අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා)

තත්ථ පටිසම්භිදානං මග්ගොති තන්නාමවිසෙසිතො චාති වුත්තත්තා පටිසම්භිදාමග්ගස්ස පටිසම්භිදාමග්ගතා තාව වත්තබ්බා. චතස්සො හි පටිසම්භිදා – අත්ථපටිසම්භිදා, ධම්මපටිසම්භිදා, නිරුත්තිපටිසම්භිදා, පටිභානපටිසම්භිදාති. තාසං පටිසම්භිදානං මග්ගො අධිගමූපායොති පටිසම්භිදාමග්ගො, පටිසම්භිදාපටිලාභහෙතූති වුත්තං හොති. කථමයං තාසං මග්ගො හොතීති චෙ? පභෙදතො දෙසිතාය දෙසනාය පටිසම්භිදාඤාණාවහත්තා. නානාභෙදභින්නානඤ්හි ¶ ¶ ධම්මානං නානාභෙදභින්නා දෙසනා සොතූනං අරියපුග්ගලානං පටිසම්භිදාඤාණප්පභෙදඤ්ච ¶ සඤ්ජනෙති, පුථුජ්ජනානං ආයතිං පටිසම්භිදාඤාණප්පභෙදාය ච පච්චයො හොති. වුත්තඤ්ච – ‘‘පභෙදතො හි දෙසනා ඝනවිනිබ්භොගපටිසම්භිදාඤාණාවහා හොතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1.කාමාවචරකුසලපදභාජනීය). අයඤ්ච නානාභෙදභින්නා දෙසනා, තෙනස්සා පටිසම්භිදානං මග්ගත්තසිද්ධි.

තත්ථ චතස්සොති ගණනපරිච්ඡෙදො. පටිසම්භිදාති පභෙදා. ‘‘අත්ථෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, ධම්මෙ ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, තත්ර ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා, ඤාණෙසු ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 718) වුත්තත්තා න අඤ්ඤස්ස කස්සචි පභෙදා, ඤාණස්සෙව පභෙදා. තස්මා ‘‘චතස්සො පටිසම්භිදා’’ති චත්තාරො ඤාණප්පභෙදාති අත්ථො. අත්ථප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං අත්ථෙ පභෙදගතං ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා. ධම්මප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං ධම්මෙ පභෙදගතං ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. නිරුත්තිප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං නිරුත්තාභිලාපෙ පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා. පටිභානප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං පටිභානෙ පභෙදගතං ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා.

තත්ථ අත්ථොති සඞ්ඛෙපතො හෙතුඵලං. තඤ්හි යස්මා හෙතුඅනුසාරෙන අරීයති අධිගමීයති පාපුණීයති, තස්මා අත්ථොති වුච්චති. පභෙදතො පන යංකිඤ්චි පච්චයසමුප්පන්නං, නිබ්බානං, භාසිතත්ථො, විපාකො, කිරියාති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා අත්ථොති වෙදිතබ්බා. තං අත්ථං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං අත්ථෙ පභෙදගතං ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා.

ධම්මොති සඞ්ඛෙපතො පච්චයො. සො හි යස්මා තං තං විදහති පවත්තෙති චෙව පාපෙති ච, තස්මා ධම්මොති වුච්චති. පභෙදතො පන යො කොචි ඵලනිබ්බත්තකො හෙතු, අරියමග්ගො, භාසිතං, කුසලං, අකුසලන්ති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ධම්මොති ¶ වෙදිතබ්බා. තං ධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං ධම්මෙ පභෙදගතං ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. අයමෙව හි අත්ථො අභිධම්මෙ (විභ. 719-725) –

‘‘දුක්ඛෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං ¶ ධම්මපටිසම්භිදා. හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, හෙතුඵලෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා.

‘‘යෙ ¶ ධම්මා ජාතා භූතා සඤ්ජාතා නිබ්බත්තා අභිනිබ්බත්තා පාතුභූතා, ඉමෙසු ධම්මෙසු ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, යම්හා ධම්මා තෙ ධම්මා ජාතා භූතා සඤ්ජාතා නිබ්බත්තා අභිනිබ්බත්තා පාතුභූතා, තෙසු ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා.

‘‘ජරාමරණෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, ජරාමරණසමුදයෙ ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, ජරාමරණනිරොධෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, ජරාමරණනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා.

‘‘ජාතියා ඤාණං…පෙ… භවෙ ඤාණං…පෙ… උපාදානෙ ඤාණං…පෙ… තණ්හාය ඤාණං…පෙ… වෙදනාය ඤාණං…පෙ… ඵස්සෙ ඤාණං….පෙ… සළායතනෙ ඤාණං….පෙ… නාමරූපෙ ඤාණං…පෙ… විඤ්ඤාණෙ ඤාණං…පෙ… සඞ්ඛාරෙසු ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, සඞ්ඛාරසමුදයෙ ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, සඞ්ඛාරනිරොධෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා.

‘‘ඉධ භික්ඛු ධම්මං ජානාති – සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං ගාථං උදානං ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්මං වෙදල්ලං. අයං වුච්චති ධම්මපටිසම්භිදා. සො තස්ස තස්සෙව භාසිතස්ස අත්ථං ජානාති ‘අයං ඉමස්ස භාසිතස්ස අත්ථො, අයං ඉමස්ස භාසිතස්ස අත්ථො’ති. අයං වුච්චති අත්ථපටිසම්භිදා.

‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා? යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං රූපාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා යං යං වා පනාරබ්භ තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති. ඉමෙ ධම්මා කුසලා. ඉමෙසු ¶ ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, තෙසං විපාකෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’තිආදිනා නයෙන විභජිත්වා විභජිත්වා දස්සිතො.

තත්ර ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ ඤාණන්ති තස්මිං අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච යා සභාවනිරුත්ති අබ්යභිචාරිවොහාරො, තස්ස අභිලාපෙ භාසනෙ උදීරණෙ ¶ තං ලපිතං භාසිතං උදීරිතං සභාවනිරුත්තිසද්දං ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං සභාවනිරුත්තාභිලාපෙ ‘‘අයං සභාවනිරුත්ති, අයං න සභාවනිරුත්තී’’ති එවං තස්සා ධම්මනිරුත්තිසඤ්ඤිතාය සභාවනිරුත්තියා මාගධිකාය සබ්බසත්තානං මූලභාසාය පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා. එවමයං ¶ නිරුත්තිපටිසම්භිදා සද්දාරම්මණා නාම ජාතා, න පඤ්ඤත්තිආරම්මණා. කස්මා? යස්මා සද්දං සුත්වා ‘‘අයං සභාවනිරුත්ති, අයං න සභාවනිරුත්තී’’ති ජානාති. පටිසම්භිදාප්පත්තො හි ‘‘ඵස්සො’’ති වුත්තෙ ‘‘අයං සභාවනිරුත්තී’’ති ජානාති, ‘‘ඵස්සා’’ති වා ‘‘ඵස්ස’’න්ති වා වුත්තෙ පන ‘‘අයං න සභාවනිරුත්තී’’ති ජානාති. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො. අඤ්ඤං පනෙස නාමාඛ්යාතඋපසග්ගනිපාතබ්යඤ්ජනසද්දං ජානාති න ජානාතීති? යදග්ගෙන සද්දං සුත්වා ‘‘අයං සභාවනිරුත්ති, අයං න සභාවනිරුත්තී’’ති ජානාති, තදග්ගෙන තම්පි ජානිස්සති. තං පන නයිදං පටිසම්භිදාකිච්චන්ති පටික්ඛිපිත්වා ‘‘භාසං නාම සත්තා උග්ගණ්හන්තී’’ති වත්වා ඉදං කථිතං – මාතාපිතරො හි දහරකාලෙ කුමාරකෙ මඤ්චෙ වා පීඨෙ වා නිපජ්ජාපෙත්වා තං තං කථයමානා තානි තානි කිච්චානි කරොන්ති, දාරකා තෙසං තං තං භාසං වවත්ථාපෙන්ති ‘‘ඉමිනා ඉදං වුත්තං, ඉමිනා ඉදං වුත්ත’’න්ති. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ සබ්බම්පි භාසං ජානන්ති. මාතා දමිළී, පිතා අන්ධකො. තෙසං ජාතදාරකො සචෙ මාතු කථං පඨමං සුණාති ¶ , දමිළභාසං භාසිස්සති. සචෙ පිතු කථං පඨමං සුණාති, අන්ධකභාසං භාසිස්සති. උභින්නම්පි පන කථං අසුණන්තො මාගධිකභාසං භාසිස්සති.

යොපි අගාමකෙ මහාඅරඤ්ඤෙ නිබ්බත්තො, තත්ථ අඤ්ඤො කථෙන්තො නාම නත්ථි, සොපි අත්තනො ධම්මතාය වචනං සමුට්ඨාපෙන්තො මාගධිකභාසමෙව භාසිස්සති. නිරයෙ තිරච්ඡානයොනියං පෙත්තිවිසයෙ මනුස්සලොකෙ දෙවලොකෙති සබ්බත්ථ මාගධිකභාසාව උස්සන්නා. තත්ථ සෙසා ඔට්ටකිරාතඅන්ධකයොනකදමිළභාසාදිකා භාසා පරිවත්තන්ති. අයමෙවෙකා යථාභුච්චබ්රහ්මවොහාරඅරියවොහාරසඞ්ඛාතා මාගධිකභාසා න පරිවත්තති. සම්මාසම්බුද්ධොපි තෙපිටකං බුද්ධවචනං තන්තිං ආරොපෙන්තො මාගධිකභාසාය එව ආරොපෙසි. කස්මා? එවඤ්හි අත්ථං ආහරිතුං සුඛං හොති. මාගධිකභාසාය හි තන්තිං ආරුළ්හස්ස බුද්ධවචනස්ස පටිසම්භිදාප්පත්තානං සොතපථාගමනමෙව පපඤ්චො ¶ . සොතෙ පන සඞ්ඝට්ටිතමත්තෙයෙව නයසතෙන නයසහස්සෙන අත්ථො උපට්ඨාති. අඤ්ඤාය පන භාසාය තන්තිං ආරුළ්හකං පොථෙත්වා පොථෙත්වා උග්ගහෙතබ්බං හොති. බහුම්පි උග්ගහෙත්වා පන පුථුජ්ජනස්ස පටිසම්භිදාප්පත්ති නාම නත්ථි, අරියසාවකො නො පටිසම්භිදාප්පත්තො නාම නත්ථි.

ඤාණෙසු ඤාණන්ති සබ්බත්ථකඤාණමාරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං ඤාණෙ පභෙදගතං ඤාණං, යථාවුත්තෙසු වා තෙසු තීසු ඤාණෙසු ගොචරකිච්චාදිවසෙන විත්ථාරගතං ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා.

ඉමා පන චතස්සො පටිසම්භිදා ද්වීසු ඨානෙසු පභෙදං ගච්ඡන්ති, පඤ්චහි කාරණෙහි විසදා ¶ හොන්තීති වෙදිතබ්බා. කතමෙසු ද්වීසු ඨානෙසු පභෙදං ගච්ඡන්ති? සෙක්ඛභූමියඤ්ච අසෙක්ඛභූමියඤ්ච. තත්ථ සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස මහාකස්සපත්ථෙරස්ස මහාකච්චායනත්ථෙරස්ස මහාකොට්ඨිතත්ථෙරස්සාති එවමාදීනං අසීතියාපි මහාථෙරානං පටිසම්භිදා අසෙක්ඛභූමියං පභෙදං ගතා, ආනන්දත්ථෙරස්ස, චිත්තස්ස ගහපතිනො, ධම්මිකස්ස උපාසකස්ස, උපාලිස්ස ගහපතිනො, ඛුජ්ජුත්තරාය උපාසිකායාතිඑවමාදීනං ¶ පටිසම්භිදා සෙක්ඛභූමියං පභෙදං ගතාති ඉමාසු ද්වීසු භූමීසු පභෙදං ගච්ඡන්ති.

කතමෙහි පඤ්චහි කාරණෙහි විසදා හොන්ති? අධිගමෙන, පරියත්තියා, සවනෙන, පරිපුච්ඡාය, පුබ්බයොගෙන. තත්ථ අධිගමො නාම අරහත්තප්පත්ති. අරහත්තඤ්හි පත්තස්ස පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. පරියත්ති නාම බුද්ධවචනං. තඤ්හි උග්ගණ්හන්තස්ස පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. සවනං නාම සද්ධම්මස්සවනං. සක්කච්චං අට්ඨිං කත්වා ධම්මං සුණන්තස්ස හි පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. පරිපුච්ඡා නාම පාළිඅට්ඨකථාදීසු ගණ්ඨිපදඅත්ථපදවිනිච්ඡයකථා. උග්ගහිතපාළිආදීසු හි අත්ථං පරිපුච්ඡන්තස්ස පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. පුබ්බයොගො නාම පුබ්බබුද්ධානං සාසනෙ යොගාවචරතා ගතපච්චාගතිකභාවෙන යාව අනුලොමගොත්රභුසමීපං පත්තවිපස්සනානුයොගො. පුබ්බයොගාවචරස්ස හි පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි කාරණෙහි විසදා හොන්තීති.

එතෙසු පන කාරණෙසු පරියත්ති සවනං පරිපුච්ඡාති ඉමානි තීණි පභෙදස්සෙව බලවකාරණානි. පුබ්බයොගො අධිගමස්ස බලවපච්චයො, පභෙදස්ස ¶ හොති න හොතීති? හොති, න පන තථා. පරියත්තිසවනපරිපුච්ඡා හි පුබ්බෙ හොන්තු වා මා වා, පුබ්බයොගෙන පන පුබ්බෙ චෙව එතරහි ච සඞ්ඛාරසම්මසනං විනා පටිසම්භිදා නාම නත්ථි. ඉමෙ පන ද්වෙපි එකතො හුත්වා පටිසම්භිදා උපත්ථම්භෙත්වා විසදා කරොන්තීති. අපරෙ ආහු –

‘‘පුබ්බයොගො බාහුසච්චං, දෙසභාසා ච ආගමො;

පරිපුච්ඡා අධිගමො, ගරුසන්නිස්සයො තථා;

මිත්තසම්පත්ති චෙවාති, පටිසම්භිදපච්චයා’’ති.

තත්ථ පුබ්බයොගො වුත්තනයොව. බාහුසච්චං නාම තෙසු තෙසු සත්ථෙසු ච සිප්පායතනෙසු ච කුසලතා. දෙසභාසා නාම ¶ එකසතවොහාරකුසලතා, විසෙසෙන පන මාගධිකෙ කොසල්ලං. ආගමො නාම අන්තමසො ඔපම්මවග්ගමත්තස්සපි බුද්ධවචනස්ස පරියාපුණනං. පරිපුච්ඡා නාම එකගාථායපි ¶ අත්ථවිනිච්ඡයපුච්ඡනං. අධිගමො නාම සොතාපන්නතා වා සකදාගාමිතා වා අනාගාමිතා වා අරහත්තං වා. ගරුසන්නිස්සයො නාම සුතපටිභානබහුලානං ගරූනං සන්තිකෙ වාසො. මිත්තසම්පත්ති නාම තථාරූපානංයෙව මිත්තානං පටිලාභොති.

තත්ථ බුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච පුබ්බයොගඤ්චෙව අධිගමඤ්ච නිස්සාය පටිසම්භිදා පාපුණන්ති, සාවකා සබ්බානිපි එතානි කාරණානි. පටිසම්භිදාප්පත්තියා ච පාටියෙක්කො කම්මට්ඨානභාවනානුයොගො නාම නත්ථි, සෙක්ඛානං පන සෙක්ඛඵලවිමොක්ඛන්තිකා, අසෙක්ඛානං අසෙක්ඛඵලවිමොක්ඛන්තිකා ච පටිසම්භිදාප්පත්ති හොති. තථාගතානඤ්හි දස බලානි විය අරියානං අරියඵලෙහෙව පටිසම්භිදා ඉජ්ඣන්තීති. ඉමාසං චතස්සන්නං පටිසම්භිදානං මග්ගොති පටිසම්භිදාමග්ගො, පටිසම්භිදාමග්ගො එව පකරණං පටිසම්භිදාමග්ගප්පකරණං, පකාරෙන කරීයන්තෙ වුච්චන්තෙ එත්ථ නානාභෙදභින්නා ගම්භීරා අත්ථා ඉති පකරණං.

තදෙතං පටිසම්භිදාමග්ගප්පකරණං අත්ථසම්පන්නං බ්යඤ්ජනසම්පන්නං ගම්භීරං ගම්භීරත්ථං ලොකුත්තරප්පකාසනං සුඤ්ඤතාපටිසඤ්ඤුත්තං පටිපත්තිඵලවිසෙසසාධනං පටිපත්තිපටිපක්ඛපටිසෙධනං ¶ යොගාවචරානං ඤාණවරරතනාකරභූතං ධම්මකථිකානං ධම්මකථාවිලාසවිසෙසහෙතුභූතං සංසාරභීරුකානං දුක්ඛනිස්සරණං තදුපායදස්සනෙන අස්සාසජනනත්ථං තප්පටිපක්ඛනාසනත්ථඤ්ච ගම්භීරත්ථානඤ්ච අනෙකෙසං සුත්තන්තපදානං අත්ථවිවරණෙන ¶ සුජනහදයපරිතොසජනනත්ථං තථාගතෙන අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන සබ්බත්ථ අප්පටිහතසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමහාපදීපාවභාසෙන සකලජනවිත්ථතමහාකරුණාසිනෙහසිනිද්ධහදයෙන වෙනෙය්යජනහදයගතකිලෙසන්ධකාරවිධමනත්ථමුජ්ජලිතස්ස සද්ධම්මමහාපදීපස්ස තදධිප්පායවිකාසනසිනෙහපරිසෙකෙන පඤ්චවස්සසහස්සමවිරතමුජ්ජලනමිච්ඡතා ලොකානුකම්පකෙන සත්ථුකප්පෙන ධම්මරාජස්ස ධම්මසෙනාපතිනා ආයස්මතා සාරිපුත්තත්ථෙරෙන භාසිතං සුත්වා ආයස්මතා ආනන්දෙන පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ යථාසුතමෙව සඞ්ගීතිං ආරොපිතං.

තදෙතං විනයපිටකං සුත්තන්තපිටකං අභිධම්මපිටකන්ති තීසු පිටකෙසු සුත්තන්තපිටකපරියාපන්නං. දීඝනිකායො මජ්ඣිමනිකායො සංයුත්තනිකායො අඞ්ගුත්තරනිකායො ඛුද්දකනිකායොති පඤ්චසු මහානිකායෙසු ඛුද්දකමහානිකායපරියාපන්නං. සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං ගාථා උදානං ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්මං වෙදල්ලන්ති නවසු සත්ථු සාසනඞ්ගෙසු යථාසම්භවං ගෙය්යවෙය්යාකරණඞ්ගද්වයසඞ්ගහිතං.

‘‘ද්වාසීති ¶ බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතො;

චතුරාසීති සහස්සානි, යෙ මෙ ධම්මා පවත්තිනො’’ති. (ථෙරගා. 1027) –

ධම්මභණ්ඩාගාරිකත්ථෙරෙන පන පඤ්චසු ඨානෙසු එතදග්ගං ආරොපිතෙන පටිඤ්ඤාතානං චතුරාසීතියා ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානං භික්ඛුතො ගහිතෙසු ද්වීසු ධම්මක්ඛන්ධසහස්සෙසු අනෙකසතධම්මක්ඛන්ධසඞ්ගහිතං. තස්ස තයො වග්ගා – මහාවග්ගො, මජ්ඣිමවග්ගො, චූළවග්ගොති. එකෙකස්මිං වග්ගස්මිං දසදසකං කත්වා ඤාණකථාදිකා මාතිකාකථාපරියොසානා සමතිංස කථා. එවමනෙකධා වවත්ථාපිතස්ස ඉමස්ස පටිසම්භිදාමග්ගප්පකරණස්ස අනුපුබ්බං අපුබ්බපදත්ථවණ්ණනං ¶ කරිස්සාම. ඉමඤ්හි පකරණං පාඨතො අත්ථතො උද්දිසන්තෙන ච නිද්දිසන්තෙන ච සක්කච්චං උද්දිසිතබ්බං නිද්දිසිතබ්බඤ්ච, උග්ගණ්හන්තෙනාපි සක්කච්චං ¶ උග්ගහෙතබ්බං ධාරෙතබ්බඤ්ච. තං කිස්සහෙතු? ගම්භීරත්තා ඉමස්ස පකරණස්ස ලොකහිතාය ලොකෙ චිරට්ඨිතත්ථං.

තත්ථ සමතිංසාය කථාසු ඤාණකථා කස්මා ආදිතො කථිතාති චෙ? ඤාණස්ස පටිපත්තිමලවිසොධකත්තෙන පටිපත්තියා ආදිභූතත්තා. වුත්තඤ්හි භගවතා –

‘‘තස්මාතිහ ත්වං භික්ඛු, ආදිමෙව විසොධෙහි කුසලානං ධම්මානං. කො චාදි කුසලානං ධම්මානං, සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං දිට්ඨි ච උජුකා’’ති (සං. නි. 5.369)?

උජුකා දිට්ඨීති හි සම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතං ඤාණං වුත්තං. තස්මාපි ඤාණකථා ආදිතො කථිතා.

‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, සම්මාදිට්ඨි පුබ්බඞ්ගමා හොති. කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, සම්මාදිට්ඨි පුබ්බඞ්ගමා හොති? සම්මාදිට්ඨිං ‘සම්මාදිට්ඨී’ති පජානාති, මිච්ඡාදිට්ඨිං ‘මිච්ඡාදිට්ඨී’ති පජානාති. සාස්ස හොති සම්මාදිට්ඨි. සම්මාසඞ්කප්පං ‘සම්මාසඞ්කප්පො’ති ¶ පජානාති, මිච්ඡාසඞ්කප්පං ‘මිච්ඡාසඞ්කප්පො’ති පජානාති. සම්මාවාචං ‘සම්මාවාචා’ති පජානාති, මිච්ඡාවාචං ‘මිච්ඡාවාචා’ති පජානාති. සම්මාකම්මන්තං ‘සම්මාකම්මන්තො’ති පජානාති, මිච්ඡාකම්මන්තං ‘මිච්ඡාකම්මන්තො’ති පජානාති. සම්මාආජීවං ‘සම්මාආජීවො’ති පජානාති, මිච්ඡාආජීවං ‘මිච්ඡාආජීවො’ති පජානාති. සම්මාවායාමං ‘සම්මාවායාමො’ති පජානාති, මිච්ඡාවායාමං ‘මිච්ඡාවායාමො’ති පජානාති. සම්මාසතිං ‘සම්මාසතී’ති පජානාති, මිච්ඡාසතිං ‘මිච්ඡාසතී’ති පජානාති. සම්මාසමාධිං ‘සම්මාසමාධී’ති පජානාති, මිච්ඡාසමාධිං ‘මිච්ඡාසමාධී’ති පජානාති. සාස්ස හොති සම්මාදිට්ඨී’’ති (ම. නි. 3.136 ආදයො).

පුබ්බඞ්ගමභූතාය හි සම්මාදිට්ඨියා සිද්ධාය මිච්ඡාදිට්ඨීනම්පි මිච්ඡාදිට්ඨිභාවං ජානිස්සතීති සම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතං ඤාණං තාව සොධෙතුං ඤාණකථා ආදිතො කථිතා.

‘‘අපිචුදායි ¶ , තිට්ඨතු පුබ්බන්තො, තිට්ඨතු අපරන්තො, ධම්මං ¶ තෙ දෙසෙස්සාමි – ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජති, ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති, ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣතී’’ති (ම. නි. 2.271) ච –

පුබ්බන්තාපරන්තදිට්ඨියො ඨපෙත්වා ඤාණස්සෙව වුත්තත්තා ඤාණකථා ආදිතො කථිතා.

‘‘අලං, සුභද්ද, තිට්ඨතෙතං ‘සබ්බෙ තෙ සකාය පටිඤ්ඤාය අබ්භඤ්ඤිංසු, සබ්බෙව න අබ්භඤ්ඤිංසු, උදාහු එකච්චෙ අබ්භඤ්ඤිංසු, එකච්චෙ න අබ්භඤ්ඤිංසූ’ති. ධම්මං තෙ, සුභද්ද, දෙසෙස්සාමි, තං සුණාහි සාධුකං මනසිකරොහි, භාසිස්සාමී’’ති (දී. නි. 2.213) ච –

පුථුසමණබ්රාහ්මණපරප්පවාදානං වාදෙ ඨපෙත්වා අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස දෙසිතත්තා, අට්ඨඞ්ගිකෙ ච මග්ගෙ සම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතස්ස ඤාණස්ස පධානත්තා ඤාණකථා ආදිතො කථිතා.

‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, සොතාපත්තියඞ්ගානි සප්පුරිසසංසෙවො, සද්ධම්මස්සවනං, යොනිසො මනසිකාරො, ධම්මානුධම්මපටිපත්තී’’ති (සං. නි. 5.1046; දී. නි. 3.311) ච –

‘‘සද්ධාජාතො උපසඞ්කමති, උපසඞ්කමන්තො පයිරුපාසති, පයිරුපාසන්තො සොතං ඔදහති, ඔහිතසොතො ධම්මං සුණාති, සුත්වා ධම්මං ධාරෙති, ධාතානං ධම්මානං පඤ්ඤාය අත්ථං උපපරික්ඛති, අත්ථං උපපරික්ඛතො ධම්මා නිජ්ඣානං ඛමන්ති, ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තියා ඡන්දො ජායති, ඡන්දජාතො උස්සහති, උස්සහිත්වා තුලෙති, තුලයිත්වා ¶ පදහති, පහිතත්තො කායෙන චෙව පරමත්ථසච්චං සච්ඡිකරොති, පඤ්ඤාය ච නං පටිවිජ්ඣ පස්සතී’’ති (ම. නි. 2.183, 432) ච –

‘‘ඉධ තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජති…පෙ… සො ධම්මං දෙසෙති ආදිකල්යාණ’’න්ති ආදීනි (දී. නි. 1.190) ච –

අනෙකානි සුත්තන්තපදානි අනුලොමෙන්තෙන සුතමයෙ ඤාණං ආදිං කත්වා යථාක්කමෙන ඤාණකථා ආදිතො කථිතා.

සා ¶ ¶ පනායං ඤාණකථා උද්දෙසනිද්දෙසවසෙන ද්විධා ඨිතා. උද්දෙසෙ ‘‘සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්තිආදිනා නයෙන තෙසත්තති ඤාණානි මාතිකාවසෙන උද්දිට්ඨානි. නිද්දෙසෙ ‘‘කථං සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්තිආදිනා නයෙන තානියෙව තෙසත්තති ඤාණානි විත්ථාරවසෙන නිද්දිට්ඨානීති.

1. තත්ථ ¶ ¶ උද්දෙසෙ තාව සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණන්ති එත්ථ සොතසද්දො අනෙකත්ථප්පභෙදො. තථා හෙස –

මංසවිඤ්ඤාණඤාණෙසු, තණ්හාදීසු ච දිස්සති;

ධාරායං අරියමග්ගෙ, චිත්තසන්තතියම්පි ච.

‘‘සොතායතනං සොතධාතු සොතින්ද්රිය’’න්තිආදීසු (විභ. 157) හි අයං සොතසද්දො මංසසොතෙ දිස්සති. ‘‘සොතෙන සද්දං සුත්වා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.295) සොතවිඤ්ඤාණෙ. ‘‘දිබ්බාය සොතධාතුයා’’තිආදීසු (දී. නි. 3.356) ඤාණසොතෙ. ‘‘යානි සොතානි ලොකස්මින්ති යානි එතානි සොතානි මයා කිත්තිතානි පකිත්තිතානි ආචික්ඛිතානි දෙසිතානි පඤ්ඤපිතානි පට්ඨපිතානි විවරිතානි විභත්තානි උත්තානීකතානි පකාසිතානි. සෙය්යථිදං – තණ්හාසොතො දිට්ඨිසොතො කිලෙසසොතො දුච්චරිතසොතො අවිජ්ජාසොතො’’තිආදීසු (චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 4) තණ්හාදීසු පඤ්චසු ධම්මෙසු. ‘‘අද්දසා ඛො භගවා මහන්තං දාරුක්ඛන්ධං ගඞ්ගාය නදියා සොතෙන වුය්හමාන’’න්තිආදීසු (සං. නි. 4.241) උදකධාරායං. ‘‘අරියස්සෙතං, ආවුසො, අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස අධිවචනං, යදිදං සොතො’’තිආදීසු අරියමග්ගෙ. ‘‘පුරිසස්ස ච විඤ්ඤාණසොතං පජානාති උභයතො අබ්බොච්ඡින්නං ඉධ ලොකෙ පතිට්ඨිතඤ්ච පරලොකෙ පතිට්ඨිතඤ්චා’’තිආදීසු (දී. නි. 3.149) චිත්තසන්තතියං ¶ . ඉධ පනායං මංසසොතෙ දට්ඨබ්බො. තෙන සොතෙන හෙතුභූතෙන, කරණභූතෙන වා අවධීයති අවත්ථාපීයති අප්පීයතීති සොතාවධානං. කිං තං? සුතං. සුතඤ්ච නාම ‘‘බහුස්සුතො හොති සුතධරො සුතසන්නිචයො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.339) විය සොතද්වාරානුසාරෙන ¶ විඤ්ඤාතං අවධාරිතං ධම්මජාතං, තං ඉධ සොතාවධානන්ති වුත්තං. තස්මිං සොතාවධානසඞ්ඛාතෙ සුතෙ පවත්තා පඤ්ඤා සොතාවධානෙ පඤ්ඤා. පඤ්ඤාති ච තස්ස තස්ස අත්ථස්ස පාකටකරණසඞ්ඛාතෙන පඤ්ඤාපනට්ඨෙන පඤ්ඤා, තෙන තෙන වා අනිච්චාදිනා පකාරෙන ධම්මෙ ජානාතීතිපි පඤ්ඤා.

සුතමයෙ ¶ ඤාණන්ති එත්ථ සුතසද්දො තාව සඋපසග්ගො අනුපසග්ගො ච –

ගමනෙ විස්සුතෙ තින්තෙනුයොගොපචිතෙපි ච;

සද්දෙ ච සොතද්වාරානුසාරඤාතෙ ච දිස්සති.

තථා හිස්ස ‘‘සෙනාය පසුතො’’තිආදීසු ගච්ඡන්තොති අත්ථො. ‘‘සුතධම්මස්ස පස්සතො’’තිආදීසු (උදා. 11; මහාව. 5) විස්සුතධම්මස්සාති අත්ථො. ‘‘අවස්සුතා අවස්සුතස්ස පුරිසපුග්ගලස්සා’’තිආදීසු (පාචි. 657) තින්තා තින්තස්සාති අත්ථො. ‘‘යෙ ඣානපසුතා ධීරා’’තිආදීසු (ධ. ප. 181) අනුයුත්තාති අත්ථො. ‘‘තුම්හෙහි පුඤ්ඤං පසුතං අනප්පක’’න්තිආදීසු (ඛු. පා. 7.12; පෙ. ව. 25) උපචිතන්ති අත්ථො. ‘‘දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාත’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.241) සද්දොති අත්ථො. ‘‘බහුස්සුතො හොති සුතධරො සුතසන්නිචයො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.339) සොතද්වාරානුසාරවිඤ්ඤාතධරොති අත්ථො. ඉධ පනස්ස සොතද්වාරානුසාරෙන විඤ්ඤාතං උපධාරිතන්ති අත්ථො. සුතමයෙ ඤාණන්ති යා එසා එතං සුතං විඤ්ඤාතං අවධාරිතං සද්ධම්මං ආරබ්භ ආරම්මණං කත්වා සබ්බපඨමඤ්ච අපරාපරඤ්ච පවත්තා පඤ්ඤා, තං ‘‘සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති වුත්තං හොති, සුතමයං ඤාණන්ති අත්ථො. සුතමයෙති ච පච්චත්තවචනමෙතං, යථා ‘‘න හෙවං වත්තබ්බෙ’’ (කථා. 1, 15-18). ‘‘වනප්පගුම්බෙ යථා ඵුස්සිතග්ගෙ’’ (ඛු. පා. 6.13; සු. නි. 236). ‘‘නත්ථි අත්තකාරෙ නත්ථි පරකාරෙ නත්ථි පුරිසකාරෙ’’තිආදීසු (දී. නි. 1.168) පච්චත්තවචනං, එවමිධාපි දට්ඨබ්බං. තෙන වුත්තං – ‘‘සුතමයං ඤාණන්ති අත්ථො’’ති.

අථ වා සුතෙන පකතො ¶ ඵස්සාදිකො ධම්මපුඤ්ජො සුතමයො, තස්මිං සුතමයෙ ධම්මපුඤ්ජෙ පවත්තං තංසම්පයුත්තං ඤාණං සුතමයෙ ඤාණං. සභාවසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන ධම්මෙ ජානාතීති ඤාණං. තංයෙව ඤාණං පරියායවචනෙන අධිප්පායපකාසනත්ථං අනියමෙන ‘‘පඤ්ඤා’’ති වත්වා පච්ඡා අධිප්පෙතං ‘‘ඤාණ’’න්ති නියමෙත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඤාණඤ්ච නාම සභාවපටිවෙධලක්ඛණං, අක්ඛලිතපටිවෙධලක්ඛණං වා කුසලිස්සාසඛිත්තඋසුපටිවෙධො විය, විසයොභාසනරසං පදීපො විය, අසම්මොහපච්චුපට්ඨානං අරඤ්ඤගතසුදෙසකො විය. ‘‘සමාහිතො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු යථාභූතං පජානාතී’’ති (සං. නි. 5.1071) වචනතො සමාධිපදට්ඨානං. ලක්ඛණාදීසු හි සභාවො වා සාමඤ්ඤං වා ලක්ඛණං ¶ ¶ නාම, කිච්චං වා සම්පත්ති වා රසො නාම, උපට්ඨානාකාරො වා ඵලං වා පච්චුපට්ඨානං නාම, ආසන්නකාරණං පදට්ඨානං නාමාති වෙදිතබ්බං.

පාතිමොක්ඛො සතී චෙව, ඤාණං ඛන්ති තථෙව ච;

වීරියං පඤ්චිමෙ ධම්මා, සංවරාති පකාසිතා.

‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො උපාගතො සමුපාගතො උපපන්නො සම්පන්නො සමන්නාගතො’’ති (විභ. 511) ආගතො පාතිමොක්ඛසංවරො. ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා න නිමිත්තග්ගාහී හොති නානුබ්යඤ්ජනග්ගාහී. යත්වාධිකරණමෙනං චක්ඛුන්ද්රියං අසංවුතං විහරන්තං අභිජ්ඣාදොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං, තස්ස සංවරාය පටිපජ්ජති, රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං, චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.213; ම. නි. 1.295; සං. නි. 4.239; අ. නි. 3.16) නයෙන ආගතො සතිසංවරො.

‘‘යානි සොතානි ලොකස්මිං (අජිතාති භගවා),

සොතානං සංවරං බ්රූමි, පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති ¶ . (චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡා 60; සු. නි. 1041) –

ආගතො ඤාණසංවරො. ‘‘කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, ආසවා පටිසෙවනා පහාතබ්බා? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරං පටිසෙවතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.23; අ. නි. 6.58) නයෙන ¶ ආගතො පච්චයපටිසෙවනාසංවරො, සොපි ඤාණසංවරෙනෙව සඞ්ගහිතො. ‘‘ඛමො හොති සීතස්ස උණ්හස්ස ජිඝච්ඡාය පිපාසාය ඩංසමකසවාතාතපසරිසපසම්ඵස්සානං දුරුත්තානං දුරාගතානං වචනපථානං උප්පන්නානං සාරීරිකානං වෙදනානං දුක්ඛානං තිබ්බානං ඛරානං කටුකානං අසාතානං අමනාපානං පාණහරානං අධිවාසකජාතිකො හොතී’’ති (ම. නි. 1.24; අ. නි. 4.114; 6.58) ආගතො ඛන්තිසංවරො. ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙති පජහති විනොදෙති බ්යන්තීකරොති අනභාවං ගමෙතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.26; අ. නි. 4.114; 6.58) නයෙන ආගතො වීරියසංවරො. ‘‘ඉධ අරියසාවකො මිච්ඡාආජීවං පහාය ¶ සම්මාආජීවෙන ජීවිකං කප්පෙතී’’ති (සං. නි. 5.8) ආගතො ආජීවපාරිසුද්ධිසංවරො, සොපි වීරියසංවරෙනෙව සඞ්ගහිතො. තෙසු සත්තසු සංවරෙසු පාතිමොක්ඛසංවරඉන්ද්රියසංවරආජීවපාරිසුද්ධිපච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතා චත්තාරො සංවරා ඉධාධිප්පෙතා, තෙසු ච විසෙසෙන පාතිමොක්ඛසංවරො. සබ්බොපි චායං සංවරො යථාසකං සංවරිතබ්බානං කායදුච්චරිතාදීනං සංවරණතො සංවරොති වුච්චති. සුතමයඤාණෙ වුත්තං ධම්මං සුත්වා සංවරන්තස්ස සංවරං කරොන්තස්ස තස්මිං සංවරෙ පවත්තා තංසම්පයුත්තා පඤ්ඤා ‘‘සුත්වාන සංවරෙ පඤ්ඤා’’ති වුත්තා. අථ වා හෙතුඅත්ථෙ සුත්වාති වචනස්ස සම්භවතො සුතහෙතුනා සංවරෙ පඤ්ඤාතිපි අත්ථො.

සීලමයෙ ඤාණන්ති එත්ථ සීලන්ති සීලනට්ඨෙන සීලං. කිමිදං සීලනං නාම? සමාධානං වා, කායකම්මාදීනං සුසීල්යවසෙන අවිප්පකිණ්ණතාති අත්ථො. උපධාරණං වා, කුසලානං ධම්මානං පතිට්ඨාවසෙන ආධාරභාවොති අත්ථො. එතදෙව හි එත්ථ අත්ථද්වයං සද්දලක්ඛණවිදූ අනුජානන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘‘අධිසෙවනට්ඨෙන ආචාරට්ඨෙන තස්සීලට්ඨෙන සිරට්ඨෙන සීතලට්ඨෙන සිවට්ඨෙන සීල’’න්ති වණ්ණයන්ති.

සීලනං ¶ ලක්ඛණං තස්ස, භින්නස්සාපි අනෙකධා;

සනිදස්සනත්තං රූපස්ස, යථා භින්නස්ස නෙකධා.

යථා හි නීලපීතාදිභෙදෙන අනෙකධා භින්නස්සාපි රූපායතනස්ස සනිදස්සනත්තං ලක්ඛණං නීලාදිභෙදෙන භින්නස්සාපි සනිදස්සනභාවානතික්කමනතො, තථා සීලස්ස චෙතනාදිභෙදෙන අනෙකධා භින්නස්සාපි යදෙතං කායකම්මාදීනං සමාධානවසෙන කුසලානඤ්ච ධම්මානං පතිට්ඨානවසෙන වුත්තං සීලනං, තදෙව ලක්ඛණං චෙතනාදිභෙදෙන භින්නස්සාපි සමාධානපතිට්ඨානභාවානතික්කමනතො. එවංලක්ඛණස්ස පනස්ස –

‘‘දුස්සීල්යවිද්ධංසනතා, අනවජ්ජගුණො තථා;

කිච්චසම්පත්ති අත්ථෙන, රසො නාම පවුච්චති’’.

තස්මා ඉදං සීලං නාම කිච්චට්ඨෙන රසෙන දුස්සීල්යවිද්ධංසනරසං, සම්පත්තිඅත්ථෙන රසෙන අනවජ්ජරසන්ති වෙදිතබ්බං.

සොචෙය්යපච්චුපට්ඨානං ¶ ¶ , තයිදං තස්ස විඤ්ඤුහි;

ඔත්තප්පඤ්ච හිරී චෙව, පදට්ඨානන්ති වණ්ණිතං. –

තයිදං සීලං ‘‘කායසොචෙය්යං වචීසොචෙය්යං මනොසොචෙය්ය’’න්ති (ඉතිවු. 66) එවං වුත්තසොචෙය්යපච්චුපට්ඨානං, සුචිභාවෙන පච්චුපට්ඨාති ගහණභාවං ගච්ඡති. හිරොත්තප්පඤ්ච පන තස්ස විඤ්ඤූහි පදට්ඨානන්ති වණ්ණිතං, ආසන්නකාරණන්ති අත්ථො. හිරොත්තප්පෙ හි සති සීලං උප්පජ්ජති චෙව තිට්ඨති ච, අසති නෙව උප්පජ්ජති න තිට්ඨතීති එවංවිධෙන සීලෙන සහගතං තංසම්පයුත්තං ඤාණං සීලමයෙ ඤාණං. අථ වා සීලමෙව පකතං සීලමයං, තස්මිං සීලමයෙ තංසම්පයුත්තං ඤාණං. අසංවරෙ ආදීනවපච්චවෙක්ඛණා ච, සංවරෙ ආනිසංසපච්චවෙක්ඛණා ¶ ච, සංවරපාරිසුද්ධිපච්චවෙක්ඛණා ච, සංවරසංකිලෙසවොදානපච්චවෙක්ඛණා ච සීලමයඤාණෙනෙව සඞ්ගහිතා.

3. සංවරිත්වා සමාදහනෙ පඤ්ඤාති සීලමයඤාණෙ වුත්තසීලසංවරෙන සංවරිත්වා සංවරං කත්වා සීලෙ පතිට්ඨාය සමාදහන්තස්ස උපචාරප්පනාවසෙන චිත්තෙකග්ගතං කරොන්තස්ස තස්මිං සමාදහනෙ පවත්තා තංසම්පයුත්තා පඤ්ඤා. සමං සම්මා ච ආදහනං ඨපනන්ති ච සමාදහනං, සමාධිස්සෙවෙතං පරියායවචනං.

සමාධිභාවනාමයෙ ඤාණන්ති එත්ථ කුසලචිත්තෙකග්ගතා සමාධි. කෙනට්ඨෙන සමාධි? සමාධානට්ඨෙන සමාධි. කිමිදං සමාධානං නාම? එකාරම්මණෙ චිත්තචෙතසිකානං සමං සම්මා ච ආධානං, ඨපනන්ති වුත්තං හොති. තස්මා යස්ස ධම්මස්සානුභාවෙන එකාරම්මණෙ චිත්තචෙතසිකා සමං සම්මා ච අවික්ඛිපමානා අවිප්පකිණ්ණා ච හුත්වා තිට්ඨන්ති, ඉදං සමාධානන්ති වෙදිතබ්බං. තස්ස ඛො පන සමාධිස්ස –

ලක්ඛණං තු අවික්ඛෙපො, වික්ඛෙපවිද්ධංසනං රසො;

අකම්පනමුපට්ඨානං, පදට්ඨානං සුඛං පන.

භාවීයති වඩ්ඪීයතීති භාවනා, සමාධි එව භාවනා සමාධිභාවනා, සමාධිස්ස වා භාවනා වඩ්ඪනා සමාධිභාවනා. සමාධිභාවනාවචනෙන අඤ්ඤං භාවනං පටික්ඛිපති. පුබ්බෙ විය උපචාරප්පනාවසෙන සමාධිභාවනාමයෙ ඤාණං.

4. පච්චයපරිග්ගහෙ ¶ පඤ්ඤාති එත්ථ පටිච්ච ඵලමෙතීති පච්චයො. පටිච්චාති න විනා ¶ තෙන, අපච්චක්ඛිත්වාති අත්ථො. එතීති උප්පජ්ජති චෙව පවත්තති චාති අත්ථො. අපිච උපකාරකත්ථො පච්චයත්ථො, තස්ස පච්චයස්ස බහුවිධත්තා පච්චයානං පරිග්ගහෙ වවත්ථාපනෙ ච පඤ්ඤා පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා.

ධම්මට්ඨිතිඤාණන්ති ¶ එත්ථ ධම්මසද්දො තාව සභාවපඤ්ඤාපුඤ්ඤපඤ්ඤත්තිආපත්තිපරියත්තිනිස්සත්තතාවිකාරගුණපච්චයපච්චයුප්පන්නාදීසු දිස්සති. අයඤ්හි ‘‘කුසලා ධම්මා අකුසලා ධම්මා අබ්යාකතා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. තිකමාතිකා 1) සභාවෙ දිස්සති.

‘‘යස්සෙතෙ චතුරො ධම්මා, සද්ධස්ස ඝරමෙසිනො;

සච්චං ධම්මො ධිති චාගො, ස වෙ පෙච්ච න සොචතී’’ති. (සු. නි. 190) –

‘‘න හි ධම්මො අධම්මො ච, උභො සමවිපාකිනො;

අධම්මො නිරයං නෙති, ධම්මො පාපෙති සුග්ගති’’න්ති. (ථෙරගා. 304) –

ආදීසු පුඤ්ඤෙ. ‘‘පඤ්ඤත්තිධම්මා නිරුත්තිධම්මා අධිවචනධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. දුකමාතිකා 106-108) පඤ්ඤත්තියං. ‘‘පාරාජිකා ධම්මා සඞ්ඝාදිසෙසා ධම්මා’’තිආදීසු (පාරා. 233-234) ආපත්තියං. ‘‘ඉධ භික්ඛු ධම්මං ජානාති සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණ’’න්තිආදීසු (අ. නි. 5.73) පරියත්තියං. ‘‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ ධම්මා හොන්ති (ධ. ස. 121). ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරතී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.373; ම. නි. 1.115) නිස්සත්තතායං. ‘‘ජාතිධම්මා ජරාධම්මා මරණධම්මා’’තිආදීසු (අ. නි. 10.107) විකාරෙ. ‘‘ඡන්නං බුද්ධධම්මාන’’න්තිආදීසු (මහානි. 50) ගුණෙ. ‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’තිආදීසු (විභ. 720) පච්චයෙ. ‘‘ඨිතාව සා ධාතු ධම්මට්ඨිතතා ධම්මනියාමතා’’තිආදීසු (සං. නි. 2.20; අ. නි. 3.137) පච්චයුප්පන්නෙ. ස්වායමිධාපි පච්චයුප්පන්නෙ දට්ඨබ්බො. අත්ථතො පන අත්තනො සභාවං ධාරෙන්තීති වා, පච්චයෙහි ධාරීයන්තීති වා, අත්තනො ඵලං ධාරෙන්තීති වා, අත්තනො පරිපූරකං අපායෙසු අපතමානං ධාරෙන්තීති වා, සකසකලක්ඛණෙ ධාරෙන්තීති වා, චිත්තෙන අවධාරීයන්තීති වා යථායොගං ධම්මාති වුච්චන්ති. ඉධ පන අත්තනො පච්චයෙහි ¶ ධාරීයන්තීති ධම්මා, පච්චයසමුප්පන්නා ධම්මා තිට්ඨන්ති උප්පජ්ජන්ති ¶ චෙව පවත්තන්ති ච එතායාති ධම්මට්ඨිති, පච්චයධම්මානමෙතං අධිවචනං ¶ . තස්සං ධම්මට්ඨිතියං ඤාණං ධම්මට්ඨිතිඤාණං. ඉදඤ්හි සමාධිභාවනාමයඤාණෙ වුත්තසමාධිනා සමාහිතෙන චිත්තෙන යථාභූතඤාණදස්සනත්ථාය යොගමාරභිත්වා වවත්ථාපිතනාමරූපස්ස තෙසං නාමරූපානං පච්චයපරිග්ගහපරියායං ධම්මට්ඨිතිඤාණං උප්පජ්ජති. ‘‘නාමරූපවවත්ථානෙ ඤාණ’’න්ති අවත්වා එව කස්මා ‘‘ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්ති වුත්තන්ති චෙ? පච්චයපරිග්ගහෙනෙව පච්චයසමුප්පන්නපරිග්ගහස්ස සිද්ධත්තා. පච්චයසමුප්පන්නෙ හි අපරිග්ගහිතෙ පච්චයපරිග්ගහො න සක්කා හොති කාතුං. තස්මා ධම්මට්ඨිතිඤාණගහණෙනෙව තස්ස හෙතුභූතං පුබ්බෙ සිද්ධං නාමරූපවවත්ථානඤාණං වුත්තමෙව හොතීති වෙදිතබ්බං. කස්මා දුතියතතියඤාණං විය ‘‘සමාදහිත්වා පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා’’ති න වුත්තන්ති චෙ? සමථවිපස්සනානං යුගනද්ධත්තා.

‘‘සමාදහිත්වා යථා චෙ විපස්සති, විපස්සමානො තථා චෙ සමාදහෙ;

විපස්සනා ච සමථො තදා අහු, සමානභාගා යුගනද්ධා වත්තරෙ’’ති. –

හි වුත්තං. තස්මා සමාධිං අවිස්සජ්ජෙත්වා සමාධිඤ්ච ඤාණඤ්ච යුගනද්ධං කත්වා යාව අරියමග්ගො, තාව උස්සුක්කාපෙතබ්බන්ති ඤාපනත්ථං ‘‘පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’මිච්චෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

5. අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං ධම්මානං සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤාති එත්ථ අත්තනො සභාවං, උප්පාදාදික්ඛණං වා පත්වා අති ඉතා අතික්කන්තාති අතීතා, තදුභයම්පි න ආගතා න සම්පත්තාති අනාගතා, තං තං කාරණං පටිච්ච උප්පාදාදිඋද්ධං පන්නා ගතා පවත්තාති පච්චුප්පන්නා. අද්ධා සන්තතිඛණපච්චුප්පන්නෙසු සන්තතිපච්චුප්පන්නං ඉධාධිප්පෙතං. තෙසං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං පඤ්චක්ඛන්ධධම්මානං එකෙකක්ඛන්ධලක්ඛණෙ සඞ්ඛිපිත්වා කලාපවසෙන රාසිං කත්වා වවත්ථානෙ නිච්ඡයනෙ සන්නිට්ඨාපනෙ පඤ්ඤා.

සම්මසනෙ ¶ ඤාණන්ති සම්මා ආමසනෙ අනුමජ්ජනෙ පෙක්ඛණෙ ඤාණං, කලාපසම්මසනඤාණන්ති අත්ථො. ඉදඤ්හි නාමරූපවවත්ථානඤාණානන්තරං නාමරූපපච්චයපරිග්ගහෙ ¶ ධම්මට්ඨිතිඤාණෙ ඨිතස්ස ‘‘යංකිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං තං රූපං අනිච්චතො වවත්ථපෙති, එකං සම්මසනං, දුක්ඛතො වවත්ථපෙති, එකං සම්මසනං, අනත්තතො වවත්ථපෙති, එකං සම්මසන’’න්තිආදිනා (පටි. ම. 1.48) නයෙන වුත්තසම්මසනවසෙන පුබ්බෙ වවත්ථාපිතෙ ¶ එකෙකස්මිං ඛන්ධෙ තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සන්තස්ස කලාපසම්මසනඤාණං උප්පජ්ජති.

6. පච්චුප්පන්නානං ධම්මානං විපරිණාමානුපස්සනෙ පඤ්ඤාති සන්තතිවසෙන පච්චුප්පන්නානං අජ්ඣත්තං පඤ්චක්ඛන්ධධම්මානං විපරිණාමදස්සනෙ භඞ්ගදස්සනෙ පඤ්ඤා. යස්මා ‘‘ඉමෙ ධම්මා උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජන්තී’’ති උදයං ගහෙත්වාපි භෙදෙයෙව චිත්තං ඨපෙති, තස්මා අවුත්තොපි උදයො වුත්තොයෙව හොතීති වෙදිතබ්බො. පච්චුප්පන්නානං ධම්මානං දස්සනෙන වා උදයදස්සනස්ස සිද්ධත්තා උදයො වුත්තොයෙව හොති. න හි උදයං විනා ධම්මානං උප්පන්නත්තං සිජ්ඣති, තස්මා ‘‘පච්චුප්පන්නානං ධම්මානං උප්පාදවිපරිණාමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා’’ති අවුත්තෙපි වුත්තමෙව හොතීති වෙදිතබ්බං. ‘‘උදයබ්බයානුපස්සනෙ ඤාණ’’න්ති නියමිතත්තා ච උදයදස්සනං සිද්ධමෙව හොතීති අනන්තරං වුත්තස්ස සම්මසනඤාණස්ස පාරං ගන්ත්වා තංසම්මසනෙයෙව පාකටීභූතෙ උදයබ්බයෙ පරිග්ගණ්හිත්වා සඞ්ඛාරානං පරිච්ඡෙදකරණත්ථං උදයබ්බයානුපස්සනං ආරභන්තස්ස උප්පජ්ජති උදයබ්බයානුපස්සනාඤාණං. තඤ්හි උදයබ්බයෙ අනුපස්සනතො උදයබ්බයානුපස්සනාති වුච්චති.

7. ආරම්මණං පටිසඞ්ඛාති රූපක්ඛන්ධාදිආරම්මණං භඞ්ගතො පටිසඞ්ඛාය ජානිත්වා පස්සිත්වා. භඞ්ගානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විපස්සනෙ ඤාණන්ති තස්ස ආරම්මණං භඞ්ගතො පටිසඞ්ඛාය උප්පන්නස්ස ඤාණස්ස භඞ්ගං අනුපස්සනෙ යා පඤ්ඤා, තං ‘‘විපස්සනෙ ඤාණ’’න්ති වුත්තං හොති. විපස්සනාති ච විවිධා පස්සනා විපස්සනා. ආරම්මණපටිසඞ්ඛාතිපි පාඨො. තස්සත්ථො ¶ – ආරම්මණස්ස පටිසඞ්ඛා ජානනා පස්සනාති වුත්තනයෙනෙව ආරම්මණපටිසඞ්ඛා ‘‘භඞ්ගානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විපස්සනෙ ඤාණ’’න්ති වුත්තං හොති. යස්මා පන භඞ්ගානුපස්සනාය එව විපස්සනා සිඛං පාපුණාති, තස්මා විසෙසෙත්වා ඉදමෙව ‘‘විපස්සනෙ ¶ ඤාණ’’න්ති වුත්තං. යස්මා උදයබ්බයානුපස්සනාය ඨිතස්ස මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනං උප්පජ්ජති, තස්මා තස්සා සිද්ධාය තං සිද්ධමෙව හොතීති තං අවත්වාව භඞ්ගානුපස්සනාය එව විපස්සනාසිඛං ඤාණං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. උදයබ්බයානුපස්සනාය සුපරිදිට්ඨඋදයබ්බයස්ස සුපරිච්ඡින්නෙසු සඞ්ඛාරෙසු ලහුං ලහුං උපට්ඨහන්තෙසු ඤාණෙ තික්ඛෙ වහන්තෙ උදයං පහාය භඞ්ගෙ එව සති සන්තිට්ඨති, තස්ස ‘‘එවං උප්පජ්ජිත්වා එවං නාම සඞ්ඛාරා භිජ්ජන්තී’’ති පස්සතො එතස්මිං ඨානෙ භඞ්ගානුපස්සනාඤාණං උප්පජ්ජති.

8. භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤාති උප්පාදපවත්තනිමිත්තආයූහනාපටිසන්ධීනං භයතො උපට්ඨානෙ පීළායොගතො සප්පටිභයවසෙන ගහණූපගමනෙ පඤ්ඤාති අත්ථො. භයතො උපට්ඨාතීති භයතුපට්ඨානං ආරම්මණං ¶ , තස්මිං භයතුපට්ඨානෙ. අථ වා භයතො උපතිට්ඨතීති භයතුපට්ඨානං, පඤ්ඤා, තං ‘‘භයතුපට්ඨාන’’න්ති වුත්තං හොති.

ආදීනවෙ ඤාණන්ති භුම්මවචනමෙව. ‘‘යා ච භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා, යඤ්ච ආදීනවෙ ඤාණං, යා ච නිබ්බිදා, ඉමෙ ධම්මා එකට්ඨා, බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති (පටි. ම. 1.227) වුත්තත්තා එකමිව වුච්චමානම්පි අවත්ථාභෙදෙන මුඤ්චිතුකම්යතාදි විය තිවිධමෙව හොති. තස්මා භයතුපට්ඨානආදීනවානුපස්සනාසු සිද්ධාසු නිබ්බිදානුපස්සනා සිද්ධා හොතීති කත්වා අවුත්තාපි වුත්තාව හොතීති වෙදිතබ්බා.

සබ්බසඞ්ඛාරානං භඞ්ගාරම්මණං භඞ්ගානුපස්සනං ආසෙවන්තස්ස භාවෙන්තස්ස බහුලීකරොන්තස්ස තිභවචතුයොනිපඤ්චගතිසත්තවිඤ්ඤාණට්ඨිතිනවසත්තාවාසෙසු පභෙදකා සඞ්ඛාරා සුඛෙන ජීවිතුකාමස්ස භීරුකපුරිසස්ස සීහබ්යග්ඝදීපිඅච්ඡතරච්ඡයක්ඛරක්ඛසචණ්ඩගොණචණ්ඩකුක්කුරපභින්න- මදචණ්ඩහත්ථිඝොරආසිවිසඅසනිවිචක්කසුසානරණභූමිජලිතඅඞ්ගාරකාසුආදයො විය මහාභයං හුත්වා උපට්ඨහන්ති, තස්ස ‘‘අතීතා සඞ්ඛාරා නිරුද්ධා, පච්චුප්පන්නා නිරුජ්ඣන්ති, අනාගතාපි එවමෙව නිරුජ්ඣිස්සන්තී’’ති පස්සතො එතස්මිං ඨානෙ භයතුපට්ඨානං ඤාණං ¶ උප්පජ්ජති. තස්ස තං භයතුපට්ඨානඤාණං ආසෙවන්තස්ස භාවෙන්තස්ස බහුලීකරොන්තස්ස සබ්බභවයොනිගතිඨිතිසත්තාවාසෙසු නෙව තාණං න ලෙණං න ගති න පටිසරණං පඤ්ඤායති, සබ්බභවයොනිගතිඨිතිනිවාසගතෙසු සඞ්ඛාරෙසු එකසඞ්ඛාරෙපි පත්ථනා වා පරාමාසො ¶ වා න හොති, තයො භවා වීතච්චිතඞ්ගාරපුණ්ණා අඞ්ගාරකාසුයො විය, චත්තාරො මහාභූතා ඝොරවිසා ආසිවිසා විය, පඤ්චක්ඛන්ධා උක්ඛිත්තාසිකා වධකා විය, ඡ අජ්ඣත්තිකායතනානි සුඤ්ඤගාමො විය, ඡ බාහිරායතනානි ගාමඝාතකචොරා විය, සත්තවිඤ්ඤාණට්ඨිතියො නව ච සත්තාවාසා එකාදසහි අග්ගීහි ආදිත්තා සම්පජ්ජලිතා සජොතිභූතා විය ච, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා ගණ්ඩභූතා රොගභූතා සල්ලභූතා අඝභූතා ආබාධභූතා විය ච නිරස්සාදා නිරසා මහාආදීනවරාසිභූතා හුත්වා උපට්ඨහන්ති, සුඛෙන ජීවිතුකාමස්ස භීරුකපුරිසස්ස රමණීයාකාරසණ්ඨිතම්පි සවාළකමිව වනගහනං, සසද්දූලා විය ගුහා, සගාහරක්ඛසං විය උදකං, සමුස්සිතඛග්ගා විය පච්චත්ථිකා, සවිසං විය භොජනං, සචොරො විය මග්ගො, ආදිත්තමිව අගාරං, උය්යුත්තසෙනා විය රණභූමි. යථා හි සො පුරිසො එතානි සවාළකවනගහනාදීනි ආගම්ම භීතො සංවිග්ගො ලොමහට්ඨජාතො සමන්තතො ආදීනවමෙව පස්සති, එවමෙව සො යොගාවචරො භඞ්ගානුපස්සනාවසෙන සබ්බසඞ්ඛාරෙසු භයතො උපට්ඨිතෙසු සමන්තතො නිරසං නිරස්සාදං ආදීනවමෙව පස්සති. තස්සෙවං පස්සතො ආදීනවානුපස්සනාඤාණං උප්පජ්ජති.

සො ¶ එවං සබ්බසඞ්ඛාරෙ ආදීනවතො සම්පස්සන්තො සබ්බභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසගතෙ සභෙදකෙ සඞ්ඛාරගතෙ නිබ්බින්දති උක්කණ්ඨති නාභිරමති. සෙය්යථාපි නාම චිත්තකූටපබ්බතපාදාභිරතො සුවණ්ණරාජහංසො අසුචිම්හි චණ්ඩාලගාමද්වාරආවාටෙ නාභිරමති, සත්තසු මහාසරෙසුයෙව අභිරමති, එවමෙව අයං යොගීරාජහංසො සුපරිදිට්ඨාදීනවෙ සභෙදකෙ සඞ්ඛාරගතෙ නාභිරමති, භාවනාරාමතාය පන භාවනාරතියා සමන්නාගතත්තා සත්තසු අනුපස්සනාසුයෙව අභිරමති. යථා ච සුවණ්ණපඤ්ජරෙපි පක්ඛිත්තො සීහො මිගරාජා නාභිරමති, තියොජනසහස්සවිත්ථතෙ පන හිමවන්තෙයෙව ¶ රමති, එවමයම්පි යොගීසීහො තිවිධෙ සුගතිභවෙපි නාභිරමති, තීසු අනුපස්සනාසුයෙව රමති. යථා ච සබ්බසෙතො සත්තප්පතිට්ඨො ඉද්ධිමා වෙහාසඞ්ගමො ඡද්දන්තො නාගරාජා නගරමජ්ඣෙ නාභිරමති, හිමවති ඡද්දන්තරහදෙයෙව රමති, එවමයං යොගීවරවාරණො සබ්බස්මිම්පි සඞ්ඛාරගතෙ නාභිරමති, ‘‘අනුප්පාදො ¶ ඛෙම’’න්තිආදිනා (පටි. ම. 1.53) නයෙන නිද්දිට්ඨෙ සන්තිපදෙයෙව රමති, තන්නින්නතප්පොණතප්පබ්භාරමානසො හොති. එත්තාවතා තස්ස නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං උප්පන්නං හොතීති.

9. මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණන්ති මුඤ්චිතුං චජිතුං කාමෙති ඉච්ඡතීති මුඤ්චිතුකාමො, මුඤ්චිතුකාමස්ස භාවො මුඤ්චිතුකම්යතා. පටිසඞ්ඛාති උපපරික්ඛතීති පටිසඞ්ඛා, පටිසඞ්ඛානං වා පටිසඞ්ඛා. සන්තිට්ඨති අජ්ඣුපෙක්ඛතීති සන්තිට්ඨනා, සන්තිට්ඨනං වා සන්තිට්ඨනා. මුඤ්චිතුකම්යතා ච සා පටිසඞ්ඛා ච සන්තිට්ඨනා චාති මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා. ඉති පුබ්බභාගෙ නිබ්බිදාඤාණෙන නිබ්බින්නස්ස උප්පාදාදීනි පරිච්චජිතුකාමතා මුඤ්චිතුකම්යතා. මුඤ්චනස්ස උපායකරණත්ථං මජ්ඣෙ පටිසඞ්ඛානං පටිසඞ්ඛා. මුඤ්චිත්වා අවසානෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනං සන්තිට්ඨනා. එවං අවත්ථාභෙදෙන තිප්පකාරා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරානං අජ්ඣුපෙක්ඛනාසු ඤාණං, මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනාසඞ්ඛාතානං අවත්ථාභෙදෙන භින්නානං තිස්සන්නම්පි පඤ්ඤානං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛතං ඉච්ඡන්තෙන පන ‘‘පඤ්ඤා’’ති ච ‘‘සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසූ’’ති ච බහුවචනං කතං, අවත්ථාභෙදෙන භින්නස්සාපි එකත්තා ‘‘ඤාණ’’න්ති එකවචනං කතන්ති වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්ච – ‘‘යා ච මුඤ්චිතුකම්යතා යා ච පටිසඞ්ඛානුපස්සනා යා ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා, ඉමෙ ධම්මා එකට්ඨා, බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති (පටි. ම. 1.227). කෙචි පන ‘‘සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසූති බහුවචනං සමථවිපස්සනාවසෙන සඞ්ඛාරුපෙක්ඛානං බහුත්තා’’තිපි වදන්ති. සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසූති ච කිරියාපෙක්ඛන්ති ¶ වෙදිතබ්බං. අවත්ථාභෙදෙන පන තෙන නිබ්බිදාඤාණෙන නිබ්බින්දන්තස්ස උක්කණ්ඨන්තස්ස සබ්බභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසගතෙසු සභෙදකෙසු සඞ්ඛාරෙසු චිත්තං න සජ්ජති න ලග්ගති න බජ්ඣති, සබ්බසඞ්ඛාරගතං මුඤ්චිතුකාමං ඡඩ්ඩෙතුකාමං හොති.

අථ ¶ වා යථා ජාලබ්භන්තරගතො මච්ඡො, සප්පමුඛගතො මණ්ඩූකො, පඤ්ජරපක්ඛිත්තො වනකුක්කුටො, දළ්හපාසවසංගතො මිගො, අහිතුණ්ඩිකහත්ථගතො සප්පො, මහාපඞ්කපක්ඛන්දො කුඤ්ජරො, සුපණ්ණමුඛගතො නාගරාජා, රාහුමුඛපවිට්ඨො චන්දො, සපත්තපරික්ඛිත්තො පුරිසොතිඑවමාදයො තතො තතො මුච්චිතුකාමා නිස්සරිතුකාමාව හොන්ති, එවං තස්ස යොගිනො චිත්තං සබ්බස්මා සඞ්ඛාරගතා මුච්චිතුකාමං නිස්සරිතුකාමං හොති. එවඤ්හි වුච්චමානෙ ‘‘මුච්චිතුකාමස්ස මුච්චිතුකම්යතා’’ති පාඨො යුජ්ජති. එවඤ්ච සති ‘‘උප්පාදං ¶ මුඤ්චිතුකම්යතා’’තිආදීසු ‘‘උප්පාදා මුච්චිතුකම්යතා’’තිආදි වත්තබ්බං හොති, තස්මා පුරිමො එව අත්ථො සුන්දරතරො. අථස්ස සබ්බසඞ්ඛාරෙසු විගතාලයස්ස සබ්බසඞ්ඛාරගතං මුඤ්චිතුකාමස්ස මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං උප්පජ්ජති. සො එවං සබ්බභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසගතෙ සභෙදකෙ සඞ්ඛාරෙ මුඤ්චිතුකාමො මුඤ්චනස්ස උපායසම්පාදනත්ථං පුන තෙ එව සඞ්ඛාරෙ පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණෙන තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා විපස්සති. එවඤ්හි විපස්සතො චස්ස අනිච්චවසෙන නිමිත්තං පටිසඞ්ඛාඤාණං උප්පජ්ජති, දුක්ඛවසෙන පවත්තං පටිසඞ්ඛාඤාණං උප්පජ්ජති, අනත්තවසෙන නිමිත්තඤ්ච පවත්තඤ්ච පටිසඞ්ඛාඤාණං උප්පජ්ජති. සො පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණෙන ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා සුඤ්ඤා’’ති දිස්වා තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හන්තො භයඤ්ච නන්දිඤ්ච විප්පහාය භරියාය දොසං දිස්වා විස්සට්ඨභරියො විය පුරිසො තස්සා භරියාය සඞ්ඛාරෙසු උදාසීනො හොති මජ්ඣත්තො, ‘‘අහ’’න්ති වා ‘‘මම’’න්ති වා න ගණ්හාති. තස්ස එවං ජානතො එවං පස්සතො තීසු භවෙසු චිත්තං පතිලීයති පටිකුටති පටිවත්තති න සම්පසාරියති. සෙය්යථාපි නාම පදුමපලාසෙ ¶ ඊසකං පොණෙ උදකඵුසිතානි පතිලීයන්ති පටිකුටන්ති පටිවත්තන්ති න සම්පසාරියන්ති. සෙය්යථාපි වා පන කුක්කුටපත්තං වා න්හාරුදද්දුලං වා අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තං පතිලීයති පටිකුටති පටිවත්තති න සම්පසාරියති, එවං තස්ස තීසු භවෙසු චිත්තං පතිලීයති පටිකුටති පටිවත්තති න සම්පසාරියති, උපෙක්ඛා සණ්ඨාති. එවමස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං උප්පන්නං හොති. ඉමිනා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණෙන සද්ධිං උපරි ගොත්රභුඤාණස්ස සාධකං අනුලොමඤාණං පුබ්බාපරඤාණෙහි අවුත්තම්පි වුත්තමෙව හොතීති වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හි භගවතා –

‘‘සො වත, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කඤ්චි සඞ්ඛාරං නිච්චතො සමනුපස්සන්තො අනුලොමිකාය ඛන්තියා සමන්නාගතො භවිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති, අනුලොමිකාය ඛන්තියා අසමන්නාගතො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති, සම්මත්තනියාමං අනොක්කමමානො සොතාපත්තිඵලං වා සකදාගාමිඵලං වා අනාගාමිඵලං වා ¶ අරහත්තඵලං වා සච්ඡිකරිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’තිආදි (අ. නි. 6.98; පටි. ම. 3.36).

‘‘කතිහාකාරෙහි අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති? කතිහාකාරෙහි සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති? චත්තාලීසාය ආකාරෙහි අනුලොමිකං ¶ ඛන්තිං පටිලභති, චත්තාලීසාය ආකාරෙහි සම්මත්තනියාමං ඔක්කමතී’’තිආදි (පටි. ම. 3.37).

‘‘අනුලොමං ගොත්රභුස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො. අනුලොමං වොදානස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදි (පට්ඨා. 1.1.417).

තස්ස හි තං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං ආසෙවන්තස්ස භාවෙන්තස්ස බහුලීකරොන්තස්ස අධිමොක්ඛසද්ධා බලවතරා හොති, වීරියං සුපග්ගහිතං, සති සූපට්ඨිතා, චිත්තං සුසමාහිතං, සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං තික්ඛතරං පවත්තති. තස්ස ඉදානි මග්ගො උප්පජ්ජිස්සතීති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය සඞ්ඛාරෙ ‘‘අනිච්චා’’ති වා ‘‘දුක්ඛා’’ති වා ‘‘අනත්තා’’ති වා සම්මසිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. භවඞ්ගානන්තරං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය කතනයෙනෙව සඞ්ඛාරෙ ‘‘අනිච්චා’’ති වා ‘‘දුක්ඛා’’ති වා ‘‘අනත්තා’’ති වා ආරම්මණං කුරුමානං උප්පජ්ජති මනොද්වාරාවජ්ජනං. තදනන්තරං තථෙව සඞ්ඛාරෙ ආරම්මණං කත්වා ද්වෙ තීණි චත්තාරි වා ජවනචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. තංසම්පයුත්තං ¶ ඤාණං අනුලොමඤාණං. තඤ්හි පුරිමානඤ්ච අට්ඨන්නං විපස්සනාඤාණානං තථකිච්චතාය අනුලොමෙති, උපරි ච පත්තබ්බානං සත්තතිංසාය බොධිපක්ඛියධම්මානං අනුලොමෙති. යථා හි ධම්මිකො රාජා විනිච්ඡයට්ඨානෙ නිසින්නො අට්ඨන්නං වොහාරිකමහාමත්තානං විනිච්ඡයං සුත්වා අගතිගමනං පහාය මජ්ඣත්තො හුත්වා ‘‘එවං හොතූ’’ති අනුමොදමානො තෙසඤ්ච විනිච්ඡයස්ස අනුලොමෙති, පොරාණස්ස ච රාජධම්මස්ස. තත්ථ රාජා විය අනුලොමඤාණං, අට්ඨ වොහාරිකමහාමත්තා විය අට්ඨ විපස්සනාඤාණානි, පොරාණරාජධම්මො විය සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා, යථා රාජා ‘‘එවං හොතූ’’ති අනුමොදමානො වොහාරිකානඤ්ච විනිච්ඡයස්ස රාජධම්මස්ස ච අනුලොමෙති, එවමිදං අනිච්චාදිවසෙන සඞ්ඛාරෙ ආරබ්භ උප්පජ්ජමානානං අට්ඨන්නඤ්ච විපස්සනාඤාණානං තථකිච්චතාය අනුලොමෙති, උපරි ච පත්තබ්බානං සත්තතිංසාය බොධිපක්ඛියධම්මානං. තස්මා අනුලොමඤාණන්ති වුච්චති.

10. බහිද්ධා ¶ වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා ගොත්රභුඤාණන්ති එත්ථ බහිද්ධාති සඞ්ඛාරනිමිත්තං. තඤ්හි අජ්ඣත්තචිත්තසන්තානෙ අකුසලක්ඛන්ධෙ උපාදාය බහිද්ධාති වුත්තං. තස්මා බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තම්හා වුට්ඨාති විගතං හුත්වා උද්ධං ¶ තිට්ඨතීති වුට්ඨානං, විවට්ටති පරාවට්ටති පරම්මුඛං හොතීති විවට්ටනං, වුට්ඨානඤ්ච තං විවට්ටනඤ්චාති වුට්ඨානවිවට්ටනං. තෙනෙවාහ –

‘‘ගොත්රභුඤාණං සමුදයස්ස අසමුච්ඡින්දනතො පවත්තා න වුට්ඨාති, නිබ්බානාරම්මණතො පන නිමිත්තා වුට්ඨාතීති එකතො වුට්ඨානං හොතී’’ති (විසුද්ධි. 2.827).

පුථුජ්ජනගොත්තාභිභවනතො අරියගොත්තභාවනතො ගොත්රභු. ඉදඤ්හි අනුලොමඤාණෙහි පදුමපලාසතො උදකමිව සබ්බසඞ්ඛාරතො පතිලීයමානචිත්තස්ස අනුලොමඤාණස්ස ආසෙවනන්තෙ අනිමිත්තං නිබ්බානං ආරම්මණං කුරුමානං පුථුජ්ජනගොත්තං පුථුජ්ජනසඞ්ඛං පුථුජ්ජනභූමිං අතික්කමමානං අරියගොත්තං අරියසඞ්ඛං අරියභූමිං ඔක්කමමානං නිබ්බානාරම්මණෙ පඨමාවත්තනපඨමාභොගපඨමසමන්නාහාරභූතං මග්ගස්ස අනන්තරසමනන්තරාසෙවනඋපනිස්සයනත්ථිවිගතවසෙන ඡහි ආකාරෙහි පච්චයභාවං ¶ සාධයමානං සිඛාප්පත්තං විපස්සනාය මුද්ධභූතං අපුනරාවත්තකං උප්පජ්ජති.

11. දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණන්ති එත්ථ දුභතොති උභතො, ද්වයතොති වා වුත්තං හොති. කිලෙසානං සමුච්ඡින්දනතො කිලෙසෙහි ච තදනුවත්තකක්ඛන්ධෙහි ච නිබ්බානාරම්මණකරණතො බහිද්ධා සබ්බසඞ්ඛාරනිමිත්තෙහි ච වුට්ඨාති විවට්ටතීති දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා. තෙනෙවාහ –

‘‘චත්තාරිපි මග්ගඤාණානි අනිමිත්තාරම්මණත්තා නිමිත්තතො වුට්ඨහන්ති, සමුදයස්ස සමුච්ඡින්දනතො පවත්තා වුට්ඨහන්තීති දුභතො වුට්ඨානානි හොන්තී’’ති (විසුද්ධි. 2.827).

මග්ගෙ ඤාණන්ති නිබ්බානං මග්ගති පෙක්ඛති, නිබ්බානත්ථිකෙහි වා මග්ගීයති අන්වෙසීයති, කිලෙසෙ වා මාරෙන්තො ගච්ඡති පවත්තතීති මග්ගො, තස්මිං මග්ගෙ ඤාණං. ජාතිග්ගහණෙන එකවචනං කතං. තඤ්හි ගොත්රභුඤාණස්ස අනන්තරං නිබ්බානං ආරම්මණං කුරුමානං සයංවජ්ඣෙ කිලෙසෙ නිරවසෙසං සමුච්ඡින්දමානං අනමතග්ගසංසාරවට්ටදුක්ඛසමුද්දං සොසයමානං සබ්බාපායද්වාරානි පිදහමානං සත්තඅරියධනසම්මුඛීභාවං කුරුමානං අට්ඨඞ්ගිකං මිච්ඡාමග්ගං පජහමානං සබ්බවෙරභයානි ¶ ¶ වූපසමයමානං සම්මාසම්බුද්ධස්ස ඔරසපුත්තභාවමුපනයමානං අඤ්ඤානි ච අනෙකානි ආනිසංසසතානි පටිලාභයමානං මග්ගඤාණං උප්පජ්ජති.

ඨාතුං ඉච්ඡං පුරිසො, ලඞ්ඝිත්වා මාතිකාය පරතීරෙ;

වෙගෙනාගම්ම යථා, ගණ්හිත්වා ඔරිමතිරතරුබද්ධං.

රජ්ජුං වා දණ්ඩං වා, උල්ලඞ්ඝිත්වාන පාරනින්නතනු;

පාරාපන්නො පන තං, මුඤ්චිය වෙධං පතිට්ඨහති පාරෙ.

එවං යොගාවචරො, සක්කායමයම්හි ඔරිමෙ තීරෙ;

දිට්ඨභයො අභයෙ පන, ඨාතුං ඉච්ඡං අමතපාරෙ.

උදයබ්බයානුපස්ස ¶ , පභුතිකවෙගෙන ආගතො රජ්ජුං;

රූපාව්හං දණ්ඩං වා, තදිතරඛන්ධාව්හයං සම්මා.

ගණ්හිත්වා ආවජ්ජන, චිත්තෙන හි පුබ්බවුත්තනයතොව;

අනුලොමෙහුල්ලඞ්ඝිය, නිබ්බුතිනින්නො තදාසනොපගතො.

තං මුඤ්චිය ගොත්රභුනා, අලද්ධආසෙවනෙන තු පවෙධං;

පතිතො සඞ්ඛතපාරෙ, තතො පතිට්ඨාති මග්ගඤාණෙන.

පස්සිතුකාමො චන්දං, චන්දෙ ඡන්නම්හි අබ්භපටලෙහි;

ථුලකසුඛුමසුඛුමෙසු, අබ්භෙසු හටෙසු වායුනා කමතො.

චන්දං පස්සෙය්ය නරො, යථා තථෙවානුලොමඤාණෙහි කමා;

සච්චච්ඡාදකමොහෙ, විනාසිතෙ පෙක්ඛතෙ හි ගොත්රභු අමතං.

වාතා විය තෙ චන්දං, අමතං න හි පෙක්ඛරෙනුලොමානි;

පුරිසො අබ්භානි යථා, ගොත්රභු න තමං විනොදෙති.

භමිතම්හි ¶ චක්කයන්තෙ, ඨිතො නරො අඤ්ඤදින්නසඤ්ඤාය;

උසුපාතෙ ඵලකසතං, අපෙක්ඛමානො යථා විජ්ඣෙ.

එවමිධ මග්ගඤාණං, ගොත්රභුනා දින්නසඤ්ඤමවිහාය;

නිබ්බානෙ වත්තන්තං, ලොභක්ඛන්ධාදිකෙ පදාලෙති.

සංසාරදුක්ඛජලධිං ¶ ¶ , සොසයති පිදහති දුග්ගතිද්වාරං;

කුරුතෙ ච අරියධනිනං, මිච්ඡාමග්ගඤ්ච පජහාති.

වෙරභයානි සමයතෙ, කරොති නාථස්ස ඔරසසුතත්තං;

අඤ්ඤෙ ච අනෙකසතෙ, ආනීසංසෙ දදාති ඤාණමිදන්ති.

12. පයොගප්පටිප්පස්සද්ධිපඤ්ඤා ඵලෙ ඤාණන්ති එත්ථ පයොගොති භුසො යොගො, ඵලසච්ඡිකිරියාය මග්ගභාවනාය උභතො වුට්ඨානපයොගො, තස්ස පයොගස්ස පටිප්පස්සම්භනං නිට්ඨානං පයොගපටිප්පස්සද්ධි. කිං තං? චතුමග්ගකිච්චපරියොසානං. තස්සා පයොගපටිප්පස්සද්ධියා හෙතුභූතාය පවත්තා ඵලෙ පඤ්ඤා පයොගප්පටිප්පස්සද්ධිපඤ්ඤා. ඵලති විපච්චතීති ඵලං, තස්මිං ඵලෙ තංසම්පයුත්තං ඤාණං. එකෙකස්ස හි මග්ගඤාණස්ස අනන්තරා තස්ස තස්සෙව විපාකභූතානි නිබ්බානාරම්මණානි තීණි වා ද්වෙ වා එකං වා ඵලචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. අනන්තරවිපාකත්තායෙව ලොකුත්තරකුසලානං ‘‘සමාධිමානන්තරිකඤ්ඤමාහූ’’ති (ඛු. පා. 6.5; සු. නි. 228) ච, ‘‘දන්ධං ආනන්තරිකං පාපුණාති ආසවානං ඛයායා’’ති (අ. නි. 4.162) ච ආදි වුත්තං. යස්ස ද්වෙ අනුලොමානි, තස්ස තතියං ගොත්රභු, චතුත්ථං මග්ගචිත්තං, තීණි ඵලචිත්තානි හොන්ති. යස්ස තීණි අනුලොමානි, තස්ස චතුත්ථං ගොත්රභු, පඤ්චමං මග්ගචිත්තං, ද්වෙ ඵලචිත්තානි හොන්ති. යස්ස චත්තාරි අනුලොමානි, තස්ස පඤ්චමං ගොත්රභු, ඡට්ඨං මග්ගචිත්තං, එකං ඵලචිත්තං හොති. ඉදං මග්ගවීථියං ඵලං. කාලන්තරඵලං පන සමාපත්තිවසෙන උප්පජ්ජමානං නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස උප්පජ්ජමානඤ්ච එතෙනෙව සඞ්ගහිතං.

13. ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤාති තෙන තෙන අරියමග්ගෙන සමුච්ඡින්නං තං තං උපක්කිලෙසං පච්ඡා පස්සනෙ පඤ්ඤා. විමුත්තිඤාණන්ති විමුත්තියා ඤාණං. විමුත්තීති ච උපක්කිලෙසෙහි විමුත්තං පරිසුද්ධං චිත්තං, විමුත්තභාවො වා. තස්සා විමුත්තියා ¶ ජානනං ඤාණං විමුත්තිඤාණං. කිලෙසෙහි විමුත්තං චිත්තසන්තතිම්පි කිලෙසෙහි විමුත්තභාවම්පි පච්චවෙක්ඛන්තො කිලෙසෙහි ¶ න විනා පච්චවෙක්ඛතීති එතෙන පහීනකිලෙසපච්චවෙක්ඛණං වුත්තං හොති. ‘‘විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණං හොතී’’ති (මහාව. 23; දී. නි. 1.248) හි ඉදමෙව සන්ධාය වුත්තං. අවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණං පන අවුත්තම්පි ඉමිනාව වුත්තං හොතීති ගහෙතබ්බං. වුත්තඤ්ච –

‘‘වුත්තම්හි ¶ එකධම්මෙ, යෙ ධම්මා එකලක්ඛණා තෙන;

වුත්තා භවන්ති සබ්බෙ, ඉති වුත්තො ලක්ඛණො හාරො’’ති. (නෙත්ති. 4.5 නිද්දෙසවාර);

අථ වා අරහතො අවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණාභාවා චතුන්නං අරියානං ලබ්භමානං පහීනකිලෙසපච්චවෙක්ඛණමෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

14. තදා සමුදාගතෙ ධම්මෙ පස්සනෙ පඤ්ඤාති තදා මග්ගක්ඛණෙ ඵලක්ඛණෙ ච සමුදාගතෙ පටිලාභවසෙන ච පටිවෙධවසෙන ච සමාගතෙ සම්පත්තෙ සමඞ්ගිභූතෙ මග්ගඵලධම්මෙ චතුසච්චධම්මෙ ච පස්සනා පෙක්ඛණා පජානනා පඤ්ඤා. පච්චවෙක්ඛණෙ ඤාණන්ති නිවත්තිත්වා භුසං පස්සනං ජානනං ඤාණං. ඉමිනා ච ඤාණද්වයෙන පච්චවෙක්ඛණඤාණානි වුත්තානි හොන්ති. සොතාපන්නස්ස හි මග්ගවීථියං සොතාපත්තිඵලපරියොසානෙ චිත්තං භවඞ්ගං ඔතරති, තතො භවඞ්ගං උපච්ඡින්දිත්වා මග්ගපච්චවෙක්ඛණත්ථාය මනොද්වාරාවජ්ජනං උප්පජ්ජති, තස්මිං නිරුද්ධෙ පටිපාටියා සත්ත මග්ගපච්චවෙක්ඛණජවනානීති. පුන භවඞ්ගං ඔතරිත්වා තෙනෙව නයෙන ඵලාදීනං පච්චවෙක්ඛණත්ථාය ආවජ්ජනාදීනි උප්පජ්ජන්ති. යෙසං උප්පත්තියා එස මග්ගං පච්චවෙක්ඛති, ඵලං පච්චවෙක්ඛති, පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛති, අවසිට්ඨකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛති, නිබ්බානං පච්චවෙක්ඛති. සො හි ‘‘ඉමිනා වතාහං මග්ගෙන ආගතො’’ති මග්ගං පච්චවෙක්ඛති, තතො ‘‘අයං මෙ ආනිසංසො ලද්ධො’’ති ඵලං පච්චවෙක්ඛති, තතො ‘‘ඉමෙ නාම මෙ කිලෙසා පහීනා’’ති පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛති, තතො ‘‘ඉමෙ නාම මෙ කිලෙසා අවසිට්ඨා’’ති උපරිමග්ගවජ්ඣෙ ¶ කිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛති, අවසානෙ ‘‘අයං මෙ ධම්මො ආරම්මණතො පටිලද්ධො’’ති අමතං නිබ්බානං පච්චවෙක්ඛති. ඉති සොතාපන්නස්ස අරියසාවකස්ස පඤ්ච පච්චවෙක්ඛණානි හොන්ති. යථා ච සොතාපන්නස්ස, එවං සකදාගාමිඅනාගාමීනම්පි. අරහතො පන අවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණං නාම නත්ථීති චත්තාරියෙව පච්චවෙක්ඛණානි. එවං සබ්බානි එකූනවීසති පච්චවෙක්ඛණඤාණානි. උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදොයෙව චෙසො. පහීනාවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණං සෙක්ඛානං හොති වා න වා. තස්ස හි අභාවතොයෙව මහානාමො සක්කො භගවන්තං ¶ පුච්ඡි ‘‘කොසු නාම මෙ ධම්මො අජ්ඣත්තං අප්පහීනො, යෙන මෙ එකදා ලොභධම්මාපි චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්තී’’තිආදි (ම. නි. 1.175).

එත්ථ ¶ ධම්මට්ඨිතිඤාණාදීනං එකාදසන්නං ඤාණානං විභාවනත්ථාය අයං උපමා වෙදිතබ්බා – යථා පුරිසො ‘‘මච්ඡෙ ගහෙස්සාමී’’ති මච්ඡඛිප්පං ගහෙත්වා තදනුරූපෙ උදකෙ ඔසාරෙත්වා ඛිප්පමුඛෙන හත්ථං ඔතාරෙත්වා අන්තොඋදකෙ කණ්හසප්පං මච්ඡසඤ්ඤාය ගීවාය දළ්හං ගහෙත්වා ‘‘මහා වත මයා මච්ඡො ලද්ධො’’ති තුට්ඨො උක්ඛිපිත්වා පස්සන්තො සොවත්ථිකත්තයදස්සනෙන ‘‘සප්පො’’ති සඤ්ජානිත්වා භීතො ආදීනවං දිස්වා ගහණෙ නිබ්බින්නො මුඤ්චිතුකාමො හුත්වා මුඤ්චනස්ස උපායං කරොන්තො අග්ගනඞ්ගුට්ඨතො පට්ඨාය හත්ථං නිබ්බෙඨෙත්වා බාහං උක්ඛිපිත්වා උපරිසීසෙ ද්වෙ තයො වාරෙ පරිබ්භමෙත්වා සප්පං දුබ්බලං කත්වා ‘‘ගච්ඡ රෙ දුට්ඨසප්පා’’ති නිස්සජ්ජිත්වා වෙගෙන ථලං ආරුය්හ ඨිතොව ‘‘මහන්තස්ස වත භො සප්පස්ස මුඛතො මුත්තොම්හී’’ති හට්ඨො ආගතමග්ගං ඔලොකෙය්ය.

තත්ථ තස්ස පුරිසස්ස මච්ඡසඤ්ඤාය කණ්හසප්පං දළ්හං ගහෙත්වා තුස්සනං විය ඉමස්ස යොගිනො ආදිතො බාලපුථුජ්ජනස්ස අනිච්චතාදිවසෙන භයානකං ඛන්ධපඤ්චකං නිච්චාදිසඤ්ඤාය ‘‘අහං මමා’’ති දිට්ඨිතණ්හාහි දළ්හං ගහෙත්වා තුස්සනං, තස්ස ඛිප්පමුඛතො සප්පං නීහරිත්වා සොවත්ථිකත්තයං දිස්වා ‘‘සප්පො’’ති සඤ්ජානනං විය සප්පච්චයනාමරූපපරිග්ගහෙන ඝනවිනිබ්භොගං කත්වා කලාපසම්මසනාදීහි ඤාණෙහි ඛන්ධපඤ්චකස්ස අනිච්චතාදිලක්ඛණත්තයං දිස්වා ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති තස්ස වවත්ථාපනං ¶ , තස්ස භායනං විය ඉමස්ස භයතුපට්ඨානඤාණං, සප්පෙ ආදීනවදස්සනං විය ආදීනවානුපස්සනාඤාණං, සප්පගහණෙ නිබ්බින්දනං විය නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං, සප්පං මුඤ්චිතුකාමතා විය මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං, මුඤ්චනස්ස උපායකරණං විය පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණං, සප්පං පරිබ්භමෙත්වා දුබ්බලං කත්වා නිවත්තිත්වා ඩංසිතුං අසමත්ථභාවපාපනං විය තිලක්ඛණාරොපනෙන සඞ්ඛාරුපෙක්ඛානුලොමඤාණෙහි සඞ්ඛාරෙ පරිබ්භමෙත්වා දුබ්බලං කත්වා පුන නිච්චසුඛත්තාකාරෙන උපට්ඨාතුං අසමත්ථතාපාපනං, සප්පවිස්සජ්ජනං විය ගොත්රභුඤාණං, සප්පං විස්සජ්ජෙත්වා ථලං ආරුය්හ ඨානං විය නිබ්බානථලං ආරුය්හ ඨිතං මග්ගඵලඤාණං, හට්ඨස්ස ආගතමග්ගොලොකනං විය මග්ගාදිපච්චවෙක්ඛණඤාණන්ති.

ඉමෙසඤ්ච සුතමයඤාණාදීනං චුද්දසන්නං ඤාණානං උප්පත්තික්කමෙන පටිපත්තික්කමෙන ච දෙසනක්කමස්ස කතත්තා පච්චවෙක්ඛණෙසු පඨමං කිලෙසපච්චවෙක්ඛණං හොති, තතො මග්ගඵලනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණානීති වෙදිතබ්බං.

