අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා)

VRI Vol 6
MMR Vol 6
PTS Vol 6

Misc. Paragraph

ඛුද්දකනිකායෙ

ජාතක-අට්ඨකථා

(ඡට්ඨො භාගො)

22. මහානිපාතො

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

මා ¶ ¶ ¶ පණ්ඩිච්චයං විභාවයාති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාභිනික්ඛමනං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි භික්ඛූ ධම්මසභායං සන්නිසින්නා භගවතො නෙක්ඛම්මපාරමිං වණ්ණයන්තා නිසීදිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛවෙ, ඉදානි මම පූරිතපාරමිස්ස රජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා මහාභිනික්ඛමනං ¶ නාම අනච්ඡරියං. අහඤ්හි පුබ්බෙ අපරිපක්කෙ ඤාණෙ පාරමියො පූරෙන්තොපි රජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ කාසිරට්ඨෙ බාරාණසියං කාසිරාජා නාම ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස සොළසසහස්සා ඉත්ථියො අහෙසුං. තාසු එකාපි පුත්තං වා ධීතරං වා න ලභි. නාගරා ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤො වංසානුරක්ඛකො එකොපි පුත්තො නත්ථී’’ති රාජඞ්ගණෙ සන්නිපතිත්වා කුසජාතකෙ (ජා. 2.20.1 ආදයො) ආගතනයෙනෙව රාජානං එවමාහංසු ‘‘දෙව, පුත්තං පත්ථෙථා’’ති. රාජා ¶ තෙසං වචනං සුත්වා සොළසසහස්සා ඉත්ථියො ‘‘තුම්හෙ පුත්තං පත්ථෙථා’’ති ආණාපෙසි. තා චන්දාදීනං දෙවතානං ආයාචනඋපට්ඨානාදීනි කත්වා පත්ථෙන්තියොපි පුත්තං වා ධීතරං වා න ලභිංසු. අග්ගමහෙසී පනස්ස මද්දරාජධීතා චන්දාදෙවී නාම සීලසම්පන්නා අහොසි. රාජා ‘‘භද්දෙ, ත්වම්පි පුත්තං පත්ථෙහී’’ති ආහ. සා පුණ්ණමදිවසෙ උපොසථං සමාදියිත්වා චූළසයනෙ නිපන්නාව අත්තනො සීලං ආවජ්ජෙත්වා ‘‘සචාහං අඛණ්ඩසීලා ඉමිනා මෙ සච්චෙන ¶ පුත්තො උප්පජ්ජතූ’’ති සච්චකිරියං අකාසි.

තස්සා සීලතෙජෙන සක්කස්ස භවනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො ආවජ්ජෙන්තො තං කාරණං ඤත්වා ‘‘චන්දාදෙවී පුත්තං පත්ථෙති, හන්දාහං පුත්තං දස්සාමී’’ති තස්සානුච්ඡවිකං පුත්තං උපධාරෙන්තො බොධිසත්තං පස්සි. බොධිසත්තොපි තදාවීසතිවස්සානි බාරාණසියං රජ්ජං කාරෙත්වා තතො චුතො උස්සදනිරයෙ නිබ්බත්තිත්වා අසීතිවස්සසහස්සානි තත්ථ පච්චිත්වා තතො චවිත්වා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්ති. තත්ථාපි යාවතායුකං ඨත්වා තතො චවිත්වා උපරිදෙවලොකං ගන්තුකාමො අහොසි. සක්කො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘මාරිස, තයි මනුස්සලොකෙ උප්පන්නෙ පාරමියො ච තෙ පූරිස්සන්ති, මහාජනස්ස වුඩ්ඪි ච භවිස්සති, අයං කාසිරඤ්ඤො චන්දාදෙවී නාම අග්ගමහෙසී පුත්තං පත්ථෙති, තස්සා කුච්ඡියං උප්පජ්ජාහී’’ති වත්වා අඤ්ඤෙසඤ්ච චවනධම්මානං පඤ්චසතානං දෙවපුත්තානං පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා සකට්ඨානමෙව අගමාසි. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පඤ්චහි දෙවපුත්තසතෙහි සද්ධිං දෙවලොකතො චවිත්වා සයං චන්දාදෙවියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. ඉතරෙ පන දෙවපුත්තා අමච්චභරියානං කුච්ඡීසු පටිසන්ධිං ගණ්හිංසු.

තදා චන්දාදෙවියා කුච්ඡි වජිරපුණ්ණා විය අහොසි. සා ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං ඤත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. තං සුත්වා රාජා ගබ්භස්ස පරිහාරං දාපෙසි. සා පරිපුණ්ණගබ්භා දසමාසච්චයෙන ධඤ්ඤපුඤ්ඤලක්ඛණසම්පන්නං පුත්තං විජායි. තං දිවසමෙව අමච්චගෙහෙසු පඤ්ච කුමාරසතානි ජායිංසු. තස්මිං ඛණෙ රාජා අමච්චගණපරිවුතො මහාතලෙ නිසින්නො අහොසි. අථස්ස ¶ ‘‘පුත්තො, තෙ දෙව, ජාතො’’ති ආරොචයිංසු. තෙසං වචනං සුත්වා රඤ්ඤො පුත්තපෙමං උප්පජ්ජිත්වා ඡවියාදීනි ඡින්දිත්වා අට්ඨිමිඤ්ජං ¶ ආහච්ච අට්ඨාසි, අබ්භන්තරෙ පීති උප්පජ්ජි, හදයං සීතලං ජාතං. සො අමච්චෙ පුච්ඡි ‘‘තුට්ඨා නු ඛො තුම්හෙ, මම පුත්තො ජාතො’’ති? ‘‘කිං කථෙථ, දෙව, මයං පුබ්බෙ අනාථා, ඉදානි පන සනාථා ජාතා, සාමිකො නො ලද්ධො’’ති ආහංසු. රාජා මහාසෙනගුත්තං පක්කොසාපෙත්වා ආණාපෙසි ‘‘මම පුත්තස්ස පරිවාරො ලද්ධුං වට්ටති, ගච්ඡ ත්වං අමච්චගෙහෙසු අජ්ජ ජාතා දාරකා කිත්තකා නාමාති ඔලොකෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා අමච්චගෙහානි ගන්ත්වා ඔලොකෙන්තො පඤ්ච කුමාරසතානි දිස්වා පුනාගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි.

රාජා පඤ්චන්නං දාරකසතානං කුමාරපසාධනානි පෙසෙත්වා පුන පඤ්ච ධාතිසතානි ච දාපෙසි. මහාසත්තස්ස පන අතිදීඝාදිදොසවජ්ජිතා ¶ අලම්බත්ථනියො මධුරථඤ්ඤායො චතුසට්ඨි ධාතියො අදාසි. අතිදීඝාය හි ඉත්ථියා පස්සෙ නිසීදිත්වා ථඤ්ඤං පිවතො දාරකස්ස ගීවා දීඝා හොති, අතිරස්සාය පස්සෙ නිසීදිත්වා ථඤ්ඤං පිවන්තො දාරකො නිප්පීළිතඛන්ධට්ඨිකො හොති, අතිකිසාය පස්සෙ නිසීදිත්වා ථඤ්ඤං පිවතො දාරකස්ස ඌරූ රුජ්ජන්ති, අතිථූලාය පස්සෙ නිසීදිත්වා ථඤ්ඤං පිවන්තො දාරකො පක්ඛපාදො හොති, අතිකාළිකාය ඛීරං අතිසීතලං හොති, අතිඔදාතාය ඛීරං අතිඋණ්හං හොති, ලම්බත්ථනියා පස්සෙ නිසීදිත්වා ථඤ්ඤං පිවන්තො දාරකො නිප්පීළිතනාසිකො හොති. කාසානඤ්ච පන ඉත්ථීනං ඛීරං අතිඅම්බිලං හොති, සාසානඤ්ච පන ඉත්ථීනං ඛීරං අතිකටුකාදිභෙදං හොති, තස්මා තෙ සබ්බෙපි දොසෙ විවජ්ජෙත්වා අලම්බත්ථනියො මධුරථඤ්ඤායො චතුසට්ඨි ධාතියො දත්වා මහන්තං සක්කාරං කත්වා චන්දාදෙවියාපි වරං අදාසි. සාපි ගහිතකං කත්වා ඨපෙසි.

රාජා කුමාරස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ලක්ඛණපාඨකෙ බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා තෙසං මහන්තං සක්කාරං කත්වා කුමාරස්ස අන්තරායාභාවං පුච්ඡි. තෙ තස්ස ලක්ඛණසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘මහාරාජ, ධඤ්ඤපුඤ්ඤලක්ඛණසම්පන්නො අයං කුමාරො, තිට්ඨතු එකදීපො, ද්විසහස්සපරිවාරානං චතුන්නම්පි මහාදීපානං රජ්ජං කාරෙතුං සමත්ථො හොති, නාස්ස කොචි අන්තරායො ¶ පඤ්ඤායතී’’ති වදිංසු. රාජා තෙසං වචනං සුත්වා තුස්සිත්වා කුමාරස්ස නාමං කරොන්තො යස්මා කුමාරස්ස ජාතදිවසෙ සකලකාසිරට්ඨෙ දෙවො වස්සි, යස්මා ච රඤ්ඤො චෙව අමච්චානඤ්ච හදයං සීතලං ජාතං, යස්මා ච තෙමයමානො ජාතො, තස්මා ‘‘තෙමියකුමාරො’’තිස්ස නාමං අකාසි. අථ නං ධාතියො එකමාසිකං අලඞ්කරිත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ආනයිංසු. රාජා පියපුත්තං ආලිඞ්ගිත්වා සීසෙ චුම්බිත්වා අඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා රමයමානො නිසීදි.

තස්මිං ¶ ඛණෙ චත්තාරො චොරා ආනීතා. රාජා තෙ දිස්වා ‘‘තෙසු එකස්ස චොරස්ස සකණ්ටකාහි කසාහි පහාරසහස්සං කරොථ, එකස්ස සඞ්ඛලිකාය බන්ධිත්වා බන්ධනාගාරපවෙසනං කරොථ, එකස්ස සරීරෙ සත්තිපහාරං කරොථ, එකස්ස සූලාරොපනං කරොථා’’ති ආණාපෙසි. අථ මහාසත්තො පිතු වචනං සුත්වා භීතතසිතො හුත්වා ‘‘අහො මම පිතා රජ්ජං නිස්සාය අතිභාරියං නිරයගාමිකම්මං අකාසී’’ති චින්තෙසි. පුනදිවසෙ පන තං සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා අලඞ්කතසිරිසයනෙ නිපජ්ජාපෙසුං. සො ථොකං නිද්දායිත්වා පබුද්ධො අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා සෙතච්ඡත්තං ඔලොකෙන්තො මහන්තං සිරිවිභවං පස්සි. අථස්ස පකතියාපි භීතතසිතස්ස අතිරෙකතරං භයං උප්පජ්ජි. සො ‘‘කුතො නු ¶ ඛො අහං ඉමං චොරගෙහං ආගතොම්හී’’ති උපධාරෙන්තො ජාතිස්සරඤාණෙන දෙවලොකතො ආගතභාවං ඤත්වා තතො පරං ඔලොකෙන්තො උස්සදනිරයෙ පක්කභාවං පස්සි, තතො පරං ඔලොකෙන්තො තස්මිංයෙව නගරෙ රාජභාවං අඤ්ඤාසි.

අථස්ස ‘‘අහං වීසතිවස්සානි බාරාණසියං රජ්ජං කාරෙත්වා අසීතිවස්සසහස්සානි උස්සදනිරයෙ පච්චිං, ඉදානි පුනපි ඉමස්මිංයෙව චොරගෙහෙ නිබ්බත්තොම්හි, පිතා මෙ හිය්යො චතූසු චොරෙසු ආනීතෙසු තථාරූපං ඵරුසං නිරයසංවත්තනිකං කථං කථෙසි, සචාහං රජ්ජං කාරෙස්සාමි, පුනපි නිරයෙ නිබ්බත්තිත්වා මහාදුක්ඛං අනුභවිස්සාමී’’ති ආවජ්ජෙන්තස්ස මහන්තං භයං උප්පජ්ජි. බොධිසත්තස්ස කඤ්චනවණ්ණං සරීරං හත්ථෙන පරිමද්දිතං පදුමං විය මිලාතං දුබ්බණ්ණං අහොසි. සො ‘‘කථං නු ඛො ඉමම්හා චොරගෙහා මුච්චෙය්ය’’න්ති චින්තෙන්තො නිපජ්ජි. අථ නං එකස්මිං අත්තභාවෙ මාතුභූතපුබ්බා ඡත්තෙ ¶ අධිවත්ථා දෙවධීතා අස්සාසෙත්වා ‘‘තාත තෙමියකුමාර, මා භායි, මා සොචි, මා චින්තයි. සචෙ ඉතො මුච්චිතුකාමොසි, ත්වං අපීඨසප්පීපි පීඨසප්පී විය හොහි, අබධිරොපි බධිරො විය හොහි, අමූගොපි මූගො විය හොහි, ඉමානි තීණි අඞ්ගානි අධිට්ඨාය අත්තනො පණ්ඩිතභාවං මා පකාසෙහී’’ති වත්වා පඨමං ගාථමාහ –

‘‘මා පණ්ඩිච්චයං විභාවය, බාලමතො භව සබ්බපාණිනං;

සබ්බො තං ජනො ඔචිනායතු, එවං තව අත්ථො භවිස්සතී’’ති.

තත්ථ පණ්ඩිච්චයන්ති පණ්ඩිච්චං, අයමෙව වා පාඨො. බාලමතොති බාලො ඉති සම්මතො. සබ්බො ජනොති සකලො අන්තොජනො චෙව බහිජනො ච. ඔචිනායතූති ‘‘නීහරථෙතං කාළකණ්ණි’’න්ති අවමඤ්ඤතු, අවජානාතූති අත්ථො.

සො තස්සා වචනෙන අස්සාසං පටිලභිත්වා –

‘‘කරොමි ¶ තෙ තං වචනං, යං මං භණසි දෙවතෙ;

අත්ථකාමාසි මෙ අම්ම, හිතකාමාසි දෙවතෙ’’ති. –

ඉමං ගාථං වත්වා තානි තීණි අඞ්ගානි අධිට්ඨාසි. සා ච දෙවධීතා අන්තරධායි. රාජා පුත්තස්ස අනුක්කණ්ඨනත්ථාය තානි පඤ්ච කුමාරසතානි තස්ස සන්තිකෙයෙව ඨපෙසි. තෙ දාරකා ථඤ්ඤත්ථාය රොදන්ති පරිදෙවන්ති. මහාසත්තො පන නිරයභයතජ්ජිතො ‘‘රජ්ජතො මෙ සුස්සිත්වා මතමෙව සෙය්යො’’ති න රොදති න පරිදෙවති. අථස්ස ධාතියො තං පවත්තිං ඤත්වා චන්දාදෙවියා ¶ ආරොචයිංසු. සාපි රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා නෙමිත්තකෙ බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි. අථ බ්රාහ්මණා ආහංසු ‘‘දෙව, කුමාරස්ස පකතිවෙලං අතික්කමිත්වා ථඤ්ඤං දාතුං වට්ටති, එවං සො රොදමානො ථනං දළ්හං ගහෙත්වා සයමෙව පිවිස්සතී’’ති. තතො පට්ඨාය ධාතියො කුමාරස්ස පකතිවෙලං අතික්කමිත්වා ථඤ්ඤං දෙන්ති. දදමානා ච කදාචි එකවාරං අතික්කමිත්වා දෙන්ති, කදාචි සකලදිවසං ඛීරං න දෙන්ති.

සො ¶ නිරයභයතජ්ජිතො සුස්සන්තොපි ථඤ්ඤත්ථාය න රොදති, න පරිදෙවති. අථ නං අරොදන්තම්පි දිස්වා ‘‘පුත්තො මෙ ඡාතො’’ති මාතා වා ථඤ්ඤං පායෙති, කදාචි ධාතියො වා පායෙන්ති. සෙසදාරකා ථඤ්ඤං අලද්ධවෙලායමෙව රොදන්ති පරිදෙවන්ති. මහාසත්තො පන නිරයභයතජ්ජිතො න රොදති, න පරිදෙවති, න නිද්දායති, න හත්ථපාදෙ සමිඤ්ජති, න සද්දං කරොති. අථස්ස ධාතියො ‘‘පීඨසප්පීනං හත්ථපාදා නාම න එවරූපා හොන්ති, මූගානං හනුකපරියොසානං නාම න එවරූපං හොති, බධිරානං කණ්ණසොතානි නාම න එවරූපානි හොන්ති, භවිතබ්බමෙත්ථ කාරණෙන, වීමංසිස්සාම න’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘ඛීරෙන තාව නං වීමංසිස්සාමා’’ති සකලදිවසං ඛීරං න දෙන්ති. සො සුස්සන්තොපි ඛීරත්ථාය සද්දං න කරොති. අථස්ස මාතා ‘‘පුත්තො මෙ ඡාතො’’ති සයමෙව ථඤ්ඤං පායෙති. එවං අන්තරන්තරා ඛීරං අදත්වා එකසංවච්ඡරං වීමංසන්තාපිස්ස අන්තරං න පස්සිංසු.

තතො අමච්චාදයො රඤ්ඤො ආරොචෙසුං ‘‘එකවස්සිකදාරකා නාම පූවඛජ්ජකං පියායන්ති, තෙන නං වීමංසිස්සාමා’’ති පඤ්ච කුමාරසතානි තස්ස සන්තිකෙයෙව නිසීදාපෙත්වා නානාපූවඛජ්ජකානි උපනාමෙත්වා බොධිසත්තස්ස අවිදූරෙ ඨපෙත්වා ‘‘යථාරුචි තානි පූවඛජ්ජකානි ¶ ගණ්හථා’’ති පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ තිට්ඨන්ති. සෙසදාරකා කලහං කරොන්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං පහරන්තා තං තං ගහෙත්වා ඛාදන්ති. මහාසත්තො පන අත්තානං ඔවදිත්වා ‘‘තාත තෙමියකුමාර, නිරයභයං ඉච්ඡන්තො පූවඛජ්ජකං ඉච්ඡාහී’’ති නිරයභයතජ්ජිතො පූවඛජ්ජකං න ඔලොකෙසි. එවං පූවඛජ්ජකෙනපි එකසංවච්ඡරං අන්තරන්තරා වීමංසන්තාපිස්ස නෙව අන්තරං පස්සිංසු.

තතො ‘‘ද්විවස්සිකදාරකා නාම ඵලාඵලං පියායන්ති, තෙන නං වීමංසිස්සාමා’’ති නානාඵලානි උපනාමෙත්වා බොධිසත්තස්ස අවිදූරෙ ඨපෙත්වා වීමංසිංසු. සෙසදාරකා ¶ කලහං කත්වා යුජ්ඣන්තා තං තං ගහෙත්වා ඛාදන්ති. සො නිරයභයතජ්ජිතො තම්පි න ඔලොකෙසි. එවං ඵලාඵලෙනපි එකසංවච්ඡරං අන්තරන්තරා වීමංසන්තාපිස්ස නෙව අන්තරං පස්සිංසු.

තතො ‘‘තිවස්සිකදාරකා නාම කීළනභණ්ඩකං පියායන්ති, තෙන නං වීමංසිස්සාමා’’ති නානාසුවණ්ණමයානි හත්ථිඅස්සරූපකාදීනි කාරාපෙත්වා බොධිසත්තස්ස අවිදූරෙ ඨපෙසුං. සෙසදාරකා අඤ්ඤමඤ්ඤං විලුම්පන්තා ගණ්හිංසු. මහාසත්තො පන න කිඤ්චි ඔලොකෙසි. එවං කීළනභණ්ඩකෙනපි එකසංවච්ඡරං අන්තරන්තරා වීමංසන්තාපිස්ස නෙව අන්තරං පස්සිංසු.

තතො ¶ ‘‘චතුවස්සිකදාරකා නාම භොජනං පියායන්ති, තෙන නං වීමංසිස්සාමා’’ති නානාභොජනානි උපනාමෙසුං. සෙසදාරකා තං පිණ්ඩං පිණ්ඩං කත්වා භුඤ්ජන්ති. මහාසත්තො පන අත්තානං ඔවදිත්වා ‘‘තාත තෙමියකුමාර, අලද්ධභොජනානං තෙ අත්තභාවානං ගණනා නාම නත්ථී’’ති නිරයභයතජ්ජිතො තම්පි න ඔලොකෙසි. අථස්ස මාතා සයමෙව හදයෙන භිජ්ජමානෙන විය අසහන්තෙන සහත්ථෙන භොජනං භොජෙසි. එවං භොජනෙනපි එකසංවච්ඡරං අන්තරන්තරා වීමංසන්තාපිස්ස නෙව අන්තරං පස්සිංසු.

තතො ‘‘පඤ්චවස්සිකදාරකා නාම අග්ගිනො භායන්ති, තෙන නං වීමංසිස්සාමා’’ති රාජඞ්ගණෙ අනෙකද්වාරයුත්තං මහන්තං ගෙහං කාරෙත්වා තාලපණ්ණෙහි ඡාදෙත්වා තං සෙසදාරකෙහි පරිවුතං තස්ස මජ්ඣෙ නිසීදාපෙත්වා අග්ගිං දෙන්ති. සෙසදාරකා අග්ගිං දිස්වා විරවන්තා පලායිංසු. මහාසත්තො පන චින්තෙසි ‘‘නිරයඅග්ගිසන්තාපනතො ඉදමෙව අග්ගිසන්තාපනං සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සතසහස්සගුණෙන වරතර’’න්ති නිරොධසමාපන්නො මහාථෙරො විය නිච්චලොව අහොසි. අථ නං අග්ගිම්හි ආගච්ඡන්තෙ ගහෙත්වා අපනෙන්ති. එවං අග්ගිනාපි එකසංවච්ඡරං අන්තරන්තරා වීමංසන්තාපිස්ස නෙව අන්තරං පස්සිංසු.

තතො ¶ ‘‘ඡවස්සිකදාරකා නාම මත්තහත්ථිනො භායන්ති, තෙන නං වීමංසිස්සාමා’’ති එකං හත්ථිං සුසික්ඛිතං සික්ඛාපෙත්වා බොධිසත්තං සෙසදාරකෙහි පරිවුතං රාජඞ්ගණෙ නිසීදාපෙත්වා තං හත්ථිං මුඤ්චන්ති. සො කොඤ්චනාදං නදන්තො සොණ්ඩාය භූමියං පොථෙන්තො භයං දස්සෙන්තො ආගච්ඡති. සෙසදාරකා තං දිස්වා මරණභයභීතා දිසාවිදිසාසු පලායිංසු. මහාසත්තො පන මත්තහත්ථිං ආගච්ඡන්තං දිස්වා චින්තෙසි ‘‘චණ්ඩනිරයෙ පච්චනතො චණ්ඩහත්ථිනො හත්ථෙ මරණමෙව සෙය්යො’’ති නිරයභයතජ්ජිතො තත්ථෙව නිසීදි. සුසික්ඛිතො හත්ථී මහාසත්තං පුප්ඵකලාපං විය උක්ඛිපිත්වා අපරාපරං කත්වා අකිලමෙත්වාව ගච්ඡති. එවං හත්ථිනාපි එකසංවච්ඡරං අන්තරන්තරා වීමංසන්තාපිස්ස නෙව අන්තරං පස්සිංසු.

