📜
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
විනයපිටකෙ
සාරත්ථදීපනී-ටීකා (පඨමො භාගො)
ගන්ථාරම්භකථා
මහාකාරුණිකං ¶ ¶ බුද්ධං, ධම්මඤ්ච විමලං වරං;
වන්දෙ අරියසඞ්ඝඤ්ච, දක්ඛිණෙය්යං නිරඞ්ගණං.
උළාරපුඤ්ඤතෙජෙන, කත්වා සත්තුවිමද්දනං;
පත්තරජ්ජාභිසෙකෙන, සාසනුජ්ජොතනත්ථිනා.
නිස්සාය ¶ සීහළින්දෙන, යං පරක්කමබාහුනා;
කත්වා නිකායසාමග්ගිං, සාසනං සුවිසොධිතං.
කස්සපං තං මහාථෙරං, සඞ්ඝස්ස පරිණායකං;
දීපස්මිං තම්බපණ්ණිම්හි, සාසනොදයකාරකං.
පටිපත්තිපරාධීනං, සදාරඤ්ඤනිවාසිනං;
පාකටං ගගනෙ චන්ද-මණ්ඩලං විය සාසනෙ.
සඞ්ඝස්ස පිතරං වන්දෙ, විනයෙ සුවිසාරදං;
යං නිස්සාය වසන්තොහං, වුද්ධිප්පත්තොස්මි සාසනෙ.
අනුථෙරං මහාපුඤ්ඤං, සුමෙධං සුතිවිස්සුතං;
අවිඛණ්ඩිතසීලාදි-පරිසුද්ධගුණොදයං.
බහුස්සුතං සතිමන්තං, දන්තං සන්තං සමාහිතං;
නමාමි සිරසා ධීරං, ගරුං මෙ ගණවාචකං.
ආගතාගමතක්කෙසු ¶ , සද්දසත්ථනයඤ්ඤුසු;
යස්සන්තෙවාසිභික්ඛූසු, සාසනං සුප්පතිට්ඨිතං.
විනයට්ඨකථායාහං, ලීනසාරත්ථදීපනිං;
කරිස්සාමි සුවිඤ්ඤෙය්යං, පරිපුණ්ණමනාකුලං.
පොරාණෙහි කතං යං තු, ලීනත්ථස්ස පකාසනං;
න තං සබ්බත්ථ භික්ඛූනං, අත්ථං සාධෙති සබ්බසො.
දුවිඤ්ඤෙය්යසභාවාය, සීහළාය නිරුත්තියා;
ගණ්ඨිපදෙස්වනෙකෙසු, ලිඛිතං කිඤ්චි කත්ථචි.
මාගධිකාය ¶ භාසාය, ආරභිත්වාපි කෙනචි;
භාසන්තරෙහි සම්මිස්සං, ලිඛිතං කිඤ්චිදෙව ච.
අසාරගන්ථභාරොපි, තත්ථෙව බහු දිස්සති;
ආකුලඤ්ච කතං යත්ථ, සුවිඤ්ඤෙය්යම්පි අත්ථතො.
තතො අපරිපුණ්ණෙන, තාදිසෙනෙත්ථ සබ්බසො;
කථමත්ථං විජානන්ති, නානාදෙසනිවාසිනො.
භාසන්තරං තතො හිත්වා, සාරමාදාය සබ්බසො;
අනාකුලං කරිස්සාමි, පරිපුණ්ණවිනිච්ඡයන්ති.
ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා
විනයසංවණ්ණනාරම්භෙ රතනත්තයං නමස්සිතුකාමො තස්ස විසිට්ඨගුණයොගසන්දස්සනත්ථං ‘‘යො කප්පකොටීහිපී’’තිආදිමාහ. විසිට්ඨගුණයොගෙන හි වන්දනාරහභාවො, වන්දනාරහෙ ච කතා වන්දනා යථාධිප්පෙතමත්ථං සාධෙති. එත්ථ ච සංවණ්ණනාරම්භෙ රතනත්තයපණාමකරණප්පයොජනං තත්ථ තත්ථ බහුධා පපඤ්චෙන්ති ආචරියා. තථා හි වණ්ණයන්ති –
‘‘සංවණ්ණනාරම්භෙ රතනත්තයවන්දනා සංවණ්ණෙතබ්බස්ස ධම්මස්ස පභවනිස්සයවිසුද්ධිපටිවෙදනත්ථං, තං පන ධම්මසංවණ්ණනාසු විඤ්ඤූනං බහුමානුප්පාදනත්ථං, තං සම්මදෙව තෙසං උග්ගහණධාරණාදික්කමලද්ධබ්බාය සම්මාපටිපත්තියා සබ්බහිතසුඛනිප්ඵාදනත්ථං. අථ වා මඞ්ගලභාවතො ¶ , සබ්බකිරියාසු පුබ්බකිච්චභාවතො, පණ්ඩිතෙහි සමාචරිතභාවතො, ආයතිං පරෙසං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනතො ච සංවණ්ණනායං රතනත්තයපණාමකිරියා’’ති.
මයං පන ඉධාධිප්පෙතමෙව පයොජනං දස්සයිස්සාම. තස්මා සංවණ්ණනාරම්භෙ රතනත්තයපණාමකරණං යථාපටිඤ්ඤාතසංවණ්ණනාය අනන්තරායෙන පරිසමාපනත්ථන්ති වෙදිතබ්බං. ඉදමෙව හි පයොජනං ආචරියෙන ඉධාධිප්පෙතං. තථා හි වක්ඛති –
‘‘ඉච්චෙවමච්චන්තනමස්සනෙය්යං ¶ ,
නමස්සමානො රතනත්තයං යං;
පුඤ්ඤාභිසන්දං විපුලං අලත්ථං,
තස්සානුභාවෙන හතන්තරායො’’ති.
රතනත්තයපණාමකරණෙන චෙත්ථ යථාපටිඤ්ඤාතසංවණ්ණනාය අනන්තරායෙන පරිසමාපනං රතනත්තයපූජාය පඤ්ඤාපාටවභාවතො, තාය පඤ්ඤාපාටවඤ්ච රාගාදිමලවිධමනතො. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘යස්මිං, මහානාම, සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න දොසපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොතී’’තිආදි (අ. නි. 11.11).
තස්මා රතනත්තයපූජනෙන වික්ඛාලිතමලාය පඤ්ඤාය පාටවසිද්ධි.
අථ වා රතනත්තයපූජනස්ස පඤ්ඤාපදට්ඨානසමාධිහෙතුත්තා පඤ්ඤාපාටවං. වුත්තඤ්හි තස්ස සමාධිහෙතුත්තං –
‘‘එවං උජුගතචිත්තො ඛො, මහානාම, අරියසාවකො ලභති අත්ථවෙදං, ලභති ධම්මවෙදං, ලභති ධම්මූපසංහිතං පාමොජ්ජං, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදියති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියතී’’ති (අ. නි. 11.11.).
සමාධිස්ස ච පඤ්ඤාය පදට්ඨානභාවො වුත්තොයෙව ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති (සං. නි. 4.99; මි. ප. 2.1.14). තතො එවං පටුභූතාය පඤ්ඤාය පටිඤ්ඤාමහත්තකතං ¶ ඛෙදමභිභුය්ය අනන්තරායෙන සංවණ්ණනං සමාපයිස්සති. තෙන වුත්තං ‘‘අනන්තරායෙන පරිසමාපනත්ථ’’න්ති.
අථ වා රතනත්තයපූජාය ආයුවණ්ණසුඛබලවඩ්ඪනතො අනන්තරායෙන පරිසමාපනං වෙදිතබ්බං. රතනත්තයපණාමෙන හි ආයුවණ්ණසුඛබලානි වඩ්ඪන්ති. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘අභිවාදනසීලිස්ස ¶ , නිච්චං වුඩ්ඪාපචායිනො;
චත්තාරො ධම්මා වඩ්ඪන්ති, ආයු වණ්ණො සුඛං බල’’න්ති. (ධ. ප. 109);
තතො ආයුවණ්ණසුඛබලවුඩ්ඪියා හොතෙව කාරියනිට්ඨානමිති වුත්තං ‘‘අනන්තරායෙන පරිසමාපනත්ථ’’න්ති.
අථ වා රතනත්තයගාරවස්ස පටිභානාපරිහානාවහත්තා. අපරිහානාවහඤ්හි තීසුපි රතනෙසු ගාරවං. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘සත්තිමෙ, භික්ඛවෙ, අපරිහානියා ධම්මා. කතමෙ සත්ත? සත්ථුගාරවතා ධම්මගාරවතා සඞ්ඝගාරවතා සික්ඛාගාරවතා සමාධිගාරවතා කල්යාණමිත්තතා සොවචස්සතා’’ති (අ. නි. 7.34).
හොතෙව ච තතො පටිභානාපරිහානෙන යථාපටිඤ්ඤාතපරිසමාපනං.
අථ වා පසාදවත්ථූසු පූජාය පුඤ්ඤාතිසයභාවතො. වුත්තඤ්හි තස්ස පුඤ්ඤාතිසයත්තං –
‘‘පූජාරහෙ පූජයතො, බුද්ධෙ යදිව සාවකෙ;
පපඤ්චසමතික්කන්තෙ, තිණ්ණසොකපරිද්දවෙ.
‘‘තෙ තාදිසෙ පූජයතො, නිබ්බුතෙ අකුතොභයෙ;
න සක්කා පුඤ්ඤං සඞ්ඛාතුං, ඉමෙත්තමපි කෙනචී’’ති. (ධ. ප. 195-196; අප. ථෙර 1.10.1-2);
පුඤ්ඤාතිසයො ච යථාධිප්පෙතපරිසමාපනුපායො. යථාහ –
‘‘එස දෙවමනුස්සානං, සබ්බකාමදදො නිධි;
යං යදෙවාභිපත්ථෙන්ති, සබ්බමෙතෙන ලබ්භතී’’ති. (ඛු. පා. 8.10);
උපායෙසු ¶ ච පටිපන්නස්ස හොතෙව කාරියනිට්ඨානං. රතනත්තයපූජා හි නිරතිසයපුඤ්ඤක්ඛෙත්තසංබුද්ධියා අපරිමෙය්යප්පභවො පුඤ්ඤාතිසයොති බහුවිධන්තරායෙපි ¶ ලොකසන්නිවාසෙ අන්තරායනිබන්ධනසකලසංකිලෙසවිද්ධංසනාය පහොති, භයාදිඋපද්දවඤ්ච නිවාරෙති. තස්මා සුවුත්තං ‘‘සංවණ්ණනාරම්භෙ රතනත්තයපණාමකරණං යථාපටිඤ්ඤාතසංවණ්ණනාය අනන්තරායෙන පරිසමාපනත්ථන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති.
එවං පන සප්පයොජනං රතනත්තයවන්දනං කත්තුකාමො පඨමං තාව භගවතො වන්දනං කාතුං තම්මූලකත්තා සෙසරතනානං ‘‘යො කප්ප…පෙ… මහාකාරුණිකස්ස තස්සා’’ති ආහ. එත්ථ පන යස්සා දෙසනාය සංවණ්ණනං කත්තුකාමො, සා යස්මා කරුණාප්පධානා, න සුත්තන්තදෙසනා විය කරුණාපඤ්ඤාප්පධානා, නාපි අභිධම්මදෙසනා විය පඤ්ඤාප්පධානා, තස්මා කරුණාප්පධානමෙව භගවතො ථොමනං ආරද්ධං. එසා හි ආචරියස්ස පකති, යදිදං ආරම්භානුරූපථොමනා. තෙනෙව සුත්තන්තදෙසනාය සංවණ්ණනාරම්භෙ ‘‘කරුණාසීතලහදයං, පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති කරුණාපඤ්ඤාප්පධානං, අභිධම්මදෙසනාය සංවණ්ණනාරම්භෙ ‘‘කරුණා විය සත්තෙසු, පඤ්ඤා යස්ස මහෙසිනො’’ති පඤ්ඤාප්පධානඤ්ච ථොමනං ආරද්ධං. කරුණාපඤ්ඤාප්පධානා හි සුත්තන්තදෙසනා තෙසං තෙසං සත්තානං ආසයානුසයාධිමුත්තිචරියාදිභෙදපරිච්ඡින්දනසමත්ථාය පඤ්ඤාය සත්තෙසු ච මහාකරුණාය තත්ථ සාතිසයප්පවත්තිතො. සුත්තන්තදෙසනාය හි මහාකරුණාසමාපත්තිබහුලො වෙනෙය්යසන්තානෙසු තදජ්ඣාසයානුලොමෙන ගම්භීරමත්ථපදං පතිට්ඨාපෙසි. අභිධම්මදෙසනා ච කෙවලං පඤ්ඤාප්පධානා පරමත්ථධම්මානං යථාසභාවපටිවෙධසමත්ථාය පඤ්ඤාය තත්ථ සාතිසයප්පවත්තිතො.
විනයදෙසනා පන ආසයාදිනිරපෙක්ඛං කෙවලං කරුණාය පාකතිකසත්තෙනපි අසොතබ්බාරහං සුණන්තො අපුච්ඡිතබ්බාරහං පුච්ඡන්තො අවත්තබ්බාරහඤ්ච වදන්තො භගවා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසීති කරුණාප්පධානා. තථා හි උක්කංසපරියන්තගතහිරොත්තප්පොපි භගවා ලොකියසාධුජනෙහිපි පරිහරිතබ්බානි ‘‘සිඛරණීසී’’තිආදීනි වචනානි යථාපරාධඤ්ච ගරහවචනානි විනයපිටකදෙසනාය මහාකරුණාසඤ්චොදිතමානසො මහාපරිසමජ්ඣෙ අභාසි, තංතංසික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිකාරණාපෙක්ඛාය වෙරඤ්ජාදීසු සාරීරිකඤ්ච ඛෙදමනුභොසි. තස්මා කිඤ්චාපි භූමන්තරපච්චයාකාරසමයන්තරකථානං විය විනයපඤ්ඤත්තියාපි සමුට්ඨාපිකා පඤ්ඤා අනඤ්ඤසාධාරණතාය අතිසයකිච්චවතී, කරුණාය කිච්චං පන තතොපි අධිකන්ති ¶ කරුණාප්පධානා විනයදෙසනා. කරුණාබ්යාපාරාධිකතාය හි දෙසනාය කරුණාප්පධානතා. තස්මා ආරම්භානුරූපං කරුණාප්පධානමෙව එත්ථ ථොමනං කතන්ති වෙදිතබ්බං.
කරුණාග්ගහණෙන ¶ ච අපරිමෙය්යප්පභාවා සබ්බෙපි බුද්ධගුණා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා තංමූලකත්තා සෙසබුද්ධගුණානං. මහාකරුණාය වා ඡසු අසාධාරණඤාණෙසු අඤ්ඤතරත්තා තංසහචරිතසෙසාසාධාරණඤාණානම්පි ගහණසබ්භාවතො සබ්බෙපි බුද්ධගුණා නයතො දස්සිතාව හොන්ති. එසොයෙව හි නිරවසෙසතො බුද්ධගුණානං දස්සනුපායො යදිදං නයග්ගාහො. අඤ්ඤථා කො නාම සමත්ථො භගවතො ගුණෙ අනුපදං නිරවසෙසතො දස්සෙතුං. තෙනෙවාහ –
‘‘බුද්ධොපි බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං,
කප්පම්පි චෙ අඤ්ඤමභාසමානො;
ඛීයෙථ කප්පො චිරදීඝමන්තරෙ,
වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්සා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.304; 3.141; ම. නි. අට්ඨ. 2.425);
තෙනෙව ච ආයස්මතා සාරිපුත්තත්ථෙරෙනපි බුද්ධගුණපරිච්ඡෙදනං පතිඅනුයුත්තෙන ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’ති පටික්ඛිපිත්වා ‘‘අපිච මෙ, භන්තෙ, ධම්මන්වයො විදිතො’’ති (දී. නි. 2.146) වුත්තං. තස්මා ‘‘යො කප්පකොටීහිපී’’තිආදිනා කරුණාමුඛෙන සඞ්ඛෙපතො සකලසබ්බඤ්ඤුගුණෙහි භගවන්තං අභිත්ථවීති දට්ඨබ්බං. අයමෙත්ථ සමුදායත්ථො.
අයං පන අවයවත්ථො – යොති අනියමවචනං. තස්ස ‘‘නාථො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ‘‘කප්පකොටීහිපී’’තිආදිනා පන යාය කරුණාය සො ‘‘මහාකාරුණිකො’’ති වුච්චති, තස්සා වසෙන කප්පකොටිගණනායපි අප්පමෙය්යං කාලං ලොකහිතත්ථාය අතිදුක්කරං කරොන්තස්ස භගවතො දුක්ඛානුභවනං දස්සෙති. කරුණාය බලෙනෙව හි සො භගවා හත්ථගතම්පි නිබ්බානං පහාය සංසාරපඞ්කෙ නිමුග්ගං සත්තනිකායං තතො සමුද්ධරණත්ථං චින්තෙතුම්පි අසක්කුණෙය්යං නයනජීවිතපුත්තභරියදානාදිකං අතිදුක්කරමකාසි. කප්පකොටීහිපි අප්පමෙය්යං කාලන්ති කප්පකොටිගණනායපි ‘‘එත්තකා කප්පකොටියො’’ති පමෙතුං අසක්කුණෙය්යං කාලං, කප්පකොටිගණනවසෙනපි පරිච්ඡින්දිතුමසක්කුණෙය්යත්තා අපරිච්ඡින්නානි කප්පසතසහස්සාධිකානි ¶ චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානීති වුත්තං හොති. කප්පකොටිවසෙනෙව හි සො කාලො අප්පමෙය්යො, අසඞ්ඛ්යෙය්යවසෙන පන පරිච්ඡින්නොයෙව. ‘‘කප්පකොටීහිපී’’ති අපිසද්දො කප්පකොටිවසෙනපි තාව පමෙතුං න සක්කා, පගෙව වස්සගණනායාති දස්සෙති. ‘‘අප්පමෙය්යං කාල’’න්ති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං ‘‘මාසමධීතෙ, දිවසං චරතී’’තිආදීසු විය. කරොන්තො අතිදුක්කරානීති පඤ්චමහාපරිච්චාගාදීනි අතිදුක්කරානි කරොන්තො. එවමතිදුක්කරානි ¶ කරොන්තො කිං වින්දීති චෙ? ඛෙදං ගතො, කායිකං ඛෙදමුපගතො, පරිස්සමං පත්තොති අත්ථො, දුක්ඛමනුභවීති වුත්තං හොති. දුක්ඛඤ්හි ඛිජ්ජති සහිතුමසක්කුණෙය්යන්ති ‘‘ඛෙදො’’ති වුච්චති. ලොකහිතායාති ‘‘අනමතග්ගෙ සංසාරෙ වට්ටදුක්ඛෙන අච්චන්තපීළිතං සත්තලොකං තම්හා දුක්ඛතො මොචෙත්වා නිබ්බානසුඛභාගියං කරිස්සාමී’’ති එවං සත්තලොකස්ස හිතකරණත්ථායාති අත්ථො. අස්ස ච ‘‘අතිදුක්කරානි කරොන්තො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ලොකහිතාය ඛෙදං ගතොති යොජනායපි නත්ථි දොසො. මහාගණ්ඨිපදෙපි හි ‘‘අතිදුක්කරානි කරොන්තො ඛෙදං ගතො, කිමත්ථන්ති චෙ? ලොකහිතායා’’ති වුත්තං.
යං පන එවං යොජනං අසම්භාවෙන්තෙන කෙනචි වුත්තං ‘‘න හි භගවා ලොකහිතාය සංසාරදුක්ඛමනුභවති. න හි කස්සචි දුක්ඛානුභවනං ලොකස්ස උපකාරං ආවහතී’’ති, තං තස්ස මතිමත්තං. එවං යොජනායපි අතිදුක්කරානි කරොන්තස්ස භගවතො දුක්ඛානුභවනං ලොකහිතකරණත්ථායාති අයමත්ථො විඤ්ඤායති, න තු දුක්ඛානුභවනෙනෙව ලොකහිතසිද්ධීති. පඨමං වුත්තයොජනායපි හි න දුක්කරකරණමත්තෙන ලොකහිතසිද්ධි. න හි දුක්කරං කරොන්තො කඤ්චි සත්තං මග්ගඵලාදීසු පතිට්ඨාපෙති, අථ ඛො තාදිසං අතිදුක්කරං කත්වා සබ්බඤ්ඤුභාවං සච්ඡිකත්වා නිය්යානිකධම්මදෙසනාය මග්ගඵලාදීසු සත්තෙ පතිට්ඨාපෙන්තො ලොකස්ස හිතං සාධෙති.
කාමඤ්චෙත්ථ සත්තසඞ්ඛාරභාජනවසෙන තිවිධො ලොකො, හිතකරණස්ස පන අධිප්පෙතත්තා තංවිසයස්සෙව සත්තලොකස්ස වසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. සො හි ලොකීයන්ති එත්ථ පුඤ්ඤපාපානි තංවිපාකො චාති ‘‘ලොකො’’ති වුච්චති. කත්ථචි පන ‘‘සනරාමරලොකගරු’’න්තිආදීසු සමූහත්ථොපි ලොකසද්දො සමුදායවසෙන ලොකීයති පඤ්ඤාපීයතීති. යං ¶ පනෙත්ථ කෙනචි වුත්තං ‘‘ඉමිනා සත්තලොකඤ්ච ජාතිලොකඤ්ච සඞ්ගණ්හාති, තස්මා තස්ස සත්තලොකස්ස ඉධලොකපරලොකහිතං, අතික්කන්තපරලොකානං වා උච්ඡින්නලොකසමුදයානං ඉධ ජාතිලොකෙ ඔකාසලොකෙ වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසඞ්ඛාතඤ්ච හිතං සම්පිණ්ඩෙත්වා ලොකස්ස, ලොකානං, ලොකෙ වා හිතන්ති සරූපෙකසෙසං කත්වා ලොකහිතමිච්චෙවාහා’’ති, න තං සාරතො පච්චෙතබ්බං දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසඞ්ඛආතහිතස්සපි සත්තලොකවිසයත්තා, සත්තලොකග්ගහණෙනෙව උච්ඡින්නමූලානං ඛීණාසවානම්පි සඞ්ගහිතත්තා.
සබ්බත්ථ ‘‘කෙනචී’’ති වුත්තෙ ‘‘වජිරබුද්ධිටීකාකාරෙනා’’ති ගහෙතබ්බං. ‘‘මහාගණ්ඨිපදෙ’’ති වා ‘‘මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ’’ති වා ‘‘චූළගණ්ඨිපදෙ’’ති වා වුත්තෙ ‘‘සීහළගණ්ඨිපදෙසූ’’ති ¶ ගහෙතබ්බං. කෙවලං ‘‘ගණ්ඨිපදෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘මාගධභාසාය ලිඛිතෙ ගණ්ඨිපදෙ’’ති ගහෙතබ්බං.
නාථොති ලොකපටිසරණො, ලොකසාමී ලොකනායකොති වුත්තං හොති. තථා හි සබ්බානත්ථපඅහාරපුබ්බඞ්ගමාය නිරවසෙසහිතසුඛවිධානතප්පරාය නිරතිසයාය පයොගසම්පත්තියා සදෙවමනුස්සාය පජාය අච්චන්තුපකාරිතාය අපරිමිතනිරුපමප්පභාවගුණවිසෙසසමඞ්ගිතාය ච සබ්බසත්තුත්තමො භගවා අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං එකපටිසරණො පතිට්ඨා. අථ වා නාථතීති නාථො, වෙනෙය්යානං හිතසුඛං මෙත්තායනවසෙන ආසීසති පත්ථෙතීති අත්ථො. අථ වා නාථති වෙනෙය්යගතෙ කිලෙසෙ උපතාපෙතීති අත්ථො, නාථතීති වා යාචතීති අත්ථො. භගවා හි ‘‘සාධු, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කාලෙන කාලං අත්තසම්පත්තිං පච්චවෙක්ඛෙය්යා’’තිආදිනා (අ. නි. 8.7) සත්තානං තං තං හිතපටිපත්තිං යාචිත්වාපි කරුණාය සමුස්සාහිතො තෙ තත්ථ නියොජෙති. පරමෙන වා චිත්තිස්සරියෙන සමන්නාගතො සබ්බසත්තෙ ඊසති අභිභවතීති පරමිස්සරො භගවා ‘‘නාථො’’ති වුච්චති. සබ්බොපි චායමත්ථො සද්දසත්ථානුසාරතො වෙදිතබ්බො.
මහාකාරුණිකස්සාති යො කරුණාය කම්පිතහදයත්තා ලොකහිතත්ථං අතිදුක්කරකිරියාය අනෙකප්පකාරං තාදිසං සංසාරදුක්ඛමනුභවිත්වා ආගතො, තස්ස මහාකාරුණිකස්සාති අත්ථො. තත්ථ කිරතීති ¶ කරුණා, පරදුක්ඛං වික්ඛිපති අපනෙතීති අත්ථො. දුක්ඛිතෙසු වා කිරීයති පසාරීයතීති කරුණා. අථ වා කිණාතීති කරුණා, පරදුක්ඛෙ සති කාරුණිකං හිංසති විබාධෙති, විනාසෙති වා පරස්ස දුක්ඛන්ති අත්ථො. පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං කම්පනං හදයඛෙදං කරොතීති වා කරුණා. අථ වා කමිති සුඛං, තං රුන්ධතීති කරුණා. එසා හි පරදුක්ඛාපනයනකාමතාලක්ඛණා අත්තසුඛනිරපෙක්ඛතාය කාරුණිකානං සුඛං රුන්ධති විබාධෙතීති. කරුණාය නියුත්තොති කාරුණිකො යථා ‘‘දොවාරිකො’’ති. යථා හි ද්වාරට්ඨානතො අඤ්ඤත්ථ වත්තමානොපි ද්වාරපටිබද්ධජීවිකො පුරිසො ද්වාරානතිවත්තවුත්තිතාය ද්වාරෙ නියුත්තොති ‘‘දොවාරිකො’’ති වුච්චති, එවං භගවා මෙත්තාදිවසෙන කරුණාවිහාරතො අඤ්ඤත්ථ වත්තමානොපි කරුණානතිවත්තවුත්තිතාය කරුණාය නියුත්තොති ‘‘කාරුණිකො’’ති වුච්චති. මහාභිනීහාරතො පට්ඨාය හි යාව මහාපරිනිබ්බානා ලොකහිතත්ථමෙව ලොකනාථා තිට්ඨන්ති. මහන්තො කාරුණිකොති මහාකාරුණිකො. සතිපි භගවතො තදඤ්ඤගුණානම්පි වසෙන මහන්තභාවෙ කාරුණිකසද්දසන්නිධානෙන වුත්තත්තා කරුණාවසෙනෙත්ථ මහන්තභාවො වෙදිතබ්බො යථා ‘‘මහාවෙය්යාකරණො’’ති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘මහාකාරුණිකස්සා’’ති ඉමිනා පදෙන පුග්ගලාධිට්ඨානෙන සත්ථු මහාකරුණා වුත්තා හොති.
අථ ¶ වා කරුණා කරුණායනං සීලං පකති එතස්සාති කාරුණිකො, පථවීඵස්සාදයො විය කක්ඛළඵුසනාදිසභාවා කරුණායනසභාවො සභාවභූතකරුණොති අත්ථො. සෙසං පුරිමසදිසමෙව. අථ වා මහාවිසයතාය මහානුභාවතාය මහාබලතාය ච මහතී කරුණාති මහාකරුණා. භගවතො හි කරුණා නිරවසෙසෙසු සත්තෙසු පවත්තති, පවත්තමානා ච අනඤ්ඤසාධාරණා පවත්තති, දිට්ඨධම්මිකාදිභෙදඤ්ච මහන්තමෙව සත්තානං හිතසුඛං එකන්තතො නිප්ඵාදෙති, මහාකරුණාය නියුත්තොති මහාකාරුණිකොති සබ්බං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අථ වා මහතී පසත්ථා කරුණා අස්ස අත්ථීති මහාකාරුණිකො. පූජාවචනො හෙත්ථ මහන්තසද්දො ‘‘මහාපුරිසො’’තිආදීසු විය. පසත්ථා ච භගවතො කරුණා මහාකරුණාසමාපත්තිවසෙනපි පවත්තිතො අනඤ්ඤසාධාරණත්තාති.
එවං ¶ කරුණාමුඛෙන සඞ්ඛෙපතො සකලසබ්බඤ්ඤුගුණෙහි භගවන්තං ථොමෙත්වා ඉදානි සද්ධම්මං ථොමෙතුං ‘‘අසම්බුධ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අසම්බුධන්ති පුබ්බකාලකිරියානිද්දෙසො, තස්ස අසම්බුජ්ඣන්තො අප්පටිවිජ්ඣන්තොති අත්ථො, යථාසභාවං අප්පටිවිජ්ඣනතොති වුත්තං හොති. හෙතුඅත්ථො හෙත්ථ අන්තසද්දො ‘‘පඨන්තො නිසීදතී’’තිආදීසු විය. යන්ති පුබ්බකාලකිරියාය අනියමතො කම්මනිද්දෙසො. බුද්ධනිසෙවිතන්ති තස්ස විසෙසනං. තත්ථ බුද්ධසද්දස්ස තාව ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො’’තිආදිනා (මහානි. 192) නිද්දෙසනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අථ වා සවාසනාය අඤ්ඤාණනිද්දාය අච්චන්තවිගමතො, බුද්ධියා වා විකසිතභාවතො බුද්ධවාති බුද්ධො ජාගරණවිකසනත්ථවසෙන. අථ වා කස්සචිපි ඤෙය්යධම්මස්ස අනවබුද්ධස්ස අභාවෙන ඤෙය්යවිසෙසස්ස කම්මභාවෙන අග්ගහණතො කම්මවචනිච්ඡාය අභාවෙන අවගමනත්ථවසෙනෙව කත්තුනිද්දෙසො ලබ්භතීති බුද්ධවාති බුද්ධො. අත්ථතො පන පාරමිතාපරිභාවිතො සයම්භූඤාණෙන සහ වාසනාය විහතවිද්ධංසිතනිරවසෙසකිලෙසො මහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅපරිමෙය්යගුණගණාධාරො ඛන්ධසන්තානො බුද්ධො. යථාහ ‘‘බුද්ධොති යො සො භගවා සයම්භූ අනාචරියකො පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣි, තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො බලෙසු ච වසීභාව’’න්ති (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 97; පටි. ම. 1.161). තෙන එවං නිරුපමප්පභාවෙන බුද්ධෙන නිසෙවිතං ගොචරාසෙවනාභාවනාසෙවනාහි යථාරහං නිසෙවිතං අනුභූතන්ති අත්ථො.
තත්ථ නිබ්බානං ගොචරාසෙවනාවසෙනෙව නිසෙවිතං, මග්ගො පන අත්තනා භාවිතො ච භාවනාසෙවනාවසෙන සෙවිතො, පරෙහි උප්පාදිතානි පන මග්ගඵලානි චෙතොපරියඤාණාදිනා යදා පරිජානාති, අත්තනා උප්පාදිතානි වා පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන පරිච්ඡින්දති, තදා ගොචරාසෙවනාවසෙනපි ¶ සෙවිතානි හොන්තියෙව. එත්ථ ච පරියත්තිධම්මස්සපි පරියායතො ධම්මග්ගහණෙන ගහණෙ සති සොපි දෙසනාසම්මසනඤාණගොචරතාය ගොචරාසෙවනාය සෙවිතොති සක්කා ගහෙතුං. ‘‘අභිධම්මනයසමුද්දං අධිගච්ඡති, තීණි පිටකානි සම්මසී’’ති ච අට්ඨකථායං වුත්තත්තා පරියත්තිධම්මස්සපි සච්ඡිකිරියාය සම්මසනපරියායො ලබ්භතීති යං අසම්බුධං අසම්බුජ්ඣන්තො අසච්ඡිකරොන්තොති අත්ථසම්භවතො සොපි ඉධ වුත්තො එවාති දට්ඨබ්බං. තම්පි ¶ ච අප්පටිවිජ්ඣන්තො භවාභවං ගච්ඡති, පරිඤ්ඤාතධම්මවිනයො පන තදත්ථපටිපත්තියා සම්මාපටිපන්නො න චිරස්සෙව දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සති. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘යො ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ, අප්පමත්තො විහස්සති;
පහාය ජාතිසංසාරං, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සතී’’ති. (දී. නි. 2.185; සං. නි. 1.185);
එත්ථ ච කිඤ්චාපි මග්ගඵලනිබ්බානානි පච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකෙහිපි ගොචරාසෙවනාදිනා සෙවිතානි හොන්ති, තථාපි උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන ‘‘බුද්ධනිසෙවිත’’න්ති වුත්තං. කෙනචි පන බුද්ධසද්දස්ස සාමඤ්ඤතො බුද්ධානුබුද්ධපච්චෙකබුද්ධානම්පි එත්ථෙව සඞ්ගහො වුත්තො.
භවාභවන්ති අපරකාලකිරියාය කම්මනිද්දෙසො, භවතො භවන්ති අත්ථො. අථ වා භවාභවන්ති සුගතිදුග්ගතිවසෙන හීනපණීතවසෙන ච ඛුද්දකං මහන්තඤ්ච භවන්ති අත්ථො. වුද්ධත්ථොපි හි අ-කාරො දිස්සති ‘‘අසෙක්ඛා ධම්මා’’තිආදීසු විය. තස්මා අභවොති මහාභවො වුච්චති. අථ වා භවොති වුද්ධි, අභවොති හානි. භවොති වා සස්සතදිට්ඨි, අභවොති උච්ඡෙදදිට්ඨි. වුත්තප්පකාරො භවො ච අභවො ච භවාභවො. තං භවාභවං. ගච්ඡතීති අපරකාලකිරියානිද්දෙසො. ජීවලොකොති සත්තලොකො. ජීවග්ගහණෙන හි සඞ්ඛාරභාජනලොකං නිවත්තෙති තස්ස භවාභවගමනාසම්භවතො. නමො අත්ථූති පාඨසෙසො දට්ඨබ්බො.
අවිජ්ජාදිකිලෙසජාලවිද්ධංසිනොති ධම්මවිසෙසනං. තත්ථ අවින්දියං වින්දතීති අවිජ්ජා. පූරෙතුං අයුත්තට්ඨෙන කායදුච්චරිතාදි අවින්දියං නාම, අලද්ධබ්බන්ති අත්ථො. තබ්බිපරීතතො කායසුචරිතාදි වින්දියං නාම, තං වින්දියං න වින්දතීති වා අවිජ්ජා, ඛන්ධානං රාසට්ඨං, ආයතනානං ආයතනට්ඨං, ධාතූනං සුඤ්ඤතට්ඨං, ඉන්ද්රියානං අධිපතියට්ඨං, සච්චානං තථට්ඨං අවිදිතං කරොතීති වා අවිජ්ජා, දුක්ඛාදීනං පීළනාදිවසෙන වුත්තං චතුබ්බිධං අත්ථං අවිදිතං කරොතීතිපි අවිජ්ජා, අන්තවිරහිතෙ සංසාරෙ සබ්බයොනිගතිභවවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු සත්තෙ ජවාපෙතීති ¶ වා අවිජ්ජා, පරමත්ථතො අවිජ්ජමානෙසුපි ඉත්ථිපුරිසාදීසු ජවති, විජ්ජමානෙසුපි ඛන්ධාදීසු න ජවතීති වා අවිජ්ජා. සා ආදි යෙසං තණ්හාදීනං තෙ අවිජ්ජාදයො, තෙයෙව ¶ කිලිස්සන්ති එතෙහි සත්තාති කිලෙසා, තෙයෙව ච සත්තානං බන්ධනට්ඨෙන ජාලසදිසාති ජාලං, තං විද්ධංසෙති සබ්බසො විනාසෙති සීලෙනාති අවිජ්ජාදිකිලෙසජාලවිද්ධංසී. නනු චෙත්ථ සපරියත්තිකො නවලොකුත්තරධම්මො අධිප්පෙතො, තත්ථ ච මග්ගොයෙව කිලෙසෙ විද්ධංසෙති, නෙතරෙති චෙ? වුච්චතෙ. මග්ගස්සපි නිබ්බානමාගම්ම කිලෙසවිද්ධංසනතො නිබ්බානම්පි කිලෙසෙ විද්ධංසෙති නාම, මග්ගස්ස කිලෙසවිද්ධංසනකිච්චං ඵලෙන නිප්ඵන්නන්ති ඵලම්පි ‘‘කිලෙසවිද්ධංසී’’ති වුච්චති. පරියත්තිධම්මොපි කිලෙසවිද්ධංසනස්ස පච්චයත්තා ‘‘කිලෙසවිද්ධංසී’’ති වත්තුමරහතීති න කොචි දොසො.
ධම්මවරස්ස තස්සාති පුබ්බෙ අනියමිතස්ස නියමවචනං. තත්ථ යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ චතූසු අපායෙසු අපතමානෙ ධාරෙතීති ධම්මො.
‘‘යෙ කෙචි ධම්මං සරණං ගතාසෙ, න තෙ ගමිස්සන්ති අපායභූමිං;
පහාය මානුසං දෙහං, දෙවකායං පරිපූරෙස්සන්තී’’ති. (දී. නි. 2.332; සං. නි. 1.37) –
හි වුත්තං. සංසාරදුක්ඛෙ වා අපතමානෙ කත්වා ධාරෙතීති ධම්මො මග්ගඵලුප්පත්තියා සත්තක්ඛත්තුපරමතාදිවසෙන සංසාරස්ස පරිච්ඡින්නත්තා. අපායාදිනිබ්බත්තකකිලෙසවිද්ධංසනඤ්චෙත්ථ ධාරණං. එවඤ්ච කත්වා අරියමග්ගො තස්ස තදත්ථසිද්ධිහෙතුතාය නිබ්බානඤ්චාති උභයමෙව නිප්පරියායතො ධාරෙති, අරියඵලං පන තංසමුච්ඡින්නකිලෙසපටිප්පස්සම්භනෙන තදනුගුණතාය, පරියත්තිධම්මො තදධිගමහෙතුතායාති උභයං පරියායතො ධාරෙතීති වෙදිතබ්බං. වුත්තප්පකාරො ධම්මොයෙව අත්තනො උත්තරිතරාභාවෙන වරො පවරො අනුත්තරොති ධම්මවරො, තස්ස ධම්මවරස්ස නමො අත්ථූති සම්බන්ධො. එත්තාවතා චෙත්ථ අම්හෙහි සාරත්ථො පකාසිතො. යං පනෙත්ථ කෙනචි පපඤ්චිතං, අම්හෙහි ච ඉධ න දස්සිතං, න තං සාරතො පච්චෙතබ්බං. ඉතො පරෙසුපි එවමෙව දට්ඨබ්බං. තස්මා ඉතො පට්ඨාය එත්තකම්පි අවත්වා සාරත්ථමෙව දස්සයිස්සාම. යත්ථ පන කෙනචි අච්චන්තවිරුද්ධං ලිඛිතං, තම්පි කත්ථචි දස්සයිස්සාම. එත්ථ ච ‘‘අවිජ්ජාදිකිලෙසජාලවිද්ධංසිනො’’ති එතෙන ස්වාක්ඛාතතාදීහි ධම්මං ථොමෙති, ‘‘ධම්මවරස්සා’’ති එතෙන අඤ්ඤස්ස විසිට්ඨස්ස අභාවදීපනතො පරිපුණ්ණතාය. පඨමෙන වා පහානසම්පදං ධම්මස්ස දස්සෙති, දුතියෙන පභාවසම්පදං.
එවං ¶ ¶ සඞ්ඛෙපෙනෙව සබ්බධම්මගුණෙහි සද්ධම්මං ථොමෙත්වා ඉදානි අරියසඞ්ඝං ථොමෙතුං ‘‘ගුණෙහී’’තිආදිමාහ. ‘‘ගුණෙහී’’ති පදස්ස ‘‘යුත්තො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ඉදානි යෙහි ගුණෙහි යුත්තො, තෙ දස්සෙන්තො ‘‘සීලසමාධී’’තිආදිමාහ. තත්ථ චතුපාරිසුද්ධිසීලාදි ‘‘සීල’’න්ති වුච්චති. සමාධීති පඨමජ්ඣානාදි. සමාධිසීසෙන හි පඨමජ්ඣානාදයො වුත්තා. පඤ්ඤාති මග්ගපඤ්ඤා. විමුත්ති ච විමුත්තිඤාණඤ්ච විමුත්තිවිමුත්තිඤාණන්ති වත්තබ්බෙ එකදෙසසරූපෙකසෙසනයෙන ‘‘විමුත්තිඤාණ’’න්ති වුත්තං. ආදිසද්දපරියායෙන පභුතිසද්දෙන වා විමුත්තිග්ගහණං වෙදිතබ්බං. තත්ථ විමුත්තීති ඵලං. විමුත්තිඤාණන්ති පච්චවෙක්ඛණඤාණං. පභුති-සද්දෙන ඡළභිඤ්ඤාචතුපටිසම්භිදාදයො ගුණා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච සීලාදයො ගුණා ලොකියා ලොකුත්තරා ච යථාසම්භවං නිද්දිට්ඨාති වෙදිතබ්බා. යං පනෙත්ථ කෙනචි වුත්තං ‘‘සීලාදයො කිඤ්චාපි ලොකියලොකුත්තරා යථාසම්භවං ලබ්භන්ති, තථාපි අන්තෙ ‘අරියසඞ්ඝ’න්ති වචනතො සීලාදයො චත්තාරො ධම්මක්ඛන්ධා ලොකුත්තරාවා’’ති, තං තස්ස මතිමත්තං. න හි අරියසඞ්ඝස්ස ලොකියගුණෙහිපි ථොමනාය කොචි දොසො දිස්සති, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්සපි තාව ලොකියලොකුත්තරගුණෙහි ථොමනා හොති, කිමඞ්ගං පන අරියසඞ්ඝස්සාති.
කුසලත්ථිකානං ජනානං පුඤ්ඤස්ස වුද්ධියා ඛෙත්තසදිසත්තා ඛෙත්තන්ති ආහ ‘‘ඛෙත්තං ජනානං කුසලත්ථිකාන’’න්ති. ඛිත්තං බීජං මහප්ඵලභාවකරණෙන තායතීති හි ඛෙත්තං, පුබ්බණ්ණාපරණ්ණවිරුහනභූමි, තංසදිසත්තා අරියසඞ්ඝොපි ‘‘ඛෙත්ත’’න්ති වුච්චති. ඉමිනා අරියසඞ්ඝස්ස අනුත්තරපුඤ්ඤක්ඛෙත්තභාවං දීපෙති. ‘‘අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සා’’ති හි වුත්තං. තන්ති පුබ්බෙ ‘‘යො’’ති අනියමෙන වුත්තස්ස නියමවචනං. අරියසඞ්ඝන්ති එත්ථ ආරකත්තා කිලෙසෙහි, අනයෙ න ඉරියනතො, අයෙ ච ඉරියනතො අරියා නිරුත්තිනයෙන. අථ වා සදෙවකෙන ලොකෙන සරණන්ති අරණීයතො උපගන්තබ්බතො උපගතානඤ්ච තදත්ථසිද්ධිතො අරියා. අරියානං සඞ්ඝො සමූහොති අරියසඞ්ඝො. අථ වා අරියො ච සො යථාවුත්තනයෙන සඞ්ඝො ච දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතභාවතොති අරියසඞ්ඝො, අට්ඨ අරියපුග්ගලා. තං අරියසඞ්ඝං. භගවතො අපරභාගෙ බුද්ධධම්මරතනානම්පි සමධිගමො සඞ්ඝරතනාධීනොති අරියසඞ්ඝස්ස බහූපකාරතං දස්සෙතුං ඉධෙව ‘‘සිරසා නමාමී’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.
එවං ¶ ගාථාත්තයෙන සඞ්ඛෙපතො සකලගුණසංකිත්තනමුඛෙන රතනත්තයස්ස පණාමං කත්වා ඉදානි තං නිපච්චකාරං යථාධිප්පෙතෙ පයොජනෙ පරිණාමෙන්තො ආහ ‘‘ඉච්චෙව’’මිච්චාදි. ඉච්චෙවං යථාවුත්තනයෙන අච්චන්තං එකන්තෙන නමස්සනෙය්යං නමස්සිතබ්බං රතනත්තයං නමස්සමානො කායවාචාචිත්තෙහි වන්දමානො අහං විපුලං යං පුඤ්ඤාභිසන්දං අලත්ථන්ති සම්බන්ධො. තත්ථ බුද්ධාදයො ¶ රතිජනනට්ඨෙන රතනං. තෙසඤ්හි ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා යථාභූතගුණෙ ආවජ්ජෙන්තස්ස අමතාධිගමහෙතුභූතං අනප්පකං පීතිපාමොජ්ජං උප්පජ්ජති. යථාහ –
‘‘යස්මිං, මහානාම, සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න දොසපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති, උජුගතචිත්තො ඛො පන, මහානාම, අරියසාවකො ලභති අත්ථවෙදං, ලභති ධම්මවෙදං, ලභති ධම්මූපසංහිතං පාමොජ්ජං, පමුදිතස්ස පීති ජායතී’’තිආදි (අ. නි. 11.11).
චිත්තීකතාදිභාවො වා රතනට්ඨො. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;
අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චතී’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.33);
චිත්තීකතභාවාදයො ච අනඤ්ඤසාධාරණා බුද්ධාදීසුයෙව ලබ්භන්තීති.
‘‘පුඤ්ඤාභිසන්දන්ති පුඤ්ඤරාසිං පුඤ්ඤප්පවත්තං වා’’ති මහාගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ පන චූළගණ්ඨිපදෙ ච ‘‘පුඤ්ඤාභිසන්දන්ති පුඤ්ඤාභිනිසංස’’න්තිපි අත්ථො වුත්තො. පුඤ්ඤාභිසන්දන්ති පුඤ්ඤනදිං, පුඤ්ඤප්පවාහන්ති එවං පනෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. අවිච්ඡෙදෙන පවත්තියමානඤ්හි පුඤ්ඤං අභිසන්දනට්ඨෙන ‘‘පුඤ්ඤාභිසන්දො’’ති වුච්චති. තෙනෙව සාරත්ථපකාසිනියා සංයුත්තනිකායට්ඨකථාය (සං. නි. අට්ඨ. 3.5.1027) –
‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, පුඤ්ඤාභිසන්දා කුසලාභිසන්දා සුඛස්සාහාරා. කතමෙ චත්තාරො? ඉධ, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති ‘ඉතිපි ¶ සො භගවා…පෙ… බුද්ධො භගවා’ති, අයං පඨමො පුඤ්ඤාභිසන්දො කුසලාභිසන්දො සුඛස්සාහාරො’’ති (සං. නි. 5.1027) –
එවමාදිකාය පාළියා අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘පුඤ්ඤාභිසන්දා කුසලාභිසන්දාති පුඤ්ඤනදියො කුසලනදියො’’ති වුත්තං. යං පන ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං ‘‘පුඤ්ඤාභිසන්දන්ති පුඤ්ඤඵල’’න්ති, තං න සුන්දරං ¶ . න හි රතනත්තයං නමස්සමානො තස්මිං ඛණෙ පුඤ්ඤඵලං අලත්ථ, කින්තු අනප්පකං පුඤ්ඤරාසිං තදා අලභි, තස්ස ච ඵලං පරලොකභාගී, දිට්ඨධම්මෙ තු අන්තරායවිඝාතො තස්ස ච පුඤ්ඤස්ස ආනිසංසමත්තකං, ‘‘තස්සානුභාවෙන හතන්තරායො’’ති ච වුත්තං, න ච පුඤ්ඤඵලෙ අනුප්පන්නෙ තස්සානුභාවෙන හතන්තරායභාවො න සිජ්ඣති, න චෙතං තස්මිංයෙව ඛණෙ දිට්ඨධම්මවෙදනීයං අහොසි. තස්මා තස්ස මහතො පුඤ්ඤප්පවාහස්ස ආනුභාවෙන හතන්තරායොති අයමෙව අත්ථො යුජ්ජති. අථාපි පණාමකිරියාය ජනිතත්තා පුඤ්ඤමෙව පුඤ්ඤඵලන්ති තස්සාධිප්පායො සියා, එවං සති යුජ්ජෙය්ය. සො ච පුඤ්ඤප්පවාහො න අප්පමත්තකො, අථ ඛො මහන්තොයෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විපුල’’න්ති, මහන්තං අනප්පකන්ති වුත්තං හොති. අලත්ථන්ති අලභිං, පාපුණින්ති අත්ථො.
තස්සානුභාවෙනාති තස්ස යථාවුත්තස්ස පුඤ්ඤප්පවාහස්ස ආනුභාවෙන බලෙන. හතන්තරායොති තංතංසම්පත්තියා විබන්ධනවසෙන සත්තසන්තානස්ස අන්තරෙ වෙමජ්ඣෙ එති ආගච්ඡතීති අන්තරායො, දිට්ඨධම්මිකාදිඅනත්ථො. පණාමපයොජනෙ වුත්තවිධිනා හතො විද්ධස්තො අන්තරායො උපද්දවො අස්සාති හතන්තරායො. අස්ස ‘‘වණ්ණයිස්සං විනය’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො, හතන්තරායො හුත්වා විනයං වණ්ණයිස්සන්ති වුත්තං හොති. එතෙන තස්ස පුඤ්ඤප්පවාහස්ස අත්තනො පසාදසම්පත්තියා රතනත්තයස්ස ච ඛෙත්තභාවසම්පත්තියා අත්ථසංවණ්ණනාය උපඝාතකඋපද්දවානං හනනෙ සමත්ථතං දීපෙති.
එවං රතනත්තයස්ස නිපච්චකාරකරණෙ පයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි යස්ස විනයපිටකස්ස අත්ථං සංවණ්ණෙතුකාමො, තස්ස තාව භගවතො සාසනස්ස මූලපතිට්ඨානභාවං දස්සෙත්වා තම්පි ථොමෙන්තො ආහ ‘‘යස්මිං ඨිතෙ’’තිආදි. අට්ඨිතස්ස සුසණ්ඨිතස්ස භගවතො සාසනං යස්මිං ¶ ඨිතෙ පතිට්ඨිතං හොතීති යොජෙතබ්බං. තත්ථ යස්මින්ති යස්මිං විනයපිටකෙ. ඨිතෙති පාළිතො ච අත්ථතො ච අනූනං හුත්වා ලජ්ජීපුග්ගලෙසු පවත්තනට්ඨෙන ඨිතෙති අත්ථො. සාසනන්ති අධිසීලඅධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතසික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං සාසනං. අට්ඨිතස්සාති කාමසුඛල්ලිකත්තකිලමථානුයොගසඞ්ඛාතෙ අන්තද්වයෙ අට්ඨිතස්සාති අත්ථො. ‘‘අප්පතිට්ඨං ඛ්වාහං, ආවුසො, අනායූහං ඔඝමතරි’’න්ති (සං. නි. 1.1) හි වුත්තං. අයඤ්චත්ථො තීසුපි සීහළගණ්ඨිපදෙසු වුත්තොයෙව. ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘අට්ඨිතස්සාති පරිනිබ්බුතස්සපි භගවතො’’ති වුත්තං.
පතිට්ඨිතං හොතීති තෙසුයෙව ලජ්ජීපුග්ගලෙසු පවත්තනට්ඨෙන පතිට්ඨිතං හොති. සුසණ්ඨිතස්සාති එත්ථ තාව තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු ඉදං වුත්තං ‘‘ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජනෙහි සමන්නාගමනවසෙන ¶ සුසණ්ඨානස්සාති අත්ථො. අනෙන අස්ස රූපකායසම්පත්තිං නිදස්සෙතී’’ති. ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘යථාඨානෙ පතිට්ඨිතෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතත්තා රූපකායෙන සුසණ්ඨිතො, කායවඞ්කාදිරහිතත්තා තාදිලක්ඛණසමන්නාගතත්තා ච නාමකායෙනපී’’ති වුත්තං. කෙනචි පන ‘‘චතුබ්රහ්මවිහාරවසෙන සත්තෙසු සුට්ඨු සම්මා ච ඨිතස්සාති අත්ථවසෙන වා සුසණ්ඨිතස්ස. සුසණ්ඨිතත්තා හෙස කෙවලං සත්තානං දුක්ඛං අපනෙතුකාමො හිතං උපසංහරිතුකාමො සම්පත්තියා ච පමුදිතො අපක්ඛපතිතො ච හුත්වා විනයං දෙසෙති. තස්මා ඉමස්මිං විනයසංවණ්ණනාධිකාරෙ සාරුප්පාය ථුතියා ථොමෙන්තො ආහ ‘සුසණ්ඨිතස්සා’’’ති වත්වා ‘‘ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තත්ථො අධිප්පෙතාධිකාරානුරූපො න හොතී’’ති වුත්තං. අයං පනෙත්ථ අම්හාකං ඛන්ති – යථාවුත්තකාමසුඛල්ලිකාදිඅන්තද්වයෙ අට්ඨිතත්තායෙව මජ්ඣිමාය පටිපදාය සම්මා ඨිතත්තා සුසණ්ඨිතස්සාති එවමත්ථො ගහෙතබ්බොති. එවඤ්හි සති ආරම්භානුරූපථොමනා කතා හොති යථාවුත්තඅන්තද්වයං විවජ්ජෙත්වා මජ්ඣිමාය පටිපදාය විනයපඤ්ඤත්තියායෙව යෙභුය්යෙන පකාසනතො.
තන්ති පුබ්බෙ ‘‘යස්මි’’න්ති අනියමෙත්වා වුත්තස්ස නියමවචනං, තස්ස ‘‘විනය’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො. අසම්මිස්සන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, නිකායන්තරලද්ධීහි අසම්මිස්සං කත්වා අනාකුලං කත්වා වණ්ණයිස්සන්ති වුත්තං හොති. සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා අනුරූපස්ස කාලමත්තස්සපි ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරසදිසෙනපි දුවිඤ්ඤෙය්යභාවතො කෙවලං බුද්ධවිසයං විනයපිටකං අත්තනො ¶ බලෙන වණ්ණයිස්සාමීති වචනමත්තම්පි අඤ්ඤෙහි වත්තුමසක්කුණෙය්යත්තා ‘‘නිස්සාය පුබ්බාචරියානුභාව’’න්ති ආහ. පුබ්බාචරියානුභාවො නාම අත්ථතො පුබ්බාචරියෙහි සංවණ්ණිතා අට්ඨකථා, තතොයෙව ච ‘‘පුබ්බාචරියානුභාවො අට්ඨකථා’’ති සබ්බත්ථ ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. තස්මා පුබ්බාචරියෙහි සංවණ්ණිතං අට්ඨකථං නිස්සාය වණ්ණයිස්සං, න අත්තනොයෙව බලං නිස්සායාති වුත්තං හොති.
අථ ‘‘පොරාණට්ඨකථාසු විජ්ජමානාසු පුන විනයසංවණ්ණනාය කිං පයොජන’’න්ති යො වදෙය්ය, තස්ස පොරාණට්ඨකථාය අනූනභාවං අත්තනො ච සංවණ්ණනාය පයොජනං දස්සෙන්තො ‘‘කාමඤ්චා’’තිආදිමාහ. කාමන්ති එකන්තෙන, යථිච්ඡකං වා, සබ්බසොති වුත්තං හොති, තස්ස ‘‘සංවණ්ණිතො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. කාමං සංවණ්ණිතොයෙව, නො න සංවණ්ණිතොති අත්ථො. කෙහි පන සො විනයො සංවණ්ණිතොති ආහ ‘‘පුබ්බාචරියාසභෙහී’’ති. මහාකස්සපත්ථෙරාදයො පුබ්බාචරියා එව අකම්පියට්ඨෙන උත්තමට්ඨෙන ච ආසභා, තෙහි පුබ්බාචරියාසභෙහීති වුත්තං හොති. කීදිසා පනෙතෙ පුබ්බාචරියාති ආහ ‘‘ඤාණම්බූ’’තිආදි. අග්ගමග්ගඤාණසඞ්ඛාතෙන අම්බුනා ¶ සලිලෙන නිද්ධොතානි නිස්සෙසතො ආයතිං අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනෙන ධොතානි වික්ඛාලිතානි විසොධිතානි රාගාදීනි තීණි මලානි කාමාසවාදයො ච චත්තාරො ආසවා යෙහි තෙ ඤාණම්බුනිද්ධාතමලාසවා, තෙහීති අත්ථො. ඉමිනා ච න කෙවලං එතෙසු ආචරියභාවොයෙව, අථ ඛො රාගාදිමලරහිතා ඛීණාසවා විසුද්ධසත්තා එතෙති දස්සෙති.
ඛීණාසවභාවෙපි න එතෙ සුක්ඛවිපස්සකා, අථ ඛො එවරූපෙහිපි ආනුභාවෙහි සමන්නාගතාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විසුද්ධවිජ්ජාපටිසම්භිදෙහී’’ති. විසුද්ධා අච්චන්තපරිසුද්ධා විජ්ජා චතස්සො ච පටිසම්භිදා යෙසං තෙ විසුද්ධවිජ්ජාපටිසම්භිදා, තෙහි. එකදෙසෙන පටිසම්භිදං අප්පත්තානං අරියානමෙව අභාවතො එතෙහි අධිගතපටිසම්භිදා පටුතරලද්ධප්පභෙදාති දස්සෙතුං විසුද්ධග්ගහණං කතං. විජ්ජාති තිස්සො විජ්ජා, අට්ඨ විජ්ජා වා. තත්ථ දිබ්බචක්ඛුඤාණං පුබ්බෙනිවාසඤාණං ආසවක්ඛයඤාණඤ්චාති ඉමා තිස්සො විජ්ජා. අට්ඨ විජ්ජා පන –
‘‘විපස්සනාඤාණමනොමයිද්ධි ¶ ,
ඉද්ධිප්පභෙදොපි ච දිබ්බසොතං;
පරස්ස චෙතොපරියායඤාණං,
පුබ්බෙනිවාසානුගතඤ්ච ඤාණං;
දිබ්බඤ්ච චක්ඛාසවසඞ්ඛයො ච,
එතානි ඤාණානි ඉධට්ඨ විජ්ජා’’ති. –
එවං විපස්සනාඤාණමනොමයිද්ධීහි සද්ධිං පරිග්ගහිතා ඡ අභිඤ්ඤායෙව. අත්ථපටිසම්භිදා ධම්මපටිසම්භිදා නිරුත්තිපටිසම්භිදා පටිභානපටිසම්භිදාති චතස්සො පටිසම්භිදා. තත්ථ සඞ්ඛෙපතො හෙතුඵලෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, හෙතුහෙතුඵලානුරූපං වොහාරෙසු ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා, ඉදං ඤාණං ඉමමත්ථං ජොතයතීති ඉමිනා ආකාරෙන හෙට්ඨා වුත්තෙසු තීසු ඤාණෙසු පවත්තඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා. එතාසං පන විත්ථාරකථා අතිපපඤ්චභාවතො ඉධ න වුච්චති. පටිසම්භිදාප්පත්තානං සද්ධම්මෙසු ඡෙකභාවතො ආහ ‘‘සද්ධම්මසංවණ්ණනකොවිදෙහී’’ති. ‘‘පටිසම්භිදාප්පත්තානම්පි ධම්මෙසු අභියොගවසෙන විසෙසො හොතීති ලද්ධපටිසම්භිදාසු සාතිසයතං දස්සෙතුං ආහා’’තිපි වදන්ති. සද්ධම්මසංවණ්ණනකොවිදෙහීති පිටකත්තයසඞ්ඛාතස්ස සද්ධම්මස්ස සංවණ්ණනෙ සබ්බසො අත්ථප්පකාසනෙ කොවිදෙහි ඡෙකෙහි, කුසලෙහීති අත්ථො.
කිලෙසජාලං ¶ පරික්ඛාරබාහුල්ලං වා සංලිඛති තනුං කරොතීති සල්ලෙඛො. ඉධ පන ඛීණාසවාධිකාරත්තා පරික්ඛාරබාහුල්ලස්ස සල්ලිඛනවසෙනෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො, තතොයෙව ච ගණ්ඨිපදෙ ‘‘සල්ලෙඛියෙ පරිමිතපරික්ඛාරවුත්තියා’’ති අත්ථො වුත්තො. සල්ලෙඛස්ස භාවො සල්ලෙඛියං, තස්මිං සල්ලෙඛියෙ, සල්ලෙඛපටිපත්තියන්ති වුත්තං හොති. නොසුලභූපමෙහීති අසුලභූපමෙහි සල්ලෙඛපටිපත්තියා අසුකසදිසාති තෙසං උපමාය අනුච්ඡවිකපුග්ගලානං දුල්ලභත්තා නත්ථි සුලභා උපමා එතෙසන්ති නොසුලභූපමා. මහාවිහාරස්සාති චිත්තලපබ්බතඅභයගිරිසෙසනිකායද්වයං පටික්ඛිපති. ධජූපමෙහීති රථස්ස සඤ්ජානනහෙතුකං රථෙ බද්ධධජං විය අජානන්තානං ‘‘අසුකෙහි ච අසුකෙහි ච ථෙරෙහි නිවාසිතො ¶ මහාවිහාරො නාමා’’ති එවං මහාවිහාරස්ස සඤ්ජානනහෙතුත්තා මහාවිහාරස්ස ධජූපමෙහි. සංවණ්ණිතොති සම්මා අනූනං කත්වා වණ්ණිතො. සංවණ්ණිතො අයං විනයොති පදච්ඡෙදො කාතබ්බො. චිත්තෙහි නයෙහීති අනෙකප්පභෙදනයත්තා විචිත්තෙහි නයෙහි. සම්බුද්ධවරන්වයෙහීති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධවරං අනුගතෙහි, භගවතො අධිප්පායානුගතෙහි නයෙහීති වුත්තං හොති. අථ වා බුද්ධවරං අනුගතෙහි පුබ්බාචරියාසභෙහීති සම්බන්ධො කාතබ්බො.
එවං පොරාණට්ඨකථාය අනූනභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි අත්තනො සංවණ්ණනාය පයොජනවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘සංවණ්ණනා’’තිආදිමාහ. ඉදං වුත්තං හොති – කිඤ්චාපි පුබ්බාචරියාසභෙහි යථාවුත්තගුණවිසිට්ඨෙහි අයං විනයො සබ්බසො වණ්ණිතො, තථාපි තෙසං එසා සංවණ්ණනා සීහළදීපවාසීනං භාසාය සඞ්ඛතත්තා රචිතත්තා දීපන්තරෙ භික්ඛුජනස්ස සීහළදීපතො අඤ්ඤදීපවාසිනො භික්ඛුගණස්ස කිඤ්චි අත්ථං පයොජනං යස්මා නාභිසම්භුණාති න සම්පාදෙති න සාධෙති, තස්මා ඉමං සංවණ්ණනං පාළිනයානුරූපං කත්වා බුද්ධසිරිත්ථෙරෙන අජ්ඣිට්ඨො ඉදානි සමාරභිස්සන්ති. තත්ථ සංවණ්ණියති අත්ථො එතායාති සංවණ්ණනා, අට්ඨකථා. සා පන ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි පඨමං තීණි පිටකානි සඞ්ගායිත්වා තස්ස අත්ථවණ්ණනානුරූපෙනෙව වාචනාමග්ගං ආරොපිතත්තා තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හොයෙව බුද්ධවචනස්ස අත්ථසංවණ්ණනාභූතො කථාමග්ගො. සොයෙව ච මහාමහින්දත්ථෙරෙන තම්බපණ්ණිදීපං ආභතො, පච්ඡා තම්බපණ්ණියෙහි මහාථෙරෙහි නිකායන්තරලද්ධීහි සඞ්කරපරිහරණත්ථං සීහළභාසාය ඨපිතො. තෙනාහ ‘‘සීහළදීපකෙනා’’තිආදි. සීහස්ස ලානතො ගහණතො සීහළො, සීහකුමාරො. තංවංසජාතතාය තම්බපණ්ණිදීපෙ ඛත්තියානං තෙසං නිවාසතාය තම්බපණ්ණිදීපස්සපි සීහළභාවො වෙදිතබ්බො, තස්මිං සීහළදීපෙ භූතත්තා සීහළදීපකෙන වාක්යෙන වචනෙන, සීහළභාසායාති වුත්තං හොති.
පාළිනයානුරූපන්ති පාළිනයස්ස අනුරූපං කත්වා, මාගධභාසාය පරිවත්තිත්වාති වුත්තං හොති ¶ . අජ්ඣෙසනන්ති ගරුට්ඨානියං පයිරුපාසිත්වා ගරුතරං පයොජනං උද්දිස්ස අභිපත්ථනා අජ්ඣෙසනා, තං අජ්ඣෙසනං, ආයාචනන්ති අත්ථො. තස්ස ‘‘සමනුස්සරන්තො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. කස්ස අජ්ඣෙසනන්ති ¶ ආහ ‘‘බුද්ධසිරිව්හයස්ස ථෙරස්සා’’ති. බුද්ධසිරීති අව්හයො නාමං යස්ස සොයං බුද්ධසිරිව්හයො, තස්ස, ඉත්ථන්නාමස්ස ථෙරස්ස අජ්ඣෙසනං සම්මා ආදරෙන සමනුස්සරන්තො හදයෙ ඨපෙන්තොති අත්ථො.
ඉදානි අත්තනො සංවණ්ණනාය කරණප්පකාරං දස්සෙන්තො ‘‘සංවණ්ණනං තඤ්චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තඤ්ච ඉදානි වුච්චමානං සංවණ්ණනං සමාරභන්තො සකලායපි මහාඅට්ඨකථාය ඉධ ගහෙතබ්බතො මහාඅට්ඨකථං තස්සා ඉදානි වුච්චමානාය සංවණ්ණනාය සරීරං කත්වා මහාපච්චරියං යො විනිච්ඡයො වුත්තො, තථෙව කුරුන්දීනාමාදීසු විස්සුතාසු අට්ඨකථාසු යො විනිච්ඡයො වුත්තො, තතොපි විනිච්ඡයතො යුත්තමත්ථං අපරිච්චජන්තො අන්තොගධත්ථෙරවාදං කත්වා සංවණ්ණනං සමාරභිස්සන්ති පදත්ථසම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච අත්ථො කථියති එතායාති අත්ථකථා, සායෙව අට්ඨකථා ත්ථකාරස්ස ට්ඨකාරං කත්වා ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො’’තිආදීසු (පටි. ම. 1.17; 2.8) විය. මහාපච්චරියන්ති එත්ථ පච්චරීති උළුම්පං වුච්චති, තස්මිං නිසීදිත්වා කතත්තා තමෙව නාමං ජාතං. කුරුන්දිවල්ලිවිහාරො නාම අත්ථි, තත්ථ කතත්තා කුරුන්දීති නාමං ජාතන්ති වදන්ති. ආදිසද්දෙන අන්ධකට්ඨකථං සඞ්ඛෙපට්ඨකථඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. විස්සුතාසූති සබ්බත්ථ පත්ථටාසු, පාකටාසූති වුත්තං හොති.
යුත්තමත්ථන්ති එත්ථ තාව මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ චූළගණ්ඨිපදෙ ච ඉදං වුත්තං ‘‘යුත්තමත්ථන්ති සංවණ්ණෙතබ්බට්ඨානස්ස යුත්තමත්ථං, න පන තත්ථ අයුත්තම්පි අත්ථීති වුත්තං හොතී’’ති. මහාගණ්ඨිපදෙ පනෙත්ථ න කිඤ්චි වුත්තං. කෙනචි පන ‘‘මහාඅට්ඨකථානයෙන විනයයුත්තියා වා යුත්තමත්ථ’’න්ති වුත්තං, තං යුත්තං විය දිස්සති මහාපච්චරිආදීසුපි කත්ථචි අයුත්තස්සාපි අත්ථස්ස උපරි විභාවනතො. ‘‘අට්ඨකථංයෙව ගහෙත්වා සංවණ්ණනං කරිස්සාමී’’ති වුත්තෙ අට්ඨකථාසු වුත්තත්ථෙරවාදානං බාහිරභාවො සියාති තෙපි අන්තොකත්තුකාමො ‘‘අන්තොගධථෙරවාද’’න්ති ආහ, ථෙරවාදෙපි අන්තොකත්වාති වුත්තං හොති. සංවණ්ණනන්ති අපරකාලකිරියාය කම්මනිද්දෙසො. පුබ්බෙ වුත්තං තු ‘‘සංවණ්ණන’’න්ති වචනං තත්ථෙව ‘‘සමාරභන්තො’’ති පුබ්බකාලකිරියාය කම්මභාවෙන යොජෙතබ්බං. සම්මාති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධවසෙන රස්සභාවො කතොති වෙදිතබ්බො.
එවං ¶ කරණප්පකාරං දස්සෙත්වා ඉදානි සොතූහි පටිපජ්ජිතබ්බවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘තං මෙ’’තිආදිමාහ. ඉදං වුත්තං හොති – ඉදානි වුච්චමානං තං මම සංවණ්ණනං ධම්මපදීපස්ස තථාගතස්ස ¶ ධම්මං සාසනධම්මං පාළිධම්මං වා සක්කච්චං පටිමානයන්තා පූජෙන්තා ථිරෙහි සීලක්ඛන්ධාදීහි සමන්නාගතත්තා ථෙරා, අචිරපබ්බජිතත්තා නවා, තෙසං මජ්ඣෙ භවත්තා මජ්ඣිමා ච භික්ඛූ පසන්නචිත්තා යථාවුත්තනයෙන සප්පයොජනත්තා උපරි වක්ඛමානවිධිනා පමාණත්තා ච සද්දහිත්වා පීතිසොමනස්සයුත්තචිත්තා ඉස්සාපකතා අහුත්වා නිසාමෙන්තු සුණන්තූති. තත්ථ ධම්මප්පදීපස්සාති ධම්මොයෙව සත්තසන්තානෙසු මොහන්ධකාරවිධමනතො පදීපසදිසත්තා පදීපො අස්සාති ධම්මපදීපො, භගවා. තස්ස ධම්මපදීපස්ස.
ඉදානි අත්තනො සංවණ්ණනාය ආගමවිසුද්ධිං දස්සෙත්වා පමාණභාවං දස්සෙන්තො ‘‘බුද්ධෙනා’’තිආදිමාහ. යථෙව බුද්ධෙන යො ධම්මො ච විනයො ච වුත්තො, සො තස්ස බුද්ධස්ස යෙහි පුත්තෙහි ධම්මසෙනාපතිආදීහි තථෙව ඤාතො, තෙසං බුද්ධපුත්තානං මතිමච්චජන්තා සීහළට්ඨකථාචරියා යස්මා පුරෙ අට්ඨකථා අකංසූති අයමෙත්ථ සම්බන්ධො. තත්ථ ධම්මොති සුත්තාභිධම්මෙ සඞ්ගණ්හාති, විනයොති සකලං විනයපිටකං. එත්තාවතා ච සබ්බම්පි බුද්ධවචනං නිද්දිට්ඨං හොති. සකලඤ්හි බුද්ධවචනං ධම්මවිනයවසෙන දුවිධං හොති. වුත්තොති පාළිතො ච අත්ථතො ච බුද්ධෙන භගවතා වුත්තො. න හි භගවතා අබ්යාකතං නාම තන්තිපදං අත්ථි, සබ්බෙසංයෙව අත්ථො කථිතො, තස්මා සම්මාසම්බුද්ධෙනෙව තිණ්ණං පිටකානං අත්ථවණ්ණනාක්කමොපි භාසිතොති දට්ඨබ්බං. තත්ථ තත්ථ භගවතා පවත්තිතා පකිණ්ණකදෙසනායෙව හි අට්ඨකථා. තථෙව ඤාතොති යථෙව බුද්ධෙන වුත්තො, තථෙව එකපදම්පි එකක්ඛරම්පි අවිනාසෙත්වා අධිප්පායඤ්ච අවිකොපෙත්වා ඤාතො විදිතොති අත්ථො. තෙසං මතිමච්චජන්තාති තෙසං බුද්ධපුත්තානං අධිප්පායං අපරිච්චජන්තා. අට්ඨකථා අකංසූති අට්ඨකථායො අකංසු. කත්ථචි ‘‘අට්ඨකථාමකංසූ’’ති පාඨො දිස්සති, තත්ථාපි සොයෙවත්ථො, ම-කාරො පන පදසන්ධිවසෙන ආගතොති දට්ඨබ්බො. ‘‘අට්ඨකථා’’ති බහුවචනනිද්දෙසෙන මහාපච්චරියාදිකං සඞ්ගණ්හාති.
තස්මාති යස්මා තෙසං බුද්ධපුත්තානං අධිප්පායං අවිකොපෙත්වා පුරෙ අට්ඨකථා අකංසු, තස්මාති අත්ථො. හීති නිපාතමත්තං හෙතුඅත්ථස්ස ¶ ‘‘තස්මා’’ති ඉමිනායෙව පකාසිතත්තා. යදි අට්ඨකථාසු වුත්තං සබ්බම්පි පමාණං, එවං සති තත්ථ පමාදලෙඛාපි පමාණං සියාති ආහ ‘‘වජ්ජයිත්වාන පමාදලෙඛ’’න්ති. තත්ථ පමාදලෙඛන්ති අපරභාගෙ පොත්ථකාරුළ්හකාලෙ පමජ්ජිත්වා ලිඛනවසෙන පවත්තං පමාදපාඨං. ඉදං වුත්තං හොති – පමාදෙන සතිං අපච්චුපට්ඨපෙත්වා අදින්නාදානස්ස පුබ්බපයොගෙ ‘‘සච්චෙපි අලිකෙපි දුක්කට’’න්ති වුත්තවචනසදිසං යං ලිඛිතං, තං වජ්ජයිත්වා අපනෙත්වා සබ්බං පමාණන්ති. වක්ඛති හි තත්ථ –
‘‘මහාඅට්ඨකථායං ¶ පන සච්චෙපි අලිකෙපි දුක්කටමෙව වුත්තං, තං පමාදලිඛිතන්ති වෙදිතබ්බං. න හි අදින්නාදානස්ස පුබ්බපයොගෙ පාචිත්තියට්ඨානෙ දුක්කටං නාම අත්ථී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.94).
කෙසං පමාණන්ති ආහ ‘‘සික්ඛාසු සගාරවානං ඉධ පණ්ඩිතාන’’න්ති. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. පුන ‘‘යස්මා’’ති වචනස්ස කො සම්බන්ධොති චෙ? එත්ථ තාව මහාගණ්ඨිපදෙ ගණ්ඨිපදෙ ච න කිඤ්චි වුත්තං, මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ පන චූළගණ්ඨිපදෙ ච ඉදං වුත්තං ‘‘යස්මා පමාණං, තස්මා නිසාමෙන්තු පසන්නචිත්තා’’ති. එවමස්ස සම්බන්ධො දට්ඨබ්බො. යස්මා අට්ඨකථාසු වුත්තං පමාණං, තස්මා ඉධ වුත්තම්පි පමාණමෙවාති පාඨසෙසං කත්වා වජිරබුද්ධිත්ථෙරො වදති. තත්ථ ඉධාති ඉමිස්සා සමන්තපාසාදිකායාති අත්ථො ගහෙතබ්බො.
තත්ථ ‘‘යස්මා’’ති වචනස්ස පඨමං වුත්තසම්බන්ධවසෙන අට්ඨකථාසු වුත්තං සබ්බම්පි පමාණන්ති සාධිතත්තා ඉදානි වුච්චමානාපි සංවණ්ණනා කෙවලං වචනමත්තෙනෙව භින්නා, අත්ථතො පන අට්ඨකථායෙවාති දස්සෙතුං ‘‘තතො ච භාසන්තරමෙවා’’තිආදිමාහ. පච්ඡා වුත්තසම්බන්ධවසෙන පන ඉධ වුත්තම්පි කස්මා පමාණන්ති චෙ? යස්මා වචනමත්තං ඨපෙත්වා එසාපි අට්ඨකථායෙව, තස්මා පමාණන්ති දස්සෙතුං ‘‘තතො ච භාසන්තරමෙවා’’තිආදිමාහ. එවමාකුලං දුබ්බිඤ්ඤෙය්යසභාවඤ්ච කත්වා ගණ්ඨිපදෙසු සම්බන්ධො දස්සිතො, අනාකුලවචනො ච භදන්තබුද්ධඝොසාචරියො. න හි සො එවමාකුලං කත්වා වත්තුමරහති, තස්මා යථාධිප්පෙතමත්ථමනාකුලං සුවිඤ්ඤෙය්යඤ්ච කත්වා යථාඨිතස්ස සම්බන්ධවසෙනෙව දස්සයිස්සාම. කථං? යස්මා අට්ඨකථාසු වුත්තං පමාණං, තස්මා සක්කච්චං අනුසික්ඛිතබ්බාති එවමෙත්ථ සම්බන්ධො දට්ඨබ්බො. යදි නාම අට්ඨකථාසු වුත්තං පමාණං, අයං පන ¶ ඉදානි වුච්චමානා කස්මා සක්කච්චං අනුසික්ඛිතබ්බාති ආහ ‘‘තතො ච භාසන්තරමෙව හිත්වා’’තිආදි. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා අට්ඨකථාසු වුත්තං පමාණං, යස්මා ච අයං සංවණ්ණනාපි භාසන්තරපරිච්චාගාදිමත්තවිසිට්ඨා, අත්ථතො පන අභින්නාව, තතොයෙව ච පමාණභූතා හෙස්සති, තස්මා සක්කච්චං ආදරං කත්වා අනුසික්ඛිතබ්බාති. තථා හි පොරාණට්ඨකථානං පමාණභාවො, ඉමිස්සා ච සංවණ්ණනාය භාසන්තරපරිච්චාගාදිමත්තවිසිට්ඨාය අත්ථතො තතො අභින්නභාවොති උභයම්පෙතං සක්කච්චං අනුසික්ඛිතබ්බභාවහෙතූති දට්ඨබ්බං. න හි කෙවලං පොරාණට්ඨකථානං සතිපි පමාණභාවෙ අයං සංවණ්ණනා තතො භින්නා අත්ථතො අඤ්ඤායෙව ච සක්කච්චං අනුසික්ඛිතබ්බාති වත්තුමරහති, නාපි ඉමිස්සා සංවණ්ණනාය තතොඅභින්නභාවෙපි පොරාණට්ඨකථානං අසති පමාණභාවෙ අයං සංවණ්ණනා සක්කච්චං අනුසික්ඛිතබ්බාති ¶ වත්තුං යුත්තරූපා හොති, තස්මා යථාවුත්තනයෙන උභයම්පෙතං සක්කච්චං අනුසික්ඛිතබ්බභාවහෙතූති දට්ඨබ්බං.
තතොති අට්ඨකථාතො. භාසන්තරමෙව හිත්වාති කඤ්චුකසදිසං සීහළභාසං අපනෙත්වා. විත්ථාරමග්ගඤ්ච සමාසයිත්වාති පොරාණට්ඨකථාසු උපරි වුච්චමානම්පි ආනෙත්වා තත්ථ තත්ථ පපඤ්චිතං ‘‘ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන අකුප්පෙන ඨානාරහෙන උපසම්පන්නොති භික්ඛූ’’ති (පාරා. 45) එත්ථ අපලොකනාදීනං චතුන්නම්පි කම්මානං විත්ථාරකථා විය තාදිසං විත්ථාරමග්ගං සඞ්ඛිපිත්වා වණ්ණයිස්සාමාති අධිප්පායො. තථා හි වක්ඛති –
‘‘එත්ථ ච ඤත්තිචතුත්ථකම්මං එකමෙව ආගතං, ඉමස්මිං පන ඨානෙ ඨත්වා චත්තාරි සඞ්ඝකම්මානි නීහරිත්වා විත්ථාරතො කථෙතබ්බානීති සබ්බඅට්ඨකථාසු වුත්තං, තානි ච ‘අපලොකනකම්මං ඤත්තිකම්මං ඤත්තිදුතියකම්මං ඤත්තිචතුත්ථකම්ම’න්ති පටිපාටියා ඨපෙත්වා විත්ථාරෙන ඛන්ධකතො පරිවාරාවසානෙ කම්මවිභඞ්ගතො ච පාළිං ආහරිත්වා කථිතානි. තානි මයං පරිවාරාවසානෙ කම්මවිභඞ්ගෙයෙව වණ්ණයිස්සාම. එවඤ්හි සති පඨමපාරාජිකවණ්ණනා ච න භාරියා භවිස්සති, යථාඨිතාය ච පාළියා වණ්ණනා සුවිඤ්ඤෙය්යා භවිස්සති, තානි ච ඨානානි අසුඤ්ඤානි භවිස්සන්ති, තස්මා අනුපදවණ්ණනමෙව කරොමා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45 භික්ඛුපදභාජනීයවණ්ණනා).
විනිච්ඡයං ¶ සබ්බමසෙසයිත්වාති තංතංඅට්ඨකථාසු වුත්තං සබ්බම්පි විනිච්ඡයං අසෙසයිත්වා සෙසං අකත්වා, කිඤ්චිමත්තම්පි අපරිච්චජිත්වාති වුත්තං හොති. වණ්ණිතුං යුත්තරූපං හුත්වා අනුක්කමෙන ආගතං පාළිං අපරිච්චජිත්වා සංවණ්ණනතො සීහළට්ඨකථාසු අයුත්තට්ඨානෙ වණ්ණිතං යථාඨානෙයෙව සංවණ්ණනතො ච වුත්තං ‘‘තන්තික්කමං කිඤ්චි අවොක්කමිත්වා’’ති, කිඤ්චි පාළික්කමං අනතික්කමිත්වා අනුක්කමෙනෙව වණ්ණයිස්සාමාති අධිප්පායො.
සුත්තන්තිකානං වචනානමත්ථන්ති සුත්තන්තපාළියං ආගතානම්පි වචනානමත්ථං. සීහළට්ඨකථාසු ‘‘සුත්තන්තිකානං භාරො’’ති වත්වා අවුත්තානම්පි වෙරඤ්ජකණ්ඩාදීසු ඣානකථාආනාපානස්සතිසමආධිආදීනං සුත්තන්තවචනානමත්ථං තංතංසුත්තානුරූපං සබ්බසො පරිදීපයිස්සාමීති අධිප්පායො. හෙස්සතීති භවිස්සති, කරියිස්සතීති වා අත්ථො. එත්ථ ච පඨමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ භාසන්තරපරිච්චාගාදිකං චතුබ්බිධං කිච්චං නිප්ඵාදෙත්වා සුත්තන්තිකානං වචනානමත්ථං පරිදීපයන්තී අයං වණ්ණනා භවිස්සතීති වණ්ණනාය වසෙන සමානකත්තුකතා වෙදිතබ්බා. පච්ඡිමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ ¶ පන හෙට්ඨාවුත්තභාසන්තරපරිච්චාගාදිං කත්වා සුත්තන්තිකානං වචනානමත්ථං පරිදීපයන්තී අයං වණ්ණනා අම්හෙහි කරියිස්සතීති එවං ආචරියවසෙන සමානකත්තුකතා වෙදිතබ්බා. වණ්ණනාපීති එත්ථ අපිසද්දං ගහෙත්වා ‘‘තස්මාපි සක්කච්චං අනුසික්ඛිතබ්බාති යොජෙතබ්බ’’න්ති චූළගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. තත්ථ පුබ්බෙ වුත්තප්පයොජනවිසෙසං පමාණභාවඤ්ච සම්පිණ්ඩෙතීති අධිප්පායො. මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘තස්මා සක්කච්චං අනුසික්ඛිතබ්බාපී’’ති සම්බන්ධො වුත්තො. එත්ථ පන න කෙවලං අයං වණ්ණනා හෙස්සති, අථ ඛො අනුසික්ඛිතබ්බාපීති ඉමමත්ථං සම්පිණ්ඩෙතීති අධිප්පායො. එත්ථාපි යථාඨිතවසෙනෙව අපිසද්දස්ස අත්ථො ගහෙතබ්බොති අම්හාකං ඛන්ති. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා අට්ඨකථාසු වුත්තං පමාණං, යස්මා ච අයං වණ්ණනාපි තතො අභින්නත්තා පමාණභූතායෙව හෙස්සති, තස්මා සක්කච්චං අනුසික්ඛිතබ්බාති.
ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
බාහිරනිදානකථා
ඉදානි ¶ ¶ ‘‘තං වණ්ණයිස්සං විනය’’න්ති පටිඤ්ඤාතත්තා යථාපටිඤ්ඤාතවිනයසංවණ්ණනං කත්තුකාමො සංවරවිනයපහානවිනයාදිවසෙන විනයස්ස බහුවිධත්තා ඉධ සංවණ්ණෙතබ්බභාවෙන අධිප්පෙතො තාව විනයො වවත්ථපෙතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථ තත්ථාති තාසු ගාථාසු. තාව-සද්දො පඨමන්ති ඉමස්මිං අත්ථෙ දට්ඨබ්බො. තෙන පඨමං විනයං වවත්ථපෙත්වා පච්ඡා තස්ස වණ්ණනං කරිස්සාමීති දීපෙති. වවත්ථපෙතබ්බොති නියමෙතබ්බො. තෙනෙතං වුච්චතීති යස්මා වවත්ථපෙතබ්බො, තෙන හෙතුනා එතං ‘‘විනයො නාමා’’තිආදිකං නියාමකවචනං වුච්චතීති අත්ථො. අස්සාති විනයස්ස. මාතිකාති උද්දෙසො. සො හි නිද්දෙසපදානං ජනනීඨානෙ ඨිතත්තා මාතා වියාති මාතිකාති වුච්චති.
ඉදානි වණ්ණෙතබ්බමත්ථං මාතිකං ඨපෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වුත්තං යෙනා’’තිආදි. ඉදං වුත්තං හොති – එතං ‘‘තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා වෙරඤ්ජායං විහරතී’’තිආදිනිදානවචනපටිමණ්ඩිතං විනයපිටකං යෙන පුග්ගලෙන වුත්තං, යස්මිං කාලෙ වුත්තං, යස්මා කාරණා වුත්තං, යෙන ධාරිතං, යෙන ච ආභතං, යෙසු පතිට්ඨිතං, එතං යථාවුත්තවිධානං වත්වා තතො ‘‘තෙන සමයෙනා’’තිආදිපාඨස්ස අත්ථං අනෙකප්පකාරතො දස්සයන්තො විනයස්ස අත්ථවණ්ණනං කරිස්සාමීති. එත්ථ ච ‘‘වුත්තං යෙන යදා යස්මා’’ති ඉදං වචනං ‘‘තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා’’තිආදිනිදානවචනමත්තං අපෙක්ඛිත්වා වත්තුකාමොපි විසුං අවත්වා ‘‘නිදානෙන ආදිකල්යාණං, ‘ඉදමවොචා’ති නිගමනෙන පරියොසානකල්යාණ’’න්ති ච වචනතො නිදානනිගමනානිපි සත්ථුදෙසනාය අනුවිධානත්තා තදන්තොගධානෙවාති නිදානස්සපි විනයපාළියංයෙව අන්තොගධත්තා ‘‘වුත්තං යෙන යදා යස්මා’’ති ඉදම්පි විනයපිටකසම්බන්ධංයෙව කත්වා මාතිකං ඨපෙසි. මාතිකාය හි ‘‘එත’’න්ති වුත්තං විනයපිටකංයෙව සාමඤ්ඤතො සබ්බත්ථ සම්බන්ධමුපගච්ඡති.
ඉදානි පන තං විසුං නීහරිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ වුත්තං යෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති තෙසු මාතිකාපදෙසු. අථ කස්මා ඉදමෙව වචනං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඉදඤ්හී’’තිආදි. ඉදන්ති ‘‘තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා’’තිආදිවචනං ¶ . හි-සද්දො යස්මාති අත්ථෙ දට්ඨබ්බො, යස්මා බුද්ධස්ස භගවතො අත්තපච්චක්ඛවචනං න හොති, තස්මාති වුත්තං හොති. අත්තපච්චක්ඛවචනං න හොතීති අත්තනො පච්චක්ඛං කත්වා වුත්තවචනං න හොති, භගවතා වුත්තවචනං ¶ න හොතීති අධිප්පායො. ‘‘අත්තපච්චක්ඛවචනං න හොතීති ආහච්ච භාසිතං න හොතීති අධිප්පායො’’ති කෙනචි වුත්තං. ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘අත්තපච්චක්ඛවචනං න හොතීති අත්තනො ධරමානකාලෙ වුත්තවචනං න හොතී’’ති ලිඛිතං. තදුභයම්පි අත්ථතො සමානමෙව. ඉදානි පඤ්හකරණං වත්වා අනුක්කමෙන යථාවුත්තපඤ්හවිස්සජ්ජනං කරොන්තො ‘‘ආයස්මතා’’තිආදිමාහ. ඉමිනා පුග්ගලං නියමෙති, ‘‘තඤ්චා’’තිආදිනා කාලං නියමෙති. තඤ්ච උපාලිත්ථෙරෙන වුත්තවචනං කාලතො පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ වුත්තන්ති අත්ථො.
පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා
ඉදානි තං පඨමමහාසඞ්ගීතිං දස්සෙතුකාමො තස්සා තන්තිආරුළ්හාය ඉධ වචනෙ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘පඨමමහාසඞ්ගීති නාම චෙසා…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති ආහ. පඨමමහාසඞ්ගීති නාම චෙසාති ච-සද්දො ඊදිසෙසු ඨානෙසු වත්තබ්බසම්පිණ්ඩනත්ථො, තඤ්ච පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ වුත්තං, එසා ච පඨමමහාසඞ්ගීති එවං වෙදිතබ්බාති වුත්තං හොති. උපඤ්ඤාසත්ථො වා ච-සද්දො. උපඤ්ඤාසොති ච වාක්යාරම්භො වුච්චති. එසා හි ගන්ථකාරානං පකති, යදිදං කිඤ්චි වත්වා පුන පරං වත්තුමාරභන්තානං චසද්දප්පයොගො. යං පන කෙනචි වුත්තං ‘‘පඨමමහාසඞ්ගීති නාම චාති එත්ථ ච-සද්දො අතිරෙකත්ථො, තෙන අඤ්ඤාපි අත්ථීති දීපෙතී’’ති. තදෙව තස්ස ගන්ථක්කමෙ අකොවිදතං දස්සෙති. න හෙත්ථ චසද්දෙන අතිරෙකත්ථො විඤ්ඤායති. යදි චෙත්ථ එතදත්ථොයෙව ච-කාරො අධිප්පෙතො සියා, එවං සති න කත්තබ්බොයෙව පඨමසද්දෙනෙව අඤ්ඤාසං දුතියාදිසඞ්ගීතීනම්පි අත්ථිභාවස්ස දීපිතත්තා. දුතියාදිං උපාදාය හි පඨමසද්දප්පයොගො දීඝාදිං උපාදාය රස්සාදිසද්දප්පයොගො විය. යථාපච්චයං තත්ථ තත්ථ දෙසිතත්තා පඤ්ඤත්තත්තා ච විප්පකිණ්ණානං ධම්මවිනයානං සඞ්ගහෙත්වා ගායනං කථනං සඞ්ගීති. එතෙන තංතංසික්ඛාපදානං සුත්තානඤ්ච ආදිපරියොසානෙසු අන්තරන්තරා ච සම්බන්ධවසෙන ඨපිතං සඞ්ගීතිකාරවචනං ¶ සඞ්ගහිතං හොති. මහාවිසයත්තා පූජනීයත්තා ච මහතී සඞ්ගීති මහාසඞ්ගීති, පඨමා මහාසඞ්ගීති පඨමමහාසඞ්ගීති. නිදානකොසල්ලත්ථන්ති නිදදාති දෙසනං දෙසකාලාදිවසෙන අවිදිතං විදිතං කත්වා නිදස්සෙතීති නිදානං, තත්ථ කොසල්ලං නිදානකොසල්ලං, තදත්ථන්ති අත්ථො.
සත්තානං දස්සනානුත්තරියසරණාදිපටිලාභහෙතුභූතාසු විජ්ජමානාසුපි අඤ්ඤාසු භගවතො කිරියාසු ‘‘බුද්ධො බොධෙය්ය’’න්ති පටිඤ්ඤාය අනුලොමනතො වෙනෙය්යානං මග්ගඵලුප්පත්තිහෙතුභූතා කිරියා ¶ නිප්පරියායෙන බුද්ධකිච්චන්ති ආහ ‘‘ධම්මචක්කප්පවත්තනඤ්හි ආදිං කත්වා’’ති. තත්ථ සද්ධින්ද්රියාදිධම්මොයෙව පවත්තනට්ඨෙන චක්කන්ති ධම්මචක්කං. අථ වා චක්කන්ති ආණා, ධම්මතො අනපෙතත්තා ධම්මඤ්ච තං චක්කඤ්චාති ධම්මචක්කං, ධම්මෙන ඤායෙන චක්කන්තිපි ධම්මචක්කං. යථාහ –
‘‘ධම්මඤ්ච පවත්තෙති චක්කඤ්චාති ධම්මචක්කං, චක්කඤ්ච පවත්තෙති ධම්මඤ්චාති ධම්මචක්කං, ධම්මෙන පවත්තෙතීති ධම්මචක්කං, ධම්මචරියාය පවත්තෙතීති ධම්මචක්ක’’න්තිආදි (පටි. ම. 2.40).
කතබුද්ධකිච්චෙති කතං පරිනිට්ඨාපිතං බුද්ධකිච්චං යෙන, තස්මිං කතබුද්ධකිච්චෙ භගවති ලොකනාථෙති සම්බන්ධො. එතෙන බුද්ධකත්තබ්බස්ස කස්සචිපි අසෙසිතභාවං දස්සෙති. තතොයෙව හි සො භගවා පරිනිබ්බුතොති. නනු ච සාවකෙහි විනීතාපි විනෙය්යා භගවතායෙව විනීතා හොන්ති, තථා හි සාවකභාසිතං සුත්තං බුද්ධවචනන්ති වුච්චති, සාවකවිනෙය්යා ච න තාව විනීතාති? නායං දොසො තෙසං විනයනූපායස්ස සාවකෙසු ඨපිතත්තා. තෙනෙවාහ –
‘‘න තාවාහං පාපිම පරිනිබ්බායිස්සාමි, යාව න භික්ඛූ වියත්තා විනීතා විසාරදා බහුස්සුතා ආගතාගමා ධම්මධරා විනයධරා මාතිකාධරා උප්පන්නං පරප්පවාදං සහධම්මෙන සුනිග්ගහිතං නිග්ගහෙත්වා සප්පාටිහාරියං ධම්මං දෙසෙස්සන්තී’’තිආදි (දී. නි. 2.168).
‘‘කුසිනාරාය’’න්තිආදිනා භගවතො පරිනිබ්බුතදෙසකාලවිසෙසදස්සනං, ‘‘අපරිනිබ්බුතො භගවා’’ති ගාහස්ස මිච්ඡාභාවදස්සනත්ථං ලොකෙ ¶ ජාතසංවඩ්ඪභාවදස්සනත්ථඤ්ච. තථා හි මනුස්සභාවස්ස සුපාකටකරණත්ථං මහාබොධිසත්තා චරිමභවෙ දාරපරිග්ගහාදීනිපි කරොන්තීති. කුසිනාරායන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. සමීපත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං. උපවත්තනෙ මල්ලානං සාලවනෙති තස්ස නගරස්ස උපවත්තනභූතං මල්ලරාජූනං සාලවනුය්යානං දස්සෙති. තත්ථ නගරං පවිසිතුකාමා උය්යානතො උපෙච්ච වත්තන්ති ගච්ඡන්ති එතෙනාති උපවත්තනන්ති සාලවනං වුච්චති. යථා හි අනුරාධපුරස්ස ථූපාරාමො දක්ඛිණපච්ඡිමදිසායං, එවං තං උය්යානං කුසිනාරාය දක්ඛිණපච්ඡිමදිසාය හොති. යථා ච ථූපාරාමතො දක්ඛිණද්වාරෙන නගරං පවිසනමග්ගො පාචීනමුඛො ගන්ත්වා උත්තරෙන නිවත්තති, එවං උය්යානතො සාලපන්ති පාචීනමුඛා ගන්ත්වා උත්තරෙන නිවත්තා, තස්මා තං ‘‘උපවත්තන’’න්ති වුච්චති. යමකසාලානමන්තරෙති යමකසාලානං වෙමජ්ඣෙ. තත්ථ ¶ කිර භගවතො පඤ්ඤත්තස්ස පරිනිබ්බානමඤ්චස්ස එකා සාලපන්ති සීසභාගෙ හොති, එකා පාදභාගෙ, තත්රාපි එකො තරුණසාලො සීසභාගස්ස ආසන්නො හොති, එකො පාදභාගස්ස, තස්මා ‘‘යමකසාලානමන්තරෙ’’ති වුත්තං. අපි ච ‘‘යමකසාලා නාම මූලක්ඛන්ධවිටපපත්තෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසිබ්බෙත්වා ඨිතසාලා’’තිපි මහාඅට්ඨකථායං වුත්තං.
අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයාති උපාදීයතෙ කම්මකිලෙසෙහීති උපාදි, විපාකක්ඛන්ධා කටත්තා ච රූපං. සො පන උපාදි කිලෙසාභිසඞ්ඛාරමාරනිම්මථනෙන නිබ්බානප්පත්තියං අනොස්සට්ඨො, ඉධ ඛන්ධමච්චුමාරනිම්මථනෙන ඔස්සට්ඨො නිසෙසිතොති අයං අනුපාදිසෙසා නිබ්බානධාතු නත්ථි එතිස්සා උපාදිසෙසොති කත්වා. නිබ්බානධාතූති චෙත්ථ නිබ්බුතිමත්තං අධිප්පෙතං, ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ චායං කරණනිද්දෙසො. පරිනිබ්බානෙති පරිනිබ්බානට්ඨානෙ, නිමිත්තත්ථෙ වා භුම්මවචනං, පරිනිබ්බානහෙතු සන්නිපතිතානන්ති අත්ථො. සඞ්ඝස්ස ථෙරො සඞ්ඝත්ථෙරො. සො පන සඞ්ඝො කිංපරිමාණොති ආහ ‘‘සත්තන්නං භික්ඛුසතසහස්සාන’’න්ති. නිච්චසාපෙක්ඛත්තා හි ඊදිසෙසු සමාසො හොතියෙව යථා ‘‘දෙවදත්තස්ස ගරුකුල’’න්ති. සත්තන්නං භික්ඛුසතසහස්සානන්ති ච සඞ්ඝත්ථෙරානංයෙව සත්තන්නං භික්ඛුසතසහස්සානං. තදා හි ‘‘සන්නිපතිතා භික්ඛූ එත්තකා’’ති පමාණරහිතා. තථා හි වෙළුවගාමෙ වෙදනාවික්ඛම්භනතො පට්ඨාය ‘‘න චිරෙන භගවා පරිනිබ්බායිස්සතී’’ති සුත්වා තතො තතො ආගතෙසු භික්ඛූසු එකභික්ඛුපි පක්කන්තො නාම නත්ථි, තස්මා ගණනං වීතිවත්තො සඞ්ඝො අහොසි. ආයස්මා ¶ මහාකස්සපො ධම්මවිනයසඞ්ගායනත්ථං භික්ඛූනං උස්සාහං ජනෙසීති සම්බන්ධො.
