📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

විනයපිටකෙ

විමතිවිනොදනී-ටීකා (පඨමො භාගො)

ගන්ථාරම්භකථා

කරුණාපුණ්ණහදයං ¶ ¶ , සුගතං හිතදායකං;

නත්වා ධම්මඤ්ච විමලං, සඞ්ඝඤ්ච ගුණසම්පදං.

වණ්ණනා නිපුණාහෙසුං, විනයට්ඨකථාය යා;

පුබ්බකෙහි කතා නෙකා, නානානයසමාකුලා.

තත්ථ ¶ කාචි සුවිත්ථිණ්ණා, දුක්ඛොගාහා ච ගන්ථතො;

විරද්ධා අත්ථතො චාපි, සද්දතො චාපි කත්ථචි.

කාචි කත්ථචි අපුණ්ණා, කාචි සම්මොහකාරිනී;

තස්මා තාහි සමාදාය, සාරං සඞ්ඛෙපරූපතො.

ලීනත්ථඤ්ච පකාසෙන්තො, විරද්ධඤ්ච විසොධයං;

උපට්ඨිතනයඤ්චාපි, තත්ථ තත්ථ පකාසයං.

විනයෙ විමතිං ඡෙතුං, භික්ඛූනං ලහුවුත්තිනං;

සඞ්ඛෙපෙන ලිඛිස්සාමි, තස්සා ලීනත්ථවණ්ණනං.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

විනයසංවණ්ණනාරම්භෙ රතනත්තයං නමස්සිතුකාමො තස්ස විසිට්ඨගුණයොගසන්දස්සනත්ථං යො කප්පකොටීහිපීතිආදිමාහ. විසිට්ඨගුණයොගෙන හි වන්දනාරහභාවො, වන්දනාරහෙ ච කතා වන්දනා යථාධිප්පෙතමත්ථං සාධෙති ¶ . එත්ථ ච සංවණ්ණනාරම්භෙ රතනත්තයපණාමකරණප්පයොජනං තත්ථ තත්ථ බහුධා පපඤ්චෙන්ති ආචරියා, මයං පන ඉධාධිප්පෙතමෙව පයොජනං දස්සයිස්සාම. තස්මා සංවණ්ණනාරම්භෙ රතනත්තයපණාමකරණං යථාපටිඤ්ඤාතසංවණ්ණනාය අනන්තරායෙන පරිසමාපනත්ථන්ති වෙදිතබ්බං. තථා හි වුත්තං ‘‘තස්සානුභාවෙන හතන්තරායො’’ති. රතනත්තයපණාමකරණෙන හි රාගාදිදොසවිගමතො පඤ්ඤාදිගුණපාටවතො ආයුආදිවඩ්ඪනතො පුඤ්ඤාතිසයභාවාදිතො ච හොතෙව යථාපටිඤ්ඤාතසංවණ්ණනාය අනන්තරායෙන පරිසමාපනං.

තත්ථ පඨමං තාව භගවතො වන්දනං කත්තුකාමො ‘‘යො කප්පකොටීහිපි…පෙ… තස්සා’’ති ආහ. ඉමිස්සා පන විනයදෙසනාය කරුණාප්පධානඤාණසමුට්ඨිතතාය කරුණාප්පධානමෙව ථොමනං ආරද්ධං. එසා හි ආචරියස්ස පකති, යදිදං ආරම්භානුරූපථොමනා. කරුණාග්ගහණෙන චෙත්ථ අපරිමෙය්යප්පභාවා සබ්බෙපි බුද්ධගුණා නයතො සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා තංමූලකත්තා සෙසබුද්ධගුණානං. තත්ථ යොති ඉමස්ස අනියමවචනස්ස නාථොති ඉමිනා සම්බන්ධො. කප්පකොටීහිපි අප්පමෙය්යං කාලන්ති ¶ කප්පකොටිගණනාවසෙනපි ‘‘එත්තකා කප්පකොටියො’’ති පමෙතුං අසක්කුණෙය්යං කාලං. අපි-සද්දෙන පගෙව වස්සගණනායාති දස්සෙති. අප්පමෙය්යං කාලන්ති ච අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං, තෙන කප්පකොටිගණනාවසෙන පරිච්ඡින්දිතුමසක්කුණෙය්යමපි, අසඞ්ඛ්යෙය්යවසෙන පන පරිච්ඡින්දිතබ්බතො සලක්ඛං චතුරසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පකාලං අච්චන්තමෙව නිරන්තරං පඤ්චමහාපඅච්චාගාදිඅතිදුක්කරානි කරොන්තො ඛෙදං කායිකං පරිස්සමං පත්තොති දස්සෙති.

ලොකහිතායාති සත්තලොකස්ස හිතාය. නාථතීති නාථො, වෙනෙය්යානං හිතසුඛං ආසීසතීති අත්ථො. අථ වා නාථති වෙනෙය්යගතෙ කිලෙසෙ උපතාපෙති, නාථති වා යාචති වෙනෙය්යෙ අත්තනො හිතකරණෙ යාචිත්වාපි නියොජෙතීති නාථො, ලොකපටිසරණො ලොකසාමී ලොකනායකොති වුත්තං හොති. මහාකාරුණිකස්සාති යො කරුණාය කම්පිතහදයත්තා ලොකහිතත්ථං අතිදුක්කරකිරියාය අනෙකප්පකාරං තාදිසං දුක්ඛං අනුභවිත්වා ආගතො, තස්ස මහාකාරුණිකස්සාති අත්ථො. තත්ථ කිරතීති කරුණා, පරදුක්ඛං වික්ඛිපති අපනෙතීති අත්ථො. දුක්ඛිතෙසු වා කිරියති පසාරියතීති කරුණා. අථ වා කිණාතීති කරුණා, පරදුක්ඛෙ සති කාරුණිකං ¶ හිංසති විබාධෙති, විනාසෙති වා පරස්ස දුක්ඛන්ති අත්ථො. පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං කම්පනං හදයඛෙදං කරොතීති වා කරුණා. අථ වා කමිති සුඛං, තං රුන්ධතීති කරුණා. එසා හි පරදුක්ඛාපනයනකාමතාලක්ඛණා අත්තසුඛනිරපෙක්ඛතාය කාරුණිකානං සුඛං රුන්ධති විබාධෙති. කරුණාය නියුත්තො කාරුණිකො, මහන්තො කාරුණිකො මහාකාරුණිකො, තස්ස නමො අත්ථූති පාඨසෙසො.

එවං කරුණාමුඛෙන සඞ්ඛෙපතො සකලසබ්බඤ්ඤුගුණෙහි භගවන්තං ථොමෙත්වා ඉදානි සද්ධම්මං ථොමෙතුං අසම්බුධන්තිආදිමාහ. තත්ථ බුද්ධනිසෙවිතං යං අසම්බුධං ජීවලොකො භවා භවං ගච්ඡති, තස්ස ධම්මවරස්ස නමොති සම්බන්ධො. තත්ථ අසම්බුධන්ති අසම්බුජ්ඣන්තො, යථාසභාවං අප්පටිවිජ්ඣනතොති වුත්තං හොති. හෙතුඅත්ථො හෙත්ථ අන්තපච්චයො. යන්ති අනියමතො සපරියත්තිකො නවලොකුත්තරධම්මො කම්මභාවෙන නිද්දිට්ඨො. බුද්ධනිසෙවිතන්ති තස්සෙව විසෙසනං, සම්මාසම්බුද්ධෙන, පච්චෙකබුද්ධසාවකබුද්ධෙහිපි වා ගොචරාසෙවනභාවනාසෙවනාහි යථාරහං නිසෙවිතං, අජහිතන්ති අත්ථො. තත්ථ පරියත්තිඵලනිබ්බානානි ගොචරාසෙවනවසෙනෙව නිසෙවිතානි, මග්ගො පන භාවනාසෙවනවසෙනාපි පච්චවෙක්ඛණඤාණාදිවසෙන ගොචරාසෙවනවසෙනාපි නිසෙවිතො. භවාභවන්ති භවතො භවං. අථ වා හීනපණීතාදිවසෙන ඛුද්දකං මහන්තඤ්ච භවන්ති අත්ථො. වුඩ්ඪත්ථොපි හි අ-කාරො දිස්සති අසෙක්ඛා ධම්මාතිආදීසු (ධ. ස. තිකමාතිකා 11) විය. අථ වා භවොති වුඩ්ඪි, අභවොති හානි. භවොති වා සස්සතදිට්ඨි, අභවොති උච්ඡෙදදිට්ඨි ¶ . වුත්තප්පකාරො භවො ච අභවො ච භවාභවො, තං භවාභවං. ගච්ඡතීති උපගච්ඡති. ජීවලොකොති සත්තලොකො. අවිජ්ජාදිකිලෙසජාලවිද්ධංසිනොති ධම්මවිසෙසනං. තත්ථ න විදති ධම්මානං යථාසභාවං න විජානාතීති අවිජ්ජා, අඤ්ඤාණං. සා ආදි යෙසං තණ්හාදීනං, තෙයෙව කිලිස්සන්ති එතෙහි සත්තාති කිලෙසා, තෙයෙව ච සත්තානං විබාධනට්ඨෙන ජාලසදිසාති ජාලං, තං විද්ධංසෙති සබ්බසො විනාසෙති සීලෙනාති අවිජ්ජාදිකිලෙසජාලවිද්ධංසී, තස්ස.

නනු චෙත්ථ සපරියත්තිකො නවලොකුත්තරධම්මො අධිප්පෙතො, තත්ථ ච මග්ගොයෙව කිලෙසෙ විද්ධංසෙති, නෙතරෙති චෙ? වුච්චතෙ – මග්ගස්සාපි නිබ්බානමාගම්ම ¶ කිලෙසවිද්ධංසනතො නිබ්බානම්පි කිලෙසෙ විද්ධංසෙති නාම, මග්ගස්ස කිලෙසවිද්ධංසනකිච්චං ඵලෙන නිට්ඨිතන්ති ඵලම්පි ‘‘කිලෙසවිද්ධංසී’’ති වුච්චති, පරියත්තිධම්මොපි කිලෙසවිද්ධංසනස්ස උපනිස්සයපච්චයත්තා ‘‘කිලෙසවිද්ධංසී’’ති වත්තුං අරහතීති න කොචි දොසො. ධම්මවරස්ස තස්සාති පුබ්බෙ අනියමිතස්ස නියාමකවචනං. තත්ථ යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ චතූසු අපායෙසු සංසාරදුක්ඛෙ ච අපතමානෙ ධාරෙතීති ධම්මො. වුත්තප්පකාරො ධම්මො එව අත්තනො උත්තරිතරාභාවෙන වරො පවරො අනුත්තරොති ධම්මවරො, තස්ස ධම්මවරස්ස නමො අත්ථූති අත්ථො.

එවං සඞ්ඛෙපනයෙනෙව සබ්බධම්මගුණෙහි සද්ධම්මං ථොමෙත්වා ඉදානි අරියසඞ්ඝං ථොමෙතුං ගුණෙහීතිආදිමාහ. තත්ථ ගුණෙහි යො යුත්තො, තමරියසඞ්ඝං නමාමීති සම්බන්ධො. සීලාදයො ගුණා චෙත්ථ ලොකියලොකුත්තරා අධිප්පෙතා. ‘‘විමුත්තිවිමුත්තිඤාණ’’න්ති වත්තබ්බෙ එකදෙසසරූපෙකසෙසනයෙන ‘‘විමුත්තිඤාණ’’න්ති වුත්තං, ආදිසද්දපරියායෙන පභුතිසද්දෙන වා විමුත්තිග්ගහණං වෙදිතබ්බං. තත්ථ විමුත්තීති ඵලං. විමුත්තිඤාණන්ති පච්චවෙක්ඛණඤාණං. පභුති-සද්දෙන ඡළභිඤ්ඤාචතුපටිසම්භිදාදයො ගුණා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. කුසලත්ථිකානං ජනානං පුඤ්ඤාතිසයවුඩ්ඪියා ඛෙත්තසදිසත්තා ඛෙත්තන්ති ආහ ‘‘ඛෙත්තං ජනානං කුසලත්ථිකාන’’න්ති. ඛිත්තං බීජං මහප්ඵලභාවකරණෙන තායතීති හි ඛෙත්තං. අරියසඞ්ඝන්ති එත්ථ ආරකත්තා කිලෙසෙහි, අනයෙ න ඉරියනතො, අයෙ ච ඉරියනතො, සදෙවකෙන ලොකෙන ‘‘සරණ’’න්ති අරණීයතො උපගන්තබ්බතො, උපගතානඤ්ච තදත්ථසිද්ධිතො අරියා, අට්ඨ අරියපුග්ගලා, අරියානං සඞ්ඝො සමූහොති අරියසඞ්ඝො, තං අරියසඞ්ඝං.

ඉදානි රතනත්තයපණාමජනිතං කුසලාභිසන්දං යථාධිප්පෙතෙ පයොජනෙ නියොජෙත්වා අත්තනා සංවණ්ණියමානස්ස විනයස්ස සකලසාසනමූලභාවදස්සනමුඛෙන සංවණ්ණනාකරණස්සාපි සාසනමූලතං ¶ දස්සෙතුං ඉච්චෙවමිච්චාදිගාථාද්වයමාහ. පුඤ්ඤාභිසන්දන්ති පුඤ්ඤොඝං, පුඤ්ඤප්පවාහං පුඤ්ඤරාසින්ති අත්ථො. තස්සානුභාවෙනාති තස්ස යථාවුත්තස්ස පුඤ්ඤප්පවාහස්ස ආනුභාවෙන බලෙන හතන්තරායො විනයං වණ්ණයිස්සන්ති සම්බන්ධො.

අට්ඨිතස්ස සුසණ්ඨිතස්ස භගවතො සාසනං යස්මිං ඨිතෙ පතිට්ඨිතං හොතීති යොජෙතබ්බං. තත්ථ යස්මින්ති යස්මිං විනයපිටකෙ. ඨිතෙති පාළිතො ච අත්ථතො ච අනූනං හුත්වා ලජ්ජීපුග්ගලෙසු පවත්තනට්ඨෙන ඨිතෙ. සාසනන්ති ¶ සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං සාසනං. අට්ඨිතස්සාති කාමසුඛල්ලිකත්තකිලමථානුයොගසඞ්ඛාතෙ අන්තද්වයෙ අට්ඨිතස්ස, ‘‘පරිනිබ්බුතස්සපි භගවතො’’තිපි වදන්ති. සුසණ්ඨිතස්සාති අන්තද්වයවිරහිතාය මජ්ඣිමාය පටිපදාය සුට්ඨු ඨිතස්ස. අමිස්සන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, නිකායන්තරලද්ධීහි අසම්මිස්සං කත්වා අනාකුලං කත්වා වණ්ණයිස්සන්ති වුත්තං හොති. නිස්සාය පුබ්බාචරියානුභාවන්ති පුබ්බාචරියෙහි සංවණ්ණිතං අට්ඨකථං නිස්සාය, න අත්තනො බලෙනාති අධිප්පායො.

අථ පොරාණට්ඨකථාසු විජ්ජමානාසු පුන විනයසංවණ්ණනා කිංපයොජනාති? ආහ කාමඤ්චාතිආදි. තත්ථ කාමන්ති එකන්තෙන, යථිච්ඡකං වා, සබ්බසොති වුත්තං හොති, තස්ස සංවණ්ණිතොයං විනයොති ඉමිනා සම්බන්ධො. පුබ්බාචරියාසභෙහීති මහාකස්සපත්ථෙරාදයො පුබ්බාචරියා එව අකම්පියට්ඨෙන උත්තමට්ඨෙන ච ආසභා, තෙහි පුබ්බාචරියවරෙහීති වුත්තං හොති. කීදිසා පන තෙ පුබ්බාචරියාති? ආහ ඤාණම්බූතිආදි. අග්ගමග්ගඤාණසඞ්ඛාතෙන අම්බුනා සලිලෙන නිද්ධොතානි නිස්සෙසතො ආයතිං අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනෙන ධොතානි විසොධිතානි රාගාදීනි තීණි මලානි කාමාසවාදයො ච චත්තාරො ආසවා යෙහි තෙ ඤාණම්බුනිද්ධොතමලාසවා, තෙහි ඛීණාසවෙහීති අත්ථො. ඛීණාසවභාවෙපි න එතෙ සුක්ඛවිපස්සකාති ආහ ‘‘විසුද්ධවිජ්ජාපටිසම්භිදෙහී’’ති. තත්ථ විජ්ජාති තිස්සො විජ්ජා, අට්ඨ විජ්ජා වා. පටිසම්භිදාප්පත්තෙසුපි මහාකස්සපත්ථෙරාදීනං උච්චිනිත්වා ගහිතතාය තෙසං සද්ධම්මසංවණ්ණනෙ සාමත්ථියං සාතිසයන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සද්ධම්මසංවණ්ණනකොවිදෙහී’’ති.

කිලෙසජාතං, පරික්ඛාරබාහුල්ලං වා සල්ලිඛති තනුං කරොතීති සල්ලෙඛො, අප්පිච්ඡතාදිගුණසමූහො, ඉධ පන ඛීණාසවාධිකාරත්තා පරික්ඛාරබාහුල්ලස්ස සල්ලිඛනවසෙනෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො. සල්ලෙඛෙන නිබ්බත්තං සල්ලෙඛියං, තස්මිං සල්ලෙඛියෙ, ධුතඞ්ගපරිහරණාදිසල්ලෙඛපඅපත්තියන්ති වුත්තං හොති. නොසුලභූපමෙහීති සල්ලෙඛපටිපත්තියා ‘‘අසුකසදිසා’’ති නත්ථි සුලභා උපමා එතෙසන්ති නොසුලභූපමා, තෙහි. මහාවිහාරස්සාති ඉමිනා නිකායන්තරං පටික්ඛිපති ¶ . විහාරසීසෙන හෙත්ථ තත්ථ නිවාසීනඤ්චෙව තෙහි සමලද්ධිකානඤ්ච සබ්බෙසං භික්ඛූනං ගහණං දට්ඨබ්බං. තස්මා තෙසං මහාවිහාරවාසීනං දිට්ඨිසීලවිසුද්ධියා පභවත්තෙන සඤ්ඤාණභූතත්තා ¶ ධම්මසඞ්ගාහකා මහාකස්සපත්ථෙරාදයො ‘‘මහාවිහාරස්ස ධජූපමා’’ති වුත්තා, තෙහි අයං විනයො සංවණ්ණිතො සම්මා අනූනං කත්වා වණ්ණිතො. කථන්ති ආහ ‘‘චිත්තෙහි නයෙහී’’ති. විචිත්තෙහි නයෙහි සම්බුද්ධවරන්වයෙහි සබ්බඤ්ඤුබුද්ධවරං අනුගතෙහි, භගවතො අධිප්පායානුගතෙහි නයෙහීති වුත්තං හොති.

එවං පොරාණට්ඨකථාය අනූනභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි අත්තනො සංවණ්ණනාය පයොජනවිසෙසං අජ්ඣෙසකඤ්ච දස්සෙතුං සංවණ්ණනාතිආදිමාහ. තත්ථ සඞ්ඛතත්තාති රචිතත්තා. න කඤ්චි අත්ථං අභිසම්භුණාතීති න කඤ්චි අත්ථං සාධෙති.

සංවණ්ණනං තඤ්චාතිආදිනා අත්තනො සංවණ්ණනාය කරණප්පකාරං දස්සෙති. තත්ථ තඤ්ච ඉදානි වුච්චමානං සංවණ්ණනං සමාරභන්තො සකලායපි මහාඅට්ඨකථාය ඉධ ගහෙතබ්බතො මහාඅට්ඨකථං තස්සා ඉදානි වුච්චමානාය සංවණ්ණනාය සරීරං කත්වා මහාපච්චරියං යො විනිච්ඡයො වුත්තො, තථෙව කුරුන්දීනාමාදීසු විස්සුතාසු අට්ඨකථාසු යො විනිච්ඡයො වුත්තො, තතොපි විනිච්ඡයතො යුත්තමත්ථං අපරිච්චජන්තො අන්තොගධත්ථෙරවාදං කත්වා සංවණ්ණනං සම්මා සමාරභිස්සන්ති පදත්ථසම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච අත්ථො කථීයති එතායාති අට්ඨකථා ත්ථ-කාරස්ස ට්ඨ-කාරං කත්වා. මහාපච්චරියන්ති මහාපච්චරීනාමිකං. එත්ථ ච පච්චරීති උළුම්පං වුච්චති, තස්මිං නිසීදිත්වා කතත්තා තමෙව නාමං ජාතං. ‘‘කුරුන්දීවල්ලිවිහාරො නාම අත්ථි, තත්ථ කතත්තා ‘කුරුන්දී’ති නාමං ජාත’’න්ති වදන්ති. ආදිසද්දෙන අන්ධකට්ඨකථං සඞ්ඛෙපට්ඨකථඤ්ච සඞ්ගණ්හාති.

යුත්තමත්ථන්ති මහාඅට්ඨකථානයෙන, චතුබ්බිධවිනයයුත්තියා වා යුත්තමත්ථං. ‘‘අට්ඨකථංයෙව ගහෙත්වා සංවණ්ණනං කරිස්සාමී’’ති වුත්තෙ අට්ඨකථාසු වුත්තත්ථෙරවාදානං බාහිරභාවො සියාති තෙපි අන්තොකත්තුකාමො ‘‘අන්තොගධථෙරවාද’’න්ති ආහ, ථෙරවාදෙපි අන්තොකත්වාති වුත්තං හොති.

තං මෙති ගාථාය සොතූහි පටිපජ්ජිතබ්බවිධිං දස්සෙති. තත්ථ ධම්මප්පදීපස්සාති ධම්මො එව මොහන්ධකාරවිද්ධංසනතො පදීපසදිසත්තා පදීපො අස්සාති ධම්මප්පදීපො, භගවා, තස්ස. පතිමානයන්තාති පූජෙන්තා මනසා ගරුං කරොන්තා නිසාමෙන්තු සුණන්තු.

බුද්ධෙනාතිආදිනා ¶ අත්තනො සංවණ්ණනාය ආගමනසුද්ධිදස්සනමුඛෙන පමාණභාවං දස්සෙත්වා අනුසික්ඛිතබ්බතං ¶ දස්සෙති. තත්ථ යථෙව බුද්ධෙන යො ධම්මො විනයො ච වුත්තො, සො තස්ස බුද්ධස්ස යෙහි පුත්තෙහි මහාකස්සපත්ථෙරාදීහි තථෙව ඤාතො, තෙසං බුද්ධපුත්තානං මතිමච්චජන්තා සීහළට්ඨකථාචරියා යස්මා පුරෙ අට්ඨකථා අකංසූති සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. තත්ථ ධම්මොති සුත්තාභිධම්මෙ සඞ්ගණ්හාති. විනයොති සකලං විනයපිටකං. වුත්තොති පාළිතො ච අත්ථතො ච බුද්ධෙන භගවතා වුත්තො. න හි භගවතා අබ්යාකතං නාම තන්තිපදං අත්ථි, තත්ථ තත්ථ භගවතා පවත්තිතපකිණ්ණකදෙසනායෙව හි අට්ඨකථා. තථෙව ඤාතොති යථෙව බුද්ධෙන වුත්තො, තථෙව එකපදම්පි එකක්ඛරම්පි අවිනාසෙත්වා අධිප්පායඤ්ච අවිකොපෙත්වා ඤාතො විදිතොති අත්ථො. තෙසං මතිමච්චජන්තාති තෙසං බුද්ධපුත්තානං මතිසඞ්ඛාතං ථෙරපරම්පරාය උග්ගහෙත්වා ආභතං අබ්බොච්ඡින්නං පාළිවණ්ණනාවසෙන චෙව පාළිමුත්තකවසෙන ච පවත්තං සබ්බං අට්ඨකථාවිනිච්ඡයං අපරිච්චජන්තා. අට්ඨකථා අකංසූති මහාඅට්ඨකථාමහාපච්චරිආදිකා සීහළට්ඨකථායො අකංසු. ‘‘අට්ඨකථාමකංසූ’’තිපි පාඨො, තත්ථාපි සොයෙවත්ථො.

තස්මාති යස්මා තෙසං බුද්ධපුත්තානං අධිප්පායං අවිකොපෙත්වා පුරෙ අට්ඨකථා අකංසු, තස්මා. යං අට්ඨකථාසු වුත්තං, තං සබ්බම්පි පමාණන්ති යොජනා. හීති නිපාතමත්තං හෙතුඅත්ථස්ස තස්මාති ඉමිනායෙව පකාසිතත්තා, අවධාරණත්ථො වා, පමාණමෙවාති. යදි අට්ඨකථාසු වුත්තං සබ්බම්පි පමාණං, එවං සති තත්ථ පමාදලෙඛාපි පමාණං සියාති ආහ ‘‘වජ්ජයිත්වාන පමාදලෙඛ’’න්ති, අපරාපරං ලිඛන්තෙහි පමාදෙන සතිං අපච්චුපට්ඨපෙත්වා අඤ්ඤත්ථ ලිඛිතබ්බං අඤ්ඤත්ථ ලිඛනාදිවසෙන පවත්තිතා පමාදලෙඛා නාම, සා ච සමන්තපාසාදිකායං තත්ථ තත්ථ සයමෙව ආවිභවිස්සති. පුන යස්මාති පදස්ස සම්බන්ධදස්සනවසෙන අයං අත්ථයොජනා – යස්මා අට්ඨකථාසු වුත්තං ඉධ ඉමස්මිං සාසනෙ සික්ඛාසු සගාරවානං පණ්ඩිතානං පමාණමෙව, යස්මා ච අයං වණ්ණනාපි භාසන්තරපරිච්චාගාදිමත්තවිසිට්ඨතාය අත්ථතො අභින්නා, තතො එව පමාණභූතාව හෙස්සති, තස්මා අනුසික්ඛිතබ්බාති.

තතොති තාහි අට්ඨකථාහි. භාසන්තරමෙව හිත්වාති සීහළභාසංයෙව අපනෙත්වා. විත්ථාරමග්ගඤ්ච සමාසයිත්වාති පොරාණට්ඨකථාසු යථාඨානෙ ¶ වත්තබ්බම්පි පදත්ථවිනිච්ඡයාදිකං අතිවිත්ථිණ්ණෙන වචනක්කමෙන චෙව වුත්තමෙව අත්ථනයං අප්පමත්තකවිසෙසෙන පුනප්පුනං කථනෙන ච තත්ථ තත්ථ පපඤ්චිතං තාදිසං විත්ථාරමග්ගං පහාය සල්ලහුකෙන අත්ථවිඤ්ඤාපකෙන පදක්කමෙන චෙව වුත්තනයසදිසං වත්තබ්බං අතිදිසිත්වා ච සඞ්ඛෙපනයෙනෙව වණ්ණයිස්සාමාති අධිප්පායො. සාරත්ථදීපනියං පන විනයටීකායං ‘‘පොරාණට්ඨකථාසු උපරි වුච්චමානම්පි ආනෙත්වා තත්ථ තත්ථ පපඤ්චිතං ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන…පෙ… උපසම්පන්නොති භික්ඛූති එත්ථ අපලොකනාදීනං චතුන්නම්පි ¶ කම්මානං විත්ථාරකථා විය තාදිසං විත්ථාරමග්ගං සඞ්ඛිපිත්වා’’ති වුත්තං, තං තන්තික්කමං කඤ්චි අවොක්කමිත්වාති එත්ථෙව වත්තුං යුත්තං. අඤ්ඤත්ථ පාළියා වත්තබ්බං අඤ්ඤත්ථ කථනඤ්හි තන්තික්කමං වොක්කමිත්වා කථනං නාම. තථා හි වුත්තං ‘‘තථෙව වණ්ණිතුං යුත්තරූපං හුත්වා අනුක්කමෙන ආගතං පාළිං පරිච්චජිත්වා සංවණ්ණනතො සීහළට්ඨකථාසු අයුත්තට්ඨානෙ වණ්ණිතං යථාඨානෙයෙව වණ්ණනතො ච වුත්තං ‘තන්තික්කමං කඤ්චි අවොක්කමිත්වා’’’ති. තස්මා යථාවුත්තනයෙනෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො. කථං පන විත්ථාරමග්ගස්ස සඞ්ඛිපනෙ විනිච්ඡයො න හීයතීති? ආහ ‘‘විනිච්ඡයං සබ්බමසෙසයිත්වා’’ති. සඞ්ඛිපන්තොපි පුනප්පුනං වචනාදිමෙව සඞ්ඛිපන්තො, විනිච්ඡයං පන අට්ඨකථාසු සබ්බාසුපි වුත්තං සබ්බම්පි අසෙසයිත්වා, කිඤ්චිමත්තම්පි අපරිහාපෙත්වාති වුත්තං හොති. තන්තික්කමං කඤ්චි අවොක්කමිත්වාති කඤ්චි පාළික්කමං අනතික්කමිත්වා, අනුක්කමෙනෙව පාළිං වණ්ණයිස්සාමාති අත්ථො.

සුත්තන්තිකානං වචනානමත්ථන්ති වෙරඤ්ජකණ්ඩාදීසු ආගතානං ඣානකථාදීනං සුත්තන්තවචනානං සීහළට්ඨකථාසු ‘‘සුත්තන්තිකානං භාරො’’ති වත්වා අවණ්ණිතබ්බට්ඨානං අත්ථං තංතංසුත්තානුරූපං සබ්බසො පරිදීපයිස්සාමාති අධිප්පායො. හෙස්සතීති භවිස්සති, කරීයිස්සතීති වා අත්ථො. එත්ථ ච පඨමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ ‘‘භාසන්තරපරිච්චාගාදිකං චතුබ්බිධං කිච්චං නිප්ඵාදෙත්වා සුත්තන්තිකානං වචනානමත්ථං පරිදීපයන්තී අයං වණ්ණනා භවිස්සතී’’ති වණ්ණනාවසෙන සමානකත්තුකතා වෙදිතබ්බා. පච්ඡිමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ පන ‘‘හෙට්ඨා වුත්තභාසන්තරපරිච්චාගාදිකං කත්වා සුත්තන්තිකානං වචනානමත්ථං පරිදීපයන්තී අයං වණ්ණනා අම්හෙහි කරීයිස්සතී’’ති එවං ආචරියවසෙන සමානකත්තුකතා වෙදිතබ්බා.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

බාහිරනිදානකථා

ඉදානි ¶ සංවරවිනයපහානවිනයාදීසු බහූසු විනයෙසු අත්තනා ‘‘තං වණ්ණයිස්සං විනය’’න්ති එවං සංවණ්ණෙතබ්බභාවෙන පටිඤ්ඤාතං විනයං දස්සෙන්තො ආහ තත්ථාතිආදි. තත්ථ තත්ථාති යථාවුත්තාසු ගාථාසු. තාව-සද්දො පඨමන්ති ඉමස්මිං අත්ථෙ දට්ඨබ්බො, තෙන පඨමං විනයං වවත්ථපෙත්වා ¶ පච්ඡා තස්ස වණ්ණනං කරිස්සාමාති දීපෙති. වවත්ථපෙතබ්බොති නියමෙතබ්බො. තෙනෙතං වුච්චතීති යස්මා වවත්ථපෙතබ්බො, තෙන හෙතුනා එතං විනයො නාමාතිආදිකං නියාමකවචනං වුච්චතීති අත්ථො. අස්සාති විනයස්ස. මාතිකාති උද්දෙසො. සො හි නිද්දෙසපදානං ජනනීඨානෙ ඨිතත්තා මාතා වියාති ‘‘මාතිකා’’ති වුච්චති.

ඉදානි සංවණ්ණෙතබ්බමත්ථං මාතිකං පට්ඨපෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ වුත්තං යෙනාතිආදි. ඉදං වුත්තං හොති – එතං තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා වෙරඤ්ජායං විහරතීතිආදිනිදානවචනපටිමණ්ඩිතං විනයපිටකං යෙන පුග්ගලෙන වුත්තං, යස්මිං කාලෙ වුත්තං, යස්මා කාරණා වුත්තං, යෙන ධාරිතං, යෙන ච ආභතං, යෙසු පතිට්ඨිතං, එතං යථාවුත්තවිධානං වත්වා තතො තෙන සමයෙනාතිආදිපාඨස්ස අත්ථං අනෙකප්පකාරතො දස්සෙන්තො විනයස්ස අත්ථවණ්ණනං කරිස්සාමීති.

එත්ථ ච වුත්තං යෙන යදා යස්මාති ඉදං වචනං තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවාතිආදිනිදානවචනමත්තං අපෙක්ඛිත්වා වත්තුකාමොපි විසුං අවත්වා ‘‘නිදානෙන ආදිකල්යාණං, ඉදමවොචාති නිගමනෙන පරියොසානකල්යාණ’’න්ති වචනතො නිදානනිගමනානිපි සත්ථුදෙසනාය අනුවිධානත්තා තදන්තොගධානෙවාති නිදානස්සාපි විනයපාළියංයෙව අන්තොගධත්තා වුත්තං යෙන යදා යස්මාති ඉදම්පි විනයපිටකසම්බන්ධංයෙව කත්වා මාතිකං ඨපෙති. මාතිකාය හි එතන්ති වුත්තං විනයපිටකංයෙව සාමඤ්ඤතො සබ්බත්ථ සම්බන්ධමුපගච්ඡති.

ඉදානි පන තං විසුං නීහරිත්වා දස්සෙන්තො තත්ථ වුත්තං යෙනාතිආදිමාහ. තත්ථාති තෙසු මාතිකාපදෙසු. ඉදන්ති තෙන සමයෙනාතිආදිනිදානවචනං. හි-සද්දො යස්මාති අත්ථො දට්ඨබ්බො, යස්මා බුද්ධස්ස භගවතො අත්තපච්චක්ඛවචනං න හොති, තස්මාති වුත්තං හොති. අත්තපච්චක්ඛවචනං න හොතීති අත්තනා පච්චක්ඛං කත්වා වුත්තවචනං න හොති. අථ ¶ වා අත්තනො පච්චක්ඛකාලෙ ධරමානකාලෙ වුත්තවචනං න හොති. තදුභයෙනාපි භගවතො වුත්තවචනං න හොතීති අත්ථො.

පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා

පඨමමහාසඞ්ගීති නාම චෙසාති එත්ථ ච-සද්දො වත්තබ්බසම්පිණ්ඩනත්ථො, උපඤ්ඤාසත්ථො වා, උපඤ්ඤාසොති ච වාක්යාරම්භො වුච්චති. එසා හි ගන්ථකාරානං පකති, යදිදං කිඤ්චි වත්වා පුන අපරං වත්තුමාරභන්තානං ච-සද්දප්පයොගො. යථාපච්චයං තත්ථ තත්ථ දෙසිතත්තා විප්පකිණ්ණානං ධම්මවිනයානං ¶ සභාගත්ථවසෙන සඞ්ගහෙත්වා ගායනං කථනං සඞ්ගීති, මහාවිසයත්තා පූජනීයත්තා ච මහතී සඞ්ගීති මහාසඞ්ගීති. දුතියාදිං උපාදාය චෙසා ‘‘පඨමමහාසඞ්ගීතී’’ති වුත්තා. නිදදාති දෙසනං දෙසකාලාදිවසෙන අවිදිතං විදිතං කත්වා නිදස්සෙතීති නිදානං, තත්ථ කොසල්ලත්ථං.

වෙනෙය්යානං මග්ගඵලුප්පත්තිහෙතුභූතාව කිරියා නිප්පරියායෙන බුද්ධකිච්චන්ති ආහ ‘‘ධම්මචක්කප්පවත්තනඤ්හි ආදිං කත්වා’’ති. තත්ථ සතිපට්ඨානාදිධම්මො එව පවත්තනට්ඨෙන චක්කන්ති ධම්මචක්කං, චක්කන්ති වා ආණා, තං ධම්මතො අනපෙතත්තා ධම්මචක්කං, ධම්මෙන ඤායෙන චක්කන්තිපි ධම්මචක්කං. කතබුද්ධකිච්චෙති නිට්ඨිතබුද්ධකිච්චෙ භගවති ලොකනාථෙති සම්බන්ධො. කුසිනාරායන්ති සමීපත්ථෙ එතං භුම්මවචනං. උපවත්තනෙ මල්ලානං සාලවනෙති තස්ස නගරස්ස උපවත්තනභූතං මල්ලරාජූනං සාලවනුය්යානං දස්සෙති. තත්ථ නගරං පවිසන්තා උය්යානතො උපෙච්ච වත්තන්ති ගච්ඡන්ති එතෙනාති ‘‘උපවත්තන’’න්ති උය්යානස්ස ච නගරස්ස ච මජ්ඣෙ සාලවනං වුච්චති. කුසිනාරාය හි දක්ඛිණපච්ඡිමදිසාය තං උය්යානං හොති, තතො උය්යානතො සාලවනරාජිවිරාජිතො මග්ගො පාචීනාභිමුඛො ගන්ත්වා නගරස්ස දක්ඛිණද්වාරාභිමුඛො උත්තරෙන නිවත්තො, තෙන මග්ගෙන මනුස්සා නගරං පවිසන්ති, තස්මා තං ‘‘උපවත්තන’’න්ති වුච්චති. තත්ථ කිර උපවත්තනෙ අඤ්ඤමඤ්ඤසංසට්ඨවිටපානං සම්පන්නඡායානං සාලපන්තීනමන්තරෙ භගවතො පරිනිබ්බානමඤ්චො පඤ්ඤත්තො, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘යමකසාලානමන්තරෙ’’ති. උපාදීයති කම්මකිලෙසෙහීති උපාදි, විපාකක්ඛන්ධා කටත්තා ච රූපං. තදෙව කම්මකිලෙසෙහි සම්මා අප්පහීනතාය සෙසො, නත්ථි එත්ථ උපාදිසෙසොති අනුපාදිසෙසා, නිබ්බානධාතු, තාය. ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ ¶ චායං කරණනිද්දෙසො. පරිනිබ්බානෙති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං, පරිනිබ්බානහෙතු තස්මිං ඨානෙ සන්නිපතිතානන්ති අත්ථො. සඞ්ඝස්ස ථෙරො ජෙට්ඨො සඞ්ඝත්ථෙරො. එත්ථ ච සඞ්ඝසද්දස්ස භික්ඛුසතසහස්සසද්දසාපෙක්ඛත්තෙපි ගමකත්තා ථෙරසද්දෙන සමාසො යථා දෙවදත්තස්ස ගරුකුලන්ති. ආයස්මා මහාකස්සපො ධම්මවිනයසඞ්ගායනත්ථං භික්ඛූනං උස්සාහං ජනෙසීති සම්බන්ධො.

තථා උස්සාහං ජනනස්ස කාරණමාහ සත්තාහපරිනිබ්බුතෙතිආදි. සත්ත අහානි සමාහටානි සත්තාහං, සත්තාහං පරිනිබ්බුතස්ස අස්සාති සත්තාහපරිනිබ්බුතො, සත්තාහපරිනිබ්බුතෙ සුභද්දෙන වුඩ්ඪපබ්බජිතෙන වුත්තවචනමනුස්සරන්තොති සම්බන්ධො. අලං, ආවුසොතිආදිනා තෙන වුත්තවචනං දස්සෙති. තත්ථ අලන්ති පටික්ඛෙපවචනං. තෙන මහාසමණෙනාති නිස්සක්කෙ කරණවචනං, තතො මහාසමණතො සුට්ඨු මුත්තා මයන්ති අත්ථො, උපද්දුතා ච හොම තදාති අධිප්පායො, හොමාති වා අතීතත්ථෙ වත්තමානවචනං, අහුම්හාති අත්ථො. ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජතීති තිට්ඨති එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති ¶ ඨානං, හෙතු. ඛොති අවධාරණෙ, එතං කාරණං විජ්ජතෙව, නො න විජ්ජතීති අත්ථො. කිං තං කාරණන්ති? ආහ යං පාපභික්ඛූතිආදි. එත්ථ යන්ති නිපාතමත්තං, කාරණනිද්දෙසො වා, යෙන කාරණෙන අන්තරධාපෙය්යුං, තදෙතං කාරණං විජ්ජතීති අත්ථො. අතීතො අතික්කන්තො සත්ථා එත්ථ, එතස්සාති වා අතීතසත්ථුකං, පාවචනං. පධානං වචනං පාවචනං, ධම්මවිනයන්ති වුත්තං හොති. පක්ඛං ලභිත්වාති අලජ්ජීපක්ඛං ලභිත්වා. න චිරස්සෙවාති න චිරෙනෙව. යාව ච ධම්මවිනයො තිට්ඨතීති යත්තකං කාලං ධම්මො ච විනයො ච ලජ්ජීපුග්ගලෙසු තිට්ඨති.

වුත්තඤ්හෙතං භගවතාති පරිනිබ්බානමඤ්චෙ නිපන්නෙන භගවතා වුත්තන්ති අත්ථො. දෙසිතො පඤ්ඤත්තොති සුත්තාභිධම්මපිටකසඞ්ගහිතස්ස ධම්මස්ස චෙව විනයපිටකසඞ්ගහිතස්ස විනයස්ස ච අතිසජ්ජනං පබොධනං දෙසනා. තස්සෙව පකාරතො ඤාපනං අසඞ්කරතො ඨපනං පඤ්ඤාපනං. සො වො මමච්චයෙන සත්ථාති සො ධම්මවිනයො තුම්හාකං මමච්චයෙන සත්ථා මයි පරිනිබ්බුතෙ සත්ථුකිච්චං සාධෙස්සති. සාසනන්ති පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධවසෙන තිවිධං සාසනං, නිප්පරියායතො පන සත්තත්තිංස බොධිපක්ඛියධම්මා. අද්ධනියන්ති අද්ධානක්ඛමං, තදෙව චිරට්ඨිතිකං අස්ස භවෙය්යාති සම්බන්ධො.

ඉදානි ¶ සම්මාසම්බුද්ධෙන අත්තනො කතං අනුග්ගහවිසෙසං විභාවෙන්තො ආහ යඤ්චාහං භගවතාතිආදි. තත්ථ යඤ්චාහන්ති එතස්ස අනුග්ගහිතොති එතෙන සම්බන්ධො. තත්ථ යන්ති යස්මා, යෙන කාරණෙනාති වුත්තං හොති. කිරියාපරාමසනං වා එතං, තෙන අනුග්ගහිතොති එත්ථ අනුග්ගහණං පරාමසති. ධාරෙස්සසීතිආදිකං භගවතා මහාකස්සපත්ථෙරෙන සද්ධිං චීවරපරිවත්තනං කාතුකාමෙන වුත්තවචනං. ධාරෙස්සසි පන මෙ ත්වං කස්සපාති ‘‘කස්සප, ත්වං ඉමානි පරිභොගජිණ්ණානි පංසුකූලානි පාරුපිතුං සක්ඛිස්සසී’’ති වදති, තඤ්ච ඛො න කායබලං සන්ධාය, පටිපත්තිපූරණං පන සන්ධාය එවමාහ. සාණානි පංසුකූලානීති මතකළෙවරං පලිවෙඨෙත්වා ඡඩ්ඩිතානි තුම්බමත්තෙ කිමයො පප්ඵොටෙත්වා ගහිතානි සාණවාකමයානි පංසුකූලචීවරානි. රථිකාදීනං යත්ථ කත්ථචි පංසූනං උපරි ඨිතත්තා අබ්භුග්ගතට්ඨෙන තෙසු කූලමිවාති පංසුකූලං. අථ වා පංසු විය කුච්ඡිතභාවං උලති ගච්ඡතීති පංසුකූලන්ති පංසුකූලසද්දස්ස අත්ථො දට්ඨබ්බො. නිබ්බසනානීති නිට්ඨිතවසනකිච්චානි, පරිභොගජිණ්ණානීති අත්ථො. එකමෙව තං චීවරං අනෙකාවයවත්තා බහුවචනං කතං. සාධාරණපරිභොගෙනාති අත්තනා සමානපරිභොගෙන, සාධාරණපරිභොගෙන ච සමසමට්ඨපනෙන ච අනුග්ගහිතොති සම්බන්ධො.

ඉදානි ¶ නවානුපුබ්බවිහාරඡළභිඤ්ඤාප්පභෙදෙ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ අත්තනා සමසමට්ඨපනත්ථාය භගවතා වුත්තං කස්සපසංයුත්තෙ (සං. නි. 2.152) ආගතං පාළිං පෙය්යාලමුඛෙන ආදිග්ගහණෙන ච සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙන්තො ආහ අහං, භික්ඛවෙතිආදි. තත්ථ යාවදෙ ආකඞ්ඛාමීති යාවදෙව ආකඞ්ඛාමි, යත්තකං කාලං ඉච්ඡාමීති අත්ථො, ‘‘යාවදෙවා’’තිපි පාඨො. නවානුපුබ්බවිහාරඡළභිඤ්ඤාප්පභෙදෙති එත්ථ නවානුපුබ්බවිහාරො නාම අනුපටිපාටියා සමාපජ්ජිතබ්බභාවතො එවංසඤ්ඤිතා නිරොධසමාපත්තියා සහ අට්ඨ රූපාරූපසමාපත්තියො. ඡළභිඤ්ඤා නාම ආසවක්ඛයඤාණෙන සද්ධිං පඤ්චාභිඤ්ඤායො. අත්තනා සමසමට්ඨපනෙනාති ‘‘අහං යත්තකං කාලං යත්තකෙ සමාපත්තිවිහාරෙ අභිඤ්ඤායො ච වළඤ්ජෙමි, තථා කස්සපොපී’’ති එවං යථාවුත්තඋත්තරිමනුස්සධම්මෙ අත්තනා සමසමං කත්වා ඨපනෙන, ඉදඤ්ච උත්තරිමනුස්සධම්මසාමඤ්ඤෙන ථෙරස්ස පසංසාමත්තෙන වුත්තං, න ¶ භගවතා සද්ධිං සබ්බථා සමතාය. භගවතො හි ගුණවිසෙසං උපාදාය සාවකා පච්චෙකබුද්ධා ච කලම්පි කලභාගම්පි න උපෙන්ති, තස්ස කිමඤ්ඤං ආණණ්යං භවිස්සති අඤ්ඤත්ර ධම්මවිනයසඞ්ගායනාති අධිප්පායො. තත්ථ තස්සාති තස්ස අනුග්ගහස්ස, තස්ස මෙති වා අත්ථො ගහෙතබ්බො. පොත්ථකෙසු හි කෙසුචි ‘‘තස්ස මෙ’’ති පාඨො දිස්සති. ආණණ්යං අණණභාවො. සකකවචඉස්සරියානුප්පදානෙනාති එත්ථ චීවරස්ස නිදස්සනවසෙන කවචස්සෙව ගහණං කතං, සමාපත්තියා නිදස්සනවසෙන ඉස්සරියං ගහිතං.

ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං පාළියා විභාවෙන්තො ආහ යථාහාතිආදි. තත්ථ එකමිදාහන්ති එත්ථ ඉදන්ති නිපාතමත්තං. එකං සමයන්ති එකස්මිං සමයෙති අත්ථො. පාවායාති පාවානගරතො. අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නොති දීඝමග්ගප්පටිපන්නො. දීඝපරියායො හෙත්ථ අද්ධානසද්දො. සබ්බං සුභද්දකණ්ඩං විත්ථාරතො වෙදිතබ්බන්ති පඤ්චසතිකක්ඛන්ධකෙ ආගතං සුභද්දකණ්ඩං ඉධ ආනෙත්වා විත්ථාරෙතබ්බං.

තතො පරන්ති සුභද්දකණ්ඩතො පරං. සබ්බං සුභද්දකණ්ඩං විත්ථාරතො වෙදිතබ්බන්ති ඉමිනා ‘‘යං න ඉච්ඡිස්සාම, න තං කරිස්සාමා’’ති එතං පරියන්තං සුභද්දකණ්ඩපාළිං දස්සෙත්වා ඉදානි අවසෙසං උස්සාහජනනප්පකාරප්පවත්තං පාළිමෙව දස්සෙන්තො හන්ද මයං ආවුසොතිආදිමාහ. තත්ථ පුරෙ අධම්මො දිප්පතීති එත්ථ ‘‘අධම්මො නාම දසකුසලකම්මපථපටිපක්ඛභූතො අධම්මො’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) වුත්තං. ධම්මසඞ්ගහණත්ථං උස්සාහජනනප්පසඞ්ගත්තා පන ධම්මවිනයානං අසඞ්ගායනහෙතුදොසගණො සම්භවති, සො එව එත්ථ අධම්මො දිප්පති තප්පටිපක්ඛො ධම්මො ච පටිබාහීයතීති වත්තබ්බං. අපි ච ‘‘අධම්මවාදිනො බලවන්තො හොන්ති ධම්මවාදිනො දුබ්බලා හොන්තී’’ති වුච්චමානත්තා යෙන අධම්මෙන තෙ සුභද්දවජ්ජිපුත්තකාදයො අධම්මවාදිනො, යෙන ච ධම්මෙන ඉතරෙ ධම්මවාදිනොව හොන්ති. තෙයෙව ඉධ ‘‘අධම්මො’’ ¶ ‘‘ධම්මො’’ති ච වත්තබ්බා. තස්මා සීලවිපත්තිආදිහෙතුකො පාපිච්ඡතාදිදොසගණො අධම්මො, තප්පටිපක්ඛො සීලසම්පදාදිහෙතුකො අප්පිච්ඡතාදිගුණසමූහො ධම්මොති ච ගහෙතබ්බං. පුරෙ දිප්පතීති අපි නාම දිප්පති. අථ වා යාව අධම්මො ධම්මං පටිබාහිතුං සමත්ථො හොති, තතො පුරෙතරමෙවාති ¶ අත්ථො. දිප්පතීති දිප්පිස්සති. පුරෙසද්දයොගෙන හි අනාගතත්ථෙ අයං වත්තමානප්පයොගො, යථා පුරා වස්සති දෙවොති. අවිනයොති පහානවිනයාදීනං පටිපක්ඛභූතො අවිනයො.

තෙන හීති උය්යොජනත්ථෙ නිපාතො. සකලනවඞ්ගසත්ථුසාසනපරියත්තිධරෙති සකලං සුත්තගෙය්යාදිනවඞ්ගං එත්ථ, එතස්ස වා අත්ථීති සකලනවඞ්ගං, සත්ථුසාසනං. අත්ථකාමෙන පරියාපුණිතබ්බතො දිට්ඨධම්මිකාදිපුරිසත්ථපරියත්තිභාවතො ච ‘‘පරියත්තී’’ති තීණි පිටකානි වුච්චන්ති, තං සකලනවඞ්ගසත්ථුසාසනසඞ්ඛාතං පරියත්තිං ධාරෙන්තීති සකලනවඞ්ගසත්ථුසාසනපඅයත්තිධරා, තාදිසෙති අත්ථො. සමථභාවනාසිනෙහාභාවෙන සුක්ඛා ලූඛා අසිනිද්ධා විපස්සනා එතෙසන්ති සුක්ඛවිපස්සකා. තිපිටකසබ්බපරියත්තිප්පභෙදධරෙති තිණ්ණං පිටකානං සමාහාරො තිපිටකං, තදෙව නවඞ්ගාදිවසෙන අනෙකභෙදභින්නං සබ්බං පරියත්තිප්පභෙදං ධාරෙන්තීති තිපිටකසබ්බපරියත්තිප්පභෙදධරා.

කිස්ස පනාති කස්මා පන. සික්ඛතීති සෙක්ඛො. තමෙවාහ ‘‘සකරණීයො’’ති. උපරිමග්ගත්තයකිච්චස්ස අපරියොසිතත්තා සකිච්චොති අත්ථො. අස්සාති අනෙන. බහුකාරත්තාති බහුපකාරත්තා. අස්සාති භවෙය්ය. අතිවිය විස්සත්ථොති අතිවිය විස්සාසිකො. නන්ති ආනන්දත්ථෙරං ඔවදතීති සම්බන්ධො. ආනන්දත්ථෙරස්ස කදාචි අසඤ්ඤතාය නවකාය සද්ධිවිහාරිකපරිසාය ජනපදචාරිකාචරණං, තෙසඤ්ච සද්ධිවිහාරිකානං එකක්ඛණෙ උප්පබ්බජ්ජනඤ්ච පටිච්ච මහාකස්සපත්ථෙරො තං නිග්ගණ්හන්තො එවමාහ ‘‘න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසී’’ති. එත්ථ ච වා-සද්දො පදපූරණො, අයං කුමාරො අත්තනො පමාණං න පටිජානාතීති ථෙරං තජ්ජෙන්තො ආහ. තත්රාති එවං සති.

කිඤ්චාපි සෙක්ඛොති ඉදං න සෙක්ඛානං අගතිගමනසබ්භාවෙන වුත්තං, අසෙක්ඛානඤ්ඤෙව පන උච්චිනිත්වා ගහිතත්තාති දට්ඨබ්බං. තස්මා ‘‘කිඤ්චාපි සෙක්ඛො, තථාපි ථෙරො ආයස්මන්තම්පි ආනන්දං උච්චිනතූ’’ති එවමෙත්ථ සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො, න පන කිඤ්චාපි සෙක්ඛො, තථාපි අභබ්බො අගතිං ගන්තුන්ති යොජෙතබ්බං. අභබ්බොතිආදි පනස්ස සභාවකථනං. තත්ථ ¶ ඡන්දාති ඡන්දෙන සිනෙහෙන. අගතිං ගන්තුන්ති අකත්තබ්බං කාතුං. පරියත්තොති අධීතො උග්ගහිතො.

රාජගහං ¶ ඛො මහාගොචරන්ති එත්ථ ගාවො චරන්ති එත්ථාති ගොචරො, ගුන්නං ගොචරට්ඨානං. ගොචරො වියාති ගොචරො, භික්ඛාචරණට්ඨානං. සො මහන්තො අස්සාති මහාගොචරං, රාජගහං. උක්කොටෙය්යාති නිවාරෙය්ය.

සත්තසු සාධුකීළනදිවසෙසූති එත්ථ සංවෙගවත්ථුං කිත්තෙත්වා කිත්තෙත්වා සාධුකං එව පූජාවසෙන කීළනතො සාධුකීළනං. උපකට්ඨාති ආසන්නා. වස්සං උපනෙති උපගච්ඡති එත්ථාති වස්සූපනායිකා.

තත්ර සුදන්ති තස්සං සාවත්ථියං, සුදන්ති නිපාතමත්තං. උස්සන්නධාතුකන්ති උපචිතපිත්තසෙම්හාදිධාතුකං. සමස්සාසෙතුන්ති සන්තප්පෙතුං. දුතියදිවසෙති ජෙතවනවිහාරං පවිට්ඨදිවසතො දුතියදිවසෙති වදන්ති. විරිච්චති එතෙනාති විරෙචනං. ඔසධපරිභාවිතං ඛීරමෙව විරෙචනන්ති ඛීරවිරෙචනං. යං සන්ධායාති යං භෙසජ්ජපානං සන්ධාය වුත්තං. භෙසජ්ජමත්තාති අප්පමත්තකං භෙසජ්ජං. අප්පත්ථො හි අයං මත්තා-සද්දො මත්තා සුඛපරිච්චාගාතිආදීසු (ධ. ප. 290) විය.

ඛණ්ඩඵුල්ලප්පටිසඞ්ඛරණන්ති එත්ථ ඛණ්ඩන්ති ඡින්නං, ඵුල්ලන්ති භින්නං, තෙසං පටිසඞ්ඛරණං අභිනවකරණං.

පරිච්ඡෙදවසෙන වෙදියති දිස්සතීති පරිවෙණං. තත්ථාති තෙසු විහාරෙසු ඛණ්ඩඵුල්ලප්පටිසඞ්ඛරණන්ති සම්බන්ධො. පඨමං මාසන්ති වස්සානස්ස පඨමං මාසං, අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං. සෙනාසනවත්තානං බහූනං පඤ්ඤත්තත්තා, සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 294 ආදයො) සෙනාසනපටිබද්ධානං බහූනං කම්මානං විහිතත්තා ‘‘භගවතා…පෙ… වණ්ණිත’’න්ති වුත්තං.

දුතියදිවසෙති ‘‘ඛණ්ඩඵුල්ලප්පටිසඞ්ඛරණං කරොමා’’ති චින්තිතදිවසතො දුතියදිවසෙ. වස්සූපනායිකදිවසෙයෙව තෙ එවං චින්තෙසුං. සිරියා නිකෙතනමිවාති සිරියා නිවාසනට්ඨානං විය. එකස්මිං පානීයතිත්ථෙ සන්නිපතන්තා පක්ඛිනො විය සබ්බෙසං ජනානං චක්ඛූනි මණ්ඩපෙයෙව නිපතන්තීති වුත්තං ‘එකනිපාතතිත්ථමිව ච දෙවමනුස්සනයනවිහඞ්ගාන’’න්ති. ලොකරාමණෙය්යකන්ති ලොකෙ රමණීයභාවං, රමණං අරහතීති වා ලොකරාමණෙය්යකං ¶ . දට්ඨබ්බසාරමණ්ඩන්ති දට්ඨබ්බෙසු සාරං දට්ඨබ්බසාරං, තතො විප්පසන්නන්ති දට්ඨබ්බසාරමණ්ඩං. අථ වා දට්ඨබ්බො සාරභූතො විසිට්ඨතරො මණ්ඩො ¶ මණ්ඩනං අලඞ්කාරො එතස්සාති දට්ඨබ්බසාරමණ්ඩො, මණ්ඩපො. මණ්ඩං සූරියරස්මිං පාති නිවාරෙතීති මණ්ඩපො. විවිධානි කුසුමදාමානි චෙව මුත්තොලම්බකානි ච විනිග්ගලන්තං වමෙන්තං නික්ඛාමෙන්තමිව චාරු සොභනං විතානං එත්ථාති විවිධකුසුමදාමොලම්බකවිනිග්ගලන්තචාරුවිතානො. නානාපුප්ඵූපහාරවිචිත්තසුපරිනිට්ඨිතභූමිකම්මත්තා එව ‘‘රතනවිචිත්තමණිකොට්ටිමතලමිවා’’ති වුත්තං. එත්ථ ච මණියො කොට්ටෙත්වා කතතලං මණිකොට්ටිමතලං නාම, තමිවාති වුත්තං හොති. ආසනාරහන්ති නිසීදනාරහං. දන්තඛචිතන්ති දන්තෙහි ඛචිතං.

ආවජ්ජෙසීති උපනාමෙසි. අනුපාදායාති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන කඤ්චි ධම්මං අග්ගහෙත්වා. කථාදොසොති කථාය අසච්චං නාම නත්ථි.

යථාවුඩ්ඪන්ති වුඩ්ඪපටිපාටිං අනතික්කමිත්වා. එකෙති මජ්ඣිමභාණකානංයෙව එකෙ. පුබ්බෙ වුත්තම්පි හි සබ්බං මජ්ඣිමභාණකා වදන්තියෙවාති වෙදිතබ්බං. දීඝභාණකා පන ‘‘පදසාව ථෙරො සන්නිපාතමාගතො’’ති වදන්ති. තෙසු කෙචි ‘‘ආකාසෙනා’’ති, ‘‘තෙ සබ්බෙපි තථා තථා ආගතදිවසානම්පි අත්ථිතාය එකමෙකං ගහෙත්වා තථා තථා වදිංසූ’’ති වදන්ති.

කං ධුරං කත්වාති කං ජෙට්ඨකං කත්වා. බීජනිං ගහෙත්වාති එත්ථ බීජනීගහණං පරිසාය ධම්මකථිකානං හත්ථකුක්කුච්චවිනොදනමුඛවිකාරපටිච්ඡාදනත්ථං ධම්මතාවසෙන ආචිණ්ණන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව හි අච්චන්තසඤ්ඤතප්පත්තා බුද්ධාපි සාවකාපි ධම්මකථිකානං ධම්මතාදස්සනත්ථමෙව චිත්තබීජනිං ගණ්හන්ති. පඨමං, ආවුසො උපාලි, පාරාජිකං කත්ථ පඤ්ඤත්තන්ති එත්ථ කථං සඞ්ගීතියා පුබ්බෙ පඨමභාවො සිද්ධොති? පාතිමොක්ඛුද්දෙසානුක්කමාදිනා පුබ්බෙ පඨමභාවස්ස සිද්ධත්තා. යෙභුය්යෙන හි තීණි පිටකානි භගවතො ධරමානකාලෙයෙව ඉමිනා අනුක්කමෙන සජ්ඣායිතානි, තෙනෙව කමෙන පච්ඡාපි සඞ්ගීතානි විසෙසතො විනයාභිධම්මපිටකානීති දට්ඨබ්බං. කිස්මිං වත්ථුස්මින්ති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං. අන්තරා ච, භන්තෙ, රාජගහං අන්තරා ච නාළන්දන්ති රාජගහස්ස ච නාළන්දාය ච අන්තරා, විවරෙ මජ්ඣෙති අත්ථො. අන්තරා-සද්දෙන පන යුත්තත්තා ¶ උපයොගවචනං කතං. රාජාගාරකෙති රඤ්ඤො කීළනත්ථාය කතෙ අගාරකෙ. අම්බලට්ඨිකායන්ති රඤ්ඤො එවංනාමකං උය්යානං. කෙන සද්ධින්ති ඉධ කස්මා වුත්තන්ති? යස්මා පනෙතං න භගවතා එව වුත්තං, රඤ්ඤාපි කිඤ්චි කිඤ්චි වුත්තමත්ථි, තස්මා ‘‘කමාරබ්භා’’ති අවත්වා එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. වෙදෙහිපුත්තෙනාති අයං කොසලරඤ්ඤො ධීතාය පුත්තො, න විදෙහරඤ්ඤො ධීතාය. යස්මා මාතා පනස්ස පණ්ඩිතා, තස්මා සා වෙදෙන ඤාණෙන ඊහති ඝටති වායමතීති ‘‘වෙදෙහී’’ති පාකටනාමා ජාතාති වෙදිතබ්බා.

එවං ¶ නිමිත්තපයොජනකාලදෙසදෙසකකාරකකරණප්පකාරෙහි පඨමමහාසඞ්ගීතිං දස්සෙත්වා ඉදානි තත්ථ වවත්ථාපිතෙසු ධම්මවිනයෙසු නානප්පකාරකොසල්ලත්ථං එකවිධාදිභෙදෙ දස්සෙතුං තදෙතං සබ්බම්පීතිආදිමාහ. තත්ථ අනුත්තරං සම්මාසම්බොධින්ති එත්ථ අනාවරණඤාණපදට්ඨානං මග්ගඤාණං, මග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්ච අනාවරණඤාණං ‘‘සම්මාසම්බොධී’’ති වුච්චති. පච්චවෙක්ඛන්තෙන වාති උදානාදිවසෙන පවත්තධම්මං සන්ධායාහ. විමුත්තිරසන්ති අරහත්තඵලස්සාදං, විමුත්තිසම්පත්තිකං වා අග්ගඵලනිප්ඵාදනතො, විමුත්තිකිච්චං වා කිලෙසානං අච්චන්තවිමුත්තිසම්පාදනතො. අවසෙසං බුද්ධවචනං ධම්මොති එත්ථ යදිපි ධම්මො එව විනයොපි පරියත්තියාදිභාවතො, තථාපි විනයසද්දසන්නිධානෙන භින්නාධිකරණභාවෙන පයුත්තො ධම්ම-සද්දො විනයතන්තිවිරහිතං තන්තිං දීපෙති, යථා පුඤ්ඤඤාණසම්භාරො ගොබලිබද්දන්තිආදි.

