📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

ඛුද්දකනිකායෙ

පටිසම්භිදාමග්ගපාළි

1. මහාවග්ගො

මාතිකා

1. සොතාවධානෙ ¶ ¶ ¶ ¶ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

2. සුත්වාන සංවරෙ පඤ්ඤා සීලමයෙ ඤාණං.

3. සංවරිත්වා සමාදහනෙ පඤ්ඤා සමාධිභාවනාමයෙ ඤාණං.

4. පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං.

5. අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං ධම්මානං සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං.

6. පච්චුප්පන්නානං ධම්මානං විපරිණාමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා උදයබ්බයානුපස්සනෙ ඤාණං.

7. ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා භඞ්ගානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විපස්සනෙ ඤාණං.

8. භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං.

9. මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා ¶ පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං.

10. බහිද්ධා වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා ගොත්රභුඤාණං.

11. දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං.

12. පයොගප්පටිප්පස්සද්ධි පඤ්ඤා ඵලෙ ඤාණං ¶ .

13. ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ ¶ [ඡින්නමනුපස්සනෙ (ස්යා.), ඡින්නවට්ටමනුපස්සනෙ (සී. අට්ඨ.)] පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං.

14. තදා සමුදාගතෙ [සමුපාගතෙ (ස්යා.)] ධම්මෙ පස්සනෙ පඤ්ඤා පච්චවෙක්ඛණෙ ඤාණං.

15. අජ්ඣත්තවවත්ථානෙ පඤ්ඤා වත්ථුනානත්තෙ ඤාණං.

16. බහිද්ධාවවත්ථානෙ පඤ්ඤා ගොචරනානත්තෙ ඤාණං.

17. චරියාවවත්ථානෙ පඤ්ඤා චරියානානත්තෙ ඤාණං.

18. චතුධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා භූමිනානත්තෙ ඤාණං.

19. නවධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා ධම්මනානත්තෙ ඤාණං.

20. අභිඤ්ඤාපඤ්ඤා ඤාතට්ඨෙ ඤාණං.

21. පරිඤ්ඤාපඤ්ඤා තීරණට්ඨෙ ඤාණං.

22. පහානෙ පඤ්ඤා පරිච්චාගට්ඨෙ ඤාණං.

23. භාවනාපඤ්ඤා එකරසට්ඨෙ ඤාණං.

24. සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤා ඵස්සනට්ඨෙ [ඵුසනට්ඨෙ (ක.)] ඤාණං.

25. අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ¶ ඤාණං.

26. ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං.

27. නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං.

28. පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා [පටිභාණනානත්තෙ (ස්යා.)] පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං.

29. විහාරනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරට්ඨෙ ඤාණං.

30. සමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා සමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං.

31. විහාරසමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරසමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං.

32. අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තා ආසවසමුච්ඡෙදෙ පඤ්ඤා ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණං.

33. දස්සනාධිපතෙය්යං සන්තො ච විහාරාධිගමො පණීතාධිමුත්තතා පඤ්ඤා අරණවිහාරෙ ඤාණං.

34. ද්වීහි ¶ බලෙහි සමන්නාගතත්තා තයො ච සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියා සොළසහි ඤාණචරියාහි නවහි සමාධිචරියාහි වසිභාවතා පඤ්ඤා නිරොධසමාපත්තියා ඤාණං.

35. සම්පජානස්ස පවත්තපරියාදානෙ ¶ පඤ්ඤා පරිනිබ්බානෙ ඤාණං.

36. සබ්බධම්මානං සම්මා සමුච්ඡෙදෙ නිරොධෙ ච අනුපට්ඨානතා පඤ්ඤා සමසීසට්ඨෙ ඤාණං.

37. පුථුනානත්තතෙජපරියාදානෙ ¶ පඤ්ඤා සල්ලෙඛට්ඨෙ ඤාණං.

38. අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං.

39. නානාධම්මප්පකාසනතා පඤ්ඤා අත්ථසන්දස්සනෙ ඤාණං.

40. සබ්බධම්මානං එකසඞ්ගහතානානත්තෙකත්තපටිවෙධෙ පඤ්ඤා දස්සනවිසුද්ධිඤාණං.

41. විදිතත්තා පඤ්ඤා ඛන්තිඤාණං.

42. ඵුට්ඨත්තා පඤ්ඤා පරියොගාහණෙ [පරියොගාහනෙ (ස්යා.)] ඤාණං.

43. සමොදහනෙ පඤ්ඤා පදෙසවිහාරෙ ඤාණං.

44. අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං.

45. නානත්තෙ පඤ්ඤා චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණං.

46. අධිට්ඨානෙ පඤ්ඤා චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණං.

47. සුඤ්ඤතෙ පඤ්ඤා ඤාණවිවට්ටෙ ඤාණං.

48. වොසග්ගෙ [වොස්සග්ගෙ (බහූසු)] පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං.

49. තථට්ඨෙ පඤ්ඤා සච්චවිවට්ටෙ ඤාණං.

50. කායම්පි චිත්තම්පි එකවවත්ථානතා සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච අධිට්ඨානවසෙන ඉජ්ඣනට්ඨෙ පඤ්ඤා ඉද්ධිවිධෙ ඤාණං.

51. විතක්කවිප්ඵාරවසෙන නානත්තෙකත්තසද්දනිමිත්තානං පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා සොතධාතුවිසුද්ධිඤාණං.

52. තිණ්ණන්නං ¶ චිත්තානං විප්ඵාරත්තා ඉන්ද්රියානං පසාදවසෙන නානත්තෙකත්තවිඤ්ඤාණචරියා පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා චෙතොපරියඤාණං.

53. පච්චයප්පවත්තානං ධම්මානං නානත්තෙකත්තකම්මවිප්ඵාරවසෙන පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං.

54. ඔභාසවසෙන නානත්තෙකත්තරූපනිමිත්තානං දස්සනට්ඨෙ පඤ්ඤා දිබ්බචක්ඛුඤාණං.

55. චතුසට්ඨියා ආකාරෙහි තිණ්ණන්නං ඉන්ද්රියානං වසීභාවතා ¶ පඤ්ඤා ආසවානං ඛයෙ ඤාණං.

56. පරිඤ්ඤට්ඨෙ පඤ්ඤා දුක්ඛෙ ඤාණං.

57. පහානට්ඨෙ පඤ්ඤා සමුදයෙ ¶ ඤාණං.

58. සච්ඡිකිරියට්ඨෙ පඤ්ඤා නිරොධෙ ඤාණං.

59. භාවනට්ඨෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං.

60. දුක්ඛෙ ඤාණං.

61. දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං.

62. දුක්ඛනිරොධෙ ¶ ඤාණං.

63. දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං.

64. අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං.

65. ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං.

66. නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං.

67. පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං.

68. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙ ඤාණං.

69. සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණං.

70. යමකපාටිහීරෙ ඤාණං.

71. මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං.

72. සබ්බඤ්ඤුතඤාණං.

73. අනාවරණඤාණං ¶ .

ඉමානි තෙසත්තති ඤාණානි. ඉමෙසං තෙසත්තතියා ඤාණානං සත්තසට්ඨි ඤාණානි සාවකසාධාරණානි; ඡ ඤාණානි අසාධාරණානි සාවකෙහි.

මාතිකා නිට්ඨිතා.

1. ඤාණකථා

1. සුතමයඤාණනිද්දෙසො

1. කථං ¶ ¶ ¶ සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං?

‘‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

‘‘ඉමෙ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

‘‘ඉමෙ ධම්මා පහාතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

‘‘ඉමෙ ධම්මා භාවෙතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

‘‘ඉමෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

‘‘ඉමෙ ධම්මා හානභාගියා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

‘‘ඉමෙ ධම්මා ඨිතිභාගියා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

‘‘ඉමෙ ධම්මා විසෙසභාගියා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

‘‘ඉමෙ ධම්මා නිබ්බෙධභාගියා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

‘‘සබ්බෙ ¶ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

‘‘ඉදං දුක්ඛසමුදයං ¶ [දුක්ඛසමුදයො (ස්යා.)] අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

‘‘ඉදං දුක්ඛනිරොධං [දුක්ඛනිරොධො (ස්යා.) අට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා] අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

‘‘ඉදං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්ච’’න්ති ¶ සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

2. කථං ¶ ‘‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං?

එකො ධම්මො අභිඤ්ඤෙය්යො – සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා. ද්වෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා – ද්වෙ ධාතුයො. තයො ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා – තිස්සො ධාතුයො. චත්තාරො ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා – චත්තාරි අරියසච්චානි. පඤ්ච ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා – පඤ්ච විමුත්තායතනානි. ඡ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා – ඡ අනුත්තරියානි. සත්ත ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා – සත්ත නිද්දසවත්ථූනි. අට්ඨ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා – අට්ඨ අභිභායතනානි. නව ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා – නව අනුපුබ්බවිහාරා. දස ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා – දස නිජ්ජරවත්ථූනි.

3. ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්යං. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං අභිඤ්ඤෙය්යං? චක්ඛු [චක්ඛුං (ස්යා. ක.)], භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්යං; රූපා අභිඤ්ඤෙය්යා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්යං; චක්ඛුසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්යො; යම්පිදං [යමිදං (ක.) සං. නි. 4.52 පස්සිතබ්බො] චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි අභිඤ්ඤෙය්යං. සොතං අභිඤ්ඤෙය්යං; සද්දා ¶ අභිඤ්ඤෙය්යා…පෙ… ඝානං අභිඤ්ඤෙය්යං; ගන්ධා අභිඤ්ඤෙය්යා… ජිව්හා අභිඤ්ඤෙය්යා; රසා අභිඤ්ඤෙය්යා… කායො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඵොට්ඨබ්බා අභිඤ්ඤෙය්යා… මනො ¶ අභිඤ්ඤෙය්යො; ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා; මනොවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්යං, මනොසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්යො; යම්පිදං මනොසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි අභිඤ්ඤෙය්යං.’’

රූපං අභිඤ්ඤෙය්යං; වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්යා; සඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්යා; සඞ්ඛාරා අභිඤ්ඤෙය්යා; විඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්යං.

චක්ඛු අභිඤ්ඤෙය්යං; සොතං අභිඤ්ඤෙය්යං; ඝානං අභිඤ්ඤෙය්යං; ජිව්හා අභිඤ්ඤෙය්යා; කායො අභිඤ්ඤෙය්යො; මනො අභිඤ්ඤෙය්යො. රූපා අභිඤ්ඤෙය්යා; සද්දා අභිඤ්ඤෙය්යා; ගන්ධා අභිඤ්ඤෙය්යා; රසා අභිඤ්ඤෙය්යා; ඵොට්ඨබ්බා අභිඤ්ඤෙය්යා; ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්යං; සොතවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්යං; ඝානවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්යං; ජිව්හාවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්යං; කායවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්යං; මනොවිඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්යං. චක්ඛුසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ ; සොතසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඝානසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජිව්හාසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්යො; කායසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්යො; මනොසම්ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්යො; චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්යා; සොතසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්යා; ඝානසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්යා ¶ ; ජිව්හාසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්යා; කායසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්යා; මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්යා. රූපසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්යා; සද්දසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්යා; ගන්ධසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්යා ¶ ; රසසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්යා; ඵොට්ඨබ්බසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්යා; ධම්මසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්යා. රූපසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්යා; සද්දසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්යා; ගන්ධසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්යා; රසසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්යා; ඵොට්ඨබ්බසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්යා; ධම්මසඤ්චෙතනා අභිඤ්ඤෙය්යා. රූපතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්යා; සද්දතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්යා; ගන්ධතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්යා; රසතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්යා; ඵොට්ඨබ්බතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්යා; ධම්මතණ්හා අභිඤ්ඤෙය්යා. රූපවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්යො; සද්දවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්යො; ගන්ධවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්යො; රසවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඵොට්ඨබ්බවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්යො; ධම්මවිතක්කො අභිඤ්ඤෙය්යො. රූපවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්යො; සද්දවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ ; ගන්ධවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්යො; රසවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඵොට්ඨබ්බවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්යො; ධම්මවිචාරො අභිඤ්ඤෙය්යො.

4. පථවීධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; ආපොධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; තෙජොධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; වායොධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; ආකාසධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; විඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා.

පථවීකසිණං අභිඤ්ඤෙය්යං; ආපොකසිණං අභිඤ්ඤෙය්යං; තෙජොකසිණං අභිඤ්ඤෙය්යං; වායොකසිණං අභිඤ්ඤෙය්යං; නීලකසිණං අභිඤ්ඤෙය්යං; පීතකසිණං අභිඤ්ඤෙය්යං; ලොහිතකසිණං අභිඤ්ඤෙය්යං; ඔදාතකසිණං අභිඤ්ඤෙය්යං; ආකාසකසිණං අභිඤ්ඤෙය්යං; විඤ්ඤාණකසිණං අභිඤ්ඤෙය්යං.

කෙසා ¶ අභිඤ්ඤෙය්යා; ලොමා අභිඤ්ඤෙය්යා; නඛා අභිඤ්ඤෙය්යා; දන්තා අභිඤ්ඤෙය්යා; තචො අභිඤ්ඤෙය්යො, මංසං අභිඤ්ඤෙය්යං; න්හාරූ [නහාරූ (ස්යා.)] අභිඤ්ඤෙය්යා; අට්ඨී අභිඤ්ඤෙය්යා; අට්ඨිමිඤ්ජා අභිඤ්ඤෙය්යා [අට්ඨිමඤ්ජං අභිඤ්ඤෙය්යං (ස්යා. ක.)]; වක්කං අභිඤ්ඤෙය්යං; හදයං අභිඤ්ඤෙය්යං; යකනං අභිඤ්ඤෙය්යං; කිලොමකං අභිඤ්ඤෙය්යං; පිහකං අභිඤ්ඤෙය්යං; පප්ඵාසං අභිඤ්ඤෙය්යං; අන්තං ¶ අභිඤ්ඤෙය්යං අන්තගුණං අභිඤ්ඤෙය්යං; උදරියං අභිඤ්ඤෙය්යං; කරීසං අභිඤ්ඤෙය්යං; පිත්තං අභිඤ්ඤෙය්යං; සෙම්හං අභිඤ්ඤෙය්යං; පුබ්බො අභිඤ්ඤෙය්යො; ලොහිතං අභිඤ්ඤෙය්යං; සෙදො අභිඤ්ඤෙය්යො; මෙදො අභිඤ්ඤෙය්යො; අස්සු අභිඤ්ඤෙය්යං; වසා අභිඤ්ඤෙය්යා; ඛෙළො අභිඤ්ඤෙය්යො; සිඞ්ඝාණිකා අභිඤ්ඤෙය්යා; ලසිකා අභිඤ්ඤෙය්යා; මුත්තං අභිඤ්ඤෙය්යං; මත්ථලුඞ්ගං අභිඤ්ඤෙය්යං.

චක්ඛායතනං අභිඤ්ඤෙය්යං; රූපායතනං අභිඤ්ඤෙය්යං. සොතායතනං අභිඤ්ඤෙය්යං; සද්දායතනං අභිඤ්ඤෙය්යං ¶ . ඝානායතනං අභිඤ්ඤෙය්යං; ගන්ධායතනං අභිඤ්ඤෙය්යං. ජිව්හායතනං අභිඤ්ඤෙය්යං; රසායතනං අභිඤ්ඤෙය්යං. කායායතනං අභිඤ්ඤෙය්යං; ඵොට්ඨබ්බායතනං අභිඤ්ඤෙය්යං. මනායතනං අභිඤ්ඤෙය්යං; ධම්මායතනං අභිඤ්ඤෙය්යං.

චක්ඛුධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; රූපධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා. සොතධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; සද්දධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; සොතවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා. ඝානධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; ගන්ධධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; ඝානවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා. ජිව්හාධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා ¶ ; රසධාතු ¶ අභිඤ්ඤෙය්යා; ජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා. කායධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; ඵොට්ඨබ්බධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; කායවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා. මනොධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; ධම්මධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; මනොවිඤ්ඤාණධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා.

චක්ඛුන්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; සොතින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; ඝානින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; ජිව්හින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; කායින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; මනින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; ජීවිතින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; ඉත්ථින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; පුරිසින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; සුඛින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; දුක්ඛින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; සොමනස්සින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; දොමනස්සින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; උපෙක්ඛින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; සද්ධින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; වීරියින්ද්රියං [විරියින්ද්රියං (ස්යා.)] අභිඤ්ඤෙය්යං; සතින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; සමාධින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; පඤ්ඤින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; අඤ්ඤින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං.

5. කාමධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; රූපධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා; අරූපධාතු අභිඤ්ඤෙය්යා. කාමභවො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපභවො අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ ; අරූපභවො අභිඤ්ඤෙය්යො. සඤ්ඤාභවො අභිඤ්ඤෙය්යො; අසඤ්ඤාභවො අභිඤ්ඤෙය්යො; නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො අභිඤ්ඤෙය්යො. එකවොකාරභවො අභිඤ්ඤෙය්යො; චතුවොකාරභවො අභිඤ්ඤෙය්යො; පඤ්චවොකාරභවො අභිඤ්ඤෙය්යො.

6. පඨමං ඣානං [පඨමජ්ඣානං (ස්යා.) එවමීදිසෙසු ඨානෙසු] අභිඤ්ඤෙය්යං; දුතියං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්යං; තතියං ¶ ඣානං අභිඤ්ඤෙය්යං; චතුත්ථං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්යං. මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; කරුණාචෙතොවිමුත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; මුදිතාචෙතොවිමුත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; උපෙක්ඛාචෙතොවිමුත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා.

අවිජ්ජා ¶ අභිඤ්ඤෙය්යා; සඞ්ඛාරා අභිඤ්ඤෙය්යා; විඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්යං; නාමරූපං අභිඤ්ඤෙය්යං; සළායතනං අභිඤ්ඤෙය්යං; ඵස්සො අභිඤ්ඤෙය්යො; වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්යා; තණ්හා අභිඤ්ඤෙය්යා; උපාදානං අභිඤ්ඤෙය්යං; භවො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජාති අභිඤ්ඤෙය්යා; ජරාමරණං අභිඤ්ඤෙය්යං.

7. දුක්ඛං ¶ අභිඤ්ඤෙය්යං; දුක්ඛසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්යා. රූපං අභිඤ්ඤෙය්යං; රූපසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්යා. වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්යා…පෙ… සඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්යා…පෙ… සඞ්ඛාරා අභිඤ්ඤෙය්යා…පෙ… විඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්යං. චක්ඛු අභිඤ්ඤෙය්යං…පෙ… ජරාමරණං අභිඤ්ඤෙය්යං; ජරාමරණසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්යා.

දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛසමුදයස්ස පහානට්ඨො ¶ අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො. රූපස්ස පරිඤ්ඤට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපසමුදයස්ස පහානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො. වෙදනාය…පෙ… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරානං… විඤ්ඤාණස්ස… චක්ඛුස්ස…පෙ… ජරාමරණස්ස ¶ පරිඤ්ඤට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණසමුදයස්ස පහානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛසමුදයස්ස පහානපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො. රූපස්ස පරිඤ්ඤාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපසමුදයස්ස පහානපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො. වෙදනාය…පෙ… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරානං… විඤ්ඤාණස්ස… චක්ඛුස්ස…පෙ… ජරාමරණස්ස පරිඤ්ඤාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණසමුදයස්ස පහානපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණනිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණනිරොධගාමිනියා පටිපදාය භාවනාපටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

8. දුක්ඛං ¶ ¶ අභිඤ්ඤෙය්යං; දුක්ඛසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛස්ස සමුදයනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛස්ස ඡන්දරාගනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛස්ස ආදීනවො ¶ අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්යං. රූපං අභිඤ්ඤෙය්යං; රූපසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපස්ස සමුදයනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපස්ස ඡන්දරාගනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්යං. වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්යා…පෙ… සඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්යා… සඞ්ඛාරා අභිඤ්ඤෙය්යා… විඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්යං… චක්ඛු අභිඤ්ඤෙය්යං…පෙ… ජරාමරණං අභිඤ්ඤෙය්යං; ජරාමරණසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණස්ස සමුදයනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණස්ස ඡන්දරාගනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්යං.

දුක්ඛං අභිඤ්ඤෙය්යං; දුක්ඛසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ ; දුක්ඛනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්යා; දුක්ඛස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්යං. රූපං අභිඤ්ඤෙය්යං; රූපසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්යා; රූපස්ස ¶ අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්යො; රූපස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්යං. වෙදනා අභිඤ්ඤෙය්යා…පෙ… සඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්යා… සඞ්ඛාරා අභිඤ්ඤෙය්යා… විඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්යං… චක්ඛු අභිඤ්ඤෙය්යං…පෙ… ජරාමරණං අභිඤ්ඤෙය්යං; ජරාමරණසමුදයො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණනිරොධො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණනිරොධගාමිනී පටිපදා අභිඤ්ඤෙය්යා; ජරාමරණස්ස අස්සාදො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණස්ස ආදීනවො අභිඤ්ඤෙය්යො; ජරාමරණස්ස නිස්සරණං අභිඤ්ඤෙය්යං.

9. අනිච්චානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; දුක්ඛානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; අනත්තානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; නිබ්බිදානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; විරාගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; නිරොධානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා. රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; රූපෙ දුක්ඛානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; රූපෙ අනත්තානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; රූපෙ නිබ්බිදානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; රූපෙ විරාගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; රූපෙ නිරොධානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; රූපෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා. වෙදනාය…පෙ… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරෙසු… විඤ්ඤාණෙ… චක්ඛුස්මිං…පෙ… ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා ¶ අභිඤ්ඤෙය්යා; ජරාමරණෙ දුක්ඛානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; ¶ ජරාමරණෙ අනත්තානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; ජරාමරණෙ නිබ්බිදානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; ජරාමරණෙ විරාගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා ¶ ; ජරාමරණෙ නිරොධානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; ජරාමරණෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා.

10. උප්පාදො අභිඤ්ඤෙය්යො; පවත්තං අභිඤ්ඤෙය්යං; නිමිත්තං අභිඤ්ඤෙය්යං; ආයූහනා [ආයුහනා (ස්යා.) එවමුපරිපි] අභිඤ්ඤෙය්යා; පටිසන්ධි අභිඤ්ඤෙය්යා; ගති අභිඤ්ඤෙය්යා; නිබ්බත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; උපපත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; ජාති අභිඤ්ඤෙය්යා; ජරා අභිඤ්ඤෙය්යා; බ්යාධි අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ , මරණං අභිඤ්ඤෙය්යං; සොකො අභිඤ්ඤෙය්යො; පරිදෙවො අභිඤ්ඤෙය්යො; උපායාසො අභිඤ්ඤෙය්යො.

අනුප්පාදො අභිඤ්ඤෙය්යො; අප්පවත්තං අභිඤ්ඤෙය්යං; අනිමිත්තං අභිඤ්ඤෙය්යං; අනායූහනා [අනායුහනා (ස්යා.) එවමුපරිපි] අභිඤ්ඤෙය්යා; අප්පටිසන්ධි අභිඤ්ඤෙය්යා; අගති අභිඤ්ඤෙය්යා; අනිබ්බත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; අනුපපත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; අජාති අභිඤ්ඤෙය්යා; අජරා අභිඤ්ඤෙය්යා; අබ්යාධි අභිඤ්ඤෙය්යො; අමතං අභිඤ්ඤෙය්යං; අසොකො අභිඤ්ඤෙය්යො; අපරිදෙවො අභිඤ්ඤෙය්යො; අනුපායාසො අභිඤ්ඤෙය්යො.

උප්පාදො අභිඤ්ඤෙය්යො; අනුප්පාදො අභිඤ්ඤෙය්යො; පවත්තං අභිඤ්ඤෙය්යං; අප්පවත්තං අභිඤ්ඤෙය්යං. නිමිත්තං අභිඤ්ඤෙය්යං; අනිමිත්තං අභිඤ්ඤෙය්යං. ආයූහනා අභිඤ්ඤෙය්යා; අනායූහනා අභිඤ්ඤෙය්යා. පටිසන්ධි අභිඤ්ඤෙය්යා; අප්පටිසන්ධි අභිඤ්ඤෙය්යා. ගති අභිඤ්ඤෙය්යා; අගති අභිඤ්ඤෙය්යා. නිබ්බත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; අනිබ්බත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා. උපපත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; අනුපපත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා ¶ . ජාති අභිඤ්ඤෙය්යා; අජාති අභිඤ්ඤෙය්යා. ජරා අභිඤ්ඤෙය්යා; අජරා අභිඤ්ඤෙය්යා. බ්යාධි අභිඤ්ඤෙය්යො; අබ්යාධි අභිඤ්ඤෙය්යො. මරණං අභිඤ්ඤෙය්යං; අමතං අභිඤ්ඤෙය්යං. සොකො අභිඤ්ඤෙය්යො; අසොකො අභිඤ්ඤෙය්යො. පරිදෙවො අභිඤ්ඤෙය්යො; අපරිදෙවො අභිඤ්ඤෙය්යො. උපායාසො අභිඤ්ඤෙය්යො; අනුපායාසො අභිඤ්ඤෙය්යො.

උප්පාදො දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පවත්තං දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. නිමිත්තං දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ආයූහනා දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පටිසන්ධි දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ගති ¶ දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. නිබ්බත්ති දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. උපපත්ති දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ජාති දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ජරා දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. බ්යාධි දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. මරණං දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. සොකො දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පරිදෙවො දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. උපායාසො දුක්ඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං.

අනුප්පාදො ¶ සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අප්පවත්තං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනිමිත්තං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනායූහනා සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අප්පටිසන්ධි සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අගති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනිබ්බත්ති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනුපපත්ති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අජාති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අජරා ¶ සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අබ්යාධි සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අමතං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අසොකො ¶ සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අපරිදෙවො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනුපායාසො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං.

උප්පාදො දුක්ඛං, අනුප්පාදො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පවත්තං දුක්ඛං, අප්පවත්තං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. නිමිත්තං දුක්ඛං, අනිමිත්තං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ආයූහනා දුක්ඛං, අනායූහනා සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පටිසන්ධි දුක්ඛං, අප්පටිසන්ධි සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ගති දුක්ඛං, අගති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. නිබ්බත්ති දුක්ඛං, අනිබ්බත්ති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. උපපත්ති දුක්ඛං, අනුපපත්ති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ජාති දුක්ඛං, අජාති සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ජරා දුක්ඛං, අජරා සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. බ්යාධි දුක්ඛං, අබ්යාධි සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. මරණං දුක්ඛං, අමතං සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. සොකො දුක්ඛං, අසොකො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පරිදෙවො දුක්ඛං, අපරිදෙවො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. උපායාසො දුක්ඛං, අනුපායාසො සුඛන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං.

උප්පාදො භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පවත්තං භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. නිමිත්තං භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ආයූහනා භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පටිසන්ධි භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ගති භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. නිබ්බත්ති භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. උපපත්ති භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ජාති භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ජරා භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. බ්යාධි භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. මරණං භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. සොකො භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පරිදෙවො භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. උපායාසො භයන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං.

අනුප්පාදො ¶ ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අප්පවත්තං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනිමිත්තං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනායූහනා ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අප්පටිසන්ධි ඛෙමන්ති ¶ අභිඤ්ඤෙය්යං. අගති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනිබ්බත්ති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනුපපත්ති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අජාති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං ¶ . අජරා ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අබ්යාධි ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අමතං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අසොකො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අපරිදෙවො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනුපායාසො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං.

උප්පාදො ¶ භයං, අනුප්පාදො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පවත්තං භයං, අප්පවත්තං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. නිමිත්තං භයං, අනිමිත්තං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ආයූහනා භයං, අනායූහනා ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පටිසන්ධි භයං, අප්පටිසන්ධි ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ගති භයං, අගති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. නිබ්බත්ති භයං, අනිබ්බත්ති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. උපපත්ති භයං, අනුපපත්ති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ජාති භයං, අජාති ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ජරා භයං, අජරා ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. බ්යාධි භයං, අබ්යාධි ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. මරණං භයං, අමතං ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. සොකො භයං, අසොකො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පරිදෙවො භයං, අපරිදෙවො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. උපායාසො භයං, අනුපායාසො ඛෙමන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං.

උප්පාදො සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පවත්තං සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං ¶ . නිමිත්තං සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ආයූහනා සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පටිසන්ධි සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ගති සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. නිබ්බත්ති සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. උපපත්ති සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ජාති සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ජරා සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. බ්යාධි සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. මරණං සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. සොකො සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පරිදෙවො සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. උපායාසො සාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං.

අනුප්පාදො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අප්පවත්තං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනිමිත්තං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනායූහනා නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අප්පටිසන්ධි නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අගති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනිබ්බත්ති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනුපපත්ති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අජාති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අජරා නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අබ්යාධි නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අමතං නිරාමිසන්ති ¶ අභිඤ්ඤෙය්යං. අසොකො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අපරිදෙවො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනුපායාසො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං.

උප්පාදො ¶ සාමිසං, අනුප්පාදො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පවත්තං සාමිසං, අප්පවත්තං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. නිමිත්තං සාමිසං, අනිමිත්තං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ආයූහනා සාමිසං, අනායූහනා නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පටිසන්ධි සාමිසං, අප්පටිසන්ධි නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං ¶ . ගති සාමිසං, අගති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. නිබ්බත්ති සාමිසං, අනිබ්බත්ති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. උපපත්ති සාමිසං, අනුපපත්ති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ජාති සාමිසං, අජාති නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ජරා සාමිසං, අජරා නිරාමිසන්ති ¶ අභිඤ්ඤෙය්යං. බ්යාධි සාමිසං, අබ්යාධි නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. මරණං සාමිසං, අමතං නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. සොකො සාමිසං, අසොකො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පරිදෙවො සාමිසං, අපරිදෙවො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. උපායාසො සාමිසං, අනුපායාසො නිරාමිසන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං.

උප්පාදො සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්යං. පවත්තං සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්යං. නිමිත්තං සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්යං. ආයූහනා සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්යං. පටිසන්ධි සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්යං. ගති සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්යං. නිබ්බත්ති සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්යං. උපපත්ති සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්යං. ජාති සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්යං. ජරා සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්යං. බ්යාධි සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්යං. මරණං සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්යං. සොකො සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්යං. පරිදෙවො සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්යං. උපායාසො සඞ්ඛාරාති අභිඤ්ඤෙය්යං.

අනුප්පාදො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අප්පවත්තං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනිමිත්තං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනායූහනා නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අප්පටිසන්ධි නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අගති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනිබ්බත්ති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනුපපත්ති ¶ නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අජාති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අජරං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අබ්යාධි නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අමතං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං ¶ . අසොකො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අපරිදෙවො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. අනුපායාසො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං.

උප්පාදො සඞ්ඛාරා, අනුප්පාදො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පවත්තං සඞ්ඛාරා, අප්පවත්තං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. නිමිත්තං සඞ්ඛාරා, අනිමිත්තං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ආයූහනා සඞ්ඛාරා, අනායූහනා නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පටිසන්ධි සඞ්ඛාරා, අප්පටිසන්ධි නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ගති සඞ්ඛාරා, අගති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. නිබ්බත්ති සඞ්ඛාරා, අනිබ්බත්ති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. උපපත්ති සඞ්ඛාරා, අනුපපත්ති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ජාති සඞ්ඛාරා, අජාති නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. ජරා සඞ්ඛාරා, අජරා නිබ්බානන්ති ¶ අභිඤ්ඤෙය්යං. බ්යාධි සඞ්ඛාරා, අබ්යාධි නිබ්බාන’’න්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. මරණං සඞ්ඛාරා, අමතං නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. සොකො සඞ්ඛාරා, අසොකො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. පරිදෙවො සඞ්ඛාරා, අපරිදෙවො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. උපායාසො සඞ්ඛාරා, අනුපායාසො නිබ්බානන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං.

පඨමභාණවාරො.

11. පරිග්ගහට්ඨො ¶ අභිඤ්ඤෙය්යො; පරිවාරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; පරිපූරට්ඨො [පරිපූරණට්ඨො (ක.), පරිපූරිට්ඨො (සී. අට්ඨ.)] අභිඤ්ඤෙය්යො; එකග්ගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ ; පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; අවිසාරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; අනාවිලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; අනිඤ්ජනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තුපට්ඨානවසෙන චිත්තස්ස ඨිතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ආරම්මණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ගොචරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; පහානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; පරිච්චාගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වුට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; විවට්ටනට්ඨො [නිවත්තනට්ඨො (ක.)] අභිඤ්ඤෙය්යො; සන්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; පණීතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; විමුත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; අනාසවට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; තරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; අනිමිත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; අප්පණිහිතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සුඤ්ඤතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකරසට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ ; අනතිවත්තනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; යුගනද්ධට්ඨො [යුගනන්ධනට්ඨො (ක.)] අභිඤ්ඤෙය්යො; නිය්යානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; හෙතුට්ඨො [හෙතට්ඨො (ස්යා.)] අභිඤ්ඤෙය්යො; දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ආධිපතෙය්යට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

12. සමථස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; විපස්සනාය අනුපස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සමථවිපස්සනානං එකරසට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; යුගනද්ධස්ස අනතිවත්තනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සික්ඛාය සමාදානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ආරම්මණස්ස ගොචරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ලීනස්ස චිත්තස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; උද්ධතස්ස චිත්තස්ස නිග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; උභොවිසුද්ධානං අජ්ඣුපෙක්ඛනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; විසෙසාධිගමට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; උත්තරි පටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සච්චාභිසමයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; නිරොධෙ පතිට්ඨාපකට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ .

සද්ධින්ද්රියස්ස ¶ අධිමොක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීරියින්ද්රියස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සතින්ද්රියස්ස උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සමාධින්ද්රියස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; පඤ්ඤින්ද්රියස්ස දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

සද්ධාබලස්ස අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීරියබලස්ස කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සතිබලස්ස පමාදෙ අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සමාධිබලස්ස උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; පඤ්ඤාබලස්ස අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පවිචයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ඵරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපසමට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පටිසඞ්ඛානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

සම්මාදිට්ඨියා ¶ දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සම්මාසඞ්කප්පස්ස අභිනිරොපනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සම්මාවාචාය පරිග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සම්මාකම්මන්තස්ස සමුට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සම්මාආජීවස්ස ¶ වොදානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ ; සම්මාවායාමස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සම්මාසතියා උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සම්මාසමාධිස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

13. ඉන්ද්රියානං ආධිපතෙය්යට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; බලානං අකම්පියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; බොජ්ඣඞ්ගානං නිය්යානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; මග්ගස්ස හෙතුට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සතිපට්ඨානානං උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සම්මප්පධානානං පදහනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඉද්ධිපාදානං ඉජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සච්චානං තථට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; පයොගානං [මග්ගානං (සබ්බත්ථ) අට්ඨකථා පස්සිතබ්බා] පටිප්පස්සද්ධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඵලානං සච්ඡිකිරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

විතක්කස්ස අභිනිරොපනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; විචාරස්ස උපවිචාරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; පීතියා ඵරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සුඛස්ස අභිසන්දනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො. චිත්තස්ස එකග්ගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො. ආවජ්ජනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; විජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; පජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සඤ්ජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකොදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ . අභිඤ්ඤාය ඤාතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; පරිඤ්ඤාය තීරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; පහානස්ස පරිච්චාගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; භාවනාය එකරසට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සච්ඡිකිරියාය ඵස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඛන්ධානං ඛන්ධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ධාතූනං ධාතුට්ඨො [ධාතට්ඨො (ස්යා.)] අභිඤ්ඤෙය්යො; ආයතනානං ආයතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සඞ්ඛතානං සඞ්ඛතට්ඨො ¶ අභිඤ්ඤෙය්යො; අසඞ්ඛතස්ස අසඞ්ඛතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

14. චිත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තානන්තරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස වුට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස විවට්ටනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස හෙතුට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස පච්චයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස වත්ථුට්ඨො [වත්ථට්ඨො (ස්යා.)] අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස භූමට්ඨො [භුම්මට්ඨො (ස්යා. සී. අට්ඨ.) (එකත්තෙ උපනිබන්ධනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො) (ක.) අට්ඨකථා පස්සිතබ්බා] අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස ආරම්මණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස ගොචරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස චරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස ගතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස අභිනීහාරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස නිය්යානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස නිස්සරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

15. එකත්තෙ ආවජ්ජනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ විජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ ; එකත්තෙ පජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ සඤ්ජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ එකදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ උපනිබන්ධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ පක්ඛන්දනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ පසීදනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ ; එකත්තෙ සන්තිට්ඨනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ විමුච්චනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ ‘‘එතං සන්ත’’න්ති පස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ යානීකතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ වත්ථුකතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ අනුට්ඨිතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ පරිචිතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ සුසමාරද්ධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ ; එකත්තෙ පරිග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ පරිවාරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ පරිපූරට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ සමොධානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ අධිට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ ආසෙවනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ භාවනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ බහුලීකම්මට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ සුසමුග්ගතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ සුවිමුත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ ; එකත්තෙ බුජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ අනුබුජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ පටිබුජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ සම්බුජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ බොධනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ අනුබොධනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ පටිබොධනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ සම්බොධනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ බොධිපක්ඛියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ අනුබොධිපක්ඛියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ පටිබොධිපක්ඛියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ සම්බොධිපක්ඛියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ ජොතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ උජ්ජොතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ අනුජොතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ පටිජොතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; එකත්තෙ සඤ්ජොතනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

16. පතාපනට්ඨො [පකාසනට්ඨො (ක.)] අභිඤ්ඤෙය්යො; විරොචනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; කිලෙසානං සන්තාපනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; අමලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; විමලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; නිම්මලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සමට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සමයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; විවෙකට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; විවෙකචරියට්ඨො ¶ අභිඤ්ඤෙය්යො; විරාගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; විරාගචරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; නිරොධට්ඨො ¶ අභිඤ්ඤෙය්යො; නිරොධචරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වොසග්ගට්ඨො [වොස්සග්ගට්ඨො (ස්යා. ක.)] අභිඤ්ඤෙය්යො; වොසග්ගචරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; විමුත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; විමුත්තිචරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

ඡන්දට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඡන්දස්ස මූලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඡන්දස්ස පාදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඡන්දස්ස පධානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඡන්දස්ස ඉජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඡන්දස්ස අධිමොක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඡන්දස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඡන්දස්ස උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඡන්දස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඡන්දස්ස දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

වීරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීරියස්ස මූලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීරියස්ස පාදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීරියස්ස පධානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීරියස්ස ඉජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීරියස්ස ¶ අධිමොක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීරියස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීරියස්ස උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීරියස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීරියස්ස දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

චිත්තට්ඨො ¶ අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස මූලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස පාදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස පධානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස ඉජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස අධිමොක්ඛට්ඨො ¶ අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; චිත්තස්ස දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

වීමංසට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීමංසාය මූලට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීමංසාය පාදට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීමංසාය පධානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීමංසාය ඉජ්ඣනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීමංසාය අධිමොක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීමංසාය පග්ගහට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීමංසාය උපට්ඨානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීමංසාය අවික්ඛෙපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; වීමංසාය දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

17. දුක්ඛට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛස්ස සඞ්ඛතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛස්ස සන්තාපට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; දුක්ඛස්ස විපරිණාමට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො. සමුදයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො [ආයුහනට්ඨො (ස්යා.)] අභිඤ්ඤෙය්යො; සමුදයස්ස නිදානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සමුදයස්ස සඤ්ඤොගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සමුදයස්ස පලිබොධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; නිරොධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ ; නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; නිරොධස්ස විවෙකට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; නිරොධස්ස අසඞ්ඛතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; නිරොධස්ස අමතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො. මග්ගට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; මග්ගස්ස හෙතුට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; මග්ගස්ස දස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; මග්ගස්ස ආධිපතෙය්යට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

තථට්ඨො ¶ අභිඤ්ඤෙය්යො; අනත්තට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සච්චට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; පටිවෙධට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; අභිජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; පරිජානනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ධම්මට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ධාතුට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඤාතට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; සච්ඡිකිරියට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඵස්සනට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො; අභිසමයට්ඨො අභිඤ්ඤෙය්යො.

18. නෙක්ඛම්මං අභිඤ්ඤෙය්යං; අබ්යාපාදො අභිඤ්ඤෙය්යො; ආලොකසඤ්ඤා අභිඤ්ඤෙය්යා; අවික්ඛෙපො ¶ අභිඤ්ඤෙය්යො; ධම්මවවත්ථානං අභිඤ්ඤෙය්යං; ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්යං; පාමොජ්ජං [පාමුජ්ජං (ස්යා.)] අභිඤ්ඤෙය්යං.

පඨමං ¶ ඣානං අභිඤ්ඤෙය්යං; දුතියං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්යං; තතියං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්යං; චතුත්ථං ඣානං අභිඤ්ඤෙය්යං. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා.

අනිච්චානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; දුක්ඛානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; අනත්තානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; නිබ්බිදානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; විරාගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; නිරොධානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; ඛයානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; වයානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; විපරිණාමානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; අනිමිත්තානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; අප්පණිහිතානුපස්සනා ¶ අභිඤ්ඤෙය්යා; සුඤ්ඤතානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; යථාභූතඤාණදස්සනං අභිඤ්ඤෙය්යං; ආදීනවානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; පටිසඞ්ඛානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; විවට්ටනානුපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා.

19. සොතාපත්තිමග්ගො අභිඤ්ඤෙය්යො; සොතාපත්තිඵලසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; සකදාගාමිමග්ගො අභිඤ්ඤෙය්යො; සකදාගාමිඵලසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; අනාගාමිමග්ගො අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ ; අනාගාමිඵලසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; අරහත්තමග්ගො අභිඤ්ඤෙය්යො; අරහත්තඵලසමාපත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා.

අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්රියං අභිඤ්ඤෙය්යං; අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨෙන සද්ධාබලං අභිඤ්ඤෙය්යං; කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨෙන වීරියබලං අභිඤ්ඤෙය්යං; පමාදෙ අකම්පියට්ඨෙන සතිබලං අභිඤ්ඤෙය්යං; උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨෙන සමාධිබලං අභිඤ්ඤෙය්යං; අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨෙන පඤ්ඤාබලං අභිඤ්ඤෙය්යං; උපට්ඨානට්ඨෙන සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්යො; පවිචයට්ඨෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්යො; පග්ගහට්ඨෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්යො; ඵරණට්ඨෙන පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්යො ¶ ; උපසමට්ඨෙන පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්යො; අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්යො; පටිසඞ්ඛානට්ඨෙන උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො අභිඤ්ඤෙය්යො.

දස්සනට්ඨෙන ¶ ¶ සම්මාදිට්ඨි අභිඤ්ඤෙය්යා; අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො අභිඤ්ඤෙය්යො; පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා අභිඤ්ඤෙය්යා; සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තො අභිඤ්ඤෙය්යො; වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවො අභිඤ්ඤෙය්යො; පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමො අභිඤ්ඤෙය්යො; උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති අභිඤ්ඤෙය්යා; අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි අභිඤ්ඤෙය්යො.

ආධිපතෙය්යට්ඨෙන ඉන්ද්රියා අභිඤ්ඤෙය්යා; අකම්පියට්ඨෙන බලා අභිඤ්ඤෙය්යා; නිය්යානට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා අභිඤ්ඤෙය්යා; හෙතුට්ඨෙන මග්ගො අභිඤ්ඤෙය්යො; උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානා අභිඤ්ඤෙය්යා; පදහනට්ඨෙන සම්මප්පධානා අභිඤ්ඤෙය්යා; ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධිපාදා අභිඤ්ඤෙය්යා; තථට්ඨෙන සච්චා අභිඤ්ඤෙය්යා; අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථො අභිඤ්ඤෙය්යො; අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; එකරසට්ඨෙන සමථවිපස්සනා අභිඤ්ඤෙය්යා; අනතිවත්තනට්ඨෙන යුගනද්ධං අභිඤ්ඤෙය්යං.

සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි අභිඤ්ඤෙය්යා; අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි අභිඤ්ඤෙය්යා; දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි ¶ අභිඤ්ඤෙය්යා; මුත්තට්ඨෙන විමොක්ඛො අභිඤ්ඤෙය්යො; පටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජා අභිඤ්ඤෙය්යා ¶ ; පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්ති අභිඤ්ඤෙය්යා; සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්යං; පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්යං.

20. ඡන්දො මූලට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්යො; මනසිකාරො සමුට්ඨානට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්යො; ඵස්සො සමොධානට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්යො; වෙදනා සමොසරණට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්යා; සමාධි පමුඛට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්යො; සති ආධිපතෙය්යට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්යා; පඤ්ඤා තතුත්තරට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්යා; විමුත්ති සාරට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්යා; අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන අභිඤ්ඤෙය්යං.

යෙ යෙ ධම්මා අභිඤ්ඤාතා හොන්ති තෙ තෙ ධම්මා ඤාතා හොන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති.

දුතියභාණවාරො.

21. කථං ¶ ‘‘ඉමෙ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං?

එකො ¶ ධම්මො පරිඤ්ඤෙය්යො – ඵස්සො සාසවො උපාදානියො. ද්වෙ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා – නාමඤ්ච රූපඤ්ච. තයො ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා – තිස්සො වෙදනා. චත්තාරො ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා – චත්තාරො ආහාරා. පඤ්ච ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා – පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. ඡ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා – ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි. සත්ත ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා – සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො. අට්ඨ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා ¶ – අට්ඨ ලොකධම්මා. නව ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා – නව සත්තාවාසා. දස ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා – දසායතනානි.

‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, පරිඤ්ඤෙය්යං. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං පරිඤ්ඤෙය්යං? චක්ඛු, භික්ඛවෙ, පරිඤ්ඤෙය්යං; රූපා පරිඤ්ඤෙය්යා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණං පරිඤ්ඤෙය්යං; චක්ඛුසම්ඵස්සො පරිඤ්ඤෙය්යො; යම්පිදං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං ¶ වා, තම්පි පරිඤ්ඤෙය්යං. සොතං පරිඤ්ඤෙය්යං; සද්දා පරිඤ්ඤෙය්යා…පෙ… ඝානං පරිඤ්ඤෙය්යං, ගන්ධා පරිඤ්ඤෙය්යා… ජිව්හා පරිඤ්ඤෙය්යා; රසා පරිඤ්ඤෙය්යා… කායො පරිඤ්ඤෙය්යො; ඵොට්ඨබ්බා පරිඤ්ඤෙය්යා…පෙ… මනො පරිඤ්ඤෙය්යො; ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා… මනොවිඤ්ඤාණං පරිඤ්ඤෙය්යං; මනොසම්ඵස්සො පරිඤ්ඤෙය්යො; යම්පිදං මනොසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි පරිඤ්ඤෙය්යං.’’ රූපං පරිඤ්ඤෙය්යං…පෙ… වෙදනා පරිඤ්ඤෙය්යා… සඤ්ඤා පරිඤ්ඤෙය්යා… සඞ්ඛාරා පරිඤ්ඤෙය්යා… විඤ්ඤාණං පරිඤ්ඤෙය්යං… චක්ඛු පරිඤ්ඤෙය්යං…පෙ… ජරාමරණං පරිඤ්ඤෙය්යං… අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන පරිඤ්ඤෙය්යං. යෙසං යෙසං ධම්මානං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස තෙ තෙ ධම්මා පටිලද්ධා හොන්ති, එවං තෙ ධම්මා පරිඤ්ඤාතා චෙව හොන්ති තීරිතා ච.

22. නෙක්ඛම්මං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස නෙක්ඛම්මං පටිලද්ධං ¶ හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අබ්යාපාදං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අබ්යාපාදො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ආලොකසඤ්ඤං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ආලොකසඤ්ඤා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අවික්ඛෙපං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අවික්ඛෙපො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො ¶ පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ධම්මවවත්ථානං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ධම්මවවත්ථානං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ඤාණං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ඤාණං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. පාමොජ්ජං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස පාමොජ්ජං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච.

පඨමං ඣානං ¶ ¶ පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස පඨමං ඣානං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. දුතියං ඣානං…පෙ… තතියං ඣානං… චතුත්ථං ඣානං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස චතුත්ථං ඣානං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං ¶ පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්ති පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච.

අනිච්චානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අනිච්චානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. දුක්ඛානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස දුක්ඛානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අනත්තානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අනත්තානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. නිබ්බිදානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස නිබ්බිදානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. විරාගානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස විරාගානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. නිරොධානුපස්සනං ¶ පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස නිරොධානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව ¶ හොති තීරිතො ච. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා ¶ පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. ඛයානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ඛයානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. වයානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස වයානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. විපරිණාමානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස විපරිණාමානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අනිමිත්තානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අනිමිත්තානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අප්පණිහිතානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අප්පණිහිතානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති ¶ . එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. සුඤ්ඤතානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස සුඤ්ඤතානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච.

අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. යථාභූතඤාණදස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස යථාභූතඤාණදස්සනං පටිලද්ධං හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො ¶ චෙව හොති තීරිතො ච. ආදීනවානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස ආදීනවානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. පටිසඞ්ඛානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස පටිසඞ්ඛානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. විවට්ටනානුපස්සනං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස විවට්ටනානුපස්සනා පටිලද්ධා හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච.

සොතාපත්තිමග්ගං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස සොතාපත්තිමග්ගො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. සකදාගාමිමග්ගං ¶ පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස සකදාගාමිමග්ගො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අනාගාමිමග්ගං ¶ පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අනාගාමිමග්ගො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච. අරහත්තමග්ගං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස අරහත්තමග්ගො පටිලද්ධො හොති. එවං සො ධම්මො පරිඤ්ඤාතො චෙව හොති තීරිතො ච.

යෙසං යෙසං ධම්මානං පටිලාභත්ථාය වායමන්තස්ස තෙ තෙ ධම්මා පටිලද්ධා හොන්ති. එවං තෙ ධම්මා පරිඤ්ඤාතා චෙව හොන්ති තීරිතා ච. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘ඉමෙ ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති.

23. කථං ¶ ‘‘ඉමෙ ධම්මා පහාතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං?

එකො ධම්මො පහාතබ්බො – අස්මිමානො. ද්වෙ ධම්මා පහාතබ්බා – අවිජ්ජා ච භවතණ්හා ච. තයො ධම්මා පහාතබ්බා – තිස්සො තණ්හා. චත්තාරො ධම්මා පහාතබ්බා – චත්තාරො ඔඝා. පඤ්ච ධම්මා පහාතබ්බා – පඤ්ච නීවරණානි. ඡ ධම්මා පහාතබ්බා – ඡ ¶ තණ්හාකායා. සත්ත ධම්මා පහාතබ්බා – සත්තානුසයා. අට්ඨ ධම්මා පහාතබ්බා – අට්ඨ මිච්ඡත්තා. නව ධම්මා පහාතබ්බා – නව තණ්හාමූලකා. දස ධම්මා පහාතබ්බා – දස මිච්ඡත්තා.

24. ද්වෙ පහානානි – සමුච්ඡෙදප්පහානං, පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං. සමුච්ඡෙදප්පහානඤ්ච ලොකුත්තරං ඛයගාමිමග්ගං භාවයතො; පටිප්පස්සද්ධිප්පහානඤ්ච ඵලක්ඛණෙ. තීණි පහානානි – කාමානමෙතං නිස්සරණං යදිදං නෙක්ඛම්මං; රූපානමෙතං නිස්සරණං යදිදං ආරුප්පං; යං ඛො පන කිඤ්චි භූතං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං, නිරොධො තස්ස නිස්සරණං. නෙක්ඛම්මං පටිලද්ධස්ස කාමා පහීනා චෙව හොන්ති පරිච්චත්තා ච. ආරුප්පං පටිලද්ධස්ස රූපා පහීනා චෙව හොන්ති පරිච්චත්තා ච. නිරොධං පටිලද්ධස්ස සඞ්ඛාරා පහීනා චෙව හොන්ති පරිච්චත්තා ච. චත්තාරි පහානානි දුක්ඛසච්චං පරිඤ්ඤාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො පජහති; සමුදයසච්චං ¶ පහානපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො පජහති; නිරොධසච්චං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො පජහති; මග්ගසච්චං භාවනාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො ¶ පජහති. පඤ්ච පහානානි – වික්ඛම්භනප්පහානං, තදඞ්ගප්පහානං, සමුච්ඡෙදප්පහානං, පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං, නිස්සරණප්පහානං. වික්ඛම්භනප්පහානඤ්ච නීවරණානං පඨමං ඣානං භාවයතො; තදඞ්ගප්පහානඤ්ච දිට්ඨිගතානං නිබ්බෙධභාගියං ¶ සමාධිං භාවයතො; සමුච්ඡෙදප්පහානඤ්ච ලොකුත්තරං ඛයගාමිමග්ගං භාවයතො; පටිප්පස්සද්ධිප්පහානඤ්ච ඵලක්ඛණෙ; නිස්සරණප්පහානඤ්ච නිරොධො නිබ්බානං.

‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, පහාතබ්බං. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං පහාතබ්බං? චක්ඛු, භික්ඛවෙ, පහාතබ්බං; රූපා පහාතබ්බා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණං පහාතබ්බං; චක්ඛුසම්ඵස්සො පහාතබ්බො; යම්පිදං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි පහාතබ්බං. සොතං පහාතබ්බං; සද්දා පහාතබ්බා…පෙ… ඝානං පහාතබ්බං; ගන්ධා පහාතබ්බා… ජිව්හා පහාතබ්බා; රසා පහාතබ්බා… කායො පහාතබ්බො; ඵොට්ඨබ්බා පහාතබ්බා… මනො පහාතබ්බො; ධම්මා පහාතබ්බා… මනොවිඤ්ඤාණං පහාතබ්බං;… මනොසම්ඵස්සො පහාතබ්බො; යම්පිදං මනොසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි පහාතබ්බං.’’ රූපං පස්සන්තො පජහති, වෙදනං පස්සන්තො පජහති, සඤ්ඤං පස්සන්තො පජහති, සඞ්ඛාරෙ පස්සන්තො පජහති, විඤ්ඤාණං පස්සන්තො පජහති. චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං…පෙ… අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන ¶ පස්සන්තො පජහති. යෙ යෙ ධම්මා පහීනා හොන්ති තෙ තෙ ධම්මා පරිච්චත්තා හොන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන ¶ වුච්චති – ‘‘ඉමෙ ධම්මා පහාතබ්බාති සොතාවධානං, තං පජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති.

තතියභාණවාරො.

25. කථං ¶ ‘‘ඉමෙ ධම්මා භාවෙතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං?

එකො ධම්මො භාවෙතබ්බො – කායගතාසති සාතසහගතා. ද්වෙ ධම්මා භාවෙතබ්බා – සමථො ච විපස්සනා ච. තයො ධම්මා භාවෙතබ්බා – තයො සමාධී. චත්තාරො ධම්මා භාවෙතබ්බා – චත්තාරො සතිපට්ඨානා. පඤ්ච ධම්මා භාවෙතබ්බා – පඤ්චඞ්ගිකො සමාධි [සම්මාසමාධී (ස්යා.)]. ඡ ධම්මා භාවෙතබ්බා – ඡ අනුස්සතිට්ඨානානි. සත්ත ධම්මා භාවෙතබ්බා – සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා. අට්ඨ ධම්මා භාවෙතබ්බා – අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. නව ධම්මා භාවෙතබ්බා – නව පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගානි. දස ධම්මා භාවෙතබ්බා – දස කසිණායතනානි.

26. ද්වෙ ¶ භාවනා – ලොකියා ච භාවනා, ලොකුත්තරා ච භාවනා. තිස්සො භාවනා – රූපාවචරකුසලානං ධම්මානං භාවනා, අරූපාවචරකුසලානං ධම්මානං භාවනා, අපරියාපන්නකුසලානං ධම්මානං භාවනා. රූපාවචරකුසලානං ධම්මානං භාවනා අත්ථි හීනා, අත්ථි මජ්ඣිමා, අත්ථි පණීතා. අරූපාවචරකුසලානං ධම්මානං භාවනා අත්ථි හීනා ¶ , අත්ථි මජ්ඣිමා, අත්ථි පණීතා. අපරියාපන්නකුසලානං ධම්මානං භාවනා පණීතා.

27. චතස්සො භාවනා – දුක්ඛසච්චං පරිඤ්ඤාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො භාවෙති, සමුදයසච්චං පහානප්පටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො භාවෙති, නිරොධසච්චං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො භාවෙති, මග්ගසච්චං භාවනාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣන්තො භාවෙති. ඉමා චතස්සො භාවනා.

අපරාපි චතස්සො භාවනා – එසනාභාවනා, පටිලාභාභාවනා, එකරසාභාවනා, ආසෙවනාභාවනා. කතමා එසනාභාවනා? සබ්බෙසං සමාධිං සමාපජ්ජන්තානං තත්ථ ජාතා ධම්මා එකරසා හොන්තීති – අයං එසනාභාවනා. කතමා පටිලාභාභාවනා? සබ්බෙසං සමාධිං සමාපන්නානං තත්ථ ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – අයං පටිලාභාභාවනා. කතමා එකරසාභාවනා? අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්රියං භාවයතො සද්ධින්ද්රියස්ස වසෙන චත්තාරි ඉන්ද්රියානි එකරසා හොන්තීති – ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්රියං භාවයතො ¶ වීරියින්ද්රියස්ස වසෙන චත්තාරි ඉන්ද්රියානි එකරසා හොන්තීති – ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා ¶ . උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්රියං භාවයතො සතින්ද්රියස්ස වසෙන චත්තාරි ඉන්ද්රියානි එකරසා හොන්තීති – ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්රියං භාවයතො සමාධින්ද්රියස්ස වසෙන චත්තාරි ඉන්ද්රියානි එකරසා හොන්තීති – ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්රියං භාවයතො පඤ්ඤින්ද්රියස්ස ¶ වසෙන චත්තාරි ඉන්ද්රියානි එකරසා හොන්තීති – ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා.

අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨෙන සද්ධාබලං භාවයතො සද්ධාබලස්ස වසෙන චත්තාරි බලානි එකරසා හොන්තීති – බලානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨෙන වීරියබලං භාවයතො වීරියබලස්ස වසෙන චත්තාරි ¶ බලානි එකරසා හොන්තීති – බලානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පමාදෙ අකම්පියට්ඨෙන සතිබලං භාවයතො සතිබලස්ස වසෙන චත්තාරි බලානි එකරසා හොන්තීති – බලානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨෙන සමාධිබලං භාවයතො සමාධිබලස්ස වසෙන චත්තාරි බලානි එකරසා හොන්තීති – බලානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨෙන පඤ්ඤාබලං භාවයතො පඤ්ඤාබලස්ස වසෙන චත්තාරි බලානි එකරසා හොන්තීති – බලානං එකරසට්ඨෙන භාවනා.

උපට්ඨානට්ඨෙන සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පවිචයට්ඨෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පග්ගහට්ඨෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. ඵරණට්ඨෙන පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. උපසමට්ඨෙන ¶ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගානං ¶ එකරසට්ඨෙන භාවනා. පටිසඞ්ඛානට්ඨෙන උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවයතො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වසෙන ඡ බොජ්ඣඞ්ගා එකරසා හොන්තීති – බොජ්ඣඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා.

දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨිං භාවයතො සම්මාදිට්ඨියා වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති – මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පං භාවයතො සම්මාසඞ්කප්පස්ස වසෙන සත්ත ¶ මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති – මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචං භාවයතො සම්මාවාචාය වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති – මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තං භාවයතො සම්මාකම්මන්තස්ස වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති – මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවං භාවයතො සම්මාආජීවස්ස වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති – මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා ¶ . පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමං භාවයතො සම්මාවායාමස්ස වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති – මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසතිං භාවයතො සම්මාසතියා වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති – මග්ගඞ්ගානං ¶ එකරසට්ඨෙන භාවනා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධිං භාවයතො සම්මාසමාධිස්ස වසෙන සත්ත මග්ගඞ්ගා එකරසා හොන්තීති – මග්ගඞ්ගානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. අයං එකරසාභාවනා.

කතමා ආසෙවනාභාවනා? ඉධ භික්ඛු පුබ්බණ්හසමයං ආසෙවති, මජ්ඣන්හිකසමයම්පි [මජ්ඣන්තිකසමයම්පි (ස්යා. ක.)] ආසෙවති, සායන්හසමයම්පි ආසෙවති, පුරෙභත්තම්පි ආසෙවති, පච්ඡාභත්තම්පි ආසෙවති, පුරිමෙපි යාමෙ ආසෙවති, මජ්ඣිමෙපි යාමෙ ආසෙවති, පච්ඡිමෙපි යාමෙ ආසෙවති, රත්තිම්පි ආසෙවති, දිවාපි ආසෙවති, රත්තින්දිවාපි [රත්තිදිවාපි (ක.)] ආසෙවති, කාළෙපි ආසෙවති, ජුණ්හෙපි ආසෙවති, වස්සෙපි ආසෙවති, හෙමන්තෙපි ආසෙවති, ගිම්හෙපි ආසෙවති, පුරිමෙපි වයොඛන්ධෙ ආසෙවති, මජ්ඣිමෙපි වයොඛන්ධෙ ආසෙවති, පච්ඡිමෙපි වයොඛන්ධෙ ආසෙවති – අයං ආසෙවනාභාවනා. ඉමා චතස්සො භාවනා.

28. අපරාපි චතස්සො භාවනා – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං ¶ අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා, ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා, ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. කථං තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා? කාමච්ඡන්දං පජහතො නෙක්ඛම්මවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. බ්යාපාදං පජහතො අබ්යාපාදවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ථිනමිද්ධං ¶ [ථීනමිද්ධං (ස්යා. සී. අට්ඨ.)] පජහතො ආලොකසඤ්ඤාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. උද්ධච්චං පජහතො අවික්ඛෙපවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. විචිකිච්ඡං පජහතො ධම්මවවත්ථානවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. අවිජ්ජං පජහතො ඤාණවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා ¶ . අරතිං පජහතො පාමොජ්ජවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති ¶ – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. නීවරණෙ පජහතො පඨමජ්ඣානවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. විතක්කවිචාරෙ පජහතො දුතියජ්ඣානවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. පීතිං පජහතො තතියජ්ඣානවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සුඛදුක්ඛෙ පජහතො චතුත්ථජ්ඣානවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා.

රූපසඤ්ඤං පටිඝසඤ්ඤං නානත්තසඤ්ඤං පජහතො ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං ¶ නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා ¶ . ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං පජහතො විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං පජහතො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං පජහතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා.

නිච්චසඤ්ඤං පජහතො අනිච්චානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සුඛසඤ්ඤං පජහතො දුක්ඛානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. අත්තසඤ්ඤං පජහතො අනත්තානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. නන්දිං පජහතො නිබ්බිදානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. රාගං පජහතො විරාගානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන ¶ භාවනා. සමුදයං පජහතො නිරොධානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා ¶ . ආදානං පජහතො පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ඝනසඤ්ඤං පජහතො ඛයානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ආයූහනං පජහතො වයානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති ¶ – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ධුවසඤ්ඤං පජහතො විපරිණාමානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. නිමිත්තං පජහතො අනිමිත්තානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං ¶ අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. පණිධිං පජහතො අප්පණිහිතානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. අභිනිවෙසං පජහතො සුඤ්ඤතානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සාරාදානාභිනිවෙසං පජහතො අධිපඤ්ඤා ධම්මවිපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සම්මොහාභිනිවෙසං පජහතො යථාභූතඤාණදස්සනවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ආලයාභිනිවෙසං පජහතො ආදීනවානුපස්සනාවසෙන ¶ ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. අප්පටිසඞ්ඛං පජහතො පටිසඞ්ඛානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සඤ්ඤොගාභිනිවෙසං පජහතො විවට්ටනානුපස්සනාවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා.

දිට්ඨෙකට්ඨෙ කිලෙසෙ පජහතො සොතාපත්තිමග්ගවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. ඔළාරිකෙ කිලෙසෙ පජහතො සකදාගාමිමග්ගවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. අනුසහගතෙ කිලෙසෙ පජහතො අනාගාමිමග්ගවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. සබ්බකිලෙසෙ පජහතො අරහත්තමග්ගවසෙන ජාතා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති ¶ – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා. එවං තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා.

කථං ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා? කාමච්ඡන්දං පජහතො නෙක්ඛම්මවසෙන පඤ්චින්ද්රියානි එකරසා හොන්තීති – ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. බ්යාපාදං පජහතො අබ්යාපාදවසෙන පඤ්චින්ද්රියානි එකරසා හොන්තීති – ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා…පෙ… ¶ සබ්බකිලෙසෙ ¶ පජහතො අරහත්තමග්ගවසෙන පඤ්චින්ද්රියානි එකරසා හොන්තීති – ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා. එවං ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා.

කථං ¶ තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා? කාමච්ඡන්දං පජහතො නෙක්ඛම්මවසෙන වීරියං වාහෙතීති – තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා. බ්යාපාදං පජහතො අබ්යාපාදවසෙන වීරියං වාහෙතීති – තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා…පෙ… සබ්බකිලෙසෙ පජහතො අරහත්තමග්ගවසෙන වීරියං වාහෙතීති – තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා. එවං තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා.

කථං ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා? කාමච්ඡන්දං පජහන්තො නෙක්ඛම්මං ආසෙවතීති – ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. බ්යාපාදං පජහන්තො අබ්යාපාදං ආසෙවතීති – ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා…පෙ… සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො අරහත්තමග්ගං ආසෙවතීති – ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. එවං ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා.

ඉමා චතස්සො භාවනා රූපං පස්සන්තො භාවෙති, වෙදනං පස්සන්තො භාවෙති, සඤ්ඤං පස්සන්තො භාවෙති, සඞ්ඛාරෙ පස්සන්තො භාවෙති, විඤ්ඤාණං පස්සන්තො භාවෙති, චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං…පෙ… අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන පස්සන්තො භාවෙති. යෙ යෙ ධම්මා භාවිතා හොන්ති තෙ තෙ ධම්මා එකරසා හොන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘ඉමෙ ධම්මා භාවෙතබ්බාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා ¶ සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති.

චතුත්ථභාණවාරො.

29. කථං ¶ ‘‘ඉමෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං?

එකො ධම්මො සච්ඡිකාතබ්බො – අකුප්පා චෙතොවිමුත්ති. ද්වෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා – විජ්ජා ච විමුත්ති ච. තයො ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා – තිස්සො විජ්ජා. චත්තාරො ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා – චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි. පඤ්ච ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා – පඤ්ච ධම්මක්ඛන්ධා. ඡ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා – ඡ ¶ අභිඤ්ඤා. සත්ත ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා – සත්ත ඛීණාසවබලානි. අට්ඨ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා – අට්ඨ විමොක්ඛා. නව ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා – නව අනුපුබ්බනිරොධා. දස ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා – දස අසෙක්ඛා ධම්මා.

‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, සච්ඡිකාතබ්බං. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං සච්ඡිකාතබ්බං? චක්ඛු, භික්ඛවෙ, සච්ඡිකාතබ්බං; රූපා සච්ඡිකාතබ්බා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සච්ඡිකාතබ්බං; චක්ඛුසම්ඵස්සො සච්ඡිකාතබ්බො ¶ ; යම්පිදං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි සච්ඡිකාතබ්බං. සොතං සච්ඡිකාතබ්බං; සද්දා සච්ඡිකාතබ්බා…පෙ… ඝානං සච්ඡිකාතබ්බං; ගන්ධා සච්ඡිකාතබ්බා… ජිව්හා සච්ඡිකාතබ්බා; රසා සච්ඡිකාතබ්බා… කායො සච්ඡිකාතබ්බො; ඵොට්ඨබ්බා සච්ඡිකාතබ්බා… මනො සච්ඡිකාතබ්බො; ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා; මනොවිඤ්ඤාණං සච්ඡිකාතබ්බං; මනොසම්ඵස්සො සච්ඡිකාතබ්බො ¶ ; යම්පිදං මනොසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි සච්ඡිකාතබ්බං’’. රූපං පස්සන්තො සච්ඡිකරොති, වෙදනං පස්සන්තො සච්ඡිකරොති, සඤ්ඤං පස්සන්තො සච්ඡිකරොති, සඞ්ඛාරෙ පස්සන්තො සච්ඡිකරොති, විඤ්ඤාණං පස්සන්තො සච්ඡිකරොති. චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං…පෙ… අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන පස්සන්තො සච්ඡිකරොති. යෙ යෙ ධම්මා සච්ඡිකතා හොන්ති තෙ තෙ ධම්මා ඵස්සිතා [ඵුසිතා (ස්යා.)] හොන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘ඉමෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණ’’න්ති.

30. කථං ‘‘ඉමෙ ධම්මා හානභාගියා, ඉමෙ ධම්මා ඨිතිභාගියා, ඉමෙ ධම්මා විසෙසභාගියා, ඉමෙ ධම්මා නිබ්බෙධභාගියා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං?

පඨමස්ස ¶ ඣානස්ස ලාභිං කාමසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති – හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති – ඨිතිභාගියො ධම්මො. අවිතක්කසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති – විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති ¶ විරාගූපසංහිතා – නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො.

දුතියස්ස ඣානස්ස ලාභිං විතක්කසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති – හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති – ඨිතිභාගියො ධම්මො. උපෙක්ඛාසුඛසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති – විසෙසභාගියො ¶ ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා – නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො.

තතියස්ස ඣානස්ස ලාභිං පීතිසුඛසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති – හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති – ඨිතිභාගියො ධම්මො. අදුක්ඛමසුඛසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති – විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා – නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො.

චතුත්ථස්ස ¶ ඣානස්ස ලාභිං උපෙක්ඛාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති – හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති – ඨිතිභාගියො ධම්මො. ආකාසානඤ්චායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති – විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා – නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො.

ආකාසානඤ්චායතනස්ස ලාභිං රූපසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති – හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති – ඨිතිභාගියො ධම්මො. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති – විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා – නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො.

විඤ්ඤාණඤ්චායතනස්ස ලාභිං ආකාසානඤ්චායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති – හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති – ඨිතිභාගියො ධම්මො. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති – විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා ¶ සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා – නිබ්බෙධභාගියො ධම්මො.

ආකිඤ්චඤ්ඤායතනස්ස ¶ ලාභිං විඤ්ඤාණඤ්චායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති – හානභාගියො ධම්මො. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති – ඨිතිභාගියො ධම්මො. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති – විසෙසභාගියො ධම්මො. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසංහිතා – නිබ්බෙධභාගියො ¶ ධම්මො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘ඉමෙ ධම්මා හානභාගියා, ඉමෙ ධම්මා ඨිතිභාගියා, ඉමෙ ධම්මා විසෙසභාගියා, ඉමෙ ධම්මා නිබ්බෙධභාගියාති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං’’.

31. කථං ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා, සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං? ‘‘රූපං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන, අනත්තා අසාරකට්ඨෙනා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. ‘‘වෙදනා…පෙ… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං… චක්ඛු…පෙ… ජරාමරණං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන, අනත්තා අසාරකට්ඨෙනා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා, සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

32. කථං ¶ ¶ ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං?

33. තත්ථ කතමං දුක්ඛං අරියසච්චං? ජාතිපි දුක්ඛා, ජරාපි දුක්ඛා, මරණම්පි දුක්ඛං, සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසාපි දුක්ඛා, අප්පියෙහි සම්පයොගො දුක්ඛො, පියෙහි විප්පයොගො දුක්ඛො, යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං; සඞ්ඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා [පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධාපි (ක.) සතිපට්ඨානසුත්තෙ සච්චවිභඞ්ගෙ ච පස්සිතබ්බං] දුක්ඛා.

තත්ථ කතමා ජාති? යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජාති සඤ්ජාති ඔක්කන්ති අභිනිබ්බත්ති ඛන්ධානං පාතුභාවො ආයතනානං පටිලාභො – අයං වුච්චති ජාති.

තත්ථ ¶ කතමා ජරා යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජරා ජීරණතා ඛණ්ඩිච්චං පාලිච්චං වලිත්තචතා ආයුනො සංහානි ඉන්ද්රියානං පරිපාකො – අයං වුච්චති ජරා.

තත්ථ ¶ කතමං මරණං? යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හා තම්හා සත්තනිකායා චුති චවනතා භෙදො අන්තරධානං මච්චු මරණං කාලකිරියා [කාලංකිරියා (ක.)] ඛන්ධානං භෙදො කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො ජීවිතින්ද්රියස්සුපච්ඡෙදො – ඉදං වුච්චති මරණං.

තත්ථ කතමො සොකො? ඤාතිබ්යසනෙන [යො ඤාතිබ්යසනෙන (ස්යා.) පස්ස සච්චවිභඞ්ගෙ] වා ඵුට්ඨස්ස, භොගබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, රොගබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, සීලබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, දිට්ඨිබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බ්යසනෙන ¶ සමන්නාගතස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස සොකො සොචනා සොචිතත්තං අන්තොසොකො අන්තොපරිසොකො චෙතසො පරිජ්ඣායනා දොමනස්සං සොකසල්ලං – අයං වුච්චති සොකො.

තත්ථ කතමො පරිදෙවො? ඤාතිබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, භොගබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, රොගබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, සීලබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, දිට්ඨිබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බ්යසනෙන සමන්නාගතස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස ආදෙවො පරිදෙවො ආදෙවනා, පරිදෙවනා ආදෙවිතත්තං පරිදෙවිතත්තං වාචා පලාපො විප්පලාපො ලාලප්පො ලාලප්පනා ලාලප්පිතත්තං – අයං වුච්චති පරිදෙවො.

තත්ථ ¶ කතමං දුක්ඛං? යං කායිකං අසාතං කායිකං දුක්ඛං කායසම්ඵස්සජං අසාතං දුක්ඛං වෙදයිතං, කායසම්ඵස්සජා අසාතා දුක්ඛා වෙදනා – ඉදං වුච්චති දුක්ඛං.

තත්ථ කතමං දොමනස්සං? යං චෙතසිකං අසාතං චෙතසිකං දුක්ඛං, චෙතොසම්ඵස්සජං අසාතං වෙදයිතං, චෙතොසම්ඵස්සජා අසාතා දුක්ඛා වෙදනා – ඉදං වුච්චති දොමනස්සං.

තත්ථ කතමො උපායාසො? ඤාතිබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, භොගබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, රොගබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, සීලබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, දිට්ඨිබ්යසනෙන වා ඵුට්ඨස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන බ්යසනෙන සමන්නාගතස්ස, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන ¶ දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස ආයාසො ¶ උපායාසො ආයාසනා උපායාසනා ආයාසිතත්තං උපායාසිතත්තං – අයං වුච්චති උපායාසො.

තත්ථ කතමො අප්පියෙහි සම්පයොගො දුක්ඛො? ඉධ යස්ස ¶ තෙ හොන්ති අනිට්ඨා අකන්තා අමනාපා රූපා සද්දා ගන්ධා රසා ඵොට්ඨබ්බා, යෙ වා පනස්ස තෙ හොන්ති අනත්ථකාමා අහිතකාමා අඵාසුකාමා අයොගක්ඛෙමකාමා, යා තෙහි සද්ධිං සඞ්ගති සමාගමො සමොධානං මිස්සීභාවො – අයං වුච්චති අප්පියෙහි සම්පයොගො දුක්ඛො.

තත්ථ කතමො පියෙහි විප්පයොගො දුක්ඛො? ඉධ යස්ස තෙ හොන්ති ඉට්ඨා කන්තා මනාපා රූපා සද්දා ගන්ධා රසා ඵොට්ඨබ්බා, යෙ වා පනස්ස තෙ හොන්ති අත්ථකාමා හිතකාමා ඵාසුකාමා යොගක්ඛෙමකාමා මාතා වා පිතා වා භාතා වා භගිනී වා මිත්තා වා අමච්චා වා ඤාතී වා සාලොහිතා වා, යා තෙහි සද්ධිං අසඞ්ගති අසමාගමො අසමොධානං අමිස්සීභාවො – අයං වුච්චති පියෙහි විප්පයොගො දුක්ඛො.

තත්ථ කතමං යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං? ජාතිධම්මානං සත්තානං එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජති – ‘‘අහො වත මයං න ජාතිධම්මා අස්සාම, න ච වත නො ජාති ආගච්ඡෙය්යා’’ති. න ඛො පනෙතං ඉච්ඡාය පත්තබ්බං – ඉදම්පි යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං. ජරාධම්මානං සත්තානං…පෙ… බ්යාධිධම්මානං සත්තානං… මරණධම්මානං සත්තානං… සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසධම්මානං සත්තානං එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජති ¶ – ‘‘අහො වත මයං න සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසධම්මා අස්සාම, න ච වත නො සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා ආගච්ඡෙය්යු’’න්ති. න ඛො පනෙතං ඉච්ඡාය පත්තබ්බං – ඉදම්පි යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං.

තත්ථ ¶ කතමෙ සඞ්ඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා? සෙය්යථිදං [සෙය්යථීදං (ස්යා. සී. අට්ඨ.)] – රූපුපාදානක්ඛන්ධො, [රූපූපාදානක්ඛන්ධො (ස්යා.) එවමුපරිපි], වෙදනුපාදානක්ඛන්ධො සඤ්ඤුපාදානක්ඛන්ධො, සඞ්ඛාරුපාදානක්ඛන්ධො, විඤ්ඤාණුපාදානක්ඛන්ධො – ඉමෙ වුච්චන්ති සඞ්ඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා. ඉදං වුච්චති දුක්ඛං අරියසච්චං.

34. තත්ථ ¶ කතමං දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං? යායං තණ්හා පොනොභවිකා [පොනොබ්භවිකා (ස්යා.)] නන්දිරාගසහගතා තත්රතත්රාභිනන්දිනී, සෙය්යථිදං – කාමතණ්හා භවතණ්හා විභවතණ්හා ¶ , සා ඛො පනෙසා තණ්හා කත්ථ උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, කත්ථ නිවිසමානා නිවිසති? යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. කිඤ්ච ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං? චක්ඛු ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. සොතං ලොකෙ…පෙ… ඝානං ලොකෙ… ජිව්හා ලොකෙ… කායො ලොකෙ… මනො ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. රූපා ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා ¶ උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. සද්දා ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං…පෙ… ධම්මා ලොකෙ… චක්ඛුවිඤ්ඤාණං ලොකෙ…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණං ලොකෙ… චක්ඛුසම්ඵස්සො ලොකෙ…පෙ… මනොසම්ඵස්සො ලොකෙ… චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා ලොකෙ…පෙ… මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා ලොකෙ… රූපසඤ්ඤා ලොකෙ…පෙ… ධම්මසඤ්ඤා ලොකෙ… රූපසඤ්චෙතනා ලොකෙ…පෙ… ධම්මසඤ්චෙතනා ලොකෙ… රූපතණ්හා ලොකෙ…පෙ… ධම්මතණ්හා ලොකෙ… රූපවිතක්කො ලොකෙ…පෙ… ධම්මවිතක්කො ලොකෙ… රූපවිචාරො ලොකෙ…පෙ… ධම්මවිචාරො ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. ඉදං වුච්චති දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං.

35. තත්ථ කතමං දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං? යො තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධො චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයො, සා ඛො පනෙසා තණ්හා කත්ථ පහීයමානා පහීයති, කත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣති? යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා පහීයමානා පහීයති, එත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣති. කිඤ්ච ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං? චක්ඛුලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා පහීයමානා පහීයති, එත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣති…පෙ… ධම්මවිචාරො ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා පහීයමානා පහීයති, එත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣති. ඉදං වුච්චති දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං.

36. තත්ථ ¶ කතමං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං? අයමෙව අරියො ¶ අට්ඨඞ්ගිකො ¶ මග්ගො, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි සම්මාසඞ්කප්පො සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්තො ¶ සම්මාආජීවො සම්මාවායාමො සම්මාසති සම්මාසමාධි. තත්ථ කතමා සම්මාදිට්ඨි? දුක්ඛෙ ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං – අයං වුච්චති සම්මාදිට්ඨි.

තත්ථ කතමො සම්මාසඞ්කප්පො? නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පො, අබ්යාපාදසඞ්කප්පො, අවිහිංසාසඞ්කප්පො – අයං වුච්චති සම්මාසඞ්කප්පො.

තත්ථ කතමා සම්මාවාචා? මුසාවාදා වෙරමණී [වෙරමණි (ක.)], පිසුණාය වාචාය වෙරමණී, ඵරුසාය වාචාය වෙරමණී, සම්ඵප්පලාපා වෙරමණී – අයං වුච්චති සම්මාවාචා.

තත්ථ කතමො සම්මාකම්මන්තො? පාණාතිපාතා වෙරමණී, අදින්නාදානා වෙරමණී, කාමෙසුමිච්ඡාචාරා වෙරමණී – අයං වුච්චති සම්මාකම්මන්තො.

තත්ථ කතමො සම්මාආජීවො? ඉධ අරියසාවකො මිච්ඡාආජීවං පහාය සම්මාආජීවෙන ජීවිකං [ජීවිතං (ක.)] කප්පෙති – අයං වුච්චති සම්මාආජීවො.

තත්ථ කතමො සම්මාවායාමො? ඉධ භික්ඛු අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති, උප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං පහානාය…පෙ… අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය ¶ …පෙ… උප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං ඨිතියා අසම්මොසාය භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති – අයං වුච්චති සම්මාවායාමො.

තත්ථ කතමා සම්මාසති? ඉධ භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං. වෙදනාසු…පෙ… චිත්තෙ…පෙ… ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං – අයං වුච්චති සම්මාසති.

තත්ථ කතමො සම්මාසමාධි? ඉධ භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි ¶ සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ ¶ විහරති. විතක්කවිචාරානං වූපසමා අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවං අවිතක්කං අවිචාරං සමාධිජං ¶ පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. පීතියා ච විරාගා උපෙක්ඛකො ච විහරති සතො ච සම්පජානො සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙති, යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති – ‘‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමා අදුක්ඛමසුඛං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. අයං වුච්චති සම්මාසමාධි. ඉදං වුච්චති දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන ¶ පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්ච’’න්ති සොතාවධානං, තංපජානනා පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං. එවං සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං.

සුතමයඤාණනිද්දෙසො පඨමො.

2. සීලමයඤාණනිද්දෙසො

37. කථං සුත්වාන සංවරෙ පඤ්ඤා සීලමයෙ ඤාණං? පඤ්ච සීලානි – පරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං, අපරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං, පරිපුණ්ණපාරිසුද්ධිසීලං, අපරාමට්ඨපාරිසුද්ධිසීලං, පටිප්පස්සද්ධිපාරිසුද්ධිසීලන්ති.

තත්ථ කතමං පරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං? අනුපසම්පන්නානං පරියන්තසික්ඛාපදානං – ඉදං පරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං. කතමං අපරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං? උපසම්පන්නානං අපරියන්තසික්ඛාපදානං – ඉදං අපරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං. කතමං පරිපුණ්ණපාරිසුද්ධිසීලං? පුථුජ්ජනකල්යාණකානං කුසලධම්මෙ යුත්තානං සෙක්ඛපරියන්තෙ [සෙඛපරියන්තෙ (ක.)] පරිපූරකාරීනං කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛානං පරිච්චත්තජීවිතානං – ඉදං පරිපුණ්ණපාරිසුද්ධිසීලං. කතමං අපරාමට්ඨපාරිසුද්ධිසීලං? සත්තන්නං සෙක්ඛානං – ඉදං අපරාමට්ඨපාරිසුද්ධිසීලං. කතමං ¶ පටිප්පස්සද්ධිපාරිසුද්ධිසීලං? තථාගතසාවකානං ඛීණාසවානං පච්චෙකබුද්ධානං තථාගතානං අරහන්තානං සම්මාසම්බුද්ධානං – ඉදං පටිප්පස්සද්ධිපාරිසුද්ධිසීලං.

38. අත්ථි ¶ ¶ ¶ සීලං පරියන්තං, අත්ථි සීලං අපරියන්තං. තත්ථ කතමං තං සීලං පරියන්තං? අත්ථි සීලං ලාභපරියන්තං, අත්ථි සීලං යසපරියන්තං, අත්ථි සීලං ඤාතිපරියන්තං, අත්ථි සීලං අඞ්ගපරියන්තං, අත්ථි සීලං ජීවිතපරියන්තං.

කතමං තං සීලං ලාභපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ලාභහෙතු ලාභපච්චයා ලාභකාරණා යථාසමාදින්නං [යථාසමාදිණ්ණං (ක.)] සික්ඛාපදං වීතික්කමති – ඉදං තං සීලං ලාභපරියන්තං. කතමං තං සීලං යසපරියන්තං? ඉධෙකච්චො යසහෙතු යසපච්චයා යසකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමති – ඉදං තං සීලං යසපරියන්තං. කතමං තං සීලං ඤාතිපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ඤාතිහෙතු ඤාතිපච්චයා ඤාතිකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමති – ඉදං තං සීලං ඤාතිපරියන්තං. කතමං තං සීලං අඞ්ගපරියන්තං? ඉධෙකච්චො අඞ්ගහෙතු අඞ්ගපච්චයා අඞ්ගකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමති – ඉදං තං සීලං අඞ්ගපරියන්තං. කතමං තං සීලං ජීවිතපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ජීවිතහෙතු ජීවිතපච්චයා ජීවිතකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමති – ඉදං තං සීලං ජීවිතපරියන්තං. එවරූපානි සීලානි ඛණ්ඩානි ඡිද්දානි සබලානි කම්මාසානි න භුජිස්සානි න විඤ්ඤුප්පසත්ථානි [න විඤ්ඤූපසත්ථානි (ක.)] පරාමට්ඨානි අසමාධිසංවත්තනිකානි ¶ [න සමාධිසංවත්තනිකානි (ක.)] න අවිප්පටිසාරවත්ථුකානි න පාමොජ්ජවත්ථුකානි න පීතිවත්ථුකානි න පස්සද්ධිවත්ථුකානි න සුඛවත්ථුකානි න සමාධිවත්ථුකානි න යථාභූතඤාණදස්සනවත්ථුකානි න එකන්තනිබ්බිදාය න විරාගාය න නිරොධාය න උපසමාය න අභිඤ්ඤාය න සම්බොධාය න නිබ්බානාය සංවත්තන්ති – ඉදං තං සීලං පරියන්තං.

කතමං තං සීලං අපරියන්තං? අත්ථි සීලං න ලාභපරියන්තං ¶ , අත්ථි සීලං න යසපරියන්තං, අත්ථි සීලං න ඤාතිපරියන්තං, අත්ථි සීලං න අඞ්ගපරියන්තං, අත්ථි සීලං න ජීවිතපරියන්තං.

කතමං තං සීලං න ලාභපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ලාභහෙතු ලාභපච්චයා ලාභකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙති, කිං සො වීතික්කමිස්සති! ඉදං තං සීලං න ලාභපරියන්තං. කතමං තං සීලං න යසපරියන්තං? ඉධෙකච්චො යසහෙතු යසපච්චයා යසකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙති ¶ , කිං සො වීතික්කමිස්සති! ඉදං තං සීලං න යසපරියන්තං. කතමං තං සීලං න ඤාතිපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ඤාතිහෙතු ඤාතිපච්චයා ඤාතිකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙති, කිං සො වීතික්කමිස්සති! ඉදං තං සීලං න ඤාතිපරියන්තං. කතමං තං ¶ සීලං න අඞ්ගපරියන්තං? ඉධෙකච්චො අඞ්ගහෙතු අඞ්ගපච්චයා අඞ්ගකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙති, කිං සො වීතික්කමිස්සති! ඉදං තං සීලං න අඞ්ගපරියන්තං. කතමං ¶ තං සීලං න ජීවිතපරියන්තං? ඉධෙකච්චො ජීවිතහෙතු ජීවිතපච්චයා ජීවිතකාරණා යථාසමාදින්නං සික්ඛාපදං වීතික්කමාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙති, කිං සො වීතික්කමිස්සති! ඉදං තං සීලං න ජීවිතපරියන්තං. එවරූපානි සීලානි අඛණ්ඩානි අච්ඡිද්දානි අසබලානි අකම්මාසානි භුජිස්සානි විඤ්ඤුප්පසත්ථානි අපරාමට්ඨානි සමාධිසංවත්තනිකානි අවිප්පටිසාරවත්ථුකානි පාමොජ්ජවත්ථුකානි පීතිවත්ථුකානි පස්සද්ධිවත්ථුකානි සුඛවත්ථුකානි සමාධිවත්ථුකානි යථාභූතඤාණදස්සනවත්ථුකානි එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තන්ති – ඉදං තං සීලං අපරියන්තං.

39. කිං සීලං? කති සීලානි? කිං සමුට්ඨානං සීලං? කති ධම්මසමොධානං සීලං?

කිං සීලන්ති චෙතනා සීලං, චෙතසිකං සීලං, සංවරො සීලං, අවීතික්කමො සීලං. කති සීලානීති තීණි සීලානි – කුසලසීලං, අකුසලසීලං, අබ්යාකතසීලං.කිං සමුට්ඨානං සීලන්ති කුසලචිත්තසමුට්ඨානං කුසලසීලං ¶ , අකුසලචිත්තසමුට්ඨානං අකුසලසීලං, අබ්යාකතචිත්තසමුට්ඨානං අබ්යාකතසීලං. කති ධම්මසමොධානං සීලන්ති සංවරසමොධානං සීලං, අවීතික්කමසමොධානං සීලං, තථාභාවෙ ජාතචෙතනාසමොධානං සීලං.

40. පාණාතිපාතං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. අදින්නාදානං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. කාමෙසුමිච්ඡාචාරං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන ¶ සීලං. මුසාවාදං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. පිසුණං වාචං [පිසුණාවාචං (ස්යා. ක.) දී. නි. 1.9 පස්සිතබ්බා] සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. ඵරුසං වාචං [ඵරුසවාචං (ස්යා. ක.)] සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. සම්ඵප්පලාපං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං ¶ . අභිජ්ඣං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. බ්යාපාදං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. මිච්ඡාදිට්ඨිං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං.

41. නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදං සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං. ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන ¶ උද්ධච්චං… ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං… ඤාණෙන අවිජ්ජං… පාමොජ්ජෙන අරතිං….

පඨමෙන ඣානෙන [පඨමජ්ඣානෙන (ස්යා.) එවමීදිසෙසු ඨානෙසු] නීවරණෙ…පෙ… දුතියෙන ඣානෙන විතක්කවිචාරෙ… තතියෙන ඣානෙන පීතිං… චතුත්ථෙන ඣානෙන සුඛදුක්ඛං… ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා රූපසඤ්ඤං පටිඝසඤ්ඤං නානත්තසඤ්ඤං… විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං.

අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤං…පෙ… දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤං… අනත්තා අනුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤං… නිබ්බිදානුපස්සනාය නන්දිං… විරාගානුපස්සනාය රාගං… නිරොධා අනුපස්සනාය සමුදයං… පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානං… ඛයානුපස්සනාය ඝනසඤ්ඤං… වයානුපස්සනාය ආයූහනං.. විපරිණාමානුපස්සනාය ධුවසඤ්ඤං… අනිමිත්තානුපස්සනාය ¶ නිමිත්තං…. අප්පණිහිතානුපස්සනාය පණිධිං… සුඤ්ඤතානුපස්සනාය අභිනිවෙසං… අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාය සාරාදානාභිනිවෙසං… යථාභූතඤාණදස්සනෙන සම්මොහාභිනිවෙසං… ආදීනවානුපස්සනාය ආලයාභිනිවෙසං… පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය අප්පටිසඞ්ඛං… විවට්ටනානුපස්සනාය ¶ සඤ්ඤොගාභිනිවෙසං….

සොතාපත්තිමග්ගෙන දිට්ඨෙකට්ඨෙ කිලෙසෙ…පෙ… සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකෙ කිලෙසෙ… අනාගාමිමග්ගෙන අණුසහගතෙ කිලෙසෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ සංවරට්ඨෙන සීලං, අවීතික්කමට්ඨෙන සීලං.

පඤ්ච සීලානි – පාණාතිපාතස්ස පහානං සීලං, වෙරමණී සීලං, චෙතනා සීලං, සංවරො සීලං, අවීතික්කමො සීලං. එවරූපානි සීලානි චිත්තස්ස අවිප්පටිසාරාය සංවත්තන්ති, පාමොජ්ජාය සංවත්තන්ති, පීතියා සංවත්තන්ති, පස්සද්ධියා ¶ සංවත්තන්ති, සොමනස්සාය සංවත්තන්ති, ආසෙවනාය සංවත්තන්ති, භාවනාය සංවත්තන්ති, බහුලීකම්මාය සංවත්තන්ති, අලඞ්කාරාය සංවත්තන්ති, පරික්ඛාරාය සංවත්තන්ති, පරිවාරාය සංවත්තන්ති, පාරිපූරියා සංවත්තන්ති, එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තන්ති.

එවරූපානං සීලානං සංවරපාරිසුද්ධි අධිසීලං, සංවරපාරිසුද්ධියා ඨිතං චිත්තං න වික්ඛෙපං ¶ ගච්ඡති, අවික්ඛෙපපාරිසුද්ධි අධිචිත්තං සංවරපාරිසුද්ධිං සම්මා පස්සති, අවික්ඛෙපපාරිසුද්ධිං සම්මා පස්සති. දස්සනපාරිසුද්ධි අධිපඤ්ඤා. යො තත්ථ සංවරට්ඨො, අයං අධිසීලසික්ඛා ¶ . යො තත්ථ අවික්ඛෙපට්ඨො, අයං අධිචිත්තසික්ඛා. යො තත්ථ දස්සනට්ඨො, අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා.

ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛති, ජානන්තො සික්ඛති, පස්සන්තො සික්ඛති, පච්චවෙක්ඛන්තො සික්ඛති, චිත්තං අධිට්ඨහන්තො සික්ඛති, සද්ධාය අධිමුච්චන්තො සික්ඛති, වීරියං පග්ගණ්හන්තො සික්ඛති, සතිං උපට්ඨපෙන්තො සික්ඛති, චිත්තං සමාදහන්තො සික්ඛති, පඤ්ඤාය පජානන්තො සික්ඛති, අභිඤ්ඤෙය්යං අභිජානන්තො සික්ඛති, පරිඤ්ඤෙය්යං පරිජානන්තො සික්ඛති, පහාතබ්බං පජහන්තො සික්ඛති, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛති, භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛති.

පඤ්ච සීලානි – අදින්නාදානස්ස…පෙ… කාමෙසුමිච්ඡාචාරස්ස… මුසාවාදස්ස… පිසුණාය වාචාය… ඵරුසාය වාචාය… සම්ඵප්පලාපස්ස… අභිජ්ඣාය… බ්යාපාදස්ස… මිච්ඡාදිට්ඨියා… භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛන්ති.

නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දස්ස…පෙ… අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදස්ස… ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධස්ස… අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චස්ස… ¶ … ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡාය… ඤාණෙන අවිජ්ජාය… පාමොජ්ජෙන අරතියා… භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛති.

පඨමෙන ඣානෙන නීවරණානං…පෙ… දුතියෙන ඣානෙන විතක්කවිචාරානං… තතියෙන ඣානෙන පීතියා… චතුත්ථෙන ඣානෙන සුඛදුක්ඛානං… ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා රූපසඤ්ඤාය පටිඝසඤ්ඤාය නානත්තසඤ්ඤාය… විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාය… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාය… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ¶ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාය… භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛති.

අනිච්චානුපස්සනාය ¶ නිච්චසඤ්ඤාය…පෙ… දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤාය… අනත්තානුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤාය… නිබ්බිදානුපස්සනාය නන්දියා… විරාගානුපස්සනාය රාගස්ස… නිරොධානුපස්සනාය සමුදයස්ස… පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානස්ස… ඛයානුපස්සනාය ¶ ඝනසඤ්ඤාය… වයානුපස්සනාය ආයූහනස්ස… විපරිණාමානුපස්සනාය ධුවසඤ්ඤාය… අනිමිත්තානුපස්සනාය නිමිත්තස්ස… අප්පණිහිතානුපස්සනාය පණිධියා… සුඤ්ඤතානුපස්සනාය අභිනිවෙසස්ස… අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාය සාරාගාභිනිවෙසස්ස… යථාභූතඤාණදස්සනෙන සම්මොහාභිනිවෙසස්ස… ආදීනවානුපස්සනාය ආලයාභිනිවෙසස්ස… පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය අප්පටිසඞ්ඛාය… විවට්ටනානුපස්සනාය සඤ්ඤොගාභිනිවෙසස්ස භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛති.

සොතාපත්තිමග්ගෙන දිට්ඨෙකට්ඨානං කිලෙසානං…පෙ… සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකානං කිලෙසානං… අනාගාමිමග්ගෙන අනුසහගතානං කිලෙසානං… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසානං පහානං සීලං, වෙරමණී සීලං, චෙතනා සීලං, සංවරො සීලං, අවීතික්කමො සීලං. එවරූපානි සීලානි චිත්තස්ස අවිප්පටිසාරාය සංවත්තන්ති, පාමොජ්ජාය සංවත්තන්ති, පීතියා සංවත්තන්ති, පස්සද්ධියා සංවත්තන්ති, සොමනස්සාය සංවත්තන්ති, ආසෙවනාය සංවත්තන්ති, භාවනාය සංවත්තන්ති, බහුලීකම්මාය සංවත්තන්ති, අලඞ්කාරාය සංවත්තන්ති, පරික්ඛාරාය සංවත්තන්ති, පරිවාරාය සංවත්තන්ති, පාරිපූරියා සංවත්තන්ති, එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය ¶ උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තන්ති.

42. එවරූපානං සීලානං සංවරපාරිසුද්ධි අධිසීලං. සංවරපාරිසුද්ධියා ඨිතං චිත්තං අවික්ඛෙපං ගච්ඡති, අවික්ඛෙපපාරිසුද්ධි අධිචිත්තං. සංවරපාරිසුද්ධිං සම්මා පස්සති, අවික්ඛෙපපාරිසුද්ධිං සම්මා පස්සති. දස්සනපාරිසුද්ධි අධිපඤ්ඤා. යො තත්ථ සංවරට්ඨො, අයං ¶ අධිසීලසික්ඛා. යො තත්ථ අවික්ඛෙපට්ඨො, අයං අධිචිත්තසික්ඛා. යො තත්ථ දස්සනට්ඨො, අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛති, ජානන්තො සික්ඛති, පස්සන්තො සික්ඛති, පච්චවෙක්ඛන්තො සික්ඛති, චිත්තං අධිට්ඨහන්තො සික්ඛති, සද්ධාය අධිමුච්චන්තො සික්ඛති, වීරියං පග්ගණ්හන්තො සික්ඛති, සතිං උපට්ඨපෙන්තො සික්ඛති, චිත්තං සමාදහන්තො සික්ඛති, පඤ්ඤාය පජානන්තො සික්ඛති, අභිඤ්ඤෙය්යං අභිජානන්තො සික්ඛති, පරිඤ්ඤෙය්යං පරිජානන්තො සික්ඛති පහාතබ්බං පජහන්තො සික්ඛති, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛති, භාවෙතබ්බං ¶ භාවෙන්තො සික්ඛති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘සුත්වාන සංවරෙ පඤ්ඤා සීලමයෙ ඤාණං’’.

සීලමයඤාණනිද්දෙසො දුතියො.

3. සමාධිභාවනාමයඤාණනිද්දෙසො

43. කථං ¶ සංවරිත්වා සමාදහනෙ පඤ්ඤා සමාධිභාවනාමයෙ ඤාණං? එකො සමාධි – චිත්තස්ස එකග්ගතා. ද්වෙ සමාධී – ලොකියො සමාධි, ලොකුත්තරො සමාධි. තයො සමාධී – සවිතක්කසවිචාරො ¶ සමාධි, අවිතක්කවිචාරමත්තො සමාධි, අවිතක්කඅවිචාරො සමාධි. චත්තාරො සමාධී – හානභාගියො සමාධි, ඨිතිභාගියො සමාධි, විසෙසභාගියො සමාධි, නිබ්බෙධභාගියො සමාධි. පඤ්ච සමාධී – පීතිඵරණතා, සුඛඵරණතා, චෙතොඵරණතා, ආලොකඵරණතා, පච්චවෙක්ඛණානිමිත්තං [පච්චවෙක්ඛනානිමිත්තං (ක.)].

ඡ සමාධී – බුද්ධානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, ධම්මානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, සඞ්ඝානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, සීලානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, චාගානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, දෙවතානුස්සතිවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. සත්ත සමාධී – සමාධිකුසලතා, සමාධිස්ස සමාපත්තිකුසලතා, සමාධිස්ස ඨිතිකුසලතා, සමාධිස්ස වුට්ඨානකුසලතා ¶ , සමාධිස්ස කල්ලතාකුසලතා [කල්ලිතකුසලතා (ස්යා. ක.)], සමාධිස්ස ගොචරකුසලතා, සමාධිස්ස අභිනීහාරකුසලතා. අට්ඨ සමාධී – පථවීකසිණවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, ආපොකසිණවසෙන…පෙ… තෙජොකසිණවසෙන… වායොකසිණවසෙන… නීලකසිණවසෙන… පීතකසිණවසෙන… ලොහිතකසිණවසෙන… ඔදාතකසිණවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. නව සමාධී – රූපාවචරො සමාධි අත්ථි හීනො, අත්ථි මජ්ඣොමො, අත්ථි පණීතො; අරූපාවචරො සමාධි අත්ථි හීනො, අත්ථි මජ්ඣොමො, අත්ථි පණීතො; සුඤ්ඤතො සමාධි, අනිමිත්තො සමාධි, අප්පණිහිතො ¶ සමාධි. දස සමාධී – උද්ධුමාතකසඤ්ඤාවසෙන චිත්තස්ස ¶ එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, විනීලකසඤ්ඤාවසෙන…පෙ… විපුබ්බකසඤ්ඤාවසෙන… විච්ඡිද්දකසඤ්ඤාවසෙන… වික්ඛායිතකසඤ්ඤාවසෙන… වික්ඛිත්තකසඤ්ඤාවසෙන… හතවික්ඛිත්තකසඤ්ඤාවසෙන… ලොහිතකසඤ්ඤාවසෙන… පුළවකසඤ්ඤාවසෙන [පුළුවක සඤ්ඤාවසෙන (ක.)] … අට්ඨිකසඤ්ඤාවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. ඉමෙ පඤ්චපඤ්ඤාස සමාධි.

44. අපි ච, පඤ්චවීසති සමාධිස්ස සමාධිට්ඨා – පරිග්ගහට්ඨෙන සමාධි, පරිවාරට්ඨෙන සමාධි, පරිපූරට්ඨෙන සමාධි, එකග්ගට්ඨෙන සමාධි, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධි, අවිසාරට්ඨෙන සමාධි, අනාවිලට්ඨෙන සමාධි, අනිඤ්ජනට්ඨෙන සමාධි, විමුත්තට්ඨෙන සමාධි, එකත්තුපට්ඨානවසෙන චිත්තස්ස ඨිතත්තා සමාධි, සමං එසතීති සමාධි, විසමං නෙසතීති සමාධි, සමං එසිතත්තා සමාධි, විසමං ¶ නෙසිතත්තා සමාධි, සමං ආදියතීති සමාධි, විසමං නාදියතීති සමාධි, සමං ආදින්නත්තා සමාධි, විසමං අනාදින්නත්තා සමාධි, සමං පටිපජ්ජතීති සමාධි, විසමං නප්පටිපජ්ජතීති සමාධි, සමං පටිපන්නත්තා සමාධි, විසමං නප්පටිපන්නත්තා සමාධි, සමං ඣායතීති සමාධි, විසමං ඣාපෙතීති සමාධි, සමං ඣාතත්තා සමාධි, විසමං ඣාපිතත්තා සමාධි, සමො ච හිතො ච සුඛො චාති සමාධි. ඉමෙ පඤ්චවීසති සමාධිස්ස සමාධිට්ඨා. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘සංවරිත්වා සමාදහනෙ පඤ්ඤා සමාධිභාවනාමයෙ ¶ ඤාණං’’.

සමාධිභාවනාමයඤාණනිද්දෙසො තතියො.

4. ධම්මට්ඨිතිඤාණනිද්දෙසො

45. කථං ¶ පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං? අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං උප්පාදට්ඨිති ච පවත්තට්ඨිති ච නිමිත්තට්ඨිති ච ආයූහනට්ඨිති ච සඤ්ඤොගට්ඨිති ච පලිබොධට්ඨිති ච සමුදයට්ඨිති ච හෙතුට්ඨිති ච පච්චයට්ඨිති ච. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි අවිජ්ජා පච්චයො, සඞ්ඛාරා පච්චයසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති – පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං… අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං උප්පාදට්ඨිති ච පවත්තට්ඨිති ච නිමිත්තට්ඨිති ච ආයූහනට්ඨිති ච සඤ්ඤොගට්ඨිති ච පලිබොධට්ඨිති ච සමුදයට්ඨිති ච හෙතුට්ඨිති ¶ ච පච්චයට්ඨිති ච. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි අවිජ්ජා පච්චයො, සඞ්ඛාරා පච්චයසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති – පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං.

සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණස්ස…පෙ… විඤ්ඤාණං නාමරූපස්ස… නාමරූපං සළායතනස්ස… සළායතනං ඵස්සස්ස… ඵස්සො වෙදනාය… වෙදනා තණ්හාය… තණ්හා උපාදානස්ස… උපාදානං භවස්ස… භවො ජාතියා… ජාති ජරාමරණස්ස උප්පාදට්ඨිති ච පවත්තට්ඨිති ච නිමිත්තට්ඨිති ච ආයූහනට්ඨිති ච සඤ්ඤොගට්ඨිති ච පලිබොධට්ඨිති ච සමුදයට්ඨිති ච හෙතුට්ඨිති ච පච්චයට්ඨිති ච. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි ජාති පච්චයො, ජරාමරණං පච්චයසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ¶ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති – පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං… අනාගතම්පි අද්ධානං ජාති ජරාමරණස්ස උප්පාදට්ඨිති ච පවත්තට්ඨිති ච නිමිත්තට්ඨිති ච ආයූහනට්ඨිති ¶ ච සඤ්ඤොගට්ඨිති ච පලිබොධට්ඨිති ච සමුදයට්ඨිති ච හෙතුට්ඨිති ච පච්චයට්ඨිති ච. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි ජාති පච්චයො, ජරාමරණං පච්චයසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති – පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං.

46. අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා හෙතුසමුප්පන්නාති – පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං… අනාගතම්පි ¶ අද්ධානං අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා හෙතුසමුප්පන්නාති – පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං.

සඞ්ඛාරා හෙතු, විඤ්ඤාණං හෙතුසමුප්පන්නං…පෙ… විඤ්ඤාණං හෙතු, නාමරූපං හෙතුසමුප්පන්නං… නාමරූපං හෙතු, සළායතනං හෙතුසමුප්පන්නං… සළායතනං හෙතු, ඵස්සො හෙතුසමුප්පන්නො… ඵස්සො හෙතු, වෙදනා හෙතුසමුප්පන්නා… වෙදනා හෙතු, තණ්හා හෙතුසමුප්පන්නා… තණ්හා හෙතු, උපාදානං හෙතුසමුප්පන්නං… උපාදානං හෙතු, භවො හෙතුසමුප්පන්නො… භවො හෙතු, ජාති හෙතුසමුප්පන්නා… ජාති හෙතු, ජරාමරණං හෙතුසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා හෙතුසමුප්පන්නාති – පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං… අනාගතම්පි අද්ධානං ජාති හෙතු, ජරාමරණං ¶ හෙතුසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා හෙතුසමුප්පන්නාති – පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං.

අවිජ්ජා පටිච්චා, සඞ්ඛාරා පටිච්චසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පටිච්චසමුප්පන්නාති – පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං… අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජා ¶ පටිච්චා, සඞ්ඛාරා පටිච්චසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පටිච්චසමුප්පන්නාති – පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං.

සඞ්ඛාරා පටිච්චා, විඤ්ඤාණං පටිච්චසමුප්පන්නං…පෙ… විඤ්ඤාණං පටිච්චා, නාමරූපං පටිච්චසමුප්පන්නං… නාමරූපං පටිච්චා, සළායතනං පටිච්චසමුප්පන්නං… සළායතනං පටිච්චා, ඵස්සො පටිච්චසමුප්පන්නො… ඵස්සො පටිච්චා, වෙදනා පටිච්චසමුප්පන්නා… වෙදනා පටිච්චා, තණ්හා පටිච්චසමුප්පන්නා… තණ්හා පටිච්චා, උපාදානං පටිච්චසමුප්පන්නං… උපාදානං පටිච්චා, භවො පටිච්චසමුප්පන්නො… භවො පටිච්චා, ජාති පටිච්චසමුප්පන්නා… ජාති පටිච්චා, ජරාමරණං පටිච්චසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පටිච්චසමුප්පන්නාති – පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං… අනාගතම්පි අද්ධානං ජාති පටිච්චා, ජරාමරණං පටිච්චසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පටිච්චසමුප්පන්නාති – පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං.

අවිජ්ජා ¶ පච්චයො, සඞ්ඛාරා පච්චයසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති – පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ¶ ධම්මට්ඨිතිඤාණං ¶ . අතීතම්පි අද්ධානං… අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජා පච්චයො, සඞ්ඛාරා පච්චයසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති – පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං.

සඞ්ඛාරා පච්චයා, විඤ්ඤාණං පච්චයසමුප්පන්නං…පෙ… විඤ්ඤාණං පච්චයො, නාමරූපං පච්චයසමුප්පන්නං… නාමරූපං පච්චයො, සළායතනං පච්චයසමුප්පන්නං… සළායතනං පච්චයො, ඵස්සො පච්චයසමුප්පන්නො… ඵස්සො පච්චයො, වෙදනා පච්චයසමුප්පන්නා… වෙදනා පච්චයො, තණ්හා පච්චයසමුප්පන්නා… තණ්හා පච්චයො, උපාදානං පච්චයසමුප්පන්නං… උපාදානං පච්චයො, භවො පච්චයසමුප්පන්නො… භවො පච්චයො, ජාති පච්චයසමුප්පන්නා… ජාති පච්චයො, ජරාමරණං පච්චයසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති – පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං… අනාගතම්පි අද්ධානං ජාති පච්චයො, ජරාමරණං පච්චයසමුප්පන්නං. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති – පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං.

47. පුරිමකම්මභවස්මිං මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනා සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා, උපගමනං උපාදානං, චෙතනා භවො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා පුරිමකම්මභවස්මිං ඉධ පටිසන්ධියා පච්චයා. ඉධ පටිසන්ධි විඤ්ඤාණං, ඔක්කන්ති නාමරූපං, පසාදො ආයතනං, ඵුට්ඨො ඵස්සො, වෙදයිතං වෙදනා. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධුපපත්තිභවස්මිං පුරෙකතස්ස කම්මස්ස පච්චයා. ඉධ පරිපක්කත්තා ආයතනානං ¶ මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනා සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා උපගමනං උපාදානං, චෙතනා ¶ භවො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධ කම්මභවස්මිං ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයා. ආයතිං පටිසන්ධි විඤ්ඤාණං, ඔක්කන්ති නාමරූපං, පසාදො ආයතනං, ඵුට්ඨො ඵස්සො, වෙදයිතං වෙදනා. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ආයතිං උපපත්තිභවස්මිං ඉධ කතස්ස කම්මස්ස පච්චයා. ඉතිමෙ චතුසඞ්ඛෙපෙ තයො අද්ධෙ තිසන්ධිං වීසතියා ආකාරෙහි පටිච්චසමුප්පාදං ජානාති පස්සති අඤ්ඤාති පටිවිජ්ඣති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං’’.

ධම්මට්ඨිතිඤාණනිද්දෙසො චතුත්ථො.

5. සම්මසනඤාණනිද්දෙසො

48. කථං ¶ ¶ අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං ධම්මානං සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං?

යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං රූපං අනිච්චතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, දුක්ඛතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, අනත්තතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං.

යා කාචි වෙදනා…පෙ… යා කාචි සඤ්ඤා… යෙ කෙචි සඞ්ඛාරා… යං කිඤ්චි විඤ්ඤාණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං විඤ්ඤාණං අනිච්චතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, දුක්ඛතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, අනත්තතො වවත්ථෙති එකං ¶ සම්මසනං.

චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, දුක්ඛතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං, අනත්තතො වවත්ථෙති එකං සම්මසනං.

රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන අනත්තා අසාරකට්ඨෙනාති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. වෙදනා…පෙ… සඤ්ඤා…පෙ… සඞ්ඛාරා…පෙ… විඤ්ඤාණං…පෙ… චක්ඛු…පෙ… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන, අනත්තා අසාරකට්ඨෙනාති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං.

රූපං ¶ අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. වෙදනා…පෙ… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං… චක්ඛු…පෙ… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං.

ජාතිපච්චයා ¶ ජරාමරණං, අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණන්ති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං… අනාගතම්පි අද්ධානං ජාතිපච්චයා ජරාමරණං, අසති ¶ ජාතියා නත්ථි ජරාමරණන්ති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ¶ ඤාණං. භවපච්චයා ජාති, අසති…පෙ… උපාදානපච්චයා භවො, අසති…පෙ… තණ්හාපච්චයා උපාදානං, අසති…පෙ… වෙදනාපච්චයා තණ්හා, අසති…පෙ… ඵස්සපච්චයා වෙදනා, අසති…පෙ… සළායතනපච්චයා ඵස්සො, අසති…පෙ… නාමරූපපච්චයා සළායතනං, අසති…පෙ… විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, අසති…පෙ… සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, අසති…පෙ… අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, අසති අවිජ්ජාය නත්ථි සඞ්ඛාරාති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං… අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, අසති අවිජ්ජාය නත්ථි සඞ්ඛාරාති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං ධම්මානං සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං’’.

සම්මසනඤාණනිද්දෙසො පඤ්චමො.

6. උදයබ්බයඤාණනිද්දෙසො

49. කථං පච්චුප්පන්නානං ධම්මානං විපරිණාමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා උදයබ්බයානුපස්සනෙ ඤාණං? ජාතං රූපං පච්චුප්පන්නං, තස්ස නිබ්බත්තිලක්ඛණං උදයො, විපරිණාමලක්ඛණං වයො, අනුපස්සනා ඤාණං. ජාතා වෙදනා…පෙ… ජාතා සඤ්ඤා… ජාතා සඞ්ඛාරා… ජාතං විඤ්ඤාණං… ජාතං චක්ඛු…පෙ… ජාතො භවො පච්චුප්පන්නො, තස්ස නිබ්බත්තිලක්ඛණං උදයො, විපරිණාමලක්ඛණං වයො, අනුපස්සනා ඤාණං.

50. පඤ්චන්නං ¶ ඛන්ධානං උදයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, උදයබ්බයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි ¶ පස්සති? පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයං පස්සන්තො පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සති ¶ ; උදයබ්බයං පස්සන්තො පඤ්ඤාස ලක්ඛණානි පස්සති.

රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, උදයබ්බයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති? වෙදනාක්ඛන්ධස්ස…පෙ… සඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස…පෙ… සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං ¶ පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, උදයබ්බයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති? රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති; උදයබ්බයං පස්සන්තො දස ලක්ඛණානි පස්සති. වෙදනාක්ඛන්ධස්ස…පෙ… සඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස… සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති; උදයබ්බයං පස්සන්තො දස ලක්ඛණානි පස්සති.

රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයොති – පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස ¶ උදයං පස්සති. තණ්හාසමුදයා රූපසමුදයොති – පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. කම්මසමුදයා රූපසමුදයොති – පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. ආහාරසමුදයා රූපසමුදයොති – පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති.

වයං ¶ පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජානිරොධා රූපනිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. තණ්හානිරොධා රූපනිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. කම්මනිරොධා රූපනිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. ආහාරනිරොධා රූපනිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති ¶ . විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. උදයබ්බයං පස්සන්තො ඉමානි දස ලක්ඛණානි පස්සති.

වෙදනාක්ඛන්ධස්ස ¶ උදයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජාසමුදයා වෙදනාසමුදයොති – පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. තණ්හාසමුදයා වෙදනාසමුදයොති – පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. කම්මසමුදයා වෙදනාසමුදයොති – පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං ¶ පස්සති. ඵස්සසමුදයා වෙදනාසමුදයොති – පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති.

වයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජානිරොධා වෙදනානිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. තණ්හානිරොධා වෙදනානිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. කම්මනිරොධා වෙදනානිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. ඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. උදයබ්බයං පස්සන්තො ඉමානි දස ලක්ඛණානි පස්සති.

සඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස…පෙ… සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජාසමුදයා විඤ්ඤාණසමුදයොති – පච්චයසමුදයට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. තණ්හාසමුදයා විඤ්ඤාණසමුදයොතිපච්චයසමුදයට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. කම්මසමුදයා විඤ්ඤාණසමුදයොති – පච්චයසමුදයට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. නාමරූපසමුදයා විඤ්ඤාණසමුදයොති – පච්චයසමුදයට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස ¶ ¶ උදයං පස්සති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති.

වයං පස්සන්තො කතමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති? අවිජ්ජානිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. තණ්හානිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. කම්මනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. නාමරූපනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස ¶ වයං පස්සති. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. උදයබ්බයං පස්සන්තො ඉමානි දස ලක්ඛණානි පස්සති.

පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සති, උදයබ්බයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ඤාස ලක්ඛණානි පස්සති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘පච්චුප්පන්නානං ධම්මානං විපරිණාමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා උදයබ්බයානුපස්සනෙ ඤාණං’’. රූපක්ඛන්ධො [රූපක්ඛන්ධා (ස්යා.)] ආහාරසමුදයො ¶ . වෙදනා, සඤ්ඤා, සඞ්ඛාරා – තයො [සඞ්ඛාරාති සෙසා (ස්යා.)] ඛන්ධා ඵස්සසමුදයා. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො නාමරූපසමුදයො.

උදයබ්බයඤාණනිද්දෙසො ඡට්ඨො.

7. භඞ්ගානුපස්සනාඤාණනිද්දෙසො

51. කථං ¶ ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා භඞ්ගානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විපස්සනෙ ඤාණං? රූපාරම්මණතා චිත්තං උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජති. තං ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා තස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගං අනුපස්සති. අනුපස්සතීති, කථං අනුපස්සති? අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො. දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො සුඛතො. අනත්තතො ¶ අනුපස්සති, නො අත්තතො. නිබ්බින්දති, නො නන්දති, විරජ්ජති, නො රජ්ජති. නිරොධෙති, නො සමුදෙති. පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති.

52. අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති. දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති. අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති. නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති. විරජ්ජන්තො රාගං පජහති. නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති. පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති.

වෙදනාරම්මණතා…පෙ… සඤ්ඤාරම්මණතා… සඞ්ඛාරාරම්මණතා… විඤ්ඤාණාරම්මණතා… චක්ඛු…පෙ… ජරාමරණාරම්මණතා චිත්තං උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජති. තං ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා තස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගං අනුපස්සති. අනුපස්සතීති, කථං අනුපස්සති? අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො. දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො ¶ සුඛතො. අනත්තතො අනුපස්සති, නො අත්තතො. නිබ්බින්දති, නො නන්දති. විරජ්ජති, නො රජ්ජති. නිරොධෙති, නො සමුදෙති. පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති.

අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති. දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො ¶ සුඛසඤ්ඤං පජහති. අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති. නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති. විරජ්ජන්තො රාගං පජහති. නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති. පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති.

වත්ථුසඞ්කමනා චෙව, පඤ්ඤාය ච විවට්ටනා;

ආවජ්ජනා බලඤ්චෙව, පටිසඞ්ඛා විපස්සනා.

ආරම්මණඅන්වයෙන ¶ , උභො එකවවත්ථනා [එකවවත්ථානා (ක.)];

නිරොධෙ අධිමුත්තතා, වයලක්ඛණවිපස්සනා.

ආරම්මණඤ්ච පටිසඞ්ඛා, භඞ්ගඤ්ච අනුපස්සති;

සුඤ්ඤතො ච උපට්ඨානං, අධිපඤ්ඤා විපස්සනා.

කුසලො තීසු අනුපස්සනාසු, චතස්සො ච [චතූසු ච (ස්යා.)] විපස්සනාසු;

තයො උපට්ඨානෙ කුසලතා, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතීති.

තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා භඞ්ගානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විපස්සනෙ ඤාණං’’.

භඞ්ගානුපස්සනාඤාණනිද්දෙසො සත්තමො.

8. ආදීනවඤාණනිද්දෙසො

53. කථං ¶ භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං? උප්පාදො භයන්ති – භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. පවත්තං භයන්ති – භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. නිමිත්තං භයන්ති…පෙ… ආයූහනා භයන්ති…පෙ… පටිසන්ධි භයන්ති… ගති භයන්ති… නිබ්බත්ති භයන්ති… උපපත්ති භයන්ති… ජාති භයන්ති… ජරා භයන්ති… බ්යාධි භයන්ති ¶ … මරණං භයන්ති… සොකො භයන්ති… පරිදෙවො භයන්ති… උපායාසො භයන්ති – භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං.

අනුප්පාදො ¶ ඛෙමන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං. අප්පවත්තං ඛෙමන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං…පෙ… අනුපායාසො ඛෙමන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං.

උප්පාදො භයං, අනුප්පාදො ඛෙමන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්තං භයං, අප්පවත්තං ඛෙමන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං…පෙ… උපායාසො භයං, අනුපායාසො ඛෙමන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං.

උප්පාදො ¶ දුක්ඛන්ති – භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. පවත්තං දුක්ඛන්ති – භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං…පෙ… උපායාසො දුක්ඛන්ති – භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං.

අනුප්පාදො සුඛන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං. අප්පවත්තං සුඛන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං…පෙ… අනුපායාසො සුඛන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං.

උප්පාදො දුක්ඛං, අනුප්පාදො සුඛන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්තං දුක්ඛං, අප්පවත්තං සුඛන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං…පෙ… උපායාසො දුක්ඛං, අනුපායාසො සුඛන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං.

උප්පාදො සාමිසන්ති – භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. පවත්තං සාමිසන්ති – භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං…පෙ… උපායාසො සාමිසන්ති – භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං.

අනුප්පාදො නිරාමිසන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං. අප්පවත්තං නිරාමිසන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං…පෙ… අනුපායාසො නිරාමිසන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං.

උප්පාදො සාමිසං, අනුප්පාදො නිරාමිසන්ති – සන්තිපදෙ ¶ ඤාණං. පවත්තං සාමිසං, අප්පවත්තං නිරාමිසන්ති – සන්තිපදෙ ¶ ඤාණං…පෙ… උපායාසො සාමිසං, අනුපායාසො නිරාමිසන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං.

උප්පාදො සඞ්ඛාරාති – භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. පවත්තං සඞ්ඛාරාති – භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං…පෙ… උපායාසො සඞ්ඛාරාති – භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං.

අනුප්පාදො නිබ්බානන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං. අප්පවත්තං නිබ්බානන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං…පෙ… අනුපායාසො නිබ්බානන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං.

උප්පාදො ¶ සඞ්ඛාරා, අනුප්පාදො නිබ්බානන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්තං සඞ්ඛාරා, අප්පවත්තං නිබ්බානන්ති ¶ – සන්තිපදෙ ඤාණං…පෙ… උපායාසො සඞ්ඛාරා, අනුපායාසො නිබ්බානන්ති – සන්තිපදෙ ඤාණං.

උප්පාදඤ්ච පවත්තඤ්ච, නිමිත්තං දුක්ඛන්ති පස්සති;

ආයූහනං පටිසන්ධිං, ඤාණං ආදීනවෙ ඉදං.

අනුප්පාදං අප්පවත්තං, අනිමිත්තං සුඛන්ති ච;

අනායූහනං අප්පටිසන්ධිං, ඤාණං සන්තිපදෙ ඉදං.

ඉදං ආදීනවෙ ඤාණං, පඤ්චඨානෙසු ජායති;

පඤ්චඨානෙ සන්තිපදෙ, දස ඤාණෙ පජානාති;

ද්වින්නං ඤාණානං කුසලතා, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතීති.

තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං’’.

ආදීනවඤාණනිද්දෙසො අට්ඨමො.

9. සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණනිද්දෙසො

54. කථං ¶ මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා [මුච්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා (ක.)] පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං? උප්පාදං මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා [උප්පාදමුඤ්චිතුකම්යතා… (ස්යා.)] පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං, පවත්තං මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං, නිමිත්තං මුඤ්චිතුකම්යතා…පෙ… ආයූහනං මුඤ්චිතුකම්යතා… පටිසන්ධිං මුඤ්චිතුකම්යතා… ගතිං මුඤ්චිතුකම්යතා… නිබ්බත්තිං මුඤ්චිතුකම්යතා… උපපත්තිං මුඤ්චිතුකම්යතා… ජාතිං මුඤ්චිතුකම්යතා… ජරං මුඤ්චිතුකම්යතා… බ්යාධිං මුඤ්චිතුකම්යතා… මරණං මුඤ්චිතුකම්යතා… සොකං මුඤ්චිතුකම්යතා… පරිදෙවං මුඤ්චිතුකම්යතා…පෙ… උපායාසං මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං.

උප්පාදො ¶ දුක්ඛන්ති – මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා ¶ පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. පවත්තං දුක්ඛන්ති – මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං…පෙ… උපායාසො දුක්ඛන්ති – මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං.

උප්පාදො ¶ භයන්ති – මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. පවත්තං භයන්ති – මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං…පෙ… උපායාසො භයන්ති – මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං.

උප්පාදො ¶ සාමිසන්ති – මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. පවත්තං සාමිසන්ති – මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං…පෙ… උපායාසො සාමිසන්ති – මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං.

උප්පාදො සඞ්ඛාරාති – මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. පවත්තං සඞ්ඛාරාති – මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං…පෙ… උපායාසො සඞ්ඛාරාති – මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං.

උප්පාදො සඞ්ඛාරා, තෙ සඞ්ඛාරෙ අජ්ඣුපෙක්ඛතීති – සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා. යෙ ච සඞ්ඛාරා යා ච උපෙක්ඛා උභොපෙතෙ සඞ්ඛාරා, තෙ සඞ්ඛාරෙ අජ්ඣුපෙක්ඛතීති – සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා. පවත්තං සඞ්ඛාරා…පෙ… නිමිත්තං සඞ්ඛාරා… ආයූහනා සඞ්ඛාරා… පටිසන්ධි සඞ්ඛාරා… ගති සඞ්ඛාරා… නිබ්බත්ති සඞ්ඛාරා… උපපත්ති සඞ්ඛාරා… ජාති සඞ්ඛාරා… ජරා සඞ්ඛාරා… බ්යාධි සඞ්ඛාරා… මරණං සඞ්ඛාරා… සොකො සඞ්ඛාරා… පරිදෙවො සඞ්ඛාරා…පෙ… උපායාසො සඞ්ඛාරා, තෙ සඞ්ඛාරෙ අජ්ඣුපෙක්ඛතීති – සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා. යෙ ච සඞ්ඛාරා යා ච උපෙක්ඛා උභොපෙතෙ සඞ්ඛාරා, තෙ සඞ්ඛාරෙ අජ්ඣුපෙක්ඛතීති – සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා.

55. කතිහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? අට්ඨහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. පුථුජ්ජනස්ස ¶ කතිහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? සෙක්ඛස්ස කතිහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? වීතරාගස්ස කතිහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? පුථුජ්ජනස්ස ¶ ද්වීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. සෙක්ඛස්ස තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය ¶ චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. වීතරාගස්ස තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති.

පුථුජ්ජනස්ස ¶ කතමෙහි ද්වීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? පුථුජ්ජනො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අභිනන්දති වා විපස්සති වා. පුථුජ්ජනස්ස ඉමෙහි ද්වීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. සෙක්ඛස්ස කතමෙහි තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? සෙක්ඛො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අභිනන්දති වා විපස්සති වා පටිසඞ්ඛාය වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති. සෙක්ඛස්ස ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති. වීතරාගස්ස කතමෙහි තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති? වීතරාගො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං විපස්සති වා පටිසඞ්ඛාය වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, තදජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා සුඤ්ඤතවිහාරෙන වා අනිමිත්තවිහාරෙන වා අප්පණිහිතවිහාරෙන වා විහරති. වීතරාගස්ස ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො හොති.

56. කථං ¶ පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො එකත්තං හොති? පුථුජ්ජනස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අභිනන්දතො චිත්තං කිලිස්සති, භාවනාය පරිපන්ථො හොති, පටිවෙධස්ස අන්තරායො හොති, ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයො හොති. සෙක්ඛස්සපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අභිනන්දතො චිත්තං කිලිස්සති, භාවනාය පරිපන්ථො හොති, උත්තරිපටිවෙධස්ස අන්තරායො හොති, ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයො හොති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො එකත්තං හොති අභිනන්දට්ඨෙන.

කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො එකත්තං හොති? පුථුජ්ජනො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අනිච්චතොපි දුක්ඛතොපි අනත්තතොපි විපස්සති. සෙක්ඛොපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අනිච්චතොපි දුක්ඛතොපි අනත්තතොපි විපස්සති. වීතරාගොපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං ¶ අනිච්චතොපි දුක්ඛතොපි අනත්තතොපි විපස්සති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො එකත්තං හොති අනුපස්සනට්ඨෙන.

කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති? පුථුජ්ජනස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කුසලා හොති. සෙක්ඛස්සපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කුසලා හොති. වීතරාගස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා ¶ අබ්යාකතා හොති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච ¶ සෙක්ඛස්ස ¶ ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති කුසලාබ්යාකතට්ඨෙන.

කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති? පුථුජ්ජනස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කිඤ්චිකාලෙ සුවිදිතා හොති, කිඤ්චිකාලෙ න සුවිදිතා හොති. සෙක්ඛස්සපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කිඤ්චිකාලෙ සුවිදිතා හොති, කිඤ්චිකාලෙ න සුවිදිතා හොති. වීතරාගස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා අච්චන්තං සුවිදිතා හොති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති විදිතට්ඨෙන ච අවිදිතට්ඨෙන ච.

කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති? පුථුජ්ජනො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අතිත්තත්තා විපස්සති. සෙක්ඛොපි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අතිත්තත්තා විපස්සති. වීතරාගො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං තිත්තත්තා විපස්සති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති තිත්තට්ඨෙන ච අතිත්තට්ඨෙන ච.

කථං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති? පුථුජ්ජනො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං තිණ්ණං සංයොජනානං පහානාය සොතාපත්තිමග්ගං පටිලාභත්ථාය විපස්සති. සෙක්ඛො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං තිණ්ණං සඤ්ඤොජනානං පහීනත්තා උත්තරිපටිලාභත්ථාය විපස්සති. වීතරාගො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං සබ්බකිලෙසානං ¶ පහීනත්තා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථාය විපස්සති. එවං පුථුජ්ජනස්ස ච සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති පහීනට්ඨෙන ච අප්පහීනට්ඨෙන ච.

කථං ¶ සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති? සෙක්ඛො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං අභිනන්දති වා විපස්සති වා පටිසඞ්ඛාය වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති. වීතරාගො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛං විපස්සති වා පටිසඞ්ඛාය වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, තදජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා සුඤ්ඤතවිහාරෙන වා අනිමිත්තවිහාරෙන වා අප්පණිහිතවිහාරෙන වා විහරති. එවං සෙක්ඛස්ස ච වීතරාගස්ස ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය චිත්තස්ස අභිනීහාරො නානත්තං හොති විහාරසමාපත්තට්ඨෙන.

57. කති ¶ ¶ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති? කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? අට්ඨ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති. දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති.

කතමා අට්ඨ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති? පඨමං ඣානං පටිලාභත්ථාය නීවරණෙ පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. දුතියං ඣානං පටිලාභත්ථාය විතක්කවිචාරෙ පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. තතියං ඣානං පටිලාභත්ථාය පීතිං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං ¶ . චතුත්ථං ඣානං පටිලාභත්ථාය සුඛදුක්ඛෙ පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය රූපසඤ්ඤං පටිඝසඤ්ඤං නානත්තසඤ්ඤං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. ඉමා අට්ඨ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති.

කතමා දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? සොතාපත්තිමග්ගං ¶ පටිලාභත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරං බ්යාධිං මරණං සොකං පරිදෙවං උපායාසං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. සොතාපත්තිඵලසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං…පෙ… පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. සකදාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය…පෙ… සකදාගාමිඵලසමාපත්තත්ථාය…පෙ… අනාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය…පෙ… අනාගාමිඵලසමාපත්තත්ථාය ¶ …පෙ… අරහත්තමග්ගං පටිලාභත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරං බ්යාධිං මරණං සොකං පරිදෙවං උපායාසං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. අරහත්තඵලසමාපත්තත්ථාය…පෙ… සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්තත්ථාය…පෙ… අනිමිත්තවිහාරසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං…පෙ… පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. ඉමා දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති.

58. කති ¶ ¶ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කුසලා, කති අකුසලා, කති අබ්යාකතා? පන්නරස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා කුසලා, තිස්සො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා අබ්යාකතා. නත්ථි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා අකුසලා.

පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා, අට්ඨ චිත්තස්ස ගොචරා;

පුථුජ්ජනස්ස ද්වෙ හොන්ති, තයො සෙක්ඛස්ස ගොචරා;

තයො ච වීතරාගස්ස, යෙහි චිත්තං විවට්ටති.

අට්ඨ සමාධිස්ස පච්චයා, දස ඤාණස්ස ගොචරා;

අට්ඨාරස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා, තිණ්ණං විමොක්ඛාන පච්චයා.

ඉමෙ අට්ඨාරසාකාරා, පඤ්ඤා යස්ස පරිච්චිතා;

කුසලො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතීති.

තං ¶ ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං’’.

සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණනිද්දෙසො නවමො.

10. ගොත්රභුඤාණනිද්දෙසො

59. කථං ¶ බහිද්ධා වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා ගොත්රභුඤාණං? උප්පාදං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. පවත්තං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. නිමිත්තං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. ආයූහනං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. පටිසන්ධිං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. ගතිං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. නිබ්බත්තිං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. උපපත්තිං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. ජාතිං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. ජරං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. බ්යාධිං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. මරණං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. සොකං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. පරිදෙවං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. උපායාසං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු…පෙ… නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු.

උප්පාදං ¶ අභිභුය්යිත්වා අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. පවත්තං අභිභුය්යිත්වා අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. නිමිත්තං අභිභුය්යිත්වා අනිමිත්තං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු ¶ …පෙ… බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තං අභිභුය්යිත්වා නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු.

උප්පාදා වුට්ඨාතීති – ගොත්රභු. පවත්තා වුට්ඨාතීති – ගොත්රභු. නිමිත්තා වුට්ඨාතීති – ගොත්රභු. ආයූහනා වුට්ඨාතීති – ගොත්රභු. පටිසන්ධියා වුට්ඨාතීති – ගොත්රභු. ගතියා වුට්ඨාතීති – ගොත්රභු. නිබ්බත්තියා ¶ වුට්ඨාතීති – ගොත්රභු. උපපත්තියා වුට්ඨාතීති – ගොත්රභු. ජාතියා වුට්ඨාතීති – ගොත්රභු. ජරාය වුට්ඨාතීති – ගොත්රභු. බ්යාධිම්හා වුට්ඨාතීති – ගොත්රභු. මරණා වුට්ඨාතීති – ගොත්රභු. සොකා වුට්ඨාතීති – ගොත්රභු. පරිදෙවා වුට්ඨාතීති – ගොත්රභු. උපායාසා වුට්ඨාතීති – ගොත්රභු. බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තා වුට්ඨාතීති – ගොත්රභු. අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු…පෙ… නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු.

උප්පාදා වුට්ඨහිත්වා [වුට්ඨිත්වා (ස්යා. ක.)] අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. පවත්තා වුට්ඨහිත්වා අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. නිමිත්තා වුට්ඨහිත්වා අනිමිත්තං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. ආයූහනා වුට්ඨහිත්වා ¶ අනායූහනං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. පටිසන්ධියා වුට්ඨහිත්වා අප්පටිසන්ධිං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. ගතියා වුට්ඨහිත්වා අගතිං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. නිබ්බත්තියා වුට්ඨහිත්වා අනිබ්බත්තිං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. උපපත්තියා වුට්ඨහිත්වා අනුපපත්තිං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. ජාතියා වුට්ඨහිත්වා අජාතිං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. ජරාය වුට්ඨහිත්වා අජරං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. බ්යාධිම්හා වුට්ඨහිත්වා අබ්යාධිං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. මරණා වුට්ඨහිත්වා අමතං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. සොකා වුට්ඨහිත්වා අසොකං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. පරිදෙවා වුට්ඨහිත්වා අපරිදෙවං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. උපායාසා වුට්ඨහිත්වා අනුපායාසං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තා වුට්ඨහිත්වා නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු.

උප්පාදා ¶ විවට්ටතීති – ගොත්රභු. පවත්තා විවට්ටතීති – ගොත්රභු…පෙ… බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තා විවට්ටතීති – ගොත්රභු. අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු…පෙ… නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු.

උප්පාදා ¶ විවට්ටිත්වා අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු. පවත්තා විවට්ටිත්වා අප්පවත්තං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු…පෙ… බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තා විවට්ටිත්වා නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති – ගොත්රභු.

60. කති ¶ ගොත්රභූ ධම්මා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති? කති ගොත්රභූ ධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? අට්ඨ ගොත්රභූ ධම්මා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති. දස ගොත්රභූ ධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති.

කතමෙ අට්ඨ ගොත්රභූ ධම්මා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති? පඨමං ඣානං පටිලාභත්ථාය නීවරණෙ අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. දුතියං ඣානං පටිලාභත්ථාය විතක්කවිචාරෙ අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. තතියං ඣානං පටිලාභත්ථාය පීතිං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. චතුත්ථං ඣානං පටිලාභත්ථාය සුඛදුක්ඛෙ අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය රූපසඤ්ඤං පටිඝසඤ්ඤං නානත්තසඤ්ඤං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං ¶ අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු ¶ . නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. ඉමෙ අට්ඨ ගොත්රභූ ධම්මා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති.

කතමෙ දස ගොත්රභූ ධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? සොතාපත්තිමග්ගං පටිලාභත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරං බ්යාධිං මරණං සොකං පරිදෙවං උපායාසං බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. සොතාපත්තිඵලසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං…පෙ… අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. සකදාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය…පෙ… සකදාගාමිඵලසමාපත්තත්ථාය… අනාගාමිමග්ගං පටිලාභත්ථාය… අනාගාමිඵලසමාපත්තත්ථාය… අරහත්තමග්ගං පටිලාභත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරං බ්යාධිං මරණං සොකං පරිදෙවං උපායාසං බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තං අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. අරහත්තඵලසමාපත්තත්ථාය… සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්තත්ථාය… අනිමිත්තවිහාරසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං…පෙ… අභිභුය්යතීති – ගොත්රභු. ඉමෙ දස ගොත්රභූ ධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති.

කති ¶ ගොත්රභූ ධම්මා කුසලා, කති අකුසලා, කති අබ්යාකතා? පන්නරස ගොත්රභූ ධම්මා කුසලා, තයො ගොත්රභූ ධම්මා අබ්යාකතා. නත්ථි ගොත්රභූ ධම්මා අකුසලාති.

සාමිසඤ්ච ¶ ¶ නිරාමිසං, පණිහිතඤ්ච අප්පණිහිතං;

සඤ්ඤුත්තඤ්ච විසඤ්ඤුත්තං, වුට්ඨිතඤ්ච අවුට්ඨිතං.

අට්ඨ සමාධිස්ස පච්චයා, දස ඤාණස්ස ගොචරා;

අට්ඨාරස ගොත්රභූ ධම්මා, තිණ්ණං විමොක්ඛාන පච්චයා.

ඉමෙ අට්ඨාරසාකාරා, පඤ්ඤා යස්ස පරිච්චිතා;

කුසලො විවට්ටෙ වුට්ඨානෙ, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතීති.

තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘බහිද්ධා වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා ගොත්රභුඤාණං’’.

ගොත්රභුඤාණනිද්දෙසො දසමො.

11. මග්ගඤාණනිද්දෙසො

61. කථං ¶ දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං? සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨියා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති – ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො මිච්ඡාසඞ්කප්පා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති – ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’.

පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා මිච්ඡාවාචාය වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති – ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’.

සමුට්ඨානට්ඨෙන ¶ සම්මාකම්මන්තො ¶ මිච්ඡාකම්මන්තා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති – ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’.

වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවො මිච්ඡාආජීවා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති – ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’.

පග්ගහට්ඨෙන ¶ සම්මාවායාමො මිච්ඡාවායාමා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති – ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’.

උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති මිච්ඡාසතියා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති – ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’.

අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි මිච්ඡාසමාධිතො වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති – ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’.

සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි ¶ …පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි ඔළාරිකා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා ඔළාරිකා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති – ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ¶ ඤාණං’’.

අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි අනුසහගතා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා අනුසහගතා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති – ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’.

අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ ¶ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි රූපරාගා අරූපරාගා මානා උද්ධච්චා අවිජ්ජාය මානානුසයා භවරාගානුසයා අවිජ්ජානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති – ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’.

62.

අජාතං ඣාපෙති ජාතෙන, ඣානං තෙන පවුච්චති;

ඣානවිමොක්ඛෙ කුසලතා, නානාදිට්ඨීසු න කම්පති.

සමාදහිත්වා යථා චෙ විපස්සති, විපස්සමානො තථා චෙ සමාදහෙ;

විපස්සනා ච සමථො තදා අහු, සමානභාගා යුගනද්ධා වත්තරෙ.

දුක්ඛා ¶ සඞ්ඛාරා සුඛො, නිරොධො ඉති දස්සනං [නිරොධොති දස්සනං (ස්යා. ක.)];

දුභතො වුට්ඨිතා පඤ්ඤා, ඵස්සෙති අමතං පදං.

විමොක්ඛචරියං ජානාති, නානත්තෙකත්තකොවිදො;

ද්වින්නං ඤාණානං කුසලතා, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතීති.

තං ¶ ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’.

මග්ගඤාණනිද්දෙසො එකාදසමො.

12. ඵලඤාණනිද්දෙසො

63. කථං ¶ පයොගප්පටිප්පස්සද්ධිපඤ්ඤා ඵලෙ ඤාණං? සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨියා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාදිට්ඨි. මග්ගස්සෙතං ඵලං.

අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො මිච්ඡාසඞ්කප්පා වුට්ඨාති තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච ¶ වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසඞ්කප්පො. මග්ගස්සෙතං ඵලං.

පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා මිච්ඡාවාචාය වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාවාචා. මග්ගස්සෙතං ඵලං.

සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තො මිච්ඡාකම්මන්තා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාකම්මන්තො. මග්ගස්සෙතං ඵලං.

වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවො මිච්ඡාආජීවා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති ¶ සම්මාආජීවො. මග්ගස්සෙතං ඵලං.

පග්ගහට්ඨෙන ¶ සම්මාවායාමො මිච්ඡාවායාමා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාවායාමො. මග්ගස්සෙතං ඵලං.

උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති මිච්ඡාසතියා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසති. මග්ගස්සෙතං ඵලං.

අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි මිච්ඡාසමාධිතො වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා ¶ උප්පජ්ජති සම්මාසමාධි. මග්ගස්සෙතං ඵලං.

සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි ඔළාරිකා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා ඔළාරිකා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා වුට්ඨාති ¶ , තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසමාධි. මග්ගස්සෙතං ඵලං.

අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි අනුසහගතා කාමරාගසඤ්ඤොජනා පටිඝසඤ්ඤොජනා අනුසහගතා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ¶ ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසමාධි. මග්ගස්සෙතං ඵලං.

අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි රූපරාගා අරූපරාගා මානා උද්ධච්චා අවිජ්ජාය මානානුසයා භවරාගානුසයා අවිජ්ජානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තංපයොගප්පටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාසමාධි. මග්ගස්සෙතං ඵලං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘පයොගප්පටිප්පස්සද්ධිපඤ්ඤා ඵලෙ ඤාණං’’.

ඵලඤාණනිද්දෙසො ද්වාදසමො.

13. විමුත්තිඤාණනිද්දෙසො

64. කථං ¶ ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං? සොතාපත්තිමග්ගෙන සක්කායදිට්ඨි, විචිකිච්ඡා, සීලබ්බතපරාමාසො, දිට්ඨානුසයො, විචිකිච්ඡානුසයො අත්තනො චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා සම්මා සමුච්ඡින්නා හොන්ති. ඉමෙහි පඤ්චහි උපක්කිලෙසෙහි සපරියුට්ඨානෙහි චිත්තං විමුත්තං හොති සුවිමුත්තං. තංවිමුත්ති ¶ ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං’’.

සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකං කාමරාගසඤ්ඤොජනං, පටිඝසඤ්ඤොජනං, ඔළාරිකො කාමරාගානුසයො, පටිඝානුසයො – අත්තනො චිත්තස්ස ¶ උපක්කිලෙසා සම්මා සමුච්ඡින්නා හොන්ති. ඉමෙහි චතූහි උපක්කිලෙසෙහි සපරියුට්ඨානෙහි චිත්තං විමුත්තං හොති සුවිමුත්තං. තංවිමුත්ති ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං’’.

අනාගාමිමග්ගෙන ¶ අනුසහගතං කාමරාගසඤ්ඤොජනං, පටිඝසඤ්ඤොජනං, අනුසහගතො කාමරාගානුසයො, පටිඝානුසයො – අත්තනො චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා සම්මා සමුච්ඡින්නා හොන්ති. ඉමෙහි චතූහි උපක්කිලෙසෙහි සපරියුට්ඨානෙහි චිත්තං විමුත්තං හොති සුවිමුත්තං. තංවිමුත්ති ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං’’.

අරහත්තමග්ගෙන රූපරාගො, අරූපරාගො, මානො, උද්ධච්චං, අවිජ්ජා, මානානුසයො, භවරාගානුසයො, අවිජ්ජානුසයො – අත්තනො චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා සම්මා සමුච්ඡින්නා හොන්ති. ඉමෙහි අට්ඨහි උපක්කිලෙසෙහි සපරියුට්ඨානෙහි චිත්තං විමුත්තං හොති සුවිමුත්තං. තංවිමුත්ති ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං’’. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘ඡින්නවටුමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විමුත්තිඤාණං’’.

විමුත්තිඤාණනිද්දෙසො තෙරසමො.

14. පච්චවෙක්ඛණඤාණනිද්දෙසො

65. කථං තදා සමුදාගතෙ ධම්මෙ පස්සනෙ පඤ්ඤා පච්චවෙක්ඛණෙ ¶ ඤාණං? සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි තදා සමුදාගතා. අභිනිරොපනට්ඨෙන ¶ සම්මාසඞ්කප්පො තදා සමුදාගතො. පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා තදා සමුදාගතා. සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තො තදා සමුදාගතො. වොදානට්ඨෙන ¶ සම්මාආජීවො තදා සමුදාගතො. පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමො තදා සමුදාගතො. උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති තදා සමුදාගතා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි තදා සමුදාගතො.

උපට්ඨානට්ඨෙන සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. පවිචයට්ඨෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. පග්ගහට්ඨෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. ඵරණට්ඨෙන පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. උපසමට්ඨෙන පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො. පටිසඞ්ඛානට්ඨෙන උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො තදා සමුදාගතො.

අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨෙන සද්ධාබලං තදා සමුදාගතං. කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨෙන වීරියබලං ¶ තදා සමුදාගතං. පමාදෙ අකම්පියට්ඨෙන සතිබලං තදා සමුදාගතං. උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨෙන සමාධිබලං තදා සමුදාගතං. අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨෙන පඤ්ඤාබලං තදා සමුදාගතං.

අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්රියං තදා සමුදාගතං. පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්රියං තදා සමුදාගතං. උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්රියං තදා සමුදාගතං. අවික්ඛෙපට්ඨෙන ¶ සමාධින්ද්රියං තදා සමුදාගතං. දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්රියං තදා සමුදාගතං.

ආධිපතෙය්යට්ඨෙන ඉන්ද්රියා තදා සමුදාගතා. අකම්පියට්ඨෙන බලා තදා සමුදාගතා. නිය්යානට්ඨෙන සම්බොජ්ඣඞ්ගා තදා සමුදාගතා. හෙතුට්ඨෙන මග්ගො තදා සමුදාගතො. උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානා තදා සමුදාගතා. පදහනට්ඨෙන සම්මප්පධානා තදා සමුදාගතා. ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධිපාදා තදා සමුදාගතා. තථට්ඨෙන සච්චා තදා සමුදාගතා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථො තදා සමුදාගතො. අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා තදා සමුදාගතා. එකරසට්ඨෙන සමථවිපස්සනා තදා සමුදාගතා. අනතිවත්තනට්ඨෙන යුගනද්ධං තදා සමුදාගතං. සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි තදා සමුදාගතා. අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි තදා සමුදාගතා. දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි තදා සමුදාගතා. විමුත්තට්ඨෙන විමොක්ඛො තදා සමුදාගතො. පටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජා තදා සමුදාගතා. පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්ති තදා සමුදාගතා. සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං තදා සමුදාගතං.

ඡන්දො ¶ ¶ මූලට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. මනසිකාරො සමුට්ඨානට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. ඵස්සො සමොධානට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. වෙදනා සමොසරණට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. සමාධි පමුඛට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. සති ආධිපතෙය්යට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. පඤ්ඤා තදුත්තරට්ඨෙන තදා සමුදාගතා ¶ . විමුත්ති සාරට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන ¶ තදා සමුදාගතං. වුට්ඨහිත්වා පච්චවෙක්ඛති, ඉමෙ ධම්මා තදා සමුදාගතා.

සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි තදා සමුදාගතා. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො තදා සමුදාගතො…පෙ… පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං තදා සමුදාගතං. ඡන්දො මූලට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. මනසිකාරො සමුට්ඨානට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. ඵස්සො සමොධානට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. වෙදනා සමොසරණට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. සමාධි පමුඛට්ඨෙන තදා සමුදාගතො. සති ආධිපතෙය්යට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. පඤ්ඤා තදුත්තරට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. විමුත්ති සාරට්ඨෙන තදා සමුදාගතා. අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන තදා සමුදාගතං. වුට්ඨහිත්වා පච්චවෙක්ඛති, ඉමෙ ධම්මා තදා සමුදාගතා.

සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ…පෙ… සකදාගාමිඵලක්ඛණෙ…පෙ… අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ…පෙ… අනාගාමිඵලක්ඛණෙ…පෙ… අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි තදා සමුදාගතා…පෙ… සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං තදා සමුදාගතං. ඡන්දො මූලට්ඨෙන තදා සමුදාගතො…පෙ… අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන තදා සමුදාගතං. වුට්ඨහිත්වා පච්චවෙක්ඛති, ඉමෙ ධම්මා තදා සමුදාගතා.

අරහත්තඵලක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි තදා සමුදාගතා ¶ …පෙ… පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං තදා සමුදාගතං. ඡන්දො මූලට්ඨෙන තදා සමුදාගතො ¶ …පෙ… අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන තදා සමුදාගතං. වුට්ඨහිත්වා පච්චවෙක්ඛති, ඉමෙ ධම්මා තදා සමුදාගතා. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘තදා සමුදාගතෙ ධම්මෙ පස්සනෙ පඤ්ඤා පච්චවෙක්ඛණෙ ඤාණං’’.

පච්චවෙක්ඛණඤාණනිද්දෙසො චුද්දසමො.

15. වත්ථුනානත්තඤාණනිද්දෙසො

66. කථං ¶ අජ්ඣත්තවවත්ථානෙ පඤ්ඤා වත්ථුනානත්තෙ ඤාණං? කථං අජ්ඣත්තධම්මෙ වවත්ථෙති? චක්ඛුං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති, සොතං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති, ඝානං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති, ජිව්හං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති, කායං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති, මනං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති.

කථං චක්ඛුං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? චක්ඛු අවිජ්ජාසම්භූතන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු තණ්හාසම්භූතන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු කම්මසම්භූතන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු ආහාරසම්භූතන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායාති වවත්ථෙති, චක්ඛු උප්පන්නන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු සමුදාගතන්ති වවත්ථෙති. චක්ඛු අහුත්වා සම්භූතං, හුත්වා න භවිස්සතීති වවත්ථෙති. චක්ඛුං අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, චක්ඛු අද්ධුවං අසස්සතං විපරිණාමධම්මන්ති වවත්ථෙති, චක්ඛු අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති වවත්ථෙති ¶ . චක්ඛුං අනිච්චතො ¶ වවත්ථෙති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො වවත්ථෙති, නො සුඛතො; අනත්තතො වවත්ථෙති, නො අත්තතො; නිබ්බින්දති, නො නන්දති; විරජ්ජති, නො ¶ රජ්ජති; නිරොධෙති, නො සමුදෙති; පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො වවත්ථෙන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො වවත්ථෙන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං චක්ඛුං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති.

කථං සොතං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? සොතං අවිජ්ජාසම්භූතන්ති වවත්ථෙති…පෙ… එවං සොතං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. කථං ඝානං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? ඝානං අවිජ්ජාසම්භූතන්ති වවත්ථෙති…පෙ… එවං ඝානං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. කථං ජිව්හං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? ජිව්හා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ජිව්හා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ජිව්හා කම්මසම්භූතාති වවත්ථෙති, ජිව්හා ආහාරසම්භූතාති වවත්ථෙති, ජිව්හා චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායාති වවත්ථෙති, ජිව්හා උප්පන්නාති වවත්ථෙති ජිව්හා සමුදාගතාති වවත්ථෙති. ජිව්හා අහුත්වා සම්භූතා, හුත්වා න භවිස්සතීති වවත්ථෙති. ජිව්හං අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, ජිව්හා අද්ධුවා අසස්සතා විපරිණාමධම්මාති වවත්ථෙති, ජිව්හා අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මාති ¶ වවත්ථෙති. ජිව්හං අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො ¶ නිච්චතො…පෙ… පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති…පෙ… පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං ජිව්හං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති.

කථං කායං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? කායො අවිජ්ජාසම්භූතොති වවත්ථෙති, කායො තණ්හාසම්භූතොති වවත්ථෙති, කායො කම්මසම්භූතොති වවත්ථෙති, කායො ආහාරසම්භූතොති වවත්ථෙති, කායො චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායාති වවත්ථෙති, කායො උප්පන්නොති වවත්ථෙති, කායො සමුදාගතොති වවත්ථෙති. කායො අහුත්වා සම්භූතො, හුත්වා න භවිස්සතීති වවත්ථෙති. කායං අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, කායො අද්ධුවො අසස්සතො විපරිණාමධම්මොති වවත්ථෙති, කායො අනිච්චො සඞ්ඛතො පටිච්චසමුප්පන්නො ඛයධම්මො වයධම්මො විරාගධම්මො නිරොධධම්මොති වවත්ථෙති. කායං අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො වවත්ථෙති, නො සුඛතො…පෙ… පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො වවත්ථෙන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති…පෙ… පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං කායං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති.

කථං ¶ මනං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති? මනො අවිජ්ජාසම්භූතොති වවත්ථෙති, මනො තණ්හාසම්භූතොති වවත්ථෙති, මනො කම්මසම්භූතොති වවත්ථෙති, මනො ආහාරසම්භූතොති වවත්ථෙති, මනො උප්පන්නොති වවත්ථෙති ¶ , මනො සමුදාගතොති වවත්ථෙති. මනො අහුත්වා සම්භූතො, හුත්වා න භවිස්සතීති වවත්ථෙති. මනං අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, මනො අද්ධුවො අසස්සතො විපරිණාමධම්මොති වවත්ථෙති, මනො අනිච්චො සඞ්ඛතො පටිච්චසමුප්පන්නො ඛයධම්මො වයධම්මො විරාගධම්මො නිරොධධම්මොති වවත්ථෙති. මනං අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො වවත්ථෙති, නො සුඛතො; අනත්තතො වවත්ථෙති, නො අත්තතො; නිබ්බින්දති, නො නන්දති; විරජ්ජති, නො රජ්ජති; නිරොධෙති, නො සමුදෙති; පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො වවත්ථෙන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො වවත්ථෙන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං මනං අජ්ඣත්තං වවත්ථෙති. එවං අජ්ඣත්තධම්මෙ වවත්ථෙති. තං ඤාතට්ඨෙන ¶ ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘අජ්ඣත්තවවත්ථානෙ පඤ්ඤා වත්ථුනානත්තෙ ඤාණං’’.

වත්ථුනානත්තඤාණනිද්දෙසො පන්නරසමො.

16. ගොචරනානත්තඤාණනිද්දෙසො

67. කථං බහිද්ධා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා ගොචරනානත්තෙ ඤාණං? කථං බහිද්ධා ධම්මෙ වවත්ථෙති? රූපෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති, සද්දෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති, ගන්ධෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති, රසෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති, ඵොට්ඨබ්බෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති, ධම්මෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති ¶ .

කථං රූපෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? රූපා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති රූපා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති, රූපා කම්මසම්භූතාති වවත්ථෙති, රූපා ආහාරසම්භූතාති වවත්ථෙති, රූපා චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායාති වවත්ථෙති, රූපා උප්පන්නාති වවත්ථෙති, රූපා සමුදාගතාති වවත්ථෙති. රූපා අහුත්වා සම්භූතා, හුත්වා න භවිස්සන්තීති වවත්ථෙති. රූපෙ අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, රූපා අද්ධුවා අසස්සතා විපරිණාමධම්මාති වවත්ථෙති ¶ . රූපා අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මාති වවත්ථෙති. රූපෙ අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො වවත්ථෙති, නො සුඛතො; අනත්තතො වවත්ථෙති, නො අත්තතො; නිබ්බින්දති, නො නන්දති ¶ ; විරජ්ජති, නො රජ්ජති; නිරොධෙති, නො සමුදෙති; පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො වවත්ථෙන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො වවත්ථෙන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං රූපෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති.

කථං සද්දෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? සද්දා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති…පෙ… සද්දා චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායාති වවත්ථෙති, සද්දා උප්පන්නාති වවත්ථෙති, සද්දා සමුදාගතාති වවත්ථෙති. සද්දා ¶ අහුත්වා සම්භූතා, හුත්වා න භවිස්සන්තීති වවත්ථෙති. සද්දෙ අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, සද්දා අද්ධුවා ¶ අසස්සතා විපරිණාමධම්මාති වවත්ථෙති, සද්දා අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මාති වවත්ථෙති. සද්දෙ අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො…පෙ… එවං සද්දෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති.

කථං ගන්ධෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? ගන්ධා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ගන්ධා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති…පෙ… එවං ගන්ධෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති. කථං රසෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? රසා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති, රසා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති…පෙ… එවං රසෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති. කථං ඵොට්ඨබ්බෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? ඵොට්ඨබ්බා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ඵොට්ඨබ්බා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ඵොට්ඨබ්බා කම්මසම්භූතාති වවත්ථෙති, ඵොට්ඨබ්බා ආහාරසම්භූතාති වවත්ථෙති, ඵොට්ඨබ්බා උප්පන්නාති වවත්ථෙති. ඵොට්ඨබ්බා සමුදාගතාති වවත්ථෙති…පෙ… එවං ඵොට්ඨබ්බෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති.

කථං ධම්මෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති? ධම්මා අවිජ්ජාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ධම්මා තණ්හාසම්භූතාති වවත්ථෙති, ධම්මා කම්මසම්භූතාති වවත්ථෙති, ධම්මා ආහාරසම්භූතාති වවත්ථෙති, ධම්මා උප්පන්නාති වවත්ථෙති, ධම්මා සමුදාගතාති වවත්ථෙති. ධම්මා අහුත්වා සම්භූතා ¶ , හුත්වා න භවිස්සන්තීති වවත්ථෙති. ධම්මෙ අන්තවන්තතො වවත්ථෙති, ධම්මා අද්ධුවා අසස්සතා විපරිණාමධම්මාති වවත්ථෙති, ධම්මා අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මාති වවත්ථෙති. ධම්මෙ අනිච්චතො වවත්ථෙති, නො නිච්චතො; දුක්ඛතො වවත්ථෙති, නො සුඛතො; අනත්තතො වවත්ථෙති, නො අත්තතො; නිබ්බින්දති, නො නන්දති; විරජ්ජති, නො රජ්ජති; නිරොධෙති, නො සමුදෙති; පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති…පෙ… අනිච්චතො වවත්ථෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො වවත්ථෙන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො වවත්ථෙන්තො ¶ අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං ධම්මෙ බහිද්ධා වවත්ථෙති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘බහිද්ධා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා ගොචරනානත්තෙ ඤාණං’’.

ගොචරනානත්තඤාණනිද්දෙසො සොළසමො.

17. චරියානානත්තඤාණනිද්දෙසො

68. කථං ¶ ¶ චරියාවවත්ථානෙ පඤ්ඤා චරියානානත්තෙ ඤාණං? චරියාති තිස්සො චරියායො – විඤ්ඤාණචරියා, අඤ්ඤාණචරියා, ඤාණචරියා.

කතමා විඤ්ඤාණචරියා? දස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා රූපෙසු, දස්සනට්ඨො චක්ඛුවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා රූපෙසු, දිට්ඨත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු [අභිනිරොපනවිපාකමනොධාතු (ස්යා.)] විඤ්ඤාණචරියා ¶ රූපෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා රූපෙසු. සවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා සද්දෙසු, සවනත්ථො සොතවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා සද්දෙසු, සුතත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු විඤ්ඤාණචරියා සද්දෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා සද්දෙසු. ඝායනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා ගන්ධෙසු, ඝායනට්ඨො [ඝායනත්ථො (ස්යා. ක.)] ඝානවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා ගන්ධෙසු, ඝායිතත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු විඤ්ඤාණචරියා ගන්ධෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා ගන්ධෙසු. සායනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා රසෙසු, සායනට්ඨො ජිව්හාවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා රසෙසු, සායිතත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු විඤ්ඤාණචරියා රසෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා රසෙසු. ඵුසනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා ඵොට්ඨබ්බෙසු, ඵුසනට්ඨො කායවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා ඵොට්ඨබ්බෙසු, ඵුට්ඨත්තා අභිනිරොපනා විපාකමනොධාතු විඤ්ඤාණචරියා ඵොට්ඨබ්බෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා ඵොට්ඨබ්බෙසු. විජානනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා ධම්මෙසු, විජානනට්ඨො මනොවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණචරියා ධම්මෙසු, විඤ්ඤාතත්තා අභිනිරොපනා ¶ විපාකමනොධාතු විඤ්ඤාණචරියා ධම්මෙසු, අභිනිරොපිතත්තා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු විඤ්ඤාණචරියා ¶ ධම්මෙසු.

69. විඤ්ඤාණචරියාති ¶ කෙනට්ඨෙන විඤ්ඤාණචරියා? නීරාගා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. නිද්දොසා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. නිම්මොහා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. නිම්මානා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. නිද්දිට්ඨි චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා ¶ නිඋද්ධච්චා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. නිබ්බිචිකිච්ඡා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. නානුසයා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. රාගවිප්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. දොසවිප්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. මොහවිප්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. මානවිප්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. දිට්ඨිවිප්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. උද්ධච්චවිප්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. විචිකිච්ඡාවිප්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. අනුසයවිප්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. කුසලෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. අකුසලෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. සාවජ්ජෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. අනවජ්ජෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. කණ්හෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. සුක්කෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. සුඛුද්රයෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. දුක්ඛුද්රයෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. සුඛවිපාකෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා ¶ චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. දුක්ඛවිපාකෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. විඤ්ඤාතෙ චරතීති – විඤ්ඤාණචරියා. විඤ්ඤාණස්ස එවරූපා චරියා හොතීති – විඤ්ඤාණචරියා. පකතිපරිසුද්ධමිදං චිත්තං නික්කිලෙසට්ඨෙනාති – විඤ්ඤාණචරියා. අයං විඤ්ඤාණචරියා.

කතමා අඤ්ඤාණචරියා? මනාපියෙසු රූපෙසු රාගස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; රාගස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. අමනාපියෙසු රූපෙසු දොසස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; දොසස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. තදුභයෙන අසමපෙක්ඛනස්මිං වත්ථුස්මිං මොහස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; මොහස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. විනිබන්ධස්ස මානස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; මානස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. පරාමට්ඨාය දිට්ඨියා ජවනත්ථාය ¶ ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; දිට්ඨියා ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. වික්ඛෙපගතස්ස උද්ධච්චස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා ¶ විඤ්ඤාණචරියා; උද්ධච්චස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. අනිට්ඨඞ්ගතාය විචිකිච්ඡාය ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; විචිකිච්ඡාය ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. ථාමගතස්ස අනුසයස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා ¶ ; අනුසයස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා.

මනාපියෙසු ¶ සද්දෙසු…පෙ… මනාපියෙසු ගන්ධෙසු…පෙ… මනාපියෙසු රසෙසු…පෙ… මනාපියෙසු ඵොට්ඨබ්බෙසු…පෙ… මනාපියෙසු ධම්මෙසු රාගස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; රාගස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. අමනාපියෙසු ධම්මෙසු දොසස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; දොසස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. තදුභයෙන අසමපෙක්ඛනස්මිං වත්ථුස්මිං මොහස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; මොහස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. විනිබන්ධස්ස මානස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; මානස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. පරාමට්ඨාය දිට්ඨියා ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; දිට්ඨියා ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. වික්ඛෙපගතස්ස උද්ධච්චස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; උද්ධච්චස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා; අනිට්ඨඞ්ගතාය විචිකිච්ඡාය ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; විචිකිච්ඡාය ජවනා අඤ්ඤාණචරියා. ථාමගතස්ස අනුසයස්ස ජවනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; අනුසයස්ස ජවනා අඤ්ඤාණචරියා.

70. අඤ්ඤාණචරියාති කෙනට්ඨෙන අඤ්ඤාණචරියා? සරාගා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. සදොසා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. සමොහා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. සමානා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. සදිට්ඨි චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. සඋද්ධච්චා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. සවිචිකිච්ඡා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. සානුසයා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා ¶ . රාගසම්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. දොසසම්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. මොහසම්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. මානසම්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා ¶ . දිට්ඨිසම්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. උද්ධච්චසම්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. අනුසයසම්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. කුසලෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. අකුසලෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. සාවජ්ජෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. අනවජ්ජෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා ¶ . කණ්හෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. සුක්කෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. සුඛුද්රයෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. දුක්ඛුද්රයෙහි කම්මෙහි ¶ සම්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. සුඛවිපාකෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. දුක්ඛවිපාකෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. අඤ්ඤාතෙ චරතීති – අඤ්ඤාණචරියා. අඤ්ඤාණස්ස එවරූපා චරියා හොතීති – අඤ්ඤාණචරියා. අයං අඤ්ඤාණචරියා.

71. කතමා ඤාණචරියා? අනිච්චානුපස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; අනිච්චානුපස්සනා ඤාණචරියා. දුක්ඛානුපස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; දුක්ඛානුපස්සනා ඤාණචරියා. අනත්තානුපස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා ¶ විඤ්ඤාණචරියා; අනත්තානුපස්සනා ඤාණචරියා. නිබ්බිදානුපස්සනත්ථාය…පෙ… විරාගානුපස්සනත්ථාය… නිරොධානුපස්සනත්ථාය… පටිනිස්සග්ගානුපස්සනත්ථාය… ඛයානුපස්සනත්ථාය… වයානුපස්සනත්ථාය… විපරිණාමානුපස්සනත්ථාය… අනිමිත්තානුපස්සනත්ථාය… අප්පණිහිතානුපස්සනත්ථාය… සුඤ්ඤතානුපස්සනත්ථාය… අධිපඤ්ඤාධම්මානුපස්සනත්ථාය… යථාභූතඤාණදස්සනත්ථාය… ආදීනවානුපස්සනත්ථාය… පටිසඞ්ඛානුපස්සනත්ථාය ආවජ්ජනකිරියාබ්යාකතා විඤ්ඤාණචරියා; පටිසඞ්ඛානුපස්සනා ඤාණචරියා. විවට්ටනානුපස්සනා ඤාණචරියා. සොතාපත්තිමග්ගො ඤාණචරියා. සොතාපත්තිඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා. සකදාගාමිමග්ගො ඤාණචරියා. සකදාගාමිඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා. අනාගාමිමග්ගො ඤාණචරියා. අනාගාමිඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා. අරහත්තමග්ගො ඤාණචරියා. අරහත්තඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා.

ඤාණචරියාති කෙනට්ඨෙන ඤාණචරියා? නීරාගා චරතීති – ඤාණචරියා. නිද්දොසා චරතීති – ඤාණචරියා…පෙ… නානුසයා ¶ චරතීති – ඤාණචරියා. රාගවිප්පයුත්තා චරතීති – ඤාණචරියා. දොසවිප්පයුත්තා චරතීති – ඤාණචරියා. මොහවිප්පයුත්තා චරතීති – ඤාණචරියා. මානවිප්පයුත්තා…පෙ… දිට්ඨිවිප්පයුත්තා… උද්ධච්චවිප්පයුත්තා… විචිකිච්ඡාවිප්පයුත්තා… අනුසයවිප්පයුත්තා… කුසලෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා… අකුසලෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා… සාවජ්ජෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා… අනවජ්ජෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා… කණ්හෙහි කම්මෙහි ¶ විප්පයුත්තා… සුක්කෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා… සුඛුද්රයෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා… දුක්ඛුද්රයෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා… සුඛවිපාකෙහි කම්මෙහි සම්පයුත්තා චරතීති – ඤාණචරියා. දුක්ඛවිපාකෙහි කම්මෙහි විප්පයුත්තා චරතීති ¶ – ඤාණචරියා. ඤාතෙ චරතීති – ඤාණචරියා ¶ . ඤාණස්ස එවරූපා චරියා හොතීති – ඤාණචරියා. අයං ඤාණචරියා. අඤ්ඤා විඤ්ඤාණචරියා, අඤ්ඤා අඤ්ඤාණචරියා, අඤ්ඤා ඤාණචරියාති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘චරියාවවත්ථානෙ පඤ්ඤා චරියානානත්තෙ ඤාණං’’.

චරියානානත්තඤාණනිද්දෙසො සත්තරසමො.

18. භූමිනානත්තඤාණනිද්දෙසො

72. කථං චතුධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා භූමිනානත්තෙ ඤාණං? චතස්සො භූමියො – කාමාවචරා භූමි, රූපාවචරා භූමි, අරූපාවචරා භූමි, අපරියාපන්නා භූමි. කතමා කාමාවචරා භූමි? හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තී දෙවෙ [පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවෙ (ක.)] අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා ඛන්ධධාතුආයතනා රූපං වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං – අයං කාමාවචරා භූමි.

කතමා රූපාවචරා භූමි? හෙට්ඨතො ¶ බ්රහ්මලොකං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො අකනිට්ඨෙ දෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා ¶ දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා – අයං රූපාවචරා භූමි.

කතමා අරූපාවචරා භූමි? හෙට්ඨතො ආකාසානඤ්චායතනූපගෙ දෙවෙ පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනූපගෙ දෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා – අයං අරූපාවචරා භූමි.

කතමා අපරියාපන්නා භූමි? අපරියාපන්නා මග්ගා ච මග්ගඵලානි ච අසඞ්ඛතා ච ධාතු – අයං අපරියාපන්නා භූමි. ඉමා චතස්සො භූමියො.

අපරාපි චතස්සො භූමියො චත්තාරො සතිපට්ඨානා චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, චත්තාරි ඣානානි, චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො, චතස්සො අරූපසමාපත්තියො, චතස්සො පටිසම්භිදා, චතස්සො ¶ පටිපදා, චත්තාරි ආරම්මණානි, චත්තාරො අරියවංසා, චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි ¶ , චත්තාරි චක්කානි, චත්තාරි ධම්මපදානි – ඉමා චතස්සො භූමියො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘චතුධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා භූමිනානත්තෙ ඤාණං’’.

භූමිනානත්තඤාණනිද්දෙසො අට්ඨාරසමො.

19. ධම්මනානත්තඤාණනිද්දෙසො

73. කථං නවධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා ධම්මනානත්තෙ ඤාණං? කථං ¶ ධම්මෙ වවත්ථෙති? කාමාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අකුසලතො වවත්ථෙති, අබ්යාකතතො වවත්ථෙති. රූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්යාකතතො වවත්ථෙති. අරූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්යාකතතො වවත්ථෙති. අපරියාපන්නෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්යාකතතො වවත්ථෙති.

කථං ¶ කාමාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අකුසලතො වවත්ථෙති, අබ්යාකතතො වවත්ථෙති? දස කුසලකම්මපථෙ කුසලතො වවත්ථෙති, දස අකුසලකම්මපථෙ අකුසලතො වවත්ථෙති, රූපඤ්ච විපාකඤ්ච කිරියඤ්ච අබ්යාකතතො වවත්ථෙති – එවං කාමාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අකුසලතො වවත්ථෙති, අබ්යාකතතො වවත්ථෙති.

කථං රූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්යාකතතො වවත්ථෙති? ඉධට්ඨස්ස චත්තාරි ඣානානි කුසලතො වවත්ථෙති, තත්රූපපන්නස්ස චත්තාරි ඣානානි අබ්යාකතතො වවත්ථෙති – එවං රූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්යාකතතො වවත්ථෙති.

කථං අරූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්යාකතතො වවත්ථෙති? ඉධට්ඨස්ස චතස්සො අරූපාවචරසමාපත්තියො කුසලතො වවත්ථෙති, තත්රූපපන්නස්ස චතස්සො අරූපාවචරසමාපත්තියො අබ්යාකතතො වවත්ථෙති – එවං අරූපාවචරෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්යාකතතො වවත්ථෙති.

කථං ¶ ¶ අපරියාපන්නෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්යාකතතො වවත්ථෙති? චත්තාරො අරියමග්ගෙ කුසලතො වවත්ථෙති, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි නිබ්බානඤ්ච අබ්යාකතතො වවත්ථෙති – එවං අපරියාපන්නෙ ධම්මෙ කුසලතො වවත්ථෙති, අබ්යාකතතො වවත්ථෙති. එවං ධම්මෙ වවත්ථෙති.

නව ¶ පාමොජ්ජමූලකා ධම්මා. අනිච්චතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. සමාහිතෙ චිත්තෙ යථාභූතං පජානාති පස්සති. යථාභූතං ජානං පස්සං නිබ්බින්දති, නිබ්බින්දං විරජ්ජති, විරාගා විමුච්චති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති…පෙ… අනත්තතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති…පෙ… විමුච්චති.

රූපං අනිච්චතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති…පෙ… රූපං දුක්ඛතො මනසිකරොතො…පෙ… වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං අනිච්චතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති…පෙ… ජරාමරණං දුක්ඛතො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති…පෙ… ජරාමරණං අනත්තතො ¶ මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. සමාහිතෙ චිත්තෙ යථාභූතං පජානාති පස්සති. යථාභූතං ජානං පස්සං නිබ්බින්දති, නිබ්බින්දං විරජ්ජති, විරාගා විමුච්චති. ඉමෙ නව පාමොජ්ජමූලකා ධම්මා ¶ .

74. නව යොනිසො මනසිකාරමූලකා ධම්මා. අනිච්චතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. සමාහිතෙන චිත්තෙන ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති යථාභූතං පජානාති. දුක්ඛතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. සමාහිතෙන චිත්තෙන ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං ¶ දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති යථාභූතං පජානාති. අනත්තතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති…පෙ….

රූපං අනිච්චතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති…පෙ… රූපං දුක්ඛතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති…පෙ… රූපං අනත්තතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති…පෙ… වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං අනිච්චතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති…පෙ… ජරාමරණං දුක්ඛතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ජායති…පෙ… ජරාමරණං අනත්තතො යොනිසො මනසිකරොතො පාමොජ්ජං ¶ ජායති, පමුදිතස්ස පීති ¶ ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියති. සමාහිතෙන චිත්තෙන ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති යථාභූතං පජානාති, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති ¶ යථාභූතං පජානාති. ඉමෙ නව යොනිසො මනසිකාරමූලකා ධම්මා.

නව නානත්තා – ධාතුනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති ඵස්සනානත්තං, ඵස්සනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති වෙදනානානත්තං, වෙදනානානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති සඤ්ඤානානත්තං, සඤ්ඤානානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති සඞ්කප්පනානත්තං, සඞ්කප්පනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති ඡන්දනානත්තං, ඡන්දනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති පරිළාහනානත්තං, පරිළාහනානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති පරියෙසනානානත්තං, පරියෙසනානානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති ලාභනානත්තං – ඉමෙ නව නානත්තා. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘නවධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා ධම්මනානත්තෙ ඤාණං’’.

ධම්මනානත්තඤාණනිද්දෙසො එකූනවීසතිමො.