තත්ථ මහාකස්සපොති මහන්තෙහි සීලක්ඛන්ධාදීහි සමන්නාගතත්තා මහන්තො කස්සපොති මහාකස්සපො, අපිච කුමාරකස්සපත්ථෙරං උපාදාය අයං මහාථෙරො ‘‘මහාකස්සපො’’ති වුච්චති. අථ කිමත්ථං ආයස්මා මහාකස්සපො ධම්මවිනයසඞ්ගායනත්ථං උස්සාහං ජනෙසීති ආහ ‘‘සත්තාහපරිනිබ්බුතෙ’’තිආදි. සත්ත අහානි සමාහටානි සත්තාහං, සත්තාහං පරිනිබ්බුතස්ස අස්සාති සත්තාහපරිනිබ්බුතො, භගවා, තස්මිං සත්තාහපරිනිබ්බුතෙ භගවති, භගවතො පරිනිබ්බානදිවසතො පට්ඨාය සත්තාහෙ වීතිවත්තෙති වුත්තං හොති. සුභද්දෙන වුඩ්ඪපබ්බජිතෙන වුත්තවචනං සමනුස්සරන්තොති සම්බන්ධො. තත්ථ සුභද්දොති තස්ස නාමං, වුඩ්ඪකාලෙ පන පබ්බජිතත්තා වුඩ්ඪපබ්බජිතොති වුච්චති. ‘‘අලං ආවුසො’’තිආදිනා තෙන වුත්තවචනං නිදස්සෙති. සො හි සත්තාහපරිනිබ්බුතෙ භගවති ආයස්මතා මහාකස්සපත්ථෙරෙන සද්ධිං පාවාය කුසිනාරං අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නෙසු පඤ්චමත්තෙසු භික්ඛුසතෙසු අවීතරාගෙ භික්ඛූ අන්තරාමග්ගෙ දිට්ඨආජීවකස්ස ¶ සන්තිකා භගවතො පරිනිබ්බානං සුත්වා පත්තචීවරානි ඡඩ්ඩෙත්වා බාහා පග්ගය්හ නානප්පකාරං පරිදෙවන්තෙ දිස්වා එවමාහ.
කස්මා පන සො එවමාහ? භගවති ආඝාතෙන. අයං කිර සො ඛන්ධකෙ (මහාව. 303) ආගතෙ ආතුමාවත්ථුස්මිං නහාපිතපුබ්බකො වුඩ්ඪපබ්බජිතො භගවති කුසිනාරතො නික්ඛමිත්වා අඩ්ඪතෙළසෙහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ආතුමං ගච්ඡන්තෙ ‘‘භගවා ආගච්ඡතී’’ති සුත්වා ආගතකාලෙ ‘‘යාගුදානං කරිස්සාමී’’ති සාමණෙරභූමියං ඨිතෙ ද්වෙ පුත්තෙ එතදවොච ‘‘භගවා කිර තාතා ආතුමං ආගච්ඡති මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං අඩ්ඪතෙළසෙහි භික්ඛුසතෙහි, ගච්ඡථ තුම්හෙ තාතා ඛුරභණ්ඩං ආදාය නාළියාවාපකෙන අනුඝරකං අනුඝරකං ආහිණ්ඩථ, ලොණම්පි තෙලම්පි තණ්ඩුලම්පි ඛාදනීයම්පි සංහරථ, භගවතො ආගතස්ස යාගුදානං කරිස්සාමී’’ති. තෙ තථා අකංසු. අථ භගවති ආතුමං ආගන්ත්වා භුසාගාරකං පවිට්ඨෙ සුභද්දො සායන්හසමයං ගාමද්වාරං ගන්ත්වා මනුස්සෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘හත්ථකම්මමත්තං මෙ දෙථා’’ති හත්ථකම්මං යාචිත්වා ‘‘කිං භන්තෙ ¶ කරොමා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච ගණ්හථා’’ති සබ්බූපකරණානි ගාහාපෙත්වා විහාරෙ උද්ධනානි කාරෙත්වා එකං කාළකං කාසාවං නිවාසෙත්වා තාදිසමෙව පාරුපිත්වා ‘‘ඉදං කරොථ, ඉදං කරොථා’’ති සබ්බරත්තිං විචාරෙන්තො සතසහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා භොජ්ජයාගුඤ්ච මධුගොළකඤ්ච පටියාදාපෙසි. භොජ්ජයාගු නාම භුඤ්ජිත්වා පාතබ්බයාගු, තත්ථ සප්පිමධුඵාණිතමච්ඡමංසපුප්ඵඵලරසාදි යං කිඤ්චි ඛාදනීයං නාම අත්ථි, තං සබ්බං පවිසති, කීළිතුකාමානං සීසමක්ඛනයොග්ගා හොති සුගන්ධගන්ධා.
අථ භගවා කාලස්සෙව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො පිණ්ඩාය චරිතුං ආතුමාභිමුඛො පායාසි. මනුස්සා තස්ස ආරොචෙසුං ‘‘භගවා පිණ්ඩාය ගාමං පවිසති, තයා කස්ස යාගු පටියාදිතා’’ති. සො යථානිවත්ථපාරුතෙහෙව තෙහි කාළකකාසාවෙහි එකෙන හත්ථෙන දබ්බිඤ්ච කටච්ඡුඤ්ච ගහෙත්වා බ්රහ්මා විය දක්ඛිණජාණුමණ්ඩලං භූමියං පතිට්ඨාපෙත්වා වන්දිත්වා ‘‘පටිග්ගණ්හතු මෙ භන්තෙ භගවා යාගු’’න්ති ආහ. තතො ‘‘ජානන්තාපි තථාගතා පුච්ඡන්තී’’ති ඛන්ධකෙ (මහාව. 303) ආගතනයෙන භගවා පුච්ඡිත්වා ච සුත්වා ච තං වුඩ්ඪපබ්බජිතං විගරහිත්වා තස්මිං වත්ථුස්මිං අකප්පියසමාදාපනසික්ඛාපදං ඛුරභණ්ඩපරිහරණසික්ඛාපදඤ්චාති ද්වෙ සික්ඛාපදානි පඤ්ඤපෙත්වා ‘‘භික්ඛවෙ අනෙකකප්පකොටියො භොජනං පරියෙසන්තෙහෙව වීතිනාමිතා, ඉදං පන තුම්හාකං අකප්පියං, අධම්මෙන උප්පන්නභොජනං ඉමං පරිභුඤ්ජිත්වා අනෙකානි අත්තභාවසහස්සානි අපායෙස්වෙව නිබ්බත්තිස්සන්ති, අපෙථ මා ගණ්හථා’’ති භික්ඛාචාරාභිමුඛො අගමාසි, එකභික්ඛුනාපි න කිඤ්චි ගහිතං.
සුභද්දො ¶ අනත්තමනො හුත්වා ‘‘අයං ‘සබ්බං ජානාමී’ති ආහිණ්ඩති, සචෙ න ගහෙතුකාමො පෙසෙත්වා ආරොචෙතබ්බං අස්ස, පක්කාහාරො නාම සබ්බචිරං තිට්ඨන්තො සත්තාහමත්තං තිට්ඨෙය්ය, ඉදඤ්ච මම යාවජීවං පරියත්තං අස්ස, සබ්බං තෙන නාසිතං, අහිතකාමො අයං මය්හ’’න්ති භගවති ආඝාතං බන්ධිත්වා දසබලෙ ධරමානෙ කිඤ්චි වත්තුං නාසක්ඛි. එවං කිරස්ස අහොසි ‘‘අයං උච්චකුලා පබ්බජිතො මහාපුරිසො, සචෙ කිඤ්චි වක්ඛාමි, මමංයෙව සන්තජ්ජෙස්සතී’’ති. ස්වායං අජ්ජ මහාකස්සපත්ථෙරෙන සද්ධිං ආගච්ඡන්තො ‘‘පරිනිබ්බුතො භගවා’’ති සුත්වා ලද්ධස්සාසො ¶ විය හට්ඨතුට්ඨො එවමාහ. ථෙරො පන තං සුත්වා හදයෙ පහාරං විය මත්ථකෙ පතිතසුක්කාසනිං විය මඤ්ඤි, ධම්මසංවෙගො චස්ස උප්පජ්ජි ‘‘සත්තාහමත්තපරිනිබ්බුතො භගවා, අජ්ජාපිස්ස සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං ධරතියෙව, දුක්ඛෙන භගවතා ආරාධිතසාසනෙ නාම එවං ලහුං මහන්තං පාපකසටං කණ්ටකො උප්පන්නො, අලං ඛො පනෙස පාපො වඩ්ඪමානො අඤ්ඤෙපි එවරූපෙ සහායෙ ලභිත්වා සාසනං ඔසක්කාපෙතු’’න්ති.
තතො ථෙරො චින්තෙසි ‘‘සචෙ ඛො පනාහං ඉමං මහල්ලකං ඉධෙව පිලොතිකං නිවාසෙත්වා ඡාරිකාය ඔකිරාපෙත්වා නීහරාපෙස්සාමි, මනුස්සා ‘සමණස්ස ගොතමස්ස සරීරෙ ධරමානෙයෙව සාවකා විවදන්තී’ති අම්හාකං දොසං දස්සෙස්සන්ති, අධිවාසෙමි තාව. භගවතා හි දෙසිතධම්මො අසඞ්ගහිතපුප්ඵරාසිසදිසො, තත්ථ යථා වාතෙන පහටපුප්ඵානි යතො වා තතො වා ගච්ඡන්ති, එවමෙව එවරූපානං වසෙන ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ විනයෙ එකං ද්වෙ සික්ඛාපදානි නස්සිස්සන්ති විනස්සිස්සන්ති, සුත්තෙ එකො ද්වෙ පඤ්හවාරා නස්සිස්සන්ති, අභිධම්මෙ එකං ද්වෙ භූමන්තරානි නස්සිස්සන්ති, එවං අනුක්කමෙන මූලෙ නට්ඨෙ පිසාචසදිසා භවිස්සාම, තස්මා ධම්මවිනයසඞ්ගහං කරිස්සාමි, එවං සති දළ්හසුත්තෙන සඞ්ගහිතපුප්ඵානි විය අයං ධම්මවිනයො නිච්චලො භවිස්සති. එතදත්ථඤ්හි භගවා මය්හං තීණි ගාවුතානි පච්චුග්ගමනං අකාසි, තීහි ඔවාදෙහි උපසම්පදං අකාසි, කායතො චීවරපරිවත්තනං අකාසි, ආකාසෙ පාණිං චාලෙත්වා චන්දොපමපටිපදං කථෙන්තො මඤ්ඤෙව සක්ඛිං කත්වා කථෙසි, තික්ඛත්තුං සකලසාසනරතනං පටිච්ඡාපෙසි, මාදිසෙ භික්ඛුම්හි තිට්ඨමානෙ අයං පාපො සාසනෙ වඩ්ඪිං මා අලත්ථු, යාව අධම්මො න දිප්පති, ධම්මො න පටිබාහීයති, අවිනයො න දිප්පති, විනයො න පටිබාහීයති, අධම්මවාදිනො න බලවන්තො හොන්ති, ධම්මවාදිනො න දුබ්බලා හොන්ති, අවිනයවාදිනො න බලවන්තො හොන්ති, විනයවාදිනො න දුබ්බලා හොන්ති, තාව ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායිස්සාමි, තතො භික්ඛූ අත්තනො අත්තනො පහොනකං ගහෙත්වා කප්පියාකප්පියෙ කථෙස්සන්ති, අථායං පාපො සයමෙව නිග්ගහං පාපුණිස්සති, පුන සීසං උක්ඛිපිතුං න සක්ඛිස්සති, සාසනං ඉද්ධඤ්චෙව ඵීතඤ්ච භවිස්සතී’’ති. චින්තෙත්වා සො ‘‘එවං නාම මය්හං චිත්තං ¶ උප්පන්න’’න්ති කස්සචි අනාරොචෙත්වා ¶ භික්ඛුසඞ්ඝං සමස්සාසෙත්වා අථ පච්ඡා ධාතුභාජනදිවසෙ ධම්මවිනයසඞ්ගායනත්ථං භික්ඛූනං උස්සාහං ජනෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘ආයස්මා මහාකස්සපො සත්තාහපරිනිබ්බුතෙ…පෙ… ධම්මවිනයසඞ්ගායනත්ථං භික්ඛූනං උස්සාහං ජනෙසී’’ති.
තත්ථ අලන්ති පටික්ඛෙපවචනං. ආවුසොති පරිදෙවන්තෙ භික්ඛූ ආලපති. මා සොචිත්ථාති චිත්තෙ උප්පන්නබලවසොකෙන මා සොචිත්ථ. මා පරිදෙවිත්ථාති වාචාය මා පරිදෙවිත්ථ ‘‘පරිදෙවනං විලාපො’’ති වචනතො. ඉදානි අසොචනාදීසු කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘සුමුත්තා මය’’න්තිආදිමාහ. තෙන මහාසමණෙනාති නිස්සක්කෙ කරණවචනං, තතො මහාසමණතො සුට්ඨු මුත්තා මයන්ති අත්ථො, උපද්දුතා ච හොම තදාති අධිප්පායො. හොමාති වා අතීතත්ථෙ වත්තමානවචනං, අහුම්හාති අත්ථො, අනුස්සරන්තො ධම්මසංවෙගවසෙනාති අධිප්පායො. ධම්මසභාවචින්තාවසෙන පවත්තං සහොත්තප්පඤාණං ධම්මසංවෙගො. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘සබ්බසඞ්ඛතධම්මෙසු, ඔත්තප්පාකාරසණ්ඨිතං;
ඤාණමොහිතභාරානං, ධම්මසංවෙගසඤ්ඤිත’’න්ති.
ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජතීති තිට්ඨති එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති ඨානං, හෙතු. ඛොති අවධාරණෙ, එතං කාරණං විජ්ජතෙව, නො න විජ්ජතීති අත්ථො. කිං තං කාරණන්ති ආහ ‘‘යං පාපභික්ඛූ’’තිආදි. එත්ථ යන්ති නිපාතමත්තං, කාරණනිද්දෙසො වා, යෙන කාරණෙන අන්තරධාපෙය්යුං, තදෙතං කාරණං විජ්ජතීති අත්ථො. පාපභික්ඛූති පාපිකාය ලාමිකාය ඉච්ඡාය සමන්නාගතා භික්ඛූ. අතීතො අතික්කන්තො සත්ථා එත්ථ, එතස්සාති වා අතීතසත්ථුකං, පාවචනං. පධානං වචනං පාවචනං, ධම්මවිනයන්ති වුත්තං හොති. පක්ඛං ලභිත්වාති අලජ්ජීපක්ඛං ලභිත්වා. න චිරස්සෙවාති න චිරෙනෙව. යාව ච ධම්මවිනයො තිට්ඨතීති යත්තකං කාලං ධම්මො ච විනයො ච ලජ්ජීපුග්ගලෙසු තිට්ඨති.
වුත්තඤ්හෙතං භගවතාති පරිනිබ්බානමඤ්චකෙ නිපන්නෙන භගවතා භික්ඛූ ඔවදන්තෙන එතං වුත්තන්ති අත්ථො. දෙසිතො පඤ්ඤත්තොති ධම්මොපි දෙසිතො චෙව පඤ්ඤත්තො ච. සුත්තාභිධම්මසඞ්ගහිතස්ස හි ධම්මස්ස අභිසජ්ජනං පබොධනං දෙසනා, තස්සෙව පකාරතො ඤාපනං විනෙය්යසන්තානෙ ඨපනං පඤ්ඤාපනං, තස්මා ධම්මොපි දෙසිතො චෙව පඤ්ඤත්තො චාති ¶ වුත්තො. පඤ්ඤත්තොති ච ඨපිතොති අත්ථො. විනයොපි දෙසිතො චෙව පඤ්ඤත්තො ච. විනයතන්තිසඞ්ගහිතස්ස හි අත්ථස්ස කායවාචානං විනයනතො ¶ විනයොති ලද්ධාධිවචනස්ස අතිසජ්ජනං පබොධනං දෙසනා, තස්සෙව පකාරතො ඤාපනං අසඞ්කරතො ඨපනං පඤ්ඤාපනං, තස්මා විනයොපි දෙසිතො චෙව පඤ්ඤත්තො චාති වුච්චති.
සො වො මමච්චයෙනාති සො ධම්මවිනයො තුම්හාකං මමච්චයෙන සත්ථා. ඉදං වුත්තං හොති – මයා වො ඨිතෙනෙව ‘‘ඉදං ලහුකං, ඉදං ගරුකං, ඉදං සතෙකිච්ඡං, ඉදං අතෙකිච්ඡං, ඉදං ලොකවජ්ජං, ඉදං පණ්ණත්තිවජ්ජං. අයං ආපත්ති පුග්ගලස්ස සන්තිකෙ වුට්ඨාති, අයං ගණස්ස, අයං සඞ්ඝස්ස සන්තිකෙ වුට්ඨාතී’’ති සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධානං අවීතික්කමනීයතාවසෙන ඔතිණ්ණවත්ථුස්මිං සඛන්ධකපරිවාරො උභතොවිභඞ්ගො මහාවිනයො නාම දෙසිතො, තං සකලම්පි විනයපිටකං මයි පරිනිබ්බුතෙ තුම්හාකං සත්ථුකිච්චං සාධෙස්සති ‘‘ඉදං වො කත්තබ්බං, ඉදං වො න කත්තබ්බ’’න්ති කත්තබ්බාකත්තබ්බස්ස විභාගෙන අනුසාසනතො. ඨිතෙනෙව ච මයා ‘‘ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගානි, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති තෙන තෙන විනෙය්යානං අජ්ඣාසයානුරූපෙන පකාරෙන ඉමෙ සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මෙ විභජිත්වා සුත්තන්තපිටකං දෙසිතං, තං සකලම්පි සුත්තන්තපිටකං මයි පරිනිබ්බුතෙ තුම්හාකං සත්ථුකිච්චං සාධෙස්සති තංතංචරියානුරූපං සම්මාපටිපත්තියා අනුසාසනතො. ඨිතෙනෙව ච මයා ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, චත්තාරි සච්චානි, බාවීසතින්ද්රියානි, නව හෙතූ, චත්තාරො ආහාරා, සත්ත ඵස්සා, සත්ත වෙදනා, සත්ත සඤ්ඤා, සත්ත චෙතනා, සත්ත චිත්තානි, තත්රාපි එත්තකා ධම්මා කාමාවචරා, එත්තකා රූපාවචරා, එත්තකා අරූපාවචරා, එත්තකා පරියාපන්නා, එත්තකා අපරියාපන්නා, එත්තකා ලොකියා, එත්තකා ලොකුත්තරා’’ති ඉමෙ ධම්මෙ විභජිත්වා අභිධම්මපිටකං දෙසිතං, තං සකලම්පි අභිධම්මපිටකං මයි පරිනිබ්බුතෙ තුම්හාකං සත්ථුකිච්චං සාධෙස්සති, ඛන්ධාදිවිභාගෙන ඤායමානං චතුසච්චසම්බොධාවහත්තා සත්ථාරා සම්මාසම්බුද්ධෙන කත්තබ්බකිච්චං නිප්ඵාදෙස්සති. ඉති සබ්බම්පෙතං අභිසම්බොධිතො යාව පරිනිබ්බානා පඤ්චචත්තාලීස වස්සානි භාසිතං ලපිතං, තීණි පිටකානි, පඤ්ච නිකායා, නවඞ්ගානි, චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානීති එවං මහප්පභෙදං හොති. ඉති ඉමානි චතුරාසීති ¶ ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි තිට්ඨන්ති, අහං එකොව පරිනිබ්බායාමි, අහඤ්ච පනිදානි එකොව ඔවදාමි අනුසාසාමි, මයි පරිනිබ්බුතෙ ඉමානි චතුරාසීති බුද්ධසහස්සානි තුම්හෙ ඔවදිස්සන්ති අනුසාසිස්සන්ති ඔවාදානුසාසනීකිච්චස්ස නිප්ඵාදනතොති.
සාසනන්ති පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධවසෙන තිවිධං සාසනං, නිප්පරියායතො පන සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා. අද්ධනියන්ති අද්ධානමග්ගගාමීති අද්ධනියං, අද්ධානක්ඛමන්ති අත්ථො. චිරට්ඨිතිකන්ති ¶ චිරං ඨිති එතස්සාති චිරට්ඨිතිකං, සාසනං, අස්ස භවෙය්යාති සම්බන්ධො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා යෙන පකාරෙන ඉදං සාසනං දීඝමද්ධානං පවත්තිතුං සමත්ථං, තතොයෙව චිරට්ඨිතිකං අස්ස, තථා තෙන පකාරෙන ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායෙය්යන්ති.
ඉදානි සම්මාසම්බුද්ධෙන අත්තනො කතං අනුග්ගහවිසෙසං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘යඤ්චාහං භගවතා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘යඤ්චාහ’’න්ති එතස්ස ‘‘අනුග්ගහිතො’’ති එතෙන සම්බන්ධො. තත්ථ යන්ති යස්මා, යෙන කාරණෙනාති වුත්තං හොති. කිරියාපරාමසනං වා එතං, තෙන ‘‘අනුග්ගහිතො’’ති එත්ථ අනුග්ගණ්හනං පරාමසති. ධාරෙස්සසීතිආදිකං පන භගවා අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ මහාකස්සපත්ථෙරෙන පඤ්ඤත්තසඞ්ඝාටියං නිසින්නො තං චීවරං විකසිතපදුමපුප්ඵවණ්ණෙන පාණිනා අන්තරෙ පරාමසන්තො ආහ. වුත්තඤ්හෙතං කස්සපසංයුත්තෙ (සං. නි. 2.154) මහාකස්සපත්ථෙරෙනෙව ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙත්වා කථෙන්තෙන –
‘‘අථ ඛො, ආවුසො, භගවා මග්ගා ඔක්කම්ම යෙන අඤ්ඤතරං රුක්ඛමූලං තෙනුපසඞ්කමි, අථ ඛ්වාහං, ආවුසො, පටපිලොතිකානං සඞ්ඝාටිං චතුග්ගුණං පඤ්ඤාපෙත්වා භගවන්තං එතදවොචං ‘ඉධ, භන්තෙ, භගවා නිසීදතු, යං මමස්ස දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’ති. නිසීදි ඛො, ආවුසො, භගවා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ, නිසජ්ජ ඛො මං, ආවුසො, භගවා එතදවොච ‘මුදුකා ඛො ත්යායං කස්සප පටපිලොතිකානං සඞ්ඝාටී’ති. ‘පටිග්ගණ්හාතු මෙ, භන්තෙ, භගවා පටපිලොතිකානං සඞ්ඝාටිං අනුකම්පං උපාදායා’ති. ‘ධාරෙස්සසි පන මෙ ත්වං කස්සප සාණානි පංසුකූලානි නිබ්බසනානී’ති. ‘ධාරෙස්සාමහං, භන්තෙ, භගවතො සාණානි පංසුකූලානි ¶ නිබ්බසනානී’ති. සො ඛ්වාහං, ආවුසො, පටපිලොතිකානං සඞ්ඝාටිං භගවතො පාදාසිං, අහං පන භගවතො සාණානි පංසුකූලානි නිබ්බසනානි පටිපජ්ජි’’න්ති (සං. නි. 2.154).
තත්ථ (සං. නි. අට්ඨ. 2.2.154) මුදුකා ඛො ත්යායන්ති මුදුකා ඛො තෙ අයං. කස්මා භගවා එවමාහාති? ථෙරෙන සහ චීවරං පරිවත්තෙතුකාමතාය. කස්මා පරිවත්තෙතුකාමො ජාතොති? ථෙරං අත්තනො ඨානෙ ඨපෙතුකාමතාය. කිං සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා නත්ථීති? අත්ථි, එවං පනස්ස අහොසි ‘‘ඉමෙ න චිරං ඨස්සන්ති, කස්සපො පන වීසවස්සසතායුකො, ‘සො මයි පරිනිබ්බුතෙ සත්තපණ්ණිගුහායං වසිත්වා ධම්මවිනයසඞ්ගහං කත්වා මම සාසනං පඤ්චවස්සසහස්සපරිමාණං කාලං පවත්තනකං කරිස්සතී’ති අත්තනො නං ඨානෙ ඨපෙමි, එවං භික්ඛූ කස්සපස්ස සුස්සූසිතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්තී’’ති, තස්මා එවමාහ. ථෙරො පන යස්මා චීවරස්ස ¶ වා පත්තස්ස වා වණ්ණෙ කථිතෙ ‘‘ඉමං තුම්හාකං ගණ්හථා’’ති චාරිත්තමෙව, තස්මා ‘‘පටිග්ගණ්හාතු මෙ භන්තෙ භගවා’’ති ආහ. ධාරෙස්සසි පන මෙ ත්වං කස්සපාති කස්සප ත්වං ඉමානි පරිභොගජිණ්ණානි පංසුකූලානි පාරුපිතුං සක්ඛිස්සසීති වදති. තඤ්ච ඛො න කායබලං සන්ධාය, පටිපත්තිපූරණං පන සන්ධාය එවමාහ. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – අහං ඉමං චීවරං පුණ්ණං නාම දාසිං පාරුපිත්වා ආමකසුසානෙ ඡඩ්ඩිතං තුම්බමත්තෙහි පාණකෙහි සම්පරිකිණ්ණං තෙ පාණකෙ විධුනිත්වා මහාඅරියවංසෙ ඨත්වා අග්ගහෙසිං, තස්ස මෙ ඉමං චීවරං ගහිතදිවසෙ දසසහස්සචක්කවාළෙ මහාපථවී මහාරවං විරවමානා කම්පිත්ථ, ආකාසං තටතටායි, චක්කවාළදෙවතා සාධුකාරං අදංසු ‘‘ඉමං චීවරං ගණ්හන්තෙන භික්ඛුනා ජාතිපංසුකූලිකෙන ජාතිආරඤ්ඤිකෙන ජාතිඑකාසනිකෙන ජාතිසපදානචාරිකෙන භවිතුං වට්ටති, ත්වං ඉමස්ස චීවරස්ස අනුච්ඡවිකං කාතුං සක්ඛිස්සසී’’ති. ථෙරොපි අත්තනා පඤ්චන්නං හත්ථීනං බලං ධාරෙති. සො තං අතක්කයිත්වා ‘‘අහමෙතං පටිපත්තිං පූරෙස්සාමී’’ති උස්සාහෙන සුගතචීවරස්ස අනුච්ඡවිකං කාතුකාමො ‘‘ධාරෙස්සාමහං භන්තෙ’’ති ආහ. පටිපජ්ජින්ති පටිපන්නොසිං. එවං පන චීවරපරිවත්තනං කත්වා ථෙරෙන පාරුතචීවරං භගවා පාරුපි, සත්ථු චීවරං ථෙරො. තස්මිං සමයෙ මහාපථවී උදකපරියන්තං කත්වා උන්නදන්තී කම්පිත්ථ.
සාණානි ¶ පංසුකූලානීති මතකළෙවරං පරිවෙඨෙත්වා ඡඩ්ඩිතානි තුම්බමත්තෙ කිමී පප්ඵොටෙත්වා ගහිතානි සාණවාකමයානි පංසුකූලචීවරානි. රථිකසුසානසඞ්කාරකූටාදීනං යත්ථ කත්ථචි පංසූනං උපරි ඨිතත්තා අබ්භුග්ගතට්ඨෙන තෙසු පංසුකූලමිවාති පංසුකූලං. අථ වා පංසු විය කුච්ඡිතභාවං උලති ගච්ඡතීති පංසුකූලන්ති පංසුකූලසද්දස්ස අත්ථො දට්ඨබ්බො. නිබ්බසනානීති නිට්ඨිතවසනකිච්චානි, පරිභොගජිණ්ණානීති අත්ථො. එත්ථ ‘‘කිඤ්චාපි එකමෙව තං චීවරං, අනෙකාවයවත්තා පන බහුවචනං කත’’න්ති මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. චීවරෙ සාධාරණපරිභොගෙනාති එත්ථ අත්තනා සාධාරණපරිභොගෙනාති විඤ්ඤායමානත්තා විඤ්ඤායමානත්ථස්ස ච-සද්දස්ස පයොගෙ කාමාචාරත්තා ‘‘අත්තනා’’ති න වුත්තං. ‘‘ධාරෙස්සසි පන මෙ ත්වං, කස්සප, සාණානි පංසුකූලානී’’ති හි වුත්තත්තා අත්තනාව සාධාරණපරිභොගො විඤ්ඤායති, නාඤ්ඤෙන. න හි කෙවලං සද්දතොයෙව සබ්බත්ථ අත්ථනිච්ඡයො භවිස්සති අත්ථපකරණාදිනාපි යෙභුය්යෙන අත්ථස්ස නියමෙතබ්බත්තා. ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන පනෙත්ථ ඉදං වුත්තං ‘‘චීවරෙ සාධාරණපරිභොගෙනාති එත්ථ අත්තනා සමසමට්ඨපනෙනාති ඉධ අත්තනාසද්දං ආනෙත්වා චීවරෙ අත්තනා සාධාරණපරිභොගෙනා’’ති යොජෙතබ්බං.
‘‘යස්ස ¶ යෙන හි සම්බන්ධො, දූරට්ඨම්පි ච තස්ස තං;
අත්ථතො හ්යසමානානං, ආසන්නත්තමකාරණ’’න්ති.
අථ වා භගවතා චීවරෙ සාධාරණපරිභොගෙන භගවතා අනුග්ගහිතොති යොජනීයං එකස්සපි කරණනිද්දෙසස්ස සහයොගකත්තුත්ථජොතකත්තසම්භවතොති. සබ්බත්ථ ‘‘ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙනා’’ති වුත්තෙ සුත්තන්තටීකාකාරෙනාති ගහෙතබ්බං. සමානං ධාරණමෙතස්සාති සාධාරණො, පරිභොගො. සාධාරණපරිභොගෙන චෙව සමසමට්ඨපනෙන ච අනුග්ගහිතොති සම්බන්ධො.
ඉදානි (සං. නි. 2.152) –
‘‘අහං, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛාමි විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරාමි. කස්සපොපි, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ¶ ආකඞ්ඛති විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති.
‘‘අහං, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛාමි විතක්කවිචාරානං වූපසමා අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවං අවිතක්කං අවිචාරං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරාමි. කස්සපොපි, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛති විතක්කවිචාරානං වූපසමා…පෙ… දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති.
‘‘අහං, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛාමි පීතියා ච විරාගා උපෙක්ඛකො ච විහරාමි, සතො ච සම්පජානො සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙමි, යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති ‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’ති, තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරාමි. කස්සපොපි, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛති පීතියා ච විරාගා උපෙක්ඛකො ච විහරති…පෙ… තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති.
‘‘අහං, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛාමි සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමා අදුක්ඛමසුඛං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරාමි. කස්සපොපි, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛති සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා පුබ්බෙව…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති.
‘‘අහං ¶ , භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛාමි සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා ‘අනන්තො ආකාසො’ති ආකාසානඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරාමි. කස්සපොපි, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛති සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා…පෙ… ආකාසානඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති.
‘‘අහං, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛාමි සබ්බසො ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම ‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’න්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරාමි. කස්සපොපි, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛති සබ්බසො ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්ම…පෙ… විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති.
‘‘අහං ¶ , භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛාමි සබ්බසො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘නත්ථි කිඤ්චී’ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරාමි. කස්සපොපි, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛති…පෙ… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති.
‘‘අහං, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛාමි සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරාමි. කස්සපොපි, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛති…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති.
‘‘අහං, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛාමි සබ්බසො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං උපසම්පජ්ජ විහරාමි. කස්සපොපි…පෙ… සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං උපසම්පජ්ජ විහරති.
‘‘අහං, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛාමි අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිධං පච්චනුභොමි, එකොපි හුත්වා බහුධා හොමි, බහුධාපි හුත්වා එකො හොමි, ආවිභාවං තිරොභාවං තිරොකුට්ටං තිරොපාකාරං තිරොපබ්බතං අසජ්ජමානො ගච්ඡාමි සෙය්යථාපි ආකාසෙ, පථවියාපි උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොමි සෙය්යථාපි උදකෙ, උදකෙපි අභිජ්ජමානෙ ගච්ඡාමි සෙය්යථාපි පථවියං, ආකාසෙපි පල්ලඞ්කෙන කමාමි සෙය්යථාපි පක්ඛී සකුණො, ඉමෙපි චන්දිමසූරියෙ එවංමහිද්ධිකෙ එවංමහානුභාවෙ පාණිනා පරිමසාමි පරිමජ්ජාමි, යාව බ්රහ්මලොකාපි කායෙන වසං වත්තෙමි. කස්සපොපි භික්ඛවෙ යාවදෙ ආකඞ්ඛති අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිධං පච්චනුභොති…පෙ… යාව බ්රහ්මලොකාපි කායෙන වසං වත්තෙති.
‘‘අහං ¶ , භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛාමි දිබ්බාය සොතධාතුයා විසුද්ධාය අතික්කන්තමානුසිකාය උභො සද්දෙ සුණාමි දිබ්බෙ ච මානුසෙ ච යෙ දූරෙ සන්තිකෙ ච. කස්සපොපි, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛති දිබ්බාය සොතධාතුයා…පෙ… යෙ දූරෙ සන්තිකෙ ච.
‘‘අහං ¶ , භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛාමි පරසත්තානං පරපුග්ගලානං චෙතසා චෙතො පරිච්ච පජානාමි, සරාගං වා චිත්තං ‘සරාගං චිත්ත’න්ති පජානාමි, වීතරාගං වා චිත්තං ‘වීතරාගං චිත්ත’න්ති පජානාමි, සදොසං වා චිත්තං…පෙ… වීතදොසං වා චිත්තං…පෙ… සමොහං වා චිත්තං…පෙ… වීතමොහං වා චිත්තං…පෙ… සංඛිත්තං වා චිත්තං…පෙ… වික්ඛිත්තං වා චිත්තං…පෙ… මහග්ගතං වා චිත්තං…පෙ… අමහග්ගතං වා චිත්තං…පෙ… සඋත්තරං වා චිත්තං…පෙ… අනුත්තරං වා චිත්තං…පෙ… සමාහිතං වා චිත්තං…පෙ… අසමාහිතං වා චිත්තං…පෙ… විමුත්තං වා චිත්තං…පෙ… අවිමුත්තං වා චිත්තං ‘අවිමුත්තං චිත්ත’න්ති පජානාමි. කස්සපොපි, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛති පරසත්තානං පරපුග්ගලානං චෙතසා චෙතො පරිච්ච පජානාති, සරාගං වා චිත්තං ‘සරාගං චිත්ත’න්ති පජානාති…පෙ… අවිමුත්තං වා චිත්තං ‘අවිමුත්තං චිත්ත’න්ති පජානාති.
‘‘අහං, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛාමි අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරාමි. සෙය්යථිදං – එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො තිස්සොපි ජාතියො චතස්සොපි ජාතියො පඤ්චපි ජාතියො දසපි ජාතියො වීසම්පි ජාතියො තිංසම්පි ජාතියො චත්තාලීසම්පි ජාතියො පඤ්ඤාසම්පි ජාතියො ජාතිසතම්පි ජාතිසහස්සම්පි ජාතිසතසහස්සම්පි අනෙකෙපි සංවට්ටකප්පෙ අනෙකෙපි විවට්ටකප්පෙ අනෙකෙපි සංවට්ටවිවට්ටකප්පෙ ‘අමුත්රාසිං එවංනාමො එවංගොත්තො එවංවණ්ණො එවමාහාරො එවංසුඛදුක්ඛප්පටිසංවෙදී එවමායුපරියන්තො, සො තතො චුතො අමුත්ර උදපාදිං, තත්රාපාසිං එවංනාමො එවංගොත්තො එවංවණ්ණො එවමාහාරො එවංසුඛදුක්ඛප්පටිසංවෙදී එවමායුපරියන්තො, සො තතො චුතො ඉධූපපන්නො’ති. ඉති සාකාරං සඋද්දෙසං අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරාමි. කස්සපොපි, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛති අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති. සෙය්යථිදං – එකම්පි ජාතිං…පෙ… ඉති සාකාරං සඋද්දෙසං අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති.
‘‘අහං, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛාමි දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන සත්තෙ පස්සාමි චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ හීනෙ ¶ පණීතෙ සුවණ්ණෙ දුබ්බණ්ණෙ ¶ සුගතෙ දුග්ගතෙ, යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාමි ‘ඉමෙ වත භොන්තො සත්තා කායදුච්චරිතෙන සමන්නාගතා වචීදුච්චරිතෙන සමන්නාගතා මනොදුච්චරිතෙන සමන්නාගතා අරියානං උපවාදකා මිච්ඡාදිට්ඨිකා මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මසමාදානා, තෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපන්නා. ඉමෙ වා පන භොන්තො සත්තා කායසුචරිතෙන සමන්නාගතා වචීසුචරිතෙන සමන්නාගතා මනොසුචරිතෙන සමන්නාගතා අරියානං අනුපවාදකා සම්මාදිට්ඨිකා සම්මාදිට්ඨිකම්මසමාදානා, තෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපන්නා’ති. ඉති දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන සත්තෙ පස්සාමි චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ හීනෙ පණීතෙ සුවණ්ණෙ දුබ්බණ්ණෙ සුගතෙ දුග්ගතෙ, යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාමි. කස්සපොපි, භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛති දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන සත්තෙ පස්සති චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ හීනෙ පණීතෙ සුවණ්ණෙ දුබ්බණ්ණෙ සුගතෙ දුග්ගතෙ, යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාති.
‘‘අහං, භික්ඛවෙ, ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරාමි. කස්සපොපි, භික්ඛවෙ, ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (සං. නි. 2.152) –
එවං නවානුපුබ්බවිහාරඡළභිඤ්ඤාප්පභෙදෙ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ අත්තනා සමසමට්ඨපනත්ථාය භගවතා වුත්තං කස්සපසංයුත්තෙ ආගතං පාළිමිමං පෙය්යාලමුඛෙන ආදිග්ගහණෙන ච සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අහං භික්ඛවෙ’’තිආදි.
තත්ථ යාවදෙ ආකඞ්ඛාමීති යාවදෙව ඉච්ඡාමීති අත්ථො. තතොයෙව හි මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ චූළගණ්ඨිපදෙ ච ‘‘යාවදෙති යාවදෙවාති වුත්තං හොතී’’ති ලිඛිතං. සංයුත්තනිකායට්ඨකථායම්පි ‘‘යාවදෙ ආකඞ්ඛාමීති ¶ යාවදෙව ඉච්ඡාමී’’ති අත්ථො වුත්තො. තථා හි තත්ථ ලීනත්ථපකාසනියං ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙනෙව වුත්තං ‘‘යාවදෙවාති ඉමිනා සමානත්ථං යාවදෙති ඉදං පද’’න්ති. පොත්ථකෙසු පන කත්ථචි ‘‘යාවදෙවා’’ති අයමෙව පාඨො දිස්සති. යානි පන ඉතො පරං ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’තිආදිනා නයෙන චත්තාරි රූපාවචරකිරියඣානානි, ‘‘සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා’’තිආදිනා නයෙන චතස්සො අරූපසමාපත්තියො, ‘‘සබ්බසො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධ’’න්තිආදිනා නයෙන නිරොධසමාපත්ති, ‘‘අනෙකවිහිතං ¶ ඉද්ධිවිධ’’න්තිආදිනා නයෙන අභිඤ්ඤා ච වුත්තා. තත්ථ යං වත්තබ්බං සියා, තං අනුපදවණ්ණනාය චෙව භාවනාවිධානෙන ච සද්ධිං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.69-70) සබ්බසො විත්ථාරිතං. ඉධාපි ච වෙරඤ්ජකණ්ඩෙ චත්තාරි රූපාවචරඣානානි තිස්සො ච විජ්ජා ආවි භවිස්සන්ති, තස්මා තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං තත්ථෙව වණ්ණයිස්සාම.
නවානුපුබ්බවිහාරඡළභිඤ්ඤාප්පභෙදෙති එත්ථ නවානුපුබ්බවිහාරා නාම අනුපටිපාටියා සමාපජ්ජිතබ්බභාවතො එවංසඤ්ඤිතා නිරොධසමාපත්තියා සහ අට්ඨ සමාපත්තියො. ඡළභිඤ්ඤා නාම ආසවක්ඛයඤාණෙන සද්ධිං පඤ්චාභිඤ්ඤායොති එවං ලොකියලොකුත්තරභෙදා සබ්බා අභිඤ්ඤායො. උත්තරිමනුස්සධම්මෙති උත්තරිමනුස්සානං ඣායීනඤ්චෙව අරියානඤ්ච ධම්මො උත්තරිමනුස්සධම්මො. අථ වා උත්තරි මනුස්සධම්මාති උත්තරිමනුස්සධම්මො, මනුස්සධම්මො නාම දසකුසලකම්මපථධම්මො. සො හි විනා භාවනාමනසිකාරෙන පකතියාව මනුස්සෙහි නිබ්බත්තෙතබ්බතො මනුස්සත්තභාවාවහතො වා ‘‘මනුස්සධම්මො’’ති වුච්චති, තතො උත්තරි පන ඣානාදීනි ‘‘උත්තරිමනුස්සධම්මො’’ති වෙදිතබ්බානි. අත්තනා සමසමට්ඨපනෙනාති අහං යත්තකං කාලං යත්තකෙ වා සමාපත්තිවිහාරෙ අභිඤ්ඤායො ච වළඤ්ජෙමි, තථා කස්සපොපීති එවං යථාවුත්තඋත්තරිමනුස්සධම්මෙ අත්තනා සමසමං කත්වා ඨපනෙන. ඉදඤ්ච නවානුපුබ්බවිහාරඡළභිඤ්ඤාදිභාවසාමඤ්ඤෙන පසංසාමත්තං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. න හි ආයස්මා මහාකස්සපො භගවා විය දෙවසිකං චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛා සමාපත්තියො සමාපජ්ජති, යමකපාටිහාරියාදිවසෙන වා අභිඤ්ඤායො වළඤ්ජෙති. එත්ථ ච ‘‘උත්තරිමනුස්සධම්මෙ අත්තනා සමසමට්ඨපනෙනා’’ති ඉදං නිදස්සනමත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තථා හි –
‘‘ඔවද ¶ කස්සප භික්ඛූ, කරොහි කස්සප භික්ඛූනං ධම්මිං කථං, අහං වා කස්සප භික්ඛූ ඔවදෙය්යං ත්වං වා, අහං වා කස්සප භික්ඛූනං ධම්මිං කථං කරෙය්යං ත්වං වා’’ති (සං. නි. 2.149).
එවම්පි අත්තනා සමසමට්ඨානෙ ඨපෙතියෙව, තස්ස කිමඤ්ඤං ආණණ්යං භවිස්සති අඤ්ඤත්ර ධම්මවිනයසඞ්ගායනාති අධිප්පායො. තත්ථ ‘‘තස්සාති තස්ස අනුග්ගහස්සා’’ති මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. තස්ස මෙති වා අත්ථො ගහෙතබ්බො. පොත්ථකෙසු හි කත්ථචි ‘‘තස්ස මෙ’’ති පාඨොයෙව දිස්සති, ධම්මවිනයසඞ්ගායනං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං කිං නාම තස්ස මෙ ආණණ්යං අණණභාවො භවිස්සතීති අත්ථො. ‘‘නනු මං භගවා’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං උපමාවසෙන විභාවෙති. සකකවචඉස්සරියානුප්පදානෙනාති එත්ථ චීවරස්ස නිදස්සනවසෙන කවචස්ස ගහණං කතං, සමාපත්තියා ¶ නිදස්සනවසෙන ඉස්සරියං ගහිතං. කුලවංසප්පතිට්ඨාපකන්ති කුලවංසස්ස කුලප්පවෙණියා පතිට්ඨාපකං. ‘‘මෙ සද්ධම්මවංසප්පතිට්ඨාපකො’’ති නිච්චසාපෙක්ඛත්තා සමාසො දට්ඨබ්බො, මෙ සද්ධම්මවංසස්ස පතිට්ඨාපකො පවත්තකොති වුත්තං හොති. වුත්තවචනමනුස්සරන්තො අනුග්ගහෙසීති චින්තයන්තො ධම්මවිනයසඞ්ගායනත්ථං භික්ඛූනං උස්සාහං ජනෙසීති සම්බන්ධො, ධාතුභාජනදිවසෙ තත්ථ සන්නිපතිතානං භික්ඛූනං උස්සාහං ජනෙසීති අත්ථො.
ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං පාළියා විභාවෙන්තො ආහ ‘‘යථාහා’’තිආදි. තත්ථ එකමිදාහන්ති එත්ථ ඉදන්ති නිපාතමත්තං. එකං සමයන්ති ච භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං, එකස්මිං සමයෙති වුත්තං හොති. පාවායාති පාවානගරතො, තත්ථ පිණ්ඩාය චරිත්වා කුසිනාරං ගමිස්සාමීති අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නොති වුත්තං හොති. අද්ධානමග්ගොති ච දීඝමග්ගො වුච්චති. දීඝපරියායො හෙත්ථ අද්ධානසද්දො. මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධින්ති ගුණමහත්තෙනපි සඞ්ඛ්යාමහත්තෙනපි මහතා. භික්ඛූනං සඞ්ඝෙන භික්ඛුසඞ්ඝෙන, සමණගණෙන සද්ධිං එකතොති අත්ථො. ‘‘පඤ්චමත්තෙහී’’තිආදිනා සඞ්ඛ්යාමහත්තං විභාවෙති. මත්ත-සද්දො චෙත්ථ පමාණවචනො ‘‘භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා’’තිආදීසු විය. සබ්බං සුභද්දකණ්ඩං විත්ථාරතො වෙදිතබ්බන්ති සබ්බං සුභද්දකණ්ඩං ඉධ ආනෙත්වා විත්ථාරතො දස්සෙතබ්බන්ති අධිප්පායො.
‘‘තතො ¶ පරන්ති තතො භික්ඛූනං උස්සාහජනනතො පර’’න්ති ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තං. මහාගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘තතො පරන්ති සුභද්දකණ්ඩතො පර’’න්ති වුත්තං. ඉදමෙවෙත්ථ සාරතො පච්චෙතබ්බන්ති නො තක්කො. අයමෙව හි උස්සාහජනනප්පකාරො, යදිදං ‘‘හන්ද මයං, ආවුසො, ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායෙය්යාම, පුරෙ අධම්මො දිප්පතී’’තිආදි, තස්මා උස්සාහජනනතො පරන්ති න වත්තබ්බං හෙට්ඨා උස්සාහජනනප්පකාරස්ස පාළියං අවුත්තත්තා. අයඤ්හෙත්ථ පාළික්කමො –
‘‘අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො භික්ඛූ ආමන්තෙසි, එකමිදාහං, ආවුසො, සමයං පාවාය කුසිනාරං අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහි. අථ ඛ්වාහං, ආවුසො, මග්ගා ඔක්කම්ම අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදිං.
‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො ආජීවකො කුසිනාරාය මන්දාරවපුප්ඵං ගහෙත්වා පාවං අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො හොති. අද්දසං ඛො අහං, ආවුසො, තං ආජීවකං දූරතොව ආගච්ඡන්තං, දිස්වාන තං ආජීවකං එතදවොචං ‘අපාවුසො, අම්හාකං සත්ථාරං ජානාසී’ති ¶ ? ‘ආම, ආවුසො, ජානාමි. අජ්ජ සත්තාහපරිනිබ්බුතො සමණො ගොතමො, තතො මෙ ඉදං මන්දාරවපුප්ඵං ගහිතන්ති. තත්රාවුසො, යෙ තෙ භික්ඛූ අවීතරාගා, අප්පෙකච්චෙ බාහා පග්ගය්හ කන්දන්ති, ඡින්නපාතං පපතන්ති ආවට්ටන්ති විවට්ටන්ති, ‘අතිඛිප්පං භගවා පරිනිබ්බුතො, අතිඛිප්පං සුගතො පරිනිබ්බුතො, අතිඛිප්පං චක්ඛුං ලොකෙ අන්තරහිත’න්ති. යෙ පන තෙ භික්ඛූ වීතරාගා, තෙ සතා සම්පජානා අධිවාසෙන්ති ‘අනිච්චා සඞ්ඛාරා, තං කුතෙත්ථ ලබ්භා’’’ති.
‘‘අථ ඛ්වාහං, ආවුසො, තෙ භික්ඛූ එතදවොචං – ‘අලං, ආවුසො, මා සොචිත්ථ මා පරිදෙවිත්ථ, නන්වෙතං, ආවුසො, භගවතා පටිකච්චෙව අක්ඛාතං ‘සබ්බෙහෙව පියෙහි මනාපෙහි නානාභාවො විනාභාවො අඤ්ඤථාභාවො. තං කුතෙත්ථ, ආවුසො, ලබ්භා, යං තං ජාතං භූතං සඞ්ඛතං පලොකධම්මං, තං වත මා පලුජ්ජී’ති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති.
‘‘තෙන ¶ ඛො පන සමයෙන, ආවුසො, සුභද්දො නාම වුඩ්ඪපබ්බජිතො තස්සං පරිසායං නිසින්නො හොති. අථ ඛො ආවුසො සුභද්දො වුඩ්ඪපබ්බජිතො තෙ භික්ඛූ එතදවොච ‘අලං, ආවුසො, මා සොචිත්ථ මා පරිදෙවිත්ථ, සුමුත්තා මයං තෙන මහාසමණෙන, උපද්දුතා ච මයං හොම’ ‘ඉදං වො කප්පති, ඉදං වො න කප්පතී’ති, ‘ඉදානි පන මයං යං ඉච්ඡිස්සාම, තං කරිස්සාම, යං න ඉච්ඡිස්සාම, න තං කරිස්සාමා’ති. හන්ද මයං ආවුසො ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායෙය්යාම, පුරෙ අධම්මො දිප්පති, ධම්මො පටිබාහීයති, අවිනයො පුරෙ දිප්පති, විනයො පටිබාහීයති, පුරෙ අධම්මවාදිනො බලවන්තො හොන්ති, ධම්මවාදිනො දුබ්බලා හොන්ති, පුරෙ අවිනයවාදිනො බලවන්තො හොන්ති, විනයවාදිනො දුබ්බලා හොන්තී’’ති.
‘‘‘තෙන හි, භන්තෙ, ථෙරො භික්ඛූ උච්චිනතූ’ති. අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො එකෙනූනපඤ්චඅරහන්තසතානි උච්චිනි. භික්ඛූ ආයස්මන්තං මහාකස්සපං එතදවොචුං ‘අයං, භන්තෙ, ආයස්මා ආනන්දො කිඤ්චාපි සෙක්ඛො, අභබ්බො ඡන්දා දොසා මොහා භයා අගතිං ගන්තුං, බහු චානෙන භගවතො සන්තිකෙ ධම්මො ච විනයො ච පරියත්තො. තෙන හි, භන්තෙ, ථෙරො ආයස්මන්තම්පි ආනන්දං උච්චිනතූ’’’තිආදි (චූළව. 437).
තස්මා තතො පරන්ති එත්ථ සුභද්දකණ්ඩතො පරන්ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. ‘‘සබ්බං සුභද්දකණ්ඩං විත්ථාරතො වෙදිතබ්බ’’න්ති හි ඉමිනා ‘‘යං න ඉච්ඡිස්සාම, න තං කරිස්සාමා’’ති එතං පරියන්තං ¶ සුභද්දකණ්ඩපාළිං දස්සෙත්වා ඉදානි අවසෙසං උස්සාහජනනප්පකාරප්පවත්තං පාළිමෙව දස්සෙන්තො ‘‘හන්ද මයං ආවුසො’’තිආදිමාහ.
තත්ථ පුරෙ අධම්මො දිප්පතීති එත්ථ අධම්මො නාම දසකුසලකම්මපථධම්මපටිපක්ඛභූතො අධම්මො. පුරෙ දිප්පතීති අපි නාම දිප්පති. අථ වා යාව අධම්මො ධම්මං පටිබාහිතුං සමත්ථො හොති, තතො පුරෙතරමෙවාති අත්ථො. ආසන්නෙ හි අනාගතෙ අයං පුරෙසද්දො. දිප්පතීති ¶ දිප්පිස්සති. පුරෙ-සද්දයොගෙන හි අනාගතත්ථෙ අයං වත්තමානපයොගො යථා ‘‘පුරා වස්සති දෙවො’’ති. කෙචි පනෙත්ථ එවං වණ්ණයන්ති ‘‘පුරෙති පච්ඡා අනාගතෙ යථා අද්ධානං ගච්ඡන්තස්ස ගන්තබ්බමග්ගො ‘පුරෙ’ති වුච්චති, තථා ඉධ දට්ඨබ්බ’’න්ති. අවිනයොති පහානවිනයසංවරවිනයානං පටිපක්ඛභූතො අවිනයො. ‘‘විනයවාදිනො දුබ්බලා හොන්තී’’ති එවං ඉති-සද්දොපි එත්ථ දට්ඨබ්බො, ‘‘තතො පරං ආහා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. පොත්ථකෙසු පන කත්ථචි ඉති-සද්දො න දිස්සති, පාළියං පන දීඝනිකායට්ඨකථායඤ්ච අත්ථෙව ඉති-සද්දො.
තෙන හීති උය්යොජනත්ථෙ නිපාතො. උච්චිනනෙ උය්යොජෙන්තා හි තං මහාකස්සපත්ථෙරං එවමාහංසු. භික්ඛූ උච්චිනතූති සඞ්ගීතියා අනුරූපෙ භික්ඛූ උච්චිනිත්වා ගණ්හාතූති අත්ථො. ‘‘සකලනවඞ්ග…පෙ… පරිග්ගහෙසී’’ති එතෙන සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවපරියන්තානං යථාවුත්තපුග්ගලානං සතිපි ආගමාධිගමසබ්භාවෙ සහ පටිසම්භිදාහි තෙවිජ්ජාදිගුණයුත්තානං ආගමාධිගමසම්පත්තියා උක්කංසගතත්තා සඞ්ගීතියා බහූපකාරතං දස්සෙති. තත්ථ සකලනවඞ්ගසත්ථුසාසනපරියත්තිධරෙති සකලං සුත්තගෙය්යාදි නවඞ්ගං එත්ථ, එතස්ස වා අත්ථීති සකලනවඞ්ගං, සත්ථුසාසනං. අත්ථකාමෙන පරියාපුණිතබ්බතො දිට්ඨධම්මිකාදිපුරිසත්තපරියත්තභාවතො ච පරියත්තීති තීණි පිටකානි වුච්චන්ති, තං සකලනවඞ්ගසත්ථුසාසනසඞ්ඛාතං පරියත්තිං ධාරෙන්තීති සකලනවඞ්ගසත්ථුසාසනපරියත්තිධරා, තාදිසෙති අත්ථො. බහූනං නානප්පකාරානං කිලෙසානං සක්කායදිට්ඨියා ච අවිහතත්තා තා ජනෙන්ති, තාහි වා ජනිතාති පුථුජ්ජනා. දුවිධා පුථුජ්ජනා අන්ධපුථුජ්ජනා කල්යාණපුථුජ්ජනාති. තත්ථ යෙසං ඛන්ධධාතුආයතනාදීසු උග්ගහපරිපුච්ඡාසවනධාරණපච්චවෙක්ඛණානි නත්ථි, තෙ අන්ධපුථුජ්ජනා. යෙසං තානි අත්ථි, තෙ කල්යාණපුථුජ්ජනා. තෙ ඉධ ‘‘පුථුජ්ජනා’’ති අධිප්පෙතා. සමථභාවනාසිනෙහාභාවෙන සුක්ඛා ලූඛා අසිනිද්ධා විපස්සනා එතෙසන්ති සුක්ඛවිපස්සකා.
තිපිටකසබ්බපරියත්තිප්පභෙදධරෙති තිණ්ණං පිටකානං සමාහාරො තිපිටකං, තිපිටකසඞ්ඛාතං නවඞ්ගාදිවසෙන අනෙකධා භින්නං සබ්බපරියත්තිප්පභෙදං ධාරෙන්තීති තිපිටකසබ්බපරියත්තිප්පභෙදධරා, තාදිසෙති ¶ අත්ථො. අනු අනු තංසමඞ්ගීනං භාවෙති වඩ්ඪෙතීති අනුභාවො, අනුභාවො ¶ එව ආනුභාවො, පභාවො. මහන්තො ආනුභාවො යෙසං තෙ මහානුභාවා. තෙවිජ්ජාදිභෙදෙති තිස්සො විජ්ජායෙව තෙවිජ්ජා, තා ආදි යෙසං ඡළභිඤ්ඤාදීනං තෙ තෙවිජ්ජාදයො, තෙ භෙදා අනෙකප්පකාරා භින්නා එතෙසන්ති තෙවිජ්ජාදිභෙදා, ඛීණාසවා, තාදිසෙති අත්ථො. අථ වා තිස්සො විජ්ජා එතස්ස අත්ථීති තෙවිජ්ජො, සො ආදි යෙසං ඡළභිඤ්ඤාදීනං තෙ තෙවිජ්ජාදයො, තෙ භෙදා යෙසං ඛීණාසවානං තෙ තෙවිජ්ජාදිභෙදා, තාදිසෙති අත්ථො. යෙ සන්ධාය ඉදං වුත්තන්ති යෙ භික්ඛූ සන්ධාය ඉදං ‘‘අථ ඛො ආයස්මා’’තිආදිවචනං සඞ්ගීතික්ඛන්ධකෙ (චූළව. 437) වුත්තන්ති අත්ථො.
කිස්ස පනාති කස්මා පන. සික්ඛතීති සෙක්ඛො, අථ වා සික්ඛනං සික්ඛා, සායෙව තස්ස සීලන්ති සෙක්ඛො. සො හි අපරියොසිතසික්ඛත්තා ච තදධිමුත්තත්තා ච එකන්තෙන සික්ඛනසීලො න අසෙක්ඛො විය පරිනිට්ඨිතසික්ඛො තත්ථ පටිපස්සද්ධුස්සාහො, නාපි විස්සට්ඨසික්ඛො පචුරජනො විය තත්ථ අනධිමුත්තො. අථ වා අරියාය ජාතියා තීසු සික්ඛාසු ජාතො, තත්ථ වා භවොති සෙක්ඛො. අථ වා ඉක්ඛති එතායාති ඉක්ඛා, මග්ගඵලසම්මාදිට්ඨි. සහ ඉක්ඛායාති සෙක්ඛො. උපරිමග්ගත්තයකිච්චස්ස අපරියොසිතත්තා සහ කරණීයෙනාති සකරණීයො. අස්සාති අනෙන. අසම්මුඛා පටිග්ගහිතං නාම නත්ථීති නනු ච –
‘‘ද්වාසීති බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතො;
චතුරාසීති සහස්සානි, යෙ මෙ ධම්මා පවත්තිනො’’ති. (ථෙරගා. 1027) –
වුත්තත්තා කථමෙතං යුජ්ජතීති? ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතොති වුත්තම්පි භගවතො සන්තිකෙ පටිග්ගහිතමෙවාති කත්වා වුත්තන්ති නායං විරොධො. බහුකාරත්තාති බහුඋපකාරත්තා. උපකාරවචනො හෙත්ථ කාරසද්දො. අස්සාති භවෙය්ය.
අතිවිය විස්සත්ථොති අතිවිය විස්සාසිකො. නන්ති ආනන්දත්ථෙරං, ‘‘ඔවදතී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ආනන්දත්ථෙරස්ස යෙභුය්යෙන නවකාය පරිසාය විබ්භමනෙන මහාකස්සපත්ථෙරො එවමාහ ‘‘න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසී’’ති. තථා හි පරිනිබ්බුතෙ සත්ථරි මහාකස්සපත්ථෙරො සත්ථුපරිනිබ්බානෙ සන්නිපතිතස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ¶ ධම්මවිනයසඞ්ගායනත්ථං පඤ්චසතෙ භික්ඛූ උච්චිනිත්වා ‘‘ආවුසො, රාජගහෙ වස්සං වසන්තා ධම්මවිනයං සඞ්ගායෙය්යාම, තුම්හෙ පුරෙ වස්සූපනායිකාය අත්තනො අත්තනො පලිබොධං පච්ඡින්දිත්වා රාජගහෙ සන්නිපතථා’’ති වත්වා ¶ අත්තනා රාජගහං ගතො. ආනන්දත්ථෙරොපි භගවතො පත්තචීවරමාදාය මහාජනං සඤ්ඤාපෙන්තො සාවත්ථිං ගන්ත්වා තතො නික්ඛම්ම රාජගහං ගච්ඡන්තො දක්ඛිණගිරිස්මිං චාරිකං චරි. තස්මිං සමයෙ ආනන්දත්ථෙරස්ස තිංසමත්තා සද්ධිවිහාරිකා යෙභුය්යෙන කුමාරභූතා එකවස්සිකදුවස්සිකභික්ඛූ චෙව අනුපසම්පන්නා ච විබ්භමිංසු. කස්මා පනෙතෙ පබ්බජිතා, කස්මා විබ්භමිංසූති? තෙසං කිර මාතාපිතරො චින්තෙසුං ‘‘ආනන්දත්ථෙරො සත්ථුවිස්සාසිකො අට්ඨ වරෙ යාචිත්වා උපට්ඨහති, ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානං සත්ථාරං ගහෙත්වා ගන්තුං සක්කොති, අම්හාකං දාරකෙ එතස්ස සන්තිකෙ පබ්බාජෙස්සාම, සො සත්ථාරං ගහෙත්වා ආගමිස්සති, තස්මිං ආගතෙ මයං මහාසක්කාරං කාතුං ලභිස්සාමා’’ති ඉමිනා තාව කාරණෙන නෙසං ඤාතකා තෙ පබ්බාජෙසුං. සත්ථරි පන පරිනිබ්බුතෙ තෙසං සා පත්ථනා උපච්ඡින්නා, අථ නෙ එකදිවසෙනෙව උප්පබ්බාජෙසුං.
අථ ආනන්දත්ථෙරං දක්ඛිණගිරිස්මිං චාරිකං චරිත්වා රාජගහමාගතං දිස්වා මහාකස්සපත්ථෙරො එවමාහ ‘‘න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසී’’ති. වුත්තඤ්හෙතං කස්සපසංයුත්තෙ –
‘‘අථ කිඤ්චරහි ත්වං, ආවුසො ආනන්ද, ඉමෙහි නවෙහි භික්ඛූහි ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරෙහි භොජනෙ අමත්තඤ්ඤූහි ජාගරියං අනනුයුත්තෙහි සද්ධිං චාරිකං චරසි, සස්සඝාතං මඤ්ඤෙ චරසි, කුලූපඝාතං මඤ්ඤෙ චරසි, ඔලුජ්ජති ඛො තෙ, ආවුසො ආනන්ද, පරිසා, පලුජ්ජන්ති ඛො තෙ ආවුසො නවප්පායා, න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසීති.
‘‘අපි මෙ භන්තෙ කස්සප සිරස්මිං පලිතානි ජාතානි, අථ ච පන මයං අජ්ජාපි ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස කුමාරකවාදා න මුච්චාමාති. තථා හි පන ත්වං, ආවුසො ආනන්ද, ඉමෙහි නවෙහි භික්ඛූහි ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරෙහි භොජනෙ අමත්තඤ්ඤූහි ජාගරියං අනනුයුත්තෙහි සද්ධිං චාරිකං චරසි, සස්සඝාතං මඤ්ඤෙ චරසි, කුලූපඝාතං මඤ්ඤෙ චරසි, ඔලුජ්ජති ඛො ¶ තෙ, ආවුසො ආනන්ද, පරිසා, පලුජ්ජන්ති ඛො තෙ ආවුසො නවප්පායා, න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසී’’ති (සං. නි. 2.154).
තත්ථ (සං. නි. අට්ඨ. 2.2.154) සස්සඝාතං මඤ්ඤෙචරසීති සස්සං ඝාතෙන්තො විය ආහිණ්ඩසි. කුලූපඝාතං මඤ්ඤෙ චරසීති කුලානි උපඝාතෙන්තො විය හනන්තො විය ආහනන්තො විය ආහිණ්ඩසි. ඔලුජ්ජතීති පලුජ්ජති භිජ්ජති. පලුජ්ජන්ති ඛො තෙ ආවුසො නවප්පායාති, ආවුසො, එවං එතෙ තුය්හං පායෙන යෙභුය්යෙන නවකා එකවස්සිකදුවස්සිකදහරා චෙව සාමණෙරා ච ¶ පලුජ්ජන්ති. න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසීති අයං කුමාරකො අත්තනො පමාණං න වත ජානාතීති ථෙරං තජ්ජෙන්තො ආහ. කුමාරකවාදා න මුච්චාමාති කුමාරකවාදතො න මුච්චාම. තථා හි පන ත්වන්ති ඉදමස්ස එවං වත්තබ්බතාය කාරණදස්සනත්ථං වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – යස්මා ත්වං ඉමෙහි නවකෙහි භික්ඛූහි ඉන්ද්රියසංවරරහිතෙහි සද්ධිං විචරසි, තස්මා කුමාරකෙහි සද්ධිං චරන්තො ‘‘කුමාරකො’’ති වත්තබ්බතං අරහසීති.
‘‘න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසී’’ති එත්ථ වා-සද්දො පදපූරණෙ. වා-සද්දො හි උපමානසමුච්චයසංසයවවස්සග්ගපදපූරණවිකප්පාදීසු බහූසු අත්ථෙසු දිස්සති. තථා හෙස ‘‘පණ්ඩිතො වාපි තෙන සො’’තිආදීසු (ධ. ප. 63) උපමානෙ දිස්සති, සදිසභාවෙති අත්ථො. ‘‘තං වාපි ධීරා මුනි වෙදයන්තී’’තිආදීසු (සු. නි. 213) සමුච්චයෙ. ‘‘කෙ වා ඉමෙ කස්ස වා’’තිආදීසු (පාරා. 296) සංසයෙ. ‘‘අයං වා ඉමෙසං සමණබ්රාහ්මණානං සබ්බබාලො සබ්බමූළ්හො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.181) වවස්සග්ගෙ. ‘‘යෙ හි කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.170; සං. නි. 2.13) විකප්පෙති. ඉධ පන පදපූරණෙ දට්ඨබ්බො. තෙනෙව ච ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තං ‘‘වාසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරං කරොන්තෙන ‘න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසී’තිආදීසු (සං. නි. 2.154) පදපූරණෙ’’ති. අට්ඨකථායම්පි (සං. නි. අට්ඨ. 2.2.154) එත්තකමෙව වුත්තං ‘‘න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසීති අයං කුමාරකො අත්තනො පමාණං න වත ජානාතීති ථෙරං තජ්ජෙන්තො ආහා’’ති. එත්ථාපි වතාති වචනසිලිට්ඨතාය වුත්තං. යං පනෙත්ථ කෙනචි වුත්තං ‘‘න වායන්ති එත්ථ වාති විභාසා, අඤ්ඤාසිපි න අඤ්ඤාසිපීති අත්ථො’’ති ¶ . තං තස්ස මතිමත්තන්ති දට්ඨබ්බං. න හෙත්ථ අයමත්ථො සම්භවති, තස්මා අත්තනො පමාණං නාඤ්ඤාසීති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්රාති එවං සති. ඡන්දාගමනං වියාති එත්ථ ඡන්දා ආගමනං වියාති පදච්ඡෙදො කාතබ්බො, ඡන්දෙන ආගමනං පවත්තනං වියාති අත්ථො, ඡන්දෙන අකත්තබ්බකරණං වියාති වුත්තං හොති. ඡන්දං වා ආගච්ඡති සම්පයොගවසෙනාති ඡන්දාගමනං, තථා පවත්තො අපායගමනීයො අකුසලචිත්තුප්පාදො. අථ වා අනනුරූපං ගමනං අගමනං, ඡන්දෙන අගමනං ඡන්දාගමනං, ඡන්දෙන සිනෙහෙන අනනුරූපං ගමනං පවත්තනං අකත්තබ්බකරණං වියාති වුත්තං හොති. අසෙක්ඛපටිසම්භිදාප්පත්තෙති අසෙක්ඛභූතා පටිසම්භිදා අසෙක්ඛපටිසම්භිදා, තං පත්තෙ, පටිලද්ධඅසෙක්ඛපටිසම්භිදෙති අත්ථො. අනුමතියාති අනුඤ්ඤාය, යාචනායාති වුත්තං හොති.
‘‘කිඤ්චාපි සෙක්ඛො’’ති ඉදං න සෙක්ඛානං අගතිගමනසබ්භාවෙන වුත්තං, අසෙක්ඛානංයෙව පන උච්චිනිතත්තාති දට්ඨබ්බං. පඨමමග්ගෙනෙව හි චත්තාරි අගතිගමනානි පහීයන්ති, තස්මා කිඤ්චාපි ¶ සෙක්ඛො, තථාපි ථෙරො ආයස්මන්තම්පි ආනන්දං උච්චිනතූති එවමෙත්ථ සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. න පන කිඤ්චාපි සෙක්ඛො, තථාපි අභබ්බො අගතිං ගන්තුන්ති යොජෙතබ්බං. ‘‘අභබ්බො’’තිආදිනා පන ධම්මසඞ්ගීතියා තස්ස අරහභාවං දස්සෙන්තා විජ්ජමානෙ ගුණෙ කථෙන්ති. තත්ථ ඡන්දාති ඡන්දෙන, සිනෙහෙනාති අත්ථො. අගතිං ගන්තුන්ති අගන්තබ්බං ගන්තුං, අකත්තබ්බං කාතුන්ති වුත්තං හොති. ඉමානි පන චත්තාරි අගතිගමනානි භණ්ඩභාජනීයෙ ච විනිච්ඡයට්ඨානෙ ච ලබ්භන්ති. තත්ථ භණ්ඩභාජනීයෙ තාව අත්තනො භාරභූතානං භික්ඛූනං අමනාපෙ භණ්ඩෙ සම්පත්තෙ තං පරිවත්තිත්වා මනාපං දෙන්තො ඡන්දාගතිං ගච්ඡති නාම. අත්තනො පන අභාරභූතානං මනාපෙ භණ්ඩෙ සම්පත්තෙ තං පරිවත්තිත්වා අමනාපං දෙන්තො දොසාගතිං ගච්ඡති නාම. භණ්ඩෙසු භාජනීයවත්ථුඤ්ච ඨිතිකඤ්ච අජානන්තො මොහාගතිං ගච්ඡති නාම. මුඛරානං වා රාජාදිනිස්සිතානං වා ‘‘ඉමෙ මෙ අමනාපෙ භණ්ඩෙ දින්නෙ අනත්ථං කරෙය්යු’’න්ති භයෙන පරිවත්තිත්වා මනාපං දෙන්තො භයාගතිං ගච්ඡති නාම. යො පන එවං න ගච්ඡති, සබ්බෙසං තුලාභූතො පමාණභූතො මජ්ඣත්තොව හුත්වා යං යස්ස පාපුණාති, තදෙව තස්ස දෙති, අයං චතුබ්බිධම්පි අගතිං න ගච්ඡති නාම. විනිච්ඡයට්ඨානෙ පන අත්තනො භාරභූතස්ස ගරුකාපත්තිං ලහුකාපත්තිං කත්වා කථෙන්තො ඡන්දාගතිං ගච්ඡති නාම. ඉතරස්ස ලහුකාපත්තිං ගරුකාපත්තිං ¶ කත්වා කථෙන්තො දොසාගතිං ගච්ඡති නාම. ආපත්තිවුට්ඨානං පන සමුච්චයක්ඛන්ධකඤ්ච අජානන්තො මොහාගතිං ගච්ඡති නාම. මුඛරස්ස වා රාජපූජිතස්ස වා ‘‘අයං මෙ ගරුකං කත්වා ආපත්තිං කථෙන්තස්ස අනත්ථම්පි කරෙය්යා’’ති ගරුකමෙව ලහුකාපත්තිං කථෙන්තො භයාගතිං ගච්ඡති නාම. යො පන සබ්බෙසං යථාභූතමෙව කථෙසි, අයං චතුබ්බිධම්පි අගතිගමනං න ගච්ඡති නාම. ථෙරොපි තාදිසො චතුන්නම්පි අගතිගමනානං පඨමමග්ගෙනෙව පහීනත්තා, තස්මා සඞ්ගායනවසෙන ධම්මවිනයවිනිච්ඡයෙ සම්පත්තෙ ඡන්දාදිවසෙන අඤ්ඤථා අකථෙත්වා යථාභූතමෙව කථෙතීති වුත්තං ‘‘අභබ්බො…පෙ… අගතිං ගන්තු’’න්ති. පරියත්තොති අධීතො, උග්ගහිතොති අත්ථො.
උච්චිනිතෙනාති උච්චිනිත්වා ගහිතෙන. එතදහොසීති එතං පරිවිතක්කනං අහොසි. රාජගහං ඛො මහාගොචරන්ති එත්ථ ‘‘රාජගහන්ති රාජගහසාමන්තං ගහෙත්වා වුත්ත’’න්ති චූළගණ්ඨිපදෙ මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ ච වුත්තං. ගාවො චරන්ති එත්ථාති ගොචරො, ගොචරො විය ගොචරො, භික්ඛාචරණට්ඨානං. සො මහන්තො අස්ස, එත්ථාති වා මහාගොචරං, රාජගහං. ථාවරකම්මන්ති චිරට්ඨායිකම්මං. විසභාගපුග්ගලො සුභද්දසදිසො. උක්කොටෙය්යාති නිවාරෙය්යාති අත්ථො. ඤත්තිදුතියෙන කම්මෙන සාවෙසීති –
‘‘සුණාතු මෙ, ආවුසො, සඞ්ඝො, යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො ඉමානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි ¶ සම්මන්නෙය්ය ‘රාජගහෙ වස්සං වසන්තානි ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායිතුං, න අඤ්ඤෙහි භික්ඛූහි රාජගහෙ වස්සං වසිතබ්බ’න්ති, එසා ඤත්ති.
‘‘සුණාතු මෙ, ආවුසො, සඞ්ඝො, සඞ්ඝො ඉමානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි සම්මන්නති ‘රාජගහෙ වස්සං වසන්තානි ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායිතුං, න අඤ්ඤෙහි භික්ඛූහි රාජගහෙ වස්සං වසිතබ්බ’න්ති, යස්සායස්මතො ඛමති ඉමෙසං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං සම්මුති ‘රාජගහෙ වස්සං වසන්තානං ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායිතුං, න අඤ්ඤෙහි භික්ඛූහි රාජගහෙ වස්සං වසිතබ්බ’න්ති, සො තුණ්හස්ස. යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්ය.
‘‘සම්මතානි සඞ්ඝෙන ඉමානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි ‘රාජගහෙ වස්සං වසන්තානි ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායිතුං, න අඤ්ඤෙහි භික්ඛූහි රාජගහෙ වස්සං ¶ වසිතබ්බ’න්ති, ඛමති සඞ්ඝස්ස, තස්මා තුණ්හී, එවමෙතං ධාරයාමී’’ති (චූළව. 437) –
එවං ඤත්තිදුතියෙන කම්මෙන සාවෙසි. ඉදං සන්ධාය වුත්තං ‘‘තං සඞ්ගීතික්ඛන්ධකෙ වුත්තනයෙනෙව ඤාතබ්බ’’න්ති.
අයං පන කම්මවාචා තථාගතස්ස පරිනිබ්බානතො එකවීසතිමෙ දිවසෙ කතා. වුත්තඤ්හෙතං දීඝනිකායට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමසඞ්ගීතිකථා) ‘‘අයං පන කම්මවාචා තථාගතස්ස පරිනිබ්බානතො එකවීසතිමෙ දිවසෙ කතා. භගවා හි විසාඛපුණ්ණමායං පච්චූසසමයෙ පරිනිබ්බුතො, අථස්ස සත්තාහං සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං ගන්ධමාලාදීහි පූජයිංසු. එවං සත්තාහං සාධුකීළනදිවසා නාම අහෙසුං. තතො සත්තාහං චිතකාය අග්ගිනා ඣායි, සත්තාහං සත්තිපඤ්ජරං කත්වා සන්ථාගාරසාලායං ධාතුපූජං කරිංසූති එකවීසති දිවසා ගතා. ජෙට්ඨමූලසුක්කපක්ඛපඤ්චමියං පන ධාතුයො භාජයිංසු. එතස්මිං ධාතුභාජනදිවසෙ සන්නිපතිතස්ස මහාභික්ඛුසඞ්ඝස්ස සුභද්දෙන වුඩ්ඪපබ්බජිතෙන කතං අනාචාරං ආරොචෙත්වා වුත්තනයෙනෙව භික්ඛූ උච්චිනිත්වා අයං කම්මවාචා කතා. ඉමඤ්ච පන කම්මවාචං කත්වා ථෙරො භික්ඛූ ආමන්තෙසි ‘ආවුසො ඉදානි තුම්හාකං චත්තාලීසදිවසා ඔකාසො, තතො පරං අයං නාම නො පලිබොධො අත්ථීති වත්තුං න ලබ්භා, තස්මා එත්ථන්තරෙ යස්ස රොගපලිබොධො වා ආචරියුපජ්ඣායපලිබොධො වා මාතාපිතුපලිබොධො වා අත්ථි, පත්තං වා පන පචිතබ්බං චීවරං වා කාතබ්බං, සො තං පලිබොධං ඡින්දිත්වා කරණීයං කරොතූ’ති. එවඤ්ච පන වත්වා ථෙරො අත්තනො පඤ්චසතාය පරිසාය පරිවුතො රාජගහං ගතො, අඤ්ඤෙපි මහාථෙරා අත්තනො අත්තනො පරිවාරං ගහෙත්වා සොකසල්ලසමප්පිතං ¶ මහාජනං අස්සාසෙතුකාමා තං තං දිසං පක්කන්තා. පුණ්ණත්ථෙරො පන සත්තසතභික්ඛුපරිවාරො ‘තථාගතස්ස පරිනිබ්බානට්ඨානං ආගතාගතං මහාජනං අස්සාසෙස්සාමී’ති කුසිනාරායමෙව අට්ඨාසි. ආයස්මා ආනන්දො යථා පුබ්බෙ අපරිනිබ්බුතස්ස, එවං පරිනිබ්බුතස්සපි භගවතො සයමෙව පත්තචීවරමාදාය පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං යෙන සාවත්ථි තෙන චාරිකං පක්කාමි. ගච්ඡතො පනස්ස පරිවාරා භික්ඛූ ගණනපථං වීතිවත්තා’’ති. තස්මා තථාගතස්ස පරිනිබ්බානතො ¶ තීසු සත්තාහෙසු අතික්කන්තෙසු එකවීසතිමෙ දිවසෙ ඉමං කම්මවාචං සාවෙත්වා ථෙරො රාජගහං පක්කන්තොති වෙදිතබ්බං.
යදි එවං කස්මා පන ඉධ මඞ්ගලසුත්තට්ඨකථායඤ්ච (ඛු. පා. අට්ඨ. 5.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා) ‘‘සත්තසු සාධුකීළනදිවසෙසු සත්තසු ච ධාතුපූජාදිවසෙසු වීතිවත්තෙසූ’’ති වුත්තං? සත්තසු ධාතුපූජාදිවසෙසු ගහිතෙසු තදවිනාභාවතො මජ්ඣෙ චිතකාය ඣාපනසත්තාහම්පි ගහිතමෙවාති කත්වා විසුං න වුත්තං විය දිස්සති. යදි එවං අථ කස්මා ‘‘අඩ්ඪමාසො අතික්කන්තො, දියඩ්ඪමාසො සෙසො’’ති ච වුත්තන්ති? නායං දොසො. අප්පකඤ්හි ඌනමධිකං වා ගණනූපගං න හොති, තස්මා සමුදායො අප්පකෙන අධිකොපි අනධිකො විය හොතීති කත්වා අඩ්ඪමාසතො අධිකෙපි පඤ්ච දිවසෙ ‘‘අඩ්ඪමාසො අතික්කන්තො’’ති වුත්තං ‘‘ද්වාසීතිඛන්ධකවත්තානං කත්ථචි අසීතිඛන්ධකවත්තානී’’ති වචනං විය. තථා අප්පකෙන ඌනොපි ච සමුදායො අනූනො විය හොතීති කත්වා ‘‘දියඩ්ඪමාසතො ඌනෙපි පඤ්ච දිවසෙ දියඩ්ඪමාසො සෙසො’’ති ච වුත්තං. සතිපට්ඨානවිභඞ්ගට්ඨකථායඤ්හි (විභ. අට්ඨ. 356) ඡමාසතො ඌනෙපි අඩ්ඪමාසෙ ‘‘ඡ මාසෙ සජ්ඣායො කාතබ්බො’’ති වුත්තවචනං විය. තත්ථ හි තචපඤ්චකාදීසු චතූසු පඤ්චකෙසු ද්වීසු ච ඡක්කෙසු එකෙකස්මිං අනුලොමතො පඤ්චාහං, පටිලොමතො පඤ්චාහං, අනුලොමපටිලොමතො පඤ්චාහං, තථා පුරිමපුරිමෙහි පඤ්චකඡක්කෙහි සද්ධිං අනුලොමතො පඤ්චාහං, පටිලොමතො පඤ්චාහං, අනුලොමපටිලොමතො පඤ්චාහන්ති එවං විසුං තිපඤ්චාහං එකතො තිපඤ්චාහඤ්ච සජ්ඣායං කත්වා ඡමාසං සජ්ඣායො කාතබ්බොති වචනං විය. තත්ථ හි වක්කපඤ්චකාදීසු තීසු පඤ්චකෙසු ද්වීසු ච ඡක්කෙසු විසුං හෙට්ඨිමෙහි එකතො ච සජ්ඣායෙ පඤ්චන්නං පඤ්චන්නං පඤ්චකානං වසෙන පඤ්චමාසපරිපුණ්ණා ලබ්භන්ති, තචපඤ්චකෙ පන විසුං තිපඤ්චාහමෙවාති අඩ්ඪමාසොයෙවෙකො ලබ්භතීති අඩ්ඪමාසාධිකපඤ්චමාසා ලබ්භන්ති.
එවං සති යථා තත්ථ අඩ්ඪමාසෙ ඌනෙපි මාසපරිච්ඡෙදෙන පරිච්ඡිජ්ජමානෙ සජ්ඣායෙ ඡ මාසා පරිච්ඡෙදකා හොන්තීති පරිච්ඡිජ්ජමානස්ස සජ්ඣායස්ස සත්තමාසාදිමාසන්තරගමනනිවාරණත්ථං ඡමාසග්ගහණං කතං, න සකලඡමාසෙ සජ්ඣායප්පවත්තිදස්සනත්ථං, එවමිධාපි මාසවසෙන ¶ කාලෙ පරිච්ඡිජ්ජමානෙ ඌනෙපි පඤ්චදිවසෙ දියඩ්ඪමාසො පරිච්ඡෙදකො හොතීති පරිච්ඡිජ්ජමානස්ස ¶ කාලස්ස ද්විමාසාදිමාසන්තරගමනනිවාරණත්ථං ‘‘දියඩ්ඪමාසො සෙසො’’ති දියඩ්ඪමාසග්ගහණං කතන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො ගහෙතබ්බො. අඤ්ඤථා ච අට්ඨකථාවචනානං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරොධො ආපජ්ජති. එකාහමෙව වා භගවතො සරීරං චිතකාය ඣායීති ඛුද්දකභාණකානං අධිප්පායොති ගහෙතබ්බං. එවඤ්හි සති පරිනිබ්බානතො සත්තසු සාධුකීළනදිවසෙසු වීතිවත්තෙසු අට්ඨමියං චිතකාය භගවතො සරීරං ඣාපෙත්වා තතො පරං සත්තසු දිවසෙසු ධාතුපූජං අකංසූති අඩ්ඪමාසො අතික්කන්තො, ගිම්හානං දියඩ්ඪො ච මාසො සෙසො හොති. පරිනිබ්බානසුත්තන්තපාළියම්පි හි චිතකාය ඣාපනසත්තාහං න ආගතං, ද්වෙයෙව සත්තාහානි ආගතානි, උපපරික්ඛිත්වා පන යං රුච්චති, තං ගහෙතබ්බං. ඉතො අඤ්ඤෙන වා පකාරෙන යථා න විරුජ්ඣති, තථා කාරණං පරියෙසිතබ්බං. යං පනෙත්ථ කෙනචි වුත්තං ‘‘අඩ්ඪමාසො අතික්කන්තොති එත්ථ එකො දිවසො නට්ඨො. සො පාටිපදදිවසො කොලාහලදිවසො නාම, තස්මා ඉධ න ගහිතො’’ති. තං න සුන්දරං පරිනිබ්බානසුත්තන්තපාළියං පාටිපදදිවසතොයෙව පට්ඨාය සත්තාහස්ස වුත්තත්තා අට්ඨකථායඤ්ච පරිනිබ්බානදිවසෙනපි සද්ධිං තිණ්ණං සත්තාහානං ගහිතත්තා. තථා හි පරිනිබ්බානදිවසෙන සද්ධිං තිණ්ණං සත්තාහානං ගහිතත්තා ජෙට්ඨමූලසුක්කපඤ්චමී එකවීසතිමො දිවසො හොති.
සත්තසු සාධුකීළනදිවසෙසූති එත්ථ සාධුකීළනං නාම සංවෙගවත්ථුං කිත්තෙත්වා කිත්තෙත්වා අනිච්චතාපටිසංයුත්තානි ගීතානි ගායිත්වා පූජාවසෙන කීළනතො සුන්දරං කීළනන්ති සාධුකීළනං. අථ වා සපරහිතසාධනට්ඨෙන සාධු, තෙසං සංවෙගවත්ථුං කිත්තෙත්වා කිත්තෙත්වා කීළනං සාධුකීළනං, උළාරපුඤ්ඤපසවනතො සම්පරායිකත්ථාවිරොධිකීළාවිහාරොති අත්ථො. එත්ථ ච පුරිමස්මිං සත්තාහෙ සාධුකීළාය එකදෙසෙන කතත්තා සාධුකීළනදිවසා නාම තෙ ජාතා. විසෙසතො පන ධාතුපූජාදිවසෙසුයෙව සාධුකීළනං අකංසු. තතොයෙව ච මහාපරිනිබ්බානසුත්තන්තපාළියං –
‘‘අථ ඛො කොසිනාරකා මල්ලා භගවතො සරීරානි සත්තාහං සන්ථාගාරෙ සත්තිපඤ්ජරං කරිත්වා ධනුපාකාරං පරික්ඛිපාපෙත්වා ¶ නච්චෙහි ගීතෙහි වාදිතෙහි මාලෙහි ගන්ධෙහි සක්කරිංසු ගරුං කරිංසු මානෙසුං පූජෙසු’’න්ති (දී. නි. 2.235).
එතස්ස අට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.235) වුත්තං –
‘‘කස්මා ¶ පනෙතෙ එවමකංසූති? ඉතො පුරිමෙසු ද්වීසු සත්තාහෙසු තෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ඨානනිසජ්ජොකාසං කරොන්තා ඛාදනීයභොජනීයාදීනි සංවිදහන්තා සාධුකීළිකාය ඔකාසං න ලභිංසු. තතො නෙසං අහොසි ‘ඉමං සත්තාහං සාධුකීළිතං කීළිස්සාම, ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජති, යං අම්හාකං පමත්තභාවං ඤත්වා කොචිදෙව ආගන්ත්වා ධාතුයො ගණ්හෙය්ය, තස්මා ආරක්ඛං ඨපෙත්වා කීළිස්සාමා’ති, තෙන තෙ එවමකංසූ’’ති.
තස්මා විසෙසතො සාධුකීළිකා ධාතුපූජාදිවසෙසුයෙවාති දට්ඨබ්බං. තෙ පන ධාතුපූජාය කතත්තා ‘‘ධාතුපූජාදිවසා’’ති පාකටා ජාතාති ආහ ‘‘සත්තසු ච ධාතුපූජාදිවසෙසූ’’ති. උපකට්ඨාති ආසන්නා. වස්සං උපනෙන්ති උපගච්ඡන්ති එත්ථාති වස්සූපනායිකා. එකං මග්ගං ගතොති චාරිකං චරිත්වා මහාජනං අස්සාසෙතුං එකෙන මග්ගෙන ගතො. එවං අනුරුද්ධත්ථෙරාදයොපි තෙසු තෙසු ජනපදෙසු චාරිකං චරිත්වා මහාජනං අස්සාසෙන්තා ගතාති දට්ඨබ්බං. යෙන සාවත්ථි, තෙන චාරිකං පක්කාමීති යත්ථ සාවත්ථි, තත්ථ චාරිකං පක්කාමි, යෙන වා දිසාභාගෙන සාවත්ථි පක්කමිතබ්බා හොති, තෙන දිසාභාගෙන චාරිකං පක්කාමීති අත්ථො.
තත්රාති තස්සං සාවත්ථියං. සුදන්ති නිපාතමත්තං. අනිච්චතාදිපටිසංයුත්තායාති ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදිනයප්පවත්තාය. අසමුච්ඡින්නතණ්හානුසයත්තා අවිජ්ජාතණ්හාභිසඞ්ඛතෙන කම්මුනා භවයොනිගතිඨිතිසත්තාවාසෙසු ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතං අත්තභාවං ජනෙති අභිනිබ්බත්තෙතීති ජනො, කිලෙසෙ ජනෙති, අජනි, ජනිස්සතීති වා ජනො, මහන්තො ජනොති මහාජනො, තං මහාජනං, බහුජනන්ති අත්ථො. සඤ්ඤාපෙත්වාති සමස්සාසෙත්වා. ගන්ධකුටියා ද්වාරං විවරිත්වාති පරිභොගචෙතියභාවතො ගන්ධකුටිං වන්දිත්වා ගන්ධකුටියා ද්වාරං විවරීති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව දීඝනිකායට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා) ‘‘ගන්ධකුටිං වන්දිත්වා’’ති වුත්තං. මිලාතං මාලාකචවරං මිලාතමාලාකචවරං. යථාඨානෙ ඨපෙත්වාති පඨමඨිතට්ඨානං අනතික්කමිත්වා ¶ යථාඨිතට්ඨානෙයෙව ඨපෙත්වාති අත්ථො. භගවතො ඨිතකාලෙ කරණීයං වත්තං සබ්බමකාසීති සෙනාසනෙ කත්තබ්බවත්තං සන්ධාය වුත්තං. කරොන්තො ච න්හානකොට්ඨකෙ සම්මජ්ජනඋදකූපට්ඨානාදිකාලෙසු ගන්ධකුටිං ගන්ත්වා ‘‘නනු භගවා අයං තුම්හාකං න්හානකාලො, අයං ධම්මදෙසනාකාලො, අයං භික්ඛූනං ඔවාදදානකාලො, අයං සීහසෙය්යං කප්පනකාලො, අයං මුඛධොවනකාලො’’තිආදිනා නයෙන පරිදෙවමානොව අකාසි. තමෙනං අඤ්ඤතරා දෙවතා ‘‘භන්තෙ ආනන්ද, තුම්හෙ එවං පරිදෙවමානා කථං අඤ්ඤෙ අස්සාසයිස්සථා’’ති සංවෙජෙසි. සො තස්සා වචනෙන සංවිග්ගහදයො සන්ථම්භිත්වා තථාගතස්ස පරිනිබ්බානතො පභුති ඨානනිසජ්ජබහුලතාය උස්සන්නධාතුකං ¶ කායං සමස්සාසෙතුං ඛීරවිරෙචනං පිවි. ඉදානි තං දස්සෙන්තො ‘‘අථ ථෙරො’’තිආදිමාහ.
උස්සන්නධාතුකන්ති උපචිතසෙම්හාදිධාතුකං කායං. සමස්සාසෙතුන්ති සන්තප්පෙතුං. දුතියදිවසෙති දෙවතාය සංවෙජිතදිවසතො. ‘‘ජෙතවනවිහාරං පවිට්ඨදිවසතො වා දුතියදිවසෙ’’ති වදන්ති. විරිච්චති එතෙනාති විරෙචනං, ඔසධපරිභාවිතං ඛීරමෙව විරෙචනන්ති ඛීරවිරෙචනං. යං සන්ධායාති යං භෙසජ්ජපානං සන්ධාය. අඞ්ගසුභතාය සුභොති එවං ලද්ධනාමත්තා සුභෙන මාණවෙන. පහිතං මාණවකන්ති ‘‘සත්ථා පරිනිබ්බුතො ආනන්දත්ථෙරො කිරස්ස පත්තචීවරං ගහෙත්වා ආගතො, මහාජනො ච තං දස්සනාය උපසඞ්කමතී’’ති සුත්වා ‘‘විහාරං ඛො පන ගන්ත්වා මහාජනමජ්ඣෙ න සක්කා සුඛෙන පටිසන්ථාරං වා කාතුං ධම්මකථං වා සොතුං, ගෙහං ආගතංයෙව නං දිස්වා සුඛෙන පටිසන්ථාරං කරිස්සාමි, එකා ච මෙ කඞ්ඛා අත්ථි, තම්පි නං පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා සුභෙන මාණවෙන පෙසිතං මාණවකං. එතදවොචාති එතං ‘‘අකාලො ඛො’’තිආදිකං ආනන්දත්ථෙරො අවොච. අකාලො ඛොති අජ්ජ ගන්තුං යුත්තකාලො න හොති. කස්මාති චෙ ආහ ‘‘අත්ථි මෙ අජ්ජා’’තිආදි. භෙසජ්ජමත්තාති අප්පමත්තකං භෙසජ්ජං. අප්පත්ථො හි අයං මත්තාසද්දො ‘‘මත්තා සුඛපරිච්චාගා’’තිආදීසු විය.
දුතියදිවසෙති ඛීරවිරෙචනං පීතදිවසතො දුතියදිවසෙ. චෙතකත්ථෙරෙනාති චෙතියරට්ඨෙ ජාතත්තා ‘‘චෙතකො’’ති එවංලද්ධනාමෙන. සුභෙන මාණවෙන පුට්ඨොති ‘‘යෙසු ධම්මෙසු භවං ගොතමො ඉමං ලොකං ¶ පතිට්ඨාපෙසි, තෙ තස්ස අච්චයෙන නට්ඨා නු ඛො, ධරන්ති, සචෙ ධරන්ති, ආනන්දො ජානිස්සති, හන්ද නං පුච්ඡාමී’’ති එවං චින්තෙත්වා ‘‘යෙසං සො භවං ගොතමො ධම්මානං වණ්ණවාදී අහොසි, යත්ථ ච ඉමං ජනතං සමාදපෙසි නිවෙසෙසි පතිට්ඨාපෙසි, කතමෙසානං ඛො භො ආනන්ද ධම්මානං සො භවං ගොතමො වණ්ණවාදී අහොසී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.448) සුභෙන මාණවෙන පුට්ඨො. අථස්ස ථෙරො තීණි පිටකානි සීලක්ඛන්ධාදීහි තීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තිණ්ණං ඛො, මාණව, ඛන්ධානං සො භගවා වණ්ණවාදී’’තිආදිනා සුභසුත්තමභාසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘දීඝනිකායෙ සුභසුත්තං නාම දසමං සුත්තමභාසී’’ති.
ඛණ්ඩඵුල්ලපටිසඞ්ඛරණන්ති එත්ථ ඛණ්ඩන්ති ඡින්නං. ඵුල්ලන්ති භින්නං. තෙසං පටිසඞ්ඛරණං පුන සම්මා පාකතිකකරණං, අභිනවකරණන්ති වුත්තං හොති. රාජගහන්ති එවංනාමකං නගරං. තඤ්හි මන්ධතුමහාගොවින්දාදීහි පරිග්ගහිතත්තා ‘‘රාජගහ’’න්ති වුච්චති. ඡඩ්ඩිතපතිතඋක්ලාපාති ඡඩ්ඩිතා ච පතිතා ච උක්ලාපා ච අහෙසුන්ති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – භගවතො පරිනිබ්බානට්ඨානං ගච්ඡන්තෙහි ¶ භික්ඛූහි ඡඩ්ඩිතා විස්සට්ඨා, තතොයෙව ච උපචිකාදීහි ඛාදිතත්තා ඉතො චිතො ච පතිතා, සම්මජ්ජනාභාවෙන ආකිණ්ණකචවරත්තා උක්ලාපා ච අහෙසුන්ති. ඉමමෙවත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භගවතො හී’’තිආදි. පරිච්ඡෙදවසෙන වෙණියති දිස්සතීති පරිවෙණං. තත්ථාති තෙසු විහාරෙසු. ඛණ්ඩඵුල්ලපටිසඞ්ඛරණන්ති ඉමිනා සම්බන්ධො. පඨමං මාසන්ති වස්සානස්ස පඨමං මාසං, අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං. සෙනාසනවත්තානං පඤ්ඤත්තත්තා සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ ච සෙනාසනපටිබද්ධානං බහූනං වචනතො ‘‘භගවතා…පෙ… වණ්ණිත’’න්ති වුත්තං.