අනෙකජාතිසංසාරන්ති ඉමිස්සා ගාථාය අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – අහං ඉමස්ස අත්තභාවගෙහස්ස කාරකං තණ්හාවඩ්ඪකිං ගවෙසන්තො යෙන ඤාණෙන තං දට්ඨුං සක්කා, තං බොධිඤාණං අනිබ්බිසං අලභන්තො එව අභිනීහාරතො පභුති එත්තකං කාලං අනෙකජාතිසතසහස්සසඞ්ඛ්යං ඉමං සංසාරවට්ටං සන්ධාවිස්සං සංසරිං, යස්මා ජරාබ්යාධිමරණමිස්සතාය ජාති නාමෙසා පුනප්පුනං උපගන්තුං දුක්ඛා, න ච සා තස්මිං අදිට්ඨෙ නිවත්තති, තස්මා තං ගවෙසන්තො සන්ධාවිස්සන්ති අත්ථො. දිට්ඨොසීති ඉදානි මයා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣන්තෙන දිට්ඨො අසි. පුන ගෙහන්ති පුන ඉමං අත්තභාවසඞ්ඛාතං මම ගෙහං. න කාහසීති න කරිස්සසි. කාරණමාහ සබ්බා තෙතිආදි. තව සබ්බා අවසෙසකිලෙසඵාසුකා මයා භග්ගා. ඉමස්ස තයා කතස්ස අත්තභාවගෙහස්ස අවිජ්ජාසඞ්ඛාතං කූටං කණ්ණිකමණ්ඩලං ¶ විසඞ්ඛතං විද්ධංසිතං. විසඞ්ඛාරං නිබ්බානං ආරම්මණකරණවසෙන ගතං මම චිත්තං. අහඤ්ච තණ්හානං ඛයසඞ්ඛාතං අරහත්තමග්ගඵලං අජ්ඣගා පත්තොස්මීති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘විසඞ්ඛාරගතං චිත්තමෙව තණ්හානං ඛයං අජ්ඣගා’’ති එවම්පි අත්ථං වදන්ති.

කෙචීති ඛන්ධකභාණකා. පාටිපදදිවසෙති ඉදං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පන්නාති එතෙන සම්බන්ධිතබ්බං, න සබ්බඤ්ඤුභාවප්පත්තස්සාති එතෙන. සොමනස්සමයඤාණෙනාති සොමනස්සසම්පයුත්තඤාණෙන. ආමන්තයාමීති නිවෙදයාමි, බොධෙමීති අත්ථො. අන්තරෙති අන්තරාළෙ, වෙමජ්ඣෙති අත්ථො.

සුත්තන්තපිටකන්ති යථා කම්මමෙව කම්මන්තං, එවං සුත්තමෙව සුත්තන්තන්ති වෙදිතබ්බං. අසඞ්ගීතන්ති සඞ්ගීතික්ඛන්ධක (චූළව. 437 ආදයො) කථාවත්ථුප්පකරණාදිකං. සොළසහි වාරෙහි ¶ උපලක්ඛිතත්තා ‘‘සොළස පරිවාරා’’ති වුත්තං. තථා හි පරිවාරපාළියං (පරි. 1 ආදයො) පඨමං පාරාජිකං කත්ථ පඤ්ඤත්තන්තිආදිනා වුත්තං. පඤ්ඤත්තිවාරො කථාපත්තිවාරො විපත්තිවාරො සඞ්ගහවාරො සමුට්ඨානවාරො අධිකරණවාරො සමථවාරො සමුච්චයවාරොති ඉමෙ අට්ඨ වාරා, තදනන්තරං ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවනපච්චයා පාරාජිකං කත්ථ පඤ්ඤත්ත’’න්ති (පරි. 188) එවං පච්චයමත්තවිසෙසෙන පුන වුත්තා තෙයෙව අට්ඨ වාරා චාති ඉමෙසං සොළසන්නං වාරානං වසෙන භික්ඛුවිභඞ්ගස්ස ච භික්ඛුනීවිභඞ්ගස්ස ච පකාසිතත්තා සොළසහි වාරෙහි උපලක්ඛිතො පරිවාරො ‘‘සොළසපරිවාරො’’ති වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

දළ්හීකම්මසිථිලකරණප්පයොජනාති ඉදං ලොකවජ්ජපණ්ණත්තිවජ්ජෙසු යථාක්කමං යොජෙතබ්බං. සඤ්ඤමවෙලං අභිභවිත්වා පවත්තො ආචාරො අජ්ඣාචාරො, වීතික්කමො. තෙනාති විවිධනයත්තාදිහෙතුනා. එතන්ති විවිධවිසෙසනයත්තාතිආදිගාථාවචනං. එතස්සාති විනයස්ස.

ඉතරං පනාති සුත්තං. අත්තත්ථපරත්ථාදිභෙදෙති එත්ථ ආදි-සද්දෙන දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථෙ ලොකියලොකුත්තරාදිඅත්ථෙ ච සඞ්ගණ්හාති. වෙනෙයජ්ඣාසයානුලොමෙන වුත්තත්තාති විනයං විය ඉස්සරභාවතො ආණාපතිට්ඨාපනවසෙන අදෙසෙත්වා වෙනෙය්යානං අජ්ඣාසයානුලොමෙන චරිතානුරූපං වුත්තත්තා. අනුපුබ්බසික්ඛාදිවසෙන අදෙසෙත්වා වෙනෙය්යානං ¶ කාලන්තරෙ අභිනිබ්බත්තිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සස්සමිව ඵල’’න්ති. උපායසමඞ්ගීනංයෙව නිප්පජ්ජනභාවං දස්සෙන්තො ‘‘ධෙනු විය ඛීර’’න්ති ආහ. න හි ධෙනුං විසාණාදීසු, අකාලෙ වා අවිජාතං වා දොහන්තො ඛීරං පටිලභති.

යන්ති යස්මා. එත්ථාති අභිධම්මෙ. අභිධම්මෙති සුපිනන්තෙන සුක්කවිස්සට්ඨියා අනාපත්තිභාවෙපි අකුසලචෙතනා උපලබ්භතීතිආදිනා විනයපඤ්ඤත්තියා සඞ්කරවිරහිතෙ ධම්මෙ, ‘‘පුබ්බාපරවිරොධාභාවතො සඞ්කරවිරහිතෙ ධම්මෙ’’තිපි වදන්ති. ආරම්මණාදීහීති ආරම්මණසම්පයුත්තකම්මද්වාරපටිපදාදීහි. ලක්ඛණීයත්තාති සඤ්ජානිතබ්බත්තා. යං පනෙත්ථ අවිසිට්ඨන්ති එත්ථ විනයපිටකන්තිආදීසු තීසු සද්දෙසු යං අවිසිට්ඨං සමානං, තං පිටකසද්දන්ති අත්ථො. මා පිටකසම්පදානෙනාති පාළිසම්පදානවසෙන මා ගණ්හිත්ථාති වුත්තං හොති. යථාවුත්තෙනාති එවං දුවිධත්ථෙනාතිආදිනා වුත්තප්පකාරෙන.

දෙසනාසාසනකථාභෙදන්ති එත්ථ දෙසනාභෙදං සාසනභෙදං කථාභෙදන්ති භෙදසද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. භෙදන්ති ච නානත්තන්ති අත්ථො. තෙසූති පිටකෙසු. සික්ඛා ච පහානානි ච ගම්භීරභාවො ¶ ච සික්ඛාපහානගම්භීරභාවො, තඤ්ච යථාරහං පරිදීපයෙති අත්ථො. පරියත්තිභෙදන්ති පරියාපුණනභෙදං විභාවයෙති සම්බන්ධො. යහිං යස්මිං විනයාදිකෙ යං සම්පත්තිඤ්ච විපත්තිඤ්ච යථා පාපුණාති, තම්පි සබ්බං විභාවයෙති සම්බන්ධො. අථ වා යං පරියත්තිභෙදං සම්පත්තිං විපත්තිඤ්ච යහිං යථා පාපුණාති, තම්පි සබ්බං විභාවයෙති යොජෙතබ්බං. පරිදීපනා විභාවනා චාති හෙට්ඨා ගාථාසු වුත්තස්ස අනුරූපතො වුත්තං, අත්ථතො පන එකමෙව.

ආණාරහෙනාති ආණං පණෙතුං අරහතීති ආණාරහො, භගවා සම්මාසම්බුද්ධත්තා. සො හි මහාකාරුණිකතාය ච අවිපරීතතො දෙසකභාවෙන පමාණවචනත්තා ච ආණං පණෙතුං අරහති. වොහාරපරමත්ථානම්පි සම්භවතො ආහ ‘‘ආණාබාහුල්ලතො’’ති. ඉතො පරෙසුපි එසෙව නයො. පඨමන්ති විනයපිටකං. පචුරාපරාධා සෙය්යසකත්ථෙරාදයො. තෙ හි දොසබාහුල්ලතො ‘‘පචුරාපරාධා’’ති වුත්තා ¶ . පචුරො බහුකො බහුලො අපරාධො දොසො වීතික්කමො යෙසන්තෙ පචුරාපරාධා. අනෙකජ්ඣාසයාතිආදීසු ආසයොව අජ්ඣාසයො, සො ච අත්ථතො දිට්ඨි ඤාණඤ්ච. චරියාති රාගචරියාදිකා ඡ මූලචරියා. අථ වා චරියාති චරිතං, තං සුචරිතදුච්චරිතවසෙන දුවිධං. අධිමුත්ති නාම සත්තානං පුබ්බපරිචයවසෙන අභිරුචි, සා දුවිධා හීනපණීතභෙදෙන. යථානුලොමන්ති අජ්ඣාසයාදීනං අනුරූපං. යථාධම්මන්ති ධම්මසභාවානුරූපං.

සංවරාසංවරොති එත්ථ ඛුද්දකො මහන්තො ච සංවරොති අත්ථො. වුඩ්ඪිඅත්ථො හෙත්ථ අ-කාරො. දිට්ඨිවිනිවෙඨනාති දිට්ඨියා විමොචනං. සුත්තන්තපාළියං විවිච්චෙව කාමෙහීතිආදිනා (දී. නි. 1.226; සං. නි. 2.152) සමාධිදෙසනාබාහුල්ලතො සුත්තන්තපිටකෙ ‘‘අධිචිත්තසික්ඛා’’ති වුත්තං. වීතික්කමප්පහානං කිලෙසානන්ති සංකිලෙසධම්මානං, කම්මකිලෙසානං වා යො කායවචීද්වාරෙහි වීතික්කමො, තස්ස පහානං. අනුසයවසෙන සන්තානමනුවත්තන්තා කිලෙසා පරියුට්ඨිතාපි සීලභෙදවසෙන වීතික්කමිතුං න ලභන්තීති ආහ ‘‘වීතික්කමපටිපක්ඛත්තා සීලස්සා’’ති. පරියුට්ඨානප්පහානන්ති ඔකාසදානවසෙන චිත්තෙ කුසලප්පවත්තිං පරියාදියිත්වා සමුප්පත්තිවසෙන ඨානං පරියුට්ඨානං, තස්ස පහානං. අනුසයප්පහානන්ති අරියමග්ගෙන අප්පහීනභාවෙන සන්තානෙ කාරණලාභෙ උප්පජ්ජනාරහා ථාමගතා කාමරාගාදයො සත්ත කිලෙසා සන්තානෙ අනු අනු සයනතො අනුසයා නාම, තෙසං පහානං.

තදඞ්ගප්පහානන්ති තෙන තෙන දානසීලාදිකුසලඞ්ගෙන තස්ස තස්ස අකුසලඞ්ගස්ස පහානං තදඞ්ගප්පහානං. දුච්චරිතසංකිලෙසස්ස පහානන්ති කායවචීදුච්චරිතමෙව යත්ථ උප්පජ්ජති, තං සන්තානං සම්මා ¶ කිලෙසෙති උපතාපෙතීති සංකිලෙසො, තස්ස තදඞ්ගවසෙන පහානං. සමාධිස්ස කාමච්ඡන්දපටිපක්ඛත්තා සුත්තන්තපිටකෙ තණ්හාසංකිලෙසස්ස පහානං වුත්තං. අත්තාදිසුඤ්ඤසභාවධම්මප්පකාසනතො අභිධම්මපිටකෙ දිට්ඨිසංකිලෙසස්ස පහානං වුත්තං.

එකමෙකස්මිඤ්චෙත්ථාති එත්ථ එතෙසු තීසු පිටකෙසු එකෙකස්මිං පිටකෙති අත්ථො. ධම්මොති පාළීති එත්ථ ධම්මස්ස සීලාදිවිසිට්ඨත්ථයොගතො, බුද්ධානං සභාවනිරුත්තිභාවතො ච පකට්ඨානං උක්කට්ඨානං වචනප්පබන්ධානං ¶ ආළි පන්තීති පාළි, පරියත්තිධම්මො. සම්මුතිපරමත්ථභෙදස්ස අත්ථස්ස අනුරූපවාචකභාවෙන පරමත්ථසද්දෙසු එකන්තෙන භගවතා මනසා වවත්ථාපිතො නාමපඤ්ඤත්තිප්පබන්ධො පාළිධම්මො නාම. දෙසනාය ධම්මස්ස ච කො විසෙසොති චෙ? යථාවුත්තනයෙන මනසා වවත්ථාපිතධම්මස්ස පරෙසං බොධනභාවෙන අතිසජ්ජනා වාචාය පකාසනා ‘‘දෙසනා’’ති වෙදිතබ්බා. තෙනාහ – ‘‘දෙසනාති තස්සා මනසා වවත්ථාපිතාය පාළියා දෙසනා’’ති. තදුභයම්පි පන පරමත්ථතො සද්දො එව පරමත්ථවිනිමුත්තාය සම්මුතියා අභාවා. ඉමමෙව නයං ගහෙත්වා කෙචි ආචරියා ‘‘ධම්මො ච දෙසනා ච පරමත්ථතො සද්දො එවා’’ති වොහරන්ති, තෙපි අනුපවජ්ජායෙව. යථා ‘‘කාමාවචරපටිසන්ධිවිපාකා පරිත්තාරම්මණා’’ති වුච්චන්ති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. න හි ‘‘කාමාවචරපටිසන්ධිවිපාකා නිබ්බත්තිතපරමත්ථවිසයායෙවා’’ති සක්කා වත්තුං ඉත්ථිපුරිසාදිආකාරපරිවිතක්කපුබ්බකානං රාගාදිඅකුසලානං මෙත්තාදිකුසලානඤ්ච ආරම්මණං ගහෙත්වාපි සමුප්පජ්ජනතො. පරමත්ථධම්මමූලකත්තා පනස්ස පරිකප්පස්ස පරමත්ථවිසයතා සක්කා පඤ්ඤපෙතුං, එවමිධාපීති දට්ඨබ්බං. තීසුපි චෙතෙසු එතෙ ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධා ගම්භීරාති සම්බන්ධො. එත්ථ ච පිටකාවයවානං ධම්මාදීනං වුච්චමානො ගම්භීරභාවො තංසමුදායස්ස පිටකස්සාපි වුත්තො යෙවාති දට්ඨබ්බො. දුක්ඛෙන ඔගය්හන්ති, දුක්ඛො වා ඔගාහො ඔගාහනං අන්තොපවිසනමෙතෙසූති දුක්ඛොගාහා. එත්ථාති එතෙසු පිටකෙසු, නිද්ධාරණෙ චෙතං භුම්මවචනං.

හෙතුනො ඵලං හෙතුඵලං. ධම්මාභිලාපොති අත්ථබ්යඤ්ජනකො අවිපරීතාභිලාපො. විසයතො අසම්මොහතො චාති ලොකියලොකුත්තරානං යථාක්කමං අවබොධප්පකාරදස්සනං, එතස්ස අවබොධොති ඉමිනා සම්බන්ධො. ලොකියො හි ධම්මත්ථාදිං ආලම්බිත්වාව පවත්තනතො විසයතො අවබොධොති වුච්චති. ලොකුත්තරො පන නිබ්බානාරම්මණතාය තං අනාලම්බමානොපි තබ්බිසයමොහවිද්ධංසනෙන ධම්මාදීසු පවත්තනතො අසම්මොහතො අවබොධොති වුච්චති. අත්ථානුරූපං ධම්මෙසූති කාරියානුරූපං කාරණෙසූති අත්ථො. පඤ්ඤත්තිපථානුරූපං පඤ්ඤත්තීසූති ඡබ්බිධනාමපඤ්ඤත්තියා පථො පඤ්ඤත්තිපථො, තස්ස අනුරූපං පඤ්ඤත්තීසූති අත්ථො.

ධම්මජාතන්ති ¶ ¶ කාරණප්පභෙදො කාරණමෙව වා. අත්ථජාතන්ති කාරියප්පභෙදො, කාරියමෙව වා. යා චායං දෙසනාති සම්බන්ධො. යො චෙත්ථාති එතාසු ධම්මත්ථදෙසනාසු යො පටිවෙධොති අත්ථො. එත්ථාති එතෙසු තීසු පිටකෙසු.

අලගද්දූපමාති එත්ථ අලගද්දසද්දෙන අලගද්දග්ගහණං වුච්චති වීණාවාදනං වීණාතිආදීසු විය, ගහණඤ්චෙත්ථ යථා ඩංසති, තථා දුග්ගහණං දට්ඨබ්බං, ඉතරග්ගහණෙ විරොධාභාවා. තස්මා අලගද්දස්ස ගහණං උපමා එතිස්සාති අලගද්දූපමා. අලගද්දොති චෙත්ථ ආසිවිසො වුච්චති. සො හි අලං පරියත්තො, ජීවිතහරණසමත්ථො වා විසසඞ්ඛාතො ගදො අස්සාති ‘‘අලංගදො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘අලගද්දො’’ති වුච්චති.

වට්ටතො නිස්සරණං අත්ථො පයොජනං එතිස්සාති නිස්සරණත්ථා. භණ්ඩාගාරිකො වියාති භණ්ඩාගාරිකො, ධම්මරතනානුපාලකො, තස්ස අත්ථනිරපෙක්ඛස්ස පරියත්ති භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති. දුග්ගහිතානීති දුට්ඨු ගහිතානි. තෙනාහ ‘‘උපාරම්භාදිහෙතු පරියාපුටා’’ති. එත්ථ ච උපාරම්භො නාම පරියත්තිං නිස්සාය පරවම්භනං. ආදි-සද්දෙන ඉතිවාදප්පමොක්ඛලාභසක්කාරාදිං සඞ්ගණ්හාති. යං සන්ධායාති යං පරියත්තිදුග්ගහණං සන්ධාය. වුත්තන්ති අලගද්දූපමසුත්තෙ (ම. නි. 1.238) වුත්තං. තඤ්චස්ස අත්ථං නානුභොන්තීති තඤ්ච අස්ස ධම්මස්ස සීලපරිපූරණාදිසඞ්ඛාතං අත්ථං එතෙ දුග්ගහිතගාහිනො නානුභොන්ති න වින්දන්ති. පටිවිද්ධාකුප්පොති පටිවිද්ධඅරහත්තඵලො.

ඉදානි තීසු පිටකෙසු යථාරහං සම්පත්තිවිපත්තියො නිද්ධාරෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ විනයෙ පනාතිආදි. තත්ථ තාසංයෙවාති අවධාරණං ඡළභිඤ්ඤාචතුපටිසම්භිදානං විනයෙ පභෙදවචනාභාවං සන්ධාය වුත්තං. වෙරඤ්ජකණ්ඩෙ (පාරා. 12) හි තිස්සො විජ්ජාව විභත්තා. දුතියෙ තාසංයෙවාති අවධාරණං චතස්සො පටිසම්භිදා අපෙක්ඛිත්වා කතං තිස්සන්නම්පි විජ්ජානං ඡසු අභිඤ්ඤාසු අන්තොපවිට්ඨත්තා. තාසඤ්චාති එත්ථ ච-සද්දෙන සෙසානම්පි තත්ථ අත්ථිභාවං දීපෙති. අභිධම්මපිටකෙ හි තිස්සො විජ්ජා ඡ අභිඤ්ඤා චතස්සො පටිසම්භිදා ච වුත්තා එව. පටිසම්භිදානං තත්ථෙව සම්මා විභත්තභාවං දීපෙතුං තත්ථෙවාති අවධාරණං කතං. උපාදින්නඵස්සොති මග්ගෙන මග්ගපටිපාදනඵස්සො. තෙසන්ති තෙසං පිටකානං. එතන්ති එතං බුද්ධවචනං.

චතුත්තිංසෙව ¶ සුත්තන්තාති ගාථාය අයමත්ථයොජනා – යස්ස නිකායස්ස සුත්තගණනතො චතුත්තිංසෙව සුත්තන්තා වග්ගසඞ්ගහවසෙන තයො වග්ගා යස්ස සඞ්ගහස්සාති තිවග්ගො සඞ්ගහො, එස පඨමො නිකායො ඉධ දීඝනිකායොති. අනුලොමිකොති අපච්චනීකො, අත්ථානුලොමනතො අන්වත්ථනාමොති ¶ වුත්තං හොති. එකනිකායම්පීති එකසමූහම්පි. එවං චිත්තන්ති එවං විචිත්තං. යථයිදන්ති යථා ඉමෙ. පොණිකචික්ඛල්ලිකා ඛත්තියා, තෙසං නිවාසො ‘‘පොණිකනිකායො චික්ඛල්ලිකනිකායො’’ති වුච්චති. පඤ්චදසවග්ගපරිග්ගහොති පඤ්චදසහි වග්ගෙහි පරිග්ගහිතො. සුත්තන්තානං සහස්සානි සත්ත සුත්තසතානි චාති පාඨෙ සුත්තන්තානං සත්තසහස්සානි සත්ත සුත්තසතානි චාති යොජෙතබ්බං. කත්ථචි පන ‘‘සත්ත සුත්තසහස්සානි, සත්ත සුත්තසතානි චා’’ති පාඨො. පුබ්බෙ නිදස්සිතාති සුත්තන්තපිටකනිද්දෙසෙ නිදස්සිතා.

වෙදන්ති ඤාණං. තුට්ඨින්ති පීතිං. ධම්මක්ඛන්ධවසෙනාති ධම්මරාසිවසෙන. ද්වාසීතිසහස්සානි බුද්ධතො ගණ්හින්ති සම්බන්ධො. ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතොති ධම්මසෙනාපතිආදීනං භික්ඛූනං සන්තිකා තෙහියෙව දෙසිතානි ද්වෙ සහස්සානි ගණ්හිං. මෙති මම හදයෙ, ඉති ආනන්දත්ථෙරො අත්තානං නිද්දිසති. යෙ ධම්මා මම හදයෙ පවත්තිනො, තෙ චතුරාසීතිසහස්සානීති යොජනා. ඉදඤ්ච භගවතො ධරමානකාලෙ උග්ගහිතධම්මක්ඛන්ධවසෙන වුත්තං, පරිනිබ්බුතෙ පන භගවති ආනන්දත්ථෙරෙන දෙසිතානං සුභසුත්ත(දඊ. නි. 1.444 ආදයො) ගොපකමොග්ගල්ලානසුත්තානං (ම. නි. 3.79 ආදයො), තතියසඞ්ගීතියං මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරෙන කථිතකථාවත්ථුප්පකරණස්ස ච වසෙන ධම්මක්ඛන්ධානං චතුරාසීතිසහස්සතොපි අධිකතා වෙදිතබ්බා.

එකානුසන්ධිකං සුත්තන්ති සතිපට්ඨානාදි (දී. නි. 2.372 ආදයො; ම. නි. 1.105 ආදයො). අනෙකානුසන්ධිකන්ති පරිනිබ්බානසුත්තාදි (දී. නි. 2.134 ආදයො). තඤ්හි නානාඨානෙසු නානාධම්මදෙසනානං වසෙන පවත්තං. තිකදුකභාජනං ධම්මසඞ්ගණියං නික්ඛෙපකණ්ඩ(ධ. ස. 985 ආදයො) අට්ඨකථාකණ්ඩවසෙන (ධ. ස. 1384 ආදයො) ගහෙතබ්බං. චිත්තවාරභාජනන්ති ඉදං චිත්තුප්පාදකණ්ඩවසෙන (ධ. ස. 1 ආදයො) වුත්තං. අත්ථි වත්ථූතිආදීසු වත්ථු නාම සුදින්නකණ්ඩාදි (පාරා. 24 ආදයො). මාතිකාති සික්ඛාපදං. අන්තරාපත්තීති සික්ඛාපදන්තරෙසු අඤ්ඤස්මිං වත්ථුස්මිං පඤ්ඤත්තා ආපත්ති. තිකච්ඡෙදොති තිකපාචිත්තියාදිතිකපරිච්ඡෙදො ¶ . බුද්ධවචනං සඞ්ගහිතන්ති සම්බන්ධො. අස්සාති බුද්ධවචනස්ස. සඞ්ගීතිපරියොසානෙ සාධුකාරං දදමානා වියාති සම්බන්ධො. අච්ඡරං පහරිතුං යුත්තානි අච්ඡරියානි, පුප්ඵවස්සචෙලුක්ඛෙපාදීනි. යා ‘‘පඤ්චසතා’’ති ච ‘‘ථෙරිකා’’ති ච පවුච්චති, අයං පඨමමහාසඞ්ගීති නාමාති සම්බන්ධො.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං

පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

දුතියසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා

එවං ¶ පඨමමහාසඞ්ගීතිං දස්සෙත්වා යදත්ථං සා ඉධ දස්සිතා, තං නිගමනවසෙන දස්සෙන්තො ඉමිස්සාතිආදිමාහ. තත්රායං ආචරියපරම්පරාති තස්මිං ජම්බුදීපෙ අයං ආචරියානං පවෙණී පටිපාටි. විජිතාවිනොති විජිතසබ්බකිලෙසපටිපක්ඛත්තා විජිතවන්තො. ජම්බුසිරිව්හයෙති ජම්බුසදිසො සිරිමන්තො අව්හයො නාමං යස්ස දීපස්ස, තස්මිං ජම්බුදීපෙති වුත්තං හොති. මහන්තෙන හි ජම්බුරුක්ඛෙන අභිලක්ඛිතත්තා දීපොපි ‘‘ජම්බූ’’ති වුච්චති. අච්ඡිජ්ජමානං අවිනස්සමානං කත්වා. විනයවංසන්තිආදීහි තීහි විනයපාළියෙව කථිතා පරියායවචනත්තා තෙසං. පකතඤ්ඤුතන්ති වෙය්යත්තියං, පටුභාවන්ති වුත්තං හොති. ධුරග්ගාහොති පධානග්ගාහී, සබ්බෙසං පාමොක්ඛො හුත්වා ගණ්හීති වුත්තං හොති. භික්ඛූනං සමුදායො සමූහො භික්ඛුසමුදායො.

යදාති නිබ්බායිංසූති සම්බන්ධො. ජොතයිත්වා ච සබ්බධීති තමෙව සද්ධම්මං සබ්බත්ථ පකාසයිත්වා. ජුතිමන්තොති පඤ්ඤාජුතියා යුත්තා, තෙජවන්තො වා, මහානුභාවාති අත්ථො. නිබ්බායිංසූති අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා නිබ්බායිංසු. අනාලයාති අසඞ්ගා.

අථාති පච්ඡා, යදා පරිනිබ්බායිංසු, තතො පරන්ති අත්ථො. කප්පති සිඞ්ගීලොණකප්පොති එත්ථ කප්ප-සද්දො විකප්පත්ථො, තෙන සිඞ්ගීලොණවිකප්පොපි කප්පති. ඉදම්පි පක්ඛන්තරං කප්පතීති අත්ථො, එවං සබ්බත්ථ. තත්ථ සිඞ්ගෙන ලොණං පරිහරිත්වා අලොණකපිණ්ඩපාතෙන සද්ධිං භුඤ්ජිතුං කප්පති ¶ , සන්නිධිං න කරොතීති අධිප්පායො. කප්පති ද්වඞ්ගුලකප්පොති ද්වඞ්ගුලං අතික්කන්තාය ඡායාය විකාලෙ භොජනං භුඤ්ජිතුං කප්පතීති අත්ථො. කප්පති ගාමන්තරකප්පොති ‘‘ගාමන්තරං ගමිස්සාමී’’ති පවාරිතෙන අනතිරිත්තභොජනං භුඤ්ජිතුං කප්පතීති අත්ථො. කප්පති ආවාසකප්පොති එකසීමාය නානාසෙනාසනෙසු විසුං විසුං උපොසථාදීනි සඞ්ඝකම්මානි කාතුං වට්ටතීති අත්ථො. කප්පති අනුමතිකප්පොති ‘‘අනාගතානං ආගතකාලෙ අනුමතිං ගහෙස්සාමා’’ති තෙසු අනාගතෙසුයෙව වග්ගෙන සඞ්ඝෙන කම්මං කත්වා පච්ඡා අනුමතිං ගහෙතුං කප්පති, වග්ගකම්මං න හොතීති අධිප්පායො. කප්පති ආචිණ්ණකප්පොති ආචරියුපජ්ඣායෙහි ආචිණ්ණො කප්පතීති අත්ථො. සො පන එකච්චො කප්පති ධම්මිකො, එකච්චො න කප්පති අධම්මිකොති වෙදිතබ්බො. කප්පති අමථිතකප්පොති යං ඛීරං ඛීරභාවං විජහිතං දධිභාවං අසම්පත්තං, තං භුත්තාවිනා පවාරිතෙන අනතිරිත්තං භුඤ්ජිතුං කප්පතීති අත්ථො. කප්පති ජළොගිං පාතුන්ති එත්ථ ජළොගීති තරුණසුරා, යං මජ්ජසම්භාරං එකතො කතං මජ්ජභාවමසම්පත්තං, තං පාතුං වට්ටතීති අධිප්පායො. ජාතරූපරජතන්ති එත්ථ සරසතො විකාරං අනාපජ්ජිත්වා සබ්බදා ජාතරූපමෙව හොතීති ජාතං රූපං ¶ එතස්සාති ජාතරූපං, සුවණ්ණං. ධවලසභාවතාය රාජතීති රජතං, රූපියං. සුසුනාගපුත්තොති සුසුනාගස්ස පුත්තො. කාකණ්ඩකපුත්තොති කාකණ්ඩකස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො. වජ්ජීසූති ජනපදනාමත්තා බහුවචනං කතං.

තදහුපොසථෙති එත්ථ තදහූති තස්මිං අහනි. උපවසන්ති එත්ථාති උපොසථො, උපවසන්තීති ච සීලසමාදානෙන වා අනසනාදිනා වා උපෙතා හුත්වා වසන්තීති අත්ථො. කංසපාතින්ති සුවණ්ණපාතිං. මාසකරූපන්ති මාසකො එව. සබ්බං තාව වත්තබ්බන්ති ඉමිනා සත්තසතිකක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 446 ආදයො) ආගතා සබ්බාපි පාළි ඉධ ආනෙත්වා වත්තබ්බාති දස්සෙති. සඞ්ගායිතසදිසමෙව සඞ්ගායිංසූති සම්බන්ධො.

සා පනායං සඞ්ගීතීති සම්බන්ධො. තෙසූති තෙසු සඞ්ගීතිකාරකෙසු ථෙරෙසු. විස්සුතා එතෙ සද්ධිවිහාරිකා ඤෙය්යාති සම්බන්ධො. සාණසම්භූතොති සාණදෙසවාසී සම්භූතත්ථෙරො. දුතියො සඞ්ගහොති සම්බන්ධිතබ්බං. පන්නභාරාති පතිතක්ඛන්ධභාරා.

අබ්බුදන්ති ¶ උපද්දවං වදන්ති. ‘‘භගවතො වචනං ථෙනෙත්වා අත්තනො වචනස්ස දීපනතො අබ්බුදන්ති චොරකම්ම’’න්ති එකෙ. ඉදන්ති වක්ඛමානනිදස්සනං. සන්දිස්සමානා මුඛා සම්මුඛා. භාවිතමග්ගන්ති උප්පාදිතජ්ඣානං. සාධු සප්පුරිසාති එත්ථ සාධූති ආයාචනත්ථෙ නිපාතො, තං යාචාමීති අත්ථො. හට්ඨපහට්ඨොති පුනප්පුනං සන්තුට්ඨො. උදග්ගුදග්ගොති සරීරවිකාරුප්පාදනපීතිවසෙන උදග්ගුදග්ගො, පීතිමා හි පුග්ගලො කායචිත්තානං උග්ගතත්තා ‘‘උදග්ගුදග්ගො’’ති වුච්චති.

තෙන ඛො පන සමයෙනාති යස්මිං සමයෙ දුතියං සඞ්ගීතිං අකරිංසු, තස්මිං සමයෙති අත්ථො. තං අධිකරණං න සම්පාපුණිංසූති තං වජ්ජිපුත්තකෙහි උප්පාදිතං අධිකරණං විනිච්ඡිනිතුං න සම්පාපුණිංසු නාගමිංසු. නො අහුවත්ථාති සම්බන්ධො. යාවතායුකං ඨත්වා පරිනිබ්බුතාති සම්බන්ධො. කිං පන කත්වා ථෙරා පරිනිබ්බුතාති? ආහ දුතියං සඞ්ගහං කත්වාතිආදි. අනිච්චතාවසන්ති අනිච්චතාධීනතං. ජම්මින්ති ලාමකං. දුරභිසම්භවං අනභිභවනීයං අතික්කමිතුං අසක්කුණෙය්යං අනිච්චතං එවං ඤත්වාති සම්බන්ධො.

දුතියසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

තතියසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා

සත්ත ¶ වස්සානීති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. අතිච්ඡථාති අතික්කමිත්වා ඉච්ඡථ, ඉතො අඤ්ඤත්ථ ගන්ත්වා භික්ඛං පරියෙසථාති අත්ථො. භත්තවිස්සග්ගකරණත්ථායාති භත්තස්ස අජ්ඣොහරණකිච්චත්ථාය, භුඤ්ජනත්ථායාති අත්ථො. ‘‘සොළසවස්සො’’ති උද්දෙසො කථනං අස්ස අත්ථීති සොළසවස්සුද්දෙසිකො, ‘‘සොළසවස්සිකො’’ති අත්ථො.

තීසු වෙදෙසූතිආදීසු ඉරුවෙදයජුවෙදසාමවෙදසඞ්ඛාතෙසු තීසු වෙදෙසු. තයො එව කිර වෙදා අට්ඨකාදීහි ධම්මිකෙහි ඉසීහි ලොකස්ස සග්ගමග්ගවිභාවනත්ථාය කතා. තෙනෙව හි තෙ තෙහි වුච්චන්ති. ආථබ්බණවෙදො පන පච්ඡා අධම්මිකෙහි බ්රාහ්මණෙහි පාණවධාදිඅත්ථාය කතො. පුරිමෙසු ච තීසු වෙදෙසු තෙහෙව ධම්මිකසාඛායො අපනෙත්වා යාගවධාදිදීපිකා අධම්මිකසාඛා පක්ඛිත්තාති වෙදිතබ්බා. නිඝණ්ඩූති රුක්ඛාදීනං වෙවචනප්පකාසකං පරියායනාමානුරූපං සත්ථං. තඤ්හි ලොකෙ ‘‘නිඝණ්ඩූ’’ති ¶ වුච්චති. කෙටුභන්ති කිටති ගමෙති කිරියාදිවිභාගන්ති කෙටුභං, කිරියාකප්පවිකප්පො කවීනං උපකාරසත්ථං. එත්ථ ච කිරියාකප්පවිකප්පොති වචීභෙදාදිලක්ඛණා කිරියා කප්පීයති විකප්පීයති එතෙනාති කිරියාකප්පො, සො පන වණ්ණපදබන්ධපදත්ථාදිවිභාගතො බහුවිකප්පොති ‘‘කිරියාකප්පවිකප්පො’’ති වුච්චති. ඉදඤ්ච මූලකිරියාකප්පගන්ථං සන්ධාය වුත්තං. සහ නිඝණ්ඩුනා කෙටුභෙන ච සනිඝණ්ඩුකෙටුභා, තයො වෙදා, තෙසු සනිඝණ්ඩුකෙටුභෙසු. ඨානකරණාදිවිභාගතො ච නිබ්බචනවිභාගතො ච අක්ඛරා පභෙදීයන්ති එතෙනාති අක්ඛරප්පභෙදො, සික්ඛා ච නිරුත්ති ච. සහ අක්ඛරප්පභෙදෙනාති සාක්ඛරප්පභෙදා, තෙසු සාක්ඛරප්පභෙදෙසු. ආථබ්බණවෙදං චතුත්ථං කත්වා ‘‘ඉතිහ ආස ඉතිහ ආසා’’ති ඊදිසවචනපටිසංයුත්තො පොරාණකථාසඞ්ඛාතො ඉතිහාසො පඤ්චමො එතෙසන්ති ඉතිහාසපඤ්චමා, තයො වෙදා, තෙසු ඉතිහාසපඤ්චමෙසු.

යස්ස චිත්තන්තිආදි පඤ්හද්වයං ඛීණාසවානං චුතිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ පඨමපඤ්හෙ උප්පජ්ජතීති උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිතාය උප්පජ්ජති. න නිරුජ්ඣතීති නිරොධක්ඛණං අප්පත්තතාය න නිරුජ්ඣති. තස්ස චිත්තන්ති තස්ස පුග්ගලස්ස තං චිත්තං කිං නිරුජ්ඣිස්සති ආයතිඤ්ච නුප්පජ්ජිස්සතීති පුච්ඡා, තස්සා ච විභජ්ජබ්යාකරණීයතාය එවමෙත්ථ විස්සජ්ජනං වෙදිතබ්බං. අරහතො පච්ඡිමචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති, න නිරුජ්ඣති, ආයතිඤ්ච නුප්පජ්ජිස්සති, අවස්සමෙව නිරොධක්ඛණං පත්වා නිරුජ්ඣිස්සති, තතො අප්පටිසන්ධිකත්තා අඤ්ඤං නුප්පජ්ජිස්සති. ඨපෙත්වා පන පච්ඡිමචිත්තසමඞ්ගිං ඛීණාසවං ඉතරෙසං උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිචිත්තං ¶ උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිතාය උප්පජ්ජති භඞ්ගං අප්පත්තතාය න නිරුජ්ඣති, භඞ්ගං පන පත්වා නිරුජ්ඣිස්සතෙව, අඤ්ඤං පන තස්මිං වා අඤ්ඤස්මිං වා අත්තභාවෙ උප්පජ්ජිස්සති චෙව නිරුජ්ඣිස්සති චාති. යස්ස වා පනාතිආදි දුතියපඤ්හෙ පන නිරුජ්ඣිස්සති නුප්පජ්ජිස්සතීති යස්ස චිත්තං උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිතාය භඞ්ගක්ඛණං පත්වා නිරුජ්ඣිස්සති අප්පටිසන්ධිකතාය නුප්පජ්ජිස්සති, තස්ස ඛීණාසවස්ස තං චිත්තං කිං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣතීති පුච්ඡා, තස්සා එකංසබ්යාකරණීයතාය ‘‘ආමන්තා’’ති විස්සජ්ජනං වෙදිතබ්බං. උද්ධං වා අධො වා හරිතුං අසක්කොන්තොති උපරිමපදෙ වා හෙට්ඨිමපදං හෙට්ඨිමපදෙ වා උපරිමපදං අත්ථතො සමන්නාහරිතුං ඝටෙතුං පුබ්බෙනාපරං යොජෙත්වා අත්ථං පරිච්ඡින්දිතුං අසක්කොන්තොති අත්ථො.

සොතාපන්නානං ¶ සීලෙසු පරිපූරකාරිතාය සමාදින්නසීලතො නත්ථි පරිහානීති ආහ ‘‘අභබ්බො දානි සාසනතො නිවත්තිතු’’න්ති. වඩ්ඪෙත්වාති උපරිමග්ගත්ථාය කම්මට්ඨානං වඩ්ඪෙත්වා. දන්තෙ පුනන්ති විසොධෙන්ති එතෙනාති දන්තපොනං වුච්චති දන්තකට්ඨං. අභිනවානං ආගන්තුකානං ලජ්ජීසභාවං ඛන්තිමෙත්තාදිගුණසමඞ්ගිතඤ්ච කතිපාහං සුට්ඨු වීමංසිත්වාව හත්ථකම්මාදිසම්පටිච්ඡනං සඞ්ගහකරණඤ්ච යුත්තන්ති සාමණෙරස්ස චෙව අඤ්ඤෙසඤ්ච භික්ඛූනං දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජන්තානං ඤාපනත්ථං ථෙරො තස්ස භබ්බරූපතං අභිඤ්ඤාය ඤත්වාපි පුන සම්මජ්ජනාදිං අකාසි. ‘‘තස්ස චිත්තදමනත්ථ’’න්තිපි වදන්ති. බුද්ධවචනං පට්ඨපෙසීති බුද්ධවචනං උග්ගණ්හාපෙතුං ආරභි. සකලවිනයාචාරපටිපත්ති උපසම්පන්නානමෙව විහිතාති තප්පරියාපුණනමපි තෙසඤ්ඤෙව අනුරූපන්ති ආහ ‘‘ඨපෙත්වා විනයපිටක’’න්ති. තස්ස චිත්තෙ ඨපිතම්පි බුද්ධවචනං සඞ්ගොපනත්ථාය නිය්යාතිතභාවං දස්සෙතුං ‘‘හත්ථෙ පතිට්ඨාපෙත්වා’’ති වුත්තං.

එකරජ්ජාභිසෙකන්ති සකලජම්බුදීපෙ එකාධිපච්චවසෙන කරියමානං අභිසෙකං. රාජිද්ධියොති රාජානුභාවානුගතප්පභාවා. යතොති යතො සොළසඝටතො. දෙවතා එව දිවසෙ දිවසෙ ආහරන්තීති සම්බන්ධො. දෙවසිකන්ති දිවසෙ දිවසෙ. අගදාමලකන්ති අප්පකෙනෙව සරීරසොධනාදිසමත්ථං සබ්බදොසහරං ඔසධාමලකං. ඡද්දන්තදහතොති ඡද්දන්තදහසමීපෙ ඨිතදෙවවිමානතො, කප්පරුක්ඛතො වා, තත්ථ තාදිසා කප්පරුක්ඛවිසෙසා සන්ති, තතො වා ආහරන්තීති අත්ථො. අසුත්තමයිකන්ති සුත්තෙහි අබද්ධං දිබ්බසුමනපුප්ඵෙහෙව කතං සුමනපුප්ඵපටං. උට්ඨිතස්ස සාලිනොති සයංජාතසාලිනො, සමුදායාපෙක්ඛඤ්චෙත්ථ එකවචනං, සාලීනන්ති අත්ථො. නව වාහසහස්සානීති එත්ථ චතස්සො මුට්ඨියො එකො කුඩුවො, චත්තාරො කුඩුවා එකො පත්ථො, චත්තාරො පත්ථා එකො ආළ්හකො, චත්තාරො ආළ්හකා එකං දොණං, චත්තාරි දොණානි එකා මානිකා ¶ , චතස්සො මානිකා එකා ඛාරී, වීසති ඛාරිකා එකො වාහො, තදෙව ‘‘එකං සකට’’න්ති සුත්තනිපාතට්ඨකථාදීසු (සු. නි. අට්ඨ. 2.කොකාලිකසුත්තවණ්ණනා) වුත්තං. නිත්ථුසකණෙ කරොන්තීති ථුසකුණ්ඩකරහිතෙ කරොන්ති. තෙන නිම්මිතං බුද්ධරූපං පස්සන්තොති සම්බන්ධො. පුඤ්ඤප්පභාවනිබ්බත්තග්ගහණං නාගරාජනිම්මිතානං පුඤ්ඤප්පභාවනිබ්බත්තෙහි සදිසතාය කතං. විමලකෙතුමාලාති එත්ථ කෙතුමාලා නාම සීසතො නික්ඛමිත්වා උපරිමුද්ධනි පුඤ්ජො හුත්වා දිස්සමානරස්මිරාසීති වදන්ති.

බාහිරකපාසණ්ඩන්ති ¶ බාහිරකප්පවෙදිතං සමයවාදං. පරිග්ගණ්හීති වීමංසමානො පරිග්ගහෙසි. භද්දපීඨකෙසූති වෙත්තමයපීඨෙසු. සාරොති ගුණසාරො. සීහපඤ්ජරෙති මහාවාතපානසමීපෙ. කිලෙසවිප්ඵන්දරහිතචිත්තතාය දන්තං. නිච්චං පච්චුපට්ඨිතසතාරක්ඛතාය ගුත්තං. ඛුරග්ගෙයෙවාති කෙසොරොපනාවසානෙ. අතිවිය සොභතීති සම්බන්ධො. වාණිජකො අහොසීති මධුවාණිජකො අහොසි.

පුබ්බෙ ව සන්නිවාසෙනාති පුබ්බෙ වා පුබ්බජාතියං වා සහවාසෙනාති අත්ථො. පච්චුප්පන්නහිතෙන වාති වත්තමානභවෙ හිතචරණෙන වා. එවං ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහි තං සිනෙහසඞ්ඛාතං පෙමං ජායතෙ. කිං වියාති? ආහ ‘‘උප්පලං ව යථොදකෙ’’ති. උප්පලං වාති රස්සකතො වා-සද්දො අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථො. යථා-සද්දො උපමායං. ඉදං වුත්තං හොති – යථා උප්පලඤ්ච සෙසඤ්ච පදුමාදි උදකෙ ජායමානං ද්වෙ කාරණානි නිස්සාය ජායති උදකඤ්චෙව කලලඤ්ච, එවං පෙමම්පීති (ජා. අට්ඨ. 2.2.174).

ධුවභත්තානීති නිච්චභත්තානි. වජ්ජාවජ්ජන්ති ඛුද්දකං මහන්තඤ්ච වජ්ජං. මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරස්ස භාරමකාසීති ථෙරස්ස මහානුභාවතං, තදා සාසනකිච්චස්ස නායකභාවෙන සඞ්ඝපරිණායකතඤ්ච රඤ්ඤො ඤාපෙතුං සඞ්ඝො තස්ස භාරමකාසීති වෙදිතබ්බං, න අඤ්ඤෙසං අජානනතාය. සාසනස්ස දායාදොති සාසනස්ස අබ්භන්තරො ඤාතකො හොමි න හොමීති අත්ථො. යෙ සාසනෙ පබ්බජිතුං පුත්තධීතරො පරිච්චජන්ති, තෙ බුද්ධසාසනෙ සාලොහිතඤාතකා නාම හොන්ති, සකලසාසනධාරණෙ සමත්ථානං අත්තනො ඔරසපුත්තානං පරිච්චත්තත්තා න පච්චයමත්තදායකාති ඉමමත්ථං සන්ධාය ථෙරො ‘‘න ඛො, මහාරාජ, එත්තාවතා සාසනස්ස දායාදො හොතී’’ති ආහ. කථඤ්චරහීති එත්ථ චරහීති නිපාතො අක්ඛන්තිං දීපෙති. තිස්සකුමාරස්සාති රඤ්ඤො එකමාතුකස්ස කනිට්ඨස්ස. සක්ඛසීති සක්ඛිස්සසි. සික්ඛාය පතිට්ඨාපෙසුන්ති පාණාතිපාතා වෙරමණිආදීසු විකාලභොජනා වෙරමණිපරියොසානාසු ඡසු සික්ඛාසු පාණාතිපාතා වෙරමණිං ද්වෙ ¶ වස්සානි අවීතික්කම්ම සමාදානං සමාදියාමීතිආදිනා (පාචි. 1079) සමාදානවසෙන සික්ඛාසම්මුතිදානානන්තරං සික්ඛාය පතිට්ඨාපෙසුං. ඡ වස්සානි අභිසෙකස්ස අස්සාති ඡවස්සාභිසෙකො.

සබ්බං ¶ ථෙරවාදන්ති ද්වෙ සඞ්ගීතියො ආරුළ්හා පාළි. සා හි මහාසඞ්ඝිකාදිභින්නලද්ධිකාහි විවෙචෙතුං ‘‘ථෙරවාදො’’ති වුත්තා. අයඤ්හි විභජ්ජවාදො මහාකස්සපත්ථෙරාදීහි අසඞ්කරතො රක්ඛිතො ආනීතො චාති ‘‘ථෙරවාදො’’ති වුච්චති, ‘‘සථෙරවාද’’න්තිපි ලිඛන්ති. තත්ථ ‘‘අට්ඨකථාසු ආගතථෙරවාදසහිතං සාට්ඨකථං තිපිටකසඞ්ගහිතං බුද්ධවචන’’න්ති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. තෙජොධාතුං සමාපජ්ජිත්වාති තෙජොකසිණාරම්මණං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා.

සභායන්ති නගරමජ්ඣෙ විනිච්ඡයසාලායං. දිට්ඨිගතානීති දිට්ඨියොව. න ඛො පනෙතං සක්කා ඉමෙසං මජ්ඣෙ වසන්තෙන වූපසමෙතුන්ති තෙසඤ්හි මජ්ඣෙ වසන්තො තෙසුයෙව අන්තොගධත්තා ආදෙය්යවචනො න හොති, තස්මා එවං චින්තෙසි. අහොගඞ්ගපබ්බතන්ති එවංනාමකං පබ්බතං. ‘‘අධොගඞ්ගාපබ්බත’’න්තිපි ලිඛන්ති, තං න සුන්දරං. පඤ්චාතපෙන තප්පෙන්තීති චතූසු ඨානෙසු අග්ගිං ජාලෙත්වා මජ්ඣෙ ඨත්වා සූරියමණ්ඩලං උල්ලොකෙන්තා සූරියාතපෙන තප්පෙන්ති. ආදිච්චං අනුපරිවත්තන්තීති උදයකාලතො පභුති සූරියං ඔලොකයමානා යාව අත්ථඞ්ගමනා සූරියාභිමුඛාව පරිවත්තන්ති. වොභින්දිස්සාමාති පග්ගණ්හිංසූති විනාසෙස්සාමාති උස්සාහමකංසු.

විස්සට්ඨොති මරණසඞ්කාරහිතො, නිබ්භයොති අත්ථො. මිගවං නික්ඛමිත්වාති අරඤ්ඤෙ විචරිත්වා මිගමාරණකීළා මිගවං, තං උද්දිස්ස නික්ඛමිත්වා මිගවධත්ථං නික්ඛමිත්වාති අත්ථො. අහිනාගාදිතො විසෙසනත්ථං ‘‘හත්ථිනාගෙනා’’ති වුත්තං. තස්ස පස්සන්තස්සෙවාති අනාදරෙ සාමිවචනං, තස්මිං පස්සන්තෙයෙවාති අත්ථො. ආකාසෙ උප්පතිත්වාති එත්ථ අයං විකුබ්බනිද්ධි න හොතීති ගිහිස්සාපි ඉමං ඉද්ධිං දස්සෙසි අධිට්ඨානිද්ධියා අප්පටික්ඛිත්තත්තා. පකතිවණ්ණඤ්හි විජහිත්වා නාගවණ්ණාදිදස්සනං විකුබ්බනිද්ධි. ඡණවෙසන්ති උස්සවවෙසං. පධානඝරන්ති භාවනානුයොගවසෙන වීරියාරම්භස්ස අනුරූපං විවිත්තසෙනාසනං. සොපීති රඤ්ඤො භාගිනෙය්යං සන්ධාය වුත්තං.

කුසලාධිප්පායොති මනාපජ්ඣාසයො. ද්වෙළ්හකජාතොති සංසයමාපන්නො. එකෙකං භික්ඛුසහස්සපරිවාරන්ති එත්ථ ‘‘ගණ්හිත්වා ආගච්ඡථා’’ති ආණාකාරෙන වුත්තෙපි ථෙරා භික්ඛූ සාසනහිතත්තා ගතා. කප්පියසාසනඤ්හෙතං, න ගිහීනං ගිහිකම්මපටිසංයුත්තං. ථෙරො නාගච්ඡීති කිඤ්චාපි ¶ ‘‘රාජා ¶ පක්කොසතී’’ති වුත්තෙපි ධම්මකම්මත්ථාය ආගන්තුං වට්ටති, ද්වික්ඛත්තුං පන පෙසිතෙපි ‘‘අනනුරූපා යාචනා’’ති නාගතො, ‘‘මහානුභාවො ථෙරො යථානුසිට්ඨං පටිපත්තිකො පමාණභූතො’’ති රඤ්ඤො චෙව උභයපක්ඛිකානඤ්ච අත්තනි බහුමානුප්පාදනවසෙන උද්ධං කත්තබ්බකම්මසිද්ධිං ආකඞ්ඛන්තො අසාරුප්පවචනලෙසෙන නාගච්ඡි. එකතො සඞ්ඝටිතා නාවා නාවාසඞ්ඝාටං. සාසනපච්චත්ථිකානං බහුභාවතො ආහ ‘‘ආරක්ඛං සංවිධායා’’ති. යන්ති යස්මා. අබ්බාහිංසූති ආකඩ්ඪිංසු. බාහිරතොති උය්යානස්ස බාහිරතො. පස්සන්තානං අතිදුක්කරභාවෙන උපට්ඨානං සන්ධාය ‘‘පදෙසපථවීකම්පනං දුක්කර’’න්ති ආහ. අධිට්ඨානෙ පනෙත්ථ විසුං දුක්කරතා නාම නත්ථි.

දීපකතිත්තිරොති සාකුණිකෙහි සමජාතිකානං ගහණත්ථාය පොසෙත්වා සික්ඛෙත්වා පාසට්ඨානෙ ඨපනකතිත්තිරො. න පටිච්ච කම්මං ඵුසතීති ගාථාය යදි තව පාපකිරියාය මනො නප්පදුස්සති, ලුද්දෙන තං නිස්සාය කතම්පි පාපකම්මං තං න ඵුසති. පාපකිරියාය හි අප්පොස්සුක්කස්ස නිරාලයස්ස භද්රස්ස සතො තව තං පාපං න උපලිම්පති, තව චිත්තං න අල්ලීයතීති අත්ථො.

කිං වදති සීලෙනාති කිංවාදී. අථ වා කො කතමො වාදො කිංවාදො, සො එතස්ස අත්ථීති කිංවාදී. අත්තානඤ්ච ලොකඤ්ච සස්සතොති වාදො එතෙසන්ති සස්සතවාදිනො. සත්තෙසු සඞ්ඛාරෙසු වා එකච්චං සස්සතන්ති පවත්තො වාදො එකච්චසස්සතො, තස්මිං නියුත්තා එකච්චසස්සතිකා. ‘‘අන්තො, අනන්තො, අන්තානන්තො, නෙවන්තො නානන්තො’’ති එවං අන්තානන්තං ආරබ්භ පවත්තා චත්තාරො වාදා අන්තානන්තා, තෙසු නියුත්තා අන්තානන්තිකා. න මරති න උපච්ඡිජ්ජතීති අමරා, එවන්තිපි මෙ නො, තථාතිපි මෙ නොතිආදිනා (දී. නි. 1.62) පවත්තා දිට්ඨි චෙව වාචා ච, තස්සා වික්ඛෙපො එතෙසන්ති අමරාවික්ඛෙපිකා. අථ වා අමරා නාම මච්ඡජාති දුග්ගහා හොති, තස්සා අමරාය විය වික්ඛෙපො එතෙසන්ති අමරාවික්ඛෙපිකා. අධිච්ච යදිච්ඡකං යං කිඤ්චි කාරණං අනපෙක්ඛිත්වා සමුප්පන්නො අත්තා ච ලොකො චාති වාදෙ නියුත්තා අධිච්චසමුප්පන්නිකා. සඤ්ඤී අත්තාති වාදො යෙසන්තෙ සඤ්ඤීවාදා. එවං අසඤ්ඤීවාදා නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදාති එත්ථාපි. ‘‘කායස්ස භෙදා සත්තො උච්ඡිජ්ජතී’’ති (දී. නි. 1.85-86) එවං ¶ උච්ඡෙදං වදන්තීති උච්ඡෙදවාදා. දිට්ඨධම්මොති පච්චක්ඛො යථාසකං අත්තභාවො, තස්මිංයෙව යථාකාමං පඤ්චකාමගුණපරිභොගෙන නිබ්බානං දුක්ඛූපසමං වදන්තීති දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදා. විභජිත්වා වාදො එතස්සාති විභජ්ජවාදී, භගවා. සබ්බං එකරූපෙන අවත්වා යථාධම්මං විභජිත්වා නිජ්ජටං නිගුම්බං කත්වා යථා දිට්ඨිසන්දෙහාදයො විගච්ඡන්ති, සම්මුතිපරමත්ථා ¶ ච ධම්මා අසඞ්කරා පටිභන්ති, එවං එකන්තවිභජනසීලොති වුත්තං හොති. පරප්පවාදං මද්දමානොති තස්මිං කාලෙ උප්පන්නං, ආයතිං උප්පජ්ජනකඤ්ච සබ්බං පරවාදං කථාවත්ථුමාතිකාවිවරණමුඛෙන නිම්මද්දනං කරොන්තොති අත්ථො.

තතියසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

ආචරියපරම්පරකථාවණ්ණනා

කෙනාභතන්ති ඉමං පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තෙන ජම්බුදීපෙ තාව යාව තතියසඞ්ගීති, තාව දස්සෙත්වා ඉදානි සීහළදීපෙ ආචරියපරම්පරං දස්සෙතුං තතියසඞ්ගහතො පන උද්ධන්තිආදි ආරද්ධං. ඉමං දීපන්ති තම්බපණ්ණිදීපං. තස්මිං දීපෙ නිසීදිත්වා ආචරියෙන අට්ඨකථාය කතත්තා ‘‘ඉමං දීප’’න්ති වුත්තං. කඤ්චි කාලන්ති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං, කිස්මිඤ්චි කාලෙති අත්ථො. පොරාණාති සීහළදීපෙ සීහළට්ඨකථාකාරකා. භද්දනාමොති භද්දසාලත්ථෙරො. ආගුං පාපං න කරොන්තීති නාගා. විනයපිටකං වාචයිංසූති සම්බන්ධො. තම්බපණ්ණියාති භුම්මවචනං. නිකායෙ පඤ්චාති විනයාභිධම්මානං විසුං ගහිතත්තා තබ්බිනිමුත්තා පඤ්ච නිකායා ගහෙතබ්බා. පකරණෙති අභිධම්මපකරණෙ වාචෙසුන්ති යොජනා. තීණි පිටකානි ස්වාගතානි අස්සාති ‘‘තෙපිටකො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘තිපෙටකො’’ති ඡන්දානුරක්ඛණත්ථං වුත්තං. තාරකරාජාති චන්දිමා. පුප්ඵනාමොති එත්ථ මහාපදුමත්ථෙරො සුමනත්ථෙරො ච ඤාතබ්බොති ද්වික්ඛත්තුං ‘‘පුප්ඵනාමො’’ති වුත්තං.

වනවාසින්ති වනවාසීරට්ඨං. කරකවස්සන්ති හිමපාතනකවස්සං, කරකධාරාසදිසං වා වස්සං. හරාපෙත්වාති උදකොඝෙන හරාපෙත්වා. ඡින්නභින්නපටධරොති සත්ථකෙන ඡින්නං රඞ්ගෙන භින්නං පටං ධාරණකො. භණ්ඩූති මුණ්ඩකො. මක්ඛං අසහමානොති ථෙරස්ස ආනුභාවං පටිච්ච අත්තනො ¶ උප්පන්නං පරෙසං ගුණමක්ඛනලක්ඛණං මක්ඛං තථා පවත්තං කොධං අසහමානො. අසනියො ඵලන්තීති ගජ්ජන්තා පතන්ති. මෙ මම භයභෙරවං ජනෙතුං පටිබලො න අස්ස න භවෙය්යාති යොජනා. අඤ්ඤදත්ථූති එකංසෙන. කස්මීරගන්ධාරාති කස්මීරගන්ධාරරට්ඨවාසිනො. ඉසිවාතපටිවාතාති භික්ඛූනං චීවරචලනකායචලනෙහි සඤ්ජනිතවාතෙහි පරිතො සමන්තතො බීජයමානා අහෙසුං. ධම්මචක්ඛුන්ති හෙට්ඨාමග්ගත්තයෙ ඤාණං. අනමතග්ගියන්ති අනමතග්ගසංයුත්තං (සං. නි. 2.124 ආදයො). සමධිකානීති සාධිකානි. පඤ්ච රට්ඨානීති පඤ්ච චිනරට්ඨානි. වෙගසාති වෙගෙන. සමන්තතො රක්ඛං ඨපෙසීති තෙසං අප්පවෙසනත්ථාය අධිට්ඨානවසෙන රක්ඛං ඨපෙසි. අඩ්ඪුඩ්ඪානි සහස්සානීති අඩ්ඪෙන චතුත්ථානි අඩ්ඪුඩ්ඪානි, අතිරෙකපඤ්චසතානි තීණි සහස්සානීති අත්ථො. දියඩ්ඪසහස්සන්ති ¶ අඩ්ඪෙන දුතියං දියඩ්ඪං, අතිරෙකපඤ්චසතිකං සහස්සන්ති අත්ථො. නිද්ධමෙත්වානාති පලාපෙත්වා.

රාජගහනගරපරිවත්තකෙනාති රාජගහනගරං පරිවත්තෙත්වා තතො බහි තං පදක්ඛිණං කත්වා ගතමග්ගෙන, ගමනෙන වා. ආරොපෙසීති පටිපාදෙසි. පළිනාති ආකාසං පක්ඛන්දිංසු. නගුත්තමෙති චෙතියගිරිමාහ. පුරතොති පාචීනදිසාභාගෙ. පුරසෙට්ඨස්සාති සෙට්ඨස්ස අනුරාධපුරස්ස. සිලකූටම්හීති එවංනාමකෙ පබ්බතකූටෙ. සීහකුමාරස්ස පුත්තොති එත්ථ ‘‘කලිඞ්ගරාජධීතු කුච්ඡිස්මිං සීහස්ස ජාතො සීහකුමාරො’’ති වදන්ති. ජෙට්ඨමාසස්ස පුණ්ණමියං ජෙට්ඨනක්ඛත්තං වා මූලනක්ඛත්තං වා හොතීති ආහ ‘‘ජෙට්ඨමූලනක්ඛත්තං නාම හොතී’’ති. මිගානං වානතො හිංසනතො බාධනතො මිගවං, මිගවිජ්ඣනකීළා. රොහිතමිගරූපන්ති ගොකණ්ණමිගවෙසං. රථයට්ඨිප්පමාණාති රථපතොදප්පමාණා. එකා ලතායට්ඨි නාමාති එකා රජතමයා කඤ්චනලතාය පටිමණ්ඩිතත්තා එවං ලද්ධනාමා. පුප්ඵයට්ඨියං නීලාදීනි පුප්ඵානි, සකුණයට්ඨියං නානප්පකාරා මිගපක්ඛිනො විචිත්තකම්මකතා විය ඛායන්තීති දට්ඨබ්බං. රාජකකුධභණ්ඩානීති රාජාරහඋත්තමභණ්ඩානි. සඞ්ඛන්ති දක්ඛිණාවට්ටං අභිසෙකසඞ්ඛං. වඩ්ඪමානන්ති අලඞ්කාරචුණ්ණං, ‘‘නහානචුණ්ණ’’න්ති කෙචි. වටංසකන්ති කණ්ණපිළන්ධනං වටංසකන්ති වුත්තං හොති. නන්දියාවට්ටන්ති නන්දියාවට්ටපුප්ඵාකාරෙන මඞ්ගලත්ථං සුවණ්ණෙන කතං. කඤ්ඤන්ති ඛත්තියකුමාරිං. හත්ථපුඤ්ඡනන්ති පීතවණ්ණං මහග්ඝහත්ථපුඤ්ඡනවත්ථං. අරුණවණ්ණමත්තිකන්ති නාගභවනසම්භවං. වත්ථකොටිකන්ති වත්ථයුගමෙව. නාගමාහටන්ති නාගෙහි ¶ ආහටං. අමතොසධන්ති එවංනාමිකා ගුළිකජාති. අමතසදිසකිච්චත්තා එවං වුච්චති. භූමත්ථරණසඞ්ඛෙපෙනාති භූමත්ථරණාකාරෙන. උප්පාතපාඨකාති නිමිත්තපාඨකා. අලං ගච්ඡාමාති ‘‘පුරස්ස අච්චාසන්නත්තා සාරුප්පං න හොතී’’ති පටික්ඛිපන්තො ආහ. අඩ්ඪනවමානං පාණසහස්සානන්ති (අ. නි. 6.53) පඤ්චසතාධිකානං අට්ඨන්නං පාණසහස්සානං. අප්පමාදසුත්තන්ති අඞ්ගුත්තරනිකායෙ මහාඅප්පමාදසුත්තං, රාජොවාදසුත්තන්ති වුත්තං හොති.

