අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා)

111. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණනිද්දෙසෙ ¶ ¶ ¶ තථාගතස්සාති වචනෙ උද්දෙසෙ සරූපතො අවිජ්ජමානෙපි ‘‘ඡ ඤාණානි අසාධාරණානි සාවකෙහී’’ති (පටි. ම. මාතිකා 1.73) වුත්තත්තා ‘‘තථාගතස්සා’’ති වුත්තමෙව හොති. තස්මා උද්දෙසෙ අත්ථතො සිද්ධස්ස තථාගතවචනස්ස නිද්දෙසෙ ගහණං කතං. සත්තෙ පස්සතීති රූපාදීසු ඡන්දරාගෙන සත්තතාය ලග්ගතාය සත්තා, තෙ සත්තෙ ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණෙන චක්ඛුනා පස්සති ඔලොකෙති. අප්පරජක්ඛෙති පඤ්ඤාමයෙ අක්ඛිම්හි අප්පං රාගාදිරජො එතෙසන්ති අප්පරජක්ඛා, අප්පං රාගාදිරජො එතෙසන්ති වා අප්පරජක්ඛා. තෙ අප්පරජක්ඛෙ. මහාරජක්ඛෙති පඤ්ඤාමයෙ අක්ඛිම්හි මහන්තං රාගාදිරජො එතෙසන්ති මහාරජක්ඛා, මහන්තං රාගාදිරජො එතෙසන්ති වා මහාරජක්ඛා. තික්ඛින්ද්රියෙ මුදින්ද්රියෙති තික්ඛානි ¶ සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි එතෙසන්ති තික්ඛින්ද්රියා, මුදූනි සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි එතෙසන්ති මුදින්ද්රියා. ස්වාකාරෙ ද්වාකාරෙති සුන්දරා සද්ධාදයො ආකාරා කොට්ඨාසා එතෙසන්ති ස්වාකාරා, කුච්ඡිතා ගරහිතා සද්ධාදයො ආකාරා කොට්ඨාසා එතෙසන්ති ද්වාකාරා. සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙති යෙ කථිතං කාරණං සල්ලක්ඛෙන්ති සුඛෙන සක්කා හොන්ති විඤ්ඤාපෙතුං, තෙ සුවිඤ්ඤාපයා, තබ්බිපරීතා දුවිඤ්ඤාපයා. අප්පෙකච්චෙ ¶ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනොති අපි එකෙ පරලොකඤ්චෙව රාගාදිවජ්ජඤ්ච භයතො පස්සන්තෙ, ඉමස්ස පන පදස්ස නිද්දෙසෙ පරලොකස්සෙව න වුත්තත්තා ඛන්ධාදිලොකෙ ච රාගාදිවජ්ජෙ ච පරං බාළ්හං භයං පස්සනසීලාති පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො. තෙ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනෙති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. අප්පෙකච්චෙ න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනොති තබ්බිපරීතෙ. ලොකොති ච ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන. වජ්ජන්ති ච වජ්ජනීයට්ඨෙන. එත්තාවතා උද්දෙසස්ස නිද්දෙසො කතො හොති.

පුන ¶ නිද්දෙසස්ස පටිනිද්දෙසං කරොන්තො අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙතිආදිමාහ. තත්ථ තීසු රතනෙසු ඔකප්පනසඞ්ඛාතා සද්ධා අස්ස අත්ථීති සද්ධො. සො සද්ධාසම්පන්නො පුග්ගලො අස්සද්ධියරජස්ස චෙව අස්සද්ධියමූලකස්ස සෙසාකුසලරජස්ස ච අප්පකත්තා අප්පරජක්ඛො. නත්ථි එතස්ස සද්ධාති අස්සද්ධො. සො වුත්තප්පකාරස්ස රජස්ස මහන්තත්තා මහාරජක්ඛො. ආරද්ධං වීරියමනෙනාති ආරද්ධවීරියො. සො කොසජ්ජරජස්ස චෙව කොසජ්ජමූලකස්ස සෙසාකුසලරජස්ස ච අප්පකත්තා අප්පරජක්ඛො. හීනවීරියත්තා කුච්ඡිතෙන ආකාරෙන සීදතීති කුසීදො, කුසීදො එව කුසීතො. සො වුත්තප්පකාරස්ස රජස්ස මහන්තත්තා මහාරජක්ඛො. ආරම්මණං උපෙච්ච ඨිතා සති අස්සාති උපට්ඨිතස්සති. සො මුට්ඨස්සච්චරජස්ස චෙව මුට්ඨස්සච්චමූලකස්ස සෙසාකුසලරජස්ස ච අප්පකත්තා අප්පරජක්ඛො. මුට්ඨා නට්ඨා සති අස්සාති මුට්ඨස්සති. සො වුත්තප්පකාරස්ස රජස්ස මහන්තත්තා මහාරජක්ඛො. අප්පනාසමාධිනා උපචාරසමාධිනා වා ආරම්මණෙ සමං, සම්මා වා ආහිතො ඨිතොති සමාහිතො, සමාහිතචිත්තොති වා සමාහිතො. සො උද්ධච්චරජස්ස චෙව උද්ධච්චමූලකස්ස සෙසාකුසලරජස්ස ච අප්පකත්තා අප්පරජක්ඛො. න සමාහිතො අසමාහිතො. සො වුත්තප්පකාරස්ස රජස්ස මහන්තත්තා මහාරජක්ඛො. උදයත්ථගාමිනී පඤ්ඤා අස්ස අත්ථීති පඤ්ඤවා. සො මොහරජස්ස චෙව මොහමූලකස්ස සෙසාකුසලරජස්ස ච අප්පකත්තා අප්පරජක්ඛො. මොහමූළ්හත්තා දුට්ඨා පඤ්ඤා අස්සාති දුප්පඤ්ඤො. සො වුත්තප්පකාරස්ස රජස්ස මහන්තත්තා මහාරජක්ඛො. සද්ධො පුග්ගලො තික්ඛින්ද්රියොති බහුලං උප්පජ්ජමානාය බලවතියා සද්ධාය සද්ධො, තෙනෙව සද්ධින්ද්රියෙන තික්ඛින්ද්රියො. අස්සද්ධො පුග්ගලො මුදින්ද්රියොති බහුලං උප්පජ්ජමානෙන ¶ අස්සද්ධියෙන අස්සද්ධො, අන්තරන්තරා උප්පජ්ජමානෙන දුබ්බලෙන සද්ධින්ද්රියෙන මුදින්ද්රියො. එස නයො සෙසෙසුපි. සද්ධො පුග්ගලො ස්වාකාරොති තාය එව සද්ධාය සොභනාකාරො. අස්සද්ධො පුග්ගලො ද්වාකාරොති ¶ තෙනෙව අස්සද්ධියෙන විරූපාකාරො. එස නයො සෙසෙසුපි. සුවිඤ්ඤාපයොති ¶ සුඛෙන විඤ්ඤාපෙතුං සක්කුණෙය්යො. දුවිඤ්ඤාපයොති දුක්ඛෙන විඤ්ඤාපෙතුං සක්කුණෙය්යො. පරලොකවජ්ජභයදස්සාවීති එත්ථ යස්මා පඤ්ඤාසම්පන්නස්සෙව සද්ධාදීනි සුපරිසුද්ධානි හොන්ති, තස්මා සුපරිසුද්ධසද්ධාදිසම්පන්නො තංසම්පයුත්තාය, සුපරිසුද්ධසද්ධාදිසම්පන්නොපි වා තප්පච්චයාය පඤ්ඤාය පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී හොති. තස්මා එව හි සද්ධාදයොපි චත්තාරො ‘‘පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී’’ති වුත්තා.

112. ඉදානි ‘‘පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී’’ති එත්ථ වුත්තං ලොකඤ්ච වජ්ජඤ්ච දස්සෙතුං ලොකොතිආදිමාහ. එත්ථ ඛන්ධා එව ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකොති ඛන්ධලොකො. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො. විපත්තිභවලොකොති අපායලොකො. සො හි අනිට්ඨඵලත්තා විරූපො ලාභොති විපත්ති, භවතීති භවො, විපත්ති එව භවො විපත්තිභවො, විපත්තිභවො එව ලොකො විපත්තිභවලොකො. විපත්තිසම්භවලොකොති අපායූපගං කම්මං. තඤ්හි සම්භවති එතස්මා ඵලන්ති සම්භවො, විපත්තියා සම්භවො විපත්තිසම්භවො, විපත්තිසම්භවො එව ලොකො විපත්තිසම්භවලොකො. සම්පත්තිභවලොකොති සුගතිලොකො. සො හි ඉට්ඨඵලත්තා සුන්දරො ලාභොති සම්පත්ති, භවතීති භවො, සම්පත්ති එව භවො සම්පත්තිභවො, සම්පත්තිභවො එව ලොකො සම්පත්තිභවලොකො. සම්පත්තිසම්භවලොකොති සුගතූපගං කම්මං. තඤ්හි සම්භවති එතස්මා ඵලන්ති සම්භවො, සම්පත්තියා සම්භවො සම්පත්තිසම්භවො, සම්පත්තිසම්භවො එව ලොකො සම්පත්තිසම්භවලොකො. එකො ලොකොතිආදීනි හෙට්ඨා වුත්තත්ථානෙව.

වජ්ජන්ති නපුංසකවචනං අසුකොති අනිද්දිට්ඨත්තා කතං. කිලෙසාති රාගාදයො. දුච්චරිතාති පාණාතිපාතාදයො. අභිසඞ්ඛාරාති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදයො. භවගාමිකම්මාති අත්තනො විපාකදානවසෙන භවං ගච්ඡන්තීති භවගාමිනො, අභිසඞ්ඛාරෙසුපි විපාකජනකානෙව කම්මානි වුත්තානි. ඉතීති වුත්තප්පකාරනිදස්සනං. ඉමස්මිඤ්ච ලොකෙ ඉමස්මිඤ්ච වජ්ජෙති වුත්තප්පකාරෙ ¶ ලොකෙ ච වජ්ජෙ ච. තිබ්බා භයසඤ්ඤාති ¶ බලවතී භයසඤ්ඤා. තිබ්බාති පරසද්දස්ස අත්ථො වුත්තො, භයසඤ්ඤාති භයසද්දස්ස, ලොකවජ්ජද්වයම්පි හි භයවත්ථුත්තා සයඤ්ච සභයත්තා භයං, භයමිති සඤ්ඤා භයසඤ්ඤා. පච්චුපට්ඨිතා හොතීති තං තං පටිච්ච උපෙච්ච ඨිතා හොති. සෙය්යථාපි උක්ඛිත්තාසිකෙ වධකෙති යථා නාම පහරිතුං උච්චාරිතඛග්ගෙ පච්චාමිත්තෙ තිබ්බා භයසඤ්ඤා පච්චුපට්ඨිතා හොති, එවමෙව ලොකෙ ච වජ්ජෙ ච තිබ්බා භයසඤ්ඤා පච්චුපට්ඨිතා හොති. ඉමෙහි පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහීති අප්පරජක්ඛපඤ්චකාදීසු දසසු පඤ්චකෙසු එකෙකස්මිං පඤ්චන්නං පඤ්චන්නං ආකාරානං වසෙන පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි. ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානීති සද්ධින්ද්රියාදීනි පඤ්චින්ද්රියානි ¶ . ජානාතීති තථාගතො පඤ්ඤාය පජානාති. පස්සතීති දිබ්බචක්ඛුනා දිට්ඨං විය කරොති. අඤ්ඤාතීති සබ්බාකාරමරියාදාහි ජානාති. පටිවිජ්ඣතීති එකදෙසං අසෙසෙත්වා නිරවසෙසදස්සනවසෙන පඤ්ඤාය පදාලෙතීති.

ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

113. ආසයානුසයඤාණනිද්දෙසෙ ¶ ඉධ තථාගතොතිආදි පඤ්චධා ඨපිතො නිද්දෙසො. තත්ථ ආසයානුසයා වුත්තත්ථා එව. චරිතන්ති පුබ්බෙ කතං කුසලාකුසලං කම්මං. අධිමුත්තින්ති සම්පති කුසලෙ අකුසලෙ වා චිත්තවොසග්ගො. භබ්බාභබ්බෙති භබ්බෙ ච අභබ්බෙ ච. අරියාය ජාතියා සම්භවන්ති ජායන්තීති භබ්බා. වත්තමානසමීපෙ වත්තමානවචනං. භවිස්සන්ති ජායිස්සන්තීති වා භබ්බා, භාජනභූතාති අත්ථො. යෙ අරියමග්ගපටිවෙධස්ස අනුච්ඡවිකා උපනිස්සයසම්පන්නා, තෙ භබ්බා. වුත්තපටිපක්ඛා අභබ්බා.

කතමො සත්තානං ආසයොතිආදි නිද්දෙසස්ස පටිනිද්දෙසො. තත්ථ සස්සතොති නිච්චො. ලොකොති අත්තා. ඉධ සරීරංයෙව නස්සති, අත්තා පන ඉධ පරත්ථ ච සොයෙවාති මඤ්ඤන්ති. සො හි සයංයෙව ආලොකෙතීති කත්වා ‘‘ලොකො’’ති මඤ්ඤන්ති. අසස්සතොති අනිච්චො. අත්තා සරීරෙනෙව සහ නස්සතීති මඤ්ඤන්ති. අන්තවාති පරිත්තෙ කසිණෙ ඣානං උප්පාදෙත්වා තංපරිත්තකසිණාරම්මණං චිත්තං සපරියන්තො ¶ අත්තාති මඤ්ඤන්ති. අනන්තවාති න අන්තවා අප්පමාණෙ කසිණෙ ඣානං උප්පාදෙත්වා තංඅප්පමාණකසිණාරම්මණං චිත්තං අපරියන්තො අත්තාති මඤ්ඤන්ති. තං ජීවං තං සරීරන්ති ජීවො ච සරීරඤ්ච තංයෙව. ජීවොති අත්තා, ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන නපුංසකවචනං කතං. සරීරන්ති රාසට්ඨෙන ඛන්ධපඤ්චකං. අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරන්ති අඤ්ඤො ජීවො අඤ්ඤං ඛන්ධපඤ්චකං. හොති තථාගතො පරං මරණාති ඛන්ධා ඉධෙව විනස්සන්ති, සත්තො මරණතො පරං හොති විජ්ජති න නස්සති. ‘‘තථාගතො’’ති චෙත්ථ සත්තාධිවචනන්ති වදන්ති. කෙචි පන ‘‘තථාගතොති අරහා’’ති වදන්ති. ඉමෙ ‘‘න හොතී’’ති පක්ඛෙ දොසං දිස්වා එවං ගණ්හන්ති. න හොති තථාගතො පරං මරණාති ඛන්ධාපි ඉධෙව නස්සන්ති, තථාගතො ච මරණතො පරං න හොති උච්ඡිජ්ජති විනස්සති. ඉමෙ ‘‘හොතී’’ති පක්ඛෙ දොසං දිස්වා එවං ¶ ගණ්හන්ති. හොති ච න ච හොතීති ඉමෙ එකෙකපක්ඛපරිග්ගහෙ දොසං දිස්වා උභයපක්ඛං ¶ ගණ්හන්ති. නෙව හොති න න හොතීති ඉමෙ උභයපක්ඛපරිග්ගහෙ උභයදොසාපත්තිං දිස්වා ‘‘හොතීති ච න හොති, නෙව හොතීති ච න හොතී’’ති අමරාවික්ඛෙපපක්ඛං ගණ්හන්ති.

අයං පනෙත්ථ අට්ඨකථානයො – ‘‘සස්සතො ලොකොති වා’’තිආදීහි දසහාකාරෙහි දිට්ඨිපභෙදොව වුත්තො. තත්ථ සස්සතො ලොකොති ච ඛන්ධපඤ්චකං ලොකොති ගහෙත්වා ‘‘අයං ලොකො නිච්චො ධුවො සබ්බකාලිකො’’ති ගණ්හන්තස්ස සස්සතන්ති ගහණාකාරප්පවත්තා දිට්ඨි. අසස්සතොති තමෙව ලොකං ‘‘උච්ඡිජ්ජති විනස්සතී’’ති ගණ්හන්තස්ස උච්ඡෙදග්ගහණාකාරප්පවත්තා දිට්ඨි. අන්තවාති පරිත්තකසිණලාභිනො සුප්පමත්තෙ වා සරාවමත්තෙ වා කසිණෙ සමාපන්නස්ස අන්තොසමාපත්තියං පවත්තිතරූපාරූපධම්මෙ ‘‘ලොකො’’ති ච කසිණපරිච්ඡෙදන්තෙන ‘‘අන්තවා’’ති ච ගණ්හන්තස්ස ‘‘අන්තවා ලොකො’’ති ගහණාකාරප්පවත්තා දිට්ඨි. සා සස්සතදිට්ඨිපි හොති උච්ඡෙදදිට්ඨිපි. විපුලකසිණලාභිනො පන තස්මිං කසිණෙ සමාපන්නස්ස අන්තොසමාපත්තියං පවත්තිතරූපාරූපධම්මෙ ‘‘ලොකො’’ති ච කසිණපරිච්ඡෙදන්තෙන ‘‘න අන්තවා’’ති ච ගණ්හන්තස්ස ‘‘අනන්තවා ලොකො’’ති ගහණාකාරප්පවත්තා දිට්ඨි. සා සස්සතදිට්ඨිපි හොති උච්ඡෙදදිට්ඨිපි. තං ජීවං තං සරීරන්ති භෙදනධම්මස්ස සරීරස්සෙව ‘‘ජීව’’න්ති ගහිතත්තා ‘‘සරීරෙ උච්ඡිජ්ජමානෙ ජීවම්පි උච්ඡිජ්ජතී’’ති උච්ඡෙදග්ගහණාකාරප්පවත්තා දිට්ඨි. දුතියපදෙ සරීරතො අඤ්ඤස්ස ජීවස්ස ගහිතත්තා ‘‘සරීරෙ උච්ඡිජ්ජමානෙපි ¶ ජීවං න උච්ඡිජ්ජතී’’ති සස්සතග්ගහණාකාරප්පවත්තා දිට්ඨි. හොති තථාගතොතිආදීසු ‘‘සත්තො තථාගතො නාම, සො පරං මරණා හොතී’’ති ගණ්හතො පඨමා සස්සතදිට්ඨි. ‘‘න හොතී’’ති ගණ්හතො දුතියා උච්ඡෙදදිට්ඨි. ‘‘හොති ච න ච හොතී’’ති ගණ්හතො තතියා එකච්චසස්සතදිට්ඨි. ‘‘නෙව හොති න න හොතී’’ති ගණ්හතො චතුත්ථා අමරාවික්ඛෙපදිට්ඨීති.

ඉතීති වුත්තප්පකාරදිට්ඨිනිස්සයනිදස්සනං. භවදිට්ඨිසන්නිස්සිතා වා සත්තා හොන්ති විභවදිට්ඨිසන්නිස්සිතා වාති භවො වුච්චති සස්සතො, සස්සතවසෙන උප්පජ්ජමානදිට්ඨි භවදිට්ඨි, භවොති දිට්ඨීති වුත්තං හොති. විභවො වුච්චති උච්ඡෙදො ¶ , උච්ඡෙදවසෙන උප්පජ්ජමානදිට්ඨි විභවදිට්ඨි, විභවොති දිට්ඨීති වුත්තං හොති. වුත්තප්පකාරා දසවිධා දිට්ඨි භවදිට්ඨි ච විභවදිට්ඨි චාති ද්විධාව හොති. තාසු ද්වීසු එකෙකං සන්නිස්සිතා අපස්සිතා අල්ලීනා සත්තා හොන්ති.

එතෙ වා පන උභො අන්තෙ අනුපගම්මාති එත්ථ ‘‘අග්ගිතො වා උදකතො වා මිථුභෙදා වා’’තිආදීසු ¶ (දී. නි. 2.152) විය වා-සද්දො සමුච්චයත්ථො. එතෙ වුත්තප්පකාරෙ සස්සතුච්ඡෙදවසෙන ද්වෙ පක්ඛෙ ච න උපගන්ත්වා අනල්ලීයිත්වා පහායාති අත්ථො. ‘‘අනුලොමිකා වා ඛන්තී’’ති විකප්පත්ථොව. ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසූති ඉමෙසං ජරාමරණාදීනං පච්චයා ඉදප්පච්චයා, ඉදප්පච්චයා එව ඉදප්පච්චයතා, ඉදප්පච්චයානං වා සමූහො ඉදප්පච්චයතා. ලක්ඛණං පනෙත්ථ සද්දසත්ථතො පරියෙසිතබ්බං. තෙ තෙ පච්චයෙ පටිච්ච සහ සම්මා ච උප්පන්නා පටිච්චසමුප්පන්නා. තස්සා ඉදප්පච්චයතාය ච තෙසු පටිච්චසමුප්පන්නෙසු ච ධම්මෙසු. අනුලොමිකාති ලොකුත්තරධම්මානං අනුලොමතො අනුලොමිකා. ඛන්තීති ඤාණං. ඤාණඤ්හි ඛමනතො ඛන්ති. පටිලද්ධා හොතීති සත්තෙහි අධිගතා හොති. ඉදප්පච්චයතාය ඛන්තියා උච්ඡෙදත්තානුපගමො හොති පච්චයුප්පන්නධම්මානං පච්චයසාමග්ගියං ආයත්තවුත්තිත්තා පච්චයානුපරමදස්සනෙන ඵලානුපරමදස්සනතො. පටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු ඛන්තියා සස්සතත්තානුපගමො හොති පච්චයසාමග්ගියං නවනවානං පච්චයුප්පන්නධම්මානං උප්පාදදස්සනතො. එවමෙතෙ උභො අන්තෙ අනුපගම්ම පටිච්චසමුප්පාදපටිච්චසමුප්පන්නධම්මදස්සනෙන න උච්ඡෙදො න සස්සතොති පවත්තං සම්මාදස්සනං ‘‘අනුලොමිකා ඛන්තී’’ති වෙදිතබ්බං. එවඤ්හි තදුභයදිට්ඨිපටිපක්ඛභූතා ¶ සම්මාදිට්ඨි වුත්තා හොති. යථාභූතං වා ඤාණන්ති යථාභූතං යථාසභාවං නෙය්යං. තත්ථ පවත්තඤාණම්පි විසයවොහාරෙන ‘‘යථාභූතඤාණ’’න්ති වුත්තං. තං පන සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාපරියන්තං විපස්සනාඤාණං ඉධාධිප්පෙතං. හෙට්ඨා පන ‘‘යථාභූතඤාණදස්සන’’න්ති භයතූපට්ඨානඤාණං වුත්තං. යථාභූතං වා ඤාණං සත්තෙහි පටිලද්ධං හොතීති සම්බන්ධො.

ඉදානි ¶ ‘‘සස්සතො ලොකො’’තිආදීහි මිච්ඡාදිට්ඨිපරිභාවිතං ‘‘එතෙ වා පනා’’තිආදීහි සම්මාදිට්ඨිපරිභාවිතං සත්තසන්තානං දස්සෙත්වා ‘‘කාමං සෙවන්තඤ්ඤෙවා’’තිආදීහි සෙසාකුසලෙහි සෙසකුසලෙහි ච පරිභාවිතං සත්තසන්තානං දස්සෙති. තත්ථ කාමං සෙවන්තංයෙව පුග්ගලං තථාගතො ජානාතීති යොජනා කාතබ්බා. සෙවන්තන්ති ච අභිණ්හසමුදාචාරවසෙන සෙවමානං. පුබ්බෙ ආසෙවිතවසෙන කිලෙසකාමො ගරු අස්සාති කාමගරුකො. තථෙව කාමො ආසයෙ සන්තානෙ අස්සාති කාමාසයො. සන්තානවසෙනෙව කාමෙ අධිමුත්තො ලග්ගොති කාමාධිමුත්තො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. නෙක්ඛම්මාදීනි වුත්තත්ථානෙව. කාමාදීහි ච තීහි සෙසාකුසලා, නෙක්ඛම්මාදීහි තීහි සෙසකුසලා ගහිතාව හොන්තීති වෙදිතබ්බා. ‘‘අයං සත්තානං ආසයො’’ති තිධා වුත්තං සන්තානමෙව දස්සෙති.

අයං ¶ පනෙත්ථ අට්ඨකථානයො – ‘‘ඉති භවදිට්ඨිසන්නිස්සිතා වා’’ති එවං සස්සතදිට්ඨිං වා සන්නිස්සිතා. සස්සතදිට්ඨි හි එත්ථ භවදිට්ඨීති වුත්තා, උච්ඡෙදදිට්ඨි ච විභවදිට්ඨීති. සබ්බදිට්ඨීනඤ්හි සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨීහි සඞ්ගහිතත්තා සබ්බෙපිමෙ දිට්ඨිගතිකා සත්තා ඉමාව ද්වෙ දිට්ඨියො සන්නිස්සිතා හොන්ති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘ද්වයනිස්සිතො ඛ්වායං, කච්චාන, ලොකො යෙභුය්යෙන අත්ථිතඤ්චෙව නත්ථිතඤ්චා’’ති (සං. නි. 2.15). එත්ථ හි අත්ථිතාති සස්සතං. නත්ථිතාති උච්ඡෙදො. අයං තාව වට්ටනිස්සිතානං පුථුජ්ජනානං සත්තානං ආසයො. ඉදානි විවට්ටනිස්සිතානං සුද්ධසත්තානං ආසයං දස්සෙතුං ‘‘එතෙ වා පන උභො අන්තෙ අනුපගම්මා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘එතෙ වා පනා’’ති එතෙයෙව. ‘‘උභො අන්තෙ’’ති සස්සතුච්ඡෙදසඞ්ඛාතෙ ද්වෙ අන්තෙ. ‘‘අනුපගම්මා’’ති න අල්ලීයිත්වා. ‘‘ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසූ’’ති ඉදප්පච්චයතාය චෙව පටිච්චසමුප්පන්නධම්මෙසු ච. ‘‘අනුලොමිකා ඛන්තී’’ති විපස්සනාඤාණං. ‘‘යථාභූතං ඤාණ’’න්ති මග්ගඤාණං. ඉදං වුත්තං හොති – යා පටිච්චසමුප්පාදෙ චෙව පටිච්චසමුප්පන්නධම්මෙසු ¶ ච එතෙ උභො සස්සතුච්ඡෙදඅන්තෙ අනුපගන්ත්වා විපස්සනා පටිලද්ධා, යඤ්ච තතො උත්තරි මග්ගඤාණං, අයං සත්තානං ආසයො. අයං වට්ටනිස්සිතානඤ්ච විවට්ටනිස්සිතානඤ්ච සබ්බෙසම්පි සත්තානං ආසයො ඉදං වසනට්ඨානන්ති. අයං ආචරියානං සමානට්ඨකථා.

විතණ්ඩවාදී ¶ පනාහ ‘‘මග්ගො නාම වාසං විද්ධංසෙන්තො ගච්ඡති, ත්වං මග්ගො වාසොති වදෙසී’’ති? සො වත්තබ්බො ‘‘ත්වං අරියවාසභාණකො හොසි න හොසී’’ති? සචෙ ‘‘න හොමී’’ති වදති, ‘‘ත්වං අභාණකතාය න ජානාසී’’ති වත්තබ්බො. සචෙ ‘‘භාණකොස්මී’’ති වදති, ‘‘සුත්තං ආහරා’’ති වත්තබ්බො. සචෙ ආහරති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ ආහරති, සයං ආහරිතබ්බං ‘‘දසයිමෙ, භික්ඛවෙ, අරියාවාසා, යදරියා ආවසිංසු වා ආවසන්ති වා ආවසිස්සන්ති වා’’ති (අ. නි. 10.19). එතඤ්හි සුත්තං මග්ගස්ස වාසභාවං දීපෙති. තස්මා සුකථිතමෙවෙතන්ති. ඉමං පන භගවා සත්තානං ආසයං ජානන්තො ඉමෙසඤ්ච දිට්ඨිගතානං ඉමෙසඤ්ච විපස්සනාඤාණමග්ගඤාණානං අප්පවත්තික්ඛණෙපි ජානාති එව. තස්මායෙව ච ‘‘කාමං සෙවන්තංයෙව ජානාතී’’තිආදි වුත්තන්ති.

අනුසයනිද්දෙසෙ අනුසයාති කෙනට්ඨෙන අනුසයා? අනුසයනට්ඨෙන. කො එස අනුසයනට්ඨො නාමාති? අප්පහීනට්ඨො. එතෙ හි අප්පහීනට්ඨෙන තස්ස තස්ස සන්තානෙ අනුසෙන්ති නාම. තස්මා ‘‘අනුසයා’’ති වුච්චන්ති. අනුසෙන්තීති අනුරූපං කාරණං ලභිත්වා උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. අථාපි සියා – අනුසයනට්ඨො නාම අප්පහීනාකාරො, සො ච උප්පජ්ජතීති වත්තුං න යුජ්ජති, තස්මා ¶ න අනුසයා උප්පජ්ජන්තීති. තත්රිදං පටිවචනං – න අප්පහීනාකාරො, අනුසයොති පන අප්පහීනට්ඨෙන ථාමගතකිලෙසො වුච්චති. සො චිත්තසම්පයුත්තො සාරම්මණො සප්පච්චයට්ඨෙන සහෙතුකො එකන්තාකුසලො අතීතොපි හොති අනාගතොපි පච්චුප්පන්නොපි, තස්මා උප්පජ්ජතීති වත්තුං යුජ්ජතීති. තත්රිදං පමාණං – ඉධෙව තාව අභිසමයකථාය (පටි. ම. 3.21) ‘‘පච්චුප්පන්නෙ කිලෙසෙ පජහතී’’ති පුච්ඡං කත්වා අනුසයානං පච්චුප්පන්නභාවස්ස අත්ථිතාය ‘‘ථාමගතො අනුසයං පජහතී’’ති වුත්තං. ධම්මසඞ්ගණියං මොහස්ස පදභාජනෙ ‘‘අවිජ්ජානුසයො අවිජ්ජාපරියුට්ඨානං ¶ අවිජ්ජාලඞ්ගී මොහො අකුසලමූලං, අයං තස්මිං සමයෙ මොහො හොතී’’ති (ධ. ස. 390) අකුසලචිත්තෙන සද්ධිං මොහස්ස උප්පන්නභාවො වුත්තො ¶ . කථාවත්ථුස්මිං ‘‘අනුසයා අබ්යාකතා අනුසයා අහෙතුකා අනුසයා චිත්තවිප්පයුත්තා’’ති සබ්බෙ වාදා පටිසෙධිතා. අනුසයයමකෙ සත්තන්නං මහාවාරානං අඤ්ඤතරස්මිං උප්පජ්ජනවාරෙ ‘‘යස්ස කාමරාගානුසයො උප්පජ්ජති, තස්ස පටිඝානුසයො උප්පජ්ජතී’’තිආදි (යම. 2.අනුසයයමක.300) වුත්තං. තස්මා ‘‘අනුසෙන්තීති අනුරූපං කාරණං ලභිත්වා උප්පජ්ජන්තී’’ති යං වුත්තං, තං ඉමිනා තන්තිප්පමාණෙන යුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යම්පි ‘‘චිත්තසම්පයුත්තො සාරම්මණො’’තිආදි වුත්තං, තම්පි සුවුත්තමෙව. අනුසයො හි නාමෙස පරිනිප්ඵන්නො චිත්තසම්පයුත්තො අකුසලධම්මොති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

කාමරාගානුසයොතිආදීසු කාමරාගො ච සො අප්පහීනට්ඨෙන අනුසයො චාති කාමරාගානුසයො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. කාමරාගානුසයො චෙත්ථ ලොභසහගතචිත්තෙසු සහජාතවසෙන ආරම්මණවසෙන ච මනාපෙසු අවසෙසකාමාවචරධම්මෙසු ආරම්මණවසෙනෙව උප්පජ්ජමානො ලොභො. පටිඝානුසයො ච දොමනස්සසහගතචිත්තෙසු සහජාතවසෙන ආරම්මණවසෙන ච අමනාපෙසු අවසෙසකාමාවචරධම්මෙසු ආරම්මණවසෙනෙව උප්පජ්ජමානො දොසො. මානානුසයො දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තලොභසහගතචිත්තෙසු සහජාතවසෙන ආරම්මණවසෙන ච දුක්ඛවෙදනාවජ්ජෙසු අවසෙසකාමාවචරධම්මෙසු රූපාරූපාවචරධම්මෙසු ච ආරම්මණවසෙනෙව උප්පජ්ජමානො මානො. දිට්ඨානුසයො චතූසු දිට්ඨිගතසම්පයුත්තෙසු. විචිකිච්ඡානුසයො විචිකිච්ඡාසහගතෙ. අවිජ්ජානුසයො ද්වාදසසු අකුසලචිත්තෙසු සහජාතවසෙන ආරම්මණවසෙන ච. තයොපි අවසෙසතෙභූමකධම්මෙසු ආරම්මණවසෙනෙව උප්පජ්ජමානා දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාමොහා. භවරාගානුසයො චතූසු දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තෙසු උප්පජ්ජමානොපි සහජාතවසෙන න වුත්තො, ආරම්මණවසෙනෙව පන රූපාරූපාවචරධම්මෙසු උප්පජ්ජමානො ලොභො වුත්තො.

114. ඉදානි යථාවුත්තානං අනුසයානං අනුසයනට්ඨානං දස්සෙන්තො යං ලොකෙතිආදිමාහ. තත්ථ යං ලොකෙ පියරූපන්ති ¶ යං ඉමස්මිං ලොකෙ පියජාතිකං පියසභාවං. සාතරූපන්ති සාතජාතිකං ¶ අස්සාදපදට්ඨානං ඉට්ඨාරම්මණං. එත්ථ සත්තානං කාමරාගානුසයො අනුසෙතීති එතස්මිං ¶ ඉට්ඨාරම්මණෙ සත්තානං අප්පහීනට්ඨෙන කාමරාගානුසයො අනුසෙති. ‘‘පියරූපං සාතරූප’’න්ති ච ඉධ කාමාවචරධම්මොයෙව අධිප්පෙතො. යථා නාම උදකෙ නිමුග්ගස්ස හෙට්ඨා ච උපරි ච සමන්තා ච උදකමෙව හොති, එවමෙව ඉට්ඨාරම්මණෙ රාගුප්පත්ති නාම සත්තානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණා. තථා අනිට්ඨාරම්මණෙ පටිඝුප්පත්ති. ඉති ඉමෙසු ද්වීසු ධම්මෙසූති එවං ඉමෙසු ද්වීසු ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණධම්මෙසු. අවිජ්ජානුපතිතාති කාමරාගපටිඝසම්පයුත්තා හුත්වා ආරම්මණකරණවසෙන අවිජ්ජා අනුපතිතා අනුගතා. විච්ඡෙදං කත්වාපි පාඨො. තදෙකට්ඨොති තාය අවිජ්ජාය සහජෙකට්ඨවසෙන එකතො ඨිතො. මානො ච දිට්ඨි ච විචිකිච්ඡා චාති නවවිධමානො, ද්වාසට්ඨිවිධා දිට්ඨි, අට්ඨවත්ථුකා විචිකිච්ඡා, තදෙකට්ඨො මානො ච තදෙකට්ඨා දිට්ඨි ච තදෙකට්ඨා විචිකිච්ඡා චාති යොජනා. දට්ඨබ්බාති පස්සිතබ්බා අවගන්තබ්බා. තයො එකතො කත්වා බහුවචනං කතං. භවරාගානුසයො පනෙත්ථ කාමරාගානුසයෙනෙව සඞ්ගහිතොති වෙදිතබ්බො.

චරිතනිද්දෙසෙ තෙරස චෙතනා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො. ද්වාදස අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො. චතස්සො ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො. තත්ථ කාමාවචරො පරිත්තභූමකො. ඉතරො මහාභූමකො. තීසුපි වා එතෙසු යො කොචි අප්පවිපාකො පරිත්තභූමකො, මහාවිපාකො මහාභූමකොති වෙදිතබ්බො.

115. අධිමුත්තිනිද්දෙසෙ සන්තීති සංවිජ්ජන්ති. හීනාධිමුත්තිකාති ලාමකජ්ඣාසයා. පණීතාධිමුත්තිකාති කල්යාණජ්ඣාසයා. සෙවන්තීති නිස්සයන්ති අල්ලීයන්ති. භජන්තීති උපසඞ්කමන්ති. පයිරුපාසන්තීති පුනප්පුනං උපසඞ්කමන්ති. සචෙ හි ආචරියුපජ්ඣායා න සීලවන්තො හොන්ති, අන්තෙවාසිකසද්ධිවිහාරිකා සීලවන්තො, තෙ අත්තනො ආචරියුපජ්ඣායෙපි න උපසඞ්කමන්ති, අත්තනො සදිසෙ සාරුප්පෙ භික්ඛූයෙව උපසඞ්කමන්ති. සචෙපි ආචරියුපජ්ඣායා සාරුප්පා භික්ඛූ, ඉතරෙ අසාරුප්පා, තෙපි න ආචරියුපජ්ඣායෙ උපසඞ්කමන්ති, අත්තනො සදිසෙ ¶ හීනාධිමුත්තිකෙයෙව උපසඞ්කමන්ති. එවං උපසඞ්කමනං පන න කෙවලං එතරහියෙව, අතීතානාගතෙපීති දස්සෙතුං අතීතම්පි අද්ධානන්තිආදිමාහ. තත්ථ අතීතම්පි අද්ධානන්ති අතීතස්මිං කාලෙ, අච්චන්තසංයොගත්ථෙ වා උපයොගවචනං. සෙසං ¶ උත්තානත්ථමෙව. ඉදං පන දුස්සීලානං දුස්සීලසෙවනමෙව, සීලවන්තානං සීලවන්තසෙවනමෙව, දුප්පඤ්ඤානං දුප්පඤ්ඤසෙවනමෙව, පඤ්ඤවන්තානං පඤ්ඤවන්තසෙවනමෙව කො නියමෙතීති? අජ්ඣාසයධාතු නියමෙතීති.

භබ්බාභබ්බනිද්දෙසෙ ඡඩ්ඩෙතබ්බෙ පඨමං නිද්දිසිත්වා ගහෙතබ්බෙ පච්ඡා නිද්දිසිතුං උද්දෙසස්ස උප්පටිපාටියා පඨමං අභබ්බා නිද්දිට්ඨා. උද්දෙසෙ පන ද්වන්දසමාසෙ අච්චිතස්ස ච මන්දක්ඛරස්ස ච ¶ පදස්ස පුබ්බනිපාතලක්ඛණවසෙන භබ්බසද්දො පුබ්බං පයුත්තො. කම්මාවරණෙනාති පඤ්චවිධෙන ආනන්තරියකම්මෙන. සමන්නාගතාති සමඞ්ගීභූතා. කිලෙසාවරණෙනාති නියතමිච්ඡාදිට්ඨියා. ඉමානි ද්වෙ සග්ගමග්ගානං ආවරණතො ආවරණානි. භික්ඛුනීදූසකාදීනි කම්මානිපි කම්මාවරණෙනෙව සඞ්ගහිතානි. විපාකාවරණෙනාති අහෙතුකපටිසන්ධියා. යස්මා පන දුහෙතුකානම්පි අරියමග්ගපටිවෙධො නත්ථි, තස්මා දුහෙතුකා පටිසන්ධිපි විපාකාවරණමෙවාති වෙදිතබ්බා, අස්සද්ධාති බුද්ධාදීසු සද්ධාරහිතා. අච්ඡන්දිකාති කත්තුකම්යතාකුසලච්ඡන්දරහිතා. උත්තරකුරුකා මනුස්සා අච්ඡන්දිකට්ඨානං පවිට්ඨා. දුප්පඤ්ඤාති භවඞ්ගපඤ්ඤාය පරිහීනා. භවඞ්ගපඤ්ඤාය පන පරිපුණ්ණායපි යස්ස භවඞ්ගං ලොකුත්තරස්ස පාදකං න හොති, සොපි දුප්පඤ්ඤොයෙව නාම. අභබ්බා නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තන්ති කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තනියාමසඞ්ඛාතං අරියමග්ගං ඔක්කමිතුං අභබ්බා. අරියමග්ගො හි සම්මා සභාවොති සම්මත්තං, සොයෙව අනන්තරඵලදානෙ, සයමෙව වා අචලභාවතො නියාමො, තං ඔක්කමිතුං පවිසිතුං අභබ්බා. න කම්මාවරණෙනාතිආදීනි වුත්තවිපරියායෙනෙව වෙදිතබ්බානීති.

ආසයානුසයඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

70. යමකපාටිහීරඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා

116. යමකපාටිහීරඤාණනිද්දෙසෙ ¶ අසාධාරණං සාවකෙහීති සෙසාසාධාරණඤාණනිද්දෙසෙ අඤ්ඤවචනෙහි ඔකාසාභාවතො න වුත්තං, ඉධ පන අඤ්ඤවචනාභාවතො වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. උපරිමකායතොති නාභියා උද්ධං සරීරතො. අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තතීති තෙජොකසිණාරම්මණං පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘උපරිමකායතො අග්ගිජාලා වුට්ඨාතූ’’ති ආවජ්ජිත්වා පරිකම්මං කත්වා අනන්තරං අභිඤ්ඤාඤාණෙන ‘‘උපරිමකායතො ¶ අග්ගිජාලා වුට්ඨාතූ’’ති අධිට්ඨිතෙ සහ අධිට්ඨානා උපරිමකායතො අග්ගිජාලා වුට්ඨාති. සා හි ඉධ රාසට්ඨෙන ඛන්ධොති වුත්තා. හෙට්ඨිමකායතොති නාභිතො හෙට්ඨා සරීරතො. උදකධාරා පවත්තතීති ආපොකසිණාරම්මණං පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘හෙට්ඨිමකායතො උදකධාරා වුට්ඨාතූ’’ති ආවජ්ජිත්වා පරිකම්මං කත්වා අනන්තරං අභිඤ්ඤාඤාණෙන ‘‘හෙට්ඨිමකායතො උදකධාරා වුට්ඨාතූ’’ති අධිට්ඨිතෙ සහ අධිට්ඨානා හෙට්ඨිමකායතො උදකධාරා වුට්ඨාති. උභයත්ථාපි අබ්බොච්ඡෙදවසෙන පවත්තතීති වුත්තං. අධිට්ඨානස්ස ආවජ්ජනස්ස ච අන්තරෙ ද්වෙ භවඞ්ගචිත්තානි වත්තන්ති. තස්මායෙව යුගලා හුත්වා අග්ගික්ඛන්ධඋදකධාරා පවත්තන්ති, අන්තරං න පඤ්ඤායති. අඤ්ඤෙසං පන භවඞ්ගපරිච්ඡෙදො නත්ථි ¶ . පුරත්ථිමකායතොති අභිමුඛපස්සතො. පච්ඡිමකායතොති පිට්ඨිපස්සතො. දක්ඛිණඅක්ඛිතො වාමඅක්ඛිතොතිආදි සමාසපාඨොයෙව, න අඤ්ඤො. දක්ඛිණනාසිකාසොතතො වාමනාසිකාසොතතොති පාඨො සුන්දරො. රස්සං කත්වාපි පඨන්ති. අංසකූටතොති එත්ථ අබ්භුග්ගතට්ඨෙන කූටො වියාති කූටො, අංසොයෙව කූටො අංසකූටො. අඞ්ගුලඞ්ගුලෙහීති අඞ්ගුලීහි අඞ්ගුලීහි. අඞ්ගුලන්තරිකාහීති අඞ්ගුලීනං අන්තරිකාහි. එකෙකලොමතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, එකෙකලොමතො උදකධාරා පවත්තතීති උභයත්ථාපි ආමෙඩිතවචනෙන සබ්බලොමානං පරියාදින්නත්තා ¶ එකෙකලොමතොව අග්ගික්ඛන්ධඋදකධාරා යුගලා යුගලා හුත්වා පවත්තන්තීති වුත්තං හොති. ලොමකූපතො ලොමකූපතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, ලොමකූපතො ලොමකූපතො උදකධාරා පවත්තතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. කෙසුචි පොත්ථකෙසු ‘‘එකෙකලොමතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති. ලොමකූපතො ලොමකූපතො උදකධාරා පවත්තති, ලොමකූපතො ලොමකූපතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, එකෙකලොමතො උදකධාරා පවත්තතී’’ති ලිඛිතං. තම්පි යුජ්ජතියෙව. පාටිහීරස්ස අතිසුඛුමත්තදීපනතො පන පුරිමපාඨොයෙව සුන්දරතරො.

ඉදානි ඡන්නං වණ්ණානන්ති කො සම්බන්ධො? හෙට්ඨා ‘‘උපරිමකායතො’’තිආදීහි අනෙකෙහි සරීරාවයවා වුත්තා. තෙන සරීරාවයවසම්බන්ධො පවත්තතීති වචනසම්බන්ධෙන ච යමකපාටිහීරාධිකාරෙන ච ඡන්නං වණ්ණානං සරීරාවයවභූතානං ¶ රස්මියො යමකා හුත්වා පවත්තන්තීති වුත්තං හොති. සාමිවචනසම්බන්ධෙන ච අවස්සං ‘‘රස්මියො’’ති පාඨසෙසො ඉච්ඡිතබ්බොයෙව. නීලානන්ති උමාපුප්ඵවණ්ණානං. පීතකානන්ති කණිකාරපුප්ඵවණ්ණානං. ලොහිතකානන්ති ඉන්දගොපකවණ්ණානං. ඔදාතානන්ති ඔසධිතාරකවණ්ණානං. මඤ්ජිට්ඨානන්ති මන්දරත්තවණ්ණානං. පභස්සරානන්ති පභාසනපකතිකානං පභස්සරවණ්ණානං. පභස්සරවණ්ණෙ විසුං අවිජ්ජමානෙපි වුත්තෙසු පඤ්චසු වණ්ණෙසු යෙ යෙ පභා සමුජ්ජලා, තෙ තෙ පභස්සරා. තථා හි තථාගතස්ස යමකපාටිහීරං කරොන්තස්ස යමකපාටිහීරඤාණබලෙනෙව කෙසමස්සූනඤ්චෙව අක්ඛීනඤ්ච නීලට්ඨානෙහි නීලරස්මියො නික්ඛමන්ති, යාසං වසෙන ගගනතලං අඤ්ජනචුණ්ණසමොකිණ්ණං විය උමාපුප්ඵනීලුප්පලදලසඤ්ඡන්නං විය වීතිපතන්තමණිතාලවණ්ටං විය පසාරිතමෙචකපටං විය ච හොති. ඡවිතො චෙව අක්ඛීනඤ්ච පීතකට්ඨානෙහි පීතරස්මියො නික්ඛමන්ති, යාසං වසෙන දිසාභාගා සුවණ්ණරසනිසිඤ්චමානා විය සුවණ්ණපටපසාරිතා විය කුඞ්කුමචුණ්ණකණිකාරපුප්ඵසම්පරිකිණ්ණා විය ච විරොචන්ති. මංසලොහිතෙහි චෙව අක්ඛීනඤ්ච රත්තට්ඨානෙහි ලොහිතරස්මියො ¶ නික්ඛමන්ති, යාසං වසෙන දිසාභාගා චිනපිට්ඨචුණ්ණරඤ්ජිතා විය සුපක්කලාඛාරසනිසිඤ්චමානා විය රත්තකම්බලපරික්ඛිත්තා විය ජයසුමනපාලිභද්දකබන්ධුජීවකකුසුමසම්පරිකිණ්ණා විය ච විරොචන්ති. අට්ඨීහි චෙව දන්තෙහි ච ¶ අක්ඛීනඤ්ච සෙතට්ඨානෙහි ඔදාතරස්මියො නික්ඛමන්ති, යාසං වසෙන දිසාභාගා රජතකුටෙහි ආසිඤ්චමානඛීරධාරාසම්පරිකිණ්ණා විය පසාරිතරජතපට්ටවිතානා විය වීතිපතන්තරජතතාලවණ්ටා විය කුන්දකුමුදසින්දුවාරසුමනමල්ලිකාදිකුසුමසඤ්ඡන්නා විය ච විරොචන්ති. හත්ථතලපාදතලාදීහි මන්දරත්තට්ඨානෙහි මඤ්ජිට්ඨරස්මියො නික්ඛමන්ති, යාසං වසෙන දිසාභාගා පවාළජාලපරික්ඛිත්තා විය රත්තකුරවකකුසුමසමොකිණ්ණා විය ච විරොචන්ති. උණ්ණානඛාදීහි පභස්සරට්ඨානෙහි පභස්සරරස්මියො නික්ඛමන්ති, යාසං වසෙන දිසාභාගා ඔසධිතාරකපුඤ්ජපුණ්ණා විය විජ්ජුපටලාදිපරිපුණ්ණා විය ච විරොචන්ති.

භගවා චඞ්කමතීතිආදි ‘‘භගවතො ච නිම්මිතානඤ්ච නානාඉරියාපථකරණං යමකපාටිහීරෙනෙව හොතී’’ති දස්සනත්ථං වුත්තං. තෙසඤ්හි නිම්මිතානං ඉරියාපථා යුගලාව හුත්වා වත්තන්ති. යදි නිම්මිතා බහුකා හොන්ති, ‘‘නිම්මිතො’’තිආදි කස්මා එකවචනං කතන්ති චෙ? නිම්මිතෙසුපි එකෙකස්ස ¶ නානාඉරියාපථභාවදස්සනත්ථං. බහුවචනෙන හි වුත්තෙ සබ්බෙපි නිම්මිතා සකිං එකෙකඉරියාපථිකා විය හොන්ති. එකවචනෙන පන වුත්තෙ නිම්මිතෙසු එකෙකො නානාඉරියාපථිකොති ඤායති. තස්මා එකවචනනිද්දෙසො කතො. චූළපන්ථකත්ථෙරොපි තාව නානාඉරියාපථිකභික්ඛූනං සහස්සං මාපෙසි, කිං පන භගවා යමකපාටිහීරෙ බහූ නිම්මිතෙ න කරිස්සති. චූළපන්ථකත්ථෙරං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤෙසං සාවකානං එකාවජ්ජනෙන නානාඉරියපථිකානං නානාරූපානඤ්ච නිම්මානං න ඉජ්ඣති. අනියමෙත්වා හි නිම්මිතා ඉද්ධිමතා සදිසාව හොන්ති. ඨානනිසජ්ජාදීසු වා භාසිතතුණ්හීභාවාදීසු වා යං යං ඉද්ධිමා කරොති, තං තදෙව කරොන්ති, විසදිසකරණං ¶ නානාකිරියාකරණඤ්ච ‘‘එත්තකා ඊදිසා හොන්තු, එත්තකා ඉමං නාම කරොන්තූ’’ති විසුං විසුං ආවජ්ජිත්වා අධිට්ඨානෙන ඉජ්ඣති. තථාගතස්ස පන එකාවජ්ජනාධිට්ඨානෙනෙව නානප්පකාරනිම්මානං ඉජ්ඣති. එවමෙව අග්ගික්ඛන්ධඋදකධාරානිම්මානෙ ච නානාවණ්ණනිම්මානෙ ච වෙදිතබ්බං. තත්ථ භගවා චඞ්කමතීති ආකාසෙ වා පථවියං වා චඞ්කමති. නිම්මිතොති ඉද්ධියා මාපිතබුද්ධරූපං. තිට්ඨති වාතිආදීනිපි ආකාසෙ වා පථවියං වා. කප්පෙතීති කරොති. භගවා තිට්ඨතීතිආදීසුපි එසෙව නයොති.

යමකපාටිහීරඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

117. මහාකරුණාඤාණනිද්දෙසෙ ¶ ¶ බහුකෙහි ආකාරෙහීති ඉදානි වුච්චමානෙහි එකූනනවුතියා පකාරෙහි. පස්සන්තානන්ති ඤාණචක්ඛුනා ච බුද්ධචක්ඛුනා ච ඔලොකෙන්තානං. ඔක්කමතීති ඔතරති පවිසති. ආදිත්තොති දුක්ඛලක්ඛණවසෙන පීළායොගතො සන්තාපනට්ඨෙන ආදීපිතො. ‘‘යදනිච්චං, තං දුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 3.15) වුත්තත්තා සබ්බසඞ්ඛතස්ස චෙව දුක්ඛලක්ඛණවසෙන පීළිතත්තා දුක්ඛස්ස ච කරුණාය මූලභූතත්තා පඨමං දුක්ඛලක්ඛණවසෙන ‘‘ආදිත්තො’’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. රාගාදීහි ආදිත්තතං පන උපරි වක්ඛති. අථ වා ආදිත්තොති රාගාදීහියෙව ආදිත්තො. උපරි පන ‘‘තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි නිබ්බාපෙතා’’ති අත්ථාපෙක්ඛනවසෙන පුන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං ¶ . ලොකසන්නිවාසොති පඤ්චක්ඛන්ධා ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො, තණ්හාදිට්ඨිවසෙන සන්නිවසන්ති එත්ථ සත්තාති සන්නිවාසො, ලොකොව සන්නිවාසො ලොකසන්නිවාසො. දුක්ඛිතං ඛන්ධසන්තානං උපාදාය සත්තවොහාරසබ්භාවතො ලොකසන්නිවාසයොගතො සත්තසමූහොපි ලොකසන්නිවාසො. සොපි ච සහඛන්ධකොයෙව. උය්යුත්තොති අනෙකෙසු කිච්චෙසු නිච්චබ්යාපාරතාය කතයොගො කතඋස්සාහො, සතතකිච්චෙසු සඋස්සුක්කොති අත්ථො. ඝට්ටනයුත්තොති වා උය්යුත්තො. පයාතොති පබ්බතෙය්යා නදී විය අනවට්ඨිතගමනෙන මරණාය යාතුං ආරද්ධො. කුම්මග්ගප්පටිපන්නොති ¶ කුච්ඡිතං මිච්ඡාමග්ගං පටිපන්නො. උපරි පන ‘‘විපථපක්ඛන්දො’’ති නානාපදෙහි විසෙසෙත්වා වුත්තං.

උපනීයතීති ජරාවසෙන මරණාය උපනීයති හරීයති. ජරා හි ‘‘ආයුනො සංහානී’’ති (සං. නි. 2.2) වුත්තා. අද්ධුවොති න ථිරො, සදා තථෙව න හොති. යස්මා අද්ධුවො, තස්මා උපනීයතීති පුරිමස්ස කාරණවචනමෙතං. එතෙන සකාරණං ජරාදුක්ඛං වුත්තං. තං ජරාදුක්ඛං දිස්වා ජරාපාරිජුඤ්ඤරහිතාපි විඤ්ඤූ පබ්බජන්ති. අතාණොති තායිතුං රක්ඛිතුං සමත්ථෙන රහිතො, අනාරක්ඛොති වුත්තං හොති. අනභිස්සරොති අභිසරිත්වා අභිගන්ත්වා බ්යාහරණෙන අස්සාසෙතුං සමත්ථෙන රහිතො, අසහායොති වා අත්ථො. යස්මා අනභිස්සරො, තස්මා අතාණොති පුරිමස්ස කාරණවචනමෙතං. එතෙන සකාරණං පියවිප්පයොගදුක්ඛං වුත්තං. තං පියවිප්පයොගදුක්ඛං දිස්වා ඤාතිපාරිජුඤ්ඤරහිතාපි විඤ්ඤූ පබ්බජන්ති. අස්සකොති සකභණ්ඩරහිතො. සබ්බං පහාය ගමනීයන්ති සකභණ්ඩන්ති සල්ලක්ඛිතං සබ්බං පහාය ලොකෙන ගන්තබ්බං. යස්මා සබ්බං පහාය ගමනීයං, තස්මා අස්සකොති පුරිමස්ස කාරණවචනමෙතං. එතෙන සකාරණං මරණදුක්ඛං වුත්තං. තං දිස්වා භොගපාරිජුඤ්ඤරහිතාපි විඤ්ඤූ පබ්බජන්ති. අඤ්ඤත්ථ ‘‘කම්මස්සකා ¶ මාණවසත්තා’’ති (ම. නි. 3.289) වුත්තං, ඉධ ච රට්ඨපාලසුත්තෙ ච ‘‘අස්සකො ලොකො’’ති (ම. නි. 2.305) වුත්තං, තං කථං යුජ්ජතීති චෙ? පහාය ගමනීයං සන්ධාය ‘‘අස්සකො’’ති වුත්තං, කම්මං පන න පහාය ගමනීයං. තස්මා ‘‘කම්මස්සකා’’ති වුත්තං. රට්ඨපාලසුත්තෙයෙව ච එවමෙතං වුත්තං ‘‘ත්වං පන යථාකම්මං ගමිස්සසී’’ති (ම. නි. 2.306). ඌනොති පාරිපූරිරහිතො. අතිත්තොති භිය්යො භිය්යො පත්ථනායපි න සුහිතො ¶ . ඉදං ඌනභාවස්ස කාරණවචනං. තණ්හාදාසොති තණ්හාය වසෙ වත්තනතො තණ්හාය දාසභූතො. ඉදං අතිත්තභාවස්ස කාරණවචනං. එතෙන ඉච්ඡාරොගාපදෙසෙන ¶ සකාරණං බ්යාධිදුක්ඛං වුත්තං. තං බ්යාධිදුක්ඛං දිස්වා බ්යාධිපාරිජුඤ්ඤරහිතාපි විඤ්ඤූ පබ්බජන්ති. අතායනොති පුත්තාදීහිපි තායනස්ස අභාවතො අතායනො අනාරක්ඛො, අලබ්භනෙය්යඛෙමො වා. අලෙණොති අල්ලීයිතුං නිස්සිතුං අනරහො අල්ලීනානම්පි ච ලෙණකිච්චාකාරකො. අසරණොති නිස්සිතානං න භයසාරකො න භයවිනාසකො. අසරණීභූතොති පුරෙ උප්පත්තියා අත්තනො අභාවෙනෙව අසරණො, උප්පත්තිසමකාලමෙව අසරණීභූතොති අත්ථො.

උද්ධතොති සබ්බාකුසලෙසු උද්ධච්චස්ස උප්පජ්ජනතො සත්තසන්තානෙ ච අකුසලුප්පත්තිබාහුල්ලතො අකුසලසමඞ්ගීලොකො තෙන උද්ධච්චෙන උද්ධතො. අවූපසන්තොති අවූපසමනලක්ඛණස්ස උද්ධච්චස්සෙව යොගෙන අවූපසන්තො භන්තමිගපටිභාගො. ‘‘උපනීයති ලොකො’’තිආදීසු චතූසු ච ‘‘උද්ධතො ලොකො’’ති ච පඤ්චසු ඨානෙසු ලොකොති ආගතං, සෙසෙසු ලොකසන්නිවාසොති. උභයථාපි ලොකොයෙව. සසල්ලොති පීළාජනකතාය අන්තොතුදනතාය දුන්නීහරණීයතාය ච සල්ලාති සඞ්ඛං ගතෙහි රාගාදීහි සල්ලෙහි සහවත්තනකො. විද්ධොති මිගාදයො කදාචි පරෙහි විද්ධා හොන්ති, අයං පන ලොකො නිච්චං අත්තනාව විද්ධො. පුථුසල්ලෙහීති ‘‘සත්ත සල්ලානි – රාගසල්ලං, දොසසල්ලං, මොහසල්ලං, මානසල්ලං, දිට්ඨිසල්ලං, කිලෙසසල්ලං, දුච්චරිතසල්ල’’න්ති (මහානි. 174) වුත්තෙහි සත්තහි සල්ලෙහි. තස්සාති තස්ස ලොකසන්නිවාසස්ස. සල්ලානං උද්ධතාති තෙසං සල්ලානං සත්තසන්තානතො උද්ධරිතා පුග්ගලො. අඤ්ඤත්ර මයාති මං ඨපෙත්වා. යෙපි භගවතො සාවකා සල්ලානි උද්ධරන්ති, තෙසං භගවතො වචනෙනෙව උද්ධරණතො භගවාව උද්ධරති නාම. අවිජ්ජන්ධකාරාවරණොති අවිජ්ජා එව සභාවදස්සනච්ඡාදනෙන අන්ධං විය කරොතීති අවිජ්ජන්ධකාරො, සොව සභාවාවගමනනිවාරණෙන ආවරණං එතස්සාති අවිජ්ජන්ධකාරාවරණො. කිලෙසපඤ්ජරපක්ඛිත්තොති කිලෙසා එව කුසලගමනසන්නිරුජ්ඣනට්ඨෙන පඤ්ජරොති කිලෙසපඤ්ජරො, අවිජ්ජාපභවෙ ¶ කිලෙසපඤ්ජරෙ පක්ඛිත්තො පාතිතො. ආලොකං දස්සෙතාති පඤ්ඤාලොකං ¶ දස්සනසීලො, පඤ්ඤාලොකස්ස දස්සෙතාති වා අත්ථො. අවිජ්ජාගතොති අවිජ්ජං ගතො පවිට්ඨො. න කෙවලං අවිජ්ජාය ආවරණමත්තමෙව, අථ ඛො ගහනගතො විය අවිජ්ජාකොසස්ස අන්තො පවිට්ඨොති ¶ පුරිමතො විසෙසො. අණ්ඩභූතොතිආදයො ච විසෙසායෙව. අණ්ඩභූතොති අණ්ඩෙ භූතො නිබ්බත්තො. යථා හි අණ්ඩෙ නිබ්බත්තා එකච්චෙ සත්තා ‘‘අණ්ඩභූතා’’ති වුච්චන්ති, එවමයං ලොකො අවිජ්ජණ්ඩකොසෙ නිබ්බත්තත්තා ‘‘අණ්ඩභූතො’’ති වුච්චති. පරියොනද්ධොති තෙන අවිජ්ජණ්ඩකොසෙන සමන්තතො ඔනද්ධො බද්ධො වෙඨිතො.

තන්තාකුලකජාතොති තන්තං විය ආකුලභූතො. යථා නාම දුන්නික්ඛිත්තං මූසිකච්ඡින්නං පෙසකාරානං තන්තං තහිං තහිං ආකුලං හොති, ඉදං අග්ගං ඉදං මූලන්ති අග්ගෙන වා අග්ගං, මූලෙන වා මූලං සමානෙතුං දුක්කරං හොති, එවමෙව සත්තා පච්චයාකාරෙ ඛලිතා ආකුලා බ්යාකුලා හොන්ති, න සක්කොන්ති පච්චයාකාරං උජුං කාතුං. තත්ථ තන්තං පච්චත්තපුරිසකාරෙ ඨත්වා සක්කාපි භවෙය්ය උජුං කාතුං, ඨපෙත්වා පන ද්වෙ බොධිසත්තෙ අඤ්ඤො සත්තො අත්තනො ධම්මතාය පච්චයාකාරං උජුං කාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. යථා පන ආකුලං තන්තං කඤ්ජිකං දත්වා කොච්ඡෙන පහටං තත්ථ තත්ථ කුලකජාතං හොති ගණ්ඨිබද්ධං, එවමයං ලොකො පච්චයෙසු පක්ඛලිත්වා පච්චයෙ උජුං කාතුං අසක්කොන්තො ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතවසෙන කුලකජාතො හොති ගණ්ඨිබද්ධො. යෙ හි කෙචි දිට්ඨියො නිස්සිතා, සබ්බෙ තෙ පච්චයං උජුං කාතුං න සක්කොන්තියෙව. කුලාගණ්ඨිකජාතොති කුලාගණ්ඨිකං විය භූතො. කුලාගණ්ඨිකං වුච්චති පෙසකාරකඤ්ජිකසුත්තං. ‘‘කුලා නාම සකුණිකා, තස්සා කුලාවකො’’තිපි එකෙ. යථා තදුභයම්පි ආකුලං අග්ගෙන වා අග්ගං, මූලෙන වා මූලං සමානෙතුං දුක්කරන්ති පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. මුඤ්ජපබ්බජභූතොති මුඤ්ජතිණං විය පබ්බජතිණං විය ච භූතො මුඤ්ජතිණපබ්බජතිණසදිසො ජාතො. යථා තානි තිණානි කොට්ටෙත්වා කොට්ටෙත්වා කතරජ්ජු ජිණ්ණකාලෙ කත්ථචි පතිතං ගහෙත්වා තෙසං තිණානං ‘‘ඉදං අග්ගං ඉදං මූල’’න්ති අග්ගෙන වා අග්ගං, මූලෙන වා මූලං සමානෙතුං දුක්කරං, තම්පි පච්චත්තපුරිසකාරෙ ¶ ඨත්වා සක්කා භවෙය්ය උජුං ¶ කාතුං, ඨපෙත්වා පන ද්වෙ බොධිසත්තෙ අඤ්ඤො සත්තො අත්තනො ධම්මතාය පච්චයාකාරං උජුං කාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. එවමයං ලොකො පච්චයාකාරං උජුං කාතුං අසක්කොන්තො ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතවසෙන ගණ්ඨිජාතො හුත්වා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං සංසාරං නාතිවත්තති.

තත්ථ අපායොති නිරයො තිරච්ඡානයොනි පෙත්තිවිසයො අසුරකායො. සබ්බෙපි හි තෙ වඩ්ඪිසඞ්ඛාතස්ස ආයස්ස අභාවතො ‘‘අපායො’’ති වුච්චන්ති. තථා දුක්ඛස්ස ගතිභාවතො දුග්ගති. සුඛසමුස්සයතො විනිපතිතත්තා විනිපාතො. ඉතරො පන –

‘‘ඛන්ධානඤ්ච ¶ පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චති’’.

තං සබ්බම්පි නාතිවත්තති නාතික්කමති. අථ ඛො චුතිතො පටිසන්ධිං, පටිසන්ධිතො චුතින්ති එවං පුනප්පුනං චුතිපටිසන්ධියො ගණ්හමානො තීසු භවෙසු චතූසු යොනීසු පඤ්චසු ගතීසු සත්තසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු නවසු සත්තාවාසෙසු මහාසමුද්දෙ වාතුක්ඛිත්තනාවා විය යන්තගොණො විය ච පරිබ්භමතියෙව. අවිජ්ජාවිසදොසසල්ලිත්තොති අවිජ්ජායෙව අකුසලුප්පාදනෙන කුසලජීවිතනාසනතො විසන්ති අවිජ්ජාවිසං, තදෙව සන්තානදූසනතො අවිජ්ජාවිසදොසො, තෙන අනුසයපරියුට්ඨානදුච්චරිතභූතෙන භුසං ලිත්තො මක්ඛිතොති අවිජ්ජාවිසදොසසල්ලිත්තො. කිලෙසකලලීභූතොති අවිජ්ජාදිමූලකා කිලෙසා එව ඔසීදනට්ඨෙන කලලං කද්දමොති කිලෙසකලලං, තදස්ස අත්ථීති කිලෙසකලලී, එවංභූතො. රාගදොසමොහජටාජටිතොති ලොභපටිඝාවිජ්ජාසඞ්ඛාතා රාගදොසමොහා එව රූපාදීසු ආරම්මණෙසු හෙට්ඨුපරියවසෙන පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො සංසිබ්බනට්ඨෙන වෙළුගුම්බාදීනං සාඛාජාලසඞ්ඛාතා ජටා වියාති ජටා, තාය රාගදොසමොහජටාය ජටිතො. යථා නාම වෙළුජටාදීහි වෙළුආදයො, එවං තාය ජටාය අයං ලොකො ජටිතො විනද්ධො සංසිබ්බිතොති අත්ථො. ජටං විජටෙතාති ඉමං එවං තෙධාතුකං ¶ ලොකං ජටෙත්වා ඨිතං ජටං විජටෙතා සංඡින්දිතා සම්පදාලයිතා.

තණ්හාසඞ්ඝාටපටිමුක්කොති තණ්හා එව අබ්බොච්ඡින්නං පවත්තිතො සඞ්ඝටිතට්ඨෙන සඞ්ඝාටොති තණ්හාසඞ්ඝාටො, තස්මිං තණ්හාසඞ්ඝාටෙ පටිමුක්කො අනුපවිට්ඨො අන්තොගතොති තණ්හාසඞ්ඝාටපටිමුක්කො. තණ්හාජාලෙන ඔත්ථටොති ¶ තණ්හා එව පුබ්බෙ වුත්තනයෙන සංසිබ්බනට්ඨෙන ජාලන්ති තණ්හාජාලං, තෙන තණ්හාජාලෙන ඔත්ථටො සමන්තතො ඡාදිතො පලිවෙඨිතො. තණ්හාසොතෙන වුය්හතීති තණ්හා එව සංසාරෙ ආකඩ්ඪනට්ඨෙන සොතොති තණ්හාසොතො, තෙන තණ්හාසොතෙන වුය්හති ආකඩ්ඪීයති. තණ්හාසඤ්ඤොජනෙන සඤ්ඤුත්තොති තණ්හා එව ලොකං වට්ටස්මිං සංයොජනතො බන්ධනතො සංයොජනන්ති තණ්හාසංයොජනං, තෙන තණ්හාසංයොජනෙන සඤ්ඤුත්තො බද්ධො. තණ්හානුසයෙන අනුසටොති තණ්හා එව අනුසයනට්ඨෙන අනුසයොති තණ්හානුසයො, තෙන තණ්හානුසයෙන අනුසටො අනුගතො ථාමගතො. තණ්හාසන්තාපෙන සන්තප්පතීති තණ්හා එව පවත්තිකාලෙ ඵලකාලෙ ච ලොකං සන්තාපෙතීති සන්තාපො, තෙන තණ්හාසන්තාපෙන සන්තප්පති සන්තාපීයති. තණ්හාපරිළාහෙන පරිඩය්හතීති තණ්හා එව බලවභූතා පවත්තිකාලෙ ඵලකාලෙ ච සමන්තතො දහනට්ඨෙන මහාපරිළාහොති තණ්හාපරිළාහො, තෙන තණ්හාපරිළාහෙන පරිඩය්හති සමන්තතො ඩහීයති. දිට්ඨිසඞ්ඝාටාදයො ඉමිනාව නයෙන යොජෙතබ්බා.

අනුගතොති ¶ අනුපවිට්ඨො. අනුසටොති අනුධාවිතො. අභිභූතොති පීළිතො. අබ්භාහතොති අභිආහතො අභිමුඛං භුසං පහතො. දුක්ඛෙ පතිට්ඨිතොති දුක්ඛෙ ඛන්ධපඤ්චකෙ සුඛවිපල්ලාසෙන පතිට්ඨිතො අභිනිවිට්ඨො.

තණ්හාය උඩ්ඩිතොති තණ්හාය උල්ලඞ්ඝිතො. චක්ඛු හි තණ්හාරජ්ජුනා ආවුනිත්වා රූපනාගදන්තෙ උඩ්ඩිතං, සොතාදීනි තණ්හාරජ්ජුනා ආවුනිත්වා සද්දාදිනාගදන්තෙසු උඩ්ඩිතානි. තංසමඞ්ගීලොකොපි උඩ්ඩිතොයෙව නාම. ජරාපාකාරපරික්ඛිත්තොති අනතික්කමනීයට්ඨෙන පාකාරභූතාය ජරාය පරිවාරිතො. මච්චුපාසෙන පරික්ඛිත්තොති දුම්මොචනීයට්ඨෙන පාසභූතෙන මරණෙන බද්ධො. මහාබන්ධනබද්ධොති දළ්හත්තා දුච්ඡෙදත්තා ච මහන්තෙහි බන්ධනෙහි බද්ධො. රාගබන්ධනෙනාති රාගො එව බන්ධති සංසාරතො චලිතුං න දෙතීති රාගබන්ධනං. තෙන රාගබන්ධනෙන. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. කිලෙසබන්ධනෙනාති වුත්තාවසෙසෙන ¶ කිලෙසබන්ධනෙන. දුච්චරිතබන්ධනෙනාති තිවිධෙන. සුචරිතං පන බන්ධනමොක්ඛස්ස හෙතුභූතං බන්ධනමොක්ඛභූතඤ්ච අත්ථි. තස්මා තං න ගහෙතබ්බං.

බන්ධනං ¶ මොචෙතාති තස්ස බන්ධනං මොචෙතා. බන්ධනා මොචෙතාතිපි පාඨො, බන්ධනතො තං මොචෙතාති අත්ථො. මහාසම්බාධප්පටිපන්නොති කුසලසඤ්චාරපීළනෙන මහාසම්බාධසඞ්ඛාතං රාගදොසමොහමානදිට්ඨිකිලෙසදුච්චරිතගහනං පටිපන්නො. ඔකාසං දස්සෙතාති ලොකියලොකුත්තරසමාධිපඤ්ඤාඔකාසං දස්සෙතා. මහාපලිබොධෙන පලිබුද්ධොති මහානිවාරණෙන නිවුතො. මහාලෙපෙන වා ලිත්තො. පලිබොධොති ච රාගාදිසත්තවිධො එව. ‘‘තණ්හාදිට්ඨිපලිබොධො’’ති එකෙ. පලිබොධං ඡෙතාති තං පලිබොධං ඡින්දිතා. මහාපපාතෙති පඤ්චගතිපපාතෙ, ජාතිජරාමරණපපාතෙ වා. තං සබ්බම්පි දුරුත්තරණට්ඨෙන පපාතො. පපාතා උද්ධතාති තම්හා පපාතතො උද්ධරිතා. මහාකන්තාරප්පටිපන්නොති ජාතිජරාබ්යාධිමරණසොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසකන්තාරං පටිපන්නො. සබ්බම්පි තං දුරතික්කමනට්ඨෙන කන්තාරො, තං කන්තාරං තාරෙතා. කන්තාරා තාරෙතාති වා පාඨො. මහාසංසාරප්පටිපන්නොති අබ්බොච්ඡින්නං ඛන්ධසන්තානං පටිපන්නො. සංසාරා මොචෙතාති සංසාරතො මොචෙතා. සංසාරං මොචෙතාති වා පාඨො. මහාවිදුග්ගෙති සංසාරවිදුග්ගෙ. සංසාරොයෙව හි දුග්ගමනට්ඨෙන විදුග්ගො. සම්පරිවත්තතීති භුසං නිවත්තිත්වා චරති. මහාපලිපෙති මහන්තෙ කාමකද්දමෙ. කාමො හි ඔසීදනට්ඨෙන පලිපො. පලිපන්නොති ලග්ගො. මහාපලිපපලිපන්නොතිපි පාඨො.

අබ්භාහතොති සබ්බොපද්දවෙහි අබ්භාහතො. රාගග්ගිනාති රාගාදයොයෙව අනුදහනට්ඨෙන අග්ගි, තෙන රාගග්ගිනා. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. උන්නීතකොති උග්ගහෙත්වා නීතො, ජාතියා උග්ගහෙත්වා ජරාදිඋපද්දවාය නීතොති අත්ථො. ක-කාරො පනෙත්ථ අනුකම්පාය දට්ඨබ්බො. හඤ්ඤති නිච්චමතාණොති ¶ පරිත්තායකෙන රහිතො සතතං පීළීයති. පත්තදණ්ඩොති රාජාදීහි ලද්ධආණො. තක්කරොති චොරො. වජ්ජබන්ධනබද්ධොති ¶ රාගාදිවජ්ජබන්ධනෙහි බද්ධො. ආඝාතනපච්චුපට්ඨිතොති මරණධම්මගණ්ඨිකට්ඨානං උපෙච්ච ඨිතො. කොචි බන්ධනා මොචෙතා. කොචි බන්ධනං මොචෙතාතිපි පාඨො. අනාථොති නත්ථි එතස්ස නාථො ඉස්සරො, සයං වා න නාථො න ඉස්සරොති අනාථො, අසරණොති වා අත්ථො. පරමකාපඤ්ඤප්පත්තොති ජරාදිපටිබාහනෙ අප්පහුතාය අතීව කපණභාවං පත්තො. තායෙතාති රක්ඛිතා. තායිතාති වා පාඨො සුන්දරො ¶ . දුක්ඛාභිතුන්නොති ජාතිදුක්ඛාදීහි අනෙකෙහි දුක්ඛෙහි අභිතුන්නො අතිබ්යාධිතො අතිකම්පිතො ච. චිරරත්තං පීළිතොති දුක්ඛෙහෙව දීඝමද්ධානං පීළිතො ඝට්ටිතො. ගධිතොති ගෙධෙන ගිද්ධො, අභිජ්ඣාකායගන්ථෙන වා ගන්ථිතො. නිච්චං පිපාසිතොති පාතුං භුඤ්ජිතුං ඉච්ඡා පිපාසා, සා තණ්හා එව, තණ්හාපිපාසාය නිරන්තරං පිපාසිතො.

අන්ධොති දස්සනට්ඨෙන චක්ඛූති සඞ්ඛං ගතාය පඤ්ඤාය අභාවතො කාණො. පඤ්ඤා හි ධම්මසභාවං පස්සති. අචක්ඛුකොති තං පන අන්ධත්තං න පච්ඡා සම්භූතං, පකතියා එව අවිජ්ජමානචක්ඛුකොති තමෙව අන්ධත්තං විසෙසෙති. හතනෙත්තොති නයනට්ඨෙන නෙත්තන්ති සඞ්ඛං ගතාය පඤ්ඤාය අභාවතොයෙව විනට්ඨනෙත්තකො. සමවිසමං දස්සෙන්තං අත්තභාවං නෙතීති නෙත්තන්ති හි වුත්තං. පඤ්ඤාය සුගතිඤ්ච අගතිඤ්ච නයති. හතනෙත්තත්තායෙවස්ස නෙතුඅභාවං දස්සෙන්තො අපරිණායකොති ආහ, අවිජ්ජමානනෙත්තකොති අත්ථො. අඤ්ඤොපිස්ස නෙතා න විජ්ජතීති වුත්තං හොති. විපථපක්ඛන්දොති විපරීතො, විසමො වා පථො විපථො, තං විපථං පක්ඛන්දො පවිට්ඨො පටිපන්නොති විපථපක්ඛන්දො, මිච්ඡාපථසඞ්ඛාතං මිච්ඡාදිට්ඨිං පටිපන්නොති අත්ථො. අඤ්ජසාපරද්ධොති අඤ්ජසෙ උජුමග්ගස්මිං මජ්ඣිමපටිපදාය අපරද්ධො විරද්ධො. අරියපථං ආනෙතාති අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං උපනෙතා පටිපාදයිතා. මහොඝපක්ඛන්දොති යස්ස සංවිජ්ජන්ති, තං වට්ටස්මිං ඔහනන්ති ඔසීදාපෙන්තීති ඔඝා, පකතිඔඝතො මහන්තා ඔඝාති මහොඝා. තෙ කාමොඝො භවොඝො දිට්ඨොඝො අවිජ්ජොඝොති චතුප්පභෙදා. තෙ මහොඝෙ පක්ඛන්දො පවිට්ඨොති මහොඝපක්ඛන්දො, සංසාරසඞ්ඛාතං මහොඝං වා පක්ඛන්දොති.

118. ඉදානි ¶ එකුත්තරිකනයො. තත්ථ ද්වීහි දිට්ඨිගතෙහීති සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨීහි. තත්ථ දිට්ඨියෙව දිට්ඨිගතං ‘‘ගූථගතං මුත්තගත’’න්තිආදීනි (අ. නි. 9.11) විය. ගන්තබ්බාභාවතො වා දිට්ඨියා ගතමත්තමෙවෙතන්ති දිට්ඨිගතං, දිට්ඨීසු ගතං ඉදං දස්සනං ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිඅන්තොගධත්තාතිපි දිට්ඨිගතං. ද්වාසට්ඨිතෙසට්ඨිදිට්ඨියොපි හි සස්සතදිට්ඨි උච්ඡෙදදිට්ඨීති ද්වෙව දිට්ඨියො හොන්ති. තස්මා සඞ්ඛෙපෙන සබ්බා දිට්ඨියො අන්තො කරොන්තො ‘‘ද්වීහි දිට්ඨිගතෙහී’’ති වුත්තං ¶ . පරියුට්ඨිතොති පරියුට්ඨානං පත්තො සමුදාචාරං පත්තො, උප්පජ්ජිතුං අප්පදානෙන කුසලචාරස්ස ගහණං ¶ පත්තොති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘ද්වීහි, භික්ඛවෙ, දිට්ඨිගතෙහි පරියුට්ඨිතා දෙවමනුස්සා ඔලීයන්ති එකෙ, අතිධාවන්ති එකෙ, චක්ඛුමන්තො ච පස්සන්තී’’තිආදි (ඉතිවු. 49).

තීහි දුච්චරිතෙහීති තිවිධකායදුච්චරිතෙන චතුබ්බිධවචීදුච්චරිතෙන තිවිධමනොදුච්චරිතෙන. විප්පටිපන්නොති විරූපං පටිපන්නො, මිච්ඡාපටිපන්නොති අත්ථො. යොගෙහි යුත්තොති වට්ටස්මිං යොජෙන්තීති යොගා, ඊතිඅත්ථෙන වා යොගා, තෙහි යොගෙහි යුත්තො සමප්පිතො. චතුයොගයොජිතොති කාමයොගො, භවයොගො, දිට්ඨියොගො, අවිජ්ජායොගොති ඉමෙහි චතූහි යොගෙහි සකටස්මිං යොගො විය වට්ටස්මිං යොජිතො. පඤ්චකාමගුණිකො රාගො කාමයොගො. රූපාරූපභවෙසු ඡන්දරාගො, ඣානනිකන්ති ච, සස්සතදිට්ඨිසහජාතො රාගො භවවසෙන පත්ථනා භවයොගො. ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො දිට්ඨියොගො. අට්ඨසු ඨානෙසු අඤ්ඤාණං අවිජ්ජායොගො. තෙ එව චත්තාරො බලවභූතා ඔඝා, දුබ්බලභූතා යොගා.

චතූහි ගන්ථෙහීති යස්ස සංවිජ්ජන්ති, තං චුතිපටිසන්ධිවසෙන වට්ටස්මිං ගන්ථෙන්ති ඝටෙන්තීති ගන්ථා. තෙ අභිජ්ඣා කායගන්ථො, බ්යාපාදො කායගන්ථො, සීලබ්බතපරාමාසො කායගන්ථො, ඉදංසච්චාභිනිවෙසො කායගන්ථොති චතුප්පභෙදා. අභිජ්ඣායන්ති එතාය, සයං වා අභිජ්ඣායති, අභිජ්ඣායනමත්තමෙව වා එසාති අභිජ්ඣා, ලොභොයෙව. නාමකායං ගන්ථෙති චුතිපටිසන්ධිවසෙන වට්ටස්මිං ඝටෙතීති කායගන්ථො. බ්යාපජ්ජති තෙන චිත්තං පූතිභාවං ගච්ඡති, බ්යාපාදයති වා විනයාචාරරූපසම්පත්තිහිතසුඛාදීනීති බ්යාපාදො. ඉතො බහිද්ධා සමණබ්රාහ්මණානං සීලෙන සුද්ධි වතෙන සුද්ධි සීලවතෙන සුද්ධීති පරාමසනං සීලබ්බතපරාමාසො. සබ්බඤ්ඤුභාසිතම්පි පටික්ඛිපිත්වා ‘‘සස්සතො ලොකො ¶ , ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්තිආදිනා ආකාරෙන අභිනිවිසතීති ඉදංසච්චාභිනිවෙසො. තෙහි චතූහි ගන්ථෙහි ගන්ථිතො, බද්ධොති අත්ථො.

චතූහි උපාදානෙහීති භුසං ආදියන්ති දළ්හග්ගාහං ගණ්හන්තීති උපාදානා. තෙ කාමුපාදානං දිට්ඨුපාදානං සීලබ්බතුපාදානං අත්තවාදුපාදානන්ති චතුප්පභෙදා. වත්ථුසඞ්ඛාතං කාමං උපාදියතීති කාමුපාදානං, කාමො ච සො උපාදානඤ්චාතිපි ¶ කාමුපාදානං. දිට්ඨි ච සා උපාදානඤ්චාති දිට්ඨුපාදානං, දිට්ඨිං උපාදියතීතිපි දිට්ඨුපාදානං. ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’තිආදීසු (පටි. ම. 1.147) හි පුරිමදිට්ඨිං උත්තරදිට්ඨි උපාදියති. සීලබ්බතං උපාදියතීති සීලබ්බතුපාදානං, සීලබ්බතඤ්ච තං උපාදානඤ්චාතිපි සීලබ්බතුපාදානං. ගොසීලගොවතාදීනි ¶ හි එවං විසුද්ධීති අභිනිවෙසතො සයමෙව උපාදානානි. වදන්ති එතෙනාති වාදො, උපාදියන්ති එතෙනාති උපාදානං. කිං වදන්ති, උපාදියන්ති වා? අත්තානං. අත්තනො වාදුපාදානං අත්තවාදුපාදානං, අත්තවාදමත්තමෙව වා අත්තාති උපාදියන්ති එතෙනාති අත්තවාදුපාදානං. ඨපෙත්වා ඉමා ද්වෙ දිට්ඨියො සබ්බාපි දිට්ඨී දිට්ඨුපාදානං. තෙහි චතූහි උපාදානෙහි. උපාදීයතීති භුසං ගණ්හීයති. උපාදියතීති වා පාඨො, ලොකො උපාදානෙහි තං තං ආරම්මණං භුසං ගණ්හාතීති අත්ථො.

පඤ්චගතිසමාරුළ්හොති සුකතදුක්කටකාරණෙහි ගම්මති උපසඞ්කමීයතීති ගති, සහොකාසකා ඛන්ධා. නිරයො තිරච්ඡානයොනි පෙත්තිවිසයො මනුස්සා දෙවාති ඉමා පඤ්ච ගතියො වොක්කමනභාවෙන භුසං ආරුළ්හො. පඤ්චහි කාමගුණෙහීති රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බසඞ්ඛාතෙහි පඤ්චහි වත්ථුකාමකොට්ඨාසෙහි. රජ්ජතීති අයොනිසොමනසිකාරං පටිච්ච රාගුප්පාදනෙන තෙහි රඤ්ජීයති, සාරත්තො කරීයතීති අත්ථො. පඤ්චහි නීවරණෙහීති චිත්තං නීවරන්ති පරියොනන්ධන්තීති නීවරණා. කාමච්ඡන්දබ්යාපාදථිනමිද්ධඋද්ධච්චකුක්කුච්චවිචිකිච්ඡාසඞ්ඛාතෙහි පඤ්චහි නීවරණෙහි. ඔත්ථටොති උපරිතො පිහිතො.

ඡහි විවාදමූලෙහීති ඡහි විවාදස්ස මූලෙහි. යථාහ –

‘‘ඡයිමානි, භික්ඛවෙ, විවාදමූලානි. කතමානි ඡ? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කොධනො හොති උපනාහී. යො සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කොධනො ¶ හොති උපනාහී. සො සත්ථරිපි අගාරවො විහරති අප්පතිස්සො, ධම්මෙපි, සඞ්ඝෙපි, සික්ඛායපි න පරිපූරකාරී. යො සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සත්ථරි අගාරවො විහරති අප්පතිස්සො, ධම්මෙපි, සඞ්ඝෙපි, සික්ඛායපි න පරිපූරකාරී, සො සඞ්ඝෙ විවාදං ජනෙති. යො හොති විවාදො බහුජනාහිතාය බහුජනාසුඛාය බහුනො ජනස්ස අනත්ථාය ¶ අහිතාය දුක්ඛාය දෙවමනුස්සානං. එවරූපං චෙ තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, විවාදමූලං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා සමනුපස්සෙය්යාථ, තත්ර තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, තස්සෙව පාපකස්ස විවාදමූලස්ස පහානාය වායමෙය්යාථ. එවරූපං චෙ තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, විවාදමූලං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා න සමනුපස්සෙය්යාථ. තත්ර තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, තස්සෙව පාපකස්ස විවාදමූලස්ස ආයතිං අනවස්සවාය පටිපජ්ජෙය්යාථ. එවමෙතස්ස පාපකස්ස විවාදමූලස්ස පහානං හොති. එවමෙතස්ස පාපකස්ස විවාදමූලස්ස ආයතිං අනවස්සවො හොති.

‘‘පුන ¶ චපරං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු මක්ඛී හොති පළාසී. ඉස්සුකී හොති මච්ඡරී. සඨො හොති මායාවී. පාපිච්ඡො හොති මිච්ඡාදිට්ඨි. සන්දිට්ඨිපරාමාසී හොති ආධානග්ගාහී දුප්පටිනිස්සග්ගී. යො සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සන්දිට්ඨිපරාමාසී හොති ආධානග්ගාහී දුප්පටිනිස්සග්ගී, සො සත්ථරිපි…පෙ… ආයතිං අනවස්සවො හොතී’’ති (පරි. 272; අ. නි. 6.36).

තත්ථ කොධනොති කුජ්ඣනලක්ඛණෙන කොධෙන සමන්නාගතො. උපනාහීති වෙරඅප්පටිනිස්සජ්ජනලක්ඛණෙන උපනාහෙන සමන්නාගතො. අහිතාය දුක්ඛාය දෙවමනුස්සානන්ති ද්වින්නං භික්ඛූනං විවාදො කථං දෙවමනුස්සානං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තතීති? කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 451 ආදයො) විය ද්වීසු භික්ඛූසු විවාදං ආපන්නෙසු තස්මිං විහාරෙ තෙසං අන්තෙවාසිකා විවදන්ති, තෙසං ඔවාදං ගණ්හන්තො භික්ඛුනිසඞ්ඝො විවදති, තතො තෙසං උපට්ඨාකාපි විවදන්ති. අථ මනුස්සානං ආරක්ඛදෙවතා ද්වෙ කොට්ඨාසා හොන්ති. ධම්මවාදීනං ආරක්ඛදෙවතා ධම්මවාදිනියො හොන්ති අධම්මවාදීනං අධම්මවාදිනියො. තතො ආරක්ඛදෙවතානං මිත්තා භුම්මට්ඨදෙවතා භිජ්ජන්ති. එවං පරම්පරාය යාව බ්රහ්මලොකා ඨපෙත්වා අරියසාවකෙ සබ්බෙ දෙවමනුස්සා ද්වෙ කොට්ඨාසා හොන්ති. ධම්මවාදීහි පන අධම්මවාදිනොව ¶ බහුතරා හොන්ති. තතො යං බහුකෙහි ගහිතං, සබ්බං තං සච්චන්ති ධම්මං විස්සජ්ජෙත්වා බහුතරාව අධම්මං ගණ්හන්ති. තෙ අධම්මං පුරක්ඛත්වා විහරන්තා අපායෙසු නිබ්බත්තන්ති. එවං ද්වින්නං භික්ඛූනං විවාදො දෙවමනුස්සානං අහිතාය දුක්ඛාය හොති. අජ්ඣත්තං වාති ¶ තුම්හාකං අබ්භන්තරපරිසාය වා. බහිද්ධා වාති පරෙසං පරිසාය වා. මක්ඛීති පරෙසං ගුණමක්ඛණලක්ඛණෙන මක්ඛෙන සමන්නාගතො. පළාසීති යුගග්ගාහලක්ඛණෙන පළාසෙන සමන්නාගතො. ඉස්සුකීති පරෙසං සක්කාරාදිඉස්සායනලක්ඛණාය ඉස්සාය සමන්නාගතො. මච්ඡරීති ආවාසමච්ඡරියාදීහි පඤ්චහි මච්ඡරියෙහි සමන්නාගතො. සඨොති කෙරාටිකො. මායාවීති කතපාපපටිච්ඡාදකො. පාපිච්ඡොති අසන්තසම්භාවනිච්ඡකො දුස්සීලො. මිච්ඡාදිට්ඨීති නත්ථිකවාදී අහෙතුකවාදී අකිරියවාදී. සන්දිට්ඨිපරාමාසීති සයං දිට්ඨිමෙව පරාමසති. ආධානග්ගාහීති දළ්හග්ගාහී. දුප්පටිනිස්සග්ගීති න සක්කා හොති ගහිතං විස්සජ්ජාපෙතුං. ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගෙ පන ‘‘තත්ථ කතමානි ඡ විවාදමූලානි? කොධො මක්ඛො ඉස්සා සාඨෙය්යං පාපිච්ඡතා සන්දිට්ඨිපරාමාසිතා, ඉමානි ඡ විවාදමූලානී’’ති (විභ. 944) පධානවසෙන එකෙකොයෙව ධම්මො වුත්තො.

ඡහි තණ්හාකායෙහීති ‘‘රූපතණ්හා, සද්දතණ්හා, ගන්ධතණ්හා, රසතණ්හා, ඵොට්ඨබ්බතණ්හා, ධම්මතණ්හා’’ති (විභ. 944) වුත්තාහි ඡහි තණ්හාහි. තත්ථ යස්මා එකෙකායෙව තණ්හා අනෙකවිසයත්තා ¶ එකෙකස්මිම්පි විසයෙ පුනප්පුනං උප්පත්තිතො අනෙකා හොන්ති, තස්මා සමූහට්ඨෙන කායසද්දෙන යොජෙත්වා තණ්හාකායාති වුත්තං. තණ්හාකායාති වුත්තෙපි තණ්හා එව. රජ්ජතීති සයං ආරම්මණෙ රජ්ජති, සාරත්තො හොති.