දුතියදිවසෙති ‘‘ඛණ්ඩඵුල්ලපටිසඞ්ඛරණං කරොමා’’ති චින්තිතදිවසතො දුතියදිවසෙ. සො ච වස්සූපනායිකදිවසතො දුතියදිවසොති වෙදිතබ්බො. තෙ හි ථෙරා ආසාළ්හීපුණ්ණමාය උපොසථං කත්වා පාටිපදෙ සන්නිපතිත්වා වස්සං උපගන්ත්වා එවං චින්තෙසුං. අජාතසත්තු රාජාති අජාතො හුත්වා පිතුනො පච්චත්ථිකො ජාතොති ‘‘අජාතසත්තූ’’ති ලද්ධවොහාරො රාජා. තස්මිං කිර කුච්ඡිගතෙ දෙවියා එවරූපො දොහළො උප්පජ්ජි ‘‘අහො වතාහං රඤ්ඤො දක්ඛිණබාහුතො ලොහිතං පිවෙය්ය’’න්ති ¶ . අථ තස්සා කථෙතුං අසක්කොන්තියා කිසභාවං දුබ්බණ්ණභාවඤ්ච දිස්වා රාජා සයමෙව පුච්ඡිත්වා ඤත්වා ච වෙජ්ජෙ පක්කොසාපෙත්වා සුවණ්ණසත්ථකෙන බාහුං ඵාලෙත්වා සුවණ්ණසරකෙන ලොහිතං ගහෙත්වා උදකෙන සම්භින්දිත්වා පායෙසි. නෙමිත්තකා තං සුත්වා ‘‘එස ගබ්භො රඤ්ඤො සත්තු භවිස්සති, ඉමිනා රාජා හඤ්ඤිස්සතී’’ති බ්යාකරිංසු, තස්මා ‘‘අජාතොයෙව රඤ්ඤො සත්තු භවිස්සතී’’ති නෙමිත්තකෙහි නිද්දිට්ඨත්තා අජාතසත්තු නාම ජාතො. කින්ති කාරණපුච්ඡනත්ථෙ නිපාතො, කස්මාති අත්ථො. පටිවෙදෙසුන්ති නිවෙදෙසුං, ජානාපෙසුන්ති අත්ථො. විස්සත්ථාති නිරාසඞ්කචිත්තා. ආණාචක්කන්ති ආණායෙව අප්පටිහතවුත්තියා පවත්තනට්ඨෙන චක්කන්ති ආණාචක්කං. සන්නිසජ්ජට්ඨානන්ති සන්නිපතිත්වා නිසීදනට්ඨානං.
රාජභවනවිභූතින්ති රාජභවනසම්පත්තිං. අවහසන්තමිවාති අවහාසං කුරුමානං විය. සිරියා නිකෙතමිවාති සිරියා වසනට්ඨානමිව. එකනිපාතතිත්ථමිව ච දෙවමනුස්සනයනවිහඞ්ගානන්ති එකස්මිං පානීයතිත්ථෙ සන්නිපතන්තා පක්ඛිනො විය සබ්බෙසං ජනානං චක්ඛූනි මණ්ඩපෙයෙව නිපතන්තීති දෙවමනුස්සානං නයනසඞ්ඛාතවිහඞ්ගානං එකනිපාතතිත්ථමිව ච. ලොකරාමණෙය්යකමිව සම්පිණ්ඩිතන්ති එකත්ථ සම්පිණ්ඩිතං රාසිකතං ලොකෙ රමණීයභාවං විය. යදි ලොකෙ විජ්ජමානං රමණීයත්තං සබ්බමෙව ආනෙත්වා එකත්ථ සම්පිණ්ඩිතං සියා, තං වියාති වුත්තං හොති. ‘‘දට්ඨබ්බසාරමණ්ඩන්ති ඵෙග්ගුරහිතසාරං විය කසටවිනිමුත්තං පසන්නභූතං විය ච දට්ඨබ්බෙසු දට්ඨුං අරහරූපෙසු සාරභූතං පසන්නභූතඤ්චා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. දට්ඨබ්බො දස්සනීයො ¶ සාරභූතො විසිට්ඨතරො මණ්ඩො මණ්ඩනං අලඞ්කාරො එතස්සාති දට්ඨබ්බසාරමණ්ඩො, මණ්ඩපොති එවමෙත්ථ අත්ථො ගහෙතබ්බොති අම්හාකං ඛන්ති, උපපරික්ඛිත්වා යුත්තතරං ගහෙතබ්බං. මණ්ඩං සූරියරස්මිං පාති නිවාරෙතීති මණ්ඩපො. විවිධ…පෙ… චාරුවිතානන්ති එත්ථ කුසුමදාමානි ච තානි ඔලම්බකානි චාති කුසුමදාමඔලම්බකානි. එත්ථ ච විසෙසනස්ස පරනිපාතො දට්ඨබ්බො, ඔලම්බකකුසුමදාමානීති අත්ථො. තානි විවිධානි අනෙකප්පකාරානි විනිග්ගලන්තං වමෙන්තං නික්ඛාමෙන්තමිව චාරු සොභනං විතානං එත්ථාති විවිධකුසුමදාමඔලම්බකවිනිග්ගලන්තචාරුවිතානො, මණ්ඩපො, තං අලඞ්කරිත්වාති යොජෙතබ්බං. රතනවිචිත්රමණිකඔට්ටිමතලමිවාති නානාපුප්ඵූපහාරවිචිත්තසුපරිනිට්ඨිතභූමිකම්මත්තායෙව නානාරතනෙහි ¶ විචිත්තභූතමණිකොට්ටිමතලමිවාති අත්ථො. එත්ථ ච රතනවිචිත්තග්ගහණං නානාපුප්ඵූපහාරවිචිත්තතාය නිදස්සනං, මණිකොට්ටිමතලග්ගහණං සුපරිනිට්ඨිතභූමිපරිකම්මතායාති වෙදිතබ්බං. මණියො කොට්ටෙත්වා කතතලත්තා මණිකොට්ටනෙන නිබ්බත්තතලන්ති මණිකොට්ටිමතලං. නන්ති මණ්ඩපං. පුප්ඵූපහාරො පුප්ඵපූජා. උත්තරාභිමුඛන්ති උත්තරදිසාභිමුඛං. ආසනාරහන්ති නිසීදනාරහං. දන්තඛචිතන්ති දන්තෙහි රචිතං, දන්තෙහි කතන්ති වුත්තං හොති. එත්ථාති ආසනෙ. නිට්ඨිතං භන්තෙ මම කිච්චන්ති මයා කත්තබ්බකිච්චං නිට්ඨිතන්ති අත්ථො.
තස්මිං පන දිවසෙ එකච්චෙ භික්ඛූ ආයස්මන්තං ආනන්දං සන්ධාය එවමාහංසු ‘‘ඉමස්මිං භික්ඛුසඞ්ඝෙ එකො භික්ඛු විස්සගන්ධං වායන්තො විචරතී’’ති. ථෙරො තං සුත්වා ‘‘ඉමස්මිං භික්ඛුසඞ්ඝෙ අඤ්ඤො විස්සගන්ධං වායන්තො විචරණකභික්ඛු නාම නත්ථි, අද්ධා එතෙ මං සන්ධාය වදන්තී’’ති සංවෙගං ආපජ්ජි. එකච්චෙ නං ආහංසුයෙව ‘‘ස්වෙ, ආවුසො, සන්නිපාතො’’තිආදි. ඉදානි තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භික්ඛූ ආයස්මන්තං ආනන්දං ආහංසූ’’තිආදි. තෙනාති තස්මා. ආවජ්ජෙසීති උපනාමෙසි. අනුපාදායාති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන කඤ්චි ධම්මං අගහෙත්වා, යෙහි වා කිලෙසෙහි සබ්බෙහි විමුච්චති, තෙසං ලෙසමත්තම්පි අගහෙත්වාති අත්ථො. ආසවෙහීති භවතො ආභවග්ගං ධම්මතො වා ආගොත්රභුං සවනතො පවත්තනතො ආසවසඤ්ඤිතෙහි කිලෙසෙහි. ලක්ඛණවචනඤ්චෙතං ආසවෙහීති, තදෙකට්ඨතාය පන සබ්බෙහිපි කිලෙසෙහි, සබ්බෙහිපි පාපධම්මෙහි චිත්තං විමුච්චතියෙව. චිත්තං විමුච්චීති චිත්තං අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ ආසවෙහි විමුච්චමානං කත්වා අරහත්තඵලක්ඛණෙ විමුච්චීති අත්ථො. චඞ්කමෙනාති චඞ්කමනකිරියාය. විවට්ටූපනිස්සයභූතං කතං උපචිතං පුඤ්ඤං එතෙනාති කතපුඤ්ඤො, අරහත්තාධිගමාය කතාධිකාරොති අත්ථො. පධානමනුයුඤ්ජාති වීරියං අනුයුඤ්ජ, අරහත්තාධිගමාය අනුයොගං කරොහීති අත්ථො. කථාදොසො නාම නත්ථීති කථාය අපරජ්ඣං නාම නත්ථි. අච්චාරද්ධං වීරියන්ති අතිවිය ආරද්ධං වීරියං. උද්ධච්චායාති ¶ උද්ධතභාවාය. වීරියසමතං යොජෙමීති චඞ්කමනවීරියස්ස අධිමත්තත්තා තස්ස පහානවසෙන සමාධිනා සමරසතාපාදනෙන වීරියසමතං යොජෙමි.
දුතියදිවසෙති ¶ ථෙරෙන අරහත්තප්පත්තදිවසතො දුතියදිවසෙ. ධම්මසභායං සන්නිපතිතාති පක්ඛස්ස පඤ්චමියං සන්නිපතිංසු. අත්තනො අරහත්තප්පත්තිං ඤාපෙතුකාමොති ‘‘සෙක්ඛතාය ධම්මසඞ්ගීතියා ගහෙතුං අයුත්තම්පි බහුස්සුතත්තා ගණ්හිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා නිසින්නානං ථෙරානං ‘‘ඉදානි අරහත්තප්පත්තො’’ති සොමනස්සුප්පාදනත්ථං ‘‘අප්පමත්තො හොහී’’ති දින්නඔවාදස්ස සඵලතාදීපනත්ථං අත්තුපනායිකං අකත්වා අඤ්ඤබ්යාකරණස්ස භගවතා සංවණ්ණිතත්තා ච ථෙරො අත්තනො අරහත්තප්පත්තිං ඤාපෙතුකාමො අහොසීති වෙදිතබ්බං. යථාවුඩ්ඪන්ති වුඩ්ඪපටිපාටිං අනතික්කමිත්වා. එකෙති මජ්ඣිමභාණකානංයෙව එකෙ. පුබ්බෙ වුත්තම්පි හි සබ්බං මජ්ඣිමභාණකා වදන්තියෙවාති වෙදිතබ්බං. දීඝභාණකා (දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා) පනෙත්ථ එවං වදන්ති –
‘‘අථ ඛො ආයස්මා ආනන්දො අරහා සමානො සන්නිපාතං අගමාසි. කථං අගමාසි? ‘ඉදානිම්හි සන්නිපාතමජ්ඣං පවිසනාරහො’ති හට්ඨතුට්ඨචිත්තො එකංසං චීවරං කත්වා බන්ධනා මුත්තතාලපක්කං විය පණ්ඩුකම්බලෙ නික්ඛිත්තජාතිමණි විය විගතවලාහකෙ නභෙ සමුග්ගතපුණ්ණචන්දො විය බාලාතපසම්ඵස්සවිකසිතරෙණුපිඤ්ජරගබ්භං පදුමං විය ච පරිසුද්ධෙන පරියොදාතෙන සප්පභෙන සස්සිරිකෙන මුඛවරෙන අත්තනො අරහත්තප්පත්තිං ආරොචයමානො විය ච අගමාසි. අථ නං දිස්වා ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස එතදහොසි ‘සොභති වත භො අරහත්තප්පත්තො ආනන්දො, සචෙ සත්ථා ධරෙය්ය, අද්ධා අජ්ජ ආනන්දස්ස සාධුකාරං දදෙය්ය, හන්ද ඉමස්සාහං ඉදානි සත්ථාරා දාතබ්බං සාධුකාරං දදාමී’ති තික්ඛත්තුං සාධුකාරමදාසී’’ති.
ආකාසෙන ආගන්ත්වා නිසීදීතිපි එකෙති එත්ථ පන තෙසං තෙසං තථා තථා ගහෙත්වා ආගතමත්තං ඨපෙත්වා විසුං විසුං වචනෙ අඤ්ඤං විසෙසකාරණං නත්ථීති වදන්ති. උපතිස්සත්ථෙරො පනාහ ‘‘සත්තමාසං කතාය ධම්මසඞ්ගීතියා කදාචි පථවියං නිමුජ්ජිත්වා ආගතත්තා තං ගහෙත්වා එකෙ වදන්ති. කදාචි ආකාසෙන ආගතත්තා තං ගහෙත්වා එකෙ වදන්තී’’ති.
භික්ඛූ ¶ ආමන්තෙසීති භික්ඛූ ආලපි අභාසි සම්බොධෙසීති අයමෙත්ථ අත්ථො. අඤ්ඤත්ර පන ඤාපනෙපි හොති. යථාහ – ‘‘ආමන්තයාමි වො, භික්ඛවෙ, (දී. නි. 2.218) පටිවෙදයාමි ¶ වො, භික්ඛවෙ’’ති (අ. නි. 7.72). පක්කොසනෙපි දිස්සති. යථාහ ‘‘එහි ත්වං, භික්ඛු, මම වචනෙන සාරිපුත්තං ආමන්තෙහී’’ති (අ. නි. 9.11). ආවුසොති ආමන්තනාකාරදීපනං. කං ධුරං කත්වාති කං ජෙට්ඨකං කත්වා. කිං ආනන්දො නප්පහොතීති අට්ඨකථාචරියෙහි ඨපිතපුච්ඡා. නප්පහොතීති න සක්කොති. එතදග්ගන්ති එසො අග්ගො. ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන හි අයං නිද්දෙසො. යදිදන්ති ච යො අයන්ති අත්ථො, යදිදං ඛන්ධපඤ්චකන්ති වා යොජෙතබ්බං. සම්මන්නීති සම්මතං අකාසි. උපාලිං විනයං පුච්ඡෙය්යන්ති පුච්ඡධාතුස්ස ද්විකම්මකත්තා වුත්තං. බීජනිං ගහෙත්වාති එත්ථ බීජනීගහණං ධම්මකථිකානං ධම්මතාති වෙදිතබ්බං. භගවාපි හි ධම්මකථිකානං ධම්මතාදස්සනත්ථමෙව විචිත්තබීජනිං ගණ්හාති. න හි අඤ්ඤථා සබ්බස්සපි ලොකස්ස අලඞ්කාරභූතං පරමුක්කංසගතසික්ඛාසංයමානං බුද්ධානං මුඛචන්දමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙතබ්බං හොති. ‘‘පඨමං, ආවුසො උපාලි, පාරාජිකං කත්ථ පඤ්ඤත්ත’’න්ති කස්මා වුත්තං, නනු තස්ස සඞ්ගීතියා පුරිමකාලෙ පඨමභාවො න යුත්තොති? නො න යුත්තො භගවතා පඤ්ඤත්තානුක්කමෙන පාතිමොක්ඛුද්දෙසානුක්කමෙන ච පඨමභාවස්ස සිද්ධත්තා. යෙභුය්යෙන හි තීණි පිටකානි භගවතො ධරමානකාලෙ ඨිතානුක්කමෙනෙව සඞ්ගීතානි, විසෙසතො විනයාභිධම්මපිටකානීති දට්ඨබ්බං. කිස්මිං වත්ථුස්මිං මෙථුනධම්මෙති ච නිමිත්තත්ථෙ භුම්මවචනං.
වත්ථුම්පි පුච්ඡීතිආදි ‘‘කත්ථ පඤ්ඤත්ත’’න්තිආදිනා දස්සිතෙන සහ තතො අවසිට්ඨම්පි සඞ්ගහෙත්වා දස්සනවසෙන වුත්තං. කිං පනෙත්ථ පඨමපාරාජිකපාළියං කිඤ්චි අපනෙතබ්බං වා පක්ඛිපිතබ්බං වා ආසි නාසීති? බුද්ධස්ස භගවතො භාසිතෙ අපනෙතබ්බං නාම නත්ථි. න හි තථාගතා එකබ්යඤ්ජනම්පි නිරත්ථකං වදන්ති, සාවකානං පන දෙවතානං වා භාසිතෙ අපනෙතබ්බම්පි හොති, තං ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරා අපනයිංසු, පක්ඛිපිතබ්බං පන සබ්බත්ථාපි අත්ථි, තස්මා යං යත්ථ පක්ඛිපිතුං යුත්තං, තං තත්ථ පක්ඛිපිංසුයෙව. කිං පන තන්ති චෙ? ‘‘තෙන සමයෙනා’’ති වා ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙනා’’ති වා ‘‘අථ ඛො’’ඉති වා ‘‘එවං වුත්තෙ’’ති වා ‘‘එතදවොචා’’ති වා එවමාදිකං සම්බන්ධවචනමත්තං. එවං පක්ඛිපිතබ්බයුත්තං පක්ඛිපිත්වා පන ඉදං පඨමපාරාජිකන්ති ඨපෙසුං ¶ . පඨමපාරාජිකෙ සඞ්ගහමාරුළ්හෙ පඤ්ච අරහන්තසතානි සඞ්ගහං ආරොපිතනයෙනෙව ගණසජ්ඣායමකංසු. ‘‘තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා වෙරඤ්ජායං විහරතී’’ති ච නෙසං සජ්ඣායාරම්භකාලෙයෙව සාධුකාරං දදමානා විය මහාපථවී උදකපරියන්තං කත්වා කම්පිත්ථ. තෙ එතෙනෙව නයෙන සෙසපාරාජිකානිපි සඞ්ගහං ආරොපෙත්වා ‘‘ඉදං පාරාජිකකණ්ඩ’’න්ති ඨපෙසුං. එවං තෙරස සඞ්ඝාදිසෙසානි ‘‘තෙරසක’’න්තිආදීනි වත්වා වීසාධිකානි ද්වෙ සික්ඛාපදසතානි ‘‘මහාවිභඞ්ගො’’ති කිත්තෙත්වා ඨපෙසුං. මහාවිභඞ්ගාවසානෙපි පුරිමනයෙනෙව මහාපථවී අකම්පිත්ථ. තතො භික්ඛුනිවිභඞ්ගෙ අට්ඨ සික්ඛාපදානි ‘‘පාරාජිකකණ්ඩං ¶ නාමා’’තිආදීනි වත්වා තීණි සික්ඛාපදසතානි චත්තාරි ච සික්ඛාපදානි ‘‘භික්ඛුනිවිභඞ්ගො’’ති කිත්තෙත්වා ‘‘අයං උභතොවිභඞ්ගො නාම චතුසට්ඨිභාණවාරො’’ති ඨපෙසුං. උභතොවිභඞ්ගාවසානෙපි වුත්තනයෙනෙව පථවී අකම්පිත්ථ. එතෙනෙවුපායෙන අසීතිභාණවාරපරිමාණං ඛන්ධකං පඤ්චවීසතිභාණවාරපරිමාණං පරිවාරඤ්ච සඞ්ගහං ආරොපෙත්වා ‘‘ඉදං විනයපිටකං නාමා’’ති ඨපෙසුං. විනයපිටකාවසානෙපි වුත්තනයෙනෙව පථවීකම්පො අහොසි. තං ආයස්මන්තං උපාලිත්ථෙරං පටිච්ඡාපෙසුං ‘‘ආවුසො, ඉදං තුය්හං නිස්සිතකෙ වාචෙහී’’ති එවමෙත්ථ අවුත්තොපි විසෙසො වෙදිතබ්බො.
එවං විනයපිටකං සඞ්ගහමාරොපෙත්වා සුත්තන්තපිටකං සඞ්ගායිංසු. ඉදානි තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විනයං සඞ්ගායිත්වා’’තිආදි. මහාකස්සපත්ථෙරො ආනන්දත්ථෙරං ධම්මං පුච්ඡීති එත්ථ අයමනුක්කමො වෙදිතබ්බො – ආනන්දත්ථෙරෙ දන්තඛචිතං බීජනිං ගහෙත්වා ධම්මාසනෙ නිසින්නෙ ආයස්මා මහාකස්සපත්ථෙරො භික්ඛූ පුච්ඡි ‘‘කතරං, ආවුසො, පිටකං පඨමං සඞ්ගායාමා’’ති? ‘‘සුත්තන්තපිටකං, භන්තෙති. සුත්තන්තපිටකෙ චතස්සො සඞ්ගීතියො, තාසු පඨමං කතරං සඞ්ගීතින්ති? දීඝසඞ්ගීතිං, භන්තෙති. දීඝසඞ්ගීතියං චතුත්තිංස සුත්තානි, තයො ච වග්ගා, තෙසු පඨමං කතරං වග්ගන්ති. සීලක්ඛන්ධවග්ගං, භන්තෙති. සීලක්ඛන්ධවග්ගෙ තෙරස සුත්තන්තා, තෙසු පඨමං කතරං සුත්තන්ති? බ්රහ්මජාලසුත්තං නාම භන්තෙ තිවිධසීලාලඞ්කතං නානාවිධමිච්ඡාජීවකුහනලපනාදිවිද්ධංසනං ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිජාලවිනිවෙඨනං දසසහස්සිලොකධාතුපකම්පනං, තං පඨමං සඞ්ගායාමා’’ති. අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො ආයස්මන්තං ආනන්දං එතදවොච ‘‘බ්රහ්මජාලං, ආවුසො ආනන්ද, කත්ථ භාසිත’’න්ති?
අන්තරා ¶ ච භන්තෙ රාජගහං අන්තරා ච නාළන්දන්ති එත්ථ අන්තරා-සද්දො කාරණඛණචිත්තවෙමජ්ඣවිවරාදීසු දිස්සති. තථා හි ‘‘තදන්තරං කො ජානෙය්ය අඤ්ඤත්ර තථාගතා’’ති (අ. නි. 6.44; 10.75) ච, ‘‘ජනා සඞ්ගම්ම මන්තෙන්ති, මඤ්ච තඤ්ච කිමන්තර’’න්ති (සං. නි. 1.228) ච ආදීසු කාරණෙ අන්තරාසද්දො වත්තති. ‘‘අද්දස මං භන්තෙ අඤ්ඤතරා ඉත්ථී විජ්ජන්තරිකාය භාජනං ධොවන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.149) ඛණෙ. ‘‘යස්සන්තරතො න සන්ති කොපා’’තිආදීසු (උදා. 20) චිත්තෙ. ‘‘අන්තරා වොසානමාපාදී’’තිආදීසු වෙමජ්ඣෙ. ‘‘අපි චායං තපොදා ද්වින්නං මහානිරයානං අන්තරිකාය ආගච්ඡතී’’තිආදීසු (පාරා. 231) විවරෙ. ස්වායමිධ විවරෙ වත්තති, තස්මා රාජගහස්ස ච නාළන්දාය ච විවරෙති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො, අන්තරාසද්දෙන පන යුත්තත්තා උපයොගවචනං කතං. ඊදිසෙසු ච ඨානෙසු අක්ඛරචින්තකා ‘‘අන්තරා ගාමඤ්ච නදිඤ්ච යාතී’’ති එවං එකමෙව ¶ අන්තරාසද්දං පයුජ්ජන්ති, සො දුතියපදෙනපි යොජෙතබ්බො හොති. අයොජියමානෙ උපයොගවචනං න පාපුණාති සාමිවචනප්පසඞ්ගෙ අන්තරාසද්දයොගෙන උපයොගවචනස්ස ඉච්ඡිතත්තා. ඉධ පන යොජෙත්වා එවං වුත්තො. රාජාගාරකෙති තත්ථ රඤ්ඤො කීළනත්ථං පටිභානචිත්තවිචිත්රං අගාරං අකංසු, තං රාජාගාරකන්ති පවුච්චති, තස්මිං. අම්බලට්ඨිකාති රඤ්ඤො උය්යානං. තස්ස කිර ද්වාරසමීපෙ තරුණො අම්බරුක්ඛො අත්ථි, තං අම්බලට්ඨිකාති වදන්ති. තස්ස අවිදූරභවත්තා උය්යානම්පි අම්බලට්ඨිකාත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගතං ‘‘වරුණානගර’’න්තිආදීසු විය.
සුප්පියඤ්ච පරිබ්බාජකන්ති එත්ථ සුප්පියොති තස්ස නාමං, පරිබ්බාජකොති සඤ්ජයස්ස අන්තෙවාසී ඡන්නපරිබ්බාජකො. බ්රහ්මදත්තඤ්ච මාණවකන්ති එත්ථ බ්රහ්මදත්තොති තස්ස නාමං. මාණවොති සත්තොපි චොරොපි තරුණොපි වුච්චති. තථා හි –
‘‘චොදිතා දෙවදූතෙහි, යෙ පමජ්ජන්ති මාණවා;
තෙ දීඝරත්තං සොචන්ති, හීනකායූපගා නරා’’ති. (ම. නි. 3.271; අ. නි. 3.36) –
ආදීසු සත්තො මාණවොති වුත්තො. ‘‘මාණවෙහිපි සමාගච්ඡන්ති කතකම්මෙහිපි අකතකම්මෙහිපී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.149) චොරො. ‘‘අම්බට්ඨමාණවො අඞ්ගකො මාණවො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.258-261, 316) තරුණො මාණවොති වුත්තො. ඉධාපි අයමෙව ¶ අධිප්පෙතො. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘බ්රහ්මදත්තං නාම තරුණපුරිසං ආරබ්භා’’ති. ජීවකම්බවනෙති ජීවකස්ස කොමාරභච්චස්ස අම්බවනෙ. අථ ‘‘කං ආරබ්භා’’ති අවත්වා ‘‘කෙනසද්ධි’’න්ති කස්මා වුත්තං? න එතං සුත්තං භගවතා එව වුත්තං, රඤ්ඤාපි ‘‘යථා නු ඛො ඉමානි පුථුසිප්පායතනානී’’තිආදිනා කිඤ්චි කිඤ්චි වුත්තං අත්ථි, තස්මා එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. වෙදෙහිපුත්තෙනාති අයං කොසලරඤ්ඤො ධීතාය පුත්තො, න විදෙහරඤ්ඤො, ‘‘වෙදෙහී’’ති පන පණ්ඩිතාධිවචනමෙතං. විදන්ති එතෙනාති වෙදො, ඤාණස්සෙතං අධිවචනං. වෙදෙන ඊහති ඝටති වායමතීති වෙදෙහී, වෙදෙහියා පුත්තො වෙදෙහිපුත්තො, තෙන.
එතෙනෙවුපායෙන පඤ්ච නිකායෙ පුච්ඡීති එත්ථ අයමනුක්කමො වෙදිතබ්බො. වුත්තනයෙන බ්රහ්මජාලස්ස පුච්ඡාවිසජ්ජනාවසානෙ පඤ්ච අරහන්තසතානි සජ්ඣායමකංසු. වුත්තනයෙනෙව ච පථවීකම්පො අහොසි. එවං බ්රහ්මජාලං සඞ්ගායිත්වා තතො පරං ‘‘සාමඤ්ඤඵලං පනාවුසො ආනන්ද, කත්ථ භාසිත’’න්තිආදිනා පුච්ඡාවිසජ්ජනානුක්කමෙන සද්ධිං බ්රහ්මජාලෙන තෙරසසුත්තන්තං සඞ්ගායිත්වා ‘‘අයං ¶ සීලක්ඛන්ධවග්ගො නාමා’’ති කිත්තෙත්වා ඨපෙසුං. තදනන්තරං මහාවග්ගං, තදනන්තරං පාථිකවග්ගන්ති එවං තිවග්ගසඞ්ගහං චතුත්තිංසසුත්තන්තපටිමණ්ඩිතං චතුසට්ඨිභාණවාරපරිමාණං තන්තිං සඞ්ගායිත්වා ‘‘අයං දීඝනිකායො නාමා’’ති වත්වා ආයස්මන්තං ආනන්දත්ථෙරං පටිච්ඡාපෙසුං ‘‘ආවුසො, ඉමං තුය්හං නිස්සිතකෙ වාචෙහී’’ති. තතො අනන්තරං අසීතිභාණවාරපරිමාණං මජ්ඣිමනිකායං සඞ්ගායිත්වා ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරස්ස නිස්සිතකෙ පටිච්ඡාපෙසුං ‘‘ඉමං තුම්හෙ පරිහරථා’’ති. තදනන්තරං භාණවාරසතපරිමාණං සංයුත්තනිකායං සඞ්ගායිත්වා මහාකස්සපත්ථෙරං පටිච්ඡාපෙසුං ‘‘භන්තෙ, ඉමං තුම්හාකං නිස්සිතකෙ වාචෙථා’’ති. තදනන්තරං වීසතිභාණවාරසතපඅමාණං අඞ්ගුත්තරනිකායං සඞ්ගායිත්වා අනුරුද්ධත්ථෙරං පටිච්ඡාපෙසුං ‘‘ඉමං තුම්හාකං නිස්සිතකෙ වාචෙථා’’ති.
තදනන්තරං –
‘‘ධම්මසඞ්ගණිං විභඞ්ගඤ්ච, කථාවත්ථුඤ්ච පුග්ගලං;
ධාතුයමකං පට්ඨානං, අභිධම්මොති වුච්චතී’’ති. –
එවං ¶ සංවණ්ණිතං සුඛුමඤාණගොචරං තන්තිං සඞ්ගායිත්වා ‘‘ඉදං අභිධම්මපිටකං නාමා’’ති වත්වා පඤ්ච අරහන්තසතානි සජ්ඣායමකංසු. වුත්තනයෙනෙව පථවීකම්පො අහොසි. තතො පරං ජාතකං මහානිද්දෙසො පටිසම්භිදාමග්ගො අපදානං සුත්තනිපාතො ඛුද්දකපාඨො ධම්මපදං උදානං ඉතිවුත්තකං විමානවත්ථු පෙතවත්ථු ථෙරගාථා ථෙරීගාථාති ඉමං තන්තිං සඞ්ගායිත්වා ‘‘ඛුද්දකගන්ථො නාම අය’’න්ති ච වත්වා අභිධම්මපිටකස්මිංයෙව සඞ්ගහං ආරොපයිංසූති දීඝභාණකා වදන්ති. මජ්ඣිමභාණකා පන ‘‘චරියාපිටකබුද්ධවංසෙහි සද්ධිං සබ්බම්පි තං ඛුද්දකගන්ථං සුත්තන්තපිටකෙ පරියාපන්න’’න්ති වදන්ති. අයමෙත්ථ අධිප්පායො – ජාතකාදිකෙ ඛුද්දකනිකායපරියාපන්නෙ යෙභුය්යෙන ච ධම්මනිද්දෙසභූතෙ තාදිසෙ අභිධම්මපිටකෙ සඞ්ගණ්හිතුං යුත්තං, න පන දීඝනිකායාදිප්පකාරෙ සුත්තන්තපිටකෙ, නාපි පඤ්ඤත්තිනිද්දෙසභූතෙ විනයපිටකෙති. දීඝභාණකා ‘‘ජාතකාදීනං අභිධම්මපිටකෙ සඞ්ගහො’’ති වදන්ති. චරියාපිටකබුද්ධවංසානඤ්චෙත්ථ අග්ගහණං ජාතකගතිකත්තා. මජ්ඣිමභාණකා පන අට්ඨුප්පත්තිවසෙන දෙසිතානං ජාතකාදීනං යථානුලොමදෙසනාභාවතො තාදිසෙ සුත්තන්තපිටකෙ සඞ්ගහො යුත්තො, න පන සභාවධම්මනිද්දෙසභූතෙ යථාධම්මසාසනෙ අභිධම්මපිටකෙති ජාතකාදීනං සුත්තපරියාපන්නතං වදන්ති. තත්ථ යුත්තං විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං. ඛුද්දකනිකායස්ස සෙසනිකායානං විය අපාකටත්තා සෙසෙ ඨපෙත්වා ඛුද්දකනිකායං පාකටං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ ඛුද්දකනිකායො නාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථාති තෙසු නිකායෙසු. තත්ථාති ඛුද්දකනිකායෙ.
එවං ¶ නිමිත්තපයොජනකාලදෙසකාරකකරණප්පකාරෙහි පඨමමහාසඞ්ගීතිං දස්සෙත්වා ඉදානි තත්ථ වවත්ථාපිතෙසු ධම්මවිනයෙසු නානප්පකාරකොසල්ලත්ථං එකවිධාදිභෙදෙ දස්සෙතුං ‘‘තදෙතං සබ්බම්පී’’තිආදිමාහ. තත්ථ අනුත්තරං සම්මාසම්බොධින්ති එත්ථ අනාවරණඤාණපදට්ඨානං මග්ගඤාණං මග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්ච අනාවරණඤාණං ‘‘සම්මාසම්බොධී’’ති වුච්චති. පච්චවෙක්ඛන්තෙන වාති උදානාදිවසෙන පවත්තධම්මං සන්ධායාහ. විමුත්තිරසන්ති අරහත්තඵලස්සාදං විමුත්තිසම්පත්තිකං වා අග්ගඵලනිප්ඵාදනතො, විමුත්තිකිච්චං වා කිලෙසානං අච්චන්තවිමුත්තිසම්පාදනතො.
කිඤ්චාපි අවිසෙසෙන සබ්බම්පි බුද්ධවචනං කිලෙසවිනයනෙන විනයො, යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ අපායපතනාදිතො ධාරණෙන ධම්මො ච හොති ¶ , ඉධාධිප්පෙතෙ පන ධම්මවිනයෙ නිද්ධාරෙතුං ‘‘තත්ථ විනයපිටක’’න්තිආදිමාහ. ඛන්ධාදිවසෙන සභාවධම්මදෙසනාබාහුල්ලතො ආහ ‘‘අවසෙසං බුද්ධවචනං ධම්මො’’ති. අථ වා යදිපි ධම්මොයෙව විනයො පරියත්තිආදිභාවතො, තථාපි විනයසද්දසන්නිධානො අභින්නාධිකරණභාවෙන පයුත්තො ධම්මසද්දො විනයතන්තිවිපරීතං තන්තිං දීපෙති යථා ‘‘පුඤ්ඤඤාණසම්භාරො, ගොබලීබද්ද’’න්තිආදි.
අනෙකජාතිසංසාරන්ති අයං ගාථා භගවතා අත්තනො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානං අරහත්තප්පත්තිං පච්චවෙක්ඛන්තෙන එකූනවීසතිමස්ස පච්චවෙක්ඛණඤාණස්ස අනන්තරං භාසිතා. තෙනාහ ‘‘ඉදං පඨමබුද්ධවචන’’න්ති. ඉදං කිර සබ්බබුද්ධෙහි අවිජහිතඋදානං. අයමස්ස සඞ්ඛෙපත්ථො (ධ. ප. අට්ඨ. 2.154) – අහං ඉමස්ස අත්තභාවගෙහස්ස කාරකං තණ්හාවඩ්ඪකිං ගවෙසන්තො යෙන ඤාණෙන තං දට්ඨුං සක්කා, තස්ස බොධිඤාණස්සත්ථාය දීපඞ්කරපාදමූලෙ කතාභිනීහාරො එත්තකං කාලං අනෙකජාතිසංසාරං අනෙකජාතිසතසහස්සසඞ්ඛ්යං සංසාරවට්ටං අනිබ්බිසං අනිබ්බිසන්තො තං ඤාණං අවින්දන්තො අලභන්තොයෙව සන්ධාවිස්සං සංසරිං. යස්මා ජරාබ්යාධිමරණමිස්සතාය ජාති නාමෙසා පුනප්පුනං උපගන්තුං දුක්ඛා, න ච සා තස්මිං අදිට්ඨෙ නිවත්තති, තස්මා තං ගවෙසන්තො සන්ධාවිස්සන්ති අත්ථො.
දිට්ඨොසීති ඉදානි මයා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣන්තෙන දිට්ඨො අසි. පුන ගෙහන්ති පුන ඉමං අත්තභාවසඞ්ඛාතං මම ගෙහං න කාහසි න කරිස්සසි. තව සබ්බා අනවසෙසා කිලෙසඵාසුකා මයා භග්ගා. ඉමස්ස තයා කතස්ස අත්තභාවගෙහස්ස කූටං අවිජ්ජාසඞ්ඛාතං කණ්ණිකමණ්ඩලං විසඞ්ඛතං විද්ධංසිතං. විසඞ්ඛාරං නිබ්බානං ආරම්මණකරණවසෙන ගතං අනුපවිට්ඨං ඉදානි මම චිත්තං, අහඤ්ච තණ්හානං ඛයසඞ්ඛාතං අරහත්තමග්ගං අරහත්තඵලං වා අජ්ඣගා අධිගතො පත්තොස්මීති අත්ථො. ගණ්ඨිපදෙසු පන ‘‘විසඞ්ඛාරගතන්ති චිත්තමෙව තණ්හානං ඛයසඞ්ඛාතං අරහත්තමග්ගං ¶ අරහත්තඵලං වා අජ්ඣගා අධිගතො පත්තො’’ති එවම්පි අත්ථො වුත්තො. අයං මනසා පවත්තිතධම්මානං ආදි. ‘‘යදා හවෙ පාතුභවන්ති ධම්මාති අයං පන වාචාය පවත්තිතධම්මානං ආදී’’ති වදන්ති. අන්තොජප්පනවසෙන කිර භගවා ‘‘අනෙකජාතිසංසාර’’න්තිආදිමාහ.
කෙචීති ¶ ඛන්ධකභාණකා. පඨමං වුත්තො පන ධම්මපදභාණකානං අධිප්පායොති වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච ඛන්ධකභාණකා වදන්ති ‘‘ධම්මපදභාණකානං ගාථා මනසා දෙසිතත්තා තදා මහතො ජනස්ස උපකාරාය න හොති, අම්හාකං පන ගාථා වචීභෙදං කත්වා දෙසිතත්තා තදා සුණන්තානං දෙවබ්රහ්මානං උපකාරාය අහොසි, තස්මා ඉදමෙව පඨමබුද්ධවචන’’න්ති. ධම්මපදභාණකා පන ‘‘දෙසනාය ජනස්ස උපකාරානුපකාරභාවො ලක්ඛණං න හොති, භගවතා මනසා දෙසිතත්තායෙව ඉදං පඨමබුද්ධවචන’’න්ති වදන්ති, තස්මා උභයම්පි අඤ්ඤමඤ්ඤං විරුද්ධං න හොතීති වෙදිතබ්බං. නනු ච යදි ‘‘අනෙකජාතිසංසාර’’න්ති මනසා දෙසිතං, අථ කස්මා ධම්මපදඅට්ඨකථායං (ධ. ප. අට්ඨ. 2.153-154) ‘‘අනෙකජාතිසංසාරන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා බොධිරුක්ඛමූලෙ නිසින්නො උදානවසෙන උදානෙත්වා අපරභාගෙ ආනන්දත්ථෙරෙන පුට්ඨො කථෙසී’’ති වුත්තන්ති? තත්ථාපි මනසා උදානෙත්වාති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. අථ වා මනසාව දෙසිතන්ති එවං ගහණෙ කිං කාරණන්ති චෙ? යදි වචීභෙදං කත්වා දෙසිතං සියා, උදානපාළියං ආරුළ්හං භවෙය්ය, තස්මා උදානපාළියං අනාරුළ්හභාවොයෙව වචීභෙදං අකත්වා මනසා දෙසිතභාවෙ කාරණන්ති වදන්ති.
යදා හවෙ පාතුභවන්ති ධම්මාති එත්ථ ඉතිසද්දො ආදිඅත්ථො. තෙන ‘‘ආතාපිනො ඣායතො බ්රාහ්මණස්ස, අථස්ස කඞ්ඛා වපයන්ති සබ්බා. යතො පජානාති සහෙතුධම්ම’’න්ති ආදිගාථාත්තයං සඞ්ගණ්හාති. උදානගාථන්ති පන ජාතියා එකවචනං, තත්ථාපි පඨමගාථංයෙව වා ගහෙත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. එත්ථ පන යං වත්තබ්බං, තං ඛන්ධකෙ ආවි භවිස්සති. පාටිපදදිවසෙති ඉදං ‘‘සබ්බඤ්ඤුභාවප්පත්තස්සා’’ති න එතෙන සම්බන්ධිතබ්බං, ‘‘පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පන්නා’’ති එතෙන පන සම්බන්ධිතබ්බං. විසාඛපුණ්ණමායමෙව හි භගවා පච්චූසසමයෙ සබ්බඤ්ඤුතං පත්තොති. සොමනස්සමයඤාණෙනාති සොමනස්සසම්පයුත්තඤාණෙන. ආමන්තයාමීති නිවෙදයාමි, බොධෙමීති අත්ථො. වයධම්මාති අනිච්චලක්ඛණමුඛෙන දුක්ඛානත්තලක්ඛණම්පි සඞ්ඛාරානං විභාවෙති ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං තදනත්තා’’ති (සං. නි. 3.15) වචනතො. ලක්ඛණත්තයවිභාවනනයෙනෙව තදාරම්මණං විපස්සනං දස්සෙන්තො සබ්බතිත්ථියානං අවිසයභූතං බුද්ධාවෙණිකං චතුසච්චකම්මට්ඨානාධිට්ඨානං අවිපරීතං නිබ්බානගාමිනිං පටිපදං පකාසෙතීති දට්ඨබ්බං ¶ . ඉදානි ¶ තත්ථ සම්මාපටිපත්තියං නියොජෙති ‘‘අප්පමාදෙන සම්පාදෙථා’’ති. අථ වා ‘‘වයධම්මා සඞ්ඛාරා’’ති එතෙන සඞ්ඛෙපෙන සංවෙජෙත්වා ‘‘අප්පමාදෙන සම්පාදෙථා’’ති සඞ්ඛෙපෙනෙව නිරවසෙසං සම්මාපටිපත්තිං දස්සෙති. අප්පමාදපදඤ්හි සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං කෙවලපරිපුණ්ණං සාසනං පරියාදියිත්වා තිට්ඨතීති. අන්තරෙති අන්තරාළෙ, වෙමජ්ඣෙති අත්ථො.
සුත්තන්තපිටකන්ති එත්ථ යථා කම්මමෙව කම්මන්තං, එවං සුත්තමෙව සුත්තන්තන්ති වෙදිතබ්බං. අසඞ්ගීතන්ති සඞ්ගීතික්ඛන්ධකකථාවත්ථුප්පකරණාදි. කෙචි පන ‘‘සුභසුත්තම්පි පඨමසඞ්ගීතියං අසඞ්ගීත’’න්ති වදන්ති, තං න යුජ්ජති. ‘‘පඨමසඞ්ගීතිතො පුරෙතරමෙව හි ආයස්මතා ආනන්දත්ථෙරෙන ජෙතවනෙ විහරන්තෙන සුභස්ස මාණවස්ස දෙසිත’’න්ති ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තං. සුභසුත්තං පන ‘‘එවං මෙ සුතං – එකං සමයං ආයස්මා ආනන්දො සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ අචිරපරිනිබ්බුතෙ භගවතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.444) ආගතං. තත්ථ ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිවචනං පඨමසඞ්ගීතියං ආයස්මතා ආනන්දත්ථෙරෙනෙව වත්තුං යුත්තරූපං න හොති. න හි ආනන්දත්ථෙරො සයමෙව සුභසුත්තං දෙසෙත්වා ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදීනි වදති. එවං පන වත්තබ්බං සියා ‘‘එකමිදාහං, භන්තෙ, සමයං සාවත්ථියං විහරාමි ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’’ති, තස්මා දුතියතතියසඞ්ගීතිකාරකෙහි ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිනා සුභසුත්තං සඞ්ගීතිමාරොපිතං විය දිස්සති. අථ ආචරියධම්මපාලත්ථෙරස්ස එවමධිප්පායො සියා ‘‘ආනන්දත්ථෙරෙනෙව වුත්තම්පි සුභසුත්තං පඨමසඞ්ගීතිං ආරොපෙත්වා තන්තිං ඨපෙතුකාමෙහි මහාකස්සපත්ථෙරාදීහි අඤ්ඤෙසු සුත්තෙසු ආගතනයෙනෙව ‘එවං මෙ සුත’න්තිආදිනා තන්ති ඨපිතා’’ති, එවං සති යුජ්ජෙය්ය. අථ වා ආයස්මා ආනන්දත්ථෙරො සුභසුත්තං සයං දෙසෙන්තොපි සාමඤ්ඤඵලාදීසු භගවතා දෙසිතනයෙනෙව දෙසෙසීති භගවතො සම්මුඛා ලද්ධනයෙ ඨත්වා දෙසිතත්තා භගවතා දෙසිතං ධම්මං අත්තනි අදහන්තො ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිමාහාති එවමධිප්පායො වෙදිතබ්බො.
උභයානි පාතිමොක්ඛානීති භික්ඛුභික්ඛුනීපාතිමොක්ඛවසෙන. ද්වෙ විභඞ්ගානීති භික්ඛුභික්ඛුනීවිභඞ්ගවසෙනෙව ද්වෙ විභඞ්ගානි. ද්වාවීසති ඛන්ධකානීති මහාවග්ගචූළවග්ගෙසු ආගතානි ද්වාවීසති ඛන්ධකානි. සොළසපරිවාරාති සොළසහි ¶ පරිවාරෙහි උපලක්ඛිතත්තා සොළසපරිවාරාති වුත්තං. තථා හි පරිවාරපාළියං ‘‘යං තෙන භගවතා ජානතා පස්සතා අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන පඨමං පාරාජිකං කත්ථ පඤ්ඤත්ත’’න්තිආදිනා (පරි. 1) පඤ්ඤත්තිවාරො, තතො පරං ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවන්තො කති ආපත්තියො ආපජ්ජතී’’තිආදිනා (පරි. 157) කතාපත්තිවාරො, ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවන්තස්ස ආපත්තියො චතුන්නං විපත්තීනං කති විපත්තියො ¶ භජන්තී’’තිආදිප්පභෙදො (පරි. 182) විපත්තිවාරො, ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවන්තස්ස ආපත්තියො සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධානං කතිහි ආපත්තික්ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතා’’තිආදිප්පභෙදො (පරි. 183) සඞ්ගහවාරො, ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවන්තස්ස ආපත්තියො ඡන්නං ආපත්තිසමුට්ඨානානං කතිහි සමුට්ඨානෙහි සමුට්ඨන්තී’’තිආදිනා (පරි. 184) සමුට්ඨානවාරො, ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවන්තස්ස ආපත්තියො චතුන්නං අධිකරණානං කතමං අධිකරණ’’න්තිආදිනා (පරි. 185) අධිකරණවාරො, ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවන්තස්ස ආපත්තියො සත්තන්නං සමථානං කතිහි සමථෙහි සම්මන්තී’’තිආදිප්පභෙදො (පරි. 186) සමථවාරො, තදනන්තරං සමුච්චයවාරො චාති අට්ඨ වාරා වුත්තා. තතො පරං ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවනපච්චයා පාරාජිකං කත්ථ පඤ්ඤත්ත’’න්තිආදිනා (පරි. 188) නයෙන පුන පච්චයවසෙන එකො පඤ්ඤත්තිවාරො, තස්ස වසෙන පුරිමසදිසා එව කතාපත්තිවාරාදයො සත්ත වාරාති එවං අපරෙපි අට්ඨ වාරා වුත්තා. ඉති ඉමානි අට්ඨ, පුරිමානිපි අට්ඨාති මහාවිභඞ්ගෙ සොළස වාරා දස්සිතා. තතො පරං තෙනෙව නයෙන භික්ඛුනිවිභඞ්ගෙපි සොළස වාරා ආගතාති ඉමෙහි සොළසහි වාරෙහි උපලක්ඛිතත්තා සොළසපරිවාරාති වුච්චති. පොත්ථකෙසු පන කත්ථචි ‘‘පරිවාරො’’ති එත්තකමෙව දිස්සති, බහූසු පන පොත්ථකෙසු දීඝනිකායට්ඨකථායං අභිධම්මට්ඨකථායඤ්ච ‘‘සොළසපරිවාරා’’ති එවමෙව වුත්තත්තා අයම්පි පාඨො න සක්කා පටිබාහිතුන්ති තස්සෙවත්ථො වුත්තො.
බ්රහ්මජාලාදිචතුත්තිංසසුත්තසඞ්ගහොති බ්රහ්මජාලසුත්තාදීනි චතුත්තිංස සුත්තානි සඞ්ගය්හන්ති එත්ථ, එතෙනාති වා බ්රහ්මජාලාදිචතුත්තිංසසුත්තසඞ්ගහො. වුත්තප්පමාණානං වා සුත්තානං සඞ්ගහො එතස්සාති බ්රහ්මජාලාදිචතුත්තිංසසුත්තසඞ්ගහොති. එවං සෙසෙසුපි වෙදිතබ්බං.
විවිධවිසෙසනයත්තාති ¶ ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘විවිධා හී’’තිආදි. දළ්හීකම්මසිථිලකරණප්පයොජනාති යථාක්කමං ලොකවජ්ජෙසු සික්ඛාපදෙසු දළ්හීකම්මප්පයොජනා, පණ්ණත්තිවජ්ජෙසු සිථිලකරණප්පයොජනාති වෙදිතබ්බං. අජ්ඣාචාරනිසෙධනතොති සඤ්ඤමවෙලං අතිභවිත්වා පවත්තො ආචාරො අජ්ඣාචාරො, වීතික්කමො, තස්ස නිසෙධනතොති අත්ථො. තෙනාති විවිධනයත්තාදිහෙතුනා. එතන්ති ‘‘විවිධවිසෙසනයත්තා’’තිආදිගාථාවචනං. එතස්සාති විනයස්ස. ඉතරං පනාති සුත්තං.
ඉදානි අත්ථානං සූචනතොතිආදිගාථාය අත්ථං පකාසෙන්තො ආහ ‘‘තඤ්හී’’තිආදි. අත්තත්ථපරත්ථාදිභෙදෙති යො තං සුත්තං සජ්ඣායති සුණාති වාචෙති චින්තෙති දෙසෙති ච, සුත්තෙන සඞ්ගහිතො සීලාදිඅත්ථො තස්සපි හොති, තෙන පරස්ස සාධෙතබ්බතො පරස්සපි හොතීති තදුභයං තං ¶ සුත්තං සූචෙති දීපෙති. තථා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථෙ ලොකියලොකුත්තරත්ථෙ චාති එවමාදිභෙදෙ අත්ථෙ ආදිසද්දෙන සඞ්ගණ්හාති. අත්ථසද්දො චායං හිතපරියායවචනො, න භාසිතත්ථවචනො. යදි සියා, සුත්තං අත්තනොපි භාසිතත්ථං සූචෙති පරස්සපීති අයමත්ථො වුත්තො සියා, සුත්තෙන ච යො අත්ථො පකාසිතො, සො තස්සෙව හොති, න තෙන පරත්ථො සූචිතො හොතීති. තෙන සූචෙතබ්බස්ස පරත්ථස්ස නිවත්තෙතබ්බස්ස අභාවා අත්තග්ගහණඤ්ච න කත්තබ්බං. අත්තත්ථපරත්ථවිනිමුත්තස්ස භාසිතත්ථස්ස අභාවා ආදිග්ගහණඤ්ච න කත්තබ්බං, තස්මා යථාවුත්තස්ස හිතපරියායස්ස අත්ථස්ස සුත්තෙ අසම්භවතො සුත්තාධාරස්ස පුග්ගලස්ස වසෙන අත්තත්ථපරත්ථා වුත්තා.
අථ වා සුත්තං අනපෙක්ඛිත්වා යෙ අත්තත්ථාදයො අත්ථප්පභෙදා ‘‘න හඤ්ඤදත්ථත්ථි පසංසලාභා’’ති එතස්ස පදස්ස නිද්දෙසෙ (මහානි. 63) වුත්තා අත්තත්ථො, පරත්ථො, උභයත්ථො, දිට්ඨධම්මිකො අත්ථො, සම්පරායිකො අත්ථො, උත්තානො අත්ථො, ගම්භීරො අත්ථො, ගුළ්හො අත්ථො, පටිච්ඡන්නො අත්ථො, නෙය්යො අත්ථො, නීතො අත්ථො, අනවජ්ජො අත්ථො, නික්කිලෙසො අත්ථො, වොදානො අත්ථො, පරමත්ථොති, තෙ අත්ථෙ සුත්තං සූචෙතීති අත්ථො ¶ ගහෙතබ්බො. තථා හි කිඤ්චාපි සුත්තනිරපෙක්ඛං අත්තත්ථාදයො වුත්තා සුත්තත්ථභාවෙන අනිද්දිට්ඨත්තා, තෙසු පන එකොපි අත්ථප්පභෙදො සුත්තෙන දීපෙතබ්බතං නාතික්කමති, තස්මා තෙ අත්ථෙ සුත්තං සූචෙතීති වුච්චති. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙ අත්ථ-සද්දොයං භාසිතත්ථපරියායොපි හොති. එත්ථ හි පුරිමකා පඤ්ච අත්ථප්පභෙදා හිතපරියායා, තතො පරෙ ඡ භාසිතත්ථභෙදා, පච්ඡිමකා පන උභයසභාවා. තත්ථ දුරධිගමතාය විභාවනෙ අගාධභාවො ගම්භීරො, න විවටො ගුළ්හො, මූලුදකාදයො විය පංසුනා අක්ඛරසන්නිවෙසාදිනා තිරොහිතො පටිච්ඡන්නො. නිද්ධාරෙත්වා ඤාපෙතබ්බො නෙය්යො, යථාරුතවසෙන වෙදිතබ්බො නීතො. අනවජ්ජනික්කිලෙසවොදානා පරියායවසෙන වුත්තා, කුසලවිපාකකිරියධම්මවසෙන වා. පරමත්ථො නිබ්බානං, ධම්මානං අවිපරීතසභාවො එව වා.
අථ වා අත්තනා ච අප්පිච්ඡො හොතීති අත්තත්ථං, අප්පිච්ඡාකථඤ්ච පරෙසං කත්තා හොතීති පරත්ථං සූචෙති. එවං ‘‘අත්තනා ච පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොතී’’තිආදීනි (අ. නි. 4.99) සුත්තානි යොජෙතබ්බානි. විනයාභිධම්මෙහි ච විසෙසෙත්වා සුත්තසද්දස්ස අත්ථො වත්තබ්බො, තස්මා වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසප්පවත්තාය දෙසනාය අත්තහිතපරහිතාදීනි සාතිසයං පකාසිතානි හොන්ති තප්පධානභාවතො, න ආණාධම්මසභාවවසප්පවත්තායාති ඉදමෙව අත්ථානං සූචනතො සුත්තන්ති වුත්තං. එවඤ්ච කත්වා ‘‘එත්තකං තස්ස භගවතො සුත්තාගතං සුත්තපරියාපන්න’’න්ති (පාචි. 655) ච ‘‘සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා) ච එවමාදීසු සුත්තසද්දො උපචරිතොති ගහෙතබ්බො.
සුත්තෙසු ¶ ආණාධම්මසභාවා ච වෙනෙය්යජ්ඣාසයං අනුවත්තන්ති, න විනයාභිධම්මෙසු විය වෙනෙය්යජ්ඣාසයො ආණාධම්මසභාවෙ, තස්මා වෙනෙය්යානං එකන්තහිතපටිලාභසංවත්තනිකා සුත්තන්තදෙසනා හොතීති ‘‘සුවුත්තා චෙත්ථ අත්ථා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘එකන්තහිතපටිලාභසංවත්තනිකා සුත්තන්තදෙසනා’’ති ඉදම්පි වෙනෙය්යානං හිතසම්පාපනෙ සුත්තන්තදෙසනාය තප්පරභාවංයෙව සන්ධාය වුත්තං. තප්පරභාවො ච වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුලොමතො දට්ඨබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුලොමෙන වුත්තත්තා’’ති ¶ . විනයදෙසනං විය ඉස්සරභාවතො ආණාපතිට්ඨාපනවසෙන අදෙසෙත්වා වෙනෙය්යානං අජ්ඣාසයානුලොමෙන චරියානුරූපං වුත්තත්තා දෙසිතත්තාති අත්ථො.
අනුපුබ්බසික්ඛාදිවසෙන කාලන්තරෙ අභිනිප්ඵත්තිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සස්සමිව ඵල’’න්ති. පසවතීති ඵලති, නිප්ඵාදෙතීති අත්ථො. උපායසමඞ්ගීනංයෙව නිප්ඵජ්ජනභාවං දස්සෙන්තො ‘‘ධෙනු විය ඛීර’’න්ති ආහ. ධෙනුතොපි හි උපායවන්තානංයෙව ඛීරපටිලාභො හොති. අනුපායෙන හි අකාලෙ අජාතවච්ඡං ධෙනුං දොහන්තො කාලෙපි වා විසාණං ගහෙත්වා දොහන්තො නෙව ඛීරං පටිලභති. ‘‘සුත්තාණා’’ති එතස්ස අත්ථං පකාසෙතුං ‘‘සුට්ඨු ච නෙ තායතී’’ති වුත්තං.
සුත්තසභාගන්ති සුත්තසදිසං. සුත්තසභාගතංයෙව දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථා හී’’තිආදි. තච්ඡකානං සුත්තන්ති වඩ්ඪකීනං කාළසුත්තං. පමාණං හොතීති තදනුසාරෙන තච්ඡනතො. එවමෙතම්පි විඤ්ඤූනන්ති යථා කාළසුත්තං පසාරෙත්වා සඤ්ඤාණෙ කතෙ ගහෙතබ්බං විස්සජ්ජෙතබ්බඤ්ච පඤ්ඤායති, එවං විවාදෙසු උප්පන්නෙසු සුත්තෙ ආනීතමත්තෙ ‘‘ඉදං ගහෙතබ්බං, ඉදං විස්සජ්ජෙතබ්බ’’න්ති විඤ්ඤූනං පාකටත්තා විවාදො වූපසම්මතීති එතම්පි සුත්තං විඤ්ඤූනං පමාණං හොතීති අත්ථො. ඉදානි අඤ්ඤථාපි සුත්තසභාගතං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථා චා’’තිආදි. සුත්තං විය පමාණත්තා සඞ්ගාහකත්තා ච සුත්තමිව සුත්තන්ති වුත්තං හොති. එත්ථ ච අත්තත්ථාදිවිධානෙ සුත්තස්ස පමාණභාවො අත්තත්ථාදීනංයෙව ච සඞ්ගාහකත්තං යොජෙතබ්බං තදත්ථප්පකාසනපධානත්තා සුත්තස්ස. විනයාභිධම්මෙහි විසෙසත්තඤ්ච පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. එතන්ති ‘‘අත්ථානං සූචනතො’’තිආදිකං අත්ථවචනං. එතස්සාති සුත්තස්ස.
යන්ති යස්මා. එත්ථාති අභිධම්මෙ. අභික්කමන්තීති එත්ථ අභි-සද්දො කමනකිරියාය වුඩ්ඪිභාවං අතිරෙකතං දීපෙතීති ආහ ‘‘අභික්කමන්තීතිආදීසු වුඩ්ඪියං ආගතො’’ති. අභිඤ්ඤාතාති අඩ්ඪචන්දාදිනා කෙනචි සඤ්ඤාණෙන ඤාතා පඤ්ඤාතා පාකටාති අත්ථො. අඩ්ඪචන්දාදිභාවො හි රත්තියා උපලක්ඛණවසෙන සඤ්ඤාණං හොති, යස්මා අඩ්ඪො චන්දො, තස්මා අට්ඨමී, යස්මා ඌනො, තස්මා චාතුද්දසී, යස්මා පුණ්ණො, තස්මා ¶ පන්නරසීති. අභිලක්ඛිතාති එත්ථාපි ¶ අයමෙවත්ථො වෙදිතබ්බො. අභිලක්ඛිතසද්දපරියායො අභිඤ්ඤාතසද්දොති ආහ ‘‘අභිඤ්ඤාතා අභිලක්ඛිතාතිආදීසු ලක්ඛණෙ’’ති. එත්ථ ච වාචකසද්දන්තරසන්නිධානෙන නිපාතානං තදත්ථජොතකමත්තත්තා ලක්ඛිතසද්දත්ථජොතකො අභිසද්දො ලක්ඛණෙ වත්තතීති වුත්තො. රාජාභිරාජාති රාජූහි පූජෙතුං අරහො රාජා. පූජිතෙති පූජාරහෙ.
අභිධම්මෙති ‘‘සුපිනන්තෙන සුක්කවිස්සට්ඨියා අනාපත්තිභාවෙපි අකුසලචෙතනා උපලබ්භතී’’තිආදිනා විනයපඤ්ඤත්තියා සඞ්කරවිරහිතෙ ධම්මෙ. ‘‘පුබ්බාපරවිරොධාභාවතො ධම්මානංයෙව ච අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරවිරහිතෙ ධම්මෙ’’තිපි වදන්ති. ‘‘පාණාතිපාතො අකුසල’’න්ති එවමාදීසු ච මරණාධිප්පායස්ස ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා අකුසලං, න පාණසඞ්ඛාතජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදසඞ්ඛාතො අතිපාතො, තථා අදින්නස්ස පරසන්තකස්ස ආදානසඞ්ඛාතා විඤ්ඤත්ති අබ්යාකතො ධම්මො, තංවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා ථෙය්යචෙතනා අකුසලො ධම්මොති එවමාදිනාපි අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරවිරහිතෙ ධම්මෙති අත්ථො වෙදිතබ්බො. අභිවිනයෙති එත්ථ ‘‘ජාතරූපරජතං න පටිග්ගහෙතබ්බ’’න්ති වදන්තො විනයෙ විනෙති නාම. එත්ථ ‘‘එවං පටිග්ගණ්හතො පාචිත්තියං, එවං දුක්කටන්ති වදන්තො ච අභිවිනයෙ විනෙති නාමා’’ති වදන්ති. තස්මා ජාතරූපරජතං ථෙය්යචිත්තෙන පරසන්තකං ගණ්හන්තස්ස යථාවත්ථු පාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටෙසු අඤ්ඤතරං, භණ්ඩාගාරිකසීසෙන ගණ්හන්තස්ස පාචිත්තියං, අත්තත්ථාය ගණ්හන්තස්ස නිස්සග්ගියං පාචිත්තියං. කෙවලං ලොලතාය ගණ්හන්තස්ස අනාමාසදුක්කටං, රූපියඡඩ්ඩකස්ස සම්මතස්ස අනාපත්තීති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරවිරහිතෙ විනයෙ පටිබලො විනෙතුන්ති අත්ථො වෙදිතබ්බො. අභික්කන්තෙනාති එත්ථ කන්තියා අධිකත්තං අභිසද්දො දීපෙතීති ආහ ‘‘අධිකෙ’’ති.
නනු ච ‘‘අභික්කමන්තී’’ති එත්ථ අභිසද්දො කමනකිරියාය වුඩ්ඪිභාවං අතිරෙකතං දීපෙති, ‘‘අභිඤ්ඤාතා අභිලක්ඛිතා’’ති එත්ථ ඤාණලක්ඛණකිරියානං සුපාකටත්තා විසෙසං, ‘‘අභික්කන්තෙනා’’ති එත්ථ කන්තියා අධිකත්තං විසිට්ඨතං දීපෙතීති ඉදං තාව යුත්තං කිරියාවිසෙසකත්තා උපසග්ගස්ස, ‘‘අභිරාජා අභිවිනයො’’ති පන පූජිතපරිච්ඡින්නෙසු රාජවිනයෙසු අභිසද්දො වත්තතීති කථමෙතං යුජ්ජෙය්යාති චෙ? ඉධාපි නත්ථි ¶ දොසො පූජනපරිච්ඡෙදනකිරියාදීපනතො, තාහි ච කිරියාහි රාජවිනයානං යුත්තත්තා, තස්මා එත්ථ අතිමාලාදීසු අතිසද්දො විය අභිසද්දො සහ සාධනෙන කිරියං වදතීති අභිරාජඅභිවිනයසද්දා සිද්ධා, එවං අභිධම්මසද්දෙ අභිසද්දො සහ සාධනෙන වුඩ්ඪියාදිකිරියං දීපෙතීති අයමත්ථො දස්සිතොති දට්ඨබ්බං.
එත්ථ ¶ චාති අභිධම්මෙ. භාවෙතීති චිත්තස්ස වඩ්ඪනං වුත්තං. ඵරිත්වාති ආරම්මණස්ස වඩ්ඪනං වුත්තං. වුඩ්ඪිමන්තොති භාවනාඵරණවුඩ්ඪීහි වුඩ්ඪිමන්තොපි ධම්මා වුත්තාති අත්ථො. ආරම්මණාදීහීති ආරම්මණසම්පයුත්තකම්මද්වාරපටිපදාදීහි. ලක්ඛණීයත්තාති සඤ්ජානිතබ්බත්තා. එකන්තතො ලොකුත්තරධම්මානංයෙව පූජාරහත්තා ‘‘සෙක්ඛා ධම්මා’’තිආදිනා ලොකුත්තරායෙව පූජිතාති දස්සිතා. සභාවපරිච්ඡින්නත්තාති ඵුසනාදිසභාවෙන පරිච්ඡින්නත්තා. අධිකාපි ධම්මා වුත්තාති එත්ථ කාමාවචරෙහි මහන්තභාවතො මහග්ගතා ධම්මාපි අධිකා නාම හොන්තීති තෙහි සද්ධිං අධිකා ධම්මා වුත්තා.
යං පනෙත්ථ අවිසිට්ඨන්ති එත්ථ විනයාදීසු තීසු අඤ්ඤමඤ්ඤවිසිට්ඨෙසු යං අවිසිට්ඨං සමානං, තං පිටකසද්දන්ති අත්ථො. විනයාදයො හි තයො සද්දා අඤ්ඤමඤ්ඤං අසාධාරණත්තා විසිට්ඨා නාම, පිටකසද්දො පන තෙහි තීහිපි සාධාරණත්තා අවිසිට්ඨොති වුච්චති. මා පිටකසම්පදානෙනාති පාළිසම්පදානවසෙන මා ගණ්හථාති වුත්තං හොති. කුදාලඤ්ච පිටකඤ්ච කුදාලපිටකං. තත්ථ කු වුච්චති පථවී, තස්සා දාලනතො විදාලනතො අයොමයො උපකරණවිසෙසො කුදාලං නාම, තාලපණ්ණවෙත්තලතාදීහි කතො භාජනවිසෙසො පිටකං නාම, තං ආදාය ගහෙත්වාති අත්ථො. යථාවුත්තෙනාති ‘‘එවං දුවිධත්ථෙනා’’තිආදිනා වුත්තප්පකාරෙන.
දෙසනාසාසනකථාභෙදන්ති එත්ථ කථෙතබ්බානං අත්ථානං දෙසකායත්තෙන ආණාදිවිධිනා අභිසජ්ජනං පබොධනං දෙසනා. සාසිතබ්බපුග්ගලගතෙන යථාපරාධාදිනා සාසිතබ්බභාවෙන අනුසාසනං විනයනං සාසනං ¶ . කථෙතබ්බස්ස සංවරාසංවරාදිනො අත්ථස්ස කථනං වචනපටිබද්ධතාකරණං කථාති වුච්චති. තස්මා දෙසිතාරං භගවන්තමපෙක්ඛිත්වා දෙසනා, සාසිතබ්බපුග්ගලවසෙන සාසනං, කථෙතබ්බස්ස අත්ථස්ස වසෙන කථාති එවමෙත්ථ දෙසනාදීනං නානාකරණං වෙදිතබ්බං. එත්ථ ච කිඤ්චාපි දෙසනාදයො දෙසෙතබ්බාදිනිරපෙක්ඛා න හොන්ති, ආණාදයො පන විසෙසතො දෙසකාදිඅධීනාති තංතංවිසෙසයොගවසෙන දෙසනාදීනං භෙදො වුත්තො. තථා හි ආණාවිධානං විසෙසතො ආණාරහාධීනං තත්ථ කොසල්ලයොගතො. එවං වොහාරපරමත්ථවිධානානි ච විධායකාධීනානීති ආණාදිවිධිනො දෙසකායත්තතා වුත්තා. අපරාධජ්ඣාසයානුරූපං විය ධම්මානුරූපම්පි සාසනං විසෙසතො, තථා විනෙතබ්බපුග්ගලාපෙක්ඛන්ති සාසිතබ්බපුග්ගලවසෙන සාසනං වුත්තං. සංවරාසංවරනාමරූපානං විය විනිවෙඨෙතබ්බාය දිට්ඨියාපි කථනං සති වාචාවත්ථුස්මිං නාසතීති විසෙසතො තදධීනන්ති කථෙතබ්බස්ස අත්ථස්ස වසෙන කථා වුත්තා. භෙදසද්දො විසුං විසුං යොජෙතබ්බො ‘‘දෙසනාභෙදං සාසනභෙදං කථාභෙදඤ්ච යථාරහං පරිදීපයෙ’’ති. භෙදන්ති ච නානත්තන්ති අත්ථො. තෙසු පිටකෙසු සික්ඛා ච පහානානි ච ගම්භීරභාවො ¶ ච සික්ඛාපහානගම්භීරභාවං, තඤ්ච යථාරහං පරිදීපයෙති අත්ථො. පරියත්තිභෙදඤ්ච විභාවයෙති සම්බන්ධො.
පරියත්තිභෙදන්ති ච පරියාපුණනභෙදන්ති අත්ථො. යහින්ති යස්මිං විනයාදිකෙ පිටකෙ. යං සම්පත්තිඤ්ච විපත්තිඤ්ච යථා පාපුණාති, තම්පි සබ්බං විභාවයෙති සම්බන්ධො. අථ වා යං පරියත්තිභෙදං සම්පත්තිඤ්ච විපත්තිඤ්චාපි යහිං යථා පාපුණාති, තම්පි සබ්බං විභාවයෙති යොජෙතබ්බං. එත්ථ යථාති යෙහි උපාරම්භාදිහෙතුපරියාපුණනාදිප්පකාරෙහි උපාරම්භනිස්සරණධම්මකොසකරක්ඛණහෙතුපරියාපුණනං සුප්පටිපත්ති දුප්පටිපත්තීති එතෙහි පකාරෙහීති වුත්තං හොති.
පරිදීපනා විභාවනා චාති හෙට්ඨා වුත්තස්ස අනුරූපතො වුත්තං, අත්ථතො පන එකමෙව. ආණාරහෙනාති ආණං ඨපෙතුං අරහතීති ආණාරහො, භගවා. සො හි සම්මාසම්බුද්ධතාය මහාකාරුණිකතාය ච අවිපරීතහිතොපදෙසකභාවෙන පමාණවචනත්තා ආණං පණෙතුං අරහති, වොහාරපරමත්ථානම්පි සම්භවතො ආහ ‘‘ආණාබාහුල්ලතො’’ති. ඉතො පරෙසුපි එසෙව නයො.
පඨමන්ති ¶ විනයපිටකං. පචුරාපරාධා සෙය්යසකත්ථෙරාදයො. තෙ හි දොසබාහුල්ලතො ‘‘පචුරාපරාධා’’ති වුත්තා. පචුරො බහුකො බහුලො අපරාධො දොසො වීතික්කමො යෙසං තෙ පචුරාපරාධා. අනෙකජ්ඣාසයාතිආදීසු ආසයොව අජ්ඣාසයො. සො ච අත්ථතො දිට්ඨි ඤාණඤ්ච, පභෙදතො පන චතුබ්බිධං හොති. තථා හි පුබ්බචරියවසෙන ආයතිං සති පච්චයෙ උප්පජ්ජමානාරහා සස්සතුච්ඡෙදසඞ්ඛාතා මිච්ඡාදිට්ඨි සච්චානුලොමිකඤාණකම්මස්සකතඤ්ඤාණසඞ්ඛාතා සම්මාදිට්ඨි ච ‘‘ආසයො’’ති වුච්චති. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨි ච, ඛන්ති චෙවානුලොමිකා;
යථාභූතඤ්ච යං ඤාණං, එතං ආසයසඤ්ඤිත’’න්ති.
ඉදඤ්ච චතුබ්බිධං ආසයන්ති එත්ථ සත්තා නිවසන්තීති ආසයොති වුච්චති. අනුසයා කාමරාගභවරාගදිට්ඨිපටිඝවිචිකිච්ඡාමානාවිජ්ජාවසෙන සත්ත. මූසිකවිසං විය කාරණලාභෙ උප්පජ්ජනාරහා අනාගතා කිලෙසා, අතීතා පච්චුප්පන්නා ච තථෙව වුච්චන්ති. න හි කාලභෙදෙන ධම්මානං සභාවභෙදො අත්ථීති. චරියාති රාගචරියාදිකා ඡ මූලචරියා, අන්තරභෙදෙන අනෙකවිධා, සංසග්ගවසෙන පන තෙසට්ඨි හොන්ති. අථ වා චරියාති චරිතං, තං සුචරිතදුච්චරිතවසෙන දුවිධං. ‘‘අධිමුත්ති නාම ‘අජ්ජෙව පබ්බජිස්සාමි, අජ්ජෙව අරහත්තං ගණ්හිස්සාමී’තිආදිනා ¶ තන්නින්නභාවෙන පවත්තමානං සන්නිට්ඨාන’’න්ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන පන ‘‘සත්තානං පුබ්බචරියවසෙන අභිරුචී’’ති වුත්තං. සා දුවිධා හීනපණීතභෙදෙන. යථානුලොමන්ති අජ්ඣාසයාදීනං අනුරූපං. අහං මමාති සඤ්ඤිනොති දිට්ඨිමානතණ්හාවසෙන අහං මමාති එවං පවත්තසඤ්ඤිනො. යථාධම්මන්ති නත්ථෙත්ථ අත්තා අත්තනියං වා, කෙවලං ධම්මමත්තමෙතන්ති එවං ධම්මසභාවානුරූපන්ති අත්ථො.
සංවරාසංවරොති එත්ථ සංවරණං සංවරො, කායවාචාහි අවීතික්කමො. මහන්තො සංවරො අසංවරො. වුඩ්ඪිඅත්ථො හි අයං අ-කාරො යථා ‘‘අසෙක්ඛා ධම්මා’’ති, තස්මා ඛුද්දකො මහන්තො ච සංවරොති අත්ථො. දිට්ඨිවිනිවෙඨනාති දිට්ඨියා විමොචනං. අධිසීලසික්ඛාදීනං විභාගො පරතො පඨමපාරාජිකසංවණ්ණනාය ආවි භවිස්සති. සුත්තන්තපාළියං ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’තිආදිනා ¶ සමාධිදෙසනාබාහුල්ලතො ‘‘සුත්තන්තපිටකෙ අධිචිත්තසික්ඛා’’ති වුත්තං. වීතික්කමප්පහානං කිලෙසානන්ති සංකිලෙසධම්මානං කම්මකිලෙසානං වා යො කායවචීද්වාරෙහි වීතික්කමො, තස්ස පහානං. අනුසයවසෙන සන්තානෙ අනුවත්තන්තා කිලෙසා කාරණලාභෙ පරියුට්ඨිතාපි සීලභෙදවසෙන වීතික්කමිතුං න ලභන්තීති ආහ ‘‘වීතික්කමපටිපක්ඛත්තා සීලස්සා’’ති. පරියුට්ඨානප්පහානන්ති ඔකාසදානවසෙන කිලෙසානං චිත්තෙ කුසලප්පවත්තිං පරියාදියිත්වා උට්ඨානං පරියුට්ඨානං, තස්ස පහානං චිත්තසන්තානෙසු උප්පත්තිවසෙන කිලෙසානං පරියුට්ඨානස්ස පහානන්ති වුත්තං හොති. අනුසයප්පහානන්ති අප්පහීනභාවෙන සන්තානෙ අනු අනු සයනකා කාරණලාභෙ උප්පත්තිඅරහා අනුසයා. තෙ පන අනුරූපං කාරණං ලද්ධා උප්පජ්ජනාරහා ථාමගතා කාමරාගාදයො සත්ත කිලෙසා, තෙසං පහානං අනුසයප්පහානං. තෙ ච සබ්බසො අරියමග්ගපඤ්ඤාය පහීයන්තීති ආහ ‘‘අනුසයපටිපක්ඛත්තා පඤ්ඤායා’’ති.
තදඞ්ගප්පහානන්ති දීපාලොකෙනෙව තමස්ස දානාදිපුඤ්ඤකිරියවත්ථුගතෙන තෙන තෙන කුසලඞ්ගෙන තස්ස තස්ස අකුසලඞ්ගස්ස පහානං ‘‘තදඞ්ගප්පහාන’’න්ති වුච්චති. ඉධ පන තෙන තෙන සුසීල්යඞ්ගෙන තස්ස තස්ස දුස්සීල්යඞ්ගස්ස පහානං ‘‘තදඞ්ගප්පහාන’’න්ති වෙදිතබ්බං. වික්ඛම්භනසමඋච්ඡෙදප්පහානානීති එත්ථ උපචාරප්පනාභෙදෙන සමාධිනා පවත්තිනිවාරණෙන ඝටප්පහාරෙනෙව ජලතලෙ සෙවාලස්ස තෙසං තෙසං නීවරණානං ධම්මානං වික්ඛම්භනවසෙන පහානං වික්ඛම්භනප්පහානං. චතුන්නං අරියමග්ගානං භාවිතත්තා තංතංමග්ගවතො සන්තානෙ සමුදයපක්ඛිකස්ස කිලෙසගණස්ස අච්චන්තං අප්පවත්තිසඞ්ඛාතසමුච්ඡෙදවසෙන පහානං සමුච්ඡෙදප්පහානං. දුච්චරිතසංකිලෙසස්ස පහානන්ති කායදුච්චරිතාදි දුට්ඨු චරිතං, කිලෙසෙහි වා දූසිතං චරිතන්ති දුච්චරිතං. තදෙව යත්ථ උප්පන්නං, තං සන්තානං සම්මා කිලෙසෙති බාධයති උපතාපෙති චාති සංකිලෙසො, තස්ස පහානං, කායවචීදුච්චරිතවසෙන ¶ පවත්තසංකිලෙසස්ස තදඞ්ගවසෙන පහානන්ති වුත්තං හොති. සමාධිස්ස කාමච්ඡන්දපටිපක්ඛත්තා සුත්තන්තපිටකෙ තණ්හාසංකිලෙසස්ස පහානං වුත්තං. අත්තාදිවිනිමුත්තසභාවධම්මප්පකාසනතො අභිධම්මපිටකෙ දිට්ඨිසංකිලෙසස්ස පහානං වුත්තං.
එකමෙකස්මිඤ්චෙත්ථාති ¶ එතෙසු තීසු පිටකෙසු එකමෙකස්මිං පිටකෙති අත්ථො දට්ඨබ්බො. ධම්මොති පාළීති එත්ථ පකට්ඨානං උක්කට්ඨානං සීලාදිඅත්ථානං බොධනතො සභාවනිරුත්තිභාවතො බුද්ධාදීහි භාසිතත්තා ච පකට්ඨානං වචනප්පබන්ධානං ආළීති පාළි, පරියත්තිධම්මො. ‘‘ධම්මොති පාළීති එත්ථ භගවතා වුච්චමානස්ස අත්ථස්ස වොහාරස්ස ච දීපනො සද්දොයෙව පාළි නාමා’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අභිධම්මට්ඨකථාය ලිඛිතෙ සීහළගණ්ඨිපදෙ පන ඉදං වුත්තං – සභාවත්ථස්ස සභාවවොහාරස්ස ච අනුරූපවසෙන භගවතා මනසා වවත්ථාපිතා පණ්ඩත්ති පාළීති වුච්චති. යදි සද්දොයෙව පාළි සියා, පාළියා දෙසනාය ච නානත්තෙන භවිතබ්බං. මනසා වවත්ථාපිතාය ච පාළියා වචීභෙදකරණමත්තං ඨපෙත්වා දෙසනාය නානත්තං නත්ථි. තථා හි දෙසනං දස්සෙන්තෙන මනසා වවත්ථාපිතාය පාළියා දෙසනාති වචීභෙදකරණමත්තං විනා පාළියා සහ දෙසනාය අනඤ්ඤථා වුත්තා. තථා ච උපරි ‘‘දෙසනාති පඤ්ඤත්තී’’ති වුත්තත්තා දෙසනාය අනඤ්ඤභාවෙන පාළියා පණ්ණත්තිභාවො කථිතො හොති. අපිච යදි පාළියා අඤ්ඤායෙව දෙසනා සියා, ‘‘පාළියා ච පාළිඅත්ථස්ස ච දෙසනාය ච යථාභූතාවබොධො’’ති වත්තබ්බං සියා, එවං පන අවත්වා ‘‘පාළියා ච පාළිඅත්ථස්ස ච යථාභූතාවබොධො’’ති වුත්තත්තා පාළියා දෙසනාය ච අනඤ්ඤභාවො දස්සිතො හොති. එවඤ්ච කත්වා උපරි ‘‘දෙසනා නාම පඤ්ඤත්තී’’ති දස්සෙන්තෙන දෙසනාය අනඤ්ඤභාවතො පාළියා පණ්ණත්තිභාවො කථිතොව හොතීති.
එත්ථ ච ‘‘සද්දොයෙව පාළි නාමා’’ති ඉමස්මිං පක්ඛෙ ධම්මස්සපි සද්දසභාවත්තා ධම්මදෙසනානං කො විසෙසොති චෙ? තෙසං තෙසං අත්ථානං බොධකභාවෙන ඤාතො උග්ගහණාදිවසෙන ච පුබ්බෙ වවත්ථාපිතො සද්දප්පබන්ධො ධම්මො, පච්ඡා පරෙසං අවබොධනත්ථං පවත්තිතො තදත්ථප්පකාසකො සද්දො දෙසනාති වෙදිතබ්බං. අථ වා යථාවුත්තසද්දසමුට්ඨාපකො චිත්තුප්පාදො දෙසනා ‘‘දෙසීයති සමුට්ඨාපීයති සද්දො එතෙනා’’ති කත්වා මුසාවාදාදයො විය. තත්ථාපි හි මුසාවාදාදිසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදාදිසද්දෙන වොහරීයති.
තීසුපි චෙතෙසු එතෙ ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධාති එත්ථ පාළිඅත්ථො පාළිදෙසනා පාළිඅත්ථපටිවෙධො චාති ඉමෙ තයො පාළිවිසයා හොන්තීති ¶ විනයපිටකාදීනං අත්ථස්ස දෙසනාය පටිවෙධස්ස ච ආධාරභාවො යුත්තො, පිටකානි පන පාළියොයෙවාති තෙසං ධම්මස්ස ආධාරභාවො ¶ කථං යුජ්ජෙය්යාති චෙ? පාළිසමුදායස්ස අවයවපාළියා ආධාරභාවතො. අවයවස්ස හි සමුදායො ආධාරභාවෙන වුච්චති යථා ‘‘රුක්ඛෙ සාඛා’’ති. එත්ථ ච ධම්මාදීනං දුක්ඛොගාහභාවතො තෙහි ධම්මාදීහි විනයාදයො ගම්භීරාති විනයාදීනම්පි චතුබ්බිධො ගම්භීරභාවො වුත්තොයෙව, තස්මා ධම්මාදයො එව දුක්ඛොගාහත්තා ගම්භීරා, න විනයාදයොති න චොදෙතබ්බමෙතං සම්මුඛෙන විසයවිසයීමුඛෙන ච විනයාදීනංයෙව ගම්භීරභාවස්ස වුත්තත්තා. ධම්මො හි විනයාදයො, තෙසං විසයො අත්ථො, ධම්මත්ථවිසයා ච දෙසනාපටිවෙධාති. තත්ථ පටිවෙධස්ස දුක්කරභාවතො ධම්මත්ථානං, දෙසනාඤාණස්ස දුක්කරභාවතො දෙසනාය ච දුක්ඛොගාහභාවො වෙදිතබ්බො. පටිවෙධස්ස පන උප්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා තංවිසයඤාණුප්පත්තියා ච දුක්කරභාවතො දුක්ඛොගාහතා වෙදිතබ්බා. දුක්ඛෙන ඔගය්හන්තීති දුක්ඛොගාහා. එකදෙසෙන ඔගාහන්තෙහිපි මන්දබුද්ධීහි පතිට්ඨා ලද්ධුං න සක්කාති ආහ ‘‘අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨා චා’’ති. එකමෙකස්මින්ති එකෙකස්මිං පිටකෙ. එත්ථාති එතෙසු පිටකෙසු. නිද්ධාරණෙ චෙතං භුම්මවචනං.
ඉදානි හෙතුහෙතුඵලාදීනං වසෙනපි ගම්භීරභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපරො නයො’’තිආදි. හෙතූති පච්චයො. සො හි අත්තනො ඵලං දහති විදහතීති ධම්මොති වුච්චති. ධම්මසද්දස්ස චෙත්ථ හෙතුපරියායතා කථං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි. නනු ච ‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’ති එතෙන වචනෙන ධම්මස්ස හෙතුභාවො කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ධම්මපටිසම්භිදාති එතස්ස සමාසපදස්ස අවයවපදත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘හෙතුම්හි ඤාණ’’න්ති වුත්තත්තා. ‘‘ධම්මෙ පටිසම්භිදා ධම්මපටිසම්භිදා’’ති එත්ථ හි ‘‘ධම්මෙ’’ති එතස්ස අත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘හෙතුම්හී’’ති වුත්තං, ‘‘පටිසම්භිදා’’ති එතස්ස අත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘ඤාණ’’න්ති, තස්මා හෙතුධම්මසද්දා එකත්ථා ඤාණපටිසම්භිදාසද්දා චාති ඉමමත්ථං වදන්තෙන සාධිතො ධම්මස්ස හෙතුභාවො. හෙතුඵලෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදාති එතෙන වචනෙන සාධිතො අත්ථස්ස හෙතුඵලභාවොපි එවමෙව දට්ඨබ්බො. හෙතුනො ඵලං හෙතුඵලං. තඤ්ච යස්මා හෙතුඅනුසාරෙන ¶ අරීයති අධිගමීයති සම්පාපුණීයති, තස්මා අත්ථොති වුච්චති.
යථාධම්මන්ති එත්ථ ධම්මසද්දො හෙතුං හෙතුඵලඤ්ච සබ්බං සඞ්ගණ්හාති. සභාවවාචකො හෙස ධම්මසද්දො, න පරියත්තිහෙතුභාවවාචකො, තස්මා යථාධම්මන්ති යො යො අවිජ්ජාදිසඞ්ඛාරාදිධම්මො, තස්මිං තස්මින්ති අත්ථො. ධම්මානුරූපං වා යථාධම්මං. දෙසනාපි හි පටිවෙධො විය අවිපරීතවිසයවිභාවනතො ධම්මානුරූපං පවත්තති, තතොයෙව ච අවිපරීතාභිලාපොති වුච්චති. ධම්මාභිලාපොති අත්ථබ්යඤ්ජනකො අවිපරීතාභිලාපො. එත්ථ ච අභිලප්පතීති අභිලාපොති සද්දො වුච්චති. එතෙන ‘‘තත්ර ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 718) එත්ථ ¶ වුත්තං ධම්මනිරුත්තිං දස්සෙති සද්දසභාවත්තා දෙසනාය. තථා හි නිරුත්තිපටිසම්භිදාය පරිත්තාරම්මණාදිභාවො පටිසම්භිදාවිභඞ්ගපාළියං (විභ. 718 ආදයො) වුත්තො. අට්ඨකථායඤ්ච (විභ. අට්ඨ. 718) ‘‘තං සභාවනිරුත්තිං සද්දං ආරම්මණං කත්වා’’තිආදිනා සද්දාරම්මණතා දස්සිතා. තථා හි ඉමස්ස අත්ථස්ස අයං සද්දො වාචකොති වචනවචනත්ථෙ වවත්ථපෙත්වා තංතංවචනත්ථවිභාවනවසෙන පවත්තිතො සද්දො දෙසනාති වුච්චති. අධිප්පායොති එතෙන ‘‘දෙසනාති පඤ්ඤත්තී’’ති එතං වචනං ධම්මනිරුත්තාභිලාපං සන්ධාය වුත්තං, න තතො විනිමුත්තං පඤ්ඤත්තිං සන්ධායාති අධිප්පායං දස්සෙති. දෙසීයති අත්ථො එතෙනාති හි දෙසනා, පකාරෙන ඤාපීයති එතෙන, පකාරතො ඤාපෙතීති වා පඤ්ඤත්තීති ධම්මනිරුත්තාභිලාපො වුච්චති. එවං ‘‘දෙසනා නාම සද්දො’’ති ඉමස්මිං පක්ඛෙ අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘දෙසනාති පඤ්ඤත්තී’’ති එත්ථ පඤ්ඤත්තිවාදිනො පන එවං වදන්ති – කිඤ්චාපි ‘‘ධම්මාභිලාපො’’ති එත්ථ අභිලප්පතීති අභිලාපොති සද්දො වුච්චති, න පණ්ණත්ති, තථාපි සද්දෙ වුච්චමානෙ තදනුරූපං වොහාරං ගහෙත්වා තෙන වොහාරෙන දීපිතස්ස අත්ථස්ස ජානනතො සද්දෙ කථිතෙ තදනුරූපා පණ්ණත්තිපි කාරණූපචාරෙන කථිතායෙව හොති. අථ වා ‘‘ධම්මාභිලාපොති අත්ථො’’ති අවත්වා ‘‘ධම්මාභිලාපොති අධිප්පායො’’ති වුත්තත්තා දෙසනා නාම සද්දො න හොතීති දීපිතමෙවාති.
ඉදානි පටිවෙධං නිද්දිසන්තො ආහ ‘‘පටිවෙධොති අභිසමයො’’ති. පටිවිජ්ඣතීති ඤාණං පටිවෙධොති වුච්චති. පටිවිජ්ඣන්ති එතෙනාති වා පටිවෙධො ¶ , අභිසමෙතීති අභිසමයො, අභිසමෙන්ති එතෙනාති වා අභිසමයො. ඉදානි අභිසමයප්පභෙදතො අභිසමයප්පකාරතො ආරම්මණතො සභාවතො ච පාකටං කාතුං ‘‘සො ච ලොකියලොකුත්තරො’’තිආදිමාහ. විසයතො අසම්මොහතො ච අවබොධොති සම්බන්ධො. තත්ථ විසයතො අත්ථාදිඅනුරූපං ධම්මාදීසු අවබොධො නාම අවිජ්ජාදිධම්මාරම්මණො සඞ්ඛාරාදිඅත්ථාරම්මණො තදුභයපඤ්ඤාපනාරම්මණො ලොකියො අවබොධො. අසම්මොහතො අත්ථාදිඅනුරූපං ධම්මාදීසු අවබොධො පන නිබ්බානාරම්මණො මග්ගයුත්තො යථාවුත්තධම්මත්ථපඤ්ඤත්තීසු සම්මොහවිද්ධංසනො ලොකුත්තරො අභිසමයො. තථා හි ‘‘අයං හෙතු, ඉදමස්ස ඵලං, අයං තදුභයානුරූපො වොහාරො’’ති එවං ආරම්මණකරණවසෙන ලොකියඤාණං විසයතො පටිවිජ්ඣති, ලොකුත්තරඤාණං පන හෙතුහෙතුඵලාදීසු සම්මොහස්ස මග්ගඤාණෙන සමුච්ඡින්නත්තා අසම්මොහතො පටිවිජ්ඣති. අත්ථානුරූපං ධම්මෙසූති අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා, සඞ්ඛාරෙ උප්පාදෙති අවිජ්ජාති එවං කාරියානුරූපං කාරණෙසූති අත්ථො. අථ වා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරඅපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරෙසු තීසු අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරස්ස සම්පයුත්තඅවිජ්ජා පච්චයො, ඉතරෙසං යථානුරූපන්තිආදිනා කාරියානුරූපං කාරණෙසු පටිවෙධොති අත්ථො. ධම්මානුරූපං අත්ථෙසූති ¶ ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා කාරණානුරූපං කාරියෙසු අවබොධොති අත්ථො. පඤ්ඤත්තිපථානුරූපං පඤ්ඤත්තීසූති පඤ්ඤත්තියා වුච්චමානධම්මානුරූපං පණ්ණත්තීසු අවබොධොති අත්ථො.
යථාවුත්තෙහි ධම්මාදීහි පිටකානං ගම්භීරභාවං දස්සෙතුං ‘‘ඉදානි යස්මා එතෙසු පිටකෙසූ’’තිආදිමාහ. ධම්මජාතන්ති කාරණප්පභෙදො කාරණමෙව වා. අත්ථජාතන්ති කාරියප්පභෙදො කාරියමෙව වා. යා චායං දෙසනාති සම්බන්ධො. යො චෙත්ථාති එතාසු තංතංපිටකගතාසු ධම්මත්ථදෙසනාසු යො පටිවෙධොති අත්ථො. දුක්ඛොගාහන්ති එත්ථ අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදීනං ධම්මත්ථානං දුප්පටිවිජ්ඣතාය දුක්ඛොගාහතා. තෙසං පඤ්ඤාපනස්ස දුක්කරභාවතො දෙසනාය පටිවෙධනසඞ්ඛාතස්ස පටිවෙධස්ස ච උප්පාදනවිසයීකරණානං අසක්කුණෙය්යතාය දුක්ඛොගාහතා වෙදිතබ්බා. එවම්පීති පිසද්දො පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරන්තරං සම්පිණ්ඩෙති. එත්ථාති එතෙසු තීසු පිටකෙසු. වුත්තත්ථාති වුත්තො සංවණ්ණිතො අත්ථො අස්සාති වුත්තත්ථා.
තීසු ¶ පිටකෙසූති එත්ථ ‘‘එකෙකස්මි’’න්ති අධිකාරතො පකරණතො වා වෙදිතබ්බං. පරියත්තිභෙදොති පරියාපුණනං පරියත්ති. පරියාපුණනවාචකො හෙත්ථ පරියත්තිසද්දො, න පාළිපරියායො, තස්මා එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො ‘‘තීසු පිටකෙසු එකෙකස්මිං පරියාපුණනප්පකාරො දට්ඨබ්බො ඤාතබ්බො’’ති. තතොයෙව ච ‘‘පරියත්තියො පරියාපුණනප්පකාරා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අථ වා තීහි පකාරෙහි පරියාපුණිතබ්බා පාළියො එව පරියත්තීති වුච්චන්ති, තතොයෙව ච ‘‘පරියත්තියො පාළික්කමා’’ති අභිධම්මට්ඨකථාය ලිඛිතෙ සීහළගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. එවම්පි හි අලගද්දූපමාපරියාපුණනයොගතො අලගද්දූපමා පරියත්තීති පාළිපි සක්කා වත්තුං, එවඤ්ච කත්වා ‘‘දුග්ගහිතා උපාරම්භාදිහෙතු පරියාපුටා අලගද්දූපමා’’ති පරතො නිද්දෙසවචනම්පි උපපන්නං හොති. තත්ථ හි පාළියෙව දුග්ගහිතා පරියාපුටාති වත්තුං වට්ටති. අලගද්දූපමාති අලගද්දො අලගද්දග්ගහණං උපමා එතිස්සාති අලගද්දූපමා. අලගද්දස්ස ගහණඤ්හෙත්ථ අලගද්දසද්දෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘ආපූපිකො’’ති එත්ථ අපූපසද්දෙන අපූපඛාදනං විය අලගද්දග්ගහණෙන ගහිතපරියත්ති උපමීයති, න පන අලගද්දෙන. ‘‘අලගද්දග්ගහණූපමා’’ති වා වත්තබ්බෙ මජ්ඣෙපදලොපං කත්වා ‘‘අලගද්දූපමා’’ති වුත්තං ‘‘ඔට්ඨමුඛො’’තිආදීසු විය. අලගද්දොති චෙත්ථ ආසීවිසො වුච්චති. ගදොති හි විසස්ස නාමං. තඤ්ච තස්ස අලං පරිපුණ්ණං අත්ථි, තස්මා අලං පරියත්තො පරිපුණ්ණො ගදො අස්සාති අනුනාසිකලොපං දකාරාගමඤ්ච කත්වා ‘‘අලගද්දො’’ති වුච්චති. අථ වා අලං ජීවිතහරණෙ සමත්ථො ගදො අස්සාති අලගද්දො. නිස්සරණත්ථාති වට්ටදුක්ඛතො නිස්සරණං අත්ථො පයොජනං එතිස්සාති නිස්සරණත්ථා. භණ්ඩාගාරිකපරියත්තීති ¶ එත්ථ භණ්ඩාගාරෙ නියුත්තො භණ්ඩාගාරිකො, භණ්ඩාගාරිකො විය භණ්ඩාගාරිකො, ධම්මරතනානුපාලකො. අඤ්ඤං අත්ථං අනපෙක්ඛිත්වා භණ්ඩාගාරිකස්සෙව සතො පරියත්ති භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති.
දුග්ගහිතාති දුට්ඨු ගහිතා. දුග්ගහිතභාවමෙව විභාවෙන්තො ආහ ‘‘උපාරම්භාදිහෙතු පරියාපුටා’’ති, උපාරම්භා ඉතිවාදප්පමොක්ඛාදිහෙතු උග්ගහිතාති අත්ථො. ලාභසක්කාරාදිහෙතු පරියාපුණනම්පි එත්ථෙව සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං අලගද්දසුත්තට්ඨකථායං (ම. නි. අට්ඨ. 1.239) –
‘‘යො ¶ හි බුද්ධවචනං ‘එවං චීවරාදීනි වා ලභිස්සාමි, චතුපරිසමජ්ඣෙ වා මං ජානිස්සන්තී’ති ලාභසක්කාරාදිහෙතු පරියාපුණාති, තස්ස සා පරියත්ති අලගද්දපරියත්ති නාම. එවං පරියාපුණනතො හි බුද්ධවචනං අපරියාපුණිත්වා නිද්දොක්කමනං වරතර’’න්ති.
නනු ච අලගද්දග්ගහණූපමා පරියත්ති අලගද්දූපමාති වුච්චති, එවඤ්ච සති සුග්ගහිතාපි පරියත්ති අලගද්දූපමාති වත්තුං වට්ටති තත්ථාපි අලගද්දග්ගහණස්ස උපමාභාවෙන පාළියං වුත්තත්තා. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො අලගද්දත්ථිකො අලගද්දගවෙසී අලගද්දපරියෙසනං චරමානො, සො පස්සෙය්ය මහන්තං අලගද්දං, තමෙනං අජපදෙන දණ්ඩෙන සුනිග්ගහිතං නිග්ගණ්හෙය්ය, අජපදෙන දණ්ඩෙන සුනිග්ගහිතං නිග්ගහෙත්වා ගීවාය සුග්ගහිතං ගණ්හෙය්ය. කිඤ්චාපි සො, භික්ඛවෙ, අලගද්දො තස්ස පුරිසස්ස හත්ථං වා බාහං වා අඤ්ඤතරං වා අඞ්ගපච්චඞ්ගං භොගෙහි පලිවෙඨෙය්ය, අථ ඛො සො නෙව තතොනිදානං මරණං වා නිගච්ඡෙය්ය මරණත්තං වා දුක්ඛං. තං කිස්ස හෙතු, සුග්ගහිතත්තා, භික්ඛවෙ, අලගද්දස්ස, එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, ඉධෙකච්චෙ කුලපුත්තා ධම්මං පරියාපුණන්ති සුත්තං ගෙය්ය’’න්තිආදි (ම. නි. 1.239).