මහච්චාති මහතා. උපසඞ්කමන්තොති අතිවිය කිලන්තරූපො හුත්වා උපසඞ්කමීති අත්ථො. තුම්හෙ ජානනත්ථන්ති සම්බන්ධො. පඤ්චපණ්ණාසායාති එත්ථ ‘‘චතුපඤ්ඤාසායාති වත්තබ්බං. එවඤ්හි සති උපරි වුච්චමානං ද්වාසට්ඨි අරහන්තොති වචනං සමෙතී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 1.ආචරියපරම්පරකථාවණ්ණනා) වුත්තං. දසභාතිකසමාකුලන්ති මුටසිවස්ස පුත්තෙහි දෙවානංපියතිස්සාදීහි දසහි භාතිකෙහි සමාකිණ්ණං. චිරදිට්ඨො සම්මාසම්බුද්ධොති ධාතුයො සන්ධායාහ. සබ්බතාළාවචරෙති සබ්බානි තුරියභණ්ඩානි, තංසහචරිතෙ වා වාදකෙ. උපට්ඨාපෙත්වාති උපහාරකාරාපනවසෙන සන්නිපාතෙත්වා. වඩ්ඪමානකච්ඡායායාති පච්ඡාභත්තං. පොක්ඛරවස්සන්ති පොක්ඛරපත්තෙ ¶ විය අතෙමිතුකාමානං උපරි අතෙමෙත්වා පවත්තනකවස්සං. මහාවීරොති සත්ථුවොහාරෙන ධාතු එව වුත්තා. පච්ඡිමදිසාභිමුඛොව හුත්වා අපසක්කන්තොති එත්ථ පුරත්ථාභිමුඛො ඨිතොව පිට්ඨිතො අපසක්කනෙන පච්ඡිමදිසාය ගච්ඡන්තො තාදිසොපසඞ්කමනං සන්ධාය ‘‘පච්ඡිමදිසාභිමුඛො’’ති වුත්තො. ‘‘මහෙජවත්ථු නාම එවංනාමකං දෙවට්ඨාන’’න්ති වදන්ති.

පජ්ජරකෙනාති අමනුස්සසමුට්ඨාපිතෙන පජ්ජරකරොගෙන. දෙවොති මෙඝො. අනුප්පවෙච්ඡීති විමුච්චි. විවාදො හොතීති එත්ථ කිරියාකාලමපෙක්ඛිත්වා වත්තමානප්පයොගො දට්ඨබ්බො. එවං ඊදිසෙසු සබ්බත්ථ. තදෙතන්ති ඨානං තිට්ඨතීති සම්බන්ධො. ‘‘ඡන්නං වණ්ණානං සම්බන්ධභූතානං රංසියො චා’’ති අජ්ඣාහරිතබ්බං, ‘‘ඡන්නං වණ්ණානං උදකධාරා චා’’ති එවම්පෙත්ථ සම්බන්ධං වදන්ති. පරිනිබ්බුතෙපි භගවති තස්සානුභාවෙන එවරූපං පාටිහාරියං අහොසි එවාති දස්සෙතුං එවං අචින්තියාතිආදිගාථමාහ. රක්ඛං කරොන්තොති අත්තනා උපායෙන පලාපිතානං යක්ඛානං පුන අප්පවිසනත්ථාය පරිත්තානං කරොන්තො. ආවිජ්ජීති පරියායි.

රඤ්ඤො ¶ භාතාති රඤ්ඤො කනිට්ඨභාතා. අනුළාදෙවී නාම රඤ්ඤො ජෙට්ඨභාතු ජායා. සරසරංසිජාලවිස්සජ්ජනකෙනාති සිනිද්ධතාය රසවන්තං ඔජවන්තං රංසිජාලං විස්සජ්ජෙන්තෙන. එකදිවසෙන අගමාසීති සම්බන්ධො. අප්පෙසීති ලෙඛසාසනං පතිට්ඨාපෙසි. උදික්ඛතීති අපෙක්ඛති පත්ථෙති. භාරියන්ති ගරුකං, අනතික්කමනීයන්ති අත්ථො. මං පටිමානෙතීති මං උදික්ඛති. කම්මාරවණ්ණන්ති රඤ්ඤො පකතිසුවණ්ණකාරවණ්ණං. තිහත්ථවික්ඛම්භන්ති තිහත්ථවිත්ථාරං. සකලජම්බුදීපරජ්ජෙනාති එත්ථ රඤ්ඤො ඉදන්ති රජ්ජං, සකලජම්බුදීපතො උප්පජ්ජනකආයො චෙව ආණාදයො ච, තෙන පූජෙමීති අත්ථො, න සකලපථවීපාසාදාදිවත්ථුනා තස්ස සත්තාහං දෙමීතිආදිනා කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා දාතුං අයුත්තත්තා. එවඤ්හි දෙන්තො තාවකාලිකං දෙති නාම වත්ථුපරිච්චාගලක්ඛණත්තා දානස්ස, පථවාදිවත්ථුපරිච්චාගෙන ච පුන ගහණස්ස අයුත්තත්තා. නියමිතකාලෙ පන ආයාදයො පරිච්චත්තා එවාති තතො පරං අපරිච්චත්තත්තා ගහෙතුං වට්ටති. තස්මා වුත්තනයෙනෙත්ථ ඉතො පරම්පි ආයාදිදානවසෙනෙව රජ්ජදානං වෙදිතබ්බං. පුප්ඵුළකා හුත්වාති කෙතකීපාරොහඞ්කුරා විය උදකපුප්ඵුළකාකාරා හුත්වා. ගවක්ඛජාලසදිසන්ති භාවනපුංසකං, වාතපානෙසු ජාලාකාරෙන ඨපිතදාරුපටසදිසන්ති අත්ථො, ගවක්ඛෙන ච සුත්තාදිමයජාලෙන ච සදිසන්ති වා අත්ථො.

දෙවදුන්දුභියොති එත්ථ දෙවොති මෙඝො, තස්ස අච්ඡසුක්ඛතාය ආකාසමිව ඛායමානස්ස අනිමිත්තගජ්ජිතං දෙවදුන්දුභි නාම, යං ‘‘ආකාසදුන්දුභී’’තිපි වදන්ති. ඵලිංසූති ථනිංසු. පබ්බතානං ¶ නච්චෙහීති පථවීකම්පෙන ඉතො චිතො ච භමන්තානං පබ්බතානං නච්චෙහි. විම්හයජාතා යක්ඛා ‘‘හි’’න්තිසද්දං නිච්ඡාරෙන්තීති ආහ ‘‘යක්ඛානං හිඞ්කාරෙහී’’ති. සකසකපටිභානෙහීති අත්තනො අත්තනො සිප්පකොසල්ලෙහි. අභිසෙකං දත්වාති අනොතත්තදහොදකෙන අභිසෙකං දත්වා.

දෙවතාකුලානීති මහාබොධිං පරිවාරෙත්වා ඨිතනාගයක්ඛාදිදෙවතාකුලානි දත්වාති සම්බන්ධො. ගොපකරාජකම්මිනො තථා ‘‘තරච්ඡා’’ති වදන්ති. ඉමිනා පරිවාරෙනාති සහත්ථෙ කරණවචනං, ඉමිනා පරිවාරෙන සහාති අත්ථො. තාමලිත්තින්ති එවංනාමකං සමුද්දතීරෙ පට්ටනං. ඉදමස්ස තතියන්ති සුවණ්ණකටාහෙ පතිට්ඨිතසාඛාබොධියා රජ්ජසම්පදානං සන්ධාය වුත්තං. තතො පන පුබ්බෙ එකවාරං රජ්ජසම්පදානං අච්ඡින්නාය සාඛාය මහාබොධියා එව කතං, තෙන ¶ සද්ධිං චතුක්ඛත්තුං රාජා රජ්ජෙන පූජෙසි. රජ්ජෙන පූජිතදිවසෙසු කිර සකලදීපතො උප්පන්නං ආයං ගහෙත්වා මහාබොධිමෙව පූජෙසි.

පඨමපාටිපදදිවසෙති සුක්කපක්ඛපාටිපදදිවසෙ. තඤ්හි කණ්හපක්ඛපාටිපදදිවසං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘පඨමපාටිපදදිවස’’න්ති වුත්තං, ඉදඤ්ච තස්මිං තම්බපණ්ණිදීපෙ වොහාරං ගහෙත්වා වුත්තං, ඉධ පන පුණ්ණමිතො පට්ඨාය යාව අපරා පුණ්ණමී, තාව එකො මාසොති වොහාරො. තස්මා ඉමිනා වොහාරෙන ‘‘දුතියපාටිපදදිවසෙ’’ති වත්තබ්බං සියා කණ්හපක්ඛපාටිපදස්ස ඉධ පඨමපාටිපදත්තා. ගච්ඡති වතරෙති එත්ථ අරෙති ඛෙදෙ. සමන්තායොජනන්ති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං, යොජනප්පමාණෙ පදෙසෙ සබ්බත්ථාති අත්ථො. සුපණ්ණරූපෙනාති මහාබොධිං බලක්කාරෙන ගහෙත්වා නාගභවනං නෙතුකාමානි නාගරාජකුලානි ඉද්ධියා ගහිතෙන ගරුළරූපෙන සන්තාසෙති. තං විභූතිං පස්සිත්වාති දෙවතාදීහි කරීයමානං පූජාමහත්තං, මහාබොධියා ච ආනුභාවමහත්තං දිස්වා සයම්පි තථා පූජෙතුකාමා ථෙරිං යාචිත්වාති යොජනා. සමුද්දසාලවත්ථුස්මින්ති යස්මිං පදෙසෙ ඨත්වා රාජා සමුද්දෙ ආගච්ඡන්තං බොධිං ථෙරානුභාවෙන අද්දස, යත්ථ ච පච්ඡා සමුද්දස්ස දිට්ඨට්ඨානන්ති පකාසෙතුං සමුද්දසාලං නාම සාලං අකංසු, තස්මිං සමුද්දසාලාය වත්ථුභූතෙ පදෙසෙ. ථෙරස්සාති මහාමහින්දත්ථෙරස්ස. පුප්ඵඅග්ඝියානීති කූටාගාරසදිසානි පුප්ඵචෙතියානි. ආගතො වතරෙති එත්ථ අරෙති පමොදෙ. අට්ඨහි අමච්චකුලෙහි අට්ඨහි බ්රාහ්මණකුලෙහි චාති සොළසහි ජාතිසම්පන්නකුලෙහි. රජ්ජං විචාරෙසීති රජ්ජං විචාරෙතුං විස්සජ්ජෙසි. රාජවත්ථුද්වාරකොට්ඨකට්ඨානෙති රාජුය්යානස්ස ද්වාරකොට්ඨකට්ඨානෙ. අනුපුබ්බවිපස්සනන්ති උදයබ්බයාදිඅනුපුබ්බවිපස්සනං. ‘‘සහ බොධිපතිට්ඨානෙනා’’ති කරණවචනෙන වත්තබ්බෙ විභත්තිපරිණාමෙන ‘‘සහ බොධිපතිට්ඨානා’’ති නිස්සක්කවචනං කතං. සති හි සහසද්දප්පයොගෙ කරණවචනෙනෙව භවිතබ්බං. දස්සිංසූති පඤ්ඤායිංසු. මහාආසනට්ඨානෙති පුබ්බපස්සෙ මහාසිලාසනෙන පතිට්ඨිතට්ඨානෙ. පූජෙත්වා වන්දීති ආගාමිනං ¶ මහාචෙතියං වන්දි. පුරිමෙ පන මහාවිහාරට්ඨානෙ පූජාමත්තස්සෙව කතත්තා අනාගතෙ සඞ්ඝස්සපි නවකතා අවන්දිතබ්බතා ච පකාසිතාති වෙදිතබ්බා. අනාගතෙ පන මෙත්තෙය්යාදිබුද්ධා පච්චෙකබුද්ධා ච බුද්ධභාවක්ඛණං උද්දිස්ස වන්දිතබ්බාව සභාවෙන විසිට්ඨපුග්ගලත්තාති ගහෙතබ්බං.

මහාඅරිට්ඨොති ¶ පඤ්චපඤ්ඤාසාය භාතුකෙහි සද්ධිං චෙතියගිරිම්හි පබ්බජිතං සන්ධාය වුත්තං. මෙඝවණ්ණාභයඅමච්චස්ස පරිවෙණට්ඨානෙති මෙඝවණ්ණඅභයස්ස රඤ්ඤො අමච්චෙන කත්තබ්බස්ස පරිවෙණස්ස වත්ථුභූතෙ ඨානෙ. මඞ්ගලනිමිත්තභාවෙන ආකාසෙ සමුප්පන්නො මනොහරසද්දො ආකාසස්ස රවො විය හොතීති වුත්තං ‘‘ආකාසං මහාවිරවං රවී’’ති. න හි ආකාසො නාම කොචි ධම්මො අත්ථි, යො සද්දං සමුට්ඨාපෙය්ය, ආකාසගතඋතුවිසෙසසමුට්ඨිතොව සො සද්දොති ගහෙතබ්බො. පඨමකත්තිකපවාරණදිවසෙ…පෙ… විනයපිටකං පකාසෙසීති ඉදං විනයං වාචෙතුං ආරද්ධදිවසං සන්ධාය වුත්තං. අනුසිට්ඨිකරානන්ති අනුසාසනීකරානං. රාජිනොති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං, දෙවානංපියතිස්සරාජානන්ති අත්ථො. අඤ්ඤෙපීති මහින්දාදීහි අට්ඨසට්ඨිමහාථෙරෙහි අඤ්ඤෙපි, තෙසං සරූපං දස්සෙන්තො ආහ තෙසං ථෙරානන්තිආදි. තත්ථ තෙසං ථෙරානං අන්තෙවාසිකාති මහින්දත්ථෙරාදීනං අට්ඨසට්ඨිමහාථෙරානං අරිට්ඨාදයො අන්තෙවාසිකා ච මහාඅරිට්ඨත්ථෙරස්ස අන්තෙවාසිකා තිස්සදත්තකාළසුමනාදයො චාති යොජෙතබ්බං. අන්තෙවාසිකානං අන්තෙවාසිකාති උභයත්ථ වුත්තඅන්තෙවාසිකානං අන්තෙවාසිකපරම්පරා චාති අත්ථො. පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරාති මහින්දො ඉට්ටියො උත්තියොතිආදිගාථාහි (පාරා. අට්ඨ. 1.තතියසඞ්ගීතිකථා) පකාසිතා ආචරියපරම්පරා.

න පග්ඝරතීති න ගළති, න පමුස්සතීති අත්ථො. සතිගතිධිතිමන්තෙසූති එත්ථ සතීති උග්ගහධාරණෙ සති. ගතීති සද්දත්ථවිභාගග්ගහණෙ ඤාණං. ධිතීති උග්ගහපරිහරණාදීසු වීරියං. කුක්කුච්චකෙසූති ‘‘කප්පති න කප්පතී’’ති වීමංසකුක්කුච්චකාරීසු. මාතාපිතුට්ඨානියොති වත්වා තමෙවත්ථං සමත්ථෙතුං ආහ තදායත්තාහීතිආදි. විනයපරියත්තිං නිස්සායාති විනයපිටකපරියාපුණනං නිස්සාය. අත්තනො සීලක්ඛන්ධො සුගුත්තොති ලජ්ජිනො විනයධාරණස්ස අලජ්ජිඅඤ්ඤාණතාදීහි ඡහි ආකාරෙහි ආපත්තියා අනාපජ්ජනතො අත්තනො සීලක්ඛන්ධො ඛණ්ඩාදිදොසවිරහිතො සුගුත්තො සුරක්ඛිතො හොති. කුක්කුච්චපකතානන්ති කප්පියාකප්පියං නිස්සාය උප්පන්නෙන කුක්කුච්චෙන පකතානං උපද්දුතානං අභිභූතානං යථාවිනයං කුක්කුච්චං විනොදෙත්වා සුද්ධන්තෙ පතිට්ඨාපනෙන පටිසරණං හොති. විගතො සාරදො භයමෙතස්සාති විසාරදො. ‘‘එවං කථෙන්තස්ස දොසො එවං න දොසො’’ති ඤත්වාව කථනතො නිබ්භයොව සඞ්ඝමජ්ඣෙ වොහරති ¶ . පච්චත්ථිකෙති අත්තපච්චත්ථිකෙ චෙව වජ්ජිපුත්තකාදිසාසනපච්චත්ථිකෙ ච. සහධම්මෙනාති සකාරණෙන වචනෙන සික්ඛාපදං දස්සෙත්වා යථා තෙ අසද්ධම්මං පතිට්ඨාපෙතුං න සක්කොන්ති, එවං සුනිග්ගහිතං කත්වා නිග්ගණ්හාති. සද්ධම්මට්ඨිතියාති ¶ පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධසඞ්ඛාතස්ස තිවිධස්සාපි සද්ධම්මස්ස ඨිතියා, පවත්තියාති අත්ථො.

විනයො සංවරත්ථායාතිආදීසු විනයපරියාපුණනං විනයො, විනයපඤ්ඤත්ති වා කායවචීද්වාරසංවරත්ථාය. අවිප්පටිසාරොති කතාකතං නිස්සාය විප්පටිසාරාභාවො සන්තාපාභාවො. පාමොජ්ජං තරුණපීති. පීති නාම බලවපීති. පස්සද්ධීති කායචිත්තපස්සද්ධි. යථාභූතඤාණදස්සනන්ති සප්පච්චයනාමරූපපරිග්ගහො. නිබ්බිදාති විපස්සනා. විරාගොති අරියමග්ගො. විමුත්තීති අග්ගඵලං. විමුත්තිඤාණදස්සනන්ති පච්චවෙක්ඛණඤාණං. අනුපාදාති කඤ්චි ධම්මං අනුපාදියිත්වා පරිච්චජිත්වා. පරිනිබ්බානත්ථායාති පච්චවෙක්ඛණඤාණෙ අනුප්පන්නෙ අන්තරා පරිනිබ්බානාභාවෙන තංපරිනිබ්බානත්ථායාති පච්චයත්තෙන වුත්තං අනන්තරාදිපච්චයත්තා. එතදත්ථා කථාති අයං විනයකථා නාම එතස්ස අනුපාදාපරිනිබ්බානස්ස අත්ථායාති අත්ථො. මන්තනාති විනයමන්තනායෙව, භික්ඛූනං ‘‘එවං කරිස්සාම, එවං න කරිස්සාමා’’ති විනයපටිබද්ධමන්තනා. උපනිසාති උපනිසීදති එත්ථ ඵලන්ති උපනිසා, කාරණං. විනයො සංවරත්ථායාතිආදිකාරණපරම්පරාපි එතදත්ථාති අත්ථො. සොතාවධානන්ති ඉමිස්සා පරම්පරපච්චයකථාය අත්තානං සමනත්ථාය සොතාවධානං, තම්පි එතමත්ථං. යදිදන්ති නිපාතො. යො අයං චතූහි උපාදානෙහි අනුපාදියිත්වා චිත්තස්ස අරහත්තමග්ගසඞ්ඛාතො, තප්ඵලසඞ්ඛාතො වා විමොක්ඛො, සොපි එතදත්ථාය අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථාය. අථ වා යො අයං කඤ්චි ධම්මං අනුපාදාචිත්තස්ස විමොක්ඛො විමුච්චනං විගමො පරිනිබ්බානං එතදත්ථා කථාති එවං උපසංහරණවසෙන යොජෙතුම්පි වට්ටති මග්ගඵලවිමොක්ඛස්ස පුබ්බෙ වුත්තත්තා. ආයොගොති උග්ගහණාදිවසෙන පුනප්පුනං අභියොගො.

ආචරියපරම්පරකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං

බාහිරනිදානකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා

සෙය්යථිදන්ති ¶ ¶ තං කතමං, තං කථන්ති වා අත්ථො. අනියමනිද්දෙසවචනන්ති අත්තනො අත්ථං සරූපෙන නියමෙත්වා නිද්දිසතීති නියමනිද්දෙසො, න නියමනිද්දෙසො අනියමනිද්දෙසො. සොව වුච්චතෙ අනෙනාති වචනන්ති අනියමනිද්දෙසවචනං. තස්සාති තෙනාතිපදස්ස. පරිවිතක්කොති ‘‘කතමෙසානං ඛො බුද්ධානං භගවන්තානං බ්රහ්මචරියං න චිරට්ඨිතිකං අහොසී’’තිආදිනා (පාරා. 18) පවත්තො. පුබ්බෙ වා පච්ඡා වාති තෙනාතිපදතො හෙට්ඨා වුත්තපාඨෙ වා උපරි වක්ඛමානපාඨෙ වාති අත්ථො. අත්ථතො සිද්ධෙනාති සාමත්ථියතො සිද්ධෙන. තත්රිදං මුඛමත්තනිදස්සනන්ති තස්සා යථාවුත්තයුත්තියා පරිදීපනෙ ඉදං උපායමත්තනිදස්සනං. මුඛං ද්වාරං උපායොති හි අත්ථතො එකං.

සමයසද්දො දිස්සතීති සම්බන්ධො. අස්සාති සමයසද්දස්ස සමවායො අත්ථොති සම්බන්ධො. කාලඤ්ච සමයඤ්ච උපාදායාති එත්ථ කාලො නාම උපසඞ්කමනස්ස යුත්තකාලො, සමයො නාම සරීරබලාදිකාරණසමවායො, තෙ උපාදාය පටිච්චාති අත්ථො. ඛණොති ඔකාසො. බුද්ධුප්පාදාදයො හි මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ඔකාසො. සො එව සමයො. තෙනෙව ‘‘එකොවා’’ති වුත්තං. මහාසමයොති මහාසමූහො. පවනස්මින්ති වනසණ්ඩෙ. සමයොපි ඛො තෙ භද්දාලීති එත්ථ සමයොති සික්ඛාපදාවිලඞ්ඝනස්ස හෙතු, කො සො? අත්තනො විප්පටිපත්තියා භගවතො ජානනං, සො සමයසඞ්ඛාතො හෙතු තස්සා අප්පටිවිද්ධොති අත්ථො. භගවාතිආදි තස්ස පටිවිජ්ඣනාකාරදස්සනං. උග්ගහමානොති කිඤ්චි කිඤ්චි උග්ගහෙතුං සමත්ථතාය උග්ගහමානො, සුමනපරිබ්බාජකස්සෙවෙතං නාමං. සමයං දිට්ඨිං පවදන්ති එත්ථාති සමයප්පවාදකො, මල්ලිකාය ආරාමො. ස්වෙව තින්දුකාචීරසඞ්ඛාතාය තිම්බරුරුක්ඛපන්තියා පරික්ඛිත්තත්තා ‘‘තින්දුකාචීර’’න්ති ච, එකාව නිවාසා සාලා එත්ථාති ‘‘එකසාලකො’’ති ච වුච්චති. අත්ථාභිසමයාති යථාවුත්තස්ස දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකස්ස අත්ථස්ස හිතස්ස පටිලාභතො. මානාභිසමයාති මානප්පහානා. පීළනට්ඨොති පීළනං තංසමඞ්ගිනො හිංසනං, අවිප්ඵාරිකතාකරණං, පීළනමෙව අත්ථො පීළනට්ඨො ¶ . සන්තාපොති දුක්ඛදුක්ඛතාදිවසෙන සන්තාපනං. විපරිණාමොති ජරාය මරණෙන චාති ද්විධා ¶ විපරිණාමෙතබ්බතා අභිසමෙතබ්බො පටිවිජ්ඣිතබ්බොති අභිසමයො, සොව අභිසමයට්ඨො, පීළනාදීනි.

එත්ථ ච උපසග්ගානං ජොතකමත්තත්තා සමයසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙපි සඋපසග්ගො අභිසමයසද්දො උද්ධටො. තත්ථ සඞ්ගමවසෙන පච්චයානං ඵලුප්පාදනං පටි අයනං එකතො පවත්ති එත්ථාති සමයො, සමවායො. විවට්ටූපනිස්සයසඞ්ගමෙ සති එන්ති එත්ථ සත්තා පවත්තන්තීති සමයො, ඛණො. සමෙති එත්ථ සඞ්ඛතධම්මො, සයං වා එති ආගච්ඡති විගච්ඡති චාති සමයො, කාලො. සමෙන්ති අවයවා එතස්මිං, සයං වා තෙසූති සමයො, සමූහො. පච්චයන්තරසඞ්ගමෙ එති ආගච්ඡති එතස්මා ඵලන්ති සමයො, හෙතු. සඤ්ඤාවසෙන විපල්ලාසතො ධම්මෙසු එති අභිනිවිසතීති සමයො, දිට්ඨි. සමීපං අයනං උපගමනං සමයො, පටිලාභො. සම්මදෙව සහිතානං වාචානං අයනං විගමොති සමයො, පහානං. සම්මදෙව, සහිතානං වා සච්චානං අයනං ජානනන්ති සමයො, පටිවෙධො. එවං තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ සමයසද්දස්ස පවත්ති වෙදිතබ්බා.

එත්ථ ච සමයසද්දස්ස සාමඤ්ඤෙන අනෙකත්ථතා වුත්තා. න හි එකස්මිං අත්ථවිසෙසෙ වත්තමානො සද්දො තදඤ්ඤෙපි වත්තති. තස්මා අත්ථා විය තංතංවාචකා සමයසද්දාපි භින්නා එවාති ගහෙතබ්බා. එවං සබ්බත්ථ අත්ථුද්ධාරෙසු.

තත්ථ තථාති තෙසු සුත්තාභිධම්මෙසු උපයොගභුම්මවචනෙහි. ඉධාති විනයෙ, අඤ්ඤථාති කරණවචනෙන. අච්චන්තමෙවාති නිරන්තරමෙව. භාවො නාම කිරියා, කිරියාය කිරියන්තරූපලක්ඛණං භාවෙනභාවලක්ඛණං, යථා උදයෙ සති චන්දෙ ජාතො රාජපුත්තොති. අධිකරණඤ්හීතිආදි අභිධම්මෙ සමයසද්දො කාලසමූහඛණසමවායහෙතුසඞ්ඛාතෙසු පඤ්චසු අත්ථෙසු වත්තති, න විනයෙ විය කාලෙ එව, තෙසු ච කාලසමූහත්ථා ද්වෙ තත්ථ වුත්තානං ඵස්සාදිධම්මානං අධිකරණභාවෙන නිද්දිසිතුං යුත්තා. ඛණසමවායහෙතුඅත්ථා පන තයොපි අත්තනො භාවෙන ඵස්සාදීනං භාවස්ස උපලක්ඛණභාවෙන ¶ නිද්දිසිතුං යුත්තාති විභාවනමුඛෙන යථාවුත්තමත්ථං සමත්ථෙතුං වුත්තං. තත්ථ යස්මිඤ්හි කාලෙ, ධම්මසමූහෙ වා සමයෙ අධිකරණභූතෙ කුසලං උප්පන්නං, තස්මිඤ්ඤෙව කාලෙ, ධම්මසමූහෙ වා සමයෙ ඵස්සාදයො හොන්තීති එවං අධිකරණත්ථයොජනා, යස්මිං පන ඛණෙ, සමවායෙ හෙතුම්හි වා සමයෙ සති විජ්ජමානෙ කුසලං උප්පන්නං, තස්මිඤ්ඤෙව ඛණාදිම්හි සමයෙපි විජ්ජමානෙ ඵස්සාදයො හොන්තීති භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථයොජනා ච වෙදිතබ්බා.

හොති ¶ චෙත්ථාති එත්ථ යථාවුත්තඅත්ථවිසයෙ සඞ්ගහගාථා හොති. අඤ්ඤත්රාති සුත්තාභිධම්මෙසු. අභිලාපමත්තභෙදොති දෙසනාවිලාසතො සද්දමත්තෙනෙව භෙදො, න අත්ථතො.

අවිසෙසෙනාති සාමඤ්ඤෙන. ඉරියාපථොතිආදීසු ඉරියාය සබ්බද්වාරිකකිරියාය පථො පවත්තනට්ඨානං තබ්බිනිමුත්තකම්මස්ස අභාවාති ඨානාදයො ඉරියාපථො, සොව විහාරො. බ්රහ්මභූතා සෙට්ඨභූතා පරහිතචිත්තාදිවසප්පවත්තිතො මෙත්තාදයො බ්රහ්මවිහාරො නාම. තදවසෙසා පන මහග්ගතා සබ්බනීවරණවිගමනාදිසිද්ධෙන ජොතනාදිඅත්ථෙන දිබ්බවිහාරො නාම. බ්රහ්මවිහාරභාවෙන විසුං ගහිතත්තා මෙත්තාදයො ඉධ අසඞ්ගහිතා. අරියානමෙව විහාරොති ඵලසමාපත්තියො අරියවිහාරො නාම.

රුක්ඛාදිමූලෙයෙව මූලසද්දස්ස නිරුළ්හභාවං දස්සෙතුං අපරෙන මූලසද්දෙන විසෙසෙත්වා ‘‘මූලමූලෙ’’ති වුත්තං, යථා දුක්ඛදුක්ඛන්ති (විභ. අට්ඨ. 190). ලොභාදීනං දොසමූලාදිචිත්තාසාධාරණත්තා ‘‘අසාධාරණහෙතුම්හී’’ති වුත්තං.

තත්ථ සියාති තත්ථ වෙරඤ්ජායන්තිආදීසු පදෙසු කස්සචි චොදනා සියාති අත්ථො. උභයථා නිදානකිත්තනස්ස පන කිං පයොජනන්ති? ආහ ගොචරගාමනිදස්සනත්ථන්තිආදි. තත්ථ අස්සාති භගවතො.

කිලමොව කිලමථො, අත්තනො අත්තභාවස්ස කිලමථො අත්තකිලමථො, තස්ස අනු අනු යොගො පුනප්පුනං පවත්තනං අත්තකිලමථානුයොගො. වත්ථුකාමාරම්මණෙ සුඛෙ සම්පයොගවසෙන ලීනා යුත්තා, කාමතණ්හා ¶ , තංසහචරිතෙ කාමෙ සුඛෙ වා ආරම්මණභූතෙ අල්ලීනා පවත්තතීති කාමසුඛල්ලිකා තණ්හා, තස්සා කාමසුඛල්ලිකාය අනු අනු යොගො කාමසුඛල්ලිකානුයොගො. ලොකෙ සංවඩ්ඪභාවන්ති ආමිසොපභොගෙන සංවඩ්ඪිතභාවං. උප්පජ්ජමානො බහුජනහිතාදිඅත්ථායෙව උප්පජ්ජතීති යොජනා.

දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතත්තා සඞ්ඝොති ඉමමත්ථං විභාවෙන්තො ආහ දිට්ඨීතිආදි. එත්ථ ච ‘‘යායං දිට්ඨි අරියා නිය්යානිකා නිය්යාති තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය, තථාරූපාය දිට්ඨියා දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතො විහරතී’’ති (දී. නි. 3.324, 356; ම. නි. 1.492; 3.54; අ. නි. 6.12; පරි. 274) එවං වුත්තාය දිට්ඨියා. ‘‘යානි තානි සීලානි අඛණ්ඩානි…පෙ… සමාධිසංවත්තනිකානි, තථාරූපෙසු සීලෙසු සීලසාමඤ්ඤගතො විහරතී’’ති ¶ (දී. නි. 3.324, 356; ම. නි. 1.492; 3.54; අ. නි. 6.12; පරි. 274) එවං වුත්තානඤ්ච සීලානං සාමඤ්ඤසඞ්ඛාතෙන සඞ්ඝාතො සඞ්ඝටිතො සමණගණො, තෙනාති අත්ථො. ‘‘දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤසඞ්ඝාතසඞ්ඝාතෙනා’’ති වා පාඨෙනෙත්ථ භවිතබ්බං, තස්ස දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤභූතෙන සංහනනෙන සඞ්ඝාතො සමණගණො, තෙනාති අත්ථො. එවඤ්හි පාඨෙ සද්දතො අත්ථො යුත්තතරො හොති. අස්සාති මහතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස.

බ්රහ්මං අණතීති එත්ථ බ්රහ්ම-සද්දෙන වෙදො වුච්චති, සො මන්තබ්රහ්මකප්පවසෙන තිවිධො. තත්ථ ඉරුවෙදාදයො තයො වෙදා මන්තා, තෙ ච පධානා, ඉතරෙ පන සන්නිස්සිතා, තෙන පධානස්සෙව ගහණං. මන්තෙ සජ්ඣායතීති ඉරුවෙදාදිකෙ මන්තසත්ථෙ සජ්ඣායතීති අත්ථො. ඉරුවෙදාදයො හි ගුත්තභාසිතබ්බතාය ‘‘මන්තා’’ති වුච්චන්ති. ‘‘බාහිතපාපත්තා බ්රාහ්මණො, සමිතපාපත්තා සමණො’’ති යථාවුත්තමත්ථද්වයං උදාහරණද්වයෙන විභාවෙතුං වුත්තඤ්හෙතන්තිආදි වුත්තං. ‘‘සමිතත්තා හි පාපානං ‘සමණො’ති පවුච්චතී’’ති හි ඉදං වචනං ගහෙත්වා ‘‘සමිතපාපත්තා ‘සමණො’ති වුච්චතී’’ති වුත්තං, බාහිතපාපොති ඉදං පන අඤ්ඤස්මිං ගාථාබන්ධෙ වුත්තවචනං. යථාභුච්චගුණාධිගතන්ති යථාභූතගුණාධිගතං. සකිඤ්චනොති සදොසො.

ගොත්තවසෙනාති එත්ථ ගං තායතීති ගොත්තං, ගො-සද්දෙන චෙත්ථ අභිධානං බුද්ධි ච වුච්චති. කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙනාති ඤාතිපාරිජුඤ්ඤාදිනා කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙන ¶ , පරිහානියාති අත්ථො. තතො පරන්ති වෙරඤ්ජායන්තිආදිවචනං. ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ඉත්ථං ඉමං පකාරං භූතො ආපන්නොති ඉත්ථම්භූතො, තස්ස ආඛ්යානං ඉත්ථම්භූතාඛ්යානං, සොයෙවත්ථො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථො. අථ වා ‘‘ඉත්ථං එවංපකාරො භූතො ජාතො’’ති එවං කථනත්ථො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථො, තස්මිං උපයොගවචනන්ති අත්ථො. එත්ථ ච අබ්භුග්ගතොති එත්ථ අභි-සද්දො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථජොතකො අභිභවිත්වා උග්ගමනප්පකාරස්ස දීපනතො, තෙන යොගතො තං ඛො පන භවන්තං ගොතමන්ති ඉදං උපයොගවචනං සාමිඅත්ථෙපි සමානෙ ඉත්ථම්භූතාඛ්යානදීපනතො ‘‘ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙ’’ති වුත්තං, තෙනෙවාහ ‘‘තස්ස ඛො පන භොතො ගොතමස්සාති අත්ථො’’ති.

ඉදං වුත්තං හොති – යථා සාධු දෙවදත්තො මාතරමභීති එත්ථ අභිසද්දයොගතො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානෙ උපයොගවචනං කතං, එවමිධාපි තං ඛො පන භවන්තං ගොතමං අභි එවං කල්යාණො කිත්තිසද්දො උග්ගතොති අභිසද්දයොගතො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානෙ උපයොගවචනන්ති. සාධු දෙවදත්තො මාතරමභීති එත්ථ හි ‘‘දෙවදත්තො මාතරමභි මාතරි විසයෙ මාතුයා වා සාධූ’’ති එවං අධිකරණත්ථෙ වා සාමිඅත්ථෙ වා භුම්මවචනස්ස සාමිවචනස්ස වා පසඞ්ගෙ ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථජොතකෙන ¶ අභිසද්දෙන යොගෙ උපයොගවචනං කතං, යථා චෙත්ථ දෙවදත්තො මාතුවිසයෙ මාතුසම්බන්ධී වා සො වුත්තප්පකාරප්පත්තොති අයමත්ථො විඤ්ඤායති, එවමිධාපි භොතො ගොතමස්ස සම්බන්ධී කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතො අභිභවිත්වා උග්ගමනපකාරප්පත්තොති අයමත්ථො විඤ්ඤායති. තත්ථ හි දෙවදත්තග්ගහණං විය ඉධ කිත්තිසද්දග්ගහණං, තත්ථ මාතරන්ති වචනං විය ඉධ තං ඛො පන භවන්තං ගොතමන්ති වචනං, තත්ථ සාධුසද්දග්ගහණං විය ඉධ උග්ගතසද්දග්ගහණං වෙදිතබ්බං. කිත්තිසද්දොති කිත්තිභූතො සද්දො, න කෙවලොති දස්සනත්ථං විසෙසිතන්ති ආහ ‘‘කිත්ති එවා’’ති. තතො කිත්තීති ථුති, තස්සා පකාසකො සද්දො කිත්තිසද්දොති දස්සෙතුං ‘‘ථුතිඝොසො වා’’ති වුත්තං.

සො භගවාති එත්ථ සොති පසිද්ධියං, යො සො සමත්තිංස පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බකිලෙසෙ භඤ්ජිත්වා දසසහස්සිලොකධාතුං කම්පෙන්තො අනුත්තරං ¶ සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, සො ලොකෙ අතිපාකටොති ‘‘සො භගවා’’ති වුත්තං. භගවාති ච ඉදං සත්ථු නාමකිත්තනං, න ගුණකිත්තනං. පරතො පන භගවාති ගුණකිත්තනමෙව. ඉමිනා ච ඉමිනා චාති එතෙන අරහන්තිආදිපදානං පච්චෙකං අනෙකගුණගණං පටිච්ච පවත්තභාවං දස්සෙති.

සුවිදූරවිදූරෙති ද්වීහි සද්දෙහි අතිවිය දූරෙති දස්සෙති, සුවිදූරතා එව හි විදූරතා. සවාසනානං කිලෙසානං විද්ධංසිතත්තාති ඉමිනා පච්චෙකබුද්ධාදීහි අසාධාරණං භගවතො අරහත්තන්ති දස්සෙති තෙසං වාසනාය අප්පහීනත්තා, වාසනා ච නාම නික්කිලෙසස්සාපි සකලඤෙය්යානවබොධාදිද්වාරත්තයප්පයොගවිගුණතාහෙතුභූතො කිලෙසනිහිතො ආකාරො චිරනිගළිතපාදානං නිගළමොක්ඛෙපි සඞ්කුචිතතාගමනහෙතුකො නිගළනිහිතො ආකාරො විය. යාය පිලින්දවච්ඡාදීනං වසලවොහාරාදිවිගුණතා හොති, අයං වාසනාති ගහෙතබ්බා. ආරකාති එත්ථ ආකාරස්ස රස්සත්තං ක-කාරස්ස ච හ-කාරං සානුස්සරං කත්වා නිරුත්තිනයෙන ‘‘අරහ’’න්ති පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. එවං උපරිපි යථාරහං නිරුත්තිනයෙන පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. යඤ්චෙතං සංසාරචක්කන්ති සම්බන්ධො. පුඤ්ඤාදීති ආදි-සද්දෙන අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරෙ සඞ්ගණ්හාති. ආසවා එව අවිජ්ජාදීනං කාරණත්තා සමුදයොති ආහ ‘‘ආසවසමුදයමයෙනා’’ති. ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.103) හි වුත්තං. විපාකකටත්තාරූපප්පභෙදො තිභවො එව රථො, තස්මිං තිභවරථෙ. සංසාරචක්කන්ති යථාවුත්තකිලෙසකම්මවිපාකසමුදයො.

‘‘ඛන්ධානඤ්ච ¶ පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, ‘සංසාරො’ති පවුච්චතී’’ති. (විසුද්ධි. 2.618; දී. නි. අට්ඨ. 2.95 අපසාදනාවණ්ණනා; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.60; අ. නි. අට්ඨ. 2.4.199; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; විභ. අට්ඨ. 226 සඞ්ඛාරපදනිද්දෙස; සු. නි. අට්ඨ. 2.523; උදා. අට්ඨ. 39; ඉතිවු. අට්ඨ. 14, 58; ථෙරගා. අට්ඨ. 1.67, 99; බු. වං. අට්ඨ. 58; පටි. ම. අට්ඨ. 2.1.117; චූළනි. අට්ඨ. 6) –

එවං වුත්තො සංසාරොව චක්කං විය පරිබ්භමනතො චක්කං, තස්ස චක්කස්ස සබ්බෙ අරා හතාති සම්බන්ධො. අනෙනාති භගවතා. බොධීති ඤාණං, තං ¶ එත්ථ මණ්ඩං පසන්නං ජාතන්ති බොධිමණ්ඩො. කම්මක්ඛයකරං ඤාණඵරසුන්ති අරහත්තමග්ගඤාණං වුත්තං, තං ඡින්දිතබ්බං අභිසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතං කම්මං පරිච්ඡින්දතීති දස්සෙතුං කම්මක්ඛයකරවිසෙසනවිසිට්ඨං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

එවං කතිපයඞ්ගෙහි සංසාරචක්කං තදවසෙසඞ්ගෙහි ඵලභූතනාමරූපධම්මෙහි තිභවරථඤ්ච තස්මිං රථෙ යොජිතසංසාරචක්කාරානං හනනප්පකාරඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි සබ්බෙහිපි ද්වාදසහි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙහි රථවිරහිතමෙව කෙවලං සංසාරචක්කං, තස්ස අරඝාතනප්පකාරභෙදඤ්ච දස්සෙතුං අථවාතිආදි වුත්තං. තත්ථ අනමතග්ගන්ති අනු අනු අමතග්ගං, සබ්බථා අනුගච්ඡන්තෙහිපි අවිඤ්ඤාතකොටිකන්ති අත්ථො. අවිජ්ජාමූලකත්තා ජරාමරණපරියොසානත්තාති ඉදං සඞ්ඛාරාදීනං දසන්නං අරභාවෙන එකත්තං සමාරොපෙත්වාති වුත්තං. න හි තෙසං පච්චෙකං අවිජ්ජාමූලකතා ජරාමරණපරියොසානතා ච අත්ථි තථා පටිච්චසමුප්පාදපාළියං අවුත්තත්තා. අථ වා තෙසම්පි යථාරහං අත්ථතො අවිජ්ජාමූලකත්තං, අත්තනො අත්තනො ලක්ඛණභූතඛණිකජරාමරණවසෙන තප්පරියොසානතඤ්ච සන්ධායෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. එවඤ්ච තෙසං පච්චෙකං අරභාවො සිද්ධො හොති.

එවං සබ්බාකාරං සංසාරචක්කමෙව දස්සෙත්වා ඉදානි යෙන ඤාණෙන ඉමස්ස සංසාරචක්කස්ස අරානං ඡෙදො භගවතො සිද්ධො, තස්ස ධම්මට්ඨිතිඤාණස්ස ‘‘පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 4; 1.45) මාතිකා වුත්තත්තා භවචක්කාවයවෙසු අවිජ්ජාදීසු පච්චයපච්චයුප්පන්නත්තා පරිග්ගහවසෙන පවත්තිආකාරං දස්සෙත්වා පරතො තස්ස අත්ථස්ස නිගමනවසෙන වුත්තෙන එවමයං අවිජ්ජාහෙතූතිආදිකෙන පටිසම්භිදාපාළිසහිතෙන (පටි. ම. 1.45) පාඨෙන ¶ සරූපතො ධම්මට්ඨිතිඤාණං, තස්ස ච තෙසුයෙව අවිජ්ජාදීසු චතුසඞ්ඛෙපාදිවසෙන පවත්තිවිභාගඤ්ච දස්සෙත්වා තතො පරං ඉති භගවාතිආදිපාඨෙන භගවතො තෙන ධම්මට්ඨිතිඤාණෙන පටිච්චසමුප්පාදස්ස සබ්බාකාරතො පටිවිද්ධභාවං දස්සෙත්වා පුන ඉමිනා ධම්මට්ඨිතිඤාණෙනාතිආදිනා භගවතො තෙන ඤාණෙන සංසාරචක්කාරානං විද්ධංසිතභාවං දස්සෙතුං තත්ථ දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණං අවිජ්ජාතිආදි වුත්තං. තත්ථ තිණ්ණං ආයතනානන්ති චක්ඛුසොතමනායතනානං තිණ්ණං. එස නයො තිණ්ණං ඵස්සානන්තිආදීසුපි. රූපතණ්හාදිවසෙන ඡ තණ්හාකායා එව වෙදිතබ්බා.

සග්ගසම්පත්තින්ති ¶ කාමසුගතීසු සම්පත්තිං. තථෙවාති කාමුපාදානපච්චයා එව. බ්රහ්මලොකසම්පත්තින්ති රූපීබ්රහ්මලොකසම්පත්තිං. තෙභූමකධම්මවිසයස්ස සබ්බස්සාපි රාගස්ස කිලෙසකාමභාවතො භවරාගොපි කාමුපාදානමෙවාති ආහ ‘‘කාමුපාදානපච්චයායෙව මෙත්තං භාවෙතී’’ති. සෙසුපාදානමූලිකාසුපීති දිට්ඨුපාදානසීලබ්බතුපාදානඅත්තවාදුපාදානමූලිකාසුපි යොජනාසු. තත්රායං යොජනානයො – ඉධෙකච්චො ‘‘නත්ථි පරලොකො උච්ඡිජ්ජති අත්තා’’ති (දී. නි. 1.85-86 අත්ථතො සමානං) දිට්ඨිං ගණ්හාති, සො දිට්ඨුපාදානපච්චයා කායෙන දුච්චරිතං චරතීතිආදිනා, අපරො ‘‘අසුකස්මිං භවෙ අත්තා උච්ඡිජ්ජතී’’ති දිට්ඨිං ගහෙත්වා කාමරූපාරූපභවූපපත්තියා තං තං කුසලං කරොතීතිආදිනා ච දිට්ඨුපාදානමූලිකා යොජනා, ඉමිනාව නයෙන අත්තවාදුපාදානමූලිකා යොජනා වෙදිතබ්බා. අපරො ‘‘සීලෙන සුද්ධි වතෙන සුද්ධී’’ති අසුද්ධිමග්ගං ‘‘සුද්ධිමග්ගො’’ති පරාමසන්තො සීලබ්බතුපාදානපච්චයා කායෙන දුච්චරිතං චරතීතිආදිනා සබ්බභවෙසු සීලබ්බතුපාදානමූලිකා යොජනා වෙදිතබ්බා.

ඉදානි යස්ස සංසාරචක්කාරානං ඝාතනසමත්ථස්ස ධම්මට්ඨිතිඤාණස්ස අවිජ්ජාදිපච්චයපඅග්ගහාකාරං දස්සෙතුං කාමභවෙ ච අවිජ්ජා කාමභවෙ සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොතීතිආදිනා අවිජ්ජාදීනං පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවො දස්සිතො, තමෙව ඤාණං අවිජ්ජාදීසු පවත්තිආකාරෙන සද්ධිං පටිසම්භිදාමග්ගපාළිං ආනෙත්වා නිගමනවසෙන දස්සෙන්තො එවමයන්තිආදිමාහ. විසුද්ධිමග්ගටීකායං පන ‘‘ඉදානි ය්වායං සංසාරචක්කං දස්සෙන්තෙන කාමභවෙ අවිජ්ජා කාමභවෙ සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොතීතිආදිනා අවිජ්ජාදීනං පච්චයභාවො සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයුප්පන්නභාවො දස්සිතො, තමෙව පටිසම්භිදාමග්ගපාළිං ආනෙත්වා නිගමනවසෙන දස්සෙන්තො එවමයන්තිආදිමාහා’’ති වුත්තං. සාරත්ථදීපනියා විනයටීකායපි අයමෙව පාඨො ලිඛිතො. තත්ථ ච කාමභවෙ ච අවිජ්ජාතිආදිනා අවිජ්ජාදීනං පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවො සංසාරචක්කං දස්සෙන්තෙන වුත්තො න හොති තස්ස ච අවිජ්ජා නාභි, මූලත්තාතිආදිනා පුබ්බෙව දස්සිතත්තා උපරි චක්කරූපතො ¶ පයොගත්තෙන උපසංහාරාභාවා ච. ‘‘අපි ච තමෙව පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවං නිගමනවසෙන දස්සෙන්තො’’ති ච වුත්තං, න චෙත්ථ පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවො නිගමනවසෙන පධානත්තෙන දස්සිතො, අථ ඛො පච්චයපරිග්ගහවසප්පවත්තං ධම්මට්ඨිතිඤාණමෙව ¶ යථාවුත්තපච්චයපරිග්ගහාකාරස්ස නිගමනවසෙන දස්සිතං. තථා හි ‘‘එවමයං අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා, උභොපෙතෙ ධම්මා හෙතුසමුප්පන්නාති පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං. අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජා හෙතු…පෙ… ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.46) ධම්මට්ඨිතිඤාණමෙව පධානත්තෙන දස්සිතං. ‘‘අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා’’තිආදි පන පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණන්ති (පටි. ම. මාතිකා 4; 1.45) වුච්චමානත්තා තස්ස පච්චයපරිග්ගහාකාරපරිදීපනත්ථං විසයත්තෙන වුත්තං, න පධානත්තෙන.

අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – එවන්ති අනන්තරෙ වුත්තනයෙන අයං අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං හෙතු, සඞ්ඛාරා ච තෙන හෙතුනා සමුප්පන්නා. උභොපෙතෙති යස්මා අයං අවිජ්ජා පරපරිකප්පිතපකතිඉස්සරාදි විය අහෙතුකා නිච්චා ධුවා න හොති, අථ ඛො ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.103) වචනතො සයම්පි සහෙතුකා සඞ්ඛතා අනිච්චායෙව හොති, තස්මා උභොපෙතෙ අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නායෙව. ඉතීති එවං යථාවුත්තනයෙන පච්චයපරිග්ගණ්හනෙ යා පඤ්ඤා, තං ධම්මානං ඨිතිසඞ්ඛාතෙ කාරණෙ යාථාවතො පවත්තත්තා ධම්මට්ඨිතිඤාණං නාමාති.

එත්ථ හි ඤාණස්ස විසයවිභාවනවසෙනෙව අවිජ්ජාදීනං පච්චයාදිභාවො වුත්තො, න පධානත්තෙන, ඤාණමෙව පනෙත්ථ පධානතො වුත්තං, තස්මා එතස්ස ඤාණස්ස පච්චයපරිග්ගහාකාරදස්සනත්ථමෙව හෙට්ඨාපි කාමභවෙ ච අවිජ්ජාතිආදිනා අවිජ්ජාදීනං පච්චයාදිභාවො වුත්තො, ඉධාපි නිගමනවසෙන උපසංහටො, න භවචක්කදස්සනත්ථන්ති අයමෙත්ථ අත්තනො මති.

තත්ථ ච පච්චයුප්පන්නධම්මෙසු අදිට්ඨෙසු හෙතූනං පච්චයභාවොපි න සක්කා දට්ඨුන්ති ‘‘සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා’’ති පච්චයපරිග්ගහඤාණනිද්දෙසෙ (පටි. ම. 1.45) පච්චයුප්පන්නධම්මානම්පි ගහණං කතන්ති වෙදිතබ්බං. එතෙන නයෙනාති අවිජ්ජායං වුත්තනයෙන සඞ්ඛාරා හෙතු, විඤ්ඤාණං හෙතුසමුප්පන්නන්තිආදිනා සබ්බානි ජාතිපරියොසානානි පදානි විත්ථාරෙතබ්බානි.

එවං පටිසම්භිදාමග්ගපාළියා ධම්මට්ඨිතිඤාණස්ස අවිජ්ජාදීසු පවත්තිආකාරං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්ස තෙසු පච්චයෙසු අඤ්ඤෙහිපි ආකාරෙහි පවත්තිආකාරං ¶ දස්සෙතුං තත්ථාතිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු. සඞ්ඛිප්පන්ති එත්ථ අවිජ්ජාදයො හෙතුසාමඤ්ඤෙන ඵලසාමඤ්ඤෙන ¶ වාති සඞ්ඛෙපො, සඞ්ගහො, කොට්ඨාසො රාසීති අත්ථො. සො පන ජාතිතො දුවිධොපි කාලභෙදවසෙන චතුබ්බිධො ජාතො. පච්චුප්පන්නො අද්ධාති අනුවත්තති. තණ්හුපාදානභවා ගහිතා කිලෙසකම්මසාමඤ්ඤතො තදවිනාභාවතො ච. අවිජ්ජාදිකිලෙසවට්ටම්පි විපාකධම්මධම්මතාසරික්ඛතාය ඉධ කම්මවට්ටමෙවාති ආහ ඉමෙ පඤ්ච ධම්මාතිආදි. විපාකා ධම්මාතිආදීසු කම්මජඅරූපක්ඛන්ධානමෙව විපාකසද්දවචනීයත්තෙපි නාමරූපාදිපදෙසු රූපමිස්සම්පි ඵලපඤ්චකං අරූපප්පධානතාය ච තබ්බහුලතාය ච ‘‘විපාකවට්ට’’න්ති වුත්තං. විපාකප්පධානං වට්ටං, විපාකබහුලං වා වට්ටන්ති අත්ථො. කම්මජපරියායො වා එත්ථ විපාක-සද්දො දට්ඨබ්බො. ජාතිජරාමරණාපදෙසෙනාති පරමත්ථධම්මවිනිමුත්තජාතිජරාමරණං නාම නත්ථීති තදපදෙසෙන තෙසං කථනෙන තංමුඛෙනාති අත්ථො. ආකිරීයන්ති පකාසීයන්තීති ආකාරා, අවිජ්ජාදිසරූපා, තතො පච්චයාකාරතොති අත්ථො. එකො සන්ධීති අවිච්ඡෙදප්පවත්තිහෙතුභූතො හෙතුඵලසන්ධි, දුතියො ඵලහෙතුසන්ධි, තතියො හෙතුඵලසන්ධීති දට්ඨබ්බං.

එවං ධම්මට්ඨිතිඤාණස්ස අවිජ්ජාදීසු අනෙකෙහි පකාරෙහි පවත්තිආකාරං දස්සෙත්වා ඉදානි තෙහි, අවුත්තෙහි ච සබ්බෙහි ආකාරෙහි භගවතො පටිච්චසමුප්පාදස්ස පටිවිද්ධභාවං, තස්ස ච ඤාණස්ස ධම්මට්ඨිතිඤාණසද්දප්පවත්තිනිමිත්තතං පටිසම්භිදාපාළිනයෙන දස්සෙතුං උපසංහාරවසෙන ඉති භගවාතිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉතීති වුත්තප්පකාරපරාමසනං, තෙනාහ චතුසඞ්ඛෙපන්තිආදි. සබ්බාකාරතොති ඉධ කාමභවෙ ච අවිජ්ජා කාමභවෙ සඞ්ඛාරානං පච්චයොතිආදිනා ඉධ වුත්තෙහි ච අවුත්තෙහි ච පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගාදීසු (විභ. 225 ආදයො) ආගතෙහි සබ්බෙහි පකාරෙහි පටිවිජ්ඣති. තන්ති යෙන ඤාණෙන භගවා එවං ජානාති, තං ඤාණං. ඤාතට්ඨෙනාති ජානනට්ඨෙන. පජානනට්ඨෙනාති පටිවිජ්ඣනට්ඨෙන.

ඉදානි යමිදං ධම්මට්ඨිතිඤාණං පච්චයපරිග්ගහාකාරභෙදෙහි සද්ධිං පපඤ්චතො දස්සිතං, තස්මිං අරඝාතෙ එතස්ස උපයොගිතං දස්සෙතුං ඉමිනා ධම්මට්ඨිතිඤාණෙනාතිආදි වුත්තං. තත්ථ ධම්මට්ඨිතිඤාණෙන අරෙ හනීති සම්බන්ධො. කථන්ති? ආහ ‘‘තෙ ධම්මෙ’’තිආදි. තෙ අවිජ්ජාදිකෙ ධම්මෙ මහාවජිරඤාණාවුධෙන ¶ තෙන ධම්මට්ඨිතිඤාණෙන යථාභූතං ඤත්වා තෙන බලවවිපස්සනාවුධෙන නිබ්බින්දන්තො අරියමග්ගාවුධෙන විරජ්ජන්තො විමුච්චන්තො අරෙ හනීති යොජනා. අරියමග්ගඤාණම්පි හි කිච්චතො සමුදයසච්චාදිබොධතො ‘‘ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්ති වුච්චති.

එකෙකං ධම්මක්ඛන්ධං එකෙකවිහාරෙන පූජෙමීති ධම්මක්ඛන්ධං ආරබ්භ පවත්තාපි විහාරකරණපූජා භගවති පෙමෙනෙව පවත්තත්තා සධාතුකාදිචෙතියපටිමණ්ඩිතත්තා ච භගවතොව පූජාති ¶ ආහ භගවන්තං උද්දිස්සාතිආදි. කිලෙසාරීන සො මුනීති එත්ථ නිග්ගහීතලොපො, කිලෙසාරීනං හතත්තාති අත්ථො. පච්චයාදීන චාරහොති එත්ථාපි නිග්ගහීතලොපො දට්ඨබ්බො.

සම්මාසම්බුද්ධොති එත්ථ සං-සද්දො සයන්ති අත්ථෙ පවත්තතීති ආහ ‘‘සාම’’න්ති, අපරනෙය්යො හුත්වාති අත්ථො. සබ්බධම්මානන්ති ඉදං කස්සචි විසයවිසෙසස්ස අග්ගහිතත්තා සිද්ධං. පදෙසග්ගහණෙ හි අසති ගහෙතබ්බස්ස නිප්පදෙසතාව විඤ්ඤායති, යථා දික්ඛිතො න දදාතීති. එවඤ්ච කත්වා අත්ථවිසෙසානපෙක්ඛා කත්තරියෙව බුද්ධ-සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා කම්මවචනිච්ඡාය අභාවතො. ‘‘සම්මා සාමං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධො’’ති එත්තකමෙව හි ඉධ සද්දතො ලබ්භති. සබ්බධම්මානන්ති ඉදං පන අත්ථතො ලබ්භමානං ගහෙත්වා වුත්තං, න හි බුජ්ඣනකිරියා අවිසයා යුජ්ජති. අභිඤ්ඤෙය්යෙති ලක්ඛණාදිතො අනිච්චාදිතො ච අභිවිසිට්ඨෙන ලොකියලොකුත්තරඤාණෙන ජානිතබ්බෙ චතුසච්චධම්මෙ. පරිඤ්ඤෙය්යෙති අනිච්චාදිවසෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ජානිතබ්බං දුක්ඛං අරියසච්චමාහ. පහාතබ්බෙති සමුදයසච්චං. සච්ඡිකාතබ්බෙති නිරොධසච්චං. බහුවචනනිද්දෙසො පනෙත්ථ සොපාදිසෙසාදිකං පරියායසිද්ධං භෙදං අපෙක්ඛිත්වා කතො.

අභිඤ්ඤෙය්යන්ති ගාථාය පහාතබ්බභාවෙතබ්බානං සමුදයමග්ගසච්චානං හෙතුධම්මානං ගහණෙනෙව තප්ඵලානං දුක්ඛසච්චනිරොධසච්චානම්පි සිද්ධිතො පරිඤ්ඤාතබ්බඤ්ච පරිඤ්ඤාතං සච්ඡිකාතබ්බඤ්ච සච්ඡිකතන්ති ඉදම්පෙත්ථ සඞ්ගහිතමෙවාති දට්ඨබ්බං, තෙනාහ ‘‘තස්මා බුද්ධොස්මී’’ති. යස්මා චත්තාරිපි සච්චානි මයා බුද්ධානි, තස්මා සබ්බම්පි ඤෙය්යං බුද්ධොස්මි, අබ්භඤ්ඤාසින්ති අත්ථො.

විචිත්තවිසයපත්ථනාකාරප්පවත්තියා තණ්හා දුක්ඛවිචිත්තතාය පධානකාරණන්ති ආහ ‘‘මූලකාරණභාවෙනා’’ති. උභින්නන්ති චක්ඛුස්ස තංසමුදයස්ස ච. අප්පවත්තීති අප්පවත්තිනිමිත්තං, න අභාවමත්තං. තස්ස අවත්ථුත්තා ¶ සප්පච්චයත්තාදිඅනෙකභෙදා සබ්බසඞ්ගහිතා. නිරොධප්පජානනාති සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන නිරොධස්ස පටිවිජ්ඣනා. එකෙකපදුද්ධාරෙනාපීති චක්ඛු චක්ඛුසමුදයොතිආදිනා එකෙකකොට්ඨාසනිද්ධාරණෙනාපි, න දුක්ඛසච්චාදිසාමඤ්ඤතො එවාති අධිප්පායො. තණ්හායපි සඞ්ඛාරදුක්ඛපරියාපන්නතාය පරිඤ්ඤෙය්යත්තා දුක්ඛසච්චභාවං දස්සෙතුං ‘‘ඡ තණ්හාකායා’’ති වුත්තං. යස්මිං පන අත්තභාවෙ සා උප්පජ්ජති, තස්ස මූලකාරණභාවෙන සමුට්ඨාපිකා පුරිමභවසිද්ධා තණ්හා සමුදයසච්චන්ති ගහෙතබ්බා. කසිණානීති කසිණාරම්මණානි ඣානානි. ද්වත්තිංසාකාරාති කෙසාදයො තදාරම්මණජ්ඣානානි ච. නව භවාති කාමභවාදයො තයො සඤ්ඤීභවාදයො තයො එකවොකාරභවාදයො තයො චාති නව භවා. චත්තාරි ඣානානීති ආරම්මණවිසෙසං අනපෙක්ඛිත්වා සාමඤ්ඤතො චත්තාරි ඣානානි වුත්තානි. විපාකකිරියානම්පි යථාරහං ¶ සබ්බත්ථ සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. එත්ථ ච කුසලධම්මානං උපනිස්සයභූතා තණ්හාසමුට්ඨාපිකාති වෙදිතබ්බා, කිරියධම්මානං පන තස්ස අත්තභාවස්ස කාරණභූතා තණ්හා. අනුලොමතොති එත්ථ අවිජ්ජා දුක්ඛසච්චං, තංසමුට්ඨාපිකා පුරිමතණ්හා ආසවා සමුදයසච්චන්ති යොජෙතබ්බං. සඞ්ඛාරාදීසු පන අවිජ්ජාදයොව සමුදයසච්චභාවෙන යොජෙතබ්බා. තෙනාති තස්මා.