‘‘ලොකුත්තරං ¶ ¶ ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය, කාමරාගබ්යාපාදානං තනුභාවාය, කාමරාගබ්යාපාදානං අනවසෙසප්පහානාය, රූපරාගඅරූපරාගමානඋද්ධච්චඅවිජ්ජානං අනවසෙසප්පහානායා’’ති (ධ. ස. 277, 361-363) ච කිලෙසප්පහානංයෙව අධිකං කත්වා මග්ගපටිපත්තියා වුත්තත්තා පටිපත්තානුරූපෙනෙව කිලෙසපච්චවෙක්ඛණස්ස ආදිභාවො යුජ්ජති, අට්ඨකථායං වුත්තක්කමො පන දස්සිතොයෙව. සො පන කමො පඤ්චවිධො උප්පත්තික්කමො පහානක්කමො පටිපත්තික්කමො භූමික්කමො දෙසනක්කමොති.

‘‘පඨමං කලලං හොති, කලලා හොති අබ්බුදං;

අබ්බුදා ජායතෙ පෙසි, පෙසි නිබ්බත්තතී ඝනො’’ති. (සං. නි. 1.235) –

එවමාදි උප්පත්තික්කමො. ‘‘දස්සනෙන පහාතබ්බා ධම්මා, භාවනාය පහාතබ්බා ධම්මා’’ති (ධ. ස. තිකමාතිකා 8) එවමාදි පහානක්කමො. ‘‘සීලවිසුද්ධි චිත්තවිසුද්ධි දිට්ඨිවිසුද්ධි කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධි මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධි පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධි ¶ ඤාණදස්සනවිසුද්ධී’’ති එවමාදි පටිපත්තික්කමො. ‘‘කාමාවචරා ධම්මා, රූපාවචරා ධම්මා, අරූපාවචරා ධම්මා’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 93-95) එවමාදි භූමික්කමො. ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා චත්තාරො සම්මප්පධානා චත්තාරො ඉද්ධිපාදා පඤ්චින්ද්රියානි පඤ්ච බලානි සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති (ම. නි. 3.43; මහානි. 191; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 22) වා, ‘‘අනුපුබ්බිකථං කථෙසි. සෙය්යථිදං – දානකථං සීලකථං සග්ගකථං කාමානං ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසං නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං පකාසෙසී’’ති (මහාව. 31; දී. නි. 1.298; 2.83) වා එවමාදි දෙසනක්කමො. ඉධ පන චුද්දසන්නං ඤාණානං උප්පත්තික්කමො පටිපත්තික්කමො ච තදුභයවසෙන පටිපාටියා දෙසිතත්තා දෙසනක්කමො චාති තයො කමා වෙදිතබ්බා.

15. ඉදානි යස්මා හෙට්ඨා සරූපෙන නාමරූපවවත්ථානඤාණං න වුත්තං, තස්මා පඤ්චධා නාමරූපප්පභෙදං දස්සෙතුං අජ්ඣත්තවවත්ථානෙ පඤ්ඤා වත්ථුනානත්තෙ ඤාණන්තිආදීනි පඤ්ච ඤාණානි උද්දිට්ඨානි. සකලෙ හි නාමරූපෙ වුත්තෙ යං පරිග්ගහෙතුං සක්කා, යඤ්ච පරිග්ගහෙතබ්බං, තං පරිග්ගහෙස්සති. ලොකුත්තරනාමඤ්හි පරිග්ගහෙතුඤ්ච න සක්කා අනධිගතත්තා, න ච පරිග්ගහෙතබ්බං අවිපස්සනූපගත්තා. තත්ථ අජ්ඣත්තවවත්ථානෙති ‘‘එවං පවත්තමානා මයං අත්තාති ¶ ගහණං ගමිස්සාමා’’ති ඉමිනා විය අධිප්පායෙන අත්තානං අධිකාරං කත්වා පවත්තාති අජ්ඣත්තා. අජ්ඣත්තසද්දො පනායං ගොචරජ්ඣත්තෙ නියකජ්ඣත්තෙ අජ්ඣත්තජ්ඣත්තෙ විසයජ්ඣත්තෙති චතූසු අත්ථෙසු දිස්සති ¶ . ‘‘තෙන, ආනන්ද, භික්ඛුනා තස්මිංයෙව පුරිමස්මිං සමාධිනිමිත්තෙ අජ්ඣත්තමෙව චිත්තං සණ්ඨපෙතබ්බං, අජ්ඣත්තරතො සමාහිතො’’තිආදීසු (ධ. ප. 362) හි අයං ගොචරජ්ඣත්තෙ දිස්සති. ‘‘අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං (දී. නි. 1.228; ධ. ස. 161), අජ්ඣත්තං වා ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරතී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.373) නියකජ්ඣත්තෙ. ‘‘ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි, අජ්ඣත්තිකා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. තිකමාතිකා 20) අජ්ඣත්තජ්ඣත්තෙ. ‘‘අයං ඛො, පනානන්ද, විහාරො තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො යදිදං සබ්බනිමිත්තානං අමනසිකාරා අජ්ඣත්තං සුඤ්ඤතං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.187) විසයජ්ඣත්තෙ, ඉස්සරියට්ඨානෙති ¶ අත්ථො. ඵලසමාපත්ති හි බුද්ධානං ඉස්සරියට්ඨානං නාම. ඉධ පන අජ්ඣත්තජ්ඣත්තෙ දට්ඨබ්බො. තෙසං අජ්ඣත්තානං වවත්ථානෙ අජ්ඣත්තවවත්ථානෙ. වත්ථුනානත්තෙති වත්ථූනං නානාභාවෙ, නානාවත්ථූසූති අත්ථො. එත්ථ ජවනමනොවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයභූතො භවඞ්ගමනොපි චක්ඛාදිපඤ්චකං විය උප්පත්තිට්ඨානත්තා වත්ථූති වුත්තො. ආවජ්ජනම්පි තන්නිස්සිතමෙව කාතබ්බං.

බහිද්ධාති ඡහි අජ්ඣත්තජ්ඣත්තෙහි බහිභූතෙසු තෙසං විසයෙසු. ගොචරනානත්තෙති විසයනානත්තෙ.

17. චරියාවවත්ථානෙති විඤ්ඤාණචරියාඅඤ්ඤාණචරියාඤාණචරියාවසෙන චරියානං වවත්ථානෙ. ‘‘චරියවවත්ථානෙ’’ති රස්සං කත්වාපි පඨන්ති.

18. චතුධම්මවවත්ථානෙති කාමාවචරභූමිආදීනං චුද්දසන්නං චතුක්කානං වසෙන චතුන්නං චතුන්නං ධම්මානං වවත්ථානෙ. භූමීති ච ‘‘භූමිගතඤ්ච වෙහාසට්ඨඤ්චා’’තිආදීසු (සං. නි. 1.136) පථවියං වත්තති. ‘‘අභූමිං තාත, මා සෙවා’’තිආදීසු (ජා. 1.6.34) විසයෙ. ‘‘සුඛභූමියං කාමාවචරෙ’’තිආදීසු (ධ. ස. 988) උප්පජ්ජනට්ඨානෙ. ඉධ පන කොට්ඨාසෙ වත්තති. පරිච්ඡෙදෙතිපි වදන්ති.

19. නවධම්මවවත්ථානෙති ¶ කාමාවචරකුසලාදිවසෙන පාමොජ්ජමූලකවසෙන යොනිසො මනසිකාරමූලකවසෙන ච නවන්නං නවන්නං ධම්මානං වවත්ථානෙ. ඉමෙසු ච පඤ්චසු ඤාණෙසු පඨමං අජ්ඣත්තධම්මා වවත්ථාපෙතබ්බාති වත්ථුනානත්තෙ ඤාණං පඨමං වුත්තං, තතො තෙසං විසයා වවත්ථාපෙතබ්බාති තදනන්තරං ගොචරනානත්තෙ ඤාණං වුත්තං, තතො පරානි තීණි ඤාණානි තිණ්ණං චතුන්නං නවන්නං වසෙන ගණනානුලොමෙන වුත්තානි.

20. ඉදානි ¶ යස්මා නාමරූපස්සෙව පභෙදතො වවත්ථාපනඤාණං ඤාතපරිඤ්ඤා, තදනන්තරං තීරණපරිඤ්ඤා, තදනන්තරං පහානපරිඤ්ඤාති තිස්සො පරිඤ්ඤා. තංසම්බන්ධා ච භාවනාසච්ඡිකිරියා හොන්ති, තස්මා ධම්මනානත්තඤාණානන්තරං ඤාතට්ඨෙ ¶ ඤාණාදීනි පඤ්ච ඤාණානි උද්දිට්ඨානි. තිස්සො හි පරිඤ්ඤා ඤාතපරිඤ්ඤා තීරණපරිඤ්ඤා පහානපරිඤ්ඤා ච. තත්ථ ‘‘රුප්පනලක්ඛණං රූපං, වෙදයිතලක්ඛණා වෙදනා’’ති එවං තෙසං තෙසං ධම්මානං පච්චත්තලක්ඛණසල්ලක්ඛණවසෙන පවත්තා පඤ්ඤා ඤාතපරිඤ්ඤා නාම. ‘‘රූපං අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා, වෙදනා අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තා’’තිආදිනා නයෙන තෙසං තෙසං ධම්මානං සාමඤ්ඤලක්ඛණං ආරොපෙත්වා පවත්තා ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාපඤ්ඤා තීරණපරිඤ්ඤා නාම. තෙසුයෙව පන ධම්මෙසු නිච්චසඤ්ඤාදිපජහනවසෙන පවත්තා ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාව පහානපරිඤ්ඤා නාම.

තත්ථ සඞ්ඛාරපරිච්ඡෙදතො පට්ඨාය යාව පච්චයපරිග්ගහා ඤාතපරිඤ්ඤාය භූමි. එතස්මිඤ්හි අන්තරෙ ධම්මානං පච්චත්තලක්ඛණපටිවෙධස්සෙව ආධිපච්චං හොති. කලාපසම්මසනතො පට්ඨාය යාව උදයබ්බයානුපස්සනා තීරණපරිඤ්ඤාය භූමි. එතස්මිඤ්හි අන්තරෙ සාමඤ්ඤලක්ඛණපටිවෙධස්සෙව ආධිපච්චං හොති. භඞ්ගානුපස්සනං ආදිං කත්වා උපරි පහානපරිඤ්ඤාය භූමි. තතො පට්ඨාය හි ‘‘අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහතී’’ති (පටි. ම. 1.52) එවං නිච්චසඤ්ඤාදිපහානසාධිකානං සත්තන්නං අනුපස්සනානං ආධිපච්චං හොති.

තත්ථ ¶ අභිඤ්ඤාපඤ්ඤාති ධම්මානං රුප්පනාදිසභාවෙන ජානනපඤ්ඤා. සා හි සොභනට්ඨෙන අභිසද්දෙන ‘‘තෙසං තෙසං ධම්මානං සභාවජානනවසෙන සොභනං ජානන’’න්ති කත්වා අභිඤ්ඤාති වුච්චති. ඤාතට්ඨෙ ඤාණන්ති ජානනසභාවං ඤාණං.

21. පරිඤ්ඤාපඤ්ඤාති ජානනපඤ්ඤා. සා හි බ්යාපනට්ඨෙන පරිසද්දෙන ‘‘අනිච්චාදිසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන සකිච්චසමාපනවසෙන වා බ්යාපිතං ජානන’’න්ති කත්වා පරිඤ්ඤාති වුච්චති. තීරණට්ඨෙ ඤාණන්ති උපපරික්ඛණසභාවං, සම්මසනසභාවං වා ඤාණං.

22. පහානෙ ¶ පඤ්ඤාති නිච්චසඤ්ඤාදීනං පජහනා පඤ්ඤා, පජහතීති වා, පජහන්ති එතෙනාති වා පහානං. පරිච්චාගට්ඨෙ ¶ ඤාණන්ති පරිච්චජනසභාවං ඤාණං.

23. භාවනාපඤ්ඤාති වඩ්ඪනපඤ්ඤා. එකරසට්ඨෙ ඤාණන්ති එකකිච්චසභාවං ඤාණං, විමුත්තිරසෙන වා එකරසසභාවං ඤාණං.

24. සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤාති පටිවෙධවසෙන පටිලාභවසෙන වා පච්චක්ඛකරණපඤ්ඤා. ඵස්සනට්ඨෙ ඤාණන්ති තදුභයවසෙනෙව වින්දනසභාවං ඤාණං.

25-28. ඉදානි යස්මා පහානභාවනාසච්ඡිකිරියඤාණානි අරියමග්ගඵලසම්පයුත්තානිපි හොන්ති, තස්මා තදනන්තරං අරියපුග්ගලානංයෙව ලබ්භමානානි චත්තාරි පටිසම්භිදාඤාණානි උද්දිට්ඨානි. තත්ථාපි පච්චයුප්පන්නො අත්ථො දුක්ඛසච්චං විය පාකටො සුවිඤ්ඤෙය්යො චාති පඨමං අත්ථපටිසම්භිදාඤාණං උද්දිට්ඨං, තස්ස අත්ථස්ස හෙතුධම්මවිසයත්තා තදනන්තරං ධම්මපටිසම්භිදාඤාණං, තදුභයස්ස නිරුත්තිවිසයත්තා තදනන්තරං නිරුත්තිපටිසම්භිදාඤාණං, තෙසු තීසුපි ඤාණෙසු පවත්තනතො තදනන්තරං පටිභානපටිසම්භිදාඤාණං. ප-කාරං දීඝං කත්වා ච පඨන්ති.

29-31. ඉතො පරානි විහාරට්ඨෙ ඤාණාදීනි තීණි ඤාණානි අරියානංයෙව සම්භවතො පටිසම්භිදාපභෙදතො ච පටිසම්භිදාඤාණානන්තරං උද්දිට්ඨානි. විහාරට්ඨෙ ඤාණඤ්හි ධම්මපටිසම්භිදා හොති, සමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං ¶ අත්ථපටිසම්භිදා. ධම්මසභාවෙ ඤාණඤ්හි පටිසම්භිදාකථායං (පටි. ම. 2.30) ධම්මපටිසම්භිදාති වුත්තං. නිබ්බානෙ ඤාණං පන අත්ථපටිසම්භිදා එව. තත්ථ විහාරනානත්තෙති අනිච්චානුපස්සනාදිවසෙන නානාවිපස්සනාවිහාරෙ. විහාරට්ඨෙති විපස්සනාවිහාරසභාවෙ. විහාරොති ච සසම්පයුත්තා විපස්සනා එව. සමාපත්තිනානත්තෙති අනිමිත්තාදිවසෙන නානාඵලසමාපත්තියං. සමාපත්තීති ච ලොකුත්තරඵලභූතා චිත්තචෙතසිකධම්මා. විහාරසමාපත්තිනානත්තෙති උභයවසෙන වුත්තං.

32. තතො විහාරසමාපත්තිඤාණසාධකස්ස ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා’’ති පුබ්බෙ වුත්තස්සාපි මග්ගඤාණස්ස ආසවසමුච්ඡෙදසමත්ථතං අනන්තරඵලදායකත්තඤ්ච කාරණෙන විසෙසෙත්වා අපරෙනාකාරෙන වත්තුකාමෙන තදෙව ‘‘ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණ’’න්ති උද්දිට්ඨං. තත්ථ ¶ අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තාති වික්ඛිපති තෙන චිත්තන්ති වික්ඛෙපො, උද්ධච්චස්සෙතං නාමං. න වික්ඛෙපො අවික්ඛෙපො, උද්ධච්චපටිපක්ඛස්ස සමාධිස්සෙතං නාමං. පරිසුද්ධස්ස භාවො පරිසුද්ධත්තං, අවික්ඛෙපස්ස ¶ පරිසුද්ධත්තං අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තං, තස්මා අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තා සමාධිස්ස පරිසුද්ධභාවෙනාති අත්ථො. ඉදඤ්හි ආසවසමුච්ඡෙදස්ස අනන්තරඵලදායකත්තස්ස ච කාරණවචනං. ආසවසමුච්ඡෙදෙති එත්ථ ආසවන්තීති ආසවා, චක්ඛුතොපි…පෙ… මනතොපි සන්දන්ති පවත්තන්තීති වුත්තං හොති. ධම්මතො යාව ගොත්රභුං, ඔකාසතො යාව භවග්ගං සවන්තීති වා ආසවා, එතං ධම්මං එතඤ්ච ඔකාසං අන්තොකරිත්වා පවත්තන්තීති අත්ථො. අන්තොකරණත්ථො හි අයං ආ-කාරො. චිරපාරිවාසිකට්ඨෙන මදිරාදයො ආසවා වියාතිපි ආසවා. ලොකස්මිඤ්හි චිරපාරිවාසිකා මදිරාදයො ආසවාති වුච්චන්ති. යදි ච චිරපාරිවාසිකට්ඨෙන ආසවා, එතෙයෙව භවිතුමරහන්ති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජාය, ඉතො පුබ්බෙ අවිජ්ජා නාහොසි, අථ පච්ඡා සමභවී’’තිආදි.

ආයතං වා සංසාරදුක්ඛං සවන්ති පසවන්තීතිපි ආසවා, සමුච්ඡිජ්ජති එතෙනාති සමුච්ඡෙදො. පඤ්ඤාති කාමාසවාදීනං චතුන්නං ආසවානං සමුච්ඡෙදෙ පඤ්ඤා.

ආනන්තරිකසමාධිම්හි ¶ ඤාණන්ති අත්තනො පවත්තිසමනන්තරං නියමෙනෙව ඵලප්පදානතො ආනන්තරිකොති ලද්ධනාමො මග්ගසමාධි. න හි මග්ගසමාධිම්හි උප්පන්නෙ තස්ස ඵලුප්පත්තිනිසෙධකො කොචි අන්තරායො අත්ථි. යථාහ –

‘‘අයඤ්ච පුග්ගලො සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නො අස්ස, කප්පස්ස ච උඩ්ඩය්හනවෙලා අස්ස, නෙව තාව කප්පො උඩ්ඩය්හෙය්ය, යාවායං පුග්ගලො න සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකරොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො ඨිතකප්පී. සබ්බෙපි මග්ගසමඞ්ගිනො පුග්ගලා ඨිතකප්පිනො’’ති (පු. ප. 17).

ඉදං තෙන ආනන්තරිකසමාධිනා සම්පයුත්තං ඤාණං.

33. ඉමිනා මග්ගඤාණෙන ඵලප්පත්තානං අරියානංයෙව සම්භවතො ඉමස්ස ඤාණස්ස අනන්තරං අරණවිහාරඤාණාදීනි චත්තාරි ඤාණානි උද්දිට්ඨානි. තත්රාපි ච අරහතොයෙව සතතමෙව ¶ ච සම්භවතො අරණවිහාරෙ ඤාණං පඨමං උද්දිට්ඨං, තදනන්තරං නිරොධස්ස අනාගාමිඅරහන්තානං සම්භවෙපි බහුසම්භාරත්තා විසෙසෙන ච නිරොධස්ස නිබ්බානසම්මතත්තා ච නිරොධසමාපත්තියා ¶ ඤාණං උද්දිට්ඨං, තදනන්තරං පරිනිබ්බානස්ස කාලන්තරෙ පරිනිබ්බානකාලං ආහච්ච ඨිතත්තා දීඝකාලිකන්ති පරිනිබ්බානෙ ඤාණං උද්දිට්ඨං, තදනන්තරං සමසීසට්ඨස්ස සබ්බකිලෙසඛයානන්තරං පරිනිබ්බානකාලං ආහච්ච ඨිතත්තා රස්සකාලිකන්ති සමසීසට්ඨෙ ඤාණං උද්දිට්ඨං. තත්ථ සන්තො චාති ච-කාරො දස්සනාධිපතෙය්යඤ්ච සන්තො විහාරාධිගමො ච පණීතාධිමුත්තතා චාති තීහිපි පදෙහි සම්බන්ධිතබ්බො. දස්සනන්ති විපස්සනාඤාණං, අධිපතියෙව ආධිපතෙය්යං, අධිපතිතො වා ආගතත්තා ආධිපතෙය්යං, දස්සනඤ්ච තං ආධිපතෙය්යඤ්චාති දස්සනාධිපතෙය්යං. විහරතීති විහාරො, විහරන්ති තෙන වාති විහාරො, අධිගම්මති පාපුණීයතීති අධිගමො, විහාරො එව අධිගමො විහාරාධිගමො. සො ච කිලෙසපරිළාහවිරහිතත්තා නිබ්බුතොති සන්තො. සො ච අරහත්තඵලසමාපත්තිපඤ්ඤා. උත්තමට්ඨෙන අතප්පකට්ඨෙන ච පණීතො, පධානභාවං නීතොති වා පණීතො, පණීතෙ අධිමුත්තො විසට්ඨචිත්තො තප්පරමො පණීතාධිමුත්තො, තස්ස භාවො පණීතාධිමුත්තතා. සා ච ඵලසමාපත්තාධිමුත්තා පුබ්බභාගපඤ්ඤා එව.

අරණවිහාරෙති ¶ නික්කිලෙසවිහාරෙ. රාගාදයො හි රණන්ති සත්තෙ චුණ්ණෙන්ති පීළෙන්තීති රණා, රණන්ති එතෙහි සත්තා කන්දන්ති පරිදෙවන්තීති වා රණා. වුත්තො තිවිධොපි විහාරො. නත්ථි එතස්ස රණාති අරණො. විවිධෙ පච්චනීකධම්මෙ හරන්ති එතෙනාති විහාරො. තස්මිං අරණෙ විහාරෙ. නිද්දෙසවාරෙ (පටි. ම. 1.82) වුත්තපඨමජ්ඣානාදීනි ච පණීතාධිමුත්තතාය එව සඞ්ගහිතානි. ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජිතුකාමතාය හි පඨමජ්ඣානාදිං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඣානසම්පයුත්තධම්මෙ විපස්සති, යා ච අරණවිභඞ්ගසුත්තන්තෙ (ම. නි. 3.323 ආදයො) භගවතා දෙසිතා අරණපටිපදා, සාපි ඉමිනාව සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බා ¶ . වුත්තඤ්හි තත්ථ භගවතා –

‘‘අරණවිභඞ්ගං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි…පෙ… න කාමසුඛං අනුයුඤ්ජෙය්ය හීනං ගම්මං පොථුජ්ජනිකං අනරියං අනත්ථසංහිතං, න ච අත්තකිලමථානුයොගං අනුයුඤ්ජෙය්ය දුක්ඛං අනරියං අනත්ථසංහිතං. එතෙ ඛො, භික්ඛවෙ, උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣිමා පටිපදා තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා චක්ඛුකරණී ඤාණකරණී උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තති. උස්සාදනඤ්ච ජඤ්ඤා, අපසාදනඤ්ච ජඤ්ඤා, උස්සාදනඤ්ච ඤත්වා අපසාදනඤ්ච ඤත්වා නෙවුස්සාදෙය්ය න අපසාදෙය්ය, ධම්මමෙව දෙසෙය්ය. සුඛවිනිච්ඡයං ජඤ්ඤා, සුඛවිනිච්ඡයං ඤත්වා අජ්ඣත්තං සුඛමනුයුඤ්ජෙය්ය, රහොවාදං න භාසෙය්ය, සම්මුඛා න ඛීණං භණෙ, අතරමානොව භාසෙය්ය නො තරමානො, ජනපදනිරුත්තිං නාභිනිවෙසෙය්ය, සමඤ්ඤං නාතිධාවෙය්යාති. අයමුද්දෙසො අරණවිභඞ්ගස්ස ¶ …පෙ… තත්ර, භික්ඛවෙ, යො කාමපටිසන්ධිසුඛිනො සොමනස්සානුයොගං අනනුයොගො හීනං…පෙ… අනත්ථසංහිතං, අදුක්ඛො එසො ධම්මො අවිඝාතො අනුපායාසො අපරිළාහො සම්මාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො අරණො…පෙ… තත්ර, භික්ඛවෙ, යො අත්තකිලමථානුයොගං අනනුයොගො දුක්ඛං අනරියං අනත්ථසංහිතං. අදුක්ඛො එසො ධම්මො ¶ …පෙ… තස්මා එසො ධම්මො අරණො. තත්ර, භික්ඛවෙ, යායං මජ්ඣිමා පටිපදා තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා…පෙ… අදුක්ඛො එසො ධම්මො…පෙ… තස්මා එසො ධම්මො අරණො…පෙ… තත්ර, භික්ඛවෙ, යායං නෙවුස්සාදනා න අපසාදනා ධම්මදෙසනා ච, අදුක්ඛො එසො ධම්මො…පෙ… තස්මා එසො ධම්මො අරණො…පෙ… තත්ර, භික්ඛවෙ, යදිදං නෙක්ඛම්මසුඛං පවිවෙකසුඛං උපසමසුඛං සම්බොධිසුඛං, අදුක්ඛො එසො ධම්මො…පෙ… තස්මා එසො ධම්මො අරණො…පෙ… තත්ර, භික්ඛවෙ, ය්වායං රහොවාදො භූතො තච්ඡො අත්ථසංහිතො, අදුක්ඛො එසො ධම්මො…පෙ… තස්මා එසො ධම්මො අරණො ¶ …පෙ… තත්ර, භික්ඛවෙ, ය්වායං සම්මුඛා ඛීණවාදො භූතො තච්ඡො අත්ථසංහිතො, අදුක්ඛො එසො ධම්මො…පෙ… තස්මා එසො ධම්මො අරණො…පෙ… තත්ර, භික්ඛවෙ, යදිදං අතරමානස්ස භාසිතං, අදුක්ඛො එසො ධම්මො…පෙ… තස්මා එසො ධම්මො අරණො…පෙ… තත්ර, භික්ඛවෙ, ය්වායං ජනපදනිරුත්තියා ච අනභිනිවෙසො සමඤ්ඤාය ච අනතිසාරො, අදුක්ඛො එසො ධම්මො…පෙ… තස්මා එසො ධම්මො අරණොති. තස්මාතිහ, භික්ඛවෙ, සරණඤ්ච ධම්මං ජානිස්සාම, අරණඤ්ච ධම්මං ජානිස්සාම. සරණඤ්ච ධම්මං ඤත්වා අරණඤ්ච ධම්මං ඤත්වා අරණං පටිපදං පටිපජ්ජිස්සාමාති එවඤ්හි වො, භික්ඛවෙ, සික්ඛිතබ්බං. සුභූති ච පන, භික්ඛවෙ, කුලපුත්තො අරණපටිපදං පටිපන්නො’’ති.

තත්ථ මජ්ඣිමා පටිපදා දස්සනාධිපතෙය්යෙන ච සන්තෙන විහාරාධිගමෙන ච සඞ්ගහිතා. කාමසුඛං අත්තකිලමථං අනනුයොගො මජ්ඣිමා පටිපදා එව. අරහතො හි විපස්සනාපුබ්බභාගමජ්ඣිමා පටිපදා හොති, අරහත්තඵලසමාපත්ති අට්ඨඞ්ගමග්ගවසෙන මජ්ඣිමා පටිපදා ච. සෙසා පන පණීතාධිමුත්තතාය එව සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බා. කිඤ්චාපි සබ්බෙපි අරහන්තො අරණවිහාරිනො, අඤ්ඤෙ අරහන්තො ධම්මං දෙසෙන්තා ‘‘සම්මාපටිපන්නෙ සම්මාපටිපන්නා’’ති ‘‘මිච්ඡාපටිපන්නෙ මිච්ඡාපටිපන්නා’’ති පුග්ගලවසෙනාපි උස්සාදනාපසාදනානි කත්වා ධම්මං දෙසෙන්ති. සුභූතිත්ථෙරො පන ‘‘අයං මිච්ඡාපටිපදා, අයං සම්මාපටිපදා’’ති ධම්මවසෙනෙව ධම්මං දෙසෙසි. තෙනෙව භගවා තංයෙව අරණපටිපදං පටිපන්නොති ච වණ්ණෙසි, ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම ¶ සාවකානං භික්ඛූනං අරණවිහාරීනං යදිදං සුභූතී’’ති (අ. නි. 1.198, 201) ච අරණවිහාරීනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

34. ද්වීහි බලෙහීති සමථබලවිපස්සනාබලෙහි. සමන්නාගතත්තාති යුත්තත්තා පරිපුණ්ණත්තා වා. තයො චාති විභත්තිවිපල්ලාසො, තිණ්ණඤ්චාති වුත්තං ¶ හොති. සඞ්ඛාරානන්ති වචීසඞ්ඛාරකායසඞ්ඛාරචිත්තසඞ්ඛාරානං. පටිප්පස්සද්ධියාති පටිප්පස්සද්ධත්ථං නිරොධත්ථං, අප්පවත්තත්ථන්ති වුත්තං හොති. සොළසහීති අනිච්චානුපස්සනාදීනි අට්ඨ, මග්ගඵලානි ¶ අට්ඨාති සොළසහි. ඤාණචරියාහීති ඤාණප්පවත්තීහි. නවහීති රූපාරූපාවචරසමාධි තදුපචාරො චාති නවහි. වසිභාවතා පඤ්ඤාති ලහුතා, යථාසුඛවත්තනං ඉස්සරියං වසො, සො අස්ස අත්ථීති වසී, වසිනො භාවො වසිභාවො, වසිභාවො එව වසිභාවතා, යථා පාටිකුල්යමෙව පාටිකුල්යතා. එවංවිධා පඤ්ඤා වසිභාවතාය පඤ්ඤාති වා අත්ථො. සි-කාරං දීඝං කත්වා ච පඨන්ති. සමන්නාගතත්තා ච පටිප්පස්සද්ධියා ච ඤාණචරියාහි ච සමාධිචරියාහි චාති ච-කාරො සම්බන්ධිතබ්බො.

නිරොධසමාපත්තියා ඤාණන්ති අනාගාමිඅරහන්තානං නිරොධසමාපත්තිනිමිත්තං ඤාණං, යථා අජිනම්හි හඤ්ඤතෙ දීපීති. නිරොධසමාපත්තීති ච නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනස්ස අභාවමත්තං, න කොචි ධම්මො, පඤ්ඤත්තිමත්තං අභාවමත්තත්තා නිරොධොති ච. සමාපජ්ජන්තෙන සමාපජ්ජීයති නාමාති සමාපත්තීති ච වුච්චති.

35. සම්පජානස්සාති සම්මා පකාරෙහි ජානාතීති සම්පජානො. තස්ස සම්පජානස්ස. පවත්තපරියාදානෙති පවත්තනං පවත්තං, සමුදාචාරොති අත්ථො. කිලෙසපවත්තං ඛන්ධපවත්තඤ්ච. තස්ස පවත්තස්ස පරියාදානං පරික්ඛයො අප්පවත්ති පවත්තපරියාදානං. තස්මිං පවත්තපරියාදානෙ. පරිනිබ්බානෙ ඤාණන්ති අරහතො කාමච්ඡන්දාදීනං පරිනිබ්බානං අප්පවත්තං අනුපාදිසෙසපරිනිබ්බානඤ්ච පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං කිලෙසපරිනිබ්බානෙ ඛන්ධපරිනිබ්බානෙ ච පවත්තං ඤාණං.

36. සබ්බධම්මානන්ති සබ්බෙසං තෙභූමකධම්මානං. සම්මා සමුච්ඡෙදෙති සන්තතිසමුච්ඡෙදවසෙන සුට්ඨු නිරොධෙ. නිරොධෙ ච අනුපට්ඨානතාති නිරොධෙ ගතෙ පුන න උපට්ඨානතාය, පුන අනුප්පත්තියන්ති අත්ථො. සම්මාසමුච්ඡෙදෙ ච නිරොධෙ ච අනුපට්ඨානතා චාති ච-කාරො සම්බන්ධිතබ්බො.

සමසීසට්ඨෙ ඤාණන්ති නෙක්ඛම්මාදීනි සත්තතිංස සමානි, තණ්හාදීනි තෙරස සීසානි. පච්චනීකධම්මානං සමිතත්තා සමානි, යථායොගං පධානත්තා ච කොටිත්තා ච සීසානි. එකස්මිං ඉරියාපථෙ වා එකස්මිං ¶ ¶ රොගෙ වා සභාගසන්තතිවසෙන එකස්මිං ජීවිතින්ද්රියෙ වා නෙක්ඛම්මාදීනි සමානි ච සද්ධාදීනි සීසානි ච අස්ස සන්තීති සමසීසී, සමසීසිස්ස ¶ අත්ථො සමසීසට්ඨො. තස්මිං සමසීසට්ඨෙ, සමසීසිභාවෙති අත්ථො. එකස්මිං ඉරියාපථෙ රොගෙ වා සභාගසන්තතිවසෙන ජීවිතෙ වා විපස්සනං ආරභිත්වා තස්මිංයෙව ඉරියාපථෙ රොගෙ සභාගජීවිතෙ වා චත්තාරි මග්ගඵලානි පත්වා, තස්මිංයෙව පරිනිබ්බායන්තස්ස අරහතොයෙව සමසීසිභාවො හොතීති තස්මිං සමසීසිභාවෙ ඤාණන්ති වුත්තං හොති. වුත්තඤ්ච පුග්ගලපඤ්ඤත්තියං (පු. ප. 16), තස්සා ච අට්ඨකථායං (පු. ප. අට්ඨ. 16) –

‘‘කතමො ච පුග්ගලො සමසීසී? යස්ස පුග්ගලස්ස අපුබ්බං අචරිමං ආසවපරියාදානඤ්ච හොති ජීවිතපරියාදානඤ්ච. අයං වුච්චති පුග්ගලො සමසීසී’’ති (පු. ප. 16).

‘‘සමසීසිනිද්දෙසෙ අපුබ්බං අචරිමන්ති අපුරෙ අපච්ඡා, සන්තතිපච්චුප්පන්නවසෙන එකවාරංයෙව, එකකාලංයෙවාති අත්ථො. පරියාදානන්ති පරික්ඛයො. අයන්ති අයං පුග්ගලො සමසීසී නාම වුච්චති. සො පනෙස තිවිධො හොති ඉරියාපථසමසීසී රොගසමසීසී ජීවිතසමසීසීති. තත්ථ යො චඞ්කමන්තොව විපස්සනං ආරභිත්වා අරහත්තං පත්වා චඞ්කමන්තොව පරිනිබ්බාති, යො ඨිතකොව විපස්සනං ආරභිත්වා අරහත්තං පත්වා ඨිතකොව පරිනිබ්බාති, යො නිසින්නොව විපස්සනං ආරභිත්වා අරහත්තං පත්වා නිසින්නොව පරිනිබ්බාති, යො නිපන්නොව විපස්සනං ආරභිත්වා අරහත්තං පත්වා නිපන්නොව පරිනිබ්බාති, අයං ඉරියාපථසමසීසී නාම. යො පන එකං රොගං පත්වා අන්තොරොගෙයෙව විපස්සනං ආරභිත්වා අරහත්තං පත්වා තෙනෙව රොගෙන පරිනිබ්බාති, අයං රොගසමසීසී නාම. කතරො ජීවිතසමසීසී? තෙරස සීසානි. තත්ථ කිලෙසසීසං අවිජ්ජං අරහත්තමග්ගො පරියාදියති, පවත්තසීසං ජීවිතින්ද්රියං චුතිචිත්තං පරියාදියති, අවිජ්ජාපරියාදායකං චිත්තං ජීවිතින්ද්රියං පරියාදාතුං න සක්කොති, ජීවිතින්ද්රියපරියාදායකං චිත්තං අවිජ්ජං පරියාදාතුං න සක්කොති. අවිජ්ජාපරියාදායකං චිත්තං අඤ්ඤං, ජීවිතින්ද්රියපරියාදායකං චිත්තං අඤ්ඤං. යස්ස චෙතං සීසද්වයං සමං පරියාදානං ගච්ඡති, සො ජීවිතසමසීසී නාම. කථමිදං සමං හොතීති? වාරසමතාය. යස්මිඤ්හි වාරෙ ¶ මග්ගවුට්ඨානං හොති. සොතාපත්තිමග්ගෙ පඤ්ච පච්චවෙක්ඛණානි, සකදාගාමිමග්ගෙ පඤ්ච, අනාගාමිමග්ගෙ පඤ්ච, අරහත්තමග්ගෙ චත්තාරීති එකූනවීසතිමෙ පච්චවෙක්ඛණඤාණෙ පතිට්ඨාය භවඞ්ගං ඔතරිත්වා පරිනිබ්බායති. ඉමාය වාරසමතාය එව උභයසීසපරියාදානම්පි ¶ සමං හොති නාම. තෙනායං පුග්ගලො ‘ජීවිතසමසීසී’ති වුච්චති. අයමෙව ච ඉධ අධිප්පෙතො’’ති.

37. ඉදානි ¶ යස්මා සුතමයසීලමයභාවනාමයඤාණානි වට්ටපාදකානි සල්ලෙඛා නාම න හොන්ති, ලොකුත්තරපාදකානෙව එතානි ච අඤ්ඤානි ච ඤාණානි සල්ලෙඛාති වුච්චන්ති, තස්මා පච්චනීකසල්ලෙඛනාකාරෙන පවත්තානි ඤාණානි දස්සෙතුං සමසීසට්ඨෙ ඤාණානන්තරං සල්ලෙඛට්ඨෙ ඤාණං උද්දිට්ඨං. තත්ථ පුථුනානත්තතෙජපරියාදානෙ පඤ්ඤාති ලොකුත්තරෙහි අසම්මිස්සට්ඨෙන පුථූනං රාගාදීනඤ්ච නානත්තානං නානාසභාවානං කාමච්ඡන්දාදීනඤ්ච සන්තාපනට්ඨෙන ‘‘තෙජා’’ති ලද්ධනාමානං දුස්සීල්යාදීනඤ්ච පරියාදානෙ ඛෙපනෙ පඤ්ඤා, නෙක්ඛම්මාදිම්හි සත්තතිංසභෙදෙ ධම්මෙ පඤ්ඤාති වුත්තං හොති. අථ වා පුථුභූතා නානත්තභූතා ච තෙජා එව තෙසං පුථුභූතානං නානත්තභූතානං දුස්සීල්යාදීනං පඤ්චන්නං තෙජානං පරියාදානෙ පඤ්ඤාති අත්ථො. තෙජෙහියෙව පුථූනං නානත්තානඤ්ච සඞ්ගහං නිද්දෙසවාරෙ පකාසයිස්සාම.

සල්ලෙඛට්ඨෙ ඤාණන්ති පච්චනීකධම්මෙ සල්ලෙඛති සමුච්ඡින්දතීති සල්ලෙඛො, තස්මිං නෙක්ඛම්මාදිකෙ සත්තතිංසප්පභෙදෙ සල්ලෙඛසභාවෙ ඤාණං. ‘‘පරෙ විහිංසකා භවිස්සන්ති, මයමෙත්ථ අවිහිංසකා භවිස්සාමාති සල්ලෙඛො කරණීයො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.83) නයෙන භගවතා සල්ලෙඛසුත්තන්තෙ වුත්තො චතුචත්තාලීසභෙදොපි සල්ලෙඛො ඉමිනා සඞ්ගහිතොයෙවාති වෙදිතබ්බො.

38. ඉදානි සල්ලෙඛෙ ඨිතෙන කත්තබ්බං සම්මප්පධානවීරියං දස්සෙතුං තදනන්තරං වීරියාරම්භෙ ඤාණං උද්දිට්ඨං. තත්ථ අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙති කොසජ්ජවසෙන අසල්ලීනො අසඞ්කුචිතො අත්තා අස්සාති අසල්ලීනත්තො. අත්තාති චිත්තං. යථාහ –

‘‘උදකඤ්හි නයන්ති නෙත්තිකා, උසුකාරා නමයන්ති තෙජනං;

දාරුං නමයන්ති තච්ඡකා, අත්තානං දමයන්ති පණ්ඩිතා’’ති. ආදි (ධ. ප. 80-82) –

කායෙ ¶ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛතාය පහිතො පෙසිතො විස්සට්ඨො අත්තා එතෙනාති පහිතත්තො. අත්තාති අත්තභාවො. යථාහ – ‘‘යා පන භික්ඛුනී අත්තානං වධිත්වා වධිත්වා රොදෙය්යා’’තිආදි (පාචි. 880) ¶ . අසල්ලීනත්තො ච සො පහිතත්තො චාති අසල්ලීනත්තපහිතත්තො. සහජාතධම්මෙ පග්ගණ්හාති උපත්ථම්භෙතීති පග්ගහො, පග්ගහො එව අත්ථො පග්ගහට්ඨො, පග්ගහසභාවොති අත්ථො. අසල්ලීනත්තපහිතත්තස්ස පග්ගහට්ඨො අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨො. තස්මිං අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ. ‘‘තස්මාතිහ, භික්ඛවෙ, තුම්හෙපි අප්පටිවානං පදහෙය්යාථ. කාමං තචො ච න්හාරු ¶ ච අට්ඨි ච අවසිස්සතු, උපසුස්සතු සරීරෙ මංසලොහිතං. යං තං පුරිසථාමෙන පුරිසවීරියෙන පුරිසපරක්කමෙන පත්තබ්බං, න තං අපාපුණිත්වා වීරියස්ස සණ්ඨානං භවිස්සතී’’ති (අ. නි. 2.5) වුත්තත්තා අසල්ලීනත්තපහිතත්තවචනෙන පධානස්මිං අප්පටිවානිතා අනිවත්තනතා වුත්තා. පග්ගහට්ඨවචනෙන පන කොසජ්ජුද්ධච්චවිමුත්තං සමප්පවත්තං වීරියං වුත්තං.

වීරියාරම්භෙ ඤාණන්ති වීරභාවො වීරියං, වීරානං වා කම්මං, විධිනා වා නයෙන උපායෙන ඊරයිතබ්බං පවත්තයිතබ්බන්ති වීරියං. තදෙතං උස්සාහලක්ඛණං, සහජාතානං ධම්මානං උපත්ථම්භනරසං, අසංසීදනභාවපච්චුපට්ඨානං, ‘‘සංවිග්ගො යොනිසො පදහතී’’ති (අ. නි. 4.113) වචනතො සංවෙගපදට්ඨානං, වීරියාරම්භවත්ථුපදට්ඨානං වා. සම්මා ආරද්ධං සබ්බසම්පත්තීනං මූලං හොතීති දට්ඨබ්බං. වීරියසඞ්ඛාතො ආරම්භො වීරියාරම්භො. ඉමිනා සෙසාරම්භෙ පටික්ඛිපති. අයඤ්හි ආරම්භසද්දො කම්මෙ ආපත්තියං කිරියායං වීරියෙ හිංසායං විකොපනෙති අනෙකෙසු අත්ථෙසු ආගතො.

‘‘යංකිඤ්චි දුක්ඛං සම්භොති, සබ්බං ආරම්භපච්චයා;

ආරම්භානං නිරොධෙන, නත්ථි දුක්ඛස්ස සම්භවො’’ති. (සු. නි. 749) –

එත්ථ හි කම්මං ආරම්භොති ආගතං. ‘‘ආරම්භති ච විප්පටිසාරී ච හොතී’’ති (අ. නි. 5.142; පු. ප. 191) එත්ථ ආපත්ති. ‘‘මහායඤ්ඤා මහාරම්භා, න තෙ හොන්ති මහප්ඵලා’’ති (අ. නි. 4.39; සං. නි. 1.120) එත්ථ යූපුස්සාපනාදිකිරියා. ‘‘ආරම්භථ නික්කමථ, යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙ’’ති (සං. නි. 1.185) එත්ථ වීරියං. ‘‘සමණං ගොතමං උද්දිස්ස පාණං ආරම්භන්තී’’ති (ම. නි. 2.51-52) එත්ථ හිංසා. ‘‘බීජගාමභූතගාමසමාරම්භා ¶ පටිවිරතො හොතී’’ති ¶ (දී. නි. 1.10; ම. නි. 1.293) එත්ථ ඡෙදනභඤ්ජනාදිකං විකොපනං. ඉධ පන වීරියමෙව අධිප්පෙතං. තෙන වුත්තං ‘‘වීරියසඞ්ඛාතො ආරම්භො වීරියාරම්භො’’ති. වීරියඤ්හි ආරභනකවසෙන ආරම්භොති වුච්චති. තස්මිං වීරියාරම්භෙ ඤාණං. අසල්ලීනත්තා පහිතත්තාතිපි පඨන්ති, අසල්ලීනභාවෙන පහිතභාවෙනාති අත්ථො. පුරිමපාඨොයෙව සුන්දරො. කෙචි පන ‘‘සතිධම්මවිචයවීරියපීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගානං සමතා අසල්ලීනත්තතා, සතිසමාධිපස්සද්ධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගානං සමතා පහිතත්තතා, සත්තන්නං සම්බොජ්ඣඞ්ගානං සමතා පග්ගහට්ඨො’’ති වණ්ණයන්ති.

39. ඉදානි සම්මාවායාමසිද්ධං මග්ගඵලං පත්තෙන ලොකහිතත්ථං ධම්මදෙසනා කාතබ්බාති දස්සෙතුං ¶ තදනන්තරං අත්ථසන්දස්සනෙ ඤාණං උද්දිට්ඨං. තත්ථ නානාධම්මප්පකාසනතාති සබ්බසඞ්ඛතාසඞ්ඛතවසෙන නානාධම්මානං පකාසනතා දීපනතා දෙසනතා. පකාසනතාති ච පකාසනා එව. අත්ථසන්දස්සනෙති නානාඅත්ථානං පරෙසං සන්දස්සනෙ. ධම්මා ච අත්ථා ච තෙ එව.

40. ඉදානි පරෙසං ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙන්තස්ස තස්ස අරියපුග්ගලස්ස යථාසභාවධම්මදෙසනාකාරණං දස්සනවිසුද්ධිං දස්සෙතුං තදනන්තරං දස්සනවිසුද්ධිඤාණං උද්දිට්ඨං. තත්ථ සබ්බධම්මානං එකසඞ්ගහතා නානත්තෙකත්තපටිවෙධෙති සබ්බෙසං සඞ්ඛතාසඞ්ඛතධම්මානං එකසඞ්ගහතාය ච කාමච්ඡන්දාදීනං නානත්තස්ස ච නෙක්ඛම්මාදීනං එකත්තස්ස ච පටිවෙධො, අභිසමයොති අත්ථො. සො පන මග්ගපඤ්ඤා ඵලපඤ්ඤා ච. මග්ගපඤ්ඤා සච්චාභිසමයක්ඛණෙ සච්චාභිසමයවසෙන පටිවිජ්ඣතීති පටිවෙධො, ඵලපඤ්ඤා පටිවිද්ධත්තා පටිවෙධො. එකසඞ්ගහතාති එත්ථ ජාතිසඞ්ගහො, සඤ්ජාතිසඞ්ගහො, කිරියාසඞ්ගහො, ගණනසඞ්ගහොති චතුබ්බිධො සඞ්ගහො. තත්ථ ‘‘සබ්බෙ ඛත්තියා ආගච්ඡන්තු, සබ්බෙ බ්රාහ්මණා, සබ්බෙ වෙස්සා, සබ්බෙ සුද්දා ආගච්ඡන්තු’’, ‘‘යා, චාවුසො විසාඛ, සම්මාවාචා, යො ච සම්මාකම්මන්තො, යො ච සම්මාආජීවො, ඉමෙ ධම්මා සීලක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං ජාතිසඞ්ගහො නාම. ‘‘එකජාතිකා ආගච්ඡන්තූ’’ති ¶ වුත්තට්ඨානෙ විය හි ඉධ සබ්බෙ ජාතියා එකසඞ්ගහිතා. ‘‘සබ්බෙ කොසලකා ආගච්ඡන්තු, සබ්බෙ ¶ මාගධිකා, සබ්බෙ භාරුකච්ඡකා ආගච්ඡන්තු’’, ‘‘යො, චාවුසො විසාඛ, සම්මාවායාමො, යා ච සම්මාසති, යො ච සම්මාසමාධි, ඉමෙ ධම්මා සමාධික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං සඤ්ජාතිසඞ්ගහො නාම. ‘‘එකට්ඨානෙ ජාතා සංවඩ්ඪා ආගච්ඡන්තූ’’ති වුත්තට්ඨානෙ විය හි ඉධ සබ්බෙ ජාතිට්ඨානෙන නිවුත්ථොකාසෙන එකසඞ්ගහිතා. ‘‘සබ්බෙ හත්ථාරොහා ආගච්ඡන්තු, සබ්බෙ අස්සාරොහා ආගච්ඡන්තු, සබ්බෙ රථිකා ආගච්ඡන්තු’’, ‘‘යා, චාවුසො විසාඛ, සම්මාදිට්ඨි, යො ච සම්මාසඞ්කප්පො, ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං කිරියාසඞ්ගහො නාම. සබ්බෙව හි තෙ අත්තනො කිරියාකරණෙන එකසඞ්ගහිතා. ‘‘චක්ඛායතනං කතමං ඛන්ධගණනං ගච්ඡති, චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡති. හඤ්චි චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡති, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිත’’න්ති (කථා. 471) අයං ගණනසඞ්ගහො නාම. අයමිධ අධිප්පෙතො. තථට්ඨාදීසු ද්වාදසසු ආකාරෙසු විසුං විසුං එකෙන සඞ්ගහො ගණනපරිච්ඡෙදො එතෙසන්ති එකසඞ්ගහා, එකසඞ්ගහානං භාවො එකසඞ්ගහතා.

දස්සනවිසුද්ධිඤාණන්ති මග්ගඵලඤාණං දස්සනං. දස්සනමෙව විසුද්ධි දස්සනවිසුද්ධි, දස්සනවිසුද්ධි ¶ එව ඤාණං දස්සනවිසුද්ධිඤාණං. මග්ගඤාණං විසුජ්ඣතීති දස්සනවිසුද්ධි, ඵලඤාණං විසුද්ධත්තා දස්සනවිසුද්ධි.

41. ඉදානි දස්සනවිසුද්ධිසාධකානි විපස්සනාඤාණානි ද්විධා දස්සෙතුං තදනන්තරං ඛන්තිඤාණපරියොගාහණඤාණානි උද්දිට්ඨානි. තත්ථ විදිතත්තා පඤ්ඤාති රූපක්ඛන්ධාදීනං අනිච්චාදිතො විදිතත්තා පවත්තා පඤ්ඤා. ඛන්තිඤාණන්ති විදිතමෙව ඛමතීති ඛන්ති, ඛන්ති එව ඤාණං ඛන්තිඤාණං. එතෙන අධිවාසනඛන්තිං පටික්ඛිපති. එතං කලාපසම්මසනාදිවසෙන පවත්තං තරුණවිපස්සනාඤාණං.

42. ඵුට්ඨත්තා පඤ්ඤාති රූපක්ඛන්ධාදීනං අනිච්චාදිවසෙන ඤාණඵස්සෙන ඵුට්ඨත්තා පවත්තා පඤ්ඤා. පරියොගාහණෙ ඤාණන්ති ඵුට්ඨමෙව පරියොගාහති පවිසතීති පරියොගාහණං ඤාණං. ගා-කාරං ¶ රස්සං කත්වාපි පඨන්ති. එතං භඞ්ගානුපස්සනාදිවසෙන පවත්තං තික්ඛවිපස්සනාඤාණං. කෙචි පන ‘‘විපස්සනාඤාණමෙව සද්ධාවාහිස්ස ඛන්තිඤාණං, පඤ්ඤාවාහිස්ස පරියොගාහණඤාණ’’න්ති වදන්ති. එවං සන්තෙ එතානි ද්වෙ ඤාණානි එකස්ස න සම්භවන්ති ¶ , තදසම්භවෙ එකස්ස සාවකස්ස සත්තසට්ඨි සාවකසාධාරණඤාණානි න සම්භවන්ති, තස්මා තං න යුජ්ජති.

43. ඉදානි යස්මා පුථුජ්ජනා සෙක්ඛා ච විපස්සනූපගෙ ඛන්ධාදයො ධම්මෙ සකලෙ එව සම්මසන්ති, න තෙසං එකදෙසං, තස්මා තෙසං පදෙසවිහාරො න ලබ්භති, අරහතොයෙව යථාරුචි පදෙසවිහාරො ලබ්භතීති දස්සනවිසුද්ධිසාධකානි ඤාණානි වත්වා තදනන්තරං අරහතො දස්සනවිසුද්ධිසිද්ධං පදෙසවිහාරඤාණං උද්දිට්ඨං. තත්ථ සමොදහනෙ පඤ්ඤාති ඛන්ධාදීනං එකදෙසස්ස වෙදනාධම්මස්ස සමොදහනපඤ්ඤා, සම්පිණ්ඩනපඤ්ඤා රාසිකරණපඤ්ඤා. සමොධානෙ පඤ්ඤාතිපි පාඨො, සොයෙව අත්ථො.

පදෙසවිහාරෙ ඤාණන්ති ඛන්ධාදීනං පදෙසෙන එකදෙසෙන අවයවෙන විහාරො පදෙසවිහාරො, තස්මිං පදෙසවිහාරෙ ඤාණං. තත්ථ පදෙසො නාම ඛන්ධපදෙසො ආයතනධාතුසච්චඉන්ද්රියපච්චයාකාරසතිපට්ඨානඣානනාමරූපධම්මපදෙසොති නානාවිධො. එවං නානාවිධො චෙස වෙදනා එව. කථං? පඤ්චන්නං ඛන්ධානං වෙදනාක්ඛන්ධවසෙන ඛන්ධෙකදෙසො, ද්වාදසන්නං ආයතනානං වෙදනාවසෙන ධම්මායතනෙකදෙසො, අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං වෙදනාවසෙන ධම්මධාතෙකදෙසො, චතුන්නං සච්චානං වෙදනාවසෙන දුක්ඛසච්චෙකදෙසො, බාවීසතියා ඉන්ද්රියානං පඤ්චවෙදනින්ද්රියවසෙන ඉන්ද්රියෙකදෙසො, ද්වාදසන්නං පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානං ඵස්සපච්චයා වෙදනාවසෙන පච්චයාකාරෙකදෙසො, චතුන්නං සතිපට්ඨානානං වෙදනානුපස්සනාවසෙන ¶ සතිපට්ඨානෙකදෙසො, චතුන්නං ඣානානං සුඛඋපෙක්ඛාවසෙන ඣානෙකදෙසො, නාමරූපානං වෙදනාවසෙන නාමරූපෙකදෙසො, කුසලාදීනං සබ්බධම්මානං වෙදනාවසෙන ධම්මෙකදෙසොති එවං වෙදනා එව ඛන්ධාදීනං පදෙසො, තස්සා වෙදනාය එව පච්චවෙක්ඛණවසෙන පදෙසවිහාරො.

44. ඉදානි ¶ යස්මා සමාධිභාවනාමයඤාණාදීනි භාවෙන්තා පුථුජ්ජනා සෙක්ඛා ච තෙ තෙ භාවෙතබ්බභාවනාධම්මෙ අධිපතී ජෙට්ඨකෙ කත්වා තෙන තෙන පහාතබ්බෙ තප්පච්චනීකෙ නානාසභාවෙ ධම්මෙ අනෙකාදීනවෙ ආදීනවතො පච්චවෙක්ඛිත්වා තස්ස තස්ස භාවනාධම්මස්ස වසෙන චිත්තං පතිට්ඨපෙත්වා තෙ තෙ පච්චනීකධම්මෙ පජහන්ති. පජහන්තා ¶ විපස්සනාකාලෙ සබ්බසඞ්ඛාරෙ සුඤ්ඤතො දිස්වා පච්ඡා සමුච්ඡෙදෙන පජහන්ති, තථා පජහන්තා ච එකාභිසමයවසෙන සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තා පජහන්ති. යථාවුත්තෙහෙව ආකාරෙහි සබ්බෙපි අරියා යථායොගං පටිපජ්ජන්ති, තස්මා පදෙසවිහාරඤාණානන්තරං සඤ්ඤාවිවට්ටඤාණාදීනි ඡ ඤාණානි යථාක්කමෙන උද්දිට්ඨානි. තත්ථ අධිපතත්තා පඤ්ඤාති නෙක්ඛම්මාදීනං අධිපතිභාවෙන නෙක්ඛම්මාදීනි අධිකානි කත්වා තදධිකභාවෙන පවත්තා පඤ්ඤාති අත්ථො. සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණන්ති සඤ්ඤාය විවට්ටනං පරාවට්ටනං පරම්මුඛභාවොති සඤ්ඤාවිවට්ටො, යාය සඤ්ඤාය තෙ තෙ භාවනාධම්මෙ අධිපතිං කරොති, තාය සඤ්ඤාය හෙතුභූතාය, කරණභූතාය වා තතො තතො කාමච්ඡන්දාදිතො විවට්ටනෙ ඤාණන්ති වුත්තං හොති. එත්තො විවට්ටොති අවුත්තෙපි යතො විවට්ටති, තතො එව විවට්ටොති ගය්හති යථා විවට්ටනානුපස්සනාය. සා පන සඤ්ඤා සඤ්ජානනලක්ඛණා, තදෙවෙතන්ති පුන සඤ්ජානනපච්චයනිමිත්තකරණරසා දාරුආදීසු තච්ඡකාදයො විය, යථාගහිතනිමිත්තවසෙන අභිනිවෙසකරණපච්චුපට්ඨානා හත්ථිදස්සකඅන්ධා විය, ආරම්මණෙ අනොගාළ්හවුත්තිතාය අචිරට්ඨානපච්චුපට්ඨානා වා විජ්ජු විය, යථාඋපට්ඨිතවිසයපදට්ඨානා තිණපුරිසකෙසු මිගපොතකානං පුරිසාති උප්පන්නසඤ්ඤා විය.

45. නානත්තෙ පඤ්ඤාති නානාසභාවෙ භාවෙතබ්බතො අඤ්ඤසභාවෙ කාමච්ඡන්දාදිකෙ ආදීනවදස්සනෙන පවත්තා පඤ්ඤා. නානත්තෙති ච නිමිත්තත්ථෙ භුම්මවචනං. නානත්තප්පහානං වා නානත්තං, නානත්තප්පහානනිමිත්තං නානත්තප්පහානහෙතු නෙක්ඛම්මාදීසු පඤ්ඤාති අධිප්පායො. චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණන්ති චෙතසො කාමච්ඡන්දාදිතො විවට්ටනං නෙක්ඛම්මාදීසු ඤාණං. චෙතොති චෙත්ථ චෙතනා අධිප්පෙතා. සා චෙතනාභාවලක්ඛණා, අභිසන්දහනලක්ඛණා වා, ආයූහනරසා, සංවිදහනපච්චුපට්ඨානා සකිච්චපරකිච්චසාධකා ජෙට්ඨසිස්සමහාවඩ්ඪකිආදයො ¶ විය. අච්චායිකකම්මානුස්සරණාදීසු ච පනායං සම්පයුත්තානං උස්සාහනභාවෙන පාකටා හොති.

46. අධිට්ඨානෙ ¶ පඤ්ඤාති නෙක්ඛම්මාදිවසෙන චිත්තස්ස පතිට්ඨාපනෙ පඤ්ඤා. චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණන්ති කාමච්ඡන්දාදිපහානවසෙන චිත්තස්ස විවට්ටනෙ ඤාණං ¶ . චිත්තඤ්චෙත්ථ විජානනලක්ඛණං, පුබ්බඞ්ගමරසං, සන්ධානපච්චුපට්ඨානං, නාමරූපපදට්ඨානං.

47. සුඤ්ඤතෙ පඤ්ඤාති අත්තත්තනියසුඤ්ඤතාය අනත්තානත්තනියෙ පවත්තා අනත්තානුපස්සනා පඤ්ඤා. ඤාණවිවට්ටෙ ඤාණන්ති ඤාණමෙව අභිනිවෙසතො විවට්ටතීති විවට්ටො, තං ඤාණවිවට්ටභූතං ඤාණං.

48. වොසග්ගෙ පඤ්ඤාති එත්ථ වොසජ්ජතීති වොසග්ගො, කාමච්ඡන්දාදීනං වොසග්ගො නෙක්ඛම්මාදිම්හි පඤ්ඤා. විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණන්ති කාමච්ඡන්දාදිකෙහි විමුච්චතීති විමොක්ඛො, විමොක්ඛො එව විවට්ටො විමොක්ඛවිවට්ටො, සො එව ඤාණං.

49. තථට්ඨෙ පඤ්ඤාති එකෙකස්ස සච්චස්ස චතුබ්බිධෙ චතුබ්බිධෙ අවිපරීතසභාවෙ කිච්චවසෙන අසම්මොහතො පවත්තා පඤ්ඤා. සච්චවිවට්ටෙ ඤාණන්ති චතූසු සච්චෙසු දුභතො වුට්ඨානවසෙන විවට්ටතීති සච්චවිවට්ටො, සො එව ඤාණං. එකමෙව ඤාණං අධිපතිකතධම්මවසෙන සඤ්ඤාවිවට්ටොති, පහාතබ්බධම්මවසෙන චෙතොවිවට්ටොති, චිත්තපතිට්ඨාපනවසෙන චිත්තවිවට්ටොති, පච්චනීකපහානවසෙන විමොක්ඛවිවට්ටොති එවං චතුධා වුත්තං. අනත්තානුපස්සනාව සුඤ්ඤතාකාරවසෙන ‘‘ඤාණවිවට්ටෙ ඤාණ’’න්ති වුත්තා. මග්ගඤාණමෙව හෙට්ඨා ‘‘මග්ගෙ ඤාණ’’න්ති ච, ‘‘ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණ’’න්ති ච ද්විධා වුත්තං, විවට්ටනාකාරවසෙන ‘‘සච්චවිවට්ටෙ ඤාණ’’න්ති වුත්තං.

50. ඉදානි තස්ස සච්චවිවට්ටඤාණවසෙන පවත්තස්ස ආසවානං ඛයෙ ඤාණස්ස වසෙන පවත්තානි කමතො ඡ අභිඤ්ඤාඤාණානි උද්දිට්ඨානි. තත්ථාපි ලොකපාකටානුභාවත්තා අතිවිම්හාපනන්ති පඨමං ඉද්ධිවිධඤාණං උද්දිට්ඨං, චෙතොපරියඤාණස්ස විසයතො දිබ්බසොතඤාණං ඔළාරිකවිසයන්ති දුතියං ¶ දිබ්බසොතඤාණං උද්දිට්ඨං, සුඛුමවිසයත්තා තතියං චෙතොපරියඤාණං උද්දිට්ඨං. තීසු විජ්ජාසු පුබ්බෙනිවාසච්ඡාදකාතීතතමවිනොදකත්තා පඨමං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං උද්දිට්ඨං, පච්චුප්පන්නානාගතතමවිනොදකත්තා දුතියං දිබ්බචක්ඛුඤාණං උද්දිට්ඨං, සබ්බතමසමුච්ඡෙදකත්තා තතියං ආසවානං ඛයෙ ඤාණං උද්දිට්ඨං. තත්ථ කායම්පීති රූපකායම්පි. චිත්තම්පීති පාදකජ්ඣානචිත්තම්පි. එකවවත්ථානතාති ¶ පරිකම්මචිත්තෙන එකතො ඨපනතාය ච දිස්සමානකායෙන, අදිස්සමානකායෙන වා ගන්තුකාමකාලෙ යථායොගං කායස්සපි චිත්තස්සපි මිස්සීකරණතාය චාති වුත්තං ¶ හොති. කායොති චෙත්ථ සරීරං. සරීරඤ්හි අසුචිසඤ්චයතො කුච්ඡිතානං කෙසාදීනඤ්චෙව චක්ඛුරොගාදීනං රොගසතානඤ්ච ආයභූතතො කායොති වුච්චති. සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්චාති එත්ථ චතුත්ථජ්ඣානසම්පයුත්තං එකංයෙව සඤ්ඤං ආකාරනානත්තතො ද්විධා කත්වා සමුච්චයත්ථො ච-සද්දො පයුත්තො. චතුත්ථජ්ඣානස්මිඤ්හි උපෙක්ඛා සන්තත්තා සුඛන්ති වුත්තා, තංසම්පයුත්තා සඤ්ඤා සුඛසඤ්ඤා. සායෙව නීවරණෙහි චෙව විතක්කාදිපච්චනීකෙහි ච විමුත්තත්තා ලහුසඤ්ඤා. අධිට්ඨානවසෙනාති අධිකං කත්වා ඨානවසෙන, පවිසනවසෙනාති අධිප්පායො. අධිට්ඨානවසෙන චාති ච-සද්දො සම්බන්ධිතබ්බො. එත්තාවතා සබ්බප්පකාරස්ස ඉද්ධිවිධස්ස යථායොගං කාරණං වුත්තං.

ඉජ්ඣනට්ඨෙ පඤ්ඤාති ඉජ්ඣනසභාවෙ පඤ්ඤා. ඉද්ධිවිධෙ ඤාණන්ති ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි, නිප්ඵත්තිඅත්ථෙන පටිලාභට්ඨෙන චාති වුත්තං හොති. යඤ්හි නිප්ඵජ්ජති පටිලබ්භති ච, තං ඉජ්ඣතීති වුච්චති. යථාහ – ‘‘කාමං කාමයමානස්ස, තස්ස චෙතං සමිජ්ඣතී’’ති (සු. නි. 772). තථා ‘‘නෙක්ඛම්මං ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, පටිහරතීති පාටිහාරියං, අරහත්තමග්ගො ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, පටිහරතීති පාටිහාරිය’’න්ති (පටි. ම. 3.32). අපරො නයො – ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි, උපායසම්පදායෙතං අධිවචනං. උපායසම්පදා හි ඉජ්ඣති අධිප්පෙතඵලප්පසවනතො. යථාහ – ‘‘අයං ඛො චිත්තො ගහපති සීලවා කල්යාණධම්මො, සචෙ පණිදහිස්සති, අනාගතමද්ධානං රාජා අස්සං චක්කවත්තීති. ඉජ්ඣිස්සති හි සීලවතො චෙතොපණිධි විසුද්ධත්තා’’ති (සං. නි. 4.352). අපරො නයො ¶ – එතාය සත්තා ඉජ්ඣන්තීති ඉද්ධි, ඉජ්ඣන්තීති ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති වුත්තං හොති. ඉද්ධි එව විධං ඉද්ධිවිධං, ඉද්ධිකොට්ඨාසො ඉද්ධිවිකප්පොති අත්ථො. තං ඉද්ධිවිධං ඤාණන්ති වුත්තං හොති.

51. විතක්කවිප්ඵාරවසෙනාති දිබ්බසොතධාතුඋප්පාදනත්ථං පරිකම්මකරණකාලෙ සද්දනිමිත්තෙසු අත්තනො විතක්කවිප්ඵාරවසෙන විතක්කවෙගවසෙන. විතක්කොති චෙත්ථ විතක්කෙතීති විතක්කො, විතක්කනං වා විතක්කො, ඌහනන්ති වුත්තං හොති. ස්වායං ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණො, ආහනනපරියාහනනරසො ¶ . තථා හි තෙන යොගාවචරො ආරම්මණං විතක්කාහතං විතක්කපරියාහතං කරොතීති වුච්චති. ආරම්මණෙ චිත්තස්ස ආනයනපච්චුපට්ඨානො, තජ්ජාසමන්නාහාරෙන පන ඉන්ද්රියෙන ච පරික්ඛිත්තෙ විසයෙ අනන්තරායෙන උප්පජ්ජනතො ආපාථගතවිසයපදට්ඨානොති වුච්චති. නානත්තෙකත්තසද්දනිමිත්තානන්ති නානාසභාවානං එකසභාවානඤ්ච සද්දනිමිත්තානං. සද්දා එව චෙත්ථ විතක්කුප්පත්තිකාරණත්තා සඞ්ඛාරනිමිත්තත්තා ච නිමිත්තානි. භෙරිසද්දාදිවසෙන එකග්ඝනීභූතා, අනෙකා වා සද්දා, නානාදිසාසු වා සද්දා, නානාසත්තානං වා සද්දා නානත්තසද්දා, එකදිසාය සද්දා, එකසත්තස්ස වා සද්දා, භෙරිසද්දාදිවසෙන එකෙකසද්දා ¶ වා එකත්තසද්දා. සද්දොති චෙත්ථ සප්පතීති සද්දො, කථීයතීති අත්ථො. පරියොගාහණෙ පඤ්ඤාති පවිසනපඤ්ඤා, පජානනපඤ්ඤාති අත්ථො. සොතධාතුවිසුද්ධිඤාණන්ති සවනට්ඨෙන ච නිජ්ජීවට්ඨෙන ච සොතධාතු, සොතධාතුකිච්චකරණවසෙන ච සොතධාතු වියාතිපි සොතධාතු, පරිසුද්ධත්තා නිරුපක්කිලෙසත්තා විසුද්ධි, සොතධාතු එව විසුද්ධි සොතධාතුවිසුද්ධි, සොතධාතුවිසුද්ධි එව ඤාණං සොතධාතුවිසුද්ධිඤාණං.

52. තිණ්ණන්නං චිත්තානන්ති සොමනස්සසහගතදොමනස්සසහගතඋපෙක්ඛාසහගතවසෙන තිණ්ණන්නං චිත්තානං. විප්ඵාරත්තාති විප්ඵාරභාවෙන වෙගෙනාති අත්ථො. හෙතුඅත්ථෙ නිස්සක්කවචනං, චෙතොපරියඤාණුප්පාදනත්ථං පරිකම්මකරණකාලෙ පරෙසං තිණ්ණන්නං චිත්තානං විප්ඵාරහෙතුනා. ඉන්ද්රියානං පසාදවසෙනාති ¶ චක්ඛාදීනං ඡන්නං ඉන්ද්රියානං පසාදවසෙන, ඉන්ද්රියානං පතිට්ඨිතොකාසා චෙත්ථ ඵලූපචාරෙන ඉන්ද්රියානන්ති වුත්තා යථා ‘‘විප්පසන්නානි ඛො තෙ, ආවුසො, ඉන්ද්රියානි පරිසුද්ධො ඡවිවණ්ණො පරියොදාතො’’ති (මහාව. 60). ඉන්ද්රියපතිට්ඨිතොකාසෙසුපි හදයවත්ථු එව ඉධාධිප්පෙතං. පසාදවසෙනාති ච අනාවිලභාවවසෙන. ‘‘පසාදප්පසාදවසෙනා’’ති වත්තබ්බෙ අප්පසාදසද්දස්ස ලොපො කතොති වෙදිතබ්බං. අථ වා ඉදමප්පසන්නන්ති ගහණස්ස පසාදමපෙක්ඛිත්වා එව සම්භවතො ‘‘පසාදවසෙනා’’ති වචනෙනෙව අප්පසාදොපි වුත්තොව හොතීති වෙදිතබ්බං. නානත්තෙකත්තවිඤ්ඤාණචරියා පරියොගාහණෙ පඤ්ඤාති යථාසම්භවං නානාසභාවඑකසභාවඑකූනනවුතිවිඤ්ඤාණපවත්තිවිජානනපඤ්ඤා. එත්ථ අසමාහිතස්ස විඤ්ඤාණචරියා නානත්තා, සමාහිතස්ස විඤ්ඤාණචරියා එකත්තා. සරාගාදිචිත්තං ¶ වා නානත්තං, වීතරාගාදිචිත්තං එකත්තං. චෙතොපරියඤාණන්ති එත්ථ පරියාතීති පරියං, පරිච්ඡින්දතීති අත්ථො. චෙතසො පරියං චෙතොපරියං, චෙතොපරියඤ්ච තං ඤාණඤ්චාති චෙතොපරියඤාණං. විප්ඵාරතාතිපි පාඨො, විප්ඵාරතායාති අත්ථො.

53. පච්චයප්පවත්තානං ධම්මානන්ති පටිච්චසමුප්පාදවසෙන පච්චයතො පවත්තානං පච්චයුප්පන්නධම්මානං. නානත්තෙකත්තකම්මවිප්ඵාරවසෙනාති එත්ථ අකුසලං කම්මං නානත්තං, කුසලං කම්මං එකත්තං. කාමාවචරං වා කම්මං නානත්තං, රූපාවචරාරූපාවචරං කම්මං එකත්තං. නානත්තෙකත්තකම්මවිප්ඵාරවසෙන පච්චයපවත්තානං ධම්මානං පරියොගාහණෙ පඤ්ඤාති සම්බන්ධො. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණන්ති පුබ්බෙ අතීතජාතීසු නිවුත්ථඛන්ධා පුබ්බෙනිවාසො. නිවුත්ථාති අජ්ඣාවුත්ථා අනුභූතා අත්තනො සන්තානෙ උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධා. පුබ්බෙ අතීතජාතීසු නිවුත්ථධම්මා වා පුබ්බෙනිවාසො. නිවුත්ථාති ගොචරනිවාසෙන නිවුත්ථා අත්තනො විඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාතා පරිච්ඡින්නා, පරවිඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාතාපි වා. ඡින්නවටුමකානුස්සරණාදීසු තෙ බුද්ධානංයෙව ලබ්භන්ති ¶ . පුබ්බෙනිවාසානුස්සතීති යාය සතියා පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති, සා පුබ්බෙනිවාසානුස්සති, ඤාණන්ති තාය සතියා සම්පයුත්තං ඤාණං.

54. ඔභාසවසෙනාති දිබ්බෙන චක්ඛුනා රූපදස්සනත්ථං පසාරිතස්ස තෙජොකසිණඔදාතකසිණආලොකකසිණානං අඤ්ඤතරස්ස ¶ චතුත්ථජ්ඣානාරම්මණස්ස කසිණොභාසස්ස වසෙන. නානත්තෙකත්තරූපනිමිත්තානන්ති නානාසත්තානං රූපානි, නානත්තකායං උපපන්නානං වා සත්තානං රූපානි, නානාදිසාසු වා රූපානි, අසම්මිස්සානි වා රූපානි නානත්තරූපානි, එකසත්තස්ස රූපානි, එකත්තකායං උපපන්නස්ස වා රූපානි, එකදිසාය වා රූපානි, නානාදිසාදීනං සම්මිස්සීභූතානි වා රූපානි එකත්තරූපානි. රූපන්ති චෙත්ථ වණ්ණායතනමෙව. තඤ්හි රූපයතීති රූපං, වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානං හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙතීති අත්ථො. රූපමෙව රූපනිමිත්තං. තෙසං නානත්තෙකත්තරූපනිමිත්තානං. දස්සනට්ඨෙ පඤ්ඤාති දස්සනසභාවෙ පඤ්ඤා.

දිබ්බචක්ඛුඤාණන්ති දිබ්බසදිසත්තා දිබ්බං. දෙවානඤ්හි සුචරිතකම්මනිබ්බත්තං පිත්තසෙම්හරුහිරාදීහි අපලිබුද්ධං උපක්කිලෙසවිමුත්තතාය දූරෙපි ආරම්මණසම්පටිච්ඡනසමත්ථං දිබ්බං පසාදචක්ඛු හොති. ඉදඤ්චාපි වීරියභාවනාබලනිබ්බත්තං ඤාණචක්ඛු තාදිසමෙවාති දිබ්බසදිසත්තා දිබ්බං, දිබ්බවිහාරවසෙන පටිලද්ධත්තා ¶ අත්තනා දිබ්බවිහාරසන්නිස්සිතත්තාපි දිබ්බං, ආලොකපරිග්ගහෙන මහාජුතිකත්තාපි දිබ්බං, තිරොකුට්ටාදිගතරූපදස්සනෙන මහාගතිකත්තාපි දිබ්බං. තං සබ්බං සද්දසත්ථානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. දස්සනට්ඨෙන චක්ඛු, චක්ඛුකිච්චකරණෙන චක්ඛුමිවාතිපි චක්ඛු, දිබ්බඤ්ච තං චක්ඛු චාති දිබ්බචක්ඛු, දිබ්බචක්ඛු ච තං ඤාණඤ්චාති දිබ්බචක්ඛුඤාණං.

55. චතුසට්ඨියා ආකාරෙහීති අට්ඨසු මග්ගඵලෙසු එකෙකස්මිං අට්ඨන්නං අට්ඨන්නං ඉන්ද්රියානං වසෙන චතුසට්ඨියා ආකාරෙහි. තිණ්ණන්නං ඉන්ද්රියානන්ති අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං අඤ්ඤින්ද්රියං අඤ්ඤාතාවින්ද්රියන්ති, ඉමෙසං තිණ්ණන්නං ඉන්ද්රියානං. වසිභාවතා පඤ්ඤාති වසිභාවතාය පවත්තා පඤ්ඤා, අරහත්තඵලෙ අට්ඨන්නං ඉන්ද්රියානං වසෙන අට්ඨහි ආකාරෙහි අඤ්ඤාතාවින්ද්රියස්සෙව වසිභාවතාය අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ අභාවෙපි කාරණසිද්ධිවසෙන තදත්ථසාධනතාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ආසවානං ඛයෙ ඤාණන්ති අත්තනා වජ්ඣානං ආසවානං ඛයකරං අරහත්තමග්ගඤාණං.

56-59. ඉදානි ආසවානං ඛයඤාණසඞ්ඛාතඅරහත්තමග්ගඤාණසම්බන්ධෙ ¶ චතුන්නම්පි මග්ගඤාණානං එකෙකස්ස මග්ගඤාණස්ස එකාභිසමයතං දස්සෙතුං ‘‘පරිඤ්ඤට්ඨෙ පඤ්ඤා’’තිආදීනි චත්තාරි ¶ ඤාණානි උද්දිට්ඨානි. තත්ථාපි ඔළාරිකත්තා සබ්බසත්තසාධාරණත්තා ච සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති දුක්ඛසච්චං පඨමං වුත්තං, තස්සෙව හෙතුදස්සනත්ථං තදනන්තරං සමුදයසච්චං, හෙතුනිරොධා ඵලනිරොධොති ඤාපනත්ථං තදනන්තරං නිරොධසච්චං, තදධිගමූපායදස්සනත්ථං අන්තෙ මග්ගසච්චං. භවසුඛස්සාදගධිතානං වා සත්තානං සංවෙගජනනත්ථං පඨමං දුක්ඛමාහ, තං නෙව අකතං ආගච්ඡති, න ඉස්සරනිම්මානාදිතො හොති, ඉතො පන හොතීති ඤාපනත්ථං තදනන්තරං සමුදයසච්චං, තතො සහෙතුකෙන දුක්ඛෙන අභිභූතත්තා සංවිග්ගමානසානං දුක්ඛනිස්සරණගවෙසීනං නිස්සරණදස්සනෙන අස්සාසජනනත්ථං නිරොධං, තතො නිරොධාධිගමත්ථං නිරොධසම්පාපකං මග්ගන්ති. ඉදානි තබ්බිසයානි ඤාණානි තෙනෙව කමෙන උද්දිට්ඨානි. තත්ථ පරිඤ්ඤට්ඨෙති දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨාදිකෙ චතුබ්බිධෙ පරිජානිතබ්බසභාවෙ. පහානට්ඨෙති සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨාදිකෙ චතුබ්බිධෙ පහාතබ්බසභාවෙ. සච්ඡිකිරියට්ඨෙති නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨාදිකෙ චතුබ්බිධෙ සච්ඡිකාතබ්බසභාවෙ. භාවනට්ඨෙති මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨාදිකෙ චතුබ්බිධෙ භාවෙතබ්බසභාවෙ.

60-63. ඉදානි ¶ භාවිතමග්ගස්ස පච්චවෙක්ඛණවසෙන වා අභාවිතමග්ගස්ස අනුස්සවවසෙන වා විසුං විසුං සච්චඤාණානි දස්සෙතුං දුක්ඛෙ ඤාණාදීනි චත්තාරි ඤාණානි උද්දිට්ඨානි. තත්ථ දුක්ඛෙති එත්ථ දු-ඉති අයං සද්දො කුච්ඡිතෙ දිස්සති. කුච්ඡිතඤ්හි පුත්තං දුපුත්තොති වදන්ති. ඛං-සද්දො පන තුච්ඡෙ. තුච්ඡඤ්හි ආකාසං ‘ඛ’න්ති වුච්චති. ඉදඤ්ච පඨමසච්චං කුච්ඡිතං අනෙකුපද්දවාධිට්ඨානතො, තුච්ඡං බාලජනපරිකප්පිතධුවසුභසුඛත්තභාවවිරහිතතො. තස්මා කුච්ඡිතත්තා තුච්ඡත්තා ච ‘‘දුක්ඛ’’න්ති වුච්චති.

දුක්ඛසමුදයෙති එත්ථ සං-ඉති අයං සද්දො ‘‘සමාගමො සමෙත’’න්තිආදීසු (විභ. 199; දී. නි. 2.396) විය සංයොගං දීපෙති. උ-ඉති අයං සද්දො ‘‘උප්පන්නං ¶ උදිත’’න්තිආදීසු (පාරා. 172; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 141) විය උප්පත්තිං. අය-සද්දො පන කාරණං දීපෙති. ඉදඤ්චාපි දුතියසච්චං අවසෙසපච්චයසමායොගෙ සති දුක්ඛස්ස උප්පත්තිකාරණං. ඉති දුක්ඛස්ස සංයොගෙ උප්පත්තිකාරණත්තා ‘‘දුක්ඛසමුදය’’න්ති වුච්චති.

දුක්ඛනිරොධෙති එත්ථ නි-සද්දො අභාවං, රොධ-සද්දො ච චාරකං දීපෙති. තස්මා අභාවො එත්ථ සංසාරචාරකසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛරොධස්ස සබ්බගතිසුඤ්ඤත්තා, සමධිගතෙ වා තස්මිං සංසාරචාරකස්ස දුක්ඛරොධස්ස අභාවො හොති තප්පටිපක්ඛත්තාතිපි ‘‘දුක්ඛනිරොධ’’න්ති වුච්චති. දුක්ඛස්ස වා අනුප්පත්තිනිරොධපච්චයත්තා දුක්ඛනිරොධන්ති වුච්චති.

දුක්ඛනිරොධගාමිනියා ¶ පටිපදායාති එත්ථ යස්මා අයං එතං දුක්ඛනිරොධං ගච්ඡති ආරම්මණකරණවසෙන තදභිමුඛීභූතත්තා, පටිපදා ච හොති දුක්ඛනිරොධප්පත්තියා, තස්මා දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදාති වුච්චති. චත්තාරි මග්ගඤාණානෙව හෙට්ඨා වුට්ඨානාකාරදීපනවසෙන ‘‘මග්ගෙ ඤාණ’’න්ති වුත්තානි, අනන්තරඵලදායකත්තස්ස කාරණපරිදීපනවසෙන ‘‘ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණ’’න්ති වුත්තානි, විවට්ටනාකාරදීපනවසෙන ‘‘සච්චවිවට්ටෙ ඤාණ’’න්ති වුත්තානි, මග්ගපටිපාටික්කමෙනෙව අරහත්තමග්ගඤාණුප්පත්තිං, තස්ස ච ඤාණස්ස අභිඤ්ඤාභාවං දීපෙතුං අරහත්තමග්ගඤාණමෙව ‘‘ආසවානං ඛයෙ ඤාණ’’න්ති වුත්තං. පුන චතුන්නම්පි මග්ගඤාණානං එකාභිසමයතං දීපෙතුං ‘‘පරිඤ්ඤට්ඨෙ පඤ්ඤා දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදීනි චත්තාරි ඤාණානි වුත්තානි. පුන එකෙකස්මිං සච්චෙ විසුං විසුං උප්පත්තිදීපනවසෙන ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදීනි චත්තාරි ඤාණානි උද්දිට්ඨානීති එවං පුබ්බාපරවිසෙසො වෙදිතබ්බොති.

64-67. ඉදානි ¶ සබ්බෙසං අරියපුග්ගලානං අරියමග්ගානුභාවෙනෙව පටිසම්භිදාඤාණානි සිද්ධානීති දස්සෙතුං අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණන්තිආදීනි පුන චත්තාරි පටිසම්භිදාඤාණානි උද්දිට්ඨානි. ඉමානි හි පටිසම්භිදාපභෙදාභාවෙපි සබ්බඅරියපුග්ගලසාධාරණානි සුද්ධිකපටිසම්භිදාඤාණානි, හෙට්ඨා උද්දිට්ඨානි පන පභින්නපටිසම්භිදානං පභෙදප්පත්තානි පටිසම්භිදාඤාණානීති වෙදිතබ්බානීති අයමෙතෙසං උභයත්ථවචනෙ විසෙසො. යස්මා වා අනන්තරං උද්දිට්ඨං දුක්ඛාරම්මණං ¶ නිරොධාරම්මණඤ්ච ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා හොති, සමුදයාරම්මණං මග්ගාරම්මණඤ්ච ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, තදභිලාපෙ ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා, තෙසු ඤාණෙසු ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා, තස්මා තම්පි අත්ථවිසෙසං දස්සෙතුං සුද්ධිකපටිසම්භිදාඤාණානි උද්දිට්ඨානීති වෙදිතබ්බානි. තස්මායෙව ච හෙට්ඨා නානත්තසද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තානි. ඉධ තථා අවිසෙසෙත්වා වුත්තානීති.

68. එවං පටිපාටියා සත්තසට්ඨි සාවකසාධාරණඤාණානි උද්දිසිත්වා ඉදානි සාවකෙහි අසාධාරණානි තථාගතානංයෙව ආවෙණිකානි ඤාණානි දස්සෙතුං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණාදීනි ඡ අසාධාරණඤාණානි උද්දිට්ඨානි. තත්ථපි යස්මා තථාගතා සත්තානං ධම්මදෙසනාය භාජනාභාජනත්තං ඔලොකෙන්තා බුද්ධචක්ඛුනා ඔලොකෙන්ති. බුද්ධචක්ඛු නාම ඉන්ද්රියපරොපරියත්තාසයානුසයඤාණද්වයමෙව. යථාහ –

‘‘අද්දසා ඛො භගවා බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො සත්තෙ අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙ ¶ තික්ඛින්ද්රියෙ මුදින්ද්රියෙ’’තිආදි (මහාව. 9; ම. නි. 1.283; 2.339).

සත්තසන්තානෙ ච ඔලොකෙන්තා පඨමං ඉන්ද්රියපරිපාකාපරිපාකං ඔලොකෙන්ති, ඉන්ද්රියපරිපාකඤ්ච ඤත්වා ආසයාදීනං අනුරූපෙන ධම්මදෙසනත්ථං තතො ආසයානුසයචරිතානි ඔලොකෙන්ති, තස්මාපි පඨමං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණං උද්දිට්ඨං, තදනන්තරං ආසයානුසයඤාණං. ධම්මං දෙසෙන්තා ච යස්මා පාටිහාරියෙන විනෙතබ්බානං පාටිහාරියං කරොන්ති, තස්මා ආසයානුසයඤාණානන්තරං යමකපාටිහාරියෙ ඤාණං උද්දිට්ඨං. ඉමෙසං තිණ්ණං ඤාණානං හෙතුපරිදීපනත්ථං තදනන්තරං මහාකරුණාඤාණං උද්දිට්ඨං. මහාකරුණාඤාණස්ස පරිසුද්ධභාවපරිදීපනත්ථං තදනන්තරං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං උද්දිට්ඨං. සබ්බඤ්ඤුස්සාපි සබ්බධම්මානං ආවජ්ජනපටිබද්ධභාවපරිදීපනත්ථං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස ¶ අනාවරියභාවපරිදීපනත්ථඤ්ච තදනන්තරං අනාවරණඤාණං උද්දිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණන්ති එත්ථ උපරි ‘‘සත්තාන’’න්ති පදං ඉධෙව ආහරිත්වා ‘‘සත්තානං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණ’’න්ති යොජෙතබ්බං. පරානි ච අපරානි ච පරාපරානීති වත්තබ්බෙ සන්ධිවසෙන රො-කාරං කත්වා පරොපරානීති වුච්චති. පරොපරානං ¶ භාවො පරොපරියං, පරොපරියමෙව පරොපරියත්තං, වෙනෙය්යසත්තානං සද්ධාදීනං පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං පරොපරියත්තං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තං, ඉන්ද්රියපරොපරියත්තස්ස ඤාණං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණං, ඉන්ද්රියානං උත්තමානුත්තමභාවඤාණන්ති අත්ථො. ‘‘ඉන්ද්රියවරොවරියත්තඤාණ’’න්තිපි පාඨො. වරානි ච අවරියානි ච වරොවරියානි, වරොවරියානං භාවො වරොවරියත්තන්ති යොජෙතබ්බං. අවරියානීති ච න උත්තමානීති අත්ථො. අථ වා පරානි ච ඔපරානි ච පරොපරානි, තෙසං භාවො පරොපරියත්තන්ති යොජෙතබ්බං. ඔපරානීති ච ඔරානීති වුත්තං හොති, ලාමකානීති අත්ථො, ‘‘පරොපරා යස්ස සමෙච්ච ධම්මා’’තිආදීසු (සු. නි. 479) විය. ‘‘ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙ ඤාණ’’න්ති භුම්මවචනෙනාපි පාඨො.

69. සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණන්ති එත්ථ රූපාදීසු ඛන්ධෙසු ඡන්දරාගෙන සත්තා විසත්තාති සත්තා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘රූපෙ ඛො, රාධ, යො ඡන්දො යො රාගො යා නන්දී යා තණ්හා, තත්ර සත්තො තත්ර විසත්තො, තස්මා ‘සත්තො’ති වුච්චති. වෙදනාය සඤ්ඤාය සඞ්ඛාරෙසු විඤ්ඤාණෙ යො ඡන්දො යො ¶ රාගො යා නන්දී යා තණ්හා, තත්ර සත්තො තත්ර විසත්තො, තස්මා ‘සත්තො’ති වුච්චතී’’ති (සං. නි. 3.161).

අක්ඛරචින්තකා පන අත්ථං අවිචාරෙත්වා ‘‘නාමමත්තමෙත’’න්ති ඉච්ඡන්ති. යෙපි අත්ථං විචාරෙන්ති, තෙ සත්වයොගෙන සත්තාති ඉච්ඡන්ති, තෙසං සත්තානං. ආසයන්ති නිස්සයන්ති එතං ඉති ආසයො, මිච්ඡාදිට්ඨියා, සම්මාදිට්ඨියා වා කාමාදීහි, නෙක්ඛම්මාදීහි වා පරිභාවිතස්ස සන්තානස්සෙතං අධිවචනං. සත්තසන්තානෙ අනුසෙන්ති අනුපවත්තන්තීති අනුසයා, ථාමගතානං කාමරාගාදීනං එතං අධිවචනං. ආසයො ච අනුසයො ච ආසයානුසයො. ජාතිග්ගහණෙන ච ද්වන්දසමාසවසෙන ච එකවචනං වෙදිතබ්බං. යස්මා ¶ චරිතාධිමුත්තියො ආසයානුසයසඞ්ගහිතා, තස්මා උද්දෙසෙ චරිතාධිමුත්තීසු ඤාණානි ආසයානුසයඤාණෙනෙව සඞ්ගහෙත්වා ‘‘ආසයානුසයෙ ඤාණ’’න්ති වුත්තං. යෙනෙව හි අධිප්පායෙන උද්දෙසො කතො, තෙනෙව අධිප්පායෙන නිද්දෙසො කතොති.

70. යමකපාටිහීරෙ ඤාණන්ති එත්ථ අග්ගික්ඛන්ධඋදකධාරාදීනං අපුබ්බං අචරිමං සකිංයෙව පවත්තිතො යමකං, අස්සද්ධියාදීනං ¶ පටිපක්ඛධම්මානං හරණතො පාටිහීරං, යමකඤ්ච තං පාටිහීරඤ්චාති යමකපාටිහීරං.

71. මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණන්ති එත්ථ පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං හදයකම්පනං කරොතීති කරුණා, කිනාති වා පරදුක්ඛං හිංසති විනාසෙතීති කරුණා, කිරීයති වා දුක්ඛිතෙසු ඵරණවසෙන පසාරීයතීති කරුණා, ඵරණකම්මවසෙන කම්මගුණවසෙන ච මහතී කරුණා මහාකරුණා, සමාපජ්ජන්ති එතං මහාකාරුණිකාති සමාපත්ති, මහාකරුණා ච සා සමාපත්ති චාති මහාකරුණාසමාපත්ති. තස්සං මහාකරුණාසමාපත්තියං, තංසම්පයුත්තං ඤාණං.