තස්මා ඉධ දුග්ගහිතා එව පරියත්ති අලගද්දූපමාති අයං විසෙසො කුතො විඤ්ඤායති, යෙන දුග්ගහිතා උපාරම්භාදිහෙතු පරියාපුටා අලගද්දූපමාති වුච්චතීති? සච්චමෙතං, ඉදං පන පාරිසෙසඤායෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තථා හි නිස්සරණත්ථභණ්ඩාගාරිකපරියත්තීනං විසුං ගහිතත්තා පාරිසෙසතො ¶ අලගද්දස්ස දුග්ගහණූපමා පරියත්ති අලගද්දූපමාති විඤ්ඤායති. සුග්ගහණූපමා හි පරියත්ති නිස්සරණත්ථා වා හොති භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති වා, තස්මා සුවුත්තමෙතං ‘‘දුග්ගහිතා උපාරම්භාදිහෙතු පරියාපුටා අලගද්දූපමා’’ති. යං සන්ධායාති යං පරියත්තිදුග්ගහණං සන්ධාය. වුත්තන්ති අලගද්දසුත්තෙ වුත්තං.
අලගද්දත්ථිකොති ආසීවිසත්ථිකො. අලගද්දං ගවෙසති පරියෙසති සීලෙනාති අලගද්දගවෙසී. අලගද්දපරියෙසනං චරමානොති අලගද්දපරියෙසනත්ථං චරමානො. භොගෙති සරීරෙ. හත්ථෙ වා බාහාය ¶ වාති එත්ථ මණිබන්ධකො යාව අග්ගනඛා ‘‘හත්ථො’’ති වෙදිතබ්බො, සද්ධිං අග්ගබාහාය අවසෙසා ‘‘බාහා’’ති. කත්ථචි පන ‘‘කප්පරතො පට්ඨායපි යාව අග්ගනඛා හත්ථො’’ති වුච්චති. අඤ්ඤතරස්මිං වා අඞ්ගපච්චඞ්ගෙති වුත්තලක්ඛණං හත්ථඤ්ච බාහඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසං සරීරං ‘‘අඞ්ගපච්චඞ්ග’’න්ති වෙදිතබ්බං. තතොනිදානන්ති තංනිදානං, තංකාරණාති වුත්තං හොති. පුරිමපදෙ හි විභත්තිඅලොපං කත්වා නිද්දෙසො. තං හත්ථාදීසු ඩංසනං නිදානං කාරණං එතස්සාති තංනිදානන්ති හි වත්තබ්බෙ ‘‘තතොනිදාන’’න්ති පුරිමපදෙ පච්චත්තෙ නිස්සක්කවචනං කත්වා තස්ස ච ලොපං අකත්වා නිද්දෙසො. තං කිස්ස හෙතූති යං වුත්තං හත්ථාදීසු ඩංසනං තංනිදානඤ්ච මරණාදිඋපගමනං, තං කිස්ස හෙතු කෙන කාරණෙනාති චෙ. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. එකච්චෙ මොඝපුරිසාති එකච්චෙ තුච්ඡපුරිසා. ධම්මන්ති පාළිධම්මං. පරියාපුණන්තීති උග්ගණ්හන්තීති අත්ථො, සජ්ඣායන්ති චෙව වාචුග්ගතා කරොන්තා ධාරෙන්ති චාති වුත්තං හොති. අත්ථන්ති යථාභූතං භාසිතත්ථං පයොජනත්ථඤ්ච. න උපපරික්ඛන්තීති න පරිග්ගණ්හන්ති න විචාරෙන්ති. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ සීලං කථිතං, ඉධ සමාධි, ඉධ පඤ්ඤා කථිතා, මයඤ්ච තං පූරෙස්සාමා’’ති එවං භාසිතත්ථං පයොජනත්ථඤ්ච ‘‘සීලං සමාධිස්ස කාරණං, සමාධි විපස්සනායා’’තිආදිනා න පරිග්ගණ්හන්තීති. අනුපපරික්ඛතන්ති අනුපපරික්ඛන්තානං. න නිජ්ඣානං ඛමන්තීති නිජ්ඣානපඤ්ඤං නක්ඛමන්ති, නිජ්ඣායිත්වා පඤ්ඤාය දිස්වා රොචෙත්වා ගහෙතබ්බා න හොන්තීති අධිප්පායො. තෙන ඉමමත්ථං දීපෙති ‘‘තෙසං පඤ්ඤාය අත්ථං අනුපපරික්ඛන්තානං තෙ ධම්මා න උපට්ඨහන්ති, ‘ඉමස්මිං ඨානෙ සීලං, සමාධි, විපස්සනා, මග්ගො, ඵලං, වට්ටං, විවට්ටං කථිත’න්ති එවං ජානිතුං න සක්කා හොන්තී’’ති.
තෙ උපාරම්භානිසංසා චෙවාති තෙ පරෙසං වාදෙ දොසාරොපනානිසංසා හුත්වා පරියාපුණන්තීති අත්ථො. ඉතිවාදප්පමොක්ඛානිසංසා චාති ඉති එවං එතාය පරියත්තියා වාදප්පමොක්ඛානිසංසා, අත්තනො උපරි පරෙහි ආරොපිතවාදස්ස නිග්ගහස්ස පමොක්ඛප්පයොජනා හුත්වා ධම්මං පරියාපුණන්තීති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – පරෙහි සකවාදෙ දොසෙ ආරොපිතෙ තං දොසං එවඤ්ච ¶ එවඤ්ච මොචෙස්සාමාති ඉමිනා ච කාරණෙන පරියාපුණන්තීති. අථ වා සො සො වාදො ඉතිවාදො, ඉතිවාදස්ස පමොක්ඛො ඉතිවාදප්පමොක්ඛො, ඉතිවාදප්පමොක්ඛො ආනිසංසො එතෙසන්ති ඉතිවාදප්පමොක්ඛානිසංසා, තංතංවාදප්පමොචනානිසංසා චාති අත්ථො ¶ . යස්ස චත්ථාය ධම්මං පරියාපුණන්තීති යස්ස ච සීලාදිපූරණස්ස මග්ගඵලනිබ්බානස්ස වා අත්ථාය ඉමස්මිං සාසනෙ කුලපුත්තා ධම්මං පරියාපුණන්ති. තඤ්චස්ස අත්ථං නානුභොන්තීති තඤ්ච අස්ස ධම්මස්ස සීලාදිපරිපූරණසඞ්ඛාතං අත්ථං එතෙ දුග්ගහිතගාහිනො නානුභොන්ති න වින්දන්ති.
අථ වා යස්ස උපාරම්භස්ස ඉතිවාදප්පමොක්ඛස්ස වා අත්ථාය යෙ මොඝපුරිසා ධම්මං පරියාපුණන්ති, තෙ පරෙහි ‘‘අයමත්ථො න හොතී’’ති වුත්තෙ දුග්ගහිතත්තායෙව සොයෙවත්ථොති පටිපාදනක්ඛමා න හොන්තීති පරස්ස වාදෙ උපාරම්භං ආරොපෙතුං අත්තනො වාදා තං මොචෙතුඤ්ච අසක්කොන්තාපි තං අත්ථං නානුභොන්තියෙවාති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්තීති තෙසං තෙ ධම්මා දුග්ගහිතත්තා උපාරම්භමානදප්පමක්ඛපලාසාදිහෙතුභාවෙන දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති. එත්ථ හි කාරණෙ ඵලවොහාරෙන ‘‘තෙ ධම්මා අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්තී’’ති වුත්තං. තථා හි කිඤ්චාපි න තෙ ධම්මා අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති, තථාපි වුත්තනයෙන පරියාපුණන්තානං සජ්ඣායකාලෙ විවාදසමයෙ ච තංමූලකානං උපාරම්භාදීනං අනෙකෙසං අකුසලානං උප්පත්තිසබ්භාවතො ‘‘තෙ ධම්මා අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්තී’’ති කාරණෙ ඵලවොහාරෙන වුත්තං. තං කිස්ස හෙතූති එත්ථ තන්ති යථාවුත්තස්සත්ථස්ස අනභිසම්භුණනං තෙසඤ්ච ධම්මානං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තනං පරාමසති.
සීලක්ඛන්ධාදිපාරිපූරිංයෙවාති එත්ථ ආදිසද්දෙන සමාධිවිපස්සනාදීනං සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. යො හි බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා සීලස්ස ආගතට්ඨානෙ සීලං පූරෙත්වා සමාධිනො ආගතට්ඨානෙ සමාධිගබ්භං ගණ්හාපෙත්වා විපස්සනාය ආගතට්ඨානෙ විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා මග්ගඵලානං ආගතට්ඨානෙ මග්ගං භාවෙස්සාමි, ඵලං සච්ඡිකරිස්සාමීති උග්ගණ්හාති, තස්සෙව සා පරියත්ති නිස්සරණත්ථා නාම හොති. යං සන්ධාය වුත්තන්ති යං පරියත්තිසුග්ගහණං සන්ධාය අලගද්දසුත්තෙ වුත්තං. දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය සංවත්තන්තීති සීලාදීනං ආගතට්ඨානෙ සීලාදීනි පූරෙන්තානම්පි අරහත්තං පත්වා පරිසමජ්ඣෙ ධම්මං දෙසෙත්වා ධම්මදෙසනාය පසන්නෙහි උපනීතෙ චත්තාරො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්තානම්පි පරෙසං වාදෙ සහධම්මෙන උපාරම්භං ආරොපෙන්තානම්පි සකවාදතො දොසං හරන්තානම්පි දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය සංවත්තන්ති. තථා හි ¶ න කෙවලං සුග්ගහිතපරියත්තිං නිස්සාය මග්ගභාවනාඵලසච්ඡිකිරියාදීනෙව, පරවාදනිග්ගහසකවාදපතිට්ඨාපනානිපි ඉජ්ඣන්ති. තථා ච වුත්තං ‘‘උප්පන්නං පරප්පවාදං සහධම්මෙන සුනිග්ගහිතං නිග්ගහෙත්වා’’තිආදි (දී. නි. 2.168).
පරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධොති ¶ දුක්ඛපරිජානනෙන පරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධො. පහීනකිලෙසොති සමුදයප්පහානෙන පහීනකිලෙසො. පටිවිද්ධාකුප්පොති පටිවිද්ධඅරහත්තඵලො. න කුප්පතීති අකුප්පන්ති හි අරහත්තඵලස්සෙතං නාමං. සතිපි හි චතුන්නං මග්ගානං චතුන්නඤ්ච ඵලානං අකුප්පසභාවෙ සත්තන්නං සෙක්ඛානං සකසකනාමපරිච්චාගෙන උපරූපරි නාමන්තරප්පත්තිතො තෙසං මග්ගඵලානි ‘‘අකුප්පානී’’ති න වුච්චන්ති, අරහා පන සබ්බදාපි අරහායෙව නාමාති තස්සෙව ඵලං ‘‘අකුප්ප’’න්ති වුත්තං. ඉමිනා ච ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘ඛීණාසවස්සෙව පරියත්ති භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති නාමා’’ති. තස්ස හි අපරිඤ්ඤාතං අප්පහීනං අභාවිතං අසච්ඡිකතං වා නත්ථි, තස්මා බුද්ධවචනං පරියාපුණන්තො තන්තිධාරකො පවෙණීපාලකො වංසානුරක්ඛකො ච හුත්වා උග්ගණ්හාති. තෙනෙවාහ ‘‘පවෙණීපාලනත්ථායා’’තිආදි. තත්ථ පවෙණීති ධම්මසන්තති, ධම්මස්ස අවිච්ඡෙදෙන පවත්තීති අත්ථො. වංසානුරක්ඛණත්ථායාති බුද්ධස්ස භගවතො වංසානුරක්ඛණත්ථං. තස්ස වංසොපි අත්ථතො පවෙණීයෙවාති වෙදිතබ්බං.
නනු ච යදි පවෙණීපාලනත්ථාය බුද්ධවචනස්ස පරියාපුණනං භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති, කස්මා ‘‘ඛීණාසවො’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තං. එකච්චස්ස පුථුජ්ජනස්සපි හි අයං නයො ලබ්භති. තථා හි එකච්චො භික්ඛු ඡාතකභයාදීසු ගන්ථධරෙසු එකස්මිං ඨානෙ වසිතුං අසක්කොන්තෙසු සයං භික්ඛාචාරෙන අකිලමමානො අතිමධුරං බුද්ධවචනං මා නස්සතු, තන්තිං ධාරෙස්සාමි, වංසං ඨපෙස්සාමි, පවෙණිං පාලෙස්සාමීති පරියාපුණාති, තස්මා තස්සපි පරියත්ති භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති නාම කස්මා න හොතීති? වුච්චතෙ – එවං සන්තෙපි පුථුජ්ජනස්ස පරියත්ති භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති නාම න හොති. කිඤ්චාපි හි පුථුජ්ජනො ‘‘පවෙණිං පාලෙස්සාමී’’ති අජ්ඣාසයෙන පරියාපුණාති, අත්තනො පන භවකන්තාරතො අනිත්තිණ්ණත්තා තස්ස පරියත්ති නිස්සරණපරියත්ති නාම හොති, තස්මා පුථුජ්ජනස්ස පරියත්ති අලගද්දූපමා වා හොති නිස්සරණත්ථා වා, සත්තන්නං සෙක්ඛානං නිස්සරණත්ථාව, ඛීණාසවානං භණ්ඩාගාරිකපරියත්තියෙවාති වෙදිතබ්බං. ඛීණාසවො ¶ ච භණ්ඩාගාරිකසදිසත්තා භණ්ඩාගාරිකොති වුච්චති. යථා හි භණ්ඩාගාරිකො අලඞ්කාරභණ්ඩං පටිසාමෙත්වා පසාධනකාලෙ තදුපියං අලඞ්කාරභණ්ඩං රඤ්ඤො උපනාමෙත්වා අලඞ්කරොති, එවං ඛීණාසවොපි ධම්මරතනභණ්ඩං සම්පටිච්ඡිත්වා මොක්ඛාධිගමස්ස භබ්බරූපෙ සහෙතුකෙ සත්තෙ පස්සිත්වා තදනුරූපං ධම්මදෙසනං වඩ්ඪෙත්වා මග්ගඞ්ගබොජ්ඣඞ්ගාදිසඞ්ඛාතෙන ලොකුත්තරෙන අලඞ්කාරෙන අලඞ්කරොතීති භණ්ඩාගාරිකොති වුච්චති.
එවං තිස්සො පරියත්තියො විභජිත්වා ඉදානි තීසුපි පිටකෙසු යථාරහං සම්පත්තිවිපත්තියො විත්ථාරෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විනයෙ පනා’’තිආදි. සීලසම්පත්තිං නිස්සාය තිස්සො විජ්ජා පාපුණාතීතිආදීසු ¶ යස්මා සීලං විසුජ්ඣමානං සතිසම්පජඤ්ඤබලෙන කම්මස්සකතඤ්ඤාණබලෙන ච සංකිලෙසමලතො විසුජ්ඣති, පාරිපූරිඤ්ච ගච්ඡති, තස්මා සීලසම්පදා සිජ්ඣමානා උපනිස්සයසම්පත්තිභාවෙන සතිබලං ඤාණබලඤ්ච පච්චුපට්ඨපෙතීති තස්සා විජ්ජත්තයූපනිස්සයතා වෙදිතබ්බා සභාගහෙතුසම්පදානතො. සතිබලෙන හි පුබ්බෙනිවාසවිජ්ජාසිද්ධි, සම්පජඤ්ඤෙන සබ්බකිච්චෙසු සුදිට්ඨකාරිතාපරිචයෙන චුතූපපාතඤාණානුබද්ධාය දුතියවිජ්ජාය සිද්ධි, වීතික්කමාභාවෙන සංකිලෙසප්පහානසබ්භාවතො විවට්ටූපනිස්සයතාවසෙන අජ්ඣාසයසුද්ධියා තතියවිජ්ජාසිද්ධි. පුරෙතරසිද්ධානං සමාධිපඤ්ඤානං පාරිපූරිං විනා සීලස්ස ආසවක්ඛයඤාණූපනිස්සයතා සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවෙහි දීපෙතබ්බා. ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති (සං. නි. 4.99; 3.5; නෙත්ති. 40; මි. ප. 2.1.14) වචනතො සමාධිසම්පදා ඡළභිඤ්ඤතාය උපනිස්සයො. ‘‘යොගා වෙ ජායති භූරී’’ති (ධ. ප. 282) වචනතො පුබ්බයොගෙන ගරුවාසදෙසභාසාකොසල්ලඋග්ගහණපරිපුච්ඡාදීහි ච පරිභාවිතා පඤ්ඤාසම්පත්ති පටිසම්භිදාප්පභෙදස්ස උපනිස්සයො. එත්ථ ච ‘‘සීලසම්පත්තිං නිස්සායා’’ති වුත්තත්තා යස්ස සමාධිවිජම්භනභූතා අනවසෙසා ඡ අභිඤ්ඤා න ඉජ්ඣන්ති, තස්ස උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන න සමාධිසම්පදා අත්ථීති සතිපි විජ්ජානං අභිඤ්ඤෙකදෙසභාවෙ සීලසම්පත්තිසමුදාගතා එව තිස්සො විජ්ජා ගහිතා. යථා හි පඤ්ඤාසම්පත්තිසමුදාගතා චතස්සො පටිසම්භිදා උපනිස්සයසම්පන්නස්ස මග්ගෙනෙව ඉජ්ඣන්ති මග්ගක්ඛණෙ එව තාසං පටිලභිතබ්බතො. එවං සීලසම්පත්තිසමුදාගතා තිස්සො විජ්ජා සමාධිසම්පත්තිසමුදාගතා ච ඡ අභිඤ්ඤා උපනිස්සයසම්පන්නස්ස ¶ මග්ගෙනෙව ඉජ්ඣන්තීති මග්ගාධිගමෙනෙව තාසං අධිගමො වෙදිතබ්බො. පච්චෙකබුද්ධානං සම්මාසම්බුද්ධානඤ්ච පච්චෙකබොධිසම්මාසම්බොධිධම්මසමධිගමසදිසා හි ඉමෙසං අරියානං ඉමෙ විසෙසාධිගමාති.
තාසංයෙව ච තත්ථ පභෙදවචනතොති එත්ථ තාසංයෙවාති අවධාරණං පාපුණිතබ්බානං ඡළභිඤ්ඤාචතුපටිසම්භිදානං විනයෙ පභෙදවචනාභාවං සන්ධාය වුත්තං. වෙරඤ්ජකණ්ඩෙ හි තිස්සො විජ්ජාව විභත්තාති. දුතියෙ තාසංයෙවාති අවධාරණං චතස්සො පටිසම්භිදා අපෙක්ඛිත්වා කතං, න තිස්සො විජ්ජා. තා හි ඡසු අභිඤ්ඤාසු අන්තොගධත්තා සුත්තෙ විභත්තායෙවාති. තාසඤ්චාති එත්ථ ච-සද්දෙන සෙසානම්පි තත්ථ අත්ථිභාවං දීපෙති. අභිධම්මපිටකෙ හි තිස්සො විජ්ජා ඡ අභිඤ්ඤා චතස්සො ච පටිසම්භිදා වුත්තායෙව. පටිසම්භිදානං පන අඤ්ඤත්ථ පභෙදවචනාභාවං තත්ථෙව ච සම්මා විභත්තභාවං දීපෙතුකාමො හෙට්ඨා වුත්තනයෙන අවධාරණං අකත්වා ‘‘තත්ථෙවා’’ති පරිවත්තෙත්වා අවධාරණං ඨපෙසි.
ඉදානි ¶ ‘‘විනයෙ දුප්පටිපන්නො ‘මුදුකානං අත්ථරණාදීනං සම්ඵස්සො විය ඉත්ථිසම්ඵස්සොපි වට්ටතී’ති මෙථුනවීතික්කමෙ දොසං අදිස්වා සීලවිපත්තිං පාපුණාතී’’ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විනයෙ පන දුප්පටිපන්නො’’තිආදි. තත්ථ සුඛො සම්ඵස්සො එතෙසන්ති සුඛසම්ඵස්සානි, අත්ථරණපාවුරණාදීනි. උපාදින්නඵස්සො ඉත්ථිඵස්සො, මෙථුනධම්මොති වුත්තං හොති. වුත්තම්පි හෙතන්ති අරිට්ඨෙන භික්ඛුනා වුත්තං. සො හි බහුස්සුතො ධම්මකථිකො කම්මකිලෙසවිපාකඋපවාදආණාවීතික්කමවසෙන පඤ්චවිධෙසු අන්තරායිකෙසු සෙසන්තරායිකෙ ජානාති, විනයෙ පන අකොවිදත්තා පණ්ණත්තිවීතික්කමන්තරායිකෙ න ජානාති, තස්මා රහොගතො එවං චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ අගාරිකා පඤ්ච කාමගුණෙ පරිභුඤ්ජන්තා සොතාපන්නාපි සකදාගාමිනොපි අනාගාමිනොපි හොන්ති. භික්ඛූපි මනාපිකානි චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානි රූපානි පස්සන්ති…පෙ… කායවිඤ්ඤෙය්යෙ ඵොට්ඨබ්බෙ ඵුසන්ති, මුදුකානි අත්ථරණපාවුරණාදීනි පරිභුඤ්ජන්ති, එතං සබ්බං වට්ටති, කස්මා ඉත්ථීනංයෙව රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බා න වට්ටන්ති, එතෙපි වට්ටන්තී’’ති අනවජ්ජෙන පච්චයපරිභුඤ්ජනරසෙන සාවජ්ජකාමගුණපරිභොගරසං සංසන්දිත්වා සච්ඡන්දරාගපරිභොගඤ්ච නිච්ඡන්දරාගපරිභොගඤ්ච එකං කත්වා ථූලවාකෙහි සද්ධිං අතිසුඛුමසුත්තං ඝටෙන්තො විය සාසපෙන සද්ධිං සිනෙරුනො සදිසතං උපසංහරන්තො ¶ විය පාපකං දිට්ඨිගතං උප්පාදෙත්වා ‘‘කිං භගවතා මහාසමුද්දං බන්ධන්තෙන විය මහතා උස්සාහෙන පඨමපාරාජිකං පඤ්ඤත්තං, නත්ථි එත්ථ දොසො’’ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣන්තො වෙසාරජ්ජඤාණං පටිබාහන්තො අරියමග්ගෙ ඛාණුකණ්ටකාදීනි පක්ඛිපන්තො ‘‘මෙථුනධම්මෙ දොසො නත්ථී’’ති ජිනස්ස ආණාචක්කෙ පහාරමදාසි. තෙනාහ ‘‘තථාහං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමී’’තිආදි.
තත්ථ අන්තරායිකාති තංතංසම්පත්තියා විබන්ධනවසෙන සත්තසන්තානස්ස අන්තරෙ වෙමජ්ඣෙ එති ආගච්ඡතීති අන්තරායො, දිට්ඨධම්මිකාදිඅනත්ථො. අනතික්කමනට්ඨෙන තස්මිං අන්තරායෙ නියුත්තා, අන්තරායං වා ඵලං අරහන්ති, අන්තරායස්ස වා කරණසීලාති අන්තරායිකා, සග්ගමොක්ඛානං අන්තරායකරාති වුත්තං හොති. තෙ ච කම්මකිලෙසවිපාකඋපවාදආණාවීතික්කමවසෙන පඤ්චවිධා. තෙසං විත්ථාරකථා පරතො අරිට්ඨසික්ඛාපදෙ (පාචි. 417) ආවි භවිස්සති. අයං පනෙත්ථ පදත්ථසම්බන්ධො – යෙ ඉමෙ ධම්මා අන්තරායිකා අන්තරායකරාති භගවතා වුත්තා දෙසිතා චෙව පඤ්ඤත්තා ච, තෙ ධම්මෙ පටිසෙවතො පටිසෙවන්තස්ස යථා යෙන පකාරෙන තෙ ධම්මා අන්තරායාය සග්ගමොක්ඛානං අන්තරායකරණත්ථං නාලං සමත්ථා න හොන්ති, තථා තෙන පකාරෙනාහං භගවතා දෙසිතං ධම්මං ආජානාමීති. තතො දුස්සීලභාවං පාපුණාතීති තතො අනවජ්ජසඤ්ඤීභාවහෙතුතො වීතික්කමිත්වා දුස්සීලභාවං පාපුණාති.
චත්තාරොමෙ ¶ , භික්ඛවෙතිආදිනා –
‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, පුග්ගලා සන්තො සංවිජ්ජමානා ලොකස්මිං. කතමෙ චත්තාරො, අත්තහිතාය පටිපන්නො හොති, නො පරහිතාය, පරහිතාය පටිපන්නො හොති, නො අත්තහිතාය, නෙව අත්තහිතාය පටිපන්නො හොති නො පරහිතාය, අත්තහිතාය චෙව පටිපන්නො හොති පරහිතාය චා’’ති (අ. නි. 4.96; පු. ප. මාතිකා, චතුක්කඋද්දෙස 24) –
ආදිනා පුග්ගලදෙසනාපටිසංයුත්තසුත්තන්තපාළිං නිදස්සෙති. අධිප්පායං අජානන්තොති ‘‘අයං පුග්ගලදෙසනා වොහාරවසෙන, න පරමත්ථතො’’ති එවං භගවතො අධිප්පායං අජානන්තො. බුද්ධස්ස හි භගවතො දුවිධා දෙසනා ¶ සම්මුතිදෙසනා පරමත්ථදෙසනා චාති. තත්ථ ‘‘පුග්ගලො සත්තො ඉත්ථී පුරිසො ඛත්තියො බ්රාහ්මණො දෙවො මාරො’’ති එවරූපා සම්මුතිදෙසනා. ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා ඛන්ධා ධාතුයො ආයතනානි සතිපට්ඨානා’’ති එවරූපා පරමත්ථදෙසනා. තත්ථ භගවා යෙ සම්මුතිවසෙන දෙසනං සුත්වා අත්ථං පටිවිජ්ඣිත්වා මොහං පහාය විසෙසමධිගන්තුං සමත්ථා, තෙසං සම්මුතිදෙසනං දෙසෙති. යෙ පන පරමත්ථවසෙන දෙසනං සුත්වා අත්ථං පටිවිජ්ඣිත්වා මොහං පහාය විසෙසමධිගන්තුං සමත්ථා, තෙසං පරමත්ථදෙසනං දෙසෙති.
තත්රායං උපමා – යථා හි දෙසභාසාකුසලො තිණ්ණං වෙදානං අත්ථසංවණ්ණකො ආචරියො යෙ දමිළභාසාය වුත්තෙ අත්ථං ජානන්ති, තෙසං දමිළභාසාය ආචික්ඛති, යෙ අන්ධකභාසාදීසු අඤ්ඤතරාය, තෙසං තාය භාසාය, එවං තෙ මාණවා ඡෙකං බ්යත්තං ආචරියමාගම්ම ඛිප්පමෙව සිප්පං උග්ගණ්හන්ති. තත්ථ ආචරියො විය බුද්ධො භගවා, තයො වෙදා විය කථෙතබ්බභාවෙ ඨිතානි තීණි පිටකානි, දෙසභාසාය කොසල්ලමිව සම්මුතිපරමත්ථකොසල්ලං, නානාදෙසභාසාමාණවකා විය සම්මුතිපරමත්ථවසෙන පටිවිජ්ඣනසමත්ථා වෙනෙය්යසත්තා, ආචරියස්ස දමිළභාසාදිආචික්ඛනං විය භගවතො සම්මුතිපරමත්ථවසෙනපි දෙසනා වෙදිතබ්බා. ආහ චෙත්ථ –
‘‘දුවෙ සච්චානි අක්ඛාසි, සම්බුද්ධො වදතං වරො;
සම්මුතිං පරමත්ථඤ්ච, තතියං නූපලබ්භති.
‘‘සඞ්කෙතවචනං ¶ සච්චං, ලොකසම්මුතිකාරණා;
පරමත්ථවචනං සච්චං, ධම්මානං භූතකාරණා.
‘‘තස්මා වොහාරකුසලස්ස, ලොකනාථස්ස සත්ථුනො;
සම්මුතිං වොහරන්තස්ස, මුසාවාදො න ජායතී’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.57; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.170);
අපිච අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා පුග්ගලකථං කථෙති – හිරොත්තප්පදීපනත්ථං කම්මස්සකතාදීපනත්ථං පච්චත්තපුරිසකාරදීපනත්ථං ආනන්තරියදීපනත්ථං බ්රහ්මවිහාරදීපනත්ථං පුබ්බෙනිවාසදීපනත්ථං දක්ඛිණාවිසුද්ධිදීපනත්ථං ලොකසම්මුතියා අප්පහානත්ථඤ්චාති. ‘‘ඛන්ධා ධාතුයො ආයතනානි හිරියන්ති ඔත්තප්පන්තී’’ති වුත්තෙ මහාජනො න ජානාති, සම්මොහමාපජ්ජති, පටිසත්තු හොති ¶ ‘‘කිමිදං ඛන්ධා ධාතුයො ආයතනානි හිරියන්ති ඔත්තප්පන්ති නාමා’’ති. ‘‘ඉත්ථී හිරියති ඔත්තප්පති, පුරිසො ඛත්තියො බ්රාහ්මණො දෙවො මාරො’’ති වුත්තෙ මහාජනො ජානාති, න සම්මොහමාපජ්ජති, න පටිසත්තු හොති, තස්මා භගවා හිරොත්තප්පදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති. ‘‘ඛන්ධා කම්මස්සකා ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා කම්මස්සකතාදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති. ‘‘වෙළුවනාදයො මහාවිහාරා ඛන්ධෙහි කාරාපිතා, ධාතූහි ආයතනෙහී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා පච්චත්තපුරිසකාරදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති. ‘‘ඛන්ධා මාතරං ජීවිතා වොරොපෙන්ති, පිතරං අරහන්තං, රුහිරුප්පාදකම්මං සඞ්ඝභෙදං කරොන්ති, ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා ආනන්තරියදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති.
‘‘ඛන්ධා මෙත්තායන්ති, ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා බ්රහ්මවිහාරදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති. ‘‘ඛන්ධා පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්ති, ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා පුබ්බෙනිවාසදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති. ‘‘ඛන්ධා දානං පටිග්ගණ්හන්ති, ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි මහාජනො න ජානාති, සම්මොහමාපජ්ජති, පටිසත්තු හොති ‘‘කිමිදං ඛන්ධා ධාතුයො ආයතනානි පටිග්ගණ්හන්ති නාමා’’ති. ‘‘පුග්ගලා පටිග්ගණ්හන්ති සීලවන්තො කල්යාණධම්මා’’ති වුත්තෙ පන ජානාති, න සම්මොහමාපජ්ජති, න පටිසත්තු හොති. තස්මා භගවා දක්ඛිණාවිසුද්ධිදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති. ලොකසම්මුතිඤ්ච බුද්ධා භගවන්තො න විජහන්ති, ලොකසමඤ්ඤාය ලොකනිරුත්තියා ලොකාභිලාපෙ ඨිතායෙව ධම්මං දෙසෙන්ති. තස්මා භගවා ලොකසම්මුතියා අප්පහානත්ථම්පි පුග්ගලකථං කථෙති ¶ , තස්මා ඉමිනා ච අධිප්පායෙන භගවතො පුග්ගලදෙසනා, න පරමත්ථදෙසනාති එවං අධිප්පායං අජානන්තොති වුත්තං හොති.
දුග්ගහිතං ගණ්හාතීති ‘‘තථාහං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමි, යථා තදෙවිදං විඤ්ඤාණං සන්ධාවති සංසරති, අනඤ්ඤ’’න්තිආදිනා දුග්ගහිතං කත්වා ගණ්හාති, විපරීතං ගණ්හාතීති වුත්තං හොති. දුග්ගහිතන්ති හි භාවනපුංසකනිද්දෙසො. යං සන්ධායාති යං දුග්ගහිතගාහං සන්ධාය. අත්තනා දුග්ගහිතෙන ධම්මෙනාති පාඨසෙසො වෙදිතබ්බො. අථ වා දුග්ගහණං දුග්ගහිතං. අත්තනාති ච සාමිඅත්ථෙ කරණවචනං, තස්මා අත්තනො දුග්ගහණෙන ¶ විපරීතගාහෙනාති වුත්තං හොති. අම්හෙ චෙව අබ්භාචික්ඛතීති අම්හාකඤ්ච අබ්භාචික්ඛනං කරොති. අත්තානඤ්ච ඛනතීති අත්තනො කුසලමූලානි ඛනන්තො අත්තානං ඛනති නාම.
ධම්මචින්තන්ති ධම්මසභාවවිජානනං. අතිධාවන්තොති ඨාතබ්බමරියාදායං අට්ඨත්වා ‘‘චිත්තුප්පාදමත්තෙන දානං හොති, සයමෙව චිත්තං අත්තනො ආරම්මණං හොති, සබ්බං චිත්තං අසභාවධම්මාරම්මණ’’න්ති එවමාදිනා අතිධාවන්තො අතික්කමිත්වා පවත්තමානො. චත්තාරීති බුද්ධවිසයඉද්ධිවිසයකම්මවිපාකලොකවිසයසඞ්ඛාතානි චත්තාරි. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, අචින්තෙය්යානි න චින්තෙතබ්බානි, යානි චින්තෙන්තො උම්මාදස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්ස. කතමානි චත්තාරි? බුද්ධානං භික්ඛවෙ බුද්ධවිසයො අචින්තෙය්යො න චින්තෙතබ්බො, යං චින්තෙන්තො උම්මාදස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්ස. ඣායිස්ස, භික්ඛවෙ, ඣානවිසයො අචින්තෙය්යො න චින්තෙතබ්බො…පෙ… කම්මවිපාකො, භික්ඛවෙ, අචින්තෙය්යො න චින්තෙතබ්බො…පෙ… ලොකචින්තා භික්ඛවෙ අචින්තෙය්යා න චින්තෙතබ්බා…පෙ… ඉමානි, භික්ඛවෙ, චත්තාරි අචින්තෙය්යානි න චින්තෙතබ්බානි, යානි චින්තෙන්තො උම්මාදස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්සා’’ති (අ. නි. 4.77).
තත්ථ ‘‘අචින්තෙය්යානී’’ති තෙසං සභාවනිදස්සනං. ‘‘න චින්තෙතබ්බානී’’ති තත්ථ කත්තබ්බතානිදස්සනං. තත්ථ අචින්තෙය්යානීති චින්තෙතුමසක්කුණෙය්යානි, චින්තෙතුං අරහරූපානි න හොන්තීති අත්ථො. අචින්තෙය්යත්තා එව න චින්තෙතබ්බානි, කාමං අචින්තෙය්යානිපි ඡ අසාධාරණාදීනි අනුස්සරන්තස්ස කුසලුප්පත්තිහෙතුභාවතො තානි චින්තෙතබ්බානි, ඉමානි පන එවං න ¶ හොන්තීති අඵලභාවතො න චින්තෙතබ්බානීති අධිප්පායො. තෙනෙවාහ ‘‘යානි චින්තෙන්තො උම්මාදස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්සා’’ති. තෙසන්ති තෙසං පිටකානං.
එතන්ති එතං බුද්ධවචනං. තිවග්ගසඞ්ගහානීති සීලක්ඛන්ධවග්ගමහාවග්ගපාථිකවග්ගසඞ්ඛාතෙහි තීහි වග්ගෙහි සඞ්ගහො එතෙසන්ති තිවග්ගසඞ්ගහානි. චතුත්තිංසෙව සුත්තන්තාති ගාථාය එවමත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා – යස්ස ¶ නිකායස්ස සුත්තගණනාතො චතුත්තිංසෙව ච සුත්තන්තා වග්ගසඞ්ගහවසෙන තයො වග්ගා අස්ස සඞ්ගහස්සාති තිවග්ගො සඞ්ගහො. එස පඨමො නිකායො දීඝනිකායොති අනුලොමිකො අපච්චනීකො, අත්ථානුලොමනතො අන්වත්ථනාමොති වුත්තං හොති.
අත්ථානුලොමනතො අනුලොමිකො, අනුලොමිකත්තංයෙව විභාවෙතුං ‘‘කස්මා පනා’’තිආදිමාහ. එකනිකායම්පීති එකසමූහම්පි. එවං චිත්තන්ති එවං විචිත්තං. යථයිදන්ති යථා ඉමෙ. පොණිකා චික්ඛල්ලිකා ච ඛත්තියා, තෙසං නිවාසො පොණිකනිකායො චික්ඛල්ලිකනිකායොති වුච්චති. එවමාදීනි චෙත්ථ සාධකානි සාසනතො ච ලොකතො චාති එවමාදීනි උදාහරණානි එත්ථ නිකායසද්දස්ස සමූහනිවාසානං වාචකභාවෙ සාසනතො ච වොහාරතො ච සාධකානි පමාණානීති අත්ථො. එත්ථ පඨමමුදාහරණං සාසනතො සාධකවචනං, දුතියං ලොකතොති වෙදිතබ්බං.
පඤ්චදසවග්ගසඞ්ගහානීති මූලපරියායවග්ගාදීහි පඤ්චදසහි වග්ගෙහි සඞ්ගහො එතෙසන්ති පඤ්චදසවග්ගසඞ්ගහානි. දියඩ්ඪසතං ද්වෙ ච සුත්තානීති අඩ්ඪෙන දුතියං දියඩ්ඪං, එකං සතං ද්වෙ පඤ්ඤාසසුත්තානි චාති අත්ථො. යත්ථාති යස්මිං නිකායෙ. පඤ්චදසවග්ගපරිග්ගහොති පඤ්චදසහි වග්ගෙහි පරිග්ගහිතො සඞ්ගහිතොති අත්ථො.
සුත්තන්තානං සහස්සානි සත්තසුත්තසතානි චාති පාඨෙ සුත්තන්තානං සත්ත සහස්සානි සත්ත සතානි චාති යොජෙතබ්බං. කත්ථචි පන ‘‘සත්ත සුත්තසහස්සානි සත්ත සුත්තසතානි චා’’තිපි පාඨො. සංයුත්තසඞ්ගහොති සංයුත්තනිකායස්ස සඞ්ගහො.
පුබ්බෙ නිදස්සිතාති සුත්තන්තපිටකනිද්දෙසෙ නිදස්සිතා. වුත්තමෙව පකාරන්තරෙන සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙතුං ‘‘ඨපෙත්වා චත්තාරො නිකායෙ අවසෙසං බුද්ධවචන’’න්ති වුත්තං. සකලං විනයපිටකන්තිආදිනා නිද්දිට්ඨමෙව හි ඉමිනා පකාරන්තරෙන සඞ්ඛිපිත්වා වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘ඨපෙත්වා චතුරොපෙතෙ’’තිආදි. තදඤ්ඤන්ති තෙහි චතූහි නිකායෙහි අඤ්ඤං අවසෙසන්ති අත්ථො.
සබ්බමෙව ¶ 2 හිදන්ති සබ්බමෙව ඉදං බුද්ධවචනං. නවප්පභෙදන්ති එත්ථ කථං පනෙතං නවප්පභෙදං හොති. තථා හි නවහි අඞ්ගෙහි වවත්ථිතෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරරහිතෙහි භවිතබ්බං, තථා ච සති අසුත්තසභාවානෙව ගෙය්යඞ්ගාදීනි ¶ සියුං, අථ සුත්තසභාවානෙව ගෙය්යඞ්ගාදීනි, එවං සති සුත්තන්ති විසුං සුත්තඞ්ගමෙව න සියා, එවං සන්තෙ අට්ඨඞ්ගං සාසනන්ති ආපජ්ජති. අපිච ‘‘සගාථකං සුත්තං ගෙය්යං, නිග්ගාථකං සුත්තං වෙය්යාකරණ’’න්ති අට්ඨකථායං වුත්තං. සුත්තඤ්ච නාම සගාථකං වා සියා නිග්ගාථකං වාති අඞ්ගද්වයෙනෙව තදුභයං සඞ්ගහිතන්ති තදුභයවිනිමුත්තඤ්ච සුත්තං උදානාදිවිසෙසසඤ්ඤාරහිතං නත්ථි, යං සුත්තඞ්ගං සියා, අථාපි කථඤ්චි විසුං සුත්තඞ්ගං සියා, මඞ්ගලසුත්තාදීනං සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො වා න සියා ගාථාභාවතො ධම්මපදාදීනං විය, ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො වා සියා සගාථකත්තා සගාථකවග්ගස්ස විය, තථා උභතොවිභඞ්ගාදීසු සගාථකප්පදෙසානන්ති? වුච්චතෙ –
සුත්තන්ති සාමඤ්ඤවිධි, විසෙසවිධයො පරෙ;
සනිමිත්තා නිරුළ්හත්තා, සහතාඤ්ඤෙන නාඤ්ඤතො.
යථාවුත්තස්ස දොසස්ස, නත්ථි එත්ථාවගාහණං;
තස්මා අසඞ්කරංයෙව, නවඞ්ගං සත්ථුසාසනං.
සබ්බස්සපි හි බුද්ධවචනස්ස සුත්තන්ති අයං සාමඤ්ඤවිධි. තථා හි ‘‘එත්තකං තස්ස භගවතො සුත්තාගතං සුත්තපරියාපන්නං, සාවත්ථියා සුත්තවිභඞ්ගෙ, සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානී’’තිආදිවචනතො විනයාභිධම්මපරියත්තිවිසෙසෙසුපි සුත්තවොහාරො දිස්සති. තෙනෙව ච ආයස්මා මහාකච්චානො නෙත්තියං (නෙත්ති. සඞ්ගහවාර) ආහ – ‘‘නවවිධසුත්තන්තපරියෙට්ඨී’’ති. තත්ථ හි සුත්තාදිවසෙන නවඞ්ගස්ස සාසනස්ස පරියෙට්ඨි පරියෙසනා අත්ථවිචාරණා ‘‘නවවිධසුත්තන්තපරියෙට්ඨී’’ති වුත්තා. තදෙකදෙසෙසු පන ගෙය්යාදයො විසෙසවිධයො තෙන තෙන නිමිත්තෙන පතිට්ඨිතා. තථා හි ගෙය්යස්ස සගාථකත්තං තබ්භාවනිමිත්තං. ලොකෙපි හි සසිලොකං සගාථකං වා චුණ්ණියගන්ථං ‘‘ගෙය්ය’’න්ති වදන්ති. ගාථාවිරහෙ පන සති පුච්ඡං කත්වා විසජ්ජනභාවො වෙය්යාකරණස්ස තබ්භාවනිමිත්තං. පුච්ඡාවිසජ්ජනඤ්හි ‘‘බ්යාකරණ’’න්ති වුච්චති. බ්යාකරණමෙව වෙය්යාකරණං. එවං සන්තෙ සගාථකාදීනම්පි පුච්ඡං කත්වා විසජ්ජනවසෙන පවත්තානං වෙය්යාකරණභාවො ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති. ගෙය්යාදිසඤ්ඤානං අනොකාසභාවතො සඔකාසතො අනොකාසවිධි බලවාති ‘‘ගාථාවිරහෙ සතී’’ති විසෙසිතත්තා ච. තථා හි ¶ ධම්මපදාදීසු කෙවලං ගාථාබන්ධෙසු සගාථකත්තෙපි සොමනස්සඤාණමයිකගාථායුත්තෙසු ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිවචනසම්බන්ධෙසු ¶ අබ්භුතධම්මපටිසංයුත්තෙසු ච සුත්තවිසෙසෙසු යථාක්කමං ගාථාඋදානඉතිවුත්තකඅබ්භුතධම්මසඤ්ඤා පතිට්ඨිතා. එත්ථ හි සතිපි සඤ්ඤන්තරනිමිත්තයොගෙ අනොකාසසඤ්ඤානං බලවභාවෙනෙව ගාථාදිසඤ්ඤා පතිට්ඨිතා, තථා සතිපි ගාථාබන්ධභාවෙ භගවතො අතීතාසු ජාතීසු චරියානුභාවප්පකාසකෙසු ජාතකසඤ්ඤා පතිට්ඨිතා, සතිපි පඤ්හාවිසජ්ජනභාවෙ සගාථකත්තෙ ච කෙසුචි සුත්තන්තෙසු වෙදස්ස ලභාපනතො වෙදල්ලසඤ්ඤා පතිට්ඨිතාති එවං තෙන තෙන සගාථකත්තාදිනා නිමිත්තෙන තෙසු තෙසු සුත්තවිසෙසෙසු ගෙය්යාදිසඤ්ඤා පතිට්ඨිතාති විසෙසවිධයො සුත්තඞ්ගතො පරෙ ගෙය්යාදයො. යං පනෙත්ථ ගෙය්යඞ්ගාදිනිමිත්තරහිතං, තං සුත්තඞ්ගං විසෙසසඤ්ඤාපරිහාරෙන සාමඤ්ඤසඤ්ඤාය පවත්තනතො.
නනු ච එවං සන්තෙපි සගාථකං සුත්තං ගෙය්යං, නිග්ගාථකං සුත්තං වෙය්යාකරණන්ති සුත්තඞ්ගං න සම්භවතීති චොදනා තදවත්ථා එවාති? න තදවත්ථා. සොධිතත්තා. සොධිතඤ්හි පුබ්බෙ ගාථාවිරහෙ සති පුච්ඡාවිසජ්ජනභාවො වෙය්යාකරණස්ස තබ්භාවනිමිත්තන්ති. යඤ්ච වුත්තං ‘‘ගාථාභාවතො මඞ්ගලසුත්තාදීනං සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො න සියා’’ති, තං න, නිරුළ්හත්තාති. නිරුළ්හො හි මඞ්ගලසුත්තාදීනං සුත්තභාවො. න හි තානි ධම්මපදබුද්ධවංසාදයො විය ගාථාභාවෙන පඤ්ඤාතානි, අථ ඛො සුත්තභාවෙනෙව. තෙනෙව හි අට්ඨකථායං සුත්තනාමකන්ති නාමග්ගහණං කතං. යං පන වුත්තං ‘‘සගාථකත්තා ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො සියා’’ති, තම්පි නත්ථි. යස්මා සහතාඤ්ඤෙන. සහභාවො හි නාම අත්ථතො අඤ්ඤෙන හොති, සහ ගාථාහීති ච සගාථකං. න ච මඞ්ගලසුත්තාදීසු ගාථාවිනිමුත්තො කොචි සුත්තප්පදෙසො අත්ථි, යො ‘‘සහ ගාථාහී’’ති වුච්චෙය්ය. නනු ච ගාථාසමුදායො ගාථාහි අඤ්ඤො හොති, තථා ච තස්ස වසෙන සහ ගාථාහීති සගාථකන්ති සක්කා වත්තුන්ති? තං න. න හි අවයවවිනිමුත්තො සමුදායො නාම කොචි අත්ථි. යම්පි වුත්තං ‘‘උභතොවිභඞ්ගාදීසු සගාථකප්පදෙසානං ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො සියා’’ති, තම්පි න අඤ්ඤතො. අඤ්ඤායෙව හි තා ගාථා ජාතකාදිපරියාපන්නත්තා. අථො න තාහි උභතොවිභඞ්ගාදීනං ගෙය්යඞ්ගභාවොති එවං සුත්තාදීනං අඞ්ගානං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරාභාවො වෙදිතබ්බො.
ඉදානි ¶ සුත්තාදීනි නවඞ්ගානි විභජිත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තත්ථ උභතොවිභඞ්ගනිද්දෙසඛන්ධකපරිවාරා’’තිආදි. තත්ථ නිද්දෙසො නාම සුත්තනිපාතෙ –
‘‘කාමං කාමයමානස්ස, තස්ස චෙතං සමිජ්ඣති;
අද්ධා පීතිමනො හොති, ලද්ධා මච්චො යදිච්ඡතී’’ති. (සු. නි. 772) –
ආදිනා ¶ ආගතස්ස අට්ඨකවග්ගස්ස,
‘‘කෙනස්සු නිවුතො ලොකො, (ඉච්චායස්මා අජිතො;)
කෙනස්සු නප්පකාසති;
කිස්සාභිලෙපනං බ්රූසි,
කිංසු තස්ස මහබ්භය’’න්ති. (සු. නි. 1038) –
ආදිනා ආගතස්ස පාරායනවග්ගස්ස,
‘‘සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං,
අවිහෙඨයං අඤ්ඤතරම්පි තෙසං;
න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහායං,
එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති. (සු. නි. 35) –
ආදිනා ආගතස්ස ඛග්ගවිසාණසුත්තස්ස ච තදත්ථවිභාගවසෙන සත්ථුකප්පෙන ආයස්මතා ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරෙන කතො නිද්දෙසො මහානිද්දෙසො චූළනිද්දෙසොති ච වුච්චති. එවමිධ නිද්දෙසස්ස සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො භදන්තබුද්ධඝොසාචරියෙන දස්සිතොති වෙදිතබ්බො. අඤ්ඤත්ථාපි ච දීඝනිකායට්ඨකථාදීසු සබ්බත්ථ උභතොවිභඞ්ගනිද්දෙසඛන්ධකපරිවාරාති නිද්දෙසස්ස සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො එව දස්සිතො. ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙනපි නෙත්තිපකරණට්ඨකථායං එවමෙතස්ස සුත්තඞ්ගසඞ්ගහොව කථිතො. කෙචි පන නිද්දෙසස්ස ගාථාවෙය්යාකරණඞ්ගෙසු ද්වීසු සඞ්ගහං වදන්ති. වුත්තඤ්හෙතං නිද්දෙසඅට්ඨකථායං උපසෙනත්ථෙරෙන –
‘‘තදෙතං විනයපිටකං සුත්තන්තපිටකං අභිධම්මපිටකන්ති තීසු පිටකෙසු සුත්තන්තපිටකපරියාපන්නං, දීඝනිකායො මජ්ඣිමනිකායො සංයුත්තනිකායො අඞ්ගුත්තරනිකායො ඛුද්දකනිකායොති පඤ්චසු මහානිකායෙසු ඛුද්දකමහානිකායෙ පරියාපන්නං, සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං ¶ ගාථා උදානං ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්මං වෙදල්ලන්ති නවසු සත්ථුසාසනඞ්ගෙසු යථාසම්භවං ගාථාවෙය්යාකරණඞ්ගද්වයසඞ්ගහිත’’න්ති (මහානි. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා).
එත්ථ තාව කත්ථචි පුච්ඡාවිසජ්ජනසභාවතො නිද්දෙසෙකදෙසස්ස වෙය්යාකරණඞ්ගසඞ්ගහො යුජ්ජතු නාම ¶ , ගාථඞ්ගසඞ්ගහො පන කථං යුජ්ජෙය්යාති ඉදමෙත්ථ වීමංසිතබ්බං. ධම්මපදාදීනං විය හි කෙවලං ගාථාබන්ධභාවො ගාථඞ්ගස්ස තබ්භාවනිමිත්තං. ධම්මපදාදීසු හි කෙවලං ගාථාබන්ධෙසු ගාථාසමඤ්ඤා පතිට්ඨිතා, නිද්දෙසෙ ච න කොචි කෙවලො ගාථාබන්ධප්පදෙසො උපලබ්භති. සම්මාසම්බුද්ධෙන භාසිතානංයෙව හි අට්ඨකවග්ගාදිසඞ්ගහිතානං ගාථානං නිද්දෙසමත්තං ධම්මසෙනාපතිනා කතං. අත්ථවිභජනත්ථං ආනීතාපි හි තා අට්ඨකවග්ගාදිසඞ්ගහිතා නිද්දිසිතබ්බා මූලගාථායො සුත්තනිපාතපරියාපන්නත්තා අඤ්ඤායෙවාති න නිද්දෙසසඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති උභතොවිභඞ්ගාදීසු ආගතභාවෙපි තං වොහාරං අලභමානා ජාතකාදිගාථාපරියාපන්නා ගාථායො විය, තස්මා කාරණන්තරමෙත්ථ ගවෙසිතබ්බං, යුත්තතරං වා ගහෙතබ්බං.
නාලකසුත්තතුවට්ටකසුත්තානීති එත්ථ නාලකසුත්තං නාම පදුමුත්තරස්ස භගවතො සාවකං මොනෙය්යපටිපදං පටිපන්නං දිස්වා තදත්ථං අභිකඞ්ඛමානෙන තතො පභුති කප්පසතසහස්සං පාරමියො පූරෙත්වා ආගතෙන අසිතස්ස ඉසිනො භාගිනෙය්යෙන නාලකත්ථෙරෙන ධම්මචක්කප්පවත්තිතදිවසතො සත්තමෙ දිවසෙ ‘‘අඤ්ඤාතමෙත’’න්තිආදීහි ද්වීහි ගාථාහි මොනෙය්යපටිපදං පුට්ඨෙන භගවතා ‘‘මොනෙය්යං තෙ උපඤ්ඤිස්ස’’න්තිආදිනා (සු. නි. 706) නාලකත්ථෙරස්ස භාසිතං මොනෙය්යපටිපදාපරිදීපකං සුත්තං. තුවට්ටකසුත්තං පන මහාසමයසුත්තන්තදෙසනාය සන්නිපතිතෙසු දෙවෙසු ‘‘කා නු ඛො අරහත්තප්පත්තියා පටිපත්තී’’ති උප්පන්නචිත්තානං එකච්චානං දෙවතානං තමත්ථං පකාසෙතුං ‘‘පුච්ඡාමි තං ආදිච්චබන්ධූ’’තිආදිනා (සු. නි. 921; මහානි. 150 ) නිම්මිතබුද්ධෙන අත්තානං පුච්ඡාපෙත්වා ‘‘මූලං පපඤ්චසඞ්ඛායා’’තිආදිනා (සු. නි. 922) භාසිතං සුත්තං. එවමිධසුත්තනිපාතෙ ආගතානං මඞ්ගලසුත්තාදීනං සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො දස්සිතො, තත්ථෙව ආගතානං අසුත්තනාමිකානං සුද්ධිකගාථානං ගාථඞ්ගසඞ්ගහඤ්ච දස්සයිස්සති, එවං සති සුත්තනිපාතට්ඨකථාරම්භෙ –
‘‘ගාථාසතසමාකිණ්ණො ¶ , ගෙය්යබ්යාකරණඞ්කිතො;
කස්මා සුත්තනිපාතොති, සඞ්ඛමෙස ගතොති චෙ’’ති. (සු. නි. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා) –
සකලස්සපි සුත්තනිපාතස්ස ගෙය්යවෙය්යාකරණඞ්ගසඞ්ගහො කස්මා චොදිතොති? නායං විරොධො. කෙවලඤ්හි තත්ථ චොදකෙන සගාථකත්තං කත්ථචි පුච්ඡාවිසජ්ජනමත්තඤ්ච ගහෙත්වා චොදනාමත්තං කතන්ති ගහෙතබ්බං. අඤ්ඤථා සුත්තනිපාතෙ නිග්ගාථකස්ස සුත්තස්සෙව අභාවතො වෙය්යාකරණඞ්ගසඞ්ගහො න චොදෙතබ්බො සියාති. සගාථාවග්ගො ගෙය්යන්ති යොජෙතබ්බං. ‘‘අට්ඨහි අඞ්ගෙහි අසඞ්ගහිතං නාම පටිසම්භිදාදී’’ති ¶ තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන පටිසම්භිදාමග්ගස්ස ගෙය්යවෙය්යාකරණඞ්ගද්වයසඞ්ගහං වදන්ති. වුත්තඤ්හෙතං පටිසම්භිදාමග්ගට්ඨකථායං (පටි. ම. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා) ‘‘නවසු සත්ථුසාසනඞ්ගෙසු යථාසම්භවං ගෙය්යවෙය්යාකරණඞ්ගද්වයසඞ්ගහිත’’න්ති.
නොසුත්තනාමිකාති අසුත්තනාමිකා. ‘‘සුද්ධිකගාථා නාම වත්ථුගාථා’’ති තීසු ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. තත්ථ වත්ථුගාථාති –
‘‘කොසලානං පුරා රම්මා, අගමා දක්ඛිණාපථං;
ආකිඤ්චඤ්ඤං පත්ථයානො, බ්රාහ්මණො මන්තපාරගූ’’ති. (සු. නි. 982) –
ආදිනා පාරායනවග්ගස්ස නිදානං ආරොපෙන්තෙන ආයස්මතා ආනන්දත්ථෙරෙන සඞ්ගීතිකාලෙ වුත්තා ඡප්පඤ්ඤාස ච ගාථායො, ආනන්දත්ථෙරෙනෙව සඞ්ගීතිකාලෙ නාලකසුත්තස්ස නිදානං ආරොපෙන්තෙන වුත්තා –
‘‘ආනන්දජාතෙ තිදසගණෙ පතීතෙ,
සක්කඤ්ච ඉන්දං සුචිවසනෙ ච දෙවෙ;
දුස්සං ගහෙත්වා අතිරිව ථොමයන්තෙ,
අසිතො ඉසි අද්දස දිවාවිහාරෙ’’ති. (සු. නි. 684) –
ආදිකා වීසතිමත්තා ගාථායො ච වුච්චන්ති. තත්ථ ‘‘නාලකසුත්තස්ස වත්ථුගාථායො නාලකසුත්තසඞ්ඛ්යංයෙව ගච්ඡන්තී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං. වුත්තඤ්හෙතං සුත්තනිපාතට්ඨකථායං (සු. නි. අට්ඨ. 2.685) –
‘‘පරිනිබ්බුතෙ පන භගවති සඞ්ගීතිං කරොන්තෙන ආයස්මතා මහාකස්සපෙන ආයස්මා ආනන්දො තමෙව මොනෙය්යපටිපදං පුට්ඨො ¶ යෙන යදා ච සමාදපිතො නාලකො භගවන්තං පුච්ඡි, තං සබ්බං පාකටං කත්වා දස්සෙතුකාමො ‘ආනන්දජාතෙ’තිආදිකා වීසති වත්ථුගාථායො වත්වා අභාසි. තං සබ්බම්පි නාලකසුත්තන්ති වුච්චතී’’ති.
තස්මා නාලකසුත්තස්ස වත්ථුගාථායො නාලකසුත්තග්ගහණෙනෙව සඞ්ගහිතාති පාරායනිකවග්ගස්ස වත්ථුගාථායො ඉධ සුද්ධිකගාථාති ගහෙතබ්බං. තත්ථෙව පනස්ස පාරායනියවග්ගෙ අජිතමාණවකාදීනං සොළසන්නං ¶ බ්රාහ්මණානං පුච්ඡාගාථා භගවතො විසජ්ජනගාථා ච ඉධ සුද්ධිකගාථාති එවම්පි වත්තුං යුජ්ජති. තාපි හි පාළියං සුත්තනාමෙන අවත්වා ‘‘අජිතමාණවකපුච්ඡා තිස්සමෙත්තය්යමාණවකපුච්ඡා’’තිආදිනා (සු. නි. 1038-1048) ආගතත්තා චුණ්ණියගන්ථෙහි අමිස්සත්තා ච නොසුත්තනාමිකා සුද්ධිකගාථා නාමාති වත්තුං වට්ටති.
ඉදානි උදානං සරූපතො වවත්ථපෙන්තො ආහ ‘‘සොමනස්සඤාණමයිකගාථාපටිසංයුත්තා’’තිආදි. කෙනට්ඨෙන (උදා. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) පනෙතං ‘‘උදාන’’න්ති වුච්චති? උදානනට්ඨෙන. කිමිදං උදානං නාම? පීතිවෙගසමුට්ඨාපිතො උදාහාරො. යථා හි යං තෙලාදි මිනිතබ්බවත්ථු මානං ගහෙතුං න සක්කොති, විස්සන්දිත්වා ගච්ඡති, තං ‘‘අවසෙකො’’ති වුච්චති, යඤ්ච ජලං තළාකං ගහෙතුං න සක්කොති, අජ්ඣොත්ථරිත්වා ගච්ඡති, තං ‘‘මහොඝො’’ති වුච්චති, එවමෙව යං පීතිවෙගසමුට්ඨාපිතං විතක්කවිප්ඵාරං හදයං සන්ධාරෙතුං න සක්කොති, සො අධිකො හුත්වා අන්තො අසණ්ඨහිත්වා බහි වචීද්වාරෙන නික්ඛන්තො පටිග්ගාහකනිරපෙක්ඛො උදාහාරවිසෙසො ‘‘උදාන’’න්ති වුච්චති. ධම්මසංවෙගවසෙනපි අයමාකාරො ලබ්භතෙව. තයිදං කත්ථචි ගාථාබන්ධවසෙන කත්ථචි වාක්යවසෙන පවත්තං. තථා හි –
‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා භික්ඛූ නිබ්බානපටිසංයුත්තාය ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙති සමාදපෙති සමුත්තෙජෙති සම්පහංසෙති. තෙධ භික්ඛූ අට්ඨිං කත්වා මනසි කත්වා සබ්බං චෙතසා සමන්නාහරිත්වා ඔහිතසොතා ධම්මං සුණන්ති. අථ ඛො භගවා එතමත්ථං විදිත්වා තායං වෙලායං ඉමං උදානං උදානෙසි ¶ ‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, තදායතනං, යත්ථ නෙව පථවී න ආපො’’’ති (උදා. 71-72) –
ආදීසු සොමනස්සඤාණසමුට්ඨිතවාක්යවසෙන පවත්තං.
නනු ච උදානං නාම පීතිසොමනස්සසමුට්ඨාපිතො ධම්මසංවෙගසමුට්ඨාපිතො වා ධම්මපටිග්ගාහකනිරපෙක්ඛො උදාහාරො තථා චෙව සබ්බත්ථ ආගතං, ඉධ කස්මා භගවා උදානෙන්තො භික්ඛූ ආමන්තෙසීති? තෙසං භික්ඛූනං සඤ්ඤාපනත්ථං. නිබ්බානපටිසංයුත්තඤ්හි භගවා තෙසං භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙත්වා නිබ්බානගුණානුස්සරණෙන උප්පන්නපීතිසොමනස්සෙන උදානං උදානෙන්තො ‘‘ඉධ නිබ්බානවජ්ජො සබ්බො සභාවධම්මො පච්චයායත්තවුත්තිකොව උපලබ්භති, න පච්චයනිරපෙක්ඛො, අයං පන නිබ්බානධම්මො කථමප්පච්චයො උපලබ්භතී’’ති තෙසං භික්ඛූනං චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය තෙසං ¶ ඤාපෙතුකාමො ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, තදායතන’’න්ති (උදා. 71)-ආදිමාහ. න එකන්තතො තෙ පටිග්ගාහකෙ කත්වාති වෙදිතබ්බං.
‘‘සචෙ භායථ දුක්ඛස්ස, සචෙ වො දුක්ඛමප්පියං;
මාකත්ථ පාපකං කම්මං, ආවි වා යදි වා රහො’’ති. (උදා. 44) –
එවමාදිකං පන ධම්මසංවෙගවසප්පවත්තං උදානන්ති වෙදිතබ්බං.
‘‘සුඛකාමානි භූතානි, යො දණ්ඩෙන විහිංසති;
අත්තනො සුඛමෙසානො, පෙච්ච සො න ලභතෙ සුඛ’’න්ති. (ධ. ප. 131; උදා. 13) –
ඉදම්පි ධම්මසංවෙගවසප්පවත්තං උදානන්ති වදන්ති. තථා හි එකස්මිං සමයෙ සම්බහුලා ගොපාලකා අන්තරා ච සාවත්ථිං අන්තරා ච ජෙතවනං අහිං දණ්ඩෙහි හනන්ති. තෙන ච සමයෙන භගවා සාවත්ථිං පිණ්ඩාය ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ තෙ දාරකෙ අහිං දණ්ඩෙන හනන්තෙ දිස්වා ‘‘කස්මා කුමාරකා ඉමං අහිං දණ්ඩෙන හනථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඩංසනභයෙන භන්තෙ’’ති ච වුත්තෙ ‘‘ඉමෙ ‘අත්තනො සුඛං කරිස්සාමා’ති ඉමං පහරන්තා නිබ්බත්තට්ඨානෙ දුක්ඛං අනුභවිස්සන්ති, අහො අවිජ්ජාය නිකතිකොසල්ල’’න්ති ධම්මසංවෙගං උප්පාදෙසි. තෙනෙව ච ධම්මසංවෙගෙන ඉමං උදානං උදානෙසි. එවමෙතං කත්ථචි ගාථාබන්ධවසෙන කත්ථචි වාක්යවසෙන කත්ථචි සොමනස්සවසෙන කත්ථචි ධම්මසංවෙගවසෙන ¶ පවත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තස්මා අට්ඨකථායං ‘‘සොමනස්සඤාණමයිකගාථාපටිසංයුත්තානී’’ති යං උදානලක්ඛණං වුත්තං, තං යෙභුය්යවසෙන වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. යෙභුය්යෙන හි උදානං ගාථාබන්ධවසෙන භාසිතං පීතිසොමනස්සසමුට්ඨාපිතඤ්ච.
තයිදං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධභාසිතං පච්චෙකබුද්ධභාසිතං සාවකභාසිතන්ති තිවිධං හොති. තත්ථ පච්චෙකබුද්ධභාසිතං –
‘‘සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං,
අවිහෙඨයං අඤ්ඤතරම්පි තෙස’’න්ති. –
ආදිනා ඛග්ගවිසාණසුත්තෙ (සු. නි. 35) ආගතමෙව. සාවකභාසිතානිපි –
‘‘සබ්බො රාගො ¶ පහීනො මෙ, සබ්බො දොසො සමූහතො;
සබ්බො මෙ විහතො මොහො, සීතිභූතොස්මි නිබ්බුතො’’ති. –
ආදිනා ථෙරගාථාසු (ථෙරගා. 79),
‘‘කායෙන සංවුතා ආසිං, වාචාය උද චෙතසා;
සමූලං තණ්හමබ්භුය්හ, සීතිභූතාම්හි නිබ්බුතා’’ති. –
ථෙරිගාථාසු (ථෙරීගා. 15) ච ආගතානි. අඤ්ඤානිපි සක්කාදීහි දෙවෙහි භාසිතානි ‘‘අහො දානං පරමදානං කස්සපෙ සුපතිට්ඨිත’’න්තිආදීනි (උදා. 27), සොණදණ්ඩබ්රාහ්මණාදීහි මනුස්සෙහි ච භාසිතානි ‘‘නමො තස්ස භගවතො’’තිආදීනි (දී. නි. 2.371; ම. නි. 1.290) තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හානි උදානානි සන්ති එව, න තානි ඉධ අධිප්පෙතානි. යානි පන සම්මාසම්බුද්ධෙන සාමං ආහච්චභාසිතානි ජිනවචනභූතානි, තානෙව ච ධම්මසඞ්ගාහකෙහි ‘‘උදාන’’න්ති සඞ්ගීතං. එතානියෙව ච සන්ධාය භගවතො පරියත්තිධම්මං නවවිධා විභජිත්වා උද්දිසන්තෙන උදානන්ති වුත්තං.
යා පන ‘‘අනෙකජාතිසංසාර’’න්තිආදිගාථා භගවතා බොධියා මූලෙ උදානවසෙන පවත්තිතා අනෙකසතසහස්සානං සම්මාසම්බුද්ධානං උදානභූතා ච, තා අපරභාගෙ ධම්මභණ්ඩාගාරිකස්ස භගවතා දෙසිතත්තා ¶ ධම්මසඞ්ගාහකෙහි උදානපාළියං සඞ්ගහං අනාරොපෙත්වා ධම්මපදෙ සඞ්ගහිතා. යඤ්ච ‘‘අඤ්ඤාසි වත භො කොණ්ඩඤ්ඤො’’ති උදානවචනං දසසහස්සිලොකධාතුයා දෙවමනුස්සානං පවෙදනසමත්ථනිග්ඝොසවිප්ඵාරං භගවතා භාසිතං, තදපි පඨමබොධියං සබ්බෙසං එව භික්ඛූනං සම්මාපටිපත්තිපච්චවෙක්ඛණහෙතුකං ‘‘ආරාධයිංසු වත මං භික්ඛූ එකං සමය’’න්තිආදිවචනං (ම. නි. 1.225) විය ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තදෙසනාපරියොසානෙ අත්තනා අධිගතධම්මෙකදෙසස්ස යථාදෙසිතස්ස අරියමග්ගස්ස සාවකෙසු සබ්බපඨමං ථෙරෙන අධිගතත්තා අත්තනො පරිස්සමස්ස සඵලභාවපච්චවෙක්ඛණහෙතුකං පීතිසොමනස්සජනිතං උදාහාරමත්තාං, න ‘‘යදා හවෙ පාතුභවන්ති ධම්මා’’තිආදිවචනං (මහාව. 1-3; උදා. 1-3) විය පවත්තියා නිවත්තියා වා පකාසනන්ති න ධම්මසඞ්ගාහකෙහි උදානපාළියං සඞ්ගීතන්ති දට්ඨබ්බං.
උදානපාළියඤ්ච බොධිවග්ගාදීසු අට්ඨසු වග්ගෙසු දස දස කත්වා අසීතියෙව සුත්තන්තා සඞ්ගීතා ¶ , තතොයෙව ච උදානට්ඨකථායං (උදා. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තං –
‘‘අසීති එව සුත්තන්තා, වග්ගා අට්ඨ සමාසතො;
ගාථා ච පඤ්චනවුති, උදානස්ස පකාසිතා.
‘‘අඩ්ඪූනනවමත්තා ච, භාණවාරා පමාණතො;
එකාධිකා තථාසීති, උදානස්සානුසන්ධයො.
‘‘එකවීසසහස්සානි, සතමෙව විචක්ඛණො;
පදානෙතානුදානස්ස, ගණිතානි විනිද්දිසෙ. –
ගාථාපාදතො පන –
‘‘අට්ඨසහස්සමත්තානි, චත්තාරෙව සතානි ච;
පදානෙතානුදානස්ස, තෙවීසති ච නිද්දිසෙ.
‘‘අක්ඛරානං සහස්සානි, සට්ඨි සත්ත සතානි ච;
තීණි ද්වාසීති ච තථා, උදානස්ස පවෙදිතා’’ති.
ඉධ පන ‘‘ද්වාසීති සුත්තන්තා’’ති වුත්තං, තං න සමෙති, තස්මා ‘‘අසීති සුත්තන්තා’’ති පාඨෙන භවිතබ්බං.
වුත්තඤ්හෙතං ¶ භගවතා – ‘‘වුත්තමරහතාති මෙ සුතං. එකධම්මං, භික්ඛවෙ, පජහථ, අහං වො පාටිභොගො අනාගාමිතාය. කතමං එකධම්මං? ලොභං, භික්ඛවෙ, එකධම්මං පජහථ, අහං වො පාටිභොගො අනාගාමිතායා’’ති එවමාදිනා එකකදුකතිකචතුක්කවසෙන ඉතිවුත්තකපාළියං (ඉතිවු. 1) සඞ්ගහමාරොපිතානි ද්වාදසුත්තරසතසුත්තන්තානි ඉතිවුත්තකං නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි. දසුත්තරසතසුත්තන්තාති එත්ථාපි ‘‘ද්වාදසුත්තරසතසුත්තන්තා’’ති පාඨෙන භවිතබ්බං. තථා හි එකකනිපාතෙ තාව සත්තවීසති සුත්තානි, දුකනිපාතෙ ද්වාවීසති, තිකනිපාතෙ ¶ පඤ්ඤාස, චතුක්කනිපාතෙ තෙරසාති ද්වාදසුත්තරසතසුත්තන්තානෙව ඉතිවුත්තකපාළියං ආගතානි. තතොයෙව ච පාළියං –
‘‘ලොභො දොසො ච මොහො ච,
කොධො මක්ඛෙන පඤ්චමං;
මානො සබ්බං පුන මානො,
ලොභො දොසෙන තෙරස.
‘‘මොහො කොධො පුන මක්ඛො,
නීවරණා තණ්හාය පඤ්චමං;
ද්වෙ සෙක්ඛභෙදා සාමග්ගී,
පදුට්ඨනිරයෙන තෙරස.
‘‘පසන්නා එකමාභායි, පුග්ගලං අතීතෙන පඤ්චමං;
එවඤ්චෙ ඔපධිකං පුඤ්ඤං, සත්තවීස පකාසිතා’’ති. –
එවමාදිනා උද්දානගාථාහි ද්වාදසුත්තරසතසුත්තානි ගණෙත්වා දස්සිතානි. තෙනෙව ච අට්ඨකථායම්පි (ඉතිවු. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) –
‘‘සුත්තතො එකකනිපාතෙ තාව සත්තවීසති සුත්තානි, දුකනිපාතෙ ද්වාවීසති, තිකනිපාතෙ පඤ්ඤාස, චතුක්කනිපාතෙ තෙරසාති ද්වාදසාධිකසතසුත්තසඞ්ගහ’’න්ති –
වුත්තං. කාමඤ්චෙත්ථ අප්පකං ඌනමධිකං වා ගණනූපගං න හොතීති කත්වා ‘‘ද්වාසීති ඛන්ධකවත්තානී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘අසීති ඛන්ධකවත්තානී’’ති වුත්තවචනං විය ‘‘ද්වාදසුත්තරසතසුත්තන්තා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘දසුත්තරසතසුත්තන්තා’’ති වුත්තන්තිපි සක්කා ¶ වත්තුං, තථාපි ඊදිසෙ ඨානෙ පමාණං දස්සෙන්තෙන යාථාවතොව නියමෙත්වා දස්සෙතබ්බන්ති ‘‘ද්වාදසුත්තරසතසුත්තන්තා’’ ඉච්චෙව පාඨෙන භවිතබ්බං.
ජාතං භූතං පුරාවුත්ථං භගවතො පුබ්බචරිතං කායති කථෙති පකාසෙතීති ජාතකං.
‘‘චත්තාරොමෙ ¶ , භික්ඛවෙ, අච්ඡරියා අබ්භුතා ධම්මා ආනන්දෙ. කතමෙ චත්තාරො? සචෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුපරිසා ආනන්දං දස්සනාය උපසඞ්කමති, දස්සනෙනපි සා අත්තමනා හොති. තත්ථ චෙ ආනන්දො ධම්මං භාසති, භාසිතෙනපි සා අත්තමනා හොති, අතිත්තාව, භික්ඛවෙ, භික්ඛුපරිසා හොති, අථ ආනන්දො තුණ්හී භවති. සචෙ භික්ඛුනීපරිසා…පෙ… උපාසකපරිසා…පෙ… උපාසිකා පරිසා ආනන්දං දස්සනාය උපසඞ්කමති, දස්සනෙනපි සා අත්තමනා හොති. තත්ථ චෙ ආනන්දො ධම්මං භාසති, භාසිතෙනපි සා අත්තමනා හොති, අතිත්තාව, භික්ඛවෙ, උපාසිකාපරිසා හොති, අථ ආනන්දො තුණ්හී භවති. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරො අච්ඡරියා අබ්භුතා ධම්මා ආනන්දෙ’’ති (අ. නි. 4.129) එවමාදිනයප්පවත්තා සබ්බෙපි අච්ඡරියඅබ්භුතධම්මපටිසංයුත්තා සුත්තන්තා අබ්භුතධම්මං නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ’’තිආදි.
චූළවෙදල්ලාදීසු (ම. නි. 1.460 ආදයො) විසාඛෙන නාම උපාසකෙන පුට්ඨාය ධම්මදින්නාය නාම භික්ඛුනියා භාසිතං සුත්තං චූළවෙදල්ලන්ති වෙදිතබ්බං. මහාවෙදල්ලං (ම. නි. 1.449 ආදයො) පන මහාකොට්ඨිකත්ථෙරෙන පුච්ඡිතෙන ආයස්මතා සාරිපුත්තත්ථෙරෙන භාසිතං. සම්මාදිට්ඨිසුත්තම්පි (ම. නි. 1.89 ආදයො) භික්ඛූහි පුට්ඨෙන තෙනෙවායස්මතා සාරිපුත්තත්ථෙරෙන භාසිතං. එතානි මජ්ඣිමනිකායපරියාපන්නානි. සක්කපඤ්හං (දී. නි. 2.344 ආදයො) පන සක්කෙන පුට්ඨො භගවා අභාසි, තඤ්ච දීඝනිකායපරියාපන්නන්ති වෙදිතබ්බං. මහාපුණ්ණමසුත්තම්පි (ම. නි. 3.85 ආදයො) තදහුපොසථෙ පන්නරසෙ පුණ්ණමාය රත්තියා අඤ්ඤතරෙන භික්ඛුනා පුට්ඨෙන භගවතා භාසිතං, තං පන මජ්ඣිමනිකායපරියාපන්නන්ති වෙදිතබ්බං. වෙදන්ති ඤාණං. තුට්ඨින්ති යථාභාසිතධම්මදෙසනං විදිත්වා ‘‘සාධු අය්යෙ, සාධාවුසො’’තිආදිනා අබ්භනුමොදනවසප්පවත්තං පීතිසොමනස්සං. ලද්ධා ලද්ධාති ලභිත්වා ලභිත්වා, පුනප්පුනං ලභිත්වාති වුත්තං හොති.
එවං ¶ අඞ්ගවසෙන සකලම්පි බුද්ධවචනං විභජිත්වා ඉදානි ධම්මක්ඛන්ධවසෙන විභජිත්වා කථෙතුකාමො ආහ ‘‘කථං ධම්මක්ඛන්ධවසෙනා’’තිආදි. තත්ථ ධම්මක්ඛන්ධවසෙනාති ධම්මරාසිවසෙන. ද්වාසීති සහස්සානි බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතො ගණ්හින්ති සම්බන්ධො. තත්ථ බුද්ධතො ගණ්හින්ති සම්මාසම්බුද්ධතො උග්ගණ්හිං, ද්වෙසහස්සාධිකානි අසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි සත්ථු සන්තිකා අධිගණ්හින්ති අත්ථො. ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතොති ද්වෙ ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි භික්ඛුතො උග්ගණ්හිං, ධම්මසෙනාපතිආදීනං භික්ඛූනං සන්තිකා අධිගණ්හිං. සාරිපුත්තත්ථෙරාදීහි භාසිතානං සම්මාදිට්ඨිසුත්තන්තාදීනං වසෙන හි ‘‘ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතො’’ති වුත්තං. චතුරාසීති සහස්සානීති ¶ තදුභයං සමොධානෙත්වා චතුසහස්සාධිකානි අසීති සහස්සානි. යෙ මෙ ධම්මා පවත්තිනොති යෙ ධම්මා මම පවත්තිනො පවත්තමානා පගුණා වාචුග්ගතා ජිව්හග්ගෙ පරිවත්තන්ති, තෙ ධම්මා චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානීති වුත්තං හොති. කෙචි පන ‘‘යෙ ඉමෙ’’ති පදච්ඡෙදං කත්වා ‘‘යෙ ඉමෙ ධම්මා බුද්ධස්ස භගවතො භික්ඛූනඤ්ච පවත්තිනො, තෙහි පවත්තිතා, තෙස්වාහං ද්වාසීති සහස්සානි බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතොති එවං චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානී’’ති එවමෙත්ථ සම්බන්ධං වදන්ති.
එත්ථ ච සුභසුත්තං (දී. නි. 1.444 ආදයො) ගොපකමොග්ගල්ලානසුත්තඤ්ච (ම. නි. 3.79 ආදයො) පරිනිබ්බුතෙ භගවති ආනන්දත්ථෙරෙන වුත්තත්තා චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සෙසු අන්තොගධං හොති, න හොතීති? තත්ථ පටිසම්භිදාගණ්ඨිපදෙ තාව ඉදං වුත්තං ‘‘සයං වුත්තධම්මක්ඛන්ධානං භික්ඛුතො ගහිතෙයෙව සඞ්ගහෙත්වා එවමාහාති දට්ඨබ්බ’’න්ති. භගවතා පන දින්නනයෙ ඨත්වා භාසිතත්තා සයං වුත්තධම්මක්ඛන්ධානම්පි ‘‘බුද්ධතො ගණ්හි’’න්ති එත්ථ සඞ්ගහං කත්වා වුත්තන්ති එවමෙත්ථ වත්තුං යුත්තතරං විය දිස්සති. භගවතායෙව හි දින්නනයෙ ඨත්වා සාවකා ධම්මං දෙසෙන්ති. තෙනෙව හි තතියසඞ්ගීතියඤ්ච මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරෙන භාසිතම්පි කථාවත්ථුප්පකරණං බුද්ධභාසිතං නාම ජාතං, තතොයෙව ච අත්තනා භාසිතම්පි සුභසුත්තාදි සඞ්ගීතිං ආරොපෙන්තෙන ආයස්මතා ආනන්දත්ථෙරෙන ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති වුත්තං.
එවං පරිදීපිතධම්මක්ඛන්ධවසෙනාති ගොපකමොග්ගල්ලානෙන බ්රාහ්මණෙන ‘‘ත්වං බහුස්සුතොති බුද්ධසාසනෙ පාකටො, කිත්තකා ධම්මා තෙ සත්ථාරා භාසිතා, තයා ධාරිතා’’ති පුච්ඡිතෙ තස්ස පටිවචනං දෙන්තෙන ආයස්මතා ¶ ආනන්දත්ථෙරෙන එවං ‘‘ද්වාසීති බුද්ධතො ගණ්හි’’න්තිආදිනා පරිදීපිතධම්මක්ඛන්ධානං වසෙන. එකානුසන්ධිකං සුත්තං සතිපට්ඨානාදි. සතිපට්ඨානසුත්තඤ්හි ‘‘එකායනො අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගො සත්තානං විසුද්ධියා’’තිආදිනා (දී. නි. 2.373) චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ ආරභිත්වා තෙසංයෙව විභාගදස්සනවසෙන පවත්තත්තා ‘‘එකානුසන්ධික’’න්ති වුච්චති. අනෙකානුසන්ධිකන්ති නානානුසන්ධිකං පරිනිබ්බානසුත්තාදි. පරිනිබ්බානසුත්තඤ්හි නානාඨානෙසු නානාධම්මදෙසනානං වසෙන පවත්තත්තා ‘‘අනෙකානුසන්ධික’’න්ති වුච්චති. ගාථාබන්ධෙසු පඤ්හපුච්ඡනන්ති –
‘‘කති ඡින්දෙ කති ජහෙ, කති චුත්තරි භාවයෙ;
කති සඞ්ගාතිගො භික්ඛු, ‘ඔඝතිණ්ණො’ති වුච්චතී’’ති. (සං. නි. 1.5) –
එවමාදිනයප්පවත්තං ¶ පඤ්හපුච්ඡනං එකො ධම්මක්ඛන්ධොති අත්ථො.
‘‘පඤ්ච ඡින්දෙ පඤ්ච ජහෙ, පඤ්ච චුත්තරි භාවයෙ;
පඤ්ච සඞ්ගාතිගො භික්ඛු, ‘ඔඝතිණ්ණො’ති වුච්චතී’’ති. (සං. නි. 1.5) –
එවමාදිනයප්පවත්තං විසජ්ජනන්ති වෙදිතබ්බං. තිකදුකභාජනං නික්ඛෙපකණ්ඩඅට්ඨකථාකණ්ඩවසෙන වෙදිතබ්බං. තස්මා ‘‘කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අබ්යාකතා ධම්මා, සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා ධම්මා, දුක්ඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා ධම්මා, අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා ධම්මා’’ති එවමාදීසු තිකෙසු කුසලත්තිකස්ස විභජනවසෙන යං වුත්තං නික්ඛෙපකණ්ඩෙ (ධ. ස. 985-987) –
‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා? තීණි කුසලමූලානි අලොභො අදොසො අමොහො, තංසම්පයුත්තො වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, තංසමුට්ඨානං කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මං. ඉමෙ ධම්මා කුසලා.
‘‘කතමෙ ධම්මා අකුසලා? තීණි අකුසලමූලානි ලොභො දොසො මොහො, තදෙකට්ඨා ච කිලෙසා, තංසම්පයුත්තො වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… මනොකම්මං. ඉමෙ ධම්මා අකුසලා.
‘‘කතමෙ ධම්මා අබ්යාකතා? කුසලාකුසලානං ධම්මානං විපාකා කාමාවචරා රූපාවචරා අරූපාවචරා අපරියාපන්නා වෙදනාක්ඛන්ධො ¶ …පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, යෙ ච ධම්මා කිරියා නෙව කුසලා නාකුසලා න ච කම්මවිපාකා සබ්බඤ්ච රූපං අසඞ්ඛතා ච ධාතු. ඉමෙ ධම්මා අබ්යාකතා’’ති –
අයමෙකො ධම්මක්ඛන්ධො. එවං සෙසත්තිකානම්පි එකෙකස්ස තිකස්ස විභජනං එකෙකො ධම්මක්ඛන්ධොති වෙදිතබ්බං.
තථා ‘‘හෙතූ ධම්මා’’ති එවමාදිකෙසු දුකෙසු එකෙකස්ස දුකස්ස විභජනවසෙන යං වුත්තං –
‘‘කතමෙ ¶ ධම්මා හෙතූ? තයො කුසලා හෙතූ, තයො අකුසලා හෙතූ, තයො අබ්යාකතා හෙතූ’’ති (ධ. ස. 1059) –
ආදි, තත්ථාපි එකෙකස්ස දුකස්ස විභජනං එකෙකො ධම්මක්ඛන්ධො. පුන අට්ඨකථාකණ්ඩෙ (ධ. ස. 1384-1386) –
‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා? චතූසු භූමීසු කුසලං. ඉමෙ ධම්මා කුසලා. කතමෙ ධම්මා අකුසලා? ද්වාදස අකුසලචිත්තුප්පාදා. ඉමෙ ධම්මා අකුසලා. කතමෙ ධම්මා අබ්යාකතා? චතූසු භූමීසු විපාකො තීසු භූමීසු කිරියාබ්යාකතං රූපඤ්ච නිබ්බානඤ්ච. ඉමෙ ධම්මා අබ්යාකතා’’ති –
එවමාදිනා කුසලත්තිකාදිවිභජනවසෙන පවත්තෙසු තිකභාජනෙසු එකෙකස්ස තිකස්ස භාජනං එකෙකො ධම්මක්ඛන්ධො. තථා –
‘‘කතමෙ ධම්මා හෙතූ? තයො කුසලා හෙතූ, තයො අකුසලා හෙතූ, තයො අබ්යාකතා හෙතූ’’ති (ධ. ස. 1441) –
ආදිනයප්පවත්තෙසු දුකභාජනෙසු එකමෙකං දුකභාජනං එකෙකො ධම්මක්ඛන්ධොති එවමෙත්ථ තිකදුකභාජනවසෙන ධම්මක්ඛන්ධවිභාගො වෙදිතබ්බො.
එකමෙකඤ්ච චිත්තවාරභාජනන්ති එත්ථ පන –
‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං රූපාරම්මණං වා…පෙ… තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොතී’’ති (ධ. ස. 1) –
එවමාදිනයප්පවත්තෙ ¶ චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ එකමෙකං චිත්තවාරභාජනං එකෙකො ධම්මක්ඛන්ධොති ගහෙතබ්බං. එකො ධම්මක්ඛන්ධොති එත්ථ ‘‘එකෙකතිකදුකභාජනං එකමෙකං චිත්තවාරභාජන’’න්ති වුත්තත්තා එකෙකො ධම්මක්ඛන්ධොති අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘එකෙකො’’ති අවුත්තෙපි හි අයමත්ථො අත්ථතො විඤ්ඤායමානොව හොතීති ‘‘එකො ධම්මක්ඛන්ධො’’ති වුත්තං. අත්ථි වත්ථූතිආදීසු වත්ථු නාම සුදින්නකණ්ඩාදි ¶ . මාතිකාති ‘‘යො පන භික්ඛු භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’තිආදිනා (පාරා. 44) තස්මිං තස්මිං අජ්ඣාචාරෙ පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදං. පදභාජනීයන්ති තස්ස තස්ස සික්ඛාපදස්ස ‘‘යො පනාති යො යාදිසො’’තිආදිනයප්පවත්තං (පාරා. 45) විභජනං. අන්තරාපත්තීති ‘‘පටිලාතං උක්ඛිපති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 355) එවමාදිනා සික්ඛාපදන්තරෙසු පඤ්ඤත්තා ආපත්ති. අනාපත්තීති ‘‘අනාපත්ති අජානන්තස්ස අසාදියන්තස්ස උම්මත්තකස්ස ඛිත්තචිත්තස්ස වෙදනාට්ටස්ස ආදිකම්මිකස්සා’’තිආදිනයප්පවත්තො කච්ඡෙදොති ‘‘දසාහාතික්කන්තෙ අතික්කන්තසඤ්ඤී නිස්සග්ගියං පාචිත්තියං, දසාහාතික්කන්තෙ වෙමතිකො නිස්සග්ගියං පාචිත්තියං, දසාහාතික්කන්තෙ අනතික්කන්තසඤ්ඤී නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති (පාරා. 468) එවමාදිනයප්පවත්තො තිකපාචිත්තියතිකදුක්කටාදිභෙදො තිකපරිච්ඡෙදො.
ඉදානි එවමෙතං අභෙදතො රසවසෙන එකවිධන්තිආදිනා ‘‘අයං ධම්මො, අයං විනයො…පෙ… ඉමානි චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානී’’ති බුද්ධවචනං ධම්මවිනයාදිභෙදෙන වවත්ථපෙත්වා සඞ්ගායන්තෙන මහාකස්සපපමුඛෙන වසීගණෙන අනෙකච්ඡරියපාතුභාවපටිමණ්ඩිතාය සඞ්ගීතියා ඉමස්ස පිටකස්ස විනයභාවො මජ්ඣිමබුද්ධවචනාදිභාවො ච වවත්ථාපිතොති දස්සෙති. න කෙවලං ඉමමෙවිමස්ස යථාවුත්තප්පභෙදං වවත්ථපෙත්වා සඞ්ගීතං, අථ ඛො අඤ්ඤම්පීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න කෙවලඤ්ච ඉමමෙවා’’තිආදි. තත්ථ උද්දානසඞ්ගහො පඨමපාරාජිකාදීසු ආගතානං විනීතවත්ථුආදීනං සඞ්ඛෙපතො සඞ්ගහදස්සනවසෙන ධම්මසඞ්ගාහකෙහි කථිතා –
‘‘මක්කටී වජ්ජිපුත්තා ච, ගිහී නග්ගො ච තිත්ථියා;
දාරිකුප්පලවණ්ණා ච, බ්යඤ්ජනෙහිපරෙ දුවෙ’’ති. (පාරා. 66) –
ආදිකා ¶ ගාථායො. සීලක්ඛන්ධවග්ගමූලපරියායවග්ගාදිවසෙන සඞ්ගහො වග්ගසඞ්ගහො. උත්තරිමනුස්සධම්මපෙය්යාලනීලචක්කපෙය්යාලාදිවවත්ථාපනවසෙන පෙය්යාලසඞ්ගහො. අඞ්ගුත්තරනිකායාදීසු එකකනිපාතාදිසඞ්ගහො. සංයුත්තනිකායෙ දෙවතාසංයුත්තාදිවසෙන සංයුත්තසඞ්ගහො. මජ්ඣිමනිකායාදීසු මූලපණ්ණාසකාදිවසෙන පණ්ණාසකසඞ්ගහො.
අස්ස බුද්ධවචනස්ස සඞ්ගීතිපරියොසානෙ සාධුකාරං දදමානා වියාති සම්බන්ධො. සඞ්කම්පීති උද්ධං උද්ධං ගච්ඡන්තී සුට්ඨු කම්පි. සම්පකම්පීති උද්ධං අධො ච ගච්ඡන්තී සම්පකම්පි. සම්පවෙධීති චතූසු දිසාසු ගච්ඡන්තී සුට්ඨු පවෙධි. අච්ඡරං පහරිතුං යුත්තානි අච්ඡරියානි, පුප්ඵවස්සචෙලුක්ඛෙපාදීනි ¶ . යා පඨමමහාසඞ්ගීති ධම්මසඞ්ගාහකෙහි මහාකස්සපාදීහි පඤ්චහි සතෙහි යෙන කතා සඞ්ගීතා, තෙන පඤ්චසතානි එතිස්සා අත්ථීති ‘‘පඤ්චසතා’’ති ච, ථෙරෙහෙව කතත්තා ථෙරා මහාකස්සපාදයො එතිස්සා අත්ථීති ‘‘ථෙරිකා’’ති ච ලොකෙ වුච්චති, අයං පඨමමහාසඞ්ගීති නාමාති සම්බන්ධො.
එවං පඨමමහාසඞ්ගීතිං දස්සෙත්වා යදත්ථං සා ඉධ නිදස්සිතා, තං නිගමනවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘ඉමිස්සා’’තිආදිමාහ. ආයස්මතා උපාලිත්ථෙරෙන වුත්තන්ති ‘‘තෙන සමයෙනා’’තිආදි වක්ඛමානං සබ්බං නිදානවචනං වුත්තං. කිමත්ථං පනෙත්ථ ධම්මවිනයසඞ්ගහෙ කථියමානෙ නිදානවචනං වුත්තං, නනු ච භගවතා භාසිතවචනස්සෙව සඞ්ගහො කාතබ්බොති? වුච්චතෙ – දෙසනාය ඨිතිඅසම්මොසසද්ධඑය්යභාවසම්පාදනත්ථං. කාලදෙසදෙසකපරිසාපදෙසෙහි උපනිබන්ධිත්වා ඨපිතා හි දෙසනා චිරට්ඨිතිකා හොති අසම්මොසධම්මා සද්ධෙය්යා ච, දෙසකාලකත්තුහෙතුනිමිත්තෙහි උපනිබන්ධො විය වොහාරවිනිච්ඡයො. තෙනෙව ච ආයස්මතා මහාකස්සපෙන ‘‘පඨමපාරාජිකං ආවුසො, උපාලි, කත්ථ පඤ්ඤත්ත’’න්තිආදිනා දෙසාදිපුච්ඡාසු කතාසු තාසං විසජ්ජනං කරොන්තෙන ආයස්මතා උපාලිත්ථෙරෙන ‘‘තෙන සමයෙනා’’තිආදිනා පඨමපාරාජිකස්ස නිදානං භාසිතං.
අපිච සාසනසම්පත්තිපකාසනත්ථං නිදානවචනං. ඤාණකරුණාපරිග්ගහිතසබ්බකිරියස්ස හි භගවතො නත්ථි නිරත්ථකා පටිපත්ති අත්තහිතත්ථා වා, තස්මා ¶ පරෙසංයෙවත්ථාය පවත්තසබ්බකිරියස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සකලම්පි කායවචීමනොකම්මං යථාපවත්තං වුච්චමානං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං සත්තානං අනුසාසනට්ඨෙන සාසනං, න කබ්බරචනා. තයිදං සත්ථුරචිතං කාලදෙසදෙසකපරිසාපදෙසෙහි සද්ධිං තත්ථ තත්ථ නිදානවචනෙහි යථාරහං පකාසීයති.
අපිච සත්ථුනො පමාණභාවප්පකාසනෙන සාසනස්ස පමාණභාවදස්සනත්ථං නිදානවචනං, තඤ්චස්ස පමාණභාවදස්සනං ‘‘බුද්ධො භගවා’’ති ඉමිනා පදද්වයෙන විභාවිතන්ති වෙදිතබ්බං. බුද්ධොති හි ඉමිනා තථාගතස්ස අනඤ්ඤසාධාරණසුපරිසුද්ධඤාණාදිගුණවිසෙසයොගපරිදීපනෙන, භගවාති ච ඉමිනා රාගදොසමොහාදිසබ්බකිලෙසමලදුච්චරිතාදිදොසප්පහානදීපනෙන, තතො එව ච සබ්බසත්තුත්තමභාවදීපනෙන අයමත්ථො සබ්බථා පකාසිතො හොතීති ඉදමෙත්ථ නිදානවචනප්පයොජනස්ස මුඛමත්තනිදස්සනං.
තත්රායං ආචරියපරම්පරාති තස්මිං ජම්බුදීපෙ අයං ආචරියානං පරම්පරා පවෙණී පටිපාටි. උපාලි දාසකොතිආදීසු උපාලිත්ථෙරො පාකටොයෙව, දාසකත්ථෙරාදයො පන එවං වෙදිතබ්බා ¶ . වෙසාලියං කිර එකො දාසකො නාම බ්රාහ්මණමාණවො තිණ්ණං අන්තෙවාසිකසතානං ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො හුත්වා ආචරියස්ස සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හන්තො ද්වාදසවස්සිකොයෙව තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ අහොසි. සො එකදිවසං අන්තෙවාසිකපරිවුතො ධම්මවිනයං සඞ්ගායිත්වා වාලිකාරාමෙ නිවසන්තං ආයස්මන්තං උපාලිත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා අත්තනො වෙදෙසු සබ්බානි ගණ්ඨිට්ඨානානි ථෙරං පුච්ඡි. ථෙරොපි සබ්බං බ්යාකරිත්වා සයම්පි එකං පඤ්හං පුච්ඡන්තො නාමං සන්ධාය ඉමං පඤ්හං පුච්ඡි ‘‘එකධම්මො ඛො, මාණව, සබ්බෙසු ධම්මෙසු අනුපතති, සබ්බෙපි, මාණව, ධම්මා එකධම්මස්මිං ඔසරන්ති, කතමො නු ඛො සො, මාණවක, ධම්මො’’ති. සොපි ඛො මාණවො පඤ්හස්ස අත්ථං අජානන්තො ‘‘කිමිදං භො පබ්බජිතා’’ති ආහ. බුද්ධමන්තොයං මාණවාති. සක්කා පනායං භො මය්හම්පි දාතුන්ති. සක්කා, මාණව, අම්හෙහි ගහිතපබ්බජ්ජං ගණ්හන්තස්ස දාතුන්ති. ‘‘සාධු ඛො භො පබ්බජිතා’’ති මාණවො සම්පටිච්ඡිත්වා අත්තනො මාතරං පිතරං ආචරියඤ්ච අනුජානාපෙත්වා තීහි අන්තෙවාසිකසතෙහි සද්ධිං ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා පරිපුණ්ණවීසතිවස්සො උපසම්පදං ¶ ලභිත්වා අරහත්තං පාපුණි. ථෙරො තං ධුරං කත්වා ඛීණාසවසහස්සස්ස පිටකත්තයං වාචෙසි.
සොණකො පන දාසකත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකො. සො කිර කාසීසු එකස්ස වාණිජකස්ස පුත්තො හුත්වා පඤ්චදසවස්සුද්දෙසිකො එකං සමයං මාතාපිතූහි සද්ධිං වාණිජ්ජාය ගිරිබ්බජං ගතො. තතො පඤ්චපඤ්ඤාසදාරකෙහි සද්ධිං වෙළුවනං ගන්ත්වා තත්ථ දාසකත්ථෙරං සපරිසං දිස්වා අතිවිය පසන්නො පබ්බජ්ජං යාචිත්වා ථෙරෙන මාතාපිතරො අනුජානාපෙත්වා ‘‘පබ්බජාහී’’ති වුත්තො මාතාපිතුසන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙත්වා තෙසු අනිච්ඡන්තෙසු ඡින්නභත්තො හුත්වා මාතාපිතරො අනුජානාපෙත්වා පඤ්චපඤ්ඤාසාය දාරකෙහි සද්ධිං ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො අරහත්තං පාපුණි. තං ථෙරො සකලං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හාපෙසි. සොපි ගණපාමොක්ඛො හුත්වා බහූනං ධම්මවිනයං වාචෙසි.