විජ්ජාති අත්තනො විසයං විදිතං කරොතීති විජ්ජා. සම්පන්නත්තාති සමන්නාගතත්තා, සම්පුණ්ණත්තා වා. තත්රාති අම්බට්ඨසුත්තෙ. මනොමයිද්ධියාති එත්ථ ‘‘ඉධ භික්ඛු ඉමම්හා කායා අඤ්ඤං කායං අභිනිම්මිනාතී’’ති (දී. නි. 1.236) වුත්තත්තා සරීරබ්භන්තරඣානමනෙන අඤ්ඤස්ස සරීරස්ස නිබ්බත්තිවසෙන පවත්තා මනොමයිද්ධි නාම, සා අත්ථතො ඣානසම්පයුත්තා පඤ්ඤායෙව. සත්ත සද්ධම්මා නාම සද්ධා හිරී ඔත්තප්පං බාහුසච්චං වීරියං සති පඤ්ඤා ච. ගච්ඡති අමතං දිසන්ති දුක්ඛනිත්ථරණත්ථිකෙහි දට්ඨබ්බතො අමතං නිබ්බානමෙව දිසං ගච්ඡති, ඉමිනා ච චරණානං සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතඅරියමග්ගභාවතො නිබ්බානත්ථිකෙහි එකංසෙන ඉච්ඡිතබ්බතං දස්සෙති. ඉදානිස්සා විජ්ජාචරණසම්පදාය සාවකාදිඅසාධාරණතං දස්සෙතුං තත්ථ විජ්ජාසම්පදාතිආදි වුත්තං. තත්ථ ආසවක්ඛයවිජ්ජාවසෙන සබ්බඤ්ඤුතා සිජ්ඣති, චරණධම්මභූතෙසු ඣානෙසු ¶ අන්තොගධාය මහාකරුණාසමාපත්තියා වසෙන මහාකාරුණිකතා සිජ්ඣතීති ආහ ‘‘විජ්ජා…පෙ… මහාකාරුණිකත’’න්ති. යථා තන්ති එත්ථ තන්ති නිපාතමත්තං, යථා අඤ්ඤොපි විජ්ජාචරණසම්පන්නො බුද්ධො නියොජෙති, තථා අයම්පීති අත්ථො. තෙනාති අනත්ථපරිවජ්ජනඅත්ථනියොජනෙන. අත්තන්තපාදයොති ආදි-සද්දෙන පරන්තපඋභයන්තපා ගහිතා. අසජ්ජමානො භවෙසු අපච්චාගච්ඡන්තොති පහීනානං පුනානුප්පත්තිතො න පුන උපගච්ඡන්තො.

තත්රාති යුත්තවාචාභාසනෙ සාධෙතබ්බෙ චෙතං භුම්මං. අභූතන්ති අභූතත්ථං. අතච්ඡන්ති තස්සෙව වෙවචනං. අනත්ථසංහිතන්ති පිසුණාදිදොසයුත්තං. සම්මාගදත්තාති සුන්දරවචනත්තා, ගදනං ගදො, කථනන්ති අත්ථො. සුන්දරො ගදො වචනමස්සාති ‘‘සුගදො’’ති වත්තබ්බෙ නිරුත්තිනයෙන ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා ‘‘සුගතො’’ති වුත්තං.

සභාවතොති දුක්ඛසභාවතො. ලොකන්ති ඛන්ධාදිලොකං. යථාවුත්තමත්ථං සුත්තතො ආහ යත්ථාතිආදි. තත්ථ යත්ථාති යස්මිං ලොකන්තසඞ්ඛාතෙ නිබ්බානෙ. තන්ති ලොකස්සන්තං, ඔකාසලොකෙ කායගමනෙන ඤාතබ්බං පත්තබ්බන්ති නාහං වදාමීති යොජනා. ඉදඤ්ච රොහිතදෙවපුත්තෙන ලොකස්ස කායගතිවසෙන අන්තගමනස්ස පුච්ඡිතත්තා වුත්තං. අප්පත්වා ලොකස්සන්තන්ති ඛන්ධාදිලොකං සන්ධාය වුත්තං.

කින්තෙ ¶ පදසා ඔකාසලොකපරිබ්භමනෙන, පරිමිතට්ඨානෙ එව තං ඤාණගමනෙන ගච්ඡන්තානං දස්සෙමීති දස්සෙන්තො අපි චාතිආදිමාහ. තත්ථ බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙති සරීරෙ. තෙන රූපක්ඛන්ධං දස්සෙති. සසඤ්ඤිම්හීති සඤ්ඤාසීසෙන වෙදනාදයො තයො ඛන්ධෙ. සමනකෙති විඤ්ඤාණක්ඛන්ධං. ලොකන්ති ඛන්ධාදිලොකං, දුක්ඛන්ති අත්ථො. ලොකනිරොධන්ති නිබ්බානෙන ලොකස්ස නිරුජ්ඣනං, නිබ්බානමෙව වා. අදෙසම්පි හි නිබ්බානං යෙසං නිරොධාය හොති, උපචාරතො තන්නිස්සිතං විය හොතීති ‘‘බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙ ලොකනිරොධම්පි පඤ්ඤපෙමී’’ති වුත්තං, චක්ඛු ලොකෙ පියරූපං, සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣතීතිආදීසු (දී. නි. 2.401; විභ. 204) විය. කුදාචනන්ති කදාචිපි. අප්පත්වාති අග්ගමග්ගෙන අනධිගන්ත්වා. තස්මාති යස්මා තං ගමනෙන පත්තුං න සක්කා, තස්මා. හවෙති නිපාතමත්තං, එකංසත්ථෙ වා ¶ . ලොකවිදූති සභාවාදිතො ඛන්ධාදිජානනකො. චතුසච්චධම්මානං අභිසමිතත්තා සමිතාවී, සමිතකිලෙසොති වා අත්ථො. නාසීසති න පත්ථෙති අප්පටිසන්ධිකත්තා.

එවං සඞ්ඛෙපතො ලොකං දස්සෙත්වා ඉදානි විත්ථාරතො තං දස්සෙතුං අපි ච තයො ලොකාතිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉන්ද්රියබද්ධානං ඛන්ධානං සමූහසන්තානභූතො සත්තලොකො. සො හි රූපාදීසු සත්තවිසත්තතාය ‘‘සත්තො’’ති ච, ලොකියන්ති එත්ථ කම්මකිලෙසා තබ්බිපාකා චාති ‘‘ලොකො’’ති ච වුච්චති. අනින්ද්රියබද්ධානං උතුජරූපානං සමූහසන්තානභූතො ඔකාසලොකො. සො හි සත්තසඞ්ඛාරානං ආධාරතො ‘‘ඔකාසො’’ති ච, ලොකියන්ති එත්ථ තස්සාධාරා ච ආධෙය්යභූතාති ‘‘ලොකො’’ති ච පවුච්චති. ඉන්ද්රියානින්ද්රියබද්ධා පන සබ්බෙව උපාදානක්ඛන්ධා පච්චයෙහි සඞ්ඛතට්ඨෙන ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ච ‘‘සඞ්ඛාරලොකො’’ති ච වුච්චති. ආහරති අත්තනො ඵලන්ති ආහාරො, පච්චයො. තෙන තිට්ඨනසීලා උප්පජ්ජිත්වා යාව භඞ්ගා පවත්තනසීලාති ආහාරට්ඨිතිකා, සබ්බෙ සඞ්ඛතධම්මා. සබ්බෙ සත්තාති ච ඉමිනාපි වෙනෙය්යානුරූපතො පුග්ගලාධිට්ඨානත්තා දෙසනාය සඞ්ඛාරාව ගහිතා.

යාවතා චන්දිමසූරියා පරිහරන්තීති යත්තකෙ ඨානෙ චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්ති පවත්තන්ති. විරොචනාති තෙසං විරොචනහෙතු ඔභාසනහෙතූති හෙතුම්හි නිස්සක්කවචනං. දිසා භන්තීති සබ්බා දිසා යාවතා විගතන්ධකාරා පඤ්ඤායන්ති. අථ වා දිසාති උපයොගබහුවචනං. තස්මා විරොචමානා චන්දිමසූරියා යත්තකා දිසා භන්ති ඔභාසෙන්තීති අත්ථො. තාව සහස්සධා ලොකොති තත්තකෙන පමාණෙන සහස්සප්පකාරො ඔකාසලොකො, සහස්සචක්කවාළානීති අත්ථො. එත්ථාති සහස්සචක්කවාළෙ. වසොති ඉද්ධිසඞ්ඛාතො වසො වත්තතීති අත්ථො.

තම්පීති ¶ තිවිධම්පි ලොකං. අස්සාති අනෙන භගවතා සඞ්ඛාරලොකොපි සබ්බථා විදිතොති සම්බන්ධො. එකො ලොකොති ය්වායං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සබ්බසඞ්ඛතානං පච්චයායත්තවුත්තිතො තෙන සාමඤ්ඤෙන සඞ්ඛාරලොකො එකො එකවිධො, එස නයො සෙසෙසුපි. සබ්බත්ථාපි ලොකියධම්මාව ලොකොති අධිප්පෙතා ලොකුත්තරානං පරිඤ්ඤෙය්යත්තාභාවා. උපාදානානං ආරම්මණභූතා ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධා. සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියොති ¶ තථා තථා සමුප්පන්නා පජායෙව වුච්චන්ති. නානත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො, නානත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො, එකත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො, එකත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො, හෙට්ඨිමා ච තයො ආරුප්පාති ඉමා සත්තවිධා පජායෙව විඤ්ඤාණං තිට්ඨති එත්ථාති විඤ්ඤාණට්ඨිතියො නාම. තත්ථ නානත්තං කායො එතෙසමත්ථීති නානත්තකායා. නානත්තං සඤ්ඤා එතෙසන්ති නානත්තසඤ්ඤිනො. සඤ්ඤාසීසෙනෙත්ථ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං ගහිතං, එස නයො සෙසෙසුපි.

තත්ථ සබ්බමනුස්සා ච ඡ කාමාවචරදෙවා ච නානත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො නාම. තෙසඤ්හි අඤ්ඤමඤ්ඤං විසදිසතාය නානා කායො, පටිසන්ධිසඤ්ඤා ච නවවිධතාය නානා. තීසු පඨමජ්ඣානභූමීසු බ්රහ්මකායිකා චෙව චතූසු අපායෙසු සත්තා ච නානත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො නාම. තෙසු හි බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදීනං තිණ්ණම්පි සරීරං අඤ්ඤමඤ්ඤං විසදිසං, පටිසන්ධිසඤ්ඤා පන පඨමජ්ඣානවිපාකවසෙන එකාව, තථා ආපායිකානම්පි, තෙසං පන සබ්බෙසං අකුසලවිපාකාහෙතුකාව පටිසන්ධිසඤ්ඤා. දුතියජ්ඣානභූමිකා ච පරිත්තාභ අප්පමාණාභ ආභස්සරා එකත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො නාම. තෙසඤ්හි සබ්බෙසං එකප්පමාණොව කායො, පටිසන්ධිසඤ්ඤා පන දුතියතතියජ්ඣානවිපාකවසෙන නානා හොති. තතියජ්ඣානභූමියං පරිත්තසුභාදයො තයො, චතුත්ථජ්ඣානභූමියං අසඤ්ඤසත්තවජ්ජිතා වෙහප්ඵලා, පඤ්ච ච සුද්ධාවාසාති නවසු භූමීසු සත්තා එකත්තකායා එකත්තසඤ්ඤිනො නාම. ආභානානත්තෙන පන සබ්බත්ථ කායනානත්තං න ගය්හති, සණ්ඨානනානත්තෙනෙව ගය්හතීති. අසඤ්ඤසත්තා විඤ්ඤාණාභාවෙන විඤ්ඤාණට්ඨිතිසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡන්ති. නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤායතනං පන යථා සඤ්ඤාය, එවං විඤ්ඤාණස්සාපි සුඛුමත්තා නෙවවිඤ්ඤාණං නාවිඤ්ඤාණං, තස්මා පරිබ්යත්තවිඤ්ඤාණකිච්චවන්තෙසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු න ගය්හති. තස්මා සෙසානි ආකාසානඤ්චායතනාදීනි තීණියෙව ගහිතානි, තෙහි සද්ධිං ඉමා සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියොති වෙදිතබ්බා.

අට්ඨ ලොකධම්මාති ලාභො අලාභො යසො අයසො නින්දා පසංසා සුඛං දුක්ඛන්ති ඉමෙ අට්ඨ ලොකස්ස සභාවත්තා ලොකධම්මා. ලාභාලාභාදිපච්චයා උප්පජ්ජනකා පනෙත්ථ අනුරොධවිරොධා වා ලාභාදිසද්දෙහි වුත්තාති වෙදිතබ්බා. නව සත්තාවාසාති හෙට්ඨා වුත්තා සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො ¶ එව ¶ අසඤ්ඤසත්තචතුත්ථාරුප්පෙහි සද්ධිං ‘‘නව සත්තාවාසා’’ති වුච්චන්ති. සත්තා ආවසන්ති එත්ථාති සත්තාවාසා, සත්තනිකායො, අත්ථතො තථා පවත්තා පජා එව ඉධ සඞ්ඛාරලොකභාවෙන ගය්හන්තීති වෙදිතබ්බා. දසායතනානීති ධම්මායතනමනායතනවජ්ජිතානි දස.

එත්ථ ච තීසු භවෙසු අස්සාදදස්සනවසෙන තිස්සො වෙදනාව ලොකභාවෙන වුත්තා, තථා පච්චයදස්සනවසෙන චත්තාරොව ආහාරා. අත්තග්ගාහනිමිත්තදස්සනවසෙන ඡ අජ්ඣත්තිකානෙව ආයතනානි. ථූලසඤ්ඤීභවදස්සනවසෙන සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියොව, අනුරොධවිරොධදස්සනවසෙන අට්ඨ ලොකධම්මා වා, ථූලායතනදස්සනවසෙන දසායතනානෙව ලොකභාවෙන වුත්තානි. තෙසං ගහණෙනෙව තන්නිස්සයතප්පටිබද්ධා තදාරම්මණා සබ්බෙ තෙභූමකා නාමරූපධම්මා අත්ථතො ගහිතා එව හොන්ති. සෙසෙහි පන එකවිධාදිකොට්ඨාසෙහි සරූපෙනෙව තෙ ගහිතාති වෙදිතබ්බං.

ආසයං ජානාතීතිආදීසු ආහච්ච චිත්තං එත්ථ සෙතීති ආසයො, අඤ්ඤස්මිං විසයෙ පවත්තිත්වාපි චිත්තං යත්ථ සරසෙන පවිසිත්වා තිට්ඨති, සො වට්ටාසයො විවට්ටාසයොති දුවිධො. තත්ථ වට්ටාසයොපි සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨිවසෙන දුවිධො. විවට්ටාසයො පන විපස්සනාසඞ්ඛාතා අනුලොමිකා ඛන්ති, මග්ගසඞ්ඛාතං යථාභූතඤාණඤ්චාති දුවිධො. යථාහ –

‘‘සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨි ච, ඛන්ති චෙවානුලොමිකං;

යථාභූතඤ්ච යං ඤාණං, එතං ආසයසද්දිත’’න්ති. (සාරත්ථ. ටී. 1.වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා);

එතං දුවිධම්පි ආසයං සත්තානං අප්පවත්තික්ඛණෙයෙව භගවා සබ්බථා ජානාති. අනුසයන්ති කාමරාගානුසයාදිවසෙන සත්තවිධං අනුසයං. චරිතන්ති ‘‘සුචරිතදුච්චරිත’’න්ති නිද්දෙසෙ වුත්තං. අථ වා චරිතන්ති චරියා, තෙ රාගාදයො ඡ මූලචරියා, සංසග්ගසන්නිපාතවසෙන අනෙකවිධා හොන්ති. අධිමුත්තින්ති අජ්ඣාසයධාතුං, තත්ථ තත්ථ චිත්තස්ස අභිරුචිවසෙන නින්නතා, සා දුවිධා හීනාධිමුත්ති පණීතාධිමුත්තීති. යාය දුස්සීලාදිකෙ හීනාධිමුත්තිකෙ ¶ සෙවන්ති, සා හීනාධිමුත්ති. යාය පණීතාධිමුත්තිකෙ සෙවන්ති, සා පණීතාධිමුත්ති. තං දුවිධම්පි අධිමුත්තිං භගවා සබ්බාකාරතො ජානාති. අප්පං රාගාදිරජං එතෙසන්ති අප්පරජක්ඛා, අනුස්සදරාගාදිදොසා. උස්සදරාගාදිදොසා මහාරජක්ඛා. උපනිස්සයභූතෙහි තික්ඛෙහි සද්ධාදිඉන්ද්රියෙහි මුදුකෙහි ච සමන්නාගතා තික්ඛින්ද්රියා මුදින්ද්රියා ච. හෙට්ඨා වුත්තෙහි ආසයාදීහි සුන්දරෙහි අසුන්දරෙහි ච සමන්නාගතා ස්වාකාරා ද්වාකාරා ච වෙදිතබ්බා. සම්මත්තනියාමං ¶ විඤ්ඤාපෙතුං සුකරා සුවිඤ්ඤාපයා, විපරීතා දුවිඤ්ඤාපයා. මග්ගඵලපටිවෙධාය උපනිස්සයසම්පන්නා භබ්බා, විපරීතා අභබ්බා. එවං සත්තසන්තානගතධම්මවිසෙසජානනෙනෙව සත්තලොකොපි විදිතො ධම්මවිනිමුත්තස්ස සත්තස්ස අභාවාති වෙදිතබ්බං.

එකං චක්කවාළං…පෙ… පඤ්ඤාසඤ්ච යොජනානීති එත්ථ හොතීති සෙසො. පරික්ඛෙපතො පමාණං වුච්චතීති සෙසො. චක්කවාළස්ස සබ්බං පරිමණ්ඩලං ඡත්තිංස සතසහස්සානි…පෙ… සතානි ච හොන්තීති යොජෙතබ්බං. තත්ථාති චක්කවාළෙ, ද්වෙ සතසහස්සානි චත්තාරි නහුතානි ච යොජනානි යානි එත්තකං එත්තකප්පමාණං බහලත්තෙන අයං වසුන්ධරා සඞ්ඛාතාති යොජනා. තත්ථ එත්තකන්ති කිරියාවිසෙසනං දට්ඨබ්බං. සන්ධාරකං ජලං එත්තකං එත්තකප්පමාණං හුත්වා පතිට්ඨිතන්ති යොජනා. එත්ථාති චක්කවාළෙ. අජ්ඣොගාළ්හුග්ගතාති අජ්ඣොගාළ්හා ච උග්ගතා ච. බ්රහාති මහන්තා. යොජනානං සතානුච්චො, හිමවා පඤ්චාති යොජනානං පඤ්චසතානි උච්චො උබ්බෙධො. තිපඤ්චයොජනක්ඛන්ධපරික්ඛෙපාති පන්නරසයොජනප්පමාණක්ඛන්ධපරිණාහා. නගව්හයාති රුක්ඛාභිධානා ජම්බූති යොජනා. සමන්තතොති සබ්බසොභාගෙන, ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච සතයොජනවිත්ථාරාති අත්ථො. යස්සානුභාවෙනාති යස්සා මහන්තතාකප්පට්ඨායිකාදිප්පකාරෙන පභාවෙන. පරික්ඛිපිත්වා තං සබ්බං, ලොකධාතුමයං ඨිතොති හෙට්ඨා වුත්තං සබ්බම්පි තං පරික්ඛිපිත්වා චක්කවාළසිලුච්චයො ඨිතො, අයං එකා ලොකධාතු නාමාති අත්ථො, ම-කාරො පදසන්ධිවසෙන වුත්තො. අථ වා තං සබ්බං ලොකධාතුං පරික්ඛිපිත්වා අයං චක්කවාළසිලුච්චයො ඨිතොති යොජෙතබ්බං.

තත්ථාති ¶ තස්සං ලොකධාතුයං. තාවතිංසභවනන්ති තිදසපුරං. අසුරභවනන්ති අසුරපුරං. අවීචිමහානිරයො ච තථා දසසහස්සයොජනො, සො පන චතුන්නං ලොහභිත්තීනමන්තරා යොජනසතායාමවිත්ථාරොපි සමන්තා සොළසහි උස්සදනිරයෙහි සද්ධිං දසසහස්සයොජනො වුත්තොති වෙදිතබ්බො. තදනන්තරෙසූති තෙසං චක්කවාළානං අන්තරෙසු. ලොකානං චක්කවාළානං අන්තරෙ විවරෙ භවත්තා ලොකන්තරිකා. තිණ්ණඤ්හි සකටචක්කානං පත්තානං වා ආසන්නට්ඨපිතානං අන්තරසදිසෙ තිණ්ණං තිණ්ණං චක්කවාළානං අන්තරෙසු එකෙකො ලොකන්තරිකනිරයො අට්ඨයොජනසහස්සප්පමාණො සීතනරකො සත්තානං අකුසලවිපාකෙන නිබ්බත්තති. අනන්තානීති තිරියං අට්ඨසු දිසාසු චක්කවාළානි ආකාසො විය අනන්තානි. උද්ධං පන අධො ච අන්තානෙව. අනන්තෙන බුද්ධඤාණෙනාති එත්ථ අනන්තඤෙය්යපටිවෙධසාමත්ථියයොගතොව ඤාණං ‘‘අනන්ත’’න්ති වෙදිතබ්බං.

අත්තනොති නිස්සක්කෙ සාමිවචනමෙතං, අත්තතොති අත්ථො. ගුණෙහි අත්තනො විසිට්ඨතරස්සාති ¶ සම්බන්ධො, තරග්ගහණඤ්චෙත්ථ අනුත්තරොති පදස්ස අත්ථනිද්දෙසවසෙන කතං, න විසිට්ඨස්ස කස්සචි අත්ථිතාය. සදෙවකෙ හි ලොකෙ සදිසකප්පොපි නාම කොචි තථාගතස්ස නත්ථි, කුතො සදිසො, තෙනාහ සීලගුණෙනාපි අසමොතිආදි. තත්ථ අසමෙහි සම්මාසම්බුද්ධෙහි සමො අසමසමො. නත්ථි පටිමා එතස්සාති අප්පටිමො. එස නයො සෙසෙසුපි. තත්ථ උපමාමත්තං පටිමා, සදිසූපමා පටිභාගො. යුගග්ගාහවසෙන ඨිතො පටිමො පුග්ගලොති වෙදිතබ්බො. අත්තනාති අත්තතො. පුරිසදම්මෙතිආදීසු දමිතබ්බා දම්මා, ‘‘දම්මපුරිසා’’ති වත්තබ්බෙ විසෙසනස්ස පරනිපාතං කත්වා ‘‘පුරිසදම්මා’’ති වුත්තං, පුරිසග්ගහණඤ්චෙත්ථ උක්කට්ඨවසෙන ඉත්ථීනම්පි දමෙතබ්බතො. නිබ්බිසා කතා දොසවිසස්ස විනොදනෙන. අත්ථපදන්ති අත්ථාභිබ්යඤ්ජනකං පදං, වාක්යන්ති අත්ථො. එකපදභාවෙන ච අනඤ්ඤසාධාරණො සත්ථු පුරිසදම්මසාරථිභාවො දස්සිතො හොති, තෙනාහ භගවා හීතිආදි. අට්ඨ දිසාති අට්ඨ සමාපත්තියො. අසජ්ජමානාති වසීභාවප්පත්තියා නිස්සඞ්ගචාරා.

දිට්ඨධම්මො වුච්චති පච්චක්ඛො අත්තභාවො, තත්ථ නියුත්තොති දිට්ඨධම්මිකො, ඉධලොකත්ථො. කම්මකිලෙසවසෙන සම්පරෙතබ්බතො සමාගන්තබ්බතො සම්පරායො ¶ , පරලොකො, තත්ථ නියුත්තොති සම්පරායිකො, පරලොකත්ථො. පරමො උත්තමො අත්ථො පරමත්ථො, නිබ්බානං. සහ අත්ථෙන වත්තතීති සත්ථො, භණ්ඩමූලෙන වාණිජ්ජාය දෙසන්තරං ගච්ඡන්තො ජනසමූහො. සො අස්ස අත්ථීති සත්ථා, සත්ථවාහොති නිරුත්තිනයෙන. සො විය භගවාති ආහ ‘‘සත්ථා, භගවා සත්ථවාහො’’ති. ඉදානි තමත්ථං නිද්දෙසපාළිනයෙන දස්සෙතුං යථා සත්ථවාහොතිආදි වුත්තං. තත්ථ සත්ථෙති සත්ථිකෙ ජනෙ. කං උදකං තාරෙන්ති එත්ථාති කන්තාරො, නිරුදකො අරඤ්ඤප්පදෙසො. චොරාදීහි අධිට්ඨිතඅරඤ්ඤප්පදෙසාපි දුග්ගමනට්ඨෙන තංසදිසතාය කන්තාරාත්වෙව නිරුළ්හාති සාමඤ්ඤතො ‘‘කන්තාරං තාරෙතී’’ති වත්වා තං විවරන්තො චොරකන්තාරන්තිආදිමාහ.

භගවතොති නිස්සක්කෙ සාමිවචනං, භගවන්තතො ධම්මස්සවනෙනාති අත්ථො. යථා ‘‘උපජ්ඣායතො අජ්ඣෙතී’’ති, භගවතො සන්තිකෙති වා අත්ථො. සරෙ නිමිත්තං අග්ගහෙසීති පුබ්බබුද්ධුප්පාදෙසු සද්ධම්මස්සවනපරිචයෙන ‘‘ධම්මො එසො වුච්චතී’’ති සරෙ ආකාරං ගණ්හි. පුබ්බාභියොගවසෙනෙව හි ඊදිසානං තිරච්ඡානානං ධම්මස්සවනාදීසු පසාදො උප්පජ්ජති වග්ගුලිආදීනං විය. ඉතරථා සබ්බතිරච්ඡානානම්පි තථා පසාදුප්පත්තිප්පසඞ්ගතො. යදි හි උප්පජ්ජෙය්ය, භගවා අනන්තචක්කවාළෙසු සබ්බසත්තානම්පි එකක්ඛණෙ සප්පාටිහාරියධම්මං සාවෙතුං සක්කොතීති සබ්බසත්තානම්පි ඉතො පුබ්බෙව විමුත්තිප්පසඞ්ගො සියා. යෙ පන දෙවමනුස්සනාගසුපණ්ණාදයො පකතියාව කම්මස්සකතඤ්ඤාණාදියුත්තා හොන්ති, තෙයෙව පුබ්බෙ අනුපනිස්සයාපි ¶ භගවතො සද්ධම්මස්සවනාදිනා පඨමං විවට්ටූපනිස්සයං පසාදං උප්පාදෙතුං සක්කොන්ති, න ඉතරෙති ගහෙතබ්බං. අරෙ අහම්පි නාමාති එත්ථ ‘‘කුතොහං ඉධ නිබ්බත්තොති ඔලොකෙත්වා මණ්ඩූකභාවතොති ඤත්වා’’ති ඉදං එත්තකම්පි අරෙ අහම්පි නාමාති විම්හයවචනෙනෙව සිජ්ඣතීති අවුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ජලන්ති ජලන්තො විජ්ජොතමානො. මණ්ඩූකොහන්ති ගාථාය උදකෙති සඤ්ජාතට්ඨානදස්සනං, තෙන ථලමණ්ඩූකතා නිවත්තනං කතං හොති. උදකෙ ජාතානම්පි කච්ඡපාදීනං ථලගොචරතාපි අත්ථීති තං නිවත්තනත්ථං ‘‘වාරිගොචරො’’ති වුත්තං, උදකසඤ්චාරීති අත්ථො.

විමොක්ඛන්තිකඤාණවසෙනාති එත්ථ සබ්බසො කිලෙසෙහි විමුච්චතීති විමොක්ඛො, අග්ගමග්ගො, තස්ස අන්තො, අග්ගඵලං, තත්ථ භවං විමොක්ඛන්තිකං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සබ්බම්පි බුද්ධඤාණං. ඉදානි සම්මාසම්බුද්ධපදතො බුද්ධපදස්ස ¶ විසෙසං දස්සෙතුං යස්මා වාතිආදි වුත්තං. සම්මාසම්බුද්ධපදෙන හි සත්ථු පටිවෙධඤාණානුභාවො වුත්තො, ඉමිනා පන බුද්ධපදෙන දෙසනාඤාණානුභාවොපි, තෙනාහ අඤ්ඤෙපි සත්තෙ බොධෙසීතිආදි.

ගුණවිසිට්ඨසත්තුත්තමගරුගාරවාධිවචනන්ති සබ්බෙහි සීලාදිගුණෙහි විසිට්ඨස්ස තතො එව සබ්බසත්තෙහි උත්තමස්ස ගරුනො ගාරවවසෙන වුච්චමානවචනමිදං භගවාති. සෙට්ඨන්ති සෙට්ඨවාචකං වචනං සෙට්ඨගුණසහචරණතො. අථ වා වුච්චතීති වචනං, අත්ථො, සො සෙට්ඨොති අත්ථො. උත්තමන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ගරුගාරවයුත්තොති එත්ථ ගරුභාවො ගාරවං, ගරුගුණයොගතො ගරුකරණං වා ගාරවං, තෙන සාවකාදීනං අසාධාරණතාය ගරුභූතෙන මහන්තෙන ගාරවෙන යුත්තොති ගරුගාරවයුත්තො. අථ වා ගරු ච සබ්බලොකස්ස සික්ඛකත්තා තෙනෙව ගාරවයුත්තො චාතිපි යොජෙතබ්බං.

අවත්ථාය විදිතං ආවත්ථිකං. එවං ලිඞ්ගිකං. නිමිත්තතො ආගතං නෙමිත්තිකං. අධිච්ච යංකිඤ්චි නිමිත්තං අධිවචනවසෙන අනපෙක්ඛිත්වා පවත්තං අධිච්චසමුප්පන්නං, තෙනාහ ‘‘වචනත්ථමනපෙක්ඛිත්වා’’ති. යදිච්ඡාය ආගතං යාදිච්ඡකං. එත්ථ ච බාහිරං දණ්ඩාදි ලිඞ්ගං, අබ්භන්තරං තෙවිජ්ජාදි නිමිත්තං. පචුරජනවිසයං වා දිස්සමානං ලිඞ්ගං, තබ්බිපරීතං නිමිත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සච්ඡිකාපඤ්ඤත්තීති සබ්බධම්මානං සච්ඡිකිරියානිමිත්තා පඤ්ඤත්ති. අථ වා සච්ඡිකාපඤ්ඤත්තීති පච්චක්ඛසිද්ධා පඤ්ඤත්ති. යංගුණනිමිත්තා හි සා, තෙ ගුණා සත්ථු පච්චක්ඛභූතාති ගුණා විය සාපි සච්ඡිකතා එව නාම හොති, න පරෙසං, වොහාරමත්තෙනාති අධිප්පායො. යංගුණනෙමිත්තිකන්ති යෙහි ගුණෙහි නිමිත්තභූතෙහි එතං නාමං නෙමිත්තිකඤ්ච ජාතං. වදන්තීති ධම්මසෙනාපතිස්ස ගරුභාවතො බහුවචනෙනාහ, සඞ්ගීතිකාරෙහි වා කතමනුවාදං සන්ධාය.

ඉස්සරියාදිභෙදො ¶ භගො අස්ස අත්ථීති භගී. මග්ගඵලාදිඅරියගුණං අරඤ්ඤාදිවිවෙකට්ඨානඤ්ච භජි සෙවි සීලෙනාති භජී. චීවරාදිපච්චයානං අත්ථරසාදීනඤ්ච සීලාදිගුණානඤ්ච භාගී, දායාදොති අත්ථො. විභජි උද්දෙසනිද්දෙසාදිප්පකාරෙහි ධම්මරතනං පවිභජීති විභත්තවා. රාගාදිපාපධම්මං භග්ගං අකාසීති භගවාති වුච්චතීති සබ්බත්ථ සම්බන්ධො. ගරුපි ලොකෙ භගවාති වුච්චතීති ආහ ‘‘ගරූ’’ති, යස්මා ගරු, තස්මාපි භගවාති අත්ථො. පාරමිතාසඞ්ඛාතං ¶ භග්යමස්ස අත්ථීති භග්යවා. බහූහි ඤායෙහීති කායභාවනාදිකෙහි අනෙකෙහි භාවනාක්කමෙහි. සුභාවිතත්තනොති පච්චත්තෙ එතං සාමිවචනං, තෙන සුභාවිතසභාවොති අත්ථො. භවානං අන්තං නිබ්බානං ගතොති භවන්තගො. තත්ථ තත්ථ භගවාති සද්දසිද්ධි නිරුත්තිනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

ඉදානි භගී භජීති නිද්දෙසගාථාය නවහි පදෙහි දස්සිතමත්ථං භග්යවාති ගාථාය ඡහි පදෙහි සඞ්ගහෙත්වා පදසිද්ධිං අත්ථයොජනානයභෙදෙහි සද්ධිං දස්සෙතුං අයං පන අපරො නයොතිආදි වුත්තං. තත්ථ වණ්ණවිපරියයොති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, තෙනෙව වණ්ණවිකාරො වණ්ණලොපො ධාතුඅත්ථෙන නියොජනඤ්චාති ඉමං තිවිධං ලක්ඛණං සඞ්ගණ්හාති. සද්දනයෙනාති සද්දලක්ඛණනයෙන. පිසොදරාදීනං සද්දානං ආකතිගණභාවතො වුත්තං ‘‘පිසොදරාදිපක්ඛෙපලක්ඛණං ගහෙත්වා’’ති. පක්ඛිපනමෙව ලක්ඛණං. තප්පරියාපන්නතාකරණඤ්හි පක්ඛිපනං. භග්යන්ති කුසලං.

ලොභාදයො චත්තාරො දොසා එකකවසෙන ගහිතා. අහිරිකාදයො දුකවසෙන. අක්කොච්ඡිමන්තිආදිනා (ධ. ප. 3-4) පුනප්පුනං කුජ්ඣනවසෙන චිත්තපරියොනන්ධනො කොධොව උපනාහො. පරෙසං පුබ්බකාරිතාලක්ඛණස්ස ගුණස්ස නිපුඤ්ඡනො මක්ඛො නාම. බහුස්සුතාදීහි සද්ධිං යුගග්ගාහො අත්තනො සමකරණං පලාසො. අත්තනො විජ්ජමානදොසපටිච්ඡාදනා මායා. අවිජ්ජමානගුණප්පකාසනං සාඨෙය්යං. ගරූසුපි ථද්ධතා අනොනතතා ථම්භො. තදුත්තරිකරණලක්ඛණො සාරම්භො. ජාතිආදිං නිස්සාය උන්නතිලක්ඛණො මානො. අබ්භුන්නතිලක්ඛණො අතිමානො. ජාතිආදිං නිස්සාය මජ්ජනාකාරප්පත්තො මානොව මදො නාම. සො සත්තවීසතිවිධො. කාමගුණෙසු චිත්තස්ස වොස්සග්ගො පමාදො. කායදුච්චරිතාදීනි තිවිධදුච්චරිතානි. තණ්හාදිට්ඨිදුච්චරිතවසෙන තිවිධසංකිලෙසා. රාගදොසමොහාව මලානි. තෙයෙව කායදුච්චරිතාදයො ච තිවිධවිසමානි. කාමබ්යාපාදවිහිංසාසඤ්ඤා තිවිධසඤ්ඤා නාම. තෙයෙව විතක්කා. තණ්හාදිට්ඨිමානා පපඤ්චා. සුභසුඛනිච්චඅත්තවිපරියෙසා චතුබ්බිධවිපරියෙසා. ඡන්දාදයො අගති. චීවරාදීසු පච්චයෙසු ලොභා චත්තාරො තණ්හුපාදා. බුද්ධධම්මසඞ්ඝසික්ඛාසු කඞ්ඛා, සබ්රහ්මචාරීසු කොපො ච ¶ පඤ්ච චෙතොඛීලා. කාමෙ කායෙ රූපෙ ච අවීතරාගතා, යාවදත්ථං භුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛාදිඅනුයොගො, අඤ්ඤතරං ¶ දෙවනිකායං පණිධාය බ්රහ්මචරියචරණඤ්ච පඤ්ච චෙතොවිනිබන්ධා. රූපාභිනන්දනාදයො පඤ්ච අභිනන්දනා. කොධමක්ඛඉස්සාසාඨෙය්යපාපිච්ඡතාසන්දිට්ඨිපරාමාසා ඡ විවාදමූලානි. රූපතණ්හාදයො ඡ තණ්හාකායා. මිච්ඡාදිට්ඨිආදයො අට්ඨමග්ගඞ්ගපටිපක්ඛා මිච්ඡත්තා. තණ්හං පටිච්ච පරියෙසනා, පරියෙසනං පටිච්ච ලාභො, ලාභං පටිච්ච විනිච්ඡයො, තං පටිච්ච ඡන්දරාගො, තං පටිච්ච අජ්ඣොසානං, තං පටිච්ච පරිග්ගහො, තං පටිච්ච මච්ඡරියං, තං පටිච්ච ආරක්ඛා, ආරක්ඛාධිකරණං දණ්ඩාදානාදිඅනෙකාකුසලරාසීති නව තණ්හාමූලකා ධම්මා. පාණාතිපාතාදයො දස අකුසලකම්මපථා. චත්තාරො සස්සතවාදා තථා එකච්චසස්සතවාදා අන්තානන්තිකා අමරාවික්ඛෙපිකා ද්වෙ අධිච්චසමුප්පන්නිකා සොළස සඤ්ඤීවාදා අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා අට්ඨ නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා සත්ත උච්ඡෙදවාදා පඤ්ච දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදාති එතානි ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි. රූපතණ්හාදිඡතණ්හා එව පච්චෙකං කාමතණ්හාභවතණ්හාවිභවතණ්හාවසෙන අට්ඨාරස හොන්ති, තා අජ්ඣත්තබහිද්ධරූපාදීසු පවත්තිවසෙන ඡත්තිංස, පුන කාලත්තයවසෙන අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතානි හොන්ති. පභෙද-සද්දං පච්චෙකං සම්බන්ධිත්වා ලොභප්පභෙදොතිආදිනා යොජෙතබ්බං. සබ්බදරථපරිළාහකිලෙසසතසහස්සානීති සබ්බානි සත්තානං දරථසඞ්ඛාතපරිළාහකරානි කිලෙසානං අනෙකානි සතසහස්සානි, ආරම්මණාදිවිභාගතො පවත්තිආකාරවිභාගතො ච නෙසං එවං පභෙදො වෙදිතබ්බො. පඤ්ච මාරෙ අභඤ්ජීති සම්බන්ධො. පරිස්සයානන්ති උපද්දවානං.

එවං භග්යවා භග්ගවාති ද්වින්නං පදානං අත්ථං විභජිත්වා ඉදානි තෙහි ද්වීහි ගහිතමත්ථං දස්සෙතුං භග්යවන්තතාය චස්සාතිආදි වුත්තං. තත්ථ සතපුඤ්ඤජලක්ඛණධරස්සාති අනෙකසතපුඤ්ඤනිබ්බත්තමහාපුරිසලක්ඛණධරස්ස භගවතො. සකචිත්තෙ ඉස්සරියං නාම පටික්කූලාදීසු අප්පටික්කූලසඤ්ඤිතාදිවසප්පවත්තියා චෙව චෙතොසමාධිවසෙන ච අත්තනො චිත්තස්ස වසීභාවාපාදනමෙව. අණිමා ලඝිමාදිකන්ති ආදි-සද්දෙන මහිමා පත්ති පාකම්මං ඊසිතා වසිතා යත්ථකාමාවසායිතාති ඉමෙ ඡපි සඞ්ගහිතා. තත්ථ කායස්ස අණුභාවකරණං අණිමා. ආකාසෙ පදසා ¶ ගමනාදිඅරහභාවෙන ලහුභාවො ලඝිමා. කායස්ස මහන්තතාපාදනං මහිමා. ඉට්ඨදෙසස්ස පාපුණනං පත්ති. අධිට්ඨානාදිවසෙන ඉච්ඡිතත්ථනිප්ඵාදනං පාකම්මං. සයංවසිතා ඉස්සරභාවො ඊසිතා. ඉද්ධිවිධෙ වසීභාවො වසිතා. ආකාසෙන වා ගච්ඡතො, අඤ්ඤං වා කිඤ්චි කරොතො යත්ථ කත්ථචි වොසානප්පත්ති යත්ථකාමාවසායිතා, ‘‘කුමාරකරූපාදිදස්සන’’න්තිපි වදන්ති. සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගසිරීති සබ්බෙසං අඞ්ගපච්චඞ්ගානං සොභා. අත්ථීති අනුවත්තති. ලහුසාධනං තං තං කාලිකං ඉච්ඡිතං, ගරුසාධනං චිරකාලිකං බුද්ධත්තාදිපත්ථිතං ¶ . භගා අස්ස සන්තීති භගවාති ඉදං සද්දසත්ථනයෙන සිද්ධං, සෙසං සබ්බං නිරුත්තිනයෙන සිද්ධන්ති වෙදිතබ්බං.

පීළනසඞ්ඛතසන්තාපවිපරිණාමට්ඨෙනාතිආදීසු පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨොතිආදිනා අත්ථ-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. තත්ථ අත්තනො සභාවෙන පීළනලක්ඛණං දුක්ඛං. තස්ස යො පීළනමෙව අත්ථො ‘‘පීළනට්ඨො’’ති වුච්චති, සො සභාවො. යස්මා පන තංසමුදයෙන සඞ්ඛතං, තස්මා සඞ්ඛතට්ඨො සමුදයදස්සනෙන ආවිභූතො. යස්මා ච මග්ගො කිලෙසසන්තාපහරත්තා සුසීතලො, තස්මාස්ස මග්ගදස්සනෙන සන්තාපට්ඨො ආවිභූතො තප්පටියොගත්තා. අවිපරිණාමධම්මස්ස පන නිරොධස්ස දස්සනෙන විපරිණාමට්ඨො ආවිභූතොති. එකස්සෙව සභාවධම්මස්ස සකභාවතො ඉතරසච්චත්තයනිවත්තිතො ච පරිකප්පෙතබ්බත්තා චත්තාරො අත්ථා වුත්තා. සමුදයස්ස පන රාසිකරණතො ආයූහනට්ඨො සභාවො, තස්සෙව දුක්ඛදස්සනෙන නිදානට්ඨො ආවිභූතො. විසංයොගභූතස්ස නිරොධස්ස දස්සනෙන සංයොගට්ඨො. නිය්යානභූතස්ස මග්ගස්ස දස්සනෙන පලිබොධට්ඨො ආවිභූතො.

නිරොධස්ස පන නිස්සරණට්ඨො සභාවො, තස්සෙව සමුදයදස්සනෙන විවෙකට්ඨො ආවිභූතො. සඞ්ඛතස්ස මග්ගස්ස දස්සනෙන අසඞ්ඛතට්ඨො, විසයභූතස්ස මරණධම්මස්ස වා දුක්ඛස්ස දස්සනෙන අමතට්ඨො. මග්ගස්ස පන නිය්යානට්ඨො සභාවො, තස්සෙව සමුදයදස්සනෙන දුක්ඛස්සෙවායං හෙතු, නිබ්බානප්පත්තියා පන අයමෙව හෙතූති හෙත්වට්ඨො, අතිසුඛුමනිරොධදස්සනෙන ඉධමෙව දස්සනන්ති දස්සනට්ඨො, අධිකපණස්ස දුක්ඛස්ස දස්සනෙන අධිපතෙය්යට්ඨො ආවිභූතො. එතෙ එව ච පීළනාදයො සොළස ආකාරාති වුච්චන්ති.

කාමෙහි ¶ විවෙකට්ඨකායතා කායවිවෙකො. නීවරණාදීහි විවිත්තා අට්ඨ සමාපත්තියො චිත්තවිවෙකො. උපධීයන්ති එත්ථ යථාසකං ඵලානීති උපධයො, පඤ්චකාමගුණසඞ්ඛාතකාමඛන්ධකිලෙසඅභිසඞ්ඛාරා, තෙහි චතූහි විවිත්තං නිබ්බානං උපධිවිවෙකො නාම.

අනත්තානුපස්සනාය පටිලද්ධො දුක්ඛානිච්චානුපස්සනාහි ච පටිලද්ධො අරියමග්ගො ආගමනවසෙන යථාක්කමං සුඤ්ඤතඅප්පණිහිතඅනිමිත්තවිමොක්ඛසඤ්ඤං පටිලභති, කිලෙසෙහි විමුත්තත්තා හි එස විමොක්ඛොති.

යථා ලොකෙ එකෙකපදතො එකෙකමක්ඛරං ගහෙත්වා ‘‘මෙඛලා’’ති වුත්තං, එවමිධාපීති අත්ථො. මෙහනස්සාති ගුය්හප්පදෙසස්ස. ඛස්සාති ඔකාසස්ස.

සහ ¶ දෙවෙහීතිආදීසු සහ දෙවෙහි වත්තතීති සදෙවකො ලොකො. තං සදෙවකන්තිආදිනා යොජනා වෙදිතබ්බා. සදෙවකවචනෙනාති සදෙවක-සද්දෙ විසෙසනභාවෙන ඨිතදෙවවචනෙන. තස්සාපි සදෙවකපදෙ අන්තොභූතත්තා අවයවෙ සමුදායොපචාරවසෙන වොහාරො කතො. ඉතරථා තෙන දෙවවිසිට්ඨලොකස්සෙව ගහණතො පඤ්චකාමාවචරදෙවග්ගහණං න සියා, එවං උපරිපි. සමාරකවචනෙන මාරසද්දෙන තෙන සහචරිතා සබ්බෙ වසවත්තිදෙවා ච ගහිතාති ආහ ‘‘ඡට්ඨකාමාවචරදෙවග්ගහණ’’න්ති. බ්රහ්මකායිකා නාම පඨමජ්ඣානභූමිකා. තෙ ආදි යෙසං ආරුප්පපරියන්තානං බ්රහ්මානං තෙසං බ්රහ්මානං ගහණං බ්රහ්මකායිකාදිබ්රහ්මග්ගහණං. ලොක-සද්දස්ස ඔකාසලොකාදීනම්පි සාධාරණත්තා සත්තලොකාවෙණිකමෙව පජාගහණං කතන්ති ආහ ‘‘පජාවචනෙන සත්තලොකග්ගහණ’’න්ති. සදෙවකාදිවචනෙන උපපත්තිදෙවානං, සස්සමණවචනෙන විසුද්ධිදෙවානඤ්ච ගහිතත්තා ආහ ‘‘සදෙවමනුස්සවචනෙන සම්මුතිදෙවඅවසෙසමනුස්සග්ගහණ’’න්ති. තත්ථ සම්මුතිදෙවා රාජානො, අවසෙසමනුස්සා සම්මුතිදෙවසමණබ්රාහ්මණෙහි අවසිට්ඨා. සත්තලොකාවෙණිකස්ස පජාසද්දස්ස විසුං ගහිතත්තා සදෙවකං ලොකන්ති එත්ථ ලොකසද්දග්ගහණං ඔකාසලොකමෙව නියමෙතීති ආහ ‘‘තීහි පදෙහි ඔකාසලොකො’’ති. ඉදඤ්ච සදෙවකාදිපදත්තයවචනීයස්ස පධානත්ථස්ස වසෙන වුත්තං. ඔකාසලොකවිසෙසනස්ස පනෙත්ථ දෙවමාරාදිසත්තලොකස්සාපි ගහණං වෙදිතබ්බං ¶ සාමත්ථියතො ගම්යමානත්තා සපුත්තො ආගතොතිආදීසු පුත්තාදීනං විය. ඉමස්මිඤ්ච නයෙ සදෙවකං සමාරකං සබ්රහ්මකං ඔකාසලොකං සස්සමණබ්රාහ්මණිං සදෙවමනුස්සං පජඤ්චාති ච-කාරං ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං, ඔකාසසත්තලොකානං ගහණෙන චෙත්ථ තදුභයසම්මුතිනිමිත්තභූතො සඞ්ඛාරලොකොපි තදවිනාභාවතො ගහිතො එවාති දට්ඨබ්බො. අපරෙ පන ‘‘සදෙවකන්තිආදීහි පඤ්චහි පදෙහි සත්තලොකොව අත්තනො අවයවභූතදෙවාදිවිසෙසනෙහි විසෙසෙත්වා ගහිතො, තග්ගහණෙන තදාධාරො ඔකාසලොකො, තදුභයපඤ්ඤත්තිවිසයො සඞ්ඛාරලොකො ච ගහිතා එව හොන්තී’’ති වදන්ති. තෙසඤ්ච පජන්ති ඉදං ලොකසද්දස්ස විසෙසනං කත්වා සදෙවකං පජං ලොකං…පෙ… සදෙවමනුස්සං පජං ලොකන්ති යොජෙතබ්බං.

අරූපාවචරලොකො ගහිතො පාරිසෙසඤායෙන ඉතරෙසං පදන්තරෙහි ගහිතත්තා. මාරග්ගහණෙන තප්පධානා තංසදිසා ච උපපත්තිදෙවා සඞ්ගය්හන්තීති ආහ ‘‘ඡකාමාවචරදෙවලොකො’’ති. ඛත්තියපරිසා බ්රාහ්මණගහපතිසමණචාතුමහාරාජිකතාවතිංසමාරබ්රහ්මපරිසාති ඉමාසු අට්ඨසු පරිසාසු චාතුමහාරාජිකාදීනං චතුන්නං පරිසානං සදෙවකාදිපදෙහි සඞ්ගහිතත්තා ඉධ සස්සමණබ්රාහ්මණින්ති ඉමිනා සමණපරිසා බ්රාහ්මණපරිසා ච, සදෙවමනුස්සන්ති ඉමිනා ඛත්තියපරිසා ගහපතිපරිසා ච වුත්තාති ආහ ‘‘චතුපරිසවසෙනා’’ති. තස්ස මනුස්සලොකො ගහිතොති ¶ ඉමිනා සම්බන්ධො. තත්ථ මනුස්සලොකොති මනුස්සසමූහො, තෙනාහ ‘‘අවසෙසසබ්බසත්තලොකො වා’’ති.

විකප්පන්තරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සම්මුතිදෙවෙහි වා සහ මනුස්සලොකො’’ති. දෙවපදෙන සම්මුතිදෙවා, සමණබ්රාහ්මණමනුස්සපදෙහි සෙසමනුස්සා ච ගහිතාති එවං විකප්පද්වයෙපි මනුස්සං පජං මනුස්සිං පජන්ති පජා-සද්දං මනුස්ස-සද්දෙන විසෙසෙත්වා තං පුන සහ දෙවෙහි වත්තතීති සදෙවා, පජා. සදෙවා ච සා මනුස්සා චාති සදෙවමනුස්සා, තං සදෙවමනුස්සං පජං. පුන කිං භූතං සස්සමණබ්රාහ්මණින්ති එවං යථා පජාසද්දෙන මනුස්සානඤ්ඤෙව ගහණං සියා, තථා නිබ්බචනං කාතබ්බං, ඉතරථා මනුස්සානඤ්ඤෙව ගහණං න සම්පජ්ජති සබ්බමනුස්සානං විසෙසනභාවෙන ගහිතත්තා අඤ්ඤපදත්ථභූතස්ස කස්සචි මනුස්සස්ස අභාවා. ඉදානි පජන්ති ඉමිනා ¶ අවසෙසනාගාදිසත්තෙපි සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුකාමො ආහ ‘‘අවසෙසසබ්බසත්තලොකො වා’’ති. එත්ථාපි චතුපරිසවසෙන අවසෙසසබ්බසත්තලොකො සම්මුතිදෙවමනුස්සෙහි වා සහ අවසෙසසබ්බසත්තලොකොති යොජෙතබ්බං.

එත්තාවතා භාගසො ලොකං ගහෙත්වා යොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි එකෙකපදෙන අභාගසො සබ්බලොකානං ගහණපක්ඛෙපි තස්ස තස්ස විසෙසනස්ස සප්ඵලතං දස්සෙතුං අපි චෙත්ථාතිආදි වුත්තං. උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතොති උක්කට්ඨානං දෙවගතිපරියාපන්නානං පරිච්ඡින්නවසෙන ජානනවසෙන කිත්තිසද්දො සයං අත්තනො අවයවභූතෙන සදෙවකවචනෙන තං සුණන්තානං සාවෙන්තො අබ්භුග්ගතොති යොජනා. අනුසන්ධික්කමොති අත්ථානඤ්චෙව පදානඤ්ච අනුසන්ධානක්කමො, ජානනක්කමොති අත්ථො.

අභිඤ්ඤාති ය-කාරලොපෙන නිද්දෙසොති ආහ ‘‘අභිඤ්ඤායා’’ති. සමන්තභද්රකත්තාති සබ්බභාගෙහි සුන්දරත්තා. සාසනධම්මොති පටිපත්තිපටිවෙධසාසනස්ස පකාසකො පරියත්තිධම්මො. බුද්ධසුබොධිතතායාති ඉදං තිකං ධම්මස්ස හෙතුසරූපඵලවසෙන වුත්තං, තථා නාථපභවත්තිකම්පි. මජ්ඣෙ තිකද්වයං ඵලවසෙනෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. කිච්චසුද්ධියාති ධම්මං සුත්වා යථාසුතවසෙන පටිපජ්ජන්තානං සුප්පටිපත්තිසඞ්ඛාතකිච්චසුද්ධියා.

ඉදානි ආදිකල්යාණාදිප්පකාරමෙව ධම්මං දෙසෙන්තො භගවා සොතූනං යං සාසනබ්රහ්මචරියං මග්ගබ්රහ්මචරියඤ්ච පකාසෙති, තප්පකාසකස්ස බ්රහ්මචරියපදස්ස සාත්ථන්තිආදීනි පදානි විසෙසනභාවෙන වුත්තානි, න ධම්මපදස්සාති දස්සනමුඛෙන නානප්පකාරතො අත්ථං විවරිතුකාමො සාත්ථං සබ්යඤ්ජනන්ති එවමාදීසු පනාතිආදිමාහ. තත්ථ තිස්සො සික්ඛා සකලො ච තන්තිධම්මො සාසනබ්රහ්මචරියං ¶ නාම. භගවා හි ධම්මං දෙසෙන්තො සීලාදිකෙ විය තප්පකාසකං තන්තිධම්මම්පි පකාසෙති එව සද්දත්ථසමුදායත්තා පරියත්තිධම්මස්ස. යථානුරූපන්ති යථාරහං. සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතඤ්හි සාසනබ්රහ්මචරියං මග්ගබ්රහ්මචරියඤ්ච අත්ථසම්පත්තියා සම්පන්නත්ථතාය, උපරූපරි අධිගන්තබ්බවිසෙසසඞ්ඛාතඅත්ථසම්පත්තියා ච සහ අත්ථෙන පයොජනෙන වත්තතීති සාත්ථමෙව, න තු සබ්යඤ්ජනං, තන්තිධම්මසඞ්ඛාතං සාසනබ්රහ්මචරියං යථාවුත්තෙන අත්ථෙන සාත්ථං සබ්යඤ්ජනඤ්ච. කිරාතාදිමිලක්ඛවචනානම්පි සාත්ථසබ්යඤ්ජනත්තෙ සමානෙපි විසිට්ඨත්ථබ්යඤ්ජනයොගං සන්ධාය සහත්ථො ¶ දෙවදත්තො සවිත්තොතිආදි විය ‘‘සාත්ථං සබ්යඤ්ජන’’න්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘අත්ථසම්පත්තියා සාත්ථං, බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජන’’න්ති. තත්ථ යං අත්ථං සුත්වා තථා පටිපජ්ජන්තා සබ්බදුක්ඛක්ඛයං පාපුණන්ති, තස්ස තාදිසසම්පත්ති අත්ථසම්පත්ති නාම, සම්පන්නත්ථතාති අත්ථො. බ්යඤ්ජනසම්පත්ති නාම සිථිලධනිතාදිබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණාය මාගධිකාය සභාවනිරුත්තියා ගම්භීරම්පි අත්ථං උත්තානං කත්වා දස්සනසමත්ථතා සම්පන්නබ්යඤ්ජනතාති අත්ථො.

ඉදානි නෙත්තිප්පකරණනයෙනාපි (නෙත්ති 4 ද්වාදසපද) අත්ථං දස්සෙතුං සඞ්කාසනාතිආදි වුත්තං. තත්ථ සඞ්ඛෙපතො කාසීයති දීපීයතීති සඞ්කාසනන්ති කම්මසාධනවසෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො, එවං සෙසෙසුපි. පඨමං කාසනං පකාසනං. උභයම්පෙතං උද්දෙසත්ථවචනසඞ්ඛාතස්ස විත්ථාරවචනං. සකිං වුත්තස්ස පුන වචනඤ්ච විවරණවිභජනානි. උභයම්පෙතං නිද්දෙසත්ථවචනං. විවටස්ස විත්ථාරතරාභිධානං විභත්තස්ස ච පකාරෙහි ඤාපනං උත්තානීකරණපඤ්ඤත්තියො. උභයම්පෙතං පටිනිද්දෙසත්ථවචනසඞ්ඛාතස්ස විත්ථාරවචනං. අත්ථපදසමායොගතොති යථාවුත්තානි එව ඡ පදානි පරියත්තියා අත්ථවිභාගත්තා අත්ථපදානි, තෙහි සහිතතාය අත්ථකොට්ඨාසයුත්තත්තාති අත්ථො. අපරියොසිතෙ පදෙ ආදිමජ්ඣගතවණ්ණො අක්ඛරං, එකක්ඛරං, පදං වා අක්ඛරං. විභත්තියන්තං පදං. පදාභිහිතං අත්ථං බ්යඤ්ජෙතීති බ්යඤ්ජනං, වාක්යං. කථිතස්සෙවත්ථස්ස අනෙකවිධෙන විභාගකරණං ආකාරො නාම. ආකාරාභිහිතස්ස නිබ්බචනං නිරුත්ති. නිබ්බචනත්ථවිත්ථාරො නිද්දෙසො. අථ වා ‘‘අක්ඛරෙහි සඞ්කාසෙති, පදෙහි පකාසෙති, බ්යඤ්ජනෙහි විවරති, ආකාරෙහි විභජති, නිරුත්තීහි උත්තානිං කරොති, නිද්දෙසෙහි පඤ්ඤපෙතී’’ති වචනතො සඞ්කාසනපකාසනසඞ්ඛආතඋද්දෙසත්ථවාචකානි වචනානි අක්ඛරපදානි නාම. විවරණවිභජනසඞ්ඛාතනිද්දෙසත්ථවාචකානි වචනානි බ්යඤ්ජනාකාරා නාම. උත්තානීකරණපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතපටිනිද්දෙසත්ථවාචකානි වචනානි නිරුත්තිනිද්දෙසා නාම, තෙසං සම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනන්ති අත්ථො.

අත්ථගම්භීරතාතිආදීසු අත්ථො නාම තන්තිඅත්ථො, හෙතුඵලං වා. ධම්මො නාම තන්ති, හෙතු වා. දෙසනා නාම යථාධම්මං ධම්මාභිලාපො. පටිවෙධො නාම යථාවුත්තඅත්ථාදීනං අවිපරීතාවබොධො. තෙ ¶ පනෙතෙ අත්ථාදයො යස්මා සසාදීහි විය මහාසමුද්දො මන්දබුද්ධීහි දුක්ඛොගාහා අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨා ච, තස්මා ගම්භීරා. තෙසු පටිවෙධස්සාපි අත්ථසන්නිස්සිතත්තා ¶ අත්ථසභාගත්තා ච වුත්තං ‘‘අත්ථගම්භීරතාපටිවෙධගම්භීරතාහි සාත්ථ’’න්ති. ධම්මදෙසනානං අත්ථසන්නිස්සිතත්තෙපි සයං බ්යඤ්ජනරූපත්තා වුත්තං ‘‘ධම්මගම්භීරතාදෙසනාගම්භීරතාහි සබ්යඤ්ජන’’න්ති. යථාවුත්තඅත්ථාදීසු පභෙදගතානි ඤාණානි අත්ථපටිසම්භිදාදයො. තත්ථ නිරුත්තීති තන්තිපදානං නිද්ධාරෙත්වා වචනං, නිබ්බචනන්ති අත්ථො. තීසු පටිසම්භිදාසු ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා. ලොකියා සද්ධෙය්යවචනමුඛෙනෙව අත්ථෙසු පසීදන්ති, න අත්ථමුඛෙනාති ආහ සද්ධෙය්යතොතිආදි. කෙවලසද්දො සකලාධිවචනන්ති ආහ ‘‘සකලපරිපුණ්ණභාවෙනා’’ති. බ්රහ්මචරිය-සද්දො ඉධ සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සකලං සාසනං දීපෙතීති ආහ සික්ඛත්තයපරිග්ගහිතත්තාතිආදි.

යථාවුත්තමෙවත්ථං අපරෙනාපි පරියායෙන දස්සෙතුං අපි චාතිආදි වුත්තං. තත්ථ සනිදානන්ති දෙසකාලාදිදීපකෙන නිදානවචනෙන සනිදානං. සඋප්පත්තිකන්ති අට්ඨුප්පත්තිආදියුත්තියුත්තං. තත්රායං පාළියොජනාක්කමො – ‘‘වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො සමණො ඛලු භො…පෙ… විහරතී’’ති ච, ‘‘තං ඛො පන භවන්තං ගොතමං ‘ඉතිපි සො…පෙ… පවෙදෙතී’ති එවං කල්යාණො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතො’’ති ච, ‘‘සො ධම්මං දෙසෙති…පෙ… පරියොසානකල්යාණං, දෙසෙන්තො ච සාත්ථසබ්යඤ්ජනාදිගුණසංයුත්තං බ්රහ්මචරියං පකාසෙතී’’ති ච, ‘‘සාධු ඛො පන තථාරූපානං අරහතං දස්සනං හොතී’’ති ච අස්සොසි, සුත්වා ච අථ ඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති.

