📜
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
විනයපිටකෙ
පාරාජිකකණ්ඩ-අට්ඨකථා (පඨමො භාගො)
ගන්ථාරම්භකථා
යො ¶ ¶ ¶ කප්පකොටීහිපි අප්පමෙය්යං;
කාලං කරොන්තො අතිදුක්කරානි;
ඛෙදං ගතො ලොකහිතාය නාථො;
නමො මහාකාරුණිකස්ස තස්ස.
අසම්බුධං බුද්ධනිසෙවිතං යං;
භවාභවං ගච්ඡති ජීවලොකො;
නමො ¶ අවිජ්ජාදිකිලෙසජාල-
විද්ධංසිනො ධම්මවරස්ස තස්ස.
ගුණෙහි යො සීලසමාධිපඤ්ඤා-
විමුත්තිඤාණප්පභුතීහි යුත්තො;
ඛෙත්තං ජනානං කුසලත්ථිකානං;
තමරියසඞ්ඝං සිරසා නමාමි.
ඉච්චෙවමච්චන්තනමස්සනෙය්යං;
නමස්සමානො රතනත්තයං යං;
පුඤ්ඤාභිසන්දං විපුලං අලත්ථං;
තස්සානුභාවෙන හතන්තරායො.
යස්මිං ¶ ඨිතෙ සාසනමට්ඨිතස්ස;
පතිට්ඨිතං හොති සුසණ්ඨිතස්ස;
තං වණ්ණයිස්සං විනයං අමිස්සං;
නිස්සාය පුබ්බාචරියානුභාවං.
කාමඤ්ච පුබ්බාචරියාසභෙහි;
ඤාණම්බුනිද්ධොතමලාසවෙහි;
විසුද්ධවිජ්ජාපටිසම්භිදෙහි ¶ ;
සද්ධම්මසංවණ්ණනකොවිදෙහි.
සල්ලෙඛියෙ නොසුලභූපමෙහි;
මහාවිහාරස්ස ධජූපමෙහි;
සංවණ්ණිතොයං විනයො නයෙහි;
චිත්තෙහි සම්බුද්ධවරන්වයෙහි.
සංවණ්ණනා සීහළදීපකෙන;
වාක්යෙන එසා පන සඞ්ඛතත්තා;
න ¶ කිඤ්චි අත්ථං අභිසම්භුණාති;
දීපන්තරෙ භික්ඛුජනස්ස යස්මා.
තස්මා ඉමං පාළිනයානුරූපං;
සංවණ්ණනං දානි සමාරභිස්සං;
අජ්ඣෙසනං බුද්ධසිරිව්හයස්ස;
ථෙරස්ස සම්මා සමනුස්සරන්තො.
සංවණ්ණනං තඤ්ච සමාරභන්තො;
තස්සා මහාඅට්ඨකථං සරීරං;
කත්වා මහාපච්චරියං තථෙව;
කුරුන්දිනාමාදිසු විස්සුතාසු.
විනිච්ඡයො අට්ඨකථාසු වුත්තො;
යො යුත්තමත්ථං අපරිච්චජන්තො;
තතොපි අන්තොගධථෙරවාදං;
සංවණ්ණනං සම්ම සමාරභිස්සං.
තං ¶ මෙ නිසාමෙන්තු පසන්නචිත්තා;
ථෙරා ච භික්ඛූ නවමජ්ඣිමා ච;
ධම්මප්පදීපස්ස තථාගතස්ස;
සක්කච්ච ධම්මං පතිමානයන්තා.
බුද්ධෙන ධම්මො විනයො ච වුත්තො;
යො තස්ස පුත්තෙහි තථෙව ඤාතො;
සො යෙහි තෙසං මතිමච්චජන්තා;
යස්මා පුරෙ අට්ඨකථා අකංසු.
තස්මා ¶ හි යං අට්ඨකථාසු වුත්තං;
තං වජ්ජයිත්වාන පමාදලෙඛං;
සබ්බම්පි ¶ සික්ඛාසු සගාරවානං;
යස්මා පමාණං ඉධ පණ්ඩිතානං.
තතො ච භාසන්තරමෙව හිත්වා;
විත්ථාරමග්ගඤ්ච සමාසයිත්වා;
විනිච්ඡයං සබ්බමසෙසයිත්වා;
තන්තික්කමං කිඤ්චි අවොක්කමිත්වා.
සුත්තන්තිකානං වචනානමත්ථං;
සුත්තානුරූපං පරිදීපයන්තී;
යස්මා අයං හෙස්සති වණ්ණනාපි;
සක්කච්ච තස්මා අනුසික්ඛිතබ්බාති.
බාහිරනිදානකථා
තත්ථ ¶ තං වණ්ණයිස්සං විනයන්ති වුත්තත්තා විනයො තාව වවත්ථපෙතබ්බො. තෙනෙතං වුච්චති – ‘‘විනයො නාම ඉධ සකලං විනයපිටකං අධිප්පෙත’’න්ති. සංවණ්ණනත්ථං පනස්ස අයං මාතිකා –
වුත්තං යෙන යදා යස්මා, ධාරිතං යෙන චාභතං;
යත්ථප්පතිට්ඨිතචෙතමෙතං වත්වා විධිං තතො.
තෙනාතිආදිපාඨස්ස, අත්ථං නානප්පකාරතො;
දස්සයන්තො කරිස්සාමි, විනයස්සත්ථවණ්ණනන්ති.
තත්ථ වුත්තං යෙන යදා යස්මාති ඉදං තාව වචනං ‘‘තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා වෙරඤ්ජායං විහරතී’’ති එවමාදිවචනං සන්ධාය වුත්තං. ඉදඤ්හි බුද්ධස්ස භගවතො අත්තපච්චක්ඛවචනං න හොති, තස්මා වත්තබ්බමෙතං ¶ ‘‘ඉදං වචනං කෙන වුත්තං, කදා වුත්තං, කස්මා ච වුත්ත’’න්ති? ආයස්මතා උපාලිත්ථෙරෙන වුත්තං, තඤ්ච පන පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ.
පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා
පඨමමහාසඞ්ගීති ¶ නාම චෙසා කිඤ්චාපි පඤ්චසතිකසඞ්ගීතික්ඛන්ධකෙ වුත්තා, නිදානකොසල්ලත්ථං පන ඉධාපි ඉමිනා නයෙන වෙදිතබ්බා. ධම්මචක්කප්පවත්තනඤ්හි ආදිං කත්වා යාව සුභද්දපරිබ්බාජකවිනයනා කතබුද්ධකිච්චෙ කුසිනාරායං උපවත්තනෙ මල්ලානං සාලවනෙ යමකසාලානමන්තරෙ විසාඛපුණ්ණමදිවසෙ පච්චූසසමයෙ අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බුතෙ භගවති ලොකනාථෙ, භගවතො පරිනිබ්බානෙ සන්නිපතිතානං සත්තන්නං භික්ඛුසතසහස්සානං සඞ්ඝත්ථෙරො ආයස්මා මහාකස්සපො සත්තාහපරිනිබ්බුතෙ භගවති, සුභද්දෙන වුඩ්ඪපබ්බජිතෙන ‘‘අලං, ආවුසො, මා සොචිත්ථ, මා පරිදෙවිත්ථ, සුමුත්තා මයං තෙන මහාසමණෙන; උපද්දුතා ච හොම – ‘ඉදං වො කප්පති, ඉදං වො න කප්පතී’ති! ඉදානි පන මයං යං ඉච්ඡිස්සාම තං කරිස්සාම, යං න ඉච්ඡිස්සාම න තං කරිස්සාමා’’ති (චූළව. 437; දී. නි. 2.232) වුත්තවචනමනුස්සරන්තො ‘‘ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජති යං පාපභික්ඛූ අතීතසත්ථුකං පාවචනන්ති මඤ්ඤමානා ¶ පක්ඛං ලභිත්වා නචිරස්සෙව සද්ධම්මං අන්තරධාපෙය්යුං, යාව ච ධම්මවිනයො තිට්ඨති තාව අනතීතසත්ථුකමෙව පාවචනං හොති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –
‘යො වො, ආනන්ද, මයා ධම්මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්ඤත්තො ¶ , සො වො මමච්චයෙන සත්ථා’ති (දී. නි. 2.216).
‘‘යංනූනාහං ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායෙය්යං, යථයිදං සාසනං අද්ධනියං අස්ස චිරට්ඨිතිකං.
යං චාහං භගවතා –
‘ධාරෙස්සසි පන මෙ ත්වං, කස්සප, සාණානි පංසුකූලානි නිබ්බසනානී’ති වත්වා චීවරෙ සාධාරණපරිභොගෙන චෙව,
‘අහං, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛාමි විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරාමි; කස්සපොපි, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛති විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’ති –
එවමාදිනා ¶ නයෙන නවානුපුබ්බවිහාරඡළභිඤ්ඤාප්පභෙදෙ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ අත්තනා සමසමට්ඨපනෙන ච අනුග්ගහිතො, තස්ස කිමඤ්ඤං ආණණ්යං භවිස්සති; නනු මං භගවා රාජා විය සකකවචඉස්සරියානුප්පදානෙන අත්තනො කුලවංසප්පතිට්ඨාපකං පුත්තං ‘සද්ධම්මවංසප්පතිට්ඨාපකො මෙ අයං භවිස්සතී’ති මන්ත්වා ඉමිනා අසාධාරණෙන අනුග්ගහෙන අනුග්ගහෙසී’’ති චින්තයන්තො ධම්මවිනයසඞ්ගායනත්ථං භික්ඛූනං උස්සාහං ජනෙසි. යථාහ –
‘‘අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘එකමිදාහං, ආවුසො, සමයං පාවාය කුසිනාරං අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහී’’ති (දී. නි. 2.231) සබ්බං සුභද්දකණ්ඩං විත්ථාරතො වෙදිතබ්බං.
‘‘හන්ද මයං, ආවුසො, ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායෙය්යාම. පුරෙ අධම්මො දිප්පති, ධම්මො පටිබාහිය්යති; අවිනයො දිප්පති, විනයො පටිබාහිය්යති. පුරෙ අධම්මවාදිනො බලවන්තො හොන්ති, ධම්මවාදිනො දුබ්බලා හොන්ති; අවිනයවාදිනො බලවන්තො හොන්ති, විනයවාදිනො දුබ්බලා හොන්තී’’ති (චූළව. 437).
භික්ඛූ ආහංසු – ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, ථෙරො භික්ඛූ උච්චිනතූ’’ති. ථෙරො සකලනවඞ්ගසත්ථුසාසනපරියත්තිධරෙ පුථුජ්ජන-සොතාපන්න-සකදාගාමි-අනාගාමි-සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවභික්ඛූ අනෙකසතෙ අනෙකසහස්සෙ ච වජ්ජෙත්වා තිපිටකසබ්බපරියත්තිප්පභෙදධරෙ පටිසම්භිදාප්පත්තෙ මහානුභාවෙ යෙභුය්යෙන භගවතා එතදග්ගං ආරොපිතෙ තෙවිජ්ජාදිභෙදෙ ඛීණාසවභික්ඛූයෙව එකූනපඤ්චසතෙ පරිග්ගහෙසි. යෙ සන්ධාය ඉදං වුත්තං – ‘‘අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො එකෙනූනාපඤ්චඅරහන්තසතානි උච්චිනී’’ති (චූළව. 437).
කිස්ස පන ථෙරො එකෙනූනමකාසීති? ආයස්මතො ආනන්දත්ථෙරස්ස ඔකාසකරණත්ථං. තෙන හායස්මතා සහාපි විනාපි න සක්කා ධම්මසඞ්ගීති කාතුං, සො හායස්මා සෙක්ඛො සකරණීයො, තස්මා සහාපි න සක්කා; යස්මා පනස්ස කිඤ්චි දසබලදෙසිතං සුත්තගෙය්යාදිකං භගවතො අසම්මුඛා පටිග්ගහිතං නාම නත්ථි, තස්මා විනාපි න සක්කා. යදි එවං සෙක්ඛොපි සමානො ධම්මසඞ්ගීතියා බහුකාරත්තා ථෙරෙන උච්චිනිතබ්බො අස්ස. අථ කස්මා න උච්චිනිතොති ¶ ? පරූපවාදවිවජ්ජනතො. ථෙරො හි ආයස්මන්තෙ ආනන්දෙ අතිවිය විස්සත්ථො අහොසි, තථා හි නං ¶ සිරස්මිං පලිතෙසු ජාතෙසුපි ‘‘න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසී’’ති (සං. නි. 2.154) කුමාරකවාදෙන ඔවදති. සක්යකුලප්පසුතො චායං ආයස්මා තථාගතස්ස භාතා චූළපිතුපුත්තො. තත්ර හි භික්ඛූ ඡන්දාගමනං විය මඤ්ඤමානා ‘‘බහූ අසෙක්ඛපටිසම්භිදාප්පත්තෙ භික්ඛූ ඨපෙත්වා ආනන්දං සෙක්ඛපටිසම්භිදාප්පත්තං ථෙරො උච්චිනී’’ති උපවදෙය්යුං, තං පරූපවාදං පරිවජ්ජෙන්තො ‘‘ආනන්දං විනා සඞ්ගීති ¶ න සක්කා කාතුං, භික්ඛූනංයෙව අනුමතියා ගහෙස්සාමී’’ති න උච්චිනි.
අථ සයමෙව භික්ඛූ ආනන්දස්සත්ථාය ථෙරං යාචිංසු. යථාහ –
‘‘භික්ඛූ ආයස්මන්තං මහාකස්සපං එතදවොචුං – ‘අයං, භන්තෙ, ආයස්මා ආනන්දො කිඤ්චාපි සෙක්ඛො අභබ්බො ඡන්දා දොසා මොහා භයා අගතිං ගන්තුං, බහු චානෙන භගවතො සන්තිකෙ ධම්මො ච විනයො ච පරියත්තො; තෙන හි, භන්තෙ, ථෙරො ආයස්මන්තම්පි ආනන්දං උච්චිනතූ’ති. අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො ආයස්මන්තම්පි ආනන්දං උච්චිනී’’ති (චූළව. 437).
එවං භික්ඛූනං අනුමතියා උච්චිනිතෙන තෙනායස්මතා සද්ධිං පඤ්ච ථෙරසතානි අහෙසුං.
අථ ඛො ථෙරානං භික්ඛූනං එතදහොසි – ‘‘කත්ථ නු ඛො මයං ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායෙය්යාමා’’ති. අථ ඛො ථෙරානං භික්ඛූනං එතදහොසි – ‘‘රාජගහං ඛො ¶ මහාගොචරං පහූතසෙනාසනං, යංනූන මයං රාජගහෙ වස්සං වසන්තා ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායෙය්යාම, න අඤ්ඤෙ භික්ඛූ රාජගහෙ වස්සං උපගච්ඡෙය්යු’’න්ති. කස්මා පන නෙසං එතදහොසි? ඉදං අම්හාකං ථාවරකම්මං, කොචි විසභාගපුග්ගලො සඞ්ඝමජ්ඣං පවිසිත්වා උක්කොටෙය්යාති. අථායස්මා මහාකස්සපො ඤත්තිදුතියෙන කම්මෙන සාවෙසි, තං සඞ්ගීතික්ඛන්ධකෙ වුත්තනයෙනෙව ඤාතබ්බං.
අථ තථාගතස්ස පරිනිබ්බානතො සත්තසු සාධුකීළනදිවසෙසු සත්තසු ච ධාතුපූජාදිවසෙසු වීතිවත්තෙසු ‘‘අඩ්ඪමාසො අතික්කන්තො, ඉදානි ගිම්හානං දියඩ්ඪො මාසො සෙසො, උපකට්ඨා වස්සූපනායිකා’’ති මන්ත්වා මහාකස්සපත්ථෙරො ‘‘රාජගහං, ආවුසො, ගච්ඡාමා’’ති උපඩ්ඪං භික්ඛුසඞ්ඝං ගහෙත්වා එකං මග්ගං ගතො. අනුරුද්ධත්ථෙරොපි උපඩ්ඪං ගහෙත්වා එකං මග්ගං ගතො. ආනන්දත්ථෙරො පන භගවතො පත්තචීවරං ගහෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො සාවත්ථිං ගන්ත්වා රාජගහං ගන්තුකාමො යෙන සාවත්ථි තෙන චාරිකං පක්කාමි. ආනන්දත්ථෙරෙන ගතගතට්ඨානෙ මහාපරිදෙවො අහොසි ¶ – ‘‘භන්තෙ ආනන්ද, කුහිං සත්ථාරං ඨපෙත්වා ආගතොසී’’ති ¶ . අනුපුබ්බෙන පන සාවත්ථිං අනුප්පත්තෙ ථෙරෙ භගවතො පරිනිබ්බානදිවසෙ විය මහාපරිදෙවො අහොසි.
තත්ර සුදං ආයස්මා ආනන්දො අනිච්චතාදිපටිසංයුත්තාය ධම්මියා කථාය තං මහාජනං සඤ්ඤාපෙත්වා ජෙතවනං පවිසිත්වා දසබලෙන වසිතගන්ධකුටියා ද්වාරං විවරිත්වා මඤ්චපීඨං නීහරිත්වා පප්ඵොටෙත්වා ගන්ධකුටිං සම්මජ්ජිත්වා මිලාතමාලාකචවරං ¶ ඡඩ්ඩෙත්වා මඤ්චපීඨං අතිහරිත්වා පුන යථාඨානෙ ඨපෙත්වා භගවතො ඨිතකාලෙ කරණීයං වත්තං සබ්බමකාසි. අථ ථෙරො භගවතො පරිනිබ්බානතො පභුති ඨානනිසජ්ජබහුලත්තා උස්සන්නධාතුකං කායං සමස්සාසෙතුං දුතියදිවසෙ ඛීරවිරෙචනං පිවිත්වා විහාරෙයෙව නිසීදි. යං සන්ධාය සුභෙන මාණවෙන පහිතං මාණවකං එතදවොච –
‘‘අකාලො ඛො, මාණවක, අත්ථි මෙ අජ්ජ භෙසජ්ජමත්තා පීතා, අප්පෙව නාම ස්වෙපි උපසඞ්කමෙය්යාමා’’ති (දී. නි. 1.447).
දුතියදිවසෙ චෙතකත්ථෙරෙන පච්ඡාසමණෙන ගන්ත්වා සුභෙන මාණවෙන පුට්ඨො දීඝනිකායෙ සුභසුත්තංනාම දසමං සුත්තමභාසි.
අථ ථෙරො ජෙතවනවිහාරෙ ඛණ්ඩඵුල්ලප්පටිසඞ්ඛරණං කාරාපෙත්වා උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය රාජගහං ගතො. තථා මහාකස්සපත්ථෙරො අනුරුද්ධත්ථෙරො ච සබ්බං භික්ඛුසඞ්ඝං ගහෙත්වා රාජගහමෙව ගතො.
තෙන ඛො පන සමයෙන රාජගහෙ අට්ඨාරස මහාවිහාරා හොන්ති. තෙ සබ්බෙපි ඡඩ්ඩිතපතිතඋක්ලාපා අහෙසුං. භගවතො හි පරිනිබ්බානෙ සබ්බෙ භික්ඛූ අත්තනො අත්තනො පත්තචීවරං ගහෙත්වා විහාරෙ ච පරිවෙණෙ ච ඡඩ්ඩෙත්වා අගමංසු. තත්ථ ථෙරා භගවතො වචනපූජනත්ථං තිත්ථියවාදපරිමොචනත්ථඤ්ච ‘‘පඨමං මාසං ඛණ්ඩඵුල්ලප්පටිසඞ්ඛරණං කරොමා’’ති චින්තෙසුං. තිත්ථියා හි එවං වදෙය්යුං – ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස සාවකා සත්ථරි ඨිතෙයෙව විහාරෙ පටිජග්ගිංසු, පරිනිබ්බුතෙ ඡඩ්ඩෙසු’’න්ති. තෙසං වාදපරිමොචනත්ථඤ්ච චින්තෙසුන්ති වුත්තං හොති. වුත්තම්පි ¶ හෙතං –
‘‘අථ ¶ ඛො ථෙරානං භික්ඛූනං එතදහොසි – ‘භගවතා ඛො, ආවුසො, ඛණ්ඩඵුල්ලප්පටිසඞ්ඛරණං ¶ වණ්ණිතං. හන්ද මයං, ආවුසො, පඨමං මාසං ඛණ්ඩඵුල්ලප්පටිසඞ්ඛරණං කරොම, මජ්ඣිමං මාසං සන්නිපතිත්වා ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායිස්සාමා’’ති (චූළව. 438).
තෙ දුතියදිවසෙ ගන්ත්වා රාජද්වාරෙ අට්ඨංසු. අජාතසත්තු රාජා ආගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, ආගතත්ථා’’ති අත්තනා කත්තබ්බකිච්චං පටිපුච්ඡි. ථෙරා අට්ඨාරස මහාවිහාරපටිසඞ්ඛරණත්ථාය හත්ථකම්මං පටිවෙදෙසුං. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති රාජා හත්ථකම්මකාරකෙ මනුස්සෙ අදාසි. ථෙරා පඨමං මාසං සබ්බවිහාරෙ පටිසඞ්ඛරාපෙත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං – ‘‘නිට්ඨිතං, මහාරාජ, විහාරපටිසඞ්ඛරණං. ඉදානි ධම්මවිනයසඞ්ගහං කරොමා’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ, විස්සත්ථා කරොථ. මය්හං ආණාචක්කං, තුම්හාකං ධම්මචක්කං හොතු. ආණාපෙථ, භන්තෙ, කිං කරොමී’’ති? ‘‘සඞ්ගහං කරොන්තානං භික්ඛූනං සන්නිසජ්ජට්ඨානං, මහාරාජා’’ති. ‘‘කත්ථ කරොමි, භන්තෙ’’ති? ‘‘වෙභාරපබ්බතපස්සෙ සත්තපණ්ණිගුහාද්වාරෙ කාතුං යුත්තං, මහාරාජා’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ඛො රාජා අජාතසත්තු විස්සකම්මුනා නිම්මිතසදිසං සුවිභත්තභිත්තිත්ථම්භසොපානං නානාවිධමාලාකම්මලතආකම්මවිචිත්තං අභිභවන්තමිව රාජභවනවිභූතිං අවහසන්තමිව දෙවවිමානසිරිං සිරියා නිකෙතමිව එකනිපාතතිත්ථමිව ච දෙවමනුස්සනයනවිහඞ්ගානං ලොකරාමණෙය්යකමිව සම්පිණ්ඩිතං දට්ඨබ්බසාරමණ්ඩං මණ්ඩපං කාරාපෙත්වා විවිධකුසුමදාම-ඔලම්බක-විනිග්ගලන්තචාරුවිතානං ¶ රතනවිචිත්තමණිකොට්ටිමතලමිව ච නං නානාපුප්ඵූපහාරවිචිත්තසුපරිනිට්ඨිතභූමිකම්මං බ්රහ්මවිමානසදිසං අලඞ්කරිත්වා තස්මිං මහාමණ්ඩපෙ පඤ්චසතානං භික්ඛූනං අනග්ඝානි පඤ්ච කප්පියපච්චත්ථරණසතානි පඤ්ඤාපෙත්වා දක්ඛිණභාගං නිස්සාය උත්තරාභිමුඛං ථෙරාසනං මණ්ඩපමජ්ඣෙ පුරත්ථාභිමුඛං බුද්ධස්ස භගවතො ආසනාරහං ධම්මාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා දන්තඛචිතං බීජනිඤ්චෙත්ථ ඨපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරොචාපෙසි – ‘‘නිට්ඨිතං, භන්තෙ, මම කිච්ච’’න්ති.
තස්මිං ඛො පන සමයෙ එකච්චෙ භික්ඛූ ආයස්මන්තං ආනන්දං සන්ධාය එවමාහංසු – ‘‘ඉමස්මිං භික්ඛුසඞ්ඝෙ එකො භික්ඛු විස්සගන්ධං වායන්තො විචරතී’’ති. ථෙරො තං සුත්වා ‘‘ඉමස්මිං භික්ඛුසඞ්ඝෙ අඤ්ඤො විස්සගන්ධං වායන්තො ¶ විචරණකභික්ඛු නාම නත්ථි, අද්ධා එතෙ මං සන්ධාය වදන්තී’’ති සංවෙගං ආපජ්ජි. එකච්චෙ භික්ඛූ ආයස්මන්තං ආනන්දං ආහංසු – ‘‘ස්වෙ, ආවුසො, සන්නිපාතො ත්වඤ්ච සෙක්ඛො සකරණීයො, තෙන තෙ න යුත්තං සන්නිපාතං ගන්තුං, අප්පමත්තො හොහී’’ති.
අථ ඛො ආයස්මා ආනන්දො – ‘‘ස්වෙ සන්නිපාතො, න ඛො පන මෙතං පතිරූපං ය්වාහං සෙක්ඛො ¶ සමානො සන්නිපාතං ගච්ඡෙය්ය’’න්ති බහුදෙව රත්තිං කායගතායසතියා වීතිනාමෙත්වා රත්තියා පච්චූසසමයං චඞ්කමා ඔරොහිත්වා විහාරං පවිසිත්වා ‘‘නිපජ්ජිස්සාමී’’ති කායං ආවජ්ජෙසි. ද්වෙ පාදා භූමිතො මුත්තා, අප්පත්තඤ්ච සීසං බිම්බොහනං, එතස්මිං අන්තරෙ අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චි. අයඤ්හි ආයස්මා චඞ්කමෙන ¶ බහි වීතිනාමෙත්වා විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තො චින්තෙසි – ‘‘නනු මං භගවා එතදවොච – ‘කතපුඤ්ඤොසි ත්වං, ආනන්ද, පධානමනුයුඤ්ජ; ඛිප්පං හොහිසි අනාසවො’ති (දී. නි. 2.207). බුද්ධානඤ්ච කථාදොසො නාම නත්ථි. මම අච්චාරද්ධං වීරියං තෙන මෙ චිත්තං උද්ධච්චාය සංවත්තති. හන්දාහං වීරියසමථං යොජෙමී’’ති චඞ්කමා ඔරොහිත්වා පාදධොවනට්ඨානෙ ඨත්වා පාදෙ ධොවිත්වා විහාරං පවිසිත්වා මඤ්චකෙ නිසීදිත්වා ‘‘ථොකං විස්සමිස්සාමී’’ති කායං මඤ්චකෙ උපනාමෙසි. ද්වෙ පාදා භූමිතො මුත්තා, සීසඤ්ච බිම්බොහනං අසම්පත්තං. එතස්මිං අන්තරෙ අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුත්තං, චතුඉරියාපථවිරහිතං ථෙරස්ස අරහත්තං අහොසි. තෙන ඉමස්මිං සාසනෙ අනිපන්නො අනිසින්නො අට්ඨිතො අචඞ්කමන්තො ‘‘කො භික්ඛු අරහත්තං පත්තො’’ති වුත්තෙ ‘‘ආනන්දත්ථෙරො’’ති වත්තුං වට්ටති.
අථ ඛො ථෙරා භික්ඛූ දුතියදිවසෙ කතභත්තකිච්චා පත්තචීවරං පටිසාමෙත්වා ධම්මසභායං සන්නිපතිතා. ආනන්දත්ථෙරො පන අත්තනො අරහත්තප්පත්තිං ඤාපෙතුකාමො භික්ඛූහි සද්ධිං න ගතො. භික්ඛූ යථාවුඩ්ඪං අත්තනො අත්තනො පත්තාසනෙ නිසීදන්තා ආනන්දත්ථෙරස්ස ආසනං ඨපෙත්වා නිසින්නා. තත්ථ කෙහිචි ‘‘එතමාසනං කස්සා’’ති වුත්තෙ ‘‘ආනන්දත්ථෙරස්සා’’ති. ‘‘ආනන්දො පන කුහිං ගතො’’ති? තස්මිං සමයෙ ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘ඉදානි මය්හං ගමනකාලො’’ති. තතො අත්තනො ආනුභාවං ¶ දස්සෙන්තො පථවියං නිමුජ්ජිත්වා අත්තනො ආසනෙයෙව අත්තානං දස්සෙසි. ආකාසෙනාගන්ත්වා නිසීදීතිපි එකෙ.
එවං ¶ නිසින්නෙ තස්මිං ආයස්මන්තෙ මහාකස්සපත්ථෙරො භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘ආවුසො, කිං පඨමං සඞ්ගායාම, ධම්මං වා විනයං වා’’ති? භික්ඛූ ආහංසු – ‘‘භන්තෙ මහාකස්සප, විනයො නාම බුද්ධසාසනස්ස ආයු, විනයෙ ඨිතෙ සාසනං ඨිතං හොති; තස්මා පඨමං විනයං සඞ්ගායාමා’’ති,. ‘‘කං ධුරං කත්වා’’ති? ‘‘ආයස්මන්තං උපාලි’’න්ති. ‘‘කිං ආනන්දො නප්පහොතී’’ති? ‘‘නො නප්පහොති; අපි ච ඛො පන සම්මාසම්බුද්ධො ධරමානොයෙව විනයපරියත්තිං නිස්සාය ආයස්මන්තං උපාලිං එතදග්ගෙ ඨපෙසි – ‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං විනයධරානං යදිදං උපාලී’ති (අ. නි. 1.219, 228). තස්මා උපාලිත්ථෙරං ¶ පුච්ඡිත්වා විනයං සඞ්ගායාමා’’ති. තතො ථෙරො විනයං පුච්ඡනත්ථාය අත්තනාව අත්තානං සම්මන්නි. උපාලිත්ථෙරොපි විස්සජ්ජනත්ථාය සම්මන්නි. තත්රායං පාළි –
‘‘අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො සඞ්ඝං ඤාපෙසි –
‘‘සුණාතු මෙ, ආවුසො, සඞ්ඝො. යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, අහං උපාලිං විනයං පුච්ඡෙය්ය’න්ති.
‘‘ආයස්මාපි උපාලි සඞ්ඝං ඤාපෙසි –
‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො. යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, අහං ආයස්මතා මහාකස්සපෙන විනයං පුට්ඨො විස්සජ්ජෙය්ය’’න්ති.
එවං අත්තනාව අත්තානං සම්මන්නිත්වා ආයස්මා උපාලි උට්ඨායාසනා එකංසං චීවරං කත්වා ථෙරෙ භික්ඛූ වන්දිත්වා ධම්මාසනෙ නිසීදි, දන්තඛචිතං බීජනිං ගහෙත්වා. තතො ආයස්මා මහාකස්සපො ථෙරාසනෙ නිසීදිත්වා ආයස්මන්තං උපාලිං විනයං පුච්ඡි – ‘‘පඨමං, ආවුසො උපාලි, පාරාජිකං කත්ථ පඤ්ඤත්ත’’න්ති ¶ ? ‘‘වෙසාලියං, භන්තෙ’’ති. ‘‘කං ආරබ්භා’’ති? ‘‘සුදින්නං කලන්දපුත්තං ආරබ්භා’’ති. ‘‘කිස්මිං වත්ථුස්මි’’න්ති? ‘‘මෙථුනධම්මෙ’’ති.
අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො ආයස්මන්තං උපාලිං පඨමස්ස පාරාජිකස්ස වත්ථුම්පි පුච්ඡි, නිදානම්පි පුච්ඡි, පුග්ගලම්පි පුච්ඡි, පඤ්ඤත්තිම්පි පුච්ඡි, අනුපඤ්ඤත්තිම්පි පුච්ඡි, ආපත්තිම්පි පුච්ඡි, අනාපත්තිම්පි පුච්ඡි; යථා ච පඨමස්ස තථා දුතියස්ස තථා තතියස්ස තථා චතුත්ථස්ස පාරාජිකස්ස වත්ථුම්පි පුච්ඡි…පෙ… අනාපත්තිම්පි පුච්ඡි. පුට්ඨො පුට්ඨො උපාලිත්ථෙරො විස්සජ්ජෙසි. තතො ¶ ඉමානි චත්තාරි පාරාජිකානි ‘‘පාරාජිකකණ්ඩං නාම ඉද’’න්ති සඞ්ගහං ආරොපෙත්වා ඨපෙසුං. තෙරස සඞ්ඝාදිසෙසානි ‘‘තෙරසක’’න්ති ඨපෙසුං. ද්වෙ සික්ඛාපදානි ‘‘අනියතානී’’ති ඨපෙසුං. තිංස සික්ඛාපදානි ‘‘නිස්සග්ගියපාචිත්තියානී’’ති ඨපෙසුං. ද්වෙනවුති සික්ඛාපදානි ‘‘පාචිත්තියානී’’ති ඨපෙසුං. චත්තාරි සික්ඛාපදානි ‘‘පාටිදෙසනීයානී’’ති ඨපෙසුං. පඤ්චසත්තති සික්ඛාපදානි ‘‘සෙඛියානී’’ති ඨපෙසුං. සත්ත ධම්මෙ ‘‘අධිකරණසමථා’’ති ඨපෙසුං.
එවං ¶ මහාවිභඞ්ගං සඞ්ගහං ආරොපෙත්වා භික්ඛුනීවිභඞ්ගෙ අට්ඨ සික්ඛාපදානි ‘‘පාරාජිකකණ්ඩං නාම ඉද’’න්ති ඨපෙසුං. සත්තරස සික්ඛාපදානි ‘‘සත්තරසක’’න්ති ඨපෙසුං. තිංස සික්ඛාපදානි ‘‘නිස්සග්ගියපාචිත්තියානී’’ති ඨපෙසුං. ඡසට්ඨිසතසික්ඛාපදානි ‘‘පාචිත්තියානී’’ති ඨපෙසුං. අට්ඨ සික්ඛාපදානි ‘‘පාටිදෙසනීයානී’’ති ඨපෙසුං. පඤ්චසත්තති සික්ඛාපදානි ‘‘සෙඛියානී’’ති ඨපෙසුං. සත්ත ධම්මෙ ‘‘අධිකරණසමථා’’ති ¶ ඨපෙසුං. එවං භික්ඛුනීවිභඞ්ගං සඞ්ගහං ආරොපෙත්වා එතෙනෙව උපායෙන ඛන්ධකපරිවාරෙපි ආරොපෙසුං. එවමෙතං සඋභතොවිභඞ්ගඛන්ධකපරිවාරං විනයපිටකං සඞ්ගහමාරූළ්හං සබ්බං මහාකස්සපත්ථෙරො පුච්ඡි, උපාලිත්ථෙරො විස්සජ්ජෙසි. පුච්ඡාවිස්සජ්ජනපරියොසානෙ පඤ්ච අරහන්තසතානි සඞ්ගහං ආරොපිතනයෙනෙව ගණසජ්ඣායමකංසු. විනයසඞ්ගහාවසානෙ උපාලිත්ථෙරො දන්තඛචිතං බීජනිං නික්ඛිපිත්වා ධම්මාසනා ඔරොහිත්වා වුඩ්ඪෙ භික්ඛූ වන්දිත්වා අත්තනො පත්තාසනෙ නිසීදි.
විනයං සඞ්ගායිත්වා ධම්මං සඞ්ගායිතුකාමො ආයස්මා මහාකස්සපො භික්ඛූ පුච්ඡි – ‘‘ධම්මං සඞ්ගායන්තෙහි කං පුග්ගලං ධුරං කත්වා ධම්මො සඞ්ගායිතබ්බො’’ති? භික්ඛූ ‘‘ආනන්දත්ථෙරං ධුරං කත්වා’’ති ආහංසු.
අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො සඞ්ඝං ඤාපෙසි –
‘‘සුණාතු මෙ, ආවුසො, සඞ්ඝො. යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, අහං ආනන්දං ධම්මං පුච්ඡෙය්ය’’න්ති.
අථ ඛො ආයස්මා ආනන්දො සඞ්ඝං ඤාපෙසි –
‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, අහං ආයස්මතා මහාකස්සපෙන ධම්මං පුට්ඨො විස්සජ්ජෙය්ය’’න්ති.
අථ ¶ ඛො ආයස්මා ආනන්දො උට්ඨායාසනා එකංසං චීවරං කත්වා ථෙරෙ භික්ඛූ වන්දිත්වා ධම්මාසනෙ නිසීදි දන්තඛචිතං බීජනිං ගහෙත්වා. අථ මහාකස්සපත්ථෙරො ආනන්දත්ථෙරං ධම්මං පුච්ඡි – ‘‘බ්රහ්මජාලං, ආවුසො ආනන්ද, කත්ථ භාසිත’’න්ති? ‘‘අන්තරා ච, භන්තෙ, රාජගහං ¶ අන්තරා ච නාළන්දං රාජාගාරකෙ අම්බලට්ඨිකාය’’න්ති. ‘‘කං ආරබ්භා’’ති? ‘‘සුප්පියඤ්ච පරිබ්බාජකං, බ්රහ්මදත්තඤ්ච මාණව’’න්ති. ‘‘කිස්මිං වත්ථුස්මි’’න්ති? ‘‘වණ්ණාවණ්ණෙ’’ති. අථ ඛො ¶ ආයස්මා මහාකස්සපො ආයස්මන්තං ආනන්දං බ්රහ්මජාලස්ස නිදානම්පි පුච්ඡි, පුග්ගලම්පි පුච්ඡි, වත්ථුම්පි පුච්ඡි. ‘‘සාමඤ්ඤඵලං පනාවුසො ආනන්ද, කත්ථ භාසිත’’න්ති? ‘රාජගහෙ, භන්තෙ, ජීවකම්බවනෙ’’ති. ‘‘කෙන සද්ධි’’න්ති? ‘‘අජාතසත්තුනා වෙදෙහිපුත්තෙන සද්ධි’’න්ති. අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො ආයස්මන්තං ආනන්දං සාමඤ්ඤඵලස්ස නිදානම්පි පුච්ඡි, පුග්ගලම්පි පුච්ඡි. එතෙනෙව උපායෙන පඤ්ච නිකායෙ පුච්ඡි.
පඤ්චනිකායා නාම – දීඝනිකායො, මජ්ඣිමනිකායො, සංයුත්තනිකායො, අඞ්ගුත්තරනිකායො, ඛුද්දකනිකායොති. තත්ථ ඛුද්දකනිකායො නාම – චත්තාරො නිකායෙ ඨපෙත්වා, අවසෙසං බුද්ධවචනං. තත්ථ විනයො ආයස්මතා උපාලිත්ථෙරෙන විස්සජ්ජිතො, සෙසඛුද්දකනිකායො චත්තාරො ච නිකායා ආනන්දත්ථෙරෙන. තදෙතං සබ්බම්පි බුද්ධවචනං රසවසෙන එකවිධං, ධම්මවිනයවසෙන දුවිධං, පඨමමජ්ඣිමපච්ඡිමවසෙන තිවිධං; තථා පිටකවසෙන, නිකායවසෙන පඤ්චවිධං, අඞ්ගවසෙන නවවිධං, ධම්මක්ඛන්ධවසෙන චතුරාසීතිසහස්සවිධන්ති වෙදිතබ්බං.
කථං රසවසෙන එකවිධං? යඤ්හි භගවතා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣිත්වා යාව අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායති, එත්ථන්තරෙ පඤ්චචත්තාලීසවස්සානි දෙවමනුස්සනාගයක්ඛාදයො අනුසාසන්තෙන පච්චවෙක්ඛන්තෙන වා වුත්තං, සබ්බං තං එකරසං විමුත්තිරසමෙව හොති. එවං රසවසෙන එකවිධං.
කථං ¶ ධම්මවිනයවසෙන දුවිධං? සබ්බමෙව චෙතං ධම්මො චෙව විනයො චාති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. තත්ථ විනයපිටකං විනයො, අවසෙසං බුද්ධවචනං ධම්මො; තෙනෙවාහ – ‘‘යංනූන මයං, ආවුසො, ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායෙය්යාමා’’ති. ‘‘අහං ¶ උපාලිං විනයං පුච්ඡෙය්යං, ආනන්දං ධම්මං පුච්ඡෙය්ය’’න්ති ච එවං ධම්මවිනයවසෙන දුවිධං.
කථං පඨමමජ්ඣිමපච්ඡිමවසෙන තිවිධං? සබ්බමෙව හිදං පඨමබුද්ධවචනං, මජ්ඣිමබුද්ධවචනං, පච්ඡිමබුද්ධවචනන්ති තිප්පභෙදං හොති. තත්ථ –
‘‘අනෙකජාතිසංසාරං, සන්ධාවිස්සං අනිබ්බිසං;
ගහකාරං ගවෙසන්තො, දුක්ඛා ජාති පුනප්පුනං.
‘‘ගහකාරක ¶ දිට්ඨොසි, පුන ගෙහං න කාහසි;
සබ්බා තෙ ඵාසුකා භග්ගා, ගහකූටං විසඞ්ඛතං;
විසඞ්ඛාරගතං චිත්තං, තණ්හානං ඛයමජ්ඣගා’’ති. (ධ. ප. 153-154);
ඉදං පඨමබුද්ධවචනං.
කෙචි ‘‘යදා හවෙ පාතුභවන්ති ධම්මා’’ති ඛන්ධකෙ උදානගාථං ආහු. එසා පන පාටිපදදිවසෙ සබ්බඤ්ඤුභාවප්පත්තස්ස සොමනස්සමයඤාණෙන පච්චයාකාරං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පන්නා උදානගාථාති වෙදිතබ්බා.
යං පන පරිනිබ්බානකාලෙ අභාසි – ‘‘හන්ද දානි, භික්ඛවෙ, ආමන්තයාමි වො, වයධම්මා සඞ්ඛාරා, අප්පමාදෙන සම්පාදෙථා’’ති (දී. නි. 2.218) ඉදං පච්ඡිමබුද්ධවචනං.
උභින්නමන්තරෙ යං වුත්තං එතං මජ්ඣිමබුද්ධවචනන්ති. එවං පඨමමජ්ඣිමපච්ඡිමවසෙන තිවිධං.
කථං ¶ පිටකවසෙන තිවිධං? සබ්බම්පි හෙතං විනයපිටකං සුත්තන්තපිටකං අභිධම්මපිටකන්ති තිප්පභෙදමෙව හොති. තත්ථ පඨමසඞ්ගීතියං සඞ්ගීතඤ්ච අසඞ්ගීතඤ්ච සබ්බම්පි සමොධානෙත්වා උභයානි පාතිමොක්ඛානි, ද්වෙ විභඞ්ගානි, ද්වාවීසති ඛන්ධකානි, සොළසපරිවාරාති ඉදං විනයපිටකං නාම.
බ්රහ්මජාලාදි චතුත්තිංසසුත්තසඞ්ගහො දීඝනිකායො, මූලපරියායසුත්තාදි දියඩ්ඪසතද්වෙසුත්තසඞ්ගහො මජ්ඣිමනිකායො, ඔඝතරණසුත්තාදි සත්තසුත්තසහස්ස සත්තසත ද්වාසට්ඨිසුත්තසඞ්ගහො සංයුත්තනිකායො, චිත්තපරියාදානසුත්තාදි නවසුත්තසහස්ස පඤ්චසත සත්තපඤ්ඤාසසුත්තසඞ්ගහො අඞ්ගුත්තරනිකායො, ඛුද්දකපාඨ-ධම්මපද-උදාන-ඉතිවුත්තක-සුත්තනිපාත-විමානවත්ථු-පෙතවත්ථු-ථෙරගාථා-ථෙරීගාථා-ජාතකනිද්දෙස-පටිසම්භිදා-අපදාන-බුද්ධවංස-චරියාපිටකවසෙන ¶ පන්නරසප්පභෙදො ඛුද්දකනිකායොති ඉදං සුත්තන්තපිටකං නාම.
ධම්මසඞ්ගහො, විභඞ්ගො, ධාතුකථා, පුග්ගලපඤ්ඤත්ති, කථාවත්ථු, යමකං, පට්ඨානන්ති ඉදං අභිධම්මපිටකං නාම. තත්ථ –
විවිධවිසෙසනයත්තා ¶ , විනයනතො චෙව කායවාචානං;
විනයත්ථවිදූහි අයං, විනයො විනයොති අක්ඛාතො.
විවිධා හි එත්ථ පඤ්චවිධ පාතිමොක්ඛුද්දෙස පාරාජිකාදි සත්තආපත්තික්ඛන්ධමාතිකා විභඞ්ගාදිප්පභෙදා නයා, විසෙසභූතා ච දළ්හීකම්මසිථිලකරණප්පයොජනා අනුපඤ්ඤත්තිනයා ¶ , කායිකවාචසිකඅජ්ඣාචාරනිසෙධනතො චෙස කායං වාචඤ්ච විනෙති, තස්මා විවිධනයත්තා විසෙසනයත්තා කායවාචානඤ්ච විනයනතො ‘‘විනයො’’ති අක්ඛාතො. තෙනෙතමෙතස්ස වචනත්ථකොසල්ලත්ථං වුත්තං –
‘‘විවිධවිසෙසනයත්තා, විනයනතො චෙව කායවාචානං;
විනයත්ථවිදූහි අයං, විනයො විනයොති අක්ඛාතො’’ති.
ඉතරං පන –
අත්ථානං සූචනතො, සුවුත්තතො සවනතොථ සූදනතො;
සුත්තාණා සුත්තසභාගතො ච, සුත්තන්ති අක්ඛාතං.
තඤ්හි අත්තත්ථපරත්ථාදිභෙදෙ අත්ථෙ සූචෙති, සුවුත්තා චෙත්ථ අත්ථා වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුලොමෙන වුත්තත්තා. සවති චෙතං අත්ථෙ සස්සමිව ඵලං පසවතීති වුත්තං හොති. සූදති චෙතං ධෙනුවිය ඛීරං, පග්ඝරතීති වුත්තං හොති. සුට්ඨු ච නෙ තායති රක්ඛතීති වුත්තං හොති. සුත්තසභාගඤ්චෙතං, යථා හි තච්ඡකානං සුත්තං පමාණං හොති; එවමෙතම්පි විඤ්ඤූනං. යථා ච සුත්තෙන සඞ්ගහිතානි පුප්ඵානි න විකිරියන්ති න විද්ධංසියන්ති; එවමෙතෙන සඞ්ගහිතා අත්ථා. තෙනෙතමෙතස්ස වචනත්ථකොසල්ලත්ථං වුත්තං –
‘‘අත්ථානං සූචනතො, සුවුත්තතො සවනතොථ සූදනතො;
සුත්තාණා සුත්තසභාගතො ච, සුත්තන්ති අක්ඛාත’’න්ති.
යං එත්ථ වුඩ්ඪිමන්තො, සලක්ඛණා පූජිතා පරිච්ඡින්නා;
වුත්තාධිකා ච ධම්මා, අභිධම්මො තෙන අක්ඛාතො.
අයඤ්හි ¶ අභිසද්දො වුඩ්ඪිලක්ඛණපූජිතපරිච්ඡින්නාධිකෙසු දිස්සති. තථාහෙස – ‘‘බාළ්හා මෙ ආවුසො දුක්ඛා වෙදනා අභික්කමන්ති නො පටික්කමන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.389; සං. නි. 5.195) වුඩ්ඪියං ආගතො. ‘‘යා තා රත්තියො අභිඤ්ඤාතා අභිලක්ඛිතා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.49) ලක්ඛණෙ. ‘‘රාජාභිරාජා මනුජින්දො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.399; සු. නි. 558) පූජිතෙ. ‘‘පටිබලො විනෙතුං අභිධම්මෙ අභිවිනයෙ’’තිආදීසු (මහාව. 85) පරිච්ඡින්නෙ. අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරවිරහිතෙ ධම්මෙ ච විනයෙ චාති වුත්තං හොති. ‘‘අභික්කන්තෙන වණ්ණෙනා’’තිආදීසු (වි. ව. 75) අධිකෙ.
එත්ථ ච ‘‘රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති, මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 160 ආදයො) නයෙන වුඩ්ඪිමන්තොපි ධම්මා වුත්තා. ‘‘රූපාරම්මණං වා සද්දාරම්මණං වා’’තිආදිනා නයෙන ආරම්මණාදීහි ලක්ඛණීයත්තා සලක්ඛණාපි. ‘‘සෙක්ඛා ධම්මා, අසෙක්ඛා ධම්මා, ලොකුත්තරා ධම්මා’’තිආදිනා නයෙන පූජිතාපි පූජාරහාති අධිප්පායො. ‘‘ඵස්සො හොති වෙදනා හොතී’’තිආදිනා නයෙන සභාවපරිච්ඡින්නත්තා පරිච්ඡින්නාපි. ‘‘මහග්ගතා ධම්මා, අප්පමාණා ධම්මා, අනුත්තරා ධම්මා’’තිආදිනා නයෙන අධිකාපි ධම්මා වුත්තා. තෙනෙතමෙතස්ස වචනත්ථකොසල්ලත්ථං වුත්තං –
‘‘යං එත්ථ වුඩ්ඪිමන්තො, සලක්ඛණා පූජිතා පරිච්ඡින්නා;
වුත්තාධිකා ච ධම්මා, අභිධම්මො තෙන අක්ඛාතො’’ති.
යං පනෙත්ථ අවිසිට්ඨං, තං –
පිටකං පිටකත්ථවිදූ, පරියත්තිබ්භාජනත්ථතො ආහු;
තෙන සමොධානෙත්වා, තයොපි විනයාදයො ඤෙය්යා.
පරියත්තිපි ¶ ¶ හි ‘‘මා පිටකසම්පදානෙනා’’තිආදීසු (අ. නි. 3.66) පිටකන්ති වුච්චති. ‘‘අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය කුදාලපිටකං ආදායා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.228; අ. නි. 3.70) යං කිඤ්චි භාජනම්පි. තස්මා පිටකං පිටකත්ථවිදූ, පරියත්තිබ්භාජනත්ථතො ආහු.
ඉදානි තෙන සමොධානෙත්වා තයොපි විනයාදයො ඤෙය්යාති. තෙන එවං දුවිධත්ථෙන පිටකසද්දෙන සහ ¶ සමාසං කත්වා විනයො ච සො පිටකඤ්ච පරියත්තිභාවතො තස්ස තස්ස අත්ථස්ස භාජනතො චාති විනයපිටකං, යථාවුත්තෙනෙව නයෙන සුත්තන්තඤ්ච තං පිටකඤ්චාති සුත්තන්තපිටකං, අභිධම්මො ච සො පිටකඤ්චාති අභිධම්මපිටකන්ති එවමෙතෙ තයොපි විනයාදයො ඤෙය්යා.
එවං ඤත්වා ච පුනපි තෙස්වෙව පිටකෙසු නානප්පකාරකොසල්ලත්ථං –
දෙසනාසාසනකථා, භෙදං තෙසු යථාරහං;
සික්ඛාපහානගම්භීර, භාවඤ්ච පරිදීපයෙ.
පරියත්තිභෙදං සම්පත්තිං, විපත්තිං චාපි යං යහිං;
පාපුණාති යථා භික්ඛු, තම්පි සබ්බං විභාවයෙ.
තත්රායං පරිදීපනා විභාවනා ච, එතානි හි තීණි පිටකානි යථාක්කමං ආණා වොහාර පරමත්ථදෙසනා යථාපරාධ-යථානුලොම-යථාධම්මසාසනානි, සංවරාසංවරදිට්ඨිවිනිවෙඨනාමරූපපරිච්ඡෙදකථාති ච වුච්චන්ති.
එත්ථ හි විනයපිටකං ආණාරහෙන භගවතා ආණාබාහුල්ලතො දෙසිතත්තා ආණාදෙසනා, සුත්තන්තපිටකං වොහාරකුසලෙන භගවතා වොහාරබාහුල්ලතො දෙසිතත්තා වොහාරදෙසනා, අභිධම්මපිටකං පරමත්ථකුසලෙන භගවතා පරමත්ථබාහුල්ලතො දෙසිතත්තා පරමත්ථදෙසනාති වුච්චති.
තථා ¶ පඨමං යෙ තෙ පචුරාපරාධා සත්තා තෙ යථාපරාධං එත්ථ සාසිතාති යථාපරාධසාසනං, දුතියං අනෙකජ්ඣාසයානුසයචරියාධිමුත්තිකා සත්තා යථානුලොමං එත්ථ සාසිතාති යථානුලොමසාසනං, තතියං ධම්මපුඤ්ජමත්තෙ ‘‘අහං මමා’’ති සඤ්ඤිනො සත්තා යථාධම්මං එත්ථ සාසිතාති යථාධම්මසාසනන්ති වුච්චති.
තථා ¶ පඨමං අජ්ඣාචාරපටිපක්ඛභූතො සංවරාසංවරො එත්ථ කථිතොති සංවරාසංවරකථා, දුතියං ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිපටිපක්ඛභූතා දිට්ඨිවිනිවෙඨනා එත්ථ කථිතාති දිට්ඨිවිනිවෙඨනකථා, තතියං රාගාදිපටිපක්ඛභූතො නාමරූපපරිච්ඡෙදො එත්ථ කථිතොති නාමරූපපරිච්ඡෙදකථාති වුච්චති.
තීසුපි ච චෙතෙසු තිස්සො සික්ඛා, තීණි පහානානි, චතුබ්බිධො ච ගම්භීරභාවො වෙදිතබ්බො ¶ . තථා හි – විනයපිටකෙ විසෙසෙන අධිසීලසික්ඛා වුත්තා, සුත්තන්තපිටකෙ අධිචිත්තසික්ඛා, අභිධම්මපිටකෙ අධිපඤ්ඤාසික්ඛා.
විනයපිටකෙ ච වීතික්කමප්පහානං කිලෙසානං, වීතික්කමපටිපක්ඛත්තා සීලස්ස. සුත්තන්තපිටකෙ පරියුට්ඨානප්පහානං, පරියුට්ඨානපටිපක්ඛත්තා සමාධිස්ස. අභිධම්මපිටකෙ අනුසයප්පහානං අනුසයපටිපක්ඛත්තා පඤ්ඤාය.
පඨමෙ ච තදඞ්ගප්පහානං කිලෙසානං, ඉතරෙසු වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදප්පහානානි. පඨමෙ ච දුච්චරිතසංකිලෙසස්ස පහානං, ඉතරෙසු තණ්හාදිට්ඨිසංකිලෙසානං.
එකමෙකස්මිඤ්චෙත්ථ චතුබ්බිධොපි ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධගම්භීරභාවො වෙදිතබ්බො. තත්ථ ධම්මොති පාළි. අත්ථොති තස්සායෙවත්ථො. දෙසනාති තස්සා මනසාවවත්ථාපිතාය පාළියා දෙසනා. පටිවෙධොති පාළියා පාළිඅත්ථස්ස ච යථාභූතාවබොධො. තීසුපි චෙතෙසු එතෙ ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධා ¶ යස්මා සසාදීහි විය මහාසමුද්දො මන්දබුද්ධීහි දුක්ඛොගාහා අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨා ච, තස්මා ගම්භීරා. එවං එකමෙකස්මිං එත්ථ චතුබ්බිධොපි ගම්භීරභාවො වෙදිතබ්බො.
අපරො නයො – ධම්මොති හෙතු. වුත්තං හෙතං – ‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’ති. අත්ථොති හෙතුඵලං. වුත්තං හෙතං – ‘‘හෙතුඵලෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති. දෙසනාති පඤ්ඤත්ති, යථාධම්මං ධම්මාභිලාපොති අධිප්පායො. පටිවෙධොති අභිසමයො, සො ච ලොකියලොකුත්තරො විසයතො අසම්මොහතො ච අත්ථානුරූපං ධම්මෙසු, ධම්මානුරූපං අත්ථෙසු, පඤ්ඤත්තිපථානුරූපං පඤ්ඤත්තීසු අවබොධො.
ඉදානි යස්මා එතෙසු පිටකෙසු යං යං ධම්මජාතං වා අත්ථජාතං වා, යා චායං යථා යථා ඤාපෙතබ්බො අත්ථො සොතූනං ඤාණස්ස අභිමුඛො හොති, තථා තථා තදත්ථජොතිකා දෙසනා, යො චෙත්ථ ¶ අවිපරීතාවබොධසඞ්ඛාතො පටිවෙධො සබ්බමෙතං අනුපචිතකුසලසම්භාරෙහි දුප්පඤ්ඤෙහි සසාදීහි විය මහාසමුද්දො දුක්ඛොගාහං අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨඤ්ච, තස්මා ගම්භීරං. එවම්පි එකමෙකස්මිං එත්ථ චතුබ්බිධොපි ගම්භීරභාවො වෙදිතබ්බො.
එත්තාවතා ¶ ච –
‘‘දෙසනා-සාසනකථා ¶ , භෙදං තෙසු යථාරහං;
සික්ඛාපහානගම්භීරභාවඤ්ච පරිදීපයෙ’’ති.
අයං ගාථා වුත්තත්ථා හොති.
‘‘පරියත්තිභෙදං සම්පත්තිං, විපත්තිඤ්චාපි යං යහිං;
පාපුණාති යථා භික්ඛු, තම්පි සබ්බං විභාවයෙ’’ති.
එත්ථ පන තීසු පිටකෙසු තිවිධො පරියත්තිභෙදො දට්ඨබ්බො. තිස්සො හි පරියත්තියො – අලගද්දූපමා, නිස්සරණත්ථා, භණ්ඩාගාරිකපරියත්තීති.
තත්ථ යා දුග්ගහිතා උපාරම්භාදිහෙතු පරියාපුටා, අයං අලගද්දූපමා. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො අලගද්දත්ථිකො අලගද්දගවෙසී අලගද්දපරියෙසනං චරමානො, සො පස්සෙය්ය මහන්තං අලගද්දං. තමෙනං භොගෙ වා නඞ්ගුට්ඨෙ වා ගණ්හෙය්ය. තස්ස සො අලගද්දො පටිපරිවත්තිත්වා හත්ථෙ වා බාහාය වා අඤ්ඤතරස්මිං වා අඞ්ගපච්චඞ්ගෙ ඩංසෙය්ය. සො තතොනිදානං මරණං වා නිගච්ඡෙය්ය, මරණමත්තං වා දුක්ඛං. තං කිස්ස හෙතු? දුග්ගහිතත්තා, භික්ඛවෙ, අලගද්දස්ස. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, ඉධෙකච්චෙ මොඝපුරිසා ධම්මං පරියාපුණන්ති සුත්තං…පෙ… වෙදල්ලං. තෙ තං ධම්මං පරියාපුණිත්වා තෙසං ධම්මානං පඤ්ඤාය අත්ථං න උපපරික්ඛන්ති. තෙසං තෙ ධම්මා පඤ්ඤාය අත්ථං අනුපපරික්ඛතං න නිජ්ඣානං ඛමන්ති. තෙ උපාරම්භානිසංසා චෙව ධම්මං පරියාපුණන්ති ඉතිවාදප්පමොක්ඛානිසංසා ච. යස්ස චත්ථාය ධම්මං පරියාපුණන්ති, තඤ්චස්ස අත්ථං නානුභොන්ති. තෙසං තෙ ධම්මා දුග්ගහිතා දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති. තං කිස්ස හෙතු? දුග්ගහිතත්තා, භික්ඛවෙ, ධම්මාන’’න්ති (ම. නි. 1.238).
යා ¶ ¶ පන සුග්ගහිතා සීලක්ඛන්ධාදිපාරිපූරිංයෙව ආකඞ්ඛමානෙන පරියාපුටා න උපාරම්භාදි හෙතු, අයං නිස්සරණත්ථා. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘තෙසං තෙ ධම්මා සුග්ගහිතා දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය සංවත්තන්ති. තං කිස්ස හෙතු? සුග්ගහිතත්තා, භික්ඛවෙ, ධම්මාන’’න්ති (ම. නි. 1.239).
යං පන පරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධො පහීනකිලෙසො භාවිතමග්ගො පටිවිද්ධාකුප්පො සච්ඡිකතනිරොධො ඛීණාසවො ¶ කෙවලං පවෙණීපාලනත්ථාය වංසානුරක්ඛණත්ථාය පරියාපුණාති, අයං භණ්ඩාගාරිකපඅයත්තීති.
විනයෙ පන සුප්පටිපන්නො භික්ඛු සීලසම්පත්තිං නිස්සාය තිස්සො විජ්ජා පාපුණාති, තාසංයෙව ච තත්ථ පභෙදවචනතො. සුත්තෙ සුප්පටිපන්නො සමාධිසම්පදං නිස්සාය ඡ අභිඤ්ඤා පාපුණාති, තාසංයෙව ච තත්ථ පභෙදවචනතො. අභිධම්මෙ සුප්පටිපන්නො පඤ්ඤාසම්පදං නිස්සාය චතස්සො පටිසම්භිදා පාපුණාති, තාසඤ්ච තත්ථෙව පභෙදවචනතො. එවමෙතෙසු සුප්පටිපන්නො යථාක්කමෙන ඉමං විජ්ජාත්තයඡළභිඤ්ඤාචතුපටිසම්භිදාභෙදං සම්පත්තිං පාපුණාති.
විනයෙ පන දුප්පටිපන්නො අනුඤ්ඤාතසුඛසම්ඵස්සඅත්ථරණපාවුරණාදිඵස්සසාමඤ්ඤතො පටික්ඛිත්තෙසු උපාදින්නඵස්සාදීසු අනවජ්ජසඤ්ඤී හොති. වුත්තම්පි හෙතං – ‘‘තථාහං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමි, යථා යෙමෙ අන්තරායිකා ධම්මා වුත්තා භගවතා, තෙ පටිසෙවතො නාලං අන්තරායායා’’ති (පාචි. 417; ම. නි. 1.234) තතො දුස්සීලභාවං පාපුණාති. සුත්තෙ ¶ දුප්පටිපන්නො ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, පුග්ගලා සන්තො සංවිජ්ජමානා’’තිආදීසු (අ. නි. 4.5) අධිප්පායං අජානන්තො දුග්ගහිතං ගණ්හාති. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අත්තනා දුග්ගහිතෙන අම්හෙ චෙව අබ්භාචික්ඛති, අත්තානඤ්ච ඛනති, බහුඤ්ච අපුඤ්ඤං පසවතී’’ති (පාචි. 417; ම. නි. 1.236) තතො මිච්ඡාදිට්ඨිතං පාපුණාති. අභිධම්මෙ දුප්පටිපන්නො ධම්මචින්තං අතිධාවන්තො අචින්තෙය්යානිපි චින්තෙති, තතො චිත්තක්ඛෙපං පාපුණාති. වුත්තං හෙතං – ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, අචින්තෙය්යානි න චින්තෙතබ්බානි, යානි චින්තෙන්තො උම්මාදස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්සා’’ති (අ. නි. 4.77). එවමෙතෙසු දුප්පටිපන්නො යථාක්කමෙන ඉමං දුස්සීලභාවමිච්ඡාදිට්ඨිතා චිත්තක්ඛෙපභෙදං විපත්තිං පාපුණාතීති.
එත්තාවතා ¶ ච –
‘‘පරියත්තිභෙදං සම්පත්තිං, විපත්තිං චාපි යං යහිං;
පාපුණාති යථා භික්ඛු, තම්පි සබ්බං විභාවයෙ’’ති.
අයම්පි ගාථා වුත්තත්ථා හොති. එවං නානප්පකාරතො පිටකානි ඤත්වා තෙසං වසෙනෙතං බුද්ධවචනං තිවිධන්ති ඤාතබ්බං.
කථං ¶ නිකායවසෙන පඤ්චවිධං? සබ්බමෙව චෙතං දීඝනිකායො, මජ්ඣිමනිකායො, සංයුත්තනිකායො, අඞ්ගුත්තරනිකායො, ඛුද්දකනිකායොති පඤ්චප්පභෙදං හොති. තත්ථ කතමො දීඝනිකායො? තිවග්ගසඞ්ගහානි බ්රහ්මජාලාදීනි චතුත්තිංස සුත්තානි.
චතුත්තිංසෙව සුත්තන්තා, තිවග්ගො යස්ස සඞ්ගහො;
එස දීඝනිකායොති, පඨමො අනුලොමිකො.
කස්මා පනෙස දීඝනිකායොති වුච්චති? දීඝප්පමාණානං සුත්තානං සමූහතො නිවාසතො ච, සමූහනිවාසා හි නිකායොති ¶ වුච්චන්ති. ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකනිකායම්පි සමනුපස්සාමි එවං චිත්තං; යථයිදං, භික්ඛවෙ, තිරච්ඡානගතා පාණා; පොණිකනිකායො, චික්ඛල්ලිකනිකායො’’ති (සං. නි. 3.100) එවමාදීනි චෙත්ථ සාධකානි සාසනතො ච ලොකතො ච. එවං සෙසානම්පි නිකායභාවෙ වචනත්ථො වෙදිතබ්බො.
කතමො මජ්ඣිමනිකායො? මජ්ඣිමප්පමාණානි පඤ්චදසවග්ගසඞ්ගහානි මූලපරියායසුත්තාදීනි දියඩ්ඪසතං ද්වෙ ච සුත්තානි.
දියඩ්ඪසතං සුත්තන්තා, ද්වෙ ච සුත්තානි යත්ථ සො;
නිකායො මජ්ඣිමො පඤ්ච-දසවග්ගපරිග්ගහො.
කතමො සංයුත්තනිකායො? දෙවතාසංයුත්තාදිවසෙන ඨිතානි ඔඝතරණාදීනි සත්ත සුත්තසහස්සානි සත්ත ච සුත්තසතානි ද්වාසට්ඨි ච සුත්තානි.
සත්ත සුත්තසහස්සානි, සත්ත සුත්තසතානි ච;
ද්වාසට්ඨි චෙව සුත්තන්තා, එසො සංයුත්තසඞ්ගහො.
කතමො ¶ අඞ්ගුත්තරනිකායො? එකෙකඅඞ්ගාතිරෙකවසෙන ඨිතානි චිත්තපරියාදානාදීනි නව සුත්තසහස්සානි පඤ්ච සුත්තසතානි සත්තපඤ්ඤාසඤ්ච සුත්තානි.
නව සුත්තසහස්සානි, පඤ්ච සුත්තසතානි ච;
සත්තපඤ්ඤාස සුත්තානි, සඞ්ඛ්යා අඞ්ගුත්තරෙ අයං.
කතමො ¶ ඛුද්දකනිකායො? සකලං විනයපිටකං අභිධම්මපිටකං ඛුද්දකපාඨාදයො ච පුබ්බෙ නිදස්සිතා පන්නරසභෙදා ඨපෙත්වා චත්තාරො නිකායෙ අවසෙසං බුද්ධවචනන්ති.
ඨපෙත්වා ¶ චතුරොපෙතෙ, නිකායෙ දීඝආදිකෙ;
තදඤ්ඤං බුද්ධවචනං, නිකායො ඛුද්දකො මතොති.
එවං නිකායවසෙන පඤ්චවිධං.
කථං අඞ්ගවසෙන නවවිධං? සබ්බමෙව හිදං සුත්තං, ගෙය්යං, වෙය්යාකරණං, ගාථා, උදානං, ඉතිවුත්තකං, ජාතකං, අබ්භුතධම්මං, වෙදල්ලන්ති නවප්පභෙදං හොති. තත්ථ උභතොවිභඞ්ගනිද්දෙසඛන්ධකපරිවාරා සුත්තනිපාතෙ මඞ්ගලසුත්ත-රතනසුත්ත-නාලකසුත්ත-තුවට්ටකසුත්තානි අඤ්ඤම්පි ච සුත්තනාමකං තථාගතවචනං සුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සබ්බම්පි සගාථකං සුත්තං ගෙය්යන්ති වෙදිතබ්බං. විසෙසෙන සංයුත්තකෙ සකලොපි සගාථාවග්ගො, සකලං අභිධම්මපිටකං, නිග්ගාථකං සුත්තං, යඤ්ච අඤ්ඤම්පි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි අසඞ්ගහිතං බුද්ධවචනං තං වෙය්යාකරණන්ති වෙදිතබ්බං. ධම්මපදං, ථෙරගාථා, ථෙරීගාථා, සුත්තනිපාතෙ නොසුත්තනාමිකා සුද්ධිකගාථා ච ගාථාති වෙදිතබ්බා. සොමනස්සඤාණමයිකගාථාපටිසංයුත්තා ද්වාසීති සුත්තන්තා උදානන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘වුත්තඤ්හෙතං භගවතා’’තිආදිනයප්පවත්තා දසුත්තරසතසුත්තන්තා ඉතිවුත්තකන්ති වෙදිතබ්බං. අපණ්ණකජාතකාදීනි පඤ්ඤාසාධිකානි පඤ්ච ජාතකසතානි ජාතකන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, අච්ඡරියා අබ්භුතා ධම්මා ආනන්දෙ’’ති (දී. නි. 2.209) -ආදිනයප්පවත්තා සබ්බෙපි අච්ඡරියඅබ්භුතධම්මපටිසංයුත්තා සුත්තන්තා අබ්භුතධම්මන්ති වෙදිතබ්බං. චූළවෙදල්ල-මහාවෙදල්ල-සම්මාදිට්ඨි-සක්කපඤ්හ-සඞ්ඛාරභාජනිය-මහාපුණ්ණමසුත්තාදයො ¶ සබ්බෙපි වෙදඤ්ච තුට්ඨිඤ්ච ලද්ධා ලද්ධා පුච්ඡිතසුත්තන්තා වෙදල්ලන්ති වෙදිතබ්බං. එවං අඞ්ගවසෙන නවවිධං.
කථං ¶ ධම්මක්ඛන්ධවසෙන චතුරාසීතිසහස්සවිධං? සබ්බමෙව චෙතං බුද්ධවචනං –
‘‘ද්වාසීති බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතො;
චතුරාසීති සහස්සානි, යෙ මෙ ධම්මා පවත්තිනො’’ති. (ථෙරගා. 1027);
එවං පරිදීපිතධම්මක්ඛන්ධවසෙන චතුරාසීතිසහස්සප්පභෙදං හොති. තත්ථ එකානුසන්ධිකං සුත්තං එකො ධම්මක්ඛන්ධො. යං අනෙකානුසන්ධිකං තත්ථ අනුසන්ධිවසෙන ධම්මක්ඛන්ධගණනා. ගාථාබන්ධෙසු පඤ්හාපුච්ඡනං ¶ එකො ධම්මක්ඛන්ධො, විස්සජ්ජනං එකො. අභිධම්මෙ එකමෙකං තික-දුක-භාජනං, එකමෙකඤ්ච චිත්තවාරභාජනං, එකො ධම්මක්ඛන්ධො. විනයෙ අත්ථි වත්ථු, අත්ථි මාතිකා, අත්ථි පදභාජනීයං, අත්ථි අන්තරාපත්ති, අත්ථි ආපත්ති, අත්ථි අනාපත්ති, අත්ථි පරිච්ඡෙදො; තත්ථ එකමෙකො කොට්ඨාසො, එකමෙකො ධම්මක්ඛන්ධොති වෙදිතබ්බො. එවං ධම්මක්ඛන්ධවසෙන චතුරාසීතිසහස්සවිධං.
එවමෙතං අභෙදතො රසවසෙන එකවිධං, භෙදතො ධම්මවිනයාදිවසෙන දුවිධාදිභෙදං බුද්ධවචනං සඞ්ගායන්තෙන මහාකස්සපප්පමුඛෙන වසීගණෙන ‘‘අයං ධම්මො, අයං විනයො; ඉදං පඨමබුද්ධවචනං, ඉදං මජ්ඣිමබුද්ධවචනං, ඉදං පච්ඡිමබුද්ධවචනං; ඉදං විනයපිටකං, ඉදං සුත්තන්තපිටකං, ඉදං අභිධම්මපිටකං; අයං දීඝනිකායො…පෙ… අයං ඛුද්දකනිකායො; ඉමානි සුත්තාදීනි නවඞ්ගානි, ඉමානි චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සානී’’ති ඉමං පභෙදං වවත්ථපෙත්වාව සඞ්ගීතං. න ¶ කෙවලඤ්ච එත්තකමෙව, අඤ්ඤම්පි උද්දානසඞ්ගහ-වග්ගසඞ්ගහපෙය්යාලසඞ්ගහ-එකකනිපාත-දුකනිපාතාදිනිපාතසඞ්ගහ-සංයුත්තසඞ්ගහ-පණ්ණාසසඞ්ගහාදිඅනෙකවිධං තීසු පිටකෙසු සන්දිස්සමානං සඞ්ගහප්පභෙදං වවත්ථපෙත්වාඑව සත්තහි මාසෙහි සඞ්ගීතං. සඞ්ගීතිපරියොසානෙ චස්ස – ‘‘ඉදං මහාකස්සපත්ථෙරෙන දසබලස්ස සාසනං පඤ්චවස්සසහස්සපරිමාණං කාලං පවත්තනසමත්ථං කත’’න්ති සඤ්ජාතප්පමොදා සාධුකාරං විය දදමානා අයං මහාපථවී උදකපරියන්තං කත්වා අනෙකප්පකාරං කම්පි සඞ්කම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි, අනෙකානි ච අච්ඡරියානි පාතුරහෙසුන්ති අයං පඨමමහාසඞ්ගීතිනාම. යා ලොකෙ –
සතෙහි පඤ්චහි කතා, තෙන පඤ්චසතාති ච;
ථෙරෙහෙව කතත්තා ච, ථෙරිකාති පවුච්චතීති.
ඉමිස්සා ¶ පන පඨමමහාසඞ්ගීතියා පවත්තමානාය විනයං පුච්ඡන්තෙන ආයස්මතා මහාකස්සපෙන ‘‘පඨමං, ආවුසො උපාලි, පාරාජිකං කත්ථ පඤ්ඤත්ත’’න්ති එවමාදිවචනපරියොසානෙ ‘‘වත්ථුම්පි පුච්ඡි, නිදානම්පි පුච්ඡි, පුග්ගලම්පි පුච්ඡී’’ති එත්ථ නිදානෙ පුච්ඡිතෙ තං නිදානං ආදිතො පභුති විත්ථාරෙත්වා යෙන ච පඤ්ඤත්තං, යස්මා ච පඤ්ඤත්තං, සබ්බමෙතං කථෙතුකාමෙන ආයස්මතා උපාලිත්ථෙරෙන වුත්තං ‘‘තෙන සමයෙන ¶ බුද්ධො භගවා වෙරඤ්ජායං විහරතී’’ති සබ්බං වත්තබ්බං. එවමිදං ආයස්මතා උපාලිත්ථෙරෙන වුත්තං, තඤ්ච පන ‘‘පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ වුත්ත’’න්ති වෙදිතබ්බං. එත්තාවතා ච ‘‘ඉදං වචනං කෙන වුත්තං, කදා වුත්ත’’න්ති එතෙසං පදානං අත්ථො පකාසිතො හොති.
ඉදානි ¶ කස්මා වුත්තන්ති එත්ථ වුච්චතෙ, යස්මා අයමායස්මතා මහාකස්සපත්ථෙරෙන නිදානං පුට්ඨො තස්මානෙන තං නිදානං ආදිතො පභුති විත්ථාරෙතුං වුත්තන්ති. එවමිදං ආයස්මතා උපාලිත්ථෙරෙන පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ වදන්තෙනාපි ඉමිනා කාරණෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. එත්තාවතා ච වුත්තං යෙන යදා යස්මාති ඉමෙසං මාතිකාපදානං අත්ථො පකාසිතො හොති.
ඉදානි ධාරිතං යෙන චාභතං, යත්ථප්පතිට්ඨිතං චෙතමෙතං වත්වා විධිං තතොති එතෙසං අත්ථප්පකාසනත්ථං ඉදං වුච්චති. තං පනෙතං ‘‘තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා වෙරඤ්ජායං විහරතී’’ති එවමාදිවචනපටිමණ්ඩිතනිදානං විනයපිටකං කෙන ධාරිතං, කෙනාභතං, කත්ථ පතිට්ඨිතන්ති? වුච්චතෙ – ආදිතො තාව ඉදං භගවතො සම්මුඛා ආයස්මතා උපාලිත්ථෙරෙන ධාරිතං, තස්ස සම්මුඛතො අපරිනිබ්බුතෙ තථාගතෙ ඡළභිඤ්ඤාදිභෙදෙහි අනෙකෙහි භික්ඛුසහස්සෙහි පරිනිබ්බුතෙ තථාගතෙ මහාකස්සපප්පමුඛෙහි ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි. කෙනාභතන්ති? ජම්බුදීපෙ තාව උපාලිත්ථෙරමාදිං කත්වා ආචරියපරම්පරාය යාව තතියසඞ්ගීති තාව ආභතං. තත්රායං ¶ ආචරියපරම්පරා –
උපාලි දාසකො චෙව, සොණකො සිග්ගවො තථා;
තිස්සො මොග්ගලිපුත්තො ච, පඤ්චෙතෙ විජිතාවිනො.
පරම්පරාය විනයං, දීපෙ ජම්බුසිරිව්හයෙ;
අච්ඡිජ්ජමානමානෙසුං, තතියො යාව සඞ්ගහො.
ආයස්මා ¶ හි උපාලි ඉමං විනයවංසං විනයතන්තිං විනයපවෙණිං භගවතො
සම්මුඛා උග්ගහෙත්වා බහූනං භික්ඛූනං හදයෙ පතිට්ඨාපෙසි. තස්ස හායස්මතො සන්තිකෙ විනයවංසං උග්ගහෙත්වා විනයෙ පකතඤ්ඤුතං පත්තෙසු පුග්ගලෙසු පුථුජ්ජන-සොතාපන්න-සකදාගාමි-අනාගාමිනො ගණනපථං වීතිවත්තා, ඛීණාසවානං සහස්සමෙකං අහොසි. දාසකත්ථෙරොපි තස්සෙව සද්ධිවිහාරිකො අහොසි, සො උපාලිත්ථෙරස්ස සම්මුඛා උග්ගහෙත්වා තථෙව විනයං වාචෙසි. තස්සාපි ආයස්මතො සන්තිකෙ උග්ගහෙත්වා විනයෙ පකතඤ්ඤුතං පත්තා පුථුජ්ජනාදයො ගණනපථං වීතිවත්තා, ඛීණාසවානං සහස්සමෙව අහොසි. සොණකත්ථෙරොපි දාසකත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකො අහොසි, සොපි අත්තනො උපජ්ඣායස්ස දාසකත්ථෙරස්ස සම්මුඛා උග්ගහෙත්වා තථෙව විනයං වාචෙසි. තස්සාපි ආයස්මතො සන්තිකෙ උග්ගහෙත්වා විනයෙ පකතඤ්ඤුතං පත්තා පුථුජ්ජනාදයො ගණනපථං වීතිවත්තා, ඛීණාසවානං සහස්සමෙව අහොසි. සිග්ගවත්ථෙරොපි සොණකත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකො අහොසි, සොපි අත්තනො උපජ්ඣායස්ස ¶ සොණකත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ විනයං උග්ගහෙත්වා අරහන්තසහස්සස්ස ධුරග්ගාහො අහොසි. තස්ස පනායස්මතො සන්තිකෙ උග්ගහෙත්වා විනයෙ පකතඤ්ඤුතං පත්තා පුථුජ්ජන-සොතාපන්නසකදාගාමි-අනාගාමිනොපි ඛීණාසවාපි එත්තකානි ¶ සතානීති වා එත්තකානි සහස්සානීති වා අපරිච්ඡින්නා අහෙසුං. තදා කිර ජම්බුදීපෙ අතිමහාභික්ඛුසමුදායො අහොසි. මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරස්ස පන ආනුභාවො තතියසඞ්ගීතියං පාකටො භවිස්සති. එවමිදං විනයපිටකං ජම්බුදීපෙ තාව ඉමාය ආචරියපරම්පරාය යාව තතියසඞ්ගීති තාව ආභතන්ති වෙදිතබ්බං.
පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා නිට්ඨිතා.
දුතියසඞ්ගීතිකථා
දුතියසඞ්ගීතිවිජානනත්ථං පන අයමනුක්කමො වෙදිතබ්බො. යදා හි –
සඞ්ගායිත්වාන සද්ධම්මං, ජොතයිත්වා ච සබ්බධි;
යාව ජීවිතපරියන්තං, ඨත්වා පඤ්චසතාපි තෙ.
ඛීණාසවා ¶ ජුතීමන්තො, ථෙරා කස්සපආදයො;
ඛීණස්නෙහපදීපාව, නිබ්බායිංසු අනාලයා.
අථානුක්කමෙන ගච්ඡන්තෙසු රත්තින්දිවෙසු වස්සසතපරිනිබ්බුතෙ භගවති වෙසාලිකා වජ්ජිපුත්තකා භික්ඛූ වෙසාලියං ‘‘කප්පති සිඞ්ගීලොණකප්පො, කප්පති ද්වඞ්ගුලකප්පො, කප්පති ගාමන්තරකප්පො, කප්පති ආවාසකප්පො, කප්පති අනුමතිකප්පො, කප්පති ආචිණ්ණකප්පො, කප්පති අමථිතකප්පො, කප්පති ජළොගිං පාතුං, කප්පති අදසකං නිසීදනං, කප්පති ජාතරූපරජත’’න්ති ඉමානි දස වත්ථූනි දීපෙසුං. තෙසං සුසුනාගපුත්තො කාළාසොකො නාම රාජා පක්ඛො අහොසි.
තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා යසො කාකණ්ඩකපුත්තො වජ්ජීසු චාරිකං චරමානො ‘‘වෙසාලිකා කිර වජ්ජිපුත්තකා භික්ඛූ වෙසාලියං දස වත්ථූනි දීපෙන්තී’’ති සුත්වා ‘‘න ඛො පනෙතං පතිරූපං ය්වාහං දසබලස්ස සාසනවිපත්තිං සුත්වා අප්පොස්සුක්කො භවෙය්යං. හන්දාහං අධම්මවාදිනො ¶ නිග්ගහෙත්වා ධම්මං ¶ දීපෙමී’’ති චින්තෙන්තො යෙන වෙසාලී තදවසරි. තත්ර සුදං ආයස්මා යසො කාකණ්ඩකපුත්තො වෙසාලියං විහරති මහාවනෙ කූටාගාරසාලායං.
තෙන ඛො පන සමයෙන වෙසාලිකා වජ්ජිපුත්තකා භික්ඛූ තදහුපොසථෙ කංසපාතිං උදකෙන පූරෙත්වා මජ්ඣෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ඨපෙත්වා ආගතාගතෙ වෙසාලිකෙ උපාසකෙ එවං වදන්ති – ‘‘දෙථාවුසො, සඞ්ඝස්ස කහාපණම්පි අඩ්ඪම්පි පාදම්පි මාසකරූපම්පි, භවිස්සති සඞ්ඝස්ස පරික්ඛාරෙන කරණීය’’න්ති සබ්බං තාව වත්තබ්බං, යාව ‘‘ඉමාය පන විනයසඞ්ගීතියා සත්ත භික්ඛුසතානි අනූනානි අනධිකානි අහෙසුං, තස්මා අයං දුතියසඞ්ගීති සත්තසතිකාති වුච්චතී’’ති.
එවං තස්මිඤ්ච සන්නිපාතෙ ද්වාදස භික්ඛුසතසහස්සානි සන්නිපතිංසු ආයස්මතා යසෙන සමුස්සාහිතා. තෙසං මජ්ඣෙ ආයස්මතා රෙවතෙන පුට්ඨෙන සබ්බකාමිත්ථෙරෙන විනයං විස්සජ්ජෙන්තෙන තානි දස වත්ථූනි විනිච්ඡිතානි, අධිකරණං වූපසමිතං. අථ ථෙරා ‘‘පුන ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායිස්සාමා’’ති තිපිටකධරෙ පත්තපටිසම්භිදෙ සත්තසතෙ භික්ඛූ උච්චිනිත්වා වෙසාලියං ¶ වාලිකාරාමෙ සන්නිපතිත්වා මහාකස්සපත්ථෙරෙන සඞ්ගායිතසදිසමෙව සබ්බං සාසනමලං සොධෙත්වා පුන පිටකවසෙන නිකායවසෙන අඞ්ගවසෙන ධම්මක්ඛන්ධවසෙන ච සබ්බං ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායිංසු. අයං සඞ්ගීති අට්ඨහි මාසෙහි නිට්ඨිතා. යා ලොකෙ –
සතෙහි සත්තහි කතා, තෙන සත්තසතාති ච;
පුබ්බෙ කතං උපාදාය, දුතියාති ච වුච්චතීති.
සා පනායං –
යෙහි ථෙරෙහි සඞ්ගීතා, සඞ්ගීති තෙසු විස්සුතා;
සබ්බකාමී ච සාළ්හො ච, රෙවතො ඛුජ්ජසොභිතො.
යසො ¶ ච සාණසම්භූතො, එතෙ සද්ධිවිහාරිකා;
ථෙරා ආනන්දථෙරස්ස, දිට්ඨපුබ්බා තථාගතං.
සුමනො වාසභගාමී ච, ඤෙය්යා සද්ධිවිහාරිකා;
ද්වෙ ඉමෙ අනුරුද්ධස්ස, දිට්ඨපුබ්බා තථාගතං.
දුතියො ¶ පන සඞ්ගීතො, යෙහි ථෙරෙහි සඞ්ගහො;
සබ්බෙපි පන්නභාරා තෙ, කතකිච්චා අනාසවාති.
අයං දුතියසඞ්ගීති.
එවමිමං දුතියසඞ්ගීතිං සඞ්ගායිත්වා ථෙරා ‘‘උප්පජ්ජිස්සති නු ඛො අනාගතෙපි සාසනස්ස එවරූපං අබ්බුද’’න්ති ඔලොකයමානා ඉමං අද්දසංසු – ‘‘ඉතො වස්සසතස්ස උපරි අට්ඨාරසමෙ වස්සෙ පාටලිපුත්තෙ ධම්මාසොකො නාම රාජා උප්පජ්ජිත්වා සකලජම්බුදීපෙ රජ්ජං කාරෙස්සති. සො බුද්ධසාසනෙ පසීදිත්වා මහන්තං ලාභසක්කාරං පවත්තයිස්සති. තතො තිත්ථියා ලාභසක්කාරං පත්ථයමානා සාසනෙ පබ්බජිත්වා සකං සකං දිට්ඨිං පරිදීපෙස්සන්ති. එවං සාසනෙ මහන්තං අබ්බුදං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති. අථ නෙසං එතදහොසි – ‘‘කින්නු ඛො මයං එතස්මිං අබ්බුදෙ උප්පන්නෙ සම්මුඛා භවිස්සාම, න භවිස්සාමා’’ති. අථ තෙ සබ්බෙව තදා අත්තනො අසම්මුඛභාවං ඤත්වා ‘‘කො නු ඛො තං අධිකරණං වූපසමෙතුං සමත්ථො භවිස්සතී’’ති සකලං මනුස්සලොකං ඡකාමාවචරදෙවලොකඤ්ච ඔලොකෙන්තා න කඤ්චි දිස්වා බ්රහ්මලොකෙ තිස්සං නාම මහාබ්රහ්මානං අද්දසංසු ¶ පරිත්තායුකං උපරිබ්රහ්මලොකූපපත්තියා භාවිතමග්ගං. දිස්වාන නෙසං එතදහොසි – ‘‘සචෙ මයං එතස්ස බ්රහ්මුනො මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තනත්ථාය උස්සාහං කරෙය්යාම, අද්ධා එස ¶ මොග්ගලිබ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගහෙස්සති. තතො ච මන්තෙහි පලොභිතො නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්සති. සො එවං පබ්බජිත්වා සකලං බුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වා අධිගතපටිසම්භිදො හුත්වා තිත්ථියෙ මද්දිත්වා තං අධිකරණං විනිච්ඡිත්වා සාසනං පග්ගණ්හිස්සතී’’ති.
තෙ බ්රහ්මලොකං ගන්ත්වා තිස්සං මහාබ්රහ්මානං එතදවොචුං – ‘‘ඉතො වස්සසතස්ස උපරි අට්ඨාරසමෙ වස්සෙ සාසනෙ මහන්තං අබ්බුදං උප්පජ්ජිස්සති. මයඤ්ච සකලං මනුස්සලොකං ඡකාමාවචරදෙවලොකඤ්ච ඔලොකයමානා කඤ්චි සාසනං පග්ගහෙතුං සමත්ථං අදිස්වා බ්රහ්මලොකං විචිනන්තා භවන්තමෙව අද්දසාම. සාධු, සප්පුරිස, මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා දසබලස්ස සාසනං පග්ගණ්හිතුං පටිඤ්ඤං දෙහී’’ති.
එවං වුත්තෙ මහාබ්රහ්මා, ‘‘අහං කිර සාසනෙ උප්පන්නං අබ්බුදං සොධෙත්වා සාසනං පග්ගහෙතුං සමත්ථො භවිස්සාමී’’ති හට්ඨපහට්ඨො උදග්ගුදග්ගො හුත්වා, ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා පටිඤ්ඤං අදාසි. ථෙරා බ්රහ්මලොකෙ තං කරණීයං තීරෙත්වා පුන පච්චාගමිංසු.
තෙන ¶ ඛො පන සමයෙන සිග්ගවත්ථෙරො ච චණ්ඩවජ්ජිත්ථෙරො ච ද්වෙපි නවකා හොන්ති දහරභික්ඛූ තිපිටකධරා පත්තපටිසම්භිදා ඛීණාසවා, තෙ තං අධිකරණං න සම්පාපුණිංසු. ථෙරා ‘‘තුම්හෙ, ආවුසො, අම්හාකං ඉමස්මිං අධිකරණෙ නො සහායකා අහුවත්ථ, තෙන වො ඉදං දණ්ඩකම්මං හොතු – ‘තිස්සො නාම බ්රහ්මා මොග්ගලිබ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හිස්සති, තං තුම්හාකං එකො නීහරිත්වා පබ්බාජෙතු, එකො බුද්ධවචනං උග්ගණ්හාපෙතූ’’’ති වත්වා සබ්බෙපි යාවතායුකං ඨත්වා –
සබ්බකාමිප්පභුතයො, තෙපි ථෙරා මහිද්ධිකා;
අග්ගික්ඛන්ධාව ලොකම්හි, ජලිත්වා පරිනිබ්බුතා.
දුතියං සඞ්ගහං කත්වා, විසොධෙත්වාන සාසනං;
අනාගතෙපි ¶ කත්වාන, හෙතුං සද්ධම්මසුද්ධියා.
ඛීණාසවා ¶ වසිප්පත්ථා, පභින්නපටිසම්භිදා;
අනිච්චතාවසං ථෙරා, තෙපි නාම උපාගතා.
එවං අනිච්චතං ජම්මිං, ඤත්වා දුරභිසම්භවං;
තං පත්තුං වායමෙ ධීරො, යං නිච්චං අමතං පදන්ති.
එත්තාවතා සබ්බාකාරෙන දුතියසඞ්ගීතිවණ්ණනා නිට්ඨිතා හොති.
දුතියසඞ්ගීතිකථා නිට්ඨිතා
තතියසඞ්ගීතිකථා
තිස්සොපි ඛො මහාබ්රහ්මා බ්රහ්මලොකතො චවිත්වා මොග්ගලිබ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. සිග්ගවත්ථෙරොපි තස්ස පටිසන්ධිග්ගහණතො පභුති සත්ත වස්සානි බ්රාහ්මණස්ස ගෙහං පිණ්ඩාය පාවිසි. එකදිවසම්පි උළුඞ්කමත්තං වා යාගුං කටච්ඡුමත්තං වා භත්තං නාලත්ථ. සත්තන්නං පන වස්සානං අච්චයෙන එකදිවසං ‘‘අතිච්ඡථ, භන්තෙ’’ති වචනමත්තං අලත්ථ. තංදිවසමෙව බ්රාහ්මණොපි බහිද්ධා කිඤ්චි කරණීයං කත්වා ආගච්ඡන්තො පටිපථෙ ථෙරං දිස්වා, ‘‘භො පබ්බජිත, අම්හාකං ගෙහං අගමිත්ථා’’ති ආහ. ‘‘ආම, බ්රාහ්මණ, අගමිම්හා’’ති. ‘‘අපි කිඤ්චි ¶ ලභිත්ථා’’ති? ‘‘ආම, බ්රාහ්මණ, ලභිම්හා’’ති. සො ගෙහං ගන්ත්වා පුච්ඡි – ‘‘තස්ස පබ්බජිතස්ස කිඤ්චි අදත්ථා’’ති? ‘‘න කිඤ්චි අදම්හා’’ති. බ්රාහ්මණො දුතියදිවසෙ ඝරද්වාරෙයෙව නිසීදි ‘‘අජ්ජ පබ්බජිතං මුසාවාදෙන නිග්ගහෙස්සාමී’’ති. ථෙරො දුතියදිවසෙ බ්රාහ්මණස්ස ඝරද්වාරං සම්පත්තො. බ්රාහ්මණො ථෙරං දිස්වාව එවමාහ – ‘‘තුම්හෙ හිය්යො අම්හාකං ගෙහෙ කිඤ්චි අලද්ධායෙව ‘ලභිම්හා’ති අවොචුත්ථ. වට්ටති නු ඛො තුම්හාකං මුසාවාදො’’ති! ථෙරො ආහ – ‘‘මයං, බ්රාහ්මණ, තුම්හාකං ගෙහෙ සත්ත වස්සානි ‘අතිච්ඡථා’ති වචනමත්තම්පි අලභිත්වා හිය්යො ‘අතිච්ඡථා’ති වචනමත්තං ලභිම්හ; අථෙතං පටිසන්ථාරං උපාදාය එවමවොචුම්හා’’ති.
බ්රාහ්මණො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ පටිසන්ථාරමත්තම්පි ලභිත්වා ‘ලභිම්හා’ති පසංසන්ති, අඤ්ඤං කිඤ්චි ඛාදනීයං භොජනීයං ¶ ලභිත්වා කස්මා න පසංසන්තී’’ති පසීදිත්වා අත්තනො අත්ථාය පටියාදිතභත්තතො කටච්ඡුමත්තං භික්ඛං තදුපියඤ්ච බ්යඤ්ජනං දාපෙත්වා ‘‘ඉමං භික්ඛං සබ්බකාලං තුම්හෙ ලභිස්සථා’’ති ආහ ¶ . සො පුනදිවසතො පභුති උපසඞ්කමන්තස්ස ථෙරස්ස උපසමං දිස්වා භිය්යොසොමත්තාය පසීදිත්වා ථෙරං නිච්චකාලං අත්තනො ඝරෙ භත්තවිස්සග්ගකරණත්ථාය යාචි. ථෙරො අධිවාසෙත්වා දිවසෙ දිවසෙ භත්තකිච්චං කත්වා ගච්ඡන්තො ථොකං ථොකං බුද්ධවචනං කථෙත්වා ගච්ඡති. සොපි ඛො මාණවකො සොළසවස්සුද්දෙසිකොයෙව තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ අහොසි. බ්රහ්මලොකතො ආගතසුද්ධසත්තස්ස ආසනෙ වා සයනෙ වා අඤ්ඤො කොචි නිසජ්ජිතා වා නිපජ්ජිතා වා නත්ථි. සො යදා ආචරියඝරං ගච්ඡති, තදාස්ස මඤ්චපීඨං සෙතෙන වත්ථෙන පටිච්ඡාදෙත්වා ලග්ගෙත්වා ඨපෙන්ති. ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘සමයො දානි මාණවකං පබ්බාජෙතුං, චිරඤ්ච මෙ ඉධාගච්ඡන්තස්ස, න ච කාචි මාණවකෙන සද්ධිං කථා උප්පජ්ජති. හන්ද දානි ඉමිනා උපායෙන පල්ලඞ්කං නිස්සාය උප්පජ්ජිස්සතී’’ති ගෙහං ගන්ත්වා යථා තස්මිං ගෙහෙ ඨපෙත්වා මාණවකස්ස පල්ලඞ්කං අඤ්ඤං න කිඤ්චි ආසනං දිස්සති තථා අධිට්ඨාසි. බ්රාහ්මණස්ස ගෙහජනො ථෙරං දිස්වා අඤ්ඤං කිඤ්චි ආසනං අපස්සන්තො මාණවකස්ස පල්ලඞ්කං අත්ථරිත්වා ථෙරස්ස අදාසි. නිසීදි ථෙරො පල්ලඞ්කෙ. මාණවකොපි ඛො තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ආචරියඝරා ආගම්ම ථෙරං අත්තනො පල්ලඞ්කෙ නිසින්නං දිස්වා කුපිතො අනත්තමනො ‘‘කො මම පල්ලඞ්කං සමණස්ස පඤ්ඤපෙසී’’ති ආහ.
ථෙරො භත්තකිච්චං කත්වා වූපසන්තෙ මාණවකස්ස චණ්ඩික්කභාවෙ එවමාහ – ‘‘කිං පන ත්වං, මාණවක, කිඤ්චි ¶ මන්තං ජානාසී’’ති? මාණවකො ‘‘භො පබ්බජිත, මයි දානි මන්තෙ අජානන්තෙ අඤ්ඤෙ කෙ ජානිස්සන්තී’’ති වත්වා, ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘තුම්හෙ පන මන්තං ජානාථා’’ති? ‘‘පුච්ඡ, මාණවක, පුච්ඡිත්වා සක්කා ජානිතු’’න්ති. අථ ඛො මාණවකො තීසු වෙදෙසු සනිඝණ්ඩුකෙටුභෙසු ¶ සාක්ඛරප්පභෙදෙසු ඉතිහාසපඤ්චමෙසු යානි යානි ගණ්ඨිට්ඨානානි, යෙසං යෙසං නයං නෙව අත්තනා පස්සති නාපිස්ස ආචරියො අද්දස, තෙසු තෙසු ථෙරං පුච්ඡි. ථෙරො ‘‘පකතියාපි තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ, ඉදානි පන පටිසම්භිදාප්පත්තො, තෙනස්ස නත්ථි තෙසං පඤ්හානං විස්සජ්ජනෙ භාරො’’ති තාවදෙව තෙ පඤ්හෙ විස්සජ්ජෙත්වා මාණවකං ආහ – ‘‘මාණවක, අහං තයා බහුං පුච්ඡිතො; අහම්පි දානි තං එකං පඤ්හං පුච්ඡාමි, බ්යාකරිස්සසි මෙ’’ති? ‘‘ආම, භො පබ්බජිත, පුච්ඡ බ්යාකරිස්සාමී’’ති. ථෙරො චිත්තයමකෙ ඉමං පඤ්හං පුච්ඡි –
‘‘යස්ස ¶ චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති නුප්පජ්ජිස්සති; යස්ස වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති නුප්පජ්ජිස්සති තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣතී’’ති?