ඡහි දිට්ඨිගතෙහීති සබ්බාසවසුත්තෙ වුත්තෙහි. වුත්තඤ්හි තත්ථ –

‘‘තස්ස එවං අයොනිසො මනසිකරොතො ඡන්නං දිට්ඨීනං අඤ්ඤතරා දිට්ඨි උප්පජ්ජති. ‘අත්ථි මෙ අත්තා’ති වා අස්ස සච්චතො ථෙතතො දිට්ඨි උප්පජ්ජති, ‘නත්ථි මෙ අත්තා’ති වා අස්ස සච්චතො ථෙතතො දිට්ඨි උප්පජ්ජති, ‘අත්තනාව අත්තානං සඤ්ජානාමී’ති වා අස්ස සච්චතො ථෙතතො දිට්ඨි උප්පජ්ජති, ‘අත්තනාව අනත්තානං සඤ්ජානාමී’ති වා අස්ස සච්චතො ථෙතතො දිට්ඨි උප්පජ්ජති, ‘අනත්තනාව අත්තානං සඤ්ජානාමී’ති වා අස්ස සච්චතො ථෙතතො දිට්ඨි උප්පජ්ජති. අථ වා පනස්ස එවං දිට්ඨි හොති ‘යො මෙ අයං අත්තා ¶ වදො වෙදෙය්යො ¶ තත්ර තත්ර කල්යාණපාපකානං කම්මානං විපාකං පටිසංවෙදෙති, සො ච ඛො පන මෙ අයං අත්තා නිච්චො ධුවො සස්සතො අවිපරිණාමධම්මො සස්සතිසමං තථෙව ඨස්සතී’’’ති (ම. නි. 1.19).

තත්ථ අත්ථි මෙ අත්තාති සස්සතදිට්ඨි සබ්බකාලෙසු අත්තනො අත්ථිතං ගණ්හාති. සච්චතො ථෙතතොති භූතතො ච ථිරතො ච, ‘‘ඉදං සච්ච’’න්ති සුට්ඨු දළ්හභාවෙනාති වුත්තං හොති. නත්ථි මෙ අත්තාති උච්ඡෙදදිට්ඨි සතො සත්තස්ස තත්ථ තත්ථ විභවග්ගහණතො. අථ වා පුරිමාපි තීසු කාලෙසු අත්ථීති ගහණතො සස්සතදිට්ඨි, පච්චුප්පන්නමෙව අත්ථීති ගණ්හන්තී උච්ඡෙදදිට්ඨි, පච්ඡිමාපි අතීතානාගතෙසු නත්ථීති ගහණතො ‘‘භස්සන්තා ආහුතියො’’ති ගහිතදිට්ඨිගතිකානං විය උච්ඡෙදදිට්ඨි. අතීතෙ එව නත්ථීති ගණ්හන්තී අධිච්චසමුප්පන්නකස්ස විය සස්සතදිට්ඨි. අත්තනාව අත්තානං සඤ්ජානාමීති සඤ්ඤාක්ඛන්ධසීසෙන ඛන්ධෙ අත්තාති ගහෙත්වා සඤ්ඤාය අවසෙසක්ඛන්ධෙ සඤ්ජානතො ඉමිනා අත්තනා ඉමං අත්තානං සඤ්ජානාමීති හොති. අත්තනාව අනත්තානන්ති සඤ්ඤාක්ඛන්ධංයෙව අත්තාති ගහෙත්වා, ඉතරෙ චත්තාරොපි අනත්තාති ගහෙත්වා සඤ්ඤාය තෙ සඤ්ජානතො එවං හොති. අනත්තනාව අත්තානන්ති සඤ්ඤාක්ඛන්ධං අනත්තාති ගහෙත්වා, ඉතරෙ චත්තාරොපි අත්තාති ගහෙත්වා සඤ්ඤාය තෙ සඤ්ජානතො එවං හොති. සබ්බාපි සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨියොව. වදො වෙදෙය්යොතිආදයො පන සස්සතදිට්ඨියා එව අභිනිවෙසාකාරා. තත්ථ වදතීති වදො, වචීකම්මස්ස කාරකොති වුත්තං හොති. වෙදයතීති වෙදෙය්යො, ජානාති අනුභවති චාති වුත්තං හොති. කිං වෙදෙතීති? තත්ර තත්ර කල්යාණපාපකානං කම්මානං විපාකං පටිසංවෙදෙති ¶ . තත්ර තත්රාති තෙසු තෙසු යොනිගතිඨිතිනිවාසනිකායෙසු ආරම්මණෙසු වා. නිච්චොති උප්පාදවයරහිතො. ධුවොති ථිරො සාරභූතො. සස්සතොති සබ්බකාලිකො. අවිපරිණාමධම්මොති අත්තනො පකතිභාවං අවිජහනධම්මො, කකණ්ටකො විය නානප්පකාරතං නාපජ්ජති. සස්සතිසමන්ති චන්දසූරියසමුද්දමහාපථවීපබ්බතා ලොකවොහාරෙන සස්සතියොති වුච්චන්ති. සස්සතීහි සමං සස්සතිසමං. යාව සස්සතියො තිට්ඨන්ති, තාව තථෙව ඨස්සතීති ගණ්හතො එවං දිට්ඨි හොති.

ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගෙ ¶ ¶ පන ‘‘තත්ර තත්ර දීඝරත්තං කල්යාණපාපකානං කම්මානං විපාකං පච්චනුභොති, න සො ජාතො නාහොසි, න සො ජාතො න භවිස්සති, නිච්චො ධුවො සස්සතො අවිපරිණාමධම්මොති වා පනස්ස සච්චතො ථෙතතො දිට්ඨි උප්පජ්ජතී’’ති (විභ. 948) ඡ දිට්ඨී එවං විසෙසෙත්වා වුත්තා.

තත්ථ න සො ජාතො නාහොසීති සො අත්තා අජාතිධම්මතො න ජාතො නාම, සදා විජ්ජමානොයෙවාති අත්ථො. තෙනෙව අතීතෙ නාහොසි, අනාගතෙ න භවිස්සති. යො හි ජාතො, සො අහොසි. යො ච ජායිස්සති, සො භවිස්සතීති වුච්චති. අථ වා න සො ජාතො නාහොසීති සො සදා විජ්ජමානත්තා අතීතෙපි න ජාතු න අහොසි, අනාගතෙපි න ජාතු න භවිස්සති. අනුසයා වුත්තත්ථා.

සත්තහි සඤ්ඤොජනෙහීති සත්තකනිපාතෙ වුත්තෙහි. වුත්තඤ්හි තත්ථ –

‘‘සත්තිමානි, භික්ඛවෙ, සංයොජනානි. කතමානි සත්ත? අනුනයසංයොජනං, පටිඝසංයොජනං, දිට්ඨිසංයොජනං, විචිකිච්ඡාසංයොජනං, මානසංයොජනං, භවරාගසංයොජනං, අවිජ්ජාසංයොජනං. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, සත්ත සංයොජනානී’’ති (අ. නි. 7.8).

තත්ථ අනුනයසංයොජනන්ති කාමරාගසංයොජනං. සබ්බානෙවෙතානි බන්ධනට්ඨෙන සංයොජනානි.

සත්තහි මානෙහීති ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගෙ වුත්තෙහි. වුත්තඤ්හි තත්ථ –

‘‘මානො ¶ , අතිමානො, මානාතිමානො, ඔමානො, අධිමානො, අස්මිමානො, මිච්ඡාමානො’’ති (විභ. 950).

තත්ථ මානොති සෙය්යාදිවසෙන පුග්ගලං අනාමසිත්වා ජාතිආදීසු වත්ථුවසෙනෙව උන්නති. අතිමානොති ජාතිආදීහි ‘‘මයා සදිසො නත්ථී’’ති අතික්කමිත්වා උන්නති. මානාතිමානොති ‘‘අයං පුබ්බෙ මයා සදිසො, ඉදානි අහං සෙට්ඨො, අයං හීනතරො’’ති උප්පන්නමානො. ඔමානොති ජාතිආදීහි අත්තානං හෙට්ඨා කත්වා පවත්තමානො, හීනොහමස්මීති මානොයෙව. අධිමානොති අනධිගතෙයෙව චතුසච්චධම්මෙ අධිගතොති මානො. අයං පන අධිමානො පරිසුද්ධසීලස්ස කම්මට්ඨානෙ අප්පමත්තස්ස නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා පච්චයපරිග්ගහෙන විතිණ්ණකඞ්ඛස්ස තිලක්ඛණං ¶ ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තස්ස ආරද්ධවිපස්සකස්ස ¶ පුථුජ්ජනස්ස උප්පජ්ජති, න අඤ්ඤෙසං. අස්මිමානොති රූපාදීසු ඛන්ධෙසු අස්මීති මානො, ‘‘අහං රූප’’න්තිආදිවසෙන උප්පන්නමානොති වුත්තං හොති. මිච්ඡාමානොති පාපකෙන කම්මායතනාදිනා උප්පන්නමානො.

ලොකධම්මා වුත්තත්ථා. සම්පරිවත්තතීති ලොකධම්මෙහි හෙතුභූතෙහි ලාභාදීසු චතූසු අනුරොධවසෙන, අලාභාදීසු චතූසු පටිවිරොධවසෙන භුසං නිවත්තති, පකතිභාවං ජහාතීති අත්ථො. මිච්ඡත්තාපි වුත්තත්ථා. නිය්යාතොති ගතො පක්ඛන්දො, අභිභූතොති අත්ථො.

අට්ඨහි පුරිසදොසෙහීති අට්ඨකනිපාතෙ උපමාහි සහ, ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගෙ උපමං විනා වුත්තෙහි. වුත්තඤ්හි තත්ථ –

‘‘කතමෙ අට්ඨ පුරිසදොසා? ඉධ භික්ඛූ භික්ඛුං ආපත්තියා චොදෙන්ති. සො භික්ඛු භික්ඛූහි ආපත්තියා චොදියමානො ‘න සරාමි න සරාමී’ති අස්සතියාව නිබ්බෙඨෙති. අයං පඨමො පුරිසදොසො.

‘‘පුන චපරං භික්ඛූ භික්ඛුං ආපත්තියා චොදෙන්ති. සො භික්ඛු භික්ඛූහි ආපත්තියා චොදියමානො චොදකංයෙව පටිප්ඵරති ‘කිං නු ඛො තුය්හං බාලස්ස අබ්යත්තස්ස භණිතෙන, ත්වම්පි නාම මං භණිතබ්බං මඤ්ඤසී’ති? අයං දුතියො පුරිසදොසො.

‘‘පුන ¶ චපරං භික්ඛූ භික්ඛුං ආපත්තියා චොදෙන්ති. සො භික්ඛු භික්ඛූහි ආපත්තියා චොදියමානො චොදකංයෙව පච්චාරොපෙති ‘ත්වම්පි ඛොසි ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපන්නො, ත්වං තාව පඨමං පටිකරොහී’ති. අයං තතියො පුරිසදොසො.

‘‘පුන චපරං භික්ඛූ භික්ඛුං ආපත්තියා චොදෙන්ති. සො භික්ඛු භික්ඛූහි ආපත්තියා චොදියමානො අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරති, බහිද්ධා කථං අපනාමෙති, කොපඤ්ච දොසඤ්ච අප්පච්චයඤ්ච පාතුකරොති. අයං චතුත්ථො පුරිසදොසො.

‘‘පුන චපරං භික්ඛූ භික්ඛුං ආපත්තියා චොදෙන්ති. සො භික්ඛු භික්ඛූහි ආපත්තියා චොදියමානො සඞ්ඝමජ්ඣෙ බාහාවික්ඛෙපකං භණති. අයං පඤ්චමො පුරිසදොසො.

‘‘පුන ¶ චපරං භික්ඛූ භික්ඛුං ආපත්තියා චොදෙන්ති. සො භික්ඛු භික්ඛූහි ආපත්තියා චොදියමානො අනාදියිත්වා සඞ්ඝං අනාදියිත්වා චොදකං සාපත්තිකොව යෙන කාමං පක්කමති. අයං ඡට්ඨො පුරිසදොසො.

‘‘පුන චපරං භික්ඛූ භික්ඛුං ආපත්තියා චොදෙන්ති. සො භික්ඛු භික්ඛූහි ආපත්තියා චොදියමානො ‘නෙවාහං ආපන්නොම්හි, න පනාහං අනාපන්නොම්හී’ති සො තුණ්හීභූතො සඞ්ඝං විහෙසෙති. අයං සත්තමො පුරිසදොසො.

‘‘පුන චපරං භික්ඛූ භික්ඛුං ආපත්තියා චොදෙන්ති. සො භික්ඛු භික්ඛූහි ආපත්තියා චොදියමානො එවමාහ – ‘කිං නු ඛො තුම්හෙ ආයස්මන්තො අතිබාළ්හං මයි බ්යාවටා? ඉදානාහං ¶ සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තිස්සාමී’ති. සො සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තිත්වා එවමාහ ‘ඉදානි ඛො තුම්හෙ ආයස්මන්තො අත්තමනා හොථා’ති. අයං අට්ඨමො පුරිසදොසො. ඉමෙ අට්ඨ පුරිසදොසා’’ති (විභ. 957; අ. නි. 8.14).

තත්ථ පුරිසදොසාති පුරිසානං දොසා, තෙ පන පුරිසසන්තානං දූසෙන්තීති දොසා. න සරාමි න සරාමීති ‘‘මයා එතස්ස කම්මස්ස කතට්ඨානං නස්සරාමි න සල්ලක්ඛෙමී’’ති එවං අස්සතිභාවෙන නිබ්බෙඨෙති මොචෙති. චොදකංයෙව පටිප්ඵරතීති පටිවිරුද්ධො හුත්වා ඵරති, පටිආණිභාවෙන ¶ තිට්ඨති. කිං නු ඛො තුය්හන්ති තුය්හං බාලස්ස අබ්යත්තස්ස භණිතෙන නාම කිං, යො ත්වං නෙව වත්ථුං, න ආපත්තිං, න චොදනං ජානාසීති දීපෙති. ත්වම්පි නාම එවං කිඤ්චි අජානන්තො භණිතබ්බං මඤ්ඤසීති අජ්ඣොත්ථරති. පච්චාරොපෙතීති ‘‘ත්වම්පි ඛොසී’’තිආදීනි වදන්තො පතිආරොපෙති. පටිකරොහීති දෙසනාගාමිනිං දෙසෙහි, වුට්ඨානගාමිනිතො වුට්ඨාහි, තතො සුද්ධන්තෙ පතිට්ඨිතො අඤ්ඤං චොදෙස්සසීති දීපෙති. අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරතීති අඤ්ඤෙන කාරණෙන, වචනෙන වා අඤ්ඤං කාරණං, වචනං වා පටිච්ඡාදෙති. ‘‘ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති වුත්තො ‘‘කො ආපන්නො, කිං ආපන්නො, කිස්මිං ආපන්නො, කථං ආපන්නො, කං භණථ, කිං භණථා’’ති භණති. ‘‘එවරූපං කිඤ්චි තයා දිට්ඨ’’න්ති වුත්තෙ ¶ ‘‘න සුණාමී’’ති සොතං උපනෙති. බහිද්ධා කථං අපනාමෙතීති ‘‘ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘පාටලිපුත්තං ගතොම්හී’’ති වත්වා පුන ‘‘න තව පාටලිපුත්තගමනං පුච්ඡාමා’’ති වුත්තෙ තතො රාජගහං ගතොම්හීති. ‘‘රාජගහං වා යාහි බ්රාහ්මණගෙහං වා, ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති. ‘‘තත්ථ මෙ සූකරමංසං ලද්ධ’’න්තිආදීනි වදන්තො කථං බහිද්ධා වික්ඛිපති. කොපන්ති කුපිතභාවං, දොසන්ති දුට්ඨභාවං. උභයම්පෙතං කොධස්සෙව නාමං. අප්පච්චයන්ති අසන්තුට්ඨාකාරං, දොමනස්සස්සෙතං නාමං. පාතුකරොතීති දස්සෙති පකාසෙති. බාහාවික්ඛෙපකං භණතීති බාහං වික්ඛිපිත්වා වික්ඛිපිත්වා අලජ්ජිවචනං වදති. අනාදියිත්වාති චිත්තීකාරෙන අග්ගහෙත්වා අවජානිත්වා, අනාදරො හුත්වාති අත්ථො. විහෙසෙතීති ¶ විහෙඨෙති බාධති. අතිබාළ්හන්ති අතිදළ්හං අතිප්පමාණං. මයි බ්යාවටාති මයි බ්යාපාරං ආපන්නා. හීනායාවත්තිත්වාති හීනස්ස ගිහිභාවස්ස අත්ථාය ආවත්තිත්වා, ගිහී හුත්වාති අත්ථො. අත්තමනා හොථාති තුට්ඨචිත්තා හොථ, ‘‘මයා ලභිතබ්බං ලභථ, මයා වසිතබ්බට්ඨානෙ වසථ, ඵාසුවිහාරො වො මයා කතො’’ති අධිප්පායෙන වදති. දුස්සතීති දුට්ඨො හොති.

නවහි ආඝාතවත්ථූහීති සත්තෙසු උප්පත්තිවසෙනෙව කථිතානි. යථාහ –

‘‘නවයිමානි, භික්ඛවෙ, ආඝාතවත්ථූනි. කතමානි නව? ‘අනත්ථං මෙ අචරී’ති ආඝාතං බන්ධති, ‘අනත්ථං මෙ චරතී’ති ආඝාතං බන්ධති, ‘අනත්ථං මෙ චරිස්සතී’ති ආඝාතං බන්ධති, ‘පියස්ස මෙ මනාපස්ස අනත්ථං අචරි, අනත්ථං චරති, අනත්ථං චරිස්සතී’ති ආඝාතං බන්ධති, ‘අප්පියස්ස මෙ අමනාපස්ස අත්ථං අචරි, අත්ථං චරති, අත්ථං චරිස්සතී’ති ආඝාතං බන්ධති. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, නව ආඝාතවත්ථූනී’’ති (අ. නි. 9.29).

තත්ථ ¶ ආඝාතවත්ථූනීති ආඝාතකාරණානි. ආඝාතන්ති චෙත්ථ කොපො, සොයෙව උපරූපරි කොපස්ස වත්ථුත්තා ආඝාතවත්ථු. ආඝාතං බන්ධතීති කොපං බන්ධති කරොති උප්පාදෙති. ‘‘අත්ථං මෙ නාචරි, න චරති, න චරිස්සති. පියස්ස මෙ මනාපස්ස අත්ථං නාචරි, න චරති, න චරිස්සති. අප්පියස්ස මෙ අමනාපස්ස අනත්ථං නාචරි, න චරති, න ¶ චරිස්සතී’’ති (මහානි. 85; විභ. 960; ධ. ස. 1066) නිද්දෙසෙ වුත්තානි අපරානිපි නව ආඝාතවත්ථූනි ඉමෙහෙව නවහි සඞ්ගහිතානි. ආඝාතිතොති ඝට්ටිතො.

නවවිධමානෙහීති කතමෙ නවවිධමානා? සෙය්යස්ස සෙය්යොහමස්මීති මානො, සෙය්යස්ස සදිසොහමස්මීති මානො, සෙය්යස්ස හීනොහමස්මීති මානො. සදිසස්ස සෙය්යොහමස්මීති මානො, සදිසස්ස සදිසොහමස්මීති මානො, සදිසස්ස හීනොහමස්මීති මානො. හීනස්ස සෙය්යොහමස්මීති මානො, හීනස්ස සදිසොහමස්මීති මානො, හීනස්ස හීනොහමස්මීති මානො. ඉමෙ නවවිධමානා (විභ. 962).

එත්ථ පන සෙය්යස්ස සෙය්යොහමස්මීති මානො රාජූනඤ්චෙව පබ්බජිතානඤ්ච උප්පජ්ජති. රාජා හි ‘‘රට්ඨෙන වා ධනෙන වා වාහනෙහි වා කො මයා සදිසො අත්ථී’’ති එතං මානං කරොති, පබ්බජිතොපි ‘‘සීලධුතඞ්ගාදීහි කො මයා සදිසො අත්ථී’’ති එතං මානං කරොති.

සෙය්යස්ස සදිසොහමස්මීති මානොපි එතෙසංයෙව උප්පජ්ජති. රාජා හි ‘‘රට්ඨෙන ¶ වා ධනෙන වා වාහනෙහි වා අඤ්ඤරාජූහි සද්ධිං මය්හං කිං නානාකරණ’’න්ති එතං මානං කරොති, පබ්බජිතොපි ‘‘සීලධුතඞ්ගාදීහි අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා මය්හං කිං නානාකරණ’’න්ති එතං මානං කරොති.

සෙය්යස්ස හීනොහමස්මීති මානොපි එතෙසංයෙව උප්පජ්ජති. යස්ස හි රඤ්ඤො රට්ඨං වා ධනං වා වාහනාදීනි වා නාතිසම්පන්නානි හොන්ති, සො ‘‘මය්හං රාජාති වොහාරසුඛමත්තකමෙව, කිං රාජා නාම අහ’’න්ති එතං මානං කරොති, පබ්බජිතොපි අප්පලාභසක්කාරො ‘‘අහං ධම්මකථිකො බහුස්සුතො මහාථෙරොති කථාමත්තමෙව, කිං ධම්මකථිකො නාමාහං, කිං බහුස්සුතො නාමාහං, කිං මහාථෙරො නාමාහං, යස්ස මෙ ලාභසක්කාරො නත්ථී’’ති එතං මානං කරොති.

සදිසස්ස ¶ සෙය්යොහමස්මීති මානාදයො අමච්චාදීනං උප්පජ්ජන්ති. අමච්චො වා හි රට්ඨියො වා ‘‘භොගයානවාහනාදීහි කො මයා සදිසො අඤ්ඤො රාජපුරිසො අත්ථී’’ති වා, ‘‘මය්හං අඤ්ඤෙහි සද්ධිං කිං නානාකරණ’’න්ති වා, ‘‘අමච්චොති නාමමෙව මය්හං, ඝාසච්ඡාදනමත්තම්පි මෙ නත්ථි, කිං අමච්චො නාමාහ’’න්ති වා එතං මානං කරොති.

හීනස්ස ¶ සෙය්යොහමස්මීති මානාදයො දාසාදීනං උප්පජ්ජන්ති. දාසො හි ‘‘මාතිතො වා පිතිතො වා කො මයා සදිසො අඤ්ඤො දාසො නාම අත්ථි, අඤ්ඤෙ ජීවිතුං අසක්කොන්තා කුච්ඡිහෙතු දාසා නාම ජාතා, අහං පන පවෙණිආගතත්තා සෙය්යො’’ති වා, ‘‘පවෙණිආගතභාවෙන උභතොසුද්ධිකදාසත්තෙන අසුකදාසෙන නාම සද්ධිං මය්හං කිං නානාකරණ’’න්ති වා, ‘‘කුච්ඡිවසෙනාහං දාසබ්යං උපගතො, මාතාපිතුකොටියා පන මෙ දාසට්ඨානං නත්ථි, කිං දාසො නාම අහ’’න්ති වා එතං මානං කරොති. යථා ච දාසො, එවං පුක්කුසචණ්ඩාලාදයොපි එතං මානං කරොන්තියෙව. එත්ථ ච සෙය්යස්ස සෙය්යොහමස්මීති උප්පන්නමානොව යාථාවමානො, ඉතරෙ ද්වෙ අයාථාවමානා. තථා සදිසස්ස සදිසොහමස්මීති හීනස්ස හීනොහමස්මීති උප්පන්නමානොව යාථාවමානො, ඉතරෙ ද්වෙ අයාථාවමානා. තත්ථ යාථාවමානා අරහත්තමග්ගවජ්ඣා, අයාථාවමානා සොතාපත්තිමග්ගවජ්ඣාති.

තණ්හාමූලකා වුත්තායෙව. රජ්ජතීති න කෙවලං රාගෙනෙව රජ්ජති, අථ ඛො තණ්හාමූලකානං පරියෙසනාදීනම්පි සම්භවතො තණ්හාමූලකෙහි සබ්බෙහි අකුසලධම්මෙහි රජ්ජති, යුජ්ජති බජ්ඣතීති අධිප්පායො.

දසහි ¶ කිලෙසවත්ථූහීති කතමානි දස කිලෙසවත්ථූනි? ලොභො, දොසො, මොහො, මානො, දිට්ඨි, විචිකිච්ඡා, ථිනං, උද්ධච්චං, අහිරිකං, අනොත්තප්පන්ති ඉමානි දස කිලෙසවත්ථූනි (විභ. 966).

තත්ථ කිලෙසා එව කිලෙසවත්ථූනි, වසන්ති වා එත්ථ අඛීණාසවා සත්තා ලොභාදීසු පතිට්ඨිතත්තාති වත්ථූනි, කිලෙසා ච තෙ තප්පතිට්ඨානං සත්තානං වත්ථූනි චාති කිලෙසවත්ථූනි. යස්මා චෙත්ථ අනන්තරපච්චයාදිභාවෙන උප්පජ්ජමානාපි කිලෙසා වසන්ති එව නාම, තස්මා කිලෙසානං වත්ථූනීතිපි කිලෙසවත්ථූනි. ලුබ්භන්ති තෙන, සයං වා ලුබ්භති, ලුබ්භනමත්තමෙව වා තන්ති ලොභො. දුස්සන්ති තෙන, සයං වා දුස්සති, දුස්සනමත්තමෙව වා තන්ති දොසො. මුය්හන්ති තෙන, සයං වා මුය්හති, මුය්හනමත්තමෙව වා තන්ති මොහො. මඤ්ඤතීති මානො. දිට්ඨිආදයො වුත්තත්ථාව ¶ . න හිරීයතීති අහිරිකො, තස්ස භාවො අහිරිකං. න ¶ ඔත්තප්පතීති අනොත්තප්පී, තස්ස භාවො අනොත්තප්පං. තෙසු අහිරිකං කායදුච්චරිතාදීහි අජිගුච්ඡනලක්ඛණං, අනොත්තප්පං තෙහෙව අසාරජ්ජනලක්ඛණං, කිලිස්සතීති උපතාපීයති විබාධීයති.

දසහි ආඝාතවත්ථූහීති පුබ්බෙ වුත්තෙහි නවහි ච ‘‘අට්ඨානෙ වා පනාඝාතො ජායතී’’ති (ධ. ස. 1066) වුත්තෙන චාති දසහි. අනත්ථං මෙ අචරීතිආදීනිපි හි අවිකප්පෙත්වා ඛාණුකණ්ටකාදිම්හිපි අට්ඨානෙ ආඝාතො උප්පජ්ජති.

දසහි අකුසලකම්මපථෙහීති කතමෙ දස අකුසලකම්මපථා (දී. නි. 3.360)? පාණාතිපාතො, අදින්නාදානං, කාමෙසුමිච්ඡාචාරො, මුසාවාදො, පිසුණා වාචා, ඵරුසා වාචා, සම්ඵප්පලාපො, අභිජ්ඣා, බ්යාපාදො, මිච්ඡාදිට්ඨි. ඉමෙ දස අකුසලකම්මපථා. තත්ථ අකුසලකම්මානි ච තානි පථා ච දුග්ගතියාති අකුසලකම්මපථා. සමන්නාගතොති සමඞ්ගීභූතො.

දසහි සඤ්ඤොජනෙහීති කතමානි දස සංයොජනානි (ධ. ස. 1118)? කාමරාගසංයොජනං, පටිඝසංයොජනං, මානසංයොජනං, දිට්ඨිසංයොජනං, විචිකිච්ඡාසංයොජනං, සීලබ්බතපරාමාසසංයොජනං, භවරාගසංයොජනං, ඉස්සාසංයොජනං, මච්ඡරියසංයොජනං, අවිජ්ජාසංයොජනං, ඉමානි දස සංයොජනානි. මිච්ඡත්තා ¶ වුත්තායෙව.

දසවත්ථුකාය මිච්ඡාදිට්ඨියාති කතමා දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි (විභ. 971)? නත්ථි දින්නං, නත්ථි යිට්ඨං, නත්ථි හුතං, නත්ථි සුකතදුක්කටානං කම්මානං ඵලං විපාකො, නත්ථි අයං ලොකො, නත්ථි පරො ලොකො, නත්ථි මාතා, නත්ථි පිතා, නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකා, නත්ථි ලොකෙ සමණබ්රාහ්මණා සම්මග්ගතා සම්මාපටිපන්නා යෙ ඉමඤ්ච ලොකං පරඤ්ච ලොකං සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙන්ති. අයං දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි.

තත්ථ දසවත්ථුකාති දස වත්ථූනි එතිස්සාති දසවත්ථුකා. නත්ථි දින්නන්ති දින්නං නාම අත්ථි, සක්කා කස්සචි කිඤ්චි දාතුන්ති ජානාති. දින්නස්ස පන ඵලං විපාකො නත්ථීති ගණ්හාති. නත්ථි යිට්ඨන්ති යිට්ඨං වුච්චති මහායාගො, තං යජිතුං සක්කාති ජානාති. යිට්ඨස්ස පන ඵලං විපාකො නත්ථීති ගණ්හාති. හුතන්ති ආහුනපාහුනමඞ්ගලකිරියා, තං කාතුං සක්කාති ජානාති. තස්ස පන ¶ ඵලං විපාකො නත්ථීති ගණ්හාති. සුකතදුක්කටානන්ති එත්ථ දස කුසලකම්මපථා ¶ සුකතකම්මානි නාම, දස අකුසලකම්මපථා දුක්කටකම්මානි නාම. තෙසං අත්ථිභාවං ජානාති. ඵලං විපාකො පන නත්ථීති ගණ්හාති. නත්ථි අයං ලොකොති පරලොකෙ ඨිතො ඉමං ලොකං නත්ථීති ගණ්හාති. නත්ථි පරො ලොකොති ඉධලොකෙ ඨිතො පරලොකං නත්ථීති ගණ්හාති. නත්ථි මාතා නත්ථි පිතාති මාතාපිතූනං අත්ථිභාවං ජානාති. තෙසු කතප්පච්චයෙන කොචි ඵලං විපාකො නත්ථීති ගණ්හාති. නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකාති චවනකඋපපජ්ජනකසත්තා නත්ථීති ගණ්හාති. සම්මග්ගතා සම්මාපටිපන්නාති අනුලොමපටිපදං පටිපන්නා ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණා ලොකස්මිං නත්ථීති ගණ්හාති. යෙ ඉමඤ්ච ලොකං…පෙ… පවෙදෙන්තීති ඉමඤ්ච පරඤ්ච ලොකං අත්තනාව අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන ඤත්වා පවෙදනසමත්ථො සබ්බඤ්ඤූ බුද්ධො නත්ථීති ගණ්හාති.

අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියාති ‘‘සස්සතො ලොකො’’තිආදිකං එකෙකං අන්තං භාගං ගණ්හාතීති අන්තග්ගාහිකා. අථ වා අන්තස්ස ගාහො අන්තග්ගාහො, අන්තග්ගාහො අස්සා අත්ථීති අන්තග්ගාහිකා. තාය අන්තග්ගාහිකාය. සා පන වුත්තායෙව.

අට්ඨසතතණ්හාපපඤ්චසතෙහීති ¶ අට්ඨුත්තරං සතං අට්ඨසතං. සංසාරෙ පපඤ්චෙති චිරං වසාපෙතීති පපඤ්චො, තණ්හා එව පපඤ්චො තණ්හාපපඤ්චො, ආරම්මණභෙදෙන පුනප්පුනං උප්පත්තිවසෙන ච තණ්හානං බහුකත්තා බහුවචනං කත්වා තණ්හාපපඤ්චානං සතං තණ්හාපපඤ්චසතං. තෙන ‘‘තණ්හාපපඤ්චසතෙනා’’ති වත්තබ්බෙ වචනවිපල්ලාසවසෙන ‘‘තණ්හාපපඤ්චසතෙහී’’ති බහුවචනනිද්දෙසො කතො. අට්ඨසතන්ති සඞ්ඛාතෙන තණ්හාපපඤ්චසතෙනාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. අට්ඨ අබ්බොහාරිකානි කත්වා සතමෙව ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගෙ පන තණ්හාවිචරිතානීති ආගතං. යථාහ –

‘‘අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතානි අජ්ඣත්තිකස්ස උපාදාය, අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතානි බාහිරස්ස උපාදාය, තදෙකජ්ඣං අභිසඤ්ඤුහිත්වා අභිසඞ්ඛිපිත්වා ඡත්තිංස තණ්හාවිචරිතානි හොන්ති. ඉති අතීතානි ඡත්තිංස තණ්හාවිචරිතානි, අනාගතානි ඡත්තිංස තණ්හාවිචරිතානි, පච්චුප්පන්නානි ඡත්තිංස තණ්හාවිචරිතානි තදෙකජ්ඣං ¶ අභිසඤ්ඤුහිත්වා අභිසඞ්ඛිපිත්වා අට්ඨතණ්හාවිචරිතසතං හොතී’’ති (විභ. 842).

තණ්හාපපඤ්චායෙව පනෙත්ථ තණ්හාවිචරිතානීති වුත්තා. තණ්හාසමුදාචාරා තණ්හාපවත්තියොති අත්ථො. අජ්ඣත්තිකස්ස උපාදායාති අජ්ඣත්තිකං ඛන්ධපඤ්චකං උපාදාය. ඉදඤ්හි උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. විත්ථාරො පනස්ස තස්ස නිද්දෙසෙ (විභ. 973) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අයං පන ¶ අපරො නයො – රූපාරම්මණායෙව කාමතණ්හා, භවතණ්හා, විභවතණ්හාති තිස්සො තණ්හා හොන්ති, තථා සද්දාදිආරම්මණාති ඡසු ආරම්මණෙසු අට්ඨාරස තණ්හා හොන්ති, අජ්ඣත්තාරම්මණා අට්ඨාරස, බහිද්ධාරම්මණා අට්ඨාරසාති ඡත්තිංස හොන්ති. තා එව අතීතාරම්මණා ඡත්තිංස, අනාගතාරම්මණා ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නාරම්මණා ඡත්තිංසාති අට්ඨතණ්හාවිචරිතසතං හොති. පපඤ්චිතොති ආරම්මණෙ, සංසාරෙ වා පපඤ්චිතො චිරවාසිතො.

ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨිගතෙහීති ‘‘කතමානි ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි බ්රහ්මජාලෙ වෙය්යාකරණෙ වුත්තානි භගවතා? චත්තාරො සස්සතවාදා, චත්තාරො එකච්චසස්සතවාදා, චත්තාරො අන්තානන්තිකා ¶ , චත්තාරො අමරාවික්ඛෙපිකා, ද්වෙ අධිච්චසමුප්පන්නිකා, සොළස සඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා, සත්ත උච්ඡෙදවාදා, පඤ්ච දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදාති ඉමානි ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි බ්රහ්මජාලෙ වෙය්යාකරණෙ වුත්තානි භගවතා’’ති (විභ. 977). විත්ථාරො පනෙත්ථ බ්රහ්මජාලසුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

අහඤ්චම්හි තිණ්ණොති අහඤ්ච චතුරොඝං, සංසාරසමුද්දං වා තිණ්ණො අම්හි භවාමි. මුත්තොති රාගාදිබන්ධනෙහි මුත්තො. දන්තොති නිබ්බිසෙවනො නිප්පරිප්ඵන්දො. සන්තොති සීතීභූතො. අස්සත්ථොති නිබ්බානදස්සනෙ ලද්ධස්සාසො. පරිනිබ්බුතොති කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො. පහොමීති සමත්ථොම්හි. ඛොඉති එකංසත්ථෙ නිපාතො. පරෙ ච පරිනිබ්බාපෙතුන්ති එත්ථ පරෙ ච-සද්දො ‘‘පරෙ ච තාරෙතු’’න්තිආදීහිපි යොජෙතබ්බොති.

මහාකරුණාඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

72-73. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා

119. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණනිද්දෙසෙ ¶ ¶ කතමං තථාගතස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණන්ති පුච්ඡිත්වා තෙන සමගතිකත්තා තෙනෙව සහ අනාවරණඤාණං නිද්දිට්ඨං. න හි අනාවරණඤාණං ධම්මතො විසුං අත්ථි, එකමෙව හෙතං ඤාණං ආකාරභෙදතො ද්වෙධා වුච්චති සද්ධින්ද්රියසද්ධාබලාදීනි විය. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව හි නත්ථි එතස්ස ආවරණන්ති, කෙනචි ධම්මෙන, පුග්ගලෙන වා ආවරණං කාතුං අසක්කුණෙය්යතාය අනාවරණන්ති වුච්චති ආවජ්ජනපටිබද්ධත්තා සබ්බධම්මානං. අඤ්ඤෙ පන ආවජ්ජිත්වාපි න ජානන්ති. කෙචි පනාහු ‘‘මනොවිඤ්ඤාණං විය සබ්බාරම්මණිකත්තා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ¶ . තංයෙව ඤාණං ඉන්දවජිරං විය විසයෙසු අප්පටිහතත්තා අනාවරණඤාණං. අනුපුබ්බසබ්බඤ්ඤුතාපටික්ඛෙපො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, සකිංසබ්බඤ්ඤුතාපටික්ඛෙපො අනාවරණඤාණං, භගවා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපටිලාභෙනපි සබ්බඤ්ඤූති වුච්චති, න ච අනුපුබ්බසබ්බඤ්ඤූ. අනාවරණඤාණපටිලාභෙනපි සබ්බඤ්ඤූති වුච්චති, න ච සකිංසබ්බඤ්ඤූ’’ති.

සබ්බං සඞ්ඛතමසඞ්ඛතං අනවසෙසං ජානාතීති එත්ථ සබ්බන්ති ජාතිවසෙන සබ්බධම්මානං නිස්සෙසපරියාදානං. අනවසෙසන්ති එකෙකස්සෙව ධම්මස්ස සබ්බාකාරවසෙන නිස්සෙසපරියාදානං. සඞ්ඛතමසඞ්ඛතන්ති ද්විධා පභෙදදස්සනං. සඞ්ඛතඤ්හි එකො පභෙදො, අසඞ්ඛතං එකො පභෙදො. පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කතන්ති සඞ්ඛතං. ඛන්ධපඤ්චකං. තථා න සඞ්ඛතන්ති අසඞ්ඛතං. නිබ්බානං. සඞ්ඛතං අනිච්චදුක්ඛානත්තාදීහි ආකාරෙහි අනවසෙසං ජානාති, අසඞ්ඛතං සුඤ්ඤතානිමිත්තඅප්පණිහිතාදීහි ආකාරෙහි අනවසෙසං ජානාති. නත්ථි එතස්ස සඞ්ඛතස්ස අසඞ්ඛතස්ස ච අවසෙසොති අනවසෙසං. සඞ්ඛතං අසඞ්ඛතඤ්ච. අනෙකභෙදාපි පඤ්ඤත්ති පච්චයෙහි අකතත්තා අසඞ්ඛතපක්ඛං භජති. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්හි ¶ සබ්බාපි පඤ්ඤත්තියො අනෙකභෙදතො ජානාති. අථ වා සබ්බන්ති සබ්බධම්මග්ගහණං. අනවසෙසන්ති නිප්පදෙසග්ගහණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති තත්ථ තස්මිං අනවසෙසෙ සඞ්ඛතාසඞ්ඛතෙ නිස්සඞ්ගත්තා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස ආවරණං නත්ථීති තදෙව සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං අනාවරණඤාණං නාමාති අත්ථො.

120. ඉදානි ¶ අනෙකවිසයභෙදතො දස්සෙතුං අතීතන්තිආදිමාහ. තත්ථ අතීතං අනාගතං පච්චුප්පන්නන්ති කාලභෙදතො දස්සිතං, චක්ඛු චෙව රූපා චාතිආදි වත්ථාරම්මණභෙදතො. එවං තං සබ්බන්ති තෙසං චක්ඛුරූපානං අනවසෙසපරියාදානං. එවං සෙසෙසු. යාවතාති අනවසෙසපරියාදානං. අනිච්චට්ඨන්තිආදි සාමඤ්ඤලක්ඛණභෙදතො දස්සිතං. අනිච්චට්ඨන්ති ච අනිච්චාකාරං. පච්චත්තත්ථෙ වා උපයොගවචනං. එස නයො එදිසෙසු. රූපස්සාතිආදි ඛන්ධභෙදතො දස්සිතං. චක්ඛුස්ස…පෙ… ජරාමරණස්සාති හෙට්ඨා වුත්තපෙය්යාලනයෙන යොජෙතබ්බං. අභිඤ්ඤායාතිආදීසු හෙට්ඨා වුත්තඤාණානෙව. අභිඤ්ඤට්ඨන්ති අභිජානනසභාවං. එස නයො එදිසෙසු. ඛන්ධානං ඛන්ධට්ඨන්තිආදි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. කුසලෙ ධම්මෙතිආදි කුසලත්තිකවසෙන භෙදො. කාමාවචරෙ ධම්මෙතිආදි චතුභූමකවසෙන. උභයත්ථාපි ‘‘සබ්බෙ ජානාතී’’ති බහුවචනපාඨො සුන්දරො. එකවචනසොතෙ පතිතත්තා පන පොත්ථකෙසු එකවචනෙන ලිඛිතං. දුක්ඛස්සාතිආදි චුද්දසන්නං බුද්ධඤාණානං විසයභෙදො. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙ ඤාණන්තිආදීනි චත්තාරි ඤාණානි වත්වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං කස්මා න වුත්තන්ති චෙ? වුච්චමානස්ස ¶ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණත්තා. විසයභෙදතො හි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙ වුච්චමානෙ තං ඤාණං න වත්තබ්බං හොති, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස විසයො හොතියෙව.

පුන කාළකාරාමසුත්තන්තාදීසු (අ. නි. 4.24) වුත්තනයෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණභූමිං දස්සෙන්තො යාවතා සදෙවකස්ස ලොකස්සාතිආදිමාහ. තත්ථ සහ දෙවෙහි සදෙවකස්ස. සහ මාරෙන සමාරකස්ස ¶ . සහ බ්රහ්මුනා සබ්රහ්මකස්ස ලොකස්ස. සහ සමණබ්රාහ්මණෙහි සස්සමණබ්රාහ්මණියා. සහ දෙවමනුස්සෙහි සදෙවමනුස්සාය පජාය. පජාතත්තා පජාති සත්තලොකස්ස පරියායවචනමෙතං. තත්ථ සදෙවකවචනෙන පඤ්චකාමාවචරදෙවග්ගහණං, සමාරකවචනෙන ඡට්ඨකාමාවචරදෙවග්ගහණං, සබ්රහ්මකවචනෙන බ්රහ්මකායිකාදිබ්රහ්මග්ගහණං, සස්සමණබ්රාහ්මණිවචනෙන සාසනස්ස පච්චත්ථිකපච්චාමිත්තසමණබ්රාහ්මණග්ගහණං සමිතපාපබාහිතපාපසමණබ්රාහ්මණග්ගහණඤ්ච, පජාවචනෙන සත්තලොකග්ගහණං, සදෙවමනුස්සවචනෙන සම්මුතිදෙවසෙසමනුස්සග්ගහණං වෙදිතබ්බං. එවමෙත්ථ තීහි පදෙහි ඔකාසලොකො, ද්වීහි පජාවසෙන සත්තලොකො ගහිතොති වෙදිතබ්බො.

අපරො ¶ නයො – සදෙවකග්ගහණෙන අරූපාවචරලොකො ගහිතො, සමාරකග්ගහණෙන ඡකාමාවචරදෙවලොකො, සබ්රහ්මකග්ගහණෙන රූපාවචරබ්රහ්මලොකො, සස්සමණබ්රාහ්මණාදිග්ගහණෙන චතුපරිසවසෙන, සම්මුතිදෙවෙහි වා සහ මනුස්සලොකො, අවසෙසසත්තලොකො වා.

අපිචෙත්ථ සදෙවකවචනෙන උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතො සබ්බස්සපි ලොකස්ස දිට්ඨාදිජානනභාවං සාධෙති. තතො යෙසං සියා ‘‘මාරො මහානුභාවො ඡකාමාවචරිස්සරො වසවත්තී, කිං තස්සාපි දිට්ඨාදිං ජානාතී’’ති, තෙසං විමතිං විධමන්තො ‘‘සමාරකස්සා’’ති ආහ. යෙසං පන සියා ‘‘බ්රහ්මා මහානුභාවො එකඞ්ගුලියා එකස්මිං චක්කවාළසහස්සෙ ආලොකං ඵරති, ද්වීහි…පෙ… දසහි අඞ්ගුලීහි දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු ආලොකං ඵරති, අනුත්තරඤ්ච ඣානසමාපත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙති, කිං තස්සාපි දිට්ඨාදිං ජානාතී’’ති, තෙසං විමතිං විධමන්තො ‘‘සබ්රහ්මකස්සා’’ති ආහ. තතො යෙසං සියා ‘‘පුථූ සමණබ්රාහ්මණා සාසනස්ස පච්චත්ථිකා, කිං තෙසම්පි දිට්ඨාදිං ජානාතී’’ති, තෙසං විමතිං විධමන්තො ‘‘සස්සමණබ්රාහ්මණියා පජායා’’ති ආහ. එවං උක්කට්ඨානං දිට්ඨාදිජානනභාවං පකාසෙත්වා අථ සම්මුතිදෙවෙ අවසෙසමනුස්සෙ ච උපාදාය උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන සෙසසත්තලොකස්ස දිට්ඨාදිජානනභාවං පකාසෙති. අයමෙත්ථ අනුසන්ධික්කමො. පොරාණා පනාහු – සදෙවකස්සාති දෙවතාහි සද්ධිං අවසෙසලොකස්ස ¶ . සමාරකස්සාති මාරෙන සද්ධිං අවසෙසලොකස්ස. සබ්රහ්මකස්සාති බ්රහ්මෙහි සද්ධිං අවසෙසලොකස්ස. එවං සබ්බෙපි තිභවූපගෙ සත්තෙ තීහාකාරෙහි තීසු පදෙසු පක්ඛිපිත්වා පුන ද්වීහාකාරෙහි පරියාදාතුං ¶ සස්සමණබ්රාහ්මණියා පජාය සදෙවමනුස්සායාති වුත්තං. එවං පඤ්චහි පදෙහි තෙන තෙන ආකාරෙන තෙධාතුකමෙව පරියාදින්නං හොතීති.

දිට්ඨන්ති රූපායතනං. සුතන්ති සද්දායතනං. මුතන්ති පත්වා ගහෙතබ්බතො ගන්ධායතනං, රසායතනං, ඵොට්ඨබ්බායතනං. විඤ්ඤාතන්ති සුඛදුක්ඛාදිධම්මාරම්මණං. පත්තන්ති පරියෙසිත්වා වා අපරියෙසිත්වා වා පත්තං. පරියෙසිතන්ති පත්තං වා අප්පත්තං වා පරියෙසිතං. අනුවිචරිතං මනසාති චිත්තෙන අනුසඤ්චරිතං. සබ්බං ජානාතීති ඉමිනා එතං දස්සෙති – යං අපරිමානාසු ලොකධාතූසු ඉමස්ස ¶ සදෙවකස්ස ලොකස්ස ‘‘නීලං පීත’’න්තිආදි (ධ. ස. 619) රූපාරම්මණං චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථං ආගච්ඡති, අයං සත්තො ඉමස්මිං ඛණෙ ඉමං නාම රූපාරම්මණං දිස්වා සුමනො වා දුම්මනො වා මජ්ඣත්තො වා ජාතොති තං සබ්බං තථාගතස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ජානාති. තථා යං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු ඉමස්ස සදෙවකස්ස ලොකස්ස ‘‘භෙරිසද්දො, මුදිඞ්ගසද්දො’’තිආදි සද්දාරම්මණං සොතද්වාරෙ ආපාථං ආගච්ඡති, ‘‘මූලගන්ධො තචගන්ධො’’තිආදි (ධ. ස. 624-627) ගන්ධාරම්මණං ඝානද්වාරෙ ආපාථං ආගච්ඡති, ‘‘මූලරසො, ඛන්ධරසො’’තිආදි (ධ. ස. 628-631) රසාරම්මණං ජිව්හාද්වාරෙ ආපාථං ආගච්ඡති, ‘‘කක්ඛළං, මුදුක’’න්තිආදි (ධ. ස. 647-650) පථවීධාතුතෙජොධාතුවායොධාතුභෙදං ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං කායද්වාරෙ ආපාථං ආගච්ඡති, අයං සත්තො ඉමස්මිං ඛණෙ ඉමං නාම ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං ඵුසිත්වා සුමනො වා දුම්මනො වා මජ්ඣත්තො වා ජාතොති තං සබ්බං තථාගතස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ජානාති. තථා යං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු ඉමස්ස සදෙවකස්ස ලොකස්ස සුඛදුක්ඛාදිභෙදං ධම්මාරම්මණං මනොද්වාරෙ ආපාථං ආගච්ඡති, අයං සත්තො ඉමස්මිං ඛණෙ ඉමං නාම ධම්මාරම්මණං විජානිත්වා සුමනො වා දුම්මනො වා මජ්ඣත්තො වා ජාතොති තං සබ්බං තථාගතස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ජානාති. ඉමස්ස පන මහාජනස්ස පරියෙසිත්වා අප්පත්තම්පි අත්ථි, පරියෙසිත්වා පත්තම්පි අත්ථි. අපරියෙසිත්වා අප්පත්තම්පි අත්ථි, අපරියෙසිත්වා ¶ පත්තම්පි අත්ථි. සබ්බං තථාගතස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන අප්පත්තං නාම නත්ථීති.

121. පුන අපරෙන පරියායෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණභාවසාධනත්ථං න තස්සාති ගාථමාහ. තත්ථ න තස්ස අද්දිට්ඨමිධත්ථි කිඤ්චීති තස්ස තථාගතස්ස ඉධ ඉමස්මිං තෙධාතුකෙ ලොකෙ, ඉමස්මිං පච්චුප්පන්නකාලෙ වා පඤ්ඤාචක්ඛුනා අද්දිට්ඨං නාම කිඤ්චි අප්පමත්තකම්පි න අත්ථි න සංවිජ්ජති. අත්ථීති ඉදං වත්තමානකාලිකං ආඛ්යාතපදං. ඉමිනා පච්චුප්පන්නකාලිකස්ස සබ්බධම්මස්ස ඤාතභාවං දස්සෙති. ගාථාබන්ධසුඛත්ථං පනෙත්ථ ද-කාරො සංයුත්තො. අථො අවිඤ්ඤාතන්ති එත්ථ අථොඉති වචනොපාදානෙ නිපාතො. අවිඤ්ඤාතන්ති අතීතකාලිකං අවිඤ්ඤාතං නාම කිඤ්චි ¶ ධම්මජාතං. නාහොසීති පාඨසෙසො. අබ්යයභූතස්ස අත්ථිසද්දස්ස ගහණෙ පාඨසෙසං විනාපි යුජ්ජතියෙව. ඉමිනා අතීතකාලිකස්ස සබ්බධම්මස්ස ඤාතභාවං දස්සෙති ¶ . අජානිතබ්බන්ති අනාගතකාලිකං අජානිතබ්බං නාම ධම්මජාතං න භවිස්සති, නත්ථි වා. ඉමිනා අනාගතකාලිකස්ස සබ්බධම්මස්ස ඤාතභාවං දස්සෙති. ජානනකිරියාවිසෙසනමත්තමෙව වා එත්ථ අ-කාරො. සබ්බං අභිඤ්ඤාසි යදත්ථි නෙය්යන්ති එත්ථ යං තෙකාලිකං වා කාලවිමුත්තං වා නෙය්යං ජානිතබ්බං කිඤ්චි ධම්මජාතං අත්ථි, තං සබ්බං තථාගතො අභිඤ්ඤාසි අධිකෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ජානි පටිවිජ්ඣි. එත්ථ අත්ථිසද්දෙන තෙකාලිකස්ස කාලවිමුත්තස්ස ච ගහණා අත්ථි-සද්දො අබ්යයභූතොයෙව දට්ඨබ්බො. තථාගතො තෙන සමන්තචක්ඛූති කාලවසෙන ඔකාසවසෙන ච නිප්පදෙසත්තා සමන්තා සබ්බතො පවත්තං ඤාණචක්ඛු අස්සාති සමන්තචක්ඛු. තෙන යථාවුත්තෙන කාරණෙන තථාගතො සමන්තචක්ඛු, සබ්බඤ්ඤූති වුත්තං හොති. ඉමිස්සා ගාථාය පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සාධිතං.

පුන බුද්ධඤාණානං විසයවසෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං දස්සෙතුකාමො සමන්තචක්ඛූති කෙනට්ඨෙන සමන්තචක්ඛූතිආදිමාහ. තත්ථ ගාථාය සමන්තචක්ඛූති වුත්තපදෙ යං තං සමන්තචක්ඛු, තං කෙනට්ඨෙන සමන්තචක්ඛූති අත්ථො. අත්ථො පනස්ස යාවතා ¶ දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨොතිආදීහි වුත්තොයෙව හොති. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්හි සමන්තචක්ඛු. යථාහ – ‘‘සමන්තචක්ඛු වුච්චති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණ’’න්ති (චූළනි. ධොතකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 32). තස්මිං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණට්ඨෙ වුත්තෙ සමන්තචක්ඛුට්ඨො වුත්තොයෙව හොතීති. බුද්ධස්සෙව ඤාණානීති බුද්ධඤාණානි. දුක්ඛෙ ඤාණාදීනිපි හි සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්සෙව භගවතො පවත්තන්ති, ඉතරෙසං පන එකදෙසමත්තෙනෙව පවත්තන්ති. සාවකසාධාරණානීති පන එකදෙසෙනාපි අත්ථිතං සන්ධාය වුත්තං. සබ්බො ඤාතොති සබ්බො ඤාණෙන ඤාතො. අඤ්ඤාතො දුක්ඛට්ඨො නත්ථීති වුත්තමෙව අත්ථං පටිසෙධෙන විභාවෙති. සබ්බො දිට්ඨොති න කෙවලං ඤාතමත්තොයෙව, අථ ඛො චක්ඛුනා දිට්ඨො විය කතො. සබ්බො විදිතොති න කෙවලං දිට්ඨමත්තොයෙව, අථ ඛො පාකටො. සබ්බො සච්ඡිකතොති න කෙවලං විදිතොයෙව, අථ ඛො තත්ථ ඤාණපටිලාභවසෙන පච්චක්ඛීකතො. සබ්බො ඵස්සිතොති න කෙවලං සච්ඡිකතොයෙව, අථ ඛො පුනප්පුනං යථාරුචි සමුදාචාරවසෙන ඵුට්ඨොති. අථ වා ඤාතො සභාවලක්ඛණවසෙන. දිට්ඨො සාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන. විදිතො රසවසෙන. සච්ඡිකතො පච්චුපට්ඨානවසෙන ¶ . ඵස්සිතො පදට්ඨානවසෙන. අථ වා ඤාතො ඤාණුප්පාදවසෙන. දිට්ඨො චක්ඛුප්පාදවසෙන. විදිතො පඤ්ඤුප්පාදවසෙන. සච්ඡිකතො විජ්ජුප්පාදවසෙන. ඵස්සිතො ආලොකුප්පාදවසෙන. ‘‘යාවතා දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො, සබ්බො දිට්ඨො, අදිට්ඨො දුක්ඛට්ඨො නත්ථී’’තිආදිනා නයෙන ච ‘‘යාවතා සදෙවකස්ස ලොකස්ස…පෙ… අනුවිචරිතං මනසා, සබ්බං ඤාතං, අඤ්ඤාතං නත්ථී’’තිආදිනා නයෙන ¶ ච විත්ථාරො වෙදිතබ්බො. පඨමං වුත්තගාථා නිගමනවසෙන පුන වුත්තා. තංනිගමනෙයෙව හි කතෙ ඤාණනිගමනම්පි කතමෙව හොතීති.

සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සද්ධම්මප්පකාසිනියා පටිසම්භිදාමග්ග-අට්ඨකථාය

122. ඉදානි ¶ ¶ ඤාණකථානන්තරං කථිතාය දිට්ඨිකථාය අනුපුබ්බඅනුවණ්ණනා අනුප්පත්තා. අයඤ්හි දිට්ඨිකථා ඤාණකථාය කතඤාණපරිචයස්ස සමධිගතසම්මාදිට්ඨිස්ස මිච්ඡාදිට්ඨිමලවිසොධනා සුකරා හොති, සම්මාදිට්ඨි ච සුපරිසුද්ධා හොතීති ඤාණකථානන්තරං කථිතා. තත්ථ කා දිට්ඨීතිආදිකා පුච්ඡා. කා දිට්ඨීති අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨීතිආදිකං පුච්ඡිතපුච්ඡාය විස්සජ්ජනං. කථං අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨීතිආදිකො විස්සජ්ජිතවිස්සජ්ජනස්ස විත්ථාරනිද්දෙසො, සබ්බාව තා දිට්ඨියො අස්සාදදිට්ඨියොතිආදිකා දිට්ඨිසුත්තසංසන්දනාති එවමිමෙ චත්තාරො පරිච්ඡෙදා. තත්ථ පුච්ඡාපරිච්ඡෙදෙ තාව කා දිට්ඨීති ධම්මපුච්ඡා, සභාවපුච්ඡා. කති දිට්ඨිට්ඨානානීති හෙතුපුච්ඡා පච්චයපුච්ඡා, කිත්තකානි දිට්ඨීනං කාරණානීති අත්ථො. කති දිට්ඨිපරියුට්ඨානානීති සමුදාචාරපුච්ඡා විකාරපුච්ඡා. දිට්ඨියො එව හි සමුදාචාරවසෙන චිත්තං පරියොනන්ධන්තියො උට්ඨහන්තීති දිට්ඨිපරියුට්ඨානානි ¶ නාම හොන්ති. කති දිට්ඨියොති දිට්ඨීනං සඞ්ඛාපුච්ඡා ගණනාපුච්ඡා. කති දිට්ඨාභිනිවෙසාති වත්ථුප්පභෙදවසෙන ආරම්මණනානත්තවසෙන දිට්ඨිප්පභෙදපුච්ඡා. දිට්ඨියො එව හි තං තං වත්ථුං තං තං ආරම්මණං අභිනිවිසන්ති පරාමසන්තීති දිට්ඨිපරාමාසාති වුච්චන්ති. කතමො දිට්ඨිට්ඨානසමුග්ඝාතොති දිට්ඨීනං පටිපක්ඛපුච්ඡා පහානූපායපුච්ඡා. දිට්ඨිකාරණානි හි ඛන්ධාදීනි දිට්ඨිසමුග්ඝාතෙන තාසං කාරණානි න හොන්තීති තානි ච කාරණානි සමුග්ඝාතිතානි නාම හොන්ති. තස්මා දිට්ඨිට්ඨානානි සම්මා භුසං හඤ්ඤන්ති එතෙනාති දිට්ඨිට්ඨානසමුග්ඝාතොති වුච්චති.

ඉදානි එතාසං ඡන්නං පුච්ඡානං කා දිට්ඨීතිආදීනි ඡ විස්සජ්ජනානි. තත්ථ කා දිට්ඨීති විස්සජ්ජෙතබ්බපුච්ඡා. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨීති විස්සජ්ජනං. සා පන අනිච්චාදිකෙ ¶ වත්ථුස්මිං නිච්චාදිවසෙන අභිනිවිසති පතිට්ඨහති දළ්හං ගණ්හාතීති අභිනිවෙසො. අනිච්චාදිආකාරං අතික්කමිත්වා නිච්චන්තිආදිවසෙන වත්තමානො පරතො ආමසති ගණ්හාතීති පරාමාසො. අථ වා නිච්චන්තිආදිකං පරං උත්තමං සච්චන්ති ආමසති ගණ්හාතීති පරාමාසො, අභිනිවෙසො ¶ ච සො පරාමාසො චාති අභිනිවෙසපරාමාසො. එවංපකාරො දිට්ඨීති කිච්චතො දිට්ඨිසභාවං විස්සජ්ජෙති. තීණි සතන්ති තීණි සතානි, වචනවිපල්ලාසො කතො. කතමො දිට්ඨිට්ඨානසමුග්ඝාතොති පුච්ඡං අනුද්ධරිත්වාව සොතාපත්තිමග්ගො දිට්ඨිට්ඨානසමුග්ඝාතොති විස්සජ්ජනං කතං.

123. ඉදානි කථං අභිනිවෙසපරාමාසොතිආදි විත්ථාරනිද්දෙසො. තත්ථ රූපන්ති උපයොගවචනං. රූපං අභිනිවෙසපරාමාසොති සම්බන්ධො. රූපන්ති චෙත්ථ රූපුපාදානක්ඛන්ධො කසිණරූපඤ්ච. ‘‘එතං මමා’’ති අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි, ‘‘එසොහමස්මී’’ති අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි, ‘‘එසො මෙ අත්තා’’ති අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨීති පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. එතන්ති සාමඤ්ඤවචනං. තෙනෙව ‘‘වෙදනං එතං මම, සඞ්ඛාරෙ එතං මමා’’ති නපුංසකවචනං එකවචනඤ්ච කතං. එසොති පන වත්තබ්බමපෙක්ඛිත්වා පුල්ලිඞ්ගෙකවචනං කතං. එතං මමාති තණ්හාමඤ්ඤනාමූලිකා දිට්ඨි. එසොහමස්මීති මානමඤ්ඤනාමූලිකා දිට්ඨි. එසො මෙ අත්තාති දිට්ඨිමඤ්ඤනා එව. කෙචි පන ‘‘එතං මමාති මමංකාරකප්පනා, එසොහමස්මීති අහංකාරකප්පනා, එසො මෙ අත්තාති ¶ අහංකාරමමංකාරකප්පිතො අත්තාභිනිවෙසොති ච, තථා යථාක්කමෙනෙව තණ්හාමූලනිවෙසො මානපග්ගාහො, තණ්හාමූලනිවිට්ඨො මානපග්ගහිතො, අත්තාභිනිවෙසොති ච, සඞ්ඛාරානං දුක්ඛලක්ඛණාදස්සනං, සඞ්ඛාරානං අනිච්චලක්ඛණාදස්සනං, සඞ්ඛාරානං තිලක්ඛණාදස්සනහෙතුකො අත්තාභිනිවෙසොති ච, දුක්ඛෙ අසුභෙ ච සුඛං සුභන්ති විපල්ලාසගතස්ස, අනිච්චෙ නිච්චන්ති විපල්ලාසගතස්ස, චතුබ්බිධවිපල්ලාසගතස්ස ච අත්තාභිනිවෙසොති ච, පුබ්බෙනිවාසඤාණස්ස ආකාරකප්පනා, දිබ්බචක්ඛුඤාණස්ස අනාගතපටිලාභකප්පනා, පුබ්බන්තාපරන්තඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ¶ ධම්මෙසු කප්පනිස්සිතස්ස අත්තාභිනිවෙසොති ච, නන්දියා අතීතමන්වාගමෙති, නන්දියා අනාගතං පටිකඞ්ඛති, පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරති අත්තාභිනිවෙසොති ච, පුබ්බන්තෙ අඤ්ඤාණහෙතුකා දිට්ඨි, අපරන්තෙ අඤ්ඤාණහෙතුකා දිට්ඨි, පුබ්බන්තාපරන්තෙ ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු අඤ්ඤාණහෙතුකො අත්තාභිනිවෙසො’’ති ච එතෙසං තිණ්ණං වචනානං අත්ථං වණ්ණයන්ති.

දිට්ඨියො පනෙත්ථ පඨමං පඤ්චක්ඛන්ධවත්ථුකා. තතො ඡඅජ්ඣත්තිකබාහිරායතනවිඤ්ඤාණ- කායසම්ඵස්සකායවෙදනාකායසඤ්ඤාකායචෙතනාකායතණ්හාකායවිතක්කවිචාරධාතුදසකසිණ- ද්වත්තිංසාකාරවත්ථුකා දිට්ඨියො වුත්තා. ද්වත්තිංසාකාරෙසු ච යත්ථ විසුං අභිනිවෙසො න යුජ්ජති, තත්ථ සකලසරීරාභිනිවෙසවසෙනෙව විසුං අභිනිවෙසො විය කතොති වෙදිතබ්බං. තතො ද්වාදසායතනඅට්ඨාරසධාතුඑකූනවීසතිඉන්ද්රියවසෙන යොජනා කතා. තීණි එකන්තලොකුත්තරින්ද්රියානි න ¶ යොජිතානි. න හි ලොකුත්තරවත්ථුකා දිට්ඨියො හොන්ති. සබ්බත්ථාපි ච ලොකියලොකුත්තරමිස්සෙසු ධම්මෙසු ලොකුත්තරෙ ඨපෙත්වා ලොකියා එව ගහෙතබ්බා. අනින්ද්රියබද්ධරූපඤ්ච න ගහෙතබ්බමෙව. තතො තෙධාතුකවසෙන නවවිධභවවසෙන ඣානබ්රහ්මවිහාරසමාපත්තිවසෙන පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගවසෙන ච යොජනා කතා. ජාතිජරාමරණානං විසුං ගහණෙ පරිහාරො වුත්තනයො එව. සබ්බානි චෙතානි රූපාදිකානි ජරාමරණන්තානි අට්ඨනවුතිසතං පදානි භවන්ති.

124. දිට්ඨිට්ඨානෙසු ඛන්ධාපි දිට්ඨිට්ඨානන්ති වීසතිවත්ථුකායපි සක්කායදිට්ඨියා පඤ්චන්නං ඛන්ධානංයෙව වත්ථුත්තා ‘‘යෙ හි කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා අත්තානං සමනුපස්සමානා සමනුපස්සන්ති, සබ්බෙ තෙ පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙසුයෙව ¶ සමනුපස්සන්ති, එතෙසං වා අඤ්ඤතර’’න්ති (සං. නි. 3.47) වුත්තත්තා ච පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දිට්ඨීනං කාරණං. අවිජ්ජාපි දිට්ඨිට්ඨානන්ති අවිජ්ජාය අන්ධීකතානං දිට්ඨිඋප්පත්තිතො ‘‘යායං, භන්තෙ, දිට්ඨි ‘අසම්මාසම්බුද්ධෙසු ¶ සම්මාසම්බුද්ධා’ති, අයං නු ඛො, භන්තෙ, දිට්ඨි කිං පටිච්ච පඤ්ඤායතීති? මහතී ඛො එසා, කච්චාන, ධාතු, යදිදං අවිජ්ජාධාතු. හීනං, කච්චාන, ධාතුං පටිච්ච උප්පජ්ජති හීනා සඤ්ඤා හීනා දිට්ඨී’’ති (සං. නි. 2.97) වචනතො ච අවිජ්ජා දිට්ඨීනං කාරණං. ඵස්සොපි දිට්ඨිට්ඨානන්ති තෙන ඵස්සෙන ඵුට්ඨස්ස දිට්ඨිඋප්පත්තිතො ‘‘යෙ තෙ, භික්ඛවෙ, සමණබ්රාහ්මණා පුබ්බන්තකප්පිකා පුබ්බන්තානුදිට්ඨිනො පුබ්බන්තං ආරබ්භ අනෙකවිහිතානි අධිවුත්තිපදානි අභිවදන්ති, තදපි ඵස්සපච්චයා’’ති (දී. නි. 1.123) වචනතො ච ඵස්සො දිට්ඨීනං කාරණං. සඤ්ඤාපි දිට්ඨිට්ඨානන්ති ආකාරමත්තග්ගහණෙන අයාථාවසභාවගාහහෙතුත්තා සඤ්ඤාය –

‘‘යානි ච තීණි යානි ච සට්ඨි, සමණප්පවාදසිතානි භූරිපඤ්ඤ;

සඤ්ඤක්ඛරසඤ්ඤනිස්සිතානි, ඔසරණානි විනෙය්ය ඔඝතමගා’’ති. (සු. නි. 543) –

වචනතො ‘‘සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛා’’ති (සු. නි. 880; මහානි. 109) වචනතො ච සඤ්ඤා දිට්ඨීනං කාරණං. විතක්කොපි දිට්ඨිට්ඨානන්ති ආකාරපරිවිතක්කෙන දිට්ඨිඋප්පත්තිතො –

‘‘නහෙව ¶ සච්චානි බහූනි නානා, අඤ්ඤත්ර සඤ්ඤාය නිච්චානි ලොකෙ;

තක්කඤ්ච දිට්ඨීසු පකප්පයිත්වා, සච්චං මුසාති ද්වයධම්මමාහූ’’ති. (සු. නි. 892) –

වචනතො ච විතක්කො දිට්ඨීනං කාරණං. අයොනිසොමනසිකාරොපි දිට්ඨිට්ඨානන්ති අයොනිසො මනසිකාරස්ස අකුසලානං අසාධාරණහෙතුත්තා ‘‘තස්සෙවං අයොනිසො මනසිකරොතො ඡන්නං දිට්ඨීනං අඤ්ඤතරා දිට්ඨි උප්පජ්ජතී’’ති (ම. නි. 1.19) වචනතො ච අයොනිසො මනසිකාරො දිට්ඨීනං කාරණං ¶ . පාපමිත්තොපි දිට්ඨිට්ඨානන්ති පාපමිත්තස්ස දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනෙන දිට්ඨිඋප්පත්තිතො ‘‘බාහිරං, භික්ඛවෙ, අඞ්ගන්ති කරිත්වා න අඤ්ඤං එකඞ්ගම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං මහතො අනත්ථාය සංවත්තති. යථයිදං, භික්ඛවෙ, පාපමිත්තතා’’ති ¶ (අ. නි. 1.110) වචනතො ච පාපමිත්තො දිට්ඨීනං කාරණං. පරතොපි ඝොසො දිට්ඨිට්ඨානන්ති දුරක්ඛාතධම්මස්සවනෙන දිට්ඨිඋප්පත්තිතො ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, හෙතූ ද්වෙ පච්චයා මිච්ඡාදිට්ඨියා උප්පාදාය පරතො ච ඝොසො අයොනිසො ච මනසිකාරො’’ති (අ. නි. 2.126) වචනතො ච පරතො ඝොසො මිච්ඡාදිට්ඨිකතො මිච්ඡාදිට්ඨිපටිසඤ්ඤුත්තකථා දිට්ඨීනං කාරණං.

ඉදානි දිට්ඨිට්ඨානන්ති පදස්ස අත්ථං විවරන්තො ඛන්ධා හෙතු ඛන්ධා පච්චයොතිආදිමාහ. ඛන්ධා එව දිට්ඨීනං උපාදාය, ජනකහෙතු චෙව උපත්ථම්භකපච්චයො චාති අත්ථො. සමුට්ඨානට්ඨෙනාති සමුට්ඨහන්ති උප්පජ්ජන්ති එතෙනාති සමුට්ඨානං, කාරණන්ති අත්ථො. තෙන සමුට්ඨානට්ඨෙන, දිට්ඨිකාරණභාවෙනාති අත්ථො.

125. ඉදානි කිච්චභෙදෙන දිට්ඨිභෙදං දස්සෙන්තො කතමානි අට්ඨාරස දිට්ඨිපරියුට්ඨානානීතිආදිමාහ. තත්ථ යා දිට්ඨීති ඉදානි වුච්චමානානං අට්ඨාරසන්නං පදානං සාධාරණං මූලපදං. යා දිට්ඨි, තදෙව දිට්ඨිගතං, යා දිට්ඨි, තදෙව දිට්ඨිගහනන්ති සබ්බෙහි සම්බන්ධො කාතබ්බො. අයාථාවදස්සනට්ඨෙන දිට්ඨි, තදෙව දිට්ඨීසු ගතං දස්සනං ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිඅන්තොගධත්තාති දිට්ඨිගතං. හෙට්ඨාපිස්ස අත්ථො වුත්තොයෙව. ද්වින්නං අන්තානං එකන්තගතත්තාපි දිට්ඨිගතං. සා එව දිට්ඨි දුරතික්කමනට්ඨෙන දිට්ඨිගහනං තිණගහනවනගහනපබ්බතගහනානි විය. සාසඞ්කසප්පටිභයට්ඨෙන දිට්ඨිකන්තාරං චොරකන්තාරවාළකන්තාරනිරුදකකන්තාරදුබ්භික්ඛකන්තාරා විය. ධම්මසඞ්ගණියං ‘‘දිට්ඨිකන්තාරො’’ති සකලිඞ්ගෙනෙව ආගතං. සම්මාදිට්ඨියා විනිවිජ්ඣනට්ඨෙන පටිලොමට්ඨෙන ච දිට්ඨිවිසූකං. මිච්ඡාදස්සනඤ්හි උප්පජ්ජමානං සම්මාදස්සනං විනිවිජ්ඣති චෙව විලොමෙති ච. ධම්මසඞ්ගණියං (ධ. ස. 392, 1105) ‘‘දිට්ඨිවිසූකායික’’න්ති ¶ ආගතං. කදාචි සස්සතස්ස, කදාචි උච්ඡෙදස්ස ගහණතො දිට්ඨියා විරූපං ඵන්දිතන්ති දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතං. දිට්ඨිගතිකො හි එකස්මිං පතිට්ඨාතුං න සක්කොති, කදාචි සස්සතං අනුස්සරති, කදාචි උච්ඡෙදං. දිට්ඨියෙව අනත්ථෙ සංයොජෙතීති දිට්ඨිසඤ්ඤොජනං. දිට්ඨියෙව අන්තොතුදනට්ඨෙන දුන්නීහරණීයට්ඨෙන ච සල්ලන්ති දිට්ඨිසල්ලං ¶ ¶ . දිට්ඨියෙව පීළාකරණට්ඨෙන සම්බාධොති දිට්ඨිසම්බාධො. දිට්ඨියෙව මොක්ඛාවරණට්ඨෙන පලිබොධොති දිට්ඨිපලිබොධො. දිට්ඨියෙව දුම්මොචනීයට්ඨෙන බන්ධනන්ති දිට්ඨිබන්ධනං. දිට්ඨියෙව දුරුත්තරට්ඨෙන පපාතොති දිට්ඨිපපාතො. දිට්ඨියෙව ථාමගතට්ඨෙන අනුසයොති දිට්ඨානුසයො. දිට්ඨියෙව අත්තානං සන්තාපෙතීති දිට්ඨිසන්තාපො. දිට්ඨියෙව අත්තානං අනුදහතීති දිට්ඨිපරිළාහො. දිට්ඨියෙව කිලෙසකායං ගන්ථෙතීති දිට්ඨිගන්ථො. දිට්ඨියෙව භුසං ආදියතීති දිට්ඨුපාදානං. දිට්ඨියෙව ‘‘සච්ච’’න්තිආදිවසෙන අභිනිවිසතීති දිට්ඨාභිනිවෙසො. දිට්ඨියෙව ඉදං පරන්ති ආමසති, පරතො වා ආමසතීති දිට්ඨිපරාමාසො.

126. ඉදානි රාසිවසෙන සොළස දිට්ඨියො උද්දිසන්තො කතමා සොළස දිට්ඨියොතිආදිමාහ. තත්ථ සුඛසොමනස්සසඞ්ඛාතෙ අස්සාදෙ දිට්ඨි අස්සාදදිට්ඨි. අත්තානං අනුගතා දිට්ඨි අත්තානුදිට්ඨි. නත්ථීති පවත්තත්තා විපරීතා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි. සති කායෙ දිට්ඨි, සන්තී වා කායෙ දිට්ඨි සක්කායදිට්ඨි. කායොති චෙත්ථ ඛන්ධපඤ්චකං, ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතො සක්කායො වත්ථු පතිට්ඨා එතිස්සාති සක්කායවත්ථුකා. සස්සතන්ති පවත්තා දිට්ඨි සස්සතදිට්ඨි. උච්ඡෙදොති පවත්තා දිට්ඨි උච්ඡෙදදිට්ඨි. සස්සතාදිඅන්තං ගණ්හාතීති අන්තග්ගාහිකා, අන්තග්ගාහො වා අස්සා අත්ථීති අන්තග්ගාහිකා. අතීතසඞ්ඛාතං පුබ්බන්තං අනුගතා දිට්ඨි පුබ්බන්තානුදිට්ඨි. අනාගතසඞ්ඛාතං අපරන්තං අනුගතා දිට්ඨි අපරන්තානුදිට්ඨි. අනත්ථෙ සංයොජෙතීති සඤ්ඤොජනිකා. අහඞ්කාරවසෙන අහන්ති උප්පන්නෙන මානෙන දිට්ඨියා මූලභූතෙන විනිබන්ධා ඝටිතා උප්පාදිතා දිට්ඨි අහන්ති මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. තථා මමඞ්කාරවසෙන මමන්ති උප්පන්නෙන මානෙන විනිබන්ධා දිට්ඨි මමන්ති මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. අත්තනො වදනං කථනං අත්තවාදො, තෙන පටිසඤ්ඤුත්තා බද්ධා දිට්ඨි අත්තවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි. අත්තානං ලොකොති වදනං කථනං ලොකවාදො, තෙන පටිසඤ්ඤුත්තා දිට්ඨි ලොකවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි. භවො වුච්චති සස්සතං, සස්සතවසෙන උප්පජ්ජනදිට්ඨි භවදිට්ඨි. විභවො වුච්චති උච්ඡෙදො, උච්ඡෙදවසෙන උප්පජ්ජනදිට්ඨි විභවදිට්ඨි.

127-128. ඉදානි ¶ තීණි සතං දිට්ඨාභිනිවෙසෙ නිද්දිසිතුකාමො කතමෙ තීණි සතං දිට්ඨාභිනිවෙසාති පුච්ඡිත්වා තෙ අවිස්සජ්ජෙත්වාව විසුං විසුං අභිනිවෙසවිස්සජ්ජනෙනෙව තෙ විස්සජ්ජෙතුකාමො අස්සාදදිට්ඨියා, කතිහාකාරෙහි ¶ අභිනිවෙසො හොතීතිආදිනා නයෙන සොළසන්නං දිට්ඨීනං අභිනිවෙසාකාරගණනං පුච්ඡිත්වා පුන අස්සාදදිට්ඨියා පඤ්චතිංසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොතීති තාසං සොළසන්නං දිට්ඨීනං අභිනිවෙසාකාරගණනං විස්සජ්ජෙත්වා පුන තානි ගණනානි විස්සජ්ජෙන්තො අස්සාදදිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චතිංසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො ¶ හොතීතිආදිමාහ. තත්ථ රූපං පටිච්චාති රූපක්ඛන්ධං පටිච්ච. උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සන්ති ‘‘අයං මෙ කායො ඊදිසො’’ති රූපසම්පදං නිස්සාය ගෙහසිතං රාගසම්පයුත්තං සුඛං සොමනස්සං උප්පජ්ජති. හෙට්ඨා වුත්තෙනට්ඨෙන සුඛඤ්ච සොමනස්සඤ්ච. තංයෙව රූපස්ස අස්සාදොති රූපනිස්සයො අස්සාදො. තඤ්හි සුඛං තණ්හාවසෙන අස්සාදීයති උපභුඤ්ජීයතීති අස්සාදො. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨීති සො අස්සාදො සස්සතොති වා උච්ඡිජ්ජිස්සතීති වා සස්සතං වා උච්ඡිජ්ජමානං වා අත්තානං සුඛිතං කරොතීති වා අභිනිවෙසපරාමාසො හොති. තස්මා යා ච දිට්ඨි යො ච අස්සාදොති අස්සාදස්ස දිට්ඨිභාවාභාවෙපි අස්සාදං විනා සා දිට්ඨි න හොතීති කත්වා උභයම්පි සමුච්චිතං. අස්සාදදිට්ඨීති අස්සාදෙ පවත්තා දිට්ඨීති වුත්තං හොති.

ඉදානි නානාසුත්තෙහි සංසන්දෙත්වා මිච්ඡාදිට්ඨිං මිච්ඡාදිට්ඨිකඤ්ච ගරහිතුකාමො අස්සාදදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨීතිආදිමාහ. තත්ථ දිට්ඨිවිපත්තීති සම්මාදිට්ඨිවිනාසකමිච්ඡාදිට්ඨිසඞ්ඛාතදිට්ඨියා විපත්ති. දිට්ඨිවිපන්නොති විපන්නා විනට්ඨා සම්මාදිට්ඨි අස්සාති දිට්ඨිවිපන්නො, විපන්නදිට්ඨීති වුත්තං හොති. මිච්ඡාදිට්ඨියා වා විපන්නො විනට්ඨොති දිට්ඨිවිපන්නො. න සෙවිතබ්බො උපසඞ්කමනෙන. න භජිතබ්බො චිත්තෙන. න පයිරුපාසිතබ්බො උපසඞ්කමිත්වා නිසීදනෙන. තං කිස්ස හෙතූති ‘‘තං සෙවනාදිකං කෙන කාරණෙන න කාතබ්බ’’න්ති තස්ස කාරණපුච්ඡා. දිට්ඨි හිස්ස පාපිකාති කාරණවිස්සජ්ජනං. යස්මා අස්ස පුග්ගලස්ස දිට්ඨි පාපිකා, තස්මා තං සෙවනාදිකං න කාතබ්බන්ති අත්ථො. දිට්ඨියා රාගොති ‘‘සුන්දරා මෙ දිට්ඨී’’ති දිට්ඨිං ආරබ්භ දිට්ඨියා උප්පජ්ජනරාගො ¶ . දිට්ඨිරාගරත්තොති තෙන දිට්ඨිරාගෙන රඞ්ගෙන රත්තං වත්ථං විය රත්තො. න මහප්ඵලන්ති විපාකඵලෙන. න මහානිසංසන්ති නිස්සන්දඵලෙන.

පුරිසපුග්ගලස්සාති පුරිසසඞ්ඛාතස්ස පුග්ගලස්ස. ලොකියවොහාරෙන හි පුරි වුච්චති සරීරං, තස්මිං පුරිස්මිං සෙති පවත්තතීති පුරිසො, පුං වුච්චති ¶ නිරයො, තං පුං ගලති ගච්ඡතීති පුග්ගලො. යෙභුය්යෙන හි සත්තා සුගතිතො චුතා දුග්ගතියංයෙව නිබ්බත්තන්ති. තං කිස්ස හෙතූති තං න මහප්ඵලත්තං කෙන කාරණෙන හොති. දිට්ඨි හිස්ස පාපිකාති යස්මා අස්ස පුග්ගලස්ස දිට්ඨි පාපිකා, තස්මා න මහප්ඵලං හොතීති අත්ථො. ද්වෙව ගතියොති පඤ්චසු ගතීසු ද්වෙව ගතියො. විපජ්ජමානාය දිට්ඨියා නිරයො. සම්පජ්ජමානාය තිරච්ඡානයොනි. යඤ්චෙව කායකම්මන්ති සකලිඞ්ගධාරණපටිපදානුයොගඅභිවාදනපච්චුට්ඨානඅඤ්ජලිකම්මාදි කායකම්මං. යඤ්ච වචීකම්මන්ති සකසමයපරියාපුණනසජ්ඣායනදෙසනාසමාදපනාදි වචීකම්මං. යඤ්ච මනොකම්මන්ති ඉධලොකචින්තාපටිසංයුත්තඤ්ච ¶ පරලොකචින්තාපටිසංයුත්තඤ්ච කතාකතචින්තාපටිසංයුත්තඤ්ච මනොකම්මං. තිණකට්ඨධඤ්ඤබීජෙසු සත්තදිට්ඨිස්ස දානානුප්පදානපටිග්ගහණපරිභොගෙසු ච කායවචීමනොකම්මානි. යථාදිට්ඨීති යා අයං දිට්ඨි, තස්සානුරූපං. සමත්තන්ති පරිපුණ්ණං. සමාදින්නන්ති ගහිතං.

අට්ඨකථායං පන වුත්තං – තදෙතං යථාදිට්ඨියං ඨිතකායකම්මං, දිට්ඨිසහජාතකායකම්මං, දිට්ඨානුලොමිකකායකම්මන්ති තිවිධං හොති. තත්ථ ‘‘පාණං හනතො අදින්නං ආදියතො මිච්ඡාචරතො නත්ථි තතොනිදානං පාපං, නත්ථි පාපස්ස ආගමො’’ති යං එවං දිට්ඨිකස්ස සතො පාණාතිපාතඅදින්නාදානමිච්ඡාචාරසඞ්ඛාතං කායකම්මං, ඉදං යථාදිට්ඨියං ඨිතකායකම්මං නාම. ‘‘පාණං හනතො අදින්නං ආදියතො මිච්ඡාචරතො නත්ථි තතොනිදානං පාපං, නත්ථි පාපස්ස ආගමො’’ති යං ඉමාය දිට්ඨියා ඉමිනා දස්සනෙන සහජාතං කායකම්මං, ඉදං දිට්ඨිසහජාතකායකම්මං නාම. තදෙව පන සමත්තං සමාදින්නං ගහිතං පරාමට්ඨං දිට්ඨානුලොමිකකායකම්මං නාම. වචීකම්මමනොකම්මෙසුපි ¶ එසෙව නයො. එත්ථ පන මුසා භණතො පිසුණං භණතො ඵරුසං භණතො සම්ඵං පලපතො අභිජ්ඣාලුනො බ්යාපන්නචිත්තස්ස මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස සතො නත්ථි තතොනිදානං පාපං, නත්ථි පාපස්ස ආගමොති යොජනා කාතබ්බා. ලිඞ්ගධාරණාදිපරියාපුණනාදිලොකචින්තාදිවසෙන වුත්තනයො චෙත්ථ සුන්දරො.

චෙතනාදීසු දිට්ඨිසහජාතා චෙතනා චෙතනා නාම. දිට්ඨිසහජාතා පත්ථනා පත්ථනා නාම. චෙතනාපත්ථනානං වසෙන චිත්තට්ඨපනා පණිධි නාම. තෙහි පන චෙතනාදීහි සම්පයුත්තා ඵස්සාදයො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නා ධම්මා ¶ සඞ්ඛාරා නාම. අනිට්ඨායාතිආදීහි දුක්ඛමෙව වුත්තං. දුක්ඛඤ්හි සුඛකාමෙහි සත්තෙහි න එසිතත්තා අනිට්ඨං. අප්පියත්තා අකන්තං. මනස්ස අවඩ්ඪනතො, මනසි අවිසප්පනතො ච අමනාපං. ආයතිං අභද්දතාය අහිතං. පීළනතො දුක්ඛන්ති. තං කිස්ස හෙතූති තං එවං සංවත්තනං කෙන කාරණෙන හොතීති අත්ථො. ඉදානිස්ස කාරණං දිට්ඨි හිස්ස පාපිකාති. යස්මා තස්ස පුග්ගලස්ස දිට්ඨි පාපිකා ලාමකා, තස්මා එවං සංවත්තතීති අත්ථො. අල්ලාය පථවියා නික්ඛිත්තන්ති උදකෙන තින්තාය භූමියා රොපිතං. පථවීරසං ආපොරසන්ති තස්මිං තස්මිං ඨානෙ පථවියා ච සම්පදං ආපස්ස ච සම්පදං. බීජනික්ඛිත්තට්ඨානෙ හි න සබ්බා පථවී න සබ්බො ආපො ච බීජං ඵලං ගණ්හාපෙති. යො පන තෙසං පදෙසො බීජං ඵුසති, සොයෙව බීජං ඵලං ගණ්හාපෙති. තස්මා බීජපොසනාය පච්චයභූතොයෙව සො පදෙසො පථවීරසො ආපොරසොති වෙදිතබ්බො. රසසද්දස්ස හි සම්පත්ති ච අත්ථො. යථාහ ‘‘කිච්චසම්පත්තිඅත්ථෙන රසො නාම පවුච්චතී’’ති. ලොකෙ ච ‘‘සුරසො ගන්ධබ්බො’’ති වුත්තෙ සුසම්පන්නො ගන්ධබ්බොති අත්ථො ඤායති. උපාදියතීති ගණ්හාති. යො හි පදෙසො පච්චයො හොති, තං පච්චයං ලභමානං බීජං තං ¶ ගණ්හාති නාම. සබ්බං තන්ති සබ්බං තං රසජාතං. තිත්තකත්තායාති සො පථවීරසො ආපොරසො ච අතිත්තකො සමානොපි තිත්තකං බීජං නිස්සාය ¶ නිම්බරුක්ඛාදීනං තෙසං ඵලානඤ්ච තිත්තකභාවාය සංවත්තති. කටුකත්තායාති ඉදං පුරිමස්සෙව වෙවචනං.

‘‘වණ්ණගන්ධරසූපෙතො, අම්බොයං අහුවා පුරෙ;

තමෙව පූජං ලභමානො, කෙනම්බො කටුකප්ඵලො’’ති. (ජා. 1.2.71) –

ආගතට්ඨානෙ විය හි ඉධාපි තිත්තකමෙව අප්පියට්ඨෙන කටුකන්ති වෙදිතබ්බං. අසාතත්තායාති අමධුරභාවාය. අසාදුත්තායාතිපි පාඨො, අසාදුභාවායාති අත්ථො. සාදූති හි මධුරං. බීජං හිස්සාති අස්ස නිම්බාදිකස්ස බීජං. එවමෙවන්ති එවං එවං. යස්මා සුඛා වෙදනා පරමො අස්සාදො, තස්මා මිච්ඡාදිට්ඨියා දුක්ඛවෙදනාවසෙන ආදීනවො දස්සිතොති. පුන අට්ඨාරසභෙදෙන දිට්ඨියා ආදීනවං දස්සෙතුං අස්සාදදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨීතිආදිමාහ. තං වුත්තත්ථමෙව. ඉමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි පරියුට්ඨිතචිත්තස්ස සඤ්ඤොගොති දිට්ඨියා එව සංසාරෙ බන්ධනං දස්සෙති.

129. යස්මා ¶ පන දිට්ඨිභූතානිපි සඤ්ඤොජනානි අත්ථි අදිට්ඨිභූතානිපි, තස්මා තං පභෙදං දස්සෙන්තො අත්ථි සඤ්ඤොජනානි චෙවාතිආදිමාහ. තත්ථ යස්මා කාමරාගසඤ්ඤොජනස්සෙව අනුනයසඤ්ඤොජනන්ති ආගතට්ඨානම්පි අත්ථි, තස්මා අනුනයසඤ්ඤොජනන්ති වුත්තං. කාමරාගභාවං අප්පත්වා පවත්තං ලොභං සන්ධාය එතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සෙසඛන්ධායතනාදිමූලකෙසුපි වාරෙසු ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. වෙදනාපරමත්තා ච අස්සාදස්ස වෙදනාපරියොසානා එව දෙසනා කතා. සඤ්ඤාදයො න ගහිතා. ඉමෙහි පඤ්චතිංසාය ආකාරෙහීති පඤ්චක්ඛන්ධා අජ්ඣත්තිකායතනාදීනි පඤ්ච ඡක්කානි චාති ඉමානි පඤ්චතිංස වත්ථූනි නිස්සාය උප්පන්නඅස්සාදාරම්මණවසෙන පඤ්චතිංසාය ආකාරෙහි.

අස්සාදදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අත්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා

130. අත්තානුදිට්ඨියං ¶ ¶ අස්සුතවා පුථුජ්ජනොති ආගමාධිගමාභාවා ඤෙය්යො අස්සුතවා ඉති. යස්ස හි ඛන්ධධාතුආයතනසච්චපච්චයාකාරසතිපට්ඨානාදීසු උග්ගහපරිපුච්ඡාවිනිච්ඡයවිරහිතත්තා අත්තානුදිට්ඨිපටිසෙධකරො නෙව ආගමො, පටිපත්තියා අධිගන්තබ්බස්ස අනධිගතත්තා න ච අධිගමො අත්ථි, සො ආගමාධිගමානං අභාවා ඤෙය්යො අස්සුතවා ඉති. සුතන්ති හි බුද්ධවචනාගමො ච සුතඵලත්තා හෙතුවොහාරවසෙන අධිගමො ච, තං සුතං අස්ස අත්ථීති සුතවා, න සුතවා අස්සුතවා. ස්වායං –

පුථූනං ජනනාදීහි, කාරණෙහි පුථුජ්ජනො;

පුථුජ්ජනන්තොගධත්තා, පුථුවායං ජනො ඉති.

සො හි පුථූනං නානප්පකාරානං කිලෙසාදීනං ජනනාදීහි කාරණෙහි පුථුජ්ජනො. යථාහ – ‘‘පුථු කිලෙසෙ ජනෙන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු අවිහතසක්කායදිට්ඨිකාති පුථුජ්ජනා, පුථු සත්ථාරානං මුඛුල්ලොකිකාති පුථුජ්ජනා, පුථු සබ්බගතීහි අවුට්ඨිතාති පුථුජ්ජනා, පුථු නානාභිසඞ්ඛාරෙ අභිසඞ්ඛරොන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු නානාඔඝෙහි වුය්හන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු ¶ නානාසන්තාපෙහි සන්තප්පෙන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු නානාපරිළාහෙහි පරිදය්හන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු පඤ්චසු කාමගුණෙසු රත්තා ගිද්ධා ගධිතා මුච්ඡිතා අජ්ඣොසන්නා ලග්ගා ලග්ගිතා පලිබුද්ධාති පුථුජ්ජනා, පුථු පඤ්චහි නීවරණෙහි ආවුතා නිවුතා ඔවුතා පිහිතා පටිච්ඡන්නා පටිකුජ්ජිතාති පුථුජ්ජනා’’ති (මහානි. 94). පුථූනං වා ගණනපථමතීතානං අරියධම්මපරම්මුඛානං නීචධම්මසමුදාචාරානං ජනානං අන්තොගධත්තාපි පුථුජ්ජනා, පුථු වා අයං, විසුංයෙව සඞ්ඛං ¶ ගතො විසංසට්ඨො සීලසුතාදිගුණයුත්තෙහි අරියෙහි ජනොතිපි පුථුජ්ජනො. එවමෙතෙහි ‘‘අස්සුතවා පුථුජ්ජනො’’ති ද්වීහි පදෙහි යෙ තෙ –

‘‘දුවෙ පුථුජ්ජනා වුත්තා, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;

අන්ධො පුථුජ්ජනො එකො, කල්යාණෙකො පුථුජ්ජනො’’ති. –

ද්වෙ පුථුජ්ජනා වුත්තා, තෙසු අන්ධපුථුජ්ජනො වුත්තො හොතීති වෙදිතබ්බො.

