ණො, භත්ති ච විදිතා මයි;

කාමං කරස්සු මය්හෙතං, ගච්ඡෙවානුමතො මයා.

12.

‘‘අපි ත්වෙවං ගතෙ කාලෙ, යං ඛණ්ඩං ඤාතිනං මයා;

තයා තං බුද්ධිසම්පන්නං, අස්ස පරමසංවුතං.

13.

‘‘ඉච්චෙවං ¶ මන්තයන්තානං, අරියානං අරියවුත්තිනං;

පච්චදිස්සථ නෙසාදො, ආතුරානමිවන්තකො.

14.

‘‘තෙ සත්තුමභිසඤ්චික්ඛ, දීඝරත්තං හිතා දිජා;

තුණ්හීමාසිත්ථ උභයො, න සඤ්චලෙසුමාසනා.

15.

‘‘ධතරට්ඨෙ ච දිස්වාන, සමුඩ්ඩෙන්තෙ තතො තතො;

අභික්ඛමථ වෙගෙන, දිජසත්තු දිජාධිපෙ.

16.

‘‘සො ච වෙගෙනභික්කම්ම, ආසජ්ජ පරමෙ දිජෙ;

පච්චකමිත්ථ නෙසාදො, බද්ධා ඉති විචින්තයං.

17.

‘‘එකංව බද්ධමාසීනං, අබද්ධඤ්ච පුනාපරං;

ආසජ්ජ බද්ධමාසීනං, පෙක්ඛමානමදීනවං.

18.

‘‘තතො සො විමතොයෙව, පණ්ඩරෙ අජ්ඣභාසථ;

පවඩ්ඪකායෙ ආසීනෙ, දිජසඞ්ඝගණාධිපෙ.

19.

‘‘යං ¶ නු පාසෙන මහතා, බද්ධො න කුරුතෙ දිසං;

අථ කස්මා අබද්ධො ත්වං, බලී පක්ඛි න ගච්ඡසි.

20.

‘‘කිං නු ත්යායං දිජො හොති, මුත්තො බද්ධං උපාසසි;

ඔහාය සකුණා යන්ති, කිං එකො අවහීයසි.

21.

‘‘රාජා මෙ සො දිජාමිත්ත, සඛා පාණසමො ච මෙ;

නෙව නං විජහිස්සාමි, යාව කාලස්ස පරියායං.

22.

‘‘කථං ¶ පනායං විහඞ්ගො, නාද්දස පාසමොඩ්ඩිතං;

පදඤ්හෙතං මහන්තානං, බොද්ධුමරහන්ති ආපදං.

23.

‘‘යදා පරාභවො හොති, පොසො ජීවිතසඞ්ඛයෙ;

අථ ජාලඤ්ච පාසඤ්ච, ආසජ්ජාපි න බුජ්ඣති.

24.

‘‘අපි ත්වෙව මහාපඤ්ඤ, පාසා බහුවිධා තතා;

ගුය්හමාසජ්ජ බජ්ඣන්ති, අථෙවං ජීවිතක්ඛයෙ’’ති. –

ඉමාසං ගාථානං සම්බන්ධො පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

තත්ථ ¶ ගච්ඡෙ වාති, මහාරාජ, අහං ඉතො ගච්ඡෙය්යං වා න වා, නාහං තෙන ගමනෙන වා අගමනෙන වා අමරො සියං, අහඤ්හි ඉතො ගතොපි අගතොපි මරණතො අමුත්තොව, ඉතො පුබ්බෙ පන සුඛිතං තං උපාසිත්වා ඉදානි දුක්ඛිතං තං කථං ජහෙය්යන්ති වදති. මරණං වාති මම අගච්ඡන්තස්ස වා තයා සද්ධිං මරණං භවෙය්ය, ගච්ඡන්තස්ස වා තයා විනා ජීවිතං. තෙසු ද්වීසු යං තයා සද්ධිං මරණං, තදෙව මෙ වරං, යං තයා විනා ජීවෙය්යං, න මෙ තං වරන්ති අත්ථො. රුච්චතෙති යා තව ගති නිප්ඵත්ති, සාව මය්හං රුච්චති. සා කථන්ති සම්ම සුමුඛ මම තාව දළ්හෙන වාලපාසෙන බද්ධස්ස පරහත්ථං ගතස්ස සා ගති රුච්චතු, තව පන චෙතයානස්ස සචෙතනස්ස පඤ්ඤවතො මුත්තස්ස කථං රුච්චති.

පක්ඛිමාති පක්ඛසම්පන්න. උභින්නන්ති අම්හාකං ද්වින්නං ජීවිතක්ඛයෙ සති ත්වං මම වා තව ¶ වා අවසිට්ඨඤාතීනං වා කං අත්ථං පස්සසි. යං නාති එත්ථ න-කාරො උපමානෙ. කඤ්චනදෙපිඤ්ඡාති කඤ්චනද්වෙපිඤ්ඡ, අයමෙව වා පාඨො, කඤ්චනසදිසඋභයපක්ඛාති අත්ථො. තමසාති තමසි. ගතන්ති කතං, අයමෙව වා පාඨො. පුරිමස්ස න-කාරස්ස ඉමිනා සම්බන්ධො, ‘‘න කත’’න්ති කතං වියාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – තයි පාණං චජන්තෙපි අචජන්තෙපි මම ජීවිතස්ස අභාවා යං තව පාණසඤ්චජනං, තං අන්ධෙන තමසි කතං විය කිඤ්චිදෙව රූපකම්මං අපච්චක්ඛගුණං, තාදිසෙ තව අපච්චක්ඛගුණෙ පාණසඤ්චජනෙ ත්වං පාණං සඤ්චජන්තො කමත්ථං ජොතෙය්යාසීති.

ධම්මො අපචිතො සන්තොති ධම්මො පූජිතො මානිතො සමානො. අත්ථං දස්සෙතීති වුද්ධිං දස්සෙති. අපෙක්ඛානොති අපෙක්ඛන්තො. ධම්මා චත්ථන්ති ධම්මතො ච අත්ථං සමුට්ඨිතං පස්සන්තො ¶ . භත්තින්ති සිනෙහං. සතං ධම්මොති පණ්ඩිතානං සභාවො. යො මිත්තොති යො මිත්තො ආපදාසු මිත්තං න චජෙ, තස්ස අචජන්තස්ස මිත්තස්ස එස සභාවො නාම අද්ධා සතං ධම්මො. විදිතාති පාකටා ජාතා. කාමං කරස්සූති එතං මම කාමං මයා ඉච්ඡිතං මම වචනං කරස්සු. අපි ත්වෙවං ගතෙ කාලෙති අපි තු එවං ගතෙ කාලෙ මයි ඉමස්මිං ඨානෙ පාසෙන බද්ධෙ. පරමසංවුතන්ති පරමපරිපුණ්ණං.

ඉච්චෙවං මන්තයන්තානන්ති ‘‘ගච්ඡ, න ගච්ඡාමී’’ති එවං කථෙන්තානං අරියානන්ති ආචාරඅරියානං. පච්චදිස්සථාති කාසායානි නිවාසෙත්වා රත්තමාලං පිළන්ධිත්වා ¶ මුග්ගරං ආදාය ආගච්ඡන්තො අදිස්සථ. ආතුරානන්ති ගිලානානං මච්චු විය. අභිසඤ්චික්ඛාති, භික්ඛවෙ, තෙ උභොපි සත්තුං ආයන්තං පස්සිත්වා. හිතාති දීඝරත්තං අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස හිතා මුදුචිත්තා. න සඤ්චලෙසුමාසනාති ආසනතො න චලිංසු, යථානිසින්නාව අහෙසුං. සුමුඛො පන ‘‘අයං නෙසාදො ආගන්ත්වා පහරන්තො මං පඨමං පහරතූ’’ති චින්තෙත්වා මහාසත්තං පච්ඡතො කත්වා නිසීදි.

ධතරට්ඨෙති හංසෙ. සමුඩ්ඩෙන්තෙති මරණභයෙන ඉතො චිතො ච උප්පතන්තෙ දිස්වා. ආසජ්ජාති ඉතරෙ ද්වෙ ජනෙ උපගන්ත්වා. පච්චකමිත්ථාති ‘‘බද්ධා, න බද්ධා’’ති චින්තෙන්තො උපධාරෙන්තො අකමිත්ථ, වෙගං හාපෙත්වා සණිකං අගමාසි. ආසජ්ජ බද්ධමාසීනන්ති බද්ධං මහාසත්තං උපගන්ත්වා නිසින්නං සුමුඛං. අදීනවන්තිආදීනවමෙව හුත්වා මහාසත්තං ඔලොකෙන්තං දිස්වා. විමතොති කිං නු ඛො අබද්ධො බද්ධස්ස සන්තිකෙ නිසින්නො, කාරණං පුච්ඡිස්සාමීති විමතිජාතො හුත්වාති අත්ථො. පණ්ඩරෙති හංසෙ, අථ වා පරිසුද්ධෙ නිම්මලෙ, සම්පහට්ඨකඤ්චනවණ්ණෙති අත්ථො. පවඩ්ඪකායෙති වඩ්ඪිතකායෙ ¶ මහාසරීරෙ. යං නූති යං තාව එසො මහාපාසෙන බද්ධො. න කුරුතෙ දිසන්ති පලායනත්ථාය එකං දිසං න භජති, තං යුත්තන්ති අධිප්පායො. බලීති බලසම්පන්නො හුත්වාපි. පක්ඛීති තං ආලපති. ඔහායාති ඡඩ්ඩෙත්වා. යන්තීති සෙසසකුණා ගච්ඡන්ති. අවහීයසීති ඔහීයසි.

දිජාමිත්තාති දිජානං අමිත්ත. යාව කාලස්ස පරියායන්ති යාව මරණස්ස වාරො ආගච්ඡති. කථං පනායන්ති ත්වං රාජා මෙ සොති වදසි, රාජානො ච නාම පණ්ඩිතා හොන්ති, ඉතිපි පණ්ඩිතො සමානො කෙන කාරණෙන ඔඩ්ඩිතං පාසං න අද්දස. පදං හෙතන්ති යසමහත්තං වා ඤාණමහත්තං වා පත්තානං අත්තනො ආපදබුජ්ඣනං නාම පදං කාරණං, තස්මා තෙ ආපදං බොද්ධුමරහන්ති. පරාභවොති අවඩ්ඪි. ආසජ්ජාපීති උපගන්ත්වාපි න බුජ්ඣති. තතාති විතතා ඔඩ්ඩිතා. ගුය්හමාසජ්ජාති තෙසු පාසෙසු යො ගුළ්හො පටිච්ඡන්නො පාසො, තං ආසජ්ජ බජ්ඣන්ති. අථෙවන්ති අථ එවං ජීවිතක්ඛයෙ බජ්ඣන්තෙවාති අත්ථො.

ඉති ¶ නං සො කථාසල්ලාපෙන මුදුහදයං කත්වා මහාසත්තස්ස ජීවිතං යාචන්තො ගාථමාහ –

25.

‘‘අපි ¶ නායං තයා සද්ධිං, සංවාසස්ස සුඛුද්රයො;

අපි නො අනුමඤ්ඤාසි, අපි නො ජීවිතං දදෙ’’ති.

තත්ථ අපි නායන්ති අපි නු අයං. සුඛුද්රයොති සුඛඵලො. අපි නො අනුමඤ්ඤාසීති චිත්තකූටං ගන්ත්වා ඤාතකෙ පස්සිතුං ත්වං අපි නො අනුජානෙය්යාසි. අපි නො ජීවිතං දදෙති අපි නො ඉමාය කථාය උප්පන්නවිස්සාසො න මාරෙය්යාසීති.

සො තස්ස මධුරකථාය බජ්ඣිත්වා ගාථමාහ –

26.

‘‘න චෙව මෙ ත්වං බද්ධොසි, නපි ඉච්ඡාමි තෙ වධං;

කාමං ඛිප්පමිතො ගන්ත්වා, ජීව ත්වං අනිඝො චිර’’න්ති.

තතො සුමුඛො චතස්සො ගාථා අභාසි –

27.

‘‘නෙවාහමෙතමිච්ඡාමි ¶ , අඤ්ඤත්රෙතස්ස ජීවිතා;

සචෙ එකෙන තුට්ඨොසි, මුඤ්චෙතං මඤ්ච භක්ඛය.

28.

‘‘ආරොහපරිණාහෙන, තුල්යාස්මා වයසා උභො;

න තෙ ලාභෙන ජීවත්ථි, එතෙන නිමිනා තුවං.

29.

‘‘තදිඞ්ඝ සමපෙක්ඛස්සු, හොතු ගිද්ධි තවම්හසු;

මං පුබ්බෙ බන්ධ පාසෙන, පච්ඡා මුඤ්ච දිජාධිපං.

30.

‘‘තාවදෙව ච තෙ ලාභො, කතාස්ස යාචනාය ච;

මිත්ති ච ධතරට්ඨෙහි, යාවජීවාය තෙ සියා’’ති.

තත්ථ එතන්ති යං අඤ්ඤත්ර එතස්ස ජීවිතා මම ජීවිතං, එතං අහං නෙව ඉච්ඡාමි. තුල්යාස්මාති සමානා හොම. නිමිනා තුවන්ති පරිවත්තෙහි ත්වං. තවම්හසූති තව අම්හෙසු ගිද්ධි හොතු, කිං තෙ එතෙන, මයි ලොභං උප්පාදෙහීති වදති. තාවදෙවාති තත්තකොයෙව. යාචනාය චාති යා මම යාචනා, සාව කතා අස්සාති අත්ථො.

ඉති ¶ සො තාය ධම්මදෙසනාය තෙලෙ පක්ඛිත්තකප්පාසපිචු විය මුදුගතහදයො මහාසත්තං තස්ස දායං කත්වා දදන්තො ආහ –

31.

‘‘පස්සන්තු නො මහාසඞ්ඝා, තයා මුත්තං ඉතො ගතං;

මිත්තාමච්චා ච භච්චා ච, පුත්තදාරා ච බන්ධවා.

32.

‘‘න ච තෙ තාදිසා මිත්තා, බහූනං ඉධ විජ්ජති;

යථා ත්වං ධතරට්ඨස්ස, පාණසාධාරණො සඛා.

33.

‘‘සො තෙ සහායං මුඤ්චාමි, හොතු රාජා තවානුගො;

කාමං ඛිප්පමිතො ගන්ත්වා, ඤාතිමජ්ඣෙ විරොචථා’’ති.

තත්ථ ¶ නොති නිපාතමත්තං. තයා මුත්තන්ති ඉමඤ්හි ත්වඤ්ඤෙව මුඤ්චසි නාම, තස්මා ඉමං තයා ¶ මුත්තං ඉතො චිත්තකූටපබ්බතං ගතං මහන්තා ඤාතිසඞ්ඝා එතෙ ච මිත්තාදයො පස්සන්තු. එත්ථ ච බන්ධවාති එකලොහිතසම්බන්ධා. විජ්ජතීති විජ්ජන්ති. පාණසාධාරණොති සාධාරණපාණො අවිභත්තජීවිකො, යථා ත්වං එතස්ස සඛා, එතාදිසා අඤ්ඤෙසං බහූනං මිත්තා නාම න විජ්ජන්ති. තවානුගොති එතං දුක්ඛිතං ආදාය පුරතො ගච්ඡන්තස්ස තව අයං අනුගො හොතූති.

