📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

ඛුද්දකනිකායෙ

මහානිද්දෙස-අට්ඨකථා

ගන්ථාරම්භකථා

අවිජ්ජාලඞ්ගිං ඝාතෙන්තො, නන්දිරාගඤ්ච මූලතො;

භාවෙන්තට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං, ඵුසි යො අමතං පදං.

පාපුණිත්වා ජිනො බොධිං, මිගදායං විගාහිය;

ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වා, ථෙරං කොණ්ඩඤ්ඤමාදිතො.

අට්ඨාරසන්නං කොටීනං, බොධෙසි තාපසො තහිං;

වන්දෙහං සිරසා තඤ්ච, සබ්බසත්තානමුත්තමං.

තථා ධම්මුත්තමඤ්චෙව, සඞ්ඝඤ්චාපි අනුත්තරං;

සංඛිත්තෙන හි යො වුත්තං, ධම්මචක්කං විභාගසො.

සාරිපුත්තො මහාපඤ්ඤො, සත්ථුකප්පො ජිනත්රජො;

ධම්මචක්කං විභාජෙත්වා, මහානිද්දෙසමබ්රවි;

පාඨො විසිට්ඨො නිද්දෙසො, තංනාමවිසෙසිතො ච.

තං සාරිපුත්තං ජිනරාජපුත්තං, ථෙරං ථිරානෙකගුණාධිවාසං;

පඤ්ඤාපභාවුග්ගතචාරුකිත්තිං, සුනීචවුත්තිඤ්ච අථො නමිත්වා.

ඛමාදයාදියුත්තෙන, යුත්තමුත්තාදිවාදිනා;

බහුස්සුතෙන ථෙරෙන, දෙවෙන අභියාචිතො.

මහාවිහාරවාසීනං, සජ්ඣායම්හි පතිට්ඨිතො;

ගහෙතබ්බං ගහෙත්වාන, පොරාණෙසු විනිච්ඡයං.

අවොක්කමෙන්තො සමයං සකඤ්ච, අනාමසන්තො සමයං පරඤ්ච;

පුබ්බොපදෙසට්ඨකථානයඤ්ච, යථානුරූපං උපසංහරන්තො.

ඤාණප්පභෙදාවහනස්ස තස්ස, යොගීහි නෙකෙහි නිසෙවිතස්ස;

අත්ථං අපුබ්බං අනුවණ්ණයන්තො, සුත්තඤ්ච යුත්තිඤ්ච අනුක්කමෙන්තො.

ආරභිස්සං සමාසෙන, මහානිද්දෙසවණ්ණනං;

සද්ධම්මබහුමානෙන, නාත්තුක්කංසනකම්යතා.

වක්ඛාමහං අට්ඨකථං ජනස්ස, හිතාය සද්ධම්මචිරට්ඨිතත්ථං;

සක්කච්ච සද්ධම්මපජොතිකං තං, සුණාථ ධාරෙථ ච සාධු සන්තොති.

තත්ථ ‘‘පාඨො විසිට්ඨො නිද්දෙසො, තංනාමවිසෙසිතො චා’’ති වුත්තත්තා දුවිධො පාඨො – බ්යඤ්ජනපාඨො, අත්ථපාඨො ච. තෙසු බ්යඤ්ජනපාඨො අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනආකාරනිරුත්තිනිද්දෙසවසෙන ඡබ්බිධො. අත්ථපාඨො සඞ්කාසනපකාසනවිවරණවිභජනඋත්තානීකරණපඤ්ඤත්තිවසෙන ඡබ්බිධො. තත්ථ තීසු ද්වාරෙසු පරිසුද්ධපයොගභාවෙන විසුද්ධකරුණානං චිත්තෙන පවත්තිතදෙසනා වාචාහි අකථිතත්තා අදෙසිතත්තා අක්ඛරමිති සඤ්ඤිතා, තං පාරායනිකබ්රාහ්මණානං මනසා පුච්ඡිතපඤ්හානං වසෙන භගවතා රතනඝරෙ නිසීදිත්වා සම්මසිතපට්ඨානමහාපකරණවසෙන ච අක්ඛරං නාමාති ගහෙතබ්බං.

අථ වා අපරිපුණ්ණං පදං අක්ඛරමිති ගහෙතබ්බං ‘‘සට්ඨිවස්සසහස්සානී’’ති එවමාදීසු (පෙ. ව. 802; ජා. 1.4.54; නෙත්ති. 120) විය. එත්ථ හි සකාර නකාර සොකාරාදීනි අක්ඛරමිති, එකක්ඛරං වා පදං අක්ඛරමිති එකෙ. ‘‘යායං තණ්හා පොනොභවිකා’’ති එවමාදීසු (මහාව. 14; විභ. 203; ම. නි. 3.374; පටි. ම. 2.30) විභත්යන්තං අත්ථජොතකං අක්ඛරපිණ්ඩං පදං. ‘‘නාමඤ්ච රූපඤ්චා’’ති එවමාදීසු (ධ. ස. දුකමාතිකා 109; සු. නි. 878; මහානි. 107; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 6; නෙත්ති. 45) බහුඅක්ඛරෙහි යුත්තං පදං නාම. සංඛිත්තෙන වුත්තං පදං විභාවෙති. පදෙන අභිහිතං බ්යඤ්ජයති බ්යත්තං පාකටං කරොතීති බ්යඤ්ජනං, වාක්යමෙව. ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා’’ති සඞ්ඛෙපෙන කථිතමත්ථං. ‘‘කතමෙ චත්තාරො? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති. වීරියචිත්තවීමංසසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙතී’’තිආදීසු (විභ. 431; සං. නි. 5.813; දී. නි. 3.306; අ. නි. 4.276) පාකටකරණභාවෙන බ්යඤ්ජනං නාම. බ්යඤ්ජනවිභාගපකාසො ආකාරො. ‘‘තත්ථ කතමො ඡන්දො? යො ඡන්දො ඡන්දිකතා කත්තුකම්යතා’’ති එවමාදීසු (විභ. 433) කථිතබ්යඤ්ජනං අනෙකවිධෙන විභාගකරණං ආකාරො නාම. ආකාරාභිහිතස්ස නිබ්බචනං නිරුත්ති. ‘‘ඵස්සො, වෙදනා’’ති එවමාදීසු (ධ. ස. 1) ආකාරෙන කථිතං ‘‘ඵුසතීති ඵස්සො. වෙදියතීති වෙදනා’’ති නීහරිත්වා වචනං නිරුත්ති නාම. නිබ්බචනවිත්ථාරො නිස්සෙසතො දෙසොති නිද්දෙසො, වෙදියතීති වෙදනාති නිබ්බචනලද්ධපදං ‘‘සුඛා දුක්ඛා අදුක්ඛමසුඛා, සුඛයතීති සුඛා, දුක්ඛයතීති දුක්ඛා, නෙව දුක්ඛයති න සුඛයතීති අදුක්ඛමසුඛා’’ති අත්ථවිත්ථාරො නිරවසෙසෙන කථිතත්තා නිද්දෙසො නාම.

එවං ඡබ්බිධානි බ්යඤ්ජනපදානි ජානිත්වා ච ඡසු අත්ථපදෙසු සඞ්ඛෙපතො කාසනා දීපනා සඞ්කාසනා, ‘‘මඤ්ඤමානො ඛො, භික්ඛු, බන්ධො මාරස්ස අමඤ්ඤමානො මුත්තො පාපිමතො’’ති එවමාදීසු සඞ්ඛෙපෙන අත්ථදීපනා සඞ්කාසනා නාම. එසො පන ථෙරො ‘‘බුද්ධෙන භගවතා එවං සඞ්ඛෙපං කත්වා වුත්තමත්ථං ‘අඤ්ඤාතං භගවා, අඤ්ඤාතං සුගතා’’’ති කථෙතුං සමත්ථො පටිවිජ්ඣි.

උපරි වත්තබ්බමත්ථං ආදිතො කාසනා දීපනා පකාසනා, ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, ආදිත්ත’’න්ති එවමාදීසු (මහාව. 54; සං. නි. 4.28) පච්ඡා කථිතබ්බමත්ථං පඨමවචනෙන දීපනා පකාසනා නාම. එවං පඨමං දීපිතං අත්ථං පුන පාකටං කත්වා දීපනෙන ‘‘කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං ආදිත්තං? චක්ඛුං, භික්ඛවෙ, ආදිත්තං, රූපා ආදිත්තා’’ති එවමාදීසු (මහාව. 54; සං. නි. 4.28) කථිතෙසු ‘‘තික්ඛින්ද්රියො සඞ්ඛෙපෙන වුත්තං පටිවිජ්ඣතී’’ති කථිතත්තා ද්වෙ අත්ථපදානි තික්ඛින්ද්රියස්ස උපකාරවසෙන වුත්තානි.

සංඛිත්තස්ස විත්ථාරාභිධානං සකිං වුත්තස්ස ච පුනපි අභිධානං විවරණං, ‘‘කුසලා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 1) සඞ්ඛෙපෙන නික්ඛිත්තස්ස. ‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා? යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොතී’’ති (ධ. ස. 1) නිද්දෙසවසෙන විත්ථාරණං විත්ථාරවසෙන පුන කථනං විවරණං නාම.

තං විභාගකරණං විභජනං, ‘‘යස්මිං සමයෙ’’ති (ධ. ස. 1) විවරිතෙ කුසලෙ ධම්මෙ ‘‘තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති, වෙදනා හොතී’’ති (ධ. ස. 1) විභාගකරණං විභජනං නාම. විවරස්ස විත්ථාරාභිධානෙන විභත්තස්ස ච උපමාභිධානෙන පටිපාදනං උත්තානීකරණං, විවරණෙන විවරිතත්ථස්ස ‘‘කතමො තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති? යො තස්මිං සමයෙ ඵස්සො ඵුසනා සම්ඵුසනා’’ති (ධ. ස. 2) අතිවිවරිත්වා කථනඤ්ච විභජනෙන විභත්තස්ස ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, ගාවී නිච්චම්මා, එවමෙව ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, ඵස්සාහාරො දට්ඨබ්බොති වදාමී’’ති (සං. නි. 2.63) එවමාදිඋපමාකථනඤ්ච උත්තානීකරණං නාම. ධම්මං සුණන්තානං ධම්මදෙසනෙන චිත්තස්ස අනෙකවිධෙන සොමනස්සඋප්පාදනඤ්ච අතිඛිණබුද්ධීනං අනෙකවිධෙන ඤාණස්ස තිඛිණභාවකරණඤ්ච පඤ්ඤත්ති නාම, තෙසං සුණන්තානං තංචිත්තතොසනෙන තංචිත්තනිසාමනෙන ච පඤ්ඤායතීති පඤ්ඤත්ති. තත්ථ භගවා අක්ඛරෙහි සඞ්කාසයති, පදෙහි පකාසයති, බ්යඤ්ජනෙහි විවරති, ආකාරෙහි විභජති, නිරුත්තීහි උත්තානීකරොති, නිද්දෙසෙහි පඤ්ඤාපයතීති. කිං වුත්තං හොති? බුද්ධා භගවන්තො එකච්චෙ වෙනෙය්යෙ එකස්මිං දෙසනෙ අක්ඛරෙහි අත්ථසඞ්කාසනං කරොන්ති…පෙ… නිද්දෙසෙහි අත්ථපඤ්ඤාපනං කරොන්තීති අයමෙත්ථ අධිප්පායො.

අථ වා අක්ඛරෙහි සඞ්කාසයිත්වා පදෙහි පකාසයති, බ්යඤ්ජනෙහි විවරිත්වා ආකාරෙහි විභජති, නිරුත්තීහි උත්තානීකත්වා නිද්දෙසෙහි පඤ්ඤාපයති. කිං වුත්තං හොති? එවරූපෙන ධම්මදෙසනෙන එකච්චෙසු ඨානෙසු එකච්චානං වෙනෙය්යානං විනයතීති.

අථ වා අක්ඛරෙහි උග්ඝාටයිත්වා පදෙහි පකාසෙන්තො විනයති උග්ඝටිතඤ්ඤුං, බ්යඤ්ජනෙහි විවරිත්වා ආකාරෙහි විභජන්තො විනයති විපඤ්චිතඤ්ඤුං, නිරුත්තීහි උත්තානීකත්වා නිද්දෙසෙහි පඤ්ඤාපෙන්තො විනයති නෙය්යං. ඉති වෙනෙය්යවසෙනපි යොජෙතබ්බමෙව.

අත්ථතො පනෙත්ථ කතමො බ්යඤ්ජනපාඨො, කතමො අත්ථපාඨොති? බුද්ධානං භගවන්තානං ධම්මං දෙසෙන්තානං යො අත්ථාවගමකො සවිඤ්ඤත්තිකසද්දො, සො බ්යඤ්ජනපාඨො. යො තෙන අභිසමෙතබ්බො ලක්ඛණරසාදිසහිතො ධම්මො, සො අත්ථපාඨොති වෙදිතබ්බො. පුනපි සන්ධායභාසිතො බ්යඤ්ජනභාසිතො සාවසෙසපාඨො අනවසෙසපාඨො නීතො නෙය්යොති ඡබ්බිධො පාඨො. තත්ථ අනෙකත්ථවත්තා සන්ධායභාසිතො ‘‘මාතරං පිතරං හන්ත්වා, රාජානො ද්වෙ ච ඛත්තියෙ’’ති එවමාදි (ධ. ප. 294). එකත්ථවත්තා බ්යඤ්ජනභාසිතො ‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ති එවමාදි (ධ. ප. 1.2; නෙත්ති. 89, 92; පෙටකො. 14). සාවසෙසො ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, ආදිත්ත’’න්ති එවමාදි (මහාව. 54; සං. නි. 4.28). විපරීතො අනවසෙසො ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථං ආගච්ඡන්තී’’ති එවමාදි (මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 85; පටි. ම. 3.5). යථා වචනං, තථා අවගන්තබ්බො නීතො ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති එවමාදි. යුත්තියා අනුස්සරිතබ්බො නෙය්යො ‘‘එකපුග්ගලො භික්ඛවෙ’’ති එවමාදි (අ. නි. 1.170).

අත්ථො පන අනෙකප්පකාරො පාඨත්ථො සභාවත්ථො ඤායත්ථො පාඨානුරූපො නපාඨානුරූපො සාවසෙසත්ථො නිරවසෙසත්ථො නීතත්ථො නෙය්යත්ථො ඉච්චාදි. තත්ථ යො අප්පස්සත්ථස්ස ඤාපනත්ථමුච්චාරියතෙ, සො පාඨත්ථො ‘‘සාත්ථං සබ්යඤ්ජන’’න්තිආදීසු (පාරා. 1; දී. නි. 1.190) විය. රූපාරූපධම්මානං ලක්ඛණරසාදිසභාවත්ථො ‘‘සම්මාදිට්ඨිං භාවෙතී’’තිආදීසු (විභ. 485; සං. නි. 5.3) විය. යො ඤායමානො හිතාය සංවත්තති, සො ඤාතුං අරහතීති ඤායත්ථො – ‘‘අත්ථවාදී ධම්මවාදී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.9, 194; 3.238; ම. නි. 1.411) විය. යථාපාඨං භාසිතො පාඨානුරූපො ‘‘චක්ඛු, භික්ඛවෙ, පුරාණකම්ම’’න්ති (සං. නි. 4.146) භගවතා වුත්තං. තස්මා චක්ඛුමපි කම්මන්ති. බ්යඤ්ජනච්ඡායාය අත්ථං පටිබාහයමානෙන වුත්තො අත්ථො නපාඨානුරූපො, සො පාඨතො අනනුඤ්ඤාතො අකතපටික්ඛෙපො වියුත්තො. සො ච සඞ්ගහෙතබ්බම්පි අසඞ්ගහෙත්වා, පරිවජ්ජෙතබ්බම්පි වා කිඤ්චි අපරිවජ්ජෙත්වා පරිසෙසං කත්වා වුත්තො සාවසෙසත්ථො ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං (සං. නි. 4.60; මහානි. 107). සබ්බෙ තසන්ති දණ්ඩස්ස, සබ්බෙ භායන්ති මච්චුනො’’තිආදීසු (ධ. ප. 129) විය. විපරීතො නිරවසෙසත්ථො ‘‘සන්ධාවිතං සංසරිතං මමඤ්චෙව තුම්හාකඤ්ච (දී. නි. 2.155; මහාව. 287; නෙත්ති. 114). තත්ර, භික්ඛවෙ, කො මන්තා කො සද්ධාතා…පෙ… අඤ්ඤත්ර දිට්ඨපදෙහී’’තිආදීසු (අ. නි. 7.66) විය. සද්දවසෙනෙව වෙදිතබ්බො නීතත්ථො ‘‘රූපා සද්දා රසා ගන්ධා, ඵොට්ඨබ්බා ච මනොරමා’’තිආදීසු (සං. නි. 1.151, 165; මහාව. 33) විය. සම්මුතිවසෙන වෙදිතබ්බො නෙය්යත්ථො ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, වලාහකූපමා පුග්ගලා’’තිආදීසු (අ. නි. 4.101-102) විය. එවමිධ පාඨඤ්ච අත්ථඤ්ච විවරිත්වා ඨිතො අසංහීරො භවති පරවාදීහි දීඝරත්තං තිත්ථවාසෙන.

ඉති අසංහීරභාවෙන යාව ආගමාධිගමසම්පදං, තාව වත්තුං සක්කොති. සඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙන හෙතුදාහරණාදීහි අවබොධයිතුං සමත්ථො. එවංවිධො අත්තානඤ්ච පරඤ්ච සොධෙතුං සමත්ථභාවෙන දුස්සීල්යදිට්ඨිමලවිරහිතත්තා සුචි. දුස්සීලො හි අත්තානං උපහනති, තෙන නාදෙය්යවාචො ච භවති සබ්යොහාරමානො ඉධ නිච්චාතුරො වෙජ්ජොව. දුද්දිට්ඨි පරං උපහනති, නාවස්සයො ච භවති වාළගහාකුලො ඉව කමලසණ්ඩො. උභයවිපන්නො පන සබ්බථාපි අනුපාසනීයො භවති ගූථගතමිව ඡවාලාතං ගූථගතො විය ච කණ්හසප්පො. උභයසම්පන්නො පන සබ්බථාපි උපාසනීයො සෙවිතබ්බො ච විඤ්ඤූහි, නිරුපද්දවො ඉව රතනාකරො, එවං භූතො එවං අමච්ඡරො අහීනාචරියමුට්ඨි. සුත්තසුත්තානුලොමආචරියවාදඅත්තනොමතිසඞ්ඛාතානඤ්ච චතුන්නං අපරිච්චාගී, තෙසං වසෙන බ්යාඛ්යාතො.

‘‘එකංසවචනං එකං, විභජ්ජවචනං පදං;

තතියං පටිපුච්ඡෙය්ය, චතුත්ථං පන ඨාපයෙ’’ති.

එතෙසං වා අපරිච්චාගී. තතො එව සොතූනං හිතෙ නියුත්තත්තා නෙසං අවබොධනං පති අකිලාසු භවතීති. ආහ චෙත්ථ –

‘‘පාඨත්ථවිදසංහීරො, වත්තා සුචි අමච්ඡරො;

චතුන්නං අපරිච්චාගී, දෙසකස්ස හිතාන්විතො’’ති.

එත්ථ දෙසකස්සාති දෙසකො අස්ස, භවෙය්යාති අත්ථො. හිතාන්විතොති හිතෙ අනුගතො හිතචිත්තො. සො එසො සුචිත්තා පියො, චතුන්නං අපරිච්චාගිත්තා ගරු, අසංහීරත්තා භාවනීයො, දෙසකත්තා වත්තා, හිතාන්විතත්තා වචනක්ඛමො, පාඨත්ථවිදත්තා ගම්භීරකථං කත්තා, අමච්ඡරත්තා න චාට්ඨානෙ නියොජකො ඉති –

‘‘පියො ගරු භාවනීයො, වත්තා ච වචනක්ඛමො;

ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තා, නො චාට්ඨානෙ නියොජකො’’ති. (අ. නි. 7.37; නෙත්ති. 113);

‘‘අභිහිතො දෙසකො සො, තාව දානි අභිධීයතෙ’’.

තත්ථ ධම්මගරුත්තා කථං න පරිභවති, ආචරියගරුත්තා කථිකං න පරිභවති, සද්ධාපඤ්ඤාදිගුණපටිමණ්ඩිතත්තා අත්තානං න පරිභවති, අසඨාමායාවිත්තා අමතාභිමුඛත්තා ච අවික්ඛිත්තචිත්තො භවති, සුමෙධත්තා යොනිසො මනසි කරොතීති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘පඤ්චහි, භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො සුණන්තො සද්ධම්මං භබ්බො නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තං. කතමෙහි පඤ්චහි? න කථං පරිභොති, න කථිකං පරිභොති, න අත්තානං පරිභොති, අවික්ඛිත්තචිත්තො ධම්මං සුණාති එකග්ගචිත්තො, යොනිසො මනසි කරොතී’’ති (අ. නි. 5.151).

තංලක්ඛණප්පත්තත්තා භාවනං භජතීති. ආහ චෙත්ථ –

‘‘ධම්මාචරියගරු සද්ධාපඤ්ඤාදිගුණමණ්ඩිතො;

අසඨාමායාවිකස්ස, සුමෙධො අමතාභිමුඛො’’. –

ඉති වත්තා ච සොතා ච.

එවං වුත්තප්පකාරං බ්යඤ්ජනඤ්ච අත්ථඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි යො අතිඅග්ගං කත්වා කථිතත්තා මහාසමුද්දමහාපථවී විය මහා ච සො නිද්දෙසො චාති මහානිද්දෙසො, තං මහානිද්දෙසං වණ්ණයිස්සාමි.

තදෙතං මහානිද්දෙසං අත්ථසම්පන්නං බ්යඤ්ජනසම්පන්නං ගම්භීරං ගම්භීරත්ථං ලොකුත්තරප්පකාසකං සුඤ්ඤතප්පටිසංයුත්තං පටිපත්තිමග්ගඵලවිසෙසසාධනං පටිපත්තිපටිපක්ඛපටිසෙධනං යොගාවචරානං ඤාණවරරතනාකරභූතං ධම්මකථිකානං ධම්මකථාවිලාසවිසෙසහෙතුභූතං සංසාරභීරුකානං දුක්ඛනිස්සරණතදුපායදස්සනෙන අස්සාසජනනත්ථං තප්පටිපක්ඛනාසනත්ථඤ්ච ගම්භීරත්ථානඤ්ච අනෙකෙසං සුත්තන්තපදානං අත්ථවිවරණෙන සුජනහදයපරිතොසජනනත්ථං, තථාගතෙන අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන සබ්බත්ථ අප්පටිහතසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමහාදීපොභාසෙන සකලජනවිත්ථතමහාකරුණාසිනෙහෙන වෙනෙය්යජනහදයගතකිලෙසන්ධකාරවිධමනත්ථං සමුජ්ජලිතස්ස සද්ධම්මමහාපදීපස්ස තදධිප්පායවිකාසනසිනෙහපරිසෙකෙන පඤ්චවස්සසහස්සමතිචිරසමුජ්ජලනමිච්ඡතා ලොකානුකම්පකෙන සත්ථුකප්පෙන ධම්මරාජස්ස ධම්මසෙනාපතිනා ආයස්මතා සාරිපුත්තත්ථෙරෙන භාසිතං සුත්වා ආයස්මා ආනන්දො පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ යථාසුතමෙව සඞ්ගහං ආරොපෙසි.

සො පනෙස විනයපිටකං සුත්තන්තපිටකං අභිධම්මපිටකන්ති තීසු පිටකෙසු සුත්තන්තපිටකපරියාපන්නො, දීඝනිකායො මජ්ඣිමනිකායො සංයුත්තනිකායො අඞ්ගුත්තරනිකායො ඛුද්දකනිකායොති පඤ්චසු මහානිකායෙසු ඛුද්දකමහානිකායපරියාපන්නො, සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං ගාථා උදානං ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්මං වෙදල්ලන්ති නවසු සත්ථුසාසනඞ්ගෙසු යථාසම්භවං ගාථඞ්ගවෙය්යාකරණඞ්ගද්වයසඞ්ගහිතො.

‘‘ද්වාසීති බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙසහස්සානි භික්ඛුතො;

චතුරාසීති සහස්සානි, යෙ මෙ ධම්මා පවත්තිනො’’ති. (ථෙරගා. 1027) –

ධම්මභණ්ඩාගාරිකත්ථෙරෙන පඤ්චසු ඨානෙසු එතදග්ගං ආරොපිතෙන පටිඤ්ඤාතානං චතුරාසීතියා ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානං භික්ඛුතො ගහිතෙසු ද්වීසු ධම්මක්ඛන්ධසහස්සෙසු අනෙකසතධම්මක්ඛන්ධසඞ්ගහිතො. තස්ස ද්වෙ වග්ගා අට්ඨකවග්ගො පාරායනවග්ගො ඛග්ගවිසාණසුත්තඤ්ච, එකෙකස්මිං වග්ගෙ සොළස සොළස කත්වා ඛග්ගවිසාණසුත්තඤ්චාති තෙත්තිංස සුත්තානි කාමසුත්තාදිඛග්ගවිසාණසුත්තපරියොසානානි. එවං අනෙකධා වවත්ථාපිතස්ස ඉමස්ස මහානිද්දෙසස්ස අනුපුබ්බපදත්ථවණ්ණනං කරිස්සාමි. අයඤ්හි මහානිද්දෙසො පාඨතො අත්ථතො ච උද්දිසන්තෙන නිද්දිසන්තෙන ච සක්කච්චං උද්දිසිතබ්බො නිද්දිසිතබ්බො ච, උග්ගණ්හන්තෙනාපි සක්කච්චං උග්ගණ්හිතබ්බො ධාරෙතබ්බො ච. තං කිස්ස හෙතු? ගම්භීරත්තා ඉමස්ස මහානිද්දෙසස්ස ලොකහිතාය ලොකෙ චිරට්ඨිතත්ථන්ති.

1. අට්ඨකවග්ගො

1. කාමසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා

තත්ථ කාමසුත්තං ආදි. තස්මිම්පි ‘‘කාමං කාමයමානස්සා’’ති ගාථා ආදි. සා උද්දෙසනිද්දෙසපටිනිද්දෙසවසෙන තිධා ඨිතා. ‘‘කාමං කාමයමානස්සා’’ති එවමාදි උද්දෙසො. ‘‘කාමාති උද්දානතො ද්වෙ කාමා – වත්ථුකාමා ච කිලෙසකාමා චා’’ති නිද්දෙසො. ‘‘කතමෙ වත්ථුකාමා? මනාපිකා රූපා’’ති එවමාදි පටිනිද්දෙසො.

1. තත්ථ කාමන්ති මනාපියරූපාදිතෙභූමකධම්මසඞ්ඛාතං වත්ථුකාමං. කාමයමානස්සාති ඉච්ඡමානස්ස. තස්ස චෙතං සමිජ්ඣතීති තස්ස කාමයමානස්ස සත්තස්ස තං කාමසඞ්ඛාතං වත්ථු සමිජ්ඣති චෙ, සචෙ සො තං ලභතීති වුත්තං හොති. අද්ධා පීතිමනො හොතීති එකංසං තුට්ඨචිත්තො හොති. ලද්ධාති ලභිත්වා. මච්චොති සත්තො. යදිච්ඡතීති යං ඉච්ඡති. ඉදං පන සඞ්ඛෙපතො පදත්ථසම්බන්ධමත්තමෙව, විත්ථාරො පන උපරි පාළියං ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. යථා ච ඉමස්මිං, එවං ඉතො පරං සබ්බෙසුපීති.

කාමාති උද්දිසිතබ්බපදං. උද්දානතොති නිද්දිසිතබ්බපදං. උද්දානතොති වග්ගවසෙන ‘‘මච්ඡුද්දානං කිනෙය්යා’’ති ආදීසු විය. අථ වා උපරූපරි දානතො උද්දානං, උද්ධං උද්ධං සොධනතො බ්යවදානට්ඨෙන වොදානං විය. විත්ථාරකරණභාවෙන වා. කාමා ඉති පාඨසෙසං කත්වා වත්තබ්බං. ද්වෙති ගණනපරිච්ඡෙදො, න එකං, න තයො. වත්ථුකාමා චාති මනාපියරූපාදිවත්ථුකාමා ච. උපතාපනට්ඨෙන විබාධනට්ඨෙන ච කිලෙසකාමා ච. තෙසු වත්ථුකාමො පරිඤ්ඤෙය්යො, කිලෙසකාමො පහාතබ්බො. තත්ථ වත්ථුකාමො කිලෙසකාමෙන පත්ථයිතබ්බොති කාමීයතීති කාමො. කිලෙසකාමො වත්ථුකාමානං පච්චාසීසනස්ස කාරණභාවෙන කාමීයතෙ අනෙනාති කාමො. තත්ථ රූපාදික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතො වත්ථුකාමො, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතො කිලෙසකාමො. ඡහි විඤ්ඤාණෙහි විජානිතබ්බො වත්ථුකාමො, මනොවිඤ්ඤාණෙන ජානිතබ්බො කිලෙසකාමො. කිලෙසානං පතිට්ඨට්ඨෙන කාරණට්ඨෙන ආරම්මණට්ඨෙන ච වත්ථුකාමො.

‘‘නෙතෙ කාමා යානි චිත්රානි ලොකෙ, සඞ්කප්පරාගො පුරිසස්ස කාමො;

තිට්ඨන්ති චිත්රානි තථෙව ලොකෙ, අථෙත්ථ ධීරා විනයන්ති ඡන්ද’’න්ති. (අ. නි. 6.63);

නන්දමාණවක- (ධ. ප. අට්ඨ. 1.68 උප්පලවණ්ණත්ථෙරීවත්ථු) සොරෙය්යසෙට්ඨිපුත්තාදීනං (ධ. ප. 43) වත්ථූනි චෙත්ථ නිදස්සනං. කිලෙසකාමො තාපනට්ඨෙන බාධනට්ඨෙන ච සයං කාමෙතීති කාමො. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘රත්තො ඛො, බ්රාහ්මණ, රාගෙන අභිභූතො පරියාදින්නචිත්තො අත්තබ්යාබාධායපි චෙතෙති, පරබ්යාබාධායපි චෙතෙති, උභයබ්යාබාධායපි චෙතෙතී’’ති ච ‘‘රත්තො ඛො, බ්රාහ්මණ, පාණම්පි හනති, අදින්නම්පි ආදියති, පරදාරම්පි ගච්ඡති, මුසාපි භණතී’’ති (අ. නි. 3.54) ච එවමාදි නිදස්සනං.

තමෙව පටිනිද්දෙසවසෙන විත්ථාරෙත්වා වත්තුකාමො – ‘‘කතමෙ වත්ථුකාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ කතමෙති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. පඤ්චවිධා හි පුච්ඡා, තාසං විභාගො උපරි පාළියංයෙව ආවි භවිස්සති. තාසු අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. තත්ථ මනාපිකාති මනං අප්පායන්ති වද්ධෙන්තීති මනාපා, මනාපා එව මනාපිකා. රූපාති කම්මචිත්තඋතුආහාරසමුට්ඨානවසෙන චතුසමුට්ඨානිකා රූපාරම්මණා. රූපයන්තීති රූපා, වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානා හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙන්තීති අත්ථො.

තත්ථ කෙනට්ඨෙන රූපන්ති? රුප්පනට්ඨෙන. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, රූපං වදෙථ? රුප්පතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා ‘රූප’න්ති වුච්චති. කෙන රුප්පති? සීතෙනපි රුප්පති, උණ්හෙනපි රුප්පති, ජිඝච්ඡායපි රුප්පති, පිපාසායපි රුප්පති, ඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සෙනපි රුප්පති. රුප්පතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා ‘රූප’න්ති වුච්චතී’’ති (සං. නි. 3.79).

තත්ථ රුප්පතීති කුප්පති ඝට්ටීයති පීළීයති, භිජ්ජතීති අත්ථො. සීතෙන තාව රුප්පනං ලොකන්තරිකනිරයෙ පාකටං. මහිංසකරට්ඨාදීසුපි හිමපාතසීතලෙසු පදෙසෙසු එතං පාකටමෙව. තත්ථ හි සත්තා සීතෙන භින්නඡින්නසරීරා ජීවිතක්ඛයම්පි පාපුණන්ති.

උණ්හෙන රුප්පනං අවීචිමහානිරයෙ පාකටං. තත්ථ හි තත්තාය ලොහපථවියා නිපජ්ජාපෙත්වා පඤ්චවිධබන්ධනාදිකරණකාලෙ සත්තා මහාදුක්ඛං අනුභවන්ති.

ජිඝච්ඡාය රුප්පනං පෙත්තිවිසයෙ චෙව දුබ්භික්ඛකාලෙ ච පාකටං. පෙත්තිවිසයස්මිඤ්හි සත්තා ද්වෙ තීණි බුද්ධන්තරානි කිඤ්චිදෙව ආමිසං හත්ථෙන ගහෙත්වා මුඛෙ පක්ඛිපන්තා නාම න හොන්ති, අන්තොඋදරං ආදිත්තසුසිරරුක්ඛො විය හොති. දුබ්භික්ඛෙ කඤ්ජිකමත්තම්පි අලභිත්වා මරණසත්තානං පමාණං නත්ථි.

පිපාසාය රුප්පනං කාලකඤ්ජිකාදීසු පාකටං. තත්ථ හි සත්තා ද්වෙ තීණි බුද්ධන්තරානි හදයතෙමනමත්තං වා ජිව්හාතෙමනමත්තං වා උදකබින්දුම්පි ලද්ධුං න සක්කොන්ති. ‘‘පානීයං පිවිස්සාමා’’ති නදිං ගතානං ජලං වාලුකාතලං සම්පජ්ජති. මහාසමුද්දං පක්ඛන්තානම්පි සමුද්දො පිට්ඨිපාසාණොයෙව හොති. තෙ සුස්සන්තා බලවදුක්ඛපීළිතා විරවන්ති. ඩංසාදීහි රුප්පනං ඩංසමක්ඛිකාදිබහුලෙසු පදෙසෙසු පාකටං. තං පන – ‘‘කතමං තං රූපං සනිදස්සනං? සප්පටිඝ’’න්ති ආදිනා නයෙන අභිධම්මෙ (ධ. ස. 656, 658) විත්ථාරිතමෙව.

සප්පන්තීති සද්දා, උදාහරීයන්තීති අත්ථො. උතුචිත්තවසෙන ද්විසමුට්ඨානිකා සද්දා. ගන්ධයන්තීති ගන්ධා, අත්තනො වත්ථූනි සූචයන්තීති අත්ථො. රසන්ති තෙ සත්තාති රසා, අස්සාදෙන්තීති අත්ථො. ඵුසීයන්තීති ඵොට්ඨබ්බා. එතෙ ගන්ධාදයො චතුසමුට්ඨානිකාව. තෙසං විභාගො අභිධම්මෙ (ධ. ස. 622-624) විත්ථාරිතොයෙව.

තමෙවත්ථං විත්ථාරවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘අත්ථරණා පාවුරණා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අත්ථරිත්වා නිපජ්ජියන්තීති අත්ථරණා. සරීරං වෙඨෙත්වා පාරුපීයන්තීති පාවුරණා. අන්තොජාතාදයො චත්තාරො දාසී ච දාසො ච දාසිදාසා. ඛෙත්තං නාම යස්මිං පුබ්බණ්ණං රුහති. වත්ථු නාම යස්මිං අපරණ්ණං රුහති. යත්ථ වා උභයම්පි රුහති, තං ඛෙත්තං. තදත්ථාය කතභූමිභාගො වත්ථු. ඛෙත්තවත්ථුසීසෙන චෙත්ථ වාපීතළාකාදීනිපි සඞ්ගහිතානි. හිරඤ්ඤන්ති කහාපණො. සුවණ්ණන්ති ජාතරූපං. තෙසං ගහණෙන ලොහමාසකො ජතුමාසකො දාරුමාසකොති සබ්බෙපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. ගාමනිගමරාජධානියොති එකකුටිකාදි ගාමො. ආපණයුත්තො නිගමො. එකස්ස රඤ්ඤො ආණාපවත්තිට්ඨානං රාජධානී. රට්ඨන්ති ජනපදෙකදෙසං. ජනපදොති කාසිකොසලාදිජනපදො. කොසොති චතුබ්බිධො කොසො – හත්ථී අස්සො රථො පත්ති. කොට්ඨාගාරන්ති තිවිධං කොට්ඨාගාරං – ධනකොට්ඨාගාරං ධඤ්ඤකොට්ඨාගාරං වත්ථකොට්ඨාගාරං. යං කිඤ්චීති අනවසෙසපරියාදානවචනං. රජනීයන්ති රඤ්ජෙතුං යුත්තට්ඨෙන.

ඉතො පරං තිකවසෙන දස්සෙතුං අතීතත්තිකඅජ්ඣත්තත්තිකහීනත්තිකඔකාසත්තිකසංයොගත්තිකකාමාවචරත්තිකවසෙන ඡත්තිකෙ ආහ. තත්ථ අතීතත්තිකෙ තාව අත්තනො සභාවං උප්පාදාදික්ඛණං වා පත්වා අතික්කන්තාති අතීතා. තදුභයම්පි න ආගතාති අනාගතා. තං තං කාරණං පටිච්ච උප්පන්නාති පච්චුප්පන්නා. ඉදං භවෙන පරිච්ඡන්නං. පටිසන්ධිතො හි පට්ඨාය අතීතභවෙසු නිබ්බත්තා අනන්තරභවෙ වා නිබ්බත්තා හොන්තු කප්පකොටිසතසහස්සමත්ථකෙ වා, සබ්බෙ අතීතායෙව නාම. චුතිතො පට්ඨාය අනාගතභවෙසු නිබ්බත්තනකා කාමා අනන්තරභවෙ වා නිබ්බත්තන්තු කප්පකොටිසතසහස්සමත්ථකෙ වා, සබ්බෙ අනාගතායෙව නාම. චුතිපටිසන්ධිඅන්තරෙ පවත්තා කාමා පච්චුප්පන්නා නාම.

අජ්ඣත්තත්තිකෙ ‘‘එවං පවත්තමානා මයං අත්තාති ගහණං ගමිස්සාමා’’ති ඉමිනා විය අධිප්පායෙන අත්තානං අධිකාරං කත්වා පවත්තා අත්තනො සන්තානෙ පවත්තා පාටිපුග්ගලිකා කාමා අජ්ඣත්තා කාමා නාම. තතො බහිභූතා පන ඉන්ද්රියබද්ධා වා අනින්ද්රියබද්ධා වා බහිද්ධා නාම. තතියපදං තදුභයවසෙන වුත්තං.

හීනත්තිකෙ හීනාති ලාමකා. මජ්ඣිමාති හීනපණීතානං මජ්ඣෙ භවාති මජ්ඣිමා. අවසෙසා උත්තමට්ඨෙන පණීතා. අපි ච උපාදායුපාදාය හීනමජ්ඣිමපණීතතා වෙදිතබ්බා. නෙරයිකානඤ්හි කාමා කොටිප්පත්තා හීනා නාම. තෙ උපාදාය තිරච්ඡානෙසු නාගසුපණ්ණානං කාමා පණීතා නාම. සෙසතිරච්ඡානගතානං කාමා මජ්ඣිමා නාම. තෙසම්පි කාමා හීනා. තෙ උපාදාය මහෙසක්ඛපෙතානං කාමා පණීතා නාම. අවසෙසානං කාමා මජ්ඣිමා නාම. තෙසම්පි හීනා. තෙ උපාදාය ජානපදානං කාමා පණීතා නාම. පච්චන්තවාසීනං කාමා මජ්ඣිමා නාම. තෙසම්පි හීනා. තෙ උපාදාය ගාමභොජකානං කාමා පණීතා නාම. තෙසං පරිචාරිකානං කාමා මජ්ඣිමා නාම. තෙසම්පි හීනා. තෙ උපාදාය ජනපදසාමිකානං කාමා පණීතා නාම. තෙසං පරිචාරිකානං කාමා මජ්ඣිමා නාම. තෙසම්පි හීනා. තෙ උපාදාය පදෙසරාජූනං කාමා පණීතා නාම. තෙසං අමච්චානං කාමා මජ්ඣිමා නාම. තෙසම්පි හීනා. තෙ උපාදාය චක්කවත්තිරඤ්ඤො කාමා පණීතා නාම. තස්ස අමච්චානං කාමා මජ්ඣිමා නාම. තස්සපි හීනා. තෙ උපාදාය භුම්මදෙවානං කාමා පණීතා නාම. තෙසං පරිචාරිකානං දෙවානං කාමා මජ්ඣිමා නාම. තෙසම්පි හීනා. තෙ උපාදාය චාතුමහාරාජිකානං දෙවානං කාමා පණීතාතිආදිනා නයෙන යාව අකනිට්ඨදෙවානං කාමා මත්ථකප්පත්තා පණීතා නාම. එවං උපාදායුපාදාය හීනමජ්ඣිමපණීතතා වෙදිතබ්බා.

ඔකාසත්තිකෙ ආපායිකා කාමාති අවඩ්ඪිසඞ්ඛාතෙසු අපගතඅයෙසු චතූසු අපායෙසු නිබ්බත්තකාමා ආපායිකා. මනුස්සෙසු නිබ්බත්තකාමා මානුසිකා. දෙවෙසු නිබ්බත්තකාමා දිබ්බා.

සංයොගත්තිකෙ පච්චුපට්ඨිතානං කාමානං පරිභුඤ්ජනතො ඨපෙත්වා නෙරයිකෙ සෙසඅපායසත්තානං මනුස්සානං චාතුමහාරාජිකෙ දෙවෙ උපාදාය යාව තුසිතකායිකානඤ්ච දෙවානං කාමා පච්චුපට්ඨිතා කාමා නාම. පකතිපටියත්තාරම්මණතො අතිරෙකෙන රමිතුකාමතාකාලෙ යථාරුචිතං ආරම්මණං නිම්මිනිත්වා නිම්මිනිත්වා රමන්තීති නිම්මානරතීනං දෙවානං කාමා නිම්මිතා කාමා නාම. අත්තනො අජ්ඣාසයං ඤත්වා පරෙහි නිම්මිතෙ ආරම්මණෙ සෙවන්තීති පරනිම්මිතවසවත්තීනං කාමා පරනිම්මිතා කාමා නාම. පරිග්ගහිතාති ‘‘මය්හං එත’’න්ති ගහිතා කාමා. අපරිග්ගහිතාති තථා අපරිග්ගහිතා උත්තරකුරුකානං කාමා. මමායිතාති තණ්හාවසෙන ‘‘මම එත’’න්ති ගහිතා. අමමායිතාති වුත්තපටිපක්ඛා.

සබ්බෙපි කාමාවචරා ධම්මාති ‘‘හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කරිත්වා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1287) නයෙන වුත්තෙසු කාමාවචරධම්මෙසු පරියාපන්නා. තත්රායං වචනත්ථො – උද්දානතො ද්වෙ කාමා, වත්ථුකාමො ච කිලෙසකාමො චාති. තත්ථ කිලෙසකාමො අත්ථතො ඡන්දරාගො. වත්ථුකාමො තෙභූමකං වට්ටං. කිලෙසකාමො චෙත්ථ කාමෙතීති කාමො. ඉතරො කාමීයතීති. යස්මිං පන පදෙසෙ දුවිධොපෙසො කාමො පවත්තිවසෙන අවචරති, සො චතුන්නං අපායානං මනුස්සානං ඡන්නඤ්ච දෙවලොකානං වසෙන එකාදසවිධො පදෙසො කාමො එත්ථ අවචරතීති කාමාවචරො. තත්ථ පරියාපන්නධම්මෙ සන්ධාය ‘‘සබ්බෙපි කාමාවචරා ධම්මා’’ති වුත්තං. අත්තනො සභාවං ධාරෙන්තීති ධම්මා. රූපාවචරා ධම්මාති ‘‘හෙට්ඨතො බ්රහ්මලොකං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො අකනිට්ඨෙ දෙවෙ අන්තොකරිත්වා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1289) නයෙන වුත්තානං රූපාවචරධම්මානං වසෙන සබ්බෙපි ධම්මා රූපාවචරා. අරූපාවචරා ධම්මාති ‘‘හෙට්ඨතො ආකාසානඤ්චායතනුපගෙ දෙවෙ පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනුපගෙ දෙවෙ අන්තොකරිත්වා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1291) නයෙන වුත්තා සබ්බෙපි අරූපාවචරා ධම්මා. තත්ථ රූපෙ අවචරන්තීති රූපාවචරා. අරූපෙ අවචරන්තීති අරූපාවචරා. තණ්හාවත්ථුකාති පතිට්ඨට්ඨෙන කාරණට්ඨෙන ච තණ්හාය වත්ථුභූතා. තණ්හාරම්මණාති තණ්හාපවත්තිවසෙන තණ්හාය ආරම්මණභූතා. කාමනීයට්ඨෙනාති පච්චාසීසිතබ්බට්ඨෙන. රජනීයට්ඨෙනාති රඤ්ජෙතුං යුත්තට්ඨෙන. මදනීයට්ඨෙනාති කුලමදාදිමදං උප්පාදනීයට්ඨෙන.

තත්ථ ‘‘කතමෙ වත්ථුකාමා? මනාපිකා රූපා’’තිආදිං කත්වා ‘‘යං කිඤ්චි රජනීයං වත්ථූ’’ති පරියොසානං සවිඤ්ඤාණකඅවිඤ්ඤාණකවසෙන වුත්තං. අවසෙසං එකචතුක්කාදිකඡත්තිකන්ති වෙදිතබ්බං.

එවං වත්ථුකාමං දස්සෙත්වා කිලෙසකාමං දස්සෙතුං ‘‘කතමෙ කිලෙසකාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඡන්දොති දුබ්බලරාගො. රාගොති තතො බලවතරො. උපරි තයොපි රාගා ඉමෙහි බලවතරා. කාමෙසූති පඤ්චසු කාමගුණෙසු. කාමච්ඡන්දොති කාමසඞ්ඛාතො ඡන්දො, න කත්තුකම්යතාඡන්දො, න ධම්මච්ඡන්දො. කාමනවසෙන රජ්ජනවසෙන ච කාමොයෙව රාගො කාමරාගො. කාමනවසෙන නන්දනවසෙන ච කාමොයෙව නන්දී කාමනන්දී. එවං සබ්බත්ථ කාමත්ථං විදිත්වා තණ්හායනට්ඨෙන කාමතණ්හා. සිනෙහනට්ඨෙන කාමස්නෙහො. පරිඩය්හනට්ඨෙන කාමපරිළාහො. මුච්ඡනට්ඨෙන කාමමුච්ඡා. ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපනට්ඨෙන කාමජ්ඣොසානං. වට්ටස්මිං ඔඝෙහි ඔසීදාපෙතීති කාමොඝො. වට්ටස්මිං යොජෙතීති කාමයොගො. දළ්හවසෙන තණ්හාදිට්ඨිග්ගහණං උපාදානං. චිත්තං නීවරති පරියොනන්ධතීති නීවරණං.

අද්දසන්ති අද්දක්ඛිං. කාමාති ආලපනං. තෙති තව. මූලන්ති පතිට්ඨං. සඞ්කප්පාති පරිකප්පෙන. න තං සඞ්කප්පයිස්සාමීති තං පරිකප්පනං න කරිස්සාමි. න හොහිසීති න භවිස්සසි.

ඉච්ඡමානස්සාති පච්චාසීසන්තස්ස. සාදියමානස්සාති අස්සාදියමානස්ස. පත්ථයමානස්සාති පත්ථනං උප්පාදෙන්තස්ස. පිහයමානස්සාති පාපුණිතුං ඉච්ඡං උප්පාදෙන්තස්ස. අභිජප්පමානස්සාති තණ්හාවසෙන තිත්තිං උප්පාදෙන්තස්ස. අථ වා අභිවදන්තස්ස.

ඛත්තියස්ස වාතිආදි චතුජ්ජාතිවසෙන වුත්තං. ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වාති ලිඞ්ගවසෙන වුත්තං. දෙවස්ස වා මනුස්සස්ස වාති උපපත්තිවසෙන වුත්තං. ඉජ්ඣතීති නිප්ඵජ්ජති. සමිජ්ඣතීති සම්මා නිප්ඵජ්ජති. ඉජ්ඣති විසෙසරූපපටිලාභවසෙන. ලභති දස්සනීයරූපපටිලාභවසෙන. පටිලභති පසාදනීයරූපපටිලාභවසෙන. අධිගච්ඡති සණ්ඨානරූපපටිලාභවසෙන. වින්දති ඡවිප්පසාදරූපපටිලාභවසෙන. අථ වා පුඤ්ඤමහත්තෙන ඉජ්ඣති. ජාතිමහත්තෙන ලභති. ඉස්සරියමහත්තෙන පටිලභති. සුඛමහත්තෙන අධිගච්ඡති. සම්පත්තිමහත්තෙන වින්දතීති.

එකංසවචනන්ති එකකොට්ඨාසවචනං. ‘‘එකංසං චීවරං කත්වා (පාරා. 349, 367), එකංසබ්යාකරණීයො පඤ්හො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.312; අ. නි. 4.42) විය අනෙකංසගහණපටික්ඛෙපො. නිස්සංසයවචනන්ති සංසයවිරහිතවචනං, සන්දෙහපටික්ඛෙපවචනන්ති අත්ථො. නික්කඞ්ඛාවචනන්ති ‘‘කථමිදං කථමිද’’න්ති කඞ්ඛාපටික්ඛෙපවචනං. අද්වෙජ්ඣවචනන්ති ද්විධාභාවං ද්වෙජ්ඣං, තංඅභාවෙන අද්වෙජ්ඣවචනං. ද්විධාභාවවිරහිතං ‘‘අද්වෙජ්ඣවචනා බුද්ධා’’තිආදීසු විය විමතිපටික්ඛෙපො. අද්වෙළ්හකවචනන්ති ද්විහදයාභාවෙන අද්වෙළ්හකං. ‘‘ඉතිහාස, ඉතිහාසා’’ති ද්වෙළ්හකපටික්ඛෙපවචනං. නියොගවචනන්ති එකස්මිං අත්ථෙ ද්වෙ න යුජ්ජන්තීති නියොගවචනං ද්විධාපථපටික්ඛෙපො. අඤ්ඤත්ථ පන ‘‘නියොගා අනාගතාරම්මණා නත්ථී’’ති ආගතං. අපණ්ණකවචනන්ති පලාසරහිතං සාරවචනං අවිරද්ධකාරණං ‘‘අපණ්ණකං ඨානමෙකෙ’’තිආදීසු (ජා. 1.1.1) විය, අපණ්ණකමණි විය සප්පතිට්ඨවචනං. අවත්ථාපනවචනමෙතන්ති එතං වචනං ඔතරිත්වා පතිට්ඨිතං සන්තිට්ඨාපනං ඨපනං.

යානි ඉමස්මිං මහානිද්දෙසෙ විභත්තිං ආරොපිතානි පදානි, තානි විභත්තිං ගච්ඡන්තානි තීහි කාරණෙහි විභත්තිං ගච්ඡන්ති, නානා හොන්තානි චතූහි කාරණෙහි නානා භවන්ති. අපරදීපනා පනෙත්ථ ද්වෙ ඨානානි ගච්ඡන්ති. කථං? තානි හි බ්යඤ්ජනවසෙන උපසග්ගවසෙන අත්ථවසෙන වාති ඉමෙහි තීහි කාරණෙහි විභත්තිං ගච්ඡන්ති. තත්ථ ‘‘කොධො කුජ්ඣනා කුජ්ඣිතත්තං, දොසො දුස්සනා දුස්සිතත්ත’’න්ති (ධ. ස. 1066) එවං බ්යඤ්ජනවසෙන විභත්තිගමනං වෙදිතබ්බං. තත්ථ හි එකොව කොධො බ්යඤ්ජනවසෙන එවං විභත්තිං ලභති. ‘‘ඉජ්ඣති සමිජ්ඣති ලභති පටිලභති ගච්ඡති අධිගච්ඡතී’’ති එවං පන උපසග්ගවසෙන විභත්තිගමනං වෙදිතබ්බං. ‘‘පණ්ඩිච්චං කොසල්ලං නෙපුඤ්ඤං වෙභබ්යා චින්තා උපපරික්ඛා’’ති (ධ. ස. 16) එවං අත්ථවසෙන විභත්තිගමනං වෙදිතබ්බං.

තෙසු පීතිපදනිද්දෙසෙ තාව ඉමා තිස්සො විභත්තියො ලබ්භන්ති. පීති පාමොජ්ජන්ති හි බ්යඤ්ජනවසෙන විභත්තිගමනං හොති. ආමොදනා පමොදනා පහාසොති උපසග්ගවසෙන. විත්ති තුට්ඨි ඔදග්යං අත්තමනතාති අත්ථවසෙන. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදනිද්දෙසෙසු විභත්තිගමනං වෙදිතබ්බං.

නානා හොන්තානිපි නාමනානත්තෙන ලක්ඛණනානත්තෙන කිච්චනානත්තෙන පටික්ඛෙපනානත්තෙනාති ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි නානා හොන්ති. තත්ථ ‘‘කතමො තස්මිං සමයෙ බ්යාපාදො හොති? යො තස්මිං සමයෙ දොසො දුස්සනා’’ති එත්ථ බ්යාපාදොති වා දොසොති වා ද්වෙපි එතෙ කොධො එව, නාමෙන පන නානත්තං ගතාති එවං නාමනානත්තෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං.

රාසට්ඨෙන ච පඤ්චපි ඛන්ධා එකොව ඛන්ධො හොති. එත්ථ පන රූපං රුප්පනලක්ඛණං, වෙදනා වෙදයිතලක්ඛණා, සඤ්ඤා සඤ්ජානනලක්ඛණා, චෙතනා චෙතයිතලක්ඛණා, විඤ්ඤාණං විජානනලක්ඛණන්ති ඉමිනා ලක්ඛණනානත්තෙන පඤ්චක්ඛන්ධා හොන්ති. එවං ලක්ඛණනානත්තෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං.

‘‘චත්තාරො සම්මප්පධානා – ඉධ භික්ඛු අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය…පෙ… චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහතී’’ති (විභ. 390; දී. නි. 2.402) එකමෙව වීරියං කිච්චනානත්තෙන චතූසු ඨානෙසු ආගතං. එවං කිච්චනානත්තෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං.

‘‘චත්තාරො අසද්ධම්මා කොධගරුතා, න සද්ධම්මගරුතා, මක්ඛගරුතා, න සද්ධම්මගරුතා, ලාභගරුතා, න සද්ධම්මගරුතා, සක්කාරගරුතා, න සද්ධම්මගරුතා’’ති එවමාදීසු (අ. නි. 4.44) පන පටික්ඛෙපනානත්තෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං.

ඉමානි පන චත්තාරි නානත්තානි න පීතියායෙව ලබ්භන්ති, සබ්බෙසුපි යථාලාභවසෙන ලබ්භන්ති. පීතියා හි පීතීති නාමං, චිත්තස්ස චිත්තන්ති නාමං. පීති ච ඵරණලක්ඛණා, වෙදනා වෙදයිතලක්ඛණා, සඤ්ඤා සඤ්ජානනලක්ඛණා, චෙතනා චෙතයිතලක්ඛණා, විඤ්ඤාණං විජානනලක්ඛණං.

තථා පීති ඵරණකිච්චා, වෙදනා අනුභවනකිච්චා, සඤ්ඤා සඤ්ජානනකිච්චා, චෙතනා චෙතයිතකිච්චා, විඤ්ඤාණං විජානනකිච්චන්ති එවං කිච්චනානත්තෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං. පටික්ඛෙපනානත්තං පීතිපදෙ නත්ථි.

අලොභාදිනිද්දෙසෙ පන ‘‘අලොභො අලුබ්භනා අලුබ්භිතත්ත’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 35) නයෙන ලබ්භතීති එවං පටික්ඛෙපනානත්තෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං. එවං සබ්බපදනිද්දෙසෙසු ලබ්භමානවසෙන චතුබ්බිධම්පි නානත්තං වෙදිතබ්බං.

අපරදීපනා පන පදත්ථුති වා හොති දළ්හීකම්මං වාති එවං ද්වෙ ඨානානි ගච්ඡති. යට්ඨිකොටියා උප්පීළෙන්තෙන විය හි සකිමෙව ‘‘පීතී’’ති වුත්තෙ එතං පදං ඵුල්ලිතමණ්ඩිතවිභූසිතං නාම න හොති, පුනප්පුනං බ්යඤ්ජනවසෙන උපසග්ගවසෙන අත්ථවසෙන ‘‘පීති පාමොජ්ජං ආමොදනා පමොදනා හාසො පහාසො විත්තී’’ති (ධ. ස. 9) වුත්තෙ ඵුල්ලිතමණ්ඩිතවිභූසිතං නාම හොති. යථා හි දහරකුමාරං නහාපෙත්වා මනොරමං වත්ථං පරිදහාපෙත්වා පුප්ඵානි පිළන්ධාපෙත්වා අක්ඛීනි අඤ්ජෙත්වා අථස්ස නලාටෙ එකමෙව මනොසිලාබින්දුං කරෙය්ය, න තස්ස එත්තාවතා චිත්තතිලකො නාම හොති, නානාවණ්ණෙහි පන පරිවාරෙත්වා බින්දූසු කතෙසු චිත්තතිලකො නාම හොති. එවං සම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. අයං පදත්ථුති නාම.

බ්යඤ්ජනවසෙන පන උපසග්ගවසෙන අත්ථවසෙන ච පුනප්පුනං භණනමෙව දළ්හීකම්මං නාම. යථා හි ‘‘ආවුසො’’ති වා ‘‘භන්තෙ’’ති වා ‘‘යක්ඛො’’ති වා ‘‘සප්පො’’ති වා වුත්තෙ දළ්හීකම්මං නාම න හොති, ‘‘ආවුසො ආවුසො, භන්තෙ භන්තෙ, යක්ඛො යක්ඛො, සප්පො සප්පො’’ති වුත්තෙ පන දළ්හීකම්මං නාම හොති, එවමෙව සකිංදෙව යට්ඨිකොටියා උප්පීළෙන්තෙන විය ‘‘පීතී’’ති වුත්තමත්තෙ දළ්හීකම්මං නාම න හොති, පුනප්පුනං බ්යඤ්ජනවසෙන උපසග්ගවසෙන අත්ථවසෙන ‘‘පීති පාමොජ්ජං ආමොදනා පමොදනා හාසො පහාසො විත්තී’’ති වුත්තෙයෙව දළ්හීකම්මං නාම හොතීති එවං අපරදීපනා ද්වෙ ඨානානි ගච්ඡති. එතිස්සාපි වසෙන ලබ්භමානකපදනිද්දෙසෙසු සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ පීනයතීති පීති. සා සම්පියායනලක්ඛණා, කායචිත්තපීණනරසා ඵරණරසා වා, ඔදග්යපච්චුපට්ඨානා. යා පඤ්චකාමගුණපටිසඤ්ඤුත්තාති යා රූපාදිපඤ්චකාමකොට්ඨාසපටිසංයුත්තා පීති, සා පීනයතීති පීති, ඉදං සභාවපදං. පමුදිතස්ස භාවො පාමොජ්ජං. ආමොදනාකාරො ආමොදනා. පමොදනාකාරො පමොදනා. යථා වා භෙසජ්ජානං වා තෙලානං වා උණ්හොදකසීතොදකානං වා එකතො කරණං ‘‘මොදනා’’ති වුච්චති, එවමයම්පි පීතිධම්මානං එකතො කරණෙන මොදනා. උපසග්ගවසෙන පන මණ්ඩෙත්වා ‘‘ආමොදනා පමොදනා’’ති වුත්තා.

හාසෙතීති හාසො. පහාසෙතීති පහාසො, හට්ඨපහට්ඨාකාරානමෙතං අධිවචනං. විත්තීති විත්තං, ධනස්සෙතං නාමං. අයං පන සොමනස්සපච්චයත්තා විත්තිසරික්ඛතාය විත්ති. යථා හි ධනිනො ධනං පටිච්ච සොමනස්සං උප්පජ්ජති, එවං පීතිමතොපි පීතිං පටිච්ච සොමනස්සං උප්පජ්ජති. තස්මා ‘‘විත්තී’’ති වුත්තා. තුට්ඨීති සභාවසණ්ඨිතාය පීතියා එතං නාමං. පීතිමා පන පුග්ගලො කායචිත්තානං උග්ගතත්තා අබ්භුග්ගතත්තා ‘‘උදග්ගො’’ති වුච්චති, උදග්ගස්ස භාවො ඔදග්යං.

අත්තනො මනතා අත්තමනතා. අනභිරද්ධස්ස හි මනො දුක්ඛපදට්ඨානත්තා න අත්තනො මනො නාම හොති, අභිරද්ධස්ස සුඛපදට්ඨානත්තා අත්තනො මනො නාම හොති, ඉති අත්තනො මනතා අත්තමනතා, සකමනතා, සකමනස්ස භාවොති අත්ථො. සා පන යස්මා න අඤ්ඤස්ස කස්සචි අත්තනො මනතා, චිත්තස්සෙව පනෙසා භාවො චෙතසිකො ධම්මො, තස්මා ‘‘අත්තමනතා චිත්තස්සා’’ති වුත්තා.

චිත්තවිචිත්තතාය චිත්තං. ආරම්මණං මිනමානං ජානාතීති මනො. මානසන්ති මනො එව, ‘‘අන්තලික්ඛචරො පාසො, ය්වායං චරති මානසො’’ති (මහාව. 33; සං. නි. 1.151) හි එත්ථ පන සම්පයුත්තකධම්මො ‘‘මානසො’’ති වුත්තො.

‘‘කථඤ්හි භගවා තුය්හං, සාවකො සාසනෙ රතො;

අප්පත්තමානසො සෙක්ඛො, කාලංකයිරා ජනෙ සුතා’’ති. (සං. නි. 1.159) –

එත්ථ අරහත්තං ‘‘මානස’’න්ති වුත්තං. ඉධ පන මනො එව මානසං, බ්යඤ්ජනවසෙන හෙතං පදං වඩ්ඪිතං.

හදයන්ති චිත්තං. ‘‘චිත්තං වා තෙ ඛිපිස්සාමි, හදයං වා තෙ ඵාලෙස්සාමී’’ති (සු. නි. ආළවකසුත්තං; සං. නි. 1.237; 246) එත්ථ උරො ‘‘හදය’’න්ති වුත්තං. ‘‘හදයා හදයං මඤ්ඤෙ අඤ්ඤාය තච්ඡතී’’ති (ම. නි. 1.63) එත්ථ චිත්තං. ‘‘වක්කං හදය’’න්ති (ඛු. පා. 3.ද්වතිංසාකාරො; දී. නි. 2.377; ම. නි. 1.110) එත්ථ හදයවත්ථු. ඉධ පන චිත්තමෙව අබ්භන්තරට්ඨෙන ‘‘හදය’’න්ති වුත්තං. තමෙව පරිසුද්ධට්ඨෙන පණ්ඩරං, භවඞ්ගං සන්ධායෙතං වුත්තං. යථාහ – ‘‘පභස්සරමිදං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තඤ්ච ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨ’’න්ති (අ. නි. 1.49). තතො නික්ඛන්තත්තා පන අකුසලම්පි ගඞ්ගාය නික්ඛන්තා නදී ගඞ්ගා විය ගොධාවරිතො නික්ඛන්තා ගොධාවරී විය ච ‘‘පණ්ඩර’’න්ත්වෙව වුත්තං.

මනො මනායතනන්ති ඉධ පන මනොග්ගහණං මනස්සෙව ආයතනභාවදීපනත්ථං. තෙනෙතං දීපෙති ‘‘නයිදං දෙවායතනං විය මනස්ස ආයතනත්තා මනායතනං, අථ ඛො මනො එව ආයතනං මනායතන’’න්ති. තත්ථ නිවාසට්ඨානට්ඨෙන ආකරට්ඨෙන සමොසරණට්ඨානට්ඨෙන සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන කාරණට්ඨෙන ච ආයතනං වෙදිතබ්බං. තථා හි ලොකෙ ‘‘ඉස්සරායතනං, වාසුදෙවායතන’’න්තිආදීසු නිවාසට්ඨානං ‘‘ආයතන’’න්ති වුච්චති. ‘‘සුවණ්ණායතනං, රජතායතන’’න්තිආදීසු ආකරො. සාසනෙ පන ‘‘මනොරමෙ ආයතනෙ, සෙවන්ති නං විභඞ්ගමා’’තිආදීසු (අ. නි. 5.38) සමොසරණට්ඨානං. ‘‘දක්ඛිණාපථො ගුන්නං ආයතන’’න්තිආදීසු සඤ්ජාතිදෙසො. ‘‘තත්ර තත්රෙව සක්ඛිභබ්බතං පාපුණාති සති සතිආයතනෙ’’තිආදීසු (අ. නි. 3.102; 5.23; ම. නි. 3.158) කාරණං. ඉධ පන සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන සමොසරණඨානට්ඨෙන කාරණට්ඨෙනාති තිධාපි වට්ටති.

ඵස්සාදයො හි ධම්මා එත්ථ සඤ්ජායන්තීති සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙනපි එතං ආයතනං. බහිද්ධා රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බා ආරම්මණභාවෙනෙත්ථ ඔසරන්තීති සමොසරණඨානට්ඨෙනපි ආයතනං. ඵස්සාදීනං පන සහජාතාදිපච්චයට්ඨෙන කාරණත්තා කාරණට්ඨෙනපි ආයතනන්ති වෙදිතබ්බං. තදෙව මනනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, මනො එව ඉන්ද්රියං මනින්ද්රියං.

විජානාතීති විඤ්ඤාණං. විඤ්ඤාණමෙව ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. තස්ස රාසිආදිවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘මහාඋදකක්ඛන්ධොත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’ති (අ. නි. 4.51) එත්ථ හි රාසට්ඨෙන ඛන්ධො වුත්තො. ‘‘සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.555) ගුණට්ඨෙන. ‘‘අද්දසා ඛො භගවා මහන්තං දාරුක්ඛන්ධ’’න්ති (සං. නි. 4.241-242) එත්ථ පණ්ණත්තිමත්තට්ඨෙන. ඉධ පන රුළ්හිතො ඛන්ධො වුත්තො. රාසට්ඨෙන හි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස එකදෙසො එකං විඤ්ඤාණං. තස්මා යථා රුක්ඛස්ස එකදෙසං ඡින්දන්තො ‘‘රුක්ඛං ඡින්දතී’’ති වුච්චති, එවමෙව විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස එකදෙසභූතං එකම්පි විඤ්ඤාණං රූළ්හිතො ‘‘විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති වුත්තං.

තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතූති තෙසං ඵස්සාදීනං ධම්මානං අනුච්ඡවිකා මනොවිඤ්ඤාණධාතු. ඉමස්මිඤ්හි පදෙ එකමෙව චිත්තං මිනනට්ඨෙන මනො, විජානනට්ඨෙන විඤ්ඤාණං, සභාවට්ඨෙන නිස්සත්තට්ඨෙන වා ධාතූති තීහි නාමෙහි වුත්තං. සහගතොති අවිජහිතො. සහජාතොති සද්ධිං නිග්ගතො. සංසට්ඨොති සංසග්ගො හුත්වා ඨිතො. සම්පයුත්තොති සමං පකාරෙහි යුත්තො. කතමෙහි පකාරෙහීති? එකුප්පාදාදීහි. නත්ථි කෙචි ධම්මා කෙහිචි ධම්මෙහි සම්පයුත්තාති? ආමන්තා. ඉති හි ඉමස්ස පඤ්හස්ස පටික්ඛෙපෙ ‘‘නනු අත්ථි කෙචි ධම්මා කෙහිචි ධම්මෙහි සහගතා සහජාතා සංසට්ඨා එකුප්පාදා එකනිරොධා එකවත්ථුකා එකාරම්මණා’’ති (කථා. 473) එවං එකුප්පාදතාදීනං වසෙන සම්පයොගත්ථො වුත්තො. ඉති ඉමෙහි එකුප්පාදතාදීහි සමං පකාරෙහි යුත්තො සම්පයුත්තො. එකුප්පාදොති එකතො උප්පන්නො, න විනාති අත්ථො. එකනිරොධොති එකතො නිරොධො. එකවත්ථුකොති හදයවත්ථුවසෙන එකවත්ථුකො. එකාරම්මණොති රූපාදිවසෙන එකාරම්මණො.

එත්ථ සහගතසද්දො තබ්භාවෙ, වොකිණ්ණෙ, ආරම්මණෙ, නිස්සයෙ, සංසට්ඨෙති පඤ්චසු අත්ථෙසු දිස්සති ජිනවචනෙ. ‘‘යායං තණ්හා පොනොභවිකා නන්දිරාගසහගතා’’ති (මහාව. 14; විභ. 203; ම. නි. 3.374; සං. නි. 5.1081; පටි. ම. 2.30) එත්ථ තබ්භාවෙ වෙදිතබ්බො, නන්දිරාගභූතාති අත්ථො. ‘‘යා, භික්ඛවෙ, වීමංසා කොසජ්ජසහගතා කොසජ්ජසම්පයුත්තා’’ති (සං. නි. 5.832) එත්ථ වොකිණ්ණෙ, අන්තරන්තරා උප්පජ්ජමානෙන කොසජ්ජෙන වොකිණ්ණාති අයමෙත්ථ අත්ථො. ‘‘ලාභී හොති රූපසහගතානං වා සමාපත්තීනං අරූපසහගතානං වා සමාපත්තීන’’න්ති (පු. ප. 3-6) එත්ථ ආරම්මණෙ, රූපාරම්මණානං අරූපාරම්මණානන්ති අත්ථො. ‘‘අට්ඨිකසඤ්ඤාසහගතං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතී’’ති (සං. නි. 5.238) එත්ථ නිස්සයෙ, අට්ඨිකසඤ්ඤං නිස්සාය අට්ඨිකසඤ්ඤං භාවෙත්වා පටිලද්ධන්ති අත්ථො. ‘‘ඉදං සුඛං ඉමාය පීතියා සහගතං හොති සහජාතං සම්පයුත්ත’’න්ති (විභ. 578) එත්ථ සංසට්ඨෙ, සංමිස්සන්ති අත්ථො. ඉමස්මිම්පි ඨානෙ සංසට්ඨෙ ආගතො.

සහජාතසද්දො ‘‘සහජාතං පුරෙජාතං පච්ඡාජාත’’න්ති (පට්ඨ. 1.1.435) එත්ථ විය සහජාතෙ. සංසට්ඨසද්දො ‘‘ගිහීහි සංසට්ඨො’’ති ච, ‘‘එවං සංසට්ඨො, භන්තෙ’’ති (සං. නි. 3.3) චාති එවමාදීසු සංසග්ගෙ. ‘‘කිසෙ ථූලෙ විවජ්ජෙත්වා සංසට්ඨා යොජිතා හයා’’ති (ජා. 2.22.70) එත්ථ සදිසෙ.

‘‘පුචිමන්දපරිවාරො, අම්බො තෙ දධිවාහන;

මූලං මූලෙන සංසට්ඨං, සාඛා සාඛා නිසෙවරෙ’’ති. (ජා. 1.2.72) –

එත්ථ උපචිතෙ. ‘‘චිත්තසංසට්ඨා ධම්මා’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 59) එත්ථ චිත්තසම්පයුත්තධම්මෙ. ඉධ පන යො ඵලප්පදානෙ අවියොගධම්මො විනිබ්භොගං අකත්වා එකුප්පාදාදිධම්මො හුත්වා ‘‘සම්පයුත්තො’’ති වුච්චති. තංවිසයො. අථ වා ‘‘සහගතො’’ති වත්වා පච්ඡතො පච්ඡතො ආගතසුත්තෙන විය සො න හොතීති දස්සෙතුං ‘‘සහජාතො’’ති වුත්තං. එකතො උප්පන්නරූපාරූපං විය සොපි න හොතීති දස්සෙතුං ‘‘සංසට්ඨො’’ති වුත්තං.

ඛීරොදකං විය ච සොපි න හොතීති දස්සෙතුං ‘‘සම්පයුත්තො’’ති වුත්තං. විනිබ්භොගං කාතුං අසක්කුණෙය්යට්ඨෙන හි සහුප්පන්නා ධම්මා සම්පයුත්තාපි අත්ථි ඛීරතෙලං විය. තථා විප්පයුත්තාපි ඛීරතො අපනීතං නවනීතං විය. එවං ලක්ඛණසම්පයුත්තො එකුප්පාදාදිලක්ඛණොයෙව හොතීති දස්සෙතුං ‘‘එකුප්පාදො’’තිආදි වුත්තං. එත්ථ එකුප්පාදසහජාතානං කිං නානත්තං? උප්පාදෙ අන්තරවිරහිතො එකුප්පාදො. ඛීරකාලමුත්තස්සාපි දධිනො මථනෙ මථනෙ පාකටං නවනීතං විය පුරෙභත්තපච්ඡාභත්තවසෙන එකදිවසමෙව ජාතො විය සො න හොතීති දස්සෙතුං එකක්ඛණෙ නිබ්බත්තොති සහජාතො. එකවත්ථුකොති පතිට්ඨට්ඨෙන එකපරිච්ඡෙදෙන එකවත්ථුකො, ද්වින්නං භික්ඛූනං එකවත්ථුකතා විය ඨානන්තරවිරහිතො. එකාරම්මණොති අනියතෙකාරම්මණො න චක්ඛුවිඤ්ඤාණං වියාති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

මච්චොති මූලපදං. රූපාදීසු සත්තො ලග්ගො ලග්ගිතොති සත්තො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සත්තො සත්තොති, භන්තෙ, වුච්චති, කිත්තාවතා නු ඛො, භන්තෙ, ‘සත්තො’ති වුච්චතීති? රූපෙ ඛො, රාධ, යො ඡන්දො යො රාගො යා නන්දී යා තණ්හා, තත්ර සත්තො තත්ර විසත්තො, තස්මා ‘සත්තො’ති වුච්චතී’’ති (සං. නි. 3.161; මහානි. 7). සත්තයොගෙන වා සත්තො. සුගතිදුග්ගතිං නරතීති නරො. මනුනො පුත්තොති මානවො. උපකරණෙන සයං පොසයතීති පොසො. පුං වුච්චති නිරයො, තං ගලතීති පුග්ගලො. ජීවිතින්ද්රියං ධාරෙතීති ජීවො. චුතිතො ජාතිං ගච්ඡතීති ජාගු. ජියතීති ජන්තු. ඉන්ද්රියෙන ගච්ඡතීති ඉන්දගු. අථ වා ඉන්දභූතෙන කම්මුනා ගච්ඡතීති ඉන්දගු. ‘‘හින්දගූ’’තිපි පාළි. හින්දන්ති මරණං, තං ගච්ඡතීති හින්දගු. මනුතො ජාතොති මනුජො. යං සාදියතීති යං රූපාදිං අස්සාදියති. සෙසං වුත්තනයමෙව. ඉතො පරං වුත්තමත්ථං නිගමෙන්තො තෙනාහ භගවා –

‘‘කාමං කාමයමානස්ස…පෙ… ලද්ධා මච්චො යදිච්ඡතී’’ති;

ඉතො පරං එත්තකම්පි අවත්වා විසෙසමත්තමෙව වක්ඛාම.

2. තස්ස චෙ කාමයානස්සාති තස්ස පුග්ගලස්ස කාමෙ ඉච්ඡමානස්ස, කාමෙන වා යායමානස්ස. ඡන්දජාතස්සාති ජාතතණ්හස්ස. ජන්තුනොති සත්තස්ස. තෙ කාමා පරිහායන්තීති තෙ කාමා පරිහායන්ති චෙ. සල්ලවිද්ධොව රුප්පතීති අථ සො අයොමයාදිනා සල්ලෙන විද්ධො විය පීළීයති. ඉතො පරං වුත්තං වජ්ජෙත්වා අවුත්තෙසු යං යං අනුත්තානං, තං තදෙව කථයිස්සාමි.

චක්ඛුපීණනං ආරම්මණං පාපුණනවසෙන යායති ගච්ඡති. දස්සනීයවසෙන පියත්තං ආරම්මණවසෙන අප්පාපෙතීති නිය්යති. සවනීයං හුත්වා කණ්ණසොතපීණනං ආරම්මණවසෙන පරිකඩ්ඪතීති වුය්හති. සරිතබ්බං හුත්වා චිත්තපීණනං ආරම්මණවසෙන ගහෙත්වා උපසංහරීයතීති සංහරීයති. යථාති ඔපම්මත්ථෙ නිපාතො. හත්ථිනා යායති ගච්ඡතීති හත්ථියානෙන වා, වාඉති විකප්පත්ථෙ. අස්සෙන යායති ගච්ඡතීති අස්සයානෙන වා. ගොයුත්තං වය්හාදියානං ගොයානං, තෙන ගොයානෙන. අජයානාදීසුපි එසෙව නයො. ඉට්ඨවසෙන ජාතො සඤ්ජාතො.

ආරම්මණපියත්තවසෙන නිබ්බත්තො අභිනිබ්බත්තො. ආරම්මණමනාපභාවෙන පාතුභූතො. අථ වා කාමරාගවසෙන ජාතො සඤ්ජාතො. කාමනන්දිවසෙන නිබ්බත්තො අභිනිබ්බත්තො. කාමතණ්හාවසෙන කාමසිනෙහවසෙන කාමච්ඡන්දවසෙන කාමපරිළාහවසෙන ච පාතුභූතොති වෙදිතබ්බො.

තෙ වා කාමා පරිහායන්තීති තෙ වත්ථුකාමාදයො පරිහායන්ති විගච්ඡන්ති. සො වා කාමෙහි පරිහායතීති එසො ඛත්තියාදිපුග්ගලො වත්ථුකාමාදිකාමෙහි පරිහායති විගච්ඡති ‘‘පුබ්බෙව මච්චං විජහන්ති භොගා, මච්චො ධනෙ පුබ්බතරං ජහාතී’’ති (ජා. 1.5.2) එවමාදීසු විය. කථන්ති කෙන පකාරෙන. තිට්ඨන්තස්සෙවාති ධරන්තස්සෙව. තෙ භොගෙති තෙ වත්ථුකාමාදයො භොගෙ. රාජානො වාති පථබ්යාදිරාජානො. හරන්තීති ගහෙත්වා ගච්ඡන්ති, අපහරන්ති වා. චොරා වාති සන්ධිච්ඡෙදාදිකා. අග්ගි වාති දාවග්ගිආදි. දහතීති ඣාපෙති භස්මං කරොති. උදකං වාති ඔඝාදිඋදකං. වහතීති ගහෙත්වා මහාසමුද්දං පාපෙති. අප්පියා වාති අකන්තා අමනාපා. දායාදා හරන්තීති දායජ්ජවිරහිතා අස්සාමිකා හරන්ති. නිහිතං වාති නිධානං කත්වා ඨපිතං. නාධිගච්ඡතීති න වින්දති න පටිලභති, න පස්සතීති අත්ථො. දුප්පයුත්තාති විසමපයොගෙන යොජිතා කසිවාණිජ්ජාදිකම්මන්තා. භිජ්ජන්තීති භෙදං පාපුණන්ති, න පවත්තන්තීති අත්ථො. ‘‘භඤ්ජන්ති රථං අයානකා’’තිආදීසු (ජා. 2.21.296) සම්භවො වෙදිතබ්බො.

කුලෙ වා කුලඞ්ගාරො උප්පජ්ජතීති ඛත්තියාදිකුලෙ කුලඣාපකො කුලෙ අන්තිමපුරිසො නිබ්බත්තති. ‘‘කුලඞ්කරො’’තිපි පාළි. යො තෙ භොගෙ විකිරතීති යො එසො කුලෙ පච්ඡිමකො තෙ හිරඤ්ඤාදිකෙ භොගෙ ඛෙපෙති. විධමතීති වියොගං කරොති, දූරෙ ඛිපති. විද්ධංසෙතීති නාසෙති අදස්සනං ගමෙති. අථ වා ඉත්ථිධුත්තො හුත්වා විකිරති. සුරාධුත්තො හුත්වා විධමති. අක්ඛධුත්තො හුත්වා විද්ධංසෙති. විකිරති වා උප්පන්නං ආයං අජානනෙන. විධමති විස්සජ්ජනමුඛං අජානනෙන. විද්ධංසෙති ඨපිතට්ඨානෙ ආරක්ඛං අසංවිධානෙනාති එවමාදිනා යොජෙතබ්බං.

අනිච්චතායෙව අට්ඨමීති විනාසභාවො එව අට්ඨමො. හායන්තීති අදස්සනං යන්ති. පරිහායන්තීති න පුන පඤ්ඤායන්ති. පරිධංසෙන්තීති ඨානතො අපගච්ඡන්ති. පරිපතන්තීති පග්ඝරන්ති. අන්තරධායන්තීති අන්තරධානං අදස්සනං ගච්ඡන්ති. විප්පලුජ්ජන්තීති චුණ්ණවිචුණ්ණා හුත්වා අපගච්ඡන්ති.

තිට්ඨන්තෙව තෙ භොගෙති තෙසං ධනානං ඨිතකාලෙ ‘‘තිට්ඨන්තෙ නිබ්බුතෙ චාපී’’ති එවමාදීසු (වි. ව. 806) විය. සොති සො භොගසාමිකො පුග්ගලො. චවති දෙවලොකතො. මරති මනුස්සලොකතො. විප්පලුජ්ජති නාගසුපණ්ණාදිලොකතො. අථ වා හායති ධඤ්ඤකොට්ඨාගාරවසෙන. පරිහායති ධනකොට්ඨාගාරවසෙන. පරිධංසති බලිබද්දහත්ථිඅස්සාදිවසෙන. පරිපතති දාසිදාසවසෙන. අන්තරධායති දාරාභරණවසෙන. නස්සති උදකාදිවසෙනාති එකෙ වණ්ණයන්ති.

අයොමයෙනාති කාළලොහාදිනිබ්බත්තෙන. සල්ලෙනාති කණ්ඩෙන. අට්ඨිමයෙනාති මනුස්සට්ඨිං ඨපෙත්වා අවසෙසෙන. දන්තමයෙනාති හත්ථිදන්තාදිනා. විසාණමයෙනාති ගොවිසාණාදිනා. කට්ඨමයෙනාති වෙළුකට්ඨාදිනා. විද්ධොති වුත්තප්පකාරසල්ලානං අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන පහටො. රුප්පතීති විකිරති, විකාරං ආපජ්ජති. කුප්පතීති චලති, කොපං උප්පාදෙති. ඝට්ටීයතීති ඝට්ටිතො හොති. පීළීයතීති පීළිතො හොති, ලද්ධප්පහාරො කුප්පති. ‘‘තතියදිවසෙ සලාකං පවෙසෙත්වා ධොවනකාලෙ ඝට්ටීයති. ඛාරප්පදානෙ පීළීයති. පහාරධොවනෙ වා රුප්පති. තස්මිං දුක්ඛුප්පාදනෙ කුප්පති. සලාකපවෙසනෙ පීළීයති. ඛාරප්පදානෙ ඝට්ටීයතී’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

බ්යාධිතොති ලද්ධප්පහාරො හුත්වා පීළිතො. දොමනස්සිතොති දොමනස්සප්පත්තො. විපරිණාමඤ්ඤථාභාවාති පකතිභාවං ජහිත්වා අඤ්ඤථාභාවං උපනීතෙන, අන්තොසොසාදි සොකො ච වාචාවිප්පලාපො පරිදෙවො ච කායපීළනාදි දුක්ඛඤ්ච චිත්තපීළනාදි දොමනස්සඤ්ච භුසො ආයාසො උපායාසො ච. එතෙ වුත්තප්පකාරා සොකාදයො උප්පජ්ජන්ති සමුදාචාරං ගච්ඡන්ති.

3. තතියගාථායං සඞ්ඛෙපත්ථො – යො පන ඉමෙ කාමෙ තත්ථ ඡන්දරාගවික්ඛම්භනෙන වා සමුච්ඡෙදෙන වා අත්තනො පාදෙන සප්පස්ස සිරං විය පරිවජ්ජෙති, සො භික්ඛු සබ්බලොකං විප්ඵාරෙත්වා ඨිතත්තා ලොකෙ විසත්තිකාසඞ්ඛාතං තණ්හං සතො හුත්වා සමතිවත්තතීති.

යොති විභජිතබ්බං පදං. යො යාදිසොතිආදීනි තස්ස විභජනපදානි. එත්ථ ච යස්මා යොති අත්ථපදං. තඤ්ච අනියමෙන පුග්ගලං දීපෙති. තස්මා තස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො අනියමෙන පුග්ගලදීපකං යො-සද්දමෙව ආහ. තස්මා එත්ථ එවමත්ථො වෙදිතබ්බො – යොති යො කොචීති. යස්මා යො යො කොචි නාම, සො අවස්සං යථාලිඞ්ගයථායුත්තයථාවිහිතයථාප්පකාරයංඨානපත්තයංධම්මසමන්නාගතවසෙන එකෙනාකාරෙන පඤ්ඤායති, තස්මා තං තත්ථ ඤාපෙතුං තං භෙදං පකාසෙන්තො ‘‘යාදිසො’’තිආදිමාහ. තත්ථ යාදිසොති ලිඞ්ගවසෙන යාදිසො වා තාදිසො වා හොතු, දීඝො වා රස්සො වා කාළො වා ඔදාතො වා මඞ්ගුරච්ඡවි වා කිසො වා ථූලො වාති අත්ථො.

යථායුත්තොති යොගවසෙන යෙන වා තෙන වා යුත්තො හොතු, නවකම්මයුත්තො වා උද්දෙසයුත්තො වා වාසධුරයුත්තො වාති අත්ථො. යථාවිහිතොති යථාඨපිතො නවකම්මාධිට්ඨායිකාදිවසෙන. යථාපකාරොති යථාපකාරෙන පතිට්ඨිතො පදීපනායකාදිවසෙන. යංඨානප්පත්තොති යං ඨානන්තරං පත්තො සෙනාපතිසෙට්ඨිට්ඨානාදිවසෙන. යංධම්මසමන්නාගතොති යෙන ධම්මෙන උපාගතො ධුතඞ්ගාදිවසෙන.

වික්ඛම්භනතො වාති උපචාරප්පනාසමාධීති කිලෙසානං දූරීකරණතො වා ඝටප්පහාරෙන සෙවාලානං විය. සමුච්ඡෙදතො වාති පුන අප්පවත්තිං කත්වා අච්චන්තතො මග්ගෙන කිලෙසානං උච්ඡින්නමූලතො පහානවසෙන සමුච්ඡෙදතො වා. අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමාතිආදීනි එකාදස පදානි විපස්සනාවසෙන වුත්තානි.

බුද්ධානුස්සතිං භාවෙන්තොපීතිආදීනි ඡ පදානි මරණස්සතිං භාවෙන්තොපි, උපසමානුස්සතිං භාවෙන්තොපීති ඉමානි ච උපචාරජ්ඣානවසෙන වුත්තානි. ආනාපානස්සතිං භාවෙන්තොපි, කායගතාසතිං භාවෙන්තොපි, පඨමං ඣානං භාවෙන්තොපීතිආදීනි නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං භාවෙන්තොපීති පරියොසානානි අප්පනාජ්ඣානවසෙන වුත්තානි. තත්ථ අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමාති සුනික්කන්තං නික්කන්තං නිම්මංසං ලොහිතමක්ඛිතං අට්ඨිකඞ්කලං උපමා එතෙසං කාමානන්ති අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමා. අප්පස්සාදට්ඨෙනාති ‘‘අප්පං පරිත්තං සුඛස්සාදං ආදීනවො එත්ථ භිය්යො’’ති දස්සනට්ඨෙන. පස්සන්තොති ‘‘යාවදෙව පන සො කුක්කුරො කිලමථස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්සා’’ති ඤාණචක්ඛුනා පස්සන්තො. පරිවජ්ජෙතීති දූරඞ්ගමෙති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘සෙය්යථාපි, ගහපති, කුක්කුරො ජිඝච්ඡාදුබ්බල්යපරෙතො ගොඝාතකසූනං පච්චුපට්ඨිතො අස්ස, තමෙනං දක්ඛො ගොඝාතකො වා ගොඝාතකන්තෙවාසී වා අට්ඨිකඞ්කලං සුනික්කන්තං නික්කන්තං නිම්මංසං ලොහිතමක්ඛිතං උපසුම්භෙය්ය. තං කිං මඤ්ඤසි, ගහපති, අපි නු ඛො සො කුක්කුරො අම්හං අට්ඨිකඞ්කලං සුනික්කන්තං නික්කන්තං නිම්මංසං ලොහිතමක්ඛිතං පලෙහන්තො ජිඝච්ඡාදුබ්බල්යං පටිවිනෙය්යා’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘තං කිස්ස හෙතු’’? ‘‘අදුඤ්හි, භන්තෙ, අට්ඨිකඞ්කලං සුනික්කන්තං නික්කන්තං නිම්මංසං ලොහිතමක්ඛිතං, යාවදෙව පන සො කුක්කුරො කිලමථස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්සා’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, ගහපති, අරියසාවකො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමා වුත්තා භගවතා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා, ආදීනවො එත්ථ භිය්යො’ති. එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා යායං උපෙක්ඛා නානත්තා නානත්තසිතා, තං අභිනිවජ්ජෙත්වා යායං උපෙක්ඛා එකත්තා එකත්තසිතා, යත්ථ සබ්බසො ලොකාමිසුපාදානා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්ති, තමෙවූපෙක්ඛං භාවෙතී’’ති (ම. නි. 2.42).