මාණවො උද්ධං වා අධො වා හරිතුං අසක්කොන්තො ‘‘කිං නාම, භො පබ්බජිත, ඉද’’න්ති ආහ. ‘‘බුද්ධමන්තො නාමායං, මාණවා’’ති. ‘‘සක්කා පනායං, භො, මය්හම්පි දාතු’’න්ති. ‘‘සක්කා මාණව, අම්හෙහි ගහිතපබ්බජ්ජං ගණ්හන්තස්ස දාතු’’න්ති. තතො ¶ මාණවො මාතාපිතරො උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘අයං පබ්බජිතො බුද්ධමන්තං නාම ජානාති, න ච අත්තනො සන්තිකෙ අපබ්බජිතස්ස දෙති, අහං එතස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා මන්තං උග්ගණ්හිස්සාමී’’ති.
අථස්ස මාතාපිතරො ‘‘පබ්බජිත්වාපි නො පුත්තො මන්තෙ ගණ්හතු, ගහෙත්වා පුනාගමිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානා ‘‘උග්ගණ්හ, පුත්තා’’ති අනුජානිංසු. ථෙරො දාරකං පබ්බාජෙත්වා ද්වත්තිංසාකාරකම්මට්ඨානං තාව ආචික්ඛි. සො තත්ථ පරිකම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තතො ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘සාමණෙරො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතො, අභබ්බො දානි සාසනතො නිවත්තිතුං. සචෙ පනස්සාහං කම්මට්ඨානං වඩ්ඪෙත්වා කථෙය්යං, අරහත්තං පාපුණෙය්ය, අප්පොස්සුක්කො භවෙය්ය බුද්ධවචනං ගහෙතුං, සමයො දානි නං චණ්ඩවජ්ජිත්ථෙරස්ස සන්තිකං පෙසෙතු’’න්ති. තතො ආහ – ‘‘එහි ත්වං, සාමණෙර, ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා බුද්ධවචනං උග්ගණ්හ. මම වචනෙන තඤ්ච ආරොග්යං පුච්ඡ; එවඤ්ච වදෙහි – ‘උපජ්ඣායො මං, භන්තෙ, තුම්හාකං සන්තිකං පහිණී’ති. ‘කො නාම තෙ උපජ්ඣායො’ති ච වුත්තෙ ‘සිග්ගවත්ථෙරො නාම, භන්තෙ’ති වදෙය්යාසි. ‘අහං කො නාමා’ති වුත්තෙ එවං වදෙය්යාසි – ‘මම උපජ්ඣායො, භන්තෙ, තුම්හාකං නාමං ජානාතී’’’ති.
‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො තිස්සො සාමණෙරො ථෙරං අභිවාදෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා අනුපුබ්බෙන චණ්ඩවජ්ජිත්ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. ථෙරො සාමණෙරං පුච්ඡි – ‘‘කුතො ¶ ආගතොසී’’ති? ‘‘උපජ්ඣායො මං, භන්තෙ, තුම්හාකං සන්තිකං පහිණී’’ති. ‘‘කො නාම තෙ උපජ්ඣායො’’ති? ‘‘සිග්ගවත්ථෙරො නාම, භන්තෙ’’ති. ‘‘අහං කො නාමා’’ති? ‘‘මම උපජ්ඣායො, භන්තෙ, තුම්හාකං නාමං ජානාතී’’ති. ‘‘පත්තචීවරං දානි පටිසාමෙහී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති සාමණෙරො පත්තචීවරං ¶ පටිසාමෙත්වා පුනදිවසෙ පරිවෙණං සම්මජ්ජිත්වා උදකදන්තපොනං උපට්ඨාපෙසි. ථෙරො තස්ස සම්මජ්ජිතට්ඨානං පුන සම්මජ්ජි ¶ . තං උදකං ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ඤං උදකං ආහරි. තඤ්ච දන්තකට්ඨං අපනෙත්වා අඤ්ඤං දන්තකට්ඨං ගණ්හි. එවං සත්ත දිවසානි කත්වා සත්තමෙ දිවසෙ පුන පුච්ඡි. සාමණෙරො පුනපි පුබ්බෙ කථිතසදිසමෙව කථෙසි. ථෙරො ‘‘සො වතායං බ්රාහ්මණො’’ති සඤ්ජානිත්වා ‘‘කිමත්ථං ආගතොසී’’ති ආහ. ‘‘බුද්ධවචනං උග්ගණ්හත්ථාය, භන්තෙ’’ති. ථෙරො ‘‘උග්ගණ්හ දානි, සාමණෙරා’’ති වත්වා පුන දිවසතො පභුති බුද්ධවචනං පට්ඨපෙසි. තිස්සො සාමණෙරොව හුත්වා, ඨපෙත්වා විනයපිටකං සබ්බං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හි සද්ධිං අට්ඨකථාය. උපසම්පන්නකාලෙ පන අවස්සිකොව සමානො තිපිටකධරො අහොසි. ආචරියුපජ්ඣායා මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරස්ස හත්ථෙ සකලං බුද්ධවචනං පතිට්ඨාපෙත්වා යාවතායුකං ඨත්වා පරිනිබ්බායිංසු. මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරොපි අපරෙන සමයෙන කම්මට්ඨානං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තප්පත්තො බහූනං ධම්මවිනයං වාචෙසි.
තෙන ඛො පන සමයෙන බින්දුසාරස්ස රඤ්ඤො එකසතපුත්තා අහෙසුං. තෙ සබ්බෙ අසොකො අත්තනා සද්ධිං එකමාතිකං තිස්සකුමාරං ඨපෙත්වා ඝාතෙසි. ඝාතෙන්තො ච චත්තාරි වස්සානි අනභිසිත්තොව රජ්ජං කාරෙත්වා චතුන්නං වස්සානං අච්චයෙන තථාගතස්ස පරිනිබ්බානතො ද්වින්නං වස්සසතානං උපරි අට්ඨාරසමෙ වස්සෙ සකලජම්බුදීපෙ එකරජ්ජාභිසෙකං පාපුණි ¶ . අභිසෙකානුභාවෙන චස්ස ඉමා රාජිද්ධියො ආගතා – මහාපථවියා හෙට්ඨා යොජනප්පමාණෙ ආණා පවත්තති; තථා උපරි ආකාසෙ අනොතත්තදහතො අට්ඨහි කාජෙහි සොළස පානීයඝටෙ දිවසෙ දිවසෙ දෙවතා ආහරන්ති, යතො සාසනෙ උප්පන්නසද්ධො හුත්වා අට්ඨ ඝටෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අදාසි, ද්වෙ ඝටෙ සට්ඨිමත්තානං තිපිටකධරභික්ඛූනං, ද්වෙ ඝටෙ අග්ගමහෙසියා අසන්ධිමිත්තාය, චත්තාරො ඝටෙ අත්තනා පරිභුඤ්ජි; දෙවතාඑව හිමවන්තෙ නාගලතාදන්තකට්ඨං නාම අත්ථි සිනිද්ධං මුදුකං රසවන්තං තං දිවසෙ දිවසෙ ආහරන්ති, යෙන රඤ්ඤො ච මහෙසියා ච සොළසන්නඤ්ච නාටකිත්ථිසහස්සානං සට්ඨිමත්තානඤ්ච භික්ඛුසහස්සානං දෙවසිකං දන්තපොනකිච්චං නිප්පජ්ජති. දෙවසිකමෙව චස්ස දෙවතා අගදාමලකං අගදහරීතකං සුවණ්ණවණ්ණඤ්ච ගන්ධරසසම්පන්නං අම්බපක්කං ආහරන්ති. තථා ඡද්දන්තදහතො පඤ්චවණ්ණනිවාසනපාවුරණං පීතකවණ්ණහත්ථපුච්ඡනපටකං දිබ්බඤ්ච පානකං ආහරන්ති. දෙවසිකමෙව පනස්ස න්හානගන්ධං ¶ අනුවිලෙපනගන්ධං ¶ පාරුපනත්ථාය අසුත්තමයිකං සුමනපුප්ඵපටං මහාරහඤ්ච අඤ්ජනං නාගභවනතො නාගරාජානො ආහරන්ති. ඡද්දන්තදහෙව ¶ උට්ඨිතස්ස සාලිනො නව වාහසහස්සානි දිවසෙ දිවසෙ සුකා ආහරන්ති. මූසිකා නිත්ථුසකණෙ කරොන්ති, එකොපි ඛණ්ඩතණ්ඩුලො න හොති, රඤ්ඤො සබ්බට්ඨානෙසු අයමෙව තණ්ඩුලො පරිභොගං ගච්ඡති. මධුමක්ඛිකා මධුං කරොන්ති. කම්මාරසාලාසු අච්ඡා කූටං පහරන්ති. කරවීකසකුණා ආගන්ත්වා මධුරස්සරං විකූජන්තා රඤ්ඤො බලිකම්මං කරොන්ති.
ඉමාහි ඉද්ධීහි සමන්නාගතො රාජා එකදිවසං සුවණ්ණසඞ්ඛලිකබන්ධනං පෙසෙත්වා චතුන්නං බුද්ධානං අධිගතරූපදස්සනං කප්පායුකං කාළං නාම නාගරාජානං ආනයිත්වා සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා මහාරහෙ පල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා අනෙකසතවණ්ණෙහි ජලජ ථලජපුප්ඵෙහි සුවණ්ණපුප්ඵෙහි ච පූජං කත්වා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතෙහි සොළසහි නාටකිත්ථිසහස්සෙහි සමන්තතො පරික්ඛිපිත්වා ‘‘අනන්තඤාණස්ස තාව මෙ සද්ධම්මවරචක්කවත්තිනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස රූපං ඉමෙසං අක්ඛීනං ආපාථං කරොහී’’ති වත්වා තෙන නිම්මිතං සකලසරීරවිප්පකිණ්ණපුඤ්ඤප්පභාවනිබ්බත්තාසීතානුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණසස්සිරීකතාය විකසිතකමලුප්පලපුණ්ඩරීකපටිමණ්ඩිතමිව සලිලතලං තාරාගණරස්මිජාලවිසදවිප්ඵුරිතසොභාසමුජ්ජලිතමිව ගගනතලං නීලපීතලොහිතාදිභෙදවිචිත්රවණ්ණරංසිවිනද්ධබ්යාමප්පභාපරික්ඛෙපවිලාසිතාය ¶ සඤ්චාප්පභානුරාගඉන්දධනුවිජ්ජුලතාපරික්ඛිත්තමිව කනකගිරිසිඛරං නානාවිරාගවිමලකෙතුමාලාසමුජ්ජලිතචාරුමත්ථකසොභං නයනරසායතනමිව බ්රහ්මදෙවමනුජනාගයක්ඛගණානං බුද්ධරූපං පස්සන්තො සත්ත දිවසානි අක්ඛිපූජං නාම අකාසි.
රාජා කිර අභිසෙකං පාපුණිත්වා තීණියෙව සංවච්ඡරානි බාහිරකපාසණ්ඩං පරිග්ගණ්හි. චතුත්ථෙ සංවච්ඡරෙ බුද්ධසාසනෙ පසීදි. තස්ස කිර පිතා බින්දුසාරො බ්රාහ්මණභත්තො අහොසි, සො බ්රාහ්මණානඤ්ච බ්රාහ්මණජාතියපාසණ්ඩානඤ්ච පණ්ඩරඞ්ගපරිබ්බාජකාදීනං සට්ඨිසහස්සමත්තානං නිච්චභත්තං පට්ඨපෙසි. අසොකොපි පිතරා පවත්තිතං දානං අත්තනො අන්තෙපුරෙ තථෙව දදමානො එකදිවසං සීහපඤ්ජරෙ ඨිතො තෙ උපසමපරිබාහිරෙන ආචාරෙන භුඤ්ජමානෙ අසංයතින්ද්රියෙ අවිනීතඉරියාපථෙ දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘ඊදිසං දානං උපපරික්ඛිත්වා යුත්තට්ඨානෙ දාතුං වට්ටතී’’ති. එවං චින්තෙත්වා අමච්චෙ ආහ – ‘‘ගච්ඡථ, භණෙ, අත්තනො අත්තනො සාධුසම්මතෙ ¶ සමණබ්රාහ්මණෙ අන්තෙපුරං අතිහරථ, දානං දස්සාමා’’ති. අමච්චා ‘‘සාධු, දෙවා’’ති රඤ්ඤො පටිස්සුණිත්වා තෙ තෙ පණ්ඩරඞ්ගපරිබ්බාජකාජීවකනිගණ්ඨාදයො ආනෙත්වා ‘‘ඉමෙ, මහාරාජ, අම්හාකං අරහන්තො’’ති ආහංසු.
අථ ¶ රාජා අන්තෙපුරෙ උච්චාවචානි ආසනානි පඤ්ඤපෙත්වා ‘‘ආගච්ඡන්තූ’’ති වත්වා ආගතාගතෙ ආහ – ‘‘අත්තනො අත්තනො පතිරූපෙ ආසනෙ නිසීදථා’’ති ¶ . තෙසු එකච්චෙ භද්දපීඨකෙසු, එකච්චෙ ඵලකපීඨකෙසු නිසීදිංසු. තෙ දිස්වා රාජා ‘‘නත්ථි නෙසං අන්තො සාරො’’ති ඤත්වා තෙසං අනුරූපං ඛාදනීයං භොජනීයං දත්වා උය්යොජෙසි.
එවං ගච්ඡන්තෙ කාලෙ එකදිවසං රාජා සීහපඤ්ජරෙ ඨිතො අද්දස නිග්රොධසාමණෙරං රාජඞ්ගණෙන ගච්ඡන්තං දන්තං ගුත්තං සන්තින්ද්රියං ඉරියාපථසම්පන්නං. කො පනායං නිග්රොධො නාම? බින්දුසාරරඤ්ඤො ජෙට්ඨපුත්තස්ස සුමනරාජකුමාරස්ස පුත්තො.
තත්රායං අනුපුබ්බිකථා –
බින්දුසාරරඤ්ඤො කිර දුබ්බලකාලෙයෙව අසොකකුමාරො අත්තනා ලද්ධං උජ්ජෙනීරජ්ජං පහාය ආගන්ත්වා සබ්බනගරං අත්තනො හත්ථගතං කත්වා සුමනරාජකුමාරං අග්ගහෙසි. තංදිවසමෙව සුමනස්ස රාජකුමාරස්ස සුමනා නාම දෙවී පරිපුණ්ණගබ්භා අහොසි. සා අඤ්ඤාතකවෙසෙන නික්ඛමිත්වා අවිදූරෙ අඤ්ඤතරං චණ්ඩාලගාමං සන්ධාය ගච්ඡන්තී ජෙට්ඨකචණ්ඩාලස්ස ගෙහතො අවිදූරෙ අඤ්ඤතරස්මිං නිග්රොධරුක්ඛෙ අධිවත්ථාය දෙවතාය ‘‘ඉතො එහි, සුමනෙ’’ති වදන්තියා සද්දං සුත්වා තස්සා සමීපං ගතා. දෙවතා අත්තනො ආනුභාවෙන එකං සාලං නිම්මිනිත්වා ‘‘එත්ථ වසාහී’’ති අදාසි. සා තං සාලං පාවිසි. ගතදිවසෙයෙව ච පුත්තං විජායි. සා තස්ස නිග්රොධදෙවතාය පරිග්ගහිතත්තා ‘‘නිග්රොධො’’ ත්වෙව නාමං අකාසි. ජෙට්ඨකචණ්ඩාලො දිට්ඨදිවසතො පභුති තං අත්තනො සාමිධීතරං විය මඤ්ඤමානො නිබද්ධවත්තං පට්ඨපෙසි. රාජධීතා තත්ථ සත්ත වස්සානි වසි. නිග්රොධකුමාරොපි ¶ සත්තවස්සිකො ජාතො. තදා මහාවරුණත්ථෙරො නාම එකො අරහා දාරකස්ස හෙතුසම්පදං දිස්වා රක්ඛිත්වා තත්ථ විහරමානො ‘‘සත්තවස්සිකො දානි දාරකො, කාලො නං පබ්බාජෙතු’’න්ති ¶ චින්තෙත්වා රාජධීතාය ආරොචාපෙත්වා නිග්රොධකුමාරං පබ්බාජෙසි. කුමාරො ඛුරග්ගෙයෙව අරහත්තං පාපුණි. සො එකදිවසං පාතොව සරීරං ජග්ගිත්වා ආචරියුපජ්ඣායවත්තං කත්වා පත්තචීවරමාදාය ‘‘මාතුඋපාසිකාය ගෙහද්වාරං ගච්ඡාමී’’ති නික්ඛමි. මාතුනිවාසනට්ඨානඤ්චස්ස දක්ඛිණද්වාරෙන නගරං පවිසිත්වා නගරමජ්ඣෙන ගන්ත්වා පාචීනද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා ගන්තබ්බං හොති.
තෙන ¶ ච සමයෙන අසොකො ධම්මරාජා පාචීනදිසාභිමුඛො සීහපඤ්ජරෙ චඞ්කමති. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව නිග්රොධො රාජඞ්ගණං සම්පාපුණි සන්තින්ද්රියො සන්තමානසො යුගමත්තං පෙක්ඛමානො. තෙන වුත්තං – ‘‘එකදිවසං රාජා සීහපඤ්ජරෙ ඨිතො අද්දස නිග්රොධසාමණෙරං රාජඞ්ගණෙන ගච්ඡන්තං දන්තං ගුත්තං සන්තින්ද්රියං ඉරියාපථසම්පන්න’’න්ති. දිස්වා පනස්ස එතදහොසි – ‘‘අයං ජනො සබ්බොපි වික්ඛිත්තචිත්තො භන්තමිගප්පටිභාගො. අයං පන දාරකො අවික්ඛිත්තචිත්තො අතිවිය චස්ස ආලොකිතවිලොකිතං සමිඤ්ජනපසාරණඤ්ච සොභති. අද්ධා එතස්ස අබ්භන්තරෙ ලොකුත්තරධම්මො භවිස්සතී’’ති රඤ්ඤො සහ දස්සනෙනෙව සාමණෙරෙ චිත්තං පසීදි, පෙමං සණ්ඨහි. කස්මා? පුබ්බෙ හි කිර පුඤ්ඤකරණකාලෙ එස රඤ්ඤො ජෙට්ඨභාතා වාණිජකො අහොසි. වුත්තම්පි හෙතං –
‘‘පුබ්බෙ ව ¶ සන්නිවාසෙන, පච්චුප්පන්නහිතෙන වා;
එවං තං ජායතෙ පෙමං, උප්පලං ව යථොදකෙ’’ති. (ජා. 1.2.174);
අථ රාජා සඤ්ජාතපෙමො සබහුමානො ‘‘එතං සාමණෙරං පක්කොසථා’’ති අමච්චෙ පෙසෙසි. ‘‘තෙ අතිචිරායන්තී’’ති පුන ද්වෙ තයො පෙසෙසි – ‘‘තුරිතං ආගච්ඡතූ’’ති. සාමණෙරො අත්තනො පකතියා එව අගමාසි. රාජා පතිරූපමාසනං ඤත්වා ‘‘නිසීදථා’’ති ආහ. සො ඉතො චිතො ච විලොකෙත්වා ‘‘නත්ථි දානි අඤ්ඤෙ භික්ඛූ’’ති සමුස්සිතසෙතච්ඡත්තං රාජපල්ලඞ්කං උපසඞ්කමිත්වා පත්තග්ගහණත්ථාය රඤ්ඤො ආකාරං දස්සෙසි. රාජා තං පල්ලඞ්කසමීපං උපගච්ඡන්තංයෙව දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අජ්ජෙව දානි අයං සාමණෙරො ඉමස්ස ගෙහස්ස සාමිකො භවිස්සතී’’ති සාමණෙරො රඤ්ඤො හත්ථෙ පත්තං දත්වා පල්ලඞ්කං අභිරුහිත්වා නිසීදි. රාජා අත්තනො අත්ථාය සම්පාදිතං සබ්බං යාගුඛජ්ජකභත්තවිකතිං ¶ උපනාමෙසි. සාමණෙරො අත්තනො යාපනීයමත්තකමෙව සම්පටිච්ඡි. භත්තකිච්චාවසානෙ රාජා ආහ – ‘‘සත්ථාරා තුම්හාකං දින්නොවාදං ජානාථා’’ති? ‘‘ජානාමි, මහාරාජ, එකදෙසෙනා’’ති. ‘‘තාත, මය්හම්පි නං කථෙහී’’ති. ‘‘සාධු, මහාරාජා’’ති රඤ්ඤො අනුරූපං ධම්මපදෙ අප්පමාදවග්ගං අනුමොදනත්ථාය අභාසි.
රාජා පන ‘‘අප්පමාදො අමතපදං, පමාදො මච්චුනො පද’’න්ති සුත්වාව ‘‘අඤ්ඤාතං, තාත, පරියොසාපෙහී’’ති ආහ. අනුමොදනාවසානෙ ච ‘‘අට්ඨ තෙ, තාත, ධුවභත්තානි දම්මී’’ති ආහ. සාමණෙරො ආහ – ‘‘එතානි අහං උපජ්ඣායස්ස දම්මි, මහාරාජා’’ති. ‘‘කො අයං, තාත, උපජ්ඣායො නාමා’’ති? ‘‘වජ්ජාවජ්ජං දිස්වා චොදෙතා සාරෙතා ච, මහාරාජා’’ති. ‘‘අඤ්ඤානිපි තෙ, තාත, අට්ඨ දම්මී’’ති. ‘‘එතානි ¶ ආචරියස්ස දම්මි, මහාරාජා’’ති. ‘‘කො අයං, තාත, ආචරියො නාමා’’ති? ‘‘ඉමස්මිං සාසනෙ සික්ඛිතබ්බකධම්මෙසු පතිට්ඨාපෙතා, මහාරාජා’’ති. ‘‘සාධු, තාත, අඤ්ඤානිපි තෙ අට්ඨ දම්මී’’ති. ‘‘එතානිපි භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දම්මි, මහාරාජා’’ති. ‘‘කො අයං, තාත, භික්ඛුසඞ්ඝො නාමා’’ති? ‘‘යං නිස්සාය ¶ , මහාරාජ, අම්හාකං ආචරියුපජ්ඣායානඤ්ච මම ච පබ්බජ්ජා ච උපසම්පදා චා’’ති. රාජා භිය්යොසො මත්තාය තුට්ඨචිත්තො ආහ – ‘‘අඤ්ඤානිපි තෙ, තාත, අට්ඨ දම්මී’’ති. සාමණෙරො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පුනදිවසෙ ද්වත්තිංස භික්ඛූ ගහෙත්වා රාජන්තෙපුරං පවිසිත්වා භත්තකිච්චමකාසි. රාජා ‘‘අඤ්ඤෙපි ද්වත්තිංස භික්ඛූ තුම්හෙහි සද්ධිං ස්වෙ භික්ඛං ගණ්හන්තූ’’ති එතෙනෙව උපායෙන දිවසෙ දිවසෙ වඩ්ඪාපෙන්තො සට්ඨිසහස්සානං බ්රාහ්මණපරිබ්බාජකාදීනං භත්තං උපච්ඡින්දිත්වා අන්තොනිවෙසනෙ සට්ඨිසහස්සානං භික්ඛූනං නිච්චභත්තං පට්ඨපෙසි නිග්රොධත්ථෙරෙ ගතෙනෙව පසාදෙන. නිග්රොධත්ථෙරොපි රාජානං සපරිසං තීසු සරණෙසු පඤ්චසු ච සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා බුද්ධසාසනෙ පොථුජ්ජනිකෙන පසාදෙන අචලප්පසාදං කත්වා පතිට්ඨාපෙසි. පුන රාජා අසොකාරාමං නාම මහාවිහාරං කාරෙත්වා සට්ඨිසහස්සානං භික්ඛූනං නිච්චභත්තං පට්ඨපෙසි. සකලජම්බුදීපෙ චතුරාසීතියා නගරසහස්සෙසු චතුරාසීතිවිහාරසහස්සානි කාරාපෙසි චතුරාසීතිසහස්සචෙතියපටිමණ්ඩිතානි ධම්මෙනෙව, නො අධම්මෙන.
එකදිවසං කිර රාජා අසොකාරාමෙ මහාදානං දත්වා සට්ඨිසහස්සභික්ඛුසඞ්ඝස්ස මජ්ඣෙ නිසජ්ජ සඞ්ඝං චතූහි පච්චයෙහි පවාරෙත්වා ඉමං පඤ්හං පුච්ඡි ¶ – ‘‘භන්තෙ, භගවතා දෙසිතධම්මො නාම කිත්තකො හොතී’’ති? ‘‘අඞ්ගතො, මහාරාජ, නවඞ්ගානි, ඛන්ධතො චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සානී’’ති. රාජා ධම්මෙ පසීදිත්වා ‘‘එකෙකං ධම්මක්ඛන්ධං එකෙකවිහාරෙන පූජෙස්සාමී’’ති එකදිවසමෙව ¶ ඡන්නවුතිකොටිධනං විසජ්ජෙත්වා අමච්චෙ ආණාපෙසි – ‘‘එථ, භණෙ, එකමෙකස්මිං නගරෙ එකමෙකං විහාරං කාරාපෙන්තා චතුරාසීතියා නගරසහස්සෙසු චතුරාසීතිවිහාරසහස්සානි කාරාපෙථා’’ති. සයඤ්ච අසොකාරාමෙ අසොකමහාවිහාරත්ථාය කම්මං පට්ඨපෙසි. සඞ්ඝො ඉන්දගුත්තත්ථෙරං නාම මහිද්ධිකං මහානුභාවං ඛීණාසවං නවකම්මාධිට්ඨායකං අදාසි. ථෙරො යං යං න නිට්ඨාති තං තං අත්තනො ආනුභාවෙන නිට්ඨාපෙසි. එවම්පි තීහි සංවච්ඡරෙහි විහාරකම්මං නිට්ඨාපෙසි. එකදිවසමෙව සබ්බනගරෙහි පණ්ණානි ආගමිංසු.
අමච්චා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං – ‘‘නිට්ඨිතානි, දෙව, චතුරාසීතිවිහාරසහස්සානී’’ති. රාජා නගරෙ භෙරිං චරාපෙසි – ‘‘ඉතො සත්තන්නං දිවසානං අච්චයෙන විහාරමහො භවිස්සති. සබ්බෙ අට්ඨ සීලඞ්ගානි සමාදියිත්වා අන්තොනගරෙ ච බහිනගරෙ ච විහාරමහං පටියාදෙන්තූ’’ති. තතො සත්තන්නං දිවසානං අච්චයෙන සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතාය අනෙකසතසහස්සසඞ්ඛ්යාය චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය පරිවුතො දෙවලොකෙ අමරවතියා රාජධානියා සිරිතො අධිකතරසස්සිරීකං විය නගරං කාතුකාමෙන උස්සාහජාතෙන මහාජනෙන අලඞ්කතපටියත්තං නගරං අනුවිචරන්තො විහාරං ගන්ත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මජ්ඣෙ අට්ඨාසි.
තස්මිඤ්ච ¶ ඛණෙ සන්නිපතිතා අසීති භික්ඛුකොටියො අහෙසුං, භික්ඛුනීනඤ්ච ඡන්නවුතිසතසහස්සානි. තත්ථ ඛීණාසවභික්ඛූයෙව සතසහස්සසඞ්ඛ්යා අහෙසුං. තෙසං එතදහොසි – ‘‘සචෙ රාජා අත්තනො අධිකාරං අනවසෙසං පස්සෙය්ය අතිවිය බුද්ධසාසනෙ පසීදෙය්යා’’ති. තතො ¶ ලොකවිවරණං නාම පාටිහාරියං අකංසු. රාජා අසොකාරාමෙ ඨිතොව චතුද්දිසා අනුවිලොකෙන්තො සමන්තතො සමුද්දපරියන්තං ජම්බුදීපං පස්සති චතුරාසීතිඤ්ච විහාරසහස්සානි උළාරාය විහාරමහපූජාය විරොචමානානි. සො තං විභූතිං පස්සමානො උළාරෙන පීතිපාමොජ්ජෙන සමන්නාගතො ‘‘අත්ථි පන අඤ්ඤස්සපි කස්සචි එවරූපං පීතිපාමොජ්ජං උප්පන්නපුබ්බ’’න්ති චින්තෙන්තො භික්ඛුසඞ්ඝං පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං ලොකනාථස්ස දසබලස්ස සාසනෙ කො මහාපරිච්චාගං පරිච්චජි. කස්ස ¶ පරිච්චාගො මහන්තොති? භික්ඛුසඞ්ඝො මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරස්ස භාරං අකාසි. ථෙරො ආහ – ‘‘මහාරාජ, දසබලස්ස සාසනෙ පච්චයදායකො නාම තයා සදිසො ධරමානෙපි තථාගතෙ න කොචි අහොසි, තවෙව පරිච්චාගො මහා’’ති. රාජා ථෙරස්ස වචනං සුත්වා උළාරෙන පීතිපාමොජ්ජෙන නිරන්තරං ඵුට්ඨසරීරො හුත්වා චින්තෙසි – ‘‘නත්ථි කිර මයා සදිසො පච්චයදායකො, මය්හං කිර පරිච්චාගො මහා, අහං කිර දෙය්යධම්මෙන සාසනං පග්ගණ්හාමි. කිං පනාහං එවං සති සාසනස්ස දායාදො හොමි, න හොමී’’ති. තතො භික්ඛුසඞ්ඝං පුච්ඡි – ‘‘භවාමි නු ඛො අහං, භන්තෙ, සාසනස්ස දායාදො’’ති?
තතො මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො රඤ්ඤො ඉදං වචනං සුත්වා රාජපුත්තස්ස මහින්දස්ස උපනිස්සයසම්පත්තිං සම්පස්සමානො ‘‘සචෙ අයං කුමාරො පබ්බජිස්සති සාසනස්ස අතිවිය වුඩ්ඪි භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා රාජානං එතදවොච – ‘‘න ඛො, මහාරාජ, එත්තාවතා සාසනස්ස දායාදො හොති; අපිච ඛො පච්චයදායකොති වා උපට්ඨාකොති වා සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. යොපි හි, මහාරාජ, පථවිතො යාව බ්රහ්මලොකපරිමාණං පච්චයරාසිං දදෙය්ය සොපි ‘සාසනෙ දායාදො’ති සඞ්ඛ්යං න ගච්ඡතී’’ති. ‘‘අථ කථං චරහි, භන්තෙ, සාසනස්ස දායාදො හොතී’’ති? ‘‘යො හි කොචි, මහාරාජ, අඩ්ඪො ¶ වා දලිද්දො වා අත්තනො ඔරසං පුත්තං පබ්බාජෙති – අයං වුච්චති, මහාරාජ, දායාදො සාසනස්සා’’ති.
එවං වුත්තෙ අසොකො රාජා ‘‘අහං කිර එවරූපං පරිච්චාගං කත්වාපි නෙව සාසනස්ස දායාදභාවං පත්තො’’ති සාසනෙ දායාදභාවං පත්ථයමානො ඉතො චිතො ච විලොකෙත්වා අද්දස මහින්දකුමාරං අවිදූරෙ ඨිතං. දිස්වානස්ස එතදහොසි – ‘‘කිඤ්චාපි අහං ඉමං කුමාරං තිස්සකුමාරස්ස පබ්බජිතකාලතො පභුති ඔපරජ්ජෙ ඨපෙතුකාමො, අථ ඛො ඔපරජ්ජතොපි පබ්බජ්ජාව ¶ උත්තමා’’ති. තතො කුමාරං ආහ – ‘‘සක්ඛසි ත්වං, තාත, පබ්බජිතු’’න්ති? කුමාරො පකතියාපි තිස්සකුමාරස්ස පබ්බජිතකාලතො පභුති පබ්බජිතුකාමොව රඤ්ඤො වචනං සුත්වා අතිවිය පාමොජ්ජජාතො හුත්වා ආහ – ‘‘පබ්බජාමි, දෙව, මං පබ්බාජෙත්වා තුම්හෙ සාසනදායාදා හොථා’’ති.
තෙන ච සමයෙන රාජධීතා සඞ්ඝමිත්තාපි තස්මිංයෙව ඨානෙ ඨිතා හොති. තස්සා ච සාමිකො අග්ගිබ්රහ්මා නාම කුමාරො යුවරාජෙන තිස්සකුමාරෙන ¶ සද්ධිං පබ්බජිතො හොති. රාජා තං දිස්වා ආහ – ‘‘ත්වම්පි, අම්ම, පබ්බජිතුං සක්ඛසී’’ති? ‘‘සාධු, තාත, සක්කොමී’’ති. රාජා පුත්තානං මනං ලභිත්වා පහට්ඨචිත්තො භික්ඛුසඞ්ඝං එතදවොච – ‘‘භන්තෙ, ඉමෙ දාරකෙ පබ්බාජෙත්වා මං සාසනෙ දායාදං කරොථා’’ති. සඞ්ඝො රඤ්ඤො වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා කුමාරං මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරෙන උපජ්ඣායෙන මහාදෙවත්ථෙරෙන ච ආචරියෙන පබ්බාජෙසි. මජ්ඣන්තිකත්ථෙරෙන ආචරියෙන උපසම්පාදෙසි. තදා කිර කුමාරො පරිපුණ්ණවීසතිවස්සොව හොති. සො තස්මිංයෙව උපසම්පදසීමමණ්ඩලෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සඞ්ඝමිත්තායපි රාජධීතාය ආචරියා ආයුපාලිත්ථෙරී නාම, උපජ්ඣායා පන ධම්මපාලිත්ථෙරී නාම අහොසි. තදා ¶ සඞ්ඝමිත්තා අට්ඨාරසවස්සා හොති. තං පබ්බජිතමත්තං තස්මිංයෙව සීමමණ්ඩලෙ සික්ඛාය පතිට්ඨාපෙසුං. උභින්නං පබ්බජිතකාලෙ රාජා ඡබ්බස්සාභිසෙකො හොති.
අථ මහින්දත්ථෙරො උපසම්පන්නකාලතො පභුති අත්තනො උපජ්ඣායස්සෙව සන්තිකෙ ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච පරියාපුණන්තො ද්වෙපි සඞ්ගීතියො ආරූළ්හං තිපිටකසඞ්ගහිතං සාට්ඨකථං සබ්බං ථෙරවාදං තිණ්ණං වස්සානං අබ්භන්තරෙ උග්ගහෙත්වා අත්තනො උපජ්ඣායස්ස අන්තෙවාසිකානං සහස්සමත්තානං භික්ඛූනං පාමොක්ඛො අහොසි. තදා අසොකො ධම්මරාජා නවවස්සාභිසෙකො හොති. රඤ්ඤො පන අට්ඨවස්සාභිසෙකකාලෙයෙව කොන්තපුත්තතිස්සත්ථෙරො බ්යාධිපටිකම්මත්ථං භික්ඛාචාරවත්තෙන ආහිණ්ඩන්තො පසතමත්තං සප්පිං අලභිත්වා බ්යාධිබලෙන පරික්ඛීණායුසඞ්ඛාරො භික්ඛුසඞ්ඝං අප්පමාදෙන ඔවදිත්වා ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායි. රාජා තං පවත්තිං සුත්වා ථෙරස්ස සක්කාරං කත්වා ‘‘මයි නාම රජ්ජං කාරෙන්තෙ එවං භික්ඛූනං පච්චයා දුල්ලභා’’ති නගරස්ස චතූසු ද්වාරෙසු පොක්ඛරණියො කාරාපෙත්වා භෙසජ්ජස්ස පූරාපෙත්වා දාපෙසි.
තෙන කිර සමයෙන පාටලිපුත්තස්ස චතූසු ද්වාරෙසු චත්තාරි සතසහස්සානි, සභායං සතසහස්සන්ති දිවසෙ දිවසෙ පඤ්චසතසහස්සානි රඤ්ඤො උප්පජ්ජන්ති. තතො රාජා නිග්රොධත්ථෙරස්ස දෙවසිකං සතසහස්සං විසජ්ජෙසි. බුද්ධස්ස චෙතියෙ ගන්ධමාලාදීහි පූජනත්ථාය සතසහස්සං ¶ . ධම්මස්ස ¶ සතසහස්සං, තං ධම්මධරානං බහුස්සුතානං චතුපච්චයත්ථාය උපනීයති. සඞ්ඝස්ස සතසහස්සං, චතූසු ද්වාරෙසු භෙසජ්ජත්ථාය සතසහස්සං. එවං සාසනෙ උළාරො ලාභසක්කාරො ¶ නිබ්බත්ති.
තිත්ථියා පරිහීනලාභසක්කාරා අන්තමසො ඝාසච්ඡාදනම්පි අලභන්තා ලාභසක්කාරං පත්ථයමානා සාසනෙ පබ්බජිත්වා සකානි සකානි දිට්ඨිගතානි ‘‘අයං ධම්මො, අයං විනයො’’ති දීපෙන්ති. පබ්බජ්ජං අලභමානාපි සයමෙව මුණ්ඩෙත්වා කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා විහාරෙසු විචරන්තා උපොසථම්පි පවාරණම්පි සඞ්ඝකම්මම්පි ගණකම්මම්පි පවිසන්ති. භික්ඛූ තෙහි සද්ධිං උපොසථං න කරොන්ති. තදා මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො ‘‘උප්පන්නං දානි ඉදං අධිකරණං, තං නචිරස්සෙව කක්ඛළං භවිස්සති. න ඛො පනෙතං සක්කා ඉමෙසං මජ්ඣෙ වසන්තෙන වූපසමෙතු’’න්ති මහින්දත්ථෙරස්ස ගණං නීය්යාතෙත්වා අත්තනා ඵාසුවිහාරෙන විහරිතුකාමො අහොගඞ්ගපබ්බතං අගමාසි. තෙපි ඛො තිත්ථියා භික්ඛුසඞ්ඝෙන ධම්මෙන විනයෙන සත්ථුසාසනෙන නිග්ගය්හමානාපි ධම්මවිනයානුලොමාය පටිපත්තියා අසණ්ඨහන්තා අනෙකරූපං සාසනස්ස අබ්බුදඤ්ච මලඤ්ච කණ්ටකඤ්ච සමුට්ඨාපෙසුං. කෙචි අග්ගිං පරිචරන්ති, කෙචි පඤ්චාතපෙන තාපෙන්ති, කෙචි ආදිච්චං අනුපරිවත්තන්ති, කෙචි ‘‘ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච වොභින්දිස්සාමා’’ති පග්ගණ්හිංසු. තදා භික්ඛුසඞ්ඝො න තෙහි සද්ධිං උපොසථං වා පවාරණං වා අකාසි. අසොකාරාමෙ සත්තවස්සානි උපොසථො උපච්ඡිජ්ජි. රඤ්ඤොපි එතමත්ථං ආරොචෙසුං. රාජා එකං අමච්චං ආණාපෙසි – ‘‘විහාරං ගන්ත්වා අධිකරණං වූපසමෙත්වා උපොසථං කාරාපෙහී’’ති. අමච්චො රාජානං පටිපුච්ඡිතුං අවිසහන්තො අඤ්ඤෙ අමච්චෙ උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘රාජා මං ‘විහාරං ගන්ත්වා අධිකරණං වූපසමෙත්වා උපොසථං කාරාපෙහී’ති පහිණි. කථං නු ඛො අධිකරණං වූපසම්මතී’’ති? තෙ ආහංසු ¶ – ‘‘මයං එවං සල්ලක්ඛෙම – ‘යථා නාම පච්චන්තං වූපසමෙන්තා චොරෙ ඝාතෙන්ති, එවමෙව යෙ උපොසථං න කරොන්ති, තෙ මාරෙතුකාමො රාජා භවිස්සතී’’’ති. අථ සො අමච්චො විහාරං ගන්ත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතෙත්වා ආහ – ‘‘අහං රඤ්ඤා ‘උපොසථං කාරාපෙහී’ති පෙසිතො. කරොථ දානි, භන්තෙ, උපොසථ’’න්ති. භික්ඛූ ‘‘න මයං තිත්ථියෙහි සද්ධිං උපොසථං කරොමා’’ති ආහංසු. අථ අමච්චො ථෙරාසනතො පට්ඨාය අසිනා සීසානි පාතෙතුං ආරද්ධො.
අද්දසා ¶ ඛො තිස්සත්ථෙරො තං අමච්චං තථා විප්පටිපන්නං. තිස්සත්ථෙරො නාම න යො වා සො වා, රඤ්ඤො එකමාතිකො භාතා තිස්සකුමාරො නාම, තං කිර රාජා පත්තාභිසෙකො ඔපරජ්ජෙ ඨපෙසි. සො එකදිවසං වනචාරං ගතො අද්දස මහන්තං මිගසඞ්ඝං චිත්තකීළාය කීළන්තං. දිස්වානස්ස එතදහොසි – ‘‘ඉමෙ තාව තිණභක්ඛා මිගා එවං කීළන්ති, ඉමෙ පන සමණා ¶ රාජකුලෙ පණීතානි භොජනානි භුඤ්ජිත්වා මුදුකාසු සෙය්යාසු සයමානා කිං නාම කීළිතං න කීළිස්සන්තී’’ති! සො තතො ආගන්ත්වා ඉමං අත්තනො විතක්කං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘අට්ඨානෙ කුක්කුච්චායිතං කුමාරෙන! හන්ද, නං එවං සඤ්ඤාපෙස්සාමී’’ති එකදිවසං කෙනචි කාරණෙන කුද්ධො විය හුත්වා ‘‘එහි සත්තදිවසෙන රජ්ජං සම්පටිච්ඡ, තතො තං ඝාතෙස්සාමී’’ති මරණභයෙන තජ්ජෙත්වා තමත්ථං සඤ්ඤාපෙසි. සො කිර කුමාරො ‘‘සත්තමෙ මං දිවසෙ මාරෙස්සතී’’ති න චිත්තරූපං න්හායි, න භුඤ්ජි, න සුපි, අතිවිය ලූඛසරීරො අහොසි. තතො නං රාජා පුච්ඡි – ‘‘කිස්ස ත්වං එවරූපො ජාතො’’ති? ‘‘මරණභයෙන, දෙවා’’ති. ‘‘අරෙ, ත්වං නාම පරිච්ඡින්නමරණං සම්පස්සමානො ¶ විස්සත්ථො න කීළසි? භික්ඛූ අස්සාසපස්සාසනිබද්ධං මරණං පෙක්ඛමානා කථං කීළිස්සන්තී’’ති! තතො පභුති කුමාරො සාසනෙ පසීදි.
සො පුන එකදිවසං මිගවං නික්ඛමිත්වා අරඤ්ඤෙ අනුවිචරමානො අද්දස යොනකමහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරං අඤ්ඤතරෙන හත්ථිනාගෙන සාලසාඛං ගහෙත්වා බීජියමානං නිසින්නං. දිස්වා පාමොජ්ජජාතො චින්තෙසි – ‘‘කදා නු ඛො අහම්පි අයං මහාථෙරො විය පබ්බජෙය්යං! සියා නු ඛො සො දිවසො’’ති. ථෙරො තස්සාසයං විදිත්වා තස්ස පස්සන්තස්සෙව ආකාසෙ උප්පතිත්වා අසොකාරාමෙ පොක්ඛරණියා උදකතලෙ ඨත්වා චීවරඤ්ච උත්තරාසඞ්ගඤ්ච ආකාසෙ ලග්ගෙත්වා න්හායිතුං ආරද්ධො.
කුමාරො ථෙරස්සානුභාවං දිස්වා අතිවිය පසන්නො ‘‘අජ්ජෙව පබ්බජිස්සාමී’’ති නිවත්තිත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘පබ්බජිස්සාමහං, දෙවා’’ති. රාජා අනෙකප්පකාරං යාචිත්වාපි තං නිවත්තෙතුං අසක්කොන්තො අසොකාරාමගමනීයමග්ගං අලඞ්කාරාපෙත්වා කුමාරං ඡණවෙසං ගාහාපෙත්වා අලඞ්කතාය සෙනාය පරිවාරාපෙත්වා විහාරං නෙසි. ‘‘යුවරාජා කිර පබ්බජිස්සතී’’ති සුත්වා බහූ භික්ඛූ පත්තචීවරානි පටියාදෙසුං. කුමාරො පධානඝරං ¶ ගන්ත්වා මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරස්සෙව සන්තිකෙ පබ්බජි සද්ධිං පුරිසසතසහස්සෙන. කුමාරස්ස පන අනුපබ්බජිතානං ගණනපරිච්ඡෙදො නත්ථි. කුමාරො රඤ්ඤො චතුවස්සාභිසෙකකාලෙ පබ්බජිතො. අථඤ්ඤොපි රඤ්ඤො භාගිනෙය්යො සඞ්ඝමිත්තාය සාමිකො අග්ගිබ්රහ්මා නාම කුමාරො අත්ථි. සඞ්ඝමිත්තා තං පටිච්ච එකමෙව පුත්තං විජායි. සොපි ¶ ‘‘යුවරාජා පබ්බජිතො’’ති සුත්වා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා – ‘‘අහම්පි, දෙව, පබ්බජිස්සාමී’’ති යාචි. ‘‘පබ්බජ, තාතා’’ති ච රඤ්ඤා අනුඤ්ඤාතො තංදිවසමෙව පබ්බජි.
එවං ¶ අනුපබ්බජිතො, උළාරවිභවෙන ඛත්තියජනෙන;
රඤ්ඤො කනිට්ඨභාතා, තිස්සත්ථෙරොති විඤ්ඤෙය්යො.
සො තං අමච්චං තථා විප්පටිපන්නං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘න රාජා ථෙරෙ මාරාපෙතුං පහිණෙය්ය; අද්ධා ඉමස්සෙවෙතං අමච්චස්ස දුග්ගහිතං භවිස්සතී’’ති ගන්ත්වා සයං තස්ස ආසන්නෙ ආසනෙ නිසීදි. සො ථෙරං සඤ්ජානිත්වා සත්ථං නිපාතෙතුං අවිසහන්තො ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘අහං, දෙව, උපොසථං කාතුං අනිච්ඡන්තානං එත්තකානං නාම භික්ඛූනං සීසානි පාතෙසිං; අථ අය්යස්ස තිස්සත්ථෙරස්ස පටිපාටි සම්පත්තා, කින්ති කරොමී’’ති? රාජා සුත්වාව – ‘‘අරෙ! කිං පන, ත්වං, මයා භික්ඛූ ඝාතෙතුං පෙසිතො’’ති තාවදෙව සරීරෙ උප්පන්නදාහො හුත්වා විහාරං ගන්ත්වා ථෙරෙ භික්ඛූ පුච්ඡි – ‘‘අයං, භන්තෙ, අමච්චො මයා අනාණත්තොව එවං අකාසි, කස්ස නු ඛො ඉමිනා පාපෙන භවිතබ්බ’’න්ති? එකච්චෙ ථෙරා, ‘‘අයං තව වචනෙන අකාසි, තුය්හෙතං පාප’’න්ති ආහංසු. එකච්චෙ ‘‘උභින්නම්පි වො එතං පාප’’න්ති ආහංසු. එකච්චෙ එවමාහංසු – ‘‘කිං පන තෙ, මහාරාජ, අත්ථි චිත්තං ‘අයං ගන්ත්වා භික්ඛූ ඝාතෙතූ’’’ති? ‘‘නත්ථි, භන්තෙ, කුසලාධිප්පායො අහං පෙසෙසිං – ‘සමග්ගො භික්ඛුසඞ්ඝො උපොසථං කරොතූ’’’ති. ‘‘සචෙ ත්වං කුසලාධිප්පායො, නත්ථි තුය්හං පාපං, අමච්චස්සෙවෙතං පාප’’න්ති. රාජා ද්වෙළ්හකජාතො ආහ – ‘‘අත්ථි නු ඛො, භන්තෙ, කොචි භික්ඛු මමෙතං ද්වෙළ්හකං ඡින්දිත්වා සාසනං පග්ගහෙතුං සමත්ථො’’ති? ‘‘අත්ථි, මහාරාජ, මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො නාම, සො ¶ තෙ ඉමං ද්වෙළ්හකං ඡින්දිත්වා සාසනං පග්ගණ්හිතුං සමත්ථො’’ති. රාජා තදහෙව චත්තාරො ධම්මකථිකෙ එකෙකභික්ඛුසහස්සපරිවාරෙ, චත්තාරො ච අමච්චෙ එකෙකපුරිසසහස්සපරිවාරෙ ‘‘ථෙරං ගණ්හිත්වා ආගච්ඡථා’’ති පෙසෙසි. තෙ ගන්ත්වා ‘‘රාජා පක්කොසතී’’ති ආහංසු. ථෙරො නාගච්ඡි ¶ . දුතියම්පි ඛො රාජා අට්ඨ ධම්මකථිකෙ, අට්ඨ ච අමච්චෙ සහස්සසහස්සපරිවාරෙයෙව පෙසෙසි – ‘‘‘රාජා, භන්තෙ, පක්කොසතී’ති වත්වා ගණ්හිත්වාව ආගච්ඡථා’’ති. තෙ තථෙව ආහංසු. දුතියම්පි ථෙරො නාගච්ඡි. රාජා ථෙරෙ පුච්ඡි – ‘‘අහං, භන්තෙ, ද්වික්ඛත්තුං පහිණිං; කස්මා ථෙරො නාගච්ඡතී’’ති? ‘‘‘රාජා පක්කොසතී’ති වුත්තත්තා, මහාරාජ, නාගච්ඡති. එවං පන වුත්තෙ ආගච්ඡෙය්ය ‘සාසනං, භන්තෙ, ඔසීදති, අම්හාකං සාසනං පග්ගහත්ථාය සහායකා හොථා’’’ති. අථ රාජා තථා වත්වා සොළස ධම්මකථිකෙ, සොළස ච අමච්චෙ සහස්සසහස්සපරිවාරෙ පෙසෙසි. භික්ඛූ ච පටිපුච්ඡි – ‘‘මහල්ලකො නු ඛො, භන්තෙ, ථෙරො දහරො නු ඛො’’ති? ‘‘මහල්ලකො, මහාරාජා’’ති. ‘‘වය්හං වා සිවිකං වා අභිරුහිස්සති, භන්තෙ’’ති? ‘‘නාභිරුහිස්සති, මහාරාජා’’ති. ‘‘කුහිං, භන්තෙ, ථෙරො වසතී’’ති? ‘‘උපරි ගඞ්ගාය, මහාරාජා’’ති. රාජා ආහ – ‘‘තෙන හි, භණෙ, නාවාසඞ්ඝාටං බන්ධිත්වා ¶ තත්ථෙව ථෙරං නිසීදාපෙත්වා ද්වීසුපි තීරෙසු ආරක්ඛං සංවිධාය ථෙරං ආනෙථා’’ති. භික්ඛූ ච අමච්චා ච ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා රඤ්ඤො සාසනං ආරොචෙසුං.
ථෙරො සුත්වා ‘‘යං ඛො අහං මූලතො පට්ඨාය සාසනං පග්ගණ්හිස්සාමීති පබ්බජිතොම්හි. අයං දානි මෙ සො කාලො අනුප්පත්තො’’ති චම්මඛණ්ඩං ගණ්හිත්වාව උට්ඨහි. අථ ‘‘ථෙරො ¶ ස්වෙ පාටලිපුත්තං සම්පාපුණිස්සතී’’ති රත්තිභාගෙ රාජා සුපිනං අද්දස. එවරූපො සුපිනො අහොසි – ‘‘සබ්බසෙතො හත්ථිනාගො ආගන්ත්වා රාජානං සීසතො පට්ඨාය පරාමසිත්වා දක්ඛිණහත්ථෙ අග්ගහෙසී’’ති. පුනදිවසෙ රාජා සුපිනජ්ඣායකෙ පුච්ඡි – ‘‘මයා එවරූපො සුපිනො දිට්ඨො, කිං මෙ භවිස්සතී’’ති? එකො තං, ‘‘මහාරාජ, සමණනාගො දක්ඛිණහත්ථෙ ගණ්හිස්සතී’’ති. අථ රාජා තාවදෙව ‘‘ථෙරො ආගතො’’ති සුත්වා ගඞ්ගාතීරං ගන්ත්වා නදිං ඔතරිත්වා අබ්භුග්ගච්ඡන්තො ජාණුමත්තෙ උදකෙ ථෙරං සම්පාපුණිත්වා ථෙරස්ස නාවාතො ඔතරන්තස්ස හත්ථං අදාසි. ථෙරො රාජානං දක්ඛිණහත්ථෙ අග්ගහෙසි. තං දිස්වා අසිග්ගාහා ‘‘ථෙරස්ස සීසං පාතෙස්සාමා’’ති කොසතො අසිං අබ්බාහිංසු. කස්මා? එතං කිර චාරිත්තං රාජකුලෙසු – ‘‘යො රාජානං හත්ථෙ ගණ්හති තස්ස අසිනා සීසං පාතෙතබ්බ’’න්ති. රාජා ඡායංයෙව දිස්වා ආහ – ‘‘පුබ්බෙපි අහං භික්ඛූසු විරද්ධකාරණා අස්සාදං න වින්දාමි, මා ඛො ථෙරෙ විරජ්ඣිත්ථා’’ති. ථෙරො පන කස්මා රාජානං හත්ථෙ ¶ අග්ගහෙසීති? යස්මා රඤ්ඤා පඤ්හං පුච්ඡනත්ථාය පක්කොසාපිතො තස්මා ‘‘අන්තෙවාසිකො මෙ අය’’න්ති අග්ගහෙසි.
රාජා ථෙරං අත්තනො උය්යානං නෙත්වා බාහිරතො තික්ඛත්තුං පරිවාරාපෙත්වා ආරක්ඛං ඨපෙත්වා සයමෙව ථෙරස්ස පාදෙ ධොවිත්වා තෙලෙන මක්ඛෙත්වා ථෙරස්ස සන්තිකෙ නිසීදිත්වා ‘‘පටිබලො නු ඛො ථෙරො මම කඞ්ඛං ඡින්දිත්වා උප්පන්නං අධිකරණං වූපසමෙත්වා සාසනං පග්ගණ්හිතු’’න්ති වීමංසනත්ථාය ‘‘අහං, භන්තෙ, එකං පාටිහාරියං දට්ඨුකාමො’’ති ආහ. ‘‘කතරං පාටිහාරියං දට්ඨුකාමොසි, මහාරාජා’’ති? ‘‘පථවීකම්පනං, භන්තෙ’’ති. ‘‘සකලපථවීකම්පනං දට්ඨුකාමොසි, මහාරාජ, පදෙසපථවීකම්පන’’න්ති? ‘‘කතරං පනෙත්ථ, භන්තෙ, දුක්කර’’න්ති? ‘‘කිං නු ඛො, මහාරාජ, කංසපාතියා උදකපුණ්ණාය සබ්බං උදකං කම්පෙතුං දුක්කරං; උදාහු උපඩ්ඪ’’න්ති? ‘‘උපඩ්ඪං, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පදෙසපථවීකම්පනං දුක්කර’’න්ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, පදෙසපථවීකම්පනං ¶ පස්සිස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, සමන්තතො යොජනෙ පුරත්ථිමාය දිසාය එකෙන චක්කෙන සීමං අක්කමිත්වා රථො තිට්ඨතු; දක්ඛිණාය දිසාය ද්වීහි පාදෙහි සීමං අක්කමිත්වා අස්සො තිට්ඨතු; පච්ඡිමාය දිසාය එකෙන පාදෙන සීමං අක්කමිත්වා පුරිසො තිට්ඨතු; උත්තරාය දිසාය උපඩ්ඪභාගෙන සීමං අක්කමිත්වා එකා උදකපාති ¶ තිට්ඨතූ’’ති. රාජා තථා කාරාපෙසි. ථෙරො අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය ‘‘රාජා පස්සතූ’’ති යොජනප්පමාණපථවීචලනං අධිට්ඨහි. පුරත්ථිමාය දිසාය රථස්ස අන්තොසීමාය ඨිතො පාදොව චලි, ඉතරො න චලි. එවං දක්ඛිණපච්ඡිමදිසාසු අස්සපුරිසානං අන්තොසීමාය ඨිතපාදායෙව චලිංසු, උපඩ්ඪුපඩ්ඪං සරීරඤ්ච. උත්තරදිසාය උදකපාතියාපි අන්තොසීමාය ඨිතං උපඩ්ඪභාගගතමෙව උදකං චලි, අවසෙසං නිච්චලමහොසීති. රාජා තං පාටිහාරියං දිස්වා ‘‘සක්ඛති දානි ථෙරො සාසනං පග්ගණ්හිතු’’න්ති නිට්ඨං ගන්ත්වා අත්තනො කුක්කුච්චං පුච්ඡි – ‘‘අහං, භන්තෙ, එකං අමච්චං ‘විහාරං ගන්ත්වා අධිකරණං වූපසමෙත්වා උපොසථං කාරාපෙහී’ති පහිණිං, සො විහාරං ගන්ත්වා එත්තකෙ භික්ඛූ ජීවිතා වොරොපෙසි, එතං පාපං කස්ස හොතී’’ති?
‘‘කිං පන තෙ, මහාරාජ, අත්ථි චිත්තං ‘අයං විහාරං ගන්ත්වා භික්ඛූ ඝාතෙතූ’’’ති? ‘‘නත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘සචෙ තෙ, මහාරාජ, නත්ථි එවරූපං චිත්තං, නත්ථි තුය්හං පාප’’න්ති. අථ ථෙරො රාජානං එතමත්ථං ඉමිනා සුත්තෙන සඤ්ඤාපෙසි ¶ – ‘‘චෙතනාහං, භික්ඛවෙ, කම්මං වදාමි. චෙතයිත්වා කම්මං කරොති – කායෙන වාචාය මනසා’’ති (අ. නි. 6.63).
තමෙවත්ථං ¶ පරිදීපෙතුං තිත්තිරජාතකං (ජා. 1.4.75) ආහරි – ‘‘අතීතෙ, මහාරාජ, දීපකතිත්තිරො තාපසං පුච්ඡි –
‘ඤාතකො නො නිසින්නොති, බහු ආගච්ඡතී ජනො;
පටිච්ච කම්මං ඵුසති, තස්මිං මෙ සඞ්කතෙ මනො’ති.
තාපසො ආහ – ‘අත්ථි පන තෙ චිත්තං මම සද්දෙන ච රූපදස්සනෙන ච ආගන්ත්වා එතෙ පක්ඛිනො බජ්ඣන්තු වා හඤ්ඤන්තු වා’ති? ‘නත්ථි, භන්තෙ’ති තිත්තිරො ආහ. තතො නං තාපසො සඤ්ඤාපෙසි – ‘සචෙ තෙ නත්ථි චිත්තං, නත්ථි පාපං; චෙතයන්තමෙව හි පාපං ඵුසති, නාචෙතයන්තං.
‘න පටිච්ච කම්මං ඵුසති, මනො චෙ නප්පදුස්සති;
අප්පොස්සුක්කස්ස භද්රස්ස, න පාපමුපලිම්පතී’’’ති.
එවං ථෙරො රාජානං සඤ්ඤාපෙත්වා තත්ථෙව රාජුය්යානෙ සත්ත දිවසානි වසන්තො රාජානං සමයං උග්ගණ්හාපෙසි. රාජා සත්තමෙ දිවසෙ අසොකාරාමෙ භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා සාණිපාකාරං පරික්ඛිපාපෙත්වා ¶ සාණිපාකාරන්තරෙ නිසින්නො එකලද්ධිකෙ එකලද්ධිකෙ භික්ඛූ එකතො එකතො කාරාපෙත්වා එකමෙකං භික්ඛුසමූහං පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘කිංවාදී සම්මාසම්බුද්ධො’’ති? තතොසස්සතවාදිනො ‘‘සස්සතවාදී’’ති ආහංසු. එකච්චසස්සතිකා…පෙ… අන්තානන්තිකා… අමරාවික්ඛෙපිකා… අධිච්චසමුප්පන්නිකා… සඤ්ඤීවාදා… අසඤ්ඤීවාදා… නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා ¶ … උච්ඡෙදවාදා… දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදා ‘‘දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදී’’ති ආහංසු. රාජා පඨමමෙව සමයස්ස උග්ගහිතත්තා ‘‘නයිමෙ භික්ඛූ, අඤ්ඤතිත්ථියා ඉමෙ’’ති ඤත්වා තෙසං සෙතකානි වත්ථානි දත්වා උප්පබ්බාජෙසි. තෙ සබ්බෙපි සට්ඨිසහස්සා අහෙසුං.
අථඤ්ඤෙ භික්ඛූ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘කිංවාදී, භන්තෙ, සම්මාසම්බුද්ධො’’ති? ‘‘විභජ්ජවාදී, මහාරාජා’’ති. එවං වුත්තෙ රාජා ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘විභජ්ජවාදී, භන්තෙ, සම්මාසම්බුද්ධො’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. තතො රාජා ‘‘සුද්ධං දානි, භන්තෙ, සාසනං; කරොතු භික්ඛුසඞ්ඝො උපොසථ’’න්ති ආරක්ඛං දත්වා නගරං පාවිසි.
සමග්ගො ¶ සඞ්ඝො සන්නිපතිත්වා උපොසථං අකාසි. තස්මිං සන්නිපාතෙ සට්ඨි භික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං. තස්මිං සමාගමෙ මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො පරප්පවාදං මද්දමානො කථාවත්ථුප්පකරණං අභාසි. තතො සට්ඨිසතසහස්සසඞ්ඛ්යෙසු භික්ඛූසු උච්චිනිත්වා තිපිටකපරියත්තිධරානං පභින්නපටිසම්භිදානං තෙවිජ්ජාදිභෙදානං භික්ඛූනං සහස්සමෙකං ගහෙත්වා යථා මහාකස්සපත්ථෙරො ච කාකණ්ඩකපුත්තො යසත්ථෙරො ච ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායිංසු; එවමෙව ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායන්තො සබ්බං සාසනමලං විසොධෙත්වා තතියසඞ්ගීතිං අකාසි. සඞ්ගීතිපරියොසානෙ අනෙකප්පකාරං පථවී අකම්පිත්ථ. අයං සඞ්ගීති නවහි මාසෙහි නිට්ඨිතා. යා ලොකෙ –
කතා භික්ඛුසහස්සෙන, තස්මා සහස්සිකාති ච;
පුරිමා ද්වෙ උපාදාය, තතියාති ච වුච්චතීති.
අයං තතියසඞ්ගීති.
එත්තාවතා ච ‘‘කෙනාභත’’න්ති එතස්ස පඤ්හස්ස විස්සජ්ජනත්ථං යං අවොචුම්හ – ‘‘ජම්බුදීපෙ තාව උපාලිත්ථෙරමාදිං කත්වා ආචරියපරම්පරාය ¶ යාව තතියසඞ්ගීති තාව ආභතං. තත්රායං ආචරියපරම්පරා –
‘‘උපාලි ¶ දාසකො චෙව, සොණකො සිග්ගවො තථා;
තිස්සො මොග්ගලිපුත්තො ච, පඤ්චෙතෙ විජිතාවිනො.
‘‘පරම්පරාය විනයං, දීපෙ ජම්බුසිරිව්හයෙ;
අච්ඡිජ්ජමානමානෙසුං, තතියො යාව සඞ්ගහො’’ති.
තස්සත්ථො පකාසිතොව හොති.
තතියසඞ්ගහතො පන උද්ධං ඉමං දීපං මහින්දාදීහි ආභතං. මහින්දතො උග්ගහෙත්වා කඤ්චි කාලං අරිට්ඨත්ථෙරාදීහි ආභතං. තතො යාවජ්ජතනා තෙසංයෙව අන්තෙවාසිකපරම්පරභූතාය ආචරියපරම්පරාය ආභතන්ති වෙදිතබ්බං. යථාහු පොරාණා –
‘‘තතො මහින්දො ඉට්ටියො, උත්තියො සම්බලො තථා;
භද්දනාමො ච පණ්ඩිතො.
‘‘එතෙ නාගා මහාපඤ්ඤා, ජම්බුදීපා ඉධාගතා;
විනයං තෙ වාචයිංසු, පිටකං තම්බපණ්ණියා.
‘‘නිකායෙ ¶ පඤ්ච වාචෙසුං, සත්ත චෙව පකරණෙ;
තතො අරිට්ඨො මෙධාවී, තිස්සදත්තො ච පණ්ඩිතො.
‘‘විසාරදො කාළසුමනො, ථෙරො ච දීඝනාමකො;
දීඝසුමනො ච පණ්ඩිතො.
‘‘පුනදෙව කාළසුමනො, නාගත්ථෙරො ච බුද්ධරක්ඛිතො;
තිස්සත්ථෙරො ච මෙධාවී, දෙවත්ථෙරො ච පණ්ඩිතො.
‘‘පුනදෙව සුමනො මෙධාවී, විනයෙ ච විසාරදො;
බහුස්සුතො චූළනාගො, ගජොව දුප්පධංසියො.
‘‘ධම්මපාලිතනාමො ¶ ¶ ච, රොහණෙ සාධුපූජිතො;
තස්ස සිස්සො මහාපඤ්ඤො, ඛෙමනාමො තිපෙටකො.
‘‘දීපෙ තාරකරාජාව, පඤ්ඤාය අතිරොචථ;
උපතිස්සො ච මෙධාවී, ඵුස්සදෙවො මහාකථී.
‘‘පුනදෙව සුමනො මෙධාවී, පුප්ඵනාමො බහුස්සුතො;
මහාකථී මහාසිවො, පිටකෙ සබ්බත්ථ කොවිදො.
‘‘පුනදෙව උපාලි මෙධාවී, විනයෙ ච විසාරදො;
මහානාගො මහාපඤ්ඤො, සද්ධම්මවංසකොවිදො.
‘‘පුනදෙව අභයො මෙධාවී, පිටකෙ සබ්බත්ථ කොවිදො;
තිස්සත්ථෙරො ච මෙධාවී, විනයෙ ච විසාරදො.
‘‘තස්ස සිස්සො මහාපඤ්ඤො, පුප්ඵනාමො බහුස්සුතො;
සාසනං අනුරක්ඛන්තො, ජම්බුදීපෙ පතිට්ඨිතො.
‘‘චූළාභයො ච මෙධාවී, විනයෙ ච විසාරදො;
තිස්සත්ථෙරො ච මෙධාවී, සද්ධම්මවංසකොවිදො.
‘‘චූළදෙවො ච මෙධාවී, විනයෙ ච විසාරදො;
සිවත්ථෙරො ච මෙධාවී, විනයෙ සබ්බත්ථ කොවිදො.
‘‘එතෙ නාගා මහාපඤ්ඤා, විනයඤ්ඤූ මග්ගකොවිදා;
විනයං දීපෙ පකාසෙසුං, පිටකං තම්බපණ්ණියා’’ති.
තත්රායං ¶ අනුපුබ්බිකථා – මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො කිර ඉමං තතියධම්මසඞ්ගීතිං කත්වා එවං චින්තෙසි – ‘‘කත්ථ නු ඛො අනාගතෙ සාසනං සුප්පතිට්ඨිතං භවෙය්යා’’ති? අථස්ස උපපරික්ඛතො එතදහොසි – ‘‘පච්චන්තිමෙසු ඛො ජනපදෙසු සුප්පතිට්ඨිතං භවිස්සතී’’ති. සො තෙසං තෙසං භික්ඛූනං ¶ භාරං කත්වා තෙ තෙ භික්ඛූ තත්ථ තත්ථ පෙසෙසි. මජ්ඣන්තිකත්ථෙරං කස්මීරගන්ධාරරට්ඨං පෙසෙසි – ‘‘ත්වං එතං රට්ඨං ගන්ත්වා එත්ථ සාසනං පතිට්ඨාපෙහී’’ති. මහාදෙවත්ථෙරං තථෙව වත්වා මහිංසකමණ්ඩලං පෙසෙසි. රක්ඛිතත්ථෙරං වනවාසිං. යොනකධම්මරක්ඛිතත්ථෙරං ¶ අපරන්තකං. මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරං මහාරට්ඨං. මහාරක්ඛිතත්ථෙරං යොනකලොකං. මජ්ඣිමත්ථෙරං හිමවන්තදෙසභාගං. සොණත්ථෙරඤ්ච උත්තරත්ථෙරඤ්ච සුවණ්ණභූමිං. අත්තනො සද්ධිවිහාරිකං මහින්දත්ථෙරං ඉට්ටියත්ථෙරෙන උත්තියත්ථෙරෙන සම්බලත්ථෙරෙන භද්දසාලත්ථෙරෙන ච සද්ධිං තම්බපණ්ණිදීපං පෙසෙසි – ‘‘තුම්හෙ තම්බපණ්ණිදීපං ගන්ත්වා එත්ථ සාසනං පතිට්ඨාපෙථා’’ති. සබ්බෙපි තං තං දිසාභාගං ගච්ඡන්තා අත්තපඤ්චමා අගමංසු ‘‘පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු පඤ්චවග්ගො ගණො අලං උපසම්පදකම්මායා’’ති මඤ්ඤමානා.
තෙන ඛො පන සමයෙන කස්මීරගන්ධාරරට්ඨෙ සස්සපාකසමයෙ අරවාළො නාම නාගරාජා කරකවස්සං නාම වස්සාපෙත්වා සස්සං හරාපෙත්වා මහාසමුද්දං පාපෙති. මජ්ඣන්තිකත්ථෙරො පන පාටලිපුත්තතො වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා හිමවති අරවාළදහස්ස උපරි ඔතරිත්වා අරවාළදහපිට්ඨියං චඞ්කමතිපි තිට්ඨතිපි නිසීදතිපි සෙය්යම්පි කප්පෙති. නාගමාණවකා තං දිස්වා අරවාළස්ස නාගරාජස්ස ආරොචෙසුං – ‘‘මහාරාජ, එකො ඡින්නභින්නපටධරො භණ්ඩු කාසාවවසනො අම්හාකං උදකං දූසෙතී’’ති. නාගරාජා තාවදෙව කොධාභිභූතො නික්ඛමිත්වා ථෙරං දිස්වා මක්ඛං අසහමානො අන්තලික්ඛෙ අනෙකානි භිංසනකානි නිම්මිනි. තතො තතො භුසා වාතා වායන්ති, රුක්ඛා ඡිජ්ජන්ති, පබ්බතකූටානි පතන්ති, මෙඝා ගජ්ජන්ති, විජ්ජුලතා නිච්ඡරන්ති, අසනියො ඵලන්ති, භින්නං විය ගගනතලං උදකං පග්ඝරති. භයානකරූපා ¶ නාගකුමාරා සන්නිපතන්ති. සයම්පි ධූමායති, පජ්ජලති, පහරණවුට්ඨියො විස්සජ්ජෙති. ‘‘කො අයං මුණ්ඩකො ඡින්නභින්නපටධරො’’තිආදීහි ඵරුසවචනෙහි ථෙරං සන්තජ්ජෙසි. ‘‘එථ ගණ්හථ හනථ ¶ නිද්ධමථ ඉමං සමණ’’න්ති නාගබලං ආණාපෙසි. ථෙරො සබ්බං තං භිංසනකං අත්තනො ඉද්ධිබලෙන පටිබාහිත්වා නාගරාජානං ආහ –
‘‘සදෙවකොපි චෙ ලොකො, ආගන්ත්වා තාසයෙය්ය මං;
න මෙ පටිබලො අස්ස, ජනෙතුං භයභෙරවං.
‘‘සචෙපි ත්වං මහිං සබ්බං, සසමුද්දං සපබ්බතං;
උක්ඛිපිත්වා මහානාග, ඛිපෙය්යාසි මමූපරි.
‘‘නෙව ¶ මෙ සක්කුණෙය්යාසි, ජනෙතුං භයභෙරවං;
අඤ්ඤදත්ථු තවෙවස්ස, විඝාතො උරගාධිපා’’ති.
එවං වුත්තෙ නාගරාජා විහතානුභාවො නිප්ඵලවායාමො දුක්ඛී දුම්මනො අහොසි. තං ථෙරො තඞ්ඛණානුරූපාය ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙත්වා සමාදපෙත්වා සමුත්තෙජෙත්වා සම්පහංසෙත්වා තීසු සරණෙසු පඤ්චසු ච සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි සද්ධිං චතුරාසීතියා නාගසහස්සෙහි. අඤ්ඤෙපි බහූ හිමවන්තවාසිනො යක්ඛා ච ගන්ධබ්බා ච කුම්භණ්ඩා ච ථෙරස්ස ධම්මකථං සුත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨහිංසු. පඤ්චකොපි යක්ඛො සද්ධිං භරියාය යක්ඛිනියා පඤ්චහි ච පුත්තසතෙහි පඨමෙ ඵලෙ පතිට්ඨිතො. අථායස්මා මජ්ඣන්තිකත්ථෙරො සබ්බෙපි නාගයක්ඛරක්ඛසෙ ආමන්තෙත්වා එවමාහ –
‘‘මා දානි කොධං ජනයිත්ථ, ඉතො උද්ධං යථා පුරෙ;
සස්සඝාතඤ්ච මා කත්ථ, සුඛකාමා හි පාණිනො;
කරොථ මෙත්තං සත්තෙසු, වසන්තු මනුජා සුඛ’’න්ති.
තෙ ¶ සබ්බෙපි ‘‘සාධු භන්තෙ’’ති ථෙරස්ස පටිස්සුණිත්වා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජිංසු. තංදිවසමෙව ච නාගරාජස්ස පූජාසමයො හොති. අථ නාගරාජා අත්තනො රතනමයං පල්ලඞ්කං ආහරාපෙත්වා ථෙරස්ස පඤ්ඤපෙසි. නිසීදි ථෙරො පල්ලඞ්කෙ. නාගරාජාපි ථෙරං බීජයමානො සමීපෙ අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ කස්මීරගන්ධාරරට්ඨවාසිනො ආගන්ත්වා ථෙරං දිස්වා ‘‘අම්හාකං නාගරාජතොපි ථෙරො මහිද්ධිකතරො’’ති ථෙරමෙව වන්දිත්වා නිසින්නා. ථෙරො තෙසං ආසීවිසොපමසුත්තං කථෙසි ¶ . සුත්තපරියොසානෙ අසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි, කුලසතසහස්සං පබ්බජි. තතො පභුති ච කස්මීරගන්ධාරා යාවජ්ජතනා කාසාවපජ්ජොතා ඉසිවාතපටිවාතා එව.
ගන්ත්වා කස්මීරගන්ධාරං, ඉසි මජ්ඣන්තිකො තදා;
දුට්ඨං නාගං පසාදෙත්වා, මොචෙසි බන්ධනා බහූති.
මහාදෙවත්ථෙරොපි මහිංසකමණ්ඩලං ගන්ත්වා දෙවදූතසුත්තං කථෙසි. සුත්තපරියොසානෙ චත්තාලීස පාණසහස්සානි ධම්මචක්ඛුං පටිලභිංසු, චත්තාලීසංයෙව පාණසහස්සානි පබ්බජිංසු.
ගන්ත්වාන ¶ රට්ඨං මහිංසං, මහාදෙවො මහිද්ධිකො;
චොදෙත්වා දෙවදූතෙහි, මොචෙසි බන්ධනා බහූති.
රක්ඛිතත්ථෙරො පන වනවාසිං ගන්ත්වා ආකාසෙ ඨත්වා අනමතග්ගපරියායකථාය වනවාසිකෙ පසාදෙසි. කථාපරියොසානෙ පනස්ස සට්ඨිසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. සත්තතිසහස්සමත්තා ¶ පබ්බජිංසු, පඤ්චවිහාරසතානි පතිට්ඨහිංසු. එවං සො තත්ථ සාසනං පතිට්ඨාපෙසි.
ගන්ත්වාන රක්ඛිතත්ථෙරො, වනවාසිං මහිද්ධිකො;
අන්තලික්ඛෙ ඨිතො තත්ථ, දෙසෙසි අනමතග්ගියන්ති.
යොනකධම්මරක්ඛිතත්ථෙරොපි අපරන්තකං ගන්ත්වා අග්ගික්ඛන්ධොපමසුත්තන්තකථාය අපරන්තකෙ පසාදෙත්වා සත්තති පාණසහස්සානි ධම්මාමතං පායෙසි. ඛත්තියකුලතො එව පුරිසසහස්සානි පබ්බජිංසු, සමධිකානි ච ඡ ඉත්ථිසහස්සානි. එවං සො තත්ථ සාසනං පතිට්ඨාපෙසි.
අපරන්තං විගාහිත්වා, යොනකො ධම්මරක්ඛිතො;
අග්ගික්ඛන්ධොපමෙනෙත්ථ, පසාදෙසි ජනෙ බහූති.
මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරො පන මහාරට්ඨං ගන්ත්වා මහානාරදකස්සපජාතකකථාය මහාරට්ඨකෙ පසාදෙත්වා චතුරාසීති පාණසහස්සානි මග්ගඵලෙසු පතිට්ඨාපෙසි. තෙරසසහස්සානි පබ්බජිංසු. එවං සො තත්ථ සාසනං පතිට්ඨාපෙසි.
මහාරට්ඨං ඉසි ගන්ත්වා, සො මහාධම්මරක්ඛිතො;
ජාතකං කථයිත්වාන, පසාදෙසි මහාජනන්ති.
මහාරක්ඛිතත්ථෙරොපි ¶ යොනකරට්ඨං ගන්ත්වා කාළකාරාමසුත්තන්තකථාය යොනකලොකං පසාදෙත්වා සත්තතිසහස්සාධිකස්ස පාණසතසහස්සස්ස මග්ගඵලාලඞ්කාරං අදාසි. සන්තිකෙ චස්ස දසසහස්සානි පබ්බජිංසු. එවං සොපි තත්ථ සාසනං පතිට්ඨාපෙසි.
යොනරට්ඨං තදා ගන්ත්වා, සො මහාරක්ඛිතො ඉසි;
කාළකාරාමසුත්තෙන තෙ පසාදෙසි යොනකෙති.
මජ්ඣිමත්ථෙරො ¶ ¶ පන කස්සපගොත්තත්ථෙරෙන අළකදෙවත්ථෙරෙන දුන්දුභිස්සරත්ථෙරෙන මහාදෙවත්ථෙරෙන ච සද්ධිං හිමවන්තදෙසභාගං ගන්ත්වා ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තකථාය තං දෙසං පසාදෙත්වා අසීතිපාණකොටියො මග්ගඵලරතනානි පටිලාභෙසි. පඤ්චපි ච ථෙරා පඤ්ච රට්ඨානි පසාදෙසුං. එකමෙකස්ස සන්තිකෙ සතසහස්සමත්තා පබ්බජිංසු. එවං තෙ තත්ථ සාසනං පතිට්ඨාපෙසුං.
ගන්ත්වාන මජ්ඣිමත්ථෙරො, හිමවන්තං පසාදයි;
යක්ඛසෙනං පකාසෙන්තො, ධම්මචක්කපවත්තනන්ති.
සොණත්ථෙරොපි සද්ධිං උත්තරත්ථෙරෙන සුවණ්ණභූමිං අගමාසි. තෙන ච සමයෙන තත්ථ එකා රක්ඛසී සමුද්දතො නික්ඛමිත්වා රාජකුලෙ ජාතෙ ජාතෙ දාරකෙ ඛාදති. තංදිවසමෙව ච රාජකුලෙ එකො දාරකො ජාතො හොති. මනුස්සා ථෙරං දිස්වා ‘‘රක්ඛසානං සහායකො එසො’’ති මඤ්ඤමානා ආවුධානි ගහෙත්වා ථෙරං පහරිතුකාමා ආගච්ඡන්ති. ථෙරො ‘‘කිං තුම්හෙ ආවුධහත්ථා ආගච්ඡථා’’ති ආහ. තෙ ආහංසු – ‘‘රාජකුලෙ ජාතෙ ජාතෙ දාරකෙ රක්ඛසා ඛාදන්ති, තෙසං තුම්හෙ සහායකා’’ති. ථෙරො ‘‘න මයං රක්ඛසානං සහායකා, සමණා නාම මයං විරතා පාණාතිපාතා…පෙ… විරතා මජ්ජපානා එකභත්තිකා සීලවන්තො කල්යාණධම්මා’’ති ආහ. තස්මිංයෙව ච ඛණෙ සා රක්ඛසී සපරිවාරා සමුද්දතො නික්ඛමි ‘‘රාජකුලෙ දාරකො ජාතො තං ඛාදිස්සාමී’’ති. මනුස්සා තං දිස්වා ‘‘එසා, භන්තෙ, රක්ඛසී ආගච්ඡතී’’ති භීතා විරවිංසු. ථෙරො රක්ඛසෙහි දිගුණෙ අත්තභාවෙ නිම්මිනිත්වා තෙහි අත්තභාවෙහි තං රක්ඛසිං ¶ සපරිසං මජ්ඣෙ කත්වා උභොසු පස්සෙසු පරික්ඛිපි ¶ . තස්සා සපරිසාය එතදහොසි – ‘‘අද්ධා ඉමෙහි ඉදං ඨානං ලද්ධං භවිස්සති. මයං පන ඉමෙසං භක්ඛා භවිස්සාමා’’ති. සබ්බෙ රක්ඛසා භීතා වෙගසා පලායිංසු. ථෙරොපි තෙ යාව අදස්සනං තාව පලාපෙත්වා දීපස්ස සමන්තතො රක්ඛං ඨපෙසි. තස්මිඤ්ච සමයෙ සන්නිපතිතං මහාජනකායං බ්රහ්මජාලසුත්තන්තකථාය පසාදෙත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාපෙසි. සට්ඨිසහස්සානං පනෙත්ථ ධම්මාභිසමයො අහොසි. කුලදාරකානං අඩ්ඪුඩ්ඪානි සහස්සානි පබ්බජිංසු, කුලධීතානං දියඩ්ඪසහස්සං. එවං සො තත්ථ සාසනං පතිට්ඨාපෙසි. තතො පභුති රාජකුලෙ ජාතදාරකානං සොණුත්තරනාමමෙව කරොන්ති.
සුවණ්ණභූමිං ගන්ත්වාන, සොණුත්තරා මහිද්ධිකා;
පිසාචෙ නිද්ධමෙත්වාන, බ්රහ්මජාලං අදෙසිසුන්ති.
මහින්දත්ථෙරො පන ‘‘තම්බපණ්ණිදීපං ගන්ත්වා සාසනං පතිට්ඨාපෙහී’’ති උපජ්ඣායෙන ච භික්ඛුසඞ්ඝෙන ¶ ච අජ්ඣිට්ඨො චින්තෙසි – ‘‘කාලො නු ඛො මෙ තම්බපණ්ණිදීපං ගන්තුං නො’’ති. අථස්ස වීමංසතො ‘‘න තාව කාලො’’ති අහොසි. කිං පනස්ස දිස්වා එතදහොසි? මුටසිවරඤ්ඤො මහල්ලකභාවං. තතො චින්තෙසි – ‘‘අයං රාජා මහල්ලකො, න සක්කා ඉමං ගණ්හිත්වා සාසනං පග්ගහෙතුං. ඉදානි පනස්ස පුත්තො දෙවානංපියතිස්සො රජ්ජං කාරෙස්සති. තං ගණ්හිත්වා සක්කා භවිස්සති සාසනං පග්ගහෙතුං. හන්ද යාව සො සමයො ආගච්ඡති, තාව ඤාතකෙ ඔලොකෙම. පුන දානි මයං ඉමං ජනපදං ආගච්ඡෙය්යාම වා න වා’’ති. සො එවං චින්තෙත්වා උපජ්ඣායඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච වන්දිත්වා අසොකාරාමතො නික්ඛම්ම තෙහි ඉට්ටියාදීහි චතූහි ථෙරෙහි සඞ්ඝමිත්තාය පුත්තෙන සුමනසාමණෙරෙන භණ්ඩුකෙන ¶ ච උපාසකෙන සද්ධිං රාජගහනගරපරිවත්තකෙන දක්ඛිණාගිරිජනපදෙ චාරිකං චරමානො ඤාතකෙ ඔලොකෙන්තො ඡ මාසෙ අතික්කාමෙසි. අථානුපුබ්බෙන මාතු නිවෙසනට්ඨානං වෙදිසනගරං නාම සම්පත්තො. අසොකො කිර කුමාරකාලෙ ජනපදං ලභිත්වා උජ්ජෙනිං ගච්ඡන්තො වෙදිසනගරං පත්වා වෙදිසසෙට්ඨිස්ස ධීතරං අග්ගහෙසි. සා තංදිවසමෙව ගබ්භං ගණ්හිත්වා උජ්ජෙනියං මහින්දකුමාරං විජායි. කුමාරස්ස ¶ චුද්දසවස්සකාලෙ රාජා අභිසෙකං පාපුණි. සා තස්ස මාතා තෙන සමයෙන ඤාතිඝරෙ වසති. තෙන වුත්තං – ‘‘අථානුපුබ්බෙන මාතු නිවෙසනට්ඨානං වෙටිසනගරං නාම සම්පත්තො’’ති.
සම්පත්තඤ්ච පන ථෙරං දිස්වා ථෙරමාතා දෙවී පාදෙසු සිරසා වන්දිත්වා භික්ඛං දත්වා ථෙරං අත්තනා කතං වෙදිසගිරිමහාවිහාරං නාම ආරොපෙසි. ථෙරො තස්මිං විහාරෙ නිසින්නො චින්තෙසි – ‘‘අම්හාකං ඉධ කත්තබ්බකිච්චං නිට්ඨිතං, සමයො නු ඛො ඉදානි ලඞ්කාදීපං ගන්තු’’න්ති. තතො චින්තෙසි – ‘‘අනුභවතු තාව මෙ පිතරා පෙසිතං අභිසෙකං දෙවානංපියතිස්සො, රතනත්තයගුණඤ්ච සුණාතු, ඡණත්ථඤ්ච නගරතො නික්ඛමිත්වා මිස්සකපබ්බතං අභිරුහතු, තදා තං තත්ථ දක්ඛිස්සාමා’’ති. අථාපරං එකමාසං තත්ථෙව වාසං කප්පෙසි. මාසාතික්කමෙන ච ජෙට්ඨමූලමාසපුණ්ණමායං උපොසථදිවසෙ සන්නිපතිතා සබ්බෙපි – ‘‘කාලො නු ඛො අම්හාකං තම්බපණ්ණිදීපං ගමනාය, උදාහු නො’’ති මන්තයිංසු. තෙනාහු පොරාණා –
‘‘මහින්දො නාම නාමෙන, සඞ්ඝත්ථෙරො තදා අහු;
ඉට්ටියො උත්තියො ථෙරො, භද්දසාලො ච සම්බලො.
‘‘සාමණෙරො ¶ ච සුමනො, ඡළභිඤ්ඤො මහිද්ධිකො;
භණ්ඩුකො සත්තමො තෙසං, දිට්ඨසච්චො උපාසකො;
ඉති හෙතෙ මහානාගා, මන්තයිංසු රහොගතා’’ති.
තදා ¶ සක්කො දෙවානමින්දො මහින්දත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා එතදවොච – ‘‘කාලඞ්කතො, භන්තෙ, මුටසිවරාජා; ඉදානි දෙවානංපියතිස්සමහාරාජා රජ්ජං කාරෙති. සම්මාසම්බුද්ධෙන ච තුම්හෙ බ්යාකතා – ‘අනාගතෙ මහින්දො නාම භික්ඛු තම්බපණ්ණිදීපං පසාදෙස්සතී’ති. තස්මාතිහ වො, භන්තෙ, කාලො දීපවරං ගමනාය; අහම්පි වො සහායො භවිස්සාමී’’ති. කස්මා පන සක්කො එවමාහ? භගවා කිරස්ස බොධිමූලෙයෙව බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙත්වා අනාගතෙ ඉමස්ස දීපස්ස සම්පත්තිං දිස්වා එතමත්ථං ආරොචෙසි – ‘‘තදා ත්වම්පි සහායො භවෙය්යාසී’’ති ච ආණාපෙසි. තස්මා එවමාහ. ථෙරො තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා අත්තසත්තමො වෙටිසකපබ්බතා වෙහාසං උප්පතිත්වා අනුරාධපුරස්ස පුරත්ථිමදිසාය මිස්සකපබ්බතෙ පතිට්ඨහි. යං පනෙතරහි ‘‘චෙතියපබ්බතො’’තිපි සඤ්ජානන්ති. තෙනාහු පොරාණා –
‘‘වෙටිසගිරිම්හි ¶ රාජගහෙ, වසිත්වා තිංසරත්තියො;
කාලොව ගමනස්සාති, ගච්ඡාම දීපමුත්තමං.
‘‘පළීනා ජම්බුදීපා තෙ, හංසරාජාව අම්බරෙ;
එවමුප්පතිතා ථෙරා, නිපතිංසු නගුත්තමෙ.
‘‘පුරතො පුරසෙට්ඨස්ස, පබ්බතෙ මෙඝසන්නිභෙ;
පතිංසු සීලකූටම්හි, හංසාව නගමුද්ධනී’’ති.
එවං ¶ ඉට්ටියාදීහි සද්ධිං ආගන්ත්වා පතිට්ඨහන්තො ච ආයස්මා මහින්දත්ථෙරො සම්මාසම්බුද්ධස්ස පරිනිබ්බානතො ද්වින්නං වස්සසතානං උපරි ඡත්තිංසතිමෙ වස්සෙ ඉමස්මිං දීපෙ පතිට්ඨහීති වෙදිතබ්බො. අජාතසත්තුස්ස හි අට්ඨමෙ වස්සෙ සම්මාසම්බුද්ධො පරිනිබ්බායි. තස්මිංයෙව වස්සෙ සීහකුමාරස්ස පුත්තො තම්බපණ්ණිදීපස්ස ආදිරාජා විජයකුමාරො ඉමං දීපමාගන්ත්වා මනුස්සාවාසං අකාසි. ජම්බුදීපෙ උදයභද්දස්ස චුද්දසමෙ වස්සෙ ඉධ විජයො කාලමකාසි. උදයභද්දස්ස පඤ්චදසමෙ වස්සෙ පණ්ඩුවාසුදෙවො නාම ඉමස්මිං දීපෙ රජ්ජං පාපුණි. තත්ථ නාගදාසකරඤ්ඤො වීසතිමෙ වස්සෙ ඉධ පණ්ඩුවාසුදෙවො කාලමකාසි. තස්මිංයෙව ච වස්සෙ අභයො නාම රාජකුමාරො ඉමස්මිං දීපෙ රජ්ජං පාපුණි. තත්ථ සුසුනාගරඤ්ඤො සත්තරසමෙ වස්සෙ ඉධ අභයරඤ්ඤො වීසතිවස්සානි පරිපූරිංසු. අථ අභයස්ස වීසතිමෙ වස්සෙ පණ්ඩුකාභයො නාම දාමරිකො රජ්ජං අග්ගහෙසි. තත්ථ කාළාසොකස්ස සොළසමෙ වස්සෙ ඉධ පණ්ඩුකස්ස සත්තරසවස්සානි පරිපූරිංසු. තානි හෙට්ඨා එකෙන වස්සෙන සහ අට්ඨාරස හොන්ති. තත්ථ ¶ චන්දගුත්තස්ස චුද්දසමෙ වස්සෙ ඉධ පණ්ඩුකාභයො කාලමකාසි. මුටසිවරාජා රජ්ජං පාපුණි. තත්ථ අසොකධම්මරාජස්ස සත්තරසමෙ වස්සෙ ඉධ මුටසිවරාජා කාලමකාසි. දෙවානම්පියතිස්සො රජ්ජං පාපුණි. පරිනිබ්බුතෙ ච සම්මාසම්බුද්ධෙ අජාතසත්තු චතුවීසති වස්සානි රජ්ජං කාරෙසි. උදයභද්දො ¶ සොළස, අනුරුද්ධො ච මුණ්ඩො ච අට්ඨ, නාගදාසකො චතුවීසති, සුසුනාගො අට්ඨාරස, තස්සෙව පුත්තො කාළාසොකො අට්ඨවීසති, තතො තස්ස පුත්තකා දස භාතුකරාජානො ද්වෙවීසති වස්සානි රජ්ජං කාරෙසුං. තෙසං පච්ඡතො නව නන්දා ද්වෙවීසතිමෙව, චන්දගුත්තො චතුවීසති, බින්දුසාරො අට්ඨවීසති ¶ . තස්සාවසානෙ අසොකො රජ්ජං පාපුණි. තස්ස පුරෙ අභිසෙකා චත්තාරි අභිසෙකතො අට්ඨාරසමෙ වස්සෙ ඉමස්මිං දීපෙ මහින්දත්ථෙරො පතිට්ඨිතො. එවමෙතෙන රාජවංසානුසාරෙන වෙදිතබ්බමෙතං – ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස පරිනිබ්බානතො ද්වින්නං වස්සසතානං උපරි ඡත්තිංසතිමෙ වස්සෙ ඉමස්මිං දීපෙ පතිට්ඨහී’’ති.
තස්මිඤ්ච දිවසෙ තම්බපණ්ණිදීපෙ ජෙට්ඨමූලනක්ඛත්තං නාම හොති. රාජා නක්ඛත්තං ඝොසාපෙත්වා ‘‘ඡණං කරොථා’’ති අමච්චෙ ච ආණාපෙත්වා චත්තාලීසපුරිසසහස්සපරිවාරො නගරම්හා නික්ඛමිත්වා යෙන මිස්සකපබ්බතො තෙන පායාසි මිගවං කීළිතුකාමො. අථ තස්මිං පබ්බතෙ අධිවත්ථා එකා දෙවතා ‘‘රඤ්ඤො ථෙරෙ දස්සෙස්සාමී’’ති රොහිතමිගරූපං ගහෙත්වා අවිදූරෙ තිණපණ්ණානි ඛාදමානා විය චරති. රාජා තං දිස්වා ‘‘අයුත්තං දානි පමත්තං විජ්ඣිතු’’න්ති ජියං ඵොටෙසි. මිගො අම්බත්ථලමග්ගං ගහෙත්වා පලායිතුං ආරභි. රාජා පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධන්තො අම්බත්ථලමෙව අභිරුහි. මිගොපි ථෙරානං අවිදූරෙ අන්තරධායි. මහින්දත්ථෙරො රාජානං අවිදූරෙ ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘මමංයෙව රාජා පස්සතු, මා ඉතරෙ’’ති අධිට්ඨහිත්වා ‘‘තිස්ස, තිස්ස, ඉතො එහී’’ති ආහ. රාජා සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්මිං දීපෙ ජාතො මං ‘තිස්සා’ති නාමං ගහෙත්වා ¶ ආලපිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. අයං පන ඡින්නභින්නපටධරො භණ්ඩු කාසාවවසනො මං නාමෙන ආලපති, කො නු ඛො අයං භවිස්සති මනුස්සො වා අමනුස්සො වා’’ති? ථෙරො ආහ –
‘‘සමණා මයං මහාරාජ, ධම්මරාජස්ස සාවකා;
තවෙව අනුකම්පාය, ජම්බුදීපා ඉධාගතා’’ති.
තෙන ච සමයෙන දෙවානම්පියතිස්සමහාරාජා ච අසොකධම්මරාජා ච අදිට්ඨසහායකා හොන්ති. දෙවානම්පියතිස්සමහාරාජස්ස ච පුඤ්ඤානුභාවෙන ඡාතපබ්බතපාදෙ එකම්හි වෙළුගුම්බෙ තිස්සො වෙළුයට්ඨියො රථයට්ඨිප්පමාණා උප්පජ්ජිංසු – එකා ලතායට්ඨි නාම, එකා පුප්ඵයට්ඨි නාම, එකා ¶ සකුණයට්ඨි නාම. තාසු ලතායට්ඨි රජතවණ්ණා හොති, තං අලඞ්කරිත්වා උප්පන්නලතා කඤ්චනවණ්ණා ඛායති. පුප්ඵයට්ඨියං පන නීලපීතලොහිතොදාතකාළවණ්ණානි පුප්ඵානි සුවිභත්තවණ්ටපත්තකිඤ්ජක්ඛානි හුත්වා ඛායන්ති. සකුණයට්ඨියං හංසකුක්කුටජීවජීවකාදයො සකුණා නානප්පකාරානි ච චතුප්පදානි සජීවානි විය ඛායන්ති. වුත්තම්පි චෙතං දීපවංසෙ –
‘‘ඡාතපබ්බතපාදම්හි ¶ , වෙළුයට්ඨී තයො අහු;
සෙතා රජතයට්ඨීව, ලතා කඤ්චනසන්නිභා.
‘‘නීලාදි යාදිසං පුප්ඵං, පුප්ඵයට්ඨිම්හි තාදිසං;
සකුණා සකුණයට්ඨිම්හි, සරූපෙනෙව සණ්ඨිතා’’ති.