72-73. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං අනාවරණඤාණන්ති එත්ථ පඤ්චනෙය්යපථප්පභෙදං සබ්බං අඤ්ඤාසීති සබ්බඤ්ඤූ, සබ්බඤ්ඤුස්ස භාවො සබ්බඤ්ඤුතා, සා එව ඤාණං ‘‘සබ්බඤ්ඤුතාඤාණ’’න්ති වත්තබ්බෙ ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණ’’න්ති වුත්තං. සඞ්ඛතාසඞ්ඛතාදිභෙදා සබ්බධම්මා හි සඞ්ඛාරො විකාරො ලක්ඛණං නිබ්බානං පඤ්ඤත්තීති පඤ්චෙව නෙය්යපථා හොන්ති. සබ්බඤ්ඤූති ච කමසබ්බඤ්ඤූ, සකිංසබ්බඤ්ඤූ, සතතසබ්බඤ්ඤූ, සත්තිසබ්බඤ්ඤූ, ඤාතසබ්බඤ්ඤූති පඤ්චවිධා සබ්බඤ්ඤුනො සියුං. කමෙන සබ්බජානනකාලාසම්භවතො කමසබ්බඤ්ඤුතා න හොති, සකිං සබ්බාරම්මණගහණාභාවතො සකිංසබ්බඤ්ඤුතා න හොති, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරම්මණචිත්තසම්භවතො භවඞ්ගචිත්තවිරොධතො යුත්තිඅභාවතො ච සතතසබ්බඤ්ඤුතා න හොති, පරිසෙසතො සබ්බජානනසමත්ථත්තා සත්තිසබ්බඤ්ඤුතා වා ¶ සියා, විදිතසබ්බධම්මත්තා ඤාතසබ්බඤ්ඤුතා වා සියා. සත්තිසබ්බඤ්ඤුනො සබ්බජානනත්තං නත්ථීති තම්පි න යුජ්ජති.

‘‘න ¶ තස්ස අද්දිට්ඨමිධත්ථි කිඤ්චි, අථො අවිඤ්ඤාතමජානිතබ්බං;

සබ්බං අභිඤ්ඤාසි යදත්ථි නෙය්යං, තථාගතො තෙන සමන්තචක්ඛූ’’ති. (මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85; පටි. ම. 1.208) –

වුත්තත්තා ඤාතසබ්බඤ්ඤුත්තමෙව යුජ්ජති. එවඤ්හි සති කිච්චතො අසම්මොහතො කාරණසිද්ධිතො ආවජ්ජනපටිබද්ධතො සබ්බඤ්ඤුත්තමෙව හොතීති. ආවජ්ජනපටිබද්ධත්තා එව හි නත්ථි ¶ එතස්ස ආවරණන්ති අනාවරණං, තදෙව අනාවරණඤාණන්ති වුච්චතීති.

ඉමානි තෙසත්තති ඤාණානීති සාවකෙහි සාධාරණාසාධාරණවසෙන උද්දිට්ඨානි ඉමානි තෙසත්තති ඤාණානි. ඉමෙසං තෙසත්තතියා ඤාණානන්ති ආදිතො පට්ඨාය වුත්තානං ඉමෙසං තෙසත්තතිඤාණානං. උබ්බාහනත්ථෙ චෙතං සාමිවචනං. තෙසත්තතීනන්තිපි පාඨො. ‘‘තෙසත්තතියා’’ති වත්තබ්බෙ එකස්මිං බහුවචනං වෙදිතබ්බං. සත්තසට්ඨි ඤාණානීතිආදිතො පට්ඨාය සත්තසට්ඨි ඤාණානි. සාවකසාධාරණානීති සවනන්තෙ අරියාය ජාතියා ජාතත්තා සාවකා, සමානං ධාරණමෙතෙසන්ති සාධාරණානි, තථාගතානං සාවකෙහි සාධාරණානි සාවකසාධාරණානි. ඡ ඤාණානීති අන්තෙ උද්දිට්ඨානි ඡ ඤාණානි. අසාධාරණානි සාවකෙහීති සාවකෙහි අසාධාරණානි තථාගතානංයෙව ඤාණානීති.

සද්ධම්මප්පකාසිනියා පටිසම්භිදාමග්ග-අට්ඨකථාය

ඤාණකථාමාතිකුද්දෙසවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1. ඉදානි ¶ ¶ යථානික්ඛිත්තෙන උද්දෙසෙන සඞ්ගහිතෙ ධම්මෙ පභෙදතො දස්සෙතුං කථං සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණන්තිආදි නිද්දෙසවාරො ආරද්ධො. තත්ථ යං වුත්තං, ‘‘සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති ¶ , තං කථං හොතීති? අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. පඤ්චවිධා හි පුච්ඡා – අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා, දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා, විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා, අනුමතිපුච්ඡා, කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති. තාසං ඉදං නානත්තං –

කතමා අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා? (මහානි. 150; චූළනි. පුණ්ණකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 12) පකතියා ලක්ඛණං අඤ්ඤාතං හොති අදිට්ඨං අතුලිතං අතීරිතං අවිභූතං අවිභාවිතං, තස්ස ඤාණාය දස්සනාය තුලනාය තීරණාය විභූතාය විභාවනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති, අයං අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා.

කතමා දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා? (මහානි. 150; චූළනි. පුණ්ණකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 12) පකතියා ලක්ඛණං ඤාතං හොති දිට්ඨං තුලිතං තීරිතං විභූතං විභාවිතං, සො අඤ්ඤෙහි පණ්ඩිතෙහි සද්ධිං සංසන්දනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති, අයං දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා.

කතමා විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා? (මහානි. 150; චූළනි. පුණ්ණකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 12) පකතියා සංසයපක්ඛන්දො හොති විමතිපක්ඛන්දො ද්වෙළ්හකජාතො ‘‘එවං නු ඛො, නනු ඛො, කිං නු ඛො, කථං නු ඛො’’ති? සො විමතිච්ඡෙදනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති, අයං විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා.

කතමා අනුමතිපුච්ඡා? භගවා භික්ඛූනං අනුමතියා පඤ්හං පුච්ඡති – ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වා’’ති? ‘‘අනිච්චං, භන්තෙ’’. ‘‘යං පනානිච්චං, දුක්ඛං වා තං සුඛං වා’’ති? ‘‘දුක්ඛං, භන්තෙ’’. ‘‘යං පනානිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං, කල්ලං ¶ නු තං සමනුපස්සිතුං ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’ති (මහාව. 21), අයං අනුමතිපුච්ඡා.

කතමා කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා? භගවා භික්ඛූනං කථෙතුකම්යතාය පඤ්හං පුච්ඡති – ‘‘චත්තාරොමෙ ¶ , භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානා. කතමෙ චත්තාරො’’ති (සං. නි. 5.390)? අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති. තාසු අයං ථෙරස්ස කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති වෙදිතබ්බා.

ඉදානි සමාතිකුද්දෙසාය කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාය ‘‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්තිආදයො සොළස විස්සජ්ජනුද්දෙසා. තත්ථ ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යාති ‘‘දෙසයන්තස්සා’’ති පාඨසෙසො. ඉමෙ ධම්මා අභිජානිතබ්බාති සත්ථුනො, අඤ්ඤතරස්ස වා ගරුට්ඨානියස්ස සබ්රහ්මචාරිස්ස ධම්මං දෙසයන්තස්ස පුබ්බෙ වුත්තනයෙන සොතාවධානං සුතං සොතාවධානං නාම. තංපජානනා පඤ්ඤා ¶ තස්ස සුතස්ස පජානනා පරියායපරිච්ඡින්දකපඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං නාමාති අත්ථො. තස්ස පජානනා තංපජානනාති සාමිවචනසමාසො. තං පජානනාති විභත්තිවිපල්ලාසවසෙන උපයොගවචනං වා. අභිඤ්ඤෙය්යාති ච සභාවලක්ඛණාවබොධවසෙන සොභනෙනාකාරෙන ජානිතබ්බා. පරිඤ්ඤෙය්යාති සාමඤ්ඤලක්ඛණාවබොධවසෙන කිච්චසමාපනවසෙන ච බ්යාපිත්වා ජානිතබ්බා. භාවෙතබ්බාති වඩ්ඪෙතබ්බා. සච්ඡිකාතබ්බාති පච්චක්ඛං කාතබ්බා. දුවිධා හි සච්ඡිකිරියා පටිලාභසච්ඡිකිරියා ආරම්මණසච්ඡිකිරියා ච. පච්චනීකසමුදාචාරවසෙන පරිහානියසඞ්ඛාතං හානං භජන්තීති හානභාගියා. තදනුධම්මතාය සතියා සණ්ඨානවසෙන ඨානසඞ්ඛාතං ඨිතිං භජන්තීති ඨිතිභාගියා. උපරිවිසෙසාධිගමවසෙන විසෙසං භජන්තීති විසෙසභාගියා. අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අප්පදාලිතපුබ්බං ලොභක්ඛන්ධං දොසක්ඛන්ධං මොහක්ඛන්ධං නිබ්බිජ්ඣති පදාලෙතීති අරියමග්ගො නිබ්බෙධො නාම, නිබ්බිදාසහගතානං සඤ්ඤාමනසිකාරානං සමුදාචාරවසෙන තං නිබ්බෙධං භජන්තීති නිබ්බෙධභාගියා.

සබ්බෙ සඞ්ඛාරාති සබ්බෙ සප්පච්චයා ධම්මා. තෙ හි සඞ්ඛතසඞ්ඛාරා නාම. පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කරීයන්තීති සඞ්ඛාරා, තෙ එව පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කතත්තා සඞ්ඛතාති විසෙසෙත්වා වුත්තා. කම්මනිබ්බත්තා තෙභූමකරූපාරූපධම්මා අභිසඞ්ඛතසඞ්ඛාරාති අට්ඨකථාසු (විසුද්ධි. 2.587; විභ. අට්ඨ. 226 සඞ්ඛාරපදනිද්දෙස) වුත්තා. තෙපි ‘‘අනිච්චා ව ¶ සඞ්ඛාරා’’තිආදීසු (සං. නි. 1.186; 2.143; දී. නි. 2.221, 272) සඞ්ඛතසඞ්ඛාරෙසු සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. ‘‘අවිජ්ජාගතො අයං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො පුඤ්ඤඤ්චෙව සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොතී’’තිආදීසු (සං. නි. 2.51) අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාව ආගතා තෙභූමිකකුසලාකුසලචෙතනා ¶ අභිසඞ්ඛරණකසඞ්ඛාරා නාම. ‘‘යාවතිකා අභිසඞ්ඛාරස්ස ගති, තාවතිකං ගන්ත්වා අක්ඛාහතං මඤ්ඤෙ අට්ඨාසී’’තිආදීසු ආගතං කායිකං චෙතසිකං වීරියං පයොගාභිසඞ්ඛාරො නාම. ‘‘සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපන්නස්ස ඛො, ආවුසො විසාඛ, භික්ඛුනො පඨමං නිරුජ්ඣති වචීසඞ්ඛාරො, තතො කායසඞ්ඛාරො, තතො චිත්තසඞ්ඛාරො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.464) ආගතා විතක්කවිචාරා. වාචං සඞ්ඛරොන්තීති වචීසඞ්ඛාරා. අස්සාසපස්සාසා කායෙන සඞ්ඛරීයන්තීති ¶ කායසඞ්ඛාරා. සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චිත්තෙන සඞ්ඛරීයන්තීති චිත්තසඞ්ඛාරා. ඉධ පන සඞ්ඛතසඞ්ඛාරා අධිප්පෙතා.

අනිච්චාති හුත්වා අභාවට්ඨෙන. දුක්ඛාති පීළනට්ඨෙන. සබ්බෙ ධම්මාති නිබ්බානම්පි අන්තොකත්වා වුත්තා. අනත්තාති අවසවත්තනට්ඨෙන. ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චන්තිආදීසු ‘‘දුක්ඛසමුදයො දුක්ඛනිරොධො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘දුක්ඛසමුදයං දුක්ඛනිරොධ’’න්ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතො. යස්මා පන බුද්ධාදයො අරියා පටිවිජ්ඣන්ති, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්ති. යථාහ ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, අරියසච්චානි…පෙ… ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරි අරියසච්චානි. අරියා ඉමානි පටිවිජ්ඣන්ති, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තී’’ති. අරියස්ස සච්චානීතිපි අරියසච්චානි. යථාහ ‘‘සදෙවකෙ ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය තථාගතො අරියො, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තී’’ති (සං. නි. 5.1098). එතෙසං අභිසම්බුද්ධත්තා අරියභාවසිද්ධිතොපි අරියසච්චානි. යථාහ ‘‘ඉමෙසං ඛො, භික්ඛවෙ, චතුන්නං අරියසච්චානං යථාභූතං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො අරියොති වුච්චතී’’ති (සං. නි. 5.1093). අරියානි සච්චානීතිපි අරියසච්චානි. අරියානීති අවිතථානි, අවිසංවාදකානීති අත්ථො. යථාහ ‘‘ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරි අරියසච්චානි තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තී’’ති (සං. නි. 5.1097). සච්චානීති කො සච්චට්ඨොති චෙ? යො පඤ්ඤාචක්ඛුනා උපපරික්ඛමානානං ¶ මායාව විපරීතො, මරීචීව විසංවාදකො, තිත්ථියානං පරිකප්පිතඅත්තාව අනුපලබ්භසභාවො ච න හොති, අථ ඛො බාධනපභවසන්තිනිය්යානප්පකාරෙන තච්ඡාවිපරීතභූතභාවෙන අරියඤාණස්ස ගොචරො හොතියෙව. එස අග්ගිලක්ඛණං විය ලොකපකති විය ච තච්ඡාවිපරීතභූතභාවො සච්චට්ඨොති වෙදිතබ්බො. යථාහ ‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති, භික්ඛවෙ, තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙත’’න්ති (සං. නි. 5.1090) විත්ථාරො. අපිච –

නාබාධකං යතො දුක්ඛං, දුක්ඛා අඤ්ඤං න බාධකං;

බාධකත්තනියාමෙන, තතො සච්චමිදං මතං.

තං ¶ විනා නාඤ්ඤතො දුක්ඛං, න හොති න ච තං තතො;

දුක්ඛහෙතු නියාමෙන, ඉති සච්චං විසත්තිකා.

නාඤ්ඤා ¶ නිබ්බානතො සන්ති, සන්තං න ච න තං යතො;

සන්තභාවනියාමෙන, තතො සච්චමිදං මතං.

මග්ගා අඤ්ඤං න නිය්යානං, අනිය්යානො න චාපි සො;

තච්ඡනිය්යානභාවෙන, ඉති සො සච්චසම්මතො.

ඉති තච්ඡාවිපල්ලාස-භූතභාවං චතූස්වපි;

දුක්ඛාදීස්වවිසෙසෙන, සච්චට්ඨං ආහු පණ්ඩිතාති.

සො පනායං සච්චසද්දො අනෙකෙසු අත්ථෙසු දිස්සති. සෙය්යථිදං – ‘‘සච්චං භණෙ න කුජ්ඣෙය්යා’’තිආදීසු (ධ. ප. 224) වාචාසච්චෙ. ‘‘සච්චෙ ඨිතා සමණබ්රාහ්මණා චා’’තිආදීසු (ජා. 2.21.433) විරතිසච්චෙ. ‘‘කස්මා නු සච්චානි වදන්ති නානා, පවාදියාසෙ කුසලාවදානා’’තිආදීසු (සු. නි. 891) දිට්ඨිසච්චෙ. ‘‘එකඤ්හි ¶ සච්චං න දුතීයමත්ථි, යස්මිං පජා නො විවදෙ පජාන’’න්තිආදීසු (සු. නි. 890; මහානි. 119) පරමත්ථසච්චෙ නිබ්බානෙ චෙව මග්ගෙ ච. ‘‘චතුන්නං සච්චානං කති කුසලා කති අකුසලා’’තිආදීසු (විභ. 216) අරියසච්චෙ. ස්වායමිධාපි අරියසච්චෙ පවත්තතීති.

නිද්දෙසවාරසඞ්ගහිතස්ස විස්සජ්ජනුද්දෙසස්ස

2. ඉදානි ¶ විස්සජ්ජනුද්දෙසසඞ්ගහිතෙ ධම්මෙ පභෙදතො දස්සෙතුං කථං ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යාතිආදි නිද්දෙසවාරො ආරද්ධො. තත්ථ අභිඤ්ඤෙය්යනිද්දෙසාදීසු පඤ්චසු ආදිතො එකකාදිවසෙන දස දස විස්සජ්ජනානි දසුත්තරපරියායෙන සංසන්දෙත්වා උද්දිට්ඨානි. තෙසු අභිඤ්ඤෙය්යනිද්දෙසෙ ¶ තාව සබ්බෙ සත්තාති කාමභවාදීසු සඤ්ඤාභවාදීසු එකවොකාරභවාදීසු ච සබ්බභවෙසු සබ්බෙ සත්තා. ආහාරට්ඨිතිකාති ආහාරතො ඨිති එතෙසන්ති ආහාරට්ඨිතිකා. ඨිතීති චෙත්ථ සකක්ඛණෙ අත්ථිතා අධිප්පෙතා. ඉති සබ්බසත්තානං ඨිතිහෙතු ආහාරො නා ¶ එකො ධම්මො අධිකෙන ඤාණෙන ජානිතබ්බො. පච්චයෙ හි අභිඤ්ඤාතෙ පච්චයුප්පන්නාපි අභිඤ්ඤාතා හොන්ති උභින්නම්පි අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛත්තා. එතෙන ඤාතපරිඤ්ඤා වුත්තා හොති. නනු ච එවං සන්තෙ යං වුත්තං ‘‘අසඤ්ඤසත්තා දෙවා අහෙතුකා අනාහාරා අඵස්සකා’’තිආදි (විභ. 1017), තං විරුජ්ඣතීති. තඤ්ච න විරුජ්ඣති. තෙසඤ්හි ඣානං ආහාරොති. එවං සන්තෙපි ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරා භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා, සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහාය. කතමෙ චත්තාරො? කබළීකාරො ආහාරො ඔළාරිකො වා සුඛුමො වා, ඵස්සො දුතියො, මනොසඤ්චෙතනා තතියා, විඤ්ඤාණං චතුත්ථ’’න්ති (සං. නි. 2.11) ඉදං විරුජ්ඣතීති. ඉදම්පි න විරුජ්ඣති. එතස්මිඤ්හි සුත්තෙ නිප්පරියායෙන ආහාරලක්ඛණාව ධම්මා ආහාරාති වුත්තා. ඉධ පන පරියායෙන පච්චයො ආහාරොති වුත්තො. සබ්බසඞ්ඛතධම්මානඤ්හි පච්චයො ලද්ධුං වට්ටති, සො ච යං යං ඵලං ජනෙති, තං තං ආහරති නාම. තස්මා ආහාරොති වුච්චති. තෙනෙවාහ –

‘‘අවිජ්ජම්පාහං, භික්ඛවෙ, සාහාරං වදාමි, නො අනාහාරං. කො ච, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාය ආහාරො? ‘පඤ්ච නීවරණා’තිස්ස වචනීයං. පඤ්ච නීවරණෙපාහං, භික්ඛවෙ, සාහාරෙ වදාමි, නො අනාහාරෙ. කො ච, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නං නීවරණානං ආහාරො. ‘අයොනිසො මනසිකාරො’තිස්ස ¶ වචනීය’’න්තිආදි (අ. නි. 10.61). අයං ඉධ අධිප්පෙතො.

එතස්මිඤ්හි පච්චයාහාරෙ ගහිතෙ පරියායාහාරොපි නිප්පරියායාහාරොපි සබ්බො ගහිතොව හොති.

තත්ථ අසඤ්ඤභවෙ පච්චයාහාරො ලබ්භති. අනුප්පන්නෙ හි බුද්ධෙ තිත්ථායතනෙ පබ්බජිත්වා වායොකසිණෙ පරිකම්මං කත්වා චතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තතො වුට්ඨාය ‘‘ධී චිත්තං, ධී චිත්තං, චිත්තස්ස නාම අභාවොයෙව සාධු. චිත්තඤ්හි නිස්සාය වධබන්ධනාදිපච්චයං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, චිත්තෙ අසති නත්ථෙත’’න්ති ඛන්තිං රුචිං උප්පාදෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානා කාලංකත්වා අසඤ්ඤභවෙ නිබ්බත්තන්ති. යො යස්ස ඉරියාපථො මනුස්සලොකෙ පණිහිතො අහොසි, සො තෙන ඉරියාපථෙන නිබ්බත්තිත්වා පඤ්ච කප්පසතානි තිට්ඨති. එත්තකං අද්ධානං නිපන්නො විය නිසින්නො විය ඨිතො විය හොති. එවරූපානඤ්ච සත්තානං පච්චයාහාරො ලබ්භති. තෙ හි යං ඣානං භාවෙත්වා නිබ්බත්තා ¶ , තදෙ ¶ නෙසං පච්චයො හොති. යථා ජියාවෙගෙන ඛිත්තසරො යාව ජියාවෙගො අත්ථි, තාව ගච්ඡති, එවං යාව ඣානපච්චයො අත්ථි, තාව තිට්ඨන්ති. තස්මිං නිට්ඨිතෙ ඛීණවෙගො සරො විය පතන්ති.

යෙ පන තෙ නෙරයිකා ‘‘නෙවුට්ඨානඵලූපජීවිනො න පුඤ්ඤඵලූපජීවිනො’’ති වුත්තා, තෙසං කො ආහාරොති? තෙසං කම්මමෙව ආහාරොති. කිං පඤ්ච ආහාරා අත්ථීති? ‘‘පඤ්ච, න පඤ්චා’’ති ඉදං න වත්තබ්බං. නනු ‘‘පච්චයො ආහාරො’’ති වුත්තො, තස්මා යෙන කම්මෙන තෙ නිරයෙ නිබ්බත්තා, තදෙව තෙසං ඨිතිපච්චයත්තා ආහාරො. යං සන්ධාය ඉදං වුත්තං ‘‘න තාව කාලං කරොති, යාව න තං පාපකම්මං බ්යන්තී හොතී’’ති (අ. නි. 3.36; ම. නි. 3.250). තස්මා ආහාරට්ඨිතිකාති පච්චයට්ඨිතිකාති අත්ථො. කබළීකාරං ආහාරං ආරබ්භාති චෙත්ථ විවාදො න කාතබ්බො. මුඛෙ උප්පන්නඛෙළොපි හි තෙසං ආහාරකිච්චං සාධෙති. ඛෙළො හි නිරයෙ දුක්ඛවෙදනීයො හුත්වා පච්චයො හොති, සග්ගෙ සුඛවෙදනීයො. ඉති කාමභවෙ නිප්පරියායෙන චත්තාරො ආහාරා, රූපාරූපභවෙසු ඨපෙත්වා අසඤ්ඤභවං සෙසානං තයො ¶ , අසඤ්ඤානඤ්චෙව අවසෙසානඤ්ච පච්චයාහාරොති ඉමිනා ආහාරෙන සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා.

සබ්බෙ සත්තාති ච පුග්ගලාධිට්ඨානා ධම්මදෙසනා, සබ්බෙ සඞ්ඛාරාති අධිප්පායො. භගවතොපි හි ධම්මපුග්ගලානං වසෙන චතුබ්බිධා දෙසනා – ධම්මාධිට්ඨානා ධම්මදෙසනා, ධම්මාධිට්ඨානා පුග්ගලදෙසනා, පුග්ගලාධිට්ඨානා පුග්ගලදෙසනා, පුග්ගලාධිට්ඨානා ධම්මදෙසනාති. ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං භාවිතං කම්මනියං හොති, යථයිදං චිත්තං. චිත්තං, භික්ඛවෙ, භාවිතං කම්මනියං හොතී’’ති (අ. නි. 1.22) එවරූපී ධම්මාධිට්ඨානා ධම්මදෙසනා. ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො යං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො කඤ්චි සඞ්ඛාරං නිච්චතො උපගච්ඡෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති (අ. නි. 1.268) එවරූපී ධම්මාධිට්ඨානා පුග්ගලදෙසනා. ‘‘එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති බහුජනහිතාය බහුජනසුඛාය ලොකානුකම්පාය අත්ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්සාන’’න්ති (අ. නි. 1.170, 309), එවරූපී පුග්ගලාධිට්ඨානා පුග්ගලදෙසනා. ‘‘එකපුග්ගලස්ස භික්ඛවෙ, පාතුභාවා මහතො චක්ඛුස්ස පාතුභාවො හොතී’’ති (අ. නි. 1.175-186) එවරූපී පුග්ගලාධිට්ඨානා ධම්මදෙසනා. තාසු ඉධ පුග්ගලාධිට්ඨානා ධම්මදෙසනා ¶ . උපරි යාව දසකා ධම්මානංයෙව ගහිතත්තා සත්තග්ගහණෙන ධම්මග්ගහණං කතන්ති වෙදිතබ්බං, විසෙසෙන වා සත්තසන්තානපරියාපන්නධම්මානංයෙව අධිකෙන ඤාණෙන සභාවතො උපපරික්ඛිතබ්බත්තා සත්තග්ගහණං කතන්ති වෙදිතබ්බං, සඞ්ඛාරෙ උපාදාය සත්තොති පඤ්ඤත්තිමත්තසම්භවතො වා ඵලොපචාරෙන සඞ්ඛාරා ‘‘සත්තා’’ති ¶ වුත්තාති වෙදිතබ්බං. න හි කොචි සත්තො පච්චයට්ඨිතිකො අත්ථි අඤ්ඤත්ර සඞ්ඛාරෙහි, වොහාරවසෙන පන එවං වුච්චති. එවමෙතෙන ඤාතපරිඤ්ඤා වුත්තා හොති.

ද්වෙ ධාතුයොති සඞ්ඛතා ච ධාතු අසඞ්ඛතා ච ධාතු. තත්ථ අනෙකෙහි පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කතා පඤ්චක්ඛන්ධා සඞ්ඛතා ධාතු, කෙහිචි පච්චයෙහි අකතං නිබ්බානං අසඞ්ඛතා ධාතු.

තිස්සො ධාතුයොති කාමධාතු රූපධාතු අරූපධාතු (විභ. 181-182). තත්ථ කතමා කාමධාතු? හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තී දෙවෙ අන්තොකරිත්වා ¶ යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා ඛන්ධා ධාතූ ආයතනා රූපා වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං. අයං වුච්චති කාමධාතු (විභ. 182; ධ. ස. 1287). තත්ථ කතමා රූපධාතු? හෙට්ඨතො බ්රහ්මලොකං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො අකනිට්ඨෙ දෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා. අයං වුච්චති රූපධාතු. තත්ථ කතමා අරූපධාතු? හෙට්ඨතො ආකාසානඤ්චායතනූපගෙ දෙවෙ පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනූපගෙ දෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා. අයං වුච්චති අරූපධාතු. අට්ඨකථායං පන ‘‘කාමධාතූති කාමභවො පඤ්චක්ඛන්ධා ලබ්භන්ති, රූපධාතූති රූපභවො පඤ්චක්ඛන්ධා ලබ්භන්ති. අරූපධාතූති අරූපභවො චත්තාරො ඛන්ධා ලබ්භන්තී’’ති වුත්තං. අයං දසුත්තරපරියායෙන යොජනා.

සඞ්ගීතිපරියායෙන පන ‘‘තිස්සො කුසලධාතුයො – නෙක්ඛම්මධාතු අබ්යාපාදධාතු අවිහිංසාධාතු. අපරාපි තිස්සො ධාතුයො – රූපධාතු අරූපධාතු නිරොධධාතු. අපරාපි තිස්සො ධාතුයො – හීනා ධාතු මජ්ඣිමා ධාතු ¶ පණීතා ධාතූ’’ති (දී. නි. 1.3.305) වුත්තා ධාතුයොපි එත්ථ යුජ්ජන්ති (විභ. 181-182). නෙක්ඛම්මපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො…පෙ… සම්මාසඞ්කප්පො. අයං වුච්චති නෙක්ඛම්මධාතු. සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා නෙක්ඛම්මධාතු. අබ්යාපාදපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො…පෙ… සම්මාසඞ්කප්පො අබ්යාපාදධාතු. යා සත්තෙසු මෙත්ති මෙත්තායනා මෙත්තායිතත්තං මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. අයං වුච්චති අබ්යාපාදධාතු. අවිහිංසාපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො…පෙ… සම්මාසඞ්කප්පො අවිහිංසාධාතු. යා සත්තෙසු කරුණා කරුණායනා කරුණායිතත්තං කරුණාචෙතොවිමුත්ති. අයං වුච්චති අවිහිංසාධාතු (විභ. 182). රූපාරූපධාතුයො වුත්තායෙව. නිරොධධාතු නිබ්බානං. හීනා ධාතු ද්වාදසාකුසලචිත්තුප්පාදා, මජ්ඣිමා ¶ ධාතු අවසෙසා තෙභූමකධම්මා. පණීතා ධාතු නව ලොකුත්තරධම්මා. සබ්බාපි ච නිජ්ජීවට්ඨෙන ධාතු.

චත්තාරි අරියසච්චානීති දුක්ඛං අරියසච්චං, දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං, දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං, දුක්ඛනිරොධගාමිනී ¶ පටිපදා අරියසච්චං. ඉමෙසං වණ්ණනා සච්චවිස්සජ්ජනෙසුයෙව භවිස්සති.

පඤ්ච විමුත්තායතනානීති අත්තනො හිතත්ථාය පරෙහි පවත්තිතධම්මදෙසනාසවනං, පරෙසං හිතත්ථාය අත්තනො යථාසුතධම්මදෙසනා, යථාසුතස්ස ධම්මස්ස සජ්ඣායකරණං, යථාසුතස්ස ධම්මස්ස චෙතසා අනුවිතක්කනං, කසිණාසුභාදීසු අනුකූලං ආරම්මණන්ති, ඉමානි පඤ්ච විමුච්චනකාරණානි. යථාහ –

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො සත්ථා ධම්මං දෙසෙති අඤ්ඤතරො වා ගරුට්ඨානියො සබ්රහ්මචාරී, යථා යථා ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො සත්ථා ධම්මං දෙසෙති අඤ්ඤතරො වා ගරුට්ඨානියො සබ්රහ්මචාරී, තථා තථා සො තස්මිං ධම්මෙ අත්ථපටිසංවෙදී ච හොති ධම්මපටිසංවෙදී ච, තස්ස අත්ථපටිසංවෙදිනො ධම්මපටිසංවෙදිනො පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති, ඉදං පඨමං විමුත්තායතනං.

‘‘පුන ¶ චපරං, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො න හෙව ඛො සත්ථා ධම්මං දෙසෙති අඤ්ඤතරො වා ගරුට්ඨානියො සබ්රහ්මචාරී, අපි ච ඛො යථාසුතං යථාපරියත්තං ධම්මං විත්ථාරෙන පරෙසං දෙසෙති. යථා යථා ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො…පෙ… සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. ඉදං දුතියං විමුත්තායතනං.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො නහෙව ඛො සත්ථා ධම්මං දෙසෙති අඤ්ඤතරො වා ගරුට්ඨානියො සබ්රහ්මචාරී, නාපි යථාසුතං යථාපරියත්තං ධම්මං විත්ථාරෙන පරෙසං දෙසෙති, අපි ච ඛො යථාසුතං යථාපරියත්තං ධම්මං විත්ථාරෙන සජ්ඣායං කරොති. යථා යථා ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො…පෙ… සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. ඉදං තතියං විමුත්තායතනං.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො නහෙව ඛො සත්ථා ධම්මං දෙසෙති අඤ්ඤතරො වා ගරුට්ඨානියො ¶ සබ්රහ්මචාරී, නාපි යථාසුතං යථාපරියත්තං ධම්මං විත්ථාරෙන පරෙසං දෙසෙති, නාපි යථාසුතං යථාපරියත්තං ධම්මං විත්ථාරෙන සජ්ඣායං කරොති, අපි ච ඛො යථාසුතං යථාපරියත්තං ධම්මං චෙතසා අනුවිතක්කෙති අනුවිචාරෙති මනසානුපෙක්ඛති. යථා යථා ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො…පෙ… සුඛිනො චිත්තං ¶ සමාධියති. ඉදං චතුත්ථං විමුත්තායතනං.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො නහෙව ඛො සත්ථා ධම්මං දෙසෙති අඤ්ඤතරො වා ගරුට්ඨානියො සබ්රහ්මචාරී, නාපි යථාසුතං යථාපරියත්තං ධම්මං විත්ථාරෙන පරෙසං දෙසෙති, නාපි යථාසුතං යථාපරියත්තං ධම්මං විත්ථාරෙන සජ්ඣායං කරොති, නාපි යථාසුතං යථාපරියත්තං ධම්මං චෙතසා අනුවිතක්කෙති අනුවිචාරෙති මනසානුපෙක්ඛති, අපි ච ඛ්වස්ස අඤ්ඤතරං සමාධිනිමිත්තං සුග්ගහිතං හොති සුමනසිකතං සූපධාරිතං සුප්පටිවිද්ධං පඤ්ඤාය, යථා යථා ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අඤ්ඤතරං සමාධිනිමිත්තං සුග්ගහිතං හොති සුමනසිකතං සූපධාරිතං සුප්පටිවිද්ධං පඤ්ඤාය තථා තථා සො තස්මිං ධම්මෙ අත්ථපටිසංවෙදී ච හොති ධම්මපටිසංවෙදී ච. තස්ස අත්ථපටිසංවෙදිනො ධම්මපටිසංවෙදිනො පාමොජ්ජං ජායති ¶ , පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. ඉදං පඤ්චමං විමුත්තායතන’’න්ති (අ. නි. 5.26; දී. නි. 3.322).

ඡ අනුත්තරියානීති එත්ථ නත්ථි එතෙසං උත්තරන්ති අනුත්තරානි, අනුත්තරානි එව අනුත්තරියානි, ජෙට්ඨකානීති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘ඡයිමානි (අ. නි. 6.8, 30), භික්ඛවෙ, අනුත්තරියානි. කතමානි ඡ? දස්සනානුත්තරියං, සවනානුත්තරියං, ලාභානුත්තරියං, සික්ඛානුත්තරියං, පාරිචරියානුත්තරියං, අනුස්සතානුත්තරියන්ති.

‘‘කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, දස්සනානුත්තරියං? ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො හත්ථිරතනම්පි දස්සනාය ගච්ඡති, අස්සරතනම්පි දස්සනාය ගච්ඡති, මණිරතනම්පි දස්සනාය ගච්ඡති, උච්චාවචං වා පන දස්සනාය ගච්ඡති, සමණං වා බ්රාහ්මණං වා මිච්ඡාදිට්ඨිකං මිච්ඡාපටිපන්නං දස්සනාය ගච්ඡති. අත්ථෙතං, භික්ඛවෙ, දස්සනං, නෙතං නත්ථීති වදාමි. තඤ්ච ඛො එතං, භික්ඛවෙ, දස්සනං හීනං ගම්මං පොථුජ්ජනිකං අනරියං අනත්ථසංහිතං න නිබ්බිදාය ¶ න විරාගාය න නිරොධාය න උපසමාය න අභිඤ්ඤාය න සම්බොධාය න නිබ්බානාය සංවත්තති. යො ච ඛො, භික්ඛවෙ, තථාගතං වා තථාගතසාවකං වා දස්සනාය ගච්ඡති නිවිට්ඨසද්ධො නිවිට්ඨපෙමො එකන්තගතො අභිප්පසන්නො. එතදානුත්තරියං, භික්ඛවෙ, දස්සනානං සත්තානං විසුද්ධියා සොකපරිදෙවානං ¶ සමතික්කමාය දුක්ඛදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමාය ඤායස්ස අධිගමාය නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය, යදිදං තථාගතං වා තථාගතසාවකං වා දස්සනාය ගච්ඡති නිවිට්ඨසද්ධො නිවිට්ඨපෙමො එකන්තගතො අභිප්පසන්නො. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, දස්සනානුත්තරියං. ඉති දස්සනානුත්තරියං.

‘‘සවනානුත්තරියඤ්ච කථං හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො භෙරිසද්දම්පි සවනාය ගච්ඡති, වීණාසද්දම්පි සවනාය ගච්ඡති, ගීතසද්දම්පි සවනාය ගච්ඡති, උච්චාවචං වා පන සවනාය ගච්ඡති, සමණස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස මිච්ඡාපටිපන්නස්ස ධම්මස්සවනාය ගච්ඡති. අත්ථෙතං, භික්ඛවෙ, සවනං, නෙතං නත්ථීති වදාමි ¶ . තඤ්ච ඛො එතං, භික්ඛවෙ, සවනං හීනං…පෙ… න නිබ්බානාය සංවත්තති. යො ච ඛො, භික්ඛවෙ, තථාගතස්ස වා තථාගතසාවකස්ස වා ධම්මස්සවනාය ගච්ඡති නිවිට්ඨසද්ධො නිවිට්ඨපෙමො එකන්තගතො අභිප්පසන්නො. එතදානුත්තරියං, භික්ඛවෙ, සවනානං සත්තානං විසුද්ධියා…පෙ… නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය, යදිදං තථාගතස්ස වා තථාගතසාවකස්ස වා ධම්මස්සවනාය ගච්ඡති නිවිට්ඨසද්ධො නිවිට්ඨපෙමො එකන්තගතො අභිප්පසන්නො. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, සවනානුත්තරියං. ඉති දස්සනානුත්තරියං, සවනානුත්තරියං.

‘‘ලාභානුත්තරියඤ්ච කථං හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො පුත්තලාභම්පි ලභති, දාරලාභම්පි ලභති, ධනලාභම්පි ලභති, උච්චාවචං වා පන ලාභම්පි ලභති. සමණෙ වා බ්රාහ්මණෙ වා මිච්ඡාදිට්ඨිකෙ මිච්ඡාපටිපන්නෙ සද්ධං පටිලභති. අත්ථෙසො, භික්ඛවෙ, ලාභො, නෙසො නත්ථීති වදාමි. සො ච ඛො එසො, භික්ඛවෙ, ලාභො හීනො…පෙ… න නිබ්බානාය සංවත්තති. යො ච ඛො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙ වා තථාගතසාවකෙ වා සද්ධං පටිලභති නිවිට්ඨසද්ධො නිවිට්ඨපෙමො එකන්තගතො අභිප්පසන්නො. එතදානුත්තරියං, භික්ඛවෙ, ලාභානං සත්තානං විසුද්ධියා…පෙ… නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය, යදිදං තථාගතෙ වා තථාගතසාවකෙ වා සද්ධං පටිලභති නිවිට්ඨසද්ධො නිවිට්ඨපෙමො එකන්තගතො අභිප්පසන්නො. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ලාභානුත්තරියං ¶ . ඉති දස්සනානුත්තරියං, සවනානුත්තරියං, ලාභානුත්තරියං.

‘‘සික්ඛානුත්තරියඤ්ච ¶ කථං හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො හත්ථිස්මිම්පි සික්ඛති, අස්සස්මිම්පි සික්ඛති, රථස්මිම්පි සික්ඛති, ධනුස්මිම්පි සික්ඛති, ථරුස්මිම්පි සික්ඛති, උච්චාවචං වා පන සික්ඛති, සමණස්ස වා බ්රාහ්මණස්ස වා මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස මිච්ඡාපටිපන්නස්ස සික්ඛති. අත්ථෙසා, භික්ඛවෙ, සික්ඛා, නෙසා නත්ථීති වදාමි. සා ච ඛො එසා, භික්ඛවෙ, සික්ඛා හීනා…පෙ… න නිබ්බානාය සංවත්තති. යො ච ඛො, භික්ඛවෙ, තථාගතප්පවෙදිතෙ ධම්මවිනයෙ අධිසීලම්පි සික්ඛති, අධිචිත්තම්පි සික්ඛති, අධිපඤ්ඤම්පි සික්ඛති නිවිට්ඨසද්ධො නිවිට්ඨපෙමො එකන්තගතො අභිප්පසන්නො. එතදානුත්තරියං, භික්ඛවෙ ¶ , සික්ඛානං සත්තානං විසුද්ධියා…පෙ… නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය, යදිදං තථාගතප්පවෙදිතෙ ධම්මවිනයෙ අධිසීලම්පි සික්ඛති, අධිචිත්තම්පි සික්ඛති, අධිපඤ්ඤම්පි සික්ඛති නිවිට්ඨසද්ධො නිවිට්ඨපෙමො එකන්තගතො අභිප්පසන්නො. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, සික්ඛානුත්තරියං. ඉති දස්සනානුත්තරියං, සවනානුත්තරියං, ලාභානුත්තරියං, සික්ඛානුත්තරියං.

‘‘පාරිචරියානුත්තරියඤ්ච කථං හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො ඛත්තියම්පි පරිචරති, බ්රාහ්මණම්පි පරිචරති, ගහපතිම්පි පරිචරති, උච්චාවචං වා පන පරිචරති, සමණං වා බ්රාහ්මණං වා මිච්ඡාදිට්ඨිකං මිච්ඡාපටිපන්නං පරිචරති. අත්ථෙසා, භික්ඛවෙ, පාරිචරියා, නෙසා නත්ථීති වදාමි. සා ච ඛො එසා, භික්ඛවෙ, පාරිචරියා හීනා…පෙ… න නිබ්බානාය සංවත්තති. යො ච ඛො, භික්ඛවෙ, තථාගතං වා තථාගතසාවකං වා පරිචරති නිවිට්ඨසද්ධො නිවිට්ඨපෙමො එකන්තගතො අභිප්පසන්නො. එතදානුත්තරියං, භික්ඛවෙ, පාරිචරියානං සත්තානං විසුද්ධියා…පෙ… නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය, යදිදං තථාගතං වා තථාගතසාවකං වා පරිචරති නිවිට්ඨසද්ධො නිවිට්ඨපෙමො එකන්තගතො අභිප්පසන්නො. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, පාරිචරියානුත්තරියං. ඉති දස්සනානුත්තරියං, සවනානුත්තරියං, ලාභානුත්තරියං, සික්ඛානුත්තරියං, පාරිචරියානුත්තරියං.

‘‘අනුස්සතානුත්තරියඤ්ච ¶ කථං හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො පුත්තලාභම්පි අනුස්සරති, දාරලාභම්පි අනුස්සරති, ධනලාභම්පි අනුස්සරති, උච්චාවචං වා පන අනුස්සරති, සමණං වා බ්රාහ්මණං වා මිච්ඡාදිට්ඨිකං මිච්ඡාපටිපන්නං අනුස්සරති. අත්ථෙසා, භික්ඛවෙ, අනුස්සති, නෙසා නත්ථීති වදාමි. සා ච ඛො එසා, භික්ඛවෙ, අනුස්සති හීනා…පෙ… න නිබ්බානාය සංවත්තති. යො ච ඛො, භික්ඛවෙ, තථාගතං වා ¶ තථාගතසාවකං වා අනුස්සරති නිවිට්ඨසද්ධො නිවිට්ඨපෙමො එකන්තගතො අභිප්පසන්නො. එතදානුත්තරියං, භික්ඛවෙ, අනුස්සතීනං සත්තානං විසුද්ධියා…පෙ… නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය, යදිදං තථාගතං වා තථාගතසාවකං වා අනුස්සරති නිවිට්ඨසද්ධො නිවිට්ඨපෙමො එකන්තගතො අභිප්පසන්නො. ඉදං ¶ වුච්චති, භික්ඛවෙ, අනුස්සතානුත්තරියං. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, ඡ අනුත්තරියානී’’ති (අ. නි. 6.30).

සත්ත නිද්දසවත්ථූනීති එත්ථ නත්ථි එතස්ස දසාති නිද්දසො. නිද්දසස්ස නිද්දසභාවස්ස වත්ථූනි කාරණානි නිද්දසවත්ථූනි. ඛීණාසවො හි දසවස්සකාලෙ පරිනිබ්බුතො පුන පටිසන්ධියා අභාවා පුන දසවස්සො න හොතීති නිද්දසොති වුච්චති. න කෙවලඤ්ච දසවස්සොව න හොති, නවවස්සොපි…පෙ… එකමුහුත්තිකොපි න හොතියෙව. න කෙවලඤ්ච දසවස්සකාලෙ පරිනිබ්බුතො, සත්තවස්සිකකාලෙ පරිනිබ්බුතොපි නිස්සත්තො නිද්දසො නිමුහුත්තො හොතියෙව. තිත්ථියසමයෙ උප්පන්නවොහාරං පන සාසනෙ ඛීණාසවස්ස ආරොපෙත්වා තත්ථ තාදිසස්ස අභාවං, ඉධ ච සබ්භාවං දස්සෙන්තො භගවා තාදිසසභාවස්ස කාරණානි ‘‘සත්ත නිද්දසවත්ථූනී’’ති ආහ. යථාහ –

‘‘සත්තිමානි, භික්ඛවෙ, නිද්දසවත්ථූනි. කතමානි සත්ත? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සික්ඛාසමාදානෙ තිබ්බච්ඡන්දො හොති, ආයතිඤ්ච සික්ඛාසමාදානෙ අවිගතපෙමො. ධම්මනිසන්තියා තිබ්බච්ඡන්දො හොති, ආයතිඤ්ච ධම්මනිසන්තියා අවිගතපෙමො. ඉච්ඡාවිනයෙ තිබ්බච්ඡන්දො හොති, ආයතිඤ්ච ඉච්ඡාවිනයෙ අවිගතපෙමො. පටිසල්ලානෙ තිබ්බච්ඡන්දො හොති, ආයතිඤ්ච පටිසල්ලානෙ අවිගතපෙමො. වීරියාරම්භෙ තිබ්බච්ඡන්දො හොති, ආයතිඤ්ච වීරියාරම්භෙ අවිගතපෙමො ¶ . සතිනෙපක්කෙ තිබ්බච්ඡන්දො හොති, ආයතිඤ්ච සතිනෙපක්කෙ අවිගතපෙමො. දිට්ඨිපටිවෙධෙ තිබ්බච්ඡන්දො හොති, ආයතිඤ්ච දිට්ඨිපටිවෙධෙ අවිගතපෙමො. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, සත්ත නිද්දසවත්ථූනී’’ති (අ. නි. 7.20).

ථෙරොපි තථෙව දෙසනං උද්ධරිත්වා ‘‘සත්ත නිද්දසවත්ථූනී’’ති ආහ.

අට්ඨ අභිභායතනානීති එත්ථ අභිභුය්යමානානි ආයතනානි එතෙසං ඣානානන්ති අභිභායතනානි, ඣානානි. ආයතනානීති අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනසඞ්ඛාතානි කසිණාරම්මණානි. ඤාණුත්තරිකො හි පුග්ගලො විසදඤාණො ¶ ‘‘කිං එත්ථ ආරම්මණෙ සමාපජ්ජිතබ්බං. න මය්හං චිත්තෙකග්ගතාකරණෙ භාරො අත්ථී’’ති, තානි ආරම්මණානි අභිභවිත්වා සමාපජ්ජති, සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවෙත්ථ ¶ අප්පනං නිබ්බත්තෙතීති අත්ථො. එවං උප්පාදිතානි ඣානානි ‘‘අභිභායතනානී’’ති වුච්චන්ති.

‘‘කතමානි (අ. නි. 8.65) අට්ඨ? අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි, ‘තානි අභිභුය්ය ජානාමි පස්සාමී’ති එවංසඤ්ඤී හොති. ඉදං පඨමං අභිභායතනං.

‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති අප්පමාණානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි, ‘තානි අභිභුය්ය ජානාමි පස්සාමී’ති එවංසඤ්ඤී හොති. ඉදං දුතියං අභිභායතනං.

‘‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි, ‘තානි අභිභුය්ය ජානාමි පස්සාමී’ති එවංසඤ්ඤී හොති. ඉදං තතියං අභිභායතනං.

‘‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති අප්පමාණානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි, ‘තානි අභිභුය්ය ජානාමි පස්සාමී’ති එවංසඤ්ඤී හොති. ඉදං චතුත්ථං අභිභායතනං.

‘‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති නීලානි නීලවණ්ණානි නීලනිදස්සනානි නීලනිභාසානි. සෙය්යථාපි නාම උමාපුප්ඵං නීලං නීලවණ්ණං නීලනිදස්සනං නීලනිභාසං, සෙය්යථාපි වා පන තං වත්ථං බාරාණසෙය්යකං උභතොභාගවිමට්ඨං නීලං නීලවණ්ණං නීලනිදස්සනං නීලනිභාසං, එවමෙව අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති නීලානි නීලවණ්ණානි නීලනිදස්සනානි නීලනිභාසානි, ‘තානි අභිභුය්ය ජානාමි පස්සාමී’ති එවංසඤ්ඤී හොති. ඉදං පඤ්චමං අභිභායතනං.

‘‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති පීතානි පීතවණ්ණානි පීතනිදස්සනානි පීතනිභාසානි. සෙය්යථාපි නාම කණිකාරපුප්ඵං පීතං පීතවණ්ණං පීතනිදස්සනං ¶ පීතනිභාසං, සෙය්යථාපි වා පන තං වත්ථං බාරාණසෙය්යකං උභතොභාගවිමට්ඨං ¶ පීතං ¶ පීතවණ්ණං පීතනිදස්සනං පීතනිභාසං, එවමෙව අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති පීතානි පීතවණ්ණානි පීතනිදස්සනානි පීතනිභාසානි, ‘තානි අභිභුය්ය ජානාමි පස්සාමී’ති එවංසඤ්ඤී හොති. ඉදං ඡට්ඨං අභිභායතනං.

‘‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති ලොහිතකානි ලොහිතකවණ්ණානි ලොහිතකනිදස්සනානි ලොහිතකනිභාසානි. සෙය්යථාපි නාම බන්ධුජීවකපුප්ඵං ලොහිතකං ලොහිතකවණ්ණං ලොහිතකනිදස්සනං ලොහිතකනිභාසං, සෙය්යථාපි වා පන තං වත්ථං බාරාණසෙය්යකං උභතොභාගවිමට්ඨං ලොහිතකං ලොහිතකවණ්ණං ලොහිතකනිදස්සනං ලොහිතකනිභාසං, එවමෙව අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති ලොහිතකානි ලොහිතකවණ්ණානි ලොහිතකනිදස්සනානි ලොහිතකනිභාසානි, ‘තානි අභිභුය්ය ජානාමි පස්සාමී’ති එවංසඤ්ඤී හොති. ඉදං සත්තමං අභිභායතනං.

‘‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති ඔදාතානි ඔදාතවණ්ණානි ඔදාතනිදස්සනානි ඔදාතනිභාසානි. සෙය්යථාපි නාම ඔසධිතාරකා ඔදාතා ඔදාතවණ්ණා ඔදාතනිදස්සනා ඔදාතනිභාසා, සෙය්යථාපි වා පන තං වත්ථං බාරාණසෙය්යකං උභතොභාගවිමට්ඨං ඔදාතං ඔදාතවණ්ණං ඔදාතනිදස්සනං ඔදාතනිභාසං, එවමෙව අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති ඔදාතානි ඔදාතවණ්ණානි ඔදාතනිදස්සනානි ඔදාතනිභාසානි, ‘තානි අභිභුය්ය ජානාමි පස්සාමී’ති එවංසඤ්ඤී හොති. ඉදං අට්ඨමං අභිභායතනං. ඉමානි අට්ඨ අභිභායතනානි (අ. නි. 8.65; දී. නි. 3.358).

නව අනුපුබ්බවිහාරාති පුබ්බං පුබ්බං අනු අනුපුබ්බං, අනුපුබ්බං විහරිතබ්බතො සමාපජ්ජිතබ්බතො විහාරා අනුපුබ්බවිහාරා, අනුපටිපාටියා සමාපජ්ජිතබ්බවිහාරාති අත්ථො.

‘‘කතමෙ ¶ නව? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. විතක්කවිචාරානං වූපසමා අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවං අවිතක්කං අවිචාරං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. පීතියා ච ¶ විරාගා උපෙක්ඛකො ච විහරති සතො සම්පජානො, සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙති, යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති ‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’ති, තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සානං ¶ අත්ථඞ්ගමා අදුක්ඛමසුඛං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා ‘අනන්තො ආකාසො’ති ආකාසානඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති. සබ්බසො ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’න්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති. සබ්බසො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘නත්ථි කිඤ්චී’ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති. සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති. සබ්බසො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (අ. නි. 9.33; දී. නි. 3.343, 359) වුත්තා නව අනුපුබ්බවිහාරාව.

දස නිජ්ජරවත්ථූනීති මිච්ඡාදිට්ඨාදීනි නිජ්ජරයන්ති නාසයන්තීති නිජ්ජරානි. වත්ථූනීති කාරණානි. නිජ්ජරානි ච තානි වත්ථූනි චාති නිජ්ජරවත්ථූනි. සම්මාදිට්ඨාදීනං එතං අධිවචනං.

‘‘කතමානි (අ. නි. 10.106; දී. නි. 3.360) දස? සම්මාදිට්ඨිකස්ස, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාදිට්ඨි නිජ්ජිණ්ණා හොති. යෙ ච මිච්ඡාදිට්ඨිපච්චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා සම්භවන්ති, තෙ චස්ස නිජ්ජිණ්ණා හොන්ති, සම්මාදිට්ඨිපච්චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති.

‘‘සම්මාසඞ්කප්පස්ස, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාසඞ්කප්පො නිජ්ජිණ්ණො හොති. යෙ ච මිච්ඡාසඞ්කප්පපච්චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා සම්භවන්ති ¶ , තෙ චස්ස නිජ්ජිණ්ණා හොන්ති, සම්මාසඞ්කප්පපච්චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති.

‘‘සම්මාවාචස්ස, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාවාචා නිජ්ජිණ්ණා හොති. යෙ ච මිච්ඡාවාචාපච්චයා ¶ අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා සම්භවන්ති, තෙ චස්ස නිජ්ජිණ්ණා හොන්ති, සම්මාවාචාපච්චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති.

‘‘සම්මාකම්මන්තස්ස, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාකම්මන්තො නිජ්ජිණ්ණො හොති. යෙ ච මිච්ඡාකම්මන්තපච්චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා සම්භවන්ති, තෙ චස්ස නිජ්ජිණ්ණා හොන්ති, සම්මාකම්මන්තපච්චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති.

‘‘සම්මාආජීවස්ස, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාආජීවො නිජ්ජිණ්ණො හොති. යෙ ච මිච්ඡාආජීවපච්චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා සම්භවන්ති, තෙ ¶ චස්ස නිජ්ජිණ්ණා හොන්ති, සම්මාආජීවපච්චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති.

‘‘සම්මාවායාමස්ස, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාවායාමො නිජ්ජිණ්ණො හොති. යෙ ච මිච්ඡාවායාමපච්චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා සම්භවන්ති, තෙ චස්ස නිජ්ජිණ්ණා හොන්ති, සම්මාවායාමපච්චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති.

‘‘සම්මාසතිස්ස, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාසති නිජ්ජිණ්ණා හොති. යෙ ච මිච්ඡාසතිපච්චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා සම්භවන්ති, තෙ චස්ස නිජ්ජිණ්ණා හොන්ති, සම්මාසතිපච්චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති.

‘‘සම්මාසමාධිස්ස, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාසමාධි නිජ්ජිණ්ණො හොති. යෙ ච මිච්ඡාසමාධිපච්චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා සම්භවන්ති, තෙ චස්ස නිජ්ජිණ්ණා හොන්ති, සම්මාසමාධිපච්චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති.

‘‘සම්මාඤාණිස්ස, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාඤාණං නිජ්ජිණ්ණං හොති. යෙ ච මිච්ඡාඤාණපච්චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා සම්භවන්ති, තෙ චස්ස නිජ්ජිණ්ණා හොන්ති, සම්මාඤාණපච්චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති.

‘‘සම්මාවිමුත්තිස්ස ¶ , භික්ඛවෙ, මිච්ඡාවිමුත්ති නිජ්ජිණ්ණා හොති. යෙ ච මිච්ඡාවිමුත්තිපච්චයා ¶ අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා සම්භවන්ති, තෙ චස්ස නිජ්ජිණ්ණා හොන්ති, සම්මාවිමුත්තිපච්චයා ච අනෙකෙ කුසලා ධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්තී’’ති (අ. නි. 10.106; දී. නි. 3.360) වුත්තානි දස නිජ්ජරවත්ථූනි.

3. සබ්බං, භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්යන්තිආදි භගවතා වුත්තං ඉධ ආහරිත්වා දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. කිඤ්ච-ඉති ච-කාරො පදපූරණමත්තෙ නිපාතො. චක්ඛාදීනි තිංස විස්සජ්ජනානි ඡසු ද්වාරෙසු එකෙකස්මිං පඤ්ච පඤ්ච කත්වා ද්වාරාරම්මණපවත්තික්කමෙන නිද්දිට්ඨානි. තත්ථ දුවිධං චක්ඛු – මංසචක්ඛු පඤ්ඤාචක්ඛු ච. තෙසු බුද්ධචක්ඛු සමන්තචක්ඛු ඤාණචක්ඛු දිබ්බචක්ඛු ධම්මචක්ඛූති පඤ්චවිධං පඤ්ඤාචක්ඛු. ‘‘අද්දසං ඛො අහං, භික්ඛවෙ, බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො’’ති (ම. නි. 1.283; 2.339; මහාව. 9) ඉදං බුද්ධචක්ඛු නාම. ‘‘සමන්තචක්ඛු වුච්චති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණ’’න්ති (චූළනි. ධොතකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 32; මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85) ඉදං සමන්තචක්ඛු නාම. ‘‘චක්ඛුං උදපාදි ඤාණං උදපාදී’’ති (සං. නි. 5.1081; මහාව. 15) ඉදං ඤාණචක්ඛු නාම. ‘‘අද්දසං ඛො අහං, භික්ඛවෙ, දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙනා’’ති (ම. නි. 1.285) ඉදං දිබ්බචක්ඛු නාම. ‘‘විරජං වීතමලං ධම්මචක්ඛුං උදපාදී’’ති (ම. නි. 2.395) ඉදං හෙට්ඨිමමග්ගත්තයසඞ්ඛාතං ඤාණං ධම්මචක්ඛු නාම.

මංසචක්ඛුපි සසම්භාරචක්ඛු ¶ , පසාදචක්ඛූති දුවිධං හොති. ය්වායං අක්ඛිකූපකෙ පතිට්ඨිතො හෙට්ඨා අක්ඛිකූපකට්ඨිකෙන උපරි භමුකට්ඨිකෙන උභතො අක්ඛිකූටෙහි බහිද්ධා අක්ඛිපඛුමෙහි පරිච්ඡින්නො අක්ඛිකූපකමජ්ඣා නික්ඛන්තෙන න්හාරුසුත්තකෙන මත්ථලුඞ්ගෙ ආබද්ධො සෙතකණ්හාතිකණ්හමණ්ඩලවිචිත්තො මංසපිණ්ඩො, ඉදං සසම්භාරචක්ඛු නාම. යො පන එත්ථ සිතො එත්ථ පටිබද්ධො චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො, ඉදං පසාදචක්ඛු නාම. ඉදමිධාධිප්පෙතං. තදෙතං තස්ස සසම්භාරචක්ඛුනො සෙතමණ්ඩලපරික්ඛිත්තස්ස කණ්හමණ්ඩලස්ස මජ්ඣෙ අභිමුඛෙ ඨිතානං සරීරසණ්ඨානුප්පත්තිදෙසෙ දිට්ඨිමණ්ඩලෙ සත්තසු පිචුපටලෙසු ආසිත්තතෙලං පිචුපටලානි විය සත්ත අක්ඛිපටලානි බ්යාපෙත්වා පමාණතො මුග්ගවිදලමත්තං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං ¶ සාධයමානං තිට්ඨති. තං චක්ඛතීති චක්ඛු, රූපං අස්සාදෙති විභාවෙති චාති අත්ථො. රූපයන්තීති රූපා, වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානා හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙන්තීති අත්ථො. චක්ඛුතො පවත්තං විඤ්ඤාණං, චක්ඛුස්ස වා විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. ඵුසතීති ඵස්සො. උපසග්ගෙන පදං මණ්ඩෙත්වා සම්ඵස්සොති වුත්තං. චක්ඛුතො පවත්තො සම්ඵස්සො චක්ඛුසම්ඵස්සො. චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයාති ¶ චක්ඛුවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තඵස්සපච්චයා. වෙදයිතන්ති වින්දනං, වෙදනාති අත්ථො. තදෙව සුඛයතීති සුඛං, යස්සුප්පජ්ජති, තං සුඛිතං කරොතීති අත්ථො. සුට්ඨු වා ඛාදති, ඛනති ච කායචිත්තාබාධන්ති සුඛං. දුක්ඛයතීති දුක්ඛං, යස්සුප්පජ්ජති, තං දුක්ඛිතං කරොතීති අත්ථො. න දුක්ඛං න සුඛන්ති අදුක්ඛමසුඛං. ම-කාරො පදසන්ධිවසෙන වුත්තො. සො පන චක්ඛුසම්ඵස්සො අත්තනා සම්පයුත්තාය වෙදනාය සහජාත අඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සය විපාකආහාරසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන අට්ඨධා පච්චයො හොති, සම්පටිච්ඡනසම්පයුත්තාය අනන්තරසමනන්තරඅනන්තරූපනිස්සයනත්ථිවිගතවසෙනපඤ්චධා, සන්තීරණාදිසම්පයුත්තානං උපනිස්සයවසෙනෙව පච්චයො හොති.

සුණාතීති ¶ සොතං. තං සසම්භාරසොතබිලස්ස අන්තො තනුතම්බලොමාචිතෙ අඞ්ගුලිවෙධකසණ්ඨානෙ පදෙසෙ සොතවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානං තිට්ඨති. සප්පන්තීති සද්දා, උදාහරීයන්තීති අත්ථො. ඝායතීති ඝානං. තං සසම්භාරඝානබිලස්ස අන්තො අජපදසණ්ඨානෙ පදෙසෙ ඝානවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානං තිට්ඨති. ගන්ධයන්තීති ගන්ධා, අත්තනො වත්ථුං සූචෙන්තීති අත්ථො. ජීවිතමව්හායතීති ජිව්හා, සායනට්ඨෙන වා ජිව්හා. සා සසම්භාරජිව්හාය අතිඅග්ගමූලපස්සානි වජ්ජෙත්වා උපරිමතලමජ්ඣෙ භින්නඋප්පලදලග්ගසණ්ඨානෙ පදෙසෙ ජිව්හාවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානා තිට්ඨති. රසන්ති තෙ සත්තාති රසා, අස්සාදෙන්තීති අත්ථො. කුච්ඡිතානං සාසවධම්මානං ආයොති කායො. ආයොති උප්පත්තිදෙසො. සො යාවතා ඉමස්මිං කායෙ උපාදිණ්ණප්පවත්ති නාම අත්ථි, තත්ථ යෙභුය්යෙන කායපසාදො කායවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානො තිට්ඨති. ඵුසීයන්තීති ඵොට්ඨබ්බා. මුනාතීති මනො, විජානාතීති අත්ථො. අත්තනො ලක්ඛණං ධාරෙන්තීති ධම්මා ¶ . මනොති සහාවජ්ජනං භවඞ්ගං. ධම්මාති ද්වාදසපභෙදා ධම්මාරම්මණා ධම්මා. මනොවිඤ්ඤාණන්ති ජවනමනොවිඤ්ඤාණං. මනොසම්ඵස්සොති තංසම්පයුත්තො ඵස්සො. සො සම්පයුත්තාය වෙදනාය විපාකපච්චයවජ්ජෙහි සෙසෙහි සත්තහි පච්චයො හොති, අනන්තරාය තෙහෙව, සෙසානං උපනිස්සයවසෙනෙව පච්චයො හොති.

රූපාදීනි පඤ්ච විස්සජ්ජනානි ඛන්ධවසෙන නිද්දිට්ඨානි. සීතාදීහි රුප්පති පීළීයතීති රූපං. වෙදයතීති වෙදනා. සඤ්ජානාතීති සඤ්ඤා. සඞ්ඛරොන්තීති සඞ්ඛාරා. විජානාතීති විඤ්ඤාණං. චක්ඛාදීනි ධම්මවිචාරපරියන්තානි දස ඡක්කවසෙන, සට්ඨි විස්සජ්ජනානි පියරූපසාතරූපවසෙන නිද්දිට්ඨානි. චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිකා වෙදනා තංතංසම්පයුත්තාව. රූපෙසු සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා. සඤ්චෙතයතීති සඤ්චෙතනා, අභිසන්දහතීති අත්ථො. තසතීති තණ්හා, පිපාසතීති ¶ අත්ථො. විතක්කෙතීති විතක්කො, විතක්කනං වා විතක්කො, ඌහනන්ති වුත්තං හොති. ආරම්මණෙ තෙන චිත්තං විචරතීති ¶ විචාරො, විචරණං වා විචාරො, අනුසඤ්චරණන්ති වුත්තං හොති.

4. පථවීධාතාදීනි ඡ විස්සජ්ජනානි සංඛිත්තෙන නාමරූපවවත්ථානවසෙන නිද්දිට්ඨානි. පත්ථටත්තා පථවී. අප්පෙති, ආපීයති, අප්පායතීති වා ආපො. තෙජයතීති තෙජො. වායතීති වායො. න කස්සති න නිකස්සති, කසිතුං ඡින්දිතුං භින්දිතුං වා න සක්කාති ආකාසො. නිස්සත්තට්ඨෙන ධාතු.

පථවීකසිණාදීනි දස විස්සජ්ජනානි කසිණභාවනාවසෙන නිද්දිට්ඨානි. කසිණන්ති සකලඵරණවසෙන කසිණමණ්ඩලම්පි තස්මිං උපට්ඨිතනිමිත්තම්පි තදාරම්මණං ඣානම්පි වුච්චති. ඉධ පන ඣානං අධිප්පෙතං. ආදිම්හි චත්තාරි මහාභූතකසිණාරම්මණානි ඣානානි, තතො පරානි චත්තාරි වණ්ණකසිණාරම්මණානි. ආකාසකසිණන්ති පරිච්ඡෙදාකාසො, තදාරම්මණඤ්ච ඣානං, කසිණුග්ඝාටිමාකාසො, තදාරම්මණඤ්ච ආකාසානඤ්චායතනං. විඤ්ඤාණකසිණන්ති ආකාසානඤ්චායතනවිඤ්ඤාණං, තදාරම්මණඤ්ච විඤ්ඤාණඤ්චායතනං.

කෙසාදීනි ද්වත්තිංස විස්සජ්ජනානි ද්වත්තිංසාකාරකම්මට්ඨානවසෙන නිද්දිට්ඨානි. තෙසු පන කෙසාදීසු පටිකූලතො උපට්ඨිතෙසු කායගතාසතිවසෙන අසුභකම්මට්ඨානං ¶ හොති, වණ්ණතො උපට්ඨිතෙසු කසිණකම්මට්ඨානං හොති, ධාතුතො උපට්ඨිතෙසු චතුධාතුවවත්ථානකම්මට්ඨානං හොති, කෙසාතිආදීනි ච පටිකූලතො වණ්ණතො වා උපට්ඨිතානං තදාරම්මණානි ඣානානි, ධාතුතො උපට්ඨිතස්ස තෙ ච කොට්ඨාසා තදාරම්මණා ච ධාතුභාවනා වෙදිතබ්බා.

කෙසා උභොසු පස්සෙසු කණ්ණචූළිකාහි පුරතො නලාටන්තෙන, පච්ඡතො ච ගලවාටකෙන පරිච්ඡින්නා සීසකටාහවෙඨනචම්මෙ වීහග්ගමත්තං පවිසිත්වා ඨිතා අනෙකසතසහස්සසඞ්ඛා.

ලොමා ඨපෙත්වා කෙසාදීනං පතිට්ඨිතොකාසං හත්ථතලපාදතලානි ච යෙභුය්යෙන සරීරචම්මෙ නවනවුතියා ලොමකූපසහස්සෙසු ලික්ඛාමත්තං පවිසිත්වා ඨිතා.

නඛා අඞ්ගුලීනං අග්ගපිට්ඨෙසු ඨිතා වීසති.

දන්තා ද්වීසු හණුකට්ඨිකෙසු ඨිතා යෙභුය්යෙන ද්වත්තිංස.

තචො ¶ සකලසරීරං පරියොනන්ධිත්වා පාකටකිලොමකස්ස උපරි ඡවියා හෙට්ඨා ඨිතං චම්මං.

මංසං සාධිකානි ¶ තීණි අට්ඨිසතානි අනුලිම්පිත්වා ඨිතානි නවමංසපෙසිසතානි.

න්හාරූ සකලසරීරෙ අට්ඨීනි ආබන්ධිත්වා ඨිතානි නව න්හාරුසතානි.

අට්ඨී සකලසරීරෙ හෙට්ඨා අට්ඨීනං උපරි ඨිතානි සාධිකානි තීණි අට්ඨිසතානි.

අට්ඨිමිඤ්ජා තෙසං තෙසං අට්ඨීනං අබ්භන්තරෙ ඨිතා මිඤ්ජා.

වක්කං ගලවාටකා නික්ඛන්තෙන එකමූලෙන ථොකං ගන්ත්වා ද්විධා භින්නෙන ථූලන්හාරුනා විනිබද්ධා හුත්වා හදයමංසං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතා ද්වෙ මංසපිණ්ඩිකා.

හදයං සරීරබ්භන්තරෙ ද්වින්නං ථනානං මජ්ඣෙ ඨිතං අන්තො චිත්තසන්නිස්සයං අඩ්ඪපසතමත්තලොහිතපුණ්ණං පුන්නාගට්ඨිපතිට්ඨානමත්තාවාටකං හදයමංසං.

යකනං ද්වින්නං ථනානං අබ්භන්තරෙ දක්ඛිණපස්සං නිස්සාය ඨිතං යමකමංසපටලං.

කිලොමකං හදයවක්කානි පටිච්ඡාදෙත්වා ඨිතං පටිච්ඡන්නකිලොමකසඞ්ඛාතඤ්ච සකලසරීරෙ චම්මස්ස හෙට්ඨතො මංසං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතං අප්පටිච්ඡන්නකිලොමකසඞ්ඛාතඤ්චාති දුවිධං පරියොනහනමංසං.

පිහකං හදයස්ස වාමපස්සෙ උදරපටලස්ස මත්ථකපස්සං නිස්සාය ඨිතං උදරජිව්හාමංසං.

පප්ඵාසං සරීරබ්භන්තරෙ ද්වින්නං ථනානං අන්තරෙ හදයයකනානං උපරි ඡාදෙත්වා ඔලම්බන්තං ඨිතං ද්වත්තිංසමංසඛණ්ඩප්පභෙදං පප්ඵාසමංසං.

අන්තං ¶ උපරි ගලවාටකෙ හෙට්ඨා කරීසමග්ගෙ විනිබන්ධත්තා ගලවාටකකරීසමග්ගපරියන්තෙ සරීරබ්භන්තරෙ ඨිතා පුරිසස්ස ද්වත්තිංසහත්ථා ඉත්ථියා අට්ඨවීසතිහත්ථා එකවීසතියා ඨානෙසු ඔභග්ගා අන්තවට්ටි.

අන්තගුණං ¶ අන්තභොගෙ එකතො අගලන්තෙ ආබන්ධිත්වා එකවීසතියා අන්තභොගානං අන්තරා ඨිතං බන්ධනං.

උදරියං දන්තමුසලසඤ්චුණ්ණිතං ජිව්හාහත්ථපරිවත්තිතං ඛෙළලාලාපලිබුද්ධං තංඛණවිගතවණ්ණගන්ධරසාදිසම්පදං තන්තවායඛලිසුවානවමථුසදිසං නිපතිත්වා පිත්තසෙම්හවාතපලිවෙඨිතං ¶ හුත්වා උදරග්ගිසන්තාපවෙගකුථිතං කිමිකුලාකුලං උපරූපරි ඵෙණබුබ්බුළකානි මුඤ්චන්තං පරමකසම්බුකදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡභාවං ආපජ්ජිත්වා ආමාසයසඞ්ඛාතෙ උපරිනාභිඅන්තපටලෙ ඨිතං නානප්පකාරකං අසිතපීතඛායිතසායිතං.

කරීසං පක්කාසයසඞ්ඛාතෙ හෙට්ඨා නාභිපිට්ඨිකණ්ටකමූලානං අන්තරෙ උබ්බෙධෙන අට්ඨඞ්ගුලමත්තෙ අන්තාවසානෙ ඨිතං වච්චං.

පිත්තං හදයමංසපප්ඵාසානං අන්තරෙ යකනමංසං නිස්සාය ඨිතං මහාකොසාතකීකොසකසදිසෙ පිත්තකොසකෙ ඨිතං බද්ධපිත්තසඞ්ඛාතඤ්ච, කෙසලොමනඛදන්තානං මංසවිනිමුත්තට්ඨානඤ්චෙව ථද්ධසුක්ඛචම්මඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසං සරීරං බ්යාපෙත්වා ඨිතං අබද්ධපිත්තසඞ්ඛාතඤ්චාති දුවිධං පිත්තං.

සෙම්හං උදරපටලෙ ඨිතං එකපත්ථපූරප්පමාණං සෙම්හං.

පුබ්බො ඛාණුකණ්ටකපහරණග්ගිජාලාදීහි අභිහතෙ වා සරීරප්පදෙසෙ අබ්භන්තරධාතුක්ඛොභවසෙන වා උප්පන්නෙසු ගණ්ඩපීළකාදීසු පරිපක්කලොහිතපරිණාමො. ලොහිතං යකනස්ස හෙට්ඨාභාගං පූරෙත්වා හදයවක්කපප්ඵාසානං උපරි ථොකං ථොකං පග්ඝරන්තං වක්කහදයයකනපප්ඵාසෙ තෙමයමානං ඨිතං එකපත්ථපූරමත්තං සන්නිචිතලොහිතසඞ්ඛාතඤ්ච, කෙසලොමනඛදන්තානං මංසවිනිමුත්තට්ඨානඤ්චෙව ථද්ධසුක්ඛචම්මඤ්ච ඨපෙත්වා ධමනිජාලානුසාරෙන සබ්බං උපාදිණ්ණසරීරං ඵරිත්වා ඨිතං සංසරණලොහිතසඞ්ඛාතඤ්චාති දුවිධං ලොහිතං.

සෙදො අග්ගිසන්තාපසූරියසන්තාපඋතුවිකාරාදීහි සන්තත්තෙ සරීරෙ සබ්බකෙසලොමකූපවිවරෙහි පග්ඝරණකආපොධාතු.

මෙදො ථූලස්ස සකලසරීරෙ චම්මමංසන්තරෙ කිසස්ස ජඞ්ඝමංසාදීනි නිස්සාය ඨිතො ථිනසිනෙහො.

අස්සු ¶ සොමනස්සදොමනස්සවිසභාගාහාරඋතූහි සමුට්ඨහිත්වා අක්ඛිකූපකෙ පූරෙත්වා තිට්ඨන්තී වා පග්ඝරන්තී වා ආපොධාතු.

වසා ¶ අග්ගිසන්තාපසූරියසන්තාපඋතුවිසභාගෙහි උස්මාජාතෙසු යෙභුය්යෙන හත්ථතලහත්ථපිට්ඨිපාදතලපාදපිට්ඨිනාසාපුටනලාටඅංසකූටෙසු ඨිතො විලීනසිනෙහො.

ඛෙළො ¶ තථාරූපං ආහාරං පස්සන්තස්ස වා සරන්තස්ස වා මුඛෙ වා ඨපෙන්තස්ස හදයං වා ආකිලායන්තස්ස කිස්මිඤ්චිදෙව වා ජිගුච්ඡං උප්පාදෙන්තස්ස භිය්යො උප්පජ්ජිත්වා උභොහි කපොලපස්සෙහි ඔරුය්හ ජිව්හාය තිට්ඨමානා ඵෙණමිස්සා ආපොධාතු.

සිඞ්ඝාණිකා විසභාගාහාරඋතුවසෙන සඤ්ජාතධාතුක්ඛොභස්ස වා රොදන්තස්ස වා අන්තොසීසෙ මත්ථලුඞ්ගතො ගලිත්වා තාලුමත්ථකවිවරෙන ඔතරිත්වා නාසාපුටෙ පූරෙත්වා තිට්ඨන්තං වා පග්ඝරන්තං වා පූති අසුචි පිච්ඡිලං.

ලසිකා අට්ඨිසන්ධීනං අබ්භඤ්ජනකිච්චං සාධයමානං අසීතිසතසන්ධීනං අබ්භන්තරෙ ඨිතං පිච්ඡිලකුණපං.

මුත්තං ආහාරඋතුවසෙන වත්ථිපුටබ්භන්තරෙ ඨිතා ආපොධාතු.

මත්ථලුඞ්ගං සීසකටාහබ්භන්තරෙ චත්තාරො සිබ්බිනිමග්ගෙ නිස්සාය ඨිතො චතුපිණ්ඩසමොධානො මිඤ්ජරාසි.

චක්ඛායතනාදීනි ද්වාදස විස්සජ්ජනානි ද්වාදසායතනවසෙන නිද්දිට්ඨානි. ආයතනතො, ආයානං තනනතො, ආයතස්ස ච නයනතො ආයතනං. චක්ඛුරූපාදීසු හි තංතංද්වාරාරම්මණා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා සෙන සෙන අනුභවනාදිනා කිච්චෙන ආයතන්ති උට්ඨහන්ති ඝටන්ති, වායමන්තීති වුත්තං හොති. තෙ ච පන ආයභූතෙ ධම්මෙ එතානි තනොන්ති, විත්ථාරෙන්තීති වුත්තං හොති. ඉදඤ්ච අනමතග්ගෙ සංසාරෙ පවත්තං අතීව ආයතං සංසාරදුක්ඛං යාව න නිවත්තති, තාව නයන්ති, පවත්තයන්තීති වුත්තං හොති.

අපිච නිවාසට්ඨානට්ඨෙන ආකරට්ඨෙන සමොසරණට්ඨානට්ඨෙන සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන කාරණට්ඨෙන ච ආයතනං ¶ . තථා හි ලොකෙ ‘‘ඉස්සරායතනං වාසුදෙවායතන’’න්තිආදීසු නිවාසට්ඨානං ‘‘ආයතන’’න්ති වුච්චති. ‘‘සුවණ්ණායතනං රජතායතන’’න්තිආදීසු ආකරො. සාසනෙ පන ‘‘මනොරමෙ ආයතනෙ, සෙවන්ති නං විහඞ්ගමා’’තිආදීසු (අ. නි. 5.38) සමොසරණට්ඨානං. ‘‘දක්ඛිණාපථො ගුන්නං ආයතන’’න්තිආදීසු සඤ්ජාතිදෙසො. ‘‘තත්ර තත්රෙව සක්ඛිභබ්බතං පාපුණාති සති සතිආයතනෙ’’තිආදීසු (අ. නි. 3.102; 5.23) කාරණං. චක්ඛුආදීසු චාපි තෙ තෙ චිත්තචෙතසිකා ධම්මා නිවසන්ති තදායත්තවුත්තිතායාති චක්ඛාදයො නෙසං නිවාසට්ඨානං ¶ , චක්ඛාදීසු ච තෙ ආකිණ්ණා තන්නිස්සයත්තා තදාරම්මණත්තා චාති චක්ඛාදයො ච නෙසං ආකරො, තත්ථ තත්ථ ¶ වත්ථුද්වාරාරම්මණවසෙන සමොසරණතො චක්ඛාදයො ච නෙසං සමොසරණට්ඨානං, තංනිස්සයාරම්මණභාවෙන තත්ථෙව උප්පත්තිතො චක්ඛාදයො ච නෙසං සඤ්ජාතිදෙසො, චක්ඛාදීනං අභාවෙ අභාවතො චක්ඛාදයො ච නෙසං කාරණන්ති යථාවුත්තෙනත්ථෙන චක්ඛු ච තං ආයතනඤ්චාති චක්ඛායතනං. එවං සෙසානිපි.

චක්ඛුධාතාදීනි අට්ඨාරස විස්සජ්ජනානි අට්ඨාරසධාතුවසෙන නිද්දිට්ඨානි. චක්ඛාදීසු එකෙකො ධම්මො යථාසම්භවං විදහති, ධීයතෙ, විධානං විධීයතෙ, එතාය, එත්ථ වා ධීයතීති ධාතු. ලොකියා හි ධාතුයො කාරණභාවෙන වවත්ථිතා හුත්වා සුවණ්ණරජතාදිධාතුයො විය සුවණ්ණරජතාදිං, අනෙකප්පකාරං සංසාරදුක්ඛං විදහන්ති. භාරහාරෙහි ච භාරො විය සත්තෙහි ධීයන්තෙ, ධාරීයන්තීති අත්ථො. දුක්ඛවිධානමත්තමෙව චෙතා අවසවත්තනතො. එතාහි ච කරණභූතාහි සංසාරදුක්ඛං සත්තෙහි අනුවිධීයති. තථාවිහිතඤ්චෙතං එතාස්වෙව ධීයති, ඨපීයතීති අත්ථො. අපිච යථා තිත්ථියානං අත්තා නාම සභාවතො නත්ථි, න එවමෙතා. එතා පන අත්තනො සභාවං ධාරෙන්තීති ධාතුයො. යථා ච ලොකෙ විචිත්තා හරිතාලමනොසිලාදයො සෙලාවයවා ධාතුයොති වුච්චන්ති, එවමෙතාපි ධාතුයො වියාති ධාතුයො. විචිත්තා හෙතා ඤාණනෙය්යාවයවාති. යථා වා සරීරසඞ්ඛාතස්ස සමුදායස්ස අවයවභූතෙසු රසසොණිතාදීසු අඤ්ඤමඤ්ඤවිසභාගලක්ඛණපරිච්ඡින්නෙසු ධාතුසමඤ්ඤා, එවමෙවෙතෙසුපි පඤ්චක්ඛන්ධසඞ්ඛාතස්ස අත්තභාවස්ස අවයවෙසු ධාතුසමඤ්ඤා වෙදිතබ්බා. අඤ්ඤමඤ්ඤවිසභාගලක්ඛණපරිච්ඡින්නා හෙතෙ චක්ඛාදයොති. අපිච ධාතූති නිජ්ජීවමත්තස්සෙතං අධිවචනං. තථා හි භගවා ‘‘ඡධාතුරො අයං භික්ඛු පුරිසො’’තිආදීසු (ම. නි. 3.343-344) ජීවසඤ්ඤාසමූහනනත්ථං ධාතුදෙසනං අකාසීති. යථාවුත්තෙනත්ථෙන චක්ඛු ච තං ධාතු චාති චක්ඛුධාතු. එවං සෙසාපි. මනොධාතූති ච තිස්සො මනොධාතුයො. ධම්මධාතූති වෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධා සොළස සුඛුමරූපානි නිබ්බානඤ්ච. මනොවිඤ්ඤාණධාතූති ඡසත්තති මනොවිඤ්ඤාණධාතුයො.

චක්ඛුන්ද්රියාදීනි ¶ ¶ බාවීසති විස්සජ්ජනානි බාවීසතින්ද්රියවසෙන නිද්දිට්ඨානි. චක්ඛුමෙව දස්සනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං ¶ කාරෙතීති චක්ඛුන්ද්රියං. සොතමෙව සවනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සොතින්ද්රියං. ඝානමෙව ඝායනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඝානින්ද්රියං. ජිව්හා එව සායනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ජිව්හින්ද්රියං. කායො එව ඵුසනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති කායින්ද්රියං. මනතෙ ඉති මනො, විජානාතීති අත්ථො. අට්ඨකථාචරියා පනාහු – නාලියා මිනමානො විය මහාතුලාය ධාරයමානො විය ච ආරම්මණං මනති ජානාතීති මනො, තදෙව මනනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති මනින්ද්රියං.

ජීවන්ති තෙන තංසහජාතා ධම්මාති ජීවිතං, තදෙව අනුපාලනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ජීවිතින්ද්රියං. තං රූපජීවිතින්ද්රියං අරූපජීවිතින්ද්රියන්ති දුවිධං. සබ්බකම්මජරූපසහජං සහජරූපානුපාලනං රූපජීවිතින්ද්රියං, සබ්බචිත්තසහජං සහජඅරූපානුපාලනං අරූපජීවිතින්ද්රියං.

ථීයති සඞ්ඝාතං ගච්ඡති එතිස්සා ගබ්භොති ඉත්ථී, ඉත්ථිලිඞ්ගාදීසු ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, නියමතො ඉත්ථියා එව ඉන්ද්රියං ඉත්ථින්ද්රියං.

පුං-වුච්චති නිරයො, පුං සඞ්ඛාතෙ නිරයෙ රිසීයති හිංසීයතීති පුරිසො, පුරිසලිඞ්ගාදීසු ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, නියමතො පුරිසස්සෙව ඉන්ද්රියං පුරිසින්ද්රියං. ද්වීසුපෙතෙසු එකෙකං සභාවකස්ස එකෙකස්ස කම්මජරූපසහජං හොති.

කුසලවිපාකකායවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තං සුඛං, කායිකසාතලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, සුඛමෙව ඉන්ද්රියං සුඛින්ද්රියං.

අකුසලවිපාකකායවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තං දුක්ඛං, කායිකඅසාතලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, දුක්ඛමෙව ඉන්ද්රියං දුක්ඛින්ද්රියං.

පීතිසොමනස්සයොගතො සොභනං මනො අස්සාති සුමනො, සුමනස්ස භාවො සොමනස්සං, චෙතසිකසාතලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, සොමනස්සමෙව ඉන්ද්රියං සොමනස්සින්ද්රියං.

දොමනස්සයොගතො දුට්ඨු මනො අස්සාති, හීනවෙදනත්තා වා කුච්ඡිතං මනො අස්සාති දුම්මනො, දුම්මනස්ස භාවො දොමනස්සං, චෙතසිකඅසාතලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, දොමනස්සමෙව ¶ ඉන්ද්රියං දොමනස්සින්ද්රියං. සුඛදුක්ඛාකාරපවත්තිං උපෙක්ඛති මජ්ඣත්තාකාරසණ්ඨිතත්තා තෙනාකාරෙන පවත්තතීති උපෙක්ඛා, මජ්ඣත්තලක්ඛණෙ ¶ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, උපෙක්ඛා එව ඉන්ද්රියං උපෙක්ඛින්ද්රියං.

සද්දහන්ති ¶ එතාය, සයං වා සද්දහති, සද්දහනමත්තමෙව වා එසාති සද්ධා, අස්සද්ධියස්ස අභිභවනතො අධිපතිඅත්ථෙන ඉන්ද්රියං, අධිමොක්ඛලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, සද්ධායෙව ඉන්ද්රියං සද්ධින්ද්රියං.

වීරභාවො වීරියං, වීරානං වා කම්මං, විධිනා වා නයෙන ඊරයිතබ්බං පවත්තයිතබ්බන්ති වීරියං, කොසජ්ජස්ස අභිභවනතො අධිපතිඅත්ථෙන ඉන්ද්රියං, පග්ගහණලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, වීරියමෙව ඉන්ද්රියං වීරියින්ද්රියං.

සරන්ති තාය, සයං වා සරති, සරණමත්තමෙව වා එසාති සති, මුට්ඨසච්චස්ස අභිභවනතො අධිපතිඅත්ථෙන ඉන්ද්රියං, උපට්ඨානලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, සති එව ඉන්ද්රියං සතින්ද්රියං.

ආරම්මණෙ චිත්තං සම්මා ආධියති ඨපෙතීති සමාධි, වික්ඛෙපස්ස අභිභවනතො අධිපතිඅත්ථෙන ඉන්ද්රියං, අවික්ඛෙපලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, සමාධි එව ඉන්ද්රියං සමාධින්ද්රියං.

‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා නයෙන අරියසච්චානි පජානාතීති පඤ්ඤා. අට්ඨකථායං පන ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති පඤ්ඤාපනවසෙන පඤ්ඤා’’ති වුත්තං. අවිජ්ජාය අභිභවනතො අධිපතිඅත්ථෙන ඉන්ද්රියං, දස්සනලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, පඤ්ඤා එව ඉන්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං.

අනමතග්ගෙ සංසාරවට්ටෙ අනඤ්ඤාතං අමතං පදං චතුසච්චධම්මමෙව වා ජානිස්සාමීති පටිපන්නස්ස උප්පජ්ජනතො ඉන්ද්රියට්ඨසම්භවතො ච අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං. සොතාපත්තිමග්ගඤාණස්සෙතං නාමං.

පඨමමග්ගෙන ඤාතං මරියාදං අනතික්කමිත්වා තෙසංයෙව තෙන මග්ගෙන ඤාතානං චතුසච්චධම්මානමෙව ¶ ජානනතො ඉන්ද්රියට්ඨසම්භවතො ච ආජානනකං ඉන්ද්රියං අඤ්ඤින්ද්රියං. සොතාපත්තිඵලාදීසු ඡසු ඨානෙසු ඤාණස්සෙතං නාමං.

අඤ්ඤාතාවිනො චතුසච්චෙසු නිට්ඨිතඤාණකිච්චස්ස ඛීණාසවස්ස උප්පජ්ජනතො ඉන්ද්රියට්ඨසම්භවතො ච අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං, අඤ්ඤාතාවීනං වා චතූසු සච්චෙසු නිට්ඨිතකිච්චානං චත්තාරි සච්චානි පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතානං ධම්මානං අබ්භන්තරෙ ඉන්දට්ඨසාධනෙන අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං. අරහත්තඵලඤාණස්සෙතං නාමං. සබ්බානිපෙතානි ¶ යථායොගං ඉන්දලිඞ්ගට්ඨෙන ඉන්දදෙසිතට්ඨෙන ඉන්දදිට්ඨට්ඨෙන ඉන්දසිට්ඨට්ඨෙන ඉන්දජුට්ඨට්ඨෙන ච ඉන්ද්රියානි. භගවා හි සම්මාසම්බුද්ධො පරමිස්සරියභාවතො ඉන්දො, කුසලාකුසලඤ්ච කම්මං කම්මෙසු කස්සචි ඉස්සරියාභාවතො. තෙනෙවෙත්ථ කම්මජනිතානි ඉන්ද්රියානි කුසලාකුසලකම්මං උල්ලිඞ්ගෙන්ති ¶ , තෙන ච සිට්ඨානීති ඉන්දලිඞ්ගට්ඨෙන ඉන්දසිට්ඨට්ඨෙන ච ඉන්ද්රියානි. සබ්බානෙව පනෙතානි භගවතා මුනින්දෙන යථාභූතතො පකාසිතානි අභිසම්බුද්ධානි චාති ඉන්දදෙසිතට්ඨෙන ඉන්දදිට්ඨට්ඨෙන ච ඉන්ද්රියානි. තෙනෙව ච භගවතා මුනින්දෙන කානිචි ගොචරාසෙවනාය, කානිචි භාවනාසෙවනාය සෙවිතානීති ඉන්දජුට්ඨට්ඨෙනපි ඉන්ද්රියානි. අපි ච ආධිපච්චසඞ්ඛාතෙන ඉස්සරියට්ඨෙනපි එතානි ඉන්ද්රියානි. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිපවත්තියඤ්හි චක්ඛාදීනං සිද්ධමාධිපච්චං තස්මිං තික්ඛෙ තික්ඛත්තා මන්දෙ ච මන්දත්තාති.

කාමධාතුආදීනි ද්වාදස විස්සජ්ජනානි භවප්පභෙදවසෙන නිද්දිට්ඨානි. කාමරාගසඞ්ඛාතෙන කාමෙන යුත්තා ධාතු කාමධාතු, කාමසඞ්ඛාතා වා ධාතු කාමධාතු.