අරියානං ¶ අදස්සාවීතිආදීසු අරියාති ආරකත්තා කිලෙසෙහි, අනයෙ න ඉරියනතො, අයෙ ච ඉරියනතො, සදෙවකෙන ච ලොකෙන අරණීයතො බුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච බුද්ධසාවකා ච වුච්චන්ති, බුද්ධා එව වා ඉධ අරියා. යථාහ – ‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… තථාගතො අරියොති වුච්චතී’’ති (සං. නි. 5.1098).

සප්පුරිසාති එත්ථ පන පච්චෙකබුද්ධා තථාගතසාවකා ච ‘‘සප්පුරිසා’’ති වෙදිතබ්බා. තෙ හි ලොකුත්තරගුණයොගෙන සොභනා පුරිසාති සප්පුරිසා. සබ්බෙයෙව වා එතෙ ද්වෙධාපි වුත්තා. බුද්ධාපි හි අරියා ච සප්පුරිසා ච පච්චෙකබුද්ධා බුද්ධසාවකාපි. යථාහ –

‘‘යො වෙ කතඤ්ඤූ කතවෙදි ධීරො, කල්යාණමිත්තො දළ්හභත්ති ච හොති;

දුඛිතස්ස සක්කච්ච කරොති කිච්චං, තථාවිධං සප්පුරිසං වදන්තී’’ති. (ජා. 2.17.78);

එත්ථ හි ‘‘කතඤ්ඤූ කතවෙදි ධීරො’’ති පච්චෙකසම්බුද්ධො වුත්තො, ‘‘කල්යාණමිත්තො දළ්හභත්ති චා’’ති බුද්ධසාවකො, ‘‘දුඛිතස්ස සක්කච්ච කරොති කිච්ච’’න්ති සම්මාසම්බුද්ධොති. ඉදානි යො තෙසං අරියානං අදස්සනසීලො ¶ , න ච දස්සනෙ සාධුකාරී, සො ‘‘අරියානං අදස්සාවී’’ති වෙදිතබ්බො. සො ච චක්ඛුනා අදස්සාවී ඤාණෙන අදස්සාවීති දුවිධො. තෙසු ඤාණෙන අදස්සාවී ¶ ඉධාධිප්පෙතො. මංසචක්ඛුනා හි දිබ්බචක්ඛුනා වා අරියා දිට්ඨාපි අදිට්ඨාව හොන්ති තෙසං චක්ඛූනං වණ්ණමත්තගහණතො න අරියභාවගොචරතො. සොණසිඞ්ගාලාදයොපි හි චක්ඛුනා අරියෙ පස්සන්ති, න ච තෙ අරියානං දස්සාවිනො, තස්මා චක්ඛුනා දස්සනං න දස්සනං, ඤාණෙන දස්සනමෙව දස්සනං. යථාහ – ‘‘කිං තෙ, වක්කලි, ඉමිනා පූතිකායෙන දිට්ඨෙන, යො ඛො, වක්කලි, ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සතී’’ති (සං. නි. 3.87). තස්මා චක්ඛුනා පස්සන්තොපි ඤාණෙන අරියෙහි දිට්ඨං අනිච්චාදිලක්ඛණං අපස්සන්තො අරියාධිගතඤ්ච ධම්මං අනධිගච්ඡන්තො අරියකරධම්මානං අරියභාවස්ස ච අදිට්ඨත්තා ‘‘අරියානං අදස්සාවී’’ති වෙදිතබ්බො.

අරියධම්මස්ස අකොවිදොති සතිපට්ඨානාදිභෙදෙ අරියධම්මෙ අකුසලො. අරියධම්මෙ අවිනීතොති එත්ථ පන –

දුවිධො ¶ විනයො නාම, එකමෙකෙත්ථ පඤ්චධා;

අභාවතො තස්ස අයං, ‘‘අවිනීතො’’ති වුච්චති.

අයඤ්හි සංවරවිනයො පහානවිනයොති දුවිධො විනයො. එත්ථ ච දුවිධෙපි විනයෙ එකමෙකො විනයො පඤ්චධා භිජ්ජති. සංවරවිනයොපි හි සීලසංවරො, සතිසංවරො, ඤාණසංවරො, ඛන්තිසංවරො, වීරියසංවරොති පඤ්චවිධො. පහානවිනයොපි තදඞ්ගප්පහානං, වික්ඛම්භනප්පහානං, සමුච්ඡෙදප්පහානං, පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං, නිස්සරණප්පහානන්ති පඤ්චවිධො.

තත්ථ ‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො’’ති (විභ. 511) අයං සීලසංවරො. ‘‘රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජතී’’ති (දී. නි. 1.213; ම. නි. 1.295; සං. නි. 4.239; අ. නි. 3.16) අයං සතිසංවරො.

‘‘යානි සොතානි ලොකස්මිං, (අජිතාති භගවා)

සොතානං සංවරං බ්රූමි, පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති. (සු. නි. 1041; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 4) –

අයං ¶ ඤාණසංවරො. ‘‘ඛමො හොති සීතස්ස උණ්හස්සා’’ති (ම. නි. 1.24; අ. නි. 4.114; 6.58) අයං ඛන්තිසංවරො. ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’ති (ම. නි. 1.26; අ. නි. 4.114; 6.58) අයං වීරියසංවරො. සබ්බොපි චායං සංවරො යථාසකං සංවරිතබ්බානං විනෙතබ්බානඤ්ච ¶ කායදුච්චරිතාදීනං සංවරණතො ‘‘සංවරො’’, විනයනතො ‘‘විනයො’’ති වුච්චති. එවං තාව සංවරවිනයො පඤ්චධා භිජ්ජතීති වෙදිතබ්බො.

තථා යං නාමරූපපරිච්ඡෙදාදීසු විපස්සනාඤාණෙසු පටිපක්ඛභාවතො දීපාලොකෙන විය තමස්ස තෙන තෙන විපස්සනාඤාණෙන තස්ස තස්ස අනත්ථස්ස පහානං, සෙය්යථිදං – නාමරූපවවත්ථානෙන සක්කායදිට්ඨියා, පච්චයපරිග්ගහෙන අහෙතුවිසමහෙතුදිට්ඨීනං, කඞ්ඛාවිතරණෙන කථංකථීභාවස්ස, කලාපසම්මසනෙන ‘‘අහං මමා’’ති ගාහස්ස, මග්ගාමග්ගවවත්ථානෙන අමග්ගෙ මග්ගසඤ්ඤාය, උදයදස්සනෙන උච්ඡෙදදිට්ඨියා, වයදස්සනෙන සස්සතදිට්ඨියා, භයදස්සනෙන සභයෙ අභයසඤ්ඤාය, ආදීනවදස්සනෙන අස්සාදසඤ්ඤාය, නිබ්බිදානුපස්සනෙන අභිරතිසඤ්ඤාය, මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණෙන අමුඤ්චිතුකම්යතාය, උපෙක්ඛාඤාණෙන අනුපෙක්ඛාය, අනුලොමඤාණෙන ධම්මට්ඨිතියං ¶ නිබ්බානෙ ච පටිලොමභාවස්ස, ගොත්රභුනා සඞ්ඛාරනිමිත්තගාහස්ස පහානං, එතං තදඞ්ගප්පහානං නාම.

යං පන උපචාරප්පනාභෙදෙන සමාධිනා පවත්තිභාවනිවාරණතො ඝටප්පහාරෙන විය උදකපිට්ඨෙ සෙවාලස්ස තෙසං තෙසං නීවරණාදිධම්මානං පහානං, ඉදං වික්ඛම්භනප්පහානං නාම. යං චතුන්නං අරියමග්ගානං භාවිතත්තා තංතංමග්ගවතො අත්තනො සන්තානෙ ‘‘දිට්ඨිගතානං පහානායා’’තිආදිනා (ධ. ස. 277; විභ. 628) නයෙන වුත්තස්ස සමුදයපක්ඛිකස්ස කිලෙසග්ගණස්ස අච්චන්තඅප්පවත්තිභාවෙන පහානං, ඉදං සමුච්ඡෙදප්පහානං නාම. යං පන ඵලක්ඛණෙ පටිප්පස්සද්ධත්තං කිලෙසානං, ඉදං පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං නාම. යං සබ්බසඞ්ඛතනිස්සටත්තා පහීනසබ්බසඞ්ඛතං නිබ්බානං, ඉදං නිස්සරණප්පහානං නාම. සබ්බම්පි චෙතං පහානං යස්මා චාගට්ඨෙන පහානං, විනයනට්ඨෙන විනයො, තස්මා ‘‘පහානවිනයො’’ති වුච්චති, තංතංපහානවතො වා තස්ස තස්ස විනයස්ස සම්භවතොපෙතං ‘‘පහානවිනයො’’ති වුච්චති. එවං පහානවිනයොපි පඤ්චධා භිජ්ජතීති වෙදිතබ්බො.

එවමයං ¶ ¶ සඞ්ඛෙපතො දුවිධො, පභෙදතො ච දසවිධො විනයො භින්නසංවරත්තා පහාතබ්බස්ස ච අප්පහීනත්තා යස්මා එතස්ස අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස නත්ථි, තස්මා අභාවතො තස්ස අයං ‘‘අවිනීතො’’ති වුච්චතීති. එස නයො සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතොති එත්ථාපි. නින්නානාකාරණඤ්හි එතං අත්ථතො. යථාහ – ‘‘යෙව තෙ අරියා, තෙව තෙ සප්පුරිසා. යෙව තෙ සප්පුරිසා, තෙව තෙ අරියා. යොව සො අරියානං ධම්මො, සොව සො සප්පුරිසානං ධම්මො. යොව සො සප්පුරිසානං ධම්මො, සොව සො අරියානං ධම්මො. යෙව තෙ අරියවිනයා, තෙව තෙ සප්පුරිසවිනයා. යෙව තෙ සප්පුරිසවිනයා, තෙව තෙ අරියවිනයා. අරියෙති වා සප්පුරිසෙති වා, අරියධම්මෙති වා සප්පුරිසධම්මෙති වා, අරියවිනයෙති වා සප්පුරිසවිනයෙති වා එසෙසෙ එකෙ එකට්ඨෙ සමෙ සමභාගෙ තජ්ජාතෙ තඤ්ඤෙවා’’ති.

කස්මා පන ථෙරො අත්තානුදිට්ඨියා කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොතීති පුච්ඡිත්වා තං අවිස්සජ්ජෙත්වාව ‘‘ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො’’ති එවං පුථුජ්ජනං නිද්දිසීති? පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය තං අත්ථං ආවිකාතුං පඨමං පුථුජ්ජනං නිද්දිසීති වෙදිතබ්බං.

131. එවං පුථුජ්ජනං නිද්දිසිත්වා ඉදානි අභිනිවෙසුද්දෙසං දස්සෙන්තො රූපං අත්තතො සමනුපස්සතීතිආදිමාහ ¶ . තත්ථ රූපං අත්තතො සමනුපස්සතීති රූපක්ඛන්ධං කසිණරූපඤ්ච ‘‘අත්තා’’ති දිට්ඨිපස්සනාය සමනුපස්සති. නිද්දෙසෙ පනස්ස රූපක්ඛන්ධෙ අභිනිවෙසො පඤ්චක්ඛන්ධාධිකාරත්තා පාකටොති තං අවත්වා කසිණරූපමෙව ‘‘රූප’’න්ති සාමඤ්ඤවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. රූපවන්තං වා අත්තානන්ති අරූපං ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා තං අත්තානං රූපවන්තං සමනුපස්සති. අත්තනි වා රූපන්ති අරූපමෙව ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා තස්මිං අත්තනි රූපං සමනුපස්සති. රූපස්මිං වා අත්තානන්ති අරූපමෙව ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා තං අත්තානං රූපස්මිං සමනුපස්සති.

තත්ථ ¶ රූපං අත්තතො සමනුපස්සතීති සුද්ධරූපමෙව ‘‘අත්තා’’ති කථිතං. රූපවන්තං වා අත්තානං, අත්තනි වා රූපං, රූපස්මිං වා අත්තානං, වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති, සඤ්ඤං, සඞ්ඛාරෙ, විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සතීති ඉමෙසු සත්තසු ඨානෙසු අරූපං ‘‘අත්තා’’ති කථිතං. වෙදනාවන්තං වා අත්තානං, අත්තනි වා වෙදනං, වෙදනාය වා අත්තානන්ති එවං චතූසු ඛන්ධෙසු තිණ්ණං තිණ්ණං ¶ වසෙන ද්වාදසසු ඨානෙසු රූපාරූපමිස්සකො අත්තා කථිතො. තා පන වීසතිපි දිට්ඨියො මග්ගාවරණා, න සග්ගාවරණා, සොතාපත්තිමග්ගවජ්ඣා.

ඉදානි තං නිද්දිසන්තො කථං රූපන්තිආදිමාහ. තත්ථ පථවීකසිණන්ති පථවීමණ්ඩලං නිස්සාය උප්පාදිතං පටිභාගනිමිත්තසඞ්ඛාතං සකලඵරණවසෙන පථවීකසිණං. අහන්ති අත්තානමෙව සන්ධාය ගණ්හාති. අත්තන්ති අත්තානං. අද්වයන්ති එකමෙව. තෙලප්පදීපස්සාති තෙලයුත්තස්ස පදීපස්ස. ඣායතොති ජලතො. යා අච්චි, සො වණ්ණොතිආදි අච්චිං මුඤ්චිත්වා වණ්ණස්ස අභාවතො වුත්තං. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථූති තදුභයං එකතො කත්වා රූපවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි වුච්චතීති අත්ථො.

ආපොකසිණාදීනි ආපාදීනි නිස්සාය උප්පාදිතකසිණනිමිත්තානෙව. පරිච්ඡින්නාකාසකසිණං පන රූපජ්ඣානස්ස ආරම්මණං හොන්තම්පි ආකාසකසිණන්ති වුච්චමානෙ අරූපජ්ඣානාරම්මණෙන කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙන සංකිණ්ණං හොතීති න ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. රූපාධිකාරත්තා විඤ්ඤාණකසිණං න ගහෙතබ්බමෙවාති. ඉධෙකච්චො වෙදනං සඤ්ඤං සඞ්ඛාරෙ විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සතීති චත්තාරො ඛන්ධෙ අභින්දිත්වා එකතො ගහණවසෙන වුත්තං. සො හි චිත්තචෙතසිකානං විසුං විසුං කරණෙ අසමත්ථත්තා සබ්බෙ එකතො කත්වා ‘‘අත්තා’’ති ගණ්හාති. ඉමිනා රූපෙන රූපවාති එත්ථ සරීරරූපම්පි කසිණරූපම්පි ලබ්භති. ඡායාසම්පන්නොති ඡායාය සම්පන්නො අවිරළො. තමෙනාති එත්ථ එන-සද්දො නිපාතමත්තං, තමෙතන්ති වා අත්ථො. ඡායාවාති විජ්ජමානච්ඡායො ¶ . රූපං අත්තාති ¶ අග්ගහිතෙපි රූපං අමුඤ්චිත්වා දිට්ඨියා උප්පන්නත්තා රූපවත්ථුකාති වුත්තං.

අත්තනි රූපං සමනුපස්සතීති සරීරරූපස්ස කසිණරූපස්ස ච චිත්තනිස්සිතත්තා තස්මිං අරූපසමුදායෙ අත්තනි තං රූපං සමනුපස්සති. අයං ගන්ධොති ඝායිතගන්ධං ආහ. ඉමස්මිං පුප්ඵෙති පුප්ඵනිස්සිතත්තා ගන්ධස්ස එවමාහ.

රූපස්මිං අත්තානං සමනුපස්සතීති යත්ථ රූපං ගච්ඡති, තත්ථ චිත්තං ගච්ඡති. තස්මා රූපනිස්සිතං චිත්තං ගහෙත්වා තං අරූපසමුදායං අත්තානං තස්මිං රූපෙ සමනුපස්සති. ඔළාරිකත්තා රූපස්ස ඔළාරිකාධාරං කරණ්ඩකමාහ.

132. ඉධෙකච්චො ¶ චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනන්තිආදීසු විසුං විසුං වෙදනාය දිට්ඨිගහණෙ අසතිපි වෙදනාති එකග්ගහණෙන ගහිතෙ සබ්බාසං වෙදනානං අන්තොගධත්තා විසුං විසුං ගහිතා එව හොන්තීති විසුං විසුං යොජනා කතාති වෙදිතබ්බා. සො හි අනුභවනවසෙන වෙදනාය ඔළාරිකත්තා වෙදනංයෙව ‘‘අත්තා’’ති ගණ්හාති. සඤ්ඤං සඞ්ඛාරෙ විඤ්ඤාණං රූපං අත්තතො සමනුපස්සතීති සඤ්ඤාදයො අරූපධම්මෙ රූපඤ්ච එකතො කත්වා ‘‘අත්තා’’ති සමනුපස්සති. උම්මත්තකො විය හි පුථුජ්ජනො යථා යථා උපට්ඨාති, තථා තථා ගණ්හාති.

133. චක්ඛුසම්ඵස්සජං සඤ්ඤන්තිආදීසු සඤ්ජානනවසෙන සඤ්ඤාය පාකටත්තා සඤ්ඤං ‘‘අත්තා’ති ගණ්හාති. සෙසං වෙදනාය වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

134. චක්ඛුසම්ඵස්සජං චෙතනන්තිආදීසු සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නෙසු ධම්මෙසු චෙතනාය පධානත්තා පාකටත්තා ච චෙතනා එව නිද්දිට්ඨා. තාය ඉතරෙපි නිද්දිට්ඨාව හොන්ති. සො පන චෙතසිකභාවවසෙන පාකටත්තා චෙතනං ‘‘අත්තා’’ති ගණ්හාති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

135. චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්තිආදීසු විජානනවසෙන චිත්තස්ස පාකටත්තා චිත්තං ‘‘අත්තා’’ති ගණ්හාති. සෙසමෙත්ථාපි වුත්තනයමෙව.

අත්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

136. මිච්ඡාදිට්ඨි ¶ ¶ හෙට්ඨා වුත්තත්ථායෙව. අයං පන අපරො නයො – නත්ථි දින්නන්ති උච්ඡෙදදිට්ඨිකත්තා දානඵලං පටික්ඛිපති. නත්ථි යිට්ඨන්ති එත්ථ යිට්ඨන්ති ඛුද්දකයඤ්ඤො. හුතන්ති මහායඤ්ඤො. ද්වින්නම්පි ඵලං පටික්ඛිපති. නත්ථි සුකතදුක්කටානං කම්මානං ඵලං විපාකොති දානඵලස්ස පටික්ඛිත්තත්තා සීලාදීනං පුඤ්ඤකම්මානං, පාණාතිපාතාදීනං පාපකම්මානං ඵලං පටික්ඛිපති. නත්ථි අයං ලොකොති පුරෙ කතෙන කම්මුනා. නත්ථි පරො ලොකොති ඉධ කතෙන කම්මුනා. නත්ථි මාතා, නත්ථි පිතාති තෙසු කතකම්මානං ඵලං පටික්ඛිපති. නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකාති කම්මහෙතුකං උපපත්තිං පටික්ඛිපති. නත්ථි ලොකෙ සමණබ්රාහ්මණා…පෙ… පවෙදෙන්තීති ඉධලොකපරලොකෙ පස්සිතුං අභිඤ්ඤාපටිලාභාය පටිපදං පටික්ඛිපති. ඉධ පාළියං පන නත්ථි දින්නන්ති වත්ථූති නත්ථි දින්නන්ති වුච්චමානං දානං, තස්සා දිට්ඨියා වත්ථූති අත්ථො ¶ . එවංවාදො මිච්ඡාති එවං නත්ථි දින්නන්ති වාදො වචනං මිච්ඡා විපරීතොති අත්ථො.

මිච්ඡාදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

137. සක්කායදිට්ඨි පන අත්තානුදිට්ඨියෙව, අඤ්ඤත්ථ ආගතපරියායවචනදස්සනත්ථං වුත්තාති වෙදිතබ්බා.

සක්කායදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

138. සක්කායවත්ථුකාය සස්සතදිට්ඨියාති කම්මධාරයසමාසො. රූපවන්තං වා අත්තානන්තිආදීනං පන්නරසන්නං වචනානං අන්තෙ සමනුපස්සතීති සම්බන්ධො කාතබ්බො, පාඨො වා. අඤ්ඤථා හි න ඝටීයතීති. එවං ‘‘රූපවන්තං වා අත්තානං සමනුපස්සතී’’ති එකමෙව දස්සෙත්වා සෙසා චුද්දස සංඛිත්තා.

සස්සතදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

139. සක්කායවත්ථුකාය ¶ උච්ඡෙදදිට්ඨියා එවං ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’ති එකමෙව දස්සෙත්වා සෙසා චතස්සො සංඛිත්තා.

උච්ඡෙදදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. අන්තග්ගාහිකාදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා

140. අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඨමවාරෙ ආකාරපුච්ඡා. දුතියෙ ආකාරගහණං. තතියෙ ආකාරවිස්සජ්ජනං. තත්ථ ලොකොති අත්තා. සො අන්තොති අඤ්ඤමඤ්ඤපටිපක්ඛෙසු සස්සතුච්ඡෙදන්තෙසු ¶ සස්සතග්ගාහෙ සස්සතන්තො, අසස්සතග්ගාහෙ උච්ඡෙදන්තො. පරිත්තං ඔකාසන්ති සුප්පමත්තං වා සරාවමත්තං වා ඛුද්දකං ඨානං. නීලකතො ඵරතීති නීලන්ති ආරම්මණං කරොති. අයං ලොකොති අත්තානං සන්ධාය වුත්තං. පරිවටුමොති සමන්තතො පරිච්ඡෙදවා. අන්තසඤ්ඤීති අන්තවාතිසඤ්ඤී. අන්තො අස්ස අත්ථීති අන්තොති ගහෙතබ්බං. යං ඵරතීති යං කසිණරූපං ඵරති. තං වත්ථු චෙව ලොකො චාති තං කසිණරූපං ආරම්මණඤ්චෙව ආලොකියට්ඨෙන ලොකො ච. යෙන ඵරතීති යෙන චිත්තෙන ඵරති. සො අත්තා චෙව ලොකො චාති අත්තානමපෙක්ඛිත්වා පුල්ලිඞ්ගං කතං, තං චිත්තං අත්තා චෙව ආලොකනට්ඨෙන ලොකො චාති වුත්තං හොති. අන්තවාති අන්තො. ඔකාසකතො ඵරතීති ආලොකකසිණවසෙන තෙජොකසිණවසෙන ¶ ඔදාතකසිණවසෙන වා ඔභාසොති ඵරති. නීලාදීනං පඤ්චන්නං පභස්සරකසිණානංයෙව ගහිතත්තා පථවීආපොවායොකසිණවසෙන අත්තාභිනිවෙසො න හොතීති ගහෙතබ්බං.

විපුලං ඔකාසන්ති ඛලමණ්ඩලමත්තාදිවසෙන මහන්තං ඨානං. අනන්තවාති වුද්ධඅනන්තවා. අපරියන්තොති වුද්ධඅපරියන්තො. අනන්තසඤ්ඤීති අනන්තොතිසඤ්ඤී. තං ජීවන්ති සො ජීවො. ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතො. ජීවොති ච අත්තා එව. රූපාදීනි පඤ්චපි පරිවටුමට්ඨෙන සරීරං. ජීවං න සරීරන්ති අත්තසඞ්ඛාතො ජීවො රූපසඞ්ඛාතං සරීරං න හොති. එස නයො වෙදනාදීසු. තථාගතොති සත්තො. අරහන්ති එකෙ. පරං මරණාති මරණතො උද්ධං, පරලොකෙති අත්ථො. රූපං ඉධෙව මරණධම්මන්ති අත්තනො පාකටක්ඛන්ධසීසෙන පඤ්චක්ඛන්ධග්ගහණං, තං ඉමස්මිංයෙව ලොකෙ නස්සනපකතිකන්ති අත්ථො. සෙසක්ඛන්ධෙසුපි එසෙව නයො. කායස්ස භෙදාති ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතස්ස කායස්ස ¶ භෙදතො පරං. ඉමිනා වචනෙන ‘‘පරං මරණා’’ති එතස්ස උද්දෙසස්ස අත්ථො වුත්තො. හොතිපීතිආදීසු හොතීති මූලපදං. චතූසුපි අපි-සද්දො සමුච්චයත්ථො. තිට්ඨතීති සස්සතත්තා තිට්ඨති, න චවතීති අත්ථො. ‘‘හොතී’’ති පදස්ස වා අත්ථවිසෙසනත්ථං ‘‘තිට්ඨතී’’ති ¶ පදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. උප්පජ්ජතීති අණ්ඩජජලාබුජයොනිපවෙසවසෙන උප්පජ්ජති නාම, නිබ්බත්තතීති සංසෙදජඔපපාතිකයොනිපවෙසවසෙන නිබ්බත්තති නාමාති අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා. උච්ඡිජ්ජතීති පබන්ධාභාවවසෙන. විනස්සතීති භඞ්ගවසෙන. න හොති පරං මරණාති පුරිමපදානං අත්ථවිවරණං, චුතිතො උද්ධං න විජ්ජතීති අත්ථො. හොති ච න ච හොතීති එකච්චසස්සතිකානං දිට්ඨි, එකෙන පරියායෙන හොති, එකෙන පරියායෙන න හොතීති අත්ථො. ජීවභාවෙන හොති, පුබ්බජීවස්ස අභාවෙන න හොතීති වුත්තං හොති. නෙව හොති න න හොතීති අමරාවික්ඛෙපිකානං දිට්ඨි, හොතීති ච නෙව හොති, න හොතීති ච න හොතීති අත්ථො. අනුවාදභයා මුසාවාදභයා ච මන්දත්තා මොමූහත්තා ච පුබ්බවුත්තනයස්ස පටික්ඛෙපමත්තං කරොති. ඉමෙහි පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහීති යථාවුත්තානං දසන්නං පඤ්චකානං වසෙන පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහීති.

අන්තග්ගාහිකාදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. පුබ්බන්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා

141. පුබ්බන්තාපරන්තානුදිට්ඨීසු ¶ සස්සතං වදන්තීති සස්සතවාදා. අථ වා වදන්ති එතෙනාති වාදො, දිට්ඨිගතස්සෙතං අධිවචනං. සස්සතන්ති වාදොපි සස්සතයොගෙන සස්සතො, සස්සතො වාදො එතෙසන්ති සස්සතවාදා. තථා එකච්චං සස්සතන්ති වාදො එකච්චසස්සතො, සො එතෙසං අත්ථීති එකච්චසස්සතිකා. තථා අන්තවා, අනන්තවා, අන්තවා ච අනන්තවා ච, නෙවන්තවා නානන්තවාති පවත්තො වාදො අන්තානන්තො, සො එතෙසං අත්ථීති අන්තානන්තිකා. න මරතීති අමරා. කා සා? ‘‘එවම්පි මෙ නො’’තිආදිනා (දී. නි. 1.62-63) නයෙන පරියන්තරහිතස්ස දිට්ඨිගතිකස්ස දිට්ඨි චෙව වාචා ච. විවිධො ඛෙපො වික්ඛෙපො, අමරාය දිට්ඨියා, වාචාය වා වික්ඛෙපො අමරාවික්ඛෙපො, සො එතෙසං අත්ථීති අමරාවික්ඛෙපිකා. අපරො නයො – අමරා නාම මච්ඡජාති ¶ , සා උම්මුජ්ජනනිමුජ්ජනාදිවසෙන උදකෙ සන්ධාවමානා ගහෙතුං න සක්කා හොති, එවමෙවං අයම්පි වාදො ඉතො චිතො ච සන්ධාවති, ගාහං න උපගච්ඡතීති අමරාවික්ඛෙපොති වුච්චති, සො එතෙසං අත්ථීති අමරාවික්ඛෙපිකා. අධිච්චසමුප්පන්නොති ¶ අකාරණසමුප්පන්නො අත්තා ච ලොකො චාති දස්සනං අධිච්චසමුප්පන්නං, තං එතෙසං අත්ථීති අධිච්චසමුප්පන්නිකා.

පුබ්බන්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. අපරන්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා

142. සඤ්ඤිං වදන්තීති සඤ්ඤීවාදා. අසඤ්ඤිං වදන්තීති අසඤ්ඤීවාදා. නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤිං වදන්තීති නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා. අථ වා සඤ්ඤීති පවත්තො වාදො සඤ්ඤීවාදො, සො යෙසං අත්ථීති තෙ සඤ්ඤීවාදා, තථා අසඤ්ඤීවාදා, නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා ච. උච්ඡෙදං වදන්තීති උච්ඡෙදවාදා. දිට්ඨධම්මොති පච්චක්ඛධම්මො, තත්ථ තත්ථ පටිලද්ධඅත්තභාවස්සෙතං අධිවචනං. දිට්ඨධම්මෙ නිබ්බානං දිට්ඨධම්මනිබ්බානං, ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ දුක්ඛවූපසමොති අත්ථො, තං වදන්තීති දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදා. ඉමස්මිං පනත්ථෙ විත්ථාරියමානෙ සාට්ඨකථං සකලං බ්රහ්මජාලසුත්තං වත්තබ්බං හොති. එවඤ්ච සති අතිපපඤ්චො හොතීති න විත්ථාරිතො. තදත්ථිකෙහි තං අපෙක්ඛිත්වා ගහෙතබ්බො.

අපරන්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10-12. සඤ්ඤොජනිකාදිදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා

143. යස්මා ¶ සඤ්ඤොජනිකා දිට්ඨි සබ්බදිට්ඨිසාධාරණා, තස්මා තස්සා සබ්බදිට්ඨිසඤ්ඤොජනත්තා සබ්බදිට්ඨිසාධාරණො අත්ථො නිද්දිට්ඨො. සො හෙට්ඨා වුත්තදිට්ඨිපරියුට්ඨානානෙව.

144. මානවිනිබන්ධදිට්ඨීසු චක්ඛු අහන්ති අභිනිවෙසපරාමාසොති මානපුබ්බකො අභිනිවෙසපරාමාසො. න හි දිට්ඨි මානසම්පයුත්තා හොති. තෙනෙව ච මානවිනිබන්ධාති වුත්තං, මානපටිබන්ධා මානමූලකාති අත්ථො.

145. චක්ඛු මමන්ති අභිනිවෙසපරාමාසොති එත්ථාපි එසෙව නයො. එත්ථ පන ‘‘මමා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘මම’’න්ති අනුනාසිකාගමො වෙදිතබ්බො. ‘‘අහ’’න්ති මානවිනිබන්ධාය ¶ ¶ රූපාදීනිපි අජ්ඣත්තිකානෙව. න හි කසිණරූපං විනා බාහිරානි ‘‘අහ’’න්ති ගණ්හාති. ‘‘මම’’න්ති මානවිනිබන්ධාය පන බාහිරානිපි ලබ්භන්ති. බාහිරානිපි හි ‘‘මම’’න්ති ගණ්හාති. යස්මා පන දුක්ඛා වෙදනා අනිට්ඨත්තා මානවත්ථු න හොති, තස්මා ඡ වෙදනා තාසං මූලපච්චයා ඡ ඵස්සා ච න ගහිතා. සඤ්ඤාදයො පන ඉධ පච්ඡින්නත්තා න ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

සංයොජනිකාදිදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13. අත්තවාදපටිසංයුත්තදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා

146. අත්තවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි අත්තානුදිට්ඨියෙව. අත්තාති වාදෙන පටිසංයුත්තත්තා පුන එවං වුත්තා.

අත්තවාදපටිසංයුත්තදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

14. ලොකවාදපටිසංයුත්තදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා

147. අත්තා ච ලොකො චාති සො එව අත්තා ච ආලොකනට්ඨෙන ලොකො චාති අත්ථො. සස්සතොති සස්සතවාදානං දිට්ඨි. අසස්සතොති උච්ඡෙදවාදානං. සස්සතො ච අසස්සතො චාති එකච්චසස්සතිකානං. නෙව සස්සතො නාසස්සතොති අමරාවික්ඛෙපිකානං. අන්තවාති පරිත්තකසිණලාභීනං තක්කිකානඤ්ච නිගණ්ඨාජීවිකානඤ්ච. අථ වා උච්ඡෙදවාදිනො ‘‘සත්තො ජාතියා පුබ්බන්තවා, මරණෙන අපරන්තවා’’ති වදන්ති. අධිච්චසමුප්පන්නිකා ‘‘සත්තො ජාතියා පුබ්බන්තවා’’ති වදන්ති. අනන්තවාති අප්පමාණකසිණලාභීනං. සස්සතවාදිනො පන ‘‘පුබ්බන්තාපරන්තා නත්ථි, තෙන අනන්තවා’’ති වදන්ති. අධිච්චසමුප්පන්නිකා ‘‘අපරන්තෙන අනන්තවා’’ති වදන්ති.

අන්තවා ¶ ච අනන්තවා චාති උද්ධමධො අවඩ්ඪිත්වා තිරියං වඩ්ඪිතකසිණානං. නෙව අන්තවා න අනන්තවාති අමරාවික්ඛෙපිකානං.

ලොකවාදපටිසංයුත්තදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

15-16. භවවිභවදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා

148. භවවිභවදිට්ඨීනං ¶ යථාවුත්තදිට්ඨිතො විසුං අභිනිවෙසාභාවතො විසුං නිද්දෙසං අකත්වා යථාවුත්තදිට්ඨීනංයෙව වසෙන ‘‘ඔලීයනං අතිධාවන’’න්ති එකෙකං ආකාරං නිද්දිසිතුං පුච්ඡං අකත්වා ච ඔලීයනාභිනිවෙසො භවදිට්ඨි, අතිධාවනාභිනිවෙසො විභවදිට්ඨීති ආහ. තත්ථ ‘‘භවනිරොධාය ධම්මෙ දෙසියමානෙ චිත්තං න පක්ඛන්දතී’’ති (ඉතිවු. 49) වුත්තඔලීයනාභිනිවෙසො, සස්සතසඤ්ඤාය නිබ්බානතො සඞ්කොචනාභිනිවෙසොති අත්ථො. ‘‘භවෙනෙව ඛො පනෙකෙ අට්ටීයමානා හරායමානා ¶ ජිගුච්ඡමානා විභවං අභිනන්දන්තී’’ති වුත්තඅතිධාවනාභිනිවෙසො, උච්ඡෙදසඤ්ඤාය නිරොධගාමිනිපටිපදාතික්කමනාභිනිවෙසොති අත්ථො.

ඉදානි තාව භවවිභවදිට්ඨියො සබ්බදිට්ඨීසු යොජෙත්වා දස්සෙතුං අස්සාදදිට්ඨියාතිආදිමාහ. තත්ථ යස්මා අස්සාදදිට්ඨිකා සස්සතං වා උච්ඡෙදං වා නිස්සාය ‘‘නත්ථි කාමෙසු දොසො’’ති ගණ්හන්ති, තස්මා පඤ්චතිංසාකාරාපි අස්සාදදිට්ඨියො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියොති වුත්තා. තත්ථ යස්මා එකෙකාපි දිට්ඨියො සස්සතග්ගාහවසෙන භවදිට්ඨියො භවෙය්යුං, උච්ඡෙදග්ගාහවසෙන විභවදිට්ඨියො භවෙය්යුන්ති අත්ථො. අත්තානුදිට්ඨියා රූපං අත්තතො සමනුපස්සති, වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සතීති පඤ්චසු රූපාදිතො අත්තනො අනඤ්ඤත්තා තෙසු උච්ඡින්නෙසු අත්තා උච්ඡින්නොති ගහණතො පඤ්ච විභවදිට්ඨියොති වුත්තං. සෙසෙසු පඤ්චදසසු ඨානෙසු රූපාදිතො අත්තනො අඤ්ඤත්තා තෙසු උච්ඡින්නෙසුපි ‘‘අත්තා සස්සතොති ගහණතො පන්නරස භවදිට්ඨියොති වුත්තං.

මිච්ඡාදිට්ඨියා ‘‘සබ්බාව තා විභවදිට්ඨියො’’ති උච්ඡෙදවසෙන පවත්තත්තා අන්තවානන්තවාදිට්ඨීසු පරිත්තාරම්මණඅප්පමාණාරම්මණඣානලාභිනො දිබ්බචක්ඛුනා රූපධාතුයා චවිත්වා සත්තෙ අඤ්ඤත්ථ උපපන්නෙ පස්සිත්වා භවදිට්ඨිං අපස්සිත්වා විභවදිට්ඨිං ගණ්හන්ති. තස්මා තත්ථ සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියොති ¶ වුත්තං. හොති ච න ච හොතීති එත්ථ හොති චාති භවදිට්ඨි, න ච හොතීති විභවදිට්ඨි. නෙව හොති න න හොතීති එත්ථ නෙව හොතීති විභවදිට්ඨි, න න හොතීති භවදිට්ඨි. තස්මා තත්ථ ‘‘සියා’’ති වුත්තං.

පුබ්බන්තානුදිට්ඨියා එකච්චසස්සතිකා සස්සතඤ්ච පඤ්ඤපෙන්ති, අසස්සතඤ්ච පඤ්ඤපෙන්ති. තස්මා සා භවදිට්ඨි ච විභවදිට්ඨි ච හොති. චත්තාරො අන්තානන්තිකා අන්තානන්තං අත්තානං පඤ්ඤපෙන්ති ¶ . තස්මා සා අත්තානුදිට්ඨිසදිසා භවදිට්ඨි ච විභවදිට්ඨි ච. චත්තාරො අමරාවික්ඛෙපිකා භවදිට්ඨිං වා විභවදිට්ඨිං වා නිස්සාය වාචාවික්ඛෙපං ආපජ්ජන්ති, අවසෙසා පන භවදිට්ඨියොව. තස්මා තෙ තෙ සන්ධාය ¶ ‘‘සියා’’ති වුත්තං. අපරන්තානුදිට්ඨියා සත්ත උච්ඡෙදවාදා විභවදිට්ඨියො, අවසෙසා භවදිට්ඨියො. තස්මා තෙ තෙ සන්ධාය ‘‘සියා’’ති වුත්තං. සඤ්ඤොජනිකදිට්ඨියා සබ්බදිට්ඨීනං වසෙන ‘‘සියා’’ති වුත්තං. අහන්ති මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා චක්ඛාදීනං අහන්ති ගහිතත්තා තෙසං විනාසෙ අත්තා විනට්ඨො හොතීති සබ්බාව තා විභවදිට්ඨියොති වුත්තං. අත්තානුදිට්ඨියො විය මමන්ති මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා චක්ඛාදිතො අත්තනො අඤ්ඤත්තා තෙසං විනාසෙපි අත්තා න විනස්සතීති සබ්බාව තා භවදිට්ඨියොති වුත්තං. ලොකවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.147) නයෙන වුත්තත්තා භවවිභවදිට්ඨි පාකටායෙව. එත්තාවතා අස්සාදදිට්ඨාදිකා විභවදිට්ඨිපරියොසානා සොළස දිට්ඨියො තීණිසතඤ්ච දිට්ඨාභිනිවෙසා නිද්දිට්ඨා හොන්ති. අත්තානුදිට්ඨි ච සක්කායදිට්ඨි ච අත්තවාදපටිසඤ්ඤුත්තා දිට්ඨි ච අත්ථතො එකා පරියායෙන තිවිධා වුත්තා. සඤ්ඤොජනිකා පන දිට්ඨි අවත්ථාභෙදෙන සබ්බාපි දිට්ඨියො හොන්ති.

ඉදානි සබ්බාව තා දිට්ඨියො අස්සාදදිට්ඨියොතිආදි අඤ්ඤෙන පරියායෙන යථායොගං දිට්ඨිසංසන්දනා. තත්ථ සබ්බාව තා දිට්ඨියොති යථාවුත්තා අනවසෙසා දිට්ඨියො. දිට්ඨිරාගරත්තත්තා තණ්හාස්සාදනිස්සිතත්තා ච අස්සාදදිට්ඨියො, අත්තසිනෙහානුගතත්තා අත්තානුදිට්ඨියො, විපරීතදස්සනත්තා මිච්ඡාදිට්ඨියො, ඛන්ධවත්ථුකත්තා සක්කායදිට්ඨියො, එකෙකස්ස අන්තස්ස ගහිතත්තා අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨියො, අනත්ථසංයොජනිකත්තා සඤ්ඤොජනිකා දිට්ඨියො, අත්තවාදෙන යුත්තත්තා අත්තවාදපටිසංයුත්තා ¶ දිට්ඨියොති ඉමා සත්ත දිට්ඨියො සබ්බදිට්ඨිසඞ්ගාහිකා, සෙසා පන නව දිට්ඨියො න සබ්බදිට්ඨිසඞ්ගාහිකා.

ඉදානි විත්ථාරතො වුත්තා සබ්බාව තා දිට්ඨියො ද්වීසුයෙව දිට්ඨීසු සඞ්ඛිපිත්වා සත්තානං දිට්ඨිද්වයනිස්සයං දස්සෙන්තො භවඤ්ච දිට්ඨින්තිගාථමාහ. සබ්බාපි හි තා දිට්ඨියො භවදිට්ඨී ¶ වා හොන්ති විභවදිට්ඨී වා. භවඤ්ච දිට්ඨිං විභවඤ්ච දිට්ඨින්ති එත්ථ පන ච-සද්දො දිට්ඨිමෙව සමුච්චිනොති, න නිස්සයං. න හි එකො භවවිභවදිට්ඨිද්වයං නිස්සයති. යථාහ – ‘‘ඉති භවදිට්ඨිසන්නිස්සිතා වා සත්තා හොන්ති විභවදිට්ඨිසන්නිස්සිතා වා’’ති (පටි. ම. 1.113). තක්කිකාති තක්කෙන වදන්තීති තක්කිකා. තෙ හි දිට්ඨිගතිකා සභාවපටිවෙධපඤ්ඤාය අභාවා කෙවලං තක්කෙන වත්තන්ති. යෙපි ච ඣානලාභිනො අභිඤ්ඤාලාභිනො වා දිට්ඨිං ගණ්හන්ති, තෙපි තක්කෙත්වා ගහණතො තක්කිකා එව. නිස්සිතාසෙති නිස්සිතාති අත්ථො. එකමෙව පදං, ‘‘සෙ’’ති ¶ නිපාතමත්තං වා. තෙසං නිරොධම්හි න හත්ථි ඤාණන්ති දිට්ඨිනිස්සයස්ස කාරණවචනමෙතං. සක්කායදිට්ඨිනිරොධෙ නිබ්බානෙ යස්මා තෙසං ඤාණං නත්ථි, තස්මා එතං දිට්ඨිද්වයං නිස්සිතාති අත්ථො. ‘‘න හි අත්ථි ඤාණ’’න්ති එත්ථ හි-කාරො කාරණොපදෙසෙ නිපාතො. යත්ථායං ලොකො විපරීතසඤ්ඤීති යත්ථ සුඛෙ නිරොධම්හි අයං සදෙවකො ලොකො ‘‘දුක්ඛ’’මිති විපරීතසඤ්ඤී හොති, තස්මිං නිරොධම්හි න හත්ථි ඤාණන්ති සම්බන්ධො. දුක්ඛමිති විපරීතසඤ්ඤිතාය ඉදං සුත්තං –

‘‘රූපා සද්දා රසා ගන්ධා, ඵස්සා ධම්මා ච කෙවලා;

ඉට්ඨා කන්තා මනාපා ච, යාවතත්ථීති වුච්චති.

‘‘සදෙවකස්ස ලොකස්ස, එතෙ වො සුඛසම්මතා;

යත්ථ චෙතෙ නිරුජ්ඣන්ති, තං නෙසං දුක්ඛසම්මතං.

‘‘සුඛන්ති දිට්ඨමරියෙහි, සක්කායස්සුපරොධනං;

පච්චනීකමිදං හොති, සබ්බලොකෙන පස්සතං.

‘‘යං ¶ පරෙ සුඛතො ආහු, තදරියා ආහු දුක්ඛතො;

යං පරෙ දුක්ඛතො ආහු, තදරියා සුඛතො විදූ.

‘‘පස්ස ධම්මං දුරාජානං, සම්පමූළ්හෙත්ථවිද්දසු;

නිවුතානං තමො හොති, අන්ධකාරො අපස්සතං.

‘‘සතඤ්ච ¶ විවටං හොති, ආලොකො පස්සතාමිව;

සන්තිකෙ න විජානන්ති, මගා ධම්මස්සකොවිදා.

‘‘භවරාගපරෙතෙහි, භවසොතානුසාරිභි;

මාරධෙය්යානුපන්නෙහි, නායං ධම්මො සුසම්බුධො.

‘‘කො ¶ නු අඤ්ඤත්ර අරියෙභි, පදං සම්බුද්ධුමරහති;

යං පදං සම්මදඤ්ඤාය, පරිනිබ්බන්ති අනාසවා’’ති. (සු. නි. 764-771);

149. ඉදානි සබ්බාසං දිට්ඨීනං දිට්ඨිද්වයභාවං දිට්ඨිසමුග්ඝාතකඤ්ච සම්මාදිට්ඨිං සුත්තතො දස්සෙතුකාමො, ද්වීහි භික්ඛවෙති සුත්තං ආහරි. තත්ථ දෙවාති බ්රහ්මානොපි වුච්චන්ති. ඔලීයන්තීති සඞ්කුචන්ති. අතිධාවන්තීති අතික්කමිත්වා ගච්ඡන්ති. චක්ඛුමන්තොති පඤ්ඤවන්තො. ච-සද්දො අතිරෙකත්ථො. භවාරාමාති භවො ආරාමො අභිරමට්ඨානං එතෙසන්ති භවාරාමා. භවරතාති භවෙ අභිරතා. භවසම්මුදිතාති භවෙන සන්තුට්ඨා. දෙසියමානෙති තථාගතෙන වා තථාගතසාවකෙන වා දෙසියමානෙ. න පක්ඛන්දතීති ධම්මදෙසනං වා භවනිරොධං වා න පවිසති. න පසීදතීති තත්ථ පසාදං න පාපුණාති. න සන්තිට්ඨතීති ¶ තත්ථ න පතිට්ඨාති. නාධිමුච්චතීති තත්ථ ඝනභාවං න පාපුණාති. එත්තාවතා සස්සතදිට්ඨි වුත්තා.

අට්ටීයමානාති දුක්ඛං පාපුණමානා. හරායමානාති ලජ්ජං පාපුණමානා. ජිගුච්ඡමානාති ජිගුච්ඡං පාපුණමානා. විභවං අභිනන්දන්තීති උච්ඡෙදං පටිච්ච තුස්සන්ති, උච්ඡෙදං පත්ථයන්තීති වා අත්ථො. කිරාති අනුස්සවනත්ථෙ නිපාතො. භොති ආලපනමෙතං. සන්තන්ති නිබ්බුතං. පණීතන්ති දුක්ඛාභාවතො පණීතං, පධානභාවං නීතන්ති වා පණීතං. යාථාවන්ති යථාසභාවං. එත්තාවතා උච්ඡෙදදිට්ඨි වුත්තා.

ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. භූතන්ති හෙතුතො සඤ්ජාතං ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතං දුක්ඛං. භූතතො පස්සතීති ඉදං භූතං දුක්ඛන්ති පස්සති. නිබ්බිදායාති විපස්සනත්ථාය. විරාගායාති අරියමග්ගත්ථාය. නිරොධායාති නිබ්බානත්ථාය. පටිපන්නො හොතීති තදනුරූපං පටිපදං පටිපන්නො හොති. එවං පස්සන්තීති ඉමිනා පකාරෙන පුබ්බභාගෙ ලොකියඤාණෙන, පටිවෙධකාලෙ ලොකුත්තරඤාණෙන පස්සන්ති. එත්තාවතා සම්මාදිට්ඨි වුත්තා.

ඉදානි ¶ ද්වීහි ගාථාහි තස්සා සම්මාදිට්ඨියා ආනිසංසං දස්සෙති. තත්ථ යො භූතං භූතතො දිස්වාති දුක්ඛං පරිඤ්ඤාභිසමයෙන අභිසමෙත්වාති අත්ථො. භූතස්ස ච අතික්කමන්ති නිරොධං සච්ඡිකිරියාභිසමයෙන අභිසමෙත්වාති අත්ථො. යථාභූතෙධිමුච්චතීති මග්ගභාවනාභිසමයවසෙන යථාසභාවෙ නිරොධෙ ‘‘එතං සන්තං, එතං පණීත’’න්ති අධිමුච්චති. භවතණ්හා පරික්ඛයාති සමුදයස්ස පහානෙනාති අත්ථො. අසතිපි චෙත්ථ සච්චානං නානාභිසමයත්තෙ ‘‘දිස්වා’’ති පුබ්බකාලිකවචනං ¶ සද්ධිං පුබ්බභාගපටිපදාය වොහාරවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. න හි පුබ්බං පස්සිත්වා පච්ඡා අධිමුච්චති. චතුසච්චාභිසමයො සමානකාලමෙව හොති. සමානකාලෙපි වා පුබ්බකාලිකානි පදානි භවන්තීති න දොසො. ස ¶ වෙති එකංසෙන සො අරහං. භූතපරිඤ්ඤාතොති දුක්ඛං පරිඤ්ඤාතවා. වීතතණ්හොති විගතතණ්හො. භවාභවෙති ඛුද්දකෙ ච මහන්තෙ ච භවෙ. වුද්ධිඅත්ථෙපි හි අ-කාරස්ස සම්භවතො අභවොති මහාභවො. සො පන ඛුද්දකමහන්තභාවො උපාදායුපාදාය වෙදිතබ්බො. අථ වා භවෙති සස්සතෙ. අභවෙති උච්ඡෙදෙ. තදුභයෙපි දිට්ඨිරාගාභාවෙන වීතතණ්හො. භූතස්ස විභවාති වට්ටදුක්ඛස්ස සමුච්ඡෙදා. නාගච්ඡති පුනබ්භවන්ති අරහතො පරිනිබ්බානං වුත්තං.

150. තයො පුග්ගලාතිආදි මිච්ඡාදිට්ඨිකගරහණත්ථං සම්මාදිට්ඨිකපසංසනත්ථං වුත්තං. තත්ථ විරූපභාවං පන්නා ගතා දිට්ඨි එතෙසන්ති විපන්නදිට්ඨී. සුන්දරභාවං පන්නා ගතා දිට්ඨි එතෙසන්ති සම්පන්නදිට්ඨී. තිත්ථියොති තිත්ථං වුච්චති දිට්ඨි, තං පටිපන්නත්තා තිත්ථෙ සාධු, තිත්ථං යස්ස අත්ථීති වා තිත්ථියො. ඉතො බහිද්ධා පබ්බජ්ජූපගතො. තිත්ථියසාවකොති තෙසං දිට්ඨානුගතිමාපන්නො ගහට්ඨො. යො ච මිච්ඡාදිට්ඨිකොති තදුභයභාවං අනුපගන්ත්වා යාය කායචි දිට්ඨියා මිච්ඡාදිට්ඨිකො.

තථාගතොති සම්මාසම්බුද්ධො. පච්චෙකබුද්ධොපි එත්ථෙව සඞ්ගහිතො. තථාගතසාවකොති මග්ගප්පත්තො ඵලප්පත්තො ච. යො ච සම්මාදිට්ඨිකොති තදුභයවිනිමුත්තො ලොකියසම්මාදිට්ඨියා සම්මාදිට්ඨිකො.

ගාථාසු කොධනොති යො අභිණ්හං කුජ්ඣති, සො. උපනාහීති තමෙව කොධං වඩ්ඪෙත්වා උපනන්ධනසීලො. පාපමක්ඛීති ලාමකභූතමක්ඛවා. මායාවීති කතපාපපටිච්ඡාදනවා. වසලොති හීනජච්චො. විසුද්ධොති ඤාණදස්සනවිසුද්ධියා ¶ විසුද්ධො. සුද්ධතං ගතොති මග්ගඵලසඞ්ඛාතං සුද්ධභාවං ගතො. මෙධාවීති පඤ්ඤවා. ඉමාය ගාථාය ලොකුත්තරසම්මාදිට්ඨිසම්පන්නො එව ථොමිතො.

විපන්නදිට්ඨියො සම්පන්නදිට්ඨියොති පුග්ගලවොහාරං පහාය ධම්මමෙව ගරහන්තො ථොමෙන්තො ච ආහ. එතං මමාති තණ්හාමඤ්ඤනවසෙන දිට්ඨි. එසොහමස්මීති මානමඤ්ඤනමූලිකා ¶ දිට්ඨි. එසො මෙ අත්තාති දිට්ඨිමඤ්ඤනමෙව.

එතං ¶ මමාති කා දිට්ඨීතිආදීහි තිස්සන්නං විපන්නදිට්ඨීනං විභාගඤ්ච ගණනඤ්ච කාලසඞ්ගහඤ්ච පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං කතං. තත්ථ කා දිට්ඨීති අනෙකාසු දිට්ඨීසු කතමා දිට්ඨීති අත්ථො. කතමන්තානුග්ගහිතාති පුබ්බන්තාපරන්තසඞ්ඛාතකාලද්වයෙ කතමෙන කාලෙන අනුග්ගහිතා, අනුබද්ධාති අත්ථො. යස්මා ‘‘එතං මමා’’ති පරාමසන්තො ‘‘එතං මම අහොසි, එවං මම අහොසි, එත්තකං මම අහොසී’’ති අතීතං වත්ථුං අපදිසිත්වා පරාමසති, තස්මා පුබ්බන්තානුදිට්ඨි හොති. පුබ්බන්තානුග්ගහිතා ච තා දිට්ඨියො හොන්ති. යස්මා ‘‘එසොහමස්මී’’ති පරාමසන්තො ‘‘ඉමිනාහං සීලෙන වා වතෙන වා තපෙන වා බ්රහ්මචරියෙන වා එසොස්මි විසුජ්ඣිස්සාමී’’ති අනාගතඵලං උපාදාය පරාමසති, තස්මා අපරන්තානුදිට්ඨි හොති. අපරන්තානුග්ගහිතා ච තා දිට්ඨියො හොන්ති. යස්මා ‘‘එසො මෙ අත්තා’’ති පරාමසන්තො අතීතානාගතං උපාදින්නසන්තතිං උපාදාය ‘‘එසො මෙ අත්තා’’ති පරාමසති, සක්කායදිට්ඨිවසෙන ච පරාමසති, තස්මා සක්කායදිට්ඨි හොති. පුබ්බන්තාපරන්තානුග්ගහිතා ච තා දිට්ඨියො හොන්ති. යස්මා පන සක්කායදිට්ඨිප්පමුඛායෙව ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො හොන්ති, සක්කායදිට්ඨිසමුග්ඝාතෙනෙව ච ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො සමුග්ඝාතං ගච්ඡන්ති, තස්මා සක්කායදිට්ඨිප්පමුඛෙන ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානීති වුත්තා, සක්කායදිට්ඨිප්පමුඛෙන සක්කායදිට්ඨිද්වාරෙන ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි හොන්තීති අත්ථො. සක්කායදිට්ඨිප්පමුඛානීති පාඨො සුන්දරතරො. සක්කායදිට්ඨි පමුඛා ආදි එතෙසන්ති සක්කායදිට්ඨිප්පමුඛානි. කානි තානි? ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි.

‘‘කා දිට්ඨී’’ති පුච්ඡාය වීසතිවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි, වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨීති විස්සජ්ජනං. ‘‘කති දිට්ඨියො’’ති පුච්ඡාය ¶ සක්කායදිට්ඨිප්පමුඛානි ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානීති විස්සජ්ජනං. සායෙව පන සක්කායදිට්ඨි ‘‘එසො මෙ අත්තා’’ති ¶ වචනසාමඤ්ඤෙන අත්තානුදිට්ඨීති වුත්තා. තස්සා වුත්තාය අත්තවාදපටිසඤ්ඤුත්තා දිට්ඨිපි වුත්තායෙව හොති.

151. යෙ කෙචි, භික්ඛවෙතිආදිසුත්තාහරණං සම්පන්නදිට්ඨිපුග්ගලසම්බන්ධෙන සම්පන්නදිට්ඨිපුග්ගලවිභාගදස්සනත්ථං කතං. තත්ථ නිට්ඨං ගතාති මග්ගඤාණවසෙන සම්මාසම්බුද්ධො භගවාති නිච්ඡයං ගතා, නිබ්බෙමතිකාති අත්ථො. නිට්ඨාගතාති පාඨො සමාසපදං හොති, අත්ථො පන සොයෙව. දිට්ඨිසම්පන්නාති දිට්ඨියා සුන්දරභාවං ගතා. ඉධ නිට්ඨාති ඉමිස්සා කාමධාතුයා පරිනිබ්බානං. ඉධ විහාය නිට්ඨාති ඉමං කාමභවං විජහිත්වා සුද්ධාවාසබ්රහ්මලොකෙ පරිනිබ්බානං. සත්තක්ඛත්තුපරමස්සාති සත්තක්ඛත්තුංපරමා සත්තවාරපරමා භවූපපත්ති අත්තභාවග්ගහණං අස්ස, තතො පරං අට්ඨමං භවං නාදියතීති සත්තක්ඛත්තුපරමො. තස්ස සත්තක්ඛත්තුපරමස්ස සොතාපන්නස්ස. කොලංකොලස්සාති කුලතො කුලං ගච්ඡතීති කොලංකොලො. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියතො හි පට්ඨාය නීචෙ ¶ කුලෙ උපපත්ති නාම නත්ථි, මහාභොගකුලෙසුයෙව නිබ්බත්තතීති අත්ථො. තස්ස කොලංකොලස්ස සොතාපන්නස්ස. එකබීජිස්සාති ඛන්ධබීජං නාම කථිතං. යස්ස හි සොතාපන්නස්ස එකංයෙව ඛන්ධබීජං අත්ථි, එකං අත්තභාවග්ගහණං, සො එකබීජී නාම. තස්ස එකබීජිස්ස සොතාපන්නස්ස. භගවතා ගහිතනාමවසෙනෙවෙතානි එතෙසං නාමානි. එත්තකඤ්හි ඨානං ගතො සත්තක්ඛත්තුපරමො නාම හොති, එත්තකං කොලංකොලො, එත්තකං එකබීජීති භගවතා එතෙසං නාමං ගහිතං. භගවා හි ‘‘අයං එත්තකං ඨානං ගමිස්සති, අයං එත්තකං ඨානං ගමිස්සතී’’ති ඤත්වා තෙසං තානි තානි නාමානි අග්ගහෙසි. මුදුපඤ්ඤො හි සොතාපන්නො සත්ත භවෙ නිබ්බත්තෙන්තො සත්තක්ඛත්තුපරමො නාම, මජ්ඣිමපඤ්ඤො පරං ඡට්ඨං භවං නිබ්බත්තෙන්තො කොලංකොලො නාම ¶ , තික්ඛපඤ්ඤො එකං භවං නිබ්බත්තෙන්තො එකබීජී නාම. තං පනෙතං තෙසං මුදුමජ්ඣිමතික්ඛපඤ්ඤතං පුබ්බහෙතු නියමෙති. ඉමෙ තයොපි සොතාපන්නා කාමභවවසෙන වුත්තා, රූපාරූපභවෙ පන බහුකාපි පටිසන්ධියො ගණ්හන්ති. සකදාගාමිස්සාති පටිසන්ධිවසෙන සකිං කාමභවං ආගච්ඡතීති සකදාගාමී. තස්ස සකදාගාමිස්ස. දිට්ඨෙව ධම්මෙ අරහාති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ අරහා. අරහන්තිපි පාඨො. ඉධ නිට්ඨාති කාමභවං ¶ සංසරන්තෙයෙව සන්ධාය වුත්තං. රූපාරූපභවෙ උප්පන්නා පන අරියා කාමභවෙ න උප්පජ්ජන්ති, තත්ථෙව පරිනිබ්බායන්ති.

අන්තරාපරිනිබ්බායිස්සාති ආයුවෙමජ්ඣස්ස අන්තරායෙව කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායනතො අන්තරාපරිනිබ්බායී. සො පන උප්පන්නසමනන්තරා පරිනිබ්බායී, ආයුවෙමජ්ඣං අප්පත්වා පරිනිබ්බායී, ආයුවෙමජ්ඣං පත්වා පරිනිබ්බායීති තිවිධො හොති. තස්ස අන්තරාපරිනිබ්බායිස්ස අනාගාමිනො. උපහච්චපරිනිබ්බායිස්සාති ආයුවෙමජ්ඣං අතික්කමිත්වා වා කාලකිරියං උපගන්ත්වා වා කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායන්තස්ස අනාගාමිනො. අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිස්සාති අසඞ්ඛාරෙන අප්පයොගෙන අධිමත්තප්පයොගං අකත්වාව කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායනධම්මස්ස අනාගාමිනො. සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිස්සාති සසඞ්ඛාරෙන දුක්ඛෙන කසිරෙන අධිමත්තප්පයොගං කත්වාව කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායනධම්මස්ස අනාගාමිනො. උද්ධංසොතස්ස අකනිට්ඨගාමිනොති උද්ධංවාහිභාවෙන උද්ධමස්ස තණ්හාසොතං වට්ටසොතං වාති උද්ධංසොතො, උද්ධං වා ගන්ත්වා පටිලභිතබ්බතො උද්ධමස්ස මග්ගසොතන්ති උද්ධංසොතො, අකනිට්ඨං ගච්ඡතීති අකනිට්ඨගාමී. තස්ස උද්ධංසොතස්ස අකනිට්ඨගාමිනො අනාගාමිස්ස. අයං පන අනාගාමී චතුප්පභෙදො – යො අවිහතො පට්ඨාය චත්තාරො බ්රහ්මලොකෙ සොධෙත්වා අකනිට්ඨං ගන්ත්වා පරිනිබ්බායති, අයං උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම. යො හෙට්ඨා තයො බ්රහ්මලොකෙ සොධෙත්වා සුදස්සීබ්රහ්මලොකෙ ඨත්වා පරිනිබ්බායති, අයං උද්ධංසොතො න අකනිට්ඨගාමී නාම. යො ඉතො අකනිට්ඨමෙව ගන්ත්වා පරිනිබ්බායති, අයං න උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම. යො හෙට්ඨා චතූසු ¶ බ්රහ්මලොකෙසු තත්ථ ¶ තත්ථෙව පරිනිබ්බායති, අයං න උද්ධංසොතො න අකනිට්ඨගාමී නාමාති. ඉමෙ පඤ්ච අනාගාමිනො සුද්ධාවාසං ගහෙත්වා වුත්තා. අනාගාමිනො පන රූපරාගාරූපරාගානං අප්පහීනත්තා ආකඞ්ඛමානා සෙසරූපාරූපභවෙසුපි නිබ්බත්තන්ති. සුද්ධාවාසෙ නිබ්බත්තා පන අඤ්ඤත්ථ න නිබ්බත්තන්ති. අවෙච්චප්පසන්නාති අරියමග්ගවසෙන ජානිත්වා බුජ්ඣිත්වා අචලප්පසාදෙන පසන්නා. සොතාපන්නාති අරියමග්ගසොතං ආපන්නා. ඉමිනා සබ්බෙපි අරියඵලට්ඨා පුග්ගලා ගහිතාති.

භවවිභවදිට්ඨිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සද්ධම්මප්පකාසිනියා පටිසම්භිදාමග්ගට්ඨකථාය

152. ඉදානි ¶ ¶ ¶ දිට්ඨිකථානන්තරං කථිතාය ආනාපානස්සතිකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා අනුප්පත්තා. අයඤ්හි ආනාපානස්සතිකථා දිට්ඨිකථාය සුවිදිතදිට්ඨාදීනවස්ස මිච්ඡාදිට්ඨිමලවිසොධනෙන සුවිසුද්ධචිත්තස්ස යථාභූතාවබොධාය සමාධිභාවනා සුකරා හොති, සබ්බසමාධිභාවනාසු ච සබ්බසබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තානං බොධිමූලෙ ඉමිනාව සමාධිනා සමාහිතචිත්තානං යථාභූතාවබොධතො අයමෙව සමාධිභාවනා පධානාති ච දිට්ඨිකථානන්තරං කථිතා. තත්ථ සොළසවත්ථුකං ආනාපානස්සතිසමාධිං භාවයතො සමධිකානි ද්වෙ ඤාණසතානි උප්පජ්ජන්තීති ඤාණගණනුද්දෙසො, අට්ඨ පරිපන්ථෙ ඤාණානීතිආදි ඤාණගණනනිද්දෙසො, කතමානි අට්ඨ පරිපන්ථෙ ඤාණානීතිආදි. ඉමානි එකවීසති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණානීතිපරියන්තං සබ්බඤාණානං විත්ථාරනිද්දෙසො, අන්තෙ සොළසවත්ථුකං ආනාපානස්සතිසමාධිං භාවයතොතිආදි නිගමනන්ති එවං තාව පාළිවවත්ථානං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ගණනුද්දෙසෙ ගණනවාරෙ තාව සොළසවත්ථුකන්ති දීඝං රස්සං සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරන්ති කායානුපස්සනාචතුක්කං, පීතිපටිසංවෙදී සුඛපටිසංවෙදී චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරන්ති වෙදනානුපස්සනාචතුක්කං, චිත්තපටිසංවෙදී අභිප්පමොදයං චිත්තං සමාදහං චිත්තං විමොචයං චිත්තන්ති චිත්තානුපස්සනාචතුක්කං, අනිච්චානුපස්සී විරාගානුපස්සී නිරොධානුපස්සී පටිනිස්සග්ගානුපස්සීති ධම්මානුපස්සනාචතුක්කන්ති ඉමෙසං චතුන්නං චතුක්කානං වසෙන සොළස වත්ථූනි පතිට්ඨා ආරම්මණානි අස්සාති සොළසවත්ථුකො. තං සොළසවත්ථුකං. සමාසවසෙන පනෙත්ථ විභත්තිලොපො කතො. ආනන්ති අබ්භන්තරං පවිසනවාතො. අපානන්ති බහිනික්ඛමනවාතො. කෙචි පන විපරියායෙන වදන්ති. අපානඤ්හි ¶ අපෙතං ආනතොති අපානන්ති වුච්චති, නිද්දෙසෙ (පටි. ම. 1.160) පන නා-කාරස්ස දීඝත්තමජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා ආපානන්ති. තස්මිං ආනාපානෙ සති ආනාපානස්සති, අස්සාසපස්සාසපරිග්ගාහිකාය සතියා එතං අධිවචනං. ආනාපානස්සතියා යුත්තො ¶ සමාධි, ආනාපානස්සතියං වා ¶ සමාධි ආනාපානස්සතිසමාධි. භාවයතොති නිබ්බෙධභාගියං භාවෙන්තස්ස. සමධිකානීති සහ අධිකෙන වත්තන්තීති සමධිකානි, සාතිරෙකානීති අත්ථො. ම-කාරො පනෙත්ථ පදසන්ධිකරො. කෙචි පන ‘‘සංඅධිකානී’’ති වදන්ති. එවං සති ද්වෙ ඤාණසතානියෙව අධිකානීති ආපජ්ජති, තං න යුජ්ජති. ඉමානි හි වීසතිඅධිකානි ද්වෙ ඤාණසතානි හොන්තීති.

පරිපන්ථෙ ඤාණානීති පරිපන්ථං ආරම්මණං කත්වා පවත්තඤාණානි. තථා උපකාරෙ උපක්කිලෙසෙ ඤාණානි. වොදානෙ ඤාණානීති වොදායති, තෙන චිත්තං පරිසුද්ධං හොතීති වොදානං. කිං තං? ඤාණං. ‘‘වොදානඤාණානී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘සුතමයෙ ඤාණ’’න්තිආදීසු (පටි. ම. මාතිකා 1.1; පටි. ම. 1.1) විය ‘‘වොදානෙ ඤාණානී’’ති වුත්තං. සතො සම්පජානො හුත්වා කරොතීති සතොකාරී, තස්ස සතොකාරිස්ස ඤාණානි. නිබ්බිදාඤාණානීති නිබ්බිදාභූතානි ඤාණානි. නිබ්බිදානුලොමඤාණානීති නිබ්බිදාය අනුකූලානි ඤාණානි. නිබ්බිදානුලොමිඤාණානීතිපි පාඨො, නිබ්බිදානුලොමො එතෙසං අත්ථීති නිබ්බිදානුලොමීති අත්ථො. නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණානීති නිබ්බිදාය පටිප්පස්සද්ධියං ඤාණානි. විමුත්තිසුඛෙ ඤාණානීති විමුත්තිසුඛෙන සම්පයුත්තානි ඤාණානි.

කතමානි අට්ඨාතිආදීහි පරිපන්ථඋපකාරානං පටිපක්ඛවිපක්ඛයුගලත්තා තෙසු ඤාණානි සහෙව නිද්දිට්ඨානි. කාමච්ඡන්දනෙක්ඛම්මාදීනි හෙට්ඨා වුත්තත්ථානි. උපකාරන්ති ච ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන නපුංසකවචනං කතං. සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මාති වුත්තාවසෙසා යෙ කෙචි අකුසලා ධම්මා. තථා ¶ සබ්බෙපි නිබ්බෙධභාගියා කුසලා ධම්මා. ‘‘පරිපන්ථො උපකාර’’න්ති ච තං තදෙව අපෙක්ඛිත්වා එකවචනං කතං. එත්ථ ච පරිපන්ථෙ ඤාණානි ච උපකාරෙ ඤාණානි ච පුච්ඡිත්වා තෙසං ආරම්මණානෙව විස්සජ්ජිත්වා තෙහෙව තානි විස්සජ්ජිතානි හොන්තීති තදාරම්මණානි ඤාණානි නිගමෙත්වා දස්සෙසි. උපක්කිලෙසෙ ඤාණාදීසුපි එසෙව නයො.

153. සොළසහි ¶ ආකාරෙහීති උභයපක්ඛවසෙන වුත්තෙහි සොළසහි ඤාණකොට්ඨාසෙහි. උදුචිතං චිත්තං සමුදුචිතන්ති උපචාරභූමියං චිත්තං උද්ධං උචිතං, සම්මා උද්ධං උචිතං, උපරූපරි කතපරිචයං සම්මා උපරූපරි කතපරිචයන්ති අත්ථො. උදුජිතං චිත්තං සමුදුජිතන්තිපි පාඨො. උපරිභාවාය ¶ ජිතං, උපරිභාවකරෙහි වා ඤාණෙහි ජිතං උදුජිතං. සමුදුජිතන්ති සමා උපරිභාවාය, උපරිභාවකරෙහි වා ඤාණෙහි ජිතං. සමාති චෙත්ථ විසමභාවපටික්ඛෙපො. ඉමස්මිං පාඨෙ උ, දු-ඉති ද්වෙ ද්වෙ උපසග්ගා හොන්ති. උරූජිතං චිත්තං සම්මාරූජිතන්තිපි පාඨො. එත්ථාපි ජිතත්ථොයෙව. උරූ අරූති ඉදං පන නිපාතමත්තමෙවාති වදන්ති. වීණොපමට්ඨකථාය තජ්ජිතං සුතජ්ජිතන්ති ච අත්ථො වුත්තො, සො ඉධ න යුජ්ජති. එකත්තෙ සන්තිට්ඨතීති උපචාරභූමියං තාව නානාරම්මණවික්ඛෙපාභාවෙන එකත්තෙ පතිට්ඨාති. නිය්යානාවරණට්ඨෙන නීවරණාති එත්ථ අරතිපි සබ්බෙපි අකුසලා ආවරණට්ඨෙන නීවරණාති වුත්තා. නිය්යානාවරණට්ඨෙනාති නිය්යානානං ආගමනමග්ගපිදහනට්ඨෙන. නිය්යානවාරණට්ඨෙනාතිපි පාඨො, නිය්යානානං පටික්ඛෙපනට්ඨෙනාති අත්ථො. නෙක්ඛම්මං අරියානං නිය්යානන්ති මග්ගට්ඨානං අරියානං නිය්යානසඞ්ඛාතස්ස අරියමග්ගස්ස හෙතුත්තා ඵලූපචාරෙන අරියානං නිය්යානං. තෙන ච හෙතුභූතෙන මග්ගක්ඛණෙ අරියා නිය්යන්ති නිගච්ඡන්ති. කෙචි පන ‘‘නිය්යානන්ති මග්ගො’’ති වදන්ති. ඉධ උපචාරස්ස අධිප්පෙතත්තා මග්ගක්ඛණෙ ච ආලොකසඤ්ඤාය සබ්බකුසලධම්මානඤ්ච ¶ අභාවා තං න යුජ්ජති. නිවුතත්තාති පටිච්ඡන්නත්තා. නප්පජානාතීති පුග්ගලවසෙන වුත්තං.

විසුද්ධචිත්තස්සාති උපචාරභූමියංයෙව. ඛණිකසමොධානාති චිත්තක්ඛණෙ චිත්තක්ඛණෙ උප්පජ්ජනතො ඛණො එතෙසං අත්ථීති ඛණිකා, උපක්කිලෙසා, ඛණිකානං සමොධානො සමාගමො පබන්ධො ඛණිකසමොධානො. තස්මා ඛණිකසමොධානා, උප්පජ්ජමානා උපක්කිලෙසා ඛණිකප්පබන්ධවසෙන ඛණිකපරම්පරාවසෙන උප්පජ්ජන්ති, න එකචිත්තක්ඛණවසෙනාති වුත්තං හොති.

සොළසඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

154. පඨමච්ඡක්කෙ ¶ අස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානන්ති අබ්භන්තරපවිසනවාතස්ස නාසිකග්ගං වා මුඛනිමිත්තං වා ආදි, හදයං මජ්ඣං, නාභි පරියොසානං. තං තස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො යොගිස්ස ඨානනානත්තානුගමනෙන චිත්තං අජ්ඣත්තං වික්ඛෙපං ගච්ඡති, තං අජ්ඣත්තවික්ඛෙපගතං චිත්තං එකත්තෙ අසණ්ඨහනතො සමාධිස්ස පරිපන්ථො. පස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානන්ති ¶ බහිනික්ඛමනවාතස්ස නාභි ආදි, හදයං මජ්ඣං, නාසිකග්ගං වා මුඛනිමිත්තං වා බහිආකාසො වා පරියොසානං. යොජනා පනෙත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. අස්සාසපටිකඞ්ඛනා නිකන්තිතණ්හාචරියාති ‘‘නාසිකාවාතායත්තමිදං කම්මට්ඨාන’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා ඔළාරිකොළාරිකස්ස අස්සාසස්ස පත්ථනාසඞ්ඛාතා නිකාමනා එව තණ්හාපවත්ති. තණ්හාපවත්තියා සති එකත්තෙ අසණ්ඨහනතො සමාධිස්ස පරිපන්ථො. පස්සාසපටිකඞ්ඛනා නිකන්තීති පුන අස්සාසපුබ්බකස්ස පස්සාසස්ස පත්ථනාසඞ්ඛාතා නිකන්ති. සෙසං වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. අස්සාසෙනාභිතුන්නස්සාති අතිදීඝං අතිරස්සං වා අස්සාසං කරොන්තස්ස අස්සාසමූලකස්ස කායචිත්තකිලමථස්ස සබ්භාවතො තෙන අස්සාසෙන විද්ධස්ස පීළිතස්ස. පස්සාසපටිලාභෙ මුච්ඡනාති අස්සාසෙන පීළිතත්තායෙව පස්සාසෙ අස්සාදසඤ්ඤිනො පස්සාසං පත්ථයතො තස්මිං පස්සාසපටිලාභෙ රජ්ජනා. පස්සාසමූලකෙපි එසෙව නයො.

වුත්තස්සෙව ¶ අත්ථස්ස අනුවණ්ණනත්ථං වුත්තෙසු ගාථාබන්ධෙසු අනුගච්ඡනාති අනුගච්ඡමානා. සතීති අජ්ඣත්තබහිද්ධාවික්ඛෙපහෙතුභූතා සති. වික්ඛිපති අනෙන චිත්තන්ති වික්ඛෙපො. කො සො? අස්සාසො. අජ්ඣත්තං වික්ඛෙපො අජ්ඣත්තවික්ඛෙපො, තස්ස ආකඞ්ඛනා අජ්ඣත්තවික්ඛෙපාකඞ්ඛනා, අසම්මාමනසිකාරවසෙන අජ්ඣත්තවික්ඛෙපකස්ස අස්සාසස්ස ආකඞ්ඛනාති වුත්තං හොති. එතෙනෙව නයෙන බහිද්ධාවික්ඛෙපපත්ථනා වෙදිතබ්බා. යෙහීති යෙහි උපක්කිලෙසෙහි. වික්ඛිප්පමානස්සාති වික්ඛිපියමානස්ස වික්ඛෙපං ආපාදියමානස්ස. නො ච චිත්තං විමුච්චතීති චිත්තං අස්සාසපස්සාසාරම්මණෙ ච නාධිමුච්චති, පච්චනීකධම්මෙහි ච න විමුච්චති. චිත්තං නො ච විමුච්චති පරපත්තියා ච හොන්තීති සම්බන්ධො. විමොක්ඛං අප්පජානන්තාති සො වා අඤ්ඤො වා ආරම්මණාධිමුත්තිවිමොක්ඛඤ්ච ¶ පච්චනීකවිමුත්තිවිමොක්ඛඤ්ච එවං අප්පජානන්තා. පරපත්තියාති පරපච්චයං පරසද්දහනං අරහන්ති, න අත්තපච්චක්ඛං ඤාණන්ති ‘‘පරපච්චයිකා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘පරපත්තියා’’ති වුත්තං. අත්ථො පන සොයෙව.

155. දුතියච්ඡක්කෙ නිමිත්තන්ති අස්සාසපස්සාසානං ඵුසනට්ඨානං. අස්සාසපස්සාසා හි දීඝනාසිකස්ස නාසාපුටං ඝට්ටෙන්තා පවත්තන්ති, රස්සනාසිකස්ස උත්තරොට්ඨං. යදි හි අයං යොගී තං නිමිත්තමෙව ආවජ්ජති, තස්ස නිමිත්තමෙව ආවජ්ජමානස්ස අස්සාසෙ චිත්තං විකම්පති, න පතිට්ඨාතීති අත්ථො. තස්ස තස්මිං චිත්තෙ අප්පතිට්ඨිතෙ සමාධිස්ස අභාවතො තං විකම්පනං සමාධිස්ස ¶ පරිපන්ථො. යදි අස්සාසමෙව ආවජ්ජති, තස්ස චිත්තං අබ්භන්තරපවෙසනවසෙන වික්ඛෙපං ආවහති, නිමිත්තෙ න පතිට්ඨාති, තස්මා නිමිත්තෙ විකම්පති. ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි යොජනා කාතබ්බා. ගාථාසු වික්ඛිප්පතෙති වික්ඛිපීයති වික්ඛෙපං ආපාදීයති.

156. තතියච්ඡක්කෙ ¶ අතීතානුධාවනං චිත්තන්ති ඵුසනට්ඨානං අතික්කමිත්වා ගතං අස්සාසං වා පස්සාසං වා අනුගච්ඡමානං චිත්තං. වික්ඛෙපානුපතිතන්ති වික්ඛෙපෙන අනුගතං, වික්ඛෙපං වා සයං අනුපතිතං අනුගතං. අනාගතපටිකඞ්ඛනං චිත්තන්ති ඵුසනට්ඨානං අප්පත්තං අස්සාසං වා පස්සාසං වා පටිකඞ්ඛමානං පච්චාසීසමානං චිත්තං. විකම්පිතන්ති තස්මිං අප්පතිට්ඨානෙනෙව වික්ඛෙපෙන විකම්පිතං. ලීනන්ති අතිසිථිලවීරියතාදීහි සඞ්කුචිතං. කොසජ්ජානුපතිතන්ති කුසීතභාවානුගතං. අතිපග්ගහිතන්ති අච්චාරද්ධවීරියතාදීහි අතිඋස්සාහිතං. උද්ධච්චානුපතිතන්ති වික්ඛෙපානුගතං. අභිනතන්ති අස්සාදවත්ථූසු භුසං නතං අල්ලීනං. අපනතන්ති නිරස්සාදවත්ථූසු පතිහතං, තතො අපගතං වා, අපගතනතං වා, න තතො අපගතන්ති අත්ථො. රාගානුපතිතන්ති එත්ථ අස්සාසපස්සාසනිමිත්තං මනසිකරොතො උප්පන්නපීතිසුඛෙ වා පුබ්බෙ හසිතලපිතකීළිතවත්ථූසු වා රාගො අනුපතති. බ්යාපාදානුපතිතන්ති එත්ථ මනසිකාරෙ නිරස්සාදගතචිත්තස්ස උප්පන්නදොමනස්සවසෙන වා පුබ්බෙ සමුදාචිණ්ණෙසු ආඝාතවත්ථූසු වා බ්යාපාදො අනුපතති. ගාථාසු න සමාධියතීති න සමාහිතං හොති. අධිචිත්තන්ති චිත්තසීසෙන නිද්දිට්ඨො අධිකො සමාධි.

157. එත්තාවතා ¶ තීහි ඡක්කෙහි අට්ඨාරස උපක්කිලෙසෙ නිද්දිසිත්වා ඉදානි තෙසං උපක්කිලෙසානං සමාධිස්ස පරිපන්ථභාවසාධනෙන ආදීනවං දස්සෙන්තො පුන අස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානන්තිආදිමාහ. තත්ථ කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්තීති වික්ඛෙපසමුට්ඨානරූපානං වසෙන රූපකායොපි, වික්ඛෙපසන්තතිවසෙන චිත්තම්පි මහතා ඛොභෙන ඛුභිතා සදරථා ච හොන්ති. තතො මන්දතරෙන ඉඤ්ජිතා කම්පිතා, තතො මන්දතරෙන ඵන්දිතා චලිතා හොන්ති. බලවාපි මජ්ඣිමොපි මන්දොපි ඛොභො හොතියෙව, න සක්කා ඛොභෙන න භවිතුන්ති වුත්තං හොති. චිත්තං විකම්පිතත්තාති චිත්තස්ස විකම්පිතත්තා. ගාථාසු ¶ පරිපුණ්ණා අභාවිතාති යථා පරිපුණ්ණා හොති, තථා අභාවිතා. ඉඤ්ජිතොති කම්පිතො. ඵන්දිතොති මන්දකම්පිතො. හෙට්ඨා නීවරණානං අනන්තරත්තා ‘‘ඉමෙහි ච පන නීවරණෙහී’’ති (පටි. ම. 1.153) අච්චන්තසමීපනිදස්සනවචනං ¶ කතං. ඉධ පන නිගමනෙ නීවරණානං සන්තරත්තා තෙහි ච පන නීවරණෙහීති පරම්මුඛනිදස්සනවචනං කතං.

උපක්කිලෙසඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

158. වොදානෙ ඤාණානීති විසුද්ධඤාණානි. තං විවජ්ජයිත්වාති යං පුබ්බෙ වුත්තං අතීතානුධාවනං චිත්තං වික්ඛෙපානුපතිතං, තං විවජ්ජයිත්වාති සම්බන්ධිතබ්බං. එකට්ඨානෙ සමාදහතීති අස්සාසපස්සාසානං ඵුසනට්ඨානෙ සමං ආදහති පතිට්ඨාපෙති. තත්ථෙව අධිමොචෙතීති එකට්ඨානෙති වුත්තෙ අස්සාසපස්සාසානං ඵුසනට්ඨානෙයෙව සන්නිට්ඨපෙති සන්නිට්ඨානං කරොති. පග්ගණ්හිත්වාති ධම්මවිචයපීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගභාවනාය පග්ගහෙත්වා. විනිග්ගණ්හිත්වාති පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගභාවනාය විනිග්ගණ්හිත්වා. ‘‘සතින්ද්රියවීරියින්ද්රියෙහි පග්ගහෙත්වා, සතින්ද්රියසමාධින්ද්රියෙහි විනිග්ගහෙත්වා’’තිපි වදන්ති. සම්පජානො හුත්වාති අසුභභාවනාදීහි. පුන සම්පජානො හුත්වාති මෙත්තාභාවනාදීහි. යෙන රාගෙන අනුපතිතං, යෙන බ්යාපාදෙන අනුපතිතං, තං පජහතීති සම්බන්ධො. තං චිත්තං ඊදිසන්ති සම්පජානන්තො තප්පටිපක්ඛෙන රාගං ¶ පජහති, බ්යාපාදං පජහතීති වා අත්ථො. පරිසුද්ධන්ති නිරුපක්කිලෙසං. පරියොදාතන්ති පභස්සරං. එකත්තගතං හොතීති තං තං විසෙසං පත්තස්ස තං තං එකත්තං ගතං හොති.

කතමෙ තෙ එකත්තාති ඉධ යුජ්ජමානායුජ්ජමානෙපි එකත්තෙ එකතො කත්වා පුච්ඡති. දානූපසග්ගුපට්ඨානෙකත්තන්ති දානවත්ථුසඞ්ඛාතස්ස දානස්ස උපසග්ගො වොසජ්ජනං දානූපසග්ගො, දානවත්ථුපරිච්චාගචෙතනා. තස්ස උපට්ඨානං ආරම්මණකරණවසෙන උපගන්ත්වා ඨානං දානූපසග්ගුපට්ඨානං, තදෙව එකත්තං, තෙන වා එකත්තං එකග්ගභාවො දානූපසග්ගුපට්ඨානෙකත්තං. දානවොසග්ගුපට්ඨානෙකත්තන්ති පාඨො ¶ සුන්දරතරො, සො එවත්ථො. එතෙන පදුද්ධාරවසෙන චාගානුස්සතිසමාධි වුත්තො. පදුද්ධාරවසෙන වුත්තොපි චෙස ඉතරෙසං තිණ්ණම්පි එකත්තානං උපනිස්සයපච්චයො හොති, තස්මා ඉධ නිද්දිට්ඨන්ති වදන්ති. විසාඛාපි හි මහාඋපාසිකා ආහ – ‘‘ඉධ, භන්තෙ, දිසාසු වස්සංවුට්ඨා භික්ඛූ සාවත්ථිං ආගච්ඡිස්සන්ති භගවන්තං දස්සනාය, තෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිස්සන්ති ‘ඉත්ථන්නාමො, භන්තෙ, භික්ඛු කාලඞ්කතො, තස්ස කා ගති, කො අභිසම්පරායො’ති? තං භගවා බ්යාකරිස්සති සොතාපත්තිඵලෙ වා සකදාගාමිඵලෙ වා ¶ අනාගාමිඵලෙ වා අරහත්තෙ වා. ත්යාහං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිස්සාමි ‘ආගතපුබ්බා නු ඛො, භන්තෙ, තෙන අය්යෙන සාවත්ථී’ති? සචෙ මෙ වක්ඛන්ති ‘ආගතපුබ්බා තෙන භික්ඛුනා සාවත්ථී’ති. නිට්ඨමෙත්ථ ගච්ඡිස්සාමි නිස්සංසයං පරිභුත්තං තෙන අය්යෙන වස්සිකසාටිකා වා ආගන්තුකභත්තං වා ගමිකභත්තං වා ගිලානභත්තං වා ගිලානුපට්ඨාකභත්තං වා ගිලානභෙසජ්ජං වා ධුවයාගු වාති. තස්සා මෙ තදනුස්සරන්තියා පාමොජ්ජං ජායිස්සති, පමුදිතාය පීති ජායිස්සති, පීතිමනාය කායො පස්සම්භිස්සති, පස්සද්ධකායා සුඛං වෙදයිස්සාමි, සුඛිනියා චිත්තං සමාධියිස්සති, සා මෙ භවිස්සති ඉන්ද්රියභාවනා බලභාවනා බොජ්ඣඞ්ගභාවනා’’ති (මහාව. 351). අථ වා එකත්තෙසු පඨමං උපචාරසමාධිවසෙන වුත්තං, දුතියං අප්පනාසමාධිවසෙන, තතියං විපස්සනාවසෙන, චතුත්ථං මග්ගඵලවසෙනාති වෙදිතබ්බං. සමථස්ස නිමිත්තං සමථනිමිත්තං. වයො භඞ්ගො එව ලක්ඛණං වයලක්ඛණං. නිරොධො නිබ්බානං. සෙසමෙතෙසු තීසු වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

චාගාධිමුත්තානන්ති ¶ දානෙ අධිමුත්තානං. අධිචිත්තන්ති විපස්සනාපාදකසමාධි. විපස්සකානන්ති භඞ්ගානුපස්සනතො පට්ඨාය තීහි අනුපස්සනාහි සඞ්ඛාරෙ විපස්සන්තානං. අරියපුග්ගලානන්ති අට්ඨන්නං. දුතියාදීනි තීණි එකත්තානි ආනාපානස්සතිවසෙන සෙසකම්මට්ඨානවසෙන ච යුජ්ජන්ති. චතූහි ඨානෙහීති චතූහි කාරණෙහි. සමාධිවිපස්සනාමග්ගඵලානං වසෙන ‘‘එකත්තගතං ¶ චිත්තං පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දඤ්චෙව හොති උපෙක්ඛානුබ්රූහිතඤ්ච ඤාණෙන ච සම්පහංසිත’’න්ති උද්දෙසපදානි. ‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස කො ආදී’’තිආදීනි තෙසං උද්දෙසපදානං විත්ථාරෙතුකම්යතාපුච්ඡාපුබ්බඞ්ගමානි නිද්දෙසපදානි. තත්ථ පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දන්ති පටිපදා එව නීවරණමලවිසොධනතො විසුද්ධි, තං පටිපදාවිසුද්ධිං පක්ඛන්දං පවිට්ඨං. උපෙක්ඛානුබ්රූහිතන්ති තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය බ්රූහිතං වඩ්ඪිතං. ඤාණෙන ච සම්පහංසිතන්ති පරියොදාපකෙන ඤාණෙන සම්පහංසිතං පරියොදාපිතං විසොධිතං. පටිපදාවිසුද්ධි නාම සසම්භාරිකො උපචාරො, උපෙක්ඛානුබ්රූහනා නාම අප්පනා, සම්පහංසනා නාම පච්චවෙක්ඛණාති එවමෙකෙ වණ්ණයන්ති. යස්මා පන ‘‘එකත්තගතං චිත්තං පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දඤ්චෙව හොතී’’තිආදි වුත්තං, තස්මා අන්තොඅප්පනායමෙව ආගමනවසෙන පටිපදාවිසුද්ධි, තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චවසෙන උපෙක්ඛානුබ්රූහනා, ධම්මානං අනතිවත්තනාදිභාවසාධනෙන පරියොදාපකස්ස ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන සම්පහංසනා වෙදිතබ්බා. කථං? යස්මිඤ්හි වාරෙ අප්පනා උප්පජ්ජති, තස්මිං යො නීවරණසඞ්ඛාතො කිලෙසගණො තස්ස ඣානස්ස පරිපන්ථො, තතො චිත්තං විසුජ්ඣති, විසුද්ධත්තා ආවරණවිරහිතං හුත්වා මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති. මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං නාම සමප්පවත්තො අප්පනාසමාධියෙව. තදනන්තරං පන පුරිමචිත්තං එකසන්තතිපරිණාමනයෙන ¶ තථත්තං උපගච්ඡමානං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති නාම. එවං පටිපන්නත්තා තථත්තුපගමනෙන තත්ථ පක්ඛන්දති නාම. එවං තාව පුරිමචිත්තෙ විජ්ජමානාකාරනිප්ඵාදිකා පඨමස්ස ඣානස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව ආගමනවසෙන පටිපදාවිසුද්ධි ¶ වෙදිතබ්බා. එවං විසුද්ධස්ස පන තස්ස පුන විසොධෙතබ්බාභාවතො විසොධනෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. සමථභාවූපගමනෙන සමථපටිපන්නස්ස පුන සමාදානෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. සමථපටිපන්නභාවතො එව චස්ස කිලෙසසංසග්ගං පහාය එකත්තෙන උපට්ඨිතස්ස පුන එකත්තුපට්ඨානෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. එවං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චවසෙන උපෙක්ඛානුබ්රූහනා වෙදිතබ්බා.