සිග්ගවත්ථෙරො පන සොණකත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකො අහොසි. සො කිර පාටලිපුත්තෙ සිග්ගවො නාම අමච්චපුත්තො හුත්වා තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙසු තීසු පාසාදෙසු සම්පත්තිං අනුභවමානො එකදිවසං අත්තනො සහායෙන චණ්ඩවජ්ජිනා සෙට්ඨිපුත්තෙන සද්ධිං සපරිවාරො කුක්කුටාරාමං ගන්ත්වා තත්ථ සොණකත්ථෙරං නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා නිසින්නං දිස්වා වන්දිත්වා අත්තනා සද්ධිං අනාලපන්තං ඤත්වා ගන්ත්වා තං කාරණං භික්ඛුසඞ්ඝං පුච්ඡිත්වා භික්ඛූහි ‘‘සමාපත්තිං සමාපන්නා නාලපන්තී’’ති වුත්තො ‘‘කථං, භන්තෙ, සමාපත්තිතො වුට්ඨහන්තී’’ති පුන පුච්ඡිත්වා තෙහි ච භික්ඛූහි ‘‘සත්ථුනො චෙව සඞ්ඝස්ස ච පක්කොසනාය යථාපරිච්ඡින්නකාලතො ආයුසඞ්ඛයා ¶ ච වුට්ඨහන්තී’’ති වත්වා තස්ස සපරිවාරස්ස උපනිස්සයං දිස්වා සඞ්ඝස්ස වචනෙන නිරොධා වුට්ඨාපිතං සොණකත්ථෙරං දිස්වා ‘‘කස්මා, භන්තෙ, මයා සද්ධිං නාලපිත්ථා’’ති පුච්ඡිත්වා ථෙරෙන ‘‘භුඤ්ජිතබ්බකං කුමාර භුඤ්ජිම්හා’’ති වුත්තෙ ‘‘සක්කා නු ඛො, භන්තෙ, අම්හෙහිපි තං භොජෙතු’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සක්කා, කුමාර, අම්හාදිසෙ කත්වා භොජෙතු’’න්ති වුත්තෙ තමත්ථං මාතාපිතූනං ආරොචෙත්වා තෙහි අනුඤ්ඤාතො අත්තනො සහායෙන චණ්ඩවජ්ජිනා තෙහි ච පඤ්චහි පුරිසසතෙහි සද්ධිං සොණකත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා උපසම්පන්නො අහොසි. තත්ථ සිග්ගවො ච චණ්ඩවජ්ජී ච ද්වෙ ¶ උපජ්ඣායස්සෙව සන්තිකෙ ධම්මවිනයං පරියාපුණිත්වා අපරභාගෙ ඡළභිඤ්ඤා අහෙසුං.
තිස්සස්ස පන මොග්ගලිපුත්තස්ස අනුපුබ්බකථා පරතො ආවි භවිස්සති. විජිතාවිනොති විජිතසබ්බකිලෙසපටිපක්ඛත්තා විජිතවන්තො. පරම්පරායාති පටිපාටියා, අනුක්කමෙනාති වුත්තං හොති. ජම්බුසිරිව්හයෙති ජම්බුසදිසනාමෙ, ජම්බුනාමකෙති වුත්තං හොති. මහන්තෙන හි ජම්බුරුක්ඛෙන අභිලක්ඛිතත්තා දීපොපි ‘‘ජම්බූ’’ති වුච්චති. අච්ඡිජ්ජමානං අවිනස්සමානං කත්වා.
විනයවංසන්තිආදීහි තීහි විනයපාළියෙව කථිතා පරියායවචනත්තා. පකතඤ්ඤුතන්ති වෙය්යත්තියං, පටුභාවන්ති වුත්තං හොති. ධුරග්ගාහො අහොසීති පධානග්ගාහී අහොසි, සබ්බෙසං පාමොක්ඛො හුත්වා ගණ්හීති වුත්තං හොති. භික්ඛූනං සමුදායො සමූහො භික්ඛුසමුදායො, සමණගණොති අත්ථො.
ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය සාරත්ථදීපනියං
පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා සමත්තා.
දුතියසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා
‘‘යදා නිබ්බායිංසූ’’ති සම්බන්ධො. ජොතයිත්වා ච සබ්බධීති තමෙව සද්ධම්මං සබ්බත්ථ පකාසයිත්වා. ‘‘ජුතිමන්තො’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධවසෙන ‘‘ජුතීමන්තො’’ති වුත්තං, පඤ්ඤාජොතිසම්පන්නාති අත්ථො, තෙජවන්තොති වා, මහානුභාවාති වුත්තං හොති. නිබ්බායිංසූති අනුපාදිසෙසාය ¶ නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායිංසු. පහීනසබ්බකිලෙසත්තා නත්ථි එතෙසං කත්ථචි ආලයො තණ්හාති අනාලයා, වීතරාගාති වුත්තං හොති.
වස්සසතපරිනිබ්බුතෙ භගවතීති වස්සසතං පරිනිබ්බුතස්ස අස්සාති වස්සසතපරිනිබ්බුතො, භගවා, තස්මිං පරිනිබ්බානතො වස්සසතෙ අතික්කන්තෙති වුත්තං හොති. වෙසාලිකාති වෙසාලීනිවාසිනො. වජ්ජිපුත්තකාති වජ්ජිරට්ඨෙ වෙසාලියං කුලානං පුත්තා. කප්පති සිඞ්ගීලොණකප්පොති සිඞ්ගෙන ලොණං පරිහරිත්වා පරිහරිත්වා අලොණකපිණ්ඩපාතෙන සද්ධිං භුඤ්ජිතුං කප්පති, න සන්නිධිං කරොතීති අධිප්පායො. කප්පති ද්වඞ්ගුලකප්පොති ද්වඞ්ගුලං ¶ අතික්කන්තාය ඡායාය විකාලෙ භොජනං භුඤ්ජිතුං කප්පතීති අත්ථො. කප්පති ගාමන්තරකප්පොති ‘‘ගාමන්තරං ගමිස්සාමී’’ති පවාරිතෙන අනතිරිත්තභොජනං භුඤ්ජිතුං කප්පතීති අත්ථො. කප්පති ආවාසකප්පොති එකසීමායං නානාසෙනාසනෙසු විසුං විසුං උපොසථාදීනි සඞ්ඝකම්මානි කාතුං වට්ටතීති අත්ථො. කප්පති අනුමතිකප්පොති ‘‘අනාගතානං ආගතකාලෙ අනුමතිං ගහෙස්සාමී’’ති තෙසු අනාගතෙසුයෙව වග්ගෙන සඞ්ඝෙන කම්මං කත්වා පච්ඡා අනුමතිං ගහෙතුං කප්පති, වග්ගකම්මං න හොතීති අධිප්පායො. කප්පති ආචිණ්ණකප්පොති ආචරියුපජ්ඣායෙහි ආචිණ්ණො කප්පතීති අත්ථො. සො පන එකච්චො කප්පති ධම්මිකො, එකච්චො න කප්පති අධම්මිකොති වෙදිතබ්බො. කප්පති අමථිතකප්පොති යං ඛීරං ඛීරභාවං විජහිතං දධිභාවං අසම්පත්තං, තං භුත්තාවිනා පවාරිතෙන අනතිරිත්තං භුඤ්ජිතුං කප්පතීති අත්ථො. කප්පති ජලොගිං පාතුන්ති එත්ථ ජලොගීති තරුණසුරා. යං මජ්ජසම්භාරං එකතො කතං මජ්ජභාවමසම්පත්තං, තං පාතුං වට්ටතීති අධිප්පායො. ජාතරූපරජතන්ති සරසතො විකාරං අනාපජ්ජිත්වා සබ්බදා ජාතං රූපමෙව හොතීති ජාතං රූපමෙතස්සාති ජාතරූපං, සුවණ්ණං. ධවලසභාවතාය රාජතීති රජතං, රූපියං. සුසුනාගපුත්තොති සුසුනාගස්ස පුත්තො.
කාකණ්ඩකපුත්තොති කාකණ්ඩකබ්රාහ්මණස්ස පුත්තො. වජ්ජීසූති ජනපදවචනත්තා බහුවචනං කතං. එකොපි හි ජනපදො රුළ්හීසද්දත්තා බහුවචනෙන වුච්චති. යෙන වෙසාලී, තදවසරීති යෙන දිසාභාගෙන වෙසාලී අවසරිතබ්බා, යස්මිං වා පදෙසෙ වෙසාලී, තදවසරි, තං පත්තොති අත්ථො. මහාවනෙ කූටාගාරසාලායන්ති එත්ථ මහාවනං නාම සයංජාතමරොපිමං සපරිච්ඡෙදං මහන්තං වනං. කපිලවත්ථුසාමන්තා පන මහාවනං හිමවන්තෙන සහ එකාබද්ධං අපරිච්ඡෙදං හුත්වා මහාසමුද්දං ආහච්ච ඨිතං, ඉදං තාදිසං න හොතීති සපරිච්ඡෙදං මහන්තං වනන්ති මහාවනං. කූටාගාරසාලා පන මහාවනං නිස්සාය කතෙ ආරාමෙ කූටාගාරං අන්තො කත්වා හංසවට්ටකච්ඡන්නෙන හංසමණ්ඩලාකාරෙන කතා.
තදහුපොසථෙති ¶ එත්ථ තදහූති තස්මිං අහනි, තස්මිං දිවසෙති අත්ථො. උපවසන්ති එත්ථාති උපොසථො, උපවසිතබ්බදිවසො. උපවසන්තීති ච සීලෙන වා සබ්බසො ආහාරස්ස ච අභුඤ්ජනසඞ්ඛාතෙන අනසනෙන ¶ වා ඛීරපානමධුපානාදිමත්තෙන වා උපෙතා හුත්වා වසන්තීති අත්ථො. සො පනෙස දිවසො අට්ඨමීචාතුද්දසීපන්නරසීභෙදෙන තිවිධො. කත්ථචි පන පාතිමොක්ඛෙපි සීලෙපි උපවාසෙපි පඤ්ඤත්තියම්පි උපොසථසද්දො ආගතො. තථා හෙස ‘‘ආයාමාවුසො කප්පින, උපොසථං ගමිස්සාමා’’තිආදීසු පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ ආගතො. ‘‘එවං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතො ඛො විසාඛෙ උපොසථො උපවුත්ථො’’තිආදීසු (අ. නි. 8.43) සීලෙ. ‘‘සුද්ධස්ස වෙ සදා ඵෙග්ගු, සුද්ධස්සුපොසථො සදා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.79) උපවාසෙ. ‘‘උපොසථො නාම නාගරාජා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.246; ම. නි. 3.258) පඤ්ඤත්තියඤ්ච ආගතො. තත්ථ උපෙච්ච වසිතබ්බතො උපොසථො පාතිමොක්ඛුද්දෙසො. උපෙතෙන සමන්නාගතෙන හුත්වා වසිතබ්බතො සන්තානෙ වාසෙතබ්බතො උපොසථො සීලං. අසනාදිසංයමාදිං වා උපෙච්ච වසන්තීති උපොසථො උපවාසො. තථාරූපෙ හත්ථිඅස්සවිසෙසෙ උපොසථොති සමඤ්ඤාමත්තතො උපොසථො පඤ්ඤත්ති. ඉධ පන ‘‘න, භික්ඛවෙ, තදහුපොසථෙ සභික්ඛුකා ආවාසා’’තිආදීසු (මහාව. 181) විය උපොසථදිවසො අධිප්පෙතො, තස්මා තදහුපොසථෙති තස්මිං උපොසථදිවසෙති අත්ථො. කංසපාතින්ති සුවණ්ණපාතිං. කහාපණම්පීතිආදීසු කහාපණස්ස සමභාගො අඩ්ඪො. පාදො චතුත්ථභාගො. මාසකොයෙව මාසකරූපං. සබ්බං තාව වත්තබ්බන්ති ඉමිනා සත්තසතිකක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 446 ආදයො) ආගතා සබ්බාපි පාළි ඉධ ආනෙත්වා වත්තබ්බාති දස්සෙති. සා කුතො වත්තබ්බාති ආහ ‘‘යාව ඉමාය පන විනයසඞ්ගීතියා’’තිආදි. සඞ්ගායිතසදිසමෙව සඞ්ගායිංසූති සම්බන්ධො.
පුබ්බෙ කතං උපාදායාති පුබ්බෙ කතං පඨමසඞ්ගීතිමුපාදාය. සා පනායං සඞ්ගීතීති සම්බන්ධො. තෙසූති තෙසු සඞ්ගීතිකාරකෙසු ථෙරෙසු. විස්සුතාති ගණපාමොක්ඛතාය විස්සුතා සබ්බත්ථ පාකටා. තස්මිඤ්හි සන්නිපාතෙ අට්ඨෙව ගණපාමොක්ඛා මහාථෙරා අහෙසුං, තෙසු ච වාසභගාමී සුමනොති ද්වෙ ථෙරා අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකා, අවසෙසා ඡ ආනන්දත්ථෙරස්ස. එතෙ පන සබ්බෙපි අට්ඨ මහාථෙරා භගවන්තං දිට්ඨපුබ්බා. ඉදානි තෙ ථෙරෙ සරූපතො දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සබ්බකාමී චා’’තිආදි. සාණසම්භූතොති සාණදෙසවාසී සම්භූතත්ථෙරො ¶ . දුතියො සඞ්ගහොති සම්බන්ධො. පන්නභාරාති පතිතක්ඛන්ධභාරා. ‘‘භාරා හවෙ පඤ්චක්ඛන්ධා’’ති (සං. නි. 3.22) හි වුත්තං. කතකිච්චාති චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි කත්තබ්බස්ස පරිඤ්ඤාපහානසඅඡකිරියාභාවනාසඞ්ඛාතස්ස සොළසවිධස්සපි කිච්චස්ස පරිනිට්ඨිතත්තා කතකිච්චා.
අබ්බුදන්ති උපද්දවං වදන්ති චොරකම්මම්පි භගවතො වචනං ථෙනෙත්වා අත්තනො වචනස්ස දීපනතො ¶ . ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘අබ්බුදං ගණ්ඩො’’ති වුත්තං. ඉමන්ති වක්ඛමානනිදස්සනං. සන්දිස්සමානා මුඛා සම්මුඛා. උපරිබ්රහ්මලොකූපපත්තියා භාවිතමග්ගන්ති උපරිබ්රහ්මලොකෙ උපපත්තියා උප්පාදිතජ්ඣානං. ඣානඤ්හි තත්රූපපත්තියා උපායභාවතො ඉධ ‘‘මග්ගො’’ති වුත්තං. උපායො හි ‘‘මග්ගො’’ති වුච්චති. වචනත්ථො පනෙත්ථ – තං තං උපපත්තිං මග්ගති ගවෙසති ජනෙති නිප්ඵාදෙතීති මග්ගොති එවං වෙදිතබ්බො. අත්ථතො චායං මග්ගො නාම චෙතනාපි හොති චෙතනාසම්පයුත්තධම්මාපි තදුභයම්පි. ‘‘නිරයඤ්චාහං, සාරිපුත්ත, ජානාමි නිරයගාමිඤ්ච මග්ග’’න්ති (ම. නි. 1.153) හි එත්ථ චෙතනා මග්ගො නාම.
‘‘සද්ධා හිරියං කුසලඤ්ච දානං,
ධම්මා එතෙ සප්පුරිසානුයාතා;
එතඤ්හි මග්ගං දිවියං වදන්ති,
එතෙන හි ගච්ඡති දෙවලොක’’න්ති. (අ. නි. 8.32; කථා. 479) –
එත්ථ චෙතනාසම්පයුත්තධම්මා මග්ගො නාම. ‘‘අයං භික්ඛවෙ මග්ගො අයං පටිපදා’’ති සඞ්ඛාරූපපත්තිසුත්තාදීසු (ම. නි. 3.161) චෙතනාපි චෙතනාසම්පයුත්තධම්මාපි මග්ගො නාම. ඉමස්මිං ඨානෙ ඣානස්ස අධිප්පෙතත්තා චෙතනාසම්පයුත්තධම්මා ගහෙතබ්බා.
මොග්ගලිබ්රාහ්මණස්සාති ලොකසම්මතස්ස අපුත්තකස්ස මොග්ගලිනාමබ්රාහ්මණස්ස. නනු ච කථමෙතං නාම වුත්තං ‘‘මොග්ගලිබ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගහෙස්සතී’’ති. කිං උපරූපපත්තියා පටිලද්ධසමාපත්තීනම්පි කාමාවචරෙ උප්පත්ති හොතීති? හොති. සා ච කතාධිකාරානං මහාපුඤ්ඤානං චෙතොපණිධිවසෙන හොති, න සබ්බෙසන්ති දට්ඨබ්බං. අථ මහග්ගතස්ස ගරුකකම්මස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා පරිත්තකම්මං කථමත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොතීති? එත්ථ ච තාව තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු ඉදං ¶ වුත්තං ‘‘නිකන්තිබලෙනෙව ඣානා පරිහායති, තතො පරිහීනජ්ඣානා නිබ්බත්තන්තී’’ති. කෙචි පන ‘‘අනීවරණාවත්ථාය නිකන්තියා ඣානස්ස පරිහානි වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බා’’ති වත්වා එවමෙත්ථ කාරණං වදන්ති ‘‘සතිපි මහග්ගතකම්මුනො විපාකපටිබාහනසමත්ථස්ස පරිත්තකම්මස්සපි අභාවෙ ‘ඉජ්ඣති, භික්ඛවෙ, සීලවතො චෙතොපණිධි විසුද්ධත්තා’ති (දී. නි. 3.337; අ. නි. 8.35; සං. නි. 4.352) වචනතො කාමභවෙ චෙතොපණිධි මහග්ගතකම්මස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා පරිත්තකම්මුනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොතී’’ති.
සාධු ¶ සප්පුරිසාති එත්ථ සාධූති ආයාචනත්ථෙ නිපාතො, තං යාචාමාති අත්ථො. හට්ඨපහට්ඨොති චිත්තපීණනවසෙන පුනප්පුනං සන්තුට්ඨො. උදග්ගුදග්ගොති සරීරවිකාරුප්පාදනපීතිවසෙන උදග්ගුදග්ගො. පීතිමා හි පුග්ගලො කායචිත්තානං උග්ගතත්තා අබ්භුග්ගතත්තා ‘‘උදග්ගො’’ති වුච්චති. සාධූති පටිස්සුණිත්වාති ‘‘සාධූ’’ති පටිවචනං දත්වා. තීරෙත්වාති නිට්ඨපෙත්වා. පුන පච්චාගමිංසූති පුන ආගමිංසු. තෙන ඛො පන සමයෙනාති යස්මිං සමයෙ දුතියසඞ්ගීතිං අකංසු, තස්මිං සමයෙති අත්ථො. නවකාති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘‘දහරභික්ඛූ’’ති වුත්තං. තං අධිකරණං න සම්පාපුණිංසූති තං වජ්ජිපුත්තකෙහි උප්පාදිතං අධිකරණං විනිච්ඡිනිතුං න සම්පාපුණිංසු නාගමිංසු. නො අහුවත්ථාති සම්බන්ධො. ඉදං දණ්ඩකම්මන්ති ඉදානි වත්තබ්බං සන්ධාය වුත්තං. යාවතායුකං ඨත්වා පරිනිබ්බුතාති සම්බන්ධො, යාව අත්තනො අත්තනො ආයුපරිමාණං, තාව ඨත්වා පරිනිබ්බුතාති අත්ථො.
කිං පන කත්වා තෙ ථෙරා පරිනිබ්බුතාති ආහ ‘‘දුතියං සඞ්ගහං කත්වා’’තිආදි. අනාගතෙපි සද්ධම්මවුඩ්ඪියා හෙතුං කත්වා පරිනිබ්බුතාති සම්බන්ධො. ඉදානි ‘‘තෙපි නාම එවං මහානුභාවා ථෙරා අනිච්චතාය වසං ගතා, කිමඞ්ගං පන අඤ්ඤෙ’’ති සංවෙජෙත්වා ඔවදන්තො ආහ ‘‘ඛීණාසවා’’තිආදි. අනිච්චතාවසන්ති අනිච්චතාවසත්තං, අනිච්චතායත්තභාවං අනිච්චතාධීනභාවන්ති වුත්තං හොති. ජම්මිං ලාමකං දුරභිසම්භවං අනභිභවනීයං අතික්කමිතුං අසක්කුණෙය්යං අනිච්චතං එවං ඤත්වාති සම්බන්ධො. කෙචි පන ‘‘දුරභිසම්භව’’න්ති එත්ථ ‘‘පාපුණිතුං අසක්කුණෙය්ය’’න්ති ඉමමත්ථං ගහෙත්වා ‘‘යං දුරභිසම්භවං නිච්චං අමතං පදං, තං පත්තුං වායමෙ ධීරො’’ති සම්බන්ධං ¶ වදන්ති. සබ්බාකාරෙනාති සබ්බප්පකාරෙන වත්තබ්බං කිඤ්චිපි අසෙසෙත්වා දුතියසඞ්ගීති සංවණ්ණිතාති අධිප්පායො.
ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය සාරත්ථදීපනියං
දුතියසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා සමත්තා.
තතියසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා
ඉමිස්සා පන සඞ්ගීතියා ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි නික්කඩ්ඪිතා තෙ දසසහස්සා වජ්ජිපුත්තකා භික්ඛූ පක්ඛං පරියෙසමානා අත්තනො අත්තනො අනුරූපං දුබ්බලපක්ඛං ලභිත්වා විසුං මහාසඞ්ඝිකං ආචරියකුලං ¶ නාම අකංසු, තතො භිජ්ජිත්වා අපරානි ද්වෙ ආචරියකුලානි ජාතානි ගොකුලිකා ච එකබ්යොහාරිකා ච. ගොකුලිකනිකායතො භිජ්ජිත්වා අපරානි ද්වෙ ආචරියකුලානි ජාතානි පණ්ණත්තිවාදා ච බාහුලියා ච. බහුස්සුතිකාතිපි තෙසංයෙව නාමං, තෙසංයෙව අන්තරා චෙතියවාදා නාම අපරෙ ආචරියවාදා උප්පන්නා. එවං මහාසඞ්ඝිකාචරියකුලතො දුතියෙ වස්සසතෙ පඤ්චාචරියකුලානි උප්පන්නානි, තානි මහාසඞ්ඝිකෙහි සද්ධිං ඡ හොන්ති.
තස්මිංයෙව දුතියෙ වස්සසතෙ ථෙරවාදතො භිජ්ජිත්වා ද්වෙ ආචරියවාදා උප්පන්නා මහිසාසකා ච වජ්ජිපුත්තකා ච. තත්ථ වජ්ජිපුත්තකවාදතො භිජ්ජිත්වා අපරෙ චත්තාරො ආචරියවාදා උප්පන්නා ධම්මුත්තරිකා භද්දයානිකා ඡන්නාගාරිකා සමිතිකාති. පුන තස්මිංයෙව දුතියෙ වස්සසතෙ මහිසාසකවාදතො භිජ්ජිත්වා සබ්බත්ථිවාදා ධම්මගුත්තිකාති ද්වෙ ආචරියවාදා උප්පන්නා. පුන සබ්බත්ථිවාදකුලතො භිජ්ජිත්වා කස්සපිකා නාම ජාතා, කස්සපිකෙසුපි භින්නෙසු අපරෙ සඞ්කන්තිකා නාම ජාතා, සඞ්කන්තිකෙසු භින්නෙසු සුත්තවාදා නාම ජාතාති ථෙරවාදතො භිජ්ජිත්වා ඉමෙ එකාදස ආචරියවාදා උප්පන්නා, තෙ ථෙරවාදෙන සද්ධිං ද්වාදස හොන්ති. ඉති ඉමෙ ච ද්වාදස මහාසඞ්ඝිකානඤ්ච ඡ ආචරියවාදාති සබ්බෙ අට්ඨාරස ආචරියවාදා දුතියෙ වස්සසතෙ ¶ උප්පන්නා. අට්ඨාරස නිකායාතිපි අට්ඨාරසාචරියකුලානීතිපි එතෙසංයෙව නාමං. එතෙසු පන සත්තරස වාදා භින්නකා, ථෙරවාදොවෙකො අසම්භින්නකොති වෙදිතබ්බො. වුත්තම්පි චෙතං දීපවංසෙ –
‘‘නික්කඩ්ඪිතා පාපභික්ඛූ, ථෙරෙහි වජ්ජිපුත්තකා;
අඤ්ඤං පක්ඛං ලභිත්වාන, අධම්මවාදී බහූ ජනා.
‘‘දසසහස්සා සමාගන්ත්වා, අකංසු ධම්මසඞ්ගහං;
තස්මායං ධම්මසඞ්ගීති, මහාසඞ්ගීති වුච්චති.
‘‘මහාසඞ්ගීතිකා භික්ඛූ, විලොමං අකංසු සාසනෙ;
භින්දිත්වා මූලසඞ්ගහං, අඤ්ඤං අකංසු සඞ්ගහං.
‘‘අඤ්ඤත්ර සඞ්ගහිතං සුත්තං, අඤ්ඤත්ර අකරිංසු තෙ;
අත්ථං ධම්මඤ්ච භින්දිංසු, විනයෙ නිකායෙසු ච පඤ්චසු.
‘‘පරියායදෙසිතඤ්චාපි ¶ , අථො නිප්පරියායදෙසිතං;
නීතත්ථඤ්චෙව නෙය්යත්ථං, අජානිත්වාන භික්ඛවො.
‘‘අඤ්ඤං සන්ධාය භණිතං, අඤ්ඤං අත්ථං ඨපයිංසු තෙ;
බ්යඤ්ජනච්ඡායාය තෙ භික්ඛූ, බහුං අත්ථං විනාසයුං.
‘‘ඡඩ්ඩෙත්වාන එකදෙසං, සුත්තං විනයගම්භිරං;
පතිරූපං සුත්තං විනයං, තඤ්ච අඤ්ඤං කරිංසු තෙ.
‘‘පරිවාරං අත්ථුද්ධාරං, අභිධම්මං ඡප්පකරණං;
පටිසම්භිදඤ්ච නිද්දෙසං, එකදෙසඤ්ච ජාතකං;
එත්තකං විස්සජ්ජෙත්වාන, අඤ්ඤානි අකරිංසු තෙ.
‘‘නාමං ලිඞ්ගං පරික්ඛාරං, ආකප්පකරණානි ච;
පකතිභාවං විජහිත්වා, තඤ්ච අඤ්ඤං අකංසු තෙ.
‘‘පුබ්බඞ්ගමා භින්නවාදා, මහාසඞ්ගීතිකාරකා;
තෙසඤ්ච අනුකාරෙන, භින්නවාදා බහූ අහු.
‘‘තතො අපරකාලම්හි, තස්මිං භෙදො අජායථ;
ගොකුලිකා එකබ්යොහාරි, ද්විධා භිජ්ජිත්ථ භික්ඛවො.
‘‘ගොකුලිකානං ¶ ද්වෙ භෙදා, අපරකාලම්හි ජායථ;
බහුස්සුතිකා ච පඤ්ඤත්ති, ද්විධා භිජ්ජිත්ථ භික්ඛවො.
‘‘චෙතියා ච පුනවාදී, මහාසඞ්ගීතිභෙදකා;
පඤ්ච වාදා ඉමෙ සබ්බෙ, මහාසඞ්ගීතිමූලකා.
‘‘අත්ථං ධම්මඤ්ච භින්දිංසු, එකදෙසඤ්ච සඞ්ගහං;
ගන්ථඤ්ච එකදෙසඤ්හි, ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ඤං අකංසු තෙ.
‘‘නාමං ¶ ලිඞ්ගං පරික්ඛාරං, ආකප්පකරණානි ච;
පකතිභාවං විජහිත්වා, තඤ්ච අඤ්ඤං අකංසු තෙ.
‘‘විසුද්ධත්ථෙරවාදම්හි, පුන භෙදො අජායථ;
මහිසාසකා වජ්ජිපුත්තකා, ද්විධා භිජ්ජිත්ථ භික්ඛවො.
‘‘වජ්ජිපුත්තකවාදම්හි, චතුධා භෙදො අජායථ;
ධම්මත්තුරිකා භද්දයානිකා, ඡන්නාගාරිකා ච සමිති.
‘‘මහිසාසකානං ද්වෙ භෙදා, අපරකාලම්හි අජායථ;
සබ්බත්ථිවාදා ධම්මගුත්තා, ද්විධා භිජ්ජිත්ථ භික්ඛවො.
‘‘සබ්බත්ථිවාදානං කස්සපිකා, සඞ්කන්ති කස්සපිකෙන ච;
සඞ්කන්තිකානං සුත්තවාදී, අනුපුබ්බෙන භිජ්ජථ.
‘‘ඉමෙ එකාදස වාදා, පභින්නා ථෙරවාදතො;
අත්ථං ධම්මඤ්ච භින්දිංසු, එකදෙසඤ්ච සඞ්ගහං;
ගන්ථඤ්ච එකදෙසඤ්හි, ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ඤං අකංසු තෙ.
‘‘නාමං ලිඞ්ගං පරික්ඛාරං, ආකප්පකරණානි ච;
පකතිභාවං විජහිත්වා, තඤ්ච අඤ්ඤං අකංසු තෙ.
‘‘සත්තරස භින්නවාදා, එකවාදො අභින්නකො;
සබ්බෙවට්ඨාරස හොන්ති, භින්නවාදෙන තෙ සහ;
නිග්රොධොව මහාරුක්ඛො, ථෙරවාදානමුත්තමො.
‘‘අනූනං අනධිකඤ්ච, කෙවලං ජිනසාසනං;
කණ්ටකා විය රුක්ඛම්හි, නිබ්බත්තා වාදසෙසකා.
‘‘පඨමෙ ¶ ¶ වස්සසතෙ නත්ථි, දුතියෙ වස්සසතන්තරෙ;
භින්නා සත්තරස වාදා, උප්පන්නා ජිනසාසනෙ’’ති.
අපරාපරං පන හෙමවතා රාජගිරිකා සිද්ධත්ථිකා පුබ්බසෙලියා අපරසෙලියා වාජිරියාති අඤ්ඤෙපි ඡ ආචරියවාදා උප්පන්නා. පුරිමකානං පන අට්ඨාරසන්නං ආචරියවාදානං වසෙන පවත්තමානෙ සාසනෙ අසොකො ධම්මරාජා පටිලද්ධසද්ධො දිවසෙ දිවසෙ බුද්ධපූජාය සතසහස්සං, ධම්මපූජාය සතසහස්සං, සඞ්ඝපූජාය සතසහස්සං, අත්තනො ආචරියස්ස නිග්රොධත්ථෙරස්ස සතසහස්සං, චතූසු ද්වාරෙසු භෙසජ්ජත්ථාය සතසහස්සන්ති පඤ්ච සතසහස්සානි පරිච්චජන්තො සාසනෙ උළාරං ලාභසක්කාරං පවත්තෙසි. තදා හතලාභසක්කාරෙහි තිත්ථියෙහි උප්පාදිතං අනෙකප්පකාරං සාසනමලං විසොධෙත්වා මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො තිපිටකපරියත්තිධරානං පභින්නපටිසම්භිදානං භික්ඛූනං සහස්සමෙකං ගහෙත්වා යථා මහාකස්සපත්ථෙරො ච යසත්ථෙරො ච ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායිංසු, එවමෙව සඞ්ගායන්තො තතියසඞ්ගීතිං අකාසි. ඉදානි තං තතියසඞ්ගීතිං මූලතො පභුති විත්ථාරෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තිස්සොපි ඛො මහාබ්රහ්මා බ්රහ්මලොකතො චවිත්වා මොග්ගලිබ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං අග්ගහෙසී’’තිආදි.
තත්ථ ගෙහෙ පටිසන්ධිං අග්ගහෙසීති මොග්ගලිබ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ බ්රාහ්මණියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං අග්ගහෙසීති අත්ථො. ගෙහස්ස පන තන්නිස්සයත්තා නිස්සිතෙ නිස්සයවොහාරවසෙන ‘‘ගෙහෙ පටිසන්ධිං අග්ගහෙසී’’ති වුත්තං යථා ‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්ති, සබ්බො ගාමො ආගතො’’ති. සත්තවස්සානීති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. අතිච්ඡථාති අතික්කමිත්වා ඉච්ඡථ, ඉධ භික්ඛා න ලබ්භති, ඉතො අඤ්ඤත්ථ ගන්ත්වා භික්ඛං පරියෙසථාති අධිප්පායො. ‘‘භො පබ්බජිතා’’තිආදි බ්රාහ්මණො අත්තනො ගෙහෙ භික්ඛාලාභං අනිච්ඡන්තො ආහ. පටියාදිතභත්තතොති සම්පාදෙත්වා ඨපිතභත්තතො. තදුපියන්ති තදනුරූපං. උපසමං දිස්වාති ථෙරස්ස කායචිත්තවූපසමං පුනප්පුනං දිස්වා, ඤත්වාති අත්ථො. ඉරියාපථවූපසමසන්දස්සනෙන හි තන්නිබන්ධිනො චිත්තස්ස යොනිසො පවත්තිඋපසමොපි විඤ්ඤායති. භිය්යොසො මත්තාය පසීදිත්වාති ¶ පුනප්පුනං විසෙසතො අධිකතරං පසීදිත්වා. භත්තවිස්සග්ගකරණත්ථායාති භත්තකිච්චකරණත්ථාය. අධිවාසෙත්වාති සම්පටිච්ඡිත්වා.
සොළසවස්සුද්දෙසිකොති සොළසවස්සොති උද්දිසිතබ්බො වොහරිතබ්බොති සොළසවස්සුද්දෙසො, සොයෙව සොළසවස්සුද්දෙසිකො. සොළසවස්සොති වා උද්දිසිතබ්බතං අරහතීති සොළසවස්සුද්දෙසිකො, සොළසවස්සානි වා උද්දිසිතබ්බානි අස්සාති සොළසවස්සුද්දෙසිකො, සොළසවස්සොති උද්දෙසො වා අස්ස ¶ අත්ථීති සොළසවස්සුද්දෙසිකො, අත්ථතො පන සොළසවස්සිකොති වුත්තං හොති. තිණ්ණං වෙදානං පාරගූති ඉරුවෙදයජුවෙදසාමවෙදසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං වෙදානං පගුණකරණවසෙන පාරං ගතොති පාරගූ. පාරගූති චෙත්ථ නිච්චසාපෙක්ඛතාය සමාසාදිකං වෙදිතබ්බං. ලග්ගෙත්වාති ඔලම්බෙත්වා. න ච කාචීති එත්ථ ච-සද්දො අවධාරණෙ, කාචි කථා නෙව උප්පජ්ජතීති අත්ථො. පල්ලඞ්කන්ති නිසීදිතබ්බාසනං. උප්පජ්ජිස්සතීති එත්ථාපි ‘‘කථා’’ති ඉදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. කුපිතො අනත්තමනොති කොපෙන කුපිතො, අනත්තමනො දොමනස්සෙන. දොමනස්සසමඞ්ගී හි පුග්ගලො පීතිසුඛෙහි න අත්තමනො න අත්තචිත්තොති අනත්තමනොති වුච්චති. න සකමනොති වා අනත්තමනො අත්තනො වසෙ අට්ඨිතචිත්තත්තා.
චණ්ඩික්කභාවෙති චණ්ඩිකො වුච්චති චණ්ඩො ථද්ධපුග්ගලො, තස්ස භාවො චණ්ඩික්කං, ථද්ධභාවොති අත්ථො. ඉධ පන ‘‘චණ්ඩික්කභාවෙ’’ති වුත්තත්තා චණ්ඩිකොයෙව චණ්ඩික්කන්ති ගහෙතබ්බං, තෙන ‘‘චණ්ඩික්කභාවෙ’’ති එත්ථ ථද්ධභාවෙති අත්ථො වෙදිතබ්බො. කිඤ්චි මන්තන්ති කිඤ්චි වෙදං. අඤ්ඤෙ කෙ ජානිස්සන්තීති න කෙචි ජානිස්සන්තීති අධිප්පායො. පුච්ඡිත්වා සක්කා ජානිතුන්ති අත්තනො පදෙසඤාණෙ ඨිතත්තා ථෙරො එවමාහ. සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා එව හි ‘‘පුච්ඡ, මාණව, යදාකඞ්ඛසී’’තිආදිනා පච්චෙකබුද්ධාදීහි අසාධාරණං සබ්බඤ්ඤුපවාරණං පවාරෙන්ති. සාවකා පන පදෙසඤාණෙ ඨිතත්තා ‘‘සුත්වා වෙදිස්සාමා’’ති වා ‘‘පුච්ඡිත්වා සක්කා ජානිතු’’න්ති වා වදන්ති.
තීසු වෙදෙසූතිආදීසු තයො වෙදා පුබ්බෙ වුත්තනයා එව. නිඝණ්ඩූති නාමනිඝණ්ඩුරුක්ඛාදීනං වෙවචනප්පකාසකං සත්ථං, වෙවචනප්පකාසකන්ති ච පරියායසද්දදීපකන්ති අත්ථො, එකෙකස්ස අත්ථස්ස අනෙකපරියායවචනවිභාවකන්ති ¶ වුත්තං හොති. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං අනෙකෙසං අත්ථානං එකසද්දස්ස වචනීයතාවිභාවනවසෙනපි තස්ස ගන්ථස්ස පවත්තත්තා. වචනීයවාචකභාවෙන අත්ථං සද්දඤ්ච නිඛණ්ඩෙති භින්දති විභජ්ජ දස්සෙතීති නිඛණ්ඩු, සො එව ඉධ ඛ-කාරස්ස ඝ-කාරං කත්වා නිඝණ්ඩූති වුත්තො. කෙටුභන්ති කිරියාකප්පවිකප්පො කවීනං උපකාරසත්ථං. එත්ථ ච කිරියාකප්පවිකප්පොති වචීභෙදාදිලක්ඛණා කිරියා කප්පීයති විකප්පීයති එතෙනාති කිරියාකප්පො, සො පන වණ්ණපදබන්ධපදත්ථාදිවිභාගතො බහුවිකප්පොති කිරියාකප්පවිකප්පොති වුච්චති. ඉදඤ්ච මූලකිරියාකප්පගන්ථං සන්ධාය වුත්තං. සො හි සතසහස්සපරිමාණො නයාදිචරියාදිකං පකරණං. වචනත්ථතො පන කිටති ගමෙති කිරියාදිවිභාගං, තං වා අනවසෙසපරියාදානතො ගමෙන්තො පූරෙතීති කෙටුභන්ති වුච්චති, සහ නිඝණ්ඩුනා කෙටුභෙන ච සනිඝණ්ඩුකෙටුභා, තයො වෙදා. තෙසු සනිඝණ්ඩුකෙටුභෙසු. ඨානකරණාදිවිභාගතො ¶ නිබ්බචනවිභාගතො ච අක්ඛරා පභෙදීයන්ති එතෙනාති අක්ඛරප්පභෙදො, සික්ඛා ච නිරුත්ති ච. සහ අක්ඛරප්පභෙදෙනාති සාක්ඛරප්පභෙදා, තෙසු සාක්ඛරප්පභෙදෙසු. ඉතිහාසපඤ්චමෙසූති අථබ්බනවෙදං චතුත්ථං කත්වා ‘‘ඉතිහ ආස ඉතිහ ආසා’’ති ඊදිසවචනපටිසංයුත්තො පුරාණකථාසඞ්ඛාතො ඉතිහාසො පඤ්චමො එතෙසන්ති ඉතිහාසපඤ්චමා, තයො වෙදා. තෙසු ඉතිහාසපඤ්චමෙසු. නෙව අත්තනා පස්සතීති නෙව සයං පස්සති, නෙව ජානාතීති අත්ථො. පුච්ඡ, බ්යාකරිස්සාමීති ‘‘සබ්බාපි පුච්ඡා වෙදෙසුයෙව අන්තොගධා’’ති සල්ලක්ඛෙන්තො එවමාහ.
යස්ස චිත්තන්තිආදිපඤ්හද්වයං චුතිචිත්තසමඞ්ගිනො ඛීණාසවස්ස චුතිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ පඨමපඤ්හෙ උප්පජ්ජතීති උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිතාය උප්පජ්ජති. න නිරුජ්ඣතීති නිරොධක්ඛණං අප්පත්තතාය න නිරුජ්ඣති. තස්ස චිත්තන්ති තස්ස පුග්ගලස්ස තතො පට්ඨාය චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති නුප්පජ්ජිස්සතීති පුච්ඡති. යස්ස වා පනාතිආදිකෙ පන දුතියපඤ්හෙ නිරුජ්ඣිස්සතීති යස්ස චිත්තං භඞ්ගක්ඛණං පත්වා නිරුජ්ඣිස්සති. නුප්පජ්ජිස්සතීති භඞ්ගතො පරභාගෙ සයං වා අඤ්ඤං වා නුප්පජ්ජිස්සති, තස්ස පුග්ගලස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣතීති පුච්ඡති. ඉමෙසං පන පඤ්හානං පඨමො පඤ්හො විභජ්ජබ්යාකරණීයො, තස්මා ‘‘යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති, තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති නුප්පජ්ජිස්සතී’’ති (යම. 2.චිත්තයමක.63) එවං ¶ පුට්ඨෙන සතා එවමයං පඤ්හො ච විස්සජ්ජෙතබ්බො ‘‘පච්ඡිමචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති නිරුජ්ඣිස්සති න උප්පජ්ජිස්සති, ඉතරෙසං චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති, නිරුජ්ඣිස්සති චෙව උප්පජ්ජිස්සති චා’’ති (යම. 2.චිත්තයමක.63). යෙසඤ්හි පරිච්ඡින්නවට්ටදුක්ඛානං ඛීණාසවානං සබ්බපච්ඡිමස්ස චුතිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ වත්තති, තෙසං තදෙව චුතිචිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති නුප්පජ්ජිස්සතීති. උප්පාදප්පත්තතාය උප්පජ්ජති නාම, භඞ්ගං අප්පත්තතාය න නිරුජ්ඣති. භඞ්ගං පන පත්වා තං තෙසං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, තතො අප්පටිසන්ධිකත්තා අඤ්ඤං න උප්පජ්ජිස්සති. ඨපෙත්වා පන පච්ඡිමචිත්තසමඞ්ගිඛීණාසවං ඉතරෙසං සෙක්ඛාසෙක්ඛපුථුජ්ජනානං උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිචිත්තං උප්පාදප්පත්තතාය උප්පජ්ජති නාම, භඞ්ගං අප්පත්තතාය න නිරුජ්ඣති. භඞ්ගං පන පත්වා නිරුජ්ඣිස්සතෙව, අඤ්ඤං පන තස්මිං වා අඤ්ඤස්මිං වා අත්තභාවෙ උප්පජ්ජිස්සති චෙව නිරුජ්ඣිස්සති ච. දුතියො පන පඤ්හො අරහතො චුතිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ නියමිතත්තා එකංසබ්යාකරණීයො, තස්මා ‘‘යස්ස වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති න උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣතී’’ති පුට්ඨෙන ‘‘ආමන්තා’’ති වත්තබ්බං. ඛීණාසවස්ස හි උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිචුතිචිත්තං භඞ්ගං පත්වා නිරුජ්ඣිස්සති ¶ නාම, තතො පරං නුප්පජ්ජිස්සති. උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිතාය පන උප්පජ්ජති චෙව භඞ්ගං අප්පත්තතාය න නිරුජ්ඣති චාති වුච්චති.
අයං පන මාණවො එවමිමෙ පඤ්හෙ විස්සජ්ජෙතුමසක්කොන්තො විඝාතං පාපුණි, තස්මා වුත්තං ‘‘මාණවො උද්ධං වා අධො වා හරිතුං අසක්කොන්තො’’තිආදි. තත්ථ උද්ධං වා අධො වා හරිතුං අසක්කොන්තොති උපරිමපදෙ වා හෙට්ඨිමපදං, හෙට්ඨිමපදෙ වා උපරිමපදං අත්ථතො සමන්නාහරිතුං අසක්කොන්තොති අත්ථො, පුබ්බෙනාපරං යොජෙත්වා පඤ්හස්ස අත්ථං පරිච්ඡින්දිතුං අසක්කොන්තොති වුත්තං හොති. ද්වත්තිංසාකාරකම්මට්ඨානං තාව ආචික්ඛීති ‘‘අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ’’තිආදිකං ද්වත්තිංසාකාරකම්මට්ඨානං ‘‘මන්තස්ස උපචාරො අය’’න්ති පඨමං ආචික්ඛි. සොතාපන්නානං සීලෙසු පරිපූරකාරිතාය සමාදින්නසීලතො නත්ථි පරිහානීති ආහ ‘‘අභබ්බො දානි සාසනතො නිවත්තිතු’’න්ති. වඩ්ඪෙත්වාති උපරිමග්ගත්ථාය කම්මට්ඨානං වඩ්ඪෙත්වා. අප්පොස්සුක්කො භවෙය්ය බුද්ධවචනං ගහෙතුන්ති අරහත්තප්පත්තියා කතකිච්චභාවතොති ¶ අධිප්පායො. වොහාරවිධිම්හි ඡෙකභාවත්ථං ‘‘උපජ්ඣායො මං භන්තෙ තුම්හාකං සන්තිකං පහිණී’’තිආදි වුත්තං.
උදකදන්තපොනං උපට්ඨාපෙසීති පරිභොගත්ථාය උදකඤ්ච දන්තකට්ඨඤ්ච පටියාදෙත්වා ඨපෙසි. දන්තෙ පුනන්ති විසොධෙන්ති එතෙනාති දන්තපොනං වුච්චති දන්තකට්ඨං. ගුණවන්තානං සඞ්ගහෙතබ්බභාවතො ථෙරො සාමණෙරස්ස ච ඛන්තිවීරියඋපට්ඨානාදිගුණෙ පච්චක්ඛකරණත්ථං විනාව අභිඤ්ඤාය පකතියා වීමංසමානො පුන සම්මජ්ජනාදිං අකාසි. ‘‘සාමණෙරස්ස චිත්තදමනත්ථං අකාසී’’තිපි වදන්ති. බුද්ධවචනං පට්ඨපෙසීති බුද්ධවචනං උග්ගණ්හාපෙතුං ආරභි. ඨපෙත්වා විනයපිටකන්ති එත්ථ ‘‘සාමණෙරානං විනයපරියාපුණනං චාරිත්තං න හොතීති ඨපෙත්වා විනයපිටකං අවසෙසං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හාපෙසී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අවස්සිකොව සමානොති උපසම්පදතො පට්ඨාය අපරිපුණ්ණඑකවස්සොති අධිප්පායො. මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරස්ස හදයෙ පතිට්ඨාපිතම්පි බුද්ධවචනං වොහාරවසෙන තස්ස හත්ථෙ පතිට්ඨාපිතං නාම හොතීති කත්වා වුත්තං ‘‘හත්ථෙ සකලං බුද්ධවචනං පතිට්ඨාපෙත්වා’’ති. යාවතායුකං ඨත්වා පරිනිබ්බායිංසූති මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරස්ස හත්ථෙ සකලසාසනපතිට්ඨාපනෙන දුතියසඞ්ගීතිකාරකාරොපිතදණ්ඩකම්මතො මුත්තා හුත්වා යාවතායුකං ඨත්වා පරිනිබ්බායිංසු.
බින්දුසාරස්ස රඤ්ඤො එකසතපුත්තාති එත්ථ බින්දුසාරො නාම සක්යකුලප්පසුතො චන්දගුත්තස්ස නාම රඤ්ඤො පුත්තො. තථා හි විටටූභසඞ්ගාමෙ කපිලවත්ථුතො නික්ඛන්තසක්යපුත්තෙහි මාපිතෙ මොරියනගරෙ ඛත්තියකුලසම්භවො චන්දගුත්තකුමාරො පාටලිපුත්තෙ රාජා අහොසි. තස්ස පුත්තො බින්දුසාරො ¶ නාම රාජකුමාරො පිතු අච්චයෙන රාජා හුත්වා එකසතපුත්තකානං ජනකො අහොසි. එකසතන්ති එකඤ්ච සතඤ්ච එකසතං, එකෙනාධිකං සතන්ති අත්ථො. එකාව මාතා අස්සාති එකමාතිකං, අත්තනා සහොදරන්ති වුත්තං හොති. න තාව එකරජ්ජං කතන්ති ආහ ‘‘අනභිසිත්තොව රජ්ජං කාරෙත්වා’’ති. එකරජ්ජාභිසෙකන්ති සකලජම්බුදීපෙ එකාධිපච්චවසෙන කරියමානං අභිසෙකං. පුඤ්ඤප්පභාවෙන පාපුණිතබ්බාපි රාජිද්ධියො අරහත්තමග්ගෙන ආගතා පටිසම්භිදාදයො ¶ අවසෙසවිසෙසා විය පයොගසම්පත්තිභූතා අභිසෙකානුභාවෙනෙව ආගතාති ආහ ‘‘අභිසෙකානුභාවෙන චස්ස ඉමා රාජිද්ධියො ආගතා’’ති.
තත්ථ රාජිද්ධියොති රාජභාවානුගතප්පභාවා. යතොති යතො සොළසඝටතො. සාසනෙ උප්පන්නසද්ධොති බුද්ධසාසනෙ පටිලද්ධසද්ධො. අසන්ධිමිත්තාති තස්සාව නාමං. තස්සා කිර සරීරෙ සන්ධයො න පඤ්ඤායන්ති, තස්මා එවංනාමිකා ජාතාතිපි වදන්ති. දෙවතා එව දිවසෙ දිවසෙ ආහරන්තීති සම්බන්ධො. දෙවසිකන්ති දිවසෙ දිවසෙ. අගදාමලකන්ති අප්පකෙනෙව සරීරසොධනාදිසමත්ථං සබ්බදොසහරණං ඔසධාමලකං. අගදහරීතකම්පි තාදිසමෙව හරීතකං. තෙසු කිර ද්වීසු යථාකාමමෙකං පරිභුඤ්ජති. ඡද්දන්තදහතොති ඡද්දන්තදහසමීපෙ ඨිතදෙවවිමානතො කප්පරුක්ඛතො වා. ‘‘ඡද්දන්තදහෙ තාදිසා රුක්ඛවිසෙසා සන්ති, තතො ආහරන්තී’’තිපි වදන්ති. දිබ්බඤ්ච පානකන්ති දිබ්බඵලරසපානකඤ්ච. අසුත්තමයිකන්ති කප්පරුක්ඛතො නිබ්බත්තදිබ්බදුස්සත්තා සුත්තෙහි න කතන්ති අසුත්තමයිකං. සුමනපුප්ඵපටන්ති සබ්බත්ථ සුඛුමං හුත්වා උග්ගතපුප්ඵානං අත්ථිතාය සුමනපුප්ඵපටං නාම ජාතං. උට්ඨිතස්ස සාලිනොති සයංජාතසාලිනො. සමුදායාපෙක්ඛඤ්චෙත්ථ එකවචනං, සාලීනන්ති අත්ථො. නව වාහසහස්සානීති එත්ථ ‘‘චතස්සො මුට්ඨියො එකො කුඩුවො, චත්තාරො කුඩුවා එකො පත්ථො, චත්තාරො පත්ථා එකො ආළ්හකො, චත්තාරො ආළ්හකා එකං දොණං, චත්තාරො දොණා එකමානිකා, චතස්සො මානිකා එකඛාරී, වීසති ඛාරියො එකො වාහො, තදෙව එකං සකට’’න්ති සුත්තනිපාතට්ඨකථාදීසු (සු. නි. අට්ඨ. 2.කොකාලිකසුත්තවණ්ණනා; සං. නි. අට්ඨ. 1.1.181; අ. නි. 3.10; 89) වුත්තං. ඉධ පන ‘‘ද්වෙ සකටානි එකො වාහො’’ති වදන්ති. නිත්ථුසකණෙ කරොන්තීති ථුසකුණ්ඩකරහිතෙ කරොන්ති. මධුං කරොන්තීති ආගන්ත්වා සමීපට්ඨානෙ මධුං කරොන්ති. බලිකම්මං කරොන්තීති සබ්බත්ථ බලිකම්මකාරකා රට්ඨවාසිනො විය මධුරසරං විකූජන්තා බලිං කරොන්ති. ‘‘ආගන්ත්වා ආකාසෙයෙව සද්දං කත්වා අත්තානං අජානාපෙත්වා ගච්ඡන්තී’’ති වදන්ති.
සුවණ්ණසඞ්ඛලිකායෙව බන්ධනං සුවණ්ණසඞ්ඛලිකබන්ධනං. චතුන්නං බුද්ධානන්ති කකුසන්ධාදීනං චතුන්නං බුද්ධානං. අධිගතරූපදස්සනන්ති පටිලද්ධරූපදස්සනං. අයං කිර කප්පායුකත්තා චතුන්නම්පි බුද්ධානං ¶ රූපසම්පත්තිං පච්චක්ඛතො අද්දක්ඛි. කාළං නාම ¶ නාගරාජානං ආනයිත්වාති එත්ථ සො පන නාගරාජා ගඞ්ගායං නික්ඛිත්තසුවණ්ණසඞ්ඛලිකාය ගන්ත්වා අත්තනො පාදෙසු පතිතසඤ්ඤාය ආගතොති වෙදිතබ්බො. නනු ච අසොකස්ස රඤ්ඤො ආණා හෙට්ඨා යොජනතො උපරි පවත්තති, ඉමස්ස ච විමානං යොජනපරිච්ඡෙදතො හෙට්ඨා පතිට්ඨිතං, තස්මා කථං අයං නාගරාජා රඤ්ඤො ආණාය ආගතොති? කිඤ්චාපි අත්තනො විමානං යොජනපරිච්ඡෙදතො හෙට්ඨා පතිට්ඨිතං, තථාපි රඤ්ඤො ආණාපවත්තිට්ඨානෙන සහ එකාබද්ධතාය තස්ස ආණං අකාසි. යථා හි රජ්ජසීමන්තරවාසිනො මනුස්සා තෙහි තෙහි රාජූහි නිප්පීළියමානා තෙසං තෙසං ආණාය පවත්තන්ති, එවංසම්පදමිදන්ති වදන්ති.
ආපාථං කරොහීති සම්මුඛං කරොහි, ගොචරං කරොහීති අත්ථො. තෙන නිම්මිතං බුද්ධරූපං පස්සන්තොති සම්බන්ධො. කීදිසං තං බුද්ධරූපන්ති ආහ ‘‘සකලසරීරවිප්පකිණ්ණා’’තිආදි. තත්ථ පුඤ්ඤප්පභාවනිබ්බත්තග්ගහණං තෙන නිම්මිතානම්පි අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතානං ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණානං භගවතො පුඤ්ඤප්පභාවනිබ්බත්තඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජනාදීහි සදිසත්තා කතන්ති දට්ඨබ්බං. න හි තෙන තදා නිම්මිතං අනෙකාකාරපරිපුණ්ණං බුද්ධරූපං භගවතො පුඤ්ඤප්පභාවෙන නිබ්බත්තන්ති සක්කා වත්තුං. අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනං තම්බනඛතුඞ්ගනාසාදි. ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණං සුප්පතිට්ඨිතපාදතාදි. විකසිත…පෙ… සලිලතලන්ති සූරියරස්මිසම්ඵස්සෙන විකසිතෙහි විකාසමුපගතෙහි කං අලඞ්කරොතීති ‘‘කමල’’න්ති ලද්ධනාමෙහි රත්තපදුමෙහි නීලුප්පලාදිභෙදෙහි උප්පලෙහි චෙව සෙතපදුමසඞ්ඛාතෙහි පුණ්ඩරීකෙහි ච පටිමණ්ඩිතං සමන්තතො සජ්ජිතං ජලතලමිව. තාරාගණ…පෙ… ගගනතලන්ති සබ්බත්ථ විප්පකිණ්ණතාරකගණස්ස රස්මිජාලවිසදෙහි විප්ඵුරිතාය භාසමානාය සොභාය කන්තියා සමුජ්ජලං සම්මා භාසමානං ගගනතලමිව ආකාසතලමිව. සඤ්ඣාප්පභා…පෙ… කනකගිරිසිඛරන්ති සඤ්ඣාකාලසඤ්ජාතප්පභානුරාගෙහි ඉන්දචාපෙහි විජ්ජුලතාහි ච පරික්ඛිත්තං සමන්තතො පරිවාරිතං කනකගිරිසිඛරමිව සුවණ්ණපබ්බතකූටමිව. විමලකෙතුමාලාති එත්ථ ‘‘කෙතුමාලා නාම සීසතො නික්ඛමිත්වා උපරි මුද්ධනි පුඤ්ජො හුත්වා දිස්සමානරස්මිරාසී’’ති වදන්ති. ‘‘මුද්ධනි මජ්ඣෙ පඤ්ඤායමානො උන්නතප්පදෙසොතිපි වදන්තී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. යස්මා පන අසොකො ¶ ධම්මරාජා සඤ්ජාතපීතිසොමනස්සො සත්තාහං නිරාහාරො හුත්වා යථාඨිතොව අවික්ඛිත්තචිත්තො පසාදසොම්මෙහි චක්ඛූහි නිරන්තරං බුද්ධරූපමෙව ඔලොකෙසි, තස්මා අක්ඛීහි පූජා කතා නාම හොතීති ආහ ‘‘අක්ඛිපූජං නාම අකාසී’’ති. අථ වා චක්ඛූනං තාදිසස්ස ඉට්ඨාරම්මණස්ස උපට්ඨාපනෙන අක්ඛීනං පූජා කතා නාම හොතීති වුත්තං ‘‘අක්ඛිපූජං නාම අකාසී’’ති.
ඉද්ධිවිභාවනාධිකාරප්පසඞ්ගෙන ¶ චෙතං වත්ථු වුත්තං, නානුක්කමෙන. අයඤ්හෙත්ථ අනුක්කමො – අසොකො කිර මහාරාජා උපරි වක්ඛමානානුක්කමෙන සීහපඤ්ජරෙන ඔලොකෙන්තො නිග්රොධසාමණෙරං ඉරියාපථසම්පන්නං නාගරජනනයනානි ආකඩ්ඪන්තං යුගමත්තං පෙක්ඛමානං දිස්වා පසීදිත්වා සඤ්ජාතපෙමො සබහුමානො ආමන්තාපෙත්වා සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා සීහාසනෙ නිසීදාපෙත්වා භොජෙත්වා සාමණෙරස්ස වචනාදාසෙ දිස්සමානං දසබලස්ස ධම්මකායං දිස්වා රතනත්තයෙ පසීදිත්වා සපරිසො සරණසීලෙසු පතිට්ඨාය තතො පට්ඨාය අභිවඩ්ඪමානසද්ධො පුබ්බෙ භොජියමානානි තිත්ථියසට්ඨිසහස්සානි නීහරිත්වා භික්ඛූනං සට්ඨිසහස්සානං සුවකාහතසාලිසම්පාදිතභත්තං පට්ඨපෙත්වා දෙවතොපනීතං අනොතත්තසලිලං නාගලතාදන්තකට්ඨඤ්ච උපනාමෙත්වා නිච්චසඞ්ඝුපට්ඨානං කරොන්තො එකදිවසං සුවණ්ණසඞ්ඛලිකබන්ධනං විස්සජ්ජෙත්වා කාළං නාගරාජානං ආනයිත්වා තෙන නිම්මිතං වුත්තප්පකාරං සිරීසොභග්ගසම්පන්නං බුද්ධරූපං පස්සන්තො දීඝපුථුලනිච්චලනයනප්පභාහි සත්තාහං අක්ඛිපූජමකාසි.
ඉදානි පන යථානුසන්ධිං ඝටෙත්වා අනුක්කමෙන තස්ස සාසනාවතාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රාජා කිර අභිසෙකං පාපුණිත්වා’’තිආදි. බාහිරකපාසණ්ඩන්ති බාහිරකප්පවෙදිතං සමයවාදං. බාහිරකප්පවෙදිතා හි සමයවාදා සත්තානං තණ්හාපාසං දිට්ඨිපාසඤ්ච ඩෙන්ති ඔඩ්ඩෙන්තීති ‘‘පාසණ්ඩා’’ති වුච්චන්ති. පරිග්ගණ්හීති වීමංසමානො පරිග්ගහෙසි. බින්දුසාරො බ්රාහ්මණභත්තො අහොසීති අත්තනො පිතු චන්දගුත්තස්ස කාලතො පට්ඨාය බ්රාහ්මණෙසු සම්භත්තො අහොසි. චන්දකෙන නාම කිර බ්රාහ්මණෙන සමුස්සාහිතො චන්දගුත්තකුමාරො තෙන දින්නනයෙ ඨත්වා සකලජම්බුදීපෙ එකරජ්ජමකාසි, තස්මා තස්මිං බ්රාහ්මණෙ සඤ්ජාතබහුමානවසෙන චන්දගුත්තකාලතො පට්ඨාය සට්ඨිසහස්සමත්තා බ්රාහ්මණජාතිකා තස්මිං රාජකුලෙ ¶ නිච්චභත්තිකා අහෙසුං. බ්රාහ්මණානන්ති පණ්ඩරඞ්ගපරිබ්බාජකාදිභාවමනුපගතෙ දස්සෙති. පණ්ඩරඞ්ගපරිබ්බාජකාදයො ච බ්රාහ්මණජාතිවන්තොති ආහ ‘‘බ්රාහ්මණජාතියපාසණ්ඩාන’’න්ති. එත්ථ පන දිට්ඨිපාසාදීනං ඔඩ්ඩනතො පණ්ඩරඞ්ගාදයොව ‘‘පාසණ්ඩා’’ති වුත්තා. සීහපඤ්ජරෙති මහාවාතපානෙ. උපසමපරිබාහිරෙනාති උපසමතො පරිබාහිරෙන, උපසමරහිතෙනාති අත්ථො. අන්තෙපුරං අතිහරථාති අන්තෙපුරං පවෙසෙථ, ආනෙථාති වුත්තං හොති.
අමා සහ භවන්ති කිච්චෙසූති අමච්චා, රජ්ජකිච්චවොසාපනකා. දෙවාති රාජානං ආලපන්ති. රාජානො හි දිබ්බන්ති කාමගුණෙහි කීළන්ති, තෙසු වා විහරන්ති විජයසමත්ථතායොගෙන පච්චත්ථිකෙ විජෙතුං ඉච්ඡන්ති, ඉස්සරියඨානාදිසක්කාරදානගහණං තං තං අත්ථානුසාසනං වා කරොන්ති වොහරන්ති, පුඤ්ඤානුභාවප්පත්තාය ජුතියා ජොතන්තීති වා ‘‘දෙවා’’ති වුච්චන්ති ¶ . තථා හි තෙ චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි ජනං රඤ්ජෙන්තා සයං යථාවුත්තෙහි විසෙසෙහි රාජන්ති දිප්පන්ති සොභන්තීති ‘‘රාජානො’’ති ච වුච්චන්ති. නිගණ්ඨාදයොති එත්ථ නිගණ්ඨො නාම ‘‘අම්හාකං ගණ්ඨනකිලෙසො සංසාරෙ පලිබුද්ධනකිච්චො රාගාදිකිලෙසො ඛෙත්තවත්ථුපුත්තදාරාදිවිසයො නත්ථි, කිලෙසගණ්ඨිරහිතා මය’’න්ති එවං වාදිතාය ‘‘නිගණ්ඨා’’ති ලද්ධනාමා තිත්ථියා.
උච්චාවචානීති උච්චානි ච අවචානි ච, මහන්තානි චෙව ඛුද්දකානි ච, අථ වා විසිට්ඨානි චෙව ලාමකානි චාති අත්ථො. භද්දපීඨකෙසූති වෙත්තමයපීඨෙසු. සාරොති සීලාදිගුණසාරො. රාජඞ්ගණෙනාති රාජනිවෙසනද්වාරෙ විවටෙන භූමිප්පදෙසෙන. අඞ්ගණන්ති හි කත්ථචි කිලෙසා වුච්චන්ති ‘‘රාගො අඞ්ගණ’’න්තිආදීසු (විභ. 924). රාගාදයො හි අඞ්ගන්ති එතෙහි තංසමඞ්ගීපුග්ගලා නිහීනභාවං ගච්ඡන්තීති අඞ්ගණානීති වුච්චන්ති. කත්ථචි මලං වා පඞ්කො වා ‘‘තස්සෙව රජස්ස වා අඞ්ගණස්ස වා පහානාය වායමතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.184). අඤ්ජති සම්මක්ඛෙතීති හි අඞ්ගණං, මලාදි. කත්ථචි තථාරූපො විවටප්පදෙසො ‘‘චෙතියඞ්ගණං බොධියඞ්ගණ’’න්තිආදීසු. අඤ්ජති තත්ථ ඨිතං අතිසුන්දරතාය අභිබ්යඤ්ජෙතීති හි අඞ්ගණං, විවටො භූමිප්පදෙසො. ඉධාපි සොයෙව අධිප්පෙතො. දන්තන්තිආදීසු කිලෙසවිප්ඵන්දරහිතචිත්තතාය දන්තං, නිච්චං පච්චුපට්ඨිතසතාරක්ඛතාය ගුත්තං, චක්ඛාදිඉන්ද්රියානං ¶ සන්තතාය සන්තින්ද්රියං, පාසාදිකෙන ඉරියාපථෙන සමන්නාගතත්තා සම්පන්නඉරියාපථං. ඉදානි නිග්රොධසාමණෙරං සරූපතො විභාවෙතුකාමො ආහ ‘‘කො පනායං නිග්රොධො නාමා’’තිආදි.
තත්රායං අනුපුබ්බිකථාති එත්ථ බින්දුසාරස්ස කිර එකසතපුත්තෙසු මොරියවංසජාය ධම්මදෙවියා අසොකතිස්සනාමානං ද්වින්නං පුත්තානං මජ්ඣෙ ජෙට්ඨො අසොකකුමාරො අවන්තිරට්ඨං භුඤ්ජති. පිතරා පෙසිතො පාටලිපුත්තතො පඤ්ඤාසයොජනමත්ථකෙ විටටූභභයාගතානං සාකියානමාවාසං වෙටිසං නාම නගරං පත්වා තත්ථ වෙටිසං නාම සෙට්ඨිධීතරං ආදාය උජ්ජෙනීරාජධානියං රජ්ජං කරොන්තො මහින්දං නාම කුමාරං සඞ්ඝමිත්තඤ්ච කුමාරිකං ලභිත්වා තෙහි සද්ධිං රජ්ජසුඛමනුභවන්තො පිතුනො ගිලානභාවං සුත්වා උජ්ජෙනිං පහාය සීඝං පාටලිපුත්තං උපගන්ත්වා පිතු උපට්ඨානං කත්වා තස්ස අච්චයෙන රජ්ජං අග්ගහෙසි. තං සුත්වා යුවරාජා සුමනාභිධානො කුජ්ඣිත්වා ‘‘අජ්ජ මෙ මරණං වා හොතු රජ්ජං වා’’ති අට්ඨනවුතිභාතිකපරිවුතො සංවට්ටසාගරෙ ජලතරඞ්ගසඞ්ඝාතො විය අජ්ඣොත්ථරන්තො උපගච්ඡති. තතො අසොකො උජ්ජෙනීරාජා සඞ්ගාමං පක්ඛන්දිත්වා සත්තුමද්දනං කරොන්තො සුමනං නාම රාජකුමාරං ගහෙත්වා ඝාතෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘බින්දුසාරරඤ්ඤො කිර දුබ්බලකාලෙයෙව අසොකකුමාරො අත්තනා ලද්ධං උජ්ජෙනීරජ්ජං ¶ පහාය ආගන්ත්වා සබ්බනගරං අත්තනො හත්ථගතං කත්වා සුමනං නාම රාජකුමාරං අග්ගහෙසී’’ති.
පරිපුණ්ණගබ්භාති පරිපක්කගබ්භා. එකං සාලන්ති සබ්බපරිච්ඡන්නං එකං පාසාදං. ‘‘දෙවතාය පන ආනුභාවෙන තස්මිං පාසාදෙ මහාජනෙන අදිස්සමානා හුත්වා වාසං කප්පෙසී’’ති වදන්ති. නිබද්ධවත්තන්ති ‘‘එකස්ස දිවසස්ස එත්තක’’න්ති නියාමෙත්වා ඨපිතවත්තං. හෙතුසම්පදන්ති අරහත්තූපනිස්සයපුඤ්ඤසම්පදං. ඛුරග්ගෙයෙවාති ඛුරකම්මපරියොසානෙයෙව, තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා තං පරිග්ගණ්හන්තො අන්තිමාය කෙසවට්ටියා වොරොපනාය සමකාලමෙව ච අරහත්තං පාපුණීති වුත්තං හොති. සරීරං ජග්ගිත්වාති දන්තකට්ඨඛාදනමුඛධොවනාදීහි සරීරපරිකම්මං කත්වා.
සීහපඤ්ජරෙ චඞ්කමතීති සීහපඤ්ජරසමීපෙ අපරාපරං චඞ්කමති. තඞ්ඛණඤ්ඤෙවාති තස්මිං ඛණෙයෙව. අයං ජනොති රාජඞ්ගණෙ චරමානං ජනං දිස්වා ¶ වදති. භන්තමිගප්පටිභාගොති අනවට්ඨිතත්තා කායචාපල්ලෙන සමන්නාගතත්තා භන්තමිගසදිසො. අතිවිය සොභතීති සම්බන්ධො. ආලොකිතවිලොකිතන්ති එත්ථ ආලොකිතං නාම පුරතොපෙක්ඛනං. අභිමුඛොලොකනඤ්හි ‘‘ආලොකිත’’න්ති වුච්චති. විලොකිතන්ති අනුදිසාපෙක්ඛනං, යං දිසාභිමුඛං ඔලොකෙති, තදනුගතදිසාපෙක්ඛනන්ති අත්ථො. සමිඤ්ජනං පබ්බසඞ්කොචනං. පසාරණඤ්ච තෙසංයෙව පසාරණං. ලොකුත්තරධම්මොති සෙසජනෙසු අවිජ්ජමානො විසිට්ඨධම්මො. පෙමං සණ්ඨහීති පෙමං පතිට්ඨාසි, උප්පජ්ජීති අත්ථො. වාණිජකො අහොසීති මධුවාණිජකො අහොසි.
අතීතෙ කිර තයො භාතරො මධුවාණිජකා අහෙසුං. තෙසු කනිට්ඨො මධුං වික්කිණාති, ඉතරෙ අරඤ්ඤතො ආහරන්ති. තදා එකො පච්චෙකබුද්ධො පණ්ඩුකරොගාතුරො අහොසි. අපරො පන පච්චෙකබුද්ධො තදත්ථං මධුභික්ඛාය චරමානො නගරං පාවිසි. පවිට්ඨඤ්ච තං එකා කුම්භදාසී උදකහරණත්ථං තිත්ථං ගච්ඡමානා අද්දස. දිස්වා ච පුච්ඡිත්වා ආගතකාරණඤ්ච ඤත්වා ‘‘එත්ථ, භන්තෙ, මධුවාණිජකා වසන්ති, තත්ථ ගච්ඡථා’’ති හත්ථං පසාරෙත්වා මධුආපණං දස්සෙසි. සො ච තත්ථ අගමාසි. තං දිස්වා කනිට්ඨො මධුවාණිජො සඤ්ජාතපීතිසොමනස්සො ‘‘කෙනාගතාත්ථ, භන්තෙ’’ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං විදිත්වා පත්තං ගහෙත්වා මධුනො පූරෙත්වා දදමානො පත්තපුණ්ණං මධුං උග්ගන්ත්වා මුඛතො විස්සන්දිත්වා භූමියං පතමානං දිස්වා පසන්නමානසො ‘‘ඉමිනාහං, භන්තෙ, පුඤ්ඤකම්මෙන ජම්බුදීපෙ එකරජ්ජං කරෙය්යං, ආණා ච මෙ ආකාසෙ පථවියඤ්ච යොජනප්පමාණෙ ඨානෙ ඵරතූ’’ති පත්ථනමකාසි. පච්චෙකබුද්ධො ච ‘‘එවං හොතු උපාසකා’’ති වත්වා ගන්ධමාදනං ගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස භෙසජ්ජමකාසි.
කනිට්ඨො ¶ පන මධුවාණිජො මධුං දත්වා ගෙහෙ නිසින්නො ඉතරෙ අරඤ්ඤතො ආගතෙ දිස්වා එවමාහ ‘‘තුම්හාකං භාතරො චිත්තං පසාදෙථ, මමඤ්ච තුම්හාකඤ්ච මධුං ගහෙත්වා ඊදිසස්ස නාම පච්චෙකබුද්ධස්ස පත්තං පූරෙත්වා අදාසි’’න්ති. තෙසු ජෙට්ඨො කුජ්ඣිත්වා එවමාහ ‘‘චණ්ඩාලාපි කාසාවනිවාසිනො හොන්ති, නනු තව හත්ථතො මධුං පටිග්ගහෙත්වා ගතො චණ්ඩාලො භවිස්සතී’’ති. මජ්ඣිමො පන කුජ්ඣිත්වා ‘‘තව පච්චෙකබුද්ධං ගහෙත්වා පරසමුද්දෙ නික්ඛිපාහී’’ති ආහ. පච්ඡා පන තෙපි ද්වෙ භාතරො කනිට්ඨෙන වුච්චමානං ¶ දානානිසංසපටිසංයුත්තකථං සුත්වා අනුමොදිංසුයෙව. සාපි ච කුම්භදාසී ‘‘තස්ස මධුදායකස්ස අග්ගමහෙසී භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනමකාසි. තෙසු කනිට්ඨො අසොකො ධම්මරාජා අහොසි, සා ච කුම්භදාසී අතිවිය රූපසොභග්ගප්පත්තා අසන්ධිමිත්තා නාම තස්ස අග්ගමහෙසී අහොසි. පරසමුද්දවාදී පන මජ්ඣිමො ඉමස්මිංයෙව තම්බපණ්ණිදීපෙ දෙවානංපියතිස්සො නාම මහානුභාවො රාජා අහොසි. ජෙට්ඨො පන චණ්ඩාලවාදිතාය චණ්ඩාලගාමෙ ජාතො නිග්රොධො නාම සාමණෙරො අහොසි. තෙන වුත්තං ‘‘පුබ්බෙ හි කිර පුඤ්ඤකරණකාලෙ එස රඤ්ඤො ජෙට්ඨභාතා වාණිජකො අහොසී’’ති.
පුබ්බෙ ව සන්නිවාසෙනාති එත්ථ (ජා. අට්ඨ. 2.2.174) ගාථාබන්ධවසෙන වා-සද්දස්ස රස්සත්තං කතන්ති වෙදිතබ්බං, පුබ්බෙ සන්නිවාසෙන වාති වුත්තං හොති. තත්ථ පුබ්බෙති අතීතජාතියං. සන්නිවාසෙනාති සහවාසෙන. සහසද්දත්ථො හි අයං සංසද්දො. පච්චුප්පන්නහිතෙන වාති පච්චුප්පන්නෙ වත්තමානභවෙ හිතචරණෙන වා. එවං ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහි සිනෙහසඞ්ඛාතං පෙමං ජායතෙ උප්පජ්ජති. ඉදං වුත්තං හොති – පෙමං නාමෙතං ද්වීහිපි කාරණෙහි ජායති, පුරිමභවෙ මාතා වා පිතා වා ධීතා වා පුත්තො වා භාතා වා භගිනී වා පති වා භරියා වා සහායො වා මිත්තො වා හුත්වා යො යෙන සද්ධිං එකට්ඨානෙ නිවුත්ථපුබ්බො, තස්ස ඉමිනා පුබ්බෙ වා සන්නිවාසෙන භවන්තරෙපි අනුබන්ධන්තො සො සිනෙහො න විජහති, ඉමස්මිං අත්තභාවෙ කතෙන පච්චුප්පන්නෙන හිතෙන වාති එවං ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහි තං පෙමං නාම ජායතීති. කිං වියාති ආහ ‘‘උප්පලං ව යථොදකෙ’’ති. එත්ථාපි වා-සද්දස්ස වුත්තනයෙනෙව රස්සත්තං කතන්ති දට්ඨබ්බං. අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථො චෙත්ථ වාසද්දො. තෙන පදුමාදයො සඞ්ගණ්හාති. යථා-සද්දො උපමායං. ඉදං වුත්තං හොති – යථා උප්පලඤ්ච සෙසඤ්ච පදුමාදි උදකෙ ජායමානං ද්වෙ කාරණානි නිස්සාය ජායති උදකඤ්චෙව කලලඤ්ච, තථා එතෙහි ද්වීහි කාරණෙහි පෙමං ජායතීති.
රඤ්ඤො හත්ථෙති සන්තිකං උපගතස්ස රඤ්ඤො හත්ථෙ. රඤ්ඤො අනුරූපන්ති එකූනසතභාතුකානං ඝාතිතත්තා චණ්ඩපකතිතාය රජ්ජෙ ඨිතත්තා ච ‘‘පමාදවිහාරී අය’’න්ති මඤ්ඤමානො තදනුරූපං ධම්මපදෙ අප්පමාදවග්ගං දෙසෙතුං ¶ ආරභි. තත්ථ (ධ. ප. අට්ඨ. 1.23) අප්පමාදොති සතියා ¶ අවිප්පවාසො, නිච්චං උපට්ඨිතාය සතියා එතං අධිවචනං. අමතපදන්ති අමතං වුච්චති නිබ්බානං. තඤ්හි අජාතත්තා න ජීයති න මීයති, තස්මා ‘‘අමත’’න්ති වුච්චති. අමතස්ස පදං අමතපදං, අමතස්ස අධිගමුපායොති වුත්තං හොති. පමාදොති පමජ්ජනභාවො, මුට්ඨස්සච්චසඞ්ඛාතස්ස සතියා වොස්සග්ගස්සෙතං නාමං. මච්චුනොති මරණස්ස. පදන්ති උපායො මග්ගො. පමත්තො හි ජාතිං නාතිවත්තති, ජාතො පන ජීයති චෙව මීයති චාති පමාදො මච්චුනො පදං නාම හොති, මරණං උපනෙතීති වුත්තං හොති.
අඤ්ඤාතං තාත, පරියොසාපෙහීති ඉමිනා ‘‘සදා අප්පමාදෙන හුත්වා වත්තිතබ්බන්ති එත්තකෙනෙව මයා ඤාතං, තුම්හෙ ධම්මදෙසනං නිට්ඨපෙථා’’ති තස්මිං ධම්මෙ අත්තනො පටිපජ්ජිතුකාමතං දීපෙන්තො ධම්මදෙසනාය පරියොසානං පාපෙත්වා කථනෙ උස්සාහං ජනෙති. කෙචි පන ‘‘අභාසීති එත්ථ ‘භාසිස්සාමි විතක්කෙමී’ති අත්ථං ගහෙත්වා ‘සබ්බං අප්පමාදවග්ගං භාසිස්සාමී’ති සල්ලක්ඛිතත්තා අභාසීති වුත්තං, රඤ්ඤා පන අඩ්ඪගාථං සුත්වාව ‘අඤ්ඤාතං තාත, පරියොසාපෙහී’ති වුත්තත්තා ‘උපරි න කථෙසී’’’ති වදන්ති. ‘‘තං පන යුත්තං න හොතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ධුවභත්තානීති නිච්චභත්තානි. වජ්ජාවජ්ජං උපනිජ්ඣායතීති උපජ්ඣායොති ආහ ‘‘වජ්ජාවජ්ජං දිස්වා චොදෙතා සාරෙතා චා’’ති. තත්ථ වජ්ජාවජ්ජන්ති ඛුද්දකං මහන්තඤ්ච වජ්ජං. චොදෙතාති ‘‘ඉදං තයා දුක්කටං, ඉදං දුබ්භාසිත’’න්තිආදීනි වත්වා චොදෙතා. සාරෙතාති අත්තනො වජ්ජං අස්සරන්තස්ස සතිං උප්පාදෙතා, සම්මාපටිපත්තියං වා සාරෙතා, පවත්තෙතාති අත්ථො.
‘‘එවං තයා බුද්ධවචනං සජ්ඣායිතබ්බං, එවං අභික්කමිතබ්බං, එවං පටික්කමිතබ්බ’’න්තිආදිනා ආචාරස්ස සික්ඛාපනතො ආචරියො නාමාති ආහ ‘‘ඉමස්මිං සාසනෙ සික්ඛිතබ්බකධම්මෙසු පතිට්ඨාපෙතා’’ති. තත්ථ සික්ඛිතබ්බකධම්මො නාම සකලං බුද්ධවචනං සීලාදයො ච ධම්මා. ‘‘පබ්බජ්ජා ච උපසම්පදා චා’’ති ඉදං ලබ්භමානවසෙන වුත්තං ¶ . ආචරියුපජ්ඣායානන්ති ඉමිනා පබ්බජ්ජා උපසම්පදා ච යොජෙතබ්බා, මම චාති ඉමිනා පන පබ්බජ්ජාව. තදා සාමණෙරභූමියං ඨිතත්තා නිග්රොධස්ස භාවිනිං වා උපසම්පදං සන්ධාය උභයම්පි යොජෙතබ්බං. සරණගමනවසෙන පබ්බජ්ජාසිද්ධිතො භික්ඛුසඞ්ඝස්සපි පබ්බජ්ජාය නිස්සයභාවො වෙදිතබ්බො. භණ්ඩුකම්මවසෙනපි නිස්සයභාවො ලබ්භතෙවාති ගහෙතබ්බං. දිවසෙ දිවසෙ වඩ්ඪාපෙන්තොති වුත්තනයෙනෙව දිවසෙ දිවසෙ තතො තතො දිගුණං කත්වා වඩ්ඪාපෙන්තො. පොථුජ්ජනිකෙනාති පුථුජ්ජනභාවානුරූපෙන. නිග්රොධත්ථෙරස්ස ආනුභාවකිත්තනාධිකාරත්තා පුබ්බෙ වුත්තම්පි පච්ඡා වත්තබ්බම්පි සම්පිණ්ඩෙත්වා ආහ ‘‘පුන රාජා අසොකාරාමං නාම මහාවිහාරං කාරෙත්වා’’තිආදි ¶ . චෙතියපටිමණ්ඩිතානීති එත්ථ චයිතබ්බං පූජෙතබ්බන්ති චෙතියං, ඉට්ඨකාදීහි චිතත්තා වා චෙතියං, චෙතියෙහි පටිමණ්ඩිතානි විභූසිතානීති චෙතියපටිමණ්ඩිතානි. ධම්මෙනාති ධම්මතො අනපෙතෙන.
වුත්තමෙවත්ථං විත්ථාරතො විභාවෙන්තො ආහ ‘‘එකදිවසං කිරා’’තිආදි. අසොකාරාමෙ මහාදානං දත්වාති එත්ථ කතෙ ආරාමෙ පච්ඡා කාරාපකස්ස රඤ්ඤො නාමවසෙන නිරුළ්හං නාමපණ්ණත්තිං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අසොකාරාමෙ’’ති. කෙචි පන ‘‘තස්මිං දිවසෙ රාජා අත්තනො ඝරෙයෙව සබ්බං භික්ඛුසඞ්ඝං නිසීදාපෙත්වා භොජෙත්වා ඉමං පඤ්හං පුච්ඡී’’ති වදන්ති. මහාදානං දත්වාති භොජෙත්වා සබ්බපරික්ඛාරදානවසෙන මහාදානං දත්වා. වුත්තඤ්හෙතං දීපවංසෙ –
‘‘නිවෙසනං පවෙසෙත්වා, නිසීදාපෙත්වාන ආසනෙ;
යාගුං නානාවිධං ඛජ්ජං, භොජනඤ්ච මහාරහං;
අදාසි පයතපාණි, යාවදත්ථං යදිච්ඡකං.
‘‘භුත්තාවිභික්ඛුසඞ්ඝස්ස, ඔනීතපත්තපාණිනො;
එකමෙකස්ස භික්ඛුනො, අදාසි යුගසාටකං.
‘‘පාදඅබ්භඤ්ජනං තෙලං, ඡත්තඤ්චාපි උපාහනං;
සබ්බං සමණපරික්ඛාරං, අදාසි ඵාණිතං මධුං.
‘‘අභිවාදෙත්වා ¶ නිසීදි, අසොකධම්මො මහීපති;
නිසජ්ජ රාජා පවාරෙසි, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පච්චයං.
‘‘යාවතා භික්ඛූ ඉච්ඡන්ති, තාව දෙමි යදිච්ඡකං;
සන්තප්පෙත්වා පරික්ඛාරෙන, පවාරෙත්වාන පච්චයෙ;
තතො අපුච්ඡි ගම්භීරං, ධම්මක්ඛන්ධං සුදෙසිත’’න්ති.
අඞ්ගතො, මහාරාජ, නව අඞ්ගානීතිආදි මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරෙන වුත්තන්ති වදන්ති. නවකම්මාධිට්ඨායකං අදාසීති චතුරාසීතිවිහාරසහස්සෙසු කත්තබ්බස්ස නවකම්මස්ස අධිට්ඨායකං විධායකං කත්වා අදාසි. එකදිවසමෙව සබ්බනගරෙහි පණ්ණානි ආගමිංසූති සබ්බවිහාරෙසු කිර රාහුනා ¶ චන්දස්ස ගහණදිවසෙ නවකම්මං ආරභිත්වා පුන රාහුනා චන්දස්ස ගහණදිවසෙයෙව නිට්ඨාපෙසුං, තස්මා එකදිවසමෙව පණ්ණානි ආගමිංසූති වදන්ති. අට්ඨ සීලඞ්ගානීති අට්ඨ උපොසථඞ්ගසීලානි. ‘‘සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතායා’’ති ඉදං අසමාදින්නුපොසථඞ්ගානං වසෙන වුත්තං. අමරවතියා රාජධානියාති තාවතිංසදෙවනගරෙ. අලඞ්කතපටියත්තන්ති අලඞ්කතකරණවසෙන සබ්බසජ්ජිතං.
අධිකං කාරං අධිකාරං, අධිකං කිරියන්ති වුත්තං හොති. ලොකවිවරණං නාම පාටිහාරියං අකංසූති එත්ථ අනෙකසහස්සසඞ්ඛ්යස්ස ඔකාසලොකස්ස තන්නිවාසීසත්තලොකස්ස ච විවටභාවකරණපාටිහාරියං ලොකවිවරණං නාම. තං පන කරොන්තො ඉද්ධිමා අන්ධකාරං වා ආලොකං කරොති, පටිච්ඡන්නං වා විවටං, අනාපාථං වා ආපාථං කරොති. කථං? අයඤ්හි යථා පටිච්ඡන්නොපි දූරෙ ඨිතොපි අත්තා වා පරො වා දිස්සති, එවං අත්තානං වා පරං වා පාකටං කාතුකාමො පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය ‘‘ඉදං අන්ධකාරට්ඨානං ආලොකජාතං හොතූ’’ති වා ‘‘ඉදං පටිච්ඡන්නං විවටං හොතූ’’ති වා ‘‘ඉදං අනාපාථං ආපාථං හොතූ’’ති වා ආවජ්ජෙත්වා පුන පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අධිට්ඨාති. සහ අධිට්ඨානෙන යථාධිට්ඨිතමෙව හොති. අපරෙ දූරෙ ඨිතාපි පස්සන්ති, සයම්පි පස්සිතුකාමො පස්සති භගවා විය දෙවොරොහණෙ. භගවා හි දෙවලොකෙ අභිධම්මදෙසනං නිට්ඨපෙත්වා සඞ්කස්සනගරං ඔතරන්තො සිනෙරුමුද්ධනි ඨත්වා පුරත්ථිමං ලොකධාතුං ඔලොකෙසි, අනෙකානි චක්කවාළසහස්සානි විවටානි විය හුත්වා එකඞ්ගණං ¶ විය හුත්වා පකාසිංසු. යථා ච පුරත්ථිමෙන, එවං පච්ඡිමෙනපි උත්තරෙනපි දක්ඛිණෙනපි සබ්බං විවටමද්දස. හෙට්ඨාපි යාව අවීචි උපරි ච යාව අකනිට්ඨභවනං, තාව අද්දස. මනුස්සාපි දෙවෙ පස්සන්ති, දෙවාපි මනුස්සෙ. තත්ථ නෙව මනුස්සා උද්ධං උල්ලොකෙන්ති, න දෙවා අධො ඔලොකෙන්ති, සබ්බෙ සම්මුඛසම්මුඛාව අඤ්ඤමඤ්ඤං පස්සන්ති, තං දිවසං ලොකවිවරණං නාම අහොසි.
අපිච තම්බපණ්ණිදීපෙ තළඞ්ගරවාසී ධම්මදින්නත්ථෙරොපි ඉමං පාටිහාරියං අකාසි. සො කිර එකදිවසං තිස්සමහාවිහාරෙ චෙතියඞ්ගණම්හි නිසීදිත්වා ‘‘තීහි, භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො භික්ඛු අපණ්ණකපටිපදං පටිපන්නො හොතී’’ති අපණ්ණකසුත්තං (අ. නි. 3.16) කථෙන්තො හෙට්ඨාමුඛං බීජනිං අකාසි, යාව අවීචිතො එකඞ්ගණං අහොසි, තතො උපරිමුඛං අකාසි, යාව බ්රහ්මලොකා එකඞ්ගණං අහොසි. ථෙරො නිරයභයෙන තජ්ජෙත්වා සග්ගසුඛෙන ච පලොභෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. කෙචි සොතාපන්නා අහෙසුං, කෙචි සකදාගාමී අනාගාමී අරහන්තොති එවං තස්මිං දිවසෙපි ලොකවිවරණං නාම අහොසි. ඉමෙ පන භික්ඛූ යථා ¶ අසොකො ධම්මරාජා අසොකාරාමෙ ඨිතො චතුද්දිසා අනුවිලොකෙන්තො සමන්තතො සමුද්දපරියන්තං ජම්බුදීපං පස්සති, චතුරාසීති ච විහාරසහස්සානි උළාරාය විහාරමහපූජාය විරොචමානානි, එවං අධිට්ඨහිත්වා ලොකවිවරණං නාම පාටිහාරියං අකංසු.
විහාරමහපූජායාති විහාරමහසඞ්ඛාතාය පූජාය. විභූතින්ති සම්පත්තිං. එවරූපං පීතිපාමොජ්ජන්ති ඊදිසං පරිච්චාගමූලකං පීතිපාමොජ්ජං. මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරස්ස භාරමකාසීති ථෙරස්ස මහානුභාවත්තා ‘‘උත්තරිපි චෙ කථෙතබ්බං අත්ථි, තම්පි සොයෙව කථෙස්සතී’’ති මඤ්ඤමානො භික්ඛුසඞ්ඝො රඤ්ඤා පුච්ඡිතපඤ්හස්ස විසජ්ජනං ථෙරස්ස භාරමකාසි. සාසනස්ස දායාදො හොමි, න හොමීති සාසනස්ස ඤාතකො අබ්භන්තරො හොමි, න හොමීති අත්ථො. යෙසං සාසනෙ පබ්බජිතා පුත්තධීතරො න සන්ති, න තෙ සාසනෙ කත්තබ්බකිච්චං අත්තනො භාරං කත්වා වහන්තීති ඉමමත්ථං සන්ධාය ථෙරො එවමාහ ‘‘න ඛො, මහාරාජ, එත්තාවතා සාසනස්ස දායාදො හොතී’’ති. කථඤ්චරහි, භන්තෙ, සාසනස්ස දායාදො හොතීති එත්ථ චරහීති නිපාතො අක්ඛන්තිං ¶ දීපෙති. ඉදං වුත්තං හොති – යදි එවරූපං පරිච්චාගං කත්වාපි සාසනස්ස දායාදො න හොති, අඤ්ඤං කිං නාම කත්වා හොතීති.
තිස්සකුමාරස්ස පබ්බජිතකාලතො පභුතීති යදා ච තිස්සකුමාරො පබ්බජිතො, යෙන ච කාරණෙන පබ්බජිතො, තං සබ්බං විත්ථාරතො උත්තරි ආවි භවිස්සති. සක්ඛසීති සක්ඛිස්සසි. පාමොජ්ජජාතොති සඤ්ජාතපාමොජ්ජො. පුත්තානං මනං ලභිත්වාති එත්ථ පුත්තීපි සාමඤ්ඤතො පුත්තසද්දෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බා, පුත්තො ච ධීතා ච පුත්තාති එවං එකසෙසනයෙන වා එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ධීතුසද්දෙන සහ පයුජ්ජමානො හි පුත්තසද්දො එකොව අවසිස්සති, ධීතුසද්දො නිවත්තතීති සද්දසත්ථවිදූ වදන්ති. සික්ඛාය පතිට්ඨාපෙසුන්ති තස්මිංයෙව සීමමණ්ඩලෙ සික්ඛාසම්මුතිං දත්වා පාණාතිපාතාවෙරමණිආදීසු විකාලභොජනාවෙරමණිපරියොසානාසු ඡසු සික්ඛාසු සමාදපනවසෙන සික්ඛාය පතිට්ඨාපෙසුං. සට්ඨිවස්සායපි හි සාමණෙරියා ‘‘පාණාතිපාතාවෙරමණිං ද්වෙ වස්සානි අවීතික්කම්ම සමාදානං සමාදියාමී’’තිආදිනා (පාචි. 1078-1079) ඡ සික්ඛායො සමාදියිත්වා සික්ඛිතබ්බායෙව. න හි එතාසු ඡසු සික්ඛාපදෙසු ද්වෙ වස්සානි අසික්ඛිතසික්ඛං සාමණෙරිං උපසම්පාදෙතුං වට්ටති. ඡ වස්සානි අභිසෙකස්ස අස්සාති ඡබ්බස්සාභිසෙකො, අභිසෙකතො පට්ඨාය අතික්කන්තඡවස්සොති වුත්තං හොති.
සබ්බං ථෙරවාදන්ති ද්වෙ සඞ්ගීතියො ආරුළ්හා පාළියෙවෙත්ථ ‘‘ථෙරවාදො’’ති වෙදිතබ්බා. සා හි ¶ මහාකස්සපපභුතීනං මහාථෙරානං වාදත්තා ‘‘ථෙරවාදො’’ති වුච්චති. කොන්තපුත්තතිස්සත්ථෙරොති එත්ථ කොන්තසකුණියො නාම කින්නරජාතියො. ‘‘තාසු එකිස්සා කුච්ඡියං සයිතො මනුස්සජාතිකො රඤ්ඤා පොසිතො කොන්තපුත්තතිස්සත්ථෙරො නාමා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. මහාවංසෙපි චෙතං වුත්තං –
‘‘පුරෙ පාටලිපුත්තම්හා, වනෙ වනචරො චරං;
කොන්තකින්නරියා සද්ධිං, සංවාසං කිර කප්පයි.
‘‘තෙන සංවාසමන්වාය, සා පුත්තෙ ජනයී දුවෙ;
තිස්සො ජෙට්ඨො කනිට්ඨො තු, සුමිත්තො නාම නාමතො.
‘‘මහාවරුණත්ථෙරස්ස ¶ , කාලෙ පබ්බජි සන්තිකෙ;
අරහත්තං පාපුණිංසු, ඡළභිඤ්ඤාගුණං උභො’’ති.
කෙචි පන එවං වදන්ති ‘‘කොන්තා නාම කට්ඨවාහනරඤ්ඤො වංසෙ ජාතා එකා රාජධීතා. තං ගරුළයන්තෙන අරඤ්ඤගතං එකො වනචරකො ආනෙත්වා තාය සද්ධිං සංවාසං කප්පෙසි. සා තස්ස උභො පුත්තෙ විජායි. තත්රායං ජෙට්ඨකො මාතුනාමෙන කොන්තපුත්තො නාම ජාතො’’ති. කට්ඨවාහනරඤ්ඤො කිර නගරෙ සබ්බෙපි විභවසම්පන්නා නදීපබ්බතකීළාදීසු ගරුළසකුණසදිසං යන්තං කාරෙත්වා කට්ඨවාහනරාජා විය ගරුළවාහනෙන විචරන්ති.
බ්යාධිපටිකම්මත්ථං භික්ඛාචාරවත්තෙන ආහිණ්ඩන්තො පසතමත්තං සප්පිං අලභිත්වාති තදා කිර ජෙට්ඨස්ස කොන්තපුත්තතිස්සත්ථෙරස්ස කුච්ඡිවාතො සමුට්ඨාසි. තං බාළ්හාය දුක්ඛවෙදනාය පීළිතං කනිට්ඨො සුමිත්තො නාම ථෙරො දිස්වා ‘‘කිමෙත්ථ, භන්තෙ, ලද්ධුං වට්ටතී’’ති පුච්ඡි. තිස්සත්ථෙරො, ‘‘ආවුසො, පසතමත්තං සප්පිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති වත්වා රඤ්ඤො නිවෙදනං තස්ස ගිලානපච්චයං පච්ඡාභත්තං සප්පිඅත්ථාය චරණඤ්ච පටික්ඛිපිත්වා ‘‘භික්ඛාචාරවෙලායමෙව පිණ්ඩාය චරන්තෙන තයා යදි සක්කා ලද්ධුං, එවං විචරිත්වා යං ලද්ධං, තං ආහරා’’ති ආහ. කනිට්ඨොපි වුත්තනයෙනෙව භික්ඛාචාරවත්තෙන චරන්තො පසතමත්තම්පි සප්පිං නාලත්ථ. සො පන කුච්ඡිවාතො බලවතරො සප්පිඝටසතෙනපි වූපසමෙතුං අසක්කුණෙය්යො අහොසි. ථෙරො තෙනෙව බ්යාධිබලෙන කාලමකාසි. කෙචි පන ‘‘විච්ඡිකනාමකෙන කීටවිසෙන ඩට්ඨො ථෙරො තස්ස විසවෙගෙන අධිමත්තාය ¶ දුක්ඛවෙදනාය සමන්නාගතො තං වූපසමෙතුං වුත්තනයෙනෙව පසතමත්තං සප්පිං අලභිත්වා පරිනිබ්බුතො’’ති වදන්ති. වුත්තඤ්හෙතං මහාවංසෙ –
‘‘පාදෙ කීටවිසෙනාසි, ඩට්ඨො ජෙට්ඨො සවෙදනො;
ආහ පුට්ඨො කනිට්ඨෙන, භෙසජ්ජං පසතං ඝතං.
‘‘රඤ්ඤො නිවෙදනං ථෙරො, ගිලානපච්චයෙපි ච;
සප්පිඅත්ථඤ්ච චරණං, පච්ඡාභත්තං පටික්ඛිපි.