20-24. ඤාණපඤ්චකනිද්දෙසො

75. කථං අභිඤ්ඤාපඤ්ඤා ඤාතට්ඨෙ ඤාණං, පරිඤ්ඤාපඤ්ඤා තීරණට්ඨෙ ඤාණං, පහානෙපඤ්ඤා පරිච්චාගට්ඨෙ ඤාණං, භාවනා පඤ්ඤා එකරසට්ඨෙ ඤාණං, සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤා ඵස්සනට්ඨෙ ඤාණං? යෙ යෙ ධම්මා අභිඤ්ඤාතා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා ඤාතා ¶ හොන්ති. යෙ යෙ ධම්මා පරිඤ්ඤාතා හොන්ති, තෙ ¶ තෙ ධම්මා තීරිතා හොන්ති. යෙ යෙ ධම්මා පහීනා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා පරිච්චත්තා හොන්ති. යෙ යෙ ධම්මා භාවිතා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා එකරසා හොන්ති. යෙ යෙ ධම්මා සච්ඡිකතා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා ඵස්සිතා හොන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘අභිඤ්ඤා පඤ්ඤා ඤාතට්ඨෙ ඤාණං, පරිඤ්ඤා පඤ්ඤා තීරණට්ඨෙ ඤාණං, පහානෙ පඤ්ඤා පරිච්චාගට්ඨෙ ඤාණං, භාවනා පඤ්ඤා එකරසට්ඨෙ ඤාණං, සච්ඡිකිරියා පඤ්ඤා ඵුසනට්ඨෙ ඤාණං’’.

ඤාණපඤ්චකනිද්දෙසො චතුවීසතිමො.

25-28. පටිසම්භිදාඤාණනිද්දෙසො

76. කථං ¶ ¶ අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං? සද්ධින්ද්රියං ධම්මො, වීරියින්ද්රියං ධම්මො, සතින්ද්රියං ධම්මො, සමාධින්ද්රියං ධම්මො, පඤ්ඤින්ද්රියං ධම්මො. අඤ්ඤො සද්ධින්ද්රියං ධම්මො, අඤ්ඤො වීරියින්ද්රියං ධම්මො, අඤ්ඤො සතින්ද්රියං ධම්මො, අඤ්ඤො සමාධින්ද්රියං ධම්මො, අඤ්ඤො පඤ්ඤින්ද්රියං ධම්මො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ¶ ඤාණං’’.

අධිමොක්ඛට්ඨො අත්ථො, පග්ගහට්ඨො අත්ථො, උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො, දස්සනට්ඨො අත්ථො. අඤ්ඤො අධිමොක්ඛට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පග්ගහට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො දස්සනට්ඨො අත්ථො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති ‘‘අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.

පඤ්ච ධම්මෙ සන්දස්සෙතුං බ්යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා, පඤ්ච අත්ථෙ සන්දස්සෙතුං බ්යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා. අඤ්ඤා ධම්මනිරුත්තියො, අඤ්ඤා අත්ථනිරුත්තියො. යෙන ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති – ‘‘නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.

පඤ්චසු ¶ ධම්මෙසු ඤාණානි, පඤ්චසු අත්ථෙසු ඤාණානි, දසසු නිරුත්තීසු ඤාණානි. අඤ්ඤානි ධම්මෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි අත්ථෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි නිරුත්තීසු ඤාණානි. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති – ‘‘පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.

77. සද්ධාබලං ¶ ධම්මො, වීරියබලං ධම්මො, සතිබලං ධම්මො, සමාධිබලං ධම්මො, පඤ්ඤාබලං ධම්මො. අඤ්ඤො සද්ධාබලං ධම්මො, අඤ්ඤො වීරියබලං ධම්මො, අඤ්ඤො සතිබලං ධම්මො, අඤ්ඤො සමාධිබලං ධම්මො, අඤ්ඤො පඤ්ඤාබලං ධම්මො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ¶ ධම්මා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ¶ ඉමෙ නානා ධම්මා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.

අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො. කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො. පමාදෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො. උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො. අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨො අත්ථො. අඤ්ඤො අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පමාදෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨො අත්ථො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති – ‘‘අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.

පඤ්ච ධම්මෙ සන්දස්සෙතුං බ්යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා, පඤ්ච අත්ථෙ සන්දස්සෙතුං බ්යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා. අඤ්ඤා ධම්මනිරුත්තියො, අඤ්ඤා අත්ථනිරුත්තියො. යෙන ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො පටිවිදිතාති. තෙන ¶ වුච්චති – ‘‘නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.

පඤ්චසු [පඤ්ච (?)] ධම්මෙසු ඤාණානි, පඤ්චසු [පඤ්ච (?)] අත්ථෙසු ඤාණානි, දසසු [දස (?)] නිරුත්තීසු ඤාණානි. අඤ්ඤානි ධම්මෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි අත්ථෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි නිරුත්තීසු ඤාණානි. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති – ‘‘පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.

සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ¶ ධම්මො, ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො. අඤ්ඤො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො, අඤ්ඤො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.

උපට්ඨානට්ඨො ¶ අත්ථො, පවිචයට්ඨො අත්ථො, පග්ගහට්ඨො අත්ථො, ඵරණට්ඨො අත්ථො, උපසමට්ඨො අත්ථො, අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො, පටිසඞ්ඛානට්ඨො අත්ථො. අඤ්ඤො උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො ¶ පවිචයට්ඨො ¶ අත්ථො, අඤ්ඤො පග්ගහට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො ඵරණට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො උපසමට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පටිසඞ්ඛානට්ඨො අත්ථො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති – ‘‘අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.

සත්ත ධම්මෙ සන්දස්සෙතුං බ්යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා, සත්ත අත්ථෙ සන්දස්සෙතුං බ්යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා. අඤ්ඤා ධම්මනිරුත්තියො, අඤ්ඤා අත්ථනිරුත්තියො. යෙන ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති – ‘‘නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.

සත්තසු ධම්මෙසු ඤාණානි, සත්තසු අත්ථෙසු ඤාණානි, චුද්දසසු නිරුත්තීසු ඤාණානි. අඤ්ඤානි ධම්මෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි අත්ථෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි නිරුත්තීසු ඤාණානි. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති – ‘‘පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.

සම්මාදිට්ඨි ධම්මො, සම්මාසඞ්කප්පො ධම්මො, සම්මාවාචා ධම්මො, සම්මාකම්මන්තො ධම්මො, සම්මාආජීවො ධම්මො, සම්මාවායාමො ධම්මො, සම්මාසති ධම්මො, සම්මාසමාධි ධම්මො. අඤ්ඤො ¶ සම්මාදිට්ඨි ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාසඞ්කප්පො ¶ ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාවාචා ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාකම්මන්තො ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාආජීවො ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාවායාමො ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාසති ධම්මො, අඤ්ඤො සම්මාසමාධි ධම්මො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ධම්මා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.

දස්සනට්ඨො අත්ථො, අභිනිරොපනට්ඨො අත්ථො, පරිග්ගහට්ඨො අත්ථො, සමුට්ඨානට්ඨො අත්ථො, වොදානට්ඨො අත්ථො, පග්ගහට්ඨො අත්ථො, උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො. අඤ්ඤො දස්සනට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො අභිනිරොපනට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පරිග්ගහට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො සමුට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො වොදානට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො පග්ගහට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො ¶ උපට්ඨානට්ඨො අත්ථො, අඤ්ඤො අවික්ඛෙපට්ඨො අත්ථො. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා ඤාතා තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා අත්ථා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති – ‘‘අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.

අට්ඨ ¶ ධම්මෙ සන්දස්සෙතුං බ්යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා, අට්ඨ අත්ථෙ සන්දස්සෙතුං බ්යඤ්ජනනිරුත්තාභිලාපා. අඤ්ඤා ධම්මනිරුත්තියො, අඤ්ඤා අත්ථනිරුත්තියො. යෙන ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො ඤාතා ¶ , තෙනෙව ඤාණෙන ඉමා නානා නිරුත්තියො පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති – ‘‘නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.

අට්ඨසු ධම්මෙසු ඤාණානි, අට්ඨසු අත්ථෙසු ඤාණානි සොළසසු නිරුත්තීසු ඤාණානි. අඤ්ඤානි ධම්මෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි අත්ථෙසු ඤාණානි, අඤ්ඤානි නිරුත්තීසු ඤාණානි. යෙන ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා ඤාතා, තෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙ නානා ඤාණා පටිවිදිතාති. තෙන වුච්චති – ‘‘පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං. ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං. නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං. පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.

පටිසම්භිදාඤාණනිද්දෙසො අට්ඨවීසතිමො.

29-31. ඤාණත්තයනිද්දෙසො

78. කථං ¶ විහාරනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරට්ඨෙ ඤාණං, සමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා සමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං, විහාරසමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරසමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං? නිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති – අනිමිත්තො විහාරො. පණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති – අප්පණිහිතො විහාරො. අභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ¶ ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති – සුඤ්ඤතො විහාරො.

නිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – අනිමිත්තා සමාපත්ති. පණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ¶ පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – අප්පණිහිතා සමාපත්ති. අභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ ¶ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – සුඤ්ඤතා සමාපත්ති.

නිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – අනිමිත්තවිහාරසමාපත්ති. පණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – අප්පණිහිතවිහාරසමාපත්ති. අභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්ති.

79. රූපනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති – අනිමිත්තො විහාරො. රූපපණිධිං භයතො ¶ සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති – අප්පණිහිතො විහාරො. රූපාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති – සුඤ්ඤතො විහාරො.

රූපනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – අනිමිත්තා සමාපත්ති ¶ . රූපපණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – අප්පණිහිතා සමාපත්ති. රූපාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – සුඤ්ඤතා සමාපත්ති.

රූපනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – අනිමිත්තවිහාරසමාපත්ති. රූපපණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස ¶ වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – අප්පණිහිතවිහාරසමාපත්ති. රූපාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්ති.

වෙදනානිමිත්තං ¶ ¶ …පෙ… සඤ්ඤානිමිත්තං… සඞ්ඛාරනිමිත්තං… විඤ්ඤාණනිමිත්තං… චක්ඛුනිමිත්තං…පෙ… ජරාමරණනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති – අනිමිත්තො විහාරො. ජරාමරණපණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති – අප්පණිහිතො විහාරො. ජරාමරණාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති – සුඤ්ඤතො විහාරො.

ජරාමරණනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – අනිමිත්තා සමාපත්ති. ජරාමරණපණිධිං භයතො සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – අප්පණිහිතා සමාපත්ති. ජරාමරණාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – සුඤ්ඤතා සමාපත්ති.

ජරාමරණනිමිත්තං භයතො සම්පස්සමානො අනිමිත්තෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අනිමිත්තං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – අනිමිත්තවිහාරසමාපත්ති. ජරාමරණපණිධිං භයතො ¶ සම්පස්සමානො අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තත්තා ¶ ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං අප්පණිහිතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – අප්පණිහිතවිහාරසමාපත්ති. ජරාමරණාභිනිවෙසං භයතො සම්පස්සමානො සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තත්තා ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සති, පවත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා නිරොධං නිබ්බානං සුඤ්ඤතං ආවජ්ජිත්වා සමාපජ්ජති – සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්ති. අඤ්ඤො ¶ අනිමිත්තො විහාරො, අඤ්ඤො අප්පණිහිතො විහාරො, අඤ්ඤො සුඤ්ඤතො විහාරො. අඤ්ඤා අනිමිත්තසමාපත්ති, අඤ්ඤා අප්පණිහිතසමාපත්ති, අඤ්ඤා සුඤ්ඤතසමාපත්ති. අඤ්ඤා අනිමිත්තා විහාරසමාපත්ති, අඤ්ඤා අප්පණිහිතා විහාරසමාපත්ති, අඤ්ඤා සුඤ්ඤතා විහාරසමාපත්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘විහාරනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරට්ඨෙ ඤාණං, සමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා සමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං, විහාරසමාපත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා විහාරසමාපත්තට්ඨෙ ඤාණං’’.

ඤාණත්තයනිද්දෙසො එකතිංසතිමො.

32. ආනන්තරිකසමාධිඤාණනිද්දෙසො

80. කථං ¶ අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තා ආසවසමුච්ඡෙදෙ පඤ්ඤා ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණං? නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. තස්ස සමාධිස්ස වසෙන උප්පජ්ජති ඤාණං. තෙන ඤාණෙන ආසවා ඛීයන්ති. ඉති පඨමං සමථො, පච්ඡා ඤාණං. තෙන ඤාණෙන ආසවානං ඛයො හොති ¶ . තෙන වුච්චති – ‘‘අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තා ආසවසමුච්ඡෙදෙ පඤ්ඤා ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණං’’.

ආසවාති කතමෙ තෙ ආසවා? කාමාසවො, භවාසවො, දිට්ඨාසවො, අවිජ්ජාසවො. කත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති? සොතාපත්තිමග්ගෙන අනවසෙසො දිට්ඨාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො කාමාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො භවාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අනාගාමිමග්ගෙන අනවසෙසො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො ¶ අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අරහත්තමග්ගෙන අනවසෙසො භවාසවො ඛීයති, අනවසෙසො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති.

අබ්යාපාදවසෙන ¶ …පෙ… ආලොකසඤ්ඤාවසෙන… අවික්ඛෙපවසෙන… ධම්මවවත්ථානවසෙන… ඤාණවසෙන… පාමොජ්ජවසෙන… පඨමජ්ඣානවසෙන… දුතියජ්ඣානවසෙන… තතියජ්ඣානවසෙන… චතුත්ථජ්ඣානවසෙන… ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිවසෙන… විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිවසෙන… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිවසෙන… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිවසෙන… පථවීකසිණවසෙන… ආපොකසිණවසෙන ¶ … තෙජොකසිණවසෙන… වායොකසිණවසෙන… නීලකසිණවසෙන… පීතකසිණවසෙන… ලොහිතකසිණවසෙන… ඔදාතකසිණවසෙන… ආකාසකසිණවසෙන… විඤ්ඤාණකසිණවසෙන… බුද්ධානුස්සතිවසෙන… ධම්මානුස්සතිවසෙන… සඞ්ඝානුස්සතිවසෙන… සීලානුස්සතිවසෙන… චාගානුස්සතිවසෙන… දෙවතානුස්සතිවසෙන… ආනාපානස්සතිවසෙන… මරණස්සතිවසෙන… කායගතාසතිවසෙන… උපසමානුස්සතිවසෙන… උද්ධුමාතකසඤ්ඤාවසෙන… විනීලකසඤ්ඤාවසෙන… විපුබ්බකසඤ්ඤාවසෙන… විච්ඡිද්දකසඤ්ඤාවසෙන… වික්ඛායිතකසඤ්ඤාවසෙන… වික්ඛිත්තකසඤ්ඤාවසෙන… හතවික්ඛිත්තකසඤ්ඤාවසෙන ¶ … ලොහිතකසඤ්ඤාවසෙන… පුළවකසඤ්ඤාවසෙන… අට්ඨිකසඤ්ඤාවසෙන.

81. දීඝං අස්සාසවසෙන…පෙ… දීඝං පස්සාසවසෙන… රස්සං අස්සාසවසෙන… රස්සං පස්සාසවසෙන… සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන… සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන… පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සාසවසෙන… පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සාසවසෙන… පීතිපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන… පීතිපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන… සුඛපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන… සුඛපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන… චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන… චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන… පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං අස්සාසවසෙන… පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං පස්සාසවසෙන… චිත්තපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන… චිත්තපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන… අභිප්පමොදයං චිත්තං අස්සාසවසෙන… අභිප්පමොදයං චිත්තං පස්සාසවසෙන… සමාදහං චිත්තං…පෙ… විමොචයං චිත්තං… අනිච්චානුපස්සී ¶ … විරාගානුපස්සී… නිරොධානුපස්සී… පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසවසෙන… පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසවසෙන ¶ චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. තස්ස සමාධිස්ස වසෙන උප්පජ්ජති ඤාණං, තෙන ඤාණෙන ආසවා ඛීයන්ති. ඉති පඨමං සමථො, පච්ඡා ඤාණං. තෙන ඤාණෙන ¶ ආසවානං ඛයො හොති. තෙන වුච්චති – ‘‘අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තා ආසවසමුච්ඡෙදෙ පඤ්ඤා ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණං’’.

ආසවාති කතමෙ තෙ ආසවා? කාමාසවො, භවාසවො, දිට්ඨාසවො, අවිජ්ජාසවො. කත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති? සොතාපත්තිමග්ගෙන අනවසෙසො දිට්ඨාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො කාමාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො භවාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අනාගාමිමග්ගෙන අනවසෙසො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අරහත්තමග්ගෙන අනවසෙසො භවාසවො ඛීයති, අනවසෙසො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං ¶ , පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘අවික්ඛෙපපරිසුද්ධත්තා ආසවසමුච්ඡෙදෙ පඤ්ඤා ආනන්තරිකසමාධිම්හි ඤාණං’’.

ආනන්තරිකසමාධිඤාණනිද්දෙසො ද්වත්තිංසතිමො.

33. අරණවිහාරඤාණනිද්දෙසො

82. කථං ¶ දස්සනාධිපතෙය්යං සන්තො ච විහාරාධිගමො පණීතාධිමුත්තතා පඤ්ඤා අරණවිහාරෙ ඤාණං? දස්සනාධිපතෙය්යන්ති අනිච්චානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්යං, දුක්ඛානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්යං, අනත්තානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්යං, රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්යං, රූපෙ දුක්ඛානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්යං, රූපෙ අනත්තානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්යං; වෙදනාය…පෙ… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරෙසු… විඤ්ඤාණෙ… චක්ඛුස්මිං…පෙ… ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්යං, ජරාමරණෙ දුක්ඛානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්යං, ජරාමරණෙ අනත්තානුපස්සනා දස්සනාධිපතෙය්යං.

සන්තො ¶ ¶ ච විහාරාධිගමොති සුඤ්ඤතො විහාරො සන්තො විහාරාධිගමො. අනිමිත්තො විහාරො සන්තො විහාරාධිගමො. අප්පණිහිතො විහාරො සන්තො විහාරාධිගමො.

පණීතාධිමුත්තතාති සුඤ්ඤතෙ අධිමුත්තතා පණීතාධිමුත්තතා. අනිමිත්තෙ අධිමුත්තතා පණීතාධිමුත්තතා. අප්පණිහිතෙ අධිමුත්තතා පණීතාධිමුත්තතා.

අරණවිහාරොති පඨමං ඣානං අරණවිහාරො. දුතියං ඣානං අරණවිහාරො. තතියං ඣානං අරණවිහාරො. චතුත්ථං ඣානං අරණවිහාරො. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති ¶ අරණවිහාරො…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති අරණවිහාරො.

අරණවිහාරොති කෙනට්ඨෙන අරණවිහාරො? පඨමෙන ඣානෙන නීවරණෙ හරතීති – අරණවිහාරො. දුතියෙන ඣානෙන විතක්කවිචාරෙ හරතීති – අරණවිහාරො. තතියෙන ඣානෙන පීතිං හරතීති – අරණවිහාරො. චතුත්ථෙන ඣානෙන සුඛදුක්ඛෙ හරතීති – අරණවිහාරො. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා රූපසඤ්ඤං පටිඝසඤ්ඤං නානත්තසඤ්ඤං හරතීති – අරණවිහාරො. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං හරතීති – අරණවිහාරො. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං හරතීති – අරණවිහාරො. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං හරතීති – අරණවිහාරො. අයං අරණවිහාරො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති ¶ – ‘‘දස්සනාධිපතෙය්යං සන්තො ච විහාරාධිගමො පණීතාධිමුත්තතා පඤ්ඤා අරණවිහාරෙ ඤාණං’’.

අරණවිහාරඤාණනිද්දෙසො තෙත්තිංසතිමො.

34. නිරොධසමාපත්තිඤාණනිද්දෙසො

83. කථං ද්වීහි බලෙහි සමන්නාගතත්තා තයො ච සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියා සොළසහි ඤාණචරියාහි නවහි සමාධිචරියාහි වසිභාවතා පඤ්ඤා නිරොධසමාපත්තියා ඤාණං?

ද්වීහි ¶ බලෙහීති ද්වෙ බලානි – සමථබලං, විපස්සනාබලං. කතමං සමථබලං? නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තස්සෙකග්ගතා අවික්ඛෙපො ¶ සමථබලං. අබ්යාපාදවසෙන චිත්තස්සෙකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමථබලං. ආලොකසඤ්ඤාවසෙන චිත්තස්සෙකග්ගතා අවික්ඛෙපො ¶ සමථබලං. අවික්ඛෙපවසෙන චිත්තස්සෙකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමථබලං…පෙ… පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසවසෙන චිත්තස්සෙකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමථබලං. පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසවසෙන චිත්තස්සෙකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමථබලං.

සමථබලන්ති කෙනට්ඨෙන සමථබලං? පඨමෙන ඣානෙන නීවරණෙ න කම්පතීති – සමථබලං. දුතියෙන ඣානෙන විතක්කවිචාරෙ න කම්පතීති – සමථබලං. තතියෙන ඣානෙන පීතියා න කම්පතීති – සමථබලං. චතුත්ථෙන ඣානෙන සුඛදුක්ඛෙ න කම්පතීති – සමථබලං. ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා රූපසඤ්ඤාය පටිඝසඤ්ඤාය නානත්තසඤ්ඤාය න කම්පතීති – සමථබලං. විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාය න කම්පතීති – සමථබලං. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාය න කම්පතීති – සමථබලං. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාය න කම්පතීති – සමථබලං. උද්ධච්චෙ ච උද්ධච්චසහගතකිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච න කම්පති න චලති න වෙධතීති – සමථබලං. ඉදං සමථබලං.

කතමං විපස්සනාබලං? අනිච්චානුපස්සනා විපස්සනාබලං. දුක්ඛානුපස්සනා විපස්සනාබලං. අනත්තානුපස්සනා විපස්සනාබලං. නිබ්බිදානුපස්සනා විපස්සනාබලං. විරාගානුපස්සනා විපස්සනාබලං ¶ . නිරොධානුපස්සනා විපස්සනාබලං. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා විපස්සනාබලං. රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා විපස්සනාබලං ¶ …පෙ… රූපෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා විපස්සනාබලං. වෙදනාය…පෙ… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරෙසු… විඤ්ඤාණෙ… චක්ඛුස්මිං…පෙ… ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා විපස්සනාබලං…පෙ… ජරාමරණෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා විපස්සනාබලං.

විපස්සනාබලන්ති කෙනට්ඨෙන විපස්සනාබලං? අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤාය න කම්පතීති – විපස්සනාබලං. දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤාය න කම්පතීති – විපස්සනාබලං. අනත්තානුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤාය න කම්පතීති – විපස්සනාබලං. නිබ්බිදානුපස්සනාය නන්දියා න කම්පතීති – විපස්සනාබලං. විරාගානුපස්සනාය රාගෙ න කම්පතීති – විපස්සනාබලං. නිරොධානුපස්සනාය සමුදයෙ ¶ න කම්පතීති – විපස්සනාබලං. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානෙ න කම්පතීති ¶ – විපස්සනාබලං. අවිජ්ජාය ච අවිජ්ජා සහගතකිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච න කම්පති න චලති න වෙධතීති – විපස්සනාබලං. ඉදං විපස්සනාබලං.

තයො ච සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියාති කතමෙසං තිණ්ණන්නං සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියා? දුතියං ඣානං සමාපන්නස්ස විතක්කවිචාරා වචීසඞ්ඛාරා පටිප්පස්සද්ධා හොන්ති. චතුත්ථං ඣානං සමාපන්නස්ස අස්සාසපස්සාසා කායසඞ්ඛාරා පටිප්පස්සද්ධා හොන්ති. සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපන්නස්ස සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චිත්තසඞ්ඛාරා පටිප්පස්සද්ධා හොන්ති. ඉමෙසං තිණ්ණන්නං සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියා ¶ .

84. සොළසහි ඤාණචරියාහීති කතමාහි සොළසහි ඤාණචරියාහි? අනිච්චානුපස්සනා ඤාණචරියා, දුක්ඛානුපස්සනා ඤාණචරියා, අනත්තානුපස්සනා ඤාණචරියා, නිබ්බිදානුපස්සනා ඤාණචරියා, විරාගානුපස්සනා ඤාණචරියා, නිරොධානුපස්සනා ඤාණචරියා, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා ඤාණචරියා, විවට්ටනානුපස්සනා ඤාණචරියා, සොතාපත්තිමග්ගො ඤාණචරියා, සොතාපත්තිඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා, සකදාගාමිමග්ගො ඤාණචරියා, සකදාගාමිඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා, අනාගාමිමග්ගො ඤාණචරියා, අනාගාමිඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා, අරහත්තමග්ගො ඤාණචරියා, අරහත්තඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා – ඉමාහි සොළසහි ඤාණචරියාහි.

85. නවහි සමාධිචරියාහීති කතමාහි නවහි සමාධිචරියාහි? පඨමං ඣානං සමාධිචරියා, දුතියං ඣානං සමාධිචරියා, තතියං ඣානං සමාධිචරියා, චතුත්ථං ඣානං සමාධිචරියා, ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති…පෙ… විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්ති… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති සමාධිචරියා. පඨමං ඣානං පටිලාභත්ථාය ¶ විතක්කො ච විචාරො ච පීති ච සුඛඤ්ච චිත්තෙකග්ගතා ච…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය විතක්කො ච විචාරො ච පීති ච සුඛඤ්ච චිත්තෙකග්ගතා ච – ඉමාහි නවහි සමාධිචරියාහි.

වසීති ¶ පඤ්ච වසියො. ආවජ්ජනවසී, සමාපජ්ජනවසී, අධිට්ඨානවසී ¶ , වුට්ඨානවසී, පච්චවෙක්ඛණාවසී. පඨමං ඣානං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං ආවජ්ජති; ආවජ්ජනාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති – ආවජ්ජනවසී. පඨමං ඣානං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං සමාපජ්ජති; සමාපජ්ජනාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති – සමාපජ්ජනවසී. පඨමං ඣානං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං අධිට්ඨාති ¶ ; අධිට්ඨානෙ දන්ධායිතත්තං නත්ථීති – අධිට්ඨානවසී. පඨමං ඣානං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං වුට්ඨාති; වුට්ඨානෙ දන්ධායිතත්තං නත්ථීති – වුට්ඨානවසී. පඨමං ඣානං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං පච්චවෙක්ඛති; පච්චවෙක්ඛණාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති – පච්චවෙක්ඛණාවසී.

දුතියං ඣානං…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං ආවජ්ජති; ආවජ්ජනාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති – ආවජ්ජනවසී. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං සමාපජ්ජති…පෙ… අධිට්ඨාති… වුට්ඨාති… පච්චවෙක්ඛති; පච්චවෙක්ඛණාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති – පච්චවෙක්ඛණාවසී. ඉමා පඤ්ච වසියො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘ද්වීහි බලෙහි සමන්නාගතත්තා තයො ච සඞ්ඛාරානං පටිපස්සද්ධියා සොළසහි ඤාණචරියාහි නවහි සමාධිචරියාහි වසීභාවතා පඤ්ඤා නිරොධසමාපත්තියා ඤාණං’’.

නිරොධසමාපත්තිඤාණනිද්දෙසො චතුත්තිංසතිමො.

35. පරිනිබ්බානඤාණනිද්දෙසො

86. කථං ¶ සම්පජානස්ස පවත්තපරියාදානෙ පඤ්ඤා පරිනිබ්බානෙ ඤාණං? ඉධ සම්පජානො නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දස්ස පවත්තං පරියාදියති, අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදස්ස පවත්තං පරියාදියති, ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධස්ස පවත්තං පරියාදියති, අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චස්ස පවත්තං පරියාදියති, ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡාය…පෙ… ඤාණෙන අවිජ්ජාය… පාමොජ්ජෙන අරතියා ¶ … පඨමෙන ඣානෙන නීවරණානං පවත්තං පරියාදියති…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන ¶ සබ්බකිලෙසානං පවත්තං පරියාදියති.

අථ වා පන සම්පජානස්ස අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායන්තස්ස ඉදඤ්චෙව චක්ඛුපවත්තං පරියාදියති, අඤ්ඤඤ්ච චක්ඛුපවත්තං න උප්පජ්ජති. ඉදඤ්චෙව සොතපවත්තං…පෙ… ඝානපවත්තං… ජිව්හාපවත්තං… කායපවත්තං… මනොපවත්තං පරියාදියති, අඤ්ඤඤ්ච මනොපවත්තං න උප්පජ්ජති. ඉදං සම්පජානස්ස පවත්තපරියාදානෙ ¶ පඤ්ඤා පරිනිබ්බානෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘සම්පජානස්ස පවත්තපරියාදානෙ පඤ්ඤා පරිනිබ්බානෙ ඤාණං’’.

පරිනිබ්බානඤාණනිද්දෙසො පඤ්චතිංසතිමො.

36. සමසීසට්ඨඤාණනිද්දෙසො

87. කථං සබ්බධම්මානං සම්මා සමුච්ඡෙදෙ නිරොධෙ ච අනුපට්ඨානතා පඤ්ඤා සමසීසට්ඨෙ ඤාණං? සබ්බධම්මානන්ති – පඤ්චක්ඛන්ධා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො ¶ , කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අබ්යාකතා ධම්මා, කාමාවචරා ධම්මා, රූපාවචරා ධම්මා, අරූපාවචරා ධම්මා, අපරියාපන්නා ධම්මා. සම්මා සමුච්ඡෙදෙති නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං සම්මා සමුච්ඡින්දති. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදං සම්මා සමුච්ඡින්දති. ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං සම්මා සමුච්ඡින්දති. අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චං සම්මා සමුච්ඡින්දති. ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං සම්මා සමුච්ඡින්දති. ඤාණෙන අවිජ්ජං සම්මා සමුච්ඡින්දති. පාමොජ්ජෙන අරතිං සම්මා සමුච්ඡින්දති. පඨමෙන ඣානෙන නීවරණෙ සම්මා සමුච්ඡින්දති…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ සම්මා සමුච්ඡින්දති.

නිරොධෙති නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං නිරොධෙති. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදං නිරොධෙති. ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං නිරොධෙති. අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චං නිරොධෙති. ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං නිරොධෙති. ඤාණෙන අවිජ්ජං නිරොධෙති. පාමොජ්ජෙන අරතිං නිරොධෙති. පඨමෙන ඣානෙන නීවරණෙ නිරොධෙති…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ නිරොධෙති.

අනුපට්ඨානතාති ¶ නෙක්ඛම්මං පටිලද්ධස්ස කාමච්ඡන්දො න උපට්ඨාති. අබ්යාපාදං පටිලද්ධස්ස බ්යාපාදො ¶ න උපට්ඨාති. ආලොකසඤ්ඤං පටිලද්ධස්ස ථිනමිද්ධං න උපට්ඨාති. අවික්ඛෙපං පටිලද්ධස්ස උද්ධච්චං න උපට්ඨාති. ධම්මවවත්ථානං පටිලද්ධස්ස විචිකිච්ඡා ¶ න උපට්ඨාති. ඤාණං පටිලද්ධස්ස අවිජ්ජා න උපට්ඨාති. පාමොජ්ජං පටිලද්ධස්ස අරති න උපට්ඨාති. පඨමං ඣානං පටිලද්ධස්ස නීවරණා න උපට්ඨහන්ති…පෙ… අරහත්තමග්ගං පටිලද්ධස්ස සබ්බකිලෙසා න උපට්ඨහන්ති.

සමන්ති කාමච්ඡන්දස්ස පහීනත්තා නෙක්ඛම්මං සමං. බ්යාපාදස්ස පහීනත්තා අබ්යාපාදො සමං. ථිනමිද්ධස්ස පහීනත්තා ආලොකසඤ්ඤා සමං. උද්ධච්චස්ස ¶ පහීනත්තා අවික්ඛෙපො සමං. විචිකිච්ඡාය පහීනත්තා ධම්මවවත්ථානං සමං. අවිජ්ජාය පහීනත්තා ඤාණං සමං. අරතියා පහීනත්තා පාමොජ්ජං සමං. නීවරණානං පහීනත්තා පඨමං ඣානං සමං…පෙ… සබ්බකිලෙසානං පහීනත්තා අරහත්තමග්ගො සමං.

සීසන්ති තෙරස සීසානි – පලිබොධසීසඤ්ච තණ්හා, විනිබන්ධනසීසඤ්ච මානො, පරාමාසසීසඤ්ච දිට්ඨි, වික්ඛෙපසීසඤ්ච උද්ධච්චං, සංකිලෙසසීසඤ්ච අවිජ්ජා, අධිමොක්ඛසීසඤ්ච සද්ධා, පග්ගහසීසඤ්ච වීරියං, උපට්ඨානසීසඤ්ච සති, අවික්ඛෙපසීසඤ්ච සමාධි, දස්සනසීසඤ්ච පඤ්ඤා, පවත්තසීසඤ්ච ජීවිතින්ද්රියං, ගොචරසීසඤ්ච විමොක්ඛො, සඞ්ඛාරසීසඤ්ච නිරොධො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘සබ්බධම්මානං සම්මා සමුච්ඡෙදෙ නිරොධෙ ච අනුපට්ඨානතා පඤ්ඤා සමසීසට්ඨෙ ඤාණං’’.

සමසීසට්ඨඤාණනිද්දෙසො ඡත්තිංසතිමො.

37. සල්ලෙඛට්ඨඤාණනිද්දෙසො

88. කථං ¶ පුථුනානත්තෙකත්තතෙජපරියාදානෙ පඤ්ඤා සල්ලෙඛට්ඨෙ [පුථුනානත්තෙකත්තතෙජපරියාදානෙ (ක.)] ඤාණං? පුථූති – රාගො පුථු, දොසො පුථු, මොහො පුථු, කොධො…පෙ… උපනාහො… මක්ඛො… පළාසො… ඉස්සා… මච්ඡරියං… මායා… සාඨෙය්යං… ථම්භො… සාරම්භො… මානො… අතිමානො… මදො… පමාදො… සබ්බෙ කිලෙසා… සබ්බෙ දුච්චරිතා… සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරා… සබ්බෙ භවගාමිකම්මා.

නානත්තෙකත්තන්ති ¶ ¶ කාමච්ඡන්දො නානත්තං, නෙක්ඛම්මං එකත්තං. බ්යාපාදො නානත්තං, අබ්යාපාදො එකත්තං. ථිනමිද්ධං නානත්තං, ආලොකසඤ්ඤා එකත්තං. උද්ධච්චං නානත්තං, අවික්ඛෙපො එකත්තං. විචිකිච්ඡා නානත්තං, ධම්මවවත්ථානං එකත්තං. අවිජ්ජා නානත්තං, ඤාණං එකත්තං. අරති නානත්තං, පාමොජ්ජං එකත්තං. නීවරණා නානත්තං, පඨමං ඣානං එකත්තං…පෙ… සබ්බෙ කිලෙසා නානත්තං, අරහත්තමග්ගො එකත්තං.

තෙජොති පඤ්ච තෙජා – චරණතෙජො, ගුණතෙජො, පඤ්ඤාතෙජො, පුඤ්ඤතෙජො, ධම්මතෙජො. චරණතෙජෙන තෙජිතත්තා දුස්සීල්යතෙජං පරියාදියති. ගුණතෙජෙන තෙජිතත්තා අගුණතෙජං පරියාදියති. පඤ්ඤාතෙජෙන තෙජිතත්තා දුප්පඤ්ඤතෙජං පරියාදියති. පුඤ්ඤතෙජෙන තෙජිතත්තා ¶ අපුඤ්ඤතෙජං පරියාදියති. ධම්මතෙජෙන තෙජිතත්තා අධම්මතෙජං පරියාදියති.

සල්ලෙඛොති කාමච්ඡන්දො අසල්ලෙඛො, නෙක්ඛම්මං සල්ලෙඛො ¶ . බ්යාපාදො අසල්ලෙඛො, අබ්යාපාදො සල්ලෙඛො. ථිනමිද්ධං අසල්ලෙඛො, ආලොකසඤ්ඤා සල්ලෙඛො. උද්ධච්චං අසල්ලෙඛො, අවික්ඛෙපො සල්ලෙඛො. විචිකිච්ඡා අසල්ලෙඛො, ධම්මවවත්ථානං සල්ලෙඛො. අවිජ්ජා අසල්ලෙඛො, ඤාණං සල්ලෙඛො. අරති අසල්ලෙඛො, පාමොජ්ජං සල්ලෙඛො. නීවරණා අසල්ලෙඛො, පඨමං ඣානං සල්ලෙඛො…පෙ… සබ්බකිලෙසා අසල්ලෙඛො, අරහත්තමග්ගො සල්ලෙඛො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘පුථුනානත්තතෙජපරියාදානෙ පඤ්ඤා සල්ලෙඛට්ඨෙ ඤාණං’’.

සල්ලෙඛට්ඨඤාණනිද්දෙසො සත්තතිංසතිමො.

38. වීරියාරම්භඤාණනිද්දෙසො

89. කථං අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං? අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. උප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං පහානාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා ¶ වීරියාරම්භෙ ඤාණං. උප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං ඨිතියා අසම්මොසාය භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං.

අනුප්පන්නස්ස ¶ ¶ කාමච්ඡන්දස්ස අනුප්පාදාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. උප්පන්නස්ස කාමච්ඡන්දස්ස පහානාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. අනුප්පන්නස්ස නෙක්ඛම්මස්ස උප්පාදාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. උප්පන්නස්ස නෙක්ඛම්මස්ස ඨිතියා අසම්මොසාය භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං…පෙ….

අනුප්පන්නානං සබ්බකිලෙසානං අනුප්පාදාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. උප්පන්නානං සබ්බකිලෙසානං පහානාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ ¶ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං…පෙ… අනුප්පන්නස්ස අරහත්තමග්ගස්ස උප්පාදාය අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. උප්පන්නස්ස අරහත්තමග්ගස්ස ඨිතියා අසම්මොසාය භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘අසල්ලීනත්තපහිතත්තපග්ගහට්ඨෙ පඤ්ඤා වීරියාරම්භෙ ඤාණං’’.

වීරියාරම්භඤාණනිද්දෙසො අට්ඨතිංසතිමො.

39. අත්ථසන්දස්සනඤාණනිද්දෙසො

90. කථං නානාධම්මප්පකාසනතා පඤ්ඤා අත්ථසන්දස්සනෙ ඤාණං? නානාධම්මාති පඤ්චක්ඛන්ධා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අබ්යාකතා ධම්මා, කාමාවචරා ¶ ධම්මා, රූපාවචරා ධම්මා, අරූපාවචරා ධම්මා, අපරියාපන්නා ධම්මා.

පකාසනතාති රූපං අනිච්චතො පකාසෙති, රූපං දුක්ඛතො පකාසෙති, රූපං අනත්තතො පකාසෙති. වෙදනං…පෙ… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… චක්ඛුං…පෙ… ¶ ජරාමරණං අනිච්චතො පකාසෙති, ජරාමරණං දුක්ඛතො පකාසෙති, ජරාමරණං අනත්තතො පකාසෙති.

අත්ථසන්දස්සනෙති කාමච්ඡන්දං පජහන්තො නෙක්ඛම්මත්ථං සන්දස්සෙති. බ්යාපාදං පජහන්තො අබ්යාපාදත්ථං සන්දස්සෙති. ථිනමිද්ධං පජහන්තො ආලොකසඤ්ඤත්ථං සන්දස්සෙති. උද්ධච්චං පජහන්තො අවික්ඛෙපත්ථං සන්දස්සෙති. විචිකිච්ඡං පජහන්තො ධම්මවවත්ථානත්ථං සන්දස්සෙති. අවිජ්ජං පජහන්තො ඤාණත්ථං සන්දස්සෙති. අරතිං පජහන්තො පාමොජ්ජත්ථං සන්දස්සෙති. නීවරණෙ පජහන්තො පඨමඣානත්ථං සන්දස්සෙති ¶ …පෙ… සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො අරහත්තමග්ගත්ථං සන්දස්සෙති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘නානාධම්මපකාසනතා පඤ්ඤා අත්ථසන්දස්සනෙ ඤාණං’’.

අත්ථසන්දස්සනඤාණනිද්දෙසො නවතිංසතිමො.

40. දස්සනවිසුද්ධිඤාණනිද්දෙසො

91. කථං ¶ සබ්බධම්මානං එකසඞ්ගහතානානත්තෙකත්තපටිවෙධෙ පඤ්ඤා දස්සනවිසුද්ධිඤාණං? සබ්බධම්මානන්ති පඤ්චක්ඛන්ධා…පෙ… අපරියාපන්නා ධම්මා.

එකසඞ්ගහතාති ¶ ද්වාදසහි ආකාරෙහි සබ්බෙ ධම්මා එකසඞ්ගහිතා. තථට්ඨෙන, අනත්තට්ඨෙන, සච්චට්ඨෙන, පටිවෙධට්ඨෙන, අභිජානනට්ඨෙන, පරිජානනට්ඨෙන, ධම්මට්ඨෙන, ධාතුට්ඨෙන, ඤාතට්ඨෙන, සච්ඡිකිරියට්ඨෙන, ඵුසනට්ඨෙන, අභිසමයට්ඨෙන – ඉමෙහි ද්වාදසහි ආකාරෙහි සබ්බෙ ධම්මා එකසඞ්ගහිතා.

නානත්තෙකත්තන්ති කාමච්ඡන්දො නානත්තං, නෙක්ඛම්මං එකත්තං…පෙ… සබ්බකිලෙසා නානත්තං, අරහත්තමග්ගො එකත්තං.

පටිවෙධෙති දුක්ඛසච්චං පරිඤ්ඤාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති. සමුදයසච්චං පහානපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති. නිරොධසච්චං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති. මග්ගසච්චං භාවනාපටිවෙධං පටිවිජ්ඣති.

දස්සනවිසුද්ධීති සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනං විසුජ්ඣති; සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ දස්සනං විසුද්ධං. සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනං විසුජ්ඣති; සකදාගාමිඵලක්ඛණෙ දස්සනං විසුද්ධං. අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ ¶ දස්සනං විසුජ්ඣති; අනාගාමිඵලක්ඛණෙ දස්සනං විසුද්ධං. අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ දස්සනං විසුජ්ඣති; අරහත්තඵලක්ඛණෙ දස්සනං විසුද්ධං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘සබ්බධම්මානං එකසඞ්ගහතානානත්තෙකත්තපටිවෙධෙ පඤ්ඤා දස්සනවිසුද්ධිඤාණං’’.

දස්සනවිසුද්ධිඤාණනිද්දෙසො චත්තාලීසමො.

41. ඛන්තිඤාණනිද්දෙසො

92. කථං ¶ විදිතත්තා පඤ්ඤා ඛන්තිඤාණං? රූපං අනිච්චතො විදිතං ¶ , රූපං දුක්ඛතො විදිතං, රූපං අනත්තතො විදිතං. යං යං විදිතං තං තං ඛමතීති – විදිතත්තා පඤ්ඤා ඛන්තිඤාණං. වෙදනා…පෙ… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං… චක්ඛු…පෙ… ජරාමරණං අනිච්චතො විදිතං, ජරාමරණං දුක්ඛතො විදිතං, ජරාමරණං අනත්තතො විදිතං. යං යං විදිතං තං තං ඛමතීති – විදිතත්තා පඤ්ඤා ඛන්තිඤාණං. තං ¶ ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘විදිතත්තා පඤ්ඤා ඛන්තිඤාණං’’.

ඛන්තිඤාණනිද්දෙසො එකචත්තාලීසමො.

42. පරියොගාහණඤාණනිද්දෙසො

93. කථං ඵුට්ඨත්තා පඤ්ඤා පරියොගාහණෙ ඤාණං? රූපං අනිච්චතො ඵුසති, රූපං දුක්ඛතො ඵුසති, රූපං අනත්තතො ඵුසති. යං යං ඵුසති තං තං පරියොගාහතීති – ඵුට්ඨත්තා පඤ්ඤා පරියොගාහණෙ ඤාණං. වෙදනං…පෙ… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං අනිච්චතො ඵුසති, දුක්ඛතො ඵුසති, අනත්තතො ඵුසති. යං යං ඵුසති තං තං පරියොගාහතීති – ඵුට්ඨත්තා පඤ්ඤා පරියොගාහණෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘ඵුට්ඨත්තා පඤ්ඤා පරියොගාහණෙ ඤාණං’’.

පරියොගාහණඤාණනිද්දෙසො ද්වෙචත්තාලීසමො.

43. පදෙසවිහාරඤාණනිද්දෙසො

94. කථං ¶ සමොදහනෙ පඤ්ඤා පදෙසවිහාරෙ ඤාණං? මිච්ඡාදිට්ඨිපච්චයාපි වෙදයිතං, මිච්ඡාදිට්ඨිවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං. සම්මාදිට්ඨිපච්චයාපි ¶ වෙදයිතං, සම්මාදිට්ඨිවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං. මිච්ඡාසඞ්කප්පපච්චයාපි වෙදයිතං, මිච්ඡාසඞ්කප්පවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං. සම්මාසඞ්කප්පපච්චයාපි ¶ වෙදයිතං, සම්මාසඞ්කප්පවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං…පෙ… මිච්ඡාවිමුත්තිපච්චයාපි වෙදයිතං, මිච්ඡාවිමුත්තිවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං. සම්මාවිමුත්තිපච්චයාපි වෙදයිතං, සම්මාවිමුත්තිවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං. ඡන්දපච්චයාපි වෙදයිතං, ඡන්දවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං. විතක්කපච්චයාපි වෙදයිතං, විතක්කවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං. සඤ්ඤාපච්චයාපි වෙදයිතං, සඤ්ඤාවූපසමපච්චයාපි වෙදයිතං.

ඡන්දො ච අවූපසන්තො හොති, විතක්කො ච අවූපසන්තො හොති, සඤ්ඤා ච අවූපසන්තා හොති, තප්පච්චයාපි වෙදයිතං. ඡන්දො ච වූපසන්තො ¶ හොති, විතක්කො ච අවූපසන්තො හොති, සඤ්ඤා ච අවූපසන්තා හොති, තප්පච්චයාපි වෙදයිතං. ඡන්දො ච වූපසන්තො හොති, විතක්කො ච වූපසන්තො හොති, සඤ්ඤා ච අවූපසන්තා හොති, තප්පච්චයාපි වෙදයිතං. ඡන්දො ච වූපසන්තො හොති, විතක්කො ච වූපසන්තො හොති, සඤ්ඤා ච වූපසන්තා හොති, තප්පච්චයාපි වෙදයිතං. අප්පත්තස්ස පත්තියා අත්ථි ආසවං, තස්මිම්පි ඨානෙ අනුප්පත්තෙ තප්පච්චයාපි වෙදයිතං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන ¶ පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘සමොදහනෙ පඤ්ඤා පදෙසවිහාරෙ ඤාණං’’.

පදෙසවිහාරඤාණනිද්දෙසො තෙචත්තාලීසමො.

44-49. ඡවිවට්ටඤාණනිද්දෙසො

95. කථං අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං? නෙක්ඛම්මාධිපතත්තා පඤ්ඤා කාමච්ඡන්දතො සඤ්ඤාය විවට්ටතීති – අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං. අබ්යාපාදාධිපතත්තා පඤ්ඤා බ්යාපාදතො සඤ්ඤාය විවට්ටතීති – අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං. ආලොකසඤ්ඤාධිපතත්තා පඤ්ඤා ¶ ථිනමිද්ධතො සඤ්ඤාය විවට්ටතීති – අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං. අවික්ඛෙපාධිපතත්තා පඤ්ඤා උද්ධච්චතො සඤ්ඤාය විවට්ටතීති – අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං. ධම්මවවත්ථානාධිපතත්තා පඤ්ඤා විචිකිච්ඡාය සඤ්ඤාය විවට්ටතීති – අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං. ඤාණාධිපතත්තා පඤ්ඤා අවිජ්ජාය සඤ්ඤාය විවට්ටතීති – අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං. පාමොජ්ජාධිපතත්තා පඤ්ඤා අරතියා සඤ්ඤාය විවට්ටතීති – අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං. පඨමජ්ඣානාධිපතත්තා පඤ්ඤා නීවරණෙහි සඤ්ඤාය විවට්ටතීති – අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං…පෙ… අරහත්තමග්ගාධිපතත්තා පඤ්ඤා සබ්බකිලෙසෙහි සඤ්ඤාය විවට්ටතීති – අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ¶ ඤාණං ¶ . තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘අධිපතත්තා පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිවට්ටෙ ඤාණං’’.

96. කථං නානත්තෙ පඤ්ඤා චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණං? කාමච්ඡන්දො නානත්තං, නෙක්ඛම්මං එකත්තං. නෙක්ඛම්මෙකත්තං චෙතයතො කාමච්ඡන්දතො චිත්තං විවට්ටතීති – නානත්තෙ ¶ පඤ්ඤා චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණං. බ්යාපාදො නානත්තං, අබ්යාපාදො එකත්තං. අබ්යාපාදෙකත්තං චෙතයතො බ්යාපාදතො චිත්තං විවට්ටතීති – නානත්තෙ පඤ්ඤා චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණං. ථිනමිද්ධං නානත්තං, ආලොකසඤ්ඤා එකත්තං. ආලොකසඤ්ඤෙකත්තං චෙතයතො ථිනමිද්ධතො චිත්තං විවට්ටතීති – නානත්තෙ පඤ්ඤා චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණං…පෙ… සබ්බකිලෙසා නානත්තං, අරහත්තමග්ගො එකත්තං. අරහත්තමග්ගෙකත්තං චෙතයතො සබ්බකිලෙසෙහි චිත්තං විවට්ටතීති – නානත්තෙ පඤ්ඤා චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘නානත්තෙ පඤ්ඤා චෙතොවිවට්ටෙ ඤාණං’’.

97. කථං අධිට්ඨානෙ පඤ්ඤා චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණං? කාමච්ඡන්දං පජහන්තො නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාතීති – අධිට්ඨානෙ පඤ්ඤා චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණං. බ්යාපාදං ¶ පජහන්තො අබ්යාපාදවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාතීති – අධිට්ඨානෙ පඤ්ඤා චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණං. ථිනමිද්ධං පජහන්තො ආලොකසඤ්ඤාවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාතීති – අධිට්ඨානෙ පඤ්ඤා චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණං…පෙ… සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො අරහත්තමග්ගවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාතීති – අධිට්ඨානෙ පඤ්ඤා ¶ චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘අධිට්ඨානෙ පඤ්ඤා චිත්තවිවට්ටෙ ඤාණං’’.

98. කථං සුඤ්ඤතෙ පඤ්ඤා ඤාණවිවට්ටෙ ඤාණං? ‘‘චක්ඛු සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා’’ති යථාභූතං ජානතො [පජානතො (ස්යා.)] පස්සතො චක්ඛාභිනිවෙසතො [කාමාභිනිවෙසතො (ස්යා.) අට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා] ඤාණං විවට්ටතීති – සුඤ්ඤතෙ පඤ්ඤා ඤාණවිවට්ටෙ ඤාණං. ‘‘සොතං සුඤ්ඤං…පෙ… ඝානං සුඤ්ඤං… ජිව්හා සුඤ්ඤා… කායො සුඤ්ඤො… මනො සුඤ්ඤො අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා’’ති යථාභූතං ජානතො පස්සතො මනාභිනිවෙසතො ඤාණං විවට්ටතීති – සුඤ්ඤතෙ පඤ්ඤා ඤාණවිවට්ටෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘සුඤ්ඤතෙ පඤ්ඤා ඤාණවිවට්ටෙ ඤාණං’’.

99. කථං වොසග්ගෙ පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං? නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං වොසජ්ජතීති – වොසග්ගෙ පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ¶ ඤාණං. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදං වොසජ්ජතීති – වොසග්ගෙ පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං. ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං වොසජ්ජතීති – වොසග්ගෙ පඤ්ඤා ¶ විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං ¶ . අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චං වොසජ්ජතීති – වොසග්ගෙ පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං. ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං වොසජ්ජතීති – වොසග්ගෙ පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ¶ ඤාණං…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ වොසජ්ජතීති – වොසග්ගෙ පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘වොසග්ගෙ පඤ්ඤා විමොක්ඛවිවට්ටෙ ඤාණං’’.

100. කථං තථට්ඨෙ පඤ්ඤා සච්චවිවට්ටෙ ඤාණං? දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨං සඞ්ඛතට්ඨං සන්තාපට්ඨං විපරිණාමට්ඨං පරිජානන්තො විවට්ටතීති – තථට්ඨෙ පඤ්ඤා සච්චවිවට්ටෙ ඤාණං. සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨං නිදානට්ඨං සඤ්ඤොගට්ඨං පලිබොධට්ඨං පජහන්තො විවට්ටතීති – තථට්ඨෙ පඤ්ඤා සච්චවිවට්ටෙ ඤාණං. නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨං විවෙකට්ඨං අසඞ්ඛතට්ඨං අමතට්ඨං සච්ඡිකරොන්තො විවට්ටතීති – තථට්ඨෙ පඤ්ඤා සච්චවිවට්ටෙ ඤාණං. මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨං හෙතුට්ඨං දස්සනට්ඨං ආධිපතෙය්යට්ඨං භාවෙන්තො විවට්ටතීති – තථට්ඨෙ පඤ්ඤා සච්චවිවට්ටෙ ඤාණං.

සඤ්ඤාවිවට්ටො, චෙතොවිවට්ටො, චිත්තවිවට්ටො, ඤාණවිවට්ටො, විමොක්ඛවිවට්ටො ¶ , සච්චවිවට්ටො. සඤ්ජානන්තො විවට්ටතීති – සඤ්ඤාවිවට්ටො. චෙතයන්තො විවට්ටතීති – චෙතොවිවට්ටො. විජානන්තො විවට්ටතීති – චිත්තවිවට්ටො. ඤාණං කරොන්තො විවට්ටතීති – ඤාණවිවට්ටො. වොසජ්ජන්තො විවට්ටතීති – විමොක්ඛවිවට්ටො. තථට්ඨෙ විවට්ටතීති – සච්චවිවට්ටො.

යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො, තත්ථ චෙතොවිවට්ටො. යත්ථ චෙතොවිවට්ටො, තත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො. යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො තත්ථ චිත්තවිවට්ටො. යත්ථ චිත්තවිවට්ටො, තත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො. යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො, තත්ථ ඤාණවිවට්ටො. යත්ථ ඤාණවිවට්ටො, තත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො. යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො ඤාණවිවට්ටො, තත්ථ විමොක්ඛවිවට්ටො. යත්ථ විමොක්ඛවිවට්ටො, තත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො ඤාණවිවට්ටො. යත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො ඤාණවිවට්ටො විමොක්ඛවිවට්ටො, තත්ථ සච්චවිවට්ටො. යත්ථ සච්චවිවට්ටො, තත්ථ සඤ්ඤාවිවට්ටො චෙතොවිවට්ටො චිත්තවිවට්ටො ඤාණවිවට්ටො විමොක්ඛවිවට්ටො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං ¶ , පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘තථට්ඨෙ පඤ්ඤා සච්චවිවට්ටෙ ඤාණං’’.

ඡවිවට්ටඤාණනිද්දෙසො නවචත්තාලීසමො.

50. ඉද්ධිවිධඤාණනිද්දෙසො

101. කථං ¶ ¶ ¶ කායම්පි චිත්තම්පි එකවවත්ථානතා සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච අධිට්ඨානවසෙන ඉජ්ඣනට්ඨෙ පඤ්ඤා ඉද්ධිවිධෙ ඤාණං? ඉධ භික්ඛු ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති, වීරියසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති, චිත්තසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති, වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති. සො ඉමෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු චිත්තං පරිභාවෙති පරිදමෙති, මුදුං කරොති කම්මනියං. සො ඉමෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු චිත්තං පරිභාවෙත්වා පරිදමෙත්වා මුදුං කරිත්වා කම්මනියං කායම්පි චිත්තෙ සමොදහති, චිත්තම්පි කායෙ සමොදහති, කායවසෙන චිත්තං පරිණාමෙති, චිත්තවසෙන කායං පරිණාමෙති, කායවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාති, චිත්තවසෙන කායං අධිට්ඨාති; කායවසෙන චිත්තං පරිණාමෙත්වා චිත්තවසෙන කායං පරිණාමෙත්වා කායවසෙන චිත්තං අධිට්ඨහිත්වා චිත්තවසෙන කායං අධිට්ඨහිත්වා සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච කායෙ ඔක්කමිත්වා විහරති. සො තථාභාවිතෙන චිත්තෙන පරිසුද්ධෙන පරියොදාතෙන ඉද්ධිවිධඤාණාය චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙති. සො අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිධං පච්චනුභොති.

102. එකොපි හුත්වා බහුධා හොති, බහුධාපි හුත්වා එකො හොති; ආවිභාවං තිරොභාවං; තිරොකුට්ටං [තිරොකුඩ්ඩං (ස්යා.)] තිරොපාකාරං තිරොපබ්බතං අසජ්ජමානො ගච්ඡති, සෙය්යථාපි ආකාසෙ; පථවියාපි උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොති, සෙය්යථාපි උදකෙ; උදකෙපි අභිජ්ජමානෙ ගච්ඡති, සෙය්යථාපි පථවියං ¶ ; ආකාසෙපි පල්ලඞ්කෙන කමති [චඞ්කමති (ස්යා.) දී. නි. 1.238 පස්සිතබ්බා] සෙය්යථාපි පක්ඛී සකුණො ඉමෙපි චන්දිමසූරියෙ එවංමහිද්ධිකෙ එවංමහානුභාවෙ පාණිනා පරාමසති [පරිමසති (ස්යා.)] පරිමජ්ජති; යාව බ්රහ්මලොකාපි කායෙන වසං වත්තෙති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘කායම්පි චිත්තම්පි එකවවත්ථානතා සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච අධිට්ඨානවසෙන ඉජ්ඣනට්ඨෙ පඤ්ඤා ඉද්ධිවිධෙ ඤාණං’’.

ඉද්ධිවිධඤාණනිද්දෙසො පඤ්ඤාසමො.

51. සොතධාතුවිසුද්ධිඤාණනිද්දෙසො

103. කථං ¶ ¶ විතක්කවිප්ඵාරවසෙන නානත්තෙකත්තසද්දනිමිත්තානං පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා සොතධාතුවිසුද්ධිඤාණං ¶ ? ඉධ භික්ඛු ඡන්දසමාධි…පෙ… වීරියසමාධි… චිත්තසමාධි… වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති. සො ඉමෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු චිත්තං පරිභාවෙති පරිදමෙති, මුදුං කරොති කම්මනියං. සො ඉමෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු චිත්තං පරිභාවෙත්වා පරිදමෙත්වා, මුදුං කරිත්වා කම්මනියං දූරෙපි සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, සන්තිකෙපි සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, ඔළාරිකානම්පි සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, සුඛුමානම්පි සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, සණ්හසණ්හානම්පි සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, පුරත්ථිමායපි දිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, පච්ඡිමායපි දිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, උත්තරායපි දිසාය සද්දානං ¶ සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, දක්ඛිණායපි දිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, පුරත්ථිමායපි අනුදිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, පච්ඡිමායපි අනුදිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, උත්තරායපි අනුදිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, දක්ඛිණායපි අනුදිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, හෙට්ඨිමායපි දිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති, උපරිමායපි දිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කරොති. සො තථාභාවිතෙන චිත්තෙන පරිසුද්ධෙන පරියොදාතෙන සොතධාතුවිසුද්ධිඤාණාය චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙති. සො දිබ්බාය සොතධාතුයා විසුද්ධාය අතික්කන්තමානුසිකාය උභො සද්දෙ සුණාති – දිබ්බෙ ච මානුසෙ ච යෙ දූරෙ සන්තිකෙ ච. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘විතක්කවිප්ඵාරවසෙන නානත්තෙකත්තසද්දනිමිත්තානං පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා සොතධාතුවිසුද්ධිඤාණං’’.

සොතධාතුවිසුද්ධිඤාණනිද්දෙසො එකපඤ්ඤාසමො.