කාමං පහාය රූපෙන යුත්තා ධාතු රූපධාතු, රූපසඞ්ඛාතා වා ධාතු රූපධාතු.

කාමඤ්ච රූපඤ්ච පහාය අරූපෙන යුත්තා ධාතු අරූපධාතු, අරූපසඞ්ඛාතා වා ධාතු අරූපධාතු.

තා එව ධාතුයො පුන භවපරියායෙන වුත්තා. භවතීති හි භවොති වුච්චති. සඤ්ඤාය යුත්තො භවො සඤ්ඤාභවො, සඤ්ඤාසහගතො වා භවො සඤ්ඤාභවො, සඤ්ඤා වා එත්ථ භවෙ අත්ථීති සඤ්ඤාභවො. සො කාමභවො ච අසඤ්ඤාභවමුත්තො රූපභවො ච නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවමුත්තො අරූපභවො ච හොති.

න සඤ්ඤාභවො අසඤ්ඤාභවො, සො රූපභවෙකදෙසො.

ඔළාරිකත්තාභාවතො ¶ නෙවසඤ්ඤා, සුඛුමත්තෙන සම්භවතො නාසඤ්ඤාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා, තාය යුත්තො භවො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො. අථ වා ඔළාරිකාය සඤ්ඤාය අභාවා, සුඛුමාය ච භාවා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා අස්මිං භවෙති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො, සො අරූපභවෙකදෙසො.

එකෙන රූපක්ඛන්ධෙන වොකිණ්ණො භවො එකෙන වොකාරො අස්ස භවස්සාති එකවොකාරභවො, සො අසඤ්ඤභවොව.

චතූහි අරූපක්ඛන්ධෙහි වොකිණ්ණො භවො චතූහි වොකාරො අස්ස භවස්සාති චතුවොකාරභවො ¶ , සො අරූපභවො එව.

පඤ්චහි ඛන්ධෙහි වොකිණ්ණො භවො පඤ්චහි වොකාරො අස්ස භවස්සාති පඤ්චවොකාරභවො, සො කාමභවො ච රූපභවෙකදෙසො ච හොති.

6. පඨමජ්ඣානාදීනි ද්වාදස විස්සජ්ජනානි ඣානසමාපත්තිවසෙන නිද්දිට්ඨානි. ඣානන්ති ඉධ බ්රහ්මවිහාරමත්තං අධිප්පෙතං. විතක්කවිචාරපීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං පඨමං ඣානං. පීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං දුතියං ඣානං. සුඛචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං ¶ තතියං ඣානං. උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාසම්පයුත්තං චතුත්ථං ඣානං.

මෙදති මෙජ්ජතීති මෙත්තා, සිනිය්හතීති අත්ථො. මිත්තෙ වා භවා, මිත්තස්ස වා එසා පවත්තීති මෙත්තා, පච්චනීකධම්මෙහි මුත්තත්තා ආරම්මණෙ චාධිමුත්තත්තා විමුත්ති, චෙතසො විමුත්ති චෙතොවිමුත්ති, මෙත්තා එව චෙතොවිමුත්ති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති.

මොදන්ති තාය තංසමඞ්ගිනො, සයං වා මොදති, මොදනමත්තමෙව වා තන්ති මුදිතා. ‘‘අවෙරා හොන්තූ’’තිආදිබ්යාපාරප්පහානෙන මජ්ඣත්තභාවූපගමනෙන ච උපෙක්ඛතීති උපෙක්ඛා. මෙත්තාදයො තයො බ්රහ්මවිහාරා පඨමාදීහි තීහි ඣානෙහි යුත්තා. උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරො චතුත්ථජ්ඣානෙන යුත්තො.

ඵරණවසෙන නත්ථි එතස්ස අන්තොති අනන්තො. ආකාසො අනන්තො ආකාසානන්තො, කසිණුග්ඝාටිමාකාසො ¶ . ආකාසානන්තොයෙව ආකාසානඤ්චං, තං ආකාසානඤ්චං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනමස්ස සසම්පයුත්තධම්මස්ස ඣානස්ස ‘‘දෙවානං දෙවායතනමිවා’’ති ආකාසානඤ්චායතනං. ආකාසානඤ්චායතනමෙව සමාපත්ති ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති. ඵරණවසෙන ච නත්ථි එතස්ස අන්තොති අනන්තං, තං ආකාසාරම්මණං විඤ්ඤාණං. අනන්තමෙව ආනඤ්චං, විඤ්ඤාණං ආනඤ්චං ‘‘විඤ්ඤාණානඤ්ච’’න්ති අවත්වා ‘‘විඤ්ඤාණඤ්ච’’න්ති වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ රුළ්හිසද්දො. තං විඤ්ඤාණඤ්චං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනමස්ස සසම්පයුත්තධම්මස්ස ඣානස්ස ‘‘දෙවානං දෙවායතනමිවා’’ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං. නත්ථි එතස්ස කිඤ්චනන්ති අකිඤ්චනං, අන්තමසො භඞ්ගමත්තම්පි අස්ස අවසිට්ඨං නත්ථීති වුත්තං හොති. අකිඤ්චනස්ස භාවො ආකිඤ්චඤ්ඤං. ආකාසානඤ්චායතනවිඤ්ඤාණාභාවස්සෙතං අධිවචනං. තං ආකිඤ්චඤ්ඤං. අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනමස්ස සසම්පයුත්තධම්මස්ස ¶ ඣානස්ස ‘‘දෙවානං දෙවායතනමිවා’’ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං. ඔළාරිකාය සඤ්ඤාය අභාවතො, සුඛුමාය ච භාවතො නෙවස්ස සසම්පයුත්තධම්මස්ස ඣානස්ස සඤ්ඤා නාසඤ්ඤාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤං. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤඤ්ච තං මනායතනධම්මායතනපරියාපන්නත්තා ආයතනඤ්චාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං. අථ වා යායමෙත්ථ සඤ්ඤා සා පටුසඤ්ඤාකිච්චං කාතුං අසමත්ථතාය නෙවසඤ්ඤා, සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවෙන විජ්ජමානත්තා නාසඤ්ඤාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා ච සා සෙසධම්මානං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනඤ්චාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනාරම්මණාය සමාපත්තියා එතං අධිවචනං. න කෙවලං එත්ථ සඤ්ඤා ¶ එදිසී, අථ ඛො වෙදනාපි නෙවවෙදනා නාවෙදනා. චිත්තම්පි නෙවචිත්තං නාචිත්තං. ඵස්සොපි නෙවඵස්සො නාඵස්සො. එස නයො සෙසසම්පයුත්තධම්මෙසු. සඤ්ඤාසීසෙන පනායං දෙසනා කතාති.

අවිජ්ජාදීනි ද්වාදස විස්සජ්ජනානි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගවසෙන නිද්දිට්ඨානි. පූරෙතුං අයුත්තට්ඨෙන කායදුච්චරිතාදි අවින්දියං නාම, අලද්ධබ්බන්ති අත්ථො. තං අවින්දියං වින්දතීති අවිජ්ජා. තබ්බිපරීතතො කායසුචරිතාදි වින්දියං නාම, තං වින්දියං න වින්දතීති අවිජ්ජා. ඛන්ධානං රාසට්ඨං, ආයතනානං ආයතනට්ඨං, ධාතූනං සුඤ්ඤට්ඨං, ඉන්ද්රියානං අධිපතියට්ඨං, සච්චානං තථට්ඨං අවිදිතං කරොතීති අවිජ්ජා. දුක්ඛාදීනං පීළනාදිවසෙන වුත්තං චතුබ්බිධං චතුබ්බිධං අත්ථං අවිදිතං කරොතීතිපි අවිජ්ජා, අන්තවිරහිතෙ සංසාරෙ සබ්බයොනිගතිභවවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු සත්තෙ ජවාපෙතීති අවිජ්ජා, පරමත්ථතො අවිජ්ජමානෙසු ඉත්ථිපුරිසාදීසු ජවති, විජ්ජමානෙසුපි ඛන්ධාදීසු න ජවතීති අවිජ්ජා, අපි ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං වත්ථාරම්මණානං පටිච්චසමුප්පාදපටිච්චසමුප්පන්නානඤ්ච ධම්මානං ඡාදනතොපි අවිජ්ජා. සඞ්ඛතමභිසඞ්ඛරොන්තීති සඞ්ඛාරා. විජානාතීති විඤ්ඤාණං. නමතීති නාමං, නාමයතීති වා නාමං. රුප්පතීති රූපං. ආයෙ තනොති ¶ , ආයතඤ්ච නයතීති ආයතනං. ඵුසතීති ඵස්සො. වෙදයතීති වෙදනා. පරිතස්සතීති තණ්හා. උපාදියති භුසං ගණ්හාතීති උපාදානං. භවති, භාවයතීති වා භවො. ජනනං ජාති. ජීරණං ¶ ජරා. මරන්ති එතෙනාති මරණං.

7. දුක්ඛාදීනි අට්ඨසතානි අට්ඨ ච විස්සජ්ජනානි චතුසච්චයොජනාවසෙන නිද්දිට්ඨානි. ‘‘දුක්ඛං අභිඤ්ඤෙය්ය’’න්තිආදීසු හි ඡන්නං චතුක්කානං වසෙන චතුවීසති විස්සජ්ජනානි ‘‘චක්ඛු ජරාමරණ’’න්ති පෙය්යාලෙ ‘‘චක්ඛු අභිඤ්ඤෙය්යං සොතං අභිඤ්ඤෙය්ය’’න්තිආදිනා ‘‘ජාති අභිඤ්ඤෙය්යා’’ති පරියොසානෙන පඤ්චනවුතාධිකෙන විස්සජ්ජනසතෙන යොජෙත්වා වුත්තානි. පඤ්චනවුතාධිකං චතුක්කසතං හොති, තෙසං චතුක්කානං වසෙන අසීතිඅධිකානි සත්ත විස්සජ්ජනසතානි. ‘‘ජරාමරණං අභිඤ්ඤෙය්ය’’න්තිආදිකෙ චතුක්කෙ ‘‘චත්තාරි විස්සජ්ජනානී’’ති එවං සබ්බානි අට්ඨ ච සතානි අට්ඨ ච විස්සජ්ජනානි හොන්ති. එත්ථ ච තස්ස තස්ස ධම්මස්ස පධානභූතො පච්චයො සමුදයොති වෙදිතබ්බො. සබ්බසඞ්ඛාරෙහි සුඤ්ඤං නිබ්බානං නිරොධොති වෙදිතබ්බං. අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියාදීනං තිණ්ණම්පි හි ලොකුත්තරින්ද්රියානං එත්ථ අභාවං සන්ධාය අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියනිරොධොතිආදි යුජ්ජති ¶ . නිරොධගාමිනිපටිපදාති ච සබ්බත්ථ අරියමග්ගො එව. එවඤ්හි වුච්චමානෙ ඵලෙපි මග්ගවොහාරසම්භවතො අඤ්ඤින්ද්රියඅඤ්ඤාතාවින්ද්රියානම්පි යුජ්ජති. පුන දුක්ඛාදීනං පරිඤ්ඤට්ඨාදිවසෙන අට්ඨසතානි අට්ඨ ච විස්සජ්ජනානි නිද්දිට්ඨානි, පුන දුක්ඛාදීනං පරිඤ්ඤාපටිවෙධට්ඨාදිවසෙන අට්ඨසතානි අට්ඨ ච විස්සජ්ජනානි නිද්දිට්ඨානි. පරිඤ්ඤා ච සා පටිවිජ්ඣිතබ්බට්ඨෙන පටිවෙධො චාති පරිඤ්ඤාපටිවෙධො. පරිඤ්ඤාපටිවෙධොව අත්ථො පරිඤ්ඤාපටිවෙධට්ඨො.

8. පුන තානෙව දුක්ඛාදීනි ජරාමරණපරියන්තානි ද්විඅධිකානි ද්වෙ පදසතානි සමුදයාදීහි සත්තහි සත්තහි පදෙහි යොජෙත්වා ද්විඅධිකානං ද්වින්නං අට්ඨකසතානං වසෙන සහස්සඤ්ච ඡ ච සතානි සොළස ච විස්සජ්ජනානි නිද්දිට්ඨානි. තත්ථ පධානභූතො පච්චයො සමුදයො, තස්ස නිරොධො සමුදයනිරොධො. ඡන්දො එව රාගො ඡන්දරාගො, දුක්ඛෙ සුඛසඤ්ඤාය දුක්ඛස්ස ඡන්දරාගො, තස්ස නිරොධො ඡන්දරාගනිරොධො. දුක්ඛං පටිච්ච උප්පජ්ජමානං සුඛං සොමනස්සං දුක්ඛස්ස අස්සාදො. දුක්ඛස්ස අනිච්චතා දුක්ඛස්ස විපරිණාමධම්මතා දුක්ඛස්ස ආදීනවො. දුක්ඛෙ ඡන්දරාගවිනයො ඡන්දරාගප්පහානං දුක්ඛස්ස නිස්සරණං. ‘‘යං ඛො පන කිඤ්චි භූතං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං නිරොධො තස්ස නිස්සරණ’’න්ති ¶ (පටි. ම. 1.24) වචනතො නිබ්බානමෙව දුක්ඛස්ස නිස්සරණං. ‘‘දුක්ඛනිරොධො සමුදයනිරොධො ඡන්දරාගනිරොධො දුක්ඛස්ස නිස්සරණ’’න්ති නානාසඞ්ඛතපටිපක්ඛවසෙන නානාපරියායවචනෙහි චතූසු ඨානෙසු නිබ්බානමෙව වුත්තන්ති ¶ වෙදිතබ්බං. කෙචි පන ‘‘ආහාරසමුදයා දුක්ඛසමුදයො ආහාරනිරොධා දුක්ඛනිරොධො සරසවසෙන සමුදයනිරොධො, අථ වා උදයබ්බයදස්සනෙන සමුදයනිරොධො සහ විපස්සනාය මග්ගො ඡන්දරාගනිරොධො’’ති වදන්ති. එවඤ්ච වුච්චමානෙ ලොකුත්තරින්ද්රියානං අවිපස්සනූපගත්තා න සබ්බසාධාරණං හොතීති පඨමං වුත්තනයොව ගහෙතබ්බො. ලොකුත්තරින්ද්රියෙසු හි ඡන්දරාගාභාවතොයෙව ඡන්දරාගනිරොධොති යුජ්ජති. සරීරෙ ඡන්දරාගෙනෙව සරීරෙකදෙසෙසු කෙසාදීසුපි ඡන්දරාගො කතොව හොති, ජරාමරණවන්තෙසු ඡන්දරාගෙනෙව ජරාමරණෙසුපි ඡන්දරාගො කතොව හොති. එවං අස්සාදාදීනවාපි යොජෙතබ්බා. පුන දුක්ඛාදීනි ජරාමරණපරියන්තානි ද්විඅධිකානි ද්වෙ පදසතානි සමුදයාදීහි ඡහි ඡහි ¶ පදෙහි යොජෙත්වා ද්විඅධිකානං ද්වින්නං සත්තකසතානං වසෙන නයසහස්සඤ්ච චත්තාරි ච සතානි චුද්දස ච විස්සජ්ජනානි නිද්දිට්ඨානි.

9. ඉදානි රූපාදීනි ජරාමරණපරියන්තානි එකාධිකානි ද්වෙ පදසතානි සත්තහි අනුපස්සනාහි යොජෙත්වා නිද්දිසිතුං පඨමං තාව අනිච්චානුපස්සනාදයො සත්ත අනුපස්සනා නිද්දිට්ඨා. තානි සබ්බානි සත්තහි සුද්ධිකඅනුපස්සනාවිස්සජ්ජනෙහි සද්ධිං සහස්සඤ්ච චත්තාරි ච සතානි චුද්දස ච විස්සජ්ජනානි හොන්ති. අනිච්චන්ති අනුපස්සනා අනිච්චානුපස්සනා. සා නිච්චසඤ්ඤාපටිපක්ඛා. දුක්ඛන්ති අනුපස්සනා දුක්ඛානුපස්සනා. සා සුඛසඤ්ඤාපටිපක්ඛා. අනත්තාති අනුපස්සනා අනත්තානුපස්සනා. සා අත්තසඤ්ඤාපටිපක්ඛා. තිස්සන්නං අනුපස්සනානං පරිපූරත්තා නිබ්බින්දතීති නිබ්බිදා, නිබ්බිදා ච සා අනුපස්සනා චාති නිබ්බිදානුපස්සනා. සා නන්දිපටිපක්ඛා. චතස්සන්නං අනුපස්සනානං පරිපූරත්තා විරජ්ජතීති විරාගො, විරාගො ච සො අනුපස්සනා චාති විරාගානුපස්සනා. සා රාගපටිපක්ඛා. පඤ්චන්නං අනුපස්සනානං පරිපූරත්තා රාගං නිරොධෙතීති නිරොධො, නිරොධො ච සො අනුපස්සනා චාති නිරොධානුපස්සනා. සා සමුදයපටිපක්ඛා. ඡන්නං අනුපස්සනානං පරිපූරත්තා පටිනිස්සජ්ජතීති ¶ පටිනිස්සග්ගො, පටිනිස්සග්ගො ච සො අනුපස්සනා චාති පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා. සා ආදානපටිපක්ඛා. ලොකුත්තරින්ද්රියානං අසතිපි විපස්සනූපගත්තෙ ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා, සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති (ධ. ප. 277-279; පටි. ම. 1.31) වචනතො තෙසම්පි අනිච්චදුක්ඛානත්තත්තා තත්ථ නිච්චසුඛත්තසඤ්ඤානං නන්දියා රාගස්ස ච අභාවා නිරොධවන්තානීති අනුපස්සනතො පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගපක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගසම්භවතො ච තෙහිපි සත්ත අනුපස්සනා යොජිතාති වෙදිතබ්බා. ජරාමරණවන්තෙසු අනිච්චාදිතො දිට්ඨෙසු ජරාමරණම්පි අනිච්චාදිතො දිට්ඨං නාම හොති, ජරාමරණවන්තෙසු නිබ්බින්දන්තො විරජ්ජන්තො ජරාමරණෙ නිබ්බින්නො ච විරත්තො ච හොති, ජරාමරණවන්තෙසු නිරොධතො දිට්ඨෙසු ජරාමරණම්පි නිරොධතො දිට්ඨං ¶ නාම හොති, ජරාමරණවන්තෙසු පටිනිස්සජ්ජන්තො ජරාමරණං පටිනිස්සජ්ජන්තොව හොතීති ජරාමරණෙහි සත්ත අනුපස්සනා යොජිතාති වෙදිතබ්බා.

10. ඉදානි ආදීනවඤාණස්ස වත්ථුභූතානං උප්පාදාදීනං පඤ්චන්නං ආරම්මණානං වසෙන උප්පාදාදීනි තෙසං වෙවචනානි පඤ්චදස විස්සජ්ජනානි නිද්දිට්ඨානි, සන්තිපදඤාණස්ස ¶ තප්පටිපක්ඛාරම්මණවසෙන අනුප්පාදාදීනි පඤ්චදස විස්සජ්ජනානි නිද්දිට්ඨානි, පුන තානෙව උප්පාදානුප්පාදාදීනි පදානි යුගළකවසෙන යොජෙත්වා තිංස විස්සජ්ජනානි නිද්දිට්ඨානි. එවං ඉමස්මිං නයෙව සට්ඨි විස්සජ්ජනානි හොන්ති. තත්ථ උප්පාදොති පුරිමකම්මපච්චයා ඉධ උප්පත්ති. පවත්තන්ති තථාඋප්පන්නස්ස පවත්ති. නිමිත්තන්ති සබ්බම්පි සඞ්ඛාරනිමිත්තං. යොගාවචරස්ස හි සඞ්ඛාරා සසණ්ඨානා විය උපට්ඨහන්ති, තස්මා නිමිත්තන්ති වුච්චන්ති. ආයූහනාති ආයතිං පටිසන්ධිහෙතුභූතං කම්මං. තඤ්හි අභිසඞ්ඛරණට්ඨෙන ආයූහනාති වුච්චති.

පටිසන්ධීති ආයතිං උප්පත්ති. සා හි භවන්තරපටිසන්ධානතො පටිසන්ධීති වුච්චති. ගතීති යාය ගතියා සා පටිසන්ධි හොති. සා හි ගන්තබ්බතො ගතීති වුච්චති. නිබ්බත්තීති ඛන්ධානං නිබ්බත්තනං. උපපත්තීති ‘‘සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා’’ති (පටි. ම. 1.72) එවං වුත්තා විපාකපවත්ති. ජාතීති ජනනං. තත්ථ තත්ථ නිබ්බත්තමානානං සත්තානං යෙ යෙ ඛන්ධා පාතුභවන්ති, තෙසං තෙසං පඨමං ¶ පාතුභාවො. ජරාති ජීරණං. සා දුවිධා ඨිතඤ්ඤථත්තලක්ඛණසඞ්ඛාතං සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච ඛණ්ඩිච්චාදිසම්මතො සන්තතියං එකභවපරියාපන්නඛන්ධානං පුරාණභාවො ච. සා ඉධ අධිප්පෙතා. බ්යාධීති ධාතුක්ඛොභපච්චයසමුට්ඨිතො පිත්තසෙම්හවාතසන්නිපාතඋතුවිපරිණාමවිසමපරිහාරඋපක්කමකම්මවිපාකවසෙන අට්ඨවිධො ආබාධො. විවිධං දුක්ඛං ආදහති විදහතීති බ්යාධි, බ්යාධයති තාපෙති, කම්පයතීති වා බ්යාධි. මරණන්ති මරන්ති එතෙනාති මරණං. තං දුවිධං වයලක්ඛණසඞ්ඛාතං සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච එකභවපරියාපන්නජීවිතින්ද්රියප්පබන්ධවිච්ඡෙදො ච. තං ඉධ අධිප්පෙතං.

සොකොති සොචනං. ඤාතිභොගරොගසීලදිට්ඨිබ්යසනෙහි ඵුට්ඨස්ස චිත්තසන්තාපො. පරිදෙවොති පරිදෙවනං. ඤාතිබ්යසනාදීහියෙව ඵුට්ඨස්ස වචීපලාපො. උපායාසොති භුසො ආයාසො. ඤාතිබ්යසනාදීහියෙව ඵුට්ඨස්ස අධිමත්තචෙතොදුක්ඛප්පභාවිතො දොසොයෙව. එත්ථ ච උප්පාදාදයො පඤ්චෙව ආදීනවඤාණස්ස වත්ථුවසෙන වුත්තා, සෙසා තෙසං වෙවචනවසෙන. ‘‘නිබ්බත්තී’’ති හි උප්පාදස්ස, ‘‘ජාතී’’ති පටිසන්ධියා වෙවචනං, ‘‘ගති උපපත්තී’’ති ඉදං ද්වයං පවත්තස්ස, ජරාදයො නිමිත්තස්සාති. අනුප්පාදාදිවචනෙහි පන නිබ්බානමෙව වුත්තං.

පුන ¶ තානෙව උප්පාදානුප්පාදාදීනි සට්ඨි පදානි දුක්ඛසුඛපදෙහි යොජෙත්වා සට්ඨි විස්සජ්ජනානි, භයඛෙමපදෙහි යොජෙත්වා සට්ඨි විස්සජ්ජනානි, සාමිසනිරාමිසපදෙහි ¶ යොජෙත්වා සට්ඨි විස්සජ්ජනානි, සඞ්ඛාරනිබ්බානපදෙහි යොජෙත්වා සට්ඨි විස්සජ්ජනානි නිද්දිට්ඨානි. තත්ථ දුක්ඛන්ති අනිච්චත්තා දුක්ඛං. දුක්ඛපටිපක්ඛතො සුඛං. යං දුක්ඛං, තං භයං. භයපටිපක්ඛතො ඛෙමං. යං භයං, තං වට්ටාමිසලොකාමිසෙහි අවිප්පමුත්තත්තා සාමිසං. සාමිසපටිපක්ඛතො නිරාමිසං. යං සාමිසං, තං සඞ්ඛාරමත්තමෙව. සඞ්ඛාරපටිපක්ඛතො සන්තත්තා නිබ්බානං. සඞ්ඛාරා හි ආදිත්තා, නිබ්බානං සන්තන්ති. දුක්ඛාකාරෙන භයාකාරෙන සාමිසාකාරෙන සඞ්ඛාරාකාරෙනාති එවං තෙන තෙන ආකාරෙන පවත්තිං සන්ධාය තථා තථා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බන්ති.

11. පරිග්ගහට්ඨාදීනි එකතිංස විස්සජ්ජනානි අරියමග්ගක්ඛණවසෙන නිද්දිට්ඨානි. අරියමග්ගසම්පයුත්තා හි ධම්මා ¶ ආදිතො පභුති උප්පාදනත්ථං පරිග්ගය්හන්තෙ ඉති පරිග්ගහා, තෙසං සභාවො පරිග්ගහට්ඨො. තෙසංයෙව අඤ්ඤමඤ්ඤපරිවාරභාවෙන පරිවාරට්ඨො. භාවනාපාරිපූරිවසෙන පරිපූරට්ඨො. තෙසංයෙව සමාධිවසෙන එකාරම්මණපරිග්ගහමපෙක්ඛිත්වා එකග්ගට්ඨො. නානාරම්මණවික්ඛෙපාභාවමපෙක්ඛිත්වා අවික්ඛෙපට්ඨො. වීරියවසෙන පග්ගහට්ඨො. සමාධිවසෙන උදකෙන න්හානීයචුණ්ණානං විය අවිප්පකිණ්ණතා අවිසාරට්ඨො. සමාධියොගෙන අලුලිතත්තා අනාවිලට්ඨො. අවිකම්පිතත්තා අනිඤ්ජනට්ඨො. එකත්තුපට්ඨානවසෙනාති සමාධියොගෙන ච එකාරම්මණෙ භුසං පතිට්ඨානවසෙන ච. ඨිතට්ඨොති ආරම්මණෙ නිච්චලභාවෙන පතිට්ඨිතට්ඨො. තස්ස නිබ්බානාරම්මණස්ස ආලම්බනභාවෙන ආරම්මණට්ඨො. තත්ථෙව නිකාමචාරභාවෙන ගොචරට්ඨො. නිස්සරණපහානභාවෙන නිබ්බානස්ස පහානට්ඨො. කිලෙසපරිච්චාගවසෙන අරියමග්ගස්ස පරිච්චාගට්ඨො. දුභතො වුට්ඨානවසෙන වුට්ඨානට්ඨො. නිමිත්තපවත්තෙහි නිවත්තනවසෙන නිවත්තනට්ඨො. නිබ්බුතත්තා සන්තට්ඨො. අතප්පකත්තා උත්තමත්තා ච පණීතට්ඨො. කිලෙසෙහි විමුත්තත්තා, ආරම්මණෙ ච අධිමුත්තත්තා විමුත්තට්ඨො. ආසවානං අවිසයභාවෙන පරිසුද්ධත්තා අනාසවට්ඨො. කිලෙසකන්තාරසංසාරකන්තාරාතික්කමනෙන තරණට්ඨො. සඞ්ඛාරනිමිත්තාභාවෙන අනිමිත්තට්ඨො. තණ්හාපණිධිඅභාවෙන අප්පණිහිතට්ඨො. අත්තසාරාභාවෙන සුඤ්ඤතට්ඨො. විමුත්තිරසෙන එකරසතාය, සමථවිපස්සනානං එකරසතාය වා එකරසට්ඨො. සමථවිපස්සනානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතිවත්තනට්ඨො. තෙසංයෙව යුගනද්ධට්ඨො. අරියමග්ගස්ස සඞ්ඛාරතො නිග්ගමනෙ ¶ නිය්යානට්ඨො. නිබ්බානසම්පාපනෙන හෙතුට්ඨො. නිබ්බානපච්චක්ඛකරණෙන දස්සනට්ඨො. අධිපතිභාවෙන ආධිපතෙය්යට්ඨොති.

12. සමථාදීනි චත්තාරි විස්සජ්ජනානි සමථවිපස්සනාවසෙන නිද්දිට්ඨානි. අනිච්චාදිවසෙන අනු අනු පස්සනතො අනුපස්සනට්ඨො. යුගනද්ධස්ස සමථවිපස්සනාද්වයස්ස එකරසභාවෙන ¶ අනතිවත්තනට්ඨො. සික්ඛාදීනි නව විස්සජ්ජනානි අරියමග්ගස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙන නිද්දිට්ඨානි. සික්ඛිතබ්බත්තා සික්ඛා ¶ . තස්සා සමාදාතබ්බතො සමාදානට්ඨො. සීලෙ පතිට්ඨාය කම්මට්ඨානවසෙන ගහිතස්ස ආරම්මණස්ස භාවනාපවත්තිට්ඨානත්තා ගොචරට්ඨානත්තා ච ගොචරට්ඨො. සමථකාලෙ විපස්සනාකාලෙ වා කොසජ්ජවසෙන ලීනස්ස චිත්තස්ස ධම්මවිචයවීරියපීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගභාවනාවසෙන උස්සාහනට්ඨො පග්ගහට්ඨො. උද්ධච්චවසෙන උද්ධතස්ස චිත්තස්ස පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගභාවනාවසෙන සන්නිසීදාපනට්ඨො නිග්ගහට්ඨො. උභො විසුද්ධානන්ති උභතො විසුද්ධානං, ලීනුද්ධතපක්ඛතො නිවාරෙත්වා විසුද්ධානං චිත්තානන්ති අත්ථො. මජ්ඣිමභාවෙ ඨිතානං සන්තතිවසෙන පවත්තමානානං චිත්තානං වසෙන බහුවචනං කතන්ති වෙදිතබ්බං. උස්සාහනසන්නිසීදාපනෙසු සබ්යාපාරාභාවො අජ්ඣුපෙක්ඛනට්ඨො. සමප්පවත්තස්ස චිත්තස්ස වසෙන භාවනා විසෙසාධිගමට්ඨො. අරියමග්ගපාතුභාවවසෙන උත්තරිපටිවෙධට්ඨො. අරියමග්ගසිද්ධචතුසච්චපටිවෙධවසෙන සච්චාභිසමයට්ඨො. ඵලසමාපත්තිවසෙන නිරොධෙ පතිට්ඨාපකට්ඨො. සා හි තංසමඞ්ගිපුග්ගලං නිරොධසඞ්ඛාතෙ නිබ්බානෙ පතිට්ඨාපෙති.

සද්ධින්ද්රියාදීනි පඤ්ච විස්සජ්ජනානි ඉන්ද්රියට්ඨවසෙන වුත්තානි. අධිමොක්ඛට්ඨොති අධිමුච්චනට්ඨො. උපට්ඨානට්ඨොති ආරම්මණං උපෙච්ච පතිට්ඨානට්ඨො. දස්සනට්ඨොති සභාවපෙක්ඛනට්ඨො. සද්ධාබලාදීනි පඤ්ච විස්සජ්ජනානි බලට්ඨවසෙන නිද්දිට්ඨානි. අකම්පියට්ඨෙන සද්ධාව බලන්ති සද්ධාබලං. අස්සද්ධියෙති අස්සද්ධියෙන. අස්සද්ධියන්ති ච සද්ධාපටිපක්ඛභූතො චිත්තුප්පාදො. අකම්පියට්ඨොති අකම්පෙතබ්බට්ඨො, කම්පෙතුං න සක්කාති අත්ථො. කොසජ්ජෙති කුසීතභාවසඞ්ඛාතෙන ථිනමිද්ධෙන. පමාදෙති සතිපටිපක්ඛෙන චිත්තුප්පාදෙන. උද්ධච්චෙති අවූපසමසඞ්ඛාතෙන උද්ධච්චෙන. අවිජ්ජායාති මොහෙන. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීනි සත්ත විස්සජ්ජනානි බොජ්ඣඞ්ගට්ඨවසෙන නිද්දිට්ඨානි. බුජ්ඣනකස්ස අඞ්ගො ¶ බොජ්ඣඞ්ගො. පසත්ථො සුන්දරො ච බොජ්ඣඞ්ගො සම්බොජ්ඣඞ්ගො, සතියෙව සම්බොජ්ඣඞ්ගො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. ධම්මෙ විචිනාතීති ධම්මවිචයො. පඤ්ඤායෙතං නාමං. පවිචයට්ඨොති විචාරට්ඨො. පීනයතීති පීති. ඵරණට්ඨොති විසරණට්ඨො. පස්සම්භනං පස්සද්ධි ¶ . උපසමට්ඨොති නිද්දරථට්ඨො. උපපත්තිතො ඉක්ඛතීති උපෙක්ඛා, සමං පෙක්ඛති අපක්ඛපතිතාව හුත්වා පෙක්ඛතීති අත්ථො. සා ඉධ තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා, බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛාතිපි තස්සා නාමං. සමවාහිතලක්ඛණත්තා පටිසඞ්ඛානට්ඨො.

සම්මාදිට්ඨාදීනි අට්ඨ විස්සජ්ජනානි මග්ගවසෙන නිද්දිට්ඨානි. සම්මා පස්සති, සම්මා වා තාය පස්සන්ති, පසත්ථා සුන්දරා වා දිට්ඨීති සම්මාදිට්ඨි. තස්සා සම්මාදිට්ඨියා. සම්මා සඞ්කප්පෙති, සම්මා වා තෙන සඞ්කප්පෙන්ති, පසත්ථො සුන්දරො වා සඞ්කප්පොති සම්මාසඞ්කප්පො. අභිරොපනට්ඨොති චිත්තස්ස ආරම්මණාරොපනට්ඨො. ආරම්මණාභිනිරොපනට්ඨොතිපි පාඨො. සම්මා වදති ¶ , සම්මා වා තාය වදන්ති, පසත්ථා සුන්දරා වා වාචාති සම්මාවාචා. මිච්ඡාවාචාවිරතියා එතං නාමං. පරිග්ගහට්ඨොති චතුබ්බිධවචීසංවරපරිග්ගහට්ඨො. සම්මා කරොති, සම්මා වා තෙන කරොන්ති, පසත්ථං සුන්දරං වා කම්මන්ති සම්මාකම්මං, සම්මාකම්මමෙව සම්මාකම්මන්තො. මිච්ඡාකම්මන්තවිරතියා එතං නාමං. සමුට්ඨානට්ඨොති තිවිධකායසංවරසමුට්ඨානට්ඨො. සම්මා ආජීවති, සම්මා වා තෙන ආජීවන්ති, පසත්ථො සුන්දරො වා ආජීවොති සම්මාආජීවො. මිච්ඡාජීවවිරතියා එතං නාමං. වොදානට්ඨොති පරිසුද්ධට්ඨො. සම්මා වායමති, සම්මා වා තෙන වායමන්ති, පසත්ථො සුන්දරො වා වායාමොති සම්මාවායාමො. සම්මා සරති, සම්මා වා තාය සරන්ති, පසත්ථා සුන්දරා වා සතීති සම්මාසති. සම්මා සමාධියති, සම්මා වා තෙන සමාධියන්ති, පසත්ථො සුන්දරො වා සමාධීති සම්මාසමාධි.

13. ඉන්ද්රියාදීනි දස විස්සජ්ජනානි රාසිකත්වා අනුපුබ්බපටිපාටිවසෙන නිද්දිට්ඨානි. ආධිපතෙය්යට්ඨොති ඉන්දට්ඨකරණවසෙන අධිපතිඅත්ථො. අකම්පියට්ඨොති පටිපක්ඛෙහි කම්පෙතුං අසක්කුණෙය්යට්ඨො. නිය්යානට්ඨොති ලොකියලොකුත්තරානම්පි පටිපක්ඛතො නිග්ගමනට්ඨො. හෙතුට්ඨොති මිච්ඡාදිට්ඨාදීනං පහානාය සම්මාදිට්ඨාදයො හෙතූති වා සබ්බෙපි සම්මාදිට්ඨාදයො නිබ්බානසම්පාපකහෙතූති වා හෙතුට්ඨො. සතිපට්ඨානෙසු ආරම්මණෙසු ¶ ඔක්ඛන්දිත්වා පක්ඛන්දිත්වා උපට්ඨානතො උපට්ඨානං, සතියෙව උපට්ඨානං සතිපට්ඨානං. කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු පනස්සා අසුභදුක්ඛානිච්චානත්තාකාරගහණවසෙ ¶ සුභසුඛනිච්චත්තසඤ්ඤාපහානකිච්චසාධනවසෙන ච පවත්තිතො චතුධා භෙදො හොති. එතානි පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු ලබ්භන්ති, මග්ගක්ඛණෙ පන එකායෙව සති චත්තාරි නාමානි ලභති.

සම්මප්පධානෙසු පදහන්ති එතෙනාති පධානං, සොභනං පධානං සම්මප්පධානං. සම්මා වා පදහන්ති එතෙනාති සම්මප්පධානං, සොභනං වා තං කිලෙසවිරූපත්තවිරහතො පධානඤ්ච හිතසුඛනිප්ඵාදකත්තෙන සෙට්ඨභාවාවහනතො පධානභාවකරණතො වා සම්මප්පධානං. වීරියස්සෙතං අධිවචනං. උප්පන්නානුප්පන්නානං අනුප්පන්නුප්පන්නානඤ්ච අකුසලකුසලානං ධම්මානං පහානානුප්පත්තිඋප්පාදට්ඨිතිකිච්චසාධනවසෙන පවත්තිතො පනස්ස චතුධා භෙදො හොති. එතානිපි පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු ලබ්භන්ති, මග්ගක්ඛණෙ පන එකමෙව වීරියං චත්තාරි නාමානි ලභති. පදහනට්ඨොති උස්සාහනට්ඨො. පධානට්ඨොතිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො.

ඉද්ධිපාදානන්ති එත්ථ ඡන්දවීරියචිත්තවීමංසාසු එකෙකො ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, සමිජ්ඣති නිප්ඵජ්ජතීති අත්ථො. ඉජ්ඣන්ති වා එතාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉද්ධි, පඨමෙනත්ථෙන ¶ ඉද්ධි එව පාදො ඉද්ධිපාදො, ඉද්ධිකොට්ඨාසොති අත්ථො. දුතියෙනත්ථෙන ඉද්ධියා පාදොති ඉද්ධිපාදො. පාදොති පතිට්ඨා, අධිගමූපායොති අත්ථො. තෙන හි යස්මා උපරූපරි විසෙසසඞ්ඛාතං ඉද්ධිං පජ්ජන්ති පාපුණන්ති, තස්මා පාදොති වුච්චති. එතෙ ඡන්දාදයො පුබ්බභාගෙ අධිපතිවසෙන නානාචිත්තෙසු ලබ්භන්ති, මග්ගක්ඛණෙ පන සහෙව ලබ්භන්ති. ඉජ්ඣනට්ඨොති නිප්ඵජ්ජනට්ඨො පතිට්ඨානට්ඨො වා. සච්චානන්ති චතුන්නං අරියසච්චානං. තථට්ඨොති යථාසභාවට්ඨො. ඉමානි අට්ඨ විස්සජ්ජනානි ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානි. පයොගානන්ති චතුන්නං අරියමග්ගපයොගානං. පටිප්පස්සද්ධට්ඨොති චතුන්නං අරියඵලානං පටිප්පස්සද්ධට්ඨො. මග්ගපයොගො හි ඵලක්ඛණෙ පටිප්පස්සද්ධො හොති නිට්ඨිතකිච්චත්තා. මග්ගපයොගානං ඵලොදයෙන පටිප්පස්සද්ධභාවො වා. ඵලානං සච්ඡිකිරියට්ඨොති අරියඵලානං පච්චවෙක්ඛණවසෙන පච්චක්ඛකරණට්ඨො. ආරම්මණසච්ඡිකිරියා ¶ වුත්තා හොති, ඵලක්ඛණෙ පටිලාභසච්ඡිකිරියා වා. විතක්කාදීනි පඤ්ච විස්සජ්ජනානි ඣානඞ්ගවසෙන නිද්දිට්ඨානි. විතක්කනං විතක්කො, ඌහනන්ති ¶ වුත්තං හොති. විචරණං විචාරො, අනුසඤ්චරණන්ති වුත්තං හොති. උපවිචාරට්ඨොති අනුමජ්ජනට්ඨො. අභිසන්දනට්ඨොති තෙමනට්ඨො සමාධිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගට්ඨො.

ආවජ්ජනාදීනි පඤ්චදස විස්සජ්ජනානි පකිණ්ණකවසෙන නිද්දිට්ඨානි. පඤ්චද්වාරමනොද්වාරෙසු භවඞ්ගාරම්මණතො අඤ්ඤාරම්මණෙ චිත්තසන්තානං නමෙන්තානං ද්වින්නං චිත්තානං ආවජ්ජනට්ඨො. විඤ්ඤාණස්ස විජානනට්ඨො. පඤ්ඤාය පජානනට්ඨො. සඤ්ඤාය සඤ්ජානනට්ඨො. සමාධිස්ස එකොදට්ඨො. දුතියජ්ඣානස්මිඤ්හි සමාධි එකො උදෙතීති එකොදීති වුච්චති, විතක්කවිචාරෙහි අනජ්ඣාරුළ්හත්තා අග්ගො සෙට්ඨො හුත්වා උප්පජ්ජතීති අත්ථො. සෙට්ඨොපි හි ලොකෙ එකොති වුච්චති. විතක්කවිචාරවිරහිතො වා එකො අසහායො හුත්වා උදෙතීතිපි වට්ටති. සබ්බොපි වා කුසලසමාධි නීවරණාදීනං උද්ධච්චස්සෙව වා පටිපක්ඛත්තා තෙහි අනජ්ඣාරුළ්හොති අග්ගො හුත්වා උදෙතීති වා තෙහි විරහිතොති අසහායො හුත්වා උදෙතීති වා එකොදීති යුජ්ජති. අභිඤ්ඤාය ඤාතට්ඨොති ඤාතපරිඤ්ඤාය සභාවජානනට්ඨො. පරිඤ්ඤාය තීරණට්ඨොති තීරණපරිඤ්ඤාය අනිච්චාදිතො උපපරික්ඛණට්ඨො. පහානස්ස පරිච්චාගට්ඨොති පහානපරිඤ්ඤාය පටිපක්ඛපජහනට්ඨො. සමප්පවත්තාය භාවනාය එකරසට්ඨො. ඵස්සනට්ඨොති ඵුසනට්ඨො වින්දනට්ඨො. පීළාභාරවහනාදිනා ඛන්ධට්ඨො. සුඤ්ඤාදිනා ධාතුට්ඨො. සකසකමරියාදායතනාදිනා ආයතනට්ඨො. පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කතවසෙන සඞ්ඛතට්ඨො. තබ්බිපරීතෙන අසඞ්ඛතට්ඨො.

14. චිත්තට්ඨාදීනි පඤ්චදස විස්සජ්ජනානි චිත්තසම්බන්ධෙන නිද්දිට්ඨානි. චිත්තට්ඨොති එත්ථ ආරම්මණං චින්තෙතීති චිත්තං, විජානාතීති අත්ථො. යං පනෙත්ථ ජවනං හොති, තං ජවනවීථිවසෙන ¶ අත්තනො සන්තානං චිනොතීතිපි චිත්තං, යං විපාකං හොති, තං කම්මකිලෙසෙහි චිතන්තිපි චිත්තං, සබ්බම්පි යථානුරූපං චිත්තතාය චිත්තං, චිත්තකරණතාය චිත්තං, යං වට්ටස්ස පච්චයො හොති, තං සංසාරදුක්ඛං චිනොතීතිපි චිත්තං. එවං ආරම්මණෙ ¶ චිත්තතාදිතො චිත්තට්ඨො. චිත්තුප්පාදනෙ ඵලුප්පාදනෙ වා නාස්ස අන්තරමත්ථීති අනන්තරං, අනන්තරස්ස භාවො ආනන්තරියං, චිත්තස්ස ආනන්තරියං චිත්තානන්තරියං, සො චිත්තානන්තරියට්ඨො. අරහතො චුතිචිත්තං වජ්ජෙත්වා යස්ස කස්සචි සමනන්තරනිරුද්ධස්ස චිත්තස්ස අනන්තරචිත්තුප්පාදනෙ සමත්ථභාවො මග්ගචිත්තස්ස අනන්තරං ඵලුප්පාදනෙ සමත්ථභාවොති අධිප්පායො. චිත්තස්ස වුට්ඨානට්ඨොති ගොත්රභුචිත්තස්ස ¶ නිමිත්තතො, මග්ගචිත්තස්ස නිමිත්තපවත්තතො වුට්ඨානට්ඨො. චිත්තස්ස විවට්ටනට්ඨොති තස්සෙව චිත්තද්වයස්ස යථාවුත්තතො වුට්ඨිතස්ස නිබ්බානෙ විවට්ටනට්ඨො. චිත්තස්ස හෙතුට්ඨොති චිත්තස්ස හෙතුපච්චයභූතානං නවන්නං හෙතූනං හෙතුට්ඨො. චිත්තස්ස පච්චයට්ඨොති චිත්තස්ස වත්ථාරම්මණාදීනං අනෙකෙසං පච්චයානං පච්චයට්ඨො. චිත්තස්ස වත්ථුට්ඨොති චිත්තස්ස වත්ථුභූතානං චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායහදයවත්ථූනං වත්ථුට්ඨො. චිත්තස්ස භූමට්ඨොති චිත්තස්ස උප්පත්තිදෙසවසෙන කාමාවචරාදිභූමිඅත්ථො. චිත්තස්ස ආරම්මණට්ඨොති රූපාදිආරම්මණට්ඨො. පරිචිතස්සාරම්මණස්ස සඤ්චරණට්ඨානට්ඨෙන ගොචරට්ඨො. උපරි වුත්තවිඤ්ඤාණචරියාවසෙන චරියට්ඨො. අථ වා පයොගසමුදාචාරට්ඨො චරියට්ඨො. චිත්තස්ස ගමනාභාවෙපි දූරසන්තිකාරම්මණගහණවසෙන ගතට්ඨො. අභිනීහාරට්ඨොති ගහිතාරම්මණතො අඤ්ඤාරම්මණමනසිකාරත්ථං චිත්තස්ස අභිනීහරණට්ඨො. චිත්තස්ස නිය්යානට්ඨොති මග්ගචිත්තස්ස වට්ටතො නිය්යානට්ඨො. ‘‘නෙක්ඛම්මං පටිලද්ධස්ස කාමච්ඡන්දතො චිත්තං නිස්සටං හොතී’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.24, 191 ථොකං විසදිසං) නයෙන චිත්තස්ස නිස්සරණට්ඨො.

15. එකත්තාදීනි ද්වාචත්තාලීස විස්සජ්ජනානි එකත්තසම්බන්ධෙන නිද්දිට්ඨානි. එකත්තෙති ආරම්මණෙකත්තෙ, එකාරම්මණෙති අත්ථො. පඨමජ්ඣානවසෙන පක්ඛන්දනට්ඨො. දුතියජ්ඣානවසෙන පසීදනට්ඨො. තතියජ්ඣානවසෙන සන්තිට්ඨනට්ඨො. චතුත්ථජ්ඣානවසෙන මුච්චනට්ඨො. පච්චවෙක්ඛණවසෙන එතං සන්තන්ති පස්සනට්ඨො. යානීකතට්ඨාදයො පඤ්ච සමාධිස්ස වසීභාවවිසෙසා. යානීකතට්ඨොති යුත්තයානසදිසකතට්ඨො. වත්ථුකතට්ඨොති පතිට්ඨට්ඨෙන වත්ථු විය කතට්ඨො. අනුට්ඨිතට්ඨොති පච්චුපට්ඨිතට්ඨො. පරිචිතට්ඨොති සමන්තතො චිතට්ඨො. සුසමාරද්ධට්ඨොති සුට්ඨු සමාරද්ධට්ඨො ¶ , සුකතට්ඨොති අත්ථො. ආවජ්ජනසමාපජ්ජනඅධිට්ඨානවුට්ඨානපච්චවෙක්ඛණවසිතාවසෙන වා පටිපාටියා පඤ්ච පදානි යොජෙතබ්බානි. කසිණාදිආරම්මණභාවනාය සිඛාප්පත්තකාලෙ චිත්තචෙතසිකානං පරිග්ගහපරිවාරපරිපූරට්ඨො. තෙසංයෙව සම්මා සමාහිතත්තා එකාරම්මණෙ සමොසරණෙන සමොධානට්ඨො. තෙසංයෙව බලප්පත්තියා ආරම්මණං අභිභවිත්වා පතිට්ඨානවසෙන අධිට්ඨානට්ඨො. සමථස්ස විපස්සනාය වා ආදිතො, ආදරෙන වා සෙවනවසෙන ආසෙවනට්ඨො. වඩ්ඪනවසෙන භාවනට්ඨො ¶ . පුනප්පුනං ¶ කරණවසෙන බහුලීකම්මට්ඨො. බහුලීකතස්ස සුට්ඨු සමුට්ඨිතවසෙන සුසමුග්ගතට්ඨො. සුසමුග්ගතස්ස පච්චනීකෙහි සුට්ඨු විමුත්තිවසෙන ආරම්මණෙ ච සුට්ඨු අධිමුත්තිවසෙන සුවිමුත්තට්ඨො.

බුජ්ඣනට්ඨාදීනි චත්තාරි පදානි බොජ්ඣඞ්ගවසෙන වුත්තානි. සොතාපත්තිමග්ගබොජ්ඣඞ්ගානං බුජ්ඣනට්ඨො. සකදාගාමිමග්ගබොජ්ඣඞ්ගානං අනුබුජ්ඣනට්ඨො. අනාගාමිමග්ගබොජ්ඣඞ්ගානං පටිබුජ්ඣනට්ඨො. අරහත්තමග්ගබොජ්ඣඞ්ගානං සම්බුජ්ඣනට්ඨො. විපස්සනාබොජ්ඣඞ්ගානං වා බුජ්ඣනට්ඨො. දස්සනමග්ගබොජ්ඣඞ්ගානං අනුබුජ්ඣනට්ඨො. භාවනාමග්ගබොජ්ඣඞ්ගානං පටිබුජ්ඣනට්ඨො. ඵලබොජ්ඣඞ්ගානං සම්බුජ්ඣනට්ඨො. යථාවුත්තනයෙනෙව බොජ්ඣඞ්ගානං තස්ස තස්ස පුග්ගලස්ස බොධනාදිකරණෙන බොධනට්ඨාදයො චත්තාරො අත්ථා වෙදිතබ්බා. යථාවුත්තානංයෙව බොජ්ඣඞ්ගානං බුජ්ඣනට්ඨෙන ‘‘බොධො’’ති ලද්ධනාමස්ස පුග්ගලස්ස පක්ඛෙ භවත්තා බොධිපක්ඛියා නාම. තෙසං යථාවුත්තානංයෙව බොධිපක්ඛියට්ඨාදයො චත්තාරො අත්ථා වෙදිතබ්බා. විපස්සනාපඤ්ඤාවසෙන ජොතනට්ඨො. කමතො චතුමග්ගපඤ්ඤාවසෙන උජ්ජොතනානුජ්ජොතනපටිජ්ජොතනසඤ්ජොතනට්ඨො. කමතො චතුමග්ගපඤ්ඤාවසෙන වා ජොතනට්ඨාදයො, ඵලපඤ්ඤාවසෙන සඤ්ජොතනට්ඨො වෙදිතබ්බො.

16. පතාපනට්ඨාදීනි අට්ඨාරස විස්සජ්ජනානි අරියමග්ගවසෙන නිද්දිට්ඨානි. අරියමග්ගො හි යස්සුප්පජ්ජති, තං පතාපෙති පභාසෙති විරොචාපෙතීති පතාපනො, තස්ස පතාපනට්ඨො. තස්සෙව අතිපභස්සරභාවෙන සයං විරොචනට්ඨො. කිලෙසානං විසොසනෙන සන්තාපනට්ඨො. අමලනිබ්බානාරම්මණත්තා අමලට්ඨො. සම්පයුත්තමලාභාවෙන විමලට්ඨො. ආරම්මණකරණමලාභාවෙ ¶ නිම්මලට්ඨො. අථ වා සොතාපත්තිමග්ගස්ස අමලට්ඨො. සකදාගාමිඅනාගාමිමග්ගානං විමලට්ඨො. අරහත්තමග්ගස්ස නිම්මලට්ඨො. අථ වා සාවකමග්ගස්ස අමලට්ඨො. පච්චෙකබුද්ධමග්ගස්ස විමලට්ඨො. සම්මාසම්බුද්ධමග්ගස්ස නිම්මලට්ඨො. කිලෙසවිසමාභාවෙන සමට්ඨො. ‘‘සම්මා මානාභිසමයා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.28; අ. නි. 3.33; 5.200) විය කිලෙසප්පහානට්ඨෙන සමයට්ඨො. වික්ඛම්භනතදඞ්ගසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණසඞ්ඛාතෙසු පඤ්චසු විවෙකෙසු සමුච්ඡෙදවිවෙකත්තා විවෙකට්ඨො, විනාභාවට්ඨො. නිස්සරණවිවෙකෙ නිබ්බානෙ චරණතො විවෙකචරියට්ඨො. පඤ්චසු විරාගෙසු සමුච්ඡෙදවිරාගත්තා ¶ විරාගට්ඨො, විරජ්ජනට්ඨො. නිස්සරණවිරාගෙ නිබ්බානෙ චරණතො විරාගචරියට්ඨො. පඤ්චසු නිරොධෙසු සමුච්ඡෙදනිරොධත්තා නිරොධට්ඨො. දුක්ඛනිරොධෙ නිබ්බානෙ චරණතො නිරොධචරියට්ඨො. පරිච්චාගපක්ඛන්දනවොසග්ගත්තා වොසග්ගට්ඨො. අරියමග්ගො හි සමුච්ඡෙදවසෙන කිලෙසප්පහානතො පරිච්චාගවොසග්ගො, ආරම්මණකරණෙන නිබ්බානපක්ඛන්දනතො පක්ඛන්දනවොසග්ගො ච. විපස්සනා පන තදඞ්ගවසෙන කිලෙසප්පහානතො පරිච්චාගවොසග්ගො, තන්නින්නභාවෙන නිබ්බානපක්ඛන්දනතො පක්ඛන්දනවොසග්ගො. න සො ඉධ අධිප්පෙතො. වොසග්ගභාවෙන චරණතො ¶ වොසග්ගචරියට්ඨො. පඤ්චසු විමුත්තීසු සමුච්ඡෙදවිමුත්තිත්තා විමුත්තට්ඨො. නිස්සරණවිමුත්තියං චරණතො විමුත්තිචරියට්ඨො.

ඡන්දවීරියචිත්තවීමංසාසඞ්ඛාතෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු එකෙකඉද්ධිපාදවසෙන දස දස කත්වා චතුරිද්ධිපාදවසෙන ඡන්දට්ඨාදීනි චත්තාලීස විස්සජ්ජනානි නිද්දිට්ඨානි. කත්තුකම්යතට්ඨො ඡන්දට්ඨො. ඡන්දං සීසං කත්වා භාවනාරම්භකාලෙ මූලට්ඨො. සහජාතානං පතිට්ඨාභාවෙන පාදට්ඨො. පදට්ඨොති වා පාඨො. ඉද්ධිපාදත්තා අධිපතිභාවෙන පධානට්ඨො. පයොගකාලෙ ඉජ්ඣනට්ඨො. සද්ධාසම්පයොගෙන අධිමොක්ඛට්ඨො. වීරියසම්පයොගෙන පග්ගහට්ඨො. සතිසම්පයොගෙන උපට්ඨානට්ඨො. සමාධිසම්පයොගෙන අවික්ඛෙපට්ඨො. පඤ්ඤාසම්පයොගෙන දස්සනට්ඨො. පග්ගහට්ඨො වීරියට්ඨො. වීරියං සීසං කත්වා භාවනාරම්භකාලෙ මූලට්ඨො. සයං ¶ වීරියත්තා පග්ගහට්ඨො. චින්තනට්ඨාදිකො චිත්තට්ඨො. චිත්තං සීසං කත්වා භාවනාරම්භකාලෙ මූලට්ඨො. උපපරික්ඛනට්ඨො වීමංසට්ඨො. වීමංසං සීසං කත්වා භාවනාරම්භකාලෙ මූලට්ඨො. සයං වීමංසත්තා දස්සනට්ඨො.

17. දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨොතිආදීනි සොළස විස්සජ්ජනානි සච්චානං තථලක්ඛණවසෙන නිද්දිට්ඨානි. දුක්ඛදස්සනෙනෙව පීළනට්ඨො. දුක්ඛායූහනසමුදයදස්සනෙන සඞ්ඛතට්ඨො. සබ්බකිලෙසසන්තාපහරසුසීතලමග්ගදස්සනෙන සන්තාපට්ඨො. අවිපරිණාමධම්මනිරොධදස්සනෙන විපරිණාමට්ඨො. සමුදයදස්සනෙනෙව ආයූහනට්ඨො. සමුදයායූහිතදුක්ඛදස්සනෙන නිදානට්ඨො. විසඤ්ඤොගභූතනිරොධදස්සනෙන සඤ්ඤොගට්ඨො. නිය්යානභූතමග්ගදස්සනෙන පලිබොධට්ඨො. නිරොධදස්සනෙනෙව නිස්සරණට්ඨො. අවිවෙකභූතසමුදයදස්සනෙන විවෙකට්ඨො. සඞ්ඛතභූතමග්ගදස්සනෙන අසඞ්ඛතට්ඨො. විසභූතදුක්ඛදස්සනෙන අමතට්ඨො. මග්ගදස්සනෙනෙව ¶ නිය්යානට්ඨො. නිබ්බානසම්පත්තියා අහෙතුභූතසමුදයදස්සනෙන හෙතුට්ඨො. සුදුද්දසනිරොධදස්සනෙන දස්සනට්ඨො. කපණජනසදිසදුක්ඛදස්සනෙන උළාරකුලසදිසො ආධිපතෙය්යට්ඨො පාතුභවතීති. එවං තංතංසච්චදස්සනෙන තදඤ්ඤසච්චදස්සනෙන ච එකෙකස්ස සච්චස්ස චත්තාරො චත්තාරො ලක්ඛණට්ඨා වුත්තා.

තථට්ඨාදීනි ද්වාදස විස්සජ්ජනානි සබ්බධම්මසඞ්ගාහකද්වාදසපදවසෙන නිද්දිට්ඨානි. තථට්ඨොති යථාසභාවට්ඨො. අනත්තට්ඨොති අත්තවිරහිතට්ඨො. සච්චට්ඨොති අවිසංවාදනට්ඨො. පටිවෙධට්ඨොති පටිවිජ්ඣිතබ්බට්ඨො. අභිජානනට්ඨොති අභිජානිතබ්බට්ඨො. පරිජානනට්ඨොති ඤාතතීරණපරිඤ්ඤාය පරිජානිතබ්බට්ඨො. ධම්මට්ඨොති සභාවධාරණාදිඅත්ථො. ධාතුට්ඨොති සුඤ්ඤාදිඅත්ථො. ඤාතට්ඨොති ජානිතුං සක්කුණෙය්යට්ඨො. සච්ඡිකිරියට්ඨොති සච්ඡිකාතබ්බට්ඨො. ඵස්සනට්ඨොති ඤාණෙන ඵුසිතබ්බට්ඨො. අභිසමයට්ඨොති පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන අභිසම්මාගන්තබ්බට්ඨො, ඤාණෙන පටිලභිතබ්බට්ඨො වා. පටිලාභොපි ¶ හි ‘‘අත්ථාභිසමයා ධීරො’’තිආදීසු (සං. නි. 1.130) විය අභිසමයොති වුච්චති.

18. නෙක්ඛම්මාදීනි ¶ සත්ත විස්සජ්ජනානි උපචාරජ්ඣානවසෙන නිද්දිට්ඨානි. නෙක්ඛම්මන්ති කාමච්ඡන්දස්ස පටිපක්ඛො අලොභො. ආලොකසඤ්ඤාති ථිනමිද්ධස්ස පටිපක්ඛෙ ආලොකනිමිත්තෙ සඤ්ඤා. අවික්ඛෙපොති උද්ධච්චස්ස පටිපක්ඛො සමාධි. ධම්මවවත්ථානන්ති විචිකිච්ඡාය පටිපක්ඛං ඤාණං. ඤාණන්ති අවිජ්ජාය පටිපක්ඛං ඤාණං. පාමොජ්ජන්ති අරතිපටිපක්ඛා පීති. පඨමජ්ඣානාදීනි අට්ඨ විස්සජ්ජනානි රූපාරූපසමාපත්තිවසෙන නිද්දිට්ඨානි. හෙට්ඨා පන රූපසමාපත්තිඅනන්තරං රූපජ්ඣානසම්බන්ධෙන චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරා නිද්දිට්ඨා.

අනිච්චානුපස්සනාදීනි ලොකුත්තරමග්ගස්ස පුබ්බභාගෙ අට්ඨාරසමහාවිපස්සනාවසෙන නිද්දිට්ඨානි. හෙට්ඨා පන රූපාදීහි යොජනූපගා සත්ත අනුපස්සනා එව වුත්තා, ඉධ පන සබ්බාපි වුත්තා. කලාපසම්මසනඋදයබ්බයානුපස්සනා කස්මා න වුත්තාති චෙ? තාසං ද්වින්නං වසෙන අනිච්චානුපස්සනාදීනං සිජ්ඣනතො ඉමාසු වුත්තාසු තා ද්වෙපි වුත්තාව හොන්ති, අනිච්චානුපස්සනාදීහි වා විනා තාසං ද්වින්නං අප්පවත්තිතො ඉමාසු වුත්තාසු තා ද්වෙපි වුත්තාව හොන්ති. ඛයානුපස්සනාති පච්චුප්පන්නානං රූපක්ඛන්ධාදීනං භඞ්ගදස්සනඤාණඤ්ච ¶ තංතංඛන්ධභඞ්ගදස්සනානන්තරං තදාරම්මණචිත්තචෙතසිකභඞ්ගදස්සනඤාණඤ්ච. වයානුපස්සනාති පච්චුප්පන්නානං ඛන්ධානං භඞ්ගදස්සනානන්තරං තදන්වයෙනෙව අතීතානාගතඛන්ධානං භඞ්ගදස්සනඤාණං. විපරිණාමානුපස්සනාති තස්මිං භඞ්ගසඞ්ඛාතෙ නිරොධෙ අධිමුත්තත්තා, අථ සබ්බෙපි අතීතානාගතපච්චුප්පන්නා ඛන්ධා විපරිණාමවන්තොති සබ්බෙසං විපරිණාමදස්සනඤාණං. අනිමිත්තානුපස්සනාති එවං සබ්බසඞ්ඛාරානං විපරිණාමං දිස්වා අනිච්චතො විපස්සන්තස්ස අනිච්චානුපස්සනාව නිච්චනිමිත්තපජහනවසෙන නිච්චනිමිත්තාභාවා අනිමිත්තානුපස්සනා නාම හොති. අප්පණිහිතානුපස්සනාති අනිච්චානුපස්සනානන්තරං පවත්තා දුක්ඛානුපස්සනාව සුඛපත්ථනාපජහනවසෙන පණිධිඅභාවා අප්පණිහිතානුපස්සනා නාම හොති.

සුඤ්ඤතානුපස්සනාති දුක්ඛානුපස්සනානන්තරං පවත්තා අනත්තානුපස්සනාව අත්තාභිනිවෙසපජහනවසෙන අත්තසුඤ්ඤතාදස්සනතො සුඤ්ඤතානුපස්සනා නාම හොති. අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාති එවං සඞ්ඛාරානං භඞ්ගං පස්සිත්වා ¶ පස්සිත්වා අනිච්චාදිතො විපස්සන්තස්ස සඞ්ඛාරාව භිජ්ජන්ති, සඞ්ඛාරානං මරණං න අඤ්ඤො කොචි අත්ථීති භඞ්ගවසෙන සුඤ්ඤතං ගහෙත්වා පවත්තා විපස්සනා. සා හි අධිපඤ්ඤා ච ධම්මෙසු ච විපස්සනාති කත්වා අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාති වුච්චති. යථාභූතඤාණදස්සනන්ති ¶ භඞ්ගං දිස්වා දිස්වා ‘‘සභයා සඞ්ඛාරා’’ති පවත්තං භයතුපට්ඨානඤාණං. ආදීනවානුපස්සනාති භයතුපට්ඨානවසෙන උප්පන්නං සබ්බභවාදීසු ආදීනවදස්සනඤාණං. ‘‘යා ච භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා යඤ්ච ආදීනවෙ ඤාණං යා ච නිබ්බිදා, ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති (පටි. ම. 1.227) වචනතො භයතුපට්ඨානාදීනවානුපස්සනාසු වුත්තාසු නිබ්බිදානුපස්සනා ඉධාපි වුත්තාව හොති. ආදිතො චතුත්ථං කත්වා වුත්තත්තා පනිධ න වුත්තා. පටිසඞ්ඛානුපස්සනාති මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණවසෙන උප්පන්නං මුඤ්චනස්ස උපායකරණං පටිසඞ්ඛානුපස්සනාසඤ්ඤිතං අනිච්චදුක්ඛානත්තානුපස්සනාඤාණං. ‘‘යා ච මුඤ්චිතුකම්යතා යා ච පටිසඞ්ඛානුපස්සනා යා ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා, ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති (පටි. ම. 1.227) වචනතො පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය වුත්තාය මුඤ්චිතුකම්යතාසඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණානි වුත්තානෙව හොන්ති. විවට්ටනානුපස්සනාති අනුලොමඤාණවසෙන උප්පන්නං ගොත්රභුඤාණං. අනුලොමඤාණෙන ගොත්රභුඤාණස්ස සිජ්ඣනතො ගොත්රභුඤාණෙ වුත්තෙ අනුලොමඤාණං වුත්තමෙව හොති. එවඤ්හි අට්ඨාරසන්නං ¶ මහාවිපස්සනානං පටිපාටි වුච්චමානා පාළියා සමෙති. වුත්තඤ්හි ඉන්ද්රියකථායං –

‘‘පුබ්බභාගෙ පඤ්චහින්ද්රියෙහි පඨමජ්ඣානවසෙන පඤ්චින්ද්රියානි නිස්සටානි හොන්ති, පඨමෙ ඣානෙ පඤ්චහින්ද්රියෙහි දුතියජ්ඣානවසෙන පඤ්චින්ද්රියානි නිස්සටානි හොන්තී’’ති (පටි. ම. 1.192) –

ආදිනා නයෙන යාව අරහත්තඵලා උත්තරුත්තරිපටිපාටියා ඉන්ද්රියානි වුත්තානි. තස්මා අට්ඨාරස මහාවිපස්සනා යථාවුත්තක්කමෙන පාළියා යුජ්ජන්ති. විසුද්ධිමග්ගෙ පන –

‘‘ඛයානුපස්සනාති ඝනවිනිබ්භොගං කත්වා අනිච්චං ඛයට්ඨෙනාති එවං ඛයං පස්සතො ඤාණං. විපරිණාමානුපස්සනාති රූපසත්තකඅරූපසත්තකාදිවසෙන තං තං පරිච්ඡෙදං අතික්කම්ම අඤ්ඤථා පවත්තිදස්සනං. උප්පන්නස්ස වා ජරාය චෙව මරණෙන ච ද්වීහාකාරෙහි ¶ විපරිණාමදස්සනං. යථාභූතඤාණදස්සනන්ති සපච්චයනාමරූපපරිග්ගහො’’ති (විසුද්ධි. 2.850) –

වුත්තං. තං තාය පාළියා විරුද්ධං විය දිස්සති. විවට්ටනානුපස්සනාති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා චෙව අනුලොමඤ්චාති වුත්තං. තඤ්ච පාළියා විරුද්ධං විය දිස්සති. චරියාකථායඤ්හි –

‘‘අනිච්චානුපස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා. අනිච්චානුපස්සනා ¶ ඤාණචරියා…පෙ… පටිසඞ්ඛානුපස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා. පටිසඞ්ඛානුපස්සනා ඤාණචරියා’’ති (පටි. ම. 1.71) –

යස්ස යස්ස ඤාණස්ස විසුං විසුං ආවජ්ජනං ලබ්භති, තස්ස තස්ස විසුං විසුං ආවජ්ජනං වුත්තං. විවට්ටනානුපස්සනාය පන ආවජ්ජනං අවත්වාව ‘‘විවට්ටනානුපස්සනා ඤාණචරියා’’ති වුත්තං. යදි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛානුලොමඤාණානි විවට්ටනානුපස්සනා නාම සියුං, තදාවජ්ජනසම්භවා තදත්ථාය ච ආවජ්ජනං වදෙය්ය, න ච තදත්ථාය ආවජ්ජනං වුත්තං. ගොත්රභුඤාණස්ස පන විසුං ආවජ්ජනං ¶ නත්ථි අනුලොමාවජ්ජනවීථියංයෙව උප්පත්තිතො. තස්මා විවට්ටනානුපස්සනත්ථාය ආවජ්ජනස්ස අවුත්තත්තා ගොත්රභුඤාණමෙව ‘‘විවට්ටනානුපස්සනා’’ති යුජ්ජති.

19. සොතාපත්තිමග්ගාදීනි අට්ඨ විස්සජ්ජනානි ලොකුත්තරමග්ගඵලවසෙන නිද්දිට්ඨානි. සොතස්ස ආපජ්ජනං සොතාපත්ති, සොතාපත්ති එව මග්ගො සොතාපත්තිමග්ගො. සොතාපත්තියා ඵලං සොතාපත්තිඵලං, සමාපජ්ජීයතීති සමාපත්ති, සොතාපත්තිඵලමෙව සමාපත්ති සොතාපත්තිඵලසමාපත්ති. පටිසන්ධිවසෙන සකිංයෙව ඉමං ලොකං ආගච්ඡතීති සකදාගාමී, තස්ස මග්ගො සකදාගාමිමග්ගො. සකදාගාමිස්ස ඵලං සකදාගාමිඵලං. පටිසන්ධිවසෙනෙව කාමභවං න ආගච්ඡතීති අනාගාමී, තස්ස මග්ගො අනාගාමිමග්ගො. අනාගාමිස්ස ඵලං අනාගාමිඵලං. කිලෙසෙහි ආරකත්තා, කිලෙසාරීනං හතත්තා, සංසාරචක්කස්ස අරානං හතත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවා, පච්චයාදීනං අරහත්තා අරහං, අරහතො භාවො අරහත්තං. කිං තං? අරහත්තඵලං. අරහත්තස්ස මග්ගො අරහත්තමග්ගො. අරහත්තමෙව ඵලං අරහත්තඵලං.

‘‘අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්රිය’’න්තිආදීනි ‘‘තථට්ඨෙන ¶ සච්චා’’තිපරියන්තානි තෙත්තිංස විස්සජ්ජනානි නිද්දිට්ඨානි. හෙට්ඨා ‘‘සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමොක්ඛට්ඨො’’තිආදීහි තෙත්තිංසාය විස්සජ්ජනෙහි සමානානි. කෙවලඤ්හි තත්ථ ධම්මෙහි අත්ථා නිද්දිට්ඨා, ඉධ අත්ථෙහි ධම්මා නිද්දිට්ඨාති අයං විසෙසො. ‘‘අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථො’’තිආදීනඤ්ච චතුන්නං විස්සජ්ජනානං හෙට්ඨා ‘‘සමථස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො’’තිආදීනඤ්ච චතුන්නං විස්සජ්ජනානං විසෙසො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

සංවරට්ඨෙනාතිආදීනි අට්ඨ විස්සජ්ජනානි සීලාදිබලපරියොසානධම්මවසෙන නිද්දිට්ඨානි. සීලවිසුද්ධීති සුපරිසුද්ධපාතිමොක්ඛසංවරාදිචතුබ්බිධං සීලං දුස්සීල්යමලවිසොධනතො. චිත්තවිසුද්ධීති සඋපචාරා අට්ඨ සමාපත්තියො. චිත්තසීසෙන හෙත්ථ සමාධි වුත්තො. සො චිත්තමලවිසොධනතො චිත්තවිසුද්ධි. දිට්ඨිවිසුද්ධීති නාමරූපානං යථාසභාවදස්සනං සත්තදිට්ඨිමලවිසොධනතො ¶ දිට්ඨිවිසුද්ධි. මුත්තට්ඨෙනාති තදඞ්ගවසෙන උපක්කිලෙසතො විමුත්තට්ඨෙන ආරම්මණෙ ච අධිමුත්තට්ඨෙන. විමොක්ඛොති තදඞ්ගවිමොක්ඛො. පටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජාති පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං පුරිමභවපටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජා, දිබ්බචක්ඛුඤාණං ¶ සත්තානං චුතූපපාතපටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජා, ආසවානං ඛයෙ ඤාණං සච්චපටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජා. පටිවෙධට්ඨෙනාති ජානනට්ඨෙන. පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්තීති යං යං පරිච්චත්තං, තතො තතො විමුත්තත්තා ඵලවිමුත්ති. සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණන්ති කිලෙසසමුච්ඡින්දනත්ථෙන කිලෙසක්ඛයකරෙ අරියමග්ගෙ ඤාණං. පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණන්ති මග්ගකිච්චසඞ්ඛාතපයොගපටිප්පස්සද්ධත්තා පටිසන්ධිවසෙන අනුප්පාදභූතෙ තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසානං අනුප්පාදපරියොසානෙ උප්පන්නෙ අරියඵලෙ ඤාණං.

20. ඡන්දො මූලට්ඨෙනාතිආදීනි නව විස්සජ්ජනානි අරියමග්ගස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙන නිද්දිට්ඨානි. ඡන්දො මූලට්ඨෙනාති කුසලානං ධම්මානං කත්තුකම්යතාඡන්දො පටිපත්තියා ච නිප්ඵත්තියා ච මූලත්තා මූලට්ඨෙන. මනසිකාරො සමුට්ඨානට්ඨෙනාති යොනිසොමනසිකාරො සබ්බකුසලධම්මෙ සමුට්ඨාපෙතීති සමුට්ඨානට්ඨෙන. ඵස්සො සමොධානට්ඨෙනාති ¶ යස්මා තණ්හාය විසෙසෙන වෙදනා පධානකාරණං, තණ්හා ච පහීයමානා විසෙසෙන වෙදනාය පරිඤ්ඤාතාය පහීයති, තස්සා ච වෙදනාය ඵස්සොව පධානකාරණං, තස්මිං පරිඤ්ඤාතෙ වෙදනා පරිඤ්ඤාතා හොති, තස්මා සත්තසු අභිඤ්ඤෙය්යවත්ථූසු ඵස්සො පඨමං වුත්තො. සො ච තිකසන්නිපාතසඞ්ඛාතස්ස අත්තනො කාරණස්ස වසෙන පවෙදිතත්තා ‘‘තිකසන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො’’ති වුත්තත්තා සමොධානට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්යො. කෙචි පන ‘‘ඤාණඵස්සො ඵස්සො’’ති වදන්ති.

යස්මා පන වෙදනා චිත්තචෙතසිකෙ අත්තනො වසෙ වත්තාපයමානා තත්ථ සමොසරති පවිසති, චිත්තසන්තානමෙව වා පවිසති, තස්මා සමොසරණට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්යාති වුත්තා. කෙචි පන ‘‘සබ්බානිපි පරිඤ්ඤෙය්යානි වෙදනාසු සමොසරන්ති, වෙදනාසු පරිඤ්ඤාතාසු සබ්බං තණ්හාවත්ථු පරිඤ්ඤාතං හොති. තං කිස්ස හෙතු? වෙදනාපච්චයා හි සබ්බාපි තණ්හා. තස්මා වෙදනා සමොසරණට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්යා’’ති වදන්ති. යස්මා සබ්බගොපානසීනං ආබන්ධනතො කූටාගාරකණ්ණිකා විය චිත්තචෙතසිකානං සම්පිණ්ඩනතො සමාධි කුසලානං ධම්මානං පමුඛො හොති ජෙට්ඨකො, තස්මා සමාධි පමුඛට්ඨෙනාති වුත්තං. පාමුඛට්ඨෙනාතිපි පාඨො. යස්මා සමථවිපස්සනං භාවෙන්තස්ස ආරම්මණූපට්ඨානාධිපති හොති සති, සතියා ¶ උපට්ඨිතෙ ආරම්මණෙ සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා සකං සකං කිච්චං සාධෙන්ති, තස්මා සති ආධිපතෙය්යට්ඨෙනාති වුත්තං. පඤ්ඤා තදුත්තරට්ඨෙනාති අරියමග්ගපඤ්ඤා තෙසං කුසලානං ධම්මානං උත්තරට්ඨෙන සෙට්ඨට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්යා. අථ වා තතො කිලෙසෙහි, සංසාරවට්ටතො වා උත්තරති සමතික්කමතීති තදුත්තරා, තස්සා අත්ථො තදුත්තරට්ඨො. තෙන ¶ තදුත්තරට්ඨෙන. තතුත්තරට්ඨෙනාතිපි පාඨො, තතො උත්තරට්ඨෙනාති අත්ථො. විමුත්ති සාරට්ඨෙනාති ඵලවිමුත්ති අපරිහානිවසෙන ථිරත්තා සාරො, තං අතික්කමිත්වා අඤ්ඤස්ස පරියෙසිතබ්බස්ස අභාවතොපි සාරො. සා විමුත්ති තෙන සාරට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්යා. අමතොගධං නිබ්බානන්ති නත්ථි එතස්ස මරණසඞ්ඛාතං මතන්ති අමතං, කිලෙසවිසපටිපක්ඛත්තා අගදන්තිපි අමතං ¶ , සච්ඡිකිරියාය සත්තානං පතිට්ඨාභූතන්ති ඔගධං, සංසාරදුක්ඛසන්තිභූතත්තා නිබ්බුතන්ති නිබ්බානං, නත්ථෙත්ථ තණ්හාසඞ්ඛාතං වානන්තිපි නිබ්බානං. තං සාසනස්ස නිට්ඨාභූතත්තා පරියොසානට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්යං. එවං ඉමස්මිං අභිඤ්ඤෙය්යනිද්දෙසෙ සත්තසහස්සානි සත්තසතානි චත්තාලීසඤ්ච විස්සජ්ජනානි හොන්ති.

ඉදානි තෙසං එවං නිද්දිට්ඨානං ධම්මානං ‘‘යෙ යෙ ධම්මා අභිඤ්ඤාතා, තෙ තෙ ධම්මා ඤාතා හොන්තී’’ති නිගමනං කරොති, තස්ස අභිමුඛං කත්වා ඤාතා හොන්තීති අධිප්පායො. තංඤාතට්ඨෙන ඤාණන්ති තෙසං වුත්තප්පකාරානං ධම්මානං ජානනට්ඨෙන ඤාණං. පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤාති පකාරතො ජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චතීතිආදිතො පුච්ඡිතපුච්ඡා නිගමෙත්වා දස්සිතා. තෙන කාරණෙන ‘‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති වුච්චතීති අත්ථොති.

සද්ධම්මප්පකාසිනියා පටිසම්භිදාමග්ගට්ඨකථාය

අභිඤ්ඤෙය්යනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

21. පරිඤ්ඤෙය්යනිද්දෙසෙ ¶ කිඤ්චාපි පරිඤ්ඤාසද්දෙන ඤාතපරිඤ්ඤා, තීරණපරිඤ්ඤා, පහානපරිඤ්ඤාති තිස්සො පරිඤ්ඤා සඞ්ගහිතා. හෙට්ඨා ‘‘අභිඤ්ඤෙය්යා’’ති ඤාතපරිඤ්ඤාය වුත්තත්තා උපරි ‘‘පහාතබ්බා’’ති පහානපරිඤ්ඤාය වුත්තත්තා තීරණපරිඤ්ඤාව ඉධ අධිප්පෙතා. ඵස්සො සාසවො උපාදානියොති ¶ ආසවානඤ්චෙව උපාදානානඤ්ච පච්චයභූතො තෙභූමකඵස්සො. සොපි හි අත්තානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තමානෙහි සහ ආසවෙහීති සාසවො, ආරම්මණභාවං උපගන්ත්වා උපාදානසම්බන්ධනෙන උපාදානානං හිතොති උපාදානියො. යස්මා ඵස්සෙ තීරණපරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤාතෙ ඵස්සමුඛෙන සෙසාපි අරූපධම්මා තදනුසාරෙන ච රූපධම්මා පරිඤ්ඤායන්ති, තස්මා එකොව ඵස්සො වුත්තො. එවං සෙසෙසුපි යථායොගං යොජෙතබ්බං.

නාමන්ති ¶ චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො නිබ්බානඤ්ච. රූපන්ති චත්තාරි ච මහාභූතානි චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදායරූපානි චතුවීසති. චත්තාරො ඛන්ධා නමනට්ඨෙන නාමං. තෙ හි ආරම්මණාභිමුඛා නමන්ති. සබ්බම්පි නාමනට්ඨෙන නාමං. චත්තාරො හි ඛන්ධා ආරම්මණෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං නාමෙන්ති, නිබ්බානං ආරම්මණාධිපතිපච්චයතාය අත්තනි අනවජ්ජධම්මෙ නාමෙති. සන්තතිවසෙන සීතාදීහි රුප්පනට්ඨෙන රූපං. රුප්පනට්ඨෙනාති කුප්පනට්ඨෙන. සන්තතිවිපරිණාමවසෙන හි සීතාදීහි ඝට්ටනීයං ධම්මජාතං රූපන්ති වුච්චති. ඉධ පන නාමන්ති ලොකිකමෙව අධිප්පෙතං, රූපං පන එකන්තෙන ලොකිකමෙව.

තිස්සො වෙදනාති සුඛා වෙදනා, දුක්ඛා වෙදනා, අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා. තා ලොකිකා එව. ආහාරාති පච්චයා. පච්චයා හි අත්තනො ඵලං ආහරන්තීති ආහාරා. කබළීකාරො ආහාරො ඵස්සාහාරො මනොසඤ්චෙතනාහාරො විඤ්ඤාණාහාරොති චත්තාරො. වත්ථුවසෙන කබළීකාතබ්බත්තා කබළීකාරො ¶ , අජ්ඣොහරිතබ්බත්තා ආහාරො. ඔදනකුම්මාසාදිවත්ථුකාය ඔජායෙතං නාමං. සා හි ඔජට්ඨමකරූපානි ආහරතීති ආහාරො. චක්ඛුසම්ඵස්සාදිකො ඡබ්බිධො ඵස්සො තිස්සො වෙදනා ආහරතීති ආහාරො. මනසො සඤ්චෙතනා, න සත්තස්සාති මනොසඤ්චෙතනා යථා චිත්තෙකග්ගතා. මනසා වා සම්පයුත්තා සඤ්චෙතනා මනොසඤ්චෙතනා යථා ආජඤ්ඤරථො. තෙභූමකකුසලාකුසලචෙතනා. සා හි තයො භවෙ ආහරතීති ආහාරො. විඤ්ඤාණන්ති එකූනවීසතිභෙදං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං. තඤ්හි පටිසන්ධිනාමරූපං ආහරතීති ආහාරො. උපාදානක්ඛන්ධාති උපාදානගොචරා ඛන්ධා, මජ්ඣපදලොපො දට්ඨබ්බො. උපාදානසම්භූතා වා ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධා යථා තිණග්ගි ¶ ථුසග්ගි. උපාදානවිධෙය්යා වා ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධා යථා රාජපුරිසො. උපාදානප්පභවා වා ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධා යථා පුප්ඵරුක්ඛො ඵලරුක්ඛො. උපාදානානි පන කාමුපාදානං දිට්ඨුපාදානං සීලබ්බතුපාදානං අත්තවාදුපාදානන්ති චත්තාරි. අත්ථතො පන භුසං ආදානන්ති උපාදානං. රූපුපාදානක්ඛන්ධො, වෙදනුපාදානක්ඛන්ධො, සඤ්ඤුපාදානක්ඛන්ධො, සඞ්ඛාරුපාදානක්ඛන්ධො, විඤ්ඤාණුපාදානක්ඛන්ධොති පඤ්ච.

ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානීති චක්ඛායතනං, සොතායතනං, ඝානායතනං, ජිව්හායතනං, කායායතනං, මනායතනං.

සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියොති කතමා සත්ත? වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ (අ. නි. 7.44; දී. නි. 3.332), සත්තා නානත්තකායා ¶ නානත්තසඤ්ඤිනො. සෙය්යථාපි මනුස්සා එකච්චෙ ච දෙවා එකච්චෙ ච විනිපාතිකා. අයං පඨමා විඤ්ඤාණට්ඨිති.

‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා නානත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො. සෙය්යථාපි දෙවා බ්රහ්මකායිකා පඨමාභිනිබ්බත්තා. අයං දුතියා විඤ්ඤාණට්ඨිති.

‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා එකත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො. සෙය්යථාපි දෙවා ආභස්සරා. අයං තතියා විඤ්ඤාණට්ඨිති.

‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා එකත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො. සෙය්යථාපි දෙවා සුභකිණ්හා. අයං චතුත්ථා විඤ්ඤාණට්ඨිති.

‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා ‘අනන්තො ආකාසො’ති ආකාසානඤ්චායතනූපගා. අයං පඤ්චමී විඤ්ඤාණට්ඨිති.

‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා සබ්බසො ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’න්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනූපගා. අයං ¶ ඡට්ඨා විඤ්ඤාණට්ඨිති.

‘‘සන්ති ¶ , භික්ඛවෙ, සත්තා සබ්බසො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘නත්ථි කිඤ්චී’ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනූපගා. අයං සත්තමී විඤ්ඤාණට්ඨිති. ඉමා ඛො, භික්ඛවෙ, සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො’’ති (අ. නි. 7.44; දී. නි. 3.332).

විඤ්ඤාණට්ඨිතියොති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස ඨානානි සවිඤ්ඤාණකා ඛන්ධා එව. තත්ථ සෙය්යථාපීති නිදස්සනත්ථෙ නිපාතො. මනුස්සාති අපරිමාණෙසුපි චක්කවාළෙසු අපරිමාණානං මනුස්සානං වණ්ණසණ්ඨානාදිවසෙන ද්වෙපි එකසදිසා නත්ථි. යෙපි වණ්ණෙන වා සණ්ඨානෙන වා සදිසා හොන්ති, තෙපි ආලොකිතවිලොකිතාදීහි විසදිසාව හොන්ති, තස්මා නානත්තකායාති වුත්තා. පටිසන්ධිසඤ්ඤා පන නෙසං තිහෙතුකාපි දුහෙතුකාපි අහෙතුකාපි හොති, තස්මා නානත්තසඤ්ඤිනොති වුත්තා. එකච්චෙ ච දෙවාති ඡ කාමාවචරදෙවා. තෙසු හි කෙසඤ්චි කායො නීලො හොති, කෙසඤ්චි පීතකාදිවණ්ණො, සඤ්ඤා පන නෙසං තිහෙතුකාපි දුහෙතුකාපි හොති, අහෙතුකා න හොති. එකච්චෙ ච විනිපාතිකාති ¶ චතුඅපායවිනිමුත්තා පුනබ්බසුමාතා යක්ඛිනී, පියඞ්කරමාතා, ඵුස්සමිත්තා, ධම්මගුත්තාති එවමාදයො අඤ්ඤෙ ච වෙමානිකා පෙතා. එතෙසඤ්හි ඔදාතකාළමඞ්ගුරච්ඡවිසාමවණ්ණාදිවසෙන චෙව කිසථූලරස්සදීඝවසෙන ච කායො නානා හොති, මනුස්සානං විය තිහෙතුකද්විහෙතුකාහෙතුකවසෙන සඤ්ඤාපි. තෙ පන දෙවා විය න මහෙසක්ඛා, කපණමනුස්සා විය අප්පෙසක්ඛා දුල්ලභඝාසච්ඡාදනා දුක්ඛපීළිතා විහරන්ති. එකච්චෙ කාළපක්ඛෙ දුක්ඛිතා ජුණ්හපක්ඛෙ සුඛිතා හොන්ති, තස්මා සුඛසමුස්සයතො විනිපතිතත්තා විනිපාතිකාති වුත්තා. යෙ පනෙත්ථ තිහෙතුකා, තෙසං ධම්මාභිසමයොපි හොති පියඞ්කරමාතාදීනං විය.

බ්රහ්මකායිකාති බ්රහ්මපාරිසජ්ජබ්රහ්මපුරොහිතමහාබ්රහ්මානො. පඨමාභිනිබ්බත්තාති තෙ සබ්බෙපි පඨමජ්ඣානෙන නිබ්බත්තා. බ්රහ්මපාරිසජ්ජා පන පරිත්තෙන, බ්රහ්මපුරොහිතා මජ්ඣිමෙන, කායො ච තෙසං විප්ඵාරිකතරො හොති. මහාබ්රහ්මානො පණීතෙන, කායො පන නෙසං අතිවිප්ඵාරිකතරො හොති. ඉති තෙ කායස්ස නානත්තා, පඨමජ්ඣානවසෙන සඤ්ඤාය එකත්තා නානත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනොති ¶ වුත්තා. යථා ච තෙ, එවං චතූසු අපායෙසු සත්තා. නිරයෙසු හි කෙසඤ්චි ගාවුතං, කෙසඤ්චි අඩ්ඪයොජනං ¶ , කෙසඤ්චි තිගාවුතං අත්තභාවො හොති, දෙවදත්තස්ස පන යොජනසතිකො ජාතො. තිරච්ඡානෙසුපි කෙචි ඛුද්දකා හොන්ති, කෙචි මහන්තා. පෙත්තිවිසයෙසුපි කෙචි සට්ඨිහත්ථා කෙචි අසීතිහත්ථා හොන්ති කෙචි සුවණ්ණා කෙචි දුබ්බණ්ණා. තථා කාලකඤ්චිකා අසුරා. අපිචෙත්ථ දීඝපිට්ඨිකා පෙතා නාම සට්ඨියොජනිකාපි හොන්ති, සඤ්ඤා පන සබ්බෙසම්පි අකුසලවිපාකාහෙතුකාව හොති. ඉති අපායිකාපි ‘‘නානත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො’’ති සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති.

ආභස්සරාති දණ්ඩඋක්කාය අච්චි විය එතෙසං සරීරතො ආභා ඡිජ්ජිත්වා ඡිජ්ජිත්වා පතන්තී විය සරති විසරතීති ආභස්සරා. තෙසු පඤ්චකනයෙ දුතියතතියජ්ඣානද්වයං පරිත්තං භාවෙත්වා උප්පන්නා පරිත්තාභා නාම හොන්ති, මජ්ඣිමං භාවෙත්වා උප්පන්නා අප්පමාණාභා නාම හොන්ති, පණීතං භාවෙත්වා උප්පන්නා ආභස්සරා නාම හොන්ති. ඉධ පන උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන සබ්බෙව තෙ ගහිතා. සබ්බෙසඤ්හි තෙසං කායො එකවිප්ඵාරොව හොති, සඤ්ඤා පන අවිතක්කවිචාරමත්තා ච අවිතක්කඅවිචාරා චාති නානා.

සුභකිණ්හාති සුභෙන වොකිණ්ණා විකිණ්ණා, සුභෙන සරීරප්පභාවණ්ණෙන එකග්ඝනාති අත්ථො. එතෙසඤ්හි න ආභස්සරානං විය ඡිජ්ජිත්වා ඡිජ්ජිත්වා පභා ගච්ඡතීති. චතුක්කනයෙ තතියස්ස, පඤ්චකනයෙ චතුත්ථස්ස පරිත්තමජ්ඣිමපණීතස්ස ඣානස්සවසෙන පරිත්තසුභඅප්පමාණසුභසුභකිණ්හා නාම හුත්වා නිබ්බත්තන්ති. ඉති සබ්බෙපි තෙ එකත්තකායා චෙව චතුත්ථජ්ඣානසඤ්ඤාය ¶ එකත්තසඤ්ඤිනො චාති වෙදිතබ්බා. වෙහප්ඵලාපි චතුත්ථවිඤ්ඤාණට්ඨිතිමෙව භජන්ති. අසඤ්ඤසත්තා විඤ්ඤාණාභාවා එත්ථ සඞ්ගහං න ගච්ඡන්ති, සත්තාවාසෙසු ගච්ඡන්ති.