එවං වත්වා පන නෙසාදපුත්තො මෙත්තචිත්තෙන මහාසත්තං උපසඞ්කමිත්වා බන්ධනං ඡින්දිත්වා ආලිඞ්ගිත්වා සරතො නික්ඛාමෙත්වා සරතීරෙ තරුණදබ්බතිණපිට්ඨෙ නිසීදාපෙත්වා පාදෙ බන්ධනපාසං මුදුචිත්තෙන සණිකං මොචෙත්වා දූරෙ ඛිපිත්වා මහාසත්තෙ බලවසිනෙහං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා මෙත්තචිත්තෙන උදකං ආදාය ලොහිතං ධොවිත්වා පුනප්පුනං පරිමජ්ජි. තස්ස මෙත්තචිත්තානුභාවෙන බොධිසත්තස්ස පාදෙ සිරා සිරාහි, මංසං මංසෙන, චම්මං චම්මෙන ඝටිතං, තාවදෙව පාදො සංරුළ්හො සඤ්ජාතඡවිසඤ්ජාතලොමො අහොසි අබද්ධපාදෙන නිබ්බිසෙසො. බොධිසත්තො සුඛිතො පකතිභාවෙනෙව නිසීදි. අථ සුමුඛො අත්තානං නිස්සාය මහාසත්තස්ස සුඛිතභාවං දිස්වා සඤ්ජාතසොමනස්සො නෙසාදස්ස ථුතිමකාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

34.

‘‘සො ¶ පතීතො පමුත්තෙන, භත්තුනා භත්තුගාරවො;

අජ්ඣභාසථ වක්කඞ්ගො, වාචං කණ්ණසුඛං භණං.

35.

‘‘එවං ලුද්දක නන්දස්සු, සහ සබ්බෙහි ඤාතිභි;

යථාහමජ්ජ නන්දාමි, මුත්තං දිස්වා දිජාධිප’’න්ති.

තත්ථ වක්කඞ්ගොති වඞ්කගීවො.

එවං ලුද්දස්ස ථුතිං කත්වා සුමුඛො බොධිසත්තං ආහ – ‘‘මහාරාජ, ඉමිනා අම්හාකං මහාඋපකාරො කතො, අයඤ්හි අම්හාකං වචනං අකත්වා කීළාහංසෙ නො කත්වා ඉස්සරානං දෙන්තො බහුං ධනං ලභෙය්ය, මාරෙත්වා මංසං වික්කිණන්තො මූලම්පි ලභෙථ, අත්තනො පන ජීවිතං අනොලොකෙත්වා අම්හාකං වචනං අකරි ¶ , ඉමං රඤ්ඤො සන්තිකං නෙත්වා සුඛජීවිතං කරොමා’’ති. මහාසත්තො සම්පටිච්ඡි. සුමුඛො අත්තනො භාසාය මහාසත්තෙන සද්ධිං කථෙත්වා පුන මනුස්සභාසාය ලුද්දපුත්තං ආමන්තෙත්වා ‘‘සම්ම, ත්වං කිමත්ථං පාසෙ ඔඩ්ඩෙසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ධනත්ථ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘එවං සන්තෙ අම්හෙ ආදාය නගරං පවිසිත්වා රඤ්ඤො දස්සෙහි, බහුං තෙ ධනං දාපෙස්සාමී’’ති වත්වා ආහ –

36.

‘‘එහි ¶ තං අනුසික්ඛාමි, යථා ත්වමපි ලච්ඡසෙ;

ලාභං තවායං ධතරට්ඨො, පාපං කිඤ්චි න දක්ඛති.

37.

‘‘ඛිප්පමන්තෙපුරං නෙත්වා, රඤ්ඤො දස්සෙහි නො උභො;

අබද්ධෙ පකතිභූතෙ, කාජෙ උභයතො ඨිතෙ.

38.

‘‘ධතරට්ඨා මහාරාජ, හංසාධිපතිනො ඉමෙ;

අයඤ්හි රාජා හංසානං, අයං සෙනාපතීතරො.

39. ‘‘අසංසයං ඉමං දිස්වා, හංසරාජං නරාධිපො.

පතීතො සුමනො විත්තො, බහුං දස්සති තෙ ධන’’න්ති.

තත්ථ අනුසික්ඛාමීති අනුසාසාමි. පාපන්ති ලාමකං. රඤ්ඤො දස්සෙහි නො උභොති අම්හෙ උභොපි රඤ්ඤො දස්සෙහි. අයං බොධිසත්තස්ස පඤ්ඤාපභාවදස්සනත්ථං, අත්තනො මිත්තධම්මස්ස ආවිභාවනත්ථං, ලුද්දස්ස ධනලාභත්ථං, රඤ්ඤො සීලෙසු පතිට්ඨාපනත්ථඤ්චාති චතූහි කාරණෙහි ¶ එවමාහ. ධතරට්ඨාති නෙත්වා ච පන රඤ්ඤො එවං ආචික්ඛෙය්යාසි, ‘‘මහාරාජ, ඉමෙ ධතරට්ඨකුලෙ ජාතා ද්වෙ හංසාධිපතිනො, එතෙසු අයං රාජා, ඉතරො සෙනාපතී’’ති. ඉති නං සික්ඛාපෙසි. ‘‘පතීතො’’තිආදීනි තීණිපි තුට්ඨාකාරවෙවචනානෙව.

එවං වුත්තෙ ලුද්දො, ‘‘සාමි, මා වො රාජදස්සනං රුච්චි, රාජානො නාම චලචිත්තා, කීළාහංසෙ වා වො කරෙය්යුං මාරාපෙය්යුං වා’’ති වත්වා, ‘‘සම්ම, මා භායි, අහං තාදිසං කක්ඛළං ලුද්දං ලොහිතපාණිං ධම්මකථාය මුදුකං කත්වා මම පාදෙසු පාතෙසිං, රාජානො නාම පුඤ්ඤවන්තො පඤ්ඤවන්තො ච සුභාසිතදුබ්භාසිතඤ්ඤූ ච, ඛිප්පං අම්හෙ රඤ්ඤො දස්සෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි මා මය්හං කුජ්ඣිත්ථ, අහං අවස්සං තුම්හාකං ¶ රුචියා නෙමී’’ති වත්වා උභොපි කාජං ආරොපෙත්වා රාජකුලං ගන්ත්වා රඤ්ඤො දස්සෙත්වා රඤ්ඤා පුට්ඨො යථාභූතං ආරොචෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

40.

‘‘තස්ස තං වචනං සුත්වා, කම්මුනා උපපාදයි;

ඛිප්පමන්තෙපුරං ගන්ත්වා, රඤ්ඤො හංසෙ අදස්සයි;

අබද්ධෙ පකතිභූතෙ, කාජෙ උභයතො ඨිතෙ.

41.

‘‘ධතරට්ඨා ¶ මහාරාජ, හංසාධිපතිනො ඉමෙ;

අයඤ්හි රාජා හංසානං, අයං සෙනාපතීතරො;

42.

‘‘කථං පනිමෙ විහඞ්ගා, තව හත්ථත්තමාගතා;

කථං ලුද්දො මහන්තානං, ඉස්සරෙ ඉධ අජ්ඣගා.

43.

‘‘විහිතා සන්තිමෙ පාසා, පල්ලලෙසු ජනාධිප;

යං යදායතනං මඤ්ඤෙ, දිජානං පාණරොධනං.

44.

‘‘තාදිසං පාසමාසජ්ජ, හංසරාජා අබජ්ඣථ;

තං අබද්ධො උපාසිනො, මමායං අජ්ඣභාසථ.

45.

‘‘සුදුක්කරං අනරියෙභි, දහතෙ භාවමුත්තමං;

භත්තුරත්ථෙ පරක්කන්තො, ධම්මයුත්තො විහඞ්ගමො.

46.

‘‘අත්තනායං චජිත්වාන, ජීවිතං ජීවිතාරහො;

අනුත්ථුනන්තො ආසීනො, භත්තු යාචිත්ථ ජීවිතං.

47.

‘‘තස්ස ¶ තං වචනං සුත්වා, පසාදමහමජ්ඣගා;

තතො නං පාමුචිං පාසා, අනුඤ්ඤාසිං සුඛෙන ච.

48.

‘‘සො පතීතො පමුත්තෙන, භත්තුනා භත්තුගාරවො;

අජ්ඣභාසථ වක්කඞ්ගො, වාචං කණ්ණසුඛං භණං.

49.

‘‘එවං ලුද්දක නන්දස්සු, සහ සබ්බෙහි ඤාතිභි;

යථාහමජ්ජ නන්දාමි, මුත්තං දිස්වා දිජාධිපං.

50.

‘‘එහි තං අනුසික්ඛාමි, යථා ත්වමපි ලච්ඡසෙ;

ලාභං තවායං ධතරට්ඨො, පාපං කිඤ්චි න දක්ඛති.

51.

‘‘ඛිප්පමන්තෙපුරං ¶ නෙත්වා, රඤ්ඤො දස්සෙහි නො උභො;

අබද්ධෙ පකතිභූතෙ, කාජෙ උභයතො ඨිතෙ.

52.

‘‘ධතරට්ඨා මහාරාජ, හංසාධිපතිනො ඉමෙ;

අයඤ්හි රාජා හංසානං, අයං සෙනාපතීතරො.

53.

‘‘අසංසයං ඉමං දිස්වා, හංසරාජං නරාධිපො;

පතීතො සුමනො විත්තො, බහුං දස්සති තෙ ධනං.

54.

‘‘එවමෙතස්ස ¶ වචනා, ආනීතාමෙ උභො මයා;

එත්ථෙව හි ඉමෙ ආසුං, උභො අනුමතා මයා.

55.

‘‘සොයං එවං ගතො පක්ඛී, දිජො පරමධම්මිකො;

මාදිසස්ස හි ලුද්දස්ස, ජනයෙය්යාථ මද්දවං.

56.

‘‘උපායනඤ්ච තෙ දෙව, නාඤ්ඤං පස්සාමි එදිසං;

සබ්බසාකුණිකාගාමෙ, තං පස්ස මනුජාධිපා’’ති.

තත්ථ කම්මුනා උපපාදයීති යං සො අවච, තං කරොන්තො කායකම්මෙන සම්පාදෙසි. ගන්ත්වාති හංසරාජෙන නිසින්නකාජකොටිං උච්චතරං, සෙනාපතිනා නිසින්නකාජකොටිං ථොකං නීචං කත්වා උභොපි තෙ උක්ඛිපිත්වා ‘‘හංසරාජා ච සෙනාපති ච රාජානං පස්සිතුං ගච්ඡන්ති, උස්සරථ උස්සරථා’’ති ජනං උස්සාරෙන්තො ‘‘එවරූපා නාම සොභග්ගප්පත්තා සුවණ්ණවණ්ණා හංසරාජානො න දිට්ඨපුබ්බා’’ති මුදුහදයෙසු මනුස්සෙසු පසංසන්තෙසු ¶ ඛිප්පමන්තෙපුරං ගන්ත්වා. අදස්සයීති ‘‘හංසරාජානො තුම්හෙ දට්ඨුං ආගතා’’ති රඤ්ඤො ආරොචාපෙත්වා තෙන තුට්ඨචිත්තෙන ‘‘ආගච්ඡන්තූ’’ති පක්කොසාපිතො අභිහරිත්වා දස්සෙසි. හත්ථත්තන්ති හත්ථෙසු ආගතං, පත්තන්ති වුත්තං හොති. මහන්තානන්ති යසමහන්තප්පත්තානං සුවණ්ණවණ්ණානං ධතරට්ඨහංසානං ඉස්සරෙ සාමිනො කථං ත්වං ලුද්දො හුත්වා අධිගතොති පුච්ඡති. ‘‘ඉස්සරමිධමජ්ඣගා’’තිපි පාඨො, එතෙසං ඉස්සරියං ත්වං කථං අජ්ඣගාති අත්ථො.

විහිතාති යොජිතා. යං යදායතනං මඤ්ඤෙති, මහාරාජ, යං යං සමොසරණට්ඨානං දිජානං පාණරොධනං ¶ ජීවිතක්ඛයකරං මඤ්ඤාමි, තත්ථ තත්ථ මයා පල්ලලෙසු පාසා විහිතා. තාදිසන්ති මානුසියසරෙ තථාවිධං පාණරොධනං මයා විහිතං පාසං. තන්ති තං එතං තත්ථ බද්ධං. උපාසිනොති අත්තනො ජීවිතං අගණෙත්වා උපගන්ත්වා නිසින්නො. මමායන්ති මං අයං සෙනාපති අජ්ඣභාසථ, මයා සද්ධිං කථෙසි. සුදුක්කරන්ති තස්මිං ඛණෙ එස අම්හාදිසෙහි අනරියෙහි සුදුක්කරං අකාසි. කිං තන්ති? දහතෙ භාවමුත්තමං, අත්තනො උත්තමං අජ්ඣාසයං දහති විදහති පකාසෙති. අත්තනායන්ති අත්තනො අයං. අනුත්ථුනන්තොති භත්තුගුණෙ වණ්ණෙන්තො තස්ස ජීවිතං මුඤ්චාති මං යාචි.

තස්සාති තස්ස තථා යාචන්තස්ස. සුඛෙන චාති යථාසුඛෙන චිත්තකූටං ගන්ත්වා ඤාතිසඞ්ඝං පස්සථාති ච අනුජානිං. එත්ථෙව හීති මයා පන ඉමෙ ද්වෙ එත්ථ මානුසියසරෙයෙව චිත්තකූටගමනාය අනුමතා අහෙසුං. එවං ගතොති එවං සත්තු හත්ථගතො. ජනයෙය්යාථ මද්දවන්ති අත්තනි මෙත්තචිත්තං ජනෙසි. උපායනන්ති පණ්ණාකාරං. සබ්බසාකුණිකාගාමෙති ¶ සබ්බස්මිම්පි සාකුණිකගාමෙ නාහං අඤ්ඤං තව එවරූපං කෙනචි සාකුණිකෙන ආභතපුබ්බං උපායනං පස්සාමි. තං පස්සාති තං මයා ආභතං උපායනං පස්ස මනුජාධිපාති.

එවං සො ඨිතකොව සුමුඛස්ස ගුණං කථෙසි. තතො රාජා හංසරඤ්ඤො මහාරහං ආසනං, සුමුඛස්ස ච සුවණ්ණභද්දපීඨකං දාපෙත්වා තෙසං තත්ථ නිසින්නානං සුවණ්ණභාජනෙහි ලාජමධුඵාණිතාදීනි දාපෙත්වා නිට්ඨිතෙ පානභොජනකිච්චෙ අඤ්ජලිං පග්ගය්හ මහාසත්තං ධම්මකථං යාචිත්වා ¶ සුවණ්ණපීඨකෙ නිසීදි. සො තෙන යාචිතො පටිසන්ථාරං තාව අකාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

57.