52. චෙතොපරියඤාණනිද්දෙසො

104. කථං ¶ තිණ්ණං චිත්තානං විප්ඵාරත්තා ඉන්ද්රියානං පසාදවසෙන නානත්තෙකත්තවිඤ්ඤාණචරියාපරියොගාහණෙ පඤ්ඤා චෙතොපරියඤාණං? ඉධ භික්ඛු ¶ ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති, වීරියසමාධි…පෙ… චිත්තසමාධි…පෙ… වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති. සො ඉමෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු චිත්තං පරිභාවෙති පරිදමෙති, මුදුං කරොති කම්මනියං. සො ¶ ඉමෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු චිත්තං පරිභාවෙත්වා පරිදමෙත්වා, මුදුං කරිත්වා කම්මනියං එවං පජානාති – ‘‘ඉදං රූපං සොමනස්සින්ද්රියසමුට්ඨිතං, ඉදං රූපං දොමනස්සින්ද්රියසමුට්ඨිතං, ඉදං රූපං උපෙක්ඛින්ද්රියසමුට්ඨිත’’න්ති ¶ . සො තථාභාවිතෙන චිත්තෙන පරිසුද්ධෙන පරියොදාතෙන චෙතොපරියඤාණාය චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙති. සො පරසත්තානං පරපුග්ගලානං චෙතසා චෙතො පරිච්ච පජානාති – සරාගං වා චිත්තං ‘‘සරාගං චිත්ත’’න්ති පජානාති, වීතරාගං වා චිත්තං ‘‘වීතරාගං චිත්ත’’න්ති පජානාති, සදොසං වා චිත්තං…පෙ… වීතදොසං වා චිත්තං… සමොහං වා චිත්තං… වීතමොහං වා චිත්තං… සංඛිත්තං වා චිත්තං… වික්ඛිත්තං වා චිත්තං… මහග්ගතං වා චිත්තං… අමහග්ගතං වා චිත්තං… සඋත්තරං වා චිත්තං… අනුත්තරං වා චිත්තං… සමාහිතං වා චිත්තං… අසමාහිතං වා චිත්තං… විමුත්තං වා චිත්තං… අවිමුත්තං වා චිත්තං ‘‘අවිමුත්තං චිත්තන්ති පජානාති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘තිණ්ණං චිත්තානං විප්ඵාරත්තා ඉන්ද්රියානං පසාදවසෙන නානත්තෙකත්තවිඤ්ඤාණචරියාපරියොගාහණෙ පඤ්ඤා චෙතොපරියඤාණං’’.

චෙතොපරියඤාණනිද්දෙසො ද්වෙපඤ්ඤාසමො.

53. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණනිද්දෙසො

105. කථං පච්චයපවත්තානං ධම්මානං නානත්තෙකත්තකම්මවිප්ඵාරවසෙන ¶ පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං? ඉධ භික්ඛු ¶ ඡන්දසමාධි…පෙ… මුදුං කරිත්වා කම්මනියං එවං පජානාති – ‘‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජති, යදිදං – අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, නාමරූපපච්චයා සළායතනං, සළායතනපච්චයා ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා වෙදනා, වෙදනාපච්චයා තණ්හා, තණ්හාපච්චයා උපාදානං, උපාදානපච්චයා භවො, භවපච්චයා ජාති, ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති; එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති’’.

සො ¶ තථාභාවිතෙන චිත්තෙන පරිසුද්ධෙන පරියොදාතෙන පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණාය චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙති. සො අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති, සෙය්යථිදං – එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො තිස්සොපි ජාතියො චතස්සොපි ජාතියො පඤ්චපි ජාතියො දසපි ජාතියො වීසම්පි ජාතියො තිංසම්පි ජාතියො චත්තාලීසම්පි ජාතියො පඤ්ඤාසම්පි ජාතියො, ජාතිසතම්පි ජාතිසහස්සම්පි ජාතිසතසහස්සම්පි, අනෙකෙපි සංවට්ටකප්පෙ අනෙකෙපි විවට්ටකප්පෙ ¶ අනෙකෙපි සංවට්ටවිවට්ටකප්පෙ – ‘‘අමුත්රාසිං එවංනාමො එවංගොත්තො එවංවණ්ණො එවමාහාරො එවංසුඛදුක්ඛප්පටිසංවෙදී එවමායුපරියන්තො, සො තතො චුතො අමුත්ර උදපාදිං; තත්රාපාසිං එවංනාමො එවංගොත්තො එවංවණ්ණො එවමාහාරො එවංසුඛදුක්ඛප්පටිසංවෙදී එවම ආයුපරියන්තො, සො තතො චුතො ඉධූපපන්නො’’ති. ඉති සාකාරං සඋද්දෙසං අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං ¶ අනුස්සරති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘පච්චයපවත්තානං ධම්මානං නානත්තෙකත්තකම්මවිප්ඵාරවසෙන පරියොගාහණෙ පඤ්ඤා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං’’.

පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණනිද්දෙසො තෙපඤ්ඤාසමො.

54. දිබ්බචක්ඛුඤාණනිද්දෙසො

106. කථං ඔභාසවසෙන නානත්තෙකත්තරූපනිමිත්තානං දස්සනට්ඨෙ පඤ්ඤා දිබ්බචක්ඛුඤාණං? ඉධ භික්ඛු ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති, වීරියසමාධි…පෙ… චිත්තසමාධි…පෙ… වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති. සො ඉමෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු චිත්තං පරිභාවෙති පරිදමෙති, මුදුං කරොති කම්මනියං. සො ඉමෙසු චතූසු ඉද්ධිපාදෙසු චිත්තං පරිභාවෙත්වා පරිදමෙත්වා, මුදුං කරිත්වා ¶ කම්මනියං ආලොකසඤ්ඤං මනසි කරොති, දිවාසඤ්ඤං අධිට්ඨාති – ‘‘යථා දිවා තථා රත්තිං, යථා රත්තිං තථා දිවා’’. ඉති විවටෙන චෙතසා අපරියොනද්ධෙන සප්පභාසං චිත්තං භාවෙති. සො තථාභාවිතෙන චිත්තෙන පරිසුද්ධෙන පරියොදාතෙන සත්තානං චුතූපපාතඤාණාය චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙති. සො දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන, සත්තෙ පස්සති චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ හීනෙ පණීතෙ සුවණ්ණෙ දුබ්බණ්ණෙ ¶ සුගතෙ දුග්ගතෙ යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාති – ‘‘ඉමෙ වත භොන්තො සත්තා කායදුච්චරිතෙන සමන්නාගතා, වචීදුච්චරිතෙන සමන්නාගතා, මනොදුච්චරිතෙන ¶ සමන්නාගතා, අරියානං උපවාදකා, මිච්ඡාදිට්ඨිකා, මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මසමාදානා; තෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපන්නා. ඉමෙ වා පන භොන්තො සත්තා කායසුචරිතෙන සමන්නාගතා, වචීසුචරිතෙන සමන්නාගතා, මනොසුචරිතෙන සමන්නාගතා අරියානං අනුපවාදකා, සම්මාදිට්ඨිකා සම්මාදිට්ඨිකම්මසමාදානා; තෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපන්නා’’ති. ඉති දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන සත්තෙ පස්සති චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ හීනෙ පණීතෙ සුවණ්ණෙ දුබ්බණ්ණෙ, සුගතෙ දුග්ගතෙ යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාති. තං ¶ ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘ඔභාසවසෙන නානත්තෙකත්තරූපනිමිත්තානං දස්සනට්ඨෙ පඤ්ඤා දිබ්බචක්ඛුඤාණං’’.

දිබ්බචක්ඛුඤාණනිද්දෙසො චතුපඤ්ඤාසමො.

55. ආසවක්ඛයඤාණනිද්දෙසො

107. කථං චතුසට්ඨියා ආකාරෙහි තිණ්ණන්නං ඉන්ද්රියානං වසිභාවතා පඤ්ඤා ආසවානං ඛයෙ ඤාණං? කතමෙසං තිණ්ණන්නං ඉන්ද්රියානං? අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියස්ස අඤ්ඤින්ද්රියස්ස අඤ්ඤාතාවින්ද්රියස්ස.

අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං කති ඨානානි ගච්ඡති, අඤ්ඤින්ද්රියං කති ඨානානි ගච්ඡති, අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං කති ඨානානි ගච්ඡති? අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං එකං ඨානං ගච්ඡති – සොතාපත්තිමග්ගං. අඤ්ඤින්ද්රියං ඡ ඨානානි ගච්ඡති – සොතාපත්තිඵලං ¶ , සකදාගාමිමග්ගං ¶ , සකදාගාමිඵලං, අනාගාමිමග්ගං, අනාගාමිඵලං, අරහත්තමග්ගං. අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං එකං ඨානං ගච්ඡති – අරහත්තඵලං.

සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියස්ස සද්ධින්ද්රියං අධිමොක්ඛපරිවාරං හොති, වීරියින්ද්රියං පග්ගහපරිවාරං හොති, සතින්ද්රියං උපට්ඨානපරිවාරං හොති, සමාධින්ද්රියං අවික්ඛෙපපරිවාරං හොති, පඤ්ඤින්ද්රියං දස්සනපරිවාරං හොති, මනින්ද්රියං විජානනපරිවාරං හොති, සොමනස්සින්ද්රියං අභිසන්දනපරිවාරං ¶ හොති, ජීවිතින්ද්රියං පවත්තසන්තතාධිපතෙය්යපරිවාරං හොති. සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ ජාතා ධම්මා ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානං රූපං සබ්බෙව කුසලා හොන්ති, සබ්බෙව අනාසවා හොන්ති, සබ්බෙව නිය්යානිකා හොන්ති, සබ්බෙව අපචයගාමිනො හොන්ති, සබ්බෙව ලොකුත්තරා හොන්ති, සබ්බෙව නිබ්බානාරම්මණා හොන්ති. සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියස්ස ඉමානි අට්ඨින්ද්රියානි සහජාතපරිවාරා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපරිවාරා හොන්ති, නිස්සයපරිවාරා හොන්ති, සම්පයුත්තපරිවාරා හොන්ති, සහගතා හොන්ති, සහජාතා හොන්ති, සංසට්ඨා හොන්ති, සම්පයුත්තා හොන්ති. තෙව තස්ස ආකාරා චෙව හොන්ති පරිවාරා ච.

සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ අඤ්ඤින්ද්රියස්ස සද්ධින්ද්රියං අධිමොක්ඛපරිවාරං හොති, වීරියින්ද්රියං පග්ගහපරිවාරං ¶ හොති, සතින්ද්රියං උපට්ඨානපරිවාරං හොති, සමාධින්ද්රියං අවික්ඛෙපපරිවාරං හොති, පඤ්ඤින්ද්රියං ¶ දස්සනපරිවාරං හොති, මනින්ද්රියං විජානනපරිවාරං හොති, සොමනස්සින්ද්රියං අභිසන්දනපරිවාරං හොති, ජීවිතින්ද්රියං පවත්තසන්තතාධිපතෙය්යපරිවාරං හොති. සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ ජාතා ධම්මා සබ්බෙව අබ්යාකතා හොන්ති, ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානං රූපං සබ්බෙව අනාසවා හොන්ති, සබ්බෙව ලොකුත්තරා හොන්ති, සබ්බෙව නිබ්බානාරම්මණා හොන්ති. සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ අඤ්ඤින්ද්රියස්ස ඉමානි අට්ඨින්ද්රියානි සහජාතපරිවාරා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපරිවාරා හොන්ති, නිස්සයපරිවාරා හොන්ති, සම්පයුත්තපරිවාරා හොන්ති, සහගතා හොන්ති, සහජාතා හොන්ති, සංසට්ඨා හොන්ති, සම්පයුත්තා හොන්ති. තෙව තස්ස ආකාරා චෙව හොන්ති පරිවාරා ච.

සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ ¶ …පෙ… සකදාගාමිඵලක්ඛණෙ…පෙ… අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ…පෙ… අනාගාමිඵලක්ඛණෙ…පෙ… අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ අඤ්ඤින්ද්රියස්ස සද්ධින්ද්රියං අධිමොක්ඛපරිවාරං හොති…පෙ… ජීවිතින්ද්රියං පවත්තසන්තතාධිපතෙය්යපරිවාරං හොති. අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ ජාතා ධම්මා ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානං රූපං සබ්බෙව කුසලා හොන්ති, සබ්බෙව අනාසවා හොන්ති, සබ්බෙව නිය්යානිකා හොන්ති, සබ්බෙව අපචයගාමිනො හොන්ති, සබ්බෙව ලොකුත්තරා හොන්ති, සබ්බෙව නිබ්බානාරම්මණා හොන්ති. අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ අඤ්ඤින්ද්රියස්ස ඉමානි අට්ඨින්ද්රියානි සහජාතපරිවාරා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපරිවාරා හොන්ති, නිස්සයපරිවාරා හොන්ති, සම්පයුත්තපරිවාරා ¶ හොන්ති, සහගතා ¶ හොන්ති, සහජාතා හොන්ති, සංසට්ඨා හොන්ති, සම්පයුත්තා හොන්ති. තෙව තස්ස ආකාරා චෙව හොන්ති පරිවාරා ච.

අරහත්තඵලක්ඛණෙ අඤ්ඤාතාවින්ද්රියස්ස සද්ධින්ද්රියං අධිමොක්ඛපරිවාරං හොති, වීරියින්ද්රියං පග්ගහපරිවාරං හොති, සතින්ද්රියං උපට්ඨානපරිවාරං හොති, සමාධින්ද්රියං අවික්ඛෙපපරිවාරං හොති, පඤ්ඤින්ද්රියං දස්සනපරිවාරං හොති, මනින්ද්රියං විජානනපරිවාරං හොති, සොමනස්සින්ද්රියං අභිසන්දනපරිවාරං හොති, ජීවිතින්ද්රියං පවත්තසන්තතාධිපතෙය්යපරිවාරං හොති. අරහත්තඵලක්ඛණෙ ජාතා ධම්මා සබ්බෙව අබ්යාකතා හොන්ති, ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානං රූපං සබ්බෙව අනාසවා හොන්ති, සබ්බෙව ලොකුත්තරා හොන්ති, සබ්බෙව නිබ්බානාරම්මණා හොන්ති. අරහත්තඵලක්ඛණෙ අඤ්ඤාතාවින්ද්රියස්ස ඉමානි අට්ඨින්ද්රියානි සහජාතපරිවාරා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤපරිවාරා හොන්ති, නිස්සයපරිවාරා හොන්ති, සම්පයුත්තපරිවාරා හොන්ති, සහගතා හොන්ති, සහජාතා හොන්ති, සංසට්ඨා හොන්ති, සම්පයුත්තා හොන්ති. තෙව තස්ස ආකාරා චෙව හොන්ති පරිවාරා ච. ඉති ඉමානි අට්ඨට්ඨකානි චතුසට්ඨි හොන්ති.

ආසවාති ¶ කතමෙ තෙ ආසවා? කාමාසවො, භවාසවො, දිට්ඨාසවො, අවිජ්ජාසවො. කත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති? සොතාපත්තිමග්ගෙන අනවසෙසො දිට්ඨාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො ¶ කාමාසවො ¶ ඛීයති, අපායගමනීයො භවාසවො ඛීයති, අපායගමනීයො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අනාගාමිමග්ගෙන අනවසෙසො කාමාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො භවාසවො ඛීයති, තදෙකට්ඨො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. අරහත්තමග්ගෙන අනවසෙසො භවාසවො ඛීයති, අනවසෙසො අවිජ්ජාසවො ඛීයති. එත්ථෙතෙ ආසවා ඛීයන්ති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘චතුසට්ඨියා ආකාරෙහි තිණ්ණන්නං ඉන්ද්රියානං වසිභාවතා පඤ්ඤා ආසවානං ඛයෙ ඤාණං’’.

ආසවක්ඛයඤාණනිද්දෙසො පඤ්චපඤ්ඤාසමො.

56-63. සච්චඤාණචතුක්කද්වයනිද්දෙසො

108. කථං ¶ පරිඤ්ඤට්ඨෙ පඤ්ඤා දුක්ඛෙ ඤාණං, පහානට්ඨෙ පඤ්ඤා සමුදයෙ ඤාණං, සච්ඡිකිරියට්ඨෙ පඤ්ඤා නිරොධෙ ඤාණං, භාවනට්ඨෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං? දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො විපරිණාමට්ඨො පරිඤ්ඤාතට්ඨො; සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො නිදානට්ඨො සඤ්ඤොගට්ඨො පලිබොධට්ඨො පහානට්ඨො; නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො විවෙකට්ඨො අසඞ්ඛතට්ඨො අමතට්ඨො සච්ඡිකිරියට්ඨො; මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨො හෙතුට්ඨො දස්සනට්ඨො ආධිපතෙය්යට්ඨො භාවනට්ඨො. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘පරිඤ්ඤට්ඨෙ පඤ්ඤා දුක්ඛෙ ඤාණං, පහානට්ඨෙ ¶ පඤ්ඤා සමුදයෙ ඤාණං, සච්ඡිකිරියට්ඨෙ පඤ්ඤා නිරොධෙ ඤාණං, භාවනට්ඨෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං’’.

109. කථං දුක්ඛෙ ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං? මග්ගසමඞ්ගිස්ස ¶ ඤාණං දුක්ඛෙ පෙතං ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ පෙතං ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ පෙතං ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය පෙතං ඤාණං.

තත්ථ කතමං දුක්ඛෙ ඤාණං? දුක්ඛං ආරබ්භ යා උප්පජ්ජති පඤ්ඤා පජානනා විචයො පවිචයො ¶ ධම්මවිචයො සල්ලක්ඛණා උපලක්ඛණා පච්චුපලක්ඛණා පණ්ඩිච්චං කොසල්ලං නෙපුඤ්ඤං වෙභබ්යා චින්තා උපපරික්ඛා භූරි මෙධා පරිණායිකා විපස්සනා සම්පජඤ්ඤං පතොදො පඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්රියං පඤ්ඤාබලං පඤ්ඤාසත්ථං පඤ්ඤාපාසාදො පඤ්ඤාආලොකො පඤ්ඤාඔභාසො පඤ්ඤාපජ්ජොතො පඤ්ඤාරතනං අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි – ඉදං වුච්චති දුක්ඛෙ ඤාණං. දුක්ඛසමුදයං ආරබ්භ…පෙ… දුක්ඛනිරොධං ආරබ්භ…පෙ… දුක්ඛනිරොධගාමිනිං පටිපදං ආරබ්භ යා උප්පජ්ජති පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි – ඉදං වුච්චති දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං ¶ , දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං’’.

සච්චඤාණචතුක්කද්වයනිද්දෙසො තෙසට්ඨිමො.

64-67. සුද්ධිකපටිසම්භිදාඤාණනිද්දෙසො

110. කථං ¶ අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං? අත්ථෙසු ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, නිරුත්තීසු ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා, පටිභානෙසු ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා. අත්ථනානත්තෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මනානත්තෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිනානත්තෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානනානත්තෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං, අත්ථවවත්ථානෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මවවත්ථානෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං නිරුත්තිවවත්ථානෙ ¶ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානවවත්ථානෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං.

අත්ථසල්ලක්ඛණෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මසල්ලක්ඛණෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිසල්ලක්ඛණෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානසල්ලක්ඛණෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං. අත්ථූපලක්ඛණෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මූපලක්ඛණෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තූපලක්ඛණෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානූපලක්ඛණෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං.

අත්ථප්පභෙදෙ ¶ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මප්පභෙදෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිප්පභෙදෙ ¶ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානප්පභෙදෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං. අත්ථප්පභාවනෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මප්පභාවනෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිප්පභාවනෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානප්පභාවනෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං.

අත්ථජොතනෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මජොතනෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිජොතනෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානජොතනෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං. අත්ථවිරොචනෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මවිරොචනෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිවිරොචනෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානවිරොචනෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං. අත්ථප්පකාසනෙ පඤ්ඤා අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මප්පකාසනෙ පඤ්ඤා ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිප්පකාසනෙ පඤ්ඤා නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානප්පකාසනෙ පඤ්ඤා පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං. තං ¶ ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං, ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං, නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං, පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං’’.

සුද්ධිකපටිසම්භිදාඤාණනිද්දෙසො සත්තසට්ඨිමො.

68. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණනිද්දෙසො

111. කතමං ¶ ¶ තථාගතස්ස ඉන්ද්රියපරොපරියත්ත ඤාණං? ඉධ තථාගතො සත්තෙ පස්සති අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙ තික්ඛින්ද්රියෙ මුදින්ද්රියෙ ස්වාකාරෙ ද්වාකාරෙ සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙ අප්පෙකච්චෙ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො අප්පෙකච්චෙ න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො.

අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙති සද්ධො පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, අස්සද්ධො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. ආරද්ධවීරියො පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, කුසීතො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. උපට්ඨිතස්සති පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, මුට්ඨස්සති පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. සමාහිතො පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, අසමාහිතො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො. පඤ්ඤවා පුග්ගලො අප්පරජක්ඛො, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො මහාරජක්ඛො.

තික්ඛින්ද්රියෙ ¶ මුදින්ද්රියෙති සද්ධො පුග්ගලො තික්ඛින්ද්රියො, අස්සද්ධො පුග්ගලො මුදින්ද්රියො. ආරද්ධවීරියො පුග්ගලො තික්ඛින්ද්රියො, කුසීතො පුග්ගලො මුදින්ද්රියො. උපට්ඨිතස්සති පුග්ගලො තික්ඛින්ද්රියො, මුට්ඨස්සති පුග්ගලො මුදින්ද්රියො. සමාහිතො පුග්ගලො තික්ඛින්ද්රියො, අසමාහිතො පුග්ගලො මුදින්ද්රියො. පඤ්ඤවා පුග්ගලො තික්ඛින්ද්රියො, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො මුදින්ද්රියො.

ස්වාකාරෙ ද්වාකාරෙති සද්ධො පුග්ගලො ස්වාකාරො, අස්සද්ධො පුග්ගලො ද්වාකාරො. ආරද්ධවීරියො පුග්ගලො ස්වාකාරො, කුසීතො පුග්ගලො ද්වාකාරො. උපට්ඨිතස්සති පුග්ගලො ස්වාකාරො, මුට්ඨස්සති ¶ පුග්ගලො ද්වාකාරො. සමාහිතො පුග්ගලො ස්වාකාරො, අසමාහිතො පුග්ගලො ද්වාකාරො. පඤ්ඤවා පුග්ගලො ස්වාකාරො, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො ද්වාකාරො.

සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙති සද්ධො පුග්ගලො සුවිඤ්ඤාපයො, අස්සද්ධො පුග්ගලො දුවිඤ්ඤාපයො. ආරද්ධවීරියො පුග්ගලො සුවිඤ්ඤාපයො, කුසීතො පුග්ගලො දුවිඤ්ඤාපයො. උපට්ඨිතස්සති පුග්ගලො සුවිඤ්ඤාපයො, මුට්ඨස්සති පුග්ගලො දුවිඤ්ඤාපයො. සමාහිතො පුග්ගලො සුවිඤ්ඤාපයො ¶ ¶ , අසමාහිතො පුග්ගලො දුවිඤ්ඤාපයො. පඤ්ඤවා පුග්ගලො සුවිඤ්ඤාපයො, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො දුවිඤ්ඤාපයො.

අප්පෙකච්චෙ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො, අප්පෙකච්චෙ න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනොති සද්ධො පුග්ගලො පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී, අස්සද්ධො පුග්ගලො න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී. ආරද්ධවීරියො පුග්ගලො පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී, කුසීතො පුග්ගලො න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී. උපට්ඨිතස්සති පුග්ගලො පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී, මුට්ඨස්සති පුග්ගලො න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී. සමාහිතො පුග්ගලො පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී, අසමාහිතො පුග්ගලො න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී. පඤ්ඤවා පුග්ගලො පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී, දුප්පඤ්ඤො පුග්ගලො න පරලොකවජ්ජභයදස්සාවී.

112. ලොකොති – ඛන්ධලොකො, ධාතුලොකො, ආයතනලොකො, විපත්තිභවලොකො ¶ , විපත්තිසම්භවලොකො, සම්පත්තිභවලොකො, සම්පත්තිසම්භවලොකො.

එකො ලොකො – සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා. ද්වෙ ලොකා – නාමඤ්ච, රූපඤ්ච. තයො ලොකා – තිස්සො වෙදනා. චත්තාරො ලොකා – චත්තාරො ආහාරා. පඤ්ච ලොකා – පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. ඡ ලොකා – ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි. සත්ත ලොකා – සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො ¶ . අට්ඨ ලොකා – අට්ඨ ලොකධම්මා. නව ලොකා – නව සත්තාවාසා. දස ලොකා – දසායතනානි. ද්වාදසලොකා – ද්වාදසායතනානි. අට්ඨාරස ලොකා – අට්ඨාරස ධාතුයො.

වජ්ජන්ති සබ්බෙ කිලෙසා වජ්ජා, සබ්බෙ දුච්චරිතා වජ්ජා, සබ්බෙ අභිසඞ්ඛාරා වජ්ජා, සබ්බෙ භවගාමිකම්මා වජ්ජා. ඉති ඉමස්මිඤ්ච ලොකෙ ඉමස්මිඤ්ච වජ්ජෙ තිබ්බා භයසඤ්ඤා පච්චුපට්ඨිතා හොති, සෙය්යථාපි උක්ඛිත්තාසිකෙ වධකෙ. ඉමෙහි පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි ජානාති පස්සති අඤ්ඤාති පටිවිජ්ඣති – ඉදං තථාගතස්ස ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙ ඤාණං.

ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණනිද්දෙසො අට්ඨසට්ඨිමො.

69. ආසයානුසයඤාණනිද්දෙසො

113. කතමං ¶ තථාගතස්ස සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණං? ඉධ තථාගතො සත්තානං ආසයං ජානාති, අනුසයං ජානාති, චරිතං ජානාති ¶ , අධිමුත්තිං ජානාති, භබ්බාභබ්බෙ සත්තෙ පජානාති. කතමො [කතමො ච (ස්යා. ක.)] සත්තානං ආසයො? ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති වා, ‘‘අසස්සතො ¶ ලොකො’’ති වා, ‘‘අන්තවා ලොකො’’ති වා, ‘‘අනන්තවා ලොකො’’ති වා, ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති වා, ‘‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීර’’න්ති වා, ‘‘හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති වා, ‘‘න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති වා, ‘‘හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති වා, ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති වා. ඉති භවදිට්ඨිසන්නිස්සිතා වා සත්තා හොන්ති විභවදිට්ඨිසන්නිස්සිතා වා.

එතෙ වා පන උභො අන්තෙ අනුපගම්ම ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු අනුලොමිකා ඛන්ති පටිලද්ධා හොති, යථාභූතං වා ඤාණං. කාමං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති – ‘‘අයං පුග්ගලො කාමගරුකො කාමාසයො කාමාධිමුත්තො’’ති. කාමං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති – ‘‘අයං පුග්ගලො නෙක්ඛම්මගරුකො නෙක්ඛම්මාසයො නෙක්ඛම්මාධිමුත්තො’’ති. නෙක්ඛම්මං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති – ‘‘අයං පුග්ගලො (නෙක්ඛම්මගරුකො නෙක්ඛම්මාසයො නෙක්ඛම්මාධිමුත්තො’’ති. නෙක්ඛම්මං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති – ‘‘අයං පුග්ගලො කාමගරුකො කාමාසයො කාමාධිමුත්තො’’ති. බ්යාපාදං සෙවන්තඤ්ඤෙව ¶ ජානාති) [( ) එත්ථන්තරෙ පාඨා නත්ථි ස්යාමපොත්ථකෙ, එවමුපරිපි] – ‘‘අයං පුග්ගලො බ්යාපාදගරුකො බ්යාපාදාසයො බ්යාපාදාධිමුත්තො’’ති. බ්යාපාදං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති – ‘‘අයං පුග්ගලො (අබ්යාපාදගරුකො අබ්යාපාදාසයො අබ්යාපාදාධිමුත්තො’’ති. අබ්යාපාදං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති – ‘‘අයං පුග්ගලො අබ්යාපාදගරුකො අබ්යාපාදාසයො අබ්යාපාදාධිමුත්තො’’ති. අබ්යාපාදං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති – ‘‘අයං පුග්ගලො බ්යාපාදගරුකො බ්යාපාදාසයො බ්යාපාදාධිමුත්තො’’ති. ථිනමිද්ධං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති) – ‘‘අයං පුග්ගලො ථිනමිද්ධගරුකො ථිනමිද්ධාසයො ථිනමිද්ධාධිමුත්තො’’ති. ථිනමිද්ධං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති – ‘‘අයං පුග්ගලො ආලොකසඤ්ඤාගරුකො ආලොකසඤ්ඤාසයො ආලොකසඤ්ඤාධිමුත්තො’’ති. ආලොකසඤ්ඤං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති – ‘‘අයං පුග්ගලො (ආලොකසඤ්ඤාගරුකො ආලොකසඤ්ඤාසයො ආලොකසඤ්ඤාධිමුත්තො’’ති. ආලොකසඤ්ඤං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති – ‘‘අයං පුග්ගලො ථිනමිද්ධගරුකො ථිනමිද්ධාසයො ථිනමිද්ධාධිමුත්තො’’ති.) අයං සත්තානං ආසයො.

114. කතමො ¶ ච සත්තානං අනුසයො? සත්තානුසයා – කාමරාගානුසයො, පටිඝානුසයො, මානානුසයො, දිට්ඨානුසයො, විචිකිච්ඡානුසයො, භවරාගානුසයො ¶ , අවිජ්ජානුසයො. යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථ සත්තානං කාමරාගානුසයො අනුසෙති. යං ලොකෙ අප්පියරූපං අසාතරූපං ¶ , එත්ථ සත්තානං පටිඝානුසයො අනුසෙති. ඉති ඉමෙසු ද්වීසු ධම්මෙසු අවිජ්ජා අනුපතිතා, තදෙකට්ඨො මානො ච දිට්ඨි ච විචිකිච්ඡා ච දට්ඨබ්බා. අයං සත්තානං අනුසයො.

කතමඤ්ච සත්තානං චරිතං? පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො පරිත්තභූමකො වා මහාභූමකො වා. ඉදං සත්තානං චරිතං.

115. කතමා ච සත්තානං අධිමුත්ති? සන්ති සත්තා හීනාධිමුත්තිකා, සන්ති සත්තා පණීතාධිමුත්තිකා. හීනාධිමුත්තිකා සත්තා හීනාධිමුත්තිකෙ සත්තෙ සෙවන්ති භජන්ති පයිරුපාසන්ති. පණීතාධිමුත්තිකා සත්තා පණීතාධිමුත්තිකෙ සත්තෙ සෙවන්ති භජන්ති පයිරුපාසන්ති. අතීතම්පි අද්ධානං හීනාධිමුත්තිකා සත්තා හීනාධිමුත්තිකෙ සත්තෙ සෙවිංසු භජිංසු පයිරුපාසිංසු; පණීතාධිමුත්තිකා සත්තා පණීතාධිමුත්තිකෙ සත්තෙ සෙවිංසු භජිංසු පයිරුපාසිංසු. අනාගතම්පි අද්ධානං හීනාධිමුත්තිකා සත්තා හීනාධිමුත්තිකෙ සත්තෙ සෙවිස්සන්ති භජිස්සන්ති පයිරුපාසිස්සන්ති; පණීතාධිමුත්තිකා සත්තා පණීතාධිමුත්තිකෙ සත්තෙ සෙවිස්සන්ති භජිස්සන්ති පයිරුපාසිස්සන්ති. අයං සත්තානං අධිමුත්ති.

කතමෙ ¶ සත්තා අභබ්බා? යෙ තෙ සත්තා කම්මාවරණෙන සමන්නාගතා, කිලෙසාවරණෙන සමන්නාගතා, විපාකාවරණෙන සමන්නාගතා ¶ , අස්සද්ධා අච්ඡන්දිකා දුප්පඤ්ඤා, අභබ්බා නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තං – ඉමෙ තෙ සත්තා අභබ්බා.

කතමෙ සත්තා භබ්බා? යෙ තෙ සත්තා න කම්මාවරණෙන සමන්නාගතා, න කිලෙසාවරණෙන සමන්නාගතා, න විපාකාවරණෙන සමන්නාගතා, සද්ධා ඡන්දිකා පඤ්ඤවන්තො, භබ්බා නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තං – ඉමෙ තෙ සත්තා භබ්බා. ඉදං තථාගතස්ස සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණං.

ආසයානුසයඤාණනිද්දෙසො නවසට්ඨිමො.

70. යමකපාටිහීරඤාණනිද්දෙසො

116. කතමං ¶ ¶ තථාගතස්ස යමකපාටිහීරෙ ඤාණං? ඉධ තථාගතො යමකපාටිහීරං කරොති අසාධාරණං සාවකෙහි. උපරිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, හෙට්ඨිමකායතො උදකධාරා පවත්තති; හෙට්ඨිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, උපරිමකායතො උදකධාරා පවත්තති; පුරත්ථිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, පච්ඡිමකායතො උදකධාරා පවත්තති; පච්ඡිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, පුරත්ථිමකායතො උදකධාරා පවත්තති; දක්ඛිණඅක්ඛිතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමඅක්ඛිතො උදකධාරා පවත්තති; වාමඅක්ඛිතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණඅක්ඛිතො උදකධාරා පවත්තති; දක්ඛිණකණ්ණසොතතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමකණ්ණසොතතො උදකධාරා පවත්තති; වාමකණ්ණසොතතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණකණ්ණසොතතො උදකධාරා පවත්තති; දක්ඛිණනාසිකාසොතතො අග්ගික්ඛන්ධො ¶ පවත්තති, වාමනාසිකාසොතතො උදකධාරා පවත්තති; වාමනාසිකාසොතතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණනාසිකාසොතතො උදකධාරා පවත්තති; දක්ඛිණඅංසකූටතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමඅංසකූටතො උදකධාරා පවත්තති; වාමඅංසකූටතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණඅංසකූටතො උදකධාරා පවත්තති; දක්ඛිණහත්ථතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමහත්ථතො උදකධාරා පවත්තති; වාමහත්ථතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණහත්ථතො උදකධාරා පවත්තති; දක්ඛිණපස්සතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, වාමපස්සතො උදකධාරා පවත්තති; වාමපස්සතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණපස්සතො උදකධාරා පවත්තති; දක්ඛිණපාදතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති ¶ , වාමපාදතො උදකධාරා පවත්තති; වාමපාදතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, දක්ඛිණපාදතො උදකධාරා පවත්තති; අඞ්ගුලඞ්ගුලෙහි අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, අඞ්ගුලන්තරිකාහි උදකධාරා පවත්තති; අඞ්ගුලන්තරිකාහි අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, අඞ්ගුලඞ්ගුලෙහි උදකධාරා පවත්තති; එකෙකලොමතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, එකෙකලොමතො උදකධාරා පවත්තති; ලොමකූපතො ලොමකූපතො ¶ අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, ලොමකූපතො ලොමකූපතො උදකධාරා පවත්තති.

ඡන්නං ¶ වණ්ණානං – නීලානං, පීතකානං, ලොහිතකානං, ඔදාතානං, මඤ්ජිට්ඨානං [මඤ්ජෙට්ඨානං (ස්යා. ක.)], පභස්සරානං භගවා චඞ්කමති, නිම්මිතො තිට්ඨති වා නිසීදති වා සෙය්යං වා කප්පෙති. භගවා තිට්ඨති, නිම්මිතො චඞ්කමති වා නිසීදති වා සෙය්යං වා කප්පෙති. භගවා ¶ නිසීදති, නිම්මිතො චඞ්කමති වා තිට්ඨති වා සෙය්යං වා කප්පෙති. භගවා සෙය්යං කප්පෙති, නිම්මිතො චඞ්කමති වා තිට්ඨති වා නිසීදති වා. නිම්මිතො චඞ්කමති, භගවා තිට්ඨති වා නිසීදති වා සෙය්යං වා කප්පෙති. නිම්මිතො තිට්ඨති, භගවා චඞ්කමති වා නිසීදති වා සෙය්යං වා කප්පෙති. නිම්මිතො නිසීදති, භගවා චඞ්කමති වා තිට්ඨති වා සෙය්යං වා කප්පෙති. නිම්මිතො සෙය්යං කප්පෙති, භගවා චඞ්කමති වා තිට්ඨති වා නිසීදති වා. ඉදං තථාගතස්ස යමකපාටිහීරෙ ඤාණං.

යමකපාටිහීරඤාණනිද්දෙසො සත්තතිමො.

71. මහාකරුණාඤාණනිද්දෙසො

117. කතමං තථාගතස්ස මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං? බහුකෙහි ආකාරෙහි පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. ආදිත්තො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. උය්යුත්තො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. පයාතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං බුද්ධානං ¶ භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. කුම්මග්ගප්පටිපන්නො [කුම්මග්ගං පටිපන්නො (ස්යා.)] ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. උපනීයති ලොකො අද්ධුවොති – පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. අතාණො [අත්තාණො (ස්යා.)] ලොකො අනභිස්සරොති – පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. අස්සකො ලොකො ¶ , සබ්බං පහාය ගමනීයන්ති – පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. ඌනො ලොකො අතීතො තණ්හාදාසොති – පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. අතායනො ¶ ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… අලෙණො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං ¶ …පෙ… අසරණො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… අසරණීභූතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ….

උද්ධතො ලොකො අවූපසන්තොති – පස්සන්තානං…පෙ… සසල්ලො ලොකසන්නිවාසො, විද්ධො පුථුසල්ලෙහි; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි සල්ලානං උද්ධතා, අඤ්ඤත්ර මයාති – පස්සන්තානං…පෙ… අවිජ්ජන්ධකාරාවරණො ලොකසන්නිවාසො අණ්ඩභූතො කිලෙසපඤ්ජරපක්ඛිත්තො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි ආලොකං දස්සෙතා, අඤ්ඤත්ර මයාති – පස්සන්තානං…පෙ… අවිජ්ජාගතො ලොකසන්නිවාසො අණ්ඩභූතො පරියොනද්ධො තන්තාකුලකජාතො [තන්තාකුලජාතො (ස්යා.)] කුලාගණ්ඩිකජාතො [ගුළාගුණ්ඨිකජාතො (ස්යා.), ගුලාගුණ්ඩිකජාතො (ක. සී. අට්ඨ.) දී. නි. 2.95 පස්සිතබ්බා] මුඤ්ජපබ්බජභූතො අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං සංසාරං නාතිවත්තතීති – පස්සන්තානං…පෙ… අවිජ්ජාවිසදොසසංලිත්තො ලොකසන්නිවාසො කිලෙසකලලීභූතොති – පස්සන්තානං…පෙ… රාගදොසමොහජටාජටිතො ලොකසන්නිවාසො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි ජටං විජටෙතා, අඤ්ඤත්ර මයාති – පස්සන්තානං…පෙ….

තණ්හාසඞ්ඝාටපටිමුක්කො ¶ ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… තණ්හාජාලෙන ඔත්ථටො [ඔත්ථතො (ක.)] ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… තණ්හාසොතෙන වුය්හති ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… තණ්හාසඤ්ඤොජනෙන සඤ්ඤුත්තො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… තණ්හානුසයෙන අනුසටො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… තණ්හාසන්තාපෙන සන්තප්පති ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… තණ්හාපරිළාහෙන පරිඩය්හති ¶ ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ….

දිට්ඨිසඞ්ඝාටපටිමුක්කො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… දිට්ඨිජාලෙන ඔත්ථටො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… දිට්ඨිසොතෙන වුය්හති ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… දිට්ඨිසඤ්ඤොජනෙන සඤ්ඤුත්තො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… දිට්ඨානුසයෙන අනුසටො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… දිට්ඨිසන්තාපෙන සන්තප්පති ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… දිට්ඨිපරිළාහෙන පරිඩය්හති ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ….

ජාතියා ¶ අනුගතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… ජරාය අනුසටො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… බ්යාධිනා අභිභූතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං ¶ …පෙ… මරණෙන අබ්භාහතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… දුක්ඛෙ පතිට්ඨිතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ….

තණ්හාය උඩ්ඩිතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… ජරාපාකාරපරික්ඛිත්තො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… මච්චුපාසෙන පරික්ඛිත්තො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… මහාබන්ධනබන්ධො ලොකසන්නිවාසො – රාගබන්ධනෙන දොසබන්ධනෙන ¶ මොහබන්ධනෙන මානබන්ධනෙන දිට්ඨිබන්ධනෙන කිලෙසබන්ධනෙන දුච්චරිතබන්ධනෙන; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි බන්ධනං මොචෙතා, අඤ්ඤත්ර මයාති – පස්සන්තානං…පෙ… මහාසම්බාධප්පටිපන්නො ලොකසන්නිවාසො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි ඔකාසං දස්සෙතා, අඤ්ඤත්ර මයාති – පස්සන්තානං… මහාපලිබොධෙන පලිබුද්ධො ලොකසන්නිවාසො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි පලිබොධං ඡෙතා, අඤ්ඤත්ර මයාති – පස්සන්තානං…පෙ… මහාපපාතෙ පතිතො ලොකසන්නිවාසො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි පපාතා උද්ධතා, අඤ්ඤත්ර මයාති – පස්සන්තානං…පෙ… මහාකන්තාරප්පටිපන්නො ලොකසන්නිවාසො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි කන්තාරං තාරෙතා, අඤ්ඤත්ර මයාති – පස්සන්තානං…පෙ… මහාසංසාරප්පටිපන්නො ලොකසන්නිවාසො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි සංසාරා මොචෙතා, අඤ්ඤත්ර මයාති – පස්සන්තානං…පෙ… මහාවිදුග්ගෙ සම්පරිවත්තති ලොකසන්නිවාසො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි විදුග්ගා උද්ධතා, අඤ්ඤත්ර මයාති – පස්සන්තානං…පෙ… මහාපලිපෙ [මහාපල්ලෙපෙ (ස්යා.)] පලිපන්නො ලොකසන්නිවාසො ¶ ; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි පලිපා උද්ධතා, අඤ්ඤත්ර මයාති – පස්සන්තානං…පෙ….

අබ්භාහතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… ආදිත්තො ලොකසන්නිවාසො – රාගග්ගිනා දොසග්ගිනා මොහග්ගිනා ජාතියා ජරාය මරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහි; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි නිබ්බාපෙතා, අඤ්ඤත්ර මයාති – පස්සන්තානං…පෙ… උන්නීතකො ලොකසන්නිවාසො හඤ්ඤති නිච්චමතාණො පත්තදණ්ඩො තක්කරොති – පස්සන්තානං…පෙ… වජ්ජබන්ධනබද්ධො ලොකසන්නිවාසො ආඝාතනපච්චුපට්ඨිතො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි බන්ධනං මොචෙතා, අඤ්ඤත්ර ¶ මයාති – පස්සන්තානං…පෙ… අනාථො ¶ ලොකසන්නිවාසො පරමකාරුඤ්ඤප්පත්තො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි තායෙතා, අඤ්ඤත්ර මයාති – පස්සන්තානං…පෙ… දුක්ඛාභිතුන්නො [දුක්ඛාභිතුණ්ණො (ක.)] ලොකසන්නිවාසො චිරරත්තං පීළිතොති – පස්සන්තානං…පෙ… ගධිතො ලොකසන්නිවාසො නිච්චං පිපාසිතොති – පස්සන්තානං…පෙ….

අන්ධො ලොකසන්නිවාසො අචක්ඛුකොති – පස්සන්තානං…පෙ… හතනෙත්තො ලොකසන්නිවාසො අපරිණායකොති – පස්සන්තානං…පෙ… විපථපක්ඛන්දො [විපථං පක්ඛන්තො (ස්යා.)] ලොකසන්නිවාසො අඤ්ජසාපරද්ධො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො ¶ කොචි අරියපථං ආනෙතා, අඤ්ඤත්ර මයාති – පස්සන්තානං…පෙ… මහොඝපක්ඛන්දො ලොකසන්නිවාසො; තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි ඔඝා උද්ධතා, අඤ්ඤත්ර මයාති – පස්සන්තානං…පෙ….

118. ද්වීහි දිට්ඨිගතෙහි පරියුට්ඨිතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… තීහි දුච්චරිතෙහි විප්පටිපන්නො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… චතූහි යොගෙහි යුත්තො ලොකසන්නිවාසො චතුයොගයොජිතොති – පස්සන්තානං…පෙ… චතූහි ගන්ථෙහි [ගණ්ඨෙහි (ස්යා.)] ගන්ථිතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… චතූහි උපාදානෙහි උපාදියති ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… පඤ්චගතිසමාරුළ්හො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… පඤ්චහි කාමගුණෙහි රජ්ජති ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… පඤ්චහි නීවරණෙහි ඔත්ථටො ¶ ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… ඡහි විවාදමූලෙහි විවදති ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… ඡහි තණ්හාකායෙහි රජ්ජති ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… ඡහි දිට්ඨිගතෙහි පරියුට්ඨිතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං ¶ …පෙ… සත්තහි අනුසයෙහි අනුසටො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… සත්තහි සඤ්ඤොජනෙහි සඤ්ඤුත්තො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… සත්තහි මානෙහි උන්නතො [උණ්ණතො (ස්යා. ක.)] ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි සම්පරිවත්තති ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… අට්ඨහි මිච්ඡත්තෙහි නිය්යාතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… අට්ඨහි පුරිසදොසෙහි දුස්සති ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… නවහි ආඝාතවත්ථූහි ආඝාතිතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං ¶ …පෙ… නවවිධමානෙහි උන්නතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… නවහි තණ්හාමූලකෙහි ධම්මෙහි රජ්ජති ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… දසහි කිලෙසවත්ථූහි කිලිස්සති ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… දසහි ආඝාතවත්ථූහි ආඝාතිතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… දසහි අකුසලකම්මපථෙහි සමන්නාගතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… දසහි සඤ්ඤොජනෙහි සඤ්ඤුත්තො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… දසහි මිච්ඡත්තෙහි නිය්යාතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… දසවත්ථුකාය මිච්ඡාදිට්ඨියා සමන්නාගතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… දසවත්ථුකාය අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා සමන්නාගතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං…පෙ… අට්ඨසතතණ්හාපපඤ්චසතෙහි පපඤ්චිතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං ¶ සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨිගතෙහි පරියුට්ඨිතො ලොකසන්නිවාසොති – පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති.

අහඤ්චම්හි ¶ තිණ්ණො, ලොකො ච අතිණ්ණො අහං චම්හි මුත්තො, ලොකො ච අමුත්තො; අහඤ්චම්හි දන්තො, ලොකො ච අදන්තො; අහං චම්හි සන්තො, ලොකො ¶ ච අසන්තො; අහං චම්හි අස්සත්ථො, ලොකො ච අනස්සත්ථො; අහං චම්හි පරිනිබ්බුතො, ලොකො ච අපරිනිබ්බුතො; පහොමි ඛ්වාහං තිණ්ණො තාරෙතුං, මුත්තො මොචෙතුං, දන්තො දමෙතුං, සන්තො සමෙතුං, අස්සත්ථො අස්සාසෙතුං, පරිනිබ්බුතො පරෙ ච පරිනිබ්බාපෙතුන්ති – පස්සන්තානං බුද්ධානං භගවන්තානං සත්තෙසු මහාකරුණා ඔක්කමති. ඉදං තථාගතස්ස මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං.

මහාකරුණාඤාණනිද්දෙසො එකසත්තතිමො.

72-73. සබ්බඤ්ඤුතඤාණනිද්දෙසො

119. කතමං තථාගතස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං? සබ්බං සඞ්ඛතමසඞ්ඛතං අනවසෙසං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං [අනාවරණං ඤාණං (ස්යා.) එවමුපරිපි].

120. අතීතං ¶ සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං. අනාගතං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං. පච්චුප්පන්නං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං.

චක්ඛු චෙව රූපා ච, එවං තං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං. සොතඤ්චෙව සද්දා ච…පෙ… ඝානඤ්චෙව ගන්ධා ච… ජිව්හා චෙව රසා ච… කායො චෙව ඵොට්ඨබ්බා ච… මනො චෙව ¶ ධම්මා ච, එවං තං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං.

යාවතා අනිච්චට්ඨං දුක්ඛට්ඨං අනත්තට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං. යාවතා රූපස්ස අනිච්චට්ඨං දුක්ඛට්ඨං ¶ අනත්තට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං. යාවතා වෙදනාය…පෙ… යාවතා සඤ්ඤාය…පෙ… යාවතා සඞ්ඛාරානං…පෙ… යාවතා විඤ්ඤාණස්ස ¶ …පෙ… යාවතා චක්ඛුස්ස…පෙ… ජරාමරණස්ස අනිච්චට්ඨං දුක්ඛට්ඨං අනත්තට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං.

යාවතා අභිඤ්ඤාය අභිඤ්ඤට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං. යාවතා පරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤට්ඨං…පෙ… යාවතා පහානස්ස [පහානාය (ස්යා.)] පහානට්ඨං…පෙ… යාවතා භාවනාය භාවනට්ඨං…පෙ… යාවතා සච්ඡිකිරියාය සච්ඡිකිරියට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං.

යාවතා ඛන්ධානං ඛන්ධට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං. යාවතා ධාතූනං ධාතුට්ඨං…පෙ… යාවතා ආයතනානං ආයතනට්ඨං…පෙ… යාවතා සඞ්ඛතානං සඞ්ඛතට්ඨං…පෙ… යාවතා අසඞ්ඛතස්ස අසඞ්ඛතට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං.

යාවතා ¶ කුසලෙ ධම්මෙ, සබ්බං [සබ්බෙ (අට්ඨකථා)] ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං. යාවතා අකුසලෙ ධම්මෙ…පෙ… යාවතා අබ්යාකතෙ ධම්මෙ… යාවතා කාමාවචරෙ ධම්මෙ… යාවතා රූපාවචරෙ ¶ ධම්මෙ… යාවතා අරූපාවචරෙ ධම්මෙ… යාවතා අපරියාපන්නෙ ධම්මෙ, සබ්බං [සබ්බෙ (අට්ඨකථා)] ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං.

යාවතා දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං. යාවතා සමුදයස්ස සමුදයට්ඨං…පෙ… යාවතා නිරොධස්ස නිරොධට්ඨං…පෙ… යාවතා මග්ගස්ස මග්ගට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං.

යාවතා අත්ථපටිසම්භිදාය අත්ථපටිසම්භිදට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං. යාවතා ධම්මපටිසම්භිදාය ධම්මපටිසම්භිදට්ඨං…පෙ… යාවතා නිරුත්තිපටිසම්භිදාය නිරුත්තිපටිසම්භිදට්ඨං…පෙ… යාවතා පටිභානපටිසම්භිදාය ¶ පටිභානපටිසම්භිදට්ඨං, තං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං.

යාවතා ¶ ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණං, තං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං. යාවතා සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණං…පෙ… යාවතා යමකපාටිහීරෙ ඤාණං…පෙ… යාවතා මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං, තං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං.

යාවතා ¶ සදෙවකස්ස ලොකස්ස සමාරකස්ස සබ්රහ්මකස්ස සස්සමණබ්රාහ්මණියා පජාය සදෙවමනුස්සාය දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, තං සබ්බං ජානාතීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං.

121.

න තස්ස අද්දිට්ඨමිධත්ථි කිඤ්චි, අථො අවිඤ්ඤාතමජානිතබ්බං.

සබ්බං අභිඤ්ඤාසි යදත්ථි නෙය්යං, තථාගතො තෙන සමන්තචක්ඛූති [මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85].

සමන්තචක්ඛූති කෙනට්ඨෙන සමන්තචක්ඛු? චුද්දස බුද්ධඤාණානි. දුක්ඛෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා ¶ පටිපදාය ඤාණං බුද්ධඤාණං, අත්ථපටිසම්භිදෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, ධම්මපටිසම්භිදෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, නිරුත්තිපටිසම්භිදෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, පටිභානපටිසම්භිදෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, යමකපාටිහීරෙ ඤාණං බුද්ධඤාණං, මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං බුද්ධඤාණං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං බුද්ධඤාණං, අනාවරණඤාණං බුද්ධඤාණං – ඉමානි චුද්දස බුද්ධඤාණානි. ඉමෙසං චුද්දසන්නං බුද්ධඤාණානං අට්ඨ ඤාණානි සාවකසාධාරණානි; ඡ ඤාණානි අසාධාරණානි සාවකෙහි.

යාවතා ¶ ¶ දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො, සබ්බො ඤාතො; අඤ්ඤාතො දුක්ඛට්ඨො නත්ථීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං. යාවතා දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො, සබ්බො ඤාතො, සබ්බො දිට්ඨො, සබ්බො විදිතො, සබ්බො සච්ඡිකතො, සබ්බො ඵස්සිතො පඤ්ඤාය; අඵස්සිතො පඤ්ඤාය දුක්ඛට්ඨො නත්ථීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං. යාවතා සමුදයස්ස සමුදයට්ඨො…පෙ… යාවතා නිරොධස්ස නිරොධට්ඨො… යාවතා මග්ගස්ස මග්ගට්ඨො…පෙ… යාවතා අත්ථපටිසම්භිදාය අත්ථපටිසම්භිදට්ඨො… යාවතා ධම්මපටිසම්භිදාය ධම්මපටිසම්භිදට්ඨො… යාවතා නිරුත්තිපටිසම්භිදාය නිරුත්තිපටිසම්භිදට්ඨො… යාවතා පටිභානපටිසම්භිදාය පටිභානපටිසම්භිදට්ඨො, සබ්බො ඤාතො, සබ්බො දිට්ඨො, සබ්බො විදිතො ¶ , සබ්බො සච්ඡිකතො, සබ්බො ඵස්සිතො පඤ්ඤාය; අඵස්සිතො පඤ්ඤාය පටිභානපටිසම්භිදට්ඨො නත්ථීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං.

යාවතා ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණං…පෙ… යාවතා සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණං… යාවතා යමකපාටිහීරෙ ඤාණං… යාවතා මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං; සබ්බ ඤාතං, සබ්බං දිට්ඨං, සබ්බං විදිතං, සබ්බං සච්ඡිකතං, සබ්බං ඵස්සිතං පඤ්ඤාය; අඵස්සිතං පඤ්ඤාය මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං නත්ථීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං.

යාවතා සදෙවකස්ස ලොකස්ස සමාරකස්ස සබ්රහ්මකස්ස සස්සමණබ්රාහ්මණියා පජාය සදෙවමනුස්සාය ¶ දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, සබ්බං ඤාතං, සබ්බං දිට්ඨං, සබ්බං විදිතං, සබ්බං සච්ඡිකතං, සබ්බං ඵස්සිතං පඤ්ඤාය; අඵස්සිතං පඤ්ඤාය නත්ථීති – සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තත්ථ ආවරණං නත්ථීති – අනාවරණඤාණං.

න ¶ තස්ස අද්දිට්ඨමිධත්ථි කිඤ්චි, අථො අවිඤ්ඤාතමජානිතබ්බං;

සබ්බං අභිඤ්ඤාසි යදත්ථි නෙය්යං, තථාගතො තෙන සමන්තචක්ඛූති.

සබ්බඤ්ඤුතඤාණනිද්දෙසො තෙසත්තතිමො.

ඤාණකථා නිට්ඨිතා.

2. දිට්ඨිකථා

122. කා ¶ ¶ දිට්ඨි, කති දිට්ඨිට්ඨානානි, කති දිට්ඨිපරියුට්ඨානානි, කති දිට්ඨියො, කති දිට්ඨාභිනිවෙසා, කතමො දිට්ඨිට්ඨානසමුග්ඝාතොති?

[1] කා දිට්ඨීති අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. [2] කති දිට්ඨිට්ඨානානීති අට්ඨ දිට්ඨිට්ඨානානි. [3] කති දිට්ඨිපරියුට්ඨානානීති අට්ඨාරස දිට්ඨිපරියුට්ඨානානි. [4] කති දිට්ඨියොති සොළස දිට්ඨියො. [5] කති දිට්ඨාභිනිවෙසාති තීණි සතං දිට්ඨාභිනිවෙසා. [6] කතමො දිට්ඨිට්ඨානසමුග්ඝාතොති සොතාපත්තිමග්ගො දිට්ඨිට්ඨානසමුග්ඝාතො ¶ .

123. කථං අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි? [කති අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨීති (ස්යා.)] රූපං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. වෙදනං එතං මම…පෙ… සඤ්ඤං එතං මම… සඞ්ඛාරෙ එතං මම… විඤ්ඤාණං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. චක්ඛුං එතං මම…පෙ… සොතං එතං මම… ඝානං එතං මම… ජිව්හං එතං මම… කායං එතං මම… මනං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. රූපෙ [රූපං (ස්යා.) තථා පඤ්චසු ආරම්මණෙසු එකවචනෙන] එතං මම…පෙ… සද්දෙ එතං මම… ගන්ධෙ එතං මම… රසෙ එතං මම… ඵොට්ඨබ්බෙ එතං මම… ධම්මෙ එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං ¶ එතං මම…පෙ… සොතවිඤ්ඤාණං එතං මම… ඝානවිඤ්ඤාණං එතං මම… ජිව්හාවිඤ්ඤාණං එතං මම… කායවිඤ්ඤාණං එතං මම… මනොවිඤ්ඤාණං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. චක්ඛුසම්ඵස්සං එතං මම…පෙ… සොතසම්ඵස්සං එතං මම… ඝානසම්ඵස්සං එතං මම… ජිව්හාසම්ඵස්සං එතං මම… කායසම්ඵස්සං ¶ එතං මම… මනොසම්ඵස්සං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං…පෙ… සොතසම්ඵස්සජං වෙදනං… ඝානසම්ඵස්සජං ¶ වෙදනං… ජිව්හාසම්ඵස්සජං වෙදනං… කායසම්ඵස්සජං වෙදනං… මනොසම්ඵස්සජං ¶ වෙදනං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි.

රූපසඤ්ඤං එතං මම…පෙ… සද්දසඤ්ඤං එතං මම… ගන්ධසඤ්ඤං එතං මම… රසසඤ්ඤං එතං මම… ඵොට්ඨබ්බසඤ්ඤං එතං මම… ධම්මසඤ්ඤං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. රූපසඤ්චෙතනං එතං මම…පෙ… සද්දසඤ්චෙතනං එතං මම… ගන්ධසඤ්චෙතනං එතං මම… රසසඤ්චෙතනං එතං මම… ඵොට්ඨබ්බසඤ්චෙතනං එතං මම… ධම්මසඤ්චෙතනං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. රූපතණ්හං එතං මම…පෙ… සද්දතණ්හං එතං මම… ගන්ධතණ්හං එතං මම… රසතණ්හං එතං මම… ඵොට්ඨබ්බතණ්හං එතං මම… ධම්මතණ්හං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. රූපවිතක්කං එතං මම…පෙ… සද්දවිතක්කං එතං මම… ගන්ධවිතක්කං එතං මම… රසවිතක්කං එතං මම… ඵොට්ඨබ්බවිතක්කං එතං මම… ධම්මවිතක්කං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. රූපවිචාරං එතං මම…පෙ… සද්දවිචාරං එතං මම… ගන්ධවිචාරං එතං මම… රසවිචාරං එතං මම… ඵොට්ඨබ්බවිචාරං එතං මම… ධම්මවිචාරං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි.

පථවීධාතුං එතං මම…පෙ… ආපොධාතුං එතං මම… තෙජොධාතුං එතං මම… වායොධාතුං එතං මම… ආකාසධාතුං එතං මම… විඤ්ඤාණධාතුං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. පථවීකසිණං එතං මම…පෙ… ආපොකසිණං… තෙජොකසිණං… වායොකසිණං ¶ … නීලකසිණං… පීතකසිණං… ලොහිතකසිණං… ඔදාතකසිණං… ආකාසකසිණං… විඤ්ඤාණකසිණං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි.