සමුද්දතොපිස්ස ¶ මුත්තාමණිවෙළුරියාදි අනෙකවිහිතං රතනං උප්පජ්ජි. තම්බපණ්ණියං පන අට්ඨ මුත්තා උප්පජ්ජිංසු – හයමුත්තා, ගජමුත්තා, රථමුත්තා, ආමලකමුත්තා, වලයමුත්තා, අඞ්ගුලිවෙඨකමුත්තා, කකුධඵලමුත්තා, පාකතිකමුත්තාති. සො තා ච යට්ඨියො තා ච මුත්තා අඤ්ඤඤ්ච බහුං රතනං අසොකස්ස ධම්මරඤ්ඤො පණ්ණාකාරත්ථාය පෙසෙසි. අසොකො පසීදිත්වා තස්ස පඤ්ච රාජකකුධභණ්ඩානි පහිණි – ඡත්තං, චාමරං, ඛග්ගං, මොළිං, රතනපාදුකං, අඤ්ඤඤ්ච අභිසෙකත්ථාය බහුවිධං පණ්ණාකාරං; සෙය්යථිදං – සඞ්ඛං, ගඞ්ගොදකං, වඩ්ඪමානං, වටංසකං, භිඞ්ගාරං, නන්දියාවට්ටං, සිවිකං, කඤ්ඤං, කටච්ඡුං, අධොවිමං දුස්සයුගං, හත්ථපුඤ්ඡනං, හරිචන්දනං, අරුණවණ්ණමත්තිකං, අඤ්ජනං, හරීතකං, ආමලකන්ති. වුත්තම්පි චෙතං දීපවංසෙ –
‘‘වාලබීජනිමුණ්හීසං, ඡත්තං ඛග්ගඤ්ච පාදුකං;
වෙඨනං සාරපාමඞ්ගං, භිඞ්ගාරං නන්දිවට්ටකං.
‘‘සිවිකං සඞ්ඛං වටංසඤ්ච, අධොවිමං වත්ථකොටිකං;
සොවණ්ණපාතිං කටච්ඡුං, මහග්ඝං හත්ථපුඤ්ඡනං.
‘‘අනොතත්තොදකං කඤ්ඤං, උත්තමං හරිචන්දනං;
අරුණවණ්ණමත්තිකං ¶ , අඤ්ජනං නාගමාහටං.
‘‘හරීතකං ¶ ආමලකං, මහග්ඝං අමතොසධං;
සට්ඨිවාහසතං සාලිං, සුගන්ධං සුවකාහටං;
පුඤ්ඤකම්මාභිනිබ්බත්තං, පාහෙසි අසොකව්හයො’’ති.
න කෙවලඤ්චෙතං ආමිසපණ්ණාකාරං, ඉමං කිර ධම්මපණ්ණාකාරම්පි පෙසෙසි –
‘‘අහං බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච, සඞ්ඝඤ්ච සරණං ගතො;
උපාසකත්තං දෙසෙසිං, සක්යපුත්තස්ස සාසනෙ.
‘‘ඉමෙසු ¶ තීසු වත්ථූසු, උත්තමෙ ජිනසාසනෙ;
ත්වම්පි චිත්තං පසාදෙහි, සද්ධා සරණමුපෙහී’’ති.
ස්වායං රාජා තං දිවසං අසොකරඤ්ඤා පෙසිතෙන අභිසෙකෙන එකමාසාභිසිත්තො හොති.
විසාඛපුණ්ණමායං හිස්ස අභිසෙකමකංසු. සො අචිරස්සුතං – තං සාසනප්පවත්තිං අනුස්සරමානො තං ථෙරස්ස ‘‘සමණා මයං මහාරාජ ධම්මරාජස්ස සාවකා’’ති වචනං සුත්වා ‘‘අය්යා නු ඛො ආගතා’’ති තාවදෙව ආවුධං නික්ඛිපිත්වා එකමන්තං නිසීදි සම්මොදනීයං කථං කථයමානො. යථාහ –
‘‘ආවුධං නික්ඛිපිත්වාන, එකමන්තං උපාවිසි;
නිසජ්ජ රාජා සම්මොදි, බහුං අත්ථූපසඤ්හිත’’න්ති.
සම්මොදනීයකථඤ්ච කුරුමානෙයෙව තස්මිං තානිපි චත්තාලීසපුරිසසහස්සානි ආගන්ත්වා සම්පරිවාරෙසුං. තදා ථෙරො ඉතරෙපි ඡ ජනෙ දස්සෙසි. රාජා දිස්වා ‘‘ඉමෙ කදා ආගතා’’ති ආහ ¶ . ‘‘මයා සද්ධිංයෙව, මහාරාජා’’ති. ‘‘ඉදානි පන ජම්බුදීපෙ අඤ්ඤෙපි එවරූපා සමණා සන්තී’’ති? ‘‘සන්ති, මහාරාජ; එතරහි ජම්බුදීපො කාසාවපජ්ජොතො ඉසිවාතපටිවාතො. තස්මිං –
‘‘තෙවිජ්ජා ඉද්ධිපත්තා ච, චෙතොපරියායකොවිදා;
ඛීණාසවා අරහන්තො, බහූ බුද්ධස්ස සාවකාති.
‘‘භන්තෙ, කෙන ආගතත්ථා’’ති? ‘‘නෙව, මහාරාජ, උදකෙන න ථලෙනා’’ති. ‘‘රාජා ආකාසෙන ¶ ආගතා’’ති අඤ්ඤාසි. ථෙරො ‘‘අත්ථි නු ඛො රඤ්ඤො පඤ්ඤාවෙයත්තිය’’න්ති වීමංසනත්ථාය ආසන්නං අම්බරුක්ඛං ආරබ්භ පඤ්හං පුච්ඡි – ‘‘කිං නාමො අයං, මහාරාජ, රුක්ඛො’’ති? ‘‘අම්බරුක්ඛො නාම, භන්තෙ’’ති. ‘‘ඉමං පන, මහාරාජ, අම්බං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤො අම්බො අත්ථි, නත්ථී’’ති? ‘‘අත්ථි, භන්තෙ, අඤ්ඤෙපි බහූ අම්බරුක්ඛා’’ති. ‘‘ඉමඤ්ච අම්බං තෙ ච අම්බෙ මුඤ්චිත්වා අත්ථි නු ඛො, මහාරාජ, අඤ්ඤෙ රුක්ඛා’’ති? ‘‘අත්ථි, භන්තෙ, තෙ පන න අම්බරුක්ඛා’’ති. ‘‘අඤ්ඤෙ අම්බෙ ච අනම්බෙ ච මුඤ්චිත්වා අත්ථි පන අඤ්ඤො රුක්ඛො’’ති? ‘‘අයමෙව, භන්තෙ, අම්බරුක්ඛො’’ති. ‘‘සාධු, මහාරාජ, පණ්ඩිතොසි. අත්ථි පන තෙ, මහාරාජ, ඤාතකා’’ති? ‘‘අත්ථි, භන්තෙ, බහූ ජනා’’ති. ‘‘තෙ මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤෙ කෙචි අඤ්ඤාතකාපි අත්ථි, මහාරාජා’’ති? ‘‘අඤ්ඤාතකා, භන්තෙ, ඤාතකෙහි බහුතරා’’ති. ‘‘තව ඤාතකෙ ච අඤ්ඤාතකෙ ච මුඤ්චිත්වා අත්ථඤ්ඤො කොචි, මහාරාජා’’ති ¶ ? ‘‘අහමෙව, අඤ්ඤාතකො’’ති. අථ ථෙරො ‘‘පණ්ඩිතො රාජා සක්ඛිස්සති ධම්මං අඤ්ඤාතු’’න්ති චූළහත්ථිපදොපමසුත්තං කථෙසි. කථාපරියොසානෙ රාජා තීසු සරණෙසු පතිට්ඨහි සද්ධිං චත්තාලීසාය පාණසහස්සෙහි.
තං ඛණඤ්ඤෙව ච රඤ්ඤො භත්තං ආහරියිත්ථ ¶ . රාජා ච සුත්තන්තං සුණන්තො එව අඤ්ඤාසි – ‘‘න ඉමෙසං ඉමස්මිං කාලෙ භොජනං කප්පතී’’ති. ‘‘අපුච්ඡිත්වා පන භුඤ්ජිතුං අයුත්ත’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘භුඤ්ජිස්සථ, භන්තෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘න, මහාරාජ, අම්හාකං ඉමස්මිං කාලෙ භොජනං කප්පතී’’ති. ‘‘කස්මිං කාලෙ, භන්තෙ, කප්පතී’’ති? ‘‘අරුණුග්ගමනතො පට්ඨාය යාව මජ්ඣන්හිකසමයා, මහාරාජා’’ති. ‘‘ගච්ඡාම, භන්තෙ, නගර’’න්ති? ‘‘අලං, මහාරාජ, ඉධෙව වසිස්සාමා’’ති. ‘‘සචෙ, භන්තෙ, තුම්හෙ වසථ, අයං දාරකො ආගච්ඡතූ’’ති. ‘‘මහාරාජ, අයං දාරකො ආගතඵලො විඤ්ඤාතසාසනො පබ්බජ්ජාපෙක්ඛො ඉදානි පබ්බජිස්සතී’’ති. රාජා ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, ස්වෙ රථං පෙසෙස්සාමි; තං අභිරුහිත්වා ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති වත්වා වන්දිත්වා පක්කාමි.
ථෙරො අචිරපක්කන්තස්ස රඤ්ඤො සුමනසාමණෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘එහි ත්වං, සුමන, ධම්මසවනස්ස කාලං ඝොසෙහී’’ති. ‘‘භන්තෙ, කිත්තකං ඨානං සාවෙන්තො ඝොසෙමී’’ති? ‘‘සකලං තම්බපණ්ණිදීප’’න්ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති සාමණෙරො අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අධිට්ඨහිත්වා සමාහිතෙන චිත්තෙන සකලං තම්බපණ්ණිදීපං සාවෙන්තො තික්ඛත්තුං ධම්මසවනස්ස කාලං ඝොසෙසි. රාජා තං සද්දං සුත්වා ථෙරානං සන්තිකං පෙසෙසි – ‘‘කිං, භන්තෙ, අත්ථි කොචි උපද්දවො’’ති. ‘‘නත්ථම්හාකං කොචි උපද්දවො, ධම්මසවනස්ස කාලං ඝොසාපයිම්හ බුද්ධවචනං කථෙතුකාමම්හා’’ති ¶ . තඤ්ච පන සාමණෙරස්ස සද්දං සුත්වා භුම්මා දෙවතා සද්දමනුස්සාවෙසුං. එතෙනුපායෙන යාව බ්රහ්මලොකා සද්දො අබ්භුග්ගච්ඡි. තෙන සද්දෙන මහා දෙවතාසන්නිපාතො අහොසි. ථෙරො මහන්තං දෙවතාසන්නිපාතං දිස්වා සමචිත්තසුත්තන්තං කථෙසි. කථාපරියොසානෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානං දෙවතානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. බහූ නාගා ¶ ච සුපණ්ණා ච සරණෙසු පතිට්ඨහිංසු. යාදිසොව සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස ඉමං සුත්තන්තං කථයතො දෙවතාසන්නිපාතො අහොසි, තාදිසො මහින්දත්ථෙරස්සාපි ජාතො. අථ තස්සා රත්තියා අච්චයෙන රාජා ථෙරානං ¶ රථං පෙසෙසි. සාරථී රථං එකමන්තෙ ඨපෙත්වා ථෙරානං ආරොචෙසි – ‘‘ආගතො, භන්තෙ, රථො; අභිරුහථ ගච්ඡිස්සාමා’’ති. ථෙරා ‘‘න මයං රථං අභිරුහාම; ගච්ඡ ත්වං, පච්ඡා මයං ආගච්ඡිස්සාමා’’ති වත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා අනුරාධපුරස්ස පුරත්ථිමදිසායං පඨමකචෙතියට්ඨානෙ ඔතරිංසු. තඤ්හි චෙතියං ථෙරෙහි පඨමං ඔතිණ්ණට්ඨානෙ කතත්තායෙව ‘‘පඨමකචෙතිය’’න්ති වුච්චති.
රාජාපි සාරථිං පෙසෙත්වා ‘‘අන්තොනිවෙසනෙ මණ්ඩපං පටියාදෙථා’’ති අමච්චෙ ආණාපෙසි. තාවදෙව සබ්බෙ හට්ඨතුට්ඨා අතිවිය පාසාදිකං මණ්ඩපං පටියාදෙසුං. පුන රාජා චින්තෙසි – ‘‘හිය්යො ථෙරො සීලක්ඛන්ධං කථයමානො ‘උච්චාසයනමහාසයනං න කප්පතී’ති ආහ; ‘නිසීදිස්සන්ති නු ඛො අය්යා ආසනෙසු, න නිසීදිස්සන්තී’’’ති? තස්සෙවං චින්තයන්තස්සෙව සො සාරථි නගරද්වාරං සම්පත්තො. තතො අද්දස ථෙරෙ පඨමතරං ආගන්ත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා චීවරං පාරුපන්තෙ. දිස්වා අතිවිය පසන්නචිත්තො හුත්වා ආගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘ආගතා, දෙව, ථෙරා’’ති. රාජා ‘‘රථං ආරූළ්හා’’ති පුච්ඡි. ‘‘න ආරූළ්හා, දෙව, අපි ච මම පච්ඡතො නික්ඛමිත්වා පඨමතරං ආගන්ත්වා පාචීනද්වාරෙ ඨිතා’’ති. රාජා ‘‘රථම්පි නාභිරූහිංසූ’’ති සුත්වා ‘‘න දානි අය්යා උච්චාසයනමහාසයනං සාදියිස්සන්තී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘තෙන හි, භණෙ, ථෙරානං භූමත්ථරණසඞ්ඛෙපෙන ආසනානි පඤ්ඤපෙථා’’ති වත්වා පටිපථං අගමාසි. අමච්චා පථවියං තට්ටිකං පඤ්ඤපෙත්වා උපරි කොජවකාදීනි චිත්තත්ථරණානි පඤ්ඤපෙසුං. උප්පාතපාඨකා දිස්වා ‘‘ගහිතා දානි ඉමෙහි පථවී, ඉමෙ තම්බපණ්ණිදීපස්ස ¶ සාමිකා භවිස්සන්තී’’ති බ්යාකරිංසු. රාජාපි ගන්ත්වා ථෙරෙ වන්දිත්වා මහින්දත්ථෙරස්ස හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා මහතියා පූජාය ච සක්කාරෙන ච ථෙරෙ නගරං පවෙසෙත්වා අන්තොනිවෙසනං පවෙසෙසි. ථෙරො ආසනපඤ්ඤත්තිං දිස්වා ‘‘අම්හාකං සාසනං සකලලඞ්කාදීපෙ පථවී විය පත්ථටං නිච්චලඤ්ච හුත්වා පතිට්ඨහිස්සතී’’ති චින්තෙන්තො නිසීදි. රාජා ථෙරෙ පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන සහත්ථා සන්තප්පෙත්වා සම්පවාරෙත්වා ‘‘අනුළාදෙවීපමුඛානි පඤ්ච ඉත්ථිසතානි ථෙරානං අභිවාදනං පූජාසක්කාරඤ්ච කරොන්තූ’’ති පක්කොසාපෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. ථෙරො භත්තකිච්චාවසානෙ රඤ්ඤො සපරිජනස්ස ¶ ධම්මරතනවස්සං වස්සෙන්තො පෙතවත්ථුං ¶ විමානවත්ථුං සච්චසංයුත්තඤ්ච කථෙසි. තං ථෙරස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා තානි පඤ්චපි ඉත්ථිසතානි සොතාපත්තිඵලං සච්ඡාකංසු.
යෙපි තෙ මනුස්සා පුරිමදිවසෙ මිස්සකපබ්බතෙ ථෙරෙ අද්දසංසු, තෙ තෙසු තෙසු ඨානෙසු ථෙරානං ගුණෙ කථෙන්ති. තෙසං සුත්වා මහාජනකායො රාජඞ්ගණෙ සන්නිපතිත්වා මහාසද්දං අකාසි. රාජා ‘‘කිං එසො සද්දො’’ති පුච්ඡි. ‘‘නාගරා, දෙව, ‘ථෙරෙ දට්ඨුං න ලභාමා’ති විරවන්තී’’ති. රාජා ‘‘සචෙ ඉධ පවිසිස්සන්ති, ඔකාසො න භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ගච්ඡථ, භණෙ, හත්ථිසාලං පටිජග්ගිත්වා වාලුකං ආකිරිත්වා පඤ්චවණ්ණානි පුප්ඵානි විකිරිත්වා චෙලවිතානං බන්ධිත්වා මඞ්ගලහත්ථිට්ඨානෙ ථෙරානං ආසනානි පඤ්ඤපෙථා’’ති ආහ. අමච්චා තථා අකංසු. ථෙරො තත්ථ ගන්ත්වා නිසීදිත්වා දෙවදූතසුත්තන්තං කථෙසි. කථාපරියොසානෙ පාණසහස්සං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තතො ‘‘හත්ථිසාලා අතිසම්බාධා’’ති දක්ඛිණද්වාරෙ නන්දනවනුය්යානෙ ආසනං පඤ්ඤපෙසුං. ථෙරො තත්ථ නිසීදිත්වා ආසීවිසොපමසුත්තං කථෙසි. තම්පි සුත්වා පාණසහස්සං සොතාපත්තිඵලං ¶ පටිලභි.
එවං ආගතදිවසතො දුතියදිවසෙ අඩ්ඪතෙය්යසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. ථෙරස්ස නන්දනවනෙ ආගතාගතාහි කුලිත්ථීහි කුලසුණ්හාහි කුලකුමාරීහි සද්ධිං සම්මොදමානස්සෙව සායන්හසමයො ජාතො. ථෙරො කාලං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘ගච්ඡාම දානි මිස්සකපබ්බත’’න්ති උට්ඨහි. අමච්චා – ‘‘කත්ථ, භන්තෙ, ගච්ඡථා’’ති? ‘‘අම්හාකං නිවාසනට්ඨාන’’න්ති. තෙ රඤ්ඤො සංවිදිතං කත්වා රාජානුමතෙන ආහංසු – ‘‘අකාලො, භන්තෙ, ඉදානි තත්ථ ගන්තුං; ඉදමෙව නන්දනවනුය්යානං අය්යානං ආවාසට්ඨානං හොතූ’’ති. ‘‘අලං, ගච්ඡාමා’’ති. පුන රඤ්ඤො වචනෙනාහංසු – ‘‘රාජා, භන්තෙ, ආහ – ‘එතං මෙඝවනං නාම උය්යානං මම පිතු සන්තකං නගරතො නාතිදූරං නාච්චාසන්නං ගමනාගමනසම්පන්නං, එත්ථ ථෙරා වාසං කප්පෙන්තූ’’’ති. වසිංසු ථෙරා මෙඝවනෙ උය්යානෙ.
රාජාපි ඛො තස්සා රත්තියා අච්චයෙන ථෙරස්ස සමීපං ගන්ත්වා සුඛසයිතභාවං පුච්ඡිත්වා ‘‘කප්පති, භන්තෙ, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරාමො’’ති පුච්ඡි. ථෙරො ‘‘කප්පති, මහාරාජා’’ති වත්වා ඉමං සුත්තං ආහරි – ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ආරාම’’න්ති. රාජා තුට්ඨො සුවණ්ණභිඞ්ගාරං ගහෙත්වා ථෙරස්ස හත්ථෙ උදකං පාතෙත්වා මහාමෙඝවනුය්යානං අදාසි. සහ ¶ උදකපාතෙන පථවී කම්පි. අයං මහාවිහාරෙ පඨමො පථවීකම්පො අහොසි. රාජා භීතො ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘කස්මා, භන්තෙ, පථවී කම්පතී’’ති? ‘‘මා භායි, මහාරාජ, ඉමස්මිං දීපෙ දසබලස්ස සාසනං පතිට්ඨහිස්සති; ඉදඤ්ච පඨමං විහාරට්ඨානං භවිස්සති, තස්සෙතං පුබ්බනිමිත්ත’’න්ති. රාජා භිය්යොසොමත්තාය ¶ පසීදි. ථෙරො පුනදිවසෙපි රාජගෙහෙයෙව භුඤ්ජිත්වා නන්දනවනෙ අනමතග්ගියානි කථෙසි. පුනදිවසෙ අග්ගික්ඛන්ධොපමසුත්තං කථෙසි. එතෙනෙවුපායෙන සත්ත දිවසානි කථෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ අඩ්ඪනවමානං පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. තතො පට්ඨාය ¶ ච නන්දනවනං සාසනස්ස ජොතිපාතුභාවට්ඨානන්ති කත්වා ‘‘ජොතිවන’’න්ති නාමං ලභි. සත්තමෙ පන දිවසෙ ථෙරා අන්තෙපුරෙ රඤ්ඤො අප්පමාදසුත්තං කථයිත්වා චෙතියගිරිමෙව අගමංසු.
අථ ඛො රාජා අමච්චෙ පුච්ඡි – ‘‘ථෙරො, අම්හෙ ගාළ්හෙන ඔවාදෙන ඔවදති; ගච්ඡෙය්ය නු ඛො’’ති? අමච්චා ‘‘තුම්හෙහි, දෙව, ථෙරො අයාචිතො සයමෙව ආගතො; තස්මා තස්ස අනාපුච්ඡාව ගමනම්පි භවෙය්යා’’ති ආහංසු. තතො රාජා රථං අභිරුහිත්වා ද්වෙ ච දෙවියො ආරොපෙත්වා චෙතියගිරිං අගමාසි මහඤ්චරාජානුභාවෙන. ගන්ත්වා දෙවියො එකමන්තං අපක්කමාපෙත්වා සයමෙව ථෙරානං සමීපං උපසඞ්කමන්තො අතිවිය කිලන්තරූපො හුත්වා උපසඞ්කමි. තතො නං ථෙරො ආහ – ‘‘කස්මා ත්වං, මහාරාජ, එවං කිලමමානො ආගතො’’ති? ‘‘‘තුම්හෙ මම ගාළ්හං ඔවාදං දත්වා ඉදානි ගන්තුකාමා නු ඛො’ති ජානනත්ථං, භන්තෙ’’ති. ‘‘න මයං, මහාරාජ, ගන්තුකාමා; අපිච වස්සූපනායිකකාලො නාමායං මහාරාජ, තත්ර සමණෙන වස්සූපනායිකට්ඨානං ඤාතුං වට්ටතී’’ති. තංදිවසමෙව අරිට්ඨො නාම අමච්චො පඤ්චපණ්ණාසාය ජෙට්ඨකනිට්ඨභාතුකෙහි සද්ධිං රඤ්ඤො සමීපෙ ඨිතො ආහ – ‘‘ඉච්ඡාමහං, දෙව, ථෙරානං සන්තිකෙ පබ්බජිතු’’න්ති. ‘‘සාධු, භණෙ, පබ්බජස්සූ’’ති රාජා අනුජානිත්වා ථෙරං සම්පටිච්ඡාපෙසි. ථෙරො තදහෙව පබ්බාජෙසි. සබ්බෙ ඛුරග්ගෙයෙව අරහත්තං පාපුණිංසු.
රාජාපි ඛො තඞ්ඛණෙයෙව කණ්ටකෙන චෙතියඞ්ගණං පරික්ඛිපිත්වා ද්වාසට්ඨියා ලෙණෙසු කම්මං පට්ඨපෙත්වා නගරමෙව අගමාසි. තෙපි ථෙරා ¶ දසභාතිකසමාකුලං රාජකුලං පසාදෙත්වා මහාජනං ඔවදමානා චෙතියගිරිම්හි වස්සං වසිංසු. තදාපි චෙතියගිරිම්හි පඨමං වස්සං උපගතා ද්වාසට්ඨි ¶ අරහන්තො අහෙසුං. අථායස්මා මහාමහින්දො වුත්ථවස්සො පවාරෙත්වා කත්තිකපුණ්ණමායං උපොසථදිවසෙ රාජානං එතදවොච – ‘‘මහාරාජ, අම්හෙහි චිරදිට්ඨො සම්මාසම්බුද්ධො, අනාථවාසං වසිම්හ, ඉච්ඡාම මයං ජම්බුදීපං ගන්තු’’න්ති. රාජා ආහ – ‘‘අහං, භන්තෙ, තුම්හෙ චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහාමි, අයඤ්ච මහාජනො තුම්හෙ නිස්සාය තීසු සරණෙසු පතිට්ඨිතො, කස්මා තුම්හෙ උක්කණ්ඨිතත්ථා’’ති? ‘‘චිරදිට්ඨො නො, මහාරාජ, සම්මාසම්බුද්ධො, අභිවාදනපච්චුට්ඨානඅඤ්ජලිකම්මසාමීචිකම්මකරණට්ඨානං නත්ථි, තෙනම්හ උක්කණ්ඨිතා’’ති. ‘‘නනු, භන්තෙ, තුම්හෙ අවොචුත්ථ – ‘පරිනිබ්බුතො සම්මාසම්බුද්ධො’’’ති. ‘‘කිඤ්චාපි, මහාරාජ, පරිනිබ්බුතො; අථ ඛ්වස්ස සරීරධාතුයො තිට්ඨන්තී’’ති. ‘‘අඤ්ඤාතං, භන්තෙ, ථූපපතිට්ඨානං තුම්හෙ ආකඞ්ඛථාති. කරොමි ¶ , භන්තෙ, ථූපං, භූමිභාගං දානි විචිනාථ; අපිච, භන්තෙ, ධාතුයො කුතො ලච්ඡාමා’’ති? ‘‘සුමනෙන සද්ධිං මන්තෙහි, මහාරාජා’’ති.
‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති රාජා සුමනං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි – ‘‘කුතො දානි, භන්තෙ, ධාතුයො ලච්ඡාමා’’ති? සුමනො ආහ – ‘‘අප්පොස්සුක්කො ත්වං, මහාරාජ, වීථියො සොධාපෙත්වා ධජපටාකපුණ්ණඝටාදීහි අලඞ්කාරාපෙත්වා සපරිජනො උපොසථං සමාදියිත්වා සබ්බතාළාවචරෙ උපට්ඨාපෙත්වා මඞ්ගලහත්ථිං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං කාරාපෙත්වා උපරි චස්ස සෙතච්ඡත්තං උස්සාපෙත්වා සායන්හසමයෙ මහානාගවනුය්යානාභිමුඛො යාහි. අද්ධා තස්මිං ඨානෙ ¶ ධාතුයො ලච්ඡසී’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. ථෙරා චෙතියගිරිමෙව අගමංසු. තත්රායස්මා මහින්දත්ථෙරො සුමනසාමණෙරං ආහ – ‘‘ගච්ඡ ත්වං, සාමණෙර, ජම්බුදීපෙ තව අය්යකං අසොකං ධම්මරාජානං උපසඞ්කමිත්වා මම වචනෙන එවං වදෙහි – ‘සහායො වො, මහාරාජ, දෙවානම්පියතිස්සො බුද්ධසාසනෙ පසන්නො ථූපං පතිට්ඨාපෙතුකාමො, තුම්හාකං කිර හත්ථෙ ධාතු අත්ථි තං මෙ දෙථා’ති. තං ගහෙත්වා සක්කං දෙවරාජානං උපසඞ්කමිත්වා එවං වදෙහි – ‘තුම්හාකං කිර, මහාරාජ, හත්ථෙ ද්වෙ ධාතුයො අත්ථි – දක්ඛිණදාඨා ච දක්ඛිණක්ඛකඤ්ච; තතො තුම්හෙ දක්ඛිණදාඨං පූජෙථ, දක්ඛිණක්ඛකං පන මය්හං දෙථා’ති. එවඤ්ච නං වදෙහි – ‘කස්මා ත්වං, මහාරාජ, අම්හෙ තම්බපණ්ණිදීපං පහිණිත්වා පමජ්ජසී’’’ති?
‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ඛො සුමනො ථෙරස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා තාවදෙව පත්තචීවරමාදාය වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පාටලිපුත්තද්වාරෙ ඔරුය්හ රඤ්ඤො ¶ සන්තිකං ගන්ත්වා එතමත්ථං ආරොචෙසි. රාජා තුට්ඨො සාමණෙරස්ස හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා ගන්ධෙහි උබ්බට්ටෙත්වා වරමුත්තසදිසානං ධාතූනං පූරෙත්වා අදාසි. සො තං ගහෙත්වා සක්කං දෙවරාජානං උපසඞ්කමි. සක්කො දෙවරාජා සාමණෙරං දිස්වාව ‘‘කිං, භන්තෙ සුමන, ආහිණ්ඩසී’’ති ආහ. ‘‘ත්වං, මහාරාජ, අම්හෙ තම්බපණ්ණිදීපං පෙසෙත්වා කස්මා පමජ්ජසී’’ති? ‘‘නප්පමජ්ජාමි, භන්තෙ, වදෙහි – ‘කිං කරොමී’’’ති? ‘‘තුම්හාකං කිර හත්ථෙ ද්වෙ ධාතුයො අත්ථි – දක්ඛිණදාඨා ච දක්ඛිණක්ඛකඤ්ච; තතො තුම්හෙ දක්ඛිණදාඨං පූජෙථ, දක්ඛිණක්ඛකං පන මය්හං දෙථා’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ඛො සක්කො දෙවානමින්දො යොජනප්පමාණං මණිථූපං උග්ඝාටෙත්වා දක්ඛිණක්ඛකධාතුං නීහරිත්වා සුමනස්ස අදාසි. සො තං ගහෙත්වා චෙතියගිරිම්හියෙව පතිට්ඨාසි.
අථ ඛො මහින්දපමුඛා සබ්බෙපි තෙ මහානාගා ¶ අසොකධම්මරාජෙන දින්නධාතුයො චෙතියගිරිම්හියෙව පතිට්ඨාපෙත්වා දක්ඛිණක්ඛකං ආදාය වඩ්ඪමානකච්ඡායාය මහානාගවනුය්යානමගමංසු ¶ . රාජාපි ඛො සුමනෙන වුත්තප්පකාරං පූජාසක්කාරං කත්වා හත්ථික්ඛන්ධවරගතො සයං මඞ්ගලහත්ථිමත්ථකෙ සෙතච්ඡත්තං ධාරයමානො මහානාගවනං සම්පාපුණි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘සචෙ අයං සම්මාසම්බුද්ධස්ස ධාතු, ඡත්තං අපනමතු, මඞ්ගලහත්ථී ජණ්ණුකෙහි භූමියං පතිට්ඨහතු, ධාතුචඞ්කොටකං මය්හං මත්ථකෙ පතිට්ඨාතූ’’ති. සහ රඤ්ඤො චිත්තුප්පාදෙන ඡත්තං අපනමි, හත්ථී ජණ්ණුකෙහි පතිට්ඨහි, ධාතුචඞ්කොටකං රඤ්ඤො මත්ථකෙ පතිට්ඨහි. රාජා අමතෙනෙව අභිසිත්තගත්තො විය පරමෙන පීතිපාමොජ්ජෙන සමන්නාගතො හුත්වා පුච්ඡි – ‘‘ධාතුං, භන්තෙ, කිං කරොමා’’ති? ‘‘හත්ථිකුම්භම්හියෙව තාව, මහාරාජ, ඨපෙහී’’ති. රාජා ධාතුචඞ්කොටකං ගහෙත්වා හත්ථිකුම්භෙ ඨපෙසි. පමුදිතො නාගො කොඤ්චනාදං නදි. මහාමෙඝො උට්ඨහිත්වා පොක්ඛරවස්සං වස්සි. උදකපරියන්තං කත්වා මහාභූමිචාලො අහොසි. ‘‘පච්චන්තෙපි නාම සම්මාසම්බුද්ධස්ස ධාතු පතිට්ඨහිස්සතී’’ති දෙවමනුස්සා පමොදිංසු. එවං ඉද්ධානුභාවසිරියා දෙවමනුස්සානං පීතිං ජනයන්තො –
පුණ්ණමායං මහාවීරො, චාතුමාසිනියා ඉධ;
ආගන්ත්වා දෙවලොකම්හා, හත්ථිකුම්භෙ පතිට්ඨිතොති.
අථස්ස සො හත්ථිනාගො අනෙකතාළාවචරපරිවාරිතො අතිවිය උළාරෙන පූජාසක්කාරෙන සක්කරියමානො පච්ඡිමදිසාභිමුඛොව හුත්වා, අපසක්කන්තො ¶ යාව නගරස්ස පුරත්ථිමද්වාරං තාව ගන්ත්වා පුරත්ථිමෙන ද්වාරෙන නගරං පවිසිත්වා සකලනාගරෙන ¶ උළාරාය පූජාය කරීයමානාය දක්ඛිණද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා ථූපාරාමස්ස පච්ඡිමදිසාභාගෙ මහෙජවත්ථු නාම කිර අත්ථි, තත්ථ ගන්ත්වා පුන ථූපාරාමාභිමුඛොයෙව පටිනිවත්ති. තෙන ච සමයෙන ථූපාරාමෙ පුරිමකානං තිණ්ණං සම්මාසම්බුද්ධානං පරිභොගචෙතියට්ඨානං හොති.
අතීතෙ කිර අයං දීපො ඔජදීපො නාම අහොසි, රාජා අභයො නාම, නගරං අභයපුරං නාම, චෙතියපබ්බතො දෙවකූටපබ්බතො නාම, ථූපාරාමො පටියාරාමො නාම. තෙන ඛො පන සමයෙන කකුසන්ධො භගවා ලොකෙ උප්පන්නො හොති. තස්ස සාවකො මහාදෙවො නාම ථෙරො භික්ඛුසහස්සෙන සද්ධිං දෙවකූටෙ පතිට්ඨාසි, මහින්දත්ථෙරො විය චෙතියපබ්බතෙ. තෙන ඛො පන සමයෙන ඔජදීපෙ සත්තා පජ්ජරකෙන අනයබ්යසනං ආපජ්ජන්ති. අද්දසා ඛො කකුසන්ධො භගවා බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං ඔලොකෙන්තො තෙ සත්තෙ අනයබ්යසනමාපජ්ජන්තෙ. දිස්වා චත්තාලීසාය භික්ඛුසහස්සෙහි පරිවුතො අගමාසි. තස්සානුභාවෙන තාවදෙව පජ්ජරකො වූපසන්තො. රොගෙ වූපසන්තෙ භගවා ධම්මං දෙසෙසි. චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. භගවා ධමකරණං ¶ දත්වා පක්කාමි. තං අන්තො පක්ඛිපිත්වා පටියාරාමෙ චෙතියං අකංසු. මහාදෙවො දීපං අනුසාසන්තො විහාසි.
කොණාගමනස්ස පන භගවතො කාලෙ අයං දීපො වරදීපො නාම අහොසි, රාජා සමෙණ්ඩී නාම, නගරං වඩ්ඪමානං නාම ¶ , පබ්බතො සුවණ්ණකූටො නාම. තෙන ඛො පන සමයෙන වරදීපෙ දුබ්බුට්ඨිකා හොති දුබ්භික්ඛං දුස්සස්සං. සත්තා ඡාතකරොගෙන අනයබ්යසනං ආපජ්ජන්ති. අද්දසා ඛො කොණාගමනො භගවා බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං ඔලොකෙන්තො තෙ සත්තෙ අනයබ්යසනං ආපජ්ජන්තෙ. දිස්වා තිංසභික්ඛුසහස්සපරිවුතො අගමාසි. බුද්ධානුභාවෙන දෙවො සම්මාධාරං අනුප්පවෙච්ඡි. සුභික්ඛං අහොසි. භගවා ධම්මං දෙසෙසි. චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. භගවා භික්ඛුසහස්සපරිවාරං මහාසුමනං නාම ථෙරං දීපෙ ඨපෙත්වා කායබන්ධනං දත්වා පක්කාමි. තං අන්තො පක්ඛිපිත්වා චෙතියං අකංසු.
කස්සපස්ස පන භගවතො කාලෙ අයං දීපො මණ්ඩදීපො නාම අහොසි, රාජා ජයන්තො නාම, නගරං විසාලං නාම, පබ්බතො සුභකූටො නාම ¶ . තෙන ඛො පන සමයෙන මණ්ඩදීපෙ මහාවිවාදො හොති. බහූ සත්තා කලහවිග්ගහජාතා අනයබ්යසනං ආපජ්ජන්ති. අද්දසා ඛො කස්සපො භගවා බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං ඔලොකෙන්තො තෙ සත්තෙ අනයබ්යසනං ආපජ්ජන්තෙ. දිස්වා වීසතිභික්ඛුසහස්සපරිවුතො ආගන්ත්වා විවාදං වූපසමෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. භගවා භික්ඛුසහස්සපරිවාරං සබ්බනන්දං නාම ථෙරං දීපෙ පතිට්ඨාපෙත්වා උදකසාටකං දත්වා පක්කාමි. තං අන්තො පක්ඛිපිත්වා චෙතියං අකංසු. එවං ථූපාරාමෙ පුරිමකානං තිණ්ණං බුද්ධානං චෙතියානි පතිට්ඨහිංසු. තානි සාසනන්තරධානෙන නස්සන්ති, ඨානමත්තං අවසිස්සති. තස්මා වුත්තං – ‘‘තෙන ච සමයෙන ථූපාරාමෙ පුරිමකානං තිණ්ණං සම්මාසම්බුද්ධානං පරිභොගචෙතියට්ඨානං හොතී’’ති. තදෙතං විනට්ඨෙසු චෙතියෙසු ¶ දෙවතානුභාවෙන කණ්ටකසමාකිණ්ණසාඛෙහි නානාගච්ඡෙහි පරිවුතං තිට්ඨති – ‘‘මා නං කොචි උච්ඡිට්ඨාසුචිමලකචවරෙහි පදූසෙසී’’ති.
අථ ඛ්වස්ස හත්ථිනො පුරතො පුරතො ගන්ත්වා රාජපුරිසා සබ්බගච්ඡෙ ඡින්දිත්වා භූමිං සොධෙත්වා තං හත්ථතලසදිසං අකංසු. හත්ථිනාගො ගන්ත්වා තං ඨානං පුරතො කත්වා තස්ස පච්ඡිමදිසාභාගෙ බොධිරුක්ඛට්ඨානෙ අට්ඨාසි. අථස්ස මත්ථකතො ධාතුං ඔරොපෙතුං ආරභිංසු. නාගො ඔරොපෙතුං න දෙති. රාජා ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘කස්මා, භන්තෙ, නාගො ධාතුං ඔරොපෙතුං න දෙතී’’ති? ‘‘ආරූළ්හං, මහාරාජ, ඔරොපෙතුං න වට්ටතී’’ති. තස්මිඤ්ච කාලෙ අභයවාපියා උදකං ¶ ඡින්නං හොති. සමන්තා භූමි ඵලිතා හොති, සුඋද්ධරා මත්තිකාපිණ්ඩා. තතො මහාජනො සීඝං සීඝං මත්තිකං ආහරිත්වා හත්ථිකුම්භප්පමාණං වත්ථුමකාසි. තාවදෙව ච ථූපකරණත්ථං ඉට්ඨකා කාතුං ආරභිංසු. න යාව ඉට්ඨකා පරිනිට්ඨන්ති තාව හත්ථිනාගො කතිපාහං දිවා බොධිරුක්ඛට්ඨානෙ හත්ථිසාලායං තිට්ඨති, රත්තිං ථූපපතිට්ඨානභූමිං පරියායති. අථ වත්ථුං චිනාපෙත්වා රාජා ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘කීදිසො, භන්තෙ, ථූපො කාතබ්බො’’ති? ‘‘වීහිරාසිසදිසො, මහාරාජා’’ති.
‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති රාජා ජඞ්ඝප්පමාණං ථූපං චිනාපෙත්වා ධාතුඔරොපනත්ථාය මහාසක්කාරං කාරෙසි. සකලනගරඤ්ච ජනපදො ච ධාතුමහදස්සනත්ථං සන්නිපති. සන්නිපතිතෙ ච පන තස්මිං මහාජනකායෙ දසබලස්ස ¶ ධාතු හත්ථිකුම්භතො සත්තතාලප්පමාණං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා යමකපාටිහාරියං දස්සෙසි. තෙහි තෙහි ධාතුප්පදෙසෙහි ඡන්නං වණ්ණානං උදකධාරා ච අග්ගික්ඛන්ධා ච පවත්තන්ති, සාවත්ථියං කණ්ඩම්බමූලෙ භගවතා දස්සිතපාටිහාරියසදිසමෙව ¶ පාටිහාරියං අහොසි. තඤ්ච ඛො නෙව ථෙරානුභාවෙන, න දෙවතානුභාවෙන; අපිච ඛො බුද්ධානුභාවෙනෙව. භගවා කිර ධරමානොව අධිට්ඨාසි – ‘‘මයි පරිනිබ්බුතෙ තම්බපණ්ණිදීපෙ අනුරාධපුරස්ස දක්ඛිණදිසාභාගෙ පුරිමකානං තිණ්ණං බුද්ධානං පරිභොගචෙතියට්ඨානෙ මම දක්ඛිණක්ඛකධාතු පතිට්ඨානදිවසෙ යමකපාටිහාරියං හොතූ’’ති.
‘‘එවං අචින්තියා බුද්ධා, බුද්ධධම්මා අචින්තියා;
අචින්තියෙ පසන්නානං, විපාකො හොති අචින්තියො’’ති. (අප. ථෙර 1.1.82);
සම්මාසම්බුද්ධො කිර ඉමං දීපං ධරමානකාලෙපි තික්ඛත්තුං ආගමාසි. පඨමං – යක්ඛදමනත්ථං එකකොව ආගන්ත්වා යක්ඛෙ දමෙත්වා ‘‘මයි පරිනිබ්බුතෙ ඉමස්මිං දීපෙ සාසනං පතිට්ඨහිස්සතී’’ති තම්බපණ්ණිදීපෙ රක්ඛං කරොන්තො තික්ඛත්තුං දීපං ආවිජ්ජි. දුතියං – මාතුලභාගිනෙය්යානං නාගරාජූනං දමනත්ථාය එකකොව ආගන්ත්වා තෙ දමෙත්වා අගමාසි. තතියං – පඤ්චභික්ඛුසතපරිවාරො ආගන්ත්වා මහාචෙතියට්ඨානෙ ච ථූපාරාමචෙතියට්ඨානෙ ච මහාබොධිපතිට්ඨිතට්ඨානෙ ච මහියඞ්ගණචෙතියට්ඨානෙ ච මුතියඞ්ගණචෙතියට්ඨානෙ ච දීඝවාපිචෙතියට්ඨානෙ ච කල්යාණියචෙතියට්ඨානෙ ච නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා නිසීදි. ඉදමස්ස චතුත්ථං ධාතුසරීරෙන ආගමනං.
ධාතුසරීරතො ¶ ච පනස්ස නික්ඛන්තඋදකඵුසිතෙහි සකලතම්බපණ්ණිතලෙ න කොචි අඵුට්ඨොකාසො නාම අහොසි. එවමස්ස තං ධාතුසරීරං උදකඵුසිතෙහි තම්බපණ්ණිතලස්ස පරිළාහං වූපසමෙත්වා මහාජනස්ස පාටිහාරියං දස්සෙත්වා ඔතරිත්වා රඤ්ඤො මත්ථකෙ පතිට්ඨාසි ¶ . රාජා සඵලං මනුස්සපටිලාභං මඤ්ඤමානො මහන්තං සක්කාරං කරිත්වා ධාතුං පතිට්ඨාපෙසි. සහ ධාතුපතිට්ඨාපනෙන මහාභූමිචාලො අහොසි. තස්මිඤ්ච පන ධාතුපාටිහාරියෙ චිත්තං පසාදෙත්වා රඤ්ඤො භාතා අභයො නාම රාජකුමාරො පුරිසසහස්සෙන සද්ධිං පබ්බජි. චෙතරට්ඨගාමතො පඤ්ච දාරකසතානි පබ්බජිංසු, තථා ද්වාරමණ්ඩලාදීහි ගාමකෙහි නික්ඛමිත්වා පඤ්චපඤ්ච ¶ දාරකසතානි සබ්බානිපි අන්තොනගරතො ච බහිනගරතො ච පබ්බජිතානි තිංසභික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. නිට්ඨිතෙ පන ථූපස්මිං රාජා ච රාජභාතිකා ච දෙවියො ච දෙවනාගයක්ඛානම්පි විම්හයකරං පච්චෙකං පච්චෙකං පූජං අකංසු. නිට්ඨිතාය පන ධාතුපූජාය පතිට්ඨිතෙ ධාතුවරෙ මහින්දත්ථෙරො මෙඝවනුය්යානමෙව ගන්ත්වා වාසං කප්පෙසි.
තස්මිං ඛො පන සමයෙ අනුළා දෙවී පබ්බජිතුකාමා හුත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා තස්සා වචනං සුත්වා ථෙරං එතදවොච – ‘‘අනුළා, භන්තෙ, දෙවී පබ්බජිතුකාමා, පබ්බාජෙථ න’’න්ති. ‘‘න, මහාරාජ, අම්හාකං මාතුගාමං පබ්බාජෙතුං කප්පති. පාටලිපුත්තෙ පන මය්හං භගිනී සඞ්ඝමිත්තත්ථෙරී නාම අත්ථි, තං පක්කොසාපෙහි. ඉමස්මිඤ්ච පන, මහාරාජ, දීපෙ පුරිමකානං තිණ්ණං සම්මාසම්බුද්ධානං බොධි පතිට්ඨාසි. අම්හාකම්පි භගවතො සරසරංසිජාලවිස්සජ්ජනකෙන බොධිනා ඉධ පතිට්ඨාතබ්බං, තස්මා තථා සාසනං පහිණෙය්යාසි යථා සඞ්ඝමිත්තා බොධිං ගහෙත්වා ආගච්ඡෙය්යා’’ති.
‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති රාජා ථෙරස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා අමච්චෙහි සද්ධිං මන්තෙන්තො අරිට්ඨං නාම අත්තනො භාගිනෙය්යං ආහ – ‘‘සක්ඛිස්සසි ත්වං, තාත, පාටලිපුත්තං ගන්ත්වා මහාබොධිනා සද්ධිං අය්යං සඞ්ඝමිත්තත්ථෙරිං ආනෙතු’’න්ති? ‘‘සක්ඛිස්සාමි, දෙව, සචෙ මෙ පබ්බජ්ජං අනුජානිස්සසී’’ති. ‘‘ගච්ඡ, තාත ¶ , ථෙරිං ආනෙත්වා පබ්බජාහී’’ති. සො රඤ්ඤො ච ථෙරස්ස ච සාසනං ගහෙත්වා ථෙරස්ස අධිට්ඨානවසෙන එකදිවසෙනෙව ජම්බුකොලපට්ටනං ගන්ත්වා නාවං අභිරුහිත්වා සමුද්දං අතික්කමිත්වා පාටලිපුත්තමෙව අගමාසි. අනුළාපි ඛො දෙවී පඤ්චහි කඤ්ඤාසතෙහි පඤ්චහි ච අන්තෙපුරිකාසතෙහි සද්ධිං දස සීලානි සමාදියිත්වා කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා නගරස්ස එකදෙසෙ උපස්සයං කාරාපෙත්වා නිවාසං කප්පෙසි. අරිට්ඨොපි තංදිවසමෙව රඤ්ඤො සාසනං අප්පෙසි, එවඤ්ච අවොච – ‘‘පුත්තො තෙ, දෙව, මහින්දත්ථෙරො එවමාහ – ‘සහායකස්ස කිර තෙ දෙවානම්පියතිස්සස්ස රඤ්ඤො භාතු ජායා අනුළා නාම දෙවී පබ්බජිතුකාමා ¶ , තං පබ්බාජෙතුං අය්යං සඞ්ඝමිත්තත්ථෙරිං පහිණථ, අය්යායෙව ච සද්ධිං මහාබොධි’’’න්ති. ථෙරස්ස සාසනං ආරොචෙත්වා සඞ්ඝමිත්තත්ථෙරිං උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ – ‘‘අය්යෙ, තුම්හාකං භාතා මහින්දත්ථෙරො මං තුම්හාකං සන්තිකං පෙසෙසි, දෙවානම්පියතිස්සස්ස රඤ්ඤො භාතු ජායා අනුළා නාම දෙවී ¶ පඤ්චහි කඤ්ඤාසතෙහි, පඤ්චහි ච අන්තෙපුරිකාසතෙහි සද්ධිං පබ්බජිතුකාමා, තං කිර ආගන්ත්වා පබ්බාජෙථා’’ති. සා තාවදෙව තුරිතතුරිතා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා එවමාහ – ‘‘මහාරාජ, මය්හං භාතා මහින්දත්ථෙරො එවං පහිණි, ‘රඤ්ඤො කිර භාතු ජායා අනුළා නාම දෙවී පඤ්චහි කඤ්ඤාසතෙහි පඤ්චහි ච අන්තෙපුරිකාසතෙහි සද්ධිං පබ්බජිතුකාමා මය්හං ආගමනං උදික්ඛති’. ගච්ඡාමහං, මහාරාජ, තම්බපණ්ණිදීප’’න්ති.
රාජා ආහ – ‘‘අම්ම, පුත්තොපි මෙ මහින්දත්ථෙරො නත්තා ච මෙ සුමනසාමණෙරො මං ඡින්නහත්ථං විය කරොන්තා තම්බපණ්ණිදීපං ¶ ගතා. තස්ස මය්හං තෙපි අපස්සන්තස්ස උප්පන්නො සොකො තව මුඛං පස්සන්තස්ස වූපසම්මති! අලං, අම්ම, මා ත්වං අගමාසී’’ති. ‘‘භාරියං මෙ, මහාරාජ, භාතු වචනං; අනුළාපි ඛත්තියා ඉත්ථිසහස්සපරිවුතා පබ්බජ්ජාපුරෙක්ඛාරා මං පටිමානෙති; ගච්ඡාමහං, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි, අම්ම, මහාබොධිං ගහෙත්වා ගච්ඡාහී’’ති. කුතො රඤ්ඤො මහාබොධි? රාජා කිර තතො පුබ්බෙ එව ධාතුග්ගහණත්ථාය අනාගතෙ සුමනෙ ලඞ්කාදීපං මහාබොධිං පෙසෙතුකාමො, ‘‘කථං නු ඛො අසත්ථඝාතාරහං මහාබොධිං පෙසෙස්සාමී’’ති උපායං අපස්සන්තො මහාදෙවං නාම අමච්චං පුච්ඡි. සො ආහ – ‘‘සන්ති, දෙව, බහූ පණ්ඩිතා භික්ඛූ’’ති. තං සුත්වා රාජා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස භත්තං පටියාදෙත්වා භත්තකිච්චාවසානෙ සඞ්ඝං පුච්ඡි – ‘‘ගන්තබ්බං නු ඛො, භන්තෙ, භගවතො මහාබොධිනා ලඞ්කාදීපං නො’’ති? සඞ්ඝො මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරස්ස භාරං අකාසි.
ථෙරො ‘‘ගන්තබ්බං, මහාරාජ, මහාබොධිනා ලඞ්කාදීප’’න්ති වත්වා භගවතො පඤ්ච මහාඅධිට්ඨානානි කථෙසි. කතමානි පඤ්ච? භගවා කිර මහාපරිනිබ්බානමඤ්චෙ නිපන්නො ලඞ්කාදීපෙ මහාබොධිපතිට්ඨාපනත්ථාය ‘‘අසොකමහාරාජා මහාබොධිග්ගහණත්ථං ගමිස්සති, තදා මහාබොධිස්ස දක්ඛිණසාඛා සයමෙව ඡිජ්ජිත්වා සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨාතූ’’ති අධිට්ඨාසි – ඉදමෙකමධිට්ඨානං.
තත්ථ පතිට්ඨානකාලෙ ච ‘‘මහාබොධි හිමවලාහකගබ්භං පවිසිත්වා පතිට්ඨාතූ’’ති අධිට්ඨාසි – ඉදං දුතියමධිට්ඨානං.
‘‘සත්තමෙ ¶ ¶ දිවසෙ හිමවලාහකගබ්භතො ඔරුය්හ සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨහන්තො පත්තෙහි ච ඵලෙහි ච ඡබ්බණ්ණරංසියො මුඤ්චතූ’’ති අධිට්ඨාසි – ඉදං තතියමධිට්ඨානං.
‘‘ථූපාරාමෙ දක්ඛිණක්ඛකධාතු චෙතියම්හි පතිට්ඨානදිවසෙ යමකපාටිහාරියං කරොතූ’’ති අධිට්ඨාසි – ඉදං චතුත්ථං අධිට්ඨානං.
ලඞ්කාදීපම්හියෙව මෙ දොණමත්තා ධාතුයො මහාචෙතියම්හි පතිට්ඨානකාලෙ ¶ බුද්ධවෙසං ගහෙත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා යමකපාටිහාරියං කරොන්තූ’’ති අධිට්ඨාසි – ඉදං පඤ්චමං අධිට්ඨානන්ති.
රාජා ඉමානි පඤ්ච මහාඅධිට්ඨානානි සුත්වා පසන්නචිත්තො පාටලිපුත්තතො යාව මහාබොධි තාව මග්ගං පටිජග්ගාපෙත්වා සුවණ්ණකටාහත්ථාය බහුං සුවණ්ණං නීහරාපෙසි. තාවදෙව ච රඤ්ඤො චිත්තං ඤත්වා විස්සකම්මදෙවපුත්තො කම්මාරවණ්ණං නිම්මිනිත්වා පුරතො අට්ඨාසි. රාජා තං දිස්වා ‘‘තාත, ඉමං සුවණ්ණං ගහෙත්වා කටාහං කරොහී’’ති ආහ. ‘‘පමාණං, දෙව, ජානාථා’’ති? ‘‘ත්වමෙව, තාත, ඤත්වා කරොහී’’ති. ‘‘සාධු, දෙව, කරිස්සාමී’’ති සුවණ්ණං ගහෙත්වා අත්තනො ආනුභාවෙන හත්ථෙන පරිමජ්ජිත්වා සුවණ්ණකටාහං නිම්මිනි නවහත්ථපරික්ඛෙපං පඤ්චහත්ථුබ්බෙධං තිහත්ථවික්ඛම්භං අට්ඨඞ්ගුලබහලං හත්ථිසොණ්ඩප්පමාණමුඛවට්ටිං. අථ රාජා සත්තයොජනායාමාය තියොජනවිත්ථාරාය මහතියා සෙනාය පාටලිපුත්තතො නික්ඛමිත්වා අරියසඞ්ඝමාදාය මහාබොධිසමීපං අගමාසි. සෙනා සමුස්සිතධජපටාකං නානාරතනවිචිත්තං අනෙකාලඞ්කාරපඅමණ්ඩිතං නානාවිධකුසුමසමාකිණ්ණං අනෙකතූරියසඞ්ඝුට්ඨං මහාබොධිං පරික්ඛිපි. රාජා සහස්සමත්තෙ ගණපාමොක්ඛෙ මහාථෙරෙ ගහෙත්වා සකලජම්බුදීපෙ පත්තාභිසෙකානං රාජූනං සහස්සෙන අත්තානඤ්ච මහාබොධිඤ්ච පරිවාරාපෙත්වා මහාබොධිමූලෙ ඨත්වා මහාබොධිං උල්ලොකෙසි. මහාබොධිස්ස ඛන්ධඤ්ච දක්ඛිණමහාසාඛාය චතුහත්ථප්පමාණප්පදෙසඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසං අදස්සනං අගමාසි.
රාජා තං පාටිහාරියං දිස්වා උප්පන්නපීතිපාමොජ්ජො ‘‘අහං, භන්තෙ, ඉමං පාටිහාරියං දිස්වා තුට්ඨො මහාබොධිං සකලජම්බුදීපරජ්ජෙන පූජෙමී’’ති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස වත්වා අභිසෙකං අදාසි. තතො ¶ පුප්ඵගන්ධාදීහි පූජෙත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා අට්ඨසු ඨානෙසු වන්දිත්වා උට්ඨාය අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ¶ ඨත්වා සච්චවචනකිරියාය බොධිං ගණ්හිතුකාමො භූමිතො යාව මහාබොධිස්ස දක්ඛිණසාඛා තාව උච්චං කත්වා ඨපිතස්ස සබ්බරතනමයපීඨස්ස උපරි සුවණ්ණකටාහං ඨපාපෙත්වා රතනපීඨං ආරුය්හ සුවණ්ණතුලිකං ගහෙත්වා මනොසිලාය ලෙඛං කත්වා ‘‘යදි මහාබොධිනා ලඞ්කාදීපෙ පතිට්ඨාතබ්බං, යදි චාහං බුද්ධසාසනෙ නිබ්බෙමතිකො භවෙය්යං, මහාබොධි ¶ සයමෙව ඉමස්මිං සුවණ්ණකටාහෙ ඔරුය්හ පතිට්ඨාතූ’’ති සච්චවචනකිරියමකාසි. සහ සච්චකිරියාය බොධිසාඛා මනොසිලාය පරිච්ඡින්නට්ඨානෙ ඡිජ්ජිත්වා ගන්ධකලලපූරස්ස සුවණ්ණකටාහස්ස උපරි අට්ඨාසි. තස්ස උබ්බෙධෙන දසහත්ථො ඛන්ධො හොති චතුහත්ථා පඤ්ච මහාසාඛා පඤ්චහියෙව ඵලෙහි පටිමණ්ඩිතා, ඛුද්දකසාඛානං පන සහස්සං. අථ රාජා මූලලෙඛාය උපරි තිවඞ්ගුලප්පදෙසෙ අඤ්ඤං ලෙඛං පරිච්ඡින්දි. තතො තාවදෙව පුප්ඵුළකා හුත්වා දස මහාමූලානි නික්ඛමිංසු. පුන උපරූපරි තිවඞ්ගුලෙ තිවඞ්ගුලෙ අඤ්ඤා නව ලෙඛා පරිච්ඡින්දි. තාහිපි දස දස පුප්ඵුළකා හුත්වා නවුති මූලානි නික්ඛමිංසු. පඨමකා දස මහාමූලා චතුරඞ්ගුලමත්තං නික්ඛන්තා. ඉතරෙපි ගවක්ඛජාලසදිසං අනුසිබ්බන්තා නික්ඛන්තා. එත්තකං පාටිහාරියං රාජා රතනපීඨමත්ථකෙ ඨිතොයෙව දිස්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ මහානාදං නදි. අනෙකානි භික්ඛුසහස්සානි සාධුකාරමකංසු. සකලරාජසෙනා උන්නාදිනී අහොසි. චෙලුක්ඛෙපසතසහස්සානි පවත්තයිංසු. භූමට්ඨකදෙවෙ ආදිං කත්වා යාව බ්රහ්මකායිකා දෙවා ¶ තාව සාධුකාරං පවත්තයිංසු. රඤ්ඤො ඉමං පාටිහාරියං පස්සන්තස්ස පීතියා නිරන්තරං ඵුටසරීරස්ස අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ඨිතස්සෙව මහාබොධි මූලසතෙන සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨාසි. දස මහාමූලානි සුවණ්ණකටාහතලං ආහච්ච අට්ඨංසු. අවසෙසානි නවුති ඛුද්දකමූලානි අනුපුබ්බෙන වඩ්ඪනකානි හුත්වා ගන්ධකලලෙ ඔරුය්හ ඨිතානි.
එවං සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨිතමත්තෙ මහාබොධිම්හි මහාපථවී චලි. ආකාසෙ දෙවදුන්දුභියො ඵලිංසු. පබ්බතානං නච්චෙහි දෙවානං සාධුකාරෙහි යක්ඛානං හිඞ්කාරෙහි අසුරානං ථුතිජප්පෙහි බ්රහ්මානං අප්ඵොටනෙහි මෙඝානං ගජ්ජිතෙහි චතුප්පදානං රවෙහි පක්ඛීනං රුතෙහි සබ්බතාළාවචරානං ¶ සකසකපටිභානෙහි පථවීතලතො යාව බ්රහ්මලොකා තාව එකකොලාහලං එකනින්නාදං අහොසි. පඤ්චසු සාඛාසු ඵලතො ඵලතො ඡබ්බණ්ණරංසියො නික්ඛමිත්වා සකලචක්කවාළං රතනගොපානසීවිනද්ධං විය කුරුමානා යාව බ්රහ්මලොකා අබ්භුග්ගච්ඡිංසු. තං ඛණතො ච පන පභුති සත්ත දිවසානි මහාබොධි හිමවලාහකගබ්භං පවිසිත්වා අට්ඨාසි. න කොචි මහාබොධිං පස්සති. රාජා රතනපීඨතො ඔරුය්හ සත්ත දිවසානි මහාබොධිපූජං කාරෙසි. සත්තමෙ දිවසෙ සබ්බදිසාහි හිමා ච ඡබ්බණ්ණරංසියො ච ආවත්තිත්වා මහාබොධිමෙව පවිසිංසු. විගතහිමවලාහකෙ විප්පසන්නෙ චක්කවාළගබ්භෙ මහාබොධි පරිපුණ්ණඛන්ධසාඛාපසාඛො ¶ පඤ්චඵලපටිමණ්ඩිතො සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨිතොව පඤ්ඤායිත්ථ. රාජා මහාබොධිං දිස්වා තෙහි පාටිහාරියෙහි සඤ්ජාතපීතිපාමොජ්ජො ‘‘සකලජම්බුදීපරජ්ජෙන තරුණමහාබොධිං පූජෙස්සාමී’’ති අභිසෙකං දත්වා සත්ත දිවසානි මහාබොධිට්ඨානෙයෙව අට්ඨාසි.
මහාබොධි ¶ පුබ්බකත්තිකපවාරණාදිවසෙ සායන්හසමයෙ පඨමං සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨහි. තතො හිමගබ්භසත්තාහං අභිසෙකසත්තාහඤ්ච වීතිනාමෙත්වා කාළපක්ඛස්ස උපොසථදිවසෙ රාජා එකදිවසෙනෙව පාටලිපුත්තං පවිසිත්වා කත්තිකජුණ්හපක්ඛස්ස පාටිපදදිවසෙ මහාබොධිං පාචීනමහාසාලමූලෙ ඨපෙසි. සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨිතදිවසතො සත්තරසමෙ දිවසෙ මහාබොධිස්ස අභිනවඞ්කුරා පාතුරහෙසුං. තෙ දිස්වාපි පසන්නො රාජා පුන මහාබොධිං රජ්ජෙන පූජෙන්තො සකලජම්බුදීපාභිසෙකමදාසි. තදා සුමනසාමණෙරො කත්තිකපුණ්ණමදිවසෙ ධාතුග්ගහණත්ථං ගතො මහාබොධිස්ස කත්තිකඡණපූජං අද්දස. එවං මහාබොධිමණ්ඩතො ආනෙත්වා පාටලිපුත්තෙ ඨපිතං මහාබොධිං සන්ධාය ආහ – ‘‘තෙන හි, අම්ම, මහාබොධිං ගහෙත්වා ගච්ඡාහී’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි.
රාජා මහාබොධිරක්ඛණත්ථාය අට්ඨාරස දෙවතාකුලානි, අට්ඨ අමච්චකුලානි, අට්ඨ බ්රාහ්මණකුලානි, අට්ඨ කුටුම්බියකුලානි, අට්ඨ ගොපකකුලානි, අට්ඨ තරච්ඡකුලානි, අට්ඨ ච කාලිඞ්ගකුලානි දත්වා උදකසිඤ්චනත්ථාය ච අට්ඨ සුවණ්ණඝටෙ, අට්ඨ ච රජතඝටෙ දත්වා ඉමිනා පරිවාරෙන මහාබොධිං ¶ ගඞ්ගාය නාවං ¶ ආරොපෙත්වා සයම්පි නගරතො නික්ඛමිත්වා විජ්ඣාටවිං සමතික්කම්ම අනුපුබ්බෙන සත්තහි දිවසෙහි තාමලිත්තිං අනුප්පත්තො. අන්තරාමග්ගෙ දෙවනාගමනුස්සා උළාරං මහාබොධිපූජං අකංසු. රාජාපි සමුද්දතීරෙ සත්ත දිවසානි මහාබොධිං ඨපෙත්වා සකලජම්බුදීපමහාරජ්ජං අදාසි. ඉදමස්ස තතියං ජම්බුදීපරජ්ජසම්පදානං හොති.
එවං මහාරජ්ජෙන පූජෙත්වා මාගසිරමාසස්ස පඨමපාටිපදදිවසෙ අසොකො ධම්මරාජා මහාබොධිං උක්ඛිපිත්වා ගලප්පමාණං උදකං ඔරුය්හ නාවායං පතිට්ඨාපෙත්වා සඞ්ඝමිත්තත්ථෙරිම්පි සපරිවාරං නාවං ආරොපෙත්වා අරිට්ඨං අමච්චං එතදවොච – ‘‘අහං, තාත, මහාබොධිං තික්ඛත්තුං සකලජම්බුදීපරජ්ජෙන පූජෙත්වා ගලප්පමාණං උදකං ඔරුය්හ මම සහායකස්ස පෙසෙසිං, සොපි එවමෙව මහාබොධිං පූජෙතූ’’ති. එවං සහායකස්ස සාසනං දත්වා ‘‘ගච්ඡති වතරෙ, දසබලස්ස සරසරංසිජාලං විමුඤ්චන්තො මහාබොධිරුක්ඛො’’ති වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා අස්සූනි පවත්තයමානො අට්ඨාසි. සාපි ඛො මහාබොධිසමාරූළ්හා නාවා පස්සතො පස්සතො මහාරාජස්ස මහාසමුද්දතලං පක්ඛන්තා. මහාසමුද්දෙපි සමන්තා යොජනං වීචියො වූපසන්තා; පඤ්ච වණ්ණානි පදුමානි පුප්ඵිතානි; අන්තලික්ඛෙ දිබ්බානි තූරියානි පවජ්ජිංසු; ආකාසෙ ජලජථලජරුක්ඛාදිසන්නිස්සිතාහි දෙවතාහි පවත්තිතා අතිවිය උළාරා පූජා අහොසි. සඞ්ඝමිත්තත්ථෙරීපි සුපණ්ණරූපෙන මහාසමුද්දෙ නාගකුලානි සන්තාසෙසි. තෙ ච උත්රස්තරූපා නාගා ආගන්ත්වා තං විභූතිං පස්සිත්වා ථෙරිං යාචිත්වා මහාබොධිං නාගභවනං අතිහරිත්වා සත්ත දිවසානි ¶ නාගරජ්ජෙන ¶ පූජෙත්වා පුන නාවායං පතිට්ඨාපෙසුං. තංදිවසමෙව නාවා ජම්බුකොලපට්ටනං අගමාසි. අසොකමහාරාජාපි මහාබොධිවියොගදුක්ඛිතො කන්දිත්වා රොදිත්වා යාව දස්සනවිසයං ඔලොකෙත්වා පටිනිවත්ති.
දෙවානම්පියතිස්සො මහාරාජාපි ඛො සුමනසාමණෙරස්ස වචනෙන මාගසිරමාසස්ස පඨමපාටිපදදිවසතො පභුති උත්තරද්වාරතො පට්ඨාය යාව ජම්බුකොලපට්ටනං තාව මග්ගං සොධාපෙත්වා අලඞ්කාරාපෙත්වා නගරතො නික්ඛමනදිවසෙ උත්තරද්වාරසමීපෙ සමුද්දසාලවත්ථුස්මිං ඨිතොයෙව තාය විභූතියා මහාසමුද්දෙ ආගච්ඡන්තංයෙව මහාබොධිං ථෙරස්ස ¶ ආනුභාවෙන දිස්වා තුට්ඨමානසො නික්ඛමිත්වා සබ්බං මග්ගං පඤ්චවණ්ණෙහි පුප්ඵෙහි ඔකිරාපෙන්තො අන්තරන්තරෙ පුප්ඵඅග්ඝියානි ඨපෙන්තො එකාහෙනෙව ජම්බුකොලපට්ටනං ගන්ත්වා සබ්බතාළාවචරපරිවුතො පුප්ඵධූමගන්ධවාසාදීහි පූජයමානො ගලප්පමාණං උදකං ඔරුය්හ ‘‘ආගතො වතරෙ, දසබලස්ස සරසරංසිජාලවිස්සජ්ජනකො මහාබොධිරුක්ඛො’’ති පසන්නචිත්තො මහාබොධිං උක්ඛිපිත්වා උත්තමඞ්ගෙ සිරස්මිං පතිට්ඨාපෙත්වා මහාබොධිං පරිවාරෙත්වා ආගතෙහි සොළසහි ජාතිසම්පන්නකුලෙහි සද්ධිං සමුද්දතො පච්චුත්තරිත්වා සමුද්දතීරෙ මහාබොධිං ඨපෙත්වා තීණි දිවසානි සකලතම්බපණ්ණිදීපරජ්ජෙන පූජෙසි, සොළසන්නං ජාතිසම්පන්නකුලානං රජ්ජං විචාරෙසි. අථ චතුත්ථෙ දිවසෙ මහාබොධිං ආදාය උළාරං පූජං කුරුමානො අනුපුබ්බෙන අනුරාධපුරං සම්පත්තො. අනුරාධපුරෙපි මහාසක්කාරං කත්වා චාතුද්දසීදිවසෙ වඩ්ඪමානකච්ඡායාය මහාබොධිං උත්තරද්වාරෙන පවෙසෙත්වා නගරමජ්ඣෙන අතිහරන්තො ¶ දක්ඛිණද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා දක්ඛිණද්වාරතො පඤ්චධනුසතිකෙ ඨානෙ යත්ථ අම්හාකං සම්මාසම්බුද්ධො නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා නිසීදි, පුරිමකා ච තයො සම්මාසම්බුද්ධා සමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදිංසු, යත්ථ කකුසන්ධස්ස භගවතො මහාසිරීසබොධි, කොනාගමනස්ස භගවතො උදුම්බරබොධි, කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස ච නිග්රොධබොධි පතිට්ඨාසි, තස්මිං මහාමෙඝවනුය්යානස්ස තිලකභූතෙ සුමනසාමණෙරස්ස වචනෙන පඨමමෙව කතභූමිපරිකම්මෙ රාජවත්ථුද්වාරකොට්ඨකට්ඨානෙ මහාබොධිං පතිට්ඨාපෙසි.
කථං? තානි කිර බොධිං පරිවාරෙත්වා ආගතානි සොළස ජාතිසම්පන්නකුලානි රාජවෙසං ගණ්හිංසු. රාජා දොවාරිකවෙසං ගණ්හි. සොළස කුලානි මහාබොධිං ගහෙත්වා ඔරොපයිංසු. මහාබොධි තෙසං හත්ථතො මුත්තසමනන්තරමෙව අසීතිහත්ථප්පමාණං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ඡබ්බණ්ණරංසියො මුඤ්චි. රංසියො සකලදීපං පත්ථරිත්වා උපරි බ්රහ්මලොකං ආහච්ච අට්ඨංසු. මහාබොධිපාටිහාරියං දිස්වා සඤ්ජාතප්පසාදානි දසපුරිසසහස්සානි අනුපුබ්බවිපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්වා පබ්බජිංසු. යාව සූරියත්ථඞ්ගමා මහාබොධි අන්තලික්ඛෙ අට්ඨාසි. අත්ථඞ්ගමිතෙ පන ¶ සූරියෙ රොහිණිනක්ඛත්තෙන පථවියං පතිට්ඨාසි. සහ බොධිපතිට්ඨානා උදකපරියන්තං කත්වා මහාපථවී අකම්පි. පතිට්ඨහිත්වා ච පන මහාබොධි සත්ත දිවසානි හිමගබ්භෙ සන්නිසීදි. ලොකස්ස අදස්සනං අගමාසි. සත්තමෙ ¶ දිවසෙ විගතවලාහකං නභං අහොසි. ඡබ්බණ්ණරංසියො ජලන්තා විප්ඵුරන්තා නිච්ඡරිංසු. මහාබොධිස්ස ඛන්ධො ච සාඛායො ච පත්තානි ¶ ච පඤ්ච ඵලානි ච දස්සිංසු. මහින්දත්ථෙරො ච සඞ්ඝමිත්තත්ථෙරී ච රාජා ච සපරිවාරා මහාබොධිට්ඨානමෙව අගමංසු. යෙභුය්යෙන ච සබ්බෙ දීපවාසිනො සන්නිපතිංසු. තෙසං පස්සන්තානංයෙව උත්තරසාඛතො එකං ඵලං පච්චිත්වා සාඛතො මුච්චි. ථෙරො හත්ථං උපනාමෙසි. ඵලං ථෙරස්ස හත්ථෙ පතිට්ඨාසි. තං ථෙරො ‘‘රොපය, මහාරාජා’’ති රඤ්ඤො අදාසි. රාජා ගහෙත්වා සුවණ්ණකටාහෙ මධුරපංසුං ආකිරිත්වා ගන්ධකලලං පූරෙත්වා රොපෙත්වා මහාබොධිආසන්නට්ඨානෙ ඨපෙසි. සබ්බෙසං පස්සන්තානංයෙව චතුහත්ථප්පමාණා අට්ඨ තරුණබොධිරුක්ඛා උට්ඨහිංසු. රාජා තං අච්ඡරියං දිස්වා අට්ඨ තරුණබොධිරුක්ඛෙ සෙතච්ඡත්තෙන පූජෙත්වා අභිසෙකං අදාසි. තතො එකං බොධිරුක්ඛං ආගමනකාලෙ මහාබොධිනා පඨමපතිට්ඨිතොකාසෙ ජම්බුකොලපට්ටනෙ රොපයිංසු, එකං තවක්කබ්රාහ්මණස්ස ගාමද්වාරෙ, එකං ථූපාරාමෙ, එකං ඉස්සරනිම්මානවිහාරෙ, එකං පඨමචෙතියට්ඨානෙ, එකං චෙතියපබ්බතෙ, එකං රොහණජනපදම්හි කාජරගාමෙ, එකං රොහණජනපදම්හියෙව චන්දනගාමෙ. ඉතරෙසං චතුන්නං ඵලානං බීජෙහි ජාතෙ ද්වත්තිංස බොධිතරුණෙ යොජනියආරාමෙසු පතිට්ඨාපෙසුං.
එවං පුත්තනත්තුපරම්පරාය සමන්තා දීපවාසීනං හිතාය සුඛාය පතිට්ඨිතෙ දසබලස්ස ධම්මධජභූතෙ මහාබොධිම්හි ¶ අනුළා දෙවී පඤ්චහි කඤ්ඤාසතෙහි පඤ්චහි ච අන්තෙපුරිකාසතෙහීති මාතුගාමසහස්සෙන සද්ධිං සඞ්ඝමිත්තත්ථෙරියා සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා නචිරස්සෙව සපරිවාරා අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. අරිට්ඨොපි ඛො රඤ්ඤො භාගිනෙය්යො පඤ්චහි පුරිසසතෙහි සද්ධිං ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා නචිරස්සෙව සපරිවාරො අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි.
අථෙකදිවසං රාජා මහාබොධිං වන්දිත්වා ථෙරෙන සද්ධිං ථූපාරාමං ගච්ඡති. තස්ස ලොහපාසාදට්ඨානං සම්පත්තස්ස පුරිසා පුප්ඵානි අභිහරිංසු. රාජා ථෙරස්ස පුප්ඵානි අදාසි. ථෙරො පුප්ඵෙහි ලොහපාසාදට්ඨානං පූජෙසි. පුප්ඵෙසු භූමියං පතිතමත්තෙසු මහාභූමිචාලො අහොසි. රාජා ‘‘කස්මා, භන්තෙ, භූමි චලිතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ඉස්මිං, මහාරාජ, ඔකාසෙ සඞ්ඝස්ස අනාගතෙ උපොසථාගාරං භවිස්සති, තස්සෙතං පුබ්බනිමිත්ත’’න්ති.
රාජා ¶ පුන ථෙරෙන සද්ධිං ගච්ඡන්තො අම්බඞ්ගණට්ඨානං පත්තො. තත්ථස්ස වණ්ණගන්ධසම්පන්නං අතිමධුරරසං එකං අම්බපක්කං ආහරීයිත්ථ. රාජා තං ථෙරස්ස පරිභොගත්ථාය අදාසි. ථෙරො තත්ථෙව ¶ පරිභුඤ්ජිත්වා ‘‘ඉදං එත්ථෙව රොපෙථා’’ති ආහ. රාජා තං අම්බට්ඨිං ගහෙත්වා තත්ථෙව රොපෙත්වා උදකං ආසිඤ්චි. සහ අම්බබීජරොපනෙන පථවී අකම්පි. රාජා ‘‘කස්මා, භන්තෙ, පථවී කම්පිත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ඉමස්මිං, මහාරාජ, ඔකාසෙ සඞ්ඝස්ස අනාගතෙ ‘අම්බඞ්ගණං’ නාම සන්නිපාතට්ඨානං භවිස්සති, තස්සෙතං පුබ්බනිමිත්ත’’න්ති.
රාජා තත්ථ අට්ඨ පුප්ඵමුට්ඨියො ඔකිරිත්වා වන්දිත්වා පුන ථෙරෙන සද්ධිං ගච්ඡන්තො මහාචෙතියට්ඨානං පත්තො. තත්ථස්ස පුරිසා චම්පකපුප්ඵානි අභිහරිංසු. තානි රාජා ථෙරස්ස අදාසි. ථෙරො මහාචෙතියට්ඨානං පුප්ඵෙහි පූජෙත්වා වන්දි. තාවදෙව මහාපථවී සඞ්කම්පි. රාජා ‘‘කස්මා, භන්තෙ, පථවී කම්පිත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ඉමස්මිං, මහාරාජ, ඔකාසෙ අනාගතෙ බුද්ධස්ස භගවතො අසදිසො මහාථූපො භවිස්සති, තස්සෙතං ¶ පුබ්බනිමිත්ත’’න්ති. ‘‘අහමෙව කරොමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘අලං, මහාරාජ, තුම්හාකං අඤ්ඤං බහුකම්මං අත්ථි, තුම්හාකං පන නත්තා දුට්ඨගාමණී අභයො නාම කාරෙස්සතී’’ති. අථ රාජා ‘‘සචෙ, භන්තෙ, මය්හං නත්තා කරිස්සති, කතංයෙව මයා’’ති ද්වාදසහත්ථං පාසාණත්ථම්භං ආහරාපෙත්වා ‘‘දෙවානම්පියතිස්සස්ස රඤ්ඤො නත්තා දුට්ඨගාමණී අභයො නාම ඉමස්මිං පදෙසෙ ථූපං කරොතූ’’ති අක්ඛරානි ලිඛාපෙත්වා පතිට්ඨාපෙත්වා වන්දිත්වා ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘පතිට්ඨිතං නු ඛො, භන්තෙ, තම්බපණ්ණිදීපෙ සාසන’’න්ති? ‘‘පතිට්ඨිතං, මහාරාජ, සාසනං; මූලානි පනස්ස න තාව ඔතරන්තී’’ති. ‘‘කදා පන, භන්තෙ මූලානි ඔතිණ්ණානි නාම භවිස්සන්තී’’ති? ‘‘යදා, මහාරාජ, තම්බපණ්ණිදීපකානං මාතාපිතූනං තම්බපණ්ණිදීපෙ ජාතො දාරකො තම්බපණ්ණිදීපෙ පබ්බජිත්වා තම්බපණ්ණිදීපම්හියෙව විනයං උග්ගහෙත්වා තම්බපණ්ණිදීපෙ වාචෙස්සති, තදා සාසනස්ස මූලානි ඔතිණ්ණානි නාම භවිස්සන්තී’’ති. ‘‘අත්ථි පන, භන්තෙ, එදිසො භික්ඛූ’’ති? ‘‘අත්ථි, මහාරාජ, මහාඅරිට්ඨො භික්ඛු පටිබලො එතස්මිං කම්මෙ’’ති. ‘‘මයා එත්ථ, භන්තෙ, කිං කත්තබ්බ’’න්ති? ‘‘මණ්ඩපං, මහාරාජ, කාතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති රාජා මෙඝවණ්ණාභයස්ස අමච්චස්ස පරිවෙණට්ඨානෙ මහාසඞ්ගීතිකාලෙ අජාතසත්තුමහාරාජෙන කතමණ්ඩපප්පකාරං රාජානුභාවෙන මණ්ඩපං කාරෙත්වා සබ්බතාළාවචරෙ සකසකසිප්පෙසු පයොජෙත්වා ‘‘සාසනස්ස මූලානි ඔතරන්තානි ¶ පස්සිස්සාමී’’ති අනෙකපුරිසසහස්සපරිවුතො ථූපාරාමං අනුප්පත්තො.
තෙන ඛො පන සමයෙන ථූපාරාමෙ අට්ඨසට්ඨි භික්ඛුසහස්සානි සන්නිපතිංසු. මහාමහින්දත්ථෙරස්ස ආසනං දක්ඛිණාභිමුඛං ¶ පඤ්ඤත්තං හොති. මහාඅරිට්ඨත්ථෙරස්ස ධම්මාසනං උත්තරාභිමුඛං පඤ්ඤත්තං හොති. අථ ඛො මහාඅරිට්ඨත්ථෙරො මහින්දත්ථෙරෙන අජ්ඣිට්ඨො අත්තනො අනුරූපෙන පත්තානුක්කමෙන ධම්මාසනෙ නිසීදි. මහින්දත්ථෙරපමුඛා අට්ඨසට්ඨි මහාථෙරා ධම්මාසනං පරිවාරෙත්වා ¶ නිසීදිංසු. රඤ්ඤොපි කනිට්ඨභාතා මත්තාභයත්ථෙරො නාම ‘‘ධුරග්ගාහො හුත්වා විනයං උග්ගණ්හිස්සාමී’’ති පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං මහාඅරිට්ඨත්ථෙරස්ස ධම්මාසනමෙව පරිවාරෙත්වා නිසීදි. අවසෙසාපි භික්ඛූ සරාජිකා ච පරිසා අත්තනො අත්තනො පත්තාසනෙ නිසීදිංසු.
අථායස්මා මහාඅරිට්ඨත්ථෙරො තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා වෙරඤ්ජායං විහරති නළෙරුපුචිමන්දමූලෙති විනයනිදානං අභාසි. භාසිතෙ ච පනායස්මතා අරිට්ඨත්ථෙරෙන විනයනිදානෙ ආකාසං මහාවිරවං රවි. අකාලවිජ්ජුලතා නිච්ඡරිංසු. දෙවතා සාධුකාරං අදංසු. මහාපථවී උදකපරියන්තං කත්වා සඞ්කම්පි. එවං අනෙකෙසු පාටිහාරියෙසු වත්තමානෙසු ආයස්මා අරිට්ඨත්ථෙරො මහාමහින්දපමුඛෙහි අට්ඨසට්ඨියා පච්චෙකගණීහි ඛීණාසවමහාථෙරෙහි තදඤ්ඤෙහි ච අට්ඨසට්ඨිභික්ඛුසහස්සෙහි පරිවුතො පඨමකත්තිකපවාරණාදිවසෙ ථූපාරාමවිහාරමජ්ඣෙ සත්ථු කරුණාගුණදීපකං භගවතො අනුසිට්ඨිකරානං කායකම්මවචීකම්මවිප්ඵන්දිතවිනයනං විනයපිටකං පකාසෙසි. පකාසෙත්වා ච යාවතායුකං තිට්ඨමානො බහූනං වාචෙත්වා බහූනං හදයෙ පතිට්ඨාපෙත්වා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි. තෙපි ඛො මහාමහින්දප්පමුඛා තස්මිං සමාගමෙ –
‘‘අට්ඨසට්ඨි ¶ මහාථෙරා, ධුරග්ගාහා සමාගතා;
පච්චෙකගණිනො සබ්බෙ, ධම්මරාජස්ස සාවකා.
‘‘ඛීණාසවා වසිප්පත්තා, තෙවිජ්ජා ඉද්ධිකොවිදා;
උත්තමත්ථමභිඤ්ඤාය, අනුසාසිංසු රාජිනො.
‘‘ආලොකං දස්සයිත්වාන, ඔභාසෙත්වා මහිං ඉමං;
ජලිත්වා අග්ගික්ඛන්ධාව, නිබ්බායිංසු මහෙසයො’’.
තෙසං ¶ පරිනිබ්බානතො අපරභාගෙ අඤ්ඤෙපි තෙසං ථෙරානං අන්තෙවාසිකා තිස්සදත්තකාළසුමන-දීඝසුමනාදයො ච මහාඅරිට්ඨත්ථෙරස්ස අන්තෙවාසිකා, අන්තෙවාසිකානං අන්තෙවාසිකා චාති එවං පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරා ආචරියපරම්පරා ඉමං විනයපිටකං යාවජ්ජතනා ආනෙසුං. තෙන වුත්තං –
‘‘තතියසඞ්ගහතො පන උද්ධං ඉමං දීපං මහින්දාදීහි ආභතං, මහින්දතො උග්ගහෙත්වා කඤ්චි ¶ කාලං අරිට්ඨත්ථෙරාදීහි ආභතං, තතො යාවජ්ජතනා තෙසංයෙව අන්තෙවාසිකපරම්පරභූතාය ආචරියපරම්පරාය ආභත’’න්ති.
කත්ථ පතිට්ඨිතන්ති? යෙසං පාළිතො ච අත්ථතො ච අනූනං වත්තති, මණිඝටෙ පක්ඛිත්තතෙලමිව ඊසකම්පි න පග්ඝරති, එවරූපෙසු අධිමත්තසති-ගති-ධිති-මන්තෙසු ලජ්ජීසු කුක්කුච්චකෙසු සික්ඛාකාමෙසු පුග්ගලෙසු පතිට්ඨිතන්ති වෙදිතබ්බං. තස්මා විනයපතිට්ඨාපනත්ථං විනයපරියත්තියා ආනිසංසං සල්ලක්ඛෙත්වා සික්ඛාකාමෙන භික්ඛුනා විනයො පරියාපුණිතබ්බො.
තත්රායං විනයපරියත්තියා ආනිසංසො – විනයපරියත්තිකුසලො හි පුග්ගලො සාසනෙ පටිලද්ධසද්ධානං කුලපුත්තානං මාතාපිතුට්ඨානියො හොති, තදායත්තා හි නෙසං පබ්බජ්ජා උපසම්පදා වත්තානුවත්තපටිපත්ති ආචාරගොචරකුසලතා. අපි චස්ස විනයපරියත්තිං නිස්සාය අත්තනො සීලක්ඛන්ධො සුගුත්තො හොති සුරක්ඛිතො; කුක්කුච්චපකතානං භික්ඛූනං පටිසරණං හොති; විසාරදො සඞ්ඝමජ්ඣෙ වොහරති; පච්චත්ථිකෙ සහධම්මෙන සුනිග්ගහිතං නිග්ගණ්හාති; සද්ධම්මට්ඨිතියා ¶ පටිපන්නො හොති. තෙනාහ භගවා – ‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, ආනිසංසා විනයධරෙ පුග්ගලෙ; අත්තනො සීලක්ඛන්ධො සුගුත්තො හොති සුරක්ඛිතො…පෙ… සද්ධම්මට්ඨිතියා පටිපන්නො හොතී’’ති (පරි. 325).
යෙ චාපි සංවරමූලකා කුසලා ධම්මා වුත්තා භගවතා, විනයධරො පුග්ගලො තෙසං දායාදො; විනයමූලකත්තා තෙසං ධම්මානං. වුත්තම්පි හෙතං භගවතා – ‘‘විනයො සංවරත්ථාය, සංවරො අවිප්පටිසාරත්ථාය, අවිප්පටිසාරො පාමොජ්ජත්ථාය, පාමොජ්ජං පීතත්ථාය, පීති පස්සද්ධත්ථාය, පස්සද්ධි සුඛත්ථාය, සුඛං සමාධත්ථාය, සමාධි යථාභූතඤාණදස්සනත්ථාය, යථාභූතඤාණදස්සනං නිබ්බිදත්ථාය, නිබ්බිදා විරාගත්ථාය, විරාගො විමුත්තත්ථාය ¶ , විමුත්ති විමුත්තිඤාණදස්සනත්ථාය, විමුත්තිඤාණදස්සනං අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථාය. එතදත්ථා කථා, එතදත්ථා මන්තනා, එතදත්ථා උපනිසා, එතදත්ථං සොතාවධානං – යදිදං අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො’’ති (පරි. 366). තස්මා විනයපරියත්තියා ආයොගො කරණීයොති.
එත්තාවතා ච යා සා විනයසංවණ්ණනත්ථං මාතිකා ඨපිතා තත්ථ –
‘‘වුත්තං යෙන යදා යස්මා, ධාරිතං යෙන චාභතං;
යත්ථප්පතිට්ඨිතං චෙතමෙතං, වත්වා විධිං තතො’’ති.
ඉමිස්සා තාව ගාථාය අත්ථො පකාසිතො විනයස්ස ච බාහිරනිදානවණ්ණනා යථාධිප්පායං සංවණ්ණිතා හොතීති.
තතියසඞ්ගීතිකථා නිට්ඨිතා.
බාහිරනිදානකථා නිට්ඨිතා.
වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා
‘‘තෙනාතිආදිපාඨස්ස, අත්ථං නානප්පකාරතො;
දස්සයන්තො කරිස්සාමි, විනයස්සත්ථවණ්ණන’’න්ති.
වුත්තත්තා තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවාතිආදීනං අත්ථවණ්ණනං කරිස්සාමි. සෙය්යථිදං – තෙනාති අනියමනිද්දෙසවචනං. තස්ස සරූපෙන අවුත්තෙනපි අපරභාගෙ අත්ථතො සිද්ධෙන යෙනාති ඉමිනා වචනෙන පටිනිද්දෙසො කාතබ්බො. අපරභාගෙ හි විනයපඤ්ඤත්තියාචනහෙතුභූතො ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස පරිවිතක්කො සිද්ධො. තස්මා යෙන සමයෙන සො පරිවිතක්කො උදපාදි, තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා වෙරඤ්ජායං විහරතීති එවමෙත්ථ සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. අයඤ්හි සබ්බස්මිම්පි විනයෙ යුත්ති, යදිදං යත්ථ යත්ථ ‘‘තෙනා’’ති වුච්චති තත්ථ තත්ථ පුබ්බෙ වා පච්ඡා වා අත්ථතො සිද්ධෙන ‘‘යෙනා’’ති ඉමිනා වචනෙන පටිනිද්දෙසො කාතබ්බොති.
තත්රිදං මුඛමත්තනිදස්සනං – ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, භික්ඛූනං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සාමි, යෙන සුදින්නො මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවි; යස්මා පටිසෙවි, තස්මා පඤ්ඤපෙස්සාමී’’ති වුත්තං හොති. එවං තාව පුබ්බෙ අත්ථතො සිද්ධෙන යෙනාති ඉමිනා වචනෙන පටිනිද්දෙසො යුජ්ජති. තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා රාජගහෙ විහරති, යෙන සමයෙන ධනියො කුම්භකාරපුත්තො රඤ්ඤො දාරූනි අදින්නං ආදියීති එවං පච්ඡා අත්ථතො සිද්ධෙන යෙනාති ඉමිනා වචනෙන පටිනිද්දෙසො යුජ්ජතීති වුත්තො තෙනාති වචනස්ස අත්ථො. සමයෙනාති එත්ථ පන සමයසද්දො තාව –
සමවායෙ ¶ ඛණෙ කාලෙ, සමූහෙ හෙතු-දිට්ඨිසු;
පටිලාභෙ පහානෙ ච, පටිවෙධෙ ච දිස්සති.
තථා ¶ හිස්ස – ‘‘අප්පෙව නාම ස්වෙපි උපසඞ්කමෙය්යාම කාලඤ්ච සමයඤ්ච උපාදායා’’ති (දී. නි. 1.447) එවමාදීසු සමවායො අත්ථො. ‘‘එකොව ඛො, භික්ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’ති (අ. නි. 8.29) එවමාදීසු ඛණො. ‘‘උණ්හසමයො ¶ පරිළාහසමයො’’ති (පාචි. 358) එවමාදීසු කාලො. ‘‘මහාසමයො පවනස්මි’’න්ති එවමාදීසු සමූහො. ‘‘සමයොපි ඛො තෙ, භද්දාලි, අප්පටිවිද්ධො අහොසි – ‘භගවා ඛො සාවත්ථියං විහරති, භගවාපි මං ජානිස්සති – භද්දාලි නාම භික්ඛු සත්ථුසාසනෙ සික්ඛාය අපරිපූරකාරී’ති අයම්පි ඛො තෙ, භද්දාලි, සමයො අප්පටිවිද්ධො අහොසී’’ති (ම. නි. 2.135) එවමාදීසු හෙතු. ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන උග්ගහමානො පරිබ්බාජකො සමණමුණ්ඩිකාපුත්තො සමයප්පවාදකෙ තින්දුකාචීරෙ එකසාලකෙ මල්ලිකාය ආරාමෙ පටිවසතී’’ති (ම. නි. 2.260) එවමාදීසු දිට්ඨි.
‘‘දිට්ඨෙ ධම්මෙ ච යො අත්ථො, යො චත්ථො සම්පරායිකො;
අත්ථාභිසමයා ධීරො, පණ්ඩිතොති පවුච්චතී’’ති. (සං. නි. 1.129);
එවමාදීසු පටිලාභො. ‘‘සම්මා මානාභිසමයා අන්තමකාසි දුක්ඛස්සා’’ති (ම. නි. 1.28) එවමාදීසු පහානං. ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො විපරිණාමට්ඨො අභිසමයට්ඨො’’ති (පටි. ම. 2.8) එවමාදීසු පටිවෙධො අත්ථො. ඉධ පනස්ස කාලො අත්ථො. තස්මා යෙන කාලෙන ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස විනයපඤ්ඤත්තියාචනහෙතුභූතො පරිවිතක්කො උදපාදි, තෙන කාලෙනාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.
එත්ථාහ – ‘‘අථ කස්මා යථා සුත්තන්තෙ ‘එකං සමය’න්ති උපයොගවචනෙන නිද්දෙසො කතො, අභිධම්මෙ ච ‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචර’න්ති භුම්මවචනෙන, තථා අකත්වා ඉධ ‘තෙන සමයෙනා’ති කරණවචනෙන නිද්දෙසො කතො’’ති? තත්ථ තථා, ඉධ ච අඤ්ඤථා අත්ථසම්භවතො. කථං? සුත්තන්තෙ තාව අච්චන්තසංයොගත්ථො සම්භවති. යඤ්හි සමයං භගවා බ්රහ්මජාලාදීනි සුත්තන්තානි දෙසෙසි, අච්චන්තමෙව තං සමයං කරුණාවිහාරෙන විහාසි; තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං තත්ථ උපයොගනිද්දෙසො කතො. අභිධම්මෙ ච අධිකරණත්ථො ¶ භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථො ච සම්භවති. අධිකරණඤ්හි කාලත්ථො සමූහත්ථො ච සමයො, තත්ථ වුත්තානං ඵස්සාදිධම්මානං ඛණසමවායහෙතුසඞ්ඛාතස්ස ච සමයස්ස භාවෙන තෙසං භාවො ලක්ඛියති. තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං තත්ථ භුම්මවචනෙන නිද්දෙසො කතො. ඉධ පන හෙතුඅත්ථො කරණත්ථො ච සම්භවති. යො ¶ හි සො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිසමයො ¶ සාරිපුත්තාදීහිපි දුබ්බිඤ්ඤෙය්යො, තෙන සමයෙන හෙතුභූතෙන කරණභූතෙන ච සික්ඛාපදානි පඤ්ඤාපයන්තො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුඤ්ච අපෙක්ඛමානො භගවා තත්ථ තත්ථ විහාසි; තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං ඉධ කරණවචනෙන නිද්දෙසො කතොති වෙදිතබ්බො. හොති චෙත්ථ –
‘‘උපයොගෙන භුම්මෙන, තං තං අත්ථමපෙක්ඛිය;
අඤ්ඤත්ර සමයො වුත්තො, කරණෙනෙව සො ඉධා’’ති.
පොරාණා පන වණ්ණයන්ති – ‘එකං සමය’න්ති වා ‘යස්මිං සමයෙ’ති වා ‘තෙන සමයෙනා’ති වා අභිලාපමත්තභෙදො එස, සබ්බත්ථ භුම්මමෙව අත්ථො’’ති. තස්මා තෙසං ලද්ධියා ‘‘තෙන සමයෙනා’’ති වුත්තෙපි ‘‘තස්මිං සමයෙ’’ති අත්ථො වෙදිතබ්බො.
බුද්ධො භගවාති ඉමෙසං පදානං පරතො අත්ථං වණ්ණයිස්සාම. වෙරඤ්ජායං විහරතීති එත්ථ පන වෙරඤ්ජාති අඤ්ඤතරස්ස නගරස්සෙතං අධිවචනං, තස්සං වෙරඤ්ජායං; සමීපත්ථෙ භුම්මවචනං. විහරතීති අවිසෙසෙන ඉරියාපථදිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙසු අඤ්ඤතරවිහාරසමඞ්ගීපරිදීපනමෙතං, ඉධ පන ඨානගමනනිසජ්ජාසයනප්පභෙදෙසු ඉරියාපථෙසු අඤ්ඤතරඉරියාපථසමායොගපරිදීපනං, තෙන ඨිතොපි ගච්ඡන්තොපි නිසින්නොපි සයානොපි භගවා විහරතිච්චෙව වෙදිතබ්බො. සො හි එකං ඉරියාපථබාධනං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපරිපතන්තං අත්තභාවං හරති පවත්තෙති, තස්මා ‘‘විහරතී’’ති වුච්චති.