‘‘දිස්වා නිසින්නං රාජානං, පීඨෙ සොවණ්ණයෙ සුභෙ;

අජ්ඣභාසථ වක්කඞ්ගො, වාචං කණ්ණසුඛං භණං.

58.

‘‘කච්චි නු භොතො කුසලං, කච්චි භොතො අනාමයං;

කච්චි රට්ඨමිදං ඵීතං, ධම්මෙන මනුසාසසි.

59.

‘‘කුසලඤ්චෙව මෙ හංස, අථො හංස අනාමයං;

අථො රට්ඨමිදං ඵීතං, ධම්මෙන මනුසාසහං.

60.

‘‘කච්චි ¶ භොතො අමච්චෙසු, දොසො කොචි න විජ්ජති;

කච්චි ච තෙ තවත්ථෙසු, නාවකඞ්ඛන්ති ජීවිතං.

61.

‘‘අථොපි මෙ අමච්චෙසු, දොසො කොචි න විජ්ජති;

අථොපි තෙ මමත්ථෙසු, නාවකඞ්ඛන්ති ජීවිතං.

62.

‘‘කච්චි තෙ සාදිසී භරියා, අස්සවා පියභාණිනී;

පුත්තරූපයසූපෙතා, තව ඡන්දවසානුගා.

63.

‘‘අථො මෙ සාදිසී භරියා, අස්සවා පියභාණිනී;

පුත්තරූපයසූපෙතා, මම ඡන්දවසානුගා’’ති.

තත්ථ රාජානන්ති සාගලරාජානං. වක්කඞ්ගොති හංසරාජා. ධම්මෙන මනුසාසසීති ධම්මෙන අනුසාසසි. දොසොති අපරාධො. තවත්ථෙසූති උප්පන්නෙසු තව යුද්ධාදීසු අත්ථෙසු. නාවකඞ්ඛන්තීති උරං දත්වා පරිච්චජන්තා කිච්චි අත්තනො ජීවිතං න පත්ථෙන්ති, ජීවිතඤ්ච චජිත්වා තවෙවත්ථං කරොන්ති. සාදිසීති සමානජාතිකා. අස්සවාති වචනසම්පටිච්ඡිකා. පුත්තරූපයසූපෙතාති ¶ පුත්තෙහි ච රූපෙන ච යසෙන ච උපෙතා. තව ඡන්දවසානුගාති කච්චි තව අජ්ඣාසයං තව වසං අනුවත්තති, න අත්තනො චිත්තවසෙන වත්තතීති පුච්ඡති.

එවං බොධිසත්තෙන පටිසන්ථාරෙ කතෙ පුන රාජා තෙන සද්ධිං කථෙන්තො ආහ –

64.

‘‘භවන්තං ¶ කච්චි නු මහා-සත්තුහත්ථත්තතං ගතො;

දුක්ඛමාපජ්ජි විපුලං, තස්මිං පඨමමාපදෙ.

65.

‘‘කච්චි යන්තාපතිත්වාන, දණ්ඩෙන සමපොථයි;

එවමෙතෙසං ජම්මානං, පාතිකං භවති තාවදෙ.

66.

‘‘ඛෙමමාසි මහාරාජ, එවමාපදියා සති;

න චායං කිඤ්චි රස්මාසු, සත්තූව සමපජ්ජථ.

67.

‘‘පච්චගමිත්ථ ¶ නෙසාදො, පුබ්බෙව අජ්ඣභාසථ;

තදායං සුමුඛොයෙව, පණ්ඩිතො පච්චභාසථ.

68.

‘‘තස්ස තං වචනං සුත්වා, පසාදමයමජ්ඣගා;

තතො මං පාමුචී පාසා, අනුඤ්ඤාසි සුඛෙන ච.

69.

‘‘ඉදඤ්ච සුමුඛෙනෙව, එතදත්ථාය චින්තිතං;

භොතො සකාසෙගමනං, එතස්ස ධනමිච්ඡතා.

70.

‘‘ස්වාගතඤ්චෙවිදං භවතං, පතීතො චස්මි දස්සනා;

එසො චාපි බහුං විත්තං, ලභතං යාවදිච්ඡතී’’ති.

තත්ථ මහාසත්තුහත්ථත්තතං ගතොති මහන්තස්ස සත්තුනො හත්ථත්තං ගතො. ආපතිත්වානාති උපධාවිත්වා. පාතිකන්ති පාකතිකං, අයමෙව වා පාඨො. ඉදං වුත්තං හොති – එතෙසඤ්හි ජම්මානං තාවදෙව එවං පාකතිකං හොති, සකුණෙ දණ්ඩෙන පොථෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙන්තො ධනවෙතනං ලභතීති. කිඤ්චි රස්මාසූති කිඤ්චි අම්හෙසු. සත්තූවාති සත්තු විය. පච්චගමිත්ථාති, මහාරාජ, එස අම්හෙ දිස්වා බද්ධාති සඤ්ඤාය ථොකං ඔසක්කිත්ථ. පුබ්බෙවාති අයමෙව පඨමං අජ්ඣභාසි. තදාති තස්මිං කාලෙ. එතදත්ථායාති එතස්ස නෙසාදපුත්තස්ස අත්ථාය චින්තිතං. ධනමිච්ඡතාති එතස්ස ධනං ඉච්ඡන්තෙන ¶ තව සන්තිකං අම්හාකං ආගමනං චින්තිතං. ස්වාගතඤ්චෙවිදන්ති මා භොන්තො චින්තයන්තු, භවතං ඉදං ඉධාගමනං ස්වාගතමෙව. ලභතන්ති ලභතු.

එවඤ්ච ¶ පන වත්වා රාජා අඤ්ඤතරං අමච්චං ඔලොකෙත්වා ‘‘කිං කරොමි දෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉමං නෙසාදං කප්පිතකෙසමස්සුං න්හාතානුලිත්තං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං කාරෙත්වා ආනෙහී’’ති වත්වා තෙන තථා කත්වා ආනීතස්ස තස්ස සංවච්ඡරෙ සංවච්ඡරෙ සතසහස්සුට්ඨානකං ගාමං, ද්වෙ වීථියො ගහෙත්වා ඨිතං මහන්තං ගෙහං, රථවරඤ්ච, අඤ්ඤඤ්ච බහුං හිරඤ්ඤසුවණ්ණං අදාසි. තමත්ථං ආවිකරොන්තො සත්ථා ආහ –

71.

‘‘සන්තප්පයිත්වා නෙසාදං, භොගෙහි මනුජාධිපො;

අජ්ඣභාසථ වක්කඞ්ගං, වාචං කණ්ණසුඛං භණ’’න්ති.

අථ ¶ මහාසත්තො රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙසි. සො තස්ස ධම්මකථං සුත්වා තුට්ඨහදයො ‘‘ධම්මකථිකස්ස සක්කාරං කරිස්සාමී’’ති සෙතච්ඡත්තං දත්වා රජ්ජං පටිච්ඡාපෙන්තො ආහ –

72.

‘‘යං ඛලු ධම්මමාධීනං, වසො වත්තති කිඤ්චනං;

සබ්බත්ථිස්සරියං භවතං, පසාසථ යදිච්ඡථ.

73.

‘‘දානත්ථං උපභොත්තුං වා, යං චඤ්ඤං උපකප්පති;

එතං දදාමි වො විත්තං, ඉස්සරියං විස්සජාමි වො’’ති.

තත්ථ වසො වත්තතීති යත්ථ මම වසො වත්තති. කිඤ්චනන්ති තං අප්පමත්තකම්පි. සබ්බත්ථිස්සරියන්ති සබ්බං භවතංයෙව ඉස්සරියං අත්ථු. යං චඤ්ඤං උපකප්පතීති පුඤ්ඤකාමතාය දානත්ථං වා ඡත්තං උස්සාපෙත්වා රජ්ජමෙව උපභොත්තුං වා යං වා අඤ්ඤං තුම්හාකං රුච්චති, තං කරොථ, එතං දදාමි වො විත්තං, සද්ධිංයෙව සෙතච්ඡත්තෙන මම සන්තකං ඉස්සරියං විස්සජ්ජාමි වොති.

අථ මහාසත්තො රඤ්ඤා දින්නං සෙතච්ඡත්තං පුන තස්සෙව අදාසි. රාජාපි චින්තෙසි – ‘‘හංසරඤ්ඤො තාව මෙ ධම්මකථා සුතා, ලුද්දපුත්තෙන පන ‘අයං සුමුඛො මුධුරකථො’ති අතිවිය ¶ වණ්ණිතො, ඉමස්සපි ධම්මකථං සොස්සාමී’’ති. සො තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො අනන්තරං ගාථමාහ –

74.

‘‘යථා ච ම්යායං සුමුඛො, අජ්ඣභාසෙය්ය පණ්ඩිතො;

කාමසා බුද්ධිසම්පන්නො, තං ම්යාස්ස පරමප්පිය’’න්ති.

තත්ථ ¶ යථාති යදි. ඉදං වුත්තං හොති – යදි ච මෙ අයං සුමුඛො පණ්ඩිතො බුද්ධිසම්පන්නො කාමසා අත්තනො රුචියා අජ්ඣභාසෙය්ය, තං මෙ පරමප්පියං අස්සාති.

තතො සුමුඛො ආහ –

75.

‘‘අහං ඛලු මහාරාජ, නාගරාජාරිවන්තරං;

පටිවත්තුං න සක්කොමි, න මෙ සො විනයො සියා.

76.

‘‘අම්හාකඤ්චෙව ¶ සො සෙට්ඨො, ත්වඤ්ච උත්තමසත්තවො;

භූමිපාලො මනුස්සින්දො, පූජා බහූහි හෙතුභි.

77.

‘‘තෙසං උභින්නං භණතං, වත්තමානෙ විනිච්ඡයෙ;

නන්තරං පතිවත්තබ්බං, පෙස්සෙන මනුජාධිපා’’ති.

තත්ථ නාගරාජාරිවන්තරන්ති පෙළාය අබ්භන්තරං පවිට්ඨො නාගරාජා විය. පටිවත්තුන්ති තුම්හාකං ද්වින්නං අන්තරෙ වත්තුං න සක්කොමි. න මෙ සොති සචෙ වදෙය්යං, න මෙ සො විනයො භවෙය්ය. අම්හාකඤ්චෙවාති ඡන්නවුතියා හංසසහස්සානං. උත්තමසත්තවොති උත්තමසත්තො. පූජාති උභො තුම්හෙ මය්හං බහූහි කාරණෙහි පූජාරහා චෙව පසංසාරහා ච. පෙස්සෙනාති වෙය්යාවච්චකරෙන සෙවකෙන.

රාජා තස්ස වචනං සුත්වා තුට්ඨහදයො ‘‘නෙසාදපුත්තො තං වණ්ණෙති, න අඤ්ඤෙන තුම්හාදිසෙන මධුරධම්මකථිකෙන නාම භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා ආහ –

78.

‘‘ධම්මෙන කිර නෙසාදො, පණ්ඩිතො අණ්ඩජො ඉති;

නහෙව අකතත්තස්ස, නයො එතාදිසො සියා.

79.

‘‘එවං අග්ගපකතිමා, එවං උත්තමසත්තවො;

යාවතත්ථි මයා දිට්ඨා, නාඤ්ඤං පස්සාමි එදිසං.

80.

‘‘තුට්ඨොස්මි වො පකතියා, වාක්යෙන මධුරෙන ච;

එසො චාපි මමච්ඡන්දො, චිරං පස්සෙය්ය වො උභො’’ති.

තත්ථ ¶ ¶ ධම්මෙනාති සභාවෙන කාරණෙන. අකතත්තස්සාති අසම්පාදිතඅත්තභාවස්ස මිත්තදුබ්භිස්ස. නයොති පඤ්ඤා. අග්ගපකතිමාති අග්ගසභාවො. උත්තමසත්තවොති උත්තමසත්තො. යාවතත්ථීති යාවතා මයා දිට්ඨා නාම අත්ථි. නාඤ්ඤන්ති තස්මිං මයා දිට්ඨට්ඨානෙ අඤ්ඤං එවරූපං න පස්සාමි. තුට්ඨොස්මි වො පකතියාති සම්ම හංසරාජ අහං පකතියා පඨමමෙව තුම්හාකං දස්සනෙන තුට්ඨො. වාක්යෙනාති ඉදානි පන වො මධුරවචනෙන තුට්ඨොස්මි. චිරං පස්සෙය්ය වොති ඉධෙව වසාපෙත්වා මුහුත්තම්පි අවිප්පවාසන්තො චිරං තුම්හෙ පස්සෙය්යන්ති එස මෙ ඡන්දොති වදති.

තතො ¶ මහාසත්තො රාජානං පසංසන්තො ආහ –

81.

‘‘යං කිච්චං පරමෙ මිත්තෙ, කතමස්මාසු තං තයා;

පත්තා නිස්සංසයං ත්යාම්හා, භත්තිරස්මාසු යා තව.

82.

‘‘අදුඤ්ච නූන සුමහා, ඤාතිසඞ්ඝස්ස මන්තරං;

අදස්සනෙන අස්මාකං, දුක්ඛං බහූසු පක්ඛිසු.

83.

‘‘තෙසං සොකවිඝාතාය, තයා අනුමතා මයං;

තං පදක්ඛිණතො කත්වා, ඤාතිං පස්සෙමුරින්දම.

84.

‘‘අද්ධාහං විපුලං පීතිං, භවතං වින්දාමි දස්සනා;

එසො චාපි මහා අත්ථො, ඤාතිවිස්සාසනා සියා’’ති.

තත්ථ කතමස්මාසූති කතං අම්හෙසු. පත්තා නිස්සංසයං ත්යාම්හාති මයං නිස්සංසයෙන තයා පත්තායෙව. භත්තිරස්මාසු යා තවාති යා තව අම්හෙසු භත්ති, තාය භත්තියා මයං තයා අසංසයෙන පත්තායෙව, න ච විප්පයුත්තා, විප්පවුට්ඨාපි සහවාසිනොයෙව නාම මයන්ති දීපෙති. අදුඤ්ච නූන සුමහාති එතඤ්ච එකංසෙනෙව සුමහන්තං. ඤාතිසඞ්ඝස්ස මන්තරන්ති අම්හෙහි ද්වීහි ජනෙහි විරහිතස්ස මම ඤාතිසඞ්ඝස්ස අන්තරං ඡිද්දං. අස්මාකන්ති අම්හාකං ද්වින්නං අදස්සනෙන බහූසු පක්ඛීසු දුක්ඛං උප්පන්නං. පස්සෙමුරින්දමාති පස්සෙය්යාම අරින්දම. භවතන්ති භොතො දස්සනෙන. එසො චාපි මහා අත්ථොති යා එසා ඤාතිසඞ්ඝසඞ්ඛාතා ඤාතිවිස්සාසනා සියා, එසො චාපි මහන්තො අත්ථොපි.