සුද්ධාවාසා විවට්ටපක්ඛෙ ඨිතා න සබ්බකාලිකා, කප්පසතසහස්සම්පි අසඞ්ඛ්යෙයම්පි බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ න උප්පජ්ජන්ති, සොළසකප්පසහස්සබ්භන්තරෙ බුද්ධෙසු උප්පන්නෙසුයෙව උප්පජ්ජන්ති, ධම්මචක්කප්පවත්තස්ස භගවතො ඛන්ධාවාරසදිසා හොන්ති, තස්මා නෙව විඤ්ඤාණට්ඨිතිං, න ච සත්තාවාසං භජන්ති. මහාසීවත්ථෙරො පන – ‘‘න ඛො පන සො, සාරිපුත්ත, සත්තාවාසො සුලභරූපො, යො මයා අනාවුත්ථපුබ්බො ඉමිනා දීඝෙන අද්ධුනා අඤ්ඤත්ර සුද්ධාවාසෙහි දෙවෙහී’’ති (ම. නි. 1.160) ඉමිනා සුත්තෙන සුද්ධාවාසාපි චතුත්ථං ¶ ¶ විඤ්ඤාණට්ඨිතිං චතුත්ථං සත්තාවාසඤ්ච භජන්තීති වදති, තං අප්පටිබාහිතත්තා සුත්තස්ස අනුඤ්ඤාතං.

නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං යථෙව සඤ්ඤාය, එවං විඤ්ඤාණස්සාපි සුඛුමත්තා නෙවවිඤ්ඤාණං නාවිඤ්ඤාණං, තස්මා විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු න වුත්තං.

අට්ඨ ලොකධම්මාති ලාභො, අලාභො, යසො, අයසො, නින්දා, පසංසා, සුඛං, දුක්ඛන්ති ඉමෙ අට්ඨ ලොකප්පවත්තියා සති අනුපරමධම්මකත්තා ලොකස්ස ධම්මාති ලොකධම්මා. එතෙහි මුත්තො සත්තො නාම නත්ථි, බුද්ධානම්පි හොන්තියෙව. යථාහ –

‘‘අට්ඨිමෙ, භික්ඛවෙ, ලොකධම්මා ලොකං අනුපරිවත්තන්ති, ලොකො ච අට්ඨ ලොකධම්මෙ අනුපරිවත්තති. කතමෙ අට්ඨ? ලාභො ච අලාභො ච යසො ච අයසො ච නින්දා ච පසංසා ච සුඛඤ්ච දුක්ඛඤ්ච. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, අට්ඨ ලොකධම්මා ලොකං අනුපරිවත්තන්ති, ලොකො ච ඉමෙ අට්ඨ ලොකධම්මෙ අනුපරිවත්තතී’’ති (අ. නි. 8.6).

තත්ථ අනුපරිවත්තන්තීති අනුබන්ධන්ති නප්පජහන්ති, ලොකතො න නිවත්තන්තීති අත්ථො. ලාභොති පබ්බජිතස්ස චීවරාදි, ගහට්ඨස්ස ධනධඤ්ඤාදි ලාභො. සොයෙව අලබ්භමානො ලාභො අලාභො. න ලාභො අලාභොති වුච්චමානෙ අත්ථාභාවාපත්තිතො පරිඤ්ඤෙය්යො න සියා. යසොති පරිවාරො. සොයෙව අලබ්භමානා යසො අයසො. නින්දාති අවණ්ණභණනං. පසංසාති වණ්ණභණනං. සුඛන්ති කාමාවචරානං කායිකචෙතසිකං. දුක්ඛන්ති පුථුජ්ජනසොතාපන්නසකදාගාමීනං කායිකචෙතසිකං, අනාගාමිඅරහන්තානං කායිකමෙව.

නව ¶ සත්තාවාසාති සත්තානං ආවාසා, වසනට්ඨානානීති අත්ථො. තානි පන තථාපකාසිතා ඛන්ධා එව. කතමෙ නව? වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘නවයිමෙ, භික්ඛවෙ (අ. නි. 9.24; දී. නි. 3.341), සත්තාවාසා. කතමෙ නව? සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා නානත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො, සෙය්යථාපි මනුස්සා එකච්චෙ ¶ ච දෙවා එකච්චෙ ච විනිපාතිකා. අයං පඨමො සත්තාවාසො.

‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා නානත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො, සෙය්යථාපි දෙවා බ්රහ්මකායිකා පඨමාභිනිබ්බත්තා. අයං දුතියො සත්තාවාසො.

‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා එකත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො, සෙය්යථාපි දෙවා ආභස්සරා. අයං තතියො සත්තාවාසො.

‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා එකත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො, සෙය්යථාපි දෙවා ¶ සුභකිණ්හා. අයං චතුත්ථො සත්තාවාසො.

‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා අසඤ්ඤිනො අප්පටිසංවෙදිනො, සෙය්යථාපි දෙවා අසඤ්ඤසත්තා. අයං පඤ්චමො සත්තාවාසො.

‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා ‘අනන්තො ආකාසො’ති ආකාසානඤ්චායතනූපගා. අයං ඡට්ඨො සත්තාවාසො.

‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා සබ්බසො ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’න්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනූපගා. අයං සත්තමො සත්තාවාසො.

‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා සබ්බසො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘නත්ථි කිඤ්චී’ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනූපගා. අයං අට්ඨමො සත්තාවාසො.

‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තා සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනූපගා ¶ . අයං නවමො සත්තාවාසො. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, නව සත්තාවාසා’’ති (අ. නි. 9.24; දී. නි. 3.341).

දසායතනානීති චක්ඛායතනං රූපායතනං සොතායතනං සද්දායතනං ඝානායතනං ගන්ධායතනං ජිව්හායතනං රසායතනං කායායතනං ඵොට්ඨබ්බායතනන්ති එවං දස. මනායතනධම්මායතනානි පන ලොකුත්තරමිස්සකත්තා න ගහිතානි. ඉමෙසු දසසු විස්සජ්ජනෙසු විපස්සනාවසෙන තීරණපරිඤ්ඤා ¶ වුත්තා, ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, පරිඤ්ඤෙය්ය’’න්තිආදීසු පන අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියාදීනං තිණ්ණං, නිරොධපටිපදානං සච්ඡිකිරියාභාවනට්ඨානං තෙසංයෙව පටිවෙධට්ඨානං දුක්ඛාදීනං නිස්සරණස්ස අනුප්පාදාදීනං පඤ්චදසන්නං, පරිග්ගහට්ඨාදීනං එකතිංසාය, උත්තරිපටිවෙධට්ඨාදීනං තිණ්ණං, මග්ගඞ්ගානං අට්ඨන්නං, ‘‘පයොගානං පටිප්පස්සද්ධට්ඨො’’තිආදීනං ද්වින්නං, අසඞ්ඛතට්ඨස්ස වුට්ඨානට්ඨාදීනං ද්වින්නං, නිය්යානට්ඨස්ස අනුබුජ්ඣනට්ඨාදීනං තිණ්ණං, අනුබොධනට්ඨාදීනං තිණ්ණං, අනුබොධපක්ඛියාදීනං තිණ්ණං, උජ්ජොතනට්ඨාදීනං චතුන්නං, පතාපනට්ඨාදීනං අට්ඨාරසන්නං, විවට්ටනානුපස්සනාදීනං නවන්නං, ඛයෙඤාණඅනුප්පාදෙඤාණානං පඤ්ඤාවිමුත්තිනිබ්බානානන්ති ඉමෙසං ධම්මානං පටිලාභවසෙන තීරණපරිඤ්ඤා වුත්තා, සෙසානං යථායොගං ¶ විපස්සනාවසෙන ච පටිලාභවසෙන ච තීරණපරිඤ්ඤා වුත්තාති වෙදිතබ්බා.

යෙසං යෙසං ධම්මානං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස, තෙ තෙ ධම්මා පටිලද්ධා හොන්ති. එවං තෙ ධම්මා පරිඤ්ඤාතා චෙව හොන්ති තීරිතා චාති හි කිච්චසමාපනට්ඨෙන තීරණපරිඤ්ඤා වුත්තා. කිච්චෙ හි සමාපිතෙ තෙ ධම්මා පටිලද්ධා හොන්තීති. කෙචි පන ‘‘අවිපස්සනූපගානං ඤාතපරිඤ්ඤා’’ති වදන්ති. අභිඤ්ඤෙය්යෙන ඤාතපරිඤ්ඤාය වුත්තත්තා තං න සුන්දරං. පරිඤ්ඤාතා චෙව හොන්ති තීරිතා චාති තෙ පටිලද්ධා එව ධම්මා පරිඤ්ඤාතා ච නාම හොන්ති, තීරිතා ච නාමාති අත්ථො. එවං කිච්චසමාපනත්ථවසෙන පරිඤ්ඤාතත්ථො වුත්තො හොති.

22. ඉදානි තමෙවත්ථං එකෙකධම්මෙ පටිලාභවසෙන යොජෙත්වා අන්තෙ ච නිගමෙත්වා දස්සෙතුං නෙක්ඛම්මන්තිආදිමාහ. තං සබ්බං පුබ්බෙ වුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

පරිඤ්ඤෙය්යනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

23. පහාතබ්බනිද්දෙසෙ ¶ ¶ අස්මිමානොති රූපාදීසු පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු අස්මීති මානො. තස්මිඤ්හි පහීනෙ අරහත්තං පත්තං හොති. රූපරාගාදීසු ¶ විජ්ජමානෙසුපි සෙසානි අවත්වා අස්මිමානස්සෙව වචනං දිට්ඨිපතිරූපකත්තෙන තස්ස ඔළාරිකත්තාති වෙදිතබ්බං. අවිජ්ජාති සුත්තන්තපරියායෙන දුක්ඛාදීසු චතූසු ඨානෙසු අඤ්ඤාණං, අභිධම්මපරියායෙන පුබ්බන්තාදීහි සද්ධිං අට්ඨසු. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘තත්ථ කතමා අවිජ්ජා? දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අඤ්ඤාණං, පුබ්බන්තෙ අඤ්ඤාණං, අපරන්තෙ අඤ්ඤාණං, පුබ්බන්තාපරන්තෙ අඤ්ඤාණං, ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු අඤ්ඤාණ’’න්ති (ධ. ස. 1106; විභ. 226).

භවතණ්හාති කාමභවාදීසු භවෙසු පත්ථනා. යථාහ –

‘‘තත්ථ කතමා භවතණ්හා? යො භවෙසු භවච්ඡන්දො භවරාගො භවනන්දී භවතණ්හා භවසිනෙහො භවපරිළාහො භවමුච්ඡා භවජ්ඣොසාන’’න්ති (විභ. 895).

තිස්සො තණ්හාති කාමතණ්හා, භවතණ්හා, විභවතණ්හා. තාසං අභිධම්මෙ එවං නිද්දෙසො කතො – තත්ථ කතමා භවතණ්හා? භවදිට්ඨිසහගතො රාගො…පෙ… චිත්තස්ස සාරාගො, අයං වුච්චති භවතණ්හා. තත්ථ කතමා විභවතණ්හා? උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො රාගො…පෙ… චිත්තස්ස සාරාගො, අයං වුච්චති විභවතණ්හා. අවසෙසා තණ්හා කාමතණ්හා. තත්ථ කතමා කාමතණ්හා? කාමධාතුපටිසංයුත්තො රාගො…පෙ… චිත්තස්ස සාරාගො, අයං වුච්චති කාමතණ්හා. තත්ථ කතමා භවතණ්හා? රූපධාතුඅරූපධාතුපටිසංයුත්තො රාගො…පෙ… තත්ථ කතමා විභවතණ්හා? උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො රාගො…පෙ… (විභ. 916).

අට්ඨකථායං පන ‘‘පඤ්චකාමගුණිකො රාගො කාමතණ්හා, රූපාරූපභවෙසු රාගො ඣානනිකන්තිසස්සතදිට්ඨිසහගතො රාගො ¶ භවවසෙන පත්ථනා භවතණ්හා, උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො රාගො විභවතණ්හා’’ති වුත්තං. අයං දසුත්තරසුත්තපරියායෙන යොජනා. සඞ්ගීතිපරියායෙන පන අභිධම්මපරියායෙන ච ‘‘අපරාපි තිස්සො ¶ තණ්හා කාමතණ්හා රූපතණ්හා අරූපතණ්හා. අපරාපි තිස්සො තණ්හා රූපතණ්හා අරූපතණ්හා නිරොධතණ්හා’’ති ¶ (දී. නි. 3.305; විභ. 917-918) වුත්තා තණ්හාපි එත්ථ යුජ්ජන්ති. තාසු පඤ්ච කාමධාතුරූපධාතුඅරූපධාතුපටිසංයුත්තා, අන්තිමා උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතා.

චත්තාරො ඔඝාති කාමොඝො, භවොඝො, දිට්ඨොඝො, අවිජ්ජොඝො. යස්ස සංවිජ්ජන්ති, තං වට්ටස්මිං ඔහනන්ති ඔසීදාපෙන්තීති ඔඝා. බලවකිලෙසා එතෙ. කාමගුණසඞ්ඛාතෙ කාමෙ ඔඝො කාමොඝො. කාමතණ්හායෙතං නාමං. රූපාරූපසඞ්ඛාතෙ කම්මතො ච උපපත්තිතො ච දුවිධෙපි භවෙ ඔඝො භවොඝො. භවතණ්හායෙතං නාමං. දිට්ඨි එව ඔඝො දිට්ඨොඝො. ‘‘සස්සතො ලොකො’’තිආදිකාය දිට්ඨියා එතං නාමං. අවිජ්ජා එව ඔඝො අවිජ්ජොඝො, දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණස්සෙතං නාමං.

පඤ්ච නීවරණානීති කාමච්ඡන්දනීවරණං බ්යාපාදනීවරණං ථිනමිද්ධනීවරණං උද්ධච්චකුක්කුච්චනීවරණං විචිකිච්ඡානීවරණං. චිත්තං නීවරන්ති පරියොනන්ධන්තීති නීවරණානි. කාමීයන්තීති කාමා. පඤ්ච කාමගුණා. කාමෙසු ඡන්දො කාමච්ඡන්දො. කාමයතීති වා කාමො, කාමො එව ඡන්දො, න කත්තුකම්යතාඡන්දො න ධම්මච්ඡන්දොති කාමච්ඡන්දො. කාමතණ්හායෙතං නාමං. බ්යාපජ්ජති තෙන චිත්තං පූතිභාවං ගච්ඡති, බ්යාපාදයති වා විනයාචාරරූපසම්පත්තිහිතසුඛානීති බ්යාපාදො. දොසස්සෙතං නාමං. ථිනනතා ථිනං, මිද්ධනතා මිද්ධං, අනුස්සාහසංහනනතා අසත්තිවිඝාතො චාති අත්ථො. චිත්තස්ස අනුස්සාහො ථිනං, චෙතසිකානං අකම්මඤ්ඤතා මිද්ධං, ථිනඤ්ච මිද්ධඤ්ච ථිනමිද්ධං. උද්ධතස්ස භාවො උද්ධච්චං, අවූපසමොති අත්ථො. වික්ඛෙපස්සෙතං නාමං. කුච්ඡිතං කතං කුකතං, කුකතස්ස භාවො කුක්කුච්චං, ගරහිතකිරියභාවොති අත්ථො. පච්ඡානුතාපස්සෙතං නාමං. විගතා චිකිච්ඡාති විචිකිච්ඡා, විගතපඤ්ඤාති අත්ථො. සභාවං වා විචිනන්තො එතාය කිච්ඡති කිලමතීති විචිකිච්ඡා. බුද්ධාදීසු සංසයස්සෙතං ¶ නාමං. කාමච්ඡන්දො එව නීවරණං කාමච්ඡන්දනීවරණං. එවං සෙසෙසුපි.

ඡ ධම්මා, ඡද්ධම්මාති වා පාඨො. ඡ තණ්හාකායාති රූපතණ්හා සද්දතණ්හා ගන්ධතණ්හා රසතණ්හා ඵොට්ඨබ්බතණ්හා ධම්මතණ්හා. රූපෙ තණ්හා රූපතණ්හා. සා එව කාමතණ්හාදිභෙදෙන අනෙකභෙදත්තා රාසට්ඨෙන කායොති වුත්තා. එවං සෙසෙසුපි.

සත්තානුසයාති ¶ ¶ කාමරාගානුසයො පටිඝානුසයො මානානුසයො දිට්ඨානුසයො විචිකිච්ඡානුසයො භවරාගානුසයො අවිජ්ජානුසයො. අප්පහීනට්ඨෙන අනුසෙන්තීති අනුසයා. කාමෙසු රාගො කාමරාගො, කාමො එව වා රාගොති කාමරාගො. ආරම්මණස්මිං පටිහඤ්ඤතීති පටිඝං. අයාථාවදස්සනට්ඨෙන දිට්ඨි. සෙය්යාදිවසෙන මඤ්ඤතීති මානො. භවෙසු රාගො භවරාගො. ථාමගතො කාමරාගො කාමරාගානුසයො. එවං සෙසෙසුපි.

අට්ඨ මිච්ඡත්තාති මිච්ඡාදිට්ඨි මිච්ඡාසඞ්කප්පො මිච්ඡාවාචා මිච්ඡාකම්මන්තො මිච්ඡාආජීවො මිච්ඡාවායාමො මිච්ඡාසති මිච්ඡාසමාධි. ‘‘හිතසුඛාවහා මෙ භවිස්සන්තී’’ති එවං ආසීසිතාපි තථාඅභාවතො අසුභාදීසුයෙව සුභන්තිආදිවිපරීතප්පවත්තිතො ච මිච්ඡාසභාවාති මිච්ඡත්තා. මිච්ඡා පස්සති, මිච්ඡා වා එතාය පස්සන්තීති මිච්ඡාදිට්ඨි. අථ වා විපරීතා දිට්ඨීති මිච්ඡාදිට්ඨි, අයාථාවදිට්ඨීති වා මිච්ඡාදිට්ඨි, විරජ්ඣිත්වා ගහණතො වා විතථා දිට්ඨීති මිච්ඡාදිට්ඨි, අනත්තාවහත්තා පණ්ඩිතෙහි කුච්ඡිතා දිට්ඨීති වාමිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාසඞ්කප්පාදීසුපි එසෙව නයො. මිච්ඡාදිට්ඨීති සස්සතුච්ඡෙදාභිනිවෙසො. මිච්ඡාසඞ්කප්පොති කාමවිතක්කාදිතිවිධො විතක්කො. මිච්ඡාවාචාති මුසාවාදාදිචතුබ්බිධා චෙතනා. මිච්ඡාකම්මන්තොති පාණාතිපාතාදිතිවිධා චෙතනා. මිච්ඡාආජීවොති මිච්ඡාජීවපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා. මිච්ඡාවායාමොති අකුසලචිත්තසම්පයුත්තං වීරියං. මිච්ඡාසතීති සතිපටිපක්ඛභූතො අකුසලචිත්තුප්පාදො. මිච්ඡාසමාධීති අකුසලසමාධි.

නව තණ්හාමූලකාති (දී. නි. 2.103; 3.359) තණ්හං පටිච්ච පරියෙසනා, පරියෙසනං ¶ පටිච්ච ලාභො, ලාභං පටිච්ච විනිච්ඡයො, විනිච්ඡයං පටිච්ච ඡන්දරාගො, ඡන්දරාගං පටිච්ච අජ්ඣොසානං, අජ්ඣොසානං පටිච්ච පරිග්ගහො, පරිග්ගහං පටිච්ච මච්ඡරියං, මච්ඡරියං පටිච්ච ආරක්ඛො, ආරක්ඛාධිකරණං දණ්ඩාදානසත්ථාදානකලහවිග්ගහවිවාදතුවංතුවංපෙසුඤ්ඤමුසාවාදා අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා සම්භවන්ති (දී. නි. 2.104; 3.359). ඉමෙ නව තණ්හාමූලකා ධම්මා. තණ්හා මූලං එතෙසන්ති තණ්හාමූලකා. පරියෙසනාදයො අකුසලා එව. තණ්හං, පටිච්චාති තණ්හං නිස්සාය. පරියෙසනාති රූපාදිආරම්මණපරියෙසනා. සා ¶ හි තණ්හාය සති හොති. ලාභොති රූපාදිආරම්මණපටිලාභො, සො හි පරියෙසනාය සති හොති. විනිච්ඡයො පන ඤාණතණ්හාදිට්ඨිවිතක්කවසෙන චතුබ්බිධො. තත්ථ ‘‘සුඛවිනිච්ඡයං ජඤ්ඤා, සුඛවිනිච්ඡයං ඤත්වා අජ්ඣත්තං සුඛමනුයුඤ්ජෙය්යා’’ති (ම. නි. 3.323) අයං ඤාණවිනිච්ඡයො. ‘‘විනිච්ඡයොති ද්වෙ විනිච්ඡයා තණ්හාවිනිච්ඡයො ච දිට්ඨිවිනිච්ඡයො චා’’ති (මහානි. 102) එවං ආගතානි අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතානි තණ්හාවිනිච්ඡයො ¶ . ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො දිට්ඨිවිනිච්ඡයො. ‘‘ඡන්දො ඛො, දෙවානමින්ද, විතක්කනිදානො’’ති (දී. නි. 2.358) ඉමස්මිං පන සුත්තෙ ඉධ විනිච්ඡයොති වුත්තො විතක්කොයෙව ආගතො. ලාභං ලභිත්වා හි ඉට්ඨානිට්ඨං සුන්දරාසුන්දරඤ්ච විතක්කෙනෙව විනිච්ඡිනාති ‘‘එත්තකං මෙ රූපාරම්මණත්ථාය භවිස්සති, එත්තකං සද්දාදිආරම්මණත්ථාය, එත්තකං මය්හං භවිස්සති, එත්තකං පරස්ස, එත්තකං පරිභුඤ්ජිස්සාමි, එත්තකං නිදහිස්සාමී’’ති. තෙන වුත්තං – ‘‘ලාභං පටිච්ච විනිච්ඡයො’’ති. ඡන්දරාගොති එවං අකුසලවිතක්කෙන විතක්කිතෙ වත්ථුස්මිං දුබ්බලරාගො ච බලවරාගො ච උප්පජ්ජති. ඡන්දොති එත්ථ දුබ්බලරාගස්සාධිවචනං, රාගොති බලවරාගස්ස. අජ්ඣොසානන්ති අහං මමාති බලවසන්නිට්ඨානං. පරිග්ගහොති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන පරිග්ගහකරණං. මච්ඡරියන්ති පරෙහි සාධාරණභාවස්ස අසහනතා. තෙනෙවස්ස පොරාණා එවං වචනත්ථං වදන්ති ‘‘ඉදං අච්ඡරියං මය්හමෙව හොතු, මා අඤ්ඤස්ස අච්ඡරියං හොතූති පවත්තත්තා මච්ඡරියන්ති වුච්චතී’’ති. ආරක්ඛොති ද්වාරපිදහනමඤ්ජූසගොපනාදිවසෙන සුට්ඨු රක්ඛණං. අධිකරොතීති අධිකරණං. කාරණස්සෙතං ¶ නාමං. ආරක්ඛාධිකරණන්ති භාවනපුංසකං, ආරක්ඛහෙතූති අත්ථො. දණ්ඩාදානාදීසු පරනිසෙධනත්ථං දණ්ඩස්ස ආදානං දණ්ඩාදානං. එකතොධාරාදිනා සත්ථස්ස ආදානං සත්ථාදානං. කායකලහොපි වාචාකලහොපි කලහො. පුරිමො පුරිමො විරොධො විග්ගහො. පච්ඡිමො පච්ඡිමො විවාදො. තුවංතුවන්ති අගාරවවසෙන තුවංතුවංවචනං.

දස මිච්ඡත්තාති මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… මිච්ඡාසමාධි මිච්ඡාඤාණං මිච්ඡාවිමුත්ති. තත්ථ මිච්ඡාඤාණන්ති පාපකිරියාසු උපායචින්තාවසෙන පාපං කත්වා සුකතං මයාති පච්චවෙක්ඛණාකාරෙන ච උප්පන්නො මොහො. මිච්ඡාවිමුත්තීති අවිමුත්තස්සෙව සතො විමුත්තිසඤ්ඤිතා.

ඉදානි ¶ අනෙකභෙදෙන පහානෙන පහාතබ්බෙ දස්සෙතුං ද්වෙ පහානානීතිආදි ආරද්ධං. පහානෙසු හි විඤ්ඤාතෙසු තෙන තෙන පහාතබ්බා ධම්මා සුවිඤ්ඤෙය්යා හොන්ති. පඤ්චසු පහානෙසු ලොකිකානි ච ද්වෙ පහානානි අප්පයොගං නිස්සරණප්පහානඤ්ච ඨපෙත්වා අප්පයොගානෙව ද්වෙ ලොකුත්තරපහානානි පඨමං වුත්තානි. සම්මා උච්ඡිජ්ජන්ති එතෙන කිලෙසාති සමුච්ඡෙදො, පහීයන්ති එතෙන කිලෙසාති පහානං. සමුච්ඡෙදසඞ්ඛාතං පහානං, න සෙසප්පහානන්ති සමුච්ඡෙදප්පහානං. කිලෙසානං පටිප්පස්සද්ධත්තා පටිප්පස්සද්ධි, පහීනත්තා පහානං, පටිප්පස්සද්ධිසඞ්ඛාතං පහානං පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං. ලොකං උත්තරතීති ලොකුත්තරො. නිබ්බානසඞ්ඛාතං ඛයං ගච්ඡතීති ඛයගාමී, ඛයගාමී ච සො මග්ගො චාති ඛයගාමිමග්ගො, තං භාවයතො සො මග්ගො සමුච්ඡෙදප්පහානන්ති අත්ථො. තථා ඵලක්ඛණෙ ලොකුත්තරඵලමෙව පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං.

කාමානමෙතං ¶ නිස්සරණන්තිආදීසු කාමතො රූපතො සඞ්ඛතතො නිස්සරන්ති එතෙනාති නිස්සරණං, තෙහි වා නිස්සටත්තා නිස්සරණං. අසුභජ්ඣානං. කාමෙහි නික්ඛන්තත්තා නෙක්ඛම්මං. අනාගාමිමග්ගො වා. අසුභජ්ඣානඤ්හි වික්ඛම්භනතො කාමානං නිස්සරණං, තං ඣානං පාදකං කත්වා උප්පාදිතඅනාගාමිමග්ගො පන සමුච්ඡෙදතො සබ්බසො කාමානං අච්චන්තනිස්සරණං. රුප්පතීති රූපං, න රූපං අරූපං මිත්තපටිපක්ඛා අමිත්තා විය, ලොභාදිපටිපක්ඛා අලොභාදයො ¶ විය ච රූපපටිපක්ඛොති අත්ථො. ඵලවසෙන වා නත්ථෙත්ථ රූපන්ති අරූපං, අරූපමෙව ආරුප්පං. අරූපජ්ඣානානි. තානි රූපානං නිස්සරණං නාම. අරූපෙහිපි අරහත්තමග්ගො පුන උප්පත්තිනිවාරණතො සබ්බසො රූපානං නිස්සරණං නාම. භූතන්ති ජාතං. සඞ්ඛතන්ති පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කතං. පටිච්චසමුප්පන්නන්ති තෙ තෙ පච්චයෙ පටිච්ච සම්මා සහ ච උප්පන්නං. පඨමෙන සඤ්ජාතත්තදීපනෙන අනිච්චතා, දුතියෙන අනිච්චස්සාපි සතො පච්චයානුභාවදීපනෙන පරායත්තතා, තතියෙන පරායත්තස්සාපි සතො පච්චයානං අබ්යාපාරත්තදීපනෙන එවංධම්මතා දීපිතා හොති. නිරොධොති නිබ්බානං. නිබ්බානඤ්හි ආගම්ම දුක්ඛං නිරුජ්ඣතීති නිරොධොති වුච්චති. සො එව ච සබ්බසඞ්ඛතතො නිස්සටත්තා තස්ස සඞ්ඛතස්ස නිස්සරණං නාම. අට්ඨකථායං පන –

‘‘නිරොධො ¶ තස්ස නිස්සරණන්ති ඉධ අරහත්තඵලං නිරොධොති අධිප්පෙතං. අරහත්තඵලෙන හි නිබ්බානෙ දිට්ඨෙ පුන ආයතිං සබ්බසඞ්ඛාරා න හොන්තීති අරහත්තසඞ්ඛාතස්ස නිරොධස්ස පච්චයත්තා නිරොධොති වුත්ත’’න්ති වුත්තං.

නෙක්ඛම්මං පටිලද්ධස්සාතිආදීසු අසුභජ්ඣානස්ස නිස්සරණත්තෙ වික්ඛම්භනප්පහානෙන, අනාගාමිමග්ගස්ස නිස්සරණත්තෙ සමුච්ඡෙදප්පහානෙන කාමා පහීනා චෙව හොන්ති පරිච්චත්තා ච. අරූපජ්ඣානානං නිස්සරණත්තෙ ච අරහත්තමග්ගස්ස නිස්සරණත්තෙ ච එවමෙව රූපා යොජෙතබ්බා. රූපෙසු හි ඡන්දරාගප්පහානෙන රූපානං සමුච්ඡෙදො හොති. රූපාති චෙත්ථ ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතො. නිබ්බානස්ස නිස්සරණත්තෙ නිස්සරණප්පහානෙන, අරහත්තඵලස්ස නිස්සරණත්තෙ පටිප්පස්සද්ධිප්පහානෙන සඞ්ඛාරා පහීනා චෙව හොන්ති පරිච්චත්තා ච. නිබ්බානස්ස ච නිස්සරණත්තෙ ආරම්මණකරණවසෙන පටිලාභො වෙදිතබ්බො.

දුක්ඛසච්චන්තිආදීසු පරිඤ්ඤාපටිවෙධන්තිආදි භාවනපුංසකවචනං. පරිඤ්ඤාය පටිවෙධො පරිඤ්ඤාපටිවෙධො. තං පරිඤ්ඤාපටිවෙධං. එස නයො සෙසෙසුපි. පජහාතීති තථා තථා පටිවිජ්ඣන්තො පහාතබ්බෙ කිලෙසෙ පජහතීති අත්ථො ගහෙතබ්බො. ලොකියලොකුත්තරෙසුපි ඡන්දරාගප්පහානෙන වා තානි පජහතීති අත්ථො. පජහතීතිපි පාඨො. යථා නාවා අපුබ්බං අචරිමං එකක්ඛණෙ ¶ චත්තාරි කිච්චානි කරොති, ඔරිමං තීරං ¶ පජහති, සොතං ඡින්දති, භණ්ඩං වහති, පාරිමං තීරං අප්පෙති, එවමෙවං මග්ගඤාණං අපුබ්බං අචරිමං එකක්ඛණෙ චත්තාරි සච්චානි අභිසමෙති, දුක්ඛං පරිඤ්ඤාභිසමයෙන අභිසමෙති, සමුදයං පහානාභිසමයෙන අභිසමෙති, මග්ගං භාවනාභිසමයෙන අභිසමෙති, නිරොධං සච්ඡිකිරියාභිසමයෙන අභිසමෙති. කිං වුත්තං හොති? ‘‘නිරොධං ආරම්මණං කත්වා චත්තාරි සච්චානි පාපුණාති පස්සති පටිවිජ්ඣතී’’ති (විසුද්ධි. 2.839) වුත්තත්තා එකක්ඛණෙපි විසුං විසුං විය පහානානි වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි.

පඤ්චසු පහානෙසු යං සසෙවාලෙ උදකෙ පක්ඛිත්තෙන ඝටෙන සෙවාලස්ස විය තෙන තෙන ලොකියසමාධිනා නීවරණාදීනං පච්චනීකධම්මානං වික්ඛම්භනං දූරීකරණං, ඉදං වික්ඛම්භනප්පහානං නාම. වික්ඛම්භනප්පහානඤ්ච නීවරණානං පඨමං ¶ ඣානං භාවයතොති නීවරණානංයෙව පහානං පාකටත්තා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. නීවරණානි හි ඣානස්ස පුබ්බභාගෙපි පච්ඡාභාගෙපි න සහසා චිත්තං අජ්ඣොත්ථරන්ති, අජ්ඣොත්ථටෙසු ච තෙසු ඣානං පරිහායති, විතක්කාදයො පන දුතියජ්ඣානාදිතො පුබ්බෙ පච්ඡා ච අප්පටිපක්ඛා හුත්වා පවත්තන්ති. තස්මා නීවරණානං වික්ඛම්භනං පාකටං. යං පන රත්තිභාගෙ සමුජ්ජලිතෙන පදීපෙන අන්ධකාරස්ස විය තෙන තෙන විපස්සනාය අවයවභූතෙන ඣානඞ්ගෙන පටිපක්ඛවසෙනෙව තස්ස තස්ස ච පහාතබ්බධම්මස්ස පහානං, ඉදං තදඞ්ගප්පහානං නාම. තදඞ්ගප්පහානඤ්ච දිට්ඨිගතානං නිබ්බෙධභාගියං සමාධිං භාවයතොති දිට්ඨිගතානංයෙව පහානං ඔළාරිකවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. දිට්ඨිගතඤ්හි ඔළාරිකං, නිච්චසඤ්ඤාදයො සුඛුමා. තත්ථ දිට්ඨිගතානන්ති දිට්ඨියෙව දිට්ඨිගතං ‘‘ගූථගතං මුත්තගත’’න්තිආදීනි (අ. නි. 9.11) විය. ගන්තබ්බාභාවතො ච දිට්ඨියා ගතමත්තමෙවෙතන්තිපි දිට්ඨිගතං, ද්වාසට්ඨිදිට්ඨීසු අන්තොගධත්තා දිට්ඨීසු ගතන්තිපි දිට්ඨිගතං. බහුවචනෙන තෙසං දිට්ඨිගතානං. නිබ්බෙධභාගියං සමාධින්ති විපස්සනාසම්පයුත්තං සමාධිං. යං පන අසනිවිචක්කාභිහතස්ස (විසුද්ධි. 2.851) රුක්ඛස්ස විය අරියමග්ගඤාණෙන ¶ සංයොජනානං ධම්මානං යථා න පුන පවත්තති, එවං පහානං, ඉදං සමුච්ඡෙදප්පහානං නාම. නිරොධො නිබ්බානන්ති නිරොධසඞ්ඛාතං නිබ්බානං.

එවං පහානවසෙන පහාතබ්බෙ ධම්මෙ දස්සෙත්වා ඉදානි සරූපෙනෙව පුන පහාතබ්බෙ ධම්මෙ දස්සෙතුං සබ්බං, භික්ඛවෙ, පහාතබ්බන්තිආදිමාහ. තත්ථ චක්ඛාදීනි ඡන්දරාගප්පහානෙන පහාතබ්බානි. රූපං පස්සන්තො පජහාතීතිආදීසු රූපං අනිච්චාදිතො පස්සන්තො පහාතබ්බෙ කිලෙසෙ පජහාති. චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං…පෙ… අමතොගධං නිබ්බානන්ති පෙය්යාලද්වයෙ අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං ¶ ‘‘පස්සන්තො පජහාතී’’තිආදීසු තෙසු ලොකුත්තරෙසු අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං පස්සන්තො උදික්ඛන්තො අපෙක්ඛමානො ඉච්ඡමානො විපස්සනාක්ඛණෙසු පහාතබ්බෙ කිලෙසෙ පජහාතීති තංතංධම්මානුරූපෙන යොජෙතබ්බං.

පහාතබ්බනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

25. භාවෙතබ්බනිද්දෙසෙ ¶ ¶ කායගතාසතීති කායගතාසතිසුත්තන්තෙ (ම. නි. 3.153 ආදයො) වුත්තා ආනාපානචතුඉරියාපථඛුද්දකඉරියාපථද්වත්තිංසාකාරචතුධාතුනවසිවථිකාපටිකූල- වවත්ථාපකමනසිකාරසම්පයුත්තා යථානුරූපං රූපජ්ඣානසම්පයුත්තා ච සති. සා හි තෙසු කායෙසු ගතා පවත්තාති කායගතාති වුච්චති. සාතසහගතාති මධුරසුඛවෙදයිතසඞ්ඛාතෙන සාතෙන සහ එකුප්පාදාදිභාවං ගතා. තබ්භාවෙ වොකිණ්ණෙ ආරම්මණෙ නිස්සයෙ සංසට්ඨෙ දිස්සති සහගතසද්දො පඤ්චසු අත්ථෙසු ජිනවචනෙ. ‘‘යායං තණ්හා පොනොබ්භවිකා නන්දිරාගසහගතා’’ති (විභ. 203) එත්ථ තබ්භාවෙ, නන්දිරාගභූතාති අත්ථො. ‘‘යා, භික්ඛවෙ, වීමංසා කොසජ්ජසහගතා කොසජ්ජසම්පයුත්තා’’ති (සං. නි. 5.832) එත්ථ වොකිණ්ණෙ, අන්තරන්තරා උප්පජ්ජමානෙන කොසජ්ජෙන වොකිණ්ණාති අත්ථො. ‘‘ලාභී හොති රූපසහගතානං වා සමාපත්තීනං අරූපසහගතානං වා සමාපත්තීන’’න්ති (පු. ප. 3-8) එත්ථ ආරම්මණෙ, රූපාරූපාරම්මණානන්ති අත්ථො. ‘‘අට්ඨිකසඤ්ඤාසහගතං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතී’’ති (සං. නි. 5.238) එත්ථ නිස්සයෙ, අට්ඨිකසඤ්ඤානිස්සයං අට්ඨිකසඤ්ඤං භාවෙත්වා පටිලද්ධන්ති අත්ථො. ‘‘ඉදං සුඛං ඉමාය පීතියා සහගතං හොති සහජාතං සම්පයුත්ත’’න්ති (විභ. 578) එත්ථ සංසට්ඨෙ, සම්මිස්සන්ති අත්ථො. ඉමස්මිම්පි පදෙ සංසට්ඨො අධිප්පෙතො. සාතසංසට්ඨා හි සාතසහගතාති වුත්තා. සා හි ඨපෙත්වා චතුත්ථං ඣානං සෙසෙසු සාතසහගතා හොති, සතිපි ච උපෙක්ඛාසහගතත්තෙ යෙභුය්යවසෙන සාතසහගතාති වුත්තා, පුරිමජ්ඣානමූලකත්තා වා චතුත්ථජ්ඣානස්ස සාතසහගතාය උපෙක්ඛාසහගතාපි වුත්තාව හොති ¶ , උපෙක්ඛාය පන සන්තෙ සුඛෙ වුත්තත්තා භගවතා සාතසහගතාති චතුත්ථජ්ඣානසම්පයුත්තාපි වුත්තාව හොති.

සමථො ච විපස්සනා චාති කාමච්ඡන්දාදයො පච්චනීකධම්මෙ සමෙති විනාසෙතීති සමථො. සමාධිස්සෙතං නාමං. අනිච්චතාදිවසෙන විවිධෙහි ආකාරෙහි ධම්මෙ පස්සතීති විපස්සනා. පඤ්ඤායෙතං නාමං. ඉමෙ පන ද්වෙ දසුත්තරපරියායෙ පුබ්බභාගාති වුත්තා, සඞ්ගීතිපරියායෙ ච ලොකියලොකුත්තරමිස්සකාති. තයො සමාධීති සවිතක්කො සවිචාරො සමාධි ¶ , අවිතක්කො විචාරමත්තො ¶ සමාධි, අවිතක්කො අවිචාරො සමාධි. සම්පයොගවසෙන වත්තමානෙන සහ විතක්කෙන සවිතක්කො, සහ විචාරෙන සවිචාරො. සො ඛණිකසමාධි, විපස්සනාසමාධි, උපචාරසමාධි, පඨමජ්ඣානසමාධි. නත්ථි එතස්ස විතක්කොති අවිතක්කො. විතක්කවිචාරෙසු විචාරො මත්තා පරමා පමාණං එතස්සාති විචාරමත්තො, විචාරතො උත්තරි විතක්කෙන සම්පයොගං න ගච්ඡතීති අත්ථො. සො පඤ්චකනයෙ දුතියජ්ඣානසමාධි, තදුභයවිරහිතො අවිතක්කො අවිචාරො සමාධි. සො චතුක්කනයෙ දුතියජ්ඣානාදි, පඤ්චකනයෙ තතියජ්ඣානාදි රූපාවචරසමාධි. ඉමෙ තයොපි ලොකියා එව. සඞ්ගීතිපරියායෙ අපරෙපි තයො සමාධී වුත්තා – ‘‘සුඤ්ඤතො සමාධි, අනිමිත්තො සමාධි, අප්පණිහිතො සමාධී’’ති (දී. නි. 3.305). න තෙ ඉධ අධිප්පෙතා.

චත්තාරො සතිපට්ඨානාති කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානං. පුබ්බභාගෙ චුද්දසවිධෙන කායං පරිග්ගණ්හතො කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, නවවිධෙන වෙදනං පරිග්ගණ්හතො වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, සොළසවිධෙන චිත්තං පරිග්ගණ්හතො චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, පඤ්චවිධෙන ධම්මෙ පරිග්ගණ්හතො ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානං වෙදිතබ්බං. ලොකුත්තරං පන ඉධ න අධිප්පෙතං. පඤ්චඞ්ගිකො සමාධීති පඤ්ච අඞ්ගානි අස්ස සන්තීති පඤ්චඞ්ගිකො, චතුත්ථජ්ඣානසමාධි. පීතිඵරණතා, සුඛඵරණතා, චෙතොඵරණතා, ආලොකඵරණතා, පච්චවෙක්ඛණනිමිත්තන්ති ¶ පඤ්ච අඞ්ගානි. පීතිං ඵරමානා උප්පජ්ජතීති ද්වීසු ඣානෙසු පඤ්ඤා පීතිඵරණතා නාම. සුඛං ඵරමානා උප්පජ්ජතීති තීසු ඣානෙසු පඤ්ඤා සුඛඵරණතා නාම. පරෙසං චෙතො ඵරමානා උප්පජ්ජතීති චෙතොපරියපඤ්ඤා චෙතොඵරණතා නාම. ආලොකං ඵරමානා උප්පජ්ජතීති දිබ්බචක්ඛුපඤ්ඤා ආලොකඵරණතා නාම. පච්චවෙක්ඛණඤාණං පච්චවෙක්ඛණනිමිත්තං නාම. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘ද්වීසු ඣානෙසු පඤ්ඤා පීතිඵරණතා, තීසු ඣානෙසු පඤ්ඤා සුඛඵරණතා, පරචිත්තපඤ්ඤා චෙතොඵරණතා, දිබ්බචක්ඛුපඤ්ඤා ආලොකඵරණතා, තම්හා තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨිතස්ස පච්චවෙක්ඛණඤාණං පච්චවෙක්ඛණනිමිත්ත’’න්ති (විභ. 804).

තඤ්හි ¶ වුට්ඨිතසමාධිස්ස පවත්තාකාරගහණතො නිමිත්තන්ති වුත්තං. තත්ථ ච පීතිඵරණතා සුඛඵරණතා ද්වෙ පාදා විය, චෙතොඵරණතා ආලොකඵරණතා ද්වෙ හත්ථා විය, අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානං මජ්ඣිමකායො විය, පච්චවෙක්ඛණනිමිත්තං සීසං විය. ඉති ආයස්මා ධම්මසෙනාපති ¶ සාරිපුත්තත්ථෙරො පඤ්චඞ්ගිකං සම්මාසමාධිං අඞ්ගපච්චඞ්ගසම්පන්නං පුරිසං විය කත්වා දස්සෙසි.

ඡ අනුස්සතිට්ඨානානීති පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො සතියො එව අනුස්සතියො, පවත්තිතබ්බට්ඨානස්මිංයෙව පවත්තත්තා සද්ධාපබ්බජිතස්ස කුලපුත්තස්ස අනුරූපා සතියොතිපි අනුස්සතියො, අනුස්සතියො එව පීතිආදීනං ඨානත්තා අනුස්සතිට්ඨානානි. කතමානි ඡ? බුද්ධානුස්සති ධම්මානුස්සති සඞ්ඝානුස්සති සීලානුස්සති චාගානුස්සති දෙවතානුස්සති (දී. නි. 3.327). බොජ්ඣඞ්ගාති බොධියා, බොධිස්ස වා අඞ්ගා. ඉදං වුත්තං හොති – යා එසා ධම්මසාමග්ගී යාය ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානාය ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛත්තකිලමථානුයොගඋච්ඡෙදසස්සතාභිනිවෙසාදීනං අනෙකෙසං උපද්දවානං පටිපක්ඛභූතාය සතිධම්මවිචයවීරියපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාය ධම්මසාමග්ගියා අරියසාවකො බුජ්ඣතීති කත්වා බොධීති වුච්චති. බුජ්ඣතීති කිලෙසසන්තානනිද්දාය වුට්ඨහති, චත්තාරි වා අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣති, නිබ්බානමෙව වා සච්ඡිකරොති, තස්සා ධම්මසාමග්ගිසඞ්ඛාතාය බොධියා අඞ්ගාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගාදයො ¶ විය. යො පනෙස යථාවුත්තප්පකාරාය එතාය ධම්මසාමග්ගියා බුජ්ඣතීති කත්වා අරියසාවකො බොධීති වුච්චති, තස්ස බොධිස්ස අඞ්ගාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො විය. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා ‘‘බුජ්ඣනකස්ස පුග්ගලස්ස අඞ්ගාති වා බොජ්ඣඞ්ගා’’ති. අපිච ‘‘බොජ්ඣඞ්ගාති කෙනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා, බොධාය සංවත්තන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා’’තිආදිනා (පටි. ම. 2.17) නයෙන බොජ්ඣඞ්ගට්ඨො වෙදිතබ්බො. අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියභාවකරත්තා අරියඵලපටිලාභකරත්තා ච අරියො. අට්ඨ අඞ්ගානි අස්සාති අට්ඨඞ්ගිකො. සොයං චතුරඞ්ගිකා විය සෙනා, පඤ්චඞ්ගිකං විය ච තූරියං අඞ්ගමත්තමෙව හොති, අඞ්ගවිනිමුත්තො නත්ථි. බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගා ලොකුත්තරා, දසුත්තරපරියායෙන පුබ්බභාගාපි ලබ්භන්ති.

නව ¶ පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගානීති සීලවිසුද්ධි පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගං, චිත්තවිසුද්ධි පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගං, දිට්ඨිවිසුද්ධි පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගං, කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධි පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගං, මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධි පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගං, පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධි පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගං, ඤාණදස්සනවිසුද්ධි පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගං, පඤ්ඤා පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගං, විමුත්ති පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගං (දී. නි. 3.359). සීලවිසුද්ධීති විසුද්ධිං පාපෙතුං සමත්ථං චතුපාරිසුද්ධිසීලං. තඤ්හි දුස්සීල්යමලං විසොධෙති. පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගන්ති පරිසුද්ධභාවස්ස පධානං උත්තමං අඞ්ගං. චිත්තවිසුද්ධීති විපස්සනාය පදට්ඨානභූතා පගුණා ¶ අට්ඨ සමාපත්තියො. තා හි කාමච්ඡන්දාදිචිත්තමලං විසොධෙන්ති. දිට්ඨිවිසුද්ධීති සප්පච්චයනාමරූපදස්සනං. තඤ්හි සත්තදිට්ඨිමලං විසොධෙති. කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධීති පච්චයාකාරඤාණං. තෙන හි තීසු අද්ධාසු පච්චයවසෙන ධම්මා පවත්තන්තීති පස්සන්තො තීසුපි අද්ධාසු සත්තකඞ්ඛාමලං විතරන්තො විසුජ්ඣති. මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධීති උදයබ්බයානුපස්සනක්ඛණෙ උප්පන්නා ඔභාසඤාණපීතිපස්සද්ධිසුඛඅධිමොක්ඛපග්ගහඋපට්ඨානඋපෙක්ඛානිකන්තීති ¶ දස විපස්සනුපක්කිලෙසා, න මග්ගො, වීථිපටිපන්නං උදයබ්බයඤාණං මග්ගොති එවං මග්ගාමග්ගෙ ඤාණං නාම. තෙන හි අමග්ගමලං විසොධෙති. පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධීති වීථිපටිපන්නං උදයබ්බයානුපස්සනාඤාණං භඞ්ගානුපස්සනාඤාණං භයතුපට්ඨානානුපස්සනාඤාණං ආදීනවානුපස්සනාඤාණං නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං අනුලොමඤාණන්ති ඉමානි නව විපස්සනාඤාණානි. තානි හි නිච්චසඤ්ඤාදිමලං විසොධෙන්ති. ඤාණදස්සනවිසුද්ධීති චතුඅරියමග්ගපඤ්ඤා. සා හි සමුච්ඡෙදතො සකසකමග්ගවජ්ඣකිලෙසමලං විසොධෙති. පඤ්ඤාති අරහත්තඵලපඤ්ඤා. විමුත්තීති අරහත්තඵලවිමුත්ති.

දස කසිණායතනානීති ‘‘පථවීකසිණමෙකො සඤ්ජානාති උද්ධං අධො තිරියං අද්වයං අප්පමාණං, ආපොකසිණමෙකො සඤ්ජානාති…පෙ… තෙජොකසිණමෙකො සඤ්ජානාති…පෙ… වායොකසිණමෙකො සඤ්ජානාති…පෙ… නීලකසිණමෙකො සඤ්ජානාති…පෙ… පීතකසිණමෙකො සඤ්ජානාති…පෙ… ලොහිතකසිණමෙකො සඤ්ජානාති…පෙ… ඔදාතකසිණමෙකො සඤ්ජානාති…පෙ… ආකාසකසිණමෙකො සඤ්ජානාති…පෙ… විඤ්ඤාණකසිණමෙකො සඤ්ජානාති උද්ධං අධො තිරියං අද්වයං අප්පමාණ’’න්ති (අ. නි. 10.25; දී. නි. 3.360) එවං වුත්තානි දස. එතානි ¶ හි සකලඵරණට්ඨෙන කසිණානි, තදාරම්මණානං ධම්මානං ඛෙත්තට්ඨෙන අධිට්ඨානට්ඨෙන වා ආයතනානි. උද්ධන්ති උපරිගගනතලාභිමුඛං. අධොති හෙට්ඨාභූමිතලාභිමුඛං. තිරියන්ති ඛෙත්තමණ්ඩලමිව සමන්තා පරිච්ඡින්නං. එකච්චො හි උද්ධමෙව කසිණං වඩ්ඪෙති එකච්චො අධො, එකච්චො සමන්තතො. එකොපි තෙන තෙන වා කාරණෙන එවං පසාරෙති ආලොකමිව රූපදස්සනකාමො. තෙන වුත්තං – ‘‘පථවීකසිණමෙකො සඤ්ජානාති උද්ධං අධො තිරිය’’න්ති (අ. නි. 10.25; දී. නි. 3.360). අද්වයන්ති ඉදං පන එකස්ස අඤ්ඤභාවානුපගමනත්ථං වුත්තං. යථා හි උදකං පවිට්ඨස්ස සබ්බදිසාසු උදකමෙව හොති න අඤ්ඤං, එවමෙව පථවීකසිණං පථවීකසිණමෙව හොති, නත්ථි තස්ස අඤ්ඤකසිණසම්භෙදොති. එස නයො සබ්බත්ථ. අප්පමාණන්ති ඉදං තස්ස තස්ස ඵරණඅප්පමාණවසෙන ¶ වුත්තං. තඤ්හි මනසා ඵරන්තො සකලමෙව ඵරති, න ‘‘අයමස්ස ආදි ඉදං මජ්ඣ’’න්ති පමාණං ගණ්හාතීති. ආකාසකසිණන්ති කසිණුග්ඝාටිමාකාසො පරිච්ඡෙදාකාසකසිණඤ්ච. විඤ්ඤාණකසිණන්ති කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ ¶ පවත්තවිඤ්ඤාණං. තත්ථ කසිණවසෙන කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ, කසිණුග්ඝාටිමාකාසවසෙන තත්ථ පවත්තවිඤ්ඤාණෙ උද්ධංඅධොතිරියතා වෙදිතබ්බා, පරිච්ඡෙදාකාසකසිණස්සපි වඩ්ඪනීයත්තා තස්ස වසෙනපීති.

26. ඉදානි භාවනාපභෙදං දස්සෙන්තො ද්වෙ භාවනාතිආදිමාහ. තත්ථ ලොකියාතිආදීසු ලොකො වුච්චති ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන වට්ටං, තස්මිං පරියාපන්නභාවෙන ලොකෙ නියුත්තාති ලොකියා, ලොකියානං ධම්මානං භාවනා ලොකියා. කිඤ්චාපි ධම්මානං භාවනාති වොහාරවසෙන වුච්චති, තෙහි පන විසුං භාවනා නත්ථි. තෙ එව හි ධම්මා භාවියමානා භාවනාති වුච්චන්ති. උත්තිණ්ණාති උත්තරා, ලොකෙ අපරියාපන්නභාවෙන ලොකතො උත්තරාති ලොකුත්තරා.

රූපභවසඞ්ඛාතෙ රූපෙ අවචරන්තීති රූපාවචරා. කුසලසද්දො පනෙත්ථ ආරොග්යඅනවජ්ජඡෙකසුඛවිපාකෙසු දිස්සති. ‘‘කච්චි නු භොතො කුසලං? කච්චි භොතො අනාමය’’න්තිආදීසු (ජා. 1.15.146; 2.20.129) ආරොග්යෙ. ‘‘කතමො පන, භන්තෙ, කායසමාචාරො කුසලො? යො ඛො, මහාරාජ, කායසමාචාරො අනවජ්ජො’’ති (ම. නි. 2.361) ච ‘‘පුන චපරං, භන්තෙ, එතදානුත්තරියං, යථා භගවා ධම්මං දෙසෙති කුසලෙසු ධම්මෙසූ’’ති (දී. නි. 3.145) ච එවමාදීසු අනවජ්ජෙ. ‘‘තං ¶ කිං මඤ්ඤසි, රාජකුමාර, කුසලො ත්වං රථස්ස අඞ්ගපච්චඞ්ගාන’’න්ති? (ම. නි. 2.87) ‘‘කුසලා නච්චගීතස්ස සික්ඛිතා චාතුරිත්ථියො’’ති (ජා. 2.22.94) ච ආදීසු ඡෙකෙ. ‘‘කුසලානං ධම්මානං සමාදානහෙතු එවමිදං පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතී’’ති (දී. නි. 3.80) ‘‘කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා’’ති (ධ. ස. 431) ච ආදීසු සුඛවිපාකෙ. ස්වායමිධ ආරොග්යෙපි අනවජ්ජෙපි සුඛවිපාකෙපි වට්ටති. වචනත්ථො පනෙත්ථ කුච්ඡිතෙ පාපකෙ ධම්මෙ සලයන්ති චලයන්ති කම්පෙන්ති විද්ධංසෙන්තීති කුසලා, කුච්ඡිතෙන වා ආකාරෙන සයන්ති ¶ පවත්තන්තීති කුසා, තෙ අකුසලසඞ්ඛාතෙ කුසෙ ලුනන්ති ඡින්දන්තීති කුසලා, කුච්ඡිතානං වා සානතො තනුකරණතො කුසං, ඤාණං. තෙන කුසෙන ලාතබ්බා ගහෙතබ්බා පවත්තෙතබ්බාති කුසලා, යථා වා කුසා උභයභාගගතං හත්ථප්පදෙසං ලුනන්ති, එවමිමෙපි උප්පන්නානුප්පන්නභාවෙන උභයභාගගතං සංකිලෙසපක්ඛං ලුනන්ති, තස්මා කුසා විය ලුනන්තීති කුසලා. තෙසං රූපාවචරකුසලානං භාවනා. අරූපභවසඞ්ඛාතෙ අරූපෙ අවචරන්තීති අරූපාවචරා. තෙභූමකවට්ටෙ පරියාපන්නා අන්තොගධාති පරියාපන්නා, තස්මිං න පරියාපන්නාති අපරියාපන්නා, ලොකුත්තරා.

කාමාවචරකුසලානං ¶ ධම්මානං භාවනා කස්මා න වුත්තාති චෙ? අප්පනාප්පත්තාය එව භාවනාය අභිධම්මෙ භාවනාති අධිප්පෙතත්තා. වුත්තඤ්හි තත්ථ –

‘‘යොගවිහිතෙසු වා කම්මායතනෙසු යොගවිහිතෙසු වා සිප්පායතනෙසු යොගවිහිතෙසු වා විජ්ජාට්ඨානෙසු කම්මස්සකතං වා සච්චානුලොමිකං වා රූපං අනිච්චන්ති වා, වෙදනා අනිච්චාති වා, සඤ්ඤා අනිච්චාති වා, සඞ්ඛාරා අනිච්චාති වා, විඤ්ඤාණං අනිච්චන්ති වා යං එවරූපං අනුලොමිකං ඛන්තිං දිට්ඨිං රුචිං මුදිං පෙක්ඛං ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තිං පරතො අසුත්වා පටිලභති, අයං වුච්චති චින්තාමයා පඤ්ඤා. යොගවිහිතෙසු වා කම්මායතනෙසු…පෙ… ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තිං පරතො සුත්වා පටිලභති, අයං වුච්චති සුතමයා පඤ්ඤා. සබ්බාපි සමාපන්නස්ස පඤ්ඤා භාවනාමයා පඤ්ඤා’’ති (විභ. 768).

සා ¶ පන කාමාවචරභාවනා ආවජ්ජනභවඞ්ගපාතෙහි අන්තරිතත්තා භාවනාති න වුත්තාති වෙදිතබ්බා. සබ්බෙසං පන පුඤ්ඤානං තිවිධපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනං අන්තොගධත්තා උපචාරසමාධිවිපස්සනාසමාධීනං භාවනාමයපුඤ්ඤතා සිද්ධා. ඉධ පන ලොකියභාවනාය එව සඞ්ගහිතා. රූපාරූපාවචරානං තිවිධභාවෙ හීනාති ලාමකා. හීනුත්තමානං මජ්ඣෙ භවා මජ්ඣා, මජ්ඣිමාතිපි පාඨො. පධානභාවං නීතාති පණීතා, උත්තමාති අත්ථො. ආයූහනවසෙන අයං හීනමජ්ඣිමපණීතතා වෙදිතබ්බා. යස්සා හි ආයූහනක්ඛණෙ ¶ ඡන්දො වා හීනො හොති වීරියං වා චිත්තං වා වීමංසා වා, සා හීනා නාම. යස්සා තෙ ධම්මා මජ්ඣිමා, සා මජ්ඣිමා නාම. යස්සා තෙ ධම්මා පණීතා, සා පණීතා නාම. මුදුකෙහි වා ඉන්ද්රියෙහි සම්පයුත්තා හීනා නාම, මජ්ඣිමෙහි ඉන්ද්රියෙහි සම්පයුත්තා මජ්ඣිමා, අධිමත්තෙහි ඉන්ද්රියෙහි සම්පයුත්තා පණීතා නාම. අපරියාපන්නාය හීනමජ්ඣිමත්තාභාවා පණීතතා එව වුත්තා. සා හි උත්තමට්ඨෙන අතප්පකට්ඨෙන ච පණීතා.

27. පඨමභාවනාචතුක්කෙ භාවෙතීති එකස්මිංයෙව ඛණෙ තථා තථා පටිවිජ්ඣන්තො අරියමග්ගං භාවෙති. දුතියභාවනාචතුක්කෙ එසනාභාවනාති අප්පනාපුබ්බභාගෙ භාවනා. සා හි අප්පනං එසන්ති එතායාති එසනාති වුත්තා. පටිලාභභාවනාති අප්පනාභාවනා. සා හි තාය එසනාය පටිලබ්භතීති පටිලාභොති වුත්තා. එකරසාභාවනාති පටිලාභෙ වසීභාවං පත්තුකාමස්ස පයොගකාලෙ භාවනා. සා හි තෙන තෙන පහානෙන තෙහි තෙහි කිලෙසෙහි විමුත්තත්තා විමුත්තිරසෙන එකරසාති කත්වා එකරසාති වුත්තා. ආසෙවනාභාවනාති පටිලාභෙ වසිප්පත්තස්ස යථාරුචි ¶ පරිභොගකාලෙ භාවනා. සා හි භුසං සෙවීයතීති ආසෙවනාති වුත්තා. කෙචි පන ‘‘ආසෙවනාභාවනා වසීකම්මං, එකරසාභාවනා සබ්බත්ථිකා’’ති වණ්ණයන්ති. චතුක්කවිභාගෙ සමාධිං සමාපජ්ජන්තානන්ති වත්තමානසමීපෙ වත්තමානවචනං. තත්ථ ජාතාති තස්මිං පුබ්බභාගෙ ජාතා. එකරසා හොන්තීති අප්පනුප්පාදනෙ සමානකිච්චා හොන්ති. සමාධිං සමාපන්නානන්ති අප්පිතප්පනානං. තත්ථ ජාතාති තස්සා අප්පනාය ජාතා. අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති සමප්පවත්තියා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතික්කමන්ති. අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්රියං ¶ භාවයතොතිආදීසු එකක්ඛණෙපි එකෙකස්ස ඉන්ද්රියස්ස සකසකකිච්චකරණෙ තංතංනිස්සයවසෙන සකසකකිච්චකාරකානි සෙසානිපි ඉන්ද්රියානි විමුත්තිරසෙන එකරසා හොන්තීති විමුත්තිරසෙනෙව එකරසට්ඨෙන භාවනා. බලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගෙසුපි එසෙව නයො. එකරසාති ච ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතො.

ඉධ භික්ඛූති ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛු. සංසාරෙ භයං ඉක්ඛතීති භික්ඛු. පුබ්බණ්හසමයන්තිආදීසු අච්චන්තසංයොගත්ථෙ උපයොගවචනං, අත්ථතො පන භුම්මමෙව ¶ , දිවසස්ස පුබ්බකාලෙති අත්ථො. ආසෙවතීති වසිප්පත්තං සමාධිං භුසං සෙවති. මජ්ඣන්හිකසමයන්ති දිවසස්ස මජ්ඣකාලෙ. සායන්හසමයන්ති දිවසස්ස සායන්හකාලෙ. පුරෙභත්තන්ති දිවාභත්තතො පුරෙකාලෙ. පච්ඡාභත්තන්ති දිවාභත්තතො පච්ඡාකාලෙ. පුරිමෙපි යාමෙති රත්තියා පඨමෙ කොට්ඨාසෙ. කාළෙති කාළපක්ඛෙ. ජුණ්හෙති සුක්කපක්ඛෙ. පුරිමෙපි වයොඛන්ධෙති පඨමෙ වයොකොට්ඨාසෙ, පඨමවයෙති අත්ථො. තීසු ච වයෙසු වස්සසතායුකස්ස පුරිසස්ස එකෙකස්මිං වයෙ චතුමාසාධිකානි තෙත්තිංස වස්සානි හොන්ති.

28. තතියභාවනාචතුක්කෙ තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙනාති තත්ථ නෙක්ඛම්මාදීසු භාවනාවිසෙසෙසු ජාතානං සමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතානං යුගනද්ධධම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතික්කමනභාවෙන. ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙනාති තත්ථෙව සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං නානාකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා විමුත්තිරසෙන එකරසභාවෙන. තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙනාති තෙසං අනතිවත්තනඑකරසභාවානං අනුච්ඡවිකස්ස වීරියස්ස වාහනභාවෙන. ආසෙවනට්ඨෙනාති යා තස්ස තස්මිං සමයෙ පවත්තා ආසෙවනා. තස්සා ආසෙවනාය ආසෙවනභාවෙන.

රූපසඤ්ඤන්ති කුසලවිපාකකිරියවසෙන පඤ්චදසවිධං රූපාවචරජ්ඣානසඞ්ඛාතං රූපසඤ්ඤං. රූපාවචරජ්ඣානම්පි හි රූපන්ති වුච්චති ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.174; අ. නි. 8.66; ධ. ස. 248), තස්ස ඣානස්ස ආරම්මණම්පි ‘‘බහිද්ධා රූපානි පස්සති සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.173; අ. නි. 8.65-66; ධ. ස. 247, 249). රූපාවචරජ්ඣානඤ්හි ¶ සඤ්ඤාසීසෙන රූපෙ සඤ්ඤාති කත්වා රූපසඤ්ඤාති වුච්චති. පටිඝසඤ්ඤන්ති කුසලවිපාකා පඤ්ච, අකුසලවිපාකා පඤ්චාති එවං දසවිධං පටිඝසඤ්ඤං. ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා හි සඤ්ඤා ¶ චක්ඛාදීනං වත්ථූනං රූපාදීනං ආරම්මණානඤ්ච පටිඝාතෙන උප්පන්නත්තා පටිඝසඤ්ඤාති වුච්චති. රූපසඤ්ඤා සද්දසඤ්ඤා ගන්ධසඤ්ඤා රසසඤ්ඤා ඵොට්ඨබ්බසඤ්ඤාතිපි එතිස්සා එව නාමං. නානත්තසඤ්ඤන්ති අට්ඨ කාමාවචරකුසලසඤ්ඤා, ද්වාදස අකුසලසඤ්ඤා ¶ , එකාදස කාමාවචරකුසලවිපාකසඤ්ඤා, ද්වෙ අකුසලවිපාකසඤ්ඤා, එකාදස කාමාවචරකිරියසඤ්ඤාති එවං චතුචත්තාලීසවිධං නානත්තසඤ්ඤං. සා හි නානත්තෙ නානාසභාවෙ රූපසද්දාදිභෙදෙ ගොචරෙ පවත්තා සඤ්ඤාති නානත්තසඤ්ඤා, චතුචත්තාලීසභෙදතො නානත්තා නානාසභාවා අඤ්ඤමඤ්ඤං අසදිසා සඤ්ඤාති වා නානත්තසඤ්ඤාති වුච්චති. සඤ්ඤාබහුකත්තෙපි ජාතිග්ගහණෙන එකවචනං කතං.

නිච්චසඤ්ඤන්ති නිච්චන්ති සඤ්ඤං නිච්චසඤ්ඤං. එවං සුඛසඤ්ඤං අත්තසඤ්ඤං. නන්දින්ති සප්පීතිකං තණ්හං. රාගන්ති නිප්පීතිකං තණ්හං. සමුදයන්ති රාගස්ස සමුදයං. අථ වා භඞ්ගානුපස්සනාය භඞ්ගස්සෙව දස්සනතො සඞ්ඛාරානං උදයං. ආදානන්ති නිබ්බත්තනවසෙන කිලෙසානං, අදොසදස්සාවිතාය සඞ්ඛතාරම්මණස්ස වා ආදානං. ඝනසඤ්ඤන්ති සන්තතිවසෙන ඝනන්ති සඤ්ඤං. ආයූහනන්ති සඞ්ඛාරානං අත්ථාය පයොගකරණං. ධුවසඤ්ඤන්ති ථිරන්ති සඤ්ඤං. නිමිත්තන්ති නිච්චනිමිත්තං. පණිධින්ති සුඛපත්ථනං. අභිනිවෙසන්ති අත්ථි අත්තාති අභිනිවෙසං. සාරාදානාභිනිවෙසන්ති නිච්චසාරත්තසාරගහණාභිනිවෙසං. සම්මොහාභිනිවෙසන්ති ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්තිආදිවසෙන (සං. නි. 2.20) ‘‘ඉස්සරතො ලොකො සම්භොතී’’තිආදිවසෙන ච සම්මොහාභිනිවෙසං. ආලයාභිනිවෙසන්ති ආදීනවාදස්සනෙන අල්ලීයිතබ්බමිදන්ති අභිනිවෙසං. අප්පටිසඞ්ඛන්ති අනුපායගහණං. සඤ්ඤොගාභිනිවෙසන්ති කාමයොගාදිකං කිලෙසප්පවත්තිං.

දිට්ඨෙකට්ඨෙති දිට්ඨීහි සහ එකස්මිං ඨිතාති දිට්ඨෙකට්ඨා. තෙ දිට්ඨෙකට්ඨෙ. කිලෙසෙන්ති උපතාපෙන්ති, විබාධෙන්ති වාති කිලෙසා. තෙ කිලෙසෙ. දුවිධඤ්හි එකට්ඨං පහානෙකට්ඨං සහජෙකට්ඨඤ්ච. පහානෙකට්ඨං සක්කායදිට්ඨිපමුඛාහි තෙසට්ඨියා දිට්ඨීහි සහ (පටි. ම. අට්ඨ. 2.1.118) යාව සොතාපත්තිමග්ගෙන පහානා, තාව එකස්මිං පුග්ගලෙ ඨිතාති අත්ථො. ඉදමිධාධිප්පෙතං. දසසු හි කිලෙසෙසු ඉධ දිට්ඨිකිලෙසොයෙව ආගතො. සෙසෙසු පන අපායගමනීයො ලොභො දොසො මොහො මානො විචිකිච්ඡා ථිනං ¶ උද්ධච්චං ¶ අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති නව කිලෙසා දිට්ඨියා සහ පහානෙකට්ඨා හුත්වා සොතාපත්තිමග්ගෙන පහීයන්ති, රාගදොසමොහපමුඛෙසු ¶ වා දියඩ්ඪෙසු කිලෙසසහස්සෙසු සොතාපත්තිමග්ගෙන දිට්ඨියා පහීයමානාය දිට්ඨියා සහ අපායගමනීයා සබ්බකිලෙසා පහානෙකට්ඨවසෙන පහීයන්ති, සහජෙකට්ඨෙ දිට්ඨියා සහ එකස්මිං චිත්තෙ ඨිතාති අත්ථො. සොතාපත්තිමග්ගෙන හි ද්වීසු දිට්ඨිසම්පයුත්තඅසඞ්ඛාරිකචිත්තෙසු පහීයමානෙසු තෙහි සහජාතො ලොභො මොහො උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති ඉමෙ කිලෙසා සහජෙකට්ඨවසෙන පහීයන්ති, ද්වීසු දිට්ඨිසම්පයුත්තසසඞ්ඛාරිකචිත්තෙසු පහීයමානෙසු තෙහි සහජාතො ලොභො මොහො ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති ඉමෙ කිලෙසා සහජෙකට්ඨවසෙන පහීයන්ති. ඔළාරිකෙ කිලෙසෙති ඔළාරිකභූතෙ කාමරාගබ්යාපාදෙ. අනුසහගතෙ කිලෙසෙති සුඛුමභූතෙ කාමරාගබ්යාපාදෙ. සබ්බකිලෙසෙති මග්ගත්තයෙන පහීනාවසෙසෙ.

වීරියං වාහෙතීති යොගාවචරො වීරියං පවත්තෙති. හෙට්ඨා එසනාපටිලාභඑකරසආසෙවනවචනානි භාවනානං විසෙසදස්සනත්ථං වුත්තානි ‘‘එවංභූතා ච භාවනා’’ති. ඉධ ‘‘තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන ආසෙවනට්ඨෙනා’’ති වචනානි භාවනාහෙතුදස්සනත්ථං වුත්තානි ‘‘ඉමිනා ච ඉමිනා ච හෙතුනා භාවනා’’ති. හෙට්ඨා ආසෙවනාභාවනාති නානාක්ඛණවසෙන වුත්තා, ඉධ ආසෙවනට්ඨෙන භාවනාති එකක්ඛණවසෙනාති විසෙසො. රූපං පස්සන්තො භාවෙතීතිආදීසු රූපාදීනි පස්සිතබ්බාකාරෙන පස්සන්තො භාවෙතබ්බං භාවනං භාවෙතීති අත්ථො. එකරසා හොන්තීති විමුත්තිරසෙන, කිච්චරසෙන වා එකරසා හොන්ති. විමුත්තිරසොති සම්පත්තිරසො. කිච්චසම්පත්තිඅත්ථෙන රසො නාම පවුච්චතීති හි වුත්තන්ති.

භාවෙතබ්බනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

29. සච්ඡිකාතබ්බනිද්දෙසෙ ¶ දස එකුත්තරවිස්සජ්ජනානි පටිලාභසච්ඡිකිරියාවසෙන වුත්තානි. තත්ථ අකුප්පා චෙතොවිමුත්තීති අරහත්තඵලවිමුත්ති. සා හි න කුප්පති න චලති න පරිහායතීති අකුප්පා, සබ්බකිලෙසෙහි චිත්තස්ස ¶ විමුත්තත්තා චෙතොවිමුත්තීති වුච්චති. විජ්ජාති තිස්සො විජ්ජා. විමුත්තීති දසුත්තරපරියායෙන අරහත්තඵලං වුත්තං, සඞ්ගීතිපරියායෙන පන ‘‘විමුත්තීති ද්වෙ විමුත්තියො චිත්තස්ස ච අධිමුත්ති නිබ්බානඤ්චා’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 3.304) වුත්තං. එත්ථ ච අට්ඨ සමාපත්තියො නීවරණාදීහි සුට්ඨු විමුත්තත්තා විමුත්ති නාම, නිබ්බානං ¶ සබ්බසඞ්ඛතතො විමුත්තත්තා විමුත්ති නාම. තිස්සො විජ්ජාති පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං විජ්ජා සත්තානං චුතූපපාතෙ ඤාණං විජ්ජා ආසවානං ඛයෙ ඤාණං විජ්ජා. තමවිජ්ඣනට්ඨෙන විජ්ජා, විදිතකරණට්ඨෙනාපි විජ්ජා. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණඤ්හි උප්පජ්ජමානං පුබ්බෙනිවාසං ඡාදෙත්වා ඨිතං තමං විජ්ඣති, පුබ්බෙනිවාසඤ්ච විදිතං කරොතීති විජ්ජා. චුතූපපාතෙ ඤාණං චුතිපටිසන්ධිච්ඡාදකං තමං විජ්ඣති, චුතූපපාතඤ්ච විදිතං කරොතීති විජ්ජා. ආසවානං ඛයෙ ඤාණං චතුසච්චච්ඡාදකං තමං විජ්ඣති, චතුසච්චධම්මෙ ච විදිතං කරොතීති විජ්ජා. චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානීති සොතාපත්තිඵලං, සකදාගාමිඵලං, අනාගාමිඵලං, අරහත්තඵලං. පාපධම්මෙ සමෙති විනාසෙතීති සමණො, සමණස්ස භාවො සාමඤ්ඤං. චතුන්නං අරියමග්ගානමෙතං නාමං. සාමඤ්ඤස්ස ඵලානි සාමඤ්ඤඵලානි.

පඤ්ච ධම්මක්ඛන්ධාති සීලක්ඛන්ධො, සමාධික්ඛන්ධො, පඤ්ඤාක්ඛන්ධො, විමුත්තික්ඛන්ධො, විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධො. ධම්මක්ඛන්ධාති ධම්මවිභාගා ධම්මකොට්ඨාසා. සීලක්ඛන්ධාදීසුපි එසෙව නයො. ලොකියලොකුත්තරා සීලසමාධිපඤ්ඤා එව සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධා ¶ . සමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිමුත්තියො එව විමුත්තික්ඛන්ධො. තිවිධා විමුත්තිපච්චවෙක්ඛණා එව විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධො. සො ලොකියො එව. ජානනට්ඨෙන ඤාණමෙව දස්සනට්ඨෙන දස්සනන්ති ඤාණදස්සනං, විමුත්තීනං ඤාණදස්සනං විමුත්තිඤාණදස්සනන්ති වුච්චති. වික්ඛම්භනතදඞ්ගවිමුත්තියො පන සමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධෙහෙව සඞ්ගහිතා. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මක්ඛන්ධා සෙක්ඛානං සෙක්ඛා, අසෙක්ඛානං අසෙක්ඛාති වුත්තා. එතෙසු හි ලොකියා ච නිස්සරණවිමුත්ති ච නෙවසෙක්ඛානාසෙක්ඛා. සෙක්ඛා හොන්තාපි සෙක්ඛානං ඉමෙ ඉති සෙක්ඛා, අසෙක්ඛානං ඉමෙ ඉති අසෙක්ඛාති වුච්චන්ති. ‘‘සෙක්ඛෙන විමුත්තික්ඛන්ධෙන සමන්නාගතො හොතී’’ති එත්ථ පන නිස්සරණවිමුත්තියා ආරම්මණකරණවසෙන සමන්නාගතොති වෙදිතබ්බො. ඡ අභිඤ්ඤාති ඡ අධිකානි ඤාණානි. කතමා ඡ? ඉද්ධිවිධඤාණං ¶ , දිබ්බසොතධාතුඤාණං, පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං, චෙතොපරියඤාණං, දිබ්බචක්ඛුඤාණං, ආසවානං ඛයෙ ඤාණන්ති ඉමා ඡ.

සත්ත ඛීණාසවබලානීති ඛීණා ආසවා අස්සාති ඛීණාසවො, ඛීණාසවස්ස බලානි ඛීණාසවබලානි. කතමානි සත්ත? වුත්තානි භගවතා –

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො අනිච්චතො සබ්බෙ සඞ්ඛාරා යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය සුදිට්ඨා හොන්ති. යම්පි, භික්ඛවෙ, ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො අනිච්චතො සබ්බෙ සඞ්ඛාරා යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය සුදිට්ඨා හොන්ති, ඉදම්පි, භික්ඛවෙ, ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො ¶ බලං හොති, යං බලං ආගම්ම ඛීණාසවො භික්ඛු ආසවානං ඛයං පටිජානාති ‘ඛීණා මෙ ආසවා’ති.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො අඞ්ගාරකාසූපමා කාමාති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය සුදිට්ඨා හොන්ති. යම්පි, භික්ඛවෙ…පෙ… ඉදම්පි ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො බලං හොති…පෙ….

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො විවෙකනින්නං චිත්තං හොති විවෙකපොණං විවෙකපබ්භාරං විවෙකට්ඨං නෙක්ඛම්මාභිරතං බ්යන්තීභූතං සබ්බසො ආසවට්ඨානියෙහි ධම්මෙහි. යම්පි, භික්ඛවෙ…පෙ… ඉදම්පි ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො බලං හොති…පෙ….

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවිතා හොන්ති සුභාවිතා. පඤ්චින්ද්රියානි භාවිතානි හොන්ති ¶ සුභාවිතානි. සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා භාවිතා හොන්ති සුභාවිතා. අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො භාවිතො හොති සුභාවිතො. යම්පි, භික්ඛවෙ, ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො භාවිතො හොති සුභාවිතො, ඉදම්පි ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො බලං හොති, යං බලං ආගම්ම ඛීණාසවො භික්ඛු ආසවානං ඛයං පටිජානාති ‘ඛීණා මෙ ආසවා’’’ති (අ. නි. 10.90; දී. නි. 3.357; පටි. ම. 2.44).

තත්ථ ¶ පඨමෙන බලෙන දුක්ඛසච්චපටිවෙධො, දුතියෙන සමුදයසච්චපටිවෙධො, තතියෙන නිරොධසච්චපටිවෙධො, චතූහි මග්ගසච්චපටිවෙධො පකාසිතො හොති.

අට්ඨ විමොක්ඛාති ආරම්මණෙ අධිමුච්චනට්ඨෙන පච්චනීකධම්මෙහි ච සුට්ඨු මුච්චනට්ඨෙන විමොක්ඛා. ‘‘කතමෙ අට්ඨ? රූපී රූපානි පස්සති, අයං පඨමො විමොක්ඛො. අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සති, අයං දුතියො විමොක්ඛො. ‘සුභ’න්තෙව අධිමුත්තො හොති, අයං තතියො විමොක්ඛො. සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා ‘අනන්තො ආකාසො’ති ආකාසානඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති, අයං චතුත්ථො විමොක්ඛො. සබ්බසො ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’න්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති, අයං පඤ්චමො විමොක්ඛො. සබ්බසො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං ¶ සමතික්කම්ම ‘නත්ථි කිඤ්චී’ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති, අයං ඡට්ඨො විමොක්ඛො. සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති, අයං සත්තමො විමොක්ඛො. සබ්බසො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං උපසම්පජ්ජ විහරති, අයං අට්ඨමො විමොක්ඛො’’ති (දී. නි. 2.174; 3.358; අ. නි. 8.66).

නව අනුපුබ්බනිරොධාති නව අනුපටිපාටියා නිරොධා. ‘‘කතමෙ නව? පඨමං ඣානං සමාපන්නස්ස කාමසඤ්ඤා නිරුද්ධා හොති, දුතියං ඣානං සමාපන්නස්ස විතක්කවිචාරා නිරුද්ධා හොන්ති, තතියං ඣානං සමාපන්නස්ස පීති නිරුද්ධා හොති, චතුත්ථං ඣානං සමාපන්නස්ස අස්සාසපස්සාසා නිරුද්ධා හොන්ති, ආකාසානඤ්චායතනං සමාපන්නස්ස රූපසඤ්ඤා නිරුද්ධා හොති, විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමාපන්නස්ස ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤා නිරුද්ධා හොති, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමාපන්නස්ස විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤා නිරුද්ධා හොති, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං ¶ සමාපන්නස්ස ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤා නිරුද්ධා හොති, සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපන්නස්ස සඤ්ඤා ච වෙදනා ච නිරුද්ධා හොන්තී’’ති (අ. නි. 9.31; දී. නි. 3.344, 359).

දස අසෙක්ඛා ධම්මාති උපරි සික්ඛිතබ්බාභාවතො න සික්ඛන්තීති අසෙක්ඛා. අථ වා තීසු සික්ඛාසු සික්ඛන්තීති සෙක්ඛා, වුද්ධිප්පත්තා සෙක්ඛාති ¶ අසෙක්ඛා, අරහන්තො. අසෙක්ඛානං ඉමෙ ඉති අසෙක්ඛා. ‘‘කතමෙ දස? අසෙක්ඛා සම්මාදිට්ඨි, අසෙක්ඛො සම්මාසඞ්කප්පො, අසෙක්ඛා සම්මාවාචා, අසෙක්ඛො සම්මාකම්මන්තො, අසෙක්ඛො සම්මාආජීවො, අසෙක්ඛො සම්මාවායාමො, අසෙක්ඛා සම්මාසති, අසෙක්ඛො සම්මාසමාධි, අසෙක්ඛං සම්මාඤාණං, අසෙක්ඛා සම්මාවිමුත්තී’’ති (දී. නි. 3.348, 360). අසෙක්ඛං සම්මාඤාණන්ති අරහත්තඵලපඤ්ඤං ඨපෙත්වා සෙසලොකියපඤ්ඤා. සම්මාවිමුත්තීති අරහත්තඵලවිමුත්ති. අට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 3.348) පන වුත්තං –

‘‘අසෙක්ඛා සම්මාදිට්ඨීතිආදයො සබ්බෙපි ඵලසම්පයුත්තධම්මා එව. එත්ථ ච සම්මාදිට්ඨි සම්මාඤාණන්ති ද්වීසු ඨානෙසු පඤ්ඤාව කථිතා. සම්මාවිමුත්තීති ඉමිනා පන පදෙන වුත්තාවසෙසා ඵලසමාපත්තිධම්මා සඞ්ගහිතා’’ති.

සබ්බං, භික්ඛවෙ, සච්ඡිකාතබ්බන්තිආදීසු ආරම්මණසච්ඡිකිරියා වෙදිතබ්බා. රූපං පස්සන්තො සච්ඡිකරොතීතිආදීසු රූපාදීනි ලොකියානි පස්සිතබ්බාකාරෙන පස්සන්තො තානෙව රූපාදීනි ¶ ආරම්මණසච්ඡිකිරියාය සච්ඡිකරොති, රූපාදීනි වා පස්සිතබ්බාකාරෙන පස්සන්තො තෙන හෙතුනා සච්ඡිකාතබ්බං නිබ්බානං සච්ඡිකරොති. පස්සන්තොති හි පදං හෙතුඅත්ථෙපි අක්ඛරචින්තකා ඉච්ඡන්ති. අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියාදීනි පන ලොකුත්තරානි පච්චවෙක්ඛණවසෙන පස්සන්තො තානෙව ආරම්මණසච්ඡිකිරියාය සච්ඡිකරොති. ‘‘අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන සච්ඡිකරොතී’’ති ඉදං පරිඤ්ඤෙය්යපහාතබ්බසච්ඡිකාතබ්බභාවෙතබ්බෙසු සච්ඡිකාතබ්බත්තා උජුකමෙව. යෙ යෙ ධම්මා සච්ඡිකතා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා ඵස්සිතා හොන්තීති ආරම්මණසච්ඡිකිරියාය සච්ඡිකතා ආරම්මණඵස්සෙන ඵුට්ඨා හොන්ති, පටිලාභසච්ඡිකිරියාය සච්ඡිකතා පටිලාභඵස්සෙන ඵුට්ඨා හොන්තීති.

සච්ඡිකාතබ්බනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

හානභාගියචතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා

30. ඉදානි ¶ යස්මා හානභාගියාදිතා එකෙකස්සෙව සමාධිස්ස අවත්ථාභෙදෙන හොති, තස්මා හානභාගියචතුක්කං එකතොයෙව නිද්දිට්ඨං. තත්ථ පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභින්ති පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභිනො ¶ . සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනං. ලාභො සච්ඡිකිරියා අස්ස අත්ථීති ලාභීති වුච්චති. කාමසහගතාති එත්ථ සහගතසද්දස්ස ආරම්මණත්ථො අධිප්පෙතො, වත්ථුකාමකිලෙසකාමාරම්මණාති අත්ථො. සඤ්ඤාමනසිකාරාති ජවනසඤ්ඤා ච තදාවජ්ජනමනසිකාරො ච, සඤ්ඤාසම්පයුත්තමනසිකාරොපි වට්ටති. සමුදාචරන්තීති පවත්තන්ති. ධම්මොති පඨමජ්ඣානධම්මො. ඣානා පරිහායන්තො තීහි කාරණෙහි පරිහායති කිලෙසසමුදාචාරෙන වා අසප්පායකිරියාය වා අනනුයොගෙන වා. කිලෙසසමුදාචාරෙන පරිහායන්තො සීඝං පරිහායති, කම්මාරාමතාභස්සාරාමතානිද්දාරාමතාසඞ්ගණිකාරාමතානුයොගවසෙන අසප්පායකිරියාය පරිහායන්තො දන්ධං පරිහායති, ගෙලඤ්ඤපච්චයවෙකල්ලාදිනා පලිබොධෙන අභික්ඛණං අසමාපජ්ජන්තො අනනුයොගෙන පරිහායන්තොපි දන්ධං පරිහායති. ඉධ පන බලවකාරණමෙව දස්සෙන්තො කිලෙසසමුදාචාරමෙවාහ. දුතියජ්ඣානාදීහි පන පරිහායන්තො හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමජ්ඣානනිකන්තිසමුදාචාරෙනපි පරිහායති. කිත්තාවතා පරිහීනො හොතීති? යදා න සක්කොති සමාපජ්ජිතුං, එත්තාවතා පරිහීනො හොතීති. තදනුධම්මතාති අනුපවත්තො ධම්මො අනුධම්මො, ඣානං අධිකං කත්වා පවත්තස්ස නිකන්තිධම්මස්සෙතං අධිවචනං. අනුධම්මො එව අනුධම්මතා, තස්ස ඣානස්ස අනුධම්මතා තදනුධම්මතා. සතීති නිකන්ති. සන්තිට්ඨතීති පතිට්ඨාති ¶ . තං පඨමජ්ඣානං අනුවත්තමානා නිකන්ති ¶ පවත්තතීති වුත්තං හොති. අවිතක්කසහගතාති දුතියජ්ඣානාරම්මණා. තඤ්හි නත්ථෙත්ථ විතක්කොති අවිතක්කන්ති වුච්චති. නිබ්බිදාසහගතාති විපස්සනාරම්මණා. සා හි සඞ්ඛාරෙසු නිබ්බින්දනතො නිබ්බිදාති වුච්චති. ‘‘නිබ්බින්දං විරජ්ජතී’’ති (මහාව. 23; සං. නි. 3.61) හි වුත්තං. විරාගූපසංහිතාති අරියමග්ගපටිසඤ්ඤුත්තා විපස්සනා. විපස්සනා හි සිඛාප්පත්තා මග්ගවුට්ඨානං පාපෙති. තස්මා විපස්සනාරම්මණා සඤ්ඤාමනසිකාරා ‘‘විරාගූපසංහිතා’’ති වුච්චන්ති, ‘‘විරාගා විමුච්චතී’’ති හි වුත්තං.

විතක්කසහගතාති විතක්කවසෙන පඨමජ්ඣානාරම්මණා. උපෙක්ඛාසුඛසහගතාති තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය ච සුඛවෙදනාය ච වසෙන තතියජ්ඣානාරම්මණා. පීතිසුඛසහගතාති පීතියා ච සුඛවෙදනාය ච වසෙන දුතියජ්ඣානාරම්මණා. අදුක්ඛමසුඛසහගතාති උපෙක්ඛාවෙදනාවසෙන චතුත්ථජ්ඣානාරම්මණා. සා හි වෙදනා න දුක්ඛා න සුඛාති අදුක්ඛමසුඛාති වුච්චති ¶ , ම-කාරො පනෙත්ථ පදසන්ධිවසෙන වුත්තො. රූපසහගතාති රූපජ්ඣානාරම්මණා. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙ ඨිතස්ස හානභාගියඨිතිභාගියනිබ්බෙධභාගියත්තෙසු විජ්ජමානෙසුපි විසෙසභාගියත්තාභාවා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං න නිද්දිට්ඨං. සබ්බොපි චෙස ලොකියො සමාධි පමාදවිහාරිස්ස මුදින්ද්රියස්ස හානභාගියො හොති, අප්පමාදවිහාරිස්ස මුදින්ද්රියස්ස ඨිතිභාගියො හොති, තණ්හාචරිතස්ස තික්ඛින්ද්රියස්ස විසෙසභාගියො හොති, දිට්ඨිචරිතස්ස තික්ඛින්ද්රියස්ස නිබ්බෙධභාගියො හොතීති වුච්චති.

හානභාගියචතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

31. ඉදානි ¶ යස්මා එකෙකොපි ලොකියධම්මො තිලක්ඛණබ්භාහතො, තස්මා ලක්ඛණත්තිකං එකතො නිද්දිට්ඨං. තත්ථ අනිච්චං ඛයට්ඨෙනාති තත්ථ තත්ථෙව ඛීයනභාවෙන අනිච්චං. ‘‘ඛයධම්මත්තා, වයධම්මත්තා, විරාගධම්මත්තා, නිරොධධම්මත්තා අනිච්ච’’න්ති එකෙ. දුක්ඛං භයට්ඨෙනාති සප්පටිභයතාය දුක්ඛං. යඤ්හි අනිච්චං, තං භයාවහං හොති සීහොපමසුත්තෙ (සං. නි. 3.78) දෙවානං විය. ‘‘ජාතිජරාබ්යාධිමරණභයට්ඨෙන දුක්ඛ’’න්ති එකෙ. අනත්තා අසාරකට්ඨෙනාති ‘‘අත්තා නිවාසී කාරකො වෙදකො සයංවසී’’ති එවං පරිකප්පිතස්ස අත්තසාරස්ස අභාවෙන අනත්තා. යඤ්හි අනිච්චං දුක්ඛං, තං අත්තනොපි අනිච්චතං වා උදයබ්බයපීළනං ¶ වා ධාරෙතුං න සක්කොති, කුතො තස්ස කාරකාදිභාවො. වුත්තඤ්ච ‘‘රූපඤ්ච හිදං, භික්ඛවෙ, අත්තා අභවිස්ස, නයිදං රූපං ආබාධාය සංවත්තෙය්යා’’තිආදි (මහාව. 20). ‘‘අත්තසාරනිච්චසාරවිරහිතත්තා අනත්තා’’ති එකෙ.