අට්ඨකථායං පන කිඤ්චාපි ‘‘දස්සනමත්තම්පි සාධු හොතීති එවං අජ්ඣාසයං කත්වා අථ ඛො වෙරඤ්ජො…පෙ… උපසඞ්කමී’’ති එවං සාධු ඛො පනාතිආදිපාඨස්ස බ්රාහ්මණස්ස පරිවිතක්කනභාවෙන වුත්තත්තා බ්රහ්මචරියං පකාසෙතීති පදානන්තරමෙව අස්සොසීති පදං සම්බන්ධිතබ්බං විය පඤ්ඤායති, තථාපි ‘‘සාධු ඛො පන තථාරූපානං අරහතං දස්සනං හොතී’’ති එවං යථාවුත්තනිදස්සනත්ථෙන ඉති-සද්දෙන පරිච්ඡින්දිත්වා වුත්තත්තා පන අඤ්ඤත්ථ ඉති-සද්දස්ස අදස්සනතො ච අථ ඛො වෙරඤ්ජොතිආදිනා කත්තබ්බන්තරදස්සනමුඛෙන පාළියා පකාරන්තරෙ පවත්තිතො ච යථාවුත්තවසෙනෙව ‘‘සාධු ඛො පන තථාරූපානං අරහතං දස්සනං හොතී’’ති වචනානන්තරමෙව අස්සොසීති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධනං යුත්තං. අට්ඨකථාචරියෙන හි බ්රාහ්මණස්ස අත්තනා සුතවසෙනෙව අජ්ඣාසයො උප්පජ්ජතීති ¶ උපසඞ්කමනහෙතුදස්සනමුඛෙන දස්සනමත්තම්පි සාධු හොතීති එවං අජ්ඣාසයං කත්වාතිආදි වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

2. සීතොදකං ¶ විය උණ්හොදකෙනාති ඉදං උක්කමෙන මුඛාරුළ්හවසෙන වුත්තං, අනුපසන්තසභාවතාය බ්රාහ්මණස්සෙව උණ්හොදකං විය සීතොදකෙනාති අත්ථො ගහෙතබ්බො, ඤාණතෙජයුත්තතාය වා භගවා උණ්හොදකොපමොති කත්වා තබ්බිරහිතං බ්රාහ්මණං සීතොදකං විය කත්වා තථා වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. එකීභාවන්ති සම්මොදනකිරියාය එකරූපතං. යායාතිආදීසු යාය කථාය සම්මොදි බ්රාහ්මණො, තං සම්මොදනීයං කථන්ති යොජනා. තත්ථ ඛමනීයන්ති දුක්ඛබහුලං ඉදං සරීරං, කච්චි ඛමිතුං සක්කුණෙය්යං. යාපනීයන්ති චිරප්පබන්ධසඞ්ඛාතාය යාපනාය යාපෙතුං සක්කුණෙය්යං. රොගාභාවෙන අප්පාබාධං. දුක්ඛජීවිතාභාවෙන අප්පාතඞ්කං. තංතංකිච්චකරණත්ථාය ලහුං අකිච්ඡෙන උට්ඨාතුං යොග්ගතාය ලහුට්ඨානං. බලන්ති සරීරස්ස සබ්බකිච්චක්ඛමං බලං කච්චි අත්ථීති පුච්ඡති. ඵාසුවිහාරොති සුඛවිහාරො. සරණීයමෙව දීඝං කත්වා ‘‘සාරණීය’’න්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘සරිතබ්බභාවතො ච සාරණීය’’න්ති. පරියායෙහීති කාරණෙහි.

භාවොති කිරියා, තස්මිං වත්තමානො නපුංසක-සද්දො භාවනපුංසකනිද්දෙසො නාම, කිරියාවිසෙසනසද්දොති අත්ථො. එකමන්තෙ එකස්මිං අන්තෙ යුත්තප්පදෙසෙති අත්ථො. ඛණ්ඩිච්චාදිභාවන්ති ඛණ්ඩිතදන්තපලිතකෙසාදිභාවං. රාජපරිවට්ටෙති රාජූනං පරිවත්තනං, පටිපාටියොති අත්ථො. පුරාතනුච්චකුලප්පසුතතාය ජිණ්ණතා, න වයසාති ආහ ‘‘චිරකාලප්පවත්තකුලන්වයෙ’’ති. විභවානං මහන්තත්තං ලාති ගණ්හාතීති මහල්ලකොති ආහ ‘‘විභවමහත්තතාය සමන්නාගතෙ’’ති. විභාවනෙ නාම අත්ථෙති පකතිවිභාවනසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ. න අභිවාදෙති වාති අභිවාදෙතබ්බන්ති න සල්ලක්ඛෙති, එවං අසල්ලක්ඛණපකතිකොති වුත්තං හොති. රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වාති එත්ථාපි නිච්චපකතිකං අනිච්චපකතිකං වාති අත්ථො. අනිච්චං වාති එත්ථ වා-සද්දො අවධාරණත්ථො.

සම්පතිජාතොති මුහුත්තජාතො, ජාතසමනන්තරමෙවාති අත්ථො. සත්තපදවීතිහාරෙන ගන්ත්වා…පෙ… ඔලොකෙසීති එත්ථ ද්වාරං පිධාය නික්ඛන්තොතිආදීසු විය ගමනතො පුරෙ කතම්පි ඔලොකනං පච්ඡා කතං ¶ විය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ඔලොකෙසින්ති ච ලොකවිවරණපාටිහාරියෙ ජාතෙ මංසචක්ඛුනා වොලොකෙසීති අත්ථො. සෙට්ඨොති පසත්ථතරො. පතිමානෙසීති පූජෙසි. ආසභින්ති උත්තමං.

3. තං වචනන්ති නාහං තං බ්රාහ්මණාතිආදිවචනං. අඤ්ඤාය සණ්ඨහෙය්යාති අරහත්තෙ පතිට්ඨහෙය්ය. ජාතිවසෙනාති ඛත්තියාදිජාතිවසෙන. උපපත්තිවසෙනාති දෙවෙසු උපපත්තිවසෙන. ආවිඤ්ඡන්තීති ¶ ආකඩ්ඪන්ති. යස්ස අභිවාදාදිකරණසඞ්ඛාතස්ස සාමග්ගිරසස්ස භගවති අභාවං මඤ්ඤමානො බ්රාහ්මණො ‘‘අරසරූපො’’ති ආහ, තබ්බිධුරස්ස රූපතණ්හාදිකස්සෙව සාමග්ගිරසස්ස අභාවෙන භගවා ‘‘අරසරූපො’’ති දස්සෙතුං සාමග්ගිරසසද්දස්ස රූපරසාදීසු වත්තනප්පකාරං දස්සෙන්තො ආහ වත්ථාරම්මණාදීතිආදි.

තාලාවත්ථුකතාති උච්ඡින්නමූලානං තාලානං වත්ථු විය නෙසං රූපරසාදීනං වත්ථු චිත්තසන්තානං කතන්ති ඉමස්මිං අත්ථෙ මජ්ඣෙපදලොපං දීඝඤ්ච කත්වා නිද්දෙසොති ආහ තාලවත්ථු වියාතිආදි. තාලවත්ථු විය යෙසං වත්ථු කතං තෙ තාලාවත්ථුකතාති විසෙසනස්ස පරනිපාතො දට්ඨබ්බො, කතතාලවත්ථුකාති අත්ථො. මත්ථකච්ඡින්නතාලොයෙව පත්තඵලාදීනං අකාරණතාය අවත්ථූති තාලාවත්ථු, තං විය යෙසං වත්ථු කතං තෙ රූපරසාදයො තාලාවත්ථුකතා, අයං අඤ්ඤපදත්ථවසෙන අත්ථග්ගාහො හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සුගමොති විසෙසමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මත්ථකච්ඡින්නතාලො විය කතා’’ති. එවඤ්ච මත්ථකසදිසෙසු රූපරසාදීසු රාගෙසු ඡින්නෙසුපි තබ්බත්ථුභූතස්ස තාලාවත්ථුසදිසස්ස චිත්තසන්තානස්ස යාව පරිනිබ්බානට්ඨානං උපපන්නමෙව හොති. යථාරුතතො පන විසෙසනසමාසවසෙන අත්ථෙ ගය්හමානෙ රූපරසාදීනං තාලාවත්ථුසදිසතාය ඨානං ආපජ්ජති. යං පන සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 1.3) එතං දොසං පරිහරිතුං රූපරසාදීනං කුසලාකුසලත්තං වුත්තං, තං තෙ තථාගතස්ස පහීනාතිආදිපාළියා, කාමසුඛස්සාදසඞ්ඛාතා රූපරසාතිආදිඅට්ඨකථාය ච න සමෙති, ඛීණාසවානම්පි යාව පරිනිබ්බානා කුසලාකුසලානං ඵලුප්පත්තිතො තෙසං මත්ථකච්ඡින්නතාලසදිසතාපි න යුත්තාති ගහෙතබ්බං. අථ වා මත්ථකච්ඡින්නතාලස්ස ඨිතං අට්ඨිතඤ්ච අමනසිකත්වා පුන අනුප්පත්තිධම්මතාසදිසමත්තං උපමෙත්වා තාලාවත්ථු විය කතාති විසෙසනසමාසවසෙන ¶ අත්ථග්ගහණෙපි න කොචි දොසො. අනු-සද්දො පච්ඡාති අත්ථෙ වත්තතීති ආහ පච්ඡාභාවො න හොතීතිආදි. අනු අභාවං ගතාති පච්ඡා අනුප්පත්තිධම්මතාවසෙන අභාවං ගතා. අනච්ඡරියාති අනු අනු උපරූපරි විම්හයකතාති අත්ථො. යඤ්ච ඛො ත්වං වදෙසීති යං වන්දනාදිසාමග්ගීරසාභාවසඞ්ඛාතං කාරණං අරසරූපතාය වදෙසි, තං කාරණං න විජ්ජතීති අත්ථො.

4. සන්ධාය භාසිතමත්ථන්ති යං අත්ථං සන්ධාය බ්රාහ්මණො නිබ්භොගො භවං ගොතමොතිආදිමාහ, භගවා ච යං සන්ධාය නිබ්භොගතාදිං අත්තනි අනුජානාති, තං සන්ධාය භාසිතමත්ථං.

5. කුලසමුදාචාරකම්මන්ති ¶ කුලාචාරකම්මං. කායතො කායද්වාරතො පවත්තං දුච්චරිතං කායදුච්චරිතං. අනෙකවිහිතාති අනෙකප්පකාරා.

6. පඤ්චකාමගුණිකරාගස්සාති රූපාදීසු පඤ්චසු කාමකොට්ඨාසෙසු අතිවිය සඞ්ගවසෙන නියුත්තස්ස කාමරාගස්ස, එතෙන අනාගාමීනං වත්ථාභරණාදීසු සඞ්ගනිකන්තිවසෙන උප්පජ්ජනකාමරාගස්ස කාමරාගතාභාවං දස්සෙති තස්ස රූපරාගාදීසු සඞ්ගහතො. අවසෙසානන්ති එත්ථ සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡානං පඨමෙන මග්ගෙන, සෙසානං චතූහිපි උච්ඡෙදං වදති, තෙනාහ ‘‘යථානුරූප’’න්ති.

7. ජිගුච්ඡති මඤ්ඤෙති ජිගුච්ඡති විය, ‘‘ජිගුච්ඡතී’’ති වා සල්ලක්ඛෙමි. අකොසල්ලසම්භූතට්ඨෙනාති අඤ්ඤාණසම්භූතට්ඨෙන.

8-10. තත්රාති යථාවුත්තෙසු ද්වීසු අත්ථවිකප්පෙසු. පටිසන්ධිපරියායොපි ඉධ ගබ්භසද්දොති ආහ ‘‘දෙවලොකපටිසන්ධිපටිලාභායා’’ති. අපුනබ්භවභූතාති ඛණෙ ඛණෙ උප්පජ්ජමානානං ධම්මානං අභිනිබ්බත්ති.

11. ධම්මධාතුන්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. තඤ්හි ධම්මෙ යාථාවතො ධාරෙති උපධාරෙතීති ‘‘ධම්මධාතූ’’ති වුච්චති. දෙසනාවිලාසප්පත්තොති අභිරුචිවසෙන පරිවත්තෙත්වා දෙසෙතුං සමත්ථතා දෙසනාවිලාසො, තං පත්තො. කරුණාවිප්ඵාරන්ති සබ්බසත්තෙසු මහාකරුණාය ඵරණං. තාදිගුණලක්ඛණමෙව උපමාය විභාවෙන්තො ආහ ‘‘පථවීසමචිත්තත’’න්ති. තතොයෙව ¶ අකුජ්ඣනසභාවතො අකුප්පධම්මතා. ජාතියා අනුගතන්ති ජාතියා අනුබද්ධං. ජරාය අනුසටන්ති ජරාය පලිවෙඨිතං. වට්ටඛාණුභූතන්ති වට්ටතො උද්ධරිතුං අසක්කුණෙය්යතාය වට්ටෙ නිච්චලභාවෙන ඨිතං ඛාණු විය භූතං. ජාතානං මච්චානං නිච්චං මරණතො භයන්ති ආහ අජ්ජ මරිත්වාතිආදි. අප්පටිසමං පුරෙජාතභාවන්ති අසදිසං අරියාය ජාතියා පඨමජාතභාවං, සබ්බජෙට්ඨභාවන්ති අත්ථො.

‘‘අපී’’ති අවත්වා ‘‘පී’’ති වදන්තො පි-සද්දො විසුං අත්ථි නිපාතොති දස්සෙති. සම්මා අධිසයිතානීති පාදාදීහි උපඝාතං අකරොන්තියා සම්මදෙව උපරි සයිතානි, අකම්මකස්සාපි සයතිධාතුනො අධිපුබ්බතාය සකම්මකතා දට්ඨබ්බා. නඛසිඛාති නඛග්ගානි. සකුණානං ¶ පක්ඛා හත්ථපාදට්ඨානියාති ආහ ‘‘සඞ්කුටිතහත්ථපාදා’’ති. එත්ථාති ආලොකට්ඨානෙ. නික්ඛමන්තානන්ති නික්ඛමන්තෙසු, නිද්ධාරණෙ හෙතං සාමිවචනං. අණ්ඩකොසන්ති අණ්ඩකපාලං.

ලොකොයෙව ලොකසන්නිවාසො. අබුජ්ඣි එත්ථාති රුක්ඛො බොධි, සයං බුජ්ඣති, බුජ්ඣන්ති වා තෙනාති මග්ගොපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි බොධි. බුජ්ඣීයතීති නිබ්බානං බොධි. අන්තරා ච බොධින්ති දුතියමුදාහරණං විනාපි රුක්ඛ-සද්දෙන බොධි-සද්දස්ස රුක්ඛප්පවත්තිදස්සනත්ථං. වරභූරිමෙධසොති මහාපථවී විය පත්ථටපඤ්ඤොති අත්ථො. තිස්සො විජ්ජාති අරහත්තමග්ගො අත්තනා සහ වත්තමානං සම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතං ආසවක්ඛයඤාණඤ්චෙව ඉතරා ද්වෙ මහග්ගතවිජ්ජා ච තබ්බිනිබන්ධකකිලෙසවිද්ධංසනවසෙන උප්පාදනතො ‘‘තිස්සො විජ්ජා’’ති වුච්චති. ඡ අභිඤ්ඤාති එත්ථාපි එසෙව නයො. සාවකපාරමීඤාණන්ති අග්ගසාවකෙහි පටිලභිතබ්බං සබ්බමෙව ලොකියලොකුත්තරඤාණං. පච්චෙකබොධිඤාණන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො.

ඔපම්මසම්පටිපාදනන්ති ඔපම්මත්ථස්ස උපමෙය්යෙන සමං පටිපාදනං. අත්ථෙනාති උපමෙය්යත්ථෙන. තික්ඛඛරවිප්පසන්නසූරභාවොති ඉමිනා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාපත්තතං විපස්සනාය දස්සෙති. පරිණාමකාලොති ඉමිනා වුට්ඨානගාමිනිභාවාපත්තිං. තදා ච සා මග්ගඤාණගබ්භං ධාරෙන්තී විය හොතීති ආහ ‘‘ගබ්භග්ගහණකාලො’’ති. අනුපුබ්බාධිගතෙනාති පඨමමග්ගාදිපටිපාටියා අධිගතෙන. චතුරඞ්ගසමන්නාගතන්ති ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච අට්ඨි ච අවසිස්සතු ¶ (ම. නි. 2.184; සං. නි. 2.22; අ. නි. 2.5; මහානි. 196), සරීරෙ උපසුස්සතු මංසලොහිත’’න්ති එවං වුත්තචතුරඞ්ගසමන්නාගතං වීරියං.

ඡන්දො කාමොතිආදීසු පත්ථනාකාරෙන පවත්තො දුබ්බලො ලොභො ඉච්ඡනට්ඨෙන ඡන්දො. තතො බලවා රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො. තතොපි බලවතරො ඡන්දරාගො. නිමිත්තානුබ්යඤ්ජනසඞ්කප්පවසෙන පවත්තො සඞ්කප්පො. තතොපි බලවසඞ්කප්පවසෙනෙව පවත්තො රාගො. තතොපි බලවතරො සඞ්කප්පරාගො. ස්වායං පභෙදො එකස්සෙව ලොභස්ස පවත්තිආකාරභෙදෙන අවත්ථාභෙදෙන ච වුත්තො.

පඨමජ්ඣානකථාවණ්ණනා

සෙය්යථිදන්ති තං කථන්ති අත්ථො. එතන්ති පුබ්බපදෙයෙව අවධාරණකරණං, එතං අත්ථජාතං වා. තන්නිස්සරණතොති තෙසං කාමානං නිස්සරණත්තා. එසාති එව-කාරො. කාමධාතු නාම කාමභවො, නෙක්ඛම්මන්ති පඨමජ්ඣානං. එසාති නියමො. තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිවෙකා ¶ තදඞ්ගවිවෙකාදයො. කායචිත්තඋපධිවිවෙකා කායවිවෙකාදයො, තයො එව ඉධ ඣානකථාය, සමුච්ඡෙදවිවෙකාදීනං අසම්භවා. නිද්දෙසෙති මහානිද්දෙසෙ. තත්ථෙවාති මහානිද්දෙසෙ එව. විභඞ්ගෙති ඣානවිභඞ්ගෙ. එවඤ්හි සතීති උභයෙසම්පි කාමානං සඞ්ගහෙ සති.

පුරිමෙනාති කායවිවෙකෙන. එත්ථාති එතස්මිං කායචිත්තවිවෙකද්වයෙ. දුතියෙනාති චිත්තවිවෙකෙන. එතෙසන්ති යථාවුත්තනයෙන වත්ථුකාමකිලෙසකාමවිවෙකද්වයස්ස වාචකභූතානං විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහීති ඉමෙසං පදානං, නිද්ධාරණෙ චෙතං සාමිවචනං. බාලභාවස්ස හෙතුපරිච්චාගොති අනුවත්තති. අකුසලධම්මො හි බාලභාවස්ස හෙතු. ආසයපොසනන්ති ආසයස්ස විසොධනං වඩ්ඪනඤ්ච. විභඞ්ගෙ නීවරණානෙව වුත්තානීති සම්බන්ධො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘උපරිඣානඞ්ගපච්චනීකපටිපක්ඛභාවදස්සනතො’’ති. තත්ථ උපරි සවිතක්කන්තිආදිනා වුච්චමානානි ඣානඞ්ගානි, තෙසං අත්තනො පච්චනීකානං පටිපක්ඛභාවදස්සනතොති අත්ථො. උපරිඣානඞ්ගානං පච්චනීකපටිපක්ඛභාවස්ස දස්සනතොතිපි පාඨො. තත්ථ ‘‘උපරි වුච්චමානඣානඞ්ගානං උජුවිපච්චනීකවසෙන පටිපක්ඛභාවදස්සනතො’’ති ‘‘නීවරණානං තානෙව විභඞ්ගෙ වුත්තානී’’තිපි අත්ථං වදන්ති ¶ . පෙටකෙති මහාකච්චායනත්ථෙරෙන කතං නෙත්තිප්පකරණනයානුසාරිපකරණං, තං පන පිටකානං වණ්ණනාභූතත්තා ‘‘පෙටක’’න්ති වුත්තං, තස්මින්ති අත්ථො.

විතක්කනං නාම ආරම්මණපරිකප්පනන්ති ආහ ‘‘ඌහන’’න්ති. රූපං රූපන්තිආදිනා විසයෙ ආකොටෙන්තස්ස විසයප්පවත්තිආහනනං උපරි ආහනනන්ති වෙදිතබ්බං. ආරම්මණෙ චිත්තස්ස ආනයනං නාම ආරම්මණාභිමුඛකරණං. අනුසඤ්චරණන්ති අනුපරිබ්භමනං, තඤ්ච ඛණන්තරස්ස තථාකාරෙන උප්පාදනමෙව, න හි පරමත්ථතො එකස්ස සඤ්චරණමත්ථි, එවමඤ්ඤත්ථාපි ඊදිසෙසු. අනුමජ්ජනන්ති පරිමජ්ජනං. තත්ථාති ආරම්මණෙ. සහජාතානුයොජනං සකිච්චානුවත්තිතාකරණෙන. කත්ථචීති දුතියජ්ඣානවිරහිතෙසු සවිචාරචිත්තෙසු සබ්බත්ථාති අත්ථො. විචාරෙන සහ උප්පජ්ජමානොපි විතක්කො ආරම්මණෙ අභිනිරොපනාකාරෙන පවත්තිං සන්ධාය ‘‘පඨමාභිනිපාතො’’ති වුත්තො. විප්ඵාරවාති අවූපසන්තසභාවතාය වෙගවා, තෙනෙවෙස දුතියජ්ඣානෙ පහානඞ්ගං ජාතං. පඨමදුතියජ්ඣානෙසූති පඤ්චකනයං සන්ධාය වුත්තං. අඞ්ගවිනිමුත්තස්ස ඣානස්ස අභාවං දස්සෙන්තො රුක්ඛො වියාතිආදිමාහ.

විවෙක-සද්දස්ස භාවසාධනපක්ඛෙ ‘‘තස්මා විවෙකා’’ති වුත්තං, ඉතරපක්ඛෙ ‘‘තස්මිං විවෙකෙ’’ති. පිනයතීති තප්පෙති, වඩ්ඪෙති වා. ඵරණරසාති පණීතරූපෙහි කායෙ බ්යාපනරසා. සාතලක්ඛණන්ති ¶ ඉට්ඨසභාවං, මධුරන්ති අත්ථො. සම්පයුත්තානං පීළනජ්ඣුපෙක්ඛනං අකත්වා අනු අනු ගණ්හනං උපකාරිතා වා අනුග්ගහො. වනමෙව වනන්තං. උදකමෙව උදකන්තං. තස්මිං තස්මිං සමයෙ පාකටභාවතොති ඉමිනා ඉට්ඨාරම්මණාදිපටිලාභසමයෙපි සුඛං විජ්ජමානම්පි අපාකටං, පීතියෙව තත්ථ පාකටා, පටිලද්ධරසානුභවනසමයෙ ච විජ්ජමානපීතිතොපි සුඛමෙව පාකටතරන්ති දස්සෙති. එත්ථ ච චෙතසිකසුඛවසෙනෙව පටිලද්ධරසානුභවනං වෙදිතබ්බං, න කායිකසුඛවසෙන තස්ස පීතිසම්පයොගස්සෙව අභාවෙන ඉධානධිප්පෙතත්තා. අයඤ්ච පීතීතිආදි අඤ්ඤපදත්ථසමආසදස්සනං, අස්සත්ථිපක්ඛෙ තද්ධිතපච්චයදස්සනං වා. දුතියවිකප්පෙන අඤ්ඤපදත්ථසමාසවසෙනෙව ‘‘විවෙකජං පීතිසුඛ’’න්ති ඉදං එකං පදන්ති දස්සෙති, විභත්තියා ච අලොපං.

ගණනානුපුබ්බතාති ¶ දෙසනාක්කමං සන්ධාය වුත්තං. පඨමං සමාපජ්ජතීති ඉදං ආදිකම්මිකවසෙන වුත්තං, චිණ්ණවසීනං පන යොගීනං උප්පටිපාටියාපි ඣානං උප්පජ්ජතෙව. ඣාපෙතීති දහති. අනිච්චාදිලක්ඛණවිසයාය විපස්සනාය උපනිජ්ඣායනං කථං නිබ්බානාලම්බනස්ස මග්ගස්ස හොතීති ආහ විපස්සනායාතිආදි. තත්ථ මග්ගෙන සිජ්ඣතීති නිච්චාදිවිපල්ලාසප්පහායකෙන සහ මග්ගෙනෙව තං ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං අසම්මොහතො අත්තනො සිජ්ඣති. අථ වා මග්ගෙනාති මග්ගකිච්චෙන, විපල්ලාසප්පහානෙනාති අත්ථො.

අඤ්ඤොති සත්තො. අවුත්තත්තාති ‘‘සචිත්තෙකග්ගත’’න්ති ඣානපාළියං (විභ. 508 ආදයො) අවුත්තත්තා. වුත්තත්තාති තස්සා ඣානපාළියා විභඞ්ගෙ වුත්තත්තා.

දුතියජ්ඣානකථාවණ්ණනා

අජ්ඣත්තන්ති ඣානවිසෙසනත්තා වුත්තං ‘‘ඉධ නියකජ්ඣත්තමධිප්පෙත’’න්ති. ඣානඤ්හි අජ්ඣත්තජ්ඣත්තං න හොති ඡළින්ද්රියානමෙව තබ්භාවතො. ඛුද්දකා ඌමියො වීචියො. මහතියො තරඞ්ගා. සන්තා හොන්ති සමිතාතිආදීනි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි, ඣානබලෙන සමතික්කන්තාති අධිප්පායො. අප්පිතාති ගමිතා විනාසං පාපිතා. පරියායොති ඣානපරික්ඛාරෙ ඣානවොහාරත්තා අපරමත්ථතො.

තතියජ්ඣානකථාවණ්ණනා

තදධිගමායාති තතියමග්ගාධිගමාය. උපපත්තිතො ඉක්ඛතීති පඤ්ඤාය සහචරණපරිචයෙන යථා ¶ සමවාහිභාවො හොති, එවං යුත්තිතො පස්සති. විපුලායාති මහග්ගතභාවප්පත්තාය. ථාමගතායාති විතක්කවිචාරපීතිවිගමෙන ථිරභාවප්පත්තියා, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘විතක්කවිචාරපීතීහි අනභිභූතත්තා’’තිආදි. (පාරා. අට්ඨ. 1.11 තතියජ්ඣානකථා). උපෙක්ඛාභෙදං දස්සෙත්වා ඉධාධිප්පෙතං උපෙක්ඛං පකාසෙතුං උපෙක්ඛා පනාතිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්රමජ්ඣත්තතාව ඛීණාසවානං ඉට්ඨානිට්ඨඡළාරම්මණාපාථෙ පරිසුද්ධපකතිභාවාවිජහනාකාරෙන අජ්ඣුපෙක්ඛනතො ‘‘ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා’’ති ච, සත්තෙසු මජ්ඣත්තාකාරප්පවත්තත්තා ‘‘බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා’’ති ච, සහජාතධම්මානං මජ්ඣත්තාකාරභූතා ‘‘බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා’’ති ච, කෙවලා ‘‘තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා’’ති ¶ ච, තතියජ්ඣානසහගතා අග්ගසුඛෙපි තස්මිං අපක්ඛපාතභූතා ‘‘ඣානුපෙක්ඛා’’ති ච, චතුත්ථජ්ඣානසහගතා සබ්බපච්චනීකපරිසුද්ධිතාය ‘‘පාරිසුද්ධුපෙක්ඛා’’ති ච තෙන තෙන අවත්ථාභෙදෙන ඡධා වුත්තා.

වීරියමෙව පන අනච්චාරද්ධඅනතිසිථිලෙසු සහජාතෙසු සඞ්ඛාරෙසු උපෙක්ඛනාකාරෙන පවත්තං ‘‘වීරියුපෙක්ඛා’’ති වුත්තං. අට්ඨන්නං රූපාරූපජ්ඣානානං පටිලාභතො පුබ්බභාගෙ එව නීවරණවිතක්කවිචාරාදීනං පහානාභිමුඛීභූතත්තා තෙසං පහානෙපි අබ්යාපාරභාවූපගමනෙන මජ්ඣත්තාකාරප්පවත්තා සමාධිවසෙන උප්පන්නා අට්ඨ පඤ්ඤා චෙව උපාදානක්ඛන්ධභූතෙසු සඞ්ඛාරෙසු අජ්ඣුපෙක්ඛනාකාරප්පවත්තා විපස්සනාවසෙන උප්පන්නා චතුන්නං මග්ගානං පුබ්බභාගෙ තස්ස තස්ස අධිගමාය චතස්සො චතුන්නං ඵලසමාපත්තීනං පුබ්බභාගෙ තස්ස තස්ස අධිගමාය අප්පණිහිතවිමොක්ඛවසෙන පවත්තා චතස්සො සුඤ්ඤතඅනිමිත්තවිමොක්ඛවසෙන ද්වෙති දස පඤ්ඤා චාති ඉමෙ අට්ඨාරස පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා නාම. යථාවුත්තවිපස්සනාපඤ්ඤාව ලක්ඛණවිචිනනෙපි මජ්ඣත්තභූතා විපස්සනුපෙක්ඛා නාම. අදුක්ඛමසුඛවෙදනා වෙදනුපෙක්ඛා නාම. ඉමාසං පන දසන්නම්පි උපෙක්ඛානං ‘‘තත්ථ තත්ථ ආගතනයතො විභාගො ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො’’ති දස්සෙන්තො ආහ එවමයං දසවිධාපීතිආදි. තත්ථ තත්ථ ආගතනයතොති ඉදම්පි හි තාසං විභාගදස්සනස්ස භූමිපුග්ගලාදිපදං විය විසුං මාතිකාපදවසෙන වුත්තං, න පන භූමිපුග්ගලාදිවසෙන විභාගදස්සනස්ස ආගතට්ඨානපරාමසනං ආගතට්ඨානස්ස අට්ඨසාලිනියාතිආදිනා වුත්තත්තා, තස්මා සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 1.11 තතියජ්ඣානකථා) යං වුත්තං ‘‘ඉමාසං පන දසන්නම්පි උපෙක්ඛානං භූමිපුග්ගලාදිවසෙන විභාගො තත්ථ තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ එවමයං දසවිධාතිආදී’’ති, තං අමනසිකත්වා වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. තත්ථ තත්ථ ආගතනයතොති ‘‘ඉධ (ඛීණාසවො) භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොති, න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො’’තිආදිනා (දී. නි. 3.348; අ. නි. 6.1) ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා ආගතා, ‘‘උපෙක්ඛාසහගතෙන ¶ චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’ති (දී. නි. 3.308; ම. නි. 1.77; 2.309; 3.230) එවං බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා ආගතාති ඉමිනා නයෙන ¶ දසන්නම්පි උපෙක්ඛානං තත්ථ තත්ථ වුත්තපදෙසෙසු ආගතනයදස්සනතො ච අයං දසවිධාපි උපෙක්ඛා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති සම්බන්ධො.

භූමීතිආදීසු පන ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා කාමාවචරා, බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා රූපාවචරාතිආදිනා භූමිතො ච, ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා අසෙක්ඛානමෙව, බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා පුථුජ්ජනාදීනං තිණ්ණම්පි පුග්ගලානන්තිආදිනා පුග්ගලතො ච, ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා සොමනස්සුපෙක්ඛාසහගතචිත්තසම්පයුත්තාතිආදිනා චිත්තතො ච, ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා ඡළාරම්මණාතිආදිනා ආරම්මණතො ච, ‘‘වෙදනුපෙක්ඛා වෙදනාක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතා, ඉතරා නව සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙනා’’ති ඛන්ධසඞ්ගහවසෙන ච, ‘‘ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා බ්රහ්මවිහාරබොජ්ඣඞ්ගඣාන පාරිසුද්ධිතත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා ච අත්ථතො එකා. තස්මා එකක්ඛණෙ ච තාසු එකාය සති ඉතරා න උප්පජ්ජන්ති, තථා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනුපෙක්ඛාපි වෙදිතබ්බා. වෙදනාවීරියුපෙක්ඛානමෙකක්ඛණෙ සියා උප්පත්තී’’ති එකක්ඛණවසෙන ච, ‘‘ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා අබ්යාකතා බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා කුසලාබ්යාකතා, තථා සෙසා. වෙදනුපෙක්ඛා පන සියා අකුසලාපී’’ති එවං කුසලත්තිකවසෙන ච, ‘‘සඞ්ඛෙපතො චත්තාරො ච ධම්මා වීරියවෙදනාතත්රමජ්ඣත්තතාඤාණවසෙනා’’ති එවං සඞ්ඛෙපවසෙන ච අයං දසවිධාපි උපෙක්ඛා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති යොජනා.

එත්ථ චෙතා කිඤ්චාපි අට්ඨසාලිනියං භූමිපුග්ගලාදිවසෙන සරූපතො උද්ධරිත්වා න වුත්තා, තථාපි තත්ථ වුත්තප්පකාරෙහෙව තාසං භූමිපුග්ගලාදිවිභාගො නයතො උද්ධරිත්වා සක්කා ඤාතුන්ති තත්ථ සරූපතො වුත්තඤ්ච අවුත්තඤ්ච එකතො සඞ්ගහෙත්වා තත්ථ තත්ථ ආගතනයතොතිආදීහි නවහි පකාරෙහි අතිදෙසො කතො, තෙනෙව ‘‘ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං වුත්තවසෙනා’’ති අවත්වා ‘‘වුත්තනයෙනෙවා’’ති වුත්තං. තථාහි ඛීණාසවො භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති ආදිම්හි වුත්තෙ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා රූපාදිආරම්මණතාය භූමිතො කාමාවචරා ච පුග්ගලතො අසෙක්ඛානමෙව ච උප්පජ්ජති, චිත්තතො සොමනස්සුපෙක්ඛාචිත්තසම්පයුත්තා, ආරම්මණතො ඡළාරම්මණා, කුසලත්තිකතො අබ්යාකතා චාති පණ්ඩිතෙහි සක්කා ¶ ඤාතුං, තථා ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා ච බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා ච තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා ච ඣානුපෙක්ඛා ච පාරිසුද්ධුපෙක්ඛා ච අත්ථතො එකාතිආදිම්හි වුත්තෙ පනස්ස සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහිතත්තා බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛාදීහි සහ එකක්ඛණෙ අනුප්පත්තිආදයො ච සක්කා ඤාතුං, යථා ච ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා, එවං සෙසානම්පි යථාරහං අට්ඨසාලිනියං වුත්තනයතො භූමිආදිවිභාගුද්ධාරනයො ¶ ඤාතබ්බො. අනාභොගරසාති පණීතසුඛෙපි තස්මිං අවනතිපටිපක්ඛකිච්චාති අත්ථො.

පුග්ගලෙනාති පුග්ගලාධිට්ඨානෙන. කිලෙසෙහි සම්පයුත්තානං ආරක්ඛා. තීරණං කිච්චස්ස පාරගමනං. පවිචයො වීමංසා. ඉදන්ති සතිසම්පජඤ්ඤං. යස්මා තස්ස නාමකායෙන සම්පයුත්තං සුඛන්ති ඉමස්ස තස්මා එතමත්ථන්තිආදිනා සම්බන්ධො. තස්සාති ඣානසමඞ්ගිනො. තංසමුට්ඨානෙනාති තං යථාවුත්තනාමකායසම්පයුත්තං සුඛං සමුට්ඨානං කාරණං යස්ස රූපස්ස තෙන තංසමුට්ඨානෙන රූපෙන. අස්සාති යොගිනො. යස්සාති රූපකායස්ස. ඵුටත්තාති අතිපණීතෙන රූපෙන ඵුටත්තා. එතමත්ථං දස්සෙන්තොති කායිකසුඛහෙතුභූතරූපසමුට්ඨාපකනාමකායසුඛං පටිසංවෙදියමානො එව ඣානසමඞ්ගිතාකරණෙ කාරියොපචාරතො ‘‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතී’’ති වුච්චතීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තොති අත්ථො. යන්ති හෙතුඅත්ථෙ නිපාතොති ආහ ‘‘යංඣානහෙතූ’’ති. සුඛපාරමිප්පත්තෙති සුඛස්ස උක්කංසපරියන්තං පත්තෙ. එවමෙතෙසං පහානං වෙදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. අථ කස්මා ඣානෙස්වෙව නිරොධො වුත්තොති සම්බන්ධො.

චතුත්ථජ්ඣානකථාවණ්ණනා

කත්ථ චුප්පන්නන්ති එත්ථ කත්ථාති හෙතුම්හි භුම්මං, කස්මිං හෙතුම්හි සතීති අත්ථො. නානාවජ්ජනෙති අප්පනාවීථිආවජ්ජනතො නානා භින්නං පුරිමවීථීසු ආවජ්ජනං යස්ස උපචාරස්ස, තස්මිං නානාවජ්ජනෙ. විසමනිසජ්ජාය උප්පන්නකිලමථො විසමාසනුපතාපො. උපචාරෙ වාතිආදි පක්ඛන්තරදස්සනං එකාවජ්ජනූපචාරෙපි වාති අත්ථො. පීතිඵරණෙනාති ඉමිනා අප්පනාවීථියා විය එකවීථියම්පි කාමාවචරපීතියා ඵරණමත්තස්ස අභාවං දස්සෙති. දොමනස්සින්ද්රියස්ස අස්ස සියා උප්පත්තීති සම්බන්ධො. එතන්ති දොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති සම්බන්ධො. විතක්කවිචාරප්පච්චයෙපීති පි-සද්දො අට්ඨානප්පයුත්තො. සො ‘‘පහීනස්සා’’ති හෙට්ඨා වුත්තපදානන්තරං යොජෙතබ්බො ¶ ‘‘පහීනස්සාපි දොමනස්සින්ද්රියස්සා’’ති. විතක්කවිචාරභාවෙති එත්ථ ‘‘උප්පජ්ජති දොමනස්සින්ද්රිය’’න්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. නිමිත්තත්ථෙ චෙතං භුම්මං, විතක්කවිචාරභාවහෙතූති අත්ථො. විතක්කවිචාරාති එත්ථ ඉති-සද්දො තස්මාති එතස්මිං අත්ථෙ දට්ඨබ්බො, තෙන යස්මා එතං දොමනස්සින්ද්රියං විතක්කවිචාරපච්චයෙ…පෙ… නෙව උප්පජ්ජති, යත්ථ පන උප්පජ්ජති, තත්ථ විතක්කවිචාරභාවෙයෙව උප්පජ්ජති. යස්මා ච අප්පහීනායෙව දුතියජ්ඣානූපචාරෙ විතක්කවිචාරා, තස්මා තත්ථස්ස සියා උප්පත්තීති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

තත්ථාති ¶ දුතියජ්ඣානූපචාරෙ. අස්සාති දොමනස්සින්ද්රියස්ස. සියා උප්පත්තීති ඉදඤ්ච පච්චයමත්තදස්සනෙන සම්භාවනමත්තතො වුත්තං. දොමනස්සුප්පත්තිසම්භාවනාපි හි උපචාරක්ඛණෙයෙව කාතුං යුත්තා, විතක්කවිචාරරහිතෙ පන දුතියජ්ඣානක්ඛණෙ තදුප්පත්තිසම්භාවනාපි න යුත්තා කාතුන්ති. ඉතරථා කුසලචිත්තක්ඛණෙ අකුසලදොමනස්සුප්පත්තියා අසම්භවතො ‘‘තත්ථස්ස සියා උප්පත්තී’’ති න වත්තබ්බං සියා. සමීපත්ථෙ වා එතං භුම්මං, උපචාරජ්ඣානානන්තරවීථීසූති අත්ථො. දුතියජ්ඣානෙති එත්ථාපි අනන්තරවීථීසුපි න ත්වෙව උප්පජ්ජතීති අත්ථො, එවං උපරි සුඛින්ද්රියෙපි. සොමනස්සින්ද්රියස්ස උප්පත්තීති සම්බන්ධො. පහීනාති වුත්තාති ඉදං ‘‘පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පරික්ඛයා’’ති වුත්තත්තා වුත්තං. දුක්ඛාභාවෙනාති දුක්ඛතාභාවෙන. එවං සුඛාභාවෙනාති එත්ථාපි. එතෙනාති දුක්ඛසුඛපටික්ඛෙපවචනෙන. ඉට්ඨානිට්ඨවිපරීතානුභවනලක්ඛණාති අතිඉට්ඨඅතිඅනිට්ඨානං විපරීතස්ස මජ්ඣත්තාරම්මණස්ස අනුභවනලක්ඛණා, මජ්ඣත්තාරම්මණම්පි හි ඉට්ඨානිට්ඨෙසු එව පවිට්ඨං තබ්බිනිමුත්තස්ස අභාවා.

ඣානචතුක්කකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

පුබ්බෙනිවාසකථාවණ්ණනා

12. අරූපජ්ඣානානම්පි අඞ්ගසමතාය චතුත්ථජ්ඣානෙ සඞ්ගහොති ආහ කෙසඤ්චි අභිඤ්ඤාපාදකානීතිආදි, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා’’තිආදි (පාරා. අට්ඨ. 1.12). තෙසු ච චතුත්ථජ්ඣානමෙව අභිඤ්ඤාපාදකං නිරොධපාදකං ¶ හොති, න ඉතරානි. දූරකාරණතං පන සන්ධාය ‘‘චත්තාරි ඣානානී’’ති නෙසම්පි එකතො ගහණං කතන්ති දට්ඨබ්බං. චිත්තෙකග්ගතත්ථානීති ඉදං දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ඛීණාසවානන්තිආදි. සබ්බකිච්චසාධකන්ති දිබ්බවිහාරාදිසබ්බබුද්ධකිච්චසාධකං. සබ්බලොකියලොකුත්තරගුණදායකන්ති ඉමිනා යථාවුත්තං විපස්සනාපාදකත්තාදිසබ්බං සම්පිණ්ඩෙති. ඉදඤ්හි ඣානං භගවතො සබ්බබුද්ධගුණදායකස්ස මග්ගඤාණස්ස පදට්ඨානත්තා එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. යථයිදන්ති යථා ඉදං. අභිනීහාරක්ඛමන්ති ඉද්ධිවිධාදිඅත්ථං තදභිමුඛං නීහරණයොග්ගං.

ඣානප්පටිලාභපච්චයානන්ති ඣානප්පටිලාභහෙතුකානං ඣානප්පටිලාභං නිස්සාය උප්පජ්ජනකානං. පාපකානන්ති ලාමකානං. ඉච්ඡාවචරානන්ති ඉච්ඡාය වසෙන ඔතිණ්ණානං නීවරණභාවං තදෙකට්ඨතඤ්ච අප්පත්තානං අත්තුක්කංසනාදිවසප්පවත්තානං අහො වත මමෙව සත්ථා පටිපුච්ඡිත්වා භික්ඛූනං එවරූපං ධම්මං දෙසෙය්යාතිආදිනයප්පවත්තානං මානාදීනං. පොත්ථකෙසු පන ‘‘ඣානප්පටිලාභපච්චනීකාන’’න්තිපි ¶ පාඨං ලිඛන්ති, සො පමාදපාඨොති ගහෙතබ්බො ‘‘ඣානප්පටිලාභපච්චනීකානං නීවරණානං අභාවස්ස නීවරණදූරීභාවෙන පරිසුද්ධො’’ති එවං පුබ්බෙ පරිසුද්ධපදෙයෙව වුත්තත්තා. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 1.12) පන ‘‘ඉච්ඡාවචරානන්ති ඉච්ඡාය අවචරානං ඉච්ඡාවසෙන ඔතිණ්ණානං පවත්තානං නානප්පකාරානං කොපඅප්පච්චයානන්ති අත්ථොති අයම්පි පාඨො අයුත්තො එවාති ගහෙතබ්බං. තතො එව ච විසුද්ධිමග්ගෙ අයං පාඨො සබ්බෙන සබ්බං න දස්සිතො’’ති වුත්තං. තත්ථ ච නානප්පකාරානං කොපඅප්පච්චයානන්ති එවං නීවරණභාවප්පත්තදොසානං පරාමට්ඨත්තා අයං පාඨො පටික්ඛිත්තොති වෙදිතබ්බො.

අභිජ්ඣාදීනන්ති එත්ථ අභිජ්ඣා-සද්දෙන ච අනීවරණසභාවස්සෙව ලොභස්ස මානාදීනඤ්ච ගහණං ඣානප්පටිලාභපච්චයානන්ති අනුවත්තමානත්තා. උභයම්පීති අනඞ්ගණත්තං විගතූපක්කිලෙසත්තඤ්චාති එතං උභයම්පි යථාක්කමං අනඞ්ගණසුත්තවත්ථසුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං. තෙසු ච සුත්තෙසු කිඤ්චාපි නීවරණසභාවප්පත්තා ථූලදොසාපි වුත්තා, තථාපි අධිගතචතඋත්ථජ්ඣානස්ස වසෙන වුත්තත්තා ඉධ සුඛුමා එව තෙ ගහිතා. අඞ්ගණුපක්කිලෙසසාමඤ්ඤෙන පනෙත්ථ සුත්තානං අපදිසනං. තථා හි ‘‘සුත්තානුසාරෙනා’’ති වුත්තං, න පන සුත්තවසෙනාති.

පුබ්බෙනිවාසානුස්සතියං ¶ ඤාණං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණන්ති නිබ්බචනං දස්සෙන්තො ආහ පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිම්හීතිආදි. ඉදානි පුබ්බෙනිවාසං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිං තත්ථ ඤාණඤ්ච විභාගතො දස්සෙතුං තත්ථාතිආදි වුත්තං. පුබ්බ-සද්දො අතීතභවවිසයො, නිවාස-සද්දො ච කම්මසාධනොති ආහ ‘‘පුබ්බෙ අතීතජාතීසු නිවුත්ථක්ඛන්ධා’’ති. නිවුත්ථතා චෙත්ථ සකසන්තානෙ පවත්තතා, තෙනාහ අනුභූතාතිආදි. ඉදානි සපරසන්තානසාධනවසෙන නිවාස-සද්දස්ස අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘නිවුත්ථධම්මා වා නිවුත්ථා’’ති වත්වා තං විවරිතුං ගොචරනිවාසෙනාතිආදි වුත්තං. ගොචරභූතාපි හි ධම්මා ඤාණෙන නිවුත්ථා නාම හොන්ති, තෙ පන සපරවිඤ්ඤාණගොචරතාය දුවිධාති දස්සෙතුං අත්තනොතිආදි වුත්තං. පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතාපි වා නිවුත්ථාති සම්බන්ධො. ඉධාපි පරිච්ඡින්නාති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. අනමතග්ගෙපි හි සංසාරෙ අත්තනා අවිඤ්ඤාතපුබ්බානං සත්තානං ඛන්ධා පරෙහෙව කෙහිචි විඤ්ඤාතත්තා පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතා නාම වුත්තා, තෙසං අනුස්සරණං පුරිමතො දුක්කරං යෙහි පරෙහි විඤ්ඤාතතාය තෙ පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතා නාම ජාතා, තෙසං වත්තමානසන්තානානුසාරෙන විඤ්ඤාතබ්බතො. තෙ ච පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතා දුවිධා පරිනිබ්බුතා අපරිනිබ්බුතාති. තෙසු ච පරිනිබ්බුතානුස්සරණං දුක්කරං සබ්බසො සුසමුච්ඡින්නසන්තානත්තා. තං පන සිඛාප්පත්තපරවිඤ්ඤාතං පුබ්බෙනිවාසං දස්සෙතුං ‘‘ඡින්නවටුමකානුස්සරණාදීසූ’’ති වුත්තං. තත්ථ ඡින්නවටුමකා අතීතෙ පරිනිබ්බුතා ඛීණාසවා ඡින්නසංසාරමග්ගත්තා ¶ . ආදි-සද්දෙන අපරිනිබ්බුතානං පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතානම්පි සීහොක්කන්තිකවසඑන අනුස්සරණං ගහිතං. යාය සතියා පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති, සා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතීති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

විහිත-සද්දො විධ-සද්දපරියායොති ආහ ‘‘අනෙකවිධ’’න්ති, භවයොනිආදිවසෙන බහුවිධන්ති අත්ථො. විහිතන්ති වා පයුත්තං වණ්ණිතන්ති අත්ථං ගහෙත්වා ‘‘අනෙකෙහි පකාරෙහි විහිත’’න්ති වත්තබ්බෙ මජ්ඣෙපදලොපං කත්වා නිද්දිට්ඨන්ති ආහ ‘‘අනෙකෙහි…පෙ… සංවණ්ණිත’’න්ති. පකාරෙහීති නාමගොත්තාදිපකාරෙහි. සංවණ්ණිතන්ති බුද්ධාදීහි කථිතං. අනු-සද්දො අනන්තරත්ථදීපකොති ආහ ‘‘අභිනින්නාමිතමත්තෙ එවා’’ති, එතෙන ච පරිකම්මස්ස ආරද්ධතං දස්සෙති. පූරිතපාරමීනඤ්හීතිආදිනා පරිකම්මං විනාපි සිද්ධිං දස්සෙති.

ආරද්ධප්පකාරදස්සනත්ථෙති ¶ අනුස්සරිතුං ආරද්ධානං පුබ්බෙ නිවුත්ථක්ඛන්ධානං දස්සනත්ථෙ. ජායතීති ජාති, භවො. සො එකකම්මමූලකො ආදානනික්ඛෙපපරිච්ඡින්නො ඛන්ධප්පබන්ධො ඉධ ‘‘ජාතී’’ති අධිප්පෙතොති ආහ එකම්පීතිආදි. කප්පොති අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පො, සො පන අත්ථතො කාලො තථාපවත්තධම්මමුපාදාය පඤ්ඤත්තො, තෙසං වසෙනස්ස පරිහානි ච වඩ්ඪි ච වෙදිතබ්බා. සංවට්ටො සංවට්ටනං විනාසො අස්ස අත්ථීති සංවට්ටො, අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පො. සංවට්ටෙන විනාසෙන සහ තිට්ඨති සීලෙනාති සංවට්ටට්ඨායී. එවං විවට්ටොතිආදීසුපි. තත්ථ විවට්ටනං විවට්ටො, උප්පත්ති, වඩ්ඪි වා. තෙජෙන විනාසො තෙජොසංවට්ටො. විත්ථාරතො පනාති පුථුලතො පන සංවට්ටසීමාභෙදො නත්ථි, තෙනාහ ‘‘සදාපී’’ති. එකනගරියා විය අස්ස ජාතක්ඛණෙ විකාරාපජ්ජනතො ජාතික්ඛෙත්තවොහාරොති දස්සෙතුං ‘‘පටිසන්ධිආදීසු කම්පතී’’ති වුත්තං. ආනුභාවො පවත්තතීති තදන්තොගධානං සබ්බෙසං සත්තානං රොගාදිඋපද්දවො වූපසම්මතීති අධිප්පායො. යං යාවතා වා පන ආකඞ්ඛෙය්යාති වුත්තන්ති යං විසයක්ඛෙත්තං සන්ධාය එකස්මිං එව ඛණෙ සබ්බත්ථ සරෙන අභිවිඤ්ඤාපනං, අත්තනො රූපකායදස්සනඤ්ච පටිජානන්තෙන භගවතා ‘‘යාවතා වා පන ආකඞ්ඛෙය්යා’’ති වුත්තං.

එතෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. පවත්තඵලභොජනොති සයංපතිතඵලාහාරො, ඉදඤ්ච තාපසකාලං සන්ධාය වුත්තං. ඉධූපපත්තියාති ඉධ චරිමභවෙ උපපත්තියා. එකගොත්තොති තුසිතගොත්තෙන එකගොත්තො. ඉතරෙති වණ්ණාදයො. තිත්ථියාති කම්මඵලවාදිනො. අභිනීහාරොති අභිනීහාරොපලක්ඛිතො පුඤ්ඤඤාණසම්භරණකාලො වුත්තො. චුතිපටිසන්ධිවසෙනාති අත්තනො පරස්ස වා තස්මිං තස්මිං අත්තභාවෙ චුතිං දිස්වා අන්තරා කිඤ්චි අනාමසිත්වා පටිසන්ධියා එව ගහණවසෙන එවං ජානනං ඉච්ඡිතප්පදෙසොක්කමනන්ති ආහ තෙසඤ්හීතිආදි. උභයථාපීති ඛන්ධපටිපාටියාපි ¶ චුතිපටිසන්ධිවසෙනපි. සීහොක්කන්තවසෙනපීති සීහනිපාතවසෙනපි. කිලෙසානං ආතාපනපරිතාපනට්ඨෙන වීරියං ආතාපොති ආහ ‘‘වීරියාතාපෙනා’’ති.

දිබ්බචක්ඛුඤාණකථාවණ්ණනා

13. දිවි ¶ භවත්තා දිබ්බන්ති දෙවානං පසාදචක්ඛු වුච්චතීති ආහ ‘‘දිබ්බසදිසත්තා’’ති. දූරෙපීති පි-සද්දෙන සුඛුමස්සාපි ආරම්මණස්ස ගහණං. වීරියාරම්භවසෙන ඉජ්ඣනතො සබ්බාපි භාවනා, පධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො වා ඉද්ධිපාදභාවනාවිසෙසතො වීරියභාවනාති ආහ ‘‘වීරියභාවනාබලනිබ්බත්ත’’න්ති. දිබ්බවිහාරවසෙනාති කසිණාදිජ්ඣානචතඋක්කවසෙන. ඉමිනා දූරකාරණත්ථෙ අස්ස දිබ්බභාවමාහ. දිබ්බවිහාරසන්නිස්සිතත්තාති ඉමිනා ආසන්නකාරණභූතපාදකජ්ඣානතො නිබ්බත්තන්ති දිබ්බවිහාරසන්නිස්සිතත්තාති ඉමස්ස දිබ්බවිහාරපඅයාපන්නං අත්තනා සම්පයුත්තං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානං නිස්සයපච්චයභූතං නිස්සාය දිබ්බචක්ඛුඤාණස්ස පවත්තත්තාතිපි අත්ථො. දිවුධාතුස්ස ජුතිගතියොගං සන්ධාය ආලොකපඅග්ගහෙනාතිආදි වුත්තං. තත්ථ ආලොකපරිග්ගහෙනාති කසිණාලොකපරිග්ගහවසෙන. දස්සනට්ඨෙනාති රූපදස්සනභාවෙන, ඉමිනා ‘‘චක්ඛති රූපං විභාවෙතී’’ති නිබ්බචනතො චක්ඛුත්තං දස්සෙති. චක්ඛුකිච්චකරණෙනාති ඉදං චක්ඛුමිව චක්ඛූති උපමාය සදිසනිමිත්තදස්සනං, සමවිසමාදිදස්සනසඞ්ඛාතස්ස චක්ඛුකිච්චස්ස කරණතොති අත්ථො.

යථාහාති උපක්කිලෙසසුත්තප්පදෙසං (ම. නි. 3.242) නිදස්සෙති. තත්ථ විචිකිච්ඡාතිආදීසු භගවතො බොධිමූලෙ අනභිසම්බුද්ධස්සෙව දිබ්බචක්ඛුනා නානාවිධානි රූපානි පස්සන්තස්ස ‘‘ඉදං නු ඛො කිං, ඉදං නු ඛො කි’’න්ති විචිකිච්ඡා උප්පන්නා, තතො පන විචිකිච්ඡානිවත්තනත්ථං තානි රූපානි අමනසිකරොතො අමනසිකරොන්තස්ස ථිනමිද්ධං උප්පන්නං, තතො නිවත්තනත්ථං පුන සබ්බරූපානි මනසිකරොතො රක්ඛසාදීසු ඡම්භිතත්තං උප්පන්නං, ‘‘කිමෙත්ථ භායිතබ්බ’’න්ති භයවිනොදනවසෙන මනසිකරොතො අත්තනො මනසිකාරකොසල්ලං පටිච්ච උප්පිලසඞ්ඛාතා සමාධිදූසිකා ගෙහසිතපීති උප්පන්නා, තන්නිසෙධාය මනසිකාරවීරියං සිථිලං කරොන්තස්ස කායාලසියසඞ්ඛාතං දුට්ඨුල්ලං, තන්නිසෙධාය පුන වීරියං පග්ගණ්හතො අච්චාරද්ධවීරියං, පුන තන්නිසෙධාය වීරියං සිථිලයතො අතිලීනවීරියං උප්පන්නං, තන්නිසෙධෙත්වා දිබ්බරූපානි පස්සතො අභිජප්පාසඞ්ඛාතා තණ්හා උප්පන්නා, තන්නිසෙධාය හීනාදිනානාරූපානි මනසිකරොතො නානාරම්මණවික්ඛෙපසඞ්ඛාතා නානත්තසඤ්ඤා උප්පන්නා. පුන තං විහාය එකමෙව මනසිකරොතො අතිනිජ්ඣායිතත්තං රූපානං අතිවිය ¶ චින්තනං උප්පන්නං. ඔභාසන්ති පරිකම්මසමුට්ඨිතං ඔභාසං ¶ . න ච රූපානි පස්සාමීති ‘‘පරිකම්මොභාසමනසිකාරපසුතතාය දිබ්බචක්ඛුනා රූපානි න පස්සාමී’’ති එවං උප්පත්තික්කමසහිතො අත්ථො වෙදිතබ්බො, මනුස්සානං ඉදන්ති මානුසකං මානුසකචක්ඛුගොචරං ථූලරූපං වුච්චති. තදෙව මනුස්සානං දස්සනූපචාරත්තා මනුස්සූපචාරොති ආහ ‘‘මනුස්සූපචාරං අතික්කමිත්වා’’ති. රූපදස්සනෙනාති දූරසුඛුමාදිරූපදස්සනෙන.

යස්මා නියමෙන පුරෙජාතට්ඨිතරූපාරම්මණං දිබ්බචක්ඛුඤාණං ආවජ්ජනපරිකම්මෙහි විනා න උප්පජ්ජති, න ච උප්පජ්ජමානං භිජ්ජමානං රූපමස්ස ආරම්මණං හොති දුබ්බලත්තා, චුතිචිත්තඤ්ච කම්මජරූපස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ එව උප්පජ්ජති, පටිසන්ධිචිත්තඤ්ච උපපත්තික්ඛණෙ, තස්මා ආහ චුතික්ඛණෙතිආදි. රූපදස්සනමෙවෙත්ථ සත්තදස්සනන්ති චවමානෙතිආදිනා පුග්ගලාධිට්ඨානෙන වුත්තං. අභිරූපෙ විරූපෙතිපීති ඉදං වණ්ණ-සද්දස්ස සණ්ඨානවාචකතං සන්ධාය වුත්තං මහන්තං හත්ථිරාජවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වාතිආදීසු (සං. නි. 1.138) විය. සුන්දරං ගතිං ගතා සුගතාති ආහ ‘‘සුගතිගතෙ’’ති. ඉමිනා පන පදෙනාති යථාකම්මුපගෙති ඉමිනා පදෙන.

නෙරයිකානං අග්ගිජාලසත්ථනිපාතාදීහි විභින්නසරීරවණ්ණං දිස්වා තදනන්තරෙහි කාමාවචරජවනෙහෙව ඤාතං තෙසං දුක්ඛානුභවනම්පි දස්සනඵලායත්තතාය ‘‘දිබ්බචක්ඛුකිච්චමෙවා’’ති වුත්තං. එවං මනසිකරොතීති තෙසං කම්මස්ස ඤාතුකාමතාවසෙන පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය පරිකම්මවසෙන කින්නු ඛොතිආදිනා මනසිකරොති. අථස්ස තං කම්මං ආරම්මණං කත්වා ආවජ්ජනපරිකම්මාදීනං උපරි උප්පන්නෙන රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානෙන සම්පයුත්තං යං ඤාණං උප්පජ්ජති, ඉදං යථාකම්මුපගඤාණං නාමාති යොජනා. දෙවානං දස්සනෙපි එසෙව නයො. විසුං පරිකම්මන්ති පුබ්බෙනිවාසාදීනං විය දිබ්බචක්ඛුඤාණපරිකම්මං විනා විසුං පරිකම්මං නත්ථි. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘පාදකජ්ඣානසමාපජ්ජනපරිකම්මෙහි කිච්චං නත්ථි, කින්නු ඛො කම්මන්තිආදිමනසිකාරානන්තරමෙව කම්මං. කම්මසීසෙන තංසම්පයුත්තෙ ච ධම්මෙ ආරම්මණං කත්වා අප්පනාවීථි උප්පජ්ජති. එවමනාගතංසඤාණෙපි, තෙනෙව විසුං පරිකම්මං නාම නත්ථි…පෙ… දිබ්බචක්ඛුනා සහෙව ඉජ්ඣන්තීති වුත්ත’’න්ති වදන්ති. තං න ගහෙතබ්බං වසීභූතානම්පි අභිඤ්ඤානං පාදකජ්ඣානාදිපරිකම්මං විනා අනුප්පත්තිතො. පාදකජ්ඣානාදිමත්තෙන ච විසුං පරිකම්මං නාම න හොතීති දිබ්බචක්ඛුනාව එතානි ඤාණානි ¶ සිද්ධානීති ගහෙතබ්බං. එවං අනාගතංසඤාණස්සාපීති දිබ්බචක්ඛුනා දිට්ඨස්ස සත්තස්ස අනාගතෙ පවත්තිං ඤාතුකාමතාය පාදකජ්ඣානාදීනමනන්තරං ඤාණබලානුරූපං අනාගතෙසු අනෙකකප්පෙසු උප්පජ්ජනාරහෙ පුබ්බෙ අත්තභාවපරියාපන්නෙ ¶ පඤ්චක්ඛන්ධෙ තප්පටිබද්ධෙ තදාරම්මණෙ ච සබ්බෙ ලොකියලොකුත්තරධම්මෙ සම්මුතිඤ්ච එකක්ඛණෙ ආලම්බිත්වා උප්පජ්ජනකස්ස චතුත්ථජ්ඣානසම්පයුත්තස්ස අනාගතංසඤආණස්සාපි විසුං පරිකම්මං නාම නත්ථීති යොජනා.

කෙචි පනෙත්ථ ‘‘පුබ්බෙනිවාසානුස්සතියං විය නාමගොත්තාදිගහණම්පි අත්ථෙව, තඤ්ච න අභිඤ්ඤාක්ඛණෙ, අථ ඛො තදනන්තරෙසු කාමාවචරජවනක්ඛණෙසු එව හොති නාමපරිකප්පකාලෙ ඉතරපරිකප්පාසම්භවා කම්මෙනුප්පත්තියඤ්ච පරියන්තාභාවා. සබ්බපරිකම්මනිමිත්තෙසු පන ධම්මෙසු අත්ථෙසුපි එකක්ඛණෙ අභිඤ්ඤාය දිට්ඨෙසු යථාරුචිවසෙන පච්ඡා එවංනාමොතිආදිනා කාමාවචරචිත්තෙන විකප්පො උප්පජ්ජති චක්ඛුනා දිට්ඨෙසු බහූසු රූපෙසු ථම්භකුම්භාදිවිකප්පො විය. යඤ්ච කත්ථ අවිකප්පිතං, තම්පි විකප්පනාරහන්ති සබ්බං නාමගොත්තාදිතො විකප්පිතමෙව හොති. යථා චෙත්ථ, එවං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතියම්පි පරිකප්පාරහතම්පි සන්ධාය පාළියං එවංනාමොතිආදිනා අපදෙසසහිතමෙව වුත්ත’’න්ති වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘‘නාමගොත්තාදිකං සබ්බම්පි එකක්ඛණෙ පඤ්ඤායති, අභිරුචිතං පන වචසා වොහරන්තී’’ති වදන්ති, තෙපි අත්ථතො පුරිමෙහි සදිසා එව, පුබ්බෙ දිට්ඨස්ස පුන වොහාරකාලෙපි පරිකප්පෙතබ්බතො පරිකප්පාරහධම්මදස්සනමෙව තෙහිපි අත්ථතො උපගතං. එකෙ පන ‘‘සො තතො චුතො අමුත්ර උදපාදින්තිආදිවචනතො කමෙනෙව අතීතානාගතධම්මජානනෙන නාමගොත්තාදීහි සද්ධිං ගහණං සුකර’’න්ති වදන්ති, තං අයුත්තමෙව බුද්ධානම්පි සබ්බං ඤාතුං අසක්කුණෙය්යතාය සබ්බඤ්ඤුතාහානිප්පසඞ්ගතො. පාළියං ඉමෙ වත භොන්තොතිආදි යථාකම්මුපගඤාණස්ස පවත්තිආකාරදස්සනං. කායවාචාදි චෙත්ථ කායවචීවිඤ්ඤත්තියො.