ගිජ්ඣාදීහි සාධාරණා මංසපෙසි උපමා එතෙසන්ති මංසපෙසූපමා. බහූනං සාධාරණට්ඨෙන බහුසාධාරණා. ආදිත්තං තිණුක්කං උපමා එතෙසන්ති තිණුක්කූපමා. අනුදහනට්ඨෙනාති හත්ථාදිඣාපනට්ඨෙන. සාධිකපොරිසප්පමාණා වීතච්චිකානං වීතධූමානං අඞ්ගාරානං පූරා අඞ්ගාරකාසු උපමා එතෙසන්ති අඞ්ගාරකාසූපමා. මහාපරිළාහට්ඨෙනාති මහන්තපරිතාපනට්ඨෙන. ආරාමරාමණෙය්යාදිකං සුපිනං උපමා එතෙසන්ති සුපිනකූපමා. ඉත්තරපච්චුපට්ඨානට්ඨෙනාති අප්පත්වා, න උපගන්ත්වා තිට්ඨනට්ඨෙන. යාචිතෙන ලද්ධං යානාදිභණ්ඩං උපමා එතෙසන්ති යාචිතකූපමා. තාවකාලිකට්ඨෙනාති අනිබන්ධනට්ඨෙන. සම්පන්නඵලරුක්ඛො උපමා එතෙසන්ති රුක්ඛඵලූපමා. සම්භඤ්ජනපරිභඤ්ජනට්ඨෙනාති සාඛාභඤ්ජනට්ඨෙන චෙව සමන්තතො භඤ්ජිත්වා රුක්ඛපාතනට්ඨෙන ච. අසි ච සූනා ච උපමා එතෙසන්ති අසිසූනූපමා. අධිකුට්ටනට්ඨෙනාති ඡින්දනට්ඨෙන. සත්තිසූලං උපමා එතෙසන්ති සත්තිසූලූපමා. විනිවිජ්ඣනට්ඨෙනාති නිපතෙත්වා ගමනට්ඨෙන. භයජනනට්ඨෙන සප්පසිරං උපමා එතෙසන්ති සප්පසිරූපමා. සප්පටිභයට්ඨෙනාති සහ අභිමුඛෙ භයට්ඨෙන. දුක්ඛජනනං අග්ගික්ඛන්ධං උපමා එතෙසන්ති අග්ගික්ඛන්ධූපමා. මහාභිතාපනට්ඨෙනාති මහන්තඅභිතාපකායපීළාඋප්පාදනට්ඨෙනාති කාමං පරිවජ්ජෙතීති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සෙය්යථාපි, ගහපති, ගිජ්ඣො වා කඞ්කො වා කුලලො වා මංසපෙසිං ආදාය උඩ්ඩීයෙය්ය, තමෙනං ගිජ්ඣාපි කඞ්කාපි කුලලාපි අනුපතිත්වා අනුපතිත්වා විතච්ඡෙය්යුං විස්සජ්ජෙය්යුං. තං කිං මඤ්ඤසි, ගහපති, සචෙ සො ගිජ්ඣො වා කඞ්කො වා කුලලො වා තං මංසපෙසිං න ඛිප්පමෙව පටිනිස්සජ්ජෙය්ය, සො තතොනිදානං මරණං වා නිගච්ඡෙය්ය, මරණමත්තං වා දුක්ඛ’’න්ති ‘‘එවං, භන්තෙ’’. ‘‘එවමෙව ඛො, ගහපති, අරියසාවකො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘මංසපෙසූපමා කාමා වුත්තා භගවතා…පෙ… තමෙවූපෙක්ඛං භාවෙති. සෙය්යථාපි, ගහපති, පුරිසො ආදිත්තං තිණුක්කං ආදාය පටිවාතං ගච්ඡෙය්ය. තං කිං මඤ්ඤසි, ගහපති, සචෙ සො පුරිසො තං ආදිත්තං තිණුක්කං න ඛිප්පමෙව පටිනිස්සජ්ජෙය්ය, තස්ස සා ආදිත්තා තිණුක්කා හත්ථං වා දහෙය්ය, බාහුං වා දහෙය්ය, අඤ්ඤතරං වා අඤ්ඤතරං වා අඞ්ගපච්චඞ්ගං දහෙය්ය, සො තතොනිදානං මරණං වා නිගච්ඡෙය්ය, මරණමත්තං වා දුක්ඛ’’න්ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’. ‘‘එවමෙව ඛො, ගහපති, අරියසාවකො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘තිණුක්කූපමා කාමා වුත්තා භගවතා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා…පෙ… තමෙවූපෙක්ඛං භාවෙති. සෙය්යථාපි, ගහපති, අඞ්ගාරකාසු සාධිකපොරිසා පූරා අඞ්ගාරානං වීතච්චිකානං වීතධූමානං. අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය ජීවිතුකාමො අමරිතුකාමො සුඛකාමො දුක්ඛප්පටික්කූලො, තමෙනං ද්වෙ බලවන්තො පුරිසා නානාබාහාසු ගහෙත්වා අඞ්ගාරකාසුං උපකඩ්ඪෙය්යුං. තං කිං මඤ්ඤසි ගහපති, අපි නු සො පුරිසො ඉති චිති චෙව කායං සන්නාමෙය්යා’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’. ‘‘තං කිස්සහෙතු’’? ‘‘විදිතඤ්හි, භන්තෙ, තස්ස පුරිසස්ස ‘ඉමඤ්ච අහං අඞ්ගාරකාසුං පපතිස්සාමි, තතොනිදානං මරණං වා නිගච්ඡිස්සාමි මරණමත්තං වා දුක්ඛ’’’න්ති. ‘‘එවමෙව ඛො ගහපති අරියසාවකො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘අඞ්ගාරකාසූපමා කාමා වුත්තා භගවතා…පෙ… තමෙවූපෙක්ඛං භාවෙති. සෙය්යථාපි, ගහපති, පුරිසො සුපිනකං පස්සෙය්ය ආරාමරාමණෙය්යකං වනරාමණෙය්යකං භූමිරාමණෙය්යකං පොක්ඛරණිරාමණෙය්යකං, සො පටිබුද්ධො න කිඤ්චි පටිපස්සෙය්ය. එවමෙව ඛො, ගහපති, අරියසාවකො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘සුපිනකූපමා කාමා වුත්තා භගවතා…පෙ… තමෙවූපෙක්ඛං භාවෙති. සෙය්යථාපි, ගහපති, පුරිසො යාචිතකං භොගං යාචිත්වා යානං වා පොරිසෙය්යං පවරමණිකුණ්ඩලං. සො තෙහි යාචිතකෙහි භොගෙහි පුරක්ඛතො පරිවුතො අන්තරාපණං පටිපජ්ජෙය්ය. තමෙනං ජනො දිස්වා එවං වදෙය්ය ‘භොගී වත භො පුරිසො, එවං කිර භො භොගිනො භොගානි භුඤ්ජන්තී’ති. තමෙනං සාමිකා යත්ථ යත්ථෙව තානි පස්සෙය්යුං, තත්ථ තත්ථෙව තානි හරෙය්යුං. තං කිං මඤ්ඤසි, ගහපති, අලං නු ඛො තස්ස පුරිසස්ස අඤ්ඤථත්තායා’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’. ‘‘තං කිස්සහෙතු’’? ‘‘සාමිනො හි, භන්තෙ, තානි හරන්තී’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, ගහපති, අරියසාවකො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘යාචිතකූපමා කාමා වුත්තා භගවතා…පෙ… තමෙවූපෙක්ඛං භාවෙති. සෙය්යථාපි, ගහපති, ගාමස්ස වා නිගමස්ස වා අවිදූරෙ තිබ්බො වනසණ්ඩො, තත්රස්ස රුක්ඛො සම්පන්නඵලො ච උපපන්නඵලො ච. න චස්සු කානිචි ඵලානි භූමියං පතිතානි. අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය ඵලත්ථිකො ඵලගවෙසී ඵලපරියෙසනං චරමානො. සො තං වනසණ්ඩං අජ්ඣොගාහෙත්වා තං රුක්ඛං පස්සෙය්ය සම්පන්නඵලඤ්ච උපපන්නඵලඤ්ච. තස්ස එවමස්ස ‘අයං ඛො රුක්ඛො සම්පන්නඵලො ච උපපන්නඵලො ච, නත්ථි ච කානිචි ඵලානි භූමියං පතිතානි, ජානාමි ඛො පනාහං රුක්ඛං ආරොපිතුං. යංනූනාහං ඉමං රුක්ඛං ආරොහිත්වා යාවදත්ථඤ්ච ඛාදෙය්යං, උච්ඡඞ්ගඤ්ච පූරෙය්ය’න්ති? සො තං රුක්ඛං ආරොහිත්වා යාවදත්ථඤ්ච ඛාදෙය්ය, උච්ඡඞ්ගඤ්ච පූරෙය්ය. අථ දුතියො පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය ඵලත්ථිකො ඵලගවෙසී ඵලපරියෙසනං චරමානො තිණ්හං කුඨාරිං ආදාය. සො තං වනසණ්ඩං අජ්ඣොගාහෙත්වා තං රුක්ඛං පස්සෙය්ය සම්පන්නඵලඤ්ච උපපන්නඵලඤ්ච. තස්ස එවමස්ස ‘අයං ඛො රුක්ඛො සම්පන්නඵලො ච උපපන්නඵලො ච, නත්ථි ච කානිචි ඵලානි භූමියං පතිතානි, න ඛො පනාහං ජානාමි රුක්ඛං ආරොහිතුං. යංනූනාහං ඉමං රුක්ඛං මූලතො ඡෙත්වා යාවදත්ථඤ්ච ඛාදෙය්යං, උච්ඡඞ්ගඤ්ච පූරෙය්ය’න්ති. සො තං රුක්ඛං මූලතොව ඡින්දෙය්ය. තං කිං මඤ්ඤසි, ගහපති, අමුකො සො පුරිසො පඨමං රුක්ඛං ආරූළ්හො, සචෙ සො න ඛිප්පමෙව ඔරොහෙය්ය, තස්ස සො රුක්ඛො පපතන්තො හත්ථං වා භඤ්ජෙය්ය පාදං වා භඤ්ජෙය්ය අඤ්ඤතරං වා අඤ්ඤතරං වා අඞ්ගපච්චඞ්ගං භඤ්ජෙය්ය, සො තතොනිදානං මරණං වා නිගච්ඡෙය්ය, මරණමත්තං වා දුක්ඛ’’න්ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’. ‘‘එවමෙව ඛො, ගහපති, අරියසාවකො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘රුක්ඛඵලූපමා කාමා වුත්තා භගවතා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා, ආදීනවො එත්ථ භිය්යො’ති. එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා යායං උපෙක්ඛා නානත්තා නානත්තසිතා, තං අභිනිවජ්ජෙත්වා යායං උපෙක්ඛා එකත්තා එකත්තසිතා. යත්ථ සබ්බසො ලොකාමිසූපාදානා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්ති. තමෙවූපෙක්ඛං භාවෙතී’’ති (ම. නි. 2.43-48).

එවං අට්ඨිකඞ්කලාදිකඅග්ගික්ඛන්ධූපමපරියොසානතො විපස්සනං දස්සෙත්වා ඉදානි උපචාරසමාධිං දස්සෙන්තො ‘‘බුද්ධානුස්සතිං භාවෙන්තො’’තිආදිමාහ.

තත්ථ පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො සති එව අනුස්සති. පවත්තිතබ්බට්ඨානම්හියෙව ච පවත්තත්තා සද්ධාපබ්බජිතස්ස කුලපුත්තස්ස අනුරූපා සතීතිපි අනුස්සති. බුද්ධං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති බුද්ධානුස්සති. අරහතාදිබුද්ධගුණාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං, තං බුද්ධානුස්සතිං. භාවෙන්තොති වඩ්ඪෙන්තො බ්යූහෙන්තො. ධම්මං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති ධම්මානුස්සති, ස්වාක්ඛාතතාදිධම්මගුණාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං. සඞ්ඝං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති සඞ්ඝානුස්සති, සුප්පටිපන්නතාදිසඞ්ඝගුණාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං. සීලං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති සීලානුස්සති, අත්තනො අඛණ්ඩතාදිසීලගුණාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං. චාගං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති චාගානුස්සති, අත්තනො මුත්තචාගතාදිචාගගුණාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං. දෙවතා ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති දෙවතානුස්සති, දෙවතා සක්ඛිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා අත්තනො සද්ධාදිගුණාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං. ආනාපානෙ ආරබ්භ උප්පන්නා සති ආනාපානස්සති, ආනාපානනිමිත්තාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං. මරණං ආරබ්භ උප්පන්නා සති මරණස්සති, එකභවපරියාපන්නජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදසඞ්ඛාතමරණාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං.

කුච්ඡිතානං කෙසාදීනං පටික්කූලානං ආයත්තා ආකරත්තා කායොති සඞ්ඛං ගතෙ සරීරෙ ගතා පවත්තා සති කායගතාසති, තාදිසං වා කායං ගතා සති ‘‘කායගතසතී’’ති වත්තබ්බෙ රස්සං අකත්වා ‘‘කායගතාසතී’’ති වුත්තං. කෙසාදිකෙසු කායකොට්ඨාසෙසු පටික්කූලනිමිත්තාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං. උපසමං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති. උපසමානුස්සති, සබ්බදුක්ඛූපසමාරම්මණාය සතියා එතං අධිවචනං.

විතක්කවිචාරපීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං පඨමජ්ඣානං භාවෙන්තො. පීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං දුතියජ්ඣානං භාවෙන්තො. සුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං තතියජ්ඣානං භාවෙන්තො. උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං චතුත්ථජ්ඣානං භාවෙන්තො…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං භාවෙන්තොපි කාමෙ පරිවජ්ජෙතීති.

වික්ඛම්භනප්පහානං දස්සෙත්වා ඉදානි සමුච්ඡෙදෙන කාමානං පහානං දස්සෙතුං ‘‘සොතාපත්තිමග්ගං භාවෙන්තොපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ මග්ගසොතස්ස ආපජ්ජනං සොතාපත්ති, සොතාපත්තියා මග්ගො සොතාපත්තිමග්ගො. අපායගමනීයෙ කාමෙති යෙහි අපායං ගච්ඡන්ති, තෙ අපායගමනීයෙ කාමෙ සමුච්ඡෙදතො සොතාපත්තිමග්ගං භාවෙන්තො පරිවජ්ජෙති. පටිසන්ධිවසෙන සකිංයෙව ඉමං ලොකං ආගච්ඡතීති සකදාගාමී, තස්ස මග්ගො සකදාගාමිමග්ගො. තං මග්ගං භාවෙන්තො. ඔළාරිකෙති පරිළාහප්පත්තෙ. පටිසන්ධිවසෙනෙව කාමභවං නාගච්ඡතීති අනාගාමී, තස්ස මග්ගො අනාගාමිමග්ගො. තං මග්ගං භාවෙන්තො. අනුසහගතෙති සුඛුමභාවප්පත්තෙ. කිලෙසෙහි ආරකත්තා, කිලෙසාරීනං හතත්තා, සංසාරචක්කස්ස අරානං හතත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවා, පච්චයාදීනං අරහත්තා ච අරහං, අරහතො භාවො අරහත්තං. කිං තං? අරහත්තඵලං. අරහත්තස්ස මග්ගො අරහත්තමග්ගො. තං අරහත්තමග්ගං භාවෙන්තො. සබ්බෙන සබ්බන්ති සබ්බෙනාකාරෙන සබ්බං. සබ්බථා සබ්බන්ති සබ්බප්පකාරෙන සබ්බං. අසෙසං නිස්සෙසන්ති නිරවසෙසං ගන්ධමත්තම්පි අට්ඨපෙත්වා. අථ වා සබ්බෙන සබ්බං මූලවසෙන. සබ්බථා සබ්බං ආකාරනිප්පදෙසවසෙන. අසෙසං නිස්සෙසං භාවනානිප්පදෙසවසෙන. තථා පුරිමෙන දුච්චරිතාභාවෙන. දුතියෙන පරියුට්ඨානාභාවෙන. තතියෙන අනුසයාභාවෙන එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

සප්පො වුච්චති අහීති යො කොචි සරන්තො ගච්ඡති. කෙනට්ඨෙනාති කෙන අත්ථෙන. සංසප්පන්තො ගච්ඡතීති යස්මා සම්මා සංසරන්තො ගච්ඡතීති සප්පො. භුජන්තොති වඞ්කවඞ්කො හුත්වා. පන්නසිරොති නිපන්නසීසො හුත්වා. සිරෙන සුපතීති සීසං භොගන්තරෙ කත්වා සුපනභාවෙන සිරසා සුපතීති සරීසපො. බිලෙ සයතීති බිලාසයො. ‘‘බිලසයො’’තිපි පාළි, තං සුන්දරං. ගුහායං සෙතීති ගුහාසයො. දාඨා තස්ස ආවුධොති තස්ස සප්පස්ස දුවෙ දාඨා පහරණසත්ථසඞ්ඛාතො ආවුධො. විසං තස්ස ඝොරන්ති තස්ස සප්පස්ස බ්යාපකසඞ්ඛාතං විසං දාරුණං කක්ඛළං. ජිව්හා තස්ස දුවිධාති තස්ස සප්පස්ස ද්වෙධා ජිව්හා. ද්වීහි ජිව්හාහි රසං සායතීති දුවිධාහි ජිව්හාහි රසං ජානාති අස්සාදං වින්දති සාදියතීති. ජීවිතුං කාමයතීති ජීවිතුකාමො. අමරිතුං කාමයතීති අමරිතුකාමො. සුඛං කාමයතීති සුඛකාමො. දුක්ඛප්පටික්කූලොති දුක්ඛං අනිච්ඡමානො. පාදෙනාති අත්තනො පාදෙන. සප්පසිරන්ති සප්පස්ස සීසං. වජ්ජෙය්යාති දූරතො වජ්ජෙය්ය. විවජ්ජෙය්යාති තස්ස පමාණෙන. පරිවජ්ජෙය්යාති සමන්තතො. අභිනිවජ්ජෙය්යාති චතුත්ථප්පමාණෙන. අථ වා පුරිමෙන සීසතො. දුතියතතියෙන ද්වීහි පස්සෙහි. චතුත්ථෙන පච්ඡතො. ‘‘කාමෙ පන අප්පත්තස්ස පරියෙසනමූලදුක්ඛවත්ථුභාවෙන වජ්ජෙය්ය. පත්තස්ස ආරක්ඛමූලදුක්ඛවත්ථුභාවෙන විවජ්ජෙය්ය. අඤ්ඤාණපරිළාහදුක්ඛවත්ථුභාවෙන පරිවජ්ජෙය්ය. විනාසමුඛෙ පියවිප්පයොගදුක්ඛවත්ථුභාවෙන අභිනිවජ්ජෙය්යා’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

රඤ්ජනවසෙන රාගො. බලවරඤ්ජනට්ඨෙන සාරාගො. විසයෙ සත්තානං අනු අනු නයනතො අනුනයො. අනුරුජ්ඣතීති අනුරොධො, කාමෙතීති අත්ථො. යත්ථ කත්ථචි භවෙ සත්තා එතාය නන්දන්තීති නන්දී, සයං වා නන්දතීති නන්දී. නන්දී ච සා රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො චාති නන්දිරාගො. තත්ථ එකස්මිං ආරම්මණෙ සකිං උප්පන්නා තණ්හා නන්දී, පුනප්පුනං උප්පජ්ජමානා නන්දිරාගොති වුච්චති. චිත්තස්ස සාරාගොති යො හෙට්ඨා ‘‘බලවරඤ්ජනට්ඨෙන සාරාගො’’ති වුත්තො, සො න සත්තස්ස, චිත්තස්සෙව සාරාගොති අත්ථො.

ඉච්ඡන්ති එතාය ආරම්මණානීති ඉච්ඡා. බහලකිලෙසභාවෙන මුච්ඡන්ති එතාය පාණිනොති මුච්ඡා. ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා ගහණවසෙන අජ්ඣොසානං. ඉමිනා සත්තා ගිජ්ඣන්ති ගෙධං ආපජ්ජන්තීති ගෙධො. බහලට්ඨෙන වා ගෙධො. ‘‘ගෙධං වා පන පවනසණ්ඩ’’න්ති හි බහලට්ඨෙනෙව වුත්තං. අනන්තරපදං උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතං, සබ්බතොභාගෙන වා ගෙධොති පලිගෙධො. සජ්ජන්ති එතෙනාති සඞ්ගො. ලග්ගනට්ඨෙන වා සඞ්ගො. ඔසීදනට්ඨෙන පඞ්කො. ආකඩ්ඪනවසෙන එජා. ‘‘එජා ඉමං පුරිසං පරිකඩ්ඪති තස්ස තස්සෙව භවස්ස අභිනිබ්බත්තියා’’ති හි වුත්තං. වඤ්චනට්ඨෙන මායා. වට්ටස්මිං සත්තානං ජනනට්ඨෙන ජනිකා. ‘‘තණ්හා ජනෙති පුරිසං, චිත්තමස්ස විධාවතී’’ති (සං. නි. 1.55) හි වුත්තං. වට්ටස්මිං සත්තෙ දුක්ඛෙන සංයොජයමානා ජනෙතීති සඤ්ජනනී. ඝටනට්ඨෙන සිබ්බිනී. අයඤ්හි වට්ටස්මිං සත්තෙ චුතිපටිසන්ධිවසෙන සිබ්බති ඝටෙති තුන්නකාරො විය පිලොතිකාය පිලොතිකං, තස්මා ‘‘ඝටනට්ඨෙන සිබ්බිනී’’ති වුත්තා. අනෙකප්පකාරං විසයජාලං තණ්හාවිප්ඵන්දිතනිවෙසසඞ්ඛාතං වා ජාලමස්සා අත්ථීති ජාලිනී.

ආකඩ්ඪනට්ඨෙන සීඝසොතා සරිතා වියාති සරිතා. අල්ලට්ඨෙන වා සරිතා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සරිතානි සිනෙහිතානි ච සොමනස්සානි භවන්ති ජන්තුනො’’ති (ධ. ප. 341). අල්ලානි චෙව සිනිද්ධානි චාති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. අනයබ්යසනාපාදනට්ඨෙන කුම්මානුබන්ධසුත්තකං වියාති සුත්තං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සුත්තන්ති ඛො, භික්ඛවෙ, නන්දිරාගස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 2.159). රූපාදීසු විත්ථතට්ඨෙන විසතා. තස්ස තස්ස පටිලාභත්ථාය සත්තෙ ආයූහාපෙතීති ආයූහිනී. උක්කණ්ඨිතුං අපදානතො සහායට්ඨෙන දුතියා. අයඤ්හි සත්තානං වට්ටස්මිං උක්කණ්ඨිතුං න දෙති, ගතගතට්ඨානෙ පියසහායො විය අභිරමාපෙති. තෙනෙව වුත්තං –

‘‘තණ්හාදුතියො පුරිසො, දීඝමද්ධානසංසරං;

ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං, සංසාරං නාතිවත්තතී’’ති. (ඉතිවු. 15; අ. නි. 4.9; මහානි. 191; චූළනි. පායායනානුගීතිගාථානිද්දෙස 107);

පණිධානකවසෙන පණිධි. භවනෙත්තීති භවරජ්ජු. එතාය හි සත්තා රජ්ජුයා ගීවායං බද්ධා ගොණා විය ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානං නිය්යන්ති. තං තං ආරම්මණං වනති භජති අල්ලීයතීති වනං, වනති යාචතීති වා වනං. වනථොති බ්යඤ්ජනෙන පදං වඩ්ඪිතං. අනත්ථදුක්ඛානං වා සමුට්ඨාපනට්ඨෙන ගහනට්ඨෙන ච වනං වියාති වනං. බලවතණ්හායෙතං නාමං. ගහනතරට්ඨෙන පන තතො බලවතරා වනථො නාම. තෙන වුත්තං –

‘‘වනං ඡින්දථ මා රුක්ඛං, වනතො ජායතෙ භයං;

ඡෙත්වා වනඤ්ච වනථඤ්ච, නිබ්බනා හොථ භික්ඛවො’’ති. (ධ. ප. 283);

සන්ථවනවසෙන සන්ථවො, සංසග්ගොති අත්ථො. සො දුවිධො – තණ්හාසන්ථවො මිත්තසන්ථවො ච. තෙසු ඉධ තණ්හාසන්ථවො අධිප්පෙතො. සිනෙහවසෙන ස්නෙහො. ආලයකරණවසෙන කම්පමානා අපෙක්ඛතීති අපෙක්ඛා. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘ඉමානි තෙ දෙව චතුරාසීති නගරසහස්සානි කුසාවතීරාජධානිප්පමුඛානි, එත්ථ දෙව ඡන්දං ජනෙහි ජීවිතෙ අපෙක්ඛං කරොහී’’ති (දී. නි. 2.266). ආලයං කරොහීති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. පාටියෙක්කෙ පාටියෙක්කෙ ආරම්මණෙ බන්ධතීති පටිබන්ධු, ඤාතකට්ඨෙන වා පාටියෙක්කො බන්ධූතිපි පටිබන්ධු. නිච්චසන්නිස්සිතට්ඨෙනපි සත්තානං තණ්හාසමො බන්ධු නාම නත්ථි. ආරම්මණානං අසනතො ආසා. අජ්ඣොත්ථරණතො චෙව තිත්තිං අනුගන්ත්වාව පරිභුඤ්ජනතො චාති අත්ථො. ආසීසනවසෙන ආසීසනා. ආසීසිතස්ස භාවො ආසීසිතත්තං.

ඉදානි තස්සා පවත්තිට්ඨානං දස්සෙතුං ‘‘රූපාසා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආසීසනවසෙන ආසාති ආසාය අත්ථං ගහෙත්වා රූපෙ ආසා රූපාසා. එවං නවපි පදානි වෙදිතබ්බානි. එත්ථ ච පුරිමානි පඤ්ච පඤ්චකාමගුණවසෙන වුත්තානි, පරික්ඛාරලොභවසෙන ඡට්ඨං. තං විසෙසතො පබ්බජිතානං, තතො පරානි තීණි අතිත්තියවත්ථුවසෙන ගහට්ඨානං. න හි තෙසං ධනපුත්තජීවිතෙහි අඤ්ඤං පියතරං අත්ථි. ‘‘ඉදං මය්හං, ඉදං මය්හ’’න්ති වා ‘‘අසුකෙන මෙ ඉදං දින්නං, ඉදං දින්න’’න්ති වා එවං සත්තෙ ජප්පාපෙතීති ජප්පා. පරතො ද්වෙ පදානි උපසග්ගෙන වඩ්ඪිතානි, තතො පරං අඤ්ඤෙනාකාරෙන විභජිතුං ආරද්ධත්තා පුන ‘‘ජප්පා’’ති වුත්තං. ජප්පනාකාරො ජප්පනා. ජප්පිතස්ස භාවො ජප්පිතත්තං. පුනප්පුනං විසයෙ ලුම්පති ආකඩ්ඪතීති ලොලුපො, ලොලුපස්ස භාවො ලොලුප්පං. ලොලුප්පනාකාරො ලොලුප්පායනා. ලොලුප්පසමඞ්ගිනො භාවො ලොලුප්පායිතත්තං.

පුච්ඡඤ්ජිකතාති යාය තණ්හාය ලාභට්ඨානෙසු පුච්ඡං චාලයමානා සුනඛා විය කම්පමානා විචරන්ති, තං තස්සා කම්පනතණ්හාය නාමං. සාධු මනාපමනාපෙ විසයෙ කාමෙතීති සාධුකාමො, තස්ස භාවො සාධුකම්යතා. මාතාමාතුච්ඡාතිආදිකෙ අයුත්තට්ඨානෙ රාගොති අධම්මරාගො. යුත්තට්ඨානෙපි බලවා හුත්වා උප්පන්නො ලොභො විසමලොභො. ‘‘රාගො විසම’’න්තිආදිවචනතො (විභ. 924) වා යුත්තට්ඨානෙ වා අයුත්තට්ඨානෙ වා උප්පන්නො ඡන්දරාගො අධම්මට්ඨෙන අධම්මරාගො. විසමට්ඨෙන විසමලොභොති වෙදිතබ්බො. ආරම්මණානං නිකාමනවසෙන නිකන්ති. නිකාමනාකාරො නිකාමනා. පත්ථයනවසෙන පත්ථනා. පිහායනවසෙන පිහනා. සුට්ඨු පත්ථනා සම්පත්ථනා. පඤ්චසු කාමගුණෙසු තණ්හා කාමතණ්හා. රූපාරූපභවෙසු තණ්හා භවතණ්හා. උච්ඡෙදසඞ්ඛාතෙ විභවෙ තණ්හා විභවතණ්හා. සුද්ධෙ රූපභවස්මිංයෙව තණ්හා රූපතණ්හා. අරූපභවෙ තණ්හා අරූපතණ්හා. උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො රාගො, නිරොධෙ තණ්හා නිරොධතණ්හා. රූපෙ තණ්හා රූපතණ්හා. සද්දෙ තණ්හා සද්දතණ්හා. ගන්ධතණ්හාදීසුපි එසෙව නයො. ඔඝාදයො වුත්තත්ථාව.

කුසලධම්මෙ ආවරතීති ආවරණං. ඡාදනවසෙන ඡදනං. සත්තෙ වට්ටස්මිං බන්ධතීති බන්ධනං. චිත්තං උපහන්ත්වා කිලිස්සති සංකිලිට්ඨං කරොතීති උපක්කිලෙසො. ථාමගතට්ඨෙන අනු අනු සෙතීති අනුසයො. උප්පජ්ජමානං චිත්තං පරියුට්ඨාතීති පරියුට්ඨානං, උප්පජ්ජිතුං අපදානෙන කුසලවාරං ගණ්හාතීති අත්ථො. ‘‘චොරා මග්ගෙ පරියුට්ඨිංසු, ධුත්තා මග්ගෙ පරියුට්ඨිංසූ’’තිආදීසු (චූළව. 430) හි මග්ගං ගණ්හිංසූති අත්ථො. එවමිධාපි ගහණට්ඨෙන පරියුට්ඨානං වෙදිතබ්බං. පලිවෙඨනට්ඨෙන ලතා වියාති ලතා. ‘‘ලතා උප්පජ්ජ තිට්ඨතී’’ති (ධ. ප. 340) ආගතට්ඨානෙපි අයං තණ්හා ලතාති වුත්තා. විවිධානි වත්ථූනි ඉච්ඡතීති වෙවිච්ඡං. වට්ටදුක්ඛස්ස මූලන්ති දුක්ඛමූලං. තස්සෙව දුක්ඛස්ස නිදානන්ති දුක්ඛනිදානං. තං දුක්ඛං ඉතො පභවතීති දුක්ඛප්පභවො. බන්ධනට්ඨෙන පාසො වියාති පාසො, මාරස්ස පාසො මාරපාසො. දුරුග්ගිලනට්ඨෙන බළිසං වියාති බළිසං, මාරස්ස බළිසං මාරබළිසං. තණ්හාභිභූතා මාරස්ස විසයං නාතික්කමන්ති, තෙසං උපරි මාරො වසං වත්තෙතීති ඉමිනා පරියායෙන මාරස්ස විසයොති මාරවිසයො. සන්දනට්ඨෙන තණ්හාව නදී තණ්හානදී. අජ්ඣොත්ථරණට්ඨෙන තණ්හාව ජාලං තණ්හාජාලං. යථා සුනඛා ගද්දූලබද්ධා යදිච්ඡකං නිය්යන්ති, එවං තණ්හාබද්ධා සත්තාති දළ්හබන්ධනට්ඨෙන ගද්දූලං වියාති ගද්දූලං, තණ්හාව ගද්දූලං තණ්හාගද්දූලං. දුප්පූරණට්ඨෙන තණ්හාව සමුද්දො තණ්හාසමුද්දො. අභිජ්ඣායනට්ඨෙන අභිජ්ඣා. ලුබ්භන්ති එතෙන, සයං වා ලුබ්භති, ලුබ්භනමත්තමෙව වා තන්ති ලොභො. සම්පයුත්තකානං අකුසලානං පතිට්ඨට්ඨෙන මූලං.

විසත්තිකාතීති විසත්තිකා ඉති. කෙනට්ඨෙනාති කෙන සභාවෙන. විසතාති විත්ථටා රූපාදීසු. විසාලාති විපුලා. විසටාති තෙභූමකබ්යාපකවසෙන විසටා. පුරිමවචනමෙව තකාරස්ස ටකාරං කත්වා බ්යඤ්ජනවිභාගං කත්වා වුත්තං. විසක්කතීති පරිසප්පති සහති වා. රත්තො හි රාගවත්ථුනා පාදෙන තාළියමානොපි සහති. ඔසක්කනං විප්ඵන්දනං වා ‘‘විසක්කන’’න්තිපි වදන්ති. ‘‘කුසලාකුසලානං පතී’’ති කෙචි වණ්ණයන්ති. විසංහරතීති තථා තථා කාමෙසු ආනිසංසං පස්සන්තී විවිධෙහි ආකාරෙහි නෙක්ඛම්මාභිමුඛප්පවත්තිතො චිත්තං සංහරති සඞ්ඛිපති, විසං වා දුක්ඛං, තං හරති, වහතීති අත්ථො. විසංවාදිකාති අනිච්චාදිං නිච්චාදිතො ගණ්හන්තී විසංවාදිකා හොති. දුක්ඛනිබ්බත්තකස්ස කම්මස්ස හෙතුභාවතො විසමූලා, විසං වා දුක්ඛදුක්ඛාදිභූතා වෙදනා මූලං එතිස්සාති විසමූලා. දුක්ඛසමුදයත්තා විසං ඵලං එතිස්සාති විසඵලා. යාය තණ්හාය රූපාදිකස්ස දුක්ඛස්සෙව පරිභොගො හොති, න අමතස්සාති සා ‘‘විසපරිභොගා’’ති වුත්තා. සබ්බත්ථ නිරුත්තිවසෙන පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

තස්සා විසයං දස්සෙතුකාමො ‘‘විසාලා වා පන සා තණ්හා රූපෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ විසාලා වා පනාති මහන්තී එව තණ්හායනට්ඨෙන තණ්හා, රූපාදයො පඤ්ච පඤ්චකාමගුණිකරාගවසෙන වුත්තා. කුලෙ ගණෙතිආදීනි එකාදස පදානි ලොලුප්පාදවසෙන වුත්තානි. කාමධාතුත්තිකො කම්මවට්ටවසෙන විභත්තො, කාමභවත්තිකො විපාකවට්ටවසෙන විභත්තො, සඤ්ඤාභවත්තිකො සඤ්ඤාවසෙන විභත්තො, එකවොකාරභවත්තිකො ඛන්ධවසෙන විභත්තො. අතීතත්තිකො කාලවසෙන, දිට්ඨචතුක්කො ආරම්මණවසෙන, අපායත්තිකො ඔකාසවසෙන, ඛන්ධත්තිකො නිස්සත්තනිජ්ජීවවසෙන විභත්තොති ඤාතබ්බං. තත්රායං සඞ්ඛෙපෙන අත්ථදීපනා විභාවනා ච –

‘‘තත්ථ කතමා කාමධාතු? හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා ඛන්ධධාතුආයතනා රූපං වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං, අයං වුච්චති කාමධාතු’’ (ධ. ස. 1287).

‘‘තත්ථ කතමා රූපධාතු? හෙට්ඨතො බ්රහ්මලොකං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො අකනිට්ඨෙ දෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා, අයං වුච්චති රූපධාතු’’ (ධ. ස. 1289).

‘‘තත්ථ කතමා අරූපධාතු? හෙට්ඨතො ආකාසානඤ්චායතනුපගෙ දෙවෙ පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනුපගෙ දෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා, අයං වුච්චති අරූපධාතූ’’ති (ධ. ස. 1291). අට්ඨකථායං පන ‘‘කාමධාතූති කාමභවො, පඤ්චක්ඛන්ධා ලබ්භන්ති. රූපධාතූති රූපභවො, පඤ්චක්ඛන්ධා ලබ්භන්ති. අරූපධාතූති අරූපභවො, චත්තාරො ඛන්ධා ලබ්භන්තී’’ති වුත්තං.

අථ වා කාමරාගසඞ්ඛාතෙන කාමෙන යුත්තා ධාතු කාමධාතු, කාමසඞ්ඛාතා වා ධාතු කාමධාතු. කාමං පහාය රූපෙන යුත්තා ධාතු රූපධාතු, රූපසඞ්ඛාතා වා ධාතු රූපධාතු. කාමඤ්ච රූපඤ්ච පහාය අරූපෙන යුත්තා ධාතු අරූපධාතු, අරූපසඞ්ඛාතා වා ධාතු අරූපධාතු. තා එව ධාතුයො පුන භවපරියායෙන වුත්තා. භවන්තීති හි භවාති වුච්චන්ති. සඤ්ඤාය යුත්තො භවො, සඤ්ඤාවතං වා භවො, සඤ්ඤා වා එත්ථ භවෙ අත්ථීති සඤ්ඤාභවො. සො කාමභවො ච අසඤ්ඤාභවමුත්තො රූපභවො ච නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවමුත්තො අරූපභවො ච හොති.

න සඤ්ඤාභවො අසඤ්ඤාභවො, සො රූපභවෙකදෙසො. ඔළාරිකත්තාභාවතො නෙවසඤ්ඤා, සුඛුමත්තෙන සබ්භාවතො නාසඤ්ඤාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා, තාය යුත්තො භවො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො. අථ වා ඔළාරිකාය සඤ්ඤාය අභාවා සුඛුමාය ච භාවා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා අස්මිං භවෙති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො, සො අරූපභවෙකදෙසො. එකෙන රූපක්ඛන්ධෙන වොකිණ්ණො භවො, එකො වා වොකාරො, අස්ස භවස්සාති එකවොකාරභවො, සො අසඤ්ඤාභවොව. චතූහි අරූපක්ඛන්ධෙහි වොකිණ්ණො භවො, චත්තාරො වා වොකාරා අස්ස භවස්සාති චතුවොකාරභවො, සො අරූපභවො එව. පඤ්චහි ඛන්ධෙහි වොකිණ්ණො භවො, පඤ්ච වා වොකාරා අස්ස භවස්සාති පඤ්චවොකාරභවො, සො කාමභවො ච රූපභවෙකදෙසො ච හොති. අතීතත්තිකො හෙට්ඨා වුත්තනයොව. දිට්ඨන්ති චතුසමුට්ඨානිකං රූපාරම්මණං. සුතන්ති ද්විසමුට්ඨානිකං සද්දාරම්මණං. මුතන්ති ඵුසිත්වා ගහෙතබ්බානි චතුසමුට්ඨානිකානි ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බාරම්මණානි. විඤ්ඤාතබ්බං නාම මනසා ජානිතබ්බං ධම්මාරම්මණං. තෙසු දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතබ්බෙසු ධම්මෙසු. විසටා විත්ථතාති මහන්තා පත්ථටා.

අපායලොකෙති වඩ්ඪිසඞ්ඛාතස්ස අයස්ස අභාවෙන අපායො, තස්මිං අපායලොකෙ. ඛන්ධලොකෙති රාසට්ඨෙන රූපාදයො පඤ්චක්ඛන්ධා එව ලොකො. ධාතුලොකෙති සුඤ්ඤතට්ඨෙන චක්ඛුධාතුආදයො අට්ඨාරස ධාතුයො එව ලොකො. ආයතනලොකෙති ආයතනාදීහි කාරණෙහි ද්වාදසායතනානි එව ලොකො. සබ්බෙපි ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො, වුත්තප්පකාරෙ ලොකෙ විසටා විත්ථටාති විසත්තිකා. සතොති සරතීති සතො, පුග්ගලෙන සති වුත්තා.

තත්ථ සරණලක්ඛණා සති. සරන්ති තාය, සයං වා සරති, සරණමත්තමෙව වා එසාති සති. සා පනෙසා අපිලාපනලක්ඛණා, අසම්මොසනරසා, ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා, විසයාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානා වා, ථිරසඤ්ඤාපදට්ඨානා, කායාදිසතිපට්ඨානපදට්ඨානා වා. ආරම්මණෙ දළ්හපතිට්ඨිතත්තා පන එසිකා විය, චක්ඛුද්වාරාදීනං රක්ඛණතො දොවාරිකො විය ච දට්ඨබ්බා.

තස්සා පවත්තිට්ඨානං දස්සෙන්තො ‘‘කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං භාවෙන්තො සතො’’තිආදිනා නයෙන චතුබ්බිධං සතිපට්ඨානමාහ. තත්ථ කායෙති රූපකායෙ. රූපකායො හි ඉධ අඞ්ගපච්චඞ්ගානං කෙසාදීනඤ්ච ධම්මානං සමූහට්ඨෙන හත්ථිකායරථකායාදයො විය ‘‘කායො’’ති අධිප්පෙතො. යථා ච සමූහට්ඨෙන, එවං කුච්ඡිතානං ආයට්ඨෙන. කුච්ඡිතානඤ්හි පරමජෙගුච්ඡානං සො ආයොතිපි කායො. ආයොති උප්පත්තිදෙසො. තත්රායං වචනත්ථො – ආයන්ති තතොති ආයො. කෙ ආයන්තීති? කුච්ඡිතා කෙසාදයො. ඉති කුච්ඡිතානං කෙසාදීනං ආයොති කායො.

කායානුපස්සනාති කායස්ස අනුපස්සනා, කායං වා අනුපස්සනා, ‘‘කායෙ’’ති ච වත්වාපි පුන ‘‘කායානුපස්සනා’’ති දුතියං කායග්ගහණං අසම්මිස්සතො වවත්ථානඝනවිනිබ්භොගාදිදස්සනත්ථං කතන්ති වෙදිතබ්බං.

තෙන න කායෙ වෙදනානුපස්සනා චිත්තධම්මානුපස්සනා වා, අථ ඛො කායානුපස්සනායෙවාති කායසඞ්ඛාතෙ වත්ථුස්මිං කායානුපස්සනාකාරස්සෙව දස්සනෙන අසම්මිස්සතො වවත්ථානං දස්සිතං හොති, තථා න කායෙ අඞ්ගපච්චඞ්ගවිනිමුත්තඑකධම්මානුපස්සනා, නාපි කෙසලොමාදිවිනිමුත්තඉත්ථිපුරිසානුපස්සනා. යොපි චෙත්ථ කෙසලොමාදිකො භූතුපාදායසමූහසඞ්ඛාතො කායො, තත්ථාපි න භූතුපාදායවිනිමුත්තඑකධම්මානුපස්සනා, අථ ඛො රථසම්භාරානුපස්සකස්ස විය අඞ්ගපච්චඞ්ගසමූහානුපස්සනා, නගරාවයවානුපස්සකස්ස විය කෙසලොමාදිසමූහානුපස්සනා, කදලික්ඛන්ධපත්තවට්ටිවිනිභුජනකස්ස විය රිත්තමුට්ඨිවිනිවෙඨකස්ස විය ච භූතුපාදායසමූහානුපස්සනායෙවාති සමූහවසෙනෙව කායසඞ්ඛාතස්ස වත්ථුනො නානප්පකාරතො දස්සෙන්තෙන ඝනවිනිබ්භොගො දස්සිතො හොති. න හෙත්ථ යථාවුත්තසමූහවිනිමුත්තො කායො වා ඉත්ථී වා පුරිසො වා අඤ්ඤො වා කොචි ධම්මො දිස්සති, යථාවුත්තධම්මසමූහමත්තෙයෙව පන තථා තථා සත්තා මිච්ඡාභිනිවෙසං කරොන්ති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘යං පස්සති න තං දිට්ඨං, යං දිට්ඨං තං න පස්සති;

අපස්සං බජ්ඣතෙ මූළ්හො, බජ්ඣමානො න මුච්චතී’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.373; ම. නි. අට්ඨ. 1.106);

ඝනවිනිබ්භොගාදිදස්සනත්ථන්ති වුත්තං. ආදිසද්දෙන චෙත්ථ අයම්පි අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයඤ්හි එතස්මිං කායෙ කායානුපස්සනායෙව, න අඤ්ඤධම්මානුපස්සනා. යථා අනුදකභූතායපි මරීචියා උදකානුපස්සනා හොති, න එවං අනිච්චදුක්ඛානත්තාසුභභූතෙයෙව ඉමස්මිං කායෙ නිච්චසුඛත්තසුභභාවානුපස්සනා, අථ ඛො කායානුපස්සනා අනිච්චදුක්ඛානත්තාසුභාකාරසමූහානුපස්සනායෙවාති වුත්තං හොති.

අථ වා ය්වායං මහාසතිපට්ඨානෙ ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරඤ්ඤගතො වා…පෙ… සො සතොව අස්සසතී’’තිආදිනා (දී. නි. 2.374; ම. නි. 1.107) නයෙන අස්සාසපස්සාසාදිචුණ්ණිකජාතඅට්ඨිකපරියොසානො කායො වුත්තො, යො ච පටිසම්භිදායං සතිපට්ඨානකථායං ‘‘ඉධෙකච්චො පථවීකායං අනිච්චතො අනුපස්සති. ආපොකායං. තෙජොකායං. වායොකායං. කෙසකායං. ලොමකායං. ඡවිකායං. චම්මකායං. මංසකායං. රුහිරකායං. න්හාරුකායං. අට්ඨිකායං. අට්ඨිමිඤ්ජකාය’’න්ති කායො වුත්තො, තස්ස සබ්බස්ස ඉමස්මිංයෙව කායෙ අනුපස්සනතො කායෙ කායානුපස්සනාති එවම්පි අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අථ වා කායෙ ‘‘අහ’’න්ති වා ‘‘මම’’න්ති වා එවං ගහෙතබ්බස්ස යස්ස කස්සචි අනුපස්සනතො තස්ස තස්සෙව පන කෙසලොමාදිකස්ස නානාධම්මසමූහස්ස අනුපස්සනතො කායෙ කෙසාදිසමූහසඞ්ඛාතකායානුපස්සනාති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. අපි ච ‘‘ඉමස්මිං කායෙ අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො’’තිආදිනා (පටි. ම. 3.35) අනුක්කමෙන පටිසම්භිදායං ආගතනයස්ස සබ්බස්සෙව අනිච්චලක්ඛණාදිනො ආකාරසමූහසඞ්ඛාතස්ස කායස්ස අනුපස්සනතොපි කායෙ කායානුපස්සනාති එවම්පි අත්ථො දට්ඨබ්බො. අයං පන චතුසතිපට්ඨානසාධාරණො අත්ථො.

සතිපට්ඨානන්ති තයො සතිපට්ඨානා සතිගොචරොපි, තිධා පටිපන්නෙසු සාවකෙසු සත්ථුනො පටිඝානුනයවීතිවත්තතාපි, සතිපි. ‘‘චතුන්නං, භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච දෙසිස්සාමි, තං සුණාථ සාධුකං මනසි කරොථ…පෙ… කො ච, භික්ඛවෙ, කායස්ස සමුදයො? ආහාරසමුදයා කායසමුදයො’’තිආදීසු (සං. නි. 5.408) හි සතිගොචරො ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති වුච්චති. තථා ‘‘කායො උපට්ඨානං, නො සති, සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති චා’’තිආදීසුපි (පටි. ම. 3.35). තස්සත්ථො – පතිට්ඨාති අස්මින්ති පට්ඨානං. කා පතිට්ඨාති? සති. සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානං, පධානට්ඨානන්ති වා පට්ඨානං, සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානං, හත්ථිට්ඨානඅස්සට්ඨානාදීනි විය.

‘‘තයො සතිපට්ඨානා යදරියො සෙවති, යදරියො සෙවමානො සත්ථා ගණමනුසාසිතුමරහතී’’ති (ම. නි. 3.304, 311) එත්ථ තිධා පටිපන්නෙසු සාවකෙසු සත්ථුනො පටිඝානුනයවීතිවත්තතා ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති වුත්තා. තස්සත්ථො – පට්ඨපෙතබ්බතො පට්ඨානං, පවත්තයිතබ්බතොති අත්ථො. කෙන පට්ඨපෙතබ්බොති? සතියා, සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානන්ති. ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවිතා බහුලීකතා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිපූරෙන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.147) පන සතියෙව ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති වුච්චති. තස්සත්ථො – පතිට්ඨාතීති පට්ඨානං, උපට්ඨාති ඔක්කන්තිත්වා පක්ඛන්දිත්වා පවත්තතීති අත්ථො. සතියෙව පට්ඨානන්ති සතිපට්ඨානං. අථ වා සරණට්ඨෙන සති, උපට්ඨානට්ඨෙන පට්ඨානං. ඉති සති ච සා පට්ඨානඤ්චාතිපි සතිපට්ඨානං. ඉදමිධ අධිප්පෙතං. තං සතිපට්ඨානං. භාවෙන්තොති වඩ්ඪෙන්තො. එත්ථ ච යං තිධා පටිපන්නෙසු සාවකෙසු සත්ථුනො පටිඝානුනයවීතිවත්තතා ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති වුත්තං, තං ඉමිනා සුත්තෙන ගහෙතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘තයො සතිපට්ඨානා යදරියො සෙවති, යදරියො සෙවමානො සත්ථා ගණමනුසාසිතුමරහතී’’ති (ම. නි. 3.304, 311) ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං, කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං. ඉධ, භික්ඛවෙ, සත්ථා සාවකානං ධම්මං දෙසෙති අනුකම්පකො හිතෙසී අනුකම්පං උපාදාය ‘‘ඉදං වො හිතාය ඉදං වො සුඛායා’’ති. තස්ස සාවකා න සුස්සූසන්ති, න සොතං ඔදහන්ති, න අඤ්ඤා චිත්තං උපට්ඨපෙන්ති, වොක්කම්ම ච සත්ථු සාසනා වත්තන්ති. තත්ර, භික්ඛවෙ, තථාගතො න චෙව අනත්තමනො හොති, න ච අනත්තමනතං පටිසංවෙදෙති, අනවස්සුතො ච විහරති සතො සම්පජානො. ඉදං, භික්ඛවෙ, පඨමං සතිපට්ඨානං. යදරියො…පෙ… මරහති.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, සත්ථා…පෙ… ඉදං වො සුඛායාති. තස්ස එකච්චෙ සාවකා න සුස්සූසන්ති…පෙ… වත්තන්ති. එකච්චෙ සාවකා සුස්සූසන්ති…පෙ… න ච වොක්කම්ම සත්ථු සාසනා වත්තන්ති. තත්ර, භික්ඛවෙ, තථාගතො න චෙව අනත්තමනො හොති, න ච අනත්තමනතං පටිසංවෙදෙති, න ච අත්තමනො හොති, න ච අත්තමනතං පටිසංවෙදෙති. අනත්තමනතා ච අත්තමනතා ච තදුභයං අභිනිවජ්ජෙත්වා උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, දුතියං…පෙ….

‘‘පුන චපරං…පෙ… ඉදං වො සුඛායාති. තස්ස සාවකා සුස්සූසන්ති…පෙ… වත්තන්ති. තත්ර, භික්ඛවෙ, තථාගතො අත්තමනො චෙව හොති, අත්තමනතඤ්ච පටිසංවෙදෙති, අනවස්සුතො ච විහරති සතො සම්පජානො. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, තතිය’’න්ති (දී. නි. 3.311).

එවං පටිඝානුනයෙහි අනවස්සුතතා නිච්චං උපට්ඨිතසතිතාය තදුභයං වීතිවත්තතා ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති වුත්තා. බුද්ධානමෙව කිර නිච්චං උපට්ඨිතසතිතා හොති, න පච්චෙකබුද්ධාදීනන්ති.

වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාතිආදීසු වෙදනාදීනං පුන වචනෙ පයොජනං කායානුපස්සනායං වුත්තනයෙනෙව යථායොගං යොජෙත්වා වෙදිතබ්බං. අයම්පි සාධාරණත්ථො. සුඛාදීසු අනෙකප්පභෙදාසු වෙදනාසු විසුං විසුං අනිච්චාදිතො එකෙකවෙදනානුපස්සනා. සරාගාදිකෙ සොළසප්පභෙදෙ චිත්තෙ විසුං විසුං අනිච්චාදිතො එකෙකචිත්තානුපස්සනා. කායවෙදනාචිත්තානි ඨපෙත්වා සෙසතෙභූමකධම්මෙසු විසුං විසුං අනිච්චාදිතො එකෙකධම්මානුපස්සනා සතිපට්ඨානසුත්තන්තෙ වුත්තනයෙන නීවරණාදිධම්මානුපස්සනාති. එත්ථ ච කායෙති එකවචනං, සරීරස්ස එකත්තා. චිත්තෙති එකවචනං, චිත්තස්ස සභාවභෙදාභාවතො ජාතිග්ගහණෙන කතන්ති වෙදිතබ්බං. යථා ච වෙදනාදයො අනුපස්සිතබ්බා, තථානුපස්සන්තො වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනා, චිත්තෙ චිත්තානුපස්සනා, ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාති වෙදිතබ්බා. කථං වෙදනා අනුපස්සිතබ්බා? සුඛා තාව වෙදනා දුක්ඛතො, දුක්ඛා වෙදනා සල්ලතො, අදුක්ඛමසුඛා අනිච්චතො අනුපස්සිතබ්බා. යථාහ –

‘‘යො සුඛං දුක්ඛතො අද්ද, දුක්ඛමද්දක්ඛි සල්ලතො;

අදුක්ඛමසුඛං සන්තං, අද්දක්ඛි නං අනිච්චතො;

ස වෙ සම්මද්දසො භික්ඛු, පරිජානාති වෙදනා’’ති. (සං. නි. 4.253);

සබ්බා එව චෙතා දුක්ඛතොපි අනුපස්සිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යං කිඤ්චි වෙදයිතං, තං දුක්ඛස්මින්ති වදාමී’’ති (සං. නි. 4.259). සුඛදුක්ඛතොපි ච අනුපස්සිතබ්බා. යථාහ ‘‘සුඛා වෙදනා ඨිතිසුඛා, විපරිණාමදුක්ඛා. දුක්ඛා වෙදනා ඨිතිදුක්ඛා, විපරිණාමසුඛා. අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා ඤාණසුඛා, අඤ්ඤාණදුක්ඛා’’ති (ම. නි. 1.465). අපි ච අනිච්චාදිසත්තවිපස්සනාවසෙනාපි අනුපස්සිතබ්බා. චිත්තධම්මෙසුපි චිත්තං තාව ආරම්මණාධිපතිසහජාතභූමිකම්මවිපාකකිරියාදිනානත්තභෙදානං අනිච්චාදිසත්තානුපස්සනානං සරාගාදිසොළසභෙදානඤ්ච වසෙන අනුපස්සිතබ්බං. ධම්මා සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණානං සුඤ්ඤතධම්මස්ස අනිච්චාදිසත්තානුපස්සනානං සන්තාසන්තාදීනඤ්ච වසෙන අනුපස්සිතබ්බා.

ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු ලබ්භන්ති. අඤ්ඤෙනෙව හි චිත්තෙන කායං පරිග්ගණ්හාති, අඤ්ඤෙන වෙදනං, අඤ්ඤෙන චිත්තං, අඤ්ඤෙන ධම්මෙ පරිග්ගණ්හාති, ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ පන එකචිත්තෙයෙව ලබ්භන්තීති. ආදිතො හි කායං පරිග්ගණ්හිත්වා ආගතස්ස විපස්සනාසම්පයුත්තා සති කායානුපස්සනා නාම, තාය සතියා සමන්නාගතො පුග්ගලො කායානුපස්සී නාම. විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරියමග්ගං පත්තස්ස මග්ගක්ඛණෙ මග්ගසම්පයුත්තා සති කායානුපස්සනා නාම, තාය සතියා සමන්නාගතො පුග්ගලො කායානුපස්සී නාම.

වෙදනං පරිග්ගණ්හිත්වා චිත්තං පරිග්ගණ්හිත්වා ධම්මෙ පරිග්ගණ්හිත්වා ආගතස්ස විපස්සනාසම්පයුත්තා සති ධම්මානුපස්සනා නාම, තාය සතියා සමන්නාගතො පුග්ගලො ධම්මානුපස්සී නාම. විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරියමග්ගං පත්තස්ස මග්ගක්ඛණෙ මග්ගසම්පයුත්තා සති ධම්මානුපස්සනා නාම, තාය සතියා සමන්නාගතො පුග්ගලො ධම්මානුපස්සී නාම, එවං තාව දෙසනා පුග්ගලෙ තිට්ඨති, කායෙ පන ‘‘සුභ’’න්ති විපල්ලාසප්පහානා කායපරිග්ගාහිකා සති මග්ගෙන සමිජ්ඣතීති කායානුපස්සනා නාම. වෙදනාය ‘‘සුඛ’’න්ති විපල්ලාසප්පහානා වෙදනාපරිග්ගාහිකා සති මග්ගෙන සමිජ්ඣතීති වෙදනානුපස්සනා නාම. චිත්තෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති විපල්ලාසප්පහානා චිත්තපරිග්ගාහිකා සති මග්ගෙන සමිජ්ඣතීති චිත්තානුපස්සනා නාම. ධම්මෙසු ‘‘අත්තා’’ති විපල්ලාසප්පහානා ධම්මපරිග්ගාහිකා සති මග්ගෙන සමිජ්ඣතීති ධම්මානුපස්සනා නාම. ඉති එකාව මග්ගසම්පයුත්තා සති චතුකිච්චසාධකට්ඨෙන චත්තාරි නාමානි ලභති. තෙන වුත්තං ‘‘ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ පන එකචිත්තෙයෙව ලබ්භන්තී’’ති.

පුන උපකාරවසෙන ච අපරිහීනවසෙන ච ගුණවසෙන ච අපරෙ තයො චතුක්කා වුත්තා. තත්ථ අසතිපරිවජ්ජනායාති න සති අසති, සති එත්ථ නත්ථීති වා අසති, මුට්ඨස්සතියා එතං අධිවචනං. පරිවජ්ජනායාති සමන්තතො වජ්ජනෙන. භත්තනික්ඛිත්තකාකසදිසෙ හි මුට්ඨසතිපුග්ගලෙ පරිවජ්ජනෙන උපට්ඨිතසතිපුග්ගලසෙවනෙන ඨානනිසජ්ජාදීසු සතිසමුට්ඨාපනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තතාය ච සති උප්පජ්ජති. සතිකරණීයානං ධම්මානන්ති සතියා කාතබ්බානං ධම්මානං. කතත්තාති කතභාවෙන. චතුන්නං මග්ගානං කතත්තා, භාවිතත්තාති අත්ථො. සතිපරිබන්ධානං ධම්මානං හතත්තාති කාමච්ඡන්දාදීනං නාසිතභාවෙන. සතිනිමිත්තානං ධම්මානං අසම්මුට්ඨත්තාති සතියා කාරණානං කායාදිආරම්මණානං අනට්ඨභාවෙන.

සතියා සමන්නාගතත්තාති සතියා සම්මා ආගතත්තා අපරිහීනත්තා ච. වසිතත්තාති වසිභාවප්පත්තෙන. පාගුඤ්ඤතායාති පගුණභාවෙන. අපච්චොරොහණතායාති අනිවත්තනභාවෙන අපච්චොසක්කනභාවෙන.

සත්තත්තාති සභාවෙන විජ්ජමානත්තා. සන්තත්තාති නිබ්බුතසභාවත්තා. සමිතත්තාති කිලෙසානං වූපසමිතභාවත්තා. සන්තධම්මසමන්නාගතත්තාති සප්පුරිසධම්මෙහි අපරිහීනත්තා. බුද්ධානුස්සතිආදයො හෙට්ඨා වුත්තනයා එව. සරණකවසෙන සති, ඉදං සතියා සභාවපදං. පුනප්පුනං සරණතො අනුස්සරණවසෙන අනුස්සති. අභිමුඛං ගන්ත්වා විය සරණතො පටිසරණවසෙන පටිස්සති. උපසග්ගවසෙන වා වඩ්ඪිතමත්තමෙව. සරණාකාරො සරණතා. යස්මා පන සරණතාති තිණ්ණං සරණානම්පි නාමං, තස්මා තං පටිසෙධෙතුං පුන සතිග්ගහණං කතං. සතිසඞ්ඛාතා සරණතාති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. සුතපරියත්තස්ස ධාරණභාවතො ධාරණතා. අනුපවිසනසඞ්ඛාතෙන ඔගාහනට්ඨෙන අපිලාපනභාවො අපිලාපනතා. යථා හි උදකෙ ලාබුකටාහාදීනි පලවන්ති, න අනුපවිසන්ති, න තථා ආරම්මණෙ සති. ආරම්මණඤ්හි එසා අනුපවිසති, තස්මා ‘‘අපිලාපනතා’’ති වුත්තා. චිරකතචිරභාසිතානං න සම්මුස්සනභාවතො අසම්මුස්සනතා. උපට්ඨානලක්ඛණෙ ජොතනලක්ඛණෙ ච ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, සතිසඞ්ඛාතං ඉන්ද්රියං සතින්ද්රියං. පමාදෙ න කම්පතීති සතිබලං. යාථාවසති නිය්යානසති කුසලසතීති සම්මාසති. බුජ්ඣනකස්ස අඞ්ගොති බොජ්ඣඞ්ගො, පසට්ඨො සුන්දරො වා බොජ්ඣඞ්ගො සම්බොජ්ඣඞ්ගො, සතියෙව සම්බොජ්ඣඞ්ගො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො.

එකායනමග්ගොති එකමග්ගො, අයං මග්ගො න ද්වෙධාපථභූතොති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. අථ වා එකෙන අයිතබ්බොති එකායනො. එකෙනාති ගණසඞ්ගණිකං පහාය වූපකට්ඨෙන පවිවිත්තචිත්තෙන. අයිතබ්බො පටිපජ්ජිතබ්බො, අයන්ති වා එතෙනාති අයනො, සංසාරතො නිබ්බානං ගච්ඡතීති අත්ථො. එකස්ස අයනො එකායනො. එකස්සාති සෙට්ඨස්ස. සබ්බසත්තානං සෙට්ඨොව භගවා, තස්මා ‘‘භගවතො’’ති වුත්තං හොති. කිඤ්චාපි හි තෙන අඤ්ඤෙපි අයන්ති, එවං සන්තෙපි භගවතොව සො අයනො තෙන උප්පාදිතත්තා. යථාහ ‘‘සො හි බ්රාහ්මණ භගවා අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතා’’තිආදි (සං. නි. 1.215; පටි. ම. 3.5; ම. නි. 3.79). අයතීති වා අයනො, ගච්ඡති පවත්තතීති අත්ථො. එකස්මිං අයනො එකායනො. ඉමස්මිංයෙව ධම්මවිනයෙ පවත්තති, න අඤ්ඤත්ථාති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘ඉමස්මිං ඛො, සුභද්ද, ධම්මවිනයෙ අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො උපලබ්භතී’’ති (දී. නි. 2.214). දෙසනාභෙදොයෙව හෙසො, අත්ථතො පන එකොව. අපි ච එකං අයතීති එකායනො. පුබ්බභාගෙ නානාමුඛභාවනානයෙන පවත්තොපි අපරභාගෙ එකං නිබ්බානමෙව ගච්ඡතීති වුත්තං හොති. යථාහ බ්රහ්මා සහම්පති –

‘‘එකායනං ජාතිඛයන්තදස්සී, මග්ගං පජානාති හිතානුකම්පී;

එතෙන මග්ගෙන තරිංසු පුබ්බෙ, තරිස්සන්ති යෙ ච තරන්ති ඔඝ’’න්ති. (සං. නි. 5.384, 409);

මග්ගොති කෙනට්ඨෙන මග්ගො? නිබ්බානං ගමනට්ඨෙන, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගනීයට්ඨෙන ච. උපෙතොති ආසන්නං ගතො. සමුපෙතොති තතො ආසන්නතරං ගතො. උභයෙනපි සතියා අපරිහීනොති අත්ථො. උපගතොති උපගන්ත්වා ඨිතො. සමුපගතොති සම්පයුත්තො හුත්වා ඨිතො. ‘‘උපාගතො සමුපාගතො’’තිපි පාළි. උභයෙනාපි සතිසමීපං ආගතොති අත්ථො. උපපන්නොති අවියොගාපන්නො. සමුපපන්නොති පරිපුණ්ණො. සමන්නාගතොති අවිකලො විජ්ජමානො. ‘‘උපෙතො සමුපෙතොති ද්වීහි පදෙහි පවත්තං කථිතං. උපගතො සමුපගතොති ද්වීහි පදෙහි පටිවෙධො. උපපන්නො සමුපපන්නො සමන්නාගතොති තීහි පදෙහි පටිලාභො කථිතො’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

ලොකෙ වා සා විසත්තිකාති යා එසා අනෙකප්පකාරෙන වුත්තා විසත්තිකා, සා ඛන්ධලොකෙ එව, න අඤ්ඤත්ර ඛන්ධෙහි පවත්තතීති අත්ථො. ලොකෙ වා තං විසත්තිකන්ති ඛන්ධලොකෙ එව පවත්තං එතං විසත්තිකසඞ්ඛාතං තණ්හං. තරති කාමෙ පරිවජ්ජෙන්තො. උත්තරති කිලෙසෙ පජහන්තො. පතරති තෙසං පතිට්ඨාහෙතුං ඡින්දන්තො. සමතික්කමති සංසාරං අතික්කමන්තො. වීතිවත්තති පටිසන්ධිඅභබ්බුප්පත්තිකං කරොන්තො. අථ වා තරති උත්තරති කායානුපස්සනෙන. පතරති වෙදනානුපස්සනෙන. සමතික්කමති චිත්තානුපස්සනෙන. අථ වා තරති සීලෙන. උත්තරති සමාධිනා. පතරති විපස්සනාය. සමතික්කමති මග්ගෙන. වීතිවත්තති ඵලෙනාති එවමාදිනා යොජෙතබ්බං.

4. චතුත්ථගාථාය අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – යො එකං සාලිඛෙත්තාදිඛෙත්තං වා ඝරවත්ථාදිවත්ථුං වා කහාපණසඞ්ඛාතං හිරඤ්ඤං වා ගොඅස්සාදිභෙදං ගවාස්සං වා අන්තොජාතාදිදාසෙ වා භතකාදිකම්මකරෙ වා ඉත්ථිසඤ්ඤිතා ථියො වා ඤාතිබන්ධවාදිබන්ධූ වා අඤ්ඤෙ වා මනාපියරූපාදිකෙ පුථුකාමෙ අනුගිජ්ඣතීති. සාලික්ඛෙත්තන්ති යත්ථ සාලියො විරුහන්ති. වීහික්ඛෙත්තාදීසුපි එසෙව නයො. වීහීති අවසෙසවීහයො. මොදයතීති මුග්ගො. ඝරවත්ථුන්ති ඝරපතිට්ඨාපනත්ථං කතාකතභූමිභාගො. කොට්ඨකවත්ථාදීසුපි එසෙව නයො. කොට්ඨකොති ද්වාරකොට්ඨාදි. පුරෙති ඝරස්ස පුරතො. පච්ඡාති ඝරස්ස පච්ඡතො. එත්ථ ආරාමෙන්ති චිත්තං තොසෙන්තීති ආරාමො, පුප්ඵෙනපි ඵලෙනපි ඡායායපි දකෙනපි රමන්තීති අත්ථො.

පසුකාදයොති එළකාදයො. අන්තොජාතකොති අන්තොඝරදාසියා කුච්ඡිම්හි ජාතො. ධනක්කීතකොති ධනෙන කීණිත්වා පරිවත්තෙත්වා ගහිතො. සාමං වාති සයං වා. දාසබ්යන්ති දාසස්ස භාවො දාසබ්යං, තං දාසබ්යං. උපෙතීති උපගච්ඡති. අකාමකො වාති අත්තනො අරුචියා වා කරමරානීතො.

තෙ චත්තාරො පුනපි දස්සෙතුං ‘‘ආමාය දාසාපි භවන්ති හෙකෙ’’ති ආහ. ආමාය දාසාති අන්තොජාතදාසා. ‘‘යත්ථ දාසො ආමජාතො ඨිතො ථුල්ලානි ගච්ඡතී’’ති එත්ථාපි එතෙව වුත්තා. ධනෙන කීතාති ධනදාසා. සාමඤ්ච එකෙති සයං දාසා. භයාපණුන්නාති අකාමදාසා. භයෙන පණුන්නා ඛිපිතා.

භතකාති භතියා ජීවනකා. කසිකම්මාදිකම්මං කරොන්තීති කම්මකරා. උපජීවිනොති සම්මන්තනාදිනා උපගන්ත්වා නිස්සයං කත්වා ජීවන්තීති උපජීවිනො.

ඉත්ථීති ථියති එතිස්සං ගබ්භොති ඉත්ථී. පරිග්ගහොති සහායී සස්සාමිකා. මාතාපිතිබන්ධවාපි ඤාතිබන්ධු. සගොත්තො ගොත්තබන්ධු. එකාචරියකුලෙ වා එකජාතිමන්තං වා උග්ගහිතමන්තො මන්තබන්ධු. ධනුසිප්පාදිසද්ධිං උග්ගහිතකො සිප්පබන්ධු. ‘‘මිත්තබන්ධවාතිපි බන්ධූ’’ති කත්ථචි පොත්ථකෙ පාඨො දිස්සති.

ගිජ්ඣතීති කිලෙසකාමෙන පත්ථෙති. අනුගිජ්ඣතීති අනු අනු ගිජ්ඣති පුනප්පුනං පත්ථෙති. පලිගිජ්ඣතීති සමන්තතො පත්ථෙති. පලිබජ්ඣතීති විසෙසෙන පත්ථෙති. ‘‘ඔළාරිකත්තෙන නිමිත්තග්ගාහවසෙන ගිජ්ඣති, අනුගිජ්ඣති, අනුබ්යඤ්ජනග්ගාහවසෙන පලිගිජ්ඣති, පලිබජ්ඣතී’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

5. පඤ්චමගාථායං අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – තං පුග්ගලං අබලඛ්යා කිලෙසා බලීයන්ති සහන්ති මද්දන්ති. සද්ධාබලාදිවිරහෙන වා අබලං තං පුග්ගලං අබලා කිලෙසා බලීයන්ති, අබලත්තා බලීයන්තීති අත්ථො. අථ වා තං කාමගිද්ධං කාමරත්තං කාමපරියෙසන්තඤ්ච සීහාදයො ච පාකටපරිස්සයා, කායදුච්චරිතාදයො ච අපාකටපරිස්සයා මද්දන්ති. තතො අපාකටපරිස්සයෙහි අභිභූතං තං පුග්ගලං ජාතිආදිදුක්ඛං භින්නං නාවං උදකං විය අන්වෙති.

අබලාති නත්ථි එතෙසං බලන්ති අබලා, බලවිරහිතා. දුබ්බලාති මන්දපයොගාබලෙන කත්තබ්බකිච්චවිරහිතා. අප්පබලාති අප්පං පරිත්තං එතෙසං බලන්ති අප්පබලා, යුජ්ඣිතුං අසමත්ථා. අප්පථාමකාති අප්පො පරිත්තො ථාමො එතෙසං වායාමො උස්සාහොති අප්පථාමකා. හීනා නිහීනා පයොගහීනෙන. ඔමකා ථාමහීනෙන. ලාමකා පච්චයහීනෙන. ඡතුක්කා අජ්ඣාසයහීනෙන. පරිත්තා පත්තිහීනෙන. සහන්තීති මද්දන්ති ඝට්ටනං උප්පාදෙන්ති. පරිසහන්තීති සබ්බතො මද්දන්ති. අභිභවන්ති අපරාපරං උප්පත්තිවසෙන. අජ්ඣොත්ථරන්ති පුනප්පුනං උප්පත්තිවසෙන. පරියාදියන්ති සුස්සොසෙත්වා ඨානෙන. මද්දන්ති කුසලුප්පත්තිනිවාරණෙන.

සද්ධාබලන්ති සද්දහන්ති එතාය, සයං වා සද්දහති, සද්දහනමත්තමෙව වා එසාති සද්ධා. සා සද්දහනලක්ඛණා, ඔකප්පනලක්ඛණා වා, සම්පසාදනරසා උදකප්පසාදකමණි විය. පක්ඛන්දනරසා වා ඔඝුත්තරණො විය. අකාලුසියපච්චුපට්ඨානා, අධිමුත්තිපච්චුපට්ඨානා වා. සද්ධෙය්යවත්ථුපදට්ඨානා, සොතාපත්තියඞ්ගපදට්ඨානා වා. සා හත්ථවිත්තබීජානි විය දට්ඨබ්බා. අසද්ධියෙ න කම්පතීති සද්ධාබලං. වීරියබලන්ති වීරස්ස භාවො වීරියං, වීරානං වා කම්මං වීරියං, විධිනා වා නයෙන උපායෙන ඊරයිතබ්බං පවත්තයිතබ්බන්ති වීරියං. තං පනෙතං උපත්ථම්භනලක්ඛණඤ්ච පග්ගහණලක්ඛණඤ්ච වීරියං, සහජාතානං උපත්ථම්භනරසං, අසංසීදනභාවපච්චුපට්ඨානං, ‘‘සංවිග්ගො යොනිසො පදහතී’’ති වචනතො (අ. නි. 4.113) සංවෙගපදට්ඨානං, වීරියාරම්භවත්ථුපදට්ඨානං වා. සම්මා ආරද්ධං සබ්බසම්පත්තීනං මූලන්ති දට්ඨබ්බං. කොසජ්ජෙ න කම්පතීති වීරියබලං. සතියා ලක්ඛණාදීනි වුත්තානෙව.

මුට්ඨස්සච්චෙ න කම්පතීති සතිබලං. සහජාතානි සම්මා ආධීයති ඨපෙතීති සමාධි. සො පාමොක්ඛලක්ඛණො අවික්ඛෙපලක්ඛණො වා, සහජාතානං ධම්මානං ආරම්මණෙ සම්පිණ්ඩනරසො න්හානියචුණ්ණානං උදකං විය, උපසමපච්චුපට්ඨානො, ඤාණපච්චුපට්ඨානො වා. ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාති පස්සතී’’ති හි වුත්තං. විසෙසතො සුඛපදට්ඨානො නිවාතෙ පදීපච්චීනං ඨිති විය චෙතසො ඨිතීති දට්ඨබ්බො. උද්ධච්චෙ න කම්පතීති සමාධිබලං. පජානාතීති පඤ්ඤා. කිං පජානාති? ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා (මහාව. 15) නයෙන අරියසච්චානි. සා යථාසභාවපටිවෙධලක්ඛණා, අක්ඛලිතපටිවෙධලක්ඛණා වා කුසලිස්සාසඛිත්තඋසුපටිවෙධො විය, විසයොභාසනරසා පදීපො විය, අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා අරඤ්ඤගතසුදෙසකො විය. අවිජ්ජාය න කම්පතීති පඤ්ඤාබලං. හිරිබලං ඔත්තප්පබලන්ති අහිරිකෙ න කම්පතීති හිරිබලං. අනොත්තප්පෙ න කම්පතීති ඔත්තප්පබලං. අයං උභයවසෙන අත්ථවණ්ණනා හොති. කායදුච්චරිතාදීහි හිරීයතීති හිරී, ලජ්ජායෙතං අධිවචනං. තෙහි එව ඔත්තප්පතීති ඔත්තප්පං, පාපතො උබ්බෙගස්සෙතං අධිවචනං.

තෙසං නානාකරණදීපනත්ථං – ‘‘සමුට්ඨානං අධිපති, ලජ්ජාදිලක්ඛණෙන චා’’ති ඉමං මාතිකං ඨපෙත්වා අයං විත්ථාරකථා වුත්තා – අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා හිරී නාම, බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං නාම. අත්තාධිපති හිරී නාම, ලොකාධිපති ඔත්තප්පං නාම. ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතා හිරී නාම, භයසභාවසණ්ඨිතං ඔත්තප්පං නාම. සප්පතිස්සවලක්ඛණා හිරී නාම, වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්පං නාම.

තත්ථ අජ්ඣත්තසමුට්ඨානං හිරිං චතූහි කාරණෙහි සමුට්ඨාපෙති – ජාතිං පච්චවෙක්ඛිත්වා, වයං පච්චවෙක්ඛිත්වා, සූරභාවං පච්චවෙක්ඛිත්වා, බාහුසච්චං පච්චවෙක්ඛිත්වා. කථං? ‘‘පාපකරණං නාමෙතං න ජාතිසම්පන්නානං කම්මං, හීනජච්චානං කෙවට්ටාදීනං ඉදං කම්මං, මාදිසස්ස ජාතිසම්පන්නස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’’න්ති එවං තාව ජාතිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘‘පාපකරණං නාමෙතං දහරෙහි කත්තබ්බං කම්මං, මාදිසස්ස වයෙ ඨිතස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’’න්ති එවං වයං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘‘පාපකම්මං නාමෙතං දුබ්බලජාතිකානං කම්මං, මාදිසස්ස සූරභාවසම්පන්නස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’’න්ති එවං සූරභාවං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘‘පාපකම්මං නාමෙතං අන්ධබාලානං කම්මං, න පණ්ඩිතානං. මාදිසස්ස පණ්ඩිතස්ස බහුස්සුතස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’’න්ති එවං බාහුසච්චං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. එවං අජ්ඣත්තසමුට්ඨානං හිරිං චතූහි කාරණෙහි සමුට්ඨාපෙති. සමුට්ඨාපෙත්වා ච පන අත්තනො චිත්තෙ හිරිං පවෙසෙත්වා පාපකම්මං න කරොති. එවං අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා හිරී නාම හොති. කථං බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං නාම? ‘‘සචෙ ත්වං පාපකම්මං කරිස්සසි, චතූසු පරිසාසු ගරහප්පත්තො භවිස්සසි –

‘‘ගරහිස්සන්ති තං විඤ්ඤූ, අසුචිං නාගරිකො යථා;

වජ්ජිතො සීලවන්තෙහි, කථං භික්ඛු කරිස්සසී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. 1 කාමාවචරකුසල ධම්මුද්දෙසකථා) –

එවං පච්චවෙක්ඛන්තො හි බහිද්ධාසමුට්ඨිතෙන ඔත්තප්පෙන පාපකම්මං න කරොති, එවං බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං නාම හොති.

කථං අත්තාධිපති හිරී නාම? ඉධෙකච්චො කුලපුත්තො අත්තානං අධිපතිං ජෙට්ඨකං කත්වා ‘‘මාදිසස්ස සද්ධාපබ්බජිතස්ස බහුස්සුතස්ස ධුතඞ්ගධරස්ස න යුත්තං පාපකම්මං කාතු’’න්ති පාපං න කරොති. එවං අත්තාධිපති හිරී නාම හොති. තෙනාහ භගවා ‘‘සො අත්තානංයෙව අධිපතිං කරිත්වා අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙති, සාවජ්ජං පජහති, අනවජ්ජං භාවෙති, සුද්ධං අත්තානං පරිහරතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1 කාමාවචරකුසල ධම්මුද්දෙසකථා; අ. නි. 3.40).

කථං ලොකාධිපති ඔත්තප්පං නාම? ඉධෙකච්චො කුලපුත්තො ලොකං අධිපතිං ජෙට්ඨකං කත්වා පාපකම්මං න කරොති. යථාහ –

‘‘මහා ඛො පනායං ලොකසන්නිවාසො, මහන්තස්මිං ඛො පන ලොකසන්නිවාසෙ සන්ති සමණබ්රාහ්මණා ඉද්ධිමන්තො දිබ්බචක්ඛුකා පරචිත්තවිදුනො, තෙ දූරතොපි පස්සන්ති, ආසන්නාපි න දිස්සන්ති, චෙතසාපි චිත්තං ජානන්ති. තෙපි මං එවං ජානෙය්යුං ‘පස්සථ භො ඉමං කුලපුත්තං සද්ධාය අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො සමානො වොකිණ්ණො විහරති පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති. දෙවතාපි ඛො සන්ති ඉද්ධිමන්තිනියො දිබ්බචක්ඛුකා පරචිත්තවිදුනියො, තා දූරතොපි පස්සන්ති, ආසන්නාපි න දිස්සන්ති, චෙතසාපි චිත්තං ජානන්ති. තාපි මං එවං ජානෙය්යුං ‘පස්සථ භො ඉමං කුලපුත්තං සද්ධාය අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො සමානො වොකිණ්ණො විහරති පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති. සො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘ආරද්ධං ඛො පන මෙ වීරියං භවිස්සති අසල්ලීනං, උපට්ඨිතා සති අසම්මුට්ඨා, පස්සද්ධො කායො අසාරද්ධො, සමාහිතං චිත්තං එකග්ග’න්ති. සො ලොකංයෙව අධිපතිං කරිත්වා අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙති, සාවජ්ජං පජහති, අනවජ්ජං භාවෙති, සුද්ධං අත්තානං පරිහරතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1 කාමාවචරකුසල ධම්මුද්දෙසකථා; අ. නි. 3.40).

එවං ලොකාධිපති ඔත්තප්පං නාම හොති. ‘‘ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතා හිරී, භයසභාවසණ්ඨිතං ඔත්තප්ප’’න්ති එත්ථ පන ලජ්ජාති ලජ්ජනාකාරො, තෙන සභාවෙන සණ්ඨිතා හිරී. භයන්ති අපායභයං, තෙන සභාවෙන සණ්ඨිතං ඔත්තප්පං. තදුභයම්පි පාපපරිවජ්ජනෙ පාකටං හොති. එකච්චො හි යථා නාම එකො කුලපුත්තො උච්චාරපස්සාවාදීනි කරොන්තො ලජ්ජිතබ්බයුත්තකං එකං දිස්වා ලජ්ජනාකාරප්පත්තො භවෙය්ය හීළිතො, එවමෙව අජ්ඣත්තං ලජ්ජීධම්මං ඔක්කමිත්වා පාපකම්මං න කරොති. එකච්චො අපායභයභීතො හුත්වා පාපකම්මං න කරොති.

තත්රිදං ඔපම්මං – යථා හි ද්වීසු අයොගුළෙසු එකො සීතලො භවෙය්ය ගූථමක්ඛිතො, එකො උණ්හො ආදිත්තො. තත්ථ පණ්ඩිතො සීතලං ගූථමක්ඛිතත්තා ජිගුච්ඡන්තො න ගණ්හාති, ඉතරං ඩාහභයෙන. තත්ථ සීතලස්ස ගූථමක්ඛනජිගුච්ඡාය අගණ්හනං විය අජ්ඣත්තං ලජ්ජීධම්මං ඔක්කමිත්වා පාපස්ස අකරණං, උණ්හස්ස ඩාහභයෙන අගණ්හනං විය අපායභයෙන පාපස්ස අකරණං වෙදිතබ්බං.

‘‘සප්පතිස්සවලක්ඛණා හිරී, වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්ප’’න්ති ඉදම්පි ද්වයං පාපපරිවජ්ජනෙ එව පාකටං හොති. එකච්චො හි ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණා සත්ථුමහත්තපච්චවෙක්ඛණා දායජ්ජමහත්තපච්චවෙක්ඛණා සබ්රහ්මචාරිමහත්තපච්චවෙක්ඛණාති චතූහි කාරණෙහි සප්පතිස්සවලක්ඛණං හිරිං සමුට්ඨාපෙත්වා පාපං න කරොති. එකච්චො අත්තානුවාදභයං පරානුවාදභයං දණ්ඩභයං දුග්ගතිභයන්ති චතූහාකාරෙහි වජ්ජභීරුකභාවදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්පං සමුට්ඨාපෙත්වා පාපං න කරොති. තත්ථ ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණාදීනි චෙව අත්තානුවාදභයාදීනි ච විත්ථාරෙත්වා කථෙතබ්බානි. එවං වුත්තං සත්තවිධං බලං යස්ස පුග්ගලස්ස නත්ථි, තෙ කිලෙසා තං පුග්ගලං සහන්ති…පෙ… පරියාදියන්ති මද්දන්තීති.

ද්වෙ පරිස්සයාති පාකටාපාකටවසෙන ද්වෙ එව උපද්දවා, න එකං, න තීණි. තෙ විභාගතො දස්සෙතුං ‘‘කතමෙ පාකටපරිස්සයා’’තිආදිමාහ. තත්ථ කොකාති කෙකා. අයමෙව වා පාඨො. චොරාති චොරියකම්මෙහි යුත්තා. මාණවාති සාහසිකකම්මෙහි යුත්තා. කතකම්මාති සන්ධිච්ඡෙදාදිකතචොරිකකම්මා. අකතකම්මාති තං කම්මං කාතුං නික්ඛන්තා. එත්ථ අස්සූති භවෙය්යුන්ති අත්ථො. චක්ඛුරොගොති චක්ඛුස්මිං උප්පන්නරොගො, රුජතීති රොගො. චක්ඛුරොගොතිආදයො වත්ථුවසෙන වෙදිතබ්බා. නිබ්බත්තිතපසාදානඤ්හි රොගො නාම නත්ථි. කණ්ණරොගොති බහිකණ්ණරොගො. මුඛරොගොති මුඛෙ උප්පන්නරොගො. දන්තරොගොති දන්තසූලං. කාසොති ඛයරොගො. සාසොති ස්වාසො උග්ගාරරොගො. පිනාසොති බහිනාසිකාය රොගො. ඩාහොති අබ්භන්තරෙ උප්පජ්ජනකො උණ්හො. මුච්ඡාති සතිවිස්සජ්ජනකා. පක්ඛන්දිකාති ලොහිතපක්ඛන්දිකා අතිසාරො. සූලාති ආමසූලා කුච්ඡිවාතො. විසූචිකාති මහන්තො විරෙචනකො. කිලාසොති සබලො. සොසොති සුක්ඛනකො සොසබ්යාධි. අපමාරොති අමනුස්සග්ගාහො වෙරියක්ඛාබාධො. දද්දූති දද්දුපීළකා. කණ්ඩූති ඛුද්දකපීළකා. කච්ඡූති මහාකච්ඡු. රඛසාති නඛෙහි විලිඛිතට්ඨානෙ රොගො. ‘‘නඛසා’’තිපි පාළි. විතච්ඡිකාති හත්ථතලපාදතලෙසු හීරං හීරං කත්වා ඵාලෙන්තො උප්පජ්ජනකරොගො. ලොහිතපිත්තන්ති සොණිතපිත්තං, රත්තපිත්තන්ති වුත්තං හොති. මධුමෙහොති සරීරබ්භන්තරෙ උක්කට්ඨරොගො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අපි ච මධුමෙහො ආබාධො උක්කට්ඨො’’ති (පාචි. 15).

අංසාති අරිසරොගො. පීළකාති ලොහිතපීළකා. භගං දාලයතීති භගන්දලා, වච්චමග්ගං ඵාලෙතීති අත්ථො. පිත්තසමුට්ඨානාති පිත්තෙන සමුට්ඨානං උප්පත්ති එතෙසන්ති පිත්තසමුට්ඨානා. තෙ කිර ද්වත්තිංස හොන්ති. සෙම්හසමුට්ඨානාදීසුපි එසෙව නයො. සන්නිපාතිකාති වාතපිත්තසෙම්හානං සන්නිපාතෙන එකීභාවෙන උප්පන්නා. ආබාධට්ඨෙන ආබාධා. උතුපරිණාමජාති උතුපරිණාමෙන. අච්චුණ්හාති සීතෙන උප්පජ්ජනකරොගා. විසමපරිහාරජාති අතිට්ඨානනිසජ්ජාදිනා විසමපරිහාරෙන ජාතා. ඔපක්කමිකාති වධබන්ධනාදිනා උපක්කමෙන ජාතා. කම්මවිපාකජාති බලවකම්මවිපාකසම්භූතා. සීතං උණ්හං…පෙ… සම්ඵස්සොති ඉමෙ පාකටා එව. ඉති වාති එවං වා. ඉමෙ වුච්චන්තීති නිගමෙන්තො ආහ.

කතමෙ පටිච්ඡන්නපරිස්සයාති අපාකටා අච්ඡාදිතඋපද්දවා කතමෙති පුච්ඡති. තත්ථ කායදුච්චරිතන්ති පාණාතිපාතඅදින්නාදානමිච්ඡාචාරචෙතනා වෙදිතබ්බා. වචීදුච්චරිතන්ති මුසාවාදපිසුණවාචාඵරුසවාචාසම්ඵප්පලාපචෙතනා වෙදිතබ්බා. මනොදුච්චරිතන්ති අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදිට්ඨියො වෙදිතබ්බා. කායෙ පවත්තං, කායතො වා පවත්තං, දුට්ඨු චරිතං, කිලෙසපූතිකත්තා වා දුට්ඨු චරිතන්ති කායදුච්චරිතං. වචීමනොදුච්චරිතෙසුපි එසෙව නයො.

කාමීයන්තීති කාමා, පඤ්ච කාමගුණා. කාමෙසු ඡන්දො කාමච්ඡන්දො. කාමයතීති වා කාමො, කාමො එව ඡන්දො, කාමච්ඡන්දො න කත්තුකම්යතාඡන්දො, න ධම්මච්ඡන්දො වා. කාමතණ්හාව එවංනාමිකා. කුසලධම්මෙ නීවරතීති නීවරණං, කාමච්ඡන්දො එව නීවරණං කාමච්ඡන්දනීවරණං. එවං සෙසෙසුපි. බ්යාපජ්ජති තෙන චිත්තං පූතිභාවං උපගච්ඡති, බ්යාපාදයති වා විනයාචාරරූපසම්පත්තිහිතසුඛාදීනීති වා බ්යාපාදො. ථිනනතා ථිනං. මිද්ධනතා මිද්ධං, අනුස්සාහසංහනනතා අසත්තිවිඝාතතා චාති අත්ථො. ථිනඤ්ච මිද්ධඤ්ච ථිනමිද්ධං. තත්ථ ථිනං අනුස්සාහනලක්ඛණං, වීරියවිනොදනරසං, සංසීදනපච්චුපට්ඨානං. මිද්ධං අකම්මඤ්ඤතාලක්ඛණං, ඔනහනරසං, ලීනභාවපච්චුපට්ඨානං, පචලායිකානිද්දාපච්චුපට්ඨානං වා. උභයම්පි අරතිතන්දීවිජම්භිතාදීසු අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානන්ති.

උද්ධතස්ස භාවො උද්ධච්චං. තං අවූපසමලක්ඛණං වාතාභිඝාතචලජලං විය, අනවට්ඨානරසං වාතාභිඝාතචලධජපටාකං විය, භන්තත්තපච්චුපට්ඨානං පාසාණාභිඝාතසමුද්ධතභස්මං විය, චෙතසො අවූපසමො අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානං. චිත්තවික්ඛෙපොති දට්ඨබ්බං. කුච්ඡිතං කතං කුකතං, තස්ස භාවො කුක්කුච්චං. තං පච්ඡානුතාපලක්ඛණං, කතාකතානුසොචනරසං, විප්පටිසාරපච්චුපට්ඨානං, කතාකතපදට්ඨානං දාසබ්යං විය දට්ඨබ්බං. උද්ධච්චඤ්ච කුක්කුච්චඤ්ච උද්ධච්චකුක්කුච්චං. විගතා චිකිච්ඡාති විචිකිච්ඡා, සභාවං වා විචිනන්තො එතාය කිච්ඡති කිලමතීති විචිකිච්ඡා, සා සංසයලක්ඛණා, සංසප්පනරසා, අනිච්ඡයපච්චුපට්ඨානා, අනෙකංසග්ගාහපච්චුපට්ඨානා වා, අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානා. පටිපත්තිඅන්තරායකරාති දට්ඨබ්බා.

රජ්ජනලක්ඛණො රාගො. දුස්සනලක්ඛණො දොසො. මුය්හනලක්ඛණො මොහො. කුජ්ඣනලක්ඛණො කොධො, චණ්ඩික්කලක්ඛණො වා, ආඝාතකරණරසො, දූසනපච්චුපට්ඨානො. උපනන්ධනලක්ඛණො උපනාහො, වෙරඅප්පටිනිස්සජ්ජනරසො, කොධානුබන්ධභාවපච්චුපට්ඨානො. වුත්තඤ්චෙතං ‘‘පුබ්බකාලං කොධො, අපරකාලං උපනාහො’’තිආදි (විභ. 891).

පරගුණමක්ඛනලක්ඛණො මක්ඛො. තෙසං විනාසනරසො, තදච්ඡාදනපච්චුපට්ඨානො. යුගග්ගාහලක්ඛණො පළාසො, පරගුණෙහි අත්තනො ගුණානං සමීකරණරසො, පරෙසං ගුණප්පමාණෙන උපට්ඨානපච්චුපට්ඨානො.

පරසම්පත්තිඛීයනලක්ඛණා ඉස්සා, තස්ස අක්ඛමනලක්ඛණා වා, තත්ථ අනභිරතිරසා, තතො විමුඛභාවපච්චුපට්ඨානා. අත්තනො සම්පත්තිනිගූහනලක්ඛණං මච්ඡරියං, අත්තනො සම්පත්තියා පරෙහි සාධාරණභාවං අක්ඛමනරසං, සඞ්කොචනපච්චුපට්ඨානං.

කතපාපපටිච්ඡාදනලක්ඛණා මායා, තස්ස නිගූහනරසා, තදාවරණපච්චුපට්ඨානා. අත්තනො අවිජ්ජමානගුණප්පකාසනලක්ඛණං සාඨෙය්යං, තෙසං සමුදාහරණරසං, සරීරාකාරෙහිපි තෙසං විභූතකරණපච්චුපට්ඨානං.

චිත්තස්ස උද්ධුමාතභාවලක්ඛණො ථම්භො, අප්පතිස්සවවුත්තිරසො, අමද්දවපච්චුපට්ඨානො. කරණුත්තරියලක්ඛණො සාරම්භො, විපච්චනීකතාරසො, අගාරවපච්චුපට්ඨානො.

උණ්ණතිලක්ඛණො මානො, අහංකාරරසො, උද්ධුමාතභාවපච්චුපට්ඨානො. අබ්භුණ්ණතිලක්ඛණො අතිමානො, අතිවිය අහංකාරරසො, අච්චුද්ධුමාතභාවපච්චුපට්ඨානො.