එවං වුත්තෙ රාජා තෙසං ගමනං අනුජානි. මහාසත්තොපි රඤ්ඤො පඤ්චවිධෙ දුස්සීල්යෙ ආදීනවං, සීලෙ ච ආනිසංසං කථෙත්වා ‘‘ඉමං සීලං රක්ඛ, ධම්මෙන ¶ රජ්ජං කාරෙහි, චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි ජනං සඞ්ගණ්හාහී’’ති ඔවදිත්වා චිත්තකූටං අගමාසි. තමත්ථං ¶ පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

85.

‘‘ඉදං වත්වා ධතරට්ඨො, හංසරාජා නරාධිපං;

උත්තමං ජවමන්වාය, ඤාතිසඞ්ඝං උපාගමුං.

86.

‘‘තෙ ¶ අරොගෙ අනුප්පත්තෙ, දිස්වාන පරමෙ දිජෙ;

කෙකාති මකරුං හංසා, පුථුසද්දො අජායථ.

87.

‘‘තෙ පතීතා පමුත්තෙන, භත්තුනා භත්තුගාරවා;

සමන්තා පරිකිරිංසු, අණ්ඩජා ලද්ධපච්චයා’’ති.

තත්ථ උපාගමුන්ති අරුණුග්ගමනවෙලායමෙව ලාජමධුඵාණිතාදීනි පරිභුඤ්ජිත්වා රඤ්ඤා ච දෙවියා ච ද්වීහි සුවණ්ණතාලවණ්ටෙහි උක්ඛිපිත්වා ගන්ධමාලාදීහි කතසක්කාරා තාලවණ්ටෙහි ඔතරිත්වා රාජානං පදක්ඛිණං කත්වා වෙහාසං උප්පතිත්වා රඤ්ඤා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘ගච්ඡථ සාමිනො’’ති වුත්තෙ සීහපඤ්ජරෙන නික්ඛන්තා උත්තමෙන ජවෙන ගන්ත්වා ඤාතිගණං උපාගමිංසු. පරමෙති උත්තමෙ. කෙකාති අත්තනො සභාවෙන ‘‘කෙකා’’ති සද්දමකංසු. භත්තුගාරවාති භත්තරි සගාරවා. පරිකිරිංසූති භත්තුනො මුත්තභාවෙන තුට්ඨා තං භත්තාරං සමන්තා පරිවාරයිංසු. ලද්ධපච්චයාති ලද්ධපතිට්ඨා.

එවං පරිවාරෙත්වා පන තෙ හංසා ‘‘කථං මුත්තොසි, මහාරාජා’’ති පුච්ඡිංසු. මහාසත්තො සුමුඛං නිස්සාය මුත්තභාවං, සාගලරාජලුද්දපුත්තෙහි කතකම්මඤ්ච කථෙසි. තං සුත්වා තුට්ඨො හංසගණො ‘‘සුමුඛසෙනාපති ච රාජා ච ලුද්දපුත්තො ච සුඛිතා නිද්දුක්ඛා චිරං ජීවන්තූ’’ති ථුතිමකාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ඔසානගාථමාහ –

88.

‘‘එවං මිත්තවතං අත්ථා, සබ්බෙ හොන්ති පදක්ඛිණා;

හංසා යථා ධතරට්ඨා, ඤාතිසඞ්ඝං උපාගමු’’න්ති.

තත්ථ මිත්තවතන්ති කල්යාණමිත්තසම්පන්නානං. පදක්ඛිණාති සුඛනිප්ඵත්තිනො වුඩ්ඪියුත්තා. ධතරට්ඨාති හංසරාජා සුමුඛො රඤ්ඤා චෙව ලුද්දපුත්තෙන චාති ද්වීහි එවං උභොපි තෙ ධතරට්ඨා කල්යාණමිත්තසම්පන්නා යථා ඤාතිසඞ්ඝං උපාගමුං ¶ , ඤාතිසඞ්ඝඋපගමනසඞ්ඛාතො නෙසං අත්ථො පදක්ඛිණො ජාතො, එවං අඤ්ඤෙසම්පි මිත්තවතං අත්ථා පදක්ඛිණා හොන්තීති.

සත්ථා ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘න භික්ඛවෙ ඉදානෙව, පුබ්බෙපානන්දො මමත්ථාය ජීවිතං පරිච්චජී’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි ‘‘තදා නෙසාදො ඡන්නො අහොසි, රාජා සාරිපුත්තො ¶ , සුමුඛො ආනන්දො, ඡන්නවුති හංසසහස්සා බුද්ධපරිසා, හංසරාජා පන අහමෙව අහොසි’’න්ති.

චූළහංසජාතකවණ්ණනා පඨමා.

[534] 2. මහාහංසජාතකවණ්ණනා

එතෙ හංසා පක්කමන්තීති ඉදං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො ආනන්දථෙරස්ස ජීවිතපරිච්චාගමෙව ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු හෙට්ඨා වුත්තසදිසමෙව, ඉධ පන සත්ථා අතීතං ආහරන්තො ඉදමාහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං සංයමස්ස නාම බාරාණසිරඤ්ඤො ඛෙමා නාම අග්ගමහෙසී අහොසි. තදා බොධිසත්තො නවුතිහංසසහස්සපරිවුතො චිත්තකූටෙ විහාසි. අථෙකදිවසං ඛෙමා දෙවී පච්චූසසමයෙ සුපිනං අද්දස. සුවණ්ණවණ්ණා හංසා ආගන්ත්වා රාජපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා මධුරස්සරෙන ධම්මකථං කථෙසුං. දෙවියා සාධුකාරං දත්වා ධම්මං සුණන්තියා ධම්මස්සවනෙන අතිත්තාය එව රත්ති විභායි. හංසා ධම්මං කථෙත්වා සීහපඤ්ජරෙන නික්ඛමිත්වා අගමංසු. සා වෙගෙනුට්ඨාය ‘‘පලායමානෙ හංසෙ ගණ්හථ ගණ්හථා’’ති වත්වා හත්ථං පසාරෙන්තීයෙව පබුජ්ඣි. තස්සා කථං සුත්වා පරිචාරිකායො ‘‘කුහිං හංසා’’ති ථොකං අවහසිංසු. සා තස්මිං ඛණෙ සුපිනභාවං ඤත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං අභූතං න පස්සාමි, අද්ධා ඉමස්මිං ලොකෙ සුවණ්ණවණ්ණා හංසා භවිස්සන්ති, සචෙ ඛො පන ‘සුවණ්ණහංසානං ධම්මං සොතුකාමාම්හී’ති රාජානං වක්ඛාමි, ‘අම්හෙහි සුවණ්ණහංසා නාම න දිට්ඨපුබ්බා, හංසානඤ්ච කථා නාම අභූතායෙවා’ති වත්වා නිරුස්සුක්කො භවිස්සති, ‘දොහළො’ති වුත්තෙ පන යෙන කෙනචි උපායෙන පරියෙසිස්සති, එවං මෙ මනොරථො සමිජ්ඣිස්සතී’’ති. සා ගිලානාලයං දස්සෙත්වා පරිචාරිකානං ¶ සඤ්ඤං දත්වා නිපජ්ජි.

රාජා ¶ රාජාසනෙ නිසින්නො තස්සා දස්සනවෙලාය තං අදිස්වා ‘‘කහං, ඛෙමා දෙවී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ගිලානා’’ති සුත්වා තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා සයනෙකදෙසෙ නිසීදිත්වා පිට්ඨිං පරිමජ්ජන්තො ‘‘කිං තෙ අඵාසුක’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව අඤ්ඤං අඵාසුකං නත්ථි, දොහළො පන මෙ උප්පන්නො’’ති. තෙන හි ‘‘භණ, දෙවි, යං ඉච්ඡසි, තං සීඝං තෙ උපනාමෙස්සාමී’’ති. ‘‘මහාරාජ, අහමෙකස්ස සුවණ්ණහංසස්ස සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස ගන්ධමාලාදීහි පූජං කත්වා සාධුකාරං දදමානා ධම්මකථං සොතුමිච්ඡාමි, සචෙ ලභාමි, ඉච්චෙතං කුසලං, නො චෙ, ජීවිතං මෙ නත්ථී’’ති. අථ නං රාජා ‘‘සචෙ මනුස්සලොකෙ අත්ථි, ලභිස්සසි ¶ , මා චින්තයී’’ති අස්සාසෙත්වා සිරිගබ්භතො නික්ඛම්ම අමච්චෙහි සද්ධිං මන්තෙසි – ‘‘අම්භො, ඛෙමා දෙවී, ‘සුවණ්ණහංසස්ස ධම්මකථං සොතුං ලභන්තී ජීවිස්සාමි, අලභන්තියා මෙ ජීවිතං නත්ථී’ති වදති, අත්ථි නු ඛො සුවණ්ණවණ්ණා හංසා’’ති. ‘‘දෙව අම්හෙහි නෙව දිට්ඨපුබ්බා න සුතපුබ්බා’’ති. ‘‘කෙ පන ජානෙය්යු’’න්ති? ‘‘බ්රාහ්මණා, දෙවා’’ති. රාජා බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා සක්කාරං කත්වා පුච්ඡි – ‘‘හොන්ති නු ඛො ආචරියා සුවණ්ණවණ්ණා හංසා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ අම්හාකං මන්තෙසුමච්ඡා, කක්කටකා, කච්ඡපා, මිගා, මොරා, හංසාති ඡ එතෙ තිරච්ඡානගතා සුවණ්ණවණ්ණා හොන්තීති ආගතා, තත්ථ ධතරට්ඨකුලහංසා නාම පණ්ඩිතා ඤාණසම්පන්නා, ඉති මනුස්සෙහි සද්ධිං සත්ත සුවණ්ණවණ්ණා හොන්තී’’ති.

තං සුත්වා රාජා අත්තමනො හුත්වා ‘‘කහං නු ඛො ආචරියා ධතරට්ඨහංසා වසන්තී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘න ජානාම, මහාරාජා’’ති වුත්තෙ ‘‘අථ කෙ පන ජානිස්සන්තී’’ති වත්වා ‘‘ලුද්දපුත්තා’’ති වුත්තෙ සබ්බෙ අත්තනො විජිතෙ ලුද්දකෙ සන්නිපාතාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘තාතා, සුවණ්ණවණ්ණා ධතරට්ඨකුලහංසා නාම කහං වසන්තී’’ති? අථෙකො ලුද්දො ‘‘හිමවන්තෙ කිර, දෙව, චිත්තකූටපබ්බතෙති නො කුලපරම්පරාය කථෙන්තී’’ති ආහ. ‘‘ජානාසි පන නෙසං ගහණූපාය’’න්ති? ‘‘න ජානාමි, දෙවා’’ති. ‘‘කෙ පන ජානිස්සන්තී’’ති? බ්රාහ්මණාති. සො බ්රාහ්මණපණ්ඩිතෙ පක්කොසාපෙත්වා ¶ චිත්තකූටපබ්බතෙ සුවණ්ණවණ්ණානං හංසානං අත්ථිභාවං ආරොචෙත්වා ‘‘ජානාථ නු ඛො තෙසං ගහණූපාය’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘මහාරාජ, කිං තෙහි ගන්ත්වා ගහිතෙහි, උපායෙන තෙ නගරසමීපං ආනෙත්වා ගහෙස්සාමා’’ති. ‘‘කො පන උපායො’’ති? ‘‘මහාරාජ, නගරතො අවිදූරෙ උත්තරෙන තිගාවුතමත්තෙ තිගාවුතප්පමාණං ඛෙමං නාම සරං ¶ කාරාපෙත්වා උදකස්ස පූරෙත්වා නානාධඤ්ඤානි රොපෙත්වා පඤ්චවණ්ණපදුමසඤ්ඡන්නං කාරාපෙත්වා එකං පණ්ඩිතං නෙසාදං පටිච්ඡාපෙත්වා මනුස්සානං උපගන්තුං අදත්වා චතූසු කණ්ණෙසු ඨිතෙහි අභයං ඝොසාපෙථ, තං සුත්වා නානාසකුණා දස දිසා ඔතරිස්සන්ති, තෙපි හංසා පරම්පරාය තස්ස සරස්ස ඛෙමභාවං සුත්වා ආගච්ඡිස්සන්ති, අථ නෙ වාලපාසෙහි බන්ධාපෙත්වා ගණ්හාපෙය්යාථා’’ති.

තං සුත්වා රාජා තෙහි වුත්තපදෙසෙ වුත්තප්පකාරං සරං කාරාපෙත්වා ඡෙකං නෙසාදං පක්කොසාපෙත්වා තස්ස සහස්සං දාපෙත්වා ‘‘ත්වං ඉතො පට්ඨාය අත්තනො කම්මං මා කරි, පුත්තදාරං තෙ අහං පොසෙස්සාමි, ත්වං අප්පමත්තො ඛෙමං සරං රක්ඛන්තො මනුස්සෙ පටික්කමාපෙත්වා චතූසු කණ්ණෙසු අභයං ඝොසාපෙත්වා ආගතාගතෙ සකුණෙ මම ආචික්ඛෙය්යාසි, සුවණ්ණහංසෙසු ආගතෙසු මහන්තං සක්කාරං ලභිස්සසී’’ති තමස්සාසෙත්වා ඛෙමං සරං පටිච්ඡාපෙසි. සො තතො පට්ඨාය රඤ්ඤා වුත්තනයෙනෙව තත්ථ පටිපජ්ජි, ‘‘ඛෙමං සරං රක්ඛතී’’ති චස්ස ‘‘ඛෙමනෙසාදො’’ත්වෙව නාමං උදපාදි ¶ . තතො පට්ඨාය ච නානප්පකාරා සකුණා ඔතරිංසු, ‘‘ඛෙමං නිබ්භයං සර’’න්ති පරම්පරාඝොසෙන නානාහංසා ආගමිංසු. පඨමං තාව තිණහංසා ආගමිංසු, තෙසං ඝොසෙන පණ්ඩුහංසා, තෙසං ඝොසෙන මනොසිලාවණ්ණා හංසා, තෙසං ඝොසෙන සෙතහංසා, තෙසං ඝොසෙන පාකහංසා ආගමිංසු. තෙසු ආගතෙසු ඛෙමකො රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘දෙව, පඤ්චවණ්ණා හංසා ආගන්ත්වා සරෙ ගොචරං ගණ්හන්ති, පාකහංසානං ආගතත්තා ඉදානි කතිපාහෙනෙව සුවණ්ණහංසා ආගමිස්සන්ති, මා ¶ චින්තයිත්ථ, දෙවා’’ති.

තං සුත්වා රාජා ‘‘අඤ්ඤෙන තත්ථ න ගන්තබ්බං, යො ගච්ඡිස්සති, හත්ථපාදඡෙදනඤ්ච ඝරවිලොපඤ්ච පාපුණිස්සතී’’ති නගර භෙරිං චරාපෙසි. තතො පට්ඨාය තත්ථ කොචි න ගච්ඡති. චිත්තකූටස්ස පනාවිදූරෙ කඤ්චනගුහායංපාකහංසා වසන්ති, තෙපි මහබ්බලා. ධතරට්ඨකුලෙන සද්ධිං තෙසං සරීරවණ්ණොව විසෙසො. පාකහංසරඤ්ඤො පන ධීතා සුවණ්ණවණ්ණා අහොසි. සො තං ධතරට්ඨමහිස්සරස්ස අනුරූපාති තස්ස පාදපරිචාරිකං කත්වා පෙසෙසි. සා තස්ස පියා අහොසි මනාපා, තෙනෙව ච කාරණෙන තානි ද්වෙ හංසකුලානි අඤ්ඤමඤ්ඤං විස්සාසිකානි ජාතානි.