තතො ‘‘සත්තවස්සිකදාරකා නාම සප්පස්ස භායන්ති, තෙන නං වීමංසිස්සාමා’’ති බොධිසත්තං සෙසදාරකෙහි සද්ධිං රාජඞ්ගණෙ නිසීදාපෙත්වා උද්ධටදාඨෙ කතමුඛබන්ධෙ සප්පෙ විස්සජ්ජෙසුං. සෙසදාරකා තෙ දිස්වා විරවන්තා පලායිංසු. මහාසත්තො පන නිරයභයං ආවජ්ජෙත්වා ‘‘චණ්ඩසප්පස්ස ¶ මුඛෙ විනාසමෙව වරතර’’න්ති නිරොධසමාපන්නො මහාථෙරො විය නිච්චලොව අහොසි. අථස්ස සප්පො සකලසරීරං වෙඨෙත්වා මත්ථකෙ ඵණං කත්වා අච්ඡි. තදාපි සො නිච්චලොව අහොසි. එවං සප්පෙනපි එකසංවච්ඡරං අන්තරන්තරා වීමංසන්තාපිස්ස නෙව අන්තරං පස්සිංසු ¶ .

තතො ‘‘අට්ඨවස්සිකදාරකා නාම නටසමජ්ජං පියායන්ති, තෙන නං වීමංසිස්සාමා’’ති තං පඤ්චදාරකසතෙහි සද්ධිං රාජඞ්ගණෙ නිසීදාපෙත්වා නටසමජ්ජං කාරාපෙසුං. සෙසදාරකා තං නටසමජ්ජං දිස්වා ‘‘සාධු සාධූ’’ති වදන්තා මහාහසිතං හසන්ති. මහාසත්තො පන ‘‘නිරයෙ නිබ්බත්තකාලෙ තව ඛණමත්තම්පි හාසො වා සොමනස්සං වා නත්ථී’’ති නිරයභයං ආවජ්ජෙත්වා නිච්චලොව අහොසි, තං න ඔලොකෙසි. එවං නටසමජ්ජෙනපි එකසංවච්ඡරං අන්තරන්තරා වීමංසන්තාපිස්ස නෙව අන්තරං පස්සිංසු.

තතො ‘‘නවවස්සිකදාරකා නාම අසිනො භායන්ති, තෙන නං වීමංසිස්සාමා’’ති තං පඤ්චදාරකසතෙහි සද්ධිං රාජඞ්ගණෙ නිසීදාපෙත්වා දාරකානං කීළනකාලෙ එකො පුරිසො ඵලිකවණ්ණං අසිං ගහෙත්වා පරිබ්භමන්තො නදන්තො වග්ගන්තො තාසෙන්තො ලඞ්ඝන්තො අප්ඵොටෙන්තො මහාසද්දං කරොන්තො ‘‘කාසිරඤ්ඤො කිර කාළකණ්ණී එකො පුත්තො අත්ථි, සො කුහිං, සීසමස්ස ඡින්දිස්සාමී’’ති අභිධාවති. තං පුරිසං දිස්වා සෙසදාරකා භීතතසිතා හුත්වා විරවන්තා දිසාවිදිසාසු පලායිංසු. මහාසත්තො පන නිරයභයං ආවජ්ජෙත්වා අජානන්තො විය නිසීදි. අථ ¶ නං සො පුරිසො අසිනා සීසෙ පරාමසිත්වා ‘‘සීසං තෙ ඡින්දිස්සාමී’’ති තාසෙන්තොපි තාසෙතුං අසක්කොන්තො අපගමි. එවං ඛග්ගෙනපි එකසංවච්ඡරං අන්තරන්තරා වීමංසන්තාපිස්ස නෙව අන්තරං පස්සිංසු.

තතො දසවස්සිකකාලෙ පනස්ස බධිරභාවවීමංසනත්ථං සිරිසයනෙ නිසීදාපෙත්වා සාණියා පරික්ඛිපාපෙත්වා චතූසු පස්සෙසු ඡිද්දානි කත්වා තස්ස අදස්සෙත්වා හෙට්ඨාසයනෙ සඞ්ඛධමකෙ නිසීදාපෙත්වා එකප්පහාරෙනෙව සඞ්ඛෙ ධමාපෙන්ති, එකනින්නාදං අහොසි. අමච්චා චතූසු පස්සෙසු ඨත්වා සාණියා ඡිද්දෙහි ඔලොකෙන්තාපි මහාසත්තස්ස එකදිවසම්පි සතිසම්මොසං වා හත්ථපාදවිකාරං වා ඵන්දනමත්තං වා න පස්සිංසු. එවං එකසංවච්ඡරං සඞ්ඛසද්දෙනපි අන්තරන්තරා වීමංසන්තාපිස්ස නෙව අන්තරං පස්සිංසු.

තතො ¶ පරම්පි එකාදසවස්සිකකාලෙ එකසංවච්ඡරං තථෙව භෙරිසද්දෙන වීමංසන්තාපිස්ස නෙව අන්තරං පස්සිංසු.

තතො ද්වාදසවස්සිකකාලෙ ‘‘දීපෙන නං වීමංසිස්සාමා’’ති ‘‘රත්තිභාගෙ අන්ධකාරෙ හත්ථං වා පාදං වා ඵන්දාපෙති නු ඛො, නො’’ති ඝටෙසු දීපෙ ජාලෙත්වා සෙසදීපෙ නිබ්බාපෙත්වා ථොකං අන්ධකාරෙ සයාපෙත්වා ඝටෙහි දීපෙ උක්ඛිපිත්වා එකප්පහාරෙනෙව ආලොකං කත්වා ඉරියාපථං උපධාරෙන්ති. එවං දීපෙනපි එකසංවච්ඡරං අන්තරන්තරා වීමංසන්තාපිස්ස කිඤ්චි ඵන්දනමත්තම්පි න පස්සිංසු.

තතො තෙරසවස්සිකකාලෙ ‘‘ඵාණිතෙන ¶ නං වීමංසිස්සාමා’’ති සකලසරීරං ඵාණිතෙන මක්ඛෙත්වා බහුමක්ඛිකෙ ඨානෙ නිපජ්ජාපෙසුං. මක්ඛිකා උට්ඨහන්ති, තා තස්ස සකලසරීරං පරිවාරෙත්වා සූචීහි විජ්ඣමානා විය ඛාදන්ති. සො නිරොධසමාපන්නො මහාථෙරො විය නිච්චලොව අහොසි. එවං ඵාණිතෙනපි එකසංවච්ඡරං අන්තරන්තරා වීමංසන්තාපිස්ස කිඤ්චි ඵන්දනමත්තම්පි න පස්සිංසු.

අථස්ස චුද්දසවස්සිකකාලෙ ‘‘ඉදානි පනෙස මහල්ලකො ජාතො සුචිකාමො අසුචිජිගුච්ඡකො, අසුචිනා නං වීමංසිස්සාමා’’ති තතො පට්ඨාය නං නෙව න්හාපෙන්ති න ච ආචමාපෙන්ති. සො උච්චාරපස්සාවං කත්වා තත්ථෙව පලිපන්නො සයති. දුග්ගන්ධභාවෙන පනස්ස අන්තරුධීනං නික්ඛමනකාලො විය අහොසි, අසුචිගන්ධෙන මක්ඛිකා ඛාදන්ති. සො නිච්චලොව අහොසි ¶ . අථ නං පරිවාරෙත්වා ඨිතා ධාතියො ආහංසු ‘‘තාත තෙමියකුමාර, ත්වං මහල්ලකො ජාතො, කො තං සබ්බදා පටිජග්ගිස්සති, කිං න ලජ්ජසි, කස්මා නිපන්නොසි, උට්ඨාය තෙ සරීරං පටිජග්ගාහී’’ති අක්කොසන්ති පරිභාසන්ති. සො තථාරූපෙ පටිකූලෙ ගූථරාසිම්හි නිමුග්ගොපි දුග්ගන්ධභාවෙන යොජනසතමත්ථකෙ ඨිතානම්පි හදයුප්පතනසමත්ථස්ස ගූථනිරයස්ස දුග්ගන්ධභාවං ආවජ්ජෙත්වා නිච්චලොව අහොසි. එවං අසුචිනාපි එකසංවච්ඡරං අන්තරන්තරා වීමංසන්තාපිස්ස නෙව අන්තරං පස්සිංසු.

තතො පන්නරසවස්සිකකාලෙ ‘‘අඞ්ගාරෙන නං වීමංසිස්සාමා’’ති අථස්ස හෙට්ඨාමඤ්චකෙ අග්ගිකපල්ලානි ඨපයිංසු ‘‘අප්පෙව නාම උණ්හෙන පීළිතො ¶ දුක්ඛවෙදනං අසහන්තො විප්ඵන්දනාකාරං දස්සෙය්යා’’ති. අථස්ස සරීරෙ ඵොටානි උට්ඨහන්ති. මහාසත්තො ‘‘අවීචිනිරයසන්තාපො යොජනසතමත්ථකෙ ඵරති, තම්හා දුක්ඛතො ඉදං දුක්ඛං සතගුණෙන සහස්සගුණෙන සතසහස්සගුණෙන වරතර’’න්ති අධිවාසෙත්වා නිච්චලොව අහොසි. අථස්ස මාතාපිතරො භිජ්ජමානහදයා විය මනුස්සෙ පටික්කමාපෙත්වා තං තතො අග්ගිසන්තාපනතො අපනෙත්වා ‘‘තාත තෙමියකුමාර, මයං තව අපීඨසප්පිආදිභාවං ජානාම. න හි එතෙසං එවරූපානි හත්ථපාදකණ්ණසොතානි හොන්ති, ත්වං අම්හෙහි පත්ථෙත්වා ලද්ධපුත්තකො, මා නො නාසෙහි, සකලජම්බුදීපෙ වසන්තානං රාජූනං සන්තිකෙ ගරහතො නො මොචෙහී’’ති යාචිංසු. එවං සො තෙහි යාචිතොපි අසුණන්තො විය හුත්වා නිච්චලොව නිපජ්ජි. අථස්ස මාතාපිතරො රොදමානා පරිදෙවමානා පටික්කමන්ති ¶ . එකදා මාතා එකිකා උපසඞ්කමිත්වා යාචති, එකදා පිතා එකකොව උපසඞ්කමිත්වා යාචති. එවං එකසංවච්ඡරං අන්තරන්තරා වීමංසන්තාපිස්ස නෙව අන්තරං පස්සිංසු.

අථස්ස සොළසවස්සිකකාලෙ අමච්චබ්රාහ්මණාදයො චින්තයිංසු ‘‘පීඨසප්පී වා හොතු, මූගො වා බධිරො වා හොතු, වයෙ පරිණතෙ රජනීයෙ අරජ්ජන්තා නාම නත්ථි, දුස්සනීයෙ අදුස්සන්තා නාම නත්ථි, සමයෙ සම්පත්තෙ පුප්ඵවිකසනං විය හි ධම්මතා එසා, නාටකානම්පිස්ස පච්චුපට්ඨාපෙත්වා තාහි නං වීමංසිස්සාමා’’ති. තතො උත්තමරූපධරා දෙවකඤ්ඤායො විය විලාසසම්පන්නා නාටකිත්ථියො පක්කොසාපෙත්වා ‘‘යා කුමාරං හසාපෙතුං වා කිලෙසෙහි බන්ධිතුං වා සක්කොති, සා තස්ස අග්ගමහෙසී භවිස්සතී’’ති වත්වා කුමාරං ගන්ධොදකෙන න්හාපෙත්වා දෙවපුත්තං විය අලඞ්කරිත්වා දෙවවිමානසදිසෙ සිරිගබ්භෙ සුපඤ්ඤත්තෙ සිරිසයනෙ ආරොපෙත්වා ගන්ධදාමපුප්ඵදාමධූමවාසචුණ්ණාදීහි අන්තොගබ්භං එකගන්ධසමොදකං කත්වා පටික්කමිංසු. අථ නං තා ඉත්ථියො පරිවාරෙත්වා නච්චගීතෙහි චෙව මධුරවචනාදීහි ච නානප්පකාරෙහි අභිරමාපෙතුං වායමිංසු. සො බුද්ධිසම්පන්නතාය තා ඉත්ථියො අනොලොකෙත්වා ‘‘ඉමා ඉත්ථියො මම සරීරසම්ඵස්සං මා ¶ වින්දන්තූ’’ති අධිට්ඨහිත්වා අස්සාසපස්සාසෙ සන්නිරුම්භි, අථස්ස සරීරං ථද්ධං අහොසි. තා තස්ස සරීරසම්ඵස්සං අවින්දන්තියො හුත්වා ‘‘ථද්ධසරීරො එස, නායං මනුස්සො, යක්ඛො ¶ භවිස්සතී’’ති භීතතසිතා හුත්වා අත්තානං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තියො පලායිංසු. එවං නාටකෙනපි එකසංවච්ඡරං අන්තරන්තරා වීමංසන්තාපිස්ස නෙව අන්තරං පස්සිංසු.

එවං සොළස සංවච්ඡරානි සොළසහි මහාවීමංසාහි චෙව අනෙකාහි ඛුද්දකවීමංසාහි ච වීමංසමානාපි තස්ස චිත්තං පරිග්ගණ්හිතුං නාසක්ඛිංසු.

තතො රාජා විප්පටිසාරී හුත්වා ලක්ඛණපාඨකෙ බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තුම්හෙ කුමාරස්ස ජාතකාලෙ ‘ධඤ්ඤපුඤ්ඤලක්ඛණසම්පන්නො අයං කුමාරො, නාස්ස කොචි අන්තරායො පඤ්ඤායතී’ති මෙ කථයිත්ථ, ඉදානි පන සො පීඨසප්පී මූගබධිරො ජාතො, කථා වො න සමෙතී’’ති ආහ. බ්රාහ්මණා වදිංසු ‘‘මහාරාජ, ආචරියෙහි අදිට්ඨකං නාම නත්ථි, අපිච ඛො පන, දෙව, ‘රාජකුලෙහි පත්ථෙත්වා ලද්ධපුත්තකො කාළකණ්ණී’ති ¶ වුත්තෙ ‘තුම්හාකං දොමනස්සං සියා’ති න කථයිම්හා’’ති. අථ නෙ රාජා එවමාහ ‘‘ඉදානි පන කිං කාතුං වට්ටතී’’ති? ‘‘මහාරාජ, ඉමස්මිං කුමාරෙ ඉමස්මිං ගෙහෙ වසන්තෙ තයො අන්තරායා පඤ්ඤායිස්සන්ති – ජීවිතස්ස වා අන්තරායො, සෙතච්ඡත්තස්ස වා අන්තරායො, අග්ගමහෙසියා වා අන්තරායො’’ති. ‘‘තස්මා, දෙව, පපඤ්චං අකත්වා අවමඞ්ගලරථෙ අවමඞ්ගලඅස්සෙ යොජෙත්වා තත්ථ නං නිපජ්ජාපෙත්වා පච්ඡිමද්වාරෙන නීහරිත්වා ආමකසුසානෙ චතුබ්භිත්තිකං ආවාටං ඛණිත්වා නිඛණිතුං වට්ටතී’’ති. රාජා අන්තරායභයෙන භීතො තෙසං වචනං ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි.

තදා චන්දාදෙවී තං පවත්තිං සුත්වා තුරිතතුරිතාව එකිකා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘දෙව, තුම්හෙහි මය්හං වරො දින්නො, මයා ච ගහිතකො කත්වා ඨපිතො, ඉදානි තං මෙ දෙථා’’ති යාචි. ‘‘ගණ්හාහි, දෙවී’’ති. ‘‘දෙව, පුත්තස්ස මෙ රජ්ජං දෙථා’’ති. ‘‘න සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘කිංකාරණා, දෙවා’’ති. ‘‘පුත්තො, තෙ දෙවි, කාළකණ්ණී’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, යාවජීවං අදදන්තාපි සත්ත වස්සානි දෙථා’’ති. ‘‘න සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, ඡ ¶ වස්සානි දෙථා’’ති. ‘‘න සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, පඤ්ච වස්සානි දෙථා’’ති. ‘‘න සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, චත්තාරි වස්සානි දෙථා’’ති. ‘‘න සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, තීණි වස්සානි දෙථා’’ති. ‘‘න සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, ද්වෙ වස්සානි දෙථා’’ති. ‘‘න සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘තෙන ¶ හි, දෙව, එකවස්සං රජ්ජං දෙථා’’ති. ‘‘න සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, සත්ත මාසානි රජ්ජං දෙථා’’ති. ‘‘න සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, ඡ මාසානි රජ්ජං දෙථා’’ති. ‘‘න සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, පඤ්ච මාසානි රජ්ජං දෙථා’’ති. ‘‘න සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, චත්තාරි මාසානි රජ්ජං දෙථා’’ති. ‘‘න සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, තීණි මාසානි රජ්ජං දෙථා’’ති. ‘‘න සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, ද්වෙ මාසානි රජ්ජං දෙථා’’ති. ‘‘න සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, එකමාසං රජ්ජං දෙථා’’ති. ‘‘න සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, අඩ්ඪමාසං රජ්ජං දෙථා’’ති. ‘‘න සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘තෙන හි, දෙව, සත්ත දිවසානි රජ්ජං දෙථා’’ති. රාජා ‘‘සාධු, දෙවි, ගණ්හාහී’’ති ආහ. සා තස්මිං ඛණෙ පුත්තං අලඞ්කාරාපෙත්වා ‘‘තෙමියකුමාරස්ස ඉදං රජ්ජ’’න්ති නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා සකලනගරං අලඞ්කාරාපෙත්වා පුත්තං හත්ථික්ඛන්ධං ආරොපෙත්වා සෙතච්ඡත්තං තස්ස මත්ථකෙ කාරාපෙත්වා නගරං පදක්ඛිණං කත්වා පුන ආගන්ත්වා අන්තොනගරං පවෙසෙත්වා තං සිරිසයනෙ නිපජ්ජාපෙත්වා පියපුත්තං සබ්බරත්තිං යාචි ‘‘තාත තෙමියකුමාර, තං නිස්සාය සොළස වස්සානි නිද්දං අලභිත්වා රොදමානාය මෙ අක්ඛීනි උපක්කානි, සොකෙන මෙ හදයං භිජ්ජමානං විය අහොසි, අහං තව අපීඨසප්පිආදිභාවං ජානාමි, මා මං අනාථං කරී’’ති. සා ඉමිනා උපායෙනෙව පුනදිවසෙපි පුනදිවසෙපීති පඤ්ච දිවසානි යාචි.

අථ ඡට්ඨෙ දිවසෙ රාජා සුනන්දං නාම සාරථිං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත, සුනන්දසාරථි ස්වෙ පාතොව අවමඞ්ගලරථෙ අවමඞ්ගලඅස්සෙ යොජෙත්වා කුමාරං තත්ථ නිපජ්ජාපෙත්වා පච්ඡිමද්වාරෙන නීහරිත්වා ආමකසුසානෙ චතුබ්භිත්තිකං ආවාටං ඛණිත්වා තත්ථ නං පක්ඛිපිත්වා කුද්දාලපිට්ඨෙන මත්ථකං භින්දිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙත්වා උපරි පංසුං දත්වා පථවිවඩ්ඪනකම්මං ¶ කත්වා න්හත්වා එහී’’ති ආණාපෙසි. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති සම්පටිච්ඡි. අථ ඡට්ඨම්පි රත්තිං දෙවී කුමාරං යාචිත්වා ‘‘තාත තෙමියකුමාර, තව පිතා කාසිරාජා තං ස්වෙ පාතොව ආමකසුසානෙ නිඛණිතුං ආණාපෙසි, ස්වෙ පාතොව මරණං පාපුණිස්සසි පුත්තා’’ති ආහ. තං සුත්වා මහාසත්තස්ස ‘‘තාත තෙමියකුමාර, සොළස වස්සානි තයා කතො වායාමො ¶ ඉදානි මත්ථකං පක්කො’’ති ¶ චින්තෙන්තස්ස අබ්භන්තරෙ පීති උප්පජ්ජි. මාතුයා පනස්ස හදයං භිජ්ජමානං විය අහොසි, එවං සන්තෙපි ‘‘මනොරථො මත්ථකං පාපුණිස්සතී’’ති මාතුයා සද්ධිං නාලපි.

අථස්සා රත්තියා අච්චයෙන පාතොව සුනන්දො සාරථි රථං යොජෙන්තො දෙවතානුභාවෙන මහාසත්තස්ස පාරමිතානුභාවෙන ච මඞ්ගලරථෙ මඞ්ගලඅස්සෙ යොජෙත්වා රථං රාජද්වාරෙ ඨපෙත්වා මහාතලං අභිරුහිත්වා සිරිගබ්භං පවිසිත්වා දෙවිං වන්දිත්වා එවමාහ – ‘‘දෙවි, මය්හං මා කුජ්ඣ, රඤ්ඤො ආණා’’ති වත්වා පුත්තං ආලිඞ්ගිත්වා නිපන්නං දෙවිං පිට්ඨිහත්ථෙන අපනෙත්වා පුප්ඵකලාපං විය කුමාරං උක්ඛිපිත්වා පාසාදා ඔතරි. තදා චන්දාදෙවී උරං පහරිත්වා මහන්තෙන සද්දෙන පරිදෙවිත්වා මහාතලෙ ඔහීයි. අථ නං මහාසත්තො ඔලොකෙත්වා ‘‘මයි අකථෙන්තෙ මාතා හදයෙන ඵලිතෙන මරිස්සතී’’ති කථෙතුකාමො හුත්වාපි ‘‘සචෙ අහං කථෙස්සාමි, සොළස වස්සානි කතො වායාමො මෙ මොඝො භවිස්සති, අකථෙන්තො පනාහං අත්තනො ච මාතාපිතූනඤ්ච මහාජනස්ස ච පච්චයො භවිස්සාමී’’ති අධිවාසෙසි.