මත්තභාවලක්ඛණො මදො, මදග්ගහණරසො, උම්මාදපච්චුපට්ඨානො. පඤ්චසු කාමගුණෙසු චිත්තස්ස වොස්සග්ගලක්ඛණො පමාදො, වොස්සග්ගානුප්පදනරසො, සතිවිප්පවාසපච්චුපට්ඨානොති එවං ඉමෙසං ධම්මානං ලක්ඛණාදීනි වෙදිතබ්බානි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ‘‘තත්ථ කතමො කොධො’’තිආදිනා විභඞ්ගෙ (විභ. 891) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

විසෙසතො චෙත්ථ ආමිසගිද්ධො අත්තනා අලභන්තො අඤ්ඤස්ස ලාභිනො කුජ්ඣති, තස්ස සකිං උප්පන්නො කොධො කොධොයෙව. තදුත්තරි උපනාහො. සො එවං කුද්ධො උපනය්හන්තො ච සන්තෙපි අඤ්ඤස්ස ලාභිනො ගුණං මක්ඛෙති ‘‘අහම්පි තාදිසො’’ති ච යුගග්ගාහං ගණ්හාති. අයමස්ස මක්ඛො ච පලාසො ච, සො එවං මක්ඛී පලාසී තස්ස ලාභසක්කාරාදීසු ‘‘කිං ඉමස්ස ඉමිනා’’ති ඉස්සති පදුස්සති, අයමස්ස ඉස්සා. සචෙ පනස්ස කාචි සම්පත්ති හොති, තස්සා තෙන සාධාරණභාවං න සහති, ඉදමස්ස මච්ඡෙරං. ලාභහෙතු ඛො පන අත්තනො සන්තෙපි දොසෙ පටිච්ඡාදෙති, අයමස්ස මායා. අසන්තෙපි ගුණෙ පකාසෙති, ඉදමස්ස සාඨෙය්යං. සො එවං පටිපන්නො සචෙ පන යථාධිප්පායං ලාභං ලභති, තෙන ථද්ධො හොති අමුදුචිත්තො ‘‘න ඉදං එවං කාතබ්බ’’න්ති ඔවදිතුං අසක්කුණෙය්යො, අයමස්ස ථම්භො. සචෙ පන නං කොචි කිඤ්චි වදති ‘‘න ඉදං එවං කාතබ්බ’’න්ති, තෙන සාරද්ධචිත්තො හොති, භාකුටිකමුඛො ‘‘කො මෙ ත්ව’’න්ති පසය්හභාණී, අයමස්ස සාරම්භො. තතො ථම්භෙන ‘‘අහමෙව සෙය්යො’’ති අත්තානං මඤ්ඤන්තො මානී හොති. සාරම්භෙන ‘‘කෙ ඉමෙ’’ති පරෙ අතිමඤ්ඤන්තො අතිමානී, අයමස්ස මානො ච අතිමානො ච. සො තෙහි මානාතිමානෙහි ජාතිමදාදිඅනෙකරූපං මදං ජනෙති, මත්තො සමානො කාමගුණාදිභෙදෙසු වත්ථූසු පමජ්ජති, අයමස්ස මදො ච පමාදො චාති වෙදිතබ්බං.

සබ්බෙ කිලෙසාති සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා. උපතාපනට්ඨෙන විබාධනට්ඨෙන ච කිලෙසා. කිලෙසපූතිකත්තා දුච්චරිතා. කිලෙසදරථකරණට්ඨෙන දරථා. අන්තොඩාහාදිකරණට්ඨෙන පරිළාහා. සදා තාපනට්ඨෙන සන්තාපා. අකොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන අභිසඞ්ඛරණට්ඨෙන ච සබ්බෙ අකුසලාභිසඞ්ඛාරා.

කෙනට්ඨෙනාති කෙන අත්ථෙන. අභිභවනාදිතිවිධං අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘පරිසහන්තීති පරිස්සයා’’තිආදිමාහ. පරිසහන්තීති දුක්ඛං උප්පාදෙන්ති අභිභවන්ති. පරිහානාය සංවත්තන්තීති කුසලානං ධම්මානං පරිච්චජනාය සංවත්තන්ති. තත්රාසයාති තස්මිං සරීරෙ අකුසලා ධම්මා ආසයන්ති නිවසන්ති උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. තෙ පරිස්සයාති කායදුච්චරිතාදයො උපද්දවා. කුසලානං ධම්මානං අන්තරායායාති උපරි වත්තබ්බානං සම්මාපටිපදාදිතො කොසල්ලසම්භූතානං ධම්මානං අන්තරධානාය අදස්සනත්ථාය සංවත්තන්ති. සම්මාපටිපදායාති සුන්දරාය පසට්ඨාය වා පටිපදාය, න මිච්ඡාපටිපදාය. අනුලොමපටිපදායාති අවිරුද්ධපටිපදාය, න පටිලොමපටිපදාය. අපච්චනීකපටිපදායාති න පච්චනීකපටිපදාය, අපච්චත්ථිකපටිපදාය. අන්වත්ථපටිපදායාති අත්ථඅනුගතාය පටිපදාය, උපරූපරි වඩ්ඪිතාය පටිපදාය. යථා අත්ථො, තථා පටිපජ්ජිතබ්බාය පටිපදායාති වුත්තං හොති. ‘‘අත්තත්ථපටිපදායා’’තිපි පාළි, තං න සුන්දරං. ධම්මානුධම්මපටිපදායාති ධම්මො නාම නවලොකුත්තරධම්මො. අනුධම්මො නාම විපස්සනාදි. තස්ස ධම්මස්ස අනුරූපා ධම්මපටිපදා ධම්මානුධම්මපටිපදා, තස්සා ධම්මානුධම්මපටිපදාය.

සීලෙසු පරිපූරිකාරිතායාති පාතිමොක්ඛසීලෙසු පාරිපූරිං කත්වා ඨිතතාය. ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතායාති ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.213; අ. නි. 3.16; ම. නි. 2.24; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 18) නයෙන වුත්තෙසු මනච්ඡට්ඨෙසු ඉන්ද්රියෙසු සුගොපිතද්වාරභාවස්ස. භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතායාති පටිග්ගහණාදීසු පමාණයුත්තතාය. අලංසාටකාදිං මුඤ්චිත්වා මිතභොජනතාය.

ජාගරියානුයොගස්සාති ‘‘දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහී’’ති (අ. නි. 3.16; ම. නි. 2.24) එවමාදිනා නයෙන පඤ්ච ජාගරණධම්මෙ අනුයොගස්ස. සතිසම්පජඤ්ඤස්සාති සබ්බකම්මට්ඨානභාවනානුයුත්තානං සබ්බයොගීනං සබ්බදා උපකාරකස්ස සතිසම්පජඤ්ඤස්ස.

සතිපට්ඨානානන්ති ආරම්මණෙසු ඔක්කන්තිත්වා පක්කන්දිත්වා උපට්ඨානතො පට්ඨානං, සතියෙව පට්ඨානං සතිපට්ඨානං. කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු පනස්සා අසුභදුක්ඛානිච්චානත්තාකාරගහණවසෙන සුභසුඛනිච්චත්තසඤ්ඤාපහානකිච්චසාධනවසෙන ච පවත්තිතො චතුධා පභෙදො හොති, තෙසං චතුන්නං සතිපට්ඨානානං.

චතුන්නං සම්මප්පධානානන්ති පදහන්ති එතෙනාති පධානං, සොභනං පධානං සම්මප්පධානං, සම්මා වා පදහන්ති එතෙනාති සම්මප්පධානං, සොභනං වා තං කිලෙසවිරූපත්තවිරහතො, පධානඤ්ච හිතසුඛනිප්ඵාදකට්ඨෙන සෙට්ඨභාවාවහනතො, පධානභාවකරණතො චාති සම්මප්පධානං, වීරියස්සෙතං අධිවචනං. උප්පන්නුප්පන්නානං අනුප්පන්නුප්පන්නානඤ්ච චතුන්නං අකුසලකුසලානං පහානානුප්පත්තිඋප්පාදට්ඨිතිකිච්චසාධනවසෙන පවත්තිතො පනස්ස චතුධා පභෙදො හොති, තෙසං චතුන්නං සම්මප්පධානානං.

චතුන්නං ඉද්ධිපාදානන්ති එත්ථ ඡන්දවීරියචිත්තවීමංසාසු එකෙකො ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, සමිජ්ඣති නිප්ඵජ්ජතීති අත්ථො. ඉජ්ඣන්ති වා එතාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉද්ධි. පඨමෙන අත්ථෙන ඉද්ධියෙව පාදොති ඉද්ධිපාදො, ඉද්ධිකොට්ඨාසොති අත්ථො. දුතියෙන අත්ථෙන ඉද්ධියා පාදොති ඉද්ධිපාදො, පාදොති පතිට්ඨා අධිගමුපායොති අත්ථො. තෙන හි යස්මා උපරූපරිවිසෙසසඞ්ඛාතං ඉද්ධිං පජ්ජන්ති පාපුණන්ති, තස්මා පාදොති වුච්චති. තෙසං චතුන්නං ඉද්ධිපාදානං.

සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානන්ති බොධියා, බොධිස්ස වා අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා. ඉදං වුත්තං හොති, යා එසා ධම්මසාමග්ගී යාය ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානාය ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛත්තකිලමථානුයොගඋච්ඡෙදසස්සතාභිනිවෙසාදීනං අනෙකෙසං උපද්දවානං පටිපක්ඛභූතාය සතිධම්මවිචයවීරියපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාය ධම්මසාමග්ගියා අරියසාවකො බුජ්ඣතීති කත්වා ‘‘බොධී’’ති වුච්චති, බුජ්ඣතීති කිලෙසසන්තානනිද්දාය උට්ඨහති, චත්තාරි වා අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣති, නිබ්බානමෙව වා සච්ඡිකරොති, තස්සා ධම්මසාමග්ගිසඞ්ඛාතාය බොධියා අඞ්ගාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගාදීනි විය. යො පනෙස යථාවුත්තප්පකාරාය එතාය ධම්මසාමග්ගියා බුජ්ඣතීති කත්වා අරියසාවකො ‘‘බොධී’’ති වුච්චති, තස්ස බොධිස්ස අඞ්ගාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො විය. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා ‘‘බුජ්ඣනකස්ස පුග්ගලස්ස අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා’’ති. තෙසං සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං.

අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්සාති අරියොති තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියභාවකරත්තා අරියඵලපටිලාභකරත්තා ච අරියො. අට්ඨඞ්ගානි අස්සාති අට්ඨඞ්ගිකො. ස්වායං චතුරඞ්ගිකා විය සෙනා, පඤ්චඞ්ගිකං විය ච තූරියං අඞ්ගමත්තමෙව හොති, අඞ්ගවිනිමුත්තො නත්ථි. නිබ්බානං මග්ගති, කිලෙසෙ වා මාරෙන්තො ගච්ඡතීති මග්ගො, තස්ස අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස භාවනානුයොගස්ස. ඉමෙසං කුසලානං ධම්මානන්ති වුත්තප්පකාරානං ලොකියලොකුත්තරකුසලධම්මානං. අන්තරායායාති ලොකුත්තරකුසලධම්මානං අන්තරායාය අන්තරධානාය ලොකියකුසලධම්මානං පරිච්චාගාය.

තෙසු ලොකුත්තරකුසලධම්මානං උප්පජ්ජිතුං අප්පදානට්ඨෙන පරිස්සයා නාම. තෙ හි උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣමානා උපද්දවං නාවහන්ති. තත්ථෙතෙති තස්මිං අත්තභාවෙ එතෙ. පාපකාති ලාමකා. අත්තභාවසන්නිස්සයාති අත්තභාවං උපනිස්සාය ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජන්තීති අත්තභාවසන්නිස්සයා. දකෙති උදකෙ.

වුත්තං හෙතන්ති කථිතඤ්හි එතං. සාන්තෙවාසිකොති අන්තෙවාසිකසඞ්ඛාතෙන කිලෙසෙන සහ වසතීති සාන්තෙවාසිකො. සාචරියකොති සමුදාචරණසඞ්ඛාතෙන කිලෙසෙන සහ වසතීති සාචරියකො.

චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං පස්සිත්වා. උපරි සොතෙන සද්දං සුත්වාතිආදීසුපි එසෙව නයො. උප්පජ්ජන්තීති සමුදාචරන්ති. සරසඞ්කප්පාති නානාරම්මණෙ සංසරණවසෙන උප්පන්නා පරිකප්පා. සංයොජනියාති ආරම්මණභාවං උපගන්ත්වා සංයොජනසම්බන්ධනෙන සංයොජනානං හිතා. ත්යස්සාති තෙ පාපකා අස්ස පුග්ගලස්ස. අන්තො වසන්තීති අබ්භන්තරෙ චිත්තෙ නිවසන්ති. අන්වාසවන්තීති කිලෙසසන්තානං අනුගන්ත්වා භුසං සවන්ති අනුබන්ධන්ති. තෙ නන්ති තං පුග්ගලං එතෙ අකුසලා ධම්මා. සමුදාචරන්තීති සම්මා ආචරන්ති පවත්තන්තීති අත්ථො.

කිලිස්සනට්ඨෙන මලා. සත්තුඅත්ථෙන අමිත්තා. වෙරිඅත්ථෙන සපත්තා. හනනට්ඨෙන වධකා. පච්චාමිත්තට්ඨෙන පච්චත්ථිකා. අථ වා මලා සූරියස්සොපක්කිලෙසවලාහකා විය. අමිත්තා සූරියස්ස ධූමං විය. සපත්තා සූරියස්ස හිමං විය. වධකා සූරියස්ස රජං විය. පච්චත්ථිකා සූරියස්ස රාහු විය. ‘‘මලා සුවණ්ණස්ස මලං විය චිත්තප්පභානාසකා. අමිත්තා කාළලොහමලං විය චිත්තෙ සිනිද්ධභාවනාසකා, සපත්තා යුගනද්ධං යුජ්ඣන්තා සපත්තා විය චිත්තෙ පතිට්ඨිතධම්මධංසකා. වධකා මනුස්සඝාතකා විය ධම්මඝාතකා. පච්චත්ථිකා රඤ්ඤා උපගතස්ස විනාසො විය මොක්ඛමග්ගස්ස පටිසෙධකා’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

අනත්ථජනනොති න අත්ථං අනත්ථං, තං අනත්ථං උප්පාදෙතීති අනත්ථජනනො. කො සො? ලොභො. චිත්තප්පකොපනොති චිත්තස්ස පකොපනො චලනො, කුසලං නිවාරෙත්වා චිත්තං රුන්ධතීති අත්ථො. භයමන්තරතො ජාතන්ති අබ්භන්තරෙ අත්තනො චිත්තෙයෙව ජාතං, අනත්ථජනනාදිභයහෙතු. තං ජනො නාවබුජ්ඣතීති තං භයං බාලමහාජනො අවගන්ත්වා ඔතරිත්වා න ජානාති. අත්ථන්ති ලුද්ධො පුග්ගලො ලොකියලොකුත්තරඅත්ථං න ජානාති. ධම්මන්ති තස්ස හෙතුං. අන්ධතමන්ති බහලන්ධකාරං. යන්ති යස්මා, යං නරං වා. සහතෙති අභිභවති.

අජ්ඣත්තන්ති සකසන්තානෙ. උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජන්තීති පුබ්බන්තතො උද්ධං උප්පජ්ජමානා අහිතාය උප්පජ්ජන්ති දුක්ඛාය. තදුභයෙන අඵාසුවිහාරාය. අහිතායාති චෙතසිකදුක්ඛත්ථාය. දුක්ඛායාති කායිකදුක්ඛත්ථාය. අඵාසුවිහාරායාති තදුභයෙන න සුඛවිහාරත්ථාය. අථ වා ‘‘උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජන්තීති භවඞ්ගචලනතො පට්ඨාය යාව වොට්ඨබ්බනා, තාව උප්පජ්ජමානා නාම. වොට්ඨබ්බනං පන පත්වා අනිවත්තනභාවෙන උප්පජ්ජන්ති නාමා’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

තචසාරංව සම්ඵලන්ති අත්තනො ඵලෙන නාසිතං තචසාරසඞ්ඛාතං වෙළු විය. අරතීති කුසලෙසු ධම්මෙසු උක්කණ්ඨිතතා. රතීති පඤ්චකාමගුණෙ අභිරති. ලොමහංසොති කණ්ටකසදිසො හුත්වා උද්ධග්ගලොමො. ඉතොනිදානාති අයං අත්තභාවො නිදානං පච්චයො එතෙසන්ති ඉතොනිදානා. ඉතොජාති ඉතො අත්තභාවතො ජාතා. ඉතො සමුට්ඨාය මනොවිතක්කාති යථා දීඝසුත්තකෙන පාදෙ බද්ධං කාකං කුමාරකා තස්ස සුත්තස්ස පරියන්තං අඞ්ගුලිං වෙඨෙත්වා ඔස්සජ්ජන්ති, සො දූරං ගන්ත්වාපි පුන තෙසං පාදමූලෙයෙව පතති, එවමෙව ඉතො අත්තභාවතො සමුට්ඨාය පාපවිතක්කා චිත්තං ඔස්සජ්ජන්ති.

‘‘සාන්තෙවාසිකො’’තිආදිකං පඨමසුත්තං කිලෙසෙන සහවාසං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තරාමලා’’තිආදිකං දුතියං කුසලධම්මමලීනකරණවසෙන අත්ථානත්ථස්ස අජානනවසෙන ච. ‘‘තයො ඛො, මහාරාජ, පුරිසස්ස ධම්මා අජ්ඣත්තං උප්පජ්ජමානා’’තිආදිකං තතියං අත්තනො නිස්සයඝාතනවසෙන. ‘‘රාගො ච දොසො ච ඉතොනිදානා’’තිආදිකං චතුත්ථං කිලෙසානං පතිට්ඨාදස්සනවසෙන වුත්තන්ති ඤාතබ්බං.

තතො තතො පරිස්සයතොති තම්හා තම්හා උපද්දවා. තං පුග්ගලන්ති වුත්තප්පකාරකිලෙසසමඞ්ගීපුග්ගලං. දුක්ඛං අන්වෙතීති දුක්ඛං අනු එති මාතු පච්ඡතො ඛීරපිවකො විය. අනුගච්ඡතීති සමීපං ගච්ඡති චොරඝාතකො විය වජ්ඣප්පත්තස්ස. අන්වායිකං හොතීති සම්පත්තං හොති ධම්මගන්ථිකාය පරිච්ඡෙදො විය. ජාතිදුක්ඛන්ති ජාතිසද්දස්ස තාව අනෙකෙ අත්ථා පවෙදිතා. යථා –

භවො කුලං නිකායො ච, සීලං පඤ්ඤත්ති ලක්ඛණං;

පසූති සන්ධි චෙවාති, ජාතිඅත්ථා පවෙදිතා.

තථා හිස්ස ‘‘එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො’’තිආදීසු (පාරා. 12; දී. නි. 1.31; ම. නි. 2.257) භවො අත්ථො. ‘‘අක්ඛිත්තො අනුපක්කුට්ඨො ජාතිවාදෙනා’’ති (දී. නි. 1.303) එත්ථ කුලං. ‘‘අත්ථි, විසාඛෙ, නිගණ්ඨා නාම සමණජාතී’’ති (අ. නි. 3.71) එත්ථ නිකායො. ‘‘යතොහං, භගිනි, අරියාය ජාතියා ජාතො නාභිජානාමී’’ති (ම. නි. 2.351) එත්ථ අරියසීලං. ‘‘තිරියා නාම තිණජාති නාභියා උග්ගන්ත්වා නභං ආහච්ච ඨිතා අහොසී’’ති (අ. නි. 5.196) එත්ථ පඤ්ඤත්ති. ‘‘ජාති ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතා’’ති (ධාතු. 71) එත්ථ සඞ්ඛතලක්ඛණං. ‘‘සම්පතිජාතො, ආනන්ද, බොධිසත්තො’’ති (දී. නි. 2.31; ම. නි. 3.207) එත්ථ පසූති. ‘‘භවපච්චයා ජාතී’’ති (මහාව. 1; උදා. 1; ම. නි. 1.403; සං. නි. 2.53; විභ. 225; කථා. 450) ච, ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා’’ති (මහාව. 14; විභ. 190; දී. නි. 2.387; ම. නි. 2.373; සං. නි. 5.1081; පටි. ම. 2.30) ච එත්ථ පරියායතො පටිසන්ධික්ඛණො, නිප්පරියායතො පන තත්ථ තත්ථ නිබ්බත්තමානානං සත්තානං යෙ යෙ ඛන්ධා පාතුභවන්ති, තෙසං තෙසං පඨමපාතුභාවො ජාති නාම.

කස්මා පනෙසා ජාති දුක්ඛාති චෙ? අනෙකෙසං දුක්ඛානං වත්ථුභාවතො. අනෙකානි හි දුක්ඛානි. සෙය්යථිදං – දුක්ඛදුක්ඛං විපරිණාමදුක්ඛං සඞ්ඛාරදුක්ඛං පටිච්ඡන්නදුක්ඛං අප්පටිච්ඡන්නදුක්ඛං පරියායදුක්ඛං නිප්පරියායදුක්ඛන්ති.

තත්ථ කායිකචෙතසිකා දුක්ඛවෙදනා සභාවතො ච නාමතො ච දුක්ඛත්තා ‘‘දුක්ඛදුක්ඛ’’න්ති වුච්චති.

සුඛවෙදනා විපරිණාමෙන දුක්ඛුප්පත්තිහෙතුතො විපරිණාමදුක්ඛං. උපෙක්ඛාවෙදනා චෙව අවසෙසා ච තෙභූමකා සඞ්ඛාරා උදයබ්බයපීළිතත්තා සඞ්ඛාරදුක්ඛං.

කණ්ණසූලදන්තසූලරාගජපරිළාහදොසමොහජපරිළාහාදි කායිකචෙතසිකො ආබාධො පුච්ඡිත්වා ජානිතබ්බතො උපක්කමස්ස ච අපාකටභාවතො පටිච්ඡන්නදුක්ඛං. අපාකටදුක්ඛන්තිපි වුච්චති.

ද්වත්තිංසකම්මකාරණාදිසමුට්ඨානො ආබාධො අපුච්ඡිත්වාව ජානිතබ්බතො උපක්කමස්ස ච පාකටභාවතො අප්පටිච්ඡන්නදුක්ඛං. පාකටදුක්ඛන්තිපි වුච්චති.

ඨපෙත්වා දුක්ඛදුක්ඛං සෙසං දුක්ඛසච්චවිභඞ්ගෙ ආගතං ජාතිආදි සබ්බම්පි තස්ස තස්ස දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො පරියායදුක්ඛං. දුක්ඛදුක්ඛං පන නිප්පරියායදුක්ඛන්ති වුච්චති.

තත්රායං ජාති යං තං බාලපණ්ඩිතසුත්තාදීසු (ම. නි. 3.246 ආදයො) භගවතාපි උපමාවසෙන පකාසිතං ආපායිකං දුක්ඛං, යඤ්ච සුගතියම්පි මනුස්සලොකෙ ගබ්භොක්කන්තිමූලකාදිභෙදං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, තස්ස වත්ථුභාවතො දුක්ඛා.

තත්රිදං ගබ්භොක්කන්තිමූලකාදිභෙදං දුක්ඛං – අයඤ්හි සත්තො මාතුකුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තමානො න උප්පලපදුමපුණ්ඩරිකාදීසු නිබ්බත්තති, අථ ඛො හෙට්ඨා ආමාසයස්ස උපරි පක්කාසයස්ස උදරපටලපිට්ඨිකණ්ටකානං වෙමජ්ඣෙ පරමසම්බාධෙ තිබ්බන්ධකාරෙ නානාකුණපගන්ධපරිභාවිතෙ අසුචිපරමදුග්ගන්ධපවනවිචරිතෙ අධිමත්තජෙගුච්ඡෙ කුච්ඡිප්පදෙසෙ පූතිමච්ඡපූතිකුම්මාසචන්දනිකාදීසු කිමි විය නිබ්බත්තති. සො තත්ථ නිබ්බත්තො දස මාසෙ මාතුකුච්ඡිසම්භවෙන උස්මනා පුටපාකං විය පච්චමානො පිට්ඨපිණ්ඩි විය සෙදියමානො සමිඤ්ජනපසාරණාදිවිරහිතො අධිමත්තං දුක්ඛං පච්චනුභොතීති, ඉදං තාව ගබ්භොක්කන්තිමූලකං දුක්ඛං.

යං පන සො මාතු සහසා උපක්ඛලනගමනනිසීදනවුට්ඨානපරිවත්තනාදීසු සුරාධුත්තහත්ථගතො එළකො විය අහිතුණ්ඩිකහත්ථගතො සප්පපොතකො විය ච ආකඩ්ඪනපරිකඩ්ඪනඔධුනනද්ධුනනාදිනා උපක්කමෙන අධිමත්තං දුක්ඛං අනුභවති, යඤ්ච මාතු සීතුදකපානකාලෙ සීතනරකුපපන්නො විය උණ්හයාගුභත්තාදිඅජ්ඣොහරණකාලෙ අඞ්ගාරවුට්ඨිසම්පරිකිණ්ණො විය ලොණම්බිලාදිඅජ්ඣොහරණකාලෙ ඛාරාපටිච්ඡකාදිකම්මකාරණපත්තො විය තිබ්බං දුක්ඛං අනුභොති, ඉදං ගබ්භපරිහරණමූලකං දුක්ඛං.

යං පනස්ස මූළ්හගබ්භාය මාතුයා මිත්තාමච්චසුහජ්ජාදීහිපි අදස්සනාරහෙ දුක්ඛුප්පත්තිට්ඨානෙ ඡෙදනඵාලනාදීහි දුක්ඛං උප්පජ්ජති, ඉදං ගබ්භවිපත්තිමූලකං දුක්ඛං.

යං විජායමානාය මාතුයා කම්මජෙහි වාතෙහි පරිවත්තෙත්වා නරකපපාතං විය අතිභයානකං යොනිමග්ගං පටිපාතියමානස්ස පරමසම්බාධෙන ච යොනිමුඛෙන තාළච්ඡිග්ගළෙන විය මහානාගස්ස නිකඩ්ඪියමානස්ස නරකසත්තස්ස විය ච සඞ්ඝාතපබ්බතෙහි විචුණ්ණියමානස්ස දුක්ඛං උප්පජ්ජති, ඉදං විජායනමූලකං දුක්ඛං.

යං පන ජාතස්ස තරුණවණසදිසසුඛුමාලසරීරස්ස හත්ථග්ගහණන්හාපනධොවනචොළපරිමජ්ජනාදිකාලෙ සූචිමුඛඛුරධාරාහි විජ්ඣනඵාලනසදිසං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, ඉදං මාතුකුච්ඡිතො බහිනික්ඛමනමූලකං දුක්ඛං.

යං පන තතො පරං පවත්තියං අත්තනාව අත්තානං වධෙන්තස්ස අචෙලකවතාදිවසෙන ආතාපනපරිතාපනානුයොගමනුයුත්තස්ස කොධවසෙන අභුඤ්ජන්තස්ස උබ්බන්ධන්තස්ස ච දුක්ඛං හොති, ඉදං අත්තූපක්කමමූලකං දුක්ඛං.

යං පන පරතො වධබන්ධනාදීනි අනුභවන්තස්ස දුක්ඛං උප්පජ්ජති, ඉදං පරූපක්කමමූලකං දුක්ඛන්ති.

ඉති ඉමස්ස සබ්බස්සාපි දුක්ඛස්ස අයං ජාති වත්ථුමෙව හොති, ඉදං ජාතිදුක්ඛං අන්වෙති.

ජරාදුක්ඛන්ති දුවිධා ජරා – සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච ඛණ්ඩිච්චාදිසම්මතො සන්තතියං එකභවපරියාපන්නො ඛන්ධපුරාණභාවො ච, සා ඉධ අධිප්පෙතා. සා පනෙසා දුක්ඛා සඞ්ඛාරදුක්ඛභාවතො චෙව දුක්ඛවත්ථුතො ච. යං හිදං අඞ්ගපච්චඞ්ගසිථිලභාවතො ඉන්ද්රියවිකාරවිරූපතා යොබ්බනවිනාසබලූපඝාතසතිමතිවිප්පවාසපරපරිභවාදිඅනෙකපච්චයං කායිකචෙතසිකං දුක්ඛමුප්පජ්ජති, ජරා තස්ස වත්ථු. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘අඞ්ගානං සිථිලභාවා, ඉන්ද්රියානං විකාරතො;

යොබ්බනස්ස විනාසෙන, බලස්ස උපඝාතතො.

‘‘විප්පවාසා සතාදීනං, පුත්තදාරෙහි අත්තනො;

අප්පසාදනීයතො චෙව, භිය්යො බාලත්තපත්තියා.

‘‘පප්පොති දුක්ඛං යං මච්චො, කායිකං මානසං තථා;

සබ්බමෙතං ජරාහෙතු, යස්මා තස්මා ජරා දුඛා’’ති. (විභ. අට්ඨ. 192; විසුද්ධි. 2.542);

ඉදං ජරාදුක්ඛං අන්වෙතීති සම්බන්ධො. බ්යාධීති විවිධං දුක්ඛං ආදහති විදහතීති බ්යාධි. බ්යාධයති තාපයති කම්පයතීති වා බ්යාධි.

මරණදුක්ඛන්ති එත්ථාපි දුවිධං මරණං සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච, යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ජරාමරණං ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිත’’න්ති (ධාතු. 71). එකභවපරියාපන්නජීවිතින්ද්රියපබන්ධවිච්ඡෙදො ච, යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘නිච්චං මරණතො භය’’න්ති (සු. නි. 581; ජා. 1.11.88). තං ඉධ අධිප්පෙතං. ජාතිපච්චයා මරණං උපක්කමමරණං සරසමරණං ආයුක්ඛයමරණං පුඤ්ඤක්ඛයමරණන්තිපි තස්සෙව නාමං. පුන ඛණිකමරණං සම්මුතිමරණං සමුච්ඡෙදමරණන්ති අයම්පි භෙදො වෙදිතබ්බො. පවත්තෙ රූපාරූපධම්මානං භෙදො ඛණිකමරණං නාම. තිස්සො මතො ඵුස්සො මතොති ඉදං පරමත්ථතො සත්තස්ස අභාවා, සස්සං මතං, රුක්ඛො මතොති ඉදම්පි ජීවිතින්ද්රියස්ස අභාවා සම්මුතිමරණං නාම. ඛීණාසවස්ස අප්පටිසන්ධිකා කාලකිරියා සමුච්ඡෙදමරණං නාම. බාහිරසම්මුතිමරණං ඨපෙත්වා ඉතරං සම්මුතිමරණඤ්ච ඉධ යථාවුත්තප්පබන්ධවිච්ඡෙදනභාවෙන සඞ්ගහිතං, දුක්ඛස්ස පන වත්ථුභාවතො දුක්ඛං. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘පාපස්ස පාපකම්මාදි-නිමිත්තමනුපස්සතො;

භද්දස්සාපසහන්තස්ස, වියොගං පියවත්ථුකං;

මීයමානස්ස යං දුක්ඛං, මානසං අවිසෙසතො.

‘‘සබ්බෙසඤ්චාපි යං සන්ධි-බන්ධනච්ඡෙදනාදිකං;

විතුජ්ජමානමම්මානං, හොති දුක්ඛං සරීරජං.

‘‘අසය්හමප්පතිකාරං, දුක්ඛස්සෙතස්සිදං යතො;

මරණං වත්ථු තෙනෙතං, දුක්ඛමිච්චෙව භාසිත’’න්ති. (විභ. අට්ඨ. 193; විසුද්ධි. 2.543);

සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසදුක්ඛන්ති එත්ථ සොකාදීසු සොකො නාම ඤාතිබ්යසනාදීහි ඵුට්ඨස්ස අන්තොනිජ්ඣානලක්ඛණො චිත්තසන්තාපො. දුක්ඛො පනස්ස දුක්ඛදුක්ඛත්තා චෙව දුක්ඛස්ස ච වත්ථුභාවතො. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘සත්තානං හදයං සොකො, සල්ලං විය විතුජ්ජති;

අග්ගිතත්තොව නාරාචො, භුසඤ්ච ඩහතෙ පුන.

‘‘සමාවහති ච බ්යාධි-ජරාමරණභෙදනං;

දුක්ඛම්පි විවිධං යස්මා, තස්මා දුක්ඛොති වුච්චතී’’ති. (විභ. අට්ඨ. 194; විසුද්ධි. 2.544);

පරිදෙවො නාම ඤාතිබ්යසනාදීහි ඵුට්ඨස්ස වචීපලාපො. දුක්ඛො පනස්ස සංසාරදුක්ඛභාවතො දුක්ඛවත්ථුතො ච. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘යං සොකසල්ලවිහතො පරිදෙවමානො, කණ්ඨොට්ඨතාලුතලසොසජමප්පසය්හං;

භිය්යොධිමත්තමධිගච්ඡතියෙව දුක්ඛං, දුක්ඛොති තෙන භගවා පරිදෙවමාහා’’ති. (විභ. අට්ඨ. 195; විසුද්ධි. 2.545);

දුක්ඛං නාම කායපීළනලක්ඛණං කායිකං දුක්ඛං. දුක්ඛං පනස්ස දුක්ඛදුක්ඛත්තා චෙව මානසදුක්ඛාවහනතො ච. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘පීළෙති කායිකමිදං, දුක්ඛං දුක්ඛඤ්ච මානසං භිය්යො;

ජනයති යස්මා තස්මා, දුක්ඛන්ති විසෙසතො වුත්ත’’න්ති. (විභ. අට්ඨ. 196-197; විසුද්ධි. 2.546);

දොමනස්සං නාම චිත්තපීළනලක්ඛණං මානසං දුක්ඛං. දුක්ඛං පනස්ස දුක්ඛදුක්ඛත්තා චෙව කායිකදුක්ඛාවහනතො ච. චෙතොදුක්ඛසමප්පිතා හි කෙසෙ පකිරිය කන්දන්ති, උරානි පතිපිසෙන්ති, ආවට්ටන්ති, විවට්ටන්ති, ඡින්නපපාතං පපතන්ති, සත්ථං ආහරන්ති, විසං ඛාදන්ති, රජ්ජුයා උබ්බන්ධන්ති, අග්ගිං පවිසන්ති, නානප්පකාරං දුක්ඛං අනුභවන්ති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘පීළෙති යතො චිත්තං, කායස්ස ච පීළනං සමාවහති;

දුක්ඛන්ති දොමනස්සම්පි, දොමනස්සං තතො අහූ’’ති. (විභ. අට්ඨ. 196-197; විසුද්ධි. 2.547);

උපායාසො නාම ඤාතිබ්යසනාදීහි ඵුට්ඨස්ස අධිමත්තචෙතොදුක්ඛප්පභාවිතො දොසොයෙව. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නො එකො ධම්මොති එකෙ. දුක්ඛො පනස්ස සඞ්ඛාරදුක්ඛභාවතො චිත්තං පරිදහනතො කායස්ස විහනනතො ච. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘චිත්තස්ස ච පරිදහනා, කායස්ස විහනනතො ච අධිමත්තං;

යං දුක්ඛමුපායාසො, ජනෙති දුක්ඛො තතො වුත්තො’’ති. (විභ. අට්ඨ. 198; විසුද්ධි. 2.548);

එත්ථ ච මන්දග්ගිනා අන්තොභාජනෙ පාකො විය සොකො, තික්ඛග්ගිනා පච්චමානස්ස භාජනතො බහි නික්ඛමනං විය පරිදෙවො, බහි නික්ඛන්තාවසෙසස්ස නික්ඛමිතුම්පි අප්පහොන්තස්ස අන්තොභාජනෙයෙව යාව පරික්ඛයා පාකො විය උපායාසො දට්ඨබ්බො.

නෙරයිකං දුක්ඛන්ති නිරයෙ පඤ්චවිධබන්ධනාදිකං දුක්ඛං අන්වෙති, තං දෙවදූතසුත්තෙන දීපෙතබ්බං. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘ජායෙථ නො චෙ නරකෙසු සත්තො, තත්ථග්ගිදාහාදිකමප්පසය්හං;

ලභෙථ දුක්ඛං නු කුහිං පතිට්ඨං, ඉච්චාහ දුක්ඛාති මුනීධ ජාති’’න්ති. (විභ. අට්ඨ. 191; විසුද්ධි. 2.541);

තිරච්ඡානයොනිකං දුක්ඛන්ති තිරච්ඡානෙසු කසාපතොදතාළනවිජ්ඣනාදිකං අනෙකවිධං දුක්ඛං අන්වෙති, තං බාලපණ්ඩිතසුත්තතො ගහෙතබ්බං. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘දුක්ඛං තිරච්ඡෙසු කසාපතොදදණ්ඩාභිඝාතාදිභවං අනෙකං;

යං තං කථං තත්ථ භවෙය්ය ජාතිං, විනා තහිං ජාති තතොපි දුක්ඛා’’ති. (විභ. අට්ඨ. 191; විසුද්ධි. 2.541);

පෙත්තිවිසයිකං දුක්ඛන්ති පෙතෙසු පන ඛුප්පිපාස වාතාතපාදිනිබ්බත්තං දුක්ඛඤ්ච ලොකන්තරෙ තිබ්බන්ධකාරෙ අසය්හසීතාදිදුක්ඛඤ්ච අන්වෙති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘පෙතෙසු දුක්ඛං පන ඛුප්පිපාසාවාතාතපාදිප්පභවං විචිත්තං;

යස්මා අජාතස්ස න තත්ථ අත්ථි, තස්මාපි දුක්ඛං මුනි ජාතිමාහ.

‘‘තිබ්බන්ධකාරෙ ච අසය්හසීතෙ, ලොකන්තරෙ යං අසුරෙසු දුක්ඛං;

න තං භවෙ තත්ථ න චස්ස ජාති, යතො අයං ජාති තතොපි දුක්ඛා’’ති. (විභ. අට්ඨ. 191; විසුද්ධි. 2.541);

මානුසිකං දුක්ඛන්ති මනුස්සෙසු වධබන්ධනාදිකං දුක්ඛං. ගබ්භොක්කන්තිමූලකං දුක්ඛන්ති ‘‘අයඤ්හි සත්තො මාතුකුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තමානො න උප්පලපදුමපුණ්ඩරිකාදීසු නිබ්බත්තතී’’තිආදිනා නයෙන යං ජාතිදුක්ඛං වුත්තං, ඉදං තාව ගබ්භොක්කන්තිමූලකං දුක්ඛං අන්වෙති. ගබ්භෙ ඨිතිමූලකං දුක්ඛන්ති යං පන ‘‘සො මාතු සහසා උපක්ඛලනගමනනිසීදනා’’තිආදිනා නයෙන යං තිබ්බං දුක්ඛං වුත්තං, ඉදං ගබ්භෙ ඨිතිමූලකං දුක්ඛං අන්වෙති. ගබ්භා වුට්ඨානමූලකං දුක්ඛන්ති ‘‘යං පනස්ස මූළ්හගබ්භාය මාතුයා මිත්තාමච්චසුහජ්ජාදීහිපි අදස්සනාරහෙ දුක්ඛුප්පත්තිට්ඨානෙ’’තිආදිනා නයෙන යං දුක්ඛං වුත්තං, ඉදං මාතුකුච්ඡිතො බහි නික්ඛන්තමූලකං දුක්ඛං අන්වෙති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘යඤ්චාපි ගූථනරකෙ විය මාතුගබ්භෙ,

සත්තො වසං චිරමතො බහි නික්ඛමනඤ්ච;

පප්පොති දුක්ඛමතිඝොරමිදම්පි නත්ථි,

ජාතිං විනා ඉතිපි ජාති අයඤ්හි දුක්ඛා.

‘‘කිං භාසිතෙන බහුනා නනු යං කුහිඤ්චි,

අත්ථීධ කිඤ්චිරපි දුක්ඛමිදං කදාචි;

නෙවත්ථි ජාතිවිරහෙ යදතො මහෙසි,

දුක්ඛාති සබ්බපඨමං ඉමමාහ ජාති’’න්ති. (විභ. අට්ඨ. 191; විසුද්ධි. 2.541);

ජාතස්සූපනිබන්ධකං දුක්ඛන්ති ජාතස්ස උපනිබන්ධනං න්හානලෙපනඛාදනපිවනාදිජග්ගනදුක්ඛං අන්වෙති. ජාතස්ස පරාධෙය්යකං දුක්ඛන්ති පරස්ස අඤ්ඤස්ස ආයත්තං ඉස්සරියදුක්ඛං අන්වෙති. ‘‘සබ්බං පරවසං දුක්ඛ’’න්ති හි වුත්තං. අත්තූපක්කමං දුක්ඛන්ති යං අත්තනාව අත්තානං වධෙන්තස්ස අචෙලකවතාදිවසෙන ආතාපනපරිතාපනානුයොගමනුයුත්තස්ස කොධවසෙන අභුඤ්ජන්තස්ස උබ්බන්ධන්තස්ස ච දුක්ඛං හොති, ඉදං අත්තූපක්කමං දුක්ඛං අන්වෙති. පරූපක්කමං දුක්ඛන්ති යං පරතො වධබන්ධනාදීනි අනුභවන්තස්ස උප්පජ්ජති, ඉදං පරූපක්කමං දුක්ඛං අන්වෙති. දුක්ඛදුක්ඛන්ති කායිකචෙතසිකා දුක්ඛා වෙදනා සභාවතො ච නාමතො ච දුක්ඛත්තා දුක්ඛදුක්ඛං, ඉදං දුක්ඛදුක්ඛං අන්වෙති. සඞ්ඛාරදුක්ඛන්ති උපෙක්ඛාවෙදනා චෙව අවසෙසා ච තෙභූමකසඞ්ඛාරා උදයබ්බයපීළිතත්තා සඞ්ඛාරදුක්ඛං, ඉදං සඞ්ඛාරදුක්ඛං අන්වෙති. විපරිණාමදුක්ඛන්ති සුඛවෙදනා විපරිණාමදුක්ඛස්ස හෙතුතො විපරිණාමදුක්ඛං, ඉදං විපරිණාමදුක්ඛං අන්වෙති.

මාතුමරණන්ති මාතුයා මරණං. පිතුමරණන්ති පිතුනො මරණං. භාතුමරණන්ති ජෙට්ඨකනිට්ඨභාතූනං මරණං. භගිනිමරණන්ති ජෙට්ඨකනිට්ඨභගිනීනං මරණං. පුත්තමරණන්ති පුත්තානං මරණං. ධීතුමරණන්ති ධීතූනං මරණං. ඤාතිබ්යසනං දුක්ඛන්ති ඤාතීනං බ්යසනං, චොරරොගභයාදීහි ඤාතික්ඛයො, ඤාතිවිනාසොති අත්ථො. තෙන ඤාතිබ්යසනෙන ඵුට්ඨස්ස අජ්ඣොත්ථටස්ස අභිභූතස්ස උප්පන්නං දුක්ඛං ඤාතිබ්යසනං දුක්ඛං, තං ඤාතිබ්යසනං දුක්ඛං අන්වෙති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අයං පන විසෙසො – භොගානං බ්යසනං භොගබ්යසනං, රාජචොරාදිවසෙන භොගක්ඛයො, භොගවිනාසොති අත්ථො. වුත්තනයෙන තං භොගබ්යසනං දුක්ඛං අන්වෙති. රොගබ්යසනන්ති රොගො එව බ්යසනං රොගබ්යසනං. රොගො හි ආරොග්යං බ්යසති විනාසෙතීති බ්යසනං, වුත්තනයෙන තං රොගබ්යසනං දුක්ඛං අන්වෙති. සීලබ්යසනං දුක්ඛන්ති සීලස්ස බ්යසනං සීලබ්යසනං, දුස්සීල්යස්සෙතං නාමං. වුත්තනයෙන තං සීලබ්යසනං දුක්ඛං අන්වෙති. සම්මාදිට්ඨිං විනාසයමානා උප්පන්නා දිට්ඨියෙව බ්යසනං දිට්ඨිබ්යසනං, වුත්තනයෙන තං දිට්ඨිබ්යසනං දුක්ඛං අන්වෙති. එත්ථ ච පුරිමානි ද්වෙ අනිප්ඵන්නානි, පච්ඡිමානි තීණි නිප්ඵන්නානි තිලක්ඛණාහතානි. පුරිමානි ච තීණි නෙව කුසලානි නාකුසලානි. සීලදිට්ඨිබ්යසනද්වයං අකුසලං.

යථාති ඔපම්මෙ. භින්නං නාවන්ති සිථිලබන්ධනං නාවං, ජජ්ජරීභූතං වා පදරුග්ඝාටිමං වා. දකමෙසින්ති උදකදායිං උදකප්පවෙසනිං. තතො තතො උදකං අන්වෙතීති තතො තතො භින්නට්ඨානතො උදකං පවිසති. පුරතොපීති නාවාය පුරිමභාගතොපි. පච්ඡතොපීති තස්සා පච්ඡිමභාගතොපි. හෙට්ඨතොපීති අධොභාගතොපි. පස්සතොපීති උභයපස්සතොපි. යං අන්තරන්තරා න වුත්තං, තං පාඨානුසාරෙන වෙදිතබ්බං.

තස්මා කායගතාසතිආදිභාවනාය ජන්තු, සදා සතො හුත්වා වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදවසෙන රූපාදීසු වත්ථුකාමෙසු සබ්බප්පකාරම්පි කිලෙසකාමං පරිවජ්ජෙන්තො කාමානි පරිවජ්ජෙය්ය. එවං තෙ කාමෙ පහාය තප්පහානකරමග්ගෙනෙව චතුබ්බිධම්පි ඔඝං තරෙය්ය තරිතුං සක්කුණෙය්ය. තතො යථා පුරිසො ගරුකං නාවං උදකං සිඤ්චිත්වා ලහුකාය නාවාය අප්පකසිරෙනෙව පාරගූ භවෙය්ය පාරං ගච්ඡෙය්ය, එවමෙවං අත්තභාවනාවං කිලෙසූදකගරුකං සිඤ්චිත්වා ලහුකෙන අත්තභාවෙන පාරගූ භවෙය්ය. සබ්බධම්මපාරං නිබ්බානං ගතො භවෙය්ය, අරහත්තප්පත්තියා ගච්ඡෙය්ය අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බානෙනාති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

තස්මාති යස්මා ජාතිආදිකං දුක්ඛං එතං පුග්ගලං අන්වෙති, තස්මා. තංකාරණා තංහෙතූතිආදීසුපි එසෙව නයො. යස්මා වුත්තප්පකාරදුක්ඛං එතං අන්වෙති, තංහෙතු. යස්මා අන්වෙති තප්පච්චයා, යස්මා අන්වෙති තංනිදානන්ති එවං පදයොජනා කාතබ්බා. හෙතූතිආදීනි කාරණවෙවචනානි. කාරණඤ්හි තෙන තස්ස ඵලං හිනොති පවත්තතීති හෙතු. තං තං පටිච්ච ඵලං එති පවත්තතීති පච්චයො. ‘‘හන්ද නං ගණ්හථා’’ති දස්සෙන්තං විය අත්තනො ඵලං නිදෙතීති නිදානං.

‘‘තංකාරණාති අකාරණනික්කාරණපටිසෙධො. තංහෙතූති අහෙතුමහාභූතහෙතුපටිසෙධො. තප්පච්චයාති අප්පච්චයෙන සද්ධිං අසාධාරණපච්චයපටිසෙධො. තංනිදානාති අනිදානෙන සහ ආගමාධිගමනිදානපටිසෙධො’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. එතං ආදීනවං සම්පස්සමානොති එතං වුත්තප්පකාරං උපද්දවං විපස්සනාඤාණෙන සම්මා පස්සමානො දක්ඛමානො.

සදාති මූලපදං. පුන සදාති අත්ථපදං. සදාති සබ්බදිවසෙ. සබ්බදාති සබ්බස්මිං කාලෙ. සබ්බකාලන්ති පුබ්බණ්හාදිසබ්බකාලං. නිච්චකාලන්ති දිවසෙ දිවසෙ. ධුවකාලන්ති අබ්බොච්ඡින්නකාලං. සතතන්ති නිරන්තරං. සමිතන්ති එකීභූතං. අබ්බොකිණ්ණන්ති අඤ්ඤෙන අසම්මිස්සං. පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛන්ති පටිපාටියා ඝටිතං ‘‘පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛං අවිරාධිතං උපට්ඨාතී’’තිආදීසු (සං. නි. 5.1115) විය. උදකූමිකජාතන්ති නිබ්බත්තඋදකඌමිතරඞ්ගං විය. අවීචීති අවිරළං. සන්තතීති අනුපච්ඡින්නං. සහිතන්ති ඝටිතං එකීභූතං වා ‘‘සහිතං මෙ, අසහිතං තෙ’’තිආදීසු (දී. නි. 1.202) විය. ඵස්සිතන්ති ඵුසිතං ‘‘නිවාතෙ ඵුසිතග්ගලෙ’’තිආදීසු විය. පුරෙභත්තං පච්ඡාභත්තන්ති ද්වෙ පදානි දිවාකාලවිභාගවසෙන. පුරිමං යාමං මජ්ඣිමං යාමං පච්ඡිමං යාමන්ති තීණි රත්තිවිභාගවසෙන. කාළෙ ජුණ්හෙති අඩ්ඪමාසවසෙන. වස්සෙ…පෙ… ගිම්හෙති තීණි උතුවසෙන. පුරිමෙ වයොඛන්ධෙ…පෙ… පච්ඡිමෙ වයොඛන්ධෙති තීණි වයොවිභාගවසෙන වුත්තානීති ඤාතබ්බං.

සතොති චතූහි කාරණෙහි සතො. ‘‘කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං භාවෙන්තො සතො’’තිආදීනි ‘‘එවං සමුච්ඡෙදතො කාමෙ පරිවජ්ජෙය්යා’’ති පරියොසානානි වුත්තත්ථානෙව. අපි ච සත්තත්තා සතොති තීසු වත්ථූසු සත්තභාවෙන වා තයො කිලෙසෙ පටික්කමාපෙතුං සත්තිභාවෙන වා සතත්තා සතො. සන්තත්තාති කිලෙසොපක්කිලෙසෙ පලාපෙත්වා ඨානෙන ච ආරම්මණෙන ච පමොචෙත්වා සන්තත්තා සතො. සමිතත්තාති ඉට්ඨඵලදායකපුඤ්ඤෙන ච අනිට්ඨඵලදායකපාපෙන ච සමිතත්තා සතො. සන්තධම්මසමන්නාගතොති සප්පුරිසධම්මෙ භජනතො බුද්ධාදිඅරියපුග්ගලෙ සෙවනතො සන්තධම්මසමන්නාගතත්තා සතො.

වත්ථුකාමෙ පරිජානිත්වාති එතෙ වුත්තප්පකාරෙ තෙභූමකෙ වත්ථුකාමෙ තීරණපරිඤ්ඤාය ජානිත්වා. පහායාති කිලෙසකාමෙ පහානපරිඤ්ඤාය පරිච්චජිත්වා. පජහිත්වාති ඡඩ්ඩෙත්වා. කිං කචවරං විය පිටකෙනාති? න හි, අපි ච ඛො තං විනොදෙත්වා තරිත්වා විජ්ඣිත්වා නීහරිත්වා. කිං බලිබද්දමිව පතොදෙනාති? න හි, අථ ඛො තං බ්යන්තිං කරිත්වා විගතන්තං කරිත්වා. යථාස්ස අන්තොපි නාවසිස්සති, අන්තමසො භඞ්ගමත්තම්පි, තථා තං කරිත්වා. කථං පන තං තථා කතන්ති? අනභාවං ගහෙත්වා අනු අභාවං ගමෙත්වා. සමුච්ඡෙදප්පහානෙන යථා සමුච්ඡින්නා හොති, තථා කරිත්වාති වුත්තං හොති. එස නයො කාමච්ඡන්දනීවරණාදීසු.

කාමොඝන්තිආදීසු පඤ්චකාමගුණිකරාගො අවසීදනට්ඨෙන ‘‘කාමොඝො’’ති වුච්චති. භවොඝොති රූපාරූපභවෙසු ඡන්දරාගො ඣානනිකන්ති ච. දිට්ඨොඝොති සස්සතදිට්ඨාදිසහගතා භවෙ පත්ථනායෙව, දිට්ඨොඝො භවොඝෙ එව සමොධානං ගච්ඡති. අවිජ්ජොඝො චතූසු සච්චෙසු අඤ්ඤාණං. තත්ථ කාමගුණෙ අස්සාදතො මනසි කරොතො අනුප්පන්නො ච කාමොඝො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො ච කාමොඝො සංවඩ්ඪති. මහග්ගතධම්මෙ අස්සාදතො මනසි කරොතො අනුප්පන්නො ච භවොඝො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො ච සංවඩ්ඪති. තෙභූමකධම්මෙසු චතුවිපල්ලාසපදට්ඨානභාවෙන අනුප්පන්නො ච අවිජ්ජොඝො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො ච සංවඩ්ඪතීති වෙදිතබ්බො. වුත්තනයපච්චනීකතො සුක්කපක්ඛො විත්ථාරෙතබ්බො.

අප්පණිහිතවිමොක්ඛං පටිපන්නො කාමොඝං, අනිමිත්තවිමොක්ඛං පටිපන්නො භවොඝං, සුඤ්ඤතවිමොක්ඛං පටිපන්නො අවිජ්ජොඝඤ්ච තරෙය්ය. පඨමමග්ගවසෙන තරෙය්ය, දුතියමග්ගවසෙන උත්තරෙය්ය, තතියමග්ගවසෙන පතරෙය්ය, චතුත්ථමග්ගවසෙන සමතික්කමෙය්ය, ඵලවසෙන වීතිවත්තෙය්යාති. අථ වා ‘‘කාමොඝවසෙන තරෙය්ය, භවොඝවසෙන උත්තරෙය්ය, දිට්ඨොඝවසෙන පතරෙය්ය, අවිජ්ජොඝවසෙන සමතික්කමෙය්ය, සබ්බොඝවසෙන වීතිවත්තෙය්යා’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

ගරුකන්ති න සල්ලහුකං. භාරිකන්ති භාරභණ්ඩං එත්ථ ඨපයන්තීති භාරිකං. උදකං සිත්වාති උදකං සිඤ්චිත්වා. ඔසිඤ්චිත්වාති අතිරෙකං සිඤ්චිත්වා. ඡඩ්ඩෙත්වාති පාතෙත්වා. ලහුකායාති සල්ලහුකාය. ඛිප්පන්ති සීඝං. ලහුන්ති තංඛණං. අප්පකසිරෙනෙවාති නිදුක්ඛෙනෙව. පාරං වුච්චති අමතං නිබ්බානන්ති සක්කායඔරතො පාරභූතං පාරං. තණ්හාවානතො නික්ඛන්තං නිබ්බානං කථීයති. යොසොති යො එසො. සබ්බසඞ්ඛාරසමථොතිආදි සබ්බං නිබ්බානමෙව. යස්මා හි තං ආගම්ම සබ්බසඞ්ඛාරවිප්ඵන්දිතානි සමන්ති වූපසමන්ති, තස්මා ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරසමථො’’ති වුච්චති. යස්මා චෙතං ආගම්ම සබ්බෙ උපධයො පටිනිස්සට්ඨා හොන්ති, සබ්බා තණ්හා ඛීයන්ති, සබ්බෙ කිලෙසරජ්ජා විරජ්ජන්ති, සබ්බං දුක්ඛං නිරුජ්ඣති, තස්මා ‘‘සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො, තණ්හක්ඛයො, විරාගො, නිරොධො’’ති වුච්චති. යා පනෙසා තණ්හා භවෙන භවං, ඵලෙන වා සද්ධිං කම්මං විනති සංසිබ්බතීති කත්වා වානන්ති වුච්චති, තතො නික්ඛන්තං වානතොති නිබ්බානං. පාරං ගච්ඡෙය්ය නිමිත්තවසෙන එකතො වුට්ඨානගොත්රභුඤාණෙන නිබ්බානපාරං පාපුණෙය්ය. අධිගච්ඡෙය්ය නිමිත්තපවත්තෙහි උභතොවුට්ඨානමග්ගඤාණෙන නිබ්බානපාරං විසෙසෙන පාපුණෙය්ය. ඵුසෙය්ය නිබ්බානාරම්මණඵලචිත්තවසෙන නිබ්බානපාරං ඵුසෙය්ය. සච්ඡිකරෙය්ය ගුණවසෙන ඵුසිත්වා පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන නිබ්බානපාරං පච්චක්ඛං කරෙය්ය. අථ වා ‘‘පඨමමග්ගෙන පාරං ගච්ඡෙය්ය, දුතියෙන අධිගච්ඡෙය්ය, තතියෙන ඵුසෙය්ය, චතුත්ථෙන සච්ඡි කරෙය්යා’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. යොපි පාරං ගන්තුකාමොති යො කොචි විපස්සනාඤාණෙ ඨිතො පුග්ගලො නිබ්බානපාරං ගන්තුකාමො, සොපි අවස්සං තත්ථ ගමිස්සතීති පාරගූ. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ඔතිණ්ණොම්හි ජාතියා ජරාය මරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහී’’තිආදි. පුබ්බභාගෙ අජ්ඣාසයවසෙන විපස්සනායොගෙන ච, සොපි පාරගූ නාම. යොපි පාරං ගච්ඡතීති යොපි මග්ගසමඞ්ගී නිබ්බානපාරං ගච්ඡති, සොපි පාරගූ නාම. යොපි පාරං ගතොති යොපි මග්ගෙන කිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා ඵලෙ ඨිතො නිබ්බානපාරඞ්ගතො, සොපි පාරගූ නාම.

තං ජිනවචනෙන දස්සෙතුං ‘‘වුත්තම්පි හෙතං භගවතා – තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො’’තිආදිමාහ. අභිඤ්ඤාපාරගූති අධිගතෙන ඤාණෙන ඤාතපරිඤ්ඤාය නිබ්බානපාරං ගන්තුකාමො ගච්ඡති, ගතොති පාරගූ. පරිඤ්ඤාපාරගූති සබ්බධම්මානං තීරණපරිඤ්ඤාය සමතික්කමිත්වා වුත්තනයෙන පාරගූ. පහානපාරගූති සමුදයපක්ඛිකානං කිලෙසානං පහානපරිඤ්ඤාය සමතික්කමිත්වා වුත්තනයෙන පාරගූ. යො හි සබ්බධම්මං පරිජානාති, සො තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානාති ඤාතපරිඤ්ඤාය තීරණපරිඤ්ඤාය පහානපරිඤ්ඤායාති. තත්ථ කතමා ඤාතපරිඤ්ඤා? සබ්බධම්මං ජානාති ‘‘ඉමෙ අජ්ඣත්තිකා, ඉමෙ බාහිරා, ඉදමස්ස ලක්ඛණං, ඉමානි රසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානී’’ති, අයං ඤාතපරිඤ්ඤා. කතමා තීරණපරිඤ්ඤා? එවං ඤාතං කත්වා ලබ්භමානවසෙන සබ්බධම්මං තීරෙති ‘‘අනිච්චතො දුක්ඛතො රොගතො’’තිආදිනා (සං. නි. 3.122), අයං තීරණපරිඤ්ඤා. කතමා පහානපරිඤ්ඤා? එවං තීරයිත්වා අග්ගමග්ගෙන ධම්මෙසු ඡන්දරාගං පජහති, අයං පහානපරිඤ්ඤාති. ඉමා පරිඤ්ඤායො සන්ධාය ‘‘සො අභිඤ්ඤාපාරගූ පරිඤ්ඤාපාරගූ පහානපාරගූ’’ති ආහ.

භාවනාපාරගූති භාවනාය කොටිං පත්වා මග්ගවසෙන නිබ්බානපාරං ගතො. සච්ඡිකිරියාපාරගූති ඵලනිබ්බානවසෙන සච්ඡි කිරියාඵලනිබ්බානපාරං ගතො. සමාපත්තිපාරගූති අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං පාරං පත්තො. සබ්බධම්මානන්ති පඤ්චක්ඛන්ධාදිසබ්බධම්මානං. සබ්බදුක්ඛානන්ති ජාතිදුක්ඛාදිසබ්බදුක්ඛානං. සබ්බකිලෙසානන්ති කායදුච්චරිතාදිසබ්බකිලෙසානං. අරියමග්ගානන්ති සොතාපත්තිමග්ගාදිචතුන්නං අරියමග්ගානං. නිරොධස්සාති නිබ්බානස්ස. සබ්බසමාපත්තීනන්ති සබ්බාසම්පි අට්ඨන්නං රූපාරූපසමාපත්තීනං. සොති සො අරියො. වසිප්පත්තොති වසීභාවප්පත්තො. අථ වා කන්තභාවං ඉස්සරියභාවං නිප්ඵන්නභාවං පත්තො. පාරමිප්පත්තොති පාරමීති අවසානං නිට්ඨානං, උත්තමභාවං වා තං පත්තො. කත්ථ පත්තොති ආහ ‘‘අරියස්මිං සීලස්මි’’න්තිආදි. තත්ථ අරියස්මිං සීලස්මින්ති නිද්දොසෙ සීලස්මිං. අරියස්මිං සමාධිස්මින්ති නිද්දොසෙ සමාධිස්මිං. අරියාය පඤ්ඤායාති නිද්දොසාය පඤ්ඤාය. අරියාය විමුත්තියාති නිද්දොසාය ඵලවිමුත්තියා. පුරිමෙන වාචාකම්මන්තාජීවා ගහිතා, දුතියෙන වායාමසතිසමාධයො ගහිතා, තතියෙන විතක්කසම්මාදිට්ඨියො ගහිතා, චතුත්ථෙන තංසම්පයුත්තා සෙසධම්මා ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

අන්තගතොති මග්ගෙන සඞ්ඛාරලොකන්තං ගතො. අන්තප්පත්තොති තමෙව ලොකන්තං ඵලෙන පත්තො. කොටිගතොති මග්ගෙන සඞ්ඛාරකොටිං ගතො. කොටිප්පත්තොති තමෙව කොටිං ඵලෙන පත්තො. පරියන්තගතොති මග්ගෙන ඛන්ධායතනාදිලොකපරියන්තං පරිච්ඡෙදං පරිවටුමං කත්වා ගතො. පරියන්තප්පත්තොති තමෙව ලොකං ඵලෙන පරියන්තං කත්වා පත්තො. වොසානගතොති මග්ගෙන අවසානං ගතො. වොසානප්පත්තොති ඵලෙන අවසානං පත්තො. තාණගතොති මග්ගෙන තායනං ගතො. තාණප්පත්තොති ඵලෙන තායනං පත්තො. ලෙණගතොති මග්ගෙන නිලීයනං ගතො. ලෙණප්පත්තොති තං ඵලෙන නිලීයනං පත්තො. සරණගතොති මග්ගෙන පතිට්ඨං ගතො. සරණප්පත්තොති ඵලෙන සරණං පත්තො. අභයගතොති මග්ගෙන නිබ්භයං ගතො. අභයප්පත්තොති ඵලෙන නිබ්භයං නිබ්බානං පත්තො. අච්චුතගතොති චුතිවිරහිතං නිබ්බානං මග්ගෙන ගතො. අච්චුතප්පත්තොති තං ඵලෙන පත්තො. අමතගතොති මරණරහිතං නිබ්බානං මග්ගෙන ගතො. අමතප්පත්තොති තං ඵලෙන පත්තො. නිබ්බානගතොති තණ්හාවානතො නික්ඛන්තං නිබ්බානං මග්ගෙන ගතො. නිබ්බානප්පත්තොති තමෙව ඵලෙන පත්තො. සො වුට්ඨවාසොති සො අරහා දසසු අරියවාසෙසු වසි පරිවසි වුට්ඨො වුට්ඨාති ච වුට්ඨවාසො. චිණ්ණචරණොති සීලෙන සහ අට්ඨසු සමාපත්තීසු චිණ්ණවසීති චිණ්ණචරණො. ගතද්ධොති සංසාරද්ධානං අතික්කන්තො. ගතදිසොති සුපිනන්තෙනපි අගතපුබ්බං නිබ්බානදිසං ගතො. ගතකොටිකොති අනුපාදිසෙසනිබ්බානකොටිං ගතො හුත්වා ඨිතො. පාලිතබ්රහ්මචරියොති රක්ඛිතබ්රහ්මචරියො. උත්තමදිට්ඨිප්පත්තොති උත්තමං සම්මාදිට්ඨිං පත්තො. පටිවිද්ධාකුප්පොති අකුප්පං අචලනං අරහත්තඵලං පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතො. සච්ඡිකතනිරොධොති නිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකත්වා ඨිතො.

දුක්ඛං තස්ස පරිඤ්ඤාතන්ති තිවිධං දුක්ඛං තෙන සමතික්කමිත්වා පරිච්ඡින්නං. අභිඤ්ඤෙය්යන්ති සභාවලක්ඛණාවබොධවසෙන සොභනෙන ආකාරෙන ජානිතබ්බං. අභිඤ්ඤාතන්ති අධිකෙන ඤාණෙන ඤාතං. පරිඤ්ඤෙය්යන්ති සාමඤ්ඤලක්ඛණාවබොධවසෙන කිච්චසමාපන්නවසෙන ච බ්යාපිත්වා පරිජානිතබ්බං. පරිඤ්ඤාතන්ති සමන්තතො ඤාතං. භාවෙතබ්බන්ති වඩ්ඪෙතබ්බං. සච්ඡිකාතබ්බන්ති පච්චක්ඛං කාතබ්බං. දුවිධා හි සච්ඡිකිරියා පටිලාභසච්ඡිකිරියා ආරම්මණසච්ඡිකිරියා චාති.

උක්ඛිත්තපලිඝොති එත්ථ පලිඝොති වට්ටමූලිකා අවිජ්ජා. අයඤ්හි දුක්ඛිපනට්ඨෙන ‘‘පලිඝො’’ති වුච්චති. තෙනෙස තස්සා උක්ඛිත්තත්තා ‘‘උක්ඛිත්තපලිඝො’’ති වුත්තො. සංකිණ්ණපරිඛොති පරිඛා වුච්චති පුනබ්භවදායකො භවෙසු ජායනවසෙන චෙව සංසරණවසෙන ච ‘‘ජාතිසංසාරො’’ති ලද්ධනාමානං පුනබ්භවක්ඛන්ධානං පච්චයො කම්මාභිසඞ්ඛාරො. සො හි පුනප්පුනං උප්පත්තිකරණවසෙන පරික්ඛිපිත්වා ඨිතත්තා ‘‘පරිඛා’’ති වුච්චති. තෙනෙස තස්සා සංකිණ්ණත්තා විකිණ්ණත්තා ‘‘සංකිණ්ණපරිඛො’’ති වුත්තො. අබ්බූළ්හෙසිකොති එසිකාති වට්ටමූලිකා තණ්හා. අයඤ්හි ගම්භීරානුගතට්ඨෙන ‘‘එසිකා’’ති වුච්චති. තෙනෙස තස්සා අබ්බූළ්හත්තා ලුඤ්චිත්වා ඡඩ්ඩිතත්තා ‘‘අබ්බූළ්හෙසිකො’’ති වුච්චති. නිරග්ගළොති අග්ගළං වුච්චන්ති ඔරම්භාගජනකානි කාමභවෙ උප්පත්තිපච්චයානි ඔරම්භාගියානි. එතානි හි මහාකවාටං විය නගරද්වාරං චිත්තං පිදහිත්වා ඨිතත්තා ‘‘අග්ගළ’’න්ති වුච්චන්ති. තෙනෙස තෙසං නිරග්ගළත්තා භින්නත්තා ‘‘නිරග්ගළො’’ති වුත්තො. අරියොති නික්කිලෙසො පරිසුද්ධො. පන්නද්ධජොති පාතිතමානද්ධජො. පන්නභාරොති ඛන්ධභාරකිලෙසභාරඅභිසඞ්ඛාරභාරපඤ්චකාමගුණභාරා පන්නා ඔරොපිතා අස්සාති පන්නභාරො. අපි ච ඉධ මානභාරස්සෙව ඔරොපිතත්තා ‘‘පන්නභාරො’’ති අධිප්පෙතො. විසංයුත්තොති චතූහි යොගෙහි සබ්බකිලෙසෙහි ච විසංයුත්තො. ඉධ පන මානයොගෙනෙව විසංයුත්තත්තා ‘‘විසංයුත්තො’’ති අධිප්පෙතො.

එත්තාවතා ථෙරෙන මග්ගෙන කිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා නිරොධසයනවරගතස්ස ඛීණාසවස්ස නිබ්බානාරම්මණං ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා විහරණකාලො දස්සිතො. යථා හි ද්වෙ නගරානි එකං චොරනගරං, එකං ඛෙමනගරං. අථ එකස්ස මහායොධස්ස එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජෙය්ය ‘‘යාවිමං චොරනගරං තිට්ඨති, තාව ඛෙමනගරං භයතො න මුච්චති. චොරනගරං අනගරං කරිස්සාමී’’ති සන්නාහං කත්වා ඛග්ගං ගහෙත්වා චොරනගරං උපසඞ්කමිත්වා නගරද්වාරෙ උස්සාපිතෙ එසිකත්ථම්භෙ ඛග්ගෙන ඡින්දිත්වා සද්ධිං ද්වාරබාහාහි කවාටං භින්දිත්වා පලිඝං උක්ඛිපිත්වා පාකාරං භින්දන්තො පරිඛං සංකිරිත්වා නගරසොභනත්ථාය උස්සාපිතෙ ධජෙ පාතෙත්වා නගරං අග්ගිනා ඣාපෙත්වා ඛෙමනගරං පවිසිත්වා උපරිපාසාදමාරුය්හ ඤාතිගණපරිවුතො සුරසභොජනං භුඤ්ජෙය්ය. එවං චොරනගරං විය සක්කායො, ඛෙමනගරං විය නිබ්බානං, මහායොධො විය යොගාවචරො. තස්සෙවං හොති ‘‘යාව සක්කායවට්ටං වට්ටති, තාව ද්වත්තිංසකම්මකාරණෙහි අට්ඨනවුතිරොගෙහි පඤ්චවීසතිමහබ්භයෙහි ච පරිමුච්චනං නත්ථී’’ති. සො මහායොධො විය සන්නාහං සීලසන්නාහං කත්වා පඤ්ඤාතිණ්හඛග්ගං ගහෙත්වා ඛග්ගෙන එසිකත්ථම්භෙ විය අරහත්තමග්ගෙන තණ්හෙසිකං ඡින්දිත්වා, සො යොධො සද්වාරබාහකං නගරකවාටං විය පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනග්ගළං උග්ඝොටෙත්වා, සො යොධො පලිඝං විය අවිජ්ජාපලිඝං උක්ඛිපිත්වා, සො යොධො පාකාරං භින්දන්තො පරිඛං විය කම්මාභිසඞ්ඛාරපාකාරං භින්දන්තො ජාතිසංසාරපරිඛං සංකිරිත්වා, සො යොධො නගරසොභනත්ථාය උස්සාපිතෙ ධජෙ විය මානද්ධජෙ පාතෙත්වා සක්කායනගරං ඣාපෙත්වා, සො යොධො ඛෙමනගරං පවිසිත්වා උපරිපාසාදෙ සුරසභොජනං භුඤ්ජන්තො විය නිබ්බානනගරං පවිසිත්වා අමතනිරොධාරම්මණං ඵලසමාපත්තිසුඛං අනුභවමානො කාලං වීතිනාමෙති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා (අ. නි. 5.71) –

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු උක්ඛිත්තපලිඝො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අවිජ්ජා පහීනා හොති උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු උක්ඛිත්තපලිඝො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සංකිණ්ණපරිඛො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො පොනොභවිකො ජාතිසංසාරො පහීනො හොති…පෙ… එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සංකිණ්ණපරිඛො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අබ්බූළ්හෙසිකො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො තණ්හා පහීනා හොති…පෙ… එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අබ්බූළ්හෙසිකො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු නිරග්ගළො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො පඤ්චොරම්භාගියානි සංයොජනානි පහීනානි හොන්ති…පෙ… එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු නිරග්ගළො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරියො පන්නද්ධජො පන්නභාරො විසංයුත්තො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අස්මිමානො පහීනො හොති උච්ඡින්නමූලො තාලාවත්ථුකතො අනභාවංකතො ආයතිං අනුප්පාදධම්මො. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරියො පන්නද්ධජො පන්නභාරො විසංයුත්තො හොති (අ. නි. 5.71).

‘‘එවං විමුත්තචිත්තං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛුං සඉන්දා දෙවා සබ්රහ්මකා සපජාපතිකා අන්වෙසං නාධිගච්ඡන්ති ‘ඉදංනිස්සිතං තථාගතස්ස විඤ්ඤාණ’’’න්ති (ම. නි. 1.246).

පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනොති කාමච්ඡන්දාදිපඤ්චඞ්ගානි විවිධෙහි උපායෙහි පජහිත්වා ඨිතො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කථඤ්චාවුසො, භික්ඛු පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනො හොති? ඉධාවුසො, භික්ඛුනො කාමච්ඡන්දො පහීනො හොති, බ්යාපාදො පහීනො හොති, ථිනමිද්ධං පහීනං හොති, උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීනං හොති, විචිකිච්ඡා පහීනා හොති. එවං ඛො, ආවුසො, භික්ඛු පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනො හොතී’’ති (දී. නි. 3.348, 360).

ඡළඞ්ගසමන්නාගතොති ඡන්නං අඞ්ගානං පූරෙත්වා ඡසු ද්වාරෙසු රූපාදිආරම්මණෙ පටිඝානුනයං වජ්ජෙත්වා උපෙක්ඛාවසෙන සතො සම්පජානො හුත්වා විහරණවසෙන ඡළඞ්ගානි පූරෙත්වා පරිපුණ්ණං කත්වා ඨිතත්තා ‘‘ඡළඞ්ගසමන්නාගතො’’ති වුත්තො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කථඤ්චාවුසො, භික්ඛු ඡළඞ්ගසමන්නාගතො හොති? ඉධාවුසො, භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොති න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. සොතෙන සද්දං සුත්වා…පෙ… ඝානෙන ගන්ධං ඝායිත්වා, ජිව්හාය රසං සායිත්වා, කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසිත්වා, මනසා ධම්මං විඤ්ඤාය නෙව සුමනො හොති න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. එවං ඛො, ආවුසො, භික්ඛු ඡළඞ්ගසමන්නාගතො හොතී’’ති (දී. නි. 3.348, 360).

එකාරක්ඛොති සතිආරක්ඛෙන එකො උත්තමො ආරක්ඛො අස්සාති එකාරක්ඛො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කථඤ්චාවුසො, භික්ඛු එකාරක්ඛො හොති? ඉධාවුසො, භික්ඛු සතාරක්ඛෙන චෙතසා සමන්නාගතො විහරති. එවං ඛො, ආවුසො, භික්ඛු එකාරක්ඛො හොතී’’ති (දී. නි. 3.348, 360).

චතුරාපස්සෙනොති පඤ්ඤාය පටිසෙවනපරිවජ්ජනවිනොදනපජහනානං වසෙන චතුන්නං අපස්සයානං ඉතො චිතො ච අපරිවත්තමානානං වසෙන චතුරාපස්සෙනො, තෙසං පාපුණිත්වා ඨිතො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කථඤ්චාවුසො, භික්ඛු චතුරාපස්සෙනො හොති? ඉධාවුසො, භික්ඛු සඞ්ඛායෙකං පටිසෙවති, සඞ්ඛායෙකං පරිවජ්ජෙති. සඞ්ඛායෙකං විනොදෙති, සඞ්ඛායෙකං පජහතී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.348, 360) නයෙන විත්ථාරෙතබ්බං.

පණුන්නපච්චෙකසච්චොති ‘‘ඉදමෙව දස්සනං සච්චං, ඉදමෙව සච්ච’’න්ති එවං පාටිඑක්කං ගහිතත්තා පච්චෙකසඞ්ඛාතානි දිට්ඨිසච්චානි පණුන්නානි නිහටානි පහීනානි අස්සාති පණුන්නපච්චෙකසච්චො.

සමවයසට්ඨෙසනොති එත්ථ අවයාති අනූනා. සට්ඨාති විස්සට්ඨා. සම්මා අවයා සට්ඨා එසනා අස්සාති සමවයසට්ඨෙසනො. සම්මා විස්සට්ඨසබ්බඑසනොති අත්ථො. කෙවලීති පරිපුණ්ණො. වුසිතවාති වුසිතබ්රහ්මචරියො, ගරුසංවාසෙ අරියමග්ගෙපි දසසු අරියවාසෙසුපි වුසිතවන්තො. උත්තමපුරිසොති ඛීණකිලෙසත්තා විසෙසපුරිසො ආජඤ්ඤපුරිසො. පරමපුරිසොති උත්තමපුරිසො, පරමං වා පටිලාභං පත්තත්තා උත්තමං පත්තබ්බං අරහත්තපටිලාභං පත්තො අනුත්තරපුඤ්ඤක්ඛෙත්තභූතො උත්තමපුරිසො, තෙනෙවත්ථෙන පරමපුරිසො. අනුත්තරං සමාපත්තිං සමාපජ්ජිතුං අමතං පටිලාභං පත්තත්තා පරමපත්තිප්පත්තො. අථ වා ‘‘ඝරාවාසෙ ආදීනවං සඤ්ජානිත්වා සාසනපවිසනවසෙන උත්තමපුරිසො. අත්තභාවෙ ආදීනවං සඤ්ජානිත්වා විපස්සනාපවිසනවසෙන පරමපුරිසො. කිලෙසෙ ආදීනවං සඤ්ජානිත්වා අරියභූමන්තරං පවිට්ඨො පරමපත්තිප්පත්තොති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

නෙවාචිනතීති කුසලාකුසලානං පහීනත්තා තෙසං විපාකං න වඩ්ඪෙති. නාපචිනතීති ඵලෙ ඨිතත්තා න විද්ධංසෙති. අපචිනිත්වා ඨිතොති පටිප්පස්සද්ධිපහානෙ ඨිතත්තා කිලෙසෙ විද්ධංසෙත්වා ඨිතො. ඉතො පරං තීහිපි පදෙහි මග්ගඵලවසෙනෙව යොජෙතබ්බං. නෙව පජහතීති පහාතබ්බාභාවෙන කිලෙසෙ න පජහති. න උපාදියතීති තණ්හාමානදිට්ඨීහි ගහෙතබ්බාභාවතො තෙහි න ගණ්හාති. පජහිත්වා ඨිතොති චජිත්වා ඨිතො. නෙව සංසිබ්බතීති තණ්හාවසෙන නෙව සංසිබ්බති. න උස්සිනෙතීති මානවසෙන න උක්කංසති. විසිනිත්වා ඨිතොති තණ්හාසංසීවනං අකත්වා ඨිතොති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. නෙව විධූපෙතීති කිලෙසග්ගිං න නිබ්බාපෙති. න සන්ධූපෙතීති කිලෙසග්ගිං න ජාලාපෙති. විධූපෙත්වා ඨිතොති තං නිබ්බාපෙත්වා ඨිතො.

අසෙක්ඛෙන සීලක්ඛන්ධෙනාති සික්ඛිතබ්බාභාවෙන අසෙක්ඛෙන වාචාකම්මන්තාජීවසීලක්ඛන්ධෙන සීලරාසිනා සමන්නාගතත්තා ඨිතො, අපරිහීනභාවෙන ඨිතො. සමාධික්ඛන්ධෙනාති වායාමසතීහි සම්පයුත්තෙන සමාධිනා. විමුත්තික්ඛන්ධෙනාති ඵලවිමුත්තිසම්පයුත්තක්ඛන්ධෙන. විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙනාති පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන. සච්චං සම්පටිපාදියිත්වාති චතුඅරියසච්චං සභාවවසෙන සකසන්තානෙ සම්පාදියිත්වා පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතො. එජං සමතික්කමිත්වාති කම්පනතණ්හං අතික්කමිත්වා. කිලෙසග්ගින්ති රාගාදිකිලෙසග්ගිං. පරියාදියිත්වාති ඛෙපෙත්වා නිබ්බාපෙත්වා. අපරිගමනතායාති සංසාරෙ අගමනභාවෙන පුනාගමනාභාවෙනාති අත්ථො. කටං සමාදායාති ජයග්ගාහං ගහෙත්වා. මුත්තිපටිසෙවනතායාති සබ්බකිලෙසෙහි මුච්චිත්වා රූපාදිආරම්මණසෙවනවසෙන. අථ වා සබ්බකිලෙසෙහි මුත්තඵලසමාපත්තිසෙවනවසෙන. මෙත්තාය පාරිසුද්ධියාති උපක්කිලෙසමුත්තාය පරිසුද්ධභාවෙ ඨිතාය මෙත්තාය ඨිතො. කරුණාදීසුපි එසෙව නයො.

අච්චන්තපාරිසුද්ධියාති අතික්කන්තපරිසුද්ධභාවෙන පරිසුද්ධියා අන්තං පාපුණිත්වා ඨිතො. අතම්මයතායාති තණ්හාදිට්ඨිමානා ‘‘තම්මයා’’ති වුච්චන්ති. තෙසං අභාවො අතම්මයතා, තාය තණ්හාදිට්ඨිමානවිරහිතතාය ඨිතො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සො තාදිසො ලොකවිදූ සුමෙධො, සබ්බෙසු ධම්මෙසු අතම්මයො මුනී’’ති (අ. නි. 3.40). එත්ථාපි තණ්හාමානදිට්ඨිවිරහිතොති අත්ථො. විමුත්තත්තාති සබ්බකිලෙසෙහි මුත්තභාවෙන. සන්තුස්සිතත්තාති යථාලාභයථාබලයථාසාරුප්පසන්තොසවසෙන සන්තුට්ඨභාවෙන ඨිතො.

ඛන්ධපරියන්තෙති එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධානං තීහි පරිඤ්ඤග්ගීහි ඣාපෙත්වා අන්තෙ අවසානෙ ඨිතො, නත්ථි එතස්ස අන්තොති වා පරියන්තං, තස්මිං පරියන්තෙ. ධාතුපරියන්තාදීසුපි එසෙව නයො. අයං පන විසෙසො – ධාතුපරියන්තෙති අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං පරියන්තෙ. ආයතනපරියන්තෙති ද්වාදසන්නං ආයතනානං. ගතිපරියන්තෙති නිරයාදිපඤ්චන්නං ගතීනං. උපපත්තිපරියන්තෙති සුගතිදුග්ගතීසු නිබ්බත්තියා. පටිසන්ධිපරියන්තෙති කාමරූපාරූපභවෙසු පටිසන්ධියා. භවපරියන්තෙති එකවොකාරචතුපඤ්චසඤ්ඤාඅසඤ්ඤානෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාකාමරූපඅරූපභවානං. සංසාරපරියන්තෙති ඛන්ධධාතුආයතනානං අබ්බොච්ඡින්නපවත්තියා. වට්ටපරියන්තෙති කම්මවිපාකකිලෙසවට්ටානං පරියන්තෙ. අන්තිමෙ භවෙති අවසානෙ උපපත්තිභවෙ. අන්තිමෙ සමුස්සයෙ ඨිතොති අවසානෙ සමුස්සයෙ සරීරෙ ඨිතො. අන්තිමදෙහධරොති අන්තිමං අවසානදෙහං සරීරං ධාරෙතීති අන්තිමදෙහධරො. අරහාති ආරකත්තා අරීනං, අරානඤ්ච හතත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවා අරහා.

තස්සායං පච්ඡිමකොති තස්ස ඛීණාසවස්ස අයං සමුස්සයො අත්තභාවො අවසානො. චරිමොති අප්පො මන්දො චරිමො ආලොපො, චරිමං කබළං විය. පුන පටිසන්ධියා නත්ථිභාවං සන්ධාය ‘‘ජාතිමරණසංසාරො, නත්ථි තස්ස පුනබ්භවො’’ති ආහ. ජනනං ජාති, මරන්ති තෙනාති මරණං, ඛන්ධාදීනං අබ්බොච්ඡින්නා සංසාරපවත්ති ච තස්ස ඛීණාසවස්ස පුන නත්ථීති වුත්තං ගාථං නිගමෙන්තො ආහ තෙනාහ භගවා –

‘‘තස්මා ජන්තු…පෙ… නාවං සිත්වාව පාරගූ’’ති.

ඉමස්මිං සුත්තෙ යං අන්තරන්තරා න වුත්තං, තං පාඨානුසාරෙන ගහෙතබ්බං.

සද්ධම්මප්පජ්ජොතිකාය මහානිද්දෙසට්ඨකථාය

කාමසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. ගුහට්ඨකසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා

7. දුතියෙ – සත්තොති ලග්ගො. ගුහායන්ති කායෙ. කායො හි රාගාදීනං වාළානං වසනොකාසතො ‘‘ගුහා’’ති වුච්චති. බහුනාභිඡන්නොති බහුනා රාගාදිකිලෙසජාතෙන අභිච්ඡන්නො. එතෙන අජ්ඣත්තබන්ධනං වුත්තං. තිට්ඨන්ති රාගාදිවසෙන තිට්ඨන්තො. මොහනස්මිං පගාළ්හොති මොහනං වුච්චති කාමගුණො. එත්ථ හි දෙවමනුස්සා මුය්හන්ති තෙසු අජ්ඣොගාළ්හා හුත්වා; එතෙන බාහිරබන්ධනං වුත්තං. දූරෙ විවෙකා හි තථාවිධො සොති සො තථාරූපො නරො තිවිධාපි කායවිවෙකාදිවිවෙකා දූරෙ, අනාසන්නෙ. කිංකාරණා? කාමා හි ලොකෙ න හි සුප්පහායාති යස්මා ලොකෙ කාමා සුප්පහායා න හොන්ති, තස්මාති වුත්තං හොති.

සත්තොති හි ඛො වුත්තන්ති ‘‘සත්තො, නරො, මානවො’’ති එවමාදිනා නයෙන කථිතොයෙව. ගුහා තාව වත්තබ්බාති ගුහා තාව කථෙතබ්බා. කායොති වාතිආදීසු අයං තාව පදයොජනා – කායො ඉති වා ගුහා ඉති වා…පෙ… කුම්භො ඉති වාති. තත්ථ කායොති ‘‘කුච්ඡිතානං ආයොති කායො’’තිආදිනා හෙට්ඨා සතිපට්ඨානකථායං වුත්තොයෙව. රාගාදිවාළානං වසනොකාසට්ඨෙන ගුහා, ‘‘පටිච්ඡාදනට්ඨෙනා’’තිපි එකෙ. ‘‘දූරඞ්ගමං එකචරං, අසරීරං ගුහාසය’’න්තිආදීසු (ධ. ප. 37) විය. රාගාදීහි ඣාපනට්ඨෙන දෙහො ‘‘තෙ හිත්වා මානුසං දෙහ’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.332 ථොකං විසදිසං) විය. පමත්තකරණට්ඨෙන සන්දෙහො ‘‘භිජ්ජති පූතිසන්දෙහො, මරණන්තඤ්හි ජීවිත’’න්තිආදීසු (ධ. ප. 148) විය. සංසාරෙ සඤ්චරණට්ඨෙන නාවා ‘‘සිඤ්ච භික්ඛු ඉමං නාවං, සිත්තා තෙ ලහුමෙස්සතී’’තිආදීසු (ධ. ප. 369) විය. ඉරියාපථස්ස අත්ථිභාවට්ඨෙන රථො ‘‘රථො සීලපරික්ඛාරො, ඣානක්ඛො චක්කවීරියො’’තිආදීසු (සං. නි. 5.4) විය. අච්චුග්ගතට්ඨෙන ධජො ‘‘ධජො රථස්ස පඤ්ඤාණ’’න්තිආදීසු (ජා. 2.22.1841) විය.

කිමිකුලානං ආවාසභාවෙන වම්මිකො ‘‘වම්මිකොති ඛො, භික්ඛු, ඉමස්සෙතං චාතුමහාභූතිකස්ස කායස්ස අධිවචන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.251) විය. යථෙව හි බාහිරකො වම්මිකො, වමති වන්තකො වන්තුස්සයො වන්තසිනෙහසම්බද්ධොති චතූහි කාරණෙහි ‘‘වම්මිකො’’ති වුච්චති. සො හි අහිනකුලඋන්දූරඝරගොළිකාදයො නානප්පකාරෙ පාණකෙ වමතීති වම්මිකො. උපචිකාහි වන්තකොති වම්මිකො. උපචිකාහි වමිත්වා මුඛතුණ්ඩකෙහි උක්ඛිත්තපංසුචුණ්ණෙන කටිප්පමාණෙනපි පොරිසප්පමාණෙනපි උස්සිතොති වම්මිකො. උපචිකාහි වන්තඛෙළසිනෙහෙන ආබද්ධතාය සත්තසත්තාහං දෙවෙ වස්සන්තෙපි න විප්පකිරීයති, නිදාඝෙපි තතො පංසුමුට්ඨිං ගහෙත්වා තස්මිං මුට්ඨිනා පීළියමානෙ සිනෙහො නික්ඛමති, එවං වන්තසිනෙහෙන සම්බද්ධොති වම්මිකො. එවමයං කායොපි ‘‘අක්ඛිම්හා අග්ගිගූථකො’’තිආදිනා නයෙන නානප්පකාරං අසුචිකලිමලං වමතීති වම්මිකො. බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවා ඉමස්මිං අත්තභාවෙ නිකන්තිපරියාදානෙන අත්තභාවං ඡඩ්ඩෙත්වා ගතාති අරියෙහි වන්තකොතිපි වම්මිකො. යෙහි චායං තීහි අට්ඨිසතෙහි උස්සිතො නහාරුසම්බද්ධො මංසාවලෙපනො අල්ලචම්මපරියොනද්ධො ඡවිරඤ්ජිතො සත්තෙ වඤ්චෙති, තං සබ්බං අරියෙහි වන්තමෙවාති වන්තුස්සයොතිපි වම්මිකො. ‘‘තණ්හා ජනෙති පුරිසං, චිත්තමස්ස විධාවතී’’ති (සං. නි. 1.55-57) එවං තණ්හාය ජනිතත්තා අරියෙහි වන්තෙනෙව තණ්හාසිනෙහෙන සම්බද්ධො අයන්ති වන්තසිනෙහෙන සම්බද්ධොතිපි වම්මිකො. යථා ච වම්මිකස්ස අන්තො නානප්පකාරා පාණකා තත්ථෙව ජායන්ති, උච්චාරපස්සාවං කරොන්ති, ගිලානා සයන්ති, මතා නිපතන්ති. ඉති සො තෙසං සූතිඝරං වච්චකුටි ගිලානසාලා සුසානඤ්ච හොති. එවං ඛත්තියමහාසාලාදීනම්පි කායො ‘‘අයං ගොපිතරක්ඛිතො මණ්ඩිතපසාදිතො මහානුභාවානං කායො’’ති අචින්තෙත්වා ඡවිනිස්සිතා පාණා චම්මනිස්සිතා පාණා මංසනිස්සිතා පාණා නහාරුනිස්සිතා පාණා අට්ඨිනිස්සිතා පාණා අට්ඨිමිඤ්ජනිස්සිතා පාණාති එවං කුලගණනාය අසීතිමත්තානි කිමිකුලසහස්සානි අන්තොකායස්මිංයෙව ජායන්ති, උච්චාරපස්සාවං කරොන්ති, ගෙලඤ්ඤෙන ආතුරිතානි සයන්ති, මතාමතා නිපතන්ති. ඉති අයම්පි තෙසං පාණානං සූතිඝරං වච්චකුටි ගිලානසාලා සුසානඤ්ච හොතීති ‘‘වම්මිකො’’ති සඞ්ඛං ගතො.

මනාපාමනාපපතනට්ඨෙන නගරං ‘‘සක්කායනගර’’න්තිආදීසු විය. රොගාදීනං නීළභාවෙන කුලාවකභාවෙන නීළං ‘‘රොගනීළං පභඞ්ගුර’’න්තිආදීසු (ධ. ප. 148) විය. පටිසන්ධියා නිවාසගෙහට්ඨෙන කුටි ‘‘පඤ්චද්වාරායං කුටිකායං පසක්කියා’’තිආදීසු (ථෙරගා. 125) විය. පූතිභාවෙන ගණ්ඩො ‘‘රොගොති භික්ඛවෙ, ගණ්ඩොති භික්ඛවෙ, සල්ලොති භික්ඛවෙ, කායස්සෙතං අධිවචන’’න්තිආදීසු (අ. නි. 9.15) විය. භිජ්ජනට්ඨෙන කුම්භො ‘‘කුම්භූපමං කායමිමං විදිත්වා’’තිආදීසු (ධ. ප. 40) විය. කායස්සෙතං අධිවචනන්ති එතං වුත්තප්පකාරං චතුමහාභූතමයස්ස කුච්ඡිතධම්මානං ආයස්ස අධිවචනං, කථනන්ති අත්ථො. ගුහායන්ති සරීරස්මිං. සත්තොති අල්ලීනො. විසත්තොති වණ්ණරාගාදිවසෙන විවිධො අල්ලීනො. සණ්ඨානරාගවසෙන ආසත්තො. තත්ථෙව ‘‘සුභං සුඛ’’න්ති ගහණවසෙන ලග්ගො. අත්තග්ගහණවසෙන ලග්ගිතො. පලිබුද්ධොති ඵස්සරාගවසෙන අමුඤ්චිත්වා ඨිතො. භිත්තිඛිලෙති භිත්තියං ආකොටිතඛාණුකෙ. නාගදන්තෙති තථෙව හත්ථිදන්තසදිසෙ වඞ්කදණ්ඩකෙ. සත්තන්ති භිත්තිඛිලෙ ලග්ගං. විසත්තන්ති නාගදන්තෙ ලග්ගං. ආසත්තන්ති චීවරවංසෙ ලග්ගං. ලග්ගන්ති චීවරරජ්ජුයා ලග්ගං. ලග්ගිතන්ති පීඨපාදෙ ලග්ගං. පලිබුද්ධන්ති මඤ්චපාදෙ ලග්ගන්ති එවමාදිනා නයෙන යොජෙතබ්බං.