අථෙකදිවසං ¶ බොධිසත්තස්ස පරිවාරහංසා පාකහංසෙ පුච්ඡිංසු – ‘‘තුම්හෙ ඉමෙසු දිවසෙසු කහං ගොචරං ගණ්හථා’’ති? ‘‘මයං බාරාණසිතො අවිදූරෙ ඛෙමසරෙ ගොචරං ගණ්හාම, තුම්හෙ පන කුහිං ආහිණ්ඩථා’’ති. ‘‘අසුකං නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘කස්මා ඛෙමසරං න ගච්ඡථ, සො හි සරො රමණීයො නානාසකුණසමාකිණ්ණො පඤ්චවණ්ණපදුමසඤ්ඡන්නො නානාධඤ්ඤඵලසම්පන්නො නානප්පකාරභමරගණනිකූජිතො චතූසු කණ්ණෙසු නිච්චං පවත්තඅභයඝොසනො, කොචි නං උපසඞ්කමිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, පගෙව අඤ්ඤං උපද්දවං කාතුං, එවරූපො සො සරො’’ති ඛෙමසරං වණ්ණයිංසු. තෙ තෙසං වචනං සුත්වා ‘‘බාරාණසියා සමීපෙ කිර එවරූපො ඛෙමො නාම සරො අත්ථි, පාකහංසා තත්ථ ගන්ත්වා ගොචරං ගණ්හන්ති, තුම්හෙපි ධතරට්ඨමහිස්සරස්ස ආරොචෙථ, සචෙ අනුජානාති, මයම්පි තත්ථ ගන්ත්වා ගොචරං ගණ්හෙය්යාමා’’ති සුමුඛස්ස කථෙසුං. සුමුඛො රඤ්ඤො ආරොචෙසි. සො චින්තෙසි – ‘‘මනුස්සා නාම බහුමායා ඛරමන්තා උපායකුසලා, භවිතබ්බමෙත්ථ කාරණෙන, එත්තකං කාලං එසො සරො නත්ථි, ඉදානි අම්හාකං ගහණත්ථාය කතො භවිස්සතී’’ති. සො සුමුඛං ආහ – ‘‘මා වො තත්ථ ගමනං රුච්චථ, න සො සරො තෙහි සුධම්මතාය කතො, අම්හාකං ගහණත්ථායෙව කතො, මනුස්සා නාම බහුමායා ඛරමන්තා උපායකුසලා, තුම්හෙ සකෙයෙව ගොචරෙ චරථා’’ති ¶ .

සුවණ්ණහංසා ‘‘ඛෙමං සරං ගන්තුකාමම්හා’’ති දුතියම්පි තතියම්පි සුමුඛස්ස ආරොචෙසුං. සො ¶ තෙසං තත්ථ ගන්තුකාමතං මහාසත්තස්ස ආරොචෙසි. අථ මහාසත්තො ‘‘මම ඤාතකා මං නිස්සාය මා කිලමන්තු, තෙන හි ගච්ඡාමා’’ති නවුතිහංසසහස්සපරිවුතො තත්ථ ගන්ත්වා ගොචරං ගහෙත්වා හංසකීළං කීළිත්වා චිත්තකූටමෙව පච්චාගමි. ඛෙමකො තෙසං ගොචරං චරිත්වා ගතකාලෙ ගන්ත්වා තෙසං ආගතභාවං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා තුට්ඨචිත්තො හුත්වා, ‘‘සම්ම ඛෙමක, එකං වා ද්වෙ වා හංසෙ ගණ්හිතුං වායම, මහන්තං තෙ යසං දස්සාමී’’ති වත්වා පරිබ්බයං දත්වා තං උය්යොජෙසි. සො තත්ථ ගන්ත්වා චාටිපඤ්ජරෙ නිසීදිත්වා හංසානං චරණට්ඨානං වීමංසි. බොධිසත්තා නාම නිල්ලොලුප්පචාරිනො හොන්ති, තස්මා මහාසත්තො ඔතිණ්ණට්ඨානතො පට්ඨාය සපදානං සාලිං ඛාදන්තො අගමාසි. සෙසා ඉතො චිතො ච ඛාදන්තා විචරිංසු.

අථ ¶ ලුද්දපුත්තො ‘‘අයං හංසො නිල්ලොලුප්පචාරී, ඉමං බන්ධිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා පුනදිවසෙ හංසෙසු සරං අනොතිණ්ණෙසුයෙව චාටිපඤ්ජරෙ නිසින්නො තං ඨානං ගන්ත්වා අවිදූරෙ පඤ්ජරෙ අත්තානං පටිච්ඡාදෙත්වා ඡිද්දෙන ඔලොකෙන්තො අච්ඡි. තස්මිං ඛණෙ මහාසත්තො නවුතිහංසසහස්සපුරක්ඛතො හිය්යො ඔතිණ්ණට්ඨානෙයෙව ඔතරිත්වා ඔධියං නිසීදිත්වා සාලිං ඛාදන්තො පායාසි. නෙසාදො පඤ්ජරඡිද්දෙන ඔලොකෙන්තො තස්ස රූපසොභග්ගප්පත්තං අත්තභාවං දිස්වා ‘‘අයං හංසො සකටනාභිප්පමාණසරීරො සුවණ්ණවණ්ණො, තීහි රත්තරාජීහි ගීවායං පරික්ඛිත්තො, තිස්සො රාජියො ගලෙන ඔතරිත්වා උරන්තරෙන ගතා, තිස්සො පච්ඡාභාගෙන නිබ්බිජ්ඣිත්වා ගතා, රත්තකම්බලසුත්තසික්කාය ඨපිතකඤ්චනක්ඛන්ධො විය අතිරොචති, ඉමිනා එතෙසං රඤ්ඤා භවිතබ්බං, ඉමමෙව ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙසි. හංසරාජාපි බහුං ගොචරං චරිත්වා ජලකීළං කීළිත්වා හංසගණපරිවුතො චිත්තකූටමෙව අගමාසි. ඉමිනා නියාමෙනෙව පඤ්ච දිවසෙ ගොචරං ගණ්හි. ඡට්ඨෙ දිවසෙ ඛෙමකො කාළඅස්සවාලමයං දළ්හං මහාරජ්ජුං වට්ටිත්වා යට්ඨියා පාසං කත්වා ‘‘ස්වෙ හංසරාජා ඉමස්මිං ඔකාසෙ ¶ ඔතරිස්සතී’’ති තථතො ඤත්වා අන්තොඋදකෙ යට්ඨිපාසං ඔඩ්ඩි.

පුනදිවසෙ හංසරාජා ඔතරන්තො පාදං පාසෙ පවෙසන්තොයෙව ඔතරි. අථස්ස පාසො පාදං අයපට්ටකෙන කඩ්ඪන්තො විය ආබන්ධිත්වා ගණ්හි. සො ‘‘ඡින්දිස්සාමි න’’න්ති වෙගං ජනෙත්වා කඩ්ඪිත්වා පාතෙසි. පඨමවාරෙ සුවණ්ණවණ්ණං චම්මං ඡිජ්ජි, දුතියවාරෙ කම්බලවණ්ණං මංසං ඡිජ්ජි, තතියවාරෙ න්හාරු ඡිජ්ජි, චතුත්ථවාරෙ පන ‘‘පාදා ඡිජ්ජෙය්යුං, රඤ්ඤො පන හීනඞ්ගතා නාම අනනුච්ඡවිකා’’ති න වායාමං අකාසි, බලවවෙදනා ච පවත්තිංසු. සො චින්තෙසි – ‘‘සචාහං බද්ධරවං රවිස්සාමි, ඤාතකා මෙ ඤත්රස්තා හුත්වා ගොචරං අග්ගහෙත්වා ඡාතජ්ඣත්තාව පලායන්තා දුබ්බලත්තා සමුද්දෙ පතිස්සන්තී’’ති. සො වෙදනං අධිවාසෙත්වා පාසවසෙ වත්තෙත්වා සාලිං ඛාදන්තො ¶ විය හුත්වා තෙසං යාවදත්ථං චරිත්වා හංසකීළං කීළනකාලෙ මහන්තෙන සද්දෙන බද්ධරවං රවි. තං සුත්වා හංසා මරණභයතජ්ජිතා වග්ගවග්ගා චිත්තකූටාභිමුඛා පුරිමනයෙනෙව පක්කමිංසු.

සුමුඛොපි ¶ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව චින්තෙත්වා විචිනිත්වා තීසුපි කොට්ඨාසෙසු මහාසත්තං අදිස්වා ‘‘අද්ධා තස්සෙවෙදං භයං උප්පන්න’’න්ති නිවත්තිත්වා ආගතො මහාසත්තං පාසෙන බද්ධං ලොහිතමක්ඛිතං දුක්ඛාතුරං පඞ්කපිට්ඨෙ නිපන්නං දිස්වා ‘‘මා භායි, මහාරාජ, අහං මම ජීවිතං පරිච්චජිත්වා තුම්හෙ මොචෙස්සාමී’’ති වදන්තො ඔතරිත්වා මහාසත්තං අස්සාසෙන්තො පඞ්කපිට්ඨෙ නිසීදි. මහාසත්තො ‘‘නවුතිහංසසහස්සෙසු මං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායන්තෙසු අයං සුමුඛො එකකොව ආගතො, කිං නු ඛො ලුද්දපුත්තස්ස ආගතකාලෙ මං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායිස්සති, උදාහු නො’’ති වීමංසනවසෙන ලොහිතමක්ඛිතො පාසයට්ඨියං ඔලම්බන්තොයෙව තිස්සො ගාථා අභාසි –

89.

‘‘එතෙ හංසා පක්කමන්ති, වක්කඞ්ගා භයමෙරිතා;

හරිත්තච හෙමවණ්ණ, කාමං සුමුඛ පක්කම.

90.

‘‘ඔහාය මං ඤාතිගණා, එකං පාසවසං ගතං;

අනපෙක්ඛමානා ගච්ඡන්ති, කිං එකො අවහීයසි.

91.

‘‘පතෙව පතතං සෙට්ඨ, නත්ථි බද්ධෙ සහායතා;

මා අනීඝාය හාපෙසි, කාමං සුමුඛ පක්කමා’’ති.

තත්ථ ¶ භයමෙරිතාති භයෙන එරිතා භයට්ටිතා භයචලිතා. තතියපදෙ ‘‘හරී’’තිපි ‘‘හෙම’’න්තිපි සුවණ්ණස්සෙව නාමං. සො ච හරිත්තචතාය හෙමවණ්ණො, තෙන තං එවං ආලපති. සුමුඛාති සුන්දරමුඛ. අනපෙක්ඛමානාති තව ඤාතකා මං අනොලොකෙන්තා නිරාලයා හුත්වා. පතෙවාති උප්පතාහියෙව. මා අනීඝායාති ඉතො ගන්ත්වා පත්තබ්බාය නිදුක්ඛභාවාය වීරියං මා හාපෙසි.

තං සුත්වා සුමුඛො ‘‘අයං හංසරාජා මම පියමිත්තභාවං න ජානාති, අනුප්පියභාණී මිත්තොති මං සල්ලක්ඛෙති, සිනෙහභාවමස්ස දස්සෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා චතස්සො ගාථා අභාසි –

92.

‘‘නාහං ¶ දුක්ඛපරෙතොපි, ධතරට්ඨ තුවං ජහෙ;

ජීවිතං මරණං වා මෙ, තයා සද්ධිං භවිස්සති.

93.

‘‘නාහං ¶ දුක්ඛපරෙතොපි, ධතරට්ඨ තුවං ජහෙ;

න මං අනරියසංයුත්තෙ, කම්මෙ යොජෙතුමරහසි.

94.

‘‘සකුමාරො සඛාත්යස්මි, සචිත්තෙ චස්මි තෙ ඨිතො;

ඤාතො සෙනාපතී ත්යාහං, හංසානං පවරුත්තම.

95.

‘‘කථං අහං විකත්තිස්සං, ඤාතිමජ්ඣෙ ඉතො ගතො;

තං හිත්වා පතතං සෙට්ඨ, කිං තෙ වක්ඛාමිතො ගතො;

ඉධ පාණං චජිස්සාමි, නානරියං කත්තුමුස්සහෙ’’ති.

තත්ථ නාහන්ති අහං, මහාරාජ, කායිකචෙතසිකෙන දුක්ඛෙන ඵුට්ඨොපි තං න ජහාමි. අනරියසංයුත්තෙති මිත්තදුබ්භීහි අහිරිකෙහි කත්තබ්බතාය අනරියභාවෙන සංයුත්තෙ. කම්මෙති තං ජහිත්වා පක්කමනකම්මෙ. සකුමාරොති සමානකුමාරො, එකදිවසෙනෙව පටිසන්ධිං ගහෙත්වා එකදිවසෙ අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා එකතො වඩ්ඪිතකුමාරොති අත්ථො. සඛාත්යස්මීති අහං තෙ දක්ඛිණක්ඛිසමො පියසහායො. සචිත්තෙති තව සකෙ චිත්තෙ අහං ඨිතො තව වසෙ වත්තාමි, තයි ජීවන්තෙ ජීවාමි, න ජීවන්තෙ න ජීවාමීති අත්ථො. ‘‘සංචිත්තෙ’’තිපි පාඨො, තව චිත්තෙ අහං සණ්ඨිතො සුට්ඨු ඨිතොති අත්ථො. ඤාතොති සබ්බහංසානං අන්තරෙ පඤ්ඤාතො. විකත්තිස්සන්ති ‘‘කුහිං හංසරාජා’’ති පුච්ඡිතො අහං කින්ති කථෙස්සාමි. කිං තෙ වක්ඛාමීති තෙ තව පවත්තිං පුච්ඡන්තෙ හංසගණෙ කිං වක්ඛාමි.

එවං සුමුඛෙන චතූහි ගාථාහි සීහනාදෙ නදිතෙ තස්ස ගුණං පකාසෙන්තො මහාසත්තො ආහ –

96.

‘‘එසො හි ධම්මො සුමුඛ, යං ත්වං අරියපථෙ ඨිතො;

යො භත්තාරං සඛාරං මං, න පරිච්චත්තුමුස්සහෙ.

97.

‘‘තඤ්හි ¶ ¶ මෙ පෙක්ඛමානස්ස, භයං න ත්වෙව ජායති;

අධිගච්ඡසි ත්වං මය්හං, එවංභූතස්ස ජීවිත’’න්ති.