නළෙරුපුචිමන්දමූලෙති එත්ථ නළෙරු නාම යක්ඛො, පුචිමන්දොති ¶ නිම්බරුක්ඛො, මූලන්ති සමීපං. අයඤ්හි මූලසද්දො ‘‘මූලානි උද්ධරෙය්ය අන්තමසො උසීරනාළිමත්තානිපී’’ති (අ. නි. 4.195) -ආදීසු මූලමූලෙ දිස්සති. ‘‘ලොභො අකුසලමූල’’න්ති (දී. නි. 3.305) -ආදීසු අසාධාරණහෙතුම්හි. ‘‘යාව මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ ඡායා ඵරති, නිවාතෙ පණ්ණානි පතන්ති, එත්තාවතා රුක්ඛමූල’’න්තිආදීසු සමීපෙ. ඉධ පන සමීපෙ අධිප්පෙතො, තස්මා නළෙරුයක්ඛෙන අධිග්ගහිතස්ස පුචිමන්දස්ස සමීපෙති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. සො කිර පුචිමන්දො රමණීයො පාසාදිකො අනෙකෙසං රුක්ඛානං ආධිපච්චං විය කුරුමානො තස්ස නගරස්ස අවිදූරෙ ගමනාගමනසම්පන්නෙ ඨානෙ අහොසි. අථ ¶ භගවා වෙරඤ්ජං ගන්ත්වා පතිරූපෙ ඨානෙ විහරන්තො තස්ස රුක්ඛස්ස සමීපෙ හෙට්ඨාභාගෙ විහාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘වෙරඤ්ජායං විහරති නළෙරුපුචිමන්දමූලෙ’’ති.
තත්ථ ¶ සියා යදි තාව භගවා වෙරඤ්ජායං විහරති, ‘‘නළෙරුපුචිමන්දමූලෙ’’ති න වත්තබ්බං, අථ තත්ථ විහරති, ‘‘වෙරඤ්ජාය’’න්ති න වත්තබ්බං, න හි සක්කා උභයත්ථ තෙනෙව සමයෙන අපුබ්බං අචරිමං විහරිතුන්ති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං, නනු අවොචුම්හ ‘‘සමීපත්ථෙ භුම්මවචන’’න්ති. තස්මා යථා ගඞ්ගායමුනාදීනං සමීපෙ ගොයූථානි චරන්තානි ‘‘ගඞ්ගාය චරන්ති, යමුනාය චරන්තී’’ති වුච්චන්ති; එවමිධාපි යදිදං වෙරඤ්ජාය සමීපෙ නළෙරුපුචිමන්දමූලං තත්ථ විහරන්තො වුච්චති ‘‘වෙරඤ්ජායං විහරති නළෙරුපුචිමන්දමූලෙ’’ති. ගොචරගාමනිදස්සනත්ථං හිස්ස වෙරඤ්ජාවචනං. පබ්බජිතානුරූපනිවාසනට්ඨානනිදස්සනත්ථං නළෙරුපුචිමන්දමූලවචනං.
තත්ථ වෙරඤ්ජාකිත්තනෙන ආයස්මා උපාලිත්ථෙරො භගවතො ගහට්ඨානුග්ගහකරණං දස්සෙති, නළෙරුපුචිමන්දමූලකිත්තනෙන පබ්බජිතානුග්ගහකරණං, තථා පුරිමෙන පච්චයග්ගහණතො අත්තකිලමථානුයොගවිවජ්ජනං, පච්ඡිමෙන වත්ථුකාමප්පහානතො කාමසුඛල්ලිකානුයොගවිවජ්ජනුපායදස්සනං; පුරිමෙන ච ධම්මදෙසනාභියොගං, පච්ඡිමෙන විවෙකාධිමුත්තිං; පුරිමෙන කරුණාය උපගමනං ¶ , පච්ඡිමෙන පඤ්ඤාය අපගමනං; පුරිමෙන සත්තානං හිතසුඛනිප්ඵාදනාධිමුත්තතං, පච්ඡිමෙන පරහිතසුඛකරණෙ නිරුපලෙපනං; පුරිමෙන ධම්මිකසුඛාපරිච්චාගනිමිත්තං ඵාසුවිහාරං, පච්ඡිමෙන උත්තරිමනුස්සධම්මානුයොගනිමිත්තං; පුරිමෙන මනුස්සානං උපකාරබහුලතං, පච්ඡිමෙන දෙවතානං; පුරිමෙන ලොකෙ ජාතස්ස ලොකෙ සංවඩ්ඪභාවං, පච්ඡිමෙන ලොකෙන අනුපලිත්තතං; පුරිමෙන ‘‘එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති බහුජනහිතාය බහුජනසුඛාය ලොකානුකම්පාය අත්ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්සානං. කතමො එකපුග්ගලො? තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති (අ. නි. 1.170) වචනතො යදත්ථං භගවා උප්පන්නො තදත්ථපරිනිප්ඵාදනං, පච්ඡිමෙන යත්ථ උප්පන්නො තදනුරූපවිහාරං. භගවා හි පඨමං ලුම්බිනීවනෙ, දුතියං බොධිමණ්ඩෙති ලොකියලොකුත්තරාය උප්පත්තියා වනෙයෙව උප්පන්නො, තෙනස්ස වනෙයෙව විහාරං දස්සෙතීති එවමාදිනා නයෙනෙත්ථ අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා.
මහතා ¶ භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධින්ති එත්ථ මහතාති ගුණමහත්තෙනපි මහතා; සඞ්ඛ්යාමහත්තෙනපි, සො හි භික්ඛුසඞ්ඝො ගුණෙහිපි මහා අහොසි, යස්මා යො තත්ථ පච්ඡිමකො සො සොතාපන්නො; සඞ්ඛ්යායපි මහා පඤ්චසතසඞ්ඛ්යත්තා. භික්ඛූනං සඞ්ඝෙන භික්ඛුසඞ්ඝෙන; දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤසඞ්ඛාතසඞ්ඝාතෙන සමණගණෙනාති අත්ථො. සද්ධින්ති එකතො. පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහීති පඤ්ච මත්තා එතෙසන්ති පඤ්චමත්තානි. මත්තාති පමාණං වුච්චති. තස්මා යථා ‘‘භොජනෙ ¶ මත්තඤ්ඤූ’’ති වුත්තෙ භොජනෙ මත්තං ජානාති, පමාණං ජානාතීති අත්ථො හොති; එවමිධාපි තෙසං භික්ඛුසතානං පඤ්ච මත්තා පඤ්චප්පමාණන්ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. භික්ඛූනං සතානි භික්ඛුසතානි, තෙහි පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහි. එතෙන යං වුත්තං – ‘‘මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධි’’න්ති, එත්ථ තස්ස මහතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සඞ්ඛ්යාමහත්තං දස්සිතං හොති. පරතො පනස්ස ¶ ‘‘නිරබ්බුදො හි, සාරිපුත්ත භික්ඛුසඞ්ඝො නිරාදීනවො අපගතකාළකො සුද්ධො සාරෙ පතිට්ඨිතො. ඉමෙසඤ්හි, සාරිපුත්ත, පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං යො පච්ඡිමකො සො සොතාපන්නො’’ති වචනෙන ගුණමහත්තං ආවිභවිස්සති.
අස්සොසි ඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණොති අස්සොසීති සුණි උපලභි, සොතද්වාරසම්පත්තවචනනිග්ඝොසානුසාරෙන අඤ්ඤාසි. ඛොති පදපූරණමත්තෙ අවධාරණත්ථෙ වා නිපාතො. තත්ථ අවධාරණත්ථෙන අස්සොසි එව, නාස්ස කොචි සවනන්තරායො අහොසීති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. පදපූරණෙන පන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාමත්තමෙව. වෙරඤ්ජායං ජාතො, වෙරඤ්ජායං භවො, වෙරඤ්ජා වා අස්ස නිවාසොති වෙරඤ්ජො. මාතාපිතූහි කතනාමවසෙන පනායං ‘‘උදයො’’ති වුච්චති. බ්රහ්මං අණතීති බ්රාහ්මණො, මන්තෙ සජ්ඣායතීති අත්ථො. ඉදමෙව හි ජාතිබ්රාහ්මණානං නිරුත්තිවචනං. අරියා පන බාහිතපාපත්තා ‘‘බ්රාහ්මණා’’ති වුච්චන්ති.
ඉදානි යමත්ථං වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො අස්සොසි, තං පකාසෙන්තො සමණො ඛලු භො ගොතමොතිආදිමාහ. තත්ථ සමිතපාපත්තා සමණොති වෙදිතබ්බො. වුත්තං හෙතං – ‘‘බාහිතපාපොති බ්රාහ්මණො (ධ. ප. 388), සමිතපාපත්තා ¶ සමණොති වුච්චතී’’ති (ධ. ප. 265). භගවා ච අනුත්තරෙන අරියමග්ගෙන සමිතපාපො, තෙනස්ස යථාභුච්චගුණාධිගතමෙතං නාමං යදිදං සමණොති. ඛලූති අනුස්සවනත්ථෙ නිපාතො. භොති බ්රාහ්මණජාතිකානං ජාතිසමුදාගතං ආලපනමත්තං. වුත්තම්පි හෙතං –
‘‘භොවාදී නාමසො හොති, සචෙ හොති සකිඤ්චනො’’ති. (ධ. ප. 396; සු. නි. 625). ගොතමොති භගවන්තං ගොත්තවසෙන පරිකිත්තෙති, තස්මා ‘‘සමණො ඛලු භො ගොතමො’’ති එත්ථ සමණො කිර භො ගොතමගොත්තොති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. සක්යපුත්තොති ඉදං පන භගවතො උච්චාකුලපරිදීපනං. සක්යකුලා පබ්බජිතොති සද්ධාපබ්බජිතභාවපරිදීපනං, කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙන අනභිභූතො අපරික්ඛීණංයෙව, තං කුලං පහාය සද්ධාය පබ්බජිතොති වුත්තං හොති. තතො පරං වුත්තත්ථමෙව. තං ඛො පනාති ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙ ¶ උපයොගවචනං, තස්ස ඛො පන ¶ භොතො ගොතමස්සාති අත්ථො. කල්යාණොති කල්යාණගුණසමන්නාගතො; සෙට්ඨොති වුත්තං හොති. කිත්තිසද්දොති කිත්ති එව, ථුතිඝොසො වා.
ඉතිපි සො භගවාතිආදීසු පන අයං තාව යොජනා – සො භගවා ඉතිපි අරහං, ඉතිපි සම්මාසම්බුද්ධො…පෙ… ඉතිපි භගවාති ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙනාති වුත්තං හොති.
ඉදානි විනයධරානං සුත්තන්තනයකොසල්ලත්ථං විනයසංවණ්ණනාරම්භෙ බුද්ධගුණපටිසංයුත්තාය ධම්මියා කථාය චිත්තසම්පහංසනත්ථඤ්ච එතෙසං පදානං විත්ථාරනයෙන වණ්ණනං කරිස්සාමි. තස්මා යං වුත්තං – ‘‘සො භගවා ඉතිපි අරහ’’න්තිආදි; තත්ථ ආරකත්තා, අරීනං අරානඤ්ච හතත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවාති ඉමෙහි තාව කාරණෙහි සො භගවා අරහන්ති වෙදිතබ්බො. ආරකා හි සො සබ්බකිලෙසෙහි සුවිදූරවිදූරෙ ඨිතො, මග්ගෙන සවාසනානං කිලෙසානං විද්ධංසිතත්තාති ආරකත්තා අරහං; තෙ චානෙන කිලෙසාරයො මග්ගෙන හතාති අරීනං හතත්තාපි අරහං. යඤ්චෙතං අවිජ්ජාභවතණ්හාමයනාභිපුඤ්ඤාදිඅභිසඞ්ඛාරාරං ජරාමරණනෙමි ආසවසමුදයමයෙන අක්ඛෙන විජ්ඣිත්වා තිභවරථෙ සමායොජිතං අනාදිකාලප්පවත්තං සංසාරචක්කං, තස්සානෙන බොධිමණ්ඩෙ ¶ වීරියපාදෙහි සීලපථවියං පතිට්ඨාය සද්ධාහත්ථෙන කම්මක්ඛයකරං ඤාණඵරසුං ගහෙත්වා සබ්බෙ අරා හතාති අරානං හතත්තාපි අරහං.
අථ වා සංසාරචක්කන්ති අනමතග්ගසංසාරවට්ටං වුච්චති, තස්ස ච අවිජ්ජා නාභි, මූලත්තා; ජරාමරණං නෙමි, පරියොසානත්තා; සෙසා දස ධම්මා අරා, අවිජ්ජාමූලකත්තා ජරාමරණපරියන්තත්තා ච. තත්ථ දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණං අවිජ්ජා, කාමභවෙ ච අවිජ්ජා කාමභවෙ සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොති. රූපභවෙ අවිජ්ජා රූපභවෙ සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොති. අරූපභවෙ අවිජ්ජා අරූපභවෙ සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොති. කාමභවෙ සඞ්ඛාරා කාමභවෙ ¶ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයා හොන්ති. එස නයො ඉතරෙසු. කාමභවෙ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං කාමභවෙ නාමරූපස්ස පච්චයො හොති, තථා රූපභවෙ. අරූපභවෙ නාමස්සෙව පච්චයො හොති. කාමභවෙ නාමරූපං කාමභවෙ සළායතනස්ස පච්චයො හොති. රූපභවෙ නාමරූපං රූපභවෙ තිණ්ණං ආයතනානං පච්චයො හොති. අරූපභවෙ නාමං අරූපභවෙ එකස්සායතනස්ස පච්චයො හොති. කාමභවෙ සළායතනං කාමභවෙ ඡබ්බිධස්ස ඵස්සස්ස පච්චයො හොති. රූපභවෙ තීණි ආයතනානි රූපභවෙ තිණ්ණං ඵස්සානං; අරූපභවෙ එකමායතනං අරූපභවෙ එකස්ස ඵස්සස්ස පච්චයො හොති. කාමභවෙ ඡ ඵස්සා කාමභවෙ ඡන්නං වෙදනානං පච්චයා හොන්ති. රූපභවෙ තයො තත්ථෙව ¶ තිස්සන්නං; අරූපභවෙ එකො තත්ථෙව එකිස්සා වෙදනාය පච්චයො හොති. කාමභවෙ ඡ වෙදනා කාමභවෙ ඡන්නං තණ්හාකායානං පච්චයා හොන්ති. රූපභවෙ තිස්සො තත්ථෙව තිණ්ණං; අරූපභවෙ එකා වෙදනා අරූපභවෙ එකස්ස තණ්හාකායස්ස පච්චයො හොති. තත්ථ තත්ථ සා සා තණ්හා තස්ස තස්ස උපාදානස්ස පච්චයො; උපාදානාදයො භවාදීනං.
කථං? ඉධෙකච්චො ‘‘කාමෙ පරිභුඤ්ජිස්සාමී’’ති කාමුපාදානපච්චයා කායෙන දුච්චරිතං චරති, වාචාය මනසා දුච්චරිතං චරති; දුච්චරිතපාරිපූරියා අපායෙ උපපජ්ජති. තත්ථස්ස උපපත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවො, කම්මනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො, ඛන්ධානං නිබ්බත්ති ජාති, පරිපාකො ජරා, භෙදො මරණං.
අපරො ¶ ‘‘සග්ගසම්පත්තිං අනුභවිස්සාමී’’ති තථෙව සුචරිතං චරති; සුචරිතපාරිපූරියා සග්ගෙ උපපජ්ජති. තත්ථස්ස උපපත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවොති සො එව නයො.
අපරො පන ‘‘බ්රහ්මලොකසම්පත්තිං අනුභවිස්සාමී’’ති කාමුපාදානපච්චයා එව මෙත්තං භාවෙති, කරුණං… මුදිතං… උපෙක්ඛං භාවෙති, භාවනාපාරිපූරියා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තති. තත්ථස්ස නිබ්බත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවොති සොයෙව නයො.
අපරො ‘‘අරූපවභසම්පත්තිං අනුභවිස්සාමී’’ති ¶ තථෙව ආකාසානඤ්චායතනාදිසමාපත්තියො භාවෙති, භාවනාපාරිපූරියා තත්ථ නිබ්බත්තති. තත්ථස්ස නිබ්බත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවො, කම්මනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො, ඛන්ධානං නිබ්බත්ති ජාති, පරිපාකො ජරා, භෙදො මරණන්ති. එස නයො සෙසුපාදානමූලිකාසුපි යොජනාසු.
එවං ‘‘අයං අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා, උභොපෙතෙ හෙතුසමුප්පන්නාති පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං; අතීතම්පි අද්ධානං, අනාගතම්පි අද්ධානං; අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා, උභොපෙතෙ හෙතුසමුප්පන්නාති පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්ති එතෙන නයෙන සබ්බපදානි විත්ථාරෙතබ්බානි. තත්ථ අවිජ්ජා සඞ්ඛාරා එකො සඞ්ඛෙපො, විඤ්ඤාණ-නාමරූප-සළායතන-ඵස්ස-වෙදනා එකො, තණ්හුපාදානභවා එකො, ජාති-ජරා-මරණං එකො. පුරිමසඞ්ඛෙපො චෙත්ථ අතීතො අද්ධා, ද්වෙ මජ්ඣිමා පච්චුප්පන්නො, ජාතිජරාමරණං අනාගතො. අවිජ්ජාසඞ්ඛාරග්ගහණෙන චෙත්ථ තණ්හුපාදානභවා ගහිතාව හොන්තීති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා අතීතෙ කම්මවට්ටං; විඤ්ඤාණාදයො පඤ්ච ධම්මා එතරහි විපාකවට්ටං. තණ්හුපාදානභවග්ගහණෙන ¶ අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා ගහිතාව හොන්තීති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා එතරහි කම්මවට්ටං; ජාතිජරාමරණාපදෙසෙන විඤ්ඤාණාදීනං නිද්දිට්ඨත්තා ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ආයතිං විපාකවට්ටං. තෙ ආකාරතො වීසතිවිධා හොන්ති. සඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණානඤ්චෙත්ථ අන්තරා එකො සන්ධි, වෙදනාතණ්හානමන්තරා එකො, භවජාතීනමන්තරා එකො. ඉති භගවා එවං චතුසඞ්ඛෙපං, තියද්ධං, වීසතාකාරං, තිසන්ධිං පටිච්චසමුප්පාදං සබ්බාකාරතො ජානාති පස්සති අඤ්ඤාති පටිවිජ්ඣති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති – ‘‘පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්ති. ඉමිනා ධම්මට්ඨිතිඤාණෙන භගවා තෙ ධම්මෙ යථාභූතං ඤත්වා තෙසු ¶ නිබ්බින්දන්තො විරජ්ජන්තො විමුච්චන්තො වුත්තප්පකාරස්ස ඉමස්ස සංසාරචක්කස්ස අරෙ හනි විහනි විද්ධංසෙසි. එවම්පි අරානං හතත්තා අරහං.
අග්ගදක්ඛිණෙය්යත්තා ච චීවරාදිපච්චයෙ ¶ අරහති පූජාවිසෙසඤ්ච; තෙනෙව ච උප්පන්නෙ තථාගතෙ යෙ කෙචි මහෙසක්ඛා දෙවමනුස්සා න තෙ අඤ්ඤත්ථ පූජං කරොන්ති. තථා හි බ්රහ්මා සහම්පති සිනෙරුමත්තෙන රතනදාමෙන තථාගතං පූජෙසි, යථාබලඤ්ච අඤ්ඤෙපි දෙවා මනුස්සා ච බිම්බිසාරකොසලරාජාදයො. පරිනිබ්බුතම්පි ච භගවන්තං උද්දිස්ස ඡන්නවුතිකොටිධනං විසජ්ජෙත්වා අසොකමහාරාජා සකලජම්බුදීපෙ චතුරාසීතිවිහාරසහස්සානි පතිට්ඨාපෙසි. කො පන වාදො අඤ්ඤෙසං පූජාවිසෙසානන්ති! එවං පච්චයාදීනං අරහත්තාපි අරහං. යථා ච ලොකෙ කෙචි පණ්ඩිතමානිනො බාලා අසිලොකභයෙන රහො පාපං කරොන්ති; එවමෙස න කදාචි කරොතීති පාපකරණෙ රහාභාවතොපි අරහං. හොති චෙත්ථ –
‘‘ආරකත්තා හතත්තා ච, කිලෙසාරීන සො මුනි;
හතසංසාරචක්කාරො, පච්චයාදීන චාරහො;
න රහො කරොති පාපානි, අරහං තෙන වුච්චතී’’ති.
සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා පන සම්මාසම්බුද්ධො. තථා හෙස සබ්බධම්මෙ සම්මා සාමඤ්ච බුද්ධො, අභිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ අභිඤ්ඤෙය්යතො බුද්ධො, පරිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ පරිඤ්ඤෙය්යතො, පහාතබ්බෙ ධම්මෙ පහාතබ්බතො, සච්ඡිකාතබ්බෙ ධම්මෙ සච්ඡිකාතබ්බතො, භාවෙතබ්බෙ ධම්මෙ භාවෙතබ්බතො. තෙනෙව චාහ –
‘‘අභිඤ්ඤෙය්යං ¶ අභිඤ්ඤාතං, භාවෙතබ්බඤ්ච භාවිතං;
පහාතබ්බං පහීනං මෙ, තස්මා බුද්ධොස්මි බ්රාහ්මණා’’ති. (ම. නි. 2.399; සු. නි. 563);
අපිච චක්ඛු දුක්ඛසච්චං, තස්ස මූලකාරණභාවෙන තංසමුට්ඨාපිකා පුරිමතණ්හා සමුදයසච්චං, උභින්නමප්පවත්ති නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා පටිපදා මග්ගසච්චන්ති එවං එකෙකපදුද්ධාරෙනාපි සබ්බධම්මෙ සම්මා සාමඤ්ච බුද්ධො. එස නයො සොත-ඝාන-ජිව්හා-කායමනෙසුපි. එතෙනෙව නයෙන රූපාදීනි ඡ ආයතනානි, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයො ඡ විඤ්ඤාණකායා, චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො ඡ ඵස්සා, චක්ඛුසම්ඵස්සජාදයො ඡ වෙදනා, රූපසඤ්ඤාදයො ඡ සඤ්ඤා, රූපසඤ්චෙතනාදයො ඡ චෙතනා, රූපතණ්හාදයො ඡ ¶ තණ්හාකායා, රූපවිතක්කාදයො ඡ විතක්කා, රූපවිචාරාදයො ඡ විචාරා ¶ , රූපක්ඛන්ධාදයො පඤ්චක්ඛන්ධා, දස කසිණානි, දස අනුස්සතියො, උද්ධුමාතකසඤ්ඤාදිවසෙන දස සඤ්ඤා, කෙසාදයො ද්වත්තිංසාකාරා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, කාමභවාදයො නව භවා, පඨමාදීනි චත්තාරි ඣානානි, මෙත්තාභාවනාදයො චතස්සො අප්පමඤ්ඤා, චතස්සො අරූපසමාපත්තියො, පටිලොමතො ජරාමරණාදීනි, අනුලොමතො අවිජ්ජාදීනි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානි ච යොජෙතබ්බානි.
තත්රායං එකපදයොජනා – ‘‘ජරාමරණං දුක්ඛසච්චං, ජාති සමුදයසච්චං, උභින්නම්පි නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා පටිපදා මග්ගසච්ච’’න්ති. එවං එකෙකපදුද්ධාරෙන සබ්බධම්මෙ සම්මා සාමඤ්ච බුද්ධො අනුබුද්ධො පටිවිද්ධො. තෙන වුත්තං – සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා පන සම්මාසම්බුද්ධොති.
විජ්ජාහි පන චරණෙන ච සම්පන්නත්තා විජ්ජාචරණසම්පන්නො; තත්ථ විජ්ජාති තිස්සොපි විජ්ජා, අට්ඨපි විජ්ජා. තිස්සො විජ්ජා භයභෙරවසුත්තෙ (ම. නි. 1.34 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා, අට්ඨ විජ්ජා අම්බට්ඨසුත්තෙ (දී. නි. 1.278 ආදයො). තත්ර හි විපස්සනාඤාණෙන මනොමයිද්ධියා ච සහ ඡ අභිඤ්ඤා පරිග්ගහෙත්වා අට්ඨ විජ්ජා වුත්තා. චරණන්ති සීලසංවරො, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, ජාගරියානුයොගො, සත්ත සද්ධම්මා, චත්තාරි රූපාවචරජ්ඣානානීති ඉමෙ පන්නරස ධම්මා වෙදිතබ්බා. ඉමෙයෙව හි පන්නරස ධම්මා, යස්මා එතෙහි චරති අරියසාවකො ගච්ඡති අමතං දිසං තස්මා, චරණන්ති වුත්තා. යථාහ – ‘‘ඉධ, මහානාම, අරියසාවකො සීලවා හොතී’’ති (ම. නි. 2.24) විත්ථාරො. භගවා ඉමාහි විජ්ජාහි ඉමිනා ච චරණෙන සමන්නාගතො, තෙන වුච්චති විජ්ජාචරණසම්පන්නොති ¶ . තත්ථ විජ්ජාසම්පදා භගවතො සබ්බඤ්ඤුතං පූරෙත්වා ඨිතා, චරණසම්පදා මහාකාරුණිකතං. සො සබ්බඤ්ඤුතාය සබ්බසත්තානං අත්ථානත්ථං ඤත්වා මහාකාරුණිකතාය අනත්ථං පරිවජ්ජෙත්වා අත්ථෙ නියොජෙති, යථා තං විජ්ජාචරණසම්පන්නො. තෙනස්ස සාවකා සුප්පටිපන්නා හොන්ති නො දුප්පටිපන්නා, විජ්ජාචරණවිපන්නානඤ්හි සාවකා අත්තන්තපාදයො විය.
සොභනගමනත්තා, සුන්දරං ඨානං ගතත්තා, සම්මාගතත්තා, සම්මා ච ගදත්තා සුගතො. ගමනම්පි හි ගතන්ති වුච්චති, තඤ්ච භගවතො සොභනං පරිසුද්ධමනවජ්ජං ¶ . කිං ¶ පන තන්ති? අරියමග්ගො. තෙන හෙස ගමනෙන ඛෙමං දිසං අසජ්ජමානො ගතොති සොභනගමනත්තා සුගතො. සුන්දරං චෙස ඨානං ගතො අමතං නිබ්බානන්ති සුන්දරං ඨානං ගතත්තාපි සුගතො. සම්මා ච ගතො තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනෙ කිලෙසෙ පුන අපච්චාගච්ඡන්තො. වුත්තඤ්චෙතං – ‘‘සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡතීති සුගතො…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡතීති සුගතො’’ති (මහානි. 38). සම්මා වා ආගතො දීපඞ්කරපාදමූලතො පභුති යාව බොධිමණ්ඩො තාව සමතිංසපාරමිපූරිතාය සම්මාපටිපත්තියා සබ්බලොකස්ස හිතසුඛමෙව කරොන්තො සස්සතං උච්ඡෙදං කාමසුඛං අත්තකිලමථන්ති ඉමෙ ච අන්තෙ අනුපගච්ඡන්තො ආගතොති සම්මාගතත්තාපි සුගතො. සම්මා චෙස ගදති, යුත්තට්ඨානෙ යුත්තමෙව වාචං භාසතීති සම්මා ගදත්තාපි සුගතො.
තත්රිදං සාධකසුත්තං – ‘‘යං තථාගතො වාචං ජානාති අභූතං අතච්ඡං අනත්ථසංහිතං, සා ච පරෙසං අප්පියා අමනාපා, න තං තථාගතො වාචං භාසති. යම්පි තථාගතො වාචං ජානාති භූතං තච්ඡං අනත්ථසංහිතං, සා ච පරෙසං අප්පියා අමනාපා, තම්පි තථාගතො වාචං න භාසති. යඤ්ච ඛො තථාගතො වාචං ජානාති භූතං තච්ඡං අත්ථසංහිතං, සා ච පරෙසං අප්පියා අමනාපා, තත්ර කාලඤ්ඤූ තථාගතො හොති තස්සා වාචාය වෙය්යාකරණාය. යං තථාගතො වාචං ජානාති අභූතං අතච්ඡං අනත්ථසංහිතං, සා ච පරෙසං පියා මනාපා, න තං තථාගතො වාචං භාසති. යම්පි තථාගතො වාචං ජානාති භූතං තච්ඡං අනත්ථසංහිතං, සා ච පරෙසං පියා මනාපා, තම්පි තථාගතො වාචං න භාසති. යඤ්ච ඛො තථාගතො වාචං ජානාති භූතං තච්ඡං අත්ථසංහිතං, සා ච පරෙසං පියා මනාපා, තත්ර කාලඤ්ඤූ තථාගතො හොති තස්සා වාචාය වෙය්යාකරණායා’’ති (ම. නි. 2.86). එවං සම්මා ගදත්තාපි සුගතොති වෙදිතබ්බො.
සබ්බථා විදිතලොකත්තා පන ලොකවිදූ. සො හි භගවා සභාවතො සමුදයතො නිරොධතො නිරොධූපායතොති ¶ සබ්බථා ලොකං අවෙදි අඤ්ඤාසි පටිවිජ්ඣි. යථාහ – ‘‘යත්ථ ඛො, ආවුසො, න ජායති ¶ න ජීයති න මීයති න චවති න උපපජ්ජති, නාහං තං ගමනෙන ලොකස්ස ¶ අන්තං ඤාතෙය්යං දට්ඨෙය්යං පත්තෙය්යන්ති වදාමි; න චාහං, ආවුසො, අප්පත්වාව ලොකස්ස අන්තං දුක්ඛස්ස අන්තකිරියං වදාමි. අපි චාහං, ආවුසො, ඉමස්මිංයෙව බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙ සසඤ්ඤිම්හි සමනකෙ ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙමි ලොකසමුදයඤ්ච ලොකනිරොධඤ්ච ලොකනිරොධගාමිනිඤ්ච පටිපදං.
‘‘ගමනෙන න පත්තබ්බො, ලොකස්සන්තො කුදාචනං;
න ච අප්පත්වා ලොකන්තං, දුක්ඛා අත්ථි පමොචනං.
‘‘තස්මා හවෙ ලොකවිදූ සුමෙධො;
ලොකන්තගූ වුසිතබ්රහ්මචරියො;
ලොකස්ස අන්තං සමිතාවි ඤත්වා;
නාසීසතී ලොකමිමං පරඤ්චා’’ති. (අ. නි. 4.45; සං. නි. 1.107);
අපිච තයො ලොකා – සඞ්ඛාරලොකො, සත්තලොකො, ඔකාසලොකොති; තත්ථ ‘‘එකො ලොකො – සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා’’ති (පටි. ම. 1.112) ආගතට්ඨානෙ සඞ්ඛාරලොකො වෙදිතබ්බො. ‘‘සස්සතො ලොකොති වා අසස්සතො ලොකොති වා’’ති (දී. නි. 1.421) ආගතට්ඨානෙ සත්තලොකො.
‘‘යාවතා චන්දිමසූරියා, පරිහරන්ති දිසා භන්ති විරොචනා;
තාව සහස්සධා ලොකො, එත්ථ තෙ වත්තතී වසො’’ති. (ම. නි. 1.503) –
ආගතට්ඨානෙ ඔකාසලොකො, තම්පි භගවා සබ්බථා අවෙදි. තථා හිස්ස – ‘‘එකො ලොකො – සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා. ද්වෙ ලොකා – නාමඤ්ච රූපඤ්ච. තයො ලොකා – තිස්සො වෙදනා. චත්තාරො ලොකා – චත්තාරො ආහාරා. පඤ්ච ලොකා – පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. ඡ ලොකා – ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි. සත්ත ලොකා සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො. අට්ඨ ලොකා – අට්ඨ ලොකධම්මා. නව ලොකා – නව සත්තාවාසා. දස ලොකා – දසායතනානි. ද්වාදස ලොකා – ද්වාදසායතනානි ¶ . අට්ඨාරස ලොකා – අට්ඨාරස ධාතුයො’’ති (පටි. ම. 1.112). අයං සඞ්ඛාරලොකොපි සබ්බථා විදිතො.
යස්මා ¶ පනෙස සබ්බෙසම්පි සත්තානං ආසයං ජානාති, අනුසයං ජානාති, චරිතං ජානාති, අධිමුත්තිං ජානාති, අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙ තික්ඛින්ද්රියෙ මුදින්ද්රියෙ ස්වාකාරෙ ද්වාකාරෙ සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙ භබ්බෙ අභබ්බෙ සත්තෙ ජානාති, තස්මාස්ස සත්තලොකොපි සබ්බථා විදිතො. යථා ච සත්තලොකො ¶ එවං ඔකාසලොකොපි. තථා හෙස එකං චක්කවාළං ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච යොජනානං ද්වාදස සතසහස්සානි තීණි සහස්සානි චත්තාරි සතානි පඤ්ඤාසඤ්ච යොජනානි. පරික්ඛෙපතො –
සබ්බං සතසහස්සානි, ඡත්තිංස පරිමණ්ඩලං;
දසඤ්චෙව සහස්සානි, අඩ්ඪුඩ්ඪානි සතානි ච.
තත්ථ –
දුවෙ සතසහස්සානි, චත්තාරි නහුතානි ච;
එත්තකං බහලත්තෙන, සඞ්ඛාතායං වසුන්ධරා.
තස්සා එව සන්ධාරකං –
චත්තාරි සතසහස්සානි, අට්ඨෙව නහුතානි ච;
එත්තකං බහලත්තෙන, ජලං වාතෙ පතිට්ඨිතං.
තස්සාපි සන්ධාරකො –
නවසතසහස්සානි, මාලුතො නභමුග්ගතො;
සට්ඨි චෙව සහස්සානි, එසා ලොකස්ස සණ්ඨිති.
එවං සණ්ඨිතෙ චෙත්ථ යොජනානං –
චතුරාසීති සහස්සානි, අජ්ඣොගාළ්හො මහණ්ණවෙ;
අච්චුග්ගතො තාවදෙව, සිනෙරුපබ්බතුත්තමො.
තතො ¶ උපඩ්ඪුපඩ්ඪෙන, පමාණෙන යථාක්කමං;
අජ්ඣොගාළ්හුග්ගතා දිබ්බා, නානාරතනචිත්තිතා.
යුගන්ධරො ඊසධරො, කරවීකො සුදස්සනො;
නෙමින්ධරො විනතකො, අස්සකණ්ණො ගිරී බ්රහා.
එතෙ සත්ත මහාසෙලා, සිනෙරුස්ස සමන්තතො;
මහාරාජානමාවාසා, දෙවයක්ඛනිසෙවිතා.
යොජනානං ¶ සතානුච්චො, හිමවා පඤ්ච පබ්බතො;
යොජනානං සහස්සානි, තීණි ආයතවිත්ථතො;
චතුරාසීතිසහස්සෙහි, කූටෙහි පටිමණ්ඩිතො.
තිපඤ්චයොජනක්ඛන්ධ, පරික්ඛෙපා නගව්හයා;
පඤ්ඤාස යොජනක්ඛන්ධ, සාඛායාමා සමන්තතො.
සතයොජනවිත්ථිණ්ණා, තාවදෙව ච උග්ගතා;
ජම්බූ යස්සානුභාවෙන, ජම්බුදීපො පකාසිතො.
ද්වෙ අසීති සහස්සානි, අජ්ඣොගාළ්හො මහණ්ණවෙ;
අච්චුග්ගතො තාවදෙව, චක්කවාළසිලුච්චයො;
පරික්ඛිපිත්වා තං සබ්බං, ලොකධාතුමයං ඨිතො.
තත්ථ චන්දමණ්ඩලං එකූනපඤ්ඤාසයොජනං, සූරියමණ්ඩලං පඤ්ඤාසයොජනං, තාවතිංසභවනං දසසහස්සයොජනං; තථා අසුරභවනං, අවීචිමහානිරයො, ජම්බුදීපො ච. අපරගොයානං සත්තසහස්සයොජනං; තථා පුබ්බවිදෙහො. උත්තරකුරු අට්ඨසහස්සයොජනො, එකමෙකො චෙත්ථ මහාදීපො පඤ්චසතපඤ්චසතපරිත්තදීපපරිවාරො; තං සබ්බම්පි එකං චක්කවාළං ¶ , එකා ලොකධාතු, තදන්තරෙසු ලොකන්තරිකනිරයා. එවං අනන්තානි චක්කවාළානි අනන්තා ලොකධාතුයො භගවා අනන්තෙන බුද්ධඤාණෙන අවෙදි, අඤ්ඤාසි, පටිවිජ්ඣි. එවමස්ස ඔකාසලොකොපි සබ්බථා විදිතො. එවම්පි සබ්බථා විදිතලොකත්තා ලොකවිදූ.
අත්තනො ¶ පන ගුණෙහි විසිට්ඨතරස්ස කස්සචි අභාවා නත්ථි එතස්ස උත්තරොති අනුත්තරො. තථා හෙස සීලගුණෙනාපි සබ්බං ලොකමභිභවති, සමාධි…පෙ… පඤ්ඤා… විමුත්ති… විමුත්තිඤාණදස්සනගුණෙනාපි, සීලගුණෙනාපි අසමො අසමසමො අප්පටිමො අප්පටිභාගො අප්පටිපුග්ගලො…පෙ… විමුත්තිඤාණදස්සනගුණෙනාපි. යථාහ – ‘‘න ඛො පනාහං, භික්ඛවෙ, සමනුපස්සාමි සදෙවකෙ ලොකෙ සමාරකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය අත්තනා සීලසම්පන්නතර’’න්ති විත්ථාරො.
එවං ¶ අග්ගප්පසාදසුත්තාදීනි (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90) ‘‘න මෙ ආචරියො අත්ථී’’තිආදිකා ගාථායො (ම. නි. 1.285; මහාව. 11) ච විත්ථාරෙතබ්බා.
පුරිසදම්මෙ සාරෙතීති පුරිසදම්මසාරථි, දමෙති විනෙතීති වුත්තං හොති. තත්ථ පුරිසදම්මාති අදන්තා දමෙතුං යුත්තා තිරච්ඡානපුරිසාපි මනුස්සපුරිසාපි අමනුස්සපුරිසාපි. තථා හි භගවතා තිරච්ඡානපුරිසාපි අපලාළො නාගරාජා, චූළොදරො, මහොදරො, අග්ගිසිඛො, ධූමසිඛො, ධනපාලකො හත්ථීති එවමාදයො දමිතා, නිබ්බිසා කතා, සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාපිතා. මනුස්සපුරිසාපි සච්චකනිගණ්ඨපුත්ත-අම්බට්ඨමාණව-පොක්ඛරසාති-සොණදණ්ඩකූටදන්තාදයො. අමනුස්සපුරිසාපි ආළවක-සූචිලොම-ඛරලොම-යක්ඛ-සක්කදෙවරාජාදයො දමිතා විනීතා විචිත්රෙහි විනයනූපායෙහි. ‘‘අහං ඛො, කෙසි, පුරිසදම්මං සණ්හෙනපි විනෙමි, ඵරුසෙනපි විනෙමි, සණ්හඵරුසෙනපි විනෙමී’’ති (අ. නි. 4.111) ඉදඤ්චෙත්ථ සුත්තං විත්ථාරෙතබ්බං. අථ වා විසුද්ධසීලාදීනං පඨමජ්ඣානාදීනි සොතාපන්නාදීනඤ්ච උත්තරිමග්ගපටිපදං ආචික්ඛන්තො දන්තෙපි දමෙතියෙව.
අථ වා අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථීති එකමෙවිදං අත්ථපදං ¶ . භගවා හි තථා පුරිසදම්මෙ සාරෙති, යථා එකපල්ලඞ්කෙනෙව නිසින්නා අට්ඨ දිසා අසජ්ජමානා ධාවන්ති. තස්මා ‘‘අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථී’’ති වුච්චති. ‘‘හත්ථිදමකෙන, භික්ඛවෙ, හත්ථිදම්මො සාරිතො එකංයෙව දිසං ධාවතී’’ති ඉදඤ්චෙත්ථ සුත්තං (ම. නි. 3.312) විත්ථාරෙතබ්බං.
දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං අනුසාසතීති සත්ථා. අපිච සත්ථා වියාති සත්ථා, භගවා සත්ථවාහො. ‘‘යථා සත්ථවාහො සත්ථෙ කන්තාරං තාරෙති, චොරකන්තාරං තාරෙති, වාළකන්තාරං තාරෙති, දුබ්භික්ඛකන්තාරං තාරෙති, නිරුදකකන්තාරං තාරෙති, උත්තාරෙති නිත්තාරෙති පතාරෙති ¶ ඛෙමන්තභූමිං සම්පාපෙති; එවමෙව භගවා සත්ථා සත්ථවාහො සත්තෙ කන්තාරං තාරෙති ජාතිකන්තාරං තාරෙතී’’තිආදිනා (මහානි. 190) නිද්දෙසනයෙනපෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.
දෙවමනුස්සානන්ති ¶ දඑවානඤ්ච මනුස්සානඤ්ච උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙනෙතං වුත්තං, භබ්බපුග්ගලපරිච්ඡෙදවසෙන ච. භගවා පන තිරච්ඡානගතානම්පි අනුසාසනිප්පදානෙන සත්ථායෙව. තෙපි හි භගවතො ධම්මසවනෙන උපනිස්සයසම්පත්තිං පත්වා තාය එව උපනිස්සයසම්පත්තියා දුතියෙ තතියෙ වා අත්තභාවෙ මග්ගඵලභාගිනො හොන්ති. මණ්ඩූකදෙවපුත්තාදයො චෙත්ථ නිදස්සනං. භගවති කිර ගග්ගරාය පොක්ඛරණියා තීරෙ චම්පානගරවාසීනං ධම්මං දෙසයමානෙ එකො මණ්ඩූකො භගවතො සරෙ නිමිත්තං අග්ගහෙසි. තං එකො වච්ඡපාලකො දණ්ඩමොලුබ්භ තිට්ඨන්තො තස්ස සීසෙ සන්නිරුම්භිත්වා අට්ඨාසි. සො තාවදෙව කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ ද්වාදසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති. සුත්තප්පබුද්ධො විය ච තත්ථ අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතං අත්තානං දිස්වා ‘‘අරෙ, අහම්පි නාම ඉධ නිබ්බත්තොස්මි! කිං නු ඛො කම්මං අකාසි’’න්ති ආවජ්ජෙන්තො නාඤ්ඤං කිඤ්චි අද්දස, අඤ්ඤත්ර භගවතො සරෙ නිමිත්තග්ගාහා. සො ¶ තආවදෙව සහ විමානෙන ආගන්ත්වා භගවතො පාදෙ සිරසා වන්දි. භගවා ජානන්තොව පුච්ඡි –
‘‘කො මෙ වන්දති පාදානි, ඉද්ධියා යසසා ජලං;
අභික්කන්තෙන වණ්ණෙන, සබ්බා ඔභාසයං දිසා’’ති.
‘‘මණ්ඩූකොහං පුරෙ ආසිං, උදකෙ වාරිගොචරො;
තව ධම්මං සුණන්තස්ස, අවධි වච්ඡපාලකො’’ති. (වි. ව. 857-858);
භගවා තස්ස ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. දෙවපුත්තොපි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය සිතං කත්වා පක්කාමීති.
යං පන කිඤ්චි අත්ථි ඤෙය්යං නාම, තස්ස සබ්බස්ස බුද්ධත්තා විමොක්ඛන්තිකඤාණවසෙන බුද්ධො. යස්මා වා චත්තාරි සච්චානි අත්තනාපි බුජ්ඣි, අඤ්ඤෙපි සත්තෙ බොධෙසි; තස්මා එවමාදීහිපි කාරණෙහි බුද්ධො. ඉමස්ස චත්ථස්ස විඤ්ඤාපනත්ථං ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො’’ති එවං පවත්තො සබ්බොපි නිද්දෙසනයො (මහානි. 192) පටිසම්භිදානයො (පටි. ම. 1.162) වා විත්ථාරෙතබ්බො.
භගවාති ¶ ඉදං පනස්ස ගුණවිසිට්ඨසත්තුත්තමගරුගාරවාධිවචනං. තෙනාහු පොරාණා –
‘‘භගවාති ¶ වචනං සෙට්ඨං, භගවාති වචනමුත්තමං;
ගරු ගාරවයුත්තො සො, භගවා තෙන වුච්චතී’’ති.
චතුබ්බිධඤ්හි නාමං – ආවත්ථිකං, ලිඞ්ගිකං, නෙමිත්තිකං, අධිච්චසමුප්පන්නන්ති. අධිච්චසමුප්පන්නං නාම ලොකියවොහාරෙන ‘‘යදිච්ඡක’’න්ති වුත්තං හොති. තත්ථ ‘‘වච්ඡො දම්මො බලිබද්දො’’ති එවමාදි ආවත්ථිකං. ‘‘දණ්ඩී ඡත්තී සිඛී කරී’’ති එවමාදි ලිඞ්ගිකං. ‘‘තෙවිජ්ජො ඡළභිඤ්ඤො’’ති එවමාදි නෙමිත්තිකං. ‘‘සිරිවඩ්ඪකො ධනවඩ්ඪකො’’ති එවමාදි වචනත්ථමනපෙක්ඛිත්වා පවත්තං අධිච්චසමුප්පන්නං. ඉදං පන භගවාති නාමං නෙමිත්තිකං, න මහාමායාය න සුද්ධොදනමහාරාජෙන න අසීතියා ඤාතිසහස්සෙහි කතං, න සක්කසන්තුසිතාදීහි දෙවතාවිසෙසෙහි. වුත්තඤ්හෙතං ධම්මසෙනාපතිනා – ‘‘භගවාති නෙතං නාමං මාතරා කතං…පෙ… විමොක්ඛන්තිකමෙතං ¶ බුද්ධානං භගවන්තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිලාභා සච්ඡිකාපඤ්ඤත්ති, යදිදං භගවා’’ති (මහානි. 84).
යංගුණනෙමිත්තිකඤ්චෙතං නාමං, තෙසං ගුණානං පකාසනත්ථං ඉමං ගාථං වදන්ති –
‘‘භගී භජී භාගී විභත්තවා ඉති;
අකාසි භග්ගන්ති ගරූති භාග්යවා;
බහූහි ඤායෙහි සුභාවිතත්තනො;
භවන්තගො සො භගවාති වුච්චතී’’ති.
නිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව චෙත්ථ තෙසං තෙසං පදානමත්ථො දට්ඨබ්බො.
අයං පන අපරො නයො –
‘‘භාග්යවා භග්ගවා යුත්තො, භගෙහි ච විභත්තවා;
භත්තවා වන්තගමනො, භවෙසු භගවා තතො’’ති.
තත්ථ වණ්ණාගමො වණ්ණවිපරියයොති එතං නිරුත්තිලක්ඛණං ගහෙත්වා සද්දනයෙන වා පිසොදරාදිපක්ඛෙපලක්ඛණං ¶ ගහෙත්වා යස්මා ලොකියලොකුත්තරසුඛාභිනිබ්බත්තකං දානසීලාදිපාරප්පත්තං භාග්යමස්ස අත්ථි, තස්මා ‘‘භාග්යවා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘භගවා’’ති වුච්චතීති ඤාතබ්බං. යස්මා පන ලොභ-දොස-මොහ-විපරීතමනසිකාර-අහිරිකානොත්තප්ප-කොධූපනාහ-මක්ඛ-පළාසඉස්සා-මච්ඡරිය-මායාසාඨෙය්ය-ථම්භ-සාරම්භ-මානාතිමාන-මද-පමාද-තණ්හාවිජ්ජා ¶ තිවිධාකුසලමූල-දුච්චරිත-සංකිලෙස-මල-විසමසඤ්ඤා-විතක්ක-පපඤ්ච-චතුබ්බිධවිපරියෙසආසව-ගන්ථ-ඔඝ-යොගාගති-තණ්හුප්පාදුපාදාන-පඤ්චචෙතොඛීල-විනිබන්ධ-නීවරණාභිනන්දනඡවිවාදමූල-තණ්හාකාය-සත්තානුසය-අට්ඨමිච්ඡත්ත-නවතණ්හාමූලක-දසාකුසලකම දිට්ඨිගත-අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතප්පභෙද-සබ්බදරථ-පරිළාහ-කිලෙසසතසහස්සානි, සඞ්ඛෙපතො වා පඤ්ච කිලෙස-අභිසඞ්ඛාරඛන්ධමච්චු-දෙවපුත්ත-මාරෙ අභඤ්ජි, තස්මා භග්ගත්තා එතෙසං පරිස්සයානං භග්ගවාති වත්තබ්බෙ භගවාති වුච්චති. ආහ චෙත්ථ –
‘‘භග්ගරාගො භග්ගදොසො, භග්ගමොහො අනාසවො;
භග්ගාස්ස පාපකා ධම්මා, භගවා තෙන වුච්චතී’’ති.
භාග්යවන්තතාය ¶ චස්ස සතපුඤ්ඤජලක්ඛණධරස්ස රූපකායසම්පත්තිදීපිතා හොති, භග්ගදොසතාය ධම්මකායසම්පත්ති. තථා ලොකියපරික්ඛකානං බහුමතභාවො, ගහට්ඨපබ්බජිතෙහි අභිගමනීයතා, අභිගතානඤ්ච නෙසං කායචිත්තදුක්ඛාපනයනෙ පටිබලභාවො, ආමිසදානධම්මදානෙහි උපකාරිතා, ලොකියලොකුත්තරසුඛෙහි ච සම්පයොජනසමත්ථතා දීපිතා හොති.
යස්මා ච ලොකෙ ඉස්සරිය-ධම්ම-යස-සිරී-කාම-පයත්තෙසු ඡසු ධම්මෙසු භගසද්දො වත්තති, පරමඤ්චස්ස සකචිත්තෙ ඉස්සරියං, අණිමා ලඝිමාදිකං වා ලොකියසම්මතං සබ්බාකාරපරිපූරං අත්ථි තථා ලොකුත්තරො ධම්මො ලොකත්තයබ්යාපකො යථාභුච්චගුණාධිගතො අතිවිය පරිසුද්ධො යසො, රූපකායදස්සනබ්යාවටජනනයනප්පසාදජනනසමත්ථා සබ්බාකාරපරිපූරා සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගසිරී, යං යං එතෙන ඉච්ඡිතං පත්ථිතං අත්තහිතං පරහිතං වා, තස්ස තස්ස තථෙව අභිනිප්ඵන්නත්තා ඉච්ඡිතිච්ඡි, තත්ථ නිප්ඵත්තිසඤ්ඤිතො කාමො, සබ්බලොකගරුභාවප්පත්තිහෙතුභූතො සම්මාවායාමසඞ්ඛාතො පයත්තො ච අත්ථි; තස්මා ඉමෙහි භගෙහි යුත්තත්තාපි භගා අස්ස සන්තීති ඉමිනා අත්ථෙන භගවාති වුච්චති.
යස්මා පන කුසලාදීහි භෙදෙහි සබ්බධම්මෙ, ඛන්ධායතන-ධාතුසච්ච-ඉන්ද්රියපටිච්චසමුප්පාදාදීහි ¶ වා කුසලාදිධම්මෙ, පීළන-සඞ්ඛත-සන්තාපවිපරිණාමට්ඨෙන වා දුක්ඛමරියසච්චං, ආයූහන-නිදාන-සංයොග-පලිබොධට්ඨෙන සමුදයං, නිස්සරණවිවෙකාසඞ්ඛත-අමතට්ඨෙන ¶ නිරොධං, නිය්යාන-හෙතු-දස්සනාධිපතෙය්යට්ඨෙන මග්ගං විභත්තවා, විභජිත්වා විවරිත්වා දෙසිතවාති වුත්තං හොති. තස්මා විභත්තවාති වත්තබ්බෙ භගවාති වුච්චති ¶ .
යස්මා ච එස දිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙ කායචිත්තඋපධිවිවෙකෙ සුඤ්ඤතප්පණිහිතානිමිත්තවිමොක්ඛෙ අඤ්ඤෙ ච ලොකියලොකුත්තරෙ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ භජි සෙවි බහුලමකාසි, තස්මා භත්තවාති වත්තබ්බෙ භගවාති වුච්චති.
යස්මා පන තීසු භවෙසු තණ්හාසඞ්ඛාතං ගමනමනෙන වන්තං, තස්මා භවෙසු වන්තගමනොති වත්තබ්බෙ භවසද්දතො භකාරං, ගමනසද්දතො ගකාරං, වන්තසද්දතො වකාරඤ්ච දීඝං කත්වා ආදාය භගවාති වුච්චති. යථා ලොකෙ ‘‘මෙහනස්ස ඛස්ස මාලා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘මෙඛලා’’ති වුච්චති.
සො ඉමං ලොකන්ති සො භගවා ඉමං ලොකං. ඉදානි වත්තබ්බං නිදස්සෙති. සදෙවකන්ති සහ දෙවෙහි සදෙවකං; එවං සහ මාරෙන සමාරකං; සහ බ්රහ්මුනා සබ්රහ්මකං; සහ සමණබ්රාහ්මණෙහි සස්සමණබ්රාහ්මණිං; පජාතත්තා පජා, තං පජං; සහ දෙවමනුස්සෙහි සදෙවමනුස්සං. තත්ථ සදෙවකවචනෙන පඤ්චකාමාවචරදෙවග්ගහණං වෙදිතබ්බං, සමාරකවචනෙන ඡට්ඨකාමාවචරදෙවග්ගහණං, සබ්රහ්මකවචනෙන බ්රහ්මකායිකාදිබ්රහ්මග්ගහණං, සස්සමණබ්රාහ්මණීවචනෙන සාසනස්ස පච්චත්ථිකපච්චාමිත්තසමණබ්රාහ්මණග්ගහණං, සමිතපාප-බාහිතපාප-සමණබ්රාහ්මණග්ගහණඤ්ච, පජාවචනෙන සත්තලොකග්ගහණං, සදෙවමනුස්සවචනෙන සම්මුතිදෙවඅවසෙසමනුස්සග්ගහණං. එවමෙත්ථ තීහි පදෙහි ඔකාසලොකො, ද්වීහි පජාවසෙන සත්තලොකො ගහිතොති වෙදිතබ්බො.
අපරො නයො – සදෙවකග්ගහණෙන අරූපාවචරදෙවලොකො ගහිතො, සමාරකග්ගහණෙන ඡකාමාවචරදෙවලොකා, සබ්රහ්මකග්ගහණෙන රූපීබ්රහ්මලොකො, සස්සමණබ්රාහ්මණාදිග්ගහණෙන චතුපරිසවසෙන සම්මුතිදෙවෙහි වා සහ මනුස්සලොකො, අවසෙසසබ්බසත්තලොකො වා.
අපිචෙත්ථ ¶ සදෙවකවචනෙන උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතො සබ්බස්සාපි ලොකස්ස සච්ඡිකතභාවං සාධෙන්තො තස්ස භගවතො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතො. තතො යෙසං සියා – ‘‘මාරො මහානුභාවො ඡකාමාවචරිස්සරො වසවත්තී; කිං සොපි එතෙන සච්ඡිකතො’’ති? තෙසං විමතිං විධමන්තො සමාරකන්ති ¶ අබ්භුග්ගතො. යෙසං පන සියා – ‘‘බ්රහ්මා මහානුභාවො එකඞ්ගුලියා එකස්මිං චක්කවාළසහස්සෙ ¶ ආලොකං ඵරති, ද්වීහි…පෙ… දසහි අඞ්ගුලීහි දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු ආලොකං ඵරති, අනුත්තරඤ්ච ඣානසමාපත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙති, කිං සොපි සච්ඡිකතො’’ති? තෙසං විමතිං විධමන්තො සබ්රහ්මකන්ති අබ්භුග්ගතො. තතො යෙසං සියා – ‘‘පුථූසමණබ්රාහ්මණා සාසනපච්චත්ථිකා, කිං තෙපි සච්ඡිකතා’’ති? තෙසං විමතිං විධමන්තො සස්සමණබ්රාහ්මණිං පජන්ති අබ්භුග්ගතො. එවං උක්කට්ඨුක්කට්ඨානං සච්ඡිකතභාවං පකාසෙත්වා අථ සම්මුතිදෙවෙ අවසෙසමනුස්සෙ ච උපාදාය උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන සෙසසත්තලොකස්ස සච්ඡිකතභාවං පකාසෙන්තො සදෙවමනුස්සන්ති අබ්භුග්ගතො. අයමෙත්ථානුසන්ධික්කමො.
සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙතීති එත්ථ පන සයන්ති සාමං, අපරනෙය්යො හුත්වා; අභිඤ්ඤාති අභිඤ්ඤාය, අධිකෙන ඤාණෙන ඤත්වාති අත්ථො. සච්ඡිකත්වාති පච්චක්ඛං කත්වා, එතෙන අනුමානාදිපටික්ඛෙපො කතො හොති. පවෙදෙතීති බොධෙති ඤාපෙති පකාසෙති. සො ධම්මං දෙසෙති ආදිකල්යාණං…පෙ… පරියොසානකල්යාණන්ති සො භගවා සත්තෙසු කාරුඤ්ඤතං පටිච්ච හිත්වාපි අනුත්තරං විවෙකසුඛං ධම්මං දෙසෙති. තඤ්ච ඛො අප්පං වා බහුං වා දෙසෙන්තො ආදිකල්යාණාදිප්පකාරමෙව දෙසෙති.
කථං? එකගාථාපි හි සමන්තභද්රකත්තා ධම්මස්ස පඨමපාදෙන ආදිකල්යාණා, දුතියතතියපාදෙහි මජ්ඣෙකල්යාණා, පච්ඡිමපාදෙන පරියොසානකල්යාණා. එකානුසන්ධිකං සුත්තං නිදානෙන ආදිකල්යාණං, නිගමනෙන පරියොසානකල්යාණං, සෙසෙන මජ්ඣෙකල්යාණං. නානානුසන්ධිකං සුත්තං පඨමානුසන්ධිනා ආදිකල්යාණං, පච්ඡිමෙන පරියොසානකල්යාණං, සෙසෙහි මජ්ඣෙකල්යාණං. සකලොපි සාසනධම්මො අත්තනො අත්ථභූතෙන සීලෙන ආදිකල්යාණො, සමථවිපස්සනාමග්ගඵලෙහි මජ්ඣෙකල්යාණො, නිබ්බානෙන පරියොසානකල්යාණො. සීලසමාධීහි වා ආදිකල්යාණො, විපස්සනාමග්ගෙහි මජ්ඣෙකල්යාණො, ඵලනිබ්බානෙහි පරියොසානකල්යාණො ¶ . බුද්ධසුබොධිතාය වා ආදිකල්යාණො, ධම්මසුධම්මතාය මජ්ඣෙකල්යාණො, සඞ්ඝසුප්පටිපත්තියා පරියොසානකල්යාණො. තං සුත්වා තථත්තාය පටිපන්නෙන අධිගන්තබ්බාය අභිසම්බොධියා වා ආදිකල්යාණො, පච්චෙකබොධියා මජ්ඣෙකල්යාණො, සාවකබොධියා පරියොසානකල්යාණො. සුය්යමානො චෙස නීවරණවික්ඛම්භනතො සවනෙනපි ¶ කල්යාණමෙව ආවහතීති ආදිකල්යාණො, පටිපජ්ජියමානො සමථවිපස්සනාසුඛාවහනතො පටිපත්තියාපි කල්යාණමෙව ආවහතීති මජ්ඣෙකල්යාණො, තථා පටිපන්නො ච පටිපත්තිඵලෙ නිට්ඨිතෙ තාදිභාවාවහනතො පටිපත්තිඵලෙනපි කල්යාණමෙව ආවහතීති පරියොසානකල්යාණො. නාථප්පභවත්තා ච පභවසුද්ධියා ආදිකල්යාණො, අත්ථසුද්ධියා මජ්ඣෙකල්යාණො ¶ , කිච්චසුද්ධියා පරියොසානකල්යාණො. තස්මා එසො භගවා අප්පං වා බහුං වා දෙසෙන්තො ආදිකල්යාණාදිප්පකාරමෙව දෙසෙතීති වෙදිතබ්බො.
සාත්ථං සබ්යඤ්ජනන්ති එවමාදීසු පන යස්මා ඉමං ධම්මං දෙසෙන්තො සාසනබ්රහ්මචරියං මග්ගබ්රහ්මචරියඤ්ච පකාසෙති, නානානයෙහි දීපෙති; තඤ්ච යථානුරූපං අත්ථසම්පත්තියා සාත්ථං, බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනං. සඞ්කාසනපකාසන-විවරණ-විභජන-උත්තානීකරණ-පඤ්ඤත්ති-අත්ථපදසමායොගතො සාත්ථං, අක්ඛරපද-බ්යඤ්ජනාකාරනිරුත්තිනිද්දෙසසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනං. අත්ථගම්භීරතා-පටිවෙධගම්භීරතාහි සාත්ථං, ධම්මගම්භීරතාදෙසනාගම්භීරතාහි සබ්යඤ්ජනං. අත්ථපටිභානපටිසම්භිදාවිසයතො සාත්ථං, ධම්මනිරුත්තිපටිසම්භිදාවිසයතො සබ්යඤ්ජනං. පණ්ඩිතවෙදනීයතො පරික්ඛකජනප්පසාදකන්ති සාත්ථං, සද්ධෙය්යතො ලොකියජනප්පසාදකන්ති සබ්යඤ්ජනං. ගම්භීරාධිප්පායතො සාත්ථං, උත්තානපදතො සබ්යඤ්ජනං. උපනෙතබ්බස්ස අභාවතො සකලපරිපුණ්ණභාවෙන කෙවලපරිපුණ්ණං; අපනෙතබ්බස්ස අභාවතො නිද්දොසභාවෙන පරිසුද්ධං; සික්ඛත්තයපරිග්ගහිතත්තා බ්රහ්මභූතෙහි සෙට්ඨෙහි චරිතබ්බතො තෙසඤ්ච චරියභාවතො බ්රහ්මචරියං. තස්මා ‘‘සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං…පෙ… බ්රහ්මචරියං පකාසෙතී’’ති වුච්චති.
අපිච යස්මා සනිදානං සඋප්පත්තිකඤ්ච දෙසෙන්තො ආදිකල්යාණං දෙසෙති, වෙනෙය්යානං අනුරූපතො අත්ථස්ස අවිපරීතතාය ච හෙතුදාහරණයුත්තතො ච මජ්ඣෙකල්යාණං, සොතූනං සද්ධාපටිලාභෙන නිගමනෙන ¶ ච පරියොසානකල්යාණං දෙසෙති. එවං දෙසෙන්තො ච බ්රහ්මචරියං පකාසෙති. තඤ්ච පටිපත්තියා අධිගමබ්යත්තිතො සාත්ථං, පරියත්තියා ආගමබ්යත්තිතො සබ්යඤ්ජනං, සීලාදිපඤ්චධම්මක්ඛන්ධයුත්තතො කෙවලපරිපුණ්ණං, නිරුපක්කිලෙසතො නිත්ථරණත්ථාය ¶ පවත්තිතො ලොකාමිසනිරපෙක්ඛතො ච පරිසුද්ධං, සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මභූතානං බුද්ධ-පච්චෙකබුද්ධ-බුද්ධසාවකානං චරියතො ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති වුච්චති. තස්මාපි ‘‘සො ධම්මං දෙසෙති ආදිකල්යාණං…පෙ… බ්රහ්මචරියං පකාසෙතී’’ති වුච්චති.
සාධු ඛො පනාති සුන්දරං ඛො පන අත්ථාවහං සුඛාවහන්ති වුත්තං හොති. තථාරූපානං අරහතන්ති යථාරූපො සො භව ගොතමො, එවරූපානං යථාභුච්චගුණාධිගමෙන ලොකෙ අරහන්තොති ලද්ධසද්දානං අරහතං. දස්සනං හොතීති පසාදසොම්මානි අක්ඛීනි උම්මීලිත්වා ‘‘දස්සනමත්තම්පි සාධු හොතී’’ති එවං අජ්ඣාසයං කත්වා අථ ඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති.
2. යෙනාති භුම්මත්ථෙ කරණවචනං. තස්මා යත්ථ භගවා තත්ථ උපසඞ්කමීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො ¶ . යෙන වා කාරණෙන භගවා දෙවමනුස්සෙහි උපසඞ්කමිතබ්බො, තෙන කාරණෙන උපසඞ්කමීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. කෙන ච කාරණෙන භගවා උපසඞ්කමිතබ්බො? නානප්පකාරගුණවිසෙසාධිගමාධිප්පායෙන, සාදුඵලූපභොගාධිප්පායෙන දිජගණෙහි නිච්චඵලිතමහාරුක්ඛො විය. උපසඞ්කමීති ච ගතොති වුත්තං හොති. උපසඞ්කමිත්වාති උපසඞ්කමනපරියොසානදීපනං. අථ වා එවං ගතො තතො ආසන්නතරං ඨානං භගවතො සමීපසඞ්ඛාතං ගන්ත්වාතිපි වුත්තං හොති.
භගවතා සද්ධිං සම්මොදීති යථා ඛමනීයාදීනි පුච්ඡන්තො භගවා තෙන, එවං සොපි භගවතා සද්ධිං සමප්පවත්තමොදො අහොසි, සීතොදකං විය උණ්හොදකෙන සම්මොදිතං එකීභාවං අගමාසි. යාය ච ‘‘කච්චි, භො, ගොතම, ඛමනීයං; කච්චි යාපනීයං, කච්චි භොතො ගොතමස්ස, ච සාවකානඤ්ච අප්පාබාධං අප්පාතඞ්කං ලහුට්ඨානං බලං ඵාසුවිහාරො’’තිආදිකාය කථාය සම්මොදි, තං පීතිපාමොජ්ජසඞ්ඛාතං සම්මොදං ජනනතො සම්මොදිතුං යුත්තභාවතො ච සම්මොදනීයං. අත්ථබ්යඤ්ජනමධුරතාය සුචිරම්පි කාලං සාරෙතුං ¶ නිරන්තරං පවත්තෙතුං අරහරූපතො සරිතබ්බභාවතො ච සාරණීයං, සුය්යමානසුඛතො වා සම්මොදනීයං, අනුස්සරියමානසුඛතො ¶ සාරණීයං. තථා බ්යඤ්ජනපරිසුද්ධතාය සම්මොදනීයං, අත්ථපරිසුද්ධතාය සාරණීයන්ති. එවං අනෙකෙහි පරියායෙහි සම්මොදනීයං සාරණීයං කථං වීතිසාරෙත්වා පරියොසාපෙත්වා නිට්ඨාපෙත්වා යෙනත්ථෙන ආගතො තං පුච්ඡිතුකාමො එකමන්තං නිසීදි.
එකමන්තන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො ‘‘විසමං චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්තී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.70) විය. තස්මා යථා නිසින්නො එකමන්තං නිසින්නො හොති තථා නිසීදීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. භුම්මත්ථෙ වා එතං උපයොගවචනං. නිසීදීති උපාවිසි. පණ්ඩිතා හි පුරිසා ගරුට්ඨානියං උපසඞ්කමිත්වා ආසනකුසලතාය එකමන්තං නිසීදන්ති. අයඤ්ච තෙසං අඤ්ඤතරො, තස්මා එකමන්තං නිසීදි.
කථං නිසින්නො පන එකමන්තං නිසින්නො හොතීති? ඡ නිසජ්ජදොසෙ වජ්ජෙත්වා. සෙය්යථිදං – අතිදූරං, අච්චාසන්නං, උපරිවාතං, උන්නතප්පදෙසං, අතිසම්මුඛං, අතිපච්ඡාති. අතිදූරෙ නිසින්නො හි සචෙ කථෙතුකාමො හොති උච්චාසද්දෙන කථෙතබ්බං හොති. අච්චාසන්නෙ නිසින්නො සඞ්ඝට්ටනං කරොති. උපරිවාතෙ නිසින්නො සරීරගන්ධෙන බාධති. උන්නතප්පදෙසෙ නිසින්නො අගාරවං පකාසෙති. අතිසම්මුඛා නිසින්නො සචෙ දට්ඨුකාමො හොති, චක්ඛුනා චක්ඛුං ආහච්ච දට්ඨබ්බං හොති. අතිපච්ඡා නිසින්නො සචෙ දට්ඨුකාමො හොති ගීවං පසාරෙත්වා දට්ඨබ්බං හොති. තස්මා ¶ අයම්පි එතෙ ඡ නිසජ්ජදොසෙ වජ්ජෙත්වා නිසීදි. තෙන වුත්තං – ‘‘එකමන්තං නිසීදී’’ති.
එකමන්තං නිසින්නො ඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො භගවන්තං එතදවොචාති එතන්ති ඉදානි වත්තබ්බමත්ථං දස්සෙති. දකාරො පදසන්ධිකරො. අවොචාති අභාසි. සුතං මෙතන්ති සුතං මෙ එතං, එතං මයා සුතන්ති ඉදානි වත්තබ්බමත්ථං දස්සෙති. භො ගොතමාති භගවන්තං ගොත්තෙන ආලපති.
ඉදානි යං තෙන සුතං – තං දස්සෙන්තො න සමණො ගොතමොති එවමාදිමාහ. තත්රායං අනුත්තානපදවණ්ණනා – බ්රාහ්මණෙති ජාතිබ්රාහ්මණෙ. ජිණ්ණෙති ජජ්ජරීභූතෙ ¶ ජරාය ඛණ්ඩිච්චාදිභාවං ආපාදිතෙ. වුඩ්ඪෙති අඞ්ගපච්චඞ්ගානං වුඩ්ඪිමරියාදප්පත්තෙ. මහල්ලකෙති ජාතිමහල්ලකතාය සමන්නාගතෙ, චිරකාලප්පසුතෙති වුත්තං හොති. අද්ධගතෙති අද්ධානං ගතෙ ¶ , ද්වෙ තයො රාජපරිවට්ටෙ අතීතෙති අධිප්පායො. වයො අනුප්පත්තෙති පච්ඡිමවයං සම්පත්තෙ, පච්ඡිමවයො නාම වස්සසතස්ස පච්ඡිමො තතියභාගො.
අපිච – ජිණ්ණෙති පොරාණෙ, චිරකාලප්පවත්තකුලන්වයෙති වුත්තං හොති. වුඩ්ඪෙති සීලාචාරාදිගුණවුඩ්ඪියුත්තෙ. මහල්ලකෙති විභවමහත්තතාය සමන්නාගතෙ මහද්ධනෙ මහාභොගෙ. අද්ධගතෙති මග්ගප්පටිපන්නෙ, බ්රාහ්මණානං වතචරියාදිමරියාදං අවීතික්කම්ම චරමානෙ. වයොඅනුප්පත්තෙති ජාතිවුඩ්ඪභාවං අන්තිමවයං අනුප්පත්තෙති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.
ඉදානි අභිවාදෙතීති එවමාදීනි ‘‘න සමණො ගොතමො’’ති එත්ථ වුත්තනකාරෙන යොජෙත්වා එවමත්ථතො වෙදිතබ්බානි – ‘‘න වන්දති වා, නාසනා වුට්ඨහති වා, නාපි ‘ඉධ භොන්තො නිසීදන්තූ’ති එවං ආසනෙන වා උපනිමන්තෙතී’’ති. එත්ථ හි වා සද්දො විභාවනෙ නාම අත්ථෙ, ‘‘රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වා’’තිආදීසු විය. එවං වත්වා අථ අත්තනො අභිවාදනාදීනි අකරොන්තං භගවන්තං දිස්වා ආහ – ‘‘තයිදං භො ගොතම තථෙවා’’ති. යං තං මයා සුතං – තං තථෙව, තං සවනඤ්ච මෙ දස්සනඤ්ච සංසන්දති සමෙති, අත්ථතො එකීභාවං ගච්ඡති. ‘‘න හි භවං ගොතමො…පෙ… ආසනෙන වා නිමන්තෙතී’’ති එවං අත්තනා සුතං දිට්ඨෙන නිගමෙත්වා නින්දන්තො ආහ – ‘‘තයිදං භො ගොතම න සම්පන්නමෙවා’’ති තං අභිවාදනාදීනං අකරණං න යුත්තමෙව.
අථස්ස භගවා අත්තුක්කංසනපරවම්භනදොසං අනුපගම්ම කරුණාසීතලහදයෙන තං අඤ්ඤාණං විධමිත්වා ¶ යුත්තභාවං දස්සෙතුකාමො ආහ – ‘‘නාහං තං බ්රාහ්මණ ¶ …පෙ… මුද්ධාපි තස්ස විපතෙය්යා’’ති. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – ‘‘අහං, බ්රාහ්මණ, අප්පටිහතෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණචක්ඛුනා ඔලොකෙන්තොපි තං පුග්ගලං එතස්මිං සදෙවකාදිභෙදෙ ලොකෙ න පස්සාමි, යමහං අභිවාදෙය්යං වා පච්චුට්ඨෙය්යං වා ආසනෙන වා නිමන්තෙය්යං. අනච්ඡරියං වා එතං, ය්වාහං අජ්ජ සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො එවරූපං නිපච්චකාරාරහං පුග්ගලං න පස්සාමි. අපිච ඛො යදාපාහං සම්පතිජාතොව උත්තරාභිමුඛො සත්තපදවීතිහාරෙන ගන්ත්වා සකලං දසසහස්සිලොකධාතුං ඔලොකෙසිං; තදාපි එතස්මිං සදෙවකාදිභෙදෙ ලොකෙ තං පුග්ගලං න පස්සාමි, යමහං ¶ අභිවාදෙය්යං වා පච්චුට්ඨෙය්යං වා ආසනෙන වා නිමන්තෙය්යං. අථ ඛො මං සොළසකප්පසහස්සායුකො ඛීණාසවමහාබ්රහ්මාපි අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘ත්වං ලොකෙ මහාපුරිසො, ත්වං සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගො ච ජෙට්ඨො ච සෙට්ඨො ච, නත්ථි තයා උත්තරිතරො’’ති සඤ්ජාතසොමනස්සො පතිනාමෙසි; තදාපි චාහං අත්තනා උත්තරිතරං අපස්සන්තො ආසභිං වාචං නිච්ඡාරෙසිං – ‘‘අග්ගොහමස්මි ලොකස්ස, ජෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස, සෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්සා’’ති. එවං සම්පතිජාතස්සපි මය්හං අභිවාදනාදිරහො පුග්ගලො නත්ථි, ස්වාහං ඉදානි සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො කං අභිවාදෙය්යං වා…පෙ… ආසනෙන වා නිමන්තෙය්යං. තස්මා ත්වං, බ්රාහ්මණ, මා තථාගතෙ එවරූපං නිපච්චකාරං පත්ථයිත්ථ. යඤ්හි, බ්රාහ්මණ, තථාගතො අභිවාදෙය්ය වා…පෙ… ආසනෙන වා නිමන්තෙය්ය, මුද්ධාපි තස්ස පුග්ගලස්ස රත්තිපරියොසානෙ පරිපාකසිථිලබන්ධනං වණ්ටා පවුත්තතාලඵලමිව ගීවතො පච්ඡිජ්ජිත්වා සහසාව භූමියං විපතෙය්යාති.
3. එවං වුත්තෙපි බ්රාහ්මණො දුප්පඤ්ඤතාය තථාගතස්ස ලොකෙ ජෙට්ඨභාවං අසල්ලක්ඛෙන්තො කෙවලං තං වචනං අසහමානො ආහ – ‘‘අරසරූපො භවං ගොතමො’’ති. අයං කිරස්ස අධිප්පායො – යං ලොකෙ අභිවාදනපච්චුට්ඨානඅඤ්ජලිකම්මසාමීචිකම්මං ‘‘සාමග්ගිරසො’’ති වුච්චති, තං භොතො ගොතමස්ස නත්ථි ¶ , තස්මා අරසරූපො භවං ගොතමො, අරසජාතිකො අරසසභාවොති. අථස්ස භගවා චිත්තමුදුභාවජනනත්ථං උජුවිපච්චනීකභාවං පරිහරන්තො අඤ්ඤථා තස්ස වචනස්සත්ථං අත්තනි සන්දස්සෙන්තො ‘‘අත්ථි ඛ්වෙස බ්රාහ්මණ පරියායො’’තිආදිමාහ.
තත්ථ පරියායොති කාරණං; අයඤ්හි පරියායසද්දො දෙසනා-වාර-කාරණෙසු වත්තති. ‘‘මධුපිණ්ඩිකපරියායොත්වෙව නං ධාරෙහී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.205) හි එස දෙසනායං වත්තති. ‘‘කස්ස නු ඛො, ආනන්ද, අජ්ජ පරියායො භික්ඛුනියො ඔවදිතු’’න්තිආදීසු (ම. නි. 3.398) වාරෙ. ‘‘සාධු, භන්තෙ, භගවා අඤ්ඤං පරියායං ආචික්ඛතු, යථායං භික්ඛුසඞ්ඝො අඤ්ඤාය සණ්ඨහෙය්යා’’තිආදීසු (පාරා. 164) කාරණෙ. ස්වායමිධ කාරණෙ වත්තති ¶ . තස්මා එත්ථ එවමත්ථො දට්ඨබ්බො – අත්ථි ඛො, බ්රාහ්මණ, එතං කාරණං; යෙන කාරණෙන මං ‘‘අරසරූපො ¶ භවං ගොතමො’’ති වදමානො පුග්ගලො සම්මා වදෙය්ය, අවිතථවාදීති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡෙය්ය. කතමො පන සොති? යෙ තෙ බ්රාහ්මණ රූපරසා…පෙ… ඵොට්ඨබ්බරසා තෙ තථාගතස්ස පහීනාති. කිං වුත්තං හොති? යෙ තෙ ජාතිවසෙන වා උපපත්තිවසෙන වා සෙට්ඨසම්මතානම්පි පුථුජ්ජනානං රූපාරම්මණාදීනි අස්සාදෙන්තානං අභිනන්දන්තානං රජ්ජන්තානං උප්පජ්ජන්ති කාමසුඛස්සාදසඞ්ඛාතා රූපරසසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බරසා, යෙ ඉමං ලොකං ගීවාය බන්ධිත්වා විය ආවිඤ්ඡන්ති, වත්ථාරම්මණාදිසාමග්ගියඤ්ච උප්පන්නත්තා සාමග්ගිරසාති වුච්චන්ති, තෙ සබ්බෙපි තථාගතස්ස පහීනාති. මය්හං පහීනාති වත්තබ්බෙපි මමාකාරෙන අත්තානං අනුක්ඛිපන්තො ධම්මං දෙසෙති. දෙසනාවිලාසො වා එස භගවතො.
තත්ථ පහීනාති චිත්තසන්තානතො විගතා ජහිතා වා. එතස්මිං පනත්ථෙ කරණෙ සාමිවචනං දට්ඨබ්බං. අරියමග්ගසත්ථෙන උච්ඡින්නං තණ්හාවිජ්ජාමයං මූලමෙතෙසන්ති උච්ඡින්නමූලා. තාලවත්ථු විය නෙසං වත්ථු කතන්ති තාලාවත්ථුකතා. යථා හි තාලරුක්ඛං සමූලං ¶ උද්ධරිත්වා තස්ස වත්ථුමත්තෙ තස්මිං පදෙසෙ කතෙ න පුන තස්ස තාලස්ස උප්පත්ති පඤ්ඤායති; එවං අරියමග්ගසත්ථෙන සමූලෙ රූපාදිරසෙ උද්ධරිත්වා තෙසං පුබ්බෙ උප්පන්නපුබ්බභාවෙන වත්ථුමත්තෙ චිත්තසන්තානෙ කතෙ සබ්බෙපි තෙ ‘‘තාලාවත්ථුකතා’’ති වුච්චන්ති. අවිරූළ්හිධම්මත්තා වා මත්ථකච්ඡින්නතාලො විය කතාති තාලාවත්ථුකතා. යස්මා පන එවං තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා හොන්ති, යථා නෙසං පච්ඡාභාවො න හොති, තථා කතා හොන්ති; තස්මා ආහ – ‘‘අනභාවංකතා’’ති. අයඤ්හෙත්ථ පදච්ඡෙදො – අනුඅභාවං කතා අනභාවංකතාති. ‘‘අනභාවං ගතා’’තිපි පාඨො, තස්ස අනුඅභාවං ගතාති අත්ථො. තත්ථ පදච්ඡෙදො අනුඅභාවං ගතා අනභාවං ගතාති, යථා අනුඅච්ඡරියා අනච්ඡරියාති. ආයතිං අනුප්පාදධම්මාති අනාගතෙ අනුප්පජ්ජනකසභාවා. යෙ හි අභාවං ගතා, තෙ පුන කථං උප්පජ්ජිස්සන්ති? තෙනාහ – ‘‘අනභාවං ගතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා’’ති.
අයං ඛො බ්රාහ්මණ පරියායොති ඉදං ඛො, බ්රාහ්මණ, කාරණං යෙන මං සම්මා වදමානො වදෙය්ය ‘‘අරසරූපො සමණො ගොතමො’’ති. නො ච ඛො යං ත්වං සන්ධාය වදෙසීති යඤ්ච ඛො ත්වං සන්ධාය වදෙසි, සො පරියායො න හොති. කස්මා පන භගවා එවමාහ? නනු එවං වුත්තෙ ¶ යො බ්රාහ්මණෙන වුත්තො සාමග්ගිරසො තස්ස අත්තනි විජ්ජමානතා අනුඤ්ඤාතා හොතීති. වුච්චතෙ, න හොති. යො හි තං සාමග්ගිරසං කාතුං භබ්බො හුත්වා න කරොති, සො තදභාවෙන අරසරූපොති වත්තබ්බො භවෙය්ය. භගවා පන අභබ්බොව එතං කාතුං, තෙනස්ස කරණෙ අභබ්බතං පකාසෙන්තො ¶ ආහ – ‘‘නො ච ඛො යං ත්වං සන්ධාය වදෙසී’’ති. යං පරියායං සන්ධාය ත්වං මං ‘‘අරසරූපො’’ති වදෙසි, සො අම්හෙසු නෙව වත්තබ්බොති.
4. එවං බ්රාහ්මණො අත්තනා අධිප්පෙතං අරසරූපතං ආරොපෙතුං අසක්කොන්තො අථාපරං නිබ්භොගො භවං ගොතමොතිආදිමාහ. සබ්බපරියායෙසු චෙත්ථ වුත්තනයෙනෙව යොජනක්කමං විදිත්වා ¶ සන්ධාය භාසිතමත්තං එවං වෙදිතබ්බං. බ්රාහ්මණො තමෙව වයොවුඩ්ඪානං අභිවාදනකම්මාදිං ලොකෙ සාමග්ගිපරිභොගොති මඤ්ඤමානො තදභාවෙන භගවන්තං නිබ්භොගොති ආහ. භගවා පන ය්වායං රූපාදීසු සත්තානං ඡන්දරාගපරිභොගො තදභාවං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරම්පි පරියායං අනුජානාති.
5. පුන බ්රාහ්මණො යං ලොකෙ වයොවුඩ්ඪානං අභිවාදනාදිකුලසමුදාචාරකම්මං ලොකියා කරොන්ති තස්ස අකිරියං සම්පස්සමානො භගවන්තං අකිරියවාදොති ආහ. භගවා පන, යස්මා කායදුච්චරිතාදීනං අකිරියං වදති තස්මා, තං අකිරියවාදං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරම්පි පරියායං අනුජානාති. තත්ථ ච කායදුච්චරිතන්ති පාණාතිපාත-අදින්නාදාන-මිච්ඡාචාරචෙතනා වෙදිතබ්බා. වචීදුච්චරිතන්ති මුසාවාද-පිසුණවාචා-ඵරුසවාචා-සම්ඵප්පලාපචෙතනා වෙදිතබ්බා. මනොදුච්චරිතන්ති අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදිට්ඨියො වෙදිතබ්බා. ඨපෙත්වා තෙ ධම්මෙ, අවසෙසා අකුසලා ධම්මා ‘‘අනෙකවිහිතා පාපකා අකුසලා ධම්මා’’ති වෙදිතබ්බා.
6. පුන බ්රාහ්මණො තමෙව අභිවාදනාදිකම්මං භගවති අපස්සන්තො ඉමං ‘‘ආගම්ම අයං ලොකතන්ති ලොකපවෙණී උච්ඡිජ්ජතී’’ති මඤ්ඤමානො භගවන්තං උච්ඡෙදවාදොති ආහ. භගවා පන යස්මා අට්ඨසු ලොභසහගතචිත්තෙසු පඤ්චකාමගුණිකරාගස්ස ද්වීසු අකුසලචිත්තෙසු උප්පජ්ජමානකදොසස්ස ච අනාගාමිමග්ගෙන උච්ඡෙදං වදති. සබ්බාකුසලසම්භවස්ස පන නිරවසෙසස්ස මොහස්ස අරහත්තමග්ගෙන උච්ඡෙදං වදති. ඨපෙත්වා තෙ තයො, අවසෙසානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං යථානුරූපං චතූහි මග්ගෙහි ¶ උච්ඡෙදං වදති; තස්මා තං උච්ඡෙදවාදං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරම්පි පරියායං අනුජානාති.
7. පුන බ්රාහ්මණො ‘‘ජිගුච්ඡති මඤ්ඤෙ සමණො ගොතමො ඉදං වයොවුඩ්ඪානං අභිවාදනාදිකුලසමුදාචාරකම්මං, තෙන තං න කරොතී’’ති මඤ්ඤමානො භගවන්තං ජෙගුච්ඡීති ආහ. භගවා පන යස්මා ජිගුච්ඡති කායදුච්චරිතාදීහි; කිං වුත්තං හොති ¶ ? යඤ්ච තිවිධං කායදුච්චරිතං, යඤ්ච චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං, යඤ්ච තිවිධං මනොදුච්චරිතං, යා ච ඨපෙත්වා තානි ¶ දුච්චරිතානි අවසෙසානං ලාමකට්ඨෙන පාපකානං අකොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන අකුසලානං ධම්මානං සමාපත්ති සමාපජ්ජනා සමඞ්ගිභාවො, තං සබ්බම්පි ගූථං විය මණ්ඩනකජාතියො පුරිසො ජිගුච්ඡති හිරීයති, තස්මා තං ජෙගුච්ඡිතං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරම්පි පරියායං අනුජානාති. තත්ථ ‘‘කායදුච්චරිතෙනා’’ති උපයොගත්ථෙ කරණවචනං දට්ඨබ්බං.
8. පුන බ්රාහ්මණො තමෙව අභිවාදනාදිකම්මං භගවති අපස්සන්තො ‘‘අයං ඉමං ලොකජෙට්ඨකකම්මං විනෙති විනාසෙති, අථ වා යස්මා එතං සාමීචිකම්මං න කරොති තස්මා අයං විනෙතබ්බො නිග්ගණ්හිතබ්බො’’ති මඤ්ඤමානො භගවන්තං වෙනයිකොති ආහ. තත්රායං පදත්ථො – විනයතීති විනයො, විනාසෙතීති වුත්තං හොති. විනයො එව වෙනයිකො, විනයං වා අරහතීති වෙනයිකො, නිග්ගහං අරහතීති වුත්තං හොති. භගවා පන, යස්මා රාගාදීනං විනයාය වූපසමාය ධම්මං දෙසෙති, තස්මා වෙනයිකො හොති. අයමෙව චෙත්ථ පදත්ථො – විනයාය ධම්මං දෙසෙතීති වෙනයිකො. විචිත්රා හි තද්ධිතවුත්ති! ස්වායං තං වෙනයිකභාවං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරම්පි පරියායං අනුජානාති.
9. පුන බ්රාහ්මණො යස්මා අභිවාදනාදීනි සාමීචිකම්මානි කරොන්තා වයොවුඩ්ඪෙ තොසෙන්ති හාසෙන්ති, අකරොන්තා පන තාපෙන්ති විහෙසෙන්ති දොමනස්සං නෙසං උප්පාදෙන්ති, භගවා ච තානි න කරොති; තස්මා ‘‘අයං වයොවුඩ්ඪෙ තපතී’’ති මඤ්ඤමානො සප්පුරිසාචාරවිරහිතත්තා වා ‘‘කපණපුරිසො අය’’න්ති මඤ්ඤමානො භගවන්තං තපස්සීති ආහ. තත්රායං පදත්ථො – තපතීති තපො, රොසෙති විහෙසෙතීති වුත්තං හොති, සාමීචිකම්මාකරණස්සෙතං නාමං. තපො අස්ස අත්ථීති තපස්සී. දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ බ්යඤ්ජනානි අවිචාරෙත්වා ලොකෙ කපණපුරිසො ‘‘තපස්සී’’ති වුච්චති. භගවා පන යෙ අකුසලා ධම්මා ලොකං තපනතො තපනීයාති ¶ වුච්චන්ති, තෙසං පහීනත්තා යස්මා තපස්සීති සඞ්ඛ්යං ගතො, තස්මා තං තපස්සිතං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරම්පි පරියායං අනුජානාති. තත්රායං පදත්ථො – තපන්තීති තපා, අකුසලධම්මානමෙතං ¶ අධිවචනං. වුත්තම්පි හෙතං – ‘‘ඉධ තප්පති පෙච්ච තප්පතී’’ති. තථා තෙ තපෙ අස්සි නිරස්සි පහාසි විද්ධංසෙසීති තපස්සී.
10. පුන බ්රාහ්මණො තං අභිවාදනාදිකම්මං දෙවලොකගබ්භසම්පත්තියා දෙවලොකපටිසන්ධිපටිලාභාය සංවත්තතීති මඤ්ඤමානො භගවති චස්ස අභාවං දිස්වා භගවන්තං අපගබ්භොති ආහ. කොධවසෙන වා භගවතො මාතුකුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිග්ගහණෙ දොසං දස්සෙන්තොපි එවමාහ. තත්රායං පදත්ථො – ගබ්භතො අපගතොති අපගබ්භො, අභබ්බො දෙවලොකූපපත්තිං පාපුණිතුන්ති ¶ අධිප්පායො. හීනො වා ගබ්භො අස්සාති අපගබ්භො, දෙවලොකගබ්භපරිබාහිරත්තා ආයතිං හීනගබ්භපටිලාභභාගීති, හීනො වාස්ස මාතුකුච්ඡිම්හි ගබ්භවාසො අහොසීති අධිප්පායො. භගවතො පන යස්මා ආයතිං ගබ්භසෙය්යා අපගතා, තස්මා සො තං අපගබ්භතං අත්තනි සම්පස්සමානො අපරම්පි පරියායං අනුජානාති. තත්ර ච යස්ස ඛො බ්රාහ්මණ ආයතිං ගබ්භසෙය්යා පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති පහීනාති එතෙසං පදානං එවමත්ථො දට්ඨබ්බො – බ්රාහ්මණ, යස්ස පුග්ගලස්ස අනාගතෙ ගබ්භසෙය්යා, පුනබ්භවෙ ච අභිනිබ්බත්ති අනුත්තරෙන මග්ගෙන විහතකාරණත්තා පහීනාති. ගබ්භසෙය්යග්ගහණෙන චෙත්ථ ජලාබුජයොනි ගහිතා. පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තිග්ගහණෙන ඉතරා තිස්සොපි.
අපිච ගබ්භස්ස සෙය්යා ගබ්භසෙය්යා, පුනබ්භවො එව අභිනිබ්බත්ති පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. යථා ච විඤ්ඤාණට්ඨිතීති වුත්තෙපි න විඤ්ඤාණතො අඤ්ඤා ඨිති අත්ථි, එවමිධාපි න ගබ්භතො අඤ්ඤා සෙය්යාති වෙදිතබ්බා. අභිනිබ්බත්ති ච නාම යස්මා පුනබ්භවභූතාපි අපුනබ්භවභූතාපි අත්ථි, ඉධ ච පුනබ්භවභූතා අධිප්පෙතා. තස්මා වුත්තං – ‘‘පුනබ්භවො එව අභිනිබ්බත්ති පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තී’’ති.
11. එවං ආගතකාලතො පට්ඨාය අරසරූපතාදීහි අට්ඨහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසන්තම්පි බ්රාහ්මණං භගවා ධම්මිස්සරො ධම්මරාජා ධම්මස්සාමී ¶ තථාගතො අනුකම්පාය සීතලෙනෙව චක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො යං ධම්මධාතුං පටිවිජ්ඣිත්වා දෙසනාවිලාසප්පත්තො හොති, තස්සා ධම්මධාතුයා ¶ සුප්පටිවිද්ධත්තා විගතවලාහකෙ අන්තලික්ඛෙ සමබ්භුග්ගතො පුණ්ණචන්දො විය සරදකාලෙ සූරියො විය ච බ්රාහ්මණස්ස හදයන්ධකාරං විධමන්තො තානියෙව අක්කොසවත්ථූනි තෙන තෙන පරියායෙන අඤ්ඤථා දස්සෙත්වා, පුනපි අත්තනො කරුණාවිප්ඵාරං අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි අකම්පියභාවෙන පටිලද්ධං, තාදිගුණලක්ඛණං පථවීසමචිත්තතං අකුප්පධම්මතඤ්ච පකාසෙන්තො ‘‘අයං බ්රාහ්මණො කෙවලං පලිතසිරඛණ්ඩදන්තවලිත්තචතාදීහි අත්තනො වුඩ්ඪභාවං සඤ්ජානාති, නො ච ඛො ජානාති අත්තානං ජාතියා අනුගතං ජරාය අනුසටං බ්යාධිනා අභිභූතං මරණෙන අබ්භාහතං වට්ටඛාණුභූතං අජ්ජ මරිත්වා පුන ස්වෙව උත්තානසයනදාරකභාවගමනීයං. මහන්තෙන ඛො පන උස්සාහෙන මම සන්තිකං ආගතො, තදස්ස ආගමනං සාත්ථකං හොතූ’’ති චින්තෙත්වා ඉමස්මිං ලොකෙ අත්තනො අප්පටිසමං පුරෙජාතභාවං දස්සෙන්තො සෙය්යථාපි බ්රාහ්මණාතිආදිනා නයෙන බ්රාහ්මණස්ස ධම්මදෙසනං වඩ්ඪෙසි.
තත්ථ සෙය්යථාති ඔපම්මත්ථෙ නිපාතො; පීති සම්භාවනත්ථෙ; උභයෙනාපි යථා නාම බ්රාහ්මණාති ¶ දස්සෙති. කුක්කුටියා අණ්ඩානි අට්ඨ වා දස වා ද්වාදස වාති එත්ථ පන කිඤ්චාපි කුක්කුටියා වුත්තප්පකාරතො ඌනාධිකානිපි අණ්ඩානි හොන්ති, අථ ඛො වචනසිලිට්ඨතාය එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. එවඤ්හි ලොකෙ සිලිට්ඨවචනං හොති. තානස්සූති තානි අස්සු, භවෙය්යුන්ති වුත්තං හොති. කුක්කුටියා සම්මා අධිසයිතානීති තාය ජනෙත්තියා කුක්කුටියා පක්ඛෙ පසාරෙත්වා තෙසං උපරි සයන්තියා සම්මා අධිසයිතානි. සම්මා පරිසෙදිතානීති කාලෙන කාලං උතුං ගණ්හාපෙන්තියා සුට්ඨු සමන්තතො සෙදිතානි, උස්මීකතානීති වුත්තං හොති. සම්මා පරිභාවිතානීති කාලෙන කාලං සුට්ඨු සමන්තතො භාවිතානි, කුක්කුටගන්ධං ගාහාපිතානීති වුත්තං හොති.
ඉදානි යස්මා තාය කුක්කුටියා එවං තීහි පකාරෙහි තානි අණ්ඩානි පරිපාලියමානානි න පූතීනි හොන්ති. යොපි නෙසං අල්ලසිනෙහො සො පරියාදානං ගච්ඡති. කපාලං තනුකං හොති, පාදනඛසිඛා ච මුඛතුණ්ඩකඤ්ච ඛරං හොති, කුක්කුටපොතකා පරිපාකං ගච්ඡන්ති, කපාලස්ස තනුකත්තා බහිද්ධා ¶ ආලොකො අන්තො පඤ්ඤායති. අථ තෙ කුක්කුටපොතකා ‘‘චිරං ¶ වත මයං සඞ්කුටිතහත්ථපාදා සම්බාධෙ සයිම්හ, අයඤ්ච බහි ආලොකො දිස්සති, එත්ථ දානි නො සුඛවිහාරො භවිස්සතී’’ති නික්ඛමිතුකාමා හුත්වා කපාලං පාදෙන පහරන්ති, ගීවං පසාරෙන්ති. තතො තං කපාලං ද්වෙධා භිජ්ජති, කුක්කුටපොතකා පක්ඛෙ විධුනන්තා තඞ්ඛණානුරූපං විරවන්තා නික්ඛමන්ති. එවං නික්ඛමන්තානඤ්ච නෙසං යො පඨමතරං නික්ඛමති සො ‘ජෙට්ඨො’ති වුච්චති. තස්මා භගවා තාය උපමාය අත්තනො ජෙට්ඨකභාවං සාධෙතුකාමො බ්රාහ්මණං පුච්ඡි – ‘‘යො නු ඛො තෙසං කුක්කුටච්ඡාපකානං…පෙ… කින්ති ස්වස්ස වචනීයො’’ති. තත්ථ කුක්කුටච්ඡාපකානන්ති කුක්කුටපොතකානං. කින්ති ස්වස්ස වචනීයොති සො කින්ති වචනීයො අස්ස, කින්ති වත්තබ්බො භවෙය්ය ජෙට්ඨො වා කනිට්ඨො වාති. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.