ලග්ගනාධිවචනන්ති විසෙසෙන අල්ලීයනකථනං. ඡන්නොති වුත්තප්පකාරෙහි කිලෙසෙහි ඡාදිතො. පුනප්පුනං උප්පත්තිවසෙන උපරූපරි ඡන්නොති උච්ඡන්නො. ආවුතොති ආවරිතො. නිවුතොති වාරිතො. ඔඵුතොති අවත්ථරිත්වා ඡාදිතො. පිහිතොති භාජනෙන උක්ඛලිමුඛං විය පලිගුණ්ඨිතො. පටිච්ඡන්නොති ආවටො. පටිකුජ්ජිතොති අධොමුඛං ඨපිතො. තත්ථ තිණපණ්ණාදීහි ඡාදිතං විය ඡන්නො. උච්ඡන්නො නදිං ආවරණසෙතු විය. ආවුතො ජනසඤ්චරණමග්ගාවරණං විය.

විනිබද්ධො මානවසෙනාති නානාවිධෙන මානාතිමානවසෙන නානාවිධෙ ආරම්මණෙ බද්ධො හුත්වා තිට්ඨති. පරාමට්ඨො දිට්ඨිවසෙනාති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨීනං වසෙන පරාමට්ඨො ආමසිත්වා ගහිතො. වික්ඛෙපගතො උද්ධච්චවසෙනාති ආරම්මණෙ අසන්තිට්ඨනවසෙන චිත්තවික්ඛෙපං පත්තො උපගතො. අනිට්ඨඞ්ගතො විචිකිච්ඡාවසෙනාති රතනත්තයාදීසු කඞ්ඛාසඞ්ඛාතාය විචිකිච්ඡාය වසෙන සන්නිට්ඨානං අප්පත්තො. ථාමගතො අනුසයවසෙනාති දුන්නීහරණඅප්පහීනානුසයවසෙන ථිරභාවං පත්තො උපගතො හුත්වා තිට්ඨති.

රූපූපයන්ති තණ්හාදිට්ඨූපයවසෙන රූපං උපගන්ත්වා ආරම්මණං කත්වා. විඤ්ඤාණං තිට්ඨමානං තිට්ඨතීති තස්මිං ආරම්මණෙ රූපාරම්මණං විඤ්ඤාණං තිට්ඨන්තං තිට්ඨති. රූපාරම්මණං රූපපතිට්ඨන්ති රූපමෙව ආරම්මණං ආලම්බිත්වා රූපමෙව පතිට්ඨං කත්වා. නන්දූපසෙචනන්ති සප්පීතිකතණ්හොදකෙන ආසිත්තං විඤ්ඤාණං. වුද්ධින්ති වුද්ධිභාවං. විරූළ්හින්ති ජවනවසෙන උපරිතො විරූළ්හිභාවං. වෙපුල්ලන්ති තදාරම්මණවසෙන වෙපුල්ලං.

අත්ථි රාගොතිආදීනි ලොභස්සෙව නාමානි. සො හි රඤ්ජනවසෙන රාගො, නන්දනවසෙන නන්දී, තණ්හායනවසෙන තණ්හාති වුච්චති. පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං විරූළ්හන්ති කම්මං ජවාපෙත්වා පටිසන්ධිආකඩ්ඪනසමත්ථතාය පතිට්ඨිතඤ්චෙව විරූළ්හඤ්ච. යත්ථාති තෙභූමකවට්ටෙ භුම්මං. සබ්බත්ථ වා පුරිමපදෙ එතං භුම්මං. අත්ථි තත්ථ සඞ්ඛාරානං වුද්ධීති ඉදං ඉමස්මිං විපාකවට්ටෙ ඨිතස්ස ආයතිං වට්ටහෙතුකෙ සඞ්ඛාරෙ සන්ධාය වුත්තං. යත්ථ අත්ථි ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තීති යස්මිං ඨානෙ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති අත්ථි. තත්ථ පුරිමසුත්තං රූපාදිආරම්මණලග්ගනවසෙන වුත්තං, දුතියසුත්තං තදෙවාරම්මණං අභිනන්දනවසෙන වුත්තං, තතියං විඤ්ඤාණපතිට්ඨානවසෙන වුත්තං, චතුත්ථං චතුබ්බිධආහාරවසෙන, කුසලාකුසලවිඤ්ඤාණපතිට්ඨානවසෙන වුත්තන්ති ඤාතබ්බං.

යෙභුය්යෙනාති පායෙන. මුය්හන්තීති මොහං ආපජ්ජන්ති. සම්මුය්හන්තීති විසෙසෙන මුය්හන්ති. සම්පමුය්හන්තීති සබ්බාකාරෙන මුය්හන්ති. අථ වා රූපාරම්මණං පටිච්ච මුය්හන්ති, සද්දාරම්මණං පටිච්ච සම්මුය්හන්ති, මුතාරම්මණං පටිච්ච සම්පමුය්හන්ති. අවිජ්ජාය අන්ධීකතාති අට්ඨසු ඨානෙසු අඤ්ඤාණාය අවිජ්ජාය අන්ධීකතා. ‘‘ගතා’’ති වා පාඨො, අන්ධභාවං උපගතාති අත්ථො. පගාළ්හොති පවිට්ඨො. ඔගාළ්හොති හෙට්ඨාභාගං පවිට්ඨො. අජ්ඣොගාළ්හොති අධිඔගාහිත්වා අවත්ථරිත්වා විසෙසෙන පවිට්ඨො නිමුග්ගොති අධොමුඛං හුත්වා පවිට්ඨො. අථ වා දස්සනසංසග්ගෙන ඔගාළ්හො. සවනසංසග්ගෙන අජ්ඣොගාළ්හො. වචනසංසග්ගෙන නිමුග්ගො. සප්පුරිසසංසග්ගවිරහිතො වා ඔගාළ්හො. සද්ධම්මසෙවනවිරහිතො වා අජ්ඣොගාළ්හො. ධම්මානුධම්මපටිපත්තිවිරහිතො වා නිමුග්ගො.

විවෙකාති විවිත්ති, විවිච්චනං වා විවෙකො. තයොති ගණනපරිච්ඡෙදො. කායවිවෙකොති කායෙන විවිත්ති, විනා අපසක්කනං. චිත්තවිවෙකාදීසුපි එසෙව නයො. ඉධ භික්ඛූති ඉමස්මිං සාසනෙ. සංසාරෙ භයං ඉක්ඛනතො භික්ඛු. විවිත්තන්ති සුඤ්ඤං, අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොසන්ති අත්ථො. එතදෙව හි සන්ධාය විභඞ්ගෙ ‘‘විවිත්තන්ති සන්තිකෙ චෙපි සෙනාසනං හොති, තඤ්ච අනාකිණ්ණං ගහට්ඨෙහි පබ්බජිතෙහි, තෙන තං විවිත්ත’’න්ති (විභ. 526) වුත්තං. සෙති චෙව ආසති ච එත්ථාති සෙනාසනං, මඤ්චපීඨාදීනමෙතමධිවචනං. තෙනාහ –

‘‘සෙනාසනන්ති මඤ්චොපි සෙනාසනං, පීඨම්පි… භිසිපි… බිබ්බොහනම්පි… විහාරොපි… අඩ්ඪයොගොපි… පාසාදොපි… අට්ටොපි… මාළොපි… ලෙණම්පි… ගුහාපි… රුක්ඛමූලම්පි… වෙළුගුම්බොපි… යත්ථ වා පන භික්ඛූ පටික්කමන්ති, සබ්බමෙතං සෙනාසන’’න්ති (විභ. 527).

අපි ච විහාරො අඩ්ඪයොගො පාසාදො හම්මියං ගුහාති ඉදං විහාරසෙනාසනං නාම. මඤ්චො පීඨං භිසි බිබ්බොහනන්ති ඉදං මඤ්චපීඨසෙනාසනං නාම. චිමිලිකා චම්මඛණ්ඩො තිණසන්ථාරො පණ්ණසන්ථාරොති ඉදං සන්ථතසෙනාසනං නාම. යත්ථ වා පන භික්ඛූ පටික්කමන්ති, ඉදං ඔකාසසෙනාසනං නාමාති එවං චතුබ්බිධං සෙනාසනං හොති. තං සබ්බම්පි සෙනාසනග්ගහණෙන ගහිතමෙව.

ඉධ පනස්ස සකුණසදිසස්ස චාතුද්දිසස්ස භික්ඛුනො අනුච්ඡවිකසෙනාසනං දස්සෙන්තො ‘‘අරඤ්ඤං රුක්ඛමූල’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අරඤ්ඤන්ති ‘‘නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා සබ්බමෙතං අරඤ්ඤ’’න්ති (විභ. 529) ඉදං භික්ඛුනීනං වසෙන ආගතං. ‘‘ආරඤ්ඤකං නාම සෙනාසනං පඤ්චධනුසතිකං පච්ඡිම’’න්ති (පාරා. 654) ඉදං පන ඉමස්ස භික්ඛුනො අනුරූපං. තස්ස ලක්ඛණං විසුද්ධිමග්ගෙ ධුතඞ්ගනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 1.31) වුත්තං. රුක්ඛමූලන්ති යංකිඤ්චි සන්තච්ඡායං විවිත්තං රුක්ඛමූලං. පබ්බතන්ති සෙලං. තත්ථ හි උදකසොණ්ඩීසු උදකකිච්චං කත්වා සීතාය රුක්ඛච්ඡායාය නිසින්නස්ස නානාදිසාසු ඛායමානාසු සීතෙන වාතෙන බීජියමානස්ස චිත්තං එකග්ගං හොති. කන්දරන්ති කං වුච්චති උදකං, තෙන දාරිතං, උදකෙන භින්නං පබ්බතපදෙසං. යං ‘‘නදීතුම්බ’’න්තිපි ‘‘නදීකුඤ්ජ’’න්තිපි වදන්ති. තත්ථ හි රජතපට්ටසදිසා වාලුකා හොති, මත්ථකෙ මණිවිතානං විය වනගහනං, මණිඛන්ධසදිසං උදකං සන්දති. එවරූපං කන්දරං ඔරුය්හ පානීයං පිවිත්වා ගත්තානි සීතානි කත්වා වාලුකං උස්සාපෙත්වා පංසුකූලචීවරං පඤ්ඤපෙත්වා නිසින්නස්ස සමණධම්මං කරොතො චිත්තං එකග්ගං හොති. ගිරිගුහන්ති ද්වින්නං පබ්බතානං අන්තරං, එකස්මිංයෙව වා උමඞ්ගසදිසං මහාවිවරං. සුසානලක්ඛණං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.34) වුත්තං.

වනපත්ථන්ති ගාමන්තං අතික්කමිත්වා මනුස්සානං අනුපචාරට්ඨානං යත්ථ න කසන්ති න වපන්ති. තෙනෙවාහ ‘‘වනපත්ථන්ති දූරානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචන’’න්තිආදි (විභ. 531). අබ්භොකාසන්ති අච්ඡන්නං. ආකඞ්ඛමානො පනෙත්ථ චීවරකුටිං කත්වා වසති. පලාලපුඤ්ජන්ති පලාලරාසිං. මහාපලාලපුඤ්ජතො හි පලාලං නික්කඩ්ඪිත්වා පබ්භාරලෙණසදිසෙ ආලයෙ කරොන්ති, ගච්ඡගුම්බාදීනම්පි උපරි පලාලං පක්ඛිපිත්වා හෙට්ඨා නිසින්නා සමණධම්මං කරොන්ති. සබ්බමෙතං සන්ධාය වුත්තං ‘‘කායෙන විවිත්තො විහරතී’’තිආදි. එකො චඞ්කමං අධිට්ඨාති පවත්තයතීති වුත්තං හොති. ඉරියතීති ඉරියාපථං වත්තයති. වත්තතීති ඉරියාපථවුත්තිං උප්පාදෙති. පාලෙතීති ඉරියාපථං රක්ඛති. යපෙතීති යපයති. යාපෙතීති යාපයති.

පඨමං ඣානං සමාපන්නස්සාති කුසලජ්ඣානසමඞ්ගිස්ස. නීවරණෙහි චිත්තං විවිත්තන්ති උපචාරෙන නීවරණෙහි විවිත්තම්පි සමානං අන්තොඅප්පනායං සුට්ඨු විවිත්තං නාම හොතීති දස්සෙතුං ‘‘පඨමං ඣානං සමාපන්නස්ස නීවරණෙහි චිත්තං විවිත්තං හොතී’’ති වුත්තං. එසෙව නයො විතක්කවිචාරපීතිසුඛදුක්ඛෙහි දුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානානි සමාපන්නානන්ති. රූපසඤ්ඤායාති කුසලවිපාකකිරියවසෙන පඤ්චදසන්නං රූපාවචරජ්ඣානානං සඤ්ඤාය. පටිඝසඤ්ඤායාති චක්ඛුරූපාදිසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නාය කුසලාකුසලවිපාකවසෙන ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතාය පටිඝසඤ්ඤාය ච. නානත්තසඤ්ඤායාති නානාරම්මණෙ පවත්තාය චතුචත්තාලීසකාමාවචරසඤ්ඤාය ච චිත්තං විවිත්තං හොති සුඤ්ඤං හොති.

ආකාසානඤ්චායතනං සමාපන්නස්සාති එත්ථ නාස්ස අන්තොති අනන්තං, ආකාසං අනන්තං ආකාසානන්තං, ආකාසානන්තමෙව ආකාසානඤ්චං, තං ආකාසානඤ්චං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනමස්ස සසම්පයුත්තධම්මස්ස ඣානස්ස දෙවානං දෙවායතනමිවාති ආකාසානඤ්චායතනං, කසිණුග්ඝාටිමාකාසාරම්මණඣානස්සෙතං අධිවචනං. තං ආකාසානඤ්චායතනං සමාපන්නස්ස කුසලකිරියඣානං සමාපන්නස්ස. රූපසඤ්ඤායාති සඤ්ඤාසීසෙන රූපාවචරජ්ඣානතො චෙව තදාරම්මණතො ච. රූපාවචරජ්ඣානම්පි හි ‘‘රූප’’න්ති වුච්චති ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීසු (පටි. ම. 1.209), තස්ස ආරම්මණම්පි ‘‘බහිද්ධා රූපානි පස්සති සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’තිආදීසුපි (පටි. ම. 1.209). තස්මා ඉධ රූපෙ සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤාති එවං සඤ්ඤාසීසෙන රූපාවචරජ්ඣානස්සෙතං අධිවචනං. රූපෙ සඤ්ඤා අස්සාති රූපසඤ්ඤං, රූපමස්ස නාමන්ති වුත්තං හොති. එවං පථවීකසිණාදිභෙදස්ස තදාරම්මණස්ස චෙතං අධිවචනන්ති වෙදිතබ්බං. එතාය කුසලවිපාකකිරියාවසෙන පඤ්චදසවිධාය ඣානසඞ්ඛාතාය රූපසඤ්ඤාය. එතාය ච පථවීකසිණාදිවසෙන අට්ඨවිධාය ආරම්මණසඞ්ඛාතාය රූපසඤ්ඤාය.

පටිඝසඤ්ඤායාති චක්ඛාදීනං වත්ථූනං රූපාදීනං ආරම්මණානඤ්ච පටිඝාතෙන සමුප්පන්නා සඤ්ඤා පටිඝසඤ්ඤා, රූපසඤ්ඤාදීනං එතං අධිවචනං. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමා පටිඝසඤ්ඤා? රූපසඤ්ඤා සද්දසඤ්ඤා ගන්ධසඤ්ඤා රසසඤ්ඤා ඵොට්ඨබ්බසඤ්ඤා, ඉමා වුච්චන්ති පටිඝසඤ්ඤායො’’ති (විභ. 603). තා කුසලවිපාකා පඤ්ච අකුසලවිපාකා පඤ්චාති එතාය පටිඝසඤ්ඤාය.

නානත්තසඤ්ඤායාති නානත්තෙ ගොචරෙ පවත්තාය සඤ්ඤාය, නානත්තාය වා සඤ්ඤාය. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමා නානත්තසඤ්ඤා? අසමාපන්නස්ස මනොධාතුසමඞ්ගිස්ස වා මනොවිඤ්ඤාණධාතුසමඞ්ගිස්ස වා සඤ්ඤා සඤ්ජානනා සඤ්ජානිතත්තං, ඉමා වුච්චන්ති නානත්තසඤ්ඤායො’’ති (විභ. 604) එවං විභඞ්ගෙ විභජිත්වා වුත්තා. තා ඉධ අධිප්පෙතා. අසමාපන්නස්ස මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුසඞ්ගහිතා සඤ්ඤා රූපසද්දාදිභෙදෙ නානත්තෙ නානාසභාවෙ ගොචරෙ පවත්තන්ති. යස්මා චෙසා අට්ඨ කාමාවචරකුසලසඤ්ඤා, ද්වාදස අකුසලසඤ්ඤා, එකාදස කාමාවචරකුසලවිපාකසඤ්ඤා, ද්වෙ අකුසලවිපාකසඤ්ඤා, එකාදස කාමාවචරකිරියසඤ්ඤාති එවං චතුචත්තාලීසම්පි සඤ්ඤා නානත්තා නානාසභාවා අඤ්ඤමඤ්ඤං අසදිසා, තස්මා ‘‘නානත්තසඤ්ඤා’’ති වුත්තා, තාය නානත්තසඤ්ඤාය.

චිත්තං විවිත්තං හොතීති ආකාසානඤ්චායතනං සමාපන්නස්ස රූපසඤ්ඤාපටිඝසඤ්ඤානානත්තසඤ්ඤාසඞ්ඛාතාහි සඤ්ඤාහි ඣානචිත්තං විවිත්තං හොති විනා හොති අපසක්කනං හොති. විඤ්ඤාණඤ්චායතනන්ති එතදෙව විඤ්ඤාණං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනමස්සාති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං, ආකාසෙ පවත්තවිඤ්ඤාණාරම්මණස්ස ඣානස්සෙතං අධිවචනං. තං ඣානං සමාපන්නස්ස වුත්තප්පකාරාය ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාය චිත්තං විවිත්තං හොති.

ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති එත්ථ පන නාස්ස කිඤ්චනන්ති අකිඤ්චනං, අන්තමසො භඞ්ගමත්තම්පි අස්ස අවසිට්ඨං නත්ථීති වුත්තං හොති. අකිඤ්චනස්ස භාවො ආකිඤ්චඤ්ඤං, ආකාසානඤ්චායතනවිඤ්ඤාණාපගමස්සෙතං අධිවචනං. තං ආකිඤ්චඤ්ඤං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනමස්සාති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං, ආකාසෙ පවත්තිතවිඤ්ඤාණාපගමාරම්මණඣානස්සෙතං අධිවචනං. තං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමාපන්නස්ස තාය විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාය චිත්තං විවිත්තං.

නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති එත්ථ පන යාය සඤ්ඤාය භාවතො තං ‘‘නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන’’න්ති වුච්චති, යථාපටිපන්නස්ස සා සඤ්ඤා හොති, තං තාව දස්සෙතුං විභඞ්ගෙ (විභ. 620) ‘‘නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී’’ති උද්ධරිත්වා තඤ්ඤෙව ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සන්තතො මනසි කරොති, සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්තිං භාවෙති, තෙන වුච්චති නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී’’ති වුත්තං. තත්ථ සන්තතො මනසි කරොතීති ‘‘සන්තොවතායං සමාපත්ති, යත්ර හි නාම නත්ථිභාවම්පි ආරම්මණං කරිත්වා වසතී’’ති එවං සන්තාරම්මණතාය නං ‘‘සන්තා’’ති මනසි කරොති. තං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං අප්පෙත්වා නිසින්නස්ස තාය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාය ඣානචිත්තං සුඤ්ඤං හොති.

සොතාපන්නස්සාති සොතාපත්තිඵලං පත්තස්ස. සක්කායදිට්ඨියාති වීසතිවත්ථුකාය සක්කායදිට්ඨියා. විචිකිච්ඡායාති අට්ඨසු ඨානෙසු කඞ්ඛාය. සීලබ්බතපරාමාසාති ‘‘සීලෙන සුද්ධි, වතෙන සුද්ධී’’ති පරාමසිත්වා උප්පජ්ජනකදිට්ඨි. දිට්ඨානුසයාති අප්පහීනට්ඨෙන සන්තානෙ අනුසයකා දිට්ඨානුසයා. තථා විචිකිච්ඡානුසයා. තදෙකට්ඨෙහි චාති තෙහි සක්කායදිට්ඨිආදීහි එකතො ඨිතෙහි ච. උපතාපෙන්ති විබාධෙන්ති චාති කිලෙසා, තෙහි සක්කායදිට්ඨියාදිකිලෙසෙහි චිත්තං විවිත්තං සුඤ්ඤං හොති. එත්ථ ‘‘තදෙකට්ඨ’’න්ති දුවිධං එකට්ඨං පහානෙකට්ඨං සහජෙකට්ඨඤ්ච. අපායගමනීයා හි කිලෙසා යාව සොතාපත්තිමග්ගෙන න පහීයන්ති, තාව දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාහි සහ එකස්මිං පුග්ගලෙ ඨිතාති පහානෙකට්ඨා. දසසු හි කිලෙසෙසු ඉධ දිට්ඨිවිචිකිච්ඡා එව ආගතා. අනුසයෙසු දිට්ඨානුසයවිචිකිච්ඡානුසයා ආගතා. සෙසා පන අපායගමනීයො ලොභො දොසො මොහො මානො ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති අට්ඨ කිලෙසා දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාහි සහ පහානෙකට්ඨා හුත්වා ද්වීහි අනුසයෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිමග්ගෙන පහීයන්ති. රාගදොසමොහපමුඛෙසු වා දියඩ්ඪෙසු කිලෙසසහස්සෙසු සොතාපත්තිමග්ගෙන දිට්ඨියා පහීයමානාය දිට්ඨියා සහ විචිකිච්ඡා පහීනා, දිට්ඨානුසයවිචිකිච්ඡානුසයෙහි සහ අපායගමනීයා සබ්බකිලෙසා පහානෙකට්ඨවසෙන පහීයන්ති. සහජෙකට්ඨා පන දිට්ඨියා සහ විචිකිච්ඡාය ච සහ එකෙකස්මිං චිත්තෙ ඨිතා අවසෙසකිලෙසා.

සොතාපත්තිමග්ගෙන හි චත්තාරි දිට්ඨිසහගතානි විචිකිච්ඡාසහගතඤ්චාති පඤ්ච චිත්තානි පහීයන්ති. තත්ථ ද්වීසු දිට්ඨිසම්පයුත්තඅසඞ්ඛාරිකචිත්තෙසු පහීයමානෙසු තෙහි සහජාතො ලොභො මොහො උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති ඉමෙ කිලෙසා සහජෙකට්ඨවසෙන පහීයන්ති, ද්වීසු දිට්ඨිසම්පයුත්තසසඞ්ඛාරිකචිත්තෙසු පහීයමානෙසු තෙහි සහජාතො ලොභො මොහො ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති ඉමෙ කිලෙසා සහජෙකට්ඨවසෙන පහීයන්ති, විචිකිච්ඡාසහගතචිත්තෙ පහීයමානෙ තෙන සහජාතො මොහො උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති ඉමෙ කිලෙසා සහජෙකට්ඨවසෙන පහීයන්ති. තෙහි දුවිධෙකට්ඨෙහි කිලෙසෙහි චිත්තං විවිත්තං හොතීති මග්ගචිත්තං විවිච්චති, ඵලචිත්තං විවිත්තං වියුත්තං අපසක්කිතං සුඤ්ඤං හොතීති අත්ථො.

සකදාගාමිස්ස ඔළාරිකා කාමරාගසඤ්ඤොජනාති ඔළාරිකභූතා කායද්වාරෙ වීතික්කමස්ස පච්චයභාවෙන ථූලභූතා මෙථුනරාගසඞ්ඛාතා සඤ්ඤොජනා. සො හි කාමභවෙ සඤ්ඤොජෙතීති ‘‘සඤ්ඤොජන’’න්ති වුච්චති. පටිඝසඤ්ඤොජනාති බ්යාපාදසඤ්ඤොජනා. සො හි ආරම්මණෙ පටිහඤ්ඤතීති ‘‘පටිඝ’’න්ති වුච්චති. තෙ එව ථාමගතට්ඨෙන සන්තානෙ අනුසෙන්තීති අනුසයා. අණුසහගතාති සුඛුමභූතා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා අණුසහගතා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයාති අප්පහීනට්ඨෙන සන්තානෙ අනුසයනවසෙන සුඛුමභූතා කාමරාගපටිඝානුසයා. තදෙකට්ඨෙහි චාති වුත්තත්ථෙහි දුවිධෙකට්ඨෙහි කිලෙසෙහි චිත්තං විවිත්තං සුඤ්ඤං හොති.

අරහතොති කිලෙසාරීනං හතත්තා ‘‘අරහා’’ති ලද්ධනාමස්ස. රූපරාගාති රූපභවෙ ඡන්දරාගා. අරූපරාගාති අරූපභවෙ ඡන්දරාගා. මානාති අරහත්තමග්ගවජ්ඣා මානා එව. තථා උද්ධච්චඅවිජ්ජාමානානුසයාදයො අරහත්තමග්ගවජ්ඣා. එතෙසු උණ්ණතිලක්ඛණො මානො. අවූපසමලක්ඛණං උද්ධච්චං. අන්ධභාවලක්ඛණා අවිජ්ජා. රූපරාගඅරූපරාගවසෙන පවත්තා භවරාගානුසයා. තදෙකට්ඨෙහි චාති තෙහි එකතො ඨිතෙහි ච කිලෙසෙහි. බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහීති අජ්ඣත්තචිත්තසන්තානෙ අකුසලක්ඛන්ධෙ උපාදාය ‘‘බහිද්ධා’’ති සඞ්ඛං ගතෙහි අජ්ඣත්තං මුඤ්චිත්වා බහිද්ධා පවත්තෙහි සබ්බසඞ්ඛාරනිමිත්තෙහි මග්ගචිත්තං විවිච්චති විනා හොති අපසක්කති, ඵලචිත්තං විවිත්තං වියුත්තං අපසක්කිතං හොති.

තත්ථ කිලෙසපටිපාටියා මග්ගපටිපාටියා චාති ද්විධා අනුසයානං අභාවො වෙදිතබ්බො. කිලෙසපටිපාටියා හි කාමරාගානුසයපටිඝානුසයානං තතියමග්ගෙන අභාවො හොති, මානානුසයස්ස චතුත්ථමග්ගෙන, දිට්ඨානුසයවිචිකිච්ඡානුසයානං පඨමමග්ගෙන, භවරාගානුසයාවිජ්ජානුසයානං චතුත්ථමග්ගෙනෙව. මග්ගපටිපාටියා පන පඨමමග්ගෙන දිට්ඨානුසයවිචිකිච්ඡානුසයානං අභාවො හොති, දුතියමග්ගෙන කාමරාගානුසයපටිඝානුසයානං තනුභාවො, තතියමග්ගෙන සබ්බසො අභාවො, චතුත්ථමග්ගෙන මානානුසයභවරාගානුසයාවිජ්ජානුසයානං අභාවො හොති. චිත්තවිවෙකොති මහග්ගතලොකුත්තරචිත්තානං කිලෙසෙහි සුඤ්ඤභාවො, තුච්ඡභාවොති අත්ථො.

උපධිවිවෙකොති කිලෙසක්ඛන්ධඅභිසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතානං උපධීනං සුඤ්ඤභාවො. උපධිං තාව දස්සෙතුං ‘‘උපධි වුච්චන්ති කිලෙසා චා’’තිආදිමාහ. රාගාදයො යස්ස උප්පජ්ජන්ති, තං උපතාපෙන්ති විබාධෙන්තීති කිලෙසා ච. උපාදානගොචරා රූපාදයො පඤ්චක්ඛන්ධා ච. උපාදානසම්භූතා පුඤ්ඤාපුඤ්ඤආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරා ච. අමතන්ති නත්ථි එතස්ස මරණසඞ්ඛාතං මතන්ති අමතං, කිලෙසවිසපටිපක්ඛත්තා අගදන්තිපි අමතං. සංසාරයොනිගතිඋපපත්තිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු සංසිබ්බති විනතීති තණ්හා ‘‘වාන’’න්ති වුච්චති, තං තත්ථ නත්ථීති නිබ්බානං. විවෙකට්ඨකායානන්ති ගණසඞ්ගණිකාය අපගතසරීරානං. නෙක්ඛම්මාභිරතානන්ති නෙක්ඛම්මෙ කාමාදිතො නික්ඛන්තෙ පඨමජ්ඣානාදිකෙ අභිරතානං තන්නින්නානං. පරමවොදානප්පත්තානන්ති උත්තමපරිසුද්ධභාවඵලං පාපුණිත්වා ඨිතානං. ‘‘උපක්කිලෙසාභාවෙන පරිසුද්ධචිත්තානං, කිලෙසෙහි මුත්තභාවෙන පරමවොදානප්පත්තානං. වික්ඛම්භනප්පහානෙන පරිසුද්ධචිත්තානං, සමුච්ඡෙදප්පහානෙන පරමවොදානප්පත්තාන’’න්ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. නිරූපධීනන්ති විගතූපධීනං. විසඞ්ඛාරගතානන්ති සඞ්ඛාරාරම්මණං චජිත්වා විගතසඞ්ඛාරං නිබ්බානං ආරම්මණවසෙන උපගතානං. විසඞ්ඛාරගතං චිත්තන්ති එත්ථපි හි නිබ්බානමෙව ‘‘විසඞ්ඛාර’’න්ති වුත්තං.

විදූරෙති විවිධෙ දූරෙ. සුවිදූරෙති සුට්ඨු විදූරෙ. න සන්තිකෙති න සමීපෙ. න සාමන්තාති න එකපස්සෙ. අනාසන්නෙති අනච්චන්තසමීපෙ. විවෙකට්ඨෙති අතිදූරෙ, විගතෙති අත්ථො. තාදිසොති තංසදිසො. තස්සණ්ඨිතොති තෙන ආකාරෙන ඨිතො. තප්පකාරොති තෙන පකාරෙන ඨිතො. තප්පටිභාගොති තංකොට්ඨාසිකො. අථ වා ‘‘අත්තභාවගුහාය ලග්ගභාවෙන තාදිසො. කිලෙසෙහි ඡන්නභාවෙන තස්සණ්ඨිතො. මොහනස්මිං පගාළ්හභාවෙන තප්පකාරො. තීහි විවෙකෙහි දූරභාවෙන තප්පටිභාගොති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

දුප්පහායාති සුඛෙන පහාතබ්බා න හොන්ති. දුච්චජ්ජාති සුඛෙන ජහිතුං න සක්කා. දුප්පරිච්චජ්ජාති සබ්බාකාරෙන ජහිතුං න සක්කා. දුන්නිම්මදයාති නිම්මදං අමදං කාතුං න සක්කා. දුබ්බිනිවෙඨයාති විනිවෙඨනං මොචනං කාතුං න සක්කා. දුත්තරාති උත්තරිත්වා අතික්කන්තුං න සක්කා. දුප්පතරාති විසෙසෙත්වා තරිතුං න සක්කා. දුස්සමතික්කමාති දුක්ඛෙන අතික්කමිතබ්බා. දුබ්බිනිවත්තාති නිවත්තෙතුං දුක්ඛා. අථ වා ‘‘පකතිවසෙන දුප්පරිච්චජ්ජා. ගොණපතාසං විය දුන්නිම්මදයා. නාගපාසං විය දුබ්බිනිවෙඨයා. ගිම්හසමයෙ මරුකන්තාරං විය දුත්තරා දුප්පතරා. බ්යග්ඝපරිග්ගහිතා අටවී විය දුස්සමතික්කමා. සමුද්දවීචි විය දුබ්බිනිවත්තාති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

8. එවං පඨමගාථාය ‘‘දූරෙ විවෙකා හි තථාවිධො’’ති සාධෙත්වා පුන තථාවිධානං සත්තානං ධම්මතං ආවි කරොන්තො ‘‘ඉච්ඡානිදානා’’තිආදිගාථමාහ. තත්ථ ඉච්ඡානිදානාති තණ්හාහෙතුකා. භවසාතබද්ධාති සුඛවෙදනාදිම්හි භවසාතෙන බද්ධා. තෙ දුප්පමුඤ්චාති තෙ භවසාතවත්ථුභූතා ධම්මා. තෙ වා තත්ථ බද්ධා ඉච්ඡානිදානා සත්තා දුප්පමොචයා. න හි අඤ්ඤමොක්ඛාති අඤ්ඤෙ ච මොචෙතුං න සක්කොන්ති. කාරණවචනං වා එතං. තෙ සත්තා දුප්පමුඤ්චා. කස්මා? යස්මා අඤ්ඤෙන මොචෙතබ්බා න හොන්ති. යදි සත්තා මුඤ්චෙය්යුං, සකෙන ථාමෙන මුඤ්චෙය්යුන්ති අයමස්ස අත්ථො. පච්ඡා පුරෙ වාපි අපෙක්ඛමානාති අනාගතෙ අතීතෙ වා කාමෙ අපෙක්ඛමානා. ඉමෙ ව කාමෙ පුරිමෙ ව ජප්පන්ති ඉමෙ වා පච්චුප්පන්නෙ කාමෙ පුරිමෙ වා දුවිධෙපි අතීතානාගතෙ බලවතණ්හාය පත්ථයමානා. ඉමෙසඤ්ච ද්වින්නං පදානං ‘‘තෙ දුප්පමුඤ්චා න හි අඤ්ඤමොක්ඛා’’ති ඉමිනාව සහ සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. ඉතරථා අපෙක්ඛමානා ජප්පං කිං කරොන්ති, කිං වා කතාති න පඤ්ඤායෙය්යුං.

භවසාතබද්ධාති භවෙ සාතං භවසාතං, තෙන භවසාතෙන සුඛස්සාදෙන බද්ධා හුත්වා ඨිතා. තං භාජෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘එකං භවසාතං – සුඛා වෙදනා’’තිආදිමාහ. යොබ්බනභාවො යොබ්බඤ්ඤං. අරොගභාවො ආරොග්යං. ජීවිතින්ද්රියස්ස පවත්තභාවො ජීවිතං. ලාභොති චතුන්නං පච්චයානං ලාභො. යසොති පරිවාරො. පසංසාති කිත්ති. සුඛන්ති කායිකචෙතසිකං සුඛං. මනාපිකා රූපාති මනවඩ්ඪනකා රූපා. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

චක්ඛුසම්පදාති චක්ඛුස්ස සම්පදා. ‘‘මය්හං චක්ඛු සම්පන්නං මණිවිමානෙ උග්ඝාටිතසීහපඤ්ජරං විය ඛායතී’’ති උප්පන්නං සුඛස්සාදං සන්ධාය ‘‘චක්ඛුසම්පදා’’ති වුත්තං. සොතසම්පදාදීසුපි එසෙව නයො. සුඛාය වෙදනාය සාතබද්ධා…පෙ… විබද්ධාති විවිධාකාරෙන බද්ධා. ආබද්ධාති විසෙසෙන ආදිතො බද්ධා. ලග්ගාති ආරම්මණෙන සද්ධිං අප්පිතා. ලග්ගිතාති නාගදන්තෙ ඵාණිතවාරකො විය ලග්ගිතා. යමෙත්ථ ච අවුත්තං, තං සත්තො විසත්තොතිආදිම්හි වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බං.

න හි අඤ්ඤමොක්ඛාති න පරෙහි මොක්ඛා. තෙ වා භවසාතවත්ථූ දුප්පමුඤ්චාති භවෙ සුඛස්සාදවත්ථුභූතා ධම්මා තෙ මුඤ්චිතුං දුක්ඛා. සත්තා වා එත්තො දුම්මොචයාති සත්තා එව වා එතස්මා භවසාතවත්ථුතො මොචෙතුං දුක්ඛා.

දුරුද්ධරාති උද්ධරිතුං දුක්ඛා. දුස්සමුද්ධරාති සමන්තතො ඡින්නතටෙ නරකාවාටෙ පතිතො විය උද්ධං කත්වා උද්ධරිතුං දුක්ඛා. දුබ්බුට්ඨාපයාති උට්ඨාපෙතුං දුක්ඛා. දුස්සමුට්ඨාපයාති සුඛුමඅත්තභාවං පථවියං පතිට්ඨාපනං විය උස්සාපෙතුං අතිවිය දුක්ඛා.

තෙ අත්තනා පලිපපලිපන්නාති ගම්භීරකද්දමෙ යාව සීසතො නිමුග්ගා න සක්කොන්ති. පරං පලිපපලිපන්නං උද්ධරිතුන්ති අපරං තථෙව නිමුග්ගං හත්ථෙ වා සීසෙ වා ගහෙත්වා උද්ධරිත්වා ථලෙ පතිට්ඨාපෙතුං න සක්කොන්ති. සො වත චුන්දාති සොති වත්තබ්බාකාරපුග්ගලනිද්දෙසො. තස්ස ‘‘යො’’ති ඉමං උද්දෙසවචනං ආහරිත්වා යො අත්තනා පලිපපලිපන්නො, සො වත, චුන්ද, පරං පලිපපලිපන්නං උද්ධරිස්සතීති. එවං සෙසපදෙසු සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. පලිපපලිපන්නොති ගම්භීරකද්දමෙ නිමුග්ගො වුච්චති. යථා, චුන්ද, කොචි පුරිසො යාව සීසතො ගම්භීරකද්දමෙ නිමුග්ගො, පරම්පි තථෙව නිමුග්ගං හත්ථෙ වා සීසෙ වා ගහෙත්වා උද්ධරිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. න හි තං කාරණමත්ථි, යෙන සො තං උද්ධරිත්වා ථලෙ පතිට්ඨාපෙය්යාති. අදන්තො අවිනීතො අපරිනිබ්බුතොති එත්ථ පන අනිබ්බිසෙවනතාය අදන්තො. අසික්ඛිතවිනයතාය අවිනීතො. අනිබ්බුතකිලෙසතාය අපරිනිබ්බුතොති වෙදිතබ්බො. සො තාදිසො පරං දමෙස්සති නිබ්බිසෙවනං කරිස්සති, විනෙස්සති තිස්සො සික්ඛා සික්ඛාපෙස්සති. පරිනිබ්බාපෙස්සති තස්ස කිලෙසෙ නිබ්බාපෙස්සති.

නත්ථඤ්ඤො කොචීති අඤ්ඤො කොචි පුග්ගලො මොචෙතුං සමත්ථො නත්ථි. සකෙන ථාමෙනාති අත්තනො ඤාණථාමෙන. බලෙනාති ඤාණබලෙන. වීරියෙනාති ඤාණසම්පයුත්තචෙතසිකවීරියෙන. පුරිසපරක්කමෙනාති පරං පරං ඨානං අක්කමනෙන මහන්තවීරියෙන.

නාහං සහිස්සාමීති අහං න සහිස්සාමි න සක්කොමි, න වායමිස්සාමීති වුත්තං හොති. පමොචනායාති පමොචෙතුං. කථංකථින්ති සකඞ්ඛං. ධොතකාති ආලපනං. තරෙසීති තරෙය්යාසි.

‘‘අත්තනා හි කතං පාපං, අත්තනා සංකිලිස්සති;

අත්තනා අකතං පාපං, අත්තනාව විසුජ්ඣති;

සුද්ධී අසුද්ධි පච්චත්තං, නාඤ්ඤො අඤ්ඤං විසොධයෙ’’ති. (ධ. ප. 165; කථා. 743) –

එත්ථායමත්ථො – යෙන අත්තනා අකුසලං කම්මං කතං හොති, සො චතූසු අපායෙසු දුක්ඛං අනුභවන්තො අත්තනාව සංකිලිස්සති. යෙන පන අත්තනා අකතං පාපං, සො සුගතිඤ්චෙව අගතිඤ්ච ගච්ඡන්තො අත්තනාව විසුජ්ඣති. කුසලකම්මසඞ්ඛාතා සුද්ධි අකුසලකම්මසඞ්ඛාතා ච අසුද්ධි පච්චත්තං කාරකසත්තානං අත්තනියෙව විපච්චති. අඤ්ඤො පුග්ගලො අඤ්ඤං පුග්ගලං න විසොධයෙ නෙව විසොධෙති, න කිලෙසෙතීති වුත්තං හොති.

තිට්ඨතෙව නිබ්බානන්ති අමතමහානිබ්බානං තිට්ඨතියෙව. නිබ්බානගාමිමග්ගොති පුබ්බභාගවිපස්සනාතො පට්ඨාය අරියමග්ගො. තිට්ඨාමහං සමාදපෙතාති අහං ගණ්හාපෙතා පතිට්ඨාපෙතා තිට්ඨාමි. එවං ඔවදියමානා එවං අනුසාසියමානාති මයා එවං ඔවදියමානා එවං අනුසාසියමානා. එත්ථ උප්පන්නෙ වත්ථුස්මිං වදන්තො ඔවදති නාම, අනුප්පන්නෙ වත්ථුස්මිං අනුසාසන්තො ‘‘අයසොපි තෙ භවිස්සතී’’තිආදිවසෙන අනාගතං දස්සෙන්තො අනුසාසති නාම. සම්මුඛා වදන්තොපි ඔවදති නාම, පරම්මුඛා දූතසාසනං වා පෙසෙන්තො අනුසාසති නාම. සකිං වදන්තොපි ඔවදති නාම, පුනප්පුනං වදන්තො අනුසාසති නාම. ඔවදන්තො එව වා අනුසාසති නාම. අප්පෙකච්චෙති අපි එකච්චෙ, එකෙති අත්ථො. අච්චන්තනිට්ඨං නිබ්බානං ආරාධෙන්තීති ඛයවයසඞ්ඛාතං අන්තං අතීතන්ති අච්චන්තං, අච්චන්තඤ්ච තං සබ්බසඞ්ඛාරානං අප්පවත්තිට්ඨානත්තා නිට්ඨඤ්චාති අච්චන්තනිට්ඨං, එකන්තනිට්ඨං, සතතනිට්ඨන්ති අත්ථො. තං අච්චන්තනිබ්බානං ආරාධෙන්ති සම්පාදෙන්ති. නාරාධෙන්තීති න සම්පාදෙන්ති, න පටිලභන්තීති අත්ථො. එත්ථ ක්යාහන්ති එතෙසු කිං අහං, කිං කරොමීති අත්ථො. මග්ගක්ඛායීති පටිපදාමග්ගක්ඛායී. ආචික්ඛති කථෙති. අත්තනා පටිපජ්ජමානා මුඤ්චෙය්යුන්ති පටිපජ්ජන්තා මයං මුඤ්චෙය්යුං.

අතීතං උපාදායාති අතීතං පටිච්ච. කථං පුරෙ අපෙක්ඛං කරොතීති කෙන පකාරෙන ඉක්ඛං ඔලොකනං කරොති. එවංරූපො අහොසින්ති දීඝරස්සඅණුකථූලාදිවසෙන එවංජාතිකො එවරූපො අභවිං. තත්ථ නන්දිං සමන්නානෙතීති තස්මිං රූපාරම්මණෙ තණ්හං සම්මා ආනයති උපනෙති. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො.

‘‘ඉති මෙ චක්ඛූ’’තිආදයො වත්ථුආරම්මණවසෙන තණ්හුප්පත්තිං දස්සෙන්තො ආහ. ඉති රූපාතීති එවං රූපා ඉති. තත්ථ ඡන්දරාගපටිබද්ධන්ති තෙසු චක්ඛුරූපෙසු දුබ්බලසඞ්ඛාතො ඡන්දො ච බලවසඞ්ඛාතො රාගො ච, තෙන ඡන්දරාගෙන පටිබද්ධං අල්ලීනං. විඤ්ඤාණන්ති ජවනචිත්තං. ඡන්දරාගපටිබද්ධත්තා විඤ්ඤාණස්සාති තස්ස ජවනවිඤ්ඤාණස්ස ඡන්දරාගෙන බද්ධභාවා. තදභිනන්දතීති තං ආරම්මණං තණ්හාවසෙන අභිනන්දති.

යානිස්ස තානීති යානි අස්ස තානි. පුබ්බෙති අතීතෙ. සද්ධින්ති එකතො. හසිතලපිතකීළිතානීති දන්තවිදංසාදිහසිතානි ච, වචීභෙදං කත්වා ලපිතානි ච, කායඛිඩ්ඩාදිකීළිතානි ච. තදස්සාදෙතීති තං අස්සාදයති අස්සාදං වින්දති සාදියති. තං නිකාමෙතීති තං නිකාමයති පච්චාසීසති. විත්තිං ආපජ්ජතීති තුට්ඨිං පාපුණාති.

සියන්ති භවෙය්යං. අප්පටිලද්ධස්ස පටිලාභායාති අප්පත්තස්ස පාපුණනත්ථාය. චිත්තං පණිදහතීති චිත්තං ඨපෙති. චෙතසො පණිධානපච්චයාති චිත්තස්ස ඨපනකාරණා.

සීලෙන වාති පඤ්චසීලාදිසීලෙන වා. වතෙන වාති ධුතඞ්ගසමාදානෙන වා. තපෙන වාති වීරියසමාදානෙන වා. බ්රහ්මචරියෙන වාති මෙථුනවිරතියා වා. දෙවො වාති මහානුභාවො දෙවරාජා වා. දෙවඤ්ඤතරො වාති තෙසං අඤ්ඤතරො වා.

ජප්පන්තාති ගුණවසෙන කථෙන්තා. පජප්පන්තාති පකාරෙන කථෙන්තා. අභිජප්පන්තාති විසෙසෙන කථෙන්තා, උපසග්ගවසෙන වා වඩ්ඪිතං.

9. එවං පඨමගාථාය ‘‘දූරෙ විවෙකා හි තථාවිධො’’ති සාධෙත්වා දුතියගාථාය ච තථාවිධානං ධම්මතං ආවි කත්වා ඉදානි තෙසං පාපකරණං ආවි කරොන්තො ‘‘කාමෙසු ගිද්ධා’’ති ගාථමාහ.

තස්සත්ථො – තෙ සත්තා කාමෙසු පරිභොගතණ්හාය ගිද්ධා, පරියෙසනාදිමනුයුත්තත්තා පසුතා, සම්මොහමාපන්නත්තා පමූළ්හා, අවගමනතාය මච්ඡරියතාය බුද්ධාදීනං වචනං අනාදියතාය ච අවදානියා, කායවිසමාදිම්හි විසමෙ නිවිට්ඨා, අන්තකාලෙ මරණදුක්ඛූපනීතා, ‘‘කිංසු භවිස්සාම ඉතො චුතාසෙ’’ති පරිදෙවයන්තීති.

ගිද්ධාති කාමරාගෙන ගිද්ධා. ගධිතාති සඞ්කප්පරාගෙන පච්චාසීසමානා හුත්වා ගධිතා. මුච්ඡිතාති කාමතණ්හාය මුච්ඡාපරෙතා. අජ්ඣොසන්නාති කාමනන්දියා අධිඔසන්නා අජ්ඣොත්ථටා. ලග්ගාති කාමසිනෙහෙන අල්ලීනා. ලග්ගිතාති කාමපරිළාහෙන එකීභූතා. පලිබුද්ධාති කාමසඤ්ඤාය ආවට්ටිතා. අථ වා ‘‘දිට්ඨිදස්සනෙ ගිද්ධා. අභිණ්හදස්සනෙ ගධිතා. සංසග්ගකිරියස්මිං මුච්ඡිතා. විස්සාසකිරියස්මිං අජ්ඣොසන්නා. සිනෙහවළඤ්ජස්මිං ලග්ගා. ද්වයංද්වයසමාපත්තිම්හි ලග්ගිතා. අපරාපරං අමුඤ්චමානා හුත්වා පලිබුද්ධා’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

එසන්තීති පච්චාසීසන්ති. ගවෙසන්තීති මග්ගයන්ති. පරියෙසන්තීති සබ්බාකාරෙන ඉච්ඡන්ති පත්ථෙන්ති. අථ වා දිට්ඨාරම්මණෙ සුභාසුභං අත්ථි, නත්ථීති එසන්ති. සුභාසුභාරම්මණෙ පච්චක්ඛං කත්වා වළඤ්ජනත්ථාය පියං කරොන්තා ගවෙසන්ති. චිත්තවසෙන එසන්ති. පයොගවසෙන ගවෙසන්ති. කරණවසෙන පරියෙසන්ති. තෙ දුවිධෙ කාමෙ පටිච්ච ඔතරිත්වා චරන්තීති තච්චරිතා. තෙ ච කාමෙ බහුලං යෙභුය්යෙන වඩ්ඪෙන්ති පවත්තයන්තීති තබ්බහුලා. තෙ ච කාමෙ ගරුං කත්වා රහන්තීති තග්ගරුකා. තෙසු කාමෙසු නින්නා නමිතා හුත්වා වසන්තීති තන්නින්නා. තෙසු කාමෙසු සන්නින්නා හුත්වා වසන්තීති තප්පොණා. තෙසු කාමෙසු අවලම්බිතා හුත්වා තෙසුයෙව නමිතා වසන්තීති තප්පබ්භාරා. තෙසු කාමෙසු අවත්ථරිත්වා මුච්ඡාපරෙතප්පසඞ්ගා හුත්වා වදන්තීති තදධිමුත්තා. තෙ ච කාමෙ අධිපතිං ජෙට්ඨකං කත්වා වසන්තීති තදධිපතෙය්යා. අථ වා ‘‘ආරම්මණස්ස ඉට්ඨභාවෙන තච්චරිතා. ආරම්මණස්ස කන්තභාවෙන තබ්බහුලා. ආරම්මණස්ස මනාපභාවෙන තග්ගරුකා. ආරම්මණස්ස පියභාවෙන තන්නින්නා. ආරම්මණස්ස කාමුපසංහිතභාවෙන තප්පොණා. ආරම්මණස්ස රජනීයභාවෙන තප්පබ්භාරා. ආරම්මණස්ස මුච්ඡනීයභාවෙන තදධිමුත්තා. ආරම්මණස්ස බන්ධනීයභාවෙන තදධිපතෙය්යා’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

රූපෙ පරියෙසන්තීතිආදීසු පරියෙසන්තීති අලද්ධස්ස ලාභාය එසනවසෙන. පටිලභන්තීති හත්ථගතවසෙන. පරිභුඤ්ජන්තීති වළඤ්ජනවසෙන වුත්තන්ති ඤාතබ්බං. කලහං විවාදං කරොතීති කලහකාරකො. තස්මිං නියුත්තොති කලහපසුතො. කම්මකාරකාදීසුපි එසෙව නයො. ගොචරෙ චරන්තොති වෙසියාදිගොචරෙ, සතිපට්ඨානාදිගොචරෙ වා චරමානො. තෙසු නියුත්තො ගොචරපසුතො. ආරම්මණූපනිජ්ඣානවසෙන ඣානං අස්ස අත්ථීති ඣායී. තස්මිං නියුත්තො ඣානපසුතො.

අවගච්ඡන්තීති අපායං ගච්ඡන්ති. මච්ඡරිනොති සකසම්පත්තිං නිගුහන්තා. වචනන්ති කථනං. බ්යපථන්ති වාක්යපථං. දෙසනන්ති විස්සජ්ජනඔවාදං. අනුසිට්ඨින්ති අනුසාසනිං. නාදියන්තීති න ගණ්හන්ති න ගරුං කරොන්ති. ‘‘න පටිස්සන්තී’’ති වා පාඨො, සොයෙව අත්ථො. වත්ථුතො මච්ඡරියදස්සනත්ථං ‘‘පඤ්ච මච්ඡරියානි ආවාසමච්ඡරිය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආවාසෙ මච්ඡරියං ආවාසමච්ඡරියං. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

ආවාසො නාම සකලාරාමොපි පරිවෙණම්පි එකොවරකොපි රත්තිට්ඨානාදීනිපි. තෙසු වසන්තා සුඛං වසන්ති, පච්චයෙ ලභන්ති. එකො භික්ඛු වත්තසම්පන්නස්සෙව පෙසලස්ස භික්ඛුනො තත්ථ ආගමනං න ඉච්ඡති, ආගතොපි ‘‘ඛිප්පං ගච්ඡතූ’’ති චින්තෙසි, ඉදං ආවාසමච්ඡරියං නාම. භණ්ඩනකාරකාදීනං පන තත්ථ වාසං අනිච්ඡතො ආවාසමච්ඡරියං නාම න හොති.

කුලන්ති උපට්ඨාකකුලම්පි ඤාතිකුලම්පි. තත්ථ අඤ්ඤස්ස උපසඞ්කමනං අනිච්ඡතො කුලමච්ඡරියං හොති. පාපපුග්ගලස්ස පන උපසඞ්කමනං අනිච්ඡතොපි මච්ඡරියං නාම න හොති. සො හි තෙසං පසාදභෙදාය පටිපජ්ජති. පසාදං රක්ඛිතුං සමත්ථස්සෙව පන භික්ඛුනො තත්ථ උපසඞ්කමනං අනිච්ඡතො මච්ඡරියං නාම හොති.

ලාභොති චතුපච්චයලාභොව. තං අඤ්ඤස්මිං සීලවන්තෙයෙව ලභන්තෙ ‘‘මා ලභතූ’’ති චින්තෙන්තස්ස ලාභමච්ඡරියං හොති. යො පන සද්ධාදෙය්යං විනිපාතෙති, අපරිභොගදුප්පරිභොගාදිවසෙන විනාසෙති, පූතිභාවං ගච්ඡන්තම්පි අඤ්ඤස්ස න දෙති, තං දිස්වා ‘‘සචෙ ඉමං එස න ලභෙය්ය, අඤ්ඤො සීලවා ලභෙය්ය, පරිභොගං ගච්ඡෙය්යා’’ති චින්තෙන්තස්ස මච්ඡරියං නාම නත්ථි.

වණ්ණො නාම සරීරවණ්ණොපි ගුණවණ්ණොපි. තත්ථ සරීරවණ්ණෙ මච්ඡරී ‘‘පරො පාසාදිකො රූපවා’’ති වුත්තෙ තං න කථෙතුකාමො හොති. ගුණවණ්ණමච්ඡරී පරස්ස සීලෙන ධුතඞ්ගෙන පටිපදාය ආචාරෙන වණ්ණං න කථෙතුකාමො හොති.

ධම්මොති පරියත්තිධම්මො ච පටිවෙධධම්මො ච. තත්ථ අරියසාවකා පටිවෙධධම්මං න මච්ඡරායන්ති, අත්තනා පටිවිද්ධධම්මෙ සදෙවකස්ස ලොකස්ස පටිවෙධං ඉච්ඡන්ති. තං පන පටිවෙධං ‘‘පරෙ ජානන්තූ’’ති ඉච්ඡන්ති, තන්තිධම්මෙයෙව පන ධම්මමච්ඡරියං නාම හොති. තෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො යං ගුළ්හං ගන්ථං වා කථාමග්ගං වා ජානාති, තං අඤ්ඤෙ න ජානාපෙතුකාමො හොති. යො පන පුග්ගලං උපපරික්ඛිත්වා ධම්මානුග්ගහෙන ධම්මං වා උපපරික්ඛිත්වා පුග්ගලානුග්ගහෙන න දෙති, අයං ධම්මමච්ඡරී නාම න හොති. තත්ථ එකච්චො පුග්ගලො ලොලො හොති, කාලෙන සමණො හොති, කාලෙන බ්රාහ්මණො, කාලෙන නිගණ්ඨො. යො හි භික්ඛු ‘‘අයං පුග්ගලො පවෙණිආගතං තන්තිං සණ්හං සුඛුමං ධම්මන්තරං භින්දිත්වා ආලුළෙස්සතී’’ති න දෙති, අයං පුග්ගලං උපපරික්ඛිත්වා ධම්මානුග්ගහෙන න දෙති නාම. යො පන ‘‘අයං ධම්මො සණ්හො සුඛුමො, සචායං පුග්ගලො ගණ්හිස්සති, අඤ්ඤං බ්යාකරිත්වා අත්තානං ආවි කත්වා නස්සිස්සතී’’ති න දෙති, අයං ධම්මං උපපරික්ඛිත්වා පුග්ගලානුග්ගහෙන න දෙති නාම. යො පන ‘‘සචායං ඉමං ධම්මං ගණ්හිස්සති, අම්හාකං සමයං භින්දිතුං සමත්ථො භවිස්සතී’’ති න දෙති, අයං ධම්මමච්ඡරී නාම හොති.

ඉමෙසු පඤ්චසු මච්ඡරියෙසු ආවාසමච්ඡරියෙන තාව යක්ඛො වා පෙතො වා හුත්වා තස්සෙව ආවාසස්ස සඞ්කාරං සීසෙන උක්ඛිපිත්වා විචරති. කුලමච්ඡරියෙන තස්මිං කුලෙ අඤ්ඤෙසං දානමානනාදීනි කරොන්තෙ දිස්වා ‘‘භින්නං වතිදං කුලං මමා’’ති චින්තයතො ලොහිතම්පි මුඛතො උග්ගච්ඡති, කුච්ඡිවිරෙචනම්පි හොති, අන්තානිපි ඛණ්ඩාඛණ්ඩානි හුත්වා නික්ඛමන්ති. ලාභමච්ඡරියෙන සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා සන්තකෙ ලාභෙ මච්ඡරායිත්වා පුග්ගලිකපරිභොගං විය පරිභුඤ්ජිත්වා යක්ඛො වා පෙතො වා මහාඅජගරො වා හුත්වා නිබ්බත්තති. සරීරවණ්ණගුණවණ්ණමච්ඡරෙන පන පරියත්තිධම්මමච්ඡරියෙන ච අත්තනොව වණ්ණං වණ්ණෙති, පරෙසං වණ්ණෙ ‘‘කිං වණ්ණො එසො’’ති තං තං දොසං වදන්තො පරියත්තිධම්මඤ්ච කස්සචි කිඤ්චි අදෙන්තො දුබ්බණ්ණො චෙව එළමූගො ච හොති.

අපි ච ආවාසමච්ඡරියෙන ලොහගෙහෙ පච්චති, කුලමච්ඡරියෙන අප්පලාභො හොති, ලාභමච්ඡරියෙන ගූථනිරයෙ නිබ්බත්තති, වණ්ණමච්ඡරියෙන භවෙ භවෙ නිබ්බත්තස්ස වණ්ණො නාම න හොති, ධම්මමච්ඡරියෙන කුක්කුළනිරයෙ නිබ්බත්තතීති.

මච්ඡරායනවසෙන මච්ඡරියං. මච්ඡරායනාකාරො මච්ඡරායනා. මච්ඡරෙන අයිතස්ස මච්ඡෙරසමඞ්ගිනො භාවො මච්ඡරායිතත්තං. ‘‘මය්හමෙව හොන්තු, මා අඤ්ඤස්සා’’ති සබ්බාපි අත්තනො සම්පත්තියො බ්යාපෙතුං න ඉච්ඡතීති විවිච්ඡො, විවිච්ඡස්ස භාවො වෙවිච්ඡං, මුදුමච්ඡරියස්සෙතං නාමං. කදරියො වුච්චති අනාදරො, තස්ස භාවො කදරියං, ථද්ධමච්ඡරියස්සෙතං නාමං. තෙන හි සමන්නාගතො පුග්ගලො පරම්පි පරෙසං දදමානං නිවාරෙති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘කදරියො පාපසඞ්කප්පො, මිච්ඡාදිට්ඨිඅනාදරො;

දදමානං නිවාරෙති, යාචමානාන භොජන’’න්ති. (සං. නි. 1.132);

යාචකෙ දිස්වා කටුකභාවෙන චිත්තං අඤ්චති සඞ්කොචෙතීති කටුකඤ්චුකො, තස්ස භාවො කටුකඤ්චුකතා. අපරො නයො – කටුකඤ්චුකතා වුච්චති කටච්ඡුග්ගාහො. සමතිත්තිකපුණ්ණාය හි උක්ඛලියා භත්තං ගණ්හන්තො සබ්බතොභාගෙන සඞ්කුටිතෙන අග්ගකටච්ඡුනා ගණ්හාති පූරෙත්වා ගහෙතුං න සක්කොති, එවං මච්ඡරිපුග්ගලස්ස චිත්තං සඞ්කුචති, තස්මිං සඞ්කුචිතෙ කායොපි තථෙව සඞ්කුචති පටිකුටති පටිනිවට්ටති න සම්පසාරීයතීති මච්ඡෙරං ‘‘කටුකඤ්චුකතා’’ති වුත්තං.

අග්ගහිතත්තං චිත්තස්සාති පරෙසං උපකාරකරණෙ දානාදිනා ආකාරෙන යථා න සම්පසාරීයති, එවං ආවරිත්වා ගහිතභාවො චිත්තස්ස. යස්මා පන මච්ඡරිපුග්ගලො අත්තනො සන්තකං පරෙසං අදාතුකාමො හොති, පරසන්තකං ගණ්හිතුකාමො. තස්මා ‘‘ඉදං අච්ඡරියං මය්හමෙව හොතු, මා අඤ්ඤස්සා’’ති පවත්තිවසෙනස්ස අත්තසම්පත්තිනිගූහනලක්ඛණතා පරසම්පත්තිග්ගහණලක්ඛණතා ච වෙදිතබ්බා.

ඛන්ධමච්ඡරියම්පි මච්ඡරියන්ති අත්තනො පඤ්චක්ඛන්ධසඞ්ඛාතං උපපත්තිභවං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං ‘‘අච්ඡරියං මය්හමෙව හොතු, මා අඤ්ඤස්සා’’ති පවත්තං මච්ඡරියං ඛන්ධමච්ඡරියං නාම. ධාතුආයතනමච්ඡරියෙසුපි එසෙව නයො. ගාහොති ගාහනිච්ඡයවසෙන ගහණං. අවදඤ්ඤුතායාති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානම්පි කථිතං අජානනභාවෙන. යාචකානං අදදමානො හි තෙහි කථිතං න ජානාති නාම. ජනා පමත්තාති සතිවිප්පවාසා ජනා. වචනන්ති සඞ්ඛෙපවචනං. බ්යප්පථන්ති විත්ථාරවචනං. දෙසනන්ති උපමං දස්සෙත්වා අත්ථසන්දස්සනවචනං. අනුසිට්ඨින්ති පුනප්පුනං සංලක්ඛාපනවචනං. අථ වා දස්සෙත්වා කථනං වචනං නාම. ගණ්හාපෙත්වා කථනං බ්යප්පථං නාම. තොසෙත්වා කථනං දෙසනං නාම. පදස්සෙත්වා කථනං අනුසිට්ඨි නාම. අථ වා පරිතාපදුක්ඛං නාසෙත්වා කථනං වචනං නාම. පරිළාහදුක්ඛං නාසෙත්වා කථනං බ්යප්පථං නාම. අපායදුක්ඛං නාසෙත්වා කථනං දෙසනං නාම. භවදුක්ඛං නාසෙත්වා කථනං අනුසිට්ඨි නාම. අථ වා දුක්ඛසච්චපරිඤ්ඤාපටිවෙධයුත්තං වචනං. සමුදයසච්චපහානපටිවෙධයුත්තං බ්යප්පථං. නිරොධසච්චසච්ඡිකිරියපටිවෙධයුත්තං දෙසනං. මග්ගසච්චභාවනාපටිවෙධයුත්තං අනුසිට්ඨීති එවමාදිනා නයෙන එකෙ වණ්ණයන්ති.

න සුස්සුසන්තීති න සුණන්ති. න සොතං ඔදහන්තීති සවනත්ථං කණ්ණසොතං න ඨපෙන්ති. න අඤ්ඤා චිත්තං උපට්ඨපෙන්තීති ජානනත්ථං චිත්තං න පතිට්ඨපෙන්ති. අනස්සවාති ඔවාදං අසුණමානා. අවචනකරාති සුණමානාපි වචනං න කරොන්තීති අවචනකරා. පටිලොමවුත්තිනොති පටාණී හුත්වා පවත්තනකා. අඤ්ඤෙනෙව මුඛං කරොන්තීති කරොන්තාපි මුඛං න දෙන්තීති අත්ථො.

විසමෙති කායසුචරිතාදිසම්මතස්ස සමස්ස පටිපක්ඛත්තා විසමං, තස්මිං විසමෙ. නිවිට්ඨාති පවිට්ඨා දුන්නීහරා. කායකම්මෙති කායතො පවත්තෙ, කායෙන වා පවත්තෙ කායකම්මෙ. වචීකම්මාදීසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ කායකම්මවචීකම්මමනොකම්මානි දුච්චරිතවසෙන විභත්තානි, පාණාතිපාතාදයො දසඅකුසලකම්මපථවසෙන විභත්තාති ඤාතබ්බං. අයං තාවෙත්ථ සාධාරණපදවණ්ණනා, අසාධාරණෙසු පන පාණස්ස අතිපාතො පාණාතිපාතො, පාණවධො පාණඝාතොති වුත්තං හොති. පාණොති චෙත්ථ වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං. තස්මිං පන පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකඋපක්කමසමුට්ඨාපිතා කායවචීද්වාරානං අඤ්ඤතරද්වාරපවත්තා වධකචෙතනා පාණාතිපාතො. සො ගුණවිරහිතෙසු තිරච්ඡානගතාදීසු පාණෙසු ඛුද්දකෙ පාණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාසරීරෙ මහාසාවජ්ජො. කස්මා? පයොගමහන්තතාය, පයොගසමත්තෙපි වත්ථුමහන්තතාය. ගුණවන්තෙසු මනුස්සාදීසු අප්පගුණෙ පාණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාගුණෙ මහාසාවජ්ජො. සරීරගුණානං පන සමභාවෙ සති කිලෙසානං උපක්කමානඤ්ච මුදුතාය අප්පසාවජ්ජො, තිබ්බතාය මහාසාවජ්ජොති වෙදිතබ්බො.

තස්ස පඤ්ච සම්භාරා හොන්ති – පාණො පාණසඤ්ඤිතා වධකචිත්තං උපක්කමො තෙන මරණන්ති. ඡප්පයොගා – සාහත්ථිකො ආණත්තිකො නිස්සග්ගියො ථාවරො විජ්ජාමයො ඉද්ධිමයොති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ විත්ථාරියමානෙ අතිපපඤ්චො හොති, තස්මා නං න විත්ථාරයිස්සාම. අඤ්ඤඤ්ච එවරූපං, අත්ථිකෙහි පන සමන්තපාසාදිකං විනයට්ඨකථං (පාරා. අට්ඨ. 2.172) ඔලොකෙත්වා ගහෙතබ්බං.

අදින්නස්ස ආදානං අදින්නාදානං, පරස්ස හරණං ථෙය්යං චොරිකාති වුත්තං හොති. තත්ථ අදින්නන්ති පරපරිග්ගහිතං, යත්ථ පරො යථාකාමකාරිතං ආපජ්ජන්තො අදණ්ඩාරහො අනුපවජ්ජො ච හොති, තස්මිං පන පරපරිග්ගහිතෙ පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිනො තදාදායකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා ථෙය්යචෙතනා අදින්නාදානං. තං හීනෙ පරසන්තකෙ වත්ථුස්මිං අප්පසාවජ්ජං, පණීතෙ මහාසාවජ්ජං. කස්මා? වත්ථුපණීතතාය, වත්ථුසමත්තෙ සති ගුණාධිකානං සන්තකෙ වත්ථුස්මිං මහාසාවජ්ජං. තං තං ගුණාධිකං උපාදාය තතො තතො හීනගුණස්ස සන්තකෙ වත්ථුස්මිං අප්පසාවජ්ජං.

තස්ස පඤ්ච සම්භාරා හොන්ති – පරපරිග්ගහිතං පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිතා ථෙය්යචිත්තං උපක්කමො තෙන හරණන්ති. ඡප්පයොගා සාහත්ථිකාදයොව. තෙ ච ඛො යථානුරූපං ථෙය්යාවහාරො පසය්හාවහාරො පටිච්ඡන්නාවහාරො පරිකප්පාවහාරො කුසාවහාරොති ඉමෙසං පඤ්චන්නං අවහාරානං වසෙන පවත්තන්ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන සමන්තපාසාදිකායං වුත්තො.

කාමෙසුමිච්ඡාචාරොති එත්ථ පන කාමෙසූති මෙථුනසමාචාරෙසු. මිච්ඡාචාරොති එකන්තනින්දිතො ලාමකාචාරො. ලක්ඛණතො පන අසද්ධම්මසෙවනාධිප්පායෙන කායද්වාරප්පවත්තා අගමනීයට්ඨානවීතික්කමචෙතනා කාමෙසුමිච්ඡාචාරො.

තත්ථ අගමනීයට්ඨානං නාම පුරිසානං තාව මාතුරක්ඛිතා පිතුරක්ඛිතා මාතාපිතුරක්ඛිතා භාතුරක්ඛිතා භගිනිරක්ඛිතා ඤාතිරක්ඛිතා ගොත්තරක්ඛිතා ධම්මරක්ඛිතා සාරක්ඛා සපරිදණ්ඩාති මාතුරක්ඛිතාදයො දස, ධනක්කීතා ඡන්දවාසිනී භොගවාසිනී පටවාසිනී ඔදපත්තකිනී ඔභතචුම්බටකා දාසී ච භරියා කම්මකාරී ච භරියා ධජාහටා මුහුත්තිකාති එතා ධනක්කීතාදයො දසාති වීසති ඉත්ථියො. ඉත්ථීසු පන ද්වීන්නං සාරක්ඛසපරිදණ්ඩානං දසන්නඤ්ච ධනක්කීතාදීනන්ති ද්වාදසන්නං ඉත්ථීනං අඤ්ඤෙ පුරිසා, ඉදං අගමනීයට්ඨානං නාම.

සො පනෙස මිච්ඡාචාරො සීලාදිගුණරහිතෙ අගමනීයට්ඨානෙ අප්පසාවජ්ජො, සීලාදිගුණසම්පන්නෙ මහාසාවජ්ජො. තස්ස චත්තාරො සම්භාරා – අගමනීයවත්ථු තස්මිං සෙවනචිත්තං සෙවනපයොගො මග්ගෙන මග්ගපටිපත්තිඅධිවාසනන්ති. එකො පයොගො සාහත්ථිකො එව.

මුසාති විසංවාදනපුරෙක්ඛාරස්ස අත්ථභඤ්ජනකො වචීපයොගො කායපයොගො වා. විසංවාදනාධිප්පායෙන පනස්ස පරවිසංවාදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. අපරො නයො – මුසාති අභූතං අතච්ඡං වත්ථු. වාදොති තස්ස භූතතො තච්ඡතො විඤ්ඤාපනං. ලක්ඛණතො පන අතථං වත්ථුං තථතො පරං විඤ්ඤාපෙතුකාමස්ස තථාවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. සො යමත්ථං භඤ්ජති, තස්ස අප්පතාය අප්පසාවජ්ජො, මහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. අපි ච ගහට්ඨානං අත්තනො සන්තකං අදාතුකාමතාය ‘‘නත්ථී’’තිආදිනයප්පවත්තො අප්පසාවජ්ජො, සක්ඛිනා හුත්වා අත්ථභඤ්ජනත්ථං වුත්තො මහාසාවජ්ජො. පබ්බජිතානං අප්පකම්පි තෙලං වා සප්පිං වා ලභිත්වා හසාධිප්පායෙන ‘‘අජ්ජ ගාමෙ තෙලං නදී මඤ්ඤෙ සන්දතී’’ති පූරණකථානයෙන පවත්තො අප්පසාවජ්ජො, අදිට්ඨංයෙව පන දිට්ඨන්තිආදිනා නයෙන වදන්තානං මහාසාවජ්ජො.

තස්ස චත්තාරො සම්භාරා හොන්ති – අතථං වත්ථු විසංවාදනචිත්තං තජ්ජො වායාමො පරස්ස තදත්ථවිජානනන්ති. එකො පයොගො සාහත්ථිකොව. සො ච කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා වාචාය වා පරවිසංවාදකකිරියාකරණෙ දට්ඨබ්බො. තාය චෙ කිරියාය පරො තමත්ථං ජානාති, අයං කිරියසමුට්ඨාපිකා චෙතනාක්ඛණෙයෙව මුසාවාදකම්මුනා බජ්ඣති.

පිසුණවාචාතිආදීසු යාය වාචාය යස්ස තං වාචං භාසති, තස්ස හදයෙ අත්තනො පියභාවං පරස්ස ච සුඤ්ඤභාවං කරොති, සා පිසුණවාචා. යාය පන අත්තානම්පි පරම්පි ඵරුසං කරොති, යා වාචා සයම්පි ඵරුසා නෙව කණ්ණසුඛා න හදයඞ්ගමා, අයං ඵරුසවාචා. යෙන සම්ඵං පලපති නිරත්ථකං, සො සම්ඵප්පලාපො. තෙසං මූලභූතාපි චෙතනා පිසුණවාචාදිනාමමෙව ලභති, සා එව ඉධ අධිප්පෙතාති.

තත්ථ සංකිලිට්ඨචිත්තස්ස පරෙසං වා භෙදාය අත්තනො පියකම්යතාය වා කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා පිසුණවාචා. සා යස්ස භෙදං කරොති, තස්ස අප්පගුණාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජා.

තස්සා චත්තාරො සම්භාරා හොන්ති – භින්දිතබ්බො පරො ‘‘ඉති ඉමෙ නානා භවිස්සන්ති විනා භවිස්සන්තී’’ති භෙදපුරෙක්ඛාරතා වා, ‘‘ඉති අහං පියො භවිස්සාමි විස්සාසිකො’’ති වියකම්යතා වා, තජ්ජො වායාමො, තස්ස තදත්ථවිජානනන්ති.

පරස්ස මම්මච්ඡෙදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා එකන්තඵරුසචෙතනා ඵරුසවාචා. මම්මච්ඡෙදකොපි පයොගො චිත්තසණ්හතාය ඵරුසවාචා න හොති. මාතාපිතරො හි කදාචි පුත්තකෙ එවම්පි වදන්ති ‘‘චොරා වො ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කරොන්තූ’’ති, උප්පලපත්තම්පි ච නෙසං උපරි පතන්තං න ඉච්ඡන්ති. ආචරියුපජ්ඣායා ච කදාචි නිස්සිතකෙ එවං වදන්ති ‘‘කිං ඉමෙ අහිරිකා අනොත්තප්පිනො චරන්ති, නිද්ධමථ නෙ’’ති. අථ ච නෙසං ආගමාධිගමසම්පත්තිං ඉච්ඡන්ති. යථා ච චිත්තසණ්හතාය ඵරුසවාචා න හොති, එවං වචනසණ්හතාය අඵරුසවාචාපි න හොති. න හි මාරාපෙතුකාමස්ස ‘‘ඉමං සුඛං සයාපෙථා’’ති වචනං අඵරුසවාචා හොති, චිත්තඵරුසතාය පනෙසා ඵරුසවාචාව, සා යං සන්ධාය පවත්තිතා. තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජා. තස්සා තයො සම්භාරා – අක්කොසිතබ්බො පරො කුපිතචිත්තං අක්කොසනන්ති.

අනත්ථවිඤ්ඤාපිකා කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා අකුසලචෙතනා සම්ඵප්පලාපො. සො ආසෙවනමන්දතාය අප්පසාවජ්ජො, ආසෙවනමහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා හොන්ති – භාරතයුද්ධසීතාහරණාදිනිරත්ථකකථාපුරෙක්ඛාරතා තථාරූපීකථාකථනඤ්චාති.

අභිජ්ඣායතීති අභිජ්ඣා, පරභණ්ඩාභිමුඛී හුත්වා තන්නින්නතාය පවත්තතීති අත්ථො. සා ‘‘අහො වත ඉදං මමාස්සා’’ති එවං පරභණ්ඩාභිජ්ඣායනලක්ඛණා. අදින්නාදානං විය අප්පසාවජ්ජා මහාසාවජ්ජා ච. තස්සා ද්වෙ සම්භාරා හොන්ති – පරභණ්ඩං අත්තනො පරිණාමනඤ්චාති. පරභණ්ඩවත්ථුකෙ හි ලොභෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො හොති, යාව ‘‘අහො වතිදං මමාස්සා’’ති අත්තනො න පරිණාමෙති.

හිතසුඛං බ්යාපාදයතීති බ්යාපාදො, සො පරවිනාසාය මනොපදොසලක්ඛණො. ඵරුසවාචා විය අප්පසාවජ්ජො මහාසාවජ්ජො ච. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා හොන්ති – පරසත්තො ච තස්ස ච විනාසචින්තාති. පරසත්තවත්ථුකෙ හි කොධෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො හොති, යාව ‘‘අහො වතායං උච්ඡිජ්ජෙය්ය විනස්සෙය්යා’’ති තස්ස විනාසං න චින්තෙසි.

යථාභුච්චගහණාභාවෙන මිච්ඡා පස්සතීති මිච්ඡාදිට්ඨි. සා ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනා නයෙන විපරීතදස්සනලක්ඛණා. සම්ඵප්පලාපො විය අප්පසාවජ්ජා මහාසාවජ්ජා ච.

සඤ්ඤී, අසඤ්ඤී, නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී භවිස්සාමාති රූපාදිවසෙන කඞ්ඛන්ති. භවිස්සාම නු ඛො මයන්තිආදිනා අත්තානං කඞ්ඛන්ති. තත්ථ භවිස්සාම නු ඛො. න නු ඛො භවිස්සාමාති තස්ස සස්සතාකාරඤ්ච උච්ඡෙදාකාරඤ්ච නිස්සාය අනාගතෙ අත්තානං විජ්ජමානතඤ්ච අවිජ්ජමානතඤ්ච කඞ්ඛන්ති. කිං නු ඛො භවිස්සාමාති ජාතිලිඞ්ගුපපත්තියො නිස්සාය ‘‘ඛත්තියා නු ඛො භවිස්සාම, බ්රාහ්මණවෙස්සසුද්දගහට්ඨපබ්බජිතදෙවමනුස්සානං අඤ්ඤතරා’’ති කඞ්ඛන්ති. කථං නු ඛො භවිස්සාමාති සණ්ඨානාකාරං නිස්සාය ‘‘දීඝා නු ඛො භවිස්සාම, රස්සඔදාතකණ්හපමාණිකඅප්පමාණිකාදීනං අඤ්ඤතරා’’ති කඞ්ඛන්ති. කෙචි පන ‘‘ඉස්සරනිම්මානාදීනි නිස්සාය ‘කෙන නු ඛො කාරණෙන භවිස්සාමා’ති හෙතුතො කඞ්ඛන්තී’’ති වදන්ති. කිං හුත්වා කිං භවිස්සාම නු ඛො මයන්ති ජාතිආදීනි නිස්සාය ‘‘ඛත්තියා හුත්වා නු ඛො බ්රාහ්මණා භවිස්සාම…පෙ… දෙවා හුත්වා මනුස්සා’’ති අත්තනො පරම්පරං කඞ්ඛන්ති. සබ්බත්ථෙව පන අද්ධානන්ති කාලාධිවචනමෙතං.

10. යස්මා එතදෙව තස්මා හි සික්ඛෙථ…පෙ… ආහු ධීරාති. තත්ථ සික්ඛෙථාති තිස්සො සික්ඛා ආවජ්ජෙය්ය. ඉධෙවාති ඉමස්මිංයෙව සාසනෙ. තත්ථ සික්ඛිතබ්බාති සික්ඛා. තිස්සොති ගණනපරිච්ඡෙදො. අධිසීලසික්ඛාති අධිකං උත්තමං සීලන්ති අධිසීලං, අධිසීලඤ්ච තං සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන සික්ඛා චාති අධිසීලසික්ඛා. එස නයො අධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසික්ඛාසු.

කතමං පනෙත්ථ සීලං, කතමං අධිසීලං, කතමං චිත්තං, කතමං අධිචිත්තං, කතමා පඤ්ඤා, කතමා අධිපඤ්ඤාති? වුච්චතෙ – පඤ්චඞ්ගදසඞ්ගසීලං තාව සීලමෙව. තඤ්හි බුද්ධෙ උප්පන්නෙපි අනුප්පන්නෙපි ලොකෙ පවත්තති. උප්පන්නෙ බුද්ධෙ තස්මිං සීලෙ බුද්ධාපි සාවකාපි මහාජනං සමාදපෙන්ති, අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ පච්චෙකබුද්ධා ච කම්මවාදිනො ච ධම්මිකා සමණබ්රාහ්මණා ච චක්කවත්තී ච මහාරාජානො මහාබොධිසත්තා ච සමාදපෙන්ති, සාමම්පි පණ්ඩිතා සමණබ්රාහ්මණා සමාදියන්ති. තෙ තං කුසලං ධම්මං පරිපූරෙත්වා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සම්පත්තිං අනුභොන්ති.

පාතිමොක්ඛසංවරසීලං පන ‘‘අධිසීල’’න්ති වුච්චති. තඤ්හි සූරියො විය පජ්ජොතානං සිනෙරු විය පබ්බතානං සබ්බලොකියසීලානං අධිකඤ්චෙව උත්තමඤ්ච, බුද්ධුප්පාදෙයෙව ච පවත්තති, න විනා බුද්ධුප්පාදා. න හි තං පඤ්ඤත්තිං උද්ධරිත්වා අඤ්ඤො සත්තො ඨපෙතුං සක්කොති. බුද්ධායෙව පන සබ්බසො කායවචීද්වාරඅජ්ඣාචාරසොතං ඡින්දිත්වා තස්ස තස්ස වීතික්කමස්ස අනුච්ඡවිකං තං සීලසංවරං පඤ්ඤපෙන්ති. පාතිමොක්ඛසංවරතොපි ච මග්ගඵලසම්පයුත්තමෙව සීලං අධිසීලං.

කාමාවචරානි පන අට්ඨ කුසලචිත්තානි ලොකියඅට්ඨසමාපත්තිචිත්තානි ච එකජ්ඣං කත්වා චිත්තමෙවාති වෙදිතබ්බානි. බුද්ධුප්පාදානුප්පාදෙ චස්ස පවත්ති, සමාදපනං සමාදානඤ්ච සීලෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

විපස්සනාපාදකං අට්ඨසමාපත්තිචිත්තං පන ‘‘අධිචිත්ත’’න්ති වුච්චති. තඤ්හි අධිසීලං විය සීලානං, සබ්බලොකියචිත්තානං අධිකඤ්චෙව උත්තමඤ්ච, බුද්ධුප්පාදෙයෙව ච හොති, න විනා බුද්ධුප්පාදා. තතොපි ච මග්ගඵලචිත්තමෙව අධිචිත්තං.

‘‘අත්ථි දින්නං අත්ථි යිට්ඨ’’න්තිආදිනයප්පවත්තං (ම. නි. 2.94) පන කම්මස්සකතාඤාණං පඤ්ඤා. සා හි බුද්ධෙ උප්පන්නෙපි අනුප්පන්නෙපි ලොකෙ පවත්තති. උප්පන්නෙ බුද්ධෙ තස්සා පඤ්ඤාය බුද්ධාපි සාවකාපි මහාජනං සමාදපෙන්ති, අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ පච්චෙකබුද්ධා ච කම්මවාදිනො ච ධම්මිකා සමණබ්රාහ්මණා ච චක්කවත්තී ච මහාරාජානො මහාබොධිසත්තා ච සමාදපෙන්ති, සාමම්පි පණ්ඩිතා සත්තා සමාදියන්ති. තථා හි අඞ්කුරො දසවස්සසහස්සානි මහාදානං අදාසි. වෙලාමො වෙස්සන්තරො අඤ්ඤෙ ච බහූ පණ්ඩිතමනුස්සා මහාදානානි අදංසු. තෙ තං කුසලං ධම්මං පරිපූරෙත්වා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සම්පත්තිං අනුභවිංසු.

තිලක්ඛණාකාරපරිච්ඡෙදකං පන විපස්සනාඤාණං ‘‘අධිපඤ්ඤා’’ති වුච්චති. සා හි අධිසීලඅධිචිත්තානි විය සීලචිත්තානං, සබ්බලොකියපඤ්ඤානං අධිකා චෙව උත්තමා ච, න ච විනා බුද්ධුප්පාදා ලොකෙ පවත්තති. තතොපි ච මග්ගඵලපඤ්ඤාව අධිපඤ්ඤා.

ඉදානි එකෙකං දස්සෙන්තො ‘‘කතමා අධිසීලසික්ඛා – ඉධ භික්ඛු සීලවා හොති, පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරතී’’තිආදිමාහ. ඉධාති වචනං පුබ්බභාගකරණීයසම්පදාය සම්පන්නස්ස සබ්බපකාරසීලපරිපූරකස්ස පුග්ගලස්ස සන්නිස්සයභූතසාසනපරිදීපනං, අඤ්ඤසාසනස්ස ච තථාභාවපටිසෙධනං. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො…පෙ… සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභි අඤ්ඤෙහී’’ති (ම. නි. 1.139-140). භික්ඛූති තස්ස සීලස්ස පරිපූරකස්ස පුග්ගලස්ස පරිදීපනං. පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතොති ඉදමස්ස පාතිමොක්ඛසංවරෙ පතිට්ඨිතභාවපරිදීපනං. විහරතීති ඉදමස්ස තදනුරූපවිහාරසමඞ්ගීභාවපරිදීපනං. ආචාරගොචරසම්පන්නොති ඉදමස්ස පාතිමොක්ඛසංවරස්ස උපකාරකධම්මපරිදීපනං. අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවීති ඉදමස්ස පාතිමොක්ඛතො අචවනධම්මතාපරිදීපනං. සමාදායාති ඉදමස්ස සික්ඛාපදානං අනවසෙසතො ආදානපරිදීපනං. සික්ඛතීති ඉදමස්ස සික්ඛාය සමඞ්ගීභාවපරිදීපනං. සික්ඛාපදෙසූති ඉදමස්ස සික්ඛිතබ්බධම්මපරිදීපනං.

තත්ථ භික්ඛූති සංසාරෙ භයං ඉක්ඛතීති භික්ඛු. සීලමස්ස අත්ථීති සීලවාති එත්ථ සීලන්ති සීලනට්ඨෙන සීලං. කිමිදං සීලනං නාම? සමාධානං වා, කායකම්මාදීනං සුසීල්යවසෙන අවිප්පකිණ්ණතාති අත්ථො. උපධාරණං වා, කුසලානං ධම්මානං පතිට්ඨාවසෙන ආධාරභාවොති අත්ථො. එතදෙව හි එත්ථ අත්ථද්වයං සද්දලක්ඛණවිදූ අනුජානන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘‘අධිසෙවනට්ඨෙන ආචාරට්ඨෙන සීලනට්ඨෙන සිරට්ඨෙන සීතලට්ඨෙන සිවට්ඨෙන සීල’’න්ති වණ්ණයන්ති.

සීලනං ලක්ඛණං තස්ස, භින්නස්සාපි අනෙකධා;

සනිදස්සනත්තං රූපස්ස, යථා භින්නස්සනෙකධා.

යථා හි නීලපීතාදිභෙදෙනනෙකධා භින්නස්සාපි රූපායතනස්ස සනිදස්සනත්තං ලක්ඛණං නීලාදිභෙදෙන භින්නස්සාපි සනිදස්සනභාවානතික්කමනතො. තථා සීලස්ස චෙතනාදිභෙදෙන අනෙකධා භින්නස්සාපි යදෙතං කායකම්මාදීනං සමාධානවසෙන, කුසලානඤ්ච ධම්මානං පතිට්ඨාවසෙන වුත්තං සීලනං, තදෙව ලක්ඛණං චෙතනාදිභෙදෙන භින්නස්සාපි සමාධානපතිට්ඨාභාවානතික්කමනතො. එවං ලක්ඛණස්ස පනස්ස –

දුස්සීල්යවිද්ධංසනතා, අනවජ්ජගුණො තථා;

කිච්චසම්පත්තිඅත්ථෙන, රසො නාම පවුච්චති.

තස්මා ඉදං සීලං නාම කිච්චට්ඨෙන රසෙන දුස්සීල්යවිද්ධංසනරසං, සම්පත්තිඅත්ථෙන රසෙන අනවජ්ජරසන්ති වෙදිතබ්බං.

සොචෙය්යපච්චුපට්ඨානං, තයිදං තස්ස විඤ්ඤුභි;

ඔත්තප්පඤ්ච හිරී චෙව, පදට්ඨානන්ති වණ්ණිතං.

තඤ්හිදං සීලං ‘‘කායසොචෙය්යං වචීසොචෙය්යං මනොසොචෙය්ය’’න්ති එවං වුත්තසොචෙය්යපච්චුපට්ඨානං, සොචෙය්යභාවෙන පච්චුපට්ඨාති ගහණභාවං ගච්ඡති. හිරොත්තප්පඤ්ච පන තස්ස විඤ්ඤූහි පදට්ඨානන්ති වණ්ණිතං, ආසන්නකාරණන්ති අත්ථො. හිරොත්තප්පෙ හි සති සීලං උප්පජ්ජති චෙව තිට්ඨති ච, අසති නෙව උප්පජ්ජති චෙව න තිට්ඨති චාති එවංවිධෙන සීලෙන සීලවා හොති. එතං සීලං නාම පාණාතිපාතාදීහි වා විරමන්තස්ස, වත්තපටිපත්තිං වා පූරෙන්තස්ස චෙතනාදයො ධම්මා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං පටිසම්භිදායං ‘‘කිං සීලන්ති? චෙතනා සීලං, චෙතසිකං සීලං, සංවරො සීලං, අවීතික්කමො සීල’’න්ති (පටි. ම. 1.39).

තත්ථ චෙතනා සීලං නාම පාණාතිපාතාදීහි වා විරමන්තස්ස වත්තපටිපත්තිං වා පූරෙන්තස්ස චෙතනා. චෙතසිකං සීලං නාම පාණාතිපාතාදීහි විරමන්තස්ස විරති. අපි ච චෙතනා සීලං නාම පාණාතිපාතාදීනි පජහන්තස්ස සත්තකම්මපථචෙතනා. චෙතසිකං සීලං නාම ‘‘අභිජ්ඣං පහාය විගතාභිජ්ඣෙන චෙතසා විහරතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.217) නයෙන සංයුත්තමහාවග්ගෙ වුත්තා අනභිජ්ඣාබ්යාපාදසම්මාදිට්ඨිධම්මා. සංවරො සීලන්ති එත්ථ පඤ්චවිධෙන සංවරො වෙදිතබ්බො – පාතිමොක්ඛසංවරො සතිසංවරො ඤාණසංවරො ඛන්තිසංවරො වීරියසංවරො. තස්ස නානාකරණං උපරි ආවි භවිස්සති. අවීතික්කමො සීලන්ති සමාදින්නසීලස්ස කායිකවාචසිකො අවීතික්කමො. එත්ථ ච සංවරසීලං, අවීතික්කමසීලන්ති ඉදමෙව නිප්පරියායතො සීලං. චෙතනාසීලං, චෙතසිකං සීලන්ති පරියායතො සීලන්ති වෙදිතබ්බං.

පාතිමොක්ඛන්ති සික්ඛාපදසීලං. තඤ්හි යො නං පාති රක්ඛති, තං මොක්ඛෙති මොචෙති ආපායිකාදීහි දුක්ඛෙහි, තස්මා ‘‘පාතිමොක්ඛ’’න්ති වුත්තං. පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතොති පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙන සමන්නාගතො. ආචාරගොචරසම්පන්නොති ආචාරෙන චෙව ගොචරෙන ච සම්පන්නො. අණුමත්තෙසූති අප්පමත්තකෙසු. වජ්ජෙසූති අකුසලධම්මෙසු. භයදස්සාවීති භයදස්සී. සමාදායාති සම්මා ආදියිත්වා. සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූති තං තං සික්ඛාපදං සමාදියිත්වා සික්ඛති. අපි ච සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූති යංකිඤ්චි සික්ඛාපදෙසු සික්ඛාකොට්ඨාසෙසු සික්ඛිතබ්බං කායිකං වා චෙතසිකං වා, තං සබ්බං සමාදාය සික්ඛති.