භාරියන්ති ආනන්තරියසදිසත්තා වුත්තං. ඛමාපනෙ හි අසති ආනන්තරියමෙව. තස්සාති භාරියසභාවස්ස උපවාදස්ස. මහල්ලකොති කෙවලං වයසාව මහල්ලකො, න ඤාණෙන, ‘‘නායං කිඤ්චි ලොකවොහාරමත්තම්පි ජානාති, පරිසදූසකො එව අම්හාකං ලජ්ජිතබ්බස්ස කරණතො’’ති අධිප්පායෙන හීළෙත්වා වුත්තත්තා ගුණපරිධංසනෙන උපවදතීති වෙදිතබ්බං. ආවුසොතිආදිනා ¶ ථෙරො උපරිමග්ගුප්පත්තිමස්ස ආකඞ්ඛන්තො කරුණාය අත්තානමාවිකාසි. පාකතිකං අහොසීති මග්ගාවරණං නාහොසීති අධිප්පායො. අත්තනා වුඩ්ඪතරොති සයම්පි වුඩ්ඪො. එත්ථාපි ‘‘උක්කුටිකං නිසීදිත්වා’’ති විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තං. අනාගාමී අරහා ච ආයතිං සංවරත්ථාය න ඛමෙය්යුං, සෙසා දොසෙනපීති ආහ ‘‘සචෙ සො න ඛමතී’’ති.

යෙ ච…පෙ… සමාදපෙන්ති, තෙපි මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මසමාදානාති යොජෙතබ්බං. සීලසම්පන්නොතිආදීසු ¶ නිප්පරියායතො අග්ගමග්ගට්ඨො අධිප්පෙතො තස්සෙව අඤ්ඤාරාධනා නියමතො, සෙසාපි වා පච්ඡිමභවිකා සීලාදීසු ඨිතා තෙසම්පි අඤ්ඤුප්පත්තිනියමතො. අඤ්ඤන්ති අරහත්තඵලං. එවං සම්පදන්ති එවං නිබ්බත්තිකං. යථා තං අවිරජ්ඣනකනිබ්බත්තිකං, එවමිදම්පි එතස්ස නිරයෙ නිබ්බත්තනන්ති අත්ථො. යං සන්ධාය ‘‘එවංසම්පදමිද’’න්ති නිද්දිට්ඨං, තං දස්සෙතුං තං වාචන්තිආදි වුත්තං. තං වාචන්ති අරියූපවාදං. චිත්තන්ති අරියූපවාදකචිත්තං. දිට්ඨින්ති අරියූපවාදෙ දොසාභාවදස්සනදිට්ඨිං. ‘‘සබ්බමෙතං පජහිස්සාමී’’ති චිත්තෙන අච්චයං දෙසෙත්වා ඛමාපනවසෙන අප්පහාය අප්පටිනිස්සජ්ජිත්වා. යථාභතං නික්ඛිත්තො එවං නිරයෙති යථා නිරයපාලෙහි ආහරිත්වා නිරයෙ ඨපිතො, එවං නිරයෙ ඨපිතො එව, අරියූපවාදෙනෙවස්ස ඉදං නියමෙන නිරයෙ නිබ්බත්තනං යථා මග්ගෙන ඵලං සම්පජ්ජති, එවං සම්පජ්ජනකන්ති අධිප්පායො.

මිච්ඡාදිට්ඨි සබ්බපාපමූලත්තා පරමා පධානා යෙසං වජ්ජානං තානි මිච්ඡාදිට්ඨිපරමානි වජ්ජානි, සබ්බවජ්ජෙහි මිච්ඡාදිට්ඨියෙව පරමං වජ්ජන්ති අත්ථො. අවීතරාගස්ස මරණතො පරං නාම භවන්තරුපාදානමෙවාති ආහ ‘‘පරං මරණාති තදනන්තරං අභිනිබ්බත්තක්ඛන්ධග්ගහණෙ’’ති. යෙන තිට්ඨති, තස්ස උපච්ඡෙදෙනෙව කායො භිජ්ජතීති ආහ ‘‘කායස්ස භෙදාති ජීවිතින්ද්රියස්සුපච්ඡෙදා’’ති. එති එතස්මා සුඛන්ති අයො, පුඤ්ඤං. ආයස්සාති ආගමනස්ස, හෙතුස්ස වා. අයති ඉට්ඨාරම්මණාදීහි පවත්තතීති ආයො, අස්සාදො. අසුරසදිසන්ති පෙතාසුරසදිසං.

ආසවක්ඛයඤාණකථාවණ්ණනා

14. සරසලක්ඛණපටිවෙධෙනාති ¶ සභාවසඞ්ඛාතස්ස ලක්ඛණස්ස අසම්මොහතො පටිවිජ්ඣනෙන. නිබ්බත්තිකන්ති නිප්ඵාදනං. යං ඨානං පත්වාති යං නිබ්බානං මග්ගස්ස ආරම්මණපච්චයට්ඨෙන ඨානං කාරණභූතං ආගම්ම. අප්පවත්තින්ති අප්පවත්තිහෙතුං. කිලෙසවසෙනාති යෙසං ආසවානං ඛෙපනෙන ඉදං ඤාණං ආසවක්ඛයඤාණං ජාතං, තෙසං කිලෙසානං වසෙන, තෙසං ආසවානං වසෙන සබ්බකිලෙසානං සඞ්ගහණතො පරියායතො පකාරන්තරතොති අත්ථො. පාළියං අතීතකාලවසෙන ‘‘අබ්භඤ්ඤාසි’’න්ති වත්වාපි අභිසමයකාලෙ තස්ස තස්ස ජානනස්ස පච්චුප්පන්නතං උපාදාය ‘‘එවං ජානතො එවං පස්සතො’’ති වත්තමානකාලෙන නිද්දෙසො කතො. කාමාසවාදීනං විමුච්චනෙනෙව තදවිනාභාවතො දිට්ඨාසවස්සාපි විමුත්ති වෙදිතබ්බා.

‘‘ඛීණා ජාතී’’ති ජානනං කිලෙසක්ඛයපච්චවෙක්ඛණවසෙන, වුසිතං බ්රහ්මචරියන්තිආදිජානනං ¶ මග්ගඵලනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණවසෙන හොතීති ආහ ‘‘ඛීණා ජාතීතිආදීහි තස්ස භූමි’’න්ති. තත්ථ භූමින්ති විසයං, තීසු කාලෙසුපි ජාතික්ඛයං පති උජුකමෙව වායාමාසම්භවෙපි තං පති වායාමකරණස්ස සාත්ථකතං, තස්ස අනාගතක්ඛන්ධානුප්පත්තිඵලතඤ්ච දස්සෙතුං යා පනාතිආදි වුත්තං. යා පන මග්ගස්ස අභාවිතත්තාතිආදිනා හි මග්ගෙනාවිහතකිලෙසෙහෙව ආයතිං ඛන්ධානං ජාති හෙස්සති, තෙසඤ්ච කිලෙසානං මග්ගෙන විනාසෙ සති ඛන්ධා න ජායිස්සන්ති, කිලෙසානඤ්ච තෙකාලිකතාය ජාතියං වුත්තනයෙන කෙනචි පච්චයෙන විනාසයොගෙපි චිත්තසන්තානෙ කිලෙසවිරුද්ධඅරියමග්ගක්ඛණුප්පාදනමෙව තබ්බිනාසො විරුද්ධපච්චයොපනිපාතෙන ආයතිං අනුප්පජ්ජනතො බීජසන්තානෙ අග්ගික්ඛන්ධොපනිපාතෙන ආයතිං බීජත්තානුප්පත්ති විය, ඉති මග්ගක්ඛණුප්පත්තිසඞ්ඛාතකිලෙසාභාවෙන කිලෙසඵලානං ඛන්ධානං ආයතිං අනුප්පත්තියෙව ජාතික්ඛයොති අයමත්ථො විභාවීයති, තෙනාහ ‘‘මග්ගස්ස භාවිතත්තා අනුප්පාදධම්මතං ආපජ්ජනෙන ඛීණා’’ති. එත්ථ චායමත්ථො කිලෙසාභාවසඞ්ඛාතස්ස මග්ගස්ස භාවිතත්තා උප්පාදිතත්තා පච්චයාභාවෙන අනුප්පජ්ජන්තී ඛන්ධානං ජාති තෙන ආයතිං අනුප්පජ්ජනසඞ්ඛාතෙන අනුප්පාදධම්මතං ආපජ්ජනෙන වොහාරතො ඛීණා මෙ ජාතීති. න හි සඞ්ඛතධම්මානං පච්චයන්තරෙන විනාසො සම්භවති, සම්භවෙ ච ¶ තස්ස පච්චයන්තරතාදිප්පසඞ්ගතො. තබ්බිරුද්ධක්ඛණුප්පාදනමෙව තබ්බිනාසුප්පාදනං. තන්ති ඛීණජාතිං අබ්භඤ්ඤාසින්ති සම්බන්ධො. ඉත්ථත්තායාති ඉමෙ පකාරා ඉත්ථං, තබ්භාවො ඉත්ථත්තං, තදත්ථාය. දස්සෙන්තොති නිගමනවසෙන දස්සෙන්තොති.

විජ්ජාත්තයකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

උපාසකත්තපටිවෙදනාකථාවණ්ණනා

15. අඤ්ඤාණන්ති ධි-සද්දයොගෙන සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනං. පාදානීති පාදෙ. යසසාති පරිවාරෙන. කොතූහලච්ඡරෙති කොතූහලෙ අච්ඡරෙ ච. අයන්ති අමික්කන්ත-සද්දො. නයිදං ආමෙඩිතවසෙන ද්වික්ඛත්තුං, අථ ඛො අත්ථද්වයවසෙනාති දස්සෙන්තො අථ වාතිආදිමාහ. අවිසෙසෙන අත්ථසාමඤ්ඤෙන නිප්ඵන්නො අභික්කන්තන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, දෙසනාපසාදාදිවිසෙසාපෙක්ඛායපි තථෙව තිට්ඨති පුබ්බෙ නිප්ඵන්නත්තාති ආහ ‘‘අභික්කන්තං…පෙ… පසාදො’’ති. අධොමුඛඨපිතං කෙනචි. හෙට්ඨාමුඛජාතං සයමෙව. පරියායෙහීති පකාරෙහි, අරසරූපත්තාදිපටිපාදකකාරණෙහි වා.

ගමුධාතුස්ස ¶ ද්විකම්මකත්තාභාවා ගොතමං සරණන්ති ඉදං පදද්වයම්පි න උපයොගවචනං. අපි ච ඛො පුරිමමෙව, පච්ඡිමං පන පච්චත්තවචනන්ති දස්සෙතුං ‘‘ගොතමං සරණන්ති ගච්ඡාමී’’ති වුත්තං. තෙන ච ඉති-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති දස්සෙති. අඝස්සාති අඝතො පාපතො. තාතාති හි පදං අපෙක්ඛිත්වා නිස්සක්කස්සෙව යුත්තත්තා. අධිගතමග්ගෙ සච්ඡිකතනිරොධෙති පදද්වයෙනාපි ඵලට්ඨා එව දස්සිතා, න මග්ගට්ඨාති දස්සෙන්තො ‘‘යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ චා’’ති ආහ. විත්ථාරොති ඉමිනා ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (ඉතිවු. 90; අ. නි. 4.34) වුත්තපදං සඞ්ගණ්හාති. අනෙජන්ති නිත්තණ්හං. අප්පටිකූලන්ති අවිරොධත්ථදීපනතො අවිරුද්ධසුචිං පණීතං වා. වාචාය පගුණීකත්තබ්බතො, පකට්ඨෙහි සද්දත්ථගුණෙහි යොගතො වා පගුණං. සංහතොති ඝටිතො සමෙතො ¶ . යත්ථාති යෙසු පුරිසයුගෙසූති සම්බන්ධො. අට්ඨ ච පුග්ගලධම්මදසා තෙති තෙ අට්ඨ පුග්ගලා අරියධම්මස්ස දිට්ඨත්තා ධම්මදසා.

සරණන්තිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – භයහිංසනාදිඅත්ථෙන රතනත්තයං සරණං නාම, තදෙව මෙ රතනත්තයං තාණං ලෙණං පරායණන්ති බුද්ධසුබුද්ධතාදිගුණවසෙන තප්පරායණතාකාරප්පවත්තො චිත්තුප්පාදො සරණගමනං නාම. යථාවුත්තෙන ඉමිනා චිත්තුප්පාදෙන සමන්නාගතො සරණං ගච්ඡති නාම. එතස්ස ච සරණගමනස්ස ලොකියලොකුත්තරවසෙන දුවිධො පභෙදො. තත්ථ ලොකුත්තරං සරණගමනූපක්කිලෙසසමුච්ඡෙදෙන මග්ගක්ඛණෙයෙව සිජ්ඣති. ලොකියසරණගමනං චතුධා පවත්තති අහං අත්තානං බුද්ධස්ස පරිච්චජාමීතිආදිනා අත්තනිය්යාතනෙන, යථාවුත්තතප්පරායණතාය, සිස්සභාවූපගමනෙන, පණිපාතෙන චාති. සබ්බත්ථාපි චෙත්ථ සෙට්ඨදක්ඛිණෙය්යභාවවසෙනෙව සරණගමනං හොති, න ඤාතිභයාචරියාදිවසෙනාති වෙදිතබ්බං. එවං ඤාතිආදිවසෙන තිත්ථියං වන්දතො සරණං න භිජ්ජති, දක්ඛිණෙය්යභාවෙන අඤ්ඤං වන්දතො සරණං භිජ්ජති. ලොකියස්ස සරණගමනස්ස නිබ්බානප්පත්තිනියමං සදිසඵලං සරණගතස්ස අනාගතෙ නිබ්බානප්පත්තිනියමතො. සබ්බලොකියසම්පත්තිසමධිගමො පන අපායදුක්ඛාදිසමතික්කමො ච ආනිසංසඵලං. තීසු වත්ථූසු චස්ස සංසයමිච්ඡාඤාණාදි සංකිලෙසො. භෙදොපිස්ස සාවජ්ජානවජ්ජවසෙන දුවිධො. තත්ථ පඨමො මිච්ඡාදිට්ඨිපුබ්බකෙහි තිත්ථියපණිපාතාදීහි හොති, සො ච අනිට්ඨඵලත්තා සාවජ්ජො. අනවජ්ජො පන කාලකිරියාය හොති. ලොකුත්තරසරණගමනස්ස සබ්බථා සංකිලෙසො වා භෙදො වා නත්ථීති වෙදිතබ්බං.

කො උපාසකොතිආදි උපාසකත්තසරූපකාරණාදිපුච්ඡා. තත්ථ යො ගහට්ඨො මනුස්සො වා අමනුස්සො වා වුත්තනයෙන තිසරණං ගතො, අයං උපාසකො. යො ච සරණගමනාදිකිරියාය රතනත්තයං ¶ උපාසනතො ‘‘උපාසකො’’ති වුච්චති. පඤ්ච වෙරමණියො චස්ස සීලං. පඤ්චමිච්ඡාවාණිජ්ජාදිපාපාජීවං පහාය ධම්මෙන සමෙන ජීවිතකප්පනමස්ස ආජීවො. අස්සද්ධියදුස්සීලතාදයො උපාසකත්තස්ස විපත්ති, තදභාවො සම්පත්තීති වෙදිතබ්බා.

විහාරග්ගෙනාති ¶ ඔවරකාදිවසනට්ඨානකොට්ඨාසෙන. අජ්ජභාවන්ති අස්මිං අහනි පවත්තං පසාදාදිං. කායවිඤ්ඤත්තිහෙතුකො සරීරාවයවො කායඞ්ගං. වචීවිඤ්ඤත්තිහෙතුකං ඔට්ඨජිව්හාදි වාචඞ්ගං. අචොපෙත්වාති අචාලෙත්වා. එතෙන ච වචීපවත්තියා පුබ්බභාගෙ ඨානකරණානං චලනපච්චයො වායොධාතුයා විකාරාකාරො විසුං කායවිඤ්ඤත්ති න හොති, තෙන විසුං විඤ්ඤාපෙතබ්බස්ස අධිප්පායස්ස අභාවා වචීවිඤ්ඤත්තියමෙව සඞ්ගය්හති තදුපකාරත්තා. යථා කායෙන කායකණ්ඩුයනාදීසු සද්දුප්පත්තිහෙතුභූතො පථවීධාතුයා ආකාරවිකාරො විසුං අධිප්පායස්ස අවිඤ්ඤාපනතො වචීවිඤ්ඤත්ති න හොති, එවමයම්පීති දස්සෙති. අධිප්පායවිඤ්ඤාපනතො හෙතා විඤ්ඤත්තියො නාම ජාතා, න කෙවලං වායුපථවීනං චලනසද්දුප්පත්තිපච්චයභූතවිකාරාකාරමත්තතාය. එවඤ්ච බහිද්ධා රුක්ඛාදීසු චලනසද්දුප්පත්තිපච්චයානං යථාවුත්තප්පකාරානං විකාරාකාරානං අවිඤ්ඤත්තිතා සමත්ථිතා හොතීති වෙදිතබ්බා. කෙචි වාචඞ්ගන්ති ‘‘හොතු සාධූ’’ති එවමාදිවාචාය අවයවන්තිආදිං වදන්ති, තං අචොපෙත්වාති ඉමිනා න සමෙති. ඛන්තිං චාරෙත්වාති අනුමතිං පවත්තෙත්වා. ‘‘ඛන්තිං ධාරෙත්වා’’තිපි පාඨො, බහි අනික්ඛමනවසෙන ගණ්හිත්වාති අත්ථො. පටිමුඛොති භගවති පටිනිවත්තමුඛො, තෙනාහ ‘‘අපක්කමිත්වා’’ති.

16. යාචධාතුස්ස ද්විකම්මකත්තා ‘‘භගවා වස්සාවාසං යාචිතො’’ති වුත්තං. සුසස්සකාලෙපීති වුත්තමෙවත්ථං පාකටං කාතුං ‘‘අතිසමග්ඝෙපී’’ති වුත්තං. අතිවිය අප්පග්ඝෙපි යදා කිඤ්චිදෙව දත්වා බහුං පුබ්බණ්ණාපරණ්ණං ගණ්හන්ති, තාදිසෙ කාලෙපීති අත්ථො. භික්ඛමානාති යාචමානා. වුත්තසස්සන්ති වපිතසස්සං. තත්ථාති වෙරඤ්ජායං, එතෙන ‘‘වුත්තං සලාකා එව හොති එත්ථාති සලාකාවුත්තා’’ති විසෙසනස්ස පරනිපාතෙන නිබ්බචනං දස්සෙති. අථ වා ‘‘සබ්බං සස්සං සලාකාමත්තමෙව වුත්තං නිබ්බත්තං සම්පන්නං එත්ථාති සලාකාවුත්තා’’තිපි නිබ්බචනං දට්ඨබ්බං, තෙනාහ ‘‘සලාකා එව සම්පජ්ජතී’’ති. ‘‘සලාකාය වුත්තං ජීවිකා එතිස්සන්ති සලාකාවුත්තා’’තිපි නිබ්බචනං දස්සෙතුං සලාකාය වාතිආදි වුත්තං. ධඤ්ඤකරණට්ඨානෙති ධඤ්ඤමිනනට්ඨානෙ. වණ්ණජ්ඣක්ඛන්ති කහාපණපරික්ඛකං.

උඤ්ඡෙන පග්ගහෙනාති එත්ථ පග්ගහෙනාති පත්තෙන, තං ගහෙත්වාති අත්ථො. පග්ගය්හති එතෙන භික්ඛාති ¶ හි පග්ගහො, පත්තො. තෙනාහ පග්ගහෙන ¶ යො උඤ්ඡොතිආදි. අථ වා පග්ගහෙනාති ගහණෙන, උඤ්ඡත්ථාය ගහෙතබ්බො පත්තොති සිජ්ඣතීති ආහ ‘‘පත්තං ගහෙත්වා’’ති.

ගඞ්ගාය උත්තරදිසාපදෙසො උත්තරාපථො, සො නිවාසො එතෙසං, තතො වා ආගතාති උත්තරාපථකා, තෙනාහ උත්තරාපථවාසිකාතිආදි. ‘‘උත්තරාහකා’’තිපි පාඨො, සො එව අත්ථො නිරුත්තිනයෙන. මන්දිරන්ති අස්සසාලං. ‘‘මන්දර’’න්තිපි ලිඛන්ති, තං න සුන්දරං. සා ච මන්දිරා යස්මා පරිමණ්ඩලාකාරෙන බහුවිධා ච කතා, තස්මා ‘‘අස්සමණ්ඩලිකායො’’ති වුත්තා.

ගඞ්ගාය දක්ඛිණාය දිසාය දෙසො දක්ඛිණාපථො, තත්ථ ජාතා මනුස්සා දක්ඛිණාපථමනුස්සා. බුද්ධං මමායන්ති මමෙවායන්ති ගණ්හනසීලා බුද්ධමාමකා, එවං සෙසෙසුපි. එවන්ති පච්ඡා වුත්තනයෙන අත්ථෙ ගය්හමානෙ. පටිවීසන්ති කොට්ඨාසං. තදුපියන්ති තදනුරූපං තප්පහොනකං. ලද්ධාති ලභිත්වා නො හොතීති සම්බන්ධො. ‘‘ලද්ධො’’ති වා පාඨො, උපට්ඨාකට්ඨානං නෙව ලභින්ති අත්ථො. ඤාති ච පසත්ථතමගුණයොගතො සෙට්ඨො චාති ඤාතිසෙට්ඨො. එවරූපෙසු ඨානෙසු අයමෙව පතිරූපොති ආමිසස්ස දුල්ලභකාලෙසු පරිකථොභාසාදිං අකත්වා පරමසල්ලෙඛවුත්තියා ආජීවසුද්ධියං ඨත්වා භගවතො අධිප්පායානුගුණං ආමිසං විචාරෙන්තෙන නාම ඤාතිසිනෙහයුත්තෙන අරියසාවකෙනෙව කාතුං යුත්තන්ති අධිප්පායො.

මාරාවට්ටනායාති මාරෙන කතචිත්තපරිවට්ටනෙන, චිත්තසම්මොහනෙනාති අත්ථො. තම්පීති උත්තරකුරුං වා තිදසපුරං වා ආවට්ටෙය්ය.

‘‘ඵුස්සස්සාහං පාවචනෙ, සාවකෙ පරිභාසයිං;

යවං ඛාදථ භුඤ්ජථ, මා ච භුඤ්ජථ සාලයො’’ති. (අප. ථෙර 1.39.88) –

අපදානෙ වුත්තස්ස අකුසලස්ස තදා ඔකාසකතත්තා. නිබද්ධදානස්සාති ‘‘දස්සාමා’’ති වාචාය නියමිතදානස්ස. අප්පිතවත්තස්සාති කායෙන අතිහරිත්වා දින්නවත්ථුනොපි. විසහතීති සක්කොති. සඞ්ඛෙපෙනාති නීහාරෙන. බ්යාමප්පභායාති සමන්තතො හෙට්ඨා ච උපරි ච අසීතිහත්ථමත්තෙ ඨානෙ ඝනීභූතාය ඡබ්බණ්ණාය පභාය, යතො ඡබ්බණ්ණරංසියො තළාකතො මාතිකායො විය නික්ඛමිත්වා දසසු දිසාසු ¶ ධාවන්ති, සා යස්මා බ්යාමමත්තා විය ඛායති, තස්මා ‘‘බ්යාමප්පභා’’ති වුච්චති. යස්මා අනුබ්යඤ්ජනානි ච පච්චෙකං භගවතො සරීරෙ පභාසම්පත්තියුත්තා ¶ ආකාසෙ චන්දසූරියාදයො විය විභාතා විරොචන්ති, තස්මා තානි බ්යාමප්පභාය සහ කෙනචි අනභිභවනීයානි වුත්තානි.

අනත්ථසඤ්හිතෙති ඝාතාපෙක්ඛං සාමිඅත්ථෙ භුම්මවචනං, තෙනාහ ‘‘තාදිසස්ස වචනස්ස ඝාතො’’ති. අත්ථො ධම්මදෙසනාය හෙතු උප්පජ්ජති එත්ථ, ධම්මදෙසනාදිකො වා අත්ථො උප්පජ්ජති එතායාති අට්ඨුප්පත්ති, පච්චුප්පන්නවත්ථු.

එකං ගහෙත්වාති ධම්මදෙසනාසික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතෙසු ද්වීසු ධම්මදෙසනාකාරණං ගහෙත්වා. රත්තිච්ඡෙදො වාති සත්තාහකරණීයවසෙන ගන්ත්වා බහි අරුණුට්ඨාපනවසෙන වුත්තො, න වස්සච්ඡෙදවසෙන තස්ස විසුං වුච්චමානත්තා. එතෙන ච වස්සච්ඡෙදපච්චයෙ සත්තාහකරණීයෙන ගමනං අනුඤ්ඤාතන්ති වෙදිතබ්බං. න කිස්මිඤ්චීති කිස්මිඤ්චි ගුණෙ සම්භාවනාවසෙන න මඤ්ඤන්ති. පච්ඡා සීලං අධිට්ඨහෙය්යාමාති ආජීවහෙතු සන්තගුණප්පකාසනෙන ආජීවවිපත්තිං සන්ධාය වුත්තං. අතිමඤ්ඤිස්සතීති අවමඤ්ඤිස්සති.

17. ‘‘ආයස්මාති පියවචනමෙත’’න්ති උච්චනීචජනසාමඤ්ඤවසෙන වත්වා පුන උච්චජනාවෙණිකවසෙනෙව දස්සෙන්තො ‘‘ගරුගාරවසප්පතිස්සාධිවචන’’න්ති ආහ. තත්ථ සහ පතිස්සයෙන නිස්සයෙනාති සප්පතිස්සො, සනිස්සයො, තස්ස ගරුගුණයුත්තෙසු ගාරවවචනන්ති අත්ථො. ඉධ පන වචනමෙව අධිවචනං. පප්පටකොජන්ති ආදිකප්පෙ උදකූපරි පඨමං පථවීභාවෙන සඤ්ජාතං නවනීතපිණ්ඩසදිසං උදකෙපි උප්පිලනසභාවං අවිලීයනකං අතිසිනිද්ධමධුරං අනෙකයොජනසහස්සබහලං රසාතලසඞ්ඛාතං පථවොජං. යං ආදිකප්පිකෙහි මනුස්සෙහි රසතණ්හාය ගහෙත්වා භුඤ්ජමානං තෙසං කම්මබලෙන උපරිභාගෙ කක්ඛළභාවං ආපජ්ජිත්වා හෙට්ඨා පුරිමාකාරෙනෙව ඨිතං, යස්ස ච බලෙන අයං මහාපථවී සපබ්බතසමුද්දකානනා හෙට්ඨාඋදකෙ අනිමුජ්ජමානා අවිකිරියමානා කුල්ලුපරි විය නිච්චලා තිට්ඨති, තං පථවීසාරමණ්ඩන්ති අත්ථො, තෙනාහ පථවීමණ්ඩොතිආදි. සම්පන්නන්ති මධුරරසෙන උපෙතං, තෙනාහ ‘‘සාදුරස’’න්ති. උපපන්නඵලොති ¶ බහුඵලො. ‘‘නිම්මක්ඛික’’න්ති වත්වා පුන ‘‘නිම්මක්ඛිකණ්ඩ’’න්ති මක්ඛිකණ්ඩානම්පි අභාවං දස්සෙති. යෙ පථවීනිස්සිතා පාණා, තෙ තත්ථ සඞ්කාමෙස්සාමීති එත්ථ මනුස්සාමනුස්සතිරච්ඡානගතිත්ථීනම්පි හත්ථසඞ්කාමනෙ කිං අනාමාසදොසො න හොතීති? න හොති, කස්මා? ‘‘අනාපත්ති, භික්ඛවෙ, ඉද්ධිමස්ස ඉද්ධිවිසයෙ’’ති (පාරා. 159) වචනතො, තෙනෙව භගවාපි අනාමාසදොසං අදස්සෙත්වා ‘‘විපල්ලාසම්පි සත්තා පටිලභෙය්යු’’න්ති ආහ, ඛුද්දකො ගාමො. මහන්තො සාපණො නිගමො. පදවීතිහාරෙනාති පදනික්ඛෙපෙන.

විනයපඤ්ඤත්තියාචනකථාවණ්ණනා

18. විනයපඤ්ඤත්තියා ¶ මූලතො පභුතීති පාරාජිකාදිගරුකානං, තදඤ්ඤෙසඤ්ච සික්ඛාපදානං පාතිමොක්ඛුද්දෙසක්කමෙන යෙභුය්යෙන අපඤ්ඤත්තතං සන්ධාය වුත්තං, න සබ්බෙන සබ්බං අපඤ්ඤත්තතාය. තෙනෙව ථෙරො භගවන්තං ‘‘සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙය්ය උද්දිසෙය්ය පාතිමොක්ඛ’’න්ති පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙන සහ සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිං යාචි. ඛන්ධකෙ හි ආනන්දත්ථෙරාදීනං පබ්බජ්ජතො පුරෙතරමෙව රාහුලභද්දස්ස පබ්බජ්ජාය ‘‘න, භික්ඛවෙ, අනනුඤ්ඤාතො මාතාපිතූහි පුත්තො පබ්බාජෙතබ්බො, යො පබ්බාජෙය්ය ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 105) පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදං දිස්සති. ඉධෙව අට්ඨකථායම්පි ‘‘සාමම්පි පචනං…පෙ… න වට්ටතී’’ති ච, ‘‘රත්තිච්ඡෙදො වස්සච්ඡෙදො වා න කතො’’ති ච වුත්තත්තා පුබ්බෙව සාමපාකාදිපටික්ඛෙපො අත්ථීති පඤ්ඤායති. එවං කතිපයසික්ඛාපදානං පඤ්ඤත්තිසබ්භාවෙපි අපඤ්ඤත්තපාරාජිකාදිකෙ සන්ධාය ‘‘න තාව, සාරිපුත්ත, සත්ථා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙතී’’ති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. පුථුත්තාරම්මණතො පටිනිවත්තිත්වා සම්මදෙව එකාරම්මණෙ චිත්තෙන ලීනො පටිසල්ලීනො නාමාති ආහ ‘‘එකීභාවං ගතස්සා’’ති, චිත්තවිවෙකං ගතස්සාති අත්ථො. චිරන්ති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං.

සොළසවිධාය පඤ්ඤායාති මජ්ඣිමනිකායෙ අනුපදසුත්තන්තදෙසනායං ‘‘මහාපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො පුථුපඤ්ඤො හාසපඤ්ඤො ජවනපඤ්ඤො තික්ඛපඤ්ඤො නිබ්බෙධිකපඤ්ඤො’’ති ආගතා ඡ පඤ්ඤා ච නවානුපුබ්බවිහාරසමාපත්තිපඤ්ඤා ච අරහත්තමග්ගපඤ්ඤා චාති එවං සොළසවිධෙන ආගතාය පඤ්ඤාය. යෙසං බුද්ධානං සාවකා සුද්ධාවාසෙසු සන්දිස්සන්ති, තෙයෙව ¶ ලොකෙ පාකටාති විපස්සීආදයොව ඉධ උද්ධටා, න ඉතරෙ පුබ්බබුද්ධා. තෙනෙව ආටානාටියසුත්තෙ (දී. නි. 3.275 ආදයො) දෙවාපි අත්තනො පාකටානං තෙසඤ්ඤෙව ගහණං අකංසු, නාඤ්ඤෙසන්ති වෙදිතබ්බං.

19. කිලාසුනොති අප්පොස්සුක්කා පයොජනාභාවෙන නිරුස්සාහා අහෙසුං, න ආලසියෙන, තෙනාහ න ආලසියකිලාසුනොතිආදි. නිද්දොසතායාති කායවචීවීතික්කමසමුට්ඨාපකදොසාභාවා. පාණං න හනෙ න චාදින්නමාදියෙතිආදිනා (සු. නි. 402) ඔවාදසික්ඛාපදානං විජ්ජමානත්තා වුත්තං සත්තාපත්තික්ඛන්ධවසෙනාතිආදි. ඡන්නං ඡන්නං වස්සානං ඔසානදිවසං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘සකිං සකි’’න්ති වුත්තත්තා තදපෙක්ඛමෙත්ථ සාමිවචනං. සකලජම්බුදීපෙ සබ්බොපි භික්ඛුසඞ්ඝො උපොසථං අකාසීති සම්බන්ධො.

ඛන්තී පරමන්තිආදීසු තිතික්ඛාසඞ්ඛාතා ඛන්ති සත්තසඞ්ඛාරෙහි නිබ්බත්තානිට්ඨාඛමනකිලෙසතපනතො පරමං තපො නාම. වානසඞ්ඛාතාය තණ්හාය නික්ඛන්තත්තා නිබ්බානං සබ්බධම්මෙහි පරමං උත්තමන්ති බුද්ධා වදන්ති. යථාවුත්තඛන්තියා අභාවෙන පාණවධං වා ඡෙදනතාළනාදිං වා කරොන්තො පරූපඝාතී පරස්සහරණපරදාරාතික්කමනාදීහි මුසාපෙසුඤ්ඤඵරුසාදීහි ච පරං විහෙඨයන්තො ච බාහිතපාපතාය අභාවෙන පබ්බජිතො වා සමිතපාපතාය අභාවෙන සමණො වා න හොතීති අත්ථො. සීලසංවරෙන සබ්බපාපස්ස අනුප්පාදනං ලොකියසමාධිවිපස්සනාහි කුසලස්ස උපසම්පාදනං නිප්ඵාදනං සබ්බෙහි මග්ගඵලෙහි අත්තනො චිත්තස්ස පරිසොධනං පභස්සරභාවකරණං යං, තමෙතං බුද්ධානං සාසනං අනුසිට්ඨි. අනුපවාදොති වාචාය කස්සචි අනුපවදනං. අනුපඝාතොති කායෙන කස්සචි උපඝාතාකරණං වුත්තාවසෙසෙ ච පාතිමොක්ඛසඞ්ඛාතෙ සීලෙ අත්තානං සංවරණං. භත්තස්මිං මත්තඤ්ඤුතාසඞ්ඛාතආජීවපාරිසුද්ධිපච්චයසන්නිස්සිතසීලසමායොගො තම්මුඛෙන ඉන්ද්රියසංවරො පන්තසෙනාසනසඞ්ඛාතං අරඤ්ඤවාසං තම්මුඛෙන පකාසිතෙ චතුපච්චයසන්තොසභාවනාරාමතාසඞ්ඛාතමහාඅරියවංසෙ පතිට්ඨානඤ්ච අධිචිත්තසඞ්ඛාතෙ ලොකියලොකුත්තරසමාධිම්හි තදුප්පාදනවසෙන ආයොගො අනුයොගො ච යං, තමෙතං බුද්ධානං අනුසිට්ඨීති යොජනා.

‘‘යාව ¶ සාසනපරියන්තා’’ති ආණාපාතිමොක්ඛස්ස අභාවතො වුත්තං. පරිනිබ්බානතො පන උද්ධං ඔවාදපාතිමොක්ඛුද්දෙසොපි නත්ථෙව, බුද්ධා එව හි තං උද්දිසන්ති, න සාවකා. පඨමබොධියන්ති බොධිතො වීසතිවස්සපරිච්ඡින්නෙ කාලෙ, ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන පන ‘‘පඤ්චචත්තාලීසාය වස්සෙසු ආදිතො පන්නරස වස්සානි පඨමබොධී’’ති වුත්තං, සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිකආලතො පන පභුති ආණාපාතිමොක්ඛමෙව උද්දිසන්තීති ඉදං පාතිමොක්ඛුද්දෙසක්කමෙනෙව පරිපුණ්ණං කත්වා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිකාලං සන්ධාය වුත්තං. අට්ඨානං අනවකාසොති යථාක්කමං හෙතුපච්චයපටික්ඛෙපවසෙන කාරණපටික්ඛෙපො. යන්ති යෙන කාරණෙන. අපරිසුද්ධාය පරිසායාති අලජ්ජීපුග්ගලෙහි වොමිස්සතාය අසුද්ධාය පරිසාය, න කෙවලං බුද්ධානඤ්ඤෙව අපරිසුද්ධාය පරිසාය පාතිමොක්ඛුද්දෙසො අයුත්තො, අථ ඛො සාවකානම්පි. චොදනාසාරණාදිවසෙන පන සොධෙත්වා සංවාසකරණං සාවකානඤ්ඤෙව භාරො, බුද්ධා පන සික්ඛාපදානි පඤ්ඤපෙත්වා උපොසථාදිකරණවිධානං සික්ඛාපෙත්වා විස්සජ්ජෙන්ති, චොදනාසාරණාදීනි න කරොන්ති, තෙනෙව භගවා අසුද්ධාය පරිසාය පාතිමොක්ඛං අනුද්දිසිත්වා සකලරත්තිං තුණ්හීභූතො නිසීදි. භික්ඛූ ච භගවතො අධිප්පායං ඤත්වා අසුද්ධපුග්ගලං බහි නීහරිංසු. තස්මා සාවකානම්පි අසුද්ධාය පරිසාය ඤත්වා උපොසථාදිසඞ්ඝකම්මකරණං බ්රහ්මචරියන්තරායකරණං විනා න වට්ටතීති වෙදිතබ්බං.

සම්මුඛසාවකානන්ති ¶ බුද්ධානං සම්මුඛෙ ධරමානකාලෙ පබ්බජිතානං සබ්බන්තිමානං සාවකානං. උළාරාතිසයජොතනත්ථං ‘‘උළාරුළාරභොගාදිකුලවසෙන වා’’ති පුන උළාරසද්දග්ගහණං කතං. ආදි-සද්දෙන උළාරමජ්ඣත්තඅනුළාරාදීනං ගහණං වෙදිතබ්බං. තෙ පච්ඡිමා සාවකා අන්තරධාපෙසුන්ති සම්බන්ධො.

අපඤ්ඤත්තෙපි සික්ඛාපදෙ යදි සාවකා සමානජාතිආදිකා සියුං, අත්තනො කුලානුගතගන්ථං විය භගවතො වචනං න නාසෙය්යුං. යස්මා පන සික්ඛාපදඤ්ච න පඤ්ඤත්තං, ඉමෙ ච භික්ඛූ න සමානජාතිආදිකා, තස්මා විනාසෙසුන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං යස්මා එකනාමා…පෙ… තස්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං විහෙඨෙන්තාතිආදි වුත්තං. චිරට්ඨිතිකවාරෙ පන සාවකානං නානාජච්චාදිභාවෙ සමානෙපි සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා පරිපුණ්ණතාය සාසනස්ස චිරප්පවත්ති වෙදිතබ්බා. යදි එවං කස්මා සබ්බෙපි බුද්ධා සික්ඛාපදානි න පඤ්ඤපෙන්තීති? යස්මා ¶ ච සාසනස්ස චිරප්පවත්තියා න කෙවලං සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියෙව හෙතු, අථ ඛො ආයතිං ධම්මවිනයං ගහෙත්වා සාවකෙහි විනෙතබ්බපුග්ගලානං සම්භවොපි, තස්මා තෙසං සම්භවෙ සති බුද්ධා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙන්ති, නාසතීති පරිපුණ්ණාපඤ්ඤත්තියෙව වෙනෙය්යසම්භවස්සාපි සූචනතො සාසනස්ස චිරප්පවත්තියා හෙතු වුත්තාති වෙදිතබ්බා. පාළියං සහස්සං භික්ඛුසඞ්ඝං…පෙ… ඔවදතීති එත්ථ සහස්සසඞ්ඛ්යාපරිච්ඡින්නො සඞ්ඝො සහස්සො සහස්සිලොකධාතූතිආදීසු (දී. නි. 2.18) විය. තං සහස්සං භික්ඛුසඞ්ඝන්ති යොජනා. සහස්සසද්දස්ස එකවචනන්තතාය ‘‘භික්ඛුසහස්සස්සා’’ති වත්වා අවයවාපෙක්ඛාය ‘‘ඔවදියමානාන’’න්ති බහුවචනනිද්දෙසො කතොති දට්ඨබ්බො.

අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තානි විමුච්චිංසූති එත්ථ ආසවෙහීති කත්තුඅත්ථෙ කරණවචනං. චිත්තානීති පච්චත්තබහුවචනං. විමුච්චිංසූති කම්මසාධනං. තස්මා ආසවෙහි කත්තුභූතෙහි අනුපාදාය ආරම්මණකරණවසෙන අග්ගහෙත්වා චිත්තානි විමොචිතානීති එවමෙත්ථ අත්ථො ගහෙතබ්බොති ආහ තෙසඤ්හි චිත්තානීතිආදි. යෙහි ආසවෙහීති එත්ථාපි කත්තුඅත්ථෙ එව කරණවචනං. විමුච්චිංසූති කම්මසාධනං. තෙති ආසවා. තානීති චිත්තානි, උපයොගබහුවචනඤ්චෙතං. විමුච්චිංසූති කත්තුසාධනං, විමොචෙසුන්ති අත්ථො. අග්ගහෙත්වා විමුච්චිංසූති ආරම්මණවසෙන තානි චිත්තානි අග්ගහෙත්වා ආසවා තෙහි චිත්තෙහි මුත්තවන්තො අහෙසුන්ති අත්ථො. අථ වා ආසවෙහීති නිස්සක්කවචනං, විමුච්චිංසූති කත්තුසාධනං. තස්මා කඤ්චි සඞ්ඛතධම්මං තණ්හාදිවසෙන අනුපාදියිත්වා චිත්තානි විමුත්තවන්තානි අහෙසුන්ති අත්ථො ගහෙතබ්බො. පුරිමවචනාපෙක්ඛන්ති අඤ්ඤතරස්මිං භිංසනකෙ වනසණ්ඩෙති වුත්තවචනස්ස අපෙක්ඛනං තස්මිං පුරිමවචනෙති එවං අපෙක්ඛනන්ති අත්ථො, තෙනාහ යං වුත්තන්තිආදි. භිංසනස්ස භයස්ස කතං කරණං ¶ කිරියා භිංසනකතං, තස්මිං භිංසනකිරියායාති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භිංසනකිරියායා’’ති. භිංසයතීති භිංසනො, සොව භිංසනකො, තස්ස භාවො ‘‘භිංසනකත්ත’’න්ති වත්තබ්බෙ ත-කාරස්ස ලොපං කත්වා වුත්තන්ති පකාරන්තරෙන අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. බහුතරානං සත්තානං වාති යෙභුය්යෙනාති පදස්ස අත්ථදස්සනං. තෙන ච යො කොචීති පදස්සාපි යො යො ¶ පවිසතීති විච්ඡාවසෙන නානත්ථෙන අත්ථො ගහෙතබ්බොති දස්සෙති, යො යො පවිසති, තෙසු බහුතරානන්ති අත්ථසම්භවතො.

නිගමනන්ති පකතෙ අත්ථෙ යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස උපසංහාරො. අයඤ්හෙත්ථ නිගමනක්කමො – යා හි, සාරිපුත්ත, විපස්සීආදීනං තිණ්ණං බුද්ධානං අත්තනො පරිනිබ්බානතො උපරි පරියත්තිවසෙන විනෙතබ්බානං පුග්ගලානං අභාවෙන තෙසං අත්ථාය විත්ථාරතො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියං කිලාසුතා අප්පොස්සුක්කතා, යා ච උපනිස්සයසම්පන්නානං වෙනෙය්යානං චෙතසා චෙතො පරිච්ච භිංසනකවනසණ්ඩෙපි ගන්ත්වා ඔවදන්තානං තෙසං මග්ගඵලුප්පාදනත්ථාය ධම්මදෙසනාය එව අකිලාසුතා සඋස්සාහතා, න විත්ථාරතො ධම්මවිනයදෙසනාය, අයං ඛො, සාරිපුත්ත, හෙතු, අයං පච්චයො, යෙන විපස්සීආදීනං තිණ්ණං බුද්ධානං බ්රහ්මචරියං න චිරට්ඨිතිකං අහොසීති. පුරිසයුගවසෙනාති පුරිසානං යුගං පවත්තිකාලො, තස්ස වසෙන, පුරිසවසෙනාති අත්ථො. සබ්බපච්ඡිමකොති පරිනිබ්බානදිවසෙ පබ්බජිතො සුභද්දසදිසො. සතසහස්සං සට්ඨිමත්තානි ච වස්සසහස්සානීති ඉදං භගවතො ජාතිතො පට්ඨාය වුත්තං, බොධිතො පට්ඨාය පන ගණියමානං ඌනං හොතීති දට්ඨබ්බං. ද්වෙයෙවාති ධරමානෙ භගවති එකං, පරිනිබ්බුතෙ එකන්ති ද්වෙ එව පුරිසයුගානි.

20-1. අසම්භුණන්තෙනාති අපාපුණන්තෙන. කො අනුසන්ධීති පුරිමකථාය ඉමස්ස කො සම්බන්ධොති අත්ථො. යං වුත්තන්ති යං යාචිතන්ති අත්ථො. යෙසූති වීතික්කමධම්මෙසු. නෙසන්ති දිට්ඨධම්මිකාදිආසවානං. තෙති වීතික්කමධම්මා. ඤාතියෙව පිතාමහපිතුපුත්තාදිවසෙන පරිවට්ටනතො පරිවට්ටොති ඤාතිපරිවට්ටො. ලොකාමිසභූතන්ති ලොකපරියාපන්නං හුත්වා කිලෙසෙහි ආමසිතබ්බතො ලොකාමිසභූතං. පබ්බජ්ජාසඞ්ඛෙපෙනෙවාති දසසික්ඛාපදදානාදිපබ්බජ්ජාමුඛෙන. එතන්ති මෙථුනාදීනං අකරණං. ථාමන්ති සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනසාමත්ථියං. සඤ්ඡවින්ති සුක්කච්ඡවිං පකතිච්ඡවිං, සුන්දරච්ඡවිං වා. සෙසන්ති සෙසපදයොජනදස්සනං. ඉදානි අත්ථයොජනං දස්සෙන්තො ආහ අයං වා හෙත්ථාතිආදි. තත්ථ වා-සද්දො අවධාරණෙ. හි-සද්දො පසිද්ධියං, අයමෙව හෙත්ථාති අත්ථො. අථ සත්ථාති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති ‘‘තදා සත්ථා’’ති. රොපෙත්වාති ඵාලිතට්ඨානෙ ¶ නින්නං මංසං සමං වඩ්ඪෙත්වා. සකෙ ආචරියකෙති අත්තනො ආචරියභාවෙ, ආචරියකම්මෙ වා.

විපුලභාවෙනාති ¶ බහුභාවෙන. අයොනිසො උම්මුජ්ජමානාති අනුපායෙන අභිනිවිසමානා, විපරීතතො ජානමානාති අත්ථො. රසෙන රසං සංසන්දිත්වාති අනවජ්ජසභාවෙන සාවජ්ජසභාවං සම්මිස්සෙත්වා. උද්ධම්මං උබ්බිනයන්ති උග්ගතධම්මං උග්ගතවිනයඤ්ච, යථා ධම්මො ච විනයො ච විනස්සිස්සති, එවං කත්වාති අත්ථො. ඉමස්මිං අත්ථෙති ඉමස්මිං සඞ්ඝාධිකාරෙ. පභස්සරොති පභාසනසීලො. එවංනාමො එවංගොත්තොති සොයමායස්මා සොතාපන්නොතිනාමගොත්තෙන සමන්නාගතො, අයං වුච්චති සොතාපන්නොති පකතෙන සම්බන්ධො. අවිනිපාතධම්මොති එත්ථ ධම්ම-සද්දො සභාවවාචී, සො ච අත්ථතො අපායෙසු ඛිපනකො දිට්ඨිආදිඅකුසලධම්මො එවාති ආහ ‘‘යෙ ධම්මා’’තිආදි. ඉදානි සභාවවසෙනෙව අත්ථං දස්සෙතුං විනිපතනං වාතිආදි වුත්තං. නියතොති සත්තභවබ්භන්තරෙ නියතක්ඛන්ධපරිනිබ්බානො. තස්ස කාරණමාහ ‘‘සම්බොධිපරායණො’’ති.

22. අනුධම්මතාති ලොකුත්තරධම්මානුගතො සභාවො. පවාරණාසඞ්ගහං දත්වාති ‘‘ආගාමිනියා පුණ්ණමියා පවාරෙස්සාමා’’ති අනුමතිදානවසෙන දත්වා, පවාරණං උක්කඩ්ඪිත්වාති අත්ථො, එතෙන නයෙන කෙනචි පච්චයෙන පවාරණුක්කඩ්ඪනං කාතුං වට්ටතීති දීපිතං හොති. මාගසිරස්ස පඨමදිවසෙති චන්දමාසවසෙන වුත්තං, අපරකත්තිකපුණ්ණමාය අනන්තරෙ පාටිපදදිවසෙති අත්ථො. ඵුස්සමාසස්ස පඨමදිවසෙති එත්ථාපි එසෙව නයො. ඉදඤ්ච නිදස්සනමත්තං වෙනෙය්යානං අපරිපාකං පටිච්ච ඵුස්සමාසතො පරඤ්ච එකද්විතිචතුමාසම්පි තත්ථෙව වසිත්වා සෙසමාසෙහි චාරිකාය පරියොසාපනතො. දසසහස්සචක්කවාළෙති ඉදං දෙවබ්රහ්මානං වසෙන වුත්තං. මනුස්සා පන ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ බොධනෙය්යා හොන්ති. ඉතරචක්කවාළෙසු පන මනුස්සානං ඉමස්මිං චක්කවාළෙ උප්පත්තියා ඡන්දුප්පාදනත්ථං අනන්තම්පි චක්කවාළං ඔලොකෙත්වා තදනුගුණානුසාසනී පාටිහාරියං කරොන්තියෙව.

ආයාමාති ¶ එත්ථ ආ-සද්දො ආගච්ඡාති ඉමිනා සමානත්ථොති ආහ ‘‘ආගච්ඡ යාමා’’ති, එහි ගච්ඡාමාති අත්ථො. සුවණ්ණරසපිඤ්ජරාහීති විලීනසුවණ්ණජලං විය පිඤ්ජරාහි සුවණ්ණවණ්ණාහීති අත්ථො. පාළියං නිමන්තිතම්හාතිආදීසු ‘‘නිමන්තිතා වස්සංවුත්ථා අම්හා’’ති ච, ‘‘නිමන්තිතා වස්සංවුත්ථා අත්ථා’’ති ච සම්බන්ධො.

යන්ති දෙය්යධම්මජාතං, යං කිඤ්චීති අත්ථො. නො නත්ථීති අම්හාකං නත්ථි, නොති වා එතස්ස විවරණං නත්ථීති. එත්ථාති ඝරාවාසෙ. තන්ති තං කාරණං, කිච්චං වා. කුතොති කතරහෙතුතො. යන්ති යෙන කාරණෙන, කිච්චෙන වා. දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ එත්ථාති ඉමස්ස විවරණං ඉමස්මිං තෙමාසබ්භන්තරෙති. තන්ති තං දෙය්යධම්මං.

තත්ථ ¶ චාති කුසලෙ. තික්ඛවිසදභාවාපාදනෙන සමුත්තෙජෙත්වා. වස්සෙත්වාති ආයතිං වාසනාභාගියං ධම්මරතනවස්සං ඔතාරෙත්වා. යං දිවසන්ති යස්මිං දිවසෙ.

23. පත්තුණ්ණපත්තපටෙ චාති පත්තුණ්ණපටෙ චීනපටෙ ච. තුම්බානීති චම්මමයතෙලභාජනානි. අනුබන්ධිත්වාති අනුපගමනං කත්වා. අභිරන්ත-සද්දො ඉධ අභිරුචිපරියායොති ආහ ‘‘යථාජ්ඣාසය’’න්තිආදි. සොරෙය්යාදීනි මහාමණ්ඩලචාරිකාය මග්ගභූතානි සොරෙය්යනගරාදීනි. පයාගපතිට්ඨානන්ති ගඞ්ගාය එකස්ස තිත්ථවිසෙසස්සාපි, තංසමීපෙ ගාමස්සාපි නාමං. සමන්තපාසාදිකායාති සමන්තතො සබ්බසො පසාදං ජනෙතීති සමන්තපාසාදිකා, තස්සා.

යෙ පන පකාරෙ සන්ධාය ‘‘සමන්තතො’’ති වුච්චති, තෙ පකාරෙ විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං තත්රිදන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘සමන්තපාසාදිකා’’ති යා සංවණ්ණනා වුත්තා, තත්ර තස්සං සමන්තපාසාදිකායං සමන්තපසාදිකභාවෙ ඉදං වක්ඛමානගාථාවචනං හොතීති යොජනා. බාහිරනිදානඅබ්භන්තරනිදානසික්ඛාපදනිදානානං වසෙන නිදානප්පභෙදදීපනං වෙදිතබ්බං. ‘‘ථෙරවාදප්පකාසනං වත්ථුප්පභෙදදීපන’’න්තිපි වදන්ති. ‘‘සික්ඛාපදානං පච්චුප්පන්නවත්ථුප්පභෙදදීපන’’න්තිපි වත්තුං වට්ටති. සික්ඛාපදනිදානන්ති පන වෙසාලීආදි සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා ¶ කාරණභූතදෙසවිසෙසො වෙදිතබ්බො. එත්ථාති සමන්තපාසාදිකාය. සම්පස්සතං විඤ්ඤූනන්ති සම්බන්ධො, තස්මා අයං සමන්තපාසාදිකාත්වෙව පවත්තාති යොජෙතබ්බා.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං

වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

1. පාරාජිකකණ්ඩො

1. පඨමපාරාජිකං

සුදින්නභාණවාරවණ්ණනා

24. වික්කායිකභණ්ඩස්ස ¶ ¶ වික්කිණනං ඉණදානඤ්ච භණ්ඩප්පයොජනං නාම. එවං පයොජිතස්ස මූලස්ස සහ වඩ්ඪියා ගහණවායාමො උද්ධාරො නාම. අසුකදිවසෙ දින්නන්තිආදිනා පමුට්ඨස්ස සතුප්පාදනාදි සාරණං නාම. චතුබ්බිධායාති ඛත්තියබ්රාහ්මණගහපතිසමණානං වසෙන, භික්ඛුආදීනං වා වසෙන චතුබ්බිධාය. දිස්වානස්ස එතදහොසීති හෙතුඅත්ථෙ අයං දිස්වාන-සද්දො අසමානකත්තුකත්තා, යථා ඝතං පිවිත්වා බලං හොතීති, එවමඤ්ඤත්ථාපි එවරූපෙසු. භබ්බකුලපුත්තොති උපනිස්සයමත්තසභාවෙන වුත්තං, න පච්ඡිමභවිකතාය. තෙනෙවස්ස මාතාදිඅකල්යාණමිත්තසමායොගෙන කතවීතික්කමනං නිස්සාය උප්පන්නවිප්පටිසාරෙන අධිගමන්තරායො ජාතො. පච්ඡිමභවිකානං පුබ්බබුද්ධුප්පාදෙසු ලද්ධබ්යාකරණානං න සක්කා කෙනචි අන්තරායං කාතුං. තෙනෙව අඞ්ගුලිමාලත්ථෙරාදයො අකුසලං කත්වාපි අධිගමසම්පන්නා එව අහෙසුන්ති. චරිමකචිත්තන්ති චුතිචිත්තං. සඞ්ඛං විය ලිඛිතං ඝංසිත්වා ධොවිතං සඞ්ඛලිඛිතන්ති ආහ ධොතඉච්චාදි. අජ්ඣාවසතාති අධි-සද්දයොගෙන අගාරන්ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘අගාරමජ්ඣෙ’’ති. කසායරසරත්තානි කාසායානීති ආහ ‘‘කසායරසපීතතායා’’ති. කසායතො නිබ්බත්තතාය ච හි රසොපි ‘‘කසායරසො’’ති වුච්චති.

26. යදා ජානාති-සද්දො බොධනත්ථො න හොති, තදා තස්ස පයොගෙ සප්පිනො ජානාති මධුනො ජානාතීතිආදීසු විය කරණත්ථෙ සාමිවචනං සද්දසත්ථවිදූ ඉච්ඡන්තීති ආහ ‘‘කිඤ්චි දුක්ඛෙන නානුභොසී’’ති. කෙනචි දුක්ඛෙන නානුභොසීති අත්ථො, කිඤ්චීති එත්ථාපි හි කරණත්ථෙ සාමිවචනස්ස ලොපො කතො, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘විකප්පද්වයෙපි පුරිමපදස්ස උත්තරපදෙන සමානවිභත්තිලොපො ¶ දට්ඨබ්බො’’ති. යදා පන ජානාති-සද්දො සරණත්ථො හොති, තදා මාතු සරතීතිආදීසු විය උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං ¶ සද්දසත්ථවිදූ වදන්තීති ආහ ‘‘අථ වා කිඤ්චි දුක්ඛං නස්සරතීති අත්ථො’’ති, කස්සචි දුක්ඛස්ස අනනුභූතතාය නස්සරතීති අත්ථො. විකප්පද්වයෙපීති අනුභවනසරණත්ථවසෙන වුත්තෙ දුතියතතියවිකප්පද්වයෙ. පුරිමපදස්සාති කිඤ්චීති පදස්ස. උත්තරපදෙනාති දුක්ඛස්සාතිපදෙන. සමානාය සාමිවචනභූතාය විභත්තියා ‘‘කස්සචි දුක්ඛස්සා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘කිඤ්චි දුක්ඛස්සා’’ති ලොපොති දට්ඨබ්බො. මරණෙනපි මයං තෙති එත්ථ තෙති පදස්ස සහත්ථෙ කරණවසෙනපි අත්ථං දස්සෙතුං තයා වියොගං වා පාපුණිස්සාමාති අත්ථන්තරං වුත්තං.

28. ගන්ධබ්බා නාම ගායනකා. නටා නාම රඞ්ගනටා. නාටකා ලඞ්ඝනකාදයො. සුඛූපකරණෙහි අත්තනො පරිචරණං කරොන්තො යස්මා ලළන්තො කීළන්තො නාම හොති, තස්මා දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ ලළාතිආදි වුත්තං. දානප්පදානාදීනීති එත්ථ නිච්චදානං දානං නාම, විසෙසදානං පදානං නාම, ආදි-සද්දෙන සීලාදීනි සඞ්ගණ්හාති.

30. චුද්දස භත්තානීති සඞ්ඝභත්තං උද්දෙසභත්තං නිමන්තනං සලාකං පක්ඛිකං උපොසථිකං පාටිපදිකං ආගන්තුකං ගමිකං ගිලානං ගිලානුපට්ඨාකං විහාර-ධුර-වාරභත්තන්ති ඉමානි චුද්දස භත්තානි. එත්ථ ච සෙනාසනාදිපච්චයත්තයනිස්සිතෙසු ආරඤ්ඤකඞ්ගාදිපධානඞ්ගානං ගහණවසෙන සෙසධුතඞ්ගානිපි ගහිතානෙව හොන්තීති වෙදිතබ්බං. වජ්ජීනන්ති වජ්ජීරාජූනං. වජ්ජීසූති ජනපදාපෙක්ඛං බහුවචනං, වජ්ජීනාමකෙ ජනපදෙති අත්ථො. පඤ්චකාමගුණායෙව උපභුඤ්ජිතබ්බතො පරිභුඤ්ජිතබ්බතො ච උපභොගපරිභොගා, ඉත්ථිවත්ථාදීනි ච තදුපකරණානීති ආහ ‘‘යෙහි තෙස’’න්තිආදි. උක්කට්ඨපිණ්ඩපාතිකත්තාති සෙසධුතඞ්ගපරිවාරිතෙන උක්කට්ඨපිණ්ඩපාතිකධුතඞ්ගෙන සමන්නාගතත්තා, තෙනාහ ‘‘සපදානචාරං චරිතුකාමො’’ති.

31. දොසාති රත්ති. තත්ථ අභිවුත්ථං පරිවුසිතං ආභිදොසිකං, අභිදොසං වා පච්චූසකාලං ගතො පත්තො අතික්කන්තො ආභිදොසිකො, තෙනාහ එකරත්තාතික්කන්තස්ස වාතිආදි.

32. උදකකඤ්ජියන්ති පානීයපරිභොජනීයඋදකඤ්ච යාගු ච. තථාති සමුච්චයත්ථෙ.අනොකප්පනං අසද්දහනං, අමරිසනං අසහනං.

34. තද්ධිතලොපන්ති ¶ පිතාමහතො ආගතං ‘‘පෙතාමහ’’න්ති වත්තබ්බෙ තද්ධිතපච්චයනිමිත්තස්ස ¶ එ-කාරස්ස ලොපං කත්වාති අත්ථො. යෙසං සන්තකං ධනං ගහිතං, තෙ ඉණායිකා. පලිබුද්ධොති ‘මා ගච්ඡ මා භුඤ්ජා’තිආදිනා කතාවරණො, පීළිතොති අත්ථො.

35. අත්තනාති සයං. සපතිනො ධනසාමිනො ඉදං සාපතෙය්යං, ධනං. තදෙව විභවො.

36. භිජ්ජන්තීති අගහිතපුබ්බා එව භිජ්ජන්ති. දින්නාපි පටිසන්ධීති පිතරා දින්නං සුක්කං නිස්සාය උප්පන්නස්ස සත්තස්ස පටිසන්ධිපි තෙන දින්නා නාම හොතීති වුත්තං. සුක්කමෙව වා ඉධ පටිසන්ධිනිස්සයත්තා ‘‘පටිසන්ධී’’ති වුත්තං, තෙනාහ ‘‘ඛිප්පං පතිට්ඨාතී’’ති. න හි පිතු සංයොගක්ඛණෙයෙව සත්තස්ස උප්පත්තිනියමො අත්ථි සුක්කමෙව තථා පතිට්ඨානනියමතො. සුක්කෙ පන පතිට්ඨිතෙ යාව සත්ත දිවසානි, අඩ්ඪමාසමත්තං වා, තං ගබ්භසණ්ඨානස්ස ඛෙත්තමෙව හොති මාතු මංසස්ස ලොහිතලෙසස්ස සබ්බදාපි විජ්ජමානත්තා. පුබ්බෙපි පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදානං සබ්භාවතො අපඤ්ඤත්තෙ සික්ඛාපදෙති ඉමස්ස පඨමපාරාජිකසික්ඛාපදෙ අට්ඨපිතෙති අත්ථො වුත්තො. එවරූපන්ති එවං ගරුකසභාවං, පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසවත්ථුභූතන්ති අත්ථො, තෙනාහ ‘‘අවසෙසෙ පඤ්චඛුද්දකාපත්තික්ඛන්ධෙ එව පඤ්ඤපෙසී’’ති. යං ආදීනවන්ති සම්බන්ධො. කායවිඤ්ඤත්තිචොපනතොති කායවිඤ්ඤත්තියා නිබ්බත්තචලනතො.