ලක්ඛණත්තිකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අරියසච්චචතුක්කම්පි ¶ තථට්ඨෙන සච්චානං එකසම්බන්ධත්තා එකතො එව නිද්දිට්ඨං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු චතූසු අරියසච්චෙසු. කතමන්ති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා ¶ . දුක්ඛං අරියසච්චන්ති පුච්ඡිතධම්මනිදස්සනං. තත්ථ ජාතිපි දුක්ඛාතිආදීසු ජාතිසද්දස්ස තාව අනෙකෙ අත්ථා පවෙදිතා. යථාහ –

‘‘භවො කුලං නිකායො ච, සීලං පඤ්ඤත්ති ලක්ඛණං;

පසූති සන්ධි චෙවාති, ජාතිඅත්ථා පවෙදිතා’’.

තථා හිස්ස ‘‘එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො’’තිආදීසු (පාරා. 12) භවො අත්ථො. ‘‘අක්ඛිත්තො අනුපක්කුට්ඨො ජාතිවාදෙනා’’ති (දී. නි. 1.331) එත්ථ කුලං. ‘‘අත්ථි, විසාඛෙ, නිගණ්ඨා නාම සමණජාතී’’ති (අ. නි. 3.71) එත්ථ නිකායො. ‘‘යතොහං, භගිනි, අරියාය ජාතියා ජාතො නාභිජානාමී’’ති (ම. නි. 2.351) එත්ථ අරියසීලං. ‘‘තිරියා නාම තිණජාති නාභියා උග්ගන්ත්වා නභං ආහච්ච ඨිතා අහොසී’’ති (අ. නි. 5.196) එත්ථ පඤ්ඤත්ති. ‘‘ජාති ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතා’’ති (ධාතු. 71) එත්ථ සඞ්ඛතලක්ඛණං. ‘‘සම්පතිජාතො, ආනන්ද, බොධිසත්තො’’ති (ම. නි. 3.207) එත්ථ පසූති. ‘‘භවපච්චයා ජාතී’’ති (විභ. 354) ච ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා’’ති (පටි. ම. 1.33; විභ. 190) ච එත්ථ පරියායතො පටිසන්ධිඛන්ධා. නිප්පරියායතො පන තත්ථ තත්ථ නිබ්බත්තමානානං සත්තානං යෙ යෙ ඛන්ධා පාතුභවන්ති, තෙසං තෙසං පඨමං පාතුභාවො.

කස්මා පනෙසා ජාති දුක්ඛාති චෙ? අනෙකෙසං දුක්ඛානං වත්ථුභාවතො. අනෙකානි හි දුක්ඛානි. සෙය්යථිදං – දුක්ඛදුක්ඛං, විපරිණාමදුක්ඛං, සඞ්ඛාරදුක්ඛං, පටිච්ඡන්නදුක්ඛං, අප්පටිච්ඡන්නදුක්ඛං ¶ , පරියායදුක්ඛං, නිප්පරියායදුක්ඛන්ති. එත්ථ කායිකචෙතසිකා දුක්ඛා වෙදනාසභාවතො ච නාමතො ච දුක්ඛත්තා දුක්ඛදුක්ඛන්ති ¶ වුච්චති. සුඛා වෙදනා විපරිණාමෙන දුක්ඛුප්පත්තිහෙතුතො විපරිණාමදුක්ඛං. උපෙක්ඛාවෙදනා චෙව අවසෙසා ච තෙභූමකසඞ්ඛාරා උදයබ්බයපටිපීළිතත්තා සඞ්ඛාරදුක්ඛං. කණ්ණසූලදන්තසූලරාගජපරිළාහදොසජපරිළාහාදි කායිකචෙතසිකො ආබාධො පුච්ඡිත්වා ජානිතබ්බතො උපක්කමස්ස ච අපාකටභාවතො පටිච්ඡන්නදුක්ඛං. ද්වත්තිංසකම්මකාරණාදිසමුට්ඨානො ආබාධො අපුච්ඡිත්වාව ජානිතබ්බතො උපක්කමස්ස ච පාකටභාවතො අප්පටිච්ඡන්නදුක්ඛං. ඨපෙත්වා දුක්ඛදුක්ඛං සෙසං දුක්ඛසච්චවිභඞ්ගෙ ¶ (විභ. 190 ආදයො) ආගතං ජාතිආදි සබ්බම්පි තස්ස තස්ස දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො පරියායදුක්ඛං. දුක්ඛදුක්ඛං පන නිප්පරියායදුක්ඛන්ති වුච්චති.

තත්රායං ජාති යං තං බාලපණ්ඩිතසුත්තාදීසු (ම. නි. 3.246 ආදයො) භගවතාපි උපමාවසෙන පකාසිතං ආපායිකං දුක්ඛං, යඤ්ච සුගතියම්පි මනුස්සලොකෙ ගබ්භොක්කන්තිමූලකාදිභෙදං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, තස්ස වත්ථුභාවතො දුක්ඛා. තත්රිදං ගබ්භොක්කන්තිමූලකාදිභෙදං දුක්ඛං – අයඤ්හි සත්තො මාතුකුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තමානො න උප්පලපදුමපුණ්ඩරීකාදීසු නිබ්බත්තති, අථ ඛො හෙට්ඨා ආමාසයස්ස උපරි පක්කාසයස්ස උදරපටලපිට්ඨිකණ්ටකානං වෙමජ්ඣෙ පරමසම්බාධෙ තිබ්බන්ධකාරෙ නානාකුණපගන්ධපරිභාවිතපරමදුග්ගන්ධපවනවිචරිතෙ අධිමත්තජෙගුච්ඡෙ කුච්ඡිප්පදෙසෙ පූතිමච්ඡපූතිකුම්මාසචන්දනිකාදීසු කිමි විය නිබ්බත්තති. සො තත්ථ නිබ්බත්තො දස මාසෙ මාතුකුච්ඡිසම්භවෙන උස්මනා පුටපාකං විය පච්චමානො පිට්ඨපිණ්ඩි විය සෙදියමානො සමිඤ්ජනපසාරණාදිවිරහිතො අධිමත්තං දුක්ඛං පච්චනුභොතීති. ඉදං තාව ගබ්භොක්කන්තිමූලකං දුක්ඛං.

යං පන සො මාතු සහසා උපක්ඛලනගමනනිසීදනඋට්ඨානපරිවත්තනාදීසු සුරාධුත්තහත්ථගතො එළකො විය අහිතුණ්ඩිකහත්ථගතො සප්පපොතකො විය ච ආකඩ්ඪනපරිකඩ්ඪනඔධුනනනිද්ධුනනාදිනා උපක්කමෙන අධිමත්තං දුක්ඛමනුභොති, යඤ්ච මාතු සීතුදකපානකාලෙ සීතනරකූපපන්නො ¶ විය උණ්හයාගුභත්තාදිඅජ්ඣොහරණකාලෙ අඞ්ගාරවුට්ඨිසම්පරිකිණ්ණො විය ලොණම්බිලාදිඅජ්ඣොහරණකාලෙ ඛාරාපතච්ඡිකාදිකම්මකාරණප්පත්තො විය අධිමත්තං දුක්ඛමනුභොති. ඉදං ගබ්භපරිහරණමූලකං දුක්ඛං.

යං පනස්ස මූළ්හගබ්භාය මාතුයා මිත්තාමච්චසුහජ්ජාදීහිපි අදස්සනාරහෙ දුක්ඛුප්පත්තිට්ඨානෙ ඡෙදනඵාලනාදීහි දුක්ඛමනුභවති. ඉදං ගබ්භවිපත්තිමූලකං දුක්ඛං.

යං ¶ විජායමානාය මාතුයා කම්මජෙහි වාතෙහි පරිවත්තෙත්වා නරකප්පපාතං විය අතිභයානකං යොනිමග්ගං පටිපාදියමානස්ස පරමසම්බාධෙන ච යොනිමුඛෙන තාළච්ඡිග්ගළෙන විය නිකඩ්ඪියමානස්ස මහානාගස්ස නරකසත්තස්ස විය ච සඞ්ඝාතපබ්බතෙහි විචුණ්ණියමානස්ස දුක්ඛමුප්පජ්ජති. ඉදං විජායනමූලකං දුක්ඛං.

යං ¶ පන ජාතස්ස තරුණවණසදිසස්ස සුකුමාරසරීරස්ස හත්ථගහණන්හාපනධොවනචොළපරිමජ්ජනාදිකාලෙ සූචිමුඛඛුරධාරාවිජ්ඣනඵාලනසදිසං දුක්ඛමුප්පජ්ජති. ඉදං මාතුකුච්ඡිතො බහි නික්ඛමනමූලකං දුක්ඛං.

යං තතො පරං පවත්තියං අත්තනාව අත්තානං වධෙන්තස්ස අචෙලකවතාදිවසෙන ආතාපනපරිතාපනානුයොගමනුයුත්තස්ස කොධවසෙන අභුඤ්ජන්තස්ස උබ්බන්ධන්තස්ස ච දුක්ඛං හොති. ඉදං අත්තුපක්කමමූලකං දුක්ඛං.

යං පන පරතො වධබන්ධනාදීනි අනුභවන්තස්ස උප්පජ්ජති. ඉදං පරූපක්කමමූලකංදුක්ඛන්ති. ඉති ඉමස්ස සබ්බස්සාපි දුක්ඛස්ස අයං ජාති වත්ථුමෙව හොති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘ජායෙථ නො චෙ නරකෙසු සත්තො, තත්ථග්ගිදාහාදිකමප්පසය්හං;

ලභෙථ දුක්ඛං නු කුහිං පතිට්ඨං, ඉච්චාහ දුක්ඛාති මුනීධ ජාතිං.

‘‘පෙතෙසු ¶ දුක්ඛං පන ඛුප්පිපාසා-

‘‘යඤ්චාපි ¶ ගූථනරකෙ විය මාතුගබ්භෙ,

සත්තො වසං චිරමතො බහි නික්ඛමඤ්ච;

පප්පොති දුක්ඛමතිඝොරමිදම්පි නත්ථි,

ජාතිං විනා ඉතිපි ජාති අයඤ්හි දුක්ඛා.

‘‘කිං භාසිතෙන බහුනා නනු යං කුහිඤ්චි,

අත්ථීධ කිඤ්චිදපි දුක්ඛමිදං කදාචි;

දුක්ඛාති සබ්බපඨමං ඉමමාහ ජාති’’න්ති.

ජරාපි දුක්ඛාති එත්ථ දුවිධා ජරා සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච, ඛණ්ඩිච්චාදිසම්මතො සන්තතියං එකභවපරියාපන්නඛන්ධපුරාණභාවො ච. සා ඉධ අධිප්පෙතා. සා පනෙසා දුක්ඛා සඞ්ඛාරදුක්ඛභාවතො චෙව දුක්ඛවත්ථුතො ච. යං හිදං අඞ්ගපච්චඞ්ගසිථිලීභාවඉන්ද්රියවිකාරවිරූපතා යොබ්බනවිනාසබලූපඝාතසතිමතිවිප්පවාසපරපරිභවාදිඅනෙකප්පච්චයං කායිකචෙතසිකං දුක්ඛමුප්පජ්ජති, ජරා තස්ස වත්ථු. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘අඞ්ගානං සිථිලීභාවා, ඉන්ද්රියානං විකාරතො;

යොබ්බනස්ස විනාසෙන, බලස්ස උපඝාතතො.

‘‘විප්පවාසා සතාදීනං, පුත්තදාරෙහි අත්තනො;

අප්පසාදනීයතො චෙව, භිය්යො බාලත්තපත්තියා.

‘‘පප්පොති ¶ දුක්ඛං යං මච්චො, කායිකං මානසං තථා;

සබ්බමෙතං ජරාහෙතු, යස්මා තස්මා ජරා දුඛා’’ති.

ජරාදුක්ඛානන්තරං ¶ බ්යාධිදුක්ඛෙ වත්තබ්බෙපි කායිකදුක්ඛගහණෙනෙව බ්යාධිදුක්ඛං ගහිතං හොතීති න වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

මරණම්පි දුක්ඛන්ති එත්ථාපි දුවිධං මරණං – සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච, යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘ජරාමරණං ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිත’’න්ති (ධාතු. 71). එකභවපරියාපන්නජීවිතින්ද්රියප්පබන්ධවිච්ඡෙදො ච, යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘නිච්චං මරණතො භය’’න්ති (සු. නි. 581). තං ඉධ අධිප්පෙතං. ජාතිපච්චයමරණං උපක්කමමරණං සරසමරණං ආයුක්ඛයමරණං පුඤ්ඤක්ඛයමරණන්තිපි තස්සෙව නාමං. පුන ඛණිකමරණං සම්මුතිමරණං සමුච්ඡෙදමරණන්ති අයම්පෙත්ථ භෙදො වෙදිතබ්බො. පවත්තෙ රූපාරූපධම්මානං භෙදො ¶ ඛණිකමරණං නාම. ‘‘තිස්සො මතො, ඵුස්සො මතො’’ති ඉදං පරමත්ථතො සත්තස්ස අභාවා, ‘‘සස්සං මතං, රුක්ඛො මතො’’ති ඉදං ජීවිතින්ද්රියස්ස අභාවා සම්මුතිමරණං නාම. ඛීණාසවස්ස අප්පටිසන්ධිකා කාලකිරියා සමුච්ඡෙදමරණං නාම. බාහිරකං සම්මුතිමරණං ඨපෙත්වා ඉතරං සම්මුතිමරණඤ්ච සමුච්ඡෙදමරණඤ්ච යථාවුත්තපබන්ධවිච්ඡෙදෙනෙව සඞ්ගහිතං. දුක්ඛස්ස පන වත්ථුභාවතො දුක්ඛං. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘පාපස්ස පාපකම්මාදිනිමිත්තමනුපස්සතො;

භද්දස්සාපසහන්තස්ස, වියොගං පියවත්ථුකං;

මීයමානස්ස යං දුක්ඛං, මානසං අවිසෙසතො.

‘‘සබ්බෙසඤ්චාපි යං සන්ධිබන්ධනච්ඡෙදනාදිකං;

විතුජ්ජමානමම්මානං ¶ , හොති දුක්ඛං සරීරජං.

‘‘අසය්හමප්පටිකාරං, දුක්ඛස්සෙතස්සිදං යතො;

මරණං වත්ථු තෙනෙතං, දුක්ඛමිච්චෙව භාසිත’’න්ති.

සොකාදීසු සොකො නාම ඤාතිබ්යසනාදීහි ඵුට්ඨස්ස අන්තොනිජ්ඣානලක්ඛණො චිත්තසන්තාපො. දුක්ඛො පන දුක්ඛදුක්ඛතො දුක්ඛවත්ථුතො ච. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘සත්තානං හදයං සොකො, විසසල්ලංව තුජ්ජති;

අග්ගිතත්තොව නාරාචො, භුසංව දහතෙ පුන.

‘‘සමාවහති ¶ බ්යාධිඤ්ච, ජරාමරණභෙදනං;

දුක්ඛම්පි විවිධං යස්මා, තස්මා දුක්ඛොති වුච්චතී’’ති.

පරිදෙවො නාම ඤාතිබ්යසනාදීහි ඵුට්ඨස්ස වචීපලාපො. දුක්ඛො පන සඞ්ඛාරදුක්ඛභාවතො දුක්ඛවත්ථුතො ච. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘යං සොකසල්ලවිහතො පරිදෙවමානො, කණ්ඨොට්ඨතාලුතලසොසජමප්පසය්හං;

භිය්යොධිමත්තමධිගච්ඡතියෙව දුක්ඛං, දුක්ඛොති තෙන භගවා පරිදෙවමාහා’’ති.

දුක්ඛං නාම කායපීළනලක්ඛණං කායිකදුක්ඛං. දුක්ඛං පන දුක්ඛදුක්ඛතො මානසදුක්ඛාවහනතො ච. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘පීළෙති ¶ කායිකමිදං, දුක්ඛං දුක්ඛඤ්ච මානසං භිය්යො;

ජනයති යස්මා තස්මා, දුක්ඛන්ති විසෙසතො වුත්ත’’න්ති.

දොමනස්සං නාම චිත්තපීළනලක්ඛණං මානසං දුක්ඛං. දුක්ඛං පන දුක්ඛදුක්ඛතො කායිකදුක්ඛාවහනතො ච. චෙතොදුක්ඛසමප්පිතා ¶ හි කෙසෙ පකිරිය කන්දන්ති, උරානි පටිපිසන්ති, ආවට්ටන්ති, විවට්ටන්ති, උද්ධංපාදං පපතන්ති, සත්ථං ආහරන්ති, විසං ඛාදන්ති, රජ්ජුයා උබ්බන්ධන්ති, අග්ගිං පවිසන්තීති නානප්පකාරකං දුක්ඛමනුභවන්ති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘පීළෙති යතො චිත්තං, කායස්ස ච පීළනං සමාවහති;

දුක්ඛන්ති දොමනස්සං, විදොමනස්සා තතො ආහූ’’ති.

උපායාසො නාම ඤාතිබ්යසනාදීහි ඵුට්ඨස්ස අධිමත්තචෙතොදුක්ඛප්පභාවිතො දොසොයෙව. ‘‘සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නො එකො ධම්මො’’ති එකෙ. දුක්ඛො පන සඞ්ඛාරදුක්ඛභාවතො චිත්තපරිදහනතො කායවිසාදනතො ච. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘චිත්තස්ස ච පරිදහනා, කායස්ස විසාදනා ච අධිමත්තං;

යං දුක්ඛමුපායාසො, ජනෙති දුක්ඛො තතො වුත්තො’’ති.

එත්ථ ¶ ච මන්දග්ගිනා අන්තොභාජනෙ පාකො විය සොකො, තික්ඛග්ගිනා පච්චමානස්ස භාජනතො බහිනික්ඛමනං විය පරිදෙවො, බහිනික්ඛන්තාවසෙසස්ස නික්ඛමිතුම්පි අප්පහොන්තස්ස අන්තොභාජනෙයෙව යාව පරික්ඛයා පාකො විය උපායාසො දට්ඨබ්බො.

අප්පියසම්පයොගො නාම අප්පියෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි සමොධානං. දුක්ඛො පන දුක්ඛවත්ථුතො. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘දිස්වාව අප්පියෙ දුක්ඛං, පඨමං හොති චෙතසි;

‘‘තතො ¶ දුක්ඛද්වයස්සාපි, වත්ථුතො සො මහෙසිනා;

දුක්ඛො වුත්තොති විඤ්ඤෙය්යො, අප්පියෙහි සමාගමො’’ති.

පියවිප්පයොගො නාම පියෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි විනාභාවො. දුක්ඛො පන දුක්ඛවත්ථුතො. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘ඤාතිධනාදිවියොගා ¶ , සොකසරසමප්පිතා විතුජ්ජන්ති;

බාලා යතො තතොයං, දුක්ඛොති මතො පියවියොගො’’ති.

ඉච්ඡිතාලාභෙ අලබ්භනෙය්යවත්ථූසු ඉච්ඡාව යම්පිච්ඡං න ලභති, තම්පි දුක්ඛන්ති වුත්තා. යෙනපි ධම්මෙන අලබ්භනෙය්යං වත්ථුං ඉච්ඡන්තො න ලභති, තම්පි අලබ්භනෙය්යවත්ථුම්හි ඉච්ඡනං දුක්ඛන්ති අත්ථො. දුක්ඛං පන දුක්ඛවත්ථුතො. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘තං තං පත්ථයමානානං, තස්ස තස්ස අලාභතො;

යං විඝාතමයං දුක්ඛං, සත්තානං ඉධ ජායති.

‘‘අලබ්භනෙය්යවත්ථූනං, පත්ථනා තස්ස කාරණං;

යස්මා තස්මා ජිනො දුක්ඛං, ඉච්ඡිතාලාභමබ්රවී’’ති.

සඞ්ඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධාති එත්ථ පන සඞ්ඛිත්තෙනාති දෙසනං සන්ධාය වුත්තං. දුක්ඛඤ්හි එත්තකානි ¶ දුක්ඛසතානීති වා එත්තකානි දුක්ඛසහස්සානීති වා සඞ්ඛිපිතුං න සක්කා, දෙසනා පන සක්කා. තස්මා ‘‘දුක්ඛං නාම න අඤ්ඤං කිඤ්චි, සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති දෙසනං සඞ්ඛිපන්තො එවමාහ. පඤ්චාති ගණනපරිච්ඡෙදො. උපාදානක්ඛන්ධාති උපාදානගොචරා ඛන්ධා.

ජාතිප්පභුතිකං ¶ දුක්ඛං, යං වුත්තමිධ තාදිනා;

අවුත්තං යඤ්ච තං සබ්බං, විනා එතෙන විජ්ජති.

යස්මා තස්මා උපාදානක්ඛන්ධා සඞ්ඛෙපතො ඉමෙ;

දුක්ඛාති වුත්තා දුක්ඛන්ත-දෙසකෙන මහෙසිනා.

තථා හි ඉන්ධනමිව පාවකො, ලක්ඛමිව පහරණානි, ගොරූපං විය ඩංසමකසාදයො, ඛෙත්තමිව ලායකා, ගාමං විය ගාමඝාතකා, උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකමෙව ජාතිආදයො නානප්පකාරෙහි විබාධෙන්තා තිණලතාදීනි විය භූමියං, පුප්ඵඵලපල්ලවානි විය රුක්ඛෙසු උපාදානක්ඛන්ධෙසුයෙව නිබ්බත්තන්ති. උපාදානක්ඛන්ධානඤ්ච ආදිදුක්ඛං ජාති, මජ්ඣෙදුක්ඛං ජරා, පරියොසානදුක්ඛං මරණං, මාරණන්තිකදුක්ඛාභිඝාතෙන පරිඩය්හනදුක්ඛං සොකො ¶ , තදසහනතො ලාලප්පනදුක්ඛං පරිදෙවො, තතො ධාතුක්ඛොභසඞ්ඛාතඅනිට්ඨඵොට්ඨබ්බසමායොගතො කායස්ස ආබාධනදුක්ඛං දුක්ඛං, තෙන ආබාධියමානානං පුථුජ්ජනානං තත්ථ පටිඝුප්පත්තිතො චෙතොබාධනදුක්ඛං දොමනස්සං, සොකාදිවුද්ධියා ජනිතවිසාදානං අනුත්ථුනනදුක්ඛං උපායාසො, මනොරථවිඝාතප්පත්තානං ඉච්ඡාවිඝාතදුක්ඛං ඉච්ඡිතාලාභොති එවං නානප්පකාරතො උපපරික්ඛියමානා උපාදානක්ඛන්ධාව දුක්ඛාති යදෙතං එකමෙකං දස්සෙත්වා වුච්චමානං අනෙකෙහිපි කප්පෙහි න සක්කා අනවසෙසතො වත්තුං, තං සබ්බම්පි දුක්ඛං එකජලබින්දුම්හි සකලසමුද්දජලරසං විය යෙසු කෙසුචි පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති භගවතා වුත්තමෙව ථෙරො අවොචාති.

තත්ථ කතමා ජාතීතිආදීසු පදභාජනීයෙසු තත්ථාති දුක්ඛසච්චනිද්දෙසෙ වුත්තෙසු ජාතිආදීසු. යා තෙසං තෙසං සත්තානන්ති සඞ්ඛෙපතො අනෙකෙසං සත්තානං සාධාරණනිද්දෙසො. යා දෙවදත්තස්ස ජාති, යා සොමදත්තස්ස ජාතීති එවඤ්හි දිවසම්පි කථියමානෙ නෙව සත්තා පරියාදානං ගච්ඡන්ති, න සබ්බං අපරත්ථදීපනං සිජ්ඣති, ඉමෙහි පන ද්වීහි පදෙහි ¶ න කොචි සත්තො අපරියාදින්නො හොති, න කිඤ්චි අපරත්ථදීපනං න සිජ්ඣති. තම්හි තම්හීති අයං ගතිජාතිවසෙන ¶ අනෙකෙසං සත්තනිකායානං සාධාරණනිද්දෙසො. සත්තනිකායෙති සත්තානං නිකායෙ, සත්තඝටායං සත්තසමූහෙති අත්ථො. ජාතීති ජායනවසෙන. ඉදමෙත්ථ සභාවපච්චත්තං. සඤ්ජාතීති සඤ්ජායනවසෙන. උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං. ඔක්කන්තීති ඔක්කමනවසෙන. ජායනට්ඨෙන වා ජාති, සා අපරිපුණ්ණායතනවසෙන වුත්තා. සඤ්ජායනට්ඨෙන සඤ්ජාති, සා පරිපුණ්ණායතනවසෙන වුත්තා. ඔක්කමනට්ඨෙන ඔක්කන්ති, සා අණ්ඩජජලාබුජවසෙන වුත්තා. තෙ හි අණ්ඩකොසං වත්ථිකොසඤ්ච ඔක්කමන්ති, ඔක්කමන්තා පවිසන්තා විය පටිසන්ධිං ගණ්හන්ති. අභිනිබ්බත්තනට්ඨෙන අභිනිබ්බත්ති, සා සංසෙදජඔපපාතිකවසෙන වුත්තා. තෙ හි පාකටා එව හුත්වා නිබ්බත්තන්ති, අයං තාව සම්මුතිකථා.

ඉදානි ඛන්ධානං පාතුභාවො, ආයතනානං පටිලාභොති පරමත්ථකථා හොති. ඛන්ධා එව හි පරමත්ථතො පාතුභවන්ති, න සත්තා. එත්ථ ච ඛන්ධානන්ති එකවොකාරභවෙ එකස්ස, චතුවොකාරභවෙ චතුන්නං, පඤ්චවොකාරභවෙ පඤ්චන්නම්පි ගහණං වෙදිතබ්බං. පාතුභාවොති උප්පත්ති. ආයතනානන්ති ¶ තත්ර තත්ර උප්පජ්ජමානායතනවසෙන සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. පටිලාභොති සන්තතියං පාතුභාවොයෙව. පාතුභවන්තානෙව හි තානි පටිලද්ධානි නාම හොන්ති. අයං වුච්චති ජාතීති අයං ජාති නාම කථීයති.

ජරානිද්දෙසෙ ජරාති සභාවපච්චත්තං. ජීරණතාති ආකාරනිද්දෙසො. ඛණ්ඩිච්චන්තිආදයො තයො කාලාතික්කමෙ කිච්චනිද්දෙසා, පච්ඡිමා ද්වෙ පකතිනිද්දෙසා. අයඤ්හි ජරාති ඉමිනා පදෙන සභාවතො දීපිතා, තෙනස්සා ඉදං සභාවපච්චත්තං. ජීරණතාති ඉමිනා ආකාරතො, තෙනස්සායං ආකාරනිද්දෙසො. ඛණ්ඩිච්චන්ති ඉමිනා කාලාතික්කමෙ දන්තනඛානං ඛණ්ඩිතභාවකරණකිච්චතො. පාලිච්චන්ති ඉමිනා කෙසලොමානං පලිතභාවකරණකිච්චතො. වලිත්තචතාති ඉමිනා මංසං මිලාපෙත්වා තචෙ වලිභාවකරණකිච්චතො දීපිතා. තෙනස්සා ඉමෙ තයො කාලාතික්කමෙ කිච්චනිද්දෙසා. තෙහි ඉමෙසං විකාරානං දස්සනවසෙන පාකටීභූතා පාකටජරා දස්සිතා. යථෙව හි උදකස්ස ¶ වා වාතස්ස වා අග්ගිනො වා තිණරුක්ඛාදීනං සම්භග්ගපලිභග්ගතාය වා ඣාමතාය වා ගතමග්ගො පාකටො හොති, න ච සො ගතමග්ගො තානෙව උදකාදීනි, එවමෙව ජරාය දන්තාදීසු ඛණ්ඩිච්චාදිවසෙන ගතමග්ගො පාකටො චක්ඛුං උම්මීලෙත්වාපි ගය්හති, න ච ඛණ්ඩිච්චාදීනෙව ජරා. න හි ජරා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා හොති.

ආයුනො සංහානි ඉන්ද්රියානං පරිපාකොති ඉමෙහි පන පදෙහි කාලාතික්කමෙයෙව අභිබ්යත්තාය ආයුක්ඛයචක්ඛාදිඉන්ද්රියපරිපාකසඞ්ඛාතාය පකතියා දීපිතා, තෙනස්සිමෙ ද්වෙ පකතිනිද්දෙසාති ¶ වෙදිතබ්බා. තත්ථ යස්මා ජරං පත්තස්ස ආයු හායති, තස්මා ජරා ‘‘ආයුනො සංහානී’’ති ඵලූපචාරෙන වුත්තා. යස්මා ච දහරකාලෙ සුප්පසන්නානි සුඛුමම්පි අත්තනො විසයං සුඛෙනෙව ගණ්හනසමත්ථානි චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි ජරං පත්තස්ස පරිපක්කානි ආලුළිතානි අවිසදානි ඔළාරිකම්පි අත්තනො විසයං ගහෙතුං අසමත්ථානි හොන්ති, තස්මා ‘‘ඉන්ද්රියානං පරිපාකො’’ති ඵලූපචාරෙනෙව වුත්තා.

සා පනෙසා එවං නිද්දිට්ඨා සබ්බාපි ජරා පාකටා පටිච්ඡන්නාති දුවිධා හොති. තත්ථ දන්තාදීසු ඛණ්ඩාදිභාවදස්සනතො රූපධම්මෙසු ජරා පාකටජරා නාම. අරූපධම්මෙසු පන ජරා තාදිසස්ස විකාරස්ස අදස්සනතො ¶ පටිච්ඡන්නජරා නාම. තත්ර ය්වායං ඛණ්ඩාදිභාවො දිස්සති, සො තාදිසානං දන්තාදීනං වණ්ණොයෙව. තං චක්ඛුනා දිස්වා මනොද්වාරෙන චින්තෙත්වා ‘‘ඉමෙ දන්තා ජරාය පහටා’’ති ජරං ජානාති, උදකට්ඨානෙ බද්ධානි ගොසිඞ්ගාදීනි ඔලොකෙත්වා හෙට්ඨා උදකස්ස අත්ථිභාවජානනං විය. පුන අයං ජරා සවීචි අවීචීති එවම්පි දුවිධා හොති. තත්ථ මණිකනකරජතපවාළචන්දසූරියාදීනං මන්දදසකාදීසු පාණීනං විය, පුප්ඵඵලපල්ලවාදීසු අපාණීනං විය ච අන්තරන්තරා වණ්ණවිසෙසාදීනං දුබ්බිඤ්ඤෙය්යත්තා ජරා අවීචිජරා නාම, නිරන්තරජරාති අත්ථො. තතො අඤ්ඤෙසු පන යථාවුත්තෙසු අන්තරන්තරා වණ්ණවිසෙසාදීනං සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා ජරා සවීචිජරා නාම.

තත්ථ සවීචිජරා උපාදිණ්ණකඅනුපාදිණ්ණකවසෙන එවං වෙදිතබ්බා – දහරකුමාරකානඤ්හි පඨමමෙව ඛීරදන්තා නාම උට්ඨහන්ති, න තෙ ථිරා. තෙසු පන පතිතෙසු පුන ¶ දන්තා උට්ඨහන්ති. තෙ පඨමමෙව සෙතා හොන්ති, ජරාවාතෙන පහටකාලෙ කාළකා හොන්ති. කෙසා පඨමමෙව තම්බා හොන්ති, තතො කාළකා, තතො සෙතා. ඡවි පන සලොහිතිකා හොති. වඩ්ඪන්තානං වඩ්ඪන්තානං ඔදාතානං ඔදාතභාවො, කාළකානං කාළකභාවො පඤ්ඤායති. ජරාවාතෙන පන පහටකාලෙ වලිං ගණ්හාති. සබ්බම්පි සස්සං වපිතකාලෙ සෙතං හොති, පච්ඡා නීලං. ජරාවාතෙන පන පහටකාලෙ පණ්ඩුකං හොති. අම්බඞ්කුරෙනාපි දීපෙතුං වට්ටති.

මරණනිද්දෙසෙ චුතීති චවනවසෙන වුත්තං. එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධානං සාමඤ්ඤවචනමෙතං. චවනතාති භාවවචනෙන ලක්ඛණනිදස්සනං. භෙදොති චුතිඛන්ධානං භඞ්ගුප්පත්තිපරිදීපනං. අන්තරධානන්ති ඝටස්ස විය භින්නස්ස භින්නානං චුතිඛන්ධානං යෙන කෙනචි පරියායෙන ඨානාභාවපරිදීපනං. මච්චු මරණන්ති මච්චුසඞ්ඛාතං මරණං, න ඛණිකමරණං. කාලො නාම අන්තකො, තස්ස කිරියාති කාලකිරියා. එත්තාවතා ච සම්මුතියා මරණං දීපිතං.

ඉදානි ¶ පරමත්ථෙන දීපෙතුං ඛන්ධානං භෙදොතිආදිමාහ. පරමත්ථෙන හි ඛන්ධායෙව භිජ්ජන්ති, න සත්තො නාම කොචි මරති. ඛන්ධෙසු පන භිජ්ජමානෙසු සත්තො මරති, භින්නෙසු මතොති වොහාරො හොති. එත්ථ ච චතුවොකාරපඤ්චවොකාරවසෙන ඛන්ධානං භෙදො, එකවොකාරවසෙන කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො, චතුවොකාරවසෙන වා ඛන්ධානං භෙදො, සෙසද්වයවසෙන කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො. කස්මා? භවද්වයෙපි රූපකායසඞ්ඛාතස්ස ¶ කළෙවරස්ස සම්භවතො. යස්මා වා චාතුමහාරාජිකාදීසුපි ඛන්ධා භිජ්ජන්තෙව, න කිඤ්චි නික්ඛිපති, තස්මා තෙසං වසෙන ඛන්ධානං භෙදො, මනුස්සාදීසු කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො. එත්ථ ච කළෙවරස්ස නික්ඛෙපකරණතො මරණං ‘‘කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො’’ති වුත්තං.

ජීවිතින්ද්රියස්සුපච්ඡෙදොති ඉමිනා ඉන්ද්රියබද්ධස්සෙව මරණං නාම හොති, අනින්ද්රියබද්ධස්ස මරණං නාම නත්ථීති දස්සෙති. ‘‘සස්සං මතං, රුක්ඛො මතො’’ති ඉදං පන වොහාරමත්තමෙව, අත්ථතො පන එවරූපානි වචනානි සස්සාදීනං ඛයවයභාවමෙව දීපෙන්ති.

අපිච ¶ ඉමානි ජාතිජරාමරණානි නාම ඉමෙසං සත්තානං වධකපච්චාමිත්තා විය ඔතාරං ගවෙසන්තානි විචරන්ති. යථා හි පුරිසස්ස තීසු පච්චාමිත්තෙසු ඔතාරාපෙක්ඛෙසු විචරන්තෙසු එකො වදෙය්ය ‘‘අහං අසුකඅරඤ්ඤස්ස නාම වණ්ණං කථෙත්වා එතං ආදාය තත්ථ ගමිස්සාමි, එත්ථ මය්හං දුක්කරං නත්ථී’’ති. දුතියො වදෙය්ය ‘‘අහං තව එතං ගහෙත්වා ගතකාලෙ පොථෙත්වා දුබ්බලං කරිස්සාමි, එත්ථ මය්හං දුක්කරං නත්ථී’’ති. තතියො වදෙය්ය ‘‘තයා එතස්මිං පොථෙත්වා දුබ්බලෙ කතෙ තිණ්හෙන අසිනා සීසච්ඡෙදනං නාම මය්හං භාරො හොතූ’’ති තෙ එවං වත්වා තථා කරෙය්යුං. තත්ථ පඨමපච්චාමිත්තස්ස අරඤ්ඤවණ්ණං කථෙත්වා තං ආදාය තත්ථ ගතකාලො විය සුහජ්ජඤාතිමණ්ඩලතො නික්කඩ්ඪිත්වා යත්ථ කත්ථචි නිබ්බත්තාපනං නාම ජාතියා කිච්චං, දුතියස්ස පොථෙත්වා දුබ්බලකරණං විය නිබ්බත්තක්ඛන්ධෙසු නිපතිත්වා පරාධීනමඤ්චපරායණභාවකරණං ජරාය කිච්චං, තතියස්ස තිණ්හෙන අසිනා සීසච්ඡෙදනං විය ජීවිතක්ඛයපාපනං මරණස්ස කිච්චන්ති වෙදිතබ්බං.

අපිචෙත්ථ ජාතිදුක්ඛං සාදීනවමහාකන්තාරප්පවෙසො විය දට්ඨබ්බං, ජරාදුක්ඛං තත්ථ අන්නපානරහිතස්ස දුබ්බලං විය, මරණදුක්ඛං දුබ්බලස්ස ඉරියාපථපවත්තනෙ විහතපරක්කමස්ස වාළාදීහි අනයබ්යසනාපාදනං විය දට්ඨබ්බන්ති.

සොකනිද්දෙසෙ වියසතීති බ්යසනං, හිතසුඛං ඛිපති විද්ධංසෙතීති අත්ථො. ඤාතීනං බ්යසනං ¶ ඤාතිබ්යසනං, චොරරොගභයාදීහි ඤාතික්ඛයො ඤාතිවිනාසොති ¶ අත්ථො. තෙන ඤාතිබ්යසනෙන. ඵුට්ඨස්සාති අජ්ඣොත්ථටස්ස අභිභූතස්ස, සමන්නාගතස්සාති අත්ථො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අයං පන විසෙසො – භොගානං බ්යසනං භොගබ්යසනං, රාජචොරාදිවසෙන භොගක්ඛයො භොගවිනාසොති අත්ථො. රොගොයෙව බ්යසනං රොගබ්යසනං. රොගො හි ආරොග්යං වියසති විනාසෙතීති බ්යසනං. සීලස්ස බ්යසනං සීලබ්යසනං. දුස්සීල්යස්සෙතං නාමං. සම්මාදිට්ඨිං විනාසයමානා උප්පන්නා දිට්ඨි එව බ්යසනං දිට්ඨිබ්යසනං. එත්ථ ච පුරිමානි ද්වෙ අනිප්ඵන්නානි, පච්ඡිමානි තීණි නිප්ඵන්නානි තිලක්ඛණබ්භාහතානි. පුරිමානි ච තීණි නෙව කුසලානි න අකුසලානි, සීලදිට්ඨිබ්යසනද්වයං ¶ අකුසලං.

අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙනාති ගහිතෙසු වා යෙන කෙනචි අග්ගහිතෙසු වා මිත්තාමච්චබ්යසනාදීසු යෙන කෙනචි. සමන්නාගතස්සාති සමනුබන්ධස්ස අපරිමුච්චමානස්ස. අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙනාති යෙන කෙනචි සොකදුක්ඛස්ස උප්පත්තිහෙතුනා. සොකොති සොචනකවසෙන සොකො. ඉදං තෙහි කාරණෙහි උප්පජ්ජනකසොකස්ස සභාවපච්චත්තං. සොචනාති සොචනාකාරො. සොචිතත්තන්ති සොචිතභාවො. අන්තොසොකොති අබ්භන්තරසොකො. දුතියපදං උපසග්ගෙන වඩ්ඪිතං. සො හි අබ්භන්තරං සුක්ඛාපෙන්තො විය පරිසුක්ඛාපෙන්තො විය උප්පජ්ජතීති ‘‘අන්තොසොකො අන්තොපරිසොකො’’ති වුච්චති. චෙතසො පරිජ්ඣායනාති චිත්තස්ස පරිජ්ඣායනාකාරො. සොකො හි උප්පජ්ජමානො අග්ගි විය චිත්තං ඣාපෙති දහති, ‘‘චිත්තං මෙ ඣාමං, න මෙ කිඤ්චි පටිභාතී’’ති වදාපෙති. දුක්ඛිතො මනො දුම්මනො, තස්ස භාවො දොමනස්සං. අනුපවිට්ඨට්ඨෙන සොකොව සල්ලන්ති සොකසල්ලං.

පරිදෙවනිද්දෙසෙ ‘‘මය්හං ධීතා, මය්හං පුත්තො’’ති එවං ආදිස්ස ආදිස්ස දෙවන්ති රොදන්ති එතෙනාති ආදෙවො. තං තං වණ්ණං පරිකිත්තෙත්වා පරිකිත්තෙත්වා දෙවන්ති එතෙනාති පරිදෙවො. තතො පරානි ද්වෙ ද්වෙ පදානි පුරිමද්වයස්සෙව ආකාරභාවනිද්දෙසවසෙන වුත්තානි. වාචාති වචනං. පලාපොති තුච්ඡං නිරත්ථකවචනං. උපඩ්ඪභණිතඅඤ්ඤභණිතාදිවසෙන විරූපො පලාපොති විප්පලාපො. ලාලප්පොති පුනප්පුනං ලපනං. ලාලප්පනාකාරො ලාලප්පනා. ලාලප්පිතස්ස භාවො ලාලප්පිතත්තං.

දුක්ඛනිද්දෙසෙ ¶ කායනිස්සිතත්තා කායිකං. අමධුරට්ඨෙන අසාතං. කායිකපදෙන චෙතසිකඅසාතං පටික්ඛිපති, අසාතපදෙන කායිකසාතං. තදෙව දුක්ඛයතීති දුක්ඛං, යස්සුප්පජ්ජති, තං දුක්ඛිතං කරොතීති අත්ථො. දුක්ඛමත්තා වා දුක්ඛං. කායසම්ඵස්සජන්ති කායසම්ඵස්සෙ ¶ ජාතං. අසාතං දුක්ඛං වෙදයිතන්ති අසාතං වෙදයිතං න සාතං, දුක්ඛං වෙදයිතං න සුඛං. පරතො තීණි පදානි ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තානි. අසාතා වෙදනා න සාතා, දුක්ඛා වෙදනා න සුඛාති අයමෙව පනෙත්ථ අත්ථො. යං කායිකං අසාතං දුක්ඛං වෙදයිතං, යා කායසම්ඵස්සජා අසාතා දුක්ඛා වෙදනා, ඉදං වුච්චති දුක්ඛන්ති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා.

දොමනස්සනිද්දෙසෙ දුට්ඨු මනොති දුම්මනො, හීනවෙදනත්තා ¶ වා කුච්ඡිතං මනොති දුම්මනො, දුම්මනස්ස භාවො දොමනස්සං. චිත්තනිස්සිතත්තා චෙතසිකං. චෙතොසම්ඵස්සජන්ති චිත්තසම්ඵස්සෙ ජාතං.

උපායාසනිද්දෙසෙ ආයාසනට්ඨෙන ආයාසො. සංසීදනවිසීදනාකාරප්පවත්තස්ස චිත්තකිලමථස්සෙතං නාමං. බලවආයාසො උපායාසො. ආයාසිතභාවො ආයාසිතත්තං. උපායාසිතභාවො උපායාසිතත්තං.

අප්පියසම්පයොගනිද්දෙසෙ ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ. යස්සාති යෙ අස්ස. අනිට්ඨාති අපරියෙසිතා. පරියෙසිතා වා හොන්තු අපරියෙසිතා වා, නාමමෙවෙතං අමනාපාරම්මණානං. මනස්මිං න කමන්ති න පවිසන්තීති අකන්තා. මනස්මිං න අප්පියන්ති, න වා මනං වඩ්ඪෙන්තීති අමනාපා. රූපාතිආදි තෙසං සභාවනිදස්සනං. අනත්ථං කාමෙන්ති ඉච්ඡන්තීති අනත්ථකාමා. අහිතං කාමෙන්ති ඉච්ඡන්තීති අහිතකාමා. අඵාසුං දුක්ඛවිහාරං කාමෙන්ති ඉච්ඡන්තීති අඵාසුකාමා. චතූහි යොගෙහි ඛෙමං නිබ්භයං විවට්ටං න කාමෙන්ති, සභයං වට්ටමෙව නෙසං කාමෙන්ති ඉච්ඡන්තීති අයොගක්ඛෙමකාමා. අපිච සද්ධාදීනං වුද්ධිසඞ්ඛාතස්ස අත්ථස්ස අකාමනතො, තෙසංයෙව හානිසඞ්ඛාතස්ස අනත්ථස්ස ච කාමනතො අනත්ථකාමා. සද්ධාදීනංයෙව උපායභූතස්ස හිතස්ස අකාමනතො, සද්ධාහානිආදීනං උපායභූතස්ස අහිතස්ස ච කාමනතො අහිතකාමා. ඵාසුවිහාරස්ස ¶ අකාමනතො, අඵාසුවිහාරස්ස ච කාමනතො අඵාසුකාමා. යස්ස කස්සචි නිබ්භයස්ස අකාමනතො, භයස්ස ච කාමනතො අයොගක්ඛෙමකාමාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

සඞ්ගතීති ගන්ත්වා සංයොගො. සමාගමොති ආගතෙහි සංයොගො. සමොධානන්ති ඨානනිසජ්ජාදීසු සහභාවො. මිස්සීභාවොති සබ්බකිච්චානං සහකරණං. අයං සත්තවසෙන යොජනා. සඞ්ඛාරවසෙන පන යං ලබ්භති, තං ගහෙතබ්බං. සො පන අප්පියසම්පයොගො අත්ථතො එකො ධම්මො නාම නත්ථි, කෙවලං අප්පියසම්පයුත්තානං දුවිධස්සාපි දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො දුක්ඛොති වුත්තො.

පියවිප්පයොගනිද්දෙසො ¶ වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බො. මාතා වාතිආදි පනෙත්ථ අත්ථකාමෙ සරූපෙන දස්සෙතුං වුත්තං. තත්ථ මමායතීති මාතා, පියායතීති පිතා. භජතීති ¶ භාතා, තථා භගිනී. මෙත්තායන්තීති මිත්තා, මිනන්ති වා සබ්බගුය්හෙසු අන්තො පක්ඛිපන්තීති මිත්තා. කිච්චකරණීයෙසු සහභාවට්ඨෙන අමා හොන්තීති අමච්චා. ‘‘අයං අම්හාකං අජ්ඣත්තිකො’’ති එවං ජානන්ති, ඤායන්තීති වා ඤාතී. ලොහිතෙන සම්බන්ධාති සාලොහිතා. පිතුපක්ඛිකා ඤාතී, මාතුපක්ඛිකා සාලොහිතා. මාතාපිතුපක්ඛිකා වා ඤාතී, සස්සුසසුරපක්ඛිකා සාලොහිතා. අයම්පි පියවිප්පයොගො අත්ථතො එකො ධම්මො නාම නත්ථි, කෙවලං පියවිප්පයුත්තානං දුවිධස්සාපි දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො දුක්ඛොති වුත්තො. ඉදමෙත්ථ සබ්බඅට්ඨකථාවචනං. සච්චානං පන තථලක්ඛණත්තා සම්පයොගවිප්පයොගවචනෙහි අප්පියපියවත්ථූනියෙව විසෙසිතානීති වත්තුං යුජ්ජතීති.

ඉච්ඡිතාලාභනිද්දෙසෙ ජාතිධම්මානන්ති ජාතිසභාවානං ජාතිපකතිකානං. ඉච්ඡා උප්පජ්ජතීති තණ්හා උප්පජ්ජති. අහො වතාති පත්ථනා. අස්සාමාති භවෙය්යාම. න ඛො පනෙතං ඉච්ඡාය පත්තබ්බන්ති යං එතං ‘‘අහො වත මයං න ජාතිධම්මා අස්සාම, න ච වත නො ජාති ආගච්ඡෙය්යා’’ති එවං පහීනසමුදයෙසු සාධූසු විජ්ජමානං අජාතිධම්මත්තං පරිනිබ්බුතෙසු ච විජ්ජමානං ජාතියා අනාගමනං ඉච්ඡිතං, තං ඉච්ඡන්තස්සාපි මග්ගභාවනාය විනා අප්පත්තබ්බතො, අනිච්ඡන්තස්සාපි ච භාවනාය පත්තබ්බතො න ඉච්ඡාය පත්තබ්බං නාම හොති. ඉදම්පීති එතම්පි. උපරි සෙසානි උපාදාය අපිසද්දො.

උපාදානක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ ¶ සෙය්යථිදන්ති නිපාතො, තස්ස තෙ කතමෙ ඉති චෙති අත්ථො. රූපමෙව උපාදානක්ඛන්ධොති රූපුපාදානක්ඛන්ධො. එසෙව නයො සෙසෙසුපි.

දුක්ඛසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

34. සමුදයසච්චනිද්දෙසෙ ¶ ¶ යායං තණ්හාති යා අයං තණ්හා. පොනොභවිකාති පුනබ්භවකරණං පුනොභවො, පුනොභවො සීලමස්සාති පොනොභවිකා. අපිච පුනබ්භවං දෙති, පුනබ්භවාය සංවත්තති, පුනප්පුනං භවෙ නිබ්බත්තෙතීති පොනොභවිකා. සා පනෙසා පුනබ්භවස්ස දායිකාපි අත්ථි අදායිකාපි, පුනබ්භවාය සංවත්තනිකාපි අත්ථි අසංවත්තනිකාපි, දින්නාය පටිසන්ධියා උපධිවෙපක්කමත්තාපි. සා තිප්පකාරාපි පොනොභවිකාති නාමං ලභති. පොනබ්භවිකාතිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො. අභිනන්දනසඞ්ඛාතෙන නන්දිරාගෙන සහ ගතාති නන්දිරාගසහගතා. නන්දිරාගෙන සද්ධිං අත්ථතො එකත්තමෙව ගතාති වුත්තං හොති. තත්ර තත්රාභිනන්දිනීති යත්ර යත්ර අත්තභාවො නිබ්බත්තති, තත්ර තත්ර අභිනන්දිනී. රූපාදීසු වා ආරම්මණෙසු තත්ර තත්රාභිනන්දිනී, රූපාභිනන්දිනී සද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බධම්මාභිනන්දිනීති අත්ථො. තත්ර තත්රාභිනන්දීතිපි පාඨො, තත්ර තත්ර අභිනන්දයතීති අත්ථො. සෙය්යථිදන්ති නිපාතො, තස්ස සා කතමා ඉති චෙති අත්ථො. කාමතණ්හාති කාමෙ තණ්හා, පඤ්චකාමගුණිකරාගස්සෙතං අධිවචනං. භවතණ්හාති භවෙ තණ්හා. භවපත්ථනාවසෙන උප්පන්නස්ස සස්සතදිට්ඨිසහගතස්ස රාගස්ස රූපාරූපභවරාගස්ස ච ඣානනිකන්තියා ච එතං අධිවචනං. විභවතණ්හාති විභවෙ තණ්හා. උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතරාගස්සෙතං අධිවචනං.

ඉදානි තස්සා තණ්හාය වත්ථුං විත්ථාරතො දස්සෙතුං සා ඛො පනෙසාතිආදිමාහ. තත්ථ උප්පජ්ජතීති ජායති. නිවිසතීති පුනප්පුනං පවත්තිවසෙන පතිට්ඨාති. උප්පජ්ජමානා කත්ථ උප්පජ්ජති, නිවිසමානා කත්ථ නිවිසතීති ¶ සම්බන්ධො. යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපන්ති යං ලොකස්මිං පියසභාවඤ්චෙව ¶ මධුරසභාවඤ්ච. චක්ඛු ලොකෙතිආදීසු ලොකස්මිඤ්හි චක්ඛුආදීසු මමත්තෙන අභිනිවිට්ඨා සත්තා සම්පත්තියං පතිට්ඨිතා අත්තනො චක්ඛුං ආදාසාදීසු නිමිත්තග්ගහණානුසාරෙන විප්පසන්නං පඤ්චපසාදං සුවණ්ණවිමානෙ උග්ඝාටිතමණිසීහපඤ්ජරං විය මඤ්ඤන්ති, සොතං රජතපනාළිකං විය පාමඞ්ගසුත්තකං විය ච මඤ්ඤන්ති, තුඞ්ගනාසාති ලද්ධවොහාරං ඝානං වට්ටෙත්වා ඨපිතහරිතාලවට්ටිං විය මඤ්ඤන්ති, ජිව්හං රත්තකම්බලපටලං විය මුදුසිනිද්ධමධුරරසදං මඤ්ඤන්ති, කායං සාලලට්ඨිං විය සුවණ්ණතොරණං විය ච මඤ්ඤන්ති, මනං අඤ්ඤෙසං මනෙන අසදිසං උළාරං මඤ්ඤන්ති, රූපං සුවණ්ණකණිකාරපුප්ඵාදිවණ්ණං විය, සද්දං මත්තකරවීකකොකිලමන්දධමිතමණිවංසනිග්ඝොසං විය, අත්තනා පටිලද්ධානි චතුසමුට්ඨානිකගන්ධාරම්මණාදීනි ‘‘කස්සඤ්ඤස්ස එවරූපානි අත්ථී’’ති මඤ්ඤන්ති, තෙසං එවං මඤ්ඤමානානං තානි චක්ඛාදීනි පියරූපානි චෙව සාතරූපානි ච හොන්ති. අථ නෙසං තත්ථ අනුප්පන්නා චෙව තණ්හා උප්පජ්ජති ¶ , උප්පන්නා ච පුනප්පුනං පවත්තිවසෙන නිවිසති. තස්මා ථෙරො ‘‘චක්ඛු ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ උප්පජ්ජමානාති යදා උප්පජ්ජති, තදා එත්ථ උප්පජ්ජතීති අත්ථො.

සමුදයසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිරොධසච්චනිද්දෙසෙ ¶ යො තස්සායෙව තණ්හායාති එත්ථ ‘‘යො තස්සෙව දුක්ඛස්සා’’ති වත්තබ්බෙ යස්මා සමුදයනිරොධෙනෙව දුක්ඛං නිරුජ්ඣති, නො අඤ්ඤථා. යථාහ –

‘‘යථාපි මූලෙ අනුපද්දවෙ දළ්හෙ, ඡින්නොපි රුක්ඛො පුනරෙව රූහති;

එවම්පි තණ්හානුසයෙ අනූහතෙ, නිබ්බත්තතී දුක්ඛමිදං පුනප්පුන’’න්ති. (ධ. ප. 338);

තස්මා තං දුක්ඛනිරොධං දස්සෙන්තො සමුදයනිරොධෙන දස්සෙතුං එවමාහ. සීහසමානවුත්තිනො හි තථාගතා, තෙ දුක්ඛං නිරොධෙන්තා දුක්ඛනිරොධඤ්ච දස්සෙන්තා හෙතුම්හි පටිපජ්ජන්ති, න ඵලෙ. සුවානවුත්තිනො පන අඤ්ඤතිත්ථියා ¶ , තෙ දුක්ඛං නිරොධෙන්තා දුක්ඛනිරොධඤ්ච දස්සෙන්තා අත්තකිලමථානුයොගෙන චෙව තස්සෙව ච දෙසනාය ඵලෙ පටිපජ්ජන්ති, න හෙතුම්හීති. සීහසමානවුත්තිතාය සත්ථා හෙතුම්හි පටිපජ්ජන්තො ‘‘යො තස්සායෙවා’’තිආදිමාහ. ධම්මසෙනාපතිපි සත්ථාරා වුත්තක්කමෙනෙවාහ.

තත්ථ තස්සායෙව තණ්හායාති යා සා තණ්හා ‘‘පොනොභවිකා’’ති වත්වා කාමතණ්හාදිවසෙන විභත්තා උප්පත්තිනිවෙසනවසෙන ච හෙට්ඨා පකාසිතා, තස්සායෙව තණ්හාය. අසෙසවිරාගනිරොධොති විරාගො වුච්චති මග්ගො, ‘‘විරාගා විමුච්චතී’’ති (ම. නි. 1.245; සං. නි. 3.12; මහාව. 23) හි වුත්තං. විරාගෙන නිරොධො විරාගනිරොධො, අනුසයසමුග්ඝාතතො අසෙසො විරාගනිරොධො අසෙසවිරාගනිරොධො. අථ වා විරාගොති හි පහානං වුච්චති, තස්මා අසෙසො විරාගො අසෙසො නිරොධොති එවම්පෙත්ථ යොජනා දට්ඨබ්බා. අත්ථතො පන සබ්බානෙව පනෙතානි අසෙසවිරාගනිරොධොතිආදීනි නිබ්බානස්සෙව වෙවචනානි. පරමත්ථතො හි දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චන්ති ¶ නිබ්බානං වුච්චති. යස්මා පන තං ආගම්ම තණ්හා අසෙසා විරජ්ජති නිරුජ්ඣති, තස්මා තං ‘‘තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධො’’ති වුච්චති. නිබ්බානඤ්ච ආගම්ම තණ්හා චජීයති පටිනිස්සජ්ජීයති ¶ මුච්චති න අල්ලීයති, කාමගුණාලයෙසු චෙත්ථ එකොපි ආලයො නත්ථි, තස්මා නිබ්බානං චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයොති වුච්චති. එකමෙව හි නිබ්බානං, නාමානි පනස්ස සබ්බසඞ්ඛතානං නාමපටිපක්ඛවසෙන අනෙකානි හොන්ති. සෙය්යථිදං – අසෙසවිරාගො අසෙසනිරොධො චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයො රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො තණ්හාක්ඛයො අනුප්පාදො අප්පවත්තං අනිමිත්තං අප්පණිහිතං අනායූහනං අප්පටිසන්ධි අනුපපත්ති අගති අජාතං අජරං අබ්යාධි අමතං අසොකං අපරිදෙවං අනුපායාසං අසංකිලිට්ඨන්තිආදීනි.

ඉදානි මග්ගෙන ඡින්නාය නිබ්බානං ආගම්ම අප්පවත්තිප්පත්තායපි ච තණ්හාය යෙසු වත්ථූසු තස්සා උප්පත්ති දස්සිතා, තත්ථෙව අභාවං දස්සෙතුං සා ඛො පනෙසාතිආදිමාහ. තත්ථ යථා පුරිසො ඛෙත්තෙ ජාතං තිත්තකාලාබුවල්ලිං දිස්වා අග්ගතො පට්ඨාය මූලං පරියෙසිත්වා ඡින්දෙය්ය, සා අනුපුබ්බෙන මිලායිත්වා අප්පඤ්ඤත්තිං ගච්ඡෙය්ය, තතො තස්මිං ඛෙත්තෙ තිත්තකාලාබු නිරුද්ධා පහීනාති වුච්චෙය්ය, එවමෙව ඛෙත්තෙ තිත්තකාලාබු ¶ විය චක්ඛාදීසු තණ්හා. සා අරියමග්ගෙන මූලච්ඡින්නා නිබ්බානං ආගම්ම අප්පවත්තිං ගච්ඡති. එවං ගතා පන තෙසු වත්ථූසු ඛෙත්තෙ තිත්තකාලාබු විය න පඤ්ඤායති. යථා ච අටවිතො චොරෙ ආනෙත්වා නගරස්ස දක්ඛිණද්වාරෙ ඝාතෙය්යුං, තතො අටවියං චොරා මතාති වා මාරිතාති වා වුච්චෙය්යුං, එවමෙව අටවියං චොරා විය යා චක්ඛාදීසු තණ්හා, සා දක්ඛිණද්වාරෙ චොරා විය නිබ්බානං ආගම්ම නිරුද්ධත්තා නිබ්බානෙ නිරුද්ධා. එවං නිරුද්ධා පන තෙසු වත්ථූසු අටවියං චොරා විය න පඤ්ඤායති. තෙනස්සා තත්ථෙව නිරොධං දස්සෙන්තො ‘‘චක්ඛු ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා පහීයමානා පහීයතී’’තිආදිමාහ. අථ වා තණ්හුප්පාදවත්ථුස්ස පරිඤ්ඤාතත්තා පරිඤ්ඤාතවත්ථුස්මිං පුන න උප්පජ්ජනතො අනුප්පාදනිරොධවසෙන තණ්හුප්පාදවත්ථුස්මිංයෙව නිරුජ්ඣතීති වුච්චති. එත්ථ ච උප්පජ්ජනපටිපක්ඛවසෙන පහීයතීති වුත්තං, නිවිසනපටිපක්ඛවසෙන නිරුජ්ඣතීති.

නිරොධසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මග්ගසච්චනිද්දෙසෙ ¶ ¶ අයමෙවාති අඤ්ඤමග්ගපටික්ඛෙපනත්ථං නියමනං (විභ. අට්ඨ. 205). අරියොති තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසෙහි ආරකත්තා, අරියභාවකරත්තා, අරියඵලපටිලාභකරත්තා ච අරියො. අට්ඨ අඞ්ගානි අස්සාති අට්ඨඞ්ගිකො. ස්වායං චතුරඞ්ගිකා විය සෙනා, පඤ්චඞ්ගිකං විය තූරියං අඞ්ගමත්තමෙව හොති, අඞ්ගවිනිමුත්තො නත්ථි.

ඉදානි අඞ්ගමත්තමෙව මග්ගො අඞ්ගවිනිමුත්තො නත්ථීති දස්සෙන්තො සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධීතිආදිමාහ. තත්ථ සම්මා දස්සනලක්ඛණා සම්මාදිට්ඨි. සම්මා අභිනිරොපනලක්ඛණො සම්මාසඞ්කප්පො. සම්මා පරිග්ගහලක්ඛණා සම්මාවාචා. සම්මා සමුට්ඨාපනලක්ඛණො සම්මාකම්මන්තො. සම්මා වොදාපනලක්ඛණො සම්මාආජීවො. සම්මා පග්ගහලක්ඛණො සම්මාවායාමො. සම්මා උපට්ඨානලක්ඛණා සම්මාසති. සම්මා සමාධානලක්ඛණො සම්මාසමාධි. තෙසු එකෙකස්ස තීණි තීණි කිච්චානි හොන්ති. සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි ¶ තාව අඤ්ඤෙහිපි අත්තනො පච්චනීකකිලෙසෙහි සද්ධිං මිච්ඡාදිට්ඨිං පජහති, නිරොධඤ්ච ආරම්මණං කරොති, සම්පයුත්තධම්මෙ ච පස්සති තප්පටිච්ඡාදකමොහවිධමනවසෙන අසම්මොහතො. සම්මාසඞ්කප්පාදයොපි තථෙව මිච්ඡාසඞ්කප්පාදීනි ච පජහන්ති, නිබ්බානඤ්ච ආරම්මණං කරොන්ති. විසෙසතො පනෙත්ථ සම්මාසඞ්කප්පො සහජාතධම්මෙ සම්මා අභිනිරොපෙති, සම්මාවාචා සම්මා පරිග්ගණ්හාති, සම්මාකම්මන්තො සම්මා සමුට්ඨාපෙති, සම්මාආජීවො සම්මා වොදාපෙති, සම්මාවායාමො සම්මා පග්ගණ්හාති, සම්මාසති සම්මා උපට්ඨාපෙති, සම්මාසමාධි සම්මා සමාදහති.

අපිචෙසා සම්මාදිට්ඨි නාම පුබ්බභාගෙ නානාක්ඛණා නානාරම්මණා හොති, මග්ගකාලෙ එකක්ඛණා එකාරම්මණා. කිච්චතො පන ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදීනි චත්තාරි නාමානි ලභති ¶ . සම්මාසඞ්කප්පාදයොපි පුබ්බභාගෙ නානාක්ඛණා නානාරම්මණා හොන්ති, මග්ගකාලෙ එකක්ඛණා එකාරම්මණා. තෙසු සම්මාසඞ්කප්පො කිච්චතො නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පොතිආදීනි තීණි නාමානි ලභති. සම්මාවාචාදයො තයො පුබ්බභාගෙ විරතියොපි හොන්ති චෙතනායොපි, මග්ගක්ඛණෙ පන විරතියොයෙව. සම්මාවායාමො සම්මාසතීති ඉදම්පි ද්වයං කිච්චතො සම්මප්පධානසතිපට්ඨානවසෙන චත්තාරි නාමානි ලභති. සම්මාසමාධි පන පුබ්බභාගෙපි මග්ගක්ඛණෙපි සම්මාසමාධියෙව.

ඉති ඉමෙසු අට්ඨසු ධම්මෙසු භගවතා නිබ්බානාධිගමාය පටිපන්නස්ස යොගිනො බහූපකාරත්තා පඨමං ¶ සම්මාදිට්ඨි දෙසිතා. අයඤ්හි ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතො පඤ්ඤාසත්ථ’’න්ති (ධ. ස. 16, 20, 29) ච වුත්තා. තස්මා එතාය පුබ්බභාගෙ විපස්සනාඤාණසඞ්ඛාතාය සම්මාදිට්ඨියා අවිජ්ජන්ධකාරං විධමිත්වා කිලෙසචොරෙ ඝාතෙන්තො ඛෙමෙන යොගාවචරො නිබ්බානං පාපුණාති. තස්මා පඨමං සම්මාදිට්ඨි දෙසිතා.

සම්මාසඞ්කප්පො පන තස්සා බහූපකාරො. තස්මා තදනන්තරං වුත්තො. යථා හි හෙරඤ්ඤිකො හත්ථෙන පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා චක්ඛුනා කහාපණං ඔලොකෙන්තො ‘‘අයං කූටො අයං ඡෙකො’’ති ජානාති, එවං යොගාවචරොපි පුබ්බභාගෙ විතක්කෙන විතක්කෙත්වා විතක්කෙත්වා විපස්සනාපඤ්ඤාය ඔලොකයමානො ‘‘ඉමෙ ධම්මා කාමාවචරා, ඉමෙ රූපාවචරාදයො’’ති ජානාති. යථා වා පන පුරිසෙන කොටියං ගහෙත්වා පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා දින්නං මහාරුක්ඛං තච්ඡකො වාසියා තච්ඡෙත්වා කම්මෙ ¶ උපනෙති, එවං විතක්කෙන විතක්කෙත්වා විතක්කෙත්වා දින්නධම්මෙ යොගාවචරො පඤ්ඤාය ‘‘ඉමෙ ධම්මා කාමාවචරා, ඉමෙ රූපාවචරා’’තිආදිනා නයෙන පරිච්ඡින්දිත්වා කම්මෙ උපනෙති. තස්මා සම්මාසඞ්කප්පො සම්මාදිට්ඨානන්තරං වුත්තො.

ස්වායං යථා සම්මාදිට්ඨියා, එවං සම්මාවාචායපි උපකාරකො. යථාහ – ‘‘පුබ්බෙ ඛො, ගහපති, විතක්කෙත්වා විචාරෙත්වා පච්ඡා වාචං භින්දතී’’ති (ම. නි. 1.463). තස්මා තදනන්තරං සම්මාවාචා වුත්තා.

යස්මා පන ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච කරිස්සාමා’’ති පඨමං වාචාය සංවිදහිත්වා ලොකෙ කම්මන්තෙ පයොජෙන්ති, තස්මා වාචා කායකම්මස්ස උපකාරිකාති සම්මාවාචාය අනන්තරං සම්මාකම්මන්තො වුත්තො.

චතුබ්බිධං පන වචීදුච්චරිතං, තිවිධං කායදුච්චරිතං පහාය උභයං සුචරිතං පූරෙන්තස්සෙව යස්මා ආජීවට්ඨමකසීලං පූරති, න ඉතරස්ස ¶ , තස්මා තදුභයානන්තරං සම්මාආජීවො වුත්තො.

එවං විසුද්ධාජීවෙන පන ‘‘පරිසුද්ධො මෙ ආජීවො’’ති එත්තාවතා පරිතොසං කත්වා සුත්තප්පමත්තෙන විහරිතුං න යුත්තං, අථ ඛො සබ්බඉරියාපථෙසු ඉදං වීරියමාරභිතබ්බන්ති දස්සෙතුං තදනන්තරං සම්මාවායාමො වුත්තො.

තතො ¶ ආරද්ධවීරියෙනාපි කායාදීසු චතූසු වත්ථූසු සති සූපට්ඨිතා කාතබ්බාති දස්සෙතුං තදනන්තරං සම්මාසති වුත්තා.

යස්මා පන එවං සූපට්ඨිතාය සතියා සමාධිස්ස උපකාරානුපකාරානං ධම්මානං ගතියො සමන්වෙසිත්වා පහොති එකත්තාරම්මණෙ චිත්තං සමාධාතුං, තස්මා සම්මාසතිඅනන්තරං සම්මාසමාධි වුත්තොති වෙදිතබ්බොති.

සම්මාදිට්ඨිනිද්දෙසෙ ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදිනා චතුසච්චකම්මට්ඨානං දස්සිතං. තත්ථ පුරිමානි ද්වෙ සච්චානි වට්ටං, පච්ඡිමානි ද්වෙ විවට්ටං. තෙසු භික්ඛුනො වට්ටෙ කම්මට්ඨානාභිනිවෙසො හොති, විවට්ටෙ නත්ථි අභිනිවෙසො. පුරිමානි හි ද්වෙ සච්චානි ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා දුක්ඛං, තණ්හා සමුදයො’’ති එවං සඞ්ඛෙපෙන ච, ‘‘කතමෙ ¶ පඤ්චක්ඛන්ධා? රූපක්ඛන්ධො’’තිආදිනා නයෙන විත්ථාරෙන ච ආචරියසන්තිකෙ උග්ගණ්හිත්වා වාචාය පුනප්පුනං පරිවත්තෙන්තො යොගාවචරො කම්මං කරොති. ඉතරෙසු පන ද්වීසු සච්චෙසු ‘‘නිරොධසච්චං ඉට්ඨං කන්තං මනාපං, මග්ගසච්චං ඉට්ඨං කන්තං මනාප’’න්ති එවං සවනෙනෙව කම්මං කරොති. සො එවං කම්මං කරොන්තො චත්තාරි සච්චානි එකපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති, එකාභිසමයෙන අභිසමෙති. දුක්ඛං පරිඤ්ඤාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති, සමුදයං පහානපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති. නිරොධං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති, මග්ගං භාවනාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති. දුක්ඛං පරිඤ්ඤාභිසමයෙන…පෙ… මග්ගං භාවනාභිසමයෙන අභිසමෙති.

එවමස්ස පුබ්බභාගෙ ද්වීසු සච්චෙසු උග්ගහපරිපුච්ඡාසවනධාරණසම්මසනපටිවෙධො හොති, ද්වීසු සවනපටිවෙධොයෙව. අපරභාගෙ තීසු කිච්චතො පටිවෙධො හොති නිරොධෙ ආරම්මණපටිවෙධො. තත්ථ සබ්බම්පි පටිවෙධඤාණං ලොකුත්තරං, සවනධාරණසම්මසනඤාණං ලොකියං කාමාවචරං. පච්චවෙක්ඛණා පන පත්තසච්චස්ස හොති, අයඤ්ච ආදිකම්මිකො. තස්මා සා ඉධ න වුත්තා. ඉමස්ස ච ¶ භික්ඛුනො පුබ්බෙ පරිග්ගහතො ‘‘දුක්ඛං පරිජානාමි, සමුදයං පජහාමි, නිරොධං සච්ඡිකරොමි, මග්ගං භාවෙමී’’ති ආභොගසමන්නාහාරමනසිකාරපච්චවෙක්ඛණා නත්ථි, පරිග්ගහතො පට්ඨාය හොති. අපරභාගෙ පන දුක්ඛං පරිඤ්ඤාතමෙව හොති…පෙ… මග්ගො භාවිතොව හොති.

තත්ථ ද්වෙ සච්චානි දුද්දසත්තා ගම්භීරානි, ද්වෙ ගම්භීරත්තා දුද්දසානි. දුක්ඛසච්චඤ්හි උප්පත්තිතො පාකටං, ඛාණුකණ්ටකප්පහාරාදීසු ‘‘අහො දුක්ඛ’’න්ති වත්තබ්බතම්පි ආපජ්ජති. සමුදයසච්චං ඛාදිතුකාමතාභුඤ්ජිතුකාමතාදිවසෙන උප්පත්තිතො පාකටං. ලක්ඛණපටිවෙධතො පන උභයම්පි ¶ ගම්භීරං. ඉති තානි දුද්දසත්තා ගම්භීරානි. ඉතරෙසං පන ද්වින්නං දස්සනත්ථාය පයොගො භවග්ගග්ගහණත්ථං හත්ථපසාරණං විය, අවීචිඵුසනත්ථං පාදපසාරණං විය, සතධා භින්නස්ස වාලස්ස කොටියා කොටිපටිපාදනං විය ච හොති. ඉති තානි ගම්භීරත්තා දුද්දසානි. එවං දුද්දසත්තා ගම්භීරෙසු ගම්භීරත්තා ච දුද්දසෙසු චතූසු සච්චෙසු උග්ගහාදිවසෙන පුබ්බභාගඤාණුප්පත්තිං සන්ධාය ඉදං ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදි වුත්තං. පටිවෙධක්ඛණෙ පන එකමෙව තං ඤාණං හොති.

අපරෙ ¶ පනාහු – චතුබ්බිධං සච්චෙසු ඤාණං සුතමයඤාණං වවත්ථානඤාණං සම්මසනඤාණං අභිසමයඤාණන්ති. තත්ථ කතමං සුතමයඤාණං? සංඛිත්තෙන වා විත්ථාරෙන වා චත්තාරි සච්චානි සුත්වා ජානාති ‘‘ඉදං දුක්ඛං, අයං සමුදයො, අයං නිරොධො, අයං මග්ගො’’ති. ඉදං සුතමයඤාණං. කතමං වවත්ථානඤාණං? සො සුතානං අත්ථං උපපරික්ඛති ධම්මතො ච ලක්ඛණතො ච, ‘‘ඉමෙ ධම්මා ඉමස්මිං සච්චෙ පරියාපන්නා, ඉමස්ස සච්චස්ස ඉදං ලක්ඛණ’’න්ති සන්නිට්ඨානං කරොති. ඉදං වවත්ථානඤාණං. කතමං සම්මසනඤාණං? සො එවං යථානුපුබ්බං චත්තාරි සච්චානි වවත්ථපෙත්වා අථ දුක්ඛමෙව ගහෙත්වා යාව ගොත්රභුඤාණං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො සම්මසති. ඉදං සම්මසනඤාණං. කතමං අභිසමයඤාණං? ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ එකෙන ඤාණෙන චත්තාරි සච්චානි අපුබ්බං අචරිමං අභිසමෙති ‘‘දුක්ඛං පරිඤ්ඤාභිසමයෙන, සමුදයං පහානාභිසමයෙන, නිරොධං සච්ඡිකිරියාභිසමයෙන ¶ මග්ගං භාවනාභිසමයෙන අභිසමෙතී’’ති. ඉදං අභිසමයඤාණන්ති.

සම්මාසඞ්කප්පනිද්දෙසෙ කාමතො නිස්සටොති නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පො. බ්යාපාදතො නිස්සටොති අබ්යාපාදසඞ්කප්පො. විහිංසාය නිස්සටොති අවිහිංසාසඞ්කප්පො. තත්ථ නෙක්ඛම්මවිතක්කො කාමවිතක්කස්ස පදඝාතං පදච්ඡෙදං කරොන්තො උප්පජ්ජති, අබ්යාපාදවිතක්කො බ්යාපාදවිතක්කස්ස, අවිහිංසාවිතක්කො විහිංසාවිතක්කස්ස. තථා නෙක්ඛම්මඅබ්යාපාදඅවිහිංසාවිතක්කා කාමබ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කානං පච්චනීකා හුත්වා උප්පජ්ජන්ති.

තත්ථ යොගාවචරො කාමවිතක්කස්ස පදඝාතනත්ථං කාමවිතක්කං වා සම්මසති අඤ්ඤං වා පන කිඤ්චි සඞ්ඛාරං. අථස්ස විපස්සනාක්ඛණෙ විපස්සනාසම්පයුත්තො සඞ්කප්පො තදඞ්ගවසෙන කාමවිතක්කස්ස පදඝාතං පදච්ඡෙදං කරොන්තො උප්පජ්ජති, විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගං පාපෙති. අථස්ස මග්ගක්ඛණෙ මග්ගසම්පයුත්තො සඞ්කප්පො සමුච්ඡෙදවසෙන කාමවිතක්කස්ස පදඝාතං පදච්ඡෙදං කරොන්තො උප්පජ්ජති. බ්යාපාදවිතක්කස්සපි පදඝාතනත්ථං බ්යාපාදවිතක්කං වා අඤ්ඤං වා ¶ සඞ්ඛාරං, විහිංසාවිතක්කස්ස පදඝාතනත්ථං විහිංසාවිතක්කං වා අඤ්ඤං වා සඞ්ඛාරං සම්මසති. අථස්ස විපස්සනාක්ඛණෙති සබ්බං පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

කාමවිතක්කාදීනං ¶ පන තිණ්ණම්පි පාළියං විභත්තෙසු අට්ඨතිංසාරම්මණෙසු එකකම්මට්ඨානම්පි අපච්චනීකං නාම නත්ථි. එකන්තතො පන කාමවිතක්කස්ස තාව අසුභෙසු පඨමජ්ඣානමෙව පච්චනීකං, බ්යාපාදවිතක්කස්ස මෙත්තාය තිකචතුක්කජ්ඣානානි, විහිංසආවිතක්කස්ස කරුණාය තිකචතුක්කජ්ඣානානි. තස්මා අසුභපරිකම්මං කත්වා ඣානං සමාපන්නස්ස සමාපත්තික්ඛණෙ ඣානසම්පයුත්තො විතක්කො වික්ඛම්භනවසෙන කාමවිතක්කස්ස පච්චනීකො හුත්වා උප්පජ්ජති, ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙන්තස්ස විපස්සනාක්ඛණෙ විපස්සනාසම්පයුත්තො සඞ්කප්පො තදඞ්ගවසෙන කාමවිතක්කස්ස පච්චනීකො හුත්වා උප්පජ්ජති, විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගං පාපෙන්තස්ස මග්ගක්ඛණෙ මග්ගසම්පයුත්තො සඞ්කප්පො සමුච්ඡෙදවසෙන කාමවිතක්කස්ස පච්චනීකො හුත්වා උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නො නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පොති වුච්චතීති වෙදිතබ්බො.

මෙත්තාය ¶ පන පරිකම්මං කත්වා, කරුණාය පරිකම්මං කත්වා ඣානං සමාපන්නස්සාති සබ්බං පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. එවං උප්පන්නො අබ්යාපාදසඞ්කප්පොති වුච්චති, අවිහිංසාසඞ්කප්පොති වුච්චතීති වෙදිතබ්බො. එවමෙතෙ නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදයො විපස්සනාඣානවසෙන උප්පත්තීනං නානත්තා පුබ්බභාගෙ නානා, මග්ගක්ඛණෙ පන ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු උප්පන්නස්ස අකුසලසඞ්කප්පස්ස පදච්ඡෙදතො අනුප්පත්තිසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානො එකොව කුසලසඞ්කප්පො උප්පජ්ජති. අයං සම්මාසඞ්කප්පො නාම.

සම්මාවාචානිද්දෙසෙපි යස්මා අඤ්ඤෙනෙව චිත්තෙන මුසාවාදා විරමති, අඤ්ඤෙන අඤ්ඤෙන පිසුණාවාචාදීහි, තස්මා චතස්සොපෙතා වෙරමණියො පුබ්බභාගෙ නානා, මග්ගක්ඛණෙ පන මිච්ඡාවාචාසඞ්ඛාතාය චතුබ්බිධාය අකුසලදුස්සීල්යචෙතනාය පදච්ඡෙදතො අනුප්පත්තිසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානා එකාව සම්මාවාචාසඞ්ඛාතා කුසලවෙරමණි උප්පජ්ජති. අයං සම්මාවාචා නාම.

සම්මාකම්මන්තනිද්දෙසෙපි යස්මා අඤ්ඤෙනෙව චිත්තෙන පාණාතිපාතා විරමති, අඤ්ඤෙන අදින්නාදානා, අඤ්ඤෙන මිච්ඡාචාරා, තස්මා තිස්සොපෙතා වෙරමණියො පුබ්බභාගෙ නානා, මග්ගක්ඛණෙ පන මිච්ඡාකම්මන්තසඞ්ඛාතාය තිවිධාය අකුසලදුස්සීල්යචෙතනාය පදච්ඡෙදතො අනුප්පත්තිසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානා එකාව සම්මාකම්මන්තසඞ්ඛාතා කුසලවෙරමණි උප්පජ්ජති. අයං සම්මාකම්මන්තො නාම.

සම්මාආජීවනිද්දෙසෙ ¶ ¶ ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. අරියසාවකොති අරියස්ස බුද්ධස්ස සාවකො. මිච්ඡාආජීවං පහායාති පාපකං ආජීවං පජහිත්වා. සම්මාආජීවෙනාති බුද්ධප්පසත්ථෙන කුසලආජීවෙන. ජීවිකං කප්පෙතීති ජීවිතප්පවත්තිං පවත්තෙති. ඉධාපි යස්මා අඤ්ඤෙනෙව චිත්තෙන කායද්වාරවීතික්කමා විරමති, අඤ්ඤෙනෙව වචීද්වාරවීතික්කමා, තස්මා පුබ්බභාගෙ නානාක්ඛණෙසු උප්පජ්ජති, මග්ගක්ඛණෙ පන ද්වීසු ද්වාරෙසු සත්තන්නං කම්මපථානං වසෙන උප්පන්නාය මිච්ඡාආජීවදුස්සීල්යචෙතනාය පදච්ඡෙදතො අනුප්පත්තිසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානා එකාව සම්මාආජීවසඞ්ඛාතා කුසලවෙරමණි උප්පජ්ජති. අයං සම්මාආජීවො නාම.

සම්මාවායාමනිද්දෙසෙ ඉධ භික්ඛූති ඉමස්මිං සාසනෙ පටිපන්නකො ¶ භික්ඛු. අනුප්පන්නානන්ති අනිබ්බත්තානං. පාපකානන්ති ලාමකානං. අකුසලානං ධම්මානන්ති අකොසල්ලසම්භූතානං ධම්මානං. අනුප්පාදායාති න උප්පාදනත්ථාය. ඡන්දං ජනෙතීති කත්තුකම්යතාසඞ්ඛාතං කුසලච්ඡන්දං ජනෙති උප්පාදෙති. වායමතීති පයොගං ජනෙති පරක්කමං කරොති. වීරියං ආරභතීති කායිකං චෙතසිකං වීරියං කරොති. චිත්තං පග්ගණ්හාතීති තෙනෙව සහජාතවීරියෙන චිත්තං උක්ඛිපති. පදහතීති පධානවීරියං කරොති. පටිපාටියා පනෙතානි චත්තාරිපි පදානි ආසෙවනාභාවනාබහුලීකම්මසාතච්චකිරියාහි යොජෙතබ්බානි.

උප්පන්නානන්ති අනුප්පන්නානන්ති අවත්තබ්බතං ආපන්නානං. පහානායාති පජහනත්ථාය. අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානන්ති අනිබ්බත්තානං කොසල්ලසම්භූතානං ධම්මානං. උප්පාදායාති උප්පාදනත්ථාය. උප්පන්නානන්ති නිබ්බත්තානං. ඨිතියාති ඨිතත්ථාය. අසම්මොසායාති අනස්සනත්ථං. භිය්යොභාවායාති පුනප්පුනං භාවාය. වෙපුල්ලායාති විපුලභාවාය. භාවනායාති වඩ්ඪියා. පාරිපූරියාති පරිපූරණත්ථාය.

එතෙ පන සම්මාවායාමසඞ්ඛාතා චත්තාරො සම්මප්පධානා පුබ්බභාගෙ ලොකියා, මග්ගක්ඛණෙ ලොකුත්තරා. මග්ගක්ඛණෙ පන එකමෙව වීරියං චතුකිච්චසාධනවසෙන චත්තාරි නාමානි ලභති. තත්ථ ලොකියා කස්සපසංයුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හි තත්ථ –

‘‘චත්තාරොමෙ ¶ , ආවුසො, සම්මප්පධානා; කතමෙ චත්තාරො? ඉධාවුසො, භික්ඛු ‘අනුප්පන්නා මෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජමානා අනත්ථාය ¶ සංවත්තෙය්යු’න්ති ආතප්පං කරොති, ‘උප්පන්නා මෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා අප්පහීයමානා අනත්ථාය සංවත්තෙය්යු’න්ති ආතප්පං කරොති, ‘අනුප්පන්නා මෙ කුසලා ධම්මා අනුප්පජ්ජමානා අනත්ථාය සංවත්තෙය්යු’න්ති ආතප්පං කරොති, ‘උප්පන්නා මෙ කුසලා ධම්මා නිරුජ්ඣමානා අනත්ථාය සංවත්තෙය්යු’න්ති ආතප්පං කරොතී’’ති (සං. නි. 2.145);

තත්ථ ච අනුප්පන්නාති අසමුදාචාරවසෙන වා අනනුභූතාරම්මණවසෙන වා අනුප්පන්නා. අඤ්ඤථා හි අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අනුප්පන්නා පාපකා අකුසලා ධම්මා නාම නත්ථි, අනුප්පන්නා පන උප්පජ්ජමානාපි එතෙයෙව උප්පජ්ජන්ති, පහීයමානාපි එතෙයෙව පහීයන්ති.

තත්ථ එකච්චස්ස වත්තගන්ථධුතඞ්ගසමාධිවිපස්සනානවකම්මභවානං ¶ අඤ්ඤතරවසෙන කිලෙසා න සමුදාචරන්ති. කථං? එකච්චො හි වත්තසම්පන්නො හොති, අසීති ඛන්ධකවත්තානි චුද්දස මහාවත්තානි චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණපානීයමාළකඋපොසථාගාරආගන්තුකගමිකවත්තානි ච කරොන්තස්සෙව කිලෙසා ඔකාසං න ලභන්ති. අපරභාගෙ පනස්ස වත්තානි විස්සජ්ජෙත්වා භින්නවත්තස්ස චරතො අයොනිසොමනසිකාරං සතිවොස්සග්ගඤ්ච ආගම්ම උප්පජ්ජන්ති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නා උප්පජ්ජන්ති නාම.

එකච්චො ගන්ථයුත්තො හොති, එකම්පි නිකායං ගණ්හාති ද්වෙපි තයොපි චත්තාරොපි පඤ්චපි. තස්ස තෙපිටකං බුද්ධවචනං අත්ථවසෙන පාළිවසෙන අනුසන්ධිවසෙන පුබ්බාපරවසෙන ගණ්හන්තස්ස සජ්ඣායන්තස්ස චින්තෙන්තස්ස වාචෙන්තස්ස දෙසෙන්තස්ස පකාසෙන්තස්ස කිලෙසා ඔකාසං න ලභන්ති. අපරභාගෙ පනස්ස ගන්ථකම්මං පහාය කුසීතස්ස චරතො අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජන්ති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නා උප්පජ්ජන්ති නාම.

එකච්චො පන ධුතඞ්ගධරො හොති, තෙරස ධුතඞ්ගගුණෙ සමාදාය වත්තති, තස්ස ධුතඞ්ගගුණෙ පරිහරන්තස්ස කිලෙසා ඔකාසං න ලභන්ති. අපරභාගෙ ¶ පනස්ස ධුතඞ්ගානි විස්සජ්ජෙත්වා බාහුල්ලාය ආවත්තස්ස චරතො අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජන්ති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නා උප්පජ්ජන්ති නාම.

එකච්චො අට්ඨසු සමාපත්තීසු චිණ්ණවසී හොති, තස්ස පඨමජ්ඣානාදීසු ආවජ්ජනවසීආදීනං වසෙන විහරන්තස්ස කිලෙසා ඔකාසං න ලභන්ති. අපරභාගෙ පනස්ස පරිහීනජ්ඣානස්ස වා විස්සට්ඨජ්ඣානස්ස වා භස්සාදීසු අනුයුත්තස්ස විහරතො අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජන්ති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නා උප්පජ්ජන්ති නාම.

එකච්චො ¶ පන විපස්සකො හොති, සත්තසු වා අනුපස්සනාසු (පටි. ම. 3.35) අට්ඨාරසසු වා මහාවිපස්සනාසු (පටි. ම. 1.22) කම්මං කරොන්තො විහරති, තස්ස එවං විහරතො කිලෙසා ඔකාසං න ලභන්ති. අපරභාගෙ පනස්ස විපස්සනාකම්මං පහාය කායදළ්හීබහුලස්ස විහරතො අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජන්ති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නා උප්පජ්ජන්ති නාම.

එකච්චො නවකම්මිකො හොති, උපොසථාගාරභොජනසාලාදීනි කරොති ¶ , තස්ස තෙසං උපකරණානි චින්තෙන්තස්ස කිලෙසා ඔකාසං න ලභන්ති. අපරභාගෙ පනස්ස නවකම්මෙ නිට්ඨිතෙ වා විස්සට්ඨෙ වා අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජන්ති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නා උප්පජ්ජන්ති නාම.

එකච්චො පන බ්රහ්මලොකතො ආගතො සුද්ධසත්තො හොති, තස්ස අනාසෙවනාය කිලෙසා ඔකාසං න ලභන්ති. අපරභාගෙ පනස්ස ලද්ධාසෙවනස්ස අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජන්ති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නා උප්පජ්ජන්ති නාම. එවං තාව අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නතා වෙදිතබ්බා.

කථං අනනුභූතාරම්මණවසෙන? ඉධෙකච්චො අනනුභූතපුබ්බං මනාපිකාදිභෙදං ආරම්මණං ලභති, තස්ස තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම රාගාදයො කිලෙසා උප්පජ්ජන්ති. එවං අනනුභූතාරම්මණවසෙන අනුප්පන්නා උප්පජ්ජන්ති නාම. එවං අනුප්පන්නානං අකුසලානං උප්පාදෙ සති අත්තනො ¶ අනත්ථං පස්සිත්වා තෙසං අනුප්පාදාය සතිපට්ඨානභාවනානුයොගෙන පඨමං සම්මප්පධානං භාවෙති, උප්පන්නෙසු පන තෙසු තෙසං අප්පහානතො අත්තනො අනත්ථං පස්සිත්වා තෙසං පහානාය දුතියං තථෙව සම්මප්පධානං භාවෙති.

අනුප්පන්නා කුසලා ධම්මාති සමථවිපස්සනා චෙව මග්ගො ච. තෙසං අනුප්පාදෙ අත්තනො අනත්ථං පස්සිත්වා තෙසං උප්පාදනත්ථාය තථෙව තතියං සම්මප්පධානං භාවෙති. උප්පන්නා කුසලා ධම්මාති සමථවිපස්සනාව. මග්ගො පන සකිං උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣමානො අනත්ථාය සංවත්තනකො නාම නත්ථි. සො හි ඵලස්ස පච්චයං දත්වාව නිරුජ්ඣති. තාසං සමථවිපස්සනානං නිරොධතො අත්තනො අනත්ථං පස්සිත්වා තාසං ඨිතියා තථෙව චතුත්ථං සම්මප්පධානං භාවෙති. ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ පන එකමෙව වීරියං.

යෙ ¶ එවං අනුප්පන්නා උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙ යථා නෙව උප්පජ්ජන්ති, එවං තෙසං අනුප්පන්නානං අනුප්පාදකිච්චං, උප්පන්නානඤ්ච පහානකිච්චං සාධෙති. උප්පන්නාති චෙත්ථ චතුබ්බිධං උප්පන්නං වත්තමානුප්පන්නං භූතාපගතුප්පන්නං ඔකාසකතුප්පන්නං භූමිලද්ධුප්පන්නන්ති. තත්ථ සබ්බම්පි උප්පාදජරාභඞ්ගසමඞ්ගිසඞ්ඛාතං ¶ වත්තමානුප්පන්නං නාම. ආරම්මණරසං අනුභවිත්වා නිරුද්ධං අනුභූතාපගතසඞ්ඛාතං කුසලාකුසලං උප්පාදාදිත්තයමනුප්පත්වා නිරුද්ධං භුත්වාපගතසඞ්ඛාතං සෙසසඞ්ඛතඤ්ච භූතාපගතුප්පන්නං නාම. ‘‘යානිස්ස තානි පුබ්බෙ කතානි කම්මානී’’ති එවමාදිනා (ම. නි. 3.248) නයෙන වුත්තං කම්මං අතීතම්පි සමානං අඤ්ඤං විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කත්වා ඨිතත්තා තථා කතොකාසඤ්ච විපාකං අනුප්පන්නම්පි සමානං එවං කතෙ ඔකාසෙ එකන්තෙන උප්පජ්ජනතො ඔකාසකතුප්පන්නං නාම. තාසු තාසු භූමීසු අසමූහතං අකුසලං භූමිලද්ධුප්පන්නං නාම.