ඛුද්දකො සීලක්ඛන්ධොති සඞ්ඝාදිසෙසාදිසාවසෙසො සීලක්ඛන්ධො. මහන්තොති පාරාජිකාදිනිරවසෙසො. යස්මා පන පාතිමොක්ඛසීලෙන භික්ඛු සාසනෙ පතිට්ඨාති නාම, තස්මා තං ‘‘පතිට්ඨා’’ති වුත්තං. පතිට්ඨහති වා එත්ථ භික්ඛු, කුසලා ධම්මා එව වා එත්ථ පතිට්ඨහන්තීති පතිට්ඨා. අයමත්ථො ‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය නරො සපඤ්ඤො’’ති (සං. නි. 1.23, 192) ච, ‘‘පතිට්ඨානලක්ඛණං, මහාරාජ, සීලං සබ්බෙසං කුසලානං ධම්මාන’’න්ති (මි. ප. 2.1.9) ච, ‘‘සීලෙ පතිට්ඨිතො ඛො, මහාරාජ…පෙ… සබ්බෙ කුසලා ධම්මා න පරිහායන්තී’’ති (මි. ප. 2.1.9) ච ආදිසුත්තවසෙන වෙදිතබ්බො.

තදෙතං පුබ්බුප්පත්තිඅත්ථෙන ආදි. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘තස්මාතිහ ත්වං උත්තිය ආදිමෙව විසොධෙහි කුසලෙසු ධම්මෙසු. කො චාදි කුසලානං ධම්මානං, සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං දිට්ඨි ච උජුකා’’ති (සං. නි. 5.382). යථා හි නගරවඩ්ඪකී නගරං මාපෙතුකාමො පඨමං නගරට්ඨානං සොධෙති, තතො අපරභාගෙ වීථිචතුක්කසිඞ්ඝාටකාදිපරිච්ඡෙදෙන විභජිත්වාව නගරං මාපෙති. එවමෙව යොගාවචරො ආදිතො සීලං විසොධෙති, තතො අපරභාගෙ සමාධිවිපස්සනාමග්ගඵලනිබ්බානානි සච්ඡිකරොති. යථා වා පන රජකො පඨමං තීහි ඛාරෙහි වත්ථං ධොවිත්වා පරිසුද්ධෙ වත්ථෙ යදිච්ඡකං රඞ්ගජාතං උපනෙති, යථා වා පන ඡෙකො චිත්තකාරො රූපං ලිඛිතුකාමො ආදිතොව භිත්තිපරිකම්මං කරොති, තතො අපරභාගෙ රූපං සමුට්ඨාපෙති. එවමෙව යොගාවචරො ආදිතොව සීලං විසොධෙත්වා අපරභාගෙ සමථවිපස්සනාදයො ධම්මෙ සච්ඡිකරොති. තස්මා සීලං ‘‘ආදී’’ති වුත්තං.

තදෙතං චරණසරික්ඛතාය චරණං. චරණාති හි පාදා වුච්චන්ති. යථා හි ඡින්නචරණස්ස පුරිසස්ස දිසං ගමනාභිසඞ්ඛාරො න ජායති, පරිපුණ්ණපාදස්සෙව ජායති, එවමෙව යස්ස සීලං භින්නං හොති ඛණ්ඩං අපරිපුණ්ණං, තස්ස නිබ්බානගමනාය ඤාණගමනං න සම්පජ්ජති. යස්ස පන තං අභින්නං හොති අඛණ්ඩං පරිපුණ්ණං, තස්ස නිබ්බානගමනාය ඤාණගමනං සම්පජ්ජති. තස්මා සීලං ‘‘චරණ’’න්ති වුත්තං.

තදෙතං සංයමනවසෙන සංයමො. සංවරණවසෙන සංවරොති උභයෙනාපි සීලසංයමො චෙව සීලසංවරො ච කථිතො. වචනත්ථො පනෙත්ථ සංයමෙති වීතික්කමවිප්ඵන්දනං, පුග්ගලං වා සංයමෙති වීතික්කමවසෙන තස්ස විප්ඵන්දිතුං න දෙතීති සංයමො. වීතික්කමස්ස පවෙසනද්වාරං සංවරති පිදහතීති සංවරො.

මොක්ඛන්ති උත්තමං මුඛභූතං වා. යථා හි සත්තානං චතුබ්බිධො ආහාරො මුඛෙන පවිසිත්වා අඞ්ගමඞ්ගානි ඵරති, එවං යොගිනොපි චතුභූමකකුසලං සීලමුඛෙන පවිසිත්වා අත්ථසිද්ධිං සම්පාදෙති. තෙන ‘‘මොක්ඛ’’න්ති. පමුඛෙ සාධූති පාමොක්ඛං, පුබ්බඞ්ගමං සෙට්ඨං පධානන්ති අත්ථො. කුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියාති චතුභූමකකුසලානං පටිලාභත්ථාය පාමොක්ඛං පුබ්බඞ්ගමං සෙට්ඨං පධානන්ති වෙදිතබ්බං.

විවිච්චෙව කාමෙහීති කාමෙහි විවිච්ච විනා හුත්වා අපක්කමිත්වා. යො පනායමෙත්ථ එවකාරො, සො නියමත්ථොති වෙදිතබ්බො. යස්මා ච නියමත්ථො, තස්මා තස්මිං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරණසමයෙ අවිජ්ජමානානම්පි කාමානං තස්ස පඨමජ්ඣානස්ස පටිපක්ඛභාවං කාමපරිච්චාගෙනෙව චස්ස අධිගමං දීපෙති. කථං? ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති එවඤ්හි නියමෙ කරියමානෙ ඉදං පඤ්ඤායති, නූනිමස්ස ඣානස්ස කාමා පටිපක්ඛභූතා, යෙසු සති ඉදං න පවත්තති අන්ධකාරෙ සති පදීපොභාසො විය, තෙසං පරිච්චාගෙනෙව චස්ස අධිගමො හොති ඔරිමතීරපරිච්චාගෙන පාරිමතීරස්සෙව. තස්මා නියමං කරොතීති.

තත්ථ සියා ‘‘කස්මා පනෙස පුබ්බපදෙයෙව වුත්තො න උත්තරපදෙ, කිං අකුසලෙහි ධම්මෙහි අවිවිච්චාපි ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරෙය්යා’’ති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං. තංනිස්සරණතො හි පුබ්බපදෙ එව එස වුත්තො. කාමධාතුසමතික්කමනතො හි කාමරාගපටිපක්ඛතො ච ඉදං ඣානං කාමානමෙව නිස්සරණං. යථාහ – ‘‘කාමානමෙතං නිස්සරණං යදිදං නෙක්ඛම්ම’’න්ති (ඉතිවු. 72). උත්තරපදෙපි පන යථා ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො, ඉධ දුතියො සමණො’’ති (ම. නි. 1.139) එත්ථ එවකාරො ආනෙත්වා වුච්චති, එවං වත්තබ්බො. න හි සක්කා ඉතො අඤ්ඤෙහිපි නීවරණසඞ්ඛාතෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහි අවිවිච්ච ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරිතුං. තස්මා විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්චෙව අකුසලෙහි ධම්මෙහීති එවං පදද්වයෙපි එස දට්ඨබ්බො. පදද්වයෙපි ච කිඤ්චාපි විවිච්චාති ඉමිනා සාධාරණවචනෙන තදඞ්ගවිවෙකාදයො කායවිවෙකාදයො ච සබ්බෙපි විවෙකා සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති, තථාපි පුබ්බභාගෙ කායවිවෙකචිත්තවිවෙකවික්ඛම්භනවිවෙකා දට්ඨබ්බා. ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ කායවිවෙකචිත්තවිවෙකසමුච්ඡෙදවිවෙකනිස්සරණවිවෙකා.

කාමෙහීති ඉමිනා පන පදෙන යෙ ච ඉධ ‘‘කතමෙ වත්ථුකාමා මනාපිකා රූපා’’තිආදිනා නයෙන වත්ථුකාමා වුත්තා, යෙ ච ඉධෙව විභඞ්ගෙ ‘‘ඡන්දො කාමො රාගො කාමො ඡන්දරාගො කාමො සඞ්කප්පො කාමො රාගො කාමො සඞ්කප්පරාගො කාමො’’ති එවං කිලෙසකාමා වුත්තා, තෙ සබ්බෙපි සඞ්ගහිතා ඉච්චෙව දට්ඨබ්බා. එවඤ්හි සති විවිච්චෙව කාමෙහීති වත්ථුකාමෙහිපි විවිච්චෙවාති අත්ථො යුජ්ජති. තෙන කායවිවෙකො වුත්තො හොති.

විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහීති කිලෙසකාමෙහි සබ්බාකුසලෙහි වා විවිච්චාති අත්ථො යුජ්ජති. තෙන චිත්තවිවෙකො වුත්තො හොති. පුරිමෙන චෙත්ථ වත්ථුකාමෙහි විවෙකවචනතො එව කාමසුඛපරිච්චාගො, දුතියෙන කිලෙසකාමෙහි විවෙකවචනතො නෙක්ඛම්මසුඛපරිග්ගහො විභාවිතො හොති. එවං වත්ථුකාමකිලෙසකාමවිවෙකවචනතොයෙව ච එතෙසං පඨමෙන සංකිලෙසවත්ථුප්පහානං, දුතියෙන සංකිලෙසප්පහානං. පඨමෙන ලොලභාවස්ස හෙතුපරිච්චාගො, දුතියෙන බාලභාවස්ස. පඨමෙන ච පයොගසුද්ධි, දුතියෙන ආසයපොසනං විභාවිතං හොතීති ඤාතබ්බං. එස තාව නයො ‘‘කාමෙහී’’ති එත්ථ වුත්තකාමෙසු වත්ථුකාමපක්ඛෙ.

කිලෙසකාමපක්ඛෙ පන ඡන්දොති ච රාගොති ච එවමාදීහි අනෙකභෙදො කාමච්ඡන්දොව ‘‘කාමො’’ති අධිප්පෙතො. සො ච අකුසලපරියාපන්නොපි සමානො ‘‘තත්ථ කතමො කාමච්ඡන්දො, කාමො’’තිආදිනා නයෙන විභඞ්ගෙ ඣානපටිපක්ඛතො විසුං වුත්තො. කිලෙසකාමත්තා වා පුරිමපදෙ වුත්තො, අකුසලපරියාපන්නත්තා දුතියපදෙ. අනෙකභෙදතො චස්ස කාමතොති අවත්වා කාමෙහීති වුත්තං. අඤ්ඤෙසම්පි ච ධම්මානං අකුසලභාවෙ විජ්ජමානෙ ‘‘තත්ථ කතමෙ අකුසලා ධම්මා, කාමච්ඡන්දො’’තිආදිනා නයෙන විභඞ්ගෙ (විභ. 564) උපරිඣානඞ්ගානං පච්චනීකපටිපක්ඛභාවදස්සනතො නීවරණානෙව වුත්තානි. නීවරණානි හි ඣානඞ්ගපච්චනීකානි තෙසං ඣානඞ්ගානෙව පටිපක්ඛානි, විද්ධංසකානි විඝාතකානීති වුත්තං හොති. තථා හි ‘‘සමාධි කාමච්ඡන්දස්ස පටිපක්ඛො, පීති බ්යාපාදස්ස, විතක්කො ථිනමිද්ධස්ස, සුඛං උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස, විචාරො විචිකිච්ඡායා’’ති පෙටකෙ වුත්තං.

එවමෙත්ථ විවිච්චෙව කාමෙහීති ඉමිනා කාමච්ඡන්දස්ස වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොති, විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහීති ඉමිනා පඤ්චන්නම්පි නීවරණානං. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන පඨමෙන කාමච්ඡන්දස්ස, දුතියෙන සෙසනීවරණානං. තථා පඨමෙන තීසු අකුසලමූලෙසු පඤ්චකාමගුණභෙදවිසයස්ස ලොභස්ස, දුතියෙන ආඝාතවත්ථුභෙදාදිවිසයානං දොසමොහානං. ඔඝාදීසු වා ධම්මෙසු පඨමෙන කාමොඝකාමයොගකාමාසවකාමුපාදානඅභිජ්ඣාකායගන්ථකාමරාගසංයොජනානං, දුතියෙන අවසෙසඔඝයොගාසවඋපාදානගන්ථසංයොජනානං. පඨමෙන ච තණ්හාය තංසම්පයුත්තකානඤ්ච, දුතියෙන අවිජ්ජාය තංසම්පයුත්තකානඤ්ච. අපි ච පඨමෙන ලොභසම්පයුත්තඅට්ඨචිත්තුප්පාදානං, දුතියෙන සෙසානං චතුන්නං අකුසලචිත්තුප්පාදානං වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොතීති වෙදිතබ්බො.

එත්තාවතා ච පඨමස්ස ඣානස්ස පහානඞ්ගං දස්සෙත්වා ඉදානි සම්පයොගඞ්ගං දස්සෙතුං ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණො විතක්කො, ආරම්මණානුමජ්ජනලක්ඛණො විචාරො. සන්තෙපි ච නෙසං කත්ථචි අවියොගෙ ඔළාරිකට්ඨෙන පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන ච ඝණ්ඩාභිඝාතො විය චෙතසො පඨමාභිනිපාතො විතක්කො, සුඛුමට්ඨෙන අනුමජ්ජනසභාවෙන ච ඝණ්ඩානුරවො විය අනුපබන්ධො විචාරො. විප්ඵාරවා චෙත්ථ විතක්කො පඨමුප්පත්තිකාලෙ පරිප්ඵන්දනභූතො චිත්තස්ස, ආකාසෙ උප්පතිතුකාමස්ස පක්ඛිනො පක්ඛවික්ඛෙපො විය, පදුමාභිමුඛපාතො විය ච ගන්ධානුබන්ධචෙතසො භමරස්ස. සන්තවුත්ති විචාරො නාතිපරිප්ඵන්දනභාවො චිත්තස්ස, ආකාසෙ උප්පතිතස්ස පක්ඛිනො පක්ඛප්පසාරණං විය, පරිබ්භමනං විය ච පදුමාභිමුඛපතිතස්ස භමරස්ස පදුමස්ස උපරිභාගෙ.

දුකනිපාතට්ඨකථායං පන ‘‘ආකාසෙ ගච්ඡතො මහාසකුණස්ස උභොහි පක්ඛෙහි වාතං ගහෙත්වා පක්ඛෙ සන්නිසීදාපෙත්වා ගමනං විය ආරම්මණෙ චෙතසො අභිනිරොපනභාවෙන පවත්තො විතක්කො, වාතග්ගහණත්ථං පක්ඛෙ ඵන්දාපයමානස්ස ගමනං විය අනුමජ්ජනභාවෙන පවත්තො විචාරො’’ති වුත්තං. තං අනුප්පබන්ධෙන පවත්තියං යුජ්ජති. සො පන නෙසං විසෙසො පඨමදුතියජ්ඣානෙසු පාකටො හොති. අපි ච මලග්ගහිතං කංසභාජනං එකෙන හත්ථෙන දළ්හං ගහෙත්වා ඉතරෙන හත්ථෙන චුණ්ණතෙලවාලණ්ඩුපකෙන පරිමජ්ජන්තස්ස දළ්හග්ගහණහත්ථො විය විතක්කො. පරිමජ්ජනහත්ථො විය විචාරො. තථා කුම්භකාරස්ස දණ්ඩප්පහාරෙන චක්කං භමයිත්වා භාජනං කරොන්තස්ස උප්පීළනහත්ථො විය විතක්කො. ඉතො චිතො ච සඤ්චරණහත්ථො විය විචාරො. තථා මණ්ඩලං කරොන්තස්ස මජ්ඣෙ සන්නිරුම්භිත්වා ඨිතකණ්ටකො විය අභිනිරොපනො විතක්කො. බහි පරිබ්භමනකණ්ටකො විය අනුමජ්ජමානො විචාරො. ඉති ඉමිනා ච විතක්කෙන ඉමිනා ච විචාරෙන සහ වත්තති රුක්ඛො විය පුප්ඵෙන ච ඵලෙන චාති ඉදං ඣානං ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්ති වුච්චති.

විවෙකජන්ති එත්ථ විවිත්ති විවෙකො, නීවරණවිගමොති අත්ථො. විවිත්තොති වා විවෙකො, නීවරණවිවිත්තො ඣානසම්පයුත්තධම්මරාසීති අත්ථො. තස්මා විවෙකා, තස්මිං වා විවෙකෙ ජාතන්ති විවෙකජං. පීතිසුඛන්ති එත්ථ පිණයතීති පීති, සා සම්පියායනලක්ඛණා. සා පනෙසා ඛුද්දිකාපීති, ඛණිකාපීති, ඔක්කන්තිකාපීති, උබ්බෙගාපීති, ඵරණාපීතීති පඤ්චවිධා හොති.

තත්ථ ඛුද්දිකාපීති සරීරෙ ලොමහංසමත්තමෙව කාතුං සක්කොති. ඛණිකාපීති ඛණෙ ඛණෙ විජ්ජුප්පාදසදිසා හොති. ඔක්කන්තිකාපීති සමුද්දතීරං වීචි විය, කායං ඔක්කමිත්වා ඔක්කමිත්වා භිජ්ජති. උබ්බෙගාපීති බලවතී හොති, කායං උද්ධග්ගං කත්වා ආකාසෙ ලඞ්ඝාපනප්පමාණපත්තා.

ඵරණාපීති අතිබලවතී හොති. තාය හි උප්පන්නාය සකලසරීරං ධමිත්වා පූරිතවත්ථි විය මහතා උදකොඝෙන පක්ඛන්දපබ්බතකුච්ඡි විය ච අනුපරිප්ඵුටං හොති. සා පනෙසා පඤ්චවිධා පීති ගබ්භං ගණ්හන්තී පරිපාකං ගච්ඡන්තී දුවිධං පස්සද්ධිං පරිපූරෙති කායපස්සද්ධිඤ්ච චිත්තපස්සද්ධිඤ්ච, පස්සද්ධි ගබ්භං ගණ්හන්තී පරිපාකං ගච්ඡන්තී දුවිධම්පි සුඛං පරිපූරෙති කායිකං චෙතසිකඤ්ච, සුඛං ගබ්භං ගණ්හන්තං පරිපාකං ගච්ඡන්තං තිවිධං සමාධිං පරිපූරෙති ඛණිකසමාධිං උපචාරසමාධිං අප්පනාසමාධිඤ්චාති. තාසු යා අප්පනාසමාධිස්ස මූලං හුත්වා වඩ්ඪමානා සමාධිසම්පයොගඞ්ගතා ඵරණාපීති, අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතා පීතීති.

ඉතරං පන සුඛයතීති සුඛං, යස්ස උප්පජ්ජති, තං සුඛිතං කරොතීති අත්ථො. සුඛනං වා සුඛං, සුට්ඨු වා ඛාදති ඛණති ච කායචිත්තාබාධන්ති සුඛං, සොමනස්සවෙදනායෙතං නාමං. තං සාතලක්ඛණං. සන්තෙපි ච නෙසං කත්ථචි අවිප්පයොගෙ ඉට්ඨාරම්මණපටිලාභතුට්ඨි පීති, පටිලද්ධරසානුභවනං සුඛං. යත්ථ පීති, තත්ථ සුඛං, යත්ථ සුඛං, තත්ථ න නියමතො පීති. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහිතා පීති, වෙදනාක්ඛන්ධසඞ්ගහිතං සුඛං. කන්තාරඛින්නස්ස වනන්තොදකදස්සනසවනෙසු විය පීති, වනච්ඡායප්පවෙසනඋදකපරිභොගෙසු විය සුඛං. තස්මිං තස්මිං සමයෙ පාකටභාවතො චෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඉති අයඤ්ච පීති ඉදඤ්ච සුඛං අස්ස ඣානස්ස, අස්මිං වා ඣානෙ අත්ථීති ඉදං ඣානං ‘‘පීතිසුඛ’’න්ති වුච්චති.

අථ වා පීති ච සුඛඤ්ච පීතිසුඛං ධම්මවිනයාදයො විය. විවෙකජං පීතිසුඛං අස්ස ඣානස්ස, අස්මිං වා ඣානෙ අත්ථීති එවම්පි විවෙකජංපීතිසුඛං. යථෙව හි ඣානං, එවං පීතිසුඛම්පෙත්ථ විවෙකජමෙව හොති, තඤ්චස්ස අත්ථි, තස්මා අලොපසමාසං කත්වා එකපදෙනෙව ‘‘විවෙකජංපීතිසුඛ’’න්තිපි වත්තුං යුජ්ජති.

පඨමන්ති ගණනානුපුබ්බතා පඨමං, ඉදං පඨමං උප්පන්නන්තිපි පඨමං. ඣානන්ති දුවිධං ඣානං ආරම්මණූපනිජ්ඣානං ලක්ඛණූපනිජ්ඣානඤ්චාති. තත්ථ අට්ඨ සමාපත්තියො පථවීකසිණාදිආරම්මණං උපනිජ්ඣායන්තීති ආරම්මණූපනිජ්ඣානන්ති සඞ්ඛ්යං ගතා. විපස්සනාමග්ගඵලානි පන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං නාම. තත්ථ විපස්සනා අනිච්චාදිලක්ඛණස්ස උපනිජ්ඣානතො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං. විපස්සනාය කතකිච්චස්ස මග්ගෙන ඉජ්ඣනතො මග්ගො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං, ඵලං පන නිරොධසච්චං තථලක්ඛණං උපනිජ්ඣායතීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං. තෙසු ඉධ පුබ්බභාගෙ ආරම්මණූපනිජ්ඣානං, ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං අධිප්පෙතං. තස්මා ආරම්මණූපනිජ්ඣානතො ච ලක්ඛණූපනිජ්ඣානතො ච පච්චනීකඣාපනතො ච ඣානන්ති වෙදිතබ්බං.

උපසම්පජ්ජාති උපගන්ත්වා, පාපුණිත්වාති වුත්තං හොති. උපසම්පාදයිත්වා වා, නිප්ඵාදෙත්වාති වුත්තං හොති. විහරතීති තදනුරූපෙන ඉරියාපථවිහාරෙන ඉරියති, වුත්තප්පකාරඣානසමඞ්ගී හුත්වා අත්තභාවස්ස ඉරියනං වුත්තිං අභිනිප්ඵාදෙති.

තං පනෙතං පඨමජ්ඣානං පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං තිවිධකල්යාණං, දසලක්ඛණසම්පන්නං. තත්ථ කාමච්ඡන්දො බ්යාපාදො ථිනමිද්ධං උද්ධච්චකුක්කුච්චං විචිකිච්ඡාති ඉමෙසං පඤ්චන්නං නීවරණානං පහානවසෙන පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනතා වෙදිතබ්බා. න හි එතෙසු අප්පහීනෙසු ඣානං උප්පජ්ජති. තෙනස්සෙතානි පහානඞ්ගානීති වුච්චන්ති. කිඤ්චාපි හි ඣානක්ඛණෙ අඤ්ඤෙපි අකුසලා ධම්මා පහීයන්ති, තථාපි එතානෙව විසෙසෙන ඣානන්තරායකරානි. කාමච්ඡන්දෙන හි නානාවිසයප්පලොභිතං චිත්තං න එකත්තාරම්මණෙ සමාධියති, කාමච්ඡන්දාභිභූතං වා, තං න කාමධාතුප්පහානාය පටිපදං පටිපජ්ජති. බ්යාපාදෙන වා ආරම්මණෙ පටිහඤ්ඤමානං න නිරන්තරං පවත්තති. ථිනමිද්ධාභිභූතං අකම්මඤ්ඤං හොති. උද්ධච්චකුක්කුච්චපරෙතං අවූපසන්තමෙව හුත්වා පරිබ්භමති. විචිකිච්ඡාය උපහතං ඣානාධිගමසාධිකං පටිපදං නාරොහති. ඉති විසෙසෙන ඣානන්තරායකරත්තා එතානෙව පහානඞ්ගානීති වුත්තානි.

යස්මා පන විතක්කො ආරම්මණෙ චිත්තං අභිනිරොපෙති, විචාරො අනුපබන්ධති, තෙහි අවික්ඛෙපාය සම්පාදිතපයොගස්ස චෙතසො පයොගසම්පත්තිසම්භවා පීති පීණනං සුඛඤ්ච උපබ්රූහනං කරොති. අථස්ස සෙසසම්පයුත්තධම්මා එතෙහි අභිනිරොපනානුබන්ධනපීණනුපබ්රූහනෙහි අනුග්ගහිතා එකග්ගතා එකත්තාරම්මණෙ සමං සම්මා ච ආධියති. තස්මා විතක්කො විචාරො පීති සුඛං චිත්තෙකග්ගතාති ඉමෙසං පඤ්චන්නං උප්පත්තිවසෙන පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතතා වෙදිතබ්බා. උප්පන්නෙසු හි එතෙසු පඤ්චසු ඣානං උප්පන්නං නාම හොති. තෙනස්ස එතානි පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතානීති වුච්චන්ති. තස්මා න එතෙහි සමන්නාගතං අඤ්ඤදෙව ඣානං නාම අත්ථීති ගහෙතබ්බං. යථා පන අඞ්ගමත්තවසෙනෙව චතුරඞ්ගිනී සෙනා, පඤ්චඞ්ගිකං තූරියං, අට්ඨඞ්ගිකො ච මග්ගොති වුච්චති, එවමිදම්පි අඞ්ගමත්තවසෙනෙව පඤ්චඞ්ගිකන්ති වා පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතන්ති වා වුච්චතීති වෙදිතබ්බං.

එතානි ච පඤ්චඞ්ගානි කිඤ්චාපි උපචාරක්ඛණෙපි අත්ථි, අථ ඛො උපචාරෙ පකතිචිත්තතො බලවතරානි. ඉධ පන උපචාරතොපි බලවතරානි රූපාවචරලක්ඛණප්පත්තානි නිප්ඵන්නානි. එත්ථ හි විතක්කො සුවිසදෙන ආකාරෙන ආරම්මණෙ චිත්තං අභිනිරොපයමානො උප්පජ්ජති. විචාරො අතිවිය ආරම්මණං අනුමජ්ජමානො. පීතිසුඛං සබ්බාවන්තම්පි කායං ඵරමානං. තෙනෙවාහ – ‘‘නාස්ස කිඤ්චි සබ්බාවතො කායස්ස විවෙකජෙන පීතිසුඛෙන අප්ඵුටං හොතී’’ති (දී. නි. 1.226). චිත්තෙකග්ගතාපි හෙට්ඨිමම්හි සමුග්ගපටලෙ උපරිමං සමුග්ගපටලං විය ආරම්මණෙසු ඵුසිතා හුත්වා උප්පජ්ජති, අයමෙතෙසං ඉතරෙහි විසෙසො. තත්ථ චිත්තෙකග්ගතා කිඤ්චාපි ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්ති ඉමස්මිං පාඨෙ න නිද්දිට්ඨා, තථාපි විභඞ්ගෙ (විභ. 565) ‘‘ඣානන්ති විතක්කො විචාරො පීති සුඛං චිත්තෙකග්ගතා’’ති එවං වුත්තත්තා අඞ්ගමෙව. යෙන හි අධිප්පායෙන භගවතා උද්දෙසො කතො, සොයෙව තෙන විභඞ්ගෙ පකාසිතොති.

තිවිධකල්යාණං

තිවිධකල්යාණං දසලක්ඛණසම්පන්නන්ති එත්ථ පන ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙනතිවිධකල්යාණතා. තෙසංයෙව ච ආදිමජ්ඣපරියොසානානං ලක්ඛණවසෙන දසලක්ඛණසම්පන්නතා වෙදිතබ්බා. තත්රායං පාළි –

‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි, උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ, සම්පහංසනා පරියොසානං, පඨමස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි. ආදිස්ස කති ලක්ඛණානි? ආදිස්ස තීණි ලක්ඛණානි – යො තස්ස පරිපන්ථො, තතො චිත්තං විසුජ්ඣති, විසුද්ධත්තා චිත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති, පටිපන්නත්තා තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති. යඤ්ච පරිපන්ථතො චිත්තං විසුජ්ඣති, යඤ්ච විසුද්ධත්තා චිත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති, යඤ්ච පටිපන්නත්තා තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති. පඨමස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි, ආදිස්ස ඉමානි තීණි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති – ‘පඨමං ඣානං ආදිකල්යාණඤ්චෙව හොති තිලක්ඛණසම්පන්නඤ්චා’ති.

‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ. මජ්ඣස්ස කති ලක්ඛණානි? මජ්ඣස්ස තීණි ලක්ඛණානි – විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති, සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති, එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති. යඤ්ච විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති. පඨමස්ස ඣානස්ස උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ, මජ්ඣස්ස ඉමානි තීණි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති – ‘පඨමං ඣානං මජ්ඣෙකල්යාණඤ්චෙව හොති තිලක්ඛණසම්පන්නඤ්චා’ති.

‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස සම්පහංසනා පරියොසානං. පරියොසානස්ස කති ලක්ඛණානි? පරියොසානස්ස චත්තාරි ලක්ඛණානි – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන සම්පහංසනා, ඉන්ද්රියානං එකරාසට්ඨෙන සම්පහංසනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන සම්පහංසනා, ආසෙවනට්ඨෙන සම්පහංසනා. පඨමස්ස ඣානස්ස සම්පහංසනා පරියොසානං, පරියොසානස්ස ඉමානි චත්තාරි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති ‘පඨමං ඣානං පරියොසානකල්යාණඤ්චෙව හොති චතුලක්ඛණසම්පන්නඤ්චා’’’ති (පටි. ම. 1.158).

‘‘තත්ර පටිපදාවිසුද්ධි නාම සසම්භාරිකො උපචාරො. උපෙක්ඛානුබ්රූහනා නාම අප්පනා. සම්පහංසනා නාම පච්චවෙක්ඛණා’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. යස්මා පන ‘‘එකත්තගතං චිත්තං පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දඤ්චෙව හොති උපෙක්ඛානුබ්රූහිතඤ්ච ඤාණෙන ච සම්පහංසිත’’න්ති පාළියං වුත්තං, තස්මා අන්තොඅප්පනායමෙව ආගමනවසෙන පටිපදාවිසුද්ධි, තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චවසෙන උපෙක්ඛානුබ්රූහනා, ධම්මානං අනතිවත්තනාදිභාවසාධනෙන පරියොදාපකස්ස ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන සම්පහංසනා ච වෙදිතබ්බා.

කථං? යස්මිඤ්හි වාරෙ අප්පනා උප්පජ්ජති, තස්මිං යො නීවරණසඞ්ඛාතො කිලෙසගණො තස්ස ඣානස්ස පරිපන්ථො, තතො චිත්තං විසුජ්ඣති. විසුද්ධත්තා ආවරණවිරහිතං හුත්වා මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති. මජ්ඣිමසමථනිමිත්තං නාම සමප්පවත්තො අප්පනාසමාධියෙව. තදනන්තරං පන පුරිමචිත්තං එකසන්තතිපරිණාමනයෙන තථත්තං උපගච්ඡමානං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති නාම, එවං පටිපන්නත්තා තථත්තුපගමනෙන තත්ථ පක්ඛන්දති නාම. එවං තාව පුරිමචිත්තෙ විජ්ජමානාකාරනිප්ඵාදිකා පඨමස්ස ඣානස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව ආගමනවසෙන පටිපදාවිසුද්ධි වෙදිතබ්බා.

එවං විසුද්ධස්ස පන තස්ස පුන විසොධෙතබ්බාභාවතො විසොධනෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. සමථභාවූපගමනෙන සමථපටිපන්නස්ස පුන සමාධානෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. සමථපටිපන්නභාවතො එව චස්ස කිලෙසසංසග්ගං පහාය එකත්තෙන උපට්ඨිතස්ස පුන එකත්තුපට්ඨානෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. එවං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චවසෙන උපෙක්ඛානුබ්රූහනා වෙදිතබ්බා.

යෙ පනෙතෙ එවං උපෙක්ඛානුබ්රූහිතෙ තත්ථ ජාතා සමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතා යුගනද්ධධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතිවත්තමානා හුත්වා පවත්තා, යානි ච සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි නානාකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා විමුත්තිරසෙන එකරසානි හුත්වා පවත්තානි, යඤ්චෙස තදුපගං තෙසං අනතිවත්තනඑකරසභාවානං අනුච්ඡවිකං වීරියං වාහයති, යා චස්ස තස්මිං ඛණෙ පවත්තා ආසෙවනා, සබ්බෙපි තෙ ආකාරා යස්මා ඤාණෙන සංකිලෙසවොදානෙසු තං තං ආදීනවඤ්ච ආනිසංසඤ්ච දිස්වා තථා තථා සම්පහංසිතත්තා විසොධිතත්තා පරියොදාපිතත්තා නිප්ඵන්නාව, තස්මා ‘‘ධම්මානං අනතිවත්තනාදිභාවසාධනෙන පරියොදාපකස්ස ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන සම්පහංසනා වෙදිතබ්බා’’ති වුත්තං.

විතක්කවිචාරානං වූපසමාති විතක්කස්ස ච විචාරස්ස චාති ඉමෙසං ද්වින්නං වූපසමා සමතික්කමා, දුතියජ්ඣානක්ඛණෙ අපාතුභාවාති වුත්තං හොති. තත්ථ කිඤ්චාපි දුතියජ්ඣානෙ සබ්බෙපි පඨමජ්ඣානධම්මා න සන්ති, අඤ්ඤෙයෙව හි පඨමජ්ඣානෙ ඵස්සාදයො, අඤ්ඤෙ ඉධ. ඔළාරිකස්ස පන ඔළාරිකස්ස අඞ්ගස්ස සමතික්කමා පඨමජ්ඣානතො පරෙසං දුතියජ්ඣානාදීනං අධිගමො හොතීති දස්සනත්ථං ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අජ්ඣත්තන්ති ඉධ නියකජ්ඣත්තං අධිප්පෙතං, විභඞ්ගෙ පන ‘‘අජ්ඣත්තං පච්චත්ත’’න්ති (විභ. 573) එත්තකමෙව වුත්තං. යස්මා නියකජ්ඣත්තං අධිප්පෙතං, තස්මා අත්තනි ජාතං, අත්තනො සන්තානෙ නිබ්බත්තන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො.

සම්පසාදනන්ති සම්පසාදනං වුච්චති සද්ධා. සම්පසාදනයොගතො ඣානම්පි සම්පසාදනං, නීලවණ්ණයොගතො නීලවත්ථං විය. යස්මා වා තං ඣානං සම්පසාදනසමන්නාගතත්තා විතක්කවිචාරක්ඛොභවූපසමනෙන ච චෙතො සම්පසාදයති, තස්මාපි ‘‘සම්පසාදන’’න්ති වුත්තං. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙ සම්පසාදනං චෙතසොති එවං පදසම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. පුරිමස්මිං පන අත්ථවිකප්පෙ චෙතසොති එතං එකොදිභාවෙන සද්ධිං යොජෙතබ්බං.

තත්රායං අත්ථයොජනා – එකො උදෙතීති එකොදි, විතක්කවිචාරෙහි අනජ්ඣාරූළ්හත්තා අග්ගො සෙට්ඨො හුත්වා උදෙතීති අත්ථො. සෙට්ඨොපි හි ලොකෙ එකොති වුච්චති. විතක්කවිචාරවිරහිතො වා එකො අසහායො හුත්වාතිපි වත්තුං වට්ටති. අථ වා සම්පයුත්තධම්මෙ උදායතීති උදි, උට්ඨාපෙතීති අත්ථො. සෙට්ඨට්ඨෙන එකො ච සො උදි චාති එකොදි, සමාධිස්සෙතං අධිවචනං. ඉති ඉමං එකොදිං භාවෙති වඩ්ඪෙතීති ඉදං දුතියජ්ඣානං එකොදිභාවං. සො පනායං එකොදි යස්මා චෙතසො, න සත්තස්ස, න ජීවස්ස. තස්මා එතං ‘‘චෙතසො එකොදිභාව’’න්ති වුත්තං.

නනු චායං සද්ධා පඨමජ්ඣානෙපි අත්ථි, අයඤ්ච එකොදිනාමකො සමාධි, අථ කස්මා ඉදමෙව ‘‘සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාව’’න්ති වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – අදුඤ්හි පඨමජ්ඣානං විතක්කවිචාරක්ඛොභෙන වීචිතරඞ්ගසමාකුලමිව ජලං න සුප්පසන්නං හොති, තස්මා සතියාපි සද්ධාය සම්පසාදනන්ති න වුත්තං. න සුප්පසන්නත්තායෙව චෙත්ථ සමාධිපි න සුට්ඨු පාකටො, තස්මා එකොදිභාවන්තිපි න වුත්තං. ඉමස්මිං පන ඣානෙ විතක්කවිචාරපලිබොධාභාවෙන ලද්ධොකාසා බලවතී සද්ධා, බලවසද්ධාසහායපටිලාභෙනෙව ච සමාධිපි පාකටො. තස්මා ඉදමෙව එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

අවිතක්කං අවිචාරන්ති භාවනාය පහීනත්තා එතස්මිං, එතස්ස වා විතක්කො නත්ථීති අවිතක්කං. ඉමිනාව නයෙන අවිචාරං. එත්ථාහ ‘‘නනු ච ‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’ති ඉමිනාපි අයමත්ථො සිද්ධො. අථ කස්මා පුන වුත්තං ‘අවිතක්කං අවිචාර’’’න්ති? වුච්චතෙ – එවමෙතං, සිද්ධොවායමත්ථො. න පනෙතං තදත්ථදීපකං, නනු අවොචුම්හ ‘‘ඔළාරිකස්ස පන ඔළාරිකස්ස අඞ්ගස්ස සමතික්කමා පඨමජ්ඣානතො පරෙසං දුතියජ්ඣානාදීනං සමධිගමො හොතීති දස්සනත්ථං ‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’ති එවං වුත්ත’’න්ති.

අපි ච විතක්කවිචාරානං වූපසමා ඉදං සම්පසාදනං, න කිලෙසකාලුස්සියස්ස. විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා එකොදිභාවං, න උපචාරජ්ඣානමිව නීවරණප්පහානා, න පඨමජ්ඣානමිව ච අඞ්ගපාතුභාවාති එවං සම්පසාදනඑකොදිභාවානං හෙතුපරිදීපකමිදං වචනං. තථා විතක්කවිචාරානං වූපසමා ඉදං අවිතක්කං අවිචාරං, න තතියචතුත්ථජ්ඣානානි විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි විය ච අභාවාති, එවං අවිතක්කඅවිචාරභාවස්ස හෙතුපරිදීපකඤ්ච, න විතක්කවිචාරාභාවමත්තපරිදීපකං. විතක්කවිචාරාභාවමත්තපරිදීපකමෙව පන ‘‘අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති ඉදං වචනං. තස්මා පුරිමං වත්වාපි පුන වත්තබ්බමෙවාති.

සමාධිජන්ති පඨමජ්ඣානසමාධිතො සම්පයුත්තසමාධිතො වා ජාතන්ති අත්ථො. තත්ථ කිඤ්චාපි පඨමම්පි සම්පයුත්තසමාධිතො ජාතං, අථ ඛො අයමෙව සමාධි ‘‘සමාධී’’ති වත්තබ්බතං අරහති, විතක්කවිචාරක්ඛොභවිරහෙන අතිවිය අචලත්තා සුප්පසන්නත්තා ච. තස්මා ඉමස්ස වණ්ණභණනත්ථං ඉදමෙව ‘‘සමාධිජ’’න්ති වුත්තං. පීතිසුඛන්ති ඉදං වුත්තනයමෙව.

දුතියන්ති ගණනානුපුබ්බතා දුතියං. ඉදං දුතියං උප්පන්නන්තිපි දුතියං.

පීතියා ච විරාගාති විරාගො නාම වුත්තප්පකාරාය පීතියා ජිගුච්ඡනං වා සමතික්කමො වා. උභින්නං පන අන්තරා ච-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, සො වූපසමං වා සම්පිණ්ඩෙති විතක්කවිචාරවූපසමං වා. තත්ථ යදා වූපසමමෙව සම්පිණ්ඩෙති, තදා පීතියා විරාගා ච, කිඤ්ච භිය්යො වූපසමා චාති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. ඉමිස්සා ච යොජනාය විරාගො ජිගුච්ඡනත්ථො හොති, තස්මා පීතියා ජිගුච්ඡනා ච සමතික්කමා චාති අයමත්ථො දට්ඨබ්බො. යදා පන විතක්කවිචාරවූපසමං සම්පිණ්ඩෙති, තදා පීතියා ච විරාගා, කිඤ්ච භිය්යො විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමාති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. ඉමිස්සා ච යොජනාය විරාගො සමතික්කමනත්ථො හොති, තස්මා පීතියා ච සමතික්කමා විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමාති අයමත්ථො දට්ඨබ්බො.

කාමඤ්චෙතෙ විතක්කවිචාරා දුතියජ්ඣානෙයෙව වූපසන්තා, ඉමස්ස පන ඣානස්ස මග්ගපරිදීපනත්ථං වණ්ණභණනත්ථඤ්චෙතං වුත්තං. ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති හි වුත්තෙ ඉදං පඤ්ඤායති ‘‘නූන විතක්කවිචාරවූපසමො මග්ගො ඉමස්ස ඣානස්සා’’ති. යථා ච තතියෙ අරියමග්ගෙ අප්පහීනානම්පි සක්කායදිට්ඨාදීනං ‘‘පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පහානා’’ති (ම. නි. 2.132-133) එවං පහානං වුච්චමානං වණ්ණභණනං හොති, තදධිගමාය උස්සුක්කානං උස්සාහජනකං, එවමෙව ඉධ අවූපසන්තානම්පි විතක්කවිචාරානං වූපසමො වුච්චමානො වණ්ණභණනං හොති, තෙනායමත්ථො වුත්තො ‘‘පීතියා ච සමතික්කමා විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා’’ති.

උපෙක්ඛකො ච විහරතීති එත්ථ උපපත්තිතො ඉක්ඛතීති උපෙක්ඛා, සමං පස්සති, අපක්ඛපතිතා හුත්වා පස්සතීති අත්ථො. තාය විසදාය විපුලාය ථාමගතාය සමන්නාගතත්තා තතියජ්ඣානසමඞ්ගී ‘‘උපෙක්ඛකො’’ති වුච්චති.

උපෙක්ඛා පන දසවිධා හොති – ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා වීරියුපෙක්ඛා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා වෙදනුපෙක්ඛා විපස්සනුපෙක්ඛා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා ඣානුපෙක්ඛා පාරිසුද්ධුපෙක්ඛාති.

තත්ථ යා ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොති න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො ච විහරති සතො සම්පජානො’’ති (ම. නි. 6.1) එවමාගතා ඛීණාසවස්ස ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨානිට්ඨඡළාරම්මණාපාථෙ පරිසුද්ධපකතිභාවාවිජහනාකාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘උපෙක්ඛාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’ති (දී. නි. 1.556; ම. නි. 1.77) එවමාගතා සත්තෙසු මජ්ඣත්තාකාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති විවෙකනිස්සිත’’න්ති (ම. නි. 2.247) එවමාගතා සහජාතානං ධම්මානං මජ්ඣත්තාකාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘කාලෙන කාලං උපෙක්ඛානිමිත්තං මනසි කරොතී’’ති (අ. නි. 3.103) එවමාගතා අනච්චාරද්ධනාතිසිථිලවීරියසඞ්ඛාතා උපෙක්ඛා, අයං වීරියුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති, කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? අට්ඨ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති, දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්තී’’ති (පටි. ම. 1.57) එවමාගතා නීවරණාදිපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනාගහණෙ මජ්ඣත්තභූතා උපෙක්ඛා, අයං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති උපෙක්ඛාසහගත’’න්ති (ධ. ස. 150) එවමාගතා අදුක්ඛමසුඛසඞ්ඛාතා උපෙක්ඛා, අයං වෙදනුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘යදත්ථි යං භූතං, තං පජහති, උපෙක්ඛං පටිලභතී’’ති (ම. නි. 3.71-72; අ. නි. 7.55) එවමාගතා විචිනනෙ මජ්ඣත්තභූතා උපෙක්ඛා, අයං විපස්සනුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ඡන්දාදීසු යෙවාපනකෙසු ආගතා සහජාතානං සමවාහිතභූතා උපෙක්ඛා, අයං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘උපෙක්ඛකො ච විහරතී’’ති එවමාගතා අග්ගසුඛෙපි තස්මිං අපක්ඛපාතජනනී උපෙක්ඛා, අයං ඣානුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣාන’’න්ති (ධ. ස. 165; දී. නි. 1.232) එවමාගතා සබ්බපච්චනීකපරිසුද්ධා පච්චනීකවූපසමනෙපි අබ්යාපාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං පාරිසුද්ධුපෙක්ඛා නාම.

තත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා ච බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා ච බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා ච තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා ච ඣානුපෙක්ඛා ච පාරිසුද්ධුපෙක්ඛා ච අත්ථතො එකා, තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාව හොති. තෙන තෙන අවත්ථාභෙදෙන පනස්සා අයං භෙදො. එකස්සාපි සතො සත්තස්ස කුමාරයුවථෙරසෙනාපතිරාජාදිවසෙන භෙදො විය, තස්මා තාසු යත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා, න තත්ථ බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛාදයො. යත්ථ වා පන බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා, න තත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාදයො හොන්තීති වෙදිතබ්බා.

යථා චෙතාසං අත්ථතො එකීභාවො, එවං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාවිපස්සනුපෙක්ඛානම්පි. පඤ්ඤා එව හි එසා, කිච්චවසෙන ද්විධා භින්නා, යථා හි පුරිසස්ස සායං ගෙහං පවිට්ඨං සප්පං අජපදදණ්ඩං ගහෙත්වා පරියෙසමානස්ස තං ථුසකොට්ඨකෙ නිපන්නං දිස්වා ‘‘සප්පො නු ඛො නො’’ති අවලොකෙන්තස්ස සොවත්ථිකත්තයං දිස්වා නිබ්බෙමතිකස්ස ‘‘සප්පො න සප්පො’’ති විචිනනෙ මජ්ඣත්තතා උප්පජ්ජති, එවමෙව යා ආරද්ධවිපස්සකස්ස විපස්සනාඤාණෙන ලක්ඛණත්තයෙ දිට්ඨෙ සඞ්ඛාරානං අනිච්චභාවාදිවිචිනනෙ මජ්ඣත්තතා උප්පජ්ජති, අයං විපස්සනුපෙක්ඛා. යථා පන තස්ස පුරිසස්ස අජපදදණ්ඩකෙන ගාළ්හං සප්පං ගහෙත්වා ‘‘කින්තාහං ඉමං සප්පං අවිහෙඨෙන්තො අත්තානඤ්ච ඉමිනා අඩංසාපෙන්තො මුඤ්චෙය්ය’’න්ති මුඤ්චනාකාරමෙව පරියෙසතො ගහණෙ මජ්ඣත්තතා හොති, එවමෙව යා ලක්ඛණත්තයස්ස දිට්ඨත්තා ආදිත්තෙ විය තයො භවෙ පස්සතො සඞ්ඛාරග්ගහණෙ මජ්ඣත්තතා, අයං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා. ඉති විපස්සනුපෙක්ඛාය සිද්ධාය සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාපි සිද්ධාව හොති. ඉමිනා පනෙසා විචිනනග්ගහණෙසු මජ්ඣත්තතාසඞ්ඛාතෙන කිච්චෙන ද්විධා භින්නාති. වීරියුපෙක්ඛා පන වෙදනුපෙක්ඛා ච අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච අවසෙසාහි ච අත්ථතො භින්නායෙවාති. ආහ චෙත්ථ –

‘‘මජ්ඣත්තබ්රහ්මබොජ්ඣඞ්ගඡළඞ්ගඣානසුද්ධියො;

විපස්සනා ච සඞ්ඛාරවෙදනාවීරියං ඉති.

‘‘විත්ථාරතො දසොපෙක්ඛා-ඡමජ්ඣත්තාදිතො තතො;

දුවෙ පඤ්ඤා තතො ද්වීහි, චතස්සොව භවන්තිමා’’ති.

ඉති ඉමාසු උපෙක්ඛාසු ඣානුපෙක්ඛා ඉධ අධිප්පෙතා. සා මජ්ඣත්තලක්ඛණා, අනාභොගරසා, අබ්යාපාරපච්චුපට්ඨානා, පීතිවිරාගපදට්ඨානාති. එත්ථාහ – ‘‘නනු චායං අත්ථතො තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාව හොති, සා ච පඨමදුතියජ්ඣානෙසුපි අත්ථි. තස්මා තත්රාපි ‘උපෙක්ඛකො ච විහරතී’ති එවමයං වත්තබ්බා සියා, සා කස්මා න වුත්තා’’ති? අපරිබ්යත්තකිච්චතො. අපරිබ්යත්තඤ්හි තස්සා තත්ථ කිච්චං, විතක්කාදීහි අභිභූතත්තා. ඉධ පනායං විතක්කවිචාරපීතීහි අනභිභූතත්තා උක්ඛිත්තසිරා විය හුත්වා පරිබ්යත්තකිච්චා ජාතා, තස්මා වුත්තාති.

සතො ච සම්පජානොති එත්ථ සරතීති සතො. සම්පජානාතීති සම්පජානො. ඉති පුග්ගලෙන සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච වුත්තං. තත්ථ සරණලක්ඛණා සති, අසම්මුස්සනරසා ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා. අසම්මොහලක්ඛණං සම්පජඤ්ඤං, තීරණරසං, පවිචයපච්චුපට්ඨානං.

තත්ථ කිඤ්චාපි ඉදං සතිසම්පජඤ්ඤං පුරිමජ්ඣානෙසුපි අත්ථි, මුට්ඨස්සතිස්ස හි අසම්පජානස්ස උපචාරමත්තම්පි න සම්පජ්ජති, පගෙව අප්පනා. ඔළාරිකත්තා පන තෙසං ඣානානං භූමියං විය පුරිසස්ස චිත්තස්ස ගති සුඛා හොති, අබ්යත්තං තත්ථ සතිසම්පජඤ්ඤකිච්චං. ඔළාරිකඞ්ගප්පහානෙන පන සුඛුමත්තා ඉමස්ස ඣානස්ස පුරිසස්ස ඛුරධාරායං විය සතිසම්පජඤ්ඤකිච්චපරිග්ගහිතා එව චිත්තස්ස ගති ඉච්ඡිතබ්බාති ඉධෙව වුත්තං. කිඤ්ච භිය්යො – යථා ධෙනුපගො වච්ඡො ධෙනුතො අපනීතො අරක්ඛියමානො පුනදෙව ධෙනුං උපගච්ඡති, එවමිදං තතියජ්ඣානසුඛං පීතිතො අපනීතම්පි සතිසම්පජඤ්ඤාරක්ඛෙන අරක්ඛියමානං පුනදෙව පීතිං උපගච්ඡෙය්ය, පීතිසම්පයුත්තමෙව සියා, සුඛෙ වාපි සත්තා සාරජ්ජන්ති. ඉදඤ්ච අතිමධුරසුඛං, තතො පරං සුඛාභාවා. සතිසම්පජඤ්ඤානුභාවෙන පනෙත්ථ සුඛෙ අසාරජ්ජනා හොති, නො අඤ්ඤථාති ඉමම්පි අත්ථවිසෙසං දස්සෙතුං ඉදමිධෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතීති එත්ථ කිඤ්චාපි තතියජ්ඣානසමඞ්ගිනො සුඛපටිසංවෙදනාභොගො නත්ථි, එවං සන්තෙපි යස්මා තස්ස නාමකායෙන සම්පයුත්තං සුඛං. යං වා තං නාමකායසම්පයුත්තං සුඛං, තංසමුට්ඨානෙනස්ස යස්මා අතිපණීතෙන රූපෙන රූපකායො ඵුටො, යස්ස ඵුටත්තා ඣානා වුට්ඨිතොපි සුඛං පටිසංවෙදෙය්ය, තස්මා එතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතී’’ති ආහ.

ඉදානි යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරීති එත්ථ යංඣානහෙතු යංඣානකාරණා තං තතියජ්ඣානසමඞ්ගීපුග්ගලං බුද්ධාදයො අරියා ආචික්ඛන්ති දෙසෙන්ති පඤ්ඤපෙන්ති පට්ඨපෙන්ති විවරන්ති විභජන්ති උත්තානීකරොන්ති පකාසෙන්ති, පසංසන්තීති අධිප්පායො. කින්ති? උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරීති. තං තතියජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

කස්මා පන තං තෙ එවං පසංසන්තීති? පසංසාරහතො. අයඤ්හි යස්මා අතිමධුරසුඛෙ සුඛපාරමිප්පත්තෙපි තතියජ්ඣානෙ උපෙක්ඛකො, න තත්ථ සුඛාභිසඞ්ගෙන ආකඩ්ඪීයති. යථා ච පීති න උප්පජ්ජති, එවං උපට්ඨිතසතිතාය සතිමා. යස්මා ච අරියකන්තං අරියජනසෙවිතමෙව ච අසංකිලිට්ඨං සුඛං නාමකායෙන පටිසංවෙදෙති, තස්මා පසංසාරහො. ඉති පසංසාරහතො නං අරියා තෙ එවං පසංසාහෙතුභූතෙ ගුණෙ පකාසෙන්තො ‘‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති එවං පසංසන්තීති වෙදිතබ්බං. තතියන්ති ගණනානුපුබ්බතා තතියං, ඉදං තතියං උප්පන්නන්තිපි තතියං.

සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානාති කායිකසුඛස්ස ච කායිකදුක්ඛස්ස ච පහානා. පුබ්බෙවාති තඤ්ච ඛො පුබ්බෙව, න චතුත්ථජ්ඣානක්ඛණෙ. සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමාති චෙතසිකසුඛස්ස ච චෙතසිකදුක්ඛස්ස චාති ඉමෙසම්පි ද්වින්නං පුබ්බෙව අත්ථඞ්ගමා, පහානා ඉච්චෙව වුත්තං හොති.

කදා පන නෙසං පහානං හොති? චතුන්නං ඣානානං උපචාරක්ඛණෙ. සොමනස්සඤ්හි චතුත්ථජ්ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙයෙව පහීයති, දුක්ඛදොමනස්සසුඛානි පඨමදුතියතතියජ්ඣානානං උපචාරක්ඛණෙසු. එවමෙතෙසං පහානක්කමෙන අවුත්තානං, ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ පන ඉන්ද්රියානං උද්දෙසක්කමෙනෙව ඉධාපි වුත්තානං සුඛදුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සානං පහානං වෙදිතබ්බං.

යදි පනෙතානි තස්ස තස්ස ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙයෙව පහීයන්ති, අථ කස්මා ‘‘කත්ථ චුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, එත්ථ චුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති. කත්ථ චුප්පන්නං දොමනස්සින්ද්රියං… සුඛින්ද්රියං… සොමනස්සින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු, සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. එත්ථ චුප්පන්නං සොමනස්සින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’ති (සං. නි. 5.510) එවං ඣානෙස්වෙව නිරොධො වුත්තොති. අතිසයනිරොධත්තා. අතිසයනිරොධො හි නෙසං පඨමජ්ඣානාදීසු, න නිරොධොයෙව. නිරොධොයෙව පන උපචාරක්ඛණෙ නාතිසයනිරොධො.

තථා හි නානාවජ්ජනෙ පඨමජ්ඣානූපචාරෙ නිරුද්ධස්සාපි දුක්ඛින්ද්රියස්ස ඩංසමකසාදිසම්ඵස්සෙන වා විසමාසනුපතාපෙන වා සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව අන්තොඅප්පනායං. උපචාරෙ වා නිරුද්ධම්පෙතං න සුට්ඨු නිරුද්ධං හොති, පටිපක්ඛෙන අවිහතත්තා. අන්තොඅප්පනායං පන පීතිඵරණෙන සබ්බො කායො සුඛොක්කන්තො හොති, සුඛොක්කන්තකායස්ස ච සුට්ඨු නිරුද්ධං හොති දුක්ඛින්ද්රියං, පටිපක්ඛෙන විහතත්තා. නානාවජ්ජනෙයෙව ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙ පහීනස්සාපි දොමනස්සින්ද්රියස්ස යස්මා එතං විතක්කවිචාරපච්චයෙපි කායකිලමථෙ චිත්තුපඝාතෙ ච සති උප්පජ්ජති, විතක්කවිචාරාභාවෙ නෙව උප්පජ්ජති. යත්ථ පන උප්පජ්ජති, තත්ථ විතක්කවිචාරභාවෙ. අප්පහීනායෙව ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙ විතක්කවිචාරාති තත්ථස්ස සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව දුතියජ්ඣානෙ, පහීනප්පච්චයත්තා. තථා තතියජ්ඣානූපචාරෙ පහීනස්සාපි සුඛින්ද්රියස්ස පීතිසමුට්ඨානපණීතරූපඵුටකායස්ස සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව තතියජ්ඣානෙ. තතියජ්ඣානෙ හි සුඛස්ස පච්චයභූතා පීති සබ්බසො නිරුද්ධාති. තථා චතුත්ථජ්ඣානූපචාරෙ පහීනස්සාපි සොමනස්සින්ද්රියස්ස ආසන්නත්තා, අප්පනාපත්තාය උපෙක්ඛාය අභාවෙන සම්මා අනතික්කන්තත්තා ච සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව චතුත්ථජ්ඣානෙ. තස්මා එව ච ‘‘එත්ථුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’ති තත්ථ තත්ථ අපරිසෙසග්ගහණං කතන්ති.

එත්ථාහ – ‘‘අථෙවං තස්ස තස්ස ඣානස්සුපචාරෙ පහීනාපි එතා වෙදනා ඉධ කස්මා සමාහටා’’ති? සුඛග්ගහණත්ථං. යා හි අයං අදුක්ඛමසුඛන්ති එත්ථ අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා වුත්තා, සා සුඛුමා දුබ්බිඤ්ඤෙය්යා, න සක්කා සුඛෙන ගහෙතුං, තස්මා යථා නාම දුට්ඨස්ස යථා වා තථා වා උපසඞ්කමිත්වා ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යස්ස ගොණස්ස සුඛගහණත්ථං ගොපො එකස්මිං වජෙ සබ්බා ගාවො සමාහරති, අථෙකෙකං නීහරන්තො පටිපාටියා ආගතං ‘‘අයං සො ගණ්හථ න’’න්ති තම්පි ගාහාපෙති, එවමෙව භගවා සුඛග්ගහණත්ථං සබ්බා එතා සමාහරීති. එවඤ්හි සමාහටා එතා දස්සෙත්වා ‘‘යං නෙව සුඛං, න දුක්ඛං, න සොමනස්සං, න දොමනස්සං, අයං අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා’’ති සක්කා හොති එසා ගාහයිතුං.

අපි ච අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා පච්චයදස්සනත්ථඤ්චාපි එතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. දුක්ඛප්පහානාදයො හි තස්සා පච්චයා. යථාහ – ‘‘චත්තාරො ඛො, ආවුසො, පච්චයා අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා. ඉධාවුසො, භික්ඛු සුඛස්ස ච පහානා …පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. ඉමෙ ඛො, ආවුසො, චත්තාරො පච්චයා අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා’’ති (ම. නි. 1.458). යථා වා අඤ්ඤත්ථ පහීනාපි සක්කායදිට්ඨිආදයො තතියමග්ගස්ස වණ්ණභණනත්ථං ‘‘තත්ථ පහීනා’’ති වුත්තා, එවං වණ්ණභණනත්ථම්පෙතස්ස ඣානස්සෙතා ඉධ වුත්තාතිපි වෙදිතබ්බා. පච්චයඝාතෙන වා එත්ථ රාගදොසානං අතිදූරභාවං දස්සෙතුම්පෙතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. එතාසු හි සුඛං සොමනස්සස්ස පච්චයො, සොමනස්සං රාගස්ස, දුක්ඛං දොමනස්සස්ස, දොමනස්සං දොසස්ස. සුඛාදිඝාතෙන ච තෙ සප්පච්චයා රාගදොසා හතාති අතිදූරෙ හොන්තීති.

අදුක්ඛමසුඛන්ති දුක්ඛාභාවෙන අදුක්ඛං, සුඛාභාවෙන අසුඛං. එතෙනෙත්ථ සුඛදුක්ඛපටිපක්ඛභූතං තතියවෙදනං දීපෙති, න දුක්ඛසුඛාභාවමත්තං. තතියවෙදනා නාම අදුක්ඛමසුඛා, උපෙක්ඛාතිපි වුච්චති. සා ඉට්ඨානිට්ඨවිපරීතානුභවනලක්ඛණා, මජ්ඣත්තරසා, අවිභූතපච්චුපට්ඨානා, සුඛනිරොධපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා.

උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධින්ති උපෙක්ඛාය ජනිතසතිපාරිසුද්ධිං. ඉමස්මිඤ්හි ඣානෙ සුපරිසුද්ධා සති, යා ච තස්සා සතියා පාරිසුද්ධි, සා උපෙක්ඛාය කතා, න අඤ්ඤෙන. තස්මා එතං ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති වුච්චති. යාය ච උපෙක්ඛාය එත්ථ සති පාරිසුද්ධි හොති, සා අත්ථතො තත්රමජ්ඣත්තතාති වෙදිතබ්බා. න කෙවලඤ්චෙත්ථ තාය සතියෙව පරිසුද්ධා, අපි ච ඛො සබ්බෙපි සම්පයුත්තධම්මා, සතිසීසෙන පන දෙසනා වුත්තා.

තත්ථ කිඤ්චාපි අයං උපෙක්ඛා හෙට්ඨාපි තීසු ඣානෙසු විජ්ජති, යථා පන දිවා සූරියප්පභාභිභවා සොම්මභාවෙන ච අත්තනො උපකාරකත්තෙන වා සභාගාය රත්තියා අලාභා දිවා විජ්ජමානාපි චන්දලෙඛා අපරිසුද්ධා හොති අපරියොදාතා, එවමයම්පි තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාචන්දලෙඛා විතක්කාදිපච්චනීකධම්මතෙජාභිභවා සභාගාය ච උපෙක්ඛාවෙදනාරත්තියා අපටිලාභා විජ්ජමානාපි පඨමජ්ඣානාදිභෙදෙසු අපරිසුද්ධා හොති. තස්සා ච අපරිසුද්ධාය දිවා අපරිසුද්ධචන්දලෙඛාය පභා විය සහජාතාපි සතිආදයො අපරිසුද්ධාව හොන්ති. තස්මා තෙසු එකම්පි ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති න වුත්තං. ඉධ පන විතක්කාදිපච්චනීකධම්මතෙජාභිභවාභාවා සභාගාය ච උපෙක්ඛාවෙදනාරත්තියා පටිලාභා අයං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාචන්දලෙඛා අතිවිය පරිසුද්ධා, තස්සා පරිසුද්ධත්තා පරිසුද්ධචන්දලෙඛාය පභා විය සහජාතාපි සතිආදයො පරිසුද්ධා හොන්ති පරියොදාතා. තස්මා ඉදමෙව ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. චතුත්ථන්ති ගණනානුපුබ්බතා චතුත්ථං. ඉදං චතුත්ථං උප්පන්නන්තිපි චතුත්ථං.

පඤ්ඤවා හොතීති පඤ්ඤා අස්ස අත්ථීති පඤ්ඤවා. උදයත්ථගාමිනියාති උදයගාමිනියා චෙව අත්ථගාමිනියා ච. සමන්නාගතොති පරිපුණ්ණො. අරියායාති නිද්දොසාය. නිබ්බෙධිකායාති නිබ්බෙධපක්ඛිකාය. දුක්ඛක්ඛයගාමිනියාති නිබ්බානගාමිනියා. සො ඉදං දුක්ඛන්ති එවමාදීසු ‘‘එත්තකං දුක්ඛං න ඉතො භිය්යො’’ති සබ්බම්පි දුක්ඛසච්චං සරසලක්ඛණපටිවෙධෙන යථාභූතං පජානාති පටිවිජ්ඣති. තස්ස ච දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තිකං තණ්හං ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති. තදුභයම්පි යං ඨානං පත්වා නිරුජ්ඣති, තං තෙසං අප්පවත්තිං නිබ්බානං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති. තස්ස ච සම්පාපකං අරියමග්ගං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති සරසලක්ඛණපටිවෙධෙන යථාභූතං පජානාති පටිවිජ්ඣතීති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

එවං සරූපතො සච්චානි දස්සෙත්වා ඉදානි කිලෙසවසෙන පරියායතො දස්සෙන්තො ‘‘ඉමෙ ආසවා’’තිආදිමාහ. තෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. එවං තිස්සො සික්ඛායො දස්සෙත්වා ඉදානි තාසං පාරිපූරික්කමං දස්සෙතුං ‘‘ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛෙය්යා’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – පච්චෙකං පරිපූරෙතුං ආවජ්ජන්තොපි සික්ඛෙය්ය, ආවජ්ජිත්වාපි ‘‘අයං නාම සික්ඛා’’ති ජානන්තොපි සික්ඛෙය්ය, ජානිත්වා පුනප්පුනං පස්සන්තොපි සික්ඛෙය්ය, පස්සිත්වා යථාදිට්ඨං පච්චවෙක්ඛන්තොපි සික්ඛෙය්ය, පච්චවෙක්ඛිත්වා තත්ථෙව චිත්තං අචලං කත්වා පතිට්ඨපෙන්තොපි සික්ඛෙය්ය, තංතංසික්ඛාසම්පයුත්තසද්ධාවීරියසතිසමාධිපඤ්ඤාහි සකසකකිච්චං කරොන්තොපි සික්ඛෙය්ය, අභිඤ්ඤෙය්යාභිජානනකාලෙපි තං තං කිච්චං කරොන්තොපි තිස්සො සික්ඛායො සික්ඛෙය්ය, අධිසීලං ආචරෙය්ය, අධිචිත්තං සම්මා චරෙය්ය, අධිපඤ්ඤං සමාදාය වත්තෙය්ය.

ඉධාති මූලපදං. ඉමිස්සා දිට්ඨියාතිආදීහි දසහි පදෙහි සික්ඛත්තයසඞ්ඛාතං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධසාසනමෙව කථිතං. තඤ්හි බුද්ධෙන භගවතා දිට්ඨත්තා දිට්ඨීති වුච්චති. තස්සෙව ඛමනවසෙන ඛන්ති, රුච්චනවසෙන රුචි, ගහණවසෙන ආදායො, සභාවට්ඨෙන ධම්මො, සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන විනයො, තදුභයෙනපි ධම්මවිනයො, පවුත්තවසෙන පාවචනං, සෙට්ඨචරියට්ඨෙන බ්රහ්මචරියං, අනුසිට්ඨිදානවසෙන සත්ථුසාසනන්ති වුච්චති. තස්මා ‘‘ඉමිස්සා දිට්ඨියා’’තිආදීසු ඉමිස්සා බුද්ධදිට්ඨියා ඉමිස්සා බුද්ධඛන්තියා ඉමිස්සා බුද්ධරුචියා ඉමස්මිං බුද්ධආදායෙ ඉමස්මිං බුද්ධධම්මෙ ඉමස්මිං බුද්ධවිනයෙ.

‘‘යෙ ඛො ත්වං, ගොතමි, ධම්මෙ ජානෙය්යාසි ‘ඉමෙ ධම්මා සරාගාය සංවත්තන්ති, නො විරාගාය, සඤ්ඤොගාය සංවත්තන්ති, නො විසඤ්ඤොගාය, ආචයාය සංවත්තන්ති, නො අපචයාය, මහිච්ඡතාය සංවත්තන්ති, නො අප්පිච්ඡතාය, අසන්තුට්ඨියා සංවත්තන්ති, නො සන්තුට්ඨියා, සඞ්ගණිකාය සංවත්තන්ති, නො පවිවෙකාය, කොසජ්ජාය සංවත්තන්ති, නො වීරියාරම්භාය, දුබ්භරතාය සංවත්තන්ති, නො සුභරතායා’ති. එකංසෙන, ගොතමි, ධාරෙය්යාසි ‘නෙසො ධම්මො, නෙසො විනයො, නෙතං සත්ථුසාසන’න්ති.

‘‘යෙ ච ඛො ත්වං, ගොතමි, ධම්මෙ ජානෙය්යාසි ‘ඉමෙ ධම්මා විරාගාය සංවත්තන්ති, නො සරාගාය…පෙ… සුභරතාය සංවත්තන්ති, නො දුබ්භරතායා’ති. එකංසෙන, ගොතමි, ධාරෙය්යාසි ‘එසො ධම්මො, එසො විනයො, එතං සත්ථුසාසන’’’න්ති (අ. නි. 8.53; චූළව. 406) –

එවං වුත්තෙ ඉමස්මිං බුද්ධධම්මවිනයෙ ඉමස්මිං බුද්ධපාවචනෙ ඉමස්මිං බුද්ධබ්රහ්මචරියෙ ඉමස්මිං බුද්ධසාසනෙති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

අපි චෙතං සික්ඛත්තයසඞ්ඛාතං සකලං සාසනං භගවතා දිට්ඨත්තා සම්මාදිට්ඨිපච්චයත්තා සම්මාදිට්ඨිපුබ්බඞ්ගමත්තා ච දිට්ඨි. භගවතො ඛමනවසෙන ඛන්ති. රුච්චනවසෙන රුචි. ගහණවසෙන ආදායො. අත්තනො කාරකං අපායෙසු අපතමානං කත්වා ධාරෙතීති ධම්මො. සොව සංකිලෙසපක්ඛං විනෙතීති විනයො. ධම්මො ච සො විනයො චාති ධම්මවිනයො. කුසලධම්මෙහි වා අකුසලධම්මානං එස විනයොති ධම්මවිනයො. තෙනෙව වුත්තං –

‘‘යෙ ච ඛො ත්වං, ගොතමි, ධම්මෙ ජානෙය්යාසි ‘ඉමෙ ධම්මා විරාගාය සංවත්තන්ති, නො සරාගාය…පෙ… එකංසෙන ගොතමි ධාරෙය්යාසි ‘එසො ධම්මො, එසො විනයො, එතං සත්ථුසාසන’’’න්ති (අ. නි. 8.53; චූළව. 406).

ධම්මෙන වා විනයො, න දණ්ඩාදීහීති ධම්මවිනයො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘දණ්ඩෙනෙකෙ දමයන්ති, අඞ්කුසෙහි කසාහි ච;

අදණ්ඩෙන අසත්ථෙන, නාගො දන්තො මහෙසිනා’’ති. (චූළව. 342; ම. නි. 2.352);

තථා –

‘‘ධම්මෙන නීයමානානං, කා උසූයා විජානත’’න්ති. (මහාව. 63);

ධම්මාය වා විනයො ධම්මවිනයො. අනවජ්ජධම්මත්ථඤ්හෙස විනයො, න භවභොගාමිසත්ථං. තෙනාහ භගවා ‘‘නයිදං, භික්ඛවෙ, බ්රහ්මචරියං වුස්සති ජනකුහනත්ථ’’න්ති (අ. නි. 4.25) විත්ථාරො. පුණ්ණත්ථෙරොපි ආහ ‘‘අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථං ඛො, ආවුසො, භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති (ම. නි. 1.259). විසිට්ඨං වා නයතීති විනයො. ධම්මතො විනයො ධම්මවිනයො. සංසාරධම්මතො හි සොකාදිධම්මතො වා එස විසිට්ඨං නිබ්බානං නයති. ධම්මස්ස වා විනයො, න තිත්ථකරානන්ති ධම්මවිනයො. ධම්මභූතො හි භගවා, තස්සෙව විනයො.

යස්මා වා ධම්මා එව අභිඤ්ඤෙය්යා පරිඤ්ඤෙය්යා පහාතබ්බා භාවෙතබ්බා සච්ඡිකාතබ්බා ච, තස්මා එස ධම්මෙසු විනයො, න සත්තෙසු න ජීවෙසු චාති ධම්මවිනයො. සාත්ථසබ්යඤ්ජනතාදීහි අඤ්ඤෙසං වචනතො පධානං වචනන්ති පවචනං, පවචනමෙව පාවචනං. සබ්බචරියාහි විසිට්ඨචරියභාවෙන බ්රහ්මචරියං. දෙවමනුස්සානං සත්ථුභූතස්ස භගවතො සාසනන්ති සත්ථුසාසනං. සත්ථුභූතං වා සාසනන්තිපි සත්ථුසාසනං. ‘‘සො වො මමච්චයෙන සත්ථාති (දී. නි. 2.216) හි ධම්මවිනයොව සත්ථා’’ති වුත්තොති එවමෙතෙසං පදානං අත්ථො වෙදිතබ්බො.

යස්මා පන ඉමස්මිංයෙව සාසනෙ සබ්බප්පකාරජ්ඣානනිබ්බත්තකො භික්ඛු දිස්සති, න අඤ්ඤත්ර, තස්මා තත්ථ තත්ථ ‘‘ඉමිස්සා’’ති ච ‘‘ඉමස්මි’’න්ති ච අයං නියමො කතොති වෙදිතබ්බො.

ජීවන්ති තෙන තංසම්පයුත්තකා ධම්මාති ජීවිතං. අනුපාලනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. ජීවිතමෙව ඉන්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං. තං පවත්තසන්තතාධිපතෙය්යං හොති. ලක්ඛණාදීහි පන අත්තනා අවිනිභුත්තානං ධම්මානං අනුපාලනලක්ඛණං ජීවිතින්ද්රියං, තෙසං පවත්තනරසං, තෙසංයෙව ඨපනපච්චුපට්ඨානං, යාපයිතබ්බධම්මපදට්ඨානං. සන්තෙපි ච අනුපාලනලක්ඛණාදිම්හි විධානෙ අත්ථික්ඛණෙයෙව තං තෙ ධම්මෙ අනුපාලෙති, උදකං විය උප්පලාදීනි. යථාසකං පච්චයෙහි උප්පන්නෙපි ච ධම්මෙ පාලෙති, ධාති විය කුමාරං, සයංපවත්තිතධම්මසම්බන්ධෙනෙව ච පවත්තති, නියාමකො විය නාවං. න භඞ්ගතො උද්ධං පවත්තයති, අත්තනො ච පවත්තයිතබ්බානඤ්ච අභාවා. න භඞ්ගක්ඛණෙ ඨපෙති, සයං භිජ්ජමානත්තා, ඛීයමානො විය වට්ටිසිනෙහො පදීපසිඛං, න ච අනුපාලනපවත්තනට්ඨපනානුභාවවිරහිතං, යථාවුත්තක්ඛණෙ තස්ස තස්ස සාධනතොති දට්ඨබ්බං. ඨිතිපරිත්තතාය වාති ඨිතික්ඛණස්ස මන්දතාය ථොකතාය. අප්පකන්ති මන්දං ලාමකං. සරසපරිත්තතාය වාති අත්තනො පච්චයභූතානං කිච්චානං සම්පත්තීනං වා අප්පතාය දුබ්බලතාය.

තෙසං ද්වින්නං කාරණං විභාගතො දස්සෙතුං ‘‘කථං ඨිතිපරිත්තතායා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘අතීතෙ චිත්තක්ඛණෙ ජීවිත්ථාති එවමාදි පඤ්චවොකාරභවෙ පවත්තියං චිත්තස්ස නිරුජ්ඣනකාලෙ සබ්බස්මිං රූපාරූපධම්මෙ අනිරුජ්ඣන්තෙපි රූපතො අරූපස්ස පට්ඨානභාවෙන අරූපජීවිතං සන්ධාය, චුතිචිත්තෙන වා සද්ධිං සබ්බෙසං රූපාරූපානං නිරුජ්ඣනභාවෙන පඤ්චවොකාරභවෙ චුතිචිත්තං සන්ධාය, චතුවොකාරභවෙ රූපස්ස අභාවෙන චතුවොකාරභවං සන්ධාය කථිත’’න්ති වෙදිතබ්බං. අතීතෙ චිත්තක්ඛණෙති අතීතචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණසමඞ්ගීකාලෙ තංසමඞ්ගීපුග්ගලො ‘‘ජීවිත්ථ’’ ඉති වත්තුං ලබ්භති. න ජීවතීති ‘‘ජීවතී’’තිපි වත්තුං න ලබ්භති. න ජීවිස්සතීති ‘‘ජීවිස්සතී’’තිපි වත්තුං න ලබ්භති. අනාගතෙ චිත්තක්ඛණෙ ජීවිස්සතීති අනාගතචිත්තස්ස අනුප්පජ්ජනක්ඛණසමඞ්ගීකාලෙ ‘‘ජීවිස්සතී’’ති වත්තුං ලබ්භති. න ජීවතීති ‘‘ජීවතී’’ති වත්තුං න ලබ්භති. න ජීවිත්ථාති ‘‘ජීවිත්ථ’’ඉතිපි වත්තුං න ලබ්භති. පච්චුප්පන්නෙ චිත්තක්ඛණෙති පච්චුප්පන්නචිත්තක්ඛණසමඞ්ගීකාලෙ. ජීවතීති ‘‘ඉදානි ජීවතී’’ති වත්තුං ලබ්භති. න ජීවිත්ථාති ‘‘ජීවිත්ථ’’ඉති වත්තුං න ලබ්භති. න ජීවිස්සතීති ‘‘ජීවිස්සතී’’තිපි වත්තුං න ලබ්භති.

ජීවිතං අත්තභාවො ච සුඛදුක්ඛා චාති අයං ගාථා පඤ්චවොකාරභවං අමුඤ්චිත්වා ලබ්භමානාය දුක්ඛාය වෙදනාය ගහිතත්තා පඤ්චවොකාරභවමෙව සන්ධාය වුත්තාති වෙදිතබ්බා. කථං? ජීවිතන්ති ජීවිතසීසෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො. අත්තභාවොති රූපක්ඛන්ධො. ‘‘උපෙක්ඛා පන සන්තත්තා, සුඛමිච්චෙව භාසිතා’’ති (විභ. අට්ඨ. 232) වුත්තත්තා උපෙක්ඛාවෙදනා අන්තොකරිත්වා සුඛදුක්ඛා චාති වෙදනාක්ඛන්ධො, චිත්තං ඉති විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො වුත්තො. ඉමෙසං චතුන්නං ඛන්ධානං කථිතත්තායෙව ඛන්ධලක්ඛණෙන එකලක්ඛණභාවෙන ලක්ඛණාකාරවසෙන සඤ්ඤාක්ඛන්ධොපි කථිතොති වෙදිතබ්බො. එවං වුත්තෙසු පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අරූපධම්මං මුඤ්චිත්වා කම්මසමුට්ඨානාදිරූපස්ස අප්පවත්තනභාවෙන එකචිත්තසමායුත්තාති අරූපපධානභාවො කථිතො හොති. කථං? අසඤ්ඤසත්තෙ රූපම්පි ඉධුපචිතකම්මබලං අමුඤ්චිත්වාව පවත්තති, නිරොධසමාපන්නානං රූපම්පි පඨමසමාපන්නසමාපත්තිබලං අමුඤ්චිත්වාව පවත්තති. එවං අත්තනො අප්පවත්තිට්ඨානෙපි රූපපවත්තිං අත්තනො සන්තකමෙව කත්වා පවත්තනසභාවස්ස අරූපධම්මස්ස අත්තනො පවත්තිට්ඨානෙ රූපපවත්තියා පධානකාරණභාවෙන එකචිත්තසමායුත්තාති චිත්තපධානභාවො කථිතොති වෙදිතබ්බො.

එවං පඤ්චවොකාරභවෙ පවත්තියං රූපපවත්තියා පධානභූතචිත්තනිරොධෙන රූපෙ ධරමානෙයෙව පවත්තානං නිරොධො නාම හොතීති අරූපධම්මවසෙන එව ‘‘ලහුසො වත්තතෙ ඛණො’’ති වුත්තං. අථ වා පඤ්චවොකාරභවෙ චුතිචිත්තං සන්ධාය කථිතාති වෙදිතබ්බා. එවං කථියමානෙ සුඛදුක්ඛා චාති කායිකචෙතසිකසුඛවෙදනා ච කායිකචෙතසිකදුක්ඛවෙදනා ච චුතිචිත්තක්ඛණෙ අහොන්තීපි එකසන්තතිවසෙන චුතිචිත්තෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣතීති කථිතා. චතුවොකාරභවං වා සන්ධාය කථිතාතිපි වෙදිතබ්බා. කථං? අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ අත්තභාවොති සඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස වුත්තභාවෙන අත්තභාවොති සඤ්ඤාක්ඛන්ධොව ගහිතො. බ්රහ්මලොකෙ කායිකසුඛදුක්ඛදොමනස්සං අහොන්තම්පි සුඛදුක්ඛා චාති වෙදනාසාමඤ්ඤතො ලබ්භමානො වෙදනාක්ඛන්ධො ගහිතොති වෙදිතබ්බං. සෙසං වුත්තසදිසමෙව. ඉමෙසු ච තීසු විකප්පෙසු කෙවලාති ධුවසුඛසුභඅත්තා නත්ථි, කෙවලං තෙහි අවොමිස්සා. ලහුසො වත්තති ඛණොති වුත්තනයෙන එකචිත්තක්ඛණිකතාය ලහුකො අතිපරිත්තො ජීවිතාදීනං ඛණො වත්තති.

එකතො ද්වින්නං චිත්තානං අප්පවත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘චුල්ලාසීතිසහස්සානී’’ති ගාථමාහ. චුල්ලාසීතිසහස්සානි, කප්පා තිට්ඨන්ති යෙ මරූති යෙ දෙවගණා චතුරාසීති කප්පසහස්සානි ආයුං ගහෙත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙ තිට්ඨන්ති. ‘‘යෙ නරා’’තිපි පාළි. න ත්වෙව තෙපි ජීවන්ති, ද්වීහි චිත්තසමොහිතාති තෙපි දෙවා ද්වීහි චිත්තෙහි සමොහිතා එකතො හුත්වා යුගනද්ධෙන චිත්තෙන න තු එව ජීවන්ති, එකෙනෙකෙන චිත්තෙන ජීවන්තීති අත්ථො.

ඉදානි මරණකාලං දස්සෙන්තො ‘‘යෙ නිරුද්ධා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ යෙ නිරුද්ධාති යෙ ඛන්ධා නිරුද්ධා අත්ථඞ්ගතා. මරන්තස්සාති මතස්ස. තිට්ඨමානස්ස වාති ධරමානස්ස වා. සබ්බෙපි සදිසා ඛන්ධාති චුතිතො උද්ධං නිරුද්ධක්ඛන්ධා වා පවත්තෙ නිරුද්ධක්ඛන්ධා වා පුන ඝටෙතුං අසක්කුණෙය්යට්ඨෙන සබ්බෙපි ඛන්ධා සදිසා. ගතා අප්පටිසන්ධිකාති නිරුද්ධක්ඛන්ධානං පුන ආගන්ත්වා පටිසන්ධානාභාවෙන ගතා අප්පටිසන්ධිකාති වුච්චන්ති.

ඉදානි තීසු කාලෙසු නිරුද්ධක්ඛන්ධානං නානත්තං නත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘අනන්තරා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ අනන්තරා ච යෙ භග්ගා, යෙ ච භග්ගා අනාගතාති යෙ ඛන්ධා අනන්තරාතීතා හුත්වා භින්නා නිරුද්ධා, යෙ ච අනාගතා ඛන්ධා භිජ්ජිස්සන්ති. තදන්තරෙති තෙසං අන්තරෙ නිරුද්ධානං පච්චුප්පන්නඛන්ධානං. වෙසමං නත්ථි ලක්ඛණෙති විසමස්ස භාවො වෙසමං, තං වෙසමං නත්ථි, තෙහි නානත්තං නත්ථීති අත්ථො. ලක්ඛීයතීති ලක්ඛණං, තස්මිං ලක්ඛණෙ.

ඉදානි අනාගතක්ඛන්ධානං වත්තමානක්ඛන්ධෙහි අසම්මිස්සභාවං කථෙන්තො ‘‘අනිබ්බත්තෙන න ජාතො’’ති ගාථමාහ. අනිබ්බත්තෙන න ජාතොති අජාතෙන අපාතුභූතෙන අනාගතක්ඛන්ධෙන න ජාතො න නිබ්බත්තො. එතෙන අනාගතක්ඛන්ධස්ස වත්තමානක්ඛන්ධෙන අසම්මිස්සභාවං කථෙසි. පච්චුප්පන්නෙන ජීවතීති ඛණපච්චුප්පන්නෙන වත්තමානක්ඛන්ධෙන ජීවති. එතෙන එකක්ඛණෙ ද්වීහි චිත්තෙහි න ජීවතීති කථිතං. චිත්තභග්ගා මතොති ද්වීහි චිත්තෙහි එකක්ඛණෙ අජීවනභාවෙන චිත්තභඞ්ගෙන මතො. ‘‘උපරිතො චිත්තභඞ්ගා’’තිපි පාළි, තං උජුකමෙව. පඤ්ඤත්ති පරමත්ථියාති ‘‘රූපං ජීරති මච්චානං, නාමගොත්තං න ජීරතී’’ති (සං. නි. 1.76) වචනක්කමෙන පණ්ණත්තිමත්තං න ජීරණසභාවෙන පරමා ඨිති එතිස්සාති පරමත්ථියා, සභාවට්ඨිතිකාති අත්ථො. ‘‘දත්තො මතො, මිත්තො මතො’’ති පණ්ණත්තිමත්තමෙව හි තිට්ඨති. අථ වා පරමත්ථියාති පරමත්ථිකා. පරමො අත්ථො එතිස්සාති පරමත්ථිකා. අජටාකාසොති පඤ්ඤත්තියා නත්ථිධම්මං පටිච්ච කථනං විය මතොති පඤ්ඤත්ති නත්ථිධම්මං පටිච්ච න කථියති, ජීවිතින්ද්රියභඞ්ගසඞ්ඛාතං ධම්මං පටිච්ච කථියති.

අනිධානගතා භග්ගාති යෙ ඛන්ධා භින්නා, තෙ නිධානං නිහිතං නිචයං න ගච්ඡන්තීති අනිධානගතා. පුඤ්ජො නත්ථි අනාගතෙති අනාගතෙපි නෙසං පුඤ්ජභාවො රාසිභාවො නත්ථි. නිබ්බත්තායෙව තිට්ඨන්තීති පච්චුප්පන්නවසෙන උප්පන්නා ඨිතික්ඛණෙ වයධම්මාව හුත්වා තිට්ඨන්ති. කිමිව? ආරග්ගෙ සාසපූපමාති සූචිමුඛෙ සාසපො විය.

ඉදානි ඛන්ධානං දස්සනභාවං දස්සෙන්තො ‘‘නිබ්බත්තාන’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ නිබ්බත්තානං ධම්මානන්ති පච්චුප්පන්නානං ඛන්ධානං. භඞ්ගො නෙසං පුරක්ඛතොති එතෙසං භෙදො පුරතො කත්වා ඨපිතො. පලොකධම්මාති නස්සනසභාවා. පුරාණෙහි අධිස්සිතාති පුරෙ උප්පන්නෙහි ඛන්ධෙහි න මිස්සිතා න සංසග්ගා.

ඉදානි ඛන්ධානං අදස්සනභාවං දස්සෙන්තො ‘‘අදස්සනතො ආයන්තී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ අදස්සනතො ආයන්තීති අදිස්සමානායෙව ආගච්ඡන්ති උප්පජ්ජන්ති. භඞ්ගා ගච්ඡන්තිදස්සනන්ති භෙදා භඞ්ගතො උද්ධං අදස්සනභාවං ගච්ඡන්ති. විජ්ජුප්පාදොව ආකාසෙති විවටාකාසෙ විජ්ජුලතානිච්ඡරණං විය. උප්පජ්ජන්ති වයන්ති චාති පුබ්බන්තතො උද්ධං උප්පජ්ජන්ති ච භිජ්ජන්ති ච, නස්සන්තීති අත්ථො. ‘‘උදෙති ආපූරති වෙති චන්දො’’ති (ජා. 1.5.3) එවමාදීසු විය.

එවං ඨිතිපරිත්තතං දස්සෙත්වා ඉදානි සරසපරිත්තතං දස්සෙන්තො ‘‘කථං සරසපරිත්තතායා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අස්සාසූපනිබන්ධං ජීවිතන්ති අබ්භන්තරපවිසනනාසිකවාතපටිබද්ධං ජීවිතින්ද්රියං. පස්සාසොති බහිනික්ඛමනනාසිකවාතො. අස්සාසපස්සාසොති තදුභයං. මහාභූතූපනිබන්ධන්ති චතුසමුට්ඨානිකානං පථවීආපතෙජවායානං මහාභූතානං පටිබද්ධං ජීවිතං. කබළීකාරාහාරූපනිබන්ධන්ති අසිතපීතාදිකබළීකාරආහාරෙන උපනිබන්ධං. උස්මූපනිබන්ධන්ති කම්මජතෙජොධාතූපනිබන්ධං. විඤ්ඤාණූපනිබන්ධන්ති භවඞ්ගවිඤ්ඤාණූපනිබන්ධං. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ආයු උස්මා ච විඤ්ඤාණං, යදා කායං ජහන්තිම’’න්ති (සං. නි. 3.95).

ඉදානි නෙසං දුබ්බලකාරණං දස්සෙන්තො ‘‘මූලම්පි ඉමෙසං දුබ්බල’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ මූලම්පීති පතිට්ඨට්ඨෙන මූලභූතම්පි. අස්සාසපස්සාසානඤ්හි කරජකායො මූලං. මහාභූතාදීනං අවිජ්ජාකම්මතණ්හාහාරා. ඉමෙසන්ති වුත්තප්පකාරානං අස්සාසාදීනං ජීවිතින්ද්රියපවත්තිකාරණවසෙන වුත්තානං. එතෙසු හි එකෙකස්මිං අසති ජීවිතින්ද්රියං න තිට්ඨති. දුබ්බලන්ති අප්පථාමං. පුබ්බහෙතූපීති අතීතජාතියං ඉමස්ස විපාකවට්ටස්ස හෙතුභූතා කාරණසඞ්ඛාතා අවිජ්ජාසඞ්ඛාරතණ්හුපාදානභවාපි. ඉමෙසං දුබ්බලා යෙ පච්චයා තෙපි දුබ්බලාති යෙ ආරම්මණාදිසාධාරණපච්චයා. පභාවිකාති පධානං හුත්වා උප්පාදිකා භවතණ්හා. සහභූමීති සහභවිකාපි රූපාරූපධම්මා. සම්පයොගාපීති එකතො යුත්තාපි අරූපධම්මා. සහජාපීති සද්ධිං එකචිත්තෙ උප්පන්නාපි. යාපි පයොජිකාති චුතිපටිසන්ධිවසෙන යොජෙතුං නියුත්තාති පයොජිකා, වට්ටමූලකා තණ්හා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘තණ්හාදුතියො පුරිසො’’ති (ඉතිවු. 15, 105). නිච්චදුබ්බලාති නිරන්තරෙන දුබ්බලා. අනවට්ඨිතාති න අවට්ඨිතා, ඔතරිත්වා න ඨිතා. පරිපාතයන්ති ඉමෙති ඉමෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පාතයන්ති ඛෙපයන්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤස්සාති අඤ්ඤො අඤ්ඤස්ස, එකො එකස්සාති අත්ථො. හි-ඉති කාරණත්ථෙ නිපාතො. නත්ථි තායිතාති තායනො රක්ඛකො නත්ථි. න චාපි ඨපෙන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති අඤ්ඤෙ අඤ්ඤං ඨපෙතුං න සක්කොන්ති. යොපි නිබ්බත්තකො සො න විජ්ජතීති යොපි ඉමෙසං උප්පාදකො ධම්මො, සො ඉදානි නත්ථි.