යෙ ¶ පනෙතෙ එවං උපෙක්ඛානුබ්රූහිතෙ තත්ථ ජාතා සමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතා යුගනද්ධධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතිවත්තමානා හුත්වා පවත්තා, යානි ච සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි නානාකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා විමුත්තිරසෙන එකරසානි හුත්වා පවත්තානි, යං චෙස තදුපගං තෙසං අනතිවත්තනඑකරසභාවානං අනුච්ඡවිකං වීරියං වාහයති, යා චස්ස තස්මිං ඛණෙ පවත්තා ආසෙවනා, සබ්බෙපි තෙ ආකාරා යස්මා ඤාණෙන සංකිලෙසවොදානෙසු තං තං ආදීනවඤ්ච ආනිසංසඤ්ච දිස්වා තථා තථා සම්පහංසිතත්තා විසොධිතත්තා පරියොදාපිතත්තා නිප්ඵන්නා, තස්මා ධම්මානං අනතිවත්තනාදිභාවසාධනෙන පරියොදාපකස්ස ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන සම්පහංසනා වෙදිතබ්බාති වුත්තං. තත්ථ යස්මා උපෙක්ඛාවසෙන ඤාණං පාකටං හොති, යථාහ – ‘‘තථාපග්ගහිතං චිත්තං සාධුකං අජ්ඣුපෙක්ඛති, උපෙක්ඛාවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්රියං අධිමත්තං හොති. උපෙක්ඛාවසෙන නානත්තකිලෙසෙහි චිත්තං විමුච්චති, විමොක්ඛවසෙන පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්රියං අධිමත්තං හොති. විමුත්තත්තා තෙ ධම්මා එකරසා හොන්ති, එකරසට්ඨෙන භාවනා’’ති (පටි. ම. 1.201). තස්මා ඤාණකිච්චභූතා සම්පහංසනා පරියොසානන්ති වුත්තා.

එවං තිවත්තගතන්තිආදීනි තස්සෙව චිත්තස්ස ථොමනවචනානි. තත්ථ එවං තිවත්තගතන්ති එවං යථාවුත්තෙන විධිනා පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දනඋපෙක්ඛානුබ්රූහනාඤාණසම්පහංසනාවසෙන තිවිධභාවං ගතං. විතක්කසම්පන්නන්ති ¶ කිලෙසක්ඛොභවිරහිතත්තා විතක්කෙන සුන්දරභාවං පන්නං ගතං. චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නන්ති තස්මිංයෙව ආරම්මණෙ චිත්තස්ස නිරන්තරප්පවත්තිසඞ්ඛාතෙන අධිට්ඨානෙන සම්පන්නං අනූනං. යථා අධිට්ඨානවසියං අධිට්ඨානන්ති ඣානප්පවත්ති, තථා ඉධාපි චිත්තස්ස අධිට්ඨානන්ති චිත්තෙකග්ගතාපි යුජ්ජති. තෙන හි එකස්මිංයෙව ආරම්මණෙ චිත්තං අධිට්ඨාති, න එත්ථ වික්ඛිපතීති. ‘‘සමාධිසම්පන්න’’න්ති විසුං වුත්තත්තා පන වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං. අථ වා සමාධිස්සෙව ¶ ඣානසඞ්ගහිතත්තා චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නන්ති ඣානඞ්ගපඤ්චකවසෙන වුත්තං. සමාධිසම්පන්නන්ති ඉන්ද්රියසඞ්ගහිතත්තා ඉන්ද්රියපඤ්චකවසෙන, දුතියජ්ඣානාදීසු පන අලබ්භමානානි පදානි පහාය ලබ්භමානකවසෙන පීතිසම්පන්නන්තිආදි වුත්තං.

අනිච්චානුපස්සනාදීසු අට්ඨාරසසු මහාවිපස්සනාසු විතක්කාදයො පරිපුණ්ණායෙව තාසං කාමාවචරත්තා. එතාසු ච අප්පනාය අභාවතො පටිපදාවිසුද්ධිආදයො ඛණිකසමාධිවසෙන යොජෙතබ්බා. චතූසු මග්ගෙසු ¶ පඨමජ්ඣානිකවසෙන විතක්කාදීනං ලබ්භනතො ලබ්භමානකවසෙනෙව විතක්කාදයො පරිපුණ්ණා වුත්තා. දුතියජ්ඣානිකාදීසු හි මග්ගෙසු විතක්කාදයො ඣානෙසු විය පරිහායන්තීති. එත්තාවතා තෙරස වොදානඤාණානි විත්ථාරතො නිද්දිට්ඨානි හොන්ති. කථං? එකට්ඨානෙ සමාදහනෙන තත්ථෙව අධිමුච්චනෙන කොසජ්ජප්පජහනෙන උද්ධච්චප්පජහනෙන රාගප්පජහනෙන බ්යාපාදප්පජහනෙන සම්පයුත්තානි ඡ ඤාණානි, චතූහි එකත්තෙහි සම්පයුත්තානි චත්තාරි ඤාණානි, පටිපදාවිසුද්ධිඋපෙක්ඛානුබ්රූහනාසම්පහංසනාහි සම්පයුත්තානි තීණි ඤාණානීති එවං තෙරස ඤාණානි නිද්දිට්ඨානි.

159. එවං සන්තෙපි ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනාවසෙන තෙසං නිප්ඵත්තිං දස්සෙතුකාමො තානි ඤාණානි අනිගමෙත්වාව නිමිත්තං අස්සාසපස්සාසාතිආදිනා නයෙන චොදනාපුබ්බඞ්ගමං ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනාවිධිං දස්සෙත්වා අන්තෙ තානි ඤාණානි නිගමෙත්වා දස්සෙසි. තත්ථ නිමිත්තං වුත්තමෙව. අනාරම්මණාමෙකචිත්තස්සාති අනාරම්මණා එකචිත්තස්ස. ම-කාරො ¶ පනෙත්ථ පදසන්ධිකරො. අනාරම්මණමෙකචිත්තස්සාතිපි පාඨො, එකස්ස චිත්තස්ස ආරම්මණං න භවන්තීති අත්ථො. තයො ධම්මෙති නිමිත්තාදයො තයො ධම්මෙ. භාවනාති ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනා. කථන්ති පඨමං වුත්තාය චොදනාගාථාය අනන්තරං වුත්තාය පරිහාරගාථාය අත්ථං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. න චිමෙති න ච ඉමෙ. න චමෙතිපි පාඨො, සොයෙව පදච්ඡෙදො. කථං න ච අවිදිතා හොන්ති, කථං න ච චිත්තං වික්ඛෙපං ගච්ඡතීති එවං කථං සද්දො සෙසෙහි පඤ්චහි යොජෙතබ්බො. පධානඤ්ච පඤ්ඤායතීති ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනාරම්භකං වීරියං සන්දිස්සති. වීරියඤ්හි පදහන්ති තෙනාති පධානන්ති වුච්චති. පයොගඤ්ච සාධෙතීති නීවරණවික්ඛම්භකං ඣානඤ්ච යොගී නිප්ඵාදෙති. ඣානඤ්හි නීවරණවික්ඛම්භනාය පයුඤ්ජීයතීති පයොගොති වුත්තං. විසෙසමධිගච්ඡතීති සංයොජනප්පහානකරං මග්ගඤ්ච පටිලභති. මග්ගො ¶ හි සමථවිපස්සනානං ආනිසංසත්තා විසෙසොති වුත්තො. විසෙසස්ස ච පමුඛභූතත්තා ච-කාරෙන සමුච්චයො න කතො.

ඉදානි තං පුච්ඡිතමත්ථං උපමාය සාධෙන්තො සෙය්යථාපි රුක්ඛොතිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යථා නාම කකචෙන ඵාලනත්ථං වාසියා තච්ඡිත්වා රුක්ඛො ඵාලනකාලෙ නිච්චලභාවත්ථං සමෙ භූමිපදෙසෙ පයොගක්ඛමං කත්වා ඨපිතො. කකචෙනාති හත්ථකකචෙන. ආගතෙති රුක්ඛං ¶ ඵුසිත්වා අත්තනො සමීපභාගං ආගතෙ. ගතෙති රුක්ඛං ඵුසිත්වා පරභාගං ගතෙ. වා-සද්දො සමුච්චයත්ථො. න අවිදිතා හොන්තීති රුක්ඛෙ කකචදන්තෙහි ඵුට්ඨං පුරිසෙන පෙක්ඛමානං ඨානං අප්පත්වා තෙසං ආගමනගමනාභාවතො සබ්බෙපි කකචදන්තා විදිතාව හොන්ති. පධානන්ති රුක්ඛච්ඡෙදනවීරියං. පයොගන්ති රුක්ඛච්ඡෙදනකිරියං. ‘‘විසෙසමධිගච්ඡතී’’ති වචනං උපමාය නත්ථි. උපනිබන්ධනා නිමිත්තන්ති උපනිබන්ධනාය සතියා නිමිත්තභූතං කාරණභූතං නාසිකග්ගං වා මුඛනිමිත්තං වා. උපනිබන්ධති එතාය ආරම්මණෙ චිත්තන්ති ¶ උපනිබන්ධනා නාම සති. නාසිකග්ගෙ වාති දීඝනාසිකො නාසිකග්ගෙ. මුඛනිමිත්තෙ වාති රස්සනාසිකො උත්තරොට්ඨෙ. උත්තරොට්ඨො හි මුඛෙ සතියා නිමිත්තන්ති මුඛනිමිත්තන්ති වුත්තො. ආගතෙති ඵුට්ඨට්ඨානතො අබ්භන්තරං ආගතෙ. ගතෙති ඵුට්ඨට්ඨානතො බහිද්ධා ගතෙ. න අවිදිතා හොන්තීති ඵුසනට්ඨානං අප්පත්වා අස්සාසපස්සාසානං ආගමනගමනාභාවතො සබ්බෙපි තෙ විදිතා එව හොන්ති. කම්මනියං හොතීති යෙන වීරියෙන කායොපි චිත්තම්පි කම්මනියං භාවනාකම්මක්ඛමං භාවනාකම්මයොග්ගං හොති. ඉදං වීරියං පධානං නාමාති ඵලෙන කාරණං වුත්තං හොති. උපක්කිලෙසා පහීයන්තීති වික්ඛම්භනවසෙන නීවරණානි පහීයන්ති. විතක්කා වූපසම්මන්තීති නානාරම්මණචාරිනො අනවට්ඨිතා විතක්කා උපසමං ගච්ඡන්ති. යෙන ඣානෙන උපක්කිලෙසා පහීයන්ති, විතක්කා වූපසම්මන්ති. අයං පයොගොති පයොගමපෙක්ඛිත්වා පුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසො කතො. සඤ්ඤොජනා පහීයන්තීති තංතංමග්ගවජ්ඣා සඤ්ඤොජනා සමුච්ඡෙදප්පහානෙන පහීයන්ති. අනුසයා බ්යන්තීහොන්තීති පහීනානං පුන අනුප්පත්තිධම්මකත්තා විගතො උප්පාදන්තො වා වයන්තො වා එතෙසන්ති බ්යන්තා, පුබ්බෙ අබ්යන්තා බ්යන්තා හොන්තීති බ්යන්තීහොන්ති, විනස්සන්තීති අත්ථො. සඤ්ඤොජනප්පහානං අනුසයප්පහානෙන හොති, න අඤ්ඤථාති දස්සනත්ථං අනුසයප්පහානමාහ. යෙන මග්ගෙන සඤ්ඤොජනා පහීයන්ති අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති, අයං විසෙසොති අත්ථො. චතුත්ථචතුක්කෙ අරියමග්ගස්සාපි නිද්දිට්ඨත්තා ඉධ අරියමග්ගො වුත්තො. එකචිත්තස්ස ආරම්මණද්වයාභාවස්ස අවුත්තෙපි සිද්ධත්තා තං අවිස්සජ්ජෙත්වාව එවං ඉමෙ තයො ධම්මා එකචිත්තස්ස ආරම්මණා න හොන්තීති නිගමනං කතං.

160. ඉදානි තං භාවනාසිද්ධිසාධකං යොගාවචරං ථුනන්තො ආනාපානස්සති යස්සාති ගාථං ¶ වත්වා තස්සා නිද්දෙසමාහ. තත්ථ ආනාපානස්සතියො ¶ යථා බුද්ධෙන දෙසිතා, තථා පරිපුණ්ණා සුභාවිතා අනුපුබ්බං පරිචිතා යස්ස අත්ථි සංවිජ්ජන්ති. සො ඉමං ලොකං පභාසෙති. කිං විය? අබ්භා මුත්තොව චන්දිමා යථා අබ්භාදීහි මුත්තො චන්දිමා ඉමං ඔකාසලොකං පභාසෙති, තථා සො යොගාවචරො ඉමං ඛන්ධාදිලොකං පභාසෙතීති ¶ ගාථාය සම්බන්ධො. ‘‘අබ්භා මුත්තොව චන්දිමා’’ති ච පදස්ස නිද්දෙසෙ මහිකාදීනම්පි වුත්තත්තා එත්ථ ආදිසද්දලොපො කතොති වෙදිතබ්බො. ගාථානිද්දෙසෙ නො පස්සාසො නො අස්සාසොති සො සොයෙව අත්ථො පටිසෙධෙන විසෙසෙත්වා වුත්තො. උපට්ඨානං සතීති අසම්මුස්සනතාය තමෙව අස්සාසං උපගන්ත්වා ඨානං සති නාමාති අත්ථො. තථා පස්සාසං. එත්තාවතා ආනාපානෙසු සති ආනාපානස්සතීති අත්ථො වුත්තො හොති.

ඉදානි සතිවසෙනෙව ‘‘යස්සා’’ති වුත්තං පුග්ගලං නිද්දිසිතුකාමො යො අස්සසති, තස්සුපට්ඨාති. යො පස්සසති, තස්සුපට්ඨාතීති වුත්තං. යො අස්සසති, තස්ස සති අස්සාසං උපගන්ත්වා තිට්ඨති. යො පස්සසති, තස්ස සති පස්සාසං උපගන්ත්වා තිට්ඨතීති අත්ථො. පරිපුණ්ණාති ඣානවිපස්සනාමග්ගපරම්පරාය අරහත්තමග්ගප්පත්තියා පරිපුණ්ණා. තෙයෙව හි ඣානවිපස්සනාමග්ගධම්මෙ සන්ධාය පරිග්ගහට්ඨෙනාතිආදිමාහ. තෙ හි ධම්මා ඉමිනා යොගිනා පරිග්ගය්හමානත්තා පරිග්ගහා, තෙන පරිග්ගහට්ඨෙන පරිපුණ්ණා. තත්ථ සබ්බෙසං චිත්තචෙතසිකානං අඤ්ඤමඤ්ඤපරිවාරත්තා පරිවාරට්ඨෙන පරිපුණ්ණා. භාවනාපාරිපූරිවසෙන පරිපූරට්ඨෙන පරිපුණ්ණා. චතස්සො භාවනාතිආදීනි සුභාවිතාති වුත්තපදස්ස අත්ථවසෙන වුත්තානි. චතස්සො භාවනා හෙට්ඨා වුත්තායෙව. යානීකතාති යුත්තයානසදිසා කතා. වත්ථුකතාති පතිට්ඨට්ඨෙන වත්ථුසදිසා කතා. අනුට්ඨිතාති පච්චුපට්ඨිතා. පරිචිතාති සමන්තතො චිතා උපචිතා. සුසමාරද්ධාති සුට්ඨු සමාරද්ධා සුකතා. යත්ථ යත්ථ ආකඞ්ඛතීති යෙසු යෙසු ඣානෙසු යාසු යාසු විපස්සනාසු සචෙ ඉච්ඡති. තත්ථ තත්ථාති තෙසු තෙසු ඣානෙසු තාසු තාසු විපස්සනාසු. වසිප්පත්තොති වසීභාවං බහුභාවං පත්තො. බලප්පත්තොති සමථවිපස්සනාබලප්පත්තො. වෙසාරජ්ජප්පත්තොති විසාරදභාවං පටුභාවං පත්තො. තෙ ධම්මාති සමථවිපස්සනා ධම්මා. ආවජ්ජනපටිබද්ධාති ආවජ්ජනායත්තා, ආවජ්ජිතමත්තෙයෙව තස්ස සන්තානෙන, ඤාණෙන වා සම්පයොගං ගච්ඡන්තීති ¶ අත්ථො. ආකඞ්ඛපටිබද්ධාති ¶ රුචිආයත්තා, රොචිතමත්තෙයෙව වුත්තනයෙන සම්පයොගං ගච්ඡන්තීති අත්ථො. මනසිකාරො පනෙත්ථ ආවජ්ජනාය චිත්තුප්පාදො. ආකඞ්ඛනාය වෙවචනවසෙන අත්ථවිවරණත්ථං වුත්තො. තෙන වුච්චති යානීකතාති එවං කතත්තායෙව තෙ යුත්තයානසදිසා කතා හොන්තීති වුත්තං හොති.

යස්මිං යස්මිං වත්ථුස්මින්ති සොළසසු වත්ථූසු එකෙකස්මිං. ස්වාධිට්ඨිතන්ති සුප්පතිට්ඨිතං. සූපට්ඨිතාති සුට්ඨු උපට්ඨිතා. සම්පයුත්තචිත්තසතීනං සහෙව සකසකකිච්චකරණතො අනුලොමපටිලොමවසෙන ¶ යොජෙත්වා තෙ ද්වෙ ධම්මා දස්සිතා. තෙන වුච්චති වත්ථුකතාති එවං භූතත්තායෙව කතපතිට්ඨා හොන්තීති වුත්තං හොති. යෙන යෙන චිත්තං අභිනීහරතීති පුබ්බප්පවත්තිතො අපනෙත්වා යත්ථ යත්ථ භාවනාවිසෙසෙ චිත්තං උපනෙති. තෙන තෙන සති අනුපරිවත්තතීති තස්මිං තස්මිංයෙව භාවනාවිසෙසෙ සති අනුකූලා හුත්වා පුබ්බප්පවත්තිතො නිවත්තිත්වා පවත්තති. ‘‘යෙන, තෙනා’’ති චෙත්ථ ‘‘යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමී’’තිආදීසු (ඛු. පා. 5.1; සු. නි. මඞ්ගලසුත්ත) විය භුම්මත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙන වුච්චති අනුට්ඨිතාති එවං කරණතොයෙව තං තං භාවනං අනුගන්ත්වා ඨිතා හොන්තීති වුත්තං හොති. ආනාපානස්සතියා සතිපධානත්තා වත්ථුකතානුට්ඨිතපදෙසු සතියා සහ යොජනා කතාති වෙදිතබ්බා.

යස්මා පන පරිපුණ්ණායෙව පරිචිතා හොන්ති වඩ්ඪිතා ලද්ධාසෙවනා, තස්මා ‘‘පරිපුණ්ණා’’තිපදෙ වුත්තා තයො අත්ථා ‘‘පරිචිතා’’තිපදෙපි වුත්තා, චතුත්ථො විසෙසත්ථොපි වුත්තො. තත්ථ සතියා පරිග්ගණ්හන්තොති සම්පයුත්තාය, පුබ්බභාගාය වා සතියා පරිග්ගහෙතබ්බෙ පරිග්ගණ්හන්තො යොගී. ජිනාති පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙති සමුච්ඡෙදවසෙන ලාමකෙ කිලෙසෙ ජිනාති අභිභවති. අයඤ්ච පුග්ගලාධිට්ඨානා ධම්මදෙසනා. ධම්මෙසු හි ජිනන්තෙසු තංධම්මසමඞ්ගීපුග්ගලොපි ජිනාති නාම. තෙ ච ධම්මා සතිං අවිහාය අත්තනො පවත්තික්ඛණෙ ජිනිතුමාරද්ධා ජිතාති වුච්චන්ති යථා ‘‘භුඤ්ජිතුමාරද්ධො භුත්තො’’ති වුච්චති. ලක්ඛණං පනෙත්ථ සද්දසත්ථතො වෙදිතබ්බං. එවං සන්තෙපි ‘‘පරිජිතා’’ති වත්තබ්බෙ ජ-කාරස්ස ච-කාරං කත්වා ¶ ‘‘පරිචිතා’’ති ¶ වුත්තං, යථා සම්මා ගදො අස්සාති සුගතොති අත්ථවිකප්පෙ ද-කාරස්ස ත-කාරො නිරුත්තිලක්ඛණෙන කතො, එවමිධාපි වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ පරිචිතාති පදං කත්තුසාධනං, පුරිමානි තීණි කම්මසාධනානි.

චත්තාරො සුසමාරද්ධාති චත්තාරො සුසමාරද්ධත්ථාති වුත්තං හොති, අත්ථසද්දස්ස ලොපො දට්ඨබ්බො. සුසමාරද්ධාති පදස්ස අත්ථාපි හි ඉධ සුසමාරද්ධාති වුත්තාති වෙදිතබ්බා, සුසමාරද්ධධම්මා වා. චතුරත්ථභෙදතො චත්තාරොති වුත්තාති වෙදිතබ්බා, න ධම්මභෙදතො. යස්මා පන සුභාවිතායෙව සුසමාරද්ධා හොන්ති, න අඤ්ඤෙ, තස්මා තයො භාවනත්ථා ඉධාපි වුත්තා. ආසෙවනත්ථොපි තීසු වුත්තෙසු වුත්තොයෙව හොති, තස්මා තං අවත්වා තප්පච්චනීකානං සුසමූහතත්ථො වුත්තො. පච්චනීකසමුග්ඝාතෙන හි ආරද්ධපරියොසානං පඤ්ඤායති, තෙන සුසමාරද්ධස්ස සිඛාප්පත්තො අත්ථො වුත්තො හොති. තත්ථ තප්පච්චනීකානන්ති තෙසං ඣානවිපස්සනාමග්ගානං පටිපක්ඛභූතානං. කිලෙසානන්ති කාමච්ඡන්දාදීනං නිච්චසඤ්ඤාදිසම්පයුත්තානං සක්කායදිට්ඨාදීනඤ්ච. සුසමූහතත්තාති වික්ඛම්භනතදඞ්ගසමුච්ඡෙදවසෙන ¶ සුට්ඨු සමූහතත්තා නාසිතත්තා. පොත්ථකෙසු පන ‘‘සුසමුග්ඝාතත්තා’’ති ලිඛන්ති, තං න සුන්දරං.

161. පුන තස්සෙව පදස්ස අඤ්ඤම්පි අත්ථවිකප්පං දස්සෙන්තො සුසමන්තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථ ජාතාති තස්මිං සිඛාප්පත්තභාවනාවිසෙසෙ ජාතා. අනවජ්ජාති කිලෙසානං ආරම්මණභාවානුපගමනෙන කිලෙසදොසවිරහිතා. කුසලාති ජාතිවසෙන කුසලා. බොධිපක්ඛියාති බුජ්ඣනට්ඨෙන බොධීති ලද්ධනාමස්ස අරියස්ස පක්ඛෙ භවත්තා බොධිපක්ඛියා. පක්ඛෙ භවත්තාති හි උපකාරභාවෙ ඨිතත්තා. තෙ ච ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති (ම. නි. 3.35; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 22; මි. ප. 5.4.1) සත්තතිංස ධම්මා. ඉදං සමන්ති ඉදං මග්ගක්ඛණෙ ධම්මජාතං සමුච්ඡෙදවසෙන කිලෙසෙ සමෙති විනාසෙතීති සමං නාම. නිරොධො ¶ නිබ්බානන්ති දුක්ඛනිරොධත්තා නිරොධො, වානසඞ්ඛාතාය තණ්හාය අභාවා නිබ්බානං. ඉදං සුසමන්ති ඉදං නිබ්බානං සබ්බසඞ්ඛතවිසමාපගතත්තා සුට්ඨු සමන්ති සුසමං නාම. ඤාතන්ති බොධිපක්ඛියසඞ්ඛාතං සමං අසම්මොහතො ¶ ඤාණෙන ඤාතං, නිබ්බානසඞ්ඛාතං සුසමං ආරම්මණතො ඤාණෙන ඤාතං. තදෙව ද්වයං තෙනෙව චක්ඛුනා විය දිට්ඨං. විදිතන්ති තදෙව ද්වයං සන්තානෙ උප්පාදනෙන ආරම්මණකරණෙන ච පටිලද්ධං. ඤාතං විය පඤ්ඤාය සච්ඡිකතං ඵස්සිතඤ්ච. ‘‘අසල්ලීනං අසම්මුට්ඨා අසාරද්ධො එකග්ග’’න්ති පුරිමස්ස පුරිමස්ස පදස්ස අත්ථප්පකාසනං. තත්ථ ආරද්ධන්ති පට්ඨපිතං. අසල්ලීනන්ති අසඞ්කුචිතං. උපට්ඨිතාති උපගන්ත්වා ඨිතා. අසම්මුට්ඨාති අවිනට්ඨා. පස්සද්ධොති නිබ්බුතො. අසාරද්ධොති නිද්දරථො. සමාහිතන්ති සමං ඨපිතං. එකග්ගන්ති අවික්ඛිත්තං.

‘‘චත්තාරො සුසමාරද්ධා’’තිආදි සකලස්ස සුසමාරද්ධවචනස්ස මූලත්ථො. ‘‘අත්ථි සම’’න්තිආදි පන සුසමවචනස්ස, ‘‘ඤාත’’න්තිආදි ආරද්ධවචනස්ස විකප්පත්ථා. තත්ථායං පදත්ථසංසන්දනා – ‘‘සමා ච සුසමා ච සමසුසමා’’ති වත්තබ්බෙ එකදෙසසරූපෙකසෙසං කත්වා ‘‘සුසමා’’ ඉච්චෙව වුත්තා යථා නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපඤ්ච නාමරූපන්ති. ‘‘ඉදං සමං, ඉදං සුසම’’න්ති පන අනඤ්ඤාපෙක්ඛං කත්වා නපුංසකවචනං කතං. යස්මා පන ඤාතම්පි දිට්ඨන්ති වුච්චති, දිට්ඨඤ්ච ආරද්ධඤ්ච අත්ථතො එකං. විදිතසච්ඡිකතඵස්සිතානි පන ඤාතවෙවචනානි, තස්මා ඤාතන්ති ආරද්ධත්ථොයෙව වුත්තො හොති.

ආරද්ධං හොති වීරියං අසල්ලීනන්ති අයං පන ආරද්ධවචනස්ස උජුකත්ථොයෙව. උපට්ඨිතා සතීතිආදීනි ¶ පන සම්පයුත්තවීරියස්ස උපකාරකධම්මදස්සනත්ථං වුත්තානි, න ආරද්ධවචනස්ස අත්ථදස්සනත්ථං. පුරිමෙන අත්ථෙන සුට්ඨු සමාරද්ධාති සුසමාරද්ධා ච, ඉමිනා අත්ථෙන සුසමා ආරද්ධාති සුසමාරද්ධා ච එකසෙසෙ කතෙ ‘‘සුසමාරද්ධා’’ති වුච්චන්ති. ඉමමත්ථං පරිග්ගහෙත්වා ‘‘තෙන වුච්චති සුසමාරද්ධා’’ති වුත්තං.

අනුපුබ්බන්ති ¶ යථානුක්කමෙනාති අත්ථො, පුබ්බං පුබ්බං අනූති වුත්තං හොති. දීඝං අස්සාසවසෙනාති දීඝන්ති වුත්තඅස්සාසවසෙන. පුරිමා පුරිමාති පුරිමා පුරිමා සති. එතෙන පුබ්බන්තිපදස්ස අත්ථො වුත්තො හොති. පච්ඡිමා පච්ඡිමාති සතියෙව. එතෙන අනූතිපදස්ස අත්ථො වුත්තො හොති. උභයෙන පුබ්බඤ්ච අනු ච පරිචිතාති අත්ථො වුත්තො හොති. උපරි සොළස වත්ථූනි විත්ථාරෙත්වා වචනතො ඉධ සඞ්ඛිපිත්වා ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සී’’ති අන්තිමමෙව දස්සිතං. යස්මා සිඛාප්පත්තභාවනස්ස සබ්බාපි ආනාපානස්සතියො ¶ පුනප්පුනං යථාරුචි පවත්තනතො අනුපරිචිතාපි හොන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං පරිචිතා චෙව හොන්ති අනුපරිචිතා චා’’ති.

යථත්ථාති යථාසභාවත්ථා. අත්තදමථත්ථොති අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ අත්තනො නිබ්බිසෙවනත්ථො. සමථත්ථොති සීතිභාවත්ථො. පරිනිබ්බාපනත්ථොති කිලෙසපරිනිබ්බානෙන. අභිඤ්ඤත්ථොති සබ්බධම්මවසෙන. පරිඤ්ඤත්ථාදයො මග්ගඤාණකිච්චවසෙන. සච්චාභිසමයත්ථො චතුන්නං සච්චානං එකපටිවෙධදස්සනවසෙන. නිරොධෙ පතිට්ඨාපකත්ථො ආරම්මණකරණවසෙන.

බුද්ධොතිපදස්ස අභාවෙපි බුද්ධෙනාතිපදෙ යො සො බුද්ධො, තං නිද්දිසිතුකාමෙන බුද්ධොති වුත්තං. සයම්භූති උපදෙසං විනා සයමෙව භූතො. අනාචරියකොති සයම්භූපදස්ස අත්ථවිවරණං. යො හි ආචරියං විනා සච්චානි පටිවිජ්ඣති, සො සයම්භූ නාම හොති. පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසූතිආදි අනාචරියකභාවස්ස අත්ථප්පකාසනං. අනනුස්සුතෙසූති ආචරියං අනනුස්සුතෙසු. සාමන්ති සයමෙව. අභිසම්බුජ්ඣීති භුසං සම්මා පටිවිජ්ඣි. තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණීති තෙසු ච සච්චෙසු සබ්බඤ්ඤුභාවං පාපුණි. යථා සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තා සබ්බඤ්ඤුනො හොන්ති, තථා සච්චානං පටිවිද්ධත්තා එවං වුත්තං. සබ්බඤ්ඤුතං පත්තොතිපි පාඨො. බලෙසු ච වසීභාවන්ති දසසු ච තථාගතබලෙසු ඉස්සරභාවං පාපුණි. යො සො එවං භූතො, සො බුද්ධොති වුත්තං හොති. තත්ථ සබ්බෙසු ධම්මෙසු අප්පටිහතඤාණනිමිත්තානුත්තරවිමොක්ඛාධිගමපරිභාවිතං ඛන්ධසන්තානං ¶ උපාදාය පණ්ණත්තිකො, සබ්බඤ්ඤුතපදට්ඨානං ¶ වා සච්චාභිසම්බොධිමුපාදාය පණ්ණත්තිකො සත්තවිසෙසො බුද්ධො. එත්තාවතා අත්ථතො බුද්ධවිභාවනා කතා හොති.

162. ඉදානි බ්යඤ්ජනතො විභාවෙන්තො බුද්ධොති කෙනට්ඨෙන බුද්ධොතිආදිමාහ. තත්ථ යථා ලොකෙ අවගන්තා අවගතොති වුච්චති, එවං බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො. යථා පණ්ණසොසා වාතා පණ්ණසුසාති වුච්චන්ති, එවං බොධෙතා පජායාති බුද්ධො. සබ්බඤ්ඤුතාය බුද්ධොති සබ්බධම්මබුජ්ඣනසමත්ථාය බුද්ධියා බුද්ධොති වුත්තං හොති. සබ්බදස්සාවිතාය බුද්ධොති සබ්බධම්මානං ඤාණචක්ඛුනා දිට්ඨත්තා බුද්ධොති වුත්තං හොති. අනඤ්ඤනෙය්යතාය ¶ බුද්ධොති අඤ්ඤෙන අබොධනීයතො සයමෙව බුද්ධත්තා බුද්ධොති වුත්තං හොති. විසවිතාය බුද්ධොති නානාගුණවිසවනතො පදුමමිව විකසනට්ඨෙන බුද්ධොති වුත්තං හොති. ඛීණාසවසඞ්ඛාතෙන බුද්ධොතිආදීහි ඡහි පරියායෙහි චිත්තසඞ්කොචකරධම්මප්පහානෙන නිද්දක්ඛයවිබුද්ධො පුරිසො විය සබ්බකිලෙසනිද්දක්ඛයවිබුද්ධත්තා බුද්ධොති වුත්තං හොති. සඞ්ඛා සඞ්ඛාතන්ති අත්ථතො එකත්තා සඞ්ඛාතෙනාති වචනස්ස කොට්ඨාසෙනාති අත්ථො. තණ්හාලෙපදිට්ඨිලෙපාභාවෙන නිරුපලෙපසඞ්ඛාතෙන. සවාසනානං සබ්බකිලෙසානං පහීනත්තා එකන්තවචනෙන විසෙසෙත්වා එකන්තවීතරාගොතිආදි වුත්තං. එකන්තනික්කිලෙසොති රාගදොසමොහාවසෙසෙහි සබ්බකිලෙසෙහි නික්කිලෙසො. එකායනමග්ගං ගතොති බුද්ධොති ගමනත්ථානං ධාතූනං බුජ්ඣනත්ථත්තා බුජ්ඣනත්ථාපි ධාතුයො ගමනත්ථා හොන්ති, තස්මා එකායනමග්ගං ගතත්තා බුද්ධොති වුත්තං හොති. එකායනමග්ගොති චෙත්ථ –

‘‘මග්ගො පන්ථො පථො පජ්ජො, අඤ්ජසං වටුමායනං;

නාවා උත්තරසෙතු ච, කුල්ලො ච භිසි සඞ්කමො’’ති ¶ . (චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 101) –

මග්ගස්ස බහූසු නාමෙසු අයනනාමෙන වුත්තො. තස්මා එකමග්ගභූතො මග්ගො, න ද්වෙධාපථභූතොති අත්ථො. අථ වා එකෙන අයිතබ්බො මග්ගොති එකායනමග්ගො. එකෙනාති ගණසඞ්ගණිකං පහාය පවිවෙකෙන චිත්තෙන. අයිතබ්බොති පටිපජ්ජිතබ්බො. අයන්ති වා එතෙනාති අයනො, සංසාරතො නිබ්බානං ගච්ඡන්තීති අත්ථො. එකෙසං අයනො එකායනො. එකෙති සෙට්ඨා, සබ්බසත්තසෙට්ඨා ච සම්මාසම්බුද්ධා, තස්මා එකායනමග්ගොති සම්මාසම්බුද්ධානං අයනභූතො මග්ගොති වුත්තං හොති. අයතීති වා අයනො, ගච්ඡති පවත්තතීති අත්ථො. එකස්මිං අයනො මග්ගොති එකායනමග්ගො, එකස්මිංයෙව බුද්ධසාසනෙ පවත්තමානො මග්ගො, න අඤ්ඤත්ථාති වුත්තං හොති. අපි ච එකං අයතීති එකායනො, පුබ්බභාගෙ නානාමුඛභාවනානයප්පවත්තොපි අපරභාගෙ එකං නිබ්බානමෙව ගච්ඡතීති ¶ වුත්තං හොති, තස්මා එකායනමග්ගොති එකනිබ්බානගමනමග්ගොති අත්ථො. එකො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති බුද්ධොති න පරෙහි බුද්ධත්තා බුද්ධො, කිං පන සයමෙව අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධත්තා බුද්ධොති වුත්තං හොති. අබුද්ධිවිහතත්තා බුද්ධිපටිලාභා බුද්ධොති බුද්ධි බුද්ධං ¶ බොධොති පරියායවචනමෙතං. තත්ථ යථා නීලරත්තගුණයොගා නීලො පටො රත්තො පටොති වුච්චති, එවං බුද්ධගුණයොගා බුද්ධොති ඤාපෙතුං වුත්තං.

තතො පරං බුද්ධොති නෙතං නාමන්තිආදි ‘‘අත්ථමනුගතා අයං පඤ්ඤත්තී’’ති ඤාපනත්ථං වුත්තං. තත්ථ මිත්තා සහායා. අමච්චා භච්චා. ඤාතී පිතුපක්ඛිකා. සාලොහිතා මාතුපක්ඛිකා. සමණා පබ්බජ්ජූපගතා. බ්රාහ්මණා භොවාදිනො, සමිතපාපබාහිතපාපා වා. දෙවතා සක්කාදයො බ්රහ්මානො ච. විමොක්ඛන්තිකන්ති විමොක්ඛො අරහත්තමග්ගො, විමොක්ඛස්ස අන්තො අරහත්තඵලං, තස්මිං විමොක්ඛන්තෙ භවං විමොක්ඛන්තිකං නාම. සබ්බඤ්ඤුභාවො හි අරහත්තමග්ගෙන සිජ්ඣති, අරහත්තඵලොදයෙ සිද්ධො හොති, තස්මා සබ්බඤ්ඤුභාවො විමොක්ඛන්තෙ භවො හොති. තං නෙමිත්තිකම්පි නාමං විමොක්ඛන්තෙ භවං නාම හොති. තෙන වුත්තං ¶ – ‘‘විමොක්ඛන්තිකමෙතං බුද්ධානං භගවන්තාන’’න්ති. බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිලාභාති මහාබොධිරුක්ඛමූලෙ යථාවුත්තක්ඛණෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිලාභෙන සහ. සච්ඡිකා පඤ්ඤත්තීති අරහත්තඵලසච්ඡිකිරියාය, සබ්බධම්මසච්ඡිකිරියාය වා ජාතා පඤ්ඤත්ති. යදිදං බුද්ධොති යා අයං බුද්ධොති පඤ්ඤත්ති, අයං බ්යඤ්ජනතො බුද්ධවිභාවනා.

‘‘යථා බුද්ධෙන දෙසිතා’’තිගාථාපාදස්ස පන ඉමිනා පදභාජනීයෙ වුත්තත්ථෙන අයං සංසන්දනා – ආනාපානස්සතියො ච යථා බුද්ධෙන දෙසිතා, යෙන පකාරෙන දෙසිතා. යථාසද්දෙන සඞ්ගහිතා දස යථත්ථා ච යථා බුද්ධෙන දෙසිතා, යෙන පකාරෙන දෙසිතාති පකාරත්ථස්ස ච යථාසද්දස්ස, සභාවත්ථස්ස ච යථාසද්දස්ස සරූපෙකසෙසවසෙන එකසෙසං කත්වා ‘‘යථා’’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. පදභාජනීයෙ පනස්ස යථත්ථෙසු එකෙකස්ස යොජනාවසෙන ‘‘දෙසිතො’’ති එකවචනං කතං.

‘‘සොති ගහට්ඨො වා හොති පබ්බජිතො වා’’ති වුත්තත්තා ආදිපදෙපි යස්ස ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වාති වුත්තමෙව හොති. ලොකත්ථො වුත්තොයෙව. පභාසෙතීති අත්තනො ඤාණස්ස පාකටං කරොතීති අත්ථො ¶ . අභිසම්බුද්ධත්තාති සාවකපාරමිඤාණෙනපි පටිවිද්ධභාවෙන. ඔභාසෙතීති කාමාවචරභූතං ලොකං. භාසෙතීති රූපාවචරභූතං ලොකං. පභාසෙතීති අරූපාවචරභූතං ලොකං.

අරියඤාණන්ති ¶ අරහත්තමග්ගඤාණං. මහිකා මුත්තොති මහිකාය මුත්තො. මහිකාති නීහාරො වුච්චති. මහියා මුත්තොතිපි පාඨො. ධූමරජා මුත්තොති ධූමතො ච රජතො ච මුත්තො. රාහුගහණා විප්පමුත්තොති රාහුනො චන්දස්ස ආසන්නුපක්කිලෙසත්තා ද්වීහි උපසග්ගෙහි විසෙසෙත්වා වුත්තං. භාසතෙ ඉති සඔභාසට්ඨෙන. තපතෙ ඉති සතෙජට්ඨෙන. විරොචතෙ ඉති රුචිරට්ඨෙන. එවමෙවන්ති එවං එවං. යස්මා පන චන්දොපි සයං භාසන්තො තපන්තො විරොචන්තො ඉමං ඔකාසලොකං ඔභාසෙති, භික්ඛු ච පඤ්ඤාය භාසන්තො තපන්තො විරොචන්තො ඉමං ඛන්ධාදිලොකං පඤ්ඤාය ඔභාසෙති, තස්මා උභයත්රාපි ‘‘භාසෙතී’’ති අවත්වා ‘‘භාසතෙ’’ ඉච්චෙව වුත්තං. එවඤ්හි වුත්තෙ හෙතුඅත්ථොපි වුත්තො හොති. අතිවිසදතරාභසූරියොපමං ¶ අග්ගහෙත්වා කස්මා චන්දොපමා ගහිතාති චෙ? සබ්බකිලෙසපරිළාහවූපසමෙන සන්තස්ස භික්ඛුනො සන්තගුණයුත්තචන්දොපමා අනුච්ඡවිකාති ගහිතාති වෙදිතබ්බං. එවං ආනාපානස්සතිභාවනාසිද්ධිසාධකං යොගාවචරං ථුනිත්වා ඉමානි තෙරස වොදානෙ ඤාණානීති තානි ඤාණානි නිගමෙත්වා දස්සෙතීති.

වොදානඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

163. සතොකාරිඤාණනිද්දෙසෙ මාතිකායං ඉධ භික්ඛූති ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛු. අයඤ්හි එත්ථ ඉධ-සද්දො සබ්බප්පකාරආනාපානස්සතිසමාධිනිබ්බත්තකස්ස පුග්ගලස්ස සන්නිස්සයභූතසාසනපරිදීපනො, අඤ්ඤසාසනස්ස තථාභාවපටිසෙධනො ච. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො…පෙ… සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභි අඤ්ඤෙහී’’ති (ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241).

අරඤ්ඤගතො වා රුක්ඛමූලගතො වා සුඤ්ඤාගාරගතො වාති ඉදමස්ස ආනාපානස්සතිසමාධි භාවනානුරූපසෙනාසනපරිග්ගහපරිදීපනං. ඉමස්ස ¶ හි භික්ඛුනො දීඝරත්තං රූපාදීසු ආරම්මණෙසු අනුවිසටං චිත්තං ආනාපානස්සතිසමාධිආරම්මණං අභිරුහිතුං න ඉච්ඡති, කූටගොණයුත්තරථො විය උප්පථමෙව ධාවති. තස්මා සෙය්යථාපි නාම ගොපො කූටධෙනුයා සබ්බං ඛීරං පිවිත්වා වඩ්ඪිතං කූටවච්ඡං දමෙතුකාමො ධෙනුතො අපනෙත්වා එකමන්තෙ මහන්තං ථම්භං නිඛණිත්වා තත්ථ යොත්තෙන බන්ධෙය්ය, අථස්ස සො වච්ඡො ඉතො චිතො ච විප්ඵන්දිත්වා පලායිතුං අසක්කොන්තො තමෙව ථම්භං උපනිසීදෙය්ය වා උපනිපජ්ජෙය්ය වා, එවමෙව ඉමිනාපි භික්ඛුනා දීඝරත්තං රූපාරම්මණාදිරසපානවඩ්ඪිතං ¶ දුට්ඨචිත්තං දමෙතුකාමෙන රූපාදිආරම්මණතො අපනෙත්වා අරඤ්ඤං වා රුක්ඛමූලං වා සුඤ්ඤාගාරං වා පවෙසෙත්වා තත්ථ අස්සාසපස්සාසථම්භෙ සතියොත්තෙන බන්ධිතබ්බං. එවමස්ස තං චිත්තං ඉතො චිතො ච විප්ඵන්දිත්වාපි පුබ්බෙ ආචිණ්ණාරම්මණං අලභමානං සතියොත්තං ඡින්දිත්වා පලායිතුං ¶ අසක්කොන්තං තමෙවාරම්මණං උපචාරප්පනාවසෙන උපනිසීදති චෙව උපනිපජ්ජති ච. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘යථා ථම්භෙ නිබන්ධෙය්ය, වච්ඡං දමං නරො ඉධ;

බන්ධෙය්යෙවං සකං චිත්තං, සතියාරම්මණෙ දළ්හ’’න්ති. (විසුද්ධි. 1.217; පාරා. අට්ඨ. 2.165; දී. නි. අට්ඨ. 2.374; ම. නි. අට්ඨ. 1.107) –

එවමස්ස තං සෙනාසනං භාවනානුරූපං හොති. අථ වා යස්මා ඉදං කම්මට්ඨානප්පභෙදෙ මුද්ධභූතං සබ්බබුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං විසෙසාධිගමදිට්ඨධම්මසුඛවිහාරපදට්ඨානං ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං ඉත්ථිපුරිසහත්ථිඅස්සාදිසද්දසමාකුලං ගාමන්තං අපරිච්චජිත්වා න සුකරං භාවෙතුං සද්දකණ්ටකත්තා ඣානස්ස. අගාමකෙ පන අරඤ්ඤෙ සුකරං යොගාවචරෙන ඉදං කම්මට්ඨානං පරිග්ගහෙත්වා ආනාපානචතුක්කජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තදෙව පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා අග්ගඵලං අරහත්තං පාපුණිතුං. තස්මා තස්ස අනුරූපං සෙනාසනං උපදිසන්තො භගවා ‘‘අරඤ්ඤගතො වා’’තිආදිමාහ, තථෙව ථෙරො.

වත්ථුවිජ්ජාචරියො විය හි භගවා, සො යථා වත්ථුවිජ්ජාචරියො නගරභූමිං පස්සිත්වා සුට්ඨු උපපරික්ඛිත්වා ‘‘එත්ථ නගරං මාපෙථා’’ති උපදිසති, සොත්ථිනා ච නගරෙ නිට්ඨිතෙ රාජකුලතො මහාසක්කාරං ලභති, එවමෙවං යොගාවචරස්ස අනුරූපං සෙනාසනං උපපරික්ඛිත්වා ‘‘එත්ථ කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති උපදිසති, තතො තත්ථ කම්මට්ඨානමනුයුත්තෙන යොගිනා කමෙන ¶ අරහත්තෙ පත්තෙ ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත සො භගවා’’ති මහන්තං සක්කාරං ලභති. අයං පන භික්ඛු ‘‘දීපිසදිසො’’ති වුච්චති. යථා හි මහාදීපිරාජා අරඤ්ඤෙ තිණගහනං වා වනගහනං වා පබ්බතගහනං වා නිස්සාය නිලීයිත්වා වනමහිංසගොකණ්ණසූකරාදයො මිගෙ ගණ්හාති, එවමෙවං අයං අරඤ්ඤාදීසු කම්මට්ඨානමනුයුඤ්ජන්තො භික්ඛු යථාක්කමෙන සොතාපත්තිසකදාගාමිඅනාගාමිඅරහත්තමග්ගෙ චෙව අරියඵලානි ච ගණ්හාතීති වෙදිතබ්බො. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘යථාපි ¶ ¶ දීපිකො නාම, නිලීයිත්වා ගණ්හතෙ මිගෙ;

තථෙවායං බුද්ධපුත්තො, යුත්තයොගො විපස්සකො;

අරඤ්ඤං පවිසිත්වාන, ගණ්හාති ඵලමුත්තම’’න්ති. (මි. ප. 6.1.5);

තෙනස්ස පරක්කමජවයොග්ගභූමිං අරඤ්ඤසෙනාසනං දස්සෙන්තො ‘‘අරඤ්ඤගතො වා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ අරඤ්ඤගතොති උපරි වුත්තලක්ඛණං යංකිඤ්චි පවිවෙකසුඛං අරඤ්ඤං ගතො. රුක්ඛමූලගතොති රුක්ඛසමීපං ගතො. සුඤ්ඤාගාරගතොති සුඤ්ඤං විවිත්තොකාසං ගතො. එත්ථ ච ඨපෙත්වා අරඤ්ඤඤ්ච රුක්ඛමූලඤ්ච අවසෙසසත්තවිධසෙනාසනං ගතොපි ‘‘සුඤ්ඤාගාරගතො’’ති වත්තුං වට්ටති. නවවිධඤ්හි සෙනාසනං. යථාහ – ‘‘සො විවිත්තං සෙනාසනං භජති අරඤ්ඤං රුක්ඛමූලං පබ්බතං කන්දරං ගිරිගුහං සුසානං වනපත්ථං අබ්භොකාසං පලාලපුඤ්ජ’’න්ති (විභ. 508). එවමස්ස උතුත්තයානුකූලං ධාතුචරියානුකූලඤ්ච ආනාපානස්සතිභාවනානුරූපං සෙනාසනං උපදිසිත්වා අලීනානුද්ධච්චපක්ඛිකං සන්තමිරියාපථං උපදිසන්තො නිසීදතීති ආහ. අථස්ස නිසජ්ජාය දළ්හභාවං අස්සාසපස්සාසානං පවත්තනසමත්ථතං ආරම්මණපරිග්ගහූපායඤ්ච දස්සෙන්තො පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වාතිආදිමාහ. තත්ථ පල්ලඞ්කන්ති සමන්තතො ඌරුබද්ධාසනං. ආභුජිත්වාති බන්ධිත්වා. උජුං කායං පණිධායාති උපරිමසරීරං උජුකං ඨපෙත්වා අට්ඨාරස පිට්ඨිකණ්ටකෙ කොටියා කොටිං පටිපාදෙත්වා. එවඤ්හි නිසින්නස්ස ධම්මමංසන්හාරූනි න පණමන්ති. අථස්ස යා තෙසං පණමනපච්චයා ඛණෙ ඛණෙ වෙදනා උප්පජ්ජෙය්යුං, තා න උප්පජ්ජන්ති. තාසු අනුප්පජ්ජමානාසු චිත්තං එකග්ගං හොති, කම්මට්ඨානං න පරිපතති, වුද්ධිං ඵාතිං උපගච්ඡති.

පරිමුඛං ¶ සතිං උපට්ඨපෙත්වාති කම්මට්ඨානාභිමුඛං සතිං ඨපයිත්වා. සො සතොව අස්සසති සතො පස්සසතීති සො භික්ඛු එවං නිසීදිත්වා එවඤ්ච සතිං උපට්ඨපෙත්වා තං සතිං අවිජහන්තො සතො එව අස්සසති සතො පස්සසති, සතොකාරී හොතීති වුත්තං හොති.

ඉදානි ¶ යෙහි පකාරෙහි සතොකාරී හොති, තෙ පකාරෙ දස්සෙතුං දීඝං වා අස්සසන්තොතිආදිමාහ. තත්ථ දීඝං වා අස්සසන්තොති දීඝං වා අස්සාසං පවත්තයන්තො. තථා රස්සං. යා පන නෙසං දීඝරස්සතා, සා කාලවසෙන වෙදිතබ්බා. කදාචි හි මනුස්සා හත්ථිඅහිආදයො විය කාලවසෙන දීඝං අස්සසන්ති ච පස්සසන්ති ච, කදාචි සුනඛසසාදයො විය රස්සං. අඤ්ඤථා හි චුණ්ණවිචුණ්ණා අස්සාසපස්සාසා දීඝරස්සා නාම න හොන්ති ¶ . තස්මා තෙ දීඝං කාලං පවිසන්තා ච නික්ඛමන්තා ච දීඝා, රස්සං කාලං පවිසන්තා ච නික්ඛමන්තා ච රස්සාති වෙදිතබ්බා. තත්රායං භික්ඛු උපරි වුත්තෙහි නවහාකාරෙහි දීඝං අස්සසන්තො ච පස්සසන්තො ච දීඝං අස්සසාමි, පස්සසාමීති පජානාති, තථා රස්සං.

‘‘දීඝො රස්සො ච අස්සාසො, පස්සාසොපි ච තාදිසො;

චත්තාරො වණ්ණා වත්තන්ති, නාසිකග්ගෙව භික්ඛුනො’’ති. (විසුද්ධි. 1.219; පාරා. අට්ඨ. 2.165);

නවන්නඤ්චස්ස ආකාරානං එකෙනාකාරෙන කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා සම්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බා. සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතීති සකලස්ස අස්සාසකායස්සාදිමජ්ඣපරියොසානං විදිතං කරොන්තො පාකටං කරොන්තො අස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. සකලස්ස පස්සාසකායස්සාදිමජ්ඣපරියොසානං විදිතං කරොන්තො පාකටං කරොන්තො පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. එවං විදිතං කරොන්තො පාකටං කරොන්තො ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන අස්සසති චෙව පස්සසති ච. තස්මා ‘‘අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති ¶ වුච්චති. එකස්ස හි භික්ඛුනො චුණ්ණවිචුණ්ණවිසටෙ (විසුද්ධි. 1.219; පාරා. 2.165) අස්සාසකායෙ, පස්සාසකායෙ වා ආදි පාකටො හොති, න මජ්ඣපරියොසානං. සො ආදිමෙව පරිග්ගහෙතුං සක්කොති, මජ්ඣපරියොසානෙ කිලමති. එකස්ස මජ්ඣං පාකටං හොති, න ආදිපරියොසානං. සො මජ්ඣමෙව පරිග්ගහෙතුං සක්කොති, ආදිපරියොසානෙ කිලමති. එකස්ස පරියොසානං පාකටං හොති, න ආදිමජ්ඣං. සො පරියොසානංයෙව පරිග්ගහෙතුං සක්කොති, ආදිමජ්ඣෙ කිලමති. එකස්ස සබ්බං පාකටං හොති, සො සබ්බම්පි පරිග්ගහෙතුං සක්කොති ¶ , න කත්ථචි කිලමති. තාදිසෙන භවිතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී’’තිආදි.

තත්ථ සික්ඛතීති එවං ඝටති වායමති. යො වා තථාභූතස්ස සංවරො, අයමෙත්ථ අධිසීලසික්ඛා. යො තථාභූතස්ස සමාධි, අයං අධිචිත්තසික්ඛා. යා තථාභූතස්ස පඤ්ඤා, අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛාති ඉමා තිස්සො සික්ඛායො තස්මිං ආරම්මණෙ තාය සතියා තෙන මනසිකාරෙන සික්ඛති ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. තත්ථ යස්මා පුරිමනයෙන කෙවලං අස්සසිතබ්බං පස්සසිතබ්බමෙව ච, න අඤ්ඤං කිඤ්චි කාතබ්බං, ඉතො ¶ පට්ඨාය පන ඤාණුප්පාදනාදීසු යොගො කරණීයො. තස්මා තත්ථ ‘‘අස්සසාමීති පජානාති පස්සසාමීති පජානාති’’ච්චෙව වත්තමානකාලවසෙන පාළිං වත්වා ඉතො පට්ඨාය කත්තබ්බස්ස ඤාණුප්පාදනාදිනො ආ-කාරස්ස දස්සනත්ථං ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන අනාගතකාලවසෙන පාළි ආරොපිතාති වෙදිතබ්බා.

පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං…පෙ… සික්ඛතීති ඔළාරිකං අස්සාසපස්සාසසඞ්ඛාතං කායසඞ්ඛාරං පස්සම්භෙන්තො පටිප්පස්සම්භෙන්තො නිරොධෙන්තො වූපසමෙන්තො අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති.

තත්රෙවං ඔළාරිකසුඛුමතා ච පස්සද්ධි ච වෙදිතබ්බා – ඉමස්ස හි භික්ඛුනො පුබ්බෙ අපරිග්ගහිතකාලෙ කායො ච චිත්තඤ්ච සදරථා හොන්ති ඔළාරිකා. කායචිත්තානං ඔළාරිකත්තෙ අවූපසන්තෙ අස්සාසපස්සාසාපි ඔළාරිකා හොන්ති, බලවතරා හුත්වා පවත්තන්ති, නාසිකා නප්පහොති, මුඛෙන අස්සසන්තොපි පස්සසන්තොපි තිට්ඨති. යදා පනස්ස කායොපි ¶ චිත්තම්පි පරිග්ගහිතා හොන්ති, තදා තෙ සන්තා හොන්ති වූපසන්තා. තෙසු වූපසන්තෙසු අස්සාසපස්සාසා සුඛුමා හුත්වා පවත්තන්ති, ‘‘අත්ථි නු ඛො, නත්ථී’’ති විචෙතබ්බාකාරප්පත්තා හොන්ති. සෙය්යථාපි පුරිසස්ස ධාවිත්වා පබ්බතා වා ඔරොහිත්වා මහාභාරං වා සීසතො ඔරොපෙත්වා ඨිතස්ස ඔළාරිකා අස්සාසපස්සාසා හොන්ති, නාසිකා නප්පහොති, මුඛෙන අස්සසන්තොපි පස්සසන්තොපි තිට්ඨති. යදා පනෙස තං පරිස්සමං විනොදෙත්වා න්හත්වා ච පිවිත්වා ච අල්ලසාටකං හදයෙ කත්වා සීතාය ඡායාය නිපන්නො හොති, අථස්ස තෙ අස්සාසපස්සාසා සුඛුමා හොන්ති ‘‘අත්ථි නු ඛො, නත්ථී’’ති විචෙතබ්බාකාරප්පත්තා, එවමෙවං ඉමස්ස භික්ඛුනො අපරිග්ගහිතකාලෙති ¶ විත්ථාරෙතබ්බං. තථා හිස්ස පුබ්බෙ අපරිග්ගහිතකාලෙ ‘‘ඔළාරිකොළාරිකෙ කායසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භෙමී’’ති ආභොගසමන්නාහාරමනසිකාරො නත්ථි, පරිග්ගහිතකාලෙ පන අත්ථි. තෙනස්ස අපරිග්ගහිතකාලතො පරිග්ගහිතකාලෙ කායසඞ්ඛාරො සුඛුමො හොති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘සාරද්ධෙ කායෙ චිත්තෙ ච, අධිමත්තං පවත්තති;

අසාරද්ධම්හි කායම්හි, සුඛුමං සම්පවත්තතී’’ති. (විසුද්ධි. 1.220; පාරා. අට්ඨ. 2.165);

පරිග්ගහෙපි ඔළාරිකො, පඨමජ්ඣානූපචාරෙ සුඛුමො. තස්මිම්පි ඔළාරිකො, පඨමජ්ඣානෙ සුඛුමො. පඨමජ්ඣානෙ ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙ ච ඔළාරිකො, දුතියජ්ඣානෙ සුඛුමො. දුතියජ්ඣානෙ ¶ ච තතියජ්ඣානූපචාරෙ ච ඔළාරිකො, තතියජ්ඣානෙ සුඛුමො. තතියජ්ඣානෙ ච චතුත්ථජ්ඣානූපචාරෙ ච ඔළාරිකො, චතුත්ථජ්ඣානෙ අතිසුඛුමො අප්පවත්තිමෙව පාපුණාති. ඉදං තාව දීඝභාණකසංයුත්තභාණකානං මතං.

මජ්ඣිමභාණකා පන ‘‘පඨමජ්ඣානෙ ඔළාරිකො, දුතියජ්ඣානූපචාරෙ සුඛුමො’’ති එවං හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමජ්ඣානතො උපරූපරිජ්ඣානූපචාරෙපි සුඛුමතරං ඉච්ඡන්ති. සබ්බෙසංයෙව පන මතෙන අපරිග්ගහිතකාලෙ පවත්තකායසඞ්ඛාරො පරිග්ගහිතකාලෙ පටිප්පස්සම්භති, පරිග්ගහිතකාලෙ පවත්තකායසඞ්ඛාරො පඨමජ්ඣානූපචාරෙ…පෙ… චතුත්ථජ්ඣානූපචාරෙ පවත්තකායසඞ්ඛාරො චතුත්ථජ්ඣානෙ පටිප්පස්සම්භති. අයං තාව සමථෙ නයො.

විපස්සනායං ¶ පන අපරිග්ගහිතකාලෙ පවත්තකායසඞ්ඛාරො ඔළාරිකො, මහාභූතපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, උපාදාරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, සකලරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, අරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, රූපාරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, පච්චයපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, සප්පච්චයනාමරූපදස්සනෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, ලක්ඛණාරම්මණික විපස්සනාය සුඛුමො. සොපි දුබ්බලවිපස්සනාය ඔළාරිකො, බලවවිපස්සනාය සුඛුමො. තත්ථ පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව පුරිමස්ස පුරිමස්ස පච්ඡිමෙන පච්ඡිමෙන පටිප්පස්සද්ධි වෙදිතබ්බා. එවමෙත්ථ ඔළාරිකසුඛුමතා පටිප්පස්සද්ධි ච ¶ වෙදිතබ්බා. අයං තාවෙත්ථ කායානුපස්සනාවසෙන වුත්තස්ස පඨමචතුක්කස්ස අනුපුබ්බපදවණ්ණනා.

යස්මා පනෙත්ථ ඉදමෙව චතුක්කං ආදිකම්මිකස්ස කම්මට්ඨානවසෙන වුත්තං, ඉතරානි පන තීණි චතුක්කානි එත්ථ පත්තජ්ඣානස්ස වෙදනාචිත්තධම්මානුපස්සනාවසෙන, තස්මා ඉමං කම්මට්ඨානං භාවෙත්වා ආනාපානචතුක්කජ්ඣානපදට්ඨානාය විපස්සනාය සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිතුකාමෙන ආදිකම්මිකෙන කුලපුත්තෙන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙන සීලපරිසොධනාදීනි සබ්බකිච්චානි කත්වා සත්තඞ්ගසමන්නාගතස්ස ආචරියස්ස සන්තිකෙ පඤ්චසන්ධිකං කම්මට්ඨානං උග්ගහෙතබ්බං. තත්රිමෙ පඤ්ච සන්ධයො උග්ගහො පරිපුච්ඡා උපට්ඨානං අප්පනා ලක්ඛණන්ති. තත්ථ උග්ගහො නාම කම්මට්ඨානස්ස උග්ගණ්හනං. පරිපුච්ඡා නාම කම්මට්ඨානස්ස පරිපුච්ඡනං. උපට්ඨානං නාම කම්මට්ඨානස්ස උපට්ඨානං. අප්පනා නාම කම්මට්ඨානස්ස අප්පනා. ලක්ඛණං නාම කම්මට්ඨානස්ස ලක්ඛණං, ‘‘එවං ලක්ඛණමිදං කම්මට්ඨාන’’න්ති කම්මට්ඨානසභාවූපධාරණන්ති වුත්තං හොති.

එවං ¶ පඤ්චසන්ධිකං කම්මට්ඨානං උග්ගණ්හන්තො අත්තනාපි න කිලමති, ආචරියම්පි න විහෙසෙති. තස්මා ථොකං උද්දිසාපෙත්වා බහුං කාලං සජ්ඣායිත්වා එවං පඤ්චසන්ධිකං කම්මට්ඨානං උග්ගහෙත්වා ආචරියස්ස සන්තිකෙ වා අඤ්ඤත්ථ වා අට්ඨාරස දොසයුත්තෙ විහාරෙ වජ්ජෙත්වා පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතෙ සෙනාසනෙ වසන්තෙන උපච්ඡින්නඛුද්දකපලිබොධෙන කතභත්තකිච්චෙන භත්තසම්මදං පටිවිනොදෙත්වා සුඛනිසින්නෙන රතනත්තයගුණානුස්සරණෙන චිත්තං සම්පහංසෙත්වා ආචරියුග්ගහතො ¶ එකපදම්පි අපරිහාපෙන්තෙන ඉදං ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං මනසි කාතබ්බං. තත්රායං මනසිකාරවිධි –

‘‘ගණනා අනුබන්ධනා, ඵුසනා ඨපනා සල්ලක්ඛණා;

විවට්ටනා පාරිසුද්ධි, තෙසඤ්ච පටිපස්සනා’’ති.

තත්ථ ¶ ගණනාති ගණනායෙව. අනුබන්ධනාති අනුගමනා. ඵුසනාති ඵුට්ඨට්ඨානං. ඨපනාති අප්පනා. සල්ලක්ඛණාති විපස්සනා. විවට්ටනාති මග්ගො. පාරිසුද්ධීති ඵලං. තෙසඤ්ච පටිපස්සනාති පච්චවෙක්ඛණා. තත්ථ ඉමිනා ආදිකම්මිකෙන කුලපුත්තෙන පඨමං ගණනාය ඉදං කම්මට්ඨානං මනසි කාතබ්බං. ගණෙන්තෙන පන පඤ්චන්නං හෙට්ඨා න ඨපෙතබ්බං, දසන්නං උපරි න නෙතබ්බං, අන්තරා ඛණ්ඩං න දස්සෙතබ්බං. පඤ්චන්නං හෙට්ඨා ඨපෙන්තස්ස හි සම්බාධෙ ඔකාසෙ චිත්තුප්පාදො විප්ඵන්දති සම්බාධෙ වජෙ සන්නිරුද්ධගොගණො විය. දසන්නං උපරි නෙන්තස්ස ගණනනිස්සිතොව චිත්තුප්පාදො හොති. අන්තරා ඛණ්ඩං දස්සෙන්තස්ස ‘‘සිඛාප්පත්තං නු ඛො මෙ කම්මට්ඨානං, නො’’ති චිත්තං විකම්පති, තස්මා එතෙ දොසෙ වජ්ජෙත්වා ගණෙතබ්බං.

ගණෙන්තෙන ච පඨමං දන්ධගණනාය ධඤ්ඤමාපකගණනාය ගණෙතබ්බං. ධඤ්ඤමාපකො හි නාළිං පූරෙත්වා ‘‘එක’’න්ති වත්වා ඔකිරති, පුන පූරෙන්තො කිඤ්චි කචවරං දිස්වා ඡඩ්ඩෙන්තො ‘‘එකං එක’’න්ති වදති. එසෙව නයො ද්වෙ ද්වෙතිආදීසු. එවමෙවං ඉමිනාපි අස්සාසපස්සාසෙසු යො උපට්ඨාති, තං ගහෙත්වා ‘‘එකං එක’’න්තිආදිං කත්වා යාව ‘‘දස දසා’’ති පවත්තමානං පවත්තමානං උපලක්ඛෙත්වාව ගණෙතබ්බං. තස්ස එවං ගණයතො නික්ඛමන්තා ච පවිසන්තා ච අස්සාසපස්සාසා පාකටා හොන්ති.

අථානෙන තං දන්ධගණනං ධඤ්ඤමාපකගණනං පහාය සීඝගණනාය ගොපාලකගණනාය ගණෙතබ්බං. ඡෙකො හි ගොපාලකො සක්ඛරාදයො උච්ඡඞ්ගෙන ගහෙත්වා රජ්ජුදණ්ඩහත්ථො පාතොව වජං ගන්ත්වා ගාවො පිට්ඨියං පහරිත්වා පලිඝත්ථම්භමත්ථකෙ නිසින්නො ද්වාරං පත්තං පත්තංයෙව ගාවං ‘‘එකො ද්වෙ’’ති ¶ සක්ඛරං ඛිපිත්වා ඛිපිත්වා ගණෙති. තියාමරත්තිං සම්බාධෙ ඔකාසෙ දුක්ඛං වුත්ථගොගණො නික්ඛමන්තො අඤ්ඤමඤ්ඤං උපනිඝංසන්තො වෙගෙන වෙගෙන පුඤ්ජපුඤ්ජො හුත්වා නික්ඛමති. සො වෙගෙන වෙගෙන ‘‘තීණි චත්තාරි පඤ්ච දසා’’ති ගණෙතියෙව, එවමස්සාපි පුරිමනයෙන ගණයතො ¶ අස්සාසපස්සාසා පාකටා හුත්වා සීඝං සීඝං පුනප්පුනං සඤ්චරන්ති. තතො තෙන ‘‘පුනප්පුනං සඤ්චරන්තී’’ති ඤත්වා අන්තො ච බහි ච අග්ගහෙත්වා ද්වාරප්පත්තං ද්වාරප්පත්තංයෙව ගහෙත්වා ‘‘එකො ¶ ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච, එකො ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච ඡ, එකො ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච ඡ සත්ත…පෙ… අට්ඨ නව දසා’’ති සීඝං සීඝං ගණෙතබ්බමෙව. ගණනාපටිබද්ධෙ හි කම්මට්ඨානෙ ගණනබලෙනෙව චිත්තං එකග්ගං හොති අරිත්තුපත්ථම්භනවසෙන චණ්ඩසොතෙ නාවාඨපනමිව.

තස්සෙවං සීඝං සීඝං ගණයතො කම්මට්ඨානං නිරන්තරං පවත්තං විය හුත්වා උපට්ඨාති. අථ ‘‘නිරන්තරං පවත්තතී’’ති ඤත්වා අන්තො ච බහි ච වාතං අපරිග්ගහෙත්වා පුරිමනයෙනෙව වෙගෙන වෙගෙන ගණෙතබ්බං. අන්තොපවිසනවාතෙන හි සද්ධිං චිත්තං පවෙසයතො අබ්භන්තරං වාතබ්භාහතං මෙදපූරිතං විය හොති. බහිනික්ඛමනවාතෙන සද්ධිං චිත්තං නීහරතො බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණෙ චිත්තං වික්ඛිපති. ඵුට්ඨඵුට්ඨොකාසෙ පන සතිං ඨපෙත්වා භාවෙන්තස්සෙව භාවනා සම්පජ්ජති. තෙන වුත්තං – ‘‘අන්තො ච බහි ච වාතං අපරිග්ගහෙත්වා පුරිමනයෙනෙව වෙගෙන වෙගෙන ගණෙතබ්බ’’න්ති.

කීවචිරං පනෙතං ගණෙතබ්බන්ති? යාව විනා ගණනාය අස්සාසපස්සාසාරම්මණෙ සති සන්තිට්ඨති. බහි විසටවිතක්කවිච්ඡෙදං කත්වා අස්සාසපස්සාසාරම්මණෙ සති සණ්ඨාපනත්ථංයෙව හි ගණනාති.

එවං ගණනාය මනසි කත්වා අනුබන්ධනාය මනසි කාතබ්බං. අනුබන්ධනා නාම ගණනං පටිසංහරිත්වා සතියා නිරන්තරං අස්සාසපස්සාසානං අනුගමනං. තඤ්ච ඛො න ආදිමජ්ඣපරියොසානානුගමනවසෙන. ආදිමජ්ඣපරියොසානානි තස්සානුගමනෙ ආදීනවා ච හෙට්ඨා වුත්තායෙව.

තස්මා අනුබන්ධනාය මනසිකරොන්තෙන න ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙන මනසි කාතබ්බං, අපිච ඛො ඵුසනාවසෙන ච ඨපනාවසෙන ච මනසි කාතබ්බං. ගණනානුබන්ධනාවසෙන විය හි ඵුසනාඨපනාවසෙන විසුං මනසිකාරො නත්ථි, ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙව පන ගණෙන්තො ගණනාය ච ඵුසනාය ච මනසි කරොති, තත්ථෙව ගණනං පටිසංහරිත්වා තෙ සතියා අනුබන්ධන්තො, අප්පනාවසෙන ච චිත්තං ඨපෙන්තො ‘‘අනුබන්ධනාය ච ඵුසනාය ච ඨපනාය ච මනසි ¶ කරොතී’’ති ¶ වුච්චති. ස්වායමත්ථො අට්ඨකථාසු වුත්තපඞ්ගුළදොවාරිකොපමාහි ඉධෙව පාළියං වුත්තකකචූපමාය ච වෙදිතබ්බො.

තත්රායං ¶ පඞ්ගුළොපමා – සෙය්යථාපි පඞ්ගුළො දොලාය කීළතං මාතාපුත්තානං දොලං ඛිපිත්වා තත්ථෙව දොලාථම්භමූලෙ නිසින්නො කමෙන ආගච්ඡන්තස්ස ච ගච්ඡන්තස්ස ච දොලාඵලකස්ස උභො කොටියො මජ්ඣඤ්ච පස්සති, න ච උභොකොටිමජ්ඣානං දස්සනත්ථං බ්යාවටො හොති, එවමෙව භික්ඛු සතිවසෙන උපනිබන්ධනත්ථම්භමූලෙ ඨත්වා අස්සාසපස්සාසදොලං ඛිපිත්වා තත්ථෙව නිමිත්තෙ සතියා නිසීදන්තො කමෙන ආගච්ඡන්තානඤ්ච ගච්ඡන්තානඤ්ච ඵුට්ඨට්ඨානෙ අස්සාසපස්සාසානං ආදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡන්තො තත්ථෙව (විසුද්ධි. 1.225) චිත්තං ඨපෙත්වා පස්සති, න ච තෙසං දස්සනත්ථං බ්යාවටො හොති. අයං පඞ්ගුළොපමා.

අයං පන දොවාරිකොපමා – සෙය්යථාපි දොවාරිකො නගරස්ස අන්තො ච බහි ච පුරිසෙ ‘‘කො ත්වං, කුතො වා ආගතො, කුහිං වා ගච්ඡසි, කිං වා තෙ හත්ථෙ’’ති න වීමංසති. න හි තස්ස තෙ භාරා, ද්වාරප්පත්තං ද්වාරප්පත්තංයෙව පන වීමංසති, එවමෙව ඉමස්ස භික්ඛුනො අන්තොපවිට්ඨවාතා ච බහිනික්ඛන්තවාතා ච න භාරා හොන්ති, ද්වාරප්පත්තා ද්වාරප්පත්තායෙව භාරාති අයං දොවාරිකොපමා.

කකචූපමා පන ‘‘නිමිත්තං අස්සාසපස්සාසා’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.159) නයෙන ඉධ වුත්තායෙව. ඉධ පනස්ස ආගතාගතවසෙන අමනසිකාරමත්තමෙව පයොජනන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදං කම්මට්ඨානං මනසිකරොතො කස්සචි න චිරෙනෙව නිමිත්තඤ්ච උප්පජ්ජති, අවසෙසඣානඞ්ගපටිමණ්ඩිතා අප්පනාසඞ්ඛාතා ඨපනා ච සම්පජ්ජති. කස්සචි පන ගණනාවසෙනෙව මනසිකාරකාලතො පභුති යථා සාරද්ධකායස්ස මඤ්චෙ වා පීඨෙ වා නිසීදතො මඤ්චපීඨං ඔනමති විකූජති, පච්චත්ථරණං වලිං ගණ්හාති, අසාරද්ධකායස්ස පන නිසීදතො නෙව මඤ්චපීඨං ඔනමති න විකූජති, න පච්චත්ථරණං වලිං ගණ්හාති, තූලපිචුපූරිතං විය මඤ්චපීඨං හොති ¶ . කස්මා? යස්මා අසාරද්ධො කායො ලහුකො හොති, එවමෙවං ගණනාවසෙන මනසිකාරකාලතො පභුති අනුක්කමතො ඔළාරිකඅස්සාසපස්සාසනිරොධවසෙන කායදරථෙ වූපසන්තෙ කායොපි චිත්තම්පි ලහුකං හොති, සරීරං ආකාසෙ ලඞ්ඝනාකාරප්පත්තං විය හොති.

තස්ස ඔළාරිකෙ අස්සාසපස්සාසෙ නිරුද්ධෙ සුඛුමඅස්සාසපස්සාසනිමිත්තාරම්මණං ¶ චිත්තං පවත්තති ¶ . තස්මිම්පි නිරුද්ධෙ අපරාපරං තතො සුඛුමතරං සුඛුමතරං අස්සාසපස්සාසනිමිත්තාරම්මණං පවත්තතියෙව. ස්වායමත්ථො උපරි වුත්තකංසථාලොපමාය වෙදිතබ්බො.

යථා හි අඤ්ඤානි කම්මට්ඨානානි උපරූපරි විභූතානි හොන්ති, න තථා ඉදං. ඉදං පන උපරූපරි භාවෙන්තස්ස සුඛුමත්තං ගච්ඡති, උපට්ඨානම්පි න උපගච්ඡති. එවං අනුපට්ඨහන්තෙ පන තස්මිං තෙන භික්ඛුනා ‘‘ආචරියං පුච්ඡිස්සාමී’’ති වා ‘‘නට්ඨං දානි මෙ කම්මට්ඨාන’’න්ති වා උට්ඨායාසනා න ගන්තබ්බං. ඉරියාපථං විකොපෙත්වා ගච්ඡතො හි කම්මට්ඨානං නවනවමෙව හොති. තස්මා යථානිසින්නෙනෙව දෙසතො ආහරිතබ්බං.

තත්රායං ආහරණූපායො – තෙන භික්ඛුනා කම්මට්ඨානස්ස අනුපට්ඨානභාවං ඤත්වා ඉති පටිසඤ්චික්ඛිතබ්බං ‘‘ඉමෙ අස්සාසපස්සාසා නාම කත්ථ අත්ථි, කත්ථ නත්ථි. කස්ස වා අත්ථි, කස්ස වා නත්ථී’’ති. අථෙවං පටිසඤ්චික්ඛතො ‘‘ඉමෙ අන්තොමාතුකුච්ඡියං නත්ථි, උදකෙ නිමුග්ගානං නත්ථි, තථා අසඤ්ඤීභූතානං මතානං චතුත්ථජ්ඣානසමාපන්නානං රූපාරූපභවසමඞ්ගීනං නිරොධසමාපන්නාන’’න්ති ඤත්වා එවං අත්තනාව අත්තා පටිචොදෙතබ්බො ‘‘නනු, ත්වං පණ්ඩිත, නෙව මාතුකුච්ඡිගතො, න උදකෙ නිමුග්ගො, න අසඤ්ඤීභූතො, න මතො, න චතුත්ථජ්ඣානසමාපන්නො, න රූපාරූපභවසමඞ්ගී, න නිරොධසමාපන්නො. අත්ථියෙව තෙ අස්සාසපස්සාසා, මන්දපඤ්ඤතාය පන පරිග්ගහෙතුං න සක්කොසී’’ති. අථානෙන පකතිඵුට්ඨවසෙන චිත්තං ඨපෙත්වා මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො. ඉමෙ හි දීඝනාසිකස්ස නාසාපුටං ඝට්ටෙන්තා පවත්තන්ති, රස්සනාසිකස්ස උත්තරොට්ඨං. තස්මානෙන ඉමං නාම ඨානං ඝට්ටෙන්තීති නිමිත්තං ඨපෙතබ්බං. ඉමමෙව හි අත්ථවසං පටිච්ච වුත්තං භගවතා – ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, මුට්ඨස්සතිස්ස අසම්පජානස්ස ආනාපානස්සතිභාවනං වදාමී’’ති (ම. නි. 3.149; සං. නි. 5.992). කිඤ්චාපි හි ¶ යංකිඤ්චි කම්මට්ඨානං සතස්ස සම්පජානස්සෙව සම්පජ්ජති, ඉතො අඤ්ඤං පන මනසිකරොන්තස්ස පාකටං හොති. ඉදං පන ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං ¶ ගරුකං ගරුකභාවනං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධපුත්තානං මහාපුරිසානංයෙව මනසිකාරභූමිභූතං, න චෙව ඉත්තරං, න ච ඉත්තරසත්තසමාසෙවිතං. යථා යථා මනසි කරීයති, තථා තථා සන්තඤ්චෙව හොති සුඛුමඤ්ච. තස්මා එත්ථ බලවතී සති ච පඤ්ඤා ච ඉච්ඡිතබ්බා.

යථා හි මට්ඨසාටකස්ස තුන්නකරණකාලෙ සූචිපි සුඛුමා ඉච්ඡිතබ්බා, සූචිපාසවෙධනම්පි තතො සුඛුමතරං, එවමෙවං මට්ඨසාටකසදිසස්ස ඉමස්ස කම්මට්ඨානස්ස භාවනාකාලෙ සූචිපටිභාගා සතිපි සූචිපාසවෙධනපටිභාගා තංසම්පයුත්තා පඤ්ඤාපි බලවතී ඉච්ඡිතබ්බා. තාහි ච පන සතිපඤ්ඤාහි ¶ සමන්නාගතෙන භික්ඛුනා න තෙ අස්සාසපස්සාසා අඤ්ඤත්ර පකතිඵුට්ඨොකාසා පරියෙසිතබ්බා.

යථා හි කස්සකො ඛෙත්තං කසිත්වා බලීබද්දෙ මුඤ්චිත්වා ගොචරමුඛෙ කත්වා ඡායාය නිසින්නො විස්සමෙය්ය, අථස්ස තෙ බලීබද්දා වෙගෙන අටවිං පවිසෙය්යුං. යො හොති ඡෙකො කස්සකො, සො පුන තෙ ගහෙත්වා යොජෙතුකාමො න තෙසං අනුපදං ගන්ත්වා අටවිං ආහිණ්ඩති. අථ ඛො රස්මිඤ්ච පතොදඤ්ච ගහෙත්වා උජුකමෙව තෙසං නිපාතනතිත්ථං ගන්ත්වා නිසීදති වා නිපජ්ජති වා. අථ තෙ ගොණෙ දිවසභාගං චරිත්වා නිපාතනතිත්ථං ඔතරිත්වා න්හත්වා ච පිවිත්වා ච පච්චුත්තරිත්වා ඨිතෙ දිස්වා රස්මියා බන්ධිත්වා පතොදෙන විජ්ඣන්තො ආනෙත්වා යොජෙත්වා පුන කම්මං කරොති. එවමෙවං තෙන භික්ඛුනා න තෙ අස්සාසපස්සාසා අඤ්ඤත්ර පකතිඵුට්ඨොකාසා පරියෙසිතබ්බා. සතිරස්මිං පන පඤ්ඤාපතොදඤ්ච ගහෙත්වා පකතිඵුට්ඨොකාසෙ චිත්තං ඨපෙත්වා මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො. එවං හිස්ස මනසිකරොතො න චිරස්සෙව තෙ උපට්ඨහන්ති නිපාතනතිත්ථෙ විය ගොණා. තතො තෙන සතිරස්මියා බන්ධිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ යොජෙත්වා පඤ්ඤාපතොදෙන විජ්ඣන්තෙන පුනප්පුනං කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජිතබ්බං. තස්සෙවමනුයුඤ්ජතො න චිරස්සෙව නිමිත්තං උපට්ඨාති. තං පනෙතං න සබ්බෙසං එකසදිසං හොති, අපිච ඛො කස්සචි සුඛසම්ඵස්සං උප්පාදයමානො තූලපිචු විය කප්පාසපිචු විය වාතධාරා විය ච උපට්ඨාතීති එකච්චෙ ආහු.

අයං ¶ ¶ පන අට්ඨකථාසු විනිච්ඡයො – ඉදඤ්හි කස්සචි තාරකරූපං විය මණිගුළිකා විය මුත්තාගුළිකා විය ච, කස්සචි ඛරසම්ඵස්සං හුත්වා කප්පාසට්ඨි විය දාරුසාරසූචි විය ච, කස්සචි දීඝපාමඞ්ගසුත්තං විය කුසුමදාමං විය ධූමසිඛා විය ච, කස්සචි විත්ථතං මක්කටකසුත්තං විය වලාහකපටලං විය පදුමපුප්ඵං විය රථචක්කං විය චන්දමණ්ඩලං විය සූරියමණ්ඩලං විය ච උපට්ඨාති, තඤ්ච පනෙතං යථා සම්බහුලෙසු භික්ඛූසු සුත්තන්තං සජ්ඣායිත්වා නිසින්නෙසු එකෙන භික්ඛුනා ‘‘තුම්හාකං කීදිසං හුත්වා ඉදං සුත්තං උපට්ඨාතී’’ති වුත්තෙ එකො ‘‘මය්හං මහතී පබ්බතෙය්යා නදී විය හුත්වා උපට්ඨාතී’’ති ආහ. අපරො ‘‘මය්හං එකා වනරාජි විය’’. අඤ්ඤො ‘‘මය්හං එකො සීතච්ඡායො සාඛාසම්පන්නො ඵලභාරභරිතො රුක්ඛො වියා’’ති. තෙසඤ්හි තං එකමෙව සුත්තං සඤ්ඤානානතාය නානතො උපට්ඨාති. එවං එකමෙව කම්මට්ඨානං සඤ්ඤානානතාය නානතො උපට්ඨාති. සඤ්ඤජඤ්හි එතං සඤ්ඤානිදානං සඤ්ඤාපභවං, තස්මා සඤ්ඤානානතාය නානතො උපට්ඨාතීති වෙදිතබ්බං.

එවං ¶ උපට්ඨිතෙ පන නිමිත්තෙ තෙන භික්ඛුනා ආචරියස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ආරොචෙතබ්බං ‘‘මය්හං, භන්තෙ, එවරූපං නාම උපට්ඨාතී’’ති. ආචරියෙන පන ‘‘නිමිත්තමිදං, ආවුසො, කම්මට්ඨානං පුනප්පුනං මනසි කරොහි සප්පුරිසා’’ති වත්තබ්බො. අථානෙන නිමිත්තෙයෙව චිත්තං ඨපෙතබ්බං. එවමස්සායං ඉතො පභුති ඨපනාවසෙන භාවනා හොති. වුත්තඤ්හෙතං පොරාණෙහි –

‘‘නිමිත්තෙ ඨපයං චිත්තං, නානාකාරං විභාවයං;

ධීරො අස්සාසපස්සාසෙ, සකං චිත්තං නිබන්ධතී’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 2.165; විසුද්ධි. 1.232);

තස්සෙවං නිමිත්තුපට්ඨානතො පභුති නීවරණානි වික්ඛම්භිතානෙව හොන්ති, කිලෙසා සන්නිසින්නාව, චිත්තං උපචාරසමාධිනා සමාහිතමෙව. අථානෙන තං නිමිත්තං නෙව වණ්ණතො මනසි කාතබ්බං, න ලක්ඛණතො පච්චවෙක්ඛිතබ්බං, අපිච ඛො ඛත්තියමහෙසියා චක්කවත්තිගබ්භො විය කස්සකෙන සාලියවගබ්භො විය ච ආවාසාදීනි සත්ත අසප්පායානි වජ්ජෙත්වා තානෙව සත්ත සප්පායානි සෙවන්තෙන සාධුකං රක්ඛිතබ්බං, අථ ¶ නං එවං රක්ඛිත්වා පුනප්පුනං මනසිකාරවසෙන වුද්ධිං විරූළ්හිං ගමයිත්වා දසවිධං අප්පනාකොසල්ලං සම්පාදෙතබ්බං, වීරියසමතා යොජෙතබ්බා. තස්සෙවං ඝටෙන්තස්ස ¶ විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තානුක්කමෙන තස්මිං නිමිත්තෙ චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි නිබ්බත්තන්ති. එවං නිබ්බත්තචතුක්කපඤ්චකජ්ඣානො පනෙත්ථ භික්ඛු සල්ලක්ඛණාවිවට්ටනාවසෙන කම්මට්ඨානං වඩ්ඪෙත්වා පාරිසුද්ධිං පත්තුකාමො තදෙව ඣානං පඤ්චහාකාරෙහි වසිප්පත්තං පගුණං කත්වා නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙති. කථං? සො හි සමාපත්තිතො වුට්ඨාය අස්සාසපස්සාසානං සමුදයො කරජකායො ච චිත්තඤ්චාති පස්සති. යථා හි කම්මාරගග්ගරියා ධමමානාය භස්තඤ්ච පුරිසස්ස ච තජ්ජං වායාමං පටිච්ච වාතො සඤ්චරති, එවමෙවං කායඤ්ච චිත්තඤ්ච පටිච්ච අස්සාසපස්සාසාති. තතො අස්සාසපස්සාසෙ ච කායඤ්ච රූපන්ති, චිත්තඤ්ච තංසම්පයුත්තෙ ච ධම්මෙ අරූපන්ති වවත්ථපෙති.

එවං නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා තස්ස පච්චයං පරියෙසති, පරියෙසන්තො ච තං දිස්වා තීසුපි අද්ධාසු නාමරූපස්ස පවත්තිං ආරබ්භ කඞ්ඛං විතරති, විතිණ්ණකඞ්ඛො කලාපසම්මසනවසෙන ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා උදයබ්බයානුපස්සනාය පුබ්බභාගෙ උප්පන්නෙ ඔභාසාදයො දස විපස්සනුපක්කිලෙසෙ පහාය උපක්කිලෙසවිමුත්තං උදයබ්බයානුපස්සනාඤාණං ‘‘මග්ගො’’ති වවත්ථපෙත්වා උදයං පහාය භඞ්ගානුපස්සනං පත්වා නිරන්තරං භඞ්ගානුපස්සනෙන භයතො උපට්ඨිතෙසු සබ්බසඞ්ඛාරෙසු නිබ්බින්දන්තො විරජ්ජන්තො විමුච්චන්තො යථාක්කමෙන චත්තාරො අරියමග්ගෙ පාපුණිත්වා ¶ අරහත්තඵලෙ පතිට්ඨාය එකූනවීසතිභෙදස්ස පච්චවෙක්ඛණාඤාණස්ස පරියන්තං පත්තො සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගදක්ඛිණෙය්යො හොති. එත්තාවතා චස්ස ගණනං ආදිං කත්වා විපස්සනාපරියොසානා ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනා සමත්තා හොතීති. අයං සබ්බාකාරතො පඨමචතුක්කවණ්ණනා.

ඉතරෙසු ¶ පන තීසු චතුක්කෙසු යස්මා විසුං කම්මට්ඨානභාවනානයො නාම නත්ථි, තස්මා අනුපදවණ්ණනානයෙනෙව තෙසං එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. පීතිපටිසංවෙදීති පීතිං පටිසංවිදිතං කරොන්තො පාකටං කරොන්තො අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. තත්ථ ද්වීහාකාරෙහි පීති පටිසංවිදිතා හොති ආරම්මණතො ච අසම්මොහතො ච.

කථං ආරම්මණතො පීති පටිසංවිදිතා හොති? සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජති, තස්ස සමාපත්තික්ඛණෙ ඣානපටිලාභෙන ආරම්මණතො පීති පටිසංවිදිතා හොති ආරම්මණස්ස පටිසංවිදිතත්තා.

කථං ¶ අසම්මොහතො? සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඣානසම්පයුත්තං පීතිං ඛයතො වයතො සම්මසති, තස්ස විපස්සනාක්ඛණෙ ලක්ඛණපටිවෙධෙන අසම්මොහතො පීති පටිසංවිදිතා හොති. එතෙනෙව නයෙන අවසෙසපදානිපි අත්ථතො වෙදිතබ්බානි. ඉදං පනෙත්ථ විසෙසමත්තං – තිණ්ණං ඣානානං වසෙන සුඛපටිසංවිදිතා හොති. චතුන්නම්පි ඣානානං වසෙන චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවිදිතා වෙදිතබ්බා. චිත්තසඞ්ඛාරොති වෙදනාසඤ්ඤාක්ඛන්ධා. පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරන්ති ඔළාරිකං ඔළාරිකං චිත්තසඞ්ඛාරං පස්සම්භෙන්තො, නිරොධෙන්තොති අත්ථො. සො විත්ථාරතො කායසඞ්ඛාරෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. අපිචෙත්ථ පීතිපදෙ පීතිසීසෙන වෙදනා වුත්තා, සුඛපදෙ සරූපෙනෙව වෙදනා. ද්වීසු චිත්තසඞ්ඛාරපදෙසු ‘‘සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා, එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා’’ති (පටි. ම. 1.174; ම. නි. 1.463) වචනතො සඤ්ඤාසම්පයුත්තා වෙදනාති එවං වෙදනානුපස්සනානයෙන ඉදං චතුක්කං භාසිතන්ති වෙදිතබ්බං.

තතියචතුක්කෙපි චතුන්නං ඣානානං වසෙන චිත්තපටිසංවිදිතා වෙදිතබ්බා. අභිප්පමොදයං චිත්තන්ති චිත්තං මොදෙන්තො පමොදෙන්තො හාසෙන්තො පහාසෙන්තො අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. තත්ථ ද්වීහාකාරෙහි අභිප්පමොදො හොති සමාධිවසෙන ච විපස්සනාවසෙන ච.

කථං සමාධිවසෙන? සප්පීතිකෙ ¶ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජති, සො සමාපත්තික්ඛණෙ සම්පයුත්තාය ¶ පීතියා චිත්තං ආමොදෙති පමොදෙති. කථං විපස්සනාවසෙන? සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඣානසම්පයුත්තං පීතිං ඛයතො වයතො සම්මසති. එවං විපස්සනාක්ඛණෙ ඣානසම්පයුත්තං පීතිං ආරම්මණං කත්වා චිත්තං ආමොදෙති පමොදෙති. එවං පටිපන්නො ‘‘අභිප්පමොදයං චිත්තං අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති වුච්චති.

සමාදහං චිත්තන්ති පඨමජ්ඣානාදිවසෙන ආරම්මණෙ චිත්තං සමං ආදහන්තො සමං ඨපෙන්තො, තානි වා පන ඣානානි සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඣානසම්පයුත්තං චිත්තං ඛයතො වයතො සම්මසතො විපස්සනාක්ඛණෙ ලක්ඛණපටිවෙධෙන උප්පජ්ජති ඛණිකචිත්තෙකග්ගතා, එවං උප්පන්නාය ඛණිකචිත්තෙකග්ගතාය වසෙනපි ආරම්මණෙ චිත්තං සමං ආදහන්තො සමං ඨපෙන්තො ‘‘සමාදහං චිත්තං අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති වුච්චති.

විමොචයං ¶ චිත්තන්ති පඨමජ්ඣානෙන නීවරණෙහි චිත්තං මොචෙන්තො විමොචෙන්තො, දුතියෙන විතක්කවිචාරෙහි, තතියෙන පීතියා, චතුත්ථෙන සුඛදුක්ඛෙහි චිත්තං මොචෙන්තො විමොචෙන්තො, තානි වා පන ඣානානි සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඣානසම්පයුත්තං චිත්තං ඛයතො වයතො සම්මසති. සො විපස්සනාක්ඛණෙ අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤාතො චිත්තං මොචෙන්තො විමොචෙන්තො, දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤාතො, අනත්තානුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤාතො, නිබ්බිදානුපස්සනාය නන්දිතො, විරාගානුපස්සනාය රාගතො, නිරොධානුපස්සනාය සමුදයතො, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානතො චිත්තං මොචෙන්තො විමොචෙන්තො අස්සසති චෙව පස්සසති ච. තෙන වුච්චති – ‘‘විමොචයං චිත්තං අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති. එවං චිත්තානුපස්සනාවසෙන ඉදං චතුක්කං භාසිතන්ති වෙදිතබ්බං.