අථ නං සාරථි රථං ආරොපෙත්වා ‘‘පච්ඡිමද්වාරාභිමුඛං රථං පෙසෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා රථං පෙසෙසි. තදා මහාසත්තස්ස පාරමිතානුභාවෙන දෙවතාවිග්ගහිතො හුත්වා රථං නිවත්තාපෙත්වා පාචීනද්වාරාභිමුඛං රථං පෙසෙසි, අථ රථචක්කං උම්මාරෙ පතිහඤ්ඤි. මහාසත්තොපි තස්ස සද්දං සුත්වා ‘‘මනොරථො මෙ මත්ථකං පත්තො’’ති සුට්ඨුතරං තුට්ඨචිත්තො අහොසි. රථො නගරා නික්ඛමිත්වා දෙවතානුභාවෙන තියොජනිකං ඨානං ගතො. තත්ථ වනඝටං සාරථිස්ස ආමකසුසානං විය උපට්ඨාසි. සො ‘‘ඉදං ඨානං ඵාසුක’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා රථං මග්ගා ඔක්කමාපෙත්වා මග්ගපස්සෙ ඨපෙත්වා රථා ඔරුය්හ මහාසත්තස්ස ආභරණභණ්ඩං ඔමුඤ්චිත්වා භණ්ඩිකං කත්වා එකමන්තං ඨපෙත්වා කුද්දාලං ආදාය රථස්ස අවිදූරෙ ඨානෙ චතුබ්භිත්තිකං ආවාටං ඛණිතුං ආරභි.

තතො බොධිසත්තො චින්තෙසි ‘‘අයං මෙ වායාමකාලො, අහඤ්හි සොළස වස්සානි හත්ථපාදෙ න චාලෙසිං, කිං නු ඛො මෙ බලං අත්ථි, උදාහු නො’’ති. සො උට්ඨාය වාමහත්ථෙන දක්ඛිණහත්ථං, දක්ඛිණහත්ථෙන වාමහත්ථං ¶ ¶ පරාමසන්තො උභොහි හත්ථෙහි පාදෙ සම්බාහිත්වා රථා ඔතරිතුං චිත්තං උප්පාදෙසි. තාවදෙවස්ස පාදපතිතට්ඨානෙ වාතපුණ්ණභස්තචම්මං විය මහාපථවී අබ්භුග්ගන්ත්වා රථස්ස පච්ඡිමන්තං ආහච්ච අට්ඨාසි. මහාසත්තො රථා ඔතරිත්වා කතිපයෙ වාරෙ අපරාපරං චඞ්කමිත්වා ‘‘ඉමිනාව නියාමෙන එකදිවසං යොජනසතම්පි මෙ ගන්තුං බලං අත්ථී’’ති ඤත්වා ‘‘සචෙ, සාරථි, මයා සද්ධිං විරුජ්ඣෙය්ය, අත්ථි නු ඛො මෙ තෙන සහ පටිවිරුජ්ඣිතුං බල’’න්ති උපධාරෙන්තො රථස්ස පච්ඡිමන්තං ¶ ගහෙත්වා කුමාරකානං කීළනයානකං විය උක්ඛිපිත්වා රථං පරිබ්භමෙන්තො අට්ඨාසි. අථස්ස ‘‘අත්ථි මෙ තෙන සහ පටිවිරුජ්ඣිතුං බල’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා පසාධනත්ථාය චිත්තං උප්පජ්ජි.

තංඛණඤ්ඤෙව සක්කස්ස භවනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො ආවජ්ජෙන්තො තං කාරණං ඤත්වා ‘‘තෙමියකුමාරස්ස මනොරථො මත්ථකං පත්තො, ඉදානි පසාධනත්ථාය චිත්තං උප්පන්නං, කිං එතස්ස මානුසකෙන පසාධනෙනා’’ති දිබ්බපසාධනං ගාහාපෙත්වා විස්සකම්මදෙවපුත්තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත විස්සකම්ම දෙවපුත්ත, ත්වං ගච්ඡ, කාසිරාජස්ස පුත්තං තෙමියකුමාරං අලඞ්කරොහී’’ති ආණාපෙසි. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තාවතිංසභවනතො ඔතරිත්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා දසහි දුස්සසහස්සෙහි වෙඨනං කත්වා දිබ්බෙහි චෙව මානුසකෙහි ච අලඞ්කාරෙහි සක්කං විය තං අලඞ්කරිත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො. සො දෙවරාජලීලාය සාරථිස්ස ඛණනොකාසං ගන්ත්වා ආවාටතීරෙ ඨත්වා පුච්ඡන්තො තතියං ගාථමාහ –

‘‘කිං නු සන්තරමානොව, කාසුං ඛණසි සාරථි;

පුට්ඨො මෙ සම්ම අක්ඛාහි, කිං කාසුයා කරිස්සසී’’ති.

තං සුත්වා සාරථි ආවාටං ඛණන්තො උද්ධං අනොලොකෙත්වාව චතුත්ථං ගාථාමාහ –

‘‘රඤ්ඤො මූගො ච පක්ඛො ච, පුත්තො ජාතො අචෙතසො;

සොම්හි රඤ්ඤා සමජ්ඣිට්ඨො, පුත්තං මෙ නිඛණං වනෙ’’ති.

තත්ථ පක්ඛොති පීඨසප්පී. ‘‘මූගො’’ති වචනෙනෙව පනස්ස බධිරභාවොපි සිජ්ඣති බධිරස්ස හි පටිවචනං කථෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා. අචෙතසොති අචිත්තකො විය ජාතො. සොළස වස්සානි අකථිතත්තා එවමාහ ¶ . සමජ්ඣිට්ඨොති ආණත්තො, පෙසිතොති අත්ථො. නිඛණං වනෙති වනෙ නිඛණෙය්යාසි.

‘‘න ¶ බධිරො න මූගොස්මි, න පක්ඛො න ච වීකලො;

අධම්මං සාරථි කයිරා, මං චෙ ත්වං නිඛණං වනෙ.

‘‘ඌරූ ¶ බාහුඤ්ච මෙ පස්ස, භාසිතඤ්ච සුණොහි මෙ;

අධම්මං සාරථි කයිරා, මං චෙ ත්වං නිඛණං වනෙ’’ති.

තත්ථ න බධිරොති සම්ම සාරථි, සචෙ තං රාජා එවරූපං පුත්තං මාරාපෙතුං ආණාපෙසි, අහං පන එවරූපො න භවාමීති දීපෙතුං එවමාහ. මං චෙ ත්වං නිඛණං වනෙති සචෙ බධිරභාවාදිවිරහිතං එවරූපං මං වනෙ නිඛණෙය්යාසි, අධම්මං කම්මං කරෙය්යාසීති අත්ථො. ‘‘ඌරූ’’ති ඉදං සො පුරිමගාථං සුත්වාපි නං අනොලොකෙන්තමෙව දිස්වා ‘‘අලඞ්කතසරීරමස්ස දස්සෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ආහ. තස්සත්ථො – සම්ම සාරථි, ඉමෙ කඤ්චනකදලික්ඛන්ධසදිසෙ ඌරූ, කනකච්ඡවිං බාහුඤ්ච මෙ පස්ස, මධුරවචනඤ්ච මෙ සුණාහීති.

තතො සාරථි එවං චින්තෙසි ‘‘කො නු ඛො එස, ආගතකාලතො පට්ඨාය අත්තානමෙව වණ්ණෙතී’’ති. සො ආවාටඛණනං පහාය උද්ධං ඔලොකෙන්තො තස්ස රූපසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘අයං පුරිසො කො නු ඛො, මනුස්සො වා දෙවො වා’’ති අජානන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘දෙවතා නුසි ගන්ධබ්බො, අදු සක්කො පුරින්දදො;

කො වා ත්වං කස්ස වා පුත්තො, කථං ජානෙමු තං මය’’න්ති.

අථස්ස මහාසත්තො අත්තානං ආචික්ඛිත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ආහ –

‘‘නම්හි දෙවො න ගන්ධබ්බො, නම්හි සක්කො පුරින්දදො;

කාසිරඤ්ඤො අහං පුත්තො, යං කාසුයා නිහඤ්ඤසි.

‘‘තස්ස රඤ්ඤො අහං පුත්තො, යං ත්වං සම්මූපජීවසි;

අධම්මං සාරථි කයිරා, මං චෙ ත්වං නිඛණං වනෙ.

‘‘යස්ස ¶ රුක්ඛස්ස ඡායාය, නිසීදෙය්ය සයෙය්ය වා;

න තස්ස සාඛං භඤ්ජෙය්ය, මිත්තදුබ්භො හි පාපකො.

‘‘යථා ¶ රුක්ඛො තථා රාජා, යථා සාඛා තථා අහං;

යථා ඡායූපගො පොසො, එවං ත්වමසි සාරථි;

අධම්මං සාරථි කයිරා, මං චෙ ත්වං නිඛණං වනෙ’’ති.

තත්ථ නිහඤ්ඤසීති නිහනිස්සසි. යං ත්වං එත්ථ නිහනිස්සාමීති සඤ්ඤාය කාසුං ඛණසි, සො අහන්ති දීපෙති. සො ‘‘රාජපුත්තො අහ’’න්ති වුත්තෙපි න සද්දහතියෙව, මධුරකථාය පනස්ස බජ්ඣිත්වා ධම්මං සුණන්තො අට්ඨාසි. මිත්තදුබ්භොති පරිභුත්තඡායස්ස රුක්ඛස්ස පත්තං වා සාඛං වා අඞ්කුරං වා භඤ්ජන්තො මිත්තඝාතකො හොති ලාමකපුරිසො, කිමඞ්ගං පන සාමිපුත්තඝාතකො. ඡායූපගොති පරිභොගත්ථාය ඡායං උපගතො පුරිසො විය රාජානං නිස්සාය ජීවමානො ත්වන්ති වදති.

සො එවං ¶ කථෙන්තෙපි බොධිසත්තෙ න සද්දහතියෙව. අථ මහාසත්තො ‘‘සද්දහාපෙස්සාමි න’’න්ති දෙවතානං සාධුකාරෙන චෙව අත්තනො ඝොසෙන ච වනඝටං උන්නාදෙන්තො දස මිත්තපූජගාථා නාම ආරභි –

‘‘පහූතභක්ඛො භවති, විප්පවුට්ඨො සකංඝරා;

බහූ නං උපජීවන්ති, යො මිත්තානං න දුබ්භති.

‘‘යං යං ජනපදං යාති, නිගමෙ රාජධානියො;

සබ්බත්ථ පූජිතො හොති, යො මිත්තානං න දුබ්භති.

‘‘නාස්ස චොරා පසාහන්ති, නාතිමඤ්ඤන්ති ඛත්තියා;

සබ්බෙ අමිත්තෙ තරති, යො මිත්තානං න දුබ්භති.

‘‘අක්කුද්ධො සඝරං එති, සභායං පටිනන්දිතො;

ඤාතීනං උත්තමො හොති, යො මිත්තානං න දුබ්භති.

‘‘සක්කත්වා සක්කතො හොති, ගරු හොති සගාරවො;

වණ්ණකිත්තිභතො හොති, යො මිත්තානං න දුබ්භති.

‘‘පූජකො ¶ ¶ ලභතෙ පූජං, වන්දකො පටිවන්දනං;

යසොකිත්තිඤ්ච පප්පොති, යො මිත්තානං න දුබ්භති.

‘‘අග්ගි යථා පජ්ජලති, දෙවතාව විරොචති;

සිරියා අජහිතො හොති, යො මිත්තානං න දුබ්භති.

‘‘ගාවො තස්ස පජායන්ති, ඛෙත්තෙ වුත්තං විරූහති;

වුත්තානං ඵලමස්නාති, යො මිත්තානං න දුබ්භති.

‘‘දරිතො පබ්බතාතො වා, රුක්ඛතො පතිතො නරො;

චුතො පතිට්ඨං ලභති, යො මිත්තානං න දුබ්භති.

‘‘විරූළ්හමූලසන්තානං, නිග්රොධමිව මාලුතො;

අමිත්තා නප්පසාහන්ති, යො මිත්තානං න දුබ්භතී’’ති.

තත්ථ සකං ඝරාති සකඝරා, අයමෙව වා පාඨො. න දුබ්භතීති න දුස්සති. මිත්තානන්ති බුද්ධාදීනං කල්යාණමිත්තානං න දුබ්භති. ‘‘සබ්බත්ථ පූජිතො හොතී’’ති ඉදං සීවලිවත්ථුනා වණ්ණෙතබ්බං. න පසාහන්තීති පසය්හකාරං කාතුං න සක්කොන්ති. ඉදං සංකිච්චසාමණෙරවත්ථුනා දීපෙතබ්බං. ‘‘නාතිමඤ්ඤන්ති ඛත්තියා’’ති ඉදං ජොතිකසෙට්ඨිවත්ථුනා දීපෙතබ්බං. තරතීති අතික්කමති. සඝරන්ති අත්තඝරං. මිත්තානං දුබ්භන්තො අත්තනො ඝරං ආගච්ඡන්තොපි ඝට්ටිතචිත්තො කුද්ධොව ආගච්ඡති, අයං පන අකුද්ධොව සකඝරං එති. පටිනන්දිතොති ¶ බහූනං සන්නිපාතට්ඨානෙ අමිත්තදුබ්භිනො ගුණකථං කථෙන්ති, තාය සො පටිනන්දිතො හොති පමුදිතචිත්තො.

සක්කත්වා සක්කතො හොතීති පරං සක්කත්වා සයම්පි පරෙහි සක්කතො හොති. ගරු හොති සගාරවොති පරෙසු සගාරවො සයම්පි පරෙහි ගරුකො හොති. වණ්ණකිත්තිභතොති භතවණ්ණකිත්ති, ගුණඤ්චෙව කිත්තිසද්දඤ්ච උක්ඛිපිත්වා චරන්තො නාම හොතීති අත්ථො. පූජකොති මිත්තානං පූජකො හුත්වා සයම්පි පූජං ලභති. වන්දකොති බුද්ධාදීනං කල්යාණමිත්තානං වන්දකො හුත්වා පුනබ්භවෙ පටිවන්දනං ලභති. යසොකිත්තිඤ්චාති ඉස්සරියපරිවාරඤ්චෙව ගුණකිත්තිඤ්ච පප්පොති. ඉමාය ගාථාය චිත්තගහපතිනො වත්ථු (ධ. ප. 73-74) කථෙතබ්බං.

පජ්ජලතීති ¶ ¶ ඉස්සරියපරිවාරෙන පජ්ජලති. සිරියා අජහිතො හොතීති එත්ථ අනාථපිණ්ඩිකස්ස වත්ථු (ධ. ප. 119-120) කථෙතබ්බං. අස්නාතීති පරිභුඤ්ජති. ‘‘පතිට්ඨං ලභතී’’ති ඉදං චූළපදුමජාතකෙන (ජා. 1.2.85-86) දීපෙතබ්බං. විරූළ්හමූලසන්තානන්ති වඩ්ඪිතමූලපාරොහං. අමිත්තා නප්පසාහන්තීති එත්ථ කුරරඝරියසොණත්ථෙරස්ස මාතු ගෙහං පවිට්ඨචොරවත්ථු කථෙතබ්බං.

සුනන්දො සාරථි එත්තකාහි ගාථාහි ධම්මං දෙසෙන්තම්පි තං අසඤ්ජානිත්වා ‘‘කො නු ඛො අය’’න්ති ආවාටඛණනං පහාය රථසමීපං ගන්ත්වා තත්ථ තඤ්ච පසාධනභණ්ඩඤ්ච උභයං අදිස්වා පුන ආගන්ත්වා ඔලොකෙන්තො තං සඤ්ජානිත්වා තස්ස පාදෙසු පතිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ යාචන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘එහි තං පටිනෙස්සාමි, රාජපුත්ත සකං ඝරං;

රජ්ජං කාරෙහි භද්දන්තෙ, කිං අරඤ්ඤෙ කරිස්සසී’’ති.

‘‘අලං මෙ තෙන රජ්ජෙන, ඤාතකෙහි ධනෙන වා;

යං මෙ අධම්මචරියාය, රජ්ජං ලබ්භෙථ සාරථී’’ති.

‘‘පුණ්ණපත්තං මං ලාභෙහි, රාජපුත්ත ඉතො ගතො;

පිතා මාතා ච මෙ දජ්ජුං, රාජපුත්ත තයී ගතෙ.

‘‘ඔරොධා ච කුමාරා ච, වෙසියානා ච බ්රාහ්මණා;

තෙපි අත්තමනා දජ්ජුං, රාජපුත්ත තයී ගතෙ.

‘‘හත්ථාරොහා ¶ අනීකට්ඨා, රථිකා පත්තිකාරකා;

තෙපි අත්තමනා දජ්ජුං, රාජපුත්ත තයී ගතෙ.

‘‘බහුධඤ්ඤා ජානපදා, නෙගමා ච සමාගතා;

උපායනානි මෙ දජ්ජුං, රාජපුත්ත තයී ගතෙ’’ති.

තත්ථ ¶ පුණ්ණපත්තන්ති තුට්ඨිදායං. දජ්ජුන්ති සත්තරතනවස්සං වස්සන්තා විය මම අජ්ඣාසයපූරණං තුට්ඨිදායං දදෙය්යුං. ඉදං සො ‘‘අප්පෙව ¶ නාම මයි අනුකම්පාය ගච්ඡෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා ආහ. වෙසියානා චාති වෙස්සා ච. උපායනානීති පණ්ණාකාරානි.

‘‘පිතු මාතු චහං චත්තො, රට්ඨස්ස නිගමස්ස ච;

අථො සබ්බකුමාරානං, නත්ථි මය්හං සකං ඝරං.

‘‘අනුඤ්ඤාතො අහං මත්යා, සඤ්චත්තො පිතරා මහං;

එකොරඤ්ඤෙ පබ්බජිතො, න කාමෙ අභිපත්ථයෙ’’ති.

තත්ථ පිතු මාතු චාති පිතරා ච මාතරා ච අහං චත්තො. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. මත්යාති සම්ම සාරථි, අහං සත්තාහං රජ්ජං පරිච්ඡින්දිත්වා වරං ගණ්හන්තියා මාතරා අනුඤ්ඤාතො නාම. සඤ්ඡත්තොති සුට්ඨු චත්තො. පබ්බජිතොති පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤෙ වසනත්ථාය නික්ඛන්තොති අත්ථො.

එවං මහාසත්තස්ස අත්තනො ගුණෙ කථෙන්තස්ස පීති උප්පජ්ජි, තතො පීතිවෙගෙන උදානං උදානෙන්තො ආහ –

‘‘අපි අතරමානානං, ඵලාසාව සමිජ්ඣති;

විපක්කබ්රහ්මචරියොස්මි, එවං ජානාහි සාරථි.

‘‘අපි ¶ අතරමානානං, සම්මදත්ථො විපච්චති;

විපක්කබ්රහ්මචරියොස්මි, නික්ඛන්තො අකුතොභයො’’ති.

තත්ථ ඵලාසාවාති අතරමානස්ස මම සොළසවස්සෙහි කතවායාමස්ස සමිද්ධං අජ්ඣාසයඵලං දස්සෙතුං එවමාහ. විපක්කබ්රහ්මචරියොස්මීති නිට්ඨප්පත්තමනොරථො. සම්මදත්ථො විපච්චතීති සම්මා උපායෙන කාරණෙන කත්තබ්බකිච්චං සම්පජ්ජති.

‘‘එවං වග්ගුකථො සන්තො, විසට්ඨවචනො චසි;

කස්මා පිතු ච මාතුච්ච, සන්තිකෙ න භණී තදා’’ති.

‘‘නාහං අසන්ධිතා පක්ඛො, න බධිරො අසොතතා;

නාහං අජිව්හතා මූගො, මා මං මූගමධාරයි.

‘‘පුරිමං සරාමහං ජාතිං, යත්ථ රජ්ජමකාරයිං;

කාරයිත්වා තහිං රජ්ජං, පාපත්ථං නිරයං භුසං.

‘‘වීසතිඤ්චෙව වස්සානි, තහිං රජ්ජමකාරයිං;

අසීතිවස්සසහස්සානි, නිරයම්හි අපච්චිසං.

‘‘තස්ස ¶ රජ්ජස්සහං භීතො, මා මං රජ්ජාභිසෙචයුං;

තස්මා පිතු ච මාතුච්ච, සන්තිකෙ න භණිං තදා.

‘‘උච්ඡඞ්ගෙ ¶ මං නිසාදෙත්වා, පිතා අත්ථානුසාසති;

එකං හනථ බන්ධථ, එකං ඛාරාපතච්ඡිකං;

එකං සූලස්මිං උප්පෙථ, ඉච්චස්ස මනුසාසති.

‘‘තායාහං ඵරුසං සුත්වා, වාචායො සමුදීරිතා;

අමූගො මූගවණ්ණෙන, අපක්ඛො පක්ඛසම්මතො;

සකෙ මුත්තකරීසස්මිං, අච්ඡාහං සම්පරිප්ලුතො.

‘‘කසිරඤ්ච පරිත්තඤ්ච, තඤ්ච දුක්ඛෙන සංයුතං;

කොමං ජීවිතමාගම්ම, වෙරං කයිරාථ කෙනචි.

‘‘පඤ්ඤාය ච අලාභෙන, ධම්මස්ස ච අදස්සනා;

කොමං ජීවිතමාගම්ම, වෙරං කයිරාථ කෙනචි.

‘‘අපි අතරමානානං, ඵලාසාව සමිජ්ඣති;

විපක්කබ්රහ්මචරියොස්මි, එවං ජානාහි සාරථි.

‘‘අපි අතරමානානං, සම්මදත්ථො විපච්චති;

විපක්කබ්රහ්මචරියොස්මි, නික්ඛන්තො අකුතොභයො’’ති.

තත්ථ අසන්ධිතාති සන්ධීනං අභාවෙන. අසොතතාති සොතානං අභාවෙන. අජිව්හතාති සම්පරිවත්තනජිව්හාය අභාවෙන මූගො අහං න ¶ භවාමි. යත්ථාති යාය ජාතියා බාරාණසිනගරෙ රජ්ජං අකාරයිං. පාපත්ථන්ති පාපතං. පතිතො අස්මීති වදති. රජ්ජාභිසෙචයුන්ති රජ්ජෙ අභිසෙචයුං. නිසාදෙත්වාති නිසීදාපෙත්වා. අත්ථානුසාසතීති අත්ථං අනුසාසති. ඛාරාපතච්ඡිකන්ති සත්තීහි පහරිත්වා ඛාරාහි පතච්ඡිකං කරොථ. උප්පෙථාති ආවුනථ. ඉච්චස්ස මනුසාසතීති එවමස්ස අත්ථං අනුසාසති. තායාහන්ති තායො වාචායො අහං. පක්ඛසම්මතොති පක්ඛො ඉති සම්මතො අහොසිං. අච්ඡාහන්ති අච්ඡිං අහං, අවසින්ති අත්ථො. සම්පරිප්ලුතොති සම්පරිකිණ්ණො, නිමුග්ගො හුත්වාති අත්ථො.