න ච කෙනචි කොචි හායතීති කොචි එකොපි කස්සචි වසෙන න පරිහායති. ගන්ධබ්බා ච ඉමෙ හි සබ්බසොති සබ්බෙ හි ඉමෙ ඛන්ධා සබ්බාකාරෙන භඞ්ගං පාපුණිතුං යුත්තා. පුරිමෙහි පභාවිතා ඉමෙති පුබ්බහෙතුපච්චයෙහි ඉමෙ වත්තමානකා උප්පාදිකා. යෙපි පභාවිකාති යෙපි ඉමෙ වත්තමානකා උප්පාදකා පුබ්බහෙතුපච්චයා. තෙ පුරෙ මතාති තෙ වුත්තප්පකාරපච්චයා වත්තමානං අපාපුණිත්වා පඨමමෙව මරණං පත්තා. පුරිමාපි ච පච්ඡිමාපි චාති පුරිමා පුබ්බහෙතුපච්චයාපි ච පච්ඡිමා වත්තමානෙ පච්චයසමුප්පන්නා ච. අඤ්ඤමඤ්ඤං න කදාචි මද්දසංසූති අඤ්ඤමඤ්ඤං කිස්මිඤ්චි කාලෙ න දිට්ඨපුබ්බා. ම-කාරො පදසන්ධිවසෙන වුත්තො.

චාතුමහාරාජිකානං දෙවානන්ති ධතරට්ඨවිරූළ්හකවිරූපක්ඛකුවෙරසඞ්ඛාතා චතුමහාරාජා ඉස්සරා එතෙසන්ති චාතුමහාරාජිකා. රූපාදීහි දිබ්බන්ති කීළන්තීති දෙවා. තෙ සිනෙරුපබ්බතස්ස වෙමජ්ඣෙ හොන්ති. තෙසු අත්ථි පබ්බතට්ඨකාපි, අත්ථි ආකාසට්ඨකාපි. තෙසං පරම්පරා චක්කවාළපබ්බතං පත්තා. ඛිඩ්ඩාපදොසිකා මනොපදොසිකා සීතවලාහකා උණ්හවලාහකා චන්දිමා දෙවපුත්තො සූරියො දෙවපුත්තොති එතෙ සබ්බෙපි චාතුමහාරාජිකදෙවලොකට්ඨා එව තෙසං චාතුමහාරාජිකානං ජීවිතං. උපාදායාති පටිච්ච. පරිත්තකන්ති වුද්ධිපටිසෙධො. ථොකන්ති මන්දකාලං, දීඝදිවසපටිසෙධො. ඛණිකන්ති මන්දකාලං, කාලන්තරපටිසෙධො. ලහුකන්ති සල්ලහුකං, අලසපටිසෙධො. ඉතරන්ති සීඝබලවපටිසෙධො. අනද්ධනීයන්ති කාලවසෙන න අද්ධානක්ඛමං. නචිරට්ඨිතිකන්ති දිවසෙන චිරං න තිට්ඨතීති නචිරට්ඨිතිකං, දිවසපටිසෙධො.

තාවතිංසානන්ති තෙත්තිංසජනා තත්ථ උපපන්නාති තාවතිංසා. අපි ච තාවතිංසාති තෙසං දෙවානං නාමමෙවාතිපි වුත්තං. තෙපි අත්ථි පබ්බතට්ඨකා, අත්ථි ආකාසට්ඨකා, තෙසං පරම්පරා චක්කවාළපබ්බතං පත්තා. තථා යාමාදීනං. එකදෙවලොකෙපි හි දෙවානං පරම්පරා චක්කවාළපබ්බතං අප්පත්තා නාම නත්ථි. දිබ්බසුඛං යාතා පයාතා සම්පත්තාති යාමා. තුට්ඨා පහට්ඨාති තුසිතා. පකතිපටියත්තාරම්මණතො අතිරෙකෙන නිම්මිතුකාමකාලෙ යථාරුචිතෙ භොගෙ නිම්මිනිත්වා රමන්තීති නිම්මානරතී. චිත්තාචාරං ඤත්වා පරෙහි නිම්මිතෙසු භොගෙසු වසං වත්තෙන්තීති පරනිම්මිතවසවත්තී. බ්රහ්මකායෙ බ්රහ්මඝටාය නියුත්තාති බ්රහ්මකායිකා. සබ්බෙපි පඤ්චවොකාරබ්රහ්මානො ගහිතා.

ගමනියොති ගන්ධබ්බො. සම්පරායොති පරලොකො. යො භික්ඛවෙ චිරං ජීවති, සො වස්සසතන්ති යො චිරං තිට්ඨමානො, සො වස්සසතමත්තං තිට්ඨති. අප්පං වා භිය්යොති වස්සසතතො උපරි තිට්ඨමානො ද්වෙ වස්සසතානි තිට්ඨමානො නාම නත්ථි. හීළෙය්ය නන්ති නං ජීවිතං අවඤ්ඤාතං කරෙය්ය, ලාමකතො චින්තෙය්ය. ‘‘හීළෙය්යාන’’න්ති ච පඨන්ති. අච්චයන්තීති අතික්කමන්ති. අහොරත්තාති රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදා. උපරුජ්ඣතීති ජීවිතින්ද්රියං නිරුජ්ඣති, අභාවං උපගච්ඡති. ආයු ඛිය්යති මච්චානන්ති සත්තානං ආයුසඞ්ඛාරො ඛයං යාති. කුන්නදීනංව ඔදකන්ති යථා උදකච්ඡින්නාය කුන්නදියා උදකං, එවං මච්චානං ආයු ඛිය්යති. පරමත්ථතො හි අතිපරිත්තො සත්තානං ජීවිතක්ඛණො එකචිත්තක්ඛණිකමත්තොයෙව. යථා නාම රථචක්කං පවත්තමානම්පි එකෙනෙව නෙමිපදෙසෙන පවත්තති, තිට්ඨමානම්පි එකෙනෙව තිට්ඨති, එවමෙව එකචිත්තක්ඛණිකං සත්තානං ජීවිතං තස්මිං චිත්තෙ නිරුද්ධමත්තෙ සත්තො නිරුද්ධොති වුච්චති.

ධීරාති ධීරා ඉති. පුන ධීරාති පණ්ඩිතා. ධිතිමාති ධිති අස්ස අත්ථීති ධිතිමා. ධිතිසම්පන්නාති පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතා. ධීකතපාපාති ගරහිතපාපා. තංයෙව පරියායං දස්සෙතුං ‘‘ධී වුච්චති පඤ්ඤා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පජානාතීති පඤ්ඤා. කිං පජානාති? ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා නයෙන අරියසච්චානි. අට්ඨකථායං පන ‘‘පඤ්ඤාපනවසෙන පඤ්ඤා’’ති වුත්තා. කින්ති පඤ්ඤාපෙති? ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති පඤ්ඤාපෙති. සාව අවිජ්ජාය අභිභවනතො අධිපතියට්ඨෙන ඉන්ද්රියං, දස්සනලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීතිපි ඉන්ද්රියං, පඤ්ඤාව ඉන්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං. සා පනෙසා ඔභාසනලක්ඛණා, පජානනලක්ඛණා ච; යථා හි චතුභිත්තිකෙ ගෙහෙ රත්තිභාගෙ දීපෙ ජලිතෙ අන්ධකාරං නිරුජ්ඣති, ආලොකො පාතුභවති, එවමෙව ඔභාසනලක්ඛණා පඤ්ඤා. පඤ්ඤොභාසසමො ඔභාසො නාම නත්ථි. පඤ්ඤවතො හි එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නස්ස දසසහස්සිලොකධාතු එකාලොකා හොති. තෙනාහ ථෙරො –

‘‘යථා, මහාරාජ, පුරිසො අන්ධකාරෙ ගෙහෙ තෙලප්පදීපං පවෙසෙය්ය, පවිට්ඨො පදීපො අන්ධකාරං විද්ධංසෙති, ඔභාසං ජනෙති, ආලොකං විදංසෙති, පාකටානි ච රූපානි කරොති; එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පඤ්ඤා උප්පජ්ජමානා අවිජ්ජන්ධකාරං විද්ධංසෙති, විජ්ජොභාසං ජනෙති, ඤාණාලොකං විදංසෙති, පාකටානි අරියසච්චානි කරොති. එවං ඛො, මහාරාජ, ඔභාසනලක්ඛණා පඤ්ඤා’’ති (මි. ප. 2.1.15).

යථා පන ඡෙකො භිසක්කො ආතුරානං සප්පායාසප්පායානි භොජනාදීනි ජානාති, එවං පඤ්ඤා උප්පජ්ජමානා කුසලාකුසලෙ සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බෙ හීනප්පණීතකණ්හසුක්කසප්පටිභාගඅප්පටිභාගෙ ධම්මෙ පජානාති. වුත්තම්පි චෙතං ධම්මසෙනාපතිනා ‘‘පජානාති පජානාතීති ඛො, ආවුසො, තස්මා පඤ්ඤවාති වුච්චති. කිඤ්ච පජානාති? ඉදං දුක්ඛන්ති පජානාතී’’ති (ම. නි. 1.449) විත්ථාරෙතබ්බං. එවමස්සා පජානනලක්ඛණතා වෙදිතබ්බා.

අපරො නයො – යථාසභාවපටිවෙධලක්ඛණා පඤ්ඤා, අක්ඛලිතපටිවෙධලක්ඛණා වා, කුසලිස්සාසඛිත්තඋසුපටිවෙධො විය. විසයොභාසරසා, පදීපො විය. අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා, අරඤ්ඤගතසුදෙසකො විය.

ඛන්ධධීරාති පඤ්චසු ඛන්ධෙසුඤාණං පවත්තෙන්තීති ඛන්ධධීරා. අට්ඨාරසසු ධාතූසු ඤාණං පවත්තෙන්තීති ධාතුධීරා. සෙසෙසුපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො නෙතබ්බො. තෙ ධීරා එවමාහංසූති එතෙ පණ්ඩිතා එවං කථයිංසු. කථෙන්තීති ‘‘අප්පකං පරිත්තක’’න්ති කථයන්ති. භණන්තීති ‘‘ථොකං ඛණික’’න්ති භාසන්ති. දීපයන්තීති ‘‘ලහුකං ඉත්තර’’න්ති පතිට්ඨපෙන්ති. වොහරන්තීති ‘‘අනද්ධනිකං නචිරට්ඨිතික’’න්ති නානාවිධෙන බ්යවහරන්ති.

11. ඉදානි යෙ තථා න කරොන්ති, තෙසං බ්යසනුප්පත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘පස්සාමී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ පස්සාමීති මංසචක්ඛුආදීහි පෙක්ඛාමි. ලොකෙති අපායාදිම්හි. පරිඵන්දමානන්ති ඉතො චිතො ච ඵන්දමානං. පජං ඉමන්ති ඉමං සත්තකායං. තණ්හාගතන්ති තණ්හාය ගතං අභිභූතං නිපාතිතන්ති අධිප්පායො. භවෙසූති කාමභවාදීසු. හීනා නරාති හීනකම්මන්තා නරා. මච්චුමුඛෙ ලපන්තීති අන්තකාලෙ සම්පත්තෙ මරණමුඛෙ පරිදෙවන්ති. අවීතතණ්හාසෙති අවිගතතණ්හා. භවාති කාමභවාදිකා. භවෙසූති කාමභවාදිකෙසු. අථ වා භවාභවෙසූති භවභවෙසු, පුනප්පුනභවෙසූති වුත්තං හොති.

පස්සාමීති මංසචක්ඛුනාපි පස්සාමීති දුවිධං මංසචක්ඛු – සසම්භාරචක්ඛු පසාදචක්ඛූති. තත්ථ යොයං අක්ඛිකූපකෙ පතිට්ඨිතො හෙට්ඨා අක්ඛිකූපකට්ඨිකෙන උපරි භමුකට්ඨිකෙන උභතො අක්ඛිකූටෙහි බහිද්ධා අක්ඛිලොමෙහි පරිච්ඡින්නො අක්ඛිකූපකමජ්ඣා නික්ඛන්තෙන න්හාරුසුත්තකෙන මත්ථලුඞ්ගෙ ආබද්ධො සෙතකණ්හමණ්ඩලවිචිත්තො මංසපිණ්ඩො, ඉදං සසම්භාරචක්ඛු නාම. යො පන එත්ථ සිතො එත්ථ පටිබද්ධො චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො, ඉදං පසාදචක්ඛු නාම. ඉදමධිප්පෙතං. තදෙතං තස්ස සසම්භාරචක්ඛුනො සෙතමණ්ඩලපරික්ඛිත්තස්ස කණ්හමණ්ඩලස්ස මජ්ඣෙ අභිමුඛෙ ඨිතානං සරීරසණ්ඨානුප්පත්තිපදෙසෙ දිට්ඨමණ්ඩලෙ සත්තසු පිචුපටලෙසු ආසිත්තතෙලං පිචුපටලානි විය සත්තක්ඛිපටලානි බ්යාපෙත්වා පමාණතො ඌකාසිරමත්තං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානං තිට්ඨති.

තං චක්ඛතීති චක්ඛු, තෙන මංසචක්ඛුනා පස්සාමි. දිබ්බචක්ඛුනාති ‘‘අද්දසං ඛො අහං, භික්ඛවෙ, දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙනා’’ති (ම. නි. 1.284) එවංවිධෙන දිබ්බචක්ඛුනා. පඤ්ඤාචක්ඛුනාති ‘‘විරජං වීතමලං ධම්මචක්ඛුං උදපාදී’’ති (ම. නි. 2.395; මහාව. 16) එවං ආගතෙන පඤ්ඤාචක්ඛුනා. බුද්ධචක්ඛුනාති ‘‘අද්දසං ඛො අහං, භික්ඛවෙ, බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො’’ති (ම. නි. 1.283) එවමාගතෙන බුද්ධචක්ඛුනා. සමන්තචක්ඛුනාති ‘‘සමන්තචක්ඛු වුච්චති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණ’’න්ති (චූළනි. ධොතකමාණවපුච්ඡාඉද්දෙස 32; මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85) එවමාගතෙන සමන්තචක්ඛුනා. පස්සාමීති මංසචක්ඛුනා හත්ථතලෙ ඨපිතාමලකං විය රූපගතං මංසචක්ඛුනා. දක්ඛාමීති සඤ්ජානාමි දිබ්බෙන චක්ඛුනා චුතූපපාතං. ඔලොකෙමීති අවලොකෙමි පඤ්ඤාචක්ඛුනා චතුසච්චං. නිජ්ඣායාමීති චින්තෙමි බුද්ධචක්ඛුනා සද්ධාපඤ්චමකානි ඉන්ද්රියානි. උපපරික්ඛාමීති සමන්තතො ඉක්ඛාමි පරියෙසාමි සමන්තචක්ඛුනා පඤ්ච නෙය්යපථෙ.

තණ්හාඵන්දනාය ඵන්දමානන්ති තණ්හාචලනාය චලමානං. ඉතො පරං දිට්ඨිඵන්දනාදිදිට්ඨිබ්යසනෙන දුක්ඛෙන ඵන්දමානපරියොසානං වුත්තනයත්තා උත්තානමෙව. සම්ඵන්දමානන්ති පුනප්පුනං ඵන්දමානං. විප්ඵන්දමානන්ති නානාවිධෙන චලමානං. වෙධමානන්ති කම්පමානං. පවෙධමානන්ති පධානෙන කම්පමානං. සම්පවෙධමානන්ති පුනප්පුනං කම්පමානං. උපසග්ගෙන වා පදං වඩ්ඪිතං.

තණ්හානුගතන්ති තණ්හාය අනුපවිට්ඨං. තණ්හායානුසටන්ති තණ්හාය අනුපත්ථටං. තණ්හායාසන්නන්ති තණ්හාය නිමුග්ගං. තණ්හාය පාතිතන්ති තණ්හාය ඛිත්තං. ‘‘පරිපාතිත’’න්ති වා පාඨො. අභිභූතන්ති තණ්හාය මද්දිතං අජ්ඣොත්ථටං. පරියාදින්නචිත්තන්ති ඛෙපෙත්වා ගහිතචිත්තං. අථ වා ඔඝෙන ගතං විය තණ්හාගතං. උපාදිණ්ණකරූපපච්චයෙහි පතිත්වා ගතං විය තණ්හානුගතං. උදකපිට්ඨිං ඡාදෙත්වා පත්ථටනීලිකා උදකපිට්ඨි විය තණ්හානුසටං. වච්චකූපෙ නිමුග්ගං විය තණ්හායාසන්නං. රුක්ඛග්ගතො පතිත්වා නරකෙ පතිතං විය තණ්හාපාතිතං. උපාදිණ්ණකරූපං සංයොගං විය තණ්හාය අභිභූතං. උපාදිණ්ණකරූපපරිග්ගාහකස්ස උප්පන්නවිපස්සනං විය තණ්හාය පරියාදින්නචිත්තං. අථ වා කාමච්ඡන්දෙන තණ්හාගතං. කාමපිපාසාය තණ්හානුගතං. කාමාසවෙන තණ්හානුසටං. කාමපරිළාහෙන තණ්හායාසන්නං. කාමජ්ඣොසානෙන තණ්හාය පාතිතං. කාමොඝෙන තණ්හාය අභිභූතං. කාමුපාදානෙන තණ්හාය පරියාදින්නචිත්තන්ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. කාමභවෙති කාමාවචරෙ. රූපභවෙති රූපාවචරෙ. අරූපභවෙති අරූපාවචරෙ. තෙසං නානත්තං හෙට්ඨා පකාසිතංයෙව.

භවාභවෙසූති භවාභවෙති භවොති කාමධාතු. අභවොති රූපාරූපධාතු. අථ වා භවොති කාමධාතු රූපධාතු. අභවොති අරූපධාතු. තෙසු භවාභවෙසු. කම්මභවෙති කම්මවට්ටෙ. පුනබ්භවෙති පොනොභවිකෙ විපාකවට්ටෙ. කාමභවෙති කාමධාතුයා. කම්මභවෙති කම්මවට්ටෙ. තත්ථ කම්මභවො භාවයතීති භවො. කාමභවෙ පුනබ්භවෙති කාමධාතුයා උපපත්තිභවෙ විපාකවට්ටෙ. විපාකභවො භවතීති භවො. රූපභවාදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච ‘‘කාමභවෙ රූපභවෙ අරූපභවෙ’’ති ඔකාසභවං සන්ධාය වුත්තං. තීසුපි ‘‘කම්මභවෙ’’ති කම්මභවං, තථා ‘‘පුනබ්භවෙ’’ති උපපත්තිභවං සන්ධාය වුත්තං. පුනප්පුනබ්භවෙති අපරාපරං උප්පත්තියං. ගතියාති පඤ්චගතියා අඤ්ඤතරාය. අත්තභාවාභිනිබ්බත්තියාති අත්තභාවානං අභිනිබ්බත්තියා. අවීතතණ්හාති මූලපදං. අවිගතතණ්හාති ඛණිකසමාධි විය ඛණිකප්පහානාභාවෙන න විගතා තණ්හා එතෙසන්ති අවිගතතණ්හා. අචත්තතණ්හාති තදඞ්ගප්පහානාභාවෙන අපරිච්චත්තතණ්හා. අවන්තතණ්හාති වික්ඛම්භනප්පහානාභාවෙන න වන්තතණ්හාති අවන්තතණ්හා. අමුත්තතණ්හාති අච්චන්තසමුච්ඡෙදප්පහානාභාවෙන න මුත්තතණ්හා. අප්පහීනතණ්හාති පටිප්පස්සද්ධිප්පහානාභාවෙන න පහීනතණ්හා. අප්පටිනිස්සට්ඨතණ්හාති නිස්සරණප්පහානාභාවෙන භවෙ පතිට්ඨිතං අනුසයකිලෙසං අප්පටිනිස්සජ්ජිත්වා ඨිතත්තා අප්පටිනිස්සට්ඨතණ්හා.

12. ඉදානි යස්මා අවිගතතණ්හා එවං ඵන්දන්ති ච ලපන්ති ච, තස්මා තණ්හාවිනයෙ සමාදපෙන්තො ‘‘මමායිතෙ’’ති ගාථමාහ. තත්ථ මමායිතෙති තණ්හාදිට්ඨිමමත්තෙහි ‘‘මම’’න්ති පරිග්ගහිතෙ වත්ථුස්මිං. පස්සථාති සොතාරෙ ආලපන්තො ආහ. එතම්පීති එතම්පි ආදීනවං. සෙසං පාකටමෙව.

ද්වෙ මමත්තාති ද්වෙ ආලයා. යාවතාති පරිච්ඡෙදනියමත්ථෙ නිපාතො. තණ්හාසඞ්ඛාතෙනාති තණ්හාකොට්ඨාසෙන, සඞ්ඛා සඞ්ඛාතන්ති අත්ථතො එකං ‘‘සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛා’’තිආදීසු (සු. නි. 880) විය. සීමකතන්ති අපරිච්ඡෙදදොසවිරහිතං මරියාදකතං ‘‘තියොජනපරමං සීමං සම්මන්නිතු’’න්ති ආදීසු (මහාව. 140) විය. ඔධිකතන්ති වචනපරිච්ඡෙදදොසවිරහිතං පරිච්ඡෙදකතං සීමන්තරිකරුක්ඛො විය. පරියන්තකතන්ති පරිච්ඡෙදකතං. සීමන්තරිකරුක්ඛො පන ද්වින්නං සාධාරණං, අයං පන එකාබද්ධතාලපන්ති විය කතන්ති පරියන්තකතං. පරිග්ගහිතන්ති කාලන්තරෙපි පරායත්තං මුඤ්චිත්වා සබ්බාකාරෙන ගහිතං. මමායිතන්ති ආලයකතං වස්සූපගතං සෙනාසනං විය. ඉදං මමන්ති සමීපෙ ඨිතං. එතං මමන්ති දූරෙ ඨිතං. එත්තකන්ති පරික්ඛාරනියමනං ‘‘එත්තකම්පි නප්පටිභාසෙය්යා’’ති විය. එත්තාවතාති පරිච්ඡෙදත්ථෙපි නිපාතනියමනං ‘‘එත්තාවතා ඛො මහානාමා’’ති විය. කෙවලම්පි මහාපථවින්ති සකලම්පි මහාපථවිං.

අට්ඨසතං තණ්හාවිචරිතන්ති අට්ඨුත්තරසතං තණ්හාගමනවිත්ථාරං. අට්ඨුත්තරසතං කථං හොතීති චෙ? රූපතණ්හා…පෙ… ධම්මතණ්හාති එවං චක්ඛුද්වාරාදීසු ජවනවීථියා පවත්තා තණ්හා ‘‘සෙට්ඨිපුත්තො, බ්රාහ්මණපුත්තො’’ති එවමාදීසු පිතිතො ලද්ධනාමා විය පිතුසදිසාරම්මණෙ භූතා. එත්ථ ච රූපාරම්මණා රූපෙ තණ්හාති රූපතණ්හා. සා කාමරාගභාවෙන රූපං අස්සාදෙන්තී පවත්තමානා කාමතණ්හා. සස්සතදිට්ඨිසහගතරාගභාවෙන ‘‘රූපං නිච්චං ධුවං සස්සත’’න්ති එවං අස්සාදෙන්තී පවත්තමානා භවතණ්හා. උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතරාගභාවෙන ‘‘රූපං උච්ඡිජ්ජති විනස්සති පච්ඡෙදං භවිස්සතී’’ති එවං අස්සාදෙන්තී පවත්තමානා විභවතණ්හාති එවං තිවිධා හොති. යථා ච රූපතණ්හා, තථා සද්දතණ්හාදයොපීති එතානි අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතානි හොන්ති. තානි අජ්ඣත්තරූපාදීසු අට්ඨාරස, බහිද්ධාරූපාදීසු අට්ඨාරසාති ඡත්තිංස, ඉති අතීතානි ඡත්තිංස, අනාගතානි ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නානි ඡත්තිංසාති අට්ඨසතං. අජ්ඣත්තිකස්ස උපාදාය ‘‘අස්මී’’ති හොති, ‘‘ඉත්ථස්මී’’ති හොතීති වා එවමාදීනි අජ්ඣත්තිකරූපාදිනිස්සිතානි අට්ඨාරස, බාහිරස්සුපාදාය ඉමිනා ‘‘අස්මී’’ති හොති, ඉමිනා ‘‘ඉත්ථස්මී’’ති හොතීති බාහිරරූපාදිනිස්සිතානි අට්ඨාරසාති ඡත්තිංස. ඉති අතීතානි ඡත්තිංස, අනාගතානි ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නානි ඡත්තිංසාති එවම්පි අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතානි හොන්ති.

වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨීති රූපාදීනං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං එකෙකම්පි ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.130-131) නයෙන චතුධා ගාහවසෙන පවත්තානි වත්ථූනි කත්වා උප්පන්නා විජ්ජමානට්ඨෙන සති ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතෙ කායෙ දිට්ඨීති සක්කායදිට්ඨි. දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨීති ‘‘නත්ථි දින්නං, නත්ථි යිට්ඨ’’න්තිආදිනයප්පවත්තා මිච්ඡාදිට්ඨි, අයාථාවදිට්ඨි විරජ්ඣිත්වා ගහණතො වා විතථා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි, අනත්ථාවහත්තා පණ්ඩිතෙහි කුච්ඡිතා දිට්ඨීතිපි මිච්ඡාදිට්ඨි. සා අයොනිසො අභිනිවෙසලක්ඛණා, පරාමාසරසා, මිච්ඡාභිනිවෙසපච්චුපට්ඨානා, අරියානමදස්සනකාමතාදිපදට්ඨානා, පරමවජ්ජාති දට්ඨබ්බා. දසවත්ථුකා අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨීති සස්සතො ලොකො, අසස්සතො ලොකො, අන්තවා ලොකො’’ති ආදිනයප්පවත්තා එකෙකං කොට්ඨාසං පතිට්ඨං කත්වා ගහණවසෙන එවං පවත්තා දිට්ඨි දසවත්ථුකා අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. යා එවරූපා දිට්ඨීති යා එවංජාතිකා දිට්ඨි. දිට්ඨිගතන්ති දිට්ඨීසු ගතං. ඉදං දස්සනං ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිඅන්තොගධත්තාති දිට්ඨිගතං, දිට්ඨියෙව දුරතික්කමනට්ඨෙන ගහනං දිට්ඨිගහනං තිණගහනවනගහනපබ්බතගහනානි විය. සාසඞ්කසප්පටිභයට්ඨෙන දිට්ඨිකන්තාරං චොරකන්තාරවාළකන්තාරනිරුදකකන්තාරදුබ්භික්ඛකන්තාරා විය. සම්මාදිට්ඨියා විනිවිජ්ඣනට්ඨෙන විලොමනට්ඨෙන ච දිට්ඨිවිසූකායිකං. මිච්ඡාදස්සනඤ්හි උප්පජ්ජමානං සම්මාදස්සනං විනිවිජ්ඣති චෙව විලොමෙති ච. කදාචි සස්සතස්ස, කදාචි උච්ඡෙදස්ස ගහණතො දිට්ඨියා විරූපං ඵන්දිතන්ති දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතං. දිට්ඨිගතිකො හි එකස්මිං පතිට්ඨාතුං න සක්කොති. කදාචි සස්සතං අනුස්සරති, කදාචි උච්ඡෙදං. දිට්ඨියෙව බන්ධනට්ඨෙන සංයොජනන්ති දිට්ඨිසංයොජනං. සුසුමාරාදයො විය පුරිසං ආරම්මණං දළ්හං ගණ්හාතීති ගාහො. පතිට්ඨහනතො පතිට්ඨාහො. අයඤ්හි බලවපවත්තිභාවෙන පතිට්ඨහිත්වා ගණ්හාති. නිච්චාදිවසෙන අභිනිවිසතීති අභිනිවෙසො. ධම්මසභාවං අතික්කමිත්වා නිච්චාදිවසෙන පරතො ආමසතීති පරාමාසො. අනත්ථාවහත්තා කුච්ඡිතො මග්ගො, කුච්ඡිතානං වා අපායානං මග්ගොති කුම්මග්ගො. අයාථාවපථතො මිච්ඡාපථො. යථා හි දිසාමූළ්හෙන ‘‘අයං අසුකගාමස්ස නාම පථො’’ති ගහිතොපි තං ගාමං න සම්පාපෙති, එවං දිට්ඨිගතිකෙන ‘‘සුගතිපථො’’ති ගහිතාපි දිට්ඨි සුගතිං න පාපෙතීති අයාථාවපථතො මිච්ඡාපථො. මිච්ඡාසභාවතො මිච්ඡත්තං. තත්ථෙව පරිබ්භමනතො තරන්ති එත්ථ බාලාති තිත්ථං, තිත්ථඤ්ච තං අනත්ථානඤ්ච ආයතනන්ති තිත්ථායතනං, තිත්ථියානං වා සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන නිවාසට්ඨානට්ඨෙන ච ආයතනන්තිපි තිත්ථායතනං. විපරියෙසභූතො ගාහො, විපරියෙසතො වා ගාහොති විපරියෙසග්ගාහො. අසභාවගාහොති විපරීතග්ගාහො. ‘‘අනිච්චෙ නිච්ච’’න්ති ආදිනයප්පවත්තවසෙන පරිවත්තෙත්වා ගාහො විපල්ලාසග්ගාහො. අනුපායගාහො මිච්ඡාගාහො. අයාථාවකස්මිං වත්ථුස්මිං න සභාවස්මිං වත්ථුස්මිං තථං යාථාවකං සභාවන්ති ගාහො ‘‘අයාථාවකස්මිං යාථාවක’’න්ති ගාහො. යාවතාති යත්තකා. ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතානීති බ්රහ්මජාලෙ (දී. නි. 1.29 ආදයො) ආගතානි ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතානි.

අච්ඡෙදසංකිනොපි ඵන්දන්තීති අච්ඡින්දිත්වා පසය්හ බලක්කාරෙන ගණ්හිස්සන්තීති උප්පන්නසංකිනොපි චලන්ති. අච්ඡින්දන්තෙපීති වුත්තනයෙන අච්ඡිජ්ජන්තෙපි. අච්ඡින්නෙපීති වුත්තනයෙන අච්ඡින්දිත්වා ගහිතෙපි. විපරිණාමසංකිනොපීති පරිවත්තෙත්වා අඤ්ඤථාභාවෙන ආසංකිනොපි. විපරිණාමන්තෙපීති විපරිවත්තනකාලෙපි. විපරිණතෙපීති විපරිවත්තිතෙපි. ඵන්දන්තීති චලන්ති. සම්ඵන්දන්තීති සබ්බාකාරෙන චලන්ති. විප්ඵන්දන්තීති විවිධාකාරෙන ඵන්දන්ති. වෙධන්තීති භයං දිස්වා කම්පන්ති. පවෙධන්තීති ඡම්භිතත්තා භයෙන විසෙසෙන කම්පන්ති. සම්පවෙධන්තීති ලොමහංසනභයෙන සබ්බාකාරෙන කම්පන්ති. ඵන්දමානෙති උපයොගබහුවචනං. අප්පොදකෙති මන්දොදකෙ. පරිත්තොදකෙති ලුළිතොදකෙ. උදකපරියාදානෙති ඛීණොදකෙ. බලාකාහි වාති වුත්තාවසෙසාහි පක්ඛිජාතීහි. පරිපාතියමානාති විහිංසියමානා ඝට්ටියමානා. උක්ඛිපියමානාති කද්දමන්තරතො නීහරියමානා ගිලියමානා වා. ඛජ්ජමානාති ඛාදියමානා. ඵන්දන්ති කාකෙහි. සම්ඵන්දන්ති කුලලෙහි. විප්ඵන්දන්ති බලාකාහි. වෙධන්ති තුණ්ඩෙන ගහිතකාලෙ මරණවසෙන. පවෙධන්ති විජ්ඣනකාලෙ. සම්පවෙධන්ති මරණසමීපෙ.

පස්සිත්වාති අගුණං පස්සිත්වා. තුලයිත්වාති ගුණාගුණං තුලයිත්වා. තීරයිත්වාති ගුණාගුණං විත්ථාරෙත්වා. විභාවයිත්වාති වත්ථුහානභාගිං මුඤ්චිත්වා වජ්ජෙත්වා. විභූතං කත්වාති නිප්ඵත්තිං පාපෙත්වා ආවෙණිකං කත්වා. අථ වා සංකිණ්ණදොසං මොචෙත්වා වත්ථුවිභාගකරණෙන පස්සිත්වා. අපරිච්ඡෙදදොසං මොචෙත්වා පමාණකරණවසෙන තුලයිත්වා. වත්ථුදොසං මොචෙත්වා විභාගකරණවසෙන තීරයිත්වා. සම්මොහදොසං මොචයිත්වා අග්ගවිභාගකරණවසෙන විභාවයිත්වා. ඝනදොසං මොචෙත්වා පකතිවිභාගකරණෙන විභූතං කත්වා. පහායාති පජහිත්වා. පටිනිස්සජ්ජිත්වාති නිස්සජ්ජිත්වා. අමමායන්තොති තණ්හාදිට්ඨීහි ආලයං අකරොන්තො. අගණ්හන්තොති දිට්ඨියා පුබ්බභාගෙ පඤ්ඤාය තං න ගණ්හන්තො. අපරාමසන්තොති විතක්කෙන ඌහනං අකරොන්තො. අනභිනිවෙසන්තොති නියාමොක්කන්තිදිට්ඨිවසෙන නප්පවිසන්තො.

අකුබ්බමානොති පරිග්ගාහතණ්හාවසෙන අකරොන්තො. අජනයමානොති පොනොභවිකතණ්හාවසෙන අජනයමානො. අසඤ්ජනයමානොති විසෙසෙන අසඤ්ජනයමානො. අනිබ්බත්තයමානොති පත්ථනාතණ්හාවසෙන න නිබ්බත්තයමානො. අනභිනිබ්බත්තයමානොති සබ්බාකාරෙන න අභිනිබ්බත්තයමානො. උපසග්ගවසෙන වා එතානි පදානි වඩ්ඪිතානි. එවමෙත්ථ පඨමගාථාය අස්සාදං.

13. තතො පරාහි චතූහි ගාථාහි ආදීනවඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි සඋපායං නිස්සරණං නිස්සරණානිසංසඤ්ච දස්සෙතුං, සබ්බාහි වා එතාහි කාමානං ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං දස්සෙතුං ‘‘උභොසු අන්තෙසූ’’ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ උභොසු අන්තෙසූති ඵස්සඵස්සසමුදයාදීසු ද්වීසු, ද්වීසු පරිච්ඡෙදෙසු. විනෙය්ය ඡන්දන්ති ඡන්දරාගං විනෙත්වා. ඵස්සං පරිඤ්ඤායාති චක්ඛුසම්ඵස්සාදිඵස්සං, ඵස්සානුසාරෙන වා තංසම්පයුත්තෙ සබ්බෙපි අරූපධම්මෙ, තෙසං වත්ථුද්වාරාරම්මණවසෙන රූපධම්මෙ චාති සකලම්පි නාමරූපං තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානිත්වා. අනානුගිද්ධොති රූපාදීසු සබ්බධම්මෙසු අගිද්ධො. යදත්තගරහී තදකුබ්බමානොති යං අත්තනා ගරහති, තං අකුරුමානො. න ලිම්පතී දිට්ඨසුතෙසු ධීරොති සො එවරූපො ධිතිසම්පන්නො ධීරො දිට්ඨෙසු ච සුතෙසු ච ධම්මෙසු ද්වින්නං ලෙපානං එකෙනාපි ලෙපෙන න ලිම්පති, ආකාසමිව නිරුපලිත්තො අච්චන්තවොදානප්පත්තො හොති.

ඵස්සො එකො අන්තොති ඵස්සො එකපරිච්ඡෙදො. ඵුසතීති ඵස්සො. ස්වායං ඵුසනලක්ඛණො, සඞ්ඝට්ටනරසො, සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො, ආපාථගතවිසයපදට්ඨානො. අයඤ්හි අරූපධම්මොපි සමානො ආරම්මණෙ ඵුසනාකාරෙනෙව පවත්තතීති ඵුසනලක්ඛණො. එකදෙසෙනෙව අනල්ලීයමානොපි රූපං විය චක්ඛුං, සද්දො විය ච සොතං චිත්තං ආරම්මණඤ්ච සඞ්ඝට්ටෙතීති සඞ්ඝට්ටනරසො, වත්ථාරම්මණසඞ්ඝට්ටනතො වා උප්පන්නත්තා සම්පත්තිඅත්ථෙනපි රසෙන ‘‘සඞ්ඝට්ටනරසො’’ති වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං –

‘‘චතුභූමකඵස්සො නො ඵුසනලක්ඛණො නාම නත්ථි, සඞ්ඝට්ටනරසො පන පඤ්චද්වාරිකොව හොති. පඤ්චද්වාරිකස්ස හි ඵුසනලක්ඛණොතිපි සඞ්ඝට්ටනරසොතිපි නාමං. මනොද්වාරිකස්ස ඵුසනලක්ඛණොත්වෙව නාමං, න සඞ්ඝට්ටනරසො’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1, කාමාවචරකුසල, ධම්මුද්දෙසකථා).

ඉදඤ්ච වත්වා ඉදං සුත්තං (මි. ප. 2.3.8) ආභතං –

‘‘යථා, මහාරාජ, ද්වෙ මෙණ්ඩා යුජ්ඣෙය්යුං, යථා එකො මෙණ්ඩො, එවං චක්ඛු දට්ඨබ්බං. යථා දුතියො මෙණ්ඩො, එවං රූපං දට්ඨබ්බං. යථා තෙසං සන්නිපාතො, එවං ඵස්සො දට්ඨබ්බො. එවං ඵුසනලක්ඛණො ච ඵස්සො සඞ්ඝට්ටනරසො ච. යථා, මහාරාජ, ද්වෙ සම්මා වජ්ජෙය්යුං, ද්වෙ පාණී වජ්ජෙය්යුං. යථා එකො පාණි, එවං චක්ඛු දට්ඨබ්බං. යථා දුතියො පාණි, එවං රූපං දට්ඨබ්බං. යථා තෙසං සන්නිපාතො, එවං ඵස්සො දට්ඨබ්බො. එවං ඵුසනලක්ඛණො ච ඵස්සො සඞ්ඝට්ටනරසො චා’’ති විත්ථාරො.

යථා වා ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා’’තිආදීසු (ධ. ස. 1352, 1354) චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි චක්ඛුආදිනාමෙන වුත්තානි, එවමිධාපි තානි චක්ඛුආදිනාමෙනෙව වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. තස්මා ‘‘එවං චක්ඛු දට්ඨබ්බ’’න්තිආදීසු එවං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දට්ඨබ්බන්ති ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවං සන්තෙ චිත්තාරම්මණසඞ්ඝට්ටනතො ඉමස්මිම්පි සුත්තෙ කිච්චට්ඨෙනෙව රසෙන ‘‘සඞ්ඝට්ටනරසො’’ති සිද්ධො හොති. තිණ්ණං සන්නිපාතසඞ්ඛාතස්ස පන අත්තනො කාරණස්ස වසෙන පවෙදිතත්තා සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො. අයඤ්හි තත්ථ තත්ථ ‘‘තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’ති එවං කාරණස්සෙව වසෙන පවෙදිතොති. ඉමස්ස ච සුත්තපදස්ස තිණ්ණං සඞ්ගතියා ඵස්සොති අයමත්ථො, න සඞ්ගතිමත්තමෙව ඵස්සො.

එවං පවෙදිතත්තා පන තෙනෙවාකාරෙන පච්චුපට්ඨාතීති ‘‘සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො’’ති වුත්තො. ඵලට්ඨෙන පන පච්චුපට්ඨානෙනෙස වෙදනාපච්චුපට්ඨානො නාම හොති. වෙදනං හෙස පච්චුපට්ඨාපෙති, උප්පාදෙතීති අත්ථො. උප්පාදයමානො ච යථා බහිද්ධා උණ්හපච්චයාපි සමානා ලාඛාසඞ්ඛාතධාතුනිස්සිතා උස්මා අත්තනො නිස්සයෙ මුදුභාවකාරී හොති, න අත්තනො පච්චයභූතෙපි බහිද්ධා වීතච්චිතඞ්ගාරසඞ්ඛාතෙ උණ්හභාවෙ. එවං වත්ථාරම්මණසඞ්ඛාතඅඤ්ඤපච්චයොපි සමානො චිත්තනිස්සිතත්තා අත්තනො නිස්සයභූතෙ චිත්තෙ එව එස වෙදනුප්පාදකො හොති, න අත්තනො පච්චයභූතෙපි වත්ථුම්හි ආරම්මණෙවාති වෙදිතබ්බො. තජ්ජෙන සමන්නාහාරෙන පන ඉන්ද්රියෙන ච පරික්ඛතෙ විසයෙ අනන්තරායෙන උප්පජ්ජනතො එස ‘‘ආපාථගතවිසයපදට්ඨානො’’ති වුච්චති.

ඵස්සො යතො සමුදෙති උප්පජ්ජති, සො ‘‘ඵස්සසමුදයො’’ති වුච්චති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති (මහාව. 1; විභ. 225). අතීතදුකො කාලවසෙන වුත්තො. වෙදනාදුකො ‘‘උපෙක්ඛා පන සන්තත්තා, සුඛමිච්චෙව භාසිතා’’ති (විභ. අට්ඨ. 232) වුත්තත්තා උපෙක්ඛාවෙදනං සුඛමෙව කත්වා සුඛදුක්ඛවසෙන, නාමරූපදුකො රූපාරූපවසෙන, ආයතනදුකො සංසාරපවත්තිවසෙන, සක්කායදුකො පඤ්චක්ඛන්ධවසෙන වුත්තොති වෙදිතබ්බො. තත්ථ සුඛයතීති සුඛා. වෙදයතීති වෙදනා. දුක්ඛයතීති දුක්ඛා. නමනලක්ඛණං නාමං. රුප්පනලක්ඛණං රූපං. චක්ඛායතනාදීනි ඡ අජ්ඣත්තිකානි. රූපායතනාදීනි ඡ බාහිරානි. රූපක්ඛන්ධාදයො පඤ්චක්ඛන්ධා විජ්ජමානට්ඨෙන සක්කායො. අවිජ්ජාකම්මතණ්හාආහාරඵස්සනාමරූපා සක්කායසමුදයො.

චක්ඛුසම්ඵස්සොති චක්ඛතීති චක්ඛු, රූපං අස්සාදෙති විභාවෙති චාති අත්ථො. චක්ඛුතො පවත්තො සම්ඵස්සො චක්ඛුසම්ඵස්සො. සො පන අත්තනා සම්පයුත්තාය වෙදනාය සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකආහාරසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන අට්ඨධා පච්චයො හොති. සුණාතීති සොතං. තං සසම්භාරසොතබිලස්ස අන්තො තනුතම්බලොමාචිතෙ අඞ්ගුලිවෙඨකසණ්ඨානෙ පදෙසෙ සොතවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානං තිට්ඨති. සොතතො පවත්තො සම්ඵස්සො සොතසම්ඵස්සො. ඝානසම්ඵස්සාදීසුපි එසෙව නයො. ඝායතීති ඝානං. තං සසම්භාරබිලස්ස අන්තො අජපදසණ්ඨානෙ පදෙසෙ ඝානවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානං තිට්ඨති. ජීවිතමව්හායතීති ජිව්හා, සායනට්ඨෙන වා ජිව්හා. සා සසම්භාරජිව්හාය අතිඅග්ගමූලපස්සානි වජ්ජෙත්වා උපරිමතලමජ්ඣෙ භින්නඋප්පලදලග්ගසණ්ඨානෙ පදෙසෙ ජිව්හාවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානා තිට්ඨති. කුච්ඡිතානං සාසවධම්මානං ආයොති කායො. ආයොති උප්පත්තිදෙසො. යාවතා ඉමස්මිං කායෙ උපාදිණ්ණපවත්ති නාම අත්ථි, තත්ථ යෙභුය්යෙන කායප්පසාදො කායවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානො තිට්ඨති. මුනාතීති මනො, විජානාතීති අත්ථො. මනොති සහාවජ්ජනභවඞ්ගං; මනතො පවත්තො සම්ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො.

ඡබ්බිධම්පි ඵස්සං දුවිධමෙව හොතීති දස්සෙතුං ‘‘අධිවචනසම්ඵස්සො පටිඝසම්ඵස්සො’’ති ආහ. මනොද්වාරිකො අධිවචනසම්ඵස්සො. පඤ්චද්වාරිකො වත්ථාරම්මණාදිපටිඝෙන උප්පජ්ජනතො පටිඝසම්ඵස්සො.

සුඛවෙදනාය ආරම්මණෙ සුඛවෙදනීයො. දුක්ඛවෙදනාය ආරම්මණෙ දුක්ඛවෙදනීයො. අදුක්ඛමසුඛවෙදනාය ආරම්මණෙ අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයො. තත්ථ සුඛයතීති සුඛං, යස්සුප්පජ්ජති, තං සුඛිතං කරොතීති අත්ථො. සුට්ඨු වා ඛනති, ඛාදති ච කායචිත්තාබාධන්ති සුඛං. දුක්ඛයතීති දුක්ඛං, යස්සුප්පජ්ජති, තං දුක්ඛිතං කරොතීති අත්ථො. න දුක්ඛං න සුඛන්ති අදුක්ඛමසුඛං, ම-කාරො පදසන්ධිවසෙන වුත්තො.

කුසලොතිආදයො ජාතිවසෙන වුත්තා. තත්ථ කුසලොති එකවීසතිකුසලචිත්තසම්පයුත්තො. අකුසලොති ද්වාදසාකුසලචිත්තසම්පයුත්තො. අබ්යාකතොති අවසෙසවිපාකකිරියාබ්යාකතචිත්තසම්පයුත්තො.

පුන භවප්පභෙදවසෙන නිද්දිසන්තො ‘‘කාමාවචරො’’තිආදිමාහ. චතුපඤ්ඤාසකාමාවචරචිත්තසම්පයුත්තො කාමාවචරො. කාමං පහාය රූපෙ අවචරතීති රූපාවචරො, කුසලාබ්යාකතවසෙන පඤ්චදසරූපාවචරචිත්තසම්පයුත්තො. කාමඤ්ච රූපඤ්ච පහාය අරූපෙ අවචරතීති අරූපාවචරො, කුසලාබ්යාකතවසෙන ද්වාදසාරූපාවචරචිත්තසම්පයුත්තො.

ඉදානි අභිනිවෙසවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘සුඤ්ඤතො’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුඤ්ඤතොති රාගදොසමොහෙහි සුඤ්ඤත්තා සුඤ්ඤතො. රාගදොසමොහනිමිත්තෙහි අනිමිත්තත්තා අනිමිත්තො. රාගදොසමොහපණිධීනං අභාවතො අප්පණිහිතොති වුච්චති.

ඉදානි වට්ටපරියාපන්නඅපරියාපන්නවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘ලොකියො’’තිආදිමාහ. ලොකො වුච්චති ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන වට්ටං, තස්මිං පරියාපන්නභාවෙන ලොකෙ නියුත්තොති ලොකියො. උත්තිණ්ණොති උත්තරො, ලොකෙ අපරියාපන්නභාවෙන ලොකතො උත්තරොති ලොකුත්තරො. ඵුසනාති ඵුසනාකාරො. සම්ඵුසනා සම්ඵුසිතත්තන්ති උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං.

එවං ඤාතං කත්වාති එවං පාකටං කත්වා ජානන්තො තීරෙති තීරයති, උපරි වත්තබ්බාකාරෙන චින්තෙති. අනිච්චන්තිකතාය ආදිඅන්තවන්තතාය ච අනිච්චතො තීරෙති. උප්පාදවයපටිපීළනතාය දුක්ඛවත්ථුතාය ච දුක්ඛතො. පච්චයයාපනීයතාය රොගමූලතාය ච රොගතො. දුක්ඛතාසූලයොගිතාය කිලෙසාසුචිපග්ඝරතාය උප්පාදජරාභඞ්ගෙහි උද්ධුමාතපරිපක්කපභින්නතාය ච ගණ්ඩතො. පීළාජනකතාය අන්තොතුදනතාය දුන්නීහරණීයතාය ච සල්ලතො. විගරහණීයතාය අවඩ්ඪිආවහනතාය අඝවත්ථුතාය ච අඝතො. අසෙරිභාවජනකතාය ආබාධපදට්ඨානතාය ච ආබාධතො. අවසතාය අවිධෙය්යතාය ච පරතො. බ්යාධිජරාමරණෙහි ලුජ්ජනපලුජ්ජනතාය පලොකතො. අනෙකබ්යසනාවහනතාය ඊතිතො. අවිදිතානංයෙව විපුලානං අනත්ථානං ආවහනතො සබ්බූපද්දවවත්ථුතාය ච උපද්දවතො. සබ්බභයානං ආකරතාය ච දුක්ඛවූපසමසඞ්ඛාතස්ස පරමස්සාසස්ස පටිපක්ඛභූතතාය ච භයතො. අනෙකෙහි අනත්ථෙහි අනුබද්ධතාය දොසූපසට්ඨතාය, උපසග්ගො විය අනධිවාසනාරහතාය ච උපසග්ගතො. බ්යාධිජරාමරණෙහි චෙව ලාභාදීහි ච ලොකධම්මෙහි පචලිතතාය චලතො. උපක්කමෙන චෙව සරසෙන ච පභඞ්ගුපගමනසීලතාය පභඞ්ගුතො. සබ්බාවත්ථාවිනිපාතිතාය, ථිරභාවස්ස ච අභාවතාය අධුවතො. අතායනතාය චෙව අලබ්භනෙය්යඛෙමතාය ච අතාණතො. අල්ලීයිතුං අනරහතාය, අල්ලීනානම්පි ච ලෙණකිච්චාකාරිතාය අලෙණතො. නිස්සිතානං භයසාරකත්තාභාවෙන අසරණතො. යථාපරිකප්පිතෙහි ධුවසුභසුඛත්තභාවෙහි රිත්තතාය රිත්තතො. රිත්තතායෙව තුච්ඡතො, අප්පකත්තා වා. අප්පකම්පි හි ලොකෙ ‘‘තුච්ඡ’’න්ති වුච්චති. සාමිනිවාසිවෙදක කාරකාධිට්ඨායකවිරහිතතාය සුඤ්ඤතො.

සයඤ්ච අසාමිකභාවාදිතාය අනත්තතො. පවත්තිදුක්ඛතාය, දුක්ඛස්ස ච ආදීනවතාය ආදීනවතො. අථ වා ආදීනං වාති ගච්ඡති පවත්තතීති ආදීනවො, කපණමනුස්සස්සෙතං අධිවචනං. ඛන්ධාපි ච කපණායෙවාති ආදීනවසදිසතාය ආදීනවතො. ජරාය චෙව මරණෙන චාති ද්වෙධා පරිණාමපකතිතාය විපරිණාමධම්මතො. දුබ්බලතාය, ඵෙග්ගු විය සුඛභඤ්ජනීයතාය ච අසාරකතො. අඝහෙතුතාය අඝමූලතො. මිත්තමුඛසපත්තො විය විස්සාසඝාතිතාය වධකතො. විගතභවතාය විභවසම්භූතතාය ච විභවතො. ආසවපදට්ඨානතාය සාසවතො. හෙතුපච්චයෙහි අභිසඞ්ඛතතාය සඞ්ඛතතො. මච්චුමාරකිලෙසමාරානං ආමිසභූතතාය මාරාමිසතො. ජාතිජරාබ්යාධිමරණපකතිතාය ජාතිජරාබ්යාධිමරණධම්මතො. සොකපරිදෙවඋපායාසහෙතුතාය සොකපරිදෙවඋපායාසධම්මතො. තණ්හාදිට්ඨිදුච්චරිතසංකිලෙසානං විසයධම්මතාය සංකිලෙසධම්මතො. අවිජ්ජාකම්මතණ්හාසළායතනවසෙන උප්පත්තිතො සමුදයතො. තෙසං අභාවෙන අත්ථඞ්ගමතො. ඵස්සෙ ඡන්දරාගවසෙන මධුරස්සාදෙන අස්සාදතො. ඵස්සස්ස විපරිණාමෙන ආදීනවතො. උභින්නං නිස්සරණෙන නිස්සරණතො තීරෙතීති සබ්බෙසු ච ඉමෙසු ‘‘තීරෙතී’’ති පාඨසෙසො දට්ඨබ්බො.

පජහතීති සකසන්තානතො නීහරති. විනොදෙතීති තුදති. බ්යන්තිං කරොතීති විගතන්තං කරොති. අනභාවං ගමෙතීති අනු අනු අභාවං ගමෙති. අරියමග්ගසත්ථෙන උච්ඡින්නං තණ්හාඅවිජ්ජාමයං මූලමෙතෙසන්ති උච්ඡින්නමූලා. තාලවත්ථු විය නෙසං වත්ථු කතන්ති තාලාවත්ථුකතා. යථා හි තාලරුක්ඛං සමූලං උද්ධරිත්වා තස්ස වත්ථුමත්තෙ තස්මිං පදෙසෙ කතෙ න පුන තස්ස තාලස්ස උප්පත්ති පඤ්ඤායති, එවං අරියමග්ගසත්ථෙන සමූලෙ රූපාදිරසෙ උද්ධරිත්වා තෙසං පුබ්බෙ උප්පන්නපුබ්බභාවෙන වත්ථුමත්තෙ චිත්තසන්තානෙ කතෙ සබ්බෙපි තෙ ‘‘තාලාවත්ථුකතා’’ති වුච්චන්ති. යස්සෙසොති යස්ස පුග්ගලස්ස එසො ගෙධො. සමුච්ඡින්නොති උච්ඡින්නො. වූපසන්තොති ඵලෙන වූපසන්තො. පටිපස්සද්ධොති පටිපස්සද්ධිප්පහානෙන පටිපස්සම්භිතො. උපසග්ගෙන වා පදං වඩ්ඪිතං. අභබ්බුප්පත්තිකොති පුන උප්පජ්ජිතුං අභබ්බො. ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪොති මග්ගඤාණග්ගිනා ඣාපිතො. අථ වා විසනික්ඛිත්තං භාජනෙන සහ ඡඩ්ඩිතං විය වත්ථුනා සහ පහීනො. මූලච්ඡින්නවිසවල්ලි විය සමූලච්ඡින්නොති සමුච්ඡින්නො. උද්ධනෙ උදකං සිඤ්චිත්වා නිබ්බාපිතඅඞ්ගාරං විය වූපසන්තො. නිබ්බාපිතඅඞ්ගාරෙ පතිතඋදකඵුසිතං විය පටිපස්සද්ධො. අඞ්කුරුප්පත්තියා හෙතුච්ඡින්නබීජං විය අභබ්බුප්පත්තිකො. අසනිපාතවිසරුක්ඛො විය ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪොති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති.

වීතගෙධොති ඉදං සකභාවපරිච්චජනවසෙන වුත්තං. විගතගෙධොති ඉදං ආරම්මණෙ සාලයභාවපරිච්චජනවසෙන. චත්තගෙධොති ඉදං පුන අනාදියනභාවදස්සනවසෙන. මුත්තගෙධොති ඉදං සන්තතිතො විනිමොචනවසෙන. පහීනගෙධොති ඉදං මුත්තස්සාපි ක්වචි අනවට්ඨානදස්සනවසෙන. පටිනිස්සට්ඨගෙධොති ඉදං ආදින්නපුබ්බස්ස නිස්සග්ගදස්සනවසෙන වුත්තං. වීතරාගො විගතරාගො චත්තරාගොති වුත්තනයෙන යොජෙතබ්බං. තත්ථ ගිජ්ඣනවසෙන ගෙධො. රඤ්ජනවසෙන රාගො. නිච්ඡාතොති නිත්තණ්හො. ‘‘නිච්ඡදො’’තිපි පාඨො, තණ්හාඡදනවිරහිතොති අත්ථො. නිබ්බුතොති නිබ්බුතසභාවො. සීතිභූතොති සීතසභාවො. සුඛපටිසංවෙදීති කායිකචෙතසිකසුඛං අනුභවනසභාවො. බ්රහ්මභූතෙනාති උත්තමසභාවෙන. අත්තනාති චිත්තෙන.

කතත්තා චාති පාපකම්මානං කතභාවෙන ච. අකතත්තා චාති කුසලානං අකතභාවෙන ච. කතං මෙ කායදුච්චරිතං, අකතං මෙ කායසුචරිතන්තිආදයො ද්වාරවසෙන අවිරතිවිරතිවසෙන කම්මපථවසෙන ච වුත්තා. සීලෙසුම්හි න පරිපූරකාරීතිආදයො චතුපාරිසුද්ධිසීලවසෙන. ජාගරියමනනුයුත්තොති පඤ්චජාගරණවසෙන. සතිසම්පජඤ්ඤෙනාති සාත්ථකාදිසම්පජඤ්ඤවසෙන. චත්තාරො සතිපට්ඨානාතිආදයො බොධිපක්ඛියධම්මා ලොකියලොකුත්තරවසෙන. දුක්ඛං මෙ අපරිඤ්ඤාතන්තිආදයො චත්තාරො අරියසච්චවසෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බං. තෙ අත්ථතො තත්ථ තත්ථ වුත්තනයත්තා පාකටායෙව.

ධීරො පණ්ඩිතොති සත්ත පදා වුත්තත්ථායෙව. අපි ච දුක්ඛෙ අකම්පියට්ඨෙන ධීරො. සුඛෙ අනුප්පිලවට්ඨෙන පණ්ඩිතො. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථෙ කතපරිචයට්ඨෙන පඤ්ඤවා. අත්තත්ථපරත්ථෙ නිච්චලට්ඨෙන බුද්ධිමා. ගම්භීරඋත්තානත්ථෙ අපච්චොසක්කනට්ඨෙන ඤාණී. ගුළ්හපටිච්ඡන්නත්ථෙ ඔභාසනට්ඨෙන විභාවී. නික්කිලෙසබ්යවදානට්ඨෙන තුලාසදිසොති මෙධාවී. න ලිම්පතීති සජාතියා න ලිම්පති ආකාසෙ ලෙඛා විය. න පලිම්පතීති විසෙසෙන න ලිම්පති. න උපලිම්පතීති සඤ්ඤොගො හුත්වාපි න ලිම්පති හත්ථතලෙ ලෙඛා විය. අලිත්තොති සඤ්ඤොගො හුත්වාපි න කිලිස්සති කාසිකවත්ථෙ ඨපිතමණිරතනං විය. අපලිත්තොති විසෙසෙන න කිලිස්සති මණිරතනෙ පලිවෙඨිතකාසිකවත්ථං විය. අනුපලිත්තොති උපගන්ත්වාපි න අල්ලීයති පොක්ඛරපත්තෙ උදකබින්දු විය. නික්ඛන්තොති බහි නික්ඛන්තො බන්ධනාගාරතො පලාතො විය. නිස්සටොති පාපපහීනො අමිත්තස්ස පටිච්ඡාපිතකිලිට්ඨවත්ථු විය. විප්පමුත්තොති සුට්ඨු මුත්තො ගය්හූපගෙ වත්ථුම්හි රතිං නාසෙත්වා පුන නාගමනං විය. විසඤ්ඤුත්තොති කිලෙසෙහි එකතො න යුත්තො බ්යාධිනා මුත්තගිලානො විය. විමරියාදිකතෙන චෙතසාති විගතමරියාදකතෙන චිත්තෙන, සබ්බභවෙන සබ්බාරම්මණෙන සබ්බකිලෙසෙහි මුත්තචිත්තෙනාති අත්ථො.

14. සඤ්ඤං පරිඤ්ඤාති ගාථාය පන අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – න කෙවලඤ්ච ඵස්සමෙව, අපි ච ඛො පන කාමසඤ්ඤාදිභෙදං සඤ්ඤං, සඤ්ඤානුසාරෙන වා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව නාමරූපං තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානිත්වා ඉමාය පටිපදාය චතුබ්බිධම්පි විතරෙය්ය ඔඝං, තතො සො තිණ්ණොඝො තණ්හාදිට්ඨිපරිග්ගහෙසු තණ්හාදිට්ඨිකිලෙසප්පහානෙන අනුපලිත්තො ඛීණාසවමුනි රාගාදිසල්ලානං අබ්බූළ්හත්තා අබ්බූළ්හසල්ලො, සතිවෙපුල්ලප්පත්තියා අප්පමත්තො චරං, පුබ්බභාගෙ වා අප්පමත්තො චරන්තො තෙන අප්පමාදචාරෙන අබ්බූළ්හසල්ලො හුත්වා සකපරත්තභාවාදිභෙදං නාසීසති ලොකමිමං පරඤ්ච, අඤ්ඤදත්ථු චරිමචිත්තනිරොධා නිරුපාදානොව ජාතවෙදො පරිනිබ්බාතීති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි, ධම්මනෙත්තිඨපනමෙව කරොන්තො; න තු ඉමාය දෙසනාය මග්ගං වා ඵලං වා උප්පාදෙසි, ඛීණාසවස්ස දෙසිතත්තාති.

නීලාදිභෙදං ආරම්මණං සඤ්ජානාතීති සඤ්ඤා. සා සඤ්ජානනලක්ඛණා පච්චාභිඤ්ඤාණරසා. චතුභූමිකසඤ්ඤා හි නොසඤ්ජානනලක්ඛණා නාම නත්ථි, සබ්බා සඤ්ජානනලක්ඛණාව. යා පනෙත්ථ අභිඤ්ඤාණෙන සඤ්ජානාති, සා පච්චාභිඤ්ඤාණරසා නාම හොති. තස්සා වඩ්ඪකිස්ස දාරුම්හි අභිඤ්ඤාණං කත්වා පුන තෙන අභිඤ්ඤාණෙන තං පච්චාභිජානනකාලෙ, පුරිසස්ස කාළතිලකාදිඅභිඤ්ඤාණං සල්ලක්ඛෙත්වා පුන තෙන අභිඤ්ඤාණෙන ‘‘අසුකො නාම එසො’’ති තස්ස පච්චාභිජානනකාලෙ, රඤ්ඤො පිළන්ධනගොපකභණ්ඩාගාරිකස්ස තස්මිං තස්මිං පිළන්ධනෙ නාමපණ්ණකං බන්ධිත්වා ‘‘අසුකං පිළන්ධනං නාම ආහරා’’ති වුත්තෙ දීපං ජාලෙත්වා සාරගබ්භං පවිසිත්වා පණ්ණං වාචෙත්වා තස්ස තස්සෙව පිළන්ධනස්ස ආහරණකාලෙ ච පවත්ති වෙදිතබ්බා.

අපරො නයො – සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන හි සඤ්ජානනලක්ඛණා සඤ්ඤා, පුනසඤ්ජානනපච්චයනිමිත්තකරණරසා දාරුආදීසු තච්ඡකාදයො විය, යථාගහිතනිමිත්තවසෙන අභිනිවෙසකරණපච්චුපට්ඨානා හත්ථිදස්සකඅන්ධො විය, ආරම්මණෙ අනොගාළ්හවුත්තිතාය අචිරට්ඨානපච්චුපට්ඨානා වා විජ්ජු විය, යථාඋපට්ඨිතවිසයපදට්ඨානා තිණපුරිසකෙසු මිගපොතකානං පුරිසාති උප්පන්නසඤ්ඤා විය. යා පනෙත්ථ ඤාණසම්පයුත්තා හොති, සා ඤාණමෙව අනුවත්තති, සසම්භාරපථවීආදීසු සෙසධම්මා පථවීආදීනි වියාති වෙදිතබ්බා.

කාමපටිසඤ්ඤුත්තා සඤ්ඤා කාමසඤ්ඤා. බ්යාපාදපටිසඤ්ඤුත්තා සඤ්ඤා බ්යාපාදසඤ්ඤා. විහිංසාපටිසඤ්ඤුත්තා සඤ්ඤා විහිංසාසඤ්ඤා. තෙසු ද්වෙ සත්තෙසුපි සඞ්ඛාරෙසුපි උප්පජ්ජන්ති. කාමසඤ්ඤා හි පියෙ මනාපෙ සත්තෙ වා සඞ්ඛාරෙ වා විතක්කෙන්තස්ස උප්පජ්ජති. බ්යාපාදසඤ්ඤා අප්පියෙ අමනාපෙ සත්තෙ වා සඞ්ඛාරෙ වා කුජ්ඣිත්වා ඔලොකනකාලතො පට්ඨාය යාව විනාසනා උප්පජ්ජති. විහිංසාසඤ්ඤා සඞ්ඛාරෙසු න උප්පජ්ජති. සඞ්ඛාරො හි දුක්ඛාපෙතබ්බො නාම නත්ථි. ‘‘ඉමෙ සත්තා හඤ්ඤන්තු වා, උච්ඡිජ්ජන්තු වා, විනස්සන්තු වා, මා වා අහෙසු’’න්ති චින්තනකාලෙ පන සත්තෙසු උප්පජ්ජති. නෙක්ඛම්මපටිසඤ්ඤුත්තා සඤ්ඤා නෙක්ඛම්මසඤ්ඤා, සා අසුභපුබ්බභාගෙ කාමාවචරා හොති, අසුභඣානෙ රූපාවචරා, තං ඣානං පාදකං කත්වා උප්පන්නමග්ගඵලකාලෙ ලොකුත්තරා. අබ්යාපාදපටිසඤ්ඤුත්තා සඤ්ඤා අබ්යාපාදසඤ්ඤා, සා මෙත්තාපුබ්බභාගෙ කාමාවචරා හොති, මෙත්තාඣානෙ රූපාවචරා, තං ඣානං පාදකං කත්වා උප්පන්නමග්ගඵලකාලෙ ලොකුත්තරා. අවිහිංසාපටිසඤ්ඤුත්තා සඤ්ඤා අවිහිංසාසඤ්ඤා, සා කරුණාපුබ්බභාගෙ කාමාවචරා, කරුණාඣානෙ රූපාවචරා, තං ඣානං පාදකං කත්වා උප්පන්නමග්ගඵලකාලෙ ලොකුත්තරා. යදා අලොභො සීසං හොති, තදා ඉතරෙ ද්වෙ තදන්වායිකා භවන්ති. යදා මෙත්තා සීසං හොති, තදා ඉතරෙ ද්වෙ තදන්වායිකා භවන්ති. යදා කරුණා සීසං හොති, තදා ඉතරෙ ද්වෙ තදන්වායිකා භවන්ති. රූපාරම්මණං ආරබ්භ උප්පන්නා සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා. සද්දසඤ්ඤාදීසුපි එසෙව නයො. ඉදං තස්සායෙව ආරම්මණතො නාමං. ආරම්මණානං වුත්තත්තා චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිවත්ථූනිපි වුත්තානෙව හොන්ති.

යා එවරූපා සඤ්ඤාති අඤ්ඤාපි ‘‘පටිඝසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා අධිවචනසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා’’ති එවමාදිකා වෙදිතබ්බා. තත්ථ අධිවචනසම්ඵස්සජා සඤ්ඤාතිපි පරියායෙන ඡද්වාරිකායෙව. තයො හි අරූපිනො ඛන්ධා සයං පිට්ඨිවට්ටකා හුත්වා අත්තනා සහජාතසඤ්ඤාය ‘‘අධිවචනසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා’’ති නාමං කරොන්ති, නිප්පරියායෙන පන පටිඝසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා නාම පඤ්චද්වාරිකා සඤ්ඤා, අධිවචනසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා නාම මනොද්වාරිකා සඤ්ඤා. එතා අතිරෙකසඤ්ඤා පරිග්ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

සඤ්ඤාති සභාවනාමං. සඤ්ජානනාති සඤ්ජානනාකාරො. සඤ්ජානිතත්තන්ති සඤ්ජානිතභාවො.

අවිජ්ජොඝන්ති පූරෙතුං අයුත්තට්ඨෙන කායදුච්චරිතාදි අවින්දියං නාම, අලද්ධබ්බන්ති අත්ථො. තං අවින්දියං වින්දතීති අවිජ්ජා. තබ්බිපරීතතො කායසුචරිතාදි වින්දියං නාම, තං වින්දියං න වින්දතීති අවිජ්ජා. ඛන්ධානං රාසට්ඨං, ආයතනානං ආයතනට්ඨං, ධාතූනං සුඤ්ඤට්ඨං, ඉන්ද්රියානං අධිපතියට්ඨං, සච්චානං තථට්ඨං අවිදිතං කරොතීතිපි අවිජ්ජා. දුක්ඛාදීනං පීළනාදිවසෙන වුත්තං චතුබ්බිධං අත්ථං අවිදිතං කරොතීතිපි අවිජ්ජා. අන්තවිරහිතෙ සංසාරෙ යොනිගතිභවවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු සත්තෙ ජවාපෙතීති අවිජ්ජා. පරමත්ථතො අවිජ්ජමානෙසු ඉත්ථිපුරිසාදීසු ජවති, විජ්ජමානෙසු ඛන්ධාදීසු න ජවතීති අවිජ්ජා. අපි ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං වත්ථාරම්මණානං පටිච්චසමුප්පාදපටිච්චසමුප්පන්නානඤ්ච ධම්මානං ඡාදනතොපි අවිජ්ජා, තං අවිජ්ජොඝං. කාමොඝවසෙන උත්තරෙය්ය. භවොඝවසෙන පතරෙය්ය. දිට්ඨොඝවසෙන සමතික්කමෙය්ය. අවිජ්ජොඝවසෙන වීතිවත්තෙය්ය. අථ වා සොතාපත්තිමග්ගෙන පහානවසෙන උත්තරෙය්ය. සකදාගාමිමග්ගෙන පහානවසෙන පතරෙය්ය. අනාගාමිමග්ගෙන පහානවසෙන සමතික්කමෙය්ය. අරහත්තමග්ගෙන පහානවසෙන වීතිවත්තෙය්ය. අථ වා ‘‘තරෙය්යාදිපඤ්චපදං තදඞ්ගාදිපඤ්චපහානෙන යොජෙතබ්බ’’න්ති කෙචි වදන්ති.

‘‘මොනං වුච්චති ඤාණ’’න්ති වත්වා තං පභෙදතො දස්සෙතුං ‘‘යා පඤ්ඤා පජානනා’’තිආදිමාහ. තං වුත්තනයමෙව ඨපෙත්වා ‘‘අමොහො ධම්මවිචයො’’ති පදං. අමොහො කුසලෙසු ධම්මෙසු අභාවනාය පටිපක්ඛො භාවනාහෙතු. අමොහෙන අවිපරීතං ගණ්හාති මූළ්හස්ස විපරීතග්ගහණතො. අමොහෙන යාථාවං යාථාවතො ධාරෙන්තො යථාසභාවෙ පවත්තති. මූළ්හො හි ‘‘තච්ඡං අතච්ඡං, අතච්ඡඤ්ච තච්ඡ’’න්ති ගණ්හාති; තථා ඉච්ඡිතාලාභදුක්ඛං න හොති. අමූළ්හස්ස ‘‘තං කුතෙත්ථ ලබ්භා’’ති එවමාදිපච්චවෙක්ඛණසම්භවතො මරණදුක්ඛං න හොති. සම්මොහමරණඤ්හි දුක්ඛං, න ච තං අමූළ්හස්ස හොති. පබ්බජිතානං සුඛසංවාසො හොති, තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්ති න හොති. මොහෙන හි නිච්චසම්මූළ්හා තිරච්ඡානයොනිං උපපජ්ජන්ති. මොහපටිපක්ඛො ච අමොහො මොහවසෙන අමජ්ඣත්තභාවස්ස අභාවකරො. අමොහෙන අවිහිංසාසඤ්ඤා ධාතුසඤ්ඤා මජ්ඣිමාය පටිපත්තියා පටිපජ්ජනං, පච්ඡිමගන්ථද්වයස්ස පභෙදනඤ්ච හොති. පච්ඡිමානි ද්වෙ සතිපට්ඨානානි තස්සෙව ආනුභාවෙන ඉජ්ඣන්ති. අමොහො දීඝායුකතාය පච්චයො හොති. අමූළ්හො හි හිතාහිතං ඤත්වා අහිතං පරිවජ්ජෙන්තො හිතඤ්ච පටිසෙවමානො දීඝායුකො හොති, අත්තසම්පත්තියා අපරිහීනො හොති. අමූළ්හො හි අත්තනො හිතමෙව කරොන්තො අත්තානං සම්පාදෙති. අරියවිහාරස්ස පච්චයො හොති, උදාසිනපක්ඛෙසු නිබ්බුතො හොති අමූළ්හස්ස සබ්බාභිසඞ්ගතාය අභාවතො. අමොහෙන අනත්තදස්සනං හොති. අසම්මූළ්හො හි යාථාවගහණකුසලො අපරිණායකං ඛන්ධපඤ්චකං අපරිණායකතො බුජ්ඣති. යථා ච එතෙන අනත්තදස්සනං, එවං අත්තදස්සනං මොහෙන. කො හි නාම අත්තසුඤ්ඤතං බුජ්ඣිත්වා පුන සම්මොහං ආපජ්ජෙය්යාති.

තෙන ඤාණෙන සමන්නාගතොති එතෙන වුත්තප්පකාරෙන ඤාණෙන සමඞ්ගීභූතො සෙක්ඛාදයො මුනි. මොනප්පත්තොති පටිලද්ධඤාණො මුනිභාවං පත්තො. තීණීති ගණනපරිච්ඡෙදො. මොනෙය්යානීති මුනිභාවකරා මොනෙය්යකරා පටිපදා ධම්මා. කායමොනෙය්යන්තිආදීසු විඤ්ඤත්තිකායරූපකායවසෙන පඤ්ඤාපෙතබ්බං කායමොනෙය්යං. විඤ්ඤත්තිවාචාසද්දවාචාවසෙන පඤ්ඤාපෙතබ්බං වචීමොනෙය්යං. මනොද්වාරිකචිත්තාදිවසෙන පඤ්ඤාපෙතබ්බං මනොමොනෙය්යං. තිවිධකායදුච්චරිතානං පහානන්ති පාණාතිපාතාදිවිධානං කායතො පවත්තානං දුට්ඨු චරිතානං පජහනං. කායසුචරිතන්ති කායතො පවත්තං සුට්ඨු චරිතං. කායාරම්මණෙ ඤාණන්ති කායං ආරම්මණං කත්වා අනිච්චාදිවසෙන පවත්තං කායාරම්මණෙ ඤාණං. කායපරිඤ්ඤාති කායං ඤාතතීරණප්පහානපරිඤ්ඤාහි ජානනවසෙන පවත්තං ඤාණං. පරිඤ්ඤාසහගතො මග්ගොති අජ්ඣත්තිකං කායං සම්මසිත්වා උප්පාදිතමග්ගො පරිඤ්ඤාසහගතො. කායෙ ඡන්දරාගස්ස පහානන්ති කායෙ තණ්හාඡන්දරාගස්ස පජහනං. කායසඞ්ඛාරනිරොධොති අස්සාසපස්සාසානං නිරොධො ආවරණො, චතුත්ථජ්ඣානසමාපත්තිසමාපජ්ජනං. වචීසඞ්ඛාරනිරොධොති විතක්කවිචාරානං නිරොධො ආවරණො, දුතියජ්ඣානසමාපත්තිසමාපජ්ජනං. චිත්තසඞ්ඛාරනිරොධොති සඤ්ඤාවෙදනානං නිරොධො ආවරණො, සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධසමාපත්තිසමාපජ්ජනං.

පඨමගාථාය කායමුනින්තිආදීසු කායදුච්චරිතප්පහානවසෙන කායමුනි. වචීදුච්චරිතප්පහානවසෙන වාචාමුනි. මනොදුච්චරිතප්පහානවසෙන මනොමුනි. සබ්බාකුසලප්පහානවසෙන අනාසවමුනි. මොනෙය්යසම්පන්නන්ති ජානිතබ්බං ජානිත්වා ඵලෙ ඨිතත්තා මොනෙය්යසම්පන්නං. ආහු සබ්බප්පහායිනන්ති සබ්බකිලෙසෙ පජහිත්වා ඨිතත්තා සබ්බප්පහායිනං කථයන්ති.

දුතියගාථාය නින්හාතපාපකන්ති යො අජ්ඣත්තබහිද්ධසඞ්ඛාතෙ සබ්බස්මිම්පි ආයතනෙ අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණවසෙන උප්පත්තිරහානි සබ්බපාපකානි මග්ගඤාණෙන නින්හාය ධොවිත්වා ඨිතත්තා නින්හාතපාපකං ආහූති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. අගාරමජ්ඣෙ වසන්තා අගාරමුනිනො. පබ්බජ්ජුපගතා අනගාරමුනිනො. තත්ථ සෙක්ඛා සෙක්ඛමුනිනො. අරහන්තො අසෙක්ඛමුනිනො. පච්චෙකබුද්ධා පච්චෙකමුනිනො. සම්මාසම්බුද්ධා මුනිමුනිනො.

පුන කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාවසෙන ‘‘කතමෙ අගාරමුනිනො’’ති ආහ. අගාරිකාති කසිගොරක්ඛාදිඅගාරිකකම්මෙ නියුත්තා. දිට්ඨපදාති දිට්ඨනිබ්බානා. විඤ්ඤාතසාසනාති විඤ්ඤාතං සික්ඛත්තයසාසනං එතෙසන්ති විඤ්ඤාතසාසනා. අනගාරාති කසිගොරක්ඛාදිඅගාරියකම්මං එතෙසං නත්ථීති පබ්බජිතා ‘‘අනගාරා’’ති වුච්චන්ති. සත්ත සෙක්ඛාති සොතාපන්නාදයො සත්ත. තීසු සික්ඛාසු සික්ඛන්තීති සෙක්ඛා. අරහන්තො න සික්ඛන්තීති අසෙක්ඛා. තං තං කාරණං පටිච්ච එකකාව අනාචරියකාව චතුසච්චං බුජ්ඣිතවන්තොති පච්චෙකබුද්ධා පච්චෙකමුනිනො.

මුනිමුනිනො වුච්චන්ති තථාගතාති එත්ථ අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතො – තථා ආගතොති තථාගතො, තථා ගතොති තථාගතො, තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො, තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො, තථදස්සිතාය තථාගතො, තථවාදිතාය තථාගතො, තථාකාරිතාය තථාගතො, අභිභවනට්ඨෙන තථාගතොති.

කථං භගවා තථා ආගතොති තථාගතො? යථා සබ්බලොකහිතාය උස්සුක්කමාපන්නා පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා ආගතා. කිං වුත්තං හොති? යෙනාභිනීහාරෙන පුරිමකා භගවන්තො ආගතා, තෙනෙව අම්හාකම්පි භගවා ආගතො. අථ වා යථා පුරිමකා භගවන්තො දානසීලනෙක්ඛම්මපඤ්ඤාවීරියඛන්තිසච්චාධිට්ඨානමෙත්තුපෙක්ඛාසඞ්ඛාතා දස පාරමියො දස උපපාරමියො දස පරමත්ථපාරමියොති සමතිංසපාරමියො පූරෙත්වා අඞ්ගපරිච්චාගං නයනධනරජ්ජපුත්තදාරපරිච්චාගන්ති ඉමෙ පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජිත්වා පුබ්බයොගපුබ්බචරියධම්මක්ඛානඤාතත්ථචරියාදයො පූරෙත්වා බුද්ධිචරියාය කොටිං පත්වා ආගතා, තථා අම්හාකම්පි භගවා ආගතො. යථා ච පුරිමකා භගවන්තො චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ, චත්තාරො සම්මප්පධානෙ, චත්තාරො ඉද්ධිපාදෙ, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ, අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙත්වා පූරෙත්වා ආගතා, තථා අම්හාකම්පි භගවා ආගතො. එවං තථා ආගතොති තථාගතො.

‘‘යථා ච දීපඞ්කරබුද්ධආදයො, සබ්බඤ්ඤුභාවං මුනයො ඉධාගතා;

තථා අයං සක්යමුනීපි ආගතො, තථාගතො වුච්චති තෙන චක්ඛුමා’’ති.

කථං තථා ගතොති තථාගතො? යථා සම්පතිජාතා පුරිමකා භගවන්තො ගතා. කථඤ්ච තෙ ගතා? තෙ හි සම්පතිජාතා සමෙහි පාදෙහි පථවියං පතිට්ඨාය උත්තරාභිමුඛා සත්තපදවීතිහාරෙන ගතා. යථාහ –

‘‘සම්පතිජාතො, ආනන්ද, බොධිසත්තො සමෙහි පාදෙහි පථවියං පතිට්ඨහිත්වා උත්තරාභිමුඛො සත්තපදවීතිහාරෙන ගච්ඡති, සෙතම්හි ඡත්තෙ අනුධාරියමානෙ සබ්බා ච දිසා අනුවිලොකෙති, ආසභිඤ්ච වාචං භාසති – ‘අග්ගොහමස්මි ලොකස්ස, ජෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස, සෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස, අයමන්තිමා ජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’’ති (දී. නි. 2.31; ම. නි. 3.207).

තඤ්චස්ස ගමනං තථං අහොසි අවිතථං අනෙකෙසං විසෙසාධිගමානං පුබ්බනිමිත්තභාවෙන. යඤ්හි සො සම්පතිජාතො සමෙහි පාදෙහි පතිට්ඨාති, ඉදමස්ස චතුරිද්ධිපාදපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. උත්තරමුඛභාවො පනස්ස සබ්බලොකුත්තරභාවස්ස පුබ්බනිමිත්තං. සත්තපදවීතිහාරො සත්තබොජ්ඣඞ්ගරතනපටිලාභස්ස. ‘‘සුවණ්ණදණ්ඩා වීතිපතන්ති චාමරා’’ති (සු. නි. 693) එත්ථ වුත්තචාමරුක්ඛෙපො පන සබ්බතිත්ථියනිම්මදනස්ස. සෙතච්ඡත්තධාරණං අරහත්තවිමුත්තිවරවිමලසෙතච්ඡත්තපටිලාභස්ස. සබ්බදිසානුවිලොකනං සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණපටිලාභස්ස. ආසභිවාචාභාසනං පන අප්පටිවත්තියවරධම්මචක්කපවත්තනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. තථා අයං භගවාපි ගතො. තඤ්චස්ස ගමනං තථං අහොසි අවිතථං තෙසංයෙව විසෙසාධිගමානං පුබ්බනිමිත්තභාවෙන. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘මුහුත්තජාතොව ගවම්පතී යථා, සමෙහි පාදෙහි ඵුසී වසුන්ධරං;

සො වික්කමී සත්ත පදානි ගොතමො, සෙතඤ්ච ඡත්තං අනුධාරයුං මරූ.

‘‘ගන්ත්වාන සො සත්ත පදානි ගොතමො, දිසා විලොකෙසි සමා සමන්තතො;

අට්ඨඞ්ගුපෙතං ගිරමබ්භුදීරයි, සීහො යථා පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතො’’ති. (පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.37; ඉතිවු. අට්ඨ. 38);

එවං තථා ගතොති තථාගතො.

අථ වා යථා පුරිමකා භගවන්තො, අයම්පි භගවා තථෙව නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං…පෙ… පඨමජ්ඣානෙන නීවරණෙ…පෙ… අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤං…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ පහාය ගතො, එවම්පි තථා ගතොති තථාගතො.

කථං තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො? පථවීධාතුයා කක්ඛළත්තලක්ඛණං තථං අවිතථං, ආපොධාතුයා පග්ඝරණලක්ඛණං, තෙජොධාතුයා උණ්හත්තලක්ඛණං, වායොධාතුයා විත්ථම්භනලක්ඛණං, ආකාසධාතුයා අසම්ඵුට්ඨලක්ඛණං, විඤ්ඤාණධාතුයා විජානනලක්ඛණං.

රූපස්ස රුප්පනලක්ඛණං, වෙදනාය වෙදයිතලක්ඛණං, සඤ්ඤාය සඤ්ජානනලක්ඛණං, සඞ්ඛාරානං අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණං, විඤ්ඤාණස්ස විජානනලක්ඛණං.

විතක්කස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණං, විචාරස්ස අනුමජ්ජනලක්ඛණං, පීතියා ඵරණලක්ඛණං, සුඛස්ස සාතලක්ඛණං, චිත්තෙකග්ගතාය අවික්ඛෙපලක්ඛණං, ඵස්සස්ස ඵුසනලක්ඛණං.

සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමොක්ඛලක්ඛණං, වීරියින්ද්රියස්ස පග්ගහලක්ඛණං, සතින්ද්රියස්ස උපට්ඨානලක්ඛණං, සමාධින්ද්රියස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං, පඤ්ඤින්ද්රියස්ස පජානනලක්ඛණං.

සද්ධාබලස්ස අස්සද්ධියෙ අකම්පියලක්ඛණං, වීරියබලස්ස කොසජ්ජෙ, සතිබලස්ස මුට්ඨස්සච්චෙ, සමාධිබලස්ස උද්ධච්චෙ, පඤ්ඤාබලස්ස අවිජ්ජාය අකම්පියලක්ඛණං.

සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපට්ඨානලක්ඛණං, ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පවිචයලක්ඛණං, වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පග්ගහලක්ඛණං, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ඵරණලක්ඛණං, පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපසමලක්ඛණං, සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං, උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පටිසඞ්ඛානලක්ඛණං.

සම්මාදිට්ඨියා දස්සනලක්ඛණං, සම්මාසඞ්කප්පස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණං, සම්මාවාචාය පරිග්ගහලක්ඛණං, සම්මාකම්මන්තස්ස සමුට්ඨානලක්ඛණං, සම්මාආජීවස්ස වොදානලක්ඛණං, සම්මාවායාමස්ස පග්ගහලක්ඛණං, සම්මාසතියා උපට්ඨානලක්ඛණං, සම්මාසමාධිස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං.

අවිජ්ජාය අඤ්ඤාණලක්ඛණං, සඞ්ඛාරානං චෙතනාලක්ඛණං, විඤ්ඤාණස්ස විජානනලක්ඛණං, නාමස්ස නමනලක්ඛණං, රූපස්ස රුප්පනලක්ඛණං, සළායතනස්ස ආයතනලක්ඛණං, ඵස්සස්ස ඵුසනලක්ඛණං, වෙදනාය වෙදයිතලක්ඛණං, තණ්හාය හෙතුලක්ඛණං, උපාදානස්ස ගහණලක්ඛණං, භවස්ස ආයූහනලක්ඛණං, ජාතියා නිබ්බත්තිලක්ඛණං, ජරාය ජීරණලක්ඛණං, මරණස්ස චුතිලක්ඛණං.

ධාතූනං සුඤ්ඤතලක්ඛණං, ආයතනානං ආයතනලක්ඛණං, සතිපට්ඨානානං උපට්ඨානලක්ඛණං, සම්මප්පධානානං පදහනලක්ඛණං, ඉද්ධිපාදානං ඉජ්ඣනලක්ඛණං, ඉන්ද්රියානං අධිපතිලක්ඛණං, බලානං අකම්පියලක්ඛණං, බොජ්ඣඞ්ගානං නිය්යානලක්ඛණං, මග්ගස්ස හෙතුලක්ඛණං.

සච්චානං තථලක්ඛණං, සමථස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං, විපස්සනාය අනුපස්සනාලක්ඛණං, සමථවිපස්සනානං එකරසලක්ඛණං, යුගනද්ධානං අනතිවත්තනලක්ඛණං.

සීලවිසුද්ධියා සංවරණලක්ඛණං, චිත්තවිසුද්ධියා අවික්ඛෙපලක්ඛණං, දිට්ඨිවිසුද්ධියා දස්සනලක්ඛණං, ඛයෙ ඤාණස්ස සමුච්ඡෙදලක්ඛණං, අනුප්පාදෙ ඤාණස්ස පස්සද්ධිලක්ඛණං, ඡන්දස්ස මූලලක්ඛණං.

මනසිකාරස්ස සමුට්ඨානලක්ඛණං, ඵස්සස්ස සමොධානලක්ඛණං, වෙදනාය සමොසරණලක්ඛණං, සමාධිස්ස පමුඛලක්ඛණං, සතියා ආධිපතෙය්යලක්ඛණං, පඤ්ඤාය තතුත්තරියලක්ඛණං, විමුත්තියා සාරලක්ඛණං, අමතොගධස්ස නිබ්බානස්ස පරියොසානලක්ඛණං තථං අවිතථං, එතං තථලක්ඛණං ඤාණගතියා ආගතො අවිරජ්ඣිත්වා පත්තො අනුප්පත්තොති තථාගතො. එවං තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො.

කථං තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො? තථධම්මා නාම චත්තාරි අරියසච්චානි. යථාහ –

‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. කතමානි චත්තාරි? ‘ඉදං දුක්ඛ’න්ති, භික්ඛවෙ, තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙත’’න්ති විත්ථාරො (සං. නි. 5.1090).

තානි ච භගවා අභිසම්බුද්ධොති තථානං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතොති වුච්චති. අභිසම්බුද්ධත්ථො හි එත්ථ ගතසද්දො.

අපි ච ජරාමරණස්ස ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො…පෙ… සඞ්ඛාරානං අවිජ්ජාපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො. තථා අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨො…පෙ… ජාතියා ජරාමරණස්ස පච්චයට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො. තං සබ්බං භගවා අභිසම්බුද්ධො, තස්සාපි තථානං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතො. එවං තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො.

කථං තථදස්සිතාය තථාගතො? භගවා යං සදෙවකෙ ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය පජාය අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථං ආගච්ඡන්තං රූපාරම්මණං නාම අත්ථි, තං සබ්බාකාරෙන ජානාති පස්සති. එවං ජානතා පස්සතා ච තෙන තං ඉට්ඨානිට්ඨාදිවසෙන වා දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතෙසු ලබ්භමානකපදවසෙන වා ‘‘කතමං තං රූපං රූපායතනං? යං රූපං චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය වණ්ණනිභා සනිදස්සනං සප්පටිඝං නීලං පීතක’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 616) නයෙන අනෙකෙහි නාමෙහි තෙරසහි වාරෙහි ද්විපඤ්ඤාසාය නයෙහි විභජ්ජමානං තථමෙව හොති, විතථං නත්ථි. එස නයො සොතද්වාරාදීසුපි ආපාථමාගච්ඡන්තෙසු සද්දාදීසු. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා –

‘‘යං, භික්ඛවෙ, සදෙවකස්ස ලොකස්ස…පෙ… සදෙවමනුස්සාය පජාය දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, තමහං ජානාමි…පෙ… තමහං අබ්භඤ්ඤාසිං. තං තථාගතස්ස විදිතං, තං තථාගතො න උපට්ඨාසී’’ති (අ. නි. 4.24).

එවං තථදස්සිතාය තථාගතො. තත්ථ තථදස්සීඅත්ථෙ තථාගතොති පදසම්භවො වෙදිතබ්බො.

කථං තථවාදිතාය තථාගතො? යං රත්තිං භගවා බොධිමණ්ඩෙ අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො චතුන්නං මාරානං මත්ථකං මද්දිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, යඤ්ච රත්තිං යමකසාලානමන්තරෙ අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි, එත්ථන්තරෙ පඤ්චචත්තාලීසවස්සපරිමාණෙ කාලෙ පඨමබොධියම්පි මජ්ඣිමබොධියම්පි පච්ඡිමබොධියම්පි යං භගවතා භාසිතං සුත්තං ගෙය්යං…පෙ… වෙදල්ලං. සබ්බං තං අත්ථතො බ්යඤ්ජනතො ච අනුපවජ්ජං අනූනමනධිකං සබ්බාකාරපරිපුණ්ණං රාගමදනිම්මදනං දොසමොහමදනිම්මදනං, නත්ථි තත්ථ වාලග්ගමත්තම්පි පක්ඛලිතං, සබ්බං තං එකමුද්දිකාය ලඤ්ඡිතං විය, එකනාළියා මිතං විය, එකතුලාය තුලිතං විය ච තථමෙව හොති අවිතථං අනඤ්ඤථං. යථාහ –

‘‘යඤ්ච, චුන්ද, රත්තිං තථාගතො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣති, යඤ්ච රත්තිං අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායති, යං එතස්මිං අන්තරෙ භාසති ලපති නිද්දිසති, සබ්බං තං තථෙව හොති නො අඤ්ඤථා, තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (දී. නි. 3.188).

ගදඅත්ථො හි එත්ථ ගතසද්දො. එවං තථවාදිතාය තථාගතො.