චතුත්ථචතුක්කෙ පන අනිච්චානුපස්සීති එත්ථ තාව අනිච්චං වෙදිතබ්බං, අනිච්චතා වෙදිතබ්බා, අනිච්චානුපස්සනා වෙදිතබ්බා, අනිච්චානුපස්සී වෙදිතබ්බො. තත්ථ අනිච්චන්ති පඤ්චක්ඛන්ධා. කස්මා? උප්පාදවයඤ්ඤථත්තභාවා. අනිච්චතාති තෙසංයෙව උප්පාදවයඤ්ඤථත්තං, හුත්වා අභාවො වා, නිබ්බත්තානං තෙනෙවාකාරෙන අට්ඨත්වා ඛණභඞ්ගෙන භෙදොති ¶ අත්ථො. අනිච්චානුපස්සනාති තස්සා අනිච්චතාය වසෙන රූපාදීසු ‘‘අනිච්ච’’න්ති අනුපස්සනා. අනිච්චානුපස්සීති තාය අනුපස්සනාය සමන්නාගතො. තස්මා එවංභූතො අස්සසන්තො ච පස්සසන්තො ච ඉධ ‘‘අනිච්චානුපස්සී අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති වෙදිතබ්බො.

විරාගානුපස්සීති එත්ථ පන ද්වෙ විරාගා ඛයවිරාගො ච අච්චන්තවිරාගො ච. තත්ථ ඛයවිරාගොති ¶ සඞ්ඛාරානං ඛණභඞ්ගො. අච්චන්තවිරාගොති නිබ්බානං. විරාගානුපස්සනාති තදුභයදස්සනවසෙන පවත්තා විපස්සනා ච මග්ගො ච. තාය දුවිධායපි අනුපස්සනාය සමන්නාගතො හුත්වා අස්සසන්තො ච පස්සසන්තො ච ‘‘විරාගානුපස්සී අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති වෙදිතබ්බො. නිරොධානුපස්සීපදෙපි එසෙව නයො.

පටිනිස්සග්ගානුපස්සීති එත්ථාපි ද්වෙ පටිනිස්සග්ගා පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො ච පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො ච. පටිනිස්සග්ගොයෙව අනුපස්සනා පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා, විපස්සනාමග්ගානමෙතං අධිවචනං. විපස්සනාති තදඞ්ගවසෙන සද්ධිං ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරෙහි කිලෙසෙ පරිච්චජති, සඞ්ඛතදොසදස්සනෙන ච තබ්බිපරීතෙ නිබ්බානෙ ¶ තන්නින්නතාය පක්ඛන්දතීති පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො චෙව පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො චාති වුච්චති. මග්ගො සමුච්ඡෙදවසෙන සද්ධිං ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරෙහි කිලෙසෙ පරිච්චජති, ආරම්මණකරණෙන ච නිබ්බානෙ පක්ඛන්දතීති පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො චෙව පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො චාති වුච්චති. උභයම්පි පන පුරිමපුරිමඤාණානං අනුඅනු පස්සනතො අනුපස්සනාති වුච්චති. තාය දුවිධායපි පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය සමන්නාගතො හුත්වා අස්සසන්තො ච පස්සසන්තො ච ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච ‘‘අනිච්චානුපස්සී’’ති තරුණවිපස්සනාය වසෙන වුත්තං, ‘‘විරාගානුපස්සී’’ති තතො බලවතරාය සඞ්ඛාරෙසු විරජ්ජනසමත්ථාය විපස්සනාය වසෙන, ‘‘නිරොධානුපස්සී’’ති තතො බලවතරාය කිලෙසනිරොධනසමත්ථාය විපස්සනාය වසෙන ¶ , ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සී’’ති මග්ගස්ස ආසන්නභූතාය අතිතික්ඛාය විපස්සනාය වසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යත්ථ පන මග්ගොපි ලබ්භති, සො අභින්නොයෙව. එවමිදං චතුක්කං සුද්ධවිපස්සනාවසෙන වුත්තං, පුරිමානි පන තීණි සමථවිපස්සනාවසෙනාති.

ආනාපානස්සතිමාතිකාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

164. ඉදානි යථානික්ඛිත්තං මාතිකං පටිපාටියා භාජෙත්වා දස්සෙතුං ඉධාති ඉමිස්සා දිට්ඨියාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ඉමිස්සා දිට්ඨියාතිආදීහි දසහි පදෙහි සික්ඛත්තයසඞ්ඛාතං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධසාසනමෙව කථිතං. තඤ්හි බුද්ධෙන භගවතා දිට්ඨත්තා දිට්ඨීති වුච්චති, තස්සෙව ඛමනවසෙන ඛන්ති, රුච්චනවසෙන රුචි, ගහණවසෙන ආදායො, සභාවට්ඨෙන ධම්මො, සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන විනයො, තදුභයෙනපි ධම්මවිනයො, පවුත්තවසෙන පාවචනං, සෙට්ඨචරියට්ඨෙන බ්රහ්මචරියං ¶ , අනුසිට්ඨිදානවසෙන සත්ථුසාසනන්ති වුච්චති. තස්මා ‘‘ඉමිස්සා දිට්ඨියා’’තිආදීසු ඉමිස්සා බුද්ධදිට්ඨියා, ඉමිස්සා බුද්ධඛන්තියා, ඉමිස්සා බුද්ධරුචියා, ඉමස්මිං බුද්ධආදායෙ, ඉමස්මිං බුද්ධධම්මෙ, ඉමස්මිං බුද්ධවිනයෙ, ඉමස්මිං බුද්ධධම්මවිනයෙ, ඉමස්මිං බුද්ධපාවචනෙ, ඉමස්මිං බුද්ධබ්රහ්මචරියෙ, ඉමස්මිං බුද්ධසත්ථුසාසනෙති අත්ථො වෙදිතබ්බො. අපිචෙතං සික්ඛත්තයසඞ්ඛාතං සකලං පාවචනං භගවතා දිට්ඨත්තා සම්මාදිට්ඨිපච්චයත්තා සම්මාදිට්ඨිපුබ්බඞ්ගමත්තා ච දිට්ඨි. භගවතො ඛමනවසෙන ඛන්ති. රුච්චනවසෙන රුචි. ගහණවසෙන ආදායො ¶ . අත්තනො කාරකං අපායෙ අපතමානං ධාරෙතීති ධම්මො. සොව සංකිලෙසපක්ඛං විනෙතීති විනයො. ධම්මො ච සො විනයො චාති ධම්මවිනයො, කුසලධම්මෙහි වා අකුසලධම්මානං එස විනයොති ධම්මවිනයො. තෙනෙව වුත්තං – ‘‘යෙ ච ඛො ත්වං, ගොතමි, ධම්මෙ ජානෙය්යාසි ඉමෙ ධම්මා විරාගාය සංවත්තන්ති, නො සරාගාය…පෙ… එකංසෙන, ගොතමි, ධාරෙය්යාසි එසො ධම්මො එසො විනයො එතං සත්ථුසාසන’’න්ති (අ. නි. 8.53; චූළව. 406). ධම්මෙන වා විනයො, න දණ්ඩාදීහීති ධම්මවිනයො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘දණ්ඩෙනෙකෙ ¶ දමයන්ති, අඞ්කුසෙහි කසාහි ච;

අදණ්ඩෙන අසත්ථෙන, නාගො දන්තො මහෙසිනා’’ති. (ම. නි. 2.352; චූළව. 342);

තථා ‘‘ධම්මෙන නයමානානං, කා උසූයා විජානත’’න්ති (මහාව. 63). ධම්මාය වා විනයො ධම්මවිනයො. අනවජ්ජධම්මත්ථං හෙස විනයො, න භවභොගාමිසත්ථං. තෙනාහ භගවා – ‘‘නයිදං, භික්ඛවෙ, බ්රහ්මචරියං වුස්සති ජනකුහනත්ථ’’න්ති (ඉතිවු. 35; අ. නි. 4.25) විත්ථාරො. පුණ්ණත්ථෙරොපි ආහ – ‘‘අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථං ඛො, ආවුසො, භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති (ම. නි. 1.259). විසුද්ධං වා නයතීති විනයො, ධම්මතො විනයො ධම්මවිනයො. සංසාරධම්මතො හි සොකාදිධම්මතො වා එස විසුද්ධං නිබ්බානං නයති, ධම්මස්ස වා විනයො, න තිත්ථකරානන්ති ධම්මවිනයො. ධම්මභූතො හි භගවා, තස්සෙව එස විනයො. යස්මා වා ධම්මා එව අභිඤ්ඤෙය්යා පරිඤ්ඤෙය්යා පහාතබ්බා භාවෙතබ්බා සච්ඡිකාතබ්බා ච, තස්මා එස ධම්මෙසු විනයො, න සත්තෙසු න ජීවෙසු චාති ධම්මවිනයො. සාත්ථසබ්යඤ්ජනතාදීහි අඤ්ඤෙසං වචනතො පධානං වචනන්ති පවචනං, පවචනමෙව පාවචනං. සබ්බචරියාහි විසිට්ඨචරියභාවෙන බ්රහ්මචරියං. දෙවමනුස්සානං සත්ථුභූතස්ස භගවතො සාසනන්ති සත්ථුසාසනං, සත්ථුභූතං වා සාසනන්තිපි සත්ථුසාසනං. ‘‘යො වො, ආනන්ද, මයා ධම්මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්ඤත්තො, සො වො මමච්චයෙන සත්ථා’’ති (දී. නි. 2.216) හි ධම්මවිනයොව ¶ සත්ථාති වුත්තො. එවමෙතෙසං පදානං අත්ථො වෙදිතබ්බො. යස්මා පන ඉමස්මිංයෙව සාසනෙ සබ්බාකාරආනාපානස්සතිසමාධිනිබ්බත්තකො භික්ඛු විජ්ජති, න අඤ්ඤත්ර, තස්මා තත්ථ තත්ථ ‘‘ඉමිස්සා’’ති ච ‘‘ඉමස්මි’’න්ති ච අයං නියමො කතොති වෙදිතබ්බො. අයං ‘‘ඉධා’’තිමාතිකාය නිද්දෙසස්ස අත්ථො.

පුථුජ්ජනකල්යාණකො ¶ වාතිආදිනා ච භික්ඛුසද්දස්ස වචනත්ථං අවත්වා ඉධාධිප්පෙතභික්ඛුයෙව දස්සිතො. තත්ථ ¶ පුථුජ්ජනො ච සො කිලෙසානං අසමුච්ඡින්නත්තා, කල්යාණො ච සීලාදිපටිපත්තියුත්තත්තාති පුථුජ්ජනකල්යාණො, පුථුජ්ජනකල්යාණොව පුථුජ්ජනකල්යාණකො. අධිසීලාදීනි සික්ඛතීති සෙක්ඛො. සොතාපන්නො වා සකදාගාමී වා අනාගාමී වා. අකුප්පො චලයිතුමසක්කුණෙය්යො අරහත්තඵලධම්මො අස්සාති අකුප්පධම්මො. සොපි හි ඉමං සමාධිං භාවෙති.

අරඤ්ඤනිද්දෙසෙ විනයපරියායෙන තාව ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච අවසෙසං අරඤ්ඤ’’න්ති (පාරා. 92) ආගතං. සුත්තන්තපරියායෙන ආරඤ්ඤකං භික්ඛුං සන්ධාය ‘‘ආරඤ්ඤකං නාම සෙනාසනං පඤ්චධනුසතිකං පච්ඡිම’’න්ති (පාචි. 573) ආගතං. විනයසුත්තන්තා පන උභොපි පරියායදෙසනා නාම, අභිධම්මො නිප්පරියායදෙසනාති අභිධම්මපරියායෙන (විභ. 529) අරඤ්ඤං දස්සෙතුං නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලාති වුත්තං, ඉන්දඛීලතො බහි නික්ඛමිත්වාති අත්ථො. නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලන්තිපි පාඨො, ඉන්දඛීලං අතික්කමිත්වා බහීති වුත්තං හොති. ඉන්දඛීලොති චෙත්ථ ගාමස්ස වා නගරස්ස වා උම්මාරො.

රුක්ඛමූලනිද්දෙසෙ රුක්ඛමූලස්ස පාකටත්තා තං අවත්වාව යත්ථාතිආදිමාහ. තත්ථ යත්ථාති යස්මිං රුක්ඛමූලෙ. ආසන්ති නිසීදන්ති එත්ථාති ආසනං. පඤ්ඤත්තන්ති ඨපිතං. මඤ්චො වාතිආදීනි ආසනස්ස පභෙදවචනානි. මඤ්චොපි හි නිසජ්ජායපි ඔකාසත්තා ඉධ ආසනෙසු වුත්තො. සො පන මසාරකබුන්දිකාබද්ධකුළීරපාදකආහච්චපාදකානං අඤ්ඤතරො. පීඨං තෙසං අඤ්ඤතරමෙව. භිසීති උණ්ණාභිසිචොළභිසිවාකභිසිතිණභිසිපණ්ණභිසීනං අඤ්ඤතරා. තට්ටිකාති තාලපණ්ණාදීහි චිනිත්වා කතා. චම්මඛණ්ඩොති නිසජ්ජාරහො යො කොචි චම්මඛණ්ඩො. තිණසන්ථරාදයො තිණාදීනි ගුම්බෙත්වා කතා. තත්ථාති තස්මිං රුක්ඛමූලෙ. චඞ්කමති වාතිආදීහි රුක්ඛමූලස්ස චතුඉරියාපථපවත්තනයොග්යතා කථිතා. ‘‘යත්ථා’’තිආදීහි සබ්බපදෙහි රුක්ඛමූලස්ස සන්දච්ඡායතා ජනවිවිත්තතා ච වුත්තා හොති. කෙනචීති කෙනචි සමූහෙන. තං සමූහං භින්දිත්වා විත්ථාරෙන්තො ගහට්ඨෙහි වා පබ්බජිතෙහි වාති ආහ. අනාකිණ්ණන්ති ¶ අසංකිණ්ණං අසම්බාධං. යස්ස සෙනාසනස්ස සමන්තා ගාවුතම්පි අඩ්ඪයොජනම්පි පබ්බතගහනං ¶ වනගහනං නදීගහනං ¶ හොති, න කොචි අවෙලාය උපසඞ්කමිතුං සක්කොති, ඉදං සන්තිකෙපි අනාකිණ්ණං නාම. යං පන අඩ්ඪයොජනිකං වා යොජනිකං වා හොති, ඉදං දූරතාය එව අනාකිණ්ණං නාම.

විහාරොති අඩ්ඪයොගාදිමුත්තකො අවසෙසාවාසො. අඩ්ඪයොගොති සුපණ්ණවඞ්කගෙහං. පාසාදොති ද්වෙ කණ්ණිකා ගහෙත්වා කතො දීඝපාසාදො. හම්මියන්ති උපරිආකාසතලෙ පතිට්ඨිතකූටාගාරපාසාදොයෙව. ගුහාති ඉට්ඨකාගුහා සිලාගුහා දාරුගුහා පංසුගුහාති එවඤ්හි ඛන්ධකට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 294) වුත්තං. විභඞ්ගට්ඨකථායං පන විහාරොති සමන්තා පරිහාරපථං අන්තොයෙව රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි ච දස්සෙත්වා කතසෙනාසනං. ගුහාති භූමිගුහා, යත්ථ රත්තින්දිවං දීපං ලද්ධුං වට්ටති. පබ්බතගුහා වා භූමිගුහා වාති ඉදං ද්වයං විසෙසෙත්වා වුත්තං. මාතිකාය සබ්බකාලසාධාරණලක්ඛණවසෙන ‘‘නිසීදතී’’ති වත්තමානවචනං කතං, ඉධ පන නිසින්නස්ස භාවනාරම්භසබ්භාවතො නිසජ්ජාරම්භපරියොසානදස්සනත්ථං නිසින්නොති නිට්ඨානවචනං කතං. යස්මා පන උජුං කායං පණිධාය නිසින්නස්ස කායො උජුකො හොති, තස්මා බ්යඤ්ජනෙ ආදරං අකත්වා අධිප්පෙතම එව දස්සෙන්තො උජුකොතිආදිමාහ. තත්ථ ඨිතො සුපණිහිතොති උජුකං පණිහිතත්තා උජුකො හුත්වා ඨිතො, න සයමෙවාති අත්ථො. පරිග්ගහට්ඨොති පරිග්ගහිතට්ඨො. කිං පරිග්ගහිතං? නිය්යානං. කිං නිය්යානං? ආනාපානස්සතිසමාධියෙව යාව අරහත්තමග්ගා නිය්යානං. තෙනාහනිය්යානට්ඨොති මුඛසද්දස්ස ජෙට්ඨකත්ථවසෙන සංසාරතො නිය්යානට්ඨො ¶ වුත්තො. උපට්ඨානට්ඨොති සභාවට්ඨොයෙව. සබ්බෙහි පනෙතෙහි පදෙහි පරිග්ගහිතනිය්යානං සතිං කත්වාති අත්ථො වුත්තො හොති. කෙචි පන ‘‘පරිග්ගහට්ඨොති සතියා පරිග්ගහට්ඨො, නිය්යානට්ඨොති අස්සාසපස්සාසානං පවිසනනික්ඛමනද්වාරට්ඨො’’ති වණ්ණයන්ති. පරිග්ගහිතඅස්සාසපස්සාසනිය්යානං සතිං උපට්ඨපෙත්වාති වුත්තං හොති.

165. බාත්තිංසාය ආකාරෙහීති තාසු තාසු අවත්ථාසු යථාක්කමෙන ලබ්භමානානං අනවසෙසපරියාදානවසෙන වුත්තං. දීඝං අස්සාසවසෙනාති මාතිකාය ‘‘දීඝ’’න්තිවුත්තඅස්සාසවසෙන. එවං සෙසෙසු. එකග්ගතන්ති එකග්ගභාවං. අවික්ඛෙපන්ති අවික්ඛිපනං. එකග්ගතා එව ¶ හි නානාරම්මණෙසු චිත්තස්ස අවික්ඛිපනතො අවික්ඛෙපොති වුච්චති. පජානතොති අසම්මොහවසෙන පජානන්තස්ස, වින්දන්තස්සාති වා අත්ථො. ‘‘අවික්ඛෙපො මෙ පටිලද්ධො’’ති ආරම්මණකරණවසෙන පජානන්තස්ස වා. තාය සතියාති තාය උපට්ඨිතාය සතියා. තෙන ඤාණෙනාති තෙන අවික්ඛෙපජානනඤාණෙන. සතො කාරී හොතීති එත්ථ යස්මා ඤාණසම්පයුත්තා ¶ එව සති සතීති අධිප්පෙතා, යථාහ – ‘‘සතිමා හොති පරමෙන සතිනෙපක්කෙන සමන්නාගතො’’ති (විභ. 467). තස්මා ‘‘සතො’’ති වචනෙනෙව ඤාණම්පි ගහිතමෙව හොති.

166. අද්ධානසඞ්ඛාතෙති දීඝසඞ්ඛාතෙ කාලෙ. දීඝො හි මග්ගො අද්ධානොති වුච්චති. අයම්පි කාලො දීඝත්තා අද්ධානො විය අද්ධානොති වුත්තො. ‘‘අස්සසතී’’ති ච ‘‘පස්සසතී’’ති ච අස්සාසඤ්ච පස්සාසඤ්ච විසුං විසුං වත්වාපි භාවනාය නිරන්තරප්පවත්තිදස්සනත්ථං ‘‘අස්සසතිපි පස්සසතිපී’’ති පුන සමාසෙත්වා වුත්තං. ඡන්දො උප්පජ්ජතීති භාවනාභිවුද්ධියා භිය්යොභාවාය ඡන්දො ජායති. සුඛුමතරන්ති පස්සම්භනසබ්භාවතො වුත්තං. පාමොජ්ජං උප්පජ්ජතීති භාවනාපාරිපූරියා පීති ජායති. අස්සාසපස්සාසාපි චිත්තං විවත්තතීති අස්සාසපස්සාසෙ නිස්සාය පටිභාගනිමිත්තෙ උප්පජ්ජන්තෙ පකතිඅස්සාසපස්සාසතො චිත්තං නිවත්තති. උපෙක්ඛා සණ්ඨාතීති තස්මිං පටිභාගනිමිත්තෙ උපචාරප්පනාසමාධිපත්තියා පුන සමාධානෙ බ්යාපාරාභාවතො තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා සණ්ඨාති නාම. නවහාකාරෙහීති එත්ථ භාවනාරම්භතො පභුති පුරෙ ඡන්දුප්පාදා ‘‘අස්සසතිපි පස්සසතිපී’’ති වුත්තා තයො ආකාරා, ඡන්දුප්පාදතො පභුති පුරෙ පාමොජ්ජුප්පාදා තයො, පාමොජ්ජුප්පාදතො පභුති තයොති නව ආකාරා. කායොති ¶ චුණ්ණවිචුණ්ණාපි අස්සාසපස්සාසා සමූහට්ඨෙන කායො. පකතිඅස්සාසපකතිපස්සාසෙ නිස්සාය උප්පන්නනිමිත්තම්පි අස්සාසපස්සාසාති නාමං ලභති. උපට්ඨානං සතීති තං ආරම්මණං උපෙච්ච තිට්ඨතීති සති උපට්ඨානං නාම. අනුපස්සනා ඤාණන්ති සමථවසෙන නිමිත්තකායානුපස්සනා, විපස්සනාවසෙන නාමකායරූපකායානුපස්සනා ඤාණන්ති අත්ථො. කායො උපට්ඨානන්ති සො කායො උපෙච්ච තිට්ඨති එත්ථ සතීති උපට්ඨානං නාම. නො සතීති සො කායො සති නාම න හොතීති අත්ථො. තාය සතියාති ඉදානි වුත්තාය සතියා. තෙන ඤාණෙනාති ඉදානෙව ¶ වුත්තෙන ඤාණෙන. තං කායං අනුපස්සතීති සමථවිපස්සනාවසෙන යථාවුත්තං කායං අනුගන්ත්වා ඣානසම්පයුත්තඤාණෙන වා විපස්සනාඤාණෙන වා පස්සති.

මාතිකාය කායාදීනං පදානං අභාවෙපි ඉමස්ස චතුක්කස්ස කායානුපස්සනාවසෙන වුත්තත්තා ඉදානි වත්තබ්බං ‘‘කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති වචනං සන්ධාය කායපදනිද්දෙසො කතො. කායෙ කායානුපස්සනාති බහුවිධෙ කායෙ තස්ස තස්ස කායස්ස අනුපස්සනා. අථ වා කායෙ කායානුපස්සනා, න අඤ්ඤධම්මානුපස්සනාති වුත්තං හොති. අනිච්චදුක්ඛානත්තාසුභභූතෙ කායෙ න නිච්චසුඛත්තසුභානුපස්සනා, අථ ඛො අනිච්චදුක්ඛානත්තාසුභතො කායස්සෙව අනුපස්සනා. අථ වා කායෙ අහන්ති වා මමන්ති වා ඉත්ථීති වා පුරිසොති වා ගහෙතබ්බස්ස කස්සචි අනනුපස්සනතො තස්සෙව කායමත්තස්ස අනුපස්සනාති වුත්තං හොති. උපරි වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාතිආදීසු ¶ තීසුපි එසෙව නයො. සතියෙව උපට්ඨානං සතිපට්ඨානං, කායානුපස්සනාය සම්පයුත්තං සතිපට්ඨානං කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, තස්ස භාවනා කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා.

167. තං කායන්ති අනිද්දිට්ඨෙපි නාමරූපකායෙ කායසද්දෙන තස්සාපි සඞ්ගහිතත්තා නිද්දිට්ඨං විය කත්වා වුත්තං. අනිච්චානුපස්සනාදයො හි නාමරූපකායෙ එව ලබ්භන්ති, න නිමිත්තකායෙ. අනුපස්සනා ච භාවනා ච වුත්තත්ථා එව. දීඝං අස්සාසපස්සාසවසෙනාතිආදි ආනාපානස්සතිභාවනාය ආනිසංසං දස්සෙතුං වුත්තං. තස්සා හි සතිවෙපුල්ලතාඤාණවෙපුල්ලතා ¶ ච ආනිසංසො. තත්ථ චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතොති පටිලද්ධජ්ඣානස්ස විපස්සනාකාලෙ චිත්තෙකග්ගතං සන්ධාය වුත්තං. විදිතා වෙදනාති සාමඤ්ඤතො උදයදස්සනෙන විදිතා වෙදනා. විදිතා උපට්ඨහන්තීති ඛයතො වයතො සුඤ්ඤතො විදිතා උපට්ඨහන්ති. විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්තීති සාමඤ්ඤතො වයදස්සනෙන විදිතා විනාසං ගච්ඡන්ති, භිජ්ජන්තීති අත්ථො. සඤ්ඤාවිතක්කෙසුපි එසෙව නයො. ඉමෙසු පන තීසු වුත්තෙසු සෙසා රූපධම්මාපි වුත්තා හොන්ති. කස්මා පන ඉමෙ තයො එව වුත්තාති චෙ? දුප්පරිග්ගහත්තා. වෙදනාසු තාව සුඛදුක්ඛා පාකටා, උපෙක්ඛා පන සුඛුමා දුප්පරිග්ගහා, න සුට්ඨු පාකටා. සාපි චස්ස පාකටා හොති, සඤ්ඤා ආකාරමත්තග්ගාහකත්තා න යථාසභාවග්ගාහිනී ¶ . සා ච සභාවසාමඤ්ඤලක්ඛණග්ගාහකෙන විපස්සනාඤාණෙන සම්පයුත්තා අති විය අපාකටා. සාපි චස්ස පාකටා හොති, විතක්කො ඤාණපතිරූපකත්තා ඤාණතො විසුං කත්වා දුප්පරිග්ගහො. ඤාණපතිරූපකො හි විතක්කො. යථාහ – ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාදිට්ඨි යො ච සම්මාසඞ්කප්පො, ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462). සොපි චස්ස විතක්කො පාකටො හොතීති එවං දුප්පරිග්ගහෙසු වුත්තෙසු සෙසා වුත්තාව හොන්තීති. ඉමෙසං පන පදානං නිද්දෙසෙ කථං විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්තීති පුච්ඡිත්වා තං අවිස්සජ්ජෙත්වාව වෙදනුප්පාදස්ස විදිතත්තෙයෙව විස්සජ්ජිතෙ වෙදනාය විදිතත්තං විස්සජ්ජිතං හොතීති කථං වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොතීතිආදිමාහ. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අවිජ්ජාසමුදයා අවිජ්ජානිරොධාතිආදයො හෙට්ඨා වුත්තත්ථා එව. ඉමිනාව නයෙන සඤ්ඤාවිතක්කාපි වෙදිතබ්බා. විතක්කවාරෙ පන ‘‘ඵස්සසමුදයා ඵස්සනිරොධා’’ති අවත්වා ඵස්සට්ඨානෙ සඤ්ඤාසමුදයා සඤ්ඤානිරොධාති වුත්තං. තං කස්මා ඉති චෙ? සඤ්ඤාමූලකත්තා විතක්කස්ස. ‘‘සඤ්ඤානානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති සඞ්කප්පනානත්ත’’න්ති (දී. නි. 3.359) හි වුත්තං.

අනිච්චතො මනසිකරොතොතිආදීසු ච ‘‘වෙදනං අනිච්චතො මනසිකරොතො’’තිආදිනා නයෙන තස්මිං තස්මිං වාරෙ සො සොයෙව ධම්මො යොජෙතබ්බො. යස්මා පන විපස්සනාසම්පයුත්තා ¶ වෙදනා විපස්සනාකිච්චකරණෙ අසමත්ථත්තා විපස්සනාය අනුපකාරිකා, තස්මායෙව ච බොධිපක්ඛියධම්මෙසු ¶ නාගතා. විපස්සනාසම්පයුත්තාය පන සඤ්ඤාය කිච්චමෙව අපරිබ්යත්තං, තස්මා සා විපස්සනාය එකන්තමනුපකාරිකා එව. විතක්කං පන විනා විපස්සනාකිච්චමෙව නත්ථි. විතක්කසහායා හි විපස්සනා සකකිච්චං කරොති. යථාහ –

‘‘පඤ්ඤා අත්තනො ධම්මතාය අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති ආරම්මණං නිච්ඡෙතුං න සක්කොති, විතක්කෙ පන ආකොටෙත්වා ආකොටෙත්වා දෙන්තෙ සක්කොති. කථං? යථා හි හෙරඤ්ඤිකො කහාපණං හත්ථෙ ඨපෙත්වා සබ්බභාගෙසු ඔලොකෙතුකාමො සමානොපි න චක්ඛුතලෙනෙව පරිවත්තෙතුං සක්කොති, අඞ්ගුලිපබ්බෙහි පන පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකෙතුං සක්කොති, එවමෙව න පඤ්ඤා අත්තනො ධම්මතාය අනිච්චාදිවසෙන ¶ ආරම්මණං නිච්ඡෙතුං සක්කොති, අභිනිරොපනලක්ඛණෙන පන ආහනනපරියාහනනරසෙන විතක්කෙන ආකොටෙන්තෙන විය පරිවත්තෙන්තෙන විය ච ආදායාදාය දින්නමෙව නිච්ඡෙතුං සක්කොතී’’ති (විසුද්ධි. 2.568).

තස්මා වෙදනාසඤ්ඤානං විපස්සනාය අනුපකාරත්තා ලක්ඛණමත්තවසෙනෙව දස්සෙතුං ‘‘වෙදනාය සඤ්ඤායා’’ති තත්ථ තත්ථ එකවචනෙන නිද්දෙසො කතො. යත්තකො පන විපස්සනාය භෙදො, තත්තකො එව විතක්කස්සාති දස්සෙතුං ‘‘විතක්කාන’’න්ති තත්ථ තත්ථ බහුවචනෙන නිද්දෙසො කතොති වත්තුං යුජ්ජති.

168. පුන දීඝං අස්සාසපස්සාසවසෙනාතිආදි ආනාපානස්සතිභාවනාය සම්පත්තිං භාවනාඵලඤ්ච දස්සෙතුං වුත්තං. තත්ථ සමොධානෙතීති ආරම්මණං ඨපෙති, ආරම්මණං පතිට්ඨාපෙතීති වා අත්ථො. සමොදහනබ්යාපාරාභාවෙපි භාවනාපාරිපූරියා එව සමොදහති නාම. ගොචරන්ති විපස්සනාක්ඛණෙ සඞ්ඛාරාරම්මණං, මග්ගක්ඛණෙ ඵලක්ඛණෙ ච නිබ්බානාරම්මණං. සමත්ථන්ති සමමෙව අත්ථො, සමස්ස වා අත්ථොති සමත්ථො. තං සමත්ථං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. මග්ගං සමොධානෙතීති මග්ගඵලක්ඛණෙයෙව ගොචරං නිබ්බානමෙව. අයං පුග්ගලොති ආනාපානස්සතිභාවනං අනුයුත්තො යොගාවචරොව. ඉමස්මිං ආරම්මණෙති එත්ථ පන ‘‘කායෙ’’තිපදෙන සඞ්ගහිතෙ නාමරූපකායසඞ්ඛාතෙ සඞ්ඛතාරම්මණෙ තෙනෙව ¶ කමෙන මග්ගෙ නිබ්බානාරම්මණෙ ච. යං තස්සාතිආදීහි ආරම්මණගොචරසද්දානං එකත්ථතා වුත්තා. තස්සාති තස්ස පුග්ගලස්ස. පජානාතීති පුග්ගලො පජානනා පඤ්ඤාති පුග්ගලො පඤ්ඤාය පජානාතීති වුත්තං හොති. ආරම්මණස්ස උපට්ඨානන්ති විපස්සනාක්ඛණෙ සඞ්ඛාරාරම්මණස්ස, මග්ගඵලක්ඛණෙ නිබ්බානාරම්මණස්ස උපට්ඨානං සති. එත්ථ ච කම්මත්ථෙ සාමිවචනං යථා රඤ්ඤො උපට්ඨානන්ති. අවික්ඛෙපොති සමාධි. අධිට්ඨානන්ති යථාවුත්තසඞ්ඛාරාරම්මණං නිබ්බානාරම්මණඤ්ච ¶ . තඤ්හි අධිට්ඨාති එත්ථ චිත්තන්ති අධිට්ඨානං. වොදානන්ති ඤාණං. තඤ්හි වොදායති විසුජ්ඣති තෙන චිත්තන්ති වොදානං. ලීනපක්ඛිකො සමාධි අලීනභාවප්පත්තියා සමභූතත්තා සමං, උද්ධච්චපක්ඛිකං ඤාණං අනුද්ධතභාවප්පත්තියා සමභූතත්තා සමං. තෙන විපස්සනාමග්ගඵලක්ඛණෙසු සමථවිපස්සනානං ¶ යුගනද්ධතා වුත්තා හොති. සති පන සබ්බත්ථිකත්තා තදුභයසමතාය උපකාරිකාති සමං, ආරම්මණං සමතාධිට්ඨානත්තා සමං. අනවජ්ජට්ඨොති විපස්සනාය අනවජ්ජසභාවො. නික්ලෙසට්ඨොති මග්ගස්ස නික්කිලෙසසභාවො. නික්කිලෙසට්ඨොති වා පාඨො. වොදානට්ඨොති ඵලස්ස පරිසුද්ධසභාවො. පරමට්ඨොති නිබ්බානස්ස සබ්බධම්මුත්තමසභාවො. පටිවිජ්ඣතීති තං තං සභාවං අසම්මොහතො පටිවිජ්ඣති. එත්ථ ච ‘‘ආරම්මණස්ස උපට්ඨාන’’න්තිආදීහි සම්මා පටිවෙධො වුත්තො. එත්ථෙව ච වොදානට්ඨපටිවෙධස්ස වුත්තත්තා තෙන එකලක්ඛණා අනවජ්ජට්ඨනික්කිලෙසට්ඨපරමට්ඨා ලක්ඛණහාරවසෙන වුත්තායෙව හොන්ති. යථාහ –

‘‘වුත්තම්හි එකධම්මෙ, යෙ ධම්මා එකලක්ඛණා කෙචි;

වුත්තා භවන්ති සබ්බෙ, සො හාරො ලක්ඛණො නාමා’’ති. (නෙත්ති. 4.5 නිද්දෙසවාර);

අනවජ්ජට්ඨො නික්කිලෙසට්ඨො චෙත්ථ අවික්ඛෙපසඞ්ඛාතස්ස සමස්ස අත්ථො පයොජනන්ති සමත්ථො, වොදානට්ඨො විපස්සනාමග්ගවොදානං ¶ සන්ධාය සමමෙව අත්ථොති සමත්ථො, ඵලවොදානං සන්ධාය මග්ගවොදානසඞ්ඛාතස්ස සමස්ස අත්ථොති සමත්ථො, පරමට්ඨො පන සමමෙව අත්ථොති වා නිබ්බානපයොජනත්තා සබ්බස්ස සමස්ස අත්ථොති වා සමත්ථො, තං වුත්තප්පකාරං සමඤ්ච සමත්ථඤ්ච එකදෙසසරූපෙකසෙසං කත්වා සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතීති වුත්තං. ඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගධම්මා විපස්සනාමග්ගඵලක්ඛණෙපි ලබ්භන්ති, මග්ගො ච තිස්සො ච විසුද්ධියො මග්ගඵලක්ඛණෙයෙව, විමොක්ඛො ච විජ්ජා ච ඛයෙ ඤාණඤ්ච මග්ගක්ඛණෙයෙව, විමුත්ති ච අනුප්පාදෙ ඤාණඤ්ච ඵලක්ඛණෙයෙව, සෙසා විපස්සනාක්ඛණෙපීති. ධම්මවාරෙ ඉමෙ ධම්මෙ ඉමස්මිං ආරම්මණෙ සමොධානෙතීති නිබ්බානං ඨපෙත්වා සෙසා යථායොගං වෙදිතබ්බා. ඉදං පන යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. අවුත්තත්ථා පනෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තා එව. එකෙකචතුක්කවසෙනෙත්ථ නිය්යානෙ දස්සිතෙපි චතුක්කන්තොගධස්ස එකෙකස්සාපි භාගස්ස නිය්යානස්ස උපනිස්සයත්තා එකෙකභාගවසෙන නිය්යානං දස්සිතං. න හි එකෙකං විනා නිය්යානං හොතීති.

දීඝංඅස්සාසපස්සාසනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

169. රස්සනිද්දෙසෙ ¶ ඉත්තරසඞ්ඛාතෙති පරිත්තසඞ්ඛාතෙ කාලෙ. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

170. සබ්බකායපටිසංවෙදිනිද්දෙසෙ ¶ අරූපධම්මෙසු වෙදනාය ඔළාරිකත්තා සුඛග්ගහණත්ථං පඨමං ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණසංවෙදිකා වෙදනා වුත්තා, තතො යං වෙදෙති, තං සඤ්ජානාතීති එවං වෙදනාවිසයස්ස ආකාරග්ගාහිකා සඤ්ඤා, තතො සඤ්ඤාවසෙන අභිසඞ්ඛාරිකා චෙතනා, තතො ‘‘ඵුට්ඨො වෙදෙති, ඵුට්ඨො සඤ්ජානාති, ඵුට්ඨො චෙතෙතී’’ති (සං. නි. 4.93) වචනතො ඵස්සො, තතො සබ්බෙසං සාධාරණලක්ඛණො මනසිකාරො, චෙතනාදීහි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො වුත්තො. එවං තීසු ඛන්ධෙසු වුත්තෙසු තංනිස්සයො ¶ විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො වුත්තොව හොති. නාමඤ්චාති වුත්තප්පකාරං නාමඤ්ච. නාමකායො චාති ඉදං පන නාමෙන නිබ්බානස්සපි සඞ්ගහිතත්තා ලොකුත්තරානඤ්ච අවිපස්සනුපගත්තා තං අපනෙතුං වුත්තං. ‘‘කායො’’ති හි වචනෙන නිබ්බානං අපනීතං හොති නිබ්බානස්ස රාසිවිනිමුත්තත්තා. යෙ ච වුච්චන්ති චිත්තසඞ්ඛාරාති ‘‘සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා’’ති (පටි. ම. 1.174; ම. නි. 1.463) එවං වුච්චමානාපි චිත්තසඞ්ඛාරා ඉධ නාමකායෙනෙව සඞ්ගහිතාති වුත්තං හොති. මහාභූතාති මහන්තපාතුභාවතො මහාභූතසාමඤ්ඤතො මහාපරිහාරතො මහාවිකාරතො මහන්තභූතත්තා චාති මහාභූතා. තෙ පන – පථවී ආපො තෙජො වායොති චත්තාරො. චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදායරූපන්ති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං, චත්තාරො මහාභූතෙ උපාදාය නිස්සාය අමුඤ්චිත්වා පවත්තරූපන්ති අත්ථො. තං පන – චක්ඛු සොතං ඝානං ජිව්හා කායො රූපං සද්දො ගන්ධො රසො ඉත්ථින්ද්රියං පුරිසින්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං හදයවත්ථු ඔජා කායවිඤ්ඤත්ති වචීවිඤ්ඤත්ති ආකාසධාතු රූපස්ස ලහුතා මුදුතා කම්මඤ්ඤත්තා උපචයො සන්තති ජරතා අනිච්චතාති චතුවීසතිවිධං. අස්සාසො ච පස්සාසො චාති පාකතිකොයෙව. අස්සාසපස්සාසෙ නිස්සාය උප්පන්නං පටිභාගනිමිත්තම්පි තදෙව නාමං ලභති පථවීකසිණාදීනි විය. රූපසරික්ඛකත්තා රූපන්ති ච නාමං ලභති ‘‘බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’තිආදීසු (ධ. ස. 204; දී. නි. 3.338) විය. නිමිත්තඤ්ච උපනිබන්ධනාති සතිඋපනිබන්ධනාය නිමිත්තභූතං අස්සාසපස්සාසානං ඵුසනට්ඨානං. යෙ ච වුච්චන්ති කායසඞ්ඛාරාති ‘‘අස්සාසපස්සාසා කායිකා එතෙ ධම්මා කායපටිබද්ධා කායසඞ්ඛාරා’’ති (පටි. ම. 1.171; ම. නි. 1.463) එවං වුච්චමානාපි කායසඞ්ඛාරා ඉධ රූපකායෙනෙව සඞ්ගහිතාති වුත්තං හොති.

තෙ ¶ කායා පටිවිදිතා හොන්තීති ඣානක්ඛණෙ අස්සාසපස්සාසනිමිත්තකායා විපස්සනාක්ඛණෙ අවසෙසරූපාරූපකායා ආරම්මණතො පටිවිදිතා හොන්ති, මග්ගක්ඛණෙ අසම්මොහතො ¶ පටිවිදිතා හොන්ති. අස්සාසපස්සාසවසෙන පටිලද්ධජ්ඣානස්ස යොගිස්ස උප්පන්නවිපස්සනාමග්ගෙපි සන්ධාය දීඝං අස්සාසපස්සාසවසෙනාතිආදි ¶ වුත්තං.

ආවජ්ජතො පජානතොතිආදීනි සීලකථායං වුත්තත්ථානි. තෙ වුත්තප්පකාරෙ කායෙ අන්තොකරිත්වා ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී’’ති වුත්තං.

සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙනාතිආදීසු ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී’’තිවුත්තඅස්සාසපස්සාසතො උප්පන්නජ්ඣානවිපස්සනාමග්ගෙසු සංවරොයෙව සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි. අවික්ඛෙපොයෙව අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි. පඤ්ඤායෙව දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි. ඣානවිපස්සනාසු විරතිඅභාවෙපි පාපාභාවමත්තමෙව සංවරො නාමාති වෙදිතබ්බං.

171. පස්සම්භයන්තිආදීනං නිද්දෙසෙ කායිකාති රූපකායෙ භවා. කායපටිබද්ධාති කායං පටිබද්ධා කායං නිස්සිතා, කායෙ සති හොන්ති, අසති න හොන්ති, තස්මායෙව තෙ කායෙන සඞ්ඛරීයන්තීති කායසඞ්ඛාරා. පස්සම්භෙන්තොති නිබ්බාපෙන්තො සන්නිසීදාපෙන්තො. පස්සම්භනවචනෙනෙව ඔළාරිකානං පස්සම්භනං සිද්ධං. නිරොධෙන්තොති ඔළාරිකානං අනුප්පාදනෙන නිරොධෙන්තො. වූපසමෙන්තොති ඔළාරිකෙයෙව එකසන්තතිපරිණාමනයෙන සන්තභාවං නයන්තො. සික්ඛතීති අධිකාරවසෙන අස්සසිස්සාමීති සික්ඛතීති සම්බන්ධො, තිස්සො සික්ඛා සික්ඛතීති වා අත්ථො.

ඉදානි ඔළාරිකපස්සම්භනං දස්සෙතුං යථාරූපෙහීතිආදිමාහ. තත්ථ යථාරූපෙහීති යාදිසෙහි. ආනමනාති පච්ඡතො නමනා. විනමනාති උභයපස්සතො නමනා. සන්නමනාති සබ්බතොපි නමන්තස්ස සුට්ඨු නමනා. පණමනාති පුරතො නමනා. ඉඤ්ජනාති කම්පනා. ඵන්දනාති ඊසකං චලනා. පකම්පනාති භුසං කම්පනා. යථාරූපෙහි කායසඞ්ඛාරෙහි කායස්ස ආනමනා…පෙ… පකම්පනා, තථාරූපං කායසඞ්ඛාරං පස්සම්භයන්ති ච, යා කායස්ස ආනමනා…පෙ… පකම්පනා, තඤ්ච පස්සම්භයන්ති ච සම්බන්ධො කාතබ්බො. කායසඞ්ඛාරෙසු හි පස්සම්භිතෙසු කායස්ස ආනමනාදයො ච පස්සම්භිතායෙව හොන්තීති. යථාරූපෙහි කායසඞ්ඛාරෙහි කායස්ස ¶ න ආනමනාදිකා හොති, තථාරූපං සන්තං සුඛුමම්පි කායසඞ්ඛාරං පස්සම්භයන්ති ච, යා කායස්ස න ආනමනාදිකා, තඤ්ච සන්තං සුඛුමං පස්සම්භයන්ති ච සම්බන්ධතො ¶ වෙදිතබ්බං. සන්තං සුඛුමන්ති ච භාවනපුංසකවචනමෙතං. ඉති කිරාති එත්ථ ඉති එවමත්ථෙ, කිර යදිඅත්ථෙ. යදි එවං සුඛුමකෙපි අස්සාසපස්සාසෙ පස්සම්භයං අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතීති ¶ චොදකෙන චොදනා ආරද්ධා හොති. අථ වා කිරාති චොදකවචනත්තා අසද්දහනත්ථෙ අසහනත්ථෙ පරොක්ඛත්ථෙ ච යුජ්ජතියෙව, එවං සුඛුමානම්පි පස්සම්භනං සික්ඛතීති න සද්දහාමි න සහාමි අපච්චක්ඛං මෙති වුත්තං හොති.

එවං සන්තෙති එවං සුඛුමානං පස්සම්භනෙ සන්තෙ. වාතූපලද්ධියා ච පභාවනා න හොතීති අස්සාසපස්සාසවාතස්ස උපලද්ධියා. උපලද්ධීති විඤ්ඤාණං. අස්සාසපස්සාසවාතං උපලබ්භමානස්ස තදාරම්මණස්ස භාවනාවිඤ්ඤාණස්ස පභාවනා උප්පාදනා න හොති, තස්ස ආරම්මණස්ස භාවනා න හොතීති අත්ථො. අස්සාසපස්සාසානඤ්ච පභාවනා න හොතීති භාවනාය සුඛුමකානම්පි අස්සාසපස්සාසානං නිරොධනතො තෙසඤ්ච උප්පාදනා පවත්තනා න හොතීති අත්ථො. ආනාපානස්සතියා ච පභාවනා න හොතීති අස්සාසපස්සාසාභාවතොයෙව තදාරම්මණාය භාවනාවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තාය සතියා ච පවත්තනා න හොති. තස්මායෙව තංසම්පයුත්තස්ස ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස ච භාවනා න හොති. න ච නං තන්ති එත්ථ ච නන්ති නිපාතමත්තං ‘‘භික්ඛු ච න’’න්තිආදීසු (පාරා. 273) විය. තං වුත්තවිධිං සමාපත්තිං පණ්ඩිතා න සමාපජ්ජන්තිපි තතො න වුට්ඨහන්තිපීති සම්බන්ධො. චොදනාපක්ඛස්ස පරිහාරවචනෙ ඉති කිරාති එවමෙව. එත්ථ එවකාරත්ථෙ කිරසද්දො දට්ඨබ්බො. එවං සන්තෙති එවං පස්සම්භනෙ සන්තෙ එව.

යථා කථං වියාති යථා තං වුත්තවිධානං හොති, තථා තං කථං වියාති උපමං පුච්ඡති. ඉදානි සෙය්යථාපීති තං උපමං දස්සෙති. කංසෙති කංසමයභාජනෙ. නිමිත්තන්ති තෙසං සද්දානං ආකාරං. ‘‘නිමිත්ත’’න්ති ච සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනං, නිමිත්තස්සාති අත්ථො. සද්දනිමිත්තඤ්ච සද්දතො අනඤ්ඤං. සුග්ගහිතත්තාති සුට්ඨු උග්ගහිතත්තා. සුගහිතත්තාතිපි පාඨො, සුට්ඨු ගහිතත්තාති ¶ අත්ථො. සුමනසිකතත්තාති සුට්ඨු ආවජ්ජිතත්තා. සූපධාරිතත්තාති සුට්ඨු චිත්තෙ ඨපිතත්තා. සුඛුමසද්දනිමිත්තාරම්මණතාපීති ¶ තදා සුඛුමානම්පි සද්දානං නිරුද්ධත්තා අනුග්ගහිතසද්දනිමිත්තස්ස අනාරම්මණම්පි සුඛුමතරං සද්දනිමිත්තං ආරම්මණං කත්වා සුඛුමතරං සද්දනිමිත්තාරම්මණම්පි චිත්තං පවත්තති, සුඛුමතරසද්දනිමිත්තාරම්මණභාවතොපීති වා අත්ථො. ඉමිනාව නයෙන අප්පනායම්පි අත්ථො වෙදිතබ්බො.

පස්සම්භයන්තිආදීසු ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාර’’න්ති වුත්තා අස්සාසපස්සාසා කායොති වා ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාර’’න්ති එත්ථ අස්සාසපස්සාසා කායොති වා යොජනා වෙදිතබ්බා. භාවනාවිසුද්ධියා කායසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භමානෙපි ඔළාරිකං කායසඞ්ඛාරං පස්සම්භෙමීති යොගිනො ආභොගෙ සති තෙනාදරෙන අතිවිය පස්සම්භති. අනුපට්ඨහන්තම්පි සුඛුමං සුආනයං හොති.

අට්ඨ ¶ අනුපස්සනාඤාණානීති ‘‘දීඝං රස්සං සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාර’’න්ති වුත්තෙසු චතූසු වත්ථූසු අස්සාසවසෙන චතස්සො, පස්සාසවසෙන චතස්සොති අට්ඨ අනුපස්සනාඤාණානි. අට්ඨ ච උපට්ඨානානුස්සතියොති ‘‘දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොතී’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.170) නයෙන වුත්තෙසු චතූසු වත්ථූසු අස්සාසවසෙන චතස්සො, පස්සාසවසෙන චතස්සොති අට්ඨ ච උපට්ඨානානුස්සතියො. අට්ඨ චුපට්ඨානානුස්සතියොතිපි පාඨො. චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනීති භගවතා ආනාපානස්සතිසුත්තන්තෙ (ම. නි. 3.144 ආදයො) වුත්තත්තා පඨමචතුක්කවසෙන චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනීති.

පඨමචතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

172. දුතියචතුක්කස්ස පීතිපටිසංවෙදිනිද්දෙසෙ උප්පජ්ජති පීති පාමොජ්ජන්ති එත්ථ පීතීති මූලපදං. පාමොජ්ජන්ති තස්ස අත්ථපදං, පමුදිතභාවොති අත්ථො. යා පීති පාමොජ්ජන්තිආදීසු ¶ ¶ යා ‘‘පීතී’’ති ච ‘‘පාමොජ්ජ’’න්ති ච එවමාදීනි නාමානි ලභති, සා පීතීති වුත්තං හොති. තත්ථ පීතීති සභාවපදං. පමුදිතස්ස භාවො පාමොජ්ජං. ආමොදනාකාරො ආමොදනා. පමොදනාකාරො පමොදනා. යථා වා භෙසජ්ජානං වා තෙලානං වා උණ්හොදකසීතොදකානං වා එකතොකරණං මොදනාති වුච්චති, එවමයම්පි ධම්මානං එකතොකරණෙන මොදනා, උපසග්ගවසෙන පන පදං මණ්ඩෙත්වා ආමොදනා පමොදනාති වුත්තං. හාසෙතීති හාසො, පහාසෙතීති පහාසො, හට්ඨපහට්ඨාකාරානමෙතං අධිවචනං. විත්තීති විත්තං, ධනස්සෙතං නාමං. අයං පන සොමනස්සපච්චයත්තා විත්තිසරික්ඛතාය විත්ති. යථා හි ධනිනො ධනං පටිච්ච සොමනස්සං උප්පජ්ජති, එවං පීතිමතොපි පීතිං පටිච්ච සොමනස්සං උප්පජ්ජති. තස්මා ‘‘විත්තී’’ති වුත්තා. තුට්ඨිසභාවසණ්ඨිතාය හි පීතියා එතං නාමං. පීතිමා පන පුග්ගලො කායචිත්තානං උග්ගතත්තා අබ්භුග්ගතත්තා ‘‘උදග්ගො’’ති වුච්චති, උදග්ගස්ස භාගො ඔදග්යං. අත්තනො මනතා අත්තමනතා. අනභිරද්ධස්ස හි මනො දුක්ඛපදට්ඨානත්තා න අත්තනො මනො නාම හොති, අභිරද්ධස්ස සුඛපදට්ඨානත්තා අත්තනො මනො නාම හොති, ඉති අත්තනො මනතා අත්තමනතා, සකමනතා සකමනස්ස භාවොති අත්ථො. සා පන යස්මා න අඤ්ඤස්ස කස්සචි අත්තනො මනතා, චිත්තස්සෙව පනෙසො භාවො චෙතසිකො ධම්මො, තස්මා අත්තමනතා චිත්තස්සාති වුත්තා. සෙසමෙත්ථ ච උපරි ච හෙට්ඨා වුත්තනයෙන යොජෙත්වා වෙදිතබ්බං.

173. සුඛපටිසංවෙදිනිද්දෙසෙ ද්වෙ සුඛානීති සමථවිපස්සනාභූමිදස්සනත්ථං වුත්තං. කායිකඤ්හි සුඛං විපස්සනාය භූමි, චෙතසිකං සුඛං සමථස්ස ච විපස්සනාය ච භූමි. කායිකන්ති ¶ පසාදකායං විනා අනුප්පත්තිතො කායෙ නියුත්තන්ති කායිකං. චෙතසිකන්ති අවිප්පයොගවසෙන චෙතසි නියුත්තන්ති චෙතසිකං. තත්ථ කායිකපදෙන චෙතසිකං සුඛං පටික්ඛිපති, සුඛපදෙන කායිකං දුක්ඛං. තථා චෙතසිකපදෙන කායිකං සුඛං පටික්ඛිපති, සුඛපදෙන චෙතසිකං දුක්ඛං. සාතන්ති මධුරං සුමධුරං. සුඛන්ති සුඛමෙව, න දුක්ඛං. කායසම්ඵස්සජන්ති කායසම්ඵස්සෙ ජාතං. සාතං සුඛං ¶ වෙදයිතන්ති සාතං වෙදයිතං, න අසාතං වෙදයිතං. සුඛං වෙදයිතං, න දුක්ඛං වෙදයිතං. පරතො තීණි පදානි ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තානි. සාතා වෙදනා, න අසාතා. සුඛා වෙදනා, න දුක්ඛාති අයමෙව පනෙත්ථ අත්ථො.

චෙතසිකසුඛනිද්දෙසො වුත්තපටිපක්ඛනයෙන යොජෙතබ්බො. තෙ සුඛාති ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතො, තානි සුඛානීති වුත්තං හොති. සෙසමෙත්ථ ¶ චතුක්කෙ හෙට්ඨා පඨමචතුක්කෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනි දුතියචතුක්කවසෙන වෙදිතබ්බානීති.

දුතියචතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

176. තතියචතුක්කනිද්දෙසෙ චිත්තන්ති මූලපදං. විඤ්ඤාණන්ති අත්ථපදං. යං චිත්තන්තිආදි පීතියං වුත්තනයෙන යොජෙතබ්බං. තත්ථ චිත්තන්තිආදීසු චිත්තවිචිත්තතාය චිත්තං. ආරම්මණං මිනමානං ජානාතීති මනො. මානසන්ති මනොයෙව. ‘‘අන්තලික්ඛචරො පාසො, ය්වායං චරති මානසො’’ති (සං. නි. 1.151; මහාව. 33) හි එත්ථ පන සම්පයුත්තකධම්මො මානසොති වුත්තො.

‘‘කථඤ්හි භගවා තුය්හං, සාවකො සාසනෙ රතො;

අප්පත්තමානසො සෙක්ඛො, කාලං කයිරා ජනෙ සුතා’’ති. (සං. නි. 1.159) –

එත්ථ අරහත්තං මානසන්ති වුත්තං. ඉධ පන මනොව මානසං. බ්යඤ්ජනවසෙන හෙතං පදං වඩ්ඪිතං.

හදයන්ති චිත්තං. ‘‘චිත්තං වා තෙ ඛිපිස්සාමි, හදයං වා තෙ ඵාලෙස්සාමී’’ති (සං. නි. 1.237; සු. නි. ආළවකසුත්ත) එත්ථ උරො හදයන්ති වුත්තං. ‘‘හදයා හදයං මඤ්ඤෙ අඤ්ඤාය තච්ඡතී’’ති (ම. නි. 1.63) එත්ථ චිත්තං. ‘‘වක්කං හදය’’න්ති (දී. නි. 2.377; ම. නි. 1.110) එත්ථ හදයවත්ථු. ඉධ පන චිත්තමෙව අබ්භන්තරට්ඨෙන ‘‘හදය’’න්ති ¶ වුත්තං. තදෙව පරිසුද්ධට්ඨෙන ¶ පණ්ඩරං. භවඞ්ගං සන්ධායෙතං වුත්තං. යථාහ – ‘‘පභස්සරමිදං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තඤ්ච ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨ’’න්ති (අ. නි. 1.49). තතො නික්ඛන්තත්තා පන අකුසලම්පි ගඞ්ගාය නික්ඛන්තා නදී ගඞ්ගා විය, ගොධාවරිතො නික්ඛන්තා ගොධාවරී විය ච ‘‘පණ්ඩර’’න්ත්වෙව වුත්තං. යස්මා පන ආරම්මණවිජානනලක්ඛණං චිත්තං උපක්කිලෙසෙන කිලෙසො න හොති, සභාවතො පරිසුද්ධමෙව හොති, උපක්කිලෙසයොගෙ පන සති උපක්කිලිට්ඨං නාම හොති, තස්මාපි ‘‘පණ්ඩර’’න්ති වත්තුං යුජ්ජති.

මනො මනායතනන්ති ඉධ පන මනොගහණං මනස්සෙව ආයතනභාවදීපනත්ථං. තෙනෙතං දීපෙති – ‘‘නයිදං දෙවායතනං විය මනස්ස ආයතනත්තා මනායතනං, අථ ඛො මනො එව ආයතනං මනායතන’’න්ති.

ආයතනට්ඨො ¶ හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. මනතෙ ඉති මනො, විජානාතීති අත්ථො. අට්ඨකථාචරියා පනාහු – නාළියා මිනමානො විය මහාතුලාය ධාරයමානො විය ච ආරම්මණං ජානාතීති මනො, තදෙව මනනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං, මනොව ඉන්ද්රියං මනින්ද්රියං.

විජානාතීති විඤ්ඤාණං. විඤ්ඤාණමෙව ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. රුළ්හිතො ඛන්ධො වුත්තො. රාසට්ඨෙන හි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස එකදෙසො එකං විඤ්ඤාණං. තස්මා යථා රුක්ඛස්ස එකදෙසං ඡින්දන්තො රුක්ඛං ඡින්දතීති වුච්චති, එවමෙව විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස එකදෙසභූතං එකම්පි විඤ්ඤාණං රුළ්හිතො ‘‘විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති වුත්තං. යස්මා පන රාසට්ඨොයෙව ඛන්ධට්ඨො න හොති, කොට්ඨාසට්ඨොපි ඛන්ධට්ඨොයෙව, තස්මා කොට්ඨාසට්ඨෙන විඤ්ඤාණකොට්ඨාසොතිපි අත්ථො. තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතූති තෙසං ඵස්සාදීනං සම්පයුත්තධම්මානං අනුච්ඡවිකා මනොවිඤ්ඤාණධාතු. ඉමස්මිඤ්හි පදෙ එකමෙව චිත්තං මිනනට්ඨෙන මනො, විජානනට්ඨෙන විඤ්ඤාණං, සභාවට්ඨෙන, නිස්සත්තට්ඨෙන වා ධාතූති තීහි නාමෙහි වුත්තං.

178. සමාධිනිද්දෙසෙ අචලභාවෙන ආරම්මණෙ තිට්ඨතීති ඨිති. පරතො පදද්වයං උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතං ¶ . අපිච සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණම්හි සම්පිණ්ඩෙත්වා තිට්ඨතීති සණ්ඨිති. ආරම්මණං ඔගාහෙත්වා අනුපවිසිත්වා තිට්ඨතීති අවට්ඨිති. කුසලපක්ඛස්මිං හි චත්තාරො ධම්මා ආරම්මණං ඔගාහන්ති සද්ධා සති සමාධි පඤ්ඤාති. තෙනෙව සද්ධා ‘‘ඔකප්පනා’’ති වුත්තා, සති ¶ ‘‘අපිලාපනතා’’ති, සමාධි ‘‘අවට්ඨිතී’’ති, පඤ්ඤා ‘‘පරියොගාහනා’’ති. අකුසලපක්ඛෙ පන තයො ධම්මා ආරම්මණං ඔගාහන්ති තණ්හා දිට්ඨි අවිජ්ජාති. තෙනෙව තෙ ‘‘ඔඝා’’ති වුත්තා. උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාවසෙන පවත්තස්ස විසාහාරස්ස පටිපක්ඛතො අවිසාහාරො, අවිසාහරණන්ති අත්ථො. උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාවසෙනෙව ගච්ඡන්තං චිත්තං වික්ඛිපති නාම, අයං පන තථා න හොතීති අවික්ඛෙපො. උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාවසෙනෙව චිත්තං විසාහටං නාම හොති, ඉතො චිතො ච හරීයති, අයං පන අවිසාහටස්ස මානසස්ස භාවොති අවිසාහටමානසතා.

සමථොති ¶ තිවිධො සමථො චිත්තසමථො අධිකරණසමථො සබ්බසඞ්ඛාරසමථොති. තත්ථ අට්ඨසු සමාපත්තීසු චිත්තෙකග්ගතා චිත්තසමථො නාම. තඤ්හි ආගම්ම චිත්තචලනං චිත්තවිප්ඵන්දනං සම්මති වූපසම්මති, තස්මා සො ‘‘චිත්තසමථො’’ති වුච්චති. සම්මුඛාවිනයාදිසත්තවිධො අධිකරණසමථො නාම. තඤ්හි ආගම්ම තානි තානි අධිකරණානි සම්මන්ති වූපසම්මන්ති, තස්මා සො ‘‘අධිකරණසමථො’’ති වුච්චති. යස්මා පන සබ්බෙ සඞ්ඛාරා නිබ්බානං ආගම්ම සම්මන්ති වූපසම්මන්ති, තස්මා තං සබ්බසඞ්ඛාරසමථොති වුච්චති. ඉමස්මිං අත්ථෙ චිත්තසමථො අධිප්පෙතො. සමාධිලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සමාධින්ද්රියං. උද්ධච්චෙ න කම්පතීති සමාධිබලං. සම්මාසමාධීති යාථාවසමාධි නිය්යානිකසමාධි කුසලසමාධි.

179. රාගතො විමොචයං චිත්තන්තිආදීහි දසහි කිලෙසවත්ථූහි විමොචනං වුත්තං. ථිනග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ මිද්ධග්ගහණං, උද්ධච්චග්ගහණෙනෙව ච කුක්කුච්චග්ගහණං කතං හොතීති අඤ්ඤෙසු පාඨෙසු සහචාරිත්තා කිලෙසවත්ථුතො විමොචනවචනෙනෙව පඨමජ්ඣානාදීහි නීවරණාදිතො විමොචනං, අනිච්චානුපස්සනාදීහි නිච්චසඤ්ඤාදිතො ච විමොචනං වුත්තමෙව ¶ හොතීති. කථං තං චිත්තං අනුපස්සතීති එත්ථ පෙය්යාලෙ ච අනිච්චානුපස්සනාදීහි නිච්චසඤ්ඤාදීනං පහානං වුත්තමෙව. චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනි තතියචතුක්කවසෙන වෙදිතබ්බානීති.

තතියචතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

180. චතුත්ථචතුක්කනිද්දෙසෙ ‘‘අනිද්දිට්ඨෙ නපුංසක’’න්ති වචනතො අසුකන්ති අනිද්දිට්ඨත්තා ‘‘අනිච්චන්ති කිං අනිච්ච’’න්ති නපුංසකවචනෙන පුච්ඡා කතා. උප්පාදවයට්ඨෙනාති උප්පාදවයසඞ්ඛාතෙන අත්ථෙන, උප්පාදවයසභාවෙනාති අත්ථො. එත්ථ ච පඤ්චක්ඛන්ධා සභාවලක්ඛණං, පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උප්පාදවයා විකාරලක්ඛණං. එතෙන හුත්වා අභාවෙන අනිච්චාති වුත්තං හොති. තෙනෙව ¶ ච අට්ඨකථායං ‘‘සඞ්ඛතලක්ඛණවසෙන අනිච්චතාති තෙසංයෙව උප්පාදවයඤ්ඤථත්ත’’න්ති ච වත්වාපි ‘‘හුත්වා අභාවො වා’’ති වුත්තං. එතෙන හුත්වා අභාවාකාරො අනිච්චලක්ඛණන්ති වුත්තං හොති. ‘‘පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයබ්බයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ඤාය ලක්ඛණානී’’ති පෙය්යාලං කත්වා වුත්තං. ධම්මාති රූපක්ඛන්ධාදයො යථාවුත්තධම්මා.

විරාගානුපස්සීනිද්දෙසෙ ¶ රූපෙ ආදීනවං දිස්වාති භඞ්ගානුපස්සනතො පට්ඨාය පරතො වුත්තෙහි අනිච්චට්ඨාදීහි රූපක්ඛන්ධෙ ආදීනවං දිස්වා. රූපවිරාගෙති නිබ්බානෙ. නිබ්බානඤ්හි ආගම්ම රූපං විරජ්ජති අපුනරුප්පත්තිධම්මතං ආපජ්ජනෙන නිරුජ්ඣති, තස්මා නිබ්බානං ‘‘රූපවිරාගො’’ති වුච්චති. ඡන්දජාතො හොතීති අනුස්සවවසෙන උප්පන්නධම්මච්ඡන්දො හොති. සද්ධාධිමුත්තොති තස්මිංයෙව නිබ්බානෙ සද්ධාය ච අධිමුත්තො නිච්ඡිතො. චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතන්ති අස්ස යොගිස්ස චිත්තං ඛයවිරාගසඞ්ඛාතෙ රූපභඞ්ගෙ ආරම්මණවසෙන ¶ , අච්චන්ත විරාගසඞ්ඛාතෙ රූපවිරාගෙ නිබ්බානෙ අනුස්සවවසෙන සුට්ඨු අධිට්ඨිතං සුට්ඨු පතිට්ඨිතං හොතීති සම්බන්ධතො වෙදිතබ්බං. රූපෙ විරාගානුපස්සීති රූපස්ස ඛයවිරාගො රූපෙ විරාගොති පකතිභුම්මවචනෙන වුත්තො. රූපස්ස අච්චන්තවිරාගො රූපෙ විරාගොති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මවචනෙන වුත්තො. තං දුවිධම්පි විරාගං ආරම්මණතො අජ්ඣාසයතො ච අනුපස්සනසීලො ‘‘රූපෙ විරාගානුපස්සී’’ති වුත්තො. එස නයො වෙදනාදීසු. නිරොධානුපස්සීපදනිද්දෙසෙපි එසෙව නයො.

181. කතිහාකාරෙහීතිආදි පනෙත්ථ විසෙසො – තත්ථ අවිජ්ජාදීනං පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානං ආදීනවනිරොධදස්සනෙනෙව රූපාදීනම්පි ආදීනවනිරොධා දස්සිතා හොන්ති තෙසම්පි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානතිවත්තනතො. ඉමිනා එව ච විසෙසවචනෙන විරාගානුපස්සනතො නිරොධානුපස්සනාය විසිට්ඨභාවො වුත්තො හොති. තත්ථ අනිච්චට්ඨෙනාති ඛයට්ඨෙන, හුත්වා අභාවට්ඨෙන වා. දුක්ඛට්ඨෙනාති භයට්ඨෙන, පටිපීළනට්ඨෙන වා. අනත්තට්ඨෙනාති අසාරකට්ඨෙන, අවසවත්තනට්ඨෙන වා. සන්තාපට්ඨෙනාති කිලෙසසන්තාපනට්ඨෙන. විපරිණාමට්ඨෙනාති ජරාභඞ්ගවසෙන ද්විධා පරිණාමනට්ඨෙන. නිදානනිරොධෙනාති මූලපච්චයාභාවෙන. නිරුජ්ඣතීති න භවති. සමුදයනිරොධෙනාති ආසන්නපච්චයාභාවෙන. මූලපච්චයො හි බ්යාධිස්ස අසප්පායභොජනං විය නිදානන්ති වුත්තො, ආසන්නපච්චයො බ්යාධිස්ස වාතපිත්තසෙම්හා විය සමුදයොති වුත්තො. නිදානඤ්හි නිච්ඡයෙන දදාති ඵලමිති නිදානං, සමුදයො පන සුට්ඨු උදෙති එතස්මා ඵලමිති සමුදයො. ජාතිනිරොධෙනාති මූලපච්චයස්ස උප්පත්තිඅභාවෙන. පභවනිරොධෙනාති ආසන්නපච්චයස්ස උප්පත්තිඅභාවෙන. ජාතියෙව හි පභවති එතස්මා දුක්ඛන්ති පභවොති වත්තුං යුජ්ජති. හෙතුනිරොධෙනාති ජනකපච්චයාභාවෙන. පච්චයනිරොධෙනාති උපත්ථම්භකපච්චයාභාවෙන. මූලපච්චයොපි හි ¶ ආසන්නපච්චයො ච ජනකපච්චයො ¶ උපත්ථම්භකපච්චයො ච හොතියෙව. එතෙහි තික්ඛවිපස්සනාක්ඛණෙ ¶ තදඞ්ගනිරොධො, මග්ගක්ඛණෙ සමුච්ඡෙදනිරොධො වුත්තො හොති. ඤාණුප්පාදෙනාති තික්ඛවිපස්සනාඤාණස්ස වා මග්ගඤාණස්ස වා උප්පාදෙන. නිරොධුපට්ඨානෙනාති විපස්සනාක්ඛණෙ පච්චක්ඛතො ඛයනිරොධස්ස අනුස්සවවසෙන නිරොධසඞ්ඛාතස්ස නිබ්බානස්ස උපට්ඨානෙන, මග්ගක්ඛණෙ පච්චක්ඛතො ච නිබ්බානස්ස උපට්ඨානෙන. එතෙහි විසයවිසයිනියමොව කතො හොති, තදඞ්ගසමුච්ඡෙදනිරොධො ච වුත්තො හොති.

182. පටිනිස්සග්ගානුපස්සීපදනිද්දෙසෙ රූපං පරිච්චජතීති ආදීනවදස්සනෙන නිරපෙක්ඛතාය රූපක්ඛන්ධං පරිච්චජති. පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගොති පරිච්චාගට්ඨෙන පටිනිස්සග්ගොති වුත්තං හොති. එතෙන පටිනිස්සග්ගපදස්ස පරිච්චාගට්ඨො වුත්තො, තස්මා කිලෙසානං පජහනන්ති අත්ථො. එත්ථ ච වුට්ඨානගාමිනී විපස්සනා කිලෙසෙ තදඞ්ගවසෙන පරිච්චජති, මග්ගො සමුච්ඡෙදවසෙන. රූපනිරොධෙ නිබ්බානෙ චිත්තං පක්ඛන්දතීති වුට්ඨානගාමිනී තංනින්නතාය පක්ඛන්දති, මග්ගො ආරම්මණකරණෙන. පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගොති පක්ඛන්දනට්ඨෙන පටිනිස්සග්ගොති වුත්තං හොති. එතෙන පටිනිස්සග්ගපදස්ස පක්ඛන්දනට්ඨො වුත්තො, තස්මා චිත්තස්ස නිබ්බානෙ විස්සජ්ජනන්ති අත්ථො. චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනි චතුත්ථචතුක්කවසෙන වෙදිතබ්බානි. ඉමස්මිං චතුක්කෙ ජරාමරණෙ වත්තබ්බංහෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. සතිපට්ඨානෙසු ච ‘‘කායෙ කායානුපස්සනා, චිත්තෙ චිත්තානුපස්සනා’’ති කායචිත්තානං එකත්තවොහාරවසෙන එකවචනනිද්දෙසො කතො. ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනා, ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනා’’ති වෙදනාධම්මානං නානත්තවොහාරවසෙන බහුවචනනිද්දෙසො කතොති වෙදිතබ්බොති.

චතුත්ථචතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතා ච සතොකාරිඤාණනිද්දෙසවණ්ණනා.

183. ඉදානි ඡහි රාසීහි උද්දිට්ඨඤාණෙසු චතුවීසතිසමාධිඤාණනිද්දෙසෙ තාව කායානුපස්සනාදීනං තිණ්ණං චතුක්කානං වසෙන ද්වාදසන්නං වත්ථූනං එකෙකස්මිං අස්සාසවසෙන එකො ¶ , පස්සාසවසෙන එකොති ද්වෙ ¶ ද්වෙ සමාධීති ද්වාදසසු වත්ථූසු චතුවීසති සමාධයො හොන්ති. ඣානක්ඛණෙ තෙහි සම්පයුත්තානි චතුවීසතිසමාධිවසෙන ඤාණානි.

ද්වාසත්තතිවිපස්සනාඤාණනිද්දෙසෙ ¶ දීඝං අස්සාසාති ‘‘දීඝ’’න්තිවුත්තඅස්සාසතො. කිං වුත්තං හොති? දීඝං අස්සාසහෙතු ඣානං පටිලභිත්වා සමාහිතෙන චිත්තෙන විපස්සනාක්ඛණෙ අනිච්චතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනාති වුත්තං හොති. එස නයො උත්තරත්රාපි. තෙසංයෙව ද්වාදසන්නං වත්ථූනං එකෙකස්මිං අස්සාසවසෙන තිස්සො, පස්සාසවසෙන තිස්සොති ඡ ඡ අනුපස්සනාති ද්වාදසසු වත්ථූසු ද්වාසත්තති අනුපස්සනා හොන්ති. තා එව ද්වාසත්තති අනුපස්සනා ද්වාසත්තතිවිපස්සනාවසෙන ඤාණානි.

නිබ්බිදාඤාණනිද්දෙසෙ අනිච්චානුපස්සී අස්සසන්ති අනිච්චානුපස්සී හුත්වා අස්සසන්තො, අනිච්චානුපස්සී හුත්වා වත්තෙන්තොති අත්ථො. ‘‘අස්සස’’න්ති ච ඉදං වචනං හෙතුඅත්ථෙ දට්ඨබ්බං. යථාභූතං ජානාති පස්සතීති නිබ්බිදාඤාණන්ති කලාපසම්මසනතො පට්ඨාය යාව භඞ්ගානුපස්සනා පවත්තවිපස්සනාඤාණෙන සඞ්ඛාරානං යථාසභාවං ජානාති, චක්ඛුනා දිට්ඨමිව ච තෙනෙව ඤාණචක්ඛුනා පස්සති. තස්මා නිබ්බිදාඤාණං නාමාති අත්ථො, සඞ්ඛාරෙසු නිබ්බින්දඤාණං නාමාති වුත්තං හොති. උපරි භයතූපට්ඨානාදීනං මුඤ්චිතුකම්යතාදීනඤ්ච ඤාණානං විසුං ආගතත්තා ඉධ යථාවුත්තානෙව විපස්සනාඤාණානි නිබ්බිදාඤාණානීති වෙදිතබ්බානි.

නිබ්බිදානුලොමඤාණනිද්දෙසෙ අනිච්චානුපස්සී අස්සසන්ති අනිච්චානුපස්සිනො අස්සසන්තස්ස. සාමිඅත්ථෙ පච්චත්තවචනං. භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤාතිවචනෙනෙව භයතුපට්ඨානආදීනවානුපස්සනානිබ්බිදානුපස්සනාඤාණානි වුත්තානි හොන්ති තිණ්ණං එකලක්ඛණත්තා. ඉමානි තීණි ඤාණානි අනන්තරා වුත්තානං නිබ්බිදාඤාණානං අනුකූලභාවෙන අනුලොමතො නිබ්බිදානුලොමඤාණානීති වුත්තානි.

නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණනිද්දෙසෙ අනිච්චානුපස්සී අස්සසන්ති අනන්තරසදිසමෙව. පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤාතිවචනෙනෙව ¶ මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛානුපස්සනාසඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණානි වුත්තානි හොන්ති තිණ්ණං එකලක්ඛණත්තා. ‘‘පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා’’තිවචනෙනෙව අනුලොමඤාණමග්ගඤාණානිපි ගහිතානි හොන්ති ¶ . සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණඅනුලොමඤාණානිපි හි නිබ්බිදාය සිඛාප්පත්තත්තා නිබ්බිදාජනනබ්යාපාරප්පහානෙන නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණානි නාම හොන්ති. මග්ගඤාණං පන නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධන්තෙ උප්පජ්ජනතො නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණං නාම හොතීති අතිවිය යුජ්ජතීති. නිබ්බිදානුලොමඤාණෙසු විය ආදිභූතං මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං අග්ගහෙත්වා ‘‘පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා’’ති අන්තෙ ඤාණද්වයග්ගහණං මග්ගඤාණසඞ්ගහණත්ථං. මුඤ්චිතුකම්යතාති හි වුත්තෙ අනුලොමඤාණං සඞ්ගය්හති, න මග්ගඤාණං. මග්ගඤාණඤ්හි මුඤ්චිතුකම්යතා නාම න හොති, කිච්චසිද්ධියං ¶ සන්තිට්ඨනතො පන සන්තිට්ඨනා නාම හොති. අට්ඨකථායම්පි ච ‘‘ඵුසනාති අප්පනා’’ති වුත්තං. ඉදඤ්ච මග්ගඤාණං නිබ්බානෙ අප්පනාති කත්වා සන්තිට්ඨනා නාම හොතීති ‘‘සන්තිට්ඨනා’’තිවචනෙන මග්ගඤාණම්පි සඞ්ගය්හති. නිබ්බිදානුලොමඤාණානිපි අත්ථතො නිබ්බිදාඤාණානෙව හොන්තීති තානිපි නිබ්බිදාඤාණෙහි සඞ්ගහෙත්වා නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණානීති නිබ්බිදාගහණමෙව කතං, න නිබ්බිදානුලොමග්ගහණං. තීසුපි චෙතෙසු ඤාණට්ඨකනිද්දෙසෙසු චතුත්ථස්ස ධම්මානුපස්සනාචතුක්කස්ස වසෙන වුත්තානං චතුන්නං වත්ථූනං එකෙකස්මිං අස්සාසවසෙන එකං, පස්සාසවසෙන එකන්ති ද්වෙ ද්වෙ ඤාණානීති චතූසු වත්ථූසු අට්ඨ ඤාණානි හොන්ති.

විමුත්තිසුඛඤාණනිද්දෙසෙ පහීනත්තාති පහානං දස්සෙත්වා තස්ස පහානස්ස සමුච්ඡෙදප්පහානත්තං දස්සෙන්තො සමුච්ඡින්නත්තාති ආහ. විමුත්තිසුඛෙ ඤාණන්ති ඵලවිමුත්තිසුඛසම්පයුත්තඤාණඤ්ච ඵලවිමුත්තිසුඛාරම්මණපච්චවෙක්ඛණඤාණඤ්ච. අනුසයවත්ථුස්ස කිලෙසස්ස පහානෙන පරියුට්ඨානදුච්චරිතවත්ථුප්පහානං හොතීති දස්සනත්ථං පුන අනුසයානං පහානං වුත්තං. එකවීසතිඵලඤාණං සන්ධාය පහීනකිලෙසගණනායපි ඤාණගණනා කතා හොති, පච්චවෙක්ඛණඤාණඤ්ච ¶ සන්ධාය පහීනකිලෙසපච්චවෙක්ඛණගණනාය ඵලපච්චවෙක්ඛණඤාණගණනා කතා හොතීති.

ඤාණරාසිඡක්කනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සද්ධම්මප්පකාසිනියා පටිසම්භිදාමග්ගට්ඨකථාය

ආනාපානස්සතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

184. ඉදානි ¶ ¶ ¶ ආනාපානස්සතිකථානන්තරං කථිතාය ඉන්ද්රියකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා අනුප්පත්තා. අයඤ්හි ඉන්ද්රියකථා ආනාපානස්සතිභාවනාය උපකාරකානං ඉන්ද්රියානං අභාවෙ ආනාපානස්සතිභාවනාය අභාවතො තදුපකාරකානං ඉන්ද්රියානං විසොධනාදිවිධිදස්සනත්ථං ආනාපානස්සතිකථානන්තරං කථිතාති තඤ්ච කථෙතබ්බං ඉන්ද්රියකථං අත්තනා භගවතො සම්මුඛා සුතං විඤ්ඤාතාධිප්පායසුත්තන්තිකදෙසනං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා තදත්ථප්පකාසනවසෙන කථෙතුකාමො පඨමං තාව එවං මෙ සුතන්තිආදිමාහ.

තත්ථ එවන්ති නිපාතපදං. මෙතිආදීනි නාමපදානි. විහරතීති එත්ථ වි-ඉති උපසග්ගපදං, හරතීති ආඛ්යාතපදන්ති ඉමිනා තාව නයෙන පදවිභාගො වෙදිතබ්බො.

අත්ථතො පන උපමූපදෙසගරහපසංසනාකාරවචනග්ගහණෙසු එවං-සද්දො දිස්සති නිදස්සනත්ථෙ ච අවධාරණත්ථෙ ච. ඉධ පන එවංසද්දො ආකාරත්ථෙ නිදස්සනත්ථෙ ච විඤ්ඤුජනෙන පවුත්තො, තථෙව අවධාරණත්ථෙ ච.

තත්ථ ආකාරත්ථෙන එවංසද්දෙන එතමත්ථං දීපෙති – නානානයනිපුණමනෙකජ්ඣාසයසමුට්ඨානං අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නං විවිධපාටිහාරියං ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධගම්භීරං සබ්බසත්තානං සකසකභාසානුරූපතො සොතපථමාගච්ඡන්තං තස්ස භගවතො වචනං සබ්බප්පකාරෙන කො සමත්ථො විඤ්ඤාතුං, සබ්බථාමෙන පන සොතුකාමතං ජනෙත්වාපි එවං මෙ සුතං, මයාපි එකෙනාකාරෙන සුතන්ති.

නිදස්සනත්ථෙන ‘‘නාහං සයම්භූ, න මයා ඉදං සච්ඡිකත’’න්ති අත්තානං පරිමොචෙන්තො ‘‘එවං මෙ සුතං, මයාපි එවං සුත’’න්ති ඉදානි වත්තබ්බං සකලං සුත්තං නිදස්සෙති.

අවධාරණත්ථෙන ¶ ථෙරො සාරිපුත්තො ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං මහාපඤ්ඤානං යදිදං සාරිපුත්තො’’ති (අ. නි. 1.188-189), ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකපුග්ගලම්පි ¶ සමනුපස්සාමි, යො එවං තථාගතෙන අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං සම්මදෙව අනුප්පවත්තෙති යථයිදං, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො. සාරිපුත්තො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන ¶ අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං සම්මදෙව අනුප්පවත්තෙතී’’තිඑවමාදිනා (අ. නි. 1.187) නයෙන භගවතා පසත්ථභාවානුරූපං අත්තනො ධාරණබලං දස්සෙන්තො සත්තානං සොතුකාමතං ජනෙති ‘‘එවං මෙ සුතං, තඤ්ච ඛො අත්ථතො වා බ්යඤ්ජනතො වා අනූනමනධිකං, එවමෙව, න අඤ්ඤථා දට්ඨබ්බ’’න්ති.

මෙසද්දො කරණසම්පදානසාමිඅත්ථෙසු දිස්සති. ඉධ පන ‘‘මයා සුතං, මම සුත’’න්ති ච අත්ථද්වයෙ යුජ්ජති.

සුතන්ති අයංසද්දො සඋපසග්ගො අනුපසග්ගො ච විස්සුතගමනකිලින්නඋපචිතඅනුයොගසොතවිඤ්ඤෙය්යෙසු දිස්සති විඤ්ඤාතෙපි ච සොතද්වාරානුසාරෙන. ඉධ පනස්ස සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරිතන්ති වා උපධාරණන්ති වා අත්ථො. මෙ-සද්දස්ස හි මයාතිඅත්ථෙ සති ‘‘එවං මයා සුතං සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරිත’’න්ති යුජ්ජති, මමාතිඅත්ථෙ සති ‘‘එවං මම සුතං සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරණ’’න්ති යුජ්ජති.

අපිච ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති අත්තනා උප්පාදිතභාවං අප්පටිජානන්තො පුරිමසවනං විවරන්තො ‘‘සම්මුඛා පටිග්ගහිතමිදං මයා තස්ස භගවතො චතුවෙසාරජ්ජවිසාරදස්ස දසබලධරස්ස ආසභට්ඨානට්ඨායිනො සීහනාදනාදිනො සබ්බසත්තුත්තමස්ස ධම්මිස්සරස්ස ධම්මරාජස්ස ධම්මාධිපතිනො ධම්මදීපස්ස ධම්මසරණස්ස සද්ධම්මවරචක්කවත්තිනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස වචනං, න එත්ථ අත්ථෙ වා ධම්මෙ වා පදෙ වා බ්යඤ්ජනෙ වා කඞ්ඛා වා විමති වා කාතබ්බා’’ති ඉමස්මිං ධම්මෙ අස්සද්ධියං විනාසෙති, සද්ධාසම්පදං උප්පාදෙතීති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘විනාසයති අස්සද්ධං, සද්ධං වඩ්ඪෙති සාසනෙ;

එවං මෙ සුතමිච්චෙවං, වදං ගොතමසාවකො’’ති.

එකන්ති ගණනපරිච්ඡෙදනිද්දෙසො. සමයන්ති පරිච්ඡින්නනිද්දෙසො. එකං සමයන්ති අනියමිතපරිදීපනං. තත්ථ සමයසද්දො –

සමවායෙ ¶ ඛණෙ කාලෙ, සමූහෙ හෙතුදිට්ඨිසු;

පටිලාභෙ පහානෙ ච, පටිවෙධෙ ච දිස්සති.

ඉධ ¶ පනස්ස කාලො අත්ථො. තෙන සංවච්ඡරඋතුමාසද්ධමාසරත්තින්දිවපුබ්බණ්හමජ්ඣන්හිකසායන්හපඨම- මජ්ඣිමපච්ඡිමයාමමුහුත්තාදීසු ¶ කාලප්පභෙදභූතෙසු සමයෙසු එකං සමයන්ති දීපෙති.

තත්ථ කිඤ්චාපි එතෙසු සංවච්ඡරාදීසු සමයෙසු යං යං සුත්තං යම්හි යම්හි සංවච්ඡරෙ උතුම්හි මාසෙ පක්ඛෙ රත්තිභාගෙ දිවසභාගෙ වා වුත්තං, සබ්බං තං ථෙරස්ස සුවිදිතං සුවවත්ථාපිතං පඤ්ඤාය. යස්මා පන ‘‘එවං මෙ සුතං අසුකසංවච්ඡරෙ අසුකඋතුම්හි අසුකමාසෙ අසුකපක්ඛෙ අසුකරත්තිභාගෙ අසුකදිවසභාගෙ වා’’ති එවං වුත්තෙ න සක්කා සුඛෙන ධාරෙතුං වා උද්දිසිතුං වා උද්දිසාපෙතුං වා, බහු ච වත්තබ්බං හොති, තස්මා එකෙනෙව පදෙන තමත්ථං සමොධානෙත්වා ‘‘එකං සමය’’න්ති ආහ.

යෙ වා ඉමෙ ගබ්භොක්කන්තිසමයො ජාතිසමයො සංවෙගසමයො අභිනික්ඛමනසමයො දුක්කරකාරිකසමයො මාරවිජයසමයො අභිසම්බොධිසමයො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසමයො දෙසනාසමයො පරිනිබ්බානසමයොතිඑවමාදයො භගවතො දෙවමනුස්සෙසු අතිවිය පකාසා අනෙකකාලප්පභෙදා එව සමයා, තෙසු සමයෙසු දෙසනාසමයසඞ්ඛාතං එකං සමයන්ති දීපෙති. යො චායං ඤාණකරුණාකිච්චසමයෙසු කරුණාකිච්චසමයො, අත්තහිතපරහිතපටිපත්තිසමයෙසු පරහිතපටිපත්තිසමයො, සන්නිපතිතානං කරණීයද්වයසමයෙසු ධම්මිකථාසමයො, දෙසනාපටිපත්තිසමයෙසු දෙසනාසමයො, තෙසුපි සමයෙසු අඤ්ඤතරං සමයං සන්ධාය ‘‘එකං සමය’’න්ති ආහ.

යස්මා පන ‘‘එකං සමය’’න්ති අච්චන්තසංයොගත්ථො සම්භවති. යඤ්හි සමයං භගවා ඉමං අඤ්ඤං වා සුත්තන්තං දෙසෙසි, අච්චන්තමෙව තං සමයං කරුණාවිහාරෙන විහාසි, තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං ඉධ උපයොගවචනනිද්දෙසො කතොති.

‘‘තං තං අත්ථමපෙක්ඛිත්වා, භුම්මෙන කරණෙන ච;

අඤ්ඤත්ර සමයො වුත්තො, උපයොගෙන සො ඉධා’’ති.

පොරාණා ¶ පන වණ්ණයන්ති – ‘‘තස්මිං සමයෙ’’ති වා ‘‘තෙන සමයෙනා’’ති වා ‘‘තං සමය’’න්ති වා අභිලාපමත්තභෙදො එස, සබ්බත්ථ භුම්මමෙවත්ථොති. තස්මා ¶ ‘‘එකං සමය’’න්ති වුත්තෙපි ‘‘එකස්මිං සමයෙ’’ති අත්ථො වෙදිතබ්බො.

භගවාති ගරු. ගරුඤ්හි ලොකෙ ‘‘භගවා’’ති වදන්ති. අයඤ්ච සබ්බගුණවිසිට්ඨතාය සබ්බසත්තානං ගරු, තස්මා ‘‘භගවා’’ති වෙදිතබ්බො. පොරාණෙහිපි වුත්තං –

‘‘භගවාති ¶ වචනං සෙට්ඨං, භගවාති වචනමුත්තමං;

ගරු ගාරවයුත්තො සො, භගවා තෙන වුච්චතී’’ති.

‘‘භාග්යවා භග්ගවා යුත්තො, භගෙහි ච විභත්තවා;

භත්තවා වන්තගමනො, භවෙසු භගවා තතො’’ති. –

ඉමිස්සාපි ගාථාය වසෙන අස්ස පදස්ස විත්ථාරතො අත්ථො වෙදිතබ්බො. සො ච විසුද්ධිමග්ගෙ බුද්ධානුස්සතිනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 1.123 ආදයො) වුත්තොයෙව.

එත්තාවතා චෙත්ථ එවන්ති වචනෙන දෙසනාසම්පත්තිං නිද්දිසති, මෙ සුතන්ති සාවකසම්පත්තිං, එකං සමයන්ති කාලසම්පත්තිං, භගවාති දෙසකසම්පත්තිං.

සාවත්ථියන්ති එත්ථ ච සවත්ථස්ස ඉසිනො නිවාසට්ඨානභූතා නගරී සාවත්ථී, යථා කාකන්දී මාකන්දීති එවං තාව අක්ඛරචින්තකා. අට්ඨකථාචරියා පන භණන්ති – යං කිඤ්චි මනුස්සානං උපභොගපරිභොගං සබ්බමෙත්ථ අත්ථීති සාවත්ථී, සත්ථසමායොගෙ ච කිං භණ්ඩමත්ථීති පුච්ඡිතෙ සබ්බමත්ථීතිපි වචනමුපාදාය සාවත්ථී.

‘‘සබ්බදා සබ්බූපකරණං, සාවත්ථියං සමොහිතං;

තස්මා සබ්බමුපාදාය, සාවත්ථීති පවුච්චතී’’ති. –

තස්සං සාවත්ථියං. සමීපත්ථෙ භුම්මවචනං. විහරතීති අවිසෙසෙන ඉරියාපථදිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙසු ¶ අඤ්ඤතරවිහාරසමඞ්ගිපරිදීපනමෙතං, ඉධ පන ඨානගමනාසනසයනප්පභෙදෙසු ඉරියාපථෙසු අඤ්ඤතරඉරියාපථසමායොගපරිදීපනං. තෙන ඨිතොපි ගච්ඡන්තොපි නිසින්නොපි සයානොපි භගවා ‘‘විහරති’’ච්චෙව වෙදිතබ්බො. සො හි භගවා එකං ඉරියාපථබාධනං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපරිපතන්තමත්තභාවං හරති පවත්තෙති, තස්මා ‘‘විහරතී’’ති වුච්චති.

ජෙතවනෙති ¶ එත්ථ අත්තනො පච්චත්ථිකජනං ජිනාතීති ජෙතො, රඤ්ඤො වා අත්තනො පච්චත්ථිකජනෙ ජිතෙ ජාතොති ජෙතො, මඞ්ගලකම්යතාය වා තස්ස ¶ එවංනාමමෙව කතන්ති ජෙතො, වනයතීති වනං, අත්තසම්පදාය සත්තානං භත්තිං කාරෙති, අත්තනි සිනෙහං උප්පාදෙතීති අත්ථො. වනුතෙ ඉති වා වනං, නානාවිධකුසුමගන්ධසම්මොදමත්තකොකිලාදිවිහඞ්ගාභිරුතෙහි මන්දමාරුතචලිතරුක්ඛසාඛාවිටපපල්ලවපලාසෙහි ‘‘එථ මං පරිභුඤ්ජථා’’ති පාණිනො යාචති වියාති අත්ථො. ජෙතස්ස වනං ජෙතවනං. තඤ්හි ජෙතෙන රාජකුමාරෙන රොපිතං සංවද්ධිතං පරිපාලිතං, සො ච තස්ස සාමී අහොසි, තස්මා ජෙතවනන්ති වුච්චති. තස්මිං ජෙතවනෙ. වනඤ්ච නාම රොපිමං සයංජාතන්ති දුවිධං. ඉදඤ්ච වෙළුවනාදීනි ච රොපිමානි, අන්ධවනමහාවනාදීනි සයංජාතානි.

අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙති සුදත්තො නාම සො ගහපති මාතාපිතූහි කතනාමවසෙන. සබ්බකාමසමිද්ධතාය පන විගතමච්ඡෙරතාය කරුණාදිගුණසමඞ්ගිතාය ච නිච්චකාලං අනාථානං පිණ්ඩමදාසි, තෙන අනාථපිණ්ඩිකොති සඞ්ඛං ගතො. ආරමන්ති එත්ථ පාණිනො, විසෙසෙන වා පබ්බජිතාති ආරාමො, තස්ස පුප්ඵඵලාදිසොභාය නාතිදූරනච්චාසන්නතාදිපඤ්චවිධසෙනාසනඞ්ගසම්පත්තියා ච තතො තතො ආගම්ම රමන්ති අභිරමන්ති, අනුක්කණ්ඨිතා හුත්වා නිවසන්තීති අත්ථො. වුත්තප්පකාරාය වා සම්පත්තියා තත්ථ තත්ථ ගතෙපි අත්තනො අබ්භන්තරං ආනෙත්වා රමාපෙතීති ආරාමො. සො හි අනාථපිණ්ඩිකෙන ගහපතිනා ජෙතස්ස රාජකුමාරස්ස හත්ථතො අට්ඨාරසහි හිරඤ්ඤකොටීහි කොටිසන්ථරෙන කීණිත්වා අට්ඨාරසහි හිරඤ්ඤකොටීහි සෙනාසනානි කාරාපෙත්වා අට්ඨාරසහි හිරඤ්ඤකොටීහි විහාරමහං නිට්ඨාපෙත්වා එවං චතුපඤ්ඤාසහිරඤ්ඤකොටිපරිච්චාගෙන බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිය්යාදිතො, තස්මා ‘‘අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමො’’ති වුච්චති. තස්මිං අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ.

එත්ථ ච ‘‘ජෙතවනෙ’’තිවචනං පුරිමසාමිපරිකිත්තනං, ‘‘අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’’ති පච්ඡිමසාමිපරිකිත්තනං. කිමෙතෙසං පරිකිත්තනෙ පයොජනන්ති? පුඤ්ඤකාමානං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනං. තත්ථ හි ද්වාරකොට්ඨකපාසාදමාපනෙ භූමිවික්කයලද්ධා අට්ඨාරස හිරඤ්ඤකොටියො ¶ අනෙකකොටිඅග්ඝනකා රුක්ඛා ච ජෙතස්ස පරිච්චාගො, චතුපඤ්ඤාස හිරඤ්ඤකොටියො අනාථපිණ්ඩිකස්ස ¶ . ඉති තෙසං පරිකිත්තනෙන එවං පුඤ්ඤකාමා පුඤ්ඤානි කරොන්තීති දස්සෙන්තො ආයස්මා සාරිපුත්තො අඤ්ඤෙපි පුඤ්ඤකාමෙ තෙසං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනෙ නියොජෙති.

තත්ථ සියා – යදි තාව භගවා සාවත්ථියං විහරති, ‘‘ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’’ති න වත්තබ්බං. අථ තත්ථ විහරති, ‘‘සාවත්ථිය’’න්ති න වත්තබ්බං. න හි සක්කා උභයත්ථ එකං සමයං විහරිතුන්ති. න ¶ ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං, නනු අවොචුම්හ ‘‘සමීපත්ථෙ භුම්මවචන’’න්ති. තස්මා යථා ගඞ්ගායමුනාදීනං සමීපෙ ගොයූථානි චරන්තානි ‘‘ගඞ්ගාය චරන්ති, යමුනාය චරන්තී’’ති වුච්චන්ති, එවමිධාපි යදිදං සාවත්ථියා සමීපෙ ජෙතවනං අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමො, තත්ථ විහරන්තො වුච්චති ‘‘සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’’ති. ගොචරගාමනිදස්සනත්ථං හිස්ස සාවත්ථිවචනං, පබ්බජිතානුරූපනිවාසට්ඨානනිදස්සනත්ථං සෙසවචනං.

තත්ථ සාවත්ථිකිත්තනෙන ආයස්මා සාරිපුත්තො භගවතො ගහට්ඨානුග්ගහකරණං දස්සෙති, ජෙතවනාදිකිත්තනෙන පබ්බජිතානුග්ගහකරණං. තථා පුරිමෙන පච්චයග්ගහණතො අත්තකිලමථානුයොගවිවජ්ජනං, පච්ඡිමෙන වත්ථුකාමප්පහානතො කාමසුඛල්ලිකානුයොගවිවජ්ජනූපායං. අථ වා පුරිමෙන ච ධම්මදෙසනාභියොගං, පච්ඡිමෙන විවෙකාධිමුත්තිං. පුරිමෙන කරුණාය උපගමනං, පච්ඡිමෙන පඤ්ඤාය අපගමනං. පුරිමෙන සත්තානං හිතසුඛනිප්ඵාදනාධිමුත්තතං, පච්ඡිමෙන පරහිතසුඛකරණෙ නිරුපලෙපතං. පුරිමෙන ධම්මිකසුඛාපරිච්චාගනිමිත්තං ඵාසුවිහාරං, පච්ඡිමෙන උත්තරිමනුස්සධම්මානුයොගනිමිත්තං. පුරිමෙන මනුස්සානං උපකාරබහුලතං, පච්ඡිමෙන දෙවානං. පුරිමෙන ලොකෙ ජාතස්ස ලොකෙ සංවද්ධභාවං, පච්ඡිමෙන ලොකෙන අනුපලිත්තතං. පුරිමෙන ‘‘එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති බහුජනහිතාය බහුජනසුඛාය ලොකානුකම්පාය අත්ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්සානං. කතමො එකපුග්ගලො? තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති (අ. නි. 1.170) වචනතො යදත්ථං භගවා උප්පන්නො, තදත්ථපරිදීපනං, පච්ඡිමෙන යත්ථ උප්පන්නො, තදනුරූපවිහාරපරිදීපනං. භගවා හි පඨමං ලුම්බිනිවනෙ, දුතියං බොධිමණ්ඩෙති ලොකියලොකුත්තරස්ස උප්පත්තියා වනෙයෙව උප්පන්නො, තෙනස්ස වනෙයෙව විහාරං දස්සෙතීති එවමාදිනා නයෙනෙත්ථ අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා.

තත්රාති ¶ දෙසකාලපරිදීපනං. තඤ්හි යං සමයං විහරති, තත්ර සමයෙ, යස්මිඤ්ච ජෙතවනෙ විහරති, තත්ර ජෙතවනෙති දීපෙති. භාසිතබ්බයුත්තෙ වා දෙසකාලෙ දීපෙති. න හි භගවා ¶ අයුත්තෙ දෙසෙ කාලෙ වා ධම්මං දෙසෙති. ‘‘අකාලො ඛො තාව බාහියා’’තිආදි (උදා. 10) චෙත්ථ සාධකං. ඛොති පදපූරණමත්තෙ අවධාරණත්ථෙ ආදිකාලත්ථෙ වා නිපාතො. භගවාති ලොකගරුදීපනං. භික්ඛූති කථාසවනයුත්තපුග්ගලවචනං. අපිචෙත්ථ ‘‘භික්ඛකොති භික්ඛු, භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති භික්ඛූ’’තිආදිනා (විභ. 510; පාරා. 45) නයෙන වචනත්ථො වෙදිතබ්බො. ආමන්තෙසීති ආලපි අභාසි සම්බොධෙසි, අයමෙත්ථ අත්ථො. අඤ්ඤත්ර ¶ පන ඤාපනෙපි පක්කොසනෙපි. භික්ඛවොති ආමන්තනාකාරදීපනං. තෙන තෙසං භික්ඛූනං භික්ඛනසීලතාභික්ඛනධම්මතාභික්ඛනෙසාධුකාරිතාදිගුණයොගසිද්ධෙන වචනෙන හීනාධිකජනසෙවිතං වුත්තිං පකාසෙන්තො උද්ධතදීනභාවනිග්ගහං කරොති. ‘‘භික්ඛවො’’ති ඉමිනා ච කරුණාවිප්ඵාරසොම්මහදයනයනනිපාතපුබ්බඞ්ගමෙන වචනෙන තෙ අත්තනො මුඛාභිමුඛෙ කරොන්තො තෙනෙව කථෙතුකම්යතාදීපකෙන වචනෙන නෙසං සොතුකම්යතං ජනෙති. තෙනෙව ච සම්බොධනත්ථෙන වචනෙන සාධුකසවනමනසිකාරෙපි තෙ නියොජෙති. සාධුකසවනමනසිකාරායත්තා හි සාසනසම්පත්ති.

අපරෙසු දෙවමනුස්සෙසු විජ්ජමානෙසු කස්මා භික්ඛූයෙව ආමන්තෙසීති චෙ? ජෙට්ඨසෙට්ඨාසන්නසදාසන්නිහිතභාජනභාවතො. සබ්බපරිසසාධාරණා හි භගවතො ධම්මදෙසනා. පරිසාය ච ජෙට්ඨා භික්ඛූ පඨමුප්පන්නත්තා, සෙට්ඨා අනගාරියභාවං ආදිං කත්වා සත්ථු චරියානුවිධායකත්තා සකලසාසනපටිග්ගාහකත්තා ච, ආසන්නා තත්ථ නිසින්නෙසු සත්ථුසන්නිකත්තා, සදාසන්නිහිතා සත්ථුසන්තිකාවචරත්තා, ධම්මදෙසනාය ච තෙ එව භාජනං යථානුසිට්ඨං පටිපත්තිසබ්භාවතො.

තත්ථ සියා – කිමත්ථං පන භගවා ධම්මං දෙසෙන්තො පඨමං භික්ඛූ ආමන්තෙසි, න ධම්මමෙව දෙසෙසීති? සතිජනනත්ථං. පරිසාය හි භික්ඛූ අඤ්ඤං චින්තෙන්තාපි වික්ඛිත්තචිත්තාපි ධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තාපි කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තාපි නිසින්නා හොන්ති, තෙ අනාමන්තෙත්වා ධම්මෙ දෙසියමානෙ ‘‘අයං දෙසනා කිංනිදානා කිංපච්චයා කතමාය අත්ථුප්පත්තියා දෙසිතා’’ති සල්ලක්ඛෙතුං අසක්කොන්තා වික්ඛෙපං ආපජ්ජෙය්යුං, දුග්ගහිතං වා ගණ්හෙය්යුං ¶ . තෙන තෙසං සතිජනනත්ථං භගවා පඨමං ආමන්තෙත්වා පච්ඡා ධම්මං දෙසෙති.

භදන්තෙති ගාරවවචනමෙතං, සත්ථුනො පටිවචනදානං වා. අපිචෙත්ථ ‘‘භික්ඛවො’’ති වදමානො භගවා තෙ භික්ඛූ ආලපති, ‘‘භදන්තෙ’’ති වදමානා තෙ භගවන්තං පච්චාලපන්ති. තථා ‘‘භික්ඛවො’’ති භගවා ආභාසති, ‘‘භදන්තෙ’’ති තෙ පච්චාභාසන්ති. ‘‘භික්ඛවො’’ති පටිවචනං දාපෙති, භදන්තෙති පටිවචනං දෙන්ති. තෙ භික්ඛූති යෙ භගවා ආමන්තෙසි. භගවතො පච්චස්සොසුන්ති ¶ භගවතො ආමන්තනං පටිඅස්සොසුං, අභිමුඛා හුත්වා සුණිංසු සම්පටිච්ඡිංසු පටිග්ගහෙසුන්ති අත්ථො. භගවා එතදවොචාති භගවා එතං ඉදානි වත්තබ්බං සකලසුත්තං අවොච.

එත්තාවතා ¶ ච යං ආයස්මතා සාරිපුත්තෙන කමලකුවලයුජ්ජලවිමලසාදුරසසලිලාය පොක්ඛරණියා සුඛාවතරණත්ථං නිම්මලසිලාතලරචනවිලාසසොපානං විප්පකිණ්ණමුත්තාජාලසදිසවාලිකාකිණ්ණපණ්ඩරභූමිභාගං තිත්ථං විය, සුවිභත්තභිත්තිවිචිත්රවෙදිකාපරික්ඛිත්තස්ස නක්ඛත්තපථං ඵුසිතුකාමතාය විය, විජම්භිතසමුස්සයස්ස පාසාදවරස්ස සුඛාරොහණත්ථං දන්තමයසණ්හමුදුඵලකකඤ්චනලතාවිනද්ධමණිගණප්පභාසමුදයුජ්ජලසොභං සොපානං විය, සුවණ්ණවලයනූපුරාදිසඞ්ඝට්ටනසද්දසම්මිස්සිතකථිතහසිතමධුරස්සරගෙහජනවිචරිතස්ස උළාරිස්සරියවිභවසොභිතස්ස මහාඝරස්ස සුඛප්පවෙසනත්ථං සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාපවාළාදිජුතිවිසදවිජ්ජොතිතසුප්පතිට්ඨිතවිසාලද්වාරකවාටං මහාද්වාරං විය අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නස්ස බුද්ධානං දෙසනාඤාණගම්භීරභාවසංසූචකස්ස ඉමස්ස සුත්තස්ස සුඛාවගාහණත්ථං කාලදෙසදෙසකපරිසාපදෙසපටිමණ්ඩිතං නිදානං භාසිතං, තස්ස අත්ථවණ්ණනා සමත්තා.

සුත්තන්තෙ පඤ්චාති ගණනපරිච්ඡෙදො. ඉමානි ඉන්ද්රියානීති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. ඉන්ද්රියට්ඨො හෙට්ඨා වුත්තො.

185. ඉදානි ඉමං සුත්තන්තං දස්සෙත්වා ඉමස්මිං සුත්තන්තෙ වුත්තානං ඉන්ද්රියානං විසුද්ධිභාවනාවිධානං භාවිතත්තං පටිප්පස්සද්ධිඤ්ච දස්සෙතුකාමො ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානීතිආදිමාහ. තත්ථ විසුජ්ඣන්තීති විසුද්ධිං පාපුණන්ති. අස්සද්ධෙති තීසු රතනෙසු සද්ධාවිරහිතෙ. සද්ධෙති තීසු රතනෙසු සද්ධාසම්පන්නෙ. සෙවතොති ¶ චිත්තෙන සෙවන්තස්ස. භජතොති උපසඞ්කමන්තස්ස. පයිරුපාසතොති සක්කච්චං උපනිසීදන්තස්ස. පසාදනීයෙ සුත්තන්තෙති පසාදජනකෙ රතනත්තයගුණපටිසංයුත්තෙ සුත්තන්තෙ. කුසීතෙති කුච්ඡිතෙන ආකාරෙන සීදන්තීති කුසීදා, කුසීදා එව කුසීතා. තෙ කුසීතෙ. සම්මප්පධානෙති චතුකිච්චසාධකවීරියපටිසංයුත්තසුත්තන්තෙ. මුට්ඨස්සතීති නට්ඨස්සතිකෙ. සතිපට්ඨානෙති සතිපට්ඨානාධිකාරකෙ සුත්තන්තෙ. ඣානවිමොක්ඛෙති චතුත්ථජ්ඣානඅට්ඨවිමොක්ඛතිවිධවිමොක්ඛාධිකාරකෙ සුත්තන්තෙ. දුප්පඤ්ඤෙති නිප්පඤ්ඤෙ, පඤ්ඤාභාවතො වා දුට්ඨා පඤ්ඤා එතෙසන්ති දුප්පඤ්ඤා. තෙ දුප්පඤ්ඤෙ. ගම්භීරඤාණචරියන්ති චතුසච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිපටිසංයුත්තෙ සුත්තන්තෙ, ඤාණකථාසදිසෙ වා. සුත්තන්තක්ඛන්ධෙති සුත්තන්තකොට්ඨාසෙ. අස්සද්ධියන්තිආදීසු අස්සද්ධියන්ති අස්සද්ධභාවං. අස්සද්ධියෙ ආදීනවදස්සාවී අස්සද්ධියං පජහන්තො සද්ධින්ද්රියං භාවෙති, සද්ධින්ද්රියෙ ආනිසංසදස්සාවී සද්ධින්ද්රියං භාවෙන්තො අස්සද්ධියං ¶ පජහති. එස නයො ¶ සෙසෙසු. කොසජ්ජන්ති කුසීතභාවං. පමාදන්ති සතිවිප්පවාසං. උද්ධච්චන්ති උද්ධතභාවං, වික්ඛෙපන්ති අත්ථො. පහීනත්තාති අප්පනාවසෙන ඣානපාරිපූරියා පහීනත්තා. සුප්පහීනත්තාති වුට්ඨානගාමිනිවසෙන විපස්සනාපාරිපූරියා සුට්ඨු පහීනත්තා. භාවිතං හොති සුභාවිතන්ති වුත්තක්කමෙනෙව යොජෙතබ්බං. විපස්සනාය හි විපක්ඛවසෙන පහීනත්තා ‘‘සුප්පහීනත්තා’’ති වත්තුං යුජ්ජති. තස්මායෙව ච ‘‘සුභාවිත’’න්ති, න තථා ඣානෙන. යස්මා පන පහාතබ්බානං පහානෙන භාවනාසිද්ධි, භාවනාසිද්ධියා ච පහාතබ්බානං පහානසිද්ධි හොති, තස්මා යමකං කත්වා නිද්දිට්ඨං.

186. පටිප්පස්සද්ධිවාරෙ භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි චාති භාවිතානංයෙව සුභාවිතතා. පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි චාති පටිප්පස්සද්ධානංයෙව සුප්පටිප්පස්සද්ධතා වුත්තා. ඵලක්ඛණෙ මග්ගකිච්චනිබ්බත්තිවසෙන භාවිතතා පටිප්පස්සද්ධතා ච වෙදිතබ්බා. සමුච්ඡෙදවිසුද්ධියොති මග්ගවිසුද්ධියොයෙව. පටිප්පස්සද්ධිවිසුද්ධියොති ඵලවිසුද්ධියො එව.

ඉදානි තථා වුත්තවිධානානි ඉන්ද්රියානි කාරකපුග්ගලවසෙන යොජෙත්වා දස්සෙතුං කතිනං පුග්ගලානන්තිආදිමාහ. තත්ථ සවනෙන බුද්ධොති සම්මාසම්බුද්ධතො ධම්මකථාසවනෙන චතුසච්චං බුද්ධවා, ඤාතවාති අත්ථො. ඉදං ¶ භාවිතින්ද්රියභාවස්ස කාරණවචනං. භාවනාභිසමයවසෙන හි මග්ගස්ස බුද්ධත්තා ඵලක්ඛණෙ භාවිතින්ද්රියො හොති. අට්ඨන්නම්පි අරියානං තථාගතස්ස සාවකත්තා විසෙසෙත්වා අරහත්තඵලට්ඨමෙව දස්සෙන්තො ඛීණාසවොති ආහ. සොයෙව හි සබ්බකිච්චනිප්ඵත්තියා භාවිතින්ද්රියොති වුත්තො. ඉතරෙපි පන තංතංමග්ගකිච්චනිප්ඵත්තියා පරියායෙන භාවිතින්ද්රියා එව. තස්මා එව ච චතූසු ඵලක්ඛණෙසු ‘‘පඤ්චින්ද්රියානි භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි චා’’ති වුත්තං. යස්මා පන තෙසං උපරිමග්ගත්ථාය ඉන්ද්රියභාවනා අත්ථියෙව, තස්මා තෙ න නිප්පරියායෙන භාවිතින්ද්රියා. සයං භූතට්ඨෙනාති අනාචරියො හුත්වා සයමෙව අරියාය ජාතියා භූතට්ඨෙන ජාතට්ඨෙන භගවා. සොපි හි භාවනාසිද්ධිවසෙන ඵලක්ඛණෙ සයම්භූ නාම හොති. එවං සයං භූතට්ඨෙන භාවිතින්ද්රියො. අප්පමෙය්යට්ඨෙනාති අනන්තගුණයොගතො පමාණෙතුං අසක්කුණෙය්යට්ඨෙන. භගවා ඵලක්ඛණෙ භාවනාසිද්ධිතො අප්පමෙය්යොති. තස්මායෙව භාවිතින්ද්රියො.

පඨමසුත්තන්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. දුතියසුත්තන්තනිද්දෙසවණ්ණනා

187. පුන ¶ අඤ්ඤං සුත්තන්තං නික්ඛිපිත්වා ඉන්ද්රියවිධානං නිද්දිසිතුකාමො පඤ්චිමානි, භික්ඛවෙතිආදිකං සුත්තන්තං දස්සෙති. තත්ථ යෙ ¶ හි කෙචීති අනවසෙසපරියාදානං, හි-කාරො පදපූරණමත්තෙ නිපාතො. සමණා වා බ්රාහ්මණා වාති ලොකවොහාරවසෙන වුත්තං. සමුදයන්ති පච්චයං. අත්ථඞ්ගමන්ති උප්පන්නානං අභාවගමනං, අනුප්පන්නානං අනුප්පාදං වා. අස්සාදන්ති ආනිසංසං. ආදීනවන්ති දොසං. නිස්සරණන්ති නිග්ගමනං. යථාභූතන්ති යථාසභාවං. සමණෙසූති සමිතපාපෙසු. සමණසම්මතාති න මයා සමණාති සම්මතා. ‘‘සම්මතා’’ති වත්තමානකාලවසෙන වුච්චමානෙ සද්දලක්ඛණවසෙන ‘‘මෙ’’ති එත්ථ සාමිවචනමෙව හොති. බ්රාහ්මණෙසූති බාහිතපාපෙසු. සාමඤ්ඤත්ථන්ති සමණභාවස්ස අත්ථං. බ්රහ්මඤ්ඤත්ථන්ති බ්රාහ්මණභාවස්ස අත්ථං. ද්වයෙනාපි අරහත්තඵලමෙව වුත්තං. අථ වා සාමඤ්ඤත්ථන්ති හෙට්ඨා තීණි ඵලානි. බ්රහ්මඤ්ඤත්ථන්ති අරහත්තඵලං. සාමඤ්ඤබ්රහ්මඤ්ඤන්ති හි අරියමග්ගොයෙව. දිට්ඨෙව ධම්මෙති පච්චක්ඛෙයෙව අත්තභාවෙ. සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වාති අත්තනායෙව අධිකෙන ඤාණෙන පච්චක්ඛං කත්වා. උපසම්පජ්ජාති පාපුණිත්වා, නිප්ඵාදෙත්වා වා.

188. සුත්තන්තනිද්දෙසෙ ¶ පඨමං ඉන්ද්රියසමුදයාදීනං පභෙදගණනං පුච්ඡිත්වා පුන පභෙදගණනා විස්සජ්ජිතා. තත්ථ අසීතිසතන්ති අසීතිඋත්තරං සතං. පණ්ඩිතෙහි ‘‘අසීතිසත’’න්ති වුත්තෙහි ආකාරෙහීති යොජනා.

පුන පභෙදගණනාපුච්ඡාපුබ්බඞ්ගමෙ ගණනානිද්දෙසෙ අධිමොක්ඛත්ථායාති අධිමුච්චනත්ථාය සද්දහනත්ථාය. ආවජ්ජනාය සමුදයොති මනොද්වාරාවජ්ජනචිත්තස්ස සමුදයො. සද්ධින්ද්රියස්ස සමුදයොති සද්ධින්ද්රියස්ස පච්චයො, සද්ධං උප්පාදෙස්සාමීති පුබ්බභාගාවජ්ජනං සද්ධින්ද්රියස්ස උපනිස්සයපච්චයො, සද්ධින්ද්රියජවනස්ස ආවජ්ජනං පඨමස්ස ජවනස්ස අනන්තරපච්චයො, දුතියජවනාදීනං උපනිස්සයපච්චයො. අධිමොක්ඛවසෙනාති ඡන්දසම්පයුත්තඅධිමොක්ඛවසෙන. ඡන්දස්ස සමුදයොති පුබ්බභාගාවජ්ජනපච්චයා උප්පන්නස්ස අධිමොක්ඛසම්පයුත්තස්ස යෙවාපනකභූතස්ස ධම්මච්ඡන්දස්ස සමුදයො. සො පන සද්ධින්ද්රියස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන පච්චයො හොති, ඡන්දාධිපතිකාලෙ අධිපතිපච්චයො ච හොති, සොයෙව දුතියස්ස අනන්තරසමනන්තරඅනන්තරූපනිස්සයාසෙවනනත්ථිවිගතවසෙන ¶ පච්චයො හොති. ඉමිනාව නයෙන මනසිකාරස්සපි යොජනා කාතබ්බා. කෙවලඤ්හෙත්ථ මනසිකාරොති සාරණලක්ඛණො යෙවාපනකමනසිකාරො. අධිපතිපච්චයතා පනස්ස න හොති. සම්පයුත්තෙසු ඉමෙසං ද්වින්නංයෙව ගහණං බලවපච්චයත්තාති වෙදිතබ්බං ¶ . සද්ධින්ද්රියස්ස වසෙනාති භාවනාභිවුද්ධියා ඉන්ද්රියභාවං පත්තස්ස සද්ධින්ද්රියස්ස වසෙන. එකත්තුපට්ඨානන්ති එකාරම්මණෙ අචලභාවෙන භුසං ඨානං උපරූපරි සද්ධින්ද්රියස්ස පච්චයො හොති. සද්ධින්ද්රියෙ වුත්තනයෙනෙව සෙසින්ද්රියානිපි වෙදිතබ්බානි. එවමෙකෙකස්ස ඉන්ද්රියස්ස චත්තාරො චත්තාරො සමුදයාති පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං වීසති සමුදයා හොන්ති. පුන චතුන්නං සමුදයානං එකෙකස්මිං සමුදයෙ පඤ්ච පඤ්ච ඉන්ද්රියානි යොජෙත්වා වීසති සමුදයා වුත්තා. පඨමවීසති නානාමග්ගවසෙන දට්ඨබ්බා, දුතියවීසති එකමග්ගවසෙන දට්ඨබ්බාති වදන්ති. එවං චත්තාලීස ආකාරා හොන්ති. අත්ථඞ්ගමවාරොපි ඉමිනාව නයෙන වෙදිතබ්බො. සො පන අත්ථඞ්ගමො ඉන්ද්රියභාවනං අනනුයුත්තස්ස අප්පටිලද්ධා පටිලාභත්ථඞ්ගමො, ඉන්ද්රියභාවනාය පරිහීනස්ස පටිලද්ධපරිහානි අත්ථඞ්ගමො, ඵලප්පත්තස්ස පටිප්පස්සද්ධිඅත්ථඞ්ගමො. එකත්තඅනුපට්ඨානන්ති එකත්තෙ අනුපට්ඨානං.

189. අස්සාදනිද්දෙසෙ ¶ අස්සද්ධියස්ස අනුපට්ඨානන්ති අස්සද්ධෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො සද්ධෙ පුග්ගලෙ සෙවතො පසාදනීයසුත්තන්තෙ පච්චවෙක්ඛතො තත්ථ යොනිසොමනසිකාරං බහුලීකරොතො ච අස්සද්ධියස්ස අනුපට්ඨානං හොති. අස්සද්ධියපරිළාහස්ස අනුපට්ඨානන්ති එත්ථ අස්සද්ධස්ස සද්ධාකථාය පවත්තමානාය දුක්ඛං දොමනස්සං උප්පජ්ජති. අයං අස්සද්ධියපරිළාහො. අධිමොක්ඛචරියාය වෙසාරජ්ජන්ති සද්ධාවත්ථුවසෙන වා භාවනාය වා වසිප්පත්තස්ස සද්ධාපවත්තියා විසාරදභාවො හොති. සන්තො ච විහාරාධිගමොති සමථස්ස වා විපස්සනාය වා පටිලාභො. සුඛං සොමනස්සන්ති එත්ථ චෙතසිකසුඛභාවදස්සනත්ථං සොමනස්සවචනං. සද්ධින්ද්රියසමුට්ඨිතපණීතරූපඵුට්ඨකායස්ස කායිකසුඛම්පි ලබ්භතියෙව. සුඛසොමනස්සස්ස පධානස්සාදත්තා ‘‘අයං සද්ධින්ද්රියස්ස අස්සාදො’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තං. ඉමිනාව නයෙන සෙසින්ද්රියස්සාදාපි යොජෙත්වා වෙදිතබ්බා.

190. ආදීනවනිද්දෙසෙ ¶ අනිච්චට්ඨෙනාති සද්ධින්ද්රියස්ස අනිච්චට්ඨෙන. සො අනිච්චට්ඨො සද්ධින්ද්රියස්ස ආදීනවොති වුත්තං හොති. ඉතරද්වයෙපි එසෙව නයො. ඉමෙ සමුදයත්ථඞ්ගමස්සාදාදීනවා ලොකියඉන්ද්රියානමෙවාති වෙදිතබ්බා.

191. නිස්සරණනිද්දෙසෙ අධිමොක්ඛට්ඨෙනාතිආදීසු එකෙකස්මිං ඉන්ද්රියෙ පඤ්ච පඤ්ච කත්වා පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං පඤ්චවීසති නිස්සරණානි මග්ගඵලවසෙන නිද්දිට්ඨානි. තත්ථ තතො පණීතතරසද්ධින්ද්රියස්ස පටිලාභාති තතො විපස්සනාක්ඛණෙ පවත්තසද්ධින්ද්රියතො ¶ මග්ගක්ඛණෙ පණීතතරස්ස සද්ධින්ද්රියස්ස පටිලාභවසෙන. පුරිමතරසද්ධින්ද්රියා නිස්සටං හොතීති තස්මිං මග්ගක්ඛණෙ සද්ධින්ද්රියං පුරිමතරතො විපස්සනාක්ඛණෙ පවත්තසද්ධින්ද්රියතො නික්ඛන්තං හොති. ඉමිනාව නයෙන ඵලක්ඛණෙ සද්ධින්ද්රියම්පි උභයත්ථ සෙසින්ද්රියානිපි යොජෙතබ්බානි.

192. පුබ්බභාගෙ ¶ පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහීති පඨමජ්ඣානූපචාරෙ පඤ්චහි ඉන්ද්රියෙහි පඨමජ්ඣානාදිඅට්ඨසමාපත්තිවසෙන අට්ඨ නිස්සරණානි, අනිච්චානුපස්සනාදිඅට්ඨාරසමහාවිපස්සනාවසෙන අට්ඨාරස නිස්සරණානි, සොතාපත්තිමග්ගාදිවසෙන අට්ඨ ලොකුත්තරනිස්සරණානි. එවං ඣානසමාපත්තිමහාවිපස්සනාමග්ගඵලවසෙන චතුත්තිංස නිස්සරණානි පුරිමපුරිමසමතික්කමතො නිද්දිට්ඨානි. නෙක්ඛම්මෙ පඤ්චින්ද්රියානීතිආදීනි පන සත්තතිංස නිස්සරණානි පටිපක්ඛපහානවසෙන පටිපක්ඛතො නිද්දිට්ඨානි. තත්ථ නෙක්ඛම්මාදීසු සත්තසු සත්ත නිස්සරණානි උපචාරභූමිවසෙන වුත්තානි, ඵලානි පන පටිපක්ඛපහානාභාවතො න වුත්තානි.

193. දිට්ඨෙකට්ඨෙහීති යාව සොතාපත්තිමග්ගා දිට්ඨියා සහ එකස්මිං පුග්ගලෙ ඨිතාති දිට්ඨෙකට්ඨා. තෙහි දිට්ඨෙකට්ඨෙහි. ඔළාරිකෙහීති ථූලෙහි කාමරාගබ්යාපාදෙහි. අණුසහගතෙහීති සුඛුමභූතෙහි කාමරාගබ්යාපාදෙහියෙව. සබ්බකිලෙසෙහීති රූපරාගාදීහි. තෙසු හි පහීනෙසු සබ්බකිලෙසා පහීනා හොන්ති, තස්මා ‘‘සබ්බකිලෙසෙහී’’ති වුත්තං. අවුත්තත්ථානි පනෙත්ථ පදානි හෙට්ඨා වුත්තත්ථානෙවාති. සබ්බෙසඤ්ඤෙව ඛීණාසවානං තත්ථ තත්ථ පඤ්චින්ද්රියානීති ‘‘අධිමොක්ඛට්ඨෙනා’’තිආදීසු ¶ පුබ්බෙ වුත්තෙසු ඨානෙසු තස්මිං තස්මිං ඨානෙ පඤ්චින්ද්රියානි බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකානං ඛීණාසවානං යථායොගං තතො තතො නිස්සටානි හොන්ති. ඉමස්මිං වාරෙ පඨමං වුත්තනයා එව යථායොගං ඛීණාසවවසෙන වුත්තා.

කථං පනෙතානි නිස්සරණානි අසීතිසතං හොන්තීති? වුච්චතෙ – මග්ගඵලවසෙන වුත්තානි පඤ්චවීසති, සමතික්කමවසෙන වුත්තානි චතුත්තිංස, පටිපක්ඛවසෙන වුත්තානි සත්තතිංසාති පඨමවාරෙ සබ්බානි ඡන්නවුති නිස්සරණානි හොන්ති, එතානියෙව දුතියවාරෙ ඛීණාසවානං වසෙන ද්වාදසසු අපනීතෙසු චතුරාසීති හොන්ති. ඉති පුරිමානි ඡන්නවුති, ඉමානි ච චතුරාසීතීති අසීතිසතං හොන්ති. කතමානි පන ද්වාදස ඛීණාසවානං අපනෙතබ්බානි? සමතික්කමතො වුත්තෙසු මග්ගඵලවසෙන වුත්තානි අට්ඨ නිස්සරණානි, පටිපක්ඛතො වුත්තෙසු මග්ගවසෙන වුත්තානි චත්තාරීති ඉමානි ද්වාදස අපනෙතබ්බානි. අරහත්තඵලවසෙන ¶ වුත්තානි කස්මා අපනෙතබ්බානීති චෙ? සබ්බපඨමං වුත්තානං පඤ්චවීසතියා නිස්සරණානං මග්ගඵලවසෙනෙව ලබ්භනතො. අරහත්තඵලවසෙන නිස්සරණානි වුත්තානෙව හොන්ති ¶ . හෙට්ඨිමං හෙට්ඨිමං පන ඵලසමාපත්තිං උපරිමා උපරිමා න සමාපජ්ජන්තියෙවාති හෙට්ඨා තීණිපි ඵලානි න ලබ්භන්තියෙව. ඣානසමාපත්තිවිපස්සනානෙක්ඛම්මාදීනි ච කිරියාවසෙන ලබ්භන්ති. පඤ්චපි චෙතානි ඉන්ද්රියානි පුබ්බමෙව පටිපක්ඛානං පටිප්පස්සද්ධත්තා පටිපක්ඛතො නිස්සටානෙව හොන්තීති.

දුතියසුත්තන්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

194. පුන අඤ්ඤං සුත්තන්තං නික්ඛිපිත්වා ඉන්ද්රියවිධානං නිද්දිසිතුකාමො පඤ්චිමානි, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ සොතාපත්තියඞ්ගෙසූති එත්ථ සොතො අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, සොතස්ස ආපත්ති භුසං පාපුණනං සොතාපත්ති, සොතාපත්තියා අඞ්ගානි සම්භාරානි සොතාපත්තිඅඞ්ගානි. සොතාපන්නතාය පුබ්බභාගපටිලාභඅඞ්ගානි. සප්පුරිසසංසෙවො සොතාපත්තිඅඞ්ගං, සද්ධම්මස්සවනං සොතාපත්තිඅඞ්ගං, යොනිසොමනසිකාරො සොතාපත්තිඅඞ්ගං, ධම්මානුධම්මපටිපත්ති සොතාපත්තිඅඞ්ගං, ඉමානි චත්තාරි සොතාපත්තිඅඞ්ගානි. සෙසා හෙට්ඨා වුත්තා එව. ඉදඤ්ච ඉමෙසං ඉන්ද්රියානං සකවිසයෙ ජෙට්ඨකභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. යථා හි චත්තාරො සෙට්ඨිපුත්තා රාජාතිරාජපඤ්චමෙසු සහායෙසු ‘‘නක්ඛත්තං කීළිස්සාමා’’ති වීථිං ඔතිණ්ණෙසු එකස්ස සෙට්ඨිපුත්තස්ස ගෙහං ගතකාලෙ ඉතරෙ චත්තාරො ¶ තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව ‘‘ඉමෙසං ඛාදනීයං භොජනීයං දෙථ, ඉමෙසං ගන්ධමාලාලඞ්කාරාදීනි දෙථා’’ති ගෙහෙ විචාරෙති, දුතියස්ස තතියස්ස චතුත්ථස්ස ගෙහං ගතකාලෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව ‘‘ඉමෙසං ඛාදනීයං භොජනීයං දෙථ, ඉමෙසං ගන්ධමාලාලඞ්කාරාදීනි දෙථා’’ති ගෙහෙ විචාරෙති, අථ සබ්බපච්ඡා රඤ්ඤො ගෙහං ගතකාලෙ කිඤ්චාපි රාජා සබ්බත්ථ ඉස්සරොව, ඉමස්මිං පන කාලෙ අත්තනො ගෙහෙයෙව ‘‘ඉමෙසං ඛාදනීයං භොජනීයං දෙථ, ඉමෙසං ගන්ධමාලාලඞ්කාරාදීනි දෙථා’’ති විචාරෙති, එවමෙව සද්ධාපඤ්චමකෙසු ඉන්ද්රියෙසු තෙසු සහායෙසු එකතො වීථිං ඔතරන්තෙසු විය එකාරම්මණෙ උප්පජ්ජමානෙසුපි යථා පඨමස්ස ගෙහෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව විචාරෙති ¶ , එවං සොතාපත්තිඅඞ්ගානි පත්වා අධිමොක්ඛලක්ඛණං සද්ධින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති. යථා දුතියස්ස ගෙහෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව විචාරෙති, එවං සම්මප්පධානානි පත්වා පග්ගහණලක්ඛණං වීරියින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති. යථා තතියස්ස ගෙහෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව විචාරෙති, එවං සතිපට්ඨානානි පත්වා උපට්ඨානලක්ඛණං සතින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති. යථා චතුත්ථස්ස ගෙහෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව විචාරෙති, එවං ඣානානි පත්වා අවික්ඛෙපලක්ඛණං සමාධින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති. සබ්බපච්ඡා ¶ රඤ්ඤො ගෙහං ගතකාලෙ පන යථා ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, රාජාව විචාරෙති, එවං අරියසච්චානි පත්වා පජානනලක්ඛණං පඤ්ඤින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්තීති.

195. සුත්තන්තස්ස පභෙදගණනාපුච්ඡාපුබ්බඞ්ගමෙව පභෙදගණනනිද්දෙසෙ සප්පුරිසසංසෙවෙති සොභනානං පුරිසානං සම්මා සෙවනෙ. අධිමොක්ඛාධිපතෙය්යට්ඨෙනාති අධිමොක්ඛසඞ්ඛාතෙන සෙසින්ද්රියෙසු අධිපතිභාවට්ඨෙන, සෙසින්ද්රියානං පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙනාති අත්ථො. සද්ධම්මසවනෙති සතං ධම්මො, සොභනො වා ධම්මොති සද්ධම්මො. තස්ස සද්ධම්මස්ස සවනෙ. යොනිසොමනසිකාරෙති උපායෙන මනසිකාරෙ. ධම්මානුධම්මපටිපත්තියාති එත්ථ නව ලොකුත්තරධම්මෙ අනුගතො ධම්මො ධම්මානුධම්මො, සීලසමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතස්ස ධම්මානුධම්මස්ස පටිපත්ති පටිපජ්ජනං ධම්මානුධම්මපටිපත්ති. සම්මප්පධානාදීසුපි එසෙව නයො.

196. චරියාවාරෙපි ¶ ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. කෙවලං පඨමවාරො ඉන්ද්රියානං උප්පාදනකාලවසෙන වුත්තො, චරියාවාරො උප්පන්නානං ආසෙවනකාලවසෙන ච පාරිපූරිකාලවසෙන ච වුත්තො. චරියා පකති උස්සන්නතාති හි අත්ථතො එකං.

197. ඉදානි ¶ චරියාසම්බන්ධෙනෙව චාරවිහාරනිද්දෙසවසෙන අපරෙන පරියායෙන ඉන්ද්රියවිධානං නිද්දිසිතුකාමො චාරො ච විහාරො චාතිආදිකං උද්දෙසං උද්දිසිත්වා තස්ස නිද්දෙසමාහ. තත්ථ උද්දෙසෙ තාව යථා චරන්තං විහරන්තං විඤ්ඤූ සබ්රහ්මචාරී ගම්භීරෙසු ඨානෙසු ඔකප්පෙය්යුං – අද්ධා අයමායස්මා පත්තො වා පාපුණිස්සති වාති, තථා ඉන්ද්රියසම්පන්නස්ස චාරො ච විහාරො ච විඤ්ඤූහි සබ්රහ්මචාරීහි අනුබුද්ධො හොති පටිවිද්ධොති උද්දෙසස්ස සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. උද්දෙසනිද්දෙසෙ චරියා චාරොයෙව. චාරො චරියාති හි අත්ථතො එකං. තස්මා ‘‘චාරො’’තිපදස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘චරියා’’ති වුත්තං. ඉරියාපථචරියාති ඉරියාපථානං චරියා, පවත්තනන්ති අත්ථො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. ආයතනචරියා පන ආයතනෙසු සතිසම්පජඤ්ඤානං චරියා. පත්තීති ඵලානි. තානි හි පාපුණියන්තීති ‘‘පත්තී’’ති වුත්තා. සත්තලොකස්ස දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකා අත්ථා ලොකත්ථාති අයං විසෙසො.

ඉදානි තාසං චරියානං භූමිං දස්සෙන්තො චතූසු ඉරියාපථෙසූතිආදිමාහ. සතිපට්ඨානෙසූති ආරම්මණසතිපට්ඨානෙසු. සතිපට්ඨානෙසුපි වුච්චමානෙසු සතිතො අනඤ්ඤානි වොහාරවසෙන අඤ්ඤානි විය කත්වා වුත්තං. අරියසච්චෙසූති පුබ්බභාගලොකියසච්චඤාණෙන විසුං ¶ විසුං සච්චපරිග්ගහවසෙන වුත්තං. අරියමග්ගෙසු සාමඤ්ඤඵලෙසූති ච වොහාරවසෙනෙව වුත්තං. පදෙසෙති ලොකත්ථචරියාය එකදෙසෙ. නිප්පදෙසතො හි ලොකත්ථචරියං බුද්ධා එව කරොන්ති. පුන තා එව චරියායො කාරකපුග්ගලවසෙන දස්සෙන්තො පණිධිසම්පන්නානන්තිආදිමාහ. තත්ථ පණිධිසම්පන්නා නාම ඉරියාපථානං සන්තත්තා ඉරියාපථගුත්තියා සම්පන්නා අකම්පිතඉරියාපථා භික්ඛුභාවානුරූපෙන සන්තෙන ඉරියාපථෙන සම්පන්නා. ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානන්ති චක්ඛාදීසු ඡසු ඉන්ද්රියෙසු අත්තනො අත්තනො විසයෙ පවත්තඑකෙකද්වාරවසෙන ගුත්තං ද්වාරං එතෙසන්ති ගුත්තද්වාරා. තෙසං ගුත්තද්වාරානං. ද්වාරන්ති චෙත්ථ උප්පත්තිද්වාරවසෙන චක්ඛාදයො එව. අප්පමාදවිහාරීනන්ති සීලාදීසු අප්පමාදවිහාරවතං. අධිචිත්තමනුයුත්තානන්ති ¶ විපස්සනාය පාදකභාවෙන අධිචිත්තසඞ්ඛාතං සමාධිමනුයුත්තානං. බුද්ධිසම්පන්නානන්ති නාමරූපවවත්ථානං ආදිං කත්වා යාව ගොත්රභු, තාව පවත්තෙන ඤාණෙන ¶ සම්පන්නානං. සම්මාපටිපන්නානන්ති චතුමග්ගක්ඛණෙ. අධිගතඵලානන්ති චතුඵලක්ඛණෙ.

අධිමුච්චන්තොති අධිමොක්ඛං කරොන්තො. සද්ධාය චරතීති සද්ධාවසෙන පවත්තති. පග්ගණ්හන්තොති චතුසම්මප්පධානවීරියෙන පදහන්තො. උපට්ඨාපෙන්තොති සතියා ආරම්මණං උපට්ඨාපෙන්තො. අවික්ඛෙපං කරොන්තොති සමාධිවසෙන වික්ඛෙපං අකරොන්තො. පජානන්තොති චතුසච්චපජානනපඤ්ඤාය පකාරෙන ජානන්තො. විජානන්තොති ඉන්ද්රියසම්පයුත්තජවනපුබ්බඞ්ගමෙන ආවජ්ජනවිඤ්ඤාණෙන ආරම්මණං විජානන්තො. විඤ්ඤාණචරියායාති ආවජ්ජනවිඤ්ඤාණචරියවසෙන. එවං පටිපන්නස්සාති සහජවනාය ඉන්ද්රියචරියාය පටිපන්නස්ස. කුසලා ධම්මා ආයාපෙන්තීති සමථවිපස්සනාවසෙන පවත්තා කුසලා ධම්මා භුසං යාපෙන්ති, පවත්තන්තීති අත්ථො. ආයතනචරියායාති කුසලානං ධම්මානං භුසං යතනචරියාය, ඝටනචරියාය පවත්තනචරියායාති වුත්තං හොති. විසෙසමධිගච්ඡතීති වික්ඛම්භනතදඞ්ගසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිවසෙන විසෙසං අධිගච්ඡති. දස්සනචරියාදයො වුත්තත්ථායෙව.

සද්ධාය විහරතීතිආදීසු සද්ධාදිසමඞ්ගිස්ස ඉරියාපථවිහාරො දට්ඨබ්බො. අනුබුද්ධොති අනුමානබුද්ධියා. පටිවිද්ධොති පච්චක්ඛබුද්ධියා. යස්මා අධිමොක්ඛට්ඨාදීසු අනුබුද්ධෙසු පටිවිද්ධෙසු ච චාරො ච විහාරො ච අනුබුද්ධො හොති පටිවිද්ධො, තස්මා අනුබොධපටිවෙධෙසු අධිමොක්ඛට්ඨාදයො ච නිද්දිට්ඨා.

එවං සද්ධාය චරන්තන්තිආදීසු එවන්ති වුත්තප්පකාරං නිද්දිසන්තො යථාසද්දස්ස අත්ථං නිද්දිසති. විඤ්ඤූතිආදීසුපි යථාසභාවං ජානන්තීති විඤ්ඤූ. විඤ්ඤාතං සභාවං විභාවෙන්ති පාකටං කරොන්තීති විභාවී. අසනි විය සිලුච්චයෙ කිලෙසෙ මෙධති හිංසතීති මෙධා, ඛිප්පං ගහණධාරණට්ඨෙන ¶ වා මෙධා, මෙධා එතෙසං අත්ථීති මෙධාවී. ඤාණගතියා පණ්ඩන්ති ගච්ඡන්ති පවත්තන්තීති පණ්ඩිතා. බුද්ධිසම්පදාය සමන්නාගතත්තා බුද්ධිසම්පන්නා. සහ බ්රහ්මං චරියං උත්තමං පටිපදං චරන්තීති සබ්රහ්මචාරිනො. අපලොකනකම්මාදිචතුබ්බිධං කම්මං එකතො කරණවසෙන එකං කම්මං. තථා පඤ්චවිධො පාතිමොක්ඛුද්දෙසො එකුද්දෙසො. සමා සික්ඛා එතෙසන්ති සමසික්ඛා, සමසික්ඛානං භාවො සමසික්ඛතා. සමසික්ඛාතාතිපි පඨන්ති. යෙසං එකං කම්මං එකො උද්දෙසො සමසික්ඛතා, තෙ සබ්රහ්මචාරීති වුත්තං හොති. ‘‘ඣානානී’’ති ¶ වත්තබ්බෙ ඣානාති ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතො. විමොක්ඛාති තයො වා අට්ඨ වා විමොක්ඛා. සමාධීති සවිතක්කසවිචාරඅවිතක්කවිචාරමත්තඅවිතක්කාවිචාරා ¶ තයො සමාධී. සමාපත්තියොති සුඤ්ඤතානිමිත්තාප්පණිහිතා. අභිඤ්ඤායොති ඡ අභිඤ්ඤා.

එකො අංසො භාගො, න දුතියොති එකංසො, එකංසස්ස අත්ථස්ස වචනං එකංසවචනං. එවං සෙසෙසුපි යොජනා කාතබ්බා. විසෙසතො පන සමං, සමන්තා වා සෙති පවත්තතීති සංසයො, නත්ථෙත්ථ සංසයොති නිස්සංසයො. එකස්මිංයෙව අනිච්ඡයතා හුත්වා ඉතරම්පි කඞ්ඛතීති කඞ්ඛා, නත්ථෙත්ථ කඞ්ඛාති නික්කඞ්ඛො. ද්විධා භාවො ද්වෙජ්ඣං, නත්ථෙත්ථ ද්වෙජ්ඣන්ති අද්වෙජ්ඣො. ද්විධා එලයති කම්පෙතීති ද්වෙළ්හකං, නත්ථෙත්ථ ද්වෙළ්හකන්ති අද්වෙළ්හකො. නියොගෙන නියමෙන වචනං නියොගවචනං. නිය්යොගවචනන්තිපි පඨන්ති. අපණ්ණකස්ස අවිරද්ධස්ස නිය්යානිකස්ස අත්ථස්ස වචනං අපණ්ණකවචනං. අවත්ථාපනවචනන්ති නිච්ඡයවචනං. සබ්බම්පි හෙතං විචිකිච්ඡාභාවස්ස වෙවචනං. පියස්ස අත්ථස්ස සබ්භාවතො වචනං, පියමෙවාති පියවචනං. තථා ගරුවචනං. සහ ගාරවෙන ගරුභාවෙන සගාරවං. පතිස්සයනං පතිස්සයො පරං ගරුං කත්වා නිස්සයනං අපස්සයනන්ති අත්ථො. පතිස්සවනං වා පතිස්සවො, නිවාතවුත්තිතාය පරවචනසවනන්ති අත්ථො. උභයථාපි පරජෙට්ඨකභාවස්සෙතං නාමං. සහ ගාරවෙන වත්තතීති සගාරවං. සහ පතිස්සයෙන, පතිස්සවෙන වා වත්තතීති සප්පතිස්සයං. ‘‘සප්පතිස්සව’’න්ති වා වත්තබ්බෙ ය-කාරං, ව-කාරං වා ලොපං කත්වා ‘‘සප්පතිස්ස’’න්ති වුත්තං. අධිකං විසිට්ඨං වචනං අධිවචනං, සගාරවඤ්ච තං සප්පතිස්සඤ්චාති සගාරවසප්පතිස්සං, සගාරවසප්පතිස්සං අධිවචනං සගාරවසප්පතිස්සාධිවචනං. උභයත්ථාපි වෙවචනවිකප්පනානත්තවසෙන පුනප්පුනං එතන්ති වුත්තං. පත්තො වා පාපුණිස්සති වාති ඣානාදීනියෙවාති.

තතියසුත්තන්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. චතුත්ථසුත්තන්තනිද්දෙසවණ්ණනා

198. පුන ¶ පඨමසුත්තමෙව නික්ඛිපිත්වා අපරෙන ආකාරෙන ඉන්ද්රියානි නිද්දිසති. තත්ථ කතිහාකාරෙහි කෙනට්ඨෙන දට්ඨබ්බානීති කතිහි ආකාරෙහි ¶ දට්ඨබ්බානි. කෙනට්ඨෙන දට්ඨබ්බානීති දට්ඨබ්බාකාරෙ ච දට්ඨබ්බට්ඨඤ්ච පුච්ඡති. ඡහාකාරෙහි තෙනට්ඨෙන දට්ඨබ්බානීති ඡහි ආකාරෙහි දට්ඨබ්බානි, තෙනෙව ඡආකාරසඞ්ඛාතෙනට්ඨෙන දට්ඨබ්බානි. ආධිපතෙය්යට්ඨෙනාති අධිපතිභාවට්ඨෙන. ආදිවිසොධනට්ඨෙනාති කුසලානං ධම්මානං ආදිභූතස්ස සීලස්ස විසොධනට්ඨෙන. අධිමත්තට්ඨෙනාති බලවට්ඨෙන ¶ . බලවඤ්හි අධිකා මත්තා පමාණං අස්සාති අධිමත්තන්ති වුච්චති. අධිට්ඨානට්ඨෙනාති පතිට්ඨානට්ඨෙන. පරියාදානට්ඨෙනාති ඛෙපනට්ඨෙන. පතිට්ඨාපකට්ඨෙනාති පතිට්ඨාපනට්ඨෙන.

ක. ආධිපතෙය්යට්ඨනිද්දෙසවණ්ණනා

199. ආධිපතෙය්යට්ඨනිද්දෙසෙ අස්සද්ධියං පජහතොතිආදි එකෙකස්සෙව ඉන්ද්රියස්ස පටිපක්ඛපජහනවචනං එකක්ඛණෙපි අත්තනො අත්තනො පටිපක්ඛපහානකිච්චසාධනෙ අධිපතිභාවසාධනත්ථං වුත්තං. සෙසානි චත්තාරි ඉන්ද්රියානි තංසම්පයුත්තානෙව වුත්තානි. නානාක්ඛණෙසු වා එකෙකං ඉන්ද්රියං ධුරං කත්වා තස්ස තස්ස පටිපක්ඛස්ස තං තං ඉන්ද්රියං ජෙට්ඨකං කත්වා සෙසානි තදන්වයානි කත්වා වුත්තන්තිපි වෙදිතබ්බං. කාමච්ඡන්දං පජහතොතිආදි පන එකක්ඛණවසෙනෙව වුත්තං.

ඛ. ආදිවිසොධනට්ඨනිද්දෙසවණ්ණනා

200. ආදිවිසොධනට්ඨනිද්දෙසෙ අස්සද්ධියසංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධීති අස්සද්ධියස්ස නිවාරණට්ඨෙන විරතිඅත්ථෙන සීලමලවිසොධනතො සීලවිසුද්ධි නාම. සද්ධින්ද්රියස්ස ආදිවිසොධනාති සද්ධින්ද්රියස්ස උපනිස්සයවසෙන ආදිභූතස්ස සීලස්ස විසොධනා. ඉමිනාව නයෙන සෙසානිපි කාමච්ඡන්දාදිසංවරණමූලකානි ච ඉන්ද්රියානි වෙදිතබ්බානි.

201. අධිමත්තට්ඨනිද්දෙසෙ සද්ධින්ද්රියස්ස භාවනාය ඡන්දො උප්පජ්ජතීති සද්ධස්ස පුග්ගලස්ස සද්ධාපටිසංයුත්තං ධම්මං සුත්වා වා සද්ධින්ද්රියභාවනාය අස්සාදං දිස්වා වා සද්ධින්ද්රියෙ කුසලො ධම්මච්ඡන්දො ජායති. පාමොජ්ජං උප්පජ්ජතීති ඡන්දජාතත්තා දුබ්බලපීති උප්පජ්ජති. පීති උප්පජ්ජතීති ¶ පමුදිතත්තා බලවපීති උප්පජ්ජති. පස්සද්ධි උප්පජ්ජතීති පීතියා පීණිතත්තා කායචිත්තපස්සද්ධි උප්පජ්ජති. සුඛං උප්පජ්ජතීති පස්සද්ධකායචිත්තත්තා චෙතසිකං සුඛං උප්පජ්ජති ¶ ¶ . ඔභාසො උප්පජ්ජතීති සුඛෙන අභිසන්නත්තා ඤාණොභාසො උප්පජ්ජති. සංවෙගො උප්පජ්ජතීති ඤාණොභාසෙන විදිතසඞ්ඛාරාදීනවත්තා සඞ්ඛාරපවත්තියං සංවෙගො උප්පජ්ජති. සංවෙජෙත්වා චිත්තං සමාදහතීති සංවෙගං උප්පාදෙත්වා තෙනෙව සංවෙගෙන චිත්තං සමාහිතං කරොති. සාධුකං පග්ගණ්හාතීති ලීනුද්ධතභාවං මොචෙත්වා සුට්ඨු පග්ගණ්හාති. සාධුකං අජ්ඣුපෙක්ඛතීති වීරියස්ස සමං හුත්වා පවත්තත්තා පුන වීරියසමතානියොජනෙ බ්යාපාරං අකරොන්තො තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාවසෙන සාධුකං අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. උපෙක්ඛාවසෙනාති සමවාහිතලක්ඛණාය තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය වසෙන. නානත්තකිලෙසෙහීති විපස්සනාය පටිපක්ඛභූතෙහි නානාසභාවෙහි කිලෙසෙහි. විමොක්ඛවසෙනාති භඞ්ගානුපස්සනතො පට්ඨාය නානත්තකිලෙසෙහි විමුච්චනවසෙන. විමුත්තත්තාති නානත්තකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා.

තෙ ධම්මාති ඡන්දාදයො ධම්මා. එකරසා හොන්තීති විමුත්තිරසෙන එකරසා හොන්ති. භාවනාවසෙනාති එකරසභාවනාවසෙන. තතො පණීතතරෙ විවට්ටන්තීති තෙන කාරණෙන විපස්සනාරම්මණතො පණීතතරෙ නිබ්බානාරම්මණෙ විවට්ටනානුපස්සනාසඞ්ඛාතෙන ගොත්රභුඤාණෙන ඡන්දාදයො ධම්මා නිවත්තන්ති, සඞ්ඛාරාරම්මණතො අපගන්ත්වා නිබ්බානාරම්මණෙ පවත්තන්තීති අත්ථො. විවට්ටනාවසෙනාති එවං ගොත්රභුඛණෙ සඞ්ඛාරාරම්මණතො විවට්ටනවසෙන. විවට්ටිතත්තා තතො වොසජ්ජතීති මග්ගසමඞ්ගිපුග්ගලො මග්ගස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව දුභතොවුට්ඨානවසෙන විවට්ටිතත්තා තෙනෙව කාරණෙන කිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච වොසජ්ජති. වොසජ්ජිතත්තා තතො නිරුජ්ඣන්තීති මග්ගස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව කිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච වොසජ්ජිතත්තා තෙනෙව කාරණෙන කිලෙසා ච ඛන්ධා ච අනුප්පත්තිනිරොධවසෙන නිරුජ්ඣන්ති. වොසජ්ජිතත්තාති ච ආසංසායං භූතවචනං කතං. කිලෙසනිරොධෙ සති ඛන්ධනිරොධසබ්භාවතො ච ඛන්ධනිරොධො වුත්තො. නිරොධවසෙනාති යථාවුත්තනිරොධවසෙන. තස්සෙව මග්ගස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ද්වෙ වොසග්ගෙ දස්සෙතුකාමො නිරොධවසෙන ද්වෙ වොසග්ගාතිආදිමාහ. ද්වෙපි හෙට්ඨා වුත්තත්ථා එව. අස්සද්ධියස්ස පහානාය ඡන්දො උප්පජ්ජතීතිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන විත්ථාරතො අත්ථො වෙදිතබ්බො. වීරියින්ද්රියාදිමූලකෙසුපි වාරෙසු එසෙව නයො. ඉමිනාව නයෙන අධිට්ඨානට්ඨනිද්දෙසොපි විත්ථාරතො වෙදිතබ්බො. කෙවලඤ්හෙත්ථ අධිට්ඨාතීති විසෙසො, පතිට්ඨාතීති අත්ථො.

ඝ-ඞ. පරියාදානට්ඨපතිට්ඨාපකට්ඨනිද්දෙසවණ්ණනා

202-203. පරියාදානට්ඨනිද්දෙසෙ ¶ ¶ ¶ පරියාදියතීති ඛෙපෙති. පතිට්ඨාපකට්ඨනිද්දෙසෙ සද්ධො සද්ධින්ද්රියං අධිමොක්ඛෙ පතිට්ඨාපෙතීති සද්ධාසම්පන්නො ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තා’’ති අධිමුච්චන්තො සද්ධින්ද්රියං අධිමොක්ඛෙ පතිට්ඨාපෙති. ඉමිනා පුග්ගලවිසෙසෙන ඉන්ද්රියභාවනාවිසෙසො නිද්දිට්ඨො. සද්ධස්ස සද්ධින්ද්රියං අධිමොක්ඛෙ පතිට්ඨාපෙතීති සද්ධාසම්පන්නස්ස පුග්ගලස්ස සද්ධින්ද්රියං තංයෙව සද්ධං පතිට්ඨාපෙති. තථා අධිමුච්චන්තං අධිමොක්ඛෙ පතිට්ඨාපෙතීති. ඉමිනා ඉන්ද්රියභාවනාවිසෙසෙන පුග්ගලවිසෙසො නිද්දිට්ඨො. එවං චිත්තං පග්ගණ්හන්තො පග්ගහෙ පතිට්ඨාපෙති, සතිං උපට්ඨාපෙන්තො උපට්ඨානෙ පතිට්ඨාපෙති, චිත්තං සමාදහන්තො අවික්ඛෙපෙ පතිට්ඨාපෙති, අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති පස්සන්තො දස්සනෙ පතිට්ඨාපෙතීති සෙසෙසුපි යොජනා වෙදිතබ්බා. යොගාවචරොති සමථයොගෙ, විපස්සනායොගෙ වා අවචරතීති යොගාවචරො. අවචරතීති පවිසිත්වා චරතීති.

චතුත්ථසුත්තන්තනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

204. ඉදානි සමාධිං භාවයතො විපස්සනං භාවයතො ච ඉන්ද්රියසමොධානං දස්සෙතුකාමො පඨමං තාව උපට්ඨානකොසල්ලප්පභෙදං නිද්දිසිතුං පුථුජ්ජනො සමාධිං භාවෙන්තොතිආදිමාහ. තත්ථ පුථුජ්ජනො සමාධිං භාවෙන්තොති නිබ්බෙධභාගියං සමාධිං භාවෙන්තො. සෙක්ඛස්ස වීතරාගස්ස ච පන ලොකුත්තරොපි සමාධි ලබ්භති. ආවජ්ජිතත්තාති කසිණාදිනිමිත්තස්ස ආවජ්ජිතත්තා, කසිණාදිපරිකම්මං කත්වා තත්ථ උප්පාදිතනිමිත්තත්තාති වුත්තං හොති. ආරම්මණූපට්ඨානකුසලොති තස්ස උප්පාදිතස්ස නිමිත්තස්සෙව උපට්ඨානෙ කුසලො. සමථනිමිත්තූපට්ඨානකුසලොති අච්චාරද්ධවීරියතාදීහි උද්ධතෙ චිත්තෙ පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගභාවනාවසෙන චිත්තොපසමනිමිත්තස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො. පග්ගහනිමිත්තූපට්ඨානකුසලොති අතිසිථිලවීරියතාදීහි ලීනෙ චිත්තෙ ධම්මවිචයවීරියපීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගභාවනාවසෙන චිත්තපග්ගහනිමිත්තස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො. අවික්ඛෙපූපට්ඨානකුසලොති ¶ අනුද්ධතාලීනචිත්තස්ස සම්පයුත්තස්ස සමාධිස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො. ඔභාසූපට්ඨානකුසලොති ¶ පඤ්ඤාපයොගමන්දතාය නිරස්සාදෙ චිත්තෙ අට්ඨසංවෙගවත්ථුපච්චවෙක්ඛණෙන චිත්තං සංවෙජෙත්වා ඤාණොභාසස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො. අට්ඨ සංවෙගවත්ථූනි නාම ජාතිජරාබ්යාධිමරණානි චත්තාරි, අපායදුක්ඛං පඤ්චමං, අතීතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, අනාගතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, පච්චුප්පන්නෙ ආහාරපරියෙට්ඨිමූලකං දුක්ඛන්ති. සම්පහංසනූපට්ඨානකුසලොති උපසමසුඛානධිගමෙන නිරස්සාදෙ චිත්තෙ ¶ බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණානුස්සරණෙන චිත්තං පසාදෙන්තො සම්පහංසනස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො. උපෙක්ඛූපට්ඨානකුසලොති උද්ධතාදිදොසවිරහිතෙ චිත්තෙ නිග්ගහපග්ගහාදීසු බ්යාපාරාභාවකරණෙන උපෙක්ඛාය උපට්ඨානෙ කුසලො. සෙක්ඛොති තිස්සො සික්ඛා සික්ඛතීති සෙක්ඛො. එකත්තූපට්ඨානකුසලොති සක්කායදිට්ඨාදීනං පහීනත්තා නෙක්ඛම්මාදිනො එකත්තස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො.

වීතරාගොති සබ්බසො පහීනරාගත්තා වීතරාගො ඛීණාසවො. ඤාණූපට්ඨානකුසලොති අරහා ධම්මෙසු විගතසම්මොහත්තා තත්ථ තත්ථ අසම්මොහඤාණස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො. විමුත්තූපට්ඨානකුසලොති අරහත්තඵලවිමුත්තියා උපට්ඨානෙ කුසලො. විමුත්තීති හි සබ්බකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා අරහත්තඵලවිමුත්ති අධිප්පෙතා.

205. විපස්සනාභාවනාය උපට්ඨානානුපට්ඨානෙසු අනිච්චතොතිආදීනි නිච්චතොතිආදීනි ච සීලකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. පාඨතො පන ‘‘ආයූහනානුපට්ඨානකුසලො විපරිණාමූපට්ඨානකුසලො අනිමිත්තූපට්ඨානකුසලො නිමිත්තානුපට්ඨානකුසලො අප්පණිහිතූපට්ඨානකුසලො පණිධිඅනුපට්ඨානකුසලො අභිනිවෙසානුපට්ඨානකුසලො’’ති එතෙසු සාමිවචනෙන සමාසපදච්ඡෙදො කාතබ්බො. සෙසෙසු පන නිස්සක්කවචනෙන පාඨො.

206. සුඤ්ඤතූපට්ඨානකුසලොති පනෙත්ථ සුඤ්ඤතො උපට්ඨානකුසලොති වා සුඤ්ඤතාය උපට්ඨානකුසලොති වා පදච්ඡෙදො කාතබ්බො. යස්මා පන නිබ්බිදාවිරාගනිරොධපටිනිස්සග්ගානුපස්සනා අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනා යථාභූතඤාණදස්සනං පටිසඞ්ඛානුපස්සනා විවට්ටනානුපස්සනාති ඉමා අට්ඨ මහාවිපස්සනා ¶ අත්තනො සභාවවිසෙසෙන විසෙසිතා, න ආරම්මණවිසෙසෙන, තස්මා ඉමාසං අට්ඨන්නං ‘‘අනිච්චතො උපට්ඨානකුසලො හොතී’’තිආදීනි වචනානි විය ‘‘නිබ්බිදාතො උපට්ඨානකුසලො හොතී’’තිආදීනි වචනානි න යුජ්ජන්ති. තස්මා එව ඉමා අට්ඨ න යොජිතා. ආදීනවානුපස්සනා පන ‘‘සුඤ්ඤතූපට්ඨානකුසලො හොති, අභිනිවෙසානුපට්ඨානකුසලො හොතී’’ති ඉමිනා යුගලකවචනෙනෙව අත්ථතො ‘‘ආදීනවතො උපට්ඨානකුසලො හොති, ආලයාභිනිවෙසානුපට්ඨානකුසලො හොතී’’ති යොජිතාව හොතීති සරූපෙන න යොජිතා. ඉති පුරිමා ච අට්ඨ, අයඤ්ච ආදීනවානුපස්සනාති ¶ අට්ඨාරසසු මහාවිපස්සනාසු ඉමා නව අයොජෙත්වා ඉතරා එව නව යොජිතාති වෙදිතබ්බා. ඤාණූපට්ඨානකුසලොති සෙක්ඛො විපස්සනූපක්කිලෙසානං අභාවතො විපස්සනාභාවනාය ඤාණස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො. සමාධිභාවනාය පන නිකන්තිසබ්භාවතො ඤාණූපට්ඨානෙ කුසලොති න වුත්තො.

විසඤ්ඤොගූපට්ඨානකුසලොති ‘‘කාමයොගවිසඤ්ඤොගො භවයොගවිසඤ්ඤොගො දිට්ඨියොගවිසඤ්ඤොගො අවිජ්ජායොගවිසඤ්ඤොගො’’ති (දී. නි. 3.312) චතුධා වුත්තස්ස විසඤ්ඤොගස්ස උපට්ඨානෙ ¶ කුසලො. සඤ්ඤොගානුපට්ඨානකුසලොති කාමයොගභවයොගදිට්ඨියොගාවිජ්ජායොගවසෙන චතුධා වුත්තස්ස සඤ්ඤොගස්ස අනුපට්ඨානෙ කුසලො. නිරොධූපට්ඨානකුසලොති ‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො නිබ්බානනින්නං චිත්තං හොති නිබ්බානපොණං නිබ්බානපබ්භාරං විවෙකට්ඨං නෙක්ඛම්මාභිරතං බ්යන්තීභූතං සබ්බසො ආසවට්ඨානියෙහි ධම්මෙහී’’ති (අ. නි. 10.90; පටි. ම. 2.44 අත්ථතො සමානං) වුත්තඛීණාසවබලවසෙන නිබ්බානනින්නචිත්තත්තා ඛීණාසවොව නිරොධසඞ්ඛාතස්ස නිබ්බානස්ස උපට්ඨානෙ කුසලො.

ආරම්මණූපට්ඨානකුසලවසෙනාතිආදීසු කුසලන්ති ඤාණං. ඤාණම්පි හි කුසලපුග්ගලයොගතො කුසලං යථා පණ්ඩිතපුග්ගලයොගතො ‘‘පණ්ඩිතා ධම්මා’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 103). තස්මා කොසල්ලවසෙනාති අත්ථො.

207. ඉදානි චතුසට්ඨියා ආකාරෙහීතිආදි ඤාණකථායං (පටි. ම. 1.107) වුත්තම්පි ඉන්ද්රියකථාසම්බන්ධෙන ඉධානෙත්වා වුත්තං. තං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

208. පුන ¶ සමන්තචක්ඛුසම්බන්ධෙන ඉන්ද්රියවිධානං වත්තුකාමො න තස්ස අද්දිට්ඨමිධත්ථි කිඤ්චීතිආදිමාහ. තත්ථ සමන්තචක්ඛූති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. පඤ්ඤින්ද්රියස්ස වසෙනාතිආදිනා පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අවියොගිතං දස්සෙති. සද්දහන්තො පග්ගණ්හාතීතිආදීහි එකෙකින්ද්රියමූලකෙහි පඤ්චහි චතුක්කෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං නින්නපයොගකාලෙ වා මග්ගක්ඛණෙ වා එකරසභාවං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයභාවඤ්ච දස්සෙති. සද්දහිතත්තා පග්ගහිතන්තිආදීහි එකෙකින්ද්රියමූලකෙහි පඤ්චහි චතුක්කෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං නිබ්බත්තිකාලෙ වා ඵලකාලෙ වා එකරසභාවං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයභාවඤ්ච දස්සෙති. පුන බුද්ධචක්ඛුසම්බන්ධෙන ඉන්ද්රියවිධානං වත්තුකාමො යං බුද්ධචක්ඛූතිආදිමාහ ¶ . තත්ථ බුද්ධචක්ඛූති ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණං ආසයානුසයඤාණඤ්ච. බුද්ධඤාණන්ති ච ඉදං තදෙව ද්වයං, සෙසං හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙවාති.

ඉන්ද්රියසමොධානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සද්ධම්මප්පකාසිනියා පටිසම්භිදාමග්ග-අට්ඨකථාය

209. ඉදානි ¶ ¶ ඉන්ද්රියකථානන්තරං කථිතාය විමොක්ඛකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා අනුප්පත්තා. අයඤ්හි විමොක්ඛකථා ඉන්ද්රියභාවනානුයුත්තස්ස විමොක්ඛසබ්භාවතො ඉන්ද්රියකථානන්තරං කථිතා. තඤ්ච කථෙන්තො භගවතො සම්මුඛා සුතසුත්තන්තදෙසනාපුබ්බඞ්ගමං කත්වා කථෙසි. තත්ථ සුත්තන්තෙ තාව සුඤ්ඤතො විමොක්ඛොතිආදීසු සුඤ්ඤතාකාරෙන නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තො අරියමග්ගො සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. සො හි සුඤ්ඤතාය ධාතුයා උප්පන්නත්තා සුඤ්ඤතො, කිලෙසෙහි විමුත්තත්තා විමොක්ඛො. එතෙනෙව නයෙන අනිමිත්තාකාරෙන නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තො අනිමිත්තො, අප්පණිහිතාකාරෙන නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තො අප්පණිහිතොති වෙදිතබ්බො.

එකො ¶ හි ආදිතොව අනිච්චතො සඞ්ඛාරෙ සම්මසති. යස්මා පන න අනිච්චතො සම්මසනමත්තෙනෙව මග්ගවුට්ඨානං හොති, දුක්ඛතොපි අනත්තතොපි සම්මසිතබ්බමෙව, තස්මා දුක්ඛතොපි අනත්තතොපි සම්මසති. තස්ස එවං පටිපන්නස්ස අනිච්චතො චෙ සම්මසනකාලෙ මග්ගවුට්ඨානං හොති, අයං අනිච්චතො අභිනිවිසිත්වා අනිච්චතො වුට්ඨාති නාම. සචෙ පනස්ස දුක්ඛතො අනත්තතො සම්මසනකාලෙ මග්ගවුට්ඨානං හොති, අයං අනිච්චතො අභිනිවිසිත්වා දුක්ඛතො, අනත්තතො වුට්ඨාති නාම. එස නයො දුක්ඛතො අනත්තතො අභිනිවිසිත්වා වුට්ඨානෙසුපි. එත්ථ ච යොපි අනිච්චතො අභිනිවිට්ඨො, යොපි දුක්ඛතො, යොපි අනත්තතො. වුට්ඨානකාලෙ චෙ අනිච්චතො වුට්ඨානං හොති, තයොපි ජනා අධිමොක්ඛබහුලා හොන්ති, සද්ධින්ද්රියං පටිලභන්ති, අනිමිත්තවිමොක්ඛෙන විමුච්චන්ති, පඨමමග්ගක්ඛණෙ සද්ධානුසාරිනො හොන්ති, සත්තසු ඨානෙසු සද්ධාවිමුත්තා. සචෙ පන දුක්ඛතො වුට්ඨානං හොති, තයොපි ජනා පස්සද්ධිබහුලා හොන්ති, සමාධින්ද්රියං පටිලභන්ති, අප්පණිහිතවිමොක්ඛෙන විමුච්චන්ති, සබ්බත්ථ කායසක්ඛිනො හොන්ති. යස්ස පනෙත්ථ අරූපජ්ඣානං පාදකං හොති, සො අග්ගඵලෙ උභතොභාගවිමුත්තො හොති. අථ නෙසං අනත්තතො වුට්ඨානං හොති, තයොපි ජනා වෙදබහුලා හොන්ති, පඤ්ඤින්ද්රියං පටිලභන්ති, සුඤ්ඤතවිමොක්ඛෙන ¶ විමුච්චන්ති, පඨමමග්ගක්ඛණෙ ධම්මානුසාරිනො හොන්ති, ඡසු ඨානෙසු දිට්ඨිප්පත්තා, අග්ගඵලෙ පඤ්ඤාවිමුත්තාති.

අපිච මග්ගො නාම පඤ්චහි කාරණෙහි නාමං ලභති සරසෙන වා පච්චනීකෙන වා සගුණෙන වා ආරම්මණෙන වා ආගමනෙන වා. සචෙ හි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා අනිච්චතො සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා වුට්ඨාති, අනිමිත්තවිමොක්ඛෙන විමුච්චති. සචෙ දුක්ඛතො සම්මසිත්වා වුට්ඨාති, අප්පණිහිතවිමොක්ඛෙන ¶ විමුච්චති. සචෙ අනත්තතො සම්මසිත්වා වුට්ඨාති, සුඤ්ඤතවිමොක්ඛෙන විමුච්චති. ඉදං සරසතො නාමං නාම. අනිච්චානුපස්සනාය පන සඞ්ඛාරානං ඝනවිනිබ්භොගං කත්වා නිච්චනිමිත්තධුවනිමිත්තසස්සතනිමිත්තානි පහාය ආගතත්තා අනිමිත්තො, දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤං පහාය පණිධිපත්ථනං සුක්ඛාපෙත්වා ආගතත්තා අප්පණිහිතො, අනත්තානුපස්සනාය අත්තසත්තපුග්ගලසඤ්ඤං පහාය සඞ්ඛාරෙ සුඤ්ඤතො දිට්ඨත්තා සුඤ්ඤතොති ඉදං පච්චනීකතො නාමං නාම. රාගාදීහි පන සුඤ්ඤත්තා සුඤ්ඤතො, රූපනිමිත්තාදීනං, රාගනිමිත්තාදීනංයෙව ¶ වා අභාවෙන අනිමිත්තො, රාගපණිධිආදීනං අභාවතො අප්පණිහිතොති ඉදමස්ස සගුණතො නාමං නාම. සොයං සුඤ්ඤං අනිමිත්තං අප්පණිහිතඤ්ච නිබ්බානං ආරම්මණං කරොතීතිපි සුඤ්ඤතො අනිමිත්තො අප්පණිහිතොති වුච්චති. ඉදමස්ස ආරම්මණතො නාමං නාම. ආගමනං පන දුවිධං විපස්සනාගමනං මග්ගාගමනඤ්ච. තත්ථ මග්ගෙ විපස්සනාගමනං ලබ්භති, ඵලෙ මග්ගාගමනං. අනත්තානුපස්සනා හි සුඤ්ඤතා නාම, සුඤ්ඤතවිපස්සනාය මග්ගො සුඤ්ඤතො, සුඤ්ඤතමග්ගස්ස ඵලං සුඤ්ඤතං. අනිච්චානුපස්සනා අනිමිත්තා නාම, අනිමිත්තවිපස්සනාය මග්ගො අනිමිත්තො. ඉදං පන නාමං අභිධම්මපරියායෙ න ලබ්භති, සුත්තන්තපරියායෙ පන ලබ්භති. තත්ථ හි ගොත්රභුඤාණං අනිමිත්තං නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා අනිමිත්තනාමකං හුත්වා සයං ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා මග්ගස්ස නාමං දෙතීති වදන්ති. තෙන මග්ගො අනිමිත්තොති වුත්තො. මග්ගාගමනෙන ඵලං අනිමිත්තන්ති යුජ්ජතියෙව. දුක්ඛානුපස්සනා සඞ්ඛාරෙසු පණිධිං සුක්ඛාපෙත්වා ආගතත්තා අප්පණිහිතා නාම, අප්පණිහිතවිපස්සනාය මග්ගො අප්පණිහිතො, අප්පණිහිතමග්ගස්ස ඵලං අප්පණිහිතන්ති එවං විපස්සනා අත්තනො නාමං මග්ගස්ස දෙති, මග්ගො ඵලස්සාති ඉදං ආගමනතො නාමං නාම. එවං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විමොක්ඛවිසෙසං නියමෙතීති.

එවං භගවතා දෙසිතෙ තයො මහාවත්ථුකෙ විමොක්ඛෙ උද්දිසිත්වා තංනිද්දෙසවසෙනෙව අපරෙපි විමොක්ඛෙ නිද්දිසිතුකාමො අපිච අට්ඨසට්ඨි විමොක්ඛාතිආදිමාහ. තත්ථ අපිචාති අපරපරියායදස්සනං. කථං තෙ අට්ඨසට්ඨි හොන්ති, නනු තෙ පඤ්චසත්තතීති? සච්චං යථාරුතවසෙන පඤ්චසත්තති. භගවතා පන දෙසිතෙ තයො විමොක්ඛෙ ඨපෙත්වා අඤ්ඤවිමොක්ඛෙ නිද්දිසනතො ඉමෙසං ¶ තදවරොධතො ච ඉමෙ තයො න ගණෙතබ්බා, අජ්ඣත්තවිමොක්ඛාදයො තයොපි විමොක්ඛා ¶ චතුධා විත්ථාරවචනෙයෙව අන්තොගධත්තා න ගණෙතබ්බා, ‘‘පණිහිතො විමොක්ඛො, අප්පණිහිතො විමොක්ඛො’’ති එත්ථ අප්පණිහිතො විමොක්ඛො පඨමං උද්දිට්ඨෙන එකනාමිකත්තා න ගණෙතබ්බො, එවං ඉමෙසු සත්තසු අපනීතෙසු සෙසා අට්ඨසට්ඨි විමොක්ඛා හොන්ති. එවං සන්තෙ සුඤ්ඤතවිමොක්ඛාදයො තයො පුන කස්මා උද්දිට්ඨාති චෙ? උද්දෙසෙන සඞ්ගහෙත්වා තෙසම්පි නිද්දෙසකරණත්ථං. අජ්ඣත්තවුට්ඨානාදයො පන තයො පභෙදං විනා මූලරාසිවසෙන ¶ උද්දිට්ඨා, පණිහිතවිමොක්ඛපටිපක්ඛවසෙන පුන අප්පණිහිතො විමොක්ඛො උද්දිට්ඨොති වෙදිතබ්බො.

අජ්ඣත්තවුට්ඨානාදීසු අජ්ඣත්තතො වුට්ඨාතීති අජ්ඣත්තවුට්ඨානො. අනුලොමෙන්තීති අනුලොමා. අජ්ඣත්තවුට්ඨානානං පටිප්පස්සද්ධි අපගමා අජ්ඣත්තවුට්ඨානපටිප්පස්සද්ධි. රූපීති අජ්ඣත්තං කෙසාදීසු උප්පාදිතං රූපජ්ඣානං රූපං, තං රූපමස්ස අත්ථීති රූපී රූපානි පස්සතීති බහිද්ධා නීලකසිණාදිරූපානි ඣානචක්ඛුනා පස්සති. ඉමිනා අජ්ඣත්තබහිද්ධාවත්ථුකෙසු කසිණෙසු ඣානපටිලාභො දස්සිතො. අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤීති අජ්ඣත්තං න රූපසඤ්ඤී, අත්තනො කෙසාදීසු අනුප්පාදිතරූපාවචරජ්ඣානොති අත්ථො. ඉමිනා බහිද්ධා පරිකම්මං කත්වා බහිද්ධාව පටිලද්ධජ්ඣානතා දස්සිතා. සුභන්තෙව අධිමුත්තොති ‘‘සුභ’’මිච්චෙව ආරම්මණෙ අධිමුත්තො. තත්ථ කිඤ්චාපි අන්තොඅප්පනායං ‘‘සුභ’’න්ති ආභොගො නත්ථි, යො පන අප්පටිකූලාකාරෙන සත්තාරම්මණං ඵරන්තො විහරති, සො යස්මා ‘‘සුභ’’න්තෙව අධිමුත්තො හොති, තස්මා එවං උද්දෙසො කතොති. අප්පිතප්පිතසමයෙ එව වික්ඛම්භනවිමුත්තිසබ්භාවතො සමයවිමොක්ඛො. සොයෙව සකිච්චකරණවසෙන අප්පිතසමයෙ එව නියුත්තොති සාමයිකො. සාමායිකොතිපි පාඨො. කොපෙතුං භඤ්ජිතුං සක්කුණෙය්යතාය කුප්පො. ලොකං අනතික්කමනතො ලොකෙ නියුත්තොති ලොකිකො. ලොකියොතිපි පාඨො. ලොකං උත්තරති, උත්තිණ්ණොති වා ලොකුත්තරො. ආරම්මණකරණවසෙන සහ ආසවෙහීති සාසවො. ආරම්මණකරණවසෙන සම්පයොගවසෙන ච නත්ථෙත්ථ ආසවාති අනාසවො. රූපසඞ්ඛාතෙන සහ ආමිසෙනාති සාමිසො. සබ්බසො රූපාරූපප්පහානා නිරාමිසතොපි නිරාමිසතරොති නිරාමිසා නිරාමිසතරො. පණිහිතොති තණ්හාවසෙන පණිහිතො පත්ථිතො. ආරම්මණකරණවසෙන සඤ්ඤොජනෙහි සංයුත්තත්තා සඤ්ඤුත්තො. එකත්තවිමොක්ඛොති කිලෙසෙහි අනජ්ඣාරුළ්හත්තා එකසභාවො විමොක්ඛො. සඤ්ඤාවිමොක්ඛොති විපස්සනාඤාණමෙව විපරීතසඤ්ඤාය විමුච්චනතො සඤ්ඤාවිමොක්ඛො. තදෙව විපස්සනාඤාණං සම්මොහතො විමුච්චනවසෙන ඤාණමෙව විමොක්ඛොති ඤාණවිමොක්ඛො. සීතිසියාවිමොක්ඛොති විපස්සනාඤාණමෙව සීති භවෙය්යාති ¶ පවත්තො විමොක්ඛො සීතිසියාවිමොක්ඛො ¶ . සීතිසිකාවිමොක්ඛොතිපි පාඨො, සීතිභාවිකාය විමොක්ඛොති තස්ස අත්ථං වණ්ණයන්ති. ඣානවිමොක්ඛොති ¶ උපචාරප්පනාභෙදං ලොකියලොකුත්තරභෙදඤ්ච ඣානමෙව විමොක්ඛො. අනුපාදා චිත්තස්ස විමොක්ඛොති අනුපාදියිත්වා ගහණං අකත්වා චිත්තස්ස විමොක්ඛො. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

විමොක්ඛුද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

210. කතමොතිආදිකෙ උද්දෙසස්ස නිද්දෙසෙ ඉති පටිසඤ්චික්ඛතීති එවං උපපරික්ඛති. සුඤ්ඤමිදන්ති ඉදං ඛන්ධපඤ්චකං සුඤ්ඤං. කෙන සුඤ්ඤං? අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා. තත්ථ අත්තෙන වාති බාලජනපරිකප්පිතස්ස අත්තනො අභාවා තෙන අත්තනා ච සුඤ්ඤං. අත්තනියෙන වාති තස්ස පරිකප්පිතස්ස අත්තනො සන්තකෙන ච සුඤ්ඤං. අත්තනො අභාවෙනෙව අත්තනියාභාවො. අත්තනියඤ්ච නාම නිච්චං වා සියා සුඛං වා, තදුභයම්පි නත්ථි. තෙන නිච්චපටික්ඛෙපෙන අනිච්චානුපස්සනා, සුඛපටික්ඛෙපෙන දුක්ඛානුපස්සනා ච වුත්තා හොති. සුඤ්ඤමිදං අත්තෙන වාති අනත්තානුපස්සනායෙව වුත්තා. සොති සො එවං තීහි අනුපස්සනාහි විපස්සමානො භික්ඛු. අභිනිවෙසං න කරොතීති අනත්තානුපස්සනාවසෙන අත්තාභිනිවෙසං න කරොති.

නිමිත්තං න කරොතීති අනිච්චානුපස්සනාවසෙන නිච්චනිමිත්තං න කරොති. පණිධිං න කරොතීති දුක්ඛානුපස්සනාවසෙන පණිධිං න කරොති. ඉමෙ තයො විමොක්ඛා පරියායෙන විපස්සනාක්ඛණෙ තදඞ්ගවසෙනාපි ලබ්භන්ති, නිප්පරියායෙන පන සමුච්ඡෙදවසෙන මග්ගක්ඛණෙයෙව. චත්තාරි ඣානානි අජ්ඣත්තං නීවරණාදීහි වුට්ඨානතො අජ්ඣත්තවුට්ඨානො විමොක්ඛො. චතස්සො අරූපසමාපත්තියො ආරම්මණෙහි වුට්ඨානතො බහිද්ධාවුට්ඨානො විමොක්ඛො. ආරම්මණම්පි හි බාහිරායතනානි විය ඉධ ‘‘බහිද්ධා’’ති වුත්තං. ඉමෙ ද්වෙ වික්ඛම්භනවිමොක්ඛා, දුභතො වුට්ඨානො පන සමුච්ඡෙදවිමොක්ඛො.

නීවරණෙහි වුට්ඨාතීතිආදීහි අජ්ඣත්තවුට්ඨානං සරූපතො වුත්තං. රූපසඤ්ඤායාතිආදීහි කසිණාදිආරම්මණසමතික්කමස්ස පාකටත්තා තං ¶ අවත්වා සුත්තන්තෙසු වුත්තරූපසඤ්ඤාදිසමතික්කමො ¶ වුත්තො. සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසාති සමාසපදං, සක්කායදිට්ඨියා විචිකිච්ඡාය සීලබ්බතපරාමාසාති විච්ඡෙදො. අයමෙව වා පාඨො.

211. විතක්කො චාතිආදීහි ඣානානං සමාපත්තීනඤ්ච උපචාරභූමියො වුත්තා. අනිච්චානුපස්සනාතිආදීහි චතුන්නං මග්ගානං පුබ්බභාගවිපස්සනා වුත්තා. පටිලාභො ¶ වාති පඤ්චවිධවසිප්පත්තියා බ්යාපිතො පත්ථටො ලාභොති පටිලාභො. වසිප්පත්තියා හි සබ්බො ඣානපයොගො ච සමාපත්තිපයොගො ච පටිප්පස්සද්ධො හොති, තස්මා පටිලාභො ‘‘පටිප්පස්සද්ධිවිමොක්ඛො’’ති වුත්තො. විපාකො පන ඣානස්ස සමාපත්තියා ච පටිප්පස්සද්ධි හොතීති උජුකමෙව. කෙචි පන ‘‘උපචාරපයොගස්ස පටිප්පස්සද්ධත්තා ඣානස්ස සමාපත්තියා ච පටිලාභො හොති, තස්මා ඣානසමාපත්තිපටිලාභො ‘පටිප්පස්සද්ධිවිමොක්ඛො’ති වුච්චතී’’ති වදන්ති.

212. අජ්ඣත්තන්ති අත්තානං අධිකිච්ච පවත්තං. පච්චත්තන්ති අත්තානං පටිච්ච පවත්තං. උභයෙනාපි නියකජ්ඣත්තමෙව දීපෙති නීලනිමිත්තන්ති නීලමෙව. නීලසඤ්ඤං පටිලභතීති තස්මිං නීලනිමිත්තෙ නීලමිතිසඤ්ඤං පටිලභති. සුග්ගහිතං කරොතීති පරිකම්මභූමියං සුට්ඨු උග්ගහිතං කරොති. සූපධාරිතං උපධාරෙතීති උපචාරභූමියං සුට්ඨු උපධාරිතං කත්වා උපධාරෙති. ස්වාවත්ථිතං අවත්ථාපෙතීති අප්පනාභූමියං සුට්ඨු නිච්ඡිතං නිච්ඡිනාති. වවත්ථාපෙතීතිපි පාඨො. අජ්ඣත්තඤ්හි නීලපරිකම්මං කරොන්තො කෙසෙ වා පිත්තෙ වා අක්ඛිතාරකායං වා කරොති. බහිද්ධා නීලනිමිත්තෙති නීලපුප්ඵනීලවත්ථනීලධාතූනං අඤ්ඤතරෙ නීලකසිණෙ. චිත්තං උපසංහරතීති චිත්තං උපනෙති. පීතාදීසුපි එසෙව නයො. ආසෙවතීති තමෙව සඤ්ඤං ආදිතො සෙවති. භාවෙතීති වඩ්ඪෙති. බහුලීකරොතීති පුනප්පුනං කරොති. රූපන්ති නීලනිමිත්තං රූපං. රූපසඤ්ඤීති තස්මිං රූපෙ සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා, සා අස්ස අත්ථීති රූපසඤ්ඤී. අජ්ඣත්තං පීතනිමිත්තාදීසු පීතපරිකම්මං කරොන්තො මෙදෙ වා ඡවියා වා අක්ඛීනං පීතට්ඨානෙ වා කරොති. ලොහිතපරිකම්මං කරොන්තො මංසෙ වා ලොහිතෙ වා ජිව්හාය වා හත්ථතලපාදතලෙසු වා අක්ඛීනං රත්තට්ඨානෙ වා කරොති. ඔදාතපරිකම්මං කරොන්තො අට්ඨිම්හි වා දන්තෙ වා නඛෙ වා අක්ඛීනං සෙතට්ඨානෙ වා කරොති. අජ්ඣත්තං අරූපන්ති අජ්ඣත්තං රූපනිමිත්තං නත්ථීති අත්ථො.