තෙනෙවාති අවධාරණෙන යානි ගබ්භග්ගහණකාරණානි නිවත්තිතානි, තානිපි දස්සෙතුං කිං පනාතිආදි වුත්තං. තත්ථ උභයෙසං ඡන්දරාගවසෙන කායසංසග්ගො වුත්තො. ඉත්ථියා එව ඡන්දරාගවසෙන නාභිපරාමසනං විසුං වුත්තං. සාමපණ්ඩිතස්ස හි මාතා පුත්තුප්පත්තියා සඤ්ජාතාදරා නාභිපරාමසනකාලෙ කාමරාගසමාකුලචිත්තා අහොසි, ඉතරථා පුත්තුප්පත්තියා එව අසම්භවතො. ‘‘සක්කො චස්සා කාමරාගසමුප්පත්තිනිමිත්තානි අකාසී’’තිපි වදන්ති, වත්ථුවසෙන වා එතං නාභිපරාමසනං කායසංසග්ගතො විසුං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. මාතඞ්ගපණ්ඩිතස්ස දිට්ඨමඞ්ගලිකාය නාභිපරාමසනෙන මණ්ඩබ්යස්ස නිබ්බත්ති අහොසි. චණ්ඩපජ්ජොතමාතු නාභියං විච්ඡිකා ඵරිත්වා ¶ ගතා, තෙන චණ්ඩපජ්ජොතස්ස නිබ්බත්ති අහොසීති ආහ එතෙනෙව නයෙනාතිආදි.

අයන්ති සුදින්නස්ස පුරාණදුතියිකා. යං සන්ධායාති යං අජ්ඣාචාරං සන්ධාය. මාතාපිතරො ච සන්නිපතිතා හොන්තීති ඉමිනා සුක්කස්ස සම්භවං දීපෙති, මාතා ච උතුනී හොතීති ඉමිනා සොණිතස්ස. ගන්ධබ්බොති තත්රුපගො සත්තො අධිප්පෙතො, ගන්තබ්බොති වුත්තං හොති, ත-කාරස්ස චෙත්ථ ධ-කාරො කතො. අථ වා ගන්ධබ්බා නාම රඞ්ගනටා, තෙ විය තත්ර තත්ර භවෙසු නානාවෙසග්ගහණතො අයම්පි ‘‘ගන්ධබ්බො’’ති වුත්තො, සො මාතාපිතූනං සන්නිපාතක්ඛණතො පච්ඡාපි සත්තාහබ්භන්තරෙ ¶ තත්ර උපපන්නො ‘‘පච්චුපට්ඨිතො’’ති වුත්තො. ගබ්භස්සාති කලලරූපසහිතස්ස පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස. තඤ්හි ඉධ ‘‘ගබ්භො’’ති අධිප්පෙතං සා තෙන ගබ්භං ගණ්හීතිආදීසු (පාරා. 36) විය. අස්ස තං අජ්ඣාචාරන්ති සම්බන්ධො. පාළියං නිරබ්බුදො වත භො භික්ඛුසඞ්ඝො නිරාදීනවොති ඉමස්ස අනන්තරං තස්මිං භික්ඛුසඞ්ඝෙති අජ්ඣාහරිත්වා සුදින්නෙන…පෙ… ආදීනවො උප්පාදිතොති යොජනා වෙදිතබ්බා. ඉතිහාති නිපාතසමුදායස්ස එවන්ති ඉදං අත්ථභවනං. මුහුත්තෙනාති ඉදං ඛණෙනාති පදස්ස වෙවචනං. යාව බ්රහ්මලොකා අබ්භුග්ගතොපි දෙවානං තාවමහන්තො සද්දො තෙසං රූපං විය මනුස්සානං ගොචරො න හොති. තස්මා පච්ඡා සුදින්නෙන වුත්තෙ එව ජානිංසූති දට්ඨබ්බං.

37. මග්ගබ්රහ්මචරියන්ති මග්ගපදට්ඨානං සික්ඛත්තයමෙව උපචාරතො වුත්තං තස්සෙව යාවජීවං චරිතබ්බත්තා. අවිප්ඵාරිකොති උද්දෙසාදීසු අබ්යාවටො. වහච්ඡින්නොති ඡින්නපාදො, ඡින්නඛන්ධො වා. චින්තයීති ඉමිනා පජ්ඣායීති පදස්ස කිරියාපදත්තං දස්සෙති. තෙන ‘‘කිසො අහොසි…පෙ… පජ්ඣායි චා’’ති ච-කාරං ආනෙත්වා පාළියොජනා කාතබ්බා.

38. ගණෙ ජනසමාගමෙ සන්නිපාතනං ගණසඞ්ගණිකා, සාව පපඤ්චා, තෙන ගණසඞ්ගණිකාපපඤ්චෙන. යස්සාති යෙ අස්ස. කථාඵාසුකාති විස්සාසිකභාවෙන ඵාසුකකථා, සුඛසම්භාසාති අත්ථො. උපාදාරූපං භූතරූපමුඛෙනෙව මන්දනං පීනනඤ්ච හොතීති ආහ පසාදඉච්චාදි. දානීති නිපාතො ඉධ පන-සද්දත්ථෙ වත්තති තක්කාලවාචිනො එතරහි-පදස්ස විසුං වුච්චමානත්තාති ආහ ‘‘සො පන ත්ව’’න්ති. නො-සද්දොපි නු-සද්දො විය ¶ පුච්ඡනත්ථොති ආහ ‘‘කච්චි නු ත්ව’’න්ති. තමෙවාති ගිහිභාවපත්ථනාලක්ඛණමෙව. අනභිරතිමෙවාති එව-කාරෙන නිවත්තිතාය පන තදඤ්ඤාය අනභිරතියා විජ්ජමානත්තං දස්සෙතුං අධිකුසලානන්තිආදි වුත්තං, සමථවිපස්සනා අධිකුසලා නාම. ඉදං පනාතිආදි උපරි වත්තබ්බවිසෙසදස්සනං. පරියායවචනමත්තන්ති සද්දත්ථකථනමත්තං.

තස්මින්ති ධම්මෙ, එවං විරාගාය දෙසිතෙ සතීති අත්ථො. නාමාති ගරහායං. ලොකුත්තරනිබ්බානන්ති විරාගායාතිආදිනා වුත්තකිලෙසක්ඛයනිබ්බානතො විසෙසෙති. ජාතිං නිස්සාය උප්පජ්ජනකමානො එව මදජනනට්ඨෙන මදොති මානමදො. ‘‘අහං පුරිසො’’ති පවත්තො මානො පුරිසමදො. ‘‘අසද්ධම්මසෙවනාසමත්ථතං නිස්සාය මානො, රාගො එව වා පුරිසමදො’’ති කෙචි. ආදි-සද්දෙන බලමදාදිං සඞ්ගණ්හාති. තෙභූමකවට්ටන්ති තීසු භූමීසු කම්මකිලෙසවිපාකා පවත්තනට්ඨෙන ¶ වට්ටං. විරජ්ජතීති විගච්ඡති. යොනියොති අණ්ඩජාදයො, තා පන යවන්ති තාහි සත්තා අමිස්සිතාපි සමානජාතිතාය මිස්සිතා හොන්තීති ‘‘යොනියො’’ති වුත්තා.

ඤාතතීරණපහානවසෙනාති එත්ථ ලක්ඛණාදිවසෙන සප්පච්චයනාමරූපපරිග්ගහො ඤාතපරිඤ්ඤා නාම. කලාපසම්මසනාදිවසෙන පවත්තා ලොකියවිපස්සනා තීරණපරිඤ්ඤා නාම. අරියමග්ගො පහානපරිඤ්ඤා නාම. ඉධ පන ඤාතතීරණකිච්චානම්පි අසම්මොහතො මග්ගක්ඛණෙ සිජ්ඣනතො අරියමග්ගමෙව සන්ධාය තිවිධාපි පරිඤ්ඤා වුත්තා, තෙනෙව ‘‘ලොකුත්තරමග්ගොව කථිතො’’ති වුත්තං. කාමෙසු පාතබ්යතානන්ති වත්ථුකාමෙසු පාතබ්යතාසඞ්ඛාතානං සුභාදිආකාරානං තදාකාරගාහිකානං තණ්හානන්ති අත්ථො. විසයමුඛෙන හෙත්ථ විසයිනො ගහිතා. තීසු ඨානෙසූති ‘‘විරාගාය ධම්මො දෙසිතො…පෙ… නො සඋපාදානායා’’ති එවං වුත්තෙසු.

39. කලිසාසනාරොපනත්ථායාති දොසාරොපනත්ථාය. කලීති කොධස්ස නාමං, තස්ස සාසනං කලිසාසනං, කොධවසෙන වුච්චමානා ගරහා. අජ්ඣාචාරොව වීතික්කමො. සමණකරණානං ධම්මානන්ති සමණභාවකරානං හිරොත්තප්පාදිධම්මානං. පාළියං කථං-සද්දයොගෙන න සක්ඛිස්සසීති අනාගතවචනං කතං, ‘‘නාම-සද්දයොගෙනා’’තිපි වදන්ති. අතිවිය දුක්ඛවිපාකන්ති ¶ ගහට්ඨානං නාතිසාවජ්ජම්පි කම්මං පබ්බජිතානං භගවතො ආණාවීතික්කමතො චෙව සමාදින්නසික්ඛත්තයවිනාසනතො ච මහාසාවජ්ජං හොතීති වුත්තං. උදකෙ භවං ඔදකං, ධොවනකිච්චන්ති ආහ උදකකිච්චන්තිආදි. සමාපජ්ජිස්සසීති අනාගතවචනං නාම-සද්දයොගෙන කතන්ති ආහ ‘‘නාම-සද්දෙන යොජෙතබ්බ’’න්ති. දුබ්භරතාදීනං හෙතුභූතො අසංවරො ඉධ දුබ්භරතාදි-සද්දෙන වුත්තො කාරණෙ කාරියොපචාරෙනාති ආහ ‘‘දුබ්භරතාදීනං වත්ථුභූතස්ස අසංවරස්සා’’ති. අත්තාති අත්තභාවො. දුබ්භරතන්ති අත්තනා උපට්ඨාකෙහි ච දුක්ඛෙන භරිතබ්බතං. සත්තෙහි කිලෙසෙහි ච සඞ්ගණනං සමොධානං සඞ්ගණිකාති ආහ ගණසඞ්ගණිකායාතිආදි. අට්ඨකුසීතවත්ථුපාරිපූරියාති එත්ථ කම්මං කාතබ්බන්ති එකං, තථා අකාසින්ති, මග්ගො ගන්තබ්බොති අගමාසින්ති, නාලත්ථං භොජනස්ස පාරිපූරින්ති, අලත්ථන්ති, උප්පන්නො මෙ ආබාධොති, අචිරවුට්ඨිතො ගෙලඤ්ඤාති එකන්ති ඉමානි අට්ඨ කුසීතවත්ථූනි නාම. එත්ථ ච කොසජ්ජං කුසීත-සද්දෙන වුත්තං. විනාපි හි භාවජොතනපච්චයං භාවත්ථො විඤ්ඤායති යථා පටස්ස සුක්කන්ති. සබ්බකිලෙසාපචයභූතාය විවට්ටායාති රාගාදිසබ්බකිලෙසානං අපචයහෙතුභූතාය නිබ්බානාය, නිබ්බානත්ථන්ති අත්ථො. සංවරප්පහානපටිසංයුත්තන්ති සීලසංවරාදීහි පඤ්චහි සංවරෙහි චෙව තදඞ්ගප්පහානාදීහි පඤ්චහි පහානෙහි ච උපෙතං. අසුත්තන්ත විනිබද්ධන්ති තීසු පිටකෙසු පාළිසඞ්ඛාතසුත්තන්තවසෙන අරචිතං, සඞ්ගීතිකාරෙහි ච අනාරොපිතං, තෙනාහ ‘‘පාළිවිනිමුත්ත’’න්ති. තෙන ච අට්ඨකථාසු යථානුරූපං සඞ්ගහිතන්ති ¶ දස්සෙති. එවරූපා හි පකිණ්ණකදෙසනා අට්ඨකථාය මූලං. ඔක්කන්තිකධම්මදෙසනා නාම තස්මිං තස්මිං පසඞ්ගෙ ඔතාරෙත්වා ඔතාරෙත්වා නානානයෙහි කථියමානා ධම්මදෙසනා, තෙනාහ භගවා කිරාතිආදි. පටික්ඛිපනාධිප්පායාති පඤ්ඤත්තම්පි සික්ඛාපදං ‘‘කිමෙතෙනා’’ති මද්දනචිත්තා.

වුත්තත්ථවසෙනාති පතිට්ඨාඅධිගමුපායවසෙන. සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ යා තස්මිං සමයෙ කාමෙසුමිච්ඡාචාරා ආරති විරතීතිආදිනා (විභ. 706) නිද්දිට්ඨවිරතියො චෙව, යා තස්මිං සමයෙ චෙතනා සඤ්චෙතනාතිආදිනා (විභ. 704) නිද්දිට්ඨචෙතනා ච, කාමෙසුමිච්ඡාචාරා විරමන්තස්ස ඵස්සො…පෙ… අවික්ඛෙපොතිආදිනා (විභ. 705) නිද්දිට්ඨඵස්සාදිධම්මා ච සික්ඛාපදන්ති දස්සෙතුං ‘‘අයඤ්ච අත්ථො ¶ සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තං. ‘‘යො තත්ථ නාමකායො පදකායොති ඉදං මහාඅට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති වදන්ති. නාමකායොති නාමසමූහො නාමපඤ්ඤත්තියෙව, සෙසානිපි තස්සෙව වෙවචනානි. සික්ඛාකොට්ඨාසොති විරතිආදයො වුත්තා තප්පකාසකඤ්ච වචනං.

අත්ථවසෙති හිතවිසෙසෙ ආනිසංසවිසෙසෙ, තෙ ච සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා හෙතූති ආහ ‘‘කාරණවසෙ’’ති. සුඛවිහාරාභාවෙ සහජීවනස්ස අභාවතො සහජීවිතාති සුඛවිහාරොව වුත්තො. දුස්සීලපුග්ගලාති නිස්සීලා දූසිතසීලා ච. පාරාජිකසික්ඛාපදප්පසඞ්ගෙ හි නිස්සීලා අධිප්පෙතා, සෙසසික්ඛාපදපසඞ්ගෙ තෙහි තෙහි වීතික්කමෙහි ඛණ්ඩඡිද්දාදිභාවප්පත්තියා දූසිතසීලා අධිප්පෙතා. උභයෙනපි අලජ්ජිනොව ඉධ ‘‘දුස්සීලා’’ති වුත්තාති වෙදිතබ්බා. සබ්බසික්ඛාපදානම්පි දස අත්ථවසෙ පටිච්චෙව පඤ්ඤත්තත්තා උපරි දුස්සීලපුග්ගලෙ නිස්සායාති එත්ථාපි එසෙව නයො, තෙනෙව ‘‘යෙ මඞ්කුතං…පෙ… නිග්ගහෙස්සතී’’ති සබ්බසික්ඛාපදසාධාරණවසෙන අත්ථො වුත්තො. තත්ථ මඞ්කුතන්ති නිත්තෙජතං අධොමුඛතං. ධම්මෙනාතිආදීසු ධම්මොති භූතං වත්ථු. විනයොති චොදනා චෙව සාරණා ච. සත්ථුසාසනන්ති ඤත්තිසම්පදා චෙව අනුසාවනසම්පදා ච. සන්දිට්ඨමානාති සංසයං ආපජ්ජමානා. උබ්බාළ්හාති පීළිතා. දුස්සීලපුග්ගලෙ නිස්සාය හි උපොසථො න තිට්ඨති, පවාරණා න තිට්ඨති, සඞ්ඝකම්මානි නප්පවත්තන්ති, සාමග්ගී න හොතීති ඉමිනා අලජ්ජීහි සද්ධිං උපොසථාදිසකලසඞ්ඝකම්මං කාතුං න වට්ටති ධම්මපරිභොගත්තාති දස්සෙති. උපොසථපවාරණානං නියතකාලිකතාය ච අවස්සං කත්තබ්බත්තා සඞ්ඝකම්මතො විසුං ගහණං වෙදිතබ්බං. අකිත්ති ගරහා. අයසො පරිවාරහානි.

චුද්දස ඛන්ධකවත්තානි නාම වත්තක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 356 ආදයො) වුත්තානි ආගන්තුකවත්තං ¶ ආවාසිකගමිකඅනුමොදනභත්තග්ගපිණ්ඩචාරිකආරඤ්ඤකසෙනාසනජන්තාඝරවච්චකුටිඋපජ්ඣායසද්ධිවිහාරිකආචරියඅන්තෙවාසිකවත්තන්ති ඉමානි චුද්දස වත්තානි, එතානි ච සබ්බෙසං භික්ඛූනං සබ්බදා ච යථාරහං චරිතබ්බානි. ද්වෙ අසීති මහාවත්තානි පන තජ්ජනීයකම්මකතාදිකාලෙයෙව චරිතබ්බානි, න සබ්බදා. තස්මා විසුං ගණිතානි. තානි පන ‘‘පාරිවාසිකානං භික්ඛූනං වත්තං පඤ්ඤපෙස්සාමී’’ති (චූළව. 75) ආරභිත්වා ‘‘න උපසම්පාදෙතබ්බං…පෙ… න ඡමාය චඞ්කමන්තෙ ¶ චඞ්කමෙ චඞ්කමිතබ්බ’’න්ති වුත්තාවසානානි ඡසට්ඨි, තතො පරං ‘‘න, භික්ඛවෙ, පාරිවාසිකෙන භික්ඛුනා පාරිවාසිකෙන වුඩ්ඪතරෙන භික්ඛුනා සද්ධිං, මූලායපටිකස්සනාරහෙන, මානත්තචාරිකෙන, මානත්තාරහෙන, අබ්භානාරහෙන භික්ඛුනා සද්ධිං එකච්ඡන්නෙ ආවාසෙ වත්ථබ්බ’’න්තිආදිනා (චූළව. 82) වුත්තවත්තානි පකතත්තෙන චරිතබ්බෙහි අනඤ්ඤත්තා විසුං අගණෙත්වා පාරිවාසිකවුඩ්ඪතරාදීසු පුග්ගලන්තරෙසු චරිතබ්බත්තා තෙසං වසෙන සම්පිණ්ඩෙත්වා එකෙකං කත්වා ගණිතානි පඤ්චාති එකසත්තතිවත්තානි ච උක්ඛෙපනීයකම්මකතවත්තෙසු ච වුත්තං ‘‘න පකතත්තස්ස භික්ඛුනො අභිවාදනං පච්චුට්ඨානං…පෙ… නහානෙ පිට්ඨිපරිකම්මං සාදිතබ්බ’’න්ති (චූළව. 86) ඉදං අභිවාදනාදීනං අසාදියනං එකං, ‘‘න පකතත්තො භික්ඛු සීලවිපත්තියා අනුද්ධංසෙතබ්බො’’තිආදීනි (චූළව. 51) ච දසාති එවං ද්වාසීති වත්තානි හොන්ති, එතෙස්වෙව පන කානිචි තජ්ජනීයකම්මාදිවත්තානි කානිචි පාරිවාසිකාදිවත්තානීති අග්ගහිතග්ගහණෙන ද්වාසීතියෙව. අඤ්ඤත්ථ පන අට්ඨකථාපදෙසෙ අප්පකං ඌනමධිකං වා ගණනූපගං න හොතීති අසීතිඛන්ධකවත්තානීති ආගතං. අථ වා පුරිමෙහි චුද්දසවත්තෙහි අසඞ්ගහිතානි විනයාගතානි සබ්බානි වත්තානි යථා ද්වාසීති වත්තානි, අසීති වත්තානි එව වා හොන්ති, තථා සඞ්ගහෙත්වා ඤාතබ්බානි.

සංවරවිනයොති සීලසංවරො සතිසංවරො ඤාණසංවරො ඛන්තිසංවරො වීරියසංවරොති පඤ්චවිධොපි සංවරො යථාසකං සංවරිතබ්බානං විනෙතබ්බානඤ්ච කායදුච්චරිතාදීනං සංවරණතො සංවරො, විනයනතො විනයොති වුච්චති. පහානවිනයොති තදඞ්ගප්පහානං වික්ඛම්භනප්පහානං සමුච්ඡෙදප්පහානං පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං නිස්සරණප්පහානන්ති පඤ්චවිධම්පි පහානං, යස්මා චාගට්ඨෙන පහානං, විනයනට්ඨෙන විනයො, තස්මා ‘‘පහානවිනයො’’ති වුච්චති. සමථවිනයොති සත්ත අධිකරණසමථා. පඤ්ඤත්තිවිනයොති සික්ඛාපදමෙව. තම්පි හි භගවතො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියාව අනුග්ගහිතං හොති තබ්භාවෙ එව භාවතො. සඞ්ඛලිකනයං කත්වා දසක්ඛත්තුං යොජනඤ්ච කත්වා යං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තත්ථ පුරිමපුරිමපදස්ස අනන්තරපදෙනෙව යොජිතත්තා අයොසඞ්ඛලිකසදිසන්ති ‘‘සඞ්ඛලිකනය’’න්ති වුත්තං. දසසු පදෙසු එකමෙකං පදං තදවසෙසෙහි නවනවපදෙහි යොජිතත්තා ‘‘එකෙකපදමූලික’’න්ති වුත්තං.

අත්ථසතං ¶ ¶ ධම්මසතන්ති එත්ථ යො හි සො පරිවාරෙ (පරි. 334) යං සඞ්ඝසුට්ඨු, තං සඞ්ඝඵාසූති ආදිංකත්වා යං සද්ධම්මට්ඨිතියා, තං විනයානුග්ගහායාති පරියොසානං ඛණ්ඩචක්කවසෙනෙව සඞ්ඛලිකනයො වුත්තො, තස්මිං එකමූලකනයෙ ආගතබද්ධචක්කනයෙන යං විනයානුග්ගහාය, තං සඞ්ඝසුට්ඨූති ඉදම්පි යොජෙත්වා බද්ධචක්කෙ කතෙ පුරිමපුරිමානි දස ධම්මපදානි, පච්ඡිමපච්ඡිමානි දස අත්ථපදානි චාති වීසති පදානි හොන්ති. එකමූලකනයෙ පන එකස්මිං වාරෙ නවෙව අත්ථපදානි ලබ්භන්ති. එවං දසහි වාරෙහි නවුති අත්ථපදානි නවුති ධම්මපදානි ච හොන්ති, තානි සඞ්ඛලිකනයෙ වුත්තෙහි දසහි අත්ථපදෙහි දසහි ධම්මපදෙහි ච සද්ධිං යොජිතානි යථාවුත්තං අත්ථසතං ධම්මසතඤ්ච හොන්තීති වෙදිතබ්බං. යං පනෙත්ථ සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.39) සඞ්ඛලිකනයෙපි එකමූලකනයෙපි පච්චෙකං අත්ථසතස්ස ධම්මසතස්ස යොජනාමුඛං වුත්තං, තං තථා සිද්ධෙපි අත්ථසතං ධම්මසතන්ති (පරි. 334) ගාථාය න සමෙති ද්වෙ අත්ථසතානි ද්වෙ ධම්මසතානි චත්තාරි නිරුත්තිසතානි අට්ඨ ඤාණසතානීති වත්තබ්බතො. තස්මා ඉධ වුත්තනයෙනෙව අත්ථසතං ධම්මසතන්ති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. ද්වෙ ච නිරුත්තිසතානීති අත්ථජොතිකානං නිරුත්තීනං වසෙන නිරුත්තිසතං, ධම්මභූතානං නිරුත්තීනඤ්ච වසෙන නිරුත්තිසතන්ති ද්වෙ නිරුත්තිසතානි. චත්තාරි ච ඤාණසතානීති අත්ථසතෙ ඤාණසතං, ධම්මසතෙ ඤාණසතං, ද්වීසු නිරුත්තිසතෙසු ද්වෙ ඤාණසතානීති චත්තාරි ඤාණසතානි. අතිරෙකානයනත්ථොති අවුත්තසමුච්චයත්ථො.

පඨමපඤ්ඤත්තිකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

සුදින්නභාණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මක්කටීවත්ථුකථාවණ්ණනා

40. පචුරත්ථෙ හි වත්තමානවචනන්ති එකදා පටිසෙවිත්වා පච්ඡා අනොරමිත්වා දිවසෙ දිවසෙ සෙවනිච්ඡාය වත්තමානත්තා සෙවනාය අභාවක්ඛණෙපි ඉහ මල්ලා යුජ්ඣන්තීතිආදීසු විය අබ්බොච්ඡින්නතං බාහුල්ලවුත්තිතඤ්ච උපාදාය පටිසෙවතීති වත්තමානවචනං කතන්ති අත්ථො. ආහිණ්ඩන්තාති විචරන්තා.

41. සහොඩ්ඪග්ගහිතොති ¶ සභණ්ඩග්ගහිතො, අයමෙව වා පාඨො. තං සික්ඛාපදං තථෙව හොතීති මනුස්සාමනුස්සාදිපුග්ගලවිසෙසං කිඤ්චි අනුපාදියිත්වා සාමඤ්ඤතො ‘‘යො පන භික්ඛු මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්යා’’ති (පාරා. 39) වුත්තත්තා මනුස්සාමනුස්සතිරච්ඡානගතානං ඉත්ථිපුරිසපණ්ඩකඋභතොබ්යඤ්ජනානං ¶ තිංසවිධෙපි මග්ගෙ මෙථුනං සෙවන්තස්ස තං සික්ඛාපදං මූලච්ඡෙජ්ජකරං හොති එවාති අධිප්පායො. එතෙන යං අනුපඤ්ඤත්තිමූලපඤ්ඤත්තියා එව අධිප්පායප්පකාසනවසෙන සුබොධත්ථාය වත්ථුවසෙන පවත්තානං විසෙසත්ථජොතකවසෙනාති දස්සිතං හොති. ආමසනං ආමට්ඨමත්තං. තතො දළ්හතරං ඵුසනං. ඝට්ටනං පන තතො දළ්හතරං කත්වා සරීරෙන සරීරස්ස සඞ්ඝට්ටනං. තං සබ්බම්පීති අනුරාගෙන පවත්තිතං දස්සනාදිසබ්බම්පි.

42. පාණාතිපාතාදිසචිත්තකසික්ඛාපදානං සුරාපානාදිඅචිත්තකසික්ඛාපදානඤ්ච (පාචි. 326 ආදයො) එකෙනෙව ලක්ඛණවචනෙන ලොකවජ්ජතං දස්සෙතුං ‘‘යස්ස සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව හොති, තං ලොකවජ්ජං නාමා’’ති වුත්තං. තත්ථ සචිත්තකපක්ඛෙති ඉදං කිඤ්චාපි අචිත්තකසික්ඛාපදං සන්ධායෙව වත්තුං යුත්තං තස්සෙව සචිත්තකපක්ඛසම්භවතො, තථාපි සචිත්තකසික්ඛාපදානම්පි අසඤ්චිච්ච චඞ්කමනාදීසු ලොකෙ පාණඝාතවොහාරසම්භවෙන අචිත්තකපක්ඛං පරිකප්පෙත්වා උභින්නම්පි සචිත්තකාචිත්තකසික්ඛාපදානං සාධාරණවසෙන ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ’’ති වුත්තං. ඉතරථා සචිත්තකසික්ඛාපදානං ඉමස්මිං වාක්යෙ ලොකවජ්ජතාලක්ඛණං න වුත්තං සියා. ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙවා’’ති වුත්තෙ පන සචිත්තකසික්ඛාපදානං චිත්තං අකුසලමෙව, ඉතරෙසං සචිත්තකපක්ඛෙයෙව අකුසලනියමො, න අචිත්තකපක්ඛෙ. තත්ථ පන යථාසම්භවං කුසලං වා සියා, අකුසලං වා, අබ්යාකතං වාති අයමත්ථො සාමත්ථියතො සිජ්ඣතීති වෙදිතබ්බං. සචිත්තකපක්ඛෙති වත්ථුවීතික්කමවිජානනචිත්තෙන සචිත්තකපක්ඛෙති ගහෙතබ්බං, න පණ්ණත්තිවිජානනචිත්තෙන තථා සති සබ්බසික්ඛාපදානම්පි ලොකවජ්ජතාපසඞ්ගතො. ‘‘පටික්ඛිත්තමිදං කාතුං න වට්ටතී’’ති ජානන්තස්ස හි පණ්ණත්තිවජ්ජෙපි අනාදරියවසෙන පටිඝචිත්තමෙව උප්පජ්ජති, තස්මා ඉදං වාක්යං නිරත්ථකමෙව සියා සබ්බසික්ඛාපදානිපි ලොකවජ්ජානීති එත්තකමත්තස්සෙව වත්තබ්බතාපසඞ්ගතො.

එත්ථ ¶ ච සචිත්තකපක්ඛෙයෙව චිත්තං අකුසලන්ති නියමස්ස අකතත්තා සුරාපානාදීසු අචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලං න හොතෙවාති න සක්කා නියමෙතුං, කෙවලං පන සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව, න කුසලාදීති එවමෙත්ථ නියමො සිජ්ඣති, එවඤ්ච සුරාති අජානිත්වා පිවන්තානම්පි අකුසලචිත්තෙනෙව පානං ගන්ධවණ්ණකාදිභාවං අජානිත්වා ලිම්පන්තීනං භික්ඛුනීනං විනාපි අකුසලචිත්තෙන ලිම්පනඤ්ච, උභයත්ථාපි ආපත්තිසම්භවො ච සමත්ථිතො හොති. යං පන සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.42) ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙවාති වචනතො අචිත්තකස්ස වත්ථුඅජානනවසෙන අචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙවාති අයං නියමො නත්ථීති විඤ්ඤායතී’’ති වුත්තං, තං න යුත්තං ¶ . අචිත්තකෙසු හි තෙරසසු ලොකවජ්ජෙසු සුරාපානස්සෙව අචිත්තකපක්ඛෙපි අකුසලචිත්තනියමො, න ඉතරෙසං ද්වාදසන්නං අකුසලාදිචිත්තෙනාපි ආපජ්ජිතබ්බතො. යං පන එවං කෙනචි අනිච්ඡමානං සද්දතොපි අපතීයමානමිමං නියමං පරාධිප්පායං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘යදි හි අචිත්තකස්ස අචිත්තකපක්ඛෙපි චිත්තං අකුසලමෙව සියා, සචිත්තකපක්ඛෙති ඉදං විසෙසනං නිරත්ථකං සියා’’තිආදි වුත්තං, තං නිරත්ථකමෙව එවං නියමස්ස කෙනචි අනධිප්පෙතත්තා. න හි කොචි සද්දසත්ථවිදූ නියමං ඉච්ඡති, යෙන සචිත්තකපක්ඛෙති ඉදං විසෙසනං නිරත්ථකං සියාතිආදි වුත්තං භවෙය්ය, කින්තු සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව, අචිත්තකපක්ඛෙ පන චිත්තං අනියතං අකුසලමෙව වා සියා, කුසලාදීසු වා අඤ්ඤතරන්ති එවමෙව ඉච්ඡති. තෙන සචිත්තකපක්ඛෙති විසෙසනම්පි සාත්ථකං සියා. අචිත්තකසික්ඛාපදානං සචිත්තකපක්ඛෙසු අකුසලනියමෙන ලොකවජ්ජතා ච සිජ්ඣති. තෙසු ච සුරාපානස්සෙව අචිත්තකපක්ඛෙපි ලොකවජ්ජතා අකුසලචිත්තතා ච, ඉතරෙසං පන සචිත්තකපක්ඛෙ එවාති වාදොපි න විරුජ්ඣතීති න කිඤ්චෙත්ථ අනුපපන්නං නාම.

යං පනෙත්ථ ‘‘සුරාති අජානිත්වා පිවන්තස්ස…පෙ… විනාපි අකුසලචිත්තෙන ආපත්තිසම්භවතො…පෙ… සුරාපානාදිඅචිත්තකසික්ඛාපදානං ලොකවජ්ජතා න සියා’’තිආදි වුත්තං. යඤ්ච තමත්ථං සාධෙතුං ගණ්ඨිපදෙසු ආගතවචනං දස්සෙත්වා බහුං පපඤ්චිතං, තං න සාරතො පච්චෙතබ්බං අට්ඨකථාහි විරුද්ධත්තා. තථා හි ‘‘වත්ථුඅජානනතාය චෙත්ථ අචිත්තකතා වෙදිතබ්බා අකුසලෙනෙව පාතබ්බතාය ලොකවජ්ජතා’’ති වුත්තං. යඤ්චෙතස්ස ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ ¶ අකුසලෙනෙව පාතබ්බතො ලොකවජ්ජතා’’ති වුත්තං අට්ඨකථාවචනං, තං න සුන්දරං. ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙවා’’ති සබ්බෙසං ලොකවජ්ජානං ඉධෙව පාරාජිකට්ඨකථාය සාමඤ්ඤතො වත්වා සුරාපානසික්ඛාපදට්ඨකථායං ‘‘අකුසලෙනෙව පාතබ්බතායා’’ති එවං අචිත්තකපක්ඛෙපි අකුසලචිත්තතාය විසෙසෙත්වා වුත්තත්තා. න හි ‘‘සාමඤ්ඤතො ඉධ වුත්තොව අත්ථො පුන සුරාපානට්ඨකථායම්පි වුත්තො’’ති සක්කා වත්තුං වුත්තස්සෙව පුන වචනෙ පයොජනාභාවා, තදඤ්ඤෙසුපි අචිත්තකලොකවජ්ජෙසු වත්තබ්බතාපසඞ්ගතො ච, නාපි එකත්ථ වුත්තො නයො තදඤ්ඤෙසුපි එකලක්ඛණතාය වුත්තො එව හොතීති ‘‘සුරාපානසික්ඛාපදෙයෙව (පාචි. 326 ආදයො) වුත්තො’’ති සක්කා වත්තුං අචිත්තකලොකවජ්ජානං සබ්බපඨමෙ උය්යුත්තසික්ඛාපදෙයෙව (පාචි. 311 ආදයො) වත්තබ්බතො, සුරාපානසික්ඛාපදෙයෙව වා වත්වා එසෙව නයො සෙසෙසු අචිත්තකලොකවජ්ජෙසුපීති අතිදිසිතබ්බතො ච.

අපිච වුත්තමෙවත්ථං වදන්තෙන ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ අකුසලෙනෙව පාතබ්බතායා’’ති පුබ්බෙ වුත්තක්කමෙනෙව ¶ වත්තබ්බං සන්දෙහාදිවිගමත්ථත්තා පුන වචනස්ස. සික්ඛාපදවිසයෙ ච විසෙසිතබ්බං විසෙසෙත්වාව වුච්චති, ඉතරථා ආපත්තානාපත්තාදිභෙදස්ස දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා. තථා හි භික්ඛුනීවිභඞ්ගට්ඨකථායං ‘‘විනාපි චිත්තෙන ආපජ්ජිතබ්බත්තා අචිත්තකානි, චිත්තෙ පන සති අකුසලෙනෙව ආපජ්ජිතබ්බත්තා ලොකවජ්ජානි චෙව අකුසලචිත්තානි චා’’ති ගිරග්ගසමජ්ජාදීනං සචිත්තකපක්ඛෙ එව ලොකවජ්ජතා අකුසලචිත්තතා ච විසෙසෙත්වා වුත්තා, න එවං සුරාපානස්ස. තස්ස පන පක්ඛද්වයස්සාපි සාධාරණවසෙන ‘‘අකුසලෙනෙව පාතබ්බතායා’’ති වුත්තං, න පන ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ’’ති විසෙසෙත්වා. තස්මා ඉදං සුරාපානං සචිත්තකාචිත්තකපක්ඛද්වයෙපි ලොකවජ්ජං අකුසලචිත්තඤ්චාති දස්සෙතුමෙව ‘‘අකුසලෙනෙව පාතබ්බතාය ලොකවජ්ජතා’’ති විසුං වුත්තන්ති සුට්ඨු සිජ්ඣති. එතෙනෙව යං සාරත්ථදීපනියං ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ අකුසලෙනෙව පාතබ්බතාය ලොකවජ්ජතා’’ති වුත්තස්ස ඉමස්සෙව අධිප්පායස්ස පටිපාදකමෙතන්ති සඤ්ඤාය ඉමිනා එව හි අධිප්පායෙන අඤ්ඤෙසුපි ලොකවජ්ජෙසු අචිත්තකසික්ඛාපදෙසු අකුසලචිත්තතා එව වුත්තා, න පන තිචිත්තතා. තෙනෙව භික්ඛුනීවිභඞ්ගට්ඨකථායං ¶ වුත්තං ‘‘ගිරග්ගසමජ්ජං චිත්තාගාරසික්ඛාපදං සඞ්ඝාණි ඉත්ථාලඞ්කාරො ගන්ධවණ්ණකො වාසිතකපිඤ්ඤාකො භික්ඛුනීආදීහි උම්මද්දනපරිමද්දනානීති ඉමානි දස සික්ඛාපදානි අචිත්තකානි අකුසලචිත්තානි, අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො විනාපි චිත්තෙන ආපජ්ජිතබ්බත්තා අචිත්තකානි, චිත්තෙ පන සති අකුසලෙනෙව ආපජ්ජිතබ්බත්තා ලොකවජ්ජානි චෙව අකුසලචිත්තානි චා’’ති වුත්තං, තම්පි පටිසිද්ධං හොති තබ්බිපරීතස්සෙව අත්ථස්ස යථාවුත්තනයෙන සාධනතො. තස්මා සුරාපානස්ස අචිත්තකපක්ඛෙපි චිත්තං අකුසලමෙවාති ඉමං විසෙසං දස්සෙතුමෙව ඉදං වචනං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො වත්ථුඅජානනතාය චෙත්ථාති එත්ථ ච-කාරො විසෙසත්ථජොතකො අපිචාති ඉමිනා සමානත්ථො. තස්මා යදිදං අඤ්ඤෙසු අචිත්තකලොකවජ්ජෙසු විනාපි චිත්තෙන ආපජ්ජිතබ්බත්තා අචිත්තකානි, චිත්තෙ පන සති අකුසලෙනෙව ආපජ්ජිතබ්බත්තා ලොකවජ්ජානි චෙව අකුසලචිත්තානි චාති ලොකවජ්ජතාය අකුසලචිත්තතාය ච ලක්ඛණං වුච්චති, තං එත්ථ සුරාපානසික්ඛාපදෙ නාගච්ඡති, ඉධ පන විසෙසො අත්ථීති වුත්තං හොති. සො කතරොති චෙ? වත්ථුඅජානනතාය එව වත්ථුජානනචිත්තෙන විනාපි ආපජ්ජිතබ්බතාය එව අචිත්තකතා වෙදිතබ්බා, නත්ථෙත්ථ අචිත්තකතාය විසෙසො. කින්තු වත්ථුඅජානනසඞ්ඛාතඅචිත්තකපක්ඛෙපි අකුසලචිත්තෙනෙව සුරාමෙරයස්ස අජ්ඣොහරිතබ්බතායාති ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස සචිත්තකපක්ඛෙපි අචිත්තකපක්ඛෙපි ලොකවජ්ජතා අකුසලචිත්තතා ච වෙදිතබ්බාති අයමෙත්ථ විසෙසො. ඉධ හි ‘‘චිත්තෙ පන සතී’’ති අවිසෙසෙත්වා ‘‘අකුසලෙනෙවා’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා උභයපක්ඛෙපි ලොකවජ්ජතා අකුසලචිත්තතා ච සිද්ධාති වෙදිතබ්බා. තෙනෙව පරමත්ථජොතිකාය (ඛු. පා. අට්ඨ. 2.පච්ඡිමපඤ්චසික්ඛාපදවණ්ණනා) ඛුද්දකට්ඨකථාය සික්ඛාපදවණ්ණනාය ‘‘සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානං ¶ කායතො ච කායචිත්තතො චාති ද්විසමුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. සුරාති ජානනචිත්තාභාවෙනෙව හෙත්ථ චිත්තඞ්ගවිරහිතො කෙවලොපි කායො එකසමුට්ඨානං වුත්තො, තස්මිඤ්ච එකසමුට්ඨානක්ඛණෙපි යාය චෙතනාය පිවති, සා එකන්තඅකුසලා එව හොති. තෙනෙව තත්ථෙව අට්ඨකථායං ‘‘පඨමා චෙත්ථ පඤ්ච එකන්තඅකුසලචිත්තසමුට්ඨානත්තා පාණාතිපාතාදීනං පකතිවජ්ජතො වෙරමණියො, සෙසා පණ්ණත්තිවජ්ජතො’’ති එවං පඤ්චන්නම්පි සාමඤ්ඤතො අකුසලචිත්තතා ලොකවජ්ජතාසඞ්ඛාතා පකතිවජ්ජතා ච වුත්තා. අඞ්ගෙසු ච ජානනඞ්ගං න වුත්තං. තථා හි ‘‘සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානස්ස ¶ පන සුරාදීනං අඤ්ඤතරං හොති මදනීයං, පාතුකාමතාචිත්තඤ්ච පච්චුපට්ඨිතං හොති, තජ්ජඤ්ච වායාමං ආපජ්ජති, පීතෙ ච පවිසතීති ඉමානි චත්තාරි අඞ්ගානී’’ති වුත්තං, න පන සුරාති ජානනඞ්ගෙන සද්ධිං පඤ්චාති. යදි හි සුරාති ජානනම්පි අඞ්ගං සියා, අවස්සමෙව තං වත්තබ්බං සියා, න ච වුත්තං. යථා චෙත්ථ, එවං අඤ්ඤාසුපි සුත්තපිටකාදිඅට්ඨකථාසු කත්ථචි ජානනඞ්ගං න වුත්තං. තස්මා ‘‘අකුසලෙනෙව පාතබ්බතාය ලොකවජ්ජතා’’ති ඉමස්ස අට්ඨකථාපාඨස්ස අචිත්තකපක්ඛෙපි ‘‘අකුසලෙනෙව පාතබ්බතාය ලොකවජ්ජතා’’ති එවමෙව අත්ථොති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

අපිච යං ගණ්ඨිපදෙසු ‘‘එතං සත්තං මාරෙස්සාමීති තස්මිංයෙව පදෙසෙ නිපන්නං අඤ්ඤං මාරෙන්තස්ස පාණසාමඤ්ඤස්ස අත්ථිතාය යථා පාණාතිපාතො හොති, එවං එතං මජ්ජං පිවිස්සාමීති අඤ්ඤං මජ්ජං පිවන්තස්ස මජ්ජසාමඤ්ඤස්ස අත්ථිතාය අකුසලමෙව හොති, යථා පන කට්ඨසඤ්ඤාය සප්පං ඝාතෙන්තස්ස පාණාතිපාතො න හොති, එවං නාළිකෙරපානසඤ්ඤාය මජ්ජං පිවන්තස්ස අකුසලං න හොතී’’ති පාණාතිපාතෙන සද්ධිං සබ්බථා සමානත්තෙන උපමෙත්වා වුත්තං, තං අතිවිය අයුත්තං සබ්බෙසං සික්ඛාපදානං පාණාතිපාතාදිඅකුසලානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං සමානතාය නියමාභාවා. පාණාතිපාතො හි පරියායෙනාපි සිජ්ඣති, න තථා අදින්නාදානං. තං පන ආණත්තියාපි සිජ්ඣති, න ච මෙථුනාදීසු. තස්මා පයොගඞ්ගාදීහිපි භින්නානමෙව සංසට්ඨං සබ්බථා සමීකරණං අයුත්තමෙව. ‘‘පාණාතිපාතො විය අදින්නාදානමෙථුනාදීනිපි පරියායකථාදීහි සිජ්ඣන්තී’’ති කෙනචි වුත්තෙ තං කින්ති න ගය්හති තථා වචනාභාවාති චෙ? ඉධාපි ‘‘තථා පාණාතිපාතසදිසං සුරාපාන’’න්ති වචනාභාවා ඉදම්පි න ගහෙතබ්බමෙව. කිඤ්චි අට්ඨකථාවචනෙනෙව සිද්ධමෙවත්ථං පටිබාහන්තෙන විනයඤ්ඤුනා සුත්තසුත්තානුලොමාදීහි තස්ස විරොධං දස්සෙත්වා පටිබාහෙතබ්බං, න පන පයොගඞ්ගාදීහි අච්චන්තවිභින්නෙන සික්ඛාපදන්තරෙන සහ සමීකරණමත්තෙන. න හි ‘‘සුරාති අජානිත්වා පිවන්තස්සාපි අකුසලමෙවා’’ති එත්ථ සුත්තාදිවිරොධො අත්ථි, විනයපිටකෙ තාව එතස්ස අත්ථස්ස විරුද්ධං සුත්තාදිකං න දිස්සති, නාපි සුත්තපිටකාදීසු.

යං ¶ පනෙත්ථ කෙචි වදන්ති ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මාති (ධ. ප. 1, 2) වුත්තත්තා සබ්බානි අකුසලානි පුබ්බෙ වීතික්කමවත්ථුං ජානන්තස්සෙව හොන්තී’’ති. තං තෙසං සුත්තාධිප්පායානභිඤ්ඤාතමෙව ¶ පකාසෙති. න හි ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ති ඉදං වචනං පුබ්බෙ වීතික්කමවත්ථුං ජානන්තස්සෙව අකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්තීති ඉමමත්ථං දීපෙති, අථ ඛො කුසලාකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජමානා උප්පාදපච්චයට්ඨෙන පුබ්බඞ්ගමභූතං සහජාතචිත්තං නිස්සායෙව උප්පජ්ජන්ති, න විනා චිත්තෙනාති ඉමමත්ථං දීපෙති. න හෙත්ථ ‘‘සුරාති අජානිත්වා පිවන්තස්ස අකුසලමෙවා’’ති වුත්තෙ සහජාතචිත්තං විනාපි ලොභාදිඅකුසලචෙතසිකා ධම්මා උප්පජ්ජන්තීති අයමත්ථො ආපජ්ජති. යෙන තං නිසෙධාය ඉදං සුත්තං ආහරණීයං සියා, අභිධම්මවිරොධොපෙත්ථ නත්ථි පුබ්බෙ නාමජාතිආදිවසෙන අජානන්තස්සෙව පඤ්චවිඤ්ඤාණවීථියං කුසලාකුසලජවනුප්පත්තිවචනතො.

අපිච බාලපුථුජ්ජනානං ඡසු ද්වාරෙසු උප්පජ්ජමානානි ජවනානි යෙභුය්යෙන අකුසලානෙව උප්පජ්ජන්ති. කුසලානි පන තෙසං කල්යාණමිත්තාදිඋපනිස්සයබලෙන අප්පකානෙව උප්පජ්ජන්ති, තුණ්හීභූතානම්පි නිද්දායිත්වා සුපිනං පස්සන්තානම්පි උද්ධච්චාදිඅකුසලජවනස්සෙව යෙභුය්යප්පවත්තිතො කුසලාකුසලවිරහිතස්ස ජවනස්ස තෙසං අභාවා. අකුසලා හි විසයානුගුණං වාසනානුගුණඤ්ච යථාපච්චයං සමුප්පජ්ජන්ති, තත්ථ කිං පුබ්බෙ ජානනාජානනනිබද්ධෙන. යෙ පන ජානනාදිඅඞ්ගසම්පන්නා පාණාතිපාතාදයො, යෙ ච ජානනාදිං විනාපි සිජ්ඣමානා සුරාපානමිච්ඡාදිට්ඨිආදයො, තෙ තෙ තථා තථා යාථාවතො ඤත්වා සම්මාසම්බුද්ධෙන නිද්දිට්ඨා, තෙසඤ්ච යථානිද්දිට්ඨවසෙන ගහණෙ කො නාම අභිධම්මවිරොධො. එවං සුත්තාදිවිරොධාභාවතො, අට්ඨකථාය ච වුත්තත්තා යථාවුත්තවසෙනෙවෙත්ථ අත්ථො ගහෙතබ්බො. යදි එවං කස්මා ‘‘සාමණෙරො ජානිත්වා පිවන්තො සීලභෙදං ආපජ්ජති, න අජානිත්වා’’ති අට්ඨකථායං වුත්තන්ති? නායං දොසො සීලභෙදස්ස භගවතො ආණායත්තත්තා උක්ඛිත්තානුවත්තිකාදීනං සීලභෙදො විය. න හි තාසං අකුසලුප්පත්තියා එව සීලභෙදො හොති සඞ්ඝායත්තසමනුභාසනානන්තරෙයෙව විහිතත්තා. එවමිධාපි ජානිත්වා පිවනෙ එව විහිතො, න අජානිත්වා පිවනෙ. අඤ්ඤො හි සික්ඛාපදවිසයො, අඤ්ඤො අකුසලවිසයො. තෙනෙව සාමණෙරානං පුරිමෙසු පඤ්චසු සික්ඛාපදෙසු එකස්මිං භින්නෙ සබ්බානිපි සික්ඛාපදානි භිජ්ජන්ති. අකුසලං පන යං භින්නං, තෙන එකෙනෙව හොති, නාඤ්ඤෙහි. තස්මා සාමණෙරස්ස ¶ අජානිත්වා පිවන්තස්ස සීලභෙදාභාවෙපි කම්මපථප්පත්තං අකුසලමෙවාති ගහෙතබ්බං.

යං පන සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.42) ‘‘සාමණෙරස්ස සුරාති අජානිත්වා ¶ පිවන්තස්ස පාරාජිකං නත්ථි, අකුසලං පන හොතී’’ති කෙහිචි වුත්තවචනං ‘‘තං තෙසං මතිමත්ත’’න්ති පටික්ඛිපිත්වා ‘‘භික්ඛුනො අජානිත්වාපි බීජතො පට්ඨාය මජ්ජං පිවන්තස්ස පාචිත්තියං. සාමණෙරො ජානිත්වා පිවන්තො සීලභෙදං ආපජ්ජති, න අජානිත්වාති එත්තකමෙව හි අට්ඨකථායං වුත්තං, අකුසලං පන හොතීති න වුත්ත’’න්ති තත්ථ කාරණං වුත්තං, තං අකාරණං. න හි අට්ඨකථායං සාමණෙරානං ජානිත්වා පිවනෙ එව සීලභෙදො, න අජානිත්වාති සීලභෙදකථනට්ඨානෙ අකුසලං පන හොතීති අවචනං අජානනපක්ඛෙ අකුසලාභාවස්ස කාරණං හොති, තත්ථ පසඞ්ගාභාවා, වත්තබ්බට්ඨානෙ එව ‘‘අකුසලෙනෙව පාතබ්බතාය ලොකවජ්ජතා’’ති වුත්තත්තා ච. න ච තෙ ‘‘අකුසලං පන හොතී’’ති වදන්තා ආචරියා ඉමං සාමණෙරානං සීලභෙදප්පකාසකං ඛන්ධකට්ඨකථාපාඨමෙව ගහෙත්වා අවොචුං, යෙන ‘‘එත්තකමෙව අට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති වත්තබ්බං සියා, අථ ඛො සුරාපානට්ඨකථාගතං සුත්තපිටකට්ඨකථාගතඤ්ච අනෙකවිධං වචනං, මහාවිහාරවාසීනං පරම්පරොපදෙසඤ්ච ගහෙත්වා අවොචුං. භින්නලද්ධිකානං අභයගිරිකාදීනං මතඤ්හෙතං, යදිදං ජානිත්වා පිවන්තස්සෙව අකුසලන්ති ගහණං. තස්මා යං වුත්තං කෙහිචි ‘‘සාමණෙරස්ස සුරාති අජානිත්වා පිවන්තස්ස පාරාජිකං නත්ථි, අකුසලං පන හොතී’’ති, තං සුවුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

යඤ්ච සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.42) ‘‘අජානිත්වා පිවන්තස්සාපි සොතාපන්නස්ස මුඛං සුරා න පවිසති කම්මපථප්පත්තඅකුසලචිත්තෙනෙව පාතබ්බතො’’ති කෙහිචි වුත්තවචනං ‘‘න සුන්දර’’න්ති පටික්ඛිපිත්වා ‘‘බොධිසත්තෙ කුච්ඡිගතෙ බොධිසත්තමාතු සීලං විය හි ඉදම්පි අරියසාවකානං ධම්මතාසිද්ධන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති වත්වා ධම්මතාසිද්ධත්තංයෙව සමත්ථෙතුං ‘‘භවන්තරෙපි හි අරියසාවකො ජීවිතහෙතුපි නෙව පාණං හනති, න සුරං පිවති. සචෙ පිස්ස සුරඤ්ච ඛීරඤ්ච මිස්සෙත්වා මුඛෙ පක්ඛිපන්ති, ඛීරමෙව පවිසති, න සුරා. යථා කිං? යථා කොඤ්චසකුණානං ඛීරමිස්සකෙ උදකෙ ඛීරමෙව පවිසති, න උදකං. ඉදං යොනිසිද්ධන්ති චෙ, ඉදම්පි ධම්මතාසිද්ධන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති ඉදං අට්ඨකථාවචනං දස්සිතං, තම්පි න යුත්තමෙව. යථා හි බොධිසත්තමාතු සීලං විය අරියසාවකානං ධම්මතාසිද්ධන්ති එත්ථ ¶ බොධිසත්තමාතු ධම්මතා නාම බොධිසත්තස්ස ච අත්තනො ච පාරමිතානුභාවෙන අකුසලානුප්පත්තිනියමො එව. තථා අරියසාවකානම්පි භවන්තරෙ පාණාතිපාතාදීනං දසන්නං කම්මපථානං අඤ්ඤෙසඤ්ච අපායහෙතුකානං අකුසලානං අච්චන්තප්පහායකස්ස මග්ගස්ස ආනුභාවෙන තංතංසීලවීතික්කමහෙතුකස්ස අකුසලස්ස අනුප්පත්තිනියමො එව ධම්මතා. න හි සභාවවාදීනං ධම්මතා විය අහෙතුකතා ඉධ ධම්මතා නාම. යථා වා එවංධම්මතානයෙ කාරණස්ස භාවෙ අභාවෙ ච කාරියස්ස භාවො අභාවො ච ධම්මතා, න අහෙතුඅප්පච්චයාභාවාභාවො, එවමිධාපි පාණාතිපාතාදිකම්මපථානං හෙතුභූතස්ස කිලෙසස්ස අච්චන්තාභාවෙන තෙසං අභාවො, තදවසෙසානං අකුසලානං හෙතුනො භාවෙන භාවො ච ධම්මතා ¶ , න අහෙතුකතා. තස්මා අපායහෙතුනො රාගස්ස අභාවෙනෙව අරියානං අජානිත්වාපි සුරාය අනජ්ඣොහරණන්ති සුවුත්තමෙවිදං කෙහිචි ‘‘අජානිත්වා පිවන්තස්සාපි සොතාපන්නස්ස මුඛං සුරා න පවිසති කම්මපථප්පත්තඅකුසලචිත්තෙනෙව පාතබ්බතො’’ති, තං කෙන හෙතුනා න සුන්දරං ජාතන්ති න ඤායති, ධම්මතාසිද්ධන්ති වා කථනෙන කථං තං පටික්ඛිත්තන්ති.

යම්පි දීඝනිකායට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.352) ‘‘සුරඤ්ච ඛීරඤ්ච මිස්සෙත්වා…පෙ… ඉදං ධම්මතාසිද්ධ’’න්ති වචනං, තම්පි සුරාපානස්ස අචිත්තකපක්ඛෙපි අකුසලචිත්තඤ්ඤෙව සාධෙති. තථා හි ‘‘භවන්තරෙපි හි අරියසාවකො ජීවිතහෙතුපි පාණං න හනති, නාදින්නං ආදියති…පෙ… න සුරං පිවතී’’ති වුත්තෙ ‘‘පුරිමානං තාව චතුන්නං කම්මපථානං සචිත්තකත්තා විරමණං සුකරං, පච්ඡිමස්ස පන සුරාපානස්ස අචිත්තකත්තා කථං විරමණං භවෙය්යා’’ති චොදනාසම්භවං මනසිකත්වා වත්ථුඅජානනවසෙන අචිත්තකත්තෙපි යස්මා කම්මපථප්පත්තඅකුසලෙනෙව සුරා අජ්ඣොහරිතබ්බා, තාදිසී ච අකුසලප්පවත්ති අරියසාවකස්ස මග්ගෙනෙව හතා, තස්මාස්ස පරගලං සුරාය පවිසනං නත්ථීති අත්ථතො ගම්යමානත්ථං පරිහාරවචනං වදතා ‘‘සචෙ පිස්ස සුරඤ්ච ඛීරඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඛීරමෙව පවිසති, න සුරාති ඉදං සුරාය සබ්බථාපි පරගලප්පවෙසාභාවදස්සනපරං, න පන සුරාමිස්සඛීරස්ස සුරාය වියොජනසාමත්ථියදස්සනපරං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – යදි හි සුරාමිස්සෙ ඛීරෙ කිඤ්චි පවිසෙය්ය, ඛීරමෙව පවිසෙය්ය, න සුරා. ඛීරෙ පන සුරාය අවියුත්තෙ න කිඤ්චි පවිසතීති ¶ . ඉදං යොනිසිද්ධන්ති උදකස්ස මුඛෙ අප්පවිසනං යොනිසිද්ධං. යොනීති චෙත්ථ ජාති අධිප්පෙතා. තස්මා කොඤ්චජාතිකානං මුඛතුණ්ඩසඞ්ඛාතානං රූපධම්මානං ඛීරමිස්සඋදකජ්ඣොහරණහෙතුත්තාභාවෙන තං අප්පවිසනං සිද්ධන්ති අත්ථො. ඉදම්පි හි ඛීරමිස්සාය සුරාය ඛීරෙ පවිසන්තෙපි පරගලාපවිසනන්ති. ධම්මතාසිද්ධන්ති අරියසාවකස්ස අරූපධම්මානං සුරාපිවනහෙතුභූතකිලෙසසහිතත්තාභාවසඞ්ඛාතාය ධම්මතාය සිද්ධං. එවමෙත්ථ අචිත්තකපක්ඛෙපි සුරාය අකුසලචිත්තෙනෙව පාතබ්බතො අරියසාවකානං අපිවනං සමත්ථිතන්ති වෙදිතබ්බං. අථාපි සියා අජානනපක්ඛෙ අකුසලචිත්තෙන විනාව පාතබ්බත්තෙපි සුරාය අපිවනං අරියානං ධම්මතාති ¶ සමත්ථනපරමෙතන්ති, තං න, අට්ඨකථාවචනන්තරෙහි විරුජ්ඣනතො. යථා හි වචනන්තරෙහි න විරුජ්ඣති, තථායෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො.

අපිච පාණාතිපාතාදීනං පඤ්චන්නං කම්මපථානං භවන්තරෙපි අකරණං අරියානං ධම්මතාසීලමෙව, තෙසඤ්ච යදි සචිත්තකතං සමානං. සුරාපානං විය ඉතරානිපි චත්තාරි අජානන්තෙනාපි අරියසාවකෙන න කත්තබ්බානි සියුං, තථා ච අජානන්තානං අරියානං කුසලාබ්යාකතචිත්තෙහිපි විරමණපරමාරණපරසන්තකගහණාදීසු කායවචීපවත්ති න සම්පජ්ජෙය්ය, නො චෙ සම්පජ්ජති, චක්ඛුපාලත්ථෙරස්ස චඞ්කමනෙන පාණවියොගස්ස, උප්පලවණ්ණත්ථෙරියා බලක්කාරෙන මග්ගෙනමග්ගඵුසනස්ස ච පවත්තත්තා. තස්මා සුරාපානස්ස අචිත්තකපක්ඛෙපි අකුසලෙනෙව පාතබ්බතාය සුරා අරියානං පරගලං න පවිසතීති විසෙසෙත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

නනු වත්ථුං ජානන්තස්සෙව සබ්බෙ කම්මපථා වුත්තාති? න, මිච්ඡාදිට්ඨියා විපරීතග්ගහණෙනෙව පවත්තත්තා. කථඤ්හි නාම අසබ්බඤ්ඤුං සබ්බඤ්ඤුතො, අනිච්චාදිං නිච්චාදිතො ච ගහණන්තී දිට්ඨි වත්ථුං විජානාති. යදි හි ජානෙය්ය, මිච්ඡාදිට්ඨියෙව න සියා. සා ච කම්මපථෙසු ගණිතාති කුතො ජානන්තස්සෙව කම්මපථප්පවත්තිනියමො. අථ සබ්බඤ්ඤුං සබ්බඤ්ඤූති ගණ්හන්තීපි ‘‘අයං සත්තො’’ති තස්ස සරූපග්ගහණතො දිට්ඨිපි වත්ථුං විජානාතීති චෙ? න, සුරාපානස්සපි ‘‘අයං න සුරා’’ති සරූපග්ගහණස්ස සමානත්තා. ‘‘අය’’න්ති ච වත්ථුපරාමසනෙපි ‘‘සුරා’’ති විසෙසවිජානනාභාවා න ජානාතීති චෙ? ‘‘අය’’න්ති පුග්ගලත්තං ජානන්තීපි ‘‘අසබ්බඤ්ඤූ’’තිපි විසෙසජානනාභාවා දිට්ඨිපි වත්ථුං න ජානාතීති සමානමෙව. එවඤ්හි තෙසං ¶ බුද්ධාති අහිතොති අහිතං වා පූරණකස්සපාදිං හිතො පටිඝස්ස වා අනුනයස්ස වා උප්පාදනෙපි එසෙව නයො. විපල්ලාසපුබ්බකඤ්හි සබ්බං අකුසලං.

අපිච සුරාය පීයමානාය නියමෙන අකුසලුප්පාදනං සභාවො පීතාය විය. ඛීරාදිසඤ්ඤාය පීතසුරස්ස පුග්ගලස්ස මාතුභගිනිආදීසුපි රාගදොසාදිඅකුසලප්පබන්ධො වත්ථුසභාවෙනෙව උප්පජ්ජති, එවං පීයමානක්ඛණෙපි තිඛිණො රාගො උප්පජ්ජතෙව, තෙනෙව සාගතත්ථෙරස්ස අජානිත්වා පිවනකාලෙ පඤ්චාභිඤ්ඤාදිඣානපරිහානි, පච්ඡා ච බුද්ධාදීසු අගාරවාදිඅකුසලප්පබන්ධො යාව සුරාවිගමා පවත්තිත්ථ. තෙනෙව භගවාපි තස්ස අගාරවාදිඅකඋසලප්පවත්තිදස්සනමුඛෙන සුරාදොසං පකාසෙත්වා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසි. න හි පඤ්චනීවරණුප්පත්තිං විනා ඣානපරිහානි හොති. තස්මා අජානන්තස්සාපි සුරා පීයමානා පීතා ච අත්තනො සභාවෙනෙව අකුසලුප්පාදිකාති අයමත්ථො සාගතත්ථෙරස්ස ඣානපරිහානියා අන්වයතොපි, අරියානං කිලෙසාභාවෙන මුඛෙන සුරාය අප්පවෙසසඞ්ඛාතබ්යතිරෙකතොපි සිජ්ඣතීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං, එවං ගහණමෙව හි විභජ්ජවාදීමතානුසාරං.