කෙසං එතං මම…පෙ… ¶ ලොමං එතං මම… නඛං එතං මම… දන්තං එතං මම… තචං එතං මම… මංසං එතං මම… න්හාරුං එතං මම… අට්ඨිං එතං මම… අට්ඨිමිඤ්ජං එතං මම… වක්කං එතං මම… හදයං එතං මම… යකනං එතං මම… කිලොමකං එතං මම… පිහකං එතං මම… පප්ඵාසං එතං මම… අන්තං එතං මම… අන්තගුණං එතං මම… උදරියං එතං මම… කරීසං එතං මම… පිත්තං එතං මම… සෙම්හං එතං මම… පුබ්බං එතං මම ¶ … ලොහිතං එතං මම… සෙදං එතං මම… මෙදං එතං මම… අස්සුං එතං මම… වසං එතං මම ¶ … ඛෙළං එතං මම… සිඞ්ඝාණිකං එතං මම… ලසිකං එතං මම… මුත්තං එතං මම… මත්ථලුඞ්ගං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි.

චක්ඛායතනං එතං මම…පෙ… රූපායතනං එතං මම… සොතායතනං එතං මම… සද්දායතනං එතං මම… ඝානායතනං එතං මම… ගන්ධායතනං එතං මම… ජිව්හායතනං එතං මම… රසායතනං එතං මම… කායායතනං එතං මම… ඵොට්ඨබ්බායතනං එතං මම… මනායතනං එතං මම… ධම්මායතනං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි.

චක්ඛුධාතුං එතං මම…පෙ… රූපධාතුං එතං මම… චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුං එතං මම… සොතධාතුං එතං මම… සද්දධාතුං එතං මම… සොතවිඤ්ඤාණධාතුං එතං මම… ඝානධාතුං එතං මම… ගන්ධධාතුං එතං මම… ඝානවිඤ්ඤාණධාතුං එතං මම… ජිව්හාධාතුං එතං මම… රසධාතුං එතං මම… ජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතුං එතං මම… කායධාතුං එතං මම… ඵොට්ඨබ්බධාතුං එතං මම… කායවිඤ්ඤාණධාතුං එතං මම… මනොධාතුං එතං මම… ධම්මධාතුං එතං මම… මනොවිඤ්ඤාණධාතුං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො ¶ දිට්ඨි.

චක්ඛුන්ද්රියං එතං මම…පෙ… සොතින්ද්රියං එතං මම… ඝානින්ද්රියං එතං මම… ජිව්හින්ද්රියං එතං මම… කායින්ද්රියං එතං මම… මනින්ද්රියං එතං මම… ජීවිතින්ද්රියං එතං මම… ඉත්ථින්ද්රියං එතං මම… පුරිසින්ද්රියං එතං මම… සුඛින්ද්රියං එතං මම… දුක්ඛින්ද්රියං එතං මම… සොමනස්සින්ද්රියං එතං මම… දොමනස්සින්ද්රියං එතං මම… උපෙක්ඛින්ද්රියං එතං මම… සද්ධින්ද්රියං එතං මම… වීරියින්ද්රියං එතං මම… සතින්ද්රියං එතං මම… සමාධින්ද්රියං එතං මම… පඤ්ඤින්ද්රියං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි.

කාමධාතුං එතං මම…පෙ… රූපධාතුං එතං මම… අරූපධාතුං එතං මම… කාමභවං එතං මම… රූපභවං එතං මම… අරූපභවං එතං මම… සඤ්ඤාභවං එතං මම… අසඤ්ඤාභවං ¶ එතං මම… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවං එතං මම… එකවොකාරභවං එතං මම… චතුවොකාරභවං එතං මම… පඤ්චවොකාරභවං එතං මම… පඨමජ්ඣානං එතං මම… දුතියජ්ඣානං එතං මම… තතියජ්ඣානං එතං මම… චතුත්ථජ්ඣානං එතං මම… මෙත්තං චෙතොවිමුත්තිං එතං මම… කරුණං චෙතොවිමුත්තිං එතං මම… මුදිතං චෙතොවිමුත්තිං එතං මම… උපෙක්ඛං ¶ චෙතොවිමුත්තිං එතං මම… ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං එතං මම… විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං ¶ එතං මම… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිං එතං මම… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි.

අවිජ්ජං එතං මම…පෙ… සඞ්ඛාරෙ එතං මම… විඤ්ඤාණං එතං මම… නාමරූපං එතං මම… සළායතනං එතං මම… ඵස්සං එතං මම… වෙදනං එතං මම… තණ්හං එතං මම… උපාදානං එතං මම… භවං එතං මම ¶ … ජාතිං එතං මම… ජරාමරණං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. එවං අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි.

124. කතමානි අට්ඨ දිට්ඨිට්ඨානානි? ඛන්ධාපි දිට්ඨිට්ඨානං, අවිජ්ජාපි දිට්ඨිට්ඨානං, ඵස්සොපි දිට්ඨිට්ඨානං, සඤ්ඤාපි දිට්ඨිට්ඨානං, විතක්කොපි [විතක්කාපි (ස්යා.)] දිට්ඨිට්ඨානං, අයොනිසො මනසිකාරොපි දිට්ඨිට්ඨානං, පාපමිත්තොපි දිට්ඨිට්ඨානං, පරතොඝොසොපි දිට්ඨිට්ඨානං.

ඛන්ධා හෙතු ඛන්ධා පච්චයො දිට්ඨිට්ඨානං උපාදාය සමුට්ඨානට්ඨෙන – එවං ඛන්ධාපි දිට්ඨිට්ඨානං. අවිජ්ජා හෙතු අවිජ්ජා පච්චයො දිට්ඨිට්ඨානං උපාදාය සමුට්ඨානට්ඨෙන – එවං අවිජ්ජාපි දිට්ඨිට්ඨානං. ඵස්සො හෙතු ඵස්සො පච්චයො දිට්ඨිට්ඨානං උපාදාය සමුට්ඨානට්ඨෙන – එවං ඵස්සොපි දිට්ඨිට්ඨානං. සඤ්ඤා හෙතු සඤ්ඤා පච්චයො දිට්ඨිට්ඨානං උපාදාය සමුට්ඨානට්ඨෙන – එවං සඤ්ඤාපි දිට්ඨිට්ඨානං. විතක්කො හෙතු විතක්කො පච්චයො දිට්ඨිට්ඨානං උපාදාය, සමුට්ඨානට්ඨෙන – එවං විතක්කොපි දිට්ඨිට්ඨානං. අයොනිසො මනසිකාරො හෙතු අයොනිසො මනසිකාරො පච්චයො දිට්ඨිට්ඨානං උපාදාය සමුට්ඨානට්ඨෙන – එවං අයොනිසො මනසිකාරොපි දිට්ඨිට්ඨානං. පාපමිත්තො හෙතු පාපමිත්තො පච්චයො දිට්ඨිට්ඨානං උපාදාය, සමුට්ඨානට්ඨෙන – එවං පාපමිත්තොපි දිට්ඨිට්ඨානං. පරතොඝොසො හෙතු පරතොඝොසො පච්චයො දිට්ඨිට්ඨානං උපාදාය සමුට්ඨානට්ඨෙන – එවං පරතොඝොසොපි ¶ දිට්ඨිට්ඨානං. ඉමානි අට්ඨ දිට්ඨිට්ඨානානි.

125. කතමානි අට්ඨාරස දිට්ඨිපරියුට්ඨානානි? යා දිට්ඨි දිට්ඨිගතං, දිට්ඨිගහනං, දිට්ඨිකන්තාරං, දිට්ඨිවිසූකං, දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතං, දිට්ඨිසඤ්ඤොජනං, දිට්ඨිසල්ලං, දිට්ඨිසම්බාධො, දිට්ඨිපලිබොධො, දිට්ඨිබන්ධනං, දිට්ඨිපපාතො, දිට්ඨානුසයො, දිට්ඨිසන්තාපො, දිට්ඨිපරිළාහො ¶ , දිට්ඨිගන්ථො, දිට්ඨුපාදානං, දිට්ඨාභිනිවෙසො, දිට්ඨිපරාමාසො – ඉමානි අට්ඨාරස දිට්ඨිපරියුට්ඨානානි.

126. කතමා ¶ ¶ සොළස දිට්ඨියො? අස්සාදදිට්ඨි, අත්තානුදිට්ඨි, මිච්ඡාදිට්ඨි, සක්කායදිට්ඨි, සක්කායවත්ථුකා සස්සතදිට්ඨි, සක්කායවත්ථුකා උච්ඡෙදදිට්ඨි, අන්තග්ගාහිකාදිට්ඨි, පුබ්බන්තානුදිට්ඨි, අපරන්තානුදිට්ඨි, සඤ්ඤොජනිකා දිට්ඨි, අහන්ති මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි, මමන්ති මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි, අත්තවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි, ලොකවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි, භවදිට්ඨි, විභවදිට්ඨි – ඉමා සොළස දිට්ඨියො.

127. කතමෙ තීණි සතං දිට්ඨාභිනිවෙසා? අස්සාදදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? අත්තානුදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? මිච්ඡාදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? සක්කායදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? සක්කායවත්ථුකාය සස්සතදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? සක්කායවත්ථුකාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? පුබ්බන්තානුදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? අපරන්තානුදිට්ඨියා ¶ කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? සඤ්ඤොජනිකාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? අහන්ති මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? මමන්ති මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? අත්තවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ලොකවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? භවදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? විභවදිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති?

අස්සාදදිට්ඨියා පඤ්චතිංසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. අත්තානුදිට්ඨියා වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. මිච්ඡාදිට්ඨියා දසහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. සක්කායදිට්ඨියා වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. සක්කායවත්ථුකාය සස්සතදිට්ඨියා පන්නරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. සක්කායවත්ථුකාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති ¶ . පුබ්බන්තානුදිට්ඨියා අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. අපරන්තානුදිට්ඨියා චතුචත්තාලීසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. සඤ්ඤොජනිකාය දිට්ඨියා අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. අහන්ති මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. මමන්ති මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. අත්තවාදපටිසංයුත්තාය ¶ දිට්ඨියා වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. ලොකවාදපටිසංයුත්තාය ¶ ¶ දිට්ඨියා අට්ඨහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. භවදිට්ඨියා එකෙන ආකාරෙන [එකූනවීසතියා ආකාරෙන (ස්යා.)] අභිනිවෙසො හොති. විභවදිට්ඨියා එකෙන ආකාරෙන අභිනිවෙසො හොති.

1. අස්සාදදිට්ඨිනිද්දෙසො

128. අස්සාදදිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චතිංසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? යං රූපං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං රූපස්ස අස්සාදොති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න අස්සාදො, අස්සාදො න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤො අස්සාදො. යා ච දිට්ඨි යො ච අස්සාදො – අයං වුච්චති අස්සාදදිට්ඨි.

අස්සාදදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති. තාය දිට්ඨිවිපත්තියා සමන්නාගතො පුග්ගලො දිට්ඨිවිපන්නො. දිට්ඨිවිපන්නො පුග්ගලො න සෙවිතබ්බො න භජිතබ්බො න පයිරුපාසිතබ්බො. තං කිස්ස හෙතු? දිට්ඨි හිස්ස පාපිකා. යො දිට්ඨියා රාගො [යා දිට්ඨි යො රාගො (ස්යා.)], සො න දිට්ඨි. දිට්ඨි න රාගො. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤො රාගො. යා ච දිට්ඨි යො ච රාගො – අයං වුච්චති දිට්ඨිරාගො. තාය ච දිට්ඨියා තෙන ච රාගෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො දිට්ඨිරාගරත්තො. දිට්ඨිරාගරත්තෙ පුග්ගලෙ දින්නං දානං න මහප්ඵලං හොති න මහානිසංසං. තං කිස්ස හෙතු? දිට්ඨි හිස්ස පාපිකා අස්සාදදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි.

මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස ද්වෙව ගතියො – නිරයො වා තිරච්ඡානයොනි වා. මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස යඤ්චෙව ¶ කායකම්මං යථාදිට්ඨි සමත්තං සමාදින්නං, යඤ්ච වචීකම්මං…පෙ… යඤ්ච මනොකම්මං යථාදිට්ඨි සමත්තං සමාදින්නං, යා ච චෙතනා යා ච පත්ථනා යො ච පණිධි යෙ ච සඞ්ඛාරා, සබ්බෙ ¶ තෙ ධම්මා අනිට්ඨාය අකන්තාය අමනාපාය අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති. තං කිස්ස හෙතු? දිට්ඨි හිස්ස පාපිකා. සෙය්යථාපි නිම්බබීජං වා කොසාතකීබීජං වා තිත්තකාලාබුබීජං වා අල්ලාය පථවියා නික්ඛිත්තං යං චෙව පථවිරසං උපාදියති, යඤ්ච ආපොරසං ¶ උපාදියති, සබ්බං තං තිත්තකත්තාය කටුකත්තාය අසාතත්තාය [අසාරතාය (ස්යා.)] සංවත්තති. තං කිස්ස හෙතු? බීජං හිස්ස පාපිකං. එවමෙවං මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස යඤ්චෙව කායකම්මං යථාදිට්ඨි සමත්තං සමාදින්නං, යඤ්ච වචීකම්මං…පෙ… යඤ්ච මනොකම්මං යථාදිට්ඨි සමත්තං සමාදින්නං, යා ච චෙතනා යා ච පත්ථනා යො ච පණිධි යෙ ච සඞ්ඛාරා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අනිට්ඨාය අකන්තාය අමනාපාය අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති. තං කිස්ස හෙතු? දිට්ඨි හිස්ස පාපිකා අස්සාදදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි.

මිච්ඡාදිට්ඨි ¶ දිට්ඨිගතං, දිට්ඨිගහනං, දිට්ඨිකන්තාරං, දිට්ඨිවිසූකං, දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතං, දිට්ඨිසඤ්ඤොජනං, දිට්ඨිසල්ලං, දිට්ඨිසම්බාධො, දිට්ඨිපලිබොධො, දිට්ඨිබන්ධනං, දිට්ඨිපපාතො, දිට්ඨානුසයො, දිට්ඨිසන්තාපො, දිට්ඨිපරිළාහො, දිට්ඨිගන්ථො, දිට්ඨුපාදානං, දිට්ඨාභිනිවෙසො, දිට්ඨිපරාමාසො – ඉමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි පරියුට්ඨිතචිත්තස්ස සඤ්ඤොගො.

129. අත්ථි සඤ්ඤොජනානි චෙව දිට්ඨියො ච, අත්ථි සඤ්ඤොජනානි න ච දිට්ඨියො. කතමානි සඤ්ඤොජනානි චෙව දිට්ඨියො ච? සක්කායදිට්ඨි, සීලබ්බතපරාමාසො – ඉමානි සඤ්ඤොජනානි චෙව දිට්ඨියො ච. කතමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො? කාමරාගසඤ්ඤොජනං, පටිඝසඤ්ඤොජනං, මානසඤ්ඤොජනං, විචිකිච්ඡාසඤ්ඤොජනං, භවරාගසඤ්ඤොජනං, ඉස්සාසඤ්ඤොජනං, මච්ඡරියසඤ්ඤොජනං, අනුනයසඤ්ඤොජනං, අවිජ්ජාසඤ්ඤොජනං – ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො.

යං වෙදනං පටිච්ච…පෙ… යං සඤ්ඤං පටිච්ච…පෙ… යං සඞ්ඛාරෙ [යෙ සඞ්ඛාරෙ (ක.) සං. නි. 3.28 පස්සිතබ්බා] පටිච්ච…පෙ… යං විඤ්ඤාණං පටිච්ච… යං චක්ඛුං පටිච්ච… යං සොතං පටිච්ච… යං ඝානං පටිච්ච… යං ජිව්හං පටිච්ච… යං කායං පටිච්ච… යං මනං පටිච්ච… යං රූපෙ පටිච්ච… යං සද්දෙ පටිච්ච… යං ගන්ධෙ පටිච්ච ¶ … යං රසෙ පටිච්ච… යං ඵොට්ඨබ්බෙ පටිච්ච… යං ධම්මෙ පටිච්ච… යං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං පටිච්ච… යං සොතවිඤ්ඤාණං පටිච්ච… යං ඝානවිඤ්ඤාණං පටිච්ච… යං ජිව්හාවිඤ්ඤාණං පටිච්ච… යං කායවිඤ්ඤාණං පටිච්ච… යං මනොවිඤ්ඤාණං පටිච්ච ¶ … යං චක්ඛුසම්ඵස්සං පටිච්ච… යං සොතසම්ඵස්සං පටිච්ච… යං ඝානසම්ඵස්සං පටිච්ච… යං ජිව්හාසම්ඵස්සං පටිච්ච… යං කායසම්ඵස්සං පටිච්ච… යං මනොසම්ඵස්සං පටිච්ච… යං චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං පටිච්ච… යං සොතසම්ඵස්සජං වෙදනං පටිච්ච… යං ඝානසම්ඵස්සජං වෙදනං පටිච්ච… යං ජිව්හාසම්ඵස්සජං වෙදනං පටිච්ච… යං කායසම්ඵස්සජං වෙදනං පටිච්ච… යං මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං මනොසම්ඵස්සජාය වෙදනාය අස්සාදොති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න අස්සාදො, අස්සාදො න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤො අස්සාදො. යා ච දිට්ඨි යො ච අස්සාදො – අයං ¶ වුච්චති අස්සාදදිට්ඨි.

අස්සාදදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති. තාය දිට්ඨිවිපත්තියා සමන්නාගතො පුග්ගලො දිට්ඨිවිපන්නො. දිට්ඨිවිපන්නො පුග්ගලො න සෙවිතබ්බො න භජිතබ්බො න පයිරුපාසිතබ්බො. තං කිස්ස හෙතු? දිට්ඨි හිස්ස පාපිකා. යො දිට්ඨියා රාගො, සො න දිට්ඨි. දිට්ඨි න රාගො. අඤ්ඤා ¶ දිට්ඨි, අඤ්ඤො රාගො. යා ච දිට්ඨි යො ච රාගො, අයං වුච්චති දිට්ඨිරාගො. තාය ච දිට්ඨියා තෙන ච රාගෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො දිට්ඨිරාගරත්තො. දිට්ඨිරාගරත්තෙ පුග්ගලෙ ¶ දින්නං දානං න මහප්ඵලං හොති න මහානිසංසං. තං කිස්ස හෙතු? දිට්ඨි හිස්ස පාපිකා අස්සාදදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි.

මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස ද්වෙව ගතියො – නිරයො වා තිරච්ඡානයොනි වා. මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස යඤ්චෙව කායකම්මං යථාදිට්ඨි සමත්තං සමාදින්නං, යඤ්ච වචීකම්මං…පෙ… යඤ්ච මනොකම්මං යථාදිට්ඨි සමත්තං සමාදින්නං, යා ච චෙතනා යා ච පත්ථනා යො ච පණිධි යෙ ච සඞ්ඛාරා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අනිට්ඨාය අකන්තාය අමනාපාය අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති. තං කිස්ස හෙතු? දිට්ඨි හිස්ස පාපිකා. සෙය්යථාපි නිම්බබීජං වා කොසාතකීබීජං වා තිත්තකාලාබුබීජං වා අල්ලාය පථවියා නික්ඛිත්තං යඤ්චෙව පථවිරසං උපාදියති යඤ්ච ආපොරසං උපාදියති, සබ්බං තං තිත්තකත්තාය කටුකත්තාය අසාතත්තාය සංවත්තති. තං කිස්ස හෙතු? බීජං හිස්ස පාපිකං. එවමෙවං මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස යඤ්චෙව කායකම්මං යථාදිට්ඨි සමත්තං සමාදින්නං යඤ්ච වචීකම්මං…පෙ… යඤ්ච මනොකම්මං යථාදිට්ඨි සමත්තං සමාදින්නං, යා ච චෙතනා යා ච පත්ථනා යො ච පණිධි යෙ ච සඞ්ඛාරා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අනිට්ඨාය අකන්තාය අමනාපාය ¶ අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති. තං කිස්ස හෙතු? දිට්ඨි හිස්ස පාපිකා අස්සාදදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි.

මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිගතං දිට්ඨිගහනං…පෙ… දිට්ඨාභිනිවෙසො දිට්ඨිපරාමාසො ¶ – ඉමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි පරියුට්ඨිතචිත්තස්ස සඤ්ඤොගො.

අත්ථි ¶ සඤ්ඤොජනානි චෙව දිට්ඨියො ච, අත්ථි සඤ්ඤොජනානි න ච දිට්ඨියො. කතමානි සඤ්ඤොජනානි චෙව දිට්ඨියො ච? සක්කායදිට්ඨි, සීලබ්බතපරාමාසො – ඉමානි සඤ්ඤොජනානි චෙව දිට්ඨියො ච. කතමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො? කාමරාගසඤ්ඤොජනං, පටිඝසඤ්ඤොජනං, මානසඤ්ඤොජනං, විචිකිච්ඡාසඤ්ඤොජනං, භවරාගසඤ්ඤොජනං, ඉස්සාසඤ්ඤොජනං, මච්ඡරියසඤ්ඤොජනං, අනුනයසඤ්ඤොජනං, අවිජ්ජාසඤ්ඤොජනං – ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. අස්සාදදිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චතිංසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

අස්සාදදිට්ඨිනිද්දෙසො පඨමො.

2. අත්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසො

130. අත්තානුදිට්ඨියා ¶ කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො අරියධම්මෙ අවිනීතො, සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති රූපවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා රූපං රූපස්මිං වා අත්තානං; වෙදනං…පෙ… සඤ්ඤං…පෙ… සඞ්ඛාරෙ…පෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති විඤ්ඤාණවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණස්මිං වා අත්තානං.

131. කථං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො පථවීකසිණං අත්තතො සමනුපස්සති – ‘‘යං පථවීකසිණං, සො අහං; යො අහං, තං පථවීකසිණ’’න්ති. පථවීකසිණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි ¶ තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො ‘‘යා අච්චි සො ¶ වණ්ණො, යො වණ්ණො සා අච්චී’’ති – අච්චිඤ්ච වණ්ණඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො පථවීකසිණං අත්තතො සමනුපස්සති – ‘‘යං පථවීකසිණං, සො අහං; යො අහං ¶ , තං පථවීකසිණ’’න්ති. පථවීකසිණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා රූපවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති…පෙ… අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස ද්වෙව ගතියො…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො.

ඉධෙකච්චො ආපොකසිණං… තෙජොකසිණං… වායොකසිණං… නීලකසිණං… පීතකසිණං… ලොහිතකසිණං… ඔදාතකසිණං අත්තතො සමනුපස්සති – ‘‘යං ඔදාතකසිණං, සො අහං; යො අහං, තං ඔදාතකසිණ’’න්ති. ඔදාතකසිණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො ‘‘යා අච්චි, සො වණ්ණො; යො වණ්ණො, සා අච්චී’’ති – අච්චිඤ්ච වණ්ණඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. එවමෙව ඉධෙකච්චො…පෙ… ඔදාතකසිණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා රූපවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති.

කථං ¶ ¶ රූපවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමිනා රූපෙන රූපවා’’ති. රූපවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි රුක්ඛො ඡායාසම්පන්නො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං රුක්ඛො, අයං ඡායා. අඤ්ඤො රුක්ඛො, අඤ්ඤා ඡායා. සො ඛො පනායං රුක්ඛො ඉමාය ඡායාය ඡායාවා’’ති. ඡායාවන්තං රුක්ඛං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො වෙදනං…පෙ… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන අයං අත්තා ඉමිනා රූපෙන රූපවා’’ති. රූපවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං දුතියා රූපවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං රූපවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති.

කථං ¶ ¶ අත්තනි රූපං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි ඉදං රූප’’න්ති. අත්තනි රූපං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි පුප්ඵං ගන්ධසම්පන්නං අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්ය – ‘‘ඉදං පුප්ඵං, අයං ගන්ධො; අඤ්ඤං පුප්ඵං, අඤ්ඤො ගන්ධො. සො ඛො පනායං ගන්ධො ඉමස්මිං පුප්ඵෙ’’ති. පුප්ඵස්මිං ගන්ධං සමනුපස්සති ¶ . එවමෙවං ඉධෙකච්චො වෙදනං…පෙ… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි ඉදං රූප’’න්ති. අත්තනි රූපං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං තතියා රූපවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං අත්තනි රූපං සමනුපස්සති.

කථං රූපස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො වෙදනං…පෙ… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමස්මිං රූපෙ’’ති. රූපස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි මණි කරණ්ඩකෙ පක්ඛිත්තො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං මණි, අයං කරණ්ඩකො. අඤ්ඤො මණි, අඤ්ඤො කරණ්ඩකො. සො ඛො පනායං මණි ඉමස්මිං කරණ්ඩකෙ’’ති. කරණ්ඩකස්මිං මණිං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො වෙදනං…පෙ… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති ¶ . තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමස්මිං රූපෙ’’ති. රූපස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං චතුත්ථා රූපවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ¶ ච දිට්ඨියො. එවං රූපස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති.

132. කථං වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං සොතසම්ඵස්සජං වෙදනං ඝානසම්ඵස්සජං වෙදනං ජිව්හාසම්ඵස්සජං වෙදනං කායසම්ඵස්සජං වෙදනං මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. ‘‘යා මනොසම්ඵස්සජා ¶ වෙදනා සො අහං, යො අහං සා මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා’’ති – මනොසම්ඵස්සජං වෙදනඤ්ච අත්තඤ්ච ¶ අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො ‘‘යා අච්චි සො වණ්ණො, යො වණ්ණො සා අච්චී’’ති – අච්චිඤ්ච වණ්ණඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. ‘‘යා මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා සො අහං, යො අහං සා මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා’’ති – මනොසම්ඵස්සජං වෙදනඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා වෙදනාවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති.

කථං වෙදනාවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො සඤ්ඤං…පෙ… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… රූපං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමාය වෙදනාය වෙදනාවා’’ති. වෙදනාවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි රුක්ඛො ¶ ඡායාසම්පන්නො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං රුක්ඛො, අයං ඡායා. අඤ්ඤො රුක්ඛො, අඤ්ඤා ඡායා. සො ඛො පනායං රුක්ඛො ඉමාය ඡායාය ඡායාවා’’ති. ඡායාවන්තං රුක්ඛං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො සඤ්ඤං…පෙ… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… රූපං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමාය වෙදනාය වෙදනාවා’’ති. වෙදනාවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං දුතියා වෙදනාවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි ¶ දිට්ඨිවිපත්ති…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං වෙදනාවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති.

කථං අත්තනි වෙදනං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො සඤ්ඤං…පෙ… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… රූපං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි අයං වෙදනා’’ති. අත්තනි වෙදනං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි පුප්ඵං ගන්ධසම්පන්නං අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්ය – ‘‘ඉදං පුප්ඵං, අයං ගන්ධො; අඤ්ඤං පුප්ඵං, අඤ්ඤො ගන්ධො. සො ඛො පනායං ගන්ධො ඉමස්මිං පුප්ඵෙ’’ති. පුප්ඵස්මිං ගන්ධං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො සඤ්ඤං…පෙ… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… රූපං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි අයං වෙදනා’’ති. අත්තනි වෙදනං සමනුපස්සති ¶ . අභිනිවෙසපරාමාසො ¶ දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං තතියා වෙදනාවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං අත්තනි වෙදනං සමනුපස්සති.

කථං වෙදනාය අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො සඤ්ඤං…පෙ… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… රූපං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමාය වෙදනායා’’ති. වෙදනාය අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි මණි කරණ්ඩකෙ පක්ඛිත්තො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං මණි, අයං කරණ්ඩකො. අඤ්ඤො මණි, අඤ්ඤො කරණ්ඩකො. සො ඛො පනායං මණි ඉමස්මිං කරණ්ඩකෙ’’ති. කරණ්ඩකස්මිං මණිං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… රූපං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමාය වෙදනායා’’ති. වෙදනාය අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං චතුත්ථා වෙදනාවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං වෙදනාය අත්තානං සමනුපස්සති.

133. කථං සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො චක්ඛුසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං…පෙ… සොතසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං… ඝානසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං… ජිව්හාසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං… කායසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං… මනොසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති. යා මනොසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා සො අහං, යො ¶ අහං ¶ සා මනොසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා’’ති. මනොසම්ඵස්සජං සඤ්ඤඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො ‘‘යා අච්චි සො වණ්ණො, යො වණ්ණො සා අච්චී’’ති – අච්චිඤ්ච වණ්ණඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො මනොසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති – ‘‘යා මනොසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා සො අහං, යො අහං සා මනොසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා’’ති. මනොසම්ඵස්සජං සඤ්ඤඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා සඤ්ඤාවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි ¶ මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, ¶ න ච දිට්ඨියො. එවං සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති.

කථං සඤ්ඤාවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො සඞ්ඛාරෙ…පෙ… විඤ්ඤාණං… රූපං… වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ ¶ අයං අත්තා ඉමාය සඤ්ඤාය සඤ්ඤාවා’’ති. සඤ්ඤාවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි රුක්ඛො ඡායාසම්පන්නො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං රුක්ඛො, අයං ඡායා. අඤ්ඤො රුක්ඛො, අඤ්ඤා ඡායා. සො ඛො පනායං රුක්ඛො ඉමාය ඡායාය ඡායාවා’’ති. ඡායාවන්තං රුක්ඛං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… රූපං… වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමාය සඤ්ඤාය සඤ්ඤාවා’’ති. සඤ්ඤාවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං දුතියා සඤ්ඤාවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං සඤ්ඤාවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති.

කථං අත්තනි සඤ්ඤං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො සඞ්ඛාරෙ…පෙ… විඤ්ඤාණං… රූපං… වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි අයං සඤ්ඤා’’ති. අත්තනි සඤ්ඤං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි පුප්ඵං ගන්ධසම්පන්නං අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්ය – ‘‘ඉදං පුප්ඵං, අයං ගන්ධො. අඤ්ඤං පුප්ඵං, අඤ්ඤො ගන්ධො. සො ඛො පනායං ගන්ධො ඉමස්මිං පුප්ඵෙ’’ති. පුප්ඵස්මිං ගන්ධං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… රූපං… වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි අයං සඤ්ඤා’’ති. අත්තනි සඤ්ඤං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො ¶ දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං තතියා සඤ්ඤාවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං අත්තනි සඤ්ඤං සමනුපස්සති.

කථං සඤ්ඤාය අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො සඞ්ඛාරෙ ¶ …පෙ… විඤ්ඤාණං… රූපං… වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමාය සඤ්ඤායා’’ති. සඤ්ඤාය ¶ අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි මණි කරණ්ඩකෙ පක්ඛිත්තො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං මණි, අයං කරණ්ඩකො. අඤ්ඤො මණි, අඤ්ඤො කරණ්ඩකො. සො ඛො පනායං මණි ඉමස්මිං කරණ්ඩකෙ’’ති. කරණ්ඩකස්මිං මණිං සමනුපස්සති. එවමෙව ඉධෙකච්චො සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… රූපං… වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමාය සඤ්ඤායා’’ති. සඤ්ඤාය අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං චතුත්ථා සඤ්ඤාවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි න ච දිට්ඨියො. එවං සඤ්ඤාය අත්තානං සමනුපස්සති.

134. කථං සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො චක්ඛුසම්ඵස්සජං චෙතනං සොතසම්ඵස්සජං චෙතනං ඝානසම්ඵස්සජං චෙතනං ජිව්හාසම්ඵස්සජං චෙතනං කායසම්ඵස්සජං චෙතනං මනොසම්ඵස්සජං චෙතනං අත්තතො සමනුපස්සති. ‘‘යා මනොසම්ඵස්සජා චෙතනා, සො අහං; යො අහං සා මනොසම්ඵස්සජා චෙතනා’’ති – මනොසම්ඵස්සජං චෙතනඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො ‘‘යා අච්චි සො ¶ වණ්ණො, යො වණ්ණො සා අච්චී’’ති – අච්චිඤ්ච වණ්ණඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො මනොසම්ඵස්සජං චෙතනං අත්තතො සමනුපස්සති. ‘‘යා මනොසම්ඵස්සජා චෙතනා සො අහං, යො අහං සා මනොසම්ඵස්සජා චෙතනා’’ති – මනොසම්ඵස්සජං චෙතනඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා සඞ්ඛාරවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති.

කථං ¶ සඞ්ඛාරවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො විඤ්ඤාණං… රූපං… වෙදනං… සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමෙහි සඞ්ඛාරෙහි සඞ්ඛාරවා’’ති. සඞ්ඛාරවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි රුක්ඛො ඡායාසම්පන්නො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං රුක්ඛො, අයං ඡායා. අඤ්ඤො රුක්ඛො, අඤ්ඤා ඡායා. සො ඛො පනායං රුක්ඛො ¶ ඉමාය ඡායාය ඡායාවා’’ති. ඡායාවන්තං රුක්ඛං සමනුපස්සති. එවමෙව ඉධෙකච්චො විඤ්ඤාණං… රූපං… වෙදනං… සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා. ඉමෙහි සඞ්ඛාරෙහි සඞ්ඛාරවා’’ති. සඞ්ඛාරවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න ¶ දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං දුතියා සඞ්ඛාරවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං සඞ්ඛාරවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති.

කථං ¶ අත්තනි සඞ්ඛාරෙ සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො විඤ්ඤාණං… රූපං… වෙදනං… සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි ඉමෙ සඞ්ඛාරා’’ති. අත්තනි සඞ්ඛාරෙ සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි පුප්ඵං ගන්ධසම්පන්නං අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්ය – ‘‘ඉදං පුප්ඵං, අයං ගන්ධො; අඤ්ඤං පුප්ඵං, අඤ්ඤො ගන්ධො. සො ඛො පනායං ගන්ධො ඉමස්මිං පුප්ඵෙ’’ති. පුප්ඵස්මිං ගන්ධං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො විඤ්ඤාණං… රූපං… වෙදනං… සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි ඉමෙ සඞ්ඛාරා’’ති. අත්තනි සඞ්ඛාරෙ සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං තතියා සඞ්ඛාරවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං අත්තනි සඞ්ඛාරෙ සමනුපස්සති.

කථං සඞ්ඛාරෙසු අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො විඤ්ඤාණං… රූපං… වෙදනං… සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති ¶ – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමෙසු සඞ්ඛාරෙසූ’’ති. සඞ්ඛාරෙසු අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි මණි කරණ්ඩකෙ පක්ඛිත්තො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං මණි, අයං කරණ්ඩකො. අඤ්ඤො මණි, අඤ්ඤො කරණ්ඩකො. සො ඛො පනායං මණි ඉමස්මිං කරණ්ඩකෙ’’ති. කරණ්ඩකස්මිං මණිං සමනුපස්සති. එවමෙව ඉධෙකච්චො විඤ්ඤාණං… රූපං… වෙදනං… සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස ¶ එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමෙසු සඞ්ඛාරෙසූ’’ති. සඞ්ඛාරෙසු අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු ¶ – අයං චතුත්ථා සඞ්ඛාරවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං සඞ්ඛාරෙසු අත්තානං සමනුපස්සති.

135. කථං විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො චක්ඛුවිඤ්ඤාණං… සොතවිඤ්ඤාණං… ඝානවිඤ්ඤාණං… ජිව්හාවිඤ්ඤාණං කායවිඤ්ඤාණං… මනොවිඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. ‘‘යං මනොවිඤ්ඤාණං, සො අහං; යො අහං, තං මනොවිඤ්ඤාණ’’න්ති – මනොවිඤ්ඤාණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො ‘‘යා අච්චි සො වණ්ණො, යො වණ්ණො සා අච්චී’’ති – අච්චිඤ්ච වණ්ණඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො මනොවිඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති ¶ . ‘‘යං මනොවිඤ්ඤාණං, සො අහං; යො අහං තං මනොවිඤ්ඤාණ’’න්ති – මනොවිඤ්ඤාණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා විඤ්ඤාණවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති.

කථං විඤ්ඤාණවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො රූපං… වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමිනා විඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාණවා’’ති. විඤ්ඤාණවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි රුක්ඛො ඡායාසම්පන්නො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං රුක්ඛො, අයං ඡායා. අඤ්ඤො රුක්ඛො, අඤ්ඤා ඡායා. සො ඛො පනායං රුක්ඛො ඉමාය ඡායාය ඡායාවා’’ති. ඡායාවන්තං රුක්ඛං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො රූපං… වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමිනා විඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාණවා’’ති. විඤ්ඤාණවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං දුතියා විඤ්ඤාණවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි ¶ මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං විඤ්ඤාණවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති.

කථං ¶ අත්තනි විඤ්ඤාණං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො රූපං… වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා ¶ . ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි ඉදං විඤ්ඤාණ’’න්ති. අත්තනි විඤ්ඤාණං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි පුප්ඵං ගන්ධසම්පන්නං අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්ය – ‘‘ඉදං පුප්ඵං, අයං ගන්ධො; අඤ්ඤං පුප්ඵං, අඤ්ඤො ගන්ධො. සො ඛො පනායං ගන්ධො ඉමස්මිං පුප්ඵෙ’’ති. පුප්ඵස්මිං ගන්ධං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො රූපං… වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. ඉමස්මිඤ්ච පන අත්තනි ඉදං විඤ්ඤාණ’’න්ති. අත්තනි විඤ්ඤාණං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං තතියා විඤ්ඤාණවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං අත්තනි විඤ්ඤාණං සමනුපස්සති.

කථං විඤ්ඤාණස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො රූපං… වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමස්මිං විඤ්ඤාණෙ’’ති. විඤ්ඤාණස්මිං ¶ අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි මණි කරණ්ඩකෙ ¶ පක්ඛිත්තො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං මණි, අයං කරණ්ඩකො. අඤ්ඤො මණි, අඤ්ඤො කරණ්ඩකො. සො ඛො පනායං මණි ඉමස්මිං කරණ්ඩකෙ’’ති. කරණ්ඩකස්මිං මණිං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො රූපං… වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමස්මිං විඤ්ඤාණෙ’’ති. විඤ්ඤාණස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං චතුත්ථා විඤ්ඤාණවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං විඤ්ඤාණස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති. අත්තානුදිට්ඨියා ඉමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

අත්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසො දුතියො.

3. මිච්ඡාදිට්ඨිනිද්දෙසො

136. මිච්ඡාදිට්ඨියා ¶ කතමෙහි දසහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ‘‘නත්ථි දින්න’’න්ති – වත්ථු [වත්ථුං (ස්යා.) එවමුපරිපි]. එවංවාදො මිච්ඡාභිනිවෙසපරාමාසො [මිච්ඡාදිට්ඨාභිනිවෙසපරාමාසො (ස්යා.)] දිට්ඨි. දිට්ඨි ¶ න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා මිච්ඡාවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. ‘‘නත්ථි යිට්ඨ’’න්ති – වත්ථු…පෙ… ‘‘නත්ථි හුත’’න්ති – වත්ථු… ‘‘නත්ථි සුකතදුක්කටානං කම්මානං ඵලං විපාකො’’ති – වත්ථු… ‘‘නත්ථි අයං ලොකො’’ති – වත්ථු… ‘‘නත්ථි පරො ලොකො’’ති – වත්ථු… ‘‘නත්ථි මාතා’’ති – වත්ථු… ‘‘නත්ථි පිතා’’ති ¶ – වත්ථු… ‘‘නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකා’’ති – වත්ථු… ‘‘නත්ථි ලොකෙ සමණබ්රාහ්මණා සම්මග්ගතා [සමග්ගතා (ක.)] සම්මාපටිපන්නා, යෙ ඉමඤ්ච ලොකං, පරඤ්ච ලොකං සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙන්තී’’ති – වත්ථු. එවංවාදො මිච්ඡාභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං දසමා මිච්ඡාවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස ද්වෙව ගතියො…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. මිච්ඡාදිට්ඨියා ඉමෙහි දසහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

මිච්ඡාදිට්ඨිනිද්දෙසො තතියො.

4. සක්කායදිට්ඨිනිද්දෙසො

137. සක්කායදිට්ඨියා කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො අරියධම්මෙ අවිනීතො, සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති රූපවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා රූපං රූපස්මිං වා අත්තානං. වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති විඤ්ඤාණවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණස්මිං වා අත්තානං.

කථං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො පථවීකසිණං…පෙ… ඔදාතකසිණං අත්තතො ¶ ¶ සමනුපස්සති. ‘‘යං ඔදාතකසිණං, සො අහං; යො අහං, තං ඔදාතකසිණ’’න්ති – ඔදාතකසිණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති ¶ . සෙය්යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො…පෙ… එවමෙවං ඉධෙකච්චො ඔදාතකසිණං අත්තතො සමනුපස්සති. අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි…පෙ… අයං පඨමා රූපවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි. සක්කායදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති…පෙ… සක්කායදිට්ඨියා ඉමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

සක්කායදිට්ඨිනිද්දෙසො චතුත්ථො.

5. සස්සතදිට්ඨිනිද්දෙසො

138. සක්කායවත්ථුකාය ¶ සස්සතදිට්ඨියා කතමෙහි පන්නරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො අරියධම්මෙ අවිනීතො සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා රූපං රූපස්මිං වා අත්තානං. වෙදනාවන්තං වා අත්තානං…පෙ… සඤ්ඤාවන්තං වා අත්තානං… සඞ්ඛාරවන්තං වා අත්තානං… විඤ්ඤාණවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණස්මිං වා අත්තානං.

කථං රූපවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අයං ඛො මෙ අත්තා. සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමිනා රූපෙන රූපවා’’ති. රූපවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි රුක්ඛො ඡායාසම්පන්නො අස්ස. තමෙනං පුරිසො එවං වදෙය්ය – ‘‘අයං රුක්ඛො, අයං ඡායා; අඤ්ඤො රුක්ඛො, අඤ්ඤා ඡායා. සො ඛො පනායං රුක්ඛො ඉමාය ¶ ඡායාය ඡායාවා’’ති. ඡායාවන්තං රුක්ඛං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො වෙදනං…පෙ… අයං පඨමා සක්කායවත්ථුකා සස්සතදිට්ඨි. සස්සතදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං රූපවන්තං අත්තානං සමනුපස්සති…පෙ… සක්කායවත්ථුකාය සස්සතදිට්ඨියා ඉමෙහි පන්නරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

සස්සතදිට්ඨිනිද්දෙසො පඤ්චමො.

6. උච්ඡෙදදිට්ඨිනිද්දෙසො

139. සක්කායවත්ථුකාය ¶ උච්ඡෙදදිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො අරියධම්මෙ අවිනීතො සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති, වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති, සඤ්ඤං අත්තතො සමනුපස්සති, සඞ්ඛාරෙ අත්තතො සමනුපස්සති, විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති.

කථං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො ¶ පථවීකසිණං…පෙ… ඔදාතකසිණං අත්තතො සමනුපස්සති. ‘‘යං ඔදාතකසිණං, සො අහං ¶ ; යො අහං, තං ඔදාතකසිණ’’න්ති – ඔදාතකසිණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො…පෙ… අයං පඨමා සක්කායවත්ථුකා උච්ඡෙදදිට්ඨි. උච්ඡෙදදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති…පෙ… සක්කායවත්ථුකාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

උච්ඡෙදදිට්ඨිනිද්දෙසො ඡට්ඨො.

7. අන්තග්ගාහිකාදිට්ඨිනිද්දෙසො

140. අන්තග්ගාහිකාය ¶ දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ‘‘අසස්සතො ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ‘‘අන්තවා ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා… ‘‘අනන්තවා ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා… ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා… ‘‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීර’’න්ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා… ‘‘හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති…පෙ… න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති… ‘‘හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති… ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතිහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති?

‘‘සස්සතො ¶ ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති…පෙ… ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

[ක] ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? රූපං ලොකො චෙව සස්සතං චාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි ¶ …පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො.

වෙදනා ලොකො චෙව සස්සතා චාති…පෙ… සඤ්ඤා ලොකො චෙව සස්සතා චාති…පෙ… සඞ්ඛාරා ලොකො චෙව සස්සතා චාති…පෙ… විඤ්ඤාණං ¶ ලොකො චෙව සස්සතඤ්චාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඤ්චමී ¶ සස්සතො ලොකොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. ‘‘සස්සතො ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

[ඛ] ‘‘අසස්සතො ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? රූපං ලොකො චෙව අසස්සතඤ්චාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි…පෙ… අයං පඨමා ‘‘අසස්සතො ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨිවිපත්ති…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො.

වෙදනා ලොකො චෙව අසස්සතා චාති…පෙ… සඤ්ඤා ලොකො චෙව අසස්සතා චාති…පෙ… සඞ්ඛාරා ලොකො චෙව අසස්සතා චාති…පෙ… විඤ්ඤාණං ලොකො චෙව අසස්සතඤ්චාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි ¶ මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො ¶ . ‘‘අසස්සතො ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

[ග] ‘‘අන්තවා ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ඉධෙකච්චො පරිත්තං ඔකාසං නීලකතො ඵරති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අන්තවා අයං ලොකො පරිවටුමො’’ති. අන්තසඤ්ඤී හොති. යං ඵරති, තං වත්ථු චෙව ලොකො ච. යෙන ඵරති, සො අත්තා චෙව ලොකො චාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා ‘‘අන්තවා ලොකො’’ති අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො.

ඉධෙකච්චො ¶ පරිත්තං ඔකාසං පීතකතො ඵරති… ලොහිතකතො ඵරති… ඔදාතකතො ඵරති… ඔභාසකතො ඵරති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අන්තවා අයං ලොකො පරිවටුමො’’ති. අන්තසඤ්ඤී හොති. යං ඵරති තං වත්ථු චෙව ලොකො ච. යෙන ඵරති සො අත්තා චෙව ලොකො චාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි…පෙ… අන්තවා ¶ ලොකොති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

[ඝ] ‘‘අනන්තවා ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි ¶ අභිනිවෙසො හොති? ඉධෙකච්චො විපුලං ඔකාසං නීලකතො ඵරති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අනන්තවා අයං ලොකො අපරියන්තො’’ති. අනන්තසඤ්ඤී හොති. යං ඵරති තං වත්ථු චෙව ලොකො ච; යෙන ඵරති සො අත්තා චෙව ලොකො චාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා ‘‘අනන්තවා ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො.

ඉධෙකච්චො විපුලං ඔකාසං පීතකතො ඵරති… ලොහිතකතො ඵරති… ඔදාතකතො ඵරති… ඔභාසකතො ඵරති. තස්ස එවං හොති – ‘‘අනන්තවා අයං ලොකො අපරියන්තො’’ති. අනන්තසඤ්ඤී හොති. යං ඵරති තං වත්ථු චෙව ලොකො ච; යෙන ඵරති සො අත්තා ¶ චෙව ලොකො චාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි…පෙ… අනන්තවා ලොකොති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

[ඞ] ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? රූපං ජීවඤ්චෙව සරීරඤ්ච; යං ජීවං තං සරීරං, යං සරීරං තං ජීවන්ති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා ¶ ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො.

වෙදනා ¶ ජීවා චෙව සරීරං ච… සඤ්ඤා ජීවා චෙව සරීරං ච… සඞ්ඛාරා ජීවා චෙව සරීරං ච… විඤ්ඤාණං ජීවඤ්චෙව සරීරඤ්ච; යං ජීවං තං සරීරං, යං සරීරං තං ජීවන්ති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි…පෙ… ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

[ච] ‘‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීර’’න්ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? රූපං සරීරං, න ජීවං; ජීවං න සරීරං. අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරන්ති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා ‘‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීර’’න්ති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො.

වෙදනා සරීරං, න ජීවං… සඤ්ඤා සරීරං, න ජීවං… සඞ්ඛාරා සරීරං, න ජීවං… විඤ්ඤාණං සරීරං, න ජීවං; ජීවං න සරීරං. අඤ්ඤං ජීවං, අඤ්ඤං සරීරන්ති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි…පෙ… අඤ්ඤං ජීවං, අඤ්ඤං සරීරන්ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

[ඡ] ‘‘හොති ¶ ¶ තථාගතො පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? රූපං ඉධෙව මරණධම්මං. තථාගතො කායස්ස භෙදා හොතිපි තිට්ඨතිපි උප්පජ්ජතිපි නිබ්බත්තතිපීති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා ‘‘හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො.

වෙදනා ඉධෙව මරණධම්මා…පෙ… සඤ්ඤා ඉධෙව මරණධම්මා… සඞ්ඛාරා ඉධෙව මරණධම්මා… විඤ්ඤාණං ඉධෙව මරණධම්මං. තථාගතො කායස්ස භෙදා හොතිපි තිට්ඨතිපි උප්පජ්ජතිපි නිබ්බත්තතිපීති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි…පෙ… ‘‘හොති තථාගතො ¶ පරං මරණා’’ති ¶ – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

[ජ] ‘‘න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? රූපං ඉධෙව මරණධම්මං. තථාගතොපි කායස්ස භෙදා උච්ඡිජ්ජති විනස්සති; න හොති තථාගතො පරං මරණාති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං ¶ පඨමා ‘‘න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො.

වෙදනා ඉධෙව මරණධම්මා…පෙ… සඤ්ඤා ඉධෙව මරණධම්මා… සඞ්ඛාරා ඉධෙව මරණධම්මා… විඤ්ඤාණං ඉධෙව මරණධම්මං. තථාගතොපි කායස්ස භෙදා උච්ඡිජ්ජති විනස්සති. ‘‘න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි…පෙ… ‘‘න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

[ඣ] ‘‘හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? රූපං ඉධෙව මරණධම්මං. තථාගතො කායස්ස භෙදා හොති ¶ ච න ච හොතීති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය ¶ දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා ‘‘හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි න ච දිට්ඨියො.

වෙදනා ඉධෙව මරණධම්මා…පෙ… සඤ්ඤා ඉධෙව මරණධම්මා… සඞ්ඛාරා ඉධෙව මරණධම්මා… විඤ්ඤාණං ඉධෙව මරණධම්මං. තථාගතො කායස්ස භෙදා හොති ච න ච හොතීති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි…පෙ… ‘‘හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

[ඤ] ‘‘නෙව ¶ හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකාය ¶ දිට්ඨියා කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? රූපං ඉධෙව මරණධම්මං. තථාගතො කායස්ස භෙදා පරං මරණා නෙව හොති න න හොතීති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි, අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො.

වෙදනා ඉධෙව මරණධම්මා…පෙ… සඤ්ඤා ඉධෙව මරණධම්මා… සඞ්ඛාරා ඉධෙව මරණධම්මා… විඤ්ඤාණං ඉධෙව මරණධම්මං. තථාගතො කායස්ස භෙදා පරං මරණා නෙව හොති න න හොතීති – අභිනිවෙසපරාමාසො දිට්ඨි. තාය දිට්ඨියා සො අන්තො ගහිතොති – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඤ්චමී ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති ¶ – අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති. අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි පඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

අන්තග්ගාහිකාදිට්ඨිනිද්දෙසො සත්තමො.

8. පුබ්බන්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසො

141. පුබ්බන්තානුදිට්ඨියා ¶ කතමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? චත්තාරො සස්සතවාදා, චත්තාරො එකච්චසස්සතිකා, චත්තාරො අන්තානන්තිකා, චත්තාරො අමරාවික්ඛෙපිකා, ද්වෙ අධිච්චසමුප්පන්නිකා – පුබ්බන්තානුදිට්ඨියා ඉමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

පුබ්බන්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසො අට්ඨමො.

9. අපරන්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසො

142. අපරන්තානුදිට්ඨියා කතමෙහි චතුචත්තාලීසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? සොළස සඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා ¶ , සත්ත උච්ඡෙදවාදා, පඤ්ච දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදා – අපරන්තානුදිට්ඨියා ඉමෙහි චතුචත්තාලීසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

අපරන්තානුදිට්ඨිනිද්දෙසො නවමො.

10-12. සඤ්ඤොජනිකාදිදිට්ඨිනිද්දෙසො

143. සඤ්ඤොජනිකාය දිට්ඨියා කතමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? යා දිට්ඨි දිට්ඨිගතං දිට්ඨිගහනං…පෙ… දිට්ඨාභිනිවෙසො දිට්ඨිපරාමාසො – සඤ්ඤොජනිකාය දිට්ඨියා ඉමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

144. ‘‘අහ’’න්ති – මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා කතමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? චක්ඛු අහන්ති – අභිනිවෙසපරාමාසො. අහන්ති – මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ¶ ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං ¶ පඨමා ‘‘අහ’’න්ති – මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො.

සොතං ¶ අහන්ති…පෙ… ඝානං අහන්ති…පෙ… ජිව්හා අහන්ති…පෙ… කායො අහන්ති…පෙ… මනො අහන්ති…පෙ… රූපා අහන්ති…පෙ… ධම්මා අහන්ති… චක්ඛුවිඤ්ඤාණං අහන්ති…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණං අහන්ති – අභිනිවෙසපරාමාසො. අහන්ති – මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං අට්ඨාරසමී ‘‘අහ’’න්ති – මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. ‘‘අහ’’න්ති – මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා ඉමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

145. ‘‘මම’’න්ති – මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා කතමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? චක්ඛු මමන්ති – අභිනිවෙසපරාමාසො. මමන්ති – මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා ‘‘මම’’න්ති – මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො.

සොතං මමන්ති…පෙ… ඝානං මමන්ති…පෙ… ජිව්හා මමන්ති…පෙ… කායො මමන්ති…පෙ… මනො මමන්ති…පෙ… රූපා මමන්ති…පෙ… ධම්මා මමන්ති…පෙ… චක්ඛුවිඤ්ඤාණං මමන්ති…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණං මමන්ති අභිනිවෙසපරාමාසො. මමන්ති ¶ මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න ¶ දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං අට්ඨාරසමී ‘‘මම’’න්ති – මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි. මානවිනිබන්ධා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. ‘‘මම’’න්ති – මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා ඉමෙහි අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

සඤ්ඤොජනිකාදිදිට්ඨිනිද්දෙසො ද්වාදසමො.

13. අත්තවාදපටිසංයුත්තදිට්ඨිනිද්දෙසො

146. අත්තවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා කතමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී අරියධම්මස්ස අකොවිදො අරියධම්මෙ අවිනීතො සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං අත්තතො ¶ සමනුපස්සති රූපවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා රූපං රූපස්මිං වා අත්තානං…පෙ… වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති විඤ්ඤාණවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණස්මිං වා අත්තානං…පෙ….

කථං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො පථවීකසිණං…පෙ… ඔදාතකසිණං අත්තතො සමනුපස්සති. ‘‘යං ඔදාතකසිණං, සො අහං; යො අහං, තං ඔදාතකසිණ’’න්ති – ඔදාතකසිණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. සෙය්යථාපි තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො ‘‘යා අච්චි, සො වණ්ණො; යො වණ්ණො, සා අච්චී’’ති – අච්චිඤ්ච වණ්ණඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. එවමෙවං ඉධෙකච්චො ඔදාතකසිණං අත්තතො සමනුපස්සති…පෙ… ¶ ¶ අයං පඨමා රූපවත්ථුකා අත්තවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි. අත්තවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. එවං රූපං අත්තතො සමනුපස්සති…පෙ… අත්තවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා ඉමෙහි වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

අත්තවාදපටිසංයුත්තදිට්ඨිනිද්දෙසො තෙරසමො.

14. ලොකවාදපටිසංයුත්තදිට්ඨිනිද්දෙසො

147. ලොකවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා කතමෙහි අට්ඨහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති? සස්සතො අත්තා ච ලොකො චාති – අභිනිවෙසපරාමාසො ලොකවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා, දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං පඨමා ලොකවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි. ලොකවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි…පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො.

අසස්සතො ¶ අත්තා ච ලොකො චාති…පෙ… සස්සතො ච අසස්සතො ච අත්තා ච ලොකො චාති…පෙ… නෙව සස්සතො නාසස්සතො අත්තා ච ලොකො චාති… අන්තවා අත්තා ච ලොකො චාති… අනන්තවා අත්තා ච ලොකො චාති… අන්තවා ච අනන්තවා ච අත්තා ච ලොකො චාති… නෙව අන්තවා න අනන්තවා අත්තා ච ලොකො චාති අභිනිවෙසපරාමාසො ලොකවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි. දිට්ඨි න වත්ථු, වත්ථු න දිට්ඨි. අඤ්ඤා දිට්ඨි, අඤ්ඤං වත්ථු. යා ච දිට්ඨි යඤ්ච වත්ථු – අයං අට්ඨමී ලොකවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි. ලොකවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි ¶ …පෙ… ඉමානි සඤ්ඤොජනානි, න ච දිට්ඨියො. ලොකවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා ඉමෙහි අට්ඨහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො හොති.

ලොකවාදපටිසංයුත්තදිට්ඨිනිද්දෙසො චුද්දසමො.

15-16. භව-විභවදිට්ඨිනිද්දෙසො

148. ඔලීයනාභිනිවෙසො ¶ භවදිට්ඨි. අතිධාවනාභිනිවෙසො විභවදිට්ඨි. අස්සාදදිට්ඨියා පඤ්චතිංසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො කති භවදිට්ඨියො, කති විභවදිට්ඨියො? අත්තානුදිට්ඨියා වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො කති භවදිට්ඨියො කති විභවදිට්ඨියො…පෙ… ලොකවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා අට්ඨහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො කති භවදිට්ඨියො කති විභවදිට්ඨියො?

අස්සාදදිට්ඨියා පඤ්චතිංසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො. අත්තානුදිට්ඨියා වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො පන්නරස භවදිට්ඨියො, පඤ්ච විභවදිට්ඨියො. මිච්ඡාදිට්ඨියා දසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා විභවදිට්ඨියො. සක්කායදිට්ඨියා වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො පන්නරස භවදිට්ඨියො, පඤ්ච විභවදිට්ඨියො. සක්කායවත්ථුකාය සස්සතදිට්ඨියා පන්නරසහි ¶ ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා භවදිට්ඨියො. සක්කායවත්ථුකාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා විභවදිට්ඨියො.

‘‘සස්සතො ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා භවදිට්ඨියො. ‘‘අසස්සතො ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා විභවදිට්ඨියො ¶ . ‘‘අන්තවා ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො. ‘‘අනන්තවා ලොකො’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො. ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො ¶ සබ්බාව තා විභවදිට්ඨියො. ‘‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීර’’න්ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා භවදිට්ඨියො. ‘‘හොති තථාගතො ¶ පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා භවදිට්ඨියො. ‘‘න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා විභවදිට්ඨියො. ‘‘හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො ‘‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති – අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා පඤ්චහාකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො.

පුබ්බන්තානුදිට්ඨියා අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො. අපරන්තානුදිට්ඨියා චතුචත්තාරීසාය ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො. සඤ්ඤොජනිකාය දිට්ඨියා අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො. අහන්ති – මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා විභවදිට්ඨියො. මමන්ති – මානවිනිබන්ධාය දිට්ඨියා අට්ඨාරසහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සබ්බාව තා භවදිට්ඨියො. අත්තවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා වීසතියා ආකාරෙහි අභිනිවෙසො පන්නරස භවදිට්ඨියො, පඤ්ච විභවදිට්ඨියො. ලොකවාදපටිසංයුත්තාය දිට්ඨියා අට්ඨහි ආකාරෙහි අභිනිවෙසො සියා භවදිට්ඨියො, සියා විභවදිට්ඨියො.