තතො බ්රාහ්මණො ආහ – ‘‘ජෙට්ඨොතිස්ස භො ගොතම වචනීයො’’ති. භො, ගොතම, සො ජෙට්ඨො ඉති අස්ස වචනීයො. කස්මාති චෙ? සො හි නෙසං ජෙට්ඨො, තස්මා සො නෙසං වුඩ්ඪතරොති අත්ථො. අථස්ස භගවා ඔපම්මං සම්පටිපාදෙන්තො ආහ – ‘‘එවමෙව ඛො අහං බ්රාහ්මණා’’තිආදි. යථා සො කුක්කුටච්ඡාපකො ජෙට්ඨොති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති; එවං අහම්පි අවිජ්ජාගතාය පජාය. අවිජ්ජාගතායාති අවිජ්ජා වුච්චති අඤ්ඤාණං, තත්ථ ගතාය. පජායාති සත්තාධිවචනමෙතං. තස්මා එත්ථ අවිජ්ජණ්ඩකොසස්ස අන්තො පවිට්ඨෙසු සත්තෙසූති එවං අත්ථො දට්ඨබ්බො. අණ්ඩභූතායාති අණ්ඩෙ භූතාය ජාතාය සඤ්ජාතාය. යථා හි අණ්ඩෙ නිබ්බත්තා එකච්චෙ සත්තා අණ්ඩභූතාති වුච්චන්ති; එවමයං සබ්බාපි පජා අවිජ්ජණ්ඩකොසෙ නිබ්බත්තත්තා අණ්ඩභූතාති වුච්චති. පරියොනද්ධායාති තෙන අවිජ්ජණ්ඩකොසෙන සමන්තතො ඔනද්ධාය බද්ධාය වෙඨිතාය ¶ . අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වාති තං අවිජ්ජාමයං අණ්ඩකොසං භින්දිත්වා ¶ . එකොව ලොකෙති සකලෙපි ලොකසන්නිවාසෙ අහමෙව එකො අදුතියො. අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති අනුත්තරන්ති උත්තරවිරහිතං සබ්බසෙට්ඨං. සම්මාසම්බොධින්ති සම්මා සාමඤ්ච බොධිං; අථ වා පසත්ථං සුන්දරඤ්ච බොධිං; බොධීති රුක්ඛොපි මග්ගොපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි නිබ්බානම්පි වුච්චති. ‘‘බොධිරුක්ඛමූලෙ පඨමාභිසම්බුද්ධො’’ති (මහාව. 1; උදා. 1) ච ‘‘අන්තරා ච ගයං අන්තරා ච බොධි’’න්ති (මහාව. 11; ම. නි. 1.285) ච ආගතට්ඨානෙසු හි රුක්ඛො බොධීති වුච්චති. ‘‘බොධි ¶ වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණ’’න්ති (චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 121) ආගතට්ඨානෙ මග්ගො. ‘‘පප්පොති බොධිං වරභූරිමෙධසො’’ති (දී. නි. 3.217) ආගතට්ඨානෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. ‘‘පත්වාන බොධිං අමතං අසඞ්ඛත’’න්ති ආගතට්ඨානෙ නිබ්බානං. ඉධ පන භගවතො අරහත්තමග්ගඤාණං අධිප්පෙතං. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණන්තිපි වදන්ති. අඤ්ඤෙසං අරහත්තමග්ගො අනුත්තරා බොධි හොති, න හොතීති? න හොති. කස්මා? අසබ්බගුණදායකත්තා. තෙසඤ්හි කස්සචි අරහත්තමග්ගො අරහත්තඵලමෙව දෙති, කස්සචි තිස්සො විජ්ජා, කස්සචි ඡ අභිඤ්ඤා, කස්සචි චතස්සො පටිසම්භිදා, කස්සචි සාවකපාරමිඤාණං. පච්චෙකබුද්ධානම්පි පච්චෙකබොධිඤාණමෙව දෙති. බුද්ධානං පන සබ්බගුණසම්පත්තිං දෙති, අභිසෙකො විය රඤ්ඤො සබ්බලොකිස්සරියභාවං. තස්මා අඤ්ඤස්ස කස්සචිපි අනුත්තරා බොධි න හොතීති. අභිසම්බුද්ධොති අබ්භඤ්ඤාසිං පටිවිජ්ඣිං; පත්තොම්හි අධිගතොම්හීති වුත්තං හොති.
ඉදානි යදෙතං භගවතා ‘‘එවමෙව ඛො අහං බ්රාහ්මණා’’ති ආදිනා නයෙන වුත්තං ඔපම්මසම්පටිපාදනං, තං එවමත්ථෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා වෙදිතබ්බං. යථා හි තස්සා කුක්කුටියා අත්තනො අණ්ඩෙසු අධිසයනාදිතිවිධකිරියාකරණං; එවං බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො අත්තනො චිත්තසන්තානෙ අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති තිවිධානුපස්සනාකරණං. කුක්කුටියා තිවිධකිරියාසම්පාදනෙන අණ්ඩානං අපූතිභාවො විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන විපස්සනාඤාණස්ස අපරිහානි. කුක්කුටියා ¶ තිවිධකිරියාකරණෙන අණ්ඩානං අල්ලසිනෙහපරියාදානං විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන භවත්තයානුගතනිකන්තිසිනෙහපරියාදානං. කුක්කුටියා තිවිධකිරියාකරණෙන අණ්ඩකපාලානං තනුභාවො විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන අවිජ්ජණ්ඩකොසස්ස තනුභාවො. කුක්කුටියා තිවිධකිරියාකරණෙන කුක්කුටච්ඡාපකස්ස පාදනඛසිඛාතුණ්ඩකානං ථද්ධඛරභාවො විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන විපස්සනාඤාණස්ස තික්ඛඛරවිප්පසන්නසූරභාවො. කුක්කුටියා තිවිධකිරියාකරණෙන ¶ කුක්කුටච්ඡාපකස්ස පරිපාකකාලො විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන විපස්සනාඤාණස්ස ¶ පරිපාකකාලො වඩ්ඪිතකාලො ගබ්භග්ගහණකාලො වෙදිතබ්බො.
තතො කුක්කුටියා තිවිධකිරියාකරණෙන කුක්කුටච්ඡාපකස්ස පාදනඛසිඛාය වා මුඛතුණ්ඩකෙන වා අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා පක්ඛෙ පප්ඵොටෙත්වා සොත්ථිනා අභිනිබ්භිදාකාලො විය බොධිසත්තභූතස්ස භගවතො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන විපස්සනාඤාණං ගබ්භං ගණ්හාපෙත්වා අනුපුබ්බාධිගතෙන අරහත්තමග්ගෙන අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා අභිඤ්ඤාපක්ඛෙ පප්ඵොටෙත්වා සොත්ථිනා සකලබුද්ධගුණසච්ඡිකතකාලො වෙදිතබ්බොති.
ස්වාහං බ්රාහ්මණ ජෙට්ඨො සෙට්ඨො ලොකස්සාති සො අහං බ්රාහ්මණ යථා තෙසං කුක්කුටපොතකානං පඨමතරං අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා අභිනිබ්භිදො කුක්කුටපොතකො ජෙට්ඨො හොති; එවං අවිජ්ජාගතාය පජාය තං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා පඨමතරං අරියාය ජාතියා ජාතත්තා ජෙට්ඨො වුඩ්ඪතරොති සඞ්ඛ්යං ගතො. සබ්බගුණෙහි පන අප්පටිසමත්තා සෙට්ඨොති.
එවං භගවා අත්තනො අනුත්තරං ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවං බ්රාහ්මණස්ස පකාසෙත්වා ඉදානි යාය පටිපදාය තං අධිගතො තං පටිපදං පුබ්බභාගතො පභුති දස්සෙතුං ‘‘ආරද්ධං ඛො පන මෙ බ්රාහ්මණා’’තිආදිමාහ. ඉමං වා භගවතො අනුත්තරං ¶ ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවං සුත්වා බ්රාහ්මණස්ස චිත්තමෙවමුප්පන්නං – ‘‘කාය නු ඛො පටිපදාය ඉමං පත්තො’’ති. තස්ස චිත්තමඤ්ඤාය ‘‘ඉමායාහං පටිපදාය ඉමං අනුත්තරං ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවං පත්තො’’ති දස්සෙන්තො එවමාහ. තත්ථ ආරද්ධං ඛො පන මෙ බ්රාහ්මණ වීරියං අහොසීති බ්රාහ්මණ, න මයා අයං අනුත්තරො ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවො කුසීතෙන මුට්ඨස්සතිනා සාරද්ධකායෙන වික්ඛිත්තචිත්තෙන අධිගතො, අපිච ඛො තදධිගමාය ආරද්ධං ඛො පන මෙ වීරියං අහොසි, බොධිමණ්ඩෙ නිසින්නෙන මයා චතුරඞ්ගසමන්නාගතං වීරියං ආරද්ධං අහොසි, පග්ගහිතං අසිථිලප්පවත්තිතන්ති වුත්තං හොති. ආරද්ධත්තායෙව ච මෙ තං අසල්ලීනං අහොසි. න කෙවලඤ්ච වීරියමෙව, සතිපි මෙ ආරම්මණාභිමුඛීභාවෙන උපට්ඨිතා අහොසි. උපට්ඨිතත්තායෙව ච අසම්මුට්ඨා. පස්සද්ධො කායො අසාරද්ධොති කායචිත්තපස්සද්ධිවසෙන කායොපි මෙ පස්සද්ධො අහොසි ¶ . තත්ථ යස්මා නාමකායෙ පස්සද්ධෙ රූපකායොපි පස්සද්ධොයෙව හොති, තස්මා නාමකායො රූපකායොති අවිසෙසෙත්වාව පස්සද්ධො කායොති වුත්තං. අසාරද්ධොති සො ච ඛො පස්සද්ධත්තායෙව අසාරද්ධො, විගතදරථොති වුත්තං හොති. සමාහිතං චිත්තං එකග්ගන්ති චිත්තම්පි මෙ සම්මා ¶ ආහිතං සුට්ඨු ඨපිතං අප්පිතං විය අහොසි; සමාහිතත්තා එව ච එකග්ගං අචලං නිප්ඵන්දනන්ති. එත්තාවතා ඣානස්ස පුබ්බභාගපටිපදා කථිතා හොති.
පඨමජ්ඣානකථා
ඉදානි ඉමාය පටිපදාය අධිගතං පඨමජ්ඣානං ආදිං කත්වා විජ්ජත්තයපරියොසානං විසෙසං දස්සෙන්තො ‘‘සො ඛො අහ’’න්ති ආදිමාහ. තත්ථ විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහීතිආදීනං කිඤ්චාපි ‘‘තත්ථ කතමෙ කාමා? ඡන්දො කාමො, රාගො කාමො, ඡන්දරාගො කාමො; සඞ්කප්පො කාමො, රාගො කාමො, සඞ්කප්පරාගො කාමො – ඉමෙ වුච්චන්ති කාමා. තත්ථ කතමෙ අකුසලා ධම්මා? කාමච්ඡන්දො…පෙ… විචිකිච්ඡා – ඉමෙ වුච්චන්ති අකුසලා ධම්මා. ඉති ඉමෙහි ච කාමෙහි ඉමෙහි ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි ¶ විවිත්තො හොති පවිවිත්තො, තෙන වුච්චති – ‘විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහී’’’තිආදිනා (විභ. 564) නයෙන විභඞ්ගෙයෙව අත්ථො වුත්තො. තථාපි අට්ඨකථානයං විනා න සුට්ඨු පාකටොති අට්ඨකථානයෙනෙව නං පකාසයිස්සාම.
සෙය්යථිදං – විවිච්චෙව කාමෙහීති කාමෙහි විවිච්චිත්වා විනා හුත්වා අපසක්කෙත්වා. යො පනායමෙත්ථ එවකාරො, සො නියමත්ථොති වෙදිතබ්බො. යස්මා ච නියමත්ථො, තස්මා තස්මිං පඨමජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරණසමයෙ අවිජ්ජමානානම්පි කාමානං තස්ස පඨමජ්ඣානස්ස පටිපක්ඛභාවං කාමපරිච්චාගෙනෙව චස්ස අධිගමං දීපෙති. කථං? ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති එවඤ්හි නියමෙ කරියමානෙ ඉදං පඤ්ඤායති. නූනිමස්ස ඣානස්ස කාමා පටිපක්ඛභූතා, යෙසු සති ඉදං න පවත්තති, අන්ධකාරෙ සති පදීපො විය, තෙසං පරිච්චාගෙනෙව චස්ස අධිගමො හොති, ඔරිමතීරපරිච්චාගෙන පාරිමතීරස්සෙව, තස්මා නියමං කරොතීති.
තත්ථ සියා – ‘‘කස්මා පනෙස පුබ්බපදෙයෙව වුත්තො න උත්තරපදෙ, කිං අකුසලෙහි ධම්මෙහි අවිවිච්චාපි ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරෙය්යා’’ති? න ¶ ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං. තන්නිස්සරණතො හි පුබ්බපදෙඑව එස වුත්තො. කාමධාතුසමතික්කමනතො හි කාමරාගපටිපක්ඛතො ච ඉදං ඣානං කාමානමෙව නිස්සරණං. යථාහ – ‘‘කාමානමෙතං නිස්සරණං, යදිදං නෙක්ඛම්ම’’න්ති (ඉතිවු. 72). උත්තරපදෙපි පන යථා ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, පඨමො සමණො, ඉධ දුතියො සමණො’’ති (ම. නි. 1.139) එත්ථ එවකාරො ආනෙත්වා වුච්චති, එවං වත්තබ්බො. න හි සක්කා ඉතො අඤ්ඤෙහිපි නීවරණසඞ්ඛාතෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහි අවිවිච්ච ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරිතුං ¶ . තස්මා ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්චෙව අකුසලෙහි ධම්මෙහී’’ති එවං පදද්වයෙපි එස දට්ඨබ්බො. පදද්වයෙපි ච කිඤ්චාපි ‘‘විවිච්චා’’ති ඉමිනා සාධාරණවචනෙන තදඞ්ගවිවෙකාදයො කායවිවෙකාදයො ච සබ්බෙපි විවෙකා සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. තථාපි කායවිවෙකො, චිත්තවිවෙකො, වික්ඛම්භනවිවෙකොති තයො එව ඉධ දට්ඨබ්බා. ‘‘කාමෙහී’’ති ඉමිනා පන පදෙන යෙ ච නිද්දෙසෙ ‘‘කතමෙ වත්ථුකාමා මනාපියා රූපා’’තිආදිනා (මහානි. 1; විභ. 964) නයෙන වත්ථුකාමා වුත්තා, යෙ ච තත්ථෙව විභඞ්ගෙ ච ‘‘ඡන්දො ¶ කාමො’’තිආදිනා (මහානි. 1) නයෙන කිලෙසකාමා වුත්තා, තෙ සබ්බෙපි සඞ්ගහිතා ඉච්චෙව දට්ඨබ්බා. එවඤ්හි සති ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති වත්ථුකාමෙහිපි විවිච්චෙවාති අත්ථො යුජ්ජති. තෙන කායවිවෙකො වුත්තො හොති.
විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහීති කිලෙසකාමෙහි සබ්බාකුසලෙහි ධම්මෙහි වා විවිච්චාති අත්ථො යුජ්ජති. තෙන චිත්තවිවෙකො වුත්තො හොති. පුරිමෙන චෙත්ථ වත්ථුකාමෙහි විවෙකවචනතොයෙව කාමසුඛපරිච්චාගො, දුතියෙන කිලෙසකාමෙහි විවෙකවචනතො නෙක්ඛම්මසුඛපරිග්ගහො විභාවිතො හොති. එවං වත්ථුකාමකිලෙසකාමවිවෙකවචනතොයෙව ච එතෙසං පඨමෙන සංකිලෙසවත්ථුප්පහානං, දුතියෙන සංකිලෙසප්පහානං; පඨමෙන ලොලභාවස්ස හෙතුපරිච්චාගො, දුතියෙන බාලභාවස්ස; පඨමෙන ච පයොගසුද්ධි, දුතියෙන ආසයපොසනං විභාවිතං හොතීති විඤ්ඤාතබ්බං. එස තාව නයො ‘‘කාමෙහී’’ති එත්ථ වුත්තකාමෙසු වත්ථුකාමපක්ඛෙ.
කිලෙසකාමපක්ඛෙ පන ඡන්දොති ච රාගොති ච එවමාදීහි අනෙකභෙදො කාමච්ඡන්දොයෙව කාමොති අධිප්පෙතො. සො ච අකුසලපරියාපන්නොපි ¶ සමානො, ‘‘තත්ථ කතමො කාමඡන්දො කාමො’’තිආදිනා නයෙන විභඞ්ගෙ ඣානපටිපක්ඛතො විසුං වුත්තො. කිලෙසකාමත්තා වා පුරිමපදෙ වුත්තො, අකුසලපරියාපන්නත්තා දුතියපදෙ. අනෙකභෙදතො චස්ස කාමතොති අවත්වා කාමෙහීති වුත්තං. අඤ්ඤෙසම්පි ච ධම්මානං අකුසලභාවෙ විජ්ජමානෙ ‘‘තත්ථ කතමෙ අකුසලා ධම්මා කාමච්ඡන්දො’’තිආදිනා නයෙන විභඞ්ගෙ (විභ. 564) උපරිඣානඞ්ගපච්චනීකපටිපක්ඛභාවදස්සනතො නීවරණානෙව වුත්තානි. නීවරණානි හි ඣානඞ්ගපච්චනීකානි, තෙසං ඣානඞ්ගානෙව පටිපක්ඛානි, විද්ධංසකානීති වුත්තං හොති. තථා හි ‘‘සමාධි කාමච්ඡන්දස්ස පටිපක්ඛො, පීති බ්යාපාදස්ස, විතක්කො ථිනමිද්ධස්ස, සුඛං උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස, විචාරො විචිකිච්ඡායා’’ති පෙටකෙ වුත්තං.
එවමෙත්ථ ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති ඉමිනා කාමච්ඡන්දස්ස වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොති. ‘‘විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහී’’ති ඉමිනා පඤ්චන්නම්පි නීවරණානං. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන ¶ පඨමෙන කාමච්ඡන්දස්ස, දුතියෙන සෙසනීවරණානං. තථා පඨමෙන තීසු අකුසලමූලෙසු පඤ්චකාමගුණභෙදවිසයස්ස ලොභස්ස, දුතියෙන ¶ ආඝාතවත්ථුභෙදාදිවිසයානං දොසමොහානං. ඔඝාදීසු වා ධම්මෙසු පඨමෙන කාමොඝ-කාමයොග-කාමාසව-කාමුපාදාන-අභිජ්ඣාකායගන්ථ-කාමරාග-සංයොජනානං, දුතියෙන අවසෙසඔඝ-යොගාසව-උපාදාන-ගන්ථ-සංයොජනානං. පඨමෙන ච තණ්හාය තංසම්පයුත්තකානඤ්ච, දුතියෙන අවිජ්ජාය තංසම්පයුත්තකානඤ්ච. අපිච පඨමෙන ලොභසම්පයුත්තඅට්ඨචිත්තුප්පාදානං, දුතියෙන සෙසානං චතුන්නං අකුසලචිත්තුප්පාදානං වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොතීති වෙදිතබ්බො. අයං තාව ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහී’’ති එත්ථ අත්ථප්පකාසනා.
එත්තාවතා ච පඨමස්ස ඣානස්ස පහානඞ්ගං දස්සෙත්වා ඉදානි සම්පයොගඞ්ගං දස්සෙන්තො සවිතක්කං සවිචාරන්තිආදිමාහ. තත්ථ විතක්කනං විතක්කො, ඌහනන්ති වුත්තං හොති. ස්වායං ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණො, ආහනනපරියාහනනරසො. තථා හි ‘‘තෙන යොගාවචරො ආරම්මණං විතක්කාහතං විතක්කපරියාහතං කරොතී’’ති වුච්චති. ආරම්මණෙ චිත්තස්ස ආනයනපච්චුපට්ඨානො. විචරණං විචාරො, අනුසඤ්චරණන්ති ¶ වුත්තං හොති. ස්වායං ආරම්මණානුමජ්ජනලක්ඛණො, තත්ථ සහජාතානුයොජනරසො, චිත්තස්ස අනුප්පබන්ධනපච්චුපට්ඨානො. සන්තෙපි ච නෙසං කත්ථචි අවිප්පයොගෙ ඔළාරිකට්ඨෙන ඝණ්ටාභිඝාතසද්දො විය චෙතසො පඨමාභිනිපාතො විතක්කො, සුඛුමට්ඨෙන අනුරවො විය අනුප්පබන්ධො විචාරො. විප්ඵාරවා චෙත්ථ විතක්කො පරිප්ඵන්දනභාවො චිත්තස්ස, ආකාසෙ උප්පතිතුකාමස්ස පක්ඛිනො පක්ඛවික්ඛෙපො විය පදුමාභිමුඛපාතො විය ච ගන්ධානුබන්ධචෙතසො භමරස්ස. සන්තවුත්ති විචාරො නාතිපරිප්ඵන්දනභාවො චිත්තස්ස, ආකාසෙ උප්පතිතස්ස පක්ඛිනො පක්ඛප්පසාරණං විය පරිබ්භමනං විය ච පදුමාභිමුඛපතිතස්ස භමරස්ස පදුමස්ස උපරිභාගෙ. සො පන නෙසං විසෙසො පඨම-දුතියජ්ඣානෙසු පාකටො හොති. ඉති ඉමිනා ච විතක්කෙන ඉමිනා ච විචාරෙන සහ වත්තති රුක්ඛො විය පුප්ඵෙන ච ඵලෙන චාති ඉදං ඣානං ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්ති වුච්චති. විභඞ්ගෙ පන ‘‘ඉමිනා ච විතක්කෙන ඉමිනා ච විචාරෙන උපෙතො හොති ¶ සමුපෙතො’’තිආදිනා (විභ. 565) නයෙන පුග්ගලාධිට්ඨානා දෙසනා කතා. අත්ථො පන තත්රාපි එවමෙව දට්ඨබ්බො.
විවෙකජන්ති එත්ථ විවිත්ති විවෙකො, නීවරණවිගමොති අත්ථො. විවිත්තොති වා විවෙකො, නීවරණවිවිත්තො ඣානසම්පයුත්තධම්මරාසීති අත්ථො. තස්මා විවෙකා, තස්මිං වා විවෙකෙ ජාතන්ති විවෙකජං. පීතිසුඛන්ති එත්ථ පිනයතීති පීති, සා සම්පියායනලක්ඛණා කායචිත්තපීනනරසා ¶ , ඵරණරසා වා, ඔදග්යපච්චුපට්ඨානා. සුඛනං සුඛං, සුට්ඨු වා ඛාදති ඛනති ච කායචිත්තාබාධන්ති සුඛං, තං සාතලක්ඛණං, සම්පයුත්තකානං උපබ්රූහනරසං, අනුග්ගහපච්චුපට්ඨානං. සතිපි ච නෙසං කත්ථචි අවිප්පයොගෙ ඉට්ඨාරම්මණපටිලාභතුට්ඨි පීති, පටිලද්ධරසානුභවනං සුඛං. යත්ථ පීති තත්ථ සුඛං, යත්ථ සුඛං තත්ථ න නියමතො පීති. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහිතා පීති, වෙදනාක්ඛන්ධසඞ්ගහිතං සුඛං. කන්තාරඛින්නස්ස වනන්තොදකදස්සනසවනෙසු විය පීති, වනච්ඡායප්පවෙසනඋදකපරිභොගෙසු විය සුඛං. තස්මිං තස්මිං සමයෙ පාකටභාවතො චෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අයඤ්ච පීති, ඉදඤ්ච සුඛං, අස්ස ඣානස්ස, අස්මිං වා ඣානෙ අත්ථීති ඉදං ඣානං ‘‘පීතිසුඛ’’න්ති වුච්චති.
අථ වා පීති ච සුඛඤ්ච පීතිසුඛං, ධම්මවිනයාදයො විය. විවෙකජං පීතිසුඛමස්ස ඣානස්ස, අස්මිං වා ඣානෙ අත්ථීති එවම්පි විවෙකජංපීතිසුඛං. යථෙව ¶ හි ඣානං, එවං පීතිසුඛං පෙත්ථ විවෙකජමෙව හොති, තඤ්චස්ස අත්ථීති තස්මා එකපදෙනෙව ‘‘විවෙකජං පීතිසුඛ’’න්තිපි වත්තුං යුජ්ජති. විභඞ්ගෙ පන ‘‘ඉදං සුඛං ඉමාය පීතියා සහගත’’න්තිආදිනා (විභ. 567) නයෙනෙතං වුත්තං. අත්ථො පන තත්රාපි එවමෙව දට්ඨබ්බො.
පඨමන්ති ගණනානුපුබ්බතා පඨමං, ඉදං පඨමං සමාපජ්ජතීතිපි පඨමං. පච්චනීකධම්මෙ ඣාපෙතීති ඣානං, ඉමිනා යොගිනො ඣායන්තීතිපි ඣානං, පච්චනීකධම්මෙ ඩහන්ති ගොචරං වා චින්තෙන්තීති අත්ථො. සයං වා තං ඣායති උපනිජ්ඣායතීති ඣානං, තෙනෙව උපනිජ්ඣායනලක්ඛණන්ති වුච්චති. තදෙතං ආරම්මණූපනිජ්ඣානං ¶ , ලක්ඛණූපනිජ්ඣානන්ති දුවිධං හොති. තත්ථ ආරම්මණූපනිජ්ඣානන්ති සහ උපචාරෙන අට්ඨ සමාපත්තියො වුච්චන්ති. කස්මා? කසිණාදිආරම්මණූපනිජ්ඣායනතො. ලක්ඛණූපනිජ්ඣානන්ති විපස්සනාමග්ගඵලානි වුච්චන්ති. කස්මා? ලක්ඛණූපනිජ්ඣායනතො. එත්ථ හි විපස්සනා අනිච්චලක්ඛණාදීනි උපනිජ්ඣායති, විපස්සනාය උපනිජ්ඣායනකිච්චං පන මග්ගෙන සිජ්ඣතීති මග්ගො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානන්ති වුච්චති. ඵලං පන නිරොධස්ස තථලක්ඛණං උපනිජ්ඣායතීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානන්ති වුච්චති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ ආරම්මණූපනිජ්ඣානමෙව ඣානන්ති අධිප්පෙතං.
එත්ථාහ – ‘‘කතමං පන තං ඣානං නාම, යං සවිතක්කං සවිචාරං…පෙ… පීතිසුඛන්ති එවං අපදෙසං අරහතී’’ති? වුච්චතෙ – යථා සධනො සපරිජනොතිආදීසු ඨපෙත්වා ධනඤ්ච පරිජනඤ්ච අඤ්ඤො අපදෙසාරහො හොති, එවං ඨපෙත්වා විතක්කාදිධම්මෙ අඤ්ඤං අපදෙසාරහං නත්ථි. යථා පන සරථා සපත්ති සෙනාති වුත්තෙ සෙනඞ්ගෙසුයෙව සෙනාසම්මුති, එවමිධ පඤ්චසු අඞ්ගෙසුයෙව ¶ ඣානසම්මුති වෙදිතබ්බා. කතමෙසු පඤ්චසු? විතක්කො, විචාරො, පීති, සුඛං, චිත්තෙකග්ගතාති එතෙසු. එතානෙව හිස්ස ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්තිආදිනා නයෙන අඞ්ගභාවෙන වුත්තානි. අවුත්තත්තා එකග්ගතා අඞ්ගං න හොතීති චෙ තඤ්ච න. කස්මා? වුත්තත්තා එව. සාපි හි විභඞ්ගෙ ‘‘ඣානන්ති විතක්කො විචාරො පීති සුඛං චිත්තස්සෙකග්ගතා’’ති එවං වුත්තායෙව. තස්මා යථා සවිතක්කං සවිචාරන්ති, එවං සචිත්තෙකග්ගතන්ති ඉධ අවුත්තෙපි ඉමිනා විභඞ්ගවචනෙන චිත්තෙකග්ගතාපි අඞ්ගමෙවාති වෙදිතබ්බා. යෙන හි අධිප්පායෙන භගවතා උද්දෙසො කතො, සො එව තෙන විභඞ්ගෙපි පකාසිතොති.
උපසම්පජ්ජාති ¶ උපගන්ත්වා, පාපුණිත්වාති වුත්තං හොති. උපසම්පාදයිත්වා වා, නිප්ඵාදෙත්වාති වුත්තං හොති. විභඞ්ගෙ පන ‘‘උපසම්පජ්ජාති පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභො පටිලාභො පත්ති සම්පත්ති ඵුසනා සම්ඵුසනා සච්ඡිකිරියා උපසම්පදා’’ති වුත්තං. තස්සාපි එවමෙවත්ථො වෙදිතබ්බො. විහාසින්ති බොධිමණ්ඩෙ නිසජ්ජසඞ්ඛාතෙන ඉරියාපථවිහාරෙන ඉතිවුත්තප්පකාරඣානසමඞ්ගී ¶ හුත්වා අත්තභාවස්ස ඉරියං වුත්තිං පාලනං යපනං යාපනං චාරං විහාරං අභිනිප්ඵාදෙසින්ති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං විභඞ්ගෙ – ‘‘විහරතීති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙති චරති විහරති, තෙන වුච්චති විහරතී’’ති (විභ. 512).
කිං පන කත්වා භගවා ඉමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහාසීති? කම්මට්ඨානං භාවෙත්වා. කතරං? ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං. අඤ්ඤෙන තදත්ථිකෙන කිං කාතබ්බන්ති? අඤ්ඤෙනපි එතං වා කම්මට්ඨානං පථවීකසිණාදීනං වා අඤ්ඤතරං භාවෙතබ්බං. තෙසං භාවනානයො විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.55) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉධ පන වුච්චමානෙ අතිභාරියං විනයනිදානං හොති, තස්මා පාළියා අත්ථප්පකාසනමත්තමෙව කරොමාති.
පඨමජ්ඣානකථා නිට්ඨිතා.
දුතියජ්ඣානකථා
විතක්කවිචාරානං වූපසමාති විතක්කස්ස ච විචාරස්ස චාති ඉමෙසං ද්වින්නං වූපසමා සමතික්කමා; දුතියජ්ඣානක්ඛණෙ අපාතුභාවාති වුත්තං හොති. තත්ථ කිඤ්චාපි දුතියජ්ඣානෙ සබ්බෙපි පඨමජ්ඣානධම්මා න සන්ති, අඤ්ඤෙයෙව හි පඨමජ්ඣානෙ ඵස්සාදයො, අඤ්ඤෙ ඉධ; ඔළාරිකස්ස පන ඔළාරිකස්ස අඞ්ගස්ස සමතික්කමා පඨමජ්ඣානතො පරෙසං දුතියජ්ඣානාදීනං අධිගමො ¶ හොතීති දීපනත්ථං ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අජ්ඣත්තන්ති ඉධ නියකජ්ඣත්තමධිප්පෙතං. විභඞ්ගෙ පන ‘‘අජ්ඣත්තං පච්චත්ත’’න්ති (විභ. 573) එත්තකමෙව වුත්තං. යස්මා පන නියකජ්ඣත්තං අධිප්පෙතං, තස්මා අත්තනි ජාතං අත්තනො සන්තානෙ නිබ්බත්තන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො.
සම්පසාදනන්ති සම්පසාදනං වුච්චති සද්ධා. සම්පසාදනයොගතො ඣානම්පි සම්පසාදනං, නීලවණ්ණයොගතො නීලවත්ථං විය. යස්මා වා තං ඣානං සම්පසාදනසමන්නාගතත්තා විතක්කවිචාරක්ඛොභවූපසමනෙන චෙතො සම්පසාදයති, තස්මාපි සම්පසාදනන්ති වුත්තං. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙ සම්පසාදනං චෙතසොති එවං පදසම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. පුරිමස්මිං පන අත්ථවිකප්පෙ ¶ චෙතසොති එතං එකොදිභාවෙන සද්ධිං යොජෙතබ්බං. තත්රායං අත්ථයොජනා – එකො උදෙතීති එකොදි, විතක්කවිචාරෙහි අනජ්ඣාරූළ්හත්තා අග්ගො සෙට්ඨො හුත්වා උදෙතීති ¶ අත්ථො. සෙට්ඨොපි හි ලොකෙ එකොති වුච්චති. විතක්කවිචාරවිරහතො වා එකො අසහායො හුත්වාතිපි වත්තුං වට්ටති. අථ වා සම්පයුත්තධම්මෙ උදායතීති උදි, උට්ඨාපෙතීති අත්ථො. සෙට්ඨට්ඨෙන එකො ච සො උදි චාති එකොදි, සමාධිස්සෙතං අධිවචනං. ඉති ඉමං එකොදිං භාවෙති වඩ්ඪයතීති ඉදං දුතියජ්ඣානං එකොදිභාවං. සො පනායං එකොදි යස්මා චෙතසො, න සත්තස්ස න ජීවස්ස, තස්මා එතං චෙතසො එකොදිභාවන්ති වුත්තං.
නනු චායං සද්ධා පඨමජ්ඣානෙපි අත්ථි, අයඤ්ච එකොදිනාමකො සමාධි; අථ කස්මා ඉදමෙව සම්පසාදනං ‘‘චෙතසො එකොදිභාවඤ්චා’’ති වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – අදුඤ්හි පඨමජ්ඣානං විතක්කවිචාරක්ඛොභෙන වීචිතරඞ්ගසමාකුලමිව ජලං න සුප්පසන්නං හොති, තස්මා සතියාපි සද්ධාය සම්පසාදනන්ති න වුත්තං. න සුප්පසන්නත්තායෙව චෙත්ථ සමාධිපි න සුට්ඨු පාකටො, තස්මා එකොදිභාවන්තිපි න වුත්තං. ඉමස්මිං පන ඣානෙ විතක්කවිචාරපලිබොධාභාවෙන ලද්ධොකාසා බලවතී සද්ධා, බලවසද්ධාසහායප්පටිලාභෙනෙව ච සමාධිපි පාකටො; තස්මා ඉදමෙව එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. විභඞ්ගෙ පන ‘‘සම්පසාදනන්ති යා සද්ධා සද්දහනා ඔකප්පනා අභිප්පසාදො, චෙතසො එකොදිභාවන්ති යා චිත්තස්ස ඨිති…පෙ… සම්මාසමාධී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. එවං වුත්තෙන පනෙතෙන සද්ධිං අයං අත්ථවණ්ණනා යථා න විරුජ්ඣති අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දති චෙව සමෙති ච එවං වෙදිතබ්බා.
අවිතක්කං අවිචාරන්ති භාවනාය පහීනත්තා එතස්මිං එතස්ස වා විතක්කො නත්ථීති අවිතක්කං. ඉමිනාව නයෙන අවිචාරං. විභඞ්ගෙපි (විභ. 576) වුත්තං ‘‘ඉති අයඤ්ච විතක්කො ¶ අයඤ්ච විචාරො සන්තා හොන්ති සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා, තෙන වුච්චති අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති.
එත්ථාහ – නනු ච ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමාති ඉමිනාපි අයමත්ථො සිද්ධො, අථ කස්මා පුන වුත්තං අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති? වුච්චතෙ – එවමෙතං සිද්ධො වායමත්ථො, න පනෙතං තදත්ථදීපකං; නනු අවොචුම්හ – ‘‘ඔළාරිකස්ස පන ඔළාරිකස්ස ¶ අඞ්ගස්ස සමතික්කමා පඨමජ්ඣානතො පරෙසං දුතියජ්ඣානාදීනං ¶ අධිගමො හොතීති දීපනත්ථං විතක්කවිචාරානං වූපසමාති එවං වුත්ත’’න්ති.
අපිච විතක්කවිචාරානං වූපසමා ඉදං සම්පසාදනං, න කිලෙසකාලුසියස්ස. විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා එකොදිභාවං න උපචාරජ්ඣානමිව නීවරණප්පහානා, න පඨමජ්ඣානමිව ච අඞ්ගපාතුභාවාති එවං සම්පසාදනඑකොදිභාවානං හෙතුපරිදීපකමිදං වචනං. තථා විතක්කවිචාරානං වූපසමා ඉදං අවිතක්කඅවිචාරං, න තතියචතුත්ථජ්ඣානානි විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි විය ච අභාවාති එවං අවිතක්කඅවිචාරභාවස්ස හෙතුපරිදීපකඤ්ච, න විතක්කවිචාරාභාවමත්තපරිදීපකං. විතක්කවිචාරාභාවමත්තපරිදීපකමෙව පන ‘‘අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති ඉදං වචනං, තස්මා පුරිමං වත්වාපි පුන වත්තබ්බමෙවාති.
සමාධිජන්ති පඨමජ්ඣානසමාධිතො සම්පයුත්තසමාධිතො වා ජාතන්ති අත්ථො. තත්ථ කිඤ්චාපි පඨමම්පි සම්පයුත්තසමාධිතො ජාතං, අථ ඛො අයමෙව ‘‘සමාධී’’ති වත්තබ්බතං අරහති විතක්කවිචාරක්ඛොභවිරහෙන අතිවිය අචලත්තා සුප්පසන්නත්තා ච. තස්මා ඉමස්ස වණ්ණභණනත්ථං ඉදමෙව ‘‘සමාධිජ’’න්ති වුත්තං. පීතිසුඛන්ති ඉදං වුත්තනයමෙව.
දුතියන්ති ගණනානුපුබ්බතො දුතියං, ඉදං දුතියං සමාපජ්ජතීතිපි දුතියං. ඣානන්ති එත්ථ පන යථා පඨමජ්ඣානං විතක්කාදීහි පඤ්චඞ්ගිකං හොති, එවමිදං සම්පසාදාදීහි ‘‘චතුරඞ්ගික’’න්ති වෙදිතබ්බං. යථාහ – ‘‘ඣානන්ති සම්පසාදො, පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා’’ති (විභ. 580). පරියායොයෙව චෙසො. සම්පසාදනං පන ඨපෙත්වා නිප්පරියායෙන තිවඞ්ගිකමෙවෙතං හොති. යථාහ – ‘‘කතමං තස්මිං සමයෙ තිවඞ්ගිකං ඣානං හොති? පීති, සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා’’ති (ධ. ස. 161). සෙසං වුත්තනයමෙවාති.
දුතියජ්ඣානකථා නිට්ඨිතා.
තතියජ්ඣානකථා
පීතියා ¶ ච විරාගාති එත්ථ වුත්තත්ථායෙව පීති. විරාගොති තස්සා ජිගුච්ඡනං වා සමතික්කමො වා. උභින්නමන්තරා ‘‘ච’’ සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, සො ¶ හි වූපසමං වා සම්පිණ්ඩෙති විතක්කවිචාරවූපසමං වා. තත්ථ යදා වූපසමමෙව සම්පිණ්ඩෙති, තදා පීතියා විරාගා ච, කිඤ්ච භිය්යො වූපසමා චාති එවං යොජනා ¶ වෙදිතබ්බා. ඉමිස්සා ච යොජනායං විරාගො ජිගුච්ඡනත්ථො හොති. තස්මා පීතියා ජිගුච්ඡනා ච වූපසමා චාති අයමත්ථො දට්ඨබ්බො. යදා පන විතක්කවිචාරවූපසමං සම්පිණ්ඩෙති, තදා පීතියා ච විරාගා, කිඤ්ච භිය්යො විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමාති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. ඉමිස්සා ච යොජනායං විරාගො සමතික්කමනත්ථො හොති. තස්මා පීතියා ච සමතික්කමා, විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමාති අයමත්ථො දට්ඨබ්බො.
කාමඤ්චෙතෙ විතක්කවිචාරා දුතියජ්ඣානෙයෙව වූපසන්තා ඉමස්ස පන ඣානස්ස මග්ගපරිදීපනත්ථං වණ්ණභණනත්ථඤ්චෙතං වුත්තං. ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති හි වුත්තෙ ඉදං පඤ්ඤායති – ‘‘නූන විතක්කවිචාරවූපසමො මග්ගො ඉමස්ස ඣානස්සා’’ති. යථා ච තතියෙ අරියමග්ගෙ අප්පහීනානම්පි සක්කායදිට්ඨාදීනං ‘‘පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පහානා’’ති (ම. නි. 2.132) එවං පහානං වුච්චමානං වණ්ණභණනං හොති තදධිගමාය උස්සුකානං උස්සාහජනකං; එවමෙවං ඉධ අවූපසන්තානම්පි විතක්කවිචාරානං වූපසමො වුච්චමානො වණ්ණභණනං හොති. තෙනායමත්ථො වුත්තො – ‘‘පීතියා ච සමතික්කමා, විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා’’ති.
උපෙක්ඛකො ච විහාසින්ති එත්ථ උපපත්තිතො ඉක්ඛතීති උපෙක්ඛා, සමං පස්සති, අපක්ඛපතිතාව හුත්වා පස්සතීති අත්ථො. තාය විසදාය විපුලාය ථාමගතාය සමන්නාගතත්තා තතියජ්ඣානසමඞ්ගී ‘‘උපෙක්ඛකො’’ති වුච්චති. උපෙක්ඛා පන දසවිධා හොති – ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා, බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා, බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා, වීරියුපෙක්ඛා, සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා, වෙදනුපෙක්ඛා, විපස්සනුපෙක්ඛා, තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා, ඣානුපෙක්ඛා, පාරිසුද්ධුපෙක්ඛාති. එවමයං දසවිධාපි තත්ථ තත්ථ ආගතනයතො භූමිපුග්ගලචිත්තාරම්මණතො, ඛන්ධසඞ්ගහ-එකක්ඛණකුසලත්තිකසඞ්ඛෙපවසෙන ච අට්ඨසාලිනියා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථාය ¶ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. ඉධ පන වුච්චමානා විනයනිදානං අතිභාරියං කරොතීති න වුත්තා. ලක්ඛණාදිතො පන ඉධ අධිප්පෙතුපෙක්ඛා මජ්ඣත්තලක්ඛණා, අනාභොගරසා, අබ්යාපාරපච්චුපට්ඨානා, පීතිවිරාගපදට්ඨානාති.
එත්ථාහ ¶ – නනු චායං අත්ථතො තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාව හොති, සා ච පඨමදුතියජ්ඣානෙසුපි අත්ථි, තස්මා තත්රාපි ‘‘උපෙක්ඛකො ච විහාසි’’න්ති එවමයං වත්තබ්බා සියා, සා කස්මා න වුත්තාති? අපරිබ්යත්තකිච්චතො. අපරිබ්යත්තඤ්හි ¶ තස්සා තත්ථ කිච්චං, විතක්කාදීහි අභිභූතත්තා. ඉධ පනායං විතක්කවිචාරපීතීහි අනභිභූතත්තා උක්ඛිත්තසිරා විය හුත්වා පරිබ්යත්තකිච්චා ජාතා, තස්මා වුත්තාති.
නිට්ඨිතා ‘‘උපෙක්ඛකො ච විහාසි’’න්ති එතස්ස සබ්බසො අත්ථවණ්ණනා.
ඉදානි සතො ච සම්පජානොති එත්ථ සරතීති සතො, සම්පජානාතීති සම්පජානො. පුග්ගලෙන සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච වුත්තං. තත්ථ සරණලක්ඛණා සති, අසම්මුස්සනරසා, ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා; අසම්මොහලක්ඛණං සම්පජඤ්ඤං, තීරණරසං, පවිචයපච්චුපට්ඨානං. තත්ථ කිඤ්චාපි ඉදං සතිසම්පජඤ්ඤං පුරිමජ්ඣානෙසුපි අත්ථි, මුට්ඨස්සතිස්ස හි අසම්පජානස්ස උපචාරජ්ඣානමත්තම්පි න සම්පජ්ජති, පගෙව අප්පනා; ඔළාරිකත්තා පන තෙසං ඣානානං භූමියං විය පුරිසස්ස චිත්තස්ස ගති සුඛා හොති, අබ්යත්තං තත්ථ සතිසම්පජඤ්ඤකිච්චං. ඔළාරිකඞ්ගප්පහානෙන පන සුඛුමත්තා ඉමස්ස ඣානස්ස පුරිසස්ස ඛුරධාරායං විය සතිසම්පජඤ්ඤකිච්චපරිග්ගහිතායෙව චිත්තස්ස ගති ඉච්ඡිතබ්බාති ඉධෙව වුත්තං. කිඤ්ච භිය්යො? යථාපි ධෙනුපගො වච්ඡො ධෙනුතො අපනීතො අරක්ඛියමානො පුනදෙව ධෙනුං උපගච්ඡති; එවමිදං තතියජ්ඣානසුඛං පීතිතො අපනීතම්පි සතිසම්පජඤ්ඤාරක්ඛෙන අරක්ඛියමානං පුනදෙව පීතිං උපගච්ඡෙය්ය පීතිසම්පයුත්තමෙව සියා. සුඛෙ වාපි සත්තා රජ්ජන්ති, ඉදඤ්ච අතිමධුරං සුඛං, තතො පරං සුඛාභාවා ¶ . සතිසම්පජඤ්ඤානුභාවෙන පනෙත්ථ සුඛෙ අසාරජ්ජනා හොති, නො අඤ්ඤථාති ඉමම්පි අත්ථවිසෙසං දස්සෙතුං ඉදං ඉධෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
ඉදානි සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙසින්ති එත්ථ කිඤ්චාපි තතියජ්ඣානසමඞ්ගිනො සුඛප්පටිසංවෙදනාභොගො නත්ථි, එවං සන්තෙපි යස්මා තස්ස නාමකායෙන සම්පයුත්තං සුඛං, යං වා තං නාමකායසම්පයුත්තං සුඛං, තංසමුට්ඨානෙනස්ස යස්මා අතිපණීතෙන රූපෙන රූපකායො ඵුටො, යස්ස ¶ ඵුටත්තා ඣානා වුට්ඨිතොපි සුඛං පටිසංවෙදෙය්ය, තස්මා එතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙසි’’න්ති ආහ.
ඉදානි යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරීති එත්ථ යංඣානහෙතු යංඣානකාරණා තං තතියජ්ඣානසමඞ්ගීපුග්ගලං බුද්ධාදයො අරියා ආචික්ඛන්ති දෙසෙන්ති පඤ්ඤපෙන්ති ¶ පට්ඨපෙන්ති විවරන්ති විභජන්ති උත්තානීකරොන්ති පකාසෙන්ති, පසංසන්තීති අධිප්පායො. කින්ති? ‘‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති. තං තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහාසින්ති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.
කස්මා පන තං තෙ එවං පසංසන්තීති? පසංසාරහතො. අයඤ්හි යස්මා අතිමධුරසුඛෙ සුඛපාරමිප්පත්තෙපි තතියජ්ඣානෙ උපෙක්ඛකො, න තත්ථ සුඛාභිසඞ්ගෙන ආකඩ්ඪීයති, යථා ච පීති න උප්පජ්ජති; එවං උපට්ඨිතස්සතිතාය සතිමා. යස්මා ච අරියකන්තං අරියජනසෙවිතමෙව ච අසංකිලිට්ඨං සුඛං නාමකායෙන පටිසංවෙදෙති, තස්මා පසංසාරහො. ඉති පසංසාරහතො නං අරියා තෙ එවං පසංසාහෙතුභූතෙ ගුණෙ පකාසෙන්තා ‘‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති එවං පසංසන්තීති වෙදිතබ්බං.
තතියන්ති ගණනානුපුබ්බතො තතියං. ඉදං තතියං සමාපජ්ජතීතිපි තතියං. ඣානන්ති එත්ථ ච යථා දුතියං සම්පසාදාදීහි චතුරඞ්ගිකං; එවමිදං උපෙක්ඛාදීහි පඤ්චඞ්ගිකං. යථාහ – ‘‘ඣානන්ති උපෙක්ඛා සති සම්පජඤ්ඤං සුඛං චිත්තස්ස එකග්ගතා’’ති (විභ. 591). පරියායොයෙව චෙසො. උපෙක්ඛාසතිසම්පජඤ්ඤානි පන ඨපෙත්වා නිප්පරියායෙන දුවඞ්ගිකමෙවෙතං හොති. යථාහ – ‘‘කතමං තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති ¶ ? සුඛං, චිත්තස්සෙකග්ගතා’’ති (ධ. ස. 163). සෙසං වුත්තනයමෙවාති.
තතියජ්ඣානකථා නිට්ඨිතා.
චතුත්ථජ්ඣානකථා
සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානාති කායිකසුඛස්ස ච කායිකදුක්ඛස්ස ච පහානා. පුබ්බෙවාති තඤ්ච ඛො පුබ්බෙව, න චතුත්ථජ්ඣානක්ඛණෙ ¶ . සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමාති චෙතසිකසුඛස්ස ච චෙතසිකදුක්ඛස්ස චාති ඉමෙසම්පි ද්වින්නං පුබ්බෙව අත්ථඞ්ගමා පහානා ඉච්චෙව වුත්තං හොති. කදා පන නෙසං පහානං හොති? චතුන්නං ඣානානං උපචාරක්ඛණෙ. සොමනස්සඤ්හි චතුත්ථජ්ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙයෙව පහීයති, දුක්ඛදොමනස්සසුඛානි පඨමදුතියතතියානං උපචාරක්ඛණෙසු. එවමෙතෙසං පහානක්කමෙන අවුත්තානං, ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ පන ඉන්ද්රියානං උද්දෙසක්කමෙනෙව ඉධාපි වුත්තානං සුඛදුක්ඛසොමනස්ස දොමනස්සානං පහානං වෙදිතබ්බං.
යදි ¶ පනෙතානි තස්ස තස්ස ඣානස්සුපචාරක්ඛණෙයෙව පහීයන්ති, අථ කස්මා ‘‘කත්ථ චුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, එත්ථුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති. කත්ථ චුප්පන්නං දොමනස්සින්ද්රියං… සුඛින්ද්රියං… සොමනස්සින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, එත්ථුප්පන්නං සොමනස්සින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’ති (සං. නි. 5.510) එවං ඣානෙස්වෙව නිරොධො වුත්තොති? අතිසයනිරොධත්තා. අතිසයනිරොධො හි නෙසං පඨමජ්ඣානාදීසු, න නිරොධොයෙව; නිරොධොයෙව පන උපචාරක්ඛණෙ, නාතිසයනිරොධො. තථා හි නානාවජ්ජනෙ පඨමජ්ඣානූපචාරෙ නිරුද්ධස්සාපි දුක්ඛින්ද්රියස්ස ඩංසමකසාදිසම්ඵස්සෙන වා විසමාසනුපතාපෙන වා සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව අන්තොඅප්පනායං. උපචාරෙ වා නිරුද්ධම්පෙතං න සුට්ඨු නිරුද්ධං හොති; පටිපක්ඛෙන අවිහතත්තා. අන්තොඅප්පනායං පන පීතිඵරණෙන සබ්බො කායො සුඛොක්කන්තො හොති. සුඛොක්කන්තකායස්ස ච සුට්ඨු නිරුද්ධං හොති දුක්ඛින්ද්රියං; පටිපක්ඛෙන විහතත්තා. නානාවජ්ජනෙ එව ¶ ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙ පහීනස්ස දොමනස්සින්ද්රියස්ස යස්මා එතං විතක්කවිචාරප්පච්චයෙපි කායකිලමථෙ චිත්තුපඝාතෙ ච සති උප්පජ්ජති, විතක්කවිචාරාභාවෙ නෙව උප්පජ්ජති. යත්ථ පන උප්පජ්ජති තත්ථ විතක්කවිචාරභාවෙ. අප්පහීනා එව ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙ විතක්කවිචාරාති තත්ථස්ස සියා උප්පත්ති; අප්පහීනපච්චයත්තා. න ත්වෙව දුතියජ්ඣානෙ; පහීනපච්චයත්තා. තථා තතියජ්ඣානූපචාරෙ පහීනස්සාපි සුඛින්ද්රියස්ස පීතිසමුට්ඨානපණීතරූපඵුටකායස්ස සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව තතියජ්ඣානෙ. තතියජ්ඣානෙ හි සුඛස්ස පච්චයභූතා ¶ පීති සබ්බසො නිරුද්ධාති. තථා චතුත්ථජ්ඣානූපචාරෙ පහීනස්සාපි සොමනස්සින්ද්රියස්ස ආසන්නත්තා, අප්පනාප්පත්තාය උපෙක්ඛාය අභාවෙන සම්මා අනතික්කන්තත්තා ච සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව චතුත්ථජ්ඣානෙ. තස්මා එව ච ‘‘එත්ථුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’ති තත්ථ තත්ථ අපරිසෙසග්ගහණං කතන්ති.
එත්ථාහ – ‘‘අථෙවං තස්ස තස්ස ඣානස්සූපචාරෙ පහීනාපි එතා වෙදනා ඉධ කස්මා සමාහරී’’ති? සුඛග්ගහණත්ථං. යා හි අයං ‘‘අදුක්ඛමසුඛ’’න්ති එත්ථ අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා වුත්තා, සා සුඛුමා අතිදුබ්බිඤ්ඤෙය්යා න සක්කා සුඛෙන ගහෙතුං. තස්මා යථා නාම දුට්ඨස්ස යථා වා තථා වා උපසඞ්කමිත්වා ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යස්ස ගොණස්ස ගහණත්ථං ගොපො එකස්මිං වජෙ සබ්බෙ ගාවො සමාහරති, අථෙකෙකං නීහරන්තො පටිපාටියා ආගතං ‘‘අයං සො, ගණ්හථ න’’න්ති තම්පි ගාහාපයති; එවමෙව භගවා සුඛග්ගහණත්ථං සබ්බා එතා සමාහරි. එවඤ්හි ¶ සමාහටා එතා දස්සෙත්වා ‘‘යං නෙව සුඛං න දුක්ඛං න සොමනස්සං න දොමනස්සං, අයං අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා’’ති සක්කා හොති එසා ගාහයිතුං.
අපිච අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා පච්චයදස්සනත්ථඤ්චාපි එතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. සුඛප්පහානාදයො හි තස්සා පච්චයා. යථාහ – ‘‘චත්තාරො ඛො, ආවුසො, පච්චයා අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා. ඉධාවුසො, භික්ඛු, සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථජ්ඣානං ¶ උපසම්පජ්ජ විහරති. ඉමෙ ඛො, ආවුසො, චත්තාරො පච්චයා අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා’’ති (ම. නි. 1.458). යථා වා අඤ්ඤත්ථ පහීනාපි සක්කායදිට්ඨිආදයො තතියමග්ගස්ස වණ්ණභණනත්ථං තත්ථ පහීනාති වුත්තා; එවං වණ්ණභණනත්ථම්පෙතස්ස ඣානස්සෙතා ඉධ වුත්තාතිපි වෙදිතබ්බා. පච්චයඝාතෙන වා එත්ථ රාගදොසානං අතිදූරභාවං දස්සෙතුම්පෙතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. එතාසු හි සුඛං සොමනස්සස්ස පච්චයො, සොමනස්සං රාගස්ස, දුක්ඛං දොමනස්සස්ස, දොමනස්සං දොසස්ස. සුඛාදිඝාතෙන ච තෙ සප්පච්චයා රාගදොසා හතාති අතිදූරෙ හොන්තීති.
අදුක්ඛමසුඛන්ති දුක්ඛාභාවෙන අදුක්ඛං, සුඛාභාවෙන අසුඛං. එතෙනෙත්ථ දුක්ඛසුඛපටිපක්ඛභූතං තතියවෙදනං දීපෙති, න දුක්ඛසුඛාභාවමත්තං. තතියවෙදනා නාම – අදුක්ඛමසුඛා, උපෙක්ඛාතිපි වුච්චති. සා ඉට්ඨානිට්ඨවිපරීතානුභවනලක්ඛණා, මජ්ඣත්තරසා, අවිභූතපච්චුපට්ඨානා, සුඛනිරොධපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා. උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධින්ති උපෙක්ඛාය ජනිතසතිපාරිසුද්ධිං. ඉමස්මිඤ්හි ඣානෙ සුපරිසුද්ධා සති. යා ච තස්සා සතියා පාරිසුද්ධි, සා උපෙක්ඛාය කතා න අඤ්ඤෙන; තස්මා එතං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධින්ති වුච්චති. විභඞ්ගෙපි වුත්තං – ‘‘අයං සති ඉමාය උපෙක්ඛාය විසදා හොති පරිසුද්ධා පරියොදාතා, තෙන වුච්චති – ‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’’න්ති (විභ. 597). යාය ච උපෙක්ඛාය එත්ථ සතියා පාරිසුද්ධි හොති, සා අත්ථතො තත්රමජ්ඣත්තතා වෙදිතබ්බා. න කෙවලඤ්චෙත්ථ තාය සතියෙව පරිසුද්ධා, අපිච ඛො සබ්බෙපි සම්පයුත්තධම්මා; සතිසීසෙන පන දෙසනා වුත්තා.
තත්ථ ¶ කිඤ්චාපි අයං උපෙක්ඛා හෙට්ඨාපි තීසු ඣානෙසු විජ්ජති, යථා පන දිවා සූරියප්පභාභිභවා සොම්මභාවෙන ච අත්තනො උපකාරකත්තෙන වා සභාගාය රත්තියා අලාභා දිවා විජ්ජමානාපි චන්දලෙඛා අපරිසුද්ධා හොති අපරියොදාතා; එවමයම්පි තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාචන්දලෙඛා විතක්කවිචාරාදිපච්චනීකධම්මතෙජාභිභවා සභාගාය ච උපෙක්ඛාවෙදනාරත්තියා අලාභා විජ්ජමානාපි පඨමාදිජ්ඣානභෙදෙසු අපරිසුද්ධා ¶ හොති. තස්සා ච ¶ අපරිසුද්ධාය දිවා අපරිසුද්ධචන්දලෙඛාය පභා විය සහජාතාපි සතිආදයො අපරිසුද්ධාව හොන්ති; තස්මා තෙසු එකම්පි ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති න වුත්තං. ඉධ පන විතක්කාදිපච්චනීකධම්මතෙජාභිභවාභාවා සභාගාය ච උපෙක්ඛාවෙදනාරත්තියා පටිලාභා අයං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාචන්දලෙඛා අතිවිය පරිසුද්ධා, තස්සා පරිසුද්ධත්තා පරිසුද්ධචන්දලෙඛාය පභා විය සහජාතාපි සතිආදයො පරිසුද්ධා හොන්ති පරියොදාතා, තස්මා ඉදමෙව උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධින්ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
චතුත්ථන්ති ගණනානුපුබ්බතො චතුත්ථං. ඉදං චතුත්ථං සමාපජ්ජතීතිපි චතුත්ථං. ඣානන්ති එත්ථ යථා තතියං උපෙක්ඛාදීහි පඤ්චඞ්ගිකං; එවමිදං උපෙක්ඛාදීහි තිවඞ්ගිකං. යථාහ – ‘‘ඣානන්ති උපෙක්ඛා, සති චිත්තස්සෙකග්ගතා’’ති. පරියායො එව චෙසො. ඨපෙත්වා පන සතිං උපෙක්ඛෙකග්ගතමෙව ගහෙත්වා නිප්පරියායෙන දුවඞ්ගිකමෙවෙතං හොති. යථාහ – ‘‘කතමං තස්මිං සමයෙ දුවඞ්ගිකං ඣානං හොති? උපෙක්ඛා, චිත්තස්සෙකග්ගතා’’ති (ධ. ස. 165). සෙසං වුත්තනයමෙවාති.
චතුත්ථජ්ඣානකථා නිට්ඨිතා.
පුබ්බෙනිවාසකථා
12. ඉති ඉමානි චත්තාරි ඣානානි කෙසඤ්චි චිත්තෙකග්ගතත්ථානි හොන්ති, කෙසඤ්චි විපස්සනාපාදකානි, කෙසඤ්චි අභිඤ්ඤාපාදකානි, කෙසඤ්චි නිරොධපාදකානි, කෙසඤ්චි භවොක්කමනත්ථානි. තත්ථ ඛීණාසවානං චිත්තෙකග්ගතත්ථානි හොන්ති, තෙ හි සමාපජ්ජිත්වා ‘‘එකග්ගචිත්තා සුඛං දිවසං විහරිස්සාමා’’ති ¶ ඉච්චෙවං කසිණපරිකම්මං කත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙන්ති. සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං ‘‘සමාපත්තිතො වුට්ඨාය සමාහිතෙන චිත්තෙන විපස්සිස්සාමා’’ති නිබ්බත්තෙන්තානං විපස්සනාපාදකානි හොන්ති. යෙ පන අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා අභිඤ්ඤාපාදකං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ‘‘එකොපි හුත්වා බහුධා හොතී’’ති වුත්තනයා අභිඤ්ඤායො පත්ථෙන්තා නිබ්බත්තෙන්ති, තෙසං අභිඤ්ඤාපාදකානි හොන්ති. යෙ පන අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා සත්තාහං අචිත්තකා හුත්වා දිට්ඨෙව ධම්මෙ නිරොධං නිබ්බානං පත්වා සුඛං විහරිස්සාමා’’ති නිබ්බත්තෙන්ති, තෙසං නිරොධපාදකානි ¶ හොන්ති. යෙ පන අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘අපරිහීනජ්ඣානා හුත්වා බ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජිස්සාමා’’ති නිබ්බත්තෙන්ති, තෙසං භවොක්කමනත්ථානි හොන්ති.
භගවතා ¶ පනිදං චතුත්ථජ්ඣානං බොධිරුක්ඛමූලෙ නිබ්බත්තිතං, තං තස්ස විපස්සනාපාදකඤ්චෙව අහොසි අභිඤ්ඤාපාදකඤ්ච නිරොධපාදකඤ්ච සබ්බකිච්චසාධකඤ්ච සබ්බලොකියලොකුත්තරගුණදායකන්ති වෙදිතබ්බං. යෙසඤ්ච ගුණානං දායකං අහොසි, තෙසං එකදෙසං දස්සෙන්තො ‘‘සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ’’තිආදිමාහ.
තත්ථ සොති සො අහං. එවන්ති චතුත්ථජ්ඣානක්කමනිදස්සනමෙතං. ඉමිනා කමෙන චතුත්ථජ්ඣානං පටිලභිත්වාති වුත්තං හොති. සමාහිතෙති ඉමිනා චතුත්ථජ්ඣානසමාධිනා සමාහිතෙ. පරිසුද්ධෙතිආදීසු පන උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිභාවෙන පරිසුද්ධෙ. පරිසුද්ධත්තායෙව පරියොදාතෙ, පභස්සරෙති වුත්තං හොති. සුඛාදීනං පච්චයානං ඝාතෙන විහතරාගාදිඅඞ්ගණත්තා අනඞ්ගණෙ. අනඞ්ගණත්තායෙව ච විගතූපක්කිලෙසෙ; අඞ්ගණෙන හි චිත්තං උපක්කිලිස්සති. සුභාවිතත්තා මුදුභූතෙ, වසීභාවප්පත්තෙති වුත්තං හොති. වසෙ වත්තමානඤ්හි චිත්තං මුදූති වුච්චති. මුදුත්තායෙව ච කම්මනියෙ, කම්මක්ඛමෙ කම්මයොග්ගෙති වුත්තං හොති. මුදු හි චිත්තං කම්මනියං හොති සුධන්තමිව සුවණ්ණං, තදුභයම්පි ච සුභාවිතත්තා එව. යථාහ – ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං භාවිතං බහුලීකතං මුදු ච හොති කම්මනියඤ්ච, යථයිදං, භික්ඛවෙ, චිත්ත’’න්ති (අ. නි. 1.22).
එතෙසු ¶ පරිසුද්ධභාවාදීසු ඨිතත්තා ඨිතෙ. ඨිතත්තායෙව ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ, අචලෙ නිරිඤ්ජනෙති වුත්තං හොති. මුදුකම්මඤ්ඤභාවෙන වා අත්තනො වසෙ ඨිතත්තා ඨිතෙ, සද්ධාදීහි පරිග්ගහිතත්තා ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ. සද්ධාපරිග්ගහිතඤ්හි චිත්තං අස්සද්ධියෙන න ඉඤ්ජති, වීරියපරිග්ගහිතං කොසජ්ජෙන න ඉඤ්ජති, සතිපරිග්ගහිතං පමාදෙන න ඉඤ්ජති, සමාධිපරිග්ගහිතං උද්ධච්චෙන න ඉඤ්ජති, පඤ්ඤාපරිග්ගහිතං අවිජ්ජාය න ඉඤ්ජති, ඔභාසගතං කිලෙසන්ධකාරෙන න ඉඤ්ජති. ඉමෙහි ¶ ඡහි ධම්මෙහි පරිග්ගහිතං ආනෙඤ්ජප්පත්තං චිත්තං හොති. එවං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං චිත්තං අභිනීහාරක්ඛමං හොති අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයානං ධම්මානං අභිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියාය.
අපරො නයො – චතුත්ථජ්ඣානසමාධිනා සමාහිතෙ. නීවරණදූරීභාවෙන පරිසුද්ධෙ. විතක්කාදිසමතික්කමෙන පරියොදාතෙ. ඣානප්පටිලාභපච්චයානං පාපකානං ඉච්ඡාවචරානං අභාවෙන අනඞ්ගණෙ. අභිජ්ඣාදීනං චිත්තූපක්කිලෙසානං විගමෙන විගතූපක්කිලෙසෙ. උභයම්පි චෙතං අනඞ්ගණවත්ථසුත්තානුසාරෙන (ම. නි. 1.57 ආදයො) වෙදිතබ්බං. වසිප්පත්තියා මුදුභූතෙ. ඉද්ධිපාදභාවූපගමෙන කම්මනියෙ. භාවනාපාරිපූරියා පණීතභාවූපගමෙන ඨිතෙ ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ ¶ . යථා ආනෙඤ්ජප්පත්තං හොති; එවං ඨිතෙති අත්ථො. එවම්පි අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං චිත්තං අභිනීහාරක්ඛමං හොති අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයානං ධම්මානං අභිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියාය, පාදකං පදට්ඨානභූතන්ති අත්ථො.
පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණායාති එවං අභිඤ්ඤාපාදකෙ ජාතෙ එතස්මිං චිත්තෙ පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිම්හි යං ඤාණං තදත්ථාය. තත්ථ පුබ්බෙනිවාසොති පුබ්බෙ අතීතජාතීසු නිවුත්ථක්ඛන්ධා. නිවුත්ථාති අජ්ඣාවුත්ථා අනුභූතා අත්තනො සන්තානෙ උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධා නිවුත්ථධම්මා වා නිවුත්ථා, ගොචරනිවාසෙන නිවුත්ථා, අත්තනො විඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාතා පරිච්ඡින්නා, පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතාපි වා ඡින්නවටුමකානුස්සරණාදීසු. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතීති යාය සතියා පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති, සා පුබ්බෙනිවාසානුස්සති. ඤාණන්ති තාය සතියා සම්පයුත්තඤාණං. එවමිමස්ස පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස අත්ථාය පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණාය එතස්ස ඤාණස්ස අධිගමාය පත්තියාති වුත්තං හොති. අභිනින්නාමෙසින්ති අභිනීහරිං.
සොති ¶ සො අහං. අනෙකවිහිතන්ති අනෙකවිධං, අනෙකෙහි වා පකාරෙහි පවත්තිතං සංවණ්ණිතන්ති අත්ථො. පුබ්බෙනිවාසන්ති සමනන්තරාතීතං භවං ආදිං කත්වා තත්ථ තත්ථ නිවුත්ථසන්තානං. අනුස්සරාමීති ‘‘එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො’’ති එවං ජාතිපටිපාටියා අනුගන්ත්වා අනුගන්ත්වා සරාමි, අනුදෙව වා සරාමි, චිත්තෙ ¶ අභිනින්නාමිතමත්තෙ එව සරාමීති දස්සෙති. පූරිතපාරමීනඤ්හි මහාපුරිසානං පරිකම්මකරණං නත්ථි, තෙන තෙ චිත්තං අභිනින්නාමෙත්වාව සරන්ති. ආදිකම්මිකකුලපුත්තා පන පරිකම්මං කත්වාව සරන්ති, තස්මා තෙසං වසෙන පරිකම්මං වත්තබ්බං සියා. තං පන වුච්චමානං අතිභාරියං විනයනිදානං කරොති, තස්මා තං න වදාම. අත්ථිකෙහි පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.402 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං. ඉධ පන පාළිමෙව වණ්ණයිස්සාම.
සෙය්යථිදන්ති ආරද්ධප්පකාරදස්සනත්ථෙ නිපාතො. තෙනෙව ය්වායං පුබ්බෙනිවාසො ආරද්ධො, තස්ස පකාරප්පභෙදං දස්සෙන්තො එකම්පි ජාතින්තිආදිමාහ. තත්ථ එකම්පි ජාතින්ති එකම්පි පටිසන්ධිමූලං චුතිපරියොසානං එකභවපරියාපන්නං ඛන්ධසන්තානං. එස නයො ද්වෙපි ජාතියොතිආදීසු. අනෙකෙපි සංවට්ටකප්පෙතිආදීසු පන පරිහායමානො කප්පො සංවට්ටකප්පො, වඩ්ඪමානො විවට්ටකප්පොති වෙදිතබ්බො. තත්ථ ච සංවට්ටෙන සංවට්ටට්ඨායී ගහිතො හොති තම්මූලකත්තා. විවට්ටෙන ච විවට්ටට්ඨායී. එවඤ්හි සති යානි තානි ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, කප්පස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යානි ¶ . කතමානි චත්තාරි? සංවට්ටො සංවට්ටට්ඨායී, විවට්ටො විවට්ටට්ඨායී’’ති වුත්තානි තානි සබ්බානි පරිග්ගහිතානි හොන්ති.
තත්ථ තයො සංවට්ටා – තෙජොසංවට්ටො, ආපොසංවට්ටො, වායොසංවට්ටොති. තිස්සො සංවට්ටසීමා – ආභස්සරා, සුභකිණ්හා, වෙහප්ඵලාති. යදා කප්පො තෙජෙන සංවට්ටති, ආභස්සරතො හෙට්ඨා අග්ගිනා ඩය්හති. යදා උදකෙන සංවට්ටති, සුභකිණ්හතො හෙට්ඨා උදකෙන විලීයති. යදා වාතෙන සංවට්ටති, වෙහප්ඵලතො හෙට්ඨා වාතෙන විද්ධංසියති. විත්ථාරතො පන සදාපි එකං බුද්ධක්ඛෙත්තං විනස්සති.
බුද්ධක්ඛෙත්තං නාම තිවිධං හොති – ජාතික්ඛෙත්තං, ආණාක්ඛෙත්තං, විසයක්ඛෙත්තඤ්ච. තත්ථ ජාතික්ඛෙත්තං දසසහස්සචක්කවාළපරියන්තං හොති, යං තථාගතස්ස පටිසන්ධිආදීසු කම්පති. ආණාක්ඛෙත්තං ¶ කොටිසතසහස්සචක්කවාළපරියන්තං හොති. යත්ථ රතනපරිත්තං, ඛන්ධපරිත්තං, ධජග්ගපරිත්තං, ආටානාටියපරිත්තං, මොරපරිත්තන්ති ඉමෙසං පරිත්තානං ආනුභාවො පවත්තති. විසයක්ඛෙත්තං පන අනන්තං අපරිමාණං, ‘‘යං ¶ යාවතා වා පන ආකඞ්ඛෙය්යා’’ති (අ. නි. 3.81) වුත්තං යත්ථ යං යං ආකඞ්ඛති තං තං අනුස්සරති. එවමෙතෙසු තීසු බුද්ධක්ඛෙත්තෙසු එකං ආණාක්ඛෙත්තං විනස්සති. තස්මිං පන විනස්සන්තෙ ජාතික්ඛෙත්තම්පි විනට්ඨමෙව හොති; විනස්සන්තඤ්ච එකතොව විනස්සති, සණ්ඨහන්තම්පි එකතොව සණ්ඨහති. තස්ස විනාසො ච සණ්ඨහනඤ්ච විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.404) වුත්තං. අත්ථිකෙහි තතො ගහෙතබ්බං.
යෙ පනෙතෙ සංවට්ටවිවට්ටා වුත්තා, එතෙසු භගවා බොධිමණ්ඩෙ සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣනත්ථාය නිසින්නො අනෙකෙපි සංවට්ටකප්පෙ අනෙකෙපි විවට්ටකප්පෙ අනෙකෙපි සංවට්ටවිවට්ටකප්පෙ සරි. කථං? ‘‘අමුත්රාසි’’න්තිආදිනා නයෙන. තත්ථ අමුත්රාසින්ති අමුම්හි සංවට්ටකප්පෙ අහං අමුම්හි භවෙ වා යොනියා වා ගතියා වා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා වා සත්තාවාසෙ වා සත්තනිකායෙ වා අහොසිං. එවංනාමොති වෙස්සන්තරො වා ජොතිපාලො වා. එවංගොත්තොති භග්ගවො වා ගොතමො වා. එවංවණ්ණොති ඔදාතො වා සාමො වා. එවමාහාරොති සාලිමංසොදනාහාරො වා පවත්තඵලභොජනො වා. එවංසුඛදුක්ඛප්පටිසංවෙදීති අනෙකප්පකාරෙන කායිකචෙතසිකානං සාමිසනිරාමිසාදිප්පභෙදානං වා සුඛදුක්ඛානං පටිසංවෙදී. එවමායුපරියන්තොති එවං වස්සසතපරමායුපරියන්තො වා චතුරාසීතිකප්පසහස්සපරමායුපරියන්තො වා.
සො ¶ තතො චුතො අමුත්ර උදපාදින්ති සො අහං තතො භවතො යොනිතො ගතිතො විඤ්ඤාණට්ඨිතිතො සත්තාවාසතො සත්තනිකායතො වා චුතො, පුන අමුකස්මිං නාම භවෙ යොනියා ගතියා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා සත්තාවාසෙ සත්තනිකායෙ වා උදපාදිං. තත්රාපාසින්ති අථ තත්රාපි භවෙ යොනියා ගතියා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා සත්තාවාසෙ සත්තනිකායෙ වා පුන අහොසිං. එවංනාමොතිආදි වුත්තනයමෙව.
අථ වා යස්මා අමුත්රාසින්ති ඉදං අනුපුබ්බෙන ආරොහන්තස්ස යාවදිච්ඡකං සරණං. සො තතො චුතොති පටිනිවත්තන්තස්ස පච්චවෙක්ඛණං. තස්මා ඉධූපපන්නොති ඉමිස්සා ඉධූපපත්තියා අනන්තරං අමුත්ර උදපාදින්ති තුසිතභවනං සන්ධායාහාති වෙදිතබ්බං. තත්රාපාසිං එවංනාමොති තත්රාපි ¶ තුසිතභවනෙ ¶ සෙතකෙතු නාම දෙවපුත්තො අහොසිං. එවංගොත්තොති තාහි දෙවතාහි සද්ධිං එකගොත්තො. එවංවණ්ණොති සුවණ්ණවණ්ණො. එවමාහාරොති දිබ්බසුධාහාරො. එවංසුඛදුක්ඛප්පටිසංවෙදීති එවං දිබ්බසුඛප්පටිසංවෙදී. දුක්ඛං පන සඞ්ඛාරදුක්ඛමත්තමෙව. එවමායුපරියන්තොති එවං සත්තපඤ්ඤාසවස්සකොටිසට්ඨිවස්සසතසහස්සායුපරියන්තො. සො තතො චුතොති සො අහං තතො තුසිතභවනතො චුතො. ඉධූපපන්නොති ඉධ මහාමායාය දෙවියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තො.
ඉතීති එවං. සාකාරං සඋද්දෙසන්ති නාමගොත්තවසෙන සඋද්දෙසං, වණ්ණාදිවසෙන සාකාරං. නාමගොත්තවසෙන හි සත්තො ‘‘දත්තො, තිස්සො, ගොතමො’’ති උද්දිසීයති; වණ්ණාදීහි ඔදාතො, සාමොති නානත්තතො පඤ්ඤායති; තස්මා නාමගොත්තං උද්දෙසො, ඉතරෙ ආකාරා. කිං පන බුද්ධායෙව පුබ්බෙනිවාසං සරන්තීති? වුච්චතෙ – න බුද්ධායෙව, පච්චෙකබුද්ධ-බුද්ධසාවක-තිත්ථියාපි, නො ච ඛො අවිසෙසෙන. තිත්ථියා හි චත්තාලීසංයෙව කප්පෙ සරන්ති, න තතො පරං. කස්මා? දුබ්බලපඤ්ඤත්තා. තෙසඤ්හි නාමරූපපරිච්ඡෙදවිරහතො දුබ්බලා පඤ්ඤා හොති. සාවකෙසු පන අසීතිමහාසාවකා කප්පසතසහස්සං සරන්ති; ද්වෙ අග්ගසාවකා එකමසඞ්ඛ්යෙය්යං සතසහස්සඤ්ච. පච්චෙකබුද්ධා ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි සතසහස්සඤ්ච. එත්තකො හි තෙසං අභිනීහාරො. බුද්ධානං පන පරිච්ඡෙදො නත්ථි, යාව ඉච්ඡන්ති තාව සරන්ති. තිත්ථියා ච ඛන්ධපටිපාටිමෙව සරන්ති. පටිපාටිං මුඤ්චිත්වා චුතිපටිසන්ධිවසෙන සරිතුං න සක්කොන්ති. තෙසඤ්හි අන්ධානං විය ඉච්ඡිතප්පදෙසොක්කමනං නත්ථි. සාවකා උභයථාපි සරන්ති; තථා පච්චෙකබුද්ධා. බුද්ධා පන ඛන්ධපටිපාටියාපි චුතිපටිසන්ධිවසෙනපි සීහොක්කන්තවසෙනපි අනෙකාසු කප්පකොටීසු හෙට්ඨා වා උපරි වා යං යං ඨානං ආකඞ්ඛන්ති, තං සබ්බං සරන්තියෙව.
අයං ඛො මෙ බ්රාහ්මණාතිආදීසු මෙති මයා. විජ්ජාති විදිතකරණට්ඨෙන විජ්ජා. කිං විදිතං ¶ කරොති? පුබ්බෙනිවාසං. අවිජ්ජාති තස්සෙව පුබ්බෙනිවාසස්ස අවිදිතකරණට්ඨෙන තප්පටිච්ඡාදකමොහො වුච්චති. තමොති ස්වෙව මොහො තප්පටිච්ඡාදකට්ඨෙන ¶ ‘‘තමො’’ති වුච්චති. ආලොකොති සායෙවවිජ්ජා ඔභාසකරණට්ඨෙන ‘‘ආලොකො’’ති වුච්චති. එත්ථ ච විජ්ජා අධිගතාති අයං අත්ථො, සෙසං පසංසාවචනං. යොජනා ¶ පනෙත්ථ – අයං ඛො මෙ විජ්ජා අධිගතා, තස්ස මෙ අධිගතවිජ්ජස්ස අවිජ්ජා විහතා, විනට්ඨාති අත්ථො. කස්මා? යස්මා විජ්ජා උප්පන්නා. එස නයො ඉතරස්මිම්පි පදද්වයෙ.
යථා තන්ති එත්ථ යථාති ඔපම්මත්ථෙ. තන්ති නිපාතො. සතියා අවිප්පවාසෙන අප්පමත්තස්ස. වීරියාතාපෙන ආතාපිනො. කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛතාය පහිතත්තස්ස, පෙසිතචිත්තස්සාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා අප්පමත්තස්ස ආතාපිනො පහිතත්තස්ස විහරතො අවිජ්ජා විහඤ්ඤෙය්ය විජ්ජා උප්පජ්ජෙය්ය, තමො විහඤ්ඤෙය්ය ආලොකො උප්පජ්ජෙය්ය; එවමෙව මම අවිජ්ජා විහතා විජ්ජා උප්පන්නා, තමො විහතො ආලොකො උප්පන්නො. එතස්ස මෙ පධානානුයොගස්ස අනුරූපමෙව ඵලං ලද්ධන්ති.
අයං ඛො මෙ බ්රාහ්මණ පඨමා අභිනිබ්භිදා අහොසි කුක්කුටච්ඡාපකස්සෙව අණ්ඩකොසම්හාති අයං ඛො මම බ්රාහ්මණ පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණමුඛතුණ්ඩකෙන පුබ්බෙ නිවුත්ථක්ඛන්ධපටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා පඨමා අභිනිබ්භිදා පඨමා නික්ඛන්ති පඨමා අරියාජාති අහොසි, කුක්කුටච්ඡාපකස්සෙව මුඛතුණ්ඩකෙන වා පාදනඛසිඛාය වා අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා තම්හා අණ්ඩකොසම්හා අභිනිබ්භිදා නික්ඛන්ති කුක්කුටනිකායෙ පච්චාජාතීති.
පුබ්බෙනිවාසකථා නිට්ඨිතා.
දිබ්බචක්ඛුඤාණකථා
13. සො එවං…පෙ… චුතූපපාතඤාණායාති චුතියා ච උපපාතෙ ච ඤාණාය; යෙන ඤාණෙන සත්තානං චුති ච උපපාතො ච ඤායති, තදත්ථන්ති වුත්තං හොති. චිත්තං අභිනින්නාමෙසින්ති පරිකම්මචිත්තං නීහරිං. සො දිබ්බෙන…පෙ… පස්සාමීති එත්ථ පන පූරිතපාරමීනං මහාසත්තානං පරිකම්මකරණං නත්ථි. තෙ හි චිත්තෙ අභිනින්නාමිතමත්තෙ එව දිබ්බෙන චක්ඛුනා සත්තෙ පස්සන්ති, ආදිකම්මිකකුලපුත්තා පන පරිකම්මං කත්වා. තස්මා තෙසං වසෙන පරිකම්මං වත්තබ්බං සියා. තං පන වුච්චමානං අතිභාරියං විනයනිදානං කරොති; තස්මා තං ¶ න වදාම. අත්ථිකෙහි පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.411) වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බං. ඉධ පන පාළිමෙව වණ්ණයිස්සාම.
සොති ¶ සො අහං. දිබ්බෙනාතිආදීසු දිබ්බසදිසත්තා දිබ්බං ¶ . දෙවතානඤ්හි සුචරිතකම්මනිබ්බත්තං පිත්තසෙම්හරුහිරාදීහි අපලිබුද්ධං උපක්කිලෙසවිනිමුත්තතාය දූරෙපි ආරම්මණසම්පටිච්ඡනසමත්ථං දිබ්බං පසාදචක්ඛු හොති. ඉදඤ්චාපි වීරියභාවනාබලනිබ්බත්තං ඤාණචක්ඛු තාදිසමෙවාති දිබ්බසදිසත්තා දිබ්බං, දිබ්බවිහාරවසෙන පටිලද්ධත්තා අත්තනා ච දිබ්බවිහාරසන්නිස්සිතත්තාපි දිබ්බං, ආලොකපරිග්ගහෙන මහාජුතිකත්තාපි දිබ්බං, තිරොකුට්ටාදිගතරූපදස්සනෙන මහාගතිකත්තාපි දිබ්බං. තං සබ්බං සද්දසත්ථානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. දස්සනට්ඨෙන චක්ඛු. චක්ඛුකිච්චකරණෙන චක්ඛුමිවාතිපි චක්ඛු. චුතූපපාතදස්සනෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිහෙතුත්තා විසුද්ධං. යො හි චුතිමත්තමෙව පස්සති න උපපාතං, සො උච්ඡෙදදිට්ඨිං ගණ්හාති. යො උපපාතමත්තමෙව පස්සති න චුතිං, සො නවසත්තපාතුභාවදිට්ඨිං ගණ්හාති. යො පන තදුභයං පස්සති, සො යස්මා දුවිධම්පි තං දිට්ඨිගතං අතිවත්තති, තස්මාස්ස තං දස්සනං දිට්ඨිවිසුද්ධිහෙතු හොති. තදුභයඤ්ච භගවා අද්දස. තෙනෙතං වුත්තං – ‘‘චුතූපපාතදස්සනෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිහෙතුත්තා විසුද්ධ’’න්ති.
එකාදසඋපක්කිලෙසවිරහතො වා විසුද්ධං. භගවතො හි එකාදසපක්කිලෙසවිරහිතං දිබ්බචක්ඛු. යථාහ – ‘‘සො ඛො අහං, අනුරුද්ධ, ‘විචිකිච්ඡා චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො’ති ඉති විදිත්වා විචිකිච්ඡං චිත්තස්ස උපක්කිලෙසං පජහිං. අමනසිකාරො…පෙ… ථිනමිද්ධං… ඡම්භිතත්තං… උප්පිලං… දුට්ඨුල්ලං… අච්චාරද්ධවීරියං… අතිලීනවීරියං… අභිජප්පා… නානත්තසඤ්ඤා… ‘අතිනිජ්ඣායිතත්තං රූපානං චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො’ති ඉති විදිත්වා අතිනිජ්ඣායිතත්තං රූපානං චිත්තස්ස උපක්කිලෙසං පජහිං. සො ඛො අහං, අනුරුද්ධ, අප්පමත්තො ආතාපී පහිතත්තො විහරන්තො ඔභාසඤ්හි ඛො සඤ්ජානාමි, න ච රූපානි පස්සාමි. රූපානි හි ඛො පස්සාමි, න ච ඔභාසං සඤ්ජානාමී’’ති (ම. නි. 3.242-243) එවමාදි. තදෙවං එකාදසුපක්කිලෙසවිරහතො ¶ විසුද්ධං.
මනුස්සූපචාරං අතික්කමිත්වා රූපදස්සනෙන අතික්කන්තමානුසකං; මානුසකං වා මංසචක්ඛුං අතික්කන්තත්තා අතික්කන්තමානුසකන්ති වෙදිතබ්බං. තෙන දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන.
සත්තෙ ¶ පස්සාමීති මනුස්සමංසචක්ඛුනා විය සත්තෙ පස්සාමි දක්ඛාමි ඔලොකෙමි. චවමානෙ උපපජ්ජමානෙති එත්ථ චුතික්ඛණෙ වා උපපත්තික්ඛණෙ වා ¶ දිබ්බචක්ඛුනා දට්ඨුං න සක්කා, යෙ පන ආසන්නචුතිකා ඉදානි චවිස්සන්ති තෙ චවමානා. යෙ ච ගහිතපටිසන්ධිකා සම්පතිනිබ්බත්තා වා, තෙ උපපජ්ජමානාති අධිප්පෙතා. තෙ එවරූපෙ චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ ච පස්සාමීති දස්සෙති. හීනෙති මොහනිස්සන්දයුත්තත්තා හීනානං ජාතිකුලභොගාදීනං වසෙන හීළිතෙ ඔහීළිතෙ උඤ්ඤාතෙ අවඤ්ඤාතෙ. පණීතෙති අමොහනිස්සන්දයුත්තත්තා තබ්බිපරීතෙ. සුවණ්ණෙති අදොසනිස්සන්දයුත්තත්තා ඉට්ඨකන්තමනාපවණ්ණයුත්තෙ. දුබ්බණ්ණෙති දොසනිස්සන්දයුත්තත්තා අනිට්ඨාකන්තඅමනාපවණ්ණයුත්තෙ; අභිරූපෙ විරූපෙතිපි අත්ථො. සුගතෙති සුගතිගතෙ, අලොභනිස්සන්දයුත්තත්තා වා අඩ්ඪෙ මහද්ධනෙ. දුග්ගතෙති දුග්ගතිගතෙ, ලොභනිස්සන්දයුත්තත්තා වා දලිද්දෙ අප්පන්නපානෙ. යථාකම්මූපගෙති යං යං කම්මං උපචිතං තෙන තෙන උපගතෙ. තත්ථ පුරිමෙහි ‘‘චවමානෙ’’තිආදීහි දිබ්බචක්ඛුකිච්චං වුත්තං; ඉමිනා පන පදෙන යථාකම්මූපගඤාණකිච්චං.
තස්ස ච ඤාණස්ස අයමුප්පත්තික්කමො – සො හෙට්ඨා නිරයාභිමුඛං ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා නෙරයිකසත්තෙ පස්සති මහන්තං දුක්ඛමනුභවමානෙ, තං දස්සනං දිබ්බචක්ඛුකිච්චමෙව. සො එවං මනසි කරොති – ‘‘කින්නු ඛො කම්මං කත්වා ඉමෙ සත්තා එතං දුක්ඛමනුභවන්තී’’ති? අථස්ස ‘‘ඉදං නාම කත්වා’’ති තං කම්මාරම්මණං ඤාණං උප්පජ්ජති. තථා උපරි දෙවලොකාභිමුඛං ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා නන්දනවන-මිස්සකවන-ඵාරුසකවනාදීසු සත්තෙ පස්සති මහාසම්පත්තිං අනුභවමානෙ. තම්පි දස්සනං දිබ්බචක්ඛුකිච්චමෙව. සො එවං මනසි කරොති – ‘‘කින්නු ඛො කම්මං කත්වා ඉමෙ සත්තා එතං සම්පත්තිං අනුභවන්තී’’ති? අථස්ස ‘‘ඉදං ¶ නාම කත්වා’’ති තංකම්මාරම්මණං ඤාණං උප්පජ්ජති. ඉදං යථාකම්මූපගඤාණං නාම. ඉමස්ස විසුං පරිකම්මං නාම නත්ථි. යථා චිමස්ස, එවං අනාගතංසඤාණස්සපි. දිබ්බචක්ඛුපාදකානෙව හි ඉමානි දිබ්බචක්ඛුනා සහෙව ඉජ්ඣන්ති.
කායදුච්චරිතෙනාතිආදීසු දුට්ඨු චරිතං දුට්ඨං වා චරිතං කිලෙසපූතිකත්තාති දුච්චරිතං; කායෙන දුච්චරිතං, කායතො වා උප්පන්නං දුච්චරිතන්ති කායදුච්චරිතං. එවං වචීමනොදුච්චරිතානිපි දට්ඨබ්බානි. සමන්නාගතාති සමඞ්ගීභූතා. අරියානං උපවාදකාති බුද්ධ-පච්චෙකබුද්ධ-බුද්ධසාවකානං අරියානං අන්තමසො ගිහිසොතාපන්නානම්පි අනත්ථකාමා හුත්වා අන්තිමවත්ථුනා ¶ වා ගුණපරිධංසනෙන වා උපවාදකා; අක්කොසකා, ගරහකාති වුත්තං හොති. තත්ථ ‘‘නත්ථි ඉමෙසං සමණධම්මො, අස්සමණා එතෙ’’ති වදන්තො අන්තිමවත්ථුනා උපවදති. ‘‘නත්ථි ඉමෙසං ඣානං වා විමොක්ඛො වා මග්ගො වා ඵලං වා’’ති වදන්තො ගුණපරිධංසනෙන උපවදතීති ¶ වෙදිතබ්බො. සො ච ජානං වා උපවදෙය්ය අජානං වා, උභයථාපි අරියූපවාදොව හොති. භාරියං කම්මං සග්ගාවරණං මග්ගාවරණඤ්ච, සතෙකිච්ඡං පන හොති. තස්ස ච ආවිභාවත්ථං ඉදං වත්ථුමුදාහරන්ති –
‘‘අඤ්ඤතරස්මිං කිර ගාමෙ එකො ථෙරො ච දහරභික්ඛු ච පිණ්ඩාය චරන්ති. තෙ පඨමඝරෙයෙව උළුඞ්කමත්තං උණ්හයාගුං ලභිංසු. ථෙරස්ස ච කුච්ඡිවාතො අත්ථි. සො චින්තෙසි – ‘අයං යාගු මය්හං සප්පායා, යාව න සීතලා හොති තාව නං පිවාමී’ති. සො මනුස්සෙහි උම්මාරත්ථාය ආහටෙ දාරුක්ඛන්ධෙ නිසීදිත්වා තං පිවි. ඉතරො තං ජිගුච්ඡි – ‘අතිච්ඡාතො වතායං මහල්ලකො අම්හාකං ලජ්ජිතබ්බකං අකාසී’ති. ථෙරො ගාමෙ චරිත්වා විහාරං ගන්ත්වා දහරභික්ඛුං ආහ – ‘අත්ථි තෙ, ආවුසො, ඉමස්මිං සාසනෙ පතිට්ඨා’ති? ‘ආම, භන්තෙ, සොතාපන්නො අහ’න්ති. ‘තෙන හාවුසො, උපරිමග්ගත්ථාය වායාමං මා අකාසි, ඛීණාසවො තයා උපවදිතො’ති. සො තං ඛමාපෙසි. තෙනස්ස තං පාකතිකං අහොසි’’. තස්මා යො අඤ්ඤොපි අරියං උපවදති, තෙන ගන්ත්වා සචෙ අත්තනා වුඩ්ඪතරො හොති, ‘‘අහං ආයස්මන්තං ඉදඤ්චිදඤ්ච අවචං, තං මෙ ඛමාහී’’ති ඛමාපෙතබ්බො. සචෙ නවකතරො හොති ¶ , වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘අහං භන්තෙ තුම්හෙ ඉදඤ්චිදඤ්ච අවචං, තං මෙ ඛමථා’’ති ඛමාපෙතබ්බො. සචෙ සො නක්ඛමති දිසාපක්කන්තො වා හොති, යෙ තස්මිං විහාරෙ භික්ඛූ වසන්ති තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා සචෙ අත්තනා වුඩ්ඪතරො හොති ඨිතකෙනෙව, සචෙ නවකතරො උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, අසුකං නාම ආයස්මන්තං ඉදඤ්චිදඤ්ච අවචං, ඛමතු මෙ සො ආයස්මා’’ති එවං වදන්තෙන ඛමාපෙතබ්බො. සචෙ සො පරිනිබ්බුතො හොති, පරිනිබ්බුතමඤ්චට්ඨානං ගන්ත්වා යාව සිවථිකං ගන්ත්වාපි ඛමාපෙතබ්බො. එවං කතෙ සග්ගාවරණඤ්ච මග්ගාවරණඤ්ච න හොති, පාකතිකමෙව හොති.
මිච්ඡාදිට්ඨිකාති විපරීතදස්සනා. මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මසමාදානාති මිච්ඡාදිට්ඨිවසෙන සමාදින්නනානාවිධකම්මා, යෙ ච මිච්ඡාදිට්ඨිමූලකෙසු කායකම්මාදීසු අඤ්ඤෙපි ¶ සමාදපෙන්ති. තත්ථ වචීදුච්චරිතග්ගහණෙනෙව අරියූපවාදෙ, මනොදුච්චරිතග්ගහණෙන ච මිච්ඡාදිට්ඨියා සඞ්ගහිතායපි ඉමෙසං ද්වින්නං පුන වචනං මහාසාවජ්ජභාවදස්සනත්ථන්ති වෙදිතබ්බං. මහාසාවජ්ජො හි අරියූපවාදො ආනන්තරියසදිසො. යථාහ – ‘‘සෙය්යථාපි, සාරිපුත්ත, භික්ඛු සීලසම්පන්නො සමාධිසම්පන්නො පඤ්ඤාසම්පන්නො දිට්ඨෙව ධම්මෙ අඤ්ඤං ආරාධෙය්ය; එවංසම්පදමිදං, සාරිපුත්ත, වදාමි තං වාචං අප්පහාය තං චිත්තං අප්පහාය තං දිට්ඨිං අප්පටිනිස්සජ්ජිත්වා යථාභතං නික්ඛිත්තො, එවං නිරයෙ’’ති (ම. නි. 1.149).
මිච්ඡාදිට්ඨිතො ¶ ච මහාසාවජ්ජතරං නාම අඤ්ඤං නත්ථි. යථාහ – ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි, එවං මහාසාවජ්ජතරං, යථයිදං, මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨිපරමානි, භික්ඛවෙ, වජ්ජානී’’ති (අ. නි. 1.310).
කායස්ස භෙදාති උපාදින්නක්ඛන්ධපරිච්චාගා. පරං මරණාති තදනන්තරං අභිනිබ්බත්තක්ඛන්ධග්ගහණෙ. අථවා කායස්ස භෙදාති ජීවිතින්ද්රියස්සුපච්ඡෙදා. පරං මරණාති චුතිචිත්තතො උද්ධං. අපායන්ති එවමාදි සබ්බං නිරයවෙවචනං. නිරයො හි සග්ගමොක්ඛහෙතුභූතා පුඤ්ඤසම්මතා අයා අපෙතත්තා, සුඛානං ¶ වා ආයස්ස අභාවා අපායො. දුක්ඛස්ස ගති පටිසරණන්ති දුග්ගති; දොසබහුලතාය වා දුට්ඨෙන කම්මුනා නිබ්බත්තා ගතීති දුග්ගති. විවසා නිපතන්ති එත්ථ දුක්කටකාරිනොති විනිපාතො; විනස්සන්තා වා එත්ථ නිපතන්ති සම්භිජ්ජමානඞ්ගපච්චඞ්ගාති විනිපාතො. නත්ථි එත්ථ අස්සාදසඤ්ඤිතො අයොති නිරයො.