කසිරන්ති දුක්ඛං. පරිත්තන්ති අප්පං. ඉදං වුත්තං හොති – සම්මසාරථි, සචෙපි සත්තානං ජීවිතං ¶ දුක්ඛම්පි සමානං බහුචිරට්ඨිතිකං භවෙය්ය, පත්ථෙය්ය, පරිත්තම්පි සමානං සචෙ සුඛං භවෙය්ය, පත්ථෙය්ය, ඉදං පන කසිරඤ්ච පරිත්තඤ්ච සකලෙන වට්ටදුක්ඛෙන සංයුත්තං සන්නිහිතං ඔමද්දිතං. කොමන්ති කො ඉමං. වෙරන්ති පාණාතිපාතාදිපඤ්චවිධං වෙරං. කෙනචීති කෙනචි කාරණෙන ¶ . පඤ්ඤායාති විපස්සනාපඤ්ඤාය අලාභෙන. ධම්මස්සාති සොතාපත්තිමග්ගස්ස අදස්සනෙන. පුන උදානගාථායො අගන්තුකාමතාය ථිරභාවදස්සනත්ථං කථෙසි.

තං සුත්වා සුනන්දො සාරථි ‘‘අයං කුමාරො එවරූපං රජ්ජසිරිං කුණපං විය ඡඩ්ඩෙත්වා අත්තනො අධිට්ඨානං අභින්දිත්වා ‘‘පබ්බජිස්සාමීති අරඤ්ඤං පවිට්ඨො, මම ඉමිනා දුජ්ජීවිතෙන කො අත්ථො, අහම්පි තෙන සද්ධිං පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අහම්පි පබ්බජිස්සාමි, රාජපුත්ත තවන්තිකෙ;

අව්හායස්සු මං භද්දන්තෙ, පබ්බජ්ජා මම රුච්චතී’’ති.

තත්ථ තවන්තිකෙති තව සන්තිකෙ. අව්හායස්සූති ‘‘එහි පබ්බජාහී’’ති පක්කොසස්සු.

එවං තෙන යාචිතොපි මහාසත්තො ‘‘සචාහං ඉදානෙව තං පබ්බාජෙස්සාමි, මාතාපිතරො ඉධ නාගච්ඡිස්සන්ති, අථ නෙසං පරිහානි භවිස්සති, ඉමෙ අස්සා ච රථො ච පසාධනභණ්ඩඤ්ච ඉධෙව නස්සිස්සන්ති, ‘යක්ඛො සො, ඛාදිතො නු ඛො තෙන සාරථී’ති ගරහාපි ¶ මෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා අත්තනො ච ගරහාමොචනත්ථං මාතාපිතූනඤ්ච වුඩ්ඪිං සම්පස්සන්තො අස්සෙ ච රථඤ්ච පසාධනභණ්ඩඤ්ච තස්ස ඉණං කත්වා දස්සෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘රථං නිය්යාදයිත්වාන, අනණො එහි සාරථි;

අනණස්ස හි පබ්බජ්ජා, එතං ඉසීහි වණ්ණිත’’න්ති.

තත්ථ එතන්ති එතං පබ්බජ්ජාකරණං බුද්ධාදීහි ඉසීහි වණ්ණිතං පසත්ථං ථොමිතං.

තං සුත්වා සාරථි ‘‘සචෙ මයි නගරං ගතෙ එස අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡෙය්ය, පිතා චස්ස ඉමං පවත්තිං සුත්වා ‘පුත්තං මෙ දස්සෙහී’ති පුන ආගතො ඉමං න පස්සෙය්ය, රාජදණ්ඩං මෙ කරෙය්ය, තස්මා අහං අත්තනො ගුණං කථෙත්වා අඤ්ඤත්ථාගමනත්ථාය පටිඤ්ඤං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො ගාථාද්වයමාහ –

‘‘යදෙව ¶ ත්යාහං වචනං, අකරං භද්දමත්ථු තෙ;

තදෙව මෙ ත්වං වචනං, යාචිතො කත්තුමරහසි.

‘‘ඉධෙව තාව අච්ඡස්සු, යාව රාජානමානයෙ;

අප්පෙව තෙ පිතා දිස්වා, පතීතො සුමනො සියා’’ති.

‘‘කරොමි තෙ තං වචනං, යං මං භණසි සාරථි;

අහම්පි දට්ඨුකාමොස්මි, පිතරං මෙ ඉධාගතං.

‘‘එහි සම්ම නිවත්තස්සු, කුසලං වජ්ජාසි ඤාතිනං;

මාතරං පිතරං මය්හං, වුත්තො වජ්ජාසි වන්දන’’න්ති.

තත්ථ කරොමි තෙතන්ති කරොමි තෙ එතං වචනං. එහි සම්ම නිවත්තස්සූති සම්ම සාරථි, තත්ථ ගන්ත්වා එහි, එත්තොව ඛිප්පමෙව නිවත්තස්සු. වුත්තො වජ්ජාසීති මයා වුත්තො හුත්වා ‘‘පුත්තො වො තෙමියකුමාරො වන්දතී’’ති වන්දනං වදෙය්යාසීති අත්ථො.

ඉති වත්වා මහාසත්තො සුවණ්ණකදලි විය ඔනමිත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන බාරාණසිනගරාභිමුඛො මාතාපිතරො වන්දිත්වා සාරථිස්ස සාසනං ¶ අදාසි. සො සාසනං ගහෙත්වා කුමාරං පදක්ඛිණං කත්වා රථමාරුය්හ නගරාභිමුඛො පායාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

‘‘තස්ස පාදෙ ගහෙත්වාන, කත්වා ච නං පදක්ඛිණං;

සාරථි රථමාරුය්හ, රාජද්වාරං උපාගමී’’ති.

තස්සත්ථො – භික්ඛවෙ, එවං වුත්තො සො සාරථි, තස්ස කුමාරස්ස පාදෙ ගහෙත්වා තං පදක්ඛිණං කත්වා රථං ආරුය්හ රාජද්වාරං උපාගමීති.

තස්මිං ඛණෙ චන්දාදෙවී සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා ‘‘කා නු ඛො මෙ පුත්තස්ස පවත්තී’’ති සාරථිස්ස ¶ ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තී තං එකකං ආගච්ඡන්තං දිස්වා උරං පහරිත්වා පරිදෙවි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

‘‘සුඤ්ඤං මාතා රථං දිස්වා, එකං සාරථිමාගතං;

අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි, රොදන්තී නං උදික්ඛති.

‘‘අයං සො සාරථි එති, නිහන්ත්වා මම අත්රජං;

නිහතො නූන මෙ පුත්තො, පථබ්යා භූමිවඩ්ඪනො.

‘‘අමිත්තා නූන නන්දන්ති, පතීතා නූන වෙරිනො;

ආගතං සාරථිං දිස්වා, නිහන්ත්වා මම අත්රජං.

‘‘සුඤ්ඤං මාතා රථං දිස්වා, එකං සාරථිමාගතං;

අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි, රොදන්තී පරිපුච්ඡි නං.

‘‘කිං නු මූගො කිංනු පක්ඛො, කිංනු සො විලපී තදා;

නිහඤ්ඤමානො භූමියා, තං මෙ අක්ඛාහි සාරථි.

‘‘කථං හත්ථෙහි පාදෙහි, මූගපක්ඛො විවජ්ජයි;

නිහඤ්ඤමානො භූමියා, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.

තත්ථ මාතාති තෙමියකුමාරස්ස මාතා. පථබ්යා භූමිවඩ්ඪනොති සො මම පුත්තො භූමිවඩ්ඪනො හුත්වා පථබ්යා නිහතො නූන. රොදන්තී පරිපුච්ඡි නන්ති තං රථං එකමන්තං ඨපෙත්වා මහාතලං ¶ අභිරුය්හ චන්දාදෙවිං වන්දිත්වා එකමන්තෙ ඨිතං සාරථිං පරිපුච්ඡි. කින්නූති කිං නු සො මම ¶ පුත්තො මූගො එව පක්ඛො එව. තදාති යදා නං ත්වං කාසුයං පක්ඛිපිත්වා කුද්දාලෙන මත්ථකෙ පහරි, තදා. නිහඤ්ඤමානො භූමියාති තයා භූමියං නිහඤ්ඤමානො කිං නු විලපි. තං මෙති තං සබ්බං අපරිහාපෙත්වා මෙ අක්ඛාහි. විවජ්ජයීති ‘‘අපෙහි සාරථි, මා මං මාරෙහී’’ති කථං හත්ථෙහි පාදෙහි ච ඵන්දන්තො තං අපනුදි, තං මෙ කථෙහීති අත්ථො.

‘‘අක්ඛෙය්යං ¶ තෙ අහං අය්යෙ, දජ්ජාසි අභයං මම;

යං මෙ සුතං වා දිට්ඨං වා, රාජපුත්තස්ස සන්තිකෙ’’ති.

තත්ථ දජ්ජාසීති සචෙ අභයං දදෙය්යාසි, සො ඉදං ‘‘සචාහං ‘තව පුත්තො නෙව මූගො න පක්ඛො මධුරකථො ධම්මකථිකො’ති වක්ඛාමි, අථ ‘කස්මා තං ගහෙත්වා නාගතොසී’ති රාජා කුද්ධො රාජදණ්ඩම්පි මෙ කරෙය්ය, අභයං තාව යාචිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ආහ.

‘‘අභයං සම්ම තෙ දම්මි, අභීතො භණ සාරථි;

යං තෙ සුතං වා දිට්ඨං වා, රාජපුත්තස්ස සන්තිකෙ’’ති.

‘‘න සො මූගො න සො පක්ඛො, විසට්ඨවචනො ච සො;

රජ්ජස්ස කිර සො භීතො, අකරා ආලයෙ බහූ.

‘‘පුරිමං සරති සො ජාතිං, යත්ථ රජ්ජමකාරයි;

කාරයිත්වා තහිං රජ්ජං, පාපත්ථ නිරයං භුසං.

‘‘වීසතිඤ්චෙව වස්සානි, තහිං රජ්ජමකාරයි;

අසීතිවස්සසහස්සානි, නිරයම්හි අපච්චි සො.

‘‘තස්ස රජ්ජස්ස සො භීතො, මා මං රජ්ජාභිසෙචයුං;

තස්මා පිතු ච මාතුච්ච, සන්තිකෙ න භණී තදා.

‘‘අඞ්ගපච්චඞ්ගසම්පන්නො ¶ , ආරොහපරිණාහවා;

විසට්ඨවචනො පඤ්ඤො, මග්ගෙ සග්ගස්ස තිට්ඨති.

‘‘සචෙ ¶ ත්වං දට්ඨුකාමාසි, රාජපුත්තං තවත්රජං;

එහි තං පාපයිස්සාමි, යත්ථ සම්මති තෙමියො’’ති.

තත්ථ විසට්ඨවචනොති අපලිබුද්ධකථො. අකරා ආලයෙ බහූති තුම්හාකං වඤ්චනානි බහූනි අකාසි. පඤ්ඤොති පඤ්ඤවා. සචෙ ත්වන්ති රාජානං ධුරං කත්වා උභොපි තෙ එවමාහ. යත්ථ සම්මති තෙමියොති යත්ථ වො පුත්තො මයා ගහිතපටිඤ්ඤො හුත්වා අච්ඡති, තත්ථ පාපයිස්සාමි, ඉදානි පපඤ්චං අකත්වා ලහුං ගන්තුං වට්ටතීති ආහ.

කුමාරො ¶ පන සාරථිං පෙසෙත්වා පබ්බජිතුකාමො අහොසි. තදා සක්කො තස්ස මනං ඤත්වා තස්මිං ඛණෙ විස්සකම්මදෙවපුත්තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත විස්සකම්මදෙවපුත්ත, තෙමියකුමාරො පබ්බජිතුකාමො, ත්වං තස්ස පණ්ණසාලඤ්ච පබ්බජිතපරික්ඛාරඤ්ච මාපෙත්වා එහී’’ති පෙසෙසි. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා වෙගෙන ගන්ත්වා තියොජනිකෙ වනසණ්ඩෙ අත්තනො ඉද්ධිබලෙන රමණීයං අස්සමං මාපෙත්වා රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානඤ්ච පොක්ඛරණිඤ්ච ආවාටඤ්ච අකාලඵලසම්පන්නං රුක්ඛඤ්ච කත්වා පණ්ණසාලසමීපෙ චතුවීසතිහත්ථප්පමාණං චඞ්කමං මාපෙත්වා අන්තොචඞ්කමෙ ච ඵලිකවණ්ණං රුචිරං වාලුකං ඔකිරිත්වා සබ්බෙ පබ්බජිතපරික්ඛාරෙ මාපෙත්වා ‘‘යෙ පබ්බජිතුකාමා, තෙ ඉමෙ ගහෙත්වා පබ්බජන්තූ’’ති භිත්තියං අක්ඛරානි ලිඛිත්වා චණ්ඩවාළෙ ච අමනාපසද්දෙ සබ්බෙ මිගපක්ඛිනො ච පලාපෙත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො.

තස්මිං ඛණෙ මහාසත්තො තං දිස්වා සක්කදත්තියභාවං ඤත්වා, පණ්ණසාලං පවිසිත්වා වත්ථානි අපනෙත්වා, රත්තවාකචීරං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා අජිනචම්මං එකංසෙ කත්වා ජටාමණ්ඩලං බන්ධිත්වා කාජං අංසෙ කත්වා කත්තරදණ්ඩමාදාය පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතසිරිං සමුබ්බහන්තො අපරාපරං චඞ්කමිත්වා ‘‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’’න්ති උදානං උදානෙන්තො පණ්ණසාලං පවිසිත්වා කට්ඨත්ථරණෙ නිසින්නො පඤ්ච අභිඤ්ඤා අට්ඨ සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා සායන්හසමයෙ පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා චඞ්කමනකොටියං ඨිතකාරරුක්ඛතො පණ්ණානි ගහෙත්වා ¶ , සක්කදත්තියභාජනෙ අලොණකෙ අතක්කෙ නිධූපනෙ උදකෙ සෙදෙත්වා අමතං විය පරිභුඤ්ජිත්වා චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා තත්ථ වාසං කප්පෙසි.

කාසිරාජාපි සුනන්දසාරථිස්ස වචනං සුත්වා මහාසෙනගුත්තං පක්කොසාපෙත්වා තරමානරූපොව ගමනසජ්ජං කාරෙතුං ආහ –

‘‘යොජයන්තු ¶ රථෙ අස්සෙ, කච්ඡං නාගාන බන්ධථ;

උදීරයන්තු සඞ්ඛපණවා, වාදන්තු එකපොක්ඛරා.

‘‘වාදන්තු භෙරී සන්නද්ධා, වග්ගූ වාදන්තු දුන්දුභී;

නෙගමා ච මං අන්වෙන්තු, ගච්ඡං පුත්තනිවෙදකො.

‘‘ඔරොධා ච කුමාරා ච, වෙසියානා ච බ්රාහ්මණා;

ඛිප්පං යානානි යොජෙන්තු, ගච්ඡං පුත්තනිවෙදකො.

‘‘හත්ථාරොහා අනීකට්ඨා, රථිකා පත්තිකාරකා;

ඛිප්පං යානානි යොජෙන්තු, ගච්ඡං පුත්තනිවෙදකො.

‘‘සමාගතා ජානපදා, නෙගමා ච සමාගතා;

ඛිප්පං යානානි යොජෙන්තු, ගච්ඡං පුත්තනිවෙදකො’’ති.

තත්ථ ¶ උදීරයන්තූති සද්දං මුඤ්චන්තු. වාදන්තූති වජ්ජන්තු. එකපොක්ඛරාති එකමුඛභෙරියො. සන්නද්ධාති සුට්ඨු නද්ධා. වග්ගූති මධුරස්සරා. ගච්ඡන්ති ගමිස්සාමි. පුත්තනිවෙදකොති පුත්තස්ස නිවෙදකො ඔවාදකො හුත්වා ගච්ඡාමි. තං ඔවදිත්වා මම වචනං ගාහාපෙත්වා තත්ථෙව තං රතනරාසිම්හි ඨපෙත්වා අභිසිඤ්චිත්වා ආනෙතුං ගච්ඡාමීති අධිප්පායෙනෙවමාහ. නෙගමාති කුටුම්බිකජනා. සමාගතාති සන්නිපතිතා හුත්වා.

එවං රඤ්ඤා ආණත්තා සාරථිනො අස්සෙ යොජෙත්වා රථෙ රාජද්වාරෙ ඨපෙත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

‘‘අස්සෙ ච සාරථී යුත්තෙ, සින්ධවෙ සීඝවාහනෙ;

රාජද්වාරං උපාගච්ඡුං, යුත්තා දෙව ඉමෙ හයා’’ති.

තත්ථ ¶ අස්සෙති සින්ධවෙ සින්ධවජාතිකෙ සීඝවාහනෙ ජවසම්පන්නෙ අස්සෙ ආදාය. සාරථීති සාරථිනො. යුත්තෙති රථෙසු යොජිතෙ. උපාගච්ඡුන්ති තෙ රථෙසු යුත්තෙ අස්සෙ ආදාය ආගමංසු, ආගන්ත්වා ච පන ‘‘යුත්තා, දෙව, ඉමෙ හයා’’ති ආරොචෙසුං.

තතො ¶ සාරථීනං වචනං සුත්වා රාජා උපඩ්ඪගාථමාහ –

‘‘ථූලා ජවෙන හායන්ති, කිසා හායන්ති ථාමුනා’’ති.

තං සුත්වා සාරථිනොපි උපඩ්ඪගාථමාහංසු –

‘‘කිසෙ ථූලෙ විවජ්ජෙත්වා, සංසට්ඨා යොජිතා හයා’’ති.

තස්සත්ථො – දෙව, කිසෙ ච ථූලෙ ච එවරූපෙ අස්සෙ අග්ගණ්හිත්වා වයෙන වණ්ණෙන ජවෙන බලෙන සදිසා හයා යොජිතාති.

අථ රාජා පුත්තස්ස සන්තිකං ගච්ඡන්තො චත්තාරො වණ්ණෙ අට්ඨාරස සෙනියො සබ්බඤ්ච බලකායං සන්නිපාතාපෙසි. තස්ස සන්නිපාතෙන්තස්සෙව තයො දිවසා අතික්කන්තා. අථ චතුත්ථෙ දිවසෙ කාසිරාජා නගරතො නික්ඛමිත්වා ගහෙතබ්බයුත්තකං ගාහාපෙත්වා අස්සමපදං ගන්ත්වා පුත්තෙන සද්ධිං පටිනන්දිතො පටිසන්ථාරමකාසි. තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා ආහ –

‘‘තතො රාජා තරමානො, යුත්තමාරුය්හ සන්දනං;

ඉත්ථාගාරං අජ්ඣභාසි, සබ්බාව අනුයාථ මං.

‘‘වාළබීජනිමුණ්හීසං, ඛග්ගං ඡත්තඤ්ච පණ්ඩරං;

උපාධී රථමාරුය්හ, සුවණ්ණෙහි අලඞ්කතා.

‘‘තතො ස රාජා පායාසි, පුරක්ඛත්වාන සාරථිං;

ඛිප්පමෙව උපාගච්ඡි, යත්ථ සම්මති තෙමියො.

‘‘තඤ්ච ¶ දිස්වාන ආයන්තං, ජලන්තමිව තෙජසා;

ඛත්තසඞ්ඝපරිබ්යූළ්හං, තෙමියො එතදබ්රවි.

‘‘කච්චි නු තාත කුසලං, කච්චි තාත අනාමයං;

සබ්බා ච රාජකඤ්ඤායො, අරොගා මය්හ මාතරො.

‘‘කුසලඤ්චෙව ¶ ¶ මෙ පුත්ත, අථො පුත්ත අනාමයං;

සබ්බා ච රාජකඤ්ඤායො, අරොගා තුය්හ මාතරො.

‘‘කච්චි අමජ්ජපො තාත, කච්චි තෙ සුරමප්පියං;

කච්චි සච්චෙ ච ධම්මෙ ච, දානෙ තෙ රමතෙ මනො.

‘‘අමජ්ජපො අහං පුත්ත, අථො මෙ සුරමප්පියං;

අථො සච්චෙ ච ධම්මෙ ච, දානෙ මෙ රමතෙ මනො.

‘‘කච්චි අරොගං යොග්ගං තෙ, කච්චි වහති වාහනං;

කච්චි තෙ බ්යාධයො නත්ථි, සරීරස්සුපතාපනා.

‘‘අථො අරොගං යොග්ගං මෙ, අථො වහති වාහනං;

අථො මෙ බ්යාධයො නත්ථි, සරීරස්සුපතාපනා.

‘‘කච්චි අන්තා ච තෙ ඵීතා, මජ්ඣෙ ච බහලා තව;

කොට්ඨාගාරඤ්ච කොසඤ්ච, කච්චි තෙ පටිසන්ථතං.

‘‘අථො අන්තා ච මෙ ඵීතා, මජ්ඣෙ ච බහලා මම;

කොට්ඨාගාරඤ්ච කොසඤ්ච, සබ්බං මෙ පටිසන්ථතං.

‘‘ස්වාගතං තෙ මහාරාජ, අථො තෙ අදුරාගතං;

පතිට්ඨපෙන්තු පල්ලඞ්කං, යත්ථ රාජා නිසක්කතී’’ති.

තත්ථ උපාධී රථමාරුය්හාති සුවණ්ණපාදුකා ච රථං ආරොපෙන්තූති අත්ථො. ඉමෙ තයො පාදෙ පුත්තස්ස තත්ථෙව අභිසෙකකරණත්ථාය ‘‘පඤ්ච රාජකකුධභණ්ඩානි ගණ්හථා’’ති ආණාපෙන්තො රාජා ආහ. සුවණ්ණෙහි අලඞ්කතාති ඉදං පාදුකං සන්ධායාහ. උපාගච්ඡීති උපාගතො අහොසි. කාය වෙලායාති? මහාසත්තස්ස කාරපණ්ණානි පචිත්වා නිබ්බාපෙන්තස්ස නිසින්නවෙලාය. ජලන්තමිව තෙජසාති රාජතෙජෙන ජලන්තං විය. ඛත්තසඞ්ඝපරිබ්යූළ්හන්ති කථාඵාසුකෙන අමච්චසඞ්ඝෙන පරිවුතං, ඛත්තියසමූහෙහි ¶ වා පරිවාරිතං. එතදබ්රවීති කාසිරාජානං බහි ඛන්ධාවාරං නිවාසාපෙත්වා ¶ පදසාව පණ්ණසාලං ආගන්ත්වා තං වන්දිත්වා නිසින්නං පටිසන්ථාරං කරොන්තො එතං වචනං අබ්රවි.