එත්ථ ච භූමියා භූමිලද්ධස්ස ච නානත්තං වෙදිතබ්බං – භූමීති හි විපස්සනාය ආරම්මණභූතා තෙභූමකා පඤ්චක්ඛන්ධා. භූමිලද්ධං නාම තෙසු ඛන්ධෙසු උප්පත්තිරහං කිලෙසජාතං. තෙන හි සා භූමිලද්ධා නාම හොතීති තස්මා භූමිලද්ධන්ති වුච්චති. සා ච ඛො න ආරම්මණවසෙන. ආරම්මණවසෙන හි සබ්බෙපි අතීතානාගතෙ පරිඤ්ඤාතෙපි ච ඛීණාසවානං ඛන්ධෙ ආරබ්භ කිලෙසා උප්පජ්ජන්ති. යදි ච තං භූමිලද්ධං නාම සියා, තස්ස අප්පහෙය්යතො න කොචි භවමූලං පජහෙය්ය. වත්ථුවසෙන පන භූමිලද්ධං වෙදිතබ්බං. යත්ථ යත්ථ ¶ හි විපස්සනාය අපරිඤ්ඤාතා ඛන්ධා උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ තත්ථ උප්පාදතො පභුති තෙසු වට්ටමූලං කිලෙසජාතං අනුසෙති. තං අප්පහීනට්ඨෙන භූමිලද්ධන්ති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ච යස්ස යෙසු ඛන්ධෙසු අප්පහීනට්ඨෙන අනුසයිතා කිලෙසා, තස්ස තෙ එව ඛන්ධා තෙසං කිලෙසානං වත්ථු, න අඤ්ඤෙසං සන්තකා ඛන්ධා. අතීතක්ඛන්ධෙසු ච අප්පහීනානුසයිතානං කිලෙසානං අතීතක්ඛන්ධාව වත්ථු, න ඉතරෙ. එස නයො අනාගතාදීසු. තථා කාමාවචරක්ඛන්ධෙසු අප්පහීනානුසයිතානං කිලෙසානං කාමාවචරක්ඛන්ධා එව වත්ථු, න ඉතරෙ. එස නයො රූපාරූපාවචරෙසු. සොතාපන්නාදීසු පන යස්ස යස්ස අරියපුග්ගලස්ස ඛන්ධෙසු තං තං වට්ටමූලං කිලෙසජාතං තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනං, තස්ස තස්ස ¶ තෙ තෙ ඛන්ධා පහීනානං තෙසං තෙසං වට්ටමූලකානං කිලෙසානං අවත්ථුතො භූමීති සඞ්ඛං න ලභන්ති. පුථුජ්ජනස්ස සබ්බසො වට්ටමූලකිලෙසානං අප්පහීනත්තා යංකිඤ්චි කරියමානං කම්මං කුසලමකුසලං වා හොති, ඉච්චස්ස කම්මකිලෙසපච්චයාව වට්ටං වට්ටති, තස්ස තස්සෙව තං වට්ටමූලං රූපක්ඛන්ධෙයෙව, න වෙදනාදීසු. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙයෙව වා, න රූපක්ඛන්ධාදීසූති න වත්තබ්බං. කස්මා? අවිසෙසෙන පඤ්චසුපි ඛන්ධෙසු ¶ අනුසයිතත්තා. කථං? පථවීරසාදි විය රුක්ඛෙ. යථා හි මහාරුක්ඛෙ පථවීතලං අධිට්ඨාය පථවීරසඤ්ච ආපොරසඤ්ච නිස්සාය තප්පච්චයා මූලඛන්ධසාඛාපසාඛාපල්ලවපලාසපුප්ඵඵලෙහි වඩ්ඪිත්වා නභං පූරෙත්වා යාව කප්පාවසානා බීජපරම්පරාය රුක්ඛපවෙණිං සන්තානයමානෙ ඨිතෙ තං පථවීරසාදිමූලෙයෙව, න ඛන්ධාදීසු. ඵලෙයෙව වා, න මූලාදීසූති න වත්තබ්බං. කස්මා? අවිසෙසෙන සබ්බෙසු මූලාදීසු අනුගතත්තාති. යථා පන තස්සෙව රුක්ඛස්ස පුප්ඵඵලාදීසු නිබ්බින්නො කොචි පුරිසො චතූසු දිසාසු මණ්ඩූකකණ්ටකං නාම විසකණ්ටකං ආකොටෙය්ය, අථ සො රුක්ඛො තෙන විසසම්ඵස්සෙන ඵුට්ඨො පථවීරසආපොරසානං පරියාදින්නත්තා අප්පසවධම්මතං ආගම්ම පුන සන්තානං නිබ්බත්තෙතුං න සක්කුණෙය්ය, එවමෙව ඛන්ධප්පවත්තියං නිබ්බින්නො කුලපුත්තො තස්ස පුරිසස්ස චතූසු දිසාසු රුක්ඛෙ විසයොජනං විය අත්තනො සන්තානෙ චතුමග්ගභාවනං ආරභති. අථස්ස සො ඛන්ධසන්තානො තෙන චතුමග්ගවිසසම්ඵස්සෙන සබ්බසො වට්ටමූලකිලෙසානං පරියාදින්නත්තා කිරියසභාවමත්තං ¶ උපගතකායකම්මාදිසබ්බකම්මප්පභෙදො හුත්වා ආයතිං පුනබ්භවානභිනිබ්බත්තනධම්මතං ආගම්ම භවන්තරසන්තානං නිබ්බත්තෙතුං න සක්කොති, කෙවලං චරිමවිඤ්ඤාණනිරොධෙන නිරින්ධනො විය ජාතවෙදො අනුපාදානො පරිනිබ්බායති. එවං භූමියා භූමිලද්ධස්ස ච නානත්තං වෙදිතබ්බං.

අපරම්පි චතුබ්බිධං උප්පන්නං සමුදාචාරුප්පන්නං ආරම්මණාධිග්ගහිතුප්පන්නං ¶ අවික්ඛම්භිතුප්පන්නං අසමූහතුප්පන්නන්ති. තත්ථ වත්තමානුප්පන්නමෙව සමුදාචාරුප්පන්නං. චක්ඛාදීනං පන ආපාථගතෙ ආරම්මණෙ පුබ්බභාගෙ අනුප්පජ්ජමානම්පි කිලෙසජාතං ආරම්මණස්ස අධිග්ගහිතත්තා එව අපරභාගෙ එකන්තෙන උප්පත්තිතො ආරම්මණාධිග්ගහිතුප්පන්නන්ති වුච්චති. සමථවිපස්සනානං අඤ්ඤතරවසෙන අවික්ඛම්භිතං කිලෙසජාතං චිත්තසන්තතිමනාරූළ්හම්පි උප්පත්තිනිවාරකස්ස හෙතුනො අභාවා අවික්ඛම්භිතුප්පන්නං නාම. සමථවිපස්සනාවසෙන පන වික්ඛම්භිතම්පි අරියමග්ගෙන අසමූහතත්තා උප්පත්තිධම්මතං අනතීතත්තා අසමූහතුප්පන්නන්ති වුච්චති. තිවිධම්පි චෙතං ආරම්මණාධිග්ගහිතාවික්ඛම්භිතාසමූහතුප්පන්නං භූමිලද්ධෙනෙව සඞ්ගහං ගච්ඡතීති වෙදිතබ්බං.

ඉච්චෙතස්මිං වුත්තප්පභෙදෙ උප්පන්නෙ යදෙතං වත්තමානභූතාපගතොකාසකතසමුදාචාරසඞ්ඛාතං උප්පන්නං, තං අමග්ගවජ්ඣත්තා කෙනචි මග්ගඤාණෙන පහාතබ්බං න හොති. යං පනෙතං භූමිලද්ධාරම්මණාධිග්ගහිතාවික්ඛම්භිතාසමූහතසඞ්ඛාතං උප්පන්නං, තස්ස තං උප්පන්නභාවං නාසයමානං යස්මා තං තං ලොකියලොකුත්තරඤාණං උප්පජ්ජති, තස්මා තං සබ්බම්පි පහාතබ්බං හොතීති. එවං යෙ මග්ගො කිලෙසෙ පජහති, තෙ සන්ධාය ‘‘උප්පන්නාන’’න්තිආදි වුත්තං.

අථ ¶ මග්ගක්ඛණෙ කථං අනුප්පන්නානං කුසලානං උප්පාදාය භාවනා හොති, කථඤ්ච උප්පන්නානං ඨිතියාති? මග්ගප්පවත්තියා එව. මග්ගො හි පවත්තමානො පුබ්බෙ අනුප්පන්නපුබ්බත්තා අනුප්පන්නො නාම වුච්චති. අනාගතපුබ්බඤ්හි ඨානං ආගන්ත්වා අනනුභූතපුබ්බං වා ආරම්මණං අනුභවිත්වා වත්තාරො භවන්ති ‘‘අනාගතට්ඨානං ආගතම්හ, අනනුභූතං ආරම්මණං අනුභවාමා’’ති. යාවස්ස පවත්ති, අයමෙව ඨිති නාමාති ඨිතියා භාවෙතීතිපි වත්තුං වට්ටති. එවමෙතස්ස භික්ඛුනො ඉදං ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ එකමෙව වීරියං ‘‘අනුප්පන්නානං ¶ පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදායා’’තිආදීනි චත්තාරි නාමානි ලභති. අයං ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ සම්මප්පධානකථා. එවමෙත්ථ ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා සම්මප්පධානා නිද්දිට්ඨාති.

සම්මාසතිනිද්දෙසෙ ¶ කායෙති රූපකායෙ. රූපකායො හි ඉධ අඞ්ගපච්චඞ්ගානං කෙසාදීනඤ්ච ධම්මානං සමූහට්ඨෙන හත්ථිකායරථකායාදයො විය කායොති අධිප්පෙතො. යථා ච සමූහට්ඨෙන, එවං කුච්ඡිතානං ආයට්ඨෙන. කුච්ඡිතානඤ්හි පරමජෙගුච්ඡානං සො ආයොතිපි කායො. ආයොති උප්පත්තිදෙසො. තත්රායං වචනත්ථො – ආයන්ති තතොති ආයො. කෙ ආයන්ති? කුච්ඡිතා කෙසාදයො. ඉති කුච්ඡිතානං ආයොති කායො.

කායානුපස්සීති කායං අනුපස්සනසීලො, කායං වා අනුපස්සමානො. කායෙති ච වත්වාපි පුන කායානුපස්සීති දුතියං කායග්ගහණං අසම්මිස්සතො වවත්ථානඝනවිනිබ්භොගාදිදස්සනත්ථං කතන්ති වෙදිතබ්බං. තෙන න කායෙ වෙදනානුපස්සී චිත්තධම්මානුපස්සී වා, අථ ඛො කායානුපස්සීයෙවාති කායසඞ්ඛාතෙ වත්ථුස්මිං කායානුපස්සනාකාරස්සෙව දස්සනෙන අසම්මිස්සතො වවත්ථානං දස්සිතං හොති. තථා න කායෙ අඞ්ගපච්චඞ්ගවිනිමුත්තඑකධම්මානුපස්සී, නාපි කෙසලොමාදිවිනිමුත්තඉත්ථිපුරිසානුපස්සී. යොපි චෙත්ථ කෙසලොමාදිකො භූතුපාදායසමූහසඞ්ඛාතො කායො, තත්ථාපි න භූතුපාදායවිනිමුත්තඑකධම්මානුපස්සී, අථ ඛො රථසම්භාරානුපස්සකො විය අඞ්ගපච්චඞ්ගසමූහානුපස්සී, නගරාවයවානුපස්සකො විය කෙසලොමාදිසමූහානුපස්සී, කදලික්ඛන්ධපත්තවට්ටිවිනිභුජ්ජකො විය රිත්තමුට්ඨිවිනිවෙඨකො විය ච භූතුපාදායසමූහානුපස්සීයෙවාති සමූහවසෙනෙව කායසඞ්ඛාතස්ස වත්ථුනො නානප්පකාරතො දස්සනෙන ඝනවිනිබ්භොගො දස්සිතො හොති. න හෙත්ථ යථාවුත්තසමූහවිනිමුත්තො කායො වා ඉත්ථී වා පුරිසො වා අඤ්ඤො වා කොචි ධම්මො දිස්සති, යථාවුත්තධම්මසමූහමත්තෙයෙව පන තථා තථා සත්තා මිච්ඡාභිනිවෙසං කරොන්ති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘යං ¶ පස්සති න තං දිට්ඨං, යං දිට්ඨං තං න පස්සති;

අපස්සං බජ්ඣතෙ මූළ්හො, බජ්ඣමානො න මුච්චතී’’ති.

ඝනවිනිබ්භොගාදිදස්සනත්ථන්ති ¶ වුත්තං. ආදිසද්දෙන චෙත්ථ අයම්පි අත්ථො වෙදිතබ්බො – අයඤ්හි එතස්මිං කායෙ කායානුපස්සීයෙව, න අඤ්ඤධම්මානුපස්සී. කිං වුත්තං හොති? යථා අනුදකභූතායපි මරීචියා උදකානුපස්සිනො හොන්ති, න එවං අනිච්චදුක්ඛානත්තාසුභභූතෙයෙව ඉමස්මිං කායෙ නිච්චසුඛත්තසුභභාවානුපස්සී, අථ ඛො කායානුපස්සී ¶

අනිච්චදුක්ඛානත්තාසුභාකාරසමූහානුපස්සීයෙවාති වුත්තං හොති. අථ වා ය්වායං මහාසතිපට්ඨානෙ ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරඤ්ඤගතො වා රුක්ඛමූලගතො වා…පෙ… සො සතොව අස්සසතී’’තිආදිනා (දී. නි. 2.374; ම. නි. 1.107) නයෙන අස්සාසපස්සාසාදි චුණ්ණකජාතඅට්ඨිකපරියොසානො කායො වුත්තො, යො ච පරතො සතිපට්ඨානකථායං ‘‘ඉධෙකච්චො පථවීකායං අනිච්චතො අනුපස්සති, ආපොකායං, තෙජොකායං, වායොකායං, කෙසකායං, ලොමකායං, ඡවිකායං, චම්මකායං, මංසකායං, රුහිරකායං, න්හාරුකායං, අට්ඨිකායං, අට්ඨිමිඤ්ජකාය’’න්ති (පටි. ම. 3.35) කායො වුත්තො, තස්ස සබ්බස්ස ඉමස්මිංයෙව කායෙ අනුපස්සනතො කායෙ කායානුපස්සීති එවම්පි අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අථ වා කායෙ අහන්ති වා මමන්ති වා එවං ගහෙතබ්බස්ස කස්සචි අනනුපස්සනතො තස්ස තස්සෙව පන කෙසලොමාදිකස්ස නානාධම්මසමූහස්ස අනුපස්සනතො කායෙ කෙසාදිධම්මසමූහසඞ්ඛාතකායානුපස්සීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. අපිච ‘‘ඉමස්මිං කායෙ අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො’’තිආදිනා අනුක්කමෙන පරතො ආගතනයස්ස සබ්බස්සෙව අනිච්චලක්ඛණාදිනො ආකාරසමූහසඞ්ඛාතස්ස කායස්ස අනුපස්සනතොපි කායෙ කායානුපස්සීති එවම්පි අත්ථො දට්ඨබ්බො. අයං පන චතුසතිපට්ඨානසාධාරණො අත්ථො.

කායෙ කායානුපස්සීති අස්සාසපස්සාසකායාදිකෙ බහුධා වුත්තෙ කායෙ එකෙකකායානුපස්සී. විහරතීති චතූසු ඉරියාපථවිහාරෙසු අඤ්ඤතරවිහාරසමායොගපරිදීපනමෙතං, එකං ඉරියාපථබාධනං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපතමානං අත්තානං හරති පවත්තෙතීති අත්ථො. ආතාපීති කායපරිග්ගාහකවීරියසමායොගපරිදීපනමෙතං. සො හි යස්මා තස්මිං සමයෙ යං තං වීරියං තීසු භවෙසු කිලෙසානං ආතාපනතො ආතාපොති වුච්චති, තෙන සමන්නාගතො හොති ¶ , තස්මා ‘‘ආතාපී’’ති වුච්චති. සම්පජානොති කායපරිග්ගාහකෙන සම්පජඤ්ඤසඞ්ඛාතෙන ඤාණෙන සමන්නාගතො. සතිමාති කායපරිග්ගාහිකාය සතියා සමන්නාගතො. අයං පන යස්මා සතියා ආරම්මණං පරිග්ගහෙත්වා ¶ පඤ්ඤාය අනුපස්සති ¶ . න හි සතිවිරහිතස්ස අනුපස්සනා නාම අත්ථි. තෙනෙවාහ – ‘‘සතිඤ්ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමී’’ති (සං. නි. 5.234). තස්මා එත්ථ ‘‘කායෙ කායානුපස්සී විහරතී’’ති එත්තාවතා කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානකම්මට්ඨානං වුත්තං හොති. අථ වා යස්මා අනාතාපිනො අන්තොසඞ්ඛෙපො අන්තරායකරො හොති, අසම්පජානො උපායපරිග්ගහෙ අනුපායපරිවජ්ජනෙ ච සම්මුය්හති, මුට්ඨස්සති උපායාපරිච්චාගෙ අනුපායාපරිග්ගහෙ ච අසමත්ථො හොති, තෙනස්ස තං කම්මට්ඨානං න සම්පජ්ජති, තස්මා යෙසං ධම්මානං ආනුභාවෙන තං සම්පජ්ජති, තෙසං දස්සනත්ථං ‘‘ආතාපී සම්පජානො සතිමා’’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉති කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං සම්පයොගඞ්ගඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි පහානඞ්ගං දස්සෙතුං විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සන්ති වුත්තං. තත්ථ විනෙය්යාති තදඞ්ගවිනයෙන වා වික්ඛම්භනවිනයෙන වා විනයිත්වා. ලොකෙති ය්වායං කායො පුබ්බෙ පරිග්ගහිතො, ස්වෙව ඉධ ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො නාම. තස්මිං ලොකෙ අභිජ්ඣං දොමනස්සඤ්ච පජහිත්වාති අත්ථො. යස්මා පනස්ස න කායමත්තෙයෙව අභිජ්ඣාදොමනස්සං පහීයති, වෙදනාදීසුපි පහීයතියෙව, තස්මා ‘‘පඤ්චපි උපාදානක්ඛන්ධා ලොකො’’ති (විභ. 362) විභඞ්ගෙ වුත්තං. ලොකසඞ්ඛාතත්තායෙව තෙසං ධම්මානං අත්ථුද්ධාරවසෙනෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යං පනාහ – ‘‘තත්ථ කතමො ලොකො (විභ. 538), ස්වෙව කායො ලොකො’’ති අයමෙවෙත්ථ අත්ථො. අභිජ්ඣාදොමනස්සන්ති ච සමාසෙත්වා වුත්තං. සංයුත්තඞ්ගුත්තරපාඨන්තරෙසු පන විසුං කත්වා පඨන්ති. සා පන අභිජ්ඣායන්ති පත්ථයන්ති එතාය, සයං වා අභිජ්ඣායති, අභිජ්ඣායනමත්තමෙව වා එසාති අභිජ්ඣා. යස්මා පනෙත්ථ අභිජ්ඣාගහණෙන කාමච්ඡන්දො, දොමනස්සගහණෙන බ්යාපාදො සඞ්ගහං ගච්ඡති, තස්මා නීවරණපරියාපන්නබලවධම්මද්වයදස්සනෙන නීවරණප්පහානං වුත්තං හොතීති වෙදිතබ්බං.

විසෙසෙන ¶ පනෙත්ථ අභිජ්ඣාවිනයෙන කායසම්පත්තිමූලකස්ස අනුරොධස්ස, දොමනස්සවිනයෙන කායවිපත්තිමූලකස්ස විරොධස්ස, අභිජ්ඣාවිනයෙන ච කායෙ අභිරතියා, දොමනස්සවිනයෙන කායභාවනාය ¶ අනභිරතියා, අභිජ්ඣාවිනයෙන කායෙ අභූතානං සුභසුඛභාවාදීනං පක්ඛෙපස්ස, දොමනස්සවිනයෙන කායෙ භූතානං අසුභාසුඛභාවාදීනං අපනයනස්ස පහානං වුත්තං. තෙන යොගාවචරස්ස යොගානුභාවො යොගසමත්ථතා ච දීපිතා හොති. යොගානුභාවො හි එස, යදයං අනුරොධවිරොධවිප්පමුත්තො අරතිරතිසහො අභූතපක්ඛෙපභූතාපනයනවිරහිතො ච හොති. අනුරොධවිරොධවිප්පමුත්තො චෙස අරතිරතිසහො අභූතං අපක්ඛිපන්තො භූතඤ්ච අනපනෙන්තො යොගසමත්ථො හොතීති.

අපරො ¶ නයො – ‘‘කායෙ කායානුපස්සී’’ති එත්ථ අනුපස්සනාය කම්මට්ඨානං වුත්තං. ‘‘විහරතී’’ති එත්ථ වුත්තවිහාරෙන කම්මට්ඨානිකස්ස කායපරිහරණං. ‘‘ආතාපී’’තිආදීසු ආතාපෙන සම්මප්පධානං, සතිසම්පජඤ්ඤෙන සබ්බත්ථකකම්මට්ඨානං, කම්මට්ඨානපරිහරණූපායො වා. සතියා වා කායානුපස්සනාවසෙන පටිලද්ධසමථො, සම්පජඤ්ඤෙන විපස්සනා, අභිජ්ඣාදොමනස්සවිනයෙන භාවනාඵලං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

වෙදනාසු වෙදනානුපස්සීතිආදීසු ච වෙදනාදීනං පුන වචනෙ පයොජනං කායානුපස්සනායං වුත්තනයෙනෙව යථායොගං යොජෙත්වා වෙදිතබ්බං. අයං පන අසාධාරණත්ථො – සුඛාදීසු අනෙකප්පභෙදාසු වෙදනාසු විසුං විසුං අනිච්චාදිතො එකෙකවෙදනානුපස්සීති, සරාගාදිකෙ සොළසප්පභෙදෙ චිත්තෙ විසුං විසුං අනිච්චාදිතො එකෙකචිත්තානුපස්සීති, කායවෙදනාචිත්තානි ඨපෙත්වා සෙසතෙභූමකධම්මෙසු විසුං විසුං අනිච්චාදිතො එකෙකධම්මානුපස්සීති, සතිපට්ඨානසුත්තන්තෙ (දී. නි. 2.382; ම. නි. 1.115) වුත්තනයෙන නීවරණාදිධම්මානුපස්සීති වා. එත්ථ ච ‘‘කායෙ’’ති එකවචනං සරීරස්ස එකත්තා, ‘‘චිත්තෙ’’ති එකවචනං චිත්තස්ස සභාවභෙදාභාවතො ජාතිග්ගහණෙන කතන්ති වෙදිතබ්බං. යථා ච වෙදනාදයො අනුපස්සිතබ්බා, තථා අනුපස්සන්තො වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී, චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී, ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සීති වෙදිතබ්බො. කථං තාව වෙදනා අනුපස්සිතබ්බා? සුඛා ¶ තාව වෙදනා දුක්ඛතො, දුක්ඛා වෙදනා සල්ලතො, අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා අනිච්චතො අනුපස්සිතබ්බා. යථාහ –

‘‘යො ¶ සුඛං දුක්ඛතො අද්ද, දුක්ඛමද්දක්ඛි සල්ලතො;

අදුක්ඛමසුඛං සන්තං, අද්දක්ඛි නං අනිච්චතො;

ස වෙ සම්මද්දසො භික්ඛු, පරිජානාති වෙදනා’’ති. (සං. නි. 4.253);

සබ්බා එව චෙතා දුක්ඛතොපි අනුපස්සිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යංකිඤ්චි වෙදයිතං, සබ්බං තං දුක්ඛස්මින්ති වදාමී’’ති (සං. නි. 4.259). සුඛදුක්ඛතොපි ච අනුපස්සිතබ්බා. යථාහ – ‘‘සුඛා වෙදනා ඨිතිසුඛා විපරිණාමදුක්ඛා. දුක්ඛා වෙදනා ඨිතිදුක්ඛා විපරිණාමසුඛා. අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා ඤාණසුඛා අඤ්ඤාණදුක්ඛා’’ති (ම. නි. 1.465). අපිච අනිච්චාදිසත්තඅනුපස්සනාවසෙනාපි අනුපස්සිතබ්බා.

චිත්තධම්මෙසුපි චිත්තං තාව ආරම්මණාධිපතිසහජාතභූමිකම්මවිපාකකිරියාදිනානත්තභෙදානං අනිච්චාදිසත්තඅනුපස්සනානං ¶ සරාගාදිසොළසභෙදානඤ්ච වසෙන අනුපස්සිතබ්බං, ධම්මා සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණානං සුඤ්ඤතාධම්මස්ස අනිච්චාදිසත්තඅනුපස්සනානං සන්තාසන්තාදීනඤ්ච වසෙන අනුපස්සිතබ්බා. කාමඤ්චෙත්ථ යස්ස කායසඞ්ඛාතෙ ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං පහීනං, තස්ස වෙදනාදිලොකෙසුපි තං පහීනමෙව, නානාපුග්ගලවසෙන පන නානාක්ඛණිකසතිපට්ඨානභාවනාවසෙන ච සබ්බත්ථ වුත්තං. යතො වා එකත්ථ පහීනං, සෙසෙසුපි පහීනං හොති. තෙනෙවස්ස තත්ථ පහානදස්සනත්ථම්පි එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉති ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු ලබ්භන්ති. අඤ්ඤෙනෙව හි චිත්තෙන කායං පරිග්ගණ්හාති, අඤ්ඤෙන වෙදනං, අඤ්ඤෙන චිත්තං, අඤ්ඤෙන ධම්මෙ පරිග්ගණ්හාති. ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ පන එකචිත්තෙයෙව ලබ්භන්ති. ආදිතො හි කායං පරිග්ගණ්හිත්වා ආගතස්ස විපස්සනාසම්පයුත්තා සති කායානුපස්සනා නාම, තාය සතියා සමන්නාගතො පුග්ගලො කායානුපස්සී නාම. විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරියමග්ගං පත්තස්ස මග්ගක්ඛණෙ මග්ගසම්පයුත්තා සති කායානුපස්සනා නාම, තාය සතියා සමන්නාගතො පුග්ගලො කායානුපස්සී නාම. වෙදනං පරිග්ගණ්හිත්වා චිත්තං පරිග්ගණ්හිත්වා ධම්මෙ පරිග්ගණ්හිත්වා ආගතස්ස විපස්සනාසම්පයුත්තා සති ¶ ධම්මානුපස්සනා ¶ නාම, තාය සතියා සමන්නාගතො පුග්ගලො ධම්මානුපස්සී නාම. විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරියමග්ගං පත්තස්ස මග්ගක්ඛණෙ මග්ගසම්පයුත්තා සති ධම්මානුපස්සනා නාම, තාය සතියා සමන්නාගතො පුග්ගලො ධම්මානුපස්සී නාම. එවං තාව දෙසනා පුග්ගලෙ තිට්ඨති. කායෙ පන ‘‘සුභ’’න්ති විපල්ලාසප්පහානා කායපරිග්ගාහිකා සති මග්ගෙන සමිජ්ඣතීති කායානුපස්සනා නාම. වෙදනාය ‘‘සුඛා’’ති විපල්ලාසප්පහානා වෙදනාපරිග්ගාහිකා සති මග්ගෙන සමිජ්ඣතීති වෙදනානුපස්සනා නාම. චිත්තෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති විපල්ලාසප්පහානා චිත්තපරිග්ගාහිකා සති මග්ගෙන සමිජ්ඣතීති චිත්තානුපස්සනා නාම. ධම්මෙසු ‘‘අත්තා’’ති විපල්ලාසප්පහානා ධම්මපරිග්ගාහිකා සති මග්ගෙන සමිජ්ඣතීති ධම්මානුපස්සනා නාම. ඉති එකාව මග්ගසම්පයුත්තා සති චතුකිච්චසාධකත්තෙන චත්තාරි නාමානි ලභති. තෙන වුත්තං ‘‘ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ පන එකචිත්තෙයෙව ලබ්භන්තී’’ති.

සම්මාසමාධිනිද්දෙසෙ විවිච්චෙව කාමෙහීති කාමෙහි විවිච්චිත්වා විනා හුත්වා අපක්කමිත්වා. යො පනායමෙත්ථ එවකාරො, සො නියමත්ථොති වෙදිතබ්බො. යස්මා ච නියමත්ථො, තස්මා පඨමජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරණසමයෙ අවිජ්ජමානානම්පි කාමානං තස්ස පඨමජ්ඣානස්ස පටිපක්ඛභාවං කාමපරිච්චාගෙනෙව චස්ස අධිගමං දීපෙති. කථං? ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති එවඤ්හි නියමෙ කයිරමානෙ ඉදං පඤ්ඤායති – නූනිමස්ස ඣානස්ස කාමා පටිපක්ඛභූතා, යෙසු සති ¶ ඉදං න පවත්තති, අන්ධකාරෙ සති පදීපොභාසො විය, තෙසං පරිච්චාගෙනෙව චස්ස අධිගමො හොති ඔරිමතීරපරිච්චාගෙන පාරිමතීරස්ස විය. තස්මා නියමං කරොතීති.

තත්ථ සියා, කස්මා පනෙස පුබ්බපදෙයෙව වුත්තො, න උත්තරපදෙ, කිං අකුසලෙහි ධම්මෙහි අවිවිච්චාපි ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරෙය්යාති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං. තංනිස්සරණතො හි පුබ්බපදෙ එස වුත්තො. කාමධාතුසමතික්කමනතො හි කාමරාගපටිපක්ඛතො ච ඉදං ඣානං කාමානමෙව නිස්සරණං. යථාහ – ‘‘කාමානමෙතං නිස්සරණං යදිදං නෙක්ඛම්ම’’න්ති ¶ (ඉතිවු. 72). උත්තරපදෙපි පන යථා ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො, ඉධ දුතියො සමණො’’ති (ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241) එත්ථ එවකාරො ආනෙත්වා වුච්චති, එවං වත්තබ්බො. න හි සක්කා ඉතො අඤ්ඤෙහිපි නීවරණසඞ්ඛාතෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහි අවිවිච්ච ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරිතුං. තස්මා ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්චෙව අකුසලෙහි ¶ ධම්මෙහී’’ති එවං පදද්වයෙපි එස දට්ඨබ්බො. පදද්වයෙපි ච කිඤ්චාපි විවිච්චාති ඉමිනා සාධාරණවචනෙන තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිවෙකා චිත්තකායඋපධිවිවෙකා ච සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති, තථාපි පුබ්බභාගෙ කායවිවෙකචිත්තවිවෙකවික්ඛම්භනවිවෙකා දට්ඨබ්බා, ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ කායවිවෙකචිත්තවිවෙකසමුච්ඡෙදවිවෙකපටිප්පස්සද්ධිවිවෙකනිස්සරණවිවෙකා.

කාමෙහීති ඉමිනා පන පදෙන යෙ ච මහානිද්දෙසෙ ‘‘කතමෙ වත්ථුකාමා මනාපිකා රූපා’’තිආදිනා (මහානි. 1) නයෙන වත්ථුකාමා වුත්තා, යෙ ච තත්ථෙව විභඞ්ගෙ ච ‘‘ඡන්දො කාමො, රාගො කාමො, ඡන්දරාගො කාමො, සඞ්කප්පො කාමො, රාගො කාමො, සඞ්කප්පරාගො කාමො’’ති (මහානි. 1; විභ. 564) එවං කිලෙසකාමා වුත්තා, තෙ සබ්බෙපි සඞ්ගහිතා ඉච්චෙව දට්ඨබ්බා. එවඤ්හි සති විවිච්චෙව කාමෙහීති වත්ථුකාමෙහිපි විවිච්චෙවාති අත්ථො යුජ්ජති. තෙන කායවිවෙකො වුත්තො හොති.

විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහීති කිලෙසකාමෙහි සබ්බාකුසලෙහි වා විවිච්චාති අත්ථො යුජ්ජති. තෙන චිත්තවිවෙකො වුත්තො හොති. පුරිමෙන චෙත්ථ වත්ථුකාමෙහි විවෙකවචනතො එව කාමසුඛපරිච්චාගො, දුතියෙන කිලෙසකාමෙහි විවෙකවචනතො නෙක්ඛම්මසුඛපරිග්ගහො විභාවිතො හොති. එවං වත්ථුකාමකිලෙසකාමවිවෙකවචනතොයෙව ච එතෙසං පඨමෙන සංකිලෙසවත්ථුප්පහානං, දුතියෙන සංකිලෙසප්පහානං. පඨමෙන ලොලභාවස්ස හෙතුපරිච්චාගො, දුතියෙන බාලභාවස්ස. පඨමෙන ච පයොගසුද්ධි, දුතියෙන ආසයපොසනං විභාවිතං හොතීති විඤ්ඤාතබ්බං. එස තාව නයො කාමෙහීති එත්ථ වුත්තකාමෙසු වත්ථුකාමපක්ඛෙ.

කිලෙසකාමපක්ඛෙ ¶ පන ඡන්දොති ච රාගොති ච එවමාදීහි අනෙකභෙදො කාමච්ඡන්දොව කාමොති අධිප්පෙතො. සො ච අකුසලපරියාපන්නොපි සමානො ‘‘තත්ථ කතමෙ කාමා, ඡන්දො කාමො’’තිආදිනා (විභ. 564) නයෙන විභඞ්ගෙ උපරි ඣානඞ්ගපටිපක්ඛතො ¶ විසුං වුත්තො, කිලෙසකාමත්තා වා පුරිමපදෙ වුත්තො, අකුසලපරියාපන්නත්තා දුතියපදෙ. අනෙකභෙදතො චස්ස කාමතොති අවත්වා කාමෙහීති වුත්තං. අඤ්ඤෙසම්පි ¶ ච ධම්මානං අකුසලභාවෙ විජ්ජමානෙ ‘‘තත්ථ කතමෙ අකුසලා ධම්මා, කාමච්ඡන්දො’’තිආදිනා (විභ. 564) නයෙන විභඞ්ගෙ උපරි ඣානඞ්ගපච්චනීකපටිපක්ඛභාවදස්සනතො නීවරණානෙව වුත්තානි. නීවරණානි හි ඣානඞ්ගපච්චනීකානි, තෙසං ඣානඞ්ගානෙව පටිපක්ඛානි විද්ධංසකානි විනාසකානීති වුත්තං හොති. තථා හි ‘‘සමාධි කාමච්ඡන්දස්ස පටිපක්ඛො, පීති බ්යාපාදස්ස, විතක්කො ථිනමිද්ධස්ස, සුඛං උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස, විචාරො විචිකිච්ඡායා’’ති පෙටකෙ වුත්තං.

එවමෙත්ථ ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති ඉමිනා කාමච්ඡන්දස්ස වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොති. ‘‘විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහී’’ති ඉමිනා පඤ්චන්නම්පි නීවරණානං. අගහිතග්ගහණෙන පන පඨමෙන කාමච්ඡන්දස්ස, දුතියෙන සෙසනීවරණානං. තථා පඨමෙන තීසු අකුසලමූලෙසු පඤ්චකාමගුණභෙදවිසයස්ස ලොභස්ස, දුතියෙන ආඝාතවත්ථුභෙදාදිවිසයානං දොසමොහානං. ඔඝාදීසු වා ධම්මෙසු පඨමෙන කාමොඝකාමයොගකාමාසවකාමුපාදානඅභිජ්ඣාකායගන්ථ කාමරාගසඤ්ඤොජනානං, දුතියෙන අවසෙසඔඝයොගාසවඋපාදානගන්ථසංයොජනානං. පඨමෙන තණ්හාය තංසම්පයුත්තකානඤ්ච, දුතියෙන අවිජ්ජාය තංසම්පයුත්තකානඤ්ච. අපිච පඨමෙන ලොභසම්පයුත්තඅට්ඨචිත්තුප්පාදානං, දුතියෙන සෙසානං චතුන්නං අකුසලචිත්තුප්පාදානං වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොතීති වෙදිතබ්බො.

එත්තාවතා ච පඨමස්ස ඣානස්ස පහානඞ්ගං දස්සෙත්වා ඉදානි සම්පයොගඞ්ගං දස්සෙතුං සවිතක්කං සවිචාරන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණො විතක්කො. ආරම්මණානුමජ්ජනලක්ඛණො විචාරො. සන්තෙපි ච නෙසං කත්ථචි අවිප්පයොගෙ ඔළාරිකට්ඨෙන පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන ච ඝණ්ඩාභිඝාතො විය චෙතසො පඨමාභිනිපාතො විතක්කො, සුඛුමට්ඨෙන අනුමජ්ජනසභාවෙන ච ඝණ්ඩානුරවො විය අනුප්පබන්ධො විචාරො. විප්ඵාරවා චෙත්ථ විතක්කො පඨමුප්පත්තිකාලෙ පරිප්ඵන්දනභූතො චිත්තස්ස, ආකාසෙ උප්පතිතුකාමස්ස පක්ඛිනො පක්ඛවික්ඛෙපො විය, පදුමාභිමුඛපාතො විය ච ගන්ධානුබන්ධචෙතසො භමරස්ස. සන්තවුත්ති විචාරො ¶ නාතිපරිප්ඵන්දනභූතො චිත්තස්ස, ආකාසෙ උප්පතිතස්ස පක්ඛිනො පක්ඛප්පසාරණං විය, පරිබ්භමනං විය ච පදුමාභිමුඛපතිතස්ස භමරස්ස පදුමස්ස උපරිභාගෙ.

දුකනිපාතට්ඨකථායං ¶ ¶ පන ‘‘ආකාසෙ ගච්ඡතො මහාසකුණස්ස උභොහි පක්ඛෙහි වාතං ගහෙත්වා පක්ඛෙ සන්නිසීදාපෙත්වා ගමනං විය ආරම්මණෙ චෙතසො අභිනිරොපනභාවෙන පවත්තො විතක්කො, වාතග්ගහණත්ථං පක්ඛෙ ඵන්දාපයමානස්ස ගමනං විය අනුමජ්ජනභාවෙන පවත්තො විචාරො’’ති වුත්තං. තං අනුප්පබන්ධෙන පවත්තියං යුජ්ජති. සො පන තෙසං විසෙසො පඨමදුතියජ්ඣානෙසු පාකටො හොති. අපිච මලග්ගහිතං කංසභාජනං එකෙන හත්ථෙන දළ්හං ගහෙත්වා ඉතරෙන හත්ථෙන චුණ්ණතෙලවාලණ්ඩුපකෙන පරිමජ්ජන්තස්ස දළ්හග්ගහණහත්ථො විය විතක්කො, පරිමජ්ජනහත්ථො විය විචාරො. තථා කුම්භකාරස්ස දණ්ඩප්පහාරෙන චක්කං භමයිත්වා භාජනං කරොන්තස්ස උප්පීළනහත්ථො විය විතක්කො, ඉතො චිතො ච සංසරණහත්ථො විය විචාරො. තථා මණ්ඩලං කරොන්තස්ස මජ්ඣෙ සන්නිරුජ්ඣිත්වා ඨිතකණ්ටකො විය අභිනිරොපනො විතක්කො, බහි පරිබ්භමනකණ්ටකො විය අනුමජ්ජනො විචාරො. ඉති ඉමිනා ච විතක්කෙන ඉමිනා ච විචාරෙන සහ වත්තති රුක්ඛො විය පුප්ඵෙන ඵලෙන චාති ඉදං ඣානං ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්ති වුච්චති.

විවෙකජන්ති එත්ථ විවිත්ති විවෙකො, නීවරණවිගමොති අත්ථො. විවිත්තොති වා විවෙකො, නීවරණවිවිත්තො ඣානසම්පයුත්තධම්මරාසීති අත්ථො. තස්මා විවෙකා, තස්මිං වා විවෙකෙ ජාතන්ති විවෙකජං. පීතිසුඛන්ති එත්ථ පීණයතීති පීති, සා සම්පියායනලක්ඛණා. සා පනෙසා ඛුද්දිකා පීති, ඛණිකා පීති, ඔක්කන්තිකා පීති, උබ්බෙගා පීති, ඵරණා පීතීති පඤ්චවිධා හොති.

තත්ථ ඛුද්දිකා පීති සරීරෙ ලොමහංසනමත්තමෙව කාතුං සක්කොති. ඛණිකා පීති ඛණෙ ඛණෙ විජ්ජුප්පාදසදිසා හොති. ඔක්කන්තිකා පීති සමුද්දතීරං වීචි විය කායං ඔක්කමිත්වා ඔක්කමිත්වා භිජ්ජති. උබ්බෙගා පීති බලවතී හොති කායං උද්ධග්ගං කත්වා ආකාසෙ ලඞ්ඝාපනප්පමාණප්පත්තා. ඵරණා පීති අතිබලවතී හොති. තාය හි උප්පන්නාය සකලසරීරං ධමිත්වා පූරිතවත්ථි විය ¶ මහතා උදකොඝෙන පක්ඛන්දපබ්බතකුච්ඡි විය ච අනුපරිඵුටං හොති. සා පනෙසා පඤ්චවිධා පීති ගබ්භං ගණ්හන්තී පරිපාකං ගච්ඡන්තී දුවිධං පස්සද්ධිං පරිපූරෙති කායපස්සද්ධිඤ්ච චිත්තපස්සද්ධිඤ්ච. පස්සද්ධි ගබ්භං ගණ්හන්තී පරිපාකං ගච්ඡන්තී දුවිධම්පි සුඛං පරිපූරෙති කායිකඤ්ච චෙතසිකඤ්ච. සුඛං ¶ ගබ්භං ගණ්හන්තං පරිපාකං ගච්ඡන්තං තිවිධං සමාධිං පරිපූරෙති – ඛණිකසමාධිං, උපචාරසමාධිං, අප්පනාසමාධිඤ්චාති. තාසු ච යා අප්පනාසමාධිස්ස මූලං හුත්වා වඩ්ඪමානා සමාධිසම්පයොගං ගතා ඵරණා පීති, අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතා පීතීති.

ඉතරං ¶ පන සුඛයතීති සුඛං, යස්සුප්පජ්ජති, තං සුඛිතං කරොතීති අත්ථො. සුඛනං වා සුඛං, සුට්ඨු වා ඛාදති, ඛණති ච කායචිත්තාබාධන්ති සුඛං, සොමනස්සවෙදනායෙතං නාමං. තං සාතලක්ඛණං. සන්තෙපි ච නෙසං කත්ථචි අවිප්පයොගෙ ඉට්ඨාරම්මණපටිලාභතුට්ඨි පීති, පටිලද්ධරසානුභවනං සුඛං. යත්ථ පීති, තත්ථ සුඛං. යත්ථ සුඛං, තත්ථ න නියමතො පීති. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහිතා පීති, වෙදනාක්ඛන්ධසඞ්ගහිතං සුඛං. කන්තාරඛින්නස්ස වනන්තුදකදස්සනසවනෙසු විය පීති, වනච්ඡායාපවෙසනඋදකපරිභොගෙසු විය සුඛං. තස්මිං තස්මිං සමයෙ පාකටභාවතො චෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඉති අයඤ්ච පීති ඉදඤ්ච සුඛං අස්ස ඣානස්ස, අස්මිං වා ඣානෙ අත්ථීති ඉදං ඣානං ‘‘පීතිසුඛ’’න්ති වුච්චති. අථ වා පීති ච සුඛඤ්ච පීතිසුඛං ධම්මවිනයාදයො විය. විවෙකජං පීතිසුඛං අස්ස ඣානස්ස, අස්මිං වා ඣානෙ අත්ථීති එවම්පි විවෙකජං පීතිසුඛං. යථෙව හි ඣානං, එවං පීතිසුඛම්පෙත්ථ විවෙකජමෙව හොති. තඤ්චස්ස අත්ථීති තස්මා අලොපසමාසං කත්වා එකපදෙනෙව ‘‘විවෙකජංපීතිසුඛ’’න්තිපි වත්තුං යුජ්ජති.

පඨමන්ති ගණනානුපුබ්බතා පඨමං, පඨමං උප්පන්නන්තිපි පඨමං. ඣානන්ති දුවිධං ඣානං ආරම්මණූපනිජ්ඣානඤ්ච ලක්ඛණූපනිජ්ඣානඤ්ච. තත්ථ අට්ඨ සමාපත්තියො පථවීකසිණාදිආරම්මණං උපනිජ්ඣායන්තීති ‘‘ආරම්මණූපනිජ්ඣාන’’න්ති සඞ්ඛ්යං ගතා. විපස්සනාමග්ගඵලානි පන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං ¶ නාම. තත්ථ විපස්සනා අනිච්චාදිලක්ඛණස්ස උපනිජ්ඣානතො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං, විපස්සනාය කතකිච්චස්ස මග්ගෙන ඉජ්ඣනතො මග්ගො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං, ඵලං පන නිරොධසච්චං තථලක්ඛණං උපනිජ්ඣායතීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං. තෙසු ඉධ පුබ්බභාගෙ ආරම්මණූපනිජ්ඣානං, ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං අධිප්පෙතං, තස්මා ආරම්මණූපනිජ්ඣානතො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානතො පච්චනීකජ්ඣාපනතො ච ‘‘ඣාන’’න්ති වෙදිතබ්බං. උපසම්පජ්ජාති උපගන්ත්වා, පාපුණිත්වාති වුත්තං හොති. උපසම්පාදයිත්වා වා, නිප්ඵාදෙත්වාති වුත්තං හොති. විහරතීති තදනුරූපෙන ඉරියාපථවිහාරෙන ඉරියති, වුත්තප්පකාරඣානසමඞ්ගී හුත්වා අත්තභාවස්ස වුත්තිං අභිනිප්ඵාදෙති.

විතක්කවිචාරානං ¶ වූපසමාති එත්ථ විතක්කස්ස ච විචාරස්ස චාති ඉමෙසං ද්වින්නං වූපසමා සමතික්කමා, දුතියජ්ඣානක්ඛණෙ අපාතුභාවාති වුත්තං හොති. තත්ථ කිඤ්චාපි දුතියජ්ඣානෙ සබ්බෙපි පඨමජ්ඣානධම්මා න සන්ති, අඤ්ඤෙයෙව හි පඨමජ්ඣානෙ ඵස්සාදයො, අඤ්ඤෙ ඉධාති. ඔළාරිකස්ස පන ඔළාරිකස්ස අඞ්ගස්ස සමතික්කමා පඨමජ්ඣානතො පරෙසං දුතියජ්ඣානාදීනං අධිගමො හොතීති දස්සනත්ථං ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං ¶ . අජ්ඣත්තන්ති ඉධ නියකජ්ඣත්තං අධිප්පෙතං, තස්මා අත්තනි ජාතං, අත්තසන්තානෙ නිබ්බත්තන්ති අත්ථො.

සම්පසාදනන්ති සම්පසාදනං වුච්චති සද්ධා. සම්පසාදනයොගතො ඣානම්පි සම්පසාදනං නීලවණ්ණයොගතො නීලවත්ථං විය. යස්මා වා තං ඣානං සම්පසාදනසමන්නාගතත්තා විතක්කවිචාරක්ඛොභවූපසමනෙන ච චෙතො සම්පසාදයති, තස්මාපි සම්පසාදනන්ති වුත්තං. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙ සම්පසාදනං චෙතසොති එවං පදසම්බන්ධො වෙදිතබ්බො, පුරිමස්මිං පන අත්ථවිකප්පෙ චෙතසොති එතං එකොදිභාවෙන සද්ධිං යොජෙතබ්බං.

තත්රායං අත්ථයොජනා – එකො උදෙතීති එකොදි, විතක්කවිචාරෙහි අනජ්ඣාරූළ්හත්තා අග්ගො සෙට්ඨො හුත්වා උදෙතීති අත්ථො. සෙට්ඨොපි හි ලොකෙ එකොති වුච්චති. විතක්කවිචාරවිරහිතො වා එකො අසහායො හුත්වා ඉතිපි වත්තුං වට්ටති. අථ වා සම්පයුත්තධම්මෙ උදායතීති උදි, උට්ඨපෙතීති අත්ථො. සෙට්ඨට්ඨෙන එකො ච සො ¶ උදි චාති එකොදි. සමාධිස්සෙතං අධිවචනං. ඉති ඉමං එකොදිං භාවෙති වඩ්ඪෙතීති ඉදං දුතියං ඣානං එකොදිභාවං. සො පනායං එකොදි යස්මා චෙතසො, න සත්තස්ස න ජීවස්ස. තස්මා එතං ‘‘චෙතසො එකොදිභාව’’න්ති වුත්තං.

නනු චායං සද්ධා පඨමජ්ඣානෙපි අත්ථි, අයඤ්ච එකොදිනාමකො සමාධි. අථ කස්මා ඉදමෙව ‘‘සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාව’’න්ති ච වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – අදුඤ්හි පඨමජ්ඣානං විතක්කවිචාරක්ඛොභෙන වීචිතරඞ්ගසමාකුලමිව ජලං න සුප්පසන්නං හොති, තස්මා සතියාපි සද්ධාය ‘‘සම්පසාදන’’න්ති න වුත්තං. න සුප්පසන්නත්තායෙව චෙත්ථ සමාධිපි න සුට්ඨු පාකටො. තස්මා ‘‘එකොදිභාව’’න්තිපි න වුත්තං. ඉමස්මිං පන ඣානෙ විතක්කවිචාරපලිබොධාභාවෙන ලද්ධොකාසා බලවතී සද්ධා, බලවසද්ධාසහායපටිලාභෙනෙව ච සමාධිපි පාකටො, තස්මා ඉදමෙව එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

අවිතක්කං ¶ අවිචාරන්ති භාවනාය පහීනත්තා එතස්මිං, එතස්ස වා විතක්කො නත්ථීති අවිතක්කං. ඉමිනාව නයෙන අවිචාරං. එත්ථාහ – ‘‘නනු ච ‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’ති ඉමිනාපි අයමත්ථො සිද්ධො. අථ කස්මා පුන වුත්තං ‘අවිතක්කං අවිචාර’න්ති’’? වුච්චතෙ – එවමෙතං, සිද්ධොවායමත්ථො, න පනෙතං තදත්ථදීපකං, නනු අවොචුම්හ ‘‘ඔළාරිකස්ස ¶ පන ඔළාරිකස්ස අඞ්ගස්ස සමතික්කමා පඨමජ්ඣානතො පරෙසං දුතියජ්ඣානාදීනං සමධිගමො හොතීති දස්සනත්ථං විතක්කවිචාරානං වූපසමාති එවං වුත්ත’’න්ති.

අපිච විතක්කවිචාරානං වූපසමා ඉදං සම්පසාදනං, න කිලෙසකාලුස්සියස්ස. විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා එකොදිභාවං, න උපචාරජ්ඣානමිව නීවරණප්පහානා, න පඨමජ්ඣානමිව ච අඞ්ගපාතුභාවාති එවං සම්පසාදනඑකොදිභාවානං හෙතුපරිදීපකමිදං වචනං. තථා විතක්කවිචාරානං වූපසමා ඉදං අවිතක්කඅවිචාරං, න තතියචතුත්ථජ්ඣානානි විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි විය ච අභාවාති එවං අවිතක්කඅවිචාරභාවස්ස හෙතුපරිදීපකඤ්ච. න විතක්කවිචාරාභාවමත්තපරිදීපකං, විතක්කවිචාරාභාවමත්තපරිදීපකමෙව ¶ පන ‘‘අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති ඉදං වචනං. තස්මා පුරිමං වත්වාපි පුන වත්තබ්බමෙවාති.

සමාධිජන්ති පඨමජ්ඣානසමාධිතො, සම්පයුත්තසමාධිතො වා ජාතන්ති අත්ථො. තත්ථ කිඤ්චාපි පඨමජ්ඣානම්පි සම්පයුත්තසමාධිතො ජාතං, අථ ඛො අයමෙව සමාධි ‘‘සමාධී’’ති වත්තබ්බතං අරහති විතක්කවිචාරක්ඛොභවිරහෙන අතිවිය අචලත්තා සුප්පසන්නත්තා ච. තස්මා ඉමස්ස වණ්ණභණනත්ථං ඉදමෙව ‘‘සමාධිජ’’න්ති වුත්තං. පීතිසුඛන්ති ඉදං වුත්තනයමෙව. දුතියන්ති ගණනානුපුබ්බතා දුතියං, ඉදං දුතියං උප්පන්නන්තිපි දුතියං.

පීතියා ච විරාගාති විරාගො නාම වුත්තප්පකාරාය පීතියා ජිගුච්ඡනං වා සමතික්කමො වා, උභින්නං පන අන්තරා චසද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, සො වූපසමං වා සම්පිණ්ඩෙති විතක්කවිචාරවූපසමං වා. තත්ථ යදා වූපසමමෙව සම්පිණ්ඩෙති, තදා පීතියා විරාගා ච, කිඤ්ච භිය්යො වූපසමා චාති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. ඉමිස්සා ච යොජනාය විරාගො ජිගුච්ඡනත්ථො හොති, තස්මා පීතියා ජිගුච්ඡනා ච සමතික්කමා චාති අයමත්ථො දට්ඨබ්බො. යදා පන විතක්කවිචාරවූපසමං සම්පිණ්ඩෙති, තදා පීතියා ච විරාගා, කිඤ්ච භිය්යො විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමාති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. ඉමිස්සා ච යොජනාය විරාගො සමතික්කමනත්ථො හොති, තස්මා පීතියා ච සමතික්කමා, විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමාති අයමත්ථො දට්ඨබ්බො.

කාමඤ්චෙතෙ ¶ විතක්කවිචාරා දුතියජ්ඣානෙයෙව වූපසන්තා, ඉමස්ස පන ඣානස්ස මග්ගපරිදීපනත්ථං වණ්ණභණනත්ථඤ්චෙතං වුත්තං. විතක්කවිචාරානං වූපසමාති හි වුත්තෙ ඉදං පඤ්ඤායති ‘‘නූන විතක්කවිචාරවූපසමො මග්ගො ඉමස්ස ඣානස්සා’’ති. යථා ච තතියෙ අරියමග්ගෙ ¶ අප්පහීනානම්පි සක්කායදිට්ඨාදීනං ‘‘පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පහානා’’ති (දී. නි. 1.373; ම. නි. 2.133; සං. නි. 5.184; අ. නි. 3.88) එවං පහානං වුච්චමානං වණ්ණභණනං හොති, තදධිගමාය උස්සුක්කානං උස්සාහජනකං, එවමෙව ඉධ අවූපසන්තානම්පි විතක්කවිචාරානං වූපසමො වුච්චමානො වණ්ණභණනං හොති. තෙනායමත්ථො වුත්තො ‘‘පීතියා ච සමතික්කමා විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා’’ති.

උපෙක්ඛකො ච විහරතීති එත්ථ උපපත්තිතො ඉක්ඛතීති උපෙක්ඛා ¶ , සමං පස්සති අපක්ඛපතිතා හුත්වා පස්සතීති අත්ථො. තාය විසදාය විපුලාය ථාමගතාය සමන්නාගතත්තා තතියජ්ඣානසමඞ්ගී ‘‘උපෙක්ඛකො’’ති වුච්චති.

උපෙක්ඛා පන දසවිධා හොති ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා වීරියුපෙක්ඛා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා වෙදනුපෙක්ඛා විපස්සනුපෙක්ඛා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා ඣානුපෙක්ඛා පාරිසුද්ධුපෙක්ඛාති.

තත්ථ යා ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, ඛීණාසවො භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොති න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො ච විහරති සතො සම්පජානො’’ති (අ. නි. 6.1) එවමාගතා ඛීණාසවස්ස ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨානිට්ඨඡළාරම්මණාපාථෙ පරිසුද්ධපකතිභාවාවිජහනාකාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘උපෙක්ඛාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’ති (දී. නි. 1.556; ම. නි. 1.77) එවමාගතා සත්තෙසු මජ්ඣත්තාකාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති විවෙකනිස්සිත’’න්ති (ම. නි. 2.247) එවමාගතා සහජාතධම්මානං මජ්ඣත්තාකාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා නාම.

යා ¶ පන ‘‘කාලෙන කාලං උපෙක්ඛානිමිත්තං මනසිකරොතී’’ති (අ. නි. 3.103) එවමාගතා අනච්චාරද්ධනාතිසිථිලවීරියසඞ්ඛාතා උපෙක්ඛා, අයං වීරියුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති, කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන ¶ උප්පජ්ජන්ති? අට්ඨ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති, දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්තී’’ති (පටි. ම. 1.57) එවමාගතා නීවරණාදිපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනාගහණෙ මජ්ඣත්තභූතා උපෙක්ඛා, අයං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති උපෙක්ඛාසහගත’’න්ති (ධ. ස. 150) එවමාගතා අදුක්ඛමසුඛසඤ්ඤිතා උපෙක්ඛා, අයං වෙදනුපෙක්ඛා නාම.

යා ‘‘යදත්ථි යං භූතං, තං පජහති, උපෙක්ඛං පටිලභතී’’ති (ම. නි. 3.71; අ. නි. 7.55) එවමාගතා විචිනනෙ මජ්ඣත්තභූතා උපෙක්ඛා, අයං විපස්සනුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ඡන්දාදීසු යෙවාපනකෙසු ආගතා සහජාතානං සමවාහිතභූතා උපෙක්ඛා, අයං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘උපෙක්ඛකො ච විහරතී’’ති (ධ. ස. 163; දී. නි. 1.230) එවමාගතා අග්ගසුඛෙපි තස්මිං අපක්ඛපාතජනනී උපෙක්ඛා, අයං ඣානුපෙක්ඛා නාම.

යා පන ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣාන’’න්ති (ධ. ස. 165; දී. නි. 1.232) එවමාගතා සබ්බපච්චනීකපරිසුද්ධා පච්චනීකවූපසමනෙපි අබ්යාපාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං පාරිසුද්ධුපෙක්ඛා නාම.

තත්ථ ¶ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා ච බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා ච බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා ච තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා ච ඣානුපෙක්ඛා ච පාරිසුද්ධුපෙක්ඛා ච අත්ථතො එකා, තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාව හොති. තෙන තෙන අවත්ථාභෙදෙන පනස්සායං භෙදො. එකස්සාපි සතො සත්තස්ස කුමාරයුවත්ථෙරසෙනාපතිරාජාදිවසෙන භෙදො විය, තස්මා තාසු යත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා, න තත්ථ බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛාදයො. යත්ථ වා පන බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා, න තත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාදයො හොන්තීති වෙදිතබ්බා.

යථා ¶ චෙතාසං අත්ථතො එකීභාවො, එවං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාවිපස්සනුපෙක්ඛානම්පි. පඤ්ඤා එව හි සා, කිච්චවසෙන ද්විධා භින්නා. යථා හි පුරිසස්ස සායං ගෙහං පවිට්ඨං සප්පං අජපදදණ්ඩං ගහෙත්වා පරියෙසමානස්ස තං ථුසකොට්ඨකෙ නිපන්නං දිස්වා ‘‘සප්පො නු ඛො, නො’’ති අවලොකෙන්තස්ස සොවත්ථිකත්තයං ¶ දිස්වා නිබ්බෙමතිකස්ස ‘‘සප්පො, න සප්පො’’ති විචිනනෙ මජ්ඣත්තතා උප්පජ්ජති, එවමෙව යා ආරද්ධවිපස්සකස්ස විපස්සනාඤාණෙන ලක්ඛණත්තයෙ දිට්ඨෙ සඞ්ඛාරානං අනිච්චභාවාදිවිචිනනෙ මජ්ඣත්තතා උප්පජ්ජති, අයං විපස්සනුපෙක්ඛා. යථා පන තස්ස පුරිසස්ස අජපදදණ්ඩෙන ගාළ්හං සප්පං ගහෙත්වා ‘‘කින්තාහං ඉමං සප්පං අවිහෙඨෙන්තො අත්තානඤ්ච ඉමිනා අඩංසාපෙන්තො මුඤ්චෙය්ය’’න්ති මුඤ්චනාකාරමෙව පරියෙසතො ගහණෙ මජ්ඣත්තතා හොති, එවමෙව යා ලක්ඛණත්තයස්ස දිට්ඨත්තා ආදිත්තෙ විය තයො භවෙ පස්සතො සඞ්ඛාරගහණෙ මජ්ඣත්තතා, අයං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා. ඉති විපස්සනුපෙක්ඛාය සිද්ධාය සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාපි සිද්ධාව හොති. ඉමිනා පනෙසා විචිනනගහණෙසු මජ්ඣත්තසඞ්ඛාතෙන කිච්චෙන ද්විධා භින්නාති. වීරියුපෙක්ඛා පන වෙදනුපෙක්ඛා ච අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච අවසෙසාහි ච අත්ථතො භින්නා එවාති. ආහ චෙත්ථ –

‘‘මජ්ඣත්තබ්රහ්මබොජ්ඣඞ්ගඡළඞ්ගඣානසුද්ධියො;

විපස්සනා ච සඞ්ඛාරවෙදනා වීරියං ඉති.

විත්ථාරතො දසොපෙක්ඛා, ඡ මජ්ඣත්තාදිතො තතො;

දුවෙ පඤ්ඤා තතො ද්වීහි, චතස්සොව භවන්තිමා’’ති.

ඉති ¶ ඉමාසු උපෙක්ඛාසු ඣානුපෙක්ඛා ඉධ අධිප්පෙතා. සා මජ්ඣත්තලක්ඛණා. එත්ථාහ – ‘‘නනු චායං අත්ථතො තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාව හොති, සා ච පඨමදුතියජ්ඣානෙසුපි අත්ථි, තස්මා තත්රපි ‘උපෙක්ඛකො ච විහරතී’ති එවමයං වත්තබ්බා සියා, සා කස්මා න වුත්තා’’ති? අපරිබ්යත්තකිච්චතො. අපරිබ්යත්තඤ්හි තස්ස තත්ථ කිච්චං විතක්කාදීහි අභිභූතත්තා, ඉධ පනායං විතක්කවිචාරපීතීහි අනභිභූතත්තා උක්ඛිත්තසිරා විය හුත්වා පරිබ්යත්තකිච්චා ජාතා, තස්මා වුත්තාති.

ඉදානි සතො ච සම්පජානොති එත්ථ සරතීති සතො. සම්පජානාතීති සම්පජානො. ඉති පුග්ගලෙන සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච වුත්තං. තත්ථ සරණලක්ඛණා ¶ සති. අසම්මොහලක්ඛණං සම්පජඤ්ඤං. තත්ථ කිඤ්චාපි ඉදං සතිසම්පජඤ්ඤං පුරිමජ්ඣානෙසුපි අත්ථි, මුට්ඨස්සතිස්ස හි අසම්පජානස්ස උපචාරමත්තම්පි න සම්පජ්ජති, පගෙව අප්පනා. ඔළාරිකත්තා පන තෙසං ඣානානං භූමියං විය පුරිසස්ස චිත්තස්ස ගති සුඛා හොති, අබ්යත්තං තත්ථ සතිසම්පජඤ්ඤකිච්චං. ඔළාරිකඞ්ගප්පහානෙන පන සුඛුමත්තා ඉමස්ස ඣානස්ස පුරිසස්ස ඛුරධාරායං විය සතිසම්පජඤ්ඤකිච්චපරිග්ගහිතා ¶ එව චිත්තස්ස ගති ඉච්ඡිතබ්බාති ඉධෙව වුත්තං. කිඤ්ච භිය්යො – යථා ධෙනුපගො වච්ඡො ධෙනුතො අපනීතො අරක්ඛියමානො පුනදෙව ධෙනුං උපගච්ඡති, එවමිදං තතියජ්ඣානසුඛං පීතිතො අපනීතම්පි සතිසම්පජඤ්ඤාරක්ඛෙන අරක්ඛියමානං පුනදෙව පීතිං උපගච්ඡෙය්ය, පීතිසම්පයුත්තමෙව සියා. සුඛෙ වාපි සත්තා සාරජ්ජන්ති, ඉදඤ්ච අතිමධුරං සුඛං තතො පරං සුඛාභාවා. සතිසම්පජඤ්ඤානුභාවෙන පනෙත්ථ සුඛෙ අසාරජ්ජනා හොති, නො අඤ්ඤථාති ඉමම්පි අත්ථවිසෙසං දස්සෙතුං ඉදං ඉධෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතීති එත්ථ කිඤ්චාපි තතියජ්ඣානසමඞ්ගිනො සුඛපටිසංවෙදනාභොගො නත්ථි, එවං සන්තෙපි යස්මා තස්ස නාමකායෙන සම්පයුත්තං සුඛං, යං වා තං නාමකායසම්පයුත්තං සුඛං, තංසමුට්ඨානෙනස්ස යස්මා අතිපණීතෙන රූපෙන රූපකායො ඵුට්ඨො, යස්ස ඵුට්ඨත්තා ¶ ඣානා වුට්ඨිතොපි සුඛං පටිසංවෙදෙය්ය, තස්මා එතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙහී’’ති ආහ.

ඉදානි යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරීති එත්ථ යංඣානහෙතු යංඣානකාරණා තං තතියජ්ඣානසමඞ්ගිපුග්ගලං බුද්ධාදයො අරියා ආචික්ඛන්ති දෙසෙන්ති පඤ්ඤපෙන්ති පට්ඨපෙන්ති විවරන්ති විභජන්ති උත්තානීකරොන්ති පකාසෙන්ති, පසංසන්තීති අධිප්පායො. කින්ති? උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරීති. තං තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

කස්මා පන තං තෙ එවං පසංසන්තීති? පසංසාරහතො. අයඤ්හි යස්මා අතිමධුරසුඛෙ සුඛපාරමිප්පත්තෙපි තතියජ්ඣානෙ උපෙක්ඛකො, න තත්ථ සුඛාභිසඞ්ගෙන ආකඩ්ඪීයති. යථා ච පීති න උප්පජ්ජති, එවං උපට්ඨිතස්සතිතාය ¶ සතිමා. යස්මා ච අරියකන්තං අරියජනසෙවිතමෙව ච අසංකිලිට්ඨං සුඛං නාමකායෙන පටිසංවෙදෙති, තස්මා පසංසාරහො හොති. ඉති පසංසාරහතො නං අරියා තෙ එවං පසංසාරහහෙතුභූතෙ ගුණෙ පකාසෙන්තා ‘‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති එවං පසංසන්තීති වෙදිතබ්බං. තතියන්ති ගණනානුපුබ්බතා තතියං, තතියං උප්පන්නන්තිපි තතියං.

සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානාති කායිකසුඛස්ස ච කායිකදුක්ඛස්ස ච පහානා. පුබ්බෙවාති තඤ්ච ඛො පුබ්බෙව, න චතුත්ථජ්ඣානක්ඛණෙ. සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමාති චෙතසිකසුඛස්ස චෙතසිකදුක්ඛස්ස චාති ඉමෙසම්පි ද්වින්නං පුබ්බෙව අත්ථඞ්ගමා, පහානා ¶ ඉච්චෙව වුත්තං හොති. කදා පන නෙසං පහානං හොති? චතුන්නං ඣානානං උපචාරක්ඛණෙ. සොමනස්සඤ්හි චතුත්ථස්ස ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙයෙව පහීයති, දුක්ඛදොමනස්සසුඛානි පඨමදුතියතතියානං උපචාරක්ඛණෙසු. එවමෙතෙසං පහානක්කමෙන අවුත්තානං ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ (විභ. 219 ආදයො) පන ඉන්ද්රියානං උද්දෙසක්කමෙනෙව ඉධාපි වුත්තානං සුඛදුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සානං පහානං වෙදිතබ්බං.

යදි පනෙතානි තස්ස තස්ස ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙයෙව පහීයන්ති ¶ , අථ කස්මා ‘‘කත්ථ චුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. එත්ථ චුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති. කත්ථ චුප්පන්නං දොමනස්සින්ද්රියං, සුඛින්ද්රියං, සොමනස්සින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. එත්ථ චුප්පන්නං සොමනස්සින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’ති (සං. නි. 5.510) එවං ඣානෙස්වෙව නිරොධො වුත්තොති? අතිසයනිරොධත්තා. අතිසයනිරොධො හි තෙසං පඨමජ්ඣානාදීසු, න නිරොධොයෙව. නිරොධොයෙව පන උපචාරක්ඛණෙ, නාතිසයනිරොධො. තථා හි නානාවජ්ජනෙ පඨමජ්ඣානූපචාරෙ නිරුද්ධස්සාපි දුක්ඛින්ද්රියස්ස ඩංසමකසාදිසම්ඵස්සෙන වා විසමාසනූපතාපෙන වා සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව අන්තොඅප්පනායං. උපචාරෙ වා නිරුද්ධම්පෙතං න සුට්ඨු ¶ නිරුද්ධං හොති පටිපක්ඛෙන අවිහතත්තා. අන්තොඅප්පනායං පන පීතිඵරණෙන සබ්බො කායො සුඛොක්කන්තො හොති, සුඛොක්කන්තකායස්ස ච සුට්ඨු නිරුද්ධං හොති දුක්ඛින්ද්රියං පටිපක්ඛෙන විහතත්තා. නානාවජ්ජනෙයෙව ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙ පහීනස්සාපි දොමනස්සින්ද්රියස්ස, යස්මා එතං විතක්කවිචාරපච්චයෙපි කායකිලමථෙ චිත්තූපඝාතෙ ච සති උප්පජ්ජති, විතක්කවිචාරාභාවෙ නෙව උප්පජ්ජති. යත්ථ පන උප්පජ්ජති, තත්ථ විතක්කවිචාරභාවෙ. අප්පහීනායෙව ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙ විතක්කවිචාරාති තත්ථස්ස සියා උප්පත්ති, නත්වෙව දුතියජ්ඣානෙ පහීනපච්චයත්තා. තථා තතියජ්ඣානූපචාරෙ පහීනස්සාපි සුඛින්ද්රියස්ස පීතිසමුට්ඨානපණීතරූපඵුට්ඨකායස්ස සියා උප්පත්ති, නත්වෙව තතියජ්ඣානෙ. තතියජ්ඣානෙ හි සුඛස්ස පච්චයභූතා පීති සබ්බසො නිරුද්ධා හොති. තථා චතුත්ථජ්ඣානූපචාරෙ පහීනස්සාපි සොමනස්සින්ද්රියස්ස ආසන්නත්තා, අප්පනාප්පත්තාය උපෙක්ඛාය අභාවෙන සම්මා අනතික්කන්තත්තා ච සියා උප්පත්ති, නත්වෙව චතුත්ථජ්ඣානෙ. තස්මා එව ච ‘‘එත්ථුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’ති තත්ථ තත්ථ අපරිසෙසග්ගහණං කතන්ති.

එත්ථාහ – ‘‘අථෙවං තස්ස තස්ස ඣානස්සූපචාරෙ පහීනාපි එතා වෙදනා ඉධ කස්මා සමාහරී’’ති ¶ ? සුඛග්ගහණත්ථං ¶ . යා හි අයං ‘‘අදුක්ඛමසුඛ’’න්ති එත්ථ අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා වුත්තා, සා සුඛුමා දුබ්බිඤ්ඤෙය්යා න සක්කා සුඛෙන ගහෙතුං, තස්මා යථා නාම දුට්ඨස්ස යථා තථා වා උපසඞ්කමිත්වා ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යස්ස ගොණස්ස ගහණත්ථං ගොපො එකස්මිං වජෙ සබ්බා ගාවො සමාහරති, අථෙකෙකං නීහරන්තො පටිපාටියා ආගතං ‘‘අයං සො ගණ්හථ න’’න්ති තම්පි ගාහාපෙති, එවමෙවං සුඛග්ගහණත්ථං සබ්බාපි එතා සමාහරි. එවඤ්හි සමාහටා එතා දස්සෙත්වා ‘‘යං නෙව සුඛං, න දුක්ඛං, න සොමනස්සං, න දොමනස්සං, අයං අදුක්ඛමසුඛාවෙදනා’’ති සක්කා හොති එසා ගාහයිතුං.

අපිච අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා පච්චයදස්සනත්ථඤ්චාපි එතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. සුඛදුක්ඛප්පහානාදයො හි තස්සා පච්චයා. යථාහ – ‘‘චත්තාරො ඛො, ආවුසො, පච්චයා අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා. ඉධාවුසො, භික්ඛු සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. ඉමෙ ඛො ආවුසො, චත්තාරො පච්චයා අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා’’ති (ම. නි. 1.458). යථා වා අඤ්ඤත්ථ පහීනාපි සක්කායදිට්ඨිආදයො තතියමග්ගස්ස වණ්ණභණනත්ථං තත්ථ පහීනාති වුත්තා ¶ , එවං වණ්ණභණනත්ථම්පෙතස්ස ඣානස්සෙතා ඉධ වුත්තාතිපි වෙදිතබ්බා. පච්චයඝාතෙන වා එත්ථ රාගදොසානං අතිදූරභාවං දස්සෙතුම්පෙතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. එතාසු හි සුඛං සොමනස්සස්ස පච්චයො, සොමනස්සං රාගස්ස, දුක්ඛං දොමනස්සස්ස, දොමනස්සං දොසස්ස. සුඛාදිඝාතෙන ච සප්පච්චයා රාගදොසා හතාති අතිදූරෙ හොන්තීති.

අදුක්ඛමසුඛන්ති දුක්ඛාභාවෙන අදුක්ඛං. සුඛාභාවෙන අසුඛං. එතෙනෙත්ථ දුක්ඛසුඛපටිපක්ඛභූතං තතියවෙදනං දීපෙති, න දුක්ඛසුඛාභාවමත්තං. තතියවෙදනා නාම අදුක්ඛමසුඛා, උපෙක්ඛාතිපි වුච්චති. සා ඉට්ඨානිට්ඨවිපරීතානුභවනලක්ඛණා. උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධින්ති උපෙක්ඛාය ජනිතසතිපාරිසුද්ධිං. ඉමස්මිඤ්හි ඣානෙ සුපරිසුද්ධා සති, යා ච තස්සා සතියා පාරිසුද්ධි, සා උපෙක්ඛාය කතා, න අඤ්ඤෙන. තස්මා එතං ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති වුච්චති. යාය ච උපෙක්ඛාය එත්ථ ¶ සතියා පාරිසුද්ධි හොති, සා අත්ථතො තත්රමජ්ඣත්තතාති වෙදිතබ්බා. න කෙවලඤ්චෙත්ථ තාය සතියෙව පරිසුද්ධා, අපිච ඛො සබ්බෙපි සම්පයුත්තධම්මා, සතිසීසෙන පන දෙසනා වුත්තා.

තත්ථ කිඤ්චාපි අයං උපෙක්ඛා හෙට්ඨාපි තීසු ඣානෙසු විජ්ජති, යථා පන දිවා සූරියප්පභාභිභවා සොම්මභාවෙන ච අත්තනො උපකාරකත්තෙන වා සභාගාය රත්තියා අලාභා දිවා ¶ විජ්ජමානාපි චන්දලෙඛා අපරිසුද්ධා හොති අපරියොදාතා, එවමයම්පි තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාචන්දලෙඛා විතක්කාදිපච්චනීකධම්මතෙජාභිභවා සභාගාය ච උපෙක්ඛාවෙදනාරත්තියා අලාභා විජ්ජමානාපි පඨමජ්ඣානාදිභෙදෙ අපරිසුද්ධා හොති. තස්සා ච අපරිසුද්ධාය දිවා අපරිසුද්ධචන්දලෙඛාය පභා විය සහජාතාපි සතිආදයො අපරිසුද්ධාව හොන්ති. තස්මා තෙසු එකම්පි ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති න වුත්තං. ඉධ පන විතක්කාදිපච්චනීකතෙජාභිභවාභාවා සභාගාය ච උපෙක්ඛාවෙදනාරත්තියා පටිලාභා අයං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාචන්දලෙඛා අතිවිය පරිසුද්ධා. තස්සා පරිසුද්ධත්තා පරිසුද්ධචන්දලෙඛාය පභා විය සහජාතාපි සතිආදයො පරිසුද්ධා හොන්ති පරියොදාතා. තස්මා ඉදමෙව ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. චතුත්ථන්ති ගණනානුපුබ්බතා චතුත්ථං, චතුත්ථං උප්පන්නන්තිපි චතුත්ථං.

ඉමානි චත්තාරි ඣානානි පුබ්බභාගෙපි නානා, මග්ගක්ඛණෙපි. පුබ්බභාගෙ සමාපත්තිවසෙන නානා, මග්ගක්ඛණෙ නානාමග්ගවසෙන. එකස්ස හි පඨමමග්ගො පඨමජ්ඣානිකො ¶ හොති, දුතියමග්ගාදයොපි පඨමජ්ඣානිකා වා දුතියාදීසු අඤ්ඤතරජ්ඣානිකා වා. එකස්ස පඨමමග්ගො දුතියාදීනං අඤ්ඤතරජ්ඣානිකො හොති, දුතියාදයොපි දුතියාදීනං අඤ්ඤතරජ්ඣානිකා වා පඨමජ්ඣානිකා වා. එවං චත්තාරොපි මග්ගා ඣානවසෙන සදිසා වා අසදිසා වා එකච්චසදිසා වා හොන්ති. අයං පනස්ස විසෙසො පාදකජ්ඣානනියමෙන හොති. පඨමජ්ඣානලාභිනො හි පඨමජ්ඣානා වුට්ඨාය විපස්සන්තස්ස උප්පන්නමග්ගො පඨමජ්ඣානිකො හොති, මග්ගඞ්ගබොජ්ඣඞ්ගානි පනෙත්ථ පරිපුණ්ණානෙව හොන්ති. දුතියජ්ඣානතො වුට්ඨාය විපස්සන්තස්ස උප්පන්නො දුතියජ්ඣානිකො හොති, මග්ගඞ්ගානි ¶ පනෙත්ථ සත්ත හොන්ති. තතියජ්ඣානතො වුට්ඨාය විපස්සන්තස්ස උප්පන්නො තතියජ්ඣානිකො, මග්ගඞ්ගානි පනෙත්ථ සත්ත, බොජ්ඣඞ්ගානි ඡ හොන්ති. එස නයො චතුත්ථජ්ඣානතො පට්ඨාය යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනා. ආරුප්පෙ චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානං උප්පජ්ජති, තඤ්ච ඛො ලොකුත්තරං, න ලොකියන්ති වුත්තං. එත්ථ කථන්ති? එත්ථපි පඨමජ්ඣානාදීසු යතො වුට්ඨාය සොතාපත්තිමග්ගං පටිලභිත්වා අරූපසමාපත්තිං භාවෙත්වා යො ආරුප්පෙ උප්පන්නො, තංඣානිකාව තස්ස තත්ථ තයො මග්ගා උප්පජ්ජන්ති. එවං පාදකජ්ඣානමෙව නියමෙති. කෙචි පන ථෙරා ‘‘විපස්සනාය ආරම්මණභූතා ඛන්ධා නියමෙන්තී’’ති වදන්ති. කෙචි ‘‘පුග්ගලජ්ඣාසයො නියමෙතී’’ති වදන්ති. කෙචි ‘‘වුට්ඨානගාමිනී විපස්සනා නියමෙතී’’ති වදන්ති.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – විපස්සනානියමෙන හි සුක්ඛවිපස්සකස්ස උප්පන්නමග්ගොපි, සමාපත්තිලාභිනො ඣානං පාදකං අකත්වා උප්පන්නමග්ගොපි, පඨමජ්ඣානං පාදකං කත්වා පකිණ්ණකසඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා උප්පාදිතමග්ගොපි පඨමජ්ඣානිකොව හොති, සබ්බෙසු සත්ත බොජ්ඣඞ්ගානි ¶ අට්ඨ මග්ගඞ්ගානි පඤ්ච ඣානඞ්ගානි හොන්ති. තෙසඤ්හි පුබ්බභාගවිපස්සනා සොමනස්සසහගතාපි උපෙක්ඛාසහගතාපි හුත්වා වුට්ඨානකාලෙ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාභාවං පත්තා සොමනස්සසහගතාව හොති.

පඤ්චකනයෙ දුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානානි පාදකානි කත්වා උප්පාදිතමග්ගෙසු යථාක්කමෙනෙව ඣානං චතුරඞ්ගිකං තිවඞ්ගිකං දුවඞ්ගිකඤ්ච හොති, සබ්බෙසු පන සත්ත මග්ගඞ්ගානි හොන්ති, චතුත්ථෙ ඡ බොජ්ඣඞ්ගානි. අයං විසෙසො පාදකජ්ඣානනියමෙන චෙව විපස්සනානියමෙන ච හොති. තෙසම්පි ¶ හි පුබ්බභාගවිපස්සනා සොමනස්සසහගතාපි උපෙක්ඛාසහගතාපි හොති, වුට්ඨානගාමිනී සොමනස්සසහගතාව.

පඤ්චමජ්ඣානං පාදකං කත්වා නිබ්බත්තිතමග්ගෙ පන උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාවසෙන ද්වෙ ඣානඞ්ගානි, බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගානි ඡ සත්ත චෙව. අයම්පි විසෙසො උභයනියමවසෙන හොති. ඉමස්මිඤ්හි නයෙ පුබ්බභාගවිපස්සනා සොමනස්සසහගතා වා උපෙක්ඛාසහගතා වා හොති, වුට්ඨානගාමිනී උපෙක්ඛාසහගතාව හොති. අරූපජ්ඣානානි ¶ පාදකානි කත්වා උප්පාදිතමග්ගෙපි එසෙව නයො. ඉධ පන චතුක්කනයෙ අවිතක්කවිචාරමත්තස්ස දුතියජ්ඣානස්ස අභාවා තං අපනෙත්වා සෙසානං වසෙන යොජෙතබ්බං. එවං පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය යෙ කෙචි සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා නිබ්බත්තිතමග්ගස්ස ආසන්නපදෙසෙ වුට්ඨිතසමාපත්ති අත්තනා සදිසභාවං කරොති භූමිවණ්ණො විය ගොධාවණ්ණස්ස.

දුතියත්ථෙරවාදෙ පන යතො යතො සමාපත්තිතො වුට්ඨාය යෙ යෙ සමාපත්තිධම්මෙ සම්මසිත්වා මග්ගො නිබ්බත්තිතො හොති, තංතංසමාපත්තිසදිසොව හොති. තත්රාපි ච විපස්සනානියමො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

තතියත්ථෙරවාදෙ අත්තනො අජ්ඣාසයානුරූපෙන යං යං ඣානං පාදකං කත්වා යෙ යෙ ඣානධම්මෙ සම්මසිත්වා මග්ගො නිබ්බත්තිතො, තංතංඣානසදිසොව හොති. පාදකජ්ඣානං පන සම්මසිතජ්ඣානං වා විනා අජ්ඣාසයමත්තෙනෙව තං න ඉජ්ඣති. එත්ථාපි ච විපස්සනානියමො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

අයං වුච්චති සම්මාසමාධීති යා ඉමෙසු චතූසු ඣානෙසු එකග්ගතා, අයං පුබ්බභාගෙ ලොකියො, අපරභාගෙ ලොකුත්තරො සම්මාසමාධි නාම වුච්චති. එවං ලොකියලොකුත්තරවසෙන ධම්මසෙනාපති ¶ මග්ගසච්චං දෙසෙති. තත්ථ ලොකියමග්ගෙ සබ්බානෙව මග්ගඞ්ගානි යථානුරූපං ඡසු ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණානි හොන්ති. ලොකුත්තරමග්ගෙ පන චතුසච්චප්පටිවෙධාය පවත්තස්ස අරියසාවකස්ස නිබ්බානාරම්මණං අවිජ්ජානුසයසමුග්ඝාතකං පඤ්ඤාචක්ඛු සම්මාදිට්ඨි, තථා සම්පන්නදිට්ඨිස්ස තංසම්පයුත්තො තිවිධමිච්ඡාසඞ්කප්පසමුග්ඝාතකො චෙතසො නිබ්බානපදාභිනිරොපනො සම්මාසඞ්කප්පො, තථා පස්සන්තස්ස විතක්කෙන්තස්ස ච තංසම්පයුත්තාව චතුබ්බිධවචීදුච්චරිතසමුග්ඝාතිකා මිච්ඡාවාචාය විරති සම්මාවාචා, තථා විරමන්තස්ස තංසම්පයුත්තාව තිවිධමිච්ඡාකම්මන්තසමුච්ඡෙදිකා මිච්ඡාකම්මන්තා විරති ¶ සම්මාකම්මන්තො, තෙසංයෙව චස්ස වාචාකම්මන්තානං වොදානභූතා තංසම්පයුත්තාව කුහනාදිසමුච්ඡෙදිකා මිච්ඡාආජීවා විරති සම්මාආජීවො, තස්සායෙවස්ස සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවසඞ්ඛාතාය සීලභූමියං පතිට්ඨමානස්ස තදනුරූපො තංසම්පයුත්තොව කොසජ්ජසමුච්ඡෙදකො, අනුප්පන්නුප්පන්නානං අකුසලකුසලානං ¶ අනුප්පාදප්පහානුප්පාදට්ඨිතිසාධකො ච වීරියාරම්භො සම්මාවායාමො, එවං වායමන්තස්ස තංසම්පයුත්තොව මිච්ඡාසතිවිනිද්ධුනකො, කායාදීසු කායානුපස්සනාදිසාධකො ච චෙතසො අසම්මොසො සම්මාසති. එවං අනුත්තරාය සතියා සුවිහිතචිත්තාරක්ඛස්ස තංසම්පයුත්තාව මිච්ඡාසමාධිවිද්ධංසිකා චිත්තෙකග්ගතා සම්මාසමාධි. එස ලොකුත්තරො අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො.

යො සහ ලොකියෙන මග්ගෙන දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදාති සඞ්ඛ්යං ගතො, සො ඛො පනෙස මග්ගො සම්මාදිට්ඨිසඞ්කප්පානං විජ්ජාය සෙසධම්මානං චරණෙන සඞ්ගහිතත්තා විජ්ජා චෙව චරණඤ්ච. තථා තෙසං ද්වින්නං විපස්සනායානෙන ඉතරෙසං සමථයානෙන සඞ්ගහිතත්තා සමථො චෙව විපස්සනා ච. තෙසං ද්වින්නං පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන තදනන්තරානං තිණ්ණං සීලක්ඛන්ධෙන අවසෙසානං තිණ්ණං සමාධික්ඛන්ධෙන අධිපඤ්ඤාඅධිසීලඅධිචිත්තසික්ඛාහි ච සඞ්ගහිතත්තා ඛන්ධත්තයඤ්චෙව සික්ඛත්තයඤ්ච හොති. යෙන සමන්නාගතො අරියසාවකො දස්සනසමත්ථෙහි චක්ඛූහි ගමනසමත්ථෙහි ච පාදෙහි සමන්නාගතො අද්ධිකො විය විජ්ජාචරණසම්පන්නො හුත්වා විපස්සනායානෙන කාමසුඛල්ලිකානුයොගං සමථයානෙන අත්තකිලමථානුයොගන්ති අන්තද්වයං පරිවජ්ජෙත්වා මජ්ඣිමපටිපදං පටිපන්නො පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන මොහක්ඛන්ධං, සීලක්ඛන්ධෙන දොසක්ඛන්ධං, සමාධික්ඛන්ධෙන ච ලොභක්ඛන්ධං පදාලෙන්තො අධිපඤ්ඤාසික්ඛාය පඤ්ඤාසම්පදං, අධිසීලසික්ඛාය සීලසම්පදං, අධිචිත්තසික්ඛාය සමාධිසම්පදන්ති තිස්සො සම්පත්තියො පත්වා අමතං නිබ්බානං සච්ඡිකරොති. ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණං සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මරතනවිචිත්තං සම්මත්තනියාමසඞ්ඛාතං අරියභූමිං ඔක්කන්තො හොතීති.

මග්ගසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතූසු ¶ ¶ ¶ පන සච්චෙසු බාධනලක්ඛණං දුක්ඛසච්චං, පභවලක්ඛණං සමුදයසච්චං, සන්තිලක්ඛණං නිරොධසච්චං, නිය්යානලක්ඛණං මග්ගසච්චං, අපිච පවත්තිපවත්තකනිවත්තිනිවත්තකලක්ඛණානි පටිපාටියා. තථා සඞ්ඛතතණ්හාඅසඞ්ඛතදස්සනලක්ඛණානි ච.

කස්මා පන චත්තාරෙව අරියසච්චානි වුත්තානි අනූනානි අනධිකානීති චෙ? අඤ්ඤස්ස අසම්භවතො අඤ්ඤතරස්ස ච අනපනෙය්යභාවතො. න හි එතෙහි අඤ්ඤං අධිකං වා, එතෙසං වා එකම්පි අපනෙතබ්බං සම්භොති. යථාහ –

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, ආගච්ඡෙය්ය සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ‘නෙතං දුක්ඛං අරියසච්චං, අඤ්ඤං දුක්ඛං අරියසච්චං. යං සමණෙන ගොතමෙන දෙසිතං, අහමෙතං දුක්ඛං අරියසච්චං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං දුක්ඛං අරියසච්චං පඤ්ඤපෙස්සාමී’ති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’තිආදි.

‘‘යො හි කොචි, භික්ඛවෙ, සමණො වා බ්රාහ්මණො වා එවං වදෙය්ය ‘නෙතං දුක්ඛං පඨමං අරියසච්චං, යං සමණෙන ගොතමෙන දෙසිතං, අහමෙතං දුක්ඛං පඨමං අරියසච්චං පච්චක්ඛාය අඤ්ඤං දුක්ඛං පඨමං අරියසච්චං පඤ්ඤපෙස්සාමී’ති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’තිආදි (සං. නි. 5.1086).

අපිච පවත්තිමාචික්ඛන්තො භගවා සහෙතුකං ආචික්ඛි, නිවත්තිඤ්ච සඋපායං. ඉති පවත්තිනිවත්තිතදුභයහෙතූනං එතප්පරමතො චත්තාරෙව වුත්තානි. තථා පරිඤ්ඤෙය්යපහාතබ්බසච්ඡිකාතබ්බභාවෙතබ්බානං, තණ්හාවත්ථුතණ්හාතණ්හානිරොධතණ්හානිරොධූපායානං, ආලයආලයරාමතාආලයසමුග්ඝාතආලයසමුග්ඝාතූපායානඤ්ච වසෙනාපි චත්තාරෙව වුත්තානීති.

එත්ථ ච ඔළාරිකත්තා සබ්බසත්තසාධාරණත්තා ච සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති දුක්ඛසච්චං පඨමං වුත්තං. තස්සෙව හෙතුදස්සනත්ථං තදනන්තරං සමුදයසච්චං, හෙතුනිරොධා ¶ ඵලනිරොධොති ¶ ඤාපනත්ථං තතො නිරොධසච්චං, තදධිගමූපායදස්සනත්ථං අන්තෙ මග්ගසච්චං. භවසුඛස්සාදගධිතානං වා සත්තානං සංවෙගජනනත්ථං ¶ පඨමං දුක්ඛමාහ. තං නෙව අකතං ආගච්ඡති, න ඉස්සරනිම්මානාදිතො හොති, ඉතො පන හොතීති ඤාපනත්ථං තදනන්තරං සමුදයං. තතො සහෙතුකෙන දුක්ඛෙන අභිභූතත්තා සංවිග්ගමානසානං දුක්ඛනිස්සරණගවෙසීනං නිස්සරණදස්සනෙන අස්සාසජනනත්ථං නිරොධං. තතො නිරොධාධිගමනත්ථං නිරොධසම්පාපකං මග්ගන්ති අයමෙතෙසං කමො.