අපි ච ආගදනං ආගදො, වචනන්ති අත්ථො. තථො අවිපරීතො ආගදො අස්සාති දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති එවමෙතස්මිං අත්ථෙ පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

කථං තථාකාරිතාය තථාගතො? භගවතො හි වාචාය කායො අනුලොමෙති, කායස්සාපි වාචා. තස්මා යථාවාදී තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී ච හොති. එවංභූතස්ස චස්ස යථා වාචා, කායොපි තථා ගතො පවත්තොති අත්ථො. යථා ච කායො, වාචාපි තථා ගතා පවත්තාති තථාගතො. තෙනෙවාහ – ‘‘යථාවාදී, භික්ඛවෙ, තථාගතො තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී. ඉති යථාවාදී තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී. ‘තස්මා තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23). එවං තථාකාරිතාය තථාගතො.

කථං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො? උපරි භවග්ගං හෙට්ඨා අවීචිං පරියන්තං කත්වා තිරියං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු සබ්බසත්තෙ අභිභවති සීලෙන සමාධිනා පඤ්ඤාය විමුත්තියා විමුත්තිඤාණදස්සනෙන, න තස්ස තුලා වා පමාණං වා අත්ථි, අථ ඛො අතුලො අප්පමෙය්යො අනුත්තරො රාජාතිරාජා දෙවානං අතිදෙවො සක්කානං අතිසක්කො බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා. තෙනාහ –

‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය පජාය තථාගතො අභිභූ අනභිභූතො අඤ්ඤදත්ථුදසො වසවත්තී, තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23).

තත්ථෙවං පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා – අගදො විය අගදො. කො පනෙස? දෙසනාවිලාසො චෙව පුඤ්ඤුස්සයො ච. තෙන හෙස මහානුභාවො භිසක්කො දිබ්බාගදෙන සප්පෙ විය සබ්බපරප්පවාදිනො සදෙවකඤ්ච ලොකං අභිභවති. ඉති සබ්බලොකාභිභවනෙ තථො අවිපරීතො දෙසනාවිලාසමයො චෙව පුඤ්ඤමයො ච අගදො අස්සාති දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති වෙදිතබ්බො. එවං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො.

අපි ච තථාය ගතොතිපි තථාගතො, තථං ගතොතිපි තථාගතො. ගතොති අවගතො, අතීතො පත්තො පටිපන්නොති අත්ථො. තත්ථ සකලං ලොකං තීරණපරිඤ්ඤාය තථාය ගතො අවගතොති තථාගතො, ලොකසමුදයං පහානපරිඤ්ඤාය තථාය ගතො අතීතොති තථාගතො, ලොකනිරොධං සච්ඡිකිරියාය තථාය ගතො පත්තොති තථාගතො, ලොකනිරොධගාමිනිං පටිපදං තථං ගතො පටිපන්නොති තථාගතො. තෙන යං වුත්තං භගවතා –

‘‘ලොකො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකස්මා තථාගතො විසංයුත්තො. ලොකසමුදයො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකසමුදයො තථාගතස්ස පහීනො. ලොකනිරොධො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකනිරොධො තථාගතස්ස සච්ඡිකතො. ලොකනිරොධගාමිනී පටිපදා, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා, ලොකනිරොධගාමිනී පටිපදා තථාගතස්ස භාවිතා. යං, භික්ඛවෙ, සදෙවකස්ස ලොකස්ස…පෙ… අනුවිචරිතං මනසා, සබ්බං තං තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධං. තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23).

තස්ස එවම්පි අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉදම්පි ච තථාගතස්ස තථාගතභාවදීපෙන මුඛමත්තමෙව. සබ්බාකාරෙන පන තථාගතොව තථාගතස්ස තථාගතභාවං වණ්ණෙය්ය. යස්මා පන සබ්බබුද්ධා තථාගතගුණෙනාපි සමසමා, තස්මා සබ්බෙසං වසෙන ‘‘තථාගතා’’ති ආහ.

අරහන්තොති කිලෙසෙහි ආරකත්තා, අරීනං අරානඤ්ච හතත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවා තථාගතො අරහං. ආරකා හි සො සබ්බකිලෙසෙහි සුවිදූරවිදූරෙ ඨිතො මග්ගෙන සවාසනානං කිලෙසානං විද්ධංසිතත්තාති ආරකත්තා අරහං.

‘‘සො තතො ආරකා නාම, යස්ස යෙනාසමඞ්ගිතා;

අසමඞ්ගී ච දොසෙහි, නාථො තෙනාරහං මතො’’.

තෙ චානෙන කිලෙසාරයො මග්ගෙන හතාති අරීනං හතත්තාපි අරහං.

‘‘යස්මා රාගාදිසඞ්ඛාතා, සබ්බෙපි අරයො හතා;

පඤ්ඤාසත්ථෙන නාථෙන, තස්මාපි අරහං මතො’’.

යඤ්චෙතං අවිජ්ජාභවතණ්හාමයනාභිං පුඤ්ඤාදිඅභිසඞ්ඛාරානං ජරාමරණනෙමිං ආසවසමුදයමයෙන අක්ඛෙන විජ්ඣිත්වා තිභවරථෙ සමායොජිතං අනාදිකාලප්පවත්තං සංසාරචක්කං, තස්සානෙන බොධිමණ්ඩෙ වීරියපාදෙහි සීලපථවියං පතිට්ඨාය සද්ධාහත්ථෙන කම්මක්ඛයකරං ඤාණඵරසුං ගහෙත්වා සබ්බෙ අරා හතාති අරහං.

‘‘අරා සංසාරචක්කස්ස, හතා ඤාණාසිනා යතො;

ලොකනාථෙන තෙනෙස, ‘අරහ’න්ති පවුච්චති’’.

අග්ගදක්ඛිණෙය්යත්තා ච චීවරාදිපච්චයෙ අරහති පූජාවිසෙසඤ්ච, තෙනෙව ච උප්පන්නෙ තථාගතෙ යෙ කෙචි මහෙසක්ඛා දෙවමනුස්සා, න තෙ අඤ්ඤත්ථ පූජං කරොන්ති. තථා හි බ්රහ්මා සහම්පති සිනෙරුමත්තෙන රතනදාමෙන තථාගතං පූජෙසි, යථාබලඤ්ච අඤ්ඤෙ දෙවා ච මනුස්සා ච බිම්බිසාරකොසලරාජාදයො. පරිනිබ්බුතම්පි ච භගවන්තං උද්දිස්ස ඡන්නවුතිකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා අසොකමහාරාජා සකලජම්බුදීපෙ චතුරාසීතිවිහාරසහස්සානි පතිට්ඨාපෙසි. කො පන වාදො අඤ්ඤෙසං පූජාවිසෙසානන්ති පච්චයාදීනං අරහත්තාපි අරහං.

‘‘පූජාවිසෙසං සහ පච්චයෙහි, යස්මා අයං අරහති ලොකනාථො;

අත්ථානුරූපං අරහන්ති ලොකෙ, තස්මා ජිනො අරහති නාමමෙතං’’.

යථා ච ලොකෙ යෙ කෙචි පණ්ඩිතමානිනො බාලා අසිලොකභයෙන රහො පාපං කරොන්ති, එවමෙස න කදාචි පාපං කරොතීති පාපකරණෙ රහාභාවතොපි අරහං.

‘‘යස්මා නත්ථි රහො නාම, පාපකම්මෙසු තාදිනො;

රහාභාවෙන තෙනෙස, අරහං ඉති විස්සුතො’’.

එවං සබ්බථාපි –

‘‘ආරකත්තා හතත්තා ච, කිලෙසාරීන සො මුනි;

හතසංසාරචක්කාරො, පච්චයාදීන චාරහො;

න රහො කරොති පාපානි, අරහං තෙන වුච්චතී’’ති.

යස්මා පන සබ්බෙ බුද්ධා අරහත්තගුණෙනාපි සමසමා, තස්මා සබ්බෙසම්පි වසෙන ‘‘අරහන්තො’’ති ආහ. සම්මාසම්බුද්ධාති සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධො. තථා හෙස සබ්බධම්මෙ සම්මාසම්බුද්ධො, අභිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ අභිඤ්ඤෙය්යතො, පරිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ පරිඤ්ඤෙය්යතො, පහාතබ්බෙ ධම්මෙ පහාතබ්බතො, සච්ඡිකාතබ්බෙ ධම්මෙ සච්ඡිකාතබ්බතො, භාවෙතබ්බෙ ධම්මෙ භාවෙතබ්බතො. තෙනෙවාහ –

‘‘අභිඤ්ඤෙය්යං අභිඤ්ඤාතං, භාවෙතබ්බඤ්ච භාවිතං;

පහාතබ්බං පහීනං මෙ, තස්මා බුද්ධොස්මි බ්රාහ්මණා’’ති. (සු. නි. 563; ම. නි. 2.399);

අථ වා චක්ඛු දුක්ඛසච්චං, තස්ස මූලකාරණභාවෙන සමුට්ඨාපිකා පුරිමතණ්හා සමුදයසච්චං, උභින්නං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං, නිරොධපජානනා පටිපදා මග්ගසච්චන්ති එවං එකෙකපදුද්ධාරෙනාපි සබ්බධම්මෙ සම්මා සාමඤ්ච බුද්ධො. එස නයො සොතඝානජිව්හාකායමනෙසු. එතෙනෙව ච නයෙන රූපාදීනි ඡ ආයතනානි, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයො ඡ විඤ්ඤාණකායා, චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො ඡ ඵස්සා, චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනාදයො ඡ වෙදනා, රූපසඤ්ඤාදයො ඡ සඤ්ඤා, රූපසඤ්චෙතනාදයො ඡ චෙතනා, රූපතණ්හාදයො ඡ තණ්හාකායා, රූපවිතක්කාදයො ඡ විතක්කා, රූපවිචාරාදයො ඡ විචාරා, රූපක්ඛන්ධාදයො පඤ්චක්ඛන්ධා, දස කසිණානි, දස අනුස්සතියො, උද්ධුමාතකසඤ්ඤාදිවසෙන දස සඤ්ඤා, කෙසාදයො ද්වත්තිංසාකාරා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, කාමභවාදයො නව භවා, පඨමාදීනි චත්තාරි ඣානානි, මෙත්තාභාවනාදයො චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො, චතස්සො අරූපසමාපත්තියො, පටිලොමතො ජරාමරණාදීනි, අනුලොමතො අවිජ්ජාදීනි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානි ච යොජෙතබ්බානි.

තත්රායං එකපදයොජනා – ජරාමරණං දුක්ඛසච්චං, ජාති සමුදයසච්චං, උභින්නං නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධපජානනා පටිපදා මග්ගසච්චන්ති එවං එකෙකපදුද්ධාරෙන සබ්බධම්මෙ සම්මා සාමඤ්ච බුද්ධො අනුබුද්ධො පටිවිද්ධො. යං වා පන කිඤ්චි අත්ථි නෙය්යං නාම, සබ්බස්ස සම්මා සම්බුද්ධත්තා විමොක්ඛන්තිකඤාණවසෙන සම්මාසම්බුද්ධො. තෙසං පන විභාගො උපරි ආවි භවිස්සති. යස්මා පන සබ්බබුද්ධා සම්මාසම්බුද්ධගුණෙනාපි සමසමා, තස්මා සබ්බෙසම්පි වසෙන ‘‘සම්මාසම්බුද්ධා’’ති ආහ.

මොනෙනාති කාමඤ්හි මොනෙය්යපටිපදාසඞ්ඛාතෙන මග්ගඤාණමොනෙන මුනි නාම හොති, ඉධ පන තුණ්හීභාවං සන්ධාය ‘‘න මොනෙනා’’ති වුත්තං. මූළ්හරූපොති තුච්ඡරූපො. අවිද්දසූති අවිඤ්ඤූ. එවරූපො හි තුණ්හීභූතොපි මුනි නාම න හොති. අථ වා මොනෙය්යමුනි නාම න හොති, තුච්ඡභාවො ච පන අඤ්ඤාණී ච හොතීති අත්ථො. යො ච තුලංව පග්ගය්හාති යථා හි තුලං ගහෙත්වා ඨිතො අතිරෙකං චෙ හොති, හරති, ඌනං චෙ හොති, පක්ඛිපති; එවමෙව සො අතිරෙකං හරන්තො විය පාපං හරති පරිවජ්ජෙති, ඌනකෙ පක්ඛිපන්තො විය කුසලං පරිපූරෙති. එවඤ්ච පන කරොන්තො සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනසඞ්ඛාතං වරං උත්තමමෙව ආදාය පාපානි අකුසලකම්මානි පරිවජ්ජෙති ස මුනි නාමාති අත්ථො. තෙන සො මුනීති කස්මා පන සො මුනීති චෙ? යං හෙට්ඨා වුත්තකාරණං, තෙන සො මුනීති අත්ථො. යො මුනාති උභො ලොකෙති යො පුග්ගලො ඉමස්මිං ඛන්ධාදිලොකෙ තුලං ආරොපෙත්වා මිනන්තො විය ‘‘ඉමෙ අජ්ඣත්තිකා ඛන්ධා, ඉමෙ බාහිරා’’තිආදිනා නයෙන ඉමෙ උභො අත්ථෙ මුනාති. මුනි තෙන පවුච්චතීති තෙන පන කාරණෙන ‘‘මුනී’’ති වුච්චතියෙවාති අත්ථො.

අසතඤ්චාති ගාථාය අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – ය්වායං අකුසලකුසලප්පභෙදො, අසතඤ්ච සතඤ්ච ධම්මො, තං ‘‘අජ්ඣත්තං බහිද්ධා’’ති ඉමස්මිං සබ්බලොකෙ පවිචයඤාණෙන අසතඤ්ච සතඤ්ච ඤත්වා ධම්මං. තස්ස ඤාතත්තා එව, රාගාදිභෙදතො සත්තවිධං සඞ්ගං තණ්හාදිට්ඨිභෙදතො දුවිධං ජාලඤ්ච අතිච්ච අතික්කමිත්වා ඨිතො, සො තෙන මොනසඞ්ඛාතෙන පවිචයඤාණෙන සමන්නාගතත්තා මුනි. දෙවමනුස්සෙහි පූජිතොති ඉදං පනස්ස ථුතිවචනං. සො හි ඛීණාසවමුනිත්තා දෙවමනුස්සානං පූජාරහො හොති, තස්මා එවං වුත්තොති.

සල්ලන්ති මූලපදං. සත්ත සල්ලානීති ගණනපරිච්ඡෙදො. රාගසල්ලන්ති රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො ච පීළාජනකතාය අන්තොතුදනතාය දුන්නීහරණතාය සල්ලඤ්චාති රාගසල්ලං. දොසසල්ලාදීසුපි එසෙව නයො. අබ්බූළ්හසල්ලොති මූලපදං. අබ්බහිතසල්ලොති නීහටසල්ලො. උද්ධතසල්ලොති උද්ධං හටසල්ලො උද්ධරිතසල්ලො. සමුද්ධතසල්ලොති උපසග්ගවසෙන වුත්තො. උප්පාටිතසල්ලොති ලුඤ්චිතසල්ලො. සමුප්පාටිතසල්ලොති උපසග්ගවසෙනෙව.

සක්කච්චකාරීති දානාදීනං කුසලධම්මානං භාවනාය පුග්ගලස්ස වා දෙය්යධම්මස්ස වා සක්කච්චකරණවසෙන සක්කච්චකාරී. සතතභාවකරණෙන සාතච්චකාරී. අට්ඨිතකරණෙන අට්ඨිතකාරී. යථා නාම කකණ්ටකො ථොකං ගන්ත්වා ථොකං තිට්ඨති, න නිරන්තරං ගච්ඡති; එවමෙව යො පුග්ගලො එකදිවසං දානං දත්වා පූජං වා කත්වා ධම්මං වා සුත්වා සමණධම්මං වා කත්වා පුන චිරස්සං කරොති, තං න නිරන්තරං පවත්තෙති. සො ‘‘අසාතච්චකාරී, අනට්ඨිතකාරී’’ති වුච්චති. අයං එවං න කරොතීති අට්ඨිතකාරී. අනොලීනවුත්තිකොති නිරන්තරකරණසඞ්ඛාතස්ස විප්ඵාරස්ස භාවෙන න ලීනවුත්තිකොති අනොලීනවුත්තිකො. අනික්ඛිත්තච්ඡන්දොති කුසලකරණෙ වීරියච්ඡන්දස්ස අනික්ඛිත්තභාවෙන අනික්ඛිත්තච්ඡන්දො. අනික්ඛිත්තධුරොති වීරියධුරස්ස අනොරොපනෙන අනික්ඛිත්තධුරො, අනොසක්කිතමානසොති අත්ථො. යො තත්ථ ඡන්දො ච වායාමො චාති යො තෙසු කුසලධම්මෙසු කත්තුකම්යතාධම්මච්ඡන්දො ච පයත්තසඞ්ඛාතො වායාමො ච. උස්සහනවසෙන උස්සාහො ච. අධිමත්තුස්සහනවසෙන උස්සොළ්හී ච. වායාමො චෙසො පාරං ගමනට්ඨෙන. උස්සාහො චෙසො පුබ්බඞ්ගමනට්ඨෙන. උස්සොළ්හී චෙසො අධිමත්තට්ඨෙන. අප්පටිවානි චාති අනිවත්තනා ච. සති ච සම්පජඤ්ඤන්ති සරතීති සති. සම්පජානාතීති සම්පජඤ්ඤං, සමන්තතො පකාරෙහි ජානාතීති අත්ථො. සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං සප්පායසම්පජඤ්ඤං ගොචරසම්පජඤ්ඤං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති ඉමස්ස සම්පජානස්ස වසෙන භෙදො වෙදිතබ්බො. ආතප්පන්ති කිලෙසතාපනවීරියං. පධානන්ති උත්තමවීරියං. අධිට්ඨානන්ති කුසලකරණෙ පතිට්ඨාභාවො. අනුයොගොති අනුයුඤ්ජනං. අප්පමාදොති නප්පමජ්ජනං, සතියා අවිප්පවාසො.

ඉමං ලොකං නාසීසතීති මූලපදං. සකත්තභාවන්ති අත්තනො අත්තභාවං. පරත්තභාවන්ති පරලොකෙ අත්තභාවං. සකරූපවෙදනාදයො අත්තනො පඤ්චක්ඛන්ධෙ, පරරූපවෙදනාදයො ච පරලොකෙ පඤ්චක්ඛන්ධෙ. කාමධාතුන්ති කාමභවං. රූපධාතුන්ති රූපභවං. අරූපධාතුන්ති අරූපභවං. පුන රූපාරූපවසෙන දුකං දස්සෙතුං කාමධාතුං රූපධාතුං එකං කත්වා, අරූපධාතුං එකං කත්වා වුත්තං. ගතිං වාති පතිට්ඨානවසෙන පඤ්චගති වුත්තා. උපපත්තිං වාති නිබ්බත්තිවසෙන චතුයොනි වුත්තා. පටිසන්ධිං වාති තිණ්ණං භවානං ඝටනවසෙන පටිසන්ධි වුත්තා. භවං වාති කම්මභවවසෙන. සංසාරං වාති ඛන්ධාදීනං අබ්බොච්ඡින්නවසෙන. වට්ටං වාති තෙභූමකවට්ටං නාසීසතීති.

සද්ධම්මප්පජ්ජොතිකාය මහානිද්දෙසට්ඨකථාය

ගුහට්ඨකසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. දුට්ඨට්ඨකසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා

15. දුට්ඨට්ඨකෙ පඨමගාථායං තාව තත්ථ වදන්තීති භගවන්තං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච උපවදන්ති. දුට්ඨමනාපි එකෙ, අථොපි වෙ සච්චමනාති එකච්චෙ දුට්ඨචිත්තා, එකච්චෙ තථසඤ්ඤිනොපි හුත්වා තිත්ථියා තුට්ඨචිත්තා, යෙ තෙසං සුත්වා සද්දහිංසු, තෙ සච්චමනාති අධිප්පායො. වාදඤ්ච ජාතන්ති එතං අක්කොසවාදං උප්පන්නං. මුනි නො උපෙතීති අකාරකතාය ච අකුප්පනතාය ච බුද්ධමුනි න උපෙති. තස්මා මුනී නත්ථි ඛිලො කුහිඤ්චීති තෙන කාරණෙන අයං මුනි, රාගාදිඛිලෙහි නත්ථි ඛිලො කුහිඤ්චීති වෙදිතබ්බො.

දුට්ඨමනාති උප්පන්නෙහි දොසෙහි දූසිතචිත්තා. විරුද්ධමනාති තෙහි කිලෙසෙහි කුසලස්ස ද්වාරං අදත්වා ආවරිතචිත්තා. පටිවිරුද්ධමනාති උපසග්ගවසෙන පදං වඩ්ඪිතං. ආහතමනාති පටිඝෙන ආහතං චිත්තං එතෙසන්ති ආහතමනා. පච්චාහතමනාති උපසග්ගවසෙනෙව. ආඝාතිතමනාති විහිංසාවසෙන ආඝාතිතං මනං එතෙසන්ති ආඝාතිතමනා. පච්චාඝාතිතමනාති උපසග්ගවසෙනෙව. අථ වා ‘‘කොධවසෙන දුට්ඨමනා, උපනාහවසෙන පදුට්ඨමනා, මක්ඛවසෙන විරුද්ධමනා, පළාසවසෙන පටිවිරුද්ධමනා, දොසවසෙන ආහතපච්චාහතමනා, බ්යාපාදවසෙන ආඝාතිතපච්චාඝාතිතමනා. පච්චයානං අලාභෙන දුට්ඨමනා පදුට්ඨමනා, අයසෙන විරුද්ධමනා පටිවිරුද්ධමනා, ගරහෙන ආහතපච්චාහතමනා, දුක්ඛවෙදනාසමඞ්ගීභාවෙන ආඝාතිතපච්චාඝාතිතමනා’’ති එවමාදිනා නයෙන එකෙ වණ්ණයන්ති. උපවදන්තීති ගරහං උප්පාදෙන්ති. අභූතෙනාති අසංවිජ්ජමානෙන.

සද්දහන්තාති පසාදවසෙන සද්ධං උප්පාදෙන්තා. ඔකප්පෙන්තාති ගුණවසෙන ඔතරිත්වා අවකප්පයන්තා. අධිමුච්චන්තාති සම්පසාදනවසෙන සන්නිට්ඨානං කත්වා තෙසං කථං අධිවාසෙන්තා. සච්චමනාති තච්ඡමනා. සච්චසඤ්ඤිනොති තච්ඡසඤ්ඤිනො. තථමනාති අවිපරීතමනා. භූතමනාති භූතත්ථමනා. යාථාවමනාති නිච්චලමනා. අවිපරීතමනාති නිච්ඡයමනා. තත්ථ ‘‘සච්චමනා සච්චසඤ්ඤිනො’’ති සච්චවාදිගුණං, ‘‘තථමනා තථසඤ්ඤිනො’’ති සච්චසද්ධාගුණං, ‘‘භූතමනා භූතසඤ්ඤිනො’’ති ඨිතගුණං, ‘‘යාථාවමනා යාථාවසඤ්ඤිනො’’ති පච්චයිකගුණං, ‘‘අවිපරීතමනා අවිපරීතසඤ්ඤිනො’’ති අවිසංවාදගුණං කථිතන්ති ඤාතබ්බං.

පරතොඝොසොති අඤ්ඤෙසං සන්තිකා උප්පන්නසද්දො. අක්කොසොති ජාතිආදීසු දසසු අක්කොසෙසු අඤ්ඤතරො. යො වාදං උපෙතීති යො පුග්ගලො උපවාදං උපගච්ඡති. කාරකො වාති කතදොසො වා. කාරකතායාති දොසස්ස කතභාවෙන වුච්චමානොති කථියමානො. උපවදියමානොති දොසං උපවජ්ජමානො. කුප්පතීති කොපං කරොති.

ඛීලජාතතාපි නත්ථීති චිත්තබන්ධභාවචිත්තකචවරභාවසඞ්ඛාතං පටිඝඛිලං ජාතං අස්සාති ඛිලජාතො, තස්ස භාවො ඛිලජාතතා, තාපි නත්ථි න සන්ති. පඤ්චපි චෙතොඛිලාති කාමෙ අවීතරාගො, කායෙ අවීතරාගො, රූපෙ අවීතරාගො, යාවදත්ථං උදරාවදෙහකං භුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛං පස්සසුඛං මිද්ධසුඛං අනුයුත්තො විහරති, අඤ්ඤතරං දෙවනිකායං පණිධාය බ්රහ්මචරියං චරති ‘‘ඉමිනාහං සීලෙන වා වතෙන වා තපෙන වා බ්රහ්මචරියෙන වා දෙවො වා භවිස්සාමි, දෙවඤ්ඤතරො වා’’ති (ම. නි. 1.186) එවරූපා පඤ්චපි චිත්තස්ස බන්ධභාවකචවරභාවසඞ්ඛාතා චෙතොඛිලා නත්ථි.

16. ඉමඤ්ච ගාථං වත්වා භගවා ආනන්දත්ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘එවං ඛුංසෙත්වා වම්භෙත්වා වුච්චමානා භික්ඛූ, ආනන්ද, කිං වදන්තී’’ති, ‘‘න කිඤ්චි භගවා’’ති. ‘‘න, ආනන්ද, ‘අහං සීලවා’ති සබ්බත්ථ තුණ්හී භවිතබ්බං. ලොකෙ හි නාභාසමානං ජානන්ති, මිස්සං බාලෙහි පණ්ඩිත’’න්ති (සං. නි. 2.241) වත්වා ‘‘භික්ඛූ, ආනන්ද, තෙ මනුස්සෙ එවං පටිචොදෙන්තූ’’ති ධම්මදෙසනත්ථාය ‘‘අභූතවාදී නිරයං උපෙතී’’ති (ධ. ප. 306; උදා. 38; ඉතිවු. 48; සු. නි. 666) ඉමං ගාථං අභාසි. ථෙරො තං උග්ගහෙත්වා භික්ඛූ ආහ – ‘‘මනුස්සා තුම්හෙහි ඉමාය ගාථාය පටිචොදෙතබ්බා’’ති. භික්ඛූ තථා අකංසු. පණ්ඩිතමනුස්සා තුණ්හී අහෙසුං. රාජාපි රාජපුරිසෙ සබ්බත්ථ පෙසෙත්වා යෙසං ධුත්තානං ලඤ්ජං දත්වා තිත්ථියා තං මාරාපෙසුං, තෙ ගහෙත්වා නිග්ගය්හ තං පවත්තිං ඤත්වා තිත්ථියෙ පරිභාසි. මනුස්සාපි තිත්ථියෙ දිස්වා ලෙඩ්ඩුනා හනන්ති, පංසුනා ඔකිරන්ති ‘‘භගවතො අයසං උප්පාදෙසු’’න්ති. ආනන්දත්ථෙරො තං දිස්වා භගවතො ආරොචෙසි, භගවා ථෙරස්ස ඉමං ගාථමභාසි ‘‘සකඤ්හි දිට්ඨිං…පෙ… වදෙය්යා’’ති.

තස්ස අත්ථො – යායං දිට්ඨි තිත්ථියජනස්ස ‘‘සුන්දරිං මාරෙත්වා සමණානං සක්යපුත්තියානං අවණ්ණං පකාසෙත්වා එතෙනුපායෙන ලද්ධං සක්කාරං සාදියිස්සාමා’’ති සො තං දිට්ඨිං කථං අතික්කමෙය්ය? අථ ඛො සො අයසො තමෙව තිත්ථියජනං පච්චාගතො තං දිට්ඨිං අච්චෙතුං අසක්කොන්තං. යො වා සස්සතාදිවාදී, සොපි සකං දිට්ඨිං කථමච්චයෙය්ය, තෙන දිට්ඨිඡන්දෙන අනුනීතො තාය ච දිට්ඨිරුචියා නිවිට්ඨො, අපි ච ඛො පන සයං සමත්තානි පකුබ්බමානො අත්තනාව පරිපුණ්ණානි තානි දිට්ඨිගතානි කරොන්තො යථා ජානෙය්ය, තථෙව වදෙය්යාති.

අවණ්ණං පකාසයිත්වාති අගුණං පාකටං කත්වා. සක්කාරන්ති චතුන්නං පච්චයානං සක්කච්චකරණං. සම්මානන්ති චිත්තෙන බහුමානනං. පච්චාහරිස්සාමාති එතං ලාභාදිං නිබ්බත්තෙස්සාම. එවංදිට්ඨිකාති එවංලද්ධිකා. යථා තං ‘‘ලාභාදිං නිබ්බත්තෙස්සාමා’’ති එවං අයං ලද්ධි තෙසං අත්ථි, තථා ‘‘අත්ථි මෙ වුත්තප්පකාරො ධම්මො’’ති එතෙසං ඛමති චෙව රුච්චති ච, එවංසභාවමෙව වා තෙසං චිත්තං ‘‘අත්ථි මෙ චිත්ත’’න්ති. තදා තෙසං දිට්ඨි වා, දිට්ඨියා සහ ඛන්ති වා, දිට්ඨිඛන්තීහි සද්ධිං රුචි වා, දිට්ඨිඛන්තිරුචීහි සද්ධිං ලද්ධි වා, දිට්ඨිඛන්තිරුචිලද්ධීහි සද්ධිං අජ්ඣාසයො වා, දිට්ඨිඛන්තිරුචිලද්ධිඅජ්ඣාසයෙහි සද්ධිං අධිප්පායො වා හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘එවංදිට්ඨිකා…පෙ… එවංඅධිප්පායා’’ති ආහ. සකං දිට්ඨින්ති අත්තනො දස්සනං. සකං ඛන්තින්ති අත්තනො සහනං. සකං රුචින්ති අත්තනො රුචිං. සකං ලද්ධින්ති අත්තනො ලද්ධිං. සකං අජ්ඣාසයන්ති අත්තනො අජ්ඣාසයං. සකං අධිප්පායන්ති අත්තනො භාවං. අතික්කමිතුන්ති සමතික්කමිතුං. අථ ඛො ස්වෙව අයසොති සො එව අයසො එකංසෙන. තෙ පච්චාගතොති තෙසං පතිආගතො. තෙති සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනං.

අථ වාති අත්ථන්තරදස්සනං. සස්සතොති නිච්චො ධුවො. ලොකොති අත්තභාවො. ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤන්ති ඉදං එව තච්ඡං තථං, අඤ්ඤං තුච්ඡං. සමත්තාති සම්පුණ්ණා. සමාදින්නාති සම්මා ආදින්නා. ගහිතාති උපගන්ත්වා ගහිතා.

පරාමට්ඨාති සබ්බාකාරෙන පරාමසිත්වා ගහිතා. අභිනිවිට්ඨාති විසෙසෙන ලද්ධප්පතිට්ඨා. අසස්සතොති වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බො.

අන්තවාති සඅන්තො. අනන්තවාති වුද්ධිඅනන්තවා. තං ජීවන්ති සො ජීවො, ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතො. ජීවොති ච අත්තායෙව. තථාගතොති සත්තො, ‘‘අරහ’’න්ති එකෙ. පරං මරණාති මරණතො උද්ධං, පරලොකෙති අත්ථො. න හොති තථාගතො පරං මරණාති මරණතො උද්ධං න හොති. හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණාති මරණතො උද්ධං හොති ච න හොති ච. නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණාති උච්ඡෙදවසෙන නෙව හොති, තක්කිකවසෙන න න හොති.

සකාය දිට්ඨියාතිආදයො කරණවචනං. අල්ලීනොති එකීභූතො.

සයං සමත්තං කරොතීති අත්තනා ඌනභාවං මොචෙත්වා සම්මා අත්තං සමත්තං කරොති. පරිපුණ්ණන්ති අතිරෙකදොසං මොචෙත්වා සම්පුණ්ණං. අනොමන්ති හීනදොසං මොචෙත්වා අලාමකං. අග්ගන්ති ආදිං. සෙට්ඨන්ති පධානං නිද්දොසං. විසෙසන්ති ජෙට්ඨකං. පාමොක්ඛන්ති අධිකං. උත්තමන්ති විසෙසං න හෙට්ඨිමං. පවරං කරොතීති අතිරෙකෙන උත්තමං කරොති. අථ වා ‘‘ආසයදොසමොචනෙන අග්ගං, සංකිලෙසදොසමොචනෙන සෙට්ඨං, උපක්කිලෙසදොසමොචනෙන විසෙසං, පමත්තදොසමොචනෙන පාමොක්ඛං, මජ්ඣිමදොසමොචනෙන උත්තමං, උත්තමමජ්ඣිමදොසමොචනෙන පවරං කරොතී’’ති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. අයං සත්ථා සබ්බඤ්ඤූති අයං අම්හාකං සත්ථා සබ්බජානනවසෙන සබ්බඤ්ඤූ. අයං ධම්මො ස්වාක්ඛාතොති අයං අම්හාකං ධම්මො සුට්ඨු අක්ඛාතො. අයං ගණො සුප්පටිපන්නොති අයං අම්හාකං ගණො සුට්ඨු පටිපන්නො. අයං දිට්ඨි භද්දිකාති අයං අම්හාකං ලද්ධි සුන්දරා. අයං පටිපදා සුපඤ්ඤත්තාති අයං අම්හාකං පුබ්බභාගා අත්තන්ත පාදිපටිපදා සුට්ඨු පඤ්ඤත්තා. අයං මග්ගො නිය්යානිකොති අයං අම්හාකං නිය්යාමොක්කන්තිකො මග්ගො නිය්යානිකොති සයං සමත්තං කරොති.

කථෙය්ය ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති. භණෙය්ය ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති. දීපෙය්ය ‘‘අන්තවා ලොකො’’ති. වොහරෙය්ය නානාවිධෙන ගණ්හාපෙය්ය ‘‘හොති ච න ච හොතී’’ති.

17. අථ රාජා සත්තාහච්චයෙන තං කුණපං ඡඩ්ඩාපෙත්වා සායන්හසමයං විහාරං ගන්ත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා ආහ – ‘‘නනු, භන්තෙ, ඊදිසෙ අයසෙ උප්පන්නෙ මය්හම්පි ආරොචෙතබ්බං සියා’’ති? එවං වුත්තෙ භගවා ‘‘න, මහාරාජ, ‘අහං සීලවා ගුණසම්පන්නො’ති පරෙසං ආරොචෙතුං අරියානං පටිරූප’’න්ති වත්වා තස්සා අට්ඨුප්පත්තියා ‘‘යො අත්තනො සීලවතානීති අවසෙසගාථායො අභාසි.

තත්ථ සීලවතානීති පාතිමොක්ඛාදීනි සීලානි, ආරඤ්ඤිකාදීනි ධුතඞ්ගවතානි ච. අනානුපුට්ඨොති අපුච්ඡිතො. පාවාති වදති. අනරියධම්මං කුසලා තමාහු, යො ආතුමානං සයමෙව පාවාති යො එවං අත්තානං සයමෙව වදති, තස්ස තං වාදං ‘‘අනරියධම්මො එසො’’ති කුසලා එවං කථෙන්ති.

අත්ථි සීලඤ්චෙව වතඤ්චාති සීලනට්ඨෙන සීලඤ්චෙව අත්ථි, සමාදානට්ඨෙන වතඤ්ච අත්ථි, වතං න සීලන්ති වුත්තත්ථෙන වතං අත්ථි, තං න සීලං. කතමන්ති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. ඉධ භික්ඛු සීලවාතිආදයො වුත්තනයා එව. සංවරට්ඨෙනාති සංවරණට්ඨෙන, වීතික්කමද්වාරං පිදහනට්ඨෙන. සමාදානට්ඨෙනාති තං තං සික්ඛාපදං සම්මා ආදානට්ඨෙන. ආරඤ්ඤිකඞ්ගන්ති අරඤ්ඤෙ නිවාසො සීලං අස්සාති ආරඤ්ඤිකො, තස්ස අඞ්ගං ආරඤ්ඤිකඞ්ගං. පිණ්ඩපාතිකඞ්ගන්ති භික්ඛාසඞ්ඛාතානං පරආමිසපිණ්ඩානං පාතො පිණ්ඩපාතො, පරෙහි දින්නානං පිණ්ඩානං පත්තෙ නිපතනන්ති වුත්තං හොති. තං පිණ්ඩපාතං උඤ්ඡති තං තං කුලං උපසඞ්කමන්තො ගවෙසතීති පිණ්ඩපාතිකො, පිණ්ඩාය වා පතිතුං වතමෙතස්සාති පිණ්ඩපාතී. පතිතුන්ති චරිතුං. පිණ්ඩපාතී එව පිණ්ඩපාතිකො, තස්ස අඞ්ගං පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං. අඞ්ගන්ති කාරණං වුච්චති. තස්මා යෙන සමාදානෙන සො පිණ්ඩපාතිකො හොති, තස්සෙතං අධිවචනන්ති වෙදිතබ්බං. එතෙනෙව නයෙන රථිකාසුසානසඞ්කාරකූටාදීනං යත්ථ කත්ථචි පංසූනං උපරි ඨිතත්තා අබ්භුග්ගතට්ඨෙන තෙසු පංසුකූලමිවාති පංසුකූලං. අථ වා පංසු විය කුච්ඡිතභාවං උලතීති පංසුකූලං, කුච්ඡිතභාවං ගච්ඡතීති වුත්තං හොති. එවං ලද්ධනිබ්බචනස්ස පංසුකූලස්ස ධාරණං පංසුකූලං, පංසුකූලං සීලමස්සාති පංසුකූලිකො, පංසුකූලිකස්ස අඞ්ගං පංසුකූලිකඞ්ගං. සඞ්ඝාටිඋත්තරාසඞ්ගඅන්තරවාසකසඞ්ඛාතං තිචීවරං සීලමස්සාති තෙචීවරිකො, තෙචීවරිකස්ස අඞ්ගං තෙචීවරිකඞ්ගං. සපදානචාරිකඞ්ගන්ති දානං වුච්චති අවඛණ්ඩනං, අපෙතං දානතො අපදානං, අනවඛණ්ඩනන්ති අත්ථො. සහ අපදානෙන සපදානං, අවඛණ්ඩනවිරහිතං, අනුඝරන්ති වුත්තං හොති. සපදානං චරිතුං ඉදමස්ස සීලන්ති සපදානචාරී, සපදානචාරීයෙව සපදානචාරිකො, තස්ස අඞ්ගං සපදානචාරිකඞ්ගං. ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගන්ති ඛලූති පටිසෙධනත්ථෙ නිපාතො. පවාරිතෙන සතා පච්ඡා ලද්ධං භත්තං පච්ඡාභත්තං නාම, තස්ස පච්ඡාභත්තස්ස භොජනං පච්ඡාභත්තභොජනං, තස්මිං පච්ඡාභත්තභොජනෙ පච්ඡාභත්තසඤ්ඤං කත්වා පච්ඡාභත්තං සීලමස්සාති පච්ඡාභත්තිකො, න පච්ඡාභත්තිකො ඛලුපච්ඡාභත්තිකො, සමාදානවසෙන පටික්ඛිත්තාතිරිත්තභොජනස්සෙතං නාමං, තස්ස අඞ්ගං ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගං. නෙසජ්ජිකඞ්ගන්ති සයනං පටික්ඛිපිත්වා නිසජ්ජාය විහරිතුං සීලමස්සාති නෙසජ්ජිකො, තස්ස අඞ්ගං නෙසජ්ජිකඞ්ගං. යථාසන්ථතිකඞ්ගන්ති යදෙව සන්ථතං යථාසන්ථතං, ‘‘ඉදං තුය්හං පාපුණාතී’’ති එවං පඨමං උද්දිට්ඨසෙනාසනස්සෙතං අධිවචනං. තස්මිං යථාසන්ථතෙ විහරිතුං සීලමස්සාති යථාසන්ථතිකො, තස්ස අඞ්ගං යථාසන්ථතිකඞ්ගං. සබ්බානෙව පනෙතානි තෙන තෙන සමාදානෙන ධුතකිලෙසත්තා ධුතස්ස භික්ඛුනො අඞ්ගානි, කිලෙසධුනනතො වා ධුතන්ති ලද්ධවොහාරං ඤාණං අඞ්ගං එතෙසන්ති ධුතඞ්ගානි. අථ වා ධුතානි ච තානි පටිපක්ඛානං ධුනනතො අඞ්ගානි ච පටිපත්තියාතිපි ධුතඞ්ගානි. එවං තාවෙත්ථ අත්ථතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො. සබ්බානෙව චෙතානි සමාදානචෙතනාලක්ඛණානි. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘යො සමාදියති, සො පුග්ගලො. යෙන සමාදියති, චිත්තචෙතසිකා එතෙ ධම්මා. යා සමාදානචෙතනා, තං ධුතඞ්ගං. යං පටික්ඛිපති, තං වත්ථු’’න්ති (විසුද්ධි. 1.23).

සබ්බානෙව ච ලොලුප්පවිද්ධංසනරසානි, නිල්ලොලුප්පභාවපච්චුපට්ඨානානි, අප්පිච්ඡතාදිඅරියධම්මපදට්ඨානානි. එවමෙත්ථ ලක්ඛණාදීහි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

වීරියසමාදානම්පීති වීරියග්ගහණම්පි. කාමන්ති එකංසත්ථෙ නිපාතො. තචො ච න්හාරු චාති ඡවි ච න්හාරුවල්ලියො ච. අට්ඨි චාති සබ්බා අට්ඨියො ච. අවසිස්සතූති තිට්ඨතු. උපසුස්සතු මංසලොහිතන්ති සබ්බං මංසඤ්ච ලොහිතඤ්ච සුක්ඛතු. ‘‘තචො’’ති එකං අඞ්ගං, ‘‘න්හාරූ’’ති එකං, ‘‘අට්ඨී’’ති එකං, ‘‘උපසුස්සතු මංසලොහිත’’න්ති එකං අඞ්ගං. යං තන්ති උපරි වත්තබ්බපදෙන සම්බන්ධො. පුරිසථාමෙනාති පුරිසස්ස කායිකෙන බලෙන, බලෙනාති ඤාණබලෙන. වීරියෙනාති චෙතසිකඤාණවීරියතෙජෙන. පරක්කමෙනාති පරං පරං ඨානං අක්කමනෙන උස්සාහප්පත්තවීරියෙන. පත්තබ්බන්ති යං තං පාපුණිතබ්බං. න තං අපාපුණිත්වාති තං පත්තබ්බං අප්පත්වා. වීරියස්ස සණ්ඨානං භවිස්සතීති වුත්තප්පකාරස්ස වීරියස්ස සිථිලත්තං ඔසීදනං න භවිස්සති. ‘‘පට්ඨාන’’න්තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. චිත්තං පග්ගණ්හාතීති චිත්තං උස්සාහං ගණ්හාපෙති. පදහතීති පතිට්ඨාපෙති.

නාසිස්සන්ති න ඛාදිස්සාමි න භුඤ්ජිස්සාමි. න පිවිස්සාමීති යාගුපානාදීනි න පිවිස්සාමි. විහාරතො න නික්ඛමෙති සෙනාසනතො බහි න නික්ඛමෙය්යං. නපි පස්සං නිපාතෙස්සන්ති පස්සං මඤ්චෙ වා පීඨෙ වා භූමියං වා කටසන්ථරකෙ වා පාතනං ඨපනං න කරිස්සාමි. තණ්හාසල්ලෙ අනූහතෙති තණ්හාසඞ්ඛාතෙ කණ්ඩෙ අනුද්ධටෙ, අවිගතෙති අත්ථො.

ඉමං පල්ලඞ්කන්ති සමන්තතො ආභුජිතං ඌරුබද්ධාසනං. න භින්දිස්සාමීති න විජහිස්සාමි. යාව මෙ න අනුපාදායාති චතූහි උපාදානෙහි ගහණං අග්ගහෙත්වා. ආසවෙහීති කාමාසවාදීහි චතූහි ආසවෙහි. විමුච්චිස්සතීති සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා න මුච්චිස්සති. න තාවාහං ඉමම්හා ආසනා වුට්ඨහිස්සාමීති ආදිං කත්වා යාව රුක්ඛමූලා නික්ඛමිස්සාමීති ඔකාසවසෙන වුත්තා. ඉමස්මිඤ්ඤෙව පුබ්බණ්හසමයං අරියධම්මං ආහරිස්සාමීති ආදිං කත්වා යාව ගිම්හෙති කාලවසෙන වුත්තා. පුරිමෙ වයොඛන්ධෙතිආදයො වයවසෙන වුත්තා. තත්ථ ආසනා න වුට්ඨහිස්සාමීති නිසින්නාසනා න උට්ඨහිස්සාමි. අඩ්ඪයොගාති නිකුණ්ඩගෙහා. පාසාදාති දීඝපාසාදා. හම්මියාති මුණ්ඩච්ඡදනගෙහා. ගුහායාති පංසුගුහාය. ලෙණාති මරියාදඡින්නච්ඡිද්දා පබ්බතලෙණා. කුටියාති උල්ලිත්තාදිකුටියා. කූටාගාරාති කණ්ණිකං ආරොපෙත්වා කතගෙහතො. අට්ටාති ද්වාරට්ටාලකා. මාළාති වට්ටගෙහා. උද්දණ්ඩො නාම එකො පතිස්සයවිසෙසො. ‘‘තිඡදනගෙහො’’තිපි එකෙ. උපට්ඨානසාලාති සන්නිපාතසාලා භොජනසාලා වා. මණ්ඩපාදයො පාකටායෙව. අරියධම්මන්ති අනවජ්ජධම්මං, අරියානං වා බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං ධම්මං. ආහරිස්සාමීති මම චිත්තසමීපං ආනයිස්සාමි සීලෙන. සමාහරිස්සාමීති විසෙසෙන ආනයිස්සාමි සමාධිනා. අධිගච්ඡිස්සාමීති පටිලාභවසෙන ගමිස්සාමි තදඞ්ගෙන. ඵස්සයිස්සාමීති ඵුසිස්සාමි මග්ගෙන. සච්ඡිකරිස්සාමීති පච්චක්ඛං කරිස්සාමි ඵලෙන. අථ වා සොතාපත්තිමග්ගෙන ආහරිස්සාමි. සකදාගාමිමග්ගෙන සමාහරිස්සාමි, අනාගාමිමග්ගෙන අධිගච්ඡිස්සාමි, අරහත්තමග්ගෙන ඵස්සයිස්සාමි, පච්චවෙක්ඛණෙන සච්ඡිකරිස්සාමි. ද්වීසුපි නයෙසු ඵස්සයිස්සාමීති නාමකායෙන නිබ්බානං ඵුසිස්සාමීති අත්ථො.

අපුට්ඨොති මූලපදං, තස්ස අපුච්ඡිතොති අත්ථො. අපුච්ඡිතොති අජානාපිතො. අයාචිතොති අනායාචිතො. අනජ්ඣෙසිතොති අනාණාපිතො, ‘‘න ඉච්ඡිතො’’ති එකෙ. අපසාදිතොති න පසාදාපිතො. පාවදතීති කථයති. අහමස්මීති අහං අස්මි භවාමි. ජාතියා වාති ඛත්තියබ්රාහ්මණජාතියා වා. ගොත්තෙන වාති ගොතමාදිගොත්තෙන වා. කොලපුත්තියෙන වාති කුලපුත්තභාවෙන වා. වණ්ණපොක්ඛරතාය වාති සරීරසුන්දරතාය වා. ධනෙන වාති ධනසම්පත්තියා වා. අජ්ඣෙනෙන වාති අජ්ඣායකරණෙන වා. කම්මායතනෙන වාති කම්මමෙව කම්මායතනං, තෙන කම්මායතනෙන, කසිගොරක්ඛකම්මාදිනා වා. සිප්පායතනෙන වාති ධනුසිප්පාදිනා වා. විජ්ජාට්ඨානෙන වාති අට්ඨාරසවිජ්ජාට්ඨානෙන වා. සුතෙන වාති බහුස්සුතගුණෙන වා. පටිභානෙන වාති කාරණාකාරණපටිභානසඞ්ඛාතඤාණෙන වා. අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා වත්ථුනාති ජාතිආදීනං එකෙකෙන වත්ථුනා වා.

උච්චා කුලාති ඛත්තියබ්රාහ්මණකුලා, එතෙන ජාතිගොත්තමහත්තං දීපෙති. මහාභොගකුලාති ගහපතිමහාසාලකුලා, එතෙන අඩ්ඪමහත්තං දීපෙති. උළාරභොගකුලාති අවසෙසවෙස්සාදිකුලා, එතෙන පහූතජාතරූපරජතාදිං දීපෙති. චණ්ඩාලාපි හි උළාරභොගා හොන්ති. ඤාතොති පාකටො. යස්සස්සීති පරිවාරසම්පන්නො. සුත්තන්තිකොති සුත්තන්තෙ නියුත්තො. විනයධරොති විනයපිටකධරො. ධම්මකථිකොති ආභිධම්මිකො. ආරඤ්ඤිකොතිආදයො ධුතඞ්ගපුබ්බඞ්ගමපටිපත්තිදස්සනත්ථං වුත්තා. පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභීතිආදයො රූපාරූපඅට්ඨසමාපත්තියො දස්සෙත්වා පටිවෙධදස්සනවසෙන වුත්තා. පාවදතීති මූලපදං. කථෙතීති ‘‘පිටකාචරියොස්මී’’ති කථයති. භණතීති ‘‘ධුතඞ්ගිකොම්හී’’ති පාකටං කරොති. දීපයතීති ‘‘රූපජ්ඣානං ලාභීම්හී’’ති පරිදීපයති. වොහරතීති ‘‘අරූපජ්ඣානං ලාභීම්හී’’ති වාක්යභෙදං කරොති.

ඛන්ධකුසලාති පඤ්චසු ඛන්ධෙසු සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණෙසු ඡෙකා, ඤාතතීරණපහානවසෙන කුසලාති අත්ථො. ධාතුආයතනපටිච්චසමුප්පාදාදීසුපි එසෙව නයො. නිබ්බානකුසලාති නිබ්බානෙ ඡෙකා. අනරියානන්ති න අරියානං. එසො ධම්මොති එසො සභාවො. බාලානන්ති අපණ්ඩිතානං. අසප්පුරිසානන්ති න සොභනපුරිසානං. අත්තාති අත්තානං.

18. සන්තොති රාගාදිකිලෙසූපසමෙන සන්තො. තථා අභිනිබ්බුතත්තො. ඉති’හන්ති සීලෙසු අකත්ථමානොති ‘‘අහමස්මි සීලසම්පන්නො’’තිආදිනා නයෙන ඉති සීලෙසු අකත්ථමානො, සීලනිමිත්තං අත්තුපනායිකං වාචං අභාසමානොති වුත්තං හොති. තමරියධම්මං කුසලා වදන්තීති තස්ස තං අකත්ථනං ‘‘අරියධම්මො එසො’’ති බුද්ධාදයො ඛන්ධාදිකුසලා වදන්ති. යස්සුස්සදා නත්ථි කුහිඤ්චි ලොකෙති යස්ස ඛීණාසවස්ස රාගාදයො සත්තුස්සදා කුහිඤ්චි ලොකෙ නත්ථි. තස්ස තං අකත්ථනං ‘‘අරියධම්මො එසො’’ති එවං කුසලා වදන්තීති සම්බන්ධො.

සන්තොති මූලපදං. රාගස්ස සමිතත්තාති රඤ්ජනලක්ඛණස්ස රාගස්ස සමිතභාවෙන. දොසාදීසුපි එසෙව නයො. විජ්ඣාතත්තාති සබ්බපරිළාහානං ඣාපිතත්තා. නිබ්බුතත්තාති සබ්බසන්තාපානං නිබ්බාපිතභාවෙන. විගතත්තාති සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරානං විගතභාවෙන දූරභාවෙන. පටිපස්සද්ධත්තාති සබ්බාකාරෙන අභබ්බුප්පත්තිකභාවෙන. සත්තන්නං ධම්මානං භින්නත්තා භික්ඛූති උපරි වත්තබ්බානං සත්තධම්මානං භින්දිත්වා ඨිතභාවෙන භික්ඛු. සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසොති ඉමෙ තයො කිලෙසා සොතාපත්තිමග්ගෙන භින්නා, රාගො දොසොති ඉමෙ ද්වෙ කිලෙසා ඔළාරිකා සකදාගාමිමග්ගෙන භින්නා, තෙ එව අණුසහගතා අනාගාමිමග්ගෙන භින්නා, මොහො මානොති ඉමෙ ද්වෙ කිලෙසා අරහත්තමග්ගෙන භින්නා. අවසෙසෙ කිලෙසෙ දස්සෙතුං ‘‘භින්නාස්ස හොන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා’’ති ආහ. සංකිලෙසිකාති කිලෙසපච්චයා. පොනොභවිකාති පුනබ්භවදායිකා. සදරාති කිලෙසදරථා එත්ථ සන්තීති සදරා. ‘‘සද්දරා’’තිපි පාඨො, සහදරථාති අත්ථො. දුක්ඛවිපාකාති ඵලකාලෙ දුක්ඛදායිකා. ආයතිං ජාතිජරාමරණියාති අනාගතෙ ජාතිජරාමරණස්ස පච්චයා.

පජ්ජෙන කතෙන අත්තනාති ගාථාය අයං පිණ්ඩත්ථො – යො අත්තනා භාවිතෙන මග්ගෙන පරිනිබ්බානං ගතො, කිලෙසපරිනිබ්බානං පත්තො, පරිනිබ්බානගතත්තා එව ච විතිණ්ණකඞ්ඛො, විපත්තිසම්පත්තිහානිවුද්ධිඋච්ඡෙදසස්සතඅපුඤ්ඤපුඤ්ඤප්පභෙදං භවඤ්ච විභවඤ්ච විප්පහාය මග්ගවාසං වුසිතවා ඛීණපුනබ්භවොති එතෙසං ථුතිවචනානං අරහො සො භික්ඛූති.

ඉතිහන්ති, ඉදහන්තීති දුවිධො පාඨො. ඉතීති පදසන්ධිආදයො සන්ධාය ‘‘ඉදහ’’න්ති පාඨං න රොචෙන්ති. තත්ථ ඉතීති යං වුත්තං. පදසන්ධීති පදානං සන්ධි පදසන්ධි, පදඝටනන්ති අත්ථො. පදසංසග්ගොති පදානං එකීභාවො. පදපාරිපූරීති පදානං පරිපූරණං ද්වින්නං පදානං එකීභාවො. අක්ඛරසමවායොති එකීභූතොපි අපරිපුණ්ණොපි හොති, අයං න එවං. අක්ඛරානං සමවායො සන්නිපාතො හොතීති දස්සනත්ථං ‘‘අක්ඛරසමවායො’’ති ආහ. බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාති බ්යඤ්ජනසමුච්චයො පදමීති වුත්තානං බ්යඤ්ජනානං අත්ථබ්යඤ්ජනානං අත්ථබ්යත්තිකාරණානං වා මධුරභාවත්තා පාඨස්ස මුදුභාවො. පදානුපුබ්බතා මෙතන්ති පදානං අනුපුබ්බභාවො පදානුපුබ්බතා, පදපටිපාටිභාවොති අත්ථො. මෙතන්ති එතං. කතමන්ති චෙ? ඉතීති ඉදං. මෙතන්ති එත්ථ ම-කාරො පදසන්ධිවසෙන වුත්තො. කත්ථී හොතීති ‘‘අහමස්මි සීලසම්පන්නො’’ති අත්තානං උක්කංසෙත්වා කථනසීලො හොති. කත්ථතීති වුත්තනයෙන කථයති. විකත්ථතීති විවිධා කථයති. කත්ථනාති කථනා. ආරතොති දූරතො රතො. විරතොති ඨානසඞ්කන්තිවසෙන විගතභාවෙන රතො. පටිවිරතොති තතො නිවත්තිත්වා සබ්බාකාරෙන වියුත්තො හුත්වා රතො. තත්ථ පිසාචං විය දිස්වා පලාතො ආරතො. හත්ථිම්හි මද්දන්තෙ විය පරිධාවිත්වා ගතො විරතො. යොධසම්පහාරං විය පොථෙත්වා මද්දෙත්වා ගතො පටිවිරතො.

ඛීණාසවස්සාති ඛීණකිලෙසාසවස්ස. කම්මුස්සදොති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරඅපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතානං කම්මානං උස්සදො උස්සන්නතා. යස්සිමෙති යස්ස ඛීණාසවස්ස ඉමෙ උස්සදා.

19. එවං ඛීණාසවපටිපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි දිට්ඨිගතිකානං තිත්ථියානං පටිපත්තිඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පකප්පිතා සඞ්ඛතා’’ති. තත්ථ පකප්පිතාති පරිකප්පිතා. සඞ්ඛතාති පච්චයාභිසඞ්ඛතා. යස්සාති යස්ස කස්සචි දිට්ඨිගතිකස්ස. ධම්මාති දිට්ඨියො. පුරක්ඛතාති පුරතො කතා. සන්තීති සංවිජ්ජන්ති. අවීවදාතාති අවොදාතා. යදත්තනි පස්සති ආනිසංසං, තං නිස්සිතො කුප්පපටිච්චසන්තින්ති යස්සෙතෙ දිට්ඨිධම්මා ‘පුරක්ඛතා අවොදාතා සන්ති, සො එවංවිධො යස්මා අත්තනි තස්සා දිට්ඨියා දිට්ඨධම්මිකඤ්ච සක්කාරාදිං, සම්පරායිකඤ්ච ගතිවිසෙසාදිං ආනිසංසං සම්පස්සති, තස්මා තඤ්ච ආනිසංසං, තඤ්ච කුප්පතාය ච පටිච්චසමුප්පන්නතාය ච සම්මුතිසන්තිතාය ච කුප්පපටිච්චසන්තිසඞ්ඛාතං දිට්ඨිං නිස්සිතො ච හොති. සො තං නිස්සිතත්තා අත්තානං වා උක්කංසෙය්ය, පරෙ වා වම්භෙය්ය අභූතෙහිපි ගුණදොසෙහි.

සඞ්ඛතාති මූලපදං. සඞ්ඛතාති පච්චයෙහි සමාගන්ත්වා කතා. උපසග්ගවසෙන පදං වඩ්ඪිතං. අභිසඞ්ඛතාති පච්චයෙහි අභිකතා. සණ්ඨපිතාති පච්චයවසෙනෙව සම්මා ඨපිතා. අනිච්චාති හුත්වා අභාවෙන. පටිච්චසමුප්පන්නාති වත්ථාරම්මණං පටිච්ච උප්පන්නා. ඛයධම්මාති කමෙන ඛයසභාවා. වයධම්මාති පවත්තිවසෙන පරිහායනසභාවා. විරාගධම්මාති අනිවත්තී හුත්වා විගච්ඡනසභාවා. නිරොධධම්මාති නිරුජ්ඣනසභාවා, අනුප්පත්තිධම්මා හුත්වා නිරුජ්ඣනසභාවාති අත්ථො. දිට්ඨිගතිකස්සාති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨියො ගහෙත්වා ඨිතපුග්ගලස්ස.

පුරෙක්ඛාරාති පුරෙ කතා. තණ්හාධජොති උස්සාපිතට්ඨෙන තණ්හාධජො, තණ්හාපටාකා අස්ස අත්ථීති තණ්හාධජො. පුරෙචාරිකට්ඨෙන තණ්හා එව කෙතු අස්සාති තණ්හාකෙතු. තණ්හාධිපතෙය්යොති ඡන්දාධිපතිවසෙන, තණ්හා අධිපතිතො ආගතාති වා තණ්හාධිපතෙය්යො, තණ්හාධිපති වා එතස්ස අත්ථීති තණ්හාධිපතෙය්යො. දිට්ඨිධජාදීසුපි එසෙව නයො. අවොදාතාති අපරිසුද්ධා. සංකිලිට්ඨාති සයං කිලිට්ඨා. සංකිලෙසිකාති තපනීයා.

ද්වෙ ආනිසංසෙ පස්සතීති ද්වෙ ගුණෙ දක්ඛති. දිට්ඨධම්මිකඤ්ච ආනිසංසන්ති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ පච්චක්ඛධම්මානිසංසඤ්ච. සම්පරායිකන්ති පරලොකෙ පත්තබ්බං ආනිසංසඤ්ච. යංදිට්ඨිකො සත්ථා හොතීති සත්ථා යථාලද්ධිකො භවති. තංදිට්ඨිකා සාවකා හොන්තීති තස්ස වචනං සුණන්තා සාවකාපි තථාලද්ධිකා හොන්ති. සක්කරොන්තීති සක්කාරප්පත්තං කරොන්ති. ගරුං කරොන්තීති ගරුකාරප්පත්තං කරොන්ති. මානෙන්තීති මනසා පියායන්ති. පූජෙන්තීති චතුපච්චයාභිහාරපූජාය පූජෙන්ති. අපචිතිං කරොන්තීති අපචිතිප්පත්තං කරොන්ති. තත්ථ යස්ස චත්තාරො පච්චයෙ සක්කරිත්වා සුඅභිසඞ්ඛතෙ පණීතෙ කත්වා දෙන්ති, සො සක්කතො. යස්මිං ගරුභාවං පට්ඨපෙත්වා දෙන්ති, සො ගරුකතො. යං මනසා පියායන්ති, සො මානිතො. යස්ස සබ්බම්පෙතං කරොන්ති, සො පූජිතො. යස්ස අභිවාදනපච්චුපට්ඨානඅඤ්ජලිකම්මාදිවසෙන පරමනිපච්චකාරං කරොන්ති, සො අපචිතො. කෙචි ‘‘සක්කරොන්ති කායෙන, ගරුං කරොන්ති වාචාය, මානෙන්ති චිත්තෙන, පූජෙන්ති ලාභෙනා’’ති වණ්ණයන්ති. අලං නාගත්තාය වාති නාගභාවාය නාගරාජභාවාය වා අලං පරියත්තං. සුපණ්ණත්තාය වාති සුපණ්ණරාජභාවාය. යක්ඛත්තාය වාති යක්ඛසෙනාපතිභාවාය. අසුරත්තාය වාති අසුරභාවාය. ගන්ධබ්බත්තාය වාති ගන්ධබ්බදෙවඝටෙ නිබ්බත්තභාවාය. මහාරාජත්තාය වාති චතුන්නං මහාරාජානං අඤ්ඤතරභාවාය. ඉන්දත්තාය වාති සක්කභාවාය. බ්රහ්මත්තාය වාති බ්රහ්මකායිකාදීනං අඤ්ඤතරභාවාය. දෙවත්තාය වාති සම්මුතිදෙවාදීනං අඤ්ඤතරභාවාය. සුද්ධියාති පරිසුද්ධභාවාය අලං පරියත්තං. විසුද්ධියාති සබ්බමලරහිතඅච්චන්තපරිසුද්ධභාවාය. පරිසුද්ධියාති සබ්බාකාරෙන පරිසුද්ධභාවාය.

තත්ථ තිරච්ඡානයොනියං අධිපච්චත්තං සුද්ධියා. දෙවලොකෙ අධිපච්චත්තං විසුද්ධියා. බ්රහ්මලොකෙ අධිපච්චත්තං පරිසුද්ධියා. චතුරාසීතිකප්පසහස්සානි අතික්කමිත්වා මුච්චනත්ථං මුත්තියා. අන්තරායාභාවෙන මුච්චනත්ථං විමුත්තියා. සබ්බාකාරෙන මුත්තියා පරිමුත්තියා. සුජ්ඣන්තීති තස්මිං සමයෙ පබ්බජිතභාවෙන සුද්ධිං පාපුණන්ති. විසුජ්ඣන්තීති පබ්බජ්ජං ගහෙත්වා පටිපත්තියා යුත්තභාවෙන විවිධෙන සුජ්ඣන්ති. පරිසුජ්ඣන්තීති නිප්ඵත්තිං පාපෙත්වා සබ්බාකාරෙන සුජ්ඣන්ති. මුච්චන්ති තෙසං සමයන්තරධම්මෙන. විමුච්චන්ති එතස්ස සත්ථුනො ඔවාදෙන. පරිමුච්චන්ති එතස්ස සත්ථුනො අනුසාසනෙන. සුජ්ඣිස්සාමීතිආදයො අනාගතවසෙන වුත්තා. ආයතිං ඵලපාටිකඞ්ඛීති අනාගතෙ විපාකඵලමාකඞ්ඛමානො. ඉදං දිට්ඨිගතිකානං ඉච්ඡාමත්තං. දිට්ඨිගතඤ්හි ඉජ්ඣමානං නිරයං වා තිරච්ඡානයොනිං වා නිප්ඵාදෙති.

අච්චන්තසන්තීති අතිඅන්තනිස්සරණසන්ති. තදඞ්ගසන්තීති පඨමජ්ඣානාදිගුණඞ්ගෙන නීවරණාදිඅගුණඞ්ගං සමෙතීති ඣානං තදඞ්ගසන්ති. සම්මුතිසන්තීති සමාහාරවසෙන දිට්ඨිසන්ති. තා විභාගතො දස්සෙතුං ‘‘කතමා අච්චන්තසන්තී’’තිආදිමාහ. අමතං නිබ්බානන්ති එවමාදයො හෙට්ඨා වුත්තත්ථායෙව. පඨමං ඣානං සමාපන්නස්ස නීවරණා සන්තා හොන්තීති එවමාදයො අන්තො අප්පනායං අතිසයවසෙන වුත්තා. අපි ච සම්මුතිසන්ති ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතා, සන්තීති ඉතරෙ ද්වෙ සන්තියො පටික්ඛිපිත්වා සම්මුතිසන්තිමෙව දීපෙති. කුප්පසන්තින්ති විපාකජනකවසෙන පරිවත්තනවසෙන චලසන්තිං. පකුප්පසන්තින්ති විසෙසෙන චලසන්තිං. එරිතසන්තින්ති කම්පනසන්තිං. සමෙරිතසන්තින්ති විසෙසෙන කම්පිතසන්තිං. චලිතසන්තින්ති තස්සෙව වෙවචනං. ඝට්ටිතසන්තින්ති පීළිතසන්තිං. සන්තිං නිස්සිතොති දිට්ඨිසඞ්ඛාතං සන්තිං නිස්සිතො. අස්සිතොති ආසිතො විසෙසෙන නිස්සිතො. අල්ලීනොති එකීභූතො.

20. එවං නිස්සිතෙ තාව ‘‘දිට්ඨීනිවෙසා…පෙ… ආදියතී ච ධම්ම’’න්ති තත්ථ දිට්ඨීනිවෙසාති ඉදංසච්චාභිනිවෙසසඞ්ඛාතානි දිට්ඨිනිවෙසනානි. න හි ස්වාතිවත්තාති සුඛෙන අතිවත්තිතබ්බා න හොන්ති. ධම්මෙසු නිච්ඡෙය්ය සමුග්ගහීතන්ති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතෙසු තං තං සමුග්ගහිතං අභිනිවිට්ඨධම්මං නිච්ඡිනිත්වා පවත්තා දිට්ඨිනිවෙසා න හි ස්වාතිවත්තාති වුත්තං හොති. තස්මා නරො තෙසු නිවෙසනෙසු, නිරස්සතී ආදියතී ච ධම්මන්ති යස්මා න හි ස්වාතිවත්තා, තස්මා නරො තෙසුයෙව දිට්ඨිනිවෙසනෙසු අජසීලගොසීලකුක්කුරසීලපඤ්චාතපමරුප්පපාතඋක්කුටිකප්පධානකණ්ටකාපස්සයාදිභෙදං සත්ථාරං ධම්මක්ඛානං ගණාදිභෙදඤ්ච තං තං ධම්මං නිරස්සති ච ආදියති ච ජහති ච ගණ්හාති ච වනමක්කටො විය තං තං සාඛන්ති වුත්තං හොති.

එවං නිරස්සන්තො ච ආදියන්තො ච අනවට්ඨිතචිත්තත්තා අසන්තෙහිපි ගුණදොසෙහි අත්තනො වා පරස්ස වා යසායසං උප්පාදෙය්ය. දුරතිවත්තාති අතික්කමිතුං දුක්ඛා. දුත්තරාති දුඋත්තරා. දුප්පතරා දුස්සමතික්කමා දුබ්බිනිවත්තාති උපසග්ගෙන වඩ්ඪිතා.

නිච්ඡිනිත්වාති සස්සතවසෙන නිච්ඡයං කත්වා. විනිච්ඡිනිත්වාති අත්තවසෙන නානාවිධෙන විනිච්ඡයං කත්වා. විචිනිත්වාති පරියෙසිත්වා. පවිචිනිත්වාති අත්තනියවසෙන සබ්බාකාරෙන පරියෙසිත්වා. ‘‘නිචිනිත්වා විච්චිනිත්වා’’තිපි පාඨො. ඔධිග්ගාහොති අවධියිත්වා ගාහො. බිලග්ගාහොති කොට්ඨාසවසෙන ගාහො ‘‘බිලසො විභජිත්වා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.378; ම. නි. 1.111) විය. වරග්ගාහොති උත්තමගාහො. කොට්ඨාසග්ගාහොති අවයවවසෙන ගාහො. උච්චයග්ගාහොති රාසිවසෙන ගාහො. සමුච්චයග්ගාහොති කොට්ඨාසවසෙන රාසිවසෙන ච ගාහො. ඉදං සච්චන්ති ඉදමෙව සභාවං. තච්ඡන්ති තථභාවං අවිපරීතසභාවං. තථන්ති විපරිණාමරහිතං. භූතන්ති විජ්ජමානං. යාථාවන්ති යථාසභාවං. අවිපරීතන්ති න විපරීතං.

නිරස්සතීති නිඅස්සති වික්ඛිපති. පරවිච්ඡින්දනාය වාති පරෙහි විස්සජ්ජාපනෙන. අනභිසම්භුණන්තො වාති අසම්පාපුණන්තො වා අසක්කොන්තො වා විස්සජ්ජෙති. පරො විච්ඡින්දෙතීති අඤ්ඤො වියොගං කරොති. නත්ථෙත්ථාති නත්ථි එත්ථ. සීලං අනභිසම්භුණන්තොති සීලං අසම්පාදෙන්තො. සීලං නිරස්සතීති සීලං විස්සජ්ජෙති. ඉතො පරෙසුපි එසෙව නයො.

21. යො පනායං සබ්බදිට්ඨිගතාදිදොසධුනනාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතත්තා ධොනො, තස්ස ධොනස්ස හි…පෙ… අනූපයො සො. කිං වුත්තං හොති? ධොනධම්මසමන්නාගමා ධොනස්ස ධුතසබ්බපාපස්ස අරහතො කත්ථචි ලොකෙ තෙසු තෙසු භවෙසු සංකප්පනා දිට්ඨි නත්ථි. සො තස්සා දිට්ඨියා අභාවා, යාය ච අත්තනා කතං පාපකම්මං පටිච්ඡාදෙන්තා තිත්ථියා මායාය වා මානෙන වා එවං අගතිං ගච්ඡන්ති, තම්පි මායඤ්ච මානඤ්ච පහාය ධොනො රාගාදීනං දොසානං කෙන ගච්ඡෙය්ය, දිට්ඨධම්මෙ සම්පරායෙ වා නිරයාදීසු ගතිවිසෙසෙසු කෙන සඞ්ඛං ගච්ඡෙය්ය, අනූපයො සො, සො හි තණ්හාදිට්ඨිඋපයානං ද්වින්නං අභාවෙන අනූපයොති.

කිං කාරණාති කෙන කාරණෙන. ධොනා වුච්චති පඤ්ඤාති ධොනා ඉති කිංකාරණා පඤ්ඤා කථීයති. තාය පඤ්ඤාය කායදුච්චරිතන්ති තාය වුත්තප්පකාරාය පඤ්ඤාය කායතො පවත්තං දුට්ඨු කිලෙසපූතිකත්තා වා චරිතන්ති කායදුච්චරිතං. ධූතඤ්ච ධොතඤ්චාති කම්පිතඤ්ච ධොවිතඤ්ච. සන්ධොතඤ්චාති සම්මා ධොවිතඤ්ච. නිද්ධොතඤ්චාති විසෙසෙන සුට්ඨු නිද්ධොතඤ්ච. රාගො ධුතො චාතිආදයො චතුන්නං මග්ගානං වසෙන යොජෙතබ්බා.

සම්මාදිට්ඨියා මිච්ඡාදිට්ඨි ධුතා චාති මග්ගසම්පයුත්තාය සම්මාදිට්ඨියා මිච්ඡාදිට්ඨි කම්පිතා චලිතා ධොවිතා. සම්මාසඞ්කප්පාදීසුපි එසෙව නයො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සම්මාදිට්ඨිකස්ස, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාදිට්ඨි නිජ්ජිණ්ණා හොතී’’ති සුත්තං (අ. නි. 10.106; දී. නි. 3.360) විත්ථාරෙතබ්බං. සම්මාඤාණෙනාති මග්ගසම්පයුත්තඤාණෙන, පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන වා. මිච්ඡාඤාණන්ති විපරීතඤාණං අයාථාවඤාණං, පාපකිරියාසු උපචින්තාවසෙන පාපං කත්වා ‘‘සුකතං මයා’’ති පච්චවෙක්ඛණාකාරෙන ච උප්පන්නො මොහො. සම්මාවිමුත්තියා මිච්ඡාවිමුත්තීති සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා විපරීතා අයාථාවවිමුත්තියෙව චෙතොවිමුත්තිසඤ්ඤිතා.

අරහා ඉමෙහි ධොනෙය්යෙහි ධම්මෙහීති රාගාදීහි කිලෙසෙහි දූරෙ ඨිතො අරහා ඉමෙහි වුත්තප්පකාරෙහි කිලෙසධොවනෙහි ධම්මෙහි උපෙතො හොති. ධොනොති ධොනො පුග්ගලො, තෙනෙව ‘‘සො ධුතරාගො’’තිආදයො ආහ.

මායා වුච්චති වඤ්චනිකාචරියාති වඤ්චනකිරියං වඤ්චනකරණං අස්සා අත්ථීති වඤ්චනිකාචරියා. තස්ස පටිච්ඡාදනහෙතූති තෙසං දුච්චරිතානං අප්පකාසනකාරණා. පාපිකං ඉච්ඡං පණිදහතීති ලාමකං පත්ථනං පතිට්ඨාපෙති. ‘‘මා මං ජඤ්ඤා’’ති ඉච්ඡතීති ‘‘මය්හං කතං පාපං පරෙ මා ජානිංසූ’’ති පච්චාසීසති. සඞ්කප්පෙතීති විතක්කං උප්පාදෙති. වාචං භාසතීති ජානංයෙව පණ්ණත්තිං වීතික්කමන්තො භික්ඛු භාරියං කරොති. ‘‘අම්හාකං වීතික්කමට්ඨානං නාම නත්ථී’’ති උපසන්තො විය භාසති. කායෙන පරක්කමතීති ‘‘මයා කතං ඉදං පාපකම්මං මා කෙචි ජානිංසූ’’ති කායෙන වත්තං කරොති. විජ්ජමානදොසපටිච්ඡාදනතො චක්ඛුමොහනමායා අස්සාති මායාවී, මායාවිනො භාවො මායාවිතා. කත්වා පාපං පුන පටිච්ඡාදනතො අතිච්ච අස්සරති එතාය සත්තොති අච්චසරා. කායවාචාකිරියාහි අඤ්ඤථා දස්සනතො වඤ්චෙතීති වඤ්චනා. එතාය සත්තා නිකරොන්තීති නිකති, මිච්ඡා කරොන්තීති අත්ථො. ‘‘නාහං එවං කරොමී’’ති පාපානං වික්ඛිපනතො නිකිරණා. ‘‘නාහං එවං කරොමී’’ති පරිවජ්ජනතො පරිහරණා. කායාදීහි සංහරණතො ගූහනා. සමභාගෙන ගූහනා පරිගූහනා. තිණපණ්ණෙහි විය ගූථං කායවචීකම්මෙහි පාපං ඡාදෙතීති ඡාදනා. සබ්බතො භාගෙන ඡාදනා පරිච්ඡාදනා. න උත්තානිං කත්වා දස්සෙතීති අනුත්තානිකම්මං. න පාකටං කත්වා දස්සෙතීති අනාවිකම්මං. සුට්ඨු ඡාදනා වොච්ඡාදනා. කතපටිච්ඡාදනවසෙන පුනපි පාපස්ස කරණතො පාපකිරියා. අයං වුච්චතීති අයං කතපටිච්ඡාදනලක්ඛණා මායා නාම වුච්චති, යාය සමන්නාගතො පුග්ගලො භස්මපටිච්ඡන්නො විය අඞ්ගාරො, උදකපටිච්ඡන්නො විය ඛාණු, පිලොතිකපලිවෙඨිතං විය ච සත්ථං හොති.

එකවිධෙන මානොති එකපරිච්ඡෙදෙන එකකොට්ඨාසෙන මානො. යා චිත්තස්ස උන්නතීති යා චිත්තස්ස අබ්භුස්සාපනා, අයං මානොති අත්ථො. එත්ථ පුග්ගලං අනාමසිත්වා නිබ්බත්තිතමානොව වුත්තො.

අත්තුක්කංසනමානොති අත්තානං උපරි ඨපනමානො. පරවම්භනමානොති පරෙ ලාමකකරණමානො. ඉමෙ ද්වෙ මානා යෙභුය්යෙන තථා පවත්තාකාරවසෙන වුත්තා.

‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානොති ජාතිආදීනි නිස්සාය ‘‘අහමස්මි සෙය්යො’’ති උප්පන්නො මානො. සදිසමානාදීසුපි එසෙව නයො. එවමිමෙපි තයො මානා පුග්ගලවිසෙසං අනිස්සාය තථා පවත්තාකාරවසෙන වුත්තා. තෙසු එකෙකො තිණ්ණම්පි සෙය්යසදිසහීනානං උප්පජ්ජති. තත්ථ ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො සෙය්යස්සෙව යාථාවමානො, සෙසානං අයාථාවමානො. ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති මානො සදිසස්සෙව යාථාවමානො, සෙසානං අයාථාවමානො. ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානො හීනස්සෙව යාථාවමානො, සෙසානං අයාථාවමානො.

චතුබ්බිධෙන මානො ලොකධම්මවසෙන වුත්තො. පඤ්චවිධෙන මානො පඤ්චකාමගුණවසෙන වුත්තො. ඡබ්බිධෙන මානො චක්ඛාදිසම්පත්තිවසෙන වුත්තො. තත්ථ මානං ජනෙතීති මානං උප්පාදෙති.

සත්තවිධෙන මානනිද්දෙසෙ මානොති උන්නමො. අතිමානොති ‘‘ජාතිආදීහි මයා සදිසො නත්ථී’’ති අතික්කමිත්වා මඤ්ඤනවසෙන උප්පන්නො මානො. මානාතිමානොති ‘‘අයං පුබ්බෙ මයා සදිසො, ඉදානි අහං සෙට්ඨො, අයං හීනතරො’’ති උප්පන්නො මානො. අයං භාරාතිභාරො විය පුරිමං සදිසමානං උපාදාය මානාතිමානො නාමාති දස්සෙතුං ‘‘මානාතිමානො’’ති ආහ. ඔමානොති හීනමානො. යො ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානො නාම වුත්තො, අයං ඔමානො නාම. අපි චෙත්ථ ‘‘ත්වං ජාතිමා, කාකජාති විය තෙ ජාති. ත්වං ගොත්තවා, චණ්ඩාලගොත්තං විය තෙ ගොත්තං. තුය්හං සරො අත්ථි, කාකසරො විය තෙ සරො’’ති එවං අත්තානං හෙට්ඨා කත්වා පවත්තනවසෙන අයං ‘‘ඔමානො’’ති වෙදිතබ්බො.

අධිමානොති චත්තාරි සච්චානි අප්පත්වා පත්තසඤ්ඤිස්ස, චතූහි මග්ගෙහි කත්තබ්බෙ කිච්චෙ අකතෙයෙව කතසඤ්ඤිස්ස, චතුසච්චධම්මෙ අනධිගතෙ අධිගතසඤ්ඤිස්ස, අරහත්තෙ අසච්ඡිකතෙ සච්ඡිකතසඤ්ඤිස්ස උප්පන්නො අධිගතමානො අධිමානො නාම. අයං පන කස්ස උප්පජ්ජති, කස්ස න උප්පජ්ජතීති? අරියසාවකස්ස තාව න උප්පජ්ජති. සො හි මග්ගඵලනිබ්බානපහීනකිලෙසාවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණෙන සඤ්ජාතසොමනස්සො අරියගුණපටිවෙධෙ නික්කඞ්ඛො, තස්මා සොතාපන්නාදීනං ‘‘අහං සකදාගාමී’’තිආදිවසෙන මානො න උප්පජ්ජති, දුස්සීලස්ස ච න උප්පජ්ජති. සො හි අරියගුණාධිගමෙ නිරාසොව. සීලවතොපි පරිච්චත්තකම්මට්ඨානස්ස නිද්දාරාමතාදිමනුයුත්තස්ස න උප්පජ්ජති, පරිසුද්ධසීලස්ස පන කම්මට්ඨානෙ අප්පමත්තස්ස නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා පච්චයපරිග්ගහෙන විතිණ්ණකඞ්ඛස්ස තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තස්ස ආරද්ධවිපස්සකස්ස උප්පජ්ජති, උප්පන්නෙ ච සුද්ධසමථලාභී සුද්ධවිපස්සනාලාභී වා අන්තරා ඨපෙති. සො හි දසපි වස්සානි වීසම්පි වස්සානි තිංසම්පි වස්සානි අසීතිපි වස්සානි කිලෙසසමුදාචාරං අපස්සන්තො ‘‘අහං සොතාපන්නො’’ති වා ‘‘සකදාගාමී’’ති වා ‘‘අනාගාමී’’ති වා මඤ්ඤති, සමථවිපස්සනාලාභී පන අරහත්තෙයෙව ඨපෙති. තස්ස හි සමාධිබලෙන කිලෙසා වික්ඛම්භිතා, විපස්සනාබලෙන සඞ්ඛාරා සුපරිග්ගහිතා, තස්මා සට්ඨිපි වස්සානි අසීතිපි වස්සානි වස්සසතම්පි කිලෙසා න සමුදාචරන්ති, ඛීණාසවස්සෙව චිත්තාචාරො හොති. සො එවං දීඝරත්තං කිලෙසසමුදාචාරං අපස්සන්තො අන්තරා අට්ඨත්වාව ‘‘අරහා අහ’’න්ති මඤ්ඤති.

අස්මිමානොති රූපෙ අස්මීතිආදිනා නයෙන පඤ්චසු ඛන්ධෙසු ‘‘අහං රූපාදයො’’ති උප්පන්නො මානො. මිච්ඡාමානොති පාපකෙහි කම්මායතනසිප්පායතනවිජ්ජාට්ඨානසුතපටිභානසීලබ්බතෙහි, පාපිකාය ච දිට්ඨියා උප්පන්නො මානො. තත්ථ පාපකං කම්මායතනං නාම කෙවට්ටමච්ඡබන්ධනෙසාදානං කම්මං. පාපකං සිප්පායතනං නාම මච්ඡජාලඛිපකුමීනකරණෙසු චෙව පාසඔඩ්ඩනසූලාරොපනාදීසු ච ඡෙකතා. පාපකං විජ්ජාට්ඨානං නාම යා කාචි පරූපඝාතවිජ්ජා. පාපකං සුතං නාම භාරතයුද්ධසීතාහරණාදිපටිසංයුත්තං. පාපකං පටිභානං නාම දුබ්භාසිතයුත්තං කප්පනාටකවිලප්පනාදිපටිභානං. පාපකං සීලං නාම අජසීලං ගොසීලං. වතම්පි අජවතගොවතමෙව. පාපිකා දිට්ඨි පන ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨිගතෙසු යාකාචි දිට්ඨි. අට්ඨවිධමානො උත්තානත්ථොයෙව.

නවවිධෙන මානනිද්දෙසෙ සෙය්යස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදයො නව මානා පුග්ගලං නිස්සාය වුත්තා. එත්ථ පන සෙය්යස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො රාජානඤ්චෙව පබ්බජිතානඤ්ච උප්පජ්ජති. රාජා හි ‘‘රට්ඨෙන වා ධනවාහනෙහි වා කො මයා සදිසො අත්ථී’’ති එතං මානං කරොති. පබ්බජිතොපි ‘‘සීලධුතඞ්ගාදීහි කො මයා සදිසො අත්ථී’’ති එතං මානං කරොති.

සෙය්යස්ස ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති මානොපි එතෙසංයෙව උප්පජ්ජති. රාජා හි ‘‘රට්ඨෙන වා ධනවාහනෙහි වා අඤ්ඤරාජූහි සද්ධිං මය්හං කිං නානාකරණ’’න්ති එතං මානං කරොති. පබ්බජිතොපි ‘‘සීලධුතඞ්ගාදීහි අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා මය්හං කිං නානාකරණ’’න්ති එතං මානං කරොති.

සෙය්යස්ස ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානොපි එතෙසංයෙව උප්පජ්ජති. යස්ස හි රඤ්ඤො රට්ඨං වා ධනවාහනාදීනි වා නාතිසම්පන්නානි හොන්ති, සො ‘‘මය්හං රාජාති වොහාරසුඛමත්තකමෙව, කිං රාජා නාම අහ’’න්ති එතං මානං කරොති. පබ්බජිතොපි අප්පලාභසක්කාරො ‘‘අහං ධම්මකථිකො, බහුස්සුතො, මහාථෙරොති කථාමත්තමෙව, කිං ධම්මකථිකො නාමාහං, කිං බහුස්සුතො නාමාහං, කිං මහාථෙරො නාමාහං, යස්ස මෙ ලාභසක්කාරො නත්ථී’’ති එතං මානං කරොති.

සදිසස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානාදයො අමච්චාදීනං උප්පජ්ජන්ති. අමච්චො වා හි රට්ඨියො වා ‘‘භොගයානවාහනාදීහි කො මයා සදිසො අඤ්ඤො රාජපුරිසො අත්ථී’’ති වා, ‘‘මය්හං අඤ්ඤෙහි සද්ධිං කිං නානාකරණ’’න්ති වා, ‘‘අමච්චොති නාමමෙව මය්හං, ඝාසච්ඡාදනමත්තම්පි මෙ නත්ථි, කිං අමච්චො නාමාහ’’න්ති වා එතෙ මානෙ කරොති.

හීනස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානාදයො දාසාදීනං උප්පජ්ජන්ති. දාසො හි ‘‘මාතිතො වා පිතිතො වා කො මයා සදිසො අඤ්ඤො දාසො නාම අත්ථි, අඤ්ඤෙ ජීවිතුං අසක්කොන්තා කුච්ඡිහෙතු දාසා නාම ජාතා, අහං පන පවෙණීආගතත්තා සෙය්යො’’ති වා, ‘‘පවෙණීආගතභාවෙන උභතොසුද්ධිකදාසත්තෙන අසුකදාසෙන නාම සද්ධිං කි මය්හං නානාකරණ’’න්ති වා, ‘‘කුච්ඡිවසෙනාහං දාසබ්යං උපගතො, මාතාපිතුකොටියා පන මෙ දාසට්ඨානං නත්ථි, කිං දාසො නාම අහ’’න්ති වා එතෙ මානෙ කරොති. යථා ච දාසො, එවං පුක්කුසචණ්ඩාලාදයොපි එතෙ මානෙ කරොන්තියෙව.

එත්ථ ච සෙය්යස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති උප්පන්නමානොව යාථාවමානො, ඉතරෙ ද්වෙ අයාථාවමානා. තථා සදිසස්ස ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති, හීනස්ස ‘‘හීනොහමස්මී’’ති උප්පන්නමානොව යාථාවමානො, ඉතරෙ ද්වෙ අයාථාවමානා. තත්ථ යාථාවමානා අරහත්තමග්ගවජ්ඣා, අයාථාවමානා සොතාපත්තිමග්ගවජ්ඣා.

එත්ථ ච සෙය්යස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො උත්තමස්ස උත්තමට්ඨෙන ‘‘අහං සෙය්යො’’ති එවං උප්පන්නමානො, සෙය්යස්ස ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති මානො උත්තමස්ස සමට්ඨෙන ‘‘අහං සදිසො’’ති එවං උප්පන්නමානො. සෙය්යස්ස ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානො උත්තමස්ස ලාමකට්ඨෙන ‘‘අහං හීනො’’ති එවං උප්පන්නමානො. එවං සෙය්යමානො සදිසමානො හීනමානොති ඉමෙ තයො මානා සෙය්යස්ස උප්පජ්ජන්ති. සදිසස්සාපි අහං සෙය්යො, සදිසො, හීනොති තයො මානා උප්පජ්ජන්ති. හීනස්සාපි අහං හීනො, සදිසො, සෙය්යොති තයො මානා උප්පජ්ජන්ති.

දසවිධමානනිද්දෙසෙ ඉධෙකච්චො මානං ජනෙතීති එකච්චො පුග්ගලො මානං ජනයති. ජාතියා වාති ඛත්තියභාවාදිජාතිසම්පත්තියා වා. ගොත්තෙන වාති ගොතමගොත්තාදිනා උක්කට්ඨගොත්තෙන වා. කොලපුත්තියෙන වාති මහාකුලභාවෙන වා. වණ්ණපොක්ඛරතාය වාති වණ්ණසම්පන්නසරීරතාය වා. සරීරඤ්හි ‘‘පොක්ඛර’’න්ති වුච්චති, තස්ස වණ්ණසම්පත්තියා අභිරූපභාවෙනාති අත්ථො. ධනෙන වාති ධනසම්පන්නභාවෙන වා, මය්හං නිධානගතස්ස ධනස්ස පමාණං නත්ථීති අත්ථො. අජ්ඣෙනෙන වාති අජ්ඣායනවසෙන වා. කම්මායතනෙන වාති ‘‘අවසෙසා සත්තා ඡින්නපක්ඛකාකසදිසා, අහං පන මහිද්ධිකො මහානුභාවො’’ති වා, ‘‘අහං යං යං කම්මං කරොමි, තං තං සමිජ්ඣතී’’ති වා එවමාදිනයප්පවත්තෙන කම්මායතනෙන වා. සිප්පායතනෙන වාති ‘‘අවසෙසා සත්තා නිසිප්පා, අහං සිප්පවා’’ති එවමාදිනයප්පවත්තෙන සිප්පායතනෙන වා. විජ්ජාට්ඨානෙන වාති ඉදං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. සුතෙන වාති ‘‘අවසෙසා සත්තා අප්පස්සුතා, අහං පන බහුස්සුතො’’ති එවමාදිසුතෙන වා. පටිභානෙන වාති ‘‘අවසෙසා සත්තා අප්පටිභානා, මය්හං පන පටිභානප්පමාණං නත්ථී’’ති එවමාදිපටිභානෙන වා. අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා වත්ථුනාති අවුත්තෙන අඤ්ඤෙන වත්ථුනා වා. යො එවරූපො මානොති මානකරණවසෙන මානො. මඤ්ඤනා මඤ්ඤිතත්තන්ති ආකාරභාවනිද්දෙසො. උස්සිතට්ඨෙන උන්නති. යස්සුප්පජ්ජති, තං පුග්ගලං උන්නාමෙති උක්ඛිපිත්වා ඨපෙතීති උන්නාමො. සමුස්සිතට්ඨෙන ධජො. උක්ඛිපනට්ඨෙන චිත්තං සම්පග්ගණ්හාතීති සම්පග්ගාහො. කෙතු වුච්චති බහූසු ධජෙසු අච්චුග්ගතධජො. මානොපි පුනප්පුනං උප්පජ්ජමානො අපරාපරෙ උපාදාය අච්චුග්ගතට්ඨෙන කෙතු වියාති කෙතු, තං කෙතුං ඉච්ඡතීති කෙතුකම්යං, තස්ස භාවො කෙතුකම්යතා. සා පන චිත්තස්ස, න අත්තනො. තෙන වුත්තං ‘‘කෙතුකම්යතා චිත්තස්සා’’ති. මානසම්පයුත්තඤ්හි චිත්තං කෙතුං ඉච්ඡති, තස්ස භාවො, කෙතුසඞ්ඛාතො මානොති. ධොනො මායඤ්ච මානඤ්ච පහාය පජහිත්වා යො සො ධොනො අරහා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන විනොදනබ්යන්තිකරණාදිවසෙන කිලෙසෙ පජහිත්වා ඨිතො, සො තෙන රාගාදිනා කිලෙසෙන ගච්ඡෙය්ය.