‘‘පිණ්ඩාය ¶ චෙ චරං සප්පිං, ලභසෙ ත්වං තමාහර;
ඉච්චාහ තිස්සත්ථෙරො සො, සුමිත්තං ථෙරමුත්තමං.
‘‘පිණ්ඩාය චරතා තෙන, න ලද්ධං පසතං ඝතං;
සප්පිකුම්භසතෙනාපි, බ්යාධි ජාතො අසාධියො.
‘‘තෙනෙව බ්යාධිනා ථෙරො, පත්තො ආයුක්ඛයන්තිකං;
ඔවදිත්වප්පමාදෙන, නිබ්බාතුං මානසං අකා.
‘‘ආකාසම්හි නිසීදිත්වා, තෙජොධාතුවසෙන සො;
යථාරුචි අධිට්ඨාය, සරීරං පරිනිබ්බුතො.
‘‘ජාලා සරීරා නික්ඛම්ම, නිමංසඡාරිකං ඩහි;
ථෙරස්ස සකලං කායං, අට්ඨිකානි තු නො ඩහී’’ති.
අප්පමාදෙන ඔවදිත්වාති ‘‘අම්හාදිසානම්පි එවං පච්චයා දුල්ලභා, තුම්හෙ ලභමානෙසු පච්චයෙසු අප්පමජ්ජිත්වා සමණධම්මං කරොථා’’ති එවං අප්පමාදෙන ඔවදිත්වා. පල්ලඞ්කෙනාති සමන්තතො ඌරුබද්ධාසනෙන. ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ චෙතං කරණවචනං. තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වාති තෙජොධාතුකසිණාරම්මණං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා. ථෙරස්ස සක්කාරං කත්වාති ථෙරස්ස ධාතුසක්කාරං කත්වා. චතූසු ද්වාරෙසු පොක්ඛරණියො කාරාපෙත්වා භෙසජ්ජස්ස පූරාපෙත්වාති එකස්මිං ද්වාරෙ චතස්සො පොක්ඛරණියො ¶ කාරාපෙත්වා තත්ථ එකං පොක්ඛරණිං සප්පිස්ස පූරාපෙත්වා එකං මධුනො, එකං ඵාණිතස්ස, එකං සක්කරාය පූරාපෙසි. සෙසද්වාරෙසුපි එවමෙව කාරාපෙසීති වදන්ති.
සභායං සතසහස්සන්ති නගරමජ්ඣෙ විනිච්ඡයසාලායං සතසහස්සං. ඉමිනා සකලනගරතො සමුට්ඨිතං ආයං නිදස්සෙති. පඤ්චසතසහස්සානි රඤ්ඤො උප්පජ්ජන්තීති ච රට්ඨතො උප්පජ්ජනකං ආයං ඨපෙත්වා වුත්තං. තතොති යථාවුත්තපඤ්චසතසහස්සතො. නිග්රොධත්ථෙරස්ස දෙවසිකං සතසහස්සං විසජ්ජෙසීති කථං පන ථෙරස්ස සතසහස්සං විසජ්ජෙසි? රාජා කිර දිවසස්ස තික්ඛත්තුං සාටකෙ පරිවත්තෙන්තො ‘‘ථෙරස්ස චීවරං නීත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම නීත’’න්ති සුත්වාව පරිවත්තෙති. ථෙරොපි දිවසස්ස තික්ඛත්තුං තිචීවරං පරිවත්තෙති. තස්ස හි තිචීවරං හත්ථික්ඛන්ධෙ ඨපෙත්වා පඤ්චහි ච ¶ ගන්ධසමුග්ගසතෙහි පඤ්චහි ච මාලාසමුග්ගසතෙහි සද්ධිං පාතොව ආහරීයිත්ථ, තථා දිවා චෙව සායඤ්ච. ථෙරොපි න භණ්ඩිකං බන්ධිත්වා ඨපෙසි, සම්පත්තසබ්රහ්මචාරීනං අදාසි. තදා කිර ජම්බුදීපෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස යෙභුය්යෙන නිග්රොධත්ථෙරස්සෙව සන්තකං චීවරං අහොසි. එවං ථෙරස්ස දිවසෙ දිවසෙ සතසහස්සං විසජ්ජෙසි. උළාරො ලාභසක්කාරොති එත්ථ ලබ්භති පාපුණීයතීති ලාභො, චතුන්නං පච්චයානමෙතං අධිවචනං. සක්කච්චං කාතබ්බො දාතබ්බොති සක්කාරො, චත්තාරො පච්චයායෙව. පච්චයා එව හි පණීතපණීතා සුන්දරසුන්දරා අභිසඞ්ඛරිත්වා කතා ‘‘සක්කාරො’’ති වුච්චන්ති. අථ වා පරෙහි කාතබ්බගාරවකිරියා පුප්ඵාදීහි පූජා වා සක්කාරො.
දිට්ඨිගතානීති එත්ථ දිට්ඨියෙව දිට්ඨිගතං ‘‘ගූථගතං මුත්තගතං (ම. නි. 2.119), සඞ්ඛාරගත’’න්තිආදීසු (මහානි. 41) විය. ගන්තබ්බාභාවතො වා දිට්ඨියා ගතමත්තං දිට්ඨිගතං, දිට්ඨියා ගහණමත්තන්ති අත්ථො. දිට්ඨිප්පකාරො වා දිට්ඨිගතං, දිට්ඨිභෙදොති වුත්තං හොති. ලොකියා හි විධයුත්තගතප්පකාරසද්දෙ සමානත්ථෙ ඉච්ඡන්ති. න ඛො පනෙතං සක්කා ඉමෙසං මජ්ඣෙ වසන්තෙන වූපසමෙතුන්ති තෙසඤ්හි මජ්ඣෙ වසන්තො තෙසුයෙව අන්තොගධත්තා ආදෙය්යවචනො න හොති, තස්මා එවං චින්තෙසි. තදා තස්මිං ඨානෙ වසන්තස්ස සුඛවිහාරාභාවතො තං පහාය ඉච්ඡිතබ්බසුඛවිහාරමත්තං ගහෙත්වා වුත්තං ‘‘අත්තනා ඵාසුකවිහාරෙන විහරිතුකාමො’’ති. අහොගඞ්ගපබ්බතන්ති එවංනාමකං පබ්බතං. ධම්මෙන විනයෙන සත්ථුසාසනෙනාති එත්ථ ධම්මොති භූතං වත්ථු. විනයොති චොදනා සාරණා ච. සත්ථුසාසනන්ති ඤත්තිසම්පදා අනුසාවනසම්පදා ච, තස්මා භූතෙන වත්ථුනා චොදෙත්වා සාරෙත්වා ඤත්තිසම්පදාය අනුසාවනසම්පදාය ච උක්ඛෙපනීයාදිකම්මවසෙන නිග්ගය්හමානාපීති වුත්තං හොති. අබ්බුදං ථෙනනට්ඨෙන, මලං කිලිට්ඨභාවකරණට්ඨෙන, කණ්ටකං විජ්ඣනට්ඨෙන. අග්ගිං පරිචරන්තීති අග්ගිහුත්තකා විය අග්ගිං පූජෙන්ති ¶ . පඤ්චාතපෙ තප්පන්තීති චතූසු ඨානෙසු අග්ගිං කත්වා මජ්ඣෙ ඨත්වා සූරියාතපෙන තප්පන්ති. ආදිච්චං අනුපරිවත්තන්තීති උදයකාලතො පභුති සූරියං ඔලොකයමානා යාවත්ථඞ්ගමනා සූරියාභිමුඛාව පරිවත්තන්ති. වොභින්දිස්සාමාති පග්ගණ්හිංසූති විනාසෙස්සාමාති උස්සාහමකංසු. අවිසහන්තොති අසක්කොන්තො.
සත්තදිවසෙන ¶ රජ්ජං සම්පටිච්ඡාති සත්තදිවසෙ රජ්ජසුඛං තාව අනුභව. තමත්ථං සඤ්ඤාපෙසීති කුක්කුච්චායිතමත්ථං බොධෙසි. කථං සඤ්ඤාපෙසීති ආහ ‘‘සො කිරා’’තිආදි. චිත්තරූපන්ති චිත්තානුරූපං, යථාකාමන්ති වුත්තං හොති. කිස්සාති කෙන කාරණෙන. අරෙ ත්වං නාම පරිච්ඡින්නමරණන්ති සත්තහි දිවසෙහි පරිච්ඡින්නමරණං. විස්සත්ථොති නිරාසඞ්කචිත්තො, මරණසඞ්කාරහිතො නිබ්භයොති වුත්තං හොති. අස්සාසපස්සාසනිබද්ධං මරණං පෙක්ඛමානාති ‘‘අහො වතාහං තදන්තරං ජීවෙය්යං, යදන්තරං අස්සසිත්වා පස්සසාමි පස්සසිත්වා වා අස්සසාමි, භගවතො සාසනං මනසි කරෙය්යං, බහු වත මෙ කතං අස්සා’’ති එවං මරණස්සතියා අනුයුඤ්ජනතො අස්සාසපස්සාසප්පවත්තිකාලපටිබද්ධං මරණං පෙක්ඛමානා. තත්ථ අස්සාසොති බහිනික්ඛමනනාසවාතො. පස්සාසොති අන්තොපවිසනවාතො. වුත්තවිපරියායෙනපි වදන්ති.
මිගවං නික්ඛමිත්වාති මිගමාරණත්ථාය ‘‘අරඤ්ඤෙ මිගපරියෙසනං චරිස්සාමී’’ති නික්ඛමිත්වා. තත්ථ මිගවන්ති මිගානං වානනතො හෙසනතො බාධනතො ‘‘මිගව’’න්ති ලද්ධසමඤ්ඤං මිගවං. යොනකමහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරන්ති යොනකවිසයෙ ජාතං ඉධාගන්ත්වා පබ්බජිතං ධම්මරක්ඛිතනාමධෙය්යං මහාථෙරං. හත්ථිනාගෙනාති මහාහත්ථිනා. මහන්තපරියායොපි හි නාගසද්දොති වදන්ති. අහිනාගාදිතො වා විසෙසනත්ථං ‘‘හත්ථිනාගෙනා’’ති වුත්තං. තස්සාසයං තස්ස අජ්ඣාසයං. තස්ස පස්සන්තස්සෙවාති අනාදරෙ සාමිවචනං, තස්මිං පස්සන්තෙයෙවාති අත්ථො. ආකාසෙ උප්පතිත්වාති එත්ථ අයං විකුබ්බනිද්ධි න හොතීති ගිහිස්සපි ඉමං ඉද්ධිපාටිහාරියං දස්සෙසි. සා හි ‘‘පකතිවණ්ණං විජහිත්වා කුමාරකවණ්ණං වා දස්සෙති නාගවණ්ණං වා, විවිධම්පි සෙනාබ්යූහං දස්සෙතී’’ති එවං ආගතා ඉද්ධි පකතිවණ්ණවිජහනවිකාරවසෙන පවත්තත්තා විකුබ්බනිද්ධි නාම. අධිට්ඨානිද්ධියා පන පටික්ඛෙපො නත්ථි. තථා ච වක්ඛති ඛුද්දකවත්ථුක්ඛන්ධකවණ්ණනායං (චූළව. අට්ඨ. 252) ‘‘ඉද්ධිපාටිහාරියන්ති එත්ථ විකුබ්බනිද්ධිපාටිහාරියං පටික්ඛිත්තං, අධිට්ඨානිද්ධි පන අප්පටික්ඛිත්තාති වෙදිතබ්බා’’ති. ලග්ගෙත්වාති ආකාසෙ කායබන්ධනං පසාරෙත්වා තත්ථ චීවරං ලග්ගෙත්වා.
ඡණවෙසන්ති ¶ තුට්ඨිජනනවෙසං, උස්සවවෙසන්ති අත්ථො. පටියාදෙසුන්ති ‘‘ආගතකාලෙ චීවරාදීනං ¶ පරියෙසනං භාරිය’’න්ති පඨමමෙව පත්තචීවරානි සම්පාදෙසුං. පධානඝරන්ති භාවනානුයොගවසෙන වීරියාරම්භස්ස අනුරූපං විවිත්තසෙනාසනං. සොපීති රඤ්ඤො භාගිනෙය්යං සන්ධාය වුත්තං. අනුපබ්බජිතොති උළාරවිභවෙන ඛත්තියජනෙන අනුගන්ත්වා පබ්බජිතො. ගන්ත්වාති ඉද්ධියා ගන්ත්වා. කුසලාධිප්පායොති මනාපජ්ඣාසයො. ද්වෙළ්හකජාතොති ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ න එකමග්ගෙන කථෙන්තී’’ති සංසයමාපන්නො. එකෙකං භික්ඛුසහස්සපරිවාරන්ති එකෙකස්ස එකෙකසහස්සපරිච්ඡින්නං භික්ඛුපරිවාරඤ්ච. ගණ්හිත්වා ආගච්ඡථාති වුත්තෙපි ‘‘සාසනං පග්ගණ්හිතුං සමත්ථො’’ති වුත්තත්තා ථෙරා භික්ඛූ ‘‘ධම්මකම්ම’’න්ති මඤ්ඤමානා ගතා. ඊදිසෙසු හි ඨානෙසු කුක්කුච්චං න කාතබ්බං. කප්පියසාසනඤ්හෙතං න ගිහිකම්මපටිසංයුත්තං. ථෙරො නාගච්ඡීති කිඤ්චාපි ‘‘රාජා පක්කොසතී’’ති වුත්තෙපි ධම්මකම්මත්ථාය ආගන්තුං වට්ටති, ද්වික්ඛත්තුං පන පෙසිතෙපි න ආගතො කිර. ථෙරො හි සබ්බත්ථ විඛ්යාතවසෙන සම්භාවනුප්පත්තිතො සම්භාවිතස්ස ච උද්ධං කත්තබ්බකිච්චසිද්ධිතො අසාරුප්පවචනලෙසෙන න ආගච්ඡීති. මහල්ලකො නු ඛො භන්තෙ ථෙරොති කිඤ්චාපි රාජා ථෙරං දිට්ඨපුබ්බො, නාමං පන සල්ලක්ඛෙතුං අසක්කොන්තො එවං පුච්ඡීති වදන්ති. වය්හන්ති උපරි මණ්ඩපසදිසං පදරච්ඡන්නං, සබ්බපලිගුණ්ඨිමං වා ඡාදෙත්වා කතං සකටවිසෙසං වය්හන්ති වදන්ති. නාවාසඞ්ඝාටං බන්ධිත්වාති එත්ථ නාවාති පොතො. සො හි ඔරතො පාරං පතති ගච්ඡතීති පොතො, සත්තෙ නෙතීති නාවාති ච වුච්චති. එකතො සඞ්ඝටිතා නාවා නාවාසඞ්ඝාටං, තථා තං බන්ධිත්වාති අත්ථො.
සාසනපච්චත්ථිකානං බහුභාවතො ආහ ‘‘ආරක්ඛං සංවිධායා’’ති. යන්ති යස්මා, යෙන කාරණෙනාති අත්ථො. ‘‘ආගුං න කරොතීති නාගො’’ති (චූළව. මෙත්තගූමාණවපූච්ඡානිද්දෙස 27) වචනතො පාපකරණාභාවතො සමණො ඉධ නාගො නාමාති මඤ්ඤමානා ‘‘එකො තං මහාරාජ සමණනාගො දක්ඛිණහත්ථෙ ගණ්හිස්සතී’’ති බ්යාකරිංසු. අබ්බාහිංසූති ආකඩ්ඪිංසු. ‘‘රඤ්ඤො හත්ථග්ගහණං ලීළාවසෙන කතං විය හොතීති කස්මාතිආදිචොදනං කත’’න්ති වදන්ති. බාහිරතොති උය්යානස්ස බාහිරතො. පස්සන්තානං අතිදුක්කරං හුත්වා පඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘පදෙසපථවීකම්පනං දුක්කර’’න්ති. අධිට්ඨානෙ පනෙත්ථ විසුං දුක්කරතා නාම නත්ථි. සීමං අක්කමිත්වාති අන්තොසීමං සීමාය ¶ අබ්භන්තරං අක්කමිත්වා. අභිඤ්ඤාපාදකන්ති අභිඤ්ඤාය පතිට්ඨාභූතං. විකුබ්බනිද්ධියා එව පටික්ඛිත්තත්තා පථවීචලනං අධිට්ඨහි. රථස්ස අන්තොසීමාය ඨිතො පාදොව චලීති එත්ථ පාදොති රථචක්කං සන්ධාය වුත්තං. තඤ්හි රථස්ස ගමනකිච්චසාධනතො පාදසදිසත්තා ඉධ ‘‘පාදො’’ති වුත්තං. සක්ඛතීති සක්ඛිස්සති. එතමත්ථන්ති විනා චෙතනාය පාපස්ස අසම්භවසඞ්ඛාතං අත්ථං. චෙතනාහන්ති එත්ථ ‘‘චෙතනං අහ’’න්ති පදච්ඡෙදො කාතබ්බො. චෙතයිත්වාති චෙතනං පවත්තයිත්වා. දීපකතිත්තිරොති අත්තනො නිසින්නභාවස්ස දීපනතො එවංලද්ධනාමො ¶ තිත්තිරො. යං අරඤ්ඤං නෙත්වා සාකුණිකො තස්ස සද්දෙන ආගතාගතෙ තිත්තිරෙ ගණ්හාති.
තාපසං පුච්ඡීති අතීතෙ කිර එකස්මිං පච්චන්තගාමෙ එකො සාකුණිකො එකං දීපකතිත්තිරං ගහෙත්වා සුට්ඨු සික්ඛාපෙත්වා පඤ්ජරෙ පක්ඛිපිත්වා පටිජග්ගති. සො තං අරඤ්ඤං නෙත්වා තස්ස සද්දෙන ආගතාගතෙ තිත්තිරෙ ගණ්හාති. තිත්තිරො ‘‘මං නිස්සාය බහූ මම ඤාතකා නස්සන්ති, මය්හෙතං පාප’’න්ති නිස්සද්දො අහොසි. සො තස්ස නිස්සද්දභාවං ඤත්වා වෙළුපෙසිකාය තං සීසෙ පහරති. තිත්තිරො දුක්ඛාතුරතාය සද්දං කරොති. එවං සො සාකුණිකො තං නිස්සාය තිත්තිරෙ ගහෙත්වා ජීවිකං කප්පෙසි. අථ සො තිත්තිරො චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ මරන්තූති මය්හං චෙතනා නත්ථි, පටිච්ච කම්මං පන මං ඵුසති. මයි සද්දං අකරොන්තෙ හි එතෙ නාගච්ඡන්ති, කරොන්තෙයෙවාගච්ඡන්ති, ආගතාගතෙ අයං ගහෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙති, අත්ථි නු ඛො එත්ථ මය්හං පාපං, නත්ථී’’ති. සො තතො පට්ඨාය ‘‘කො නු ඛො මෙ ඉමං කඞ්ඛං ඡින්දෙය්යා’’ති තථාරූපං පණ්ඩිතං උපධාරෙන්තො චරති. අථෙකදිවසං සො සාකුණිකො බහුකෙ තිත්තිරෙ ගහෙත්වා පච්ඡිං පූරෙත්වා ‘‘පානීයං පිවිස්සාමී’’ති බොධිසත්තස්ස තාපසපබ්බජ්ජාය පබ්බජිත්වා ඣානාභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා අරඤ්ඤෙ වසන්තස්ස අස්සමං ගන්ත්වා තං පඤ්ජරං බොධිසත්තස්ස සන්තිකෙ ඨපෙත්වා පානීයං පිවිත්වා වාලිකාතලෙ නිපන්නො නිද්දං ඔක්කමි. තිත්තිරො තස්ස නිද්දමොක්කන්තභාවං ඤත්වා ‘‘මම කඞ්ඛං ඉමං තාපසං පුච්ඡිස්සාමි, ජානන්තො මෙ කථෙස්සතී’’ති පඤ්ජරෙ නිසින්නොයෙව –
‘‘ඤාතකො නො නිසින්නොති, බහු ආගච්ඡතෙ ජනො;
පටිච්ච කම්මං ඵුසති, තස්මිං මෙ සඞ්කතෙ මනො’’ති. (ජා. 1.4.75) –
තාපසං ¶ පුච්ඡි. තස්සත්ථො (ජා. අට්ඨ. 3.75) – භන්තෙ, සචාහං සද්දං න කරෙය්යං, අයං තිත්තිරජනො න ආගච්ඡෙය්ය, මයි පන සද්දං කරොන්තෙ ‘‘ඤාතකො නො නිසින්නො’’ති අයං බහුජනො ආගච්ඡති, තං ආගතාගතං ලුද්දො ගහෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙන්තො මං පටිච්ච මං නිස්සාය එතං පාණාතිපාතකම්මං ඵුසති පටිලභති වින්දති, තස්මිං මං පටිච්ච කතෙ පාපෙ ‘‘මම නු ඛො එතං පාප’’න්ති එවං මෙ මනො සඞ්කති පරිසඞ්කති කුක්කුච්චං ආපජ්ජතීති.
න පටිච්ච කම්මං ඵුසතීතිආදිකාය පන තාපසෙන වුත්තගාථාය අයමත්ථො – යදි තව පාපකිරියාය මනො න පදුස්සති, තන්නින්නො තප්පොණො න හොති, එවං සන්තෙ ලුද්දෙන තං පටිච්ච කතම්පි ¶ පාපකම්මං තං න ඵුසති න අල්ලීයති. පාපකිරියාය හි අප්පොස්සුක්කස්ස නිරාලයස්ස භද්රස්ස පරිසුද්ධස්ස සතො තව පාණාතිපාතචෙතනාය අභාවා තං පාපං න උපලිම්පති, තව චිත්තං න අල්ලීයතීති.
සමයං උග්ගණ්හාපෙසීති අත්තනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස ලද්ධිං උග්ගණ්හාපෙසි. සාණිපාකාරං පරික්ඛිපාපෙත්වාති එත්ථ සාණිපාකාරන්ති කරණත්ථෙ උපයොගවචනං, අත්තානඤ්ච ථෙරඤ්ච යථා තෙ භික්ඛූ න පස්සන්ති, එවං සාණිපාකාරෙන සමන්තතො පරික්ඛිපාපෙත්වාති අත්ථො, සාණිපාකාරං වා සමන්තතො පරික්ඛිපාපෙත්වාති එවමෙත්ථ අත්ථො ගහෙතබ්බො. සාණිපාකාරන්තරෙති සාණිපාකාරස්ස අබ්භන්තරෙ. එකලද්ධිකෙති සමානලද්ධිකෙ. කිං වදති සීලෙනාති කිංවාදී. අථ වා කො කතමො වාදො කිංවාදො, සො එතස්ස අත්ථීති කිංවාදී. සස්සතං අත්තානඤ්ච ලොකඤ්ච වදන්ති පඤ්ඤපෙන්ති සීලෙනාති සස්සතවාදිනො. අථ වා වදන්ති එතෙනාති වාදො, දිට්ඨියා එතං අධිවචනං. සස්සතො වාදො සස්සතවාදො, සො එතෙසං අත්ථීති සස්සතවාදිනො, සස්සතදිට්ඨිනොති අත්ථො. අථ සස්සතො වාදො එතෙසමත්ථීති කස්මා වුත්තං, තෙසඤ්හි අත්තා ලොකො ච සස්සතොති අධිප්පෙතො, න වාදොති? සච්චමෙතං. සස්සතසහචරිතතාය පන වාදොපි සස්සතොති වුත්තො යථා ‘‘කුන්තා පචරන්තී’’ති. සස්සතොති වාදො එතෙසන්ති වා ඉතිසද්දලොපො දට්ඨබ්බො. යෙ රූපාදීසු අඤ්ඤතරං අත්තාති ච ලොකොති ච ගහෙත්වා තං සස්සතං අමතං නිච්චං ධුවං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ සස්සතවාදිනොති වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං නිද්දෙසෙ පටිසම්භිදායඤ්ච –
‘‘රූපං ¶ අත්තා චෙව ලොකො ච සස්සතො චාති අත්තානඤ්ච ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙන්ති. වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තා චෙව ලොකො ච සස්සතො චාති අත්තානඤ්ච ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙන්තී’’ති.
අයඤ්ච අත්ථො ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සති, වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සතී’’ති ඉමිස්සා පඤ්චවිධාය සක්කායදිට්ඨියා වසෙන වුත්තො. ‘‘රූපවන්තං අත්තාන’’න්තිආදිකාය පන පඤ්චදසවිධාය සක්කායදිට්ඨියා වසෙන චත්තාරො චත්තාරො ඛන්ධෙ ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා තදඤ්ඤො ලොකොති පඤ්ඤපෙන්තීති අයඤ්ච අත්ථො ලබ්භති. තථා එකං ඛන්ධං ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා අඤ්ඤො අත්තනො උපභොගභූතො ලොකොති, සසන්තතිපතිතෙ වා ඛන්ධෙ ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා තදඤ්ඤො ලොකොති පඤ්ඤපෙන්තීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. සත්තෙසු සඞ්ඛාරෙසු වා එකච්චං සස්සතං එතස්සාති එකච්චසස්සතො, එකච්චසස්සතවාදො. සො එතෙසමත්ථීති එකච්චසස්සතිකා, එකච්චසස්සතවාදිනො. තෙ දුවිධා හොන්ති සත්තෙකච්චසස්සතිකා සඞ්ඛාරෙකච්චසස්සතිකාති ¶ . තත්ථ ‘‘ඉස්සරො නිච්චො, අඤ්ඤෙ සත්තා අනිච්චා’’ති එවං පවත්තවාදා සත්තෙකච්චසස්සතිකා සෙය්යථාපි ඉස්සරවාදා. ‘‘නිච්චො බ්රහ්මා, අඤ්ඤෙ සත්තා අනිච්චා’’ති එවං පවත්තවාදාපි සත්තෙකච්චසස්සතිකාති වෙදිතබ්බා. ‘‘පරමාණවො නිච්චා, ද්විඅණුකාදයො අනිච්චා’’ති එවං පවත්තවාදා සඞ්ඛාරෙකච්චසස්සතිකා සෙය්යථාපි කණාදවාදාදයො. ‘‘චක්ඛාදයො අනිච්චා, විඤ්ඤාණං නිච්ච’’න්ති එවංවාදිනොපි සඞ්ඛාරෙකච්චසස්සතිකාති වෙදිතබ්බා.
නනු ‘‘එකච්චෙ ධම්මා සස්සතා, එකච්චෙ අසස්සතා’’ති එතස්මිං වාදෙ චක්ඛාදීනං අසස්සතභාවසන්නිට්ඨානං යථාසභාවාවබොධො එව, තයිදං කථං මිච්ඡාදස්සනන්ති? කො වා එවමාහ – ‘‘චක්ඛාදීනං අසස්සතභාවසන්නිට්ඨානං මිච්ඡාදස්සන’’න්ති, අසස්සතෙසුයෙව පන කෙසඤ්චි ධම්මානං සස්සතභාවාභිනිවෙසො ඉධ මිච්ඡාදස්සනං. තෙන පන එකවාරෙ පවත්තමානෙන චක්ඛාදීනං අසස්සතභාවාවබොධො විදූසිතො සංසට්ඨභාවතො, විසසංසට්ඨො විය සබ්බො සප්පිමණ්ඩො සකිච්චකරණාසමත්ථතාය සම්මාදස්සනපක්ඛෙ ¶ ඨපෙතබ්බතං නාරහතීති. අසස්සතභාවෙන නිච්ඡිතාපි වා චක්ඛුආදයො සමාරොපිතජීවසභාවා එව දිට්ඨිගතිකෙහි ගය්හන්තීති තදවබොධස්ස මිච්ඡාදස්සනභාවො න සක්කා නිවාරෙතුං. එවඤ්ච කත්වා අසඞ්ඛතාය ච සඞ්ඛතාය ච ධාතුයා වසෙන යථාක්කමං එකච්චෙ ධම්මා සස්සතා, එකච්චෙ අසස්සතාති එවං පවත්තො විභජ්ජවාදොපි එකච්චසස්සතවාදො ආපජ්ජතීති එවංපකාරා චොදනා අනවකාසා හොති අවිපරීතධම්මසභාවසම්පටිපත්තිභාවතො. කාමඤ්චෙත්ථ පුරිමසස්සතවාදෙපි අසස්සතානං ධම්මානං සස්සතාති ගහණං විසෙසතො මිච්ඡාදස්සනං, සස්සතානං පන සස්සතාති ගාහො න මිච්ඡාදස්සනං යථාසභාවග්ගහණභාවතො. අසස්සතෙසුයෙව පන කෙචිදෙව ධම්මා සස්සතාති ගහෙතබ්බධම්මෙසු විභාගප්පවත්තියා ඉමස්ස වාදස්ස වාදන්තරතා වුත්තා. න චෙත්ථ සමුදායන්තොගධත්තා එකදෙසස්ස සප්පදෙසසස්සතග්ගාහො නිප්පදෙසසස්සතග්ගාහෙ සමොධානං ගච්ඡතීති සක්කා වත්තුං වාදිතබ්බිසයවිසෙසවසෙන වාදද්වයස්ස පවත්තත්තා. අඤ්ඤෙ එව හි දිට්ඨිගතිකා ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සස්සතා’’ති අභිනිවිට්ඨා, අඤ්ඤෙ එකච්චසස්සතාති සඞ්ඛාරානං අනවසෙසපරියාදානං එකදෙසපරිග්ගහො ච වාදද්වයස්ස පරිබ්යත්තොයෙවාති.
අන්තානන්තිකාති එත්ථ අමති ගච්ඡති එත්ථ සභාවො ඔසානන්ති අන්තො, මරියාදා. තප්පටිසෙධෙන අනන්තො. කස්ස පනායං අන්තානන්තොති? ලොකීයති සංසාරනිස්සරණත්ථිකෙහි දිට්ඨිගතිකෙහි, ලොකීයති වා එත්ථ තෙහි පුඤ්ඤාපුඤ්ඤං තබ්බිපාකො චාති ලොකොති සඞ්ඛ්යං ගතස්ස පටිභාගනිමිත්තාදිසභාවස්ස අත්තනො. අන්තො ච අනන්තො ච අන්තානන්තො ච නෙවන්තනානන්තො චාති අන්තානන්තො සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන, එකසෙසෙන වා ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්තිආදීසු ¶ විය. අන්තානන්තසහචරිතො වාදො අන්තානන්තො යථා ‘‘කුන්තා පචරන්තී’’ති. අන්තානන්තසන්නිස්සයො වා යථා ‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’ති. සො එතෙසමත්ථීති අන්තානන්තිකා, අන්තානන්තවාදිනො. ‘‘අන්තවා අයං ලොකො, අනන්තො අයං ලොකො, අන්තවා ච අයං ලොකො අනන්තො ච, නෙවායං ලොකො අන්තවා න පනානන්තො’’ති එවං අන්තං වා අනන්තං වා අන්තානන්තං වා නෙවන්තනානන්තං වා ආරබ්භ පවත්තවාදාති අත්ථො. චතුබ්බිධා ¶ හි අන්තානන්තවාදිනො අන්තවාදී අනන්තවාදී අන්තානන්තවාදී නෙවන්තනානන්තවාදීති. තථා හි කොචි පටිභාගනිමිත්තං චක්කවාළපරියන්තං අවඩ්ඪෙත්වා තං ‘‘ලොකො’’ති ගහෙත්වා අන්තසඤ්ඤී ලොකස්මිං හොති. චක්කවාළපරියන්තං කත්වා වඩ්ඪිතකසිණෙ පන අනන්තසඤ්ඤී හොති. උද්ධමධො අවඩ්ඪෙත්වා පන තිරියං වඩ්ඪෙත්වා උද්ධමධො අන්තසඤ්ඤී තිරියං අනන්තසඤ්ඤී හොති. කොචි පන යස්මා ලොකසඤ්ඤිතො අත්තා අධිගතවිසෙසෙහි මහෙසීහි කදාචි අනන්තො සක්ඛිදිට්ඨො අනුසුය්යති, තස්මා නෙවන්තවා. යස්මා පන තෙහියෙව කදාචි අන්තවා සක්ඛිදිට්ඨො අනුසුය්යති, තස්මා න පන අනන්තොති එවං නෙවන්තනානන්තසඤ්ඤී ලොකස්මිං හොති. කෙචි පන යදි පනායං අත්තා අන්තවාසියා, දූරදෙසෙ උපපජ්ජමානානුස්සරණාදිකිච්චනිප්ඵත්ති න සියා. අථ අනන්තො ඉධ ඨිතස්ස දෙවලොකනිරයාදීසු සුඛදුක්ඛානුභවනම්පි සියා. සචෙ පන අන්තවා ච අනන්තො ච, තදුභයපටිසෙධදොසසමායොගො, තස්මා අන්තවා අනන්තොති ච අබ්යාකරණීයො අත්තාති එවං තක්කනවසෙන නෙවන්තනානන්තසඤ්ඤී හොතීති වණ්ණයන්ති.
එත්ථ ච යුත්තං තාව පුරිමානං තිණ්ණං වාදීනං අන්තඤ්ච අනන්තඤ්ච අන්තානන්තඤ්ච ආරබ්භ පවත්තවාදත්තා අන්තානන්තිකත්තං, පච්ඡිමස්ස පන තදුභයපටිසෙධනවසෙන පවත්තවාදත්තා කථං අන්තානන්තිකත්තන්ති? තදුභයපටිසෙධනවසෙන පවත්තවාදත්තා එව. යස්මා අන්තානන්තපඅසෙධවාදොපි අන්තානන්තවිසයො එව තං ආරබ්භ පවත්තත්තා. එතදත්ථමෙව හි ආරබ්භ ‘‘පවත්තවාදා’’ති හෙට්ඨා වුත්තං, එවං සන්තෙපි යුත්තං තාව පච්ඡිමවාදද්වයස්ස අන්තානන්තිකත්තං, අන්තානන්තානං වසෙන උභයවිසයත්තා එතෙසං වාදස්ස, පුරිමවාදද්වයස්ස පන කථං විසුං අන්තානන්තිකත්තන්ති? උපචාරවුත්තියා. සමුදිතෙසු හි අන්තානන්තවාදෙසු පවත්තමානො අන්තානන්තිකසද්දො තත්ථ නිරුළ්හතාය පච්චෙකම්පි අන්තානන්තවාදීසු පවත්තති යථා අරූපජ්ඣානෙසු පච්චෙකං අට්ඨවිමොක්ඛපරියායො, යථා ච ලොකෙ සත්තිසයොති.
අමරාවික්ඛෙපිකාති එත්ථ න මරති න උපච්ඡිජ්ජතීති අමරා. කා සා? ‘‘එවන්තිපි මෙ නො, තථාතිපි මෙ නො, අඤ්ඤථාතිපි මෙ නො, නොතිපි මෙ නො, නො නොතිපි මෙ ¶ නො’’ති (දී. නි. 1.62) එවං පවත්තවාදවසෙන පරියන්තරහිතා දිට්ඨිගතිකස්ස දිට්ඨි චෙව වාචා ච. ‘‘එවන්තිපි මෙ නො’’තිආදිනා විවිධො නානප්පකාරො ඛෙපො පරවාදීනං ඛිපනං වික්ඛෙපො, අමරාය දිට්ඨියා වාචාය වා වික්ඛෙපො ¶ අමරාවික්ඛෙපො, සො එතෙසමත්ථීති අමරාවික්ඛෙපිකා. අථ වා අමරාය දිට්ඨියා වාචාය වික්ඛිපන්තීති අමරාවික්ඛෙපිනො, අමරාවික්ඛෙපිනො එව අමරාවික්ඛෙපිකා. අථ වා අමරා නාම මච්ඡජාති, සා උම්මුජ්ජනනිමුජ්ජනාදිවසෙන උදකෙ සන්ධාවමානා ගහෙතුං න සක්කා, එවමෙව අයම්පි වාදො එකස්මිං සභාවෙ අනවට්ඨානතො ඉතො චිතො ච සන්ධාවති, ගාහං න උපගච්ඡතීති අමරාය වික්ඛෙපො වියාති අමරාවික්ඛෙපොති වුච්චති. අයඤ්හි අමරාවික්ඛෙපිකො ‘‘ඉදං කුසල’’න්ති වා ‘‘අකුසල’’න්ති වා පුට්ඨො න කිඤ්චි බ්යාකරොති. ‘‘ඉදං කුසල’’න්ති වා පුට්ඨො ‘‘එවන්තිපි මෙ නො’’ති වදති. තතො ‘‘කිං අකුසල’’න්ති වුත්තෙ ‘‘තථාතිපි මෙ නො’’ති වදති. ‘‘කිං උභයතො අඤ්ඤථා’’තිපි වුත්තෙ ‘‘අඤ්ඤථාතිපි මෙ නො’’ති වදති. තතො ‘‘තිවිධෙනපි න හොති, කිං තෙ ලද්ධී’’ති වුත්තෙ ‘‘නොතිපි මෙ නො’’ති වදති. තතො ‘‘කිං නො නො තෙ ලද්ධී’’ති වුත්තෙ ‘‘නො නොතිපි මෙ නො’’ති වදති. එවං වික්ඛෙපමෙව ආපජ්ජති, එකමෙකස්මිම්පි පක්ඛෙ න තිට්ඨති. තතො ‘‘අත්ථි පරො ලොකො’’තිආදිනා පුට්ඨොපි එවමෙව වික්ඛිපති, න එකස්මිං පක්ඛෙ තිට්ඨති. සො වුත්තප්පකාරො අමරාවික්ඛෙපො එතෙසමත්ථීති අමරාවික්ඛෙපිකා.
නනු චායං සබ්බොපි අමරාවික්ඛෙපිකො කුසලාදයො ධම්මෙ පරලොකත්ථිකාදීනි ච යථාභූතං අනවබුජ්ඣමානො තත්ථ තත්ථ පඤ්හං පුට්ඨො පුච්ඡාය වික්ඛෙපනමත්තං ආපජ්ජති, තස්ස කථං දිට්ඨිගතිකභාවො. න හි අවත්තුකාමස්ස විය පුච්ඡිතං අජානන්තස්ස වික්ඛෙපකරණමත්තෙන දිට්ඨිගතිකතා යුත්තාති? වුච්චතෙ – න හෙව ඛො පුච්ඡාය වික්ඛෙපකරණමත්තෙන තස්ස දිට්ඨිගතිකතා, අථ ඛො මිච්ඡාභිනිවෙසවසෙන සස්සතාභිනිවෙසතො. මිච්ඡාභිනිවිට්ඨොයෙව හි පුග්ගලො මන්දබුද්ධිතාය කුසලාදිධම්මෙ පරලොකත්ථිකාදීනි ච යාථාවතො අසම්පටිපජ්ජමානො අත්තනා අවිඤ්ඤාතස්ස අත්ථස්ස පරං විඤ්ඤාපෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය මුසාවාදාදිභයෙන ච වික්ඛෙපං ආපජ්ජතීති. තථා ච වුත්තං ‘‘සත්තෙව උච්ඡෙදදිට්ඨියො, සෙසා සස්සතදිට්ඨියො’’ති. අථ වා පුඤ්ඤපාපානං තබ්බිපාකානඤ්ච අනවබොධෙන අසද්දහනෙන ච තබ්බිසයාය පුච්ඡාය වික්ඛෙපකරණංයෙව සුන්දරන්ති ඛන්තිං රුචිං උප්පාදෙත්වා අභිනිවිසන්තස්ස උප්පන්නා විසුංයෙව චෙසා එකා දිට්ඨි සත්තභඞ්ගදිට්ඨි වියාති දට්ඨබ්බං. තතොයෙව ච වුත්තං ‘‘පරියන්තරහිතා දිට්ඨිගතිකස්ස දිට්ඨි චෙව වාචා චා’’ති.
අධිච්චසමුප්පන්නිකාති ¶ ¶ එත්ථ අධිච්ච යදිච්ඡකං යං කිඤ්චි කාරණං විනා සමුප්පන්නො අත්තා ච ලොකො චාති දස්සනං අධිච්චසමුප්පන්නං. අත්තලොකසඤ්ඤිතානඤ්හි ඛන්ධානං අධිච්චුප්පත්තිආකාරාරම්මණං දස්සනං තදාකාරසන්නිස්සයවසෙන පවත්තිතො තදාකාරසහචරිතතාය ච අධිච්චසමුප්පන්නන්ති වුච්චති යථා ‘‘මඤ්චා ඝොසන්ති, කුන්තා පචරන්තී’’ති ච. තං එතෙසමත්ථීති අධිච්චසමුප්පන්නිකා.
සඤ්ඤීවාදාති සඤ්ඤී වාදො එතෙසමත්ථීති සඤ්ඤීවාදා ‘‘බුද්ධං අස්ස අත්ථීති බුද්ධො’’ති යථා. අථ වා සඤ්ඤීති පවත්තො වාදො සඤ්ඤීසහචරණනයෙන. සඤ්ඤී වාදො යෙසං තෙ සඤ්ඤීවාදා. ‘‘රූපී අත්තා හොති අරොගො පරං මරණා, සඤ්ඤීති නං පඤ්ඤපෙන්ති, අරූපී අත්තා හොති, රූපී ච අරූපී ච අත්තා හොති, නෙව රූපී නාරූපී ච අත්තා හොති. අන්තවා අත්තා හොති, අනන්තවා අත්තා හොති, අන්තවා ච අනන්තවා ච අත්තා හොති, නෙවන්තවා නානන්තවා අත්තා හොති. එකත්තසඤ්ඤී අත්තා හොති, නානත්තසඤ්ඤී අත්තා හොති. පරිත්තසඤ්ඤී අත්තා හොති, අප්පමාණසඤ්ඤී අත්තා හොති. එකන්තසුඛී අත්තා හොති, එකන්තදුක්ඛී අත්තා හොති. සුඛදුක්ඛී අත්තා හොති, අදුක්ඛමසුඛී අත්තා හොති අරොගො පරං මරණා, සඤ්ඤීති නං පඤ්ඤපෙන්තී’’ති (දී. නි. 1.76) එවං සොළසවිධෙන විභත්තවාදානමෙතං අධිවචනං.
අසඤ්ඤීවාදා නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා ච සඤ්ඤීවාදෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. කෙවලඤ්හි ‘‘සඤ්ඤී අත්තා’’ති ගණ්හන්තානං වසෙන සඤ්ඤීවාදා වුත්තා, ‘‘අසඤ්ඤී’’ති ච ‘‘නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී’’ති ච ගණ්හන්තානං වසෙන අසඤ්ඤීවාදා ච නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා ච වුත්තාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ අසඤ්ඤීවාදා ‘‘රූපී අත්තා හොති අරොගො පරං මරණා, අසඤ්ඤීති නං පඤ්ඤපෙන්ති, අරූපී අත්තා හොති, රූපී ච අරූපී ච අත්තා හොති, නෙව රූපී නාරූපී අත්තා හොති. අන්තවා අත්තා හොති, අනන්තවා අත්තා හොති, අන්තවා ච අනන්තවා ච අත්තා හොති, නෙවන්තවා නානන්තවා අත්තා හොති අරොගො පරං මරණා, අසඤ්ඤීති නං පඤ්ඤපෙන්තී’’ති එවං අට්ඨවිධෙන විභත්තා. නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදාපි එවමෙව ‘‘රූපී අත්තා හොති අරොගො පරං මරණා, නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීති නං පඤ්ඤපෙන්තී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.82) අට්ඨවිධෙන විභත්තාති වෙදිතබ්බා.
උච්ඡෙදවාදාති ¶ ‘‘අයං අත්තා රූපී චාතුමහාභූතිකො මාතාපෙත්තිකසම්භවො කායස්ස භෙදා උච්ඡිජ්ජති විනස්සති, න හොති පරං මරණා’’ති (දී. නි. 1.85) එවමාදිනා නයෙන පවත්තං ¶ උච්ඡෙදදස්සනං උච්ඡෙදො සහචරණනයෙන. උච්ඡෙදො වාදො යෙසං තෙ උච්ඡෙදවාදා, උච්ඡෙදවාදො වා එතෙසමත්ථීති උච්ඡෙදවාදා, උච්ඡෙදං වදන්තීති වා උච්ඡෙදවාදා.
දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදාති එත්ථ දිට්ඨධම්මො නාම දස්සනභූතෙන ඤාණෙන උපලද්ධධම්මො, පච්චක්ඛධම්මොති අත්ථො. තත්ථ තත්ථ පටිලද්ධත්තභාවස්සෙතං අධිවචනං. දිට්ඨධම්මෙ නිබ්බානං දිට්ඨධම්මනිබ්බානං, ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ දුක්ඛවූපසමන්ති අත්ථො. තං වදන්තීති දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදා. තෙ පන ‘‘යතො ඛො භො අයං අත්තා පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතො සමඞ්ගීභූතො පරිචාරෙති, එත්තාවතා ඛො භො අයං අත්තා පරමදිට්ඨධම්මනිබ්බානප්පත්තො හොතී’’ති (දී. නි. 1.94) එවමාදිනා නයෙන දිට්ඨෙව ධම්මෙ නිබ්බානං පඤ්ඤපෙන්ති. තෙ හි මන්ධාතුකාමගුණසදිසෙ මානුසකෙ කාමගුණෙ, පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවරාජස්ස කාමගුණසදිසෙ දිබ්බෙ ච කාමගුණෙ උපගතානං දිට්ඨෙව ධම්මෙ නිබ්බානප්පත්තිං වදන්ති.
විභජ්ජවාදීති වෙරඤ්ජකණ්ඩෙ ආගතනයෙනෙව වෙනයිකාදිභාවං විභජ්ජ වදතීති විභජ්ජවාදී.
තත්ථ හි භගවතා ‘‘අහඤ්හි, බ්රාහ්මණ, විනයාය ධම්මං දෙසෙමි රාගස්සා’’තිආදිං වත්වා ‘‘නො ච ඛො යං ත්වං සන්ධාය වදෙසී’’තිආදිනා වෙරඤ්ජබ්රාහ්මණස්ස අත්තනො වෙනයිකාදිභාවො විභජ්ජ වුත්තොති. අපිච සොමනස්සාදීනං චීවරාදීනඤ්ච සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බභාවං විභජ්ජ වදතීති විභජ්ජවාදී, සස්සතුච්ඡෙදවාදෙ වා විභජ්ජ වදතීති විභජ්ජවාදී, ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’තිආදීනං ඨපනීයානං පඤ්හානං ඨපනතො රාගාදිඛයසඞ්ඛාතස්ස සස්සතස්ස රාගාදිකායදුච්චරිතාදිඋච්ඡෙදස්ස වචනතො විභජ්ජවාදී, සස්සතුච්ඡෙදභූතෙ උභො අන්තෙ අනුපග්ගම්ම මජ්ඣිමපටිපදාභූතස්ස පටිච්චසමුප්පාදස්ස දෙසනතො විභජ්ජවාදී, භගවා. පරප්පවාදං මද්දන්තොති තස්මිං තතියසඞ්ගීතිකාලෙ උප්පන්නං වාදං, තතො පට්ඨාය යාව සද්ධම්මන්තරධානා ආයතිං උප්පජ්ජනකවාදඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. තස්මිඤ්හි සමාගමෙ අයං ථෙරො යානි ච තදා උප්පන්නානි වත්ථූනි, යානි ච ආයතිං උප්පජ්ජිස්සන්ති, සබ්බෙසම්පි තෙසං පටිබාහනත්ථං ¶ සත්ථාරා දින්නනයවසෙනෙව තථාගතෙන ඨපිතමාතිකං විභජන්තො සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානි, පරවාදෙ පඤ්චාති සුත්තසහස්සං ආහරිත්වා තදා උප්පන්නවාදස්ස මද්දනතො පරප්පවාදමද්දනං ආයතිං උප්පජ්ජනකවාදානං පටිසෙධනලක්ඛණභාවතො ආයතිං පටිසෙධලක්ඛණං කථාවත්ථුප්පකරණං අකාසි.
ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය සාරත්ථදීපනියං
තතියසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා සමත්තා.
ආචරියපරම්පරකථාවණ්ණනා
‘‘කෙනාභත’’න්ති ¶ ඉමං පඤ්හං විසජ්ජෙන්තෙන ජම්බුදීපෙ තාව ආචරියපරම්පරා යාව තතියසඞ්ගීති, තාව දස්සෙත්වා ඉදානි සීහළදීපෙ ආචරියපරම්පරං දස්සෙතුං ‘‘තතියසඞ්ගහතො පන උද්ධ’’න්තිආදි ආරද්ධං. ඉමං දීපන්ති ඉමං තම්බපණ්ණිදීපං. කඤ්චි කාලන්ති කිස්මිඤ්චි කාලෙ. පොරාණාති අට්ඨකථාචරියා. භද්දනාමොති භද්දසාලත්ථෙරො. නාමස්ස එකදෙසෙනපි හි වොහාරො දිස්සති ‘‘දෙවදත්තො දත්තො’’ති යථා. ආගුං න කරොන්තීති නාගා. විනයපිටකං වාචයිංසූති සම්බන්ධො. තම්බපණ්ණියාති භුම්මවචනං. නිකායෙ පඤ්ච වාචෙසුන්ති විනයාභිධම්මවජ්ජෙ දීඝනිකායාදිකෙ පඤ්ච නිකායෙ ච වාචෙසුං. සත්ත චෙව පකරණෙති ධම්මසඞ්ගණීවිභඞ්ගාදිකෙ සත්ත අභිධම්මප්පකරණෙ ච වාචෙසුන්ති අත්ථො. අසනි විය සිලුච්චයෙ කිලෙසෙ මෙධති හිංසතීති මෙධා, ඛිප්පං ගහණධාරණට්ඨෙන වා මෙධා, පඤ්ඤා, සා එතස්ස අත්ථීති මෙධාවී. තිපෙටකොති තීණි පිටකානි එතස්ස අත්ථීති තිපෙටකො, තෙපිටකොති වුත්තං හොති, තිපිටකපරියත්තිධරොති අත්ථො. තාරකානං රාජාති තාරකරාජා, චන්දිමා. අතිරොචථාති අතිවිය විරොචිත්ථ. පුප්ඵනාමොති මහාපදුමත්ථෙරො. සද්ධම්මවංසකොවිදොති සද්ධම්මතන්තියා කොවිදො. පුප්ඵනාමොති සුමනත්ථෙරො. ජම්බුදීපෙ පතිට්ඨිතොති සුමනත්ථෙරො කිර එකස්මිං සමයෙ සීහළදීපම්හි සාසනෙ ඔසක්කමානෙ ජම්බුදීපං ගන්ත්වා උග්ගණ්හිත්වා සාසනං අනුරක්ඛන්තො තත්ථෙව පතිට්ඨාසි. මග්ගකොවිදාති සග්ගමග්ගමොක්ඛමග්ගෙසු කොවිදා.
භාරං ¶ කත්වාති තෙසං තෙසං භික්ඛූනං සාසනං භාරං කත්වා, පටිබද්ධං කත්වාති අත්ථො. ‘‘තෙ තෙ භික්ඛූ තත්ථ තත්ථ පෙසෙසී’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමෙවත්ථං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මජ්ඣන්තිකත්ථෙරං කස්මීරගන්ධාරරට්ඨං පෙසෙසී’’තිආදි. මහිංසකමණ්ඩලන්ති අන්ධකරට්ඨං වදන්ති. වනවාසින්ති වනවාසිරට්ඨං. අත්තා පඤ්චමො එතෙසන්ති අත්තපඤ්චමා, තං තං දිසාභාගං පඤ්ච පඤ්චෙව භික්ඛූ අගමංසූති වුත්තං හොති.
ඉදානි තත්ථ තත්ථ ගතානං ථෙරානං කිච්චානුභාවං දස්සෙතුකාමො මජ්ඣන්තිකත්ථෙරස්ස ගතට්ඨානෙ කිච්චං තාව දස්සෙන්තො ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන කස්මීරගන්ධාරරට්ඨෙ’’තිආදිමාහ. කරකවස්සන්ති හිමපාතනකවස්සං. හරාපෙත්වාති උදකොඝෙන හරාපෙත්වා. අරවාළදහපිට්ඨියන්ති අරවාළදහස්ස උදකපිට්ඨියං. ඡින්නභින්නපටධරොති සත්ථකෙන ඡින්නං රඞ්ගෙන භින්නං වණ්ණවිකාරමාපන්නං පටං ධාරෙතීති ඡින්නභින්නපටධරො. අථ වා සත්ථකෙන ඡින්නානං ගිහිවත්ථවිසභාගානං කාසාවානං ධාරණතො ඡින්නභින්නපටධරො. භණ්ඩූති මුණ්ඩකො. කාසාවවසනොති කාසාවවත්ථනිවත්ථො. මක්ඛං අසහමානොති ථෙරං ¶ පටිච්ච අත්තනො සන්තානෙ උප්පන්නං පරෙසං ගුණමක්ඛනලක්ඛණං මක්ඛං අසහමානො සන්ධාරෙතුං අධිසහිතුං වූපසමෙතුං අසක්කොන්තො. භිංසනකානීති භෙරවාරම්මණානි. තානි දස්සෙතුං ‘‘තතො තතො භුසා වාතා වායන්තී’’තිආදිමාහ. භුසා වාතාති රුක්ඛභෙදනපබ්බතකූටනිපාතනසමත්ථා බලවවාතා. අසනියො ඵලන්තීති අසනියො භිජ්ජන්ති, පතන්තීති වුත්තං හොති. පහරණවුට්ඨියොති අනෙකප්පකාරා ආවුධවුට්ඨියො. නිද්ධමථාති ගහෙත්වා අපනෙථ. භිංසනකන්ති නාගරාජස්ස කායිකවාචසිකපයොගජනිතභයනිමිත්තං විප්පකාරං.
මෙ භයභෙරවං ජනෙතුං පටිබලො න අස්ස න භවෙය්යාති සම්බන්ධො. තත්ථ භයභෙරවං නාම ඛුද්දානුඛුද්දකං භයං. අථ වා භයන්ති චිත්තුත්රාසභයං, පටිඝභයස්සෙතං අධිවචනං. භෙරවන්ති භයජනකමාරම්මණං. සචෙපි ත්වං මහිං සබ්බන්ති සචෙපි ත්වං මහානාග සබ්බං මහිං සමුද්දෙන සහ සසමුද්දං පබ්බතෙන සහ සපබ්බතං උක්ඛිපිත්වා මමූපරි මය්හං සීසොපරි ඛිපෙය්යාසීති අත්ථො. මෙ භයභෙරවං ජනෙතුං නෙව සක්කුණෙය්යාසීති සම්බන්ධො. අඤ්ඤදත්ථූති එකංසෙන. තවෙවස්ස විඝාතො උරගාධිපාති උරගානං ¶ නාගානං අධිපති රාජ තව එව විඝාතො දුක්ඛං විහිංසා අස්ස භවෙය්යාති අත්ථො.
ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙත්වාතිආදීසු තඞ්ඛණානුරූපාය ධම්මදෙසනාය දිට්ඨධම්මසම්පරායිකං අත්ථං සන්දස්සෙත්වා කුසලෙ ධම්මෙ සමාදපෙත්වා ගණ්හාපෙත්වා තත්ථ ච නං සමුත්තෙජෙත්වා සඋස්සාහං කත්වා තාය ච සඋස්සාහතාය අඤ්ඤෙහි ච විජ්ජමානගුණෙහි සම්පහංසෙත්වා තොසෙත්වාති අත්ථො. ථෙරෙන කතං නාගානුසාසනං දස්සෙන්තො ‘‘අථායස්මා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඉතො උද්ධං යථා පුරෙති යථා තුම්හෙ ඉතො පුරෙ සද්ධම්මසවනුප්පත්තිවිරහිතකාලෙ පරස්ස කොධං උප්පාදයිත්ථ, ඉදානි ඉතො පට්ඨාය උද්ධං අනාගතෙ කොධඤ්ච මා ජනයිත්ථ, විජාතමාතුයාපි පුත්තෙ සිනෙහච්ඡෙදනං සබ්බවිනාසමූලකං සස්සඝාතකඤ්ච මා කරිත්ථාති අත්ථො. සුඛකාමා හි පාණිනොති එත්ථ හි-සද්දො කාරණොපදෙසෙ, යස්මා සබ්බෙ සත්තා සුඛකාමා, තස්මා හිතසුඛඋපච්ඡෙදකරං සස්සඝාතඤ්ච මා කරොථාති වුත්තං හොති.
යථානුසිට්ඨන්ති යං යං අනුසිට්ඨං යථානුසිට්ඨං, අනුසිට්ඨං අනතික්කම්ම වා යථානුසිට්ඨං, ථෙරෙන දින්නොවාදං අනතික්කම්මාති වුත්තං හොති. ධම්මාභිසමයො අහොසීති පඨමමග්ගඵලාධිගමො අහොසීති වදන්ති. කුලසතසහස්සන්ති ඉමිනා පුරිසානං සතසහස්සං දස්සෙති. කස්මීරගන්ධාරාති කස්මීරගන්ධාරරට්ඨවාසිනො. කාසාවපජ්ජොතාති භික්ඛූනං නිවත්ථපාරුතකාසාවවත්ථෙහි ඔභාසිතා. ඉසිවාතපටිවාතාති ¶ භික්ඛූනං නිවාසනපාරුපනවාතෙන චෙව හත්ථපාදානං සමිඤ්ජනපසාරණාදිවාතෙන ච සමන්තතො බීජියමානා අහෙසුං. දුට්ඨන්ති කුපිතං. බන්ධනාති සංසාරබන්ධනතො.
ධම්මචක්ඛුන්ති හෙට්ඨාමග්ගත්තයෙ ඤාණං. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘පඨමමග්ගඤාණමෙව තෙ පටිලභිංසූ’’ති වදන්ති. චොදෙත්වා දෙවදූතෙහීති (ම. නි. අට්ඨ. 3.263 ආදයො) දෙවදූතසුත්තන්තදෙසනාවසෙන (ම. නි. 3.261 ආදයො) දහරකුමාරො ජරාජිණ්ණසත්තො ගිලානසත්තො කම්මකාරණා කම්මකාරණිකා වා මතසත්තොති ඉමෙහි පඤ්චහි දෙවදූතෙහි චොදෙත්වා ඔවදිත්වා, සංවෙගං උප්පාදෙත්වාති අත්ථො. දහරකුමාරාදයො ¶ හි තත්ථ ‘‘දෙවදූතා’’ති වුච්චන්ති. තථා හි දහරකුමාරො අත්ථතො එවං වදති නාම ‘‘පස්සථ භො මය්හම්පි තුම්හාකං විය හත්ථපාදා අත්ථි, සකෙ පනම්හි මුත්තකරීසෙ පලිපන්නො, අත්තනො ධම්මතාය උට්ඨහිත්වා නහායිතුං න සක්කොමි, ‘අහං කිලිට්ඨො, නහාපෙථ ම’න්ති වත්තුම්පි න සක්කොමි, ජාතිතොම්හි අපරිමුත්තතාය එදිසො ජාතො, න ඛො පනාහමෙව, තුම්හෙපි ජාතිතො අපරිමුත්තාව. යථෙව හි මය්හං, එවං තුම්හාකම්පි ජාති ආගමිස්සති, ඉති තස්සා පුරෙ ආගමනාව කල්යාණං කරොථා’’ති. තෙනෙස දෙවදූතො නාම ජාතො.
ජරාජිණ්ණසත්තොපි අත්ථතො එවං වදති නාම ‘‘පස්සථ භො අහම්පි තුම්හෙ විය තරුණො අහොසිං ඌරුබලබාහුබලජවසම්පන්නො, තස්ස මෙ තා බලජවසම්පත්තියො අන්තරහිතා, හත්ථපාදා හත්ථපාදකිච්චඤ්ච න කරොන්ති, ජරායම්හි අපරිමුත්තතාය එදිසො ජාතො, න ඛො පනාහමෙව, තුම්හෙපි ජරාය අපරිමුත්තාව. යථෙව හි මය්හං, එවං තුම්හාකම්පි ජරා ආගමිස්සති, ඉති තස්සා පුරෙ ආගමනාව කල්යාණං කරොථා’’ති. තෙනෙස දෙවදූතො නාම ජාතො.
ගිලානසත්තොපි අත්ථතො එවං වදති නාම ‘‘පස්සථ භො අහම්පි තුම්හෙ විය නිරොගො අහොසිං, සොම්හි එතරහි බ්යාධිනා අභිහතො සකෙ මුත්තකරීසෙ පලිපන්නො, උට්ඨාතුම්පි න සක්කොමි, විජ්ජමානාපි මෙ හත්ථපාදා හත්ථපාදකිච්චං න කරොන්ති, බ්යාධිතොම්හි අපරිමුත්තතාය එදිසො ජාතො, න ඛො පනාහමෙව, තුම්හෙපි බ්යාධිතො අපරිමුත්තාව. යථෙව හි මය්හං, එවං තුම්හාකම්පි බ්යාධි ආගමිස්සති, ඉති තස්ස පුරෙ ආගමනාව කල්යාණං කරොථා’’ති. තෙනෙස දෙවදූතො නාම ජාතො.
කම්මකාරණා කම්මකාරණිකා වා චතුත්ථො දෙවදූතොති වෙදිතබ්බා. තත්ථ කම්මකාරණපක්ඛෙ ද්වත්තිංස තාව කම්මකාරණා අත්ථතො එවං වදන්ති නාම ‘‘මයං නිබ්බත්තමානා න රුක්ඛෙ වා පාසාණෙ ¶ වා නිබ්බත්තාම, තුම්හාදිසානං සරීරෙ නිබ්බත්තාම, ඉති අම්හාකං පුරෙ නිබ්බත්තිතොව කල්යාණං කරොථා’’ති. තෙනෙතා දෙවදූතා නාම ජාතා. කම්මකාරණිකාපි අත්ථතො එවං වදන්ති නාම ‘‘මයං ද්වත්තිංස කම්මකාරණා කරොන්තා න රුක්ඛාදීසු ¶ කරොම, තුම්හාදිසෙසු සත්තෙසුයෙව කරොම, ඉති අම්හාකං තුම්හෙසු පුරෙ කම්මකාරණාකාරණතොව කල්යාණං කරොථා’’ති. තෙනෙතෙපි දෙවදූතා නාම ජාතා.
මතකසත්තොපි අත්ථතො එවං වදති නාම ‘‘පස්සථ භො මං ආමකසුසානෙ ඡඩ්ඩිතං උද්ධුමාතකාදිභාවං පත්තං, මරණතොම්හි අපරිමුත්තතාය එදිසො ජාතො, න ඛො පනාහමෙව, තුම්හෙපි මරණතො අපරිමුත්තාව. යථෙව හි මය්හං, එවං තුම්හාකම්පි මරණං ආගමිස්සති, ඉති තස්ස පුරෙ ආගමනාව කල්යාණං කරොථා’’ති. තෙනෙස දෙවදූතො නාම ජාතො. තස්මා දහරකුමාරාදයො එත්ථ ‘‘දෙවදූතා’’ති වෙදිතබ්බා.
අනමතග්ගියන්ති අනමතග්ගසංයුත්තං (සං. නි. 2.124). ධම්මාමතං පායෙසීති ලොකුත්තරධම්මාමතං පානං පටිලාභකරණවසෙන පායෙසීති අත්ථො. සමධිකානීති සහාධිකානි. සහත්ථො හෙත්ථ සංසද්දො. ඉසීති සීලක්ඛන්ධාදයො ධම්මක්ඛන්ධෙ එසි ගවෙසි පරියෙසීති ඉසීති වුච්චති. පඤ්ච රට්ඨානීති පඤ්චවිධචීනරට්ඨානි. හිමවන්තං ගන්ත්වා ධම්මචක්කප්පවත්තනං පකාසෙන්තො යක්ඛසෙනං පසාදයීති යොජෙතබ්බං.
තෙන ච සමයෙනාති තස්මිං සමයෙ තෙසං ගමනතො පුබ්බභාගකාලෙ. ලද්ධං භවිස්සතීති වෙස්සවණසන්තිකා ලද්ධං භවිස්සති. වෙගසාති වෙගෙන. සමන්තතො ආරක්ඛං ඨපෙසීති ‘‘ඉතො පට්ඨාය මා පවිසන්තූ’’ති අධිට්ඨානවසෙන සමන්තා ආරක්ඛං ඨපෙසි. අඩ්ඪුඩ්ඪානි සහස්සානීති අඩ්ඪෙන චතුත්ථානි අඩ්ඪුඩ්ඪානි, අතිරෙකපඤ්චසතානි තීණි සහස්සානීති වුත්තං හොති. දියඩ්ඪසහස්සන්ති අඩ්ඪෙන දුතියං දියඩ්ඪං, අතිරෙකපඤ්චසතං එකං සහස්සන්ති අත්ථො. සොණුත්තරාති සොණො ච උත්තරො ච සොණුත්තරා. නිද්ධමෙත්වානාති පලාපෙත්වාන. අදෙසිසුන්ති අදෙසයුං.
අජ්ඣිට්ඨොති ආණත්තො. පුන දානීති එත්ථ දානීති නිපාතමත්තං, පුන ආගච්ඡෙය්යාම වා න වාති අත්ථො. රාජගහනගරපරිවත්තකෙනාති රාජගහනගරං පරිවජ්ජෙත්වා තතො බහි තං පදක්ඛිණං කත්වා ගතමග්ගෙන ගමනෙන වා. ඉදානි ථෙරමාතුයා වෙටිසනගරෙ නිවාසකාරණං දස්සෙතුං තස්ස නගරස්ස තස්සා ජාතිභූමිභාවං ථෙරස්ස ච අට්ඨුප්පත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘අසොකො කිර කුමාරකාලෙ’’තිආදිමාහ.
අයං ¶ ¶ පනෙත්ථ අනුපුබ්බිකථා – පුබ්බෙ කිර මොරියවංසෙ ජාතස්ස චන්දගුත්තස්ස නාම රඤ්ඤො පුත්තො බින්දුසාරො නාම කුමාරො පිතු අච්චයෙන පාටලිපුත්තම්හි නගරෙ රාජා අහොසි. තස්ස ද්වෙ පුත්තා සඋදරියා අහෙසුං, තෙසං එකූනසතමත්තා වෙමාතිකභාතරො අහෙසුං. රාජා පන තෙසං සබ්බජෙට්ඨකස්ස අසොකකුමාරස්ස උපරජ්ජට්ඨානඤ්ච අවන්තිරට්ඨඤ්ච දත්වා අථෙකදිවසං අත්තනො උපට්ඨානං ආගතං දිස්වා ‘‘තාත, උපරාජ, තව රට්ඨං ගන්ත්වා තත්ථ උජ්ජෙනීනගරෙ වසාහී’’ති ආණාපෙසි. සො පිතු වචනෙන තං උජ්ජෙනිං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ වෙටිසගිරිනගරෙ වෙටිසනාමකස්ස සෙට්ඨිස්ස ඝරෙ නිවාසං උපගන්ත්වා තස්ස සෙට්ඨිස්ස ධීතරං ලක්ඛණසම්පන්නං යොබ්බනප්පත්තං වෙටිසගිරිං නාම කුමාරිං දිස්වා තාය පටිබද්ධචිත්තො මාතාපිතූනං කථාපෙත්වා තං තෙහි දින්නං පටිලභිත්වා තාය සද්ධිං සංවාසං කප්පෙසි. සා තෙන සංවාසෙන සඤ්ජාතගබ්භා හුත්වා තතො උජ්ජෙනිං නීතා මහින්දකුමාරං ජනයි. තතො වස්සද්වයෙ අතික්කන්තෙ සඞ්ඝමිත්තඤ්ච ධීතරං උපලභිත්වා උපරාජෙන සද්ධිං තත්ථ වසති. උපරාජස්ස පන පිතා බින්දුසාරො මරණමඤ්චෙ නිපන්නො පුත්තං අසොකකුමාරං සරිත්වා තං පක්කොසාපෙතුං උජ්ජෙනිං මනුස්සෙ පෙසෙසි. තෙ තතො උජ්ජෙනිං ගන්ත්වා අසොකස්ස තං පවත්තිං ආරොචෙසුං. තෙසං වචනෙන සො පිතු සන්තිකං තුරිතගමනෙනාගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ වෙටිසගිරිනගරම්හි පුත්තදාරෙ ඨපෙත්වා පිතු සන්තකං පාටලිපුත්තනගරං ගන්ත්වා ගතසමනන්තරමෙව කාලකතස්ස පිතුනො සරීරකිච්චං කාරාපෙත්වා තතො එකූනසතමත්තෙ වෙමාතිකභාතරො ච ඝාතාපෙත්වා විහතකණ්ටකො හුත්වා තත්ථ ඡත්තං උස්සාපෙත්වා අභිසෙකං ගණ්හි. තදාපි ථෙරමාතා දාරකෙ රඤ්ඤො සන්තිකං පෙසෙත්වා සයං තත්ථෙව වෙටිසගිරිනගරෙ වසි. තෙන වුත්තං ‘‘සා තස්ස මාතා තෙන සමයෙන ඤාතිඝරෙ වසී’’ති.
ආරොපෙසීති පටිපාදෙසි. අම්හාකං ඉධ කත්තබ්බකිච්චං නිට්ඨිතන්ති මාතු දස්සනස්ස කතභාවං සන්ධායාහ. අනුභවතු තාව මෙ පිතරා පෙසිතං අභිසෙකන්තිආදීසු අභිසෙකපෙසනාදිකථා විත්ථාරෙන උත්තරතො ආවි භවිස්සති. ඡණත්ථන්ති ඡණනිමිත්තං, ඡණහෙතූති අත්ථො, සයං ඡණකීළං අකාතුකාමොති වුත්තං හොති. තදා කිර දෙවානංපියතිස්සො ජෙට්ඨමූලමාසපුණ්ණමියං නක්ඛත්තං ඝොසාපෙත්වා ‘‘සලිලකීළාඡණං ¶ කරොථා’’ති අමච්චෙ ආණාපෙත්වා සයං මිගවං කීළිතුකාමො මිස්සකපබ්බතං අගමාසි. මිස්සකපබ්බතන්ති පංසුපාසාණමිස්සකත්තා එවංලද්ධනාමං පබ්බතං. දිට්ඨසච්චොති අනාගාමිමග්ගෙන පටිවිද්ධසච්චො, අනාගාමිඵලං පත්තොති වුත්තං හොති. සො කිර ථෙරෙන අත්තනො මාතුදෙවියා දෙසිතං ධම්මං සුත්වා අනාගාමිඵලං සච්ඡාකාසි, සො ච ථෙරස්ස භාගිනෙය්යොති වෙදිතබ්බො. තථා හි ථෙරස්ස මාතුදෙවියා භගිනී තස්සා ධීතා, තස්සා අයං පුත්තො. වුත්තඤ්හෙතං මහාවංසෙ –
‘‘දෙවියා ¶ භගිනී ධීතු, පුත්තො භණ්ඩුකනාමකො;
ථෙරෙන දෙවියා ධම්මං, සුත්වා දෙසිතමෙව තු;
අනාගාමිඵලං පත්වා, වසි ථෙරස්ස සන්තිකෙ’’ති.
සම්මාසම්බුද්ධෙන ච තුම්හෙ බ්යාකතාති බොධිමූලෙ එව බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙත්වා තම්බපණ්ණිදීපං දිස්වා අනාගතෙ තස්ස දීපස්ස සම්පත්තිං දිට්ඨෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන ‘‘අනාගතෙ මහින්දො නාම භික්ඛු තම්බපණ්ණිදීපං පසාදෙස්සතී’’ති තුම්හෙ බ්යාකතා. තත්ථ තම්බපණ්ණිදීපන්ති දීපවාසිනො වුත්තා. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණං ආසයානුසයඤාණඤ්ච ‘‘බුද්ධචක්ඛූ’’ති වුච්චති. තෙන පන ඉන්ද්රියපරොපරාදිං විනා අඤ්ඤං න සක්කා දට්ඨුන්ති ‘‘වොලොකෙන්තො’’ති අවත්වා ‘‘වොලොකෙත්වා’’ති වුත්තං. එතමත්ථන්ති ‘‘අනාගතෙ මහින්දො නාම භික්ඛු තම්බපණ්ණිදීපං පසාදෙස්සතී’’ති ඉමමත්ථං.
වෙටිසගිරිම්හි රාජගහෙති දෙවියා කතවිහාරෙ. කාලොව ගමනස්ස, ගච්ඡාම දීපමුත්තමන්ති යොජෙතබ්බං. ඉදඤ්ච තෙසං පරිවිතක්කනිදස්සනං. පළිනාති ආකාසං පක්ඛන්දිංසු. අම්බරෙති ආකාසෙ. එවමාකාසං පක්ඛන්දිත්වා කිං තෙ අකංසූති චෙතියපබ්බතෙ නිපතිංසූති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එවමුප්පතිතා ථෙරා, නිපතිංසු නගුත්තමෙ’’ති. ඉදානි තස්ස පබ්බතස්ස පතිට්ඨිතට්ඨානං ථෙරානඤ්ච තත්ථ නිපතිතට්ඨානං දස්සෙතුං ‘‘පුරතො පුරසෙට්ඨස්සා’’තිආදිගාථමාහ. පුරතොති පාචීනදිසාභාගෙ. පුරසෙට්ඨස්සාති අනුරාධපුරසඞ්ඛාතස්ස පුරවරස්ස. මෙඝසන්නිභෙති සමන්තතො නීලවණ්ණත්තා නීලමහාමෙඝසදිසෙ. සීලකූටම්හීති එවංනාමකෙ පබ්බතකූටෙ. හංසාව නගමුද්ධනීති පබ්බතමුද්ධනි හංසා විය.
තත්ථ ¶ පන පතිට්ඨහන්තො කදා පතිට්ඨහීති ආහ ‘‘එවං ඉට්ටියාදීහි සද්ධි’’න්තිආදි. පරිනිබ්බානතොති පරිනිබ්බානවස්සතො තං අවධිභූතං මුඤ්චිත්වා තතො උද්ධං ද්වින්නං වස්සසතානං උපරි ඡත්තිංසතිමෙ වස්සෙති අත්ථො ගහෙතබ්බො. කථං වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘අජාතසත්තුස්ස හී’’තිආදි. තස්මිංයෙව වස්සෙති එත්ථ යස්මිං සංවච්ඡරෙ යස්මිඤ්ච දිවසෙ භගවා පරිනිබ්බුතො, තස්මිං සංවච්ඡරෙ තස්මිංයෙව ච දිවසෙ විජයකුමාරො ඉමං දීපමාගතොති වදන්ති. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘ලඞ්කායං විජයසනාමකො කුමාරො,
ඔතිණ්ණො ථිරමති තම්බපණ්ණිදීපෙ;
සාලානං ¶ යමකගුණානමන්තරස්මිං,
නිබ්බාතුං සයිතදිනෙ තථාගතස්සා’’ති.
සීහකුමාරස්ස පුත්තොති එත්ථ කාලිඞ්ගරාජධීතු කුච්ඡිස්මිං සීහස්ස ජාතො කුමාරො සීහකුමාරොති වෙදිතබ්බො, පුබ්බෙ අමනුස්සාවාසත්තා ආහ ‘‘මනුස්සාවාසං අකාසී’’ති. චුද්දසමෙ වස්සෙති චුද්දසමෙ වස්සෙ සම්පත්තෙ. ඉධ විජයො කාලමකාසීති ඉමස්මිං තම්බපණ්ණිදීපෙ විජයරාජකුමාරො අට්ඨතිංස වස්සානි රජ්ජං කාරෙත්වා කාලමකාසි. තථා හි අජාතසත්තු රාජා ද්වත්තිංස වස්සානි රජ්ජං කාරෙසි, උදයභද්දො සොළස වස්සානි, තස්මා අජාතසත්තුස්ස අට්ඨමවස්සං ඉධ විජයස්ස පඨමවස්සන්ති කත්වා තතො උද්ධං අජාතසත්තුස්ස චතුවීසති වස්සානි උදයභද්දස්ස චුද්දස වස්සානීති විජයස්ස අට්ඨතිංස වස්සානි පරිපූරිංසු. තථා ච වුත්තං –
‘‘විජයො ලඞ්කමාගම්ම, සත්ථු නිබ්බානවාසරෙ;
අට්ඨතිංස සමාකාසි, රජ්ජං යක්ඛවිමද්දකො’’ති.
‘‘උදයභද්දස්ස පඤ්චදසමෙ වස්සෙ පණ්ඩුවාසුදෙවො නාම ඉමස්මිං දීපෙ රජ්ජං පාපුණී’’ති වුත්තත්තා උදයභද්දස්ස චුද්දසමවස්සසඞ්ඛාතං එකං වස්සං ඉමස්මිං දීපෙ විජයස්ස පණ්ඩුවාසුදෙවස්ස ච අන්තරෙ සීහළං අරාජිකං හුත්වා ඨිතන්ති වෙදිතබ්බං. තස්මිඤ්හි වස්සෙ විජයරාජස්ස අමච්චා උපතිස්සං නාම අමච්චං ජෙට්ඨකං කත්වා තස්ස නාමෙන කතෙ උපතිස්සගාමෙ වසන්තා අරාජිකං රජ්ජමනුසාසිංසු. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘තස්මිං ¶ මතෙ අමච්චා තෙ, පෙක්ඛන්තා ඛත්තියාගමං;
උපතිස්සගාමෙ ඨත්වාන, රට්ඨං සමනුසාසිසුං.
‘‘මතෙ විජයරාජම්හි, ඛත්තියාගමනා පුරා;
එකං වස්සං අයං ලඞ්කා-දීපො ආසි අරාජිකො’’ති.
තත්ථාති ජම්බුදීපෙ. ඉධ පණ්ඩුවාසුදෙවො කාලමකාසීති ඉමස්මිං සීහළදීපෙ පණ්ඩුවාසුදෙවො තිංස වස්සානි රජ්ජමනුසාසිත්වා කාලමකාසි. තථා හි උදයභද්දස්ස අනන්තරං අනුරුද්ධො ච මුණ්ඩො ච අට්ඨ වස්සානි රජ්ජමනුසාසිංසු, තදනන්තරං නාගදාසකො චතුවීසති වස්සානි, තස්මා ¶ උදයභද්දස්ස පඤ්චදසමසොළසමවස්සෙහි සද්ධිං අනුරුද්ධස්ස ච මුණ්ඩස්ස ච අට්ඨ වස්සානි, නාගදාසකස්ස ච චතුවීසතිවස්සෙසු වීසති වස්සානීති පණ්ඩුවාසුදෙවස්ස රඤ්ඤො තිංස වස්සානි පරිපූරිංසු. තෙනෙව වුත්තං –
‘‘තතො පණ්ඩුවාසුදෙවො, රජ්ජං තිංස සමා අකා’’ති;
තත්ථාති ජම්බුදීපෙ. සත්තරසමෙ වස්සෙති සත්තරසමෙ වස්සෙ සම්පත්තෙ. තථා හි නාගදාසකස්ස අනන්තරා සුසුනාගො අට්ඨාරස වස්සානි රජ්ජං කාරෙසි, තස්මා නාගදාසකස්ස චතුවීසතිවස්සෙසු වීසති වස්සානි ඨපෙත්වා සෙසෙහි චතූහි වස්සෙහි සද්ධිං සුසුනාගස්ස අට්ඨාරසසු වස්සෙසු සොළස වස්සානීති ඉධ අභයරඤ්ඤො වීසති වස්සානි පරිපූරිංසු. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘අභයො වීසති වස්සානි, ලඞ්කාරජ්ජමකාරයී’’ති;
දාමරිකොති යුද්ධකාරකො චොරො. පණ්ඩුකාභයො පන අභයස්ස භාගිනෙය්යො රාජායෙව, න චොරො, බලක්කාරෙන පන රජ්ජස්ස ගහිතත්තා ‘‘දාමරිකො’’ති වුත්තං. රජ්ජං අග්ගහෙසීති එකදෙසස්ස ගහිතත්තා වුත්තං. අභයස්ස හි වීසතිමෙ වස්සෙ න තාව සබ්බං රජ්ජමග්ගහෙසීති. තථා හි වීසතිමවස්සතො පට්ඨාය අභයස්ස නව භාතිකෙ ¶ අත්තනො මාතුලෙ තත්ථ තත්ථ යුද්ධං කත්වා ඝාතෙන්තස්ස අනභිසිත්තස්සෙව සත්තරස වස්සානි අතික්කමිංසු, තතොයෙව ච තානි රාජසුඤ්ඤානි නාම අහෙසුං. තථා ච වුත්තං –
‘‘පණ්ඩුකාභයරඤ්ඤො ච, අභයස්ස ච අන්තරෙ;
රාජසුඤ්ඤානි වස්සානි, අහෙසුං දස සත්ත චා’’ති.
තත්ථාති ජම්බුදීපෙ. පණ්ඩුකස්සාති පණ්ඩුකාභයස්ස. භවති හි එකදෙසෙනපි වොහාරො ‘‘දෙවදත්තො දත්තො’’ති යථා. සත්තරස වස්සානි පරිපූරිංසූති අනභිසිත්තස්සෙව පරිපූරිංසු. එත්ථ ච කාළාසොකස්ස සොළසමවස්සං ඨපෙත්වා පන්නරස වස්සානි හෙට්ඨා සුසුනාගස්ස සත්තරසමඅට්ඨාරසමවස්සානි ච ද්වෙ ගහෙත්වා සත්තරස වස්සානි ගණිතබ්බානි. තානි හෙට්ඨා එකෙන වස්සෙන සහ අට්ඨාරස හොන්තීති තානි රාජසුඤ්ඤානි සත්තරස වස්සානි හෙට්ඨා විජයපණ්ඩුවාසුදෙවරාජූනමන්තරෙ අරාජිකෙන එකෙන වස්සෙන සද්ධිං අට්ඨාරස රාජසුඤ්ඤවස්සානි නාම හොන්ති.
චන්දගුත්තස්ස ¶ චුද්දසමෙ වස්සෙ ඉධ පණ්ඩුකාභයො කාලමකාසීති චන්දගුත්තස්ස චුද්දසමෙ වස්සෙ ඉමස්මිං තම්බපණ්ණිදීපෙ පණ්ඩුකාභයො නාම රාජා සත්තති වස්සානි රජ්ජමනුසාසිත්වා කාලමකාසි. තථා හි සුසුනාගස්ස පුත්තො කාළාසොකො අට්ඨවීසති වස්සානි රජ්ජං කාරෙසි. තතො තස්ස පුත්තා දස භාතුකා ද්වෙවීසති වස්සානි රජ්ජං කාරෙසුං, තෙසං පච්ඡා නව නන්දා ද්වෙවීසති, චන්දගුත්තො චතුවීසති වස්සානි රජ්ජං කාරෙසි. තත්ථ කාළාසොකස්ස අට්ඨවීසතිවස්සෙසු පන්නරස වස්සානි හෙට්ඨා ගහිතානීති තානි ඨපෙත්වා සෙසානි තෙරස වස්සානි, දසභාතුකානං ද්වෙවීසති, තථා නවනන්දානං ද්වෙවීසති, චන්දගුත්තස්ස චුද්දසමවස්සං ඨපෙත්වා තෙරස වස්සානීති පණ්ඩුකාභයස්ස සත්තති වස්සානි පරිපූරිංසු. තථා ච වුත්තං –
‘‘පණ්ඩුකාභයනාමස්ස, රඤ්ඤො වස්සානි සත්තතී’’ති;
තත්ථ අසොකධම්මරාජස්ස සත්තරසමෙ වස්සෙ ඉධ මුටසිවරාජා කාලමකාසීති තස්මිං ජම්බුදීපෙ අසොකධම්මරාජස්ස සත්තරසමෙ වස්සෙ ඉධ මුටසිවො නාම රාජා සට්ඨි වස්සානි රජ්ජමනුසාසිත්වා කාලමකාසි ¶ . තථා හි චන්දගුත්තස්ස පුත්තො බින්දුසාරො අට්ඨවීසති වස්සානි රජ්ජං කාරෙසි, තතො තස්ස පුත්තො අසොකධම්මරාජා රජ්ජං පාපුණි, තස්මා චන්දගුත්තස්ස හෙට්ඨා වුත්තෙසු චතුවීසතිවස්සෙසු තෙරස වස්සානි ගහිතානීති තානි ඨපෙත්වා සෙසානි එකාදස වස්සානි, බින්දුසාරස්ස අට්ඨවීසති වස්සානි, අසොකස්ස අනභිසිත්තස්ස චත්තාරි වස්සානි, අභිසිත්තස්ස සත්තරස වස්සානීති එවං සට්ඨි වස්සානි ඉධ මුටසිවස්ස පරිපූරිංසු. තථා ච වුත්තං –
‘‘මුටසිවො සට්ඨි වස්සානි, ලඞ්කාරජ්ජමකාරයී’’ති;
දෙවානංපියතිස්සො රජ්ජං පාපුණීති අසොකධම්මරාජස්ස අට්ඨාරසමෙ වස්සෙ පාපුණි. ඉදානි පරිනිබ්බුතෙ භගවති අජාතසත්තුආදීනං වස්සගණනාවසෙන පරිනිබ්බානතො ද්වින්නං වස්සසතානං උපරි ඡත්තිංසති වස්සානි එකතො ගණෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පරිනිබ්බුතෙ ච සම්මාසම්බුද්ධෙ’’තිආදි. තත්ථ අජාතසත්තුස්ස චතුවීසතීති පරිනිබ්බානවස්සසඞ්ඛාතං අට්ඨමවස්සං මුඤ්චිත්වා වුත්තං. අසොකස්ස පුත්තකා දස භාතුකරාජානොති කාළාසොකස්ස පුත්තා භද්දසෙනො කොරණ්ඩවණ්ණො මඞ්කුරො සබ්බඤ්ජහො ජාලිකො උභකො සඤ්චයො කොරබ්යො නන්දිවඩ්ඪනො පඤ්චමකොති ඉමෙ දස භාතුකරාජානොති වෙදිතබ්බා. උග්ගසෙනනන්දො පණ්ඩුකනන්දො පණ්ඩුගතිනන්දො භූතපාලනන්දො රට්ඨපාලනන්දො ගොවිසාණකනන්දො සවිද්ධකනන්දො කෙවට්ටකනන්දො ධනනන්දොති ඉමෙ නව නන්දාති ¶ වෙදිතබ්බා. එතෙන රාජවංසානුසාරෙනාති එතෙන ජම්බුදීපවාසිරාජූනං වංසානුසාරෙන වෙදිතබ්බමෙතන්ති අත්ථො.
තම්බපණ්ණිදීපවාසීනම්පි පුන රාජූනං වසෙන එවං ගණනා වෙදිතබ්බා – සම්මාසම්බුද්ධස්ස පරිනිබ්බානවස්සං ඉධ විජයස්ස පඨමං වස්සන්ති කත්වා තං අපනෙත්වා පරිනිබ්බානවස්සතො උද්ධං විජයස්ස සත්තතිංස වස්සානි, තතො අරාජිකමෙකවස්සං, පණ්ඩුවාසුදෙවස්ස තිංස වස්සානි, අභයස්ස වීසති වස්සානි, පණ්ඩුකාභයස්ස අභිසෙකතො පුබ්බෙ සත්තරස වස්සානි, අභිසිත්තස්ස සත්තති වස්සානි, මුටසිවස්ස සට්ඨි වස්සානි, දෙවානංපියතිස්සස්ස පඨමං වස්සන්ති එවං පරිනිබ්බානතො ද්වින්නං වස්සසතානං උපරි ඡත්තිංස වස්සානි වෙදිතබ්බානි.
ජෙට්ඨමාසස්ස ¶ පුණ්ණමියං ජෙට්ඨනක්ඛත්තං මූලනක්ඛත්තං වා හොතීති ආහ ‘‘ජෙට්ඨමූලනක්ඛත්තං නාම හොතී’’ති. තස්මිං පන නක්ඛත්තෙ කත්තබ්බඡණම්පි තන්නිස්සයත්තා තමෙව නාමං ලභතීති වෙදිතබ්බං. මිගවන්ති මිගානං වානනතො හෙසනතො බාධනතො මිගවන්ති ලද්ධසමඤ්ඤං මිගවං. රොහිතමිගරූපන්ති ගොකණ්ණමිගවෙසං. ජියන්ති ධනුජියං. අනුබන්ධන්තොති පදසා අනුධාවන්තො. මමංයෙව රාජා පස්සතූති එත්ථ ‘‘අම්හෙසු බහූසු දිට්ඨෙසු රාජා අතිවිය භායිස්සතී’’ති ඉමිනා කාරණෙන අත්තානමෙව දස්සෙතුං ‘‘මමංයෙව පස්සතූ’’ති අධිට්ඨාසීති වෙදිතබ්බං. ‘‘චින්තෙසී’’ති වත්වා තස්ස චින්තනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉමස්මිං දීපෙ ජාතො’’තිආදි. ථෙරො තස්ස පරිවිතක්කං ජානිත්වා අත්තනො සභාවං කථෙත්වා තං අස්සාසෙතුකාමො ‘‘සමණා මයං මහාරාජා’’තිආදිමාහ. මහාරාජ මයං සමණා නාම, ත්වං පරිවිතක්කං මා අකාසීති වුත්තං හොති. තවෙව අනුකම්පායාති තව අනුකම්පත්ථාය එව ආගතා, න විමුඛභාවත්ථායාති අධිප්පායො. ‘‘ඉමෙ සමණා නාමා’’ති අජානන්තස්ස ‘‘සමණා මයං, මහාරාජා’’ති කස්මා ථෙරො ආහාති චෙ? අසොකධම්මරාජෙන පෙසිතසාසනෙනෙව පුබ්බෙ ගහිතසමණසඤ්ඤං සාරෙතුං එවමාහාති. ඉමමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘තෙන ච සමයෙනා’’තිආදි වුත්තං.
අදිට්ඨා හුත්වා සහායකාති අදිට්ඨසහායකා, අඤ්ඤමඤ්ඤං අදිස්වාව සහායකභාවං උපගතාති වුත්තං හොති. ඡාතපබ්බතපාදෙති ඡාතවාහස්ස නාම පබ්බතස්ස පාදෙ. තං කිර පබ්බතං අනුරාධපුරා පුබ්බදක්ඛිණදිසාභාගෙ අතිරෙකයොජනද්වයමත්ථකෙ තිට්ඨති. තම්හි ඨානෙ පච්ඡා සද්ධාතිස්සො නාම මහාරාජා විහාරං කාරාපෙසි, තං ‘‘ඡාතවිහාර’’න්ති වොහරිංසු. ‘‘රථයට්ඨිප්පමාණාති ආයාමතො ච ආවට්ටතො ච රථපතොදෙන සමප්පමාණා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. මහාවංසෙපි වුත්තං –
‘‘ඡාතපබ්බතපාදම්හි ¶ , තිස්සො ච වෙළුයට්ඨියො;
ජාතා රථපතොදෙන, සමානා පරිමාණතො’’ති.
ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘රථයට්ඨිප්පමාණාති රථස්ස ධජයට්ඨිප්පමාණා’’ති වුත්තං. උප්පජ්ජිංසූති තස්ස අභිසෙකසමකාලමෙව උප්පජ්ජිංසු. එවමුත්තරිපි වක්ඛමානානං ¶ අච්ඡරියානං පාතුභාවො වෙදිතබ්බො. තථා ච වුත්තං මහාවංසෙ –
‘‘දෙවානංපියතිස්සො සො, රාජාසි පිතුඅච්චයෙ;
තස්සාභිසෙකෙන සමං, බහූනච්ඡරියානහූ’’ති.
එකා ලතා යට්ඨි නාමාති කඤ්චනලතාය පටිමණ්ඩිතත්තා එවංලද්ධනාමා එකා යට්ඨි අහොසි. තං අලඞ්කරිත්වා උප්පන්නලතාති තං රජතවණ්ණං යට්ඨිං අලඞ්කරිත්වා තත්ථෙව චිත්තකම්මකතා විය උප්පන්නලතා. ඛායතීති දිස්සති. කිඤ්ජක්ඛානීති කෙසරානි. එතානි ච පුප්ඵයට්ඨියං නීලපුප්ඵාදීනි සකුණයට්ඨියඤ්ච නානප්පකාරා මිගපක්ඛිනො තත්ථෙව චිත්තකම්මකතා විය පඤ්ඤායන්තීති දට්ඨබ්බං. සෙතා රජතයට්ඨීවාති රජතමයයට්ඨි විය එකා යට්ඨි සෙතවණ්ණාති අත්ථො. ලතාති තත්ථෙව චිත්තකම්මකතා විය දිස්සමානලතා. නීලාදි යාදිසං පුප්ඵන්ති යාදිසං ලොකෙ නීලාදිපුප්ඵං අත්ථි, තාදිසං පුප්ඵයට්ඨිම්හි ඛායතීති අත්ථො.
අනෙකවිහිතං රතනං උප්පජ්ජීති අනෙකප්පකාරං රතනං සමුද්දතො සයමෙව තීරං ආරුහිත්වා වෙලන්තෙ ඌමිවෙගාභිජාතමරියාදවට්ටි විය උප්පජ්ජි, උට්ඨහිත්වා අට්ඨාසීති අත්ථො. තම්බපණ්ණියං පන අට්ඨ මුත්තා උප්පජ්ජිංසූති එත්ථාපි තම්බපණ්ණියං සමුද්දතො සයමෙව උට්ඨහිත්වා ජාතිතො අට්ඨ මුත්තා සමුද්දතීරෙ වුත්තනයෙනෙව ඨිතාති වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං මහාවංසෙ –
‘‘ලඞ්කාදීපම්හි සකලෙ, නිධයො රතනානි ච;
අන්තොඨිතානි උග්ගන්ත්වා, පථවීතලමාරුහුං.
‘‘ලඞ්කාදීපසමීපම්හි, භින්නනාවාගතානි ච;
තත්ර ජාතානි ච ථලං, රතනානි සමාරුහුං.
‘‘හයගජා ¶ රථාමලකා, වලයඞ්ගුලිවෙඨකා;
කකුධඵලා පාකතිකා, ඉච්චෙතා අට්ඨ ජාතිතො.
‘‘මුත්තා සමුද්දා උග්ගන්ත්වා, තීරෙ වට්ටි විය ඨිතා;
දෙවානංපියතිස්සස්ස, සබ්බපුඤ්ඤවිජම්භිත’’න්ති.
හයමුත්තාති ¶ අස්සරූපසණ්ඨානමුත්තා. ගජමුත්තාති හත්ථිරූපසණ්ඨානා. එවං සබ්බත්ථ තංතංසණ්ඨානවසෙන මුත්තාභෙදො වෙදිතබ්බො. අඞ්ගුලිවෙඨකමුත්තාති අඞ්ගුලීයකසණ්ඨානා, මුද්දිකාසණ්ඨානාති අත්ථො. කකුධඵලමුත්තාති කකුධරුක්ඛඵලාකාරා බහූ අසාමුද්දිකා මුත්තා. රාජකකුධභණ්ඩානීති රාජාරහඋත්තමභණ්ඩානි. තානි සරූපෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඡත්තං චාමර’’න්තිආදි. අඤ්ඤඤ්ච බහුවිධං පණ්ණාකාරං පහිණීති සම්බන්ධො. සඞ්ඛන්ති අභිසෙකාසිඤ්චනකං සාමුද්දිකං දක්ඛිණාවට්ටං සඞ්ඛං. අනොතත්තොදකමෙව ‘‘ගඞ්ගොදක’’න්ති වුත්තං. වඩ්ඪමානන්ති අලඞ්කාරචුණ්ණං. ‘‘නහානචුණ්ණ’’න්ති කෙචි. වටංසකන්ති කණ්ණපිළන්ධනවටංසකන්ති වුත්තං හොති. ‘‘වටංසකං කණ්ණචූළිකට්ඨානෙ ඔලම්බක’’න්තිපි වදන්ති. භිඞ්ගාරන්ති සුවණ්ණමයං මහාභිඞ්ගාරං. ‘‘මකරමුඛසණ්ඨානා බලිකම්මාදිකරණත්ථං කතා භාජනවිකතී’’තිපි වදන්ති. නන්දියාවට්ටන්ති කාකපදසණ්ඨානා මඞ්ගලත්ථං කතා සුවණ්ණභාජනවිකති. කඤ්ඤන්ති ඛත්තියකුමාරිං. අධොවිමං දුස්සයුගන්ති කිලිට්ඨෙ ජාතෙ අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තමත්තෙ පරිසුද්ධභාවමුපගච්ඡන්තං අධොවිමං දුස්සයුගං. හත්ථපුඤ්ඡනන්ති පීතවණ්ණං මහග්ඝං හත්ථපුඤ්ඡනපටං. හරිචන්දනන්ති හරිවණ්ණචන්දනං, සුවණ්ණවණ්ණචන්දනන්ති අත්ථො. ලොහිතචන්දනං වා, ගොසිතචන්දනන්ති අත්ථො. තං කිර උද්ධනෙ කුථිතතෙලම්හි පක්ඛිත්තමත්තං සකලම්පි තෙලං අග්ගිඤ්ච නිබ්බාපනසමත්ථං චන්දනං. තෙනෙව ‘‘ගොසිතචන්දන’’න්ති වුච්චති. ගොසද්දෙන හි ජලං වුච්චති, තං විය සිතං චන්දනං ගොසිතචන්දනං. නාගභවනසම්භවං අරුණවණ්ණමත්තිකං. හරීතකං ආමලකන්ති අගදහරීතකං අගදාමලකං. තං ඛිප්පමෙව සරීරමලසොධනාදිකරණසමත්ථං හොති.
උණ්හීසන්ති උණ්හීසපට්ටං. වෙඨනන්ති සීසවෙඨනං. සාරපාමඞ්ගන්ති උත්තමං රතනපාමඞ්ගසුත්තං. වත්ථකොටිකන්ති වත්ථයුගමෙව. නාගමාහටන්ති නාගෙහි ආහටං. ම-කාරො පදසන්ධිකරො. අමතොසධන්ති එවංනාමිකා ගුළිකජාති, අමතසදිසකිච්චත්තා එවං වුච්චති. තං කිර පරිපන්ථං විධමෙත්වා සබ්බත්ථ සාධෙන්තෙහි අගදොසධසම්භාරෙහි යොජෙත්වා වට්ටෙත්වා කතං ගුළිකං. තං පන රාජූනං මුඛසොධනනහානපරියොසානෙ මහතා පරිහාරෙන උපනෙන්ති. තෙන තෙ අඞ්ගරාගං නාම කරොන්ති, කරොන්තා ච යථාරහං ද්වීහි තීහි අගදොසධරඞ්ගතිලකාහි නලාටකඅංසකූටඋරමජ්ඣසඞ්ඛාතං ¶ අඞ්ගං ¶ සජ්ජෙත්වා අඞ්ගරාගං කරොන්තීති වෙදිතබ්බං. සා පන ගුළිකා අහිවිච්ඡිකාදීනම්පි විසං හනති, තෙනපි තං වුච්චති ‘‘අමතොසධ’’න්ති.