සබ්බාව තා දිට්ඨියො අස්සාදදිට්ඨියො. සබ්බාව තා දිට්ඨියො අත්තානුදිට්ඨියො. සබ්බාව තා දිට්ඨියො මිච්ඡාදිට්ඨියො. සබ්බාව ¶ තා දිට්ඨියො සක්කායදිට්ඨියො. සබ්බාව තා දිට්ඨියො අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨියො. සබ්බාව තා ¶ දිට්ඨියො සඤ්ඤොජනිකා දිට්ඨියො. සබ්බාව තා දිට්ඨියො අත්තවාදපටිසංයුත්තා දිට්ඨියො.

භවඤ්ච ¶ දිට්ඨිං විභවඤ්ච දිට්ඨිං, එතං ද්වයං තක්කිකා නිස්සිතාසෙ;

තෙසං නිරොධම්හි න හත්ථි ඤාණං, යත්ථායං ලොකො විපරීතසඤ්ඤීති.

149. ‘‘ද්වීහි, භික්ඛවෙ, දිට්ඨිගතෙහි පරියුට්ඨිතා දෙවමනුස්සා ඔලීයන්ති [ඔලියන්ති (ස්යා. ක.) ඉතිවු. 49 පස්සිතබ්බා] එකෙ, අතිධාවන්ති එකෙ; චක්ඛුමන්තො ච පස්සන්ති. කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, ඔලීයන්ති එකෙ? භවාරාමා, භික්ඛවෙ, දෙවමනුස්සා භවරතා භවසම්මුදිතා. තෙසං භවනිරොධාය ධම්මෙ දෙසියමානෙ චිත්තං න පක්ඛන්දති න පසීදති න සන්තිට්ඨති නාධිමුච්චති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, ඔලීයන්ති එකෙ.

‘‘කථඤ්ච ¶ , භික්ඛවෙ, අතිධාවන්ති එකෙ? භවෙනෙව ඛො පනෙකෙ අට්ටීයමානා [අට්ටියමානා (ස්යා. ක.) ඉතිවු. 49 පස්සිතබ්බා] හරායමානා ජිගුච්ඡමානා විභවං අභිනන්දන්ති – ‘‘යතො කිර, භො, අයං අත්තා කායස්ස භෙදා පරං මරණා උච්ඡිජ්ජති විනස්සති න හොති පරං මරණා, එතං සන්තං එතං පණීතං එතං යාථාවන්ති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, අතිධාවන්ති එකෙ.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, චක්ඛුමන්තො ච පස්සන්ති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු භූතං භූතතො පස්සති. භූතං භූතතො දිස්වා භූතස්ස නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිපන්නො හොති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, චක්ඛුමන්තො ච ¶ පස්සන්ති.

‘‘යො [අයං ගාථා ඉතිවු. 49 දිස්සති] භූතං භූතතො දිස්වා, භූතස්ස ච අතික්කමං;

යථාභූතෙධිමුච්චති, භවතණ්හා පරික්ඛයා.

‘‘ස වෙ භූතපරිඤ්ඤාතො, වීතතණ්හො භවාභවෙ;

භූතස්ස විභවා භික්ඛු, නාගච්ඡති පුනබ්භව’’න්ති.

150. තයො ¶ පුග්ගලා විපන්නදිට්ඨී, තයො පුග්ගලා සම්පන්නදිට්ඨී. කතමෙ තයො පුග්ගලා විපන්නදිට්ඨී? තිත්ථියො ච, තිත්ථියසාවකො ච, යො ච මිච්ඡාදිට්ඨිකො – ඉමෙ තයො පුග්ගලා විපන්නදිට්ඨී.

කතමෙ තයො පුග්ගලා සම්පන්නදිට්ඨී? තථාගතො ච, තථාගතසාවකො ච, යො ච සම්මාදිට්ඨිකො – ඉමෙ තයො පුග්ගලා සම්පන්නදිට්ඨී.

‘‘කොධනො ¶ උපනාහී ච, පාපමක්ඛී ච යො නරො;

විපන්නදිට්ඨි මායාවී, තං ජඤ්ඤා වසලො ඉති’’ [ඉමෙ (ස්යා.) සු. නි. 116 පස්සිතබ්බා].

අක්කොධනො අනුපනාහී, විසුද්ධො [අමක්ඛී (ස්යා.) අට්ඨකථා ඔලොකෙතබ්බා] සුද්ධතං ගතො;

සම්පන්නදිට්ඨි මෙධාවී, තං ජඤ්ඤා අරියො ඉතීති.

තිස්සො විපන්නදිට්ඨියො, තිස්සො සම්පන්නදිට්ඨියො. කතමා තිස්සො විපන්නදිට්ඨියො? එතං මමාති ¶ – විපන්නදිට්ඨි. එසොහමස්මීති – විපන්නදිට්ඨි. එසො මෙ අත්තාති – විපන්නදිට්ඨි. ඉමා තිස්සො ¶ විපන්නදිට්ඨියො.

කතමා තිස්සො සම්පන්නදිට්ඨියො? නෙතං මමාති – සම්පන්නදිට්ඨි. නෙසොහමස්මීති – සම්පන්නදිට්ඨි. න මෙසො අත්තාති – සම්පන්නදිට්ඨි. ඉමා තිස්සො සම්පන්නදිට්ඨියො.

එතං මමාති – කා දිට්ඨි, කති දිට්ඨියො, කතමන්තානුග්ගහිතා තා දිට්ඨියො? එසොහමස්මීති – කා දිට්ඨි, කති දිට්ඨියො, කතමන්තානුග්ගහිතා තා දිට්ඨියො? එසො මෙ අත්තාති – කා දිට්ඨි, කති දිට්ඨියො, කතමන්තානුග්ගහිතා තා දිට්ඨියො?

එතං මමාති – පුබ්බන්තානුදිට්ඨි. අට්ඨාරස දිට්ඨියො. පුබ්බන්තානුග්ගහිතා තා දිට්ඨියො. එසොහමස්මීති – අපරන්තානුදිට්ඨි. චතුචත්තාරීසං දිට්ඨියො. අපරන්තානුග්ගහිතා තා දිට්ඨියො. එසො ¶ මෙ අත්තාති – වීසතිවත්ථුකා අත්තානුදිට්ඨි. වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි. සක්කායදිට්ඨිප්පමුඛානි [සක්කායදිට්ඨිප්පමුඛෙන (ස්යා.)] ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි. පුබ්බන්තාපරන්තානුග්ගහිතා තා දිට්ඨියො.

151. ‘‘යෙ කෙචි, භික්ඛවෙ, මයි නිට්ඨං ගතා, සබ්බෙ තෙ දිට්ඨිසම්පන්නා. තෙසං දිට්ඨිසම්පන්නානං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා, පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා. කතමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා? සත්තක්ඛත්තුපරමස්ස, කොලංකොලස්ස, එකබීජිස්ස, සකදාගාමිස්ස, යො ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ අරහා – ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා.

‘‘කතමෙසං ¶ පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා? අන්තරාපරිනිබ්බායිස්ස, උපහච්චපරිනිබ්බායිස්ස, අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිස්ස, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිස්ස, උද්ධංසොතස්ස, අකනිට්ඨගාමිනො – ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා.

‘‘යෙ ¶ කෙචි, භික්ඛවෙ, මයි නිට්ඨං ගතා, සබ්බෙ තෙ දිට්ඨිසම්පන්නා. තෙසං දිට්ඨිසම්පන්නානං ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා, ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා.

‘‘යෙ කෙචි, භික්ඛවෙ, මයි අවෙච්චප්පසන්නා, සබ්බෙ තෙ සොතාපන්නා. තෙසං සොතාපන්නානං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා, පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා. කතමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා? සත්තක්ඛත්තුපරමස්ස ¶ , කොලංකොලස්ස, එකබීජිස්ස, සකදාගාමිස්ස, යො ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ අරහා – ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා.

‘‘කතමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා? අන්තරාපරිනිබ්බායිස්ස, උපහච්චපරිනිබ්බායිස්ස, අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිස්ස, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිස්ස, උද්ධංසොතස්ස, අකනිට්ඨගාමිනො – ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා.

‘‘යෙ කෙචි, භික්ඛවෙ, මයි අවෙච්චප්පසන්නා, සබ්බෙ තෙ සොතාපන්නා. තෙසං සොතාපන්නානං ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා. ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨාති’’.

භවවිභවදිට්ඨිනිද්දෙසො සොළසමො.

දිට්ඨිකථා නිට්ඨිතා.

3. ආනාපානස්සතිකථා

1. ගණනවාර

152. සොළසවත්ථුකං ¶ ¶ ¶ ආනාපානස්සතිසමාධිං [ආනාපානසතිසමාධිං (සී. අට්ඨ.)] භාවයතො සමාධිකානි ද්වෙ ඤාණසතානි උප්පජ්ජන්ති – අට්ඨ පරිපන්ථෙ [පරිබන්ධෙ (ක.)] ඤාණානි, අට්ඨ ච උපකාරෙ ඤාණානි, අට්ඨාරස උපක්කිලෙසෙ ඤාණානි, තෙරස වොදානෙ ඤාණානි, බාත්තිංස සතොකාරිස්ස [සතොකාරීසු (ස්යා.)] ඤාණානි, චතුවීසති සමාධිවසෙන ඤාණානි, ද්වෙසත්තති විපස්සනාවසෙන ඤාණානි, අට්ඨ නිබ්බිදාඤාණානි, අට්ඨ නිබ්බිදානුලොමඤාණානි, අට්ඨ නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණානි, එකවීසති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණානි.

කතමානි අට්ඨ පරිපන්ථෙ ඤාණානි, අට්ඨ ච උපකාරෙ ඤාණානි? කාමච්ඡන්දො සමාධිස්ස පරිපන්ථො, නෙක්ඛම්මං සමාධිස්ස උපකාරං. බ්යාපාදො සමාධිස්ස ¶ පරිපන්ථො, අබ්යාපාදො සමාධිස්ස උපකාරං. ථිනමිද්ධං සමාධිස්ස පරිපන්ථො, ආලොකසඤ්ඤා සමාධිස්ස උපකාරං. උද්ධච්චං සමාධිස්ස පරිපන්ථො, අවික්ඛෙපො සමාධිස්ස උපකාරං. විචිකිච්ඡා සමාධිස්ස පරිපන්ථො, ධම්මවවත්ථානං සමාධිස්ස උපකාරං. අවිජ්ජා සමාධිස්ස පරිපන්ථො, ඤාණං සමාධිස්ස උපකාරං. අරති සමාධිස්ස පරිපන්ථො, පාමොජ්ජං සමාධිස්ස උපකාරං. සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා සමාධිස්ස පරිපන්ථා, සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා සමාධිස්ස උපකාරා. ඉමානි අට්ඨ පරිපන්ථෙ ¶ ඤාණානි, අට්ඨ ච උපකාරෙ ඤාණානි.

ගණනවාරො පඨමො.

2. සොළසඤාණනිද්දෙසො

153. ඉමෙහි ¶ සොළසහි ආකාරෙහි උදුචිත්තං චිත්තං සමුදුචිතං චිත්තං එකත්තෙ සන්තිට්ඨති, නීවරණෙහි විසුජ්ඣති. කතමෙ ¶ තෙ එකත්තා? නෙක්ඛම්මං එකත්තං, අබ්යාපාදො එකත්තං, ආලොකසඤ්ඤා එකත්තං, අවික්ඛෙපො එකත්තං, ධම්මවවත්ථානං එකත්තං, ඤාණං එකත්තං, පාමොජ්ජං එකත්තං, සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා එකත්තා.

නීවරණාති, කතමෙ තෙ නීවරණා? කාමච්ඡන්දො නීවරණං, බ්යාපාදො නීවරණං, ථිනමිද්ධං නීවරණං, උද්ධච්චකුක්කුච්චං නීවරණං, විචිකිච්ඡා නීවරණං, අවිජ්ජා නීවරණං, අරති නීවරණං, සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා නීවරණා.

නීවරණාති, කෙනට්ඨෙන නීවරණා? නිය්යානාවරණට්ඨෙන නීවරණා. කතමෙ තෙ නිය්යානා? නෙක්ඛම්මං අරියානං නිය්යානං. තෙන ච නෙක්ඛම්මෙන අරියා නිය්යන්ති. කාමච්ඡන්දො නිය්යානාවරණං. තෙන ච කාමච්ඡන්දෙන නිවුතත්තා නෙක්ඛම්මං අරියානං නිය්යානං නප්පජානාතීති – කාමච්ඡන්දො නිය්යානාවරණං. අබ්යාපාදො අරියානං නිය්යානං. තෙන ච අබ්යාපාදෙන අරියා නිය්යන්ති. බ්යාපාදො නිය්යානාවරණං. තෙන ච බ්යාපාදෙන නිවුතත්තා අබ්යාපාදං අරියානං නිය්යානං නප්පජානාතීති – බ්යාපාදො නිය්යානාවරණං. ආලොකසඤ්ඤා අරියානං නිය්යානං. තාය ච ආලොකසඤ්ඤාය අරියා නිය්යන්ති ¶ . ථිනමිද්ධං නිය්යානාවරණං. තෙන ච ථිනමිද්ධෙන නිවුතත්තා ආලොකසඤ්ඤං අරියානං නිය්යානං නප්පජානාතීති – ථිනමිද්ධං නිය්යානාවරණං. අවික්ඛෙපො අරියානං නිය්යානං. තෙන ච අවික්ඛෙපෙන අරියා නිය්යන්ති. උද්ධච්චං නිය්යානාවරණං ¶ . තෙන ච උද්ධච්චෙන නිවුතත්තා අවික්ඛෙපං අරියානං නිය්යානං නප්පජානාතීති – උද්ධච්චං නිය්යානාවරණං. ධම්මවවත්ථානං අරියානං නිය්යානං. තෙන ච ධම්මවවත්ථානෙන අරියා නිය්යන්ති. විචිකිච්ඡා නිය්යානාවරණං. තාය ච විචිකිච්ඡාය නිවුතත්තා ධම්මවවත්ථානං අරියානං නිය්යානං නප්පජානාතීති – විචිකිච්ඡා නිය්යානාවරණං. ඤාණං අරියානං නිය්යානං. තෙන ච ඤාණෙන අරියා නිය්යන්ති. අවිජ්ජා නිය්යානාවරණං. තාය ච අවිජ්ජාය නිවුතත්තා ඤාණං අරියානං නිය්යානං නප්පජානාතීති – අවිජ්ජා නිය්යානාවරණං. පාමොජ්ජං අරියානං නිය්යානං. තෙන ච පාමොජ්ජෙන අරියා නිය්යන්ති. අරති නිය්යානාවරණං. තාය ච අරතියා නිවුතත්තා පාමොජ්ජං අරියානං නිය්යානං නප්පජානාතීති – අරති නිය්යානාවරණං. සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා අරියානං නිය්යානං. තෙහි ¶ ච කුසලෙහි ධම්මෙහි අරියා නිය්යන්ති. සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා නිය්යානාවරණා. තෙහි ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි නිවුතත්තා කුසලෙ ධම්මෙ අරියානං නිය්යානං නප්පජානාතීති – සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා නිය්යානාවරණා. ඉමෙහි ච පන නීවරණෙහි විසුද්ධචිත්තස්ස සොළසවත්ථුකං ¶ ආනාපානස්සතිසමාධිං භාවයතො ඛණිකසමොධානා.

සොළසඤාණනිද්දෙසො දුතියො.

3. උපක්කිලෙසඤාණනිද්දෙසො

පඨමච්ඡක්කං

154. ඉමෙහි ච පන නීවරණෙහි විසුද්ධචිත්තස්ස සොළසවත්ථුකං ආනාපානස්සතිසමාධිං භාවයතො ඛණිකසමොධානා කතමෙ ¶ අට්ඨාරස උපක්කිලෙසා උප්පජ්ජන්ති? අස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො අජ්ඣත්තවික්ඛෙපගතං චිත්තං සමාධිස්ස පරිපන්ථො. පස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො බහිද්ධාවික්ඛෙපගතං චිත්තං සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අස්සාසපටිකඞ්ඛනා නිකන්ති තණ්හාචරියා සමාධිස්ස පරිපන්ථො. පස්සාසපටිකඞ්ඛනා නිකන්ති තණ්හාචරියා සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අස්සාසෙනාභිතුන්නස්ස පස්සාසපටිලාභෙ මුච්ඡනා සමාධිස්ස පරිපන්ථො. පස්සාසෙනාභිතුන්නස්ස අස්සාසපටිලාභෙ මුච්ඡනා සමාධිස්ස පරිපන්ථො.

අනුගච්ඡනා ¶ ච අස්සාසං, පස්සාසං අනුගච්ඡනා;

සති අජ්ඣත්තවික්ඛෙපා, කඞ්ඛනා බහිද්ධාවික්ඛෙපපත්ථනා [වික්ඛෙපපන්ථනා (ස්යා.)].

අස්සාසෙනාභිතුන්නස්ස, පස්සාසපටිලාභෙ මුච්ඡනා;

පස්සාසෙනාභිතුන්නස්ස, අස්සාසපටිලාභෙ මුච්ඡනා.

ඡ එතෙ උපක්කිලෙසා, ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස;

යෙහි වික්ඛිප්පමානස්ස [විකම්පමානස්ස (ස්යා.)], නො ච චිත්තං විමුච්චති;

විමොක්ඛං අප්පජානන්තා, තෙ හොන්ති පරපත්තියාති.

දුතියච්ඡක්කං

155. නිමිත්තං ආවජ්ජතො අස්සාසෙ චිත්තං විකම්පති – සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අස්සාසං ¶ ආවජ්ජතො නිමිත්තෙ චිත්තං විකම්පති – සමාධිස්ස පරිපන්ථො. නිමිත්තං ආවජ්ජතො පස්සාසෙ චිත්තං විකම්පති – සමාධිස්ස පරිපන්ථො. පස්සාසං ආවජ්ජතො නිමිත්තෙ චිත්තං විකම්පති – සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අස්සාසං ආවජ්ජතො පස්සාසෙ චිත්තං විකම්පති – සමාධිස්ස පරිපන්ථො. පස්සාසං ආවජ්ජතො අස්සාසෙ චිත්තං ¶ විකම්පති – සමාධිස්ස පරිපන්ථො.

නිමිත්තං ¶ ආවජ්ජමානස්ස, අස්සාසෙ වික්ඛිපතෙ මනො;

අස්සාසං ආවජ්ජමානස්ස, නිමිත්තෙ චිත්තං විකම්පති.

නිමිත්තං ආවජ්ජමානස්ස, පස්සාසෙ වික්ඛිපතෙ මනො;

පස්සාසං ආවජ්ජමානස්ස, නිමිත්තෙ චිත්තං විකම්පති.

අස්සාසං ආවජ්ජමානස්ස, පස්සාසෙ වික්ඛිපතෙ මනො;

පස්සාසං ආවජ්ජමානස්ස, අස්සාසෙ චිත්තං විකම්පති.

ඡ එතෙ උපක්කිලෙසා, ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස;

යෙහි වික්ඛිප්පමානස්ස, නො ච චිත්තං විමුච්චති;

විමොක්ඛං අප්පජානන්තා, තෙ හොන්ති පරපත්තියාති.

තතියච්ඡක්කං

156. අතීතානුධාවනං චිත්තං වික්ඛෙපානුපතිතං – සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අනාගතපටිකඞ්ඛනං චිත්තං විකම්පිතං – සමාධිස්ස පරිපන්ථො. ලීනං චිත්තං කොසජ්ජානුපතිතං ¶ – සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අතිපග්ගහිතං චිත්තං උද්ධච්චානුපතිතං – සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අභිනතං චිත්තං රාගානුපතිතං – සමාධිස්ස පරිපන්ථො. අපනතං චිත්තං බ්යාපාදානුපතිතං – සමාධිස්ස පරිපන්ථො.

අතීතානුධාවනං චිත්තං, අනාගතපටිකඞ්ඛනං ලීනං;

අතිපග්ගහිතං අභිනතං, අපනතං චිත්තං න සමාධියති.

ඡ එතෙ උපක්කිලෙසා, ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස;

යෙහි ¶ උපක්කිලිට්ඨසඞ්කප්පො, අධිචිත්තං නප්පජානාතීති.

157. අස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං ¶ සතියා අනුගච්ඡතො අජ්ඣත්තං වික්ඛෙපගතෙන චිත්තෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. පස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො බහිද්ධාවික්ඛෙපගතෙන චිත්තෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. අස්සාසපටිකඞ්ඛනාය නිකන්තියා තණ්හාචරියාය කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. පස්සාසපටිකඞ්ඛනාය නිකන්තියා තණ්හාචරියාය කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ¶ ච. අස්සාසෙනාභිතුන්නස්ස පස්සාසපටිලාභෙ මුච්ඡිතත්තා කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. පස්සාසෙනාභිතුන්නස්ස අස්සාසපටිලාභෙ මුච්ඡිතත්තා කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. නිමිත්තං ආවජ්ජතො අස්සාසෙ චිත්තං විකම්පිතත්තා කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. අස්සාසං ආවජ්ජතො නිමිත්තෙ චිත්තං විකම්පිතත්තා කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. නිමිත්තං ආවජ්ජතො පස්සාසෙ චිත්තං විකම්පිතත්තා කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. පස්සාසං ආවජ්ජතො නිමිත්තෙ චිත්තං විකම්පිතත්තා කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ¶ ච ඵන්දිතා ච. අස්සාසං ආවජ්ජතො පස්සාසෙ චිත්තං විකම්පිතත්තා කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. පස්සාසං ආවජ්ජතො අස්සාසෙ චිත්තං විකම්පිතත්තා කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. අතීතානුධාවනෙන චිත්තෙන වික්ඛෙපානුපතිතෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. අනාගතපටිකඞ්ඛනෙන චිත්තෙන විකම්පිතෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. ලීනෙන චිත්තෙන ¶ කොසජ්ජානුපතිතෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. අතිපග්ගහිතෙන චිත්තෙන උද්ධච්චානුපතිතෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. අභිනතෙන චිත්තෙන රාගානුපතිතෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. අපනතෙන චිත්තෙන බ්යාපාදානුපතිතෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච.

ආනාපානස්සති යස්ස, පරිපුණ්ණා අභාවිතා;

කායොපි ඉඤ්ජිතො හොති, චිත්තම්පි හොති ඉඤ්ජිතං;

කායොපි ඵන්දිතො හොති, චිත්තම්පි හොති ඵන්දිතං.

ආනාපානස්සති ¶ යස්ස, පරිපුණ්ණා සුභාවිතා;

කායොපි අනිඤ්ජිතො හොති, චිත්තම්පි හොති අනිඤ්ජිතං;

කායොපි ¶ අඵන්දිතො හොති, චිත්තම්පි හොති අඵන්දිතන්ති.

ඉමෙහි ච පන නීවරණෙහි විසුද්ධචිත්තස්ස සොළසවත්ථුකං ආනාපානස්සතිසමාධිං භාවයතො ඛණිකසමොධානා ඉමෙ අට්ඨාරස උපක්කිලෙසා උප්පජ්ජන්ති.

උපක්කිලෙසඤාණනිද්දෙසො තතියො.

4. වොදානඤාණනිද්දෙසො

158. කතමානි තෙරස වොදානෙ ඤාණානි? අතීතානුධාවනං චිත්තං වික්ඛෙපානුපතිතං; තං විවජ්ජයිත්වා එකට්ඨානෙ සමාදහති – එවම්පි චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති. අනාගතපටිකඞ්ඛනං චිත්තං විකම්පිතං ¶ ; තං විවජ්ජයිත්වා තත්ථෙව අධිමොචෙති – එවම්පි චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති. ලීනං චිත්තං කොසජ්ජානුපතිතං; තං පග්ගණ්හිත්වා කොසජ්ජං පජහති – එවම්පි චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති. අතිපග්ගහිතං චිත්තං උද්ධච්චානුපතිතං; තං විනිග්ගණ්හිත්වා උද්ධච්චං පජහති – එවම්පි චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති. අභිනතං චිත්තං රාගානුපතිතං; තං සම්පජානො හුත්වා රාගං පජහති – එවම්පි චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති. අපනතං චිත්තං බ්යාපාදානුපතිතං; තං සම්පජානො හුත්වා බ්යාපාදං පජහති – එවම්පි චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති. ඉමෙහි ඡහි ඨානෙහි පරිසුද්ධං චිත්තං පරියොදාතං එකත්තගතං හොති.

කතමෙ ¶ තෙ එකත්තා? දානවොසග්ගුපට්ඨානෙකත්තං, සමථනිමිත්තුපට්ඨානෙකත්තං, වයලක්ඛණුපට්ඨානෙකත්තං, නිරොධුපට්ඨානෙකත්තං. දානවොසග්ගුපට්ඨානෙකත්තං චාගාධිමුත්තානං, සමථනිමිත්තුපට්ඨානෙකත්තඤ්ච ¶ අධිචිත්තමනුයුත්තානං, වයලක්ඛණුපට්ඨානෙකත්තඤ්ච විපස්සකානං, නිරොධුපට්ඨානෙකත්තඤ්ච අරියපුග්ගලානං – ඉමෙහි චතූහි ඨානෙහි එකත්තගතං චිත්තං පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දඤ්චෙව හොති, උපෙක්ඛානුබ්රූහිතඤ්ච, ඤාණෙන ච සම්පහංසිතං.

පඨමස්ස ඣානස්ස කො ආදි, කිං මජ්ඣෙ, කිං පරියොසානං? පඨමස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි, උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ, සම්පහංසනා පරියොසානං. පඨමස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ¶ ආදි. ආදිස්ස කති ලක්ඛණානි? ආදිස්ස තීණි ලක්ඛණානි. යො තස්ස පරිපන්ථො තතො චිත්තං විසුජ්ඣති, විසුද්ධත්තා චිත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති, පටිපන්නත්තා තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති. යඤ්ච පරිපන්ථතො චිත්තං විසුජ්ඣති, යඤ්ච විසුද්ධත්තා චිත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති, යඤ්ච පටිපන්නත්තා තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති. පඨමස්ස ¶ ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි. ආදිස්ස ඉමානි තීණි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති – ‘‘පඨමං ඣානං ආදිකල්යාණඤ්චෙව හොති ලක්ඛණසම්පන්නඤ්ච’’.

පඨමස්ස ඣානස්ස උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ. මජ්ඣස්ස කති ලක්ඛණානි? මජ්ඣස්ස තීණි ලක්ඛණානි. විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති, සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති, එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති. යඤ්ච විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච සමථපටිපන්නං ¶ අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති – පඨමස්ස ඣානස්ස උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ. මජ්ඣස්ස ඉමානි තීණි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති – ‘‘පඨමං ඣානං මජ්ඣෙකල්යාණඤ්චෙව හොති ලක්ඛණසම්පන්නඤ්ච’’.

පඨමස්ස ඣානස්ස සම්පහංසනා පරියොසානං. පරියොසානස්ස කති ලක්ඛණානි? පරියොසානස්ස චත්තාරි ලක්ඛණානි. තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන සම්පහංසනා, ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන සම්පහංසනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන සම්පහංසනා, ආසෙවනට්ඨෙන සම්පහංසනා. පඨමස්ස ඣානස්ස සම්පහංසනා පරියොසානං. පරියොසානස්ස ඉමානි චත්තාරි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති – ‘‘පඨමං ඣානං පරියොසානකල්යාණඤ්චෙව හොති ලක්ඛණසම්පන්නඤ්ච’’. එවං තිවත්තගතං චිත්තං තිවිධකල්යාණකං දසලක්ඛණසම්පන්නං විතක්කසම්පන්නඤ්චෙව හොති විචාරසම්පන්නඤ්ච පීතිසම්පන්නඤ්ච සුඛසම්පන්නඤ්ච චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නඤ්ච සද්ධාසම්පන්නඤ්ච වීරියසම්පන්නඤ්ච සතිසම්පන්නඤ්ච සමාධිසම්පන්නඤ්ච පඤ්ඤාසම්පන්නඤ්ච.

දුතියස්ස ¶ ඣානස්ස කො ආදි, කිං මජ්ඣෙ, කිං පරියොසානං? දුතියස්ස ඣානස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි, උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ, සම්පහංසනා පරියොසානං…පෙ… එවං තිවත්තගතං චිත්තං තිවිධකල්යාණකං දසලක්ඛණසම්පන්නං පීතිසම්පන්නඤ්චෙව හොති සුඛසම්පන්නඤ්ච චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නඤ්ච සද්ධාසම්පන්නඤ්ච ¶ වීරියසම්පන්නඤ්ච සතිසම්පන්නඤ්ච සමාධිසම්පන්නඤ්ච පඤ්ඤාසම්පන්නඤ්ච.

තතියස්ස ¶ ¶ ඣානස්ස කො ආදි, කිං මජ්ඣෙ, කිං පරියොසානං…පෙ… එවං තිවත්තගතං චිත්තං තිවිධකල්යාණකං දසලක්ඛණසම්පන්නං සුඛසම්පන්නඤ්චෙව හොති චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නඤ්ච සද්ධාසම්පන්නඤ්ච වීරියසම්පන්නඤ්ච සතිසම්පන්නඤ්ච සමාධිසම්පන්නඤ්ච පඤ්ඤාසම්පන්නඤ්ච.

චතුත්ථස්ස ඣානස්ස කො ආදි, කිං මජ්ඣෙ, කිං පරියොසානං…පෙ… එවං තිවත්තගතං චිත්තං තිවිධකල්යාණකං දසලක්ඛණසම්පන්නඤ්ච උපෙක්ඛාසම්පන්නඤ්චෙව හොති චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නඤ්ච සද්ධාසම්පන්නඤ්ච වීරියසම්පන්නඤ්ච සතිසම්පන්නඤ්ච සමාධිසම්පන්නඤ්ච පඤ්ඤාසම්පන්නඤ්ච.

ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා…පෙ… විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා කො ආදි, කිං මජ්ඣෙ, කිං පරියොසානං…පෙ… එවං තිවත්තගතං චිත්තං තිවිධකල්යාණකං දසලක්ඛණසම්පන්නං උපෙක්ඛාසම්පන්නඤ්චෙව හොති චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නං ච…පෙ… පඤ්ඤාසම්පන්නඤ්ච.

අනිච්චානුපස්සනාය කො ආදි, කිං මජ්ඣෙ, කිං පරියොසානං…පෙ… එවං තිවත්තගතං චිත්තං තිවිධකල්යාණකං දසලක්ඛණසම්පන්නං ¶ විතක්කසම්පන්නඤ්චෙව හොති විචාරසම්පන්නඤ්ච පීතිසම්පන්නඤ්ච සුඛසම්පන්නඤ්ච චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නඤ්ච සද්ධාසම්පන්නඤ්ච වීරියසම්පන්නඤ්ච සතිසම්පන්නඤ්ච සමාධිසම්පන්නඤ්ච පඤ්ඤාසම්පන්නඤ්ච. දුක්ඛානුපස්සනාය…පෙ… අනත්තානුපස්සනාය… නිබ්බිදානුපස්සනාය… විරාගානුපස්සනාය… නිරොධානුපස්සනාය… පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය… ඛයානුපස්සනාය… වයානුපස්සනාය… විපරිණාමානුපස්සනාය… අනිමිත්තානුපස්සනාය… අප්පණිහිතානුපස්සනාය… සුඤ්ඤතානුපස්සනාය… අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාය… යථාභූතඤාණදස්සනාය… ආදීනවානුපස්සනාය… පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය… විවට්ටනානුපස්සනාය… පඤ්ඤාසම්පන්නඤ්ච.

සොතාපත්තිමග්ගස්ස…පෙ… සකදාගාමිමග්ගස්ස… අනාගාමිමග්ගස්ස… අරහත්තමග්ගස්ස කො ආදි, කිං මජ්ඣෙ, කිං පරියොසානං? අරහත්තමග්ගස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ¶ ආදි උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ, සම්පහංසනා පරියොසානං. අරහත්තමග්ගස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි. ආදිස්ස කති ලක්ඛණානි? ආදිස්ස තීණි ලක්ඛණානි. යො තස්ස පරිපන්ථො තතො චිත්තං විසුජ්ඣති, විසුද්ධත්තා චිත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති, පටිපන්නත්තා තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති ¶ . යඤ්ච පරිපන්ථතො චිත්තං විසුජ්ඣති, යඤ්ච විසුද්ධත්තා චිත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං ¶ පටිපජ්ජති, යඤ්ච පටිපන්නත්තා තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති – අරහත්තමග්ගස්ස පටිපදාවිසුද්ධි ආදි. ආදිස්ස ඉමානි තීණි ලක්ඛණානි. තෙන ¶ වුච්චති – ‘‘අරහත්තමග්ගො ආදිකල්යාණො චෙව හොති ලක්ඛණසම්පන්නො ච’’.

අරහත්තමග්ගස්ස උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ. මජ්ඣස්ස කති ලක්ඛණානි? මජ්ඣස්ස තීණි ලක්ඛණානි. විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති, සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති, එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති. යඤ්ච විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච සමථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච එකත්තුපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛති. තෙන වුච්චති – ‘‘අරහත්තමග්ගො මජ්ඣෙකල්යාණො චෙව හොති ලක්ඛණසම්පන්නො ච’’.

අරහත්තමග්ගස්ස සම්පහංසනා පරියොසානං. පරියොසානස්ස කති ලක්ඛණානි? පරියොසානස්ස චත්තාරි ලක්ඛණානි. තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන සම්පහංසනා, ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන සම්පහංසනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන සම්පහංසනා, ආසෙවනට්ඨෙන සම්පහංසනා. අරහත්තමග්ගස්ස සම්පහංසනා පරියොසානං. පරියොසානස්ස ඉමානි චත්තාරි ලක්ඛණානි. තෙන වුච්චති – ‘‘අරහත්තමග්ගො පරියොසානකල්යාණො චෙව හොති ලක්ඛණසම්පන්නො ච’’. එවං තිවත්තගතං චිත්තං තිවිධකල්යාණකං දසලක්ඛණසම්පන්නං විතක්කසම්පන්නඤ්චෙව හොති විචාරසම්පන්නඤ්ච පීතිසම්පන්නඤ්ච සුඛසම්පන්නඤ්ච චිත්තස්ස අධිට්ඨානසම්පන්නඤ්ච සද්ධාසම්පන්නඤ්ච වීරියසම්පන්නඤ්ච සතිසම්පන්නඤ්ච සමාධිසම්පන්නඤ්ච පඤ්ඤාසම්පන්නඤ්ච ¶ .

159.

නිමිත්තං අස්සාසපස්සාසා, අනාරම්මණමෙකචිත්තස්ස;

අජානතො ච තයො ධම්මෙ, භාවනා නුපලබ්භති.

නිමිත්තං ¶ අස්සාසපස්සාසා, අනාරම්මණමෙකචිත්තස්ස;

ජානතො ච තයො ධම්මෙ, භාවනා උපලබ්භතීති.

කථං ඉමෙ තයො ධම්මා එකචිත්තස්ස ආරම්මණා න හොන්ති, න චිමෙ තයො ධම්මා අවිදිතා හොන්ති, න ච චිත්තං වික්ඛෙපං ගච්ඡති, පධානඤ්ච පඤ්ඤායති, පයොගඤ්ච සාධෙති, විසෙසමධිගච්ඡති? සෙය්යථාපි රුක්ඛො ¶ සමෙ භූමිභාගෙ නික්ඛිත්තො. තමෙනං පුරිසො කකචෙන ඡින්දෙය්ය. රුක්ඛෙ ඵුට්ඨකකචදන්තානං වසෙන පුරිසස්ස සති උපට්ඨිතා හොති; න ආගතෙ වා ගතෙ වා කකචදන්තෙ මනසි කරොති. න ආගතා වා ගතා වා කකචදන්තා අවිදිතා හොන්ති ¶ , පධානඤ්ච පඤ්ඤායති, පයොගඤ්ච සාධෙති. යථා රුක්ඛො සමෙ භූමිභාගෙ නික්ඛිත්තො. එවං උපනිබන්ධනා නිමිත්තං. යථා කකචදන්තා, එවං අස්සාසපස්සාසා. යථා රුක්ඛෙ ඵුට්ඨකකචදන්තානං වසෙන පුරිසස්ස සති උපට්ඨිතා හොති, න ආගතෙ වා ගතෙ වා කකචදන්තෙ මනසි කරොති, න ආගතා වා ගතා වා කකචදන්තා අවිදිතා හොන්ති, පධානඤ්ච පඤ්ඤායති, පයොගඤ්ච සාධෙති. එවමෙවං භික්ඛු නාසිකග්ගෙ වා මුඛනිමිත්තෙ වා සතිං උපට්ඨපෙත්වා නිසින්නො හොති, න ආගතෙ වා ¶ ගතෙ වා අස්සාසපස්සාසෙ මනසි කරොති, න ආගතා වා ගතා වා අස්සාසපස්සාසා අවිදිතා හොන්ති, පධානඤ්ච පඤ්ඤායති, පයොගඤ්ච සාධෙති. විසෙසමධිගච්ඡති පධානඤ්ච.

කතමං පධානං? ආරද්ධවීරියස්ස කායොපි චිත්තම්පි කම්මනියං හොති – ඉදං පධානං. කතමො පයොගො? ආරද්ධවීරියස්ස උපක්කිලෙසා පහීයන්ති, විතක්කා වූපසමන්ති – අයං පයොගො. කතමො විසෙසො? ආරද්ධවීරියස්ස සඤ්ඤොජනා පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති [අනුසයා බ්යාසන්ති (ස්යා.)]. අයං විසෙසො. එවං ඉමෙ තයො ධම්මා එකචිත්තස්ස ආරම්මණා න හොන්ති ¶ , න චිමෙ තයො ධම්මා අවිදිතා හොන්ති, න ච චිත්තං වික්ඛෙපං ගච්ඡති, පධානඤ්ච පඤ්ඤායති, පයොගඤ්ච සාධෙති, විසෙසමධිගච්ඡති.

160.

ආනාපානස්සති යස්ස, පරිපුණ්ණා සුභාවිතා;

අනුපුබ්බං පරිචිතා, යථා බුද්ධෙන දෙසිතා;

සො ඉමං ලොකං පභාසෙති, අබ්භා මුත්තොව චන්දිමාති.

ආනන්ති අස්සාසො, නො පස්සාසො. අපානන්ති [අපානන්ති (ක.)] පස්සාසො, නො අස්සාසො. අස්සාසවසෙන උපට්ඨානං සති, පස්සාසවසෙන උපට්ඨානං සති.

යො අස්සසති තස්සුපට්ඨාති, යො පස්සසති තස්සුපට්ඨාති. පරිපුණ්ණාති පරිග්ගහට්ඨෙන පරිපුණ්ණා, පරිවාරට්ඨෙන පරිපුණ්ණා, පරිපූරට්ඨෙන පරිපුණ්ණා ¶ . සුභාවිතාති චතස්සො භාවනා – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන ¶ භාවනා, ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා, ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. තස්සිමෙ චත්තාරො භාවනට්ඨා යානීකතා හොන්ති වත්ථුකතා අනුට්ඨිතා පරිචිතා සුසමාරද්ධා.

යානීකතාති යත්ථ යත්ථ ආකඞ්ඛති තත්ථ තත්ථ වසිප්පත්තො හොති බලප්පත්තො වෙසාරජ්ජප්පත්තො ¶ . තස්ස මෙ තෙ ධම්මා ආවජ්ජනපටිබද්ධා [ආවජ්ජනපටිබන්ධා (ක.) එවමීදිසෙසු පදෙසු] හොන්ති ආකඞ්ඛපටිබද්ධා මනසිකාරපටිබද්ධා චිත්තුප්පාදපටිබද්ධා. තෙන වුච්චති – ‘‘යානීකතා’’ති. වත්ථුකතාති යස්මිං යස්මිං වත්ථුස්මිං චිත්තං ස්වාධිට්ඨිතං හොති, තස්මිං තස්මිං වත්ථුස්මිං සති සුපට්ඨිතා හොති. යස්මිං යස්මිං වා පන වත්ථුස්මිං සති සූපට්ඨිතා [සුපට්ඨිතා (ක.)] හොති, තස්මිං තස්මිං වත්ථුස්මිං චිත්තං ස්වාධිට්ඨිතං හොති. තෙන වුච්චති – ‘‘වත්ථුකතා’’ති. අනුට්ඨිතාති වත්ථුස්මිං යෙන යෙන චිත්තං අභිනීහරති තෙන තෙන සති අනුපරිවත්තති. යෙන යෙන වා පන සති අනුපරිවත්තති තෙන තෙන චිත්තං අභිනීහරති. තෙන වුච්චති – ‘‘අනුට්ඨිතා’’ති. පරිචිතාති පරිග්ගහට්ඨෙන පරිචිතා, පරිවාරට්ඨෙන පරිචිතා, පරිපූරට්ඨෙන පරිචිතා. සතියා පරිග්ගණ්හන්තො ජිනාති ¶ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ. තෙන වුච්චති – ‘‘පරිචිතා’’ති. සුසමාරද්ධාති ¶ චත්තාරො සුසමාරද්ධා – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන සුසමාරද්ධා, ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන සුසමාරද්ධා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන සුසමාරද්ධා, තප්පච්චනීකානං කිලෙසානං සුසමූහතත්තා [සුසමුහතත්තා (ක.)] සුසමාරද්ධා.

161. සුසමන්ති අත්ථි සමං, අත්ථි සුසමං. කතමං සමං? යෙ තත්ථ ජාතා අනවජ්ජා කුසලා බොධිපක්ඛියා – ඉදං සමං. කතමං සුසමං? යං තෙසං තෙසං ධම්මානං ආරම්මණං නිරොධො නිබ්බානං – ඉදං සුසමං. ඉති ඉදඤ්ච සමං ඉදඤ්ච සුසමං ඤාතං හොති දිට්ඨං විදිතං සච්ඡිකතං ඵස්සිතං පඤ්ඤාය. ආරද්ධං හොති වීරියං අසල්ලීනං, උපට්ඨිතා සති අසම්මූළා [අපමුට්ඨා (ස්යා.)], පස්සද්ධො කායො අසාරද්ධො, සමාහිතං චිත්තං එකග්ගං. තෙන වුච්චති – ‘‘සුසමාරද්ධා’’ති.

අනුපුබ්බං පරිචිතාති දීඝං අස්සාසවසෙන පුරිමා පුරිමා පරිචිතා, පච්ඡිමා පච්ඡිමා අනුපරිචිතා. දීඝං පස්සාසවසෙන පුරිමා පුරිමා පරිචිතා, පච්ඡිමා පච්ඡිමා අනුපරිචිතා. රස්සං අස්සාසවසෙන පුරිමා පුරිමා පරිචිතා ¶ , පච්ඡිමා පච්ඡිමා අනුපරිචිතා. රස්සං පස්සාසවසෙන පුරිමා පුරිමා පරිචිතා, පච්ඡිමා පච්ඡිමා අනුපරිචිතා…පෙ… පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසවසෙන පුරිමා පුරිමා පරිචිතා, පච්ඡිමා පච්ඡිමා අනුපරිචිතා. පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසවසෙන පුරිමා පුරිමා පරිචිතා, පච්ඡිමා පච්ඡිමා අනුපරිචිතා. සබ්බාපි සොළසවත්ථුකා ආනාපානස්සතියො අඤ්ඤමඤ්ඤං පරිචිතා ¶ චෙව හොන්ති අනුපරිචිතා ච. තෙන වුච්චති – ‘‘අනුපුබ්බපරිචිතා’’ති.

යථාති දස යථත්ථා – අත්තදමථත්ථො යථත්ථො, අත්තසමථත්ථො යථත්ථො, අත්තපරිනිබ්බාපනත්ථො යථත්ථො, අභිඤ්ඤත්ථො යථත්ථො, පරිඤ්ඤත්ථො යථත්ථො, පහානත්ථො යථත්ථො, භාවනත්ථො යථත්ථො, සච්ඡිකිරියත්ථො ¶ යථත්ථො, සච්චාභිසමයත්ථො යථත්ථො, නිරොධෙ පතිට්ඨාපකත්ථො යථත්ථො.

බුද්ධොති ¶ යො සො භගවා සයම්භූ අනාචරියකො පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣි, තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණි, බලෙසු ච වසීභාවං.

162. බුද්ධොති කෙනට්ඨෙන බුද්ධො? බුජ්ඣිතා සච්චානීති – බුද්ධො. බොධෙතා පජායාති – බුද්ධො. සබ්බඤ්ඤුතාය බුද්ධො. සබ්බදස්සාවිතාය බුද්ධො. අනඤ්ඤනෙය්යතාය බුද්ධො. විසවිතාය [විකතිතාය (ස්යා.)] බුද්ධො. ඛීණාසවසඞ්ඛාතෙන බුද්ධො. නිරුපලෙපසඞ්ඛාතෙන [නිරුපක්කිලෙසසඞ්ඛාතෙන (ස්යා.)] බුද්ධො. එකන්තවීතරාගොති – බුද්ධො. එකන්තවීතදොසොති – බුද්ධො. එකන්තවීතමොහොති – බුද්ධො. එකන්තනික්කිලෙසොති – බුද්ධො. එකායනමග්ගං ගතොති – බුද්ධො. එකො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති – බුද්ධො. අබුද්ධිවිහතත්තා බුද්ධිපටිලාභා – බුද්ධො. බුද්ධොති නෙතං නාමං මාතරා කතං, න පිතරා කතං, න භාතරා කතං, න භගිනියා කතං, න මිත්තාමච්චෙහි කතං, න ඤාතිසාලොහිතෙහි කතං, න සමණබ්රාහ්මණෙහි ¶ කතං, න දෙවතාහි කතං. විමොක්ඛන්තිකමෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤාණස්ස පටිලාභා සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති යදිදං – බුද්ධොති. දෙසිතාති අත්තදමථත්ථො යථත්ථො යථා බුද්ධෙන දෙසිතො, අත්තසමථත්ථො යථත්ථො යථා බුද්ධෙන දෙසිතො, අත්තපරිනිබ්බාපනත්ථො යථත්ථො යථා බුද්ධෙන දෙසිතො…පෙ… නිරොධෙ පතිට්ඨාපකත්ථො යථත්ථො යථා බුද්ධෙන දෙසිතො.

සොති ¶ ගහට්ඨො වා හොති පබ්බජිතො වා. ලොකොති. ඛන්ධලොකො ධාතුලොකො ආයතනලොකො විපත්තිභවලොකො විපත්තිසම්භවලොකො සම්පත්තිභවලොකො සම්පත්තිසම්භවලොකො. එකො ලොකො – සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා…පෙ… අට්ඨාරස ලොකා – අට්ඨාරස ධාතුයො. පභාසෙතීති අත්තදමථත්ථං යථත්ථං අභිසම්බුද්ධත්තා ¶ . සො ඉමං ලොකං ඔභාසෙති භාසෙති පභාසෙති. අත්තසමථත්ථං යථත්ථං අභිසම්බුද්ධත්තා. සො ඉමං ලොකං ඔභාසෙති භාසෙති පභාසෙති. අත්තපරිනිබ්බාපනත්ථං යථත්ථං අභිසම්බුද්ධත්තා. සො ඉමං ලොකං ඔභාසෙති භාසෙති පභාසෙති…පෙ… නිරොධෙ පතිට්ඨාපකත්ථං යථත්ථං අභිසම්බුද්ධත්තා. සො ඉමං ලොකං ඔභාසෙති භාසෙති පභාසෙති.

අබ්භා මුත්තොව චන්දිමාති යථා අබ්භා, එවං කිලෙසා. යථා චන්දො, එවං අරියඤාණං. යථා චන්දිමා දෙවපුත්තො, එවං භික්ඛු. යථා ¶ චන්දො අබ්භා මුත්තො මහිකා මුත්තො ධූමරජා මුත්තො රාහුගහණා [රාහුපාණා (ස්යා.)] විප්පමුත්තො භාසතෙ ච තපතෙ ච විරොචතෙ [විරොචති (ස්යා.)] ච, එවමෙවං භික්ඛු සබ්බකිලෙසෙහි විප්පමුත්තො ¶ භාසතෙ ච තපතෙ ච විරොචතෙ ච. තෙන වුච්චති – අබ්භා මුත්තොව චන්දිමාති. ඉමානි තෙරස වොදානෙ ඤාණානි.

වොදානඤාණනිද්දෙසො චතුත්ථො.

භාණවාරො.

5. සතොකාරිඤාණනිද්දෙසො

163. කතමානි බාත්තිංස සතොකාරිස්ස ඤාණානි? ඉධ භික්ඛු අරඤ්ඤගතො වා රුක්ඛමූලගතො වා සුඤ්ඤාගාරගතො වා නිසීදති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා උජුං කායං පණිධාය පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා. සො සතොව අස්සසති සතො පස්සසති. දීඝං වා අස්සසන්තො ‘‘දීඝං අස්සසාමී’’ති පජානාති. දීඝං වා පස්සසන්තො ‘‘දීඝං පස්සසාමී’’ති පජානාති. රස්සං වා අස්සසන්තො ‘‘රස්සං අස්සසාමී’’ති පජානාති. රස්සං වා පස්සසන්තො ‘‘රස්සං පස්සසාමී’’ති පජානාති. ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. ‘‘පස්සම්භයං ¶ කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. පීතිපටිසංවෙදී…පෙ… සුඛපටිසංවෙදී… චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී ¶ … පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං… චිත්තපටිසංවෙදී… අභිප්පමොදයං චිත්තං… සමාදහං චිත්තං… විමොචයං චිත්තං… අනිච්චානුපස්සී… විරාගානුපස්සී… නිරොධානුපස්සී… ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති.

164. ඉධාති ඉමිස්සා දිට්ඨියා, ඉමිස්සා ඛන්තියා, ඉමිස්සා රුචියා, ඉමස්මිං ආදායෙ, ඉමස්මිං ධම්මෙ, ඉමස්මිං විනයෙ, ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ, ඉමස්මිං පාවචනෙ, ඉමස්මිං බ්රහ්මචරියෙ, ඉමස්මිං සත්ථුසාසනෙ. තෙන වුච්චති – ‘‘ඉධා’’ති. භික්ඛූති ¶ පුථුජ්ජනකල්යාණකො වා හොති භික්ඛු සෙක්ඛො වා අරහා වා අකුප්පධම්මො. අරඤ්ඤන්ති නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා සබ්බමෙතං අරඤ්ඤං. රුක්ඛමූලන්ති යත්ථ භික්ඛුනො ආසනං පඤ්ඤත්තං හොති මඤ්චො වා පීඨං වා භිසි වා තට්ටිකා වා චම්මඛණ්ඩො වා තිණසන්ථරො [තිණසණ්ඨරො (ස්යා.)] වා පණ්ණසන්ථරො වා පලාලසන්ථරො [පලාසසණ්ඨරො (ස්යා.)] වා, තත්ථ භික්ඛු චඞ්කමති වා තිට්ඨති වා නිසීදති වා සෙය්යං වා කප්පෙති. සුඤ්ඤන්ති කෙනචි අනාකිණ්ණං හොති ගහට්ඨෙහි වා පබ්බජිතෙහි වා. අගාරන්ති [ආගාරන්ති (ස්යා.)] විහාරො අඩ්ඪයොගො පාසාදො හම්මියං ගුහා. නිසීදති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වාති නිසින්නො හොති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා ¶ . උජුං කායං පණිධායාති උජුකො හොති කායො ඨිතො [පනිධිතො (ස්යා.)] සුපණිහිතො. පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වාති. පරීති පරිග්ගහට්ඨො. මුඛන්ති නිය්යානට්ඨො. සතීති උපට්ඨානට්ඨො. තෙන වුච්චති – ‘‘පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති.

165. සතොව අස්සසති, සතො පස්සසතීති බාත්තිංසාය ආකාරෙහි ¶ සතො කාරී හොති. දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සතො කාරී හොති. දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා ¶ හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සතො කාරී හොති. රස්සං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සතො කාරී හොති. රස්සං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං ¶ අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සතො කාරී හොති…පෙ… පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසවසෙන පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සතො කාරී හොති.

පඨමචතුක්කනිද්දෙසො

166. කථං දීඝං අස්සසන්තො ‘‘දීඝං අස්සසාමී’’ති පජානාති, දීඝං පස්සසන්තො ‘‘දීඝං පස්සසාමී’’ති පජානාති? දීඝං අස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසති, දීඝං පස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ පස්සසති, දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතිපි පස්සසතිපි. දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතොපි පස්සසතොපි ඡන්දො උප්පජ්ජති. ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං අස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසති, ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං පස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ පස්සසති, ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතිපි පස්සසතිපි. ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතොපි පස්සසතොපි පාමොජ්ජං උප්පජ්ජති. පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං අස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසති, පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං පස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ ¶ පස්සසති, පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතිපි පස්සසතිපි. පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතොපි පස්සසතොපි දීඝං අස්සාසපස්සාසාපි චිත්තං විවත්තති, උපෙක්ඛා සණ්ඨාති. ඉමෙහි නවහාකාරෙහි දීඝං අස්සාසපස්සාසා කායො. උපට්ඨානං සති. අනුපස්සනා ඤාණං. කායො උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං කායං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

167. අනුපස්සතීති ¶ ¶ කථං තං කායං අනුපස්සති? අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො. දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො සුඛතො. අනත්තතො අනුපස්සති, නො අත්තතො. නිබ්බින්දති, නො නන්දති. විරජ්ජති, නො රජ්ජති. නිරොධෙති, නො සමුදෙති. පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො ¶ අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති. දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති. අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති. නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති. විරජ්ජන්තො රාගං පජහති. නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති. පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං තං කායං අනුපස්සති.

භාවනාති චතස්සො භාවනා – තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා, ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා, තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා, ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. දීඝං අස්සාසපස්සාසවසෙන ¶ චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති. විදිතා සඤ්ඤා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති. විදිතා විතක්කා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති.

කථං විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති? කථං වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොති? අවිජ්ජාසමුදයා වෙදනාසමුදයොති – පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොති. තණ්හාසමුදයා වෙදනාසමුදයොති… කම්මසමුදයා වෙදනාසමුදයොති… ඵස්සසමුදයා වෙදනාසමුදයොති පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සතොපි වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොති. එවං වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොති.

කථං වෙදනාය උපට්ඨානං විදිතං හොති? අනිච්චතො මනසිකරොතො ඛයතුපට්ඨානං විදිතං හොති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො භයතුපට්ඨානං විදිතං හොති. අනත්තතො මනසිකරොතො සුඤ්ඤතුපට්ඨානං විදිතං හොති. එවං වෙදනාය උපට්ඨානං විදිතං හොති.

කථං වෙදනාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති? අවිජ්ජානිරොධා වෙදනානිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. තණ්හානිරොධා වෙදනානිරොධොති ¶ …පෙ… කම්මනිරොධා වෙදනානිරොධොති…පෙ… ඵස්සනිරොධා ¶ වෙදනානිරොධොති පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. විපරිණාමලක්ඛණං පස්සතොපි වෙදනාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. එවං වෙදනාය ¶ අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. එවං විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති.

කථං ¶ විදිතා සඤ්ඤා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති? කථං සඤ්ඤාය උප්පාදො විදිතො හොති? අවිජ්ජාසමුදයා සඤ්ඤාසමුදයොති – පච්චයසමුදයට්ඨෙන සඤ්ඤාය උප්පාදො විදිතො හොති. තණ්හාසමුදයා සඤ්ඤාසමුදයොති…පෙ… කම්මසමුදයා සඤ්ඤාසමුදයොති…පෙ… ඵස්සසමුදයා සඤ්ඤාසමුදයොති – පච්චයසමුදයට්ඨෙන සඤ්ඤාය උප්පාදො විදිතො හොති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සතොපි සඤ්ඤාය උප්පාදො විදිතො හොති. එවං සඤ්ඤාය උප්පාදො විදිතො හොති.

කථං සඤ්ඤාය උපට්ඨානං විදිතං හොති? අනිච්චතො මනසිකරොතො ඛයතුපට්ඨානං විදිතං හොති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො භයතුපට්ඨානං විදිතං හොති. අනත්තතො මනසිකරොතො සුඤ්ඤතුපට්ඨානං විදිතං හොති. එවං සඤ්ඤාය උපට්ඨානං විදිතං හොති.

කථං සඤ්ඤාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති? අවිජ්ජානිරොධා සඤ්ඤානිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන සඤ්ඤාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. තණ්හානිරොධා සඤ්ඤානිරොධොති…පෙ… කම්මනිරොධා සඤ්ඤානිරොධොති…පෙ… ඵස්සනිරොධා ¶ සඤ්ඤානිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන සඤ්ඤාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. විපරිණාමලක්ඛණං පස්සතොපි සඤ්ඤාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. එවං සඤ්ඤාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. එවං විදිතා සඤ්ඤා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති.

කථං විදිතා විතක්කා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති? කථං විතක්කානං උප්පාදො විදිතො හොති? අවිජ්ජාසමුදයා විතක්කසමුදයොති – පච්චයසමුදයට්ඨෙන විතක්කානං උප්පාදො විදිතො හොති. තණ්හාසමුදයා විතක්කසමුදයොති…පෙ… කම්මසමුදයා විතක්කසමුදයොති…පෙ… සඤ්ඤාසමුදයා විතක්කසමුදයොති – පච්චයසමුදයට්ඨෙන විතක්කානං උප්පාදො විදිතො හොති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සතොපි විතක්කානං උප්පාදො විදිතො හොති. එවං විතක්කානං උප්පාදො විදිතො හොති.

කථං විතක්කානං උපට්ඨානං විදිතං හොති? අනිච්චතො මනසිකරොතො ඛයතුපට්ඨානං විදිතං ¶ හොති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො භයතුපට්ඨානං විදිතං හොති. අනත්තතො මනසිකරොතො සුඤ්ඤතුපට්ඨානං විදිතං හොති. එවං විතක්කානං උපට්ඨානං විදිතං හොති.

කථං ¶ විතක්කානං අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති? අවිජ්ජානිරොධා විතක්කනිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන විතක්කානං අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. තණ්හානිරොධා විතක්කනිරොධොති…පෙ… කම්මනිරොධා විතක්කනිරොධොති…පෙ… සඤ්ඤානිරොධා ¶ විතක්කනිරොධොති – පච්චයනිරොධට්ඨෙන විතක්කානං අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. විපරිණාමලක්ඛණං පස්සතොපි විතක්කානං අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. එවං විතක්කානං අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. එවං විදිතා ¶ විතක්කා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති.

168. දීඝං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානන්තො ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති, ගොචරඤ්ච පජානාති, සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣති…පෙ… මග්ගං සමොධානෙති, ධම්මෙ සමොධානෙති, ගොචරඤ්ච පජානාති, සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣති.

ඉන්ද්රියානි සමොධානෙතීති කථං ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති? අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්රියං සමොධානෙති, පග්ගහට්ඨෙන වීරියින්ද්රියං සමොධානෙති, උපට්ඨානට්ඨෙන සතින්ද්රියං සමොධානෙති, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධින්ද්රියං සමොධානෙති, දස්සනට්ඨෙන පඤ්ඤින්ද්රියං සමොධානෙති. අයං පුග්ගලො ඉමානි ඉන්ද්රියානි ඉමස්මිං ආරම්මණෙ සමොධානෙති. තෙන වුච්චති – ‘‘ඉන්ද්රියානි සමොධානෙතී’’ති.

ගොචරඤ්ච පජානාතීති යං තස්ස ආරම්මණං, තං තස්ස ගොචරං. යං තස්ස ගොචරං, තං තස්ස ආරම්මණං. පජානාතීති පුග්ගලො. පජානනා පඤ්ඤා.