මෙත්තාසහගතෙනාති ¶ පඨමදුතියතතියජ්ඣානවසෙන මෙත්තාය සමන්නාගතෙන. චෙතසාති චිත්තෙන. එකං දිසන්ති එකං එකිස්සා දිසාය පඨමපරිග්ගහිතං සත්තං උපාදාය එකදිසාපරියාපන්නසත්තඵරණවසෙන වුත්තං. ඵරිත්වාති ඵුසිත්වා ආරම්මණං කත්වා. විහරතීති බ්රහ්මවිහාරාධිට්ඨිතං ¶ ඉරියාපථවිහාරං පවත්තෙති. තථා දුතියන්ති යථා පුරත්ථිමාදීසු යංකිඤ්චි එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති, තථෙව තදනන්තරං දුතියං තතියං චතුත්ථං වාති අත්ථො. ඉති උද්ධන්ති එතෙනෙව නයෙන උපරිමං දිසන්ති වුත්තං හොති. අධො තිරියන්ති අධොදිසම්පි තිරියං දිසම්පි එවමෙව ¶ . තත්ථ ච අධොති හෙට්ඨා. තිරියන්ති අනුදිසා. එවං සබ්බදිසාසු අස්සමණ්ඩලිකාය අස්සමිව මෙත්තාසහගතං චිත්තං සාරෙතිපි පච්චාසාරෙතිපීති. එත්තාවතා එකමෙකං දිසං පරිග්ගහෙත්වා ඔධිසො මෙත්තාඵරණං දස්සිතං. සබ්බධීතිආදි පන අනොධිසො දස්සනත්ථං වුත්තං. තත්ථ සබ්බධීති සබ්බත්ථ. සබ්බත්තතායාති සබ්බෙසු හීනමජ්ඣිමුක්කට්ඨමිත්තසපත්තමජ්ඣත්තාදිප්පභෙදෙසු අත්තතාය, ‘‘අයං පරසත්තො’’ති විභාගං අකත්වා අත්තසමතායාති වුත්තං හොති. අථ වා සබ්බත්තතායාති සබ්බෙන චිත්තභාවෙන, ඊසකම්පි බහි අවික්ඛිපමානොති වුත්තං හොති. සබ්බාවන්තන්ති සබ්බසත්තවන්තං, සබ්බසත්තයුත්තන්ති අත්ථො. සබ්බවන්තන්තිපි පාඨො. ලොකන්ති සත්තලොකං.

විපුලෙනාති එවමාදිපරියායදස්සනතො පනෙත්ථ පුන ‘‘මෙත්තාසහගතෙනා’’ති වුත්තං. යස්මා වා එත්ථ ඔධිසො ඵරණෙ විය පුන තථාසද්දො වා ඉති-සද්දො වා න වුත්තො, තස්මා පුන ‘‘මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා’’ති වුත්තං, නිගමනවසෙන වා එතං වුත්තං. විපුලෙනාති එත්ථ ඵරණවසෙන විපුලතා දට්ඨබ්බා. භූමිවසෙන පන තං මහග්ගතං. තඤ්හි කිලෙසවික්ඛම්භනසමත්ථතාය විපුලඵලතාය දීඝසන්තානතාය ච මහන්තභාවං ගතං, මහන්තෙහි වා උළාරච්ඡන්දවීරියචිත්තපඤ්ඤෙහි ගතං පටිපන්නන්ති මහග්ගතං. පගුණවසෙන අප්පමාණසත්තාරම්මණවසෙන ච අප්පමාණං. බ්යාපාදපච්චත්ථිකප්පහානෙන අවෙරං. දොමනස්සප්පහානතො අබ්යාපජ්ජං, නිද්දුක්ඛන්ති වුත්තං හොති. අප්පටිකූලා හොන්තීති භික්ඛුනො චිත්තස්ස අප්පටිකූලා හුත්වා උපට්ඨහන්ති. සෙසෙසුපි වුත්තනයෙනෙව කරුණාමුදිතාඋපෙක්ඛාවසෙන යොජෙතබ්බං. කරුණාය විහෙසාපච්චත්ථිකප්පහානෙන අවෙරං, මුදිතාය අරතිපච්චත්ථිකප්පහානෙන.

උපෙක්ඛාසහගතෙනාති ¶ චතුත්ථජ්ඣානවසෙන උපෙක්ඛාය සමන්නාගතෙන. රාගපච්චත්ථිකප්පහානෙන අවෙරං, ගෙහසිතසොමනස්සප්පහානතො අබ්යාපජ්ජං. සබ්බම්පි හි අකුසලං කිලෙසපරිළාහයොගතො සබ්යාපජ්ජමෙවාති අයමෙතෙසං විසෙසො.

213. සබ්බසොති සබ්බාකාරෙන, සබ්බාසං වා, අනවසෙසානන්ති අත්ථො. රූපසඤ්ඤානන්ති සඤ්ඤාසීසෙන වුත්තරූපාවචරජ්ඣානානඤ්චෙව තදාරම්මණානඤ්ච. රූපාවචරජ්ඣානම්පි හි රූපන්ති වුච්චති ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීසු (පටි. ම. 1.209; ධ. ස. 248), තස්ස ආරම්මණම්පි ¶ බහිද්ධා රූපානි පස්සති ‘‘සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’තිආදීසු (ධ. ස. 223). තස්මා ඉධ රූපෙ සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤාති එවං සඤ්ඤාසීසෙන වුත්තරූපාවචරජ්ඣානස්සෙතං අධිවචනං. රූපං සඤ්ඤා අස්සාති රූපසඤ්ඤං, රූපමස්ස නාමන්ති ¶ වුත්තං හොති. එවං පථවීකසිණාදිභෙදස්ස තදාරම්මණස්ස චෙතං අධිවචනන්ති වෙදිතබ්බං. සමතික්කමාති විරාගා නිරොධා ච. කිං වුත්තං හොති? එතාසං කුසලවිපාකකිරියාවසෙන පඤ්චදසන්නං ඣානසඞ්ඛාතානං රූපසඤ්ඤානං, එතෙසඤ්ච පථවීකසිණාදිවසෙන නවන්නං ආරම්මණසඞ්ඛාතානං රූපසඤ්ඤානං සබ්බාකාරෙන, අනවසෙසානං වා විරාගා ච නිරොධා ච විරාගහෙතු චෙව නිරොධහෙතු ච ආකාසානඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති. න හි සක්කා සබ්බසො අනතික්කන්තරූපසඤ්ඤෙන එතං උපසම්පජ්ජ විහරිතුන්ති. යස්මා පන ආරම්මණසමතික්කමෙන පත්තබ්බා එතා සමාපත්තියො, න එකස්මිංයෙව ආරම්මණෙ පඨමජ්ඣානාදීනි විය. ආරම්මණෙ අවිරත්තස්ස ච සඤ්ඤාසමතික්කමො න හොති, තස්මා අයං ආරම්මණසමතික්කමවසෙනාපි අත්ථවණ්ණනා කතාති වෙදිතබ්බා.

පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමාති චක්ඛාදීනං වත්ථූනං රූපාදීනං ආරම්මණානඤ්ච පටිඝාතෙන උප්පන්නා සඤ්ඤා පටිඝසඤ්ඤා, රූපසඤ්ඤාදීනං එතං අධිවචනං. තාසං කුසලවිපාකානං පඤ්චන්නං, අකුසලවිපාකානං පඤ්චන්නන්ති සබ්බසො දසන්නම්පි පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා පහානා අසමුප්පාදා, අප්පවත්තිං කත්වාති වුත්තං හොති. කාමඤ්චෙතා පඨමජ්ඣානාදීනි සමාපන්නස්සපි න සන්ති, න හි තස්මිං සමයෙ පඤ්චද්වාරවසෙන චිත්තං පවත්තති, එවං සන්තෙපි අඤ්ඤත්ථ පහීනානං සුඛදුක්ඛානං චතුත්ථජ්ඣානෙ විය සක්කායදිට්ඨාදීනං තතියමග්ගෙ විය ච ඉමස්මිං ඣානෙ උස්සාහජනනත්ථං ඉමස්ස ඣානස්ස පසංසාවසෙන එතාසං එත්ථ ¶ වචනං වෙදිතබ්බං. අථ වා කිඤ්චාපි තා රූපාවචරං සමාපන්නස්ස න සන්ති, අථ ඛො න පහීනත්තා න සන්ති. න හි රූපවිරාගාය රූපාවචරභාවනා සංවත්තති, රූපායත්තායෙව ච එතාසං පවත්ති. අයං පන භාවනා රූපවිරාගාය සංවත්තති, තස්මා තා එත්ථ පහීනාති වත්තුං වට්ටති. න කෙවලඤ්ච වත්තුං, එකංසෙනෙව එවං ධාරෙතුම්පි වට්ටති. තාසඤ්හි ඉතො පුබ්බෙ අප්පහීනත්තායෙව ‘‘පඨමජ්ඣානං සමාපන්නස්ස සද්දො කණ්ටකො’’ති (අ. නි. 10.72) වුත්තො භගවතා. ඉධ ච පහීනත්තායෙව අරූපසමාපත්තීනං ආනෙඤ්ජතා සන්තවිමොක්ඛතා ච වුත්තා.

නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරාති නානත්තෙ වා ගොචරෙ පවත්තානං සඤ්ඤානං, නානත්තානං වා සඤ්ඤානං. යස්මා හෙතා රූපසද්දාදිභෙදෙ නානත්තෙ නානාසභාවෙ ගොචරෙ පවත්තන්ති, යස්මා චෙතා අට්ඨ කාමාවචරකුසලසඤ්ඤා, ද්වාදස අකුසලසඤ්ඤා, එකාදස කාමාවචරකුසලවිපාකසඤ්ඤා, ද්වෙ ¶ අකුසලවිපාකසඤ්ඤා, එකාදස කාමාවචරකිරියාසඤ්ඤාති එවං චතුචත්තාලීසම්පි සඤ්ඤා නානත්තා නානාසභාවා අඤ්ඤමඤ්ඤවිසදිසා, තස්මා ‘‘නානත්තසඤ්ඤා’’ති වුත්තා. තාසං සබ්බසො නානත්තසඤ්ඤානං ¶ අමනසිකාරා අනාවජ්ජනා චිත්තෙ ච අනුප්පාදනා. යස්මා තා නාවජ්ජති චිත්තෙ ච න උප්පාදෙති න මනසිකරොති න පච්චවෙක්ඛති, තස්මාති වුත්තං හොති. යස්මා චෙත්ථ පුරිමා රූපසඤ්ඤා පටිඝසඤ්ඤා ච ඉමිනා ඣානෙන නිබ්බත්තෙ භවෙපි න විජ්ජන්ති, පගෙව තස්මිං භවෙ ඉමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරණකාලෙ, තස්මා තාසං සමතික්කමා අත්ථඞ්ගමාති ද්වෙධාපි අභාවොයෙව වුත්තො. නානත්තසඤ්ඤාසු පන යස්මා අට්ඨ කාමාවචරකුසලසඤ්ඤා, නව කිරියාසඤ්ඤා, දසාකුසලසඤ්ඤාති ඉමා සත්තවීසති සඤ්ඤා ඉමිනා ඣානෙන නිබ්බත්තෙ භවෙ විජ්ජන්ති, තස්මා තාසං අමනසිකාරාති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තත්ථාපි හි ඉමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරන්තො තාසං අමනසිකාරායෙව උපසම්පජ්ජ විහරති. තා පන මනසිකරොන්තො අසමාපන්නො හොතීති. සඞ්ඛෙපතො චෙත්ථ ‘‘රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා’’තිඉමිනා සබ්බරූපාවචරධම්මානං පහානං වුත්තං. ‘‘පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා’’තිඉමිනා සබ්බෙසං කාමාවචරචිත්තචෙතසිකානං පහානඤ්ච අමනසිකාරො ච වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

අනන්තො ¶ ආකාසොති එත්ථ පඤ්ඤත්තිමත්තත්තා නාස්ස උප්පාදන්තො වා වයන්තො වා පඤ්ඤායතීති අනන්තො, අනන්තඵරණවසෙනාපි අනන්තො. න හි සො යොගී එකදෙසවසෙන ඵරති, සකලවසෙනෙව ඵරති. ආකාසොති කසිණුග්ඝාටිමාකාසො. ආකාසානඤ්චායතනාදීනි වුත්තත්ථානි. උපසම්පජ්ජ විහරතීති තං පත්වා නිප්ඵාදෙත්වා තදනුරූපෙන ඉරියාපථෙන විහරති. තදෙව සමාපජ්ජිතබ්බතො සමාපත්ති.

ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්මාති පුබ්බෙ වුත්තනයෙන ඣානම්පි ආකාසානඤ්චායතනං ආරම්මණම්පි. ආරම්මණම්පි හි පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ආකාසානඤ්චං ච තං පඨමස්ස ආරුප්පජ්ඣානස්ස ආරම්මණත්තා දෙවානං දෙවායතනං විය අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනඤ්චාති ආකාසානඤ්චායතනං, තථා ආකාසානඤ්චං ච තං තස්ස ඣානස්ස සඤ්ජාතිහෙතුත්තා ‘‘කම්බොජා අස්සානං ආයතන’’න්තිආදීනි විය සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන ආයතනඤ්චාතිපි ආකාසානඤ්චායතනං. එවමෙතං ඣානඤ්ච ආරම්මණඤ්චාති උභයම්පි අප්පවත්තිකරණෙන ච අමනසිකරණෙන ච සමතික්කමිත්වාව යස්මා ඉදං විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බං, තස්මා උභයම්පෙතමෙකජ්ඣං කත්වා ‘‘ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්මා’’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අනන්තං විඤ්ඤාණන්ති තංයෙව ‘‘අනන්තො ආකාසො’’ති ඵරිත්වා පවත්තං විඤ්ඤාණං ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති ¶ මනසිකරොන්තොති වුත්තං හොති. මනසිකාරවසෙන වා අනන්තං. සො හි තං ආකාසාරම්මණං විඤ්ඤාණං අනවසෙසතො මනසිකරොන්තො අනන්තං මනසි කරොති.

විඤ්ඤාණඤ්චායතනං ¶ සමතික්කම්මාති එත්ථාපි ච පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ඣානම්පි විඤ්ඤාණඤ්චායතනං ආරම්මණම්පි. ආරම්මණම්පි හි පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව විඤ්ඤාණඤ්චං ච තං දුතියස්ස ආරුප්පජ්ඣානස්ස ආරම්මණත්තා අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනඤ්චාති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං, තථා විඤ්ඤාණඤ්චං ච තං තස්සෙව ඣානස්ස සඤ්ජාතිහෙතුත්තා සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන ආයතනඤ්චාතිපි විඤ්ඤාණඤ්චායතනං. එවමෙතං ඣානඤ්ච ආරම්මණඤ්චාති උභයම්පි අප්පවත්තිකරණෙන ච අමනසිකරණෙන ච සමතික්කමිත්වාව යස්මා ඉදං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බං, තස්මා උභයම්පෙතමෙකජ්ඣං කත්වා ‘‘විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්මා’’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. නත්ථි කිඤ්චීති නත්ථි නත්ථි, සුඤ්ඤං සුඤ්ඤං, විවිත්තං විවිත්තන්ති එවං මනසිකරොන්තොති වුත්තං හොති.

ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං ¶ සමතික්කම්මාති එත්ථාපි පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ඣානම්පි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං ආරම්මණම්පි. ආරම්මණම්පි හි පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ආකිඤ්චඤ්ඤඤ්ච තං තතියස්ස ආරුප්පජ්ඣානස්ස ආරම්මණත්තා අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනඤ්චාති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං, තථා ආකිඤ්චඤ්ඤඤ්ච තං තස්සෙව ඣානස්ස සඤ්ජාතිහෙතුත්තා සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන ආයතනඤ්චාතිපි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං. එවමෙතං ඣානඤ්ච ආරම්මණඤ්චාති උභයම්පි අප්පවත්තිකරණෙන ච අමනසිකරණෙන ච සමතික්කමිත්වාව යස්මා ඉදං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බං, තස්මා උභයම්පෙතමෙකජ්ඣං කත්වා ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්මා’’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධකථා හෙට්ඨා කථිතාව.

‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදිකා සත්ත විමොක්ඛා පච්චනීකධම්මෙහි සුට්ඨු විමුච්චනට්ඨෙන ආරම්මණෙ අභිරතිවසෙන සුට්ඨු මුච්චනට්ඨෙන ච විමොක්ඛා, නිරොධසමාපත්ති පන චිත්තචෙතසිකෙහි විමුත්තට්ඨෙන විමොක්ඛො. සමාපත්තිසමාපන්නසමයෙ විමුත්තො හොති, වුට්ඨිතසමයෙ අවිමුත්තො හොතීති සමයවිමොක්ඛො. සමුච්ඡෙදවිමුත්තිවසෙන අච්චන්තවිමුත්තත්තා අරියමග්ගා, පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තිවසෙන අච්චන්තවිමුත්තත්තා සාමඤ්ඤඵලානි, නිස්සරණවිමුත්තිවසෙන අච්චන්තවිමුත්තත්තා නිබ්බානං අසමයවිමොක්ඛො. තථා සාමයිකාසාමයිකවිමොක්ඛා.

පමාදං ආගම්ම පරිහායතීති කුප්පො. තථා න පරිහායතීති අකුප්පො. ලොකාය සංවත්තතීති ¶ ලොකියො. අරියමග්ගා ලොකං උත්තරන්තීති ලොකුත්තරා, සාමඤ්ඤඵලානි නිබ්බානඤ්ච ලොකතො උත්තිණ්ණාති ලොකුත්තරා. ආදිත්තං අයොගුළං මක්ඛිකා විය තෙජුස්සදං ලොකුත්තරං ධම්මං ආසවා නාලම්බන්තීති අනාසවො. රූපප්පටිසඤ්ඤුත්තොති ¶ රූපජ්ඣානානි. අරූපප්පටිසඤ්ඤුත්තොති අරූපසමාපත්තියො. තණ්හාය ආලම්බිතො පණිහිතො. අනාලම්බිතො අප්පණිහිතො. මග්ගඵලානි එකාරම්මණත්තා එකනිට්ඨත්තා ච එකත්තවිමොක්ඛො, නිබ්බානං අදුතියත්තා එකත්තවිමොක්ඛො, ආරම්මණනානත්තා විපාකනානත්තා ච නානත්තවිමොක්ඛො.

214. සියාති භවෙය්ය, දස හොන්තීති ච එකො හොතීති ච භවෙය්යාති අත්ථො. ‘‘සියා’’ති ච එතං විධිවචනං, න පුච්ඡාවචනං. වත්ථුවසෙනාති නිච්චසඤ්ඤාදිදසවත්ථුවසෙන දස හොන්ති. පරියායෙනාති විමුච්චනපරියායෙන ¶ එකො හොති. සියාති කථඤ්ච සියාති යං වා සියාති විහිතං, තං කථං සියාති පුච්ඡති. අනිච්චානුපස්සනඤාණන්ති සමාසපදං. අනිච්චානුපස්සනාඤාණන්ති වා පාඨො. තථා සෙසෙසුපි. නිච්චතො සඤ්ඤායාති නිච්චතො පවත්තාය සඤ්ඤාය, ‘‘නිච්ච’’න්ති පවත්තාය සඤ්ඤායාති අත්ථො. එස නයො සුඛතො අත්තතො නිමිත්තතො සඤ්ඤායාති එත්ථාපි. නිමිත්තතොති ච නිච්චනිමිත්තතො. නන්දියා සඤ්ඤායාති නන්දිවසෙන පවත්තාය සඤ්ඤාය, නන්දිසම්පයුත්තාය සඤ්ඤායාති අත්ථො. එස නයො රාගතො සමුදයතො ආදානතො පණිධිතො අභිනිවෙසතො සඤ්ඤායාති එත්ථාපි. යස්මා පන ඛයවයවිපරිණාමානුපස්සනා තිස්සො අනිච්චානුපස්සනාදීනං බලවභාවාය බලවපච්චයභූතා භඞ්ගානුපස්සනාවිසෙසා. භඞ්ගදස්සනෙන හි අනිච්චානුපස්සනා බලවතී හොති. අනිච්චානුපස්සනාය ච බලවතියා ජාතාය ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං තදනත්තා’’ති (සං. නි. 3.15) දුක්ඛානත්තානුපස්සනාපි බලවතියො හොන්ති. තස්මා අනිච්චානුපස්සනාදීසු වුත්තාසු තාපි තිස්සො වුත්තාව හොන්ති. යස්මා ච සුඤ්ඤතානුපස්සනා ‘‘අභිනිවෙසතො සඤ්ඤාය මුච්චතී’’ති වචනෙනෙව සාරාදානාභිනිවෙසසම්මොහාභිනිවෙසආලයාභිනිවෙසසඤ්ඤොගාභිනිවෙසතො සඤ්ඤාය මුච්චතීති වුත්තමෙව හොති, අභිනිවෙසාභාවෙනෙව අප්පටිසඞ්ඛාතො සඤ්ඤාය මුච්චතීති වුත්තමෙව හොති, තස්මා අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාදයො පඤ්චපි අනුපස්සනා න වුත්තාති වෙදිතබ්බා. එවං අට්ඨාරසසු මහාවිපස්සනාසු එතා අට්ඨ අනුපස්සනා අවත්වා දසෙව අනුපස්සනා වුත්තාති වෙදිතබ්බා.

215. අනිච්චානුපස්සනා යථාභූතං ඤාණන්ති අනිච්චානුපස්සනායෙව යථාභූතඤාණං. උභයම්පි පච්චත්තවචනං. යථාභූතඤාණන්ති ඤාණත්ථො වුත්තො. එවං සෙසෙසුපි. සම්මොහා අඤ්ඤාණාති සම්මොහභූතා අඤ්ඤාණා. මුච්චතීති විමොක්ඛත්ථො වුත්තො.

216. අනිච්චානුපස්සනා ¶ අනුත්තරං සීතිභාවඤාණන්ති එත්ථ සාසනෙයෙව සබ්භාවතො උත්තමට්ඨෙන අනුත්තරං, අනුත්තරස්ස පච්චයත්තා වා අනුත්තරං, සීතිභාවො එව ඤාණං සීතිභාවඤාණං. තං අනිච්චානුපස්සනාසඞ්ඛාතං ¶ අනුත්තරං සීතිභාවඤාණං. ‘‘ඡහි, භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො භික්ඛු භබ්බො ¶ අනුත්තරං සීතිභාවං සච්ඡිකාතු’’න්ති (අ. නි. 6.85) එත්ථ නිබ්බානං අනුත්තරො සීතිභාවො නාම. ඉධ පන විපස්සනා අනුත්තරො සීතිභාවො. නිච්චතො සන්තාපපරිළාහදරථා මුච්චතීති එත්ථාපි ‘‘නිච්ච’’න්ති පවත්තකිලෙසා එව ඉධ චාමුත්ර ච සන්තාපනට්ඨෙන සන්තාපො, පරිදහනට්ඨෙන පරිළාහො, උණ්හට්ඨෙන දරථොති වුච්චන්ති.

217. නෙක්ඛම්මං ඣායතීති ඣානන්තිආදයො හෙට්ඨා වුත්තත්ථා. නෙක්ඛම්මාදීනි චෙත්ථ අට්ඨ සමාපත්තියො ච නිබ්බෙධභාගියානෙව.

218. අනුපාදා චිත්තස්ස විමොක්ඛොති ඉධ විපස්සනායෙව. ‘‘එතදත්ථා කථා, එතදත්ථා මන්තනා, යදිදං අනුපාදා චිත්තස්ස විමොක්ඛො’’ති (පරි. 366; අ. නි. 3.68) එත්ථ පන නිබ්බානං අනුපාදා චිත්තස්ස විමොක්ඛො. කතිහුපාදානෙහීති කතිහි උපාදානෙහි. කතමා එකුපාදානාති කතමතො එකුපාදානතො. ඉදං එකුපාදානාති ඉතො එකතො උපාදානතො. ඉදන්ති පුබ්බඤාණාපෙක්ඛං වා. උපාදානතො මුච්චනෙසු යස්මා ආදිතො සඞ්ඛාරානං උදයබ්බයං පස්සිත්වා පස්සිත්වා අනිච්චානුපස්සනාය විපස්සති, පච්ඡා සඞ්ඛාරානං භඞ්ගමෙව පස්සිත්වා අනිමිත්තානුපස්සනාය විපස්සති. අනිච්චානුපස්සනාවිසෙසොයෙව හි අනිමිත්තානුපස්සනා. සඞ්ඛාරානං උදයබ්බයදස්සනෙන ච භඞ්ගදස්සනෙන ච අත්තාභාවො පාකටො හොති. තෙන දිට්ඨුපාදානස්ස ච අත්තවාදුපාදානස්ස ච පහානං හොති. දිට්ඨිප්පහානෙනෙව ච ‘‘සීලබ්බතෙන අත්තා සුජ්ඣතී’’ති දස්සනස්ස අභාවතො සීලබ්බතුපාදානස්ස පහානං හොති. යස්මා ච අනත්තානුපස්සනාය උජුකමෙව අත්තාභාවං පස්සති, අනත්තානුපස්සනාවිසෙසොයෙව ච සුඤ්ඤතානුපස්සනා, තස්මා ඉමානි චත්තාරි ඤාණානි දිට්ඨුපාදානාදීහි තීහි උපාදානෙහි මුච්චන්ති. දුක්ඛානුපස්සනාදීනංයෙව පන චතස්සන්නං තණ්හාය උජුවිපච්චනීකත්තා අනිච්චානුපස්සනාදීනං චතස්සන්නං කාමුපාදානතො මුච්චනං න වුත්තං. යස්මා ආදිතො දුක්ඛානුපස්සනාය ‘‘සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති පස්සතො පච්ඡා අප්පණිහිතානුපස්සනාය ච ‘‘සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති පස්සතො සඞ්ඛාරානං පත්ථනා පහීයති. දුක්ඛානුපස්සනාවිසෙසොයෙව හි අප්පණිහිතානුපස්සනා. යස්මා ච සඞ්ඛාරෙසු නිබ්බිදානුපස්සනාය නිබ්බින්දන්තස්ස විරාගානුපස්සනාය ¶ විරජ්ජන්තස්ස සඞ්ඛාරානං පත්ථනා පහීයති, තස්මා ඉමානි චත්තාරි ඤාණානි කාමුපාදානතො මුච්චන්ති. යස්මා නිරොධානුපස්සනාය කිලෙසෙ නිරොධෙති, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය කිලෙසෙ ¶ පරිච්චජති, තස්මා ඉමානි ද්වෙ ඤාණානි චතූහි උපාදානෙහි මුච්චන්තීති එවං සභාවනානත්තෙන ච ආකාරනානත්තෙන ච අට්ඨසට්ඨි විමොක්ඛා නිද්දිට්ඨා.

219. ඉදානි ¶ ආදිතො උද්දිට්ඨානං තිණ්ණං විමොක්ඛානං මුඛානි දස්සෙත්වා විමොක්ඛමුඛපුබ්බඞ්ගමං ඉන්ද්රියවිසෙසං පුග්ගලවිසෙසඤ්ච දස්සෙතුකාමො තීණි ඛො පනිමානීතිආදිමාහ. තත්ථ විමොක්ඛමුඛානීති තිණ්ණං විමොක්ඛානං මුඛානි. ලොකනිය්යානාය සංවත්තන්තීති තෙධාතුකලොකතො නිය්යානාය නිග්ගමනාය සංවත්තන්ති. සබ්බසඞ්ඛාරෙ පරිච්ඡෙදපරිවටුමතො සමනුපස්සනතායාති සබ්බෙසං සඞ්ඛාරානං උදයබ්බයවසෙන පරිච්ඡෙදතො චෙව පරිවටුමතො ච සමනුපස්සනතාය. ලොකනිය්යානං හොතීති පාඨසෙසො. අනිච්චානුපස්සනා හි උදයතො පුබ්බෙ සඞ්ඛාරා නත්ථීති පරිච්ඡින්දිත්වා තෙසං ගතිං සමන්නෙසමානා වයතො පරං න ගච්ඡන්ති, එත්ථෙව අන්තරධායන්තීති පරිවටුමතො පරියන්තතො සමනුපස්සති. සබ්බසඞ්ඛාරා හි උදයෙන පුබ්බන්තපරිච්ඡින්නා, වයෙන අපරන්තපරිච්ඡින්නා. අනිමිත්තාය ච ධාතුයා චිත්තසම්පක්ඛන්දනතායාති විපස්සනාක්ඛණෙපි නිබ්බානනින්නතාය අනිමිත්තාකාරෙන උපට්ඨානතො අනිමිත්තසඞ්ඛාතාය නිබ්බානධාතුයා චිත්තපවිසනතාය ච ලොකනිය්යානං හොති. මනොසමුත්තෙජනතායාති චිත්තසංවෙජනතාය. දුක්ඛානුපස්සනාය හි සඞ්ඛාරෙසු චිත්තං සංවිජ්ජති. අප්පණිහිතාය ච ධාතුයාති විපස්සනාක්ඛණෙපි නිබ්බානනින්නතාය අප්පණිහිතාකාරෙන උපට්ඨානතො අප්පණිහිතසඞ්ඛාතාය නිබ්බානධාතුයා. සබ්බධම්මෙති නිබ්බානස්ස අවිපස්සනුපගත්තෙපි අනත්තසභාවසබ්භාවතො ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරෙ’’ති අවත්වා ‘‘සබ්බධම්මෙ’’ති වුත්තං. පරතො සමනුපස්සනතායාති පච්චයායත්තත්තා අවසතාය අවිධෙය්යතාය ච ‘‘නාහං න මම’’න්ති එවං අනත්තතො සමනුපස්සනතාය. සුඤ්ඤතාය ච ධාතුයාති විපස්සනාක්ඛණෙපි නිබ්බානනින්නතාය සුඤ්ඤතාකාරෙන උපට්ඨානතො සුඤ්ඤතාසඞ්ඛාතාය නිබ්බානධාතුයා. ඉති ඉමානි තීණි වචනානි අනිච්චදුක්ඛානත්තානුපස්සනානං වසෙන වුත්තානි. තෙනෙව තදනන්තරං අනිච්චතො මනසිකරොතොතිආදි වුත්තං. තත්ථ ඛයතොති ඛීයනතො. භයතොති සභයතො. සුඤ්ඤතොති අත්තරහිතතො.

අධිමොක්ඛබහුලන්ති ¶ අනිච්චානුපස්සනාය ‘‘ඛණභඞ්ගවසෙන සඞ්ඛාරා භිජ්ජන්තී’’ති සද්ධාය පටිපන්නස්ස පච්චක්ඛතො ඛණභඞ්ගදස්සනෙන ‘‘සච්චං වතාහ භගවා’’ති භගවති සද්ධාය සද්ධාබහුලං චිත්තං හොති. අථ වා පච්චුප්පන්නානං පදෙසසඞ්ඛාරානං අනිච්චතං පස්සිත්වා ‘‘එවං අනිච්චා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නා සබ්බෙ සඞ්ඛාරා’’ති අධිමුච්චනතො අධිමොක්ඛබහුලං චිත්තං හොති. පස්සද්ධිබහුලන්ති දුක්ඛානුපස්සනාය චිත්තක්ඛොභකරාය පණිධියා පජහනතො චිත්තදරථාභාවෙන පස්සද්ධිබහුලං චිත්තං හොති. අථ වා දුක්ඛානුපස්සනාය සංවෙගජනනතො සංවිග්ගස්ස ¶ ච යොනිසො පදහනතො වික්ඛෙපාභාවෙන පස්සද්ධිබහුලං ¶ චිත්තං හොති. වෙදබහුලන්ති අනත්තානුපස්සනාය බාහිරකෙහි අදිට්ඨං ගම්භීරං අනත්තලක්ඛණං පස්සතො ඤාණබහුලං චිත්තං හොති. අථ වා ‘‘සදෙවකෙන ලොකෙන අදිට්ඨං අනත්තලක්ඛණං දිට්ඨ’’න්ති තුට්ඨස්ස තුට්ඨිබහුලං චිත්තං හොති.

අධිමොක්ඛබහුලො සද්ධින්ද්රියං පටිලභතීති පුබ්බභාගෙ අධිමොක්ඛො බහුලං පවත්තමානො භාවනාපාරිපූරියා සද්ධින්ද්රියං නාම හොති, තං සො පටිලභති නාම. පස්සද්ධිබහුලො සමාධින්ද්රියං පටිලභතීති පුබ්බභාගෙ පස්සද්ධිබහුලස්ස ‘‘පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියතී’’ති (පටි. ම. 1.73; අ. නි. 5.26) වචනතො භාවනාපාරිපූරියා පස්සද්ධිපච්චයා සමාධින්ද්රියං හොති, තං සො පටිලභති නාම. වෙදබහුලො පඤ්ඤින්ද්රියං පටිලභතීති පුබ්බභාගෙ වෙදො බහුලං පවත්තමානො භාවනාපාරිපූරියා පඤ්ඤින්ද්රියං නාම හොති, තං සො පටිලභති නාම.

ආධිපතෙය්යං හොතීති ඡන්දාදිකෙ අධිපතිභූතෙපි සකිච්චනිප්ඵාදනවසෙන අධිපති හොති පධානො හොති. භාවනායාති භුම්මවචනං, උපරූපරි භාවනත්ථාය වා. තදන්වයා හොන්තීති තං අනුගාමිනී තං අනුවත්තිනී හොන්ති. සහජාතපච්චයා හොන්තීති උප්පජ්ජමානා ච සහඋප්පාදනභාවෙන උපකාරකා හොන්ති පකාසස්ස පදීපො විය. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්තීති අඤ්ඤමඤ්ඤං උප්පාදනුපත්ථම්භනභාවෙන උපකාරකා හොන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤූපත්ථම්භකං තිදණ්ඩං විය. නිස්සයපච්චයා හොන්තීති අධිට්ඨානාකාරෙන නිස්සයාකාරෙන ච උපකාරකා හොන්ති තරුචිත්තකම්මානං පථවීපටාදි විය. සම්පයුත්තපච්චයා හොන්තීති එකවත්ථුකඑකාරම්මණඑකුප්පාදඑකනිරොධසඞ්ඛාතෙන සම්පයුත්තභාවෙන උපකාරකා හොන්ති.

220. පටිවෙධකාලෙති ¶ මග්ගක්ඛණෙ සච්චපටිවෙධකාලෙ. පඤ්ඤින්ද්රියං ආධිපතෙය්යං හොතීති මග්ගක්ඛණෙ නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා සච්චදස්සනකිච්චකරණවසෙන ච කිලෙසප්පහානකිච්චකරණවසෙන ච පඤ්ඤින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති. පටිවෙධායාති සච්චපටිවිජ්ඣනත්ථාය. එකරසාති විමුත්තිරසෙන. දස්සනට්ඨෙනාති සච්චදස්සනට්ඨෙන. එවං පටිවිජ්ඣන්තොපි භාවෙති, භාවෙන්තොපි පටිවිජ්ඣතීති මග්ගක්ඛණෙ සකිංයෙව භාවනාය ච පටිවෙධස්ස ච සබ්භාවදස්සනත්ථං වුත්තං. අනත්තානුපස්සනාය විපස්සනාක්ඛණෙපි පඤ්ඤින්ද්රියස්සෙව ආධිපතෙය්යත්තා ‘‘පටිවෙධකාලෙපී’’ති අපිසද්දො පයුත්තො.

221. අනිච්චතො ¶ මනසිකරොතො කතමින්ද්රියං අධිමත්තං හොතීතිආදි ඉන්ද්රියවිසෙසෙන පුග්ගලවිසෙසං දස්සෙතුං වුත්තං. තත්ථ අධිමත්තන්ති අධිකං. තත්ථ සද්ධින්ද්රියසමාධින්ද්රියපඤ්ඤින්ද්රියානං අධිමත්තතා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය ¶ වෙදිතබ්බා. සද්ධාවිමුත්තොති එත්ථ අවිසෙසෙත්වා වුත්තෙපි උපරි විසෙසෙත්වා වුත්තත්තා සොතාපත්තිමග්ගං ඨපෙත්වා සෙසෙසු සත්තසු ඨානෙසු සද්ධාවිමුත්තොති වුත්තං හොති. සද්ධාවිමුත්තො සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමත්තත්තා හොති, න සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමත්තත්තා සබ්බත්ථ සද්ධාවිමුත්තොතිපි වුත්තං හොති. සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමත්තත්තායෙව සෙසෙසු සමාධින්ද්රියපඤ්ඤින්ද්රියාධිමත්තත්තෙපි සති සද්ධාවිමුත්තොයෙව නාම හොතීති වදන්ති. කායසක්ඛී හොතීති අට්ඨසුපි ඨානෙසු කායසක්ඛී නාම හොති. දිට්ඨිප්පත්තො හොතීති සද්ධාවිමුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

සද්දහන්තො විමුත්තොති සද්ධාවිමුත්තොති සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමත්තත්තා සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ සද්දහන්තො චතූසුපි ඵලක්ඛණෙසු විමුත්තොති සද්ධාවිමුත්තොති වුත්තං හොති. උපරිමග්ගත්තයක්ඛණෙ සද්ධාවිමුත්තත්තං ඉදානි වක්ඛති. සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ පන සද්ධානුසාරිත්තං පච්ඡා වක්ඛති. ඵුට්ඨත්තා සච්ඡිකතොති කායසක්ඛීති සුක්ඛවිපස්සකත්තෙ සති උපචාරජ්ඣානඵස්සස්ස රූපාරූපජ්ඣානලාභිත්තෙ සති රූපාරූපජ්ඣානඵස්සස්ස ඵුට්ඨත්තා නිබ්බානං සච්ඡිකතොති කායසක්ඛී, නාමකායෙන වුත්තප්පකාරෙ ඣානඵස්සෙ ච නිබ්බානෙ ච සක්ඛීති වුත්තං හොති. දිට්ඨත්තා පත්තොති දිට්ඨිප්පත්තොති සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ සම්පයුත්තෙන පඤ්ඤින්ද්රියෙන පඨමං නිබ්බානස්ස දිට්ඨත්තා පච්ඡා සොතාපත්තිඵලාදිවසෙන නිබ්බානං පත්තොති දිට්ඨිප්පත්තො, පඤ්ඤින්ද්රියසඞ්ඛාතාය දිට්ඨියා ¶ නිබ්බානං පත්තොති වුත්තං හොති. සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ පන ධම්මානුසාරිත්තං පච්ඡා වක්ඛති. සද්දහන්තො විමුච්චතීති සද්ධාවිමුත්තොති සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමත්තත්තා සකදාගාමිඅනාගාමිඅරහත්තමග්ගක්ඛණෙසු සද්දහන්තො විමුච්චතීති සද්ධාවිමුත්තො. එත්ථ විමුච්චමානොපි ආසංසාය භූතවචනවසෙන ‘‘විමුත්තො’’ති වුත්තො. ඣානඵස්සන්ති තිවිධං ඣානඵස්සං. ‘‘ඣානඵස්ස’’න්තිආදීනි ‘‘දුක්ඛා සඞ්ඛාරා’’තිආදීනි ච පඨමං වුත්තං ද්වයමෙව විසෙසෙත්වා වුත්තානි. ඤාතං හොතීතිආදීනි හෙට්ඨා වුත්තත්ථානි. එත්ථ ච ඣානලාභී පුග්ගලො සමාධින්ද්රියස්ස අනුකූලාය දුක්ඛානුපස්සනාය එව වුට්ඨහිත්වා මග්ගඵලානි පාපුණාතීති ආචරියානං අධිප්පායො.

සියාති සියුං, භවෙය්යුන්ති අත්ථො. ‘‘සියා’’ති එතං විධිවචනමෙව. තයො පුග්ගලාති විපස්සනානියමෙන ඉන්ද්රියනියමෙන ච වුත්තා තයො පුග්ගලා. වත්ථුවසෙනාති තීසු අනුපස්සනාසු එකෙකඉන්ද්රියවත්ථුවසෙන. පරියායෙනාති තෙනෙව පරියායෙන. ඉමිනා වාරෙන කිං දස්සිතං හොති ¶ ? හෙට්ඨා ¶ එකෙකිස්සා අනුපස්සනාය එකෙකස්ස ඉන්ද්රියස්ස ආධිපච්චං යෙභුය්යවසෙන වුත්තන්ති ච, කදාචි තීසුපි අනුපස්සනාසු එකෙකස්සෙව ඉන්ද්රියස්ස ආධිපච්චං හොතීති ච දස්සිතං හොති. අථ වා පුබ්බභාගවිපස්සනාක්ඛණෙ තිස්සන්නම්පි අනුපස්සනානං සබ්භාවතො තාසු පුබ්බභාගවිපස්සනාසු තෙසං තෙසං ඉන්ද්රියානං ආධිපච්චං අපෙක්ඛිත්වා මග්ගඵලක්ඛණෙසු සද්ධාවිමුත්තාදීනි නාමානි හොන්තීති. එවඤ්හි වුච්චමානෙ හෙට්ඨා වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාය උපරි ච කතො ඉන්ද්රියාධිපච්චපුග්ගලනියමො සුකතොයෙව නිච්චලොයෙව ච හොති. අනන්තරවාරෙ සියාති අඤ්ඤොයෙවාති එවං සියාති අත්ථො. එත්ථ පුබ්බෙ වුත්තොයෙව නියමො.

ඉදානි මග්ගඵලවසෙන පුග්ගලවිසෙසං විභජිත්වා දස්සෙතුං අනිච්චතො මනසිකරොතො…පෙ… සොතාපත්තිමග්ගං පටිලභතීතිආදිමාහ. තත්ථ සද්ධං අනුස්සරති අනුගච්ඡති, සද්ධාය වා නිබ්බානං අනුස්සරති අනුගච්ඡතීති සද්ධානුසාරී. සච්ඡිකතන්ති පච්චක්ඛකතං. අරහත්තන්ති අරහත්තඵලං. පඤ්ඤාසඞ්ඛාතං ධම්මං අනුස්සරති, තෙන වා ධම්මෙන නිබ්බානං අනුස්සරතීති ධම්මානුසාරී.

222. පුන ¶ අපරෙහි පරියායෙහි ඉන්ද්රියත්තයවිසෙසෙන පුග්ගලවිසෙසං වණ්ණෙතුකාමො යෙ හි කෙචීතිආදිමාහ. තත්ථ භාවිතා වාති අතීතෙ භාවයිංසු වා. භාවෙන්ති වාති පච්චුප්පන්නෙ. භාවිස්සන්ති වාති අනාගතෙ. අධිගතා වාතිආදි එකෙකන්තිකං පුරිමස්ස පුරිමස්ස අත්ථවිවරණත්ථං වුත්තං. ඵස්සිතා වාති ඤාණඵුසනාය ඵුසිංසු වා. වසිප්පත්තාති ඉස්සරභාවං පත්තා. පාරමිප්පත්තාති වොසානං පත්තා. වෙසාරජ්ජප්පත්තාති විසාරදභාවං පත්තා. සබ්බත්ථ සද්ධාවිමුත්තාදයො හෙට්ඨා වුත්තක්ඛණෙසුයෙව, සතිපට්ඨානාදයො මග්ගක්ඛණෙයෙව. අට්ඨ විමොක්ඛෙති ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදිකෙ (පටි. ම. 1.209; ධ. ස. 248) පටිසම්භිදාමග්ගප්පත්තියා එව පත්තා.

තිස්සො සික්ඛාති අධිසීලසික්ඛා අධිචිත්තසික්ඛා අධිපඤ්ඤාසික්ඛා මග්ගප්පත්තා එව සික්ඛමානා. දුක්ඛං පරිජානන්තීතිආදීනි මග්ගක්ඛණෙයෙව. පරිඤ්ඤාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣතීති පරිඤ්ඤාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති, පරිඤ්ඤාය පටිවිජ්ඣිතබ්බන්ති වා පරිඤ්ඤාපටිවෙධං. එවං සෙසෙසුපි. සබ්බධම්මාදීහි විසෙසෙත්වා අභිඤ්ඤාපටිවෙධාදයො වුත්තා. සච්ඡිකිරියාපටිවෙධො පන මග්ගක්ඛණෙයෙව නිබ්බානපච්චවෙක්ඛණඤාණසිද්ධිවසෙන ¶ වෙදිතබ්බොති. එවමිධ පඤ්ච අරියපුග්ගලා නිද්දිට්ඨා හොන්ති, උභතොභාගවිමුත්තො ච පඤ්ඤාවිමුත්තො චාති ඉමෙ ද්වෙ අනිද්දිට්ඨා. අඤ්ඤත්ථ (විසුද්ධි. 2.773) පන ‘‘යො පන දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො පස්සද්ධිබහුලො සමාධින්ද්රියං ¶ පටිලභති, සො සබ්බත්ථ කායසක්ඛී නාම හොති, අරූපජ්ඣානං පන පත්වා අග්ගඵලං පත්තො උභතොභාගවිමුත්තො නාම හොති. යො පන අනත්තතො මනසිකරොන්තො වෙදබහුලො පඤ්ඤින්ද්රියං පටිලභති, සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ ධම්මානුසාරී හොති, ඡසු ඨානෙසු දිට්ඨිප්පත්තො, අග්ගඵලෙ පඤ්ඤාවිමුත්තො’’ති වුත්තං. තෙ ඉධ කායසක්ඛිදිට්ඨිප්පත්තෙහියෙව සඞ්ගහිතා. අත්ථතො පන අරූපජ්ඣානෙන චෙව අරියමග්ගෙන චාති උභතොභාගෙන විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තො. පජානන්තො විමුත්තොති පඤ්ඤාවිමුත්තොති. එත්තාවතා ඉන්ද්රියපුග්ගලවිසෙසා නිද්දිට්ඨා හොන්ති.

223-226. ඉදානි විමොක්ඛපුබ්බඞ්ගමමෙව විමොක්ඛවිසෙසං පුග්ගලවිසෙසඤ්ච දස්සෙතුකාමො අනිච්චතො මනසිකරොතොතිආදිමාහ. තත්ථ ද්වෙ විමොක්ඛාති අප්පණිහිතසුඤ්ඤතවිමොක්ඛා. අනිච්චානුපස්සනාගමනවසෙන හි අනිමිත්තවිමොක්ඛොති ලද්ධනාමො මග්ගො රාගදොසමොහපණිධීනං අභාවා ¶ සගුණතො ච තෙසංයෙව පණිධීනං අභාවා අප්පණිහිතන්ති ලද්ධනාමං නිබ්බානං ආරම්මණං කරොතීති ආරම්මණතො ච අප්පණිහිතවිමොක්ඛොති නාමම්පි ලභති. තථා රාගදොසමොහෙහි සුඤ්ඤත්තා සගුණතො ච රාගාදීහියෙව සුඤ්ඤත්තා සුඤ්ඤතන්ති ලද්ධනාමං නිබ්බානං ආරම්මණං කරොතීති ආරම්මණතො ච සුඤ්ඤතවිමොක්ඛොති නාමම්පි ලභති. තස්මා තෙ ද්වෙ විමොක්ඛා අනිමිත්තවිමොක්ඛන්වයා නාම හොන්ති. අනිමිත්තමග්ගතො අනඤ්ඤෙපි අට්ඨන්නං මග්ගඞ්ගානං එකෙකස්ස මග්ගඞ්ගස්ස වසෙන සහජාතාදිපච්චයා ච හොන්තීති වෙදිතබ්බා. පුන ද්වෙ විමොක්ඛාති සුඤ්ඤතානිමිත්තවිමොක්ඛා. දුක්ඛානුපස්සනාගමනවසෙන හි අප්පණිහිතවිමොක්ඛොති ලද්ධනාමො මග්ගො රූපනිමිත්තාදීනං රාගනිමිත්තාදීනං නිච්චනිමිත්තාදීනඤ්ච අභාවා සගුණතො ච තෙසංයෙව නිමිත්තානං අභාවා අනිමිත්තසඞ්ඛාතං නිබ්බානං ආරම්මණං කරොතීති ආරම්මණතො ච අනිමිත්තවිමොක්ඛොති නාමම්පි ලභති. සෙසං වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. පුන ද්වෙ විමොක්ඛාති අනිමිත්තඅප්පණිහිතවිමොක්ඛා. යොජනා පනෙත්ථ වුත්තනයා එව.

පටිවෙධකාලෙති ඉන්ද්රියානං වුත්තක්කමෙනෙව වුත්තං. මග්ගක්ඛණං පන මුඤ්චිත්වා විපස්සනාක්ඛණෙ විමොක්ඛො නාම නත්ථි ¶ . පඨමං වුත්තොයෙව පන මග්ගවිමොක්ඛො ‘‘පටිවෙධකාලෙ’’ති වචනෙන විසෙසෙත්වා දස්සිතො. ‘‘යො චායං පුග්ගලො සද්ධාවිමුත්තො’’තිආදිකා ද්වෙ වාරා ච ‘‘අනිච්චතො මනසිකරොන්තො සොතාපත්තිමග්ගං පටිලභතී’’තිආදිකො වාරො ච සඞ්ඛිත්තො, විමොක්ඛවසෙන පන යොජෙත්වා විත්ථාරතො වෙදිතබ්බො. යෙ හි කෙචි නෙක්ඛම්මන්තිආදිකො වාරො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති. එත්තාවතා විමොක්ඛපුග්ගලවිසෙසා නිද්දිට්ඨා හොන්තීති.

227. පුන ¶ විමොක්ඛමුඛානි ච විමොක්ඛෙ ච අනෙකධා නිද්දිසිතුකාමො අනිච්චතො මනසිකරොන්තොතිආදිමාහ. තත්ථ යථාභූතන්ති යථාසභාවෙන. ජානාතීති ඤාණෙන ජානාති. පස්සතීති තෙනෙව ඤාණෙන චක්ඛුනා විය පස්සති. තදන්වයෙනාති තදනුගමනෙන, තස්ස පච්චක්ඛතො ඤාණෙන දිට්ඨස්ස අනුගමනෙනාති අත්ථො. කඞ්ඛා පහීයතීති අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චානිච්චකඞ්ඛා, ඉතරාහි ඉතරකඞ්ඛා. නිමිත්තන්ති සන්තතිඝනවිනිබ්භොගෙන නිච්චසඤ්ඤාය පහීනත්තා ආරම්මණභූතං සඞ්ඛාරනිමිත්තං යථාභූතං ජානාති. තෙන වුච්චති සම්මාදස්සනන්ති තෙන යථාභූතජානනෙන තං ඤාණං ‘‘සම්මාදස්සන’’න්ති ¶ වුච්චති. පවත්තන්ති දුක්ඛප්පත්තාකාරෙ සුඛසඤ්ඤං උග්ඝාටෙත්වා සුඛසඤ්ඤාය පහානෙන පණිධිසඞ්ඛාතාය තණ්හාය පහීනත්තා සුඛසම්මතම්පි විපාකපවත්තං යථාභූතං ජානාති. නිමිත්තඤ්ච පවත්තඤ්චාති නානාධාතුමනසිකාරසම්භවෙන සමූහඝනවිනිබ්භොගෙන උභයථාපි අත්තසඤ්ඤාය පහීනත්තා සඞ්ඛාරනිමිත්තඤ්ච විපාකපවත්තඤ්ච යථාභූතං ජානාති. යඤ්ච යථාභූතං ඤාණන්තිආදිත්තයං ඉදානි වුත්තමෙව, න අඤ්ඤං. භයතො උපට්ඨාතීති නිච්චසුඛඅත්තාභාවදස්සනතො යථාක්කමං තං තං භයතො උපට්ඨාති. යා ච භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤාතිආදිනා ‘‘උදයබ්බයානුපස්සනාඤාණං භඞ්ගානුපස්සනාඤාණං භයතුපට්ඨානඤාණං ආදීනවානුපස්සනාඤාණං නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං අනුලොමඤාණ’’න්ති වුත්තෙසු පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිසඞ්ඛාතෙසු නවසු විපස්සනාඤාණෙසු භයතුපට්ඨානසම්බන්ධෙන අවත්ථාභෙදෙන භින්නානි එකට්ඨානි තීණි ඤාණානි වුත්තානි, න සෙසානි.

පුන තීසු අනුපස්සනාසු අන්තෙ ඨිතාය අනන්තරාය අනත්තානුපස්සනාය ¶ සම්බන්ධෙන තාය සහ සුඤ්ඤතානුපස්සනාය එකට්ඨතං දස්සෙතුං යා ච අනත්තානුපස්සනා යා ච සුඤ්ඤතානුපස්සනාතිආදිමාහ. ඉමානි හි ද්වෙ ඤාණානි අත්ථතො එකමෙව, අවත්ථාභෙදෙන පන භින්නානි. යථා ච ඉමානි, තථා අනිච්චානුපස්සනා ච අනිමිත්තානුපස්සනා ච අත්ථතො එකමෙව ඤාණං, දුක්ඛානුපස්සනා ච අප්පණිහිතානුපස්සනා ච අත්ථතො එකමෙව ඤාණං, කෙවලං අවත්ථාභෙදෙනෙව භින්නානි. අනත්තානුපස්සනාසුඤ්ඤතානුපස්සනානඤ්ච එකට්ඨතාය වුත්තාය තෙසං ද්වින්නං ද්වින්නම්පි ඤාණානං එකලක්ඛණත්තා එකට්ඨතා වුත්තාව හොතීති. නිමිත්තං පටිසඞ්ඛා ඤාණං උප්පජ්ජතීති ‘‘සඞ්ඛාරනිමිත්තං අද්ධුවං තාවකාලික’’න්ති අනිච්චලක්ඛණවසෙන ජානිත්වා ඤාණං උප්පජ්ජති. කාමඤ්ච න පඨමං ජානිත්වා පච්ඡා ඤාණං උප්පජ්ජති, වොහාරවසෙන පන ‘‘මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදීනි (සං. නි. 4.60; ම. නි. 1.400; 3.421) විය එවං වුච්චති. සද්දසත්ථවිදූපි ච ‘‘ආදිච්චං පාපුණිත්වා තමො විගච්ඡතී’’තිආදීසු විය සමානකාලෙපි ඉමං පදං ඉච්ඡන්ති. එකත්තනයෙන වා ¶ පුරිමඤ්ච පච්ඡිමඤ්ච එකං කත්වා එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඉමිනා නයෙන ඉතරස්මිම්පි පදද්වයෙ අත්ථො වෙදිතබ්බො. මුඤ්චිතුකම්යතාදීනං තිණ්ණං ඤාණානං එකට්ඨතා හෙට්ඨා වුත්තනයා එව.

නිමිත්තා ¶ චිත්තං වුට්ඨාතීති සඞ්ඛාරනිමිත්තෙ දොසදස්සනෙන තත්ථ අනල්ලීනතාය සඞ්ඛාරනිමිත්තා චිත්තං වුට්ඨාති නාම. අනිමිත්තෙ චිත්තං පක්ඛන්දතීති සඞ්ඛාරනිමිත්තපටිපක්ඛෙන අනිමිත්තසඞ්ඛාතෙ නිබ්බානෙ තන්නින්නතාය චිත්තං පවිසති. සෙසානුපස්සනාද්වයෙපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. නිරොධෙ නිබ්බානධාතුයාති ඉධ වුත්තෙනෙව පඨමානුපස්සනාද්වයම්පි වුත්තමෙව හොති. නිරොධෙතිපි පාඨො. බහිද්ධාවුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤාති වුට්ඨානසම්බන්ධෙන ගොත්රභුඤාණං වුත්තං. ගොත්රභූ ධම්මාති ගොත්රභුඤාණමෙව. ඉතරථා හි එකට්ඨතා න යුජ්ජති. ‘‘අසඞ්ඛතා ධම්මා, අප්පච්චයා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. දුකමාතිකා 7, 8) විය වා චතුමග්ගවසෙන වා බහුවචනං කතන්ති වෙදිතබ්බං. යස්මා විමොක්ඛොති මග්ගො, මග්ගො ච දුභතොවුට්ඨානො, තස්මා තෙන සම්බන්ධෙන යා ච දුභතොවුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤාතිආදි වුත්තං.

228. පුන විමොක්ඛානං නානාක්ඛණානං එකක්ඛණපරියායං දස්සෙතුකාමො කතිහාකාරෙහීතිආදිමාහ. තත්ථ ආධිපතෙය්යට්ඨෙනාති ජෙට්ඨකට්ඨෙන. අධිට්ඨානට්ඨෙනාති පතිට්ඨානට්ඨෙන. අභිනීහාරට්ඨෙනාති විපස්සනාවීථිතො නීහරණට්ඨෙන. නිය්යානට්ඨෙනාති නිබ්බානුපගමනට්ඨෙන. අනිච්චතො මනසිකරොතොති වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාක්ඛණෙයෙව ¶ . අනිමිත්තො විමොක්ඛොති මග්ගක්ඛණෙයෙව. එස නයො සෙසෙසු. චිත්තං අධිට්ඨාතීති චිත්තං අධිකං කත්වා ඨාති, චිත්තං පතිට්ඨාපෙතීති අධිප්පායො. චිත්තං අභිනීහරතීති විපස්සනාවීථිතො චිත්තං නීහරති. නිරොධං නිබ්බානං නිය්යාතීති නිරොධසඞ්ඛාතං නිබ්බානං උපගච්ඡතීති එවං ආකාරනානත්තතො චතුධා නානාක්ඛණතා දස්සිතා.

එකක්ඛණතාය සමොධානට්ඨෙනාති එකජ්ඣං සමොසරණට්ඨෙන. අධිගමනට්ඨෙනාති වින්දනට්ඨෙන. පටිලාභට්ඨෙනාති පාපුණනට්ඨෙන. පටිවෙධට්ඨෙනාති ඤාණෙන පටිවිජ්ඣනට්ඨෙන. සච්ඡිකිරියට්ඨෙනාති පච්චක්ඛකරණට්ඨෙන. ඵස්සනට්ඨෙනාති ඤාණඵුසනාය ඵුසනට්ඨෙන. අභිසමයට්ඨෙනාති අභිමුඛං සමාගමනට්ඨෙන. එත්ථ ‘‘සමොධානට්ඨෙනා’’ති මූලපදං, සෙසානි අධිගමවෙවචනානි. තස්මායෙව හි සබ්බෙසං එකතො විස්සජ්ජනං කතං. නිමිත්තා මුච්චතීති නිච්චනිමිත්තතො මුච්චති. ඉමිනා විමොක්ඛට්ඨො වුත්තො. යතො මුච්චතීති යතො නිමිත්තතො මුච්චති. තත්ථ න පණිදහතීති තස්මිං නිමිත්තෙ ¶ පත්ථනං න කරොති. යත්ථ න පණිදහතීති යස්මිං නිමිත්තෙ න පණිදහති. තෙන සුඤ්ඤොති ¶ තෙන නිමිත්තෙන සුඤ්ඤො. යෙන සුඤ්ඤොති යෙන නිමිත්තෙන සුඤ්ඤො. තෙන නිමිත්තෙන අනිමිත්තොති ඉමිනා අනිමිත්තට්ඨො වුත්තො.

පණිධියා මුච්චතීති පණිධිතො මුච්චති. ‘‘පණිධි මුච්චතී’’ති පාඨො නිස්සක්කත්ථොයෙව. ඉමිනා විමොක්ඛට්ඨො වුත්තො. යත්ථ න පණිදහතීති යස්මිං දුක්ඛෙ න පණිදහති. තෙන සුඤ්ඤොති තෙන දුක්ඛෙන සුඤ්ඤො. යෙන සුඤ්ඤොති යෙන දුක්ඛනිමිත්තෙන සුඤ්ඤො. යෙන නිමිත්තෙනාති යෙන දුක්ඛනිමිත්තෙන. තත්ථ න පණිදහතීති ඉමිනා අප්පණිහිතට්ඨො වුත්තො. අභිනිවෙසා මුච්චතීති ඉමිනා විමොක්ඛට්ඨො වුත්තො. යෙන සුඤ්ඤොති යෙන අභිනිවෙසනිමිත්තෙන සුඤ්ඤො. යෙන නිමිත්තෙනාති යෙන අභිනිවෙසනිමිත්තෙන. යත්ථ න පණිදහති, තෙන සුඤ්ඤොති යස්මිං අභිනිවෙසනිමිත්තෙ න පණිදහති, තෙන අභිනිවෙසනිමිත්තෙන සුඤ්ඤො. ඉමිනා සුඤ්ඤතට්ඨො වුත්තො.

229. පුන අට්ඨවිමොක්ඛාදීනි නිද්දිසිතුකාමො අත්ථි විමොක්ඛොතිආදිමාහ. තත්ථ නිච්චතො අභිනිවෙසාතිආදීනි සඤ්ඤාවිමොක්ඛෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බානි. සබ්බාභිනිවෙසෙහීති වුත්තප්පකාරෙහි අභිනිවෙසෙහි. ඉති අභිනිවෙසමුච්චනවසෙන සුඤ්ඤතවිමොක්ඛා නාම ජාතා, තෙයෙව නිච්චාදිනිමිත්තමුච්චනවසෙන අනිමිත්තවිමොක්ඛා, නිච්චන්තිආදිපණිධීහි මුච්චනවසෙන අප්පණිහිතවිමොක්ඛා. එත්ථ ච පණිධි මුච්චතීති සබ්බත්ථ නිස්සක්කත්ථො වෙදිතබ්බො. පණිධියා ¶ මුච්චතීති වා පාඨො. ‘‘සබ්බපණිධීහි මුච්චතී’’ති චෙත්ථ සාධකං. එවං තිස්සො අනුපස්සනා තදඞ්ගවිමොක්ඛත්තා ච සමුච්ඡෙදවිමොක්ඛස්ස පච්චයත්තා ච පරියායෙන විමොක්ඛාති වුත්තා.

230. තත්ථ ජාතාති අනන්තරෙ විපස්සනාවිමොක්ඛෙපි සති ඉමිස්සා කථාය මග්ගවිමොක්ඛාධිකාරත්තා තස්මිං මග්ගවිමොක්ඛෙ ජාතාති වුත්තං හොති. අනවජ්ජකුසලාති රාගාදිවජ්ජවිරහිතා කුසලා. විච්ඡෙදං කත්වා වා පාඨො. බොධිපක්ඛියා ධම්මාති ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා ¶ , අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති (ම. නි. 3.35, 43; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 22; මි. ප. 5.4.1) වුත්තා සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා. ඉදං මුඛන්ති ඉදං වුත්තප්පකාරං ධම්මජාතං ආරම්මණතො නිබ්බානපවෙසාය මුඛත්තා මුඛං නාමාති වුත්තං හොති. තෙසං ධම්මානන්ති තෙසං බොධිපක්ඛියානං ධම්මානං. ඉදං විමොක්ඛමුඛන්ති නිබ්බානං වික්ඛම්භනතදඞ්ගසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිමොක්ඛෙසු නිස්සරණවිමොක්ඛොව, ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ ¶ , ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං ධම්මානං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (ඉතිවු. 90; අ. නි. 4.34) වුත්තත්තා උත්තමට්ඨෙන මුඛඤ්චාති විමොක්ඛමුඛං. විමොක්ඛඤ්ච තං මුඛඤ්ච විමොක්ඛමුඛන්ති කම්මධාරයසමාසවසෙන අයමෙව අත්ථො වුත්තො. විමොක්ඛඤ්චාති එත්ථ ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතො. තීණි අකුසලමූලානීති ලොභදොසමොහා. තීණි දුච්චරිතානීති කායවචීමනොදුච්චරිතානි. සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මාති අකුසලමූලෙහි සම්පයුත්තා දුච්චරිතෙහි සම්පයුත්තා ච අසම්පයුත්තා ච සෙවිතබ්බදොමනස්සාදීනි ඨපෙත්වා සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා. කුසලමූලසුචරිතානි වුත්තපටිපක්ඛෙන වෙදිතබ්බානි. සබ්බෙපි කුසලා ධම්මාති වුත්තනයෙනෙව සම්පයුත්තා අසම්පයුත්තා ච විමොක්ඛස්ස උපනිස්සයභූතා සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා. විවට්ටකථා හෙට්ඨා වුත්තා. විමොක්ඛවිවට්ටසම්බන්ධෙන පනෙත්ථ සෙසවිවට්ටාපි වුත්තා. ආසෙවනාති ආදිතො සෙවනා. භාවනාති තස්සෙව වඩ්ඪනා. බහුලීකම්මන්ති තස්සෙව වසිප්පත්තියා පුනප්පුනං කරණං. මග්ගස්ස පන එකක්ඛණෙයෙව කිච්චසාධනවසෙන ආසෙවනාදීනි වෙදිතබ්බානි. පටිලාභො වා විපාකො වාතිආදීනි හෙට්ඨා වුත්තත්ථානෙවාති.

විමොක්ඛනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සද්ධම්මප්පකාසිනියා පටිසම්භිදාමග්ග-අට්ඨකථාය

231. ඉදානි ¶ ¶ තස්සා විමොක්ඛුප්පත්තියා හෙතුභූතං හෙතුසම්පත්තිං දස්සෙන්තෙන කථිතාය ගතිකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. දුහෙතුකපටිසන්ධිකස්සාපි හි ‘‘නත්ථි ඣානං අපඤ්ඤස්සා’’ති (ධ. ප. 372) වචනතො ඣානම්පි න උප්පජ්ජති, කිං ¶ පන විමොක්ඛො. තත්ථ ගතිසම්පත්තියාති නිරයතිරච්ඡානයොනිපෙත්තිවිසයමනුස්සදෙවසඞ්ඛාතාසු පඤ්චසු ගතීසු මනුස්සදෙවසඞ්ඛාතාය ගතිසම්පත්තියා. එතෙන පුරිමා තිස්සො ගතිවිපත්තියො පටික්ඛිපති. ගතියා සම්පත්ති ගතිසම්පත්ති, සුගතීති වුත්තං හොති. ගතීති ච සහොකාසා ඛන්ධා. පඤ්චසු ච ගතීසු පෙත්තිවිසයග්ගහණෙනෙව අසුරකායොපි ගහිතො. දෙවාති ඡ කාමාවචරදෙවා බ්රහ්මානො ච. දෙවග්ගහණෙන අසුරාපි සඞ්ගහිතා. ඤාණසම්පයුත්තෙති ඤාණසම්පයුත්තපටිසන්ධික්ඛණෙ. ඛණොපි හි ඤාණසම්පයුත්තයොගෙන තෙනෙව වොහාරෙන වුත්තොති වෙදිතබ්බො. කතිනං හෙතූනන්ති අලොභාදොසාමොහහෙතූසු කතිනං හෙතූනං. උපපත්තීති උපපජ්ජනං, නිබ්බත්තීති අත්ථො.

යස්මා පන සුද්දකුලජාතාපි තිහෙතුකා හොන්ති, තස්මා තෙ සන්ධාය පඨමපුච්ඡා. යස්මා ච යෙභුය්යෙන මහාපුඤ්ඤා තීසු මහාසාලකුලෙසු ජායන්ති, තස්මා තෙසං තිණ්ණං කුලානං වසෙන තිස්සො පුච්ඡා. පාඨො පන සඞ්ඛිත්තො. මහතී සාලා එතෙසන්ති මහාසාලා, මහාඝරා මහාවිභවාති අත්ථො. අථ වා මහා සාරො එතෙසන්ති මහාසාරාති වත්තබ්බෙ ර-කාරස්ස ල-කාරං කත්වා ‘‘මහාසාලා’’ති වුත්තං. ඛත්තියා මහාසාලා, ඛත්තියෙසු වා මහාසාලාති ඛත්තියමහාසාලා. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ යස්ස ඛත්තියස්ස ගෙහෙ පච්ඡිමන්තෙන කොටිසතං ධනං නිධානගතං හොති, කහාපණානඤ්ච වීසති අම්බණානි දිවසං වලඤ්ජෙ නික්ඛමන්ති, අයං ඛත්තියමහාසාලො නාම. යස්ස බ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ පච්ඡිමන්තෙන අසීතිකොටිධනං නිධානගතං හොති, කහාපණානඤ්ච දස අම්බණානි දිවසං වලඤ්ජෙ නික්ඛමන්ති, අයං බ්රාහ්මණමහාසාලො නාම. යස්ස ගහපතිස්ස ගෙහෙ පච්ඡිමන්තෙන චත්තාලීසකොටිධනං නිධානගතං හොති, කහාපණානඤ්ච පඤ්ච අම්බණානි දිවසං වලඤ්ජෙ නික්ඛමන්ති, අයං ගහපතිමහාසාලො නාම.

රූපාවචරානං ¶ අරූපාවචරානඤ්ච එකන්තතිහෙතුකත්තා ‘‘ඤාණසම්පයුත්තෙ’’ති න වුත්තං, මනුස්සෙසු පන දුහෙතුකාහෙතුකානඤ්ච සබ්භාවතො, කාමාවචරෙසු දෙවෙසු දුහෙතුකානඤ්ච සබ්භාවතො සෙසෙසු ‘‘ඤාණසම්පයුත්තෙ’’ති වුත්තං. එත්ථ ච කාමාවචරදෙවා පඤ්චකාමගුණරතියා ¶ කීළන්ති, සරීරජුතියා ච ජොතන්තීති දෙවා, රූපාවචරබ්රහ්මානො ඣානරතියා කීළන්ති ¶ , සරීරජුතියා ච ජොතන්තීති දෙවා, අරූපාවචරබ්රහ්මානො ඣානරතියා කීළන්ති, ඤාණජුතියා ච ජොතන්තීති දෙවා.

232. කුසලකම්මස්ස ජවනක්ඛණෙති අතීතජාතියා ඉධ තිහෙතුකපටිසන්ධිජනකස්ස තිහෙතුකකාමාවචරකුසලකම්මස්ස ච ජවනවීථියං පුනප්පුනං උප්පත්තිවසෙන සත්තවාරං ජවනක්ඛණෙ, පවත්තනකාලෙති අත්ථො. තයො හෙතූ කුසලාති අලොභො කුසලහෙතු අදොසො කුසලහෙතු අමොහො කුසලහෙතු. තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනායාති තස්මිං වුත්තක්ඛණෙයෙව ජාතාය කුසලචෙතනාය. සහජාතපච්චයා හොන්තීති උප්පජ්ජමානා ච සහඋප්පාදනභාවෙන උපකාරකා හොන්ති. තෙන වුච්චතීති තෙන සහජාතපච්චයභාවෙනෙව වුච්චති. කුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරාති එකචිත්තක්ඛණිකපච්චයාකාරනයෙන වුත්තං. ‘‘සඞ්ඛාරා’’ති ච බහුවචනෙන තත්ථ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහිතා සබ්බෙ චෙතසිකා ගහිතාති වෙදිතබ්බං. අපිසද්දෙන සඞ්ඛාරපච්චයාපි කුසලමූලානීතිපි වුත්තං හොති.

නිකන්තික්ඛණෙති අත්තනො විපාකං දාතුං පච්චුපට්ඨිතකම්මෙ වා තථා පච්චුපට්ඨිතකම්මෙන උපට්ඨාපිතෙ කම්මනිමිත්තෙ වා ගතිනිමිත්තෙ වා උප්පජ්ජමානානං නිකන්තික්ඛණෙ. නිකන්තීති නිකාමනා පත්ථනා. ආසන්නමරණස්ස හි මොහෙන ආකුලචිත්තත්තා අවීචිජාලායපි නිකන්ති උප්පජ්ජති, කිං පන සෙසෙසු නිමිත්තෙසු. ද්වෙ හෙතූති ලොභො අකුසලහෙතු මොහො අකුසලහෙතු. භවනිකන්ති පන පටිසන්ධිඅනන්තරං පවත්තභවඞ්ගවීථිතො වුට්ඨිතමත්තස්සෙව අත්තනො ඛන්ධසන්තානං ආරබ්භ සබ්බෙසම්පි උප්පජ්ජති. ‘‘යස්ස වා පන යත්ථ අකුසලා ධම්මා න උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස තත්ථ කුසලා ධම්මා න උප්පජ්ජිත්ථාති ආමන්තා’’ති එවමාදි ඉදමෙව සන්ධාය වුත්තං. තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනායාති අකුසලචෙතනාය.

පටිසන්ධික්ඛණෙති තෙන කම්මෙන ගහිතපටිසන්ධික්ඛණෙ. තයො හෙතූති අලොභො අබ්යාකතහෙතු අදොසො අබ්යාකතහෙතු අමොහො අබ්යාකතහෙතු. තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනායාති විපාකාබ්යාකතචෙතනාය. නාමරූපපච්චයාපි විඤ්ඤාණන්ති එත්ථ තස්මිං පටිසන්ධික්ඛණෙ තයො විපාකහෙතූ සෙසචෙතසිකා ච නාමං, හදයවත්ථු රූපං. තතො ¶ නාමරූපපච්චයතොපි පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං පවත්තති. විඤ්ඤාණපච්චයාපි නාමරූපන්ති එත්ථාපි නාමං වුත්තප්පකාරමෙව, රූපං පන ඉධ සහෙතුකමනුස්සපටිසන්ධියා අධිප්පෙතත්තා ගබ්භසෙය්යකානං වත්ථුදසකං කායදසකං භාවදසකන්ති ¶ සමතිංස රූපානි, සංසෙදජානං ඔපපාතිකානඤ්ච පරිපුණ්ණායතනානං චක්ඛුදසකං සොතදසකං ඝානදසකං ජිව්හාදසකඤ්චාති සමසත්තති රූපානි. තං වුත්තප්පකාරං නාමරූපං පටිසන්ධික්ඛණෙ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණපච්චයා පවත්තති.

පඤ්චක්ඛන්ධාති ¶ එත්ථ පටිසන්ධිචිත්තෙන පටිසන්ධික්ඛණෙ ලබ්භමානානි රූපානි රූපක්ඛන්ධො, සහජාතා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, සෙසචෙතසිකා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, පටිසන්ධිචිත්තං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. සහජාතපච්චයා හොන්තීති චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධා අඤ්ඤමඤ්ඤං සහජාතපච්චයා හොන්ති, රූපක්ඛන්ධෙ චත්තාරො මහාභූතා අඤ්ඤමඤ්ඤං සහජාතපච්චයා හොන්ති, අරූපිනො ඛන්ධා ච හදයරූපඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං සහජාතපච්චයා හොන්ති, මහාභූතාපි උපාදාරූපානං සහජාතපච්චයා හොන්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්තීති අඤ්ඤමඤ්ඤං උප්පාදනුපත්ථම්භනභාවෙන උපකාරකා හොන්ති, චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධා ච අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, චත්තාරො මහාභූතා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති. නිස්සයපච්චයා හොන්තීති අධිට්ඨානාකාරෙන නිස්සයාකාරෙන ච උපකාරකා හොන්ති, චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධා ච අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සයපච්චයා හොන්තීති සහජාතා විය විත්ථාරෙතබ්බා. විප්පයුත්තපච්චයා හොන්තීති එකවත්ථුකාදිභාවානුපගමනෙන විප්පයුත්තභාවෙන උපකාරකා හොන්ති, අරූපිනො ඛන්ධා පටිසන්ධිරූපානං විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති, හදයරූපං අරූපීනං ඛන්ධානං විප්පයුත්තපච්චයො හොති. ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා’’ති හෙත්ථ එවං යථාලාභවසෙන වුත්තං.

චත්තාරො මහාභූතාති එත්ථ තයො පච්චයා පඨමං වුත්තායෙව. තයො ජීවිතසඞ්ඛාරාති ආයු ච උස්මා ච විඤ්ඤාණඤ්ච. ආයූති රූපජීවිතින්ද්රියං අරූපජීවිතින්ද්රියඤ්ච. උස්මාති තෙජොධාතු. විඤ්ඤාණන්ති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං. එතානි හි උපරූපරි ජීවිතසඞ්ඛාරං සඞ්ඛරොන්ති පවත්තෙන්තීති ජීවිතසඞ්ඛාරා. සහජාතපච්චයා හොන්තීති අරූපජීවිතින්ද්රියං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණඤ්ච සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානඤ්ච හදයරූපස්ස ච අඤ්ඤමඤ්ඤසහජාතපච්චයා හොන්ති, තෙජොධාතු තිණ්ණං මහාභූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤසහජාතපච්චයො හොති, උපාදාරූපානං සහජාතපච්චයොව, රූපජීවිතින්ද්රියං ¶ සහජාතරූපානං පරියායෙන සහජාතපච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති, නිස්සයපච්චයා හොන්තීති ද්වයං අරූපජීවිතින්ද්රියං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණඤ්ච සම්පයුත්තඛන්ධානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා හොන්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයපච්චයා හොන්තීති වුත්තනයෙනෙව යොජෙත්වා වෙදිතබ්බං. විප්පයුත්තපච්චයා හොන්තීති අරූපජීවිතින්ද්රියං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණඤ්ච පටිසන්ධිරූපානං විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. රූපජීවිතින්ද්රියං පන අඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිප්පයුත්තපච්චයත්තෙ න යුජ්ජති. තස්මා ‘‘තයො ජීවිතසඞ්ඛාරා’’ති යථාලාභවසෙන ¶ වුත්තං. නාමඤ්ච රූපඤ්ච වුත්තනයෙනෙව චතුපච්චයත්තෙ යොජෙතබ්බං. චුද්දස ¶ ධම්මාති පඤ්චක්ඛන්ධා, චත්තාරො මහාභූතා, තයො ජීවිතසඞ්ඛාරා, නාමඤ්ච රූපඤ්චාති එවං ගණනාවසෙන චුද්දස ධම්මා. තෙසඤ්ච උපරි අඤ්ඤෙසඤ්ච සහජාතාදිපච්චයභාවො වුත්තනයො එව. සම්පයුත්තපච්චයා හොන්තීති පුන එකවත්ථුකඑකාරම්මණඑකුප්පාදඑකනිරොධසඞ්ඛාතෙන සම්පයුත්තභාවෙන උපකාරකා හොන්ති.

පඤ්චින්ද්රියානීති සද්ධින්ද්රියාදීනි. නාමඤ්චාති ඉධ වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා. විඤ්ඤාණඤ්චාති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං. පුන චුද්දස ධම්මාති චත්තාරො ඛන්ධා, පඤ්චින්ද්රියානි, තයො හෙතූ, නාමඤ්ච විඤ්ඤාණඤ්චාති එවං ගණනාවසෙන චුද්දස ධම්මා. අට්ඨවීසති ධම්මාති පුරිමා ච චුද්දස, ඉමෙ ච චුද්දසාති අට්ඨවීසති. ඉධ රූපස්සාපි පවිට්ඨත්තා සම්පයුත්තපච්චයං අපනෙත්වා විප්පයුත්තපච්චයො වුත්තො.

එවං පටිසන්ධික්ඛණෙ විජ්ජමානස්ස තස්ස තස්ස පච්චයුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස තං තං පච්චයභෙදං දස්සෙත්වා පඨමං නිද්දිට්ඨෙ හෙතූ නිගමෙත්වා දස්සෙන්තො ඉමෙසං අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොතීති ආහ. කම්මායූහනක්ඛණෙ තයො කුසලහෙතූ, නිකන්තික්ඛණෙ ද්වෙ අකුසලහෙතූ, පටිසන්ධික්ඛණෙ තයො අබ්යාකතහෙතූති එවං අට්ඨ හෙතූ. තත්ථ තයො කුසලහෙතූ, ද්වෙ අකුසලහෙතූ ච ඉධ පටිසන්ධික්ඛණෙ පවත්තියා උපනිස්සයපච්චයා හොන්ති. තයො අබ්යාකතහෙතූ යථායොගං හෙතුපච්චයසහජාතපච්චයවසෙන පච්චයා හොන්ති. සෙසවාරෙසුපි එසෙව නයො.

අරූපාවචරානං පන රූපාභාවා නාමපච්චයාපි විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයාපි නාමන්ති වුත්තං. රූපමිස්සකචුද්දසකොපි ච පරිහීනො. තස්ස පරිහීනත්තා ‘‘අට්ඨවීසති ධම්මා’’ති වාරො ච න ලබ්භති.

233. ඉදානි ¶ විමොක්ඛස්ස පච්චයභූතං තිහෙතුකපටිසන්ධිං දස්සෙත්වා තෙනෙව සම්බන්ධෙන දුහෙතුකපටිසන්ධිවිසෙසඤ්ච දස්සෙතුකාමො ගතිසම්පත්තියා ඤාණවිප්පයුත්තෙතිආදිමාහ. කුසලකම්මස්ස ජවනක්ඛණෙති අතීතජාතියා ඉධ පටිසන්ධිජනකස්ස දුහෙතුකකුසලකම්මස්ස වුත්තනයෙනෙව ජවනක්ඛණෙ. ද්වෙ හෙතූති ඤාණවිප්පයුත්තත්තා අලොභො කුසලහෙතු අදොසො කුසලහෙතු. ද්වෙ අබ්යාකතහෙතූපි අලොභාදොසායෙව.

චත්තාරි ඉන්ද්රියානීති පඤ්ඤින්ද්රියවජ්ජානි සද්ධින්ද්රියාදීනි චත්තාරි. ද්වාදස ධම්මාති ¶ පඤ්ඤින්ද්රියස්ස ¶ අමොහහෙතුස්ස ච පරිහීනත්තා ද්වාදස. තෙසං ද්වින්නංයෙව පරිහීනත්තා ඡබ්බීසති. ඡන්නං හෙතූනන්ති ද්වින්නං කුසලහෙතූනං, ද්වින්නං අකුසලහෙතූනං, ද්වින්නං විපාකහෙතූනන්ති එවං ඡන්නං හෙතූනං. රූපාරූපාවචරා පනෙත්ථ එකන්තතිහෙතුකත්තා න ගහිතා. සෙසං පඨමවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉමස්මිං වාරෙ දුහෙතුකපටිසන්ධියා දුහෙතුකකම්මස්සෙව වුත්තත්තා තිහෙතුකකම්මෙන දුහෙතුකපටිසන්ධි න හොතීති වුත්තං හොති. තස්මා යං ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 498) තිපිටකමහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරවාදෙ ‘‘තිහෙතුකකම්මෙන පටිසන්ධි තිහෙතුකාව හොති, දුහෙතුකාහෙතුකා න හොති. දුහෙතුකකම්මෙන දුහෙතුකාහෙතුකා හොති, තිහෙතුකා න හොතී’’ති වුත්තං, තං ඉමාය පාළියා සමෙති. යං පන තිපිටකචූළනාගත්ථෙරස්ස ච මොරවාපිවාසිමහාදත්තත්ථෙරස්ස ච වාදෙසු ‘‘තිහෙතුකකම්මෙන පටිසන්ධි තිහෙතුකාපි හොති දුහෙතුකාපි, අහෙතුකා න හොති. දුහෙතුකකම්මෙන දුහෙතුකාපි හොති අහෙතුකාපි, තිහෙතුකා න හොතී’’ති වුත්තං, තං ඉමාය පාළියා විරුද්ධං විය දිස්සති. ඉමිස්සා කථාය හෙතුඅධිකාරත්තා අහෙතුකපටිසන්ධි න වුත්තාති.

234. ඉදානි ¶ තස්සා හෙතුසම්පත්තියා පච්චයභූතං කම්මං දස්සෙන්තෙන කථිතාය කම්මකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. තත්ථ අහොසි කම්මං අහොසි කම්මවිපාකොතිආදීසු අතීතභවෙසු කතස්ස කම්මස්ස අතීතභවෙසුයෙව ¶ විපක්කවිපාකං ගහෙත්වා ‘‘අහොසි කම්මං අහොසි කම්මවිපාකො’’ති වුත්තං. තස්සෙව අතීතස්ස කම්මස්ස දිට්ඨධම්මවෙදනීයස්ස උපපජ්ජවෙදනීයස්ස ච පච්චයවෙකල්ලෙන අතීතභවෙසුයෙව අවිපක්කවිපාකඤ්ච අතීතෙයෙව පරිනිබ්බුතස්ස ච දිට්ඨධම්මවෙදනීයඋපපජ්ජවෙදනීයඅපරපරියායවෙදනීයස්ස කම්මස්ස අවිපක්කවිපාකඤ්ච ගහෙත්වා අහොසි කම්මං නාහොසි කම්මවිපාකොති වුත්තං. අතීතස්සෙව කම්මස්ස අවිපක්කවිපාකස්ස පච්චුප්පන්නභවෙ පච්චයසම්පත්තියා විපච්චමානං විපාකං ගහෙත්වා අහොසි කම්මං අත්ථි කම්මවිපාකොති වුත්තං. අතීතස්සෙව කම්මස්ස අතික්කන්තවිපාකකාලස්ස ච පච්චුප්පන්නභවෙ පරිනිබ්බායන්තස්ස ච අවිපච්චමානං ¶ විපාකං ගහෙත්වා අහොසි කම්මං නත්ථි කම්මවිපාකොති වුත්තං. අතීතස්සෙව කම්මස්ස විපාකාරහස්ස අවිපක්කවිපාකස්ස අනාගතෙ භවෙ පච්චයසම්පත්තියා විපච්චිතබ්බං විපාකං ගහෙත්වා අහොසි කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකොති වුත්තං. අතීතස්සෙව කම්මස්ස අතික්කන්තවිපාකකාලස්ස ච අනාගතභවෙ පරිනිබ්බායිතබ්බස්ස ච අවිපච්චිතබ්බං විපාකං ගහෙත්වා අහොසි කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකොති වුත්තං. එවං අතීතකම්මං අතීතපච්චුප්පන්නානාගතවිපාකාවිපාකවසෙන ඡධා දස්සිතං.

පච්චුප්පන්නභවෙ කතස්ස දිට්ඨධම්මවෙදනීයස්ස කම්මස්ස ඉධෙව විපච්චමානං විපාකං ගහෙත්වා අත්ථි කම්මං අත්ථි කම්මවිපාකොති වුත්තං. තස්සෙව පච්චුප්පන්නස්ස කම්මස්ස පච්චයවෙකල්ලෙන ඉධ අවිපච්චමානඤ්ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ පරිනිබ්බායන්තස්ස ඉධ අවිපච්චමානඤ්ච විපාකං ගහෙත්වා අත්ථි කම්මං නත්ථි කම්මවිපාකොති වුත්තං. පච්චුප්පන්නස්සෙව කම්මස්ස උපපජ්ජවෙදනීයස්ස ච අපරපරියායවෙදනීයස්ස ච අනාගතභවෙ විපච්චිතබ්බං විපාකං ගහෙත්වා අත්ථි කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකොති වුත්තං. පච්චුප්පන්නස්සෙව කම්මස්ස උපපජ්ජවෙදනීයස්ස පච්චයවෙකල්ලෙන අනාගතභවෙ ¶ අවිපච්චිතබ්බඤ්ච අනාගතභවෙ පරිනිබ්බායිතබ්බස්ස අපරපරියායවෙදනීයස්ස අවිපච්චිතබ්බඤ්ච විපාකං ගහෙත්වා අත්ථි කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකොති වුත්තං. එවං පච්චුප්පන්නකම්මං පච්චුප්පන්නානාගතවිපාකාවිපාකවසෙන චතුධා දස්සිතං.

අනාගතභවෙ කාතබ්බස්ස කම්මස්ස අනාගතභවෙ විපච්චිතබ්බං විපාකං ගහෙත්වා භවිස්සති කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකොති වුත්තං. තස්සෙව අනාගතස්ස ¶ කම්මස්ස පච්චයවෙකල්ලෙන අවිපච්චිතබ්බඤ්ච අනාගතභවෙ පරිනිබ්බායිතබ්බස්ස අවිපච්චිතබ්බඤ්ච විපාකං ගහෙත්වා භවිස්සති කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකොති වුත්තං. එවං අනාගතකම්මං අනාගතවිපාකාවිපාකවසෙන ද්විධා දස්සිතං. තං සබ්බං එකතො කත්වා ද්වාදසවිධෙන කම්මං දස්සිතං හොති.

ඉමස්මිං ඨානෙ ඨත්වා තීණි කම්මචතුක්කානි ආහරිත්වා වුච්චන්ති – තෙසු හි වුත්තෙසු අයමත්ථො පාකටතරො භවිස්සතීති. චතුබ්බිධඤ්හි කම්මං දිට්ඨධම්මවෙදනීයං උපපජ්ජවෙදනීයං අපරපරියායවෙදනීයං අහොසිකම්මන්ති. තෙසු එකජවනවීථියං සත්තසු චිත්තෙසු කුසලා වා අකුසලා වා පඨමජවනචෙතනා දිට්ඨධම්මවෙදනීයකම්මං නාම. තං ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ විපාකං දෙති. තථා අසක්කොන්තං පන ‘‘අහොසි කම්මං නාහොසි කම්මවිපාකො, න භවිස්සති කම්මවිපාකො, නත්ථි කම්මවිපාකො’’ති ඉමස්ස තිකස්ස වසෙන ¶ අහොසිකම්මං නාම හොති. අත්ථසාධිකා පන සත්තමජවනචෙතනා උපපජ්ජවෙදනීයකම්මං නාම. තං අනන්තරෙ අත්තභාවෙ විපාකං දෙති. තථා අසක්කොන්තං වුත්තනයෙනෙව අහොසිකම්මං නාම හොති. උභින්නං අන්තරෙ පන පඤ්චජවනචෙතනා අපරපරියායවෙදනීයකම්මං නාම. තං අනාගතෙ යදා ඔකාසං ලභති, තදා විපාකං දෙති. සති සංසාරප්පවත්තියා අහොසිකම්මං නාම න හොති.

අපරම්පි චතුබ්බිධං කම්මං යග්ගරුකං යබ්බහුලං යදාසන්නං කටත්තා වා පන කම්මන්ති. තත්ථ කුසලං වා හොතු අකුසලං වා, ගරුකාගරුකෙසු යං ගරුකං මාතුඝාතාදිකම්මං වා මහග්ගතකම්මං වා, තදෙව පඨමං විපච්චති. තථා බහුලාබහුලෙසුපි යං බහුලං හොති සුසීල්යං වා දුස්සීල්යං වා, තදෙව පඨමං විපච්චති. යදාසන්නං නාම මරණකාලෙ අනුස්සරිතකම්මං වා කතකම්මං වා. යඤ්හි ආසන්නමරණෙ අනුස්සරිතුං සක්කොති කාතුං වා, තෙනෙව උපපජ්ජති. එතෙහි පන තීහි මුත්තං පුනප්පුනං ලද්ධාසෙවනං කටත්තා වා පන කම්මං නාම හොති. තෙසං අභාවෙ තං පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪති.

අපරං ¶ වා චතුබ්බිධං කම්මං ජනකං උපත්ථම්භකං උපපීළකං උපඝාතකන්ති. තත්ථ ජනකං නාම කුසලම්පි හොති අකුසලම්පි. තං පටිසන්ධියං පවත්තෙපි රූපාරූපවිපාකං ¶ ජනෙති. උපත්ථම්භකං පන ජනෙතුං න සක්කොති, අඤ්ඤෙන කම්මෙන දින්නාය පටිසන්ධියා ජනිතෙ විපාකෙ උප්පජ්ජනකසුඛදුක්ඛං උපත්ථම්භෙති, අද්ධානං පවත්තෙති. උපපීළකං අඤ්ඤෙන කම්මෙන දින්නාය පටිසන්ධියා ජනිතෙ විපාකෙ උප්පජ්ජනකසුඛදුක්ඛං පීළෙති බාධති, අද්ධානං පවත්තිතුං න දෙති. උපඝාතකං පන කුසලම්පි අකුසලම්පි සමානං අඤ්ඤං දුබ්බලකම්මං ඝාතෙත්වා තස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොති. එවං පන කම්මෙන කතෙ ඔකාසෙ තං විපාකං උප්පන්නං නාම වුච්චති.

ඉති ඉමෙසං ද්වාදසන්නං කම්මානං කම්මන්තරඤ්ච විපාකන්තරඤ්ච බුද්ධානං කම්මවිපාකඤාණස්සෙව යාථාවසරසතො පාකටං හොති අසාධාරණං සාවකෙහි. විපස්සකෙන පන කම්මන්තරං විපාකන්තරඤ්ච එකදෙසතො ජානිතබ්බං. තස්මා අයං මුඛමත්තදස්සනෙන කම්මවිසෙසො පකාසිතොති.

235. එවං සුද්ධිකකම්මවසෙන පඨමවාරං වත්වා තදෙව කම්මං ද්විධා විභජිත්වා කුසලාකුසලාදියුගලවසෙන දසහි පරියායෙහි අපරෙ දස වාරා වුත්තා. තත්ථ ආරොග්යට්ඨෙන කුසලං, අනාරොග්යට්ඨෙන අකුසලං, ඉදං දුකං ජාතිවසෙන වුත්තං. අකුසලමෙව ¶ රාගාදිදොසසංයොගෙන සාවජ්ජං, කුසලං තදභාවෙන අනවජ්ජං. අකුසලං අපරිසුද්ධත්තා, කණ්හාභිජාතිහෙතුත්තා වා කණ්හං, කුසලං පරිසුද්ධත්තා, සුක්කාභිජාතිහෙතුත්තා වා සුක්කං. කුසලං සුඛවුද්ධිමත්තා සුඛුද්රයං, අකුසලං දුක්ඛවුද්ධිමත්තා දුක්ඛුද්රයං. කුසලං සුඛඵලවත්තා සුඛවිපාකං, අකුසලං දුක්ඛඵලවත්තා දුක්ඛවිපාකන්ති එවමෙතෙසං නානාකාරො වෙදිතබ්බොති.