තත්ථ එසො ධම්මොති එස පොරාණකපණ්ඩිතානං සභාවො. භත්තාරං සඛාරං මන්ති සාමිකඤ්ච සහායඤ්ච මං. භයන්ති චිත්තුත්රාසො මය්හං න ජායති, චිත්තකූටපබ්බතෙ හංසගණමජ්ඣෙ ඨිතො විය හොමි. මය්හන්ති මම ජීවිතං ත්වං ලභාපෙස්සසි.

එවං ¶ තෙසං කථෙන්තානඤ්ඤෙව ලුද්දපුත්තො සරපරියන්තෙ ඨිතො හංසෙ තීහි ඛන්ධෙහි පලායන්තෙ දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො’’ති පාසට්ඨානං ඔලොකෙන්තො බොධිසත්තං පාසයට්ඨියං ඔලම්බන්තං දිස්වා සඤ්ජාතසොමනස්සො කච්ඡං දළ්හං බන්ධිත්වා මුග්ගරං ගහෙත්වා කප්පුට්ඨානග්ගි විය අවත්ථරමානො පණ්හියා අක්කන්තකලලෙ උපරිසීසෙන ගන්ත්වා පුරතො පතන්තෙ වෙගෙන උපසඞ්කමි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

98.

‘‘ඉච්චෙවං මන්තයන්තානං, අරියානං අරියවුත්තිනං;

දණ්ඩමාදාය නෙසාදො, ආපතී තුරිතො භුසං.

99.

‘‘තමාපතන්තං දිස්වාන, සුමුඛො අතිබ්රූහයි;

අට්ඨාසි පුරතො රඤ්ඤො, හංසො විස්සාසයං බ්යථං.

100.

‘‘මා භායි පතතං සෙට්ඨ, න හි භායන්ති තාදිසා;

අහං යොගං පයුඤ්ජිස්සං, යුත්තං ධම්මූපසඤ්හිතං;

තෙන පරියාපදානෙන, ඛිප්පං පාසා පමොක්ඛසී’’ති.

තත්ථ අරියවුත්තිනන්ති අරියාචාරෙ වත්තමානානං. භුසන්ති දළ්හං බලවං. අතිබ්රූහයීති අනන්තරගාථාය ආගතං ‘‘මා භායී’’ති වචනං වදන්තො අතිබ්රූහෙසි මහාසද්දං නිච්ඡාරෙසි. අට්ඨාසීති සචෙ නෙසාදො රාජානං පහරිස්සති, අහං පහාරං සම්පටිච්ඡිස්සාමීති ජීවිතං පරිච්චජිත්වා පුරතො අට්ඨාසි. විස්සාසයන්ති විස්සාසෙන්තො අස්සාසෙන්තො. බ්යථන්ති බ්යථිතං භීතං රාජානං ‘‘මා භායී’’ති ඉමිනා වචනෙන විස්සාසෙන්තො. තාදිසාති තුම්හාදිසා ඤාණවීරියසම්පන්නා. යොගන්ති ඤාණවීරියයොගං. යුත්තන්ති අනුච්ඡවිකං. ධම්මූපසඤ්හිතන්ති කාරණනිස්සිතං. තෙන පරියාපදානෙනාති තෙන මයා පයුත්තෙන යොගෙන පරිසුද්ධෙන. පමොක්ඛසීති මුච්චිස්සසි.

එවං ¶ සුමුඛො මහාසත්තං අස්සාසෙත්වා ලුද්දපුත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා මධුරං මානුසිං වාචං නිච්ඡාරෙන්තො, ‘‘සම්ම, ත්වං කොනාමොසී’’ති ¶ පුච්ඡිත්වා ‘‘සුවණ්ණවණ්ණහංසරාජ, අහං ඛෙමකො නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘සම්ම ඛෙමක, ‘තයා ඔඩ්ඩිතවාලපාසෙ යො වා සො වා හංසො බද්ධො’ති සඤ්ඤං මා කරි, නවුතියා හංසසහස්සානං පවරො ධතරට්ඨහංසරාජා තෙ පාසෙ ¶ බද්ධො, ඤාණසීලාචාරසම්පන්නො සඞ්ගාහකපක්ඛෙ ඨිතො, න තං මාරෙතුං යුත්තො, අහං තව ඉමිනා කත්තබ්බකිච්චං කරිස්සාමි, අයම්පි සුවණ්ණවණ්ණො, අහම්පි තථෙව, අහං එතස්සත්ථාය අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජිස්සාමි, සචෙ ත්වං එතස්ස පත්තානි ගණ්හිතුකාමොසි, මම පත්තානි ගණ්හ, අථොපි චම්මමංසන්හාරුඅට්ඨීනමඤ්ඤතරං ගණ්හිතුකාමොසි, මමෙව සරීරතො ගණ්හ, අථ නං කීළාහංසං කාතුකාමොසි, මඤ්ඤෙව කර, ජීවන්තමෙව වික්කිණිත්වා සචෙ ධනං උප්පාදෙතුකාමොසි, මං ජීවන්තමෙව වික්කිණිත්වා ධනං උප්පාදෙහි, මා එතං ඤාණාදිගුණසංයුත්තං හංසරාජානං අවධි, සචෙ හි නං වධිස්සසි, නිරයාදීහි න මුච්චිස්සසී’’ති තං නිරයාදිභයෙන සන්තජ්ජෙත්වා අත්තනො මධුරකථං ගණ්හාපෙත්වා පුන බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං අස්සාසෙන්තො අට්ඨාසි. නෙසාදො තස්ස කථං සුත්වා ‘‘අයං තිරච්ඡානගතො සමානො මනුස්සෙහිපි කාතුං අසක්කුණෙය්යං එවරූපං මිත්තධම්මං කරොති, මනුස්සාපි එවං මිත්තධම්මෙ ඨාතුං න සක්කොන්ති, අහො එස ඤාණසම්පන්නො මධුරකථො ධම්මිකො’’ති සකලසරීරං පීතිසොමනස්සපරිපුණ්ණං කත්වා පහට්ඨලොමො දණ්ඩං ඡඩ්ඩෙත්වා සිරසි අඤ්ජලිං පතිට්ඨපෙත්වා සූරියං නමස්සන්තො විය සුමුඛස්ස ගුණං කිත්තෙන්තො අට්ඨාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

101.

‘‘තස්ස තං වචනං සුත්වා, සුමුඛස්ස සුභාසිතං;

පහට්ඨලොමො නෙසාදො, අඤ්ජලිස්ස පණාමයි.

102.

‘‘න මෙ සුතං වා දිට්ඨං වා, භාසන්තො මානුසිං දිජො;

අරියං බ්රුවානො වක්කඞ්ගො, චජන්තො මානුසිං ගිරං.

103.

‘‘කිං නු තායං දිජො හොති, මුත්තො බද්ධං උපාසසි;

ඔහාය සකුණා යන්ති, කිං එකො අවහීයසී’’ති.

තත්ථ ¶ අඤ්ජලිස්ස පණාමයීති අඤ්ජලිං අස්ස උපනාමයි, ‘‘න මෙ’’ති ගාථායස්ස ථුතිං කරොති. තත්ථ මානුසින්ති මනුස්සවාචං. අරියන්ති සුන්දරං නිද්දොසං. චජන්තොති විස්සජ්ජෙන්තො. ඉදං වුත්තං හොති – සම්ම, ත්වං දිජො සමානො අජ්ජ මයා සද්ධිං මානුසිං වාචං භාසන්තො නිද්දොසං ¶ බ්රුවානො මානුසිං ගිරං චජන්තො පච්චක්ඛතො දිට්ඨො, ඉතො පුබ්බෙ පන ඉදං අච්ඡරියං මයා ¶ නෙව සුතං න දිට්ඨන්ති. කිං නු තායන්ති යං එතං ත්වං උපාසසි, කිං නු තෙ අයං හොති.

එවං තුට්ඨචිත්තෙන නෙසාදෙන පුට්ඨො සුමුඛො ‘‘අයං මුදුකො ජාතො, ඉදානිස්ස භිය්යොසොමත්තාය මුදුභාවත්ථං මම ගුණං දස්සෙසාමී’’ති චින්තෙත්වා ආහ –

104.

‘‘රාජා මෙ සො දිජාමිත්ත, සෙනාපච්චස්ස කාරයිං;

තමාපදෙ පරිච්චතුං, නුස්සහෙ විහගාධිපං.

105.

‘‘මහාගණාය භත්තා මෙ, මා එකො බ්යසනං අගා;

තථා තං සම්ම නෙසාද, භත්තායං අභිතො රමෙ’’ති.

තත්ථ නුස්සහෙති න සමත්ථොම්හි. මහාගණායාති මහතො හංසගණස්ස. මා එකොති මාදිසෙ සෙවකෙ විජ්ජමානෙ මා එකකො බ්යසනං අගා. තථා තන්ති යථා අහං වදාමි, තථෙව තං. සම්මාති වයස්ස. භත්තායං අභිතො රමෙති භත්තා අයං මම, අහමස්ස අභිතො රමෙ සන්තිකෙ රමාමි න උක්කණ්ඨාමීති.

නෙසාදො තං තස්ස ධම්මනිස්සිතං මධුරකථං සුත්වා සොමනස්සප්පත්තො පහට්ඨලොමො ‘‘සචාහං එතං සීලාදිගුණසංයුත්තං හංසරාජානං වධිස්සාමි, චතූහි අපායෙහි න මුච්චිස්සාමි, රාජා මං යදිච්ඡති, තං කරොතු, අහමෙතං සුමුඛස්ස දායං කත්වා විස්සජ්ජෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –

106.

‘‘අරියවත්තසි වක්කඞ්ග, යො පිණ්ඩමපචායසි;

චජාමි තෙ තං භත්තාරං, ගච්ඡථූභො යථාසුඛ’’න්ති.

තත්ථ අරියවත්තසීති මිත්තධම්මරක්ඛණසඞ්ඛාතෙන ආචාරඅරියානං වත්තෙන සමන්නාගතොසි. පිණ්ඩමපචායසීති භත්තු සන්තිකා ලද්ධං පිණ්ඩං සෙනාපතිට්ඨානං පූජෙසි. ගච්ඡථූභොති ද්වෙපි ජනා අස්සුමුඛෙ ඤාතිසඞ්ඝෙ හාසයමානා යථාසුඛං ගච්ඡථාති.

එවං ¶ ¶ වත්වා නෙසාදො මුදුචිත්තෙන මහාසත්තං උපසඞ්කමිත්වා යට්ඨිං ඔනාමෙත්වා පඞ්කපිට්ඨෙ නිසීදාපෙත්වා පාසයට්ඨියා මොචෙත්වා තං උක්ඛිපිත්වා සරතො නීහරිත්වා තරුණදබ්බතිණපිට්ඨෙ නිසීදාපෙත්වා පාදෙ බද්ධපාසං ¶ සණිකං මොචෙත්වා මහාසත්තෙ බලවසිනෙහං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා මෙත්තචිත්තෙන උදකං ආදාය ලොහිතං ධොවිත්වා පුනප්පුනං පරිමජ්ජි, අථස්ස මෙත්තානුභාවෙන සිරාය සිරා, මංසෙන මංසං, චම්මෙන චම්මං ඝටිතං, පාදො පාකතිකො අහොසි, ඉතරෙන නිබ්බිසෙසො. බොධිසත්තො සුඛප්පත්තො හුත්වා පකතිභාවෙන නිසීදි. සුමුඛො අත්තානං නිස්සාය රඤ්ඤො සුඛිතභාවං දිස්වා සඤ්ජාතසොමනස්සො චින්තෙසි – ‘‘ඉමිනා අම්හාකං මහාඋපකාරො කතො, අම්හෙහි එතස්ස කතො උපකාරො නාම නත්ථි, සචෙ එස රාජරාජමහාමත්තානං අත්ථාය අම්හෙ ගණ්හි, තෙසං සන්තිකං නෙත්වා බහුං ධනං ලභිස්සති, සචෙ අත්තනො අත්ථාය ගණ්හි, අම්හෙ වික්කිණිත්වා ධනං ලභිස්සතෙව, පුච්ඡිස්සාමි තාව න’’න්ති. අථ නං උපකාරං කාතුකාමතාය පුච්ඡන්තො ආහ –

107.

‘‘සචෙ අත්තප්පයොගෙන, ඔහිතො හංසපක්ඛිනං;

පටිග්ගණ්හාම තෙ සම්ම, එතං අභයදක්ඛිණං.

108.

‘‘නො චෙ අත්තප්පයොගෙන, ඔහිතො හංසපක්ඛිනං;

අනිස්සරො මුඤ්චමම්හෙ, ථෙය්යං කයිරාසි ලුද්දකා’’ති.

තත්ථ සචෙති, සම්ම නෙසාද, සචෙ තයා අත්තනො පයොගෙන අත්තනො අත්ථාය හංසානඤ්චෙව සෙසපක්ඛීනඤ්ච පාසො ඔහිතො. අනිස්සරොති අනිස්සරො හුත්වා අම්හෙ මුඤ්චන්තො යෙනාසි ආණත්තො, තස්සසන්තකං ගණ්හන්තො ථෙය්යං කයිරාසි.

තං සුත්වා නෙසාදො ‘‘නාහං තුම්හෙ අත්තනො අත්ථාය ගණ්හිං, බාරාණසිරඤ්ඤා පන සංයමෙන ගණ්හාපිතොම්හී’’ති වත්වා දෙවියා දිට්ඨසුපිනකාලතො පට්ඨාය යාව රඤ්ඤා තෙසං ආගතභාවං සුත්වා, ‘‘සම්ම ඛෙමක, එකං වා ද්වෙ වා හංසෙ ගණ්හිතුං වායම, මහන්තං තෙ යසං දස්සාමී’’ති වත්වා පරිබ්බයං දත්වා උය්යොජිතභාවො, තාව සබ්බං පවත්තිං ආරොචෙසි. තං සුත්වා සුමුඛො ‘‘ඉමිනා නෙසාදෙන අත්තනො ජීවිතං අගණෙත්වා අම්හෙ විස්සජ්ජෙන්තෙන ¶ දුක්කරං කතං, සචෙ මයං ඉතො චිත්තකූටං ගමිස්සාම, නෙව ධතරට්ඨරඤ්ඤො පඤ්ඤානුභාවො, න මය්හං මිත්තධම්මො පාකටො භවිස්සති, න ලුද්දපුත්තො මහන්තං යසං ලච්ඡති, න රාජා පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨහිස්සති, න දෙවියා මනොරථො මත්ථකං පාපුණිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ¶ , ‘‘සම්ම, එවං සන්තෙ අම්හෙ විස්සජ්ජෙතුං න ¶ ලභසි, රඤ්ඤො නො දස්සෙහි, සො අම්හෙ යථාරුචිං කරිස්සතී’’ති ඉමමත්ථං පකාසෙන්තො ගාථමාහ –

109.

‘‘යස්ස ත්වං භතකො රඤ්ඤො, කාමං තස්සෙව පාපය;

තත්ථ සංයමනො රාජා, යථාභිඤ්ඤං කරිස්සතී’’ති.

තත්ථ තස්සෙවාති තස්සෙව සන්තිකං නෙහි. තත්ථාති තස්මිං රාජනිවෙසනෙ. යථාභිඤ්ඤන්ති යථාධිප්පායං යථාරුචිං.