අථ වා අපායග්ගහණෙන තිරච්ඡානයොනිං දීපෙති. තිරච්ඡානයොනි හි අපායො, සුගතියා අපෙතත්තා; න දුග්ගති, මහෙසක්ඛානං නාගරාජාදීනං සම්භවතො. දුග්ගතිග්ගහණෙන පෙත්තිවිසයං දීපෙති. සො හි අපායො චෙව දුග්ගති ච සුගතිතො අපෙතත්තා, දුක්ඛස්ස ච ගතිභූතත්තා; න තු විනිපාතො අසුරසදිසං අවිනිපතිතත්තා. පෙතමහිද්ධිකානඤ්හි විමානානිපි නිබ්බත්තන්ති. විනිපාතග්ගහණෙන අසුරකායං දීපෙති. සො හි යථාවුත්තෙනත්ථෙන අපායො චෙව දුග්ගති ච සබ්බසමුස්සයෙහි ච විනිපතිතත්තා විනිපාතොති වුච්චති. නිරයග්ගහණෙන අවීචි-ආදිඅනෙකප්පකාරං නිරයමෙව දීපෙති. උපපන්නාති උපගතා, තත්ථ අභිනිබ්බත්තාති අධිප්පායො. වුත්තවිපරියායෙන සුක්කපක්ඛො වෙදිතබ්බො.
අයං ¶ පන විසෙසො – එත්ථ සුගතිග්ගහණෙන මනුස්සගතිපි සඞ්ගය්හති. සග්ගග්ගහණෙන දෙවගතියෙව. තත්ථ සුන්දරා ගතීති සුගති. රූපාදිවිසයෙහි සුට්ඨු අග්ගොති සග්ගො. සො සබ්බොපි ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකොති අයං වචනත්ථො. විජ්ජාති දිබ්බචක්ඛුඤාණවිජ්ජා. අවිජ්ජාති සත්තානං චුතිපටිසන්ධිපටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා. සෙසං වුත්තනයමෙව. අයමෙව හෙත්ථ විසෙසො – යථා පුබ්බෙනිවාසකථායං ‘‘පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණමුඛතුණ්ඩකෙන පුබ්බෙනිවුත්ථක්ඛන්ධපඅච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා’’ති වුත්තං; එවමිධ ‘‘චුතූපපාතඤාණමුඛතුණ්ඩකෙන චුතූපපාතපටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා’’ති වත්තබ්බන්ති.
දිබ්බචක්ඛුඤාණකථා නිට්ඨිතා.
ආසවක්ඛයඤාණකථා
14. සො ¶ එවං සමාහිතෙ චිත්තෙති ඉධ විපස්සනාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානචිත්තං වෙදිතබ්බං. ආසවානං ඛයඤාණායාති අරහත්තමග්ගඤාණත්ථාය. අරහත්තමග්ගො හි ආසවවිනාසනතො ආසවානං ඛයොති වුච්චති. තත්ර චෙතං ඤාණං තප්පරියාපන්නත්තාති ¶ . චිත්තං අභිනින්නාමෙසින්ති විපස්සනාචිත්තං අභිනීහරිං. සො ඉදං දුක්ඛන්ති එවමාදීසු ‘‘එත්තකං දුක්ඛං, න ඉතො භිය්යො’’ති සබ්බම්පි දුක්ඛසච්චං සරසලක්ඛණපටිවෙධෙන යථාභූතං අබ්භඤ්ඤාසිං ජානිං පටිවිජ්ඣිං. තස්ස ච දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තිකං තණ්හං ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති, තදුභයම්පි යං ඨානං පත්වා නිරුජ්ඣති තං තෙසං අප්පවත්තිං නිබ්බානං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති, තස්ස ච සම්පාපකං අරියමග්ගං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති සරසලක්ඛණපටිවෙධෙන යථාභූතං අබ්භඤ්ඤාසිං ජානිං පටිවිජ්ඣින්ති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.
එවං සරූපතො සච්චානි දස්සෙත්වා ඉදානි කිලෙසවසෙන පරියායතො දස්සෙන්තො ‘‘ඉමෙ ආසවා’’තිආදිමාහ. තස්ස මෙ එවං ජානතො එවං පස්සතොති තස්ස මය්හං එවං ජානන්තස්ස එවං පස්සන්තස්ස සහ විපස්සනාය කොටිප්පත්තං මග්ගං කථෙති. කාමාසවාති කාමාසවතො. විමුච්චිත්ථාති ඉමිනා ඵලක්ඛණං දස්සෙති. මග්ගක්ඛණෙ හි චිත්තං විමුච්චති, ඵලක්ඛණෙ විමුත්තං හොති. විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණන්ති ඉමිනා පච්චවෙක්ඛණඤාණං ¶ දස්සෙති. ඛීණා ජාතීතිආදීහි තස්ස භූමිං. තෙන හි ඤාණෙන භගවා පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘ඛීණා ජාතී’’තිආදීනි අබ්භඤ්ඤාසිං. කතමා පන භගවතො ජාති ඛීණා, කථඤ්ච නං අබ්භඤ්ඤාසීති? වුච්චතෙ – න තාවස්ස අතීතා ජාති ඛීණා, පුබ්බෙව ඛීණත්තා; න අනාගතා, අනාගතෙ වායාමාභාවතො; න පච්චුප්පන්නා, විජ්ජමානත්තා. යා පන මග්ගස්ස අභාවිතත්තා උප්පජ්ජෙය්ය එකචතුපඤ්චවොකාරභවෙසු එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධප්පභෙදා ජාති, සා මග්ගස්ස භාවිතත්තා අනුප්පාදධම්මතං ආපජ්ජනෙන ඛීණා; තං සො මග්ගභාවනාය පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛිත්වා ‘‘කිලෙසාභාවෙ විජ්ජමානම්පි කම්මං ආයතිං අප්පටිසන්ධිකං හොතී’’ති ජානන්තො අබ්භඤ්ඤාසිං.
වුසිතන්ති වුත්ථං පරිවුත්ථං, කතං චරිතං නිට්ඨිතන්ති අත්ථො. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං, පුථුජ්ජනකල්යාණකෙන හි සද්ධිං සත්ත සෙක්ඛා බ්රහ්මචරියවාසං වසන්ති නාම, ඛීණාසවො වුත්ථවාසො. තස්මා භගවා අත්තනො බ්රහ්මචරියවාසං පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘වුසිතං බ්රහ්මචරිය’’න්ති අබ්භඤ්ඤාසිං. කතං කරණීයන්ති චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාභිසමයවසෙන ¶ සොළසවිධම්පි කිච්චං නිට්ඨාපිතන්ති අත්ථො ¶ . පුථුජ්ජනකල්යාණකාදයො හි එතං කිච්චං කරොන්ති, ඛීණාසවො කතකරණීයො. තස්මා භගවා අත්තනො කරණීයං පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘කතං කරණීය’’න්ති අබ්භඤ්ඤාසිං. නාපරං ඉත්ථත්තායාති ඉදානි පුන ඉත්ථභාවාය එවං සොළසකිච්චභාවාය කිලෙසක්ඛයාය වා මග්ගභාවනාකිච්චං මෙ නත්ථීති අබ්භඤ්ඤාසිං.
ඉදානි එවං පච්චවෙක්ඛණඤාණපරිග්ගහිතං තං ආසවානං ඛයඤාණාධිගමං බ්රාහ්මණස්ස දස්සෙන්තො අයං ඛො මෙ බ්රාහ්මණාතිආදිමාහ. තත්ථ විජ්ජාති අරහත්තමග්ගඤාණවිජ්ජා. අවිජ්ජාති චතුසච්චපටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා. සෙසං වුත්තනයමෙව. අයං පන විසෙසො – අයං ඛො මෙ බ්රාහ්මණ තතියා අභිනිබ්භිදා අහොසීති එත්ථ අයං ඛො මම බ්රාහ්මණ ආසවානං ඛයඤාණමුඛතුණ්ඩකෙන චතුසච්චපටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා තතියා අභිනිබ්භිදා තතියා නික්ඛන්ති තතියා අරියජාති අහොසි, කුක්කුටච්ඡාපකස්සෙව මුඛතුණ්ඩකෙන වා පාදනඛසිඛාය වා අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා තම්හා අණ්ඩකොසම්හා අභිනිබ්භිදා නික්ඛන්ති කුක්කුටනිකායෙ පච්චාජාතීති.
එත්තාවතා ¶ කිං දස්සෙතීති? සො හි බ්රාහ්මණ කුක්කුටච්ඡාපකො අණ්ඩකොසං
පදාලෙත්වා තතො නික්ඛමන්තො සකිමෙව ජායති, අහං පන පුබ්බෙ-නිවුත්ථක්ඛන්ධපටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං භින්දිත්වා පඨමං තාව පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණවිජ්ජාය ජාතො, තතො සත්තානං චුතිපටිසන්ධිපටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා දුතියං දිබ්බචක්ඛුඤාණවිජ්ජාය ජාතො, පුන චතුසච්චපටිච්ඡාදකං අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා තතියං ආසවානං ඛයඤාණවිජ්ජාය ජාතො; එවං තීහි විජ්ජාහි තික්ඛත්තුං ජාතො. සා ච මෙ ජාති අරියා සුපරිසුද්ධාති ඉදං දස්සෙසි. එවං දස්සෙන්තො ච පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන අතීතංසඤාණං, දිබ්බචක්ඛුනා පච්චුප්පන්නානාගතංසඤාණං, ආසවක්ඛයෙන සකලලොකියලොකුත්තරගුණන්ති එවං තීහි විජ්ජාහි සබ්බෙපි සබ්බඤ්ඤුගුණෙ පකාසෙත්වා අත්තනො අරියාය ජාතියා ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවං බ්රාහ්මණස්ස දස්සෙසීති.
ආසවක්ඛයඤාණකථා නිට්ඨිතා.
දෙසනානුමොදනකථා
15. එවං ¶ වුත්තෙ වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණොති එවං භගවතා ලොකානුකම්පකෙන බ්රාහ්මණං අනුකම්පමානෙන විනිගූහිතබ්බෙපි අත්තනො අරියාය ජාතියා ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවෙ විජ්ජත්තයපකාසිකාය ¶ ධම්මදෙසනාය වුත්තෙ පීතිවිප්ඵාරපරිපුණ්ණගත්තචිත්තො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො තං භගවතො අරියාය ජාතියා ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවං විදිත්වා ‘‘ඊදිසං නාමාහං සබ්බලොකජෙට්ඨසෙට්ඨං සබ්බගුණසමන්නාගතං සබ්බඤ්ඤුං ‘අඤ්ඤෙසං අභිවාදනාදිකම්මං න කරොතී’ති අවචං – ‘ධීරත්ථු වතරෙ අඤ්ඤාණ’’’න්ති අත්තානං ගරහිත්වා ‘‘අයං දානි ලොකෙ අරියාය ජාතියා පුරෙජාතට්ඨෙන ජෙට්ඨො, සබ්බගුණෙහි අප්පටිසමට්ඨෙන සෙට්ඨො’’ති නිට්ඨං ගන්ත්වා භගවන්තං එතදවොච – ‘‘ජෙට්ඨො භවං ගොතමො සෙට්ඨො භවං ගොතමො’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා පුන තං භගවතො ධම්මදෙසනං අබ්භනුමොදමානො ‘‘අභික්කන්තං, භො ගොතම, අභික්කන්තං, භො ගොතමා’’තිආදිමාහ.
තත්ථායං අභික්කන්තසද්දො ඛයසුන්දරාභිරූපඅබ්භනුමොදනෙසු දිස්සති. ‘‘අභික්කන්තා, භන්තෙ, රත්ති; නික්ඛන්තො පඨමො යාමො, චිරනිසින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො’’තිආදීසු ¶ (අ. නි. 8.20) හි ඛයෙ දිස්සති. ‘‘අයං මෙ පුග්ගලො ඛමති, ඉමෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං අභික්කන්තතරො ච පණීතතරො චා’’තිආදීසු (අ. නි. 4.100) සුන්දරෙ.
‘‘කො මෙ වන්දති පාදානි, ඉද්ධියා යසසා ජලං;
අභික්කන්තෙන වණ්ණෙන, සබ්බා ඔභාසයං දිසා’’ති. –
ආදීසු (වි. ව. 857) අභිරූපෙ. ‘‘අභික්කන්තං, භන්තෙ’’තිආදීසු (දී. නි. 1.250) අබ්භනුමොදනෙ. ඉධාපි අබ්භනුමොදනෙයෙව. යස්මා ච අබ්භනුමොදනෙ, තස්මා ‘‘සාධු සාධු, භො ගොතමා’’ති වුත්තං හොතීති වෙදිතබ්බං.
‘‘භයෙ කොධෙ පසංසායං, තුරිතෙ කොතූහලච්ඡරෙ;
හාසෙ සොකෙ පසාදෙ ච, කරෙ ආමෙඩිතං බුධො’’ති.
ඉමිනා ච ලක්ඛණෙන ඉධ පසාදවසෙන පසංසාවසෙන චායං ද්වික්ඛත්තුං වුත්තොති වෙදිතබ්බො.
අථ වා අභික්කන්තන්ති අතිඉට්ඨං අතිමනාපං අතිසුන්දරන්ති වුත්තං හොති. තත්ථ එකෙන අභික්කන්තසද්දෙන දෙසනං ථොමෙති, එකෙන අත්තනො පසාදං. අයඤ්හි එත්ථ අධිප්පායො – ‘‘අභික්කන්තං, භො ගොතම, යදිදං භොතො ගොතමස්ස ධම්මදෙසනා, අභික්කන්තං යදිදං භොතො ගොතමස්ස ධම්මදෙසනං ආගම්ම මම පසාදො’’ති. භගවතොයෙව වා වචනං ද්වෙ ¶ ද්වෙ අත්ථෙ සන්ධාය ථොමෙති ¶ – භොතො ගොතමස්ස වචනං අභික්කන්තං දොසනාසනතො අභික්කන්තං ගුණාධිගමනතො, තථා සද්ධාජනනතො පඤ්ඤාජනනතො, සාත්ථතො සබ්යඤ්ජනතො, උත්තානපදතො ගම්භීරත්ථතො, කණ්ණසුඛතො හදයඞ්ගමතො, අනත්තුක්කංසනතො අපරවම්භනතො, කරුණාසීතලතො පඤ්ඤාවදාතතො, අපාථරමණීයතො විමද්දක්ඛමතො, සුය්යමානසුඛතො වීමංසියමානහිතතොති එවමාදීහි යොජෙතබ්බං.
තතො පරම්පි චතූහි උපමාහි දෙසනංයෙව ථොමෙති. තත්ථ නික්කුජ්ජිතන්ති අධොමුඛඨපිතං, හෙට්ඨාමුඛජාතං වා. උක්කුජ්ජෙය්යාති උපරිමුඛං කරෙය්ය. පටිච්ඡන්නන්ති තිණපණ්ණාදිපටිච්ඡාදිතං. විවරෙය්යාති උග්ඝාටෙය්ය. මූළ්හස්සාති දිසාමූළ්හස්ස. මග්ගං ආචික්ඛෙය්යාති හත්ථෙ ගහෙත්වා එස මග්ගොති ¶ වදෙය්ය. අන්ධකාරෙති කාළපක්ඛචාතුද්දසී අඩ්ඪරත්ත-ඝනවනසණ්ඩ-මෙඝපටලෙහි චතුරඞ්ගෙ තමසි. අයං තාව අනුත්තානපදත්ථො. අයං පන අධිප්පායයොජනා – යථා කොචි නික්කුජ්ජිතං උක්කුජ්ජෙය්ය, එවං සද්ධම්මවිමුඛං අසද්ධම්මෙ පතිට්ඨිතං මං අසද්ධම්මා වුට්ඨාපෙන්තෙන; යථා පටිච්ඡන්නං විවරෙය්ය, එවං කස්සපස්ස භගවතො සාසනන්තරධානා පභුති මිච්ඡාදිට්ඨිගහනපටිච්ඡන්නං සාසනං විවරන්තෙන; යථා මූළ්හස්ස මග්ගං ආචික්ඛෙය්ය, එවං කුම්මග්ගමිච්ඡාමග්ගප්පටිපන්නස්ස මෙ සග්ගමොක්ඛමග්ගං ආචික්ඛන්තෙන; යථා අන්ධකාරෙ තෙලපජ්ජොතං ධාරෙය්ය, එවං මොහන්ධකාරෙ නිමුග්ගස්ස මෙ බුද්ධාදිරතනත්තයරූපානි අපස්සතො තප්පටිච්ඡාදකමොහන්ධකාරවිද්ධංසකදෙසනාපජ්ජොතං ධාරෙන්තෙන, මය්හං භොතා ගොතමෙන එතෙහි පරියායෙහි පකාසිතත්තා අනෙකපරියායෙන ධම්මො පකාසිතොති.
දෙසනානුමොදනකථා නිට්ඨිතා.
පසන්නාකාරකථා
එවං දෙසනං ථොමෙත්වා ඉමාය දෙසනාය රතනත්තයෙ පසන්නචිත්තො පසන්නාකාරං කරොන්තො ‘‘එසාහ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ එසාහන්ති එසො අහං. භවන්තං ගොතමං සරණං ගච්ඡාමීති භවන්තං ගොතමං සරණන්ති ගච්ඡාමි; භවං මෙ ගොතමො සරණං, පරායණං, අඝස්ස තාතා, හිතස්ස ච විධාතාති ඉමිනා අධිප්පායෙන භවන්තං ගොතමං ගච්ඡාමි භජාමි සෙවාමි පයිරුපාසාමි ¶ , එවං වා ජානාමි බුජ්ඣාමීති. යෙසඤ්හි ධාතූනං ගතිඅත්ථො, බුද්ධිපි තෙසං අත්ථො; තස්මා ‘‘ගච්ඡාමී’’ති ඉමස්ස ජානාමි බුජ්ඣාමීති අයම්පි අත්ථො වුත්තො. ධම්මඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්චාති එත්ථ පන අධිගතමග්ගෙ සච්ඡිකතනිරොධෙ යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ ච චතූසු අපායෙසු අපතමානෙ ¶ ධාරෙතීති ධම්මො; සො අත්ථතො අරියමග්ගො චෙව නිබ්බානඤ්ච. වුත්තං හෙතං – ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (අ. නි. 4.34) විත්ථාරො. න කෙවලඤ්ච අරියමග්ගො චෙව නිබ්බානඤ්ච, අපි ච ඛො අරියඵලෙහි සද්ධිං පරියත්තිධම්මොපි. වුත්තම්පි හෙතං ඡත්තමාණවකවිමානෙ –
‘‘රාගවිරාගමනෙජමසොකං, ධම්මමසඞ්ඛතමප්පටිකූලං;
මධුරමිමං පගුණං සුවිභත්තං, ධම්මමිමං සරණත්ථමුපෙහී’’ති. (වි. ව. 887);
එත්ථ හි රාගවිරාගොති මග්ගො කථිතො. අනෙජමසොකන්ති ඵලං. ධම්මමසඞ්ඛතන්ති නිබ්බානං. අප්පටිකූලං මධුරමිමං පගුණං සුවිභත්තන්ති පිටකත්තයෙන විභත්තා ¶ සබ්බධම්මක්ඛන්ධාති. දිට්ඨිසීලසඞ්ඝාතෙන සංහතොති සඞ්ඝො, සො අත්ථතො අට්ඨඅරියපුග්ගලසමූහො. වුත්තඤ්හෙතං තස්මිංයෙව විමානෙ –
‘‘යත්ථ ච දින්නමහප්ඵලමාහු, චතූසු සුචීසු පුරිසයුගෙසු;
අට්ඨ ච පුග්ගලධම්මදසා තෙ, සඞ්ඝමිමං සරණත්ථමුපෙහී’’ති. (වි. ව. 888);
භික්ඛූනං සඞ්ඝො භික්ඛුසඞ්ඝො. එත්තාවතා ච බ්රාහ්මණො තීණි සරණගමනානි පටිවෙදෙසි.
පසන්නාකාරකථා නිට්ඨිතා.
සරණගමනකථා
ඉදානි තෙස්වෙව තීසු සරණගමනෙසු කොසල්ලත්ථං සරණං, සරණගමනං, යො සරණං ගච්ඡති,
සරණගමනප්පභෙදො, සරණගමනඵලං, සංකිලෙසො, භෙදොති අයං විධි වෙදි තබ්බො. සො පන ඉධ වුච්චමානො අතිභාරියං විනයනිදානං කරොතීති න වුත්තො. අත්ථිකෙහි පන පපඤ්චසූදනියං වා මජ්ඣිමට්ඨකථායං භයභෙරවසුත්තවණ්ණනතො (ම. නි. අට්ඨ. 1.56) සුමඞ්ගලවිලාසිනියං වා දීඝනිකායට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.250) සරණවණ්ණනතො ගහෙතබ්බොති.
සරණගමනකථා නිට්ඨිතා.
උපාසකත්තපටිවෙදනාකථා
උපාසකං ¶ මං භවං ගොතමො ධාරෙතූති මං භවං ගොතමො ‘‘උපාසකො අය’’න්ති එවං ධාරෙතූති අත්ථො. උපාසකවිධිකොසල්ලත්ථං පනෙත්ථ කො උපාසකො, කස්මා ¶ උපාසකොති වුච්චති, කිමස්ස සීලං, කො ආජීවො, කා විපත්ති, කා සම්පත්තීති ඉදං පකිණ්ණකං වෙදිතබ්බං. තං අතිභාරියකරණතො ඉධ න විභත්තං, අත්ථිකෙහි පන පපඤ්චසූදනියං මජ්ඣිමට්ඨකථායං (ම. නි. අට්ඨ. 1.56) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අජ්ජතග්ගෙති එත්ථ අයං අග්ගසද්දො ආදිකොටිකොට්ඨාසසෙට්ඨෙසු දිස්සති. ‘‘අජ්ජතග්ගෙ, සම්ම දොවාරික, ආවරාමි ද්වාරං නිගණ්ඨානං නිගණ්ඨීන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 2.70) හි ආදිම්හි දිස්සති. ‘‘තෙනෙව අඞ්ගුලග්ගෙන තං අඞ්ගුලග්ගං පරාමසෙය්ය (කථා. 441), උච්ඡග්ගං වෙළග්ග’’න්තිආදීසු කොටියං. ‘‘අම්බිලග්ගං වා මධුරග්ගං වා තිත්තකග්ගං වා (සං. නි. 5.374) අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, විහාරග්ගෙන වා පරිවෙණග්ගෙන වා භාජෙතු’’න්තිආදීසු (චූළව. 318) කොට්ඨාසෙ. ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා ද්විපදා වා…පෙ… තථාගතො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.34) සෙට්ඨෙ. ඉධ පනායං ආදිම්හි දට්ඨබ්බො. තස්මා අජ්ජතග්ගෙති අජ්ජතං ආදිං කත්වාති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. අජ්ජතන්ති අජ්ජභාවන්ති වුත්තං හොති. අජ්ජදග්ගෙ ඉච්චෙව වා ¶ පාඨො, දකාරො පදසන්ධිකරො, අජ්ජ අග්ගං කත්වාති වුත්තං හොති. පාණුපෙතන්ති පාණෙහි උපෙතං, යාව මෙ ජීවිතං පවත්තති, තාව උපෙතං අනඤ්ඤසත්ථුකං තීහි සරණගමනෙහි සරණගතං මං භවං ගොතමො ධාරෙතු ජානාතු, අහඤ්හි සචෙපි මෙ තිඛිණෙන අසිනා සීසං ඡින්දෙය්යුං, නෙව බුද්ධං ‘‘න බුද්ධො’’ති වා, ධම්මං ‘‘න ධම්මො’’ති වා, සඞ්ඝං ‘‘න සඞ්ඝො’’ති වා වදෙය්යන්ති. එත්ථ ච බ්රාහ්මණො පාණුපෙතං සරණගතන්ති පුන සරණගමනං වදන්තො අත්තසන්නිය්යාතනං පකාසෙතීති වෙදිතබ්බො.
එවං අත්තානං නිය්යාතෙත්වා භගවන්තං සපරිසං උපට්ඨාතුකාමො ආහ – ‘‘අධිවාසෙතු ච මෙ භවං ගොතමො වෙරඤ්ජායං වස්සාවාසං සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙනා’’ති. කිං වුත්තං හොති – උපාසකඤ්ච මං භවං ගොතමො ධාරෙතු, අධිවාසෙතු ච මෙ වෙරඤ්ජායං වස්සාවාසං, තයො මාසෙ වෙරඤ්ජං උපනිස්සාය මම අනුග්ගහත්ථං වාසං සම්පටිච්ඡතූති. අධිවාසෙසි භගවා තුණ්හීභාවෙනාති අථස්ස වචනං සුත්වා භගවා කායඞ්ගං වා වාචඞ්ගං වා අචොපෙත්වා අබ්භන්තරෙයෙව ඛන්තිං චාරෙත්වා තුණ්හීභාවෙන අධිවාසෙසි; බ්රාහ්මණස්ස අනුග්ගහත්ථං මනසාව සම්පටිච්ඡීති ¶ වුත්තං හොති.
අථ ඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො භගවතො අධිවාසනං විදිත්වාති අථ වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො සචෙ මෙ ¶ සමණො ගොතමො නාධිවාසෙය්ය, කායෙන වා වාචාය වා පටික්ඛිපෙය්ය. යස්මා පන අප්පටික්ඛිපිත්වා අබ්භන්තරෙ ඛන්තිං ධාරෙසි, තස්මා මෙ මනසාව අධිවාසෙසීති එවං ආකාරසල්ලක්ඛණකුසලතාය භගවතො අධිවාසනං විදිත්වා, අත්තනො නිසින්නාසනතො වුට්ඨාය චතූසු දිසාසු භගවන්තං සක්කච්චං වන්දිත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා ආගතකාලතො පභුති ජාතිමහල්ලකබ්රාහ්මණානං අභිවාදනාදීනි න කරොතීති විගරහිත්වාපි ඉදානි විඤ්ඤාතබුද්ධගුණො කායෙන වාචාය මනසා ච අනෙකක්ඛත්තුං වන්දන්තොපි අතිත්තොයෙව හුත්වා දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සිරස්මිං පතිට්ඨාපෙත්වා යාව දස්සනවිසයො තාව පටිමුඛොයෙව අපක්කමිත්වා දස්සනවිසයං විජහනට්ඨානෙ වන්දිත්වා පක්කාමි.
උපාසකත්තපටිවෙදනාකථා නිට්ඨිතා.
දුබ්භික්ඛකථා
16. තෙන ඛො පන සමයෙන වෙරඤ්ජා දුබ්භික්ඛා හොතීති යස්මිං සමයෙ වෙරඤ්ජෙන බ්රාහ්මණෙන භගවා වෙරඤ්ජං උපනිස්සාය වස්සාවාසං යාචිතො ¶ , තෙන සමයෙන වෙරඤ්ජා දුබ්භික්ඛා හොති. දුබ්භික්ඛාති දුල්ලභභික්ඛා; සා පන දුල්ලභභික්ඛතා යත්ථ මනුස්සා අස්සද්ධා හොන්ති අප්පසන්නා, තත්ථ සුසස්සකාලෙපි අතිසමග්ඝෙපි පුබ්බණ්ණාපරණ්ණෙ හොති. වෙරඤ්ජායං පන යස්මා න තථා අහොසි, අපිච ඛො දුසස්සතාය ඡාතකදොසෙන අහොසි තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ද්වීහිතිකාතිආදිමාහ. තත්ථ ද්වීහිතිකාති ද්විධා පවත්තඊහිතිකා. ඊහිතං නාම ඉරියා ද්විධා පවත්තා – චිත්තඉරියා, චිත්තඊහා. ‘‘එත්ථ ලච්ඡාම නු ඛො කිඤ්චි භික්ඛමානා න ලච්ඡාමා’’ති, ‘‘ජීවිතුං වා සක්ඛිස්සාම නු ඛො නො’’ති අයමෙත්ථ අධිප්පායො.
අථ වා ද්වීහිතිකාති දුජ්ජීවිකා, ඊහිතං ඊහා ඉරියනං පවත්තනං ජීවිතන්තිආදීනි පදානි එකත්ථානි. තස්මා දුක්ඛෙන ඊහිතං එත්ථ පවත්තතීති ද්වීහිතිකාති අයමෙත්ථ ¶ පදත්ථො. සෙතට්ඨිකාති සෙතකානි අට්ඨීනි එත්ථාති සෙතට්ඨිකා. දිවසම්පි යාචිත්වා කිඤ්චි අලද්ධා මතානං කපණමනුස්සානං අහිච්ඡත්තකවණ්ණෙහි අට්ඨීහි තත්ර තත්ර පරිකිණ්ණාති වුත්තං හොති. සෙතට්ටිකාතිපි පාඨො. තස්සත්ථො – සෙතා අට්ටි එත්ථාති සෙතට්ටිකා. අට්ටීති ආතුරතා බ්යාධි රොගො. තත්ථ ච සස්සානං ගබ්භග්ගහණකාලෙ සෙතකරොගෙන උපහතමෙව පච්ඡින්නඛීරං අග්ගහිතතණ්ඩුලං පණ්ඩරපණ්ඩරං සාලිසීසං වා යවගොධූමසීසං වා නික්ඛමති, තස්මා ‘‘සෙතට්ටිකා’’ති වුච්චති.
වප්පකාලෙ ¶ සුට්ඨු අභිසඞ්ඛරිත්වාපි වුත්තසස්සං තත්ථ සලාකා එව සම්පජ්ජතීති සලාකාවුත්තා; සලාකාය වා තත්ථ ජීවිතං පවත්තෙන්තීති සලාකාවුත්තා. කිං වුත්තං හොති? තත්ථ කිර ධඤ්ඤවික්කයකානං සන්තිකං කයකෙසු ගතෙසු දුබ්බලමනුස්සෙ අභිභවිත්වා බලවමනුස්සාව ධඤ්ඤං කිණිත්වා ගච්ඡන්ති. දුබ්බලමනුස්සා අලභමානා මහාසද්දං කරොන්ති. ධඤ්ඤවික්කයකා ‘‘සබ්බෙසං සඞ්ගහං කරිස්සාමා’’ති ධඤ්ඤකරණට්ඨානෙ ධඤ්ඤමාපකං නිසීදාපෙත්වා එකපස්සෙ වණ්ණජ්ඣක්ඛං නිසීදාපෙසුං. ධඤ්ඤත්ථිකා වණ්ණජ්ඣක්ඛස්ස සන්තිකං ගච්ඡන්ති. සො ආගතපටිපාටියා මූලං ගහෙත්වා ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස එත්තකං දාතබ්බ’’න්ති සලාකං ලිඛිත්වා දෙති, තෙ තං ගහෙත්වා ධඤ්ඤමාපකස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා දින්නපටිපාටියා ධඤ්ඤං ගණ්හන්ති. එවං සලාකාය තත්ථ ජීවිතං පවත්තෙන්තීති සලාකාවුත්තා.
න ¶ සුකරා උඤ්ඡෙන පග්ගහෙන යාපෙතුන්ති පග්ගහෙන යො උඤ්ඡො, තෙන යාපෙතුං න සුකරා. පත්තං ගහෙත්වා යං අරියා උඤ්ඡං කරොන්ති, භික්ඛාචරියං චරන්ති, තෙන උඤ්ඡෙන යාපෙතුං න සුකරාති වුත්තං හොති. තදා කිර තත්ථ සත්තට්ඨගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා එකදිවසම්පි යාපනමත්තං න ලභන්ති.
තෙන ඛො පන සමයෙන උත්තරාපථකා අස්සවාණිජා…පෙ… අස්සොසි ඛො භගවා උදුක්ඛලසද්දන්ති – තෙනාති යස්මිං සමයෙ භගවා වෙරඤ්ජං උපනිස්සාය වස්සාවාසං උපගතො තෙන සමයෙන. උත්තරාපථවාසිකා උත්තරාපථතො වා ආගතත්තා එවං ලද්ධවොහාරා අස්සවාණිජා උත්තරාපථෙ අස්සානං උට්ඨානට්ඨානෙ ¶ පඤ්ච අස්සසතානි ගහෙත්වා දිගුණං තිගුණං ලාභං පත්ථයමානා දෙසන්තරං ගච්ඡන්තා තෙහි අත්තනො වික්කායිකභණ්ඩභූතෙහි පඤ්චමත්තෙහි අස්සසතෙහි වෙරඤ්ජං වස්සාවාසං උපගතා හොන්ති. කස්මා? න හි සක්කා තස්මිං දෙසෙ වස්සිකෙ චත්තාරො මාසෙ අද්ධානං පටිපජ්ජිතුං. උපගච්ඡන්තා ච බහිනගරෙ උදකෙන අනජ්ඣොත්ථරණීයෙ ඨානෙ අත්තනො ච වාසාගාරානි අස්සානඤ්ච මන්දිරං කාරාපෙත්වා වතියා පරික්ඛිපිංසු. තානි තෙසං වසනට්ඨානානි ‘‘අස්සමණ්ඩලිකායො’’ති පඤ්ඤායිංසු. තෙනාහ – ‘‘තෙහි අස්සමණ්ඩලිකාසු භික්ඛූනං පත්ථපත්ථපුලකං පඤ්ඤත්තං හොතී’’ති. පත්ථපත්ථපුලකන්ති එකමෙකස්ස භික්ඛුනො පත්ථපත්ථපමාණං පුලකං. පත්ථො නාම නාළිමත්තං හොති, එකස්ස පුරිසස්ස අලං යාපනාය. වුත්තම්පි හෙතං – ‘‘පත්ථොදනො නාලමයං දුවින්න’’න්ති (ජා. 2.21.192). පුලකං නාම නිත්ථුසං කත්වා උස්සෙදෙත්වා ගහිතයවතණ්ඩුලා වුච්චන්ති. යදි හි සථුසා හොන්ති, පාණකා විජ්ඣන්ති, අද්ධානක්ඛමා න හොන්ති. තස්මා තෙ වාණිජා අද්ධානක්ඛමං කත්වා යවතණ්ඩුලමාදාය අද්ධානං පටිපජ්ජන්ති ¶ ‘‘යත්ථ අස්සානං ඛාදනීයං තිණං දුල්ලභං භවිස්සති, තත්ථෙතං අස්සභත්තං භවිස්සතී’’ති.
කස්මා පන තෙහි තං භික්ඛූනං පඤ්ඤත්තන්ති? වුච්චතෙ – ‘‘න හි තෙ දක්ඛිණාපථමනුස්සා විය අස්සද්ධා අප්පසන්නා, තෙ පන සද්ධා පසන්නා බුද්ධමාමකා, ධම්මමාමකා, සඞ්ඝමාමකා; තෙ පුබ්බණ්හසමයං කෙනචිදෙව කරණීයෙන නගරං පවිසන්තා ද්වෙ තයො දිවසෙ අද්දසංසු සත්තට්ඨ භික්ඛූ සුනිවත්ථෙ සුපාරුතෙ ¶ ඉරියාපථසම්පන්නෙ සකලම්පි නගරං පිණ්ඩාය චරිත්වා කිඤ්චි අලභමානෙ. දිස්වාන නෙසං එතදහොසි – ‘‘අය්යා ඉමං නගරං උපනිස්සාය වස්සං උපගතා; ඡාතකඤ්ච වත්තති, න ච කිඤ්චි ලභන්ති, අතිවිය කිලමන්ති. මයඤ්චම්හ ආගන්තුකා, න සක්කොම නෙසං දෙවසිකං යාගුඤ්ච භත්තඤ්ච පටියාදෙතුං. අම්හාකං පන අස්සා සායඤ්ච පාතො ච ද්වික්ඛත්තුං භත්තං ලභන්ති. යංනූන මයං එකමෙකස්ස අස්සස්ස පාතරාසභත්තතො එකමෙකස්ස භික්ඛුනො පත්ථපත්ථපුලකං දදෙය්යාම. එවං අය්යා ච න කිලමිස්සන්ති ¶ , අස්සා ච යාපෙස්සන්තී’’ති. තෙ භික්ඛූනං සන්තිකං ගන්ත්වා එතමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ පත්ථපත්ථපුලකං පටිග්ගහෙත්වා යං වා තං වා කත්වා පරිභුඤ්ජථා’’ති යාචිත්වා දෙවසිකං පත්ථපත්ථපුලකං පඤ්ඤපෙසුං. තෙන වුත්තං – ‘‘තෙහි අස්සමණ්ඩලිකාසු භික්ඛූනං පත්ථපත්ථපුලකං පඤ්ඤත්තං හොතී’’ති.
පඤ්ඤත්තන්ති නිච්චභත්තසඞ්ඛෙපෙන ඨපිතං. ඉදානි භික්ඛූ පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වාතිආදීසු පුබ්බණ්හසමයන්ති දිවසස්ස පුබ්බභාගසමයං, පුබ්බණ්හසමයෙති අත්ථො. පුබ්බණ්හෙ වා සමයං පුබ්බණ්හසමයං, පුබ්බණ්හෙ එකං ඛණන්ති වුත්තං හොති. එවං අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං ලබ්භති. නිවාසෙත්වාති පරිදහිත්වා, විහාරනිවාසනපරිවත්තනවසෙනෙතං වෙදිතබ්බං. න හි තෙ තතො පුබ්බෙ අනිවත්ථා අහෙසුං. පත්තචීවරමාදායාති පත්තං හත්ථෙහි චීවරං කායෙන ආදියිත්වා සම්පටිච්ඡාදෙත්වා, ධාරෙත්වාති අත්ථො. යෙන වා තෙන වා හි පකාරෙන ගණ්හන්තා ආදායඉච්චෙව වුච්චන්ති, යථා ‘‘සමාදායෙව පක්කමතී’’ති (දී. නි. 1.21). පිණ්ඩං අලභමානාති සකලම්පි වෙරඤ්ජං චරිත්වා තිට්ඨතු පිණ්ඩො, අන්තමසො ‘‘අතිච්ඡථා’’ති වාචම්පි අලභමානා.
පත්ථපත්ථපුලකං ආරාමං ආහරිත්වාති ගතගතට්ඨානෙ ලද්ධං එකමෙකං පත්ථපත්ථපුලකං ගහෙත්වා ආරාමං නෙත්වා. උදුක්ඛලෙ කොට්ටෙත්වා කොට්ටෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තීති ථෙරානං කොචි කප්පියකාරකො නත්ථි, යො නෙසං තං ගහෙත්වා යාගුං වා භත්තං වා පචෙය්ය. සාමම්පි පචනං සමණසාරුප්පං න හොති න ච වට්ටති. තෙ එවං නො සල්ලහුකවුත්තිතා ච භවිස්සති, සාමපාකපරිමොචනඤ්චාති අට්ඨ අට්ඨ ¶ ජනා වා දස දස ජනා වා එකතො හුත්වා උදුක්ඛලෙ කොට්ටෙත්වා කොට්ටෙත්වා සකං සකං පටිවීසං උදකෙන තෙමෙත්වා පරිභුඤ්ජන්ති. එවං පරිභුඤ්ජිත්වා අප්පොස්සුක්කා සමණධම්මං කරොන්ති ¶ . භගවතො පන තෙ අස්සවාණිජා පත්ථපුලකඤ්ච දෙන්ති, තදුපියඤ්ච සප්පිමධුසක්කරං. තං ආයස්මා ආනන්දො ආහරිත්වා සිලායං පිසති. පුඤ්ඤවතා පණ්ඩිතපුරිසෙන කතං මනාපමෙව හොති. අථ නං පිසිත්වා සප්පිආදීහි සම්මා යොජෙත්වා භගවතො ¶ උපනාමෙසි. අථෙත්ථ දෙවතා දිබ්බොජං පක්ඛිපන්ති. තං භගවා පරිභුඤ්ජති. පරිභුඤ්ජිත්වා ඵලසමාපත්තියා කාලං අතිනාමෙති. න තතො පට්ඨාය පිණ්ඩාය චරති.
කිං පනානන්දත්ථෙරො තදා භගවතො උපට්ඨාකො හොතීති? හොති, නො ච ඛො උපට්ඨාකට්ඨානං ලද්ධා. භගවතො හි පඨමබොධියං වීසතිවස්සන්තරෙ නිබද්ධුපට්ඨාකො නාම නත්ථි. කදාචි නාගසමාලත්ථෙරො භගවන්තං උපට්ඨාසි, කදාචි නාගිතත්ථෙරො, කදාචි මෙඝියත්ථෙරො, කදාචි උපවාණත්ථෙරො, කදාචි සාගතත්ථෙරො, කදාචි සුනක්ඛත්තො ලිච්ඡවිපුත්තො. තෙ අත්තනො රුචියා උපට්ඨහිත්වා යදා ඉච්ඡන්ති තදා පක්කමන්ති. ආනන්දත්ථෙරො තෙසු තෙසු උපට්ඨහන්තෙසු අප්පොස්සුක්කො හොති, පක්කන්තෙසු සයමෙව වත්තපටිපත්තිං කරොති. භගවාපි කිඤ්චාපි මෙ ඤාතිසෙට්ඨො උපට්ඨාකට්ඨානං න තාව ලභති, අථ ඛො එවරූපෙසු ඨානෙසු අයමෙව පතිරූපොති අධිවාසෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘ආයස්මා පනානන්දො පත්ථපුලකං සිලායං පිසිත්වා භගවතො උපනාමෙසි, තං භගවා පරිභුඤ්ජතී’’ති.
නනු ච මනුස්සා දුබ්භික්ඛකාලෙ අතිවිය උස්සාහජාතා පුඤ්ඤානි කරොන්ති, අත්තනා අභුඤ්ජිත්වාපි භික්ඛූනං දාතබ්බං මඤ්ඤන්ති. තෙ තදා කස්මා කටච්ඡුභික්ඛම්පි න අදංසු? අයඤ්ච වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො මහතා උස්සාහෙන භගවන්තං වස්සාවාසං යාචි, සො කස්මා භගවතො අත්ථිභාවම්පි න ජානාතීති? වුච්චතෙ – මාරාවට්ටනාය. වෙරඤ්ජඤ්හි බ්රාහ්මණං භගවතො සන්තිකා පක්කන්තමත්තමෙව සකලඤ්ච නගරං සමන්තා ච යොජනමත්තං යත්ථ සක්කා පුරෙභත්තං පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්චාගන්තුං, තං සබ්බං මාරො ආවට්ටෙත්වා මොහෙත්වා සබ්බෙසං අසල්ලක්ඛණභාවං කත්වා පක්කාමි. තස්මා න කොචි අන්තමසො සාමීචිකම්මම්පි කත්තබ්බං මඤ්ඤිත්ථ.
කිං ¶ පන භගවාපි මාරාවට්ටනං අජානිත්වාව තත්ථ වස්සං උපගතොති? නො අජානිත්වා. අථ කස්මා චම්පා-සාවත්ථි-රාජගහාදීනං අඤ්ඤතරස්මිං න උපගතොති? තිට්ඨන්තු චම්පා-සාවත්ථි-රාජගහාදීනි, සචෙපි භගවා තස්මිං සංවච්ඡරෙ ¶ උත්තරකුරුං වා තිදසපුරං වා ගන්ත්වා වස්සං උපගච්ඡෙය්ය, තම්පි මාරො ආවට්ටෙය්ය. සො කිර තං සංවච්ඡරං අතිවිය ආඝාතෙන ¶ පරියුට්ඨිතචිත්තො අහොසි. ඉධ පන භගවා ඉමං අතිරෙකකාරණං අද්දස – ‘‘අස්සවාණිජා භික්ඛූනං සඞ්ගහං කරිස්සන්තී’’ති. තස්මා වෙරඤ්ජායමෙව වස්සං උපගච්ඡි.
කිං පන මාරො වාණිජකෙ ආවට්ටෙතුං න සක්කොතීති? නො න සක්කොති, තෙ පන ආවට්ටිතපරියොසානෙ ආගමිංසු. පටිනිවත්තිත්වා කස්මා න ආවට්ටෙතීති? අවිසහතාය. න හි සො තථාගතස්ස අභිහටභික්ඛාය නිබද්ධදානස්ස අප්පිතවත්තස්ස අන්තරායං කාතුං විසහති. චතුන්නඤ්හි න සක්කා අන්තරායො කාතුං. කතමෙසං චතුන්නං? තථාගතස්ස අභිහටභික්ඛාසඞ්ඛෙපෙන වා නිබද්ධදානස්ස අප්පිතවත්තසඞ්ඛෙපෙන වා පරිච්චත්තානං චතුන්නං පච්චයානං න සක්කා කෙනචි අන්තරායො කාතුං. බුද්ධානං ජීවිතස්ස න සක්කා කෙනචි අන්තරායො කාතුං. අසීතියා අනුබ්යඤ්ජනානං බ්යාමප්පභාය වා න සක්කා කෙනචි අන්තරායො කාතුං. චන්දිමසූරියදෙවබ්රහ්මානම්පි හි පභා තථාගතස්ස අනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභාප්පදෙසං පත්වා විහතානුභාවා හොන්ති. බුද්ධානං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස න සක්කා කෙනචි අන්තරායො කාතුන්ති ඉමෙසං චතුන්නං න සක්කා කෙනචි අන්තරායො කාතුං. තස්මා මාරෙන අකතන්තරායං භික්ඛං භගවා සසාවකසඞ්ඝො තදා පරිභුඤ්ජතීති වෙදිතබ්බො.
එවං පරිභුඤ්ජන්තො ච එකදිවසං අස්සොසි ඛො භගවා උදුක්ඛලසද්දන්ති භගවා පත්ථපත්ථපුලකං කොට්ටෙන්තානං භික්ඛූනං මුසලසඞ්ඝට්ටජනිතං උදුක්ඛලසද්දං සුණි. තතො පරං ජානන්තාපි තථාගතාති එවමාදි යං පරතො ‘‘කින්නු ඛො සො, ආනන්ද, උදුක්ඛලසද්දො’’ති පුච්ඡි, තස්ස පරිහාරදස්සනත්ථං වුත්තං. තත්රායං සඞ්ඛෙපවණ්ණනා – තථාගතා නාම ජානන්තාපි සචෙ තාදිසං පුච්ඡාකාරණං හොති, පුච්ඡන්ති. සචෙ පන තාදිසං පුච්ඡාකාරණං නත්ථි, ජානන්තාපි ¶ න පුච්ඡන්ති. යස්මා පන බුද්ධානං අජානනං නාම නත්ථි, තස්මා අජානන්තාපීති න වුත්තං. කාලං විදිත්වා පුච්ඡන්තීති සචෙ තස්සා පුච්ඡාය සො කාලො හොති, එවං තං කාලං විදිත්වා පුච්ඡන්ති; සචෙ න හොති ¶ , එවම්පි කාලං විදිත්වාව න පුච්ඡන්ති. එවං පුච්ඡන්තාපි ච අත්ථසංහිතං තථාගතා පුච්ඡන්ති, යං අත්ථනිස්සිතං කාරණනිස්සිතං, තදෙව පුච්ඡන්ති, නො අනත්ථසංහිතං. කස්මා? යස්මා අනත්ථසංහිතෙ සෙතුඝාතො තථාගතානං. සෙතු වුච්චති මග්ගො, මග්ගෙනෙව තාදිසස්ස වචනස්ස ඝාතො, සමුච්ඡෙදොති වුත්තං හොති.
ඉදානි අත්ථසංහිතන්ති එත්ථ යං අත්ථසන්නිස්සිතං වචනං තථාගතා පුච්ඡන්ති, තං දස්සෙන්තො ‘‘ද්වීහාකාරෙහී’’ති ආදිමාහ. තත්ථ ආකාරෙහීති කාරණෙහි. ධම්මං වා දෙසෙස්සාමාති අට්ඨුප්පත්තියුත්තං සුත්තං වා පුබ්බචරිතකාරණයුත්තං ජාතකං වා කථයිස්සාම. සාවකානං වා සික්ඛාපදං ¶ පඤ්ඤපෙස්සාමාති සාවකානං වා තාය පුච්ඡාය වීතික්කමං පාකටං කත්වා ගරුකං වා ලහුකං වා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සාම ආණං ඨපෙස්සාමාති.
අථ ඛො භගවා…පෙ… එතමත්ථං ආරොචෙසීති එත්ථ නත්ථි කිඤ්චි වත්තබ්බං. පුබ්බෙ වුත්තමෙව හි භික්ඛූනං පත්ථපත්ථපුලකපටිලාභං සල්ලහුකවුත්තිතං සාමපාකපරිමොචනඤ්ච ආරොචෙන්තො එතමත්ථං ආරොචෙසීති වුච්චති. ‘‘සාධු සාධු, ආනන්දා’’ති ඉදං පන භගවා ආයස්මන්තං ආනන්දං සම්පහංසෙන්තො ආහ. සාධුකාරං පන දත්වා ද්වීසු ආකාරෙසු එකං ගහෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ආහ – ‘‘තුම්හෙහි, ආනන්ද, සප්පුරිසෙහි විජිතං, පච්ඡිමා ජනතා සාලිමංසොදනං අතිමඤ්ඤිස්සතී’’ති. තත්රායමධිප්පායො – තුම්හෙහි, ආනන්ද, සප්පුරිසෙහි එවං දුබ්භික්ඛෙ දුල්ලභපිණ්ඩෙ ඉමාය සල්ලහුකවුත්තිතාය ඉමිනා ච සල්ලෙඛෙන විජිතං. කිං විජිතන්ති? දුබ්භික්ඛං විජිතං, ලොභො විජිතො, ඉච්ඡාචාරො විජිතො. කථං? ‘‘අයං වෙරඤ්ජා දුබ්භික්ඛා, සමන්තතො පන අනන්තරා ගාමනිගමා ඵලභාරනමිතසස්සා සුභික්ඛා සුලභපිණ්ඩා. එවං සන්තෙපි භගවා ඉධෙව අම්හෙ නිග්ගණ්හිත්වා වසතී’’ති එකභික්ඛුස්සපි චින්තා වා විඝාතො වා නත්ථි. එවං තාව දුබ්භික්ඛං විජිතං අභිභූතං අත්තනො වසෙ වත්තිතං.
කථං ලොභො විජිතො? ‘‘අයං වෙරඤ්ජා දුබ්භික්ඛා, සමන්තතො පන අනන්තරා ගාමනිගමා ඵලභාරනමිතසස්සා සුභික්ඛා සුලභපිණ්ඩා ¶ . හන්ද මයං තත්ථ ගන්ත්වා පරිභුඤ්ජිස්සාමා’’ති ලොභවසෙන එකභික්ඛුනාපි රත්තිච්ඡෙදො වා ‘‘පච්ඡිමිකාය තත්ථ වස්සං උපගච්ඡාමා’’ති වස්සච්ඡෙදො වා න කතො. එවං ලොභො විජිතො.
කථං ¶ ඉච්ඡාචාරො විජිතො? අයං වෙරඤ්ජා දුබ්භික්ඛා, ඉමෙ ච මනුස්සා අම්හෙ ද්වෙ තයො මාසෙ වසන්තෙපි න කිස්මිඤ්චි මඤ්ඤන්ති. යංනූන මයං ගුණවාණිජ්ජං කත්වා ‘‘අසුකො භික්ඛු පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභී…පෙ… අසුකො ඡළභිඤ්ඤොති එවං මනුස්සානං අඤ්ඤමඤ්ඤං පකාසෙත්වා කුච්ඡිං පටිජග්ගිත්වා පච්ඡා සීලං අධිට්ඨහෙය්යාමා’’ති එකභික්ඛුනාපි එවරූපා ඉච්ඡා න උප්පාදිතා. එවං ඉච්ඡාචාරො විජිතො අභිභූතො අත්තනො වසෙ වත්තිතොති.
අනාගතෙ පන පච්ඡිමා ජනතා විහාරෙ නිසින්නා අප්පකසිරෙනෙව ලභිත්වාපි ‘‘කිං ඉදං උත්තණ්ඩුලං අතිකිලින්නං අලොණං අතිලොණං අනම්බිලං අච්චම්බිලං, කො ඉමිනා අත්ථො’’ති ආදිනා නයෙන සාලිමංසොදනං අතිමඤ්ඤිස්සති, ඔඤ්ඤාතං අවඤ්ඤාතං කරිස්සති. අථ වා ජනපදො ¶ නාම න සබ්බකාලං දුබ්භික්ඛො හොති. එකදා දුබ්භික්ඛො හොති, එකදා සුභික්ඛො හොති. ස්වායං යදා සුභික්ඛො භවිස්සති, තදා තුම්හාකං සප්පුරිසානං ඉමාය පටිපත්තියා පසන්නා මනුස්සා භික්ඛූනං යාගුඛජ්ජකාදිප්පභෙදෙන අනෙකප්පකාරං සාලිවිකතිං මංසොදනඤ්ච දාතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්ති. තං තුම්හෙ නිස්සාය උප්පන්නං සක්කාරං තුම්හාකං සබ්රහ්මචාරීසඞ්ඛාතා පච්ඡිමා ජනතා තුම්හාකං අන්තරෙ නිසීදිත්වා අනුභවමානාව අතිමඤ්ඤිස්සති, තප්පච්චයං මානඤ්ච ඔමානඤ්ච කරිස්සති. කථං? කස්මා එත්තකං පක්කං, කිං තුම්හාකං භාජනානි නත්ථි, යත්ථ අත්තනො සන්තකං පක්ඛිපිත්වා ඨපෙය්යාථාති.
දුබ්භික්ඛකථා නිට්ඨිතා.
මහාමොග්ගල්ලානස්සසීහනාදකථා
17. අථ ඛො ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානොතිආදීසු ආයස්මාති පියවචනමෙතං, ගරුගාරවසප්පතිස්සාධිවචනමෙතං. මහාමොග්ගල්ලානොති මහා ච සො ගුණමහන්තතාය මොග්ගල්ලානො ච ගොත්තෙනාති මහාමොග්ගල්ලානො. එතදවොචාති එතං අවොච. ඉදානි වත්තබ්බං ‘‘එතරහි භන්තෙ’’තිආදිවචනං දස්සෙති. කස්මා අවොච? ථෙරො කිර පබ්බජිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සාවකපාරමිඤාණස්ස ¶ මත්ථකං පත්තො, සත්ථාරාපි මහිද්ධිකතාය එතදග්ගෙ ඨපිතො. සො තං අත්තනො මහිද්ධිකතං නිස්සාය චින්තෙසි – ‘‘අයං වෙරඤ්ජා දුබ්භික්ඛා, භික්ඛූ ච කිලමන්ති, යංනූනාහං පථවිං පරිවත්තෙත්වා භික්ඛූ පප්පටකොජං භොජෙය්ය’’න්ති. අථස්ස ¶ එතදහොසි – ‘‘සචෙ පනාහං භගවතො සන්තිකෙ විහරන්තො භගවන්තං අයාචිත්වා එවං කරෙය්යං, න මෙතං අස්ස පතිරූපං; යුගග්ගාහො විය භගවතා සද්ධිං කතො භවෙය්යා’’ති. තස්මා යාචිතුකාමො ආගන්ත්වා භගවන්තං එතදවොච.
හෙට්ඨිමතලං සම්පන්නන්ති පථවියා කිර හෙට්ඨිමතලෙ පථවිමණ්ඩො පථවොජො පථවි-පප්පටකො අත්ථි, තං සන්ධාය වදති. තත්ථ සම්පන්නන්ති මධුරං, සාදුරසන්ති අත්ථො. යථෙව හි ‘‘තත්රස්ස රුක්ඛො සම්පන්නඵලො ච උපපන්නඵලො චා’’ති (ම. නි. 2.48) එත්ථ මධුරඵලොති අත්ථො; එවමිධාපි සම්පන්නන්ති මධුරං සාදුරසන්ති වෙදිතබ්බං. සෙය්යථාපි ඛුද්දමධුං අනීළකන්ති ඉදං පනස්ස මධුරතාය ඔපම්මනිදස්සනත්ථං වුත්තං. ඛුද්දමධුන්ති ඛුද්දකමක්ඛිකාහි කතමධු. අනීළකන්ති නිම්මක්ඛිකං නිම්මක්ඛිකණ්ඩකං පරිසුද්ධං. එතං කිර මධු සබ්බමධූහි අග්ගඤ්ච සෙට්ඨඤ්ච සුරසඤ්ච ඔජවන්තඤ්ච. තෙනාහ – ‘‘සෙය්යථාපි ඛුද්දමධුං අනීළකං එවමස්සාද’’න්ති.
සාධාහං ¶ , භන්තෙති සාධු අහං, භන්තෙ. එත්ථ සාධූති ආයාචනවචනමෙතං. පථවිපරිවත්තනං ආයාචන්තො හි ථෙරො භගවන්තං එවමාහ. පරිවත්තෙය්යන්ති උක්කුජ්ජෙය්යං, හෙට්ඨිමතලං උපරිමං කරෙය්යං. කස්මා? එවඤ්හි කතෙ සුඛෙන භික්ඛූ පප්පටකොජං පථවිමණ්ඩං පරිභුඤ්ජිස්සන්තීති. අථ භගවා අනනුඤ්ඤාතුකාමොපි ථෙරං සීහනාදං නදාපෙතුං පුච්ඡි – ‘‘යෙ පන තෙ, මොග්ගල්ලාන, පථවිනිස්සිතා පාණා තෙ කථං කරිස්සසී’’ති. යෙ පථවිනිස්සිතා ගාමනිගමාදීසු පාණා, තෙ පථවියා පරිවත්තියමානාය ආකාසෙ ¶ සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තෙ කථං කරිස්සසි, කත්ථ ඨපෙස්සසීති? අථ ථෙරො භගවතා එතදග්ගෙ ඨපිතභාවානුරූපං අත්තනො ඉද්ධානුභාවං පකාසෙන්තො ‘‘එකාහං, භන්තෙ’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – එකං අහං භන්තෙ හත්ථං යථා අයං මහාපථවී එවං අභිනිම්මිනිස්සාමි, පථවිසදිසං කරිස්සාමි. එවං කත්වා යෙ පථවිනිස්සිතා පාණා තෙ එකස්මිං හත්ථතලෙ ඨිතෙ පාණෙ තතො දුතියහත්ථතලෙ සඞ්කාමෙන්තො විය තත්ථ සඞ්කාමෙස්සාමීති.
අථස්ස භගවා ආයාචනං පටික්ඛිපන්තො ‘‘අලං මොග්ගල්ලානා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අලන්ති පටික්ඛෙපවචනං. විපල්ලාසම්පි සත්තා පටිලභෙය්යුන්ති විපරීතග්ගාහම්පි සත්තා සම්පාපුණෙය්යුං. කථං? අයං නු ඛො පථවී ¶ , උදාහු න අයන්ති. අථ වා අම්හාකං නු ඛො අයං ගාමො, උදාහු අඤ්ඤෙස’’න්ති. එවං නිගමජනපදඛෙත්තාරාමාදීසු. න වා එස විපල්ලාසො, අචින්තෙය්යො හි ඉද්ධිමතො ඉද්ධිවිසයො. එවං පන විපල්ලාසං පටිලභෙය්යුං – ඉදං දුබ්භික්ඛං නාම න ඉදානියෙව හොති, අනාගතෙපි භවිස්සති. තදා භික්ඛූ තාදිසං ඉද්ධිමන්තං සබ්රහ්මචාරිං කුතො ලභිස්සන්ති? තෙ සොතාපන්න-සකදාගාමි-අනාගාමි-සුක්ඛවිපස්සක-ඣානලාභි-පටිසම්භිදාප්පත්තඛීණාසවාපි සමානා ඉද්ධිබලාභාවා පරකුලානි පිණ්ඩාය උපසඞ්කමිස්සන්ති. තත්ර මනුස්සානං එවං භවිස්සති – ‘‘බුද්ධකාලෙ භික්ඛූ සික්ඛාසු පරිපූරකාරිනො අහෙසුං. තෙ ගුණෙ නිබ්බත්තෙත්වා දුබ්භික්ඛකාලෙ පථවිං පරිවත්තෙත්වා පප්පටකොජං පරිභුඤ්ජිංසු. ඉදානි පන සික්ඛාය පරිපූරකාරිනො නත්ථි. යදි සියුං, තථෙව කරෙය්යුං. න අම්හාකං යං කිඤ්චි පක්කං වා ආමං වා ඛාදිතුං දදෙය්යු’’න්ති. එවං තෙසුයෙව අරියපුග්ගලෙසු ‘‘නත්ථි අරියපුග්ගලා’’ති ඉමං විපල්ලාසං පටිලභෙය්යුං. විපල්ලාසවසෙන ච අරියෙ ගරහන්තා උපවදන්තා අපායුපගා භවෙය්යුං. තස්මා මා තෙ රුච්චි පථවිං පරිවත්තෙතුන්ති.
අථ ථෙරො ඉමං යාචනං අලභමානො අඤ්ඤං යාචන්තො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’තිආදිමාහ. තම්පිස්ස භගවා පටික්ඛිපන්තො ‘‘අලං ¶ මොග්ගල්ලානා’’තිආදිමාහ. තත්ථ කිඤ්චාපි න වුත්තං ‘‘විපල්ලාසම්පි සත්තා පටිලභෙය්යු’’න්ති, අථ ඛො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං; අත්ථොපි චස්ස වුත්තසදිසමෙව වෙදිතබ්බො. යදි පන භගවා අනුජානෙය්ය, ථෙරො කිං කරෙය්යාති? මහාසමුද්දං එකෙන ¶ පදවීතිහාරෙන අතික්කමිතබ්බං මාතිකාමත්තං අධිට්ඨහිත්වා නළෙරුපුචිමන්දතො උත්තරකුරුඅභිමුඛං මග්ගං නීහරිත්වා උත්තරකුරුං ගමනාගමනසම්පන්නෙ ඨානෙ කත්වා දස්සෙය්ය, යථා භික්ඛූ ගොචරගාමං විය යථාසුඛං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා නික්ඛමෙය්යුන්ති.
නිට්ඨිතා මහාමොග්ගල්ලානස්ස සීහනාදකථා.
විනයපඤ්ඤත්තියාචනකථාවණ්ණනා
18. ඉදානි ආයස්මා උපාලි විනයපඤ්ඤත්තියා මූලතො පභුති නිදානං දස්සෙතුං සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සික්ඛාපදපටිසංයුත්තං විතක්කුප්පාදං දස්සෙන්තො ¶ ‘‘අථ ඛො ආයස්මතො සාරිපුත්තස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ රහොගතස්සාති රහසි ගතස්ස. පටිසල්ලීනස්සාති සල්ලීනස්ස එකීභාවං ගතස්ස. කතමෙසානන්ති අතීතෙසු විපස්සීආදීසු බුද්ධෙසු කතමෙසං. චිරං අස්ස ඨිති, චිරා වා අස්ස ඨිතීති චිරට්ඨිතිකං. සෙසමෙත්ථ උත්තානපදත්ථමෙව.
කිං පන ථෙරො ඉමං අත්තනො පරිවිතක්කං සයං විනිච්ඡිනිතුං න සක්කොතීති? වුච්චතෙ – සක්කොති ච න සක්කොති ච. අයඤ්හි ඉමෙසං නාම බුද්ධානං සාසනං න චිරට්ඨිතිකං අහොසි, ඉමෙසං චිරට්ඨිතිකන්ති එත්තකං සක්කොති විනිච්ඡිනිතුං. ඉමිනා පන කාරණෙන න චිරට්ඨිතිකං අහොසි, ඉමිනා චිරට්ඨිතිකන්ති එතං න සක්කොති. මහාපදුමත්ථෙරො පනාහ – ‘‘එතම්පි සොළසවිධාය පඤ්ඤාය මත්ථකං පත්තස්ස අග්ගසාවකස්ස න භාරියං, සම්මාසම්බුද්ධෙන පන සද්ධිං එකට්ඨානෙ වසන්තස්ස සයං විනිච්ඡයකරණං තුලං ඡඩ්ඩෙත්වා හත්ථෙන තුලනසදිසං හොතීති භගවන්තංයෙව උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡී’’ති. අථස්ස භගවා තං විස්සජ්ජෙන්තො ‘‘භගවතො ච සාරිපුත්ත විපස්සිස්සා’’තිආදිමාහ. තං උත්තානත්ථමෙව.
19. පුන ථෙරො කාරණං පුච්ඡන්තො කො නු ඛො, භන්තෙ, හෙතූතිආදිමාහ. තත්ථ කො නු ඛො භන්තෙති කාරණපුච්ඡා ¶ , තස්ස කතමො නු ඛො භන්තෙති අත්ථො. හෙතු පච්චයොති උභයමෙතං කාරණාධිවචනං; කාරණඤ්හි යස්මා තෙන තස්ස ඵලං හිනොති පවත්තති, තස්මා හෙතූති වුච්චති. යස්මා තං පටිච්ච එති පවත්තති, තස්මා පච්චයොති වුච්චති. එවං අත්ථතො එකම්පි වොහාරවසෙන ච වචනසිලිට්ඨතාය ච තත්ර තත්ර එතං උභයම්පි වුච්චති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.
ඉදානි ¶ තං හෙතුඤ්ච පච්චයඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘භගවා ච සාරිපුත්ත විපස්සී’’තිආදිමාහ. තත්ථ කිලාසුනො අහෙසුන්ති න ආලසියකිලාසුනො, න හි බුද්ධානං ආලසියං වා ඔසන්නවීරියතා වා අත්ථි. බුද්ධා හි එකස්ස වා ද්වින්නං වා සකලචක්කවාළස්ස වා ධම්මං දෙසෙන්තා සමකෙනෙව උස්සාහෙන ධම්මං දෙසෙන්ති, න පරිසාය අප්පභාවං දිස්වා ඔසන්නවීරියා හොන්ති, නාපි මහන්තභාවං දිස්වා උස්සන්නවීරියා. යථා හි සීහො මිගරාජා සත්තන්නං දිවසානං අච්චයෙන ගොචරාය පක්කන්තො ඛුද්දකෙ වා මහන්තෙ වා ¶ පාණෙ එකසදිසෙනෙව වෙගෙන ධාවති. තං කිස්ස හෙතු? ‘‘මා මෙ ජවො පරිහායී’’ති. එවං බුද්ධා අප්පකාය වා මහතියා වා පරිසාය සමකෙනෙව උස්සාහෙන ධම්මං දෙසෙන්ති. තං කිස්ස හෙතු? ‘‘මා නො ධම්මගරුතා පරිහායී’’ති. ධම්මගරුනො හි බුද්ධා ධම්මගාරවාති.
යථා පන අම්හාකං භගවා මහාසමුද්දං පූරයමානො විය විත්ථාරෙන ධම්මං දෙසෙසි, එවං තෙ න දෙසෙසුං. කස්මා? සත්තානං අප්පරජක්ඛතාය. තෙසං කිර කාලෙ දීඝායුකා සත්තා අප්පරජක්ඛා අහෙසුං. තෙ චතුසච්චපටිසංයුත්තං එකගාථම්පි සුත්වා ධම්මං අභිසමෙන්ති, තස්මා න විත්ථාරෙන ධම්මං දෙසෙසුං. තෙනෙව කාරණෙන අප්පකඤ්ච නෙසං අහොසි සුත්තං…පෙ… වෙදල්ලන්ති. තත්ථ සුත්තාදීනං නානත්තං පඨමසඞ්ගීතිවණ්ණනායං වුත්තමෙව.
අපඤ්ඤත්තං සාවකානං සික්ඛාපදන්ති සාවකානං නිද්දොසතාය දොසානුරූපතො පඤ්ඤපෙතබ්බං සත්තාපත්තික්ඛන්ධවසෙන ආණාසික්ඛාපදං අපඤ්ඤත්තං. අනුද්දිට්ඨං ¶ පාතිමොක්ඛන්ති අන්වද්ධමාසං ආණාපාතිමොක්ඛං අනුද්දිට්ඨං අහොසි. ඔවාදපාතිමොක්ඛමෙව තෙ උද්දිසිංසු; තම්පි ච නො අන්වද්ධමාසං. තථා හි විපස්සී භගවා ඡන්නං ඡන්නං වස්සානං සකිං සකිං ඔවාදපාතිමොක්ඛං උද්දිසි; තඤ්ච ඛො සාමංයෙව. සාවකා පනස්ස අත්තනො අත්තනො වසනට්ඨානෙසු න උද්දිසිංසු. සකලජම්බුදීපෙ එකස්මිංයෙව ඨානෙ බන්ධුමතියා රාජධානියා ඛෙමෙ මිගදායෙ විපස්සිස්ස භගවතො වසනට්ඨානෙ සබ්බොපි භික්ඛුසඞ්ඝො උපොසථං අකාසි. තඤ්ච ඛො සඞ්ඝුපොසථමෙව; න ගණුපොසථං, න පුග්ගලුපොසථං, න පාරිසුද්ධිඋපොසථං, න අධිට්ඨානුපොසථං.
තදා කිර ජම්බුදීපෙ චතුරාසීතිවිහාරසහස්සානි හොන්ති. එකමෙකස්මිං විහාරෙ අබ්බොකිණ්ණානි දසපි වීසතිපි භික්ඛුසහස්සානි වසන්ති, භිය්යොපි වසන්ති. උපොසථාරොචිකා දෙවතා තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා ආරොචෙන්ති – ‘‘මාරිසා, එකං වස්සං අතික්කන්තං, ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච වස්සානි අතික්කන්තානි, ඉදං ඡට්ඨං වස්සං, ආගාමිනියා පුණ්ණමාසියා බුද්ධදස්සනත්ථං උපොසථකරණත්ථඤ්ච ගන්තබ්බං! සම්පත්තො වො සන්නිපාතකාලො’’ති. තතො ¶ සානුභාවා භික්ඛූ අත්තනො අත්තනො ආනුභාවෙන ගච්ඡන්ති, ඉතරෙ දෙවතානුභාවෙන. කථං? තෙ කිර භික්ඛූ පාචීනසමුද්දන්තෙ වා පච්ඡිමඋත්තරදක්ඛිණසමුද්දන්තෙ වා ඨිතා ගමියවත්තං පූරෙත්වා පත්තචීවරමාදාය ‘‘ගච්ඡාමා’’ති චිත්තං උප්පාදෙන්ති; සහ චිත්තුප්පාදා උපොසථග්ගං ගතාව ¶ හොන්ති. තෙ විපස්සිං සම්මාසම්බුද්ධං අභිවාදෙත්වා නිසීදන්ති. භගවාපි සන්නිසින්නාය පරිසාය ඉමං ඔවාදපාතිමොක්ඛං උද්දිසති.
‘‘ඛන්තී පරමං තපො තිතික්ඛා;
නිබ්බානං පරමං වදන්ති බුද්ධා;
න හි පබ්බජිතො පරූපඝාතී;
න සමණො හොති පරං විහෙඨයන්තො.
‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණං, කුසලස්ස උපසම්පදා;
සචිත්තපරියොදපනං, එතං බුද්ධාන සාසනං.
‘‘අනුපවාදො ¶ අනුපඝාතො, පාතිමොක්ඛෙ ච සංවරො;
මත්තඤ්ඤුතා ච භත්තස්මිං, පන්තඤ්ච සයනාසනං;
අධිචිත්තෙ ච ආයොගො, එතං බුද්ධාන සාසන’’න්ති. (දී. නි. 2.90; ධ. ප. 183-185);
එතෙනෙව උපායෙන ඉතරෙසම්පි බුද්ධානං පාතිමොක්ඛුද්දෙසො වෙදිතබ්බො. සබ්බබුද්ධානඤ්හි ඉමා තිස්සොව ඔවාදපාතිමොක්ඛගාථායො හොන්ති. තා දීඝායුකබුද්ධානං යාව සාසනපරියන්තා උද්දෙසමාගච්ඡන්ති; අප්පායුකබුද්ධානං පඨමබොධියංයෙව. සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිකාලතො පන පභුති ආණාපාතිමොක්ඛමෙව උද්දිසීයති. තඤ්ච ඛො භික්ඛූ එව උද්දිසන්ති, න බුද්ධා. තස්මා අම්හාකම්පි භගවා පඨමබොධියං වීසතිවස්සමත්තමෙව ඉදං ඔවාදපාතිමොක්ඛං උද්දිසි. අථෙකදිවසං පුබ්බාරාමෙ මිගාරමාතුපාසාදෙ නිසින්නො භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘න දානාහං, භික්ඛවෙ, ඉතො පරං උපොසථං කරිස්සාමි පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමි, තුම්හෙව දානි භික්ඛවෙ ඉතො පරං උපොසථං කරෙය්යාථ, පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යාථ. අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො යං තථාගතො අපරිසුද්ධාය පරිසාය උපොසථං කරෙය්ය, පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යා’’ති (චූළව. 386). තතො පට්ඨාය භික්ඛූ ආණාපාතිමොක්ඛං උද්දිසන්ති. ඉදං ආණාපාතිමොක්ඛං තෙසං අනුද්දිට්ඨං අහොසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අනුද්දිට්ඨං පාතිමොක්ඛ’’න්ති.
තෙසං ¶ බුද්ධානන්ති තෙසං විපස්සීආදීනං තිණ්ණං බුද්ධානං. අන්තරධානෙනාති ඛන්ධන්තරධානෙන; පරිනිබ්බානෙනාති වුත්තං හොති. බුද්ධානුබුද්ධානන්ති යෙ තෙසං බුද්ධානං අනුබුද්ධා සම්මුඛසාවකා තෙසඤ්ච ඛන්ධන්තරධානෙන. යෙ තෙ පච්ඡිමා සාවකාති ¶ යෙ තෙසං සම්මුඛසාවකානං සන්තිකෙ පබ්බජිතා පච්ඡිමා සාවකා. නානානාමාති ‘‘බුද්ධරක්ඛිතො, ධම්මරක්ඛිතො’’තිආදි නාමවසෙන විවිධනාමා. නානාගොත්තාති ‘‘ගොතමො, මොග්ගල්ලානො’’තිආදි ගොත්තවසෙන විවිධගොත්තා. නානාජච්චාති ‘‘ඛත්තියො, බ්රාහ්මණො’’තිආදිජාතිවසෙන නානාජච්චා. නානාකුලා පබ්බජිතාති ඛත්තියකුලාදිවසෙ නෙව උච්චනීචඋළාරුළාරභොගාදිකුලවසෙන වා විවිධකුලා නික්ඛම්ම පබ්බජිතා.
තෙ තං බ්රහ්මචරියන්ති තෙ පච්ඡිමා සාවකා ¶ යස්මා එකනාමා එකගොත්තා එකජාතිකා එකකුලා පබ්බජිතා ‘‘අම්හාකං සාසනං තන්ති පවෙණී’’ති අත්තනො භාරං කත්වා බ්රහ්මචරියං රක්ඛන්ති, චිරං පරියත්තිධම්මං පරිහරන්ති. ඉමෙ ච තාදිසා න හොන්ති. තස්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං විහෙඨෙන්තා විලොමං ගණ්හන්තා ‘‘අසුකො ථෙරො ජානිස්සති, අසුකො ථෙරො ජානිස්සතී’’ති සිථිලං කරොන්තා තං බ්රහ්මචරියං ඛිප්පඤ්ඤෙව අන්තරධාපෙසුං, සඞ්ගහං ආරොපෙත්වා න රක්ඛිංසු. සෙය්යථාපීති තස්සත්ථස්ස ඔපම්මනිදස්සනං. විකිරතීති වික්ඛිපති. විධමතීති ඨානන්තරං නෙති. විද්ධංසෙතීති ඨිතට්ඨානතො අපනෙති. යථා තං සුත්තෙන අසඞ්ගහිතත්තාති යථා සුත්තෙන අසඞ්ගහිතත්තා අගන්ථිතත්තා අබද්ධත්තා එවං විකිරති යථා සුත්තෙන අසඞ්ගහිතානි විකිරියන්ති, එවං විකිරතීති වුත්තං හොති. එවමෙව ඛොති ඔපම්මසම්පටිපාදනං. අන්තරධාපෙසුන්ති වග්ගසඞ්ගහ-පණ්ණාසසඞ්ගහාදීහි අසඞ්ගණ්හන්තා යං යං අත්තනො රුච්චති, තං තදෙව ගහෙත්වා සෙසං විනාසෙසුං අදස්සනං නයිංසු.
අකිලාසුනො ච තෙ භගවන්තො අහෙසුං සාවකෙ චෙතසා චෙතො පරිච්ච ඔවදිතුන්ති අපිච සාරිපුත්ත තෙ බුද්ධා අත්තනො චෙතසා සාවකානං චෙතො පරිච්ච පරිච්ඡින්දිත්වා ඔවදිතුං අකිලාසුනො අහෙසුං, පරචිත්තං ඤත්වා අනුසාසනිං න භාරියතො න පපඤ්චතො අද්දසංසු. භූතපුබ්බං සාරිපුත්තාතිආදි තෙසං අකිලාසුභාවප්පකාසනත්ථං වුත්තං. භිංසනකෙති භයානකෙ භයජනනකෙ. එවං විතක්කෙථාති නෙක්ඛම්මවිතක්කාදයො තයො විතක්කෙ විතක්කෙථ. මා එවං විතක්කයිත්ථාති කාමවිතක්කාදයො තයො අකුසලවිතක්කෙ මා විතක්කයිත්ථ. එවං මනසි කරොථාති ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා අසුභ’’න්ති මනසි කරොථ. මා එවං මනසා ¶ කත්ථාති ‘‘නිච්චං සුඛං අත්තා සුභ’’න්ති මා මනසි අකරිත්ථ. ඉදං පජහථාති අකුසලං පජහථ. ඉදං උපසම්පජ්ජ විහරථාති කුසලං උපසම්පජ්ජ පටිලභිත්වා නිප්ඵාදෙත්වා විහරථ.
අනුපාදාය ¶ ¶ ආසවෙහි චිත්තානි විමුච්චිංසූති අග්ගහෙත්වා විමුච්චිංසු. තෙසඤ්හි චිත්තානි යෙහි ආසවෙහි විමුච්චිංසු, න තෙ තානි ගහෙත්වා විමුච්චිංසු. අනුප්පාදනිරොධෙන පන නිරුජ්ඣමානා අග්ගහෙත්වා විමුච්චිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තානි විමුච්චිංසූ’’ති. සබ්බෙපි තෙ අරහත්තං පත්වා සූරියරස්මිසම්ඵුට්ඨමිව පදුමවනං විකසිතචිත්තා අහෙසුං. තත්ර සුදං සාරිපුත්ත භිංසනකස්ස වනසණ්ඩස්ස භිංසනකතස්මිං හොතීති තත්රාති පුරිමවචනාපෙක්ඛං; සුදන්ති පදපූරණමත්තෙ නිපාතො; සාරිපුත්තාති ආලපනං. අයං පනෙත්ථ අත්ථයොජනා – තත්රාති යං වුත්තං ‘‘අඤ්ඤතරස්මිං භිංසනකෙ වනසණ්ඩෙ’’ති, තත්ර යො සො භිංසනකොති වනසණ්ඩො වුත්තො, තස්ස භිංසනකස්ස වනසණ්ඩස්ස භිංසනකතස්මිං හොති, භිංසනකිරියාය හොතීති අත්ථො. කිං හොති? ඉදං හොති – යො කොචි අවීතරාගො…පෙ… ලොමානි හංසන්තීති.
අථ වා තත්රාති සාමිඅත්ථෙ භුම්මං. සුඉති නිපාතො; ‘‘කිං සු නාම තෙ භොන්තො සමණබ්රාහ්මණා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.469) විය. ඉදන්ති අධිප්පෙතමත්ථං පච්චක්ඛං විය කත්වා දස්සනවචනං. සුඉදන්ති සුදං, සන්ධිවසෙන ඉකාරලොපො වෙදිතබ්බො. ‘‘චක්ඛුන්ද්රියං, ඉත්ථින්ද්රියං, අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං (විභ. 219), ‘‘කිං සූධ විත්ත’’න්තිආදීසු (සං. නි. 1.73, 246; සු. නි. 183) විය. අයං පනෙත්ථ අත්ථයොජනා – තස්ස සාරිපුත්ත භිංසනකස්ස වනසණ්ඩස්ස භිංසනකතස්මිං ඉදංසු හොති. භිංසනකතස්මින්ති භිංසනකභාවෙති අත්ථො. එකස්ස තකාරස්ස ලොපො දට්ඨබ්බො. භිංසනකත්තස්මින්තියෙව වා පාඨො. ‘‘භිංසනකතාය’’ ඉති වා වත්තබ්බෙ ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතො. නිමිත්තත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං, තස්මා එවං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො – භිංසනකභාවෙ ඉදංසු හොති, භිංසනකභාවනිමිත්තං භිංසනකභාවහෙතු භිංසනකභාවපච්චයා ඉදංසු හොති. යො කොචි අවීතරාගො තං වනසණ්ඩං පවිසති, යෙභුය්යෙන ලොමානි හංසන්තීති බහුතරානි ලොමානි හංසන්ති උද්ධං මුඛානි සූචිසදිසානි කණ්ටකසදිසානි ච හුත්වා තිට්ඨන්ති, අප්පානි න හංසන්ති. බහුතරානං වා සත්තානං හංසන්ති. අප්පකානං අතිසූරපුරිසානං න හංසන්ති.
ඉදානි ¶ ¶ අයං ඛො, සාරිපුත්ත, හෙතූතිආදි නිගමනං. යඤ්චෙත්ථ අන්තරන්තරා න වුත්තං, තං උත්තානත්ථමෙව. තස්මා පාළික්කමෙනෙව වෙදිතබ්බං. යං පන වුත්තං න චිරට්ඨිතිකං අහොසීති, තං පුරිසයුගවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. වස්සගණනාය හි විපස්සිස්ස භගවතො අසීතිවස්සසහස්සානි ආයු, සම්මුඛසාවකානම්පිස්ස තත්තකමෙව. එවමස්ස ය්වායං සබ්බපච්ඡිමකො සාවකො, තෙන සහ ඝටෙත්වා සතසහස්සං සට්ඨිමත්තානි ච වස්සසහස්සානි බ්රහ්මචරියං ¶ අට්ඨාසි. පුරිසයුගවසෙන පන යුගපරම්පරාය ආගන්ත්වා ද්වෙයෙව පුරිසයුගානි අට්ඨාසි. තස්මා න චිරට්ඨිතිකන්ති වුත්තං. සිඛිස්ස පන භගවතො සත්තතිවස්සසහස්සානි ආයු. සම්මුඛසාවකානම්පිස්ස තත්තකමෙව. වෙස්සභුස්ස භගවතො සට්ඨිවස්සසහස්සානි ආයු. සම්මුඛසාවකානම්පිස්ස තත්තකමෙව. එවං තෙසම්පි යෙ සබ්බපච්ඡිමකා සාවකා තෙහි සහ ඝටෙත්වා සතසහස්සතො උද්ධං චත්තාලීසමත්තානි වීසතිමත්තානි ච වස්සසහස්සානි බ්රහ්මචරියං අට්ඨාසි. පුරිසයුගවසෙන පන යුගපරම්පරාය ආගන්ත්වා ද්වෙ ද්වෙයෙව පුරිසයුගානි අට්ඨාසි. තස්මා න චිරට්ඨිතිකන්ති වුත්තං.
20. එවං ආයස්මා සාරිපුත්තො තිණ්ණං බුද්ධානං බ්රහ්මචරියස්ස න චිරට්ඨිතිකාරණං සුත්වා ඉතරෙසං තිණ්ණං බ්රහ්මචරියස්ස චිරට්ඨිතිකාරණං සොතුකාමො පුන භගවන්තං ‘‘කො පන භන්තෙ හෙතූ’’ති ආදිනා නයෙන පුච්ඡි. භගවාපිස්ස බ්යාකාසි. තං සබ්බං වුත්තපටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බං. චිරට්ඨිතිකභාවෙපි චෙත්ථ තෙසං බුද්ධානං ආයුපරිමාණතොපි පුරිසයුගතොපි උභයථා චිරට්ඨිතිකතා වෙදිතබ්බා. කකුසන්ධස්ස හි භගවතො චත්තාලීසවස්සසහස්සානි ආයු, කොණාගමනස්ස භගවතො තිංසවස්සසහස්සානි, කස්සපස්ස භගවතො වීසතිවස්සසහස්සානි; සම්මුඛසාවකානම්පි නෙසං තත්තකමෙව. බහූනි ච නෙසං සාවකයුගානි පරම්පරාය බ්රහ්මචරියං පවත්තෙසුං. එවං තෙසං ආයුපරිමාණතොපි සාවකයුගතොපි උභයථා බ්රහ්මචරියං චිරට්ඨිතිකං අහොසි.
අම්හාකං පන භගවතො කස්සපස්ස භගවතො උපඩ්ඪායුකප්පමාණෙ දසවස්සසහස්සායුකකාලෙ ¶ උප්පජ්ජිතබ්බං සියා. තං අසම්භුණන්තෙන පඤ්චවස්සසහස්සායුකකාලෙ, එකවස්සසහස්සායුකකාලෙ, පඤ්චවස්සසතායුකකාලෙපි වා උප්පජ්ජිතබ්බං සියා. යස්මා පනස්ස බුද්ධත්තකාරකෙ ධම්මෙ එසන්තස්ස පරියෙසන්තස්ස ඤාණං පරිපාචෙන්තස්ස ගබ්භං ගණ්හාපෙන්තස්ස වස්සසතායුකකාලෙ ¶ ඤාණං පරිපාකමගමාසි. තස්මා අතිපරිත්තායුකකාලෙ උප්පන්නො. තෙනස්ස සාවකපරම්පරාවසෙන චිරට්ඨිතිකම්පි බ්රහ්මචරියං ආයුපරිමාණවසෙන වස්සගණනාය නචිරට්ඨිතිකමෙවාති වත්තුං වට්ටති.
21. අථ ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තොති කො අනුසන්ධි? එවං තිණ්ණං බුද්ධානං බ්රහ්මචරියස්ස චිරට්ඨිතිකාරණං සුත්වා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියෙව චිරට්ඨිතිකභාවහෙතූති නිට්ඨං ගන්ත්වා භගවතොපි බ්රහ්මචරියස්ස චිරට්ඨිතිකභාවං ඉච්ඡන්තො ආයස්මා සාරිපුත්තො භගවන්තං සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිං යාචි. තස්සා යාචනවිධිදස්සනත්ථමෙතං වුත්තං – අථ ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො උට්ඨායාසනා ¶ …පෙ… චිරට්ඨිතිකන්ති. තත්ථ අද්ධනියන්ති අද්ධානක්ඛමං; දීඝකාලිකන්ති වුත්තං හොති. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.
අථස්ස භගවා ‘‘න තාවායං සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිකාලො’’ති පකාසෙන්තො ‘‘ආගමෙහි ත්වං සාරිපුත්තා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ආගමෙහි ත්වන්ති තිට්ඨ තාව ත්වං; අධිවාසෙහි තාව ත්වන්ති වුත්තං හොති. ආදරත්ථවසෙනෙවෙත්ථ ද්වික්ඛත්තුං වුත්තං. එතෙන භගවා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා සාවකානං විසයභාවං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘බුද්ධවිසයොව සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තී’’ති ආවිකරොන්තො ‘‘තථාගතො වා’’තිආදිමාහ. එත්ථ ච තත්ථාති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියාචනාපෙක්ඛං භුම්මවචනං. තත්රායං යොජනා – යං වුත්තං ‘‘සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙය්යා’’ති, තත්ථ තස්සා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා තථාගතොයෙව කාලං ජානිස්සතීති. එවං වත්වා අකාලං තාව දස්සෙතුං ‘‘න තාව සාරිපුත්තා’’තිආදිමාහ.
තත්ථ ආසවා තිට්ඨන්ති එතෙසූති ආසවට්ඨානීයා. යෙසු දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකා දුක්ඛාසවා කිලෙසාසවා ච පරූපවාදවිප්පටිසාරවධබන්ධනාදයො චෙව අපායදුක්ඛවිසෙසභූතා ච ආසවා තිට්ඨන්තියෙව, යස්මා නෙසං ¶ තෙ කාරණං හොන්තීති අත්ථො. තෙ ආසවට්ඨානීයා වීතික්කමධම්මා යාව න සඞ්ඝෙ පාතුභවන්ති, න තාව සත්ථා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙතීති අයමෙත්ථ යොජනා. යදි හි පඤ්ඤපෙය්ය, පරූපවාදා පරූපාරම්භා ගරහදොසා න පරිමුච්චෙය්ය.
කථං? පඤ්ඤපෙන්තෙන හි ‘‘යො පන භික්ඛු මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්යා’’තිආදි සබ්බං පඤ්ඤපෙතබ්බං භවෙය්ය. අදිස්වාව වීතික්කමදොසං ඉමං පඤ්ඤත්තිං ඤත්වා ¶ පරෙ එවං උපවාදඤ්ච උපාරම්භඤ්ච ගරහඤ්ච පවත්තෙය්යුං – ‘‘කථඤ්හි නාම සමණො ගොතමො භික්ඛුසඞ්ඝො මෙ අන්වායිකො වචනකරොති එත්තාවතා සික්ඛාපදෙහි පලිවෙඨෙස්සති, පාරාජිකං පඤ්ඤපෙස්සති? නනු ඉමෙ කුලපුත්තා මහන්තං භොගක්ඛන්ධං මහන්තඤ්ච ඤාතිපරිවට්ටං හත්ථගතානි ච රජ්ජානිපි පහාය පබ්බජිතා, ඝාසච්ඡාදනපරමතාය සන්තුට්ඨා, සික්ඛාය තිබ්බගාරවා, කායෙ ච ජීවිතෙ ච නිරපෙක්ඛා විහරන්ති. තෙසු නාම කො ලොකාමිසභූතං මෙථුනං වා පටිසෙවිස්සති, පරභණ්ඩං වා හරිස්සති, පරස්ස වා ඉට්ඨං කන්තං අතිමධුරං ජීවිතං උපච්ඡින්දිස්සති, අභූතගුණකථාය වා ජීවිතං කප්පෙස්සති! නනු පාරාජිකෙ අපඤ්ඤත්තෙපි පබ්බජ්ජාසඞ්ඛෙපෙනෙවෙතං පාකටං කත’’න්ති. තථාගතස්ස ච ථාමඤ්ච බලඤ්ච සත්තා න ජානෙය්යුං. පඤ්ඤත්තම්පි සික්ඛාපදං කුප්පෙය්ය, න යථාඨානෙ තිට්ඨෙය්ය. සෙය්යථාපි නාම අකුසලො වෙජ්ජො කඤ්චි අනුප්පන්නගණ්ඩං පුරිසං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘එහි භො පුරිස, ඉමස්මිං තෙ සරීරප්පදෙසෙ මහාගණ්ඩො උප්පජ්ජිත්වා අනයබ්යසනං ¶ පාපෙස්සති, පටිකච්චෙව නං තිකිච්ඡාපෙහී’’ති වත්වා ‘‘සාධාචරිය, ත්වංයෙව නං තිකිච්ඡස්සූ’’ති වුත්තො තස්ස අරොගං සරීරප්පදෙසං ඵාලෙත්වා ලොහිතං නීහරිත්වා ආලෙපනබන්ධනධොවනාදීහි තං පදෙසං සඤ්ඡවිං කත්වා තං පුරිසං වදෙය්ය – ‘‘මහාරොගො තෙ මයා තිකිච්ඡිතො, දෙහි මෙ දෙය්යධම්ම’’න්ති. සො තං ‘‘කිමයං බාලවෙජ්ජො වදති? කතරො කිර මෙ ඉමිනා රොගො තිකිච්ඡිතො? නනු මෙ අයං දුක්ඛඤ්ච ජනෙති, ලොහිතක්ඛයඤ්ච මං පාපෙතී’’ති එවං උපවදෙය්ය චෙව උපාරම්භෙය්ය ¶ ච ගරහෙය්ය ච, න චස්ස ගුණං ජානෙය්ය. එවමෙව යදි අනුප්පන්නෙ වීතික්කමදොසෙ සත්ථා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙය්ය, පරූපවාදාදීහි ච න පරිමුච්චෙය්ය, න චස්ස ථාමං වා බලං වා සත්තා ජානෙය්යුං, පඤ්ඤත්තම්පි සික්ඛාපදං කුප්පෙය්ය, න යථාඨානෙ තිට්ඨෙය්ය. තස්මා වුත්තං – ‘‘න තාව සාරිපුත්ත සත්ථා සාවකානං…පෙ… පාතුභවන්තී’’ති.
එවං අකාලං දස්සෙත්වා පුන කාලං දස්සෙතුං ‘‘යතො ච ඛො සාරිපුත්තා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යතොති යදා; යස්මිං කාලෙති වුත්තං හොති. සෙසං වුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං. අයං වා හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යස්මිං සමයෙ ‘‘ආසවට්ඨානීයා ධම්මා’’ති සඞ්ඛ්යං ගතා වීතික්කමදොසා සඞ්ඝෙ පාතුභවන්ති, තදා සත්ථා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙති, උද්දිසති පාතිමොක්ඛං. කස්මා? තෙසංයෙව ‘‘ආසවට්ඨානීයා ධම්මා’’ති සඞ්ඛ්යං ¶ ගතානං වීතික්කමදොසානං පටිඝාතාය. එවං පඤ්ඤපෙන්තො යථා නාම කුසලො වෙජ්ජො උප්පන්නං ගණ්ඩං ඵාලනලෙපනබන්ධනධොවනාදීහි තිකිච්ඡන්තො රොගං වූපසමෙත්වා සඤ්ඡවිං කත්වා න ත්වෙව උපවාදාදිරහො හොති, සකෙ ච ආචරියකෙ විදිතානුභාවො හුත්වා සක්කාරං පාපුණාති; එවං න ච උපවාදාදිරහො හොති, සකෙ ච සබ්බඤ්ඤුවිසයෙ විදිතානුභාවො හුත්වා සක්කාරං පාපුණාති. තඤ්චස්ස සික්ඛාපදං අකුප්පං හොති, යථාඨානෙ තිට්ඨතීති.
එවං ආසවට්ඨානීයානං ධම්මානං අනුප්පත්තිං සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා අකාලං උප්පත්තිඤ්ච කාලන්ති වත්වා ඉදානි තෙසං ධම්මානං අනුප්පත්තිකාලඤ්ච උප්පත්තිකාලඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘න තාව සාරිපුත්ත ඉධෙකච්චෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ උත්තානත්ථානි පදානි පාළිවසෙනෙව වෙදිතබ්බානි. අයං පන අනුත්තානපදවණ්ණනා – රත්තියො ජානන්තීති රත්තඤ්ඤූ, අත්තනො පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය බහුකා රත්තියො ජානන්ති, චිරපබ්බජිතාති වුත්තං හොති. රත්තඤ්ඤූහි මහත්තං රත්තඤ්ඤුමහත්තං; චිරපබ්බජිතෙහි මහන්තභාවන්ති අත්ථො. තත්ර රත්තඤ්ඤුමහත්තං පත්තෙ සඞ්ඝෙ ¶ උපසෙනං වඞ්ගන්තපුත්තං ආරබ්භ සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සො හායස්මා ඌනදසවස්සෙ භික්ඛූ උපසම්පාදෙන්තෙ දිස්වා එකවස්සො සද්ධිවිහාරිකං උපසම්පාදෙසි. අථ භගවා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසි – ‘‘න, භික්ඛවෙ ¶ , ඌනදසවස්සෙන උපසම්පාදෙතබ්බො. යො උපසම්පාදෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 75). එවං පඤ්ඤත්තෙ සික්ඛාපදෙ පුන භික්ඛූ ‘‘දසවස්සාම්හ දසවස්සාම්හා’’ති බාලා අබ්යත්තා උපසම්පාදෙන්ති. අථ භගවා අපරම්පි සික්ඛාපදං පඤ්ඤාපෙසි – ‘‘න, භික්ඛවෙ, බාලෙන අබ්යත්තෙන උපසම්පාදෙතබ්බො. යො උපසම්පාදෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන දසවස්සෙන වා අතිරෙකදසවස්සෙන වා උපසම්පාදෙතු’’න්ති (මහාව. 76) රත්තඤ්ඤුමහත්තං පත්තකාලෙ ද්වෙ සික්ඛාපදානි පඤ්ඤත්තානි.
වෙපුල්ලමහත්තන්ති විපුලභාවෙන මහත්තං. සඞ්ඝො හි යාව න ථෙරනවමජ්ඣිමානං වසෙන වෙපුල්ලමහත්තං පත්තො හොති, තාව සෙනාසනානි පහොන්ති. සාසනෙ එකච්චෙ ආසවට්ඨානීයා ධම්මා න උප්පජ්ජන්ති. වෙපුල්ලමහත්තං පන පත්තෙ තෙ උප්පජ්ජන්ති. අථ සත්ථා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙති. තත්ථ වෙපුල්ලමහත්තං පත්තෙ සඞ්ඝෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදානි ‘‘යො පන භික්ඛු අනුපසම්පන්නෙන උත්තරි දිරත්තතිරත්තං සහසෙය්යං කප්පෙය්ය, පාචිත්තියං’’ ¶ (පාචි. 51); ‘‘යා පන භික්ඛුනී අනුවස්සං වුට්ඨාපෙය්ය, පාචිත්තියං’’ (පාචි. 1171); ‘‘යා පන භික්ඛුනී එකං වස්සං ද්වෙ වුට්ඨාපෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 1175) ඉමිනා නයෙන වෙදිතබ්බානි.