සමන්ති ආරම්මණස්ස උපට්ඨානං සමං, චිත්තස්ස අවික්ඛෙපො සමං, චිත්තස්ස අධිට්ඨානං සමං, චිත්තස්ස වොදානං සමං. අත්ථොති ¶ අනවජ්ජට්ඨො නික්කිලෙසට්ඨො වොදානට්ඨො පරමට්ඨො. පටිවිජ්ඣතීති ආරම්මණස්ස උපට්ඨානට්ඨං පටිවිජ්ඣති, චිත්තස්ස අවික්ඛෙපට්ඨං පටිවිජ්ඣති, චිත්තස්ස අධිට්ඨානට්ඨං පටිවිජ්ඣති, චිත්තස්ස වොදානට්ඨං පටිවිජ්ඣති. තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

බලානි සමොධානෙතීති කථං බලානි සමොධානෙති? අස්සද්ධියෙ අකම්පියට්ඨෙන සද්ධාබලං සමොධානෙති, කොසජ්ජෙ අකම්පියට්ඨෙන වීරියබලං සමොධානෙති, පමාදෙ අකම්පියට්ඨෙන සතිබලං සමොධානෙති, උද්ධච්චෙ අකම්පියට්ඨෙන සමාධිබලං සමොධානෙති ¶ , අවිජ්ජාය අකම්පියට්ඨෙන පඤ්ඤාබලං සමොධානෙති. අයං පුග්ගලො ඉමානි බලානි ඉමස්මිං ආරම්මණෙ සමොධානෙති ¶ . තෙන වුච්චති – බලානි සමොධානෙතීති. ගොචරඤ්ච පජානාතීති…පෙ… තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

බොජ්ඣඞ්ගෙ ¶ සමොධානෙතීති කථං බොජ්ඣඞ්ගෙ සමොධානෙති? උපට්ඨානට්ඨෙන සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමොධානෙති, පවිචයට්ඨෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමොධානෙති, පග්ගහට්ඨෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමොධානෙති, ඵරණට්ඨෙන පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමොධානෙති, උපසමට්ඨෙන පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමොධානෙති, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමොධානෙති, පටිසඞ්ඛානට්ඨෙන උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං ¶ සමොධානෙති. අයං පුග්ගලො ඉමෙ බොජ්ඣඞ්ගෙ ඉමස්මිං ආරම්මණෙ සමොධානෙති. තෙන වුච්චති – ‘‘බොජ්ඣඞ්ගෙ සමොධානෙතී’’ති. ගොචරඤ්ච පජානාතීති…පෙ… තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

මග්ගං සමොධානෙතීති කථං මග්ගං සමොධානෙති? දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨිං සමොධානෙති, අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පං සමොධානෙති, පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචං සමොධානෙති, සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තං සමොධානෙති, වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවං සමොධානෙති, පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමං සමොධානෙති, උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසතිං සමොධානෙති, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධිං සමොධානෙති. අයං පුග්ගලො ඉමං මග්ගං ඉමස්මිං ආරම්මණෙ සමොධානෙති. තෙන වුච්චති – ‘‘මග්ගං සමොධානෙතී’’ති. ගොචරඤ්ච පජානාතීති…පෙ… තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

ධම්මෙ සමොධානෙතීති කථං ධම්මෙ සමොධානෙති? ආධිපතෙය්යට්ඨෙන ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති, අකම්පියට්ඨෙන බලානි සමොධානෙති, නිය්යානට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගෙ සමොධානෙති, හෙතුට්ඨෙන මග්ගං සමොධානෙති, උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානං සමොධානෙති, පදහනට්ඨෙන සම්මප්පධානං සමොධානෙති, ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධිපාදං සමොධානෙති තථට්ඨෙන සච්චං සමොධානෙති, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථං සමොධානෙති, අනුපස්සනට්ඨෙන ¶ විපස්සනං සමොධානෙති, එකරසට්ඨෙන සමථවිපස්සනං සමොධානෙති, අනතිවත්තනට්ඨෙන යුගනද්ධං සමොධානෙති, සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධිං සමොධානෙති, අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධිං සමොධානෙති, දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිං සමොධානෙති, විමුත්තට්ඨෙන විමොක්ඛං සමොධානෙති ¶ , පටිවෙධට්ඨෙන විජ්ජං සමොධානෙති, පරිච්චාගට්ඨෙන විමුත්තිං සමොධානෙති, සමුච්ඡෙදට්ඨෙන ඛයෙ ඤාණං සමොධානෙති ¶ , පටිප්පස්සද්ධට්ඨෙන අනුප්පාදෙ ඤාණං සමොධානෙති, ඡන්දං ¶ මූලට්ඨෙන සමොධානෙති, මනසිකාරං සමුට්ඨානට්ඨෙන සමොධානෙති, ඵස්සං සමොධානට්ඨෙන සමොධානෙති, වෙදනං සමොසරණට්ඨෙන සමොධානෙති, සමාධිං පමුඛට්ඨෙන සමොධානෙති, සතිං ආධිපතෙය්යට්ඨෙන සමොධානෙති, පඤ්ඤං තතුත්තරට්ඨෙන සමොධානෙති, විමුත්තිං සාරට්ඨෙන සමොධානෙති, අමතොගධං නිබ්බානං පරියොසානට්ඨෙන සමොධානෙති. අයං පුග්ගලො ඉමෙ ධම්මෙ ඉමස්මිං ආරම්මණෙ සමොධානෙති. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මෙ සමොධානෙතී’’ති.

ගොචරඤ්ච පජානාතීති යං තස්ස ආරම්මණං, තං තස්ස ගොචරං. යං තස්ස ගොචරං, තං තස්ස ආරම්මණං පජානාතීති පුග්ගලො. පජානනා පඤ්ඤා. සමන්ති ආරම්මණස්ස උපට්ඨානං සමං, චිත්තස්ස අවික්ඛෙපො සමං, චිත්තස්ස අධිට්ඨානං සමං, චිත්තස්ස වොදානං සමං. අත්ථොති අනවජ්ජට්ඨො නික්කිලෙසට්ඨො වොදානට්ඨො පරමට්ඨො. පටිවිජ්ඣතීති ¶ ආරම්මණස්ස උපට්ඨානට්ඨං පටිවිජ්ඣති, චිත්තස්ස අවික්ඛෙපට්ඨං පටිවිජ්ඣති, චිත්තස්ස අධිට්ඨානට්ඨං පටිවිජ්ඣති, චිත්තස්ස වොදානට්ඨං පටිවිජ්ඣති. තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

169. කථං රස්සං අස්සසන්තො ‘‘රස්සං අස්සසාමී’’ති පජානාති, රස්සං පස්සසන්තො ‘‘රස්සං පස්සසාමී’’ති පජානාති? රස්සං අස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසති, රස්සං පස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ පස්සසති, රස්සං අස්සාසපස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසතිපි පස්සසතිපි. රස්සං අස්සාසපස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසතොපි පස්සසතොපි ඡන්දො උප්පජ්ජති. ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං රස්සං අස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසති. ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං රස්සං පස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ පස්සසති. ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං රස්සං අස්සාසපස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසතිපි පස්සසතිපි. ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං රස්සං අස්සාසපස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසතොපි පස්සසතොපි පාමොජ්ජං උප්පජ්ජති. පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං රස්සං අස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසති, පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං රස්සං පස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ පස්සසති, පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං රස්සං අස්සාසපස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසතිපි පස්සසතිපි. පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං රස්සං අස්සාසපස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසතොපි පස්සසතොපි රස්සා අස්සාසපස්සාසා චිත්තං විවත්තති, උපෙක්ඛා සණ්ඨාති. ඉමෙහි ¶ නවහාකාරෙහි රස්සා අස්සාසපස්සාසා ¶ කායො උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. කායො උපට්ඨානං, නො ¶ සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං කායං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

අනුපස්සතීති ¶ කථං තං කායං අනුපස්සති…පෙ… එවං තං කායං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. රස්සං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්ති…පෙ… රස්සං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානන්තො ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති…පෙ… තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

170. කථං ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? කායොති ද්වෙ කායා – නාමකායො ච රූපකායො ච. කතමො නාමකායො? වෙදනා, සඤ්ඤා, චෙතනා, ඵස්සො, මනසිකාරො, නාමඤ්ච නාමකායො ච, යෙ ච වුච්චන්ති චිත්තසඞ්ඛාරා – අයං නාමකායො. කතමො රූපකායො? චත්තාරො ච මහාභූතා, චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදායරූපං, අස්සාසො ච පස්සාසො ච, නිමිත්තඤ්ච උපනිබන්ධනා, යෙ ච වුච්චන්ති කායසඞ්ඛාරා – අයං රූපකායො.

කථං තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති? දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස ¶ එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති. දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති. රස්සං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති. රස්සං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති.

ආවජ්ජතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, පජානතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, පස්සතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, පච්චවෙක්ඛතො ¶ තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, චිත්තං අධිට්ඨහතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, සද්ධාය අධිමුච්චතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, වීරියං පග්ගණ්හතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, සතිං උපට්ඨාපයතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, චිත්තං සමාදහතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, පඤ්ඤාය පජානතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, අභිඤ්ඤෙය්යං අභිජානතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, පරිඤ්ඤෙය්යං පරිජානතො තෙ කායා පටිවිදිතා ¶ හොන්ති, පහාතබ්බං පජහතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, භාවෙතබ්බං භාවයතො තෙ කායා පටිවිදිතා හොන්ති, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොතො තෙ කායා පටිවිදිතා ¶ හොන්ති. එවං තෙ කායා පටිවිදිතා ¶ හොන්ති. සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසා කායො උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. කායො උපට්ඨානං, නො සති. සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං කායං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

අනුපස්සතීති කථං තං කායං අනුපස්සති…පෙ… එවං තං කායං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා.

සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසානං [අස්සාසපස්සාසා (ස්යා.)] සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි, අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි, දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි. යො තත්ථ සංවරට්ඨො, අයං අධිසීලසික්ඛා. යො තත්ථ අවික්ඛෙපට්ඨො, අයං අධිචිත්තසික්ඛා. යො තත්ථ දස්සනට්ඨො, අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛති, ජානන්තො සික්ඛති, පස්සන්තො සික්ඛති, පච්චවෙක්ඛන්තො සික්ඛති, චිත්තං අධිට්ඨහන්තො සික්ඛති, සද්ධාය අධිමුච්චන්තො සික්ඛති, වීරියං පග්ගණ්හන්තො සික්ඛති, සතිං උපට්ඨපෙන්තො සික්ඛති, චිත්තං සමාදහන්තො සික්ඛති, පඤ්ඤාය පජානන්තො සික්ඛති, අභිඤ්ඤෙය්යං අභිජානන්තො සික්ඛති, පරිඤ්ඤෙය්යං පරිජානන්තො සික්ඛති, පහාතබ්බං පජහන්තො සික්ඛති, භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො සික්ඛති, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛති.

සබ්බකායපටිසංවෙදී ¶ අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්ති…පෙ… සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානන්තො ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති…පෙ… තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

171. කථං ¶ ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? කතමො කායසඞ්ඛාරො? දීඝං අස්සාසා කායිකා. එතෙ ධම්මා කායපටිබද්ධා කායසඞ්ඛාරා. තෙ කායසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භෙන්තො නිරොධෙන්තො වූපසමෙන්තො සික්ඛති. දීඝං පස්සාසා කායිකා. එතෙ ධම්මා කායපටිබද්ධා කායසඞ්ඛාරා. තෙ කායසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භෙන්තො නිරොධෙන්තො වූපසමෙන්තො සික්ඛති. රස්සං අස්සාසා රස්සං පස්සාසා. සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසා සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සාසා කායිකා. එතෙ ධම්මා කායපටිබද්ධා කායසඞ්ඛාරා. තෙ කායසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භෙන්තො නිරොධෙන්තො වූපසමෙන්තො සික්ඛති.

යථාරූපෙහි ¶ කායසඞ්ඛාරෙහි යා කායස්ස ආනමනා විනමනා සන්නමනා පණමනා ඉඤ්ජනා ඵන්දනා චලනා පකම්පනා ¶ – පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමීති සික්ඛති, පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. යථාරූපෙහි කායසඞ්ඛාරෙහි යා කායස්ස න ආනමනා න විනමනා න සන්නමනා න පණමනා අනිඤ්ජනා අඵන්දනා අචලනා අකම්පනා සන්තං සුඛුමං පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමීති සික්ඛති, පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති.

ඉති කිර ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. එවං සන්තෙ වාතූපලද්ධියා ච පභාවනා න හොති, අස්සාසපස්සාසානඤ්ච පභාවනා න හොති, ආනාපානස්සතියා ච පභාවනා න හොති, ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස ච ¶ පභාවනා න හොති; න ච නං තං සමාපත්තිං පණ්ඩිතා සමාපජ්ජන්තිපි වුට්ඨහන්තිපි.

ඉති කිර ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. එවං සන්තෙ වාතූපලද්ධියා ච පභාවනා හොති, අස්සාසපස්සාසානඤ්ච පභාවනා හොති, ආනාපානස්සතියා ච පභාවනා හොති. ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස ¶ ච පභාවනා හොති; තඤ්ච නං සමාපත්තිං පණ්ඩිතා සමාපජ්ජන්තිපි වුට්ඨහන්තිපි. යථා කථං විය? සෙය්යථාපි කංසෙ ආකොටිතෙ පඨමං ඔළාරිකා සද්දා පවත්තන්ති. ඔළාරිකානං සද්දානං නිමිත්තං සුග්ගහිතත්තා සුමනසිකතත්තා සූපධාරිතත්තා නිරුද්ධෙපි ඔළාරිකෙ සද්දෙ, අථ පච්ඡා සුඛුමකා සද්දා පවත්තන්ති. සුඛුමකානං සද්දානං නිමිත්තං සුග්ගහිතත්තා සුමනසිකතත්තා සූපධාරිතත්තා නිරුද්ධෙපි සුඛුමකෙ සද්දෙ, අථ පච්ඡා සුඛුමසද්දනිමිත්තාරම්මණතාපි චිත්තං පවත්තති. එවමෙවං පඨමං ඔළාරිකා අස්සාසපස්සාසා පවත්තන්ති; ඔළාරිකානං අස්සාසපස්සාසානං නිමිත්තං සුග්ගහිතත්තා සුමනසිකතත්තා සූපධාරිතත්තා නිරුද්ධෙපි ඔළාරිකෙ අස්සාසපස්සාසෙ, අථ පච්ඡා සුඛුමකා අස්සාසපස්සාසා පවත්තන්ති. සුඛුමකානං අස්සාසපස්සාසානං නිමිත්තං සුග්ගහිතත්තා සුමනසිකතත්තා ¶ සූපධාරිතත්තා නිරුද්ධෙපි සුඛුමකෙ අස්සාසපස්සාසෙ, අථ පච්ඡා සුඛුමකඅස්සාසපස්සාසානං නිමිත්තාරම්මණතාපි චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති.

එවං සන්තෙ වාතූපලද්ධියා ච පභාවනා හොති, අස්සාසපස්සාසානඤ්ච පභාවනා ¶ හොති, ආනාපානස්සතියා ච පභාවනා හොති, ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස ච පභාවනා හොති; තඤ්ච නං ¶ සමාපත්තිං පණ්ඩිතා සමාපජ්ජන්තිපි වුට්ඨහන්තිපි. පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සාසපස්සාසා කායො උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. කායො උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං කායං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

අනුපස්සතීති කථං තං කායං අනුපස්සති…පෙ… එවං තං කායං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං, අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි, අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි, දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි. යො තත්ථ සංවරට්ඨො, අයං අධිසීලසික්ඛා; යො තත්ථ අවික්ඛෙපට්ඨො, අයං අධිචිත්තසික්ඛා; යො තත්ථ දස්සනට්ඨො අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛති…පෙ… සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛති, පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්ති…පෙ… පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානන්තො ¶ ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති…පෙ… තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

අට්ඨ අනුපස්සනාඤාණානි, අට්ඨ ච උපට්ඨානානුස්සතියො ¶ , චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනි කායෙ කායානුපස්සනාය.

භාණවාරො.

දුතියචතුක්කනිද්දෙසො

172. කථං ‘‘පීතිපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති ‘‘පීතිපටිසංවෙදී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? කතමා පීති? දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො උප්පජ්ජති පීති පාමොජ්ජං. යා පීති පාමොජ්ජං ආමොදනා පමොදනා හාසො පහාසො විත්ති ඔදග්යං අත්තමනතා. චිත්තස්ස දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො උප්පජ්ජති පීති පාමොජ්ජං…පෙ… රස්සං අස්සාසවසෙන, රස්සං පස්සාසවසෙන, සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන, සබ්බකායපටිසංවෙදී ¶ පස්සාසවසෙන, පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සාසවසෙන, පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො උප්පජ්ජති පීති පාමොජ්ජං. යා පීති පාමොජ්ජං ආමොදනා පමොදනා හාසො පහාසො විත්ති ඔදග්යං අත්තමනතා චිත්තස්ස – අයං පීති.

කථං ¶ සා පීති පටිවිදිතා හොති? දීඝං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සා පීති පටිවිදිතා හොති. දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සා පීති පටිවිදිතා හොති. රස්සං අස්සාසවසෙන…පෙ… රස්සං පස්සාසවසෙන… සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන… සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන… පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සාසවසෙන… පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං ¶ පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සා පීති පටිවිදිතා හොති. ආවජ්ජතො සා පීති පටිවිදිතා හොති, ජානතො…පෙ… පස්සතො… පච්චවෙක්ඛතො… චිත්තං අධිට්ඨහතො… සද්ධාය ¶ අධිමුච්චතො… වීරියං පග්ගණ්හතො… සතිං උපට්ඨාපයතො… චිත්තං සමාදහතො… පඤ්ඤාය පජානතො… අභිඤ්ඤෙය්යං අභිජානතො… පරිඤ්ඤෙය්යං පරිජානතො… පහාතබ්බං පජහතො… භාවෙතබ්බං භාවයතො… සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොතො සා පීති පටිවිදිතා හොති. එවං සා පීති පටිවිදිතා හොති.

පීතිපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන වෙදනා උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. වෙදනා උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං වෙදනං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

අනුපස්සතීති කථං තං වෙදනං අනුපස්සති? අනිච්චතො අනුපස්සති…පෙ… එවං තං වෙදනං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. පීතිපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි…පෙ… පීතිපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො…පෙ… පජානන්තො ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

173. කථං ‘‘සුඛපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘සුඛපටිසංවෙදී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? සුඛන්ති ¶ ¶ ද්වෙ සුඛානි – කායිකඤ්ච සුඛං, චෙතසිකඤ්ච සුඛං. කතමං කායිකං සුඛං? යං කායිකං සාතං කායිකං සුඛං, කායසම්ඵස්සජං සාතං සුඛං වෙදයිතං, කායසම්ඵස්සජා සාතා සුඛා වෙදනා – ඉදං කායිකං සුඛං. කතමං චෙතසිකං සුඛං? යං චෙතසිකං සාතං චෙතසිකං සුඛං, චෙතොසම්ඵස්සජං සාතං සුඛං වෙදයිතං, චෙතොසම්ඵස්සජා සාතා සුඛා වෙදනා – ඉදං චෙතසිකං සුඛං.

කථං ¶ තෙ සුඛා පටිවිදිතා හොන්ති? දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ සුඛා පටිවිදිතා හොන්ති. දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ සුඛා පටිවිදිතා හොන්ති…පෙ… සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොතො තෙ සුඛා පටිවිදිතා හොන්ති. එවං තෙ සුඛා පටිවිදිතා හොන්ති. සුඛපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන වෙදනා උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. වෙදනා උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ¶ ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං වෙදනං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

අනුපස්සතීති කථං තං වෙදනං අනුපස්සති. අනිච්චතො අනුපස්සති…පෙ… එවං තං වෙදනං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. සුඛපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි…පෙ… සුඛපටිසංවෙදී ¶ අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො…පෙ… පජානන්තො ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

174. කථං ‘‘චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? කතමො චිත්තසඞ්ඛාරො? දීඝං අස්සාසවසෙන සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා – එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා. දීඝං පස්සාසවසෙන සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා – එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා…පෙ… සුඛපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන… සුඛපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා – එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා – අයං චිත්තසඞ්ඛාරො.

කථං තෙ චිත්තසඞ්ඛාරා පටිවිදිතා හොන්ති? දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ චිත්තසඞ්ඛාරා පටිවිදිතා හොන්ති. දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ චිත්තසඞ්ඛාරා පටිවිදිතා හොන්ති…පෙ… සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොතො තෙ චිත්තසඞ්ඛාරා පටිවිදිතා හොන්ති. එවං තෙ චිත්තසඞ්ඛාරා පටිවිදිතා ¶ හොන්ති. චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන වෙදනා උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං වෙදනා උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව ¶ සති ච. තාය සතියා තෙ ඤාණෙන තං වෙදනං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

අනුපස්සතීති ¶ කථං තං වෙදනං අනුපස්සති? අනිච්චතො අනුපස්සති…පෙ… එවං තං වෙදනං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි…පෙ… චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස ¶ එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො…පෙ… පජානන්තො ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

175. කථං ‘‘පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? කතමො චිත්තසඞ්ඛාරො? දීඝං අස්සාසවසෙන සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා – එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා. තෙ චිත්තසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භෙන්තො නිරොධෙන්තො වූපසමෙන්තො සික්ඛති. දීඝං පස්සාසවසෙන සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා – එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා. තෙ චිත්තසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භෙන්තො නිරොධෙන්තො වූපසමෙන්තො සික්ඛති. චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන… චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා – එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා. තෙ චිත්තසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භෙන්තො නිරොධෙන්තො වූපසමෙන්තො සික්ඛති. පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං ¶ අස්සාසපස්සාසවසෙන වෙදනා උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. වෙදනා උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං වෙදනං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

අනුපස්සතීති කථං තං වෙදනං අනුපස්සති…පෙ… එවං තං වෙදනං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි…පෙ… පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො…පෙ… පජානන්තො ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

අට්ඨ අනුපස්සනාඤාණානි අට්ඨ ච උපට්ඨානානුස්සතියො චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනි වෙදනාසු වෙදනානුපස්සනාය.

තතියචතුක්කනිද්දෙසො

176. කථං ‘‘චිත්තපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘චිත්තපටිසංවෙදී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? කතමං තං චිත්තං? දීඝං අස්සාසවසෙන විඤ්ඤාණං චිත්තං. යං චිත්තං ¶ මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං මනො ¶ මනායතනං මනින්ද්රියං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතු. දීඝං පස්සාසවසෙන ¶ …පෙ… පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං අස්සාසවසෙන… පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං පස්සාසවසෙන ¶ විඤ්ඤාණං චිත්තං. යං චිත්තං මනො මානසං හදයං පණ්ඩරං මනො මානයතනං මනින්ද්රියං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො තජ්ජා මනොවිඤ්ඤාණධාතු – ඉදං චිත්තං.

කථං තං චිත්තං පටිවිදිතං හොති? දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං චිත්තං පටිවිදිතං හොති. දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං චිත්තං පටිවිදිතං හොති…පෙ… සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොතො තං චිත්තං පටිවිදිතං හොති. එවං තං චිත්තං පටිවිදිතං හොති. චිත්තපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන විඤ්ඤාණං චිත්තං උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. චිත්තං උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං චිත්තං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘චිත්තෙ චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

අනුපස්සතීති කථං තං චිත්තං අනුපස්සති…පෙ… එවං තං චිත්තං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. චිත්තපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි…පෙ… චිත්තපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො…පෙ… පජානන්තො ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

177. කථං ¶ ‘‘අභිප්පමොදයං චිත්තං අස්සසිස්සාමී’’ති, ‘‘අභිප්පමොදයං චිත්තං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? කතමො චිත්තස්ස අභිප්පමොදො? දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො උප්පජ්ජති චිත්තස්ස අභිප්පමොදො. යා චිත්තස්ස ආමොදනා පමොදනා හාසො පහාසො විත්ති ඔදග්යං අත්තමනතා. චිත්තස්ස දීඝං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො උප්පජ්ජති චිත්තස්ස අභිප්පමොදො. යා චිත්තස්ස ආමොදනා පමොදනා හාසො පහාසො විත්ති ඔදග්යං අත්තමනතා චිත්තස්ස…පෙ… චිත්තපටිසංවෙදී අස්සාසවසෙන… චිත්තපටිසංවෙදී පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො උප්පජ්ජති චිත්තස්ස අභිප්පමොදො. යා චිත්තස්ස ආමොදනා පමොදනා හාසො පහාසො විත්ති ඔදග්යං අත්තමනතා චිත්තස්ස – අයං චිත්තස්ස අභිප්පමොදො. අභිප්පමොදයං චිත්තං අස්සාසපස්සාසවසෙන විඤ්ඤාණං චිත්තං උපට්ඨානං සති ¶ අනුපස්සනා ඤාණං. චිත්තං උපට්ඨානං, නො ¶ සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං චිත්තං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘චිත්තෙ චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

අනුපස්සතීති කථං තං චිත්තං අනුපස්සති…පෙ… එවං තං චිත්තං අනුපස්සතීති. භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. අභිප්පමොදයං ¶ චිත්තං අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි…පෙ… අභිප්පමොදයං චිත්තං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො…පෙ… පජානන්තො ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

178. කථං ‘‘සමාදහං චිත්තං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘සමාදහං චිත්තං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? කතමො ¶ සමාධි [කතමඤ්ච සමාධින්දියං (ස්යා.)]? දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, යා චිත්තස්ස ඨිති සණ්ඨිති අවට්ඨිති [අධිට්ටිති (ස්යා.)] අවිසාහාරො අවික්ඛෙපො අවිසාහටමානසතා [අවිසාහතමානසතා (ස්යා. ක.)] සමථො සමාධින්ද්රියං සමාධිබලං සම්මාසමාධි. දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි…පෙ… සමාදහං චිත්තං අස්සාසවසෙන…පෙ… සමාදහං චිත්තං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. යා චිත්තස්ස ඨිති සණ්ඨිති අවට්ඨිති අවිසාහාරො අවික්ඛෙපො අවිසාහටමානසතා සමථො සමාධින්ද්රියං සමාධිබලං සම්මාසමාධි – අයං සමාධි. සමාදහං චිත්තං අස්සාසපස්සාසවසෙන විඤ්ඤාණං චිත්තං උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. චිත්තං උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං චිත්තං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘චිත්තෙ චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

අනුපස්සතීති කථං තං චිත්තං අනුපස්සති…පෙ… එවං තං චිත්තං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. සමාදහං චිත්තං අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි…පෙ… සමාදහං ¶ චිත්තං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො…පෙ… පජානන්තො ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

179. කථං ¶ ‘‘විමොචයං චිත්තං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘විමොචයං චිත්තං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? ‘‘රාගතො විමොචයං චිත්තං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘රාගතො විමොචයං චිත්තං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. ‘‘දොසතො විමොචයං චිත්තං අස්සසිස්සාමී’’ති ¶ සික්ඛති, ‘‘දොසතො විමොචයං චිත්තං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. ‘‘මොහතො විමොචයං චිත්තං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති…පෙ… මානතො විමොචයං චිත්තං… දිට්ඨියා විමොචයං චිත්තං… විචිකිච්ඡාය විමොචයං චිත්තං… ථිනතො විමොචයං චිත්තං… උද්ධච්චතො විමොචයං චිත්තං… අහිරිකතො විමොචයං චිත්තං… ‘‘අනොත්තප්පතො විමොචයං චිත්තං අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘අනොත්තප්පතො විමොචයං චිත්තං පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. විමොචයං චිත්තං අස්සාසපස්සාසවසෙන විඤ්ඤාණං චිත්තං උපට්ඨානං සති…පෙ….

අනුපස්සතීති කථං තං චිත්තං අනුපස්සති…පෙ… එවං තං චිත්තං අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. විමොචයං චිත්තං අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි…පෙ… විමොචයං චිත්තං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො ¶ …පෙ… පජානන්තො ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

අට්ඨ අනුපස්සනාඤාණානි අට්ඨ ච උපට්ඨානානුස්සතියො චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනි චිත්තෙ චිත්තානුපස්සනාය.

චතුත්ථචතුක්කනිද්දෙසො

180. කථං ‘‘අනිච්චානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘අනිච්චානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? අනිච්චන්ති කිං අනිච්චං? පඤ්චක්ඛන්ධා අනිච්චා. කෙනට්ඨෙන අනිච්චා? උප්පාදවයට්ඨෙන අනිච්චා. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති, උදයබ්බයං පස්සන්තො කති ලක්ඛණානි පස්සති? පඤ්චන්නං ¶ ඛන්ධානං උදයං පස්සන්තො පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සති, වයං පස්සන්තො පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං උදයබ්බයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ඤාස ලක්ඛණානි පස්සති.

‘‘රූපෙ අනිච්චානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘රූපෙ අනිච්චානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. ‘‘වෙදනාය…පෙ… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරෙසු… විඤ්ඤාණෙ… චක්ඛුස්මිං…පෙ… ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘ජරාමරණෙ ¶ අනිච්චානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. අනිච්චානුපස්සී අස්සාසපස්සාසවසෙන ධම්මා උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. ධම්මා උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

අනුපස්සතීති ¶ ¶ කථං තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති…පෙ… එවං තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. අනිච්චානුපස්සී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි…පෙ… අනිච්චානුපස්සී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො…පෙ… පජානන්තො ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

කථං ‘‘විරාගානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘විරාගානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? රූපෙ ආදීනවං දිස්වා රූපවිරාගෙ ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං. ‘‘රූපෙ විරාගානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘රූපෙ විරාගානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. වෙදනාය…පෙ… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරෙසු… විඤ්ඤාණෙ… චක්ඛුස්මිං…පෙ… ජරාමරණෙ ආදීනවං දිස්වා ජරාමරණවිරාගෙ ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං. ‘‘ජරාමරණෙ විරාගානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘ජරාමරණෙ විරාගානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. විරාගානුපස්සී අස්සාසපස්සාසවසෙන ධම්මා උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. ධම්මා උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

අනුපස්සතීති ¶ කථං තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති…පෙ… එවං තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. විරාගානුපස්සී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි…පෙ… විරාගානුපස්සී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො…පෙ… පජානන්තො ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

කථං ¶ ‘‘නිරොධානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘නිරොධානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? රූපෙ ආදීනවං දිස්වා රූපනිරොධෙ ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං. ‘‘රූපෙ නිරොධානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘රූපෙ නිරොධානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. වෙදනාය…පෙ… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරෙසු… විඤ්ඤාණෙ… චක්ඛුස්මිං…පෙ… ජරාමරණෙ ආදීනවං දිස්වා ජරාමරණනිරොධෙ ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං. ‘‘ජරාමරණෙ නිරොධානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘ජරාමරණෙ නිරොධානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති.

181. කතිහාකාරෙහි ¶ අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති? කතිහාකාරෙහි අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති? පඤ්චහාකාරෙහි අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති. අට්ඨහාකාරෙහි අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති.

කතමෙහි ¶ පඤ්චහාකාරෙහි අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති? අනිච්චට්ඨෙන ¶ අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති, දුක්ඛට්ඨෙන අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති, අනත්තට්ඨෙන අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති, සන්තාපට්ඨෙන අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති, විපරිණාමට්ඨෙන අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති – ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අවිජ්ජාය ආදීනවො හොති.

කතමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති? නිදානනිරොධෙන අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති, සමුදයනිරොධෙන අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති, ජාතිනිරොධෙන අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති, පභවනිරොධෙන [ආහාරනිරොධෙන (ස්යා.)] අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති, හෙතුනිරොධෙන අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති, පච්චයනිරොධෙන අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති, ඤාණුප්පාදෙන අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති, නිරොධුපට්ඨානෙන අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති – ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි අවිජ්ජා නිරුජ්ඣති. ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අවිජ්ජාය ආදීනවං දිස්වා – ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි අවිජ්ජානිරොධෙ ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං. ‘‘අවිජ්ජාය නිරොධානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘අවිජ්ජාය නිරොධානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති.

කතිහාකාරෙහි සඞ්ඛාරෙසු ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි සඞ්ඛාරා නිරුජ්ඣන්ති…පෙ… කතිහාකාරෙහි විඤ්ඤාණෙ ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි විඤ්ඤාණං නිරුජ්ඣති… කතිහාකාරෙහි නාමරූපෙ ආදීනවො ¶ හොති, කතිහාකාරෙහි නාමරූපං නිරුජ්ඣති… කතිහාකාරෙහි සළායතනෙ ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි සළායතනං නිරුජ්ඣති… කතිහාකාරෙහි ඵස්සෙ ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි ඵස්සො නිරුජ්ඣති… කතිහාකාරෙහි ¶ වෙදනාය ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි වෙදනා නිරුජ්ඣති… කතිහාකාරෙහි තණ්හාය ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි තණ්හා නිරුජ්ඣති… කතිහාකාරෙහි උපාදානෙ ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි උපාදානං නිරුජ්ඣති… කතිහාකාරෙහි භවෙ ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි භවො නිරුජ්ඣති… කතිහාකාරෙහි ජාතියා ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි ජාති නිරුජ්ඣති… කතිහාකාරෙහි ජරාමරණෙ ආදීනවො හොති, කතිහාකාරෙහි ජරාමරණං නිරුජ්ඣති? පඤ්චහාකාරෙහි ජරාමරණෙ ආදීනවො හොති, අට්ඨහාකාරෙහි ජරාමරණං නිරුජ්ඣති.

කතමෙහි ¶ පඤ්චහාකාරෙහි ජරාමරණෙ ආදීනවො හොති? අනිච්චට්ඨෙන ¶ ජරාමරණෙ ආදීනවො හොති, දුක්ඛට්ඨෙන…පෙ… අනත්තට්ඨෙන…පෙ… සන්තාපට්ඨෙන…පෙ… විපරිණාමට්ඨෙන ජරාමරණෙ ආදීනවො හොති – ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි ජරාමරණෙ ආදීනවො හොති.

කතමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි ජරාමරණං නිරුජ්ඣති? නිදානනිරොධෙන ජරාමරණං නිරුජ්ඣති, සමුදයනිරොධෙන…පෙ… ජාතිනිරොධෙන…පෙ… පභවනිරොධෙන [භවනිරොධෙන (ස්යා.)] … හෙතුනිරොධෙන… පච්චයනිරොධෙන… ඤාණුප්පාදෙන…පෙ… නිරොධුපට්ඨානෙන ජරාමරණං නිරුජ්ඣති – ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි ජරාමරණං නිරුජ්ඣති. ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි ජරාමරණෙ ආදීනවං දිස්වා ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි ජරාමරණනිරොධෙ ඡන්දජාතො හොති සද්ධාධිමුත්තො, චිත්තඤ්චස්ස ස්වාධිට්ඨිතං. ‘‘ජරාමරණෙ නිරොධානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘ජරාමරණෙ නිරොධානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. නිරොධානුපස්සී අස්සාසපස්සාසවසෙන ¶ ධම්මා උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. ධම්මා උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

අනුපස්සතීති ¶ කථං තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති…පෙ… එවං තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. නිරොධානුපස්සී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි…පෙ… නිරොධානුපස්සී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො…පෙ… පජානන්තො ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති. තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

182. කථං ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති? පටිනිස්සග්ගාති ද්වෙ පටිනිස්සග්ගා – පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො ච පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො ච. රූපං පරිච්චජතීති – පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො. රූපනිරොධෙ නිබ්බානෙ චිත්තං පක්ඛන්දතීති – පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො. ‘‘රූපෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති, ‘‘රූපෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. වෙදනං…පෙ… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං… චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං පරිච්චජතීති – පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො. ජරාමරණනිරොධෙ නිබ්බානෙ චිත්තං පක්ඛන්දතීති – පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො. ‘‘ජරාමරණෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සසිස්සාමී’’ති ¶ සික්ඛති, ‘‘ජරාමරණෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛති. පටිනිස්සග්ගානුපස්සී ¶ අස්සාසපස්සාසවසෙන ධම්මා උපට්ඨානං සති අනුපස්සනා ඤාණං. ධම්මා උපට්ඨානං, නො සති; සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. තෙන වුච්චති – ‘‘ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

අනුපස්සතීති කථං තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති? අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො…පෙ… පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති…පෙ… පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති. එවං තෙ ධම්මෙ අනුපස්සති. භාවනාති චතස්සො භාවනා. තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනා…පෙ… ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා. පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසපස්සාසානං සංවරට්ඨෙන සීලවිසුද්ධි, අවික්ඛෙපට්ඨෙන චිත්තවිසුද්ධි, දස්සනට්ඨෙන දිට්ඨිවිසුද්ධි. යො තත්ථ සංවරට්ඨො, අයං අධිසීලසික්ඛා; යො තත්ථ අවික්ඛෙපට්ඨො, අයං අධිචිත්තසික්ඛා; යො තත්ථ දස්සනට්ඨො, අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛා – ඉමා තිස්සො සික්ඛායො ආවජ්ජන්තො සික්ඛති ජානන්තො සික්ඛති…පෙ… සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො සික්ඛති.

පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති ¶ …පෙ… පටිනිස්සග්ගානුපස්සී ¶ අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානන්තො ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති ගොචරඤ්ච පජානාති සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣති; බලානි සමොධානෙති… බොජ්ඣඞ්ගෙ සමොධානෙති… මග්ගං සමොධානෙති… ධම්මෙ සමොධානෙති ගොචරඤ්ච පජානාති සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣති.

ඉන්ද්රියානි සමොධානෙතීති කථං ඉන්ද්රියානි සමොධානෙති? අධිමොක්ඛට්ඨෙන සද්ධින්ද්රියං සමොධානෙති…පෙ… තෙන වුච්චති – ‘‘සමත්ථඤ්ච පටිවිජ්ඣතී’’ති.

අට්ඨ අනුපස්සනෙ ඤාණානි අට්ඨ ච උපට්ඨානානුස්සතියො චත්තාරි සුත්තන්තිකවත්ථූනි ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සනාය. ඉමානි බාත්තිංස සතොකාරිස්ස ඤාණානි.

සතොකාරිඤාණනිද්දෙසො පඤ්චමො.

6. ඤාණරාසිඡක්කනිද්දෙසො

183. කතමානි ¶ චතුවීසති සමාධිවසෙන ඤාණානි? දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, දීඝං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි…පෙ… විමොචයං චිත්තං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි, විමොචයං චිත්තං පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි. ඉමානි චතුවීසති සමාධිවසෙන ඤාණානි.

කතමානි ද්වෙසත්තති විපස්සනාවසෙන ඤාණානි? දීඝං අස්සාසං ¶ අනිච්චතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, දුක්ඛතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, අනත්තතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, දීඝං පස්සාසං අනිච්චතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, දුක්ඛතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, අනත්තතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා…පෙ… විමොචයං චිත්තං ¶ අස්සාසං, විමොචයං චිත්තං පස්සාසං අනිච්චතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, දුක්ඛතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා, අනත්තතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා. ඉමානි ද්වෙසත්තති විපස්සනාවසෙන ඤාණානි.

කතමානි ¶ අට්ඨ නිබ්බිදාඤාණානි? අනිච්චානුපස්සී අස්සාසං යථාභූතං ජානාති පස්සතීති – නිබ්බිදාඤාණං, අනිච්චානුපස්සී පස්සාසං යථාභූතං ජානාති පස්සතීති – නිබ්බිදාඤාණං…පෙ… පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසං යථාභූතං ජානාති පස්සතීති – නිබ්බිදාඤාණං, පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසං යථාභූතං ජානාති පස්සතීති – නිබ්බිදාඤාණං. ඉමානි අට්ඨ නිබ්බිදාඤාණානි.

කතමානි අට්ඨ නිබ්බිදානුලොමෙ ඤාණානි? අනිච්චානුපස්සී අස්සාසං භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා නිබ්බිදානුලොමෙ ඤාණං, අනිච්චානුපස්සී පස්සාසං භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා නිබ්බිදානුලොමෙ ඤාණං…පෙ… පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසං භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා නිබ්බිදානුලොමෙ ඤාණං, පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසං භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා නිබ්බිදානුලොමෙ ඤාණං – ඉමානි අට්ඨ නිබ්බිදානුලොමෙ ඤාණානි.

කතමානි අට්ඨ නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණානි? අනිච්චානුපස්සී අස්සාසං පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණං, අනිච්චානුපස්සී පස්සාසං පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා ¶ නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණං…පෙ… පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසං පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණං, පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසං පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණං – ඉමානි අට්ඨ නිබ්බිදාපටිප්පස්සද්ධිඤාණානි.

කතමානි එකවීසති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණානි? සොතාපත්තිමග්ගෙන සක්කායදිට්ඨියා ¶ පහීනත්තා සමුච්ඡින්නත්තා උප්පජ්ජති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණං, විචිකිච්ඡාය පහීනත්තා සමුච්ඡින්නත්තා උප්පජ්ජති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණං, සීලබ්බතපරාමාසස්ස…පෙ… දිට්ඨානුසයස්ස, විචිකිච්ඡානුසයස්ස පහීනත්තා සමුච්ඡින්නත්තා උප්පජ්ජති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණං, සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකස්ස, කාමරාගසඤ්ඤොජනස්ස…පෙ… පටිඝසඤ්ඤොජනස්ස, ඔළාරිකස්ස කාමරාගානුසයස්ස, පටිඝානුසයස්ස පහීනත්තා සමුච්ඡින්නත්තා උප්පජ්ජති ¶ විමුත්තිසුඛෙ ඤාණං, අනාගාමිමග්ගෙන අනුසහගතස්ස කාමරාගසඤ්ඤොජනස්ස…පෙ… පටිඝසඤ්ඤොජනස්ස, අනුසහගතස්ස කාමරාගානුසයස්ස, පටිඝානුසයස්ස පහීනත්තා සමුච්ඡින්නත්තා උප්පජ්ජති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණං, අරහත්තමග්ගෙන, රූපරාගස්ස…පෙ… අරූපරාගස්ස, මානස්ස, උද්ධච්චස්ස, අවිජ්ජාය, මානානුසයස්ස, භවරාගානුසයස්ස, අවිජ්ජානුසයස්ස පහීනත්තා සමුච්ඡින්නත්තා උප්පජ්ජති විමුත්තිසුඛෙ ¶ ඤාණං. ඉමානි එකවීසති විමුත්තිසුඛෙ ඤාණානි. සොළසවත්ථුකං ආනාපානස්සතිසමාධිං භාවයතො සමධිකානි ඉමානි ද්වෙ ඤාණසතානි උප්පජ්ජන්ති.

ඤාණරාසිඡක්කනිද්දෙසො ඡට්ඨො.

ආනාපානස්සතිකථා [ආනාපානකථා (ස්යා. ක.)] නිට්ඨිතා.

4. ඉන්ද්රියකථා

1. පඨමසුත්තන්තනිද්දෙසො

184. එවං ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ ¶ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තත්ර ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘භික්ඛවො’’ති. ‘‘භදන්තෙ’’ති [‘‘භද්දන්තෙ’’ති (ක.)] තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘පඤ්චිමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්රියානි. කතමානි පඤ්ච? සද්ධින්ද්රියං, වීරියින්ද්රියං, සතින්ද්රියං, සමාධින්ද්රියං, පඤ්ඤින්ද්රියං – ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චින්ද්රියානි’’ [සං. නි. 5.471].

185. ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි කතිහාකාරෙහි විසුජ්ඣන්ති? ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි පන්නරසහි ආකාරෙහි විසුජ්ඣන්ති. අස්සද්ධෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො, සද්ධෙ පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො, පසාදනීයෙ සුත්තන්තෙ පච්චවෙක්ඛතො – ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සද්ධින්ද්රියං විසුජ්ඣති. කුසීතෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො, ආරද්ධවීරියෙ පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො, සම්මප්පධානෙ පච්චවෙක්ඛතො – ඉමෙහි තීහාකාරෙහි වීරියින්ද්රියං විසුජ්ඣති. මුට්ඨස්සතී පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො, උපට්ඨිතස්සතී පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො, සතිපට්ඨානෙ පච්චවෙක්ඛතො – ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සතින්ද්රියං විසුජ්ඣති. අසමාහිතෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො, සමාහිතෙ පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො, ඣානවිමොක්ඛෙ පච්චවෙක්ඛතො – ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සමාධින්ද්රියං විසුජ්ඣති. දුප්පඤ්ඤෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො, පඤ්ඤවන්තෙ පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො, ගම්භීරඤාණචරියං පච්චවෙක්ඛතො – ඉමෙහි ¶ තීහාකාරෙහි පඤ්ඤින්ද්රියං විසුජ්ඣති. ඉති ඉමෙ පඤ්ච පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො ¶ , පඤ්ච පුග්ගලෙ ¶ සෙවතො භජතො ¶ පයිරුපාසතො, පඤ්ච සුත්තන්තක්ඛන්ධෙ පච්චවෙක්ඛතො – ඉමෙහි පන්නරසහි ආකාරෙහි ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි විසුජ්ඣන්ති.

කතිහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්රියානි භාවියන්ති, කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං භාවනා හොති? දසහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්රියානි භාවියන්ති, දසහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං භාවනා හොති. අස්සද්ධියං පජහන්තො සද්ධින්ද්රියං භාවෙති, සද්ධින්ද්රියං භාවෙන්තො අස්සද්ධියං පජහති; කොසජ්ජං පජහන්තො වීරියින්ද්රියං භාවෙති, වීරියින්ද්රියං භාවෙන්තො කොසජ්ජං පජහති; පමාදං පජහන්තො සතින්ද්රියං භාවෙති, සතින්ද්රියං භාවෙන්තො පමාදං පජහති; උද්ධච්චං පජහන්තො සමාධින්ද්රියං භාවෙති, සමාධින්ද්රියං භාවෙන්තො උද්ධච්චං පජහති; අවිජ්ජං පජහන්තො පඤ්ඤින්ද්රියං භාවෙති, පඤ්ඤින්ද්රියං භාවෙන්තො අවිජ්ජං පජහති. ඉමෙහි දසහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්රියානි භාවියන්ති, ඉමෙහි දසහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං භාවනා හොති.

කතිහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්රියානි භාවිතානි හොන්ති සුභාවිතානි? දසහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්රියානි භාවිතානි හොන්ති සුභාවිතානි. අස්සද්ධියස්ස පහීනත්තා සුප්පහීනත්තා සද්ධින්ද්රියං භාවිතං හොති සුභාවිතං; සද්ධින්ද්රියස්ස භාවිතත්තා සුභාවිතත්තා අස්සද්ධියං පහීනං හොති සුප්පහීනං. කොසජ්ජස්ස පහීනත්තා සුප්පහීනත්තා වීරියින්ද්රියං භාවිතං හොති සුභාවිතං; වීරියින්ද්රියස්ස භාවිතත්තා සුභාවිතත්තා කොසජ්ජං පහීනං හොති සුප්පහීනං. පමාදස්ස පහීනත්තා සුප්පහීනත්තා සතින්ද්රියං භාවිතං හොති සුභාවිතං; සතින්ද්රියස්ස භාවිතත්තා සුභාවිතත්තා පමාදො පහීනො හොති සුප්පහීනො. උද්ධච්චස්ස පහීනත්තා සුප්පහීනත්තා සමාධින්ද්රියං භාවිතං හොති සුභාවිතං; සමාධින්ද්රියස්ස භාවිතත්තා සුභාවිතත්තා උද්ධච්චං ¶ පහීනං හොති සුප්පහීනං. අවිජ්ජාය පහීනත්තා පඤ්ඤින්ද්රියං භාවිතං හොති සුභාවිතං; පඤ්ඤින්ද්රියස්ස භාවිතත්තා සුභාවිතත්තා අවිජ්ජා පහීනා හොති සුප්පහීනා. ඉමෙහි දසහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්රියානි භාවිතානි හොන්ති සුභාවිතානි.

186. කතිහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්රියානි භාවියන්ති, කතිහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්රියානි භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි ච පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි ච? චතූහාකාරෙහි ¶ පඤ්චින්ද්රියානි භාවියන්ති චතූහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්රියානි භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි ච පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි ච. සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ පඤ්චින්ද්රියානි භාවියන්ති; සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙ ¶ පඤ්චින්ද්රියානි භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි ච පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි ච. සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ පඤ්චින්ද්රියානි ¶ භාවියන්ති; සකදාගාමිඵලක්ඛණෙ පඤ්චින්ද්රියානි භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි ච පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි ච. අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ පඤ්චින්ද්රියානි භාවියන්ති; අනාගාමිඵලක්ඛණෙ පඤ්චින්ද්රියානි ¶ භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි ච පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි ච. අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ පඤ්චින්ද්රියානි භාවියන්ති; අරහත්තඵලක්ඛණෙ පඤ්චින්ද්රියානි භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි ච පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි ච. ඉති චතස්සො මග්ගවිසුද්ධියො, චතස්සො ඵලවිසුද්ධියො, චතස්සො සමුච්ඡෙදවිසුද්ධියො, චතස්සො පටිප්පස්සද්ධිවිසුද්ධියො. ඉමෙහි චතූහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්රියානි භාවියන්ති; ඉමෙහි චතූහාකාරෙහි පඤ්චින්ද්රියානි භාවිතානි චෙව හොන්ති සුභාවිතානි ච පටිප්පස්සද්ධානි ච සුප්පටිප්පස්සද්ධානි ච.

කතිනං පුග්ගලානං ඉන්ද්රියභාවනා; කති පුග්ගලා භාවිතින්ද්රියා? අට්ඨන්නං පුග්ගලානං ඉන්ද්රියභාවනා; තයො පුග්ගලා භාවිතින්ද්රියා. කතමෙසං අට්ඨන්නං පුග්ගලානං ඉන්ද්රියභාවනා? සත්තන්නඤ්ච සෙක්ඛානං, පුථුජ්ජනකල්යාණකස්ස ච – ඉමෙසං අට්ඨන්නං පුග්ගලානං ඉන්ද්රියභාවනා. කතමෙ තයො පුග්ගලා භාවිතින්ද්රියා? සවනෙන බුද්ධො තථාගතස්ස සාවකො ඛීණාසවො භාවිතින්ද්රියො, සයං භූතට්ඨෙන පච්චෙකසම්බුද්ධො භාවිතින්ද්රියො, අප්පමෙය්යට්ඨෙන තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො භාවිතින්ද්රියො – ඉමෙ තයො පුග්ගලා භාවිතින්ද්රියා. ඉති ඉමෙසං අට්ඨන්නං පුග්ගලානං ඉන්ද්රියභාවනා; ඉමෙ තයො පුග්ගලා ¶ භාවිතින්ද්රියා.

සුත්තන්තනිද්දෙසො පඨමො.

2. දුතියසුත්තන්තනිද්දෙසො

187. සාවත්ථිනිදානං. ‘‘පඤ්චිමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්රියානි. කතමානි පඤ්ච? සද්ධින්ද්රියං, වීරියින්ද්රියං, සතින්ද්රියං, සමාධින්ද්රියං ¶ , පඤ්ඤින්ද්රියං. යෙ හි කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච යථාභූතං නප්පජානන්ති, න මෙ තෙ, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා සමණෙසු [චෙව (ක.) සං. නි. 5.476] වා සමණසම්මතා, බ්රාහ්මණෙසු ¶ වා බ්රාහ්මණසම්මතා; න ච පනෙතෙ ආයස්මන්තා [ආයස්මන්තො සං. නි. 5.476] සාමඤ්ඤත්ථං වා බ්රහ්මඤ්ඤත්ථං වා දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරන්ති. යෙ ච ඛො කෙචි [යෙ කෙචි ඛො (ස්යා.), යෙ හි කෙචි ඛො (ක.) සං. නි. 5.476 පස්සිතබ්බා] භික්ඛවෙ සමණා වා බ්රාහ්මණා වා ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච ¶ අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච යථාභූතං පජානන්ති, තෙ ඛො මෙ, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා සමණෙසු වා සමණසම්මතා, බ්රාහ්මණෙසු වා බ්රාහ්මණසම්මතා; තෙ ච පනායස්මන්තා සාමඤ්ඤත්ථඤ්ච බ්රහ්මඤ්ඤත්ථඤ්ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරන්තී’’ති.

188. කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං සමුදයො හොති; කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං සමුදයං පජානාති? කතිහාකාරෙහි ¶ පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අත්ථඞ්ගමො හොති; කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අත්ථඞ්ගමං පජානාති? කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අස්සාදො හොති, කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අස්සාදං පජානාති? කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං ආදීනවො හොති; කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං ආදීනවං පජානාති? කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං නිස්සරණං හොති; කතිහාකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං නිස්සරණං පජානාති?

චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං සමුදයො හොති; චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං සමුදයං පජානාති. චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අත්ථඞ්ගමො හොති; චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අත්ථඞ්ගමං පජානාති. පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අස්සාදො හොති; පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අස්සාදං පජානාති. පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං ආදීනවො හොති; පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං ආදීනවං පජානාති. අසීතිසතං ¶ ආකාරෙහි [අසීතිසතාකාරෙහි (ස්යා.)] පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං නිස්සරණං හොති; අසීතිසතං ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං නිස්සරණං පජානාති.

කතමෙහි ¶ චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං සමුදයො හොති; කතමෙහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං සමුදයං පජානාති? අධිමොක්ඛත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො සද්ධින්ද්රියස්ස ¶ සමුදයො හොති, අධිමොක්ඛවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො සද්ධින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, අධිමොක්ඛවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො සද්ධින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, සද්ධින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං සද්ධින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති; පග්ගහත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො වීරියින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, පග්ගහවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො වීරියින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, පග්ගහවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො වීරියින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, වීරියින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං වීරියින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති; උපට්ඨානත්ථාය ආවජ්ජනාය ¶ සමුදයො සතින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, උපට්ඨානවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො සතින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, උපට්ඨානවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො සතින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, සතින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං සතින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති; අවික්ඛෙපත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො සමාධින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, අවික්ඛෙපවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො සමාධින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, අවික්ඛෙපවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො සමාධින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, සමාධින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං සමාධින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති; දස්සනත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො පඤ්ඤින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, දස්සනවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො පඤ්ඤින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, දස්සනවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො පඤ්ඤින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, පඤ්ඤින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං පඤ්ඤින්ද්රියස්ස සමුදයො ¶ හොති. අධිමොක්ඛත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො සද්ධින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, පග්ගහත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො වීරියින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, උපට්ඨානත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො ¶ සතින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, අවික්ඛෙපත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො සමාධින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, දස්සනත්ථාය ආවජ්ජනාය සමුදයො පඤ්ඤින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති. අධිමොක්ඛවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො සද්ධින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, පග්ගහවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො වීරියින්ද්රියස්ස සමුදයො ¶ හොති, උපට්ඨානවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො සතින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, අවික්ඛෙපවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො සමාධින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, දස්සනවසෙන ඡන්දස්ස සමුදයො පඤ්ඤින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති. අධිමොක්ඛවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො සද්ධින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, පග්ගහවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො වීරියින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, උපට්ඨානවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො සතින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, අවික්ඛෙපවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො සමාධින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, දස්සනවසෙන මනසිකාරස්ස සමුදයො පඤ්ඤින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති. සද්ධින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං සද්ධින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති වීරියින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං වීරියින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, සතින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං සතින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති, සමාධින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං සමාධින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති ¶ , පඤ්ඤින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තුපට්ඨානං පඤ්ඤින්ද්රියස්ස සමුදයො හොති.

ඉමෙහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං සමුදයො හොති, ඉමෙහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං සමුදයං පජානාති.

කතමෙහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අත්ථඞ්ගමො හොති; කතමෙහි චත්තාරීසාය ¶ ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අත්ථඞ්ගමං පජානාති? අධිමොක්ඛත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො සද්ධින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, අධිමොක්ඛවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො සද්ධින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, අධිමොක්ඛවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො සද්ධින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, සද්ධින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං [එකත්තං අනුපට්ඨානං (ස්යා.)] සද්ධින්ද්රියස්ස වසෙන අත්ථඞ්ගමො හොති; පග්ගහත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො වීරියින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, පග්ගහවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො වීරියින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො ¶ හොති, පග්ගහවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො වීරියින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, වීරියින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං වීරියින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති; උපට්ඨානත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො සතින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, උපට්ඨානවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො සතින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, උපට්ඨානවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො සතින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, සතින්ද්රියස්ස වසෙන ¶ එකත්තඅනුපට්ඨානං සතින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති; අවික්ඛෙපත්ථාය ¶ ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො සමාධින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, අවික්ඛෙපවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො සමාධින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, අවික්ඛෙපවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො සමාධින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, සමාධින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං සමාධින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති; දස්සනත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො පඤ්ඤින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, දස්සනවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො පඤ්ඤින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, දස්සනවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො පඤ්ඤින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, පඤ්ඤින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං පඤ්ඤින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති.

අධිමොක්ඛත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො සද්ධින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, පග්ගහත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො වීරියින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, උපට්ඨානත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො සතින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, අවික්ඛෙපත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො සමාධින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, දස්සනත්ථාය ආවජ්ජනාය අත්ථඞ්ගමො පඤ්ඤින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති. අධිමොක්ඛවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො සද්ධින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, පග්ගහවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො වීරියින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, උපට්ඨානවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො සතින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, අවික්ඛෙපවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො සමාධින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, දස්සනවසෙන ඡන්දස්ස අත්ථඞ්ගමො පඤ්ඤින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො ¶ හොති. අධිමොක්ඛවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො සද්ධින්ද්රියස්ස ¶ අත්ථඞ්ගමො හොති, පග්ගහවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො වීරියින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, උපට්ඨානවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො සතින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, අවික්ඛෙපවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො සමාධින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, දස්සනවසෙන මනසිකාරස්ස අත්ථඞ්ගමො පඤ්ඤින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති. සද්ධින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං සද්ධින්ද්රියස්ස ¶ අත්ථඞ්ගමො හොති, වීරියින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං වීරියින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, සතින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං සතින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, සමාධින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං සමාධින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති, පඤ්ඤින්ද්රියස්ස වසෙන එකත්තඅනුපට්ඨානං පඤ්ඤින්ද්රියස්ස අත්ථඞ්ගමො හොති.

ඉමෙහි ¶ චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අත්ථඞ්ගමො හොති; ඉමෙහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අත්ථඞ්ගමං පජානාති.

ක. අස්සාදනිද්දෙසො

189. කතමෙහි පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අස්සාදො හොති; කතමෙහි පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං අස්සාදං පජානාති? අස්සද්ධියස්ස අනුපට්ඨානං සද්ධින්ද්රියස්ස අස්සාදො හොති, අස්සද්ධියපරිළාහස්ස අනුපට්ඨානං සද්ධින්ද්රියස්ස අස්සාදො හොති, අධිමොක්ඛචරියාය වෙසාරජ්ජං සද්ධින්ද්රියස්ස අස්සාදො හොති, සන්තො ච විහාරාධිගමො සද්ධින්ද්රියස්ස ¶ අස්සාදො හොති, යං සද්ධින්ද්රියං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං අයං සද්ධින්ද්රියස්ස අස්සාදො.

කොසජ්ජස්ස අනුපට්ඨානං වීරියින්ද්රියස්ස අස්සාදො හොති, කොසජ්ජපරිළාහස්ස අනුපට්ඨානං වීරියින්ද්රියස්ස අස්සාදො හොති, පග්ගහචරියාය වෙසාරජ්ජං වීරියින්ද්රියස්ස අස්සාදො හොති, සන්තො ච විහාරාධිගමො වීරියින්ද්රියස්ස අස්සාදො හොති, යං වීරියින්ද්රියං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං අයං වීරියින්ද්රියස්ස අස්සාදො.