කුසලං අනාමයන්ති උභයෙනපි පදෙන ආරොග්යමෙව පුච්ඡති. කච්චි අමජ්ජපොති කච්චි මජ්ජං න පිවසීති පුච්ඡති. ‘‘අප්පමත්තො’’තිපි පාඨො, කුසලධම්මෙසු නප්පමජ්ජසීති අත්ථො. සුරමප්පියන්ති සුරාපානං අප්පියං. ‘‘සුරමප්පියා’’තිපි පාඨො, සුරා අප්පියාති අත්ථො. ධම්මෙති දසවිධෙ රාජධම්මෙ. යොග්ගන්ති යුගෙ යුඤ්ජිතබ්බං තෙ තව අස්සගොණාදිකං. කච්චි වහතීති කච්චි අරොගං හුත්වා වහති. වාහනන්ති හත්ථිඅස්සාදි සබ්බං වාහනං. සරීරස්සුපතාපනාති සරීරස්ස උපතාපකරා. අන්තාති පච්චන්තජනපදා. ඵීතාති ඉද්ධා සුභික්ඛා, වත්ථාභරණෙහි වා අන්නපානෙහි වා පරිපුණ්ණා ගාළ්හවාසා. මජ්ඣෙ චාති රට්ඨස්ස මජ්ඣෙ. බහලාති ගාමනිගමා ඝනවාසා. පටිසන්ථතන්ති පටිච්ඡාදිතං ගුත්තං, පරිපුණ්ණං වා. යත්ථ රාජා නිසක්කතීති යස්මිං පල්ලඞ්කෙ රාජා නිසීදිස්සති, තං පඤ්ඤාපෙන්තූති වදති.

රාජා මහාසත්තෙ ගාරවෙන පල්ලඞ්කෙ න නිසීදති. අථ ¶ මහාසත්තො ‘‘සචෙ පල්ලඞ්කෙ න නිසීදති, පණ්ණසන්ථාරං පඤ්ඤාපෙථා’’ති වත්වා තස්මිං පඤ්ඤත්තෙ නිසීදනත්ථාය රාජානං නිමන්තෙන්තො ගාථමාහ –

‘‘ඉධෙව තෙ නිසීදස්සු, නියතෙ පණ්ණසන්ථරෙ;

එත්තො උදකමාදාය, පාදෙ පක්ඛාලයස්සු තෙ’’ති.

තත්ථ නියතෙති සුසන්ථතෙ. එත්තොති පරිභොගඋදකං දස්සෙන්තො ආහ.

රාජා මහාසත්තෙ ගාරවෙන පණ්ණසන්ථාරෙපි අනිසීදිත්වා භූමියං එව නිසීදි. මහාසත්තොපි පණ්ණසාලං පවිසිත්වා තං කාරපණ්ණකං නීහරිත්වා රාජානං තෙන නිමන්තෙන්තො ගාථමාහ –

‘‘ඉදම්පි පණ්ණකං මය්හං, රන්ධං රාජ අලොණකං;

පරිභුඤ්ජ මහාරාජ, පාහුනො මෙසිධාගතො’’ති.

‘‘න ¶ චාහං පණ්ණං භුඤ්ජාමි, න හෙතං මය්හ භොජනං;

සාලීනං ඔදනං භුඤ්ජෙ, සුචිං මංසූපසෙචන’’න්ති.

තත්ථ න චාහන්ති පටික්ඛෙපවචනං.

රාජා තථාරූපං අත්තනො රාජභොජනං වණ්ණෙත්වා තස්මිං මහාසත්තෙ ගාරවෙන ථොකං පණ්ණකං හත්ථතලෙ ඨපෙත්වා ‘‘තාත, ත්වං එවරූපං භොජනං භුඤ්ජසී’’ති පුත්තෙන සද්ධිං පියකථං කථෙන්තො නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ චන්දාදෙවී ඔරොධෙන පරිවුතා එකමග්ගෙන ආගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස අස්සමපදං පත්වා පියපුත්තං දිස්වා තත්ථෙව පතිත්වා විසඤ්ඤී අහොසි. තතො පටිලද්ධස්සාසා පතිතට්ඨානතො උට්ඨහිත්වා ආගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස පාදෙ දළ්හං ගහෙත්වා වන්දිත්වා අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි රොදිත්වා වන්දනට්ඨානතො උට්ඨාය එකමන්තං නිසීදි. අථ නං රාජා ‘‘භද්දෙ, තව පුත්තස්ස භොජනං පස්සාහී’’ති වත්වා ථොකං පණ්ණකං තස්සා හත්ථෙ ඨපෙත්වා සෙසඉත්ථීනම්පි ථොකං ථොකං අදාසි. තා සබ්බාපි ‘‘සාමි, එවරූපං භොජනං භුඤ්ජසී’’ති වදන්තියො තං ගහෙත්වා අත්තනො අත්තනො සීසෙ කත්වා ‘‘අතිදුක්කරං කරොසි, සාමී’’ති වත්වා නමස්සමානා නිසීදිංසු. රාජා පුන ‘‘තාත, ඉදං මය්හං අච්ඡරියං හුත්වා උපට්ඨාතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අච්ඡෙරකං මං පටිභාති, එකකම්පි රහොගතං;

එදිසං භුඤ්ජමානානං, කෙන වණ්ණො පසීදතී’’ති.

තත්ථ එකකන්ති තාත, තං එකකම්පි රහොගතං ඉමිනා භොජනෙන යාපෙන්තං දිස්වා මම අච්ඡරියං හුත්වා උපට්ඨාති. එදිසන්ති එවරූපං අලොණකං අතක්කං නිධූපනං රන්ධං පත්තං භුඤ්ජන්තානං කෙන කාරණෙන වණ්ණො පසීදතීති නං පුච්ඡි.

‘‘එකො රාජ නිපජ්ජාමි, නියතෙ පණ්ණසන්ථරෙ;

තාය මෙ එකසෙය්යාය, රාජ වණ්ණො පසීදති.

‘‘න ¶ ච නෙත්තිංසබන්ධා මෙ, රාජරක්ඛා උපට්ඨිතා;

තාය මෙ සුඛසෙය්යාය, රාජවණ්ණො පසීදති.

‘‘අතීතං ¶ නානුසොචාමි, නප්පජප්පාමිනාගතං;

පච්චුප්පන්නෙන යාපෙමි, තෙන වණ්ණො පසීදති.

‘‘අනාගතප්පජප්පාය, අතීතස්සානුසොචනා;

එතෙන බාලා සුස්සන්ති, නළොව හරිතො ලුතො’’ති.

තත්ථ නෙත්තිංසබන්ධාති ඛග්ගබන්ධා. රාජරක්ඛාති රාජානං රක්ඛිතා. නප්පජප්පාමීති න පත්ථෙමි. හරිතොති හරිතවණ්ණො. ලුතොති ලුඤ්චිත්වා ආතපෙ ඛිත්තනළො විය.

අථ රාජා ‘‘ඉධෙව නං අභිසිඤ්චිත්වා ආදාය ගමිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා රජ්ජෙන නිමන්තෙන්තො ආහ –

‘‘හත්ථානීකං රථානීකං, අස්සෙ පත්තී ච වම්මිනො;

නිවෙසනානි රම්මානි, අහං පුත්ත දදාමි තෙ.

‘‘ඉත්ථාගාරම්පි තෙ දම්මි, සබ්බාලඞ්කාරභූසිතං;

තා පුත්ත පටිපජ්ජස්සු, ත්වං නො රාජා භවිස්සසි.

‘‘කුසලා නච්චගීතස්ස, සික්ඛිතා චාතුරිත්ථියො;

කාමෙ තං රමයිස්සන්ති, කිං අරඤ්ඤෙ කරිස්සසි.

‘‘පටිරාජූහි තෙ කඤ්ඤා, ආනයිස්සං අලඞ්කතා;

තාසු පුත්තෙ ජනෙත්වාන, අථ පච්ඡා පබ්බජිස්සසි.

‘‘යුවා ච දහරො චාසි, පඨමුප්පත්තිකො සුසු;

රජ්ජං කාරෙහි භද්දන්තෙ, කිං අරඤ්ඤෙ කරිස්සසී’’ති.

තත්ථ හත්ථානීකන්ති දසහත්ථිතො පට්ඨාය හත්ථානීකං නාම, තථා රථානීකං. වම්මිනොති වම්මබද්ධසූරයොධෙ. කුසලාති ඡෙකා. සික්ඛිතාති අඤ්ඤෙසුපි ඉත්ථිකිච්චෙසු සික්ඛිතා. චාතුරිත්ථියොති චතුරා විලාසා ඉත්ථියො, අථ වා චතුරා නාගරා ඉත්ථියො, අථ වා චතුරා ¶ නාම ¶ නාටකිත්ථියො. පටිරාජූහි තෙ කඤ්ඤාති අඤ්ඤෙහි රාජූහි තව රාජකඤ්ඤායො ආනයිස්සාමි. යුවාති යොබ්බනප්පත්තො. දහරොති තරුණො. පඨමුප්පත්තිකොති පඨමවයෙන උප්පත්තිතො සමුග්ගතො. සුසූති අතිතරුණො.

ඉතො පට්ඨාය බොධිසත්තස්ස ධම්මකථා හොති –

‘‘යුවා චරෙ බ්රහ්මචරියං, බ්රහ්මචාරී යුවා සියා;

දහරස්ස හි පබ්බජ්ජා, එතං ඉසීහි වණ්ණිතං.

‘‘යුවා ¶ චරෙ බ්රහ්මචරියං, බ්රහ්මචාරී යුවා සියා;

බ්රහ්මචරියං චරිස්සාමි, නාහං රජ්ජෙන මත්ථිකො.

‘‘පස්සාමි වොහං දහරං, අම්ම තාත වදන්තරං;

කිච්ඡාලද්ධං පියං පුත්තං, අප්පත්වාව ජරං මතං.

‘‘පස්සාමි වොහං දහරිං, කුමාරිං චාරුදස්සනිං;

නවවංසකළීරංව, පලුග්ගං ජීවිතක්ඛයං.

‘‘දහරාපි හි මීයන්ති, නරා ච අථ නාරියො;

තත්ථ කො විස්සසෙ පොසො, ‘දහරොම්හී’ති ජීවිතෙ.

‘‘යස්ස රත්යා විවසානෙ, ආයු අප්පතරං සියා;

අප්පොදකෙව මච්ඡානං, කිං නු කොමාරකං තහිං.

‘‘නිච්චමබ්භාහතො ලොකො, නිච්චඤ්ච පරිවාරිතො;

අමොඝාසු වජන්තීසු, කිං මං රජ්ජෙභිසිඤ්චසී’’ති.

‘‘කෙන ¶ මබ්භාහතො ලොකො, කෙන ච පරිවාරිතො;

කායො අමොඝා ගච්ඡන්ති, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.

‘‘මච්චුනාබ්භාහතො ලොකො, ජරාය පරිවාරිතො;

රත්යො අමොඝා ගච්ඡන්ති, එවං ජානාහි ඛත්තිය.

‘‘යථාපි ¶ තන්තෙ විතතෙ, යං යදෙවූපවීයති;

අප්පකං හොති වෙතබ්බං, එවං මච්චාන ජීවිතං.

‘‘යථා වාරිවහො පූරො, ගච්ඡං නුපනිවත්තති;

එවමායු මනුස්සානං, ගච්ඡං නුපනිවත්තති.

‘‘යථා වාරිවහො පූරො, වහෙ රුක්ඛෙපකූලජෙ;

එවං ජරාමරණෙන, වුය්හන්තෙ සබ්බපාණිනො’’ති.

තත්ථ බ්රහ්මචාරී යුවා සියාති බ්රහ්මචරියං චරන්තො යුවා භවෙය්ය. ඉසීහි වණ්ණිතන්ති බුද්ධාදීහි ඉසීහි ථොමිතං පසත්ථං. නාහං රජ්ජෙන මත්ථිකොති අහං රජ්ජෙන අත්ථිකො න හොමි. අම්ම තාත වදන්තරන්ති ‘‘අම්ම, තාතා’’ති වදන්තං. පලුග්ගන්ති මච්චුනා ලුඤ්චිත්වා ගහිතං. යස්ස රත්යා විවසානෙති මහාරාජ, යස්ස මාතුකුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිග්ගහණකාලතො පට්ඨාය රත්තිදිවාතික්කමෙන අප්පතරං ආයු හොති. කොමාරකං තහින්ති තස්මිං වයෙ තරුණභාවො කිං කරිස්සති.

කෙන මබ්භාහතොති කෙන අබ්භාහතො. ඉදං රාජා සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස අත්ථං අජානන්තොව පුච්ඡති. රත්යොති රත්තියො. තා හි ඉමෙසං සත්තානං ආයුඤ්ච වණ්ණඤ්ච බලඤ්ච ඛෙපෙන්තියො එව ගච්ඡන්තීති අමොඝා ගච්ඡන්ති නාමාති වෙදිතබ්බං ¶ . යං යදෙවූපවීයතීති යං යං තන්තං උපවීයති. වෙතබ්බන්ති තන්තස්මිං වීතෙ සෙසං වෙතබ්බං යථා අප්පකං හොති, එවං සත්තානං ජීවිතං. නුපනිවත්තතීති තස්මිං තස්මිං ඛණෙ ගතං ගතමෙව හොති, න උපනිවත්තති. වහෙ රුක්ඛෙපකූලජෙති උපකූලජෙ රුක්ඛෙ වහෙය්ය.

රාජා ¶ මහාසත්තස්ස ධම්මකථං සුත්වා ‘‘කිං මෙ ඝරාවාසෙනා’’ති අතිවිය උක්කණ්ඨිතො පබ්බජිතුකාමො හුත්වා ‘‘නාහං තාව පුන නගරං ගමිස්සාමි, ඉධෙව පබ්බජිස්සාමි. සචෙ පන මෙ පුත්තො නගරං ගච්ඡෙය්ය, සෙතච්ඡත්තමස්ස දදෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා තං වීමංසිතුං පුන රජ්ජෙන නිමන්තෙන්තො ආහ –

‘‘හත්ථානීකං රථානීකං, අස්සෙ පත්තී ච වම්මිනො;

නිවෙසනානි රම්මානි, අහං පුත්ත දදාමි තෙ.

‘‘ඉත්ථාගාරම්පි ¶ තෙ දම්මි, සබ්බාලඞ්කාරභූසිතං;

තා පුත්ත පටිපජ්ජස්සු, ත්වං නො රාජා භවිස්සසි.

‘‘කුසලා නච්චගීතස්ස, සික්ඛිතා චාතුරිත්ථියො;

කාමෙ තං රමයිස්සන්ති, කිං අරඤ්ඤෙ කරිස්සසි.

‘‘පටිරාජූහි තෙ කඤ්ඤා, ආනයිස්සං අලඞ්කතා;

තාසු පුත්තෙ ජනෙත්වාන, අථ පච්ඡා පබ්බජිස්සසි.

‘‘යුවා ච දහරො චාසි, පඨමුප්පත්තිකො සුසු;

රජ්ජං කාරෙහි භද්දන්තෙ, කිං අරඤ්ඤෙ කරිස්සසි.

‘‘කොට්ඨාගාරඤ්ච කොසඤ්ච, වාහනානි බලානි ච;

නිවෙසනානි රම්මානි, අහං පුත්ත දදාමි තෙ.

‘‘ගොමණ්ඩලපරිබ්යූළ්හො, දාසිසඞ්ඝපුරක්ඛතො;

රජ්ජං කාරෙහි භද්දන්තෙ, කිං අරඤ්ඤෙ කරිස්සසී’’ති.

තත්ථ ගොමණ්ඩලපරිබ්යූළ්හොති සුභඞ්ගීනං රාජකඤ්ඤානං මණ්ඩලෙන පුරක්ඛතො.

අථ මහාසත්තො රජ්ජෙන අනත්ථිකභාවං පකාසෙන්තො ආහ –

‘‘කිං ¶ ධනෙන යං ඛීයෙථ, කිං භරියාය මරිස්සති;

කිං යොබ්බනෙන ජිණ්ණෙන, යං ජරායාභිභුය්යති.

‘‘තත්ථ කා නන්දි කා ඛිඩ්ඩා, කා රතී කා ධනෙසනා;

කිං මෙ පුත්තෙහි දාරෙහි, රාජ මුත්තොස්මි බන්ධනා.

‘‘යොහං එවං පජානාමි, මච්චු මෙ නප්පමජ්ජති;

අන්තකෙනාධිපන්නස්ස, කා රතී කා ධනෙසනා.

‘‘ඵලානමිව ¶ පක්කානං, නිච්චං පතනතො භයං;

එවං ජාතාන මච්චානං, නිච්චං මරණතො භයං.

‘‘සායමෙකෙ න දිස්සන්ති, පාතො දිට්ඨා බහූ ජනා;

පාතො එතෙ න දිස්සන්ති, සායං දිට්ඨා බහූ ජනා.

‘‘අජ්ජෙව ¶ කිච්චං ආතපං, කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙ;

න හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා.

‘‘චොරා ධනස්ස පත්ථෙන්ති, රාජ මුත්තොස්මි බන්ධනා;

එහි රාජ නිවත්තස්සු, නාහං රජ්ජෙන මත්ථිකො’’ති.

තත්ථ යං ඛීයෙථාති මහාරාජ, කිං ත්වං මං ධනෙන නිමන්තෙසි, යං ඛීයෙථ ඛයං ගච්ඡෙය්ය. ධනං වා හි පුරිසං චජති, පුරිසො වා තං ධනං චජිත්වා ගච්ඡතීති සබ්බථාපි ඛයගාමීයෙව හොති, කිං ත්වං මං තෙන ධනෙන නිමන්තෙසි. කිං භරියායාති භරියාය කිං කරිස්සාමි, යා මයි ඨිතෙයෙව මරිස්සති. ජිණ්ණෙනාති ජරාය අනුපරිතෙන අනුභූතෙන. අභිභුය්යතීති අභිභවිය්යති. තත්ථාති තස්මිං එවං ජරාමරණධම්මෙ ලොකසන්නිවාසෙ. කා නන්දීති කා නාම තුට්ඨි. ඛිඩ්ඩාති කීළා. රතීති පඤ්චකාමගුණරති. බන්ධනාති කාමබන්ධනා මුත්තො අස්මි, මහාරාජාති ඣානෙන වික්ඛම්භිතත්තා එවමාහ. මච්චු මෙති මම මච්චු නප්පමජ්ජති, නිච්චං මම වධාය අප්පමතොයෙවාති. යො අහං එවං පජානාමි, තස්ස මම අන්තකෙන අධිපන්නස්ස වධිතස්ස ¶ කා නාම රති, කා ධනෙසනාති. නිච්චන්ති ජාතකාලතො පට්ඨාය සදා ජරාමරණතො භයමෙව උප්පජ්ජති.

ආතපන්ති කුසලකම්මවීරියං. කිච්චන්ති කත්තබ්බං. කො ජඤ්ඤා මරණං සුවෙති සුවෙ වා පරසුවෙ වා මරණං වා ජීවිතං වා කො ජානෙය්ය. සඞ්ගරන්ති සඞ්කෙතං. මහාසෙනෙනාති පඤ්චවීසතිභයබාත්තිංසකම්මකරණඡන්නවුතිරොගප්පමුඛාදිවසෙන පුථුසෙනෙන. චොරා ධනස්සාති ධනත්ථාය ජීවිතං චජන්තා චොරා ධනස්ස පත්ථෙන්ති නාම, අහං පන ධනපත්ථනාසඞ්ඛාතා බන්ධනා මුත්තො අස්මි, න මෙ ධනෙනත්ථොති අත්ථො. නිවත්තස්සූති මම වචනෙන සම්මා නිවත්තස්සු, රජ්ජං පහාය නෙක්ඛම්මං පටිසරණං කත්වා පබ්බජස්සු. යං පන චින්තෙසි ‘‘ඉමං රජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙස්සාමී’’ති, තං මා චින්තයි, නාහං රජ්ජෙන අත්ථිකොති. ඉති මහාසත්තස්ස ධම්මදෙසනා සහානුසන්ධිනා මත්ථකං පත්තා.

තං සුත්වා රාජානඤ්ච චන්දාදෙවිඤ්ච ආදිං කත්වා සොළසසහස්සා ඔරොධා ච අමච්චාදයො ච සබ්බෙ පබ්බජිතුකාමා අහෙසුං. රාජාපි නගරෙ ¶ භෙරිං චරාපෙසි ‘‘යෙ මම පුත්තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිතුං ඉච්ඡන්ති, තෙ පබ්බජන්තූ’’ති ¶ . සබ්බෙසඤ්ච සුවණ්ණකොට්ඨාගාරාදීනං ද්වාරානි විවරාපෙත්වා ‘‘අසුකට්ඨානෙ ච මහානිධිකුම්භියො අත්ථි, අත්ථිකා ගණ්හන්තූ’’ති සුවණ්ණපට්ටෙ අක්ඛරානි ලිඛාපෙත්වා මහාථම්භෙ බන්ධාපෙසි. තෙ නාගරා යථාපසාරිතෙ ආපණෙ ච විවටද්වාරානි ගෙහානි ච පහාය නගරතො නික්ඛමිත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ආගමිංසු. රාජා මහාජනෙන සද්ධිං මහාසත්තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජි. සක්කදත්තියං තියොජනිකං අස්සමපදං පරිපුණ්ණං අහොසි. මහාසත්තො පණ්ණසාලායො විචාරෙසි, මජ්ඣෙ ඨිතා පණ්ණසාලායො ඉත්ථීනං දාපෙසි. කිංකාරණා? භීරුකජාතිකා එතාති. පුරිසානං පන බහිපණ්ණසාලායො දාපෙසි. තා සබ්බාපි පණ්ණසාලායො විස්සකම්මදෙවපුත්තොව මාපෙසි. තෙ ච ඵලධරරුක්ඛෙ විස්සකම්මදෙවපුත්තොයෙව අත්තනො ඉද්ධියා මාපෙසි. තෙ සබ්බෙ විස්සකම්මෙන නිම්මිතෙසු ඵලධරරුක්ඛෙසු උපොසථදිවසෙ භූමියං පතිතපතිතානි ඵලානි ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරොන්ති. තෙසු යො කාමවිතක්කං වා බ්යාපාදවිතක්කං වා විහිංසාවිතක්කං වා විතක්කෙති, තස්ස මනං ජානිත්වා මහාසත්තො ආකාසෙ නිසීදිත්වා මධුරධම්මං කථෙසි. තෙ ජනා බොධිසත්තස්ස මධුරධම්මං සුත්වා එකග්ගචිත්තා හුත්වා ඛිප්පමෙව අභිඤ්ඤා ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙසුං.