තං සුත්වා නෙසාදො ‘‘මා වො භද්දන්තෙ රාජදස්සනං රුච්චිත්ථ, රාජානො නාම සප්පටිභයා, කීළාහංසෙ වා වො කරෙය්යුං මාරෙය්යුං වා’’ති ආහ. අථ නං සුමුඛො, ‘‘සම්ම ලුද්දක මා අම්හාකං චින්තයි, අහං තාදිසස්ස කක්ඛළස්ස ධම්මකථාය මද්දවං ජනෙසිං, රඤ්ඤො කිං න ජනෙස්සාමි, රාජානො හි පණ්ඩිතා සුභාසිතදුබ්භාසිතඤ්ඤු, ඛිප්පං නො රඤ්ඤො සන්තිකං නෙහි, නයන්තො ච මා බන්ධනෙන නයි, පුප්ඵපඤ්ජරෙ පන නිසීදාපෙත්වා නෙහි, පුප්ඵපඤ්ජරං කරොන්තො ධතරට්ඨස්ස මහන්තං සෙතපදුමසඤ්ඡන්නං, මම ඛුද්දකං රත්තපදුමසඤ්ඡන්නං කත්වා ධතරට්ඨං පුරතො, මමං පච්ඡතො නීචතරං කත්වා ආදාය ඛිප්පං නෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙහී’’ති ආහ. සො තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘සුමුඛො රාජානං දිස්වා මම මහන්තං යසං දාතුකාමො භවිස්සතී’’ති සඤ්ජාතසොමනස්සො මුදූහි ලතාහි පඤ්ජරෙ කත්වා පදුමෙහි ඡාදෙත්වා වුත්තනයෙනෙව තෙ ගහෙත්වා අගමාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

110.

‘‘ඉච්චෙවං වුත්තො නෙසාදො, හෙමවණ්ණෙ හරිත්තචෙ;

උභො හත්ථෙහි සඞ්ගය්හ, පඤ්ජරෙ අජ්ඣවොදහි.

111.

‘‘තෙ ¶ පඤ්ජරගතෙ පක්ඛී, උභො භස්සරවණ්ණිනෙ;

සුමුඛං ධතරට්ඨඤ්ච, ලුද්දො ආදාය පක්කමී’’ති.

තත්ථ අජ්ඣවොදහීති ඔදහි ඨපෙසි. භස්සරවණ්ණිනෙති පභාසම්පන්නවණ්ණෙ.

එවං ¶ ලුද්දස්ස තෙ ආදාය පක්කමනකාලෙ ධතරට්ඨො පාකහංසරාජධීතරං අත්තනො භරියං සරිත්වා සුමුඛං ආමන්තෙත්වා කිලෙසවසෙන විලපි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

112.

‘‘හරීයමානො ¶ ධතරට්ඨො, සුමුඛං එතදබ්රවි;

බාළ්හං භායාමි සුමුඛ, සාමාය ලක්ඛණූරුයා;

අස්මාකං වධමඤ්ඤාය, අථත්තානං වධිස්සති.

113.

‘‘පාකහංසා ච සුමුඛ, සුහෙමා හෙමසුත්තචා;

කොඤ්චී සමුද්දතීරෙව, කපණා නූන රුච්ඡතී’’ති.

තත්ථ භායාමීති මරණතො භායාමි. සාමායාති සුවණ්ණවණ්ණාය. ලක්ඛණූරුයාති ලක්ඛණසම්පන්නඌරුයා. වචමඤ්ඤායාති වධං ජානිත්වා ‘‘මම පියසාමිකො මාරිතො’’ති සඤ්ඤී හුත්වා. වධිස්සතීති කිං මෙ පියසාමිකෙ මතෙ ජීවිතෙනාති මරිස්සති. පාකහංසාති පාකහංසරාජධීතා. සුහෙමාති එවංනාමිකා. හෙමසුත්තචාති හෙමසදිසසුන්දරතචා. රුච්ඡතීති යථා ලොණිසඞ්ඛාතං සමුද්දං ඔතරිත්වා මතෙ පතිම්හි කොඤ්චී සකුණිකා කපණා රොදති, එවං නූන සා රොදිස්සතීති.

තං සුත්වා සුමුඛො ‘‘අයං හංසරාජා අඤ්ඤෙ ඔවදිතුං යුත්තො මාතුගාමං නිස්සාය කිලෙසවසෙන විලපති, උදකස්ස ආදිත්තකාලො විය වතියා උට්ඨාය කෙදාරඛාදනකාලො විය ච ජාතො, යංනූනාහං අත්තනො බලෙන මාතුගාමස්ස දොසං පකාසෙත්වා එතං සඤ්ඤාපෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –

114.

‘‘එවං මහන්තො ලොකස්ස, අප්පමෙය්යො මහාගණී;

එකිත්ථිමනුසොචෙය්ය, නයිදං පඤ්ඤවතාමිව.

115.

‘‘වාතොව ගන්ධමාදෙති, උභයං ඡෙකපාපකං;

බාලො ආමකපක්කංව, ලොලො අන්ධොව ආමිසං.

116.

‘‘අවිනිච්ඡයඤ්ඤු ¶ අත්ථෙසු, මන්දොව පටිභාසි මං;

කිච්චාකිච්චං න ජානාසි, සම්පත්තො කාලපරියායං.

117.

‘‘අඩ්ඪුම්මත්තො ¶ උදීරෙසි, යො සෙය්යා මඤ්ඤසිත්ථියො;

බහුසාධාරණා හෙතා, සොණ්ඩානංව සුරාඝරං.

118.

‘‘මායා ¶ චෙතා මරීචී ච, සොකා රොගා චුපද්දවා;

ඛරා ච බන්ධනා චෙතා, මච්චුපාසා ගුහාසයා;

තාසු යො විස්සසෙ පොසො, සො නරෙසු නරාධමො’’ති.

තත්ථ මහන්තොති මහන්තො සමානො. ලොකස්සාති හංසලොකස්ස. අප්පමෙය්යොති ගුණෙහි පමෙතුං අසක්කුණෙය්යො. මහාගණීති මහන්තෙන ගණෙන සමන්නාගතො ගණසත්ථා. එකිත්ථින්ති යං එවරූපො භවං එකං ඉත්ථිං අනුසොචෙය්ය, ඉදං අනුසොචනං න පඤ්ඤවතං ඉව, තෙනාහං අජ්ජ තං බාලොති මඤ්ඤාමීති අධිප්පායෙනෙවමාහ.

ආදෙතීති ගණ්හාති. ඡෙකපාපකන්ති සුන්දරාසුන්දරං. ආමකපක්කති ආමකඤ්ච පක්කඤ්ච. ලොලොති රසලොලො. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, යථා නාම වාතො පදුමසරාදීනි පහරිත්වා සුගන්ධම්පි සඞ්කාරට්ඨානාදීනි පහරිත්වා දුග්ගන්ධම්පීති උභයං ඡෙකපාපකං ගන්ධං ආදියති, යථා ච බාලො කුමාරකො අම්බජම්බූනං හෙට්ඨා නිසින්නො හත්ථං පසාරෙත්වා පතිතපතිතං ආමකම්පි පක්කම්පි ඵලං ගහෙත්වා ඛාදති, යථා ච රසලොලො අන්ධො භත්තෙ උපනීතෙ යංකිඤ්චි සමක්ඛිකම්පි නිම්මක්ඛිකම්පි ආමිසං ආදියති, එවං ඉත්ථියො නාම කිලෙසවසෙන අඩ්ඪම්පි දුග්ගතම්පි කුලීනම්පි අකුලීනම්පි අභිරූපම්පි විරූපම්පි ගණ්හන්ති භජන්ති, තාදිසානං පාපධම්මානං ඉත්ථීනං කිංකාරණා විප්පලපසි, මහාරාජාති.

අත්ථෙසූති කාරණාකාරණෙසු. මන්දොති අන්ධබාලො. පටිභාසි මන්ති මම උපට්ඨාසි. කාලපරියායන්ති එවරූපං මරණකාලං පත්තො ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ ඉදං කත්තබ්බං, ඉදං නකත්තබ්බං, ඉදං වත්තබ්බං, ඉදං න වත්තබ්බ’’න්ති න ජානාසි දෙවාති. අඩ්ඪුම්මත්තොති අඩ්ඪුම්මත්තකො මඤ්ඤෙ හුත්වා. උදීරෙසීති යථා සුරං පිවිත්වා නාතිමත්තො පුරිසො යං වා තං වා පලපති, එවං පලපසීති අත්ථො. සෙය්යාති වරා උත්තමා.

‘‘මායා චා’’තිආදීසු, දෙව, ඉත්ථියො නාමෙතා වඤ්චනට්ඨෙන මායා, අගය්හුපගට්ඨෙන මරීචී, සොකාදීනං පච්චයත්තා සොකා, රොගා, අනෙකප්පකාරා උපද්දවා, කොධාදීහි ථද්ධභාවෙනෙව ඛරා. තා හි නිස්සාය ¶ අන්දුබන්ධනාදීහි බන්ධනතො බන්ධනා චෙතා, ඉත්ථියො නාම සරීරගුහාසයවසෙනෙව මච්චු නාම එතා, දෙවාති. ‘‘කාමහෙතු, කාමනිදානං, කාමාධිකරණං, කාමානමෙව හෙතු රාජානො චොරං ගහෙත්වා’’ති (ම. නි. 1.168-169) සුත්තෙනපෙස අත්ථො දීපෙතබ්බො.

තතො ¶ ¶ ධතරට්ඨො මාතුගාමෙ පටිබද්ධචිත්තතාය ‘‘ත්වං මාතුගාමස්ස ගුණං න ජානාසි, පණ්ඩිතා එව එතං ජානන්ති, න හෙතා ගරහිතබ්බා’’ති දීපෙන්තො ආහ –

119.

‘‘යං වුද්ධෙහි උපඤ්ඤාතං, කො තං නින්දිතුමරහති;

මහාභූතිත්ථියො නාම, ලොකස්මිං උදපජ්ජිසුං.

120.

‘‘ඛිඩ්ඩා පණිහිතා ත්යාසු, රති ත්යාසු පතිට්ඨිතා;

බීජානි ත්යාසු රූහන්ති, යදිදං සත්තා පජායරෙ;

තාසු කො නිබ්බිදෙ පොසො, පාණමාසජ්ජ පාණිභි.

121.

‘‘ත්වමෙව නඤ්ඤො සුමුඛ, ථීනං අත්ථෙසු යුඤ්ජසි;

තස්ස ත්යජ්ජ භයෙ ජාතෙ, භීතෙ න ජායතෙ මති.

122.

‘‘සබ්බො හි සංසයං පත්තො, භයං භීරූ තිතික්ඛති;

පණ්ඩිතා ච මහන්තානො, අත්ථෙ යුඤ්ජන්ති දුය්යුජෙ.

123.

‘‘එතදත්ථාය රාජානො, සූරමිච්ඡන්ති මන්තිනං;

පටිබාහති යං සූරො, ආපදං අත්තපරියායං.

124.

‘‘මා නො අජ්ජ විකන්තිංසු, රඤ්ඤො සූදා මහානසෙ;

තථා හි වණ්ණො පත්තානං, ඵලං වෙළුංව තං වධි.

125.

‘‘මුත්තොපි න ඉච්ඡි උඩ්ඩෙතුං, සයං බන්ධං උපාගමි;

සොපජ්ජ සංසයං පත්තො, අත්ථං ගණ්හාහි මා මුඛ’’න්ති.

තත්ථ යන්ති යං මාතුගාමසඞ්ඛාතං වත්ථු පඤ්ඤාවුද්ධෙහි ඤාතං, තෙසමෙව පාකටං, න බාලානං. මහාභූතාති මහාගුණා මහානිසංසා. උදපජ්ජිසුන්ති පඨමකප්පිකකාලෙ ¶ ඉත්ථිලිඞ්ගස්සෙව පඨමං පාතුභූතත්තා පඨමං නිබ්බත්තාති අත්ථො. ත්යාසූති සුමුඛ තාසු ඉත්ථීසු කායවචීඛිඩ්ඩා ච පණිහිතා ඔහිතා ඨපිතා, කාමගුණරති ච පතිට්ඨිතා. බීජානීති බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඅරියසාවකචක්කවත්තිආදිබීජානි ¶ තාසු රුහන්ති. යදිදන්ති යෙ එතෙ සබ්බෙපි සත්තා. පජායරෙති සබ්බෙ තාසඤ්ඤෙව කුච්ඡිම්හි සංවද්ධාති දීපෙති. නිබ්බිදෙති නිබ්බින්දෙය්ය. පාණමාසජ්ජ පාණිභීති අත්තනො පාණෙහිපි තාසං පාණං ආසාදෙත්වා අත්තනො ජීවිතං චජන්තොපි තා ලභිත්වා කො නිබ්බින්දෙය්යාති අත්ථො.

නඤ්ඤොති න අඤ්ඤො, සුමුඛ, මයා චිත්තකූටතලෙ හංසගණමජ්ඣෙ නිසින්නෙන තං අදිස්වා ‘‘කහං නු සුමුඛො’’ති වුත්තෙ ‘‘එස මාතුගාමං ගහෙත්වා කඤ්චනගුහායං උත්තමරතිං අනුභොතී’’ති වදන්ති, එවං ත්වමෙව ථීනං අත්ථෙසු යුඤ්ජසි යුත්තපයුත්තො හොසි, න ¶ අඤ්ඤොති අත්ථො. තස්ස ත්යජ්ජාති තස්ස තෙ අජ්ජ මරණභයෙ ජාතෙ ඉමිනා භීතෙන මරණභයෙන භීතො මඤ්ඤෙ, අයං මාතුගාමස්ස දොසදස්සනෙ නිපුණා මති ජායතෙති අධිප්පායෙනෙවමාහ.

සබ්බො හීති යො හි කොචි. සංසයං පත්තොති ජීවිතසංසයප්පත්තො. භීරූති භීරූ හුත්වාපි භයං අධිවාසෙති. මහන්තානොති යෙ පන පණ්ඩිතා ච හොන්ති මහන්තෙ ච ඨානෙ ඨිතා මහන්තානො, තෙ දුය්යුජෙ අත්ථෙ යුඤ්ජන්ති ඝටෙන්ති වායමන්ති, තස්මා ‘‘මා භායි, ධීරො හොහී’’ති තං උස්සාහෙන්තො එවමාහ. ආපදන්ති සාමිනො ආගතං ආපදං එස සූරො පටිබාහති, එතදත්ථාය සූරං මන්තිනං ඉච්ඡන්ති. අත්තපරියායන්ති අත්තනො පරිත්තාණම්පි ච කාතුං සක්කොතීති අධිප්පායො.