අහං බුද්ධඤ්චාතිආදීසු සබ්බධම්මෙ යාථාවතො අබුජ්ඣි පටිබුජ්ඣීති බුද්ධොති සඞ්ඛ්යං ගතං සම්මාසම්බුද්ධඤ්ච, අධිගතමග්ගෙ සච්ඡිකතනිරොධෙ යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ ච අපායෙසු අපතමානෙ ධාරෙතීති ධම්මොති සඞ්ඛ්යං ගතං පරියත්තියා සද්ධිං නව ලොකුත්තරධම්මඤ්ච, දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතත්තා සඞ්ඝොති සඞ්ඛ්යං ගතං අරියසාවකසඞ්ඝඤ්ච අහං සරණං ගතො පරායණන්ති උපගතො, භජිං සෙවින්ති අත්ථො. අථ වා හිංසති තප්පසාදතග්ගරුකතාහි විහතකිලෙසෙන තප්පරායණතාකාරප්පවත්තෙන චිත්තුප්පාදෙන සරණගතානං තෙනෙව සරණගමනෙන භයං සන්තාසං දුක්ඛං දුග්ගතිං පරිකිලෙසං හනති විනාසෙතීති සරණං, රතනත්තයස්සෙතං අධිවචනං. අපිච සම්මාසම්බුද්ධො හිතෙ පවත්තනෙන අහිතා ච නිවත්තනෙන සත්තානං භයං හිංසතීති සරණන්ති වුච්චති. ධම්මොපි භවකන්තාරා උත්තාරණෙන අස්සාසදානෙන ච සත්තානං භයං හිංසතීති සරණන්ති වුච්චති. සඞ්ඝොපි අප්පකානම්පි කාරානං විපුලඵලපටිලාභකරණෙන සත්තානං භයං හිංසතීති සරණන්ති වුච්චති. ඉමිනා අත්ථෙන සරණභූතං රතනත්තයං තෙනෙව කාරණෙන සරණන්ති ගතො අවගතො, ජානින්ති අත්ථො. උපාසකත්තං දෙසෙසින්ති රතනත්තයං උපාසතීති උපාසකොති එවං දස්සිතං උපාසකභාවං මයි අභිනිවිට්ඨං වාචාය පකාසෙසින්ති අත්ථො, ‘‘උපාසකොහං අජ්ජතග්ගෙ පාණුපෙතං සරණං ගතො’’ති එවං උපාසකත්තං පටිවෙදෙසින්ති වුත්තං හොති. සක්යපුත්තස්ස සාසනෙති සක්යස්ස සුද්ධොදනස්ස පුත්තො සො භගවා සක්යපුත්තො, තස්ස සක්යපුත්තස්ස සාසනෙති අත්ථො. සද්ධාති සද්ධාය, ‘‘සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා’’තිආදීසු විය යකාරලොපො දට්ඨබ්බො. උපෙහීති උපගච්ඡ.
අසොකරඤ්ඤා පෙසිතෙන අභිසෙකෙනාති අසොකරඤ්ඤා පෙසිතෙන අභිසෙකුපකරණෙන. යදා හි දෙවානංපියතිස්සො මහාරාජා අත්තනො සහායස්ස ධම්මාසොකරඤ්ඤො ඉතො වෙළුයට්ඨියාදයො මහාරහෙ පණ්ණාකාරෙ පෙසෙසි. තදා සොපි තෙ දිස්වා පසීදිත්වා අතිවිය තුට්ඨො ‘‘ඉමෙහි අතිරෙකතරං කිං නාම මහග්ඝං පටිපණ්ණාකාරං සහායස්ස මෙ පෙසෙස්සාමී’’ති අමච්චෙහි සද්ධිං ¶ මන්තෙත්වා ලඞ්කාදීපෙ අභිසෙකපරිහාරං පුච්ඡිත්වා ‘‘න තත්ථ ඊදිසො අභිසෙකපරිහාරො අත්ථී’’ති සුත්වා ‘‘සාධු වත මෙ සහායස්ස අභිසෙකපරිහාරං පෙසෙස්සාමී’’ති වත්වා සාමුද්දිකසඞ්ඛාදීනි තීණි සඞ්ඛානි ච ගඞ්ගොදකඤ්ච අරුණවණ්ණමත්තිකඤ්ච අට්ඨට්ඨ ඛත්තියබ්රාහ්මණගහපතිකඤ්ඤායො ච සුවණ්ණරජතලොහමත්තිකාමයඝටෙ ච අට්ඨහි සෙට්ඨිකුලෙහි සද්ධිං අට්ඨ අමච්චකුලානි චාති එවං සබ්බට්ඨකං නාම ඉධ පෙසෙසි ‘‘ඉමෙහි මෙ සහායස්ස පුන අභිසෙකං කරොථා’’ති, අඤ්ඤඤ්ච අභිසෙකත්ථාය ¶ බහුං පණ්ණාකාරං පෙසෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘අසොකරඤ්ඤා පෙසිතෙන අභිසෙකෙනා’’ති. එකො මාසො අභිසිත්තස්ස අස්සාති එකමාසාභිසිත්තො. කථං පන තස්ස තදා එකමාසාභිසිත්තතා විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘විසාඛපුණ්ණමායං හිස්ස අභිසෙකමකංසූ’’ති, පුබ්බෙ කතාභිසෙකස්සපි අසොකරඤ්ඤා පෙසිතෙන අනග්ඝෙන පරිහාරෙන විසාඛපුණ්ණමායං පුන අභිසෙකමකංසූති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං මහාවංසෙ –
‘‘තෙ මිගසිරමාසස්ස, ආදිචන්දොදයං දිනෙ;
අභිසිත්තඤ්ච ලඞ්කින්දං, අමච්චා සාමිභත්තිනො.
‘‘ධම්මාසොකස්ස වචනං, සුත්වා සාමිහිතෙ රතා;
පුනාපි අභිසෙචිංසු, ලඞ්කාහිතසුඛෙ රත’’න්ති.
දීපවංසෙපි චෙතං වුත්තං –
‘‘විසාඛමාසෙ ද්වාදසියං, ජම්බුදීපා ඉධාගතා;
අභිසෙකං සපරිවාරං, අසොකධම්මෙන පෙසිතං.
‘‘දුතියං අභිසිඤ්චිත්ථ, රාජානං දෙවානංපියං;
අභිසිත්තො දුතියාභිසෙකෙන, විසාඛමාසෙ උපොසථෙ.
‘‘තතො මාසෙ අතික්කම්ම, ජෙට්ඨමාසෙ උපොසථෙ;
මහින්දො සත්තමො හුත්වා, ජම්බුදීපා ඉධාගතො’’ති.
තදා පන තස්ස රඤ්ඤො විසාඛපුණ්ණමාය අභිසෙකස්ස කතත්තා තතො පභුති යාවජ්ජතනා විසාඛපුණ්ණමායමෙව අභිසෙකකරණමාචිණ්ණං. අභිසෙකවිධානඤ්චෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බං – අභිසෙකමඞ්ගලත්ථං අලඞ්කතප්පටියත්තස්ස ¶ මණ්ඩපස්ස අන්තො කතස්ස උදුම්බරසාඛමණ්ඩපස්ස මජ්ඣෙ සුප්පතිට්ඨිතෙ උදුම්බරභද්දපීඨම්හි අභිසෙකාරහං අභිජච්චං ඛත්තියං නිසීදාපෙත්වා පඨමං තාව මඞ්ගලාභරණභූසිතා ජාතිසම්පන්නා ඛත්තියකඤ්ඤා ගඞ්ගොදකපුණ්ණං සාමුද්දිකං දක්ඛිණාවට්ටසඞ්ඛං උභොහි හත්ථෙහි සක්කච්චං ගහෙත්වා සීසොපරි උස්සාපෙත්වා තෙන තස්ස මුද්ධනි අභිසෙකොදකං අභිසිඤ්චති, එවඤ්ච වදෙති ‘‘දෙව, තං සබ්බෙපි ඛත්තියගණා අත්තානමාරක්ඛණත්ථං ¶ ඉමිනා අභිසෙකෙන අභිසෙකිකං මහාරාජං කරොන්ති, ත්වං රාජධම්මෙසු ඨිතො ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙහි, එතෙසු ඛත්තියගණෙසු ත්වං පුත්තසිනෙහානුකම්පාය සහිතචිත්තො හිතසමමෙත්තචිත්තො ච භව, රක්ඛාවරණගුත්තියා තෙසං රක්ඛිතො ච භවාහී’’ති.
තතො පුන පුරොහිතොපි පුරොහිච්චට්ඨානානුරූපාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කතප්පටියත්තො ගඞ්ගොදකපුණ්ණං රජතමයසඞ්ඛං උභොහි හත්ථෙහි සක්කච්චං ගහෙත්වා තස්ස සීසොපරි උස්සාපෙත්වා තෙන තස්ස මුද්ධනි අභිසෙකොදකං අභිසිඤ්චති, එවඤ්ච වදෙති ‘‘දෙව, තං සබ්බෙපි බ්රාහ්මණගණා අත්තානමාරක්ඛණත්ථං ඉමිනා අභිසෙකෙන අභිසෙකිකං මහාරාජං කරොන්ති, ත්වං රාජධම්මෙසු ඨිතො ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙහි, එතෙසු බ්රාහ්මණෙසු ත්වං පුත්තසිනෙහානුකම්පාය සහිතචිත්තො හිතසමමෙත්තචිත්තො ච භව, රක්ඛාවරණගුත්තියා තෙසං රක්ඛිතො ච භවාහී’’ති.
තතො පුන සෙට්ඨිපි සෙට්ඨිට්ඨානානුරූපභූසනභූසිතො ගඞ්ගොදකපුණ්ණං රතනමයසඞ්ඛං උභොහි හත්ථෙහි සක්කච්චං ගහෙත්වා තස්ස සීසොපරි උස්සාපෙත්වා තෙන තස්ස මුද්ධනි අභිසෙකොදකං අභිසිඤ්චති, එවඤ්ච වදෙති ‘‘දෙව තං සබ්බෙපි ගහපතිගණා අත්තානමාරක්ඛණත්ථං ඉමිනා අභිසෙකෙන අභිසෙකිකං මහාරාජං කරොන්ති, ත්වං රාජධම්මෙසු ඨිතො ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙහි, එතෙසු ගහපතිගණෙසු ත්වං පුත්තසිනෙහානුකම්පාය සහිතචිත්තො හිතසමමෙත්තචිත්තො ච භව, රක්ඛාවරණගුත්තියා තෙසං රක්ඛිතො ච භවාහී’’ති.
තෙ පන තස්ස එවං වදන්තා ‘‘සචෙ ත්වං අම්හාකං වචනානුරූපෙන රජ්ජං කාරෙස්සසි, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ කාරෙස්සසි, තව මුද්ධා සත්තධා ඵලතූ’’ති එවං රඤ්ඤො අභිසපන්ති වියාති දට්ඨබ්බං. ඉමස්මිං පන දීපෙ දෙවානංපියතිස්සස්ස ¶ මුද්ධනි ධම්මාසොකෙනෙව ඉධ පෙසිතා ඛත්තියකඤ්ඤායෙව අනොතත්තොදකපුණ්ණෙන සාමුද්දිකදක්ඛිණාවට්ටසඞ්ඛෙන අභිසෙකොදකං අභිසිඤ්චීති වදන්ති. ඉදඤ්ච යථාවුත්තං අභිසෙකවිධානං මජ්ඣිමනිකායෙ චූළසීහනාදසුත්තවණ්ණනායං සීහළට්ඨකථායම්පි ‘‘පඨමං තාව අභිසෙකං ගණ්හන්තානං රාජූනං සුවණ්ණමයාදීනි තීණි සඞ්ඛානි ච ගඞ්ගොදකඤ්ච ඛත්තියකඤ්ඤඤ්ච ලද්ධුං වට්ටතී’’තිආදිනා වුත්තන්ති වදන්ති.
සම්මොදනීයං කථං කථයමානොති පීතිපාමොජ්ජසඞ්ඛාතසම්මොදජනනතො සම්මොදිතුං යුත්තභාවතො ච සම්මොදනීයං ‘‘කච්චි භන්තෙ ඛමනීයං, කච්චි යාපනීයං, කච්චි වො අප්පාබාධං අප්පාතඞ්කං ලහුට්ඨානං බලං ඵාසුවිහාරො’’ති එවමාදිකථං කථයමානො. ඡ ජනෙ දස්සෙසීති රඤ්ඤා සද්ධිං ආගතානං ‘‘න ඉමෙ යක්ඛා, මනුස්සා ඉමෙ’’ති සඤ්ජානනත්ථං භණ්ඩුකස්ස ¶ උපාසකස්ස ආනීතත්තා තෙන සද්ධිං ඡ ජනෙ දස්සෙසි. තෙවිජ්ජාති පුබ්බෙනිවාසදිබ්බචක්ඛුආසවක්ඛයසඞ්ඛාතාහි තීහි විජ්ජාහි සමන්නාගතා. ඉද්ධිප්පත්තාති ඉද්ධිවිධඤාණං පත්තා. චෙතොපරියකොවිදාති පරෙසං චිත්තාචාරෙ කුසලා. එවමෙත්ථ පඤ්ච අභිඤ්ඤා සරූපෙන වුත්තා, දිබ්බසොතං පන තාසං වසෙන ආගතමෙව හොති. බහූති එවරූපා ඡළභිඤ්ඤා බුද්ධසාවකා බහූ ගණනපථං අතික්කන්තා සකලජම්බුදීපං කාසාවපජ්ජොතං කත්වා විචරන්තීති. කෙචි පන ‘‘තෙවිජ්ජා ඉද්ධිප්පත්තා ච ඛීණාසවා චෙතොපරියකොවිදා කෙචි ඛීණාසවාති විසුං යොජෙත්වා ‘අරහන්තො’ති ඉමිනා සුක්ඛවිපස්සකා වුත්තා’’ති වදන්ති.
පඤ්ඤාවෙය්යත්තියන්ති පඤ්ඤාපාටවං, පඤ්ඤාය තික්ඛවිසදභාවන්ති අත්ථො. ආසන්නන්ති ආසන්නෙ ඨිතං. සාධු මහාරාජ පණ්ඩිතොසීති රාජානං පසංසති. පුන වීමංසන්තො ‘‘අත්ථි පන තෙ මහාරාජා’’තිආදිමාහ. චූළහත්ථිපදොපමසුත්තන්තං කථෙසීති ‘‘අයං රාජා ‘ඉමෙ සමණා නාම ඊදිසා, සීලාදිපටිපත්ති ච තෙසං ඊදිසී’ති ච න ජානාති, හන්ද නං ඉමාය චූළහත්ථිපදොපමසුත්තන්තදෙසනාය සමණභාවූපගමනං සමණපටිපත්තිඤ්ච විඤ්ඤාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පඨමං චූළහත්ථිපදොපමසුත්තන්තං කථෙසි. තත්ථ හි –
‘‘එවමෙව ඛො, බ්රාහ්මණ, ඉධ තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජති අරහං සම්මාසම්බුද්ධො විජ්ජාචරණසම්පන්නො…පෙ… සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං කෙවලපරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං පකාසෙති, තං ධම්මං සුණාති ගහපති ¶ වා ගහපතිපුත්තො වා අඤ්ඤතරස්මිං වා කුලෙ පච්චාජාතො, සො තං ධම්මං සුත්වා තථාගතෙ සද්ධං පටිලභති, සො තෙන සද්ධාපටිලාභෙන සමන්නාගතො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘සම්බාධො ඝරාවාසො රජොපථො, අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා, නයිදං සුකරං අගාරං අජ්ඣාවසතා එකන්තපරිපුණ්ණං එකන්තපරිසුද්ධං සඞ්ඛලිඛිතං බ්රහ්මචරියං චරිතුං, යන්නූනාහං කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජෙය්ය’න්ති. සො අපරෙන සමයෙන අප්පං වා භොගක්ඛන්ධං පහාය මහන්තං වා භොගක්ඛන්ධං පහාය අප්පං වා ඤාතිපරිවට්ටං පහාය මහන්තං වා ඤාතිපරිවට්ටං පහාය කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජති.
‘‘සො එවං පබ්බජිතො සමානො භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො පාණාතිපාතං පහාය පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොති නිහිතදණ්ඩො නිහිතසත්ථො, ලජ්ජී දයාපන්නො සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පී විහරති.
‘‘අදින්නාදානං ¶ පහාය අදින්නාදානා පටිවිරතො හොති දින්නාදායී දින්නපාටිකඞ්ඛී, අථෙනෙන සුචිභූතෙන අත්තනා විහරතී’’ති (ම. නි. 1.291-292) –
එවමාදිනා සාසනෙ සද්ධාපටිලාභං පටිලද්ධසද්ධෙහි ච පබ්බජ්ජුපගමනං පබ්බජිතෙහි ච පටිපජ්ජිතබ්බා සීලක්ඛන්ධාදයො ධම්මා පකාසිතා.
රාජා සුත්තන්තං සුණන්තොයෙව අඤ්ඤාසීති ‘‘සො බීජගාමභූතගාමසමාරම්භා පටිවිරතො හොති, එකභත්තිකො හොති රත්තුපරතො විරතො විකාලභොජනා’’ති එවං තස්මිං සුත්තන්තෙ (ම. නි. 1.293) ආගතත්තා තං සුණන්තොයෙව අඤ්ඤාසි. ඉධෙව වසිස්සාමාති න තාව රත්තියා උපට්ඨිතත්තා අනාගතවචනමකාසි. ආගතඵලොති අනාගාමිඵලං සන්ධායාහ, සම්පත්තඅනාගාමිඵලොති අත්ථො. තතොයෙව ච විසෙසතො අවිපරීතවිදිතසත්ථුසාසනත්තා විඤ්ඤාතසාසනො. ඉදානි පබ්බජිස්සතීති ගිහිලිඞ්ගෙන ආනීතකිච්චස්ස නිට්ඨිතත්තා එවමාහ. අචිරපක්කන්තස්ස රඤ්ඤොති රඤ්ඤෙ ¶ අචිරපක්කන්තෙති අත්ථො. අධිට්ඨහිත්වාති අන්තොතම්බපණ්ණිදීපෙ සමාගතා සුණන්තූති අධිට්ඨහිත්වා.
භූමත්ථරණසඞ්ඛෙපෙනාති භූමත්ථරණාකාරෙන. උප්පාතපාඨකාති නිමිත්තපාඨකා, නෙමිත්තකාති අත්ථො. ගහිතා දානි ඉමෙහි පථවීති ආසනානං පථවියං අත්ථතත්තා එවමාහංසු. පතිට්ඨහිස්සතීති චින්තෙන්තොති එත්ථ තෙන කාරණෙන සාසනපතිට්ඨානස්ස අභාවතො අවස්සං පතිට්ඨහන්තස්ස සාසනස්ස පුබ්බනිමිත්තමිදන්ති එවං පුබ්බනිමිත්තභාවෙන සල්ලක්ඛෙසීති වෙදිතබ්බං. පණීතෙනාති උත්තමෙන. සහත්ථාති සහත්ථෙන සන්තප්පෙත්වාති සුට්ඨු තප්පෙත්වා, පරිපුණ්ණං සුහිතං යාවදත්ථං කත්වාති අත්ථො. පෙතවත්ථුං විමානවත්ථුං සච්චසංයුත්තඤ්ච කථෙසීති දෙසනාවිධිකුසලො ථෙරො ජනස්ස සංවෙගං ජනෙතුං පඨමං පෙතවත්ථුං කථෙත්වා තදනන්තරං සංවෙගජාතං ජනං අස්සාසෙතුං සග්ගකථාවසෙන විමානවත්ථුඤ්ච කථෙත්වා තදනන්තරං පටිලද්ධස්සාසානං ‘‘මා එත්ථ අස්සාදං කරොථ නිබ්බානං විනා න අඤ්ඤං කිඤ්චි සඞ්ඛාරගතං ධුවං නාම අත්ථි, තස්මා පරමස්සාසකං නිබ්බානමධිගන්තුං වායමථා’’ති සච්චපටිවෙධත්ථාය උස්සාහං ජනෙන්තො අන්තෙ සච්චසංයුත්තං කථෙසීති වෙදිතබ්බං.
තෙසං සුත්වාති තෙසං සන්තිකා ථෙරානං ගුණකථං සුත්වා. රඤ්ඤො සංවිදිතං කත්වාති රඤ්ඤො නිවෙදනං කත්වා, රාජානං පටිවෙදයිත්වාති අත්ථො. අලං ගච්ඡාමාති පුරස්ස අච්චාසන්නත්තා සාරුප්පං න හොතීති පටිපක්ඛිපන්තො ආහ. මෙඝවනං නාම උය්යානන්ති මහාමෙඝවනුය්යානං. තස්ස කිර ¶ උය්යානස්ස භූමිග්ගහණදිවසෙ අකාලමහාමෙඝො උට්ඨහිත්වා සබ්බතළාකපොක්ඛරණියො පූරෙන්තො ගිම්හාභිහතරුක්ඛලතාදීනං අනුග්ගණ්හන්තොව පාවස්සි, තෙන කාරණෙන තං මහාමෙඝවනං නාම උය්යානං ජාතං. වුත්තඤ්හෙතං මහාවංසෙ –
‘‘උය්යානට්ඨානග්ගහණෙ, මහාමෙඝො අකාලජො;
පාවස්සි තෙන උය්යානං, මහාමෙඝවනං අහූ’’ති.
සුඛසයිතභාවං පුච්ඡිත්වාති ‘‘කච්චි, භන්තෙ, ඉධ සුඛං සයිත්ථ, තුම්හාකං ඉධ නිවාසො සුඛ’’න්ති එවං සුඛසයිතභාවං පුච්ඡිත්වා තතො ථෙරෙන ‘‘සුඛසයිතම්හි, මහාරාජ, භික්ඛූනං ඵාසුකමිදං උය්යාන’’න්ති වුත්තෙ ‘‘එවං සති ¶ ඉදං නො උය්යානං දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කප්පති, භන්තෙ, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරාමො’’ති පුච්ඡි. ඉමං සුත්තන්ති වෙළුවනාරාමපටිග්ගහණෙ වුත්තමිමං සුත්තං. උදකන්ති දක්ඛිණොදකං. මහාමෙඝවනුය්යානං අදාසීති ‘‘ඉමං මහාමෙඝවනුය්යානං සඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති වත්වා ජෙට්ඨමාසස්ස කාළපක්ඛෙ දුතියදිවසෙ අදාසි. මහාවිහාරස්ස දක්ඛිණොදකපාතෙනෙව සද්ධිං පතිට්ඨිතභාවෙපි න තාව තත්ථ විහාරකම්මං නිට්ඨිතන්ති ආහ ‘‘ඉදඤ්ච පඨමං විහාරට්ඨානං භවිස්සතී’’ති. පුනදිවසෙපීති කාළපක්ඛස්ස දුතියදිවසෙයෙව. අඩ්ඪනවමානං පාණසහස්සානන්ති අඩ්ඪෙන නවමානං පාණසහස්සානං, පඤ්චසතාධිකානං අට්ඨසහස්සානන්ති අත්ථො. ජොතිපාතුභාවට්ඨානන්ති ඤාණාලොකස්ස පාතුභාවට්ඨානං. අප්පමාදසුත්තන්ති අඞ්ගුත්තරනිකායෙ මහාඅප්පමාදසුත්තං, රාජොවාදසුත්තන්ති වුත්තං හොති.
මහච්චන්ති කරණත්ථෙ පච්චත්තවචනං, මහතා රාජානුභාවෙනාති අත්ථො. තුම්හෙ ජානනත්ථන්ති සම්බන්ධො. අරිට්ඨො නාම අමච්චොති රඤ්ඤො භාගිනෙය්යො අරිට්ඨො නාම අමච්චො. පඤ්චපණ්ණාසායාති එත්ථ ‘‘චතුපණ්ණාසායා’’ති වත්තබ්බං. එවඤ්හි සති උපරි වුච්චමානං ‘‘ද්වාසට්ඨි අරහන්තො’’ති වචනං සමෙති. තෙනෙව ච සීහළභාසාය ලිඛිතෙ මහාවංසෙ ‘‘චතුපණ්ණාසාය සද්ධි’’න්ති වුත්තං. දසභාතිකසමාකුලං රාජකුලන්ති මුටසිවස්ස පුත්තෙහි අභයො දෙවානංපියතිස්සො මහානාගො උත්තියො මත්තාභයො සූරතිස්සොති එවමාදීහි දසහි භාතිකෙහි සමාකිණ්ණං රාජකුලං. චෙතියගිරිම්හි වස්සං වසිංසූති ආසාළ්හීපුණ්ණමදිවසෙ රඤ්ඤා දින්නවිහාරෙයෙව පටිග්ගහෙත්වා පාටිපදදිවසෙ වස්සං වසිංසු. පවාරෙත්වාති මහාපවාරණාය පවාරෙත්වා. කත්තිකපුණ්ණමායන්ති අපරකත්තිකපුණ්ණමායං. මහාමහින්දත්ථෙරො හි පුරිමිකායං උපගන්ත්වා වුත්ථවස්සො මහාපවාරණාය පවාරෙත්වා තතො එකමාසං අතික්කම්ම චාතුමාසිනියං පුණ්ණමදිවසෙ අරියගණපරිවුතො රාජකුලං ගන්ත්වා භොජනාවසානෙ ‘‘මහාරාජ, අම්හෙහි චිරදිට්ඨො ¶ සම්මාසම්බුද්ධො’’තිආදිවචනමබ්ර්වි. එවඤ්ච කත්වා වක්ඛති ‘‘පුණ්ණමායං මහාවීරො, චාතුමාසිනියා ඉධා’’ති. යං පනෙත්ථ කෙනචි වුත්තං ‘‘වුත්ථවස්සො පවාරෙත්වාති චාතුමාසිනියා පවාරණායාති අත්ථො, පඨමපවාරණාය වා පවාරෙත්වා එකමාසං තත්ථෙව වසිත්වා කත්තිකපුණ්ණමියං අවොච, අඤ්ඤථා ‘පුණ්ණමායං ¶ මහාවීරො’ති වුත්තත්තා න සක්කා ගහෙතු’’න්ති, තත්ථ චාතුමාසිනියා පවාරණායාති අයමත්ථවිකප්පො න යුජ්ජති. න හි පුරිමිකාය වස්සූපගතා චාතුමාසිනියං පවාරෙන්ති. චිරදිට්ඨො සම්මාසම්බුද්ධොති සත්ථුස්ස සරීරාවයවො ච සම්මාසම්බුද්ධොයෙවාති කත්වා අවයවෙ සමුදායවොහාරවසෙන එවමාහාති දට්ඨබ්බං යථා ‘‘සමුද්දො දිට්ඨො’’ති.
ථෙරෙන වුත්තම්පි ගමනකාරණං ඨපෙත්වා ඉධ වාසෙ පයොජනමෙව දස්සෙත්වා ගමනං පටිසෙධෙතුකාමො ආහ ‘‘අහං භන්තෙ තුම්හෙ’’තිආදි. අභිවාදනාදීසු ආචරියං දිස්වා අභිවාදනකරණං අභිවාදනං නාම. යස්මිං වා දිසාභාගෙ ආචරියො වසති ඉරියාපථෙ කප්පෙන්තො, තතො අභිමුඛොව වන්දිත්වා ගච්ඡති, වන්දිත්වා තිට්ඨති, වන්දිත්වා නිසීදති, වන්දිත්වා නිපජ්ජති, ඉදං අභිවාදනං නාම. ආචරියං පන දූරතොව දිස්වා පච්චුට්ඨාය පච්චුග්ගමනකරණං පච්චුට්ඨානං නාම. ආචරියං පන දිස්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සීසෙ ඨපෙත්වා ආචරියං නමස්සති, යස්මිං දිසාභාගෙ සො වසති, තදභිමුඛොපි තථෙව නමස්සති, ගච්ඡන්තොපි ඨිතොපි නිසින්නොපි අඤ්ජලිං පග්ගය්හ නමස්සතියෙවාති ඉදං අඤ්ජලිකම්මං නාම. අනුච්ඡවිකකම්මස්ස පන කරණං සාමීචිකරණං නාම. චීවරාදීසු හි චීවරං දෙන්තො න යං වා තං වා දෙති, මහග්ඝං සතමූලග්ඝම්පි පඤ්චසතමූලග්ඝම්පි සතසහස්සමූලග්ඝම්පි දෙතියෙව. පිණ්ඩපාතාදීසුපි එසෙව නයො. ඉදං සාමීචිකරණං නාම. සරීරධාතුයොති සරීරාවයවා. අඤ්ඤාතන්ති අඤ්ඤාතං, විදිතං මයාති අත්ථො. කුතො ලච්ඡාමාති කුතො ලභිස්සාම. සුමනෙන සද්ධිං මන්තෙහීති පඨමමෙව සාමණෙරස්ස කථිතත්තා වා ‘‘ජානාති එස අම්හාකමධිප්පාය’’න්ති ඤත්වා වා එවමාහාති දට්ඨබ්බං.
අප්පොස්සුක්කො ත්වං මහාරාජාති මහාරාජ ත්වං ධාතූනං පටිලාභෙ මා උස්සුක්කං කරොහි, මා ත්වං තත්ථ වාවටො භව, අඤ්ඤං තයා කත්තබ්බං කරොහීති අධිප්පායො. ඉදානි තදෙව රඤ්ඤා කත්තබ්බකිච්චං දස්සෙන්තො ‘‘වීථියො සොධාපෙත්වා’’තිආදිමාහ. සබ්බතාළාවචරෙ උපට්ඨාපෙත්වාති කංසතාළාදිතාළං අවචරති එත්ථාති තාළාවචරං වුච්චති ආතතවිතතාදි ¶ සබ්බං තූරියභණ්ඩං. තෙනෙව පරිනිබ්බානසුත්තට්ඨකථායං ‘‘සබ්බඤ්ච තාළාවචරං සන්නිපාතෙථාති එත්ථ සබ්බඤ්ච තාළාවචරන්ති සබ්බං තූරියභණ්ඩ’’න්ති වුත්තං. එත්ථ පන සහචරණනයෙන සබ්බතූරියභණ්ඩානං වාදකාපි ¶ ගහෙතුං වට්ටන්තීති තෙ සබ්බෙ උපට්ඨාපෙත්වා සන්නිපාතෙත්වාති වුත්තං හොති. ලච්ඡසීති ලභිස්සසි. ථෙරා චෙතියගිරිමෙව අගමංසූති රාජනිවෙසනතො නික්ඛමිත්වා පුන චෙතියගිරිමෙව අගමංසු.
තාවදෙවාති තං ඛණංයෙව. පාටලිපුත්තද්වාරෙති පාටලිපුත්තනගරද්වාරෙ. කිං භන්තෙ සුමන ආහිණ්ඩසීති සුමන ත්වං සමණධම්මං අකත්වා කස්මා විචරසීති පුච්ඡති. චෙතියගිරිම්හියෙව පතිට්ඨාපෙත්වාති පච්ඡා තත්ථ විහාරත්ථාය ආකඞ්ඛිතබ්බභාවතො චෙතියගිරිම්හියෙව පතිට්ඨාපෙත්වා. වඩ්ඪමානකච්ඡායායාති පච්ඡාභත්තන්ති අත්ථො. පච්ඡාභත්තමෙව හි ඡායා වඩ්ඪති. අථස්ස එතදහොසීති ධාතුචඞ්කොටකං දිස්වා එවං චින්තෙසි. ඡත්තං අපනමතූති ඉදං සෙතච්ඡත්තං සයමෙව මෙ සීසොපරිතො ධාතුචඞ්කොටකාභිමුඛං හුත්වා නමතූති අත්ථො. මය්හං මත්ථකෙ පතිට්ඨාතූති ඉදං ධාතුචඞ්කොටකං ථෙරස්ස හත්ථතො ධාතුයා සහ ආගන්ත්වා සිරස්මිං මෙ පතිට්ඨාතූති අත්ථො. පොක්ඛරවස්සං නාම පොක්ඛරපත්තප්පමාණං වලාහකමජ්ඣෙ උට්ඨහිත්වා කමෙන ඵරිත්වා තෙමෙතුකාමෙයෙව තෙමයමානං මහන්තං හුත්වා වස්සති. මහාවීරොති මහාපරක්කමො. මහාවීරාවයවත්තා චෙත්ථ සත්ථුවොහාරෙන ධාතුයො එව නිද්දිට්ඨා. ධාතුසරීරෙනාගමනඤ්හි සන්ධාය අයං ගාථා වුත්තා.
පච්ඡිමදිසාභිමුඛොව හුත්වා අපසක්කන්තොති පිට්ඨිතො පිට්ඨිතොයෙව පච්ඡිමදිසාභිමුඛො හුත්වා ඔසක්කන්තො, ගච්ඡන්තොති අත්ථො. කිඤ්චාපි එස පච්ඡිමදිසං න ඔලොකෙති, තථාපි පච්ඡිමදිසං සන්ධාය ගච්ඡතීති ‘‘පච්ඡිමදිසාභිමුඛො’’ති වුත්තං. පුරත්ථිමෙන ද්වාරෙන නගරං පවිසිත්වාති එත්ථ පිට්ඨිතො පිට්ඨිතොයෙව ආගන්ත්වා ද්වාරෙ සම්පත්තෙ පරිවත්තෙත්වා උජුකෙනෙව නගරං පාවිසීති වෙදිතබ්බං. මහෙජවත්ථු නාමාති මහෙජනාමකෙන යක්ඛෙන පරිග්ගහිතං එකං දෙවට්ඨානන්ති වෙදිතබ්බං ¶ . පරිභොගචෙතියට්ඨානන්ති එත්ථ පරිභුත්තූපකරණානි නිදහිත්වා කතං චෙතියං පරිභොගචෙතියන්ති දට්ඨබ්බං. තිවිධඤ්හි චෙතියං වදන්ති පරිභොගචෙතියං ධාතුචෙතියං ධම්මචෙතියන්ති. තත්ථ පරිභොගචෙතියං වුත්තනයමෙව. ධාතුචෙතියං පන ධාතුයො නිදහිත්වා කතං. පටිච්චසමුප්පාදාදිලිඛිතපොත්ථකං නිදහිත්වා කතං පන ධම්මචෙතියං නාම. සාරීරිකං පරිභොගිකං උද්දිස්සකන්ති එවම්පි තිප්පභෙදං චෙතියං වදන්ති. අයං පන පභෙදො පටිමාරූපස්සපි උද්දිස්සකචෙතියෙනෙව සඞ්ගහිතත්තා සුට්ඨුතරං යුජ්ජති.
කථං පන ඉදං ඨානං තිණ්ණං බුද්ධානං පරිභොගචෙතියට්ඨානං අහොසීති ආහ ‘‘අතීතෙ කිරා’’තිආදි. පජ්ජරකෙනාති එත්ථ පජ්ජරකො නාම රොගො වුච්චති. සො ච යක්ඛානුභාවෙන සමුප්පන්නොති ¶ වෙදිතබ්බො. තදා කිර පුණ්ණකාළො නාම යක්ඛො අත්තනො ආනුභාවෙන මනුස්සානම්පි සරීරෙ පජ්ජරකං නාම රොගං සමුට්ඨාපෙසි. වුත්තඤ්හෙතං මහාවංසෙ –
‘‘රක්ඛසෙහි ජනස්සෙත්ථ, රොගො පජ්ජරකො අහූ’’ති;
දීපවංසෙපි චෙතං වුත්තං –
‘‘රක්ඛසා ච බහූ තත්ථ, පජ්ජරා ච සමුට්ඨිතා;
පජ්ජරෙන බහූ සත්තා, නස්සන්ති දීපමුත්තමෙ’’ති.
අනයබ්යසනන්ති එත්ථ අනයොති අවඩ්ඪි. කායිකං චෙතසිකඤ්ච සුඛං බ්යසති වික්ඛිපති විනාසෙතීති බ්යසනන්ති දුක්ඛං වුච්චති. කිඤ්චාපි ‘‘බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං ඔලොකෙන්තො’’ති වුත්තං, තථාපි ‘‘තෙ සත්තෙ අනයබ්යසනමාපජ්ජන්තෙ දිස්වා’’ති වචනතො පඨමං බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං ඔලොකෙත්වා පච්ඡා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ලොකං ඔලොකෙන්තො තෙ සත්තෙ අනයබ්යසනමාපජ්ජන්තෙ දිස්වාති ගහෙතබ්බං. න හි ආසයානුසයාදිබුද්ධචක්ඛුස්ස තෙ සත්තා අනයබ්යසනං ආපජ්ජන්තා දිස්සන්ති. දුබ්බුට්ඨිකාති විසමවස්සාදිවසෙන දුට්ඨා අසොභනා වුට්ඨියෙව දුබ්බුට්ඨිකා, සස්සුප්පත්තිහෙතුභූතා කායසුඛුප්පත්තිසප්පායා සත්තුපකාරා සම්මා වුට්ඨි තත්ථ න හොතීති අධිප්පායො. තතොයෙව ච ‘‘දුබ්භික්ඛං දුස්සස්ස’’න්ති වුත්තං. භික්ඛාය අභාවො ¶ , දුල්ලභභාවො වා දුබ්භික්ඛං, සුලභා තත්ථ භික්ඛා න හොතීති වුත්තං හොති. සස්සානං අභාවො, අසම්පන්නතා වා දුස්සස්සං. දෙවොති මෙඝස්සෙතං නාමං. සම්මාධාරමනුපවෙච්ඡීති උදකධාරං සම්මා විමුඤ්චි, සම්මා අනුපවස්සීති වුත්තං හොති.
මහාවිවාදො හොතීති තස්මිං කිර කාලෙ ජයන්තමහාරාජෙන ච තස්ස රඤ්ඤො කනිට්ඨභාතුකෙන සමිද්ධකුමාරනාමකෙන උපරාජෙන ච සද්ධිං ඉමස්මිං දීපෙ මහායුද්ධං උපට්ඨිතං. තෙනෙතං වුත්තං ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන මණ්ඩදීපෙ මහාවිවාදො හොතී’’ති. හොතීති කිරියා කාලමපෙක්ඛිත්වා වත්තමානපයොගො, විවාදස්ස පන අතීතකාලිකත්තං ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙනා’’ති ඉමිනාව විඤ්ඤායති. සද්දන්තරසන්නිධානෙන හෙත්ථ අතීතකාලාවගමො යථා ‘‘භාසතෙ වඩ්ඪතෙ තදා’’ති. එවං සබ්බත්ථ ඊදිසෙසු ඨානෙසු වත්තමානපයොගො දට්ඨබ්බො. කලහවිග්ගහජාතාති එත්ථ කලහො නාම මත්ථකප්පත්තො කායකලහොපි වාචාකලහොපි. තත්ථ හත්ථපරාමාසාදිවසෙන කායෙන කාතබ්බො කලහො කායකලහො. මම්මඝට්ටනාදිවසෙන වාචාය කාතබ්බො කලහො වාචාකලහො ¶ . විපච්චනීකගහණං විග්ගහො. කලහස්ස පුබ්බභාගෙ උප්පන්නො අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධගාහො. අථ වා කලහො නාම වාචාකලහො. අඤ්ඤමඤ්ඤං හත්ථපරාමාසාදිවසෙන විරූපං විරුද්ධං වා ගහණං විග්ගහො කායකලහො. යථාවුත්තො කලහො ච විග්ගහො ච ජාතො සඤ්ජාතො එතෙසන්ති කලහවිග්ගහජාතා, සඤ්ජාතකලහවිග්ගහාති අත්ථො.
තානි සාසනන්තරධානෙන නස්සන්තීති පරියත්තිපටිවෙධපටිපත්තිසඞ්ඛාතස්ස තිවිධස්සපි සාසනස්ස අන්තරධානෙන ධාතුපරිනිබ්බානෙ සති තානි චෙතියානි විනස්සන්ති. තීණි (දී. නි. අට්ඨ. 3.161; විභ. අට්ඨ. 809) හි පරිනිබ්බානානි කිලෙසපරිනිබ්බානං ඛන්ධපරිනිබ්බානං ධාතුපරිනිබ්බානන්ති, තානි පන අම්හාකං භගවතො වසෙන එවං වෙදිතබ්බානි. තස්ස හි කිලෙසපරිනිබ්බානං බොධිපල්ලඞ්කෙ අහොසි, ඛන්ධපරිනිබ්බානං කුසිනාරායං. ධාතුපරිනිබ්බානං අනාගතෙ භවිස්සති. සාසනස්ස කිර ඔසක්කනකාලෙ ඉමස්මිං තම්බපණ්ණිදීපෙ ධාතුයො සන්නිපතිත්වා ¶ මහාචෙතියං ගමිස්සන්ති, මහාචෙතියතො නාගදීපෙ රාජායතනචෙතියං, තතො මහාබොධිපල්ලඞ්කං ගමිස්සන්ති, නාගභවනතොපි දෙවලොකතොපි බ්රහ්මලොකතොපි ධාතුයො මහාබොධිපල්ලඞ්කමෙව ගමිස්සන්ති, සාසපමත්තාපි ධාතු න අන්තරා නස්සිස්සති. සබ්බා ධාතුයො මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ රාසිභූතා සුවණ්ණක්ඛන්ධො විය එකග්ඝනා හුත්වා ඡබ්බණ්ණරස්මියො විස්සජ්ජෙස්සන්ති, තා දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිස්සන්ති. තතො දසසහස්සචක්කවාළෙ දෙවතා සන්නිපතිත්වා ‘‘අජ්ජ සත්ථා පරිනිබ්බාති, අජ්ජ සාසනං ඔසක්කති, පච්ඡිමදස්සනං දානි ඉදං අම්හාක’’න්ති දසබලස්ස පරිනිබ්බුතදිවසතො මහන්තතරං කාරුඤ්ඤං කරිස්සන්ති, ඨපෙත්වා අනාගාමිඛීණාසවෙ අවසෙසා සකභාවෙන සණ්ඨාතුං න සක්ඛිස්සන්ති. ධාතූසු තෙජොධාතු උට්ඨහිත්වා යාව බ්රහ්මලොකා උග්ගච්ඡිස්සති, සාසපමත්තියාපි ධාතුයා සති එකජාලාව භවිස්සති, ධාතූසු පරියාදානං ගතාසු පරිච්ඡිජ්ජිස්සති. එවං මහන්තං ආනුභාවං දස්සෙත්වා ධාතූසු අන්තරහිතාසු සාසනං අන්තරහිතං නාම හොති.
දිවා බොධිරුක්ඛට්ඨානෙ හත්ථිසාලායං තිට්ඨතීති දිවා වත්ථුවිචිනනාය ඔකාසං කුරුමානො තතො ධාතුං ගහෙත්වා කුම්භෙ ඨපෙත්වා සධාතුකොව හුත්වා තිට්ඨතීති වදන්ති. වුත්තඤ්හෙතං මහාවංසෙ –
‘‘රත්තිං නාගොනුපරියාති, තං ඨානං සො සධාතුකං;
බොධිට්ඨානම්හි සාලායං, දිවා ඨාති සධාතුකො’’ති.
ථූපපතිට්ඨානභූමිං පරියායතීති මත්ථකතො ධාතුං තත්ථ පතිට්ඨාපෙත්වා සධාතුකං ථූපපතිට්ඨානභූමිං රත්තිභාගෙ ¶ පරියායති, සමන්තතො විචරතීති අත්ථො. ජඞ්ඝප්පමාණන්ති පුප්ඵට්ඨානප්පමාණං. ථූපකුච්ඡිතො හෙට්ඨාභාගඤ්හි ථූපස්ස ජඞ්ඝාති වදන්ති. ධාතුඔරොපනත්ථායාති හත්ථිකුම්භතො ධාතුකරණ්ඩකස්ස ඔරොපනත්ථාය. සකලනගරඤ්ච ජනපදො චාති නගරවාසිනො ජනපදවාසිනො ච අභෙදතො නගරජනපදසද්දෙහි වුත්තා ‘‘සබ්බො ගාමො ආගතො, මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’තිආදීසු විය. මහාජනකායෙති මහාජනසමූහෙ. සමූහපරියායො හෙත්ථ කායසද්දො. එකෙකධාතුප්පදෙසතො තෙජොදකනික්ඛමනාදිවසෙන යමකයමකං හුත්වා පවත්තං පාටිහාරියං යමකපාටිහාරියං ¶ . ඡන්නං වණ්ණානං රස්මියො චාති සම්බන්ධො කාතබ්බො. ඡන්නං වණ්ණානං උදකධාරා චාති එවම්පෙත්ථ සම්බන්ධං වදන්ති. පරිනිබ්බුතෙපි භගවති තස්සානුභාවෙන එවරූපං පාටිහාරියමහොසියෙවාති දස්සෙතුං ‘‘එවං අචින්තියා’’තිආදිගාථමාහ. බුද්ධධම්මාති එත්ථ බුද්ධගුණා.
ධරමානකාලෙපි තික්ඛත්තුං ආගමාසීති භගවා කිර අභිසම්බොධිතො නවමෙ මාසෙ ඵුස්සපුණ්ණමදිවසෙ යක්ඛාධිවාසං ලඞ්කාදීපමුපගන්ත්වා ලඞ්කාමජ්ඣෙ තියොජනායතෙ යොජනවිත්ථතෙ මහානාගවනුය්යානෙ මහායක්ඛසමාගමෙ උපරිආකාසෙ ඨත්වා කප්පුට්ඨානසමයෙ සමුට්ඨිතවුට්ඨිවාතනිබ්බිසෙසවස්සවායුනා ච ලොකන්තරිකනිරයන්ධකාරසදිසඝොරන්ධකාරනිකායෙන ච සීතනරකනිබ්බිසෙසබහලසීතෙන ච සංවට්ටකාලසඤ්ජාතවාතසඞ්ඛුභිතෙහි මෙඝනභගජ්ජිතසදිසෙන ගගනමෙදනීනින්නාදෙන ච යක්ඛානං භයං සන්තාසං ජනෙත්වා තෙහි යාචිතාභයො ‘‘දෙථ මෙ සමග්ගා නිසීදනට්ඨාන’’න්ති වත්වා ‘‘දෙම තෙ සකලදීපං, දෙහි නො, මාරිස, අභය’’න්ති වුත්තෙ සබ්බං තං උපද්දවං අන්තරධාපෙත්වා යක්ඛදත්තභූමියා චම්මඛණ්ඩං පත්ථරිත්වා තත්ථ නිසින්නො සමන්තතො ජලමානං චම්මඛණ්ඩං පසාරෙත්වා කප්පුට්ඨානග්ගිසදිසදහනාභිභූතානං ජලධිසලිලභීතානං සමන්තා වෙලන්තෙ භමන්තානං යක්ඛානං ගිරිදීපං දස්සෙත්වා තෙසු තත්ථ පතිට්ඨිතෙසු තං යථාඨානෙ පතිට්ඨාපෙත්වා චම්මඛණ්ඩං සඞ්ඛිපිත්වා නිසින්නො තදා සමාගතෙ අනෙකදෙවතාසන්නිපාතෙ ධම්මං දෙසෙත්වා අනෙකපාණකොටීනං ධම්මාභිසමයං කත්වා සුමනකූටවාසිනා මහාසුමනදෙවරාජෙන සමධිගතසොතාපත්තිඵලෙන යාචිතපූජනීයො සීසං පරාමසිත්වා මුට්ඨිමත්තා නීලාමලකෙසධාතුයො තස්ස දත්වා ජම්බුදීපමගමාසි.
දුතියං අභිසම්බොධිතො පඤ්චමෙ සංවච්ඡරෙ චූළොදරමහොදරානං ජලථලනිවාසීනං මාතුලභාගිනෙය්යානං නාගරාජූනං මණිපල්ලඞ්කං නිස්සාය උපට්ඨිතමහාසඞ්ගාමෙ නාගානං මහාවිනාසං දිස්වා චිත්තමාසකාළපක්ඛස්ස උපොසථදිවසෙ පාතොව සමිද්ධසුමනෙන නාම රුක්ඛදෙවපුත්තෙන ඡත්තං කත්වා ධාරිතරාජායතනො නාගදීපං සමාගන්ත්වා සඞ්ගාමමජ්ඣෙ ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නො ඝොරන්ධකාරෙන ¶ නාගෙ සන්තාසෙත්වා අස්සාසෙන්තො ආලොකං දස්සෙත්වා සඤ්ජාතපීතිසොමනස්සානං උපගතනාගානං සාමග්ගිකරණීයං ධම්මං දෙසෙත්වා මාතුලභාගිනෙය්යෙහි ද්වීහි නාගරාජූහි ¶ පූජිතෙ පථවීතලගතෙ මණිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො නාගෙහි දිබ්බන්නපානෙහි සන්තප්පිතො ජලථලනිවාසිනො අසීතිකොටිනාගෙ සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාපෙත්වා තෙහි නමස්සිතුං පල්ලඞ්කඤ්ච රාජායතනපාදපඤ්ච තත්ථ පතිට්ඨාපෙත්වා ජම්බුදීපමගමාසි.
තතියම්පි අභිසම්බොධිතො අට්ඨමෙ සංවච්ඡරෙ මහොදරමාතුලෙන මණිඅක්ඛිකනාගරාජෙනාභියාචිතො විසාඛපුණ්ණමදිවසෙ පඤ්චභික්ඛුසතපරිවුතො කල්යාණීපදෙසෙ මණිඅක්ඛිකස්ස භවනමුපගන්ත්වා තත්ථ මාපිතරුචිරරතනමණ්ඩපෙ මනොහරවරපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො නාගරාජෙන දිබ්බන්නපානෙහි සන්තප්පෙත්වා නාගමාණවිකගණපරිවුතෙන දිබ්බමාලාගන්ධාදීහි පූජිතො තත්ථ ධම්මං දෙසෙත්වා වුට්ඨායාසනා සුමනකූටෙ පදං දස්සෙත්වා පබ්බතපාදෙ දිවාවිහාරං කත්වා දීඝවාපිචෙතියට්ඨානෙ ච මුභියඞ්ගණචෙතියට්ඨානෙ ච කල්යාණීචෙතියට්ඨානෙ ච මහාබොධිට්ඨානෙ ච ථූපාරාමට්ඨානෙ ච මහාචෙතියට්ඨානෙ ච සසාවකො නිසීදිත්වා නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා සිලාචෙතියට්ඨානෙයෙව ඨත්වා දෙවනාගෙ සමනුසාසිත්වා ජම්බුදීපමගමාසි. එවං භගවා ධරමානකාලෙපි ඉමං දීපං තික්ඛත්තුං ආගමාසීති වෙදිතබ්බං.
ඉදානි තදෙව තික්ඛත්තුමාගමනං සඞ්ඛෙපතො විභාවෙන්තො ආහ ‘‘පඨමං යක්ඛදමනත්ථ’’න්තිආදි. රක්ඛං කරොන්තොති යක්ඛානං පුන අපවිසනත්ථාය රක්ඛං කරොන්තො. ආවිජ්ජීති සමන්තතො විචරි. මාතුලභාගිනෙය්යානන්ති චූළොදරමහොදරානං. එත්ථ පන කිඤ්චාපි භගවා සමිද්ධසුමනෙන නාම දෙවපුත්තෙන සද්ධිං ආගතො, තථාපි පච්ඡාසමණෙන එකෙනපි භික්ඛුනා සද්ධිං අනාගතත්තා ‘‘එකකොව ආගන්ත්වා’’ති වුත්තං. තදනුරූපස්ස පරිපන්ථස්ස විහතත්තා ‘‘පරිළාහං වූපසමෙත්වා’’ති වුත්තං. රඤ්ඤො භාතාති රඤ්ඤො කනිට්ඨභාතා. අභයොති මත්තාභයො.
අනුළා දෙවීති රඤ්ඤො ජෙට්ඨභාතුජායා අනුළා දෙවී. පුරිමකානං තිණ්ණං සම්මාසම්බුද්ධානං බොධි පතිට්ඨාසීති යදා හි සො කකුසන්ධො නාම භගවා ඉමස්මිං දීපෙ මනුස්සෙ පජ්ජරකාභිභූතෙ අනයබ්යසනමාපජ්ජන්තෙ දිස්වා කරුණාය සඤ්චොදිතහදයො ඉමං දීපමාගතො, තදා ¶ තං රොගභයං වූපසමෙත්වා සන්නිපතිතානං ධම්මං දෙසෙන්තො චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයං කත්වා සායන්හසමයෙ බොධිපතිට්ඨානාරහට්ඨානං ගන්ත්වා තත්ථ සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘මම සිරීසමහාබොධිතො දක්ඛිණමහාසාඛමාදාය රුචනන්දා භික්ඛුනී ඉධාගච්ඡතූ’’ති අධිට්ඨාසි ¶ . සා සත්ථු චිත්තං ඤත්වා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ඛෙමවතීරාජධානියා ඛෙමරාජානමාදාය මහාබොධිමුපගන්ත්වා දක්ඛිණමහාසාඛාය මනොසිලාලෙඛං ඛෙමරාජෙන දාපෙත්වා තං සයං ඡිජ්ජිත්වා සුවණ්ණකටාහෙ ඨිතං බොධිසාඛමාදාය පඤ්චසතභික්ඛුනීහි චෙව දෙවතාහි ච පරිවාරිතා ඉද්ධියා ඉධානෙත්වා තථාගතෙන පසාරිතෙ දක්ඛිණහත්ථෙ සසුවණ්ණකටාහං මහාබොධිං ඨපෙසි. තං තථාගතො අභයස්ස නාම රඤ්ඤො දත්වා තෙන තස්මිං සමයෙ ‘‘මහාතිත්ථවන’’න්ති පඤ්ඤාතෙ මහාමෙඝවනුය්යානෙ පතිට්ඨාපෙසි.
කොණාගමනො ච භගවා දුබ්බුට්ඨිපීළිතෙ දීපවාසිනො දිස්වා ඉමං දීපමාගතො තං භයං වූපසමෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො චතුරාසීති පාණසහස්සානි මග්ගඵලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා පුබ්බබොධිට්ඨානං ගන්ත්වා සමාපත්තිපරියොසානෙ ‘‘මම උදුම්බරමහාබොධිතො දක්ඛිණමහාසාඛමාදාය කරකනත්තා භික්ඛුනී ඉධාගච්ඡතූ’’ති චින්තෙසි. සා භගවතො අධිප්පායං විදිත්වා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව සොභරාජධානියා සොභරාජානමාදාය මහාබොධිමුපගන්ත්වා දක්ඛිණමහාසාඛාය මනොසිලාලෙඛං සොභරාජෙන දාපෙත්වා තං සයං ඡිජ්ජිත්වා හෙමකටාහෙ පතිට්ඨිතං බොධිසාඛමාදාය පඤ්චසතභික්ඛුනීහි සද්ධිං සුරගණපරිවුතා ඉද්ධියා ඉධාහරිත්වා සත්ථාරා පසාරිතදක්ඛිණපාණිතලෙ සහෙමකටාහං මහාබොධිං ඨපෙසි. තං තථාගතො සමිද්ධස්ස රඤ්ඤො දත්වා තෙන තස්මිං සමයෙ ‘‘මහානාගවන’’න්ති සඞ්ඛ්යං ගතෙ මහාමෙඝවනුය්යානෙ මහාබොධිං පතිට්ඨාපෙසි.
කස්සපොපි ච භගවා උපට්ඨිතරාජූපරාජයුද්ධෙන පාණිනො විනාසං දිස්වා කරුණාය චොදිතො ඉමං දීපමාගන්ත්වා තං කලහං වූපසමෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො චතුරාසීති පාණසහස්සානි මග්ගඵලං පාපෙත්වා මහාබොධිට්ඨානං ගන්ත්වා තත්ථ සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘මම නිග්රොධමහාබොධිතො දක්ඛිණමහාසාඛමාදාය සුධම්මා භික්ඛුනී ඉධාගච්ඡතූ’’ති අධිට්ඨාසි. සා භගවතො චිත්තං විදිත්වා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව බාරාණසීරාජධානියා ¶ බ්රහ්මදත්තරාජානමාදාය මහාබොධිමුපගන්ත්වා දක්ඛිණමහාසාඛාය මනොසිලාලෙඛං බ්රහ්මදත්තෙන දාපෙත්වා තං සයං ඡිජ්ජිත්වා කනකකටාහෙ ඨිතං බොධිසාඛමාදාය පඤ්චසතභික්ඛුනීපරිවාරා දෙවගණපරිවුතා ඉද්ධියා එත්ථ ආනෙත්වා මුනින්දෙන පසාරිතෙ දක්ඛිණකරතලෙ සසුවණ්ණකටාහං මහාබොධිං ඨපෙසි. තං භගවා ජයන්තරඤ්ඤො දත්වා තෙන තස්මිං සමයෙ ‘‘මහාසාලවන’’න්ති සඞ්ඛ්යං ගතෙ මහාමෙඝවනුය්යානෙ මහාබොධිං පතිට්ඨාපෙසි. එවං ඉමස්මිං දීපෙ පුරිමකානං තිණ්ණං සම්මාසම්බුද්ධානං බොධිං පතිට්ඨාපෙසි. තං සන්ධාය එවමාහ ‘‘ඉමස්මිඤ්ච මහාරාජ දීපෙ පුරිමකානං තිණ්ණං සම්මාසම්බුද්ධානං බොධි පතිට්ඨාසී’’ති.
සරසරංසිජාලවිස්සජ්ජනකෙනාති ¶ සිනිද්ධතාය රසවන්තං ඔජවන්තං අභිනවරංසිජාලං විස්සජ්ජෙන්තෙන. අථ වා ඉතො චිතො ච සංසරණතො සරසං සජීවං ජීවමානං විය රංසිජාලං විස්සජ්ජෙන්තෙන. අථ වා සරසකාලෙ ධරමානකාලෙ බුද්ධෙන විය රංසිජාලං මුඤ්චන්තෙනාති එවමෙත්ථ අත්ථං වණ්ණයන්ති. එකදිවසෙනෙව අගමාසීති සම්බන්ධො. පඤ්චහි කඤ්ඤාසතෙහීති අත්තනො පරිචාරිකෙහි පඤ්චහි කඤ්ඤාසතෙහි. උපස්සයං කාරාපෙත්වාති භික්ඛුනුපස්සයං කාරාපෙත්වා. අප්පෙසීති ලෙඛසාසනං පතිට්ඨාපෙසි. එවඤ්ච අවොචාති රාජසන්දෙසං අප්පෙත්වා ථෙරස්ස මුඛසාසනං විඤ්ඤාපෙන්තො එවං අවොච. උදික්ඛතීති අපෙක්ඛති පත්ථෙති.
ඡින්නහත්ථං වියාති ඡින්නහත්ථවන්තං විය. ඡින්නා හත්ථා එතස්සාති ඡින්නහත්ථොති අඤ්ඤපදත්ථසමාසො දට්ඨබ්බො. පබ්බජ්ජාපුරෙක්ඛාරාති පබ්බජ්ජාභිමුඛා, පබ්බජ්ජාය සඤ්ජාතාභිලාසා ‘‘කදා නු ඛො පබ්බජිස්සාමී’’ති තත්ථ උස්සුක්කමාපන්නාති වුත්තං හොති. මං පටිමානෙතීති මං උදික්ඛති. සත්ථෙන ඝාතං න අරහතීති අසත්ථඝාතාරහං. හිමවලාහකගබ්භන්ති හිමපුණ්ණවලාහකගබ්භං. පාටිහාරියවසෙන ජාතං හිමමෙව ‘‘වලාහකගබ්භ’’න්තිපි වදන්ති. දොණමත්තාති මගධනාළියා සොළසනාළිප්පමාණා.
මග්ගන්ති සත්තයොජනිකං මග්ගං. පටිජග්ගාපෙත්වාති සොධාපෙත්වා, ඛාණුකණ්ටකාදීනි හරාපෙත්වා තත්ථ බහලවිපුලවාලුකං ඔකිරාපෙත්වාති වුත්තං හොති. කම්මාරවණ්ණන්ති රඤ්ඤො පකතිසුවණ්ණකාරවණ්ණං. නවහත්ථපරික්ඛෙපන්ති නවහත්ථප්පමාණො පරික්ඛෙපො අස්සාති නවහත්ථපරික්ඛෙපං, පරික්ඛෙපතො ¶ නවහත්ථප්පමාණන්ති වුත්තං හොති. ‘‘පඤ්චහත්ථුබ්බෙධ’’න්තිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. තිහත්ථවික්ඛම්භන්ති තිහත්ථප්පමාණවිත්ථාරං. සමුස්සිතධජපටාකන්ති උස්සාපිතනීලපීතාදිවිවිධධජපටාකං. නානාරතනවිචිත්තන්ති තත්ථ තත්ථ රචිතනානාරතනෙහි සුවිචිත්තං. අනෙකාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතන්ති පසන්නජනපූජිතෙහි හත්ථූපගාදීහි නානාලඞ්කාරෙහි සජ්ජිතං. නානාවිධකුසුමසමාකිණ්ණන්ති උපහාරවසෙන උපනීතෙහි නානප්පකාරෙහි වණ්ණගන්ධසම්පන්නෙහි ජලථලපුප්ඵෙහි ආකිණ්ණං. අනෙකතූරියසඞ්ඝුට්ඨන්ති ආතභවිතතාදිපඤ්චඞ්ගිකතූරියසඞ්ඝොසිතං. අවසෙසං අදස්සනං අගමාසීති එත්ථ ‘‘හන්ද, මහාරාජ, තයා ගහෙතබ්බා අයං සාඛා, තස්ස උපනිස්සයභූතො අයං ඛන්ධො, න මයං තයා ගහෙතබ්බා’’ති වදන්තා විය අවසෙසා සාඛා සත්ථු තෙජසා අදස්සනමගමංසූති වදන්ති. ගවක්ඛජාලසදිසන්ති භාවනපුංසකං, ජාලකවාටසදිසං කත්වාති අත්ථො. චෙලුක්ඛෙපසතසහස්සානි පවත්තිංසූති තෙසං තෙසං ජනානං සීසොපරි භමන්තානං උත්තරාසඞ්ගචෙලානං උක්ඛෙපසතසහස්සානි පවත්තිංසූති ¶ අත්ථො. මූලසතෙනාති දසසු ලෙඛාසු එකෙකාය දස දස හුත්වා නික්ඛන්තමූලසතෙන. දස මහාමූලාති පඨමලෙඛාය නික්ඛන්තදසමහාමූලානි.
දෙවදුන්දුභියො ඵලිංසූති දෙවදුන්දුභියො ථනිංසු. දෙවදුන්දුභීති ච න එත්ථ කාචි භෙරී අධිප්පෙතා, අථ ඛො උප්පාතභාවෙන ආකාසගතො නිග්ඝොසසද්දො. දෙවොති හි මෙඝො. තස්ස හි අච්ඡභාවෙන ආකාසවණ්ණස්ස දෙවස්සාභාවෙන සුක්ඛගජ්ජිතසඤ්ඤිතෙ සද්දෙ නිච්ඡරන්තෙ දෙවදුන්දුභීති සමඤ්ඤා, තස්මා දෙවදුන්දුභියො ඵලිංසූති දෙවො සුක්ඛගජ්ජිතං ගජ්ජීති වුත්තං හොති. පබ්බතානං නච්චෙහීති පථවීකම්පෙන ඉතො චිතො ච භමන්තානං පබ්බතානං නච්චෙහි. යක්ඛානං හිඞ්කාරෙහීති විම්හයජාතානං යක්ඛානං විම්හයප්පකාසනවසෙන පවත්තෙහි හිඞ්කාරසද්දෙහි. යක්ඛා හි විම්හයජාතා ‘‘හිං හි’’න්ති සද්දං නිච්ඡාරෙන්ති. ථුතිජප්පෙහීති පසංසාවචනෙහි. බ්රහ්මානං අප්ඵොටනෙහීති පීතිසොමනස්සජාතානං බ්රහ්මානං බාහායං පහරණසඞ්ඛාතෙහි අප්ඵොටනෙහි. පීතිසොමනස්සජාතා හි බ්රහ්මානො වාමහත්ථං සමිඤ්ජිත්වා දක්ඛිණෙන හත්ථෙන බාහායං පහාරං දෙන්ති. එකකොලාහලන්ති එකතො පවත්තකොලාහලං ¶ . එකනින්නාදන්ති එකතො පවත්තනිග්ඝොසං. ඵලතො නික්ඛන්තා ඡබ්බණ්ණරස්මියො උජුකං උග්ගන්ත්වා ඔනමිත්වා චක්කවාළපබ්බතමුඛවට්ටිං ආහච්ච තිට්ඨන්තීති ආහ ‘‘සකලචක්කවාළං රතනගොපානසීවිනද්ධං විය කුරුමානා’’ති. තඞ්ඛණතො ච පන පභුතීති වුත්තනයෙන සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨිතස්ස මහාබොධිස්ස ඡබ්බණ්ණරස්මීනං විස්සජ්ජිතකාලතො පභුති. හිමවලාහකගබ්භං පවිසිත්වා අට්ඨාසීති සුවණ්ණකටාහෙනෙව සද්ධිං උග්ගන්ත්වා හිමොදකපුණ්ණං වලාහකගබ්භං පවිසිත්වා අට්ඨාසි. පඨමං සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨිතොයෙව හි බොධි පච්ඡා වුත්තප්පකාරඅච්ඡරියපටිමණ්ඩිතො හුත්වා හිමවලාහකගබ්භං පවිසිත්වා අට්ඨාසි. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘පඨමං සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨහි, තතො හිමගබ්භසත්තාහං අභිසෙකසත්තාහඤ්ච වීතිනාමෙත්වා’’තිආදි. තතොයෙව ච මහාවංසෙපි වුත්තං –
‘‘එවං සතෙන මූලානං, තත්ථෙසා ගන්ධකද්දමෙ;
පතිට්ඨාසි මහාබොධි, පසාදෙන්තී මහාජනං.
‘‘තස්සා ඛන්ධො දසහත්ථො, පඤ්ච සාඛා මනොරමා;
චතුහත්ථා චතුහත්ථා, දසඩ්ඪඵලමණ්ඩිතා.
‘‘සහස්සන්තු පසාඛානං, සාඛානං තාසමාසි ච;
එවං ආසි මහාබොධි, මනොහරසිරින්ධරා.
‘‘කටාහම්හි ¶ මහාබොධි, පතිට්ඨිතක්ඛණෙ මහී;
අකම්පි පාටිහීරානි, අහෙසුං විවිධානි ච.
‘‘සයං නාදෙහි තූරියානං, දෙවෙසු මානුසෙසු ච;
සාධුකාරනින්නාදෙහි, දෙවබ්රහ්මගණස්ස ච.
‘‘මෙඝානං මිගපක්ඛීනං, යක්ඛාදීනං රවෙහි ච;
රවෙහි ච මහීකම්පෙ, එකකොලාහලං අහු.
‘‘බොධියා ඵලපත්තෙහි, ඡබ්බණ්ණරංසියො සුභා;
නික්ඛමිත්වා චක්කවාළං, සකලං සොභයිංසු ච.
‘‘සකටාහා මහාබොධි, උග්ගන්ත්වාන තතො නභං;
අට්ඨාසි හිමගබ්භම්හි, සත්තාහානි අදස්සනා’’ති.
තස්මා ¶ සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨිතොයෙව බොධි කටාහෙනෙව සද්ධි උග්ගන්ත්වා හිමවලාහකගබ්භං පවිසිත්වා අට්ඨාසීති වෙදිතබ්බං.
හෙට්ඨා පන භගවතො අධිට්ඨානක්කමං දස්සෙන්තෙන යං වුත්තං –
‘‘භගවා කිර මහාපරිනිබ්බානමඤ්චෙ නිපන්නො ලඞ්කාදීපෙ මහාබොධිපතිට්ඨාපනත්ථාය අසොකමහාරාජා මහාබොධිග්ගහණත්ථං ගමිස්සති, තදා මහාබොධිස්ස දක්ඛිණසාඛා සයමෙව ඡිජ්ජිත්වා සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨාතූති අධිට්ඨාසි, ඉදමෙකමධිට්ඨානං.
‘‘තත්ථ පතිට්ඨානකාලෙ ච ‘මහාබොධි හිමවලාහකගබ්භං පවිසිත්වා තිට්ඨතූ’ති අධිට්ඨාසි, ඉදං දුතියමධිට්ඨානං.
‘‘සත්තමෙ දිවසෙ හිමවලාහකගබ්භතො ඔරුය්හ සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨහන්තො පත්තෙහි ච ඵලෙහි ච ඡබ්බණ්ණරස්මියො මුඤ්චතූති අධිට්ඨාසි, ඉදං තතියමධිට්ඨාන’’න්ති.
තං ¶ ඉමිනා න සමෙති. තත්ථ හි පඨමං හිමවලාහකගබ්භං පවිසිත්වා පච්ඡා සත්තමෙ දිවසෙ හිමවලාහකගබ්භතො ඔරුය්හ ඡබ්බණ්ණරංසිවිස්සජ්ජනං සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨහනඤ්ච වුත්තං, තස්මා අට්ඨකථාය පුබ්බෙනාපරං න සමෙති. මහාවංසෙ පන අධිට්ඨානෙපි පඨමං සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨහනං පච්ඡායෙව ඡබ්බණ්ණරංසිවිස්සජ්ජනං හිමවලාහකගබ්භපවිසනඤ්ච. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘පරිනිබ්බානමඤ්චම්හි, නිපන්නෙන ජිනෙන හි;
කතං මහාඅධිට්ඨානං, පඤ්චකං පඤ්චචක්ඛුනා.
‘‘ගය්හමානා මහාබොධි-සාඛාසොකෙන දක්ඛිණා;
ඡිජ්ජිත්වාන සයංයෙව, පතිට්ඨාතු කටාහකෙ.
‘‘පතිට්ඨහිත්වා සා සාඛා, ඡබ්බණ්ණරස්මියො සුභා;
රාජයන්තී දිසා සබ්බා, ඵලපත්තෙහි මුඤ්චතු.
‘‘සසුවණ්ණකටාහා සා, උග්ගන්ත්වාන මනොරමා;
අදිස්සමානා සත්තාහං, හිමගබ්භම්හි තිට්ඨතූ’’ති.
බොධිවංසෙපි ¶ ච අයමෙව අධිට්ඨානක්කමො වුත්තො, තස්මා අට්ඨකථායං වුත්තො අධිට්ඨානක්කමො යථා පුබ්බෙනාපරං න විරුජ්ඣති, තථා වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බො.
හිමඤ්ච ඡබ්බණ්ණරංසියො ච ආවත්තිත්වා මහාබොධිමෙව පවිසිංසූති මහාබොධිං පටිච්ඡාදෙත්වා ඨිතං හිමඤ්ච බොධිතො නික්ඛන්තඡබ්බණ්ණරස්මියො ච ආවත්තිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා බොධිමෙව පවිසිංසු, බොධිපවිට්ඨා විය හුත්වා අන්තරහිතාති වුත්තං හොති. එත්ථ පන ‘‘හිමඤ්ච රංසියො චා’’ති අයමෙව පාඨො සතසොධිතසම්මතෙ පොරාණපොත්ථකෙ සෙසෙසු ච සබ්බපොත්ථකෙසු දිස්සති. මහාවංසෙපි චෙතං වුත්තං –
‘‘අතීතෙ තම්හි සත්තාහෙ, සබ්බෙ හිමවලාහකා;
පවිසිංසු මහාබොධිං, සබ්බා තා රංසියොපි චා’’ති.
කෙනචි පන ‘‘පඤ්ච රංසියො’’ති පාඨං පරිකප්පෙත්වා යං වුත්තං ‘‘සබ්බදිසාහි පඤ්ච රස්මියො ආවත්තිත්වාති ¶ පඤ්චහි ඵලෙහි නික්ඛන්තත්තා පඤ්ච, තා පන ඡබ්බණ්ණාවා’’ති, තං තස්ස සම්මොහවිජම්භිතමත්තන්ති දට්ඨබ්බං. පරිපුණ්ණඛන්ධසාඛාපසාඛපඤ්චඵලපටිමණ්ඩිතොති පරිපුණ්ණඛන්ධසාඛාපසාඛාහි චෙව පඤ්චහි ච ඵලෙහි පටිමණ්ඩිතො, සමන්තතො විභූසිතොති අත්ථො. අභිසෙකං දත්වාති අනොතත්තොදකෙන අභිසෙකං දත්වා. මහාබොධිට්ඨානෙයෙව අට්ඨාසීති බොධිසමීපෙයෙව වසි.
පුබ්බකත්තිකපවාරණාදිවසෙති අස්සයුජමාසස්ස ජුණ්හපක්ඛපුණ්ණමියං. චාතුද්දසීඋපොසථත්තා ද්විසත්තාහෙ ජාතෙ උපොසථො සම්පත්තොති ආහ ‘‘කාළපක්ඛස්ස උපොසථදිවසෙ’’ති, අස්සයුජමාසකාළපක්ඛස්ස චාතුද්දසීඋපොසථෙති අත්ථො. පාචීනමහාසාලමූලෙ ඨපෙසීති නගරස්ස පාචීනදිසාභාගෙ ජාතස්ස මහාසාලරුක්ඛස්ස හෙට්ඨා මණ්ඩපං කාරෙත්වා තත්ථ ඨපෙසි. සත්තරසමෙ දිවසෙති පාටිපදදිවසතො දුතියදිවසෙ. කත්තිකඡණපූජං අද්දසාති කත්තිකඡණවසෙන බොධිස්ස කරියමානං පූජං සුමනසාමණෙරො අද්දස, දිස්වා ච ආගතො සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙසි. තං සන්ධායෙව ච ථෙරො බොධිආහරණත්ථං පෙසෙසි.
අට්ඨාරස දෙවතාකුලානීති මහාබොධිං පරිවාරෙත්වා ඨිතනාගයක්ඛාදිදෙවතාකුලානි දත්වාති සම්බන්ධො. අමච්චකුලානි බොධිස්ස කත්තබ්බවිචාරණත්ථාය ¶ අදාසි, බ්රාහ්මණකුලානි ලොකසම්මතත්තා උදකාසිඤ්චනත්ථාය අදාසි, කුටුම්බියකුලානි බොධිස්ස කත්තබ්බපූජොපකරණගොපනත්ථාය අදාසි. ‘‘ගොපකා රාජකම්මිනො තථා තරච්ඡා’’ති මහාගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘ගොපකකුලානි බොධිසිඤ්චනත්ථං ඛීරධෙනුපාලනත්ථාය තරච්ඡකුලානි කාලිඞ්ගකුලානි විස්සාසිකානි පධානමනුස්සකුලානී’’ති වුත්තං. කාලිඞ්ගකුලානීති එත්ථ ‘‘උදකාදිගාහකා කාලිඞ්ගා’’ති මහාගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. ‘‘කලිඞ්ගෙසු ජනපදෙ ජාතිසම්පන්නකුලං කාලිඞ්ගකුල’’න්ති කෙචි. ඉමිනා පරිවාරෙනාති සහත්ථෙ කරණවචනං, ඉමිනා වුත්තප්පකාරපරිවාරෙන සද්ධින්ති අත්ථො. විඤ්ඣාටවිං සමතික්කම්මාති රාජා සයම්පි මහාබොධිස්ස පච්චුග්ගමනං කරොන්තො සෙනඞ්ගපරිවුතො ථලපථෙන ගච්ඡන්තො විඤ්ඣාටවිං නාම අටවිං අතික්කමිත්වා. තාමලිත්තිං අනුප්පත්තොති තාමලිත්තිං නාම තිත්ථං සම්පත්තො. ඉදමස්ස තතියන්ති සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨිතමහාබොධිස්ස රජ්ජසම්පදානං සන්ධාය වුත්තං. තතො පුබ්බෙ පනෙස එකවාරං සද්ධාය සකලජම්බුදීපරජ්ජෙන මහාබොධිං පූජෙසියෙව, තස්මා තෙන සද්ධිං චතුත්ථමිදං රජ්ජසම්පදානං. මහාබොධිං පන යස්මිං යස්මිං දිවසෙ රජ්ජෙන පූජෙසි, තස්මිං තස්මිං දිවසෙ සකලජම්බුදීපරජ්ජතො උප්පන්නං ආයං ගහෙත්වා මහාබොධිපූජං කාරෙසි.
මාගසිරමාසස්සාති ¶ මිගසිරමාසස්ස. පඨමපාටිපදදිවසෙති සුක්කපක්ඛපාටිපදදිවසෙ. තඤ්හි කණ්හපක්ඛපාටිපදදිවසං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘පඨමපාටිපදදිවස’’න්ති වුච්චති. ඉදඤ්ච ඉමස්මිං දීපෙ පවත්තමානවොහාරං ගහෙත්වා වුත්තං. තත්ථ පන පුණ්ණමිතො පට්ඨාය යාව අපරා පුණ්ණමී, තාව එකො මාසොති වොහාරස්ස පවත්තත්තා තෙන වොහාරෙන ‘‘දුතියපාටිපදදිවසෙ’’ති වත්තබ්බං සියා. තත්ථ හි කණ්හපක්ඛපාටිපදදිවසං ‘‘පඨමපාටිපද’’න්ති වුච්චති. උක්ඛිපිත්වාති මහාසාලමූලෙ දින්නෙහි සොළසහි ජාතිසම්පන්නකුලෙහි සද්ධිං උක්ඛිපිත්වාති වදන්ති. ගච්ඡති වතරෙති එත්ථ අරෙති ඛෙදෙ. තෙනෙවාහ ‘‘කන්දිත්වා’’ති, බොධියා අදස්සනං අසහමානො රොදිත්වා පරිදෙවිත්වාති අත්ථො. සරසරංසිජාලන්ති එත්ථ පන හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. මහාබොධිසමාරුළ්හාති මහාබොධිනා සමාරුළ්හා. පස්සතො පස්සතොති අනාදරෙ සාමිවචනං, පස්සන්තස්සෙවාති අත්ථො ¶ . මහාසමුද්දතලං පක්ඛන්තාති මහාසමුද්දස්ස උදකතලං පක්ඛන්දි. සමන්තා යොජනන්ති සමන්තතො එකෙකෙන පස්සෙන යොජනප්පමාණෙ පදෙසෙ. අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං. වීචියො වූපසන්තාති වීචියො න උට්ඨහිංසු, නාහෙසුන්ති වුත්තං හොති. පවජ්ජිංසූති විරවිංසු, නාදං පවත්තයිංසූති අත්ථො. රුක්ඛාදිසන්නිස්සිතාහීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පබ්බතාදිසන්නිස්සිතා දෙවතා සඞ්ගණ්හාති.
සුපණ්ණරූපෙනාති සුපණ්ණසදිසෙන රූපෙන. නාගකුලානි සන්තාසෙසීති මහාබොධිග්ගහණත්ථං ආගතානි නාගකුලානි සන්තාසෙසි, තෙසං භයං උප්පාදෙත්වා පලාපෙසීති වුත්තං හොති. තදා හි සමුද්දවාසිනො නාගා මහාබොධිං ගහෙතුං වාතවස්සන්ධකාරාදීහි මහන්තං විකුබ්බනං අකංසු. තතො සඞ්ඝමිත්තත්ථෙරී ගරුළවණ්ණං මාපෙත්වා තෙන ගරුළරූපෙන ආකාසං පූරයමානා සිඛාමරීචිජාලෙන ගගනං එකන්ධකාරං කත්වා පක්ඛප්පහාරවාතෙන මහාසමුද්දං ආලොළෙත්වා සංවට්ටජලධිනාදසදිසෙන රවෙන නාගානං හදයානි භින්දන්තී විය තාසෙත්වා නාගෙ පලාපෙසි. තෙ ච උත්රස්තරූපා නාගා ආගන්ත්වාති තෙ ච වුත්තනයෙන උත්තාසිතා නාගා පුන ආගන්ත්වා. තං විභූතින්ති තං ඉද්ධිපාටිහාරියසඞ්ඛාතං විභූතිං, තං අච්ඡරියන්ති වුත්තං හොති. ථෙරී යාචිත්වාති ‘‘අය්යෙ, අම්හාකං භගවා මුචලින්දනාගරාජස්ස භොගාවලිං අත්තනො ගන්ධකුටිං කත්වා සත්තාහං තස්ස සඞ්ගහං අකාසි. අභිසම්බුජ්ඣනදිවසෙ නෙරඤ්ජරානදීතීරෙ අත්තනො උච්ඡිට්ඨපත්තං මහාකාළනාගස්ස විස්සජ්ජෙසි. උරුවෙලනාගෙන මාපිතං විසධූමදහනං අගණෙත්වා තස්ස සරණසීලාභරණමදාසි. මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං පෙසෙත්වා නන්දොපනන්දනාගරාජානං දමෙත්වා නිබ්බිසං අකාසි. එවං සො ලොකනායකො අම්හාකං උපකාරකො, ත්වම්පි නො දොසමස්සරිත්වා මුහුත්තං මහාබොධිං විස්සජ්ජෙත්වා නාගලොකස්ස සග්ගමොක්ඛමග්ගං සම්පාදෙහී’’ති එවං යාචිත්වා. මහාබොධිවියොගදුක්ඛිතොති මහාබොධිවියොගෙන ¶ දුක්ඛිතො සඤ්ජාතමානසිකදුක්ඛො. කන්දිත්වාති ඉමස්ස පරියායවචනමත්තං රොදිත්වාති, ගුණකිත්තනවසෙන වා පුනප්පුනං රොදිත්වා, විලාපං කත්වාති අත්ථො.
උත්තරද්වාරතොති අනුරාධපුරස්ස උත්තරද්වාරතො. මග්ගං සොධාපෙත්වාති ඛාණුකණ්ටකාදීනං උද්ධරාපනවසෙන මග්ගං සොධාපෙත්වා. අලඞ්කාරාපෙත්වාති ¶ වාලුකාදීනං ඔකිරාපනාදිවසෙන සජ්ජෙත්වා. සමුද්දසාලවත්ථුස්මින්ති සමුද්දාසන්නසාලාය වත්ථුභූතෙ පදෙසෙ. තස්මිං කිර පදෙසෙ ඨිතෙහි සමුද්දස්ස දිට්ඨත්තා තං අච්ඡරියං පකාසෙතුං තත්ථ එකා සාලා කතා. සා නාමෙන ‘‘සමුද්දාසන්නසාලා’’ති පාකටා ජාතා. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘සමුද්දාසන්නසාලාය, ඨානෙ ඨත්වා මහණ්ණවෙ;
ආගච්ඡන්තං මහාබොධිං, මහාථෙරිද්ධියාද්දස.
‘‘තස්මිං ඨානෙ කතා සාලා, පකාසෙතුං තමබ්භුතං;
‘සමුද්දාසන්නසාලා’ති, නාමෙනාසිධ පාකටා’’ති.
තාය විභූතියාති තාය වුත්තප්පකාරාය පූජාසක්කාරාදිසම්පත්තියා. ථෙරස්සාති මහාමහින්දත්ථෙරස්ස. මග්ගස්ස කිර උභොසු පස්සෙසු අන්තරන්තරා පුප්ඵෙහි කූටාගාරසදිසසණ්ඨානානි පුප්ඵචෙතියානි කාරාපෙසි. තං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘අන්තරන්තරෙ පුප්ඵඅග්ඝියානි ඨපෙන්තො’’ති. ආගතො වතරෙති එත්ථ අරෙති පසංසායං, සාධු වතාති අත්ථො. සොළසහි ජාතිසම්පන්නකුලෙහීති අට්ඨහි අමච්චකුලෙහි අට්ඨහි ච බ්රාහ්මණකුලෙහීති එවං සොළසහි ජාතිසම්පන්නකුලෙහි. සමුද්දතීරෙ මහාබොධිං ඨපෙත්වාති සමුද්දවෙලාතලෙ අලඞ්කතප්පටියත්තෙ රමණීයෙ මණ්ඩපෙ මහාබොධිං ඨපෙත්වා. එවං පන කත්වා සකලතම්බපණ්ණිරජ්ජෙන මහාබොධිං පූජෙත්වා සොළසන්නං කුලානං රජ්ජං නිය්යාතෙත්වා සයං දොවාරිකට්ඨානෙ ඨත්වා තයො දිවසෙ අනෙකප්පකාරං පූජං කාරාපෙසි. තං දස්සෙන්තො ‘‘තීණි දිවසානී’’තිආදිමාහ. රජ්ජං විචාරෙසීති රජ්ජං විචාරෙතුං විස්සජ්ජෙසි, සොළසහි වා ජාතිසම්පන්නකුලෙහි රජ්ජං විචාරාපෙසීති අත්ථො. චතුත්ථෙ දිවසෙති මිගසිරමාසස්ස සුක්කපක්ඛදසමියං. අනුපුබ්බෙන අනුරාධපුරං සම්පත්තොති දසමියං අලඞ්කතප්පටියත්තරථෙ මහාබොධිං ඨපෙත්වා උළාරපූජං කුරුමානො පාචීනපස්සවිහාරස්ස පතිට්ඨාතබ්බට්ඨානමානෙත්වා තත්ථ සඞ්ඝස්ස පාතරාසං පවත්තෙත්වා මහින්දත්ථෙරෙන භාසිතං නාගදීපෙ දසබලෙන කතං නාගදමනං සුත්වා ‘‘සම්මාසම්බුද්ධෙන නිසජ්ජාදිනා පරිභුත්තට්ඨානෙසු ථූපාදීහි සක්කාරං කරිස්සාමී’’ති සඤ්ඤාණං කාරෙත්වා තතො ආහරිත්වා තවක්කබ්රාහ්මණස්ස ¶ ගාමද්වාරෙ ඨපෙත්වා පූජෙත්වා එවං තස්මිං තස්මිං ඨානෙ පූජං කත්වා ඉමිනා අනුක්කමෙන අනුරාධපුරං ¶ සම්පත්තො. චාතුද්දසීදිවසෙති මිගසිරමාසස්සෙව සුක්කපක්ඛචාතුද්දසෙ. වඩ්ඪමානකච්ඡායායාති ඡායාය වඩ්ඪමානසමයෙ, සායන්හසමයෙති වුත්තං හොති. සමාපත්තින්ති ඵලසමාපත්තිං. තිලකභූතෙති අලඞ්කාරභූතෙ. රාජවත්ථුද්වාරකොට්ඨකට්ඨානෙති රාජුය්යානස්ස ද්වාරකොට්ඨකට්ඨානෙ. ‘‘සකලරජ්ජං මහාබොධිස්ස දින්නපුබ්බත්තා උපචාරත්ථං රාජා දොවාරිකවෙසං ගණ්හී’’ති වදන්ති.
අනුපුබ්බවිපස්සනන්ති උදයබ්බයාදිඅනුපුබ්බවිපස්සනං. පට්ඨපෙත්වාති ආරභිත්වා. අත්ථඞ්ගමිතෙති අත්ථඞ්ගතෙ. ‘‘සහ බොධිපතිට්ඨානෙනා’’ති වත්තබ්බෙ විභත්තිවිපරිණාමං කත්වා ‘‘සහ බොධිපතිට්ඨානා’’ති නිස්සක්කවචනං කතං. සති හි සහයොගෙ කරණවචනෙන භවිතබ්බං. මහාපථවී අකම්පීති ච ඉදං මුඛමත්තනිදස්සනං, අඤ්ඤානිපි අනෙකානි අච්ඡරියානි අහෙසුංයෙව. තථා හි සහ බොධිපතිට්ඨානෙන උදකපරියන්තං කත්වා මහාපථවී අකම්පි, තානි මූලානි කටාහමුඛවට්ටිතො උග්ගන්ත්වා තං කටාහං විනන්ධන්තා පථවීතලමොතරිංසු, සමන්තතො දිබ්බකුසුමානි වස්සිංසු, ආකාසෙ දිබ්බතූරියානි වජ්ජිංසු, මහාමෙඝො උට්ඨහිත්වා වුට්ඨිධාරමකාසි, ආකාසපදෙසා විරවිංසු, විජ්ජුලතා නිච්ඡරිංසු. දෙවතා සාධුකාරමදංසු, සමාගතා සකලදීපවාසිනො ගන්ධමාලාදීහි පූජයිංසු, ගහිතමකරන්දා මන්දමාරුතා වායිංසු, සමන්තතො ඝනසීතලහිමවලාහකා මහාබොධිං ඡාදයිංසු. එවං බොධි පථවියං පතිට්ඨහිත්වා හිමගබ්භෙ සන්නිසීදිත්වා සත්තාහං ලොකස්ස අදස්සනං අගමාසි. හිමගබ්භෙ සන්නිසීදීති හිමගබ්භස්ස අන්තො අට්ඨාසි. විප්ඵුරන්තාති විප්ඵුරන්තා ඉතො චිතො ච සංසරන්තා. නිච්ඡරිංසූති නික්ඛමිංසු. දස්සිංසූති පඤ්ඤායිංසු. සබ්බෙ දීපවාසිනොති සබ්බෙ තම්බපණ්ණිදීපවාසිනො. උත්තරසාඛතො එකං ඵලන්ති උත්තරසාඛාය ඨිතං එකං ඵලං. ‘‘පාචීනසාඛාය එකං ඵල’’න්තිපි කෙචි. මහාආසනට්ඨානෙති පුබ්බපස්සෙ මහාසිලාසනෙන පතිට්ඨිතට්ඨානෙ. ඉස්සරනිම්මානවිහාරෙති ඉස්සරනිම්මානසඞ්ඛාතෙ කස්සපගිරිවිහාරෙ. ‘‘ඉස්සරනිම්මානවිහාරෙ’’ති හි පුබ්බසඞ්කෙතවසෙන වුත්තං, ඉදානි පන සො විහාරො ‘‘කස්සපගිරී’’ති පඤ්ඤාතො. ‘‘ඉස්සරසමණාරාමෙ’’තිපි කෙචි පඨන්ති. තථා ච වුත්තං –
‘‘තවක්කබ්රාහ්මණගාමෙ ¶ , ථූපාරාමෙ තථෙව ච;
ඉස්සරසමණාරාමෙ, පඨමෙ චෙතියඞ්ගණෙ’’ති.
යොජනියආරාමෙසූති අනුරාධපුරස්ස සමන්තා යොජනස්ස අන්තො කතආරාමෙසු. සමන්තා පතිට්ඨිතෙ ¶ මහාබොධිම්හීති සම්බන්ධො. අනුරාධපුරස්ස සමන්තා එවං පුත්තනත්තුපරම්පරාය මහාබොධිම්හි පතිට්ඨිතෙති අත්ථො. ලොහපාසාදට්ඨානං පූජෙසීති ලොහපාසාදස්ස කත්තබ්බට්ඨානං පූජෙසි. ‘‘කිඤ්චාපි ලොහපාසාදං දෙවානංපියතිස්සොයෙව මහාරාජා කාරෙස්සති, තථාපි තස්මිං සමයෙ අභාවතො ‘අනාගතෙ’ති වුත්ත’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘දුට්ඨගාමණිඅභයෙනෙව කාරිතො ලොහපාසාදො’’ති වදන්ති. මූලානි පනස්ස න තාව ඔතරන්තීති ඉමිනා, මහාරාජ, ඉමස්මිං දීපෙ සත්ථුසාසනං පතිට්ඨිතමත්තමෙව අහොසි, න තාව සුපතිට්ඨිතන්ති දස්සෙති, අස්ස සත්ථුසාසනස්ස මූලානි පන න තාව ඔතිණ්ණානීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඔතරන්තීති හි අතීතත්ථෙ වත්තමානවචනං. තෙනෙවාහ ‘‘කදා පන භන්තෙ මූලානි ඔතිණ්ණානි නාම භවිස්සන්තී’’ති. යො අමච්චො චතුපණ්ණාසාය ජෙට්ඨකකනිට්ඨභාතුකෙහි සද්ධිං චෙතියගිරිම්හි පබ්බජිතො, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘මහාඅරිට්ඨො භික්ඛූ’’ති. මෙඝවණ්ණාභයස්ස අමච්චස්ස පරිවෙණට්ඨානෙති මෙඝවණ්ණාභයස්ස රඤ්ඤො අමච්චෙන කත්තබ්බස්ස පරිවෙණස්ස වත්ථුභූතෙ ඨානෙ. මණ්ඩපප්පකාරන්ති මණ්ඩපසදිසං. සදිසත්ථම්පි හි පකාරසද්දං වණ්ණයන්ති. සාසනස්ස මූලානි ඔතරන්තානි පස්සිස්සාමීති ඉමිනා සාසනස්ස සුට්ඨු පතිට්ඨානාකාරං පස්සිස්සාමීති දීපෙති.
මෙඝවිරහිතස්ස නිම්මලස්සෙව ආකාසස්ස විරවිතත්තා ‘‘ආකාසං මහාවිරවං රවී’’ති වුත්තං. පච්චෙකගණීහීති විසුං විසුං ගණාචරියෙහි. පච්චෙකං ගණං එතෙසං අත්ථීති පච්චෙකගණිනො. යථා වෙජ්ජො ගිලානෙසු කරුණාය තිකිච්ඡනමෙව පුරක්ඛත්වා විගතච්ඡන්දදොසො ජිගුච්ඡනීයෙසු වණෙසු ගුය්හට්ඨානෙසු ච භෙසජ්ජලෙපනාදිනා තිකිච්ඡනමෙව කරොති, එවං භගවාපි කිලෙසබ්යාධිපීළිතෙසු සත්තෙසු කරුණාය තෙ සත්තෙ කිලෙසබ්යාධිදුක්ඛතො මොචෙතුකාමො අවත්තබ්බාරහානි ගුය්හට්ඨානනිස්සිතානිපි අසප්පායානි වදන්තො විනයපඤ්ඤත්තියා සත්තානං කිලෙසබ්යාධිං ¶ තිකිච්ඡති. තෙන වුත්තං ‘‘සත්ථු කරුණාගුණපරිදීපක’’න්ති. අනුසිට්ඨිකරානන්ති අනුසාසනීකරානං, යෙ භගවතො අනුසාසනිං සම්මා පටිපජ්ජන්ති, තෙසන්ති අත්ථො. කායකම්මවචීකම්මවිප්ඵන්දිතවිනයනන්ති කායවචීද්වාරෙසු අජ්ඣාචාරවසෙන පවත්තස්ස කිලෙසවිප්ඵන්දිතස්ස විනයනකරං.
රාජිනොති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං, රාජානමනුසාසිංසූති අත්ථො. ආලොකන්ති ඤාණාලොකං. නිබ්බායිංසු මහෙසයොති එත්ථ මහාමහින්දත්ථෙරො ද්වාදසවස්සිකො හුත්වා තම්බපණ්ණිදීපං සම්පත්තො, තත්ථ ද්වෙ වස්සානි වසිත්වා විනයං පතිට්ඨපෙසි. ද්වාසට්ඨිවස්සිකො හුත්වා පරිනිබ්බුතොති වදන්ති.
තෙසං ¶ ථෙරානං අන්තෙවාසිකාති තෙසං මහාමහින්දත්ථෙරප්පමුඛානං ථෙරානං අන්තෙවාසිකා. තිස්සදත්තාදයො පන මහාඅරිට්ඨත්ථෙරස්ස අන්තෙවාසිකා, තස්මා තිස්සදත්තකාළසුමනදීඝසුමනාදයො මහාඅරිට්ඨත්ථෙරස්ස අන්තෙවාසිකා චාති යොජෙතබ්බං. අන්තෙවාසිකානං අන්තෙවාසිකාති උභයථා වුත්තඅන්තෙවාසිකානං අන්තෙවාසිකා. පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරාති –
‘‘තතො මහින්දො ඉට්ටියො, උත්තියො සම්බලො තථා;
භද්දනාමො ච පණ්ඩිතො.
‘‘එතෙ නාගා මහාපඤ්ඤා, ජම්බුදීපා ඉධාගතා;
විනයං තෙ වාචයිංසු, පිටකං තම්බපණ්ණියා.
‘‘නිකායෙ පඤ්ච වාචෙසුං, සත්ත චෙව පකරණෙ;
තතො අරිට්ඨො මෙධාවී, තිස්සදත්තො ච පණ්ඩිතො.
‘‘විසාරදො කාළසුමනො, ථෙරො ච දීඝනාමකො’’ති. –
එවමාදිනා පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරා ආචරියපරම්පරා.
ආචරියපරම්පරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
විනයානිසංසකථාවණ්ණනා
එත්තාවතා ¶ ච ‘‘කෙනාභත’’න්ති ඉමං පඤ්හං විත්ථාරතො විභජිත්වා ඉදානි ‘‘කත්ථ පතිට්ඨිත’’න්ති ඉමං පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො ආහ ‘‘කත්ථ පතිට්ඨිත’’න්තිආදි. තත්ථ තෙලමිවාති සීහතෙලමිව. අධිමත්තසතිගතිධීතිමන්තෙසූති එත්ථ සතීති බුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වා ධාරණකසති. ගතීති උග්ගණ්හනකගති. ධීතීති සන්නිට්ඨානං කත්වා ගණ්හනකඤාණං. ගතීති වා පඤ්ඤාගති. ධීතීති බුද්ධවචනං උග්ගණ්හනවීරියං සජ්ඣායනවීරියං ධාරණවීරියඤ්ච. ලජ්ජීසූති පාපජිගුච්ඡනකලක්ඛණාය ලජ්ජාය සමන්නාගතෙසු. කුක්කුච්චකෙසූති අණුමත්තෙසුපි වජ්ජෙසු දොසදස්සාවිතාය ¶ කප්පියාකප්පියං නිස්සාය කුක්කුච්චකාරීසු. සික්ඛාකාමෙසූති අධිසීලඅඅචිත්තඅධිපඤ්ඤාවසෙන තිස්සො සික්ඛා කාමයමානෙසු සම්පියායිත්වා සික්ඛන්තෙසු.
අකත්තබ්බතො නිවාරෙත්වා කත්තබ්බෙසු පතිට්ඨාපනතො මාතාපිතුට්ඨානියොති වුත්තං. ආචාරගොචරකුසලතාති වෙළුදානාදිමිච්ඡාජීවස්ස කායපාගබ්භියාදීනඤ්ච අකරණෙන සබ්බසො අනාචාරං වජ්ජෙත්වා ‘‘කායිකො අවීතික්කමො වාචසිකො අවීතික්කමො’’ති (විභ. 511) එවං වුත්තභික්ඛුසාරුප්පආචාරසම්පත්තියා වෙසියාදිඅගොචරං වජ්ජෙත්වා පිණ්ඩපාතාදිඅත්ථං උපසඞ්කමිතුං යුත්තට්ඨානසඞ්ඛාතගොචරෙන ච සම්පන්නත්තා සමණාචාරෙසු චෙව සමණගොචරෙසු ච කුසලතා. අපිච යො භික්ඛු සත්ථරි සගාරවො සප්පතිස්සො සබ්රහ්මචාරීසු සගාරවො සප්පතිස්සො හිරොත්තප්පසම්පන්නො සුනිවත්ථො සුපාරුතො පාසාදිකෙන අභික්කන්තෙන පටික්කන්තෙන ආලොකිතෙන විලොකිතෙන සමිඤ්ජිතෙන පසාරිතෙන ඔක්ඛිත්තචක්ඛු ඉරියාපථසම්පන්නො ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ ජාගරියමනුයුත්තො සතිසම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතො අප්පිච්ඡො සන්තුට්ඨො ආරද්ධවීරියො පවිවිත්තො අසංසට්ඨො ආභිසමාචාරිකෙසු සක්කච්චකාරී ගරුචිත්තීකාරබහුලො විහරති, අයං වුච්චති ආචාරො.