තදා එකො සාමන්තරාජා ‘‘කාසිරාජා කිර බාරාණසිනගරතො නික්ඛමිත්වා වනං පවිසිත්වා පබ්බජිතො’’ති සුත්වා ‘‘බාරාණසිං ගණ්හිස්සාමී’’ති නගරා නික්ඛමිත්වා බාරාණසිං පත්වා නගරං පවිසිත්වා අලඞ්කතනගරං දිස්වා රාජනිවෙසනං ආරුය්හ සත්තවිධං වරරතනං ඔලොකෙත්වා ¶ ‘‘කාසිරඤ්ඤො ඉමං ධනං නිස්සාය එකෙන භයෙන භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙන්තො සුරාසොණ්ඩෙ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි ‘‘තුම්හාකං රඤ්ඤො ඉධ නගරෙ භයං උප්පන්නං අත්ථී’’ති? ‘‘නත්ථි, දෙවා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති. ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤො පුත්තො තෙමියකුමාරො ‘බාරාණසිං රජ්ජං න කරිස්සාමී’ති අමූගොපි මූගො විය හුත්වා ඉමම්හා නගරා නික්ඛමිත්වා වනං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි, තෙන කාරණෙන අම්හාකං රාජා මහාජනෙන සද්ධිං ඉමම්හා නගරා නික්ඛමිත්වා තෙමියකුමාරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පබ්බජිතො’’ති ආරොචෙසුං. සාමන්තරාජා තෙසං වචනං සුත්වා තුස්සිත්වා ‘‘අහම්පි පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ¶ ‘‘තාත, තුම්හාකං රාජා කතරද්වාරෙන නික්ඛන්තො’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, පාචීනද්වාරෙනා’’ති වුත්තෙ අත්තනො පරිසාය සද්ධිං තෙනෙව පාචීනද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා නදීතීරෙන පායාසි.

මහාසත්තොපි තස්ස ආගමනං ඤත්වා වනන්තරං ආගන්ත්වා ආකාසෙ නිසීදිත්වා මධුරධම්මං දෙසෙසි. සො පරිසාය සද්ධිං තස්ස සන්තිකෙයෙව පබ්බජි. එවං අපරෙපි සත්ත රාජානො ‘‘බාරාණසිනගරං ගණ්හිස්සාමී’’ති ආගතා. තෙපි රාජානො සත්ත රජ්ජානි ඡඩ්ඩෙත්වා බොධිසත්තස්ස සන්තිකෙයෙව පබ්බජිංසු. හත්ථීපි අරඤ්ඤහත්ථී ජාතා, අස්සාපි අරඤ්ඤඅස්සා ජාතා, රථාපි අරඤ්ඤෙයෙව විනට්ඨා, භණ්ඩාගාරෙසු කහාපණෙ අස්සමපදෙ වාලුකං කත්වා විකිරිංසු. සබ්බෙපි අභිඤ්ඤාසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා ජීවිතපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකපරායණා අහෙසුං. තිරච්ඡානගතා හත්ථිඅස්සාපි ඉසිගණෙ චිත්තං පසාදෙත්වා ඡකාමාවචරලොකෙසු නිබ්බත්තිංසු.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා සච්චානි පකාසෙත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි රජ්ජං පහාය නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා ඡත්තෙ අධිවත්ථා දෙවධීතා උප්පලවණ්ණා ¶ අහොසි, සුනන්දො සාරථි සාරිපුත්තො, මාතාපිතරො මහාරාජකුලානි, සෙසපරිසා බුද්ධපරිසා, මූගපක්ඛපණ්ඩිතො පන අහමෙව සම්මාසම්බුද්ධො අහොසි’’න්ති.

කොයං ¶ ¶ මජ්ඣෙ සමුද්දස්මින්ති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාභිනික්ඛමනං ආරබ්භ කථෙසි. එකදිවසඤ්හි භික්ඛූ ධම්මසභායං සන්නිසින්නා තථාගතස්ස මහාභිනික්ඛමනං වණ්ණයන්තා නිසීදිංසු. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි තථාගතො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තොයෙවා’’ති වත්වා තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි.

අතීතෙ විදෙහරට්ඨෙ මිථිලායං මහාජනකො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තස්ස ද්වෙ පුත්තා අහෙසුං අරිට්ඨජනකො ච පොලජනකො චාති. තෙසු රාජා ජෙට්ඨපුත්තස්ස උපරජ්ජං අදාසි, කනිට්ඨස්ස සෙනාපතිට්ඨානං අදාසි. අපරභාගෙ මහාජනකො කාලමකාසි. තස්ස සරීරකිච්චං කත්වා රඤ්ඤො අච්චයෙන අරිට්ඨජනකො රාජා හුත්වා ඉතරස්ස උපරජ්ජං අදාසි. තස්සෙකො පාදමූලිකො අමච්චො රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘දෙව, උපරාජා තුම්හෙ ඝාතෙතුකාමො’’ති ආහ. රාජා තස්ස පුනප්පුනං කථං සුත්වා කනිට්ඨස්ස සිනෙහං භින්දිත්වා පොලජනකං සඞ්ඛලිකාහි බන්ධාපෙත්වා රාජනිවෙසනතො අවිදූරෙ එකස්මිං ගෙහෙ වසාපෙත්වා ආරක්ඛං ඨපෙසි. කුමාරො ‘‘සචාහං භාතු වෙරීම්හි, සඞ්ඛලිකාපි මෙ හත්ථපාදා මා මුච්චන්තු, ද්වාරම්පි මා විවරීයතු, සචෙ නො වෙරීම්හි, සඞ්ඛලිකාපි මෙ හත්ථපාදා මුච්චන්තු, ද්වාරම්පි විවරීයතූ’’ති සච්චකිරියමකාසි. තාවදෙව ¶ සඞ්ඛලිකාපි ඛණ්ඩාඛණ්ඩං ඡිජ්ජිංසු, ද්වාරම්පි විවටං. සො නික්ඛමිත්වා එකං පච්චන්තගාමං ගන්ත්වා වාසං කප්පෙසි.

පච්චන්තගාමවාසිනො තං සඤ්ජානිත්වා උපට්ඨහිංසු. රාජාපි තං ගාහාපෙතුං නාසක්ඛි. සො අනුපුබ්බෙන පච්චන්තජනපදං හත්ථගතං කත්වා මහාපරිවාරො හුත්වා ‘‘අහං පුබ්බෙ භාතු න වෙරී, ඉදානි පන වෙරීම්හී’’ති මහාජනපරිවුතො මිථිලං ගන්ත්වා බහිනගරෙ ඛන්ධාවාරං කත්වා වාසං කප්පෙසි. නගරවාසිනො යොධා ‘‘කුමාරො කිර ආගතො’’ති සුත්වා යෙභුය්යෙන හත්ථිඅස්සවාහනාදීනි ගහෙත්වා තස්සෙව සන්තිකං ආගමිංසු, අඤ්ඤෙපි නාගරා ආගමිංසු. සො භාතු සාසනං පෙසෙසි ‘‘නාහං පුබ්බෙ තුම්හාකං වෙරී, ඉදානි පන වෙරීම්හි, ඡත්තං වා මෙ දෙථ, යුද්ධං වා’’ති. රාජා තං සුත්වා ¶ යුද්ධං කාතුං ඉච්ඡන්තො අග්ගමහෙසිං ආමන්තෙත්වා ‘‘භද්දෙ, යුද්ධෙ ජයපරාජයො ¶ නාම න සක්කා ඤාතුං, සචෙ මම අන්තරායො හොති, ත්වං ගබ්භං රක්ඛෙය්යාසී’’ති වත්වා මහතියා සෙනාය පරිවුතො නගරා නික්ඛමි.

අථ නං යුද්ධෙ පොලජනකස්ස යොධා ජීවිතක්ඛයං පාපෙසුං. තදා ‘‘රාජා මතො’’ති සකලනගරෙ එකකොලාහලං ජාතං. දෙවීපි තස්ස මතභාවං ඤත්වා සීඝං සීඝං සුවණ්ණසාරාදීනි ගහෙත්වා පච්ඡියං පක්ඛිපිත්වා මත්ථකෙ කිලිට්ඨපිලොතිකං අත්ථරිත්වා උපරි තණ්ඩුලෙ ඔකිරිත්වා කිලිට්ඨපිලොතිකං නිවාසෙත්වා සරීරං විරූපං කත්වා පච්ඡිං සීසෙ ඨපෙත්වා දිවා දිවස්සෙව නික්ඛමි, න කොචි නං සඤ්ජානි. සා උත්තරද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා කත්ථචි අගතපුබ්බත්තා මග්ගං අජානන්තී දිසං වවත්ථාපෙතුං අසක්කොන්තී කෙවලං ‘‘කාලචම්පානගරං නාම අත්ථී’’ති සුතත්තා ‘‘කාලචම්පානගරං ගමිකා නාම අත්ථී’’ති පුච්ඡමානා එකිකා සාලායං නිසීදි. කුච්ඡිම්හි පනස්සා නිබ්බත්තසත්තො න යො වා සො වා, පූරිතපාරමී මහාසත්තො නිබ්බත්ති.

තස්ස තෙජෙන සක්කස්ස භවනං කම්පි. සක්කො ආවජ්ජෙන්තො තං කාරණං ඤත්වා ‘‘තස්සා කුච්ඡියං නිබ්බත්තසත්තො මහාපුඤ්ඤො, මයා ගන්තුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා පටිච්ඡන්නයොග්ගං මාපෙත්වා තත්ථ මඤ්චං පඤ්ඤාපෙත්වා මහල්ලකපුරිසො විය යොග්ගං පාජෙන්තො තාය නිසින්නසාලාය ද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘කාලචම්පානගරං ගමිකා නාම අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘අහං, තාත, ගමිස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන ¶ හි යොග්ගං ආරුය්හ නිසීද, අම්මා’’ති. ‘‘තාත, අහං පරිපුණ්ණගබ්භා, න සක්කා මයා යොග්ගං අභිරුහිතුං, පච්ඡතො පච්ඡතො ගමිස්සාමි, ඉමිස්සා පන මෙ පච්ඡියා ඔකාසං දෙහී’’ති. ‘‘අම්ම, කිං වදෙසි, යොග්ගං පාජෙතුං ජානනසමත්ථො නාම මයා සදිසො නත්ථි. අම්ම, මා භායි, ආරුය්හ නිසීදා’’ති. සා ‘‘තාත, සාධූ’’ති වදති. සො තස්සා ආරොහනකාලෙ අත්තනො ආනුභාවෙන වාතපුණ්ණභස්තචම්මං විය පථවිං උන්නාමෙත්වා යොග්ගස්ස පච්ඡිමන්තෙ පහරාපෙසි. සා අභිරුය්හ සයනෙ නිපජ්ජිත්වාව ‘‘අයං දෙවතා භවිස්සතී’’ති අඤ්ඤාසි. සා දිබ්බසයනෙ නිපන්නමත්තාව නිද්දං ඔක්කමි.

අථ ¶ නං සක්කො තිංසයොජනමත්ථකෙ එකං නදිං පත්වා පබොධෙත්වා ‘‘අම්ම, ඔතරිත්වා නදියං න්හායිත්වා උස්සීසකෙ සාටකයුගං අත්ථි, තං නිවාසෙහි, අන්තොයොග්ගෙ පුටභත්තං අත්ථි, තං භුඤ්ජාහී’’ති ආහ. සා තථා කත්වා පුන නිපජ්ජිත්වා සායන්හසමයෙ කාලචම්පානගරං පත්වා ද්වාරට්ටාලකපාකාරෙ දිස්වා ‘‘තාත, කිං නාම නගරමෙත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘කාලචම්පානගරං, අම්මා’’ති. ‘‘කිං වදෙසි, තාත, නනු අම්හාකං නගරතො කාලචම්පානගරං සට්ඨියොජනමත්ථකෙ හොතී’’ති? ‘‘එවං, අම්ම, අහං පන උජුමග්ගං ජානාමී’’ති. අථ නං දක්ඛිණද්වාරසමීපෙ ඔතාරෙත්වා ¶ ‘‘අම්ම, අම්හාකං ගාමො පුරතො අත්ථි, ත්වං ගන්ත්වා නගරං පවිසාහී’’ති වත්වා පුරතො ගන්ත්වා විය සක්කො අන්තරධායිත්වා සකට්ඨානමෙව ගතො.

දෙවීපි එකිකාව සාලායං නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ එකො දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො කාලචම්පානගරවාසී මන්තජ්ඣායකො බ්රාහ්මණො පඤ්චහි මාණවකසතෙහි පරිවුතො න්හානත්ථාය ගච්ඡන්තො දූරතොව ඔලොකෙත්වා තං අභිරූපං සොභග්ගප්පත්තං තත්ථ නිසින්නං දිස්වා තස්සා කුච්ඡියං මහාසත්තස්සානුභාවෙන සහ දස්සනෙනෙව කනිට්ඨභගිනිසිනෙහං උප්පාදෙත්වා මාණවකෙ බහි ඨපෙත්වා එකකොව සාලං පවිසිත්වා ‘‘භගිනි, කතරගාමවාසිකා ත්ව’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘තාත, මිථිලායං අරිට්ඨජනකරඤ්ඤො අග්ගමහෙසීම්හී’’ති. ‘‘අම්ම, ඉධ කස්මා ආගතාසී’’ති? ‘‘තාත, පොලජනකෙන රාජා මාරිතො, අථාහං භීතා ‘ගබ්භං අනුරක්ඛිස්සාමී’ති ආගතා’’ති. ‘‘අම්ම, ඉමස්මිං පන තෙ නගරෙ කොචි ඤාතකො අත්ථී’’ති? ‘‘නත්ථි, තාතා’’ති. තෙන හි මා චින්තයි, අහං උදිච්චබ්රාහ්මණො මහාසාලො දිසාපාමොක්ඛආචරියො, අහං තං භගිනිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පටිජග්ගිස්සාමි, ත්වං ‘‘භාතිකා’’ති මං වත්වා පාදෙසු ගහෙත්වා පරිදෙවාති. සා මහාසද්දං කත්වා ¶ තස්ස පාදෙසු ගහෙත්වා පරිදෙවි. තෙ ද්වෙපි අඤ්ඤමඤ්ඤං පරිදෙවිංසු.

අථස්ස අන්තෙවාසිකා මහාසද්දං සුත්වා ඛිප්පං උපධාවිත්වා ‘‘ආචරිය, කිං තෙ හොතී’’ති පුච්ඡිංසු. සො ආහ – ‘‘කනිට්ඨභගිනී මෙ එසා, අසුකකාලෙ නාම මයා විනා ජාතා’’ති. අථ මාණවා ‘‘තව භගිනිං දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය මා චින්තයිත්ථ ආචරියා’’ති ආහංසු. සො මාණවෙ පටිච්ඡන්නයොග්ගං ආහරාපෙත්වා තං තත්ථ නිසීදාපෙත්වා ‘‘තාතා, වො ¶ ගන්ත්වා බ්රාහ්මණියා මම කනිට්ඨභගිනිභාවං කථෙත්වා සබ්බකිච්චානි කාතුං වදෙථා’’ති වත්වා ගෙහං පෙසෙසි. තෙ ගන්ත්වා බ්රාහ්මණියා කථෙසුං. අථ නං බ්රාහ්මණීපි උණ්හොදකෙන න්හාපෙත්වා සයනං පඤ්ඤාපෙත්වා නිපජ්ජාපෙසි. අථ බ්රාහ්මණොපි න්හාත්වා ආගතො භොජනකාලෙ ‘‘භගිනිං මෙ පක්කොසථා’’ති පක්කොසාපෙත්වා තාය සද්ධිං එකතො භුඤ්ජිත්වා අන්තොනිවෙසනෙයෙව තං පටිජග්ගි.

සා න චිරස්සෙව සුවණ්ණවණ්ණං පුත්තං විජායි, ‘‘මහාජනකකුමාරො’’තිස්ස අය්යකසන්තකං නාමමකාසි. සො වඩ්ඪමානො දාරකෙහි සද්ධිං කීළන්තො යෙ තං රොසෙන්ති, තෙ අසම්භින්නඛත්තියකුලෙ ජාතත්තා මහාබලවතාය චෙව මානථද්ධතාය ච දළ්හං ගහෙත්වා පහරති. තදා තෙ මහාසද්දෙන රොදන්තා ‘‘කෙන පහටා’’ති වුත්තෙ ‘‘විධවාපුත්තෙනා’’ති වදන්ති. අථ කුමාරො චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ මං ‘විධවාපුත්තො’ති අභිණ්හං වදන්ති, හොතු, මම මාතරං පුච්ඡිස්සාමී’’ති. සො එකදිවසං ¶ මාතරං පුච්ඡි ‘‘අම්ම, කො මය්හං පිතා’’ති? අථ නං මාතා ‘‘තාත, බ්රාහ්මණො තෙ පිතා’’ති වඤ්චෙසි. සො පුනදිවසෙපි දාරකෙ පහරන්තො ‘‘විධවාපුත්තො’’ති වුත්තෙ ‘‘නනු බ්රාහ්මණො මෙ පිතා’’ති වත්වා ‘‘බ්රාහ්මණො කිං තෙ හොතී’’ති වුත්තෙ චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ මං, බ්රාහ්මණො තෙ කිං හොතී’ති අභිණ්හං වදන්ති, මාතා මෙ ඉදං කාරණං යථාභූතං න කථෙසි, සා අත්තනො මනෙන මෙ න කථෙස්සති, හොතු, කථාපෙස්සාමි න’’න්ති. සො ථඤ්ඤං පිවන්තො ථනං දන්තෙහි ඩංසිත්වා ‘‘අම්ම, මෙ පිතරං කථෙහි, සචෙ න කථෙස්සසි, ථනං තෙ ඡින්දිස්සාමී’’ති ආහ. සා පුත්තං වඤ්චෙතුං අසක්කොන්තී ‘‘තාත, ත්වං මිථිලායං අරිට්ඨජනකරඤ්ඤො පුත්තො, පිතා තෙ පොලජනකෙන මාරිතො, අහං තං අනුරක්ඛන්තී ඉමං නගරං ආගතා, අයං බ්රාහ්මණො මං භගිනිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පටිජග්ගතී’’ති කථෙසි. සො තං සුත්වා තතො පට්ඨාය ‘‘විධවාපුත්තො’’ති වුත්තෙපි න කුජ්ඣි.

සො සොළසවස්සබ්භන්තරෙයෙව තයො වෙදෙ ච සබ්බසිප්පානි ච උග්ගණ්හි ¶ , සොළසවස්සිකකාලෙ පන උත්තමරූපධරො අහොසි. අථ සො ‘‘පිතු සන්තකං රජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා මාතරං පුච්ඡි ‘‘අම්ම, කිඤ්චි ධනං තෙ හත්ථෙ අත්ථි, උදාහු නො, අහං වොහාරං කත්වා ධනං උප්පාදෙත්වා ¶ පිතු සන්තකං රජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති. අථ නං මාතා ආහ – ‘‘තාත, නාහං තුච්ඡහත්ථා ආගතා, තයො මෙ හත්ථෙ ධනසාරා අත්ථි, මුත්තසාරො, මණිසාරො, වජිරසාරොති, තෙසු එකෙකො රජ්ජග්ගහණප්පමාණො, තං ගහෙත්වා රජ්ජං ගණ්හ, මා වොහාරං කරී’’ති. ‘‘අම්ම, ඉදම්පි ධනං මය්හමෙව උපඩ්ඪං කත්වා දෙහි, තං පන ගහෙත්වා සුවණ්ණභූමිං ගන්ත්වා බහුං ධනං ආහරිත්වා රජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති. සො උපඩ්ඪං ආහරාපෙත්වා භණ්ඩිකං කත්වා සුවණ්ණභූමිං ගමිකෙහි වාණිජෙහි සද්ධිං නාවාය භණ්ඩං ආරොපෙත්වා පුන නිවත්තිත්වා මාතරං වන්දිත්වා ‘‘අම්ම, අහං සුවණ්ණභූමිං ගමිස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං මාතා ආහ – ‘‘තාත, සමුද්දො නාම අප්පසිද්ධිකො බහුඅන්තරායො, මා ගච්ඡ, රජ්ජග්ගහණාය තෙ ධනං බහූ’’ති. සො ‘‘ගච්ඡිස්සාමෙව අම්මා’’ති මාතරං වන්දිත්වා ගෙහා නික්ඛම්ම නාවං අභිරුහි.

තං දිවසමෙව පොලජනකස්ස සරීරෙ රොගො උප්පජ්ජි, අනුට්ඨානසෙය්යං සයි. තදා සත්ත ජඞ්ඝසතානි නාවං අභිරුහිංසු. නාවා සත්තදිවසෙහි සත්ත යොජනසතානි ගතා. සා අතිචණ්ඩවෙගෙන ගන්ත්වා අත්තානං වහිතුං නාසක්ඛි, ඵලකානි භින්නානි, තතො තතො උදකං උග්ගතං, නාවා සමුද්දමජ්ඣෙ නිමුග්ගා. මහාජනා රොදන්ති පරිදෙවන්ති, නානාදෙවතායො නමස්සන්ති. මහාසත්තො පන නෙව රොදති න පරිදෙවති, න දෙවතායො නමස්සති, නාවාය පන නිමුජ්ජනභාවං ඤත්වා සප්පිනා සක්ඛරං ඔමද්දිත්වා කුච්ඡිපූරං ඛාදිත්වා ද්වෙ මට්ඨකසාටකෙ තෙලෙන තෙමෙත්වා දළ්හං නිවාසෙත්වා කූපකං නිස්සාය ඨිතො නාවාය නිමුජ්ජනසමයෙ කූපකං අභිරුහි. මහාජනා ¶ මච්ඡකච්ඡපභක්ඛා ජාතා, සමන්තා උදකං අඩ්ඪූසභමත්තං ලොහිතං අහොසි. මහාසත්තො කූපකමත්ථකෙ ඨිතොව ‘‘ඉමාය නාම දිසාය මිථිලනගර’’න්ති දිසං වවත්ථපෙත්වා කූපකමත්ථකා උප්පතිත්වා මච්ඡකච්ඡපෙ අතික්කම්ම මහාබලවතාය උසභමත්ථකෙ පති. තං දිවසමෙව පොලජනකො කාලමකාසි. තතො පට්ඨාය මහාසත්තො මණිවණ්ණාසු ඌමීසු පරිවත්තන්තො සුවණ්ණක්ඛන්ධො විය සමුද්දං ¶ තරති. සො යථා එකදිවසං, එවං සත්තාහං තරති, ‘‘ඉදානි පුණ්ණමීදිවසො’’ති වෙලං පන ඔලොකෙත්වා ලොණොදකෙන මුඛං වික්ඛාලෙත්වා උපොසථිකො හොති.