නෙරයිකොති වාති නිරයෙ නිබ්බත්තකසත්තොති වා. තිරච්ඡානයොනිකාදීසුපි එසෙව නයො. සො හෙතු නත්ථීති යෙන ජනකහෙතුනා ගතියාදීසු නිබ්බත්තෙය්ය, සො හෙතු නත්ථි. පච්චයොති තස්සෙව වෙවචනං. කාරණන්ති ඨානං. කාරණඤ්හි තදායත්තවුත්තිතාය අත්තනො ඵලස්ස ඨානන්ති වුච්චති. තස්මා යෙන හෙතුනා යෙන පච්චයෙන ගතියාදීසු නිබ්බත්තෙය්ය, තං කාරණං නත්ථි.

22. යො පන නෙසං ද්වින්නං උපයානං භාවෙන උපයො හොති, සො උපයො හි…පෙ… දිට්ඨිමිධෙව සබ්බන්ති. තත්ථ උපයොති තණ්හාදිට්ඨිනිස්සිතො. ධම්මෙසු උපෙති වාදන්ති ‘‘රත්තො’’ති වා ‘‘දුට්ඨො’’ති වා එවං තෙසු තෙසු ධම්මෙසු උපෙති වාදං. අනූපයං කෙන කථං වදෙය්යාති තණ්හාදිට්ඨිප්පහානෙන පන අනූපයං ඛීණාසවං කෙන රාගෙන වා දොසෙන වා කථං ‘‘රත්තො’’ති වා ‘‘දුට්ඨො’’ති වා වදෙය්ය. එවං අනුපවජ්ජො ච සො කිං තිත්ථියා විය කතපටිච්ඡාදකො භවිස්සතීති අධිප්පායො. අත්තා නිරත්තා න හි තස්ස අත්ථීති තස්ස හි අත්තදිට්ඨි වා උච්ඡෙදදිට්ඨි වා නත්ථි, ගහණමුඤ්චනං වාපි අත්තනිරත්තසඤ්ඤිතං නත්ථි. කිං කාරණා නත්ථීති චෙ? අධොසි සො දිට්ඨිමිධෙව සබ්බන්ති. යස්මා සො ඉධෙව අත්තභාවෙ ඤාණම්බුනා සබ්බදිට්ඨිගතං අධොසි පජහි විනොදෙසීති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. තං සුත්වා රාජා අත්තමනො භගවන්තං අභිවාදෙත්වා පක්කාමීති.

රත්තොති වාති රාගෙන රත්තොති වා. දුට්ඨොති වාතිආදීසුපි එසෙව නයො. තෙ අභිසඞ්ඛාරා අප්පහීනාති යෙ පුඤ්ඤාපුඤ්ඤආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරා, තෙ අප්පහීනා. අභිසඞ්ඛාරානං අප්පහීනත්තාති තෙසං වුත්තප්පකාරානං කම්මාභිසඞ්ඛාරානං න පහීනභාවෙන. ගතියා වාදං උපෙතීති පඤ්චන්නං ගතීනං අඤ්ඤතරාය කථනං උපගච්ඡති. තෙනෙවාහ – ‘‘නෙරයිකොති වා…පෙ… වාදං උපෙති උපගච්ඡතී’’ති. වදෙය්යාති කථෙය්ය. ගහිතං නත්ථීති ගහෙතබ්බං නත්ථි. මුඤ්චිතබ්බං නත්ථීති මුඤ්චිත්වා ඨිතත්තා මොචෙතබ්බං නත්ථි.

යස්සත්ථි ගහිතන්ති යස්ස පුග්ගලස්ස ‘‘අහං මමා’’ති ගහිතං අත්ථි. තස්සත්ථි මුඤ්චිතබ්බන්ති තස්ස පුග්ගලස්ස මොචෙතබ්බං අත්ථි. උපරි පදානි පරිවත්තෙත්වා යොජෙතබ්බානි. ගහණං මුඤ්චනා සමතික්කන්තොති ගහණමොචනා අරහා අතික්කන්තො. බුද්ධිපරිහානිවීතිවත්තොති වඩ්ඪිඤ්ච පරිහානිඤ්ච අතික්කමිත්වා පවත්තො. සො වුට්ඨවාසොතිආදිං කත්වා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪානීති පරියොසානං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. අධොසීති කන්තෙසි. ධුනි සන්ධුනි නිද්ධුනීති උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං.

සද්ධම්මප්පජ්ජොතිකාය මහානිද්දෙසට්ඨකථාය

දුට්ඨට්ඨකසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. සුද්ධට්ඨකසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා

23. චතුත්ථෙ සුද්ධට්ඨකෙ පඨමගාථාය තාවත්ථො – න, භික්ඛවෙ, එවරූපෙන දස්සනෙන සුද්ධි හොති, අපි ච ඛො කිලෙසමලීනත්තා අසුද්ධං, කිලෙසරොගානං අධිගමා සරොගමෙව චන්දාභං බ්රාහ්මණං, අඤ්ඤං වා එවරූපං දිස්වා දිට්ඨිගතිකො බාලො අභිජානාති ‘‘පස්සාමි සුද්ධං පරමං අරොගං, තෙන ච දිට්ඨිසඞ්ඛාතෙන දස්සනෙන සංසුද්ධි නරස්ස හොතී’’ති, සො එවං අභිජානන්තො තං දස්සනං ‘‘පරම’’න්ති ඤත්වා තස්මිං දස්සනෙ සුද්ධානුපස්සී සමානො තං දස්සනං ‘‘මග්ගඤාණ’’න්ති පච්චෙති. තං පන මග්ගඤාණං න හොති.

පරමං ආරොග්යප්පත්තන්ති උත්තමං නිබ්යාධිං පාපුණිත්වා ඨිතං. තාණප්පත්තන්ති තථා පාලනප්පත්තං. ලෙණප්පත්තන්ති නිලීයනප්පත්තං.සරණප්පත්තන්ති පතිට්ඨාපත්තං, දුක්ඛනාසනං වා පත්තං. අභයප්පත්තන්ති නිබ්භයභාවප්පත්තං. අච්චුතප්පත්තන්ති නිච්චලභාවං පත්තං. අමතප්පත්තන්ති අමතං මහානිබ්බානං පත්තං. නිබ්බානප්පත්තන්ති වානවිරහිතං පත්තං.

අභිජානන්තොති විසෙසෙන ජානන්තො. ආජානන්තොති ආජානමානො. විජානන්තොති අනෙකවිධෙන ජානමානො. පටිවිජානන්තොති තං තං පටිච්ච විජානමානො. පටිවිජ්ඣන්තොති හදයෙ කුරුමානො.

චක්ඛුවිඤ්ඤාණං රූපදස්සනෙනාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපදස්සනං. ඤාණන්ති පච්චෙතීති පඤ්ඤා ඉති සද්දහති. මග්ගොති පච්චෙතීති ‘‘උපායො’’ති සද්දහති. පථොති සඤ්චාරො. නීයානන්ති ගහෙත්වා යාතීති නීයානං. ‘‘නිය්යාන’’න්ති වා පාඨො.

24. ‘‘දිට්ඨෙන චෙ සුද්ධී’’ති දුතියගාථා. තස්සත්ථො – තෙන රූපදස්සනසඞ්ඛාතෙන දිට්ඨෙන යදි කිලෙසසුද්ධි නරස්ස හොති, තෙන වා ඤාණෙන සො යදි ජාතිආදිදුක්ඛං පජහාති, එවං සන්තෙ අරියමග්ගතො අඤ්ඤෙන අසුද්ධිමග්ගෙනෙව සො සුජ්ඣති, රාගාදීහි උපධීහි සඋපධිකො එව සමානො සුජ්ඣතීති වත්තබ්බතං ආපන්නො හොති, න ච එවංවිධො සුජ්ඣති. තස්මා දිට්ඨී හි නං පාව තථා වදානං, සා නං දිට්ඨියෙව ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිකො අය’’න්ති කථෙති, දිට්ඨිඅනුරූපං ‘‘සස්සතො ලොකො’’තිආදිනා නයෙන තථා තථා වදතීති.

රාගෙන සහ වත්තතීති සරාගො, රාගවාති අත්ථො. සදොසොතිආදීසුපි එසෙව නයො.

25. න බ්රාහ්මණොති තතියගාථා. තස්සත්ථො – යො පන බාහිතපාපත්තා බ්රාහ්මණො හොති, සො මග්ගෙන අධිගතාසවක්ඛයො ඛීණාසවබ්රාහ්මණො අරියමග්ගඤාණතො අඤ්ඤෙන අභිමඞ්ගලසම්මතරූපසඞ්ඛාතෙ දිට්ඨෙ, තථාවිධසද්දසඞ්ඛාතෙ සුතෙ, අවීතික්කමසඞ්ඛාතෙ සීලෙ, හත්ථිවතාදිභෙදෙ වතෙ, පථවිආදිභෙදෙ මුතෙ ච උප්පන්නෙන මිච්ඡාඤාණෙන සුද්ධිං න ආහාති. සෙසමස්ස බ්රාහ්මණස්ස වණ්ණභණනාය වුත්තං. සො හි තෙධාතුකපුඤ්ඤෙ සබ්බස්මිඤ්ච පාපෙ අනූපලිත්තො, කස්මා? තස්ස පහීනත්තා තස්ස අත්තදිට්ඨියා, යස්ස කස්සචි වා ගහණස්ස පහීනත්තා අත්තඤ්ජහො, පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං අකරණතො ‘‘නයිධ පකුබ්බමානො’’ති වුච්චති. තස්මා නං එවං පසංසන්තො ආහ. සබ්බස්සෙව චස්ස පුරිමපාදෙන සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො – පුඤ්ඤෙ ච පාපෙ ච අනූපලිත්තො අත්තඤ්ජහො නයිධ පකුබ්බමානො න බ්රාහ්මණො අඤ්ඤතො සුද්ධිමාහාති. නාති පටික්ඛෙපොති න ඉති පටිසෙධො.

බාහිත්වා සබ්බපාපකානීති ගාථායත්ථො – යො චතුත්ථමග්ගෙන බාහිත්වා සබ්බපාපකානි ඨිතත්තො ඨිතොඉච්චෙව වුත්තං හොති. බාහිතපාපත්තා එව ච විමලො විමලභාවං බ්රහ්මභාවං සෙට්ඨභාවං පත්තො, පටිනිස්සට්ඨසමාධිවික්ඛෙපකරකිලෙසමලෙන අග්ගමග්ගඵලසමාධිනා සාධුසමාහිතො, සංසාරහෙතුසමතික්කමෙන සංසාරමතිච්ච පරිනිට්ඨිතකිච්චතාය කෙවලීති ච, තණ්හාදිට්ඨීහි අනිස්සිතත්තා අනිස්සිතොති ච, ලොකධම්මෙහි නිබ්බිකාරත්තා තාදීති ච පවුච්චති. එවං ථුතිරහො ස බ්රහ්මා සො බ්රාහ්මණොති.

අඤ්ඤත්ර සතිපට්ඨානෙහීති චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ මුඤ්චිත්වා. සම්මප්පධානාදීසුපි එසෙව නයො.

සන්තෙකෙ සමණබ්රාහ්මණාති එකච්චෙ ලොකසඞ්කෙතෙන ‘‘සමණබ්රාහ්මණා’’ති ලද්ධවොහාරා සංවිජ්ජන්ති. දිට්ඨසුද්ධිකාති දිට්ඨෙන සුද්ධිං ඉච්ඡමානා. තෙ එකච්චානං රූපානං දස්සනන්ති එතෙ දිට්ඨසුද්ධිකා එතෙසං රූපාරම්මණානං ඔලොකනං. මඞ්ගලං පච්චෙන්තීති ඉද්ධිකාරණං බුද්ධිකාරණං සබ්බසම්පත්තිකාරණං පතිට්ඨාපෙන්ති. අමඞ්ගලං පච්චෙන්තීති අනිද්ධිකාරණං න බුද්ධිකාරණං න සම්පත්තිකාරණං පතිට්ඨාපෙන්ති. තෙ කාලතො වුට්ඨහිත්වාති එතෙ දිට්ඨාදිමඞ්ගලිකා පුරෙතරමෙව උට්ඨහිත්වා. අභිමඞ්ගලගතානීති විසෙසෙන වුඩ්ඪිකාරණගතානි. රූපානි පස්සන්තීති නානාවිධානි රූපාරම්මණානි දක්ඛන්ති. චාටකසකුණන්ති එවංනාමකං. ඵුස්සවෙළුවලට්ඨින්ති ඵුස්සනක්ඛත්තෙන උප්පන්නං තරුණබෙළුවලට්ඨිං. ගබ්භිනිත්ථින්ති සගබ්භං ඉත්ථිං. කුමාරකං ඛන්ධෙ ආරොපෙත්වා ගච්ඡන්තන්ති තරුණදාරකං අංසෙ උස්සාපෙත්වා ගච්ඡමානං. පුණ්ණඝටන්ති උදකපුණ්ණඝටං. රොහිතමච්ඡන්ති රත්තරොහිතමච්ඡං. ආජඤ්ඤරථන්ති සින්ධවයුත්තරථං. උසභන්ති මඞ්ගලඋසභං. ගොකපිලන්ති කපිලගාවිං.

පලාලපුඤ්ජන්ති ථුසරාසිං. තක්කඝටන්ති ගොතක්කාදිපූරිතචාටිං. රිත්තඝටන්ති තුච්ඡඝටං. නටන්ති නටකාදිං. ‘‘ධුත්තකිරිය’’න්ති එකෙ. නග්ගසමණකන්ති නිච්චොළසමණං. ඛරන්ති ගද්රභං. ඛරයානන්ති ගද්රභයුත්තං වය්හාදිකං. එකයුත්තයානන්ති එකෙන වාහනෙන සංයුත්තං යානං. කාණන්ති එකක්ඛිඋභයක්ඛිකාණං. කුණින්ති හත්ථකුණිං. ඛඤ්ජන්ති ඛඤ්ජපාදං තිරියගතපාදං. පක්ඛහතන්ති පීඨසප්පිං. ජිණ්ණකන්ති ජරාජිණ්ණං. බ්යාධිකන්ති බ්යාධිපීළිතං. මතන්ති කාලඞ්කතං.

සුතසුද්ධිකාති සොතවිඤ්ඤාණෙන සුතෙන සුද්ධිං ඉච්ඡමානා. සද්දානං සවනන්ති සද්දාරම්මණානං සවනං. වඩ්ඪාති වාතිආදයො ලොකෙ පවත්තසද්දමත්තානි ගහෙත්වා වුත්තා. අමඞ්ගලං පන ‘‘කාණො’’තිආදිනා තෙන තෙන නාමෙන වුත්තසද්දායෙව. ‘‘ඡින්ද’’න්ති වාති හත්ථපාදාදිච්ඡින්නන්ති වා. ‘‘භින්ද’’න්ති වාති සීසාදිභින්නන්ති වා. ‘‘දඩ්ඪ’’න්ති වාති අග්ගිනා ඣාපිතන්ති වා. ‘‘නට්ඨ’’න්ති වාති චොරාදීහි විනාසිතන්ති වා. ‘‘නත්ථී’’ති වාති න විජ්ජතීති වා.

සීලසුද්ධිකාති සීලෙන විසුද්ධිං ඉච්ඡනකා. සීලමත්තෙනාති සංවරණමත්තෙන. සංයමමත්තෙනාති උපරමමත්තෙන. සංවරමත්තෙනාති ද්වාරථකනමත්තෙන. අවීතික්කමමත්තෙනාති න අතික්කමිතමත්තෙන. සමණො මුණ්ඩිකාපුත්තොති මාතිතො ලද්ධනාමං. සම්පන්නකුසලන්ති පරිපුණ්ණකුසලං. පරමකුසලන්ති උත්තමකුසලං. උත්තමපත්තිප්පත්තන්ති උත්තමං අරහත්තං පාපුණිතබ්බතං පත්වා ඨිතං. අයොජ්ජන්ති පරාජෙතුං අසක්කුණෙය්යං සමණං.

වතසුද්ධිකාති සමාදානෙන වතෙන සුද්ධිං ඉච්ඡනකා. හත්ථිවතිකා වාති සමාදින්නං හත්ථිවතං එතෙසං අත්ථීති හත්ථිවතිකා, සබ්බහත්ථිකිරියං කරොන්තීති අත්ථො. කථං? ‘‘අජ්ජ පට්ඨාය හත්ථීහි කාතබ්බං කරිස්සාමී’’ති එවං උප්පන්නචිත්තා හත්ථීනං ගමනාකාරං තිට්ඨනාකාරං නිසීදනාකාරං සයනාකාරං උච්චාරපස්සාවකරණාකාරං, අඤ්ඤෙ හත්ථී දිස්වා සොණ්ඩං උස්සාපෙත්වා ගමනාකාරඤ්ච සබ්බං කරොන්තීති හත්ථිවතිකා. අස්සවතිකාදීසුපි ලබ්භමානවසෙන යථායොගං යොජෙතබ්බං. තෙසු අවසානෙ දිසාවතිකා වාති පුරත්ථිමාදිදිසානං නමස්සනවසෙන සමාදින්නදිසාවතිකා, එතෙසං වුත්තප්පකාරානං සමණබ්රාහ්මණානං වතසමාදානං සම්පජ්ජමානං හත්ථිආදීනං සහබ්යතං උපනෙති. සචෙ ඛො පනස්ස මිච්ඡාදිට්ඨි හොති ‘‘ඉමිනාහං සීලවතසමාදානබ්රහ්මචරියෙන දෙවො වා දෙවඤ්ඤතරො වා හොමී’’ති චින්තයන්තස්ස නිරයතිරච්ඡානයොනීනං අඤ්ඤතරො හොතීති ඤාතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා (ම. නි. 2.79) –

‘‘ඉධ, පුණ්ණ, එකච්චො කුක්කුරවතං භාවෙති පරිපුණ්ණං අබ්බොකිණ්ණං, කුක්කුරසීලං භාවෙති පරිපුණ්ණං අබ්බොකිණ්ණං, කුක්කුරචිත්තං භාවෙති පරිපුණ්ණං අබ්බොකිණ්ණං, කුක්කුරාකප්පං භාවෙති පරිපුණ්ණං අබ්බොකිණ්ණං. සො කුක්කුරවතං භාවෙත්වා පරිපුණ්ණං අබ්බොකිණ්ණං, කුක්කුරසීලං භාවෙත්වා පරිපුණ්ණං අබ්බොකිණ්ණං, කුක්කුරචිත්තං භාවෙත්වා පරිපුණ්ණං අබ්බොකිණ්ණං, කුක්කුරාකප්පං භාවෙත්වා පරිපුණ්ණං අබ්බොකිණ්ණං කායස්ස භෙදා පරං මරණා කුක්කුරානං සහබ්යතං උපපජ්ජති. සචෙ ඛො පනස්ස එවංදිට්ඨි හොති ‘ඉමිනාහං සීලෙන වා වතෙන වා තපෙන වා බ්රහ්මචරියෙන වා දෙවො වා භවිස්සාමි දෙවඤ්ඤතරො වා’ති, සාස්ස හොති මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨිස්ස ඛො අහං, පුණ්ණ, ද්වින්නං ගතීනං අඤ්ඤතරං ගතිං වදාමි නිරයං වා තිරච්ඡානයොනිං වා. ඉති ඛො, පුණ්ණ, සම්පජ්ජමානං කුක්කුරවතං කුක්කුරානං සහබ්යතං උපනෙති, විපජ්ජමානං නිරය’’න්ති.

ගන්ධබ්බවතිකාදයො ගන්ධබ්බාදීනං සහබ්යතං උපගච්ඡන්තීති අත්ථො න ගහෙතබ්බො, මිච්ඡාදිට්ඨියා ගහිතත්තා නිරයතිරච්ඡානයොනිමෙව උපගච්ඡන්තීති ගහෙතබ්බො.

මුතසුද්ධිකාති ඵුසිතෙන සුද්ධිකා. පථවිං ආමසන්තීති සසම්භාරිකං මහාපථවිං කායෙන ඵුසන්ති. හරිතන්ති අල්ලනීලසද්දලං. ගොමයන්ති ගවාදිගොමයං. කච්ඡපන්ති අට්ඨිකච්ඡපාදිඅනෙකවිධං. ඵාලං අක්කමන්තීති අයඵාලං මද්දන්ති. තිලවාහන්ති තිලසකටං තිලරාසිං වා. ඵුස්සතිලං ඛාදන්තීති මඞ්ගලපටිසංයුත්තං තිලං ඛාදන්ති. ඵුස්සතෙලං මක්ඛෙන්තීති තථාරූපං තිලතෙලං සරීරබ්භඤ්ජනං කරොන්ති. දන්තකට්ඨන්ති දන්තපොණං. මත්තිකාය න්හායන්තීති කුඞ්කුට්ඨාදිකාය සණ්හමත්තිකාය සරීරං උබ්බට්ටෙත්වා න්හායන්ති. සාටකං නිවාසෙන්තීති මඞ්ගලපටිසංයුත්තං වත්ථං පරිදහන්ති. වෙඨනං වෙඨෙන්තීති සීසවෙඨනං පත්තුණ්ණාදිපටං සීසෙ ඨපෙන්ති පටිමුච්චන්ති.

තෙධාතුකං කුසලාභිසඞ්ඛාරන්ති කාමධාතුරූපධාතුඅරූපධාතූසු පටිසන්ධිදායකං කොසල්ලසම්භූතං පච්චයාභිසඞ්ඛාරං. සබ්බං අකුසලන්ති ද්වාදසවිධං අකොසල්ලසම්භූතං අකුසලං. යතොති යදා. තෙ දසවිධො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ච, ද්වාදසවිධො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ච, චතුබ්බිධො ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො ච යථානුරූපං සමුච්ඡෙදප්පහානෙන පහීනා හොන්ති. අත්තදිට්ඨිජහොති ‘‘එසො මෙ අත්තා’’ති ගහිතදිට්ඨිං ජහො. ගාහං ජහොති ‘‘එසොහමස්මී’’ති මානසම්පයුත්තගහණං ජහො. පුන අත්තඤ්ජහොති ‘‘එතං මමා’’ති තණ්හාගහණවසෙන ච දිට්ඨිගහණවසෙන ච පරාමසිත්වා ගහිතං, පරතො ආමට්ඨඤ්ච, තස්මිං අභිනිවිට්ඨඤ්ච, බලවතණ්හාවසෙන ගිලිත්වා අජ්ඣොසිතඤ්ච, බලවමුච්ඡිතඤ්ච. සබ්බං තං චත්තං හොතීතිආදයො වුත්තනයායෙව.

26. එවං ‘‘න බ්රාහ්මණො අඤ්ඤතො සුද්ධිමාහා’’ති වත්වා ඉදානි යෙ දිට්ඨිගතිකා අඤ්ඤතො සුද්ධිං බ්රුවන්ති, තෙසං තස්සා දිට්ඨියා අනිබ්බාහකභාවං දස්සෙන්තො ‘‘පුරිමං පහායා’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – තෙහි අඤ්ඤතො සුද්ධිවාදා සමානාපි යස්සා දිට්ඨියා අප්පහීනත්තා ගහණමුඤ්චනං හොති, තාය පුරිමං සත්ථාරාදිං පහාය අපරං නිස්සිතා, එජාසඞ්ඛාතාය තණ්හාය අනුගතා අභිභූතා රාගාදිභෙදං න තරන්ති සඞ්ගං, තඤ්ච අතරන්තා තං තං ධම්මං උග්ගණ්හන්ති ච නිරස්සජන්ති ච මක්කටොව සාඛන්ති.

පුරිමං සත්ථාරං පහායාති පුරිමගහිතං සත්ථුපටිඤ්ඤං වජ්ජෙත්වා. පරං සත්ථාරං නිස්සිතාති අඤ්ඤං සත්ථුපටිඤ්ඤං නිස්සිතා අල්ලීනා. පුරිමං ධම්මක්ඛානං පහායාතිආදීසුපි එසෙව නයො.

එජානුගාති තණ්හාය අනුගා. එජානුගතාති තණ්හාය අනුගතා. එජානුසටාති තණ්හාය අනුසටා පක්ඛන්දා වා. එජාය පන්නා පතිතාති තණ්හාය නිමුග්ගා ච නික්ඛිපිතා ච.

මක්කටොති වානරො. අරඤ්ඤෙති විපිනෙ. පවනෙති මහාවනෙ. චරමානොති ගච්ඡමානො. එවමෙවාති ඔපම්මසංසන්දනං. පුථූති නානා. පුථුදිට්ඨිගතානීති නානාවිධානි දිට්ඨිගතානි. ගණ්හන්ති ච මුඤ්චන්ති චාති ගහණවසෙන ගණ්හන්ති ච චජනවසෙන මුඤ්චන්ති ච. ආදියන්ති ච නිරස්සජන්ති චාති පලිබොධං කරොන්ති ච විස්සජ්ජෙන්ති ච ඛිපන්ති ච.

27. පඤ්චමගාථාය ච සම්බන්ධො – යො ච සො ‘‘දිට්ඨී හි නං පාව තථා වදාන’’න්ති වුත්තො, සො සයං සමාදායාති. තත්ථ සයන්ති සාමං. සමාදායාති ගහෙත්වා. වතානීති හත්ථිවතාදීනි. උච්චාවචන්ති අපරාපරං, හීනපණීතං වා සත්ථාරතො සත්ථාරාදිං. සඤ්ඤසත්තොති කාමසඤ්ඤාදීසු ලග්ගො. විද්වා ච වෙදෙහි සමෙච්ච ධම්මන්ති පරමත්ථවිද්වා ච අරහා චතූහි මග්ගඤාණවෙදෙහි චතුසච්චධම්මං අභිසමෙච්චාති. සෙසං පාකටමෙව.

සාමං සමාදායාති සයමෙව ගහෙත්වා. ආදායාති ආදියිත්වා ගණ්හිත්වා. සමාදායාති සම්මා ආදාය. ආදියිත්වාති පලිබොධං කත්වා. සමාදියිත්වාති සම්මා පලිබොධං කත්වා. ගණ්හිත්වාති අවිස්සජ්ජෙත්වා. පරාමසිත්වාති දස්සිත්වා. අභිනිවිසිත්වාති පතිට්ඨහිත්වා. කාමසඤ්ඤාදයො වුත්තනයා එව.

විද්වාති මෙධාවී. විජ්ජාගතොති විජානනභාවං ගතො. ඤාණීති පඤ්ඤාසම්පන්නො. විභාවීති ඤාණෙන වීමංසකො. මෙධාවීති අනිච්චාදීහි තුලිතඤාණො. පඤ්ඤාතිආදයො හෙට්ඨා වුත්තනයායෙව. චතුසච්චධම්මං විචිනාතීති ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො. බොජ්ඣඞ්ගත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොව. වීමංසාති චතුසච්චධම්මවිචිනනා පඤ්ඤාව. ‘‘වීමංසා ධම්මචින්තනා’’ති හි වුත්තා. විපස්සනාති මග්ගසම්පයුත්තා විවිධාකාරෙන පස්සනා පඤ්ඤාව. සම්මාදිට්ඨීති සොභනා පසට්ඨා සුන්දරා මග්ගසම්පයුත්තා සම්මාදිට්ඨි. තෙහි වෙදෙහීති එතෙහෙව චතූහි මග්ගඤාණෙහි. අන්තගතොති ජාතිජරාමරණස්ස පරියොසානං ගතො. කොටිගතොතිආදයො හෙට්ඨා වුත්තනයාව. වෙදානං වා අන්තගතොති ජානිතබ්බානං අවසානප්පත්තො. වෙදෙහි වා අන්තගතොති චතූහි මග්ගඤාණවෙදෙහි වට්ටදුක්ඛස්ස පරියන්තභාවෙන අන්තසඞ්ඛාතං නිබ්බානං ගතො. විදිතත්තාති විදිතභාවෙන ජානිතභාවෙන.

වෙදානි විචෙය්ය කෙවලානීති ගාථාය අයමත්ථො – යො චතූහි මග්ගඤාණවෙදෙහි කිලෙසක්ඛයං කරොන්තො ගතො, සො පරමත්ථතො වෙදගූ නාම හොති. සොව සබ්බසමණබ්රාහ්මණානං සත්ථසඤ්ඤිතානි වෙදානි තායෙව මග්ගභාවනාය කිච්චතො අනිච්චාදිවසෙන විචෙය්ය. තත්ථ ඡන්දරාගප්පහානෙන තමෙව සබ්බං වෙදමතිච්ච යාපි වෙදපච්චයා, අඤ්ඤථා වා උප්පජ්ජන්ති වෙදනා, තාසු සබ්බවෙදනාසු වීතරාගො හොති. තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘කිං පත්තිනමාහු වෙදගු’’න්ති (සු. නි. 533) පුට්ඨො ‘‘ඉදං පත්තින’’න්ති අවත්වා ‘‘වෙදානි විචෙය්ය…පෙ… වෙදගූ සො’’ති ආහ. යස්මා වා යො පවිචයපඤ්ඤාය වෙදානි විචෙය්ය, තත්ථ ඡන්දරාගප්පහානෙන සබ්බං වෙදමතිච්ච වත්තති. සො සත්ථසඤ්ඤිතානි වෙදානි ගතො ඤාතො අතික්කන්තොව හොති. යො වෙදනාසු වීතරාගො, සොපි වෙදනාසඤ්ඤිතානි වෙදානි ගතො අතික්කන්තො, අතිවෙදනං ගතොතිපි වෙදගූ. තස්මා තම්පි අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ඉදං පත්තින’’න්ති අවත්වා ‘‘වෙදානි විචෙය්ය…පෙ… වෙදගූ සො’’ති ආහ.

සමෙච්චාති ඤාණෙන සමාගන්ත්වා. අභිසමෙච්චාති ඤාණෙන පටිවිජ්ඣිත්වා. ධම්මන්ති චතුසච්චධම්මං. සබ්බෙ සඞ්ඛාරාති සබ්බෙ සප්පච්චයා ධම්මා. තෙ හි සඞ්ඛතසඞ්ඛාරා නාම. පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කරීයන්තීති සඞ්ඛාරා, තෙ එවං පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කතත්තා ‘‘සඞ්ඛතා’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තා. ‘‘කම්මනිබ්බත්තා තෙභූමකරූපාරූපධම්මා අභිසඞ්ඛතසඞ්ඛාරා’’ති (විසුද්ධි. 2.587) අට්ඨකථාසු වුත්තා. තෙපි ‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.221, 272; සං. නි. 1.186) සඞ්ඛතසඞ්ඛාරෙසු සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. ‘‘අවිජ්ජාගතොයං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො පුඤ්ඤඤ්චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොතී’’තිආදීසු (සං. නි. 2.51) අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාව ආගතා. තෙභූමිකකුසලාකුසලචෙතනා අභිසඞ්ඛරණකසඞ්ඛාරා නාම. ‘‘යාවතිකා අභිසඞ්ඛාරස්ස ගති, තාවතිකං ගන්ත්වා අක්ඛාහතං මඤ්ඤෙ අට්ඨාසී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.15) ආගතං කායිකචෙතසිකවීරියං පයොගාභිසඞ්ඛාරො නාම. ‘‘සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපන්නස්ස ඛො, ආවුසො විසාඛ, භික්ඛුනො පඨමං නිරුජ්ඣති වචීසඞ්ඛාරො, තතො කායසඞ්ඛාරො, තතො චිත්තසඞ්ඛාරො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.464) ආගතා විතක්කවිචාරා වාචං සඞ්ඛරොන්තීති වචීසඞ්ඛාරා, අස්සාසපස්සාසා කායෙන සඞ්ඛරීයන්තීති කායසඞ්ඛාරා, සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චිත්තෙන සඞ්ඛරීයන්තීති චිත්තසඞ්ඛාරා. ඉධ පන සඞ්ඛතසඞ්ඛාරා අධිප්පෙතා. අනිච්චා හුත්වා අභාවට්ඨෙන. දුක්ඛා පටිපීළනට්ඨෙන. සබ්බෙ ධම්මාති නිබ්බානම්පි අන්තොකත්වා වුත්තා. අනත්තා අවසවත්තනට්ඨෙන. අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති එත්ථ යං පටිච්ච ඵලමෙති, සො පච්චයො. පටිච්චාති න විනා, අපච්චක්ඛිත්වාති අත්ථො. එතීති උප්පජ්ජති චෙව පවත්තති චාති අත්ථො. අපිච උපකාරකට්ඨො පච්චයට්ඨො. අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො, තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා. සඞ්ඛාරා සම්භවන්තීති නිබ්බත්තන්ති, එවං සම්භවන්තිසද්දස්ස සෙසපදෙහිපි යොජනා කාතබ්බා.

තත්ථ කතමා අවිජ්ජා? දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අඤ්ඤාණං, පුබ්බන්තෙ අඤ්ඤාණං, අපරන්තෙ අඤ්ඤාණං, පුබ්බන්තාපරන්තෙ අඤ්ඤාණං, ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු අඤ්ඤාණං. කතමෙ සඞ්ඛාරා? පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො, කායසඞ්ඛාරො වචීසඞ්ඛාරො චිත්තසඞ්ඛාරො, අට්ඨ කාමාවචරකුසලචෙතනා, පඤ්ච රූපාවචරකුසලචෙතනා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො, ද්වාදස අකුසලචෙතනා අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො, චතස්සො අරූපාවචරකුසලචෙතනා ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො, කායසඤ්චෙතනා කායසඞ්ඛාරො, වචීසඤ්චෙතනා වචීසඞ්ඛාරො, මනොසඤ්චෙතනා චිත්තසඞ්ඛාරො.

තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘‘ඉමෙ සඞ්ඛාරා අවිජ්ජාපච්චයා හොන්තී’’ති? අවිජ්ජාභාවෙ භාවතො. යස්ස හි දුක්ඛාදීසු අවිජ්ජාසඞ්ඛාතං අඤ්ඤාණං අප්පහීනං හොති, සො දුක්ඛෙ තාව පුබ්බන්තාදීසු ච අඤ්ඤාණෙන සංසාරදුක්ඛං සුඛසඤ්ඤාය ගහෙත්වා තස්සෙව හෙතුභූතෙ තිවිධෙපි සඞ්ඛාරෙ ආරභති. සමුදයෙ අඤ්ඤාණෙන දුක්ඛහෙතුභූතෙපි තණ්හාපරික්ඛාරෙ සඞ්ඛාරෙ සුඛහෙතුතො මඤ්ඤමානො ආරභති. නිරොධෙ පන මග්ගෙ ච අඤ්ඤාණෙන දුක්ඛස්ස අනිරොධභූතෙපි ගතිවිසෙසෙ දුක්ඛනිරොධසඤ්ඤී හුත්වා නිරොධස්ස ච අමග්ගභූතෙසුපි යඤ්ඤාමරතපාදීසු නිරොධමග්ගසඤ්ඤී හුත්වා දුක්ඛනිරොධං පත්ථයමානො යඤ්ඤාමරතපාදිමුඛෙන තිවිධෙපි සඞ්ඛාරෙ ආරභති.

අපි ච සො තාය චතූසු සච්චෙසු අප්පහීනාවිජ්ජතාය විසෙසතො ජාතිජරාරොගමරණාදිඅනෙකාදීනවවොකිණ්ණම්පි පුඤ්ඤඵලසඞ්ඛාතං දුක්ඛං දුක්ඛතො අජානන්තො තස්ස අධිගමාය කායවචීචිත්තසඞ්ඛාරභෙදං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං ආරභති දෙවච්ඡරකාමකො විය මරුප්පපාතං. සුඛසම්මතස්සාපි ච තස්ස පුඤ්ඤඵලස්ස අන්තෙ මහාපරිළාහජනිකං විපරිණාමදුක්ඛතං අප්පස්සාදතඤ්ච අපස්සන්තොපි තප්පච්චයං වුත්තප්පකාරමෙව පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං ආරභති සලභො විය දීපසිඛාභිනිපාතං, මධුබින්දුගිද්ධො විය ච මධුලිත්තසත්ථධාරාලෙහනං.

කාමුපසෙවනාදීසු ච සවිපාකෙසු ආදීනවං අපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤාය චෙව කිලෙසාභිභූතතාය ච ද්වාරත්තයප්පවත්තම්පි අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං ආරභති බාලො විය ගූථකීළනං, මරිතුකාමො විය ච විසඛාදනං. ආරුප්පවිපාකෙසු චාපි සඞ්ඛාරවිපරිණාමදුක්ඛතං අනවබුජ්ඣමානො සස්සතාදිවිපල්ලාසෙන චිත්තසඞ්ඛාරභූතං ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරං ආරභති දිසාමූළ්හො විය පිසාචනගරාභිමුඛමග්ගගමනං. එවං යස්මා අවිජ්ජාභාවතොව සඞ්ඛාරභාවො, න අභාවතො. තස්මා ජානිතබ්බමෙතං ‘‘ඉමෙ සඞ්ඛාරා අවිජ්ජාපච්චයා හොන්තී’’ති.

එත්ථාහ – ගණ්හාම තාව එතං ‘‘අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයො’’ති, කිං පනායමෙකාව අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයො, උදාහු අඤ්ඤෙපි පච්චයා සන්තීති? කිං පනෙත්ථ යදි තාව එකාව, එකකාරණවාදො ආපජ්ජති. අථ අඤ්ඤෙපි සන්ති, ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති එකකාරණනිද්දෙසො නුපපජ්ජතීති? න නුපපජ්ජති. කස්මා? යස්මා –

‘‘එකං න එකතො ඉධ, නානෙකමනෙකතොපි නො එකං;

ඵලමත්ථි අත්ථි පන එක-හෙතුඵලදීපනෙ අත්ථො’’. (විභ. අට්ඨ. 226, සඞ්ඛාරපදනිද්දෙස; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.105; විසුද්ධි. 2.617);

භගවා හි කත්ථචි පධානත්තා, කත්ථචි පාකටත්තා, කත්ථචි අසාධාරණත්තා දෙසනාවිලාසස්ස ච වෙනෙය්යානඤ්ච අනුරූපතො එකමෙව හෙතුං වා ඵලං වා දීපෙති. තස්මා අයමිධ අවිජ්ජා විජ්ජමානෙසුපි අඤ්ඤෙසු වත්ථාරම්මණසහජාතධම්මාදීසු සඞ්ඛාරකාරණෙසු ‘‘අස්සාදානුපස්සිනො තණ්හා පවඩ්ඪතී’’ති (සං. නි. 2.52) ච, ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා ආසවසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.104) ච වචනතො අඤ්ඤෙසම්පි තණ්හාදීනං සඞ්ඛාරහෙතූනං හෙතූති පධානත්තා, ‘‘අවිද්වා, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාගතො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරම්පි අභිසඞ්ඛරොතී’’ති පාකටත්තා, අසාධාරණත්තා ච සඞ්ඛාරානං හෙතුභාවෙන දීපිතාති වෙදිතබ්බා. එතෙනෙව ච එකෙකහෙතුඵලදීපනපරිහාරවචනෙන සබ්බත්ථ එකෙකහෙතුඵලදීපනෙ පයොජනං වෙදිතබ්බන්ති.

එත්ථාහ – එවං සන්තෙපි එකන්තානිට්ඨඵලාය සාවජ්ජාය අවිජ්ජාය කථං පුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරපච්චයත්තං යුජ්ජති? න හි නිම්බබීජතො උච්ඡු උප්පජ්ජතීති. කථං න යුජ්ජිස්සති? ලොකස්මිඤ්හි –

‘‘විරුද්ධො චා විරුද්ධො ච, සදිසාසදිසො තථා;

ධම්මානං පච්චයො සිද්ධො, විපාකා එව තෙ ච න’’.

ඉති අයං අවිජ්ජා විපාකවසෙන එකන්තානිට්ඨඵලා, සභාවවසෙන ච සාවජ්ජාපි සමානා සබ්බෙසම්පි එතෙසං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං යථානුරූපං ඨානකිච්චසභාවවිරුද්ධාවිරුද්ධපච්චයවසෙන, සදිසාසදිසපච්චයවසෙන ච පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බා. අපි ච අයං අඤ්ඤොපි පරියායො –

‘‘චුතූපපාතෙ සංසාරෙ, සඞ්ඛාරානඤ්ච ලක්ඛණෙ;

යො පටිච්චසමුප්පන්න-ධම්මෙසු ච විමුය්හති.

‘‘අභිසඞ්ඛරොති සො එතෙ, සඞ්ඛාරෙ තිවිධෙ යතො;

අවිජ්ජා පච්චයො තෙසං, තිවිධානම්පයං තතො.

‘‘යථාපි නාම ජච්චන්ධො, නරො අපරිණායකො;

එකදා යාති මග්ගෙන, උම්මග්ගෙනාපි එකදා.

‘‘සංසාරෙ සංසරං බාලො, තථා අපරිණායකො;

කරොති එකදා පුඤ්ඤං, අපුඤ්ඤමපි එකදා.

‘‘යදා ච ඤත්වා සො ධම්මං, සච්චානි අභිසමෙස්සති;

තදා අවිජ්ජූපසමා, උපසන්තො චරිස්සතී’’ති.

සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණන්ති ඡවිඤ්ඤාණකායා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සොතවිඤ්ඤාණං ඝානවිඤ්ඤාණං ජිව්හාවිඤ්ඤාණං කායවිඤ්ඤාණං මනොවිඤ්ඤාණං. තත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං කුසලවිපාකං අකුසලවිපාකන්ති දුවිධං. තථා සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණානි. මනොවිඤ්ඤාණං පන ද්වෙ විපාකමනොධාතුයො, තිස්සො අහෙතුකවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො, අට්ඨ සහෙතුකවිපාකචිත්තානි, පඤ්ච රූපාවචරවිපාකචිත්තානි, චත්තාරි අරූපාවචරවිපාකචිත්තානීති බාවීසතිවිධං. ඉති සබ්බානි බාත්තිංසලොකියවිපාකවිඤ්ඤාණානි.

තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘‘ඉදං වුත්තප්පකාරං විඤ්ඤාණං සඞ්ඛාරපච්චයා හොතී’’ති? උපචිතකම්මාභාවෙ විපාකාභාවතො. විපාකඤ්හෙතං, විපාකඤ්ච න උපචිතකම්මාභාවෙ උප්පජ්ජති, යදි උප්පජ්ජෙය්ය, සබ්බෙසං සබ්බවිපාකානි උප්පජ්ජෙය්යුං, න ච උප්පජ්ජන්තීති ජානිතබ්බමෙතං ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා ඉදං විඤ්ඤාණං හොතී’’ති. සබ්බමෙව හි ඉදං පවත්තිපටිසන්ධිවසෙන ද්වෙධා පවත්තති. තත්ථ ද්වෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණානි, ද්වෙ මනොධාතුයො, සොමනස්සසහගතා අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතූති ඉමානි තෙරස පඤ්චවොකාරභවෙ පවත්තියංයෙව පවත්තන්ති. සෙසානි එකූනවීසති තීසු භවෙසු යථානුරූපං පවත්තියම්පි පටිසන්ධියම්පි පවත්තන්ති.

‘‘ලද්ධප්පච්චයමිති ධම්ම-මත්තමෙතං භවන්තරමුපෙති;

නාස්ස තතො සඞ්කන්ති, න තතො හෙතුං විනා හොති’’.

ඉති හෙතං ලද්ධප්පච්චයං රූපාරූපධම්මමත්තං උප්පජ්ජමානං ‘‘භවන්තරමුපෙතී’’ති වුච්චති, න සත්තො න ජීවො. තස්ස ච නාපි අතීතභවතො ඉධ සඞ්කන්ති අත්ථි, නාපි තතො හෙතුං විනා ඉධ පාතුභාවො. එත්ථ ච පුරිමං චවනතො චුති, පච්ඡිමං භවන්තරාදිපටිසන්ධානතො පටිසන්ධීති වුච්චති.

එත්ථාහ – නනු එවං අසඞ්කන්තිපාතුභාවෙ සති යෙ ඉමස්මිං මනුස්සත්තභාවෙ ඛන්ධා, තෙසං නිරුද්ධත්තා, ඵලපච්චයස්ස ච කම්මස්ස තත්ථ අගමනතො, අඤ්ඤස්ස අඤ්ඤතො ච තං ඵලං සියා, උපභුඤ්ජකෙ ච අසති කස්ස තං ඵලං සියා, තස්මා න සුන්දරමිදං විධානන්ති? තත්රිදං වුච්චති –

‘‘සන්තානෙ යං ඵලං එතං, නාඤ්ඤස්ස න ච අඤ්ඤතො;

බීජානං අභිසඞ්ඛාරො, එතස්සත්ථස්ස සාධකො.

‘‘ඵලස්සුප්පත්තියා එව, සිද්ධා භුඤ්ජකසම්මුති;

ඵලුප්පාදෙන රුක්ඛස්ස, යථා ඵලති සම්මුතී’’ති.

යොපි වදෙය්ය ‘‘එවං සන්තෙපි එතෙ සඞ්ඛාරා විජ්ජමානා වා ඵලස්ස පච්චයා සියුං, අවිජ්ජමානා වා. යදි ච විජ්ජමානා, පවත්තික්ඛණෙයෙව නෙසං විපාකෙන භවිතබ්බං. අථ අවිජ්ජමානා, පවත්තිතො පුබ්බෙ පච්ඡා ච නිච්චං ඵලාවහා සියු’’න්ති. සො එවං වත්තබ්බො –

‘‘කතත්තා පච්චයා එතෙ, න ච නිච්චං ඵලාවහා;

පාටිභොගාදිකං තත්ථ, වෙදිතබ්බං නිදස්සන’’න්ති.

විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති ඉධ වෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධා නාමං, චත්තාරි මහාභූතානි චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදායරූපං රූපං. අභාවකගබ්භසෙය්යකානං අණ්ඩජානඤ්ච පටිසන්ධික්ඛණෙ වත්ථුදසකං කායදසකන්ති වීසති රූපරූපානි, තයො ච අරූපිනො ඛන්ධාති එතෙ තෙවීසති ධම්මා ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති වෙදිතබ්බා. සභාවකානං භාවදසකං පක්ඛිපිත්වා තෙත්තිංස, ඔපපාතිකසත්තෙසු බ්රහ්මකායිකාදීනං පටිසන්ධික්ඛණෙ චක්ඛුසොතවත්ථුදසකානි ජීවිතින්ද්රියනවකඤ්චාති එකූනචත්තාලීස රූපරූපානි, තයො ච අරූපිනො ඛන්ධාති එතෙ බාචත්තාලීස ධම්මා ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති වෙදිතබ්බා. කාමභවෙ පන සෙසඔපපාතිකානං, සංසෙදජානං වා සභාවකපරිපුණ්ණායතනානං පටිසන්ධික්ඛණෙ චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායවත්ථුභාවදසකානීති සත්තති රූපරූපානි, තයො ච අරූපිනො ඛන්ධාති එතෙ තෙසත්තති ධම්මා ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති වෙදිතබ්බා. එස උක්කංසො, අවකංසෙන පන තංතංදසකවිකලානං තස්ස තස්ස වසෙන හාපෙත්වා හාපෙත්වා පටිසන්ධියං විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපසඞ්ඛා වෙදිතබ්බා. අරූපීනං පන තයොව අරූපිනො ඛන්ධා. අසඤ්ඤීනං රූපතො ජීවිතින්ද්රියනවකමෙවාති. එස තාව පටිසන්ධියං නයො.

පවත්තෙ පන සබ්බත්ථ රූපපවත්තිදෙසෙ පටිසන්ධිචිත්තස්ස ඨිතික්ඛණෙ පටිසන්ධිචිත්තෙන සහ පවත්තඋතුතො උතුසමුට්ඨානං සුද්ධට්ඨකං පාතුභවති. පඨමභවඞ්ගතො පභුති චිත්තසමුට්ඨානං සුද්ධට්ඨකං, සද්දපාතුභාවකාලෙ උතුතො චෙව චිත්තතො ච සද්දනවකං, කබළීකාරාහාරූපජීවීනං ආහාරසමුට්ඨානං සුද්ධට්ඨකන්ති එවං ආහාරසමුට්ඨානස්ස, සුද්ධට්ඨකස්ස, උතුචිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච ද්වින්නං නවකානං වසෙන ඡබ්බීසතිවිධං, එකෙකචිත්තෙ තික්ඛත්තුං උප්පජ්ජමානං වුත්තකම්මසමුට්ඨානඤ්ච සත්තතිවිධන්ති ඡන්නවුතිවිධං රූපං, තයො ච අරූපිනො ඛන්ධාති නවනවුතිධම්මා යථාසම්භවං ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති වෙදිතබ්බා.

තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘‘පටිසන්ධිනාමරූපං විඤ්ඤාණපච්චයා හොතී’’ති? සුත්තතො යුත්තිතො ච. සුත්තෙ හි ‘‘චිත්තානුපරිවත්තිනො ධම්මා’’තිආදිනා (ධ. ස. දුකමාතිකා 62) නයෙන බහුධා වෙදනාදීනං විඤ්ඤාණපච්චයතා සිද්ධා. යුත්තිතො පන –

‘‘චිත්තජෙන හි රූපෙන, ඉධ දිට්ඨෙන සිජ්ඣති;

අදිට්ඨස්සාපි රූපස්ස, විඤ්ඤාණං පච්චයො ඉතී’’ති.

නාමරූපපච්චයා සළායතනන්ති නාමං වුත්තමෙව. ඉධ පන රූපං නියමතො චත්තාරි මහාභූතානි, ඡ වත්ථූනි, ජීවිතින්ද්රියන්ති එකාදසවිධං. සළායතනං පන චක්ඛායතනං සොතඝානජිව්හාකායමනායතනං.

තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘‘නාමරූපං සළායතනස්ස පච්චයො’’ති? නාමරූපභාවෙ භාවතො. තස්ස තස්ස හි නාමස්ස රූපස්ස ච භාවෙ තං තං ආයතනං හොති, න අඤ්ඤථාති.

සළායතනපච්චයා ඵස්සොති –

‘‘ඡළෙව ඵස්සා සඞ්ඛෙපා, චක්ඛුසම්ඵස්සආදයො;

විඤ්ඤාණමිව බාත්තිංස, විත්ථාරෙන භවන්ති තෙ’’.

ඵස්සපච්චයා වෙදනාති –

‘‘ද්වාරතො වෙදනා වුත්තා, චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිකා;

ඡළෙව තා පභෙදෙන, ඉධ බාත්තිංස වෙදනා’’.

වෙදනාපච්චයා තණ්හාති –

‘‘රූපතණ්හාදිභෙදෙන, ඡ තණ්හා ඉධ දීපිතා;

එකෙකා තිවිධා තත්ථ, පවත්තාකාරතො මතා.

‘‘දුක්ඛී සුඛං පත්ථයති, සුඛී භිය්යොපි ඉච්ඡති;

උපෙක්ඛා පන සන්තත්තා, සුඛමිච්චෙව භාසිතා.

‘‘තණ්හාය පච්චයා තස්මා, හොන්ති තිස්සොපි වෙදනා;

වෙදනාපච්චයා තණ්හා, ඉති වුත්තා මහෙසිනා’’ති.

තණ්හාපච්චයා උපාදානන්ති චත්තාරි උපාදානානි කාමුපාදානං දිට්ඨුපාදානං සීලබ්බතුපාදානං අත්තවාදුපාදානං. උපාදානපච්චයා භවොති ඉධ කම්මභවො අධිප්පෙතො, උපපත්තිභවො පන පදුද්ධාරවසෙන වුත්තො. භවපච්චයා ජාතීති කම්මභවපච්චයා ජාති පටිසන්ධිඛන්ධානං පාතුභවො.

තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘‘භවො ජාතියා පච්චයො’’ති චෙ? බාහිරපච්චයසමත්තෙපි හීනපණීතතාදිවිසෙසදස්සනතො. බාහිරානඤ්හි ජනකජනනිසුක්කසොණිතාහාරාදීනං පච්චයානං සමත්තෙපි සත්තානං යමකානම්පි සතං හීනපණීතතාදිවිසෙසො දිස්සති. සො ච න අහෙතුකො සබ්බදා ච සබ්බෙසඤ්ච අභාවතො, න කම්මභවතො අඤ්ඤහෙතුකො තදභිනිබ්බත්තකසත්තානං අජ්ඣත්තසන්තානෙ අඤ්ඤස්ස කාරණස්ස අභාවතොති කම්මභවහෙතුකොව. කම්මඤ්හි සත්තානං හීනපණීතතාදිවිසෙසස්ස හෙතු. තෙනාහ භගවා – ‘‘කම්මං සත්තෙ විභජති යදිදං හීනපණීතතායා’’ති (ම. නි. 3.289). තස්මා ජානිතබ්බමෙතං ‘‘භවො ජාතියා පච්චයො’’ති.

ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්තිආදීසු යස්මා අසති ජාතියා ජරාමරණඤ්චෙව සොකාදයො ච ධම්මා න හොන්ති, ජාතියා පන සති ජරාමරණඤ්චෙව ජරාමරණසඞ්ඛාතදුක්ඛධම්මඵුට්ඨස්ස බාලස්ස ජරාමරණාදිසම්බන්ධා වා තෙන තෙන දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස අනභිසම්බන්ධා වා සොකාදයො ච ධම්මා හොන්ති. තස්මා ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති. සමෙච්ච අභිසමෙච්ච ධම්මන්ති ඤාණෙන සමාගන්ත්වා චතුසච්චධම්මං පටිවිජ්ඣිත්වා.

එවං ද්වාදසපදිකං පච්චයාකාරප්පවත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි විවට්ටවසෙන අවිජ්ජාදීනං නිරොධදස්සනත්ථං ‘‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධොති සමෙච්ච අභිසමෙච්ච ධම්ම’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අවිජ්ජානිරොධාති අවිජ්ජාය අනුප්පාදනිරොධා පුන අප්පවත්තිනිරොධෙන. සඞ්ඛාරනිරොධොති සඞ්ඛාරානං අනුප්පාදනිරොධො හොති. එවං සෙසපදෙසුපි. ඉදං දුක්ඛන්තිආදයො පුබ්බෙ වුත්තනයා එව. ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යාති ඉමෙ තෙභූමකා ධම්මා සභාවලක්ඛණාවබොධවසෙන සොභනාකාරෙන, අධිකෙන ඤාණෙන වා සභාවතො ජානිතබ්බා. පරිඤ්ඤෙය්යාති සාමඤ්ඤලක්ඛණාවබොධවසෙන, කිච්චසමාපනවසෙන ච බ්යාපිත්වා ජානිතබ්බා. ඉමෙ ධම්මා පහාතබ්බාති ඉමෙ සමුදයපක්ඛිකා ධම්මා තෙන තෙන ගුණඞ්ගෙන පහාතබ්බා. භාවෙතබ්බාති වඩ්ඪෙතබ්බා. සච්ඡිකාතබ්බාති පච්චක්ඛං කාතබ්බා. දුවිධා සච්ඡිකිරියා පටිලාභසච්ඡිකිරියා ච ආරම්මණසච්ඡිකිරියා ච. ඡන්නං ඵස්සායතනානන්ති චක්ඛාදීනං ඡන්නං ආයතනානං. සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්චාති උප්පාදඤ්ච නිරොධඤ්ච.

භූරිපඤ්ඤොති භූරි වියාති භූරි, තාය භූරිපඤ්ඤාය සමන්නාගතො භූරිපඤ්ඤො. මහාපඤ්ඤොතිආදීසු මහාපඤ්ඤාදීහි සමන්නාගතොති අත්ථො.

තත්රිදං මහාපඤ්ඤාදීනං නානත්තං – කතමා මහාපඤ්ඤා? මහන්තෙ අත්ථෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා. මහන්තෙ ධම්මෙ…පෙ… මහන්තා නිරුත්තියො… මහන්තානි පටිභානානි පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා. මහන්තෙ සීලක්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා. මහන්තෙ සමාධික්ඛන්ධෙ…පෙ… පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ… විමුත්තික්ඛන්ධෙ… විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙ පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා. මහන්තානි ඨානාඨානානි…පෙ… මහාවිහාරසමාපත්තියො… මහන්තානි අරියසච්චානි… මහන්තෙ සතිපට්ඨානෙ… සම්මප්පධානෙ… ඉද්ධිපාදෙ… මහන්තානි ඉන්ද්රියානි … බලානි… බොජ්ඣඞ්ගානි… මහන්තෙ අරියමග්ගෙ… මහන්තානි සාමඤ්ඤඵලානි… මහාඅභිඤ්ඤායො… මහන්තං පරමත්ථං නිබ්බානං පරිග්ගණ්හාතීති මහාපඤ්ඤා.

කතමා පුථුපඤ්ඤා? පුථුනානාඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා. පුථුනානාධාතූසු…පෙ… පුථුනානාආයතනෙසු… පුථුනානාපටිච්චසමුප්පාදෙසු… පුථුනානාසුඤ්ඤතමනුපලබ්භෙසු… පුථුනානාඅත්ථෙසු… ධම්මෙසු… නිරුත්තීසු… පටිභානෙසු… පුථුනානාසීලක්ඛන්ධෙසු… පුථුනානාසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධෙසු… පුථුනානාඨානාඨානෙසු… පුථුනානාවිහාරසමාපත්තීසු… පුථුනානාඅරියසච්චෙසු… පුථුනානාසතිපට්ඨානෙසු… සම්මප්පධානෙසු… ඉද්ධිපාදෙසු… ඉන්ද්රියෙසු… බලෙසු… බොජ්ඣඞ්ගෙසු… පුථුනානාඅරියමග්ගෙසු… සාමඤ්ඤඵලෙසු… අභිඤ්ඤාසු… පුථුනානාජනසාධාරණෙ ධම්මෙ සමතික්කම්ම පරමත්ථෙ නිබ්බානෙ ඤාණං පවත්තතීති පුථුපඤ්ඤා.

කතමා හාසපඤ්ඤා? ඉධෙකච්චො හාසබහුලො වෙදබහුලො තුට්ඨිබහුලො පාමොජ්ජබහුලො සීලං පරිපූරෙති. ඉන්ද්රියසංවරං පරිපූරෙති. භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතං…පෙ… ජාගරියානුයොගං… සීලක්ඛන්ධං… සමාධික්ඛන්ධං… පඤ්ඤාක්ඛන්ධං… විමුත්තික්ඛන්ධං… විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධං පරිපූරෙතීති හාසපඤ්ඤා. හාසබහුලො…පෙ… පාමොජ්ජබහුලො ඨානාඨානං පටිවිජ්ඣතීති හාසපඤ්ඤා. හාසබහුලො විහාරසමාපත්තියො පරිපූරෙතීති හාසපඤ්ඤා. හාසබහුලො අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣතීති හාසපඤ්ඤා. සතිපට්ඨානෙ භාවෙති සම්මප්පධානෙ… ඉද්ධිපාදෙ… ඉන්ද්රියානි… බලානි… බොජ්ඣඞ්ගෙ… අරියමග්ගං භාවෙතීති හාසපඤ්ඤා, හාසබහුලො සාමඤ්ඤඵලානි සච්ඡිකරොතීති හාසපඤ්ඤා, අභිඤ්ඤායො පටිවිජ්ඣතීති හාසපඤ්ඤා, හාසබහුලො පරමත්ථං නිබ්බානං සච්ඡිකරොතීති හාසපඤ්ඤා.

කතමා ජවනපඤ්ඤා? යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං රූපං අනිච්චතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා. දුක්ඛතො, අනත්තතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා. යා කාචි වෙදනා…පෙ… යා කාචි සඤ්ඤා… යෙ කෙචි සඞ්ඛාරා… යං කිඤ්චි විඤ්ඤාණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං…පෙ… යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං විඤ්ඤාණං අනිච්චතො… දුක්ඛතො… අනත්තතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා. චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චතො… දුක්ඛතො… අනත්තතො ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා.

රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන, අනත්තා අසාරකට්ඨෙනාති තුලයිත්වා තීරයිත්වා විභාවයිත්වා විභූතං කත්වා රූපනිරොධෙ නිබ්බානෙ ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා. වෙදනා… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං… චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන, අනත්තා අසාරකට්ඨෙනාති තුලයිත්වා…පෙ… විභූතං කත්වා ජරාමරණනිරොධෙ නිබ්බානෙ ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා.

රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති තුලයිත්වා…පෙ… විභූතං කත්වා රූපනිරොධෙ නිබ්බානෙ ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා. වෙදනා…පෙ… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං… චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං…පෙ… නිරොධධම්මන්ති තුලයිත්වා…පෙ… විභූතං කත්වා ජරාමරණනිරොධෙ නිබ්බානෙ ඛිප්පං ජවතීති ජවනපඤ්ඤා.

කතමා තික්ඛපඤ්ඤා? ඛිප්පං කිලෙසෙ ඡින්දතීති තික්ඛපඤ්ඤා. උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙති. උප්පන්නං බ්යාපාදවිතක්කං… උප්පන්නං විහිංසාවිතක්කං… උප්පන්නුප්පන්නෙ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ… උප්පන්නං රාගං… උප්පන්නං දොසං… මොහං… කොධං… උපනාහං… මක්ඛං… පළාසං… ඉස්සං… මච්ඡරියං… මායං… සාඨෙය්යං… ථම්භං… සාරම්භං… මානං… අතිමානං… මදං… පමාදං… සබ්බෙ කිලෙසෙ… සබ්බෙ දුච්චරිතෙ… සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරෙ… සබ්බෙ භවගාමිකම්මෙ නාධිවාසෙති පජහති විනොදෙති බ්යන්තීකරොති අනභාවං ගමෙතීති තික්ඛපඤ්ඤා. එකම්හි ආසනෙ චත්තාරො අරියමග්ගා, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි, චතස්සො ච පටිසම්භිදායො, ඡ අභිඤ්ඤායො අධිගතා හොන්ති සච්ඡිකතා ඵස්සිතා පඤ්ඤායාති තික්ඛපඤ්ඤා.

කතමා නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා? ඉධෙකච්චො සබ්බසඞ්ඛාරෙසු උබ්බෙගබහුලො හොති උත්තාසබහුලො උක්කණ්ඨනබහුලො අරතිබහුලො අනභිරතිබහුලො බහිමුඛො න රමති සබ්බසඞ්ඛාරෙසු, අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අපදාලිතපුබ්බං ලොභක්ඛන්ධං නිබ්බිජ්ඣති පදාලෙතීති නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා. අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අපදාලිතපුබ්බං දොසක්ඛන්ධං…පෙ… මොහක්ඛන්ධං… කොධං… උපනාහං…පෙ… සබ්බෙ භවගාමිකම්මෙ නිබ්බිජ්ඣති පදාලෙතීති නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා.

28. ස සබ්බධම්මෙසු විසෙනිභූතො, යං කිඤ්චි දිට්ඨං ව සුතං මුතං වාති සො භූරිපඤ්ඤො ඛීණාසවො යං කිඤ්චි දිට්ඨං වා සුතං වා මුතං වා තෙසු සබ්බධම්මෙසු මාරසෙනං විනාසෙත්වා ඨිතභාවෙන විසෙනිභූතො. තමෙව දස්සින්ති තං එව විසුද්ධදස්සිං. විවටං චරන්තන්ති තණ්හාඡදනාදිවිගමෙන විවටං හුත්වා චරන්තං. කෙනීධ ලොකස්මි විකප්පයෙය්යාති කෙන ඉධ ලොකෙ තණ්හාකප්පෙන වා දිට්ඨිකප්පෙන වා කොචි විකප්පෙය්ය, තෙසං වා පහීනත්තා රාගාදිනා පුබ්බෙ වුත්තෙනාති.

කාමා තෙ පඨමා සෙනාතිආදීසු චතූසු ගාථාසු අයමත්ථො – යස්මා ආදිතොව අගාරියභූතෙ සත්තෙ වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමා මොහයන්ති, තෙ අභිභුය්ය අනගාරියභාවං උපගතානං පන්තෙසු වා සෙනාසනෙසු, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙසු වා අධිකුසලෙසු ධම්මෙසු අරති උප්පජ්ජති. වුත්තඤ්චෙතං – ‘‘පබ්බජිතෙන ඛො, ආවුසො, අභිරති දුක්කරා’’ති (සං. නි. 4.331). තතො තෙ පරපටිබද්ධජීවිකත්තා ඛුප්පිපාසා බාධෙති, තාය බාධිතානං පරියෙසනතණ්හා චිත්තං කිලමයති, අථ නෙසං කිලන්තචිත්තානං ථිනමිද්ධං ඔක්කමති තතො විසෙසමනධිගච්ඡන්තානං දුරභිසම්භවෙසු අරඤ්ඤවනපත්ථෙසු සෙනාසනෙසු විහරතං උත්රාසසඤ්ඤිතා භීරු ජායති, තෙසං උස්සඞ්කිතපරිසඞ්කිතානං දීඝරත්තං විවෙකරසමනස්සාදයමානානං විහරතං ‘‘න සියා නු ඛො එස මග්ගො’’ති පටිපත්තියං විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති, තං විනොදෙත්වා විහරතං අප්පමත්තකෙන විසෙසාධිගමෙන මානමක්ඛථම්භා ජායන්ති, තෙපි විනොදෙත්වා විහරතං තතො අධිකතරං විසෙසාධිගමං නිස්සාය ලාභසක්කාරසිලොකා උප්පජ්ජන්ති, ලාභාදිමුච්ඡිතා ධම්මපටිරූපකානි පකාසෙන්තා මිච්ඡායසං අධිගන්ත්වා තත්ථ ඨිතා ජාතිආදීහි අත්තානං උක්කංසෙන්ති, පරං වම්භෙන්ති. තස්මා කාමාදීනං පඨමසෙනාදිභාවො වෙදිතබ්බො.

එවමෙතං දසවිධං සෙනං උද්දිසිත්වා යස්මා සා කණ්හධම්මසමන්නාගතත්තා කණ්හස්ස නමුචිනො උපකාරාය සංවත්තති, තස්මා නං ‘‘තව සෙනා’’ති නිද්දිසන්තො ආහ – ‘‘එසා නමුචි තෙ සෙනා, කණ්හස්සාභිප්පහාරිනී’’ති. තත්ථ අභිප්පහාරිනීති සමණබ්රාහ්මණානං ඝාතිනී නිප්පොථිනී, අන්තරායකරීති අත්ථො. න නං අසූරො ජිනාති, ජෙත්වාව ලභතෙ සුඛන්ති එවං තව සෙනං අසූරො කායෙ ච ජීවිතෙ ච සාපෙක්ඛො පුරිසො න ජිනාති, සූරො පන ජිනාති, ජෙත්වාව මග්ගසුඛං ඵලසුඛඤ්ච අධිගච්ඡති.

යතො චතූහි අරියමග්ගෙහීති යදා චතූහි නිද්දොසනිබ්බානමග්ගනසඞ්ඛාතෙහි මග්ගෙහි. මාරසෙනාති මාරස්ස සෙනා වචනකරා කිලෙසා. පටිසෙනිකරාති පටිපක්ඛකරා. ජිතා චාති පරාජයමානා හනිතා ච. පරාජිතා චාති නිග්ගහිතා ච. භග්ගාති භින්නා. විප්පලුග්ගාති චුණ්ණවිචුණ්ණා. පරම්මුඛාති විමුඛභාවං පාපිතා. විසෙනිභූතොති නික්කිලෙසො හුත්වා ඨිතො.

වොදාතදස්සින්ති බ්යවදාතදස්සිං. තානි ඡදනානීති එතානි තණ්හාදිකිලෙසඡදනානි. විවටානීති පාකටීකතානි. විද්ධංසිතානීති ඨිතට්ඨානතො අපහතානි. උග්ඝාටිතානීති උප්පාටිතානි. සමුග්ඝාටිතානීති විසෙසෙන උප්පාටිතානි.

29. න කප්පයන්තීති ගාථාය සම්බන්ධො අත්ථො ච – කිඤ්ච භිය්යො? තෙ හි තාදිසා සන්තො ද්වින්නං කප්පානං පුරෙක්ඛාරානඤ්ච කෙනචි න කප්පයන්ති, න පුරෙක්ඛරොන්ති. පරමත්ථං අච්චන්තසුද්ධිං අධිගතත්තා අනච්චන්තසුද්ධිංයෙව අකිරියසස්සතදිට්ඨිං ‘‘අච්චන්තසුද්ධී’’ති න තෙ වදන්ති. ආදානගන්ථං ගතිතං විසජ්ජාති චතුබ්බිධම්පි රූපාදීනං ආදායකත්තා ආදානගන්ථං අත්තනො චිත්තසන්තානෙ ගථිතං බද්ධං අරියමග්ගසත්ථෙන විස්සජ්ජ ඡින්දිත්වා. සෙසං පාකටමෙව.

අච්චන්තසුද්ධින්ති අච්චන්තං පරමත්ථං සුද්ධිං. සංසාරසුද්ධින්ති සංසාරතො සුද්ධිං. අකිරියදිට්ඨින්ති කරොතො න කරීයති පාපන්ති අකිරියදිට්ඨිං. සස්සතවාදන්ති ‘‘නිච්චො ධුවො සස්සතො’’ති වචනං. න වදන්ති න කථෙන්ති.

ගන්ථාති නාමකායං ගන්ථෙන්ති, චුතිපටිසන්ධිවසෙන වට්ටස්මිං ඝටෙන්තීති ගන්ථා. අභිජ්ඣා ච සා නාමකායඝටනවසෙන ගන්ථො චාති අභිජ්ඣාකායගන්ථො. හිතසුඛං බ්යාපාදයතීති බ්යාපාදො. බ්යාපාදො ච සො වුත්තනයෙන ගන්ථො චාති බ්යාපාදො කායගන්ථො. සීලබ්බතපරාමාසොති ‘‘ඉතො බහිද්ධා සමණබ්රාහ්මණානං සීලෙන සුද්ධි වතෙන සුද්ධී’’ති (ධ. ස. 1143, 1222) පරතො ආමාසො. ඉදංසච්චාභිනිවෙසොති සබ්බඤ්ඤුභාසිතම්පි පටික්ඛිපිත්වා ‘‘සස්සතො ලොකො, ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’න්ති (ධ. ස. 1144) ඉමිනා ආකාරෙන අභිනිවෙසො ඉදංසච්චාභිනිවෙසො. අත්තනො දිට්ඨියා රාගොති අත්තනා අභිනිවිසිත්වා ගහිතාය දිට්ඨියා ඡන්දරාගො. පරවාදෙසු ආඝාතොති පරස්ස වචනෙසු කොපො. අප්පච්චයොති අතුට්ඨාකාරො. අත්තනො සීලං වාති අත්තනා සමාදින්නං ගොසීලාදිසීලං වා. අත්තනො දිට්ඨීති අත්තනා ගහිතා පරාමට්ඨා දිට්ඨි. තෙහි ගන්ථෙහීති එතෙහි වුත්තෙහි නාමකායඝටනෙහි. රූපං ආදියන්තීති චතුසමුට්ඨානිකං රූපාරම්මණං ආදියන්ති ගණ්හන්ති. උපාදියන්තීති උපගන්ත්වා ගණ්හන්ති තණ්හාගහණෙන. පරාමසන්ති දිට්ඨිගහණෙන. අභිනිවිසන්ති මානගහණෙන. වට්ටන්ති තෙභූමකවට්ටං. ගන්ථෙති බන්ධනෙ.

වොසජ්ජිත්වා වාති සම්මා විස්සජ්ජිත්වා වා. ගථිතෙති බන්ධනෙ. ගන්ථිතෙති ගන්ථනෙන ගන්ථිතෙ. විබන්ධෙති විසෙසෙන බන්ධෙ. ආබන්ධෙති අනෙකවිධෙන බන්ධෙ. පලිබුද්ධෙති අමුඤ්චිතෙ. බන්ධනෙ පොටයිත්වාති තණ්හාමානදිට්ඨිබන්ධනානි පප්පොටයිත්වා. විසජ්ජාති චජිත්වා.

ඉමෙ පන චත්තාරො ගන්ථෙ කිලෙසපටිපාටියාපි ආහරිතුං වට්ටති, මග්ගපටිපාටියාපි – කිලෙසපටිපාටියා අභිජ්ඣාකායගන්ථො අරහත්තමග්ගෙන පහීයති, බ්යාපාදො කායගන්ථො අනාගාමිමග්ගෙන, සීලබ්බතපරාමාසො කායගන්ථො ඉදංසච්චාභිනිවෙසො කායගන්ථො සොතාපත්තිමග්ගෙන. මග්ගපටිපාටියා සීලබ්බතපරාමාසො කායගන්ථො ඉදංසච්චාභිනිවෙසො කායගන්ථො සොතාපත්තිමග්ගෙන, බ්යාපාදො කායගන්ථො අනාගාමිමග්ගෙන, අභිජ්ඣාකායගන්ථො අරහත්තමග්ගෙනාති. එතෙ චත්තාරො ගන්ථා යස්ස සංවිජ්ජන්ති, තං චුතිපටිසන්ධිවසෙන වට්ටස්මිං ගන්ථෙන්ති ඝටෙන්තීති ගන්ථා. තෙ චතුප්පභෙදා අභිජ්ඣායන්ති එතාය, සයං වා අභිජ්ඣායති, අභිජ්ඣායනමත්තමෙව වා එසාති අභිජ්ඣා. ලොභොයෙව නාමකායං ගන්ථෙති චුතිපටිසන්ධිවසෙන වට්ටස්මිං ඝටෙතීති කායගන්ථො. බ්යාපජ්ජති තෙන චිත්තං පූතිභාවං ගච්ඡති, බ්යාපාදයති වා විනයාචාරරූපසම්පත්තිහිතසුඛාදීනීති බ්යාපාදො. ‘‘ඉතො බහිද්ධා සමණබ්රාහ්මණානං සීලෙන සුද්ධි වතෙන සුද්ධී’’ති පරාමසනං සීලබ්බතපරාමාසො, සබ්බඤ්ඤුභාසිතම්පි පටික්ඛිපිත්වා ‘‘සස්සතො ලොකො, ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’න්තිආදිනා ආකාරෙන අභිනිවිසතීති ඉදංසච්චාභිනිවෙසො. යථා වය්හං වාතිආදිං වය්හාදිවිසඞ්ඛරණං ගන්ථානං වියොගකරණෙ උපමං දස්සෙන්තො ආහ.

න ජනෙන්තීති න උප්පාදෙන්ති. න සඤ්ජනෙන්තීති න නිබ්බත්තෙන්ති. නාභිනිබ්බත්තෙන්තීති උපසග්ගවසෙන පදං වඩ්ඪිතං. න සඤ්ජනෙන්තීති උප්පාදක්ඛණං. න නිබ්බත්තෙන්ති නාභිනිබ්බත්තෙන්තීති පවත්තික්ඛණං සන්ධාය වුත්තං.

30. සීමාතිගොති ගාථා එකපුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය වුත්තා. පුබ්බසදිසො එව පනස්සා සම්බන්ධො, සො එවං අත්ථවණ්ණනාය සද්ධිං වෙදිතබ්බො – කිඤ්ච භිය්යො? සො ඊදිසො භූරිපඤ්ඤො චතුන්නං කිලෙසසීමානං අතීතත්තා සීමාතිගො, බාහිතපාපත්තා ච බ්රාහ්මණො, ඉත්ථම්භූතස්ස ච තස්ස නත්ථි, පරචිත්තපුබ්බෙනිවාසඤාණෙහි ඤත්වා වා මංසදිබ්බචක්ඛූහි දිස්වා වා කිඤ්චි සමුග්ගහීතං, අභිනිවිට්ඨන්ති වුත්තං හොති. සො ච කාමරාගාභාවතො න රාගරාගී රූපාරූපරාගාභාවතො න විරාගරත්තො, යතො එවංවිධස්ස තස්ස ‘‘ඉදං පරම’’න්ති කිඤ්චි ඉධ උග්ගහීතං නත්ථීති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

චතස්සො සීමායොති චත්තාරො පරිච්ඡෙදා. දිට්ඨානුසයොති දිට්ඨි ච සා අප්පහීනට්ඨෙන අනුසයො චාති දිට්ඨානුසයො. විචිකිච්ඡානුසයාදීසුපි එසෙව නයො. කෙනට්ඨෙන අනුසයා? අනුසයනට්ඨෙන. කො එස අනුසයට්ඨො නාමාති? අප්පහීනට්ඨො. එතෙ හි අප්පහීනට්ඨෙන තස්ස තස්ස සන්තානෙ අනුසෙන්ති නාම, තස්මා ‘‘අනුසයා’’ති වුච්චන්ති. අනුසෙන්තීති අනුරූපං කාරණං ලභිත්වා උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. අථාපි සියා – අනුසයට්ඨො නාම අප්පහීනාකාරො, අප්පහීනාකාරො ච ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වත්තුං න යුජ්ජති, තස්මා න අනුසයා උප්පජ්ජන්තීති. තත්රිදං පටිවචනං – අප්පහීනාකාරො අනුසයො, අනුසයොති පන අප්පහීනට්ඨෙන ථාමගතා කිලෙසා වුච්චන්ති. සො චිත්තසම්පයුත්තො සාරම්මණො සප්පච්චයට්ඨෙන සහෙතුකො එකන්තාකුසලො අතීතොපි හොති අනාගතොපි පච්චුප්පන්නොපි, තස්මා ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වත්තුං යුජ්ජති.

තත්රිදං පමාණං – පටිසම්භිදායං තාව අභිසමයකථායං (පටි. ම. 3.21) ‘‘පච්චුප්පන්නෙ කිලෙසෙ පජහතී’’ති පුච්ඡිත්වා අනුසයානං පච්චුප්පන්නභාවස්ස අත්ථිතාය ‘‘ථාමගතො අනුසයං පජහතී’’ති වුත්තං. ධම්මසඞ්ගණියං මොහස්ස පදභාජනෙ (ධ. ස. 390) ‘‘අවිජ්ජානුසයො අවිජ්ජාපරියුට්ඨානං, අවිජ්ජාලඞ්ගී මොහො අකුසලමූලං, අයං තස්මිං සමයෙ මොහො හොතී’’ති අකුසලචිත්තෙන සද්ධිං අවිජ්ජානුසයස්ස උප්පන්නභාවො වුත්තො. කථාවත්ථුස්මිං ‘‘අනුසයා අබ්යාකතා අනුසයා අහෙතුකා අනුසයා චිත්තවිප්පයුත්තා’’ති (කථා. 605) සබ්බෙ වාදා පටිසෙධිතා. අනුසයයමකෙ සත්තන්නං මහාවාරානං අඤ්ඤතරස්මිං උප්පජ්ජනවාරෙ ‘‘යස්ස කාමරාගානුසයො උප්පජ්ජති තස්ස පටිඝානුසයො උප්පජ්ජතී’’තිආදි වුත්තං. තස්මා ‘‘අනුසෙන්තීති අනුරූපං කාරණං ලභිත්වා උප්පජ්ජන්තී’’ති යං වුත්තං, තං ඉමිනා තන්තිප්පමාණෙන සුවුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යම්පි ‘‘චිත්තසම්පයුත්තො සාරම්මණො’’තිආදි වුත්තං, තම්පි සුවුත්තමෙව. අනුසයො හි නාමෙස පරිනිප්ඵන්නො චිත්තසම්පයුත්තො අකුසලධම්මොති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

තත්ථ දිට්ඨානුසයො චතූසු දිට්ඨිසම්පයුත්තෙසු, විචිකිච්ඡානුසයො විචිකිච්ඡාසහගතෙ, අවිජ්ජානුසයො ද්වාදසසු අකුසලචිත්තෙසු සහජාතවසෙන ආරම්මණවසෙන ච; තයොපි අවසෙසතෙභූමකධම්මෙසු ආරම්මණවසෙන දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාමොහා. කාමරාගානුසයො චෙත්ථ ලොභසහගතචිත්තෙසු සහජාතවසෙන ආරම්මණවසෙන ච, මනාපෙසු අවසෙසකාමාවචරධම්මෙසු ආරම්මණවසෙන උප්පජ්ජමානො ලොභො. පටිඝානුසයො දොමනස්සසහගතචිත්තෙසු සහජාතවසෙන ආරම්මණවසෙන ච, අමනාපෙසු අවසෙසකාමාවචරධම්මෙසු ආරම්මණවසෙනෙව උප්පජ්ජමානො දොසො. මානානුසයො දිට්ඨිවිප්පයුත්තලොභසහගතචිත්තෙසු සහජාතවසෙන ආරම්මණවසෙන ච, දුක්ඛවෙදනාවජ්ජෙසු අවසෙසකාමාවචරධම්මෙසු රූපාරූපාවචරධම්මෙසු ච ආරම්මණවසෙනෙව උප්පජ්ජමානො මානො. භවරාගානුසයො චතූසු දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙසු උප්පජ්ජමානොපි සහජාතවසෙන වුත්තො. ආරම්මණවසෙනෙව පන රූපාරූපාවචරධම්මෙසු උප්පජ්ජමානො ලොභො වුත්තො.

තත්ථ දිට්ඨානුසයොති ද්වාසට්ඨිවිධා දිට්ඨි. විචිකිච්ඡානුසයොති අට්ඨවත්ථුකා විචිකිච්ඡා. තදෙකට්ඨා ච කිලෙසාති සහජෙකට්ඨවසෙන දිට්ඨියා විචිකිච්ඡාය, සහජෙකට්ඨවසෙන එකතො ඨිතා. මානානුසයොති නවවිධමානො. පරමත්ථඤාණෙන වා ඤත්වාති පරෙසං චිත්තාචාරජානනපඤ්ඤාය ජානිත්වා, චෙතොපරියඤාණෙන ජානිත්වාති වුත්තං හොති. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන වාති අතීතෙ නිවුට්ඨක්ඛන්ධානුස්සරණඤාණෙන ජානිත්වා. මංසචක්ඛුනා වාති පකතිචක්ඛුනා. දිබ්බචක්ඛුනා වාති දිබ්බසදිසෙන දිබ්බවිහාරසන්නිස්සිතෙන වා දිබ්බචක්ඛුනා පස්සිත්වා. රාගරත්තාති රාගෙන රඤ්ජිතා. යෙ පඤ්චසු කාමගුණෙසූති යෙ පඤ්චසු රූපාදිවත්ථුකාමකොට්ඨාසෙසු. විරාගරත්තාති විරාගසඞ්ඛාතාසු රූපාරූපසමාපත්තීසු අතිරත්තා අල්ලීනා. යතො කාමරාගො චාති යදා කාමභවෙ රාගො ච. රූපාරූපරාගෙසුපි එසෙව නයො.

සද්ධම්මප්පජ්ජොතිකාය මහානිද්දෙසට්ඨකථාය

සුද්ධට්ඨකසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. පරමට්ඨකසුත්තනිද්දෙසවණ්ණනා

31. පඤ්චමෙ පරමට්ඨකසුත්තෙ පරමන්ති දිට්ඨීසු පරිබ්බසානොති ඉදං පරමන්ති ගහෙත්වා සකාය සකාය දිට්ඨියා වසමානො. යදුත්තරිං කුරුතෙති යං අත්තනො සත්ථාරාදිං සෙට්ඨං කරොති. හීනාති අඤ්ඤෙ තතො සබ්බමාහාති තං අත්තනො සත්ථාරාදිං ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤෙ සබ්බෙ ‘‘හීනා ඉමෙ’’ති ආහ. තස්මා විවාදානි අවීතිවත්තොති තෙන කාරණෙන සො දිට්ඨිකලහෙ අවීතිවත්තොව හොති.

වසන්තීති පඨමුප්පන්නදිට්ඨිවසෙන වසන්ති. පවසන්තීති පවිසිත්වා වසන්ති. ආවසන්තීති විසෙසෙන වසන්ති. පරිවසන්තීති සබ්බභාගෙන වසන්ති. තං උපමාය සාධෙන්තො ‘‘යථා ආගාරිකා වා’’තිආදිමාහ. ආගාරිකා වාති ඝරසාමිකා. ඝරෙසු වසන්තීති අත්තනො ඝරෙසු ආසඞ්කවිරහිතා හුත්වා නිවසන්ති. සාපත්තිකා වාති ආපත්තිබහුලා. සකිලෙසා වාති රාගාදිකිලෙසබහුලා. උත්තරිං කරොතීති අතිරෙකං කරොති. අයං සත්ථා සබ්බඤ්ඤූති ‘අයං අම්හාකං සත්ථා සබ්බං ජානාති’.

සබ්බෙ පරප්පවාදෙ ඛිපතීති සබ්බා පරලද්ධියො ඡඩ්ඩෙති. උක්ඛිපතීති නීහරති. පරික්ඛිපතීති පරම්මුඛෙ කරොති. දිට්ඨිමෙධගානීති දිට්ඨිවිහෙසකානි.

32. දුතියගාථායත්ථො – එවං අවීතිවත්තො ච යං දිට්ඨෙ සුතෙ සීලවතෙ මුතෙති එතෙසු චතූසු වත්ථූසු උප්පන්නදිට්ඨිසඞ්ඛාතෙ අත්තනි පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරං ආනිසංසං පස්සති, තදෙව සො තත්ථ සකාය දිට්ඨියා ආනිසංසං ‘‘ඉදං සෙට්ඨ’’න්ති අභිනිවිසිත්වා අඤ්ඤං සබ්බං පරසත්ථාරාදිකං නිහීනතො පස්සති.

ද්වෙ ආනිසංසෙ පස්සතීති ද්වෙ ගුණෙ ඔලොකෙති. දිට්ඨධම්මිකඤ්චාති දිට්ඨෙ පච්චක්ඛෙ අත්තභාවෙ විපච්චනකරණං. සම්පරායිකඤ්චාති පරලොකෙ පටිලභිතබ්බගුණඤ්ච. යංදිට්ඨිකො සත්ථාති යංලද්ධිකො තිත්ථායතනසාමිකො. අලං නාගත්තාය වාති නාගරාජභාවාය වා පරියත්තං. සුපණ්ණත්තාදීසුපි එසෙව නයො. දෙවත්තාය වාති සම්මුතිදෙවාදිභාවාය. ආයතිං ඵලපාටිකඞ්ඛී හොතීති අනාගතෙ විපාකඵලං පත්ථයානො හොති. දිට්ඨසුද්ධියාපි ද්වෙ ආනිසංසෙ පස්සතීති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දිට්ඨරූපායතනස්ස වසෙන සුද්ධියා හෙතුත්තාපි අත්තනො ගහිතගහණෙන ද්වෙ ගුණෙ ඔලොකෙති. සුතසුද්ධියාදීසුපි එසෙව නයො.

33. තතියගාථායත්ථො – එවං පස්සතො ච යං අත්තනො සත්ථාරාදිං නිස්සිතො අඤ්ඤං පරසත්ථාරාදිං හීනං පස්සති, තං පන දස්සනං ගන්ථමෙව කුසලා වදන්ති, බන්ධනන්ති වුත්තං හොති. යස්මා එතදෙව, තස්මා හි දිට්ඨං ව සුතං මුතං වා, සීලබ්බතං භික්ඛු න නිස්සයෙය්ය, නාභිනිවෙසෙය්යාති වුත්තං හොති.

කුසලාති ඛන්ධාදිජානනෙ ඡෙකා. ඛන්ධකුසලාති රූපාදීසු පඤ්චසු ඛන්ධෙසු කුසලා. ධාතුආයතනපටිච්චසමුප්පාදසතිපට්ඨානසම්මප්පධානඉද්ධිපාදඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඵලනිබ්බානෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ මග්ගකුසලාති චතූසු මග්ගෙසු. ඵලකුසලාති චතූසු ඵලෙසු. නිබ්බානකුසලාති දුවිධෙ නිබ්බානෙ ඡෙකා. තෙ කුසලාති තෙ එතෙසු වුත්තප්පකාරෙසු ඡෙකා. එවං වදන්තීති එවං කථෙන්ති. ගන්ථො එසොති පස්සතො ච අත්තනො සත්ථාරාදිනිස්සිතඤ්ච අඤ්ඤං පරසත්ථාරාදිං හීනතො දස්සනඤ්ච ගන්ථො බන්ධනො එසොති වදන්ති. ලග්ගනං එතන්ති එතං වුත්තප්පකාරං නාගදන්තෙ ලග්ගිතං විය අධොලම්බනං. බන්ධනං එතන්ති නිච්ඡින්දිතුං දුක්ඛට්ඨෙන සඞ්ඛලිකාදිබන්ධනං විය එතං බන්ධනං. පලිබොධො එසොති සංසාරතො නික්ඛමිතුං අප්පදානට්ඨෙන එසො පලිබොධො.

34. චතුත්ථගාථායත්ථො – න කෙවලං දිට්ඨසුතාදීසු න නිස්සයෙය්ය, අපිච ඛො පන අසඤ්ජාතං උපරූපරි දිට්ඨිම්පි ලොකස්මිං න කප්පයෙය්ය, න ජනෙය්යාති වුත්තං හොති. කීදිසං? ඤාණෙන වා සීලවතෙන වාපි, සමාපත්තිඤාණාදිඤාණෙන වා සීලවතෙන වා යා කප්පියති, එතං දිට්ඨිං න කප්පෙය්ය. න කෙවලඤ්ච දිට්ඨිං න කප්පයෙය්ය, අපිච ඛො පන මානෙනපි ජාතිආදීහි වත්ථූහි සමොති අත්තානමනූපනෙය්ය, හීනො න මඤ්ඤෙථ විසෙසි වාපීති.

අට්ඨසමාපත්තිඤාණෙන වාති පඨමජ්ඣානාදීනං අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං සම්පයුත්තපඤ්ඤාය වා. පඤ්චාභිඤ්ඤාඤාණෙන වාති ලොකියානං පඤ්චන්නං අභිඤ්ඤානං සම්පයුත්තපඤ්ඤාය වා. මිච්ඡාඤාණෙන වාති විපරීතසභාවෙන පවත්තාය පඤ්ඤාය අමුත්තෙ මුත්තං පස්සාති එවං උප්පන්නෙන මිච්ඡාඤාණෙන වා.

35. පඤ්චමගාථායත්ථො – එවඤ්හි දිට්ඨිං අකප්පෙන්තො අමඤ්ඤමානො ච අත්තං පහාය අනුපාදියානො යං පුබ්බෙ ගහිතං, තං පහාය පරං අග්ගණ්හන්තො තස්මිම්පි වුත්තප්පකාරෙ ඤාණෙ දුවිධං නිස්සයං නො කරොති, අකරොන්තො ච ස වෙ වියත්තෙසු නානාදිට්ඨිවසෙන භින්නෙසු සත්තෙසු න වග්ගසාරී ඡන්දාදිවසෙන අගච්ඡනධම්මො හුත්වා ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨීසු කිඤ්චි දිට්ඨිං න පච්චෙති, න පච්චාගච්ඡතීති වුත්තං හොති.

චතූහි උපාදානෙහීති කාමුපාදානාදීහි චතූහි භුසං ගහණෙහි ස වෙ වියත්තෙසූති සො පුග්ගලො නිච්ඡිතෙසු. භින්නෙසූති ද්විධා භින්නෙසු.

36. ඉදානි යො සො ඉමාය ගාථාය වුත්තො ඛීණාසවො, තස්ස වණ්ණභණනත්ථං ‘‘යස්සූභයන්තෙ’’තිආදිකා තිස්සො ගාථායො ආහ. තත්ථ පඨමගාථාය යස්සූභයන්තෙති පුබ්බෙ වුත්තෙ ඵස්සාදිභෙදෙ. පණිධීති තණ්හා. භවාභවායාති පුනප්පුනභවාය. ඉධ වා හුරං වාති සකත්තභාවාදිභෙදෙ ඉධ වා පරත්තභාවාදිභෙදෙ පරත්ථ වා.

ඵස්සො එකො අන්තොති චක්ඛුසම්ඵස්සාදිකො එකො කොට්ඨාසො. ඵස්සසමුදයොති වත්ථාරම්මණො. යතො සමුදෙති උප්පජ්ජති, සො සමුදයො. දුතියො අන්තොති දුතියො කොට්ඨාසො. අතීතන්ති අති ඉතං අතීතං, අතික්කන්තන්ති වුත්තං හොති. අනාගතන්ති න ආගතං, අනුප්පන්නන්ති වුත්තං හොති. සුඛා වෙදනාදයො විසභාගවසෙන. නාමරූපදුකං නමනරුප්පනවසෙන. අජ්ඣත්තිකාදයො අජ්ඣත්තබාහිරවසෙන. සක්කායාදයො ඛන්ධපඤ්චකානං පවත්තිසමුදයවසෙන වුත්ත