විකන්තිංසූති ඡින්දිංසු. ඉදං වුත්තං හොති – සම්ම සුමුඛ, ත්වං මයා අත්තනො අනන්තරෙ ඨානෙ ඨපිතො, තස්මා යථා අජ්ජ රඤ්ඤො සූදා අම්හෙ මංසත්ථාය න විකන්තිංසු, තථා කරොහි, තාදිසො හි අම්හාකං පත්තවණ්ණො. තං වධීති ස්වායං වණ්ණො යථා නාම වෙළුං නිස්සාය ජාතං ඵලං වෙළුමෙව වධති, තථා මා තං වධි, තඤ්ච මඤ්ච මා වධීති අධිප්පායෙනෙවමාහ.

මුත්තොපීති ¶ යථාසුඛං චිත්තකූටපබ්බතං ගච්ඡාති එවං ලුද්දපුත්තෙන මයා සද්ධිං මුත්තො විස්සජ්ජිතො සමානොපි උඩ්ඩිතුං න ඉච්ඡි. සයන්ති රාජානං දට්ඨුකාමො හුත්වා සයමෙව බන්ධං උපගතොති එවමිදං අම්හාකං භයං තං නිස්සාය ආගතං. සොපජ්ජාති සොපි අජ්ජ ජීවිතසංසයං පත්තො. අත්ථං ගණ්හාහි මා මුඛන්ති ඉදානි අම්හාකං මුඤ්චනකාරණං ගණ්හ, යථා මුච්චාම, තථා වායම, ‘‘වාතොව ගන්ධමාදෙතී’’තිආදීනි වදන්තො ඉත්ථිගරහත්ථාය මුඛං මා පසාරයි.

එවං ¶ මහාසත්තො මාතුගාමං වණ්ණෙත්වා සුමුඛං අප්පටිභාණං කත්වා තස්ස අනත්තමනභාවං විදිත්වා ඉදානි නං පග්ගණ්හන්තො ගාථමාහ –

126.

‘‘සො තං යොගං පයුඤ්ජස්සු, යුත්තං ධම්මූපසංහිතං;

තව පරියාපදානෙන, මම පාණෙසනං චරා’’ති.

තත්ථ සොති, සම්ම සුමුඛ, සො ත්වං. තං යොගන්ති යං පුබ්බෙ ‘‘අහං යොගං පයුඤ්ජිස්සං, යුත්තං ධම්මූපසංහිත’’න්ති අවචාසි, තං ඉදානි පයුඤ්ජස්සු. තව පරියාපදානෙනාති තව තෙන යොගෙන පරිසුද්ධෙන. ‘‘පරියොදාතෙනා’’තිපි පාඨො, පරිත්තාණෙනාති අත්ථො, තයා කතත්තා තව සන්තකෙන පරිත්තාණෙන මම ජීවිතපරියෙසනං චරාති අධිප්පායො.

අථ ¶ සුමුඛො ‘‘අයං අතිවිය මරණභයභීතො මම ඤාණබලං න ජානාති, රාජානං දිස්වා ථොකං කථං ලභිත්වා ජානිස්සාමි, අස්සාසෙස්සාමි තාව න’’න්ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –

127.

‘‘මා භායි පතතං සෙට්ඨ, න හි භායන්ති තාදිසා;

අහං යොගං පයුඤ්ජිස්සං, යුත්තං ධම්මූපසංහිතං;

මම පරියාපදානෙන, ඛිප්පං පාසා පමොක්ඛසී’’ති.

තත්ථ පාසාති දුක්ඛපාසතො.

ඉති තෙසං සකුණභාසාය කථෙන්තානං ලුද්දපුත්තො න කිඤ්චි අඤ්ඤාසි, කෙවලං පන තෙ කාජෙනාදාය බාරාණසිං පාවිසි. අච්ඡරියබ්භුතජාතෙන අඤ්ජලිනා මහාජනෙන අනුග්ගච්ඡමානො සො රාජද්වාරං පත්වා අත්තනො ආගතභාවං රඤ්ඤො ආරොචාපෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

128.

‘‘සො ¶ ලුද්දො හංසකාජෙන, රාජද්වාරං උපාගමි;

පටිවෙදෙථ මං රඤ්ඤො, ධතරට්ඨායමාගතො’’ති.

තත්ථ පටිවෙදෙථ මන්ති ඛෙමකො ආගතොති එවං මං රඤ්ඤො නිවෙදෙථ. ධතරට්ඨායන්ති අයං ධතරට්ඨො ආගතොති පටිවෙදෙථ.

දොවාරිකො ¶ ගන්ත්වා පටිවෙදෙසි. රාජා සඤ්ජාතසොමනස්සො ‘‘ඛිප්පං ආගච්ඡතූ’’ති වත්වා අමච්චගණපරිවුතො සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො ඛෙමකං හංසකාජං ආදාය මහාතලං අභිරුළ්හං දිස්වා සුවණ්ණවණ්ණෙ හංසෙ ඔලොකෙත්වා ‘‘සම්පුණ්ණො මෙ මනොරථො’’ති තස්ස කත්තබ්බකිච්චං අමච්චෙ ආණාපෙසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

129.

‘‘තෙ දිස්වා පුඤ්ඤසඞ්කාසෙ, උභො ලක්ඛණසම්මතෙ;

ඛලු සංයමනො රාජා, අමච්චෙ අජ්ඣභාසථ.

130.

‘‘දෙථ ලුද්දස්ස වත්ථානි, අන්නං පානඤ්ච භොජනං;

කාමංකරො හිරඤ්ඤස්ස, යාවන්තො එස ඉච්ඡතී’’ති.

තත්ථ පුඤ්ඤසඞ්කාසෙති අත්තනො පුඤ්ඤසදිසෙ. ලක්ඛණසම්මතෙති සෙට්ඨසම්මතෙ අභිඤ්ඤාතෙ. ඛලූති නිපාතො, තස්ස ‘‘තෙ ඛලු දිස්වා’’ති පුරිමපදෙන සම්බන්ධො. ‘‘දෙථා’’තිආදීනි රාජා පසන්නාකාරං කරොන්තො ආහ. තත්ථ කාමංකරො හිරඤ්ඤස්සාති ¶ හිරඤ්ඤං අස්ස කාමකිරියා අත්ථු. යාවන්තොති යත්තකං එස ඉච්ඡති, තත්තකං හිරඤ්ඤමස්ස දෙථාති අත්ථො.

එවං පසන්නාකාරං කාරෙත්වා පීතිසොමනස්සාසමුස්සහිතො ‘‘ගච්ඡථ නං අලඞ්කරිත්වා ආනෙථා’’ති ආහ. අථ නං අමච්චා රාජනිවෙසනා ඔතාරෙත්වා කප්පිතකෙසමස්සුං න්හාතානුලිත්තං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං කත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසුං. අථස්ස රාජා සංවච්ඡරෙ සතසහස්සුට්ඨානකෙ ද්වාදස ගාමෙ ආජඤ්ඤයුත්තං රථං අලඞ්කතමහාගෙහඤ්චාති මහන්තං යසං දාපෙසි. සො මහන්තං යසං ලභිත්වා අත්තනො කම්මං පකාසෙතුං ‘‘න තෙ, දෙව, මයා යො වා සො වා හංසො ආනීතො, අයං පන නවුතියා හංසසහස්සානං රාජා ධතරට්ඨො නාම, අයං සෙනාපති සුමුඛො නාමා’’ති ආහ ¶ . අථ නං රාජා ‘‘කථං තෙ, සම්ම, එතෙ ගහිතා’’ති පුච්ඡි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

131.

‘‘දිස්වා ලුද්දං පසන්නත්තං, කාසිරාජා තදබ්රවි;

යද්යායං සම්ම ඛෙමක, පුණ්ණා හංසෙහි තිට්ඨති.

132.

‘‘කථං රුචිමජ්ඣගතං, පාසහත්ථො උපාගමි;

ඔකිණ්ණං ඤාතිසඞ්ඝෙහි, නිම්මජ්ඣිමං කථං ගහී’’ති.

තත්ථ ¶ පසන්නත්තන්ති පසන්නභාවං සොමනස්සප්පත්තං. යද්යායන්ති, සම්ම ඛෙමක, යදි අයං අම්හාකං පොක්ඛරණී නවුතිහංසසහස්සෙහි පුණ්ණා තිට්ඨති. කථං රුචිමජ්ඣගතන්ති එවං සන්තෙ ත්වං තෙසං රුචීනං පියදස්සනානං හංසානං මජ්ඣගතං එතං ඤාතිසඞ්ඝෙහි ඔකිණ්ණං. නිම්මජ්ඣිමන්ති නෙව මජ්ඣිමං නෙව කනිට්ඨං උත්තමං හංසරාජානං කථං පාසහත්ථො උපාගමි කථං ගණ්හීති.

සො තස්ස කථෙන්තො ආහ –

133.

‘‘අජ්ජ මෙ සත්තමා රත්ති, අදනානි උපාසතො;

පදමෙතස්ස අන්වෙසං, අප්පමත්තො ඝටස්සිතො.

134.

‘‘අථස්ස පදමද්දක්ඛිං, චරතො අදනෙසනං;

තත්ථාහං ඔදහිං පාසං, එවං තං දිජමග්ගහි’’න්ති.

තත්ථ ¶ අදනානීති ආදානානි, ගොචරග්ගහණට්ඨානානීති අත්ථො, අයමෙව වා පාඨො. උපාසතොති උපගච්ඡන්තස්ස. පදන්ති ගොචරභූමියං අක්කන්තපදං. ඝටස්සිතොති චාටිපඤ්ජරෙ නිස්සිතො හුත්වා. අථස්සාති අථ ඡට්ඨෙ දිවසෙ එතස්ස අදනෙසනං චරන්තස්ස පදං අද්දක්ඛිං. එවං තන්ති එවං තං දිජං අග්ගහින්ති සබ්බං ගහිතොපායං ආචික්ඛි.

තං සුත්වා රාජා ‘‘අයං ද්වාරෙ ඨත්වා පටිවෙදෙන්තොපි ධතරට්ඨස්සෙවාගමනං පටිවෙදෙසි, ඉදානිපි එතං එකමෙව ගණ්හින්ති වදති, කිං නු ඛො එත්ථ කාරණ’’න්ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –

135.

‘‘ලුද්ද ද්වෙ ඉමෙ සකුණා, අථ එකොති භාසසි;

චිත්තං නු තෙ විපරියත්තං, අදු කිං නු ජිගීසසී’’ති.

තත්ථ ¶ විපරියත්තන්ති විපල්ලත්ථං. අදු කිං නු ජිගීසසීති උදාහු කිං නු චින්තෙසි, කිං ඉතරං ගහෙත්වා අඤ්ඤස්ස දාතුකාමො හුත්වා චින්තෙසීති පුච්ඡති.

තතො ලුද්දො ‘‘න මෙ, දෙව, චිත්තං විපල්ලත්ථං, නාපි අහං ඉතරං අඤ්ඤස්ස දාතුකාමො, අපිච ඛො පන මයා ඔහිතෙ පාසෙ එකොව බද්ධො’’ති ආවි කරොන්තො ආහ –

136.

‘‘යස්ස ¶ ලොහිතකා තාලා, තපනීයනිභා සුභා;

උරං සංහච්ච තිට්ඨන්ති, සො මෙ බන්ධං උපාගමි.

137.

‘‘අථායං භස්සරො පක්ඛී, අබද්ධො බද්ධමාතුරං;

අරියං බ්රුවානො අට්ඨාසි, චජන්තො මානුසිං ගිර’’න්ති.

තත්ථ ලොහිතකාති රත්තවණ්ණා. ලාතාති රාජියො. උරං සංහච්චාති උරං ආහච්ච. ඉදං වුත්තං හොති – මහාරාජ, යස්සෙතා රත්තසුවණ්ණසප්පටිභාගා තිස්සො ලොහිතකා රාජියො ගීවං පරික්ඛිපිත්වා උරං ආහච්ච තිට්ඨන්ති, සො එකොව මම පාසෙ බන්ධං උපාගතොති. භස්සරොති පරිසුද්ධො පභාසම්පන්නො. ආතුරන්ති ගිලානං දුක්ඛිතං අට්ඨාසීති.

අථ ධතරට්ඨස්ස බද්ධභාවං ඤත්වා නිවත්තිත්වා එතං සමස්සාසෙත්වා මමාගමනකාලෙ ච පච්චුග්ගමනං කත්වා ආකාසෙයෙව මයා සද්ධිං මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා මනුස්සභාසාය ධතරට්ඨස්ස ගුණං කථෙන්තො අට්ඨාසි, මම හදයං මුදුකං ¶ කත්වා පුන එතස්සෙව පුරතො අට්ඨාසි. අථාහං, දෙව, සුමුඛස්ස සුභාසිතං සුත්වා පසන්නචිත්තො ධතරට්ඨං විස්සජ්ජෙසිං, ඉති ධතරට්ඨස්ස පාසතො මොක්ඛො, ඉමෙ හංසෙ ආදාය මම ඉධාගමනඤ්ච සුමුඛෙනෙව කතන්ති. එවං සො සුමුඛස්ස ගුණකථං කථෙසි. තං සුත්වා රාජා සුමුඛස්ස ධම්මකථං සොතුකාමො අහොසි. ලුද්දපුත්තස්ස සක්කාරං කරොන්තස්සෙව සූරියො අත්ථඞ්ගතො, දීපා පජ්ජලිතා, බහූ ඛත්තියාදයො සන්නිපතිතා, ඛෙමා දෙවීපි විවිධනාටකපරිවාරා රඤ්ඤො දක්ඛිණපස්සෙ නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ රාජා සුමුඛං කථාපෙතුකාමො ගාථමාහ –

138.

‘‘අථ කිං දානි සුමුඛ, හනුං සංහච්ච තිට්ඨසි;

අදු මෙ පරිසං පත්තො, භයා භීතො න භාසසී’’ති.

තත්ථ ¶ හනුං සංහච්චාති මධුරකථො කිර ත්වං, අථ කස්මා ඉදානි මුඛං පිධාය තිට්ඨසි. අදූති කච්චි. භයා භීතොති පරිසසාරජ්ජභයෙන භීතො හුත්වා.

තං සුත්වා සුමුඛො අභීතභාවං දස්සෙන්තො ගාථමාහ –

139.

‘‘නාහං ¶ කාසිපති භීතො, ඔගය්හ පරිසං තව;

නාහං භයා න භාසිස්සං, වාක්යං අත්ථස්මිං තාදිසෙ’’ති.

තත්ථ තාදිසෙති අපිච ඛො පන තථාරූපෙ අත්ථෙ උප්පන්නෙ වාක්යං භාසිස්සාමීති වචනොකාසං ඔලොකෙන්තො නිසින්නොම්හීති අත්ථො.

තං සුත්වා රාජා තස්ස කථං වඩ්ඪෙතුකාමතාය පරිහාසං කරොන්තො ආහ –

140.

‘‘න තෙ අභිසරං පස්සෙ, න රථෙ නපි පත්තිකෙ;

නාස්ස චම්මංව කීටං වා, වම්මිතෙ ච ධනුග්ගහෙ.

141.

‘‘න හිරඤ්ඤං සුවණ්ණං වා, නගරං වා සුමාපිතං;

ඔකිණ්ණපරිඛං දුග්ගං, දළ්හමට්ටාලකොට්ඨකං;