236. ඉදානි ¶ තස්ස කම්මස්ස පච්චයභූතෙ විපල්ලාසෙ දස්සෙන්තෙන කථිතාය සුත්තන්තපුබ්බඞ්ගමාය විපල්ලාසකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. සුත්තන්තෙ තාව සඤ්ඤාවිපල්ලාසාති සඤ්ඤාය විපල්ලත්ථභාවා විපරීතභාවා, විපරීතසඤ්ඤාති අත්ථො. සෙසද්වයෙසුපි එසෙව නයො. චිත්තකිච්චස්ස දුබ්බලට්ඨානෙ දිට්ඨිවිරහිතාය අකුසලසඤ්ඤාය සකකිච්චස්ස බලවකාලෙ සඤ්ඤාවිපල්ලාසො. දිට්ඨිවිරහිතස්සෙව අකුසලචිත්තස්ස සකකිච්චස්ස ¶ බලවකාලෙ චිත්තවිපල්ලාසො. දිට්ඨිසම්පයුත්තෙ චිත්තෙ දිට්ඨිවිපල්ලාසො. තස්මා සබ්බදුබ්බලො සඤ්ඤාවිපල්ලාසො, තතො බලවතරො චිත්තවිපල්ලාසො, සබ්බබලවතරො දිට්ඨිවිපල්ලාසො. අජාතබුද්ධිදාරකස්ස කහාපණදස්සනං විය හි සඤ්ඤා ආරම්මණස්ස උපට්ඨානාකාරමත්තග්ගහණතො. ගාමිකපුරිසස්ස කහාපණදස්සනං විය චිත්තං ලක්ඛණපටිවෙධස්සාපි සම්පාපනතො. කම්මාරස්ස මහාසණ්ඩාසෙන අයොගහණං විය දිට්ඨි අභිනිවිස්ස පරාමසනතො. අනිච්චෙ නිච්චන්ති සඤ්ඤාවිපල්ලාසොති අනිච්චෙ වත්ථුස්මිං ‘‘නිච්චං ඉද’’න්ති එවං ගහෙත්වා උප්පජ්ජනකසඤ්ඤා සඤ්ඤාවිපල්ලාසො. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. න සඤ්ඤාවිපල්ලාසො න චිත්තවිපල්ලාසො න දිට්ඨිවිපල්ලාසොති චතූසු වත්ථූසු ද්වාදසන්නං විපල්ලාසග්ගාහානං අභාවා යාථාවග්ගහණං වුත්තං.

ගාථාසු අනත්තනි ච අත්තාති අනත්තනි අත්තාති එවංසඤ්ඤිනොති අත්ථො. මිච්ඡාදිට්ඨිහතාති න කෙවලං සඤ්ඤිනොව, සඤ්ඤාය විය උප්පජ්ජමානාය මිච්ඡාදිට්ඨියාපි හතා. ඛිත්තචිත්තාති සඤ්ඤාදිට්ඨීහි විය ¶ උප්පජ්ජමානෙන ඛිත්තෙන විබ්භන්තෙන චිත්තෙන සමන්නාගතා. විසඤ්ඤිනොති දෙසනාමත්තමෙතං, විපරීතසඤ්ඤාචිත්තදිට්ඨිනොති අත්ථො. අථ වා සඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමත්තා දිට්ඨියා පඨමං චතූහි පදෙහි සඤ්ඤාවිපල්ලාසො වුත්තො, තතො මිච්ඡාදිට්ඨිහතාති දිට්ඨිවිපල්ලාසො, ඛිත්තචිත්තාති චිත්තවිපල්ලාසො. විසඤ්ඤිනොති තීහි විපල්ලාසග්ගාහෙහි පකතිසඤ්ඤාවිරහිතා මොහං ගතා ‘‘මුච්ඡිතො විසවෙගෙන, විසඤ්ඤී සමපජ්ජථා’’තිඑත්ථ (ජා. 2.22.328) විය. තෙ යොගයුත්තා මාරස්සාති තෙ ජනා සත්තා මාරස්ස ¶ යොගෙ යුත්තා නාම හොන්ති. අයොගක්ඛෙමිනොති චතූහි යොගෙහි ඊතීහි ඛෙමං නිබ්බානං අප්පත්තා. සත්තා ගච්ඡන්ති සංසාරන්ති තෙයෙව පුග්ගලා සංසාරං සංසරන්ති. කස්මා? ජාතිමරණගාමිනො හි තෙ, තස්මා සංසරන්තීති අත්ථො. බුද්ධාති චතුසච්චබුද්ධා සබ්බඤ්ඤුනො. කාලත්තයසාධාරණවසෙන බහුවචනං. ලොකස්මින්ති ඔකාසලොකෙ. පභඞ්කරාති ලොකස්ස පඤ්ඤාලොකං කරා. ඉමං ධම්මං පකාසෙන්තීති විපල්ලාසප්පහානං ධම්මං ජොතෙන්ති. දුක්ඛූපසමගාමිනන්ති දුක්ඛවූපසමං නිබ්බානං ගච්ඡන්තං. තෙසං සුත්වානාති තෙසං බුද්ධානං ධම්මං සුත්වාන. සප්පඤ්ඤාති භබ්බභූතා පඤ්ඤවන්තො. සචිත්තං පච්චලද්ධූති විපල්ලාසවජ්ජිතං සකචිත්තං පටිලභිත්වා. පටිඅලද්ධූති පදච්ඡෙදො. අථ වා පටිලභිංසු පටිඅලද්ධුන්ති ¶ පදච්ඡෙදො. අනිච්චතො දක්ඛුන්ති අනිච්චවසෙනෙව අද්දසංසු. අනත්තනි අනත්තාති අනත්තානං අනත්තාති අද්දක්ඛුං. අථ වා අනත්තනි වත්ථුස්මිං අත්තා නත්ථීති අද්දක්ඛුං. සම්මාදිට්ඨිසමාදානාති ගහිතසම්මාදස්සනා. සබ්බං දුක්ඛං උපච්චගුන්ති සකලං වට්ටදුක්ඛං සමතික්කන්තා.

පහීනාපහීනපුච්ඡාය දිට්ඨිසම්පන්නස්සාති සොතාපන්නස්ස. දුක්ඛෙ සුඛන්ති සඤ්ඤා උප්පජ්ජති. චිත්තං උප්පජ්ජතීති මොහකාලුස්සියස්ස අප්පහීනත්තා සඤ්ඤාමත්තං වා චිත්තමත්තං වා උප්පජ්ජති, අනාගාමිස්සපි උප්පජ්ජති, කිං පන සොතාපන්නස්ස. ඉමෙ ද්වෙ අරහතොයෙව පහීනා. අසුභෙ සුභන්ති සඤ්ඤා උප්පජ්ජති. චිත්තං උප්පජ්ජතීති සකදාගාමිස්සපි උප්පජ්ජති, කිං පන සොතාපන්නස්ස. ඉමෙ ද්වෙ අනාගාමිස්ස පහීනාති අට්ඨකථායං වුත්තං. තස්මා ඉදං ද්වයං සොතාපන්නසකදාගාමිනො සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අනාගාමිනො කාමරාගස්ස පහීනත්තා ‘‘අසුභෙ සුභ’’න්ති සඤ්ඤාචිත්තවිපල්ලාසානඤ්ච පහානං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ද්වීසු ¶ වත්ථූසූතිආදීහි පදෙහි පහීනාපහීනෙ නිගමෙත්වා දස්සෙති. තත්ථ ‘‘අනිච්චෙ නිච්ච’’න්ති, ‘‘අනත්තනි අත්තා’’ති ඉමෙසු ද්වීසු වත්ථූසු ඡ විපල්ලාසා පහීනා. ‘‘දුක්ඛෙ සුඛ’’න්ති, ‘‘අසුභෙ සුභ’’න්ති ඉමෙසු ද්වීසු වත්ථූසු ද්වෙ දිට්ඨිවිපල්ලාසා පහීනා. කෙසුචි පොත්ථකෙසු ද්වෙති පඨමං ලිඛිතං, පච්ඡා ඡාති. චතූසු වත්ථූසූති චත්තාරි එකතො කත්වා වුත්තං. අට්ඨාති ද්වීසු ඡ, ද්වීසු ද්වෙති අට්ඨ. චත්තාරොති දුක්ඛාසුභවත්ථූසු එකෙකස්මිං ද්වෙ ද්වෙ සඤ්ඤාචිත්තවිපල්ලාසාති චත්තාරො. කෙසුචි පොත්ථකෙසු ‘‘ඡ ද්වීසූ’’ති වුත්තට්ඨානෙසුපි එවමෙව ලිඛිතන්ති.

237. ඉදානි ¶ තෙසං තිණ්ණං විපල්ලාසානං පහානකරං අරියමග්ගං දස්සෙන්තෙන කථිතාය මග්ගකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. තත්ථ මග්ගොති කෙනට්ඨෙන මග්ගොති යො බුද්ධසාසනෙ මග්ගොති වුච්චති, සො කෙනට්ඨෙන මග්ගො නාම හොතීති අත්ථො. මිච්ඡාදිට්ඨියා පහානායාතිආදීසු දසසු ¶ පරියායෙසු පඨමො පඨමො තස්ස තස්ස මග්ගඞ්ගස්ස උජුවිපච්චනීකවසෙන වුත්තො. මග්ගො චෙව හෙතු චාති තස්ස තස්ස කිච්චස්ස කරණාය පටිපදට්ඨෙන මග්ගො, සම්පාපකට්ඨෙන හෙතු. තෙන මග්ගස්ස පටිපදට්ඨො සම්පාපකට්ඨො ච වුත්තො හොති. ‘‘අයං මග්ගො අයං පටිපදා’’තිආදීසු (සං. නි. 5.5, 48) හි පටිපදා මග්ගො, ‘‘මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨො හෙතුට්ඨො’’තිආදීසු (පටි. ම. 2.8) සම්පාපකො හෙතු. එවං ද්වීහි ද්වීහි පදෙහි ‘‘මග්ගොති කෙනට්ඨෙන මග්ගො’’ති පුච්ඡාය විස්සජ්ජනං කතං හොති. සහජාතානං ධම්මානං උපත්ථම්භනායාති අත්තනා සහජාතානං අරූපධම්මානං සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයාදිභාවෙන උපත්ථම්භනභාවාය. කිලෙසානං පරියාදානායාති තංතංමග්ගවජ්ඣානං වුත්තාවසෙසකිලෙසානං ඛෙපනාය. පටිවෙධාදිවිසොධනායාති එත්ථ යස්මා ‘‘කො චාදි කුසලානං ධම්මානං, සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං දිට්ඨි ච උජුකා’’ති (සං. නි. 5.369, 381) වචනතො සීලඤ්ච දිට්ඨි ච සච්චපටිවෙධස්ස ආදි. සො ච ආදිමග්ගක්ඛණෙ විසුජ්ඣති. තස්මා ‘‘පටිවෙධාදිවිසොධනායා’’ති වුත්තං. චිත්තස්ස අධිට්ඨානායාති සම්පයුත්තචිත්තස්ස සකකිච්චෙ පතිට්ඨානාය. චිත්තස්ස වොදානායාති චිත්තස්ස පරිසුද්ධභාවාය. විසෙසාධිගමායාති ලොකියතො විසෙසපටිලාභාය. උත්තරි පටිවෙධායාති ලොකියතො උත්තරි පටිවිජ්ඣනත්ථාය. සච්චාභිසමයායාති චතුන්නං සච්චානං එකාභිසමයාය කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන එකපටිවෙධාය. නිරොධෙ පතිට්ඨාපනායාති චිත්තස්ස වා පුග්ගලස්ස වා නිබ්බානෙ පතිට්ඨාපනත්ථාය. සකදාගාමිමග්ගක්ඛණාදීසු ¶ අට්ඨ මග්ගඞ්ගානි එකතො කත්වා තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසප්පහානං වුත්තං. එවං වචනෙ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. යස්මා උපරූපරිමග්ගෙනාපි සුට්ඨු ආදිවිසොධනා සුට්ඨු චිත්තවොදානඤ්ච හොති, තස්මා තානිපි පදානි වුත්තානි.

දස්සනමග්ගොතිආදීහි ¶ යාව පරියොසානා තස්ස ධම්මස්ස ලක්ඛණවසෙන මග්ගට්ඨො වුත්තො. තානි සබ්බානිපි පදානි අභිඤ්ඤෙය්යනිද්දෙසෙ වුත්තත්ථානෙව. එවමෙත්ථ යථාසම්භවං ලොකියලොකුත්තරො මග්ගො නිද්දිට්ඨො. හෙතුට්ඨෙන මග්ගොති ච අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො නිද්දිට්ඨො. නිප්පරියායමග්ගත්තා චස්ස පුන ‘‘මග්ගො’’ති න වුත්තං. ආධිපතෙය්යට්ඨෙන ඉන්ද්රියාති ආදීනි ච ඉන්ද්රියාදීනං අත්ථවසෙන වුත්තානි, න මග්ගට්ඨවසෙන. සච්චානීති චෙත්ථ සච්චඤාණානි. සබ්බෙපි තෙ ධම්මා නිබ්බානස්ස පටිපදට්ඨෙන මග්ගො. අන්තෙ වුත්තං නිබ්බානං ¶ පන සංසාරදුක්ඛාභිභූතෙහි දුක්ඛනිස්සරණත්ථිකෙහි සප්පුරිසෙහි මග්ගීයති ගවෙසීයතීති මග්ගොති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බන්ති.

238. ඉදානි ¶ තස්ස මග්ගස්ස මණ්ඩපෙය්යත්තං දස්සෙන්තෙන කථිතාය භගවතො වචනෙකදෙසපුබ්බඞ්ගමාය මණ්ඩපෙය්යකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. තත්ථ මණ්ඩපෙය්යන්ති යථා සම්පන්නං නිම්මලං විප්පසන්නං සප්පි සප්පිමණ්ඩොති වුච්චති, එවං විප්පසන්නට්ඨෙන මණ්ඩො, පාතබ්බට්ඨෙන පෙය්යං. යඤ්හි පිවිත්වා අන්තරවීථියං පතිතා විසඤ්ඤිනො අත්තනො සාටකාදීනම්පි අස්සාමිකා හොන්ති, තං පසන්නම්පි න පාතබ්බං. මය්හං පන ඉදං සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං සාසනබ්රහ්මචරියං සම්පන්නත්තා නිම්මලත්තා විප්පසන්නත්තා මණ්ඩඤ්ච හිතසුඛාවහත්තා පෙය්යඤ්චාති මණ්ඩපෙය්යන්ති දීපෙති. මණ්ඩො පෙය්යො එත්ථාති මණ්ඩපෙය්යං. කිං තං? සාසනබ්රහ්මචරියං. කස්මා සික්ඛත්තයං බ්රහ්මචරියං නාම? උත්තමට්ඨෙන නිබ්බානං බ්රහ්මං නාම, සික්ඛත්තයං නිබ්බානත්ථාය පවත්තනතො බ්රහ්මත්ථාය චරියාති බ්රහ්මචරියන්ති වුච්චති. සාසනබ්රහ්මචරියන්ති තංයෙව. සත්ථා ¶ සම්මුඛීභූතොති ඉදමෙත්ථ කාරණවචනං. යස්මා පන සත්ථා සම්මුඛීභූතො, තස්මා වීරියපයොගං කත්වා පිවථෙතං මණ්ඩං. බාහිරකඤ්හි භෙසජ්ජමණ්ඩං වෙජ්ජස්ස අසම්මුඛා පිවන්තානං පමාණං වා උග්ගමනනිග්ගමනං වා න ජානාමාති ආසඞ්කා හොති. වෙජ්ජස්ස සම්මුඛා පන වෙජ්ජො ජානිස්සතීති නිරාසඞ්කා පිවන්ති. එවමෙවං අම්හාකඤ්ච ධම්මස්සාමී සත්ථා සම්මුඛීභූතොති වීරියං කත්වා පිවථාති මණ්ඩපානෙ සන්නියොජෙති. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං අනුසාසතීති සත්ථා. අපිච ‘‘සත්ථා භගවා සත්ථවාහො’’තිආදිනා (මහානි. 190) නිද්දෙසනයෙනපෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. සන්දිස්සමානො මුඛො භූතොති සම්මුඛීභූතො.

මණ්ඩපෙය්යනිද්දෙසෙ තිධත්තමණ්ඩොති තිධාභාවො තිධත්තං. තිධත්තෙන මණ්ඩො තිධත්තමණ්ඩො, තිවිධෙන මණ්ඩොති අත්ථො. සත්ථරි සම්මුඛීභූතෙති ඉදං සබ්බාකාරපරිපුණ්ණමණ්ඩත්තයදස්සනත්ථං වුත්තං. පරිනිබ්බුතෙපි පන ¶ සත්ථරි එකදෙසෙන මණ්ඩත්තයං පවත්තතියෙව. තෙනෙව චස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘සත්ථරි සම්මුඛීභූතෙ’’ති අවත්වා කතමො දෙසනාමණ්ඩොතිආදි වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

දෙසනාමණ්ඩොති ¶ ධම්මදෙසනා එව මණ්ඩො. පටිග්ගහමණ්ඩොති දෙසනාපටිග්ගාහකො එව මණ්ඩො. බ්රහ්මචරියමණ්ඩොති මග්ගබ්රහ්මචරියමෙව මණ්ඩො.

ආචික්ඛනාති දෙසෙතබ්බානං සච්චාදීනං ඉමානි නාමානීති නාමවසෙන කථනා. දෙසනාති දස්සනා. පඤ්ඤාපනාති ජානාපනා, ඤාණමුඛෙ ඨපනා වා. ආසනං ඨපෙන්තො හි ‘‘ආසනං පඤ්ඤාපෙතී’’ති වුච්චති. පට්ඨපනාති පඤ්ඤාපනා, පවත්තනාති අත්ථො, ඤාණමුඛෙ ඨපනා වා. විවරණාති විවටකරණං, විවරිත්වා දස්සනාති අත්ථො. විභජනාති විභාගකිරියා, විභාගතො දස්සනාති අත්ථො. උත්තානීකම්මන්ති පාකටභාවකරණං. අථ වා ආචික්ඛනාති දෙසනාදීනං ඡන්නං පදානං මූලපදං. දෙසනාදීනි ඡ පදානි තස්ස අත්ථවිවරණත්ථං වුත්තානි. තත්ථ දෙසනාති උග්ඝටිතඤ්ඤූනං වසෙන සඞ්ඛෙපතො පඨමං උද්දෙසවසෙන දෙසනා. උග්ඝටිතඤ්ඤූ හි සඞ්ඛෙපෙන වුත්තං පඨමං වුත්තඤ්ච පටිවිජ්ඣන්ති. පඤ්ඤාපනාති විපඤ්චිතඤ්ඤූනං වසෙන තෙසං චිත්තතොසනෙන බුද්ධිනිසානෙන ච පඨමං සඞ්ඛිත්තස්ස විත්ථාරතො නිද්දෙසවසෙන පඤ්ඤාපනා. පට්ඨපනාති තෙසංයෙව නිද්දිට්ඨස්ස නිද්දෙසස්ස පටිනිද්දෙසවසෙන විත්ථාරතරවචනෙන පඤ්ඤාපනා. විවරණාති නිද්දිට්ඨස්සාපි පුනප්පුනං වචනෙන විවරණා. විභජනාති ¶ පුනප්පුනං වුත්තස්සාපි විභාගකරණෙන විභජනා. උත්තානීකම්මන්ති විවටස්ස විත්ථාරතරවචනෙන, විභත්තස්ස ච නිදස්සනවචනෙන උත්තානීකරණං. අයං දෙසනා නෙය්යානම්පි පටිවෙධාය හොති. යෙවාපනඤ්ඤෙපි කෙචීති පියඞ්කරමාතාදිකා විනිපාතිකා ගහිතා. විඤ්ඤාතාරොති පටිවෙධවසෙන ලොකුත්තරධම්මං විඤ්ඤාතාරො. එතෙ හි භික්ඛුආදයො පටිවෙධවසෙන ධම්මදෙසනං පටිග්ගණ්හන්තීති පටිග්ගහා. අයමෙවාතිආදීනි පඨමඤාණනිද්දෙසෙ වුත්තත්ථානි. අරියමග්ගො නිබ්බානෙන සංසන්දනතො බ්රහ්මත්ථාය චරියාති බ්රහ්මචරියන්ති වුච්චති.

239. ඉදානි අධිමොක්ඛමණ්ඩොතිආදීහි තස්මිං මග්ගක්ඛණෙ විජ්ජමානානි ඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගානි මණ්ඩපෙය්යවිධානෙ යොජෙත්වා දස්සෙති. තත්ථ ¶ අධිමොක්ඛමණ්ඩොති අධිමොක්ඛසඞ්ඛාතො මණ්ඩො. කසටොති පසාදවිරහිතො ආවිලො. ඡඩ්ඩෙත්වාති සමුච්ඡෙදවසෙන පහාය. සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමොක්ඛමණ්ඩං පිවතීති මණ්ඩපෙය්යන්ති සද්ධින්ද්රියතො අධිමොක්ඛමණ්ඩස්ස අනඤ්ඤත්තෙපි සති අඤ්ඤං විය කත්වා වොහාරවසෙන වුච්චති, යථා ලොකෙ නිසදපොතකො නිසදපොතසරීරස්ස අනඤ්ඤත්තෙපි සති නිසදපොතස්ස සරීරන්ති වුච්චති, යථා ච පාළියං ‘‘ඵුසිතත්ත’’න්තිආදීසු ධම්මතො අනඤ්ඤොපි භාවො අඤ්ඤො විය වුත්තො, යථා ච අට්ඨකථායං ‘‘ඵුසනලක්ඛණො ඵස්සො’’තිආදීසු (ධ. ස. අට්ඨ. 1 ධම්මුද්දෙසවාර ඵස්සපඤ්චමකරාසිවණ්ණනා) ධම්මතො අනඤ්ඤම්පි ලක්ඛණං අඤ්ඤං විය වුත්තං, එවමිදන්ති වෙදිතබ්බං ¶ . පිවතීති චෙත්ථ තංසමඞ්ගිපුග්ගලොති වුත්තං හොති. තංසමඞ්ගිපුග්ගලො තං මණ්ඩං පිවතීති කත්වා තෙන පුග්ගලෙන සො මණ්ඩො පාතබ්බතො මණ්ඩපෙය්යං නාම හොතීති වුත්තං හොති. ‘‘මණ්ඩපෙය්යො’’ති ච වත්තබ්බෙ ‘‘මණ්ඩපෙය්ය’’න්ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතො. සෙසානම්පි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අපුබ්බෙසු පන පරිළාහොති පීණනලක්ඛණාය පීතියා පටිපක්ඛො කිලෙසසන්තාපො. දුට්ඨුල්ලන්ති උපසමපටිපක්ඛො කිලෙසවසෙන ඔළාරිකභාවො අසන්තභාවො. අප්පටිසඞ්ඛාති පටිසඞ්ඛානපටිපක්ඛො කිලෙසවසෙන අසමවාහිතභාවො.

240. පුන අඤ්ඤෙන පරියායෙන මණ්ඩපෙය්යවිධිං නිද්දිසිතුකාමො අත්ථි මණ්ඩොතිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං සද්ධින්ද්රියෙ. අත්ථරසොතිආදීසු සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමුච්චනං අත්ථො, සද්ධින්ද්රියං ධම්මො, තදෙව නානාකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා විමුත්ති, තස්ස අත්ථස්ස සම්පත්ති අත්ථරසො. තස්ස ධම්මස්ස සම්පත්ති ධම්මරසො. තස්සා විමුත්තියා සම්පත්ති විමුත්තිරසො. අථ වා අත්ථපටිලාභරති අත්ථරසො, ධම්මපටිලාභරති ධම්මරසො, විමුත්තිපටිලාභරති විමුත්තිරසො. රතීති ච තංසම්පයුත්තා, තදාරම්මණා වා පීති. ඉමිනා නයෙන සෙසපදෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං පරියායෙ මණ්ඩස්ස ¶ පෙය්යං මණ්ඩපෙය්යන්ති අත්ථො වුත්තො හොති.

එවං ඉන්ද්රියාදිබොධිපක්ඛියධම්මපටිපාටියා ඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගානං වසෙන මණ්ඩපෙය්යං දස්සෙත්වා පුන අන්තෙ ඨිතං බ්රහ්මචරියමණ්ඩං දස්සෙන්තො මග්ගස්ස පධානත්තා මග්ගං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා උප්පටිපාටිවසෙන මග්ගඞ්ගබොජ්ඣඞ්ගබලඉන්ද්රියානි දස්සෙසි ¶ . ආධිපතෙය්යට්ඨෙන ඉන්ද්රියා මණ්ඩොතිආදයො යථායොගං ලොකියලොකුත්තරා මණ්ඩා. තං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. තථට්ඨෙන සච්චා මණ්ඩොති එත්ථ පන දුක්ඛසමුදයානං මණ්ඩත්තාභාවා මහාහත්ථිපදසුත්තෙ (ම. නි. 1.300) විය සච්චඤාණානි සච්චාති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

සද්ධම්මප්පකාසිනියා පටිසම්භිදාමග්ග-අට්ඨකථාය

මණ්ඩපෙය්යකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1. ඉදානි ¶ ¶ මණ්ඩපෙය්යගුණස්ස අරියමග්ගස්ස යුගනද්ධගුණං දස්සෙන්තෙන කථිතාය සුත්තන්තපුබ්බඞ්ගමාය යුගනද්ධකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. යස්මා පන ධම්මසෙනාපති ධම්මරාජෙ ධරමානෙයෙව ධම්මරාජස්ස පරිනිබ්බානසංවච්ඡරෙ පරිනිබ්බුතො, තස්මා ධම්මරාජෙ ධරමානෙයෙව ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන දෙසිතං ඉදං සුත්තන්තං තස්සෙව සම්මුඛා සුත්වා එවං මෙ සුතන්තිආදිමාහාති වෙදිතබ්බං. තත්ථ ආයස්මාති පියවචනං ගරුවචනං සගාරවසප්පතිස්සවචනං, ආයුමාති අත්ථො. ආනන්දොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. සො හි ජායමානොයෙව කුලෙ ආනන්දං භුසං තුට්ඨිං අකාසි. තස්මාස්ස ‘‘ආනන්දො’’ති නාමං කතන්ති වෙදිතබ්බං. කොසම්බියන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. තස්ස හි නගරස්ස ආරාමපොක්ඛරණීආදීසු තෙසු තෙසු ඨානෙසු කොසම්බරුක්ඛා උස්සන්නා අහෙසුං, තස්මා තං කොසම්බීති සඞ්ඛං අගමාසි. ‘‘කුසම්බස්ස ඉසිනො අස්සමතො අවිදූරෙ මාපිතත්තා’’ති එකෙ.

ඝොසිතාරාමෙති ඝොසිතසෙට්ඨිනා කාරිතෙ ආරාමෙ. කොසම්බියඤ්හි තයො සෙට්ඨිනො අහෙසුං ඝොසිතසෙට්ඨි කුක්කුටසෙට්ඨි පාවාරිකසෙට්ඨීති. තෙ තයොපි ‘‘ලොකෙ බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා පඤ්චහි පඤ්චහි සකටසතෙහි දානූපකරණානි ගාහාපෙත්වා සාවත්ථිං ගන්ත්වා ¶ ජෙතවනසමීපෙ ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා නිසින්නා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිත්වා සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අඩ්ඪමාසමත්තං මහාදානං දත්වා භගවතො පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා සකජනපදගමනත්ථං භගවන්තං යාචිත්වා ‘‘සුඤ්ඤාගාරෙ ඛො ගහපතයො තථාගතා අභිරමන්තී’’ති භගවතා වුත්තෙ ‘‘දින්නා නො භගවතා පටිඤ්ඤා’’ති ඤත්වා අතිවිය තුට්ඨා දසබලං වන්දිත්වා නික්ඛන්තා අන්තරාමග්ගෙ යොජනෙ යොජනෙ භගවතො නිවාසත්ථං විහාරං කාරෙන්තා අනුපුබ්බෙන කොසම්බිං පත්වා අත්තනො අත්තනො ¶ ආරාමෙ මහන්තං ධනපරිච්චාගං කත්වා භගවතො විහාරෙ ¶ කාරාපයිංසු. තත්ථ ඝොසිතසෙට්ඨිනා කාරිතො ඝොසිතාරාමො නාම අහොසි, කුක්කුටසෙට්ඨිනා කාරිතො කුක්කුටාරාමො නාම, පාවාරිකසෙට්ඨිනා අම්බවනෙ කාරිතො පාවාරිකම්බවනං නාම. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ඝොසිතසෙට්ඨිනා කාරිතෙ ආරාමෙ’’ති.

ආවුසො භික්ඛවොති එත්ථ බුද්ධා භගවන්තො සාවකෙ ආලපන්තා ‘‘භික්ඛවො’’ති ආලපන්ති. සාවකා පන ‘‘බුද්ධෙහි සදිසා මා හොමා’’ති ‘‘ආවුසො’’ති පඨමං වත්වා පච්ඡා ‘‘භික්ඛවො’’ති වදන්ති. බුද්ධෙහි ච ආලපිතෙ භික්ඛුසඞ්ඝො ‘‘භදන්තෙ’’ති පටිවචනං දෙති, සාවකෙහි ආලපිතෙ ‘‘ආවුසො’’ති.

යො හි කොචීති අනියමවචනං. එතෙන තාදිසානං සබ්බභික්ඛූනං පරියාදානං. මම සන්තිකෙති මම සමීපෙ. අරහත්තප්පත්තන්ති අත්තනා අරහත්තස්ස පත්තං. නපුංසකෙ භාවෙ සිද්ධවචනං. අරහත්තං පත්තන්ති වා පදච්ඡෙදො, අත්තනා පත්තං අරහත්තන්ති අත්ථො. අරහත්තප්පත්තං අත්තානන්ති වා පාඨසෙසො. චතූහි මග්ගෙහීති උපරි වුච්චමානෙහි චතූහි පටිපදාමග්ගෙහි, න අරියමග්ගෙහි. ‘‘චතූහි මග්ගෙහී’’ති විසුඤ්ච වුත්තත්තා කස්සචි අරහතො පඨමස්ස අරියමග්ගස්ස ධම්මුද්ධච්චපුබ්බඞ්ගමො මග්ගො, එකස්ස අරියමග්ගස්ස සමථපුබ්බඞ්ගමො, එකස්ස විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමො, එකස්ස යුගනද්ධපුබ්බඞ්ගමොති එවං චත්තාරොපි පටිපදා මග්ගා හොන්තීති වෙදිතබ්බං. එතෙසං වා අඤ්ඤතරෙනාති එතෙසං චතුන්නං පටිපදානං මග්ගානං එකෙන වා, පටිපදාමග්ගෙන අරහත්තප්පත්තං බ්යාකරොතීති අත්ථො. සුක්ඛවිපස්සකස්ස හි අරහතො ධම්මුද්ධච්චපුබ්බඞ්ගමං සොතාපත්තිමග්ගං පත්වා සෙසමග්ගත්තයම්පි සුද්ධවිපස්සනාහියෙව පත්තස්ස අරහත්තප්පත්ති ධම්මුද්ධච්චපුබ්බඞ්ගමමග්ගා හොති. ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහං පත්වා වා අප්පත්වා වා සමථපුබ්බඞ්ගමාදීනං තිණ්ණං පටිපදානං මග්ගානං එකෙකස්ස වසෙන පත්තචතුමග්ගස්ස ¶ අරහතො අරහත්තප්පත්ති ඉතරඑකෙකමග්ගපුබ්බඞ්ගමා හොති. තස්මා ආහ – ‘‘එතෙසං වා අඤ්ඤතරෙනා’’ති.

සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවෙතීති සමථං පුබ්බඞ්ගමං පුරෙචාරිකං කත්වා විපස්සනං භාවෙති, පඨමං සමාධිං උප්පාදෙත්වා පච්ඡා විපස්සනං භාවෙතීති අත්ථො. මග්ගො සඤ්ජායතීති පඨමො ලොකුත්තරමග්ගො නිබ්බත්තති. සො තං මග්ගන්තිආදීසු එකචිත්තක්ඛණිකස්ස මග්ගස්ස ආසෙවනාදීනි නාම නත්ථි, දුතියමග්ගාදයො පන උප්පාදෙන්තො තමෙව මග්ගං ‘‘ආසෙවති භාවෙති ¶ බහුලීකරොතී’’ති වුච්චති. සඤ්ඤොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්තීති යාව අරහත්තමග්ගා ¶ කමෙන සබ්බෙ සඤ්ඤොජනා පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති. අනුසයා බ්යන්තීහොන්තීති ච පුන අනුප්පත්තියා විගතන්තා හොන්තීති අත්ථො.

පුන චපරන්ති පුන ච අපරං කාරණං. විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං සමථං භාවෙතීති විපස්සනං පුබ්බඞ්ගමං පුරෙචාරිකං කත්වා සමථං භාවෙති, පඨමං විපස්සනං උප්පාදෙත්වා පච්ඡා සමාධිං භාවෙතීති අත්ථො. යුගනද්ධං භාවෙතීති යුගනද්ධං කත්වා භාවෙති. එත්ථ තෙනෙව චිත්තෙන සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තෙනෙව සඞ්ඛාරෙ සම්මසිතුං න සක්කා. අයං පන යාවතා සමාපත්තියො සමාපජ්ජති, තාවතා සඞ්ඛාරෙ සම්මසති. යාවතා සඞ්ඛාරෙ සම්මසති, තාවතා සමාපත්තියො සමාපජ්ජති. කථං? පඨමජ්ඣානං සමාපජ්ජති, තතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසති. සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා දුතියජ්ඣානං සමාපජ්ජති, තතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසති. සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා තතියජ්ඣානං…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, තතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසති. එවං සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති නාම.

ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතං මානසං හොතීති එත්ථ මන්දපඤ්ඤානං විපස්සකානං උපක්කිලෙසවත්ථුත්තා විපස්සනුපක්කිලෙසසඤ්ඤිතෙසු ඔභාසාදීසු දසසු ධම්මෙසු භන්තතාවසෙන උද්ධච්චසහගතචිත්තුප්පත්තියා වික්ඛෙපසඞ්ඛාතං උද්ධච්චං ධම්මුද්ධච්චං, තෙන ධම්මුද්ධච්චෙන විග්ගහිතං විරූපග්ගහිතං විරොධමාපාදිතං මානසං චිත්තං ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතං මානසං හොති, තෙන වා ධම්මුද්ධච්චෙන කාරණභූතෙන තම්මූලකතණ්හාමානදිට්ඨුප්පත්තියා විග්ගහිතං මානසං හොති. ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතමානසන්ති වා පාඨො. හොති සො ආවුසො සමයොති ඉමිනා මග්ගාමග්ගවවත්ථානෙන තං ධම්මුද්ධච්චං පටිබාහිත්වා පුන විපස්සනාවීථිං පටිපන්නකාලං දස්සෙති. යං තං චිත්තන්ති යස්මිං සමයෙ තං විපස්සනාවීථිං ඔක්කමිත්වා පවත්තං චිත්තං. අජ්ඣත්තමෙව සන්තිට්ඨතීති ¶ විපස්සනාවීථිං පච්චොතරිත්වා තස්මිං සමයෙ ගොචරජ්ඣත්තසඞ්ඛාතෙ ආරම්මණෙ සන්තිට්ඨති පතිට්ඨාති. සන්නිසීදතීති තත්ථෙව පවත්තිවසෙන සම්මා නිසීදති. එකොදි හොතීති එකග්ගං හොති. සමාධියතීති සම්මා ආධියති සුට්ඨු ඨිතං හොතීති.

2. තස්ස ¶ ¶ සුත්තන්තස්ස නිද්දෙසකථාය තත්ථ ජාතෙ ධම්මෙති තස්මිං සමාධිස්මිං ජාතෙ චිත්තචෙතසිකෙ ධම්මෙ. අනිච්චතො අනුපස්සනට්ඨෙනාතිආදිනා විපස්සනාය භෙදං දස්සෙති. සම්මාදිට්ඨි මග්ගොති සම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතො මග්ගො. අට්ඨසු මග්ගඞ්ගෙසු එකෙකොපි හි මග්ගොති වුච්චති.ආසෙවතීති සොතාපත්තිමග්ගවසෙන. භාවෙතීති සකදාගාමිමග්ගුප්පාදනෙන. බහුලීකරොතීති අනාගාමිඅරහත්තමග්ගුප්පාදනෙන. ඉමෙසං තිණ්ණං අවත්ථාභෙදෙපි සති ආවජ්ජනාදීනං සාධාරණත්තා සදිසමෙව විස්සජ්ජනං කතං.

3. ආලොකසඤ්ඤාපටිනිස්සග්ගානුපස්සනානං අන්තරාපෙය්යාලෙ අවික්ඛෙපාදීනි ච ඣාන සමාපත්තිකසිණානුස්සතිඅසුභා ච දීඝං අස්සාසාදීනි ච ආනන්තරිකසමාධිඤාණනිද්දෙසෙ (පටි. ම. 1.80-81) නිද්දිට්ඨත්තා සඞ්ඛිත්තානි. තත්ථ ච අවික්ඛෙපවසෙනාති පුබ්බභාගාවික්ඛෙපවසෙන ගහෙතබ්බං. අනිච්චානුපස්සී අස්සාසවසෙනාතිආදිකෙ සුද්ධවිපස්සනාවසෙන වුත්තචතුක්කෙ පන තරුණවිපස්සනාකාලෙ විපස්සනාසම්පයුත්තසමාධිපුබ්බඞ්ගමා බලවවිපස්සනා වෙදිතබ්බා.

4. විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමවාරෙ පඨමං අනිච්චතොතිආදිනා ආරම්මණං අනියමෙත්වා විපස්සනා වුත්තා, පච්ඡා රූපං අනිච්චතොතිආදිනා ආරම්මණං නියමෙත්වා වුත්තා. තත්ථ ජාතානන්ති තස්සා විපස්සනාය ජාතානං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං. වොසග්ගාරම්මණතාති එත්ථ වොසග්ගො නිබ්බානං. නිබ්බානඤ්හි සඞ්ඛතවොසග්ගතො පරිච්චාගතො ‘‘වොසග්ගො’’ති වුත්තො. විපස්සනා ච තංසම්පයුත්තධම්මා ච නිබ්බානනින්නතාය අජ්ඣාසයවසෙන නිබ්බානෙ පතිට්ඨිතත්තා නිබ්බානපතිට්ඨා නිබ්බානාරම්මණා. පතිට්ඨාපි හි ආලම්බීයතීති ආරම්මණං නාම හොති, නිබ්බානෙ පතිට්ඨට්ඨෙනෙව නිබ්බානාරම්මණා. අඤ්ඤත්ථ පාළියම්පි හි පතිට්ඨා ‘‘ආරම්මණ’’න්ති වුච්චන්ති. යථාහ – ‘‘සෙය්යථාපි, ආවුසො, නළාගාරං වා තිණාගාරං වා සුක්ඛං කොළාපං තෙරොවස්සිකං පුරත්ථිමාය චෙපි දිසාය පුරිසො ආදිත්තාය තිණුක්කාය උපසඞ්කමෙය්ය, ලභෙථ අග්ගි ඔතාරං, ලභෙථ ¶ අග්ගි ආරම්මණ’’න්තිආදි (සං. නි. 4.243). තස්මා තත්ථ ජාතානං ධම්මානං වොසග්ගාරම්මණතාය නිබ්බානපතිට්ඨාභාවෙන හෙතුභූතෙන උප්පාදිතො යො චිත්තස්ස එකග්ගතාසඞ්ඛාතො උපචාරප්පනාභෙදො අවික්ඛෙපො, සො ¶ සමාධීති විපස්සනාතො පච්ඡා උප්පාදිතො ¶ නිබ්බෙධභාගියො සමාධි නිද්දිට්ඨො හොති. තස්මායෙව හි ඉති පඨමං විපස්සනා, පච්ඡා සමථොති වුත්තං.

5. යුගනද්ධනිද්දෙසෙ යස්මා හෙට්ඨා සුත්තන්තවණ්ණනායං වුත්තො යුගනද්ධක්කමො පුරිමද්වයනිද්දෙසනයෙනෙව පාකටො, මග්ගක්ඛණෙ යුගනද්ධක්කමො පන න පාකටො, තස්මා පුබ්බභාගෙ අනෙකන්තිකං යුගනද්ධභාවනං අවත්වා මග්ගක්ඛණෙ එකන්තෙන ලබ්භමානයුගනද්ධභාවනමෙව දස්සෙන්තො සොළසහි ආකාරෙහීතිආදිමාහ. තත්ථ ආරම්මණට්ඨෙනාතිආදීසු සත්තරසසු ආකාරෙසු අන්තෙ උද්දිට්ඨං යුගනද්ධං මූලපදෙන එකට්ඨත්තා තං විප්පහාය සෙසානං වසෙන ‘‘සොළසහී’’ති වුත්තං. ආරම්මණට්ඨෙනාති ආලම්බනට්ඨෙන, ආරම්මණවසෙනාති අත්ථො. එවං සෙසෙසුපි. ගොචරට්ඨෙනාති ආරම්මණට්ඨෙපි සති නිස්සයිතබ්බට්ඨානට්ඨෙන. පහානට්ඨෙනාති පජහනට්ඨෙන. පරිච්චාගට්ඨෙනාති පහානෙපි සති පුන අනාදියනෙන පරිච්චාගට්ඨෙන. වුට්ඨානට්ඨෙනාති උග්ගමනට්ඨෙන. විවට්ටනට්ඨෙනාති උග්ගමනෙපි සති අපුනරාවට්ටනෙන නිවත්තනට්ඨෙන. සන්තට්ඨෙනාති නිබ්බුතට්ඨෙන. පණීතට්ඨෙනාති නිබ්බුතට්ඨෙපි සති උත්තමට්ඨෙන, අතප්පකට්ඨෙන වා. විමුත්තට්ඨෙනාති බන්ධනාපගතට්ඨෙන. අනාසවට්ඨෙනාති බන්ධනමොක්ඛෙපි සති ආරම්මණං කත්වා පවත්තමානාසවවිරහිතට්ඨෙන. තරණට්ඨෙනාති අනොසීදිත්වා පිලවනට්ඨෙන, අතික්කමනට්ඨෙන වා. අනිමිත්තට්ඨෙනාති සඞ්ඛාරනිමිත්තවිරහිතට්ඨෙන. අප්පණිහිතට්ඨෙනාති පණිධිවිරහිතට්ඨෙන. සුඤ්ඤතට්ඨෙනාති අභිනිවෙසවිරහිතට්ඨෙන. එකරසට්ඨෙනාති එකකිච්චට්ඨෙන. අනතිවත්තනට්ඨෙනාති අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතික්කමනට්ඨෙන. යුගනද්ධට්ඨෙනාති යුගලකට්ඨෙන.

උද්ධච්චං පජහතො, අවිජ්ජං පජහතොති යොගිනො තස්ස තස්ස පටිපක්ඛප්පහානවසෙන වුත්තං. නිරොධො චෙත්ථ නිබ්බානමෙව. අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති සමථො චෙ විපස්සනං අතිවත්තෙය්ය, ලීනපක්ඛිකත්තා සමථස්ස චිත්තං කොසජ්ජාය සංවත්තෙය්ය. විපස්සනා චෙ සමථං අතිවත්තෙය්ය, උද්ධච්චපක්ඛිකත්තා විපස්සනාය චිත්තං උද්ධච්චාය සංවත්තෙය්ය. තස්මා සමථො ච විපස්සනං අනතිවත්තමානො කොසජ්ජපාතං න කරොති, විපස්සනා සමථං අනතිවත්තමානා උද්ධච්චපාතං න කරොති. සමථො සමං පවත්තමානො ¶ විපස්සනං උද්ධච්චපාතතො රක්ඛති, විපස්සනා සමං පවත්තමානා සමථං කොසජ්ජපාතතො රක්ඛති. එවමිමෙ උභො අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතිවත්තනකිච්චෙන ¶ එකකිච්චා, සමා හුත්වා පවත්තමානෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතිවත්තමානා අත්ථසිද්ධිකරා හොන්ති. තෙසං මග්ගක්ඛණෙ යුගනද්ධත්තං වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාක්ඛණෙ යුගනද්ධත්තායෙව හොති. පහානපරිච්චාගවුට්ඨානවිවට්ටනකරණානං මග්ගකිච්චවසෙන වුත්තත්තා සකලස්ස මග්ගකිච්චස්ස දස්සනත්ථං උද්ධච්චසහගතකිලෙසා ච ඛන්ධා ච අවිජ්ජාසහගතකිලෙසා ච ඛන්ධා ච නිද්දිට්ඨා. සෙසානං ¶ න තථා වුත්තත්තා පටිපක්ඛධම්මමත්තදස්සනවසෙන උද්ධච්චාවිජ්ජා එව නිද්දිට්ඨා. විවට්ටතොති නිවත්තන්තස්ස.

සමාධි කාමාසවා විමුත්තො හොතීති සමාධිස්ස කාමච්ඡන්දපටිපක්ඛත්තා වුත්තං. රාගවිරාගාති රාගස්ස විරාගො සමතික්කමො එතිස්සා අත්ථීති රාගවිරාගා, ‘‘රාගවිරාගතො’’ති නිස්සක්කවචනං වා. තථා අවිජ්ජාවිරාගා. චෙතොවිමුත්තීති මග්ගසම්පයුත්තො සමාධි. පඤ්ඤාවිමුත්තීති මග්ගසම්පයුත්තා පඤ්ඤා. තරතොති තරන්තස්ස. සබ්බපණිධීහීති රාගදොසමොහපණිධීහි, සබ්බපත්ථනාහි වා. එවං චුද්දස ආකාරෙ විස්සජ්ජිත්වා එකරසට්ඨඤ්ච අනතිවත්තනට්ඨඤ්ච අවිභජිත්වාව ඉමෙහි සොළසහි ආකාරෙහීති ආහ. කස්මා? තෙසං චුද්දසන්නං ආකාරානං එකෙකස්ස අවසානෙ ‘‘එකරසා හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තී’’ති නිද්දිට්ඨත්තා තෙ ද්වෙපි ආකාරා නිද්දිට්ඨාව හොන්ති. තස්මා ‘‘සොළසහී’’ති ආහ. යුගනද්ධට්ඨො පන උද්දෙසෙපි න භණිතොයෙවාති.

2. ධම්මුද්ධච්චවාරනිද්දෙසවණ්ණනා

6. ධම්මුද්ධච්චවාරෙ අනිච්චතො මනසිකරොතො ඔභාසො උප්පජ්ජතීති උදයබ්බයානුපස්සනාය ඨිතස්ස තීහි අනුපස්සනාහි පුනප්පුනං සඞ්ඛාරෙ විපස්සන්තස්ස විපස්සන්තස්ස විපස්සනාඤාණෙසු පරිපාකගතෙසු තදඞ්ගවසෙන කිලෙසප්පහානෙන පරිසුද්ධචිත්තස්ස අනිච්චතො වා දුක්ඛතො වා අනත්තතො වා මනසිකාරක්ඛණෙ විපස්සනාඤාණානුභාවෙන පකතියාව ඔභාසො උප්පජ්ජතීති පඨමං තාව අනිච්චතො මනසිකරොතො ඔභාසො කථිතො. අකුසලො විපස්සකො තස්මිං ඔභාසෙ උප්පන්නෙ ‘‘න ච වත මෙ ඉතො පුබ්බෙ එවරූපො ඔභාසො උප්පන්නපුබ්බො, අද්ධා මග්ගං පත්තොම්හි, ඵලං පත්තොම්හී’’ති ¶ අමග්ගංයෙව ‘‘මග්ගො’’ති, අඵලමෙව ‘‘ඵල’’න්ති ගණ්හාති. තස්ස අමග්ගං ‘‘මග්ගො’’ති, අඵලං ‘‘ඵල’’න්ති ගණ්හතො විපස්සනාවීථි උක්කන්තා හොති. සො අත්තනො ¶ විපස්සනාවීථිං විස්සජ්ජෙත්වා වික්ඛෙපමාපන්නො වා ඔභාසමෙව තණ්හාදිට්ඨිමඤ්ඤනාහි මඤ්ඤමානො වා නිසීදති. සො ඛො පනායං ඔභාසො කස්සචි භික්ඛුනො පල්ලඞ්කට්ඨානමත්තමෙව ඔභාසෙන්තො උප්පජ්ජති, කස්සචි අන්තොගබ්භං, කස්සචි බහිගබ්භම්පි, කස්සචි සකලවිහාරං, ගාවුතං අඩ්ඪයොජනං යොජනං ද්වියොජනං…පෙ… කස්සචි පථවිතලතො යාව අකනිට්ඨබ්රහ්මලොකා එකාලොකං කුරුමානො. භගවතො පන දසසහස්සිලොකධාතුං ඔභාසෙන්තො ¶ උදපාදි. අයඤ්හි ඔභාසො චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙපි අන්ධකාරෙ තං තං ඨානං ඔභාසෙන්තො උප්පජ්ජති.

ඔභාසො ධම්මොති ඔභාසං ආවජ්ජතීති අයං ඔභාසො මග්ගධම්මො ඵලධම්මොති වා තං තං ඔභාසං මනසි කරොති. තතො වික්ඛෙපො උද්ධච්චන්ති තතො ඔභාසතො ධම්මොති ආවජ්ජනකරණතො වා යො උප්පජ්ජති වික්ඛෙපො, සො උද්ධච්චං නාමාති අත්ථො. තෙන උද්ධච්චෙන විග්ගහිතමානසොති තෙන එවං උප්පජ්ජමානෙන උද්ධච්චෙන විරොධිතචිත්තො, තෙන වා උද්ධච්චෙන කාරණභූතෙන තම්මූලකකිලෙසුප්පත්තියා විරොධිතචිත්තො විපස්සකො විපස්සනාවීථිං ඔක්කමිත්වා වික්ඛෙපං වා තම්මූලකකිලෙසෙසු වා ඨිතත්තා අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො උපට්ඨානානි යථාභූතං නප්පජානාති. ‘‘තෙන වුච්චති ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතමානසො’’ති එවං ඉති-සද්දො යොජෙතබ්බො. හොති සො සමයොති එවං අස්සාදවසෙන උපක්කිලිට්ඨචිත්තස්සාපි යොගිනො සචෙ උපපරික්ඛා උප්පජ්ජති, සො එවං පජානාති – ‘‘විපස්සනා නාම සඞ්ඛාරාරම්මණා, මග්ගඵලානි නිබ්බානාරම්මණානි, ඉමානි ච චිත්තානි සඞ්ඛාරාරම්මණානි, තස්මා නායමොභාසො මග්ගො, උදයබ්බයානුපස්සනායෙව නිබ්බානස්ස ලොකිකො මග්ගො’’ති මග්ගාමග්ගං වවත්ථපෙත්වා තං වික්ඛෙපං පරිවජ්ජයිත්වා උදයබ්බයානුපස්සනාය ඨත්වා සාධුකං සඞ්ඛාරෙ අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සති. එවං උපපරික්ඛන්තස්ස සො සමයො හොති. එවං අපස්සන්තො පන ‘‘මග්ගඵලප්පත්තොම්හී’’ති අධිමානිකො හොති.

යං තං චිත්තන්ති යං තං විපස්සනාචිත්තං. අජ්ඣත්තමෙවාති අනිච්චානුපස්සනාය ආරම්මණෙ ගොචරජ්ඣත්තෙයෙව. ඤාණං උප්පජ්ජතීති තස්සෙව යොගාවචරස්ස රූපාරූපධම්මෙ තුලයන්තස්ස තීරයන්තස්ස විස්සට්ඨඉන්දවජිරමිව අවිහතවෙගං ¶ තිඛිණං සූරමතිවිසදං විපස්සනාඤාණං උප්පජ්ජති. පීති උප්පජ්ජතීති තස්සෙව තස්මිං සමයෙ ඛුද්දිකා පීති, ඛණිකා පීති, ඔක්කන්තිකා පීති, උබ්බෙගා පීති, ඵරණා පීතීති අයං පඤ්චවිධා විපස්සනාසම්පයුත්තා පීති සකලසරීරං පූරයමානා උප්පජ්ජති. පස්සද්ධි උප්පජ්ජතීති තස්සෙව තස්මිං සමයෙ කායචිත්තානං නෙව දරථො, න ගාරවතා, න කක්ඛළතා ¶ , න අකම්මඤ්ඤතා, න ගෙලඤ්ඤතා, න වඞ්කතා හොති. අථ ඛො පනස්ස කායචිත්තානි පස්සද්ධානි ලහූනි මුදූනි කම්මඤ්ඤානි පගුණානි සුවිසදානි උජුකානියෙව හොන්ති. සො ඉමෙහි පස්සද්ධාදීහි අනුග්ගහිතකායචිත්තො තස්මිං සමයෙ අමානුසිං නාම රතිං අනුභවති. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘සුඤ්ඤාගාරං ¶ පවිට්ඨස්ස, සන්තචිත්තස්ස භික්ඛුනො;

අමානුසී රතී හොති, සම්මා ධම්මං විපස්සතො.

‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්ති. (ධ. ප. 373-4) –

එවමස්ස ඉමං අමානුසිං රතිං සාධයමානා ලහුතාදීහි සහිතා විපස්සනාසම්පයුත්තා කායචිත්තපස්සද්ධි උප්පජ්ජති. සුඛං උප්පජ්ජතීති තස්සෙව තස්මිං සමයෙ සකලසරීරං අභිසන්දයමානං විපස්සනාසම්පයුත්තං සුඛං උප්පජ්ජති. අධිමොක්ඛො උප්පජ්ජතීති තස්සෙව තස්මිං සමයෙ චිත්තචෙතසිකානං අතිසයපසාදභූතා විපස්සනාසම්පයුත්තා සද්ධා උප්පජ්ජති. පග්ගහො උප්පජ්ජතීති තස්සෙව තස්මිං සමයෙ අසිථිලමනච්චාරද්ධං සුපග්ගහිතං විපස්සනාසම්පයුත්තං වීරියං උප්පජ්ජති. උපට්ඨානං උප්පජ්ජතීති තස්සෙව තස්මිං සමයෙ සූපට්ඨිතා සුප්පතිට්ඨිතා නිඛාතා අචලා පබ්බතරාජසදිසා විපස්සනාසම්පයුත්තා සති උප්පජ්ජති. සො යං යං ඨානං ආවජ්ජති සමන්නාහරති මනසි කරොති පච්චවෙක්ඛති, තං තං ඨානමස්ස ඔක්කන්තිත්වා පක්ඛන්දිත්වා දිබ්බචක්ඛුනො පරලොකො විය සතියා උපට්ඨාති (විසුද්ධි. 2.734).

උපෙක්ඛාති විපස්සනුපෙක්ඛා චෙව ආවජ්ජනුපෙක්ඛා ච. තස්මිඤ්හි සමයෙ සබ්බසඞ්ඛාරෙසු මජ්ඣත්තභූතා විපස්සනුපෙක්ඛාපි බලවතී උප්පජ්ජති, මනොද්වාරෙ ආවජ්ජනුපෙක්ඛාපි. සා හිස්ස තං තං ඨානං ආවජ්ජන්තස්ස විස්සට්ඨඉන්දවජිරමිව පත්තපුටෙ පක්ඛන්දතත්තනාරාචො විය ච සූරා තිඛිණා හුත්වා වහති ¶ . එවඤ්හි විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.734) වුත්තං. විපස්සනුපෙක්ඛාති චෙත්ථ ‘‘විපස්සනාසම්පයුත්තා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා’’ති ආචරියා වදන්ති. විපස්සනාඤාණෙ හි ගය්හමානෙ ‘‘ඤාණං උප්පජ්ජතී’’ති විපස්සනාඤාණස්ස ආගතත්තා පුනරුත්තිදොසො හොති. තතියජ්ඣානවණ්ණනායඤ්ච ‘‘සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාවිපස්සනුපෙක්ඛානම්පි අත්ථතො එකීභාවො. පඤ්ඤා එව හි සා, කිච්චවසෙන ද්විධා භින්නා’’ති වුත්තං. තස්මා විපස්සනාසම්පයුත්තාය තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය වුච්චමානාය පුනරුත්තිදොසො ¶ ච න හොති, තතියජ්ඣානවණ්ණනාය ච සමෙති. යස්මා ච පඤ්චසු ඉන්ද්රියෙසු ‘‘ඤාණං අධිමොක්ඛො පග්ගහො උපට්ඨාන’’න්ති පඤ්ඤින්ද්රියසද්ධින්ද්රියවීරියින්ද්රියසතින්ද්රියානි නිද්දිට්ඨානි, සමාධින්ද්රියං පන අනිද්දිට්ඨං හොති, යුගනද්ධවසෙනාපි ච සමාධින්ද්රියං නිද්දිසිතබ්බමෙව හොති, තස්මා සමප්පවත්තො සමාධි පුන සමාධානෙ බ්යාපාරප්පහානකරණෙන ‘‘උපෙක්ඛා’’ති වුත්තොති වෙදිතබ්බං.

නිකන්ති ¶ උප්පජ්ජතීති එවං ඔභාසාදිපටිමණ්ඩිතාය විපස්සනාය ආලයං කුරුමානා සුඛුමා සන්තාකාරා නිකන්ති උප්පජ්ජති, යා කිලෙසොති පරිග්ගහෙතුම්පි න සක්කා හොති. යථා ච ඔභාසෙ, එවං එතෙසුපි අඤ්ඤතරස්මිං උප්පන්නෙ යොගාවචරො ‘‘න ච වත මෙ ඉතො පුබ්බෙ එවරූපං ඤාණං උප්පන්නපුබ්බං, එවරූපා පීති පස්සද්ධි සුඛං අධිමොක්ඛො පග්ගහො උපට්ඨානං උපෙක්ඛා නිකන්ති උප්පන්නපුබ්බා, අද්ධා මග්ගං පත්තොම්හි, ඵලං පත්තොම්හී’’ති අමග්ගමෙව ‘‘මග්ගො’’ති, අඵලමෙව ‘‘ඵල’’න්ති ගණ්හාති. තස්ස අමග්ගං ‘‘මග්ගො’’ති, අඵලඤ්ච ‘‘ඵල’’න්ති ගණ්හතො විපස්සනාවීථි උක්කන්තා හොති. සො අත්තනො මූලකම්මට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා නිකන්තිමෙව අස්සාදෙන්තො නිසීදති. එත්ථ ච ඔභාසාදයො උපක්කිලෙසවත්ථුතාය උපක්කිලෙසාති වුත්තා, න අකුසලත්තා. නිකන්ති පන උපක්කිලෙසො චෙව උපක්කිලෙසවත්ථු ච. වත්ථුවසෙනෙව චෙතෙ දස, ගාහවසෙන පන සමතිංස හොන්ති. කථං? ‘‘මම ඔභාසො උප්පන්නො’’ති ගණ්හතො හි දිට්ඨිග්ගාහො හොති, ‘‘මනාපො වත ඔභාසො උප්පන්නො’’ති ගණ්හතො මානග්ගාහො, ඔභාසං අස්සාදයතො තණ්හාග්ගාහො. ඉති ඔභාසෙ දිට්ඨිමානතණ්හාවසෙන තයො ගාහා. තථා සෙසෙසුපීති එවං ගාහවසෙන සමතිංස උපක්කිලෙසා හොන්ති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො, අනත්තතො මනසිකරොතොති වාරෙසුපි ¶ ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. එකෙකඅනුපස්සනාවසෙන හෙත්ථ එකෙකස්ස විපස්සනුපක්කිලෙසුප්පත්ති වෙදිතබ්බා, න එකස්සෙව.

තීසු අනුපස්සනාසු. එවං අභෙදතො විපස්සනාවසෙන උපක්කිලෙසෙ දස්සෙත්වා පුන භෙදවසෙන දස්සෙන්තො රූපං අනිච්චතො මනසිකරොතොතිආදිමාහ. තත්ථ ජරාමරණං අනිච්චතො උපට්ඨානන්ති ජරාමරණස්ස අනිච්චතො උපට්ඨානං.

7. යස්මා පුබ්බෙ වුත්තානං සමතිංසාය උපක්කිලෙසානං වසෙන අකුසලො අබ්යත්තො යොගාවචරො ඔභාසාදීසු විකම්පති, ඔභාසාදීසු එකෙකං ‘‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති සමනුපස්සති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ඔභාසෙ චෙව ඤාණෙ චාතිආදිගාථාද්වයමාහ. තත්ථ ¶ විකම්පතීති ඔභාසාදිකෙ ආරම්මණෙ නානාකිලෙසවසෙන විවිධා කම්පති වෙධති. යෙහි චිත්තං පවෙධතීති යෙහි පස්සද්ධිසුඛෙහි චිත්තං නානාකිලෙසවසෙන නානප්පකාරෙන වෙධති කම්පති. තස්මා පස්සද්ධියා සුඛෙ චෙව යොගාවචරො විකම්පතීති සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. උපෙක්ඛාවජ්ජනාය චෙවාති උපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාය ආවජ්ජනාය චෙව විකම්පති, ආවජ්ජනුපෙක්ඛාය චෙව විකම්පතීති අත්ථො. විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.736) පන ‘‘උපෙක්ඛාවජ්ජනායඤ්චා’’ති වුත්තං. උපෙක්ඛාය චාති හෙට්ඨා වුත්තප්පකාරාය උපෙක්ඛාය ච විකම්පති, නිකන්තියා ච විකම්පතීති අත්ථො. එත්ථ ච ද්වින්නං උපෙක්ඛානං නිද්දිට්ඨත්තා හෙට්ඨා ‘‘උපෙක්ඛා උප්පජ්ජතී’’ති ¶ වුත්තට්ඨානෙ ච උභයථා අත්ථො වුත්තො. අනිච්චානුපස්සනාදීසු ච එකෙකිස්සායෙව ආවජ්ජනුපෙක්ඛාය සබ්භාවතො එකෙකායෙව අනුපස්සනා අනිච්චං අනිච්චං, දුක්ඛං දුක්ඛං, අනත්තා අනත්තාති පුනප්පුනං භාවීයතීති වුත්තං හොති. යස්මා පන කුසලො පණ්ඩිතො බ්යත්තො බුද්ධිසම්පන්නො යොගාවචරො ඔභාසාදීසු උප්පන්නෙසු ‘‘අයං ඛො මෙ ඔභාසො උප්පන්නො, සො ඛො පනායං අනිච්චො සඞ්ඛතො පටිච්චසමුප්පන්නො ඛයධම්මො වයධම්මො විරාගධම්මො නිරොධධම්මො’’ති ඉති වා නං පඤ්ඤාය පරිච්ඡින්දති උපපරික්ඛති. අථ වා පනස්ස එවං හොති – සචෙ ඔභාසො අත්තා භවෙය්ය, ‘‘අත්තා’’ති ගහෙතුං වට්ටෙය්ය. අනත්තාව පනායං ‘‘අත්තා’’ති ගහිතො. තස්මායං අවසවත්තනට්ඨෙන අනත්තාති පස්සන්තො දිට්ඨිං උග්ඝාටෙති. සචෙ ඔභාසො නිච්චො ¶ භවෙය්ය, ‘‘නිච්චො’’ති ගහෙතුං වට්ටෙය්ය. අනිච්චොව පනායං ‘‘නිච්චො’’ති ගහිතො. තස්මායං හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චොති පස්සන්තො මානං සමුග්ඝාටෙති. සචෙ ඔභාසො සුඛො භවෙය්ය, ‘‘සුඛො’’ති ගහෙතුං වට්ටෙය්ය. දුක්ඛොව පනායං ‘‘සුඛො’’ති ගහිතො. තස්මායං උප්පාදවයපටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛොති පස්සන්තො නිකන්තිං පරියාදියති. යථා ච ඔභාසෙ, එවං සෙසෙසුපි.

එවං උපපරික්ඛිත්වා ඔභාසං ‘‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’’ති සමනුපස්සති. ඤාණං…පෙ… නිකන්තිං ‘‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’’ති සමනුපස්සති. එවං සමනුපස්සන්තො ඔභාසාදීසු න කම්පති න වෙධති. තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ඉමානි දස ඨානානීති ගාථමාහ. තත්ථ දස ඨානානීති ඔභාසාදීනි. පඤ්ඤා යස්ස පරිච්චිතාති යස්ස උපක්කිලෙසවිමුත්තාය පඤ්ඤාය පරිචිතානි පුනප්පුනං ඵුට්ඨානි පරිභාවිතානි. ධම්මුද්ධච්චකුසලො හොතීති සො පඤ්ඤාය පරිචිතදසට්ඨානො යොගාවචරො පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරස්ස ධම්මුද්ධච්චස්ස යථාසභාවපටිවෙධෙන ඡෙකො හොති. න ච සම්මොහ ගච්ඡතීති ධම්මුද්ධච්චකුසලත්තායෙව තණ්හාමානදිට්ඨුග්ඝාටවසෙන සම්මොහඤ්ච න ගච්ඡති.

ඉදානි ¶ පුබ්බෙ වුත්තමෙව විධිං අපරෙන පරියායෙන විභාවෙත්වා දස්සෙන්තො වික්ඛිපති චෙව කිලිස්සති චාතිආදිගාථමාහ. තත්ථ මන්දපඤ්ඤො යොගාවචරො ඔභාසාදීසු වික්ඛෙපඤ්ච අවසෙසකිලෙසුප්පත්තිඤ්ච පාපුණාති. මජ්ඣිමපඤ්ඤො වික්ඛෙපමෙව පාපුණාති, නාවසෙසකිලෙසුප්පත්තිං, සො අධිමානිකො හොති. තික්ඛපඤ්ඤො වික්ඛෙපං පාපුණිත්වාපි තං අධිමානං පහාය විපස්සනං ආරභති. අතිතික්ඛපඤ්ඤො න වික්ඛෙපං පාපුණාති, න චාවසෙසකිලෙසුප්පත්තිං. වික්ඛිප්පති චෙවාති තෙසු මන්දපඤ්ඤො ධම්මුද්ධච්චසඞ්ඛාතං වික්ඛෙපඤ්චෙව පාපුණීයති. කිලිස්සති චාති තණ්හාමානදිට්ඨිකිලෙසෙහි කිලෙසීයති ච, උපතාපීයති විබාධීයතීති අත්ථො. චවති චිත්තභාවනාති තස්ස මන්දපඤ්ඤස්ස විපස්සනාචිත්තභාවනා කිලෙසෙසුයෙව ¶ ඨානතො පටිපක්ඛාවිහතත්තා චවති, පරිපතතීති අත්ථො. වික්ඛිපති න කිලිස්සතීති මජ්ඣිමපඤ්ඤො වික්ඛෙපෙන වික්ඛිපති, කිලෙසෙහි න කිලිස්සති. භාවනා පරිහායතීති තස්ස මජ්ඣිමපඤ්ඤස්ස අධිමානිකත්තා විපස්සනාරම්භාභාවෙන විපස්සනා පරිහායති, නප්පවත්තතීති ¶ අත්ථො. වික්ඛිපති න කිලිස්සතීති තික්ඛපඤ්ඤොපි වික්ඛෙපෙන වික්ඛිපති, කිලෙසෙහි න කිලිස්සති. භාවනා න පරිහායතීති තස්ස තික්ඛපඤ්ඤස්ස සන්තෙපි වික්ඛෙපෙ තං අධිමානවික්ඛෙපං පහාය විපස්සනාරම්භසබ්භාවෙන විපස්සනාභාවනා න පරිහායති, පවත්තතීති අත්ථො. න ච වික්ඛිපතෙ චිත්තං න කිලිස්සතීති අතිතික්ඛපඤ්ඤස්ස චිත්තං න වික්ඛෙපෙන වික්ඛිපති, න ච කිලෙසෙහි කිලිස්සති. න චවති චිත්තභාවනාති තස්ස විපස්සනාචිත්තභාවනා න චවති, වික්ඛෙපකිලෙසාභාවෙන යථාඨානෙ තිට්ඨතීති අත්ථො.

ඉමෙහි චතූහි ඨානෙහීතිආදීසු ඉදානි වුත්තෙහි ඉමෙහි චතූහි ඨානෙහි හෙතුභූතෙහි, කරණභූතෙහි වා ඔභාසාදිකෙ දස ඨානෙ චිත්තස්ස සඞ්ඛෙපෙන ච වික්ඛෙපෙන ච විග්ගහිතං මානසං වික්ඛෙපකිලෙසුප්පත්තිවිරහිතො චතුත්ථො කුසලො මහාපඤ්ඤො යොගාවචරො මන්දපඤ්ඤාදීනං තිණ්ණං යොගාවචරානං මානසං එවඤ්ච එවඤ්ච හොතීති නානප්පකාරතො ජානාතීති සම්බන්ධතො අත්ථවණ්ණනා වෙදිතබ්බා. සඞ්ඛෙපොති චෙත්ථ වික්ඛෙපස්ස චෙව කිලෙසානඤ්ච උප්පත්තිවසෙන චිත්තස්ස ලීනභාවො වෙදිතබ්බො. වික්ඛෙපොති ‘‘වික්ඛිපති න කිලිස්සතී’’ති ද්වීසු ඨානෙසු වුත්තවික්ඛෙපවසෙන චිත්තස්ස උද්ධතභාවො වෙදිතබ්බොති.

8. ඉදානි ¶ ¶ යුගනද්ධගුණස්ස අරියමග්ගස්ස වසෙන සච්චට්ඨං සච්චපටිවෙධවිසෙසං සච්චලක්ඛණාදිවිධානඤ්ච දස්සෙන්තෙන කථිතාය සුත්තන්තපුබ්බඞ්ගමාය සච්චකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ්ණනා. තත්ථ සුත්තන්තෙ තාව තථානීති යථාසභාවවසෙන තච්ඡානි. යථාසභාවභූතානෙව හි ධම්මජාතානි සච්චට්ඨෙන සච්චානි. සච්චට්ඨො පඨමඤාණනිද්දෙසවණ්ණනායං වුත්තො. අවිතථානීති වුත්තසභාවෙ විපරියායවිරහිතානි. න හි සච්චානි අසච්චානි නාම හොන්ති. අනඤ්ඤථානීති අඤ්ඤසභාවවිරහිතානි. න හි අසච්චානි සච්චානි නාම හොන්ති. ඉදං දුක්ඛන්ති, භික්ඛවෙ, තථමෙතන්ති භික්ඛවෙ, ඉදං ¶ දුක්ඛන්ති යං වුච්චති, එතං යථාසභාවත්තා තථං. දුක්ඛමෙව හි දුක්ඛං. වුත්තසභාවෙ විපරියායාභාවතො අවිතථං. න හි දුක්ඛං අදුක්ඛං නාම හොති. අඤ්ඤසභාවවිරහිතත්තා අනඤ්ඤථං. න හි දුක්ඛං සමුදයාදිසභාවං හොති. සමුදයාදීසුපි එසෙව නයො.

තථට්ඨෙනාති යථාසභාවට්ඨෙන. පීළනට්ඨාදයො ඤාණකථායං වුත්තත්ථායෙව.

9. එකප්පටිවෙධානීති එකෙන මග්ගඤාණෙන පටිවෙධො, එකතො වා පටිවෙධො එතෙසන්ති එකප්පටිවෙධානි. අනත්තට්ඨෙනාති චතුන්නම්පි සච්චානං අත්තවිරහිතත්තා අනත්තට්ඨෙන. වුත්තඤ්හෙතං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.567) – පරමත්ථතො හි සබ්බානෙව සච්චානි වෙදකකාරකනිබ්බුතගමකාභාවතො සුඤ්ඤානීති වෙදිතබ්බානි. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘දුක්ඛමෙව හි, න කොචි දුක්ඛිතො, කාරකො න, කිරියාව විජ්ජති;

අත්ථි නිබ්බුති, න නිබ්බුතො පුමා, මග්ගමත්ථි, ගමකො න විජ්ජතී’’ති. (විසුද්ධි. 2.567);

‘‘ධුවසුභසුඛත්තසුඤ්ඤං, පුරිමද්වයමත්තසුඤ්ඤමමතපදං;

ධුවසුඛඅත්තවිරහිතො, මග්ගො ඉති සුඤ්ඤතා තෙසූ’’ති. (විසුද්ධි. 2.567);

සච්චට්ඨෙනාති අවිසංවාදකට්ඨෙන. පටිවෙධට්ඨෙනාති මග්ගක්ඛණෙ පටිවිජ්ඣිතබ්බට්ඨෙන. එකසඞ්ගහිතානීති තථට්ඨාදිනා එකෙකෙනෙව අත්ථෙන සඞ්ගහිතානි, එකගණනං ගතානීති අත්ථො. යං එකසඞ්ගහිතං, තං එකත්තන්ති යස්මා එකෙන සඞ්ගහිතං, තස්මා එකත්තන්ති අත්ථො. සච්චානං බහුත්තෙපි එකත්තමපෙක්ඛිත්වා එකවචනං කතං. එකත්තං එකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣතීති පුබ්බභාගෙ චතුන්නං සච්චානං නානත්තෙකත්තං ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙත්වා ඨිතො මග්ගක්ඛණෙ ¶ ¶ එකෙන මග්ගඤාණෙන තථට්ඨාදිතංතංඑකත්තං පටිවිජ්ඣති. කථං? නිරොධසච්චස්ස තථට්ඨාදිකෙ එකත්තෙ පටිවිද්ධෙ සෙසසච්චානම්පි තථට්ඨාදිකං එකත්තං පටිවිද්ධමෙව හොති. යථා පුබ්බභාගෙ පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නානත්තෙකත්තං ස්වාවත්ථිතං වවත්ථපෙත්වා ඨිතස්ස මග්ගවුට්ඨානකාලෙ අනිච්චතො වා දුක්ඛතො වා අනත්තතො වා වුට්ඨහන්තස්ස එකස්මිම්පි ඛන්ධෙ අනිච්චාදිතො දිට්ඨෙ සෙසඛන්ධාපි අනිච්චාදිතො දිට්ඨාව හොන්ති, එවමිදන්ති දට්ඨබ්බං. දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො තථට්ඨොති දුක්ඛසච්චස්ස පීළනට්ඨාදිකො චතුබ්බිධො අත්ථො සභාවට්ඨෙන තථට්ඨො. සෙසසච්චෙසුපි එසෙව නයො. සොයෙව චතුබ්බිධො අත්ථො අත්තාභාවතො අනත්තට්ඨො. වුත්තසභාවෙ අවිසංවාදකතො සච්චට්ඨො. මග්ගක්ඛණෙ පටිවිජ්ඣිතබ්බතො පටිවෙධට්ඨො වුත්තොති වෙදිතබ්බං.

10. යං අනිච්චන්තිආදි සාමඤ්ඤලක්ඛණපුබ්බඞ්ගමං කත්වා දස්සිතං. තත්ථ යං අනිච්චං, තං දුක්ඛං. යං දුක්ඛං, තං අනිච්චන්ති දුක්ඛසමුදයමග්ගා ගහිතා. තානි හි තීණි සච්චානි අනිච්චානි චෙව අනිච්චත්තා දුක්ඛානි ච. යං අනිච්චඤ්ච දුක්ඛඤ්ච, තං අනත්තාති තානියෙව තීණි ගහිතානි. යං අනිච්චඤ්ච දුක්ඛඤ්ච අනත්තා චාති තෙහි තීහි සහ නිරොධසච්චඤ්ච සඞ්ගහිතං. චත්තාරිපි හි අනත්තායෙව. තං තථන්ති තං සච්චචතුක්කං සභාවභූතං. තං සච්චන්ති තදෙව සච්චචතුක්කං යථාසභාවෙ අවිසංවාදකං. නවහාකාරෙහීතිආදීසු ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති (පටි. ම. 1.3; සං. නි. 4.46) වචනතො අභිඤ්ඤට්ඨෙන, දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤට්ඨෙ, සමුදයස්ස පහානට්ඨෙ, මග්ගස්ස භාවනට්ඨෙ, නිරොධස්ස සච්ඡිකිරියට්ඨෙ ආවෙනිකෙපි ඉධ චතූසුපි සච්චෙසු ඤාතපරිඤ්ඤාසබ්භාවතො පරිඤ්ඤට්ඨෙන, චතුසච්චදස්සනෙන පහානසබ්භාවතො පහානට්ඨෙන, චතුසච්චභාවනාසබ්භාවතො භාවනට්ඨෙන, චතුන්නං සච්චානං සච්ඡිකිරියසබ්භාවතො සච්ඡිකිරියට්ඨෙනාති ¶ නිද්දිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං. නවහාකාරෙහි තථට්ඨෙනාතිආදීසු පඨමං වුත්තනයෙනෙව යොජනා කාතබ්බා.

11. ද්වාදසහි ආකාරෙහීතිආදීසු තථට්ඨාදයො ඤාණකථායං වුත්තත්ථා. එතෙසං නිද්දෙසෙපි වුත්තනයෙනෙව යොජනා වෙදිතබ්බා.

12. සච්චානං කති ලක්ඛණානීතිආදීසු උපරි වත්තබ්බානි ඡ ලක්ඛණානි සඞ්ඛතාසඞ්ඛතවසෙන ද්විධා භින්දිත්වා ද්වෙ ලක්ඛණානීති ¶ ආහ. තත්ථ ¶ සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච අසඞ්ඛතලක්ඛණඤ්චාති ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛතස්ස සඞ්ඛතලක්ඛණානි උප්පාදො පඤ්ඤායති, වයො පඤ්ඤායති, ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායති. තීණිමානි, භික්ඛවෙ, අසඞ්ඛතස්ස අසඞ්ඛතලක්ඛණානි න උප්පාදො පඤ්ඤායති, න වයො පඤ්ඤායති, න ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායතී’’ති (අ. නි. 3.47-48) එවං වුත්තං සඞ්ඛතස්ස සඞ්ඛතමිති ලක්ඛණඤ්ච අසඞ්ඛතස්ස අසඞ්ඛතමිති ලක්ඛණඤ්ච. සඞ්ඛතං පන න ලක්ඛණං, ලක්ඛණං න සඞ්ඛතං. න ච සඞ්ඛතං විනා ලක්ඛණං පඤ්ඤාපෙතුං සක්කා, නපි ලක්ඛණං විනා සඞ්ඛතං. ලක්ඛණෙන පන සඞ්ඛතං පාකටං හොති.

පුන තදෙව ලක්ඛණද්වයං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ඡ ලක්ඛණානීති ආහ. සඞ්ඛතානං සච්චානන්ති දුක්ඛසමුදයමග්ගසච්චානං. තානි හි පච්චයෙහි සඞ්ගම්ම කතත්තා සඞ්ඛතානි. උප්පාදොති ජාති. පඤ්ඤායතීති ජානීයති. වයොති භඞ්ගො. ඨිතානං අඤ්ඤථත්තන්ති ඨිතිප්පත්තානං අඤ්ඤථාභාවො ජරා. තිණ්ණං සඞ්ඛතසච්චානං නිප්ඵන්නත්තා උප්පාදවයඤ්ඤථත්තං වුත්තං, තෙසංයෙව පන උප්පාදස්ස, ජරාය භඞ්ගස්ස ච අනිප්ඵන්නත්තා උප්පාදවයඤ්ඤථත්තං න වත්තබ්බං. සඞ්ඛතනිස්සිතත්තා උප්පාදවයඤ්ඤථත්තං න පඤ්ඤායතීති න වත්තබ්බං. සඞ්ඛතවිකාරත්තා පන සඞ්ඛතන්ති වත්තබ්බං. දුක්ඛසමුදයානං උප්පාදජරාභඞ්ගා සච්චපරියාපන්නා, මග්ගසච්චස්ස උප්පාදජරාභඞ්ගා න සච්චපරියාපන්නාති වදන්ති. තත්ථ ‘‘සඞ්ඛතානං උප්පාදක්ඛණෙ සඞ්ඛතාපි උප්පාදලක්ඛණම්පි කාලසඞ්ඛාතො තස්ස ඛණොපි පඤ්ඤායති, උප්පාදෙ වීතිවත්තෙ සඞ්ඛතාපි ජරාලක්ඛණම්පි කාලසඞ්ඛාතො තස්ස ඛණොපි පඤ්ඤායති, භඞ්ගක්ඛණෙ සඞ්ඛතාපි ජරාපි භඞ්ගලක්ඛණම්පි කාලසඞ්ඛාතො තස්ස ඛණොපි පඤ්ඤායතී’’ති ඛන්ධකවග්ගට්ඨකථායං (සං. නි. අට්ඨ. 2.3.37-38) වුත්තං. අසඞ්ඛතස්ස සච්චස්සාති නිරොධසච්චස්ස. තඤ්හි පච්චයෙහි සමාගම්ම අකතත්තා සයමෙව නිප්ඵන්නන්ති අසඞ්ඛතං. ඨිතස්සාති නිච්චත්තා ඨිතස්ස, න ඨානප්පත්තත්තා. පුන තදෙව ලක්ඛණද්වයං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ද්වාදස ලක්ඛණානීති ආහ.

චතුන්නං ¶ සච්චානං කති කුසලාතිආදීසු අබ්යාකතන්ති විපාකාබ්යාකතං කිරියාබ්යාකතං රූපාබ්යාකතං නිබ්බානාබ්යාකතන්ති චතූසු අබ්යාකතෙසු නිබ්බානාබ්යාකතං. චත්තාරිපි හි කුසලාකුසලලක්ඛණෙන න බ්යාකතත්තා අබ්යාකතානි. සියා කුසලන්ති කාමාවචරරූපාවචරාරූපාවචරකුසලානං ¶ වසෙන ¶ කුසලම්පි භවෙය්ය. සියා අකුසලන්ති තණ්හං ඨපෙත්වා සෙසාකුසලවසෙන. සියා අබ්යාකතන්ති කාමාවචරරූපාවචරාරූපාවචරවිපාකකිරියානං රූපානඤ්ච වසෙන. සියා තීණි සච්චානීතිආදීසු සඞ්ගහිතානීති ගණිතානි. වත්ථුවසෙනාති අකුසලකුසලාබ්යාකතදුක්ඛසමුදයනිරොධමග්ගසඞ්ඛාතවත්ථුවසෙන. යං දුක්ඛසච්චං අකුසලන්ති ඨපෙත්වා තණ්හං අවසෙසං අකුසලං. අකුසලට්ඨෙන ද්වෙ සච්චානි එකසච්චෙන සඞ්ගහිතානීති ඉමානි ද්වෙ දුක්ඛසමුදයසච්චානි අකුසලට්ඨෙන එකසච්චෙන සඞ්ගහිතානි, අකුසලසච්චං නාම හොතීති අත්ථො. එකසච්චං ද්වීහි සච්චෙහි සඞ්ගහිතන්ති එකං අකුසලසච්චං ද්වීහි දුක්ඛසමුදයසච්චෙහි සඞ්ගහිතං. යං දුක්ඛසච්චං කුසලන්ති තෙභූමකං කුසලං. ඉමානි ද්වෙ දුක්ඛමග්ගසච්චානි කුසලට්ඨෙන එකසච්චෙන සඞ්ගහිතානි, කුසලසච්චං නාම හොති. එකං කුසලසච්චං ද්වීහි දුක්ඛමග්ගසච්චෙහි සඞ්ගහිතං. යං දුක්ඛසච්චං අබ්යාකතන්ති තෙභූමකවිපාකකිරියා රූපඤ්ච. ඉමානි ද්වෙ දුක්ඛනිරොධසච්චානි අබ්යාකතට්ඨෙන එකසච්චෙන සඞ්ගහිතානි, එකං අබ්යාකතසච්චං නාම හොති. එකං අබ්යාකතසච්චං ද්වීහි දුක්ඛනිරොධසච්චෙහි සඞ්ගහිතං. තීණි සච්චානි එකසච්චෙන සඞ්ගහිතානීති සමුදයමග්ගනිරොධසච්චානි එකෙන අකුසලකුසලාබ්යාකතභූතෙන දුක්ඛසච්චෙන සඞ්ගහිතානි. එකං සච්චං තීහි සච්චෙහි සඞ්ගහිතන්ති එකං දුක්ඛසච්චං විසුං අකුසලකුසලඅබ්යාකතභූතෙහි සමුදයමග්ගනිරොධසච්චෙහි සඞ්ගහිතං. කෙචි පන ‘‘දුක්ඛසමුදයසච්චානි අකුසලට්ඨෙන සමුදයසච්චෙන සඞ්ගහිතානි, දුක්ඛමග්ගසච්චානි කුසලට්ඨෙන මග්ගසච්චෙන සඞ්ගහිතානි, න දස්සනට්ඨෙන. දුක්ඛනිරොධසච්චානි අබ්යාකතට්ඨෙන නිරොධසච්චෙන සඞ්ගහිතානි, න අසඞ්ඛතට්ඨෙනා’’ති වණ්ණයන්ති.

13. පුන අඤ්ඤස්ස සුත්තන්තස්ස අත්ථවසෙන සච්චප්පටිවෙධං නිද්දිසිතුකාමො පුබ්බෙ මෙ, භික්ඛවෙතිආදිකං සුත්තන්තං ආහරිත්වා දස්සෙසි. තත්ථ පුබ්බෙ මෙ, භික්ඛවෙ, සම්බොධාති භික්ඛවෙ, මම සම්බොධිතො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණතො පුබ්බෙ. අනභිසම්බුද්ධස්සාති සබ්බධම්මෙ අප්පටිවිද්ධස්ස. බොධිසත්තස්සෙව සතොති බොධිසත්තභූතස්සෙව. එතදහොසීති බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස එතං පරිවිතක්කිතං අහොසි. අස්සාදොති අස්සාදීයතීති අස්සාදො. ආදීනවොති දොසො ¶ . නිස්සරණන්ති අපගමනං. සුඛන්ති ¶ සුඛයතීති සුඛං, යස්සුප්පජ්ජති, තං සුඛිතං කරොතීති අත්ථො. සොමනස්සන්ති පීතිසොමනස්සයොගතො සොභනං මනො අස්සාති සුමනො, සුමනස්ස භාවො සොමනස්සං ¶ , සුඛමෙව පීතියොගතො විසෙසිතං. අනිච්චන්ති අද්ධුවං. දුක්ඛන්ති දුක්ඛවත්ථුත්තා සඞ්ඛාරදුක්ඛත්තා ච දුක්ඛං. විපරිණාමධම්මන්ති අවසී හුත්වා ජරාභඞ්ගවසෙන පරිවත්තනපකතිකං. එතෙන අනත්තභාවො වුත්තො හොති. ඡන්දරාගවිනයොති ඡන්දසඞ්ඛාතස්ස රාගස්ස සංවරණං, න වණ්ණරාගස්ස. ඡන්දරාගප්පහානන්ති තස්සෙව ඡන්දරාගස්ස පජහනං.

යාවකීවඤ්චාතිආදීසු යාව ඉමෙසං පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං…පෙ… යථාභූතං නාබ්භඤ්ඤාසිං න අධිකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣිං, තාව අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අනුත්තරං සබ්බඤ්ඤුභාවං අභිසම්බුද්ධො අභිසමෙතාවී අරහන්ති නෙවාහං පච්චඤ්ඤාසිං නෙව පටිඤ්ඤං අකාසින්ති සම්බන්ධතො අත්ථො. කීවඤ්චාති නිපාතමත්තං. යතොති යස්මා, යදා වා. අථාති අනන්තරං. ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදීති දස්සනකිච්චකරණෙන දස්සනසඞ්ඛාතං පච්චවෙක්ඛණඤාණඤ්ච මෙ උප්පජ්ජි. අකුප්පාති කොපෙතුං චාලෙතුං අසක්කුණෙය්යා. විමුත්තීති අරහත්තඵලවිමුත්ති. එතාය එව ඵලපච්චවෙක්ඛණාය මග්ගනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණාපි වුත්තාව හොන්ති. අයමන්තිමා ජාතීති අයං පච්ඡිමා ඛන්ධප්පවත්ති. නත්ථිදානි පුනබ්භවොති ඉදානි පුන උප්පත්ති නත්ථි. එතෙන පහීනකිලෙසපච්චවෙක්ඛණා වුත්තා. අරහතො හි අවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණා න හොති.

3. දුතියසුත්තන්තනිද්දෙසවණ්ණනා

14. සච්චප්පටිවෙධඤාණයොජනක්කමෙ ච අයං රූපස්ස අස්සාදොති පහානප්පටිවෙධොති පුබ්බභාගෙ ‘‘අයං තණ්හාසම්පයුත්තො රූපස්ස අස්සාදො’’ති ඤත්වා මග්ගක්ඛණෙ සමුදයප්පහානසඞ්ඛාතො සමුදයසච්චප්පටිවෙධො. සමුදයසච්චන්ති සමුදයසච්චප්පටිවෙධඤාණං. අරියසච්චාරම්මණඤාණම්පි හි ‘‘යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ චතූසු අරියසච්චෙසු සඞ්ගහං ගච්ඡන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.300) විය ‘‘සච්ච’’න්ති වුච්චති. අයං රූපස්ස ආදීනවොති පරිඤ්ඤාපටිවෙධොති පුබ්බභාගෙ ‘‘අයං රූපස්ස ආදීනවො’’ති ඤත්වා මග්ගක්ඛණෙ දුක්ඛපරිඤ්ඤාසඞ්ඛාතො දුක්ඛසච්චප්පටිවෙධො. දුක්ඛසච්චන්ති දුක්ඛසච්චප්පටිවෙධඤාණං. ඉදං රූපස්ස නිස්සරණන්ති සච්ඡිකිරියාපටිවෙධොති පුබ්බභාගෙ ‘‘ඉදං රූපස්ස නිස්සරණ’’න්ති ¶ ඤත්වා මග්ගක්ඛණෙ නිරොධසච්ඡිකිරියාසඞ්ඛාතො නිරොධසච්චප්පටිවෙධො. නිරොධසච්චන්ති නිරොධසච්චාරම්මණං නිරොධසච්චප්පටිවෙධඤාණං ¶ . යා ඉමෙසු තීසු ඨානෙසූති ඉමෙසු යථාවුත්තෙසු තීසු සමුදයදුක්ඛනිරොධෙසු පටිවෙධවසෙන පවත්තා යා දිට්ඨි යො සඞ්කප්පොති යොජනා. භාවනාපටිවෙධොති අයං මග්ගභාවනාසඞ්ඛාතො මග්ගසච්චප්පටිවෙධො. මග්ගසච්චන්ති මග්ගසච්චප්පටිවෙධඤාණං.

15. පුන ¶ අපරෙන පරියායෙන සච්චානි ච සච්චප්පටිවෙධඤ්ච දස්සෙන්තො සච්චන්ති කතිහාකාරෙහි සච්චන්තිආදිමාහ. තත්ථ යස්මා සබ්බෙපි සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තා බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නා ජරාමරණාදිකස්ස දුක්ඛසච්චස්ස ජාතිආදිකං සමුදයසච්චං ‘‘කිං නු ඛො’’ති එසන්ති, තථා එසන්තා ච ජරාමරණාදිකස්ස දුක්ඛසච්චස්ස ජාතිආදිකං සමුදයසච්චං ‘‘පච්චයො’’ති වවත්ථපෙන්තො පරිග්ගණ්හන්ති, තස්මා සා ච එසනා සො ච පරිග්ගහො සච්චානං එසනත්තා පරිග්ගහත්තා ච ‘‘සච්ච’’න්ති කත්වා එසනට්ඨෙන පරිග්ගහට්ඨෙනාති වුත්තං. අයඤ්ච විධි පච්චෙකබුද්ධානම්පි පච්චයපරිග්ගහෙ ලබ්භතියෙව, සාවකානං පන අනුස්සවවසෙන පච්චයපරිග්ගහෙ ලබ්භති. පටිවෙධට්ඨෙනාති පුබ්බභාගෙ තථා එසිතානං පරිග්ගහිතානඤ්ච මග්ගක්ඛණෙ එකපටිවෙධට්ඨෙන.

කිංනිදානන්තිආදීසු නිදානාදීනි සබ්බානි කාරණවෙවචනානි. කාරණඤ්හි යස්මා ඵලං නිදෙති ‘‘හන්ද නං ගණ්හථා’’ති අප්පෙති විය, තස්මා ‘‘නිදාන’’න්ති වුච්චති. යස්මා ඵලං තතො සමුදෙති, ජායති, පභවති; තස්මා සමුදයො, ජාති, පභවොති වුච්චති. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – කිං නිදානං එතස්සාති කිංනිදානං. කො සමුදයො එතස්සාති කිංසමුදයං. කා ජාති එතස්සාති කිංජාතිකං. කො පභවො එතස්සාති කිංපභවං. යස්මා පන තස්ස ජාති යථාවුත්තෙන අත්ථෙන නිදානඤ්චෙව සමුදයො ච ජාති ච පභවො ච, තස්මා ජාතිනිදානන්තිආදිමාහ. ජරාමරණන්ති දුක්ඛසච්චං. ජරාමරණසමුදයන්ති තස්ස පච්චයං සමුදයසච්චං. ජරාමරණනිරොධන්ති නිරොධසච්චං. ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදන්ති මග්ගසච්චං. ඉමිනාව නයෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

16. නිරොධප්පජානනාති ආරම්මණකරණෙන නිරොධස්ස පජානනා. ජාති සියා දුක්ඛසච්චං, සියා සමුදයසච්චන්ති භවපච්චයා පඤ්ඤායනට්ඨෙන දුක්ඛසච්චං ¶ , ජරාමරණස්ස පච්චයට්ඨෙන සමුදයසච්චං. එස නයො සෙසෙසුපි. අවිජ්ජා සියා දුක්ඛසච්චන්ති පන ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයට්ඨෙනාති.

17. ඉදානි ¶ සච්චප්පටිවෙධසිද්ධං බොජ්ඣඞ්ගවිසෙසං දස්සෙන්තෙන කථිතාය සුත්තන්තපුබ්බඞ්ගමාය බොජ්ඣඞ්ගකථාය අපුබ්බත්ථානුවණ