ගොචරො පන උපනිස්සයගොචරො ආරක්ඛගොචරො උපනිබන්ධගොචරොති තිවිධො. තත්ථ දසකථාවත්ථුගුණසමන්නාගතො කල්යාණමිත්තො, යං නිස්සාය අස්සුතං සුණාති, සුතං පරියොදාපෙති, කඞ්ඛං විතරති ¶ , දිට්ඨිං උජුං කරොති, චිත්තං පසාදෙති, යස්ස වා පන අනුසික්ඛමානො සද්ධාය වඩ්ඪති, සීලෙන, සුතෙන, චාගෙන, පඤ්ඤාය වඩ්ඪති, අයං උපනිස්සයගොචරො. යො පන භික්ඛු අන්තරඝරං පවිට්ඨො වීථිපටිපන්නො ඔක්ඛිත්තචක්ඛු යුගමත්තදස්සාවී සංවුතො ගච්ඡති, න හත්ථිං ඔලොකෙන්තො, න අස්සං, න රථං, න පත්තිං, න ඉත්ථිං, න පුරිසං ඔලොකෙන්තො, න උද්ධං ඔලොකෙන්තො, න අධො ඔලොකෙන්තො, න දිසාවිදිසම්පි පෙක්ඛමානො ගච්ඡති, අයං ආරක්ඛගොචරො. උපනිබන්ධගොචරො පන චත්තාරො සතිපට්ඨානා, යත්ථ භික්ඛු අත්තනො චිත්තං උපනිබන්ධති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘කො ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො ගොචරො සකො පෙත්තිකො විසයො, යදිදං චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති. අයං උපනිබන්ධගොචරො. ඉති ඉමිනා ච ආචාරෙන ඉමිනා ච ගොචරෙන සමන්නාගතත්තා ආචාරගොචරකුසලතා. එවං අනාචාරං අගොචරඤ්ච වජ්ජෙත්වා සද්ධාපබ්බජිතානං යථාවුත්තආචාරගොචරෙසු කුසලභාවො විනයධරායත්තොති අයමානිසංසො විනයපරියත්තියා දස්සිතොති වෙදිතබ්බො.
විනයපරියත්තිං නිස්සායාති විනයපරියාපුණනං නිස්සාය. අත්තනො සීලක්ඛන්ධො සුගුත්තො හොති ¶ සුරක්ඛිතොති කථමස්ස අත්තනො සීලක්ඛන්ධො සුගුත්තො හොති සුරක්ඛිතො? ආපත්තිඤ්හි ආපජ්ජන්තො ඡහාකාරෙහි ආපජ්ජති අලජ්ජිතා, අඤ්ඤාණතා, කුක්කුච්චපකතතා, අකප්පියෙ කප්පියසඤ්ඤිතා, කප්පියෙ අකප්පියසඤ්ඤිතා, සතිසම්මොසාති. විනයධරො පන ඉමෙහි ඡහාකාරෙහි ආපත්තිං නාපජ්ජති.
කථං අලජ්ජිතාය නාපජ්ජති? සො හි ‘‘පස්සථ භො, අයං කප්පියාකප්පියං ජානන්තොයෙව පණ්ණත්තිවීතික්කමං කරොතී’’ති ඉමං පරූපවාදං රක්ඛන්තොපි අකප්පියභාවං ජානන්තොයෙව මද්දිත්වා වීතික්කමං න කරොති. එවං අලජ්ජිතාය නාපජ්ජති. සහසා ආපන්නම්පි දෙසනාගාමිනිං දෙසෙත්වා වුට්ඨානගාමිනියා වුට්ඨහිත්වා සුද්ධන්තෙ පතිට්ඨාති, තතො –
‘‘සඤ්චිච්ච ආපත්තිං නාපජ්ජති, ආපත්තිං න පරිගූහති;
අගතිගමනඤ්ච න ගච්ඡති, එදිසො වුච්චති ලජ්ජිපුග්ගලො’’ති. (පරි. 359) –
ඉමස්මිං ලජ්ජිභාවෙ පතිට්ඨිතොව හොති.
කථං ¶ අඤ්ඤාණතාය නාපජ්ජති? සො හි කප්පියාකප්පියං ජානාති, තස්මා කප්පියංයෙව කරොති, අකප්පියං න කරොති. එවං අඤ්ඤාණතාය නාපජ්ජති.
කථං කුක්කුච්චපකතතාය නාපජ්ජති? කප්පියාකප්පියං නිස්සාය කුක්කුච්චෙ උප්පන්නෙ වත්ථුං ඔලොකෙත්වා මාතිකං පදභාජනං අන්තරාපත්තිං අනාපත්තිං ඔලොකෙත්වා කප්පියං චෙ හොති, කරොති, අකප්පියං චෙ, න කරොති. උප්පන්නං පන කුක්කුච්චං අවිනිච්ඡිනිත්වාව ‘‘වට්ටතී’’ති මද්දිත්වා න වීතික්කමති. එවං කුක්කුච්චපකතතාය නාපජ්ජති.
කථං අකප්පියෙ කප්පියසඤ්ඤිතාදීහි නාපජ්ජති? සො හි කප්පියාකප්පියං ජානාති, තස්මා අකප්පියෙ කප්පියසඤ්ඤී න හොති, කප්පියෙ අකප්පියසඤ්ඤී න හොති, සුපතිට්ඨිතා චස්ස සති හොති, අධිට්ඨාතබ්බං අධිට්ඨෙති, විකප්පෙතබ්බං විකප්පෙති. ඉති ඉමෙහි ඡහාකාරෙහි ආපත්තිං නාපජ්ජති, ආපත්තිං අනාපජ්ජන්තො අඛණ්ඩසීලො හොති පරිසුද්ධසීලො. එවමස්ස අත්තනො සීලක්ඛන්ධො සුගුත්තො හොති සුරක්ඛිතො.
කුක්කුච්චපකතානන්ති ¶ කප්පියාකප්පියං නිස්සාය උප්පන්නෙන කුක්කුච්චෙන අභිභූතානං. කථං පන කුක්කුච්චපකතානං පටිසරණං හොති? තිරොරට්ඨෙසු තිරොජනපදෙසු ච උප්පන්නකුක්කුච්චා භික්ඛූ ‘‘අසුකස්මිං කිර විහාරෙ විනයධරො වසතී’’ති දූරතොපි තස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා කුක්කුච්චං පුච්ඡන්ති. සො තෙහි කතකම්මස්ස වත්ථුං ඔලොකෙත්වා ආපත්තානාපත්තිං ගරුකලහුකාදිභෙදං සල්ලක්ඛෙත්වා දෙසනාගාමිනිං දෙසාපෙත්වා වුට්ඨානගාමිනියා වුට්ඨාපෙත්වා සුද්ධන්තෙ පතිට්ඨාපෙති. එවං කුක්කුච්චපකතානං පටිසරණං හොති.
විසාරදො සඞ්ඝමජ්ඣෙ වොහරතීති විගතො සාරදො භයං එතස්සාති විසාරදො, අභීතොති අත්ථො. අවිනයධරස්ස හි සඞ්ඝමජ්ඣෙ කථෙන්තස්ස භයං සාරජ්ජං ඔක්කමති, විනයධරස්ස තං න හොති. කස්මා? ‘‘එවං කථෙන්තස්ස දොසො හොති, එවං න දොසො’’ති ඤත්වා කථනතො.
පච්චත්ථිකෙ ¶ සහධම්මෙන සුනිග්ගහිතං නිග්ගණ්හාතීති එත්ථ ද්විධා පච්චත්ථිකා නාම අත්තපච්චත්ථිකා ච සාසනපච්චත්ථිකා ච. තත්ථ මෙත්තියභුම්මජකා ච භික්ඛූ වඩ්ඪො ච ලිච්ඡවී අමූලකෙන අන්තිමවත්ථුනා චොදෙසුං, ඉමෙ අත්තපච්චත්ථිකා නාම. යෙ වා පනඤ්ඤෙපි දුස්සීලා පාපධම්මා, සබ්බෙ තෙ අත්තපච්චත්ථිකා. විපරීතදස්සනා පන අරිට්ඨභික්ඛුකණ්ටකසාමණෙරවෙසාලිකවජ්ජිපුත්තකා මහාසඞ්ඝිකාදයො ච අබුද්ධසාසනං ‘‘බුද්ධසාසන’’න්ති වත්වා කතපග්ගහා සාසනපච්චත්ථිකා නාම. තෙ සබ්බෙපි සහධම්මෙන සහකාරණෙන වචනෙන යථා තං අසද්ධම්මං පතිට්ඨාපෙතුං න සක්කොන්ති, එවං සුනිග්ගහිතං කත්වා නිග්ගණ්හාති.
සද්ධම්මට්ඨිතියා පටිපන්නො හොතීති එත්ථ පන තිවිධො සද්ධම්මො පරියත්තිපටිපත්තිඅධිගමවසෙන. තත්ථ තිපිටකං බුද්ධවචනං පරියත්තිසද්ධම්මො නාම. තෙරස ධුතඞ්ගගුණා චුද්දස ඛන්ධකවත්තානි ද්වෙඅසීති මහාවත්තානීති අයං පටිපත්තිසද්ධම්මො නාම. චත්තාරො මග්ගා ච චත්තාරි ඵලානි ච, අයං අධිගමසද්ධම්මො නාම. තත්ථ කෙචි ථෙරා ‘‘යො වො, ආනන්ද, මයා ධම්මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්ඤත්තො, සො වො මමච්චයෙන සත්ථා’’ති (දී. නි. 2.216) ඉමිනා සුත්තෙන ‘‘සාසනස්ස පරියත්ති මූල’’න්ති වදන්ති. කෙචි ථෙරා ‘‘ඉමෙ ච, සුභද්ද, භික්ඛූ සම්මා විහරෙය්යුං, අසුඤ්ඤො ලොකො අරහන්තෙහි අස්සා’’ති ඉමිනා සුත්තෙන (දී. නි. 2.214) ‘‘සාසනස්ස පටිපත්ති මූල’’න්ති වත්වා ‘‘යාව පඤ්ච භික්ඛූ සම්මා පටිපන්නා සංවිජ්ජන්ති, තාව සාසනං ඨිතං හොතී’’ති ආහංසු. ඉතරෙ පන ථෙරා ‘‘පරියත්තියා අන්තරහිතාය සුප්පටිපන්නස්සපි ධම්මාභිසමයො නත්ථී’’ති වත්වා ආහංසු. සචෙපි පඤ්ච භික්ඛූ චත්තාරි පාරාජිකානි රක්ඛණකා හොන්ති, තෙ සද්ධෙ කුලපුත්තෙ පබ්බාජෙත්වා පච්චන්තිමෙ ජනපදෙ උපසම්පාදෙත්වා ¶ දසවග්ගගණං පූරෙත්වා මජ්ඣිමජනපදෙපි උපසම්පදං කරිස්සන්ති. එතෙනුපායෙන වීසතිවග්ගසඞ්ඝං පූරෙත්වා අත්තනොපි අබ්භානකම්මං කත්වා සාසනං වුඩ්ඪිං විරුළ්හිං ගමයිස්සන්ති. එවමයං විනයධරො තිවිධස්සපි සද්ධම්මස්ස චිරට්ඨිතියා පටිපන්නො හොතීති. එවමයං විනයධරො ඉමෙ පඤ්චානිසංසෙ පටිලභතීති වෙදිතබ්බො.
විනයො සංවරත්ථායාතිආදීසු (පරි. අට්ඨ. 366) විනයොති විනයස්ස පරියාපුණනං, විනයොති වා විනයපඤ්ඤත්ති වුත්තා, තස්මා සකලාපි විනයපඤ්ඤත්ති විනයපරියාපුණනං ¶ වා කායවචීද්වාරසංවරත්ථායාති අත්ථො, ආජීවපාරිසුද්ධිපරියොසානස්ස සීලස්ස උපනිස්සයපච්චයො හොතීති වුත්තං හොති. අවිප්පටිසාරොති පාපපුඤ්ඤානං කතාකතානුසොචනවසෙන පවත්තචිත්තවිප්පටිසාරාභාවො. පාමොජ්ජන්ති දුබ්බලා තරුණපීති. පීතීති බලවපීති. පස්සද්ධීති කායචිත්තදරථපටිප්පස්සද්ධි. සුඛන්ති කායිකං චෙතසිකඤ්ච සුඛං. තඤ්හි දුවිධම්පි සමාධිස්ස උපනිස්සයපච්චයො හොති. සමාධීති චිත්තෙකග්ගතා. යථාභූතඤාණදස්සනන්ති සප්පච්චයනාමරූපපරිග්ගහො. නිබ්බිදාති විපස්සනා. අථ වා යථාභූතඤාණදස්සනං තරුණවිපස්සනා, උදයබ්බයඤාණස්සෙතං අධිවචනං. චිත්තෙකග්ගතා හි තරුණවිපස්සනාය උපනිස්සයපච්චයො හොති. නිබ්බිදාති සිඛාප්පත්තා වුට්ඨානගාමිනිබලවවිපස්සනා. විරාගොති අරියමග්ගො. විමුත්තීති අරහත්තඵලං. චතුබ්බිධොපි හි අරියමග්ගො අරහත්තස්ස උපනිස්සයපච්චයො හොති. විමුත්තිඤාණදස්සනන්ති පච්චවෙක්ඛණඤාණං. අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථායාති කඤ්චි ධම්මං අග්ගහෙත්වා අනවසෙසෙත්වා පරිනිබ්බානත්ථාය, අප්පච්චයපරිනිබ්බානත්ථායාති අත්ථො. අප්පච්චයපරිනිබ්බානස්ස හි විමුත්තිඤාණදස්සනං පච්චයො හොති තස්මිං අනුප්පත්තෙ අවස්සං පරිනිබ්බායිතබ්බතො, න ච පච්චවෙක්ඛණඤාණෙ අනුප්පන්නෙ අන්තරා පරිනිබ්බානං හොති.
එතදත්ථා කථාති අයං විනයකථා නාම එතදත්ථාය, අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථායාති අත්ථො. එවං සබ්බත්ථපි. මන්තනාපි විනයමන්තනාඑව, ‘‘එවං කරිස්සාම, න කරිස්සාමා’’ති විනයපටිබද්ධසංසන්දනා. එතදත්ථා උපනිසාති උපනිසීදති එත්ථ ඵලං තප්පටිබද්ධවුත්තිතායාති උපනිසා වුච්චති කාරණං පච්චයොති. ‘‘විනයො සංවරත්ථායා’’තිආදිකා කාරණපරම්පරා එතදත්ථාති අත්ථො. එතදත්ථං සොතාවධානන්ති ඉමිස්සා පරම්පරපච්චයකථාය සොතාවධානං ඉමං කථං සුත්වා යං උප්පජ්ජති ඤාණං, තම්පි එතදත්ථං. යදිදං අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛොති යදිදන්ති නිපාතො. සබ්බලිඞ්ගවිභත්තිවචනෙසු තාදිසොව තත්ථ තත්ථ අත්ථතො පරිණාමෙතබ්බො, තස්මා එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො – යො අයං චතූහි උපාදානෙහි අනුපාදියිත්වා චිත්තස්ස අරහත්තඵලසඞ්ඛාතො විමොක්ඛො, සොපි එතදත්ථාය අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථායාති එවමෙත්ථ සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. යො අයං ¶ අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛසඞ්ඛාතො මග්ගො, හෙට්ඨා වුත්තං සබ්බම්පි එතදත්ථමෙවාති. එවඤ්ච සති ඉමිනා මහුස්සාහතො සාධිතබ්බං ¶ නියතප්පයොජනං දස්සිතං හොති. හෙට්ඨා ‘‘විරාගො…පෙ… නිබ්බානත්ථායා’’ති ඉමිනා පන ලබ්භමානානිසංසඵලං දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. ආයොගොති උග්ගහණචින්තනාදිවසෙන පුනප්පුනං අභියොගො.
විනයානිසංසකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය සාරත්ථදීපනියං
බාහිරනිදානවණ්ණනා සමත්තා.
වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා
1. සෙය්යථිදන්ති ¶ ¶ තං කතමං, තං කථන්ති වා අත්ථො. අනියමනිද්දෙසවචනන්ති නත්ථි එතස්ස නියමොති අනියමො, නිද්දිසීයති අත්ථො එතෙනාති නිද්දෙසො, වුච්චති එතෙනාති වචනං, නිද්දෙසොයෙව වචනං නිද්දෙසවචනං, අනියමස්ස නිද්දෙසවචනං අනියමනිද්දෙසවචනං, පඨමං අනියමිතස්ස සමයස්ස නිද්දෙසවචනන්ති අත්ථො. ‘‘යෙනාති අවත්වා තෙනාති වුත්තත්තා අනියමං කත්වා නිද්දිට්ඨවචනං අනියමනිද්දෙසවචන’’න්තිපි වදන්ති. යංතංසද්දානං නිච්චසම්බන්ධභාවතො ආහ ‘‘තස්ස සරූපෙන අවුත්තෙනපී’’තිආදි. තත්ථ තස්සාති ‘‘තෙනා’’ති එතස්ස. සරූපෙන අවුත්තෙනපීති ‘‘යෙනා’’ති එවං සරූපතො පාළියං අවුත්තෙනපි. අත්ථතො සිද්ධෙනාති පරභාගෙ සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස උප්පජ්ජනකපරිවිතක්කසඞ්ඛාතඅත්ථතො සිද්ධෙන. පරිවිතක්කෙ හි සිද්ධෙ යෙන සමයෙන පරිවිතක්කො උදපාදීති ඉදං අත්ථතො සිද්ධමෙව හොති. තෙනෙවාහ ‘‘අපරභාගෙ හි විනයපඤ්ඤත්තියාචනහෙතුභූතො ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස පරිවිතක්කො සිද්ධො’’තිආදි. ‘‘තෙනා’’ති වත්වා තතො තදත්ථමෙව ‘‘යෙනා’’ති අත්ථතො වුච්චමානත්තා ‘‘යෙනා’’ති අයං ‘‘තෙනා’’ති එතස්ස පටිනිද්දෙසො නාම ජාතො. පටිනිද්දෙසොති ච විත්ථාරනිද්දෙසොති අත්ථො.
අපරභාගෙ හීති එත්ථ හි-සද්දො හෙතුම්හි, යස්මාති අත්ථො. විනයපඤ්ඤත්තියාචනහෙතුභූතොති ‘‘එතස්ස භගවා කාලො, එතස්ස සුගත කාලො, යං භගවා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙය්ය, උද්දිසෙය්ය පාතිමොක්ඛං. යථයිදං බ්රහ්මචරියං අද්ධනියං අස්ස චිරට්ඨිතික’’න්ති එවං පවත්තස්ස විනයපඤ්ඤත්තියාචනස්ස කාරණභූතොති අත්ථො. පරිවිතක්කොති ‘‘කතමෙසානං ඛො බුද්ධානං භගවන්තානං බ්රහ්මචරියං න චිරට්ඨිතිකං අහොසි, කතමෙසානං බුද්ධානං භගවන්තානං බ්රහ්මචරියං චිරට්ඨිතිකං අහොසී’’ති එවං පවත්තො පරිවිතක්කො. යංතංසද්දානං නිච්චසම්බන්ධොති ආහ ‘‘තස්මා යෙන සමයෙනා’’තිආදි. පුබ්බෙ වා පච්ඡා වා අත්ථතො සිද්ධෙනාති පුබ්බෙ වා පච්ඡා වා උප්පන්නඅත්ථතො සිද්ධෙන. පටිනිද්දෙසො කත්තබ්බොති එතස්ස ‘‘යදිද’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ‘‘පටිනිද්දෙසො කත්තබ්බො’’ති යදිදං යං ඉදං විධානං, අයං සබ්බස්මිං විනයෙ යුත්තීති අත්ථො. අථ ¶ වා ‘‘පටිනිද්දෙසො කත්තබ්බො’’ති යදිදං යා අයං යුත්ති, අයං සබ්බස්මිං විනයෙ යුත්තීති අත්ථො.
තත්රිදං ¶ මුඛමත්තනිදස්සනන්ති තස්සා යථාවුත්තයුත්තියා පරිදීපනෙ ඉදං මුඛමත්තනිදස්සනං, උපායමත්තනිදස්සනන්ති අත්ථො. මුඛං ද්වාරං උපායොති හි අත්ථතො එකං. ‘‘තෙන හි භික්ඛවෙ භික්ඛූනං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සාමී’’ති පාළිං දස්සෙත්වා තත්ථ පටිනිද්දෙසමාහ ‘‘යෙන සුදින්නො’’තිආදිනා. තෙනාති හෙතුඅත්ථෙ කරණවචනත්තා තස්ස පටිනිද්දෙසොපි තාදිසොයෙවාති ආහ ‘‘යස්මා පටිසෙවී’’ති. පුබ්බෙ අත්ථතො සිද්ධෙනාති පුබ්බෙ උප්පන්නමෙථුනධම්මපටිසෙවනසඞ්ඛාතඅත්ථතො සිද්ධෙන. පච්ඡා අත්ථතො සිද්ධෙනාති රඤ්ඤා අදින්නං දාරූනං ආදියනසඞ්ඛාතපච්ඡාඋප්පන්නඅත්ථතො සිද්ධෙන. සමයසද්දොති එතස්ස ‘‘දිස්සතී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො.
සමවායෙති පච්චයසාමග්ගියං, කාරණසමවායෙති අත්ථො. ඛණෙති ඔකාසෙ. අස්සාති අස්ස සමයසද්දස්ස සමවායො අත්ථොති සම්බන්ධො. අප්පෙව නාම ස්වෙපි උපසඞ්කමෙය්යාම කාලඤ්ච සමයඤ්ච උපාදායාති එත්ථ කාලො නාම උපසඞ්කමනස්ස යුත්තපයුත්තකාලො. සමයො නාම තස්සෙව පච්චයසාමග්ගී, අත්ථතො තදනුරූපං සරීරබලඤ්චෙව තප්පච්චයපරිස්සයාභාවො ච. උපාදානං නාම ඤාණෙන තෙසං ගහණං සල්ලක්ඛණං, තස්මා කාලඤ්ච සමයඤ්ච පඤ්ඤාය ගහෙත්වා උපධාරෙත්වාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ අම්හාකං ස්වෙ ගමනස්ස යුත්තකාලො භවිස්සති, කායෙ බලමත්තා චෙව ඵරිස්සති, ගමනපච්චයා ච අඤ්ඤො අඵාසුවිහාරො න භවිස්සති, අථෙතං කාලඤ්ච ගමනකාරණසමවායසඞ්ඛාතං සමයඤ්ච උපධාරෙත්වා අපි එව නාම ස්වෙ ආගච්ඡෙය්යාමාති.
ඛණොති ඔකාසො. තථාගතුප්පාදාදිකො හි මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ඔකාසො තප්පච්චයපටිලාභහෙතුත්තා, ඛණො එව ච සමයො. යො ඛණොති ච සමයොති ච වුච්චති, සො එකොවාති හි අත්ථො. මහාසමයොති මහාසමූහො. පවුද්ධං වනං පවනං, තස්මිං පවනස්මිං, වනසණ්ඩෙති අත්ථො. සමයොපි ඛො තෙ භද්දාලි අප්පටිවිද්ධො අහොසීති එත්ථ සමයොති සික්ඛාපදපූරණස්ස හෙතු. භද්දාලීති තස්ස භික්ඛුනො නාමං. ඉදං වුත්තං හොති – භද්දාලි තයා පටිවිජ්ඣිතබ්බයුත්තකං එතං කාරණං අත්ථි, තම්පි තෙ න පටිවිද්ධං න සල්ලක්ඛිතන්ති. කිං තං කාරණන්ති ආහ ‘‘භගවා ඛො’’තිආදි.
උග්ගාහමානො ¶ තිආදීසු මානොති තස්ස පරිබ්බාජකස්ස පකතිනාමං, කිඤ්චි කිඤ්චි පන උග්ගහෙතුං සමත්ථතාය ‘‘උග්ගාහමානො’’ති නං සඤ්ජානන්ති, තස්මා ‘‘උග්ගාහමානො’’ති වුච්චති ¶ . සමණමුණ්ඩිකාය පුත්තො සමණමුණ්ඩිකාපුත්තො. සො කිර දෙවදත්තස්ස උපට්ඨාකො. සමයං දිට්ඨිං පවදන්ති එත්ථාති සමයප්පවාදකො, තස්මිං සමයප්පවාදකෙ, දිට්ඨිප්පවාදකෙති අත්ථො. තස්මිං කිර ඨානෙ චඞ්කීතාරුක්ඛපොක්ඛරසාතිපභුතයො බ්රාහ්මණා නිගණ්ඨාචෙලකපරිබ්බාජකාදයො ච පරිබ්බාජකා සන්නිපතිත්වා අත්තනො අත්තනො සමයං දිට්ඨිං පවදන්ති කථෙන්ති දීපෙන්ති, තස්මා සො ආරාමො ‘‘සමයප්පවාදකො’’ති වුච්චති, ස්වෙව තින්දුකාචීරසඞ්ඛාතාය තිම්බරුරුක්ඛපන්තියා පරික්ඛිත්තත්තා ‘‘තින්දුකාචීර’’න්ති වුච්චති. එකා සාලා එත්ථාති එකසාලකො. යස්මා පනෙත්ථ පඨමං එකා සාලා කතා අහොසි, පච්ඡා මහාපුඤ්ඤං පොට්ඨපාදපරිබ්බාජකං නිස්සාය බහූ සාලා කතා, තස්මා තමෙව එකං සාලමුපාදාය ලද්ධනාමවසෙන ‘‘එකසාලකො’’ති වුච්චති. මල්ලිකාය පන පසෙනදිරඤ්ඤො දෙවියා උය්යානභූතො සො පුප්ඵඵලසඤ්ඡන්නො ආරාමොති කත්වා ‘‘මල්ලිකාය ආරාමො’’ති සඞ්ඛ්යං ගතො. තස්මිං සමයප්පවාදකෙ තින්දුකාචීරෙ එකසාලකෙ මල්ලිකාය ආරාමෙ. පටිවසතීති තස්මිං වාසඵාසුතාය වසති.
දිට්ඨෙ ධම්මෙති පච්චක්ඛෙ අත්තභාවෙ. අත්ථොති වුඩ්ඪි. සම්පරායිකොති කම්මකිලෙසවසෙන සම්පරෙතබ්බතො සම්පාපුණිතබ්බතො සම්පරායො, පරලොකො. තත්ථ නියුත්තො සම්පරායිකො, පරලොකත්ථො. අත්ථාභිසමයාති යථාවුත්තඋභයත්ථසඞ්ඛාතහිතපටිලාභා. සම්පරායිකොපි හි අත්ථො කාරණස්ස නිප්ඵන්නත්තා පටිලද්ධො නාම හොතීති තමත්ථද්වයං එකතො කත්වා ‘‘අත්ථාභිසමයා’’ති වුත්තං. ධියා පඤ්ඤාය රාති ගණ්හාතීති ධීරො. අථ වා ධී පඤ්ඤා එතස්ස අත්ථීති ධීරො.
සම්මා මානාභිසමයාති මානස්ස සම්මා පහානෙන. සම්මාති ඉමිනා මානස්ස අග්ගමග්ගඤාණෙන සමුච්ඡෙදප්පහානං වුත්තං. දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨොතිආදීසු දුක්ඛසච්චස්ස පීළනං තංසමඞ්ගිනො හිංසනං අවිප්ඵාරිකතාකරණං, පීළනමෙව අත්ථො පීළනට්ඨො, ත්ථකාරස්ස ට්ඨකාරං කත්වා වුත්තං. එවං සෙසෙසුපි. සමෙච්ච පච්චයෙහි කතභාවො සඞ්ඛතට්ඨො. සන්තාපො දුක්ඛදුක්ඛතාදිවසෙන සන්තාපනං පරිදහනං. විපරිණාමො ජරාය මරණෙන ¶ චාති ද්විධා විපරිණාමෙතබ්බතා. අභිසමෙතබ්බො පටිවිජ්ඣිතබ්බොති අභිසමයො, අභිසමයොව අත්ථො අභිසමයට්ඨො, පීළනාදීනි. තානි හි අභිසමෙතබ්බභාවෙන එකීභාවං උපනෙත්වා ‘‘අභිසමයට්ඨො’’ති වුත්තානි, අභිසමයස්ස වා පටිවෙධස්ස විසයභූතො අත්ථො අභිසමයට්ඨොති තානෙව පීළනාදීනි අභිසමයස්ස විසයභාවූපගමනසාමඤ්ඤතො එකත්තෙන වුත්තානි.
එත්ථ ච උපසග්ගානං ජොතකමත්තත්තා තස්ස තස්ස අත්ථස්ස වාචකො සමයසද්දො එවාති සමයසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙපි සඋපසග්ගො අභිසමයසද්දො වුත්තො. තත්ථ සහකාරීකාරණසන්නිජ්ඣං සමෙති ¶ සමවෙතීති සමයො, සමවායො. සමෙති සමාගච්ඡති මග්ගබ්රහ්මචරියං එත්ථ තදාධාරපුග්ගලෙහීති සමයො, ඛණො. සමෙන්ති එත්ථ, එතෙන වා සංගච්ඡන්ති ධම්මා සහජාතධම්මෙහි උප්පාදාදීහි වාති සමයො, කාලො. ධම්මප්පවත්තිමත්තතාය අත්ථතො අභූතොපි හි කාලො ධම්මප්පවත්තියා අධිකරණං කාරණං විය ච පරිකප්පනාමත්තසිද්ධෙන රූපෙන වොහරීයති. සමං, සහ වා අවයවානං අයනං පවත්ති අවට්ඨානන්ති සමයො, සමූහො යථා ‘‘සමුදායො’’ති. අවයවෙන සහාවට්ඨානමෙව හි සමූහො. පච්චයන්තරසමාගමෙ එති ඵලං එතස්මා උප්පජ්ජති පවත්තති චාති සමයො, හෙතු යථා ‘‘සමුදයො’’ති. සමෙති සංයොජනභාවතො සම්බන්ධො එති අත්තනො විසයෙ පවත්තති, දළ්හග්ගහණභාවතො වා තංසංයුත්තා අයන්ති පවත්තන්ති සත්තා යථාභිනිවෙසං එතෙනාති සමයො, දිට්ඨි. දිට්ඨිසංයොජනෙන හි සත්තා අතිවිය බජ්ඣන්ති. සමිති සඞ්ගති සමොධානන්ති සමයො, පටිලාභො. සමස්ස නිරොධස්ස යානං, සම්මා වා යානං අපගමො අප්පවත්තීති සමයො, පහානං. ඤාණෙන අභිමුඛං සම්මා එතබ්බො අධිගන්තබ්බොති අභිසමයො, ධම්මානං අවිපරීතො සභාවො. අභිමුඛභාවෙන සම්මා එති ගච්ඡති බුජ්ඣතීති අභිසමයො, ධම්මානං යථාභූතසභාවාවබොධො. එවං තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ සමයසද්දස්ස පවත්ති වෙදිතබ්බා.
නනු ච අත්ථමත්තං පටිච්ච සද්දා අභිනිවිසන්ති, න එකෙන සද්දෙන අනෙකෙ අත්ථා අභිධීයන්තීති? සච්චමෙතං සද්දවිසෙසෙ අපෙක්ඛිතෙ. සද්දවිසෙසෙ හි අපෙක්ඛියමානෙ එකෙන සද්දෙන අනෙකත්ථාභිධානං න සම්භවති. න හි යො කාලත්ථො සමයසද්දො, සොයෙව සමූහාදිඅත්ථං වදති. එත්ථ පන තෙසං තෙසං අත්ථානං සමයසද්දවචනීයතාසාමඤ්ඤමුපාදාය අනෙකත්ථතා ¶ සමයසද්දස්ස වුත්තා. එවං සබ්බත්ථ අත්ථුද්ධාරෙ අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. ඉධ පනස්ස කාලො අත්ථොති අස්ස සමයසද්දස්ස ඉධ කාලො අත්ථො සමවායාදීනං අත්ථානං ඉධ අසම්භවතො දෙසදෙසකාදීනං විය නිදානභාවෙන කාලස්ස අපදිසිතබ්බතො ච.
උපයොගවචනෙන භුම්මවචනෙන ච නිද්දෙසමකත්වා ඉධ කරණවචනෙන නිද්දෙසෙ පයොජනං නිද්ධාරෙතුකාමො පරම්මුඛෙන චොදනං සමුට්ඨාපෙති ‘‘එත්ථාහා’’තිආදි. එත්ථ ‘‘තෙන සමයෙනා’’ති ඉමස්මිං ඨානෙ විතණ්ඩවාදී ආහාති අත්ථො. අථාති චොදනාය කත්තුකාමතං දීපෙති, නනූති ඉමිනා සමානත්ථො. කස්මා කරණවචනෙන නිද්දෙසො කතොති සම්බන්ධො. භුම්මවචනෙන නිද්දෙසො කතොති යොජෙතබ්බං. එත්ථාපි ‘‘යථා’’ති ඉදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තත්ථාති තෙසු සුත්තාභිධම්මෙසු. තථාති උපයොගභුම්මවචනෙහි. ඉධාති ඉමස්මිං විනයෙ. අඤ්ඤථාති කරණවචනෙන. අච්චන්තමෙවාති ආරම්භතො පට්ඨාය යාව දෙසනානිට්ඨානං, තාව අච්චන්තමෙව, නිරන්තරමෙවාති ¶ අත්ථො. කරුණාවිහාරෙනාති පරහිතපටිපත්තිසඞ්ඛාතෙන කරුණාවිහාරෙන. තථා හි කරුණානිදානත්තා දෙසනාය ඉධ පරහිතපටිපත්ති ‘‘කරුණාවිහාරො’’ති වුත්තා, න පන කරුණාසමආපත්තිවිහාරො. න හි දෙසනාකාලෙ දෙසෙතබ්බධම්මවිසයස්ස දෙසනාඤාණස්ස සත්තවිසයාය මහාකරුණාය සහුප්පත්ති සම්භවති භින්නවිසයත්තා, තස්මා කරුණාවසෙන පවත්තො පරහිතපඅපත්තිසඞ්ඛාතො විහාරො ඉධ කරුණාවිහාරොති වෙදිතබ්බො. තදත්ථජොතනත්ථන්ති අච්චන්තසංයොගත්ථදීපනත්ථං උපයොගනිද්දෙසො කතො යථා ‘‘මාසං අජ්ඣෙතී’’ති.
අධිකරණත්ථොති ආධාරත්ථො. භාවො නාම කිරියා, කිරියාය කිරියන්තරලක්ඛණං භාවෙනභාවලක්ඛණං, සොයෙවත්ථො භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථො. කථං පන අභිධම්මෙ යථාවුත්තඅත්ථද්වයසම්භවොති ආහ ‘‘අධිකරණඤ්හී’’තිආදි. තත්ථ කාලසඞ්ඛාතො අත්ථො කාලත්ථො, සමූහසඞ්ඛාතො අත්ථො සමූහත්ථො. අථ වා කාලසද්දස්ස අත්ථො කාලත්ථො, සමූහසද්දස්ස අත්ථො සමූහත්ථො. කො සො? සමයො. ඉදං වුත්තං හොති – කාලත්ථො සමූහත්ථො ච සමයො තත්ථ අභිධම්මෙ වුත්තානං ඵස්සාදිධම්මානං අධිකරණං ආධාරොති යස්මිං කාලෙ ධම්මපුඤ්ජෙ වා කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිංයෙව කාලෙ පුඤ්ජෙ ච ඵස්සාදයොපි හොන්තීති අයඤ්හි තත්ථ අත්ථො.
නනු ¶ චායං උපාදාය පඤ්ඤත්තො කාලො සමූහො ච වොහාරමත්තකො, සො කථං ආධාරො තත්ථ වුත්තධම්මානන්ති? නායං දොසො. යථා හි කාලො සභාවධම්මපරිච්ඡින්නො සයං පරමත්ථතො අවිජ්ජමානොපි ආධාරභාවෙන පඤ්ඤත්තො තඞ්ඛණප්පවත්තානං තතො පුබ්බෙ පරතො ච අභාවතො ‘‘පුබ්බණ්හෙ ජාතො සායන්හෙ ගච්ඡතී’’තිආදීසු, සමූහො ච අවයවවිනිමුත්තො අවිජ්ජමානොපි කප්පනාමත්තසිද්ධො අවයවානං ආධාරභාවෙන පඤ්ඤපීයති ‘‘රුක්ඛෙ සාඛා, යවරාසිම්හි සම්භූතො’’තිආදීසු, එවමිධාපීති දට්ඨබ්බං.
අභිධම්මෙ ආධාරත්ථසම්භවං දස්සෙත්වා ඉදානි භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථසම්භවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඛණසමවායහෙතුසඞ්ඛාතස්සා’’තිආදි. තත්ථ ඛණො නාම අට්ඨක්ඛණවිනිමුත්තො නවමො බුද්ධුප්පාදසඞ්ඛාතො ඛණො, යානි වා පනෙතානි ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, චක්කානි යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සානං චතුචක්කං පවත්තතී’’ති (අ. නි. 4.31) එත්ථ පතිරූපදෙසවාසො, සප්පුරිසූපනිස්සයො, අත්තසම්මාපණිධි, පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤතාති චත්තාරි චක්කානි වුත්තානි, තානි එකජ්ඣං කත්වා ඔකාසට්ඨෙන ඛණොති වෙදිතබ්බො. තානි හි කුසලුප්පත්තියා ඔකාසභූතානි. සමවායො නාම ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්ති ¶ (ම. නි. 1.204; 3.421; සං. නි. 4.60) එවමාදිනා නිද්දිට්ඨා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිසඞ්ඛාතසාධාරණඵලනිප්ඵාදකත්තෙන සණ්ඨිතා චක්ඛුරූපාදිපච්චයසාමග්ගී. චක්ඛුරූපාදීනඤ්හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිසාධාරණඵලං. හෙතූති ජනකහෙතු. යථාවුත්තඛණසඞ්ඛආතස්ස සමවායසඞ්ඛාතස්ස හෙතුසඞ්ඛාතස්ස ච සමයස්ස භාවෙන සත්තාය තෙසං ඵස්සාදිධම්මානං භාවො සත්තා ලක්ඛීයති විඤ්ඤායතීති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා ‘‘ගාවීසු දුය්හමානාසු ගතො, දුද්ධාසු ආගතො’’ති දොහනකිරියාය ගමනකිරියා ලක්ඛීයති, එවමිධාපි ‘‘යස්මිං සමයෙ, තස්මිං සමයෙ’’ති ච වුත්තෙ ‘‘සතී’’ති අයමත්ථො විඤ්ඤායමානො එව හොති අඤ්ඤකිරියාය සම්බන්ධාභාවෙ පදත්ථස්ස සත්තාවිරහාභාවතොති සමයස්ස සත්තාකිරියාය චිත්තස්ස උප්පාදකිරියා ඵස්සාදිභවනකිරියා ච ලක්ඛීයතීති. අයඤ්හි තත්ථ අත්ථො යස්මිං යථාවුත්තෙ ඛණෙ පච්චයසමවායෙ හෙතුම්හි ච සති කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිංයෙව ඛණෙ පච්චයසමවායෙ හෙතුම්හි ච සති ඵස්සාදයොපි හොන්තීති ¶ . තදත්ථජොතනත්ථන්ති අධිකරණත්ථස්ස භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථස්ස ච දීපනත්ථං.
ඉධ පනාති ඉමස්මිං විනයෙ. හෙතුඅත්ථො කරණත්ථො ච සම්භවතීති ‘‘අන්නෙන වසති, විජ්ජාය වසතී’’තිආදීසු විය හෙතුඅත්ථො ‘‘ඵරසුනා ඡින්දති, කුදාලෙන ඛණතී’’තිආදීසු විය කරණත්ථො ච සම්භවති. කථං සම්භවතීති ආහ ‘‘යො හි සො’’තිආදි. තෙන සමයෙන හෙතුභූතෙන කරණභූතෙනාති එත්ථ පන තංතංවත්ථුවීතික්කමොව සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා හෙතු චෙව කරණඤ්ච. තථා හි යදා භගවා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා පඨමමෙව තෙසං තෙසං තත්ථ තත්ථ තංතංසික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුභූතං වීතික්කමං අපෙක්ඛමානො විහරති, තදා තං තං වීතික්කමං අපෙක්ඛිත්වා තදත්ථං වසතීති සිද්ධො වත්ථුවීතික්කමස්ස හෙතුභාවො ‘‘අන්නෙන වසති, අන්නං අපෙක්ඛිත්වා තදත්ථාය වසතී’’තිආදීසු විය. සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිකාලෙ පන තෙනෙව පුබ්බසිද්ධෙන වීතික්කමෙන සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙතීති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා සාධකතමත්තා කරණභාවොපි වීතික්කමස්සෙව සිද්ධො ‘‘අසිනා ඡින්දතී’’තිආදීසු විය. වීතික්කමං පන අපෙක්ඛමානො තෙනෙව සද්ධිං තන්නිස්සයකාලම්පි අපෙක්ඛිත්වා විහරතීති කාලස්සපි ඉධ හෙතුභාවො වුත්තො, සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙන්තො ච තං තං වීතික්කමකාලං අනතික්කමිත්වා තෙනෙව කාලෙන සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙතීති වීතික්කමනිස්සයස්ස කාලස්සපි කරණභාවො වුත්තො, තස්මා ඉමිනා පරියායෙන කාලස්සපි හෙතුභාවො කරණභාවො ච ලබ්භතීති වුත්තං ‘‘තෙන සමයෙන හෙතුභූතෙන කරණභූතෙනා’’ති. නිප්පරියායතො පන වීතික්කමොයෙව හෙතුභූතො කරණභූතො ච. සො හි වීතික්කමක්ඛණෙ හෙතු හුත්වා පච්ඡා සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනෙ කරණම්පි හොතීති.
සික්ඛාපදානි ¶ පඤ්ඤාපයන්තොති වීතික්කමං පුච්ඡිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා ඔතිණ්ණවත්ථුකං පුග්ගලං පටිපුච්ඡිත්වා විගරහිත්වා ච තං තං වත්ථුං ඔතිණ්ණකාලං අනතික්කමිත්වා තෙනෙව කාලෙන කරණභූතෙන සික්ඛාපදානි පඤ්ඤාපයන්තො. සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුඤ්ච අපෙක්ඛමානොති තතියපාරාජිකාදීසු විය සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා හෙතුභූතං තං තං වත්ථුං වීතික්කමසමයං අපෙක්ඛමානො තෙන සමයෙන හෙතුභූතෙන භගවා තත්ථ තත්ථ විහාසීති අත්ථො. ‘‘සික්ඛාපදානි පඤ්ඤාපයන්තො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුඤ්ච ¶ අපෙක්ඛමානො’’ති වචනතො ‘‘තෙන සමයෙන කරණභූතෙන හෙතුභූතෙනා’’ති එවං වත්තබ්බෙපි පඨමං ‘‘හෙතුභූතෙනා’’ති වචනං ඉධ හෙතුඅත්ථස්ස අධිප්පෙතත්තා වුත්තං. භගවා හි වෙරඤ්ජායං විහරන්තො ථෙරස්ස සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියාචනහෙතුභූතං පරිවිතක්කසමයං අපෙක්ඛමානො තෙන සමයෙන හෙතුභූතෙන විහාසීති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කිං පනෙත්ථ යුත්තිචින්තාය, ආචරියස්ස ඉධ කමවචනිච්ඡා නත්ථීති එවමෙතං ගහෙතබ්බං. තෙනෙව දීඝනිකායට්ඨකථායම්පි (දී. නි. අට්ඨ. 1.පරිබ්බාජකකථාවණ්ණනා) ‘‘තෙන සමයෙන හෙතුභූතෙන කරණභූතෙනා’’තිආදිනා අයමෙව අනුක්කමො වුත්තො. න හි තත්ථ පඨමං ‘‘හෙතුභූතෙනා’’ති වචනං ඉධ ‘‘තෙන සමයෙන වෙරඤ්ජායං විහරතී’’ති එත්ථ හෙතුඅත්ථස්ස අධිප්පෙතභාවදීපනත්ථං වුත්තං. ‘‘සික්ඛාපදානි පඤ්ඤාපයන්තො හෙතුභූතෙන කරණභූතෙන සමයෙන විහාසි, සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුඤ්ච අපෙක්ඛමානො හෙතුභූතෙන සමයෙන විහාසීති එවමෙත්ථ සම්බන්ධො කාතබ්බො’’තිපි වදන්ති. තදත්ථජොතනත්ථන්ති හෙතුඅත්ථස්ස කරණත්ථස්ස වා දීපනත්ථං. ඉධාති ඉමස්මිං විනයෙ. හොති චෙත්ථාති එත්ථ ඉමස්මිං පදෙසෙ යථාවුත්තත්ථසඞ්ගහවසෙන අයං ගාථා හොති. අඤ්ඤත්රාති සුත්තාභිධම්මෙසු.
පොරාණාති අට්ඨකථාචරියා. අභිලාපමත්තභෙදොති වචනමත්තෙන විසෙසො. තෙන සුත්තවිනයෙසු විභත්තිවිපරිණාමො කතොති දස්සෙති. පරතො අත්ථං වණ්ණයිස්සාමාති පරතො ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා ආගතට්ඨානෙ වණ්ණයිස්සාම. වෙරඤ්ජායන්ති එත්ථ ‘‘බලිකරග්ගහණෙන ජනස්ස පීළාභාවතො නිද්දොසත්තා විගතො රජො අස්සාති වෙරඤ්ජා, සෙරිවාණිජජාතකෙ දෙවදත්තස්ස වෙරුප්පන්නපදෙසෙ කතත්තා වෙරං එත්ථ ජාතන්ති වෙරඤ්ජා, පවිට්ඨපවිට්ඨෙ නටසමජ්ජාදීහි ඛාදනීයභොජනීයාලඞ්කාරාදීහි ච විවිධෙහි උපකරණෙහි රඤ්ජනතො විවිධෙහි රඤ්ජයතීති වෙරඤ්ජා, පටිපක්ඛෙ අභිභවිත්වා කතභාවතො වෙරං අභිභවිත්වා ජාතාති වෙරඤ්ජා, වෙරඤ්ජස්ස නාම ඉසිනො අස්සමට්ඨානෙ කතත්තා වෙරඤ්ජා’’ති එවමාදිනා කෙචි වණ්ණයන්ති. කිං ඉමිනා, නාමමත්තමෙතං තස්ස නගරස්සාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වෙරඤ්ජාති අඤ්ඤතරස්ස නගරස්සෙතං අධිවචන’’න්ති. සමීපත්ථෙ භුම්මවචනන්ති ‘‘ගඞ්ගායං ගාවො චරන්ති, කූපෙ ගග්ගකුල’’න්තිආදීසු විය. අවිසෙසෙනාති ¶ ¶ ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරති. පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති. සබ්බනිමිත්තානං අමනසිකාරා අනිමිත්තං චෙතොසමාධිං සමාපජ්ජිත්වා විහරතී’’තිආදීසු විය සද්දන්තරසන්නිධානසිද්ධෙන විසෙසපරාමසනෙන විනා. අථ වා අවිසෙසෙනාති න විසෙසෙන, විහාරභාවසාමඤ්ඤෙනාති අත්ථො.
ඉරියාපථ…පෙ… විහාරෙසූති ඉරියාපථවිහාරො දිබ්බවිහාරො බ්රහ්මවිහාරො අරියවිහාරොති එතෙසු චතූසු විහාරෙසු. තත්ථ ඉරියනං පවත්තනං ඉරියා, කායප්පයොගො කායිකකිරියා. තස්සා පවත්තනුපායභාවතො ඉරියාය පථොති ඉරියාපථො, ඨානනිසජ්ජාදි. න හි ඨානනිසජ්ජාදීහි අවත්ථාහි විනා කඤ්චි කායිකකිරියං පවත්තෙතුං සක්කා. ඨානසමඞ්ගී වා හි කායෙන කිඤ්චි කරෙය්ය ගමනාදීසු අඤ්ඤතරසමඞ්ගී වාති. විහරණං, විහරති එතෙනාති වා විහාරො, ඉරියාපථොව විහාරො ඉරියාපථවිහාරො, සො ච අත්ථතො ඨානනිසජ්ජාදිආකාරප්පවත්තො චතුසන්තතිරූපප්පබන්ධොව. දිවි භවො දිබ්බො, තත්ථ බහුලප්පවත්තියා බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදිදෙවලොකභවොති අත්ථො. තත්ථ යො දිබ්බානුභාවො තදත්ථාය සංවත්තතීති වා දිබ්බො, අභිඤ්ඤාභිනීහාරවසෙන මහාගතිකත්තා වා දිබ්බො, දිබ්බො ච සො විහාරො චාති දිබ්බවිහාරො, දිබ්බභාවාවහො වා විහාරො දිබ්බවිහාරො, මහග්ගතජ්ඣානානි. ආරුප්පසමාපත්තියොපි හි එත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. නෙත්තියං පන ‘‘චතස්සො ආරුප්පසමාපත්තියො ආනෙඤ්ජවිහාරො’’ති වුත්තං, තං මෙත්තාඣානාදීනං බ්රහ්මවිහාරතා විය තාසං භාවනාවිසෙසභාවං සන්ධාය වුත්තං. අට්ඨකථාසු පන දිබ්බභාවාවහසාමඤ්ඤතො තාපි ‘‘දිබ්බවිහාරා’’ත්වෙව වුත්තා. බ්රහ්මානං විහාරා බ්රහ්මවිහාරා, බ්රහ්මානො වා විහාරා බ්රහ්මවිහාරා, හිතූපසංහරාදිවසෙන පවත්තියා බ්රහ්මභූතා සෙට්ඨභූතා විහාරාති අත්ථො, මෙත්තාඣානාදිකා චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො. අරියා උත්තමා විහාරාති අරියවිහාරා, අනඤ්ඤසාධාරණත්තා අරියානං වා විහාරා අරියවිහාරා, චතස්සො ඵලසමාපත්තියො. විසෙසතො පන රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානං චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො චතුත්ථජ්ඣානිකඵලසමාපත්ති ච භගවතො දිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරා.
අඤ්ඤතරවිහාරසමඞ්ගීපරිදීපනන්ති ¶ යථාවුත්තවිහාරෙසු අඤ්ඤතරවිහාරසමඞ්ගීභාවපරිදීපනං. භගවා හි ලොභදොසමොහුස්සන්නකාලෙ ලොකෙ තස්ස සකාය පටිපත්තියා විනයනත්ථං දිබ්බබ්රහ්මඅඅයවිහාරෙ උපසම්පජ්ජ විහරති. තථා හි යදා සත්තා කාමෙසු විප්පටිපජ්ජන්ති, තදා කිර භගවා දිබ්බෙන විහාරෙන විහරති තෙසං අලොභකුසලමූලුප්පාදනත්ථං ‘‘අප්පෙව ¶ නාම ඉමං පටිපත්තිං දිස්වා එත්ථ රුචිං උප්පාදෙන්තා කාමෙසු විරජ්ජෙය්යු’’න්ති. යදා පන ඉස්සරියත්ථං සත්තෙසු විප්පටිපජ්ජන්ති, තදා පන බ්රහ්මවිහාරෙන විහරති තෙසං අදොසකුසලමූලුප්පාදනත්ථං ‘‘අප්පෙව නාම ඉමං පටිපත්තිං දිස්වා එත්ථ රුචිං උප්පාදෙත්වා අදොසෙන දොසං වූපසමෙය්යු’’න්ති. යදා පන පබ්බජිතා ධම්මාධිකරණං විවදන්ති, තදා අරියවිහාරෙන විහරති තෙසං අමොහකුසලමූලුප්පාදනත්ථං ‘‘අප්පෙව නාම ඉමං පටිපත්තිං දිස්වා තත්ථ රුචිං උප්පාදෙත්වා අමොහෙන මොහං වූපසමෙය්යු’’න්ති. එවඤ්ච කත්වා ඉමෙහි දිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙහි සත්තානං විවිධං හිතසුඛං හරති උපහරති උපනෙති ජනෙති උප්පාදෙතීති ‘‘විහරතී’’ති වුච්චති.
ඉරියාපථවිහාරෙන පන න කදාචි න විහරති තං විනා අත්තභාවපරිහරණාභාවතො, තතොයෙව ච දිබ්බවිහාරාදීනම්පි සාධාරණො ඉරියාපථවිහාරොති ආහ ‘‘ඉධ පනා’’තිආදි. ඉරියාපථසමායොගපරිදීපනන්ති ඉතරවිහාරසමායොගපරිදීපනස්ස විසෙසවචනස්ස අභාවතො ඉරියාපථසමායොගපරිදීපනස්ස ච අත්ථසිද්ධත්තා වුත්තං. අස්මිං පන පක්ඛෙ විහරතීති එත්ථ වි-සද්දො විච්ඡෙදත්ථජොතනො, හරතීති නෙති පවත්තෙතීති අත්ථො, විච්ඡින්දිත්වා හරතීති වුත්තං හොති. තත්ථ කස්ස කෙන විච්ඡින්දනං, කථං කස්ස පවත්තනන්ති අන්තොලීනචොදනං සන්ධායාහ ‘‘සො හී’’තිආදි. සොති භගවා. යදිපි භගවා එකෙනපි ඉරියාපථෙන චිරතරං කාලං අත්තභාවං පවත්තෙතුං සක්කොති, තථාපි උපාදින්නකසරීරස්ස නාම අයං සභාවොති දස්සෙතුං ‘‘එකං ඉරියාපථබාධන’’න්තිආදි වුත්තං. අපරිපතන්තන්ති අපතන්තං. යස්මා පන භගවා යත්ථ කත්ථචි වසන්තො විනෙය්යානං ධම්මං දෙසෙන්තො නානාසමාපත්තීහි ච කාලං වීතිනාමෙන්තො වසතීති සත්තානං අත්තනො ච විවිධං හිතසුඛං හරති උපනෙති, තස්මා විවිධං හරතීති විහරතීති එවම්පෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.
නළෙරුපුචිමන්දමූලෙති ¶ එත්ථ වණ්ණයන්ති – නළෙරූති තස්මිං රුක්ඛෙ අධිවත්ථයක්ඛස්සෙතං අධිවචනං, තස්මා තෙන අධිවත්ථො පුචිමන්දො ‘‘නළෙරුස්ස පුචිමන්දො නළෙරුපුචිමන්දො’’ති වුච්චති. අථ වා නළෙ රුහත්තා ජාතත්තා නළෙරු. සුසිරමෙත්ථ නළසද්දෙන වුච්චති, තස්මා රුක්ඛසුසිරෙ ජාතත්තා නළෙරු ච සො පුචිමන්දො චාති නළෙරුපුචිමන්දොති වුච්චති. නළවනෙ රුහත්තා ජාතත්තා වා නළෙරු. නළවනෙ කිර සො පුචිමන්දරුක්ඛො ජාතො. උරුනළො පුචිමන්දො නළෙරුපුචිමන්දො. උරුසද්දො චෙත්ථ මහන්තපරියායො, නළසද්දො සුසිරපරියායො, තස්මා මහන්තෙන සුසිරෙන සමන්නාගතො පුචිමන්දො නළෙරුපුචිමන්දොති වුච්චතීති. ආචරියො පන කිමෙත්ථ බහුභාසිතෙනාති එකමෙවත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘නළෙරු නාම යක්ඛො’’තිආදිමාහ.
මූල-සද්දො එත්ථ සමීපවචනො අධිප්පෙතො, න මූලමූලාදීසු වත්තමානොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මූලන්ති සමීප’’න්තිආදි. නිප්පරියායෙන සාඛාදිමතො සඞ්ඝාතස්ස සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනෙ අවයවවිසෙසෙ ¶ පවත්තමානො මූලසද්දො යස්මා තංසදිසෙසු තන්නිස්සයෙ පදෙසෙ ච රුළ්හීවසෙන පරියායතො පවත්තති, තස්මා ‘‘මූලානි උද්ධරෙය්යා’’ති එත්ථ නිප්පරියායතො මූලං අධිප්පෙතන්ති එකෙන මූලසද්දෙන විසෙසෙත්වා ආහ ‘‘මූලමූලෙ දිස්සතී’’ති යථා ‘‘දුක්ඛදුක්ඛං, රූපරූප’’න්ති ච. අසාධාරණහෙතුම්හීති අසාධාරණකාරණෙ. ලොභො හි ලොභසහගතඅකුසලචිත්තුප්පාදස්සෙව හෙතුත්තා අසාධාරණො, තස්මා ලොභසහගතචිත්තුප්පාදානමෙව ආවෙණිකෙ නෙසං සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනතො මූලට්ඨෙන උපකාරකෙ පච්චයධම්මවිසෙසෙති අත්ථො. අථ වා යථා අලොභාදයො කුසලාබ්යාකතසාධාරණා, ලොභාදයො පන තථා න හොන්ති අකුසලස්සෙව සාධාරණත්තාති අසාධාරණකාරණං. අථ වා ආදීසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන අලොභාදීනම්පි කුසලාබ්යාකතමූලානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තෙසුපි හි අලොභාදිකුසලමූලං අකුසලාබ්යාකතෙහි අසාධාරණත්තා අසාධාරණකාරණං, තථා අලොභාදිඅබ්යාකතමූලම්පි ඉතරද්වයෙහි අසාධාරණත්තාති. නිවාතෙති වාතරහිතෙ පදෙසෙ, වාතස්ස අභාවෙ වා. පතන්තීති නිපතන්ති, අයමෙව වා පාඨො. රමණීයොති මනුඤ්ඤො. පාසාදිකොති පසාදාවහො, පසාදජනකොති අත්ථො. ආධිපච්චං කුරුමානො වියාති සම්බන්ධො.
තත්ථාති ¶ ‘‘තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා වෙරඤ්ජායං විහරති නළෙරුපුචිමන්දමූලෙ’’ති යං වුත්තං, තත්ථ. සියාති කස්සචි එවං පරිවිතක්කො සියා, වක්ඛමානාකාරෙන කදාචි චොදෙය්ය වාති අත්ථො. යදි තාව භගවාතිආදීසු චොදකස්සායමධිප්පායො – ‘‘පාටලිපුත්තෙ පාසාදෙ වසතී’’තිආදීසු විය අධිකරණාධිකරණං යදි භවෙය්ය, තදා ‘‘වෙරඤ්ජායං විහරති නළෙරුපුචිමන්දමූලෙ’’ති අධිකරණද්වයනිද්දෙසො යුත්තො සියා, ඉමෙසං පන භින්නදෙසත්තා න යුත්තො උභයනිද්දෙසොති. අථ තත්ථ විහරතීති යදි නළෙරුපුචිමන්දමූලෙ විහරති. න වත්තබ්බන්ති නානාඨානභූතත්තා වෙරඤ්ජානළෙරුපුචිමන්දමූලානං ‘‘තෙන සමයෙනා’’ති ච වුත්තත්තාති අධිප්පායො. ඉදානි චොදකො තමෙව අත්තනො අධිප්පායං ‘‘න හි සක්කා’’තිආදිනා විවරති. වෙරඤ්ජානළෙරුපුචිමන්දමූලානං භූමිභාගවසෙන භින්නත්තායෙව හි න සක්කා උභයත්ථ තෙනෙව සමයෙන විහරිතුං, ‘‘උභයත්ථ තෙනෙව සමයෙනා’’ති ච වුත්තත්තා නානාසමයෙ විහාරො අවාරිතොති වෙදිතබ්බො.
ඉතරො සබ්බමෙතං අවිපරීතමත්ථං අජානන්තෙන තයා වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ එතන්ති ‘‘වෙරඤ්ජායං විහරති නළෙරුපුචිමන්දමූලෙ’’ති එතං වචනං. එවන්ති ‘‘යදි තාව භගවා’’තිආදිනා යං තං භවතා චොදිතං, තං අත්ථතො එවං න ඛො පන දට්ඨබ්බං, න උභයත්ථ අපුබ්බං අචරිමං විහාරදස්සනත්ථන්ති අත්ථො. ඉදානි අත්තනා යථාධිප්පෙතං ¶ අවිපරීතමත්ථං තස්ස ච පටිකච්චෙව වුත්තභාවං තෙන ච අප්පටිවිද්ධතං පකාසෙන්තො ‘‘නනු අවොචුම්හ සමීපත්ථෙ භුම්මවචන’’න්තිආදිමාහ. ගොයූථානීති ගොමණ්ඩලානි. එවම්පි නළෙරුපුචිමන්දමූලෙ විහරතිච්චෙව වත්තබ්බං, න වෙරඤ්ජායන්ති, තස්මා සමීපාධිකරණත්ථවසෙන උභයථා නිදානකිත්තනෙ කිං පයොජනන්ති චොදනං මනසි නිධායාහ ‘‘ගොචරගාමනිදස්සනත්ථ’’න්තිආදි. අස්සාති භගවතො.
අවස්සඤ්චෙත්ථ ගොචරගාමකිත්තනං කත්තබ්බං. යථා හි නළෙරුපුචිමන්දමූලකිත්තනං පබ්බජිතානුග්ගහකරණාදිඅනෙකප්පයොජනං, එවං ගොචරගාමකිත්තනම්පි ගහට්ඨානුග්ගහකරණාදිවිවිධප්පයොජනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘වෙරඤ්ජාකිත්තනෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ගහට්ඨානුග්ගහකරණන්ති තෙසං තත්ථ පච්චයග්ගහණෙන උපසඞ්කමනපයිරුපාසනාදීනං ඔකාසදානෙන ධම්මදෙසනාය සරණෙසු ¶ සීලෙසු ච පතිට්ඨාපනෙන යථූපනිස්සයං උපරිවිසෙසාධිගමාවහනෙන ච ගහට්ඨානං අනුග්ගහකරණං. පබ්බජිතානුග්ගහකරණන්ති උග්ගහපරිපුච්ඡානං කම්මට්ඨානානුයොගස්ස ච අනුරූපවසනට්ඨානපරිග්ගහෙනෙත්ථ පබ්බජිතානං අනුග්ගහකරණං.
පච්චයග්ගහණෙනෙව පච්චයපරිභොගසිද්ධිතො ආහ ‘‘තථා පුරිමෙන…පෙ… විවජ්ජනන්ති. තත්ථ පුරිමෙනාති වෙරඤ්ජාවචනෙන. ආහිතො අහංමානො එත්ථාති අත්තා, අත්තභාවො. තස්ස කිලමථො කිලන්තභාවො අත්තකිලමථො, අත්තපීළා අත්තදුක්ඛන්ති වුත්තං හොති, තස්ස අනුයොගො කරණං අත්තකිලමථානුයොගො, උපවාසකණ්ටකාපස්සයසෙය්යාදිනා අත්තනො දුක්ඛුප්පාදනන්ති වුත්තං හොති. තස්ස විවජ්ජනං අත්තකිලමථානුයොගවිවජ්ජනං. අන්තොගාමෙ වසන්තානං අනිච්ඡන්තානම්පි විසභාගරූපාදිආරම්මණදස්සනාදිසම්භවතො බහිගාමෙ පතිරූපට්ඨානෙ වසන්තානං තදභාවතො ආහ ‘‘පච්ඡිමෙන වත්ථුකාමප්පහානතො’’තිආදි. තත්ථ පච්ඡිමෙනාති නළෙරුපුචිමන්දමූලවචනෙන. කිලෙසකාමස්ස වත්ථුභූතත්තා රූපාදයො පඤ්ච කාමගුණා වත්ථුකාමො, තස්ස පහානං වත්ථුකාමප්පහානං. කාමසුඛල්ලිකානුයොගවිවජ්ජනුපායදස්සනන්ති වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමසංයුත්තස්ස සුඛස්ස යොගො අනුයොගො අනුභවො, තස්ස පරිවජ්ජනෙ උපායදස්සනං.
සයමෙව ගොචරගාමං උපසඞ්කමිත්වා අත්තනො ධම්මස්සවනානුරූපභබ්බපුග්ගලානං දස්සනතො ධම්මදෙසනාය කාලො සම්පත්තො නාම හොතීති ධම්මදෙසනාය අභියොගො විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘පුරිමෙන ච ධම්මදෙසනාභියොග’’න්ති. ධම්මදෙසනාය සඋස්සාහභාවො ධම්මදෙසනාභියොගො. බහිගාමෙ විවිත්තොකාසෙ වසන්තස්ස ආකිණ්ණවිහාරාභාවතො කායවිවෙකාදීසු අධිමුත්ති තප්පොණතා විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘පච්ඡිමෙන විවෙකාධිමුත්ති’’න්ති.
ධම්මදෙසනාභියොගවිවෙකාධිමුත්තීනං ¶ හෙතුභූතා එව කරුණාපඤ්ඤා ධම්මදෙසනාය උපගමනස්ස තතො අපගමනස්ස කාරණභූතා හොන්තීති ආහ ‘‘පුරිමෙන කරුණාය උපගමන’’න්තිආදි. කරුණාපඤ්ඤායෙව හි අනන්තරදුකස්ස හෙතූ හොන්ති. එතෙන ච කරුණාය උපගමනං න ලාභාදිනිමිත්තං ¶ , පඤ්ඤාය අපගමනං න විරොධාදිනිමිත්තන්ති උපගමනාපගමනානං නිරුපක්කිලෙසතං විභාවිභන්ති දට්ඨබ්බං. අධිමුත්තතන්ති තන්නින්නභාවං. නිරුපලෙපනන්ති අනුපලෙපනං අනල්ලීයනං.
ධම්මිකසුඛාපරිච්චාගනිමිත්තන්ති එත්ථ ධම්මිකසුඛං නාම අනවජ්ජසුඛං. තඤ්හි ධම්මිකං ලාභං පටිච්ච උප්පන්නත්තා ‘‘ධම්මිකසුඛ’’න්ති වුච්චති. උත්තරිමනුස්සධම්මාභියොගනිමිත්තං ඵාසුවිහාරන්ති සම්බන්ධො. මනුස්සානං උපකාරබහුලතන්ති පච්චයපටිග්ගහණධම්මදෙසනාදිවසෙන උපකාරබහුලතං. දෙවතානං උපකාරබහුලතං ජනවිවිත්තතාය. පචුරජනවිවිත්තඤ්හි ඨානං දෙවා උපසඞ්කමිතබ්බං මඤ්ඤන්ති. ලොකෙ සංවඩ්ඪභාවන්ති ආමිසොපභොගෙන සංවඩ්ඪිතභාවං.
එකපුග්ගලොති එත්ථ (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.170) එකොති දුතියාදිපටික්ඛෙපත්ථො ගණනපරිච්ඡෙදො. පුග්ගලොති සම්මුතිකථා, න පරමත්ථකථා. බුද්ධස්ස හි භගවතො දුවිධා දෙසනා සම්මුතිදෙසනා පරමත්ථදෙසනා චාති. අයමත්ථො පන හෙට්ඨා විත්ථාරිතොවාති ඉධ න වුච්චති. එකො ච සො පුග්ගලො චාති එකපුග්ගලො. කෙනට්ඨෙන එකපුග්ගලො? අසදිසට්ඨෙන ගුණවිසිට්ඨට්ඨෙන අසමසමට්ඨෙන. සො හි දසන්නං පාරමීනං පටිපාටියා ආවජ්ජනං ආදිං කත්වා බොධිසම්භාරගුණෙහි චෙව බුද්ධගුණෙහි ච සෙසමහාජනෙන අසදිසොති අසදිසට්ඨෙනපි එකපුග්ගලො. යෙ චස්ස තෙ ගුණා, තෙපි අඤ්ඤසත්තානං ගුණෙහි විසිට්ඨාති ගුණවිසිට්ඨට්ඨෙනපි එකපුග්ගලො. පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා සබ්බසත්තෙහි අසමා, තෙහි සද්ධිං අයමෙව එකො රූපකායගුණෙහි චෙව නාමකායගුණෙහි ච සමොති අසමසමට්ඨෙනපි එකපුග්ගලො. ලොකෙති සත්තලොකෙ.
උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජතීති ඉදං පන උභයම්පි විප්පකතවචනමෙව. උප්පජ්ජන්තො බහුජනහිතත්ථාය උප්පජ්ජති, න අඤ්ඤෙන කාරණෙනාති එවං පනෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවරූපඤ්චෙත්ථ ලක්ඛණං න සක්කා එතං අඤ්ඤෙන සද්දලක්ඛණෙන පටිබාහිතුං. අපිච උප්පජ්ජමානො නාම, උප්පජ්ජති නාම, උප්පන්නො නාමාති අයමෙත්ථ භෙදො වෙදිතබ්බො. එස හි දීපඞ්කරපාදමූලතො ලද්ධබ්යාකරණො බුද්ධකාරකධම්මෙ පරියෙසන්තො දස පාරමියො දිස්වා ‘‘ඉමෙ ධම්මා මයා පූරෙතබ්බා’’ති කතසන්නිට්ඨානො දානපාරමිං ¶ පූරෙන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. සීලපාරමිං…පෙ… උපෙක්ඛාපාරමින්ති ඉමා දස පාරමියො පූරෙන්තොපි, දස උපපාරමියො පූරෙන්තොපි ¶ උප්පජ්ජමානො නාම. දස පරමත්ථපාරමියො පූරෙන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. ඤාතත්ථචරියං ලොකත්ථචරියං බුද්ධත්ථචරියං පූරයමානොපි උප්පජ්ජමානො නාම. කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි බුද්ධකාරකෙ ධම්මෙ මත්ථකං පාපෙන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. වෙස්සන්තරත්තභාවං පහාය තුසිතපුරෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා සට්ඨිවස්සසතසහස්සාධිකා සත්තපණ්ණාස වස්සකොටියො තිට්ඨන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. දෙවතාහි යාචිතො පඤ්ච මහාවිලොකනානි විලොකෙත්වා මායාදෙවියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හන්තොපි, අනූනාධිකෙ දස මාසෙ ගබ්භවාසං වසන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. එකූනතිංස වස්සානි අගාරමජ්ඣෙ තිට්ඨන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. කාමෙසු ආදීනවං නෙක්ඛම්මෙ ච ආනිසංසං දිස්වා රාහුලභද්දස්ස ජාතදිවසෙ ඡන්නසහායො කණ්ඩකං අස්සවරමාරුය්හ නික්ඛමන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. තීණි රජ්ජානි අතික්කමන්තො අනොමනදිතීරෙ පබ්බජන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. ඡබ්බස්සානි මහාපධානං කරොන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. පරිපාකගතෙ ඤාණෙ ඔළාරිකං ආහාරං ආහරන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. සායන්හසමයෙ විසාඛපුණ්ණමායං මහාබොධිමණ්ඩං ආරුය්හ මාරබලං විධමෙත්වා පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං පරිසොධෙත්වා පච්ඡිමයාමසමනන්තරෙ ද්වාදසඞ්ගං පටිච්චසමුප්පාදං අනුලොමපටිලොමතො සම්මසිත්වා සොතාපත්තිමග්ගං පටිවිජ්ඣන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙපි සකදාගාමිඵලක්ඛණෙපි අනාගාමිඵලක්ඛණෙපි උප්පජ්ජමානො නාම. අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ පන උප්පජ්ජති නාම. අරහත්තඵලක්ඛණෙ උප්පන්නො නාම. බුද්ධානඤ්හි සාවකානං විය න පටිපාටියා ඉද්ධිවිධඤාණාදීනි උප්පජ්ජන්ති, සහෙව පන අරහත්තමග්ගෙන සකලොපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදි ගුණරාසි ආගතොව නාම හොති, තස්මා නිබ්බත්තසබ්බකිච්චත්තා අරහත්තඵලක්ඛණෙ උප්පන්නො නාම හොති. ඉමස්මිම්පි සුත්තෙ අරහත්තඵලක්ඛණංයෙව සන්ධාය ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. උප්පන්නො හොතීති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො.
බහුජනහිතායාති මහාජනස්ස හිතත්ථාය උප්පජ්ජති. බහුජනසුඛායාති මහාජනස්ස සුඛත්ථාය උප්පජ්ජති. ලොකානුකම්පායාති සත්තලොකස්ස ¶ අනුකම්පං පටිච්ච උප්පජ්ජති. කතරසත්තලොකස්සාති? යො තථාගතස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා අමතපානං පිවි, ධම්මං පටිවිජ්ඣි, තස්ස. භගවතා හි මහාබොධිමණ්ඩෙ සත්තසත්තාහං වීතිනාමෙත්වා බොධිමණ්ඩා ඉසිපතනං ආගම්ම ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තා පබ්බජිතෙන න සෙවිතබ්බා’’ති ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තෙ (සං. නි. 3.5; මහාව. 13) දෙසිතෙ ආයස්මතා අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරෙන සද්ධිං අට්ඨාරසකොටිසඞ්ඛා බ්රහ්මානො අමතපානං පිවිංසු, එතස්ස සත්තලොකස්ස අනුකම්පාය උප්පන්නො. පඤ්චමදිවසෙ අනත්තලක්ඛණසුත්තන්තපරියොසානෙ පඤ්චවග්ගියත්ථෙරා අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු, එතස්සපි සත්තලොකස්ස අනුකම්පාය ¶ උප්පන්නො. තතො යසදාරකප්පමුඛෙ පඤ්චපණ්ණාස පුරිසෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි, තතො කප්පාසිකවනසණ්ඩෙ තිංස භද්දවග්ගියෙ තයො මග්ගෙ ච ඵලානි ච සම්පාපෙසි, එතස්සපි සත්තලොකස්ස අනුකම්පාය උප්පන්නො. ගයාසීසෙ ආදිත්තපරියායපරියොසානෙ (සං. නි. 4.28; මහාව. 54) ජටිලසහස්සං අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි, තතො ලට්ඨිවනෙ බිම්බිසාරප්පමුඛා එකාදස නහුතා බ්රාහ්මණගහපතිකා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු, එකං නහුතං සරණෙසු පතිට්ඨිතං. තිරොකුට්ටඅනුමොදනාවසානෙ (ඛු. පා. 7. 1 ආදයො) චතුරාසීතියා පාණසහස්සෙහි අමතපානං පීතං. සුමනමාලාකාරසමාගමෙ චතුරාසීතියා, ධනපාලසමාගමෙ දසහි පාණසහස්සෙහි, ඛදිරඞ්ගාරජාතකසමාගමෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සෙහි, ජම්බුකආජීවකසමාගමෙ චතුරාසීතියාව, ආනන්දසෙට්ඨිසමාගමෙ චතුරාසීතියාව පාණසහස්සෙහි අමතපානං පීතං. පාසාණකචෙතියෙ පාරායනසුත්තකථාදිවසෙ (සු. නි. 982 ආදයො) චුද්දස කොටියො අමතපානං පිවිංසු. යමකපාටිහාරියදිවසෙ වීසති පාණකොටියො, තාවතිංසභවනෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං නිසීදිත්වා මාතරං කායසක්ඛිං කත්වා සත්තප්පකරණං අභිධම්මං දෙසෙන්තස්ස අසීති පාණකොටියො, දෙවොරොහණෙ තිංස පාණකොටියො, සක්කපඤ්හසුත්තන්තෙ (දී. නි. 2.344 ආදයො) අසීති දෙවසහස්සානි අමතපානං පිවිංසු. මහාසමයසුත්තන්තෙ (දී. නි. 2.331 ආදයො) මඞ්ගලසුත්තෙ (ඛු. පා. 5.1 ආදයො; සු. නි. මඞ්ගලසුත්ත) චූළරාහුලොවාදෙ (ම. නි. 3.416 ආදයො) සමචිත්තපටිපදායාති (අ. නි. 2.33) ඉමෙසු චතූසු ඨානෙසු අභිසමයප්පත්තසත්තානං පරිච්ඡෙදො නත්ථි, එතස්සපි සත්තලොකස්ස අනුකම්පාය උප්පන්නොති. යාවජ්ජදිවසා ඉතො ¶ පරම්පි අනාගතෙ ඉමං සාසනං නිස්සාය සග්ගමොක්ඛමග්ගෙ පතිට්ඨහන්තානං වසෙනපි අයමත්ථො වෙදිතබ්බො.
දෙවමනුස්සානන්ති න කෙවලං දෙවමනුස්සානංයෙව, අවසෙසානං නාගසුපණ්ණාදීනම්පි අත්ථාය හිතාය සුඛායෙව උප්පන්නො. සහෙතුකපටිසන්ධිකෙ පන මග්ගඵලසච්ඡිකිරියාය භබ්බෙ පුග්ගලෙ දස්සෙතුං එවං වුත්තං. තස්මා එතෙසම්පි අත්ථත්ථාය හිතත්ථාය සුඛත්ථායෙව උප්පන්නොති වෙදිතබ්බො.
කතමො එකපුග්ගලොති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. ඉදානි තාය පුච්ඡාය පුට්ඨං එකපුග්ගලං විභාවෙන්තො ‘‘තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති ආහ. තදත්ථපරිනිප්ඵාදනන්ති ලොකත්ථනිප්ඵාදනං, බුද්ධකිච්චසම්පාදනන්ති අත්ථො. පඨමං ලුම්බිනීවනෙ දුතියං බොධිමණ්ඩෙති ලුම්බිනීවනෙ රූපකායෙන ජාතො, බොධිමණ්ඩෙ ධම්මකායෙන. එවමාදිනාති ආදි-සද්දෙන වෙරඤ්ජාකිත්තනතො රූපකායස්ස අනුග්ගණ්හනං දස්සෙති, නළෙරුපුචිමන්දමූලකිත්තනතො ධම්මකායස්ස. තථා පුරිමෙන පරාධීනකිරියාකරණං, දුතියෙන අත්තාධීනකිරියාකරණං. පුරිමෙන වා කරුණාකිච්චං, ඉතරෙන පඤ්ඤාකිච්චං ¶ , පුරිමෙන චස්ස පරමාය අනුකම්පාය සමන්නාගමං, පච්ඡිමෙන පරමාය උපෙක්ඛාය සමන්නාගමන්ති එවමාදිං සඞ්ගණ්හාති.
පච්ඡිමකොති ගුණෙන පච්ඡිමකො. ආනන්දත්ථෙරං සන්ධායෙතං වුත්තං. සඞ්ඛ්යායපීති ගණනතොපි. දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතත්තා සඞ්ඝොති ඉමමත්ථං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤසඞ්ඛාතසඞ්ඝාතෙන සමණගණෙනා’’ති. එත්ථ පන ‘‘යායං දිට්ඨි අරියා නිය්යානිකා නිය්යාති තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය, තථාරූපාය දිට්ඨියා දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතො විහරතී’’ති (දී. නි. 3.324, 356, ම. නි. 1.492; 3.54) එවං වුත්තාය දිට්ඨියා, ‘‘යානි තානි සීලානි අඛණ්ඩානි අච්ඡිද්දානි අසබලානි අකම්මාසානි භුජිස්සානි විඤ්ඤුප්පසත්ථානි අපරාමට්ඨානි සමාධිසංවත්තනිකානි, තථාරූපෙසු සීලෙසු සීලසාමඤ්ඤගතො විහරතී’’ති (දී. නි. 3.324; 356; ම. නි. 1.492; 3.54) එවං වුත්තානඤ්ච සීලානං සාමඤ්ඤසඞ්ඛාතෙන සඞ්ඝතො සඞ්ඝටිතො සමෙතොති දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤසඞ්ඛාතසඞ්ඝාතො, සමණගණො. දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතොති වුත්තං හොති. තථා හි ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො සඤ්චිච්ච පාණං ජීවිතා වොරොපෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති ¶ ආදිවචනතො දිට්ඨිසීලානං නියතසභාවත්තා සොතාපන්නාපි අඤ්ඤමඤ්ඤං දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතා, පගෙව සකදාගාමිආදයො. අරියපුග්ගලා හි යත්ථ කත්ථචි දූරෙ ඨිතාපි අත්තනො ගුණසාමග්ගියා සංහතායෙව. ‘‘තථාරූපාය දිට්ඨියා දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතො විහරති (දී. නි. 3.324, 356; ම. නි. 1.492; 3.54), තථාරූපෙසු සීලෙසු සීලසාමඤ්ඤගතො විහරතී’’ති (දී. නි. 3.324, 356; ම. නි. 1.492; 3.54) වචනතො පුථුජ්ජනානම්පි දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතභාවො ලබ්භතියෙව, ඉධ පන අරියසඞ්ඝොයෙව අධිප්පෙතො ‘‘යො තත්ථ පච්ඡිමකො, සො සොතාපන්නො’’ති වචනතො. එතෙනාති ‘‘පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහී’’ති එතෙන වචනෙන. අස්සාති පඤ්චමත්තස්ස භික්ඛුසතස්ස. නිරබ්බුදොතිආදීනං වචනත්ථො පරතො එව ආවි භවිස්සති.
අස්සොසීති එත්ථ සවනමුපලබ්භොති ආහ ‘‘අස්සොසීති සුණි උපලභී’’ති, අඤ්ඤාසීති අත්ථො. සො චායමුපලබ්භො සවනවසෙනෙවාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සොතද්වාරසම්පත්තවචනනිග්ඝොසානුසාරෙන අඤ්ඤාසී’’ති. අවධාරණඵලත්තා සද්දප්පයොගස්ස සබ්බම්පි වාක්යං අන්තොගධාවධාරණන්ති ආහ ‘‘ඛොති පදපූරණමත්තෙ නිපාතො’’ති. අවධාරණත්ථෙති පන ඉමිනා අන්තොගධාවධාරණෙපි සබ්බස්මිං වාක්යෙ ඉට්ඨතොවධාරණත්ථං ඛොසද්දග්ගහණන්ති දස්සෙති. තමෙව ඉට්ඨතොවධාරණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තත්ථ අවධාරණත්ථෙනා’’තිආදි. අථ පදපූරණත්ථෙන ඛොසද්දෙන කිංපයොජනන්ති ¶ ආහ ‘‘පදපූරණෙන පන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාමත්තමෙවා’’ති. ‘‘අස්සොසී’’ති හි පදං ඛොසද්දෙ ගහිතෙ තෙන ඵුල්ලිතමණ්ඩිතවිභූසිතං විය හොන්තං පූරිතං නාම හොති, තෙන ච පුරිමපච්ඡිමපදානි සිලිට්ඨානි හොන්ති, න තස්මිං අග්ගහිතෙ, තස්මා පදපූරණෙන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාමත්තමෙව පයොජනං. මත්ත-සද්දො චෙත්ථ විසෙසනිවත්තිඅත්ථො, තෙනස්ස අනත්ථන්තරදීපනතං දස්සෙති, එව-සද්දෙන පන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාය එකන්තිකතං.
වෙරඤ්ජොති එත්ථ සද්දලක්ඛණානුසාරෙන අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වෙරඤ්ජායං ජාතො’’තිආදි. බ්රහ්මං අණතීති එත්ථ බ්රහ්මන්ති වෙදො වුච්චති, සො පන මන්තබ්රහ්මකප්පවසෙන තිවිධො. තත්ථ මන්තා පධානමූලභාවතොයෙව අට්ඨකාදීහි පවුත්තා, ඉතරෙ පන තන්නිස්සයෙන ජාතා, තෙන ¶ පධානස්සෙව ගහණං. මන්තෙ සජ්ඣායතීති ඉරුවෙදාදිකෙ මන්තසත්ථෙ සජ්ඣායතීති අත්ථො. ඉරුවෙදාදයො හි ගුත්තභාසිතබ්බතාය ‘‘මන්තා’’ති වුච්චන්ති. ඉදමෙව හීති අවධාරණෙන බ්රහ්මතො ජාතොතිආදිකං නිරුත්තිං පටික්ඛිපති. ජාතිබ්රාහ්මණානන්ති ඉමිනා අඤ්ඤෙපි බ්රාහ්මණා අත්ථීති දස්සෙති. දුවිධා හි බ්රාහ්මණා ජාතිබ්රාහ්මණා විසුද්ධිබ්රාහ්මණා චාති. ඉදානි තත්ථ විසුද්ධිබ්රාහ්මණානං නිරුත්තිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අරියා පනා’’තිආදි.
සමිතපාපත්තාති අච්චන්තං අනවසෙසතො සවාසනං සමිතපාපත්තා. එවඤ්හි බාහිරකඅවීතරාගසෙක්ඛාසෙක්ඛපාපසමණතො භගවතො පාපසමණං විසෙසිතං හොති. වුත්තමෙවත්ථං උදාහරණෙන විභාවෙන්තො ආහ ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි. එත්ථ පන ‘‘බාහිතපාපොති බ්රාහ්මණො, සමිතපාපත්තා සමණොති වුච්චතීති ඉදං භින්නගාථාසන්නිස්සිතපදද්වයං එකතො ගහෙත්වා වුත්ත’’න්ති වදන්ති. වුත්තඤ්හෙතං තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු ‘‘සමිතත්තා හි පාපානං, සමණොති පවුච්චතීති ඉදං වචනං ගහෙත්වා ‘සමිතත්තා සමණොති වුච්චතී’ති වුත්තං. බාහිතපාපොති බ්රාහ්මණොති ඉදං පන අඤ්ඤස්මිං ගාථාබන්ධෙ වුත්තවචන’’න්ති. අනෙකත්ථත්තා නිපාතානං ඉධ අනුස්සවනත්ථෙ අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ඛලූති අනුස්සවනත්ථෙ නිපාතො’’ති. ජාතිසමුදාගතන්ති ජාතියා ආගතං, ජාතිසිද්ධන්ති වුත්තං හොති. ආලපනමත්තන්ති පියාලාපවචනමත්තං. පියසමුදාහාරා හෙතෙ භොති වා ආවුසොති වා දෙවානම්පියාති වා. භොවාදී නාම සො හොතීති යො ආමන්තනාදීසු ‘‘භො භො’’ති වදන්තො විචරති, සො භොවාදී නාම හොතීති අත්ථො. සකිඤ්චනොති රාගාදීහි කිඤ්චනෙහි සකිඤ්චනො. රාගාදයො හි සත්තෙ කිඤ්චෙන්ති මද්දන්ති පලිබුන්ධන්තීති ‘‘කිඤ්චනානී’’ති වුච්චන්ති. මනුස්සා කිර ගොණෙහි ඛලං මද්දාපෙන්තා ‘‘කිඤ්චෙහි කපිල, කිඤ්චෙහි කාළකා’’ති වදන්ති, තස්මා මද්දනට්ඨො කිඤ්චනට්ඨොති වෙදිතබ්බො.
ගොත්තවසෙනාති ¶ එත්ථ ගං තායතීති ගොත්තං. ගොසද්දෙන චෙත්ථ අභිධානං බුද්ධි ච වුච්චති, තස්මා එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ගොතමොති පවත්තමානං අභිධානං බුද්ධිඤ්ච එකංසිකවිසයතාය තායති රක්ඛතීති ගොත්තං. යථා හි බුද්ධි ආරම්මණභූතෙන අත්ථෙන විනා න වත්තති, එවං අභිධානං ¶ අභිධෙය්යභූතෙන, තස්මා සො ගොත්තසඞ්ඛාතො අත්ථො තානි බුද්ධිඅභිධානානි තායති රක්ඛතීති වුච්චති. සො පන අඤ්ඤකුලපරම්පරාය අසාධාරණං තස්ස කුලස්ස ආදිපුරිසසමුදාගතං තංකුලපරියාපන්නසාධාරණං සාමඤ්ඤරූපන්ති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච සමණොති ඉමිනා සරික්ඛකජනෙහි භගවතො බහුමතභාවො දස්සිතො සමිතපාපතාකිත්තනතො, ගොතමොති ඉමිනා ලොකියජනෙහි උළාරකුලසම්භූතතාදීපනතො. සක්යස්ස සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුත්තො සක්යපුත්තො. ඉමිනා ච උදිතොදිතවිපුලඛත්තියකුලවිභාවනතො වුත්තං ‘‘ඉදං පන භගවතො උච්චාකුලපඅදීපන’’න්ති. සබ්බඛත්තියානඤ්හි ආදිභූතමහාසම්මතමහාරාජතො පට්ඨාය අසම්භින්නං උළාරතමං සක්යරාජකුලං. කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙන අනභිභූතොති ඤාතිපාරිජුඤ්ඤභොගපාරිජුඤ්ඤාදිනා කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙන පරිහානියා අනභිභූතො අනජ්ඣොත්ථටො. තථා හි ලොකනාථස්ස අභිජාතියං තස්ස කුලස්ස න කිඤ්චි පාරිජුඤ්ඤං, අථ ඛො වඩ්ඪියෙව. අභිනික්ඛමනෙ ච තතො සමිද්ධතමභාවො ලොකෙ පාකටො පඤ්ඤාතො. තෙන ‘‘සක්යකුලා පබ්බජිතො’’ති ඉදං වචනං භගවතො සද්ධාපබ්බජිතභාවපරිදීපනත්ථං වුත්තං මහන්තං ඤාතිපරිවට්ටං මහන්තඤ්ච භොගක්ඛන්ධං පහාය පබ්බජිතභාවසිද්ධිතො. තතො පරන්ති ‘‘වෙරඤ්ජායං විහරතී’’තිආදි.
ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ඉත්ථං ඉමං පකාරං භූතො ආපන්නොති ඉත්තම්භූතො, තස්ස ආඛ්යානං ඉත්ථම්භූතාඛ්යානං, සොයෙව අත්ථො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථො. අථ වා ඉත්ථං එවං පකාරො භූතො ජාතොති එවං කථනත්ථො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථො, තස්මිං උපයොගවචනන්ති අත්ථො. එත්ථ ච අබ්භුග්ගතොති එත්ථ අභි-සද්දො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථජොතකො අභිභවිත්වා උග්ගමනප්පකාරස්ස දීපනතො. තෙන යොගතො ‘‘තං ඛො පන භවන්තං ගොතම’’න්ති ඉදං උපයොගවචනං සාමිඅත්ථෙපි සමානං ඉත්ථම්භූතාඛ්යානදීපනතො ‘‘ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙ’’ති වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘තස්ස ඛො පන භොතො ගොතමස්සාති අත්ථො’’ති. ඉදං වුත්තං හොති – යථා ‘‘සාධු දෙවදත්තො මාතරමභී’’ති එත්ථ අභිසද්දයොගතො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානෙ උපයොගවචනං කතං, එවමිධාපි තං ඛො පන භවන්තං ගොතමං අභි එවං කල්යාණො කිත්තිසද්දො උග්ගතොති අභිසද්දයොගතො ¶ ඉත්ථම්භූතාඛ්යානෙ උපයොගවචනන්ති. ‘‘සාධු දෙවදත්තො මාතරමභී’’ති එත්ථ හි ‘‘දෙවදත්තො මාතරමභි මාතරි විසයෙ මාතුයා වා සාධූ’’ති එවං අධිකරණත්ථෙ සාමිඅත්ථෙ වා භුම්මවචනස්ස වා සාමිවචනස්ස වා පසඞ්ගෙ ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථජොතකෙන අභිසද්දෙන යොගෙ උපයොගවචනං කතං. යථා චෙත්ථ ‘‘දෙවදත්තො මාතු විසයෙ මාතුසම්බන්ධී වා සාධුත්තප්පකාරප්පත්තො’’ති අයමත්ථො විඤ්ඤායති ¶ , එවමිධාපි ‘‘භොතො ගොතමස්ස සම්බන්ධී කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතො අභිභවිත්වා උග්ගමනප්පකාරප්පත්තො’’ති අයමත්ථො විඤ්ඤායති. තත්ථ හි දෙවදත්තග්ගහණං විය ඉධ කිත්තිසද්දග්ගහණං, තථා තත්ථ ‘‘මාතර’’න්ති වචනං විය ඉධ ‘‘තං ඛො පන භවන්තං ගොතම’’න්ති වචනං, තත්ථ සාධුසද්දග්ගහණං විය ඉධ උග්ගතසද්දග්ගහණං වෙදිතබ්බං.
කල්යාණොති භද්දකො. කල්යාණභාවො චස්ස කල්යාණගුණවිසයතායාති ආහ ‘‘කල්යාණගුණසමන්නාගතො’’ති, කල්යාණෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතො තංවිසයතාය යුත්තොති අත්ථො. තංවිසයතා හෙත්ථ සමන්නාගමො කල්යාණගුණවිසයතාය තන්නිස්සිතොති අධිප්පායො. සෙට්ඨොති එත්ථාපි එසෙව නයො. සෙට්ඨගුණවිසයතාය එව හි කිත්තිසද්දස්ස සෙට්ඨතා ‘‘භගවාති වචනං සෙට්ඨ’’න්තිආදීසු විය. ‘‘භගවා අරහ’’න්තිආදිනා ගුණානං සංකිත්තනතො සද්දනීයතො ච කිත්තිසද්දො වණ්ණොති ආහ ‘‘කිත්තිසද්දොති කිත්ති එවා’’ති. වණ්ණොයෙව හි කිත්තෙතබ්බතො කිත්තිසද්දනීයතො සද්දොති ච වුච්චති. කිත්තිපරියායො හි සද්දසද්දො යථා ‘‘උළාරසද්දා ඉසයො, ගුණවන්තො තපස්සිනො’’ති. අභිත්ථවනවසෙන පවත්තො සද්දො ථුතිඝොසො, අභිත්ථවුදාහාරො.
‘‘අබ්භුග්ගතො’’ති පන එතස්ස අත්ථො අට්ඨකථායං න දස්සිතො, තස්මා තස්සත්ථො එවං වෙදිතබ්බො – අබ්භුග්ගතොති අභිභවිත්වා උග්ගතො, අනඤ්ඤසාධාරණගුණෙ ආරබ්භ පවත්තත්තා සදෙවකං ලොකං අජ්ඣොත්ථරිත්වා පවත්තොති වුත්තං හොති. කින්ති සද්දො අබ්භුග්ගතොති ආහ ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදි. ඉතො පරං පන ඊදිසෙසු ඨානෙසු යත්ථ යත්ථ පාළිපාඨස්ස අත්ථො වත්තබ්බො සියා, තත්ථ තත්ථ ‘‘පාළියං පනා’’ති වත්වා අත්ථං දස්සයිස්සාම, ඉදානි තත්ථ පදයොජනාපුබ්බකං අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉතිපි සො භගවාතිආදීසු පන ¶ අයං තාව යොජනා’’තිආදි. සො භගවාති යො සො සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බකිලෙසෙ භඤ්ජිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො දෙවානං අතිදෙවො සක්කානං අතිසක්කො බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා ලොකනාථො භාග්යවන්තතාදීහි කාරණෙහි භගවාති ලද්ධනාමො, සො භගවා. භගවාති හි ඉදං සත්ථු නාමකිත්තනං. තෙනාහ ආයස්මා ධම්මසෙනාපති ‘‘භගවාති නෙතං නාමං මාතරා කත’’න්තිආදි (මහානි. 84). පරතො පන භගවාති ගුණකිත්තනමෙව. යථා කම්මට්ඨානිකෙන ‘‘අරහ’’න්තිආදීසු නවසු ඨානෙසු පච්චෙකං ඉතිපිසද්දං යොජෙත්වා බුද්ධගුණා අනුස්සරීයන්ති, එවං බුද්ධගුණසංකිත්තකෙනපීති දස්සෙන්තො ‘‘ඉතිපි අරහං ඉතිපි සම්මාසම්බුද්ධො…පෙ… ඉතිපි භගවා’’ති ආහ. එවඤ්හි සති ‘‘අරහ’’න්තිආදීහි නවහි පදෙහි යෙ සදෙවකෙ ලොකෙ අතිවිය පාකටා පඤ්ඤාතා බුද්ධගුණා, තෙ නානප්පකාරතො විභාවිතා හොන්ති. ‘‘ඉතිපෙතං භූතං, ඉතිපෙතං තච්ඡ’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.6) විය හි ඉධ ඉති-සද්දො ආසන්නපච්චක්ඛකාරණත්ථො ¶ , පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, තෙන ච තෙසං ගුණානං බහුභාවො දීපිතො, තානි ච ගුණසල්ලක්ඛණකාරණානි සද්ධාසම්පන්නානං විඤ්ඤුජාතිකානං පච්චක්ඛානි හොන්තීති තානි සංකිත්තෙන්තෙන විඤ්ඤුනා චිත්තස්ස සම්මුඛීභූතානෙව කත්වා සංකිත්තෙතබ්බානීති දස්සෙන්තො ‘‘ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙනාති වුත්තං හොතී’’ති ආහ.
‘‘සුත්තන්තිකානං වචනානමත්ථං, සුත්තානුරූපං පරිදීපයන්තී’’ති හෙට්ඨා වුත්තත්තා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.125-128) සබ්බාකාරතො සංවණ්ණිතම්පි අත්ථං ඉධාපි විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුකාමො තත්ථ පයොජනමාහ ‘‘ඉදානි විනයධරාන’’න්තිආදි. තත්ථ චිත්තසම්පහංසනත්ථන්ති චිත්තසන්තොසනත්ථං, චිත්තප්පසාදජනනත්ථන්ති වුත්තං හොති. ‘‘ආරකත්තා’’තිආදීසු ආරකත්තාති සුවිදූරත්තා. අරීනන්ති කිලෙසාරීනං. අරානන්ති සංසාරචක්කස්ස අරානං. හතත්තාති විද්ධංසිතත්තා. පච්චයාදීනන්ති චීවරාදිපච්චයානඤ්චෙව පූජාවිසෙසානඤ්ච.
ඉදානි යථාවුත්තමෙවත්ථං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘ආරකා හි සො’’තිආදි. දූරතා නාම ආසන්නතා විය උපාදායුපාදාය වුච්චතීති පරමුක්කංසගතං දූරභාවං දස්සෙන්තො ‘‘සුවිදූරවිදූරෙ ඨිතො’’ති ආහ, සුට්ඨු විදූරභාවෙනෙව විදූරෙ ඨිතොති අත්ථො. සො පනස්ස කිලෙසෙහි දූරෙ ¶ ඨිතභාවො, න පදෙසවසෙන, අථ ඛො තෙසං සබ්බස