ලාභග්ගමහත්තන්ති ලාභස්ස අග්ගමහත්තං; යො ලාභස්ස අග්ගො උත්තමො මහන්තභාවො, තං පත්තො හොතීති අත්ථො. ලාභෙන වා අග්ගමහත්තම්පි, ලාභෙන සෙට්ඨත්තඤ්ච මහන්තත්තඤ්ච පත්තොති අත්ථො. සඞ්ඝො හි යාව න ලාභග්ගමහත්තං පත්තො හොති, තාව න ලාභං පටිච්ච ආසවට්ඨානීයා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති. පත්තෙ පන උප්පජ්ජන්ති, අථ සත්ථා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙති ¶ – ‘‘යො පන භික්ඛු අචෙලකස්ස වා පරිබ්බාජකස්ස වා පරිබ්බාජිකාය වා සහත්ථා ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා දදෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 270). ඉදඤ්හි ලාභග්ගමහත්තං පත්තෙ සඞ්ඝෙ සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං.
බාහුසච්චමහත්තන්ති බාහුසච්චස්ස මහන්තභාවං. සඞ්ඝො හි යාව න බාහුසච්චමහත්තං පත්තො හොති, තාව න ආසවට්ඨානීයා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති. බාහුසච්චමහත්තං පත්තෙ පන යස්මා එකම්පි නිකායං, ද්වෙපි…පෙ… පඤ්චපි නිකායෙ උග්ගහෙත්වා අයොනිසො උම්මුජ්ජමානා පුග්ගලා රසෙන රසං සංසන්දිත්වා උද්ධම්මං උබ්බිනයං සත්ථුසාසනං දීපෙන්ති. අථ සත්ථා ‘‘යො පන භික්ඛු එවං වදෙය්ය – තථාහං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමි…පෙ… සමණුද්දෙසොපි චෙ එවං වදෙය්යා’’තිආදිනා (පාචි. 418) නයෙන සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙතීති.
එවං ¶ භගවා ආසවට්ඨානීයානං ධම්මානං අනුප්පත්තිකාලඤ්ච උප්පත්තිකාලඤ්ච දස්සෙත්වා තස්මිං සමයෙ සබ්බසොපි තෙසං අභාවං දස්සෙන්තො ‘‘නිරබ්බුදො හි සාරිපුත්තා’’තිආදිමාහ. තත්ථ නිරබ්බුදොති අබ්බුදවිරහිතො; අබ්බුදා වුච්චන්ති චොරා, නිච්චොරොති අත්ථො. චොරාති ච ඉමස්මිං අත්ථෙ දුස්සීලාව අධිප්පෙතා. තෙ හි අස්සමණාව හුත්වා සමණපටිඤ්ඤතාය පරෙසං පච්චයෙ චොරෙන්ති. තස්මා නිරබ්බුදොති නිච්චොරො, නිද්දුස්සීලොති වුත්තං හොති. නිරාදීනවොති නිරුපද්දවො නිරුපසග්ගො; දුස්සීලාදීනවරහිතොයෙවාති වුත්තං හොති. අපගතකාළකොති කාළකා වුච්චන්ති දුස්සීලායෙව; තෙ හි සුවණ්ණවණ්ණාපි සමානා කාළකධම්මයොගා කාළකාත්වෙව වෙදිතබ්බා. තෙසං අභාවා අපගතකාළකො ¶ . අපහතකාළකොතිපි පාඨො. සුද්ධොති අපගතකාළකත්තායෙව සුද්ධො පරියොදාතො පභස්සරො. සාරෙ පතිට්ඨිතොති සාරො වුච්චන්ති සීල-සමාධි-පඤ්ඤාවිමුත්ති-විමුත්තිඤාණදස්සනගුණා, තස්මිං සාරෙ පතිට්ඨිතත්තා සාරෙ පතිට්ඨිතො.
එවං සාරෙ පතිට්ඨිතභාවං වත්වා පුන සො චස්ස සාරෙ පතිට්ඨිතභාවො එවං වෙදිතබ්බොති දස්සෙන්තො ඉමෙසඤ්හි සාරිපුත්තාති ආදිමාහ. තත්රායං සඞ්ඛෙපවණ්ණනා – යානිමානි වෙරඤ්ජායං ¶ වස්සාවාසං උපගතානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි, ඉමෙසං යො ගුණවසෙන පච්ඡිමකො සබ්බපරිත්තගුණො භික්ඛු, සො සොතාපන්නො. සොතාපන්නොති සොතං ආපන්නො; සොතොති ච මග්ගස්සෙතං අධිවචනං. සොතාපන්නොති තෙන සමන්නාගතස්ස පුග්ගලස්ස. යථාහ –
‘‘සොතො සොතොති හිදං, සාරිපුත්ත, වුච්චති; කතමො නු ඛො, සාරිපුත්ත, සොතොති? අයමෙව හි, භන්තෙ, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධී’’ති. ‘‘සොතාපන්නො සොතාපන්නොති හිදං, සාරිපුත්ත, වුච්චති; කතමො නු ඛො, සාරිපුත්ත, සොතාපන්නො’’ති? ‘‘යො හි, භන්තෙ, ඉමිනා අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන සමන්නාගතො, අයං වුච්චති – සොතාපන්නො. සොයමායස්මා එවංනාමො එවංගොත්තො’’ති (සං. නි. 5.1001). ඉධ පන මග්ගෙන ඵලස්ස නාමං දින්නං. තස්මා ඵලට්ඨො ‘‘සොතාපන්නො’’ති වෙදිතබ්බො.
අවිනිපාතධම්මොති විනිපාතෙතීති විනිපාතො; නාස්ස විනිපාතො ධම්මොති අවිනිපාතධම්මො, න අත්තානං අපායෙසු විනිපාතනසභාවොති වුත්තං හොති. කස්මා? යෙ ධම්මා අපායගමනීයා, තෙසං පරික්ඛයා. විනිපතනං වා විනිපාතො, නාස්ස විනිපාතො ධම්මොති අවිනිපාතධම්මො, අපායෙසු විනිපාතනසභාවො අස්ස නත්ථීති වුත්තං හොති. සම්මත්තනියාමෙන මග්ගෙන ¶ නියතත්තා නියතො. සම්බොධි පරං අයනං පරා ගති අස්සාති සම්බොධිපරායණො. උපරි මග්ගත්තයං අවස්සං සම්පාපකොති අත්ථො. කස්මා? පටිලද්ධපඨමමග්ගත්තාති.
විනයපඤ්ඤත්තියාචනකථා නිට්ඨිතා.
බුද්ධාචිණ්ණකථා
22. එවං ධම්මසෙනාපතිං සඤ්ඤාපෙත්වා වෙරඤ්ජායං තං වස්සාවාසං වීතිනාමෙත්වා වුත්ථවස්සො මහාපවාරණාය පවාරෙත්වා අථ ඛො භගවා ¶ ආයස්මන්තං ආනන්දං ආමන්තෙසි. ආමන්තෙසීති ආලපි අභාසි සම්බොධෙසි. කින්ති? ආචිණ්ණං ඛො පනෙතන්ති එවමාදි. ආචිණ්ණන්ති චරිතං වත්තං අනුධම්මතා. තං ඛො පනෙතං ආචිණ්ණං දුවිධං හොති – බුද්ධාචිණ්ණං, සාවකාචිණ්ණන්ති. කතමං බුද්ධාචිණ්ණං? ඉදං තාව එකං – යෙහි නිමන්තිතා වස්සං වසන්ති, න තෙ අනපලොකෙත්වා අනාපුච්ඡිත්වා ජනපදචාරිකං පක්කමන්ති. සාවකා පන අපලොකෙත්වා වා අනපලොකෙත්වා වා යථාසුඛං පක්කමන්ති.
අපරම්පි බුද්ධාචිණ්ණං – වුත්ථවස්සා පවාරෙත්වා ජනසඞ්ගහත්ථාය ජනපදචාරිකං පක්කමන්තියෙව. ජනපදචාරිකං චරන්තා ච මහාමණ්ඩලං මජ්ඣිමමණ්ඩලං අන්තිමමණ්ඩලන්ති ඉමෙසං තිණ්ණං මණ්ඩලානං අඤ්ඤතරස්මිං මණ්ඩලෙ ¶ චරන්ති. තත්ථ මහාමණ්ඩලං නවයොජනසතිකං, මජ්ඣිමමණ්ඩලං ඡයොජනසතිකං, අන්තිමමණ්ඩලං තියොජනසතිකං. යදා මහාමණ්ඩලෙ චාරිකං චරිතුකාමා හොන්ති, තදා මහාපවාරණාය පවාරෙත්වා පාටිපදදිවසෙ මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරා නික්ඛමිත්වා ගාමනිගමාදීසු මහාජනං ආමිසපටිග්ගහෙන අනුග්ගණ්හන්තා ධම්මදානෙන චස්ස විවට්ටුපනිස්සිතං කුසලං වඩ්ඪෙන්තා නවහි මාසෙහි ජනපදචාරිකං පරියොසාපෙන්ති. සචෙ පන අන්තොවස්සෙ භික්ඛූනං සමථවිපස්සනා තරුණා හොන්ති, මහාපවාරණාය අප්පවාරෙත්වා පවාරණාසඞ්ගහං දත්වා කත්තිකපුණ්ණමායං පවාරෙත්වා මාගසිරස්ස පඨමදිවසෙ මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරා නික්ඛමිත්වා වුත්තනයෙනෙව මජ්ඣිමමණ්ඩලෙ අට්ඨහි මාසෙහි චාරිකං පරියොසාපෙන්ති. සචෙ පන නෙසං වුත්ථවස්සානං අපරිපාකින්ද්රියා වෙනෙය්යසත්තා හොන්ති, තෙසං ඉන්ද්රියපරිපාකං ආගමෙන්තා මාගසිරමාසම්පි තත්ථෙව වසිත්වා ඵුස්සමාසස්ස පඨමදිවසෙ මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරා නික්ඛමිත්වා වුත්තනයෙනෙව අන්තිමමණ්ඩලෙ සත්තහි මාසෙහි චාරිකං පරියොසාපෙන්ති. තෙසු ච මණ්ඩලෙසු යත්ථ කත්ථචි විචරන්තාපි තෙ තෙ සත්තෙ කිලෙසෙහි වියොජෙන්තා ¶ සොතාපත්තිඵලාදීහි පයොජෙන්තා වෙනෙය්යවසෙනෙව නානාවණ්ණානි පුප්ඵානි ඔචිනන්තා විය චරන්ති.
අපරම්පි බුද්ධානං ආචිණ්ණං – දෙවසිකං පච්චූසසමයෙ සන්තං සුඛං නිබ්බානාරම්මණං කත්වා ඵලසමාපත්තිසමාපජ්ජනං, ඵලසමාපත්තියා වුට්ඨහිත්වා දෙවසිකං මහාකරුණාසමාපත්තියා සමාපජ්ජනං, තතො වුට්ඨහිත්වා දසසහස්සචක්කවාළෙ බොධනෙය්යසත්තසමවලොකනං.
අපරම්පි ¶ බුද්ධානං ආචිණ්ණං – ආගන්තුකෙහි සද්ධිං පඨමතරං පටිසන්ථාරකරණං, අට්ඨුප්පත්තිවසෙන ධම්මදෙසනා, ඔතිණ්ණෙ දොසෙ සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනන්ති ඉදං බුද්ධාචිණ්ණං.
කතමං සාවකාචිණ්ණං? බුද්ධස්ස භගවතො කාලෙ ද්වික්ඛත්තුං සන්නිපාතො පුරෙ වස්සූපනායිකාය ච කම්මට්ඨානග්ගහණත්ථං, වුත්ථවස්සානඤ්ච අධිගතගුණාරොචනත්ථං උපරි කම්මට්ඨානග්ගහණත්ථඤ්ච ¶ . ඉදං සාවකාචිණ්ණං. ඉධ පන බුද්ධාචිණ්ණං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘ආචිණ්ණං ඛො පනෙතං, ආනන්ද, තථාගතාන’’න්ති.
ආයාමාති ආගච්ඡ යාම. අපලොකෙස්සාමාති චාරිකං චරණත්ථාය ආපුච්ඡිස්සාම. එවන්ති සම්පටිච්ඡනත්ථෙ නිපාතො. භන්තෙති ගාරවාධිවචනමෙතං; සත්ථුනො පටිවචනදානන්තිපි වට්ටති. භගවතො පච්චස්සොසීති භගවතො වචනං පටිඅස්සොසි, අභිමුඛො හුත්වා සුණි සම්පටිච්ඡි. එවන්ති ඉමිනා වචනෙන පටිග්ගහෙසීති වුත්තං හොති.
අථ ඛො භගවා නිවාසෙත්වාති ඉධ පුබ්බණ්හසමයන්ති වා සායන්හසමයන්ති වා න වුත්තං. එවං සන්තෙපි භගවා කතභත්තකිච්චො මජ්ඣන්හිකං වීතිනාමෙත්වා ආයස්මන්තං ආනන්දං පච්ඡාසමණං කත්වා නගරද්වාරතො පට්ඨාය නගරවීථියො සුවණ්ණරසපිඤ්ජරාහි රංසීහි සමුජ්ජොතයමානො යෙන වෙරඤ්ජස්ස බ්රාහ්මණස්ස නිවෙසනං තෙනුපසඞ්කමි. ඝරද්වාරෙ ඨිතමත්තමෙව චස්ස භගවන්තං දිස්වා පරිජනො ආරොචෙසි. බ්රාහ්මණො සතිං පටිලභිත්වා සංවෙගජාතො සහසා වුට්ඨාය මහාරහං ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා භගවන්තං පච්චුග්ගම්ම ‘‘ඉතො, භගවා, උපසඞ්කමතූ’’ති ආහ. භගවා උපසඞ්කමිත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. අථ ඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො භගවන්තං උපනිසීදිතුකාමො අත්තනා ඨිතපදෙසතො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි. ඉතො පරං උත්තානත්ථමෙව.
යං පන බ්රාහ්මණො ආහ – ‘‘අපිච යො දෙය්යධම්මො, සො න දින්නො’’ති. තත්රායමධිප්පායො ¶ – මයා නිමන්තිතානං වස්සංවුත්ථානං තුම්හාකං තෙමාසං දිවසෙ දිවසෙ පාතො යාගුඛජ්ජකං, මජ්ඣන්හිකෙ ඛාදනීයභොජනීයං, සායන්හෙ අනෙකවිධ පානවිකති ගන්ධපුප්ඵාදීහි පූජාසක්කාරොති එවමාදිකො යො දෙය්යධම්මො දාතබ්බො අස්ස, සො න දින්නොති. තඤ්ච ඛො නො අසන්තන්ති එත්ථ පන ලිඞ්ගවිපල්ලාසො වෙදිතබ්බො. සො ච ඛො දෙය්යධම්මො අම්හාකං නො අසන්තොති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. අථ ¶ වා යං දානවත්ථුං මයං තුම්හාකං දදෙය්යාම, තඤ්ච ඛො නො අසන්තන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.
නොපි අදාතුකම්යතාති අදාතුකාමතාපි ¶ නො නත්ථි, යථා පහූතවිත්තූපකරණානං මච්ඡරීනං. තං කුතෙත්ථ ලබ්භා බහුකිච්චා ඝරාවාසාති තත්රායං යොජනා – යස්මා බහුකිච්චා ඝරාවාසා, තස්මා එත්ථ සන්තෙපි දෙය්යධම්මෙ දාතුකම්යතාය ච තං කුතො ලබ්භා කුතො තං සක්කා ලද්ධුං, යං මයං තුම්හාකං දෙය්යධම්මං දදෙය්යාමාති ඝරාවාසං ගරහන්තො ආහ. සො කිර මාරෙන ආවට්ටිතභාවං න ජානාති, ‘‘ඝරාවාසපලිබොධෙන මෙ සතිසම්මොසො ජාතො’’ති මඤ්ඤි, තස්මා එවමාහ. අපිච – තං කුතෙත්ථ ලබ්භාති ඉමස්මිං තෙමාසබ්භන්තරෙ යමහං තුම්හාකං දදෙය්යං, තං කුතො ලබ්භා? බහුකිච්චා හි ඝරාවාසාති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.
අථ බ්රාහ්මණො ‘‘යංනූනාහං යං මෙ තීහි මාසෙහි දාතබ්බං සියා, තං සබ්බං එකදිවසෙනෙව දදෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා අධිවාසෙතු මෙ භවං ගොතමොතිආදිමාහ. තත්ථ ස්වාතනායාති යං මෙ තුම්හෙසු සක්කාරං කරොතො ස්වෙ භවිස්සති පුඤ්ඤඤ්චෙව පීතිපාමොජ්ජඤ්ච, තදත්ථාය. අථ තථාගතො ‘‘සචෙ අහං නාධිවාසෙය්යං, ‘අයං තෙමාසං කිඤ්චි අලද්ධා කුපිතො මඤ්ඤෙ, තෙන මෙ යාචියමානො එකභත්තම්පි න පටිග්ගණ්හාති, නත්ථි ඉමස්මිං අධිවාසනඛන්ති, අසබ්බඤ්ඤූ අය’න්ති එවං බ්රාහ්මණො ච වෙරඤ්ජාවාසිනො ච ගරහිත්වා බහුං අපුඤ්ඤං පසවෙය්යුං, තං තෙසං මා අහොසී’’ති තෙසං අනුකම්පාය අධිවාසෙසි භගවා තුණ්හීභාවෙන.
අධිවාසෙත්වා ච අථ ඛො භගවා වෙරඤ්ජං බ්රාහ්මණං ‘‘අලං ඝරාවාසපලිබොධචින්තායා’’ති සඤ්ඤාපෙත්වා තඞ්ඛණානුරූපාය ධම්මියා කථාය දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකං අත්ථං සන්දස්සෙත්වා කුසලෙ ධම්මෙ සමාදපෙත්වා ගණ්හාපෙත්වා තත්ථ ච නං සමුත්තෙජෙත්වා සඋස්සාහං කත්වා තාය සඋස්සාහතාය අඤ්ඤෙහි ච විජ්ජමානගුණෙහි සම්පහංසෙත්වා ධම්මරතනවස්සං වස්සෙත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. පක්කන්තෙ ච පන භගවති වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො පුත්තදාරං ආමන්තෙසි – ‘‘මයං, භණෙ, භගවන්තං තෙමාසං නිමන්තෙත්වා එකදිවසං එකභත්තම්පි නාදම්හ. හන්ද, දානි තථා දානං පටියාදෙථ යථා තෙමාසිකොපි දෙය්යධම්මො ස්වෙ එකදිවසෙනෙව ¶ දාතුං සක්කා හොතී’’ති. තතො පණීතං ¶ දානං පටියාදාපෙත්වා ¶ යං දිවසං භගවා නිමන්තිතො, තස්සා රත්තියා අච්චයෙන ආසනට්ඨානං අලඞ්කාරාපෙත්වා මහාරහානි ආසනානි පඤ්ඤපෙත්වා ගන්ධධූමවාසකුසුමවිචිත්රං මහාපූජං සජ්ජෙත්වා භගවතො කාලං ආරොචාපෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො තස්සා රත්තියා අච්චයෙන…පෙ… නිට්ඨිතං භත්ත’’න්ති.
23. භගවා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො තත්ථ අගමාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො භගවා…පෙ… නිසීදි සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙනා’’ති. අථ ඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝන්ති බුද්ධප්පමුඛන්ති බුද්ධපරිණායකං; බුද්ධං සඞ්ඝත්ථෙරං කත්වා නිසින්නන්ති වුත්තං හොති. පණීතෙනාති උත්තමෙන. සහත්ථාති සහත්ථෙන. සන්තප්පෙත්වාති සුට්ඨු තප්පෙත්වා, පරිපුණ්ණං සුහිතං යාවදත්ථං කත්වා. සම්පවාරෙත්වාති සුට්ඨු පවාරෙත්වා ‘අල’න්ති හත්ථසඤ්ඤාය මුඛසඤ්ඤාය වචීභෙදෙන ච පටික්ඛිපාපෙත්වා. භුත්තාවින්ති භුත්තවන්තං. ඔනීතපත්තපාණින්ති පත්තතො ඔනීතපාණිං; අපනීතහත්ථන්ති වුත්තං හොති. තිචීවරෙන අච්ඡාදෙසීති තිචීවරං භගවතො අදාසි. ඉදං පන වොහාරවචනමත්තං හොති ‘‘තිචීවරෙන අච්ඡාදෙසී’’ති, තස්මිඤ්ච තිචීවරෙ එකමෙකො සාටකො සහස්සං අග්ඝති. ඉති බ්රාහ්මණො භගවතො තිසහස්සග්ඝනකං තිචීවරමදාසි උත්තමං කාසිකවත්ථසදිසං. එකමෙකඤ්ච භික්ඛුං එකමෙකෙන දුස්සයුගෙනාති එකමෙකෙන දුස්සයුගළෙන. තත්ර එකසාටකො පඤ්චසතානි අග්ඝති. එවං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං පඤ්චසතසහස්සග්ඝනකානි දුස්සානි අදාසි. බ්රාහ්මණො එත්තකම්පි දත්වා අතුට්ඨො පුන සත්තට්ඨසහස්සග්ඝනකෙ අනෙකරත්තකම්බලෙ ච පට්ටුණ්ණපත්තපටෙ ච ඵාලෙත්වා ඵාලෙත්වා ආයොගඅංසබද්ධකකායබන්ධනපරිස්සාවනාදීනං අත්ථාය අදාසි. සතපාකසහස්සපාකානඤ්ච භෙසජ්ජතෙලානං තුම්බානි පූරෙත්වා එකමෙකස්ස භික්ඛුනො අබ්භඤ්ජනත්ථාය සහස්සග්ඝනකං තෙලමදාසි. කිං බහුනා, චතූසු පච්චයෙසු න කොචි පරික්ඛාරො සමණපරිභොගො ¶ අදින්නො නාම අහොසි. පාළියං පන චීවරමත්තමෙව වුත්තං.
එවං මහායාගං යජිත්වා සපුත්තදාරං වන්දිත්වා නිසින්නං අථ ඛො භගවා වෙරඤ්ජං බ්රාහ්මණං තෙමාසං මාරාවට්ටනෙන ධම්මසවනාමතරසපරිභොගපරිහීනං එකදිවසෙනෙව ධම්මාමතවස්සං වස්සෙත්වා පුරිපුණ්ණසඞ්කප්පං කුරුමානො ධම්මියා ¶ කථාය සන්දස්සෙත්වා…පෙ… උට්ඨායාසනා පක්කාමි. බ්රාහ්මණොපි සපුත්තදාරො භගවන්තඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච වන්දිත්වා ‘‘පුනපි, භන්තෙ, අම්හාකං අනුග්ගහං කරෙය්යාථා’’ති එවමාදීනි වදන්තො අනුබන්ධිත්වා අස්සූනි පවත්තයමානො නිවත්ති.
අථ ඛො භගවා වෙරඤ්ජායං යථාභිරන්තං විහරිත්වාති යථාජ්ඣාසයං යථාරුචිතං වාසං වසිත්වා වෙරඤ්ජාය නික්ඛමිත්වා මහාමණ්ඩලෙ චාරිකාය චරණකාලෙ ගන්තබ්බං බුද්ධවීථි පහාය දුබ්භික්ඛදොසෙන ¶ කිලන්තං භික්ඛුසඞ්ඝං උජුනාව මග්ගෙන ගහෙත්වා ගන්තුකාමො සොරෙය්යාදීනි අනුපගම්ම පයාගපතිට්ඨානං ගන්ත්වා තත්ථ ගඞ්ගං නදිං උත්තරිත්වා යෙන බාරාණසී තදවසරි. තෙන අවසරි තදවසරි. තත්රාපි යථාජ්ඣාසයං විහරිත්වා වෙසාලිං අගමාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අනුපගම්ම සොරෙය්යං…පෙ… වෙසාලියං විහරති මහාවනෙ කූටාගාරසාලාය’’න්ති.
බුද්ධාචිණ්ණකථා නිට්ඨිතා.
සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය
වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
තත්රිදං සමන්තපාසාදිකාය සමන්තපාසාදිකත්තස්මිං –
ආචරියපරම්පරතො, නිදානවත්ථුප්පභෙදදීපනතො;
පරසමයවිවජ්ජනතො, සකසමයවිසුද්ධිතො චෙව.
බ්යඤ්ජනපරිසොධනතො, පදත්ථතො පාළියොජනක්කමතො;
සික්ඛාපදනිච්ඡයතො, විභඞ්ගනයභෙදදස්සනතො.
සම්පස්සතං න දිස්සති, කිඤ්චි අපාසාදිකං යතො එත්ථ;
විඤ්ඤූනමයං තස්මා, සමන්තපාසාදිකාත්වෙව.
සංවණ්ණනා ¶ පවත්තා, විනයස්ස විනෙය්යදමනකුසලෙන;
වුත්තස්ස ලොකනාථෙන, ලොකමනුකම්පමානෙනාති.
වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
1. පාරාජිකකණ්ඩං
1. පඨමපාරාජිකං
සුදින්නභාණවාරවණ්ණනා
24. ඉතො ¶ ¶ පරං තෙන ඛො පන සමයෙන වෙසාලියා අවිදූරෙතිආදි යෙභුය්යෙන උත්තානත්ථං. තස්මා අනුපදවණ්ණනං පහාය යත්ථ යත්ථ වත්තබ්බං අත්ථි, තං තදෙව වණ්ණයිස්සාම. කලන්දගාමොති කලන්දකා වුච්චන්ති කාළකා, තෙසං වසෙන ලද්ධනාමො ගාමො. කලන්දපුත්තොති ගාමවසෙන ලද්ධනාමස්ස රාජසම්මතස්ස චත්තාලීසකොටිවිභවස්ස කලන්දසෙට්ඨිනො පුත්තො. යස්මා පන තස්මිං ගාමෙ අඤ්ඤෙපි කලන්දනාමකා මනුස්සා අත්ථි, තස්මා කලන්දපුත්තොති වත්වා පුන සෙට්ඨිපුත්තොති වුත්තං. සම්බහුලෙහීති බහුකෙහි. සහායකෙහීති සුඛදුක්ඛානි සහ ආයන්ති උපගච්ඡන්තීති සහායා, සහායා එව සහායකා, තෙහි සහායකෙහි. සද්ධින්ති එකතො. කෙනචිදෙව කරණීයෙනාති කෙනචිදෙව භණ්ඩප්පයොජනඋද්ධාරසාරණාදිනා කිච්චෙන; කත්තිකනක්ඛත්තකීළාකිච්චෙනාතිපි වදන්ති. භගවා හි කත්තිකජුණ්හපක්ඛෙ වෙසාලිං සම්පාපුණි. කත්තිකනක්ඛත්තකීළා චෙත්ථ උළාරා හොති. තදත්ථං ගතොති වෙදිතබ්බො.
අද්දස ඛොති කථං අද්දස? සො කිර නගරතො භුත්තපාතරාසං සුද්ධුත්තරාසඞ්ගං මාලාගන්ධවිලෙපනහත්ථං බුද්ධදස්සනත්ථං ධම්මසවනත්ථඤ්ච නික්ඛමන්තං මහාජනං දිස්වා ‘‘ක්ව ගච්ඡථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘බුද්ධදස්සනත්ථං ධම්මසවනත්ථඤ්චා’’ති. තෙන හි ‘‘අහම්පි ගච්ඡාමී’’ති ගන්ත්වා චතුබ්බිධාය පරිසාය පරිවුතං බ්රහ්මස්සරෙන ධම්මං දෙසෙන්තං භගවන්තං අද්දස. තෙන වුත්තං – ‘‘අද්දස ඛො…පෙ… දෙසෙන්ත’’න්ති. දිස්වානස්සාති දිස්වාන අස්ස. එතදහොසීති පුබ්බෙ කතපුඤ්ඤතාය චොදියමානස්ස භබ්බකුලපුත්තස්ස එතං අහොසි. කිං අහොසි? යංනූනාහම්පි ධම්මං සුණෙය්යන්ති ¶ . තත්ථ යන්නූනාති පරිවිතක්කදස්සනමෙතං. එවං කිරස්ස පරිවිතක්කො උප්පන්නො ‘‘යමයං පරිසා එකග්ගචිත්තා ධම්මං සුණාති, අහො වතාහම්පි තං සුණෙය්ය’’න්ති.
අථ ¶ ඛො සුදින්නො කලන්දපුත්තො යෙන සා පරිසාති ඉධ කස්මා ‘‘යෙන භගවා’’ති අවත්වා ‘‘යෙන සා පරිසා’’ති වුත්තන්ති චෙ. භගවන්තඤ්හි පරිවාරෙත්වා උළාරුළාරජනා මහතී පරිසා නිසින්නා, තත්ර න සක්කා ඉමිනා පච්ඡා ආගතෙන භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා නිසීදිතුං. පරිසාය පන එකස්මිං පදෙසෙ සක්කාති සො තං පරිසංයෙව උපසඞ්කමන්තො. තෙන වුත්තං ¶ – ‘‘අථ ඛො සුදින්නො කලන්දපුත්තො යෙන සා පරිසා’’ති. එකමන්තං නිසින්නස්ස ඛො සුදින්නස්ස කලන්දපුත්තස්ස එතදහොසීති න නිසින්නමත්තස්සෙව අහොසි, අථ ඛො භගවතො සිත්තයූපසංහිතං ථොකං ධම්මකථං සුත්වා; තං පනස්ස යස්මා එකමන්තං නිසින්නස්සෙව අහොසි. තෙන වුත්තං – ‘‘එකමන්තං නිසින්නස්ස ඛො සුදින්නස්ස කලන්දපුත්තස්ස එතදහොසී’’ති. කිං අහොසීති? යථා යථා ඛොතිආදි.
තත්රායං සඞ්ඛෙපකථා – අහං ඛො යෙන යෙන ආකාරෙන භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමි, තෙන තෙන මෙ උපපරික්ඛතො එවං හොති යදෙතං සිත්තයබ්රහ්මචරියං එකම්පි දිවසං අඛණ්ඩං කත්වා චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය එකන්තපරිපුණ්ණං චරිතබ්බං, එකදිවසම්පි ච කිලෙසමලෙන අමලීනං කත්වා චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය එකන්තපරිසුද්ධං. සඞ්ඛලිඛිතං ලිඛිතසඞ්ඛසදිසං ධොතසඞ්ඛසප්පටිභාගං චරිතබ්බං. ඉදං න සුකරං අගාරං අජ්ඣාවසතා අගාරමජ්ඣෙ වසන්තෙන එකන්තපරිපුණ්ණං…පෙ… චරිතුං. යංනූනාහං කෙසෙ ච මස්සුඤ්ච ඔහාරෙත්වා කසායරසපීතතාය කාසායානි බ්රහ්මචරියං චරන්තානං අනුච්ඡවිකානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා පරිදහිත්වා අගාරස්මා නික්ඛමිත්වා අනගාරියං පබ්බජෙය්යන්ති. එත්ථ ච යස්මා අගාරස්ස හිතං කසිවාණිජ්ජාදිකම්මං අගාරියන්ති වුච්චති, තඤ්ච පබ්බජ්ජාය නත්ථි; තස්මා පබ්බජ්ජා ‘‘අනගාරියා’’ති ඤාතබ්බා. තං අනගාරියං පබ්බජ්ජං. පබ්බජෙය්යන්ති පරිබ්බජෙය්යං.
25. අචිරවුට්ඨිතාය පරිසාය යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති සුදින්නො අවුට්ඨිතාය පරිසාය න භගවන්තං පබ්බජ්ජං යාචි. කස්මා? තත්රස්ස ¶ බහූ ඤාතිසාලොහිතා මිත්තාමච්චා සන්ති, තෙ ‘‘‘ත්වං මාතාපිතූනං එකපුත්තකො, න ලබ්භා තයා පබ්බජිතු’න්ති බාහායම්පි ගහෙත්වා ආකඩ්ඪෙය්යුං, තතො පබ්බජ්ජාය අන්තරායො භවිස්සතී’’ති සහෙව පරිසාය උට්ඨහිත්වා ථොකං ගන්ත්වා පුන කෙනචි සරීරකිච්චලෙසෙන නිවත්තිත්වා භගවන්තං උපසඞ්කම්ම පබ්බජ්ජං යාචි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො සුදින්නො කලන්දපුත්තො අචිරවුට්ඨිතාය පරිසාය…පෙ… පබ්බාජෙතු මං භගවා’’ති.
භගවා ¶ පන යස්මා රාහුලකුමාරස්ස පබ්බජිතතො පභුති මාතාපිතූහි අනනුඤ්ඤාතං පුත්තං න පබ්බාජෙති, තස්මා නං පුච්ඡි – ‘‘අනුඤ්ඤාතොසි පන ත්වං සුදින්න මාතාපිතූහි…පෙ… පබ්බජ්ජායා’’ති.
26. ඉතො ¶ පරං පාඨානුසාරෙනෙව ගන්ත්වා තං කරණීයං තීරෙත්වාති එත්ථ එවමත්ථො වෙදිතබ්බො – ධුරනික්ඛෙපෙනෙව තං කරණීයං නිට්ඨාපෙත්වාති; න හි පබ්බජ්ජාය තිබ්බච්ඡන්දස්ස භණ්ඩප්පයොජනඋද්ධාරසාරණාදීසු වා නක්ඛත්තකීළායං වා චිත්තං නමති. අම්ම තාතාති එත්ථ පන අම්මාති මාතරං ආලපති; තාතාති පිතරං. ත්වං ඛොසීති ත්වං ඛො අසි. එකපුත්තකොති එකොව පුත්තකො; අඤ්ඤො තෙ ජෙට්ඨො වා කනිට්ඨො වා නත්ථි. එත්ථ ච ‘‘එකපුත්තො’’ති වත්තබ්බෙ අනුකම්පාවසෙන ‘‘එකපුත්තකො’’ති වුත්තං. පියොති පීතිජනනකො. මනාපොති මනවඩ්ඪනකො. සුඛෙධිතොති සුඛෙන එධිතො; සුඛසංවඩ්ඪිතොති අත්ථො. සුඛපරිහතොති සුඛෙන පරිහතො; ජාතකාලතො පභුති ධාතීහි අඞ්කතො අඞ්කං හරිත්වා ධාරියමානො අස්සකරථකාදීහි බාලකීළනකෙහි කීළමානො සාදුරසභොජනං භොජියමානො සුඛෙන පරිහතො.
න ත්වං, තාත සුදින්න, කිඤ්චි දුක්ඛස්ස ජානාසීති ත්වං තාත සුදින්න කිඤ්චි අප්පමත්තකම්පි කලභාගං දුක්ඛස්ස න ජානාසි; අථ වා කිඤ්චි දුක්ඛෙන නානුභොසීති අත්ථො. කරණත්ථෙ සාමිවචනං, අනුභවනත්ථෙ ච ජානනා; අථ වා කිඤ්චි දුක්ඛං නස්සරසීති අත්ථො. උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං, සරණත්ථෙ ච ජානනා. විකප්පද්වයෙපි පුරිමපදස්ස උත්තරපදෙන සමානවිභත්තිලොපො දට්ඨබ්බො. තං සබ්බං සද්දසත්ථානුසාරෙන ඤාතබ්බං. මරණෙනපි මයං තෙ අකාමකා විනා භවිස්සාමාති ¶ සචෙපි තව අම්හෙසු ජීවමානෙසු මරණං භවෙය්ය, තෙන තෙ මරණෙනපි මයං අකාමකා අනිච්ඡකා න අත්තනො රුචියා, විනා භවිස්සාම; තයා වියොගං වා පාපුණිස්සාමාති අත්ථො. කිං පන මයං තන්ති එවං සන්තෙ කිං පන කිං නාම තං කාරණං යෙන මයං තං ජීවන්තං අනුජානිස්සාම; අථ වා කිං පන මයං තන්ති කෙන පන කාරණෙන මයං තං ජීවන්තං අනුජානිස්සාමාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.
27. තත්ථෙවාති යත්ථ නං ඨිතං මාතාපිතරො නානුජානිංසු, තත්ථෙව ඨානෙ. අනන්තරහිතායාති කෙනචි අත්ථරණෙන අනත්ථතාය.
28. පරිචාරෙහීති ගන්ධබ්බනටනාටකාදීනි පච්චුපට්ඨාපෙත්වා තත්ථ සහායකෙහි සද්ධිං යථාසුඛං ඉන්ද්රියානි චාරෙහි සඤ්චාරෙහි; ඉතො චිතො ච උපනෙහීති වුත්තං හොති. අථ වා පරිචාරෙහීති ¶ ගන්ධබ්බනටනාටකාදීනි පච්චුපට්ඨාපෙත්වා ¶ තත්ථ සහායකෙහි සද්ධිං ලළ, උපලළ, රම, කීළස්සූතිපි වුත්තං හොති. කාමෙ පරිභුඤ්ජන්තොති අත්තනො පුත්තදාරෙහි සද්ධිං භොගෙ භුඤ්ජන්තො. පුඤ්ඤානි කරොන්තොති බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච සඞ්ඝඤ්ච ආරබ්භ දානප්පදානාදීනි සුගතිමග්ගසොධකානි කුසලකම්මානි කරොන්තො. තුණ්හී අහොසීති කථානුප්පබන්ධවිච්ඡෙදනත්ථං නිරාලාපසල්ලාපො අහොසි. අථස්ස මාතාපිතරො තික්ඛත්තුං වත්වා පටිවචනම්පි අලභමානා සහායකෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘එස වො සහායකො පබ්බජිතුකාමො, නිවාරෙථ න’’න්ති ආහංසු. තෙපි තං උපසඞ්කමිත්වා තික්ඛත්තුං අවොචුං, තෙසම්පි තුණ්හී අහොසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො සුදින්නස්ස කලන්දපුත්තස්ස සහායකා…පෙ… තුණ්හී අහොසී’’ති.
29. අථස්ස සහායකානං එතදහොසි – ‘‘සචෙ අයං පබ්බජ්ජං අලභමානො මරිස්සති න කොචි ගුණො භවිස්සති. පබ්බජිතං පන නං මාතාපිතරොපි කාලෙන කාලං පස්සිස්සන්ති. මයම්පි පස්සිස්සාම. පබ්බජ්ජාපි ච නාමෙසා භාරියා, දිවසෙ දිවසෙ මත්තිකාපත්තං ගහෙත්වා පිණ්ඩාය චරිතබ්බං. එකසෙය්යං එකභත්තං බ්රහ්මචරියං අතිදුක්කරං. අයඤ්ච සුඛුමාලො නාගරිකජාතියො, සො තං චරිතුං අසක්කොන්තො පුන ඉධෙව ආගමිස්සති. හන්දස්ස ¶ මාතාපිතරො අනුජානාපෙස්සාමා’’ති. තෙ තථා අකංසු. මාතාපිතරොපි නං අනුජානිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො සුදින්නස්ස කලන්දපුත්තස්ස සහායකා යෙන සුදින්නස්ස කලන්දපුත්තස්ස මාතාපිතරො…පෙ… අනුඤ්ඤාතොසි මාතාපිතූහි අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජ්ජායා’’ති.
30. හට්ඨොති තුට්ඨො. උදග්ගොති පීතිවසෙන අබ්භුන්නතකායචිත්තො. කතිපාහන්ති කතිපයානි දිවසානි. බලං ගාහෙත්වාති සප්පායභොජනානි භුඤ්ජන්තො, උච්ඡාදනන්හාපනාදීහි ච කායං පරිහරන්තො, කායබලං ජනෙත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා අස්සුමුඛං ඤාතිපරිවට්ටං පහාය යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි…පෙ… පබ්බාජෙතු මං භන්තෙ භගවාති. භගවා සමීපෙ ඨිතං අඤ්ඤතරං පිණ්ඩචාරිකං භික්ඛුං ආමන්තෙසි – ‘‘තෙන හි භික්ඛු සුදින්නං පබ්බාජෙහි චෙව උපසම්පාදෙහි චා’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ඛො සො භික්ඛු භගවතො පටිස්සුණිත්වා සුදින්නං කලන්දපුත්තං ජිනදත්තියං සද්ධිවිහාරිකං ලද්ධා පබ්බාජෙසි චෙව උපසම්පාදෙසි ච. තෙන වුත්තං – ‘‘අලත්ථ ඛො ¶ සුදින්නො කලන්දපුත්තො භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං, අලත්ථ උපසම්පද’’න්ති.
එත්ථ පන ඨත්වා සබ්බඅට්ඨකථාසු පබ්බජ්ජා ච උපසම්පදා ච කථිතා. මයං පන යථාඨිතපාළිවසෙනෙව ඛන්ධකෙ කථයිස්සාම. න කෙවලඤ්චෙතං, අඤ්ඤම්පි යං ඛන්ධකෙ වා පරිවාරෙ වා කථෙතබ්බං අට්ඨකථාචරියෙහි විභඞ්ගෙකථිතං, තං සබ්බං තත්ථ තත්ථෙව කථයිස්සාම. එවඤ්හි කථියමානෙ ¶ පාළික්කමෙනෙව වණ්ණනා කතා හොති. තතො තෙන තෙන විනිච්ඡයෙන අත්ථිකානං පාළික්කමෙනෙව ඉමං විනයසංවණ්ණනං ඔලොකෙත්වා සො සො විනිච්ඡයො සුවිඤ්ඤෙය්යො භවිස්සතීති.
අචිරූපසම්පන්නොති අචිරං උපසම්පන්නො හුත්වා; උපසම්පදතො නචිරකාලෙයෙවාති වුත්තං හොති. එවරූපෙති එවංවිධෙ එවංජාතිකෙ. ධුතගුණෙති කිලෙසනිද්ධුනනකෙ ගුණෙ. සමාදාය වත්තතීති සමාදියිත්වා ගණ්හිත්වා වත්තති චරති විහරති. ආරඤ්ඤිකො හොතීති ගාමන්තසෙනාසනං පටික්ඛිපිත්වා ආරඤ්ඤිකධුතඞ්ගවසෙන අරඤ්ඤවාසිකො හොති. පිණ්ඩපාතිකොති අතිරෙකලාභපටික්ඛෙපෙන චුද්දස භත්තානි පටික්ඛිපිත්වා ¶ පිණ්ඩපාතිකධුතඞ්ගවසෙන පිණ්ඩපාතිකො හොති. පංසුකූලිකොති ගහපතිචීවරං පටික්ඛිපිත්වා පංසුකූලිකධුතඞ්ගවසෙන පංසුකූලිකො හොති. සපදානචාරිකොති ලොලුප්පචාරං පටික්ඛිපිත්වා සපදානචාරිකධුතඞ්ගවසෙන සපදානචාරිකො හොති; ඝරපටිපාටියා භික්ඛාය පවිසති. වජ්ජිගාමන්ති වජ්ජීනං ගාමං වජ්ජීසු වා ගාමං.
අඩ්ඪා මහද්ධනාතිආදීසු උපභොගපරිභොගූපකරණමහන්තතාය අඩ්ඪා; යෙ හි තෙසං උපභොගා යානි ච උපභොගූපකරණානි, තානි මහන්තානි බහුලානි සාරකානීති වුත්තං හොති. නිධෙත්වා ඨපිතධනමහන්තතාය මහද්ධනා. මහාභොගාති දිවසපරිබ්බයසඞ්ඛාතභොගමහන්තතාය මහාභොගා. අඤ්ඤෙහි උපභොගෙහි ජාතරූපරජතස්සෙව පහූතතාය පහූතජාතරූපරජතා. අලඞ්කාරභූතස්ස විත්තූපකරණස්ස පීතිපාමොජ්ජකරණස්ස පහූතතාය පහූතවිත්තූපකරණා. වොහාරවසෙන පරිවත්තෙන්තස්ස ධනධඤ්ඤස්ස පහූතතාය පහූතධනධඤ්ඤාති වෙදිතබ්බා.
සෙනාසනං ¶ සංසාමෙත්වාති සෙනාසනං පටිසාමෙත්වා; යථා න විනස්සති තථා නං සුට්ඨු ඨපෙත්වාති අත්ථො. සට්ඨිමත්තෙ ථාලිපාකෙති ගණනපරිච්ඡෙදතො සට්ඨිථාලිපාකෙ. එකමෙකො චෙත්ථ ථාලිපාකො දසන්නං භික්ඛූනං භත්තං ගණ්හාති. තං සබ්බම්පි ඡන්නං භික්ඛුසතානං භත්තං හොති. භත්තාභිහාරං අභිහරිංසූති එත්ථ අභිහරීයතීති අභිහාරො. කිං අභිහරීයති? භත්තං. භත්තමෙව අභිහාරො භත්තාභිහාරො, තං භත්තාභිහාරං. අභිහරිංසූති අභිමුඛා හරිංසු. තස්ස සන්තිකං ගහෙත්වා ආගමංසූති අත්ථො. එතස්ස කිං පමාණන්ති? සට්ඨි ථාලිපාකා. තෙන වුත්තං – ‘‘සට්ඨිමත්තෙ ථාලිපාකෙ භත්තාභිහාරං අභිහරිංසූ’’ති. භික්ඛූනං විස්සජ්ජෙත්වාති සයං උක්කට්ඨපිණ්ඩපාතිකත්තා සපදානචාරං චරිතුකාමො භික්ඛූනං පරිභොගත්ථාය පරිච්චජිත්වා දත්වා. අයං හි ආයස්මා ‘‘භික්ඛූ ච ලාභං ලච්ඡන්ති අහඤ්ච පිණ්ඩකෙන න කිලමිස්සාමී’’ති එතදත්ථමෙව ආගතො. තස්මා අත්තනො ආගමනානුරූපං ¶ කරොන්තො භික්ඛූනං විස්සජ්ජෙත්වා සයං පිණ්ඩාය පාවිසි.
31. ඤාතිදාසීති ¶ ඤාතකානං දාසී. ආභිදොසිකන්ති පාරිවාසිකං එකරත්තාතික්කන්තං පූතිභූතං. තත්රායං පදත්ථො – පූතිභාවදොසෙන අභිභූතොති අභිදොසො, අභිදොසොව ආභිදොසිකො, එකරත්තාතික්කන්තස්ස වා නාමසඤ්ඤා එසා, යදිදං ආභිදොසිකොති, තං ආභිදොසිකං. කුම්මාසන්ති යවකුම්මාසං. ඡඩ්ඩෙතුකාමා හොතීති යස්මා අන්තමසො දාසකම්මකරානම්පි ගොරූපානම්පි අපරිභොගාරහො, තස්මා තං කචවරං විය බහි ඡඩ්ඩෙතුකාමා හොති. සචෙතන්ති සචෙ එතං. භගිනීති අරියවොහාරෙන ඤාතිදාසිං ආලපති. ඡඩ්ඩනීයධම්මන්ති ඡඩ්ඩෙතබ්බසභාවං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘භගිනි, එතං සචෙ බහි ඡඩ්ඩනීයධම්මං නිස්සට්ඨපරිග්ගහං, තං ඉධ මෙ පත්තෙ ආකිරා’’ති.
කිං පන එවං වත්තුං ලබ්භති, විඤ්ඤත්ති වා පයුත්තවාචා වා න හොතීති? න හොති. කස්මා? නිස්සට්ඨපරිග්ගහත්තා. යඤ්හි ඡඩ්ඩනීයධම්මං නිස්සට්ඨපරිග්ගහං, යත්ථ සාමිකා අනාලයා හොන්ති, තං සබ්බං ‘‘දෙථ ආහරථ ඉධ ආකිරථා’’ති වත්තුං වට්ටති. තථා හි අග්ගඅරියවංසිකො ආයස්මා රට්ඨපාලොපි ‘‘ඡඩ්ඩනීයධම්මං කුම්මාසං ඉධ මෙ පත්තෙ ආකිරා’’ති (ම. නි. 2.299) අවච. තස්මා යං එවරූපං ඡඩ්ඩනීයධම්මං අඤ්ඤං වා අපරිග්ගහිතං වනමූලඵලභෙසජ්ජාදිකං තං සබ්බං යථාසුඛං ආහරාපෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං, න කුක්කුච්චායිතබ්බං. හත්ථානන්ති ¶ භික්ඛාග්ගහණත්ථං පත්තං උපනාමයතො මණිබන්ධතො පභුති ද්වින්නම්පි හත්ථානං. පාදානන්ති නිවාසනන්තතො පට්ඨාය ද්වින්නම්පි පාදානං. සරස්සාති ‘‘සචෙතං භගිනී’’ති වාචං නිච්ඡාරයතො සරස්ස ච. නිමිත්තං අග්ගහෙසීති ගිහිකාලෙ සල්ලක්ඛිතපුබ්බං ආකාරං අග්ගහෙසි සඤ්ජානි සල්ලක්ඛෙසි. සුදින්නො හි භගවතො ද්වාදසමෙ වස්සෙ පබ්බජිතො වීසතිමෙ වස්සෙ ඤාතිකුලං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො සයං පබ්බජ්ජාය අට්ඨවස්සිකො හුත්වා; තෙන නං සා ඤාතිදාසී දිස්වාව න සඤ්ජානි, නිමිත්තං පන අග්ගහෙසීති.
සුදින්නස්ස මාතරං එතදවොචාති අතිගරුනා පබ්බජ්ජූපගතෙන සාමිපුත්තෙන ¶ සද්ධිං ‘‘ත්වං නු ඛො මෙ, භන්තෙ, අය්යො සුදින්නො’’තිආදිවචනං වත්තුං අවිසහන්තී වෙගෙන ඝරං පවිසිත්වා සුදින්නස්ස මාතරං එතං අවොච. යග්ඝෙති ආරොචනත්ථෙ නිපාතො. සචෙ ජෙ සච්චන්ති එත්ථ ජෙති ආලපනෙ නිපාතො. එවඤ්හි තස්මිං දෙසෙ දාසිජනං ආලපන්ති, තස්මා ‘‘ත්වං, භොති දාසි, සචෙ සච්චං භණසී’’ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.
32. අඤ්ඤතරං කුට්ටමූලන්ති තස්මිං කිර දෙසෙ දානපතීනං ඝරෙසු සාලා හොන්ති, ආසනානි චෙත්ථ පඤ්ඤත්තානි හොන්ති, උපට්ඨාපිතං උදකකඤ්ජියං; තත්ථ පබ්බජිතා පිණ්ඩාය චරිත්වා ¶ නිසීදිත්වා භුඤ්ජන්ති. සචෙ ඉච්ඡන්ති, දානපතීනම්පි සන්තකං ගණ්හන්ති. තස්මා තම්පි අඤ්ඤතරස්ස කුලස්ස ඊදිසාය සාලාය අඤ්ඤතරං කුට්ටමූලන්ති වෙදිතබ්බං. න හි පබ්බජිතා කපණමනුස්සා විය අසාරුප්පෙ ඨානෙ නිසීදිත්වා භුඤ්ජන්තීති.
අත්ථි නාම තාතාති එත්ථ අත්ථීති විජ්ජමානත්ථෙ; නාමාති පුච්ඡනත්ථෙ මඤ්ඤනත්ථෙ ච නිපාතො. ඉදඤ්හි වුත්තං හොති – ‘‘අත්ථි නු ඛො, තාත සුදින්න, අම්හාකං ධනං, න මයං නිද්ධනාති වත්තබ්බා, යෙසං නො ත්වං ඊදිසෙ ඨානෙ නිසීදිත්වා ආභිදොසිකං කුම්මාසං පරිභුඤ්ජිස්සසි’’; තථා ‘‘අත්ථි නු ඛො, තාත සුදින්න, අම්හාකං ජීවිතං, න මයං මතාති වත්තබ්බා, යෙසං නො ත්වං ඊදිසෙ ඨානෙ නිසීදිත්වා ආභිදොසිකං කුම්මාසං පරිභුඤ්ජිස්සසි’’; තථා ‘‘අත්ථි මඤ්ඤෙ, තාත සුදින්න, තව අබ්භන්තරෙ සාසනං නිස්සාය පටිලද්ධො ¶ සමණගුණො, යං ත්වං සුභොජනරසසංවඩ්ඪිතොපි ඉමං ජිගුච්ඡනෙය්යං ආභිදොසිකං කුම්මාසං අමතමිව නිබ්බිකාරො පරිභුඤ්ජිස්සසී’’ති.
සො පන ගහපති දුක්ඛාභිතුන්නතාය එතමත්ථං පරිපුණ්ණං කත්වා වත්තුමසක්කොන්තො ‘‘අත්ථි නාම, තාත සුදින්න, ආභිදොසිකං කුම්මාසං පරිභුඤ්ජිස්සසී’’ති එත්තකමෙව අවොච. අක්ඛරචින්තකා පනෙත්ථ ඉමං ලක්ඛණං වදන්ති – අනොකප්පනාමරිසනත්ථවසෙන එතං අත්ථිනාමසද්දෙ උපපදෙ ‘‘පරිභුඤ්ජිස්සසී’’ති අනාගතවචනං කතං. තස්සායමත්ථො – අත්ථි නාම…පෙ… පරිභුඤ්ජිස්සසි, ඉදං පච්චක්ඛම්පි අහං න සද්දහාමි ¶ න මරිසයාමීති. තතායං ආභිදොසිකොති තතො තව ගෙහතො අයං ආභිදොසිකො කුම්මාසො ලද්ධොති අත්ථො. තතොයන්තිපි පාඨො. තදායන්තිපි පඨන්ති, තං න සුන්දරං. යෙන සකපිතු නිවෙසනන්ති යෙන සකස්ස පිතු අත්තනො පිතු නිවෙසනන්ති අත්ථො; ථෙරො පිතරි පෙමෙනෙව සුබ්බචො හුත්වා අගමාසි. අධිවාසෙසීති ථෙරො උක්කට්ඨපිණ්ඩපාතිකොපි සමානො ‘‘සචෙ එකභත්තම්පි න ගහෙස්සාමි, අතිවිය නෙසං දොමනස්සං භවිස්සතී’’ති ඤාතීනං අනුකම්පාය අධිවාසෙසි.
33. ඔපුඤ්ජාපෙත්වාති උපලිම්පාපෙත්වා. එකං හිරඤ්ඤස්සාති එත්ථ හිරඤ්ඤන්ති කහාපණො වෙදිතබ්බො. පුරිසොති නාතිදීඝො නාතිරස්සො මජ්ඣිමප්පමාණො වෙදිතබ්බො. තිරොකරණීයන්ති කරණත්ථෙ භුම්මං; සාණිපාකාරෙන පරික්ඛිපිත්වාති අත්ථො. අථ වා තිරො කරොන්ති එතෙනාති තිරොකරණීයං, තං පරික්ඛිපිත්වා; සමන්තතො කත්වාති අත්ථො. තෙන හීති යස්මා අජ්ජ සුදින්නො ආගමිස්සති තෙන කාරණෙන. හි ඉති පදපූරණමත්තෙ නිපාතො. තෙනාති අයම්පි වා උය්යොජනත්ථෙ නිපාතොයෙව.
34. පුබ්බණ්හසමයන්ති ¶ එත්ථ කිඤ්චාපි පාළියං කාලාරොචනං න වුත්තං, අථ ඛො ආරොචිතෙයෙව කාලෙ අගමාසීති වෙදිතබ්බො. ඉදං තෙ තාතාති ද්වෙ පුඤ්ජෙ දස්සෙන්තො ආහ. මාතූති ජනෙත්තියා. මත්තිකන්ති මාතිතො ආගතං; ඉදං තෙ මාතාමහියා මාතු ඉමං ගෙහං ආගච්ඡන්තියා දින්නධනන්ති අත්ථො. ඉත්ථිකාය ඉත්ථිධනන්ති හීළෙන්තො ආහ ¶ . ඉත්ථිකාය නාම ඉත්ථිපරිභොගානංයෙව න්හානචුණ්ණාදීනං අත්ථාය ලද්ධං ධනං කිත්තකං භවෙය්ය. තස්සාපි තාව පරිමාණං පස්ස. අථ වා ඉදං තෙ තාත සුදින්න මාතු ධනං, තඤ්ච ඛො මත්තිකං, න මයා දින්නං, තව මාතුයෙව සන්තකන්ති වුත්තං හොති. තං පනෙතං න කසියා න වණිජ්ජාය සම්භූතං, අපිච ඛො ඉත්ථිකාය ඉත්ථිධනං. යං ඉත්ථිකාය ඤාතිකුලතො සාමිකකුලං ගච්ඡන්තියා ලද්ධබ්බං න්හානචුණ්ණාදීනං අත්ථාය ඉත්ථිධනං, තං තාව එත්තකන්ති එවමෙත්ථ ¶ අත්ථො දට්ඨබ්බො.
අඤ්ඤං පෙත්තිකං අඤ්ඤං පිතාමහන්ති යං පන තෙ පිතු ච පිතාමහානඤ්ච සන්තකං, තං අඤ්ඤංයෙව. නිහිතඤ්ච පයුත්තඤ්ච අතිවිය බහු; එත්ථ ච පිතාමහන්ති තද්ධිතලොපං කත්වා වෙදිතබ්බං. පෙතාමහන්ති වා පාඨො. ලබ්භා තාත සුදින්න හීනායාවත්තිත්වාති තාත, සුදින්න, උත්තමං අරියද්ධජං පබ්බජිතලිඞ්ගං පහාය හීනාය ගිහිභාවාය ආවත්තිත්වා ලබ්භා භොගා භුඤ්ජිතුං, නාලබ්භා භුඤ්ජිතුං, න ත්වං රාජභීතො පබ්බජිතො, න ඉණායිකෙහි පලිබුද්ධො හුත්වාති. තාත න උස්සහාමීති එත්ථ පන තාතාති වචනං ගෙහසිතපෙමෙන ආහ, න සමණතෙජෙන. න උස්සහාමීති න සක්කොමි. න විසහාමීති නප්පහොමි, න සමත්ථොම්හි.
‘‘වදෙය්යාම ඛො තං ගහපතී’’ති ඉදං පන වචනං සමණතෙජෙනාහ. නාතිකඩ්ඪෙය්යාසීති යං තෙ මයි පෙමං පතිට්ඨිතං, තං කොධවසෙන න අතිකඩ්ඪෙය්යාසි; සචෙ න කුජ්ඣෙය්යාසීති වුත්තං හොති. තතො සෙට්ඨි ‘‘පුත්තො මෙ සඞ්ගහං මඤ්ඤෙ කත්තුකාමො’’ති උදග්ගචිත්තො ආහ – ‘‘වදෙහි තාත සුදින්නා’’ති. තෙනහීති උය්යොජනත්ථෙ විභත්තිපතිරූපකො නිපාතො. තතොනිදානන්ති තංනිදානං තංහෙතුකන්ති පච්චත්තවචනස්ස තො-ආදෙසො වෙදිතබ්බො; සමාසෙ චස්ස ලොපාභාවො. භයං වාති ‘‘කින්ති මෙ භොගෙ නෙව රාජානො හරෙය්යු’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තං රාජාදිභයං; චිත්තුත්රාසොති අත්ථො. ඡම්භිතත්තන්ති රාජූහි වා චොරෙහි වා ‘‘ධනං දෙහී’’ති කම්මකාරණං කාරියමානස්ස කායිඤ්ජනං කායකම්පො හදයමංසචලනං. ලොමහංසොති උප්පන්නෙ භයෙ ලොමානං හංසනං උද්ධග්ගභාවො. ආරක්ඛොති අන්තො ච බහි ච රත්තිඤ්ච දිවා ච ආරක්ඛණං.
35. තෙන හි වධූති සෙට්ඨි ගහපති ධනං දස්සෙත්වා පුත්තං අත්තනා ගිහිභාවත්ථාය පලොභෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘මාතුගාමසදිසං දානි පුරිසානං ¶ බන්ධනං නත්ථී’’ති මඤ්ඤිත්වා තස්ස පුරාණදුතියිකං ¶ ආමන්තෙසි – ‘‘තෙන හි වධූ’’ති. පුරාණදුතියිකන්ති පුරාණං දුතියිකං පුබ්බෙ ගිහිකාලෙ දුතියිකං, ගෙහසිතසුඛුපභොගසහායිකං භූතපුබ්බභරියන්ති අත්ථො. තෙන හීති යෙන කාරණෙන මාතුගාමසදිසං බන්ධනං නත්ථි. පාදෙසු ගහෙත්වාති ¶ පාදෙ ගහෙත්වා; උපයොගත්ථෙ භුම්මවචනං, පාදෙසු වා තං ගහෙත්වා. ‘‘කීදිසා නාම තා අය්යපුත්ත අච්ඡරායො’’ති කස්මා එවමාහ? තදා කිර සම්බහුලෙ ඛත්තියකුමාරෙපි බ්රාහ්මණකුමාරෙපි සෙට්ඨිපුත්තෙපි මහාසම්පත්තියො පහාය පබ්බජන්තෙ දිස්වා පබ්බජ්ජාගුණං අජානන්තා කථං සමුට්ඨාපෙන්ති – ‘‘කස්මා එතෙ පබ්බජන්තී’’ති. අථඤ්ඤෙ වදන්ති – ‘‘දෙවච්ඡරානං දෙවනාටකානං කාරණා’’ති. සා කථා විත්ථාරිකා අහොසි. තං ගහෙත්වා අයං එවමාහාති. ථෙරො තං පටික්ඛිපන්තො න ඛො අහං භගිනීති ආහ. සමුදාචරතීති වොහරති වදෙති. තත්ථෙව මුච්ඡිතා පපතාති නං භගිනිවාදෙන සමුදාචරන්තං දිස්වා ‘‘අනත්ථිකො දානි මයා අයං යො මං පජාපතිං සමානං අත්තනා සද්ධිං එකමාතුකුච්ඡියා සයිතදාරිකං විය මඤ්ඤතී’’ති සමුප්පන්නබලවසොකා හුත්වා තස්මිංයෙව පදෙසෙ මුච්ඡිතා පපතා; පතිතාති අත්ථො.
මා නො විහෙඨයිත්ථාති මා අම්හෙ ධනං දස්සෙත්වා මාතුගාමඤ්ච උය්යොජෙත්වා විහෙඨයිත්ථ; විහෙසා හෙසා පබ්බජිතානන්ති. තෙන හි තාත සුදින්න බීජකම්පි දෙහීති එත්ථ තෙන හීති අභිරතියං උය්යොජෙති. සචෙ ත්වං අභිරතො බ්රහ්මචරියං චරසි, චරිත්වා ආකාසෙ නිසීදිත්වා පරිනිබ්බායිතා හොහි, අම්හාකං පන කුලවංසබීජකං එකං පුත්තං දෙහි. මා නො අපුත්තකං සාපතෙය්යං ලිච්ඡවයො අතිහරාපෙසුන්ති මයඤ්හි ලිච්ඡවීනං ගණරාජූනං රජ්ජෙ වසාම, තෙ තෙ පිතුනො අච්චයෙන ඉමං සාපතෙය්යං එවං මහන්තං අම්හාකං විභවං අපුත්තකං කුලධනරක්ඛකෙන පුත්තෙන විරහිතං අත්තනො රාජන්තෙපුරං අතිහරාපෙය්යුන්ති, තං තෙ මා අතිහරාපෙසුං, මා අතිහරාපෙන්තූති.
එතං ඛො මෙ, අම්ම, සක්කා කාතුන්ති කස්මා එවමාහ? සො කිර චින්තෙසි – ‘‘එතෙසං සාපතෙය්යස්ස අහමෙව සාමී, අඤ්ඤො නත්ථි. තෙ මං සාපතෙය්යරක්ඛණත්ථාය නිච්චං අනුබන්ධිස්සන්ති; තෙනාහං න ලච්ඡාමි අප්පොස්සුක්කො සමණධම්මං කාතුං, පුත්තකං පන ලභිත්වා ඔරමිස්සන්ති, තතො ¶ අහං යථාසුඛං සමණධම්මං කරිස්සාමී’’ති ඉමං නයං පස්සන්තො ¶ එවමාහාති.
36. පුප්ඵන්ති උතුකාලෙ උප්පන්නලොහිතස්ස නාමං. මාතුගාමස්ස හි උතුකාලෙ ගබ්භපතිට්ඨානට්ඨානෙ ලොහිතවණ්ණා පිළකා සණ්ඨහිත්වා සත්ත දිවසානි වඩ්ඪිත්වා භිජ්ජන්ති, තතො ලොහිතං ¶ පග්ඝරති, තස්සෙතං නාමං ‘‘පුප්ඵ’’න්ති. තං පන යාව බලවං හොති බහු පග්ඝරති, තාව දින්නාපි පටිසන්ධි න තිට්ඨති, දොසෙනෙව සද්ධිං පග්ඝරති; දොසෙ පන පග්ඝරිතෙ සුද්ධෙ වත්ථුම්හි දින්නා පටිසන්ධි ඛිප්පං පතිට්ඨාති. පුප්ඵංසා උප්පජ්ජීති පුප්ඵං අස්සා උප්පජ්ජි; අකාරලොපෙන සන්ධි පුරාණදුතියිකාය බාහායං ගහෙත්වාති පුරාණදුතියිකාය යා බාහා, තත්ර නං ගහෙත්වාති අත්ථො.
අපඤ්ඤත්තෙ සික්ඛාපදෙති පඨමපාරාජිකසික්ඛාපදෙ අට්ඨපිතෙ. භගවතො කිර පඨමබොධියං වීසති වස්සානි භික්ඛූ චිත්තං ආරාධයිංසු, න එවරූපං අජ්ඣාචාරමකංසු. තං සන්ධායෙව ඉදං සුත්තමාහ – ‘‘ආරාධයිංසු වත මෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ එකං සමයං චිත්ත’’න්ති (ම. නි. 1.225). අථ භගවා අජ්ඣාචාරං අපස්සන්තො පාරාජිකං වා සඞ්ඝාදිසෙසං වා න පඤ්ඤපෙසි. තස්මිං තස්මිං පන වත්ථුස්මිං අවසෙසෙ පඤ්ච ඛුද්දකාපත්තික්ඛන්ධෙ එව පඤ්ඤපෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අපඤ්ඤත්තෙ සික්ඛාපදෙ’’ති.
අනාදීනවදස්සොති යං භගවා ඉදානි සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙන්තො ආදීනවං දස්සෙස්සති, තං අපස්සන්තො අනවජ්ජසඤ්ඤී හුත්වා. සචෙ හි ‘‘අයං ඉදං න කරණීයන්ති වා මූලච්ඡෙජ්ජාය වා සංවත්තතී’’ති ජානෙය්ය, සද්ධාපබ්බජිතො කුලපුත්තො තතොනිදානං ජීවිතක්ඛයං පාපුණන්තොපි න කරෙය්ය. එත්ථ පන ආදීනවං අපස්සන්තො නිද්දොසසඤ්ඤී අහොසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අනාදීනවදස්සො’’ති. පුරාණදුතියිකායාති භුම්මවචනං. අභිවිඤ්ඤාපෙසීති පවත්තෙසි; පවත්තනාපි හි කායවිඤ්ඤත්තිචොපනතො ‘‘විඤ්ඤාපනා’’ති වුච්චති. තික්ඛත්තුං අභිවිඤ්ඤාපනඤ්චෙස ගබ්භසණ්ඨානසන්නිට්ඨානත්ථමකාසීති වෙදිතබ්බො.
සා තෙන ගබ්භං ගණ්හීති සා ච තෙනෙව අජ්ඣාචාරෙන ගබ්භං ගණ්හි, න අඤ්ඤථා. කිං පන අඤ්ඤථාපි ගබ්භග්ගහණං හොතීති ¶ ? හොති. කථං? කායසංසග්ගෙන ¶ , චොළග්ගහණෙන, අසුචිපානෙන, නාභිපරාමසනෙන, රූපදස්සනෙන, සද්දෙන, ගන්ධෙන. ඉත්ථියො හි එකච්චා උතුසමයෙ ඡන්දරාගරත්තා පුරිසානං හත්ථග්ගාහ-වෙණිග්ගාහ-අඞ්ගපච්චඞ්ගපරාමසනං සාදියන්තියොපි ගබ්භං ගණ්හන්ති. එවං කායසංසග්ගෙන ගබ්භග්ගහණං හොති.
උදායිත්ථෙරස්ස පන පුරාණදුතියිකා භික්ඛුනී තං අසුචිං එකදෙසං මුඛෙන අග්ගහෙසි, එකදෙසං චොළකෙනෙව සද්ධිං අඞ්ගජාතෙ පක්ඛිපි. සා තෙන ගබ්භං ගණ්හි. එවං චොළග්ගහණෙන ගබ්භග්ගහණං හොති.
මිගසිඞ්ගතාපසස්ස ¶ මාතා මිගී උතුසමයෙ තාපසස්ස පස්සාවට්ඨානං ආගන්ත්වා සසම්භවං පස්සාවං පිවි. සා තෙන ගබ්භං ගණ්හිත්වා මිගසිඞ්ගං විජායි. එවං අසුචිපානෙන ගබ්භග්ගහණං හොති.
සාමස්ස පන බොධිසත්තස්ස මාතාපිතූනං චක්ඛුපරිහානිං ඤත්වා සක්කො පුත්තං දාතුකාමො දුකූලපණ්ඩිතං ආහ – ‘‘වට්ටති තුම්හාකං මෙථුනධම්මො’’ති? ‘‘අනත්ථිකා මයං එතෙන, ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිතාම්හා’’ති. ‘‘තෙන හි ඉමිස්සා උතුසමයෙ අඞ්ගුට්ඨෙන නාභිං පරාමසෙය්යාථා’’ති. සො තථා අකාසි. සා තෙන ගබ්භං ගණ්හිත්වා සාමං තාපසදාරකං විජායි. එවං නාභිපරාමසනෙන ගබ්භග්ගහණං හොති. එතෙනෙව නයෙන මණ්ඩබ්යස්ස ච චණ්ඩපජ්ජොතස්ස ච වත්ථු වෙදිතබ්බං.
කථං රූපදස්සනෙන හොති? ඉධෙකච්චා ඉත්ථී උතුසමයෙ පුරිසසංසග්ගං අලභමානා ඡන්දරාගවසෙන අන්තොගෙහගතාව පුරිසං උපනිජ්ඣායති රාජොරොධා විය, සා තෙන ගබ්භං ගණ්හාති. එවං රූපදස්සනෙන ගබ්භග්ගහණං හොති.
බලාකාසු පන පුරිසො නාම නත්ථි, තා උතුසමයෙ මෙඝසද්දං සුත්වා ගබ්භං ගණ්හන්ති. කුක්කුටියොපි කදාචි එකස්ස කුක්කුටස්ස සද්දං සුත්වා බහුකාපි ගබ්භං ගණ්හන්ති. තථා ගාවී උසභස්ස. එවං සද්දෙන ගබ්භග්ගහණං හොති.
ගාවී එව ච කදාචි උසභගන්ධෙන ගබ්භං ගණ්හන්ති. එවං ගන්ධෙන ගබ්භග්ගහණං හොති.
ඉධ ¶ පනායං අජ්ඣාචාරෙන ගබ්භං ගණ්හි. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘මාතාපිතරො ච සන්නිපතිතා හොන්ති, මාතා ච උතුනී හොති, ගන්ධබ්බො ච පච්චුපට්ඨිතො හොති, එවං තිණ්ණං සන්නිපාතා ගබ්භස්සාවක්කන්ති හොතී’’ති (ම. නි. 1.408).
භුම්මා ¶ දෙවා සද්දමනුස්සාවෙසුන්ති යස්මා නත්ථි ලොකෙ රහො නාම පාපකම්මං පකුබ්බතො. සබ්බපඨමං හිස්ස තං පාපං අත්තනා ජානාති, තතො ආරක්ඛදෙවතා, අථඤ්ඤාපි පරචිත්තවිදුනියො දෙවතා. තස්මාස්ස පරචිත්තවිදූ සකලවනසණ්ඩනිස්සිතා භුම්මා දෙවා තං අජ්ඣාචාරං දිස්වා සද්දං අනුස්සාවෙසුං. යථා අඤ්ඤෙපි දෙවා සුණන්ති, තථා නිච්ඡාරෙසුං. කින්ති ¶ ? නිරබ්බුදො වත, භො…පෙ… ආදීනවො උප්පාදිතොති. තස්සත්ථො වෙරඤ්ජකණ්ඩෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.
භුම්මානං දෙවානං සද්දං සුත්වා චාතුමහාරාජිකාති එත්ථ පන භුම්මානං දෙවානං සද්දං ආකාසට්ඨදෙවතා අස්සොසුං; ආකාසට්ඨානං චාතුමහාරාජිකාති අයමනුක්කමො වෙදිතබ්බො. බ්රහ්මකායිකාති අසඤ්ඤසත්තෙ ච අරූපාවචරෙ ච ඨපෙත්වා සබ්බෙපි බ්රහ්මානො අස්සොසුං; සුත්වා ච සද්දමනුස්සාවෙසුන්ති වෙදිතබ්බො. ඉතිහ තෙන ඛණෙනාති එවං තෙන සුදින්නස්ස අජ්ඣාචාරක්ඛණෙන. තෙන මුහුත්තෙනාති අජ්ඣාචාරමුහුත්තෙනෙව. යාව බ්රහ්මලොකාති යාව අකනිට්ඨබ්රහ්මලොකා. අබ්භුග්ගච්ඡීති අභිඋග්ගච්ඡි අබ්භුට්ඨාසි එකකොලාහලමහොසීති.
පුත්තං විජායීති සුවණ්ණබිම්බසදිසං පච්ඡිමභවිකසත්තං ජනෙසි. බීජකොති නාමමකංසූති න අඤ්ඤං නාමං කාතුමදංසු, ‘‘බීජකම්පි දෙහී’’ති මාතාමහියා වුත්තභාවස්ස පාකටත්තා ‘‘බීජකො ත්වෙවස්ස නාමං හොතූ’’ති ‘‘බීජකො’’ති නාමමකංසු. පුත්තස්ස පන නාමවසෙනෙව ච මාතාපිතූනම්පිස්ස නාමමකංසු. තෙ අපරෙන සමයෙනාති බීජකඤ්ච බීජකමාතරඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. බීජකස්ස කිර සත්තට්ඨවස්සකාලෙ තස්ස මාතා භික්ඛුනීසු සො ච භික්ඛූසු පබ්බජිත්වා කල්යාණමිත්තෙ උපනිස්සාය අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘උභො අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිත්වා අරහත්තං සච්ඡාකංසූ’’ති.
37. එවං මාතාපුත්තානං පබ්බජ්ජා සඵලා අහොසි. පිතා පන විප්පටිසාරාභිභූතො විහාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො ආයස්මතො සුදින්නස්සඅහුදෙව කුක්කුච්ච’’න්තිආදි. තත්ථ අහුදෙවාති ¶ ¶ අහු එව, දකාරො පදසන්ධිකරො. අහොසියෙවාති අත්ථො. කුක්කුච්චන්ති අජ්ඣාචාරහෙතුකො පච්ඡානුතාපො. විප්පටිසාරොතිපි තස්සෙව නාමං. සො හි විඤ්ඤූහි අකත්තබ්බතාය කුච්ඡිතකිරියභාවතො කුක්කුච්චං. කතං අජ්ඣාචාරං නිවත්තෙතුං අසමත්ථතාය තං පටිච්ච විරූපං සරණභාවතො විප්පටිසාරොති වුච්චති. අලාභා වත මෙති මය්හං වත අලාභා; යෙ ඣානාදීනං ගුණානං අලාභා නාම, තෙ මය්හං, න අඤ්ඤස්සාති අධිප්පායො. න වත මෙ ලාභාති යෙපි මෙ පටිලද්ධා පබ්බජ්ජසරණගමනසික්ඛාසමාදානගුණා, තෙපි නෙව මය්හං ලාභා අජ්ඣාචාරමලීනත්තා. දුල්ලද්ධං වත මෙති ඉදං සාසනං ලද්ධම්පි මෙ දුල්ලද්ධං. න වත මෙ සුලද්ධන්ති යථා අඤ්ඤෙසං කුලපුත්තානං, එවං න වත මෙ සුලද්ධං. කස්මා? යමහං එවං ස්වාක්ඛාතෙ ධම්මවිනයෙ…පෙ… බ්රහ්මචරියං චරිතුන්ති. බ්රහ්මචරියන්ති සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං මග්ගබ්රහ්මචරියං. කිසො අහොසීති ඛාදිතුං වා භුඤ්ජිතුං වා අසක්කොන්තො තනුකො අහොසි අප්පමංසලොහිතො ¶ . උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතොති සඤ්ජාතුප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකභාවො පණ්ඩුපලාසප්පටිභාගො. ධමනිසන්ථතගත්තොති පරියාදින්නමංසලොහිතත්තා සිරාජාලෙනෙව සන්ථරිතගත්තො. අන්තොමනොති අනුසොචනවසෙන අබ්භන්තරෙයෙව ඨිතචිත්තො. හදයවත්ථුං නිස්සාය පවත්තනවසෙන පන සබ්බෙපි අන්තොමනායෙව. ලීනමනොති උද්දෙසෙ පරිපුච්ඡාය කම්මට්ඨානෙ අධිසීලෙ අධිචිත්තෙ අධිපඤ්ඤාය වත්තපටිපත්තිපූරණෙ ච නික්ඛිත්තධුරො අවිප්ඵාරිකො අඤ්ඤදත්ථු කොසජ්ජවසෙනෙව ලීනො සඞ්කුචිතො මනො අස්සාති ලීනමනො. දුක්ඛීති චෙතොදුක්ඛෙන දුක්ඛී. දුම්මනොති දොසෙන දුට්ඨමනො, විරූපමනො වා දොමනස්සාභිභූතතාය. පජ්ඣායීති විප්පටිසාරවසෙන වහච්ඡින්නො විය ගද්රභො තං තං චින්තයි.
38. සහායකා භික්ඛූති තං එවංභූතං ගණසඞ්ගණිකාපපඤ්චෙන වීතිනාමෙන්තං දිස්වා යස්ස විස්සාසිකා කථාඵාසුකා භික්ඛූ තෙ නං එතදවොචුං. පීණින්ද්රියොති පසාදපතිට්ඨානොකාසස්ස සම්පුණ්ණත්තා පරිපුණ්ණචක්ඛුආදිඉන්ද්රියො. සො දානි ත්වන්ති එත්ථ දානීති නිපාතො, සො පන ත්වන්ති වුත්තං හොති. කච්චිනො ත්වන්ති කච්චි නු ත්වං ¶ . අනභිරතොති උක්කණ්ඨිතො; ගිහිභාවං පත්ථයමානොති අත්ථො. තස්මා තමෙව අනභිරතිං පටික්ඛිපන්තො ආහ – ‘‘න ඛො අහං, ආවුසො, අනභිරතො’’ති. අධිකුසලානං පන ධම්මානං භාවනාය අභිරතොව අහන්ති ¶ . අත්ථි මෙ පාපකම්මං කතන්ති මයා කතං එකං පාපකම්මං අත්ථි උපලබ්භති සංවිජ්ජති, නිච්චකාලං අභිමුඛං විය මෙ තිට්ඨති. අථ නං පකාසෙන්තො ‘‘පුරාණදුතියිකායා’’තිආදිමාහ.
අලඤ්හි තෙ, ආවුසො සුදින්න, කුක්කුච්චායාති ආවුසො සුදින්න, තුය්හෙතං පාපකම්මං අලං සමත්ථං කුක්කුච්චාය; පටිබලං කුක්කුච්චං උප්පාදෙතුන්ති වුත්තං හොති. යං ත්වන්ති ආදිම්හි යෙන පාපෙන ත්වං න සක්ඛිස්සසි බ්රහ්මචරියං චරිතුං, තං තෙ පාපං අලං කුක්කුච්චායාති එවං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. අථ නං අනුසාසන්තා ‘‘නනු ආවුසො භගවතා’’තිආදිමාහංසු. තත්ථ නනූති අනුමතිග්ගහණත්ථෙ නිපාතො. අනෙකපරියායෙනාති අනෙකකාරණෙන. විරාගායාති විරාගත්ථාය. නො සරාගායාති නො රාගෙන රජ්ජනත්ථාය. භගවතා හි ‘‘ඉමං මෙ ධම්මං සුත්වා සත්තා සබ්බභවභොගෙසු විරජ්ජිස්සන්ති, නො රජ්ජිස්සන්තී’’ එතදත්ථාය ධම්මො දෙසිතොති අධිප්පායො. එස නයො සබ්බපදෙසු. ඉදං පනෙත්ථ පරියායවචනමත්තං. විසංයොගායාති කිලෙසෙහි විසංයුජ්ජනත්ථාය. නො සංයොගායාති න සංයුජ්ජනත්ථාය. අනුපාදානායාති අග්ගහණත්ථාය. නො සඋපාදානායාති න සඞ්ගහණත්ථාය.
තත්ථ ¶ නාම ත්වන්ති තස්මිං නාම ත්වං. සරාගාය චෙතෙස්සසීති සහ රාගෙන වත්තමානාය මෙථුනධම්මාය චෙතෙස්සසි කප්පෙස්සසි පකප්පෙස්සසි; එතදත්ථං වායමිස්සසීති අත්ථො. එස නයො සබ්බත්ථ. පුන රාගවිරාගාදීනි නව පදානි නිබ්බත්තිතලොකුත්තරනිබ්බානමෙව සන්ධාය වුත්තානි. තස්මා රාගවිරාගායාති වා මදනිම්මදනායාති වා වුත්තෙපි ‘‘නිබ්බානත්ථායා’’ති එවමෙව අත්ථො දට්ඨබ්බො. නිබ්බානඤ්හි යස්මා තං ආගම්ම ආරබ්භ පටිච්ච රාගො විරජ්ජති න හොති, තස්මා රාගවිරාගොති වුච්චති. යස්මා පන තං ආගම්ම මානමද-පුරිසමදාදයො මදා නිම්මදා අමදා හොන්ති විනස්සන්ති, තස්මා මදනිම්මදනන්ති වුච්චති. යස්මා ¶ ච තං ආගම්ම සබ්බාපි කාමපිපාසා විනයං අබ්භත්ථං යාති, තස්මා පිපාසවිනයොති වුච්චති. යස්මා පන තං ආගම්ම පඤ්ච කාමගුණාලයා සමුග්ඝාතං ගච්ඡන්ති, තස්මා ආලයසමුග්ඝාතොති වුච්චති. යස්මා ච තං ආගම්ම තෙභූමකවට්ටං උපච්ඡිජ්ජති, තස්මා වට්ටුපච්ඡෙදොති වුච්චති. යස්මා පන තං ආගම්ම සබ්බසො තණ්හා ඛයං ගච්ඡති විරජ්ජති නිරුජ්ඣති ච, තස්මා තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධොති වුච්චති. යස්මා ¶ පනෙතං චතස්සො යොනියො, පඤ්ච ගතියො, සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො, නව ච සත්තාවාසෙ, අපරාපරභාවාය විනනතො ආබන්ධනතො සංසිබ්බනතො වානන්ති ලද්ධවොහාරාය තණ්හාය නික්ඛන්තං නිස්සටං විසංයුත්තං, තස්මා නිබ්බානන්ති වුච්චතීති.
කාමානං පහානං අක්ඛාතන්ති වත්ථුකාමානං, කිලෙසකාමානඤ්ච පහානං වුත්තං. කාමසඤ්ඤානං පරිඤ්ඤාති සබ්බාසම්පි කාමසඤ්ඤානං ඤාතතීරණපහානවසෙන තිවිධා පරිඤ්ඤා අක්ඛාතා. කාමපිපාසානන්ති කාමෙසු පාතබ්යතානං කාමෙ වා පාතුමිච්ඡානං. කාමවිතක්කානන්ති කාමුපසඤ්හිතානංවිතක්කානං. කාමපරිළාහානන්ති පඤ්චකාමගුණිකරාගවසෙන උප්පන්නපරිළාහානං අන්තොදාහානං. ඉමෙසු පඤ්චසු ඨානෙසු කිලෙසක්ඛයකරො ලොකුත්තරමග්ගොව කථිතො. සබ්බපඨමෙසු පන තීසු ඨානෙසු ලොකියලොකුත්තරමිස්සකො මග්ගො කථිතොති වෙදිතබ්බො.
නෙතං ආවුසොති න එතං ආවුසො, තව පාපකම්මං අප්පසන්නානඤ්ච පසාදාය එවරූපානං පසාදත්ථාය න හොති. අථ ඛ්වෙතන්ති අථ ඛො එතං. අථ ඛො තන්තිපි පාඨො. අඤ්ඤථත්තායාති පසාදඤ්ඤථාභාවාය විප්පටිසාරාය හොති. යෙ මග්ගෙන අනාගතසද්ධා, තෙසං විප්පටිසාරං කරොති – ‘‘ඊදිසෙපි නාම ධම්මවිනයෙ මයං පසන්නා, යත්ථෙවං දුප්පටිපන්නා භික්ඛූ’’ති. යෙ පන මග්ගෙනාගතසද්ධා, තෙසං සිනෙරු විය වාතෙහි අචලො පසාදො ඊදිසෙහි වත්ථූහි ඉතො වා දාරුණතරෙහි. තෙන වුත්තං – ‘‘එකච්චානං අඤ්ඤථත්තායා’’ති.
39. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුන්ති භගවතො එතං අත්ථං ආචික්ඛිංසු පටිවෙදයිංසු. ආරොචයමානා ¶ ච නෙව පියකම්යතාය න භෙදපුරෙක්ඛාරතාය ¶ , න තස්සායස්මතො අවණ්ණපකාසනත්ථාය, න කලිසාසනාරොපනත්ථාය, නාපි ‘‘ඉදං සුත්වා භගවා ඉමස්ස සාසනෙ පතිට්ඨං න දස්සති, නික්කඩ්ඪාපෙස්සති න’’න්ති මඤ්ඤමානා ආරොචෙසුං. අථ ඛො ‘‘ඉමං සාසනෙ උප්පන්නං අබ්බුදං ඤත්වා භගවා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සති, වෙලං මරියාදං ආණං ඨපෙස්සතී’’ති ආරොචෙසුං.
එතස්මිං නිදානෙ එතස්මිං පකරණෙති එත්ථ සුදින්නස්ස අජ්ඣාචාරවීතික්කමො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා කාරණත්තා නිදානඤ්චෙව පකරණඤ්චාති වුත්තොති වෙදිතබ්බො. කාරණඤ්හි යස්මා නිදෙති අත්තනො ඵලං ‘‘ගණ්හාථ න’’න්ති ¶ දස්සෙන්තං විය අප්පෙති, පකරොති ච නං කත්තුං ආරභති, කරොතියෙව වා; තස්මා නිදානඤ්චෙව පකරණඤ්චාති වුච්චති. විගරහි බුද්ධො භගවාති බුද්ධො භගවා විගරහි නින්දි; යථා තං වණ්ණාවණ්ණාරහානං වණ්ණඤ්ච අවණ්ණඤ්ච භණන්තෙසු අග්ගපුග්ගලො. න හි භගවතො සීලවීතික්කමකරං පුග්ගලං දිස්වා ‘‘අයං ජාතියා වා ගොත්තෙන වා කොලපුත්තියෙන වා ගන්ථෙන වා ධුතඞ්ගෙන වා ඤාතො යසස්සී ඊදිසං පුග්ගලං රක්ඛිතුං වට්ටතී’’ති චිත්තං උප්පජ්ජති, නාපි පෙසලං ගුණවන්තං දිස්වා තස්ස ගුණං පටිච්ඡාදෙතුං චිත්තං උප්පජ්ජති. අථ ඛො ගරහිතබ්බං ගරහති එව, පසංසිතබ්බඤ්ච පසංසති එව, අයඤ්ච ගරහිතබ්බො; තස්මා තං තාදිලක්ඛණෙ ඨිතො අවිකම්පමානෙන චිත්තෙන විගරහි බුද්ධො භගවා ‘‘අනනුච්ඡවික’’න්තිආදීහි වචනෙහි.
තත්ථායං අත්ථවණ්ණනා – යදිදං තයා, මොඝපුරිස, තුච්ඡමනුස්ස කම්මං කතං, තං සමණකරණානං ධම්මානං මග්ගඵලනිබ්බානසාසනානං වා න අනුච්ඡවිකං, තෙසං ඡවිං ඡායං සුන්දරභාවං න අන්වෙති නානුගච්ඡති, අථ ඛො ආරකාව තෙහි ධම්මෙහි. අනනුච්ඡවිකත්තා එව ච අනනුලොමිකං, තෙසං න අනුලොමෙති; අථ ඛො විලොමං පච්චනීකභාවෙ ඨිතං. අනනුලොමිකත්තා එව ච අප්පතිරූපං, පතිරූපං සදිසං පටිභාගං න හොති, අථ ඛො අසදිසං අප්පටිභාගමෙව. අප්පතිරූපත්තා එව ච අස්සාමණකං, සමණානං ¶ කම්මං න හොති. අස්සාමණකත්තා අකප්පියං. යඤ්හි සමණකම්මං න හොති, තං තෙසං න කප්පති. අකප්පියත්තා අකරණීයං. න හි සමණා යං න කප්පති, තං කරොන්ති. තඤ්චෙතං තයා කතං, තස්මා අනනුච්ඡවිකං තෙ, මොඝපුරිස, කතං…පෙ… අකරණීයන්ති. කථඤ්හි නාමාති කෙන නාම කාරණෙන, කිං නාම කාරණං පස්සන්තොති වුත්තං හොති. තතො කාරණාභාවං දස්සෙන්තො පරතො ‘‘නනු මයා මොඝපුරිසා’’තිආදිමාහ. තං සබ්බං වුත්තත්ථමෙව.
ඉදානි ¶ යස්මා යං තෙන පාපකම්මං කතං, තං විපච්චමානං අතිවිය දුක්ඛවිපාකං හොති, තස්මාස්ස තං විපාකං දස්සෙතුං කතාපරාධං විය පුත්තං අනුකම්පකා මාතාපිතරො දයාලුකෙන චිත්තෙන සුදින්නං පරිභාසන්තො ‘‘වරං තෙ මොඝපුරිසා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ආසු සීඝං එතස්ස විසං ආගච්ඡතීති ආසීවිසො. ඝොරං චණ්ඩමස්ස විසන්ති ඝොරවිසො, තස්ස ආසීවිසස්ස ඝොරවිසස්ස. ‘‘පක්ඛිත්ත’’න්ති එතස්ස ‘‘වර’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො ¶ . ඊදිසස්ස ආසීවිසස්ස ඝොරවිසස්ස මුඛෙ අඞ්ගජාතං වරං පක්ඛිත්තං; සචෙ පක්ඛිත්තං භවෙය්ය, වරං සියා; සුන්දරං සාධු සුට්ඨු සියාති අත්ථො. න ත්වෙවාති න තු එව වරං න සුන්දරමෙව න සාධුමෙව න සුට්ඨුමෙව. එස නයො සබ්බත්ථ. කණ්හසප්පස්සාති කාළසප්පස්ස. අඞ්ගාරකාසුයාති අඞ්ගාරපුණ්ණකූපෙ, අඞ්ගාරරාසිම්හි වා. ආදිත්තායාති පදිත්තාය ගහිතඅග්ගිවණ්ණාය. සම්පජ්ජලිතායාති සමන්තතො පජ්ජලිතාය අච්චියො මුච්චන්තියා. සජොතිභූතායාති සප්පභාය. සමන්තතො උට්ඨිතාහි ජාලාහි එකප්පභාසමුදයභූතායාති වුත්තං හොති.
තං කිස්ස හෙතූති යං මයා වුත්තං ‘‘වර’’න්ති තං කිස්ස හෙතු, කතරෙන කාරණෙනාති චෙ? මරණං වා නිගච්ඡෙය්යාති යො තත්ථ අඞ්ගජාතං පක්ඛිපෙය්ය, සො මරණං වා නිගච්ඡෙය්ය මරණමත්තං වා දුක්ඛං. ඉතොනිදානඤ්ච ඛො…පෙ… උපපජ්ජෙය්යාති යං ඉදං මාතුගාමස්ස අඞ්ගජාතෙ අඞ්ගජාතපක්ඛිපනං, ඉතොනිදානං තස්ස කාරකො පුග්ගලො නිරයං උපපජ්ජෙය්ය; එවං කම්මස්ස මහාසාවජ්ජතං පස්සන්තො තං ගරහි, න තස්ස දුක්ඛාගමං ඉච්ඡමානො. තත්ථ නාම ත්වන්ති තස්මිං නාම එවරූපෙ කම්මෙ එවං ¶ මහාසාවජ්ජෙ සමානෙපි ත්වං. යං ත්වන්ති එත්ථ යන්ති හීළනත්ථෙ නිපාතො. ත්වන්ති තං-සද්දස්ස වෙවචනං; ද්වීහිපි යං වා තං වා හීළිතමවඤ්ඤාතන්ති වුත්තං හොති. අසද්ධම්මන්ති අසතං නීචජනානං ධම්මං; තෙහි සෙවිතබ්බන්ති අත්ථො. ගාමධම්මන්ති ගාමානං ධම්මං; ගාමවාසිකමනුස්සානං ධම්මන්ති වුත්තං හොති. වසලධම්මන්ති පාපධම්මෙ වසන්ති පග්ඝරන්තීති වසලා, තෙසං වසලානං හීනපුරිසානං ධම්මං, වසලං වා කිලෙසපග්ඝරණකං ධම්මං. දුට්ඨුල්ලන්ති දුට්ඨු ච කිලෙසදූසිතං ථූලඤ්ච අසුඛුමං, අනිපුණන්ති වුත්තං හොති. ඔදකන්තිකන්ති උදකකිච්චං අන්තිකං අවසානං අස්සාති ඔදකන්තිකො, තං ඔදකන්තිකං. රහස්සන්ති රහොභවං, පටිච්ඡන්නෙ ඔකාසෙ උප්පජ්ජනකං. අයඤ්හි ධම්මො ජිගුච්ඡනීයත්තා න සක්කා ආවි අඤ්ඤෙසං දස්සනවිසයෙ කාතුං, තෙන වුත්තං – ‘‘රහස්ස’’න්ති. ද්වයංද්වයසමාපත්තින්ති ද්වීහි ද්වීහි සමාපජ්ජිතබ්බං, ද්වයං ද්වයං සමාපත්තින්තිපි පාඨො. දයං දයං සමාපත්තින්තිපි පඨන්ති, තං න සුන්දරං. සමාපජ්ජිස්සසීති එතං ‘‘තත්ථ නාම ත්ව’’න්ති එත්ථ වුත්තනාමසද්දෙන යොජෙතබ්බං ‘‘සමාපජ්ජිස්සසි නාමා’’ති.
බහූනං ¶ ඛො…පෙ… ආදිකත්තා පුබ්බඞ්ගමොති සාසනං සන්ධාය වදති. ඉමස්මිං සාසනෙ ත්වං බහූනං පුග්ගලානං අකුසලානං ධම්මානං ආදිකත්තා, සබ්බපඨමං ¶ කරණතො; පුබ්බඞ්ගමො සබ්බපඨමං එතං මග්ගං පටිපන්නත්තා; ද්වාරංදදො, උපායදස්සකොති වුත්තං හොති. ඉමඤ්හි ලෙසං ලද්ධා තව අනුසික්ඛමානා බහූ පුග්ගලා නානප්පකාරකෙ මක්කටියා මෙථුනපටිසෙවනාදිකෙ අකුසලධම්මෙ කරිස්සන්තීති අයමෙත්ථ අධිප්පායො.
අනෙකපරියායෙනාති ඉමෙහි ‘‘අනනුච්ඡවික’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තෙහි, බහූහි කාරණෙහි. දුබ්භරතාය…පෙ… කොසජ්ජස්ස අවණ්ණං භාසිත්වාති දුබ්භරතාදීනං වත්ථුභූතස්ස අසංවරස්ස අවණ්ණං නින්දං ගරහං භාසිත්වාති අත්ථො. යස්මා හි අසංවරෙ ඨිතස්ස පුග්ගලස්ස අත්තා දුබ්භරතඤ්චෙව දුප්පොසතඤ්ච ආපජ්ජති, තස්මා අසංවරො ‘‘දුබ්භරතා, දුප්පොසතා’’ති ච වුච්චති. යස්මා පන අසංවරෙ ¶ ඨිතස්ස අත්තා චතූසු පච්චයෙසු මහිච්ඡතං සිනෙරුප්පමාණෙපි ච පච්චයෙ ලද්ධා අසන්තුට්ඨිතං ආපජ්ජති, තස්මා අසංවරො ‘‘මහිච්ඡතා, අසන්තුට්ඨිතා’’ති ච වුච්චති. යස්මා ච අසංවරෙ ඨිතස්ස අත්තා ගණසඞ්ගණිකාය චෙව කිලෙසසඞ්ගණිකාය ච සංවත්තති, කොසජ්ජානුගතො ච හොති අට්ඨකුසීතවත්ථුපාරිපූරියා සංවත්තති, තස්මා අසංවරො ‘‘සඞ්ගණිකා, චෙව කොසජ්ජඤ්චා’’ති වුච්චති.
සුභරතාය…පෙ… වීරියාරම්භස්ස වණ්ණං භාසිත්වාති සුභරතාදීනං වත්ථුභූතස්ස සංවරස්ස වණ්ණං භාසිත්වාති අත්ථො. යස්මා හි අසංවරං පහාය සංවරෙ ඨිතස්ස අත්තා සුභරො හොති සුපොසො, චතූසු ච පච්චයෙසු අප්පිච්ඡතං නිත්තණ්හභාවං ආපජ්ජති, එකමෙකස්මිඤ්ච පච්චයෙ යථාලාභ-යථාබල-යථාසාරුප්පවසෙන තිප්පභෙදාය සන්තුට්ඨියා සංවත්තති, තස්මා සංවරො ‘‘සුභරතා චෙව සුපොසතා ච අප්පිච්ඡො ච සන්තුට්ඨො චා’’ති වුච්චති.
යස්මා පන අසංවරං පහාය සංවරෙ ඨිතස්ස අත්තා කිලෙසසල්ලෙඛනතාය චෙව නිද්ධුනනතාය ච සංවත්තති, තස්මා සංවරො ‘‘සල්ලෙඛො ච ධුතො චා’’ති වුච්චති.