එතෙසු පන භාරො විය දුක්ඛසච්චං දට්ඨබ්බං, භාරාදානමිව සමුදයසච්චං, භාරනික්ඛෙපනමිව නිරොධසච්චං, භාරනික්ඛෙපනූපායො විය මග්ගසච්චං. රොගො විය වා දුක්ඛසච්චං, රොගනිදානමිව සමුදයසච්චං, රොගවූපසමො විය නිරොධසච්චං, භෙසජ්ජමිව මග්ගසච්චං. දුබ්භික්ඛමිව වා දුක්ඛසච්චං, දුබ්බුට්ඨි විය සමුදයසච්චං, සුභික්ඛමිව නිරොධසච්චං, සුවුට්ඨි විය මග්ගසච්චං. අපිච වෙරීවෙරමූලවෙරසමුග්ඝාතවෙරසමුග්ඝාතූපායෙහි, විසරුක්ඛරුක්ඛමූලමූලූපච්ඡෙදතදුපච්ඡෙදූපායෙහි, භයභයමූලනිබ්භයතදධිගමූපායෙහි, ඔරිමතීරමහොඝපාරිමතීරතංසම්පාපකවායාමෙහි ච යොජෙත්වාපෙතානි උපමාතො වෙදිතබ්බානීති.

සබ්බානෙව පනෙතානි සච්චානි පරමත්ථෙන වෙදකකාරකනිබ්බුතගමකාභාවතො සුඤ්ඤානීති වෙදිතබ්බානි. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘දුක්ඛමෙව හි න කොචි දුක්ඛිතො, කාරකො න කිරියාව විජ්ජති;

අත්ථි නිබ්බුති න නිබ්බුතො පුමා, මග්ගමත්ථි ගමකො න විජ්ජතී’’ති.

ධුවසුභසුඛත්තසුඤ්ඤං, පුරිමද්වයමත්තසුඤ්ඤමමතපදං;

ධුවසුඛඅත්තවිරහිතො, මග්ගො ඉති සුඤ්ඤතා තෙසු.

නිරොධසුඤ්ඤානි ¶ වා තීණි, නිරොධො ච සෙසත්තයසුඤ්ඤො. ඵලසුඤ්ඤො වා එත්ථ හෙතු සමුදයෙ දුක්ඛස්ස අභාවතො, මග්ගෙ ච නිරොධස්ස, න ඵලෙන සගබ්භො පකතිවාදීනං පකති විය. හෙතුසුඤ්ඤඤ්ච ඵලං දුක්ඛසමුදයානං නිරොධමග්ගානඤ්ච අසමවායා, න හෙතුසමවෙතං හෙතුඵලං සමවායවාදීනං ද්විඅණුකාදි විය. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘තයමිධ ¶ ¶ නිරොධසුඤ්ඤං, තයෙන තෙනාපි නිබ්බුතී සුඤ්ඤා;

සුඤ්ඤො ඵලෙන හෙතු, ඵලම්පි තංහෙතුනා සුඤ්ඤ’’න්ති.

සබ්බානෙව සච්චානි අඤ්ඤමඤ්ඤසභාගානි අවිතථතො අත්තසුඤ්ඤතො දුක්කරපටිවෙධතො ච. යථාහ –

‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, ආනන්ද, කතමං නු ඛො දුක්කරතරං වා දුරභිසම්භවතරං වා, යො දූරතොව සුඛුමෙන තාළච්ඡිග්ගළෙන අසනං අතිපාතෙය්ය පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛං අවිරාධිතං, යො වා සත්තධා භින්නස්ස වාලස්ස කොටියා කොටිං පටිවිජ්ඣෙය්යාති? එතදෙව, භන්තෙ, දුක්කරතරඤ්චෙව දුරභිසම්භවතරඤ්ච; යො වා සත්තධා භින්නස්ස වාලස්ස කොටියා කොටිං පටිවිජ්ඣෙය්යාති; අථ ඛො තෙ, ආනන්ද, දුප්පටිවිජ්ඣතරං පටිවිජ්ඣන්ති, යෙ ‘ඉදං දුක්ඛ’න්ති යථාභූතං පටිවිජ්ඣන්ති…පෙ… ‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’ති යථාභූතං පටිවිජ්ඣන්තී’’ති (සං. නි. 5.1115);

විසභාගානි සලක්ඛණවවත්ථානතො. පුරිමානි ච ද්වෙ සභාගානි දුරවගාහත්ථෙන ගම්භීරත්තා ලොකියත්තා සාසවත්තා ච, විසභාගානි ඵලහෙතුභෙදතො පරිඤ්ඤෙය්යපහාතබ්බතො ච. පච්ඡිමානිපි ද්වෙ සභාගානි ගම්භීරත්තෙන දුරවගාහත්තා ලොකුත්තරත්තා අනාසවත්තා ච, විසභාගානි විසයවිසයීභෙදතො සච්ඡිකාතබ්බභාවෙතබ්බතො ච. පඨමතතියානි චාපි සභාගානි ඵලාපදෙසතො, විසභාගානි සඞ්ඛතාසඞ්ඛතතො ¶ . දුතියචතුත්ථානි චාපි සභාගානි හෙතුඅපදෙසතො, විසභාගානි එකන්තකුසලාකුසලතො. පඨමචතුත්ථානි චාපි සභාගානි සඞ්ඛතතො, විසභාගානි ලොකියලොකුත්තරතො. දුතියතතියානි චාපි සභාගානි නෙවසෙක්ඛනාසෙක්ඛභාවතො, විසභාගානි සාරම්මණානාරම්මණතො.

‘‘ඉති එවං පකාරෙහි, නයෙහි ච විචක්ඛණො;

විජඤ්ඤා අරියසච්චානං, සභාගවිසභාගත’’න්ති.

සබ්බමෙව ¶ චෙත්ථ දුක්ඛං එකවිධං පවත්තිභාවතො, දුවිධං නාමරූපතො, තිවිධං කාමරූපාරූපූපපත්තිභවභෙදතො, චතුබ්බිධං චතුආහාරභෙදතො, පඤ්චවිධං ¶ පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධභෙදතො. සමුදයොපි එකවිධො පවත්තකභාවතො, දුවිධො දිට්ඨිසම්පයුත්තාසම්පයුත්තතො, තිවිධො කාමභවවිභවතණ්හාභෙදතො, චතුබ්බිධො චතුමග්ගප්පහෙය්යතො, පඤ්චවිධො රූපාභිනන්දනාදිභෙදතො, ඡබ්බිධො ඡතණ්හාකායභෙදතො. නිරොධොපි එකවිධො අසඞ්ඛතධාතුභාවතො, පරියායතො පන දුවිධො සඋපාදිසෙසඅනුපාදිසෙසතො, තිවිධො භවත්තයවූපසමතො, චතුබ්බිධො චතුමග්ගාධිගමනීයතො, පඤ්චවිධො පඤ්චාභිනන්දනවූපසමතො, ඡබ්බිධො ඡතණ්හාකායක්ඛයභෙදතො. මග්ගොපි එකවිධො භාවෙතබ්බතො, දුවිධො සමථවිපස්සනාභෙදතො, දස්සනභාවනාභෙදතො වා, තිවිධො ඛන්ධත්තයභෙදතො. අයඤ්හි සප්පදෙසත්තා නගරං විය රජ්ජෙන නිප්පදෙසෙහි තීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතො. යථාහ –

‘‘න ඛො, ආවුසො විසාඛ, අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන තයො ඛන්ධා සඞ්ගහිතා, තීහි ච ඛො, ආවුසො විසාඛ, ඛන්ධෙහි අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සඞ්ගහිතො. යා, චාවුසො විසාඛ, සම්මාවාචා යො ච සම්මාකම්මන්තො යො ච සම්මාආජීවො, ඉමෙ ධම්මා සීලක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා. යො ච සම්මාවායාමො යා ච සම්මාසති යො ච සම්මාසමාධි, ඉමෙ ධම්මා සමාධික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා. යා ච සම්මාදිට්ඨි යො ච සම්මාසඞ්කප්පො, ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462).

චතුබ්බිධො සොතාපත්තිමග්ගාදිවසෙන.

අපිච සබ්බානෙව සච්චානි එකවිධානි අවිතථත්තා, අභිඤ්ඤෙය්යත්තා වා. දුවිධානි ලොකියලොකුත්තරතො, සඞ්ඛතාසඞ්ඛතතො ¶ වා. තිවිධානි දස්සනභාවනාහි පහාතබ්බතො අප්පහාතබ්බතො නෙවපහාතබ්බනාපහාතබ්බතො ච. චතුබ්බිධානි පරිඤ්ඤෙය්යපහාතබ්බසච්ඡිකාතබ්බභාවෙතබ්බතොති.

‘‘එවං අරියසච්චානං, දුබ්බොධානං බුධො විධිං;

අනෙකභෙදතො ජඤ්ඤා, හිතාය ච සුඛාය චා’’ති.

ඉදානි ¶ ¶ ධම්මසෙනාපති භගවතා දෙසිතක්කමෙනෙව අන්තෙ සච්චචතුක්කං නිද්දිසිත්වා ‘‘තං ඤාතට්ඨෙන ¶ ඤාණ’’න්තිආදිනා සච්චචතුක්කවසෙන සුතමයෙ ඤාණං නිගමෙත්වා දස්සෙති. එවං ‘‘සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති පුබ්බෙ වුත්තං සබ්බං නිගමෙත්වා දස්සෙතීති.

සද්ධම්මප්පකාසිනියා පටිසම්භිදාමග්ගට්ඨකථාය

සුතමයඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

37. සීලමයඤාණනිද්දෙසෙ ¶ පඤ්චාති ගණනපරිච්ඡෙදො. සීලානීති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. පරියන්තපාරිසුද්ධිසීලන්තිආදි පඤ්චන්නං සරූපතො දස්සනං. පරියන්තපාරිසුද්ධීතිආදීසු යථා නීලවණ්ණයොගතො වත්ථම්පි නීලමස්ස අත්ථීති නීලන්ති වුච්චති, එවං ගණනවසෙන පරියන්තො පරිච්ඡෙදො අස්සා අත්ථීති පරියන්තා, උපසම්පන්නසීලෙ පත්තො අනුපසම්පන්නසීලස්ස අවසානසබ්භාවතො වා පරියන්තො අවසානං අස්සා අත්ථීති පරියන්තා. සපරියන්තාති වා වත්තබ්බෙ සකාරලොපො කතොති වෙදිතබ්බො ‘‘දකං දකාසයා පවිසන්තී’’ති (සං. නි. 3.78; අ. නි. 4.33) එත්ථ උකාරලොපො විය. පරිසුද්ධභාවො පාරිසුද්ධි, පරියන්තා ච සා පාරිසුද්ධි චාති පරියන්තපාරිසුද්ධි, පරියන්තපාරිසුද්ධිසඞ්ඛාතං සීලං පරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං. වුත්තපටිපක්ඛෙන න පරියන්තාති අපරියන්තා, නත්ථි එතිස්සා පරියන්තොතිපි අපරියන්තා, වුද්ධො එතිස්සා පරියන්තොතිපි අපරියන්තා. සමාදානතො පභුති අඛණ්ඩිතත්තා ඛණ්ඩිතාපි කතපටිකම්මත්තා චිත්තුප්පාදමත්තකෙනාපි මලෙන විරහිතත්තා ච පරිසුද්ධජාතිමණි විය සුධන්තසුපරිකම්මකතසුවණ්ණං විය ච පරිසුද්ධත්තා අරියමග්ගස්ස පදට්ඨානභූතා අනූනට්ඨෙන පරිපූණ්ණා. දිට්ඨියා පහීනත්තා දිට්ඨිපරාමාසෙන අග්ගහිතත්තා අපරාමට්ඨා.අයං තෙ සීලෙ දොසොති කෙනචි චොදකෙන පරාමසිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා වා අපරාමට්ඨා. අරහත්තඵලක්ඛණෙ සබ්බදරථපටිප්පස්සද්ධියා පටිප්පස්සද්ධි. අනුපසම්පන්නානන්ති අනවසෙසසමාදානවසෙන සීලසම්පදාය භුසං සම්පන්නාති උපසම්පන්නා, න උපසම්පන්නා අනුපසම්පන්නා. තෙසං අනුපසම්පන්නානං.

පරියන්තසික්ඛාපදානන්ති ¶ එත්ථ සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන සික්ඛා, කොට්ඨාසට්ඨෙන පදානි, සික්ඛිතබ්බකොට්ඨාසානීති අත්ථො. අපිච සීලෙ පතිට්ඨිතෙන උපරිපත්තබ්බත්තා සබ්බෙ කුසලා ධම්මා ¶ සික්ඛා, සීලානි තාසං සික්ඛානං පතිට්ඨට්ඨෙන පදානීති සික්ඛානං පදත්තා සික්ඛාපදානි ¶ , පරියන්තානි සික්ඛාපදානි එතෙසන්ති පරියන්තසික්ඛාපදා. තෙසං පරියන්තසික්ඛාපදානං. එත්ථ ච ද්වෙ පරියන්තා සික්ඛාපදපරියන්තො ච කාලපරියන්තො ච. කතමො සික්ඛාපදපරියන්තො? උපාසකොපාසිකානං යථාසමාදානවසෙන එකං වා ද්වෙ වා තීණි වා චත්තාරි වා පඤ්ච වා අට්ඨ වා දස වා සික්ඛාපදානි හොන්ති, සික්ඛමානසාමණෙරසාමණෙරීනං දස සික්ඛාපදානි. අයං සික්ඛාපදපරියන්තො. කතමො කාලපරියන්තො? උපාසකොපාසිකා දානං දදමානා පරිවෙසනපරියන්තං සීලං සමාදියන්ති, විහාරගතා විහාරපරියන්තං සීලං සමාදියන්ති, එකං වා ද්වෙ වා තයො වා භිය්යො වා රත්තින්දිවානි පරිච්ඡෙදං කත්වා සීලං සමාදියන්ති. අයං කාලපරියන්තො. ඉමෙසු ද්වීසු පරියන්තෙසු සික්ඛාපදං පරියන්තං කත්වා සමාදින්නං සීලං වීතික්කමනෙන වා මරණෙන වා පටිප්පස්සම්භති, කාලං පරියන්තං කත්වා සමාදින්නං තංතංකාලාතික්කමෙන පටිප්පස්සම්භති.

‘‘නව කොටිසහස්සානි, අසීති සතකොටියො;

පඤ්ඤාස සතසහස්සානි, ඡත්තිංස ච පුනාපරෙ.

‘‘එතෙ සංවරවිනයා, සම්බුද්ධෙන පකාසිතා;

පෙය්යාලමුඛෙන නිද්දිට්ඨා, සික්ඛා විනයසංවරෙ’’ති. –

එවං ගණනවසෙන පරියන්තානම්පි සික්ඛාපදානං අනවසෙසසමාදානභාවවසෙන ලාභයසඤාතිඅඞ්ගජීවිතහෙතු අදිට්ඨපරියන්තභාවවසෙන උපරි රක්ඛිතබ්බසීලපරිච්ඡෙදාභාවවසෙන ච නත්ථි එතෙසං පරියන්තොති අපරියන්තානි. අපරියන්තානි සික්ඛාපදානි එතෙසන්ති අපරියන්තසික්ඛාපදා. තෙසං අපරියන්තසික්ඛාපදානං, වුද්ධපරියන්තසික්ඛාපදානන්ති වා අත්ථො.

පුථුජ්ජනකල්යාණකානන්තිආදීසු ¶ –

‘‘පුථූනං ජනනාදීහි, කාරණෙහි පුථුජ්ජනො;

පුථුජ්ජනන්තොගධත්තා, පුථුවායං ජනො ඉති’’. –

වුත්තපුථුජ්ජනලක්ඛණානතික්කමෙපි –

‘‘දුවෙ ¶ ¶ පුථුජ්ජනා වුත්තා, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;

අන්ධො පුථුජ්ජනො එකො, කල්යාණෙකො පුථුජ්ජනො’’ති. –

වුත්තපුථුජ්ජනද්වයෙ කල්යාණධම්මසමාගමෙන අන්ධපුථුජ්ජනභාවං අතික්කම්ම කල්යාණපුථුජ්ජනභාවෙ ඨිතානං පුථුජ්ජනකල්යාණකානං කල්යාණපුථුජ්ජනානන්ති වුත්තං හොති. පුථුජ්ජනෙසු වා කල්යාණකානං පුථුජ්ජනකල්යාණකානං.

කුසලධම්මෙ යුත්තානන්ති එත්ථ කුසලසද්දො තාව ආරොග්යානවජ්ජඡෙකසුඛවිපාකෙසු දිස්සති. අයඤ්හි ‘‘කච්චි නු භොතො කුසලං, කච්චි භොතො අනාමය’’න්තිආදීසු (ජා. 1.15.146; 2.20.129) ආරොග්යෙ දිස්සති. ‘‘කතමො පන, භන්තෙ, කායසමාචාරො කුසලො? යො ඛො, මහාරාජ, කායසමාචාරො අනවජ්ජො’’ති (ම. නි. 2.361) ච ‘‘පුන චපරං, භන්තෙ, එතදානුත්තරියං යථා භගවා ධම්මං දෙසෙති කුසලෙසු ධම්මෙසූ’’ති ච (දී. නි. 3.145) එවමාදීසු අනවජ්ජෙ. ‘‘කුසලො ත්වං රථස්ස අඞ්ගපච්චඞ්ගානං (ම. නි. 2.87), කුසලා නච්චගීතස්ස සික්ඛිතා චාතුරිත්ථියො’’තිආදීසු (ජා. 2.22.94) ඡෙකෙ. ‘‘කුසලානං, භික්ඛවෙ, ධම්මානං සමාදානහෙතු (දී. නි. 3.80). කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා’’තිආදීසු (ධ. ස. 431) සුඛවිපාකෙ. ස්වායමිධ ආරොග්යෙපි අනවජ්ජෙපි සුඛවිපාකෙපි වට්ටති.

වචනත්ථො පනෙත්ථ කුච්ඡිතෙ පාපකෙ ධම්මෙ සලයන්ති චලයන්ති කම්පෙන්ති විද්ධංසෙන්තීති කුසලා. කුච්ඡිතෙන වා ආකාරෙන සයන්ති පවත්තන්තීති කුසා, තෙ කුසෙ ලුනන්ති ඡින්දන්තීති කුසලා. කුච්ඡිතානං වා සානතො තනුකරණතො කුසං ඤාණං. තෙන කුසෙන ලාතබ්බා ගහෙතබ්බා ¶ පවත්තෙතබ්බාති කුසලා, යථා වා කුසා උභයභාගගතං හත්ථප්පදෙසං ලුනන්ති, එවමිමෙපි උප්පන්නානුප්පන්නභාවෙන උභයභාගගතං සංකිලෙසපක්ඛං ලුනන්ති, තස්මා කුසා විය ලුනන්තීති කුසලා. අපිච ආරොග්යට්ඨෙන අනවජ්ජට්ඨෙන කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන වා කුසලා. ඉධ පන යස්මා විපස්සනාකුසලමෙව අධිප්පෙතං, තස්මා සෙසෙ විහාය තස්සෙව දස්සනත්ථං ‘‘කුසලධම්මෙ’’ති එකවචනං කතන්ති වෙදිතබ්බං. විපස්සනාකුසලධම්මෙ සාතච්චකිරියතාය සක්කච්චකාරිතාය ච යුත්තානන්ති අත්ථො.

සෙක්ඛපරියන්තෙ පරිපූරකාරීනන්ති එත්ථ තීසු සික්ඛාසු ජාතාතිපි සෙක්ඛා, සත්තන්නං සෙක්ඛානං එතෙතිපි සෙක්ඛා, සයමෙව සික්ඛන්තීතිපි සෙක්ඛා ¶ . සොතාපත්තිමග්ගඵලසකදාගාමිමග්ගඵලඅනාගාමිමග්ගඵලඅරහත්තමග්ගධම්මා ¶ . තෙ සෙක්ඛා ධම්මා පරියන්තෙ අවසානෙ එතස්ස, තෙ වා සෙක්ඛා ධම්මා පරියන්තො පරිච්ඡෙදො එතස්සාති සෙක්ඛපරියන්තො. තස්මිං සෙක්ඛපරියන්තෙ ධම්මෙති සම්බන්ධො. පරිපූරං පරිපුණ්ණතං කරොන්තීති පරිපූරකාරිනො, පරිපූරකාරො පරිපූරකිරියා එතෙසං අත්ථීති වා පරිපූරකාරිනො. තෙසං සොතාපත්තිමග්ගස්ස පුබ්බභාගභූතෙ සෙක්ඛපරියන්තෙ පටිපදාධම්මෙ විපස්සනාපාරිපූරියා පරිපූරකාරීනං. කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛානන්ති එත්ථ කායෙති සරීරෙ. සරීරඤ්හි අසුචිසඤ්චයතො කුච්ඡිතානඤ්ච කෙසාදීනං චක්ඛුරොගාදීනඤ්ච රොගසතානං ආයභූතත්තා කායොති වුච්චති. ජීවිතෙති ජීවිතින්ද්රියෙ. තඤ්හි ජීවන්ති තෙනාති ජීවිතන්ති වුච්චති. නත්ථි එතෙසං අපෙක්ඛාති අනපෙක්ඛා, නිස්සිනෙහාති අත්ථො. තෙසං තස්මිං කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛානං.

ඉදානි තෙසං තෙසු අනපෙක්ඛත්තස්ස කාරණං දස්සෙන්තො පරිච්චත්තජීවිතානන්ති ආහ. භගවතො ආචරියස්ස වා සකජීවිතපරිච්චාගෙනෙව හි තෙ කිලමමානෙපි කායෙ විනස්සමානෙපි ජීවිතෙ අනපෙක්ඛා හොන්තීති. සත්තන්නං සෙක්ඛානන්ති සික්ඛන්තීති සෙක්ඛාති ලද්ධනාමානං සොතාපත්තිමග්ගට්ඨාදීනං සත්තන්නං අරියපුග්ගලානං. තථාගතසාවකානන්ති තථාගතස්ස සාවකානං. අට්ඨපි හි අරියපුග්ගලා සවනන්තෙ අරියාය ජාතියා ජාතත්තා භගවතො දෙසනං අනුසිට්ඨිං අවෙච්චප්පසාදයොගෙන සක්කච්චං සුණන්තීති සාවකා. තෙසුපි අරහත්තඵලට්ඨෙයෙව විසෙසෙත්වා ¶ දස්සෙන්තො ඛීණාසවානන්ති ආහ, අරහත්තමග්ගඤාණෙන පරික්ඛීණසබ්බාසවානන්ති අත්ථො. පච්චෙකබුද්ධානන්ති තං තං කාරණං පටිච්ච එකොව අනාචරියකො චතුසච්චං බුජ්ඣිතවාති පච්චෙකබුද්ධො. තාදිසානං පච්චෙකබුද්ධානං.

තථාගතානන්ති එත්ථ අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතො – තථා ආගතොති තථාගතො, තථා ගතොති තථාගතො, තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො, තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො, තථදස්සිතාය තථාගතො, තථවාදිතාය තථාගතො, තථා කාරිතාය තථාගතො, අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො.

කථං ¶ භගවා තථා ආගතොති තථාගතො? යථා සබ්බලොකහිතාය උස්සුක්කමාපන්නා පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා ආගතා. කිං වුත්තං හොති? යෙනාභිනීහාරෙන පුරිමකා භගවන්තො ආගතා, තෙනෙව අම්හාකම්පි භගවා ආගතො. අථ වා යථා පුරිමකා භගවන්තො දානසීලනෙක්ඛම්මපඤ්ඤාවීරියඛන්තිසච්චාධිට්ඨානමෙත්තුපෙක්ඛාසඞ්ඛාතා දස පාරමියො, දස උපපාරමියො, දස පරමත්ථපාරමියොති සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා අඞ්ගපරිච්චාගං නයනධනරජ්ජපුත්තදාරපරිච්චාගන්ති ¶ ඉමෙ පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජිත්වා, පුබ්බයොගපුබ්බචරියධම්මක්ඛානඤාතත්ථචරියාදයො පූරෙත්වා බුද්ධිචරියාය කොටිං පත්වා ආගතා, තථා අම්හාකම්පි භගවා ආගතො. යථා ච පුරිමකා භගවන්තො චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ චත්තාරො සම්මප්පධානෙ චත්තාරො ඉද්ධිපාදෙ පඤ්චින්ද්රියානි පඤ්ච බලානි සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙත්වා බ්රූහෙත්වා ආගතා, තථා අම්හාකම්පි භගවා ආගතොති තථාගතො.

‘‘යථෙව දීපඞ්කරබුද්ධආදයො, සබ්බඤ්ඤුභාවං මුනයො ඉධාගතා;

තථා අයං සක්යමුනීපි ආගතො, තථාගතො වුච්චති තෙන චක්ඛුමා’’ති.

කථං තථා ගතොති තථාගතො? යථා සම්පතිජාතා පුරිමකා භගවන්තො ගතා. කථඤ්ච තෙ ගතා? තෙ හි සම්පතිජාතා සමෙහි පාදෙහි පථවියං පතිට්ඨාය උත්තරෙනමුඛා සත්තපදවීතිහාරෙන ගතා. යථාහ ‘‘සම්පතිජාතො, ආනන්ද, බොධිසත්තො සමෙහි පාදෙහි පථවියං පතිට්ඨහිත්වා ¶ උත්තරාභිමුඛො සත්තපදවීතිහාරෙන ගච්ඡති සෙතම්හි ඡත්තෙ අනුධාරයමානෙ, සබ්බා ච දිසා අනුවිලොකෙති, ආසභිඤ්ච වාචං භාසති ‘අග්ගොහමස්මි ලොකස්ස, ජෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස, සෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස, අයමන්තිමා ජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’’ති (ම. නි. 3.207; දී. නි. 2.31). තඤ්චස්ස ගමනං තථං අහොසි අවිතථං අනෙකෙසං විසෙසාධිගමානං පුබ්බනිමිත්තභාවෙන. යඤ්හි සො සම්පතිජාතො සමෙහි පාදෙහි පතිට්ඨහි, ඉදමස්ස චතුරිද්ධිපාදපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, උත්තරමුඛභාවො පනස්ස සබ්බලොකුත්තරභාවස්ස පුබ්බනිමිත්තං, සත්තපදවීතිහාරො සත්තබොජ්ඣඞ්ගරතනපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, ‘‘සුවණ්ණදණ්ඩා වීතිපතන්ති චාමරා’’ති (සු. නි. 693) එත්ථ ¶ වුත්තචාමරුක්ඛෙපො පන සබ්බතිත්ථියනිම්මථනස්ස පුබ්බනිමිත්තං, සෙතච්ඡත්තධාරණං අරහත්තඵලවිමුත්තිවරවිමලසෙතච්ඡත්තපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, සබ්බාදිසානුවිලොකනං සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, ආසභිවාචාභාසනං පන අප්පටිවත්තියවරධම්මචක්කප්පවත්තනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. තථායං භගවාපි ගතො. තඤ්චස්ස ගමනං තථං අහොසි අවිතථං තෙසංයෙව විසෙසාධිගමානං පුබ්බනිමිත්තභාවෙන. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘මුහුත්තජාතොව ගවංපතී යථා, සමෙහි පාදෙහි ඵුසී වසුන්ධරං;

සො වික්කමී සත්ත පදානි ගොතමො, සෙතඤ්ච ඡත්තං අනුධාරයුං මරූ.

‘‘ගන්ත්වාන ¶ සො සත්ත පදානි ගොතමො, දිසා විලොකෙසි සමා සමන්තතො;

අට්ඨඞ්ගුපෙතං ගිරමබ්භුදීරයි, සීහො යථා පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතො’’ති.

අථ වා යථා පුරිමකා භගවන්තො, අයම්පි භගවා තථෙව නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං…පෙ… පඨමජ්ඣානෙන නීවරණෙ…පෙ… අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤං…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ පහාය ගතො. එවම්පි තථා ගතොති තථාගතො.

කථං ¶ තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො? පථවීධාතුයා කක්ඛළත්තලක්ඛණං තථං අවිතථං, ආපොධාතුයා පග්ඝරණලක්ඛණං, තෙජොධාතුයා උණ්හත්තලක්ඛණං, වායොධාතුයා විත්ථම්භනලක්ඛණං, ආකාසධාතුයා අසම්ඵුට්ඨලක්ඛණං, විඤ්ඤාණධාතුයා විජානනලක්ඛණං.

රූපස්ස රුප්පනලක්ඛණං, වෙදනාය වෙදයිතලක්ඛණං, සඤ්ඤාය සඤ්ජානනලක්ඛණං, සඞ්ඛාරානං අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණං, විඤ්ඤාණස්ස විජානනලක්ඛණං.

විතක්කස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණං, විචාරස්ස අනුමජ්ජනලක්ඛණං, පීතියා ඵරණලක්ඛණං, සුඛස්ස සාතලක්ඛණං, චිත්තෙකග්ගතාය අවික්ඛෙපලක්ඛණං, ඵස්සස්ස ඵුසනලක්ඛණං.

සද්ධින්ද්රියස්ස ¶ අධිමොක්ඛලක්ඛණං, වීරියින්ද්රියස්ස පග්ගහලක්ඛණං, සතින්ද්රියස්ස උපට්ඨානලක්ඛණං, සමාධින්ද්රියස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං, පඤ්ඤින්ද්රියස්ස පජානනලක්ඛණං.

සද්ධාබලස්ස අස්සද්ධියෙ අකම්පියලක්ඛණං, වීරියබලස්ස කොසජ්ජෙ, සතිබලස්ස මුට්ඨස්සච්චෙ, සමාධිබලස්ස උද්ධච්චෙ, පඤ්ඤාබලස්ස අවිජ්ජාය අකම්පියලක්ඛණං.

සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපට්ඨානලක්ඛණං, ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පවිචයලක්ඛණං, වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පග්ගහලක්ඛණං, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ඵරණලක්ඛණං, පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපසමලක්ඛණං, සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං, උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පටිසඞ්ඛානලක්ඛණං.

සම්මාදිට්ඨියා ¶ දස්සනලක්ඛණං, සම්මාසඞ්කප්පස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණං, සම්මාවාචාය පරිග්ගහලක්ඛණං, සම්මාකම්මන්තස්ස සමුට්ඨානලක්ඛණං, සම්මාආජීවස්ස වොදානලක්ඛණං, සම්මාවායාමස්ස පග්ගහලක්ඛණං, සම්මාසතියා උපට්ඨානලක්ඛණං, සම්මාසමාධිස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං.

අවිජ්ජාය අඤ්ඤාණලක්ඛණං, සඞ්ඛාරානං චෙතනාලක්ඛණං, විඤ්ඤාණස්ස විජානනලක්ඛණං, නාමස්ස නමනලක්ඛණං, රූපස්ස රුප්පනලක්ඛණං, සළායතනස්ස ආයතනලක්ඛණං, ඵස්සස්ස ඵුසනලක්ඛණං, වෙදනාය වෙදයිතලක්ඛණං, තණ්හාය හෙතුලක්ඛණං, උපාදානස්ස ¶ ගහණලක්ඛණං, භවස්ස ආයූහනලක්ඛණං, ජාතියා නිබ්බත්තිලක්ඛණං, ජරාය ජීරණලක්ඛණං, මරණස්ස චුතිලක්ඛණං.

ධාතූනං සුඤ්ඤතාලක්ඛණං, ආයතනානං ආයතනලක්ඛණං, සතිපට්ඨානානං උපට්ඨානලක්ඛණං, සම්මප්පධානානං පදහනලක්ඛණං, ඉද්ධිපාදානං ඉජ්ඣනලක්ඛණං, ඉන්ද්රියානං අධිපතිලක්ඛණං, බලානං අකම්පියලක්ඛණං, බොජ්ඣඞ්ගානං නිය්යානලක්ඛණං, මග්ගස්ස හෙතුලක්ඛණං.

සච්චානං තථලක්ඛණං, සමථස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං, විපස්සනාය අනුපස්සනාලක්ඛණං, සමථවිපස්සනානං එකරසලක්ඛණං, යුගනද්ධානං අනතිවත්තනලක්ඛණං.

සීලවිසුද්ධියා සංවරලක්ඛණං, චිත්තවිසුද්ධියා අවික්ඛෙපලක්ඛණං, දිට්ඨිවිසුද්ධියා දස්සනලක්ඛණං.

ඛයෙ ¶ ඤාණස්ස සමුච්ඡෙදලක්ඛණං, අනුප්පාදෙ ඤාණස්ස පස්සද්ධිලක්ඛණං.

ඡන්දස්ස මූලලක්ඛණං, මනසිකාරස්ස සමුට්ඨානලක්ඛණං, ඵස්සස්ස සමොධානලක්ඛණං, වෙදනාය සමොසරණලක්ඛණං, සමාධිස්ස පමුඛලක්ඛණං, සතියා ආධිපතෙය්යලක්ඛණං, පඤ්ඤාය තතුත්තරිලක්ඛණං, විමුත්තියා සාරලක්ඛණං, අමතොගධස්ස නිබ්බානස්ස පරියොසානලක්ඛණං තථං අවිතථං. එතං තථලක්ඛණං ඤාණගතියා ආගතො අවිරජ්ඣිත්වා පත්තො අනුප්පත්තොති තථාගතො. එවං තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො.

කථං ¶ තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො? තථධම්මා නාම චත්තාරි අරියසච්චානි. යථාහ – ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. කතමානි චත්තාරි? ‘ඉදං දුක්ඛ’න්ති, භික්ඛවෙ, තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙත’’න්ති (සං. නි. 5.1090) විත්ථාරො. තානි ච භගවා අභිසම්බුද්ධොති තථානං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතොති වුච්චති. අභිසම්බොධත්ථො හි එත්ථ ගතසද්දො.

අපිච ජරාමරණස්ස ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො…පෙ… සඞ්ඛාරානං අවිජ්ජාපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො. තථා අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො…පෙ… ජාතියා ජරාමරණස්ස ¶ පච්චයට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො. තං සබ්බං භගවා අභිසම්බුද්ධො. තස්මාපි තථානං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතො. එවං තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො.

කථං තථදස්සිතාය තථාගතො? භගවා යං සදෙවකෙ ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථං ආගච්ඡන්තං රූපාරම්මණං නාම අත්ථි, තං සබ්බාකාරෙන ජානාති පස්සති. එවං ජානතා පස්සතා ච තෙන තං ඉට්ඨානිට්ඨාදිවසෙන වා දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතෙසු ලබ්භමානකපදවසෙන වා ‘‘කතමං තං රූපං රූපායතනං? යං රූපං චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය වණ්ණනිභා සනිදස්සනං සප්පටිඝං නීලං පීතක’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 616) නයෙන අනෙකෙහි නාමෙහි තෙරසහි වාරෙහි ද්විපඤ්ඤාසාය නයෙහි විභජ්ජමානං තථමෙව හොති, විතථං නත්ථි ¶ . එස නයො සොතද්වාරාදීසුපි ආපාථමාගච්ඡන්තෙසු සද්දාදීසු. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා ‘‘යං, භික්ඛවෙ, සදෙවකස්ස ලොකස්ස…පෙ… සදෙවමනුස්සාය දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, තමහං ජානාමි, තමහං අබ්භඤ්ඤාසිං, තං තථාගතස්ස විදිතං, තං තථාගතො න උපට්ඨාසී’’ති (අ. නි. 4.24). එවං තථදස්සිතාය තථාගතො. තත්ථ තථදස්සීඅත්ථෙ තථාගතොති පදසම්භවො වෙදිතබ්බො.

කථං තථවාදිතාය තථාගතො? යං රත්තිං භගවා බොධිමණ්ඩෙ අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො චතුන්නං මාරානං මත්ථකං මද්දිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, යඤ්ච රත්තිං යමකසාලානමන්තරෙ අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි, එත්ථන්තරෙ පඤ්චචත්තාලීසවස්සපරිමාණෙ කාලෙ පඨමබොධියාපි මජ්ඣිමබොධියාපි පච්ඡිමබොධියාපි යං භගවතා භාසිතං සුත්තං ගෙය්යං…පෙ… වෙදල්ලං, තං සබ්බං අත්ථතො ච බ්යඤ්ජනතො ච අනවජ්ජං අනුපවජ්ජං ¶ අනූනමනධිකං සබ්බාකාරපරිපුණ්ණං රාගමදනිම්මදනං දොසමොහමදනිම්මදනං, නත්ථි තත්ථ වාලග්ගමත්තම්පි පක්ඛලිතං, සබ්බං තං එකමුද්දිකාය ලඤ්ඡිතං විය, එකනාළිකාය ¶ මිතං විය, එකතුලාය තුලිතං විය, ච තථමෙව හොති. යථාහ ‘‘යඤ්ච, චුන්ද, රත්තිං තථාගතො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣති, යඤ්ච රත්තිං අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායති, යං එතස්මිං අන්තරෙ භාසති ලපති නිද්දිසති, සබ්බං තං තථමෙව හොති, නො අඤ්ඤථා. තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (දී. නි. 3.188). ගදඅත්ථො හි එත්ථ ගතසද්දො. එවං තථවාදිතාය තථාගතො.

අපිච ආගදනං ආගදො, වචනන්ති අත්ථො. තථො අවිපරීතො ආගදො අස්සාති දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති එවමෙතස්මිං අත්ථෙ පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

කථං තථාකාරිතාය තථාගතො? භගවතො හි වාචාය කායො අනුලොමෙති, කායස්සාපි වාචා, තස්මා යථාවාදී තථාකාරී යථාකාරී තථාවාදී ච හොති. එවංභූතස්ස චස්ස යථා වාචා, කායොපි තථා ගතො පවත්තොති අත්ථො. යථා ච කායො, වාචාපි තථා ¶ ගතා පවත්තාති තථාගතො. තෙනෙවාහ – ‘‘යථාවාදී, භික්ඛවෙ, තථාගතො තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී. ඉති යථාවාදී තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී. තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති. එවං තථාකාරිතාය තථාගතො.

කථං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො? උපරි භවග්ගං හෙට්ඨා අවීචිං පරියන්තං කත්වා තිරියං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු සබ්බසත්තෙ අභිභවති සීලෙන සමාධිනා පඤ්ඤාය විමුත්තියා විමුත්තිඤාණදස්සනෙන, න තස්ස තුලා වා පමාණං වා අත්ථි, අතුලො අප්පමෙය්යො අනුත්තරො රාජාධිරාජා දෙවානං අතිදෙවො සක්කානං අතිසක්කො බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා. තෙනාහ – ‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය තථාගතො අභිභූ අනභිභූතො අඤ්ඤදත්ථු දසො වසවත්තී. තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23).

තත්ථෙවං පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා – අගදො විය අගදො. කො පනෙස? දෙසනාවිලාසො චෙව පුඤ්ඤුස්සයො ච. තෙන හෙස මහානුභාවො භිසක්කො දිබ්බාගදෙන සප්පෙ විය සබ්බපරප්පවාදිනො සදෙවකඤ්ච ලොකං අභිභවති. ඉති සබ්බලොකාභිභවනෙ තථො අවිපරීතො දෙසනාවිලාසමයො චෙව පුඤ්ඤමයො ච අගදො අස්සාති දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති වෙදිතබ්බො. එවං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො.

අපිච ¶ තථාය ගතොතිපි තථාගතො, තථං ගතොතිපි තථාගතොති. ගතොති අවගතො අතීතො පත්තො පටිපන්නොති අත්ථො ¶ . තත්ථ සකලං ලොකං තීරණපරිඤ්ඤාය තථාය ගතො අවගතොති තථාගතො, ලොකසමුදයං පහානපරිඤ්ඤාය තථාය ගතො අතීතොති තථාගතො, ලොකනිරොධං සච්ඡිකිරියාය තථාය ගතො පත්තොති තථාගතො, ලොකනිරොධගාමිනිපටිපදං තථං ගතො පටිපන්නොති තථාගතො. තෙන යං වුත්තං භගවතා – ‘‘ලොකො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකස්මා තථාගතො විසංයුත්තො. ලොකසමුදයො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකසමුදයො තථාගතස්ස පහීනො. ලොකනිරොධො, භික්ඛවෙ ¶ , තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො ලොකනිරොධො තථාගතස්ස සච්ඡිකතො. ලොකනිරොධගාමිනී පටිපදා, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා, ලොකනිරොධගාමිනීපටිපදා තථාගතස්ස භාවිතා. යං, භික්ඛවෙ, සදෙවකස්ස ලොකස්ස…පෙ… අනුවිචරිතං මනසා, සබ්බං තං තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධං. තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23). තස්ස එවම්පි අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉදම්පි ච තථාගතස්ස තථාගතභාවදීපනෙ මුඛමත්තමෙව. සබ්බාකාරෙන පන තථාගතොව තථාගතස්ස තථාගතභාවං වණ්ණෙය්ය. යස්මා පන සබ්බබුද්ධා තථාගතගුණෙනාපි සමසමා, තස්මා සබ්බෙසං වසෙන තථාගතානන්ති ආහ.

අරහන්තානන්ති කිලෙසෙහි ආරකත්තා, අරීනං අරානඤ්ච හතත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවා තථාගතො අරහං. ආරකා හි සො සබ්බකිලෙසෙහි සුවිදූරවිදූරෙ ඨිතො මග්ගෙන සවාසනානං කිලෙසානං පහීනත්තාති අරහං.

සො තතො ආරකා නාම, යස්ස යෙනාසමඞ්ගිතා;

අසමඞ්ගී ච දොසෙහි, නාථො තෙනාරහං මතො.

තෙ චානෙන කිලෙසාරයො මග්ගෙන හතාති අරීනං හතත්තාපි අරහං.

යස්මා රාගාදිසඞ්ඛාතා, සබ්බෙපි අරයො හතා;

පඤ්ඤාසත්ථෙන නාථෙන, තස්මාපි අරහං මතො.

යඤ්චෙතං ¶ අවිජ්ජාභවතණ්හාමයනාභිපුඤ්ඤාදිඅභිසඞ්ඛාරානං ජරාමරණනෙමි ආසවසමුදයමයෙන අක්ඛෙන විජ්ඣිත්වා ¶ තිභවරථෙ සමායොජිතං අනාදිකාලප්පවත්තං සංසාරචක්කං, තස්සානෙන බොධිමණ්ඩෙ වීරියපාදෙහි සීලපථවියං පතිට්ඨාය සද්ධාහත්ථෙන කම්මක්ඛයකරං ඤාණඵරසුං ගහෙත්වා සබ්බෙ අරා හතාති අරානං හතත්තාපි අරහං.

අරා සංසාරචක්කස්ස, හතා ඤාණාසිනා යතො;

ලොකනාථෙන තෙනෙස, අරහන්ති පවුච්චති.

අග්ගදක්ඛිණෙය්යත්තා ච චීවරාදිපච්චයෙ අරහති පූජාවිසෙසඤ්ච. තෙනෙව ච උප්පන්නෙ තථාගතෙ යෙ කෙචි මහෙසක්ඛා දෙවමනුස්සා, න තෙ ¶ අඤ්ඤත්ථ පූජං කරොන්ති. තථා හි බ්රහ්මා සහම්පති සිනෙරුමත්තෙන රතනදාමෙන තථාගතං පූජෙසි, යථාබලඤ්ච අඤ්ඤෙ දෙවා මනුස්සා ච බිම්බිසාරකොසලරාජාදයො. පරිනිබ්බුතම්පි ච භගවන්තං උද්දිස්ස ඡන්නවුතිකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා අසොකමහාරාජා සකලජම්බුදීපෙ චතුරාසීති විහාරසහස්සානි පතිට්ඨාපෙසි, කො පන වාදො අඤ්ඤෙසං පූජාවිසෙසානන්ති පච්චයාදීනං අරහත්තාපි අරහං.

පූජාවිසෙසං සහ පච්චයෙහි, යස්මා අයං අරහති ලොකනාථො;

අත්ථානුරූපං අරහන්ති ලොකෙ, තස්මා ජිනො අරහති නාමමෙතං.

යථා ච ලොකෙ යෙ කෙචි පණ්ඩිතමානිනො බාලා අසිලොකභයෙන රහො පාපං කරොන්ති, එවමෙස න කදාචි කරොතීති පාපකරණෙ රහාභාවතොපි අරහං.

යස්මා නත්ථි රහො නාම, පාපකම්මෙසු තාදිනො;

රහාභාවෙන තෙනෙස, අරහං ඉති විස්සුතො.

ආරකත්තා හතත්තා ච, කිලෙසාරීන සො මුනි;

හතසංසාරචක්කාරො, පච්චයාදීන චාරහො;

න රහො කරොති පාපානි, අරහං තෙන වුච්චතීති.

යස්මා ¶ ¶ පන සබ්බබුද්ධා අරහත්තගුණෙනාපි සමසමා, තස්මා සබ්බෙසං වසෙන ‘‘අරහන්තාන’’න්ති ආහ.

සම්මාසම්බුද්ධානන්ති සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධො. තථා හෙස සබ්බධම්මෙ සම්මා සම්බුද්ධො, අභිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ අභිඤ්ඤෙය්යතො බුද්ධො, පරිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ පරිඤ්ඤෙය්යතො, පහාතබ්බෙ ධම්මෙ පහාතබ්බතො, සච්ඡිකාතබ්බෙ ධම්මෙ සච්ඡිකාතබ්බතො, භාවෙතබ්බෙ ධම්මෙ භාවෙතබ්බතො. තෙනෙවාහ –

‘‘අභිඤ්ඤෙය්යං අභිඤ්ඤාතං, භාවෙතබ්බඤ්ච භාවිතං;

පහාතබ්බං පහීනං මෙ, තස්මා බුද්ධොස්මි බ්රාහ්මණා’’ති. (ම. නි. 2.399; සු. නි. 563);

අථ ¶ වා චක්ඛු දුක්ඛසච්චං, තස්ස මූලකාරණභාවෙන සමුට්ඨාපිකා පුරිමතණ්හා සමුදයසච්චං, උභින්නං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා පටිපදා මග්ගසච්චන්ති එවං එකෙකපදුද්ධාරෙනාපි සබ්බධම්මෙ සම්මා සාමඤ්ච බුද්ධො. එස නයො සොතඝානජිව්හාකායමනෙසු. එතෙනෙව නයෙන රූපාදීනි ඡ ආයතනානි, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයො ඡ විඤ්ඤාණකායා, චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො ඡ ඵස්සා, චක්ඛුසම්ඵස්සජාදයො ඡ වෙදනා, රූපසඤ්ඤාදයො ඡ සඤ්ඤා, රූපසඤ්චෙතනාදයො ඡ චෙතනා, රූපතණ්හාදයො ඡ තණ්හාකායා, රූපවිතක්කාදයො ඡ විතක්කා, රූපවිචාරාදයො ඡ විචාරා, රූපක්ඛන්ධාදයො පඤ්චක්ඛන්ධා, දස කසිණානි, දස අනුස්සතියො, උද්ධුමාතකසඤ්ඤාදිවසෙන දස සඤ්ඤා, කෙසාදයො ද්වත්තිංසාකාරා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, කාමභවාදයො නව භවා, පඨමාදීනි චත්තාරි ඣානානි, මෙත්තාභාවනාදයො චතස්සො අප්පමඤ්ඤා, චතස්සො අරූපසමාපත්තියො, පටිලොමතො ජරාමරණාදීනි, අනුලොමතො අවිජ්ජාදීනි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානි ච යොජෙතබ්බානි. තත්රායං එකපදයොජනා – ජරාමරණං දුක්ඛසච්චං, ජාති සමුදයසච්චං, උභින්නං නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා පටිපදා මග්ගසච්චන්ති එවං එකෙකපදුද්ධාරෙන සබ්බධම්මෙ සම්මා සාමඤ්ච බුද්ධො අනුබුද්ධො පටිවිද්ධො. යං වා පන කිඤ්චි අත්ථි නෙය්යං නාම, සබ්බස්ස සම්මා සම්බුද්ධත්තා විමොක්ඛන්තිකඤාණවසෙන සම්මාසම්බුද්ධො. තස්ස පන විභාගො උපරි ආවි භවිස්සතීති. යස්මා පන සබ්බබුද්ධා සම්මාසම්බුද්ධගුණෙනාපි සමසමා, තස්මා සබ්බෙසං වසෙන ‘‘සම්මාසම්බුද්ධාන’’න්ති ආහ.

38. ඉදානි ¶ ¶ පරියන්තපාරිසුද්ධිඅපරියන්තපාරිසුද්ධිසීලද්වයෙ එකෙකමෙව සීලං පඤ්චධා භින්දිත්වා දස්සෙතුං අත්ථි සීලං පරියන්තං, අත්ථි සීලං අපරියන්තන්තිආදිමාහ. ඉතරෙසු පන තීසු සීලෙසු තථාවිධො භෙදො නත්ථීති. තත්ථ ලාභපරියන්තන්ති ලාභෙන පරියන්තො භෙදො එතස්සාති ලාභපරියන්තං. එවං සෙසානිපි. යසොති පනෙත්ථ පරිවාරො. ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ. එකච්චොති එකො. ලාභහෙතූති ලාභොයෙව හෙතු ලාභහෙතු, තස්මා ලාභහෙතුතොති වුත්තං හොති. හෙත්වත්ථෙ නිස්සක්කවචනං. ‘‘ලාභපච්චයා ලාභකාරණා’’ති තස්සෙව වෙවචනං. හෙතුමෙව හි පටිච්ච එතං ඵලමෙතීති පච්චයොති ච, ඵලුප්පත්තිං කාරයතීති කාරණන්ති ච වුච්චති.

යථාසමාදින්නන්ති ¶ යං යං සමාදින්නං ගහිතං. වීතික්කමතීති අජ්ඣාචරති. එවරූපානීති එවංසභාවානි, වුත්තප්පකාරානීති අධිප්පායො. සීලානීති ගහට්ඨසීලානි වා හොන්තු පබ්බජිතසීලානි වා, යෙසං ආදිම්හි වා අන්තෙ වා එකං භින්නං, තානි පරියන්තෙ ඡින්නසාටකො විය ඛණ්ඩානි. යෙසං වෙමජ්ඣෙ එකං භින්නං, තානි මජ්ඣෙ විනිවිද්ධසාටකො විය ඡිද්දානි. යෙසං පටිපාටියා ද්වෙ වා තීණි වා භින්නානි, තානි පිට්ඨියා වා කුච්ඡියා වා උට්ඨිතෙන දීඝවට්ටාදිසණ්ඨානෙන විසභාගවණ්ණෙන කාළරත්තාදීනං අඤ්ඤතරසරීරවණ්ණා ගාවී විය සබලානි. යෙසං අන්තරන්තරා එකෙකානි භින්නානි, තානි අන්තරන්තරා විසභාගවණ්ණබින්දුවිචිත්රා ගාවී විය කම්මාසානි. අවිසෙසෙන වා සබ්බානිපි සත්තවිධෙන මෙථුනසංයොගෙන කොධූපනාහාදීහි ච පාපධම්මෙහි උපහතත්තා ඛණ්ඩානි ඡිද්දානි සබලානි කම්මාසානීති. තානියෙව තණ්හාදාසබ්යතො මොචෙත්වා භුජිස්සභාවාකරණෙන න භුජිස්සානි. බුද්ධාදීහි විඤ්ඤූහි න පසත්ථත්තා න විඤ්ඤුප්පසත්ථානි. තණ්හාදිට්ඨීහි පරාමට්ඨත්තා, කෙනචි වා ‘‘අයං තෙ සීලෙසු දොසො’’ති පරාමට්ඨුං සක්කුණෙය්යතාය පරාමට්ඨානි. උපචාරසමාධිං අප්පනාසමාධිං වා, අථ වා මග්ගසමාධිං ඵලසමාධිං වා න සංවත්තයන්තීති අසමාධිසංවත්තනිකානි. න සමාධිසංවත්තනිකානීතිපි පාඨො.

කෙචි පන ‘‘ඛණ්ඩානීති කුසලානං ධම්මානං අප්පතිට්ඨාභූතත්තා, ඡිද්දානීතිපි එවං. සබලානීති විවණ්ණකරණත්තා, කම්මාසානීතිපි ¶ එවං. න භුජිස්සානීති තණ්හාදාසබ්යං ගතත්තා. න විඤ්ඤුප්පසත්ථානීති කුසලෙහි ගරහිතත්තා. පරාමට්ඨානීති තණ්හාය ගහිතත්තා. අසමාධිසංවත්තනිකානීති විප්පටිසාරවත්ථුභූතත්තා’’ති එවමත්ථං වණ්ණයන්ති.

න අවිප්පටිසාරවත්ථුකානීති විප්පටිසාරාවහත්තා අවිප්පටිසාරස්ස පතිට්ඨා න හොන්තීති අත්ථො. න පාමොජ්ජවත්ථුකානීති අවිප්පටිසාරජාය දුබ්බලපීතියා න වත්ථුභූතානි තස්සා අනාවහත්තා ¶ . එවං සෙසෙසුපි යොජනා කාතබ්බා. න පීතිවත්ථුකානීති දුබ්බලපීතිජාය බලවපීතියා න වත්ථුභූතානි. න පස්සද්ධිවත්ථුකානීති බලවපීතිජාය කායචිත්තපස්සද්ධියා න වත්ථුභූතානි. න සුඛවත්ථුකානීති පස්සද්ධිජස්ස කායිකචෙතසිකසුඛස්ස න වත්ථුභූතානි. න සමාධිවත්ථුකානීති සුඛජස්ස සමාධිස්ස ¶ න වත්ථුභූතානි. න යථාභූතඤාණදස්සනවත්ථුකානීති සමාධිපදට්ඨානස්ස යථාභූතඤාණදස්සනස්ස න වත්ථුභූතානි.

න එකන්තනිබ්බිදායාතිආදීසු න-කාරමෙව ආහරිත්වා ‘‘න විරාගායා’’තිආදිනා නයෙන සෙසපදෙහිපි යොජෙතබ්බං. න විරාගායාතිආදීසු සනකාරො වා පාඨො. තත්ථ එකන්තනිබ්බිදායාති එකන්තෙන වට්ටෙ නිබ්බින්දනත්ථාය න සංවත්තන්තීති සම්බන්ධො. එවං සෙසෙසුපි යොජෙතබ්බං. විරාගායාති වට්ටෙ විරජ්ජනත්ථාය. නිරොධායාති වට්ටස්ස නිරොධනත්ථාය. උපසමායාති නිරොධිතස්ස පුන අනුප්පත්තිවසෙන වට්ටස්ස උපසමනත්ථාය. අභිඤ්ඤායාති වට්ටස්ස අභිජානනත්ථාය. සම්බොධායාති කිලෙසනිද්දාවිගමෙන වට්ටතො පබුජ්ඣනත්ථාය. නිබ්බානායාති අමතනිබ්බානත්ථාය.

යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමායාති යථාසමාදින්නස්ස සික්ඛාපදස්ස වීතික්කමනත්ථාය. විභත්තිවිපල්ලාසවසෙන පනෙත්ථ උපයොගවචනං කතං. චිත්තම්පි න උප්පාදෙතීති චිත්තුප්පාදසුද්ධියා සීලස්ස අතිවිසුද්ධභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, න පන චිත්තුප්පාදමත්තෙන සීලං භිජ්ජති. කිං සො වීතික්කමිස්සතීති කිමත්ථං වීතික්කමං කරිස්සති, නෙව වීතික්කමං කරිස්සතීති අත්ථො. අඛණ්ඩානීතිආදීනි හෙට්ඨා වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බානි. න ඛණ්ඩානීතිපි පාඨො. ‘‘එකන්තනිබ්බිදායා’’තිආදීසු එකන්තෙන වට්ටෙ නිබ්බින්දනත්ථායාතිආදිනා නයෙන යොජෙතබ්බං ¶ . එත්ථ පන නිබ්බිදායාති විපස්සනා. විරාගායාති මග්ගො. නිරොධාය උපසමායාති නිබ්බානං. අභිඤ්ඤාය සම්බොධායාති මග්ගො. නිබ්බානායාති නිබ්බානමෙව. එකස්මිං ඨානෙ විපස්සනා, ද්වීසු මග්ගො, තීසු නිබ්බානං වුත්තන්ති එවං අවත්ථානකථා වෙදිතබ්බා. පරියායෙන පන සබ්බානිපෙතානි මග්ගවෙවචනානිපි නිබ්බානවෙවචනානිපි හොන්තියෙව.

39. ඉදානි පරියන්තාපරියන්තවසෙන විජ්ජමානපභෙදං දස්සෙත්වා පුන ධම්මවසෙන ජාතිවසෙන පච්චයවසෙන සම්පයුත්තවසෙන සීලස්ස පභෙදං දස්සෙතුං කිං සීලන්තිආදිමාහ. තත්ථ සමුට්ඨාති එතෙනාති සමුට්ඨානං. පච්චයස්සෙතං නාමං. කිං සමුට්ඨානමස්සාති කිංසමුට්ඨානං. කතිනං ධම්මානං සමොධානං සමවායො අස්සාති කතිධම්මසමොධානං.

චෙතනා ¶ සීලන්ති පාණාතිපාතාදීහි විරමන්තස්ස, වත්තපටිපත්තිං වා පූරෙන්තස්ස චෙතනා. චෙතසිකං සීලන්ති පාණාතිපාතාදීහි විරමන්තස්ස විරති. අපිච චෙතනා සීලං නාම පාණාතිපාතාදීනි පජහන්තස්ස සත්තකම්මපථචෙතනා ¶ . චෙතසිකං සීලං නාම ‘‘අභිජ්ඣං ලොකෙ පහාය විගතාභිජ්ඣෙන චෙතසා විහරතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.217) නයෙන වුත්තා අනභිජ්ඣාඅබ්යාපාදසම්මාදිට්ඨිධම්මා. සංවරො සීලන්ති එත්ථ පඤ්චවිධො සංවරො වෙදිතබ්බො – පාතිමොක්ඛසංවරො, සතිසංවරො, ඤාණසංවරො, ඛන්තිසංවරො, වීරියසංවරොති. තත්ථ ‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො’’ති (විභ. 511) අයං පාතිමොක්ඛසංවරො. ‘‘රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං, චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජතී’’ති (දී. නි. 1.213; ම. නි. 1.295; සං. නි. 4.239; අ. නි. 3.16) අයං සතිසංවරො.

‘‘යානි සොතානි ලොකස්මිං, (අජිතාති භගවා;)

සොතානං සංවරං බ්රූමි, පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති. (සු. නි. 1041) –

අයං ඤාණසංවරො. පච්චයපටිසෙවනම්පි එත්ථෙව සමොධානං ගච්ඡති. යො පනායං ‘‘ඛමො හොති සීතස්ස උණ්හස්සා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.24; අ. නි. 4.114; 6.58) නයෙන ආගතො, අයං ඛන්තිසංවරො නාම. යො චායං ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.26; අ. නි. 4.114; 6.58) නයෙන ආගතො, අයං වීරියසංවරො නාම. ආජීවපාරිසුද්ධිපි ¶ එත්ථෙව සමොධානං ගච්ඡති. ඉති අයං පඤ්චවිධොපි සංවරො, යා ච පාපභීරුකානං කුලපුත්තානං සම්පත්තවත්ථුතො විරති, සබ්බමෙතං සංවරසීලන්ති වෙදිතබ්බං. අවීතික්කමො සීලන්ති සමාදින්නසීලස්ස කායිකවාචසිකො අවීතික්කමො. ඉදං තාව කිං සීලන්ති පඤ්හස්ස විස්සජ්ජනං.

කති සීලානීති පඤ්හස්ස විස්සජ්ජනෙ කුසලසීලං අකුසලසීලං අබ්යාකතසීලන්ති එත්ථ යස්මා ලොකෙ තෙසං තෙසං සත්තානං පකති සීලන්ති වුච්චති, යං සන්ධාය ‘‘අයං සුඛසීලො, අයං දුක්ඛසීලො, අයං කලහසීලො, අයං මණ්ඩනසීලො’’ති භණන්ති. තස්මා තෙන පරියායෙන අත්ථුද්ධාරවසෙන අකුසලසීලමපි සීලන්ති වුත්තං. තං පන ‘‘සුත්වාන සංවරෙ පඤ්ඤා’’ති (පටි. ම. 1.37) වචනතො ඉධාධිප්පෙතසීලං න හොතීති.

යස්මා ¶ ¶ පන චෙතනාදිභෙදස්ස සීලස්ස සම්පයුත්තචිත්තං සමුට්ඨානං, තස්මා කුසලචිත්තසමුට්ඨානං කුසලසීලන්තිආදිමාහ.

සංවරසමොධානං සීලන්ති සංවරසම්පයුත්තඛන්ධා. තෙ හි සංවරෙන සමාගතා මිස්සීභූතාති සංවරසමොධානන්ති වුත්තා. එවං අවීතික්කමසමොධානං සීලම්පි වෙදිතබ්බං. තථාභාවෙ ජාතචෙතනා සමොධානං සීලන්ති සංවරභාවෙ අවීතික්කමභාවෙ ජාතචෙතනාසම්පයුත්තා ඛන්ධා. යස්මා ච තීසුපි චෙතෙසු තංසම්පයුත්තා ධම්මා අධිප්පෙතා, තස්මා චෙතනාසමොධානෙන චෙතසිකානම්පි සඞ්ගහිතත්තා චෙතසිකසමොධානසීලං විසුං න නිද්දිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං. හෙට්ඨා චෙතනාදයො ධම්මා ‘‘සීල’’න්ති වුත්තා. න කෙවලං තෙ එව සීලං, තංසම්පයුත්තා ධම්මාපි සීලමෙවාති දස්සනත්ථං අයං තිකො වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

40. ඉදානි යස්මා චෙතනාචෙතසිකා සංවරාවීතික්කමායෙව හොන්ති න විසුං, තස්මා සංවරාවීතික්කමෙයෙව යාව අරහත්තමග්ගා සාධාරණක්කමෙන යොජෙන්තො පාණාතිපාතං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලන්තිආදිමාහ. පාණාතිපාතා වෙරමණිආදයො හි යස්මා අත්තනො අත්තනො පච්චනීකං සංවරන්ති, තං න වීතික්කමන්ති ච, තස්මා සංවරණතො අවීතික්කමනතො ච සංවරට්ඨෙන සීලං අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං නාම හොති. තත්ථ පාණාතිපාතං සංවරට්ඨෙනාති පාණාතිපාතස්ස පිදහනට්ඨෙන සීලං. කිං තං? පාණාතිපාතා වෙරමණී. සා ච තං සංවරන්තීයෙව තං න වීතික්කමතීති අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. එවමෙව අදින්නාදානා වෙරමණිආදයො අනභිජ්ඣාඅබ්යාපාදසම්මාදිට්ඨියො යොජෙතබ්බා.

පාණාතිපාතන්තිආදීසු ¶ පන දසසු අකුසලකම්මපථෙසු පාණස්ස අතිපාතො පාණාතිපාතො. පාණවධො පාණඝාතොති වුත්තං හොති. පාණොති චෙත්ථ වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං. තස්මිං පන පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා කායවචීද්වාරානං අඤ්ඤතරද්වාරප්පවත්තා වධකචෙතනා පාණාතිපාතො. සො ගුණවිරහිතෙසු තිරච්ඡානගතාදීසු පාණෙසු ඛුද්දකෙ පාණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාසරීරෙ මහාසාවජ්ජො. කස්මා? පයොගමහන්තතාය. පයොගසමත්තෙපි වත්ථුමහන්තතාය. ගුණවන්තෙසු මනුස්සාදීසු අප්පගුණෙ පාණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාගුණෙ මහාසාවජ්ජො. සරීරගුණානං ¶ පන සමභාවෙ සති කිලෙසානං උපක්කමානඤ්ච මුදුතාය අප්පසාවජ්ජො, තිබ්බතාය මහාසාවජ්ජොති වෙදිතබ්බො. තස්ස පඤ්ච සම්භාරා – පාණො, පාණසඤ්ඤිතා, වධකචිත්තං, උපක්කමො, තෙන මරණන්ති.

අදින්නස්ස ¶ ආදානං අදින්නාදානං, පරසංහරණං, ථෙය්යං, චොරිකාති වුත්තං හොති. තත්ථ අදින්නන්ති පරපරිග්ගහිතං, යත්ථ පරො යථාකාමකාරිතං ආපජ්ජන්තො අදණ්ඩාරහො අනුපවජ්ජො ච හොති, තස්මිං පරපරිග්ගහිතෙ පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිනො තදාදායකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා කායවචීද්වාරානං අඤ්ඤතරද්වාරප්පවත්තා ථෙය්යචෙතනා අදින්නාදානං. තං හීනෙ පරසන්තකෙ අප්පසාවජ්ජං, පණීතෙ මහාසාවජ්ජං. කස්මා? වත්ථුපණීතතාය. වත්ථුසමත්තෙ සති ගුණාධිකානං සන්තකෙ වත්ථුස්මිං මහාසාවජ්ජං, තං තං ගුණාධිකං උපාදාය තතො තතො හීනගුණස්ස සන්තකෙ වත්ථුස්මිං අප්පසාවජ්ජං. තස්ස පඤ්ච සම්භාරා – පරපරිග්ගහිතං, පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිතා ථෙය්යචිත්තං, උපක්කමො, තෙන හරණන්ති.

කාමෙසූති මෙථුනසමාචාරෙසු. මිච්ඡාචාරොති එකන්තනින්දිතො ලාමකාචාරො. ලක්ඛණතො පන අසද්ධම්මාධිප්පායෙන කායද්වාරප්පවත්තා අගමනීයට්ඨානවීතික්කමචෙතනා කාමෙසු මිච්ඡාචාරො.

තත්ථ අගමනීයට්ඨානං නාම පුරිසානං තාව මාතුරක්ඛිතා, පිතුරක්ඛිතා, මාතාපිතුරක්ඛිතා, භාතුරක්ඛිතා, භගිනිරක්ඛිතා, ඤාතිරක්ඛිතා, ගොත්තරක්ඛිතා, ධම්මරක්ඛිතා, සාරක්ඛා, සපරිදණ්ඩාති මාතුරක්ඛිතාදයො දස, ධනක්කීතා, ඡන්දවාසිනී, භොගවාසිනී, පටවාසිනී, ඔදපත්තකිනී, ඔභතචුම්බටා, දාසී ච, භරියා ච, කම්මකාරී ච භරියා ච, ධජාහටා මුහුත්තිකාති ධනක්කීතාදයො දසාති ¶ වීසති ඉත්ථියො. ඉත්ථීසු පන ද්වින්නං සාරක්ඛසපරිදණ්ඩානං දසන්නඤ්ච ධනක්කීතාදීනන්ති ද්වාදසන්නං ඉත්ථීනං අඤ්ඤෙ පුරිසා, ඉදං අගමනීයට්ඨානං නාම.

සො පනෙස මිච්ඡාචාරො සීලාදිගුණරහිතෙ අගමනීයට්ඨානෙ අප්පසාවජ්ජො, සීලාදිගුණසම්පන්නෙ මහාසාවජ්ජො. තස්ස චත්තාරො සම්භාරා – අගමනීයවත්ථු, තස්මිං සෙවනචිත්තං, සෙවනපයොගො, මග්ගෙනමග්ගපටිපත්තිඅධිවාසනන්ති.

මුසාති ¶ විසංවාදනපුරෙක්ඛාරස්ස අත්ථභඤ්ජකො වචීපයොගො, කායපයොගො වා. විසංවාදනාධිප්පායෙන පනස්ස පරවිසංවාදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. අපරො නයො – මුසාති අභූතං අතච්ඡං වත්ථු. වාදොති තස්ස භූතතො තච්ඡතො විඤ්ඤාපනං. ලක්ඛණතො පන අතථං වත්ථුං තථතො පරං විඤ්ඤාපෙතුකාමස්ස තථාවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. සො යමත්ථං භඤ්ජති, තස්ස අප්පතාය අප්පසාවජ්ජො, මහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. අපිච ගහට්ඨානං අත්තනො සන්තකං අදාතුකාමතාය නත්ථීතිආදිනයප්පවත්තො අප්පසාවජ්ජො, සක්ඛිනා ¶ හුත්වා අත්ථභඤ්ජනත්ථං වුත්තො මහාසාවජ්ජො. පබ්බජිතානං අප්පකම්පි තෙලං වා සප්පිං වා ලභිත්වා හසාධිප්පායෙන ‘‘අජ්ජ ගාමෙ තෙලං නදී මඤ්ඤෙ සන්දතී’’ති පූරණකථානයෙන පවත්තො අප්පසාවජ්ජො, අදිට්ඨංයෙව පන දිට්ඨන්තිආදිනා නයෙන වදන්තානං මහාසාවජ්ජො. තස්ස චත්තාරො සම්භාරා – අතථං වත්ථු, විසංවාදනචිත්තං, තජ්ජො වායාමො, පරස්ස තදත්ථවිජානනන්ති.

යාය වාචාය යස්ස තං වාචං භාසති, තස්ස හදයෙ අත්තනො පියභාවං, පරස්ස ච සුඤ්ඤභාවං කරොති, සා පිසුණා වාචා. යාය පන අත්තානම්පි පරම්පි ඵරුසං කරොති, යා වාචා සයම්පි ඵරුසා නෙව කණ්ණසුඛා න හදයසුඛා වා, අයං ඵරුසා වාචා. යෙන සම්ඵං පලපති නිරත්ථකං, සො සම්ඵප්පලාපො. තෙසං මූලභූතා චෙතනාපි පිසුණාවාචාදිනාමමෙව ලභති. සා එව ච ඉධ අධිප්පෙතාති.

තත්ථ සංකිලිට්ඨචිත්තස්ස පරෙසං වා භෙදාය අත්තනො පියකම්යතාය වා කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා පිසුණා වාචා. සා යස්ස භෙදං කරොති, තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජා. තස්සා චත්තාරො සම්භාරා ¶ – භින්දිතබ්බො පරො, ‘‘ඉති ඉමෙ නානා භවිස්සන්තී’’ති භෙදපුරෙක්ඛාරතා වා ‘‘ඉති අහං පියො භවිස්සාමි විස්සාසිකො’’ති පියකම්යතා වා, තජ්ජො වායාමො, තස්ස තදත්ථවිජානනන්ති. පරෙ පන අභින්නෙ කම්මපථභෙදො නත්ථි, භින්නෙයෙව හොති.

පරස්ස මම්මච්ඡෙදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා එකන්තඵරුසචෙතනා ඵරුසා වාචා. මම්මච්ඡෙදකොපි පන පයොගො චිත්තසණ්හතාය ඵරුසා වාචා න හොති. මාතාපිතරො හි කදාචි පුත්තකෙ එවම්පි වදන්ති ‘‘චොරා වො ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කරොන්තූ’’ති. උප්පලපත්තම්පි ච නෙසං උපරි පතන්තං ¶ න ඉච්ඡන්ති. ආචරියුපජ්ඣායා ච කදාචි නිස්සිතකෙ එවං වදන්ති ‘‘කිං ඉමෙ අහිරිකා අනොත්තප්පිනො, නිද්ධමථ නෙ’’ති. අථ ච නෙසං ආගමාධිගමසම්පත්තිං ඉච්ඡන්ති. යථා ච චිත්තසණ්හතාය ඵරුසා වාචා න හොති, එවං වචනසණ්හතාය අඵරුසා වාචාපි න හොති. න හි මාරාපෙතුකාමස්ස ‘‘ඉමං සුඛං සයාපෙථා’’ති වචනං අඵරුසා වාචා හොති, චිත්තඵරුසතාය පනෙසා ඵරුසා වාචාව. සා යං සන්ධාය පවත්තිතා, තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජා. තස්සා තයො සම්භාරා – අක්කොසිතබ්බො පරො, කුපිතචිත්තං, අක්කොසනාති.

අනත්ථවිඤ්ඤාපිකා ¶ කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා අකුසලචෙතනා සම්ඵප්පලාපො. සො ආසෙවනමන්දතාය අප්පසාවජ්ජො, ආසෙවනමහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා – භාරතයුද්ධසීතාහරණාදිනිරත්ථකකථාපුරෙක්ඛාරතා, තථාරූපිකථාකථනඤ්චාති. පරෙ පන තං කථං අගණ්හන්තෙ කම්මපථභෙදො නත්ථි, පරෙන සම්ඵප්පලාපෙ ගහිතෙයෙව හොති.

අභිජ්ඣායතීති අභිජ්ඣා, පරභණ්ඩාභිමුඛී හුත්වා තන්නින්නතාය පවත්තතීති අත්ථො. සා ‘‘අහො වත ඉදං මමස්සා’’ති එවං පරභණ්ඩාභිජ්ඣායනලක්ඛණා, අදින්නාදානං විය අප්පසාවජ්ජා මහාසාවජ්ජා ච. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා – පරභණ්ඩං, අත්තනො පරිණාමනඤ්චාති. පරභණ්ඩවත්ථුකෙ හි ලොභෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො හොති, යාව ‘‘අහො වත ඉදං මමස්සා’’ති අත්තනො න පරිණාමෙති.

හිතසුඛං බ්යාපාදයතීති බ්යාපාදො. සො පරවිනාසාය මනොපදොසලක්ඛණො, ඵරුසා වාචා විය අප්පසාවජ්ජො මහාසාවජ්ජො ච. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා – පරසත්තො ච, තස්ස ච විනාසචින්තාති. පරසත්තවත්ථුකෙ හි කොධෙ උප්පන්නෙපි න තාව ¶ කම්මපථභෙදො හොති, යාව ‘‘අහො වතායං උච්ඡිජ්ජෙය්ය විනස්සෙය්යා’’ති තස්ස විනාසං න චින්තෙති.

යථාභුච්චගහණාභාවෙන ¶ මිච්ඡා පස්සතීති මිච්ඡාදිට්ඨි. සා ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනා නයෙන විපරීතදස්සනලක්ඛණා, සම්ඵප්පලාපො විය අප්පසාවජ්ජා, මහාසාවජ්ජා ච. අපිච අනියතා අප්පසාවජ්ජා, නියතා මහාසාවජ්ජා. තස්සා ද්වෙ සම්භාරා – වත්ථුනො ච ගහිතාකාරවිපරීතතා, යථා ච තං ගණ්හාති, තථාභාවෙන තස්සූපට්ඨානන්ති. තත්ථ නත්ථිකාහෙතුකඅකිරියදිට්ඨීහි එව කම්මපථභෙදො හොති, න අඤ්ඤදිට්ඨීහි.

ඉමෙසං පන දසන්නං අකුසලකම්මපථානං ධම්මතො, කොට්ඨාසතො, ආරම්මණතො, වෙදනාතො, මූලතොති පඤ්චහාකාරෙහි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ ධම්මතොති එතෙසු හි සත්ත පටිපාටියා චෙතනාධම්මාව හොන්ති, අභිජ්ඣාදයො තයො චෙතනාසම්පයුත්තා.

කොට්ඨාසතොති පටිපාටියා සත්ත, මිච්ඡාදිට්ඨි චාති ඉමෙ අට්ඨ කම්මපථා එව හොන්ති, නො ¶ මූලානි. අභිජ්ඣාබ්යාපාදා කම්මපථා චෙව මූලානි ච. අභිජ්ඣා හි මූලං පත්වා ලොභො අකුසලමූලං හොති, බ්යාපාදො දොසො අකුසලමූලං.

ආරම්මණතොති පාණාතිපාතො ජීවිතින්ද්රියාරම්මණතො සඞ්ඛාරාරම්මණො. අදින්නාදානං සත්තාරම්මණං වා සඞ්ඛාරාරම්මණං වා. මිච්ඡාචාරො ඵොට්ඨබ්බවසෙන සඞ්ඛාරාරම්මණො, සත්තාරම්මණොතිපි එකෙ. මුසාවාදො සත්තාරම්මණො වා සඞ්ඛාරාරම්මණො වා. තථා පිසුණා වාචා. ඵරුසා වාචා සත්තාරම්මණාව සම්ඵප්පලාපො දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතවසෙන සත්තාරම්මණො වා සඞ්ඛාරාරම්මණො වා. තථා අභිජ්ඣා. බ්යාපාදො සත්තාරම්මණොව. මිච්ඡාදිට්ඨි තෙභූමකධම්මවසෙන සඞ්ඛාරාරම්මණාව.

වෙදනාතොති පාණාතිපාතො දුක්ඛවෙදනො හොති. කිඤ්චාපි හි රාජානො චොරං දිස්වා හසමානාපි ‘‘ගච්ඡථ භණෙ, මාරෙථ න’’න්ති වදන්ති, සන්නිට්ඨාපකචෙතනා පන නෙසං දුක්ඛසම්පයුත්තාව හොති. අදින්නාදානං තිවෙදනං. තඤ්හි පරභණ්ඩං දිස්වා හට්ඨතුට්ඨස්ස ගණ්හතො සුඛවෙදනං හොති, භීතතසිතස්ස ගණ්හතො දුක්ඛවෙදනං, තථා විපාකනිස්සන්දඵලානි පච්චවෙක්ඛන්තස්ස. ගහණකාලෙ මජ්ඣත්තභාවෙ ඨිතස්ස ¶ පන ගණ්හතො අදුක්ඛමසුඛවෙදනං හොති. මිච්ඡාචාරො සුඛමජ්ඣත්තවසෙන ද්විවෙදනො, සන්නිට්ඨාපකචිත්තෙ ¶ පන මජ්ඣත්තවෙදනො න හොති. මුසාවාදො අදින්නාදානෙ වුත්තනයෙනෙව තිවෙදනො, තථා පිසුණා වාචා. ඵරුසා වාචා දුක්ඛවෙදනා. සම්ඵප්පලාපො තිවෙදනො. පරෙසු හි සාධුකාරං දෙන්තෙසු චෙලාදීනි උක්ඛිපන්තෙසු හට්ඨතුට්ඨස්ස සීතාහරණභාරතයුද්ධාදීනි කථනකාලෙ සො සුඛවෙදනො හොති, පඨමං දින්නවෙතනෙන එකෙන පච්ඡා ආගන්ත්වා ‘‘ආදිතො පට්ඨාය කථෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘නිරවසෙසං යථානුසන්ධිකං පකිණ්ණකකථං කථෙස්සාමි නු ඛො, නො’’ති දොමනස්සිතස්ස කථනකාලෙ දුක්ඛවෙදනො හොති, මජ්ඣත්තස්ස කථයතො අදුක්ඛමසුඛවෙදනො හොති. අභිජ්ඣා සුඛමජ්ඣත්තවසෙන ද්විවෙදනා, තථා මිච්ඡාදිට්ඨි. බ්යාපාදො දුක්ඛවෙදනො.

මූලතොති පාණාතිපාතො දොසමොහවසෙන ද්විමූලකො හොති, අදින්නාදානං දොසමොහවසෙන වා ලොභමොහවසෙන වා, මිච්ඡාචාරො ලොභමොහවසෙන, මුසාවාදො දොසමොහවසෙන වා ලොභමොහවසෙන වා. තථා පිසුණා වාචා සම්ඵප්පලාපො ච. ඵරුසා වාචා දොසමොහවසෙන, අභිජ්ඣා මොහවසෙන එකමූලා, තථා බ්යාපාදො. මිච්ඡාදිට්ඨි ලොභමොහවසෙන ද්විමූලාති.

පාණාතිපාතාදීහි ¶ පන විරතියො, අනභිජ්ඣාඅබ්යාපාදසම්මාදිට්ඨියො චාති ඉමෙ දස කුසලකම්මපථා නාම. පාණාතිපාතාදීහි එතාය විරමන්ති, සයං වා විරමති, විරමණමත්තමෙව වා එතන්ති විරති. යා පාණාතිපාතාදීහි විරමන්තස්ස කුසලචිත්තසම්පයුත්තා විරති, සා පභෙදතො තිවිධා හොති සම්පත්තවිරති සමාදානවිරති සමුච්ඡෙදවිරතීති. තත්ථ අසමාදින්නසික්ඛාපදානං අත්තනො ජාතිවයබාහුසච්චාදීනි පච්චවෙක්ඛිත්වා ‘‘අයුත්තං අම්හාකං එවරූපං පාපං කාතු’’න්ති සම්පත්තවත්ථුං අවීතික්කමන්තානං උප්පජ්ජමානා විරති සම්පත්තවිරති නාම. සමාදින්නසික්ඛාපදානං පන සික්ඛාපදසමාදානෙ ච තතුත්තරි ච අත්තනො ජීවිතම්පි ¶ පරිච්චජිත්වා වත්ථුං අවීතික්කමන්තානං උප්පජ්ජමානා විරති සමාදානවිරති නාම. අරියමග්ගසම්පයුත්තා පන විරති සමුච්ඡෙදවිරති නාම, යස්සා උප්පත්තිතො පභුති අරියපුග්ගලානං ‘‘පාණං ඝාතෙස්සාමා’’තිආදිචිත්තම්පි න උප්පජ්ජතීති.

ඉදානි ¶ අකුසලකම්මපථානං විය ඉමෙසං කුසලකම්මපථානං ධම්මතො, කොට්ඨාසතො, ආරම්මණතො, වෙදනාතො, මූලතොති පඤ්චහාකාරෙහි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ ධම්මතොති එතෙසුපි පටිපාටියා සත්ත චෙතනාපි වට්ටන්ති විරතියොපි, අන්තෙ තයො චෙතනාසම්පයුත්තාව.

කොට්ඨාසතොති පටිපාටියා සත්ත කම්මපථා එව, නො මූලානි, අන්තෙ තයො කම්මපථා චෙව මූලානි ච. අනභිජ්ඣා හි මූලං පත්වා අලොභො කුසලමූලං හොති, අබ්යාපාදො අදොසො කුසලමූලං, සම්මාදිට්ඨි අමොහො කුසලමූලං.

ආරම්මණතොති පාණාතිපාතාදීනං ආරම්මණානෙව එතෙසං ආරම්මණානි. වීතික්කමිතබ්බතොයෙව හි වෙරමණී නාම හොති. යථා පන නිබ්බානාරම්මණො අරියමග්ගො කිලෙසෙ පජහති, එවං ජීවිතින්ද්රියාදිආරම්මණාපෙතෙ කම්මපථා පාණාතිපාතාදීනි දුස්සීල්යානි පජහන්තීති.

වෙදනාතොති සබ්බෙ සුඛවෙදනා වා හොන්ති මජ්ඣත්තවෙදනා වා. කුසලං පත්වා හි දුක්ඛා වෙදනා නාම නත්ථි.

මූලතොති පටිපාටියා සත්ත ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස අලොභඅදොසඅමොහවසෙන තිමූලා ¶ හොන්ති. ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස අලොභාදොසවසෙන ද්විමූලා. අනභිජ්ඣා ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස අදොසඅමොහවසෙන ද්විමූලා. ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස අදොසවසෙන එකමූලා. අලොභො පන අත්තනාව අත්තනො මූලං න හොති. අබ්යාපාදෙපි එසෙව නයො. සම්මාදිට්ඨි අලොභාදොසවසෙන ද්විමූලාවාති.

එවං දසකුසලකම්මපථවසෙන සීලං දස්සෙත්වා ඉදානි නෙක්ඛම්මාදීනං අරහත්තමග්ගපරියොසානානං සත්තතිංසධම්මානං වසෙන දස්සෙතුං නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලන්තිආදිමාහ. තත්ථ යස්මා නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං සංවරති න වීතික්කමති, තස්මා නෙක්ඛම්මං සීලන්ති අධිප්පායො. පච්චත්තත්ථෙ වා කරණවචනං, නෙක්ඛම්මන්ති අත්ථො. එස ¶ නයො ¶ සෙසෙසු. පාළියං පන නෙක්ඛම්මඅබ්යාපාදෙ දස්සෙත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා සෙසං සඞ්ඛිපිත්වා අන්තෙ අරහත්තමග්ගොයෙව දස්සිතො.

එවං සංවරඅවීතික්කමවසෙන සීලං දස්සෙත්වා ඉදානි තෙසංයෙව ද්වින්නං පභෙදදස්සනත්ථං පඤ්ච සීලානි පාණාතිපාතස්ස පහානං සීලන්තිආදිමාහ. එත්ථ ච පාණාතිපාතස්ස පහානං සීලං, පාණාතිපාතා වෙරමණී සීලං, පාණාතිපාතස්ස පටිපක්ඛචෙතනා සීලං, පාණාතිපාතස්ස සංවරො සීලං, පාණාතිපාතස්ස අවීතික්කමො සීලන්ති යොජනා කාතබ්බා. පහානන්ති ච කොචි ධම්මො නාම නත්ථි අඤ්ඤත්ර වුත්තප්පකාරානං පාණාතිපාතාදීනං අනුප්පාදමත්තතො. යස්මා පන තං තං පහානං තස්ස තස්ස කුසලස්ස ධම්මස්ස පතිට්ඨානට්ඨෙන උපධාරණං හොති, විප්පකිණ්ණසභාවාකරණෙන ච සමොධානං, තස්මා පුබ්බෙ වුත්තෙනෙව උපධාරණසමොධානසඞ්ඛාතෙන සීලනට්ඨෙන සීලන්ති වුත්තං. ඉතරෙ චත්තාරො ධම්මා තතො තතො වෙරමණිවසෙන තස්ස තස්ස සංවරවසෙන තදුභයසම්පයුත්තචෙතනාවසෙන තං තං අවීතික්කමන්තස්ස අවීතික්කමවසෙන ච චෙතසො පවත්තිසභාවං සන්ධාය වුත්තා.

අථ වා පහානම්පි ධම්මතො අත්ථියෙව. කථං? පහීයතෙ අනෙන පාණාතිපාතාදිපටිපක්ඛො, පජහති වා තං පටිපක්ඛන්ති පහානං. කිං තං? සබ්බෙපි කුසලා ඛන්ධා. අඤ්ඤෙ පන ආචරියා ‘‘නෙක්ඛම්මාදීසුපි ‘වෙරමණී සීල’න්ති වචනමත්තං ගහෙත්වා සබ්බකුසලෙසුපි නියතයෙවාපනකභූතා විරති නාම අත්ථී’’ති වදන්ති, න තථා ඉධාති. එවමිමෙහි පහානාදීහි පඤ්චහි පදෙහි විසෙසෙත්වා පරියන්තාපරියන්තසීලද්වයෙ අපරියන්තසීලමෙව ¶ වුත්තං. තස්මා එව හි එවරූපානි සීලානි චිත්තස්ස අවිප්පටිසාරාය සංවත්තන්ති…පෙ… සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛතීති වුත්තං.

තත්ථ අවිප්පටිසාරාය සංවත්තන්තීති ‘‘සංවරො අවිප්පටිසාරත්ථායා’’ති (පරි. 366) ච ‘‘අවිප්පටිසාරත්ථානි ඛො, ආනන්ද, කුසලානි සීලානි අවිප්පටිසාරානිසංසානී’’ති (අ. නි. 10.1; 11.1) ච වචනතො අවිප්පටිසාරත්ථාය සංවත්තන්ති. ‘‘අවිප්පටිසාරො පාමොජ්ජත්ථායා’’ති (පරි. 366) ච ‘‘යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායතී’’ති (පටි. ම. 1.74) ච වචනතො පාමොජ්ජාය සංවත්තන්ති. ‘‘පාමොජ්ජං පීතත්ථායා’’ති ¶ (පරි. 366) ච ‘‘පමුදිතස්ස පීති ජායතී’’ති (අ. නි. 5.26; සං. නි. 5.376; දී. නි. 3.322) ච වචනතො පීතියා ¶ සංවත්තන්ති. ‘‘පීති පස්සද්ධත්ථායා’’ති (පරි. 366) ච ‘‘පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භතී’’ති (අ. නි. 5.26; සං. නි. 5.376; දී. නි. 3.322) ච වචනතො පස්සද්ධියා සංවත්තන්ති. ‘‘පස්සද්ධි සුඛත්ථායා’’ති (පරි. 366) ච ‘‘පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙතී’’ති (අ. නි. 5.26; සං. නි. 5.376; දී. නි. 3.322) ච වචනතො සොමනස්සාය සංවත්තන්ති. චෙතසිකං සුඛඤ්හි සොමනස්සන්ති වුච්චති. ආසෙවනායාති භුසා සෙවනා ආසෙවනා. කස්ස ආසෙවනා? අනන්තරං සොමනස්සවචනෙන සුඛස්ස වුත්තත්තා සුඛං සිද්ධං. ‘‘සුඛිනො චිත්තං සමාධියතී’’ති (අ. නි. 5.26; සං. නි. 5.376; දී. නි. 3.322) ච වචනතො තෙන සුඛෙන සමාධි සිද්ධො හොති. එවං සිද්ධස්ස සමාධිස්ස ආසෙවනා. තස්ස සමාධිස්ස ආසෙවනාය සංවත්තන්ති, පගුණබලවභාවාය සංවත්තන්තීති අත්ථො. භාවනායාති තස්සෙව සමාධිස්ස වුද්ධියා. බහුලීකම්මායාති තස්සෙව සමාධිස්ස පුනප්පුනං කිරියාය. අවිප්පටිසාරාදිපවත්තියා මූලකාරණං හුත්වා සමාධිස්ස සද්ධින්ද්රියාදිඅලඞ්කාරසාධනෙන අලඞ්කාරාය සංවත්තන්ති. අවිප්පටිසාරාදිකස්ස සමාධිසම්භාරස්ස සාධනෙන පරික්ඛාරාය සංවත්තන්ති. ‘‘යෙ ච ඛො ඉමෙ පබ්බජිතෙන ජීවිතපරික්ඛාරා සමුදානෙතබ්බා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.192) විය හි එත්ථ සම්භාරත්ථො පරික්ඛාරසද්දො. ‘‘රථො සීලපරික්ඛාරො, ඣානක්ඛො චක්කවීරියො’’තිආදීසු (සං. නි. 3.54) පන අලඞ්කාරත්ථො. ‘‘සත්තහි නගරපරික්ඛාරෙහි සුපරික්ඛතං හොතී’’තිආදීසු (අ. නි. 7.67) පරිවාරත්ථො. ඉධ පන අලඞ්කාරපරිවාරානං විසුං ආගතත්තා සම්භාරත්ථොති වුත්තං. සම්භාරත්ථො ච පච්චයත්ථොති. මූලකාරණභාවෙනෙව සමාධිසම්පයුත්තඵස්සාදිධම්මසම්පත්තිසාධනෙන පරිවාරාය සංවත්තන්ති. සමාධිස්ස විපස්සනාය ච පදට්ඨානභාවපාපනෙන වසීභාවපාපනෙන ච පරිපුණ්ණභාවසාධනතො පාරිපූරියා සංවත්තන්ති.

එවං ¶ සීලූපනිස්සයෙන සබ්බාකාරපරිපූරං සමාධිං දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘සමාහිතෙ චිත්තෙ යථාභූතං ජානාති පස්සති, යථාභූතං ජානං පස්සං නිබ්බින්දති, නිබ්බින්දං විරජ්ජති, විරාගා විමුච්චතී’’ති (පටි. ම. 1.73; දී. නි. 3.359) වචනතො සීලමූලකානි සමාධිපදට්ඨානානි යථාභූතඤාණදස්සනාදීනි දස්සෙන්තො එකන්තනිබ්බිදායාතිආදිමාහ. නිබ්බිදාය හි දස්සිතාය තස්සා පදට්ඨානභූතං ¶ යථාභූතඤාණදස්සනං ¶ දස්සිතමෙව හොති. තස්මිඤ්හි අසිද්ධෙ නිබ්බිදා න සිජ්ඣතීති. තානි පන වුත්තත්ථානෙව. යථාභූතඤාණදස්සනං පනෙත්