තදා ¶ ච ‘‘යෙ මාතුපට්ඨානාදිගුණයුත්තා සමුද්දෙ මරිතුං අනනුච්ඡවිකා සත්තා, තෙ උද්ධාරෙහී’’ති චතූහි ලොකපාලෙහි මණිමෙඛලා නාම දෙවධීතා සමුද්දරක්ඛිකා ඨපිතා හොති. සා සත්ත දිවසානි සමුද්දං න ඔලොකෙසි, දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවන්තියා කිරස්සා සති පමුට්ඨා. ‘‘දෙවසමාගමං ගතා’’තිපි වදන්ති. අථ සා ‘‘අජ්ජ මෙ සත්තමො දිවසො සමුද්දං අනොලොකෙන්තියා, කා නු ඛො පවත්තී’’ති ඔලොකෙන්තී මහාසත්තං දිස්වා ‘‘සචෙ මහාජනකකුමාරො සමුද්දෙ නස්සිස්ස, දෙවසමාගමපවෙසනං න ලභිස්ස’’න්ති චින්තෙත්වා මහාසත්තස්ස අවිදූරෙ අලඞ්කතෙන සරීරෙන ආකාසෙ ඨත්වා මහාසත්තං වීමංසමානා පඨමං ගාථමාහ –

‘‘කොයං මජ්ඣෙ සමුද්දස්මිං, අපස්සං තීරමායුහෙ;

කං ත්වං අත්ථවසං ඤත්වා, එවං වායමසෙ භුස’’න්ති.

තත්ථ අපස්සං තීරමායුහෙති තීරං අපස්සන්තොව ආයූහති වීරියං කරොති.

අථ මහාසත්තො තස්සා වචනං සුත්වා ‘‘අජ්ජ මෙ සත්තමො දිවසො සමුද්දං තරන්තස්ස, න මෙ දුතියො සත්තො දිට්ඨපුබ්බො, කො නු මං වදතී’’ති ආකාසං ඔලොකෙන්තො තං දිස්වා දුතියං ගාථමාහ –

‘‘නිසම්ම වත්තං ලොකස්ස, වායාමස්ස ච දෙවතෙ;

තස්මා මජ්ඣෙ සමුද්දස්මිං, අපස්සං තීරමායුහෙ’’ති.

තත්ථ නිසම්ම වත්තං ලොකස්සාති අහං ලොකස්ස වත්තකිරියං දිස්වා උපධාරෙත්වා විහරාමීති අත්ථො. වායාමස්ස චාති වායාමස්ස ච ආනිසංසං නිසාමෙත්වා විහරාමීති දීපෙති. තස්මාති යස්මා ¶ නිසම්ම විහරාමි, ‘‘පුරිසකාරො නාම න නස්සති, සුඛෙ පතිට්ඨාපෙතී’’ති ජානාමි, තස්මා තීරං අපස්සන්තොපි ආයූහාමි වීරියං කරොමි, න උක්කණ්ඨාමීති.

සා තස්ස ධම්මකථං සුත්වා උත්තරි සොතුකාමා හුත්වා පුන ගාථමාහ –

‘‘ගම්භීරෙ ¶ අප්පමෙය්යස්මිං, තීරං යස්ස න දිස්සති;

මොඝො තෙ පුරිසවායාමො, අප්පත්වාව මරිස්සසී’’ති.

තත්ථ අප්පත්වාති තීරං අප්පත්වායෙව.

අථ නං මහාසත්තො ‘‘දෙවතෙ, කිං නාමෙතං කථෙසි, වායාමං කත්වා මරන්තොපි ගරහතො මුච්චිස්සාමී’’ති වත්වා ගාථමාහ –

‘‘අනණො ¶ ඤාතිනං හොති, දෙවානං පිතුනඤ්ච සො;

කරං පුරිසකිච්චානි, න ච පච්ඡානුතප්පතී’’ති.

තත්ථ අනණොති වායාමං කරොන්තො ඤාතීනඤ්චෙව දෙවතානඤ්ච බ්රහ්මානඤ්ච අන්තරෙ අනණො හොති අගරහිතො අනින්දිතො. කරං පුරිසකිච්චානීති යථා සො පුග්ගලො පුරිසෙහි කත්තබ්බානි කම්මානි කරං පච්ඡාකාලෙ න ච අනුතප්පති, යථා නානුසොචති, එවාහම්පි වීරියං කරොන්තො පච්ඡාකාලෙ නානුතප්පාමි නානුසොචාමීති අත්ථො.

‘‘අපාරනෙය්යං යං කම්මං, අඵලං කිලමථුද්දයං;

තත්ථ කො වායාමෙනත්ථො, මච්චු යස්සාභිනිප්පත’’න්ති.

තත්ථ අපාරනෙය්යන්ති වායාමෙන මත්ථකං අපාපෙතබ්බං. මච්චු යස්සාභිනිප්පතන්ති යස්ස අට්ඨානෙ වායාමකරණස්ස මරණමෙව නිප්ඵන්නං, තත්ථ කො වායාමෙනත්ථොති.

එවං දෙවධීතාය වුත්තෙ තං අප්පටිභානං කරොන්තො මහාසත්තො උත්තරි ගාථා ආහ –

‘‘අපාරනෙය්යමච්චන්තං ¶ , යො විදිත්වාන දෙවතෙ;

න රක්ඛෙ අත්තනො පාණං, ජඤ්ඤා සො යදි හාපයෙ.

‘‘අධිප්පායඵලං එකෙ, අස්මිං ලොකස්මි දෙවතෙ;

පයොජයන්ති කම්මානි, තානි ඉජ්ඣන්ති වා න වා.

‘‘සන්දිට්ඨිකං කම්මඵලං, නනු පස්සසි දෙවතෙ;

සන්නා අඤ්ඤෙ තරාමහං, තඤ්ච පස්සාමි සන්තිකෙ.

‘‘සො අහං ¶ වායමිස්සාමි, යථාසත්ති යථාබලං;

ගච්ඡං පාරං සමුද්දස්ස, කස්සං පුරිසකාරිය’’න්ති.

තත්ථ අච්චන්තන්ති යො ‘‘ඉදං කම්මං වීරියං කත්වා නිප්ඵාදෙතුං න සක්කා, අච්චන්තමෙව අපාරනෙය්ය’’න්ති විදිත්වා චණ්ඩහත්ථිආදයො අපරිහරන්තො අත්තනො පාණං න රක්ඛති. ජඤ්ඤා සො යදි හාපයෙති සො යදි තාදිසෙසු ඨානෙසු වීරියං හාපෙය්ය, ජානෙය්ය තස්ස කුසීතභාවස්ස ඵලං. ත්වං යං වා තං වා නිරත්ථකං වදසීති දීපෙති. පාළියං පන ‘‘ජඤ්ඤා සො යදි හාපය’’න්ති ලිඛිතං, තං අට්ඨකථාසු නත්ථි. අධිප්පායඵලන්ති අත්තනො අධිප්පායඵලං සම්පස්සමානා එකච්චෙ පුරිසා කසිවණිජ්ජාදීනි කම්මානි පයොජයන්ති, තානි ඉජ්ඣන්ති වා න වා ඉජ්ඣන්ති. ‘‘එත්ථ ගමිස්සාමි, ඉදං උග්ගහෙස්සාමී’’ති පන කායිකචෙතසිකවීරියං කරොන්තස්ස තං ඉජ්ඣතෙව, තස්මා තං කාතුං වට්ටතියෙවාති දස්සෙති. සන්නා අඤ්ඤෙ තරාමහන්ති අඤ්ඤෙ ජනා මහාසමුද්දෙ සන්නා නිමුග්ගා වීරියං අකරොන්තා මච්ඡකච්ඡපභක්ඛා ජාතා, අහං පන එකකොව තරාමි. තඤ්ච පස්සාමි සන්තිකෙති ඉදං මෙ වීරියඵලං පස්ස, මයා ඉමිනා අත්තභාවෙන දෙවතා නාම ¶ න දිට්ඨපුබ්බා, සොහං තඤ්ච ඉමිනා දිබ්බරූපෙන මම සන්තිකෙ ඨිතං පස්සාමි. යථාසත්ති යථාබලන්ති අත්තනො සත්තියා ච බලස්ස ච අනුරූපං. කස්සන්ති කරිස්සාමි.

තතො දෙවතා තස්ස තං දළ්හවචනං සුත්වා ථුතිං කරොන්තී ගාථමාහ –

‘‘යො ත්වං එවං ගතෙ ඔඝෙ, අප්පමෙය්යෙ මහණ්ණවෙ;

ධම්මවායාමසම්පන්නො, කම්මුනා නාවසීදසි;

සො ත්වං තත්ථෙව ගච්ඡාහි, යත්ථ තෙ නිරතො මනො’’ති.

තත්ථ ¶ එවං ගතෙති එවරූපෙ ගම්භීරෙ විත්ථතෙ මහාසමුද්දෙ. ධම්මවායාමසම්පන්නොති ධම්මවායාමෙන සමන්නාගතො. කම්මුනාති අත්තනො පුරිසකාරකම්මෙන. නාවසීදසීති න අවසීදසි. යත්ථ තෙති යස්මිං ඨානෙ තව මනො නිරතො, තත්ථෙව ගච්ඡාහීති.

සා එවඤ්ච පන වත්වා ‘‘පණ්ඩිත මහාපරක්කම, කුහිං තං නෙමී’’ති පුච්ඡි. ‘‘මිථිලනගර’’න්ති වුත්තෙ සා මහාසත්තං පුප්ඵකලාපං විය උක්ඛිපිත්වා උභොහි ¶ හත්ථෙහි පරිග්ගය්හ උරෙ නිපජ්ජාපෙත්වා පියපුත්තං ආදාය ගච්ඡන්තී විය ආකාසෙ පක්ඛන්දි. මහාසත්තො සත්තාහං ලොණොදකෙන උපක්කසරීරො හුත්වා දිබ්බඵස්සෙන ඵුට්ඨො නිද්දං ඔක්කමි. අථ නං සා මිථිලං නෙත්වා අම්බවනුය්යානෙ මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ දක්ඛිණපස්සෙන නිපජ්ජාපෙත්වා උය්යානදෙවතාහි තස්ස ආරක්ඛං ගාහාපෙත්වා සකට්ඨානමෙව ගතා.

තදා පොලජනකස්ස පුත්තො නත්ථි. එකා පනස්ස ධීතා අහොසි, සා සීවලිදෙවී නාම පණ්ඩිතා බ්යත්තා. අමච්චා තමෙනං මරණමඤ්චෙ නිපන්නං පුච්ඡිංසු ‘‘මහාරාජ, තුම්හෙසු දිවඞ්ගතෙසු රජ්ජං කස්ස දස්සාමා’’ති? අථ නෙ රාජා ‘‘තාතා, මම ධීතරං සීවලිදෙවිං ආරාධෙතුං සමත්ථස්ස රජ්ජං දෙථ, යො වා පන චතුරස්සපල්ලඞ්කස්ස උස්සීසකං ජානාති, යො වා පන සහස්සථාමධනුං ආරොපෙතුං සක්කොති, යො වා පන සොළස මහානිධී නීහරිතුං සක්කොති, තස්ස රජ්ජං දෙථා’’ති ආහ. අමච්චා ‘‘දෙව, තෙසං නො නිධීනං උද්දානං කථෙථා’’ති ආහංසු. අථ රාජා –

‘‘සූරියුග්ගමනෙ නිධි, අථො ඔක්කමනෙ නිධි;

අන්තො නිධි බහි නිධි, න අන්තො න බහි නිධි.

‘‘ආරොහනෙ ¶ මහානිධි, අථො ඔරොහනෙ නිධි;

චතූසු මහාසාලෙසු, සමන්තා යොජනෙ නිධි.

‘‘දන්තග්ගෙසු මහානිධි, වාලග්ගෙසු ච කෙපුකෙ;

රුක්ඛග්ගෙසු මහානිධි, සොළසෙතෙ මහානිධී.

‘‘සහස්සථාමො පල්ලඞ්කො, සීවලිආරාධනෙන චා’’ති. –

මහානිධීහි සද්ධිං ඉතරෙසම්පි උද්දානං කථෙසි. රාජා ඉමං කථං වත්වා කාලමකාසි.

අමච්චා ¶ රඤ්ඤො අච්චයෙන තස්ස මතකිච්චං කත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සන්නිපතිත්වා මන්තයිංසු ‘‘අම්භො රඤ්ඤා ‘අත්තනො ධීතරං ආරාධෙතුං සමත්ථස්ස රජ්ජං දාතබ්බ’න්ති වුත්තං, කො තං ආරාධෙතුං සක්ඛිස්සතී’’ති. තෙ ‘‘සෙනාපති වල්ලභො’’ති වත්වා තස්ස සාසනං පෙසෙසුං. සො සාසනං සුත්වා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා රජ්ජත්ථාය රාජද්වාරං ගන්ත්වා අත්තනො ¶ ආගතභාවං රාජධීතාය ආරොචාපෙසි. සා තස්ස ආගතභාවං ඤත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛ්වස්ස සෙතච්ඡත්තසිරිං ධාරෙතුං ධිතී’’ති තස්ස වීමංසනත්ථාය ‘‘ඛිප්පං ආගච්ඡතූ’’ති ආහ. සො තස්සා සාසනං සුත්වා තං ආරාධෙතුකාමො සොපානපාදමූලතො පට්ඨාය ජවෙනාගන්ත්වා තස්සා සන්තිකෙ අට්ඨාසි. අථ නං සා වීමංසමානා ‘‘මහාතලෙ ජවෙන ධාවා’’ති ආහ. සො ‘‘රාජධීතරං තොසෙස්සාමී’’ති වෙගෙන පක්ඛන්දි. අථ නං ‘‘පුන එහී’’ති ආහ. සො පුන වෙගෙන ආගතො. සා තස්ස ධිතියා විරහිතභාවං ඤත්වා ‘‘එහි සම්ම, පාදෙ මෙ සම්බාහා’’ති ආහ. සො තස්සා ආරාධනත්ථං නිසීදිත්වා පාදෙ සම්බාහි. අථ නං සා උරෙ පාදෙන පහරිත්වා උත්තානකං පාතෙත්වා ‘‘ඉමං අන්ධබාලපුරිසං ධිතිවිරහිතං පොථෙත්වා ගීවායං ගහෙත්වා නීහරථා’’ති දාසීනං සඤ්ඤං අදාසි. තා තථා කරිංසු. සො තෙහි ‘‘කිං සෙනාපතී’’ති පුට්ඨො ‘‘මා කථෙථ, සා නෙව මනුස්සිත්ථී, යක්ඛිනී’’ති ආහ. තතො භණ්ඩාගාරිකො ගතො, තම්පි තථෙව ලජ්ජාපෙසි. තථා සෙට්ඨිං, ඡත්තග්ගාහං, අසිග්ගාහන්ති සබ්බෙපි තෙ ලජ්ජාපෙසියෙව.

අථ අමච්චා සන්නිපතිත්වා ‘‘රාජධීතරං ආරාධෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, සහස්සථාමධනුං ආරොපෙතුං සමත්ථස්ස රජ්ජං දෙථා’’ති ආහ, තම්පි කොචි ආරොපෙතුං නාසක්ඛි. තතො ‘‘චතුරස්සපල්ලඞ්කස්ස උස්සීසකං ජානන්තස්ස රජ්ජං දෙථා’’ති ආහ, තම්පි කොචි න ජානාති. තතො සොළස මහානිධී නීහරිතුං සමත්ථස්ස රජ්ජං දෙථා’’ති ආහ, තෙපි කොචි නීහරිතුං ¶ නාසක්ඛි. තතො ‘‘අම්භො අරාජිකං නාම රට්ඨං පාලෙතුං න සක්කා, කිං නු ඛො කාතබ්බ’’න්ති මන්තයිංසු. අථ නෙ පුරොහිතො ආහ – ‘‘භො තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථ, ඵුස්සරථං නාම විස්සජ්ජෙතුං වට්ටති, ඵුස්සරථෙන හි ලද්ධරාජා සකලජම්බුදීපෙ රජ්ජං කාරෙතුං සමත්ථො හොතී’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා නගරං අලඞ්කාරාපෙත්වා මඞ්ගලරථෙ චත්තාරො කුමුදවණ්ණෙ අස්සෙ යොජෙත්වා උත්තමපච්චත්ථරණං අත්ථරිත්වා පඤ්ච රාජකකුධභණ්ඩානි ආරොපෙත්වා චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය පරිවාරෙසුං. ‘‘සසාමිකස්ස රථස්ස පුරතො තූරියානි වජ්ජන්ති, අසාමිකස්ස පච්ඡතො වජ්ජන්ති, තස්මා සබ්බතූරියානි ¶ පච්ඡතො වාදෙථා’’ති වත්වා සුවණ්ණභිඞ්කාරෙන රථධුරඤ්ච පතොදඤ්ච අභිසිඤ්චිත්වා ‘‘යස්ස රජ්ජං කාරෙතුං පුඤ්ඤං අත්ථි, තස්ස සන්තිකං ගච්ඡතූ’’ති රථං විස්සජ්ජෙසුං. අථ රථො රාජගෙහං පදක්ඛිණං කත්වා වෙගෙන මහාවීථිං අභිරුහි.

සෙනාපතිආදයො ¶ ‘‘ඵුස්සරථො මම සන්තිකං ආගච්ඡතූ’’ති චින්තයිංසු. සො සබ්බෙසං ගෙහානි අතික්කමිත්වා නගරං පදක්ඛිණං කත්වා පාචීනද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා උය්යානාභිමුඛො පායාසි. අථ නං වෙගෙන ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘නිවත්තෙථා’’ති ආහංසු. පුරොහිතො ‘‘මා නිවත්තයිත්ථ, ඉච්ඡන්තො යොජනසතම්පි ගච්ඡතු, මා නිවාරෙථා’’ති ආහ. රථො උය්යානං පවිසිත්වා මඞ්ගලසිලාපට්ටං පදක්ඛිණං කත්වා ආරොහනසජ්ජො හුත්වා අට්ඨාසි. පුරොහිතො මහාසත්තං නිපන්නකං දිස්වා අමච්චෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘අම්භො එකො සිලාපට්ටෙ නිපන්නකො පුරිසො දිස්සති, සෙතච්ඡත්තානුච්ඡවිකා පනස්ස ධිති අත්ථීති වා නත්ථීති වා න ජානාම, සචෙ එස පුඤ්ඤවා භවිස්සති, අම්හෙ න ඔලොකෙස්සති, කාළකණ්ණිසත්තො සචෙ භවිස්සති, භීතතසිතො උට්ඨාය කම්පමානො ඔලොකෙස්සති, තස්මා ඛිප්පං සබ්බතූරියානි පග්ගණ්හථා’’ති ආහ. තාවදෙව අනෙකසතානි තූරියානි පග්ගණ්හිංසු. තදා තූරියසද්දො සාගරඝොසො විය අහොසි.

මහාසත්තො තෙන සද්දෙන පබුජ්ඣිත්වා සීසං විවරිත්වා ඔලොකෙන්තො මහාජනං දිස්වා ‘‘සෙතච්ඡත්තෙන මෙ ආගතෙන භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා පුන සීසං පාරුපිත්වා පරිවත්තිත්වා වාමපස්සෙන නිපජ්ජි. පුරොහිතො තස්ස පාදෙ විවරිත්වා ලක්ඛණානි ඔලොකෙන්තො ‘‘තිට්ඨතු අයං එකො දීපො, චතුන්නම්පි මහාදීපානං රජ්ජං කාරෙතුං සමත්ථො හොතී’’ති පුන තූරියානි පග්ගණ්හාපෙසි. අථ මහාසත්තො ¶ මුඛං විවරිත්වා පරිවත්තිත්වා දක්ඛිණපස්සෙන නිපජ්ජිත්වා මහාජනං ඔලොකෙසි. තදා පුරොහිතො පරිසං උස්සාරෙත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අවකුජ්ජො හුත්වා ‘‘උට්ඨෙහි, දෙව, රජ්ජං තෙ පාපුණාතී’’ති ආහ. අථ නං මහාසත්තො ‘‘රාජා වො කුහී’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘කාලකතො දෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘තස්ස පුත්තො වා භාතා වා නත්ථී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘නත්ථි දෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි සාධු රජ්ජං කාරෙස්සාමී’’ති වත්වා උට්ඨාය සිලාපට්ටෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි. අථ නං තත්ථෙව අභිසිඤ්චිංසු. සො මහාජනකො නාම රාජා අහොසි. සො රථවරං අභිරුය්හ මහන්තෙන සිරිවිභවෙන නගරං පවිසිත්වා රාජනිවෙසනං අභිරුහන්තො ¶ ‘‘සෙනාපතිආදීනං තානෙව ඨානානි හොන්තූ’’ති විචාරෙත්වා මහාතලං අභිරුහි.

රාජධීතා පන පුරිමසඤ්ඤාය එව තස්ස වීමංසනත්ථං එකං පුරිසං ආණාපෙසි ‘‘තාත, ත්වං ගච්ඡ, රාජානං උපසඞ්කමිත්වා එවං වදෙහි ‘දෙව, සීවලිදෙවී තුම්හෙ පක්කොසති, ඛිප්පං කිරාගච්ඡතූ’’’ති. සො ගන්ත්වා තථා ආරොචෙසි. රාජා පණ්ඩිතො තස්ස වචනං සුත්වාපි අස්සුණන්තො විය ‘‘අහො සොභනො වතායං පාසාදො’’ති පාසාදමෙව වණ්ණෙති. සො තං සාවෙතුං අසක්කොන්තො ගන්ත්වා රාජධීතාය තං පවත්තිං ආරොචෙසි ‘‘අය්යෙ, රාජා තුම්හාකං වචනං න සුණාති, පාසාදමෙව වණ්ණෙති, තුම්හාකං වචනං තිණං විය න ගණෙතී’’ති. සා තස්ස වචනං සුත්වා ¶ ‘‘සො මහජ්ඣාසයො පුරිසො භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා දුතියම්පි තතියම්පි පෙසෙසි. රාජාපි අත්තනො රුචියා පකතිගමනෙන සීහො විය විජම්භමානො පාසාදං අභිරුහි. තස්මිං උපසඞ්කමන්තෙ රාජධීතා තස්ස තෙජෙන සකභාවෙන සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තී ආගන්ත්වා හත්ථාලම්බකං අදාසි.