යස්මා ච අසංවරං පහාය සංවරෙ ඨිතස්ස අත්තා කායවාචානං අප්පාසාදිකං අප්පසාදනීයං අසන්තං අසාරුප්පං කායවචීදුච්චරිතං චිත්තස්ස අප්පාසාදිකං ¶ අප්පසාදනීයං අසන්තං අසාරුප්පං අකුසලවිතක්කත්තයඤ්ච අනුපගම්ම තබ්බිපරීතස්ස කායවචීසුචරිතස්ස චෙව කුසලවිතක්කත්තයස්ස ච පාසාදිකස්ස පසාදනීයස්ස සන්තස්ස සාරුප්පස්ස පාරිපූරියා සංවත්තති, තස්මා සංවරො ‘‘පාසාදිකො’’ති වුච්චති.
යස්මා ¶ පන අසංවරං පහාය සංවරෙ ඨිතස්ස අත්තා සබ්බකිලෙසාපචයභූතාය, විවට්ටාය, අට්ඨවීරියාරම්භවත්ථුපාරිපූරියා ච සංවත්තති, තස්මා සංවරො ‘‘අපචයො චෙව වීරියාරම්භො චා’’ති වුච්චතීති.
භික්ඛූනං තදනුච්ඡවිකං තදනුලොමිකන්ති තත්ථ සන්නිපතිතානං භික්ඛූනං යං ඉදානි සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සති, තස්ස අනුච්ඡවිකඤ්චෙව අනුලොමිකඤ්ච. යො වා අයං සුභරතාදීහි සංවරො වුත්තො, තස්ස අනුච්ඡවිකඤ්චෙව අනුලොමිකඤ්ච සංවරප්පහානපටිසංයුත්තං ¶ අසුත්තන්තවිනිබද්ධං පාළිවිනිමුත්තං ඔක්කන්තිකධම්මදෙසනං කත්වාති අත්ථො. භගවා කිර ඊදිසෙසු ඨානෙසු පඤ්චවණ්ණකුසුමමාලං කරොන්තො විය, රතනදාමං සජ්ජෙන්තො විය, ච යෙ පටික්ඛිපනාධිප්පායා අසංවරාභිරතා තෙ සම්පරායිකෙන වට්ටභයෙන තජ්ජෙන්තො අනෙකප්පකාරං ආදීනවං දස්සෙන්තො, යෙ සික්ඛාකාමා සංවරෙ ඨිතා තෙ අප්පෙකච්චෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨපෙන්තො අප්පෙකච්චෙ අනාගාමි-සකදාගාමි-සොතාපත්තිඵලෙසු උපනිස්සයවිරහිතෙපි සග්ගමග්ගෙ පතිට්ඨපෙන්තො දීඝනිකායප්පමාණම්පි මජ්ඣිමනිකායප්පමාණම්පි ධම්මදෙසනං කරොති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං – ‘‘භික්ඛූනං තදනුච්ඡවිකං තදනුලොමිකං ධම්මිං කථං කත්වා’’ති.
තෙන හීති තෙන සුදින්නස්ස අජ්ඣාචාරෙන කාරණභූතෙන. සික්ඛාපදන්ති එත්ථ සික්ඛිතබ්බාති සික්ඛා, පජ්ජතෙ ඉමිනාති පදං, සික්ඛාය පදං සික්ඛාපදං; සික්ඛාය අධිගමුපායොති අත්ථො. අථ වා මූලං නිස්සයො පතිට්ඨාති වුත්තං හොති. මෙථුනවිරතියා මෙථුනසංවරස්සෙතං අධිවචනං. මෙථුනසංවරො හි තදඤ්ඤෙසං සික්ඛාසඞ්ඛාතානං සීලවිපස්සනාඣානමග්ගධම්මානං වුත්තත්ථවසෙන පදත්තා ඉධ ‘‘සික්ඛාපද’’න්ති අධිප්පෙතො. අයඤ්ච අත්ථො සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අපිච තස්සත්ථස්ස දීපකං වචනම්පි ‘‘සික්ඛාපද’’න්ති වෙදිතබ්බං. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘සික්ඛාපදන්ති යො තත්ථ නාමකායො පදකායො නිරුත්තිකායො බ්යඤ්ජනකායො’’ති. අථ වා යථා ‘‘අනභිජ්ඣා ධම්මපද’’න්ති වුත්තෙ අනභිජ්ඣා එකො ධම්මකොට්ඨාසොති අත්ථො ¶ හොති, එවමිධාපි ‘‘සික්ඛාපද’’න්ති සික්ඛාකොට්ඨාසො සික්ඛාය එකො පදෙසොතිපි අත්ථො වෙදිතබ්බො.
දස අත්ථවසෙ පටිච්චාති දස කාරණවසෙ සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතු අධිගමනීයෙ හිතවිසෙසෙ පටිච්ච ආගම්ම ආරබ්භ, දසන්නං හිතවිසෙසානං නිප්ඵත්තිං සම්පස්සමානොති වුත්තං හොති. ඉදානි තෙ දස අත්ථවසෙ දස්සෙන්තො ‘‘සඞ්ඝසුට්ඨුතායා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සඞ්ඝසුට්ඨුතා නාම සඞ්ඝස්ස සුට්ඨුභාවො, ‘‘සුට්ඨු දෙවා’’ති ආගතට්ඨානෙ විය ‘‘සුට්ඨු, භන්තෙ’’ති වචනසම්පටිච්ඡනභාවො ¶ . යො ච තථාගතස්ස වචනං සම්පටිච්ඡති ¶ , තස්ස තං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය හොති, තස්මා සඞ්ඝස්ස ‘‘සුට්ඨු, භන්තෙ’’ති මම වචනසම්පටිච්ඡනත්ථං පඤ්ඤපෙස්සාමි, අසම්පටිච්ඡනෙ ආදීනවං සම්පටිච්ඡනෙ ච ආනිසංසං දස්සෙත්වා, න බලක්කාරෙන අභිභවිත්වාති එතමත්ථං ආවිකරොන්තො ආහ – ‘‘සඞ්ඝසුට්ඨුතායා’’ති. සඞ්ඝඵාසුතායාති සඞ්ඝස්ස ඵාසුභාවාය; සහජීවිතාය සුඛවිහාරත්ථායාති අත්ථො.
දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහායාති දුම්මඞ්කූ නාම දුස්සීලපුග්ගලා; යෙ මඞ්කුතං ආපාදියමානාපි දුක්ඛෙන ආපජ්ජන්ති, වීතික්කමං කරොන්තා වා කත්වා වා න ලජ්ජන්ති, තෙසං නිග්ගහත්ථාය; තෙ හි සික්ඛාපදෙ අසති ‘‘කිං තුම්හෙහි දිට්ඨං, කිං සුතං – කිං අම්හෙහි කතං; කතරස්මිං වත්ථුස්මිං කතමං ආපත්තිං ආරොපෙත්වා අම්හෙ නිග්ගණ්හථා’’ති සඞ්ඝං විහෙඨෙස්සන්ති, සික්ඛාපදෙ පන සති තෙ සඞ්ඝො සික්ඛාපදං දස්සෙත්වා ධම්මෙන විනයෙන සත්ථුසාසනෙන නිග්ගහෙස්සති. තෙන වුත්තං – ‘‘දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහායා’’ති.
පෙසලානං භික්ඛූනං ඵාසුවිහාරායාති පෙසලානං පියසීලානං භික්ඛූනං ඵාසුවිහාරත්ථාය. පියසීලා හි භික්ඛූ කත්තබ්බාකත්තබ්බං සාවජ්ජානවජ්ජං වෙලං මරියාදං අජානන්තා සික්ඛත්තයපාරිපූරියා ඝටමානා කිලමන්ති, සන්දිට්ඨමානා උබ්බාළ්හා හොන්ති. කත්තබ්බාකත්තබ්බං පන සාවජ්ජානවජ්ජං වෙලං මරියාදං ඤත්වා සික්ඛත්තයපාරිපූරියා ඝටමානා න කිලමන්ති, සන්දිට්ඨමානා න උබ්බාළ්හා හොන්ති. තෙන නෙසං සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනා ඵාසුවිහාරාය සංවත්තති. යො වා දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහො, ස්වෙව එතෙසං ඵාසුවිහාරො. දුස්සීලපුග්ගලෙ නිස්සාය හි උපොසථො න තිට්ඨති ¶ , පවාරණා න තිට්ඨති, සඞ්ඝකම්මානි නප්පවත්තන්ති, සාමග්ගී න හොති, භික්ඛූ අනෙකග්ගා උද්දෙසපරිපුච්ඡාකම්මට්ඨානාදීනි අනුයුඤ්ජිතුං න සක්කොන්ති. දුස්සීලෙසු පන නිග්ගහිතෙසු සබ්බොපි අයං උපද්දවො න හොති. තතො පෙසලා භික්ඛූ ඵාසු විහරන්ති. එවං ‘‘පෙසලානං භික්ඛූනං ඵාසු විහාරායා’’ති එත්ථ ද්විධා අත්ථො ¶ වෙදිතබ්බො.
දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං සංවරායාති දිට්ඨධම්මිකා ආසවා නාම අසංවරෙ ඨිතෙන තස්මිඤ්ඤෙව අත්තභාවෙ පත්තබ්බා පාණිප්පහාර-දණ්ඩප්පහාර-හත්ථච්ඡෙද-පාදච්ඡෙද-අකිත්ති-අයසවිප්පටිසාරාදයො දුක්ඛවිසෙසා. ඉති ඉමෙසං දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං සංවරාය පිධානාය ආගමනමග්ගථකනායාති අත්ථො.
සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතායාති සම්පරායිකා ආසවා නාම අසංවරෙ ඨිතෙන කතපාපකම්මමූලකා සම්පරායෙ නරකාදීසු පත්තබ්බා දුක්ඛවිසෙසා, තෙසං පටිඝාතත්ථාය ¶ පටිප්පස්සම්භනත්ථාය වූපසමත්ථායාති වුත්තං හොති.
අප්පසන්නානං පසාදායාති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා හි සති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිං ඤත්වා වා යථාපඤ්ඤත්තං පටිපජ්ජමානෙ භික්ඛූ දිස්වා වා යෙපි අප්පසන්නා පණ්ඩිතමනුස්සා, තෙ ‘‘යානි වත ලොකෙ මහාජනස්ස රජ්ජන-දුස්සන-මුය්හනට්ඨානානි, තෙහි ඉමෙ සමණා සක්යපුත්තියා ආරකා විරතා විහරන්ති, දුක්කරං වත කරොන්ති, භාරියං වත කරොන්තී’’ති පසාදං ආපජ්ජන්ති, විනයපිටකෙ පොත්ථකං දිස්වා මිච්ඡාදිට්ඨික-තිවෙදී බ්රාහ්මණො විය. තෙන වුත්තං – ‘‘අප්පසන්නානං පසාදායා’’ති.
පසන්නානං භිය්යොභාවායාති යෙපි සාසනෙ පසන්නා කුලපුත්තා තෙපි සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිං ඤත්වා යථාපඤ්ඤත්තං පටිපජ්ජමානෙ භික්ඛූ වා දිස්වා ‘‘අහො අය්යා දුක්කරකාරිනො, යෙ යාවජීවං එකභත්තං බ්රහ්මචරියං විනයසංවරං අනුපාලෙන්තී’’ති භිය්යො භිය්යො පසීදන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘පසන්නානං භිය්යොභාවායා’’ති.
සද්ධම්මට්ඨිතියාති තිවිධො සද්ධම්මො – පරියත්තිසද්ධම්මො, පටිපත්තිසද්ධම්මො, අධිගමසද්ධම්මොති. තත්ථ පිටකත්තයසඞ්ගහිතං සබ්බම්පි බුද්ධවචනං ‘‘පරියත්තිසද්ධම්මො’’ නාම. තෙරස ධුතගුණා, චුද්දස ඛන්ධකවත්තානි, ද්වෙඅසීති මහාවත්තානි, සීලසමාධිවිපස්සනාති ¶ අයං ‘‘පටිපත්තිසද්ධම්මො’’ නාම. චත්තාරො අරියමග්ගා චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි නිබ්බානඤ්චාති අයං ‘‘අධිගමසද්ධම්මො’’ නාම. සො සබ්බොපි යස්මා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා සති භික්ඛූ සික්ඛාපදඤ්ච තස්ස විභඞ්ගඤ්ච තදත්ථජොතනත්ථං අඤ්ඤඤ්ච බුද්ධවචනං පරියාපුණන්ති, යථාපඤ්ඤත්තඤ්ච පටිපජ්ජමානා පටිපත්තිං පූරෙත්වා පටිපත්තියා අධිගන්තබ්බං ¶ ලොකුත්තරධම්මං අධිගච්ඡන්ති, තස්මා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා චිරට්ඨිතිකො හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘සද්ධම්මට්ඨිතියා’’ති.
විනයානුග්ගහායාති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා හි සති සංවරවිනයො ච පහානවිනයො ච සමථවිනයො ච පඤ්ඤත්තිවිනයො චාති චතුබ්බිධොපි විනයො අනුග්ගහිතො හොති උපත්ථම්භිතො සූපත්ථම්භිතො. තෙන වුත්තං – ‘‘විනයානුග්ගහායා’’ති.
සබ්බානෙව චෙතානි පදානි ‘‘සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සාමී’’ති ඉමිනා වචනෙන සද්ධිං යොජෙතබ්බානි ¶ . තත්රායං පඨමපච්ඡිමපදයොජනා – ‘‘සඞ්ඝසුට්ඨුතාය සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සාමි, විනයානුග්ගහාය සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සාමී’’ති.
අපි චෙත්ථ යං සඞ්ඝසුට්ඨු තං සඞ්ඝඵාසු, යං සඞ්ඝඵාසු තං දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහායාති එවං සඞ්ඛලිකනයං; යං සඞ්ඝසුට්ඨු තං සඞ්ඝඵාසු, යං සඞ්ඝසුට්ඨු තං දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහායාති එවඤ්ච එකෙකපදමූලිකං දසක්ඛත්තුං යොජනං කත්වා යං වුත්තං පරිවාරෙ (පරි. 334) –
‘‘අත්ථසතං ධම්මසතං, ද්වෙ ච නිරුත්තිසතානි;
චත්තාරි ඤාණසතානි, අත්ථවසෙ පකරණෙ’’ති.
තං සබ්බං වෙදිතබ්බං. තං පනෙතං යස්මා පරිවාරෙයෙව ආවි භවිස්සති, තස්මා ඉධ න වණ්ණිතන්ති.
එවං සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා ආනිසංසං දස්සෙත්වා තස්මිං සික්ඛාපදෙ භික්ඛූහි කත්තබ්බකිච්චං දීපෙන්තො ‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, ඉමං සික්ඛාපදං උද්දිසෙය්යාථා’’ති ආහ. කිං වුත්තං හොති? භික්ඛවෙ, ඉමං පන මයා ඉති සන්දස්සිතානිසංසං සික්ඛාපදං එවං පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ උද්දිසෙය්යාථ ච පරියාපුණෙය්යාථ ච ධාරෙය්යාථ ච අඤ්ඤෙසඤ්ච වාචෙය්යාථාති. අතිරෙකානයනත්ථො ¶ හි එත්ථ ච සද්දො, තෙනායමත්ථො ආනීතො හොතීති.
ඉදානි යං වුත්තං ‘‘ඉමං සික්ඛාපද’’න්ති තං දස්සෙන්තො ‘‘යො පන භික්ඛු මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්ය, පාරාජිකො හොති අසංවාසො’’ති ආහ. එවං මූලච්ඡෙජ්ජවසෙන දළ්හං කත්වා පඨමපාරාජිකෙ පඤ්ඤත්තෙ අපරම්පි අනුපඤ්ඤත්තත්ථාය මක්කටීවත්ථු උදපාදි. තස්සුප්පත්තිදීපනත්ථමෙතං වුත්තං – එවඤ්චිදං භගවතා භික්ඛූනං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං හොතීති. තස්සත්ථො – භගවතා භික්ඛූනං ඉදං සික්ඛාපදං එවං පඤ්ඤත්තං හොති ච, ඉදඤ්ච අඤ්ඤං වත්ථු උදපාදීති.
පඨමපඤ්ඤත්තිකථා නිට්ඨිතා.
සුදින්නභාණවාරං නිට්ඨිතං.
මක්කටීවත්ථුකථා
40. ඉදානි ¶ ¶ යං තං අඤ්ඤං වත්ථු උප්පන්නං, තං දස්සෙතුං ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙනා’’තිආදිමාහ. තත්රායං අනුත්තානපදවණ්ණනා – මක්කටිං ආමිසෙනාති මහාවනෙ භික්ඛූනං ඛන්තිමෙත්තාදිගුණානුභාවෙන නිරාසඞ්කචිත්තා බහූ මිගමොරකුක්කුටමක්කටාදයො තිරච්ඡානා පධානාගාරට්ඨානෙසු විචරන්ති. තත්ර එකං මක්කටිං ආමිසෙන යාගුභත්තඛජ්ජකාදිනා උපලාපෙත්වා, සඞ්ගණ්හිත්වාති වුත්තං හොති. තස්සාති භුම්මවචනං. පටිසෙවතීති පචුරපටිසෙවනො හොති; පචුරත්ථෙ හි වත්තමානවචනං. සො භික්ඛූති සො මෙථුනධම්මපටිසෙවනකො භික්ඛු. සෙනාසනචාරිකං ආහිණ්ඩන්තාති තෙ භික්ඛූ ආගන්තුකා බුද්ධදස්සනාය ආගතා පාතොව ආගන්තුකභත්තානි ලභිත්වා කතභත්තකිච්චා භික්ඛූනං නිවාසනට්ඨානානි පස්සිස්සාමාති විචරිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘සෙනාසනචාරිකං ආහිණ්ඩන්තා’’ති. යෙන තෙ භික්ඛූ තෙනුපසඞ්කමීති තිරච්ඡානගතා නාම එකභික්ඛුනා සද්ධිං විස්සාසං කත්වා අඤ්ඤෙසුපි තාදිසඤ්ඤෙව චිත්තං උප්පාදෙන්ති. තස්මා සා මක්කටී යෙන තෙ භික්ඛූ තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා ච අත්තනො විස්සාසිකභික්ඛුස්සෙව තෙසම්පි තං විකාරං දස්සෙසි.
ඡෙප්පන්ති නඞ්ගුට්ඨං. ඔඩ්ඩීති අභිමුඛං ඨපෙසි. නිමිත්තම්පි අකාසීති යෙන නියාමෙන යාය කිරියාය මෙථුනාධිප්පායං තෙ ජානන්ති තං අකාසීති අත්ථො ¶ . සො භික්ඛූති යස්සායං විහාරො. එකමන්තං නිලීයිංසූති එකස්මිං ඔකාසෙ පටිච්ඡන්නා අච්ඡිංසු.
41. සච්චං, ආවුසොති සහොඩ්ඪග්ගහිතො චොරො විය පච්චක්ඛං දිස්වා චොදිතත්තා ‘‘කිං වා මයා කත’’න්තිආදීනි වත්තුං අසක්කොන්තො ‘‘සච්චං, ආවුසො’’ති ආහ. නනු, ආවුසො, තථෙව තං හොතීති ආවුසො යථා මනුස්සිත්ථියා, නනු තිරච්ඡානගතිත්ථියාපි තං සික්ඛාපදං තථෙව හොති. මනුස්සිත්ථියාපි හි දස්සනම්පි ගහණම්පි ආමසනම්පි ඵුසනම්පි ඝට්ටනම්පි දුට්ඨුල්ලමෙව. තිරච්ඡානගතිත්ථියාපි තං සබ්බං දුට්ඨුල්ලමෙව. කො එත්ථ විසෙසො? අලෙසට්ඨානෙ ත්වං ලෙසං ඔඩ්ඩෙසීති.
42. අන්තමසො තිරච්ඡානගතායපි පාරාජිකො හොති අසංවාසොති තිරච්ඡානගතායපි මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවිත්වා පාරාජිකො යෙව හොතීති දළ්හතරං සික්ඛාපදමකාසි. දුවිධඤ්හි ¶ සික්ඛාපදං – ලොකවජ්ජං, පණ්ණත්තිවජ්ජඤ්ච. තත්ථ යස්ස සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව හොති, තං ලොකවජ්ජං නාම. සෙසං පණ්ණත්තිවජ්ජං. තත්ථ ලොකවජ්ජෙ අනුපඤ්ඤත්ති උප්පජ්ජමානා රුන්ධන්තී ද්වාරං පිදහන්තී සොතං පච්ඡින්දමානා ගාළ්හතරං කරොන්තී උප්පජ්ජති, අඤ්ඤත්ර අධිමානා, අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තාති අයං පන වීතික්කමාභාවා අබ්බොහාරිකත්තා ච වුත්තා. පණ්ණත්තිවජ්ජෙ අකතෙ වීතික්කමෙ උප්පජ්ජමානා සිථිලං කරොන්තී මොචෙන්තී ද්වාරං දදමානා අපරාපරම්පි අනාපත්තිං කුරුමානා උප්පජ්ජති, ගණභොජනපරම්පරභොජනාදීසු අනුපඤ්ඤත්තියො විය. ‘‘අන්තමසො තඞ්ඛණිකායපී’’ති එවරූපා පන කතෙ වීතික්කමෙ උප්පන්නත්තා පඤ්ඤත්තිගතිකාව හොති. ඉදං පන පඨමසික්ඛාපදං යස්මා ලොකවජ්ජං, න පණ්ණත්තිවජ්ජං; තස්මා අයමනුපඤ්ඤත්ති රුන්ධන්තී ¶ ද්වාරං පිදහන්තී සොතං පච්ඡින්දමානා ගාළ්හතරං කරොන්තී උප්පජ්ජි.
එවං ද්වෙපි වත්ථූනි සම්පිණ්ඩෙත්වා මූලච්ඡෙජ්ජවසෙන දළ්හතරං කත්වා පඨමපාරාජිකෙ පඤ්ඤත්තෙ අපරම්පි අනුපඤ්ඤත්තත්ථාය වජ්ජිපුත්තකවත්ථු උදපාදි. තස්සුප්පත්තිදස්සනත්ථමෙතං වුත්තං – ‘‘එවඤ්චිදං භගවතා භික්ඛූනං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං හොතී’’ති ¶ . තස්සත්ථො – භගවතා භික්ඛූනං ඉදං සික්ඛාපදං එවං පඤ්ඤත්තං හොති ච ඉදඤ්ච අඤ්ඤම්පි වත්ථු උදපාදීති.
මක්කටීවත්ථුකථා නිට්ඨිතා.
සන්ථතභාණවාරො
වජ්ජිපුත්තකවත්ථුවණ්ණනා
43-44. ඉදානි යං තං අඤ්ඤම්පි වත්ථු උප්පන්නං, තං දස්සෙතුං ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙනා’’තිආදිමාහ. තත්රාපි අයමනුත්තානපදවණ්ණනා – වෙසාලිකාති වෙසාලිවාසිනො. වජ්ජිපුත්තකාති වජ්ජිරට්ඨෙ වෙසාලියං කුලානං පුත්තා. සාසනෙ කිර යො යො උපද්දවො ආදීනවො අබ්බුදමුප්පජ්ජි, සබ්බං තං වජ්ජිපුත්තකෙ නිස්සාය. තථා හි දෙවදත්තොපි වජ්ජිපුත්තකෙ පක්ඛෙ ලභිත්වා සඞ්ඝං භින්දි. වජ්ජිපුත්තකා එව ච වස්සසතපරිනිබ්බුතෙ භගවති උද්ධම්මං උබ්බිනයං සත්ථුසාසනං දීපෙසුං. ඉමෙපි තෙසං යෙව එකච්චෙ එවං පඤ්ඤත්තෙපි සික්ඛාපදෙ ¶ යාවදත්ථං භුඤ්ජිංසු…පෙ… මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවිංසූති.
ඤාතිබ්යසනෙනපීති එත්ථ අසනං බ්යසනං වික්ඛෙපො විද්ධංසනං විනාසොති සබ්බමෙතං එකත්ථං. ඤාතීනං බ්යසනං ඤාතිබ්යසනං, තෙන ඤාතිබ්යසනෙන, රාජදණ්ඩබ්යාධිමරණවිප්පවාසනිමිත්තෙන ¶ ඤාතිවිනාසෙනාති අත්ථො. එස නයො දුතියපදෙපි. තතියපදෙ පන ආරොග්යවිනාසකො රොගො එව රොගබ්යසනං. සො හි ආරොග්යං බ්යසති වික්ඛිපති විනාසෙතීති බ්යසනං. රොගොව බ්යසනං රොගබ්යසනං, තෙන රොගබ්යසනෙන. ඵුට්ඨාති අධිපන්නා අභිභූතා සමන්නාගතාති අත්ථො.
න මයං, භන්තෙ ආනන්ද, බුද්ධගරහිනොති භන්තෙ ආනන්ද, මයං න බුද්ධං ගරහාම, න බුද්ධස්ස දොසං දෙම. න ධම්මගරහිනො, න සඞ්ඝගරහිනො. අත්තගරහිනො මයන්ති අත්තානමෙව මයං ගරහාම, අත්තනො දොසං දෙම. අලක්ඛිකාති නිස්සිරිකා. අප්පපුඤ්ඤාති පරිත්තපුඤ්ඤා. විපස්සකා කුසලානං ධම්මානන්ති යෙ අට්ඨතිංසාරම්මණෙසු විභත්තා කුසලා ධම්මා, තෙසං විපස්සකා; තතො තතො ආරම්මණතො වුට්ඨාය තෙව ධම්මෙ විපස්සමානාති ¶ අත්ථො. පුබ්බරත්තාපරරත්තන්ති රත්තියා පුබ්බං පුබ්බරත්තං, රත්තියා අපරං අපරරත්තං, පඨමයාමඤ්ච පච්ඡිමයාමඤ්චාති වුත්තං හොති. බොධිපක්ඛිකානන්ති බොධිස්ස පක්ඛෙ භවානං, අරහත්තමග්ගඤාණස්ස උපකාරකානන්ති අත්ථො. භාවනානුයොගන්ති වඩ්ඪනානුයොගං. අනුයුත්තා විහරෙය්යාමාති ගිහිපලිබොධං ආවාසපලිබොධඤ්ච පහාය විවිත්තෙසු සෙනාසනෙසු යුත්තපයුත්තා අනඤ්ඤකිච්චා විහරෙය්යාම.
එවමාවුසොති ථෙරො එතෙසං ආසයං අජානන්තො ඉදං නෙසං මහාගජ්ජිතං සුත්වා ‘‘සචෙ ඉමෙ ඊදිසා භවිස්සන්ති, සාධූ’’ති මඤ්ඤමානො ‘‘එවමාවුසො’’ති සම්පටිච්ඡි. අට්ඨානමෙතං අනවකාසොති උභයම්පෙතං කාරණපටික්ඛෙපවචනං. කාරණඤ්හි යස්මා තත්ථ තදායත්තවුත්තිභාවෙන ඵලං තිට්ඨති. යස්මා චස්ස තං ඔකාසො හොති තදායත්තවුත්තිභාවෙන, තස්මා ‘‘ඨානඤ්ච අවකාසො චා’’ති වුච්චති, තං පටික්ඛිපන්තො ආහ – ‘‘අට්ඨානමෙතං, ආනන්ද ¶ , අනවකාසො’’ති. එතං ඨානං වා ඔකාසො වා නත්ථි. යං තථාගතොති යෙන තථාගතො වජ්ජීනං වා…පෙ… සමූහනෙය්ය, තං කාරණං නත්ථීති අත්ථො. යදි හි භගවා එතෙසං ‘‘ලභෙය්යාම උපසම්පද’’න්ති යාචන්තානං උපසම්පදං දදෙය්ය, එවං සන්තෙ ‘‘පාරාජිකො හොති අසංවාසො’’ති පඤ්ඤත්තං සමූහනෙය්ය. යස්මා පනෙතං න සමූහනති, තස්මා ‘‘අට්ඨානමෙත’’න්තිආදිමාහ.
සො ආගතො න උපසම්පාදෙතබ්බොති ‘‘යදි හි එවං ආගතො උපසම්පදං ලභෙය්ය, සාසනෙ අගාරවො භවෙය්ය. සාමණෙරභූමියං පන ඨිතො සගාරවො ච භවිස්සති, අත්තත්ථඤ්ච කරිස්සතී’’ති ඤත්වා අනුකම්පමානො භගවා ආහ – ‘‘සො ආගතො න උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති. සො ආගතො උපසම්පාදෙතබ්බොති එවං ආගතො භික්ඛුභාවෙ ඨත්වා අවිපන්නසීලතාය සාසනෙ සගාරවො ¶ භවිස්සති, සො සති උපනිස්සයෙ නචිරස්සෙව උත්තමත්ථං පාපුණිස්සතීති ඤත්වා උපසම්පාදෙතබ්බොති ආහ.
එවං මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවිත්වා ආගතෙසු අනුපසම්පාදෙතබ්බඤ්ච උපසම්පාදෙතබ්බඤ්ච දස්සෙත්වා තීණිපි වත්ථූනි සමොධානෙත්වා පරිපුණ්ණං කත්වා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙතුකාමො ‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, ඉමං සික්ඛාපදං උද්දිසෙය්යාථා’’ති වත්වා ‘‘යො පන භික්ඛු…පෙ… අසංවාසො’’ති පරිපුණ්ණං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසි.
වජ්ජිපුත්තකවත්ථුවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
චතුබ්බිධවිනයකථා
45. ඉදානිස්ස ¶ අත්ථං විභජන්තො ‘‘යො පනාති, යො යාදිසො’’තිආදිමාහ. තස්මිං පන සික්ඛාපදෙ ච සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ ච සකලෙ ච විනයවිනිච්ඡයෙ කොසල්ලං පත්ථයන්තෙන චතුබ්බිධො විනයො ජානිතබ්බො –
චතුබ්බිධඤ්හි විනයං, මහාථෙරා මහිද්ධිකා;
නීහරිත්වා පකාසෙසුං, ධම්මසඞ්ගාහකා පුරා.
කතමං චතුබ්බිධං? සුත්තං, සුත්තානුලොමං, ආචරියවාදං, අත්තනොමතින්ති. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘ආහච්චපදෙන රසෙන ආචරියවංසෙන අධිප්පායා’’ති, එත්ථ හි ආහච්චපදන්ති සුත්තං අධිප්පෙතං, රසොති සුත්තානුලොමං, ආචරියවංසොති ආචරියවාදො, අධිප්පායොති අත්තනොමති.
තත්ථ සුත්තංනාම සකලෙ විනයපිටකෙ පාළි.
සුත්තානුලොමං නාම චත්තාරො මහාපදෙසා; යෙ භගවතා එවං වුත්තා – ‘‘යං, භික්ඛවෙ ¶ , මයා ‘ඉදං න කප්පතී’ති අප්පටික්ඛිත්තං, තං චෙ අකප්පියං අනුලොමෙති; කප්පියං පටිබාහති, තං වො න කප්පති. යං, භික්ඛවෙ, මයා ‘ඉදං න කප්පතී’ති අප්පටික්ඛිත්තං, තං චෙ කප්පියං අනුලොමෙති; අකප්පියං පටිබාහති, තං වො කප්පති. යං, භික්ඛවෙ ¶ , මයා ‘ඉදං කප්පතී’ති අනනුඤ්ඤාතං, තං චෙ අකප්පියං අනුලොමෙති, කප්පියං පටිබාහති; තං වො න කප්පති. යං, භික්ඛවෙ, මයා ‘ඉදං කප්පතී’ති අනනුඤ්ඤාතං, තං චෙ කප්පියං අනුලොමෙති, අකප්පියං පටිබාහති; තං වො කප්පතී’’ති (මහාව. 305).
ආචරියවාදො නාම ධම්මසඞ්ගාහකෙහි පඤ්චහි අරහන්තසතෙහි ඨපිතා පාළිවිනිමුත්තා ඔක්කන්තවිනිච්ඡයප්පවත්තා අට්ඨකථාතන්ති.
අත්තනොමති නාම සුත්ත-සුත්තානුලොම-ආචරියවාදෙ මුඤ්චිත්වා අනුමානෙන අත්තනො අනුබුද්ධියා නයග්ගාහෙන උපට්ඨිතාකාරකථනං.
අපිච සුත්තන්තාභිධම්මවිනයට්ඨකථාසු ආගතො සබ්බොපි ථෙරවාදො ‘‘අත්තනොමති’’ නාම. තං පන අත්තනොමතිං ගහෙත්වා කථෙන්තෙන න දළ්හග්ගාහං ¶ ගහෙත්වා වොහරිතබ්බං. කාරණං සල්ලක්ඛෙත්වා අත්ථෙන පාළිං, පාළියා ච අත්ථං සංසන්දිත්වා කථෙතබ්බං. අත්තනොමති ආචරියවාදෙ ඔතාරෙතබ්බා. සචෙ තත්ථ ඔතරති චෙව සමෙති ච, ගහෙතබ්බා. සචෙ නෙව ඔතරති න සමෙති, න ගහෙතබ්බා. අයඤ්හි අත්තනොමති නාම සබ්බදුබ්බලා. අත්තනොමතිතො ආචරියවාදො බලවතරො.
ආචරියවාදොපි සුත්තානුලොමෙ ඔතාරෙතබ්බො. තත්ථ ඔතරන්තො සමෙන්තොයෙව ගහෙතබ්බො, ඉතරො න ගහෙතබ්බො. ආචරියවාදතො හි සුත්තානුලොමං බලවතරං.
සුත්තානුලොමම්පි සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බං. තත්ථ ඔතරන්තං සමෙන්තමෙව ගහෙතබ්බං, ඉතරං න ගහෙතබ්බං. සුත්තානුලොමතො හි සුත්තමෙව බලවතරං. සුත්තඤ්හි අප්පටිවත්තියං කාරකසඞ්ඝසදිසං බුද්ධානං ඨිතකාලසදිසං. තස්මා යදා ද්වෙ භික්ඛූ සාකච්ඡන්ති, සකවාදී සුත්තං ගහෙත්වා කථෙති, පරවාදී සුත්තානුලොමං. තෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං ඛෙපං වා ගරහං වා අකත්වා සුත්තානුලොමං සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බං. සචෙ ඔතරති සමෙති, ගහෙතබ්බං. නො චෙ, න ගහෙතබ්බං; සුත්තස්මිංයෙව ඨාතබ්බං. අථායං සුත්තං ගහෙත්වා කථෙති, පරො ආචරියවාදං. තෙහිපි අඤ්ඤමඤ්ඤං ඛෙපං වා ගරහං වා අකත්වා ආචරියවාදො සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බො. සචෙ ඔතරති සමෙති, ගහෙතබ්බො. අනොතරන්තො අසමෙන්තො ච ගාරය්හාචරියවාදො න ගහෙතබ්බො; සුත්තස්මිංයෙව ඨාතබ්බං.
අථායං සුත්තං ¶ ගහෙත්වා කථෙති, පරො අත්තනොමතිං. තෙහිපි අඤ්ඤමඤ්ඤං ඛෙපං වා ගරහං වා ¶ අකත්වා අත්තනොමති සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බා. සචෙ ඔතරති සමෙති, ගහෙතබ්බා. නො චෙ, න ගහෙතබ්බා. සුත්තස්මිං යෙව ඨාතබ්බං.
අථ පනායං සුත්තානුලොමං ගහෙත්වා කථෙති, පරො සුත්තං. සුත්තං සුත්තානුලොමෙ ඔතාරෙතබ්බං. සචෙ ඔතරති සමෙති, තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරූළ්හං පාළිආගතං පඤ්ඤායති, ගහෙතබ්බං. නො චෙ තථා පඤ්ඤායති න ඔතරති න සමෙති, බාහිරකසුත්තං වා හොති සිලොකො වා අඤ්ඤං වා ගාරය්හසුත්තං ගුළ්හවෙස්සන්තරගුළ්හවිනයවෙදල්ලාදීනං අඤ්ඤතරතො ආගතං, න ගහෙතබ්බං. සුත්තානුලොමස්මිංයෙව ඨාතබ්බං.
අථායං ¶ සුත්තානුලොමං ගහෙත්වා කථෙති, පරො ආචරියවාදං. ආචරියවාදො සුත්තානුලොමෙ ඔතාරෙතබ්බො. සචෙ ඔතරති සමෙති, ගහෙතබ්බො. නො චෙ, න ගහෙතබ්බො. සුත්තානුලොමෙයෙව ඨාතබ්බං.
අථායං සුත්තානුලොමං ගහෙත්වා කථෙති, පරො අත්තනොමතිං. අත්තනොමති සුත්තානුලොමෙ ඔතාරෙතබ්බා. සචෙ ඔතරති සමෙති, ගහෙතබ්බා. නො චෙ, න ගහෙතබ්බා. සුත්තානුලොමෙයෙව ඨාතබ්බං.
අථ පනායං ආචරියවාදං ගහෙත්වා කථෙති, පරො සුත්තං. සුත්තං ආචරියවාදෙ ඔතාරෙතබ්බං. සචෙ ඔතරති සමෙති, ගහෙතබ්බං. ඉතරං ගාරය්හසුත්තං න ගහෙතබ්බං. ආචරියවාදෙයෙව ඨාතබ්බං.
අථායං ආචරියවාදං ගහෙත්වා කථෙති, පරො සුත්තානුලොමං. සුත්තානුලොමං ආචරියවාදෙ ඔතාරෙතබ්බං. ඔතරන්තං සමෙන්තමෙව ගහෙතබ්බං, ඉතරං න ගහෙතබ්බං. ආචරියවාදෙයෙව ඨාතබ්බං.
අථායං ආචරියවාදං ගහෙත්වා කථෙති, පරො අත්තනොමතිං. අත්තනොමති ආචරියවාදෙ ඔතාරෙතබ්බා. සචෙ ඔතරති සමෙති, ගහෙතබ්බා. නො චෙ, න ගහෙතබ්බා. ආචරියවාදෙයෙව ඨාතබ්බං.
අථ පනායං අත්තනොමතිං ගහෙත්වා කථෙති, පරො සුත්තං. සුත්තං අත්තනොමතියං ඔතාරෙතබ්බං. සචෙ ඔතරති සමෙති, ගහෙතබ්බං. ඉතරං ගාරය්හසුත්තං න ගහෙතබ්බං. අත්තනොමතියමෙව ඨාතබ්බං.
අථායං ¶ අත්තනොමතිං ගහෙත්වා කථෙති, පරො සුත්තානුලොමං. සුත්තානුලොමං අත්තනොමතියං ඔතාරෙතබ්බං. ඔතරන්තං සමෙන්තමෙව ගහෙතබ්බං, ඉතරං න ගහෙතබ්බං. අත්තනොමතියමෙව ඨාතබ්බං.
අථායං අත්තනොමතිං ගහෙත්වා කථෙති, පරො ආචරියවාදං. ආචරියවාදො අත්තනොමතියං ඔතාරෙතබ්බො. සචෙ ඔතරති සමෙති, ගහෙතබ්බො; ඉතරො ගාරය්හාචරියවාදො න ගහෙතබ්බො. අත්තනොමතියමෙව ඨාතබ්බං. අත්තනො ගහණමෙව ¶ බලියං කාතබ්බං. සබ්බට්ඨානෙසු ච ඛෙපො වා ගරහා වා න කාතබ්බාති.
අථ ¶ පනායං ‘‘කප්පිය’’න්ති ගහෙත්වා කථෙති, පරො ‘‘අකප්පිය’’න්ති. සුත්තෙ ච සුත්තානුලොමෙ ච ඔතාරෙතබ්බං. සචෙ කප්පියං හොති, කප්පියෙ ඨාතබ්බං. සචෙ අකප්පියං, අකප්පියෙ ඨාතබ්බං.
අථායං තස්ස කප්පියභාවසාධකං සුත්තතො බහුං කාරණඤ්ච විනිච්ඡයඤ්ච දස්සෙති, පරො කාරණං න වින්දති. කප්පියෙව ඨාතබ්බං. අථ පරො තස්ස අකප්පියභාවසාධකං සුත්තතො බහුං කාරණඤ්ච විනිච්ඡයඤ්ච දස්සෙති, අනෙන අත්තනො ගහණන්ති කත්වා දළ්හං ආදාය න ඨාතබ්බං. ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා අකප්පියෙව ඨාතබ්බං. අථ ද්වින්නම්පි කාරණච්ඡායා දිස්සති, පටික්ඛිත්තභාවොයෙව සාධු, අකප්පියෙ ඨාතබ්බං. විනයඤ්හි පත්වා කප්පියාකප්පියවිචාරණමාගම්ම රුන්ධිතබ්බං, ගාළ්හං කත්තබ්බං, සොතං පච්ඡින්දිතබ්බං, ගරුකභාවෙයෙව ඨාතබ්බං.
අථ පනායං ‘‘අකප්පිය’’න්ති ගහෙත්වා කථෙති, පරො ‘‘කප්පිය’’න්ති. සුත්තෙ ච සුත්තානුලොමෙ ච ඔතාරෙතබ්බං. සචෙ කප්පියං හොති, කප්පියෙ ඨාතබ්බං. සචෙ අකප්පියං, අකප්පියෙ ඨාතබ්බං.
අථායං බහූහි සුත්තවිනිච්ඡයකාරණෙහි අකප්පියභාවං දස්සෙති, පරො කාරණං න වින්දති, අකප්පියෙ ඨාතබ්බං. අථ පරො බහූහි සුත්තවිනිච්ඡයකාරණෙහි කප්පියභාවං දස්සෙති, අයං කාරණං න වින්දති, කප්පියෙ ඨාතබ්බං. අථ ද්වින්නම්පි කාරණච්ඡායා දිස්සති, අත්තනො ගහණං න විස්සජ්ජෙතබ්බං. යථා චායං කප්පියාකප්පියෙ අකප්පියකප්පියෙ ච විනිච්ඡයො වුත්තො; එවං අනාපත්තිආපත්තිවාදෙ ආපත්තානාපත්තිවාදෙ ච, ලහුකගරුකාපත්තිවාදෙ ගරුකලහුකාපත්තිවාදෙ චාපි ¶ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. නාමමත්තංයෙව හි එත්ථ නානං, යොජනානයෙ නානං නත්ථි, තස්මා න විත්ථාරිතං.
එවං කප්පියාකප්පියාදිවිනිච්ඡයෙ උප්පන්නෙ යො සුත්ත-සුත්තානුලොමආචරියවාදඅත්තනොමතීසු අතිරෙකකාරණං ලභති, තස්ස වාදෙ ඨාතබ්බං. සබ්බසො පන කාරණං විනිච්ඡයං අලභන්තෙන සුත්තං න ජහිතබ්බං, සුත්තස්මිංයෙව ඨාතබ්බන්ති. එවං තස්මිං සික්ඛාපදෙ ච සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ ච සකලෙ ච විනයවිනිච්ඡයෙ කොසල්ලං පත්ථයන්තෙන අයං චතුබ්බිධො විනයො ජානිතබ්බො.
ඉමඤ්ච ¶ ¶ පන චතුබ්බිධං විනයං ඤත්වාපි විනයධරෙන පුග්ගලෙන තිලක්ඛණසමන්නාගතෙන භවිතබ්බං. තීණි හි විනයධරස්ස ලක්ඛණානි ඉච්ඡිතබ්බානි. කතමානි තීණි? ‘‘සුත්තඤ්චස්ස ස්වාගතං හොති සුප්පවත්ති සුවිනිච්ඡිතං සුත්තතො අනුබ්යඤ්ජනතො’’ති ඉදමෙකං ලක්ඛණං. ‘‘විනයෙ ඛො පන ඨිතො හොති අසංහීරො’’ති ඉදං දුතියං. ‘‘ආචරියපරම්පරා ඛො පනස්ස සුග්ගහිතා හොති සුමනසිකතා සූපධාරිතා’’ති ඉදං තතියං.
තත්ථ සුත්තං නාම සකලං විනයපිටකං. තඤ්චස්ස ස්වාගතං හොතීති සුට්ඨු ආගතං. සුප්පවත්තීති සුට්ඨු පවත්තං පගුණං වාචුග්ගතං සුවිනිච්ඡිතං. සුත්තතො අනුබ්යඤ්ජනතොති පාළිතො ච පරිපුච්ඡතො ච අට්ඨකථාතො ච සුවිනිච්ඡිතං හොති, කඞ්ඛච්ඡෙදං කත්වා උග්ගහිතං.
විනයෙ ඛො පන ඨිතො හොතීති විනයෙ ලජ්ජීභාවෙන පතිට්ඨිතො හොති. අලජ්ජී හි බහුස්සුතොපි සමානො ලාභගරුතාය තන්තිං විසංවාදෙත්වා උද්ධම්මං උබ්බිනයං සත්ථුසාසනං දීපෙත්වා සාසනෙ මහන්තං උපද්දවං කරොති. සඞ්ඝභෙදම්පි සඞ්ඝරාජිම්පි උප්පාදෙති. ලජ්ජී පන කුක්කුච්චකො සික්ඛාකාමො ජීවිතහෙතුපි තන්තිං අවිසංවාදෙත්වා ධම්මමෙව විනයමෙව ච දීපෙති, සත්ථුසාසනං ගරුං කත්වා ඨපෙති. තථා හි පුබ්බෙ මහාථෙරා තික්ඛත්තුං වාචං නිච්ඡාරෙසුං – ‘‘අනාගතෙ ලජ්ජී රක්ඛිස්සති, ලජ්ජී රක්ඛිස්සති, ලජ්ජී රක්ඛිස්සතී’’ති. එවං යො ලජ්ජී, සො විනයං අවිජහන්තො අවොක්කමන්තො ලජ්ජීභාවෙන විනයෙ ඨිතො හොති සුප්පතිට්ඨිතොති. අසංහීරොති සංහීරො නාම යො පාළියං වා අට්ඨකථායං වා හෙට්ඨතො වා උපරිතො වා පදපටිපාටියා වා පුච්ඡියමානො විත්ථුනති විප්ඵන්දති සන්තිට්ඨිතුං න සක්කොති; යං යං පරෙන වුච්චති තං තං අනුජානාති; සකවාදං ඡඩ්ඩෙත්වා පරවාදං ගණ්හාති. යො පන පාළියං වා අට්ඨකථාය වා හෙට්ඨුපරියෙන වා පදපටිපාටියා ¶ වා පුච්ඡියමානො න විත්ථුනති න විප්ඵන්දති, එකෙකලොමං සණ්ඩාසෙන ගණ්හන්තො විය ‘‘එවං මයං වදාම; එවං නො ආචරියා වදන්තී’’ති ¶ විස්සජ්ජෙති; යම්හි පාළි ච පාළිවිනිච්ඡයො ච සුවණ්ණභාජනෙ පක්ඛිත්තසීහවසා විය පරික්ඛයං පරියාදානං අගච්ඡන්තො තිට්ඨති, අයං වුච්චති ‘‘අසංහීරො’’ති.
ආචරියපරම්පරා ඛො පනස්ස සුග්ගහිතා හොතීති ථෙරපරම්පරා වංසපරම්පරා චස්ස සුට්ඨු ගහිතා හොති. සුමනසිකතාති සුට්ඨු මනසිකතා; ආවජ්ජිතමත්තෙ උජ්ජලිතපදීපො විය හොති. සූපධාරිතාති සුට්ඨු ¶ උපධාරිතා පුබ්බාපරානුසන්ධිතො අත්ථතො කාරණතො ච උපධාරිතා; අත්තනො මතිං පහාය ආචරියසුද්ධියා වත්තා හොති ‘‘මය්හං ආචරියො අසුකාචරියස්ස සන්තිකෙ උග්ගණ්හි, සො අසුකස්සා’’ති එවං සබ්බං ආචරියපරම්පරං ථෙරවාදඞ්ගං ආහරිත්වා යාව උපාලිත්ථෙරො සම්මාසම්බුද්ධස්ස සන්තිකෙ උග්ගණ්හීති පාපෙත්වා ඨපෙති. තතොපි ආහරිත්වා උපාලිත්ථෙරො සම්මාසම්බුද්ධස්ස සන්තිකෙ උග්ගණ්හි, දාසකත්ථෙරො අත්තනො උපජ්ඣායස්ස උපාලිත්ථෙරස්ස, සොණකත්ථෙරො අත්තනො උපජ්ඣායස්ස දාසකත්ථෙරස්ස, සිග්ගවත්ථෙරො අත්තනො උපජ්ඣායස්ස සොණකත්ථෙරස්ස, මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො අත්තනො උපජ්ඣායස්ස සිග්ගවත්ථෙරස්ස චණ්ඩවජ්ජිත්ථෙරස්ස චාති. එවං සබ්බං ආචරියපරම්පරං ථෙරවාදඞ්ගං ආහරිත්වා අත්තනො ආචරියං පාපෙත්වා ඨපෙති. එවං උග්ගහිතා හි ආචරියපරම්පරා සුග්ගහිතා හොති. එවං අසක්කොන්තෙන පන අවස්සං ද්වෙ තයො පරිවට්ටා උග්ගහෙතබ්බා. සබ්බපච්ඡිමෙන හි නයෙන යථා ආචරියො ච ආචරියාචරියො ච පාළිඤ්ච පරිපුච්ඡඤ්ච වදන්ති, තථා ඤාතුං වට්ටති.
ඉමෙහි ච පන තීහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතෙන විනයධරෙන වත්ථුවිනිච්ඡයත්ථං සන්නිපතිතෙ සඞ්ඝෙ ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මිං චොදකෙන ච චුදිතකෙන ච වුත්තෙ වත්තබ්බෙ සහසා අවිනිච්ඡිනිත්වාව ඡ ඨානානි ඔලොකෙතබ්බානි. කතමානි ඡ? වත්ථු ඔලොකෙතබ්බං, මාතිකා ඔලොකෙතබ්බා, පදභාජනීයං ඔලොකෙතබ්බං, තිකපරිච්ඡෙදො ඔලොකෙතබ්බො, අන්තරාපත්ති ඔලොකෙතබ්බා, අනාපත්ති ඔලොකෙතබ්බාති.
වත්ථුං ඔලොකෙන්තොපි ¶ හි ‘‘තිණෙන වා පණ්ණෙන වා පටිච්ඡාදෙත්වා ආගන්තබ්බං, න ත්වෙව නග්ගෙන ආගන්තබ්බං; යො ආගච්ඡෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 517) එවං එකච්චං ආපත්තිං පස්සති. සො තං සුත්තං ආනෙත්වා තං අධිකරණං වූපසමෙස්සති.
මාතිකං ඔලොකෙන්තොපි ‘‘සම්පජානමුසාවාදෙ පාචිත්තිය’’න්තිආදිනා (පාචි. 2) නයෙන ¶ පඤ්චන්නං ආපත්තීනං අඤ්ඤතරං ආපත්තිං පස්සති, සො තං සුත්තං ආනෙත්වා තං අධිකරණං වූපසමෙස්සති.
පදභාජනීයං ¶ ඔලොකෙන්තොපි ‘‘අක්ඛයිතෙ සරීරෙ මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවති, ආපත්ති පාරාජිකස්ස. යෙභුය්යෙන ඛයිතෙ සරීරෙ මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’තිආදිනා (පාරා. 59 ආදයො, අත්ථතො සමානං) නයෙන සත්තන්නං ආපත්තීනං අඤ්ඤතරං ආපත්තිං පස්සති, සො පදභාජනීයතො සුත්තං ආනෙත්වා තං අධිකරණං වූපසමෙස්සති.
තිකපරිච්ඡෙදං ඔලොකෙන්තොපි තිකසඞ්ඝාදිසෙසං වා තිකපාචිත්තියං වා තිකදුක්කටං වා අඤ්ඤතරං වා ආපත්තිං තිකපරිච්ඡෙදෙ පස්සති, සො තතො සුත්තං ආනෙත්වා තං අධිකරණං වූපසමෙස්සති.
අන්තරාපත්තිං ඔලොකෙන්තොපි ‘‘පටිලාතං උක්ඛිපති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 355) එවං යා සික්ඛාපදන්තරෙසු අන්තරාපත්ති හොති තං පස්සති, සො තං සුත්තං ආනෙත්වා තං අධිකරණං වූපසමෙස්සති.
අනාපත්තිං ඔලොකෙන්තොපි ‘‘අනාපත්ති භික්ඛු අසාදියන්තස්ස, අථෙය්යචිත්තස්ස, න මරණාධිප්පායස්ස, අනුල්ලපනාධිප්පායස්ස, න මොචනාධිප්පායස්ස, අසඤ්චිච්ච, අස්සතියා, අජානන්තස්සා’’ති (පාරා. 72 ආදයො) එවං තස්මිං තස්මිං සික්ඛාපදෙ නිද්දිට්ඨං අනාපත්තිං පස්සති, සො තං සුත්තං ආනෙත්වා තං අධිකරණං වූපසමෙස්සති.
යො හි භික්ඛු චතුබ්බිධවිනයකොවිදො තිලක්ඛණසම්පන්නො ඉමානි ඡ ඨානානි ඔලොකෙත්වා අධිකරණං වූපසමෙස්සති, තස්ස විනිච්ඡයො අප්පටිවත්තියො, බුද්ධෙන සයං නිසීදිත්වා විනිච්ඡිතසදිසො හොති. තං චෙවං විනිච්ඡයකුසලං භික්ඛුං කොචි කතසික්ඛාපදවීතික්කමො භික්ඛු උපසඞ්කමිත්වා අත්තනො කුක්කුච්චං පුච්ඡෙය්ය; තෙන සාධුකං සල්ලක්ඛෙත්වා සචෙ අනාපත්ති හොති, ‘‘අනාපත්තී’’ති වත්තබ්බං. සචෙ පන ආපත්ති හොති, ‘‘ආපත්තී’’ති වත්තබ්බං. සා දෙසනාගාමිනී චෙ, ‘‘දෙසනාගාමිනී’’ති වත්තබ්බං. වුට්ඨානගාමිනී චෙ, ‘‘වුට්ඨානගාමිනී’’ති වත්තබ්බං. අථස්ස පාරාජිකච්ඡායා ¶ දිස්සති, ‘‘පාරාජිකාපත්තී’’ති න තාව වත්තබ්බං. කස්මා? මෙථුනධම්මවීතික්කමො හි උත්තරිමනුස්සධම්මවීතික්කමො ච ඔළාරිකො. අදින්නාදානමනුස්සවිග්ගහවීතික්කමා පන සුඛුමා චිත්තලහුකා. තෙ සුඛුමෙනෙව ආපජ්ජති ¶ , සුඛුමෙන රක්ඛති, තස්මා විසෙසෙන තංවත්ථුකං කුක්කුච්චං පුච්ඡියමානො ‘‘ආපත්තී’’ති අවත්වා සචස්ස ආචරියො ධරති, තතො තෙන සො භික්ඛු ‘‘අම්හාකං ආචරියං ¶ පුච්ඡා’’ති පෙසෙතබ්බො. සචෙ සො පුන ආගන්ත්වා ‘‘තුම්හාකං ආචරියො සුත්තතො නයතො ඔලොකෙත්වා ‘සතෙකිච්ඡො’ති මං ආහා’’ති වදති, තතො අනෙන සො ‘‘සාධු සුට්ඨු යං ආචරියො භණති තං කරොහී’’ති වත්තබ්බො. අථ පනස්ස ආචරියො නත්ථි, සද්ධිං උග්ගහිතත්ථෙරො පන අත්ථි, තස්ස සන්තිකං පෙසෙතබ්බො – ‘‘අම්හෙහි සහ උග්ගහිතත්ථෙරො ගණපාමොක්ඛො, තං ගන්ත්වා පුච්ඡා’’ති. තෙනාපි ‘‘සතෙකිච්ඡො’’ති විනිච්ඡිතෙ ‘‘සාධු සුට්ඨු තස්ස වචනං කරොහී’’ති වත්තබ්බො. අථ සද්ධිං උග්ගහිතත්ථෙරොපි නත්ථි, අන්තෙවාසිකො පණ්ඩිතො අත්ථි, තස්ස සන්තිකං පෙසෙතබ්බො – ‘‘අසුකදහරං ගන්ත්වා පුච්ඡා’’ති. තෙනාපි ‘‘සතෙකිච්ඡො’’ති විනිච්ඡිතෙ ‘‘සාධු සුට්ඨු තස්ස වචනං කරොහී’’ති වත්තබ්බො. අථ දහරස්සාපි පාරාජිකච්ඡායාව උපට්ඨාති, තෙනාපි ‘‘පාරාජිකොසී’’ති න වත්තබ්බො. දුල්ලභො හි බුද්ධුප්පාදො, තතො දුල්ලභතරා ¶ පබ්බජ්ජා ච උපසම්පදා ච. එවං පන වත්තබ්බො – ‘‘විවිත්තං ඔකාසං සම්මජ්ජිත්වා දිවාවිහාරං නිසීදිත්වා සීලානි සොධෙත්වා ද්වත්තිංසාකාරං තාව මනසි කරොහී’’ති. සචෙ තස්ස අරොගං සීලං කම්මට්ඨානං ඝටයති, සඞ්ඛාරා පාකටා හුත්වා උපට්ඨහන්ති, උපචාරප්පනාප්පත්තං විය චිත්තම්පි එකග්ගං හොති, දිවසං අතික්කන්තම්පි න ජානාති. සො දිවසාතික්කමෙ උපට්ඨානං ආගතො එවං වත්තබ්බො – ‘‘කීදිසා තෙ චිත්තප්පවත්තී’’ති. ආරොචිතාය චිත්තප්පවත්තියා වත්තබ්බො – ‘‘පබ්බජ්ජා නාම චිත්තවිසුද්ධත්ථාය, අප්පමත්තො සමණධම්මං කරොහී’’ති.
යස්ස පන සීලං භින්නං හොති, තස්ස කම්මට්ඨානං න ඝටයති, පතොදාභිතුන්නං විය චිත්තං විකම්පති, විප්පටිසාරග්ගිනා ඩය්හති, තත්තපාසාණෙ නිසින්නො විය තඞ්ඛණඤ්ඤෙව වුට්ඨාති. සො ¶ ආගතො ‘‘කා තෙ චිත්තප්පවත්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බො. ආරොචිතාය චිත්තප්පවත්තියා ‘‘නත්ථි ලොකෙ රහො නාම පාපකම්මං පකුබ්බතො. සබ්බපඨමඤ්හි පාපං කරොන්තො අත්තනා ජානාති, අථස්ස ආරක්ඛදෙවතා පරචිත්තවිදූ සමණබ්රාහ්මණා අඤ්ඤා ච දෙවතා ජානන්ති, ත්වංයෙව දානි තව සොත්ථිං පරියෙසාහී’’ති වත්තබ්බො.
නිට්ඨිතා චතුබ්බිධවිනයකථා
විනයධරස්ස ච ලක්ඛණාදිකථා.
භික්ඛුපදභාජනීයවණ්ණනා
ඉදානි ¶ සික්ඛාපදවිභඞ්ගස්ස අත්ථං වණ්ණයිස්සාම. යං වුත්තං යො පනාති යො යාදිසොතිආදි. එත්ථ යො පනාති විභජිතබ්බපදං; යො යාදිසොතිආදීනි තස්ස විභජනපදානි. එත්ථ ච යස්මා පනාති නිපාතමත්තං; යොති අත්ථපදං; තඤ්ච අනියමෙන පුග්ගලං දීපෙති, තස්මා තස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො අනියමෙන පුග්ගලදීපකං යො සද්දමෙව ආහ. තස්මා එත්ථ එවමත්ථො වෙදිතබ්බො – යො පනාති යො යොකොචීති වුත්තං හොති. යස්මා පන යො යොකොචි නාම, සො අවස්සං ලිඞ්ග-යුත්ත-ජාති-නාම-ගොත්ත-සීල-විහාර-ගොචරවයෙසු එකෙනාකාරෙන පඤ්ඤායති, තස්මා තං තථා ඤාපෙතුං තං පභෙදං පකාසෙන්තො ‘‘යාදිසො’’තිආදිමාහ. තත්ථ යාදිසොති ලිඞ්ගවසෙන යාදිසො වා තාදිසො වා හොතු; දීඝො වා රස්සො වා කාළො වා ඔදාතො වා මඞ්ගුරච්ඡවි වා කිසො වා ථූලො වාති අත්ථො. යථායුත්තොති යොගවසෙන යෙන වා තෙන වා යුත්තො හොතු; නවකම්මයුත්තො වා උද්දෙසයුත්තො වා වාසධුරයුත්තො වාති අත්ථො. යථාජච්චොති ජාතිවසෙන යංජච්චො වා තංජච්චො වා හොතු; ඛත්තියො වා බ්රාහ්මණො වා වෙස්සො වා සුද්දො වාති අත්ථො. යථානාමොති නාමවසෙන යථානාමො වා තථානාමො වා හොතු; බුද්ධරක්ඛිතො වා ධම්මරක්ඛිතො වා සඞ්ඝරක්ඛිතො වාති අත්ථො. යථාගොත්තොති ගොත්තවසෙන යථාගොත්තො වා තථාගොත්තො වා යෙන වා තෙන වා ගොත්තෙන හොතු; කච්චායනො වා වාසිට්ඨො වා කොසියො වාති අත්ථො. යථාසීලොති සීලෙසු යථාසීලො වා තථාසීලො වා හොතු; නවකම්මසීලො වා උද්දෙසසීලො වා වාසධුරසීලො වාති අත්ථො. යථාවිහාරීති විහාරෙසුපි යථාවිහාරී වා තථාවිහාරී වා හොතු; නවකම්මවිහාරී වා උද්දෙසවිහාරී වා වාසධුරවිහාරී වාති අත්ථො. යථාගොචරොති ගොචරෙසුපි යථාගොචරො වා තථාගොචරො වා හොතු; නවකම්මගොචරො ¶ වා උද්දෙසගොචරො වා වාසධුරගොචරො වාති අත්ථො. ථෙරො වාති ආදීසු වයොවුඩ්ඪාදීසු යො වා සො වා හොතු; පරිපුණ්ණදසවස්සතාය ථෙරො වා ඌනපඤ්චවස්සතාය නවො වා අතිරෙකපඤ්චවස්සතාය ¶ මජ්ඣිමො වාති අත්ථො. අථ ඛො සබ්බොව ඉමස්මිං අත්ථෙ එසො වුච්චති ‘‘යො පනා’’ති.
භික්ඛුනිද්දෙසෙ භික්ඛතීති භික්ඛකො; ලභන්තො වා අලභන්තො වා අරියාය යාචනාය යාචතීති අත්ථො. බුද්ධාදීහි අජ්ඣුපගතං භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතත්තා භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතො නාම. යො හි කොචි අප්පං වා මහන්තං වා භොගක්ඛන්ධං පහාය අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො, සො කසිගොරක්ඛාදීහි ජීවිකකප්පනං හිත්වා ලිඞ්ගසම්පටිච්ඡනෙනෙව භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති භික්ඛු. පරපටිබද්ධජීවිකත්තා වා විහාරමජ්ඣෙ කාජභත්තං භුඤ්ජමානොපි ¶ භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති භික්ඛු; පිණ්ඩියාලොපභොජනං නිස්සාය පබ්බජ්ජාය උස්සාහජාතත්තා වා භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති භික්ඛු. අග්ඝඵස්සවණ්ණභෙදෙන භින්නං පටං ධාරෙතීති භින්නපටධරො. තත්ථ සත්ථකච්ඡෙදනෙන අග්ඝභෙදො වෙදිතබ්බො. සහස්සග්ඝනකොපි හි පටො සත්ථකෙන ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්නො භින්නග්ඝො හොති. පුරිමග්ඝතො උපඩ්ඪම්පි න අග්ඝති. සුත්තසංසිබ්බනෙන ඵස්සභෙදො වෙදිතබ්බො. සුඛසම්ඵස්සොපි හි පටො සුත්තෙහි සංසිබ්බිතො භින්නඵස්සො හොති. ඛරසම්ඵස්සතං පාපුණාති. සූචිමලාදීහි වණ්ණභෙදො වෙදිතබ්බො. සුපරිසුද්ධොපි හි පටො සූචිකම්මතො පට්ඨාය සූචිමලෙන, හත්ථසෙදමලජල්ලිකාහි, අවසානෙ රජනකප්පකරණෙහි ච භින්නවණ්ණො හොති; පකතිවණ්ණං විජහති. එවං තීහාකාරෙහි භින්නපටධාරණතො භින්නපටධරොති භික්ඛු. ගිහිවත්ථවිසභාගානං වා කාසාවානං ධාරණමත්තෙනෙව භින්නපටධරොති භික්ඛු.
සමඤ්ඤායාති පඤ්ඤත්තියා වොහාරෙනාති අත්ථො. සමඤ්ඤාය එව හි එකච්චො ‘‘භික්ඛූ’’ති පඤ්ඤායති. තථා හි නිමන්තනාදිම්හි භික්ඛූසු ගණියමානෙසු සාමණෙරෙපි ගහෙත්වා ‘‘සතං භික්ඛූ සහස්සං භික්ඛූ’’ති වදන්ති. පටිඤ්ඤායාති අත්තනො පටිජානනෙන පටිඤ්ඤායපි හි එකච්චො ‘‘භික්ඛූ’’ති පඤ්ඤායති. තස්ස ‘‘කො එත්ථාති? අහං, ආවුසො, භික්ඛූ’’ති (අ. නි. 10.96) එවමාදීසු සම්භවො දට්ඨබ්බො ¶ . අයං පන ආනන්දත්ථෙරෙන වුත්තා ධම්මිකා පටිඤ්ඤා. රත්තිභාගෙ පන දුස්සීලාපි පටිපථං ආගච්ඡන්තා ‘‘කො එත්ථා’’ති වුත්තෙ අධම්මිකාය පටිඤ්ඤාය අභූතාය ‘‘මයං භික්ඛූ’’ති වදන්ති.
එහි ¶ භික්ඛූති එහි භික්ඛු නාම භගවතො ‘‘එහි භික්ඛූ’’ති වචනමත්තෙන භික්ඛුභාවං එහිභික්ඛූපසම්පදං පත්තො. භගවා හි එහිභික්ඛුභාවාය උපනිස්සයසම්පන්නං පුග්ගලං දිස්වා රත්තපංසුකූලන්තරතො සුවණ්ණවණ්ණං දක්ඛිණහත්ථං නීහරිත්වා බ්රහ්මඝොසං නිච්ඡාරෙන්තො ‘‘එහි, භික්ඛු, චර බ්රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛස්ස අන්තකිරියායා’’ති වදති. තස්ස සහෙව භගවතො වචනෙන ගිහිලිඞ්ගං අන්තරධායති, පබ්බජ්ජා ච උපසම්පදා ච රුහති. භණ්ඩු කාසායවසනො හොති. එකං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා එකං අංසෙ ඨපෙත්වා වාමංසකූටෙ ආසත්තනීලුප්පලවණ්ණමත්තිකාපත්තො –
‘‘තිචීවරඤ්ච පත්තො ච, වාසි සූචි ච බන්ධනං;
පරිස්සාවනෙන අට්ඨෙතෙ, යුත්තයොගස්ස භික්ඛුනො’’ති.
එවං ¶ වුත්තෙහි අට්ඨහි පරික්ඛාරෙහි සරීරෙ පටිමුක්කෙහියෙව සට්ඨිවස්සිකත්ථෙරො විය ඉරියාපථසම්පන්නො බුද්ධාචරියකො බුද්ධුපජ්ඣායකො සම්මාසම්බුද්ධං වන්දමානොයෙව තිට්ඨති. භගවා හි පඨමබොධියං එකස්මිං කාලෙ එහිභික්ඛූපසම්පදාය එව උපසම්පාදෙති. එවං උපසම්පන්නානි ච සහස්සුපරි එකචත්තාලීසුත්තරානි තීණි භික්ඛුසතානි අහෙසුං; සෙය්යථිදං – පඤ්ච පඤ්චවග්ගියත්ථෙරා, යසො කුලපුත්තො, තස්ස පරිවාරා චතුපණ්ණාස සහායකා, තිංස භද්දවග්ගියා, සහස්සපුරාණජටිලා, සද්ධිං ද්වීහි අග්ගසාවකෙහි අඩ්ඪතෙය්යසතා පරිබ්බාජකා, එකො අඞ්ගුලිමාලත්ථෙරොති. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං –
‘‘තීණි සතං සහස්සඤ්ච, චත්තාලීසං පුනාපරෙ;
එකො ච ථෙරො සප්පඤ්ඤො, සබ්බෙ තෙ එහිභික්ඛුකා’’ති.
න කෙවලඤ්ච එතෙ එව, අඤ්ඤෙපි බහූ සන්ති. සෙය්යථිදං – තිසතපරිවාරො සෙලො බ්රාහ්මණො, සහස්සපරිවාරො මහාකප්පිනො, දසසහස්සා ¶ කපිලවත්ථුවාසිනො කුලපුත්තා, සොළසසහස්සා පාරායනිකබ්රාහ්මණාති එවමාදයො. තෙ පන විනයපිටකෙ පාළියං න නිද්දිට්ඨත්තා න වුත්තා. ඉමෙ තත්ථ නිද්දිට්ඨත්තා වුත්තාති.
‘‘සත්තවීස සහස්සානි, තීණියෙව සතානි ච;
එතෙපි සබ්බෙ සඞ්ඛාතා, සබ්බෙ තෙ එහිභික්ඛුකා’’ති.
තීහි ¶ සරණගමනෙහි උපසම්පන්නොති ‘‘බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමී’’තිආදිනා නයෙන තික්ඛත්තුං වාචං භින්දිත්වා වුත්තෙහි තීහි සරණගමනෙහි උපසම්පන්නො. අයඤ්හි උපසම්පදා නාම අට්ඨවිධා – එහිභික්ඛූපසම්පදා, සරණගමනූපසම්පදා, ඔවාදපටිග්ගහණූපසම්පදා, පඤ්හබ්යාකරණූපසම්පදා, ගරුධම්මපටිග්ගහණූපසම්පදා, දූතෙනූපසම්පදා, අට්ඨවාචිකූපසම්පදා, ඤත්තිචතුත්ථකම්මූපසම්පදාති. තත්ථ එහිභික්ඛූපසම්පදා, සරණගමනූපසම්පදා ච වුත්තා එව.
ඔවාදපටිග්ගහණූපසම්පදා නාම ‘‘තස්මාතිහ තෙ, කස්සප, එවං සික්ඛිතබ්බං – ‘තිබ්බං මෙ හිරොත්තප්පං පච්චුපට්ඨිතං භවිස්සති ථෙරෙසු නවෙසු මජ්ඣිමෙසු චා’ති. එවඤ්හි තෙ, කස්සප, සික්ඛිතබ්බං. තස්මාතිහ තෙ, කස්සප, එවං සික්ඛිතබ්බං – ‘යං කිඤ්චි ධම්මං සොස්සාමි කුසලූපසංහිතං, සබ්බං තං අට්ඨිං කත්වා මනසි කත්වා සබ්බචෙතසා සමන්නාහරිත්වා ඔහිතසොතො ධම්මං සොස්සාමී’ති. එවං හි තෙ, කස්සප, සික්ඛිතබ්බං. තස්මාතිහ තෙ, කස්සප, එවං සික්ඛිතබ්බං ¶ – ‘සාතසහගතා ච මෙ කායගතාසති න විජහිස්සතී’ති. එවඤ්හි තෙ, කස්සප, සික්ඛිතබ්බ’’න්ති (සං. නි. 2.154) ඉමිනා ඔවාදපටිග්ගහණෙන මහාකස්සපත්ථෙරස්ස අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා.
පඤ්හබ්යාකරණූපසම්පදා නාම සොපාකස්ස අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා. භගවා කිර පුබ්බාරාමෙ අනුචඞ්කමන්තං සොපාකසාමණෙරං ‘‘‘උද්ධුමාතකසඤ්ඤා’ති වා, සොපාක, ‘රූපසඤ්ඤා’ති වා ඉමෙ ධම්මා නානත්ථා නානාබ්යඤ්ජනා ¶ , උදාහු එකත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති දස අසුභනිස්සිතෙ පඤ්හෙ පුච්ඡි. සො තෙ බ්යාකාසි. භගවා තස්ස සාධුකාරං දත්වා ‘‘කතිවස්සොසි ත්වං, සොපාකා’’ති පුච්ඡි. ‘‘සත්තවස්සොහං, භගවා’’ති. ‘‘සොපාක, ත්වං මම සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා පඤ්හෙ බ්යාකාසී’’ති ආරද්ධචිත්තො උපසම්පදං අනුජානි. අයං පඤ්හබ්යාකරණූපසම්පදා.
ගරුධම්මපටිග්ගහණූපසම්පදා නාම මහාපජාපතියා අට්ඨගරුධම්මස්ස පටිග්ගහණෙන අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා.
දූතෙනූපසම්පදා නාම අඩ්ඪකාසියා ගණිකාය අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා.
අට්ඨවාචිකූපසම්පදා නාම භික්ඛුනියා භික්ඛුනිසඞ්ඝතො ඤත්තිචතුත්ථෙන භික්ඛුසඞ්ඝතො ඤත්තිචතුත්ථෙනාති ඉමෙහි ද්වීහි කම්මෙහි උපසම්පදා.
ඤත්තිචතුත්ථකම්මූපසම්පදා ¶ නාම භික්ඛූනං එතරහි උපසම්පදා. ඉමාසු අට්ඨසු උපසම්පදාසු ‘‘යා සා, භික්ඛවෙ, මයා තීහි සරණගමනෙහි උපසම්පදා අනුඤ්ඤාතා, තං අජ්ජතග්ගෙ පටික්ඛිපාමි. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන උපසම්පාදෙතු’’න්ති (මහාව. 69) එවං අනුඤ්ඤාතාය ඉමාය උපසම්පදාය උපසම්පන්නොති වුත්තං හොති.
භද්රොති අපාපකො. කල්යාණපුථුජ්ජනාදයො හි යාව අරහා, තාව භද්රෙන සීලෙන සමාධිනා පඤ්ඤාය විමුත්තියා විමුත්තිඤාණදස්සනෙන ච සමන්නාගතත්තා ‘‘භද්රො භික්ඛූ’’ති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති. සාරොති තෙහියෙව සීලසාරාදීහි සමන්නාගතත්තා නීලසමන්නාගමෙන නීලො පටො විය ‘‘සාරො භික්ඛූ’’ති වෙදිතබ්බො. විගතකිලෙසඵෙග්ගුභාවතො වා ඛීණාසවොව ‘‘සාරො’’ති වෙදිතබ්බො. සෙඛොති පුථුජ්ජනකල්යාණකෙන සද්ධිං සත්ත ¶ අරියා තිස්සො සික්ඛා සික්ඛන්තීති සෙඛා. තෙසු යො කොචි ‘‘සෙඛො භික්ඛූ’’ති වෙදිතබ්බො. න සික්ඛතීති අසෙඛො. සෙක්ඛධම්මෙ අතික්කම්ම අග්ගඵලෙ ඨිතො, තතො උත්තරි සික්ඛිතබ්බාභාවතො ඛීණාසවො ‘‘අසෙඛො’’ති වුච්චති. සමග්ගෙන සඞ්ඝෙනාති සබ්බන්තිමෙන පරියායෙන පඤ්චවග්ගකරණීයෙ කම්මෙ යාවතිකා භික්ඛූ කම්මප්පත්තා, තෙසං ආගතත්තා ඡන්දාරහානං ඡන්දස්ස ආහටත්තා, සම්මුඛීභූතානඤ්ච අප්පටික්කොසනතො එකස්මිං කම්මෙ සමග්ගභාවං උපගතෙන. ඤත්තිචතුත්ථෙනාති ¶ තීහි අනුස්සාවනාහි එකාය ච ඤත්තියා කාතබ්බෙන. කම්මෙනාති ධම්මිකෙන විනයකම්මෙන. අකුප්පෙනාති වත්ථු-ඤත්ති-අනුස්සාවන-සීමා-පරිසසම්පත්තිසම්පන්නත්තා අකොපෙතබ්බතං අප්පටික්කොසිතබ්බතඤ්ච උපගතෙන. ඨානාරහෙනාති කාරණාරහෙන සත්ථුසාසනාරහෙන. උපසම්පන්නො නාම උපරිභාවං සමාපන්නො, පත්තොති අත්ථො. භික්ඛුභාවො හි උපරිභාවො, තඤ්චෙස යථාවුත්තෙන කම්මෙන සමාපන්නත්තා ‘‘උපසම්පන්නො’’ති වුච්චති. එත්ථ ච ඤත්තිචතුත්ථකම්මං එකමෙව ආගතං. ඉමස්මිං පන ඨානෙ ඨත්වා චත්තාරි සඞ්ඝකම්මානි නීහරිත්වා විත්ථාරතො කථෙතබ්බානීති සබ්බඅට්ඨකථාසු වුත්තං. තානි ච ‘‘අපලොකනකම්මං ඤත්තිකම්මං ඤත්තිදුතියකම්මං ඤත්තිචතුත්ථකම්ම’’න්ති පටිපාටියා ඨපෙත්වා විත්ථාරෙන ඛන්ධකතො පරිවාරාවසානෙ කම්මවිභඞ්ගතො ච පාළිං ආහරිත්වා කථිතානි. තානි මයං පරිවාරාවසානෙ කම්මවිභඞ්ගෙයෙව වණ්ණයිස්සාම. එවඤ්හි සති පඨමපාරාජිකවණ්ණනා ච ¶ න භාරියා භවිස්සති; යථාඨිතාය ච පාළියා වණ්ණනා සුවිඤ්ඤෙය්යා භවිස්සති. තානි ච ඨානානි අසුඤ්ඤානි භවිස්සන්ති; තස්මා අනුපදවණ්ණනමෙව කරොම.
තත්රාති තෙසු ‘‘භික්ඛකො’’තිආදිනා නයෙන වුත්තෙසු භික්ඛූසු. ය්වායං භික්ඛූති යො අයං භික්ඛු. සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන…පෙ… උපසම්පන්නොති අට්ඨසු උපසම්පදාසු ඤත්තිචතුත්ථෙනෙව කම්මෙන උපසම්පන්නො. අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතො භික්ඛූති අයං ඉමස්මිං ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවිත්වා පාරාජිකො හොතී’’ති අත්ථෙ ‘‘භික්ඛූ’’ති අධිප්පෙතො. ඉතරෙ පන ‘‘භික්ඛකො’’ති ආදයො අත්ථුද්ධාරවසෙන වුත්තා. තෙසු ච ‘‘භික්ඛකො’’ති ආදයො නිරුත්තිවසෙන වුත්තා, ‘‘සමඤ්ඤාය භික්ඛු, පටිඤ්ඤාය භික්ඛූ’’ති ඉමෙ ද්වෙ අභිලාපවසෙන වුත්තා, ‘‘එහි භික්ඛූ’’ති බුද්ධෙන උපජ්ඣායෙන පටිලද්ධඋපසම්පදාවසෙන වුත්තො. සරණගමනභික්ඛු අනුප්පන්නාය කම්මවාචාය උපසම්පදාවසෙන වුත්තො, ‘‘භද්රො’’තිආදයො ගුණවසෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බා.
භික්ඛුපදභාජනීයං නිට්ඨිතං.
සික්ඛාසාජීවපදභාජනීයවණ්ණනා
ඉදානි ¶ ‘‘භික්ඛූන’’න්ති ඉදං පදං විසෙසත්ථාභාවතො අවිභජිත්වාව යං සික්ඛඤ්ච සාජීවඤ්ච සමාපන්නත්තා භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො හොති, තං දස්සෙන්තො සික්ඛාතිආදිමාහ. තත්ථ සික්ඛිතබ්බාති සික්ඛා. තිස්සොති ගණනපරිච්ඡෙදො ¶ . අධිසීලසික්ඛාති අධිකං උත්තමං සීලන්ති අධිසීලං; අධිසීලඤ්ච තං සික්ඛිතබ්බතො සික්ඛා චාති අධිසීලසික්ඛා. එස නයො අධිචිත්ත-අධිපඤ්ඤාසික්ඛාසු.
කතමං පනෙත්ථ සීලං, කතමං අධිසීලං, කතමං චිත්තං, කතමං අධිචිත්තං, කතමා පඤ්ඤා, කතමා අධිපඤ්ඤාති? වුච්චතෙ – පඤ්චඞ්ගදසඞ්ගසීලං තාව සීලමෙව. තඤ්හි බුද්ධෙ උප්පන්නෙපි අනුප්පන්නෙපි ලොකෙ පවත්තති. උප්පන්නෙ බුද්ධෙ තස්මිං සීලෙ බුද්ධාපි සාවකාපි මහාජනං සමාදපෙන්ති. අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ පච්චෙකබුද්ධා ච කම්මවාදිනො ච ධම්මිකා සමණබ්රාහ්මණා චක්කවත්තී ච මහාරාජානො මහාබොධිසත්තා ච සමාදපෙන්ති. සාමම්පි පණ්ඩිතා සමණබ්රාහ්මණා සමාදියන්ති. තෙ තං කුසලං ධම්මං පරිපූරෙත්වා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සම්පත්තිං අනුභොන්ති. පාතිමොක්ඛසංවරසීලං පන ‘‘අධිසීල’’න්ති වුච්චති, තඤ්හි සූරියො විය පජ්ජොතානං සිනෙරු විය පබ්බතානං සබ්බලොකියසීලානං ¶ අධිකඤ්චෙව උත්තමඤ්ච, බුද්ධුප්පාදෙයෙව ච පවත්තති, න විනා බුද්ධුප්පාදා. න හි තං පඤ්ඤත්තිං උද්ධරිත්වා අඤ්ඤො සත්තො ඨපෙතුං සක්කොති, බුද්ධායෙව පන සබ්බසො කායවචීද්වාරඅජ්ඣාචාරසොතං ඡින්දිත්වා තස්ස තස්ස වීතික්කමස්ස අනුච්ඡවිකං තං සීලසංවරං පඤ්ඤපෙන්ති. පාතිමොක්ඛසංවරතොපි ච මග්ගඵලසම්පයුත්තමෙව සීලං අධිසීලං, තං පන ඉධ අනධිප්පෙතං. න හි තං සමාපන්නො භික්ඛු මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවති.
කාමාවචරානි පන අට්ඨ කුසලචිත්තානි, ලොකියඅට්ඨසමාපත්තිචිත්තානි ච එකජ්ඣං කත්වා චිත්තමෙවාති වෙදිතබ්බානි. බුද්ධුප්පාදානුප්පාදෙ චස්ස පවත්ති, සමාදපනං සමාදානඤ්ච සීලෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. විපස්සනාපාදකං අට්ඨසමාපත්තිචිත්තං පන ‘‘අධිචිත්ත’’න්ති වුච්චති. තඤ්හි අධිසීලං විය සීලානං සබ්බලොකියචිත්තානං අධිකඤ්චෙව උත්තමඤ්ච, බුද්ධුප්පාදෙයෙව ච හොති, න විනා බුද්ධුප්පාදා. තතොපි ච මග්ගඵලචිත්තමෙව අධිචිත්තං, තං පන ඉධ අනධිප්පෙතං. න හි තං සමාපන්නො භික්ඛු මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවති.
‘‘අත්ථි දින්නං, අත්ථි යිට්ඨ’’න්ති (ධ. ස. 1371; විභ. 793; ම. නි. 3.92) -ආදිනයප්පවත්තං පන කම්මස්සකතඤාණං පඤ්ඤා, සා හි බුද්ධෙ උප්පන්නෙපි ¶ අනුප්පන්නෙපි ලොකෙ ¶ පවත්තති. උප්පන්නෙ බුද්ධෙ තස්සා පඤ්ඤාය බුද්ධාපි බුද්ධසාවකාපි මහාජනං සමාදපෙන්ති. අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ පච්චෙකබුද්ධා ච කම්මවාදිනො ච ධම්මිකා සමණබ්රාහ්මණා චක්කවත්තී ච මහාරාජානො මහාබොධිසත්තා ච සමාදපෙන්ති. සාමම්පි පණ්ඩිතා සත්තා සමාදියන්ති. තථා හි අඞ්කුරො දසවස්සසහස්සානි මහාදානං අදාසි. වෙලාමො, වෙස්සන්තරො, අඤ්ඤෙ ච බහූ පණ්ඩිතමනුස්සා මහාදානානි අදංසු. තෙ තං කුසලං ධම්මං පරිපූරෙත්වා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සම්පත්තිං අනුභවිංසු. තිලක්ඛණාකාරපරිච්ඡෙදකං පන විපස්සනාඤාණං ‘‘අධිපඤ්ඤා’’ති වුච්චති. සා හි අධිසීල-අධිචිත්තානි විය සීලචිත්තානං සබ්බලොකියපඤ්ඤානං අධිකා චෙව උත්තමා ච, න ච විනා බුද්ධුප්පාදා ලොකෙ පවත්තති. තතොපි ච මග්ගඵලපඤ්ඤාව අධිපඤ්ඤා, සා පන ඉධ අනධිප්පෙතා. න හි තං සමාපන්නො භික්ඛු මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවතීති.
තත්රාති තාසු තීසු සික්ඛාසු. යායං අධිසීලසික්ඛාති යා අයං පාතිමොක්ඛසීලසඞ්ඛාතා අධිසීලසික්ඛා. එතං සාජීවං නාමාති එතං සබ්බම්පි ¶ භගවතා විනයෙ ඨපිතං සික්ඛාපදං, යස්මා එත්ථ නානාදෙසජාතිගොත්තාදිභෙදභින්නා භික්ඛූ සහ ජීවන්ති එකජීවිකා සභාගජීවිකා සභාගවුත්තිනො හොන්ති, තස්මා ‘‘සාජීව’’න්ති වුච්චති. තස්මිං සික්ඛතීති තං සික්ඛාපදං චිත්තස්ස අධිකරණං කත්වා ‘‘යථාසික්ඛාපදං නු ඛො සික්ඛාමි න සික්ඛාමී’’ති චිත්තෙන ඔලොකෙන්තො සික්ඛති. න කෙවලඤ්චායමෙතස්මිං සාජීවසඞ්ඛාතෙ සික්ඛාපදෙයෙව සික්ඛති, සික්ඛායපි සික්ඛති, ‘‘එතං සාජීවං නාමා’’ති ඉමස්ස පන අනන්තරස්ස පදස්ස වසෙන ‘‘තස්මිං සික්ඛතී’’ති වුත්තං. කිඤ්චාපි තං එවං වුත්තං, අථ ඛො අයමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො – තස්සා ච සික්ඛාය සික්ඛං පරිපූරෙන්තො සික්ඛති, තස්මිඤ්ච සික්ඛාපදෙ අවීතික්කමන්තො සික්ඛතීති. තෙන වුච්චති සාජීවසමාපන්නොති ඉදම්පි අනන්තරස්ස සාජීවපදස්සෙව වසෙන වුත්තං. යස්මා පන සො සික්ඛම්පි සමාපන්නො, තස්මා සික්ඛාසමාපන්නොතිපි අත්ථතො වෙදිතබ්බො. එවඤ්හි සති ‘‘සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’ති එතස්ස පදස්ස පදභාජනම්පි පරිපුණ්ණං ¶ හොති.
සික්ඛාසාජීවපදභාජනීයං නිට්ඨිතං.
සික්ඛාපච්චක්ඛානවිභඞ්ගවණ්ණනා
සික්ඛං ¶ අප්පච්චක්ඛාය දුබ්බල්යං අනාවිකත්වාති සික්ඛඤ්ච අප්පටික්ඛිපිත්වා දුබ්බලභාවඤ්ච අප්පකාසෙත්වා. යස්මා ච දුබ්බල්යෙ ආවිකතෙපි සික්ඛා අප්පච්චක්ඛාතාව හොති, සික්ඛාය පන පච්චක්ඛාතාය දුබ්බල්යං ආවිකතමෙව හොති. තස්මා ‘‘දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’ති ඉමිනා පදෙන න කොචි විසෙසත්ථො ලබ්භති. යථා පන ‘‘දිරත්තතිරත්තං සහසෙය්යං කප්පෙය්යා’’ති වුත්තෙ දිරත්තවචනෙන න කොචි විසෙසත්ථො ලබ්භති, කෙවලං ලොකවොහාරවසෙන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාය මුඛාරූළ්හතාය එතං වුත්තං. එවමිදම්පි වොහාරවසෙන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාය මුඛාරූළ්හතාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
යස්මා වා භගවා සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං ධම්මං දෙසෙති, තස්මා ‘‘සික්ඛං අප්පච්චක්ඛායා’’ති ඉමිනා අත්ථං සම්පාදෙත්වා ‘‘දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’ති ඉමිනා බ්යඤ්ජනං සම්පාදෙති. පරිවාරකපදවිරහිතඤ්හි එකමෙව අත්ථපදං වුච්චමානං පරිවාරවිරහිතො රාජා විය, වත්ථාලඞ්කාරවිරහිතො විය ච පුරිසො න සොභති; පරිවාරකෙන පන අත්ථානුලොමෙන සහායපදෙන සද්ධිං තං සොභතීති.
යස්මා ¶ වා සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස එකච්චං දුබ්බල්යාවිකම්මං අත්ථො හොති, තස්මා තං සන්ධාය ‘‘සික්ඛං අප්පච්චක්ඛායා’’තිපදස්ස අත්ථං විවරන්තො ‘‘දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’ති ආහ.
තත්ථ සියා යස්මා න සබ්බං දුබ්බල්යාවිකම්මං සික්ඛාපච්චක්ඛානං, තස්මා ‘‘දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’ති පඨමං වත්වා තස්ස අත්ථනියමනත්ථං ‘‘සික්ඛං අප්පච්චක්ඛායා’’ති වත්තබ්බන්ති, තඤ්ච න; කස්මා? අත්ථානුක්කමාභාවතො. ‘‘සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’ති හි වුත්තත්තා යං සික්ඛං සමාපන්නො, තං අප්පච්චක්ඛායාති වුච්චමානො අනුක්කමෙනෙව අත්ථො වුත්තො හොති, න අඤ්ඤථා. තස්මා ඉදමෙව පඨමං වුත්තන්ති.
අපිච අනුපටිපාටියාපි එත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. කථං? ‘‘සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’ති එත්ථ යං සික්ඛං සමාපන්නො තං අප්පච්චක්ඛාය යඤ්ච සාජීවං සමාපන්නො තත්ථ දුබ්බල්යං අනාවිකත්වාති.
ඉදානි ¶ සික්ඛාපච්චක්ඛානදුබ්බල්යාවිකම්මානං විසෙසාවිසෙසං ¶ සික්ඛාපච්චක්ඛානලක්ඛණඤ්ච දස්සෙන්තො ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ අත්ථි භික්ඛවෙතිආදීනි ද්වෙ මාතිකාපදානි; තානි විභජන්තො ‘‘කථඤ්ච භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තත්රායං අනුත්තානපදවණ්ණනා – කථන්ති කෙන ආකාරෙන. දුබ්බල්යාවිකම්මඤ්චාති දුබ්බල්යස්ස ආවිකම්මඤ්ච. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. උක්කණ්ඨිතොති අනභිරතියා ඉමස්මිං සාසනෙ කිච්ඡජීවිකප්පත්තො. අථ වා අජ්ජ යාමි, ස්වෙ යාමි, ඉතො යාමි, එත්ථ යාමීති උද්ධං කණ්ඨං කත්වා විහරමානො, වික්ඛිත්තො අනෙකග්ගොති වුත්තං හොති. අනභිරතොති සාසනෙ අභිරතිවිරහිතො.
සාමඤ්ඤා චවිතුකාමොති සමණභාවතො අපගන්තුකාමො. භික්ඛුභාවන්ති භික්ඛුභාවෙන. කරණත්ථෙ උපයොගවචනං. ‘‘කණ්ඨෙ ආසත්තෙන අට්ටීයෙය්යා’’තිආදීසු (පාරා. 162) පන යථාලක්ඛණං කරණවචනෙනෙව වුත්තං. අට්ටීයමානොති අට්ටං පීළිතං දුක්ඛිතං විය අත්තානං ආචරමානො; තෙන වා භික්ඛුභාවෙන අට්ටො කරියමානො පීළියමානොති අත්ථො. හරායමානොති ලජ්ජමානො. ජිගුච්ඡමානොති අසුචිං විය තං ජිගුච්ඡන්තො. ගිහිභාවං පත්ථයමානොතිආදීනි උත්තානත්ථානියෙව. යංනූනාහං බුද්ධං පච්චක්ඛෙය්යන්ති එත්ථ යංනූනාති පරිවිතක්කදස්සනෙ නිපාතො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘සචාහං බුද්ධං පච්චක්ඛෙය්යං, සාධු වත මෙ සියා’’ති. වදති විඤ්ඤාපෙතීති ¶ ඉමමත්ථං එතෙහි වා අඤ්ඤෙහි වා බ්යඤ්ජනෙහි වචීභෙදං කත්වා වදති චෙව, යස්ස ච වදති, තං විඤ්ඤාපෙති ජානාපෙති. එවම්පීති උපරිමත්ථසම්පිණ්ඩනත්තො පිකාරො. එවම්පි දුබ්බල්යාවිකම්මඤ්චෙව හොති සික්ඛා ච අප්පච්චක්ඛාතා, අඤ්ඤථාපි.
ඉදානි තං අඤ්ඤථාපි දුබ්බල්යාවිකම්මං සික්ඛාය ච අප්පච්චක්ඛානං දස්සෙන්තො ‘‘අථ වා පනා’’තිආදිමාහ. තං සබ්බං අත්ථතො උත්තානමෙව. පදතො පනෙත්ථ ආදිතො පට්ඨාය ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛෙය්යං, ධම්මං, සඞ්ඝං, සික්ඛං, විනයං, පාතිමොක්ඛං, උද්දෙසං, උපජ්ඣායං, ආචරියං, සද්ධිවිහාරිකං, අන්තෙවාසිකං, සමානුපජ්ඣායකං, සමානාචරියකං, සබ්රහ්මචාරිං පච්චක්ඛෙය්ය’’න්ති ඉමානි චුද්දස පදානි ¶ පච්චක්ඛානාකාරෙන වුත්තානි.
ගිහී අස්සන්තිආදීනි ‘‘ගිහී, උපාසකො, ආරාමිකො, සාමණෙරො, තිත්ථියො, තිත්ථියසාවකො, අස්සමණො, අසක්යපුත්තියො අස්ස’’න්ති ඉමානි අට්ඨ පදානි ‘‘අස්ස’’න්ති ඉමිනා භාවවිකප්පාකාරෙන වුත්තානි. එවං ‘‘යංනූනාහ’’න්ති ඉමිනා පටිසංයුත්තානි ද්වාවීසති පදානි.
46. යථා ¶ ච එතානි, එවං ‘‘යදි පනාහං, අපාහං, හන්දාහං, හොති මෙ’’ති ඉමෙසු එකමෙකෙන පටිසංයුත්තානි ද්වාවීසතීති සබ්බානෙව සතඤ්ච දස ච පදානි හොන්ති.
47. තතො පරං සරිතබ්බවත්ථුදස්සනනයෙන පවත්තානි ‘‘මාතරං සරාමී’’තිආදීනි සත්තරස පදානි. තත්ථ ඛෙත්තන්ති සාලිඛෙත්තාදිං. වත්ථුන්ති තිණපණ්ණසාකඵලාඵලසමුට්ඨානට්ඨානං. සිප්පන්ති කුම්භකාරපෙසකාරසිප්පාදිකං.
48. තතො පරං සකිඤ්චනසපලිබොධභාවදස්සනවසෙන පවත්තානි ‘‘මාතා මෙ අත්ථි, සා මයා පොසෙතබ්බා’’තිආදීනි නව පදානි.
49. තතො පරං සනිස්සයසප්පතිට්ඨභාවදස්සනවසෙන පවත්තානි ‘‘මාතා මෙ අත්ථි, සා මං පොසෙස්සතී’’තිආදීනි සොළස පදානි.
50. තතො පරං එකභත්තඑකසෙය්යබ්රහ්මචරියානං දුක්කරභාවදස්සනවසෙන පවත්තානි ‘‘දුක්කර’’න්තිආදීනි අට්ඨ පදානි.
තත්ථ ¶ දුක්කරන්ති එකභත්තාදීනං කරණෙ දුක්කරතං දස්සෙති. න සුකරන්ති සුකරභාවං පටික්ඛිපති. එවං දුච්චරං න සුචරන්ති එත්ථ. න උස්සහාමීති තත්ථ උස්සාහාභාවං අසක්කුණෙය්යතං දස්සෙති. න විසහාමීති අසය්හතං දස්සෙති. න රමාමීති රතියා අභාවං දස්සෙති. නාභිරමාමීති අභිරතියා අභාවං දස්සෙති. එවං ඉමානි ච පඤ්ඤාස, පුරිමානි ච දසුත්තරසතන්ති සට්ඨිසතං පදානි දුබ්බල්යාවිකම්මවාරෙ වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි.
51. සික්ඛාපච්චක්ඛානවාරෙපි ‘‘කථඤ්ච භික්ඛවෙ’’ති ආදි සබ්බං අත්ථතො උත්තානමෙව. පදතො පනෙත්ථාපි ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමි, ධම්මං, සඞ්ඝං, සික්ඛං, විනයං, පාතිමොක්ඛං, උද්දෙසං, උපජ්ඣායං, ආචරියං, සද්ධිවිහාරිකං, අන්තෙවාසිකං, සමානුපජ්ඣායකං, සමානාචරියකං, සබ්රහ්මචාරිං ප