සො තස්සා හත්ථං ඔලම්බිත්වා මහාතලං අභිරුහිත්වා සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තෙ රාජපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා අමච්චෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘අම්භො, අත්ථි පන වො රඤ්ඤා කාලං කරොන්තෙන කොචි ඔවාදො දින්නො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, දෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි වදෙථා’’ති ආහ. දෙව ‘‘සීවලිදෙවිං ආරාධෙතුං සමත්ථස්ස රජ්ජං දෙථා’’ති තෙන වුත්තන්ති. සීවලිදෙවියා ආගන්ත්වා හත්ථාලම්බකො දින්නො, අයං තාව ආරාධිතා නාම, අඤ්ඤං වදෙථාති. දෙව ‘‘චතුරස්සපල්ලඞ්කස්ස උස්සීසකං ජානිතුං සමත්ථස්ස රජ්ජං දෙථා’’ති තෙන වුත්තන්ති. රාජා ‘‘ඉදං දුජ්ජානං, උපායෙන සක්කා ජානිතු’’න්ති චින්තෙත්වා සීසතො සුවණ්ණසූචිං නීහරිත්වා සීවලිදෙවියා හත්ථෙ ඨපෙසි ‘‘ඉමං ඨපෙහී’’ති ¶ . සා තං ගහෙත්වා පල්ලඞ්කස්ස උස්සීසකෙ ඨපෙසි. ‘‘ඛග්ගං අදාසී’’තිපි වදන්තියෙව. සො තාය සඤ්ඤාය ‘‘ඉදං උස්සීසක’’න්ති ඤත්වා තෙසං කථං අස්සුණන්තො විය ‘‘කිං කථෙථා’’ති වත්වා පුන තෙහි තථා වුත්තෙ ‘‘ඉදං ජානිතුං න ගරු, එතං උස්සීසක’’න්ති වත්වා ‘‘අඤ්ඤං වදෙථා’’ති ආහ. දෙව, ‘‘සහස්සථාමධනුං ආරොපෙතුං සමත්ථස්ස රජ්ජං දෙථා’’ති තෙන වුත්තන්ති. ‘‘තෙන හි ආහරථ න’’න්ති ආහරාපෙත්වා සො ධනුං පල්ලඞ්කෙ යථානිසින්නොව ¶ ඉත්ථීනං කප්පාසඵොටනධනුං විය ආරොපෙත්වා ‘‘අඤ්ඤං වදෙථා’’ති ආහ. ‘‘දෙව, සොළස මහානිධී නීහරිතුං සමත්ථස්ස රජ්ජං දෙථා’’ති තෙන වුත්තන්ති. ‘‘තෙසං කිඤ්චි උද්දානං අත්ථී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, දෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි නං කථෙථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සූරියුග්ගමනෙ නිධී’’ති උද්දානං කථයිංසු. තස්ස තං සුණන්තස්සෙව ගගනතලෙ පුණ්ණචන්දො විය සො අත්ථො පාකටො අහොසි.

අථ නෙ රාජා ආහ – ‘‘අජ්ජ, භණෙ, වෙලා නත්ථි, ස්වෙ නිධී ගණ්හිස්සාමී’’ති. සො පුනදිවසෙ අමච්චෙ සන්නිපාතෙත්වා පුච්ඡි ‘‘තුම්හාකං රාජා පච්චෙකබුද්ධෙ භොජෙසී’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. සො චින්තෙසි ‘‘සූරියොති නායං සූරියො, සූරියසදිසත්තා පන පච්චෙකබුද්ධා සූරියා නාම, තෙසං පච්චුග්ගමනට්ඨානෙ නිධිනා භවිතබ්බ’’න්ති. තතො රාජා ‘‘තෙසු පච්චෙකබුද්ධෙසු ආගච්ඡන්තෙසු පච්චුග්ගමනං කරොන්තො කතරං ඨානං ගච්ඡතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අසුකට්ඨානං නාම දෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘තං ඨානං ඛණිත්වා නිධිං නීහරථා’’ති නිධිං නීහරාපෙසි. ‘‘ගමනකාලෙ අනුගච්ඡන්තො කත්ථ ඨත්වා උය්යොජෙසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අසුකට්ඨානෙ නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘තතොපි නිධිං නීහරථා’’ති නිධිං ¶ නීහරාපෙසි. අථ මහාජනා උක්කුට්ඨිසහස්සානි පවත්තෙන්තා ‘‘සූරියුග්ගමනෙ නිධී’’ති වුත්තත්තා සූරියුග්ගමනදිසායං ඛණන්තා විචරිංසු. අථො ‘‘ඔක්කමනෙ නිධී’’ති වුත්තත්තා සූරියත්ථඞ්ගමනදිසායං ඛණන්තා විචරිංසු. ‘‘ඉදං පන ධනං ඉධෙව හොති, අහො අච්ඡරිය’’න්ති පීතිසොමනස්සං පවත්තයිංසු. අන්තොනිධීති රාජගෙහෙ මහාද්වාරස්ස අන්තොඋම්මාරා නිධිං නීහරාපෙසි. බහි නිධීති බහිඋම්මාරා නිධිං නීහරාපෙසි. න අන්තො න බහි නිධීති හෙට්ඨාඋම්මාරතො නිධිං නීහරාපෙසි ¶ . ආරොහනෙ නිධීති මඞ්ගලහත්ථිං ආරොහනකාලෙ සුවණ්ණනිස්සෙණියා අත්ථරණට්ඨානතො නිධිං නීහරාපෙසි. අථො ඔරොහනෙ නිධීති හත්ථික්ඛන්ධතො ඔරොහනට්ඨානතො නිධිං නීහරාපෙසි. චතූසු මහාසාලෙසූති භූමියං කතඋපට්ඨානට්ඨානෙ සිරිසයනස්ස චත්තාරො මඤ්චපාදා සාලමයා, තෙසං හෙට්ඨා චතස්සො නිධිකුම්භියො නීහරාපෙසි. සමන්තායොජනෙ නිධීති යොජනං නාම රථයුගපමාණං, සිරිසයනස්ස සමන්තා රථයුගප්පමාණතො නිධිං නීහරාපෙසි. දන්තග්ගෙසු මහානිධීති මඞ්ගලහත්ථිට්ඨානෙ තස්ස ද්වින්නං දන්තානං අභිමුඛට්ඨානතො ¶ නිධිං නීහරාපෙසි. වාලග්ගෙසූති මඞ්ගලහත්ථිට්ඨානෙ තස්ස වාලධිසම්මුඛට්ඨානතො නිධිං නීහරාපෙසි. කෙපුකෙති කෙපුකං වුච්චති උදකං, මඞ්ගලපොක්ඛරණිතො උදකං නීහරාපෙත්වා නිධිං දස්සෙසි. රුක්ඛග්ගෙසු මහානිධීති උය්යානෙ මහාසාලරුක්ඛමූලෙ ඨිතමජ්ඣන්හිකසමයෙ පරිමණ්ඩලාය රුක්ඛච්ඡායාය අන්තො නිධිං නීහරාපෙසි. එවං සොළස මහානිධයො නීහරාපෙත්වා ‘‘අඤ්ඤං කිඤ්චි අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘නත්ථි දෙවා’’ති වදිංසු. මහාජනො හට්ඨතුට්ඨො අහොසි.

අථ රාජා ‘‘ඉදං ධනං දානමුඛෙ විකිරිස්සාමී’’ති නගරමජ්ඣෙ චෙව චතූසු නගරද්වාරෙසු චාති පඤ්චසු ඨානෙසු පඤ්ච දානසාලායො කාරාපෙත්වා මහාදානං පට්ඨපෙසි, කාලචම්පානගරතො අත්තනො මාතරඤ්ච බ්රාහ්මණඤ්ච පක්කොසාපෙත්වා මහන්තං සක්කාරං අකාසි. තස්ස තරුණරජ්ජෙයෙව සකලං විදෙහරට්ඨං ‘‘අරිට්ඨජනකරඤ්ඤො කිර පුත්තො මහාජනකො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙති, සො කිර පණ්ඩිතො උපායකුසලො, පස්සිස්සාම න’’න්ති දස්සනත්ථාය සඞ්ඛුභිතං අහොසි. තතො තතො බහුං පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ආගමිංසු, නාගරාපි මහාඡණං සජ්ජයිංසු. රාජනිවෙසනෙ අත්ථරණාදීනි සන්ථරිත්වා ගන්ධදාමමාලාදාමාදීනි ඔසාරෙත්වා විප්පකිණ්ණලාජාකුසුමවාසධූමගන්ධාකාරං කාරෙත්වා නානප්පකාරං පානභොජනං උපට්ඨාපෙසුං. රඤ්ඤො පණ්ණාකාරත්ථාය රජතසුවණ්ණභාජනාදීසු අනෙකප්පකාරානි ඛාදනීයභොජනීයමධුඵාණිතඵලාදීනි ගහෙත්වා ¶ තත්ථ තත්ථ පරිවාරෙත්වා අට්ඨංසු. එකතො අමච්චමණ්ඩලං නිසීදි, එකතො බ්රාහ්මණගණො, එකතො සෙට්ඨිආදයො නිසීදිංසු, එකතො උත්තමරූපධරා නාටකිත්ථියො නිසීදිංසු, බ්රාහ්මණාපි සොත්ථිකාරෙන මුඛමඞ්ගලිකානි කථෙන්ති, නච්චගීතාදීසු කුසලා නච්චගීතාදීනි පවත්තයිංසු, අනෙකසතානි තූරියානි ¶ පවජ්ජිංසූ. තදා රාජනිවෙසනං යුගන්ධරවාතවෙගෙන පහටා සාගරකුච්ඡි විය එකනින්නාදං අහොසි. ඔලොකිතොලොකිතට්ඨානං කම්පති.

අථ මහාසත්තො සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා රාජාසනෙ නිසින්නොව සක්කසිරිසදිසං මහන්තං සිරිවිලාසං ඔලොකෙත්වා අත්තනො මහාසමුද්දෙ කතවායාමං අනුස්සරි. තස්ස ‘‘වීරියං නාම කත්තබ්බයුත්තකං, සචාහං මහාසමුද්දෙ ¶ වීරියං නාකරිස්සං, න ඉමං සම්පත්තිං අලභිස්ස’’න්ති තං වායාමං අනුස්සරන්තස්ස පීති උප්පජ්ජි. සො පීතිවෙගෙන උදානං උදානෙන්තො ආහ –

‘‘ආසීසෙථෙව පුරිසො, න නිබ්බින්දෙය්ය පණ්ඩිතො;

පස්සාමි වොහං අත්තානං, යථා ඉච්ඡිං තථා අහු.

‘‘ආසීසෙථෙව පුරිසො, න නිබ්බින්දෙය්ය පණ්ඩිතො;

පස්සාමි වොහං අත්තානං, උදකා ථලමුබ්භතං.

‘‘වායමෙථෙව පුරිසො, න නිබ්බින්දෙය්ය පණ්ඩිතො;

පස්සාමි වොහං අත්තානං, යථා ඉච්ඡිං තථා අහු.

‘‘වායමෙථෙව පුරිසො, න නිබ්බින්දෙය්ය පණ්ඩිතො;

පස්සාමි වොහං අත්තානං, උදකා ථලමුබ්භතං.

‘‘දුක්ඛූපනීතොපි නරො සපඤ්ඤො, ආසං න ඡින්දෙය්ය සුඛාගමාය;

බහූ හි ඵස්සා අහිතා හිතා ච, අවිතක්කිතා මච්චුමුපබ්බජන්ති.

‘‘අචින්තිතම්පි භවති, චින්තිතම්පි විනස්සති;

න හි චින්තාමයා භොගා, ඉත්ථියා පුරිසස්ස වා’’ති.

තත්ථ ආසීසෙථෙවාති ආසාඡෙදකම්මං අකත්වා අත්තනො කම්මං ආසං කරොථෙව. න නිබ්බින්දෙය්යාති වීරියං කරොන්තො න නිබ්බින්දෙය්ය න අලසෙය්ය. යථා ඉච්ඡින්ති යථා රාජභාවං ඉච්ඡිං, තථෙව රාජා ජාතොම්හි. උබ්භතන්ති නීහටං. දුක්ඛූපනීතොති කායිකචෙතසිකදුක්ඛෙන ඵුට්ඨොපීති අත්ථො. අහිතා හිතා චාති දුක්ඛඵස්සා අහිතා, සුඛඵස්සා හිතා. අවිතක්කිතාති ¶ අවිතක්කිතාරො අචින්තිතාරො. ඉදං වුත්තං හොති – තෙසු ඵස්සෙසු අහිතඵස්සෙන ඵුට්ඨා සත්තා ‘‘හිතඵස්සොපි අත්ථීති වීරියං කරොන්තා තං ¶ පාපුණන්තී’’ති අචින්තෙත්වා වීරියං න කරොන්ති, තෙ ඉමස්ස අත්ථස්ස අවිතක්කිතාරො හිතඵස්සං අලභිත්වාව මච්චුමුපබ්බජන්ති මරණං පාපුණන්ති, තස්මා වීරියං කත්තබ්බමෙවාති.

අචින්තිතම්පීති ¶ ඉමෙසං සත්තානං අචින්තිතම්පි හොති, චින්තිතම්පි විනස්සති. මයාපි හි ‘‘අයුජ්ඣිත්වාව රජ්ජං ලභිස්සාමී’’ති ඉදං අචින්තිතං, ‘‘සුවණ්ණභූමිතො ධනං ආහරිත්වා යුජ්ඣිත්වා පිතු සන්තකං රජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති පන චින්තිතං, ඉදානි මෙ චින්තිතං නට්ඨං, අචින්තිතං ජාතං. න හි චින්තාමයා භොගාති ඉමෙසං සත්තානඤ්හි භොගා චින්තාය අනිප්ඵජ්ජනතො චින්තාමයා නාම න හොන්ති, තස්මා වීරියමෙව කත්තබ්බං. වීරියවතො හි අචින්තිතම්පි හොතීති.

සො තතො පට්ඨාය දස රාජධම්මෙ අකොපෙත්වා ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙසි, පච්චෙකබුද්ධෙ ච උපට්ඨාසි. අපරභාගෙ සීවලිදෙවී ධඤ්ඤපුඤ්ඤලක්ඛණසම්පන්නං පුත්තං විජායි, ‘‘දීඝාවුකුමාරො’’තිස්ස නාමං කරිංසු. තස්ස වයප්පත්තස්ස රාජා උපරජ්ජං දත්වා සත්තවස්සසහස්සානි රජ්ජං කාරෙසි. සො එකදිවසං උය්යානපාලෙන ඵලාඵලෙසු චෙව නානාපුප්ඵෙසු ච ආභතෙසු තානි දිස්වා තුට්ඨො හුත්වා තස්ස සම්මානං කාරෙත්වා ‘‘සම්ම උය්යානපාල, අහං උය්යානං පස්සිස්සාමි, ත්වං අලඞ්කරොහි න’’න්ති ආහ. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තථා කත්වා රඤ්ඤො පටිවෙදෙසි. සො හත්ථික්ඛන්ධවරගතො මහන්තෙන පරිවාරෙන නගරා නික්ඛමිත්වා උය්යානද්වාරං පාපුණි. තත්ර ච ද්වෙ අම්බා අත්ථි නීලොභාසා. එකො අඵලො, එකො ඵලධරො. සො පන අතිමධුරො, රඤ්ඤා අග්ගඵලස්ස අපරිභුත්තත්තා තතො කොචි ඵලං ගහෙතුං න උස්සහති. රාජා හත්ථික්ඛන්ධවරගතොව තතො එකං ඵලං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජි, තස්ස තං ජිව්හග්ගෙ ඨපිතමත්තමෙව දිබ්බොජං විය උපට්ඨාසි. සො ‘‘නිවත්තනකාලෙ බහූ ඛාදිස්සාමී’’ති චින්තෙසි. ‘‘රඤ්ඤා අග්ගඵලං පරිභුත්ත’’න්ති ඤත්වා උපරාජානං ආදිං කත්වා අන්තමසො හත්ථිමෙණ්ඩඅස්සමෙණ්ඩාදයොපි ඵලං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිංසු. අඤ්ඤෙ ඵලං අලභන්තා දණ්ඩෙහි සාඛං භින්දිත්වා නිපණ්ණමකංසු. රුක්ඛො ඔභග්ගවිභග්ගො අට්ඨාසි, ඉතරො පන මණිපබ්බතො විය විලාසමානො ඨිතො.

රාජා උය්යානා නික්ඛන්තො තං දිස්වා ‘‘ඉදං කි’’න්ති අමච්චෙ පුච්ඡති. ‘‘දෙවෙන අග්ගඵලං පරිභුත්තන්ති මහාජනෙන විලුම්පිතො දෙවා’’ති ආහංසු. ‘‘කිං නු ඛො භණෙ, ඉමස්ස ¶ පන නෙව පත්තං, න වණ්ණො ඛීණො’’ති? ‘‘නිප්ඵලතාය න ඛීණො, දෙවා’’ති. තං සුත්වා රාජා සංවෙගං පටිලභිත්වා ¶ ‘‘අයං රුක්ඛො නිප්ඵලතාය ¶ නීලොභාසො ඨිතො, අයං පන සඵලතාය ඔභග්ගවිභග්ගො ඨිතො. ඉදම්පි රජ්ජං සඵලරුක්ඛසදිසං, පබ්බජ්ජා පන නිප්ඵලරුක්ඛසදිසා. සකිඤ්චනස්සෙව භයං, නාකිඤ්චනස්ස. තස්මා අහං ඵලරුක්ඛො විය අහුත්වා නිප්ඵලරුක්ඛසදිසො භවිස්සාමි, ඉමං සම්පත්තිං චජිත්වා නික්ඛම්ම පබ්බජිස්සාමී’’ති දළ්හං සමාදානං කත්වා මනං අධිට්ඨහිත්වා නගරං පවිසිත්වා පාසාදද්වාරෙ ඨිතොව සෙනාපතිං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘මහාසෙනාපති, අජ්ජ මෙ පට්ඨාය භත්තහාරකඤ්චෙව මුඛොදකදන්තකට්ඨදායකඤ්ච එකං උපට්ඨාකං ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙ මං දට්ඨුං මා ලභන්තු, පොරාණකවිනිච්ඡයාමච්චෙ ගහෙත්වා රජ්ජං අනුසාසථ, අහං ඉතො පට්ඨාය උපරිපාසාදතලෙ සමණධම්මං කරිස්සාමී’’ති වත්වා පාසාදමාරුය්හ එකකොව සමණධම්මං අකාසි. එවං ගතෙ කාලෙ මහාජනො රාජඞ්ගණෙ සන්නිපතිත්වා මහාසත්තං අදිස්වා ‘‘න නො රාජා පොරාණකො විය හොතී’’ති වත්වා ගාථාද්වයමාහ –

‘‘අපොරාණං වත භො රාජා, සබ්බභුම්මො දිසම්පති;

නජ්ජ නච්චෙ නිසාමෙති, න ගීතෙ කුරුතෙ මනො.

‘‘න මිගෙ නපි උය්යානෙ, නපි හංසෙ උදික්ඛති;

මූගොව තුණ්හිමාසීනො, න අත්ථමනුසාසතී’’ති.

තත්ථ මිගෙති සබ්බසඞ්ගාහිකවචනං, පුබ්බෙ හත්ථී යුජ්ඣාපෙති, මෙණ්ඩෙ යුජ්ඣාපෙති, අජ්ජ තෙපි න ඔලොකෙතීති අත්ථො. උය්යානෙති උය්යානකීළම්පි නානුභොති. හංසෙති පඤ්චපදුමසඤ්ඡන්නාසු උය්යානපොක්ඛරණීසු හංසගණං න ඔලොකෙති. මූගොවාති භත්තහාරකඤ්ච උපට්ඨාකඤ්ච පුච්ඡිංසු ‘‘භො රාජා, තුම්හෙහි සද්ධිං කිඤ්චි අත්ථං මන්තෙතී’’ති. තෙ ‘‘න මන්තෙතී’’ති වදිංසු. තස්මා එවමාහංසු.

රාජා කාමෙසු අනල්ලීයන්තෙන විවෙකනින්නෙන චිත්තෙන අත්තනො කුලූපකපච්චෙකබුද්ධෙ අනුස්සරිත්වා ‘‘කො නු ඛො මෙ තෙසං සීලාදිගුණයුත්තානං අකිඤ්චනානං වසනට්ඨානං ආචික්ඛිස්සතී’’ති තීහි ගාථාහි උදානං උදානෙසි –

‘‘සුඛකාමා ¶ රහොසීලා, වධබන්ධා උපාරතා;

කස්ස නු අජ්ජ ආරාමෙ, දහරා වුද්ධා ච අච්ඡරෙ.

‘‘අතික්කන්තවනථා ¶ ¶ ධීරා, නමො තෙසං මහෙසිනං;

යෙ උස්සුකම්හි ලොකම්හි, විහරන්ති මනුස්සුකා.

‘‘තෙ ඡෙත්වා මච්චුනො ජාලං, තතං මායාවිනො දළ්හං;

ඡින්නාලයත්තා ගච්ඡන්ති, කො තෙසං ගතිමාපයෙ’’ති.

තත්ථ සුඛකාමාති නිබ්බානසුඛකාමා. රහොසීලාති පටිච්ඡන්නසීලා න අත්තනො ගුණප්පකාසනා. දහරා වුඩ්ඪා චාති දහරා චෙව මහල්ලකා ච. අච්ඡරෙති වසන්ති.

තස්සෙවං තෙසං ගුණෙ අනුස්සරන්තස්ස මහතී පීති උප්පජ්ජි. අථ මහාසත්තො පල්ලඞ්කතො උට්ඨාය උත්තරසීහපඤ්ජරං විවරිත්වා උත්තරදිසාභිමුඛො සිරසි අඤ්ජලිං පතිට්ඨාපෙත්වා ‘‘එවරූපෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතා පච්චෙකබුද්ධා’’ති නමස්සමානො ‘‘අතික්කන්තවනථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අතික්කන්තවනථාති පහීනතණ්හා. මහෙසිනන්ති මහන්තෙ සීලක්ඛන්ධාදයො ගුණෙ එසිත්වා ඨිතානං. උස්සුකම්හීති රාගාදීහි උස්සුක්කං ආපන්නෙ ලොකස්මිං. මච්චුනො ජාලන්ති කිලෙසමාරෙන පසාරිතං තණ්හාජාලං. තතං මායාවිනොති අතිමායාවිනො. කො තෙසං ගතිමාපයෙති කො මං තෙසං පච්චෙකබුද්ධානං නිවාසට්ඨානං පාපෙය්ය, ගහෙත්වා ගච්ඡෙය්යාති අත්ථො.

තස්ස පාසාදෙයෙව සමණධම්මං කරොන්තස්ස චත්තාරො මාසා අතීතා. අථස්ස අතිවිය පබ්බජ්ජාය චිත්තං නමි, අගාරං ලොකන්තරිකනිරයො විය ඛායි, තයො භවා ආදිත්තා විය උපට්ඨහිංසු. සො පබ්බජ්ජාභිමුඛෙන චිත්තෙන ‘‘කදා නු ඛො ඉමං සක්කභවනං විය අලඞ්කතප්පටියත්තං මිථිලං පහාය හිමවන්තං පවිසිත්වා පබ්බජිතවෙසගහණකාලො මය්හං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා මිථිලවණ්ණනං නාම ආරභි –

‘‘කදාහං ¶ මිථිලං ඵීතං, විභත්තං භාගසො මිතං;