යං පන ‘‘ජානිත්වා පිවන්තස්සෙව අකුසල’’න්ති ගහණං, තං භින්නලද්ධිකානං අභයගිරිකාදීනමෙව ¶ මතං, තං පන ගණ්ඨිපදකාරකාදීහි ‘‘පරවාදො’’ති අජානන්තෙහි අත්තනො මතියා සංසන්දිත්වා ලිඛිතං විභජ්ජවාදීමණ්ඩලම්පි පවිසිත්වා යාවජ්ජතනා සාසනං දූසෙති, පුරාපි කිර ඉමස්මිම්පි දමිළරට්ඨෙ කොචි භින්නලද්ධිකො නාගසෙනො නාම ථෙරො කුණ්ඩලකෙසීවත්ථුං පරවාදමථනනයදස්සනත්ථං දමිළකබ්බරූපෙන කාරෙන්තො ‘‘ඉමං සුරාපානස්ස ජානිත්වාව පිවනෙ අකුසලනයං, අඤ්ඤඤ්ච දෙසකාලාදිභෙදෙන අනන්තම්පි ඤෙය්යං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සලක්ඛණවසෙනෙව ඤාතුං න සක්කොති ඤාණෙන පරිච්ඡින්නත්තෙන ඤෙය්යස්ස අනන්තත්තහානිප්පසඞ්ගතො. අනිච්චාදිසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙනෙව පන ඤාතුං සක්කොතී’’ති ච, ‘‘පරමත්ථධම්මෙසු නාමරූපන්තිආදිභෙදො විය පුග්ගලාදිසම්මුතිපි විසුං වත්ථුභෙදො එවා’’ති ච එවමාදිකං බහුං විපරීතත්ථනයං කබ්බාකාරස්ස කවිනො උපදිසිත්වා තස්මිං පබන්ධෙ කාරණාභාසෙහි සතිං සම්මොහෙත්වා පබන්ධාපෙසි, තඤ්ච කබ්බං නිස්සාය ඉමං භින්නලද්ධිකමතං ඉධ විභජ්ජවාදීමතෙ ¶ සම්මිස්සං චිරං පවත්තිත්ථ. තං පන පච්ඡා ආචරියබුද්ධප්පියමහාථෙරෙන බාහිරබ්භරිකං දිට්ඨිජාලං විඝාටෙත්වා ඉධ පරිසුද්ධං සාසනං පතිට්ඨාපෙන්තෙන සොධිතම්පි සාරත්ථදීපනියා (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.42) විනයටීකාය සුරාපානස්ස සචිත්තකපක්ඛෙයෙව චිත්තං අකුසලන්ති සමත්ථනවචනං නිස්සාය කෙහිචි විපල්ලත්තචිත්තෙහි පුන උක්ඛිත්තසිරං ජාතං, තඤ්ච මහාථෙරෙහි විනිච්ඡිනිත්වා ගාරය්හවාදං කත්වා මද්දිත්වා ලද්ධිගාහකෙ ච භික්ඛූ වියොජෙත්වා ධම්මෙන විනයෙන සත්ථුසාසනෙන චිරෙනෙව වූපසමිතං. තෙනෙවෙත්ථ මයං එවං විත්ථාරතො ඉදං පටික්ඛිපිම්හ ‘‘මා අඤ්ඤෙපි විභජ්ජවාදිනො අයං ලද්ධි දූසෙසී’’ති. තස්මා ඉධ වුත්තානි අවුත්තානි ච කාරණානි සුට්ඨු සල්ලක්ඛෙත්වා යථා ආගමවිරොධො න හොති, තථා අත්ථො ගහෙතබ්බො.

සෙසන්ති යස්ස වත්ථුවිජානනචිත්තෙන සචිත්තකපක්ඛෙපි චිත්තං අකුසලමෙවාති නියමො නත්ථි, තං සබ්බන්ති අත්ථො. රුන්ධන්තීති ‘‘තිරච්ඡානගතිත්ථියා දොසො නත්ථී’’තිආදිනා අනාපත්තියා ලෙසග්ගහණං නිවාරෙන්තී. ද්වාරං පිදහන්තීති ‘‘තඤ්ච ඛො මනුස්සිත්ථියා’’තිආදිනා (පාරා. 41) ලෙසග්ගහණස්ස කාරණසඞ්ඛාතං ද්වාරං පිදහන්තී. සොතං පච්ඡින්දමානාති තදුභයලෙසග්ගහණද්වාරානං වසෙන අවිච්ඡින්නං වීතික්කමසොතං පච්ඡින්දමානා. ගාළ්හතරං කරොන්තීති යථාවුත්තෙහි කාරණෙහි පඨමපඤ්ඤත්තිසිද්ධං ආපත්තිඤ්ඤෙව දළ්හං කරොන්තී, අනාපත්තියා ඔකාසං අදදමානාති අත්ථො. සා ච යස්මා වීතික්කමාභාවෙ, අවිසයතාය අබ්බොහාරිකෙ වීතික්කමෙ ච ලොකවජ්ජෙපි සිථිලං කරොන්තී උප්පජ්ජති, තස්මා තථා උප්පත්තිං උප්පත්තිකාරණඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ අඤ්ඤත්ර අධිමානාතිආදි. අඤ්ඤත්ර අධිමානාති ඉමිස්සා අනුපඤ්ඤත්තියා ‘‘වීතික්කමාභාවා’’ති කාරණං වුත්තං. අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තාති ඉමිස්සා ‘‘අබ්බොහාරිකත්තා’’ති කාරණං වුත්තං. තත්ථ වීතික්කමාභාවාති පාපිච්ඡාය අවිජ්ජමානස්ස උත්තරිමනුස්සධම්මස්ස විජ්ජමානතො ¶ පකාසනවසප්පවත්තවිසංවාදනාධිප්පායසඞ්ඛාතස්ස වීතික්කමස්ස අභාවතො. අධිමානිකස්ස හි අනධිගතෙ අධිගතසඤ්ඤිතාය යථාවුත්තවීතික්කමො නත්ථි. අබ්බොහාරිකත්තාති ‘‘අත්ථෙසා, භික්ඛවෙ, චෙතනා, සා ච ඛො අබ්බොහාරිකා’’ති (පාරා. 235) වචනතො මොචනස්සාදචෙතනාය උපක්කමනස්ස ච විජ්ජමානත්තෙපි ථිනමිද්ධෙන අභිභූතතාය ¶ අවසත්තෙන අබ්බොහාරිකත්තා, ආපත්තිකාරණවොහාරාභාවාති අත්ථො. වා-සද්දො චෙත්ථ සමුච්චයත්ථො දට්ඨබ්බො, ‘‘අබ්බොහාරිකත්තා චා’’ති වා පාඨො. වුත්තාති දුවිධාපි චෙසා අනුපඤ්ඤත්ති අනාපත්තිකරා වුත්තාති අධිප්පායො.

අකතෙ වීතික්කමෙති ආපදාසුපි භික්ඛූහි සික්ඛාපදවීතික්කමෙ අකතෙ, කුක්කුච්චා න භුඤ්ජිංසූතිආදීසු විය වීතික්කමං අකත්වා භික්ඛූහි අත්තනො දුක්ඛුප්පත්තියා ආරොචිතායාති අත්ථො. සිථිලං කරොන්තීති පඨමං සාමඤ්ඤතො බද්ධසික්ඛාපදං මොචෙත්වා අත්තනො විසයෙ අනාපත්තිකරණවසෙන සිථිලං කරොන්තී. ද්වාරං දදමානාති අනාපත්තියා ද්වාරං දදමානා. අපරාපරම්පි අනාපත්තිං කුරුමානාති දින්නෙන තෙන ද්වාරෙන උපරූපරි අනාපත්තිභාවං දීපෙන්තී. පඤ්ඤත්තෙපි සික්ඛාපදෙ උදායිනා ‘‘මුහුත්තිකාය වෙසියා න දොසො’’ති ලෙසෙන වීතික්කමිත්වා සඤ්චරිත්තාපජ්ජනවත්ථුස්මිං (පාරා. 296 ආදයො) පඤ්ඤත්තත්තා ‘‘කතෙ වීතික්කමෙ’’ති වුත්තං. පඤ්ඤත්තිගතිකාති අත්ථතො මූලපඤ්ඤත්තියෙවාති අධිප්පායො.

මක්කටීවත්ථුකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

සන්ථතභාණවාරො

වජ්ජිපුත්තකවත්ථුකථාවණ්ණනා

43-44. වජ්ජිපුත්තකවත්ථුකථාය පාළියං ‘‘වෙසාලිකා…පෙ… මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවිංසූ’’ති එත්ථ තෙ ඤාතිකුලං ගන්ත්වා ගිහිලිඞ්ගං ගහෙත්වා ‘‘ගිහිභූතා මය’’න්ති සඤ්ඤාය මෙථුනං පටිසෙවිංසූති ගහෙතබ්බං, තෙනාහ ඤාතිබ්යසනෙනපි ඵුට්ඨාතිආදි. ඤාතීනං විනාසො රාජදණ්ඩාදිකාරණෙන හොතීති ආහ රාජදණ්ඩඉච්චාදි. ධඤ්ඤහිරඤ්ඤදාසිදාසගොමහිංසාදිධනානි භොගා නාම, තෙසම්පි රාජදණ්ඩාදිනාව විනාසොති ආහ ‘‘එස නයො දුතියපදෙපී’’ති. න සබ්බඤ්ඤුබුද්ධොතිආදිනා ¶ තීසු වත්ථූසු අප්පසන්නාව සාසනෙ අභබ්බාති සඤ්ඤාය අත්තනො භබ්බතං පකාසෙන්තා න මයන්තිආදිමාහංසූති වෙදිතබ්බං. ‘‘අට්ඨතිංසාරම්මණෙසූ’’ති පාළියං අනාගතෙ ආලොකාකාසකසිණෙ වජ්ජෙත්වා වුත්තං, තෙහි පන ¶ සද්ධිං චත්තාලීස හොන්ති. විභත්තා කුසලා ධම්මාති ‘‘ඉමස්මිං ආරම්මණෙ ඉදං හොතී’’ති විභාගසො දස්සිතා සඋපචාරජ්ඣානා මහග්ගතකුසලා ධම්මා. ගිහිපලිබොධන්ති සහසොකිතාදිවසෙන ගිහීසු බ්යාවටතං. ආවාසපලිබොධන්ති සෙනාසනෙසු නවකම්මාදිවසෙන නිච්චබ්යාවටතං. දුප්පරිච්චාගානං ඉමෙසං ද්වින්නං පලිබොධානං වසෙන සබ්බෙපි පලිබොධා සඞ්ගහිතා එවාති වෙදිතබ්බං.

යෙනාති කාරණෙන. අසංවාසොති ඉදං තස්මිං අත්තභාවෙ කෙනචිපි පරියායෙන භික්ඛු හුත්වා භික්ඛූහි සද්ධිං සංවාසං නාරහතීති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තන්ති ආහ ‘‘අසංවාසො’’ති. පඤ්ඤත්තං සමූහනෙය්යාති ‘‘සො ආගතො න පබ්බාජෙතබ්බො’’ති අවත්වා ‘‘න උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති එත්තකස්සෙව වුත්තත්තා පාරාජිකස්ස සාමණෙරභූමි අනුඤ්ඤාතාති විඤ්ඤායති, තෙනාහ සාමණෙරභූමියං පන ඨිතොතිආදි. ‘‘යො පන භික්ඛූ’’ති වුත්තත්තා (පාරා. 39) පච්චක්ඛාතසික්ඛො යස්මා භික්ඛු න හොති, මෙථුනසෙවනෙ ච පාරාජිකං නාපජ්ජති, තස්මාස්ස ‘‘ආගතො උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති උපසම්පදං අනුජානන්තො පාරාජිකං න සමූහනති නාම, තෙනාහ ‘‘භික්ඛුභාවෙ ඨත්වා අවිපන්නසීලතායා’’ති. උත්තමත්ථං අරහත්තං, නිබ්බානමෙව වා.

චතුබ්බිධවිනයාදිකථාවණ්ණනා

45. නීහරිත්වාති පාළිතො උද්ධරිත්වා, තථා හි ‘‘පඤ්චහුපාලි, අඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙන භික්ඛුනා නානුයුඤ්ජිතබ්බං. කතමෙහි පඤ්චහි? සුත්තං න ජානාති, සුත්තානුලොමං න ජානාතී’’තිආදිපාළිතො සුත්තං සුත්තානුලොමඤ්ච නීහරිංසු. ‘‘අනාපත්ති එවං අම්හාකං ආචරියානං උග්ගහො පරිපුච්ඡාති භණතී’’ති එවමාදිතො ආචරියවාදං. ‘‘ආයස්මා උපාලි එවමාහ – ‘අනාපත්ති, ආවුසො, සුපිනන්තෙනා’ති’’ එවමාදිතො අත්තනො මතිං නීහරිංසු, සා ච ථෙරස්ස අත්තනොමති සුත්තෙන සඞ්ගහිතත්තා සුත්තං ජාතං, එවමඤ්ඤාපි සුත්තාදීහි සඞ්ගහිතාව ගහෙතබ්බා, නෙතරාති වෙදිතබ්බං. අථ වා නීහරිත්වාති විභජිත්වා සාට්ඨකථං සකලං විනයපිටකං සුත්තාදීසු චතූසු පදෙසෙසු පක්ඛිපිත්වා චතුධා විභජිත්වා විනයං පකාසෙසුං ¶ තබ්බිනිමුත්තස්ස අභාවාති අධිප්පායො. වුත්තන්ති නාගසෙනත්ථෙරෙන මිලින්දපඤ්හෙ වුත්තං. කණ්ඨාදිවණ්ණුප්පත්තිට්ඨානකරණාදීහි ආහරිත්වා අත්තනො වචීවිඤ්ඤත්තියාව භාසිතවචනං ආහච්චපදං. රසොති සාරො ‘‘පත්තරසො’’තිආදීසු (ධ. ස. 628-630) විය, පටික්ඛිත්තඅනුඤ්ඤාතසුත්තසාරොති ¶ අත්ථො, රසොති වා ලක්ඛණං පටිවත්ථුකං අනුද්ධරිත්වා ලක්ඛණානුලොමෙන වුත්තත්තා. ධම්මසඞ්ගාහකාදිආචරියවංසෙන ආභතා අට්ඨකථා ආචරියවංසොති ආහ ‘‘ආචරියවංසොති ආචරියවාදො’’ති.

විනයපිටකෙ පාළීති ඉධ අධිකාරවසෙන වුත්තං. සෙසපිටකෙසුපි සුත්තාදිචතුනයා යථානුරූපං ලබ්භන්තෙව. මහාපදෙසාති මහාඔකාසා මහාවිසයා, තෙ අත්ථතො ‘‘යං, භික්ඛවෙ’’තිආදිපාළිවසෙන අකප්පියානුලොමතො කප්පියානුලොමතො ච පුග්ගලෙහි නයතො තථා තථා ගය්හමානා අත්ථනයා එව. තෙ හි භගවතා සරූපතො අවුත්තෙසුපි පටික්ඛිත්තානුලොමෙසු, අනුඤ්ඤාතානුලොමෙසු ච සෙසෙසු කිච්චෙසු නිවත්තිපවත්තිහෙතුතාය මහාගොචරාති ‘‘මහාපදෙසා’’ති වුත්තා, න පන ‘‘යං, භික්ඛවෙ, මයා ඉදං න කප්පතී’’තිආදිනා වුත්තා සාධිප්පායා පාළියෙව තස්සා සුත්තෙ පවිට්ඨත්තා. ‘‘සුත්තානුලොමම්පි සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බං…පෙ… සුත්තමෙව බලවතර’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45) හි වුත්තං, න හෙසා සාධිප්පායා පාළි සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බා, න ගහෙතබ්බා වා හොති, යෙනායං සුත්තානුලොමං සියා. තස්මා ඉමං පාළිඅධිප්පායං නිස්සාය පුග්ගලෙහි ගහිතා යථාවුත්තඅත්ථාව සුත්තානුලොමං. තප්පකාසකත්තා පන අයං පාළිපි සුත්තානුලොමන්ති ගහෙතබ්බං, තෙනාහ යෙ භගවතා එවං වුත්තාතිආදි. යං භික්ඛවෙතිආදිපාළිනයෙන හි පුග්ගලෙහි ගහෙතබ්බා යෙ අකප්පියානුලොමාදයො අත්ථා වුත්තා, තෙ මහාපදෙසාති අත්ථො.

භගවතො පකිණ්ණකදෙසනාභූතා ච සුත්තානුලොමභූතා ච අට්ඨකථා. යස්මා ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි පාළිවණ්ණනාක්කමෙන සඞ්ගහෙත්වා වුත්තා, තස්මා ‘‘ආචරියවාදො’’ති වුත්තා, එතෙන ච අට්ඨකථා සුත්තසුත්තානුලොමෙසු අත්ථතො සඞ්ගය්හතීති වෙදිතබ්බා. යථා ච එසා, එවං අත්තනොමතිපි පමාණභූතා. න හි භගවතො වචනං වචනානුලොමඤ්ච අනිස්සාය අග්ගසාවකාදයොපි අත්තනො ඤාණබලෙන සුත්තාභිධම්මවිනයෙසු ¶ කඤ්චි සම්මුතිපරමත්ථභෙදං අත්ථං වත්තුං සක්කොන්ති, තස්මා සබ්බම්පි වචනං සුත්තෙ සුත්තානුලොමෙ ච සඞ්ගය්හති. විසුං පන අට්ඨකථාදීනං සඞ්ගහිතත්තා තදවසෙසං සුත්තසුත්තානුලොමතො ගහෙත්වා චතුධා විනයො නිද්දිට්ඨො. සුත්තාදයො නිස්සායෙව පවත්තාපි අත්තනොමති තෙසු සරූපෙන අනාගතත්තා වුත්තං ‘‘සුත්තසුත්තානුලොමආචරියවාදෙ මුඤ්චිත්වා’’ති, තෙනාහ ‘‘අනුබුද්ධියා නයග්ගාහෙනා’’ති. තත්ථ සුත්තාදීනි අනුගතාය එව බුද්ධියා තෙහි ලද්ධනයග්ගාහෙන චාති අත්ථො.

ථෙරවාදොති මහාසුමත්ථෙරාදීනං ගාහො. සුත්තාදිං නිස්සායෙව විපරීතතොපි අත්තනොමති උප්පජ්ජතීති ¶ ආහ තං පනාතිආදි. අත්ථෙනාති අත්තනා නයග්ගහිතෙන අත්ථෙන. පාළින්ති අත්තනො ගාහස්ස නිස්සයභූතං සාට්ඨකථං පාළිං. පාළියාති තප්පටික්ඛෙපත්ථං පරෙනාහටාය සාට්ඨකථාය පාළියා, අත්තනා ගහිතං අත්ථං නිස්සාය පාළිඤ්ච සංසන්දිත්වාති අත්ථො. ආචරියවාදෙති අත්තනා පරෙන ච සමුද්ධටඅට්ඨකථාය. ඔතරති චෙව සමෙති චාති අත්තනා උද්ධටෙහි සංසන්දනවසෙන ඔතරති, පරෙන උද්ධටෙන සමෙති. සබ්බදුබ්බලාති අසබ්බඤ්ඤුපුග්ගලස්ස දොසවාසනාය යාථාවතො අත්ථසම්පටිපත්තිඅභාවතො වුත්තං. පමාදපාඨවසෙන ආචරියවාදස්ස සුත්තානුලොමෙන අසංසන්දනාපි සියාති ආහ ‘‘ඉතරො න ගහෙතබ්බො’’ති.

සමෙන්තමෙව ගහෙතබ්බන්ති යෙ සුත්තෙන සංසන්දන්ති, එවරූපාව අත්ථා මහාපදෙසතො උද්ධරිතබ්බාති දස්සෙති තථා තථා උද්ධටඅත්ථානමෙව සුත්තානුලොමත්තා, තෙනාහ ‘‘සුත්තානුලොමතො හි සුත්තමෙව බලවතර’’න්ති. අප්පටිවත්තියන්ති අප්පටිබාහියං. කාරකසඞ්ඝසදිසන්ති පමාණත්තා සඞ්ගීතිකාරකසඞ්ඝසදිසං. බුද්ධානං ඨිතකාලසදිසන්ති ධරමානකබුද්ධසදිසන්ති අත්ථො. සකවාදී සුත්තං ගහෙත්වා කථෙතීතිආදීසු යො යථාභූතමත්ථං ගහෙත්වා කථනසීලො, සො සකවාදී. සුත්තන්ති සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හං පාළිවචනං. පරවාදීති මහාවිහාරවාසී වා හොතු අඤ්ඤනිකායවාසී වා, යො විපරීතතො අත්ථං ගහෙත්වා කථනසීලො, සොව ඉධ ‘‘පරවාදී’’ති වුත්තො. සුත්තානුලොමන්ති සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හං වා අනාරුළ්හං වා යංකිඤ්චි විපල්ලාසතො වා වඤ්චනාය වා ‘‘සඞ්ගීතිත්තයාගතමිද’’න්ති දස්සියමානං සුත්තානුලොමං. කෙචි ‘‘අඤ්ඤනිකායෙ සුත්තානුලොම’’න්ති ¶ වදන්ති, තං න යුත්තං සකවාදීපරවාදීනං උභින්නම්පි සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හසුත්තාදීනං එව ගහෙතබ්බතො. තථා හි වක්ඛති ‘‘තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හං පාළිආගතං පඤ්ඤායති, ගහෙතබ්බ’’න්තිආදි. න හි සකවාදී අඤ්ඤනිකායසුත්තාදිං පමාණතො ගණ්හාති, යෙන තෙසු සුත්තාදීසු දස්සිතෙසු තත්ථ ඨාතබ්බං භවෙය්ය, වක්ඛති ච ‘‘පරො තස්ස අකප්පියභාවසාධකං සුත්තතො බහුං කාරණඤ්ච විනිච්ඡයඤ්ච දස්සෙති…පෙ… ‘සාධූ’ති සම්පටිච්ඡිත්වා අකප්පියෙයෙව ඨාතබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45). තස්මා පරවාදිනාපි සඞ්ගීතිත්තයෙ අනාරුළ්හම්පි අනාරුළ්හමිච්චෙව දස්සීයති, කෙවලං තස්ස තස්ස සුත්තාදිනො සඞ්ගීතිත්තයෙ අනාගතස්ස කූටතා, ආගතස්ස ච බ්යඤ්ජනච්ඡායාය අඤ්ඤථා අධිප්පායයොජනා ච විසෙසො. තත්ථ ච යං කූටං, තං අපනීයති. යං අඤ්ඤථා යොජිතං, තස්ස විපරීතතාසන්දස්සනත්ථං තදඤ්ඤෙන සුත්තාදිනා සංසන්දනා කරීයති. යො පන පරවාදිනා ගහිතො අධිප්පායො සුත්තන්තාදිනා සංසන්දති, සො සකවාදිනාපි අත්තනො ගාහං විස්සජ්ජෙත්වා ගහෙතබ්බොති උභින්නම්පි සඞ්ගීතිත්තයාගතමෙව සුත්තාදිපමාණන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව කථාවත්ථුප්පකරණෙ සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානි පරවාදෙ පඤ්චාති (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; කථා. අට්ඨ. නිදානකථා) ¶ සුත්තසහස්සම්පි අධිප්පායග්ගහණනානත්තෙන සඞ්ගීතිත්තයාගතමෙව ගහිතං, න නිකායන්තරෙ කිඤ්චීති.

ඛෙපන්ති ‘‘කිං ඉමිනා’’ති පටික්ඛෙපං ඡඩ්ඩනං. ගරහන්ති ‘‘කිමෙස බාලො ජානාතී’’ති නින්දනං. සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බන්ති යස්ස සුත්තස්ස අනුලොමනතො ඉදං සුත්තානුලොමං අකාසි, තස්මිං, තදනුරූපෙ වා අඤ්ඤතරස්මිං සුත්තෙ අත්තනා ගහිතං සුත්තානුලොමං අත්ථතො සංසන්දනවසෙන ඔතාරෙතබ්බං, ‘‘ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙන ඉමස්මිං සුත්තෙ සංසන්දතී’’ති සංසන්දිත්වා දස්සෙතබ්බන්ති අත්ථො. අයන්ති සකවාදී. පරොති පරවාදී. ආචරියවාදො සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බොති යස්ස සුත්තස්ස වණ්ණනාවසෙන අයං ආචරියවාදො පවත්තො, තස්මිං, තාදිසෙ ච අඤ්ඤතරස්මිං සුත්තෙ පුබ්බාපරඅත්ථසංසන්දනවසෙන ඔතාරෙතබ්බං. ගාරය්හාචරියවාදොති පමාදලිඛිතො, භින්නලද්ධිකෙහි වා ඨපිතො, එස නයො සබ්බත්ථ.

යං කිඤ්චි කූටසුත්තං බාහිරකසුත්තාදිවචනං න ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙතුං සුත්තං සුත්තානුලොමෙ ඔතාරෙතබ්බන්තිආදි වුත්තං. ගුළ්හවෙස්සන්තරාදීනි මහාසඞ්ඝිකාදිභින්නලද්ධිකානං පකරණානි. ආදි-සද්දෙන ගුළ්හඋම්මග්ගාදීනං ගහණං ¶ . සකවාදී සුත්තං ගහෙත්වා කථෙති, පරවාදීපි සුත්තන්තිආදිනා අඤ්ඤෙපි වාදාලම්බනා වුත්තනයෙන සක්කා ඤාතුන්ති ඉධ න වුත්තා.

එවං සුත්තසුත්තානුලොමාදිමුඛෙන සාමඤ්ඤතො විවාදං දස්සෙත්වා ඉදානි විසෙසතො විවාදවත්ථුං තබ්බිනිච්ඡයමුඛෙන සුත්තාදීනඤ්ච දස්සෙතුං අථ පනායං කප්පියන්තිආදි වුත්තං. සුත්තෙ ච සුත්තානුලොමෙ චාති එත්ථ ච-කාරො විකප්පත්ථො, තෙන ආචරියවාදාදීනම්පි සඞ්ගහො, තෙනාහ ‘‘කාරණඤ්ච විනිච්ඡයඤ්ච දස්සෙතී’’ති. තත්ථ කාරණන්ති සුත්තාදිනයං නිස්සාය අත්තනොමතියා උද්ධටං හෙතුං. විනිච්ඡයන්ති අට්ඨකථාවිනිච්ඡයං. කාරණච්ඡායාති සුත්තාදීසු ‘‘කප්පිය’’න්ති ගාහස්ස, ‘‘අකප්පිය’’න්ති ගාහස්ස ච නිමිත්තභූතං කිච්ඡෙන පටිපාදනීයං අවිභූතකාරණං කාරණච්ඡායා, කාරණපතිරූපකන්ති අත්ථො. විනයඤ්හි පත්වාති ඉමස්ස විවරණං කප්පියාකප්පියවිචාරණමාගම්මාති. රුන්ධිතබ්බන්ති කප්පියසඤ්ඤාය වීතික්කමකරණං රුන්ධිතබ්බං, තංනිවාරණචිත්තං දළ්හතරං කාතබ්බං. සොතං පච්ඡින්දිතබ්බන්ති තත්ථ වීතික්කමප්පවත්ති පච්ඡින්දිතබ්බා. ගරුකභාවෙති අකප්පියභාවෙ. සුත්තවිනිච්ඡයකාරණෙහීති සුත්තෙන අට්ඨකථාවිනිච්ඡයෙන ච ලද්ධකාරණෙහි. එවන්තිආදි යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස නිගමනවචනං. අතිරෙකකාරණන්ති සුත්තාදීසු පුරිමං පුරිමං අතිරෙකකාරණං නාම, බහුකාරණං වා.

වාචුග්ගතන්ති ¶ වාචාය උග්ගතං, තත්ථ නිරන්තරං ඨිතන්ති අත්ථො. ‘‘සුත්තං නාම සකලං විනයපිටක’’න්ති වුත්තත්තා පුන සුත්තතොති තදත්ථපටිපාදකං සුත්තාභිධම්මපාළිවචනං අධිප්පෙතං. අනුබ්යඤ්ජනතොති ඉමස්ස විවරණං පරිපුච්ඡතො ච අට්ඨකථාතො චාති. තත්ථ පරිපුච්ඡාති ආචරියස්ස සන්තිකා පාළියා අත්ථසවනං. අට්ඨකථාති පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයො. තදුභයම්පි හි පාළිං අනුගන්ත්වා අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනතො ‘‘අනුබ්යඤ්ජන’’න්ති වුත්තං. විනයෙති විනයාචාරෙ, තෙනෙව වක්ඛති විනයං අවිජහන්තො අවොක්කමන්තොතිආදි. තත්ථ පතිට්ඨානං නාම සඤ්චිච්ච ආපත්තියා අනාපජ්ජනාදි හොතීති ආහ ‘‘ලජ්ජීභාවෙන පතිට්ඨිතො’’ති, තෙන ලජ්ජී හොතීති වුත්තං හොති. විනයධරස්ස ලක්ඛණෙ වත්තබ්බෙ කිං ඉමිනා ලජ්ජීභාවෙනාති ආහ අලජ්ජී හීතිආදි. තත්ථ බහුස්සුතොපීති ඉමිනා පඨමලක්ඛණසමන්නාගමං දස්සෙති. ලාභගරුතායාතිආදිනා විනයෙ ඨිතතාය අභාවෙ පඨමලක්ඛණයොගො කිච්චකරො න හොති, අථ ¶ ඛො අකිච්චකරො අනත්ථකරො එවාති දස්සෙති. සඞ්ඝභෙදස්ස පුබ්බභාගො කලහො සඞ්ඝරාජි.

විත්ථුනතීති විත්ථම්භති, නිත්ථුනති වා සන්තිට්ඨිතුං න සක්කොති, තෙනාහ යං යන්තිආදි. ආචරියපරම්පරාති ආචරියානං විනිච්ඡයපරම්පරා, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘අත්තනො මතිං පහාය…පෙ… යථා ආචරියො ච ආචරියාචරියො ච පාළිඤ්ච පරිපුච්ඡඤ්ච වදන්ති, තථා ඤාතුං වට්ටතී’’ති. න හි ආචරියානං නාමමත්තතො පරම්පරාජානනෙ පයොජනමත්ථි. පුබ්බාපරානුසන්ධිතොති පුබ්බවචනස්ස අපරවචනෙන සහ අත්ථසම්බන්ධජානනතො. අත්ථතොති පදත්ථපිණ්ඩත්ථඅධිප්පෙතත්ථාදිතො. කාරණතොති තදත්ථුපපත්තිතො. ථෙරවාදඞ්ගන්ති ථෙරවාදපටිපාටිං, තෙසං විනිච්ඡයපටිපාටින්ති අත්ථො.

ඉමෙහි ච පන තීහි ලක්ඛණෙහීති එත්ථ පඨමෙන ලක්ඛණෙන විනයස්ස සුට්ඨු උග්ගහිතභාවො වුත්තො. දුතියෙනස්ස ලජ්ජීභාවෙන චෙව අචලතාය ච පතිට්ඨිතතා. තතියෙන පාළිඅට්ඨකථාසු අනුරූපෙන අනාගතම්පි තදනුලොමතො ආචරියෙහි දින්නනයතො විනිච්ඡිනිතුං සමත්ථතා. ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මින්ති චොදනාවසෙන වීතික්කමවත්ථුස්මිං සඞ්ඝමජ්ඣෙ ඔතිණ්ණෙ. චොදකෙන චුදිතකෙන ච වුත්තෙ වත්තබ්බෙති එවං ඔතිණ්ණෙ වත්ථුං නිස්සාය චොදකෙන ‘‘දිට්ඨං සුත’’න්තිආදිනා චුදිතකෙන ‘‘අත්ථි නත්ථී’’තිආදිනා ච යං වත්තබ්බං, තස්මිං වත්තබ්බෙ වුත්තෙති අත්ථො. ථුල්ලච්චයදුබ්භාසිතානං මාතිකාය අනාගතත්තා ‘‘පඤ්චන්නං ආපත්තීන’’න්ති වුත්තං. තිකදුක්කටන්ති ‘‘අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී උජ්ඣායති වා ඛීයති වා ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදිනා (පාචි. 106 ථොකං විසදිසං) ආගතං තිකදුක්කටං. අඤ්ඤතරං වා ආපත්තින්ති ‘‘කාලෙ විකාලසඤ්ඤී ආපත්ති දුක්කටස්ස, කාලෙ වෙමතිකො ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදිකං (පාචි. 250) දුකදුක්කටං ¶ සන්ධාය වුත්තං. අන්තරාපත්තින්ති තස්මිං තස්මිං සික්ඛාපදෙ ආගතවත්ථුවීතික්කමං විනා අඤ්ඤස්මිං වත්ථුවීතික්කමෙ නිදානතො පභුති විනීතවත්ථුපරියොසානා අන්තරන්තරා වුත්තං ආපත්තිං. ඉධ පන ‘‘වත්ථුං ඔලොකෙතී’’ති විසුං ගහිතත්තා තදවසෙසා අන්තරාපත්තීති ගහිතා. පටිලාතං උක්ඛිපතීති ඉදං විසිබ්බනසික්ඛාපදෙ (පාචි. 350-351) ආගතං. තත්ථ ඩය්හමානං අලාතං අග්ගිකපාලාදිතො බහි පතිතං අවිජ්ඣාතමෙව පටිඋක්ඛිපති ¶ , පුන යථාඨානෙ ඨපෙතීති අත්ථො. විජ්ඣාතං පන පක්ඛිපන්තස්ස පාචිත්තියමෙව. අනාපත්තින්ති එත්ථ අන්තරන්තරා වුත්තා අනාපත්තිපි අත්ථි, ‘‘අනාපත්ති, භික්ඛවෙ, ඉද්ධිමස්ස ඉද්ධිවිසයෙ’’තිආදි (පාරා. 159) විය සාපි සඞ්ගය්හති.

පාරාජිකාපත්තීති න තාව වත්තබ්බන්ති ඉදං ආපන්නපුග්ගලෙන ලජ්ජීධම්මෙ ඨත්වා යථාභූතං ආවිකරණෙපි දුබ්බිනිච්ඡයං අදින්නාදානාදිං සන්ධාය වුත්තං. යං පන මෙථුනාදීසු විජානනං, තං වත්තබ්බමෙව, තෙනාහ මෙථුනධම්මවීතික්කමො හීතිආදි. යො පන අලජ්ජිතාය පටිඤ්ඤං අදත්වා වික්ඛෙපං කරොති, තස්ස ආපත්ති න සක්කා ඔළාරිකාපි විනිච්ඡිනිතුං, යාව සො යථාභූතං නාවි කරොති, සඞ්ඝස්ස ච ආපත්තිසන්දෙහො න විගච්ඡති, තාව නාසිතකොව භවිස්සති. සුඛුමාති චිත්තපරිවත්තියා සුඛුමතාය සුඛුමා. තෙනාහ ‘‘චිත්තලහුකා’’ති, චිත්තං තස්ස ලහුකන්ති අත්ථො. තෙති වීතික්කමෙ. තංවත්ථුකන්ති අදින්නාදානාදිමූලකං. යං ආචරියො භණති, තං කරොහීතිආදි සබ්බං ලජ්ජීපෙසලං කුක්කුච්චකමෙව සන්ධාය වුත්තං. යො යාථාවතො පකාසෙත්වා සුද්ධිමෙව ගවෙසති, තෙනාපි, පාරාජිකොසීති න වත්තබ්බොති අනාපත්තිකොටියාපි සඞ්කියමානත්තා වුත්තං, තෙනෙව ‘‘පාරාජිකච්ඡායා’’ති වුත්තං. සීලානි සොධෙත්වාති යස්මිං වීතික්කමෙ පාරාජිකාසඞ්කා වත්තති, තත්ථ පාරාජිකාභාවපක්ඛං ගහෙත්වා දෙසනාවුට්ඨානගාමිනීනං ආපත්තීනං සොධනවසෙන සීලානි සොධෙත්වා. ද්වත්තිංසාකාරන්ති පාකටභාවතො උපලක්ඛණවසෙන වුත්තං, යං කිඤ්චි අභිරුචිතං මනසිකාතුං වට්ටතෙව. කම්මට්ඨානං ඝටියතීති විප්පටිසාරමූලකෙන වික්ඛෙපෙන අන්තරන්තරා ඛණ්ඩං අදස්සෙත්වා පබන්ධවසෙන චිත්තෙන සඞ්ඝටියති. සඞ්ඛාරාති විපස්සනාකම්මට්ඨානවසෙන වුත්තං. සාපත්තිකස්ස හි පගුණම්පි කම්මට්ඨානං න සුට්ඨු උපට්ඨාති, පගෙව පාරාජිකස්ස. තස්ස හි විප්පටිසාරනින්නතාය චිත්තං එකග්ගං න හොති. එකස්ස පන විතක්කවික්ඛෙපාදිබහුලස්ස සුද්ධසීලස්සපි චිත්තං න සමාධියති, තං ඉධ පාරාජිකමූලකන්ති න ගහෙතබ්බං. කතපාපමූලකෙන විප්පටිසාරෙනෙවෙත්ථ චිත්තස්ස අසමාධියනං සන්ධාය ‘‘කම්මට්ඨානං න ඝටියතී’’ති වුත්තං, තෙනාහ විප්පටිසාරග්ගිනාතිආදි. අත්තනාති චිත්තෙන කරණභූතෙන පුග්ගලො කත්තා ජානාති, පච්චත්තෙ වා කරණවචනං, අත්තා සයං පජානාතීති අත්ථො.

චතුබ්බිධවිනයාදිකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

පදභාජනීයවණ්ණනා

යො ¶ ¶ විය දිස්සතීති යාදිසො, යං-සද්දත්ථෙ යථා-සද්දො වත්තතීති ආහ ‘‘යෙන වා තෙන වා යුත්තො’’ති. යෙන තෙනාති හි පදද්වයෙන අනියමතො යං-සද්දත්ථොව දස්සිතො. වාසධුරයුත්තොති විපස්සනාධුරයුත්තො. යා ජාති අස්සාති යංජාති, පුග්ගලො, සොව යංජච්චො සකත්ථෙ යපච්චයං කත්වා. ගොත්තවසෙන යෙන වා තෙන වා ගොත්තෙන යථාගොත්තො වා තථාගොත්තො වා හොතූති සම්බන්ධො. සීලෙසූති පකතීසු. අථ ඛොති ඉදං කින්තූති ඉමස්මිං අත්ථෙ. කිං වුත්තං හොතීති අත්ථො. ඉමස්මිං අත්ථෙති ඉමස්මිං පාරාජිකවිසයෙ. එසොති යථාවුත්තෙහි පකාරෙහි යුත්තො. අරියායාති ‘‘උද්දිස්ස අරියා තිට්ඨන්ති, එසා අරියානං යාචනා’’ති එවං වුත්තාය, න, ‘‘දෙහි මෙ’’ති කපණාය. ලිඞ්ගසම්පටිච්ඡනෙනාති ‘‘භික්ඛං චරිස්සාමී’’ති චිත්තාභාවෙපි භික්ඛාහාරනිස්සිතපබ්බජ්ජාලිඞ්ගස්ස සම්පටිච්ඡනෙන. කාජභත්තන්ති කාජෙහි ආනීතභත්තං. අධම්මිකායාති අධිසීලසික්ඛාදිභික්ඛුගුණාභාවතො වුත්තං, තෙනාහ ‘‘අභූතායා’’ති. ‘‘මයං භික්ඛූ’’ති වදන්තා පටිඤ්ඤාමත්තෙනෙව භික්ඛූ, න අත්ථතොති අත්ථො. ඉදඤ්ච ‘‘මයං භික්ඛූ’’ති පටිජානනස්සාපි සම්භවතො වුත්තං. ‘‘මයං භික්ඛූ’’ති අප්පටිජානන්තාපි හි භික්ඛුවොහාරනිමිත්තස්ස ලිඞ්ගස්ස ගහණෙන චෙව භික්ඛූනං දින්නපච්චයභාගග්ගහණාදිනා ච භික්ඛුපටිඤ්ඤා එව නාම හොන්ති. තථා හි වුත්තං පුග්ගලපඤ්ඤත්තිඅට්ඨකථායං –

‘‘‘අබ්රහ්මචාරී බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤො’ති අඤ්ඤෙ බ්රහ්මචාරිනො සුනිවත්ථෙ සුපාරුතෙ සුම්භකපත්තධරෙ ගාමනිගමජනපදරාජධානීසු පිණ්ඩාය චරිත්වා ජීවිකං කප්පෙන්තෙ දිස්වා සයම්පි තාදිසෙන ආකාරෙන තථා පටිපජ්ජනතො ‘අහං බ්රහ්මචාරී’ති පටිඤ්ඤං දෙන්තො විය හොති. ‘අහං භික්ඛූ’ති වත්වා උපොසථග්ගාදීනි පවිසන්තො පන බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤො හොතියෙව, තථා සඞ්ඝිකං ලාභං ගණ්හන්තො’’ති (පු. ප. අට්ඨ. 91).

තස්මා එවරූපෙහි පටිඤ්ඤාය භික්ඛූහි ගොත්රභුපරියොසානෙහි සද්ධිං සම්භොගපරිභොගො න වට්ටති, අලජ්ජීපරිභොගොව හොති. සඤ්චිච්ච ආපත්තිආපජ්ජනාදිඅලජ්ජීලක්ඛණං පන උක්කට්ඨානං භික්ඛූනං වසෙන වුත්තං සාමණෙරාදීනම්පි ¶ අලජ්ජීවොහාරදස්සනතො. ‘‘අලජ්ජීසාමණෙරෙහි හත්ථකම්මම්පි න කාරෙතබ්බ’’න්ති හි වුත්තං. යථාවිහිතපටිපත්තියං අතිට්ඨනඤ්හි සබ්බසාධාරණං අලජ්ජීලක්ඛණං. දුස්සීලා ලිඞ්ගග්ගහණතො පට්ඨාය යථාවිහිතපටිපත්තියා අභාවතො එකන්තා ලජ්ජිනොව මහාසඞ්ඝිකාදිනිකායන්තරිකා විය, ලිඞ්ගත්ථෙනකාදයො විය, ච. යාව 11 ච තෙසං භික්ඛුපටිඤ්ඤා අනුවත්තති, තාව භික්ඛු එව, තෙහි ච පරිභොගො අලජ්ජිපඅභොගොව, තෙසඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝසඤ්ඤාය දින්නං සඞ්ඝෙ දින්නං නාම හොති. වුත්තඤ්හි භගවතා –

‘‘භවිස්සන්ති ඛො පනානන්ද, අනාගතමද්ධානං ගොත්රභුනො කාසාවකණ්ඨා දුස්සීලා පාපධම්මා, තෙසු දුස්සීලෙසු සඞ්ඝං උද්දිස්ස දානං දස්සන්ති, තදාපාහං, ආනන්ද, සඞ්ඝගතං දක්ඛිණං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අප්පමෙය්යං වදාමී’’ති (ම. නි. 3.380).

භගවතො සඞ්ඝං උද්දිස්ස දින්නත්තා දක්ඛිණා අසඞ්ඛ්යෙය්යා අප්පමෙය්යා ජාතා. දුස්සීලානං දින්නත්තා නාති චෙ? න, තෙසු සඞ්ඝං උද්දිස්සාති ගොත්රභූනං පටිග්ගාහකත්තෙන පරාමට්ඨත්තා, ඉතරථා ‘‘යෙසු කෙසුචි ගහට්ඨෙසු වා පබ්බජිතෙසු වා සඞ්ඝං උද්දිස්සා’’ති වත්තබ්බතාපසඞ්ගතො, තථා ච ‘‘තදාපාහං, ආනන්දා’’ති හෙට්ඨිමකොටිදස්සනස්ස පයොජනං න සියා. තස්මා ගොත්රභූනම්පි අභාවෙ සඞ්ඝං උද්දිස්ස දානං නත්ථි, හෙට්ඨිමකොටියා තෙසුපි දින්නා සඞ්ඝගතා දක්ඛිණා අසඞ්ඛ්යෙය්යා, න තතො පරං සිජ්ඣතීති තෙපි පටිඤ්ඤාය භික්ඛු එවාති ගහෙතබ්බං.

බ්රහ්මඝොසන්ති උත්තමඝොසං, බ්රහ්මුනො ඝොසසදිසං වා ඝොසං. එහි භික්ඛූති ‘‘භික්ඛූ’’තිසම්බොධනං. සංසාරෙ භයඉක්ඛක තස්ස භයස්ස සබ්බසො විනාසනත්ථං තිසරණං, සාසනං වා එහි මනසා ‘‘තාණං ලෙණ’’න්ති පවිස උපගච්ඡ. උපගන්ත්වාපි චර බ්රහ්මචරියන්ති සාසනබ්රහ්මචරියං මග්ගබ්රහ්මචරියඤ්ච චරස්සු. භණ්ඩූති මුණ්ඩිතකෙසො. වාසීති දන්තකට්ඨාදිච්ඡෙදනවාසි. බන්ධනන්ති කායබන්ධනං. යුත්තො යොගො සමාධිපඤ්ඤාවසෙන සො යුත්තයොගො, තස්ස අට්ඨෙතෙ පරික්ඛාරාති සෙසො. සරීරෙ පටිමුක්කෙහියෙව උපලක්ඛිතොති සෙසො. ‘‘තීණි සතානී’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ‘‘තීණි සත’’න්ති වුත්තං.

තස්මාති ¶ භගවා හෙට්ඨා වුත්තං පරාමසති. හෙට්ඨා හි ‘‘අහං ඛො පන, කස්සප, ජානඤ්ඤෙව වදාමි ‘ජානාමී’ති, පස්සඤ්ඤෙව වදාමි ‘පස්සාමී’’’ති (සං. නි. 2.154) වුත්තං, තං පරාමසති, යස්මා අහං ජානං වදාමි, තස්මාති අත්ථො. ඉහාති ඉමස්මිං සාසනෙ. තිබ්බන්ති මහන්තං. පච්චුපට්ඨිතං භවිස්සතීති ථෙරාදිඋපසඞ්කමනතො පුරෙතරමෙව තෙසු යංනූන මෙ හිරොත්තප්පං උපට්ඨිතං භවිස්සතීති අත්ථො. කුසලූපසංහිතන්ති අනවජ්ජධම්මනිස්සිතං. අට්ඨිං කත්වාති අත්තානං තෙන ධම්මෙන අට්ඨිකං කත්වා, තං වා ධම්මං ‘‘එස මෙ අත්ථො’’ති අත්ථං කත්වා. ඔහිතසොතොති ධම්මෙ නිහිතසොතො. එවඤ්හි තෙ, කස්සප, සික්ඛිතබ්බන්ති ඤාණසොතඤ්ච පසාදසොතඤ්ච ඔදහිත්වා ‘‘ධම්මං සක්කච්චමෙව සුණිස්සාමී’’ති එවමෙව තයා සික්ඛිතබ්බං. සාතසහගතා ච මෙ කායගතාසතීති ¶ අසුභෙසු චෙව ආනාපානෙ ච පඨමජ්ඣානවසෙන සුඛසම්පයුත්තකායගතාසති. යං පනෙතස්ස ඔවාදස්ස සක්කච්චපටිග්ගහණං, අයමෙව ථෙරස්ස පබ්බජ්ජා ච උපසම්පදා ච අහොසි (සං. නි. අට්ඨ. 2.2.154).

උද්ධුමාතකපටිභාගාරම්මණං ඣානං උද්ධුමාතකසඤ්ඤා. කසිණාරම්මණං රූපාවචරජ්ඣානං රූපසඤ්ඤා. ඉමෙති සඤ්ඤාසීසෙන නිද්දිට්ඨා ඉමෙ ද්වෙ ඣානධම්මා. සොපාකො ච භගවතා පුට්ඨො ‘‘රූපාවචරභාවෙන එකත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති ආහ. ආරද්ධචිත්තොති ආරාධිතචිත්තො. ගරුධම්මපටිග්ගහණාදිඋපසම්පදා උපරි සයමෙව ආවි භවිස්සති.

සබ්බන්තිමෙන පරියායෙනාති සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන. ඤත්තිචතුත්ථා කම්මවාචා උපසම්පදාකම්මස්ස කාරණත්තා ඨානං, තස්ස ඨානස්ස අරහං අනුච්ඡවිකන්ති වත්ථුදොසාදිවිනිමුත්තකම්මං ‘‘ඨානාරහ’’න්ති වුත්තං වත්ථාදිදොසයුත්තස්ස කම්මස්ස සභාවතො කම්මවාචාරහත්තාභාවා. අථ වා ඨානන්ති නිබ්බානප්පත්තිහෙතුතො සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සාසනං වුච්චති, තස්ස අනුච්ඡවිකං කම්මං ඨානාරහං. යථාවිහිතලක්ඛණෙන හි කම්මෙන උපසම්පන්නොව සකලං සාසනං සමාදාය පරිපූරෙතුමරහති. තස්මා පරිසුද්ධකම්මවාචාපරියොසානං සබ්බං සඞ්ඝකිච්චං ඨානාරහං නාම, තෙනාහ ‘‘සත්ථුසාසනාරහෙනා’’ති, සීලාදිසකලසාසනපරිපුණ්ණස්ස අනුච්ඡවිකෙනාති අත්ථො. අයං ඉමස්මිං අත්ථෙති ඤත්තිචතුත්ථකම්මෙන උපසම්පන්නස්සෙව සබ්බසික්ඛාපදෙසු වුත්තත්තා කිඤ්චාපි එහිභික්ඛූපසම්පදාදීහි උපසම්පන්නානං සුද්ධසත්තානං පණ්ණත්තිවජ්ජසික්ඛාපදවීතික්කමෙපි අභබ්බතා වා දොසාභාවො වා ¶ සද්දතො පඤ්ඤායති, තථාපි අත්ථතො තෙසම්පි පණ්ණත්තිවජ්ජෙසු, ලොකවජ්ජෙසුපි වා සුරාපානාදිලහුකෙසු මග්ගුප්පත්තිතො පුබ්බෙ අසඤ්චිච්චාදිනා ආපත්තිආපජ්ජනං සිජ්ඣතියෙව. තථා හි ‘‘ද්වෙ පුග්ගලා අභබ්බා ආපත්තිං ආපජ්ජිතුං බුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච. ද්වෙ පුග්ගලා භබ්බා ආපත්තිං ආපජ්ජිතුං භික්ඛූ ච භික්ඛුනියො චා’’ති (පරි. 322) වුත්තං. ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන උපසම්පන්නොති ඉදං පන සබ්බසික්ඛාපදවීතික්කමාරහෙ සබ්බකාලිකෙ ච භික්ඛූ ගහෙත්වා යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. නිරුත්තිවසෙනාති නිබ්බචනවසෙන. අභිලාපවසෙනාති වොහාරවසෙන. ගුණවසෙනාති භික්ඛුවොහාරනිමිත්තානං ගුණානං වසෙන.

සාජීවපදභාජනීයවණ්ණනා

විවට්ටූපනිස්සයා සීලාදයො ලොකියෙහි අභිවිසිට්ඨත්තා අධිසීලාදිවොහාරෙන වුත්තාති දස්සෙතුං ¶ කතමං පනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පඤ්චඞ්ගදසඞ්ගසීලන්ති අබුද්ධුප්පාදකාලෙ සීලං සන්ධාය වුත්තං තස්ස විවට්ටූපනිස්සයත්තාභාවා. යං පන බුද්ධුප්පාදෙ රතනත්තයගුණං තථතො ඤත්වා සාසනෙ සුනිවිට්ඨසද්ධාහි උපාසකොපාසිකාහි චෙව සාමණෙරසික්ඛමානාහි ච රක්ඛියමානං පඤ්චඞ්ගඅට්ඨඞ්ගදසඞ්ගසීලං, තම්පි අධිසීලමෙව මග්ගුප්පත්තිහෙතුතො. විපස්සනාමග්ගුප්පත්තිනිමිත්තතාය හි පාතිමොක්ඛසංවරසීලං ලොකියානං සීලෙහි අධිසීලං ජාතං අධිචිත්තං විය. න හි විපස්සනාමග්ගනිමිත්තතං මුඤ්චිත්වා ලොකියචිත්තතො අධිචිත්තස්ස අඤ්ඤො කොචි විසෙසො උපලබ්භති, තදුභයඤ්ච අනාදිමතො සංසාරවට්ටස්ස අත්තාදිසාරවිරහිතතාය තිලක්ඛණබ්භාහතත්තං, ‘‘අහං මමා’’ති ආකාරෙන පවත්තඅවිජ්ජාතණ්හාදිදොසමූලකත්තඤ්ච, තංදොසමූලවිද්ධංසනසමත්ථාය සීලචිත්තබලොපත්ථද්ධාය විපස්සනාය උක්කංසෙනෙව තස්ස සංසාරවට්ටස්ස විගමඤ්ච, තදුපදෙසකස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සබ්බඤ්ඤුතාදිඅපරිමිතගුණගණයොගෙන අවිපරීතසද්ධම්මදෙසකත්තඤ්ච යාථාවතො ඤත්වා පටිපන්නෙන සමාදාය සික්ඛිතබ්බතාය විවට්ටූපනිස්සයං ජාතං, න අඤ්ඤෙන කාරණෙන, තඤ්ච විවට්ටූපනිස්සයත්තං යදි සාසනෙ පඤ්චසීලාදිස්සාපි සමානං, කිමිදං අධිසීලං න සියා. පඤ්චසීලාදිමත්තෙ ඨිතානඤ්හි අනාථපිණ්ඩිකාදීනං ගහට්ඨානම්පි මග්ගො උප්පජ්ජති. න හි අධිසීලාධිචිත්තං විනා මග්ගුප්පත්ති හොති, තඤ්ච කිඤ්චාපි කෙසඤ්චි ¶ අනුපනිස්සයතාය තස්මිං අත්තභාවෙ මග්ගුප්පත්තියා හෙතු න හොති, තථාපි භවන්තරෙ අවස්සං හොතෙවාති අධිසීලමෙව කාලං කරොන්තානං කල්යාණපුථුජ්ජනානං පාතිමොක්ඛසංවරසීලං විය, තෙනාහ බුද්ධුප්පාදෙයෙව ච පවත්තතීතිආදි. විවට්ටං පත්ථෙත්වා රක්ඛියමානම්පි පඤ්චසීලාදි බුද්ධුප්පාදෙයෙව පවත්තති. න හි තං පඤ්ඤත්තින්තිආදි පන උක්කට්ඨවසෙන සබ්බං පාතිමොක්ඛං සන්ධාය වුත්තං. තදෙකදෙසභූතම්පි හි පාණාතිපාතාදින්නාදානාදිගහට්ඨසීලම්පි. බුද්ධායෙව විනයෙ පාරාජිකසුත්තවිභඞ්ගාදීසු ආගතවසෙන සබ්බසො කායවචීද්වාරෙසු මග්ගුප්පත්තියා විබන්ධකඅජ්ඣාචාරසොතං විච්ඡින්දිත්වා මග්ගුප්පත්තියා පදට්ඨානභාවෙන පඤ්ඤපෙතුං සක්කොන්ති, න අඤ්ඤෙ. මග්ගුප්පත්තිං සන්ධාය හිස්ස අධිසීලතා වුත්තා. තෙනාහ ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරතොපි ච මග්ගඵලසම්පයුත්තමෙව සීලං අධිසීල’’න්ති. තස්සෙව හි අධිසීලන්ති අබ්යවධානෙන මග්ගාධිට්ඨානාති. ඉධ අනධිප්පෙතන්ති ඉමස්මිං පඨමපාරාජිකවිසයෙ ‘‘සික්ඛා’’ති අනධිප්පෙතං.

ලොකියඅට්ඨසමාපත්තිචිත්තානීති සාසනසභාවං අජානන්තෙහි ලොකියජනෙහි සමාපජ්ජිතබ්බානි අට්ඨ රූපාරූපජ්ඣානසම්පයුත්තචිත්තානි සන්ධාය වුත්තං. න හි මහග්ගතෙසු ලොකියලොකුත්තරභෙදො අත්ථි, යෙන ලොකියවිසෙසනං ලොකුත්තරනිවත්තනං සියා. තස්මා සාසනිකෙහි සමාපජ්ජිතබ්බමහග්ගතජ්ඣානනිවත්තනමෙව ලොකියවිසෙසනං කතං. යථා චෙත්ථ, එවං කාමාවචරානි පන අට්ඨ කුසලචිත්තානීති එත්ථාපි ලොකියවිසෙසනං කාතබ්බමෙව. අයමෙව හි අධිචිත්තතො ¶ චිත්තස්ස භෙදො, යං සාසනං අජානන්තස්ස පුග්ගලස්ස සමුප්පජ්ජනං. එවඤ්ච අබුද්ධුප්පාදෙපි සාසනසභාවං ජානන්තානං පච්චෙකබුද්ධාදීනම්පි සීලචිත්තානං අධිසීලාධිචිත්තතා සමත්ථිතා හොති. න විනා බුද්ධුප්පාදාති ඉදං පන අඤ්ඤෙසං අභිසමයහෙතුභාවෙන පච්චෙකබුද්ධබොධිසත්තාදීනං දෙසනාසාමත්ථියාභාවතො වුත්තං. ආයතිං වාසනාහෙතුං පන සීලචිත්තං තෙපි දෙසෙන්තියෙව, තඤ්ච මග්ගහෙතුතාය අධිසීලාධිචිත්තම්පි හොන්තං අප්පකතාය විප්ඵාරිකතාබාහුජඤ්ඤත්තාභාවෙන අබ්බොහාරිකන්ති ‘‘බුද්ධුප්පාදෙයෙවා’’ති අවධාරණං කතන්ති වෙදිතබ්බං. න හි තංසමාපන්නොතිආදිඅට්ඨකථාවචනෙහි ඉධ අධිචිත්තනිද්දෙසෙ, උපරි අධිපඤ්ඤානිද්දෙසෙ ච මග්ගඵලසම්පයුත්තඅධිචිත්තඅධිපඤ්ඤානමෙව පටික්ඛෙපතො ලොකියාධිචිත්තාධිපඤ්ඤානං ¶ ඉධ අධිප්පෙතතා, තං ද්වයං සමාපන්නස්සාපි මෙථුනධම්මසමාපජ්ජනසභාවො ච විඤ්ඤායති, පාළියං පන ‘‘යායං අධිසීලසික්ඛා, අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතා සික්ඛා’’ති වුත්තත්තා ලොකියාපි අධිචිත්තාධිපඤ්ඤා අනධිප්පෙතාති විඤ්ඤායති. තස්මා පාළියං අට්ඨකථායඤ්ච එවමධිප්පායො වෙදිතබ්බො – ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවිස්සාමී’’ති චිත්තෙ උප්පන්නමත්තෙ ලොකියං අධිචිත්තං අධිපඤ්ඤා ච පරිහායති, අධිසීලං පන චිත්තුප්පාදමත්තෙන න පරිහායතීති පාළියං අධිසීලසික්ඛාව වුත්තා. අට්ඨකථායං පන පටිලද්ධලොකුත්තරමග්ගස්ස භික්ඛුනො ‘‘මෙථුනං පටිසෙවිස්සාමී’’ති චිත්තම්පි න උප්පජ්ජති සබ්බසො අකුප්පධම්මත්තා, පුථුජ්ජනානං සමාපත්තිලාභීනම්පි කෙනචි කාරණෙන උප්පජ්ජති කුප්පධම්මත්තාති ඉමං විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘න හි තංසමාපන්නො’’ති ලොකුත්තරාව පටික්ඛිත්තාති වෙදිතබ්බං.

අත්ථි දින්නන්ති එත්ථ දින්නන්ති දානචෙතනා අධිප්පෙතා, තස්ස දින්නස්ස ඵලං අත්ථීති අත්ථො. එස නයො අත්ථි යිට්ඨන්ති එත්ථාපි. ආදි-සද්දෙන හුතාදීනං සඞ්ගහො. තත්ථ යිට්ඨන්ති මහායාගො සබ්බසාධාරණං මහාදානමෙව. හුතන්ති පහොනකසක්කාරො, අත්තනො වා හොතු, පරෙසං වා දස අකුසලකම්මපථා, සබ්බෙපි වා අකුසලා ධම්මා අනත්ථුප්පාදනතො න සකං කම්මං නාම, තබ්බිපරීතා කුසලා ධම්මා සකං නාම, තදුභයම්පි වා කුසලාකුසලං කම්මස්සකොම්හීතිආදිවචනතො සති සංසාරප්පවත්තියං අධිමුච්චනට්ඨෙන සත්තානං සකන්ති එවං කම්මස්සකතාය සකභාවෙ අත්තනො සන්තකතාය උප්පජ්ජනකඤාණං කම්මස්සකතඤ්ඤාණං, උපලක්ඛණමත්තඤ්චෙතං. සාසනනිස්සිතා පන සබ්බාපි වට්ටගාමිනිකුසලපඤ්ඤා කම්මස්සකතඤ්ඤාණෙ පවිට්ඨා. සාසනනිස්සිතා හි විවට්ටගාමිනී සබ්බාපි පඤ්ඤා ‘‘සච්චානුලොමිකඤාණ’’න්ති වුච්චති. සා එව ච අධිපඤ්ඤා තදවසෙසං සබ්බං කම්මස්සකතඤ්ඤාණන්ති වෙදිතබ්බං, තෙනෙව භගවා ‘‘කම්මස්සකතඤ්ඤාණං සච්චානුලොමිකඤාණං මග්ගසමඞ්ගිස්ස ඤාණං ඵලසමඞ්ගිස්ස ඤාණ’’න්ති සබ්බම්පි ඤාණචතුක්කෙයෙව සඞ්ගහෙසි. තිලක්ඛණාකාරපරිච්ඡෙදකං පන විපස්සනාඤාණන්ති ඉදං පන මග්ගස්ස ¶ ආසන්නපච්චයතාය උක්කට්ඨවසෙන වුත්තං. තදිතරාසඤ්හි රතනත්තයානුස්සරණාදිපඤ්ඤානම්පි මග්ගහෙතුතාය අධිපඤ්ඤතා සමානාවාති ගහෙතබ්බං.

සාජීවපදභාජනීයවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

පච්චක්ඛානවිභඞ්ගවණ්ණනා

දුබ්බල්යෙ ¶ ආවිකතෙති යංනූනාහං බුද්ධං පච්චක්ඛෙය්යන්තිආදිනා දුබ්බලභාවෙ පකාසිතෙ. මුඛාරුළ්හතාති ලොකජනානං සත්තට්ඨාතිආදීසු මුඛාරුළ්හඤායෙනාති අධිප්පායො. දිරත්තතිරත්තන්ති (පාචි. 52) එත්ථ යථා අන්තරන්තරා සහසෙය්යාවසෙන තිරත්තං අග්ගහෙත්වා නිරන්තරමෙව තිස්සො රත්තියො අනුපසම්පන්නෙන සද්ධිං සහසෙය්යාය අරුණුට්ඨාපනවසෙන තිරත්තග්ගහණත්ථං ‘‘දිරත්තතිරත්ත’’න්ති අබ්යවධානෙන වුත්තන්ති දිරත්තග්ගහණස්ස පයොජනම්පි සක්කා ගහෙතුං, එවමිධාපි දුබ්බල්යං අනාවිකත්වාති ඉමස්සාපි ගහණස්ස පයොජනමත්ථෙවාති දස්සෙතුං යස්මා වා සික්ඛාපච්චක්ඛානස්සාතිආදි වුත්තං.

ඉදානි දුබ්බල්යං අනාවිකත්වාති ඉමස්ස පුරිමපදස්සෙව විවරණභාවං විනාපි විසුං අත්ථසබ්භාවං දස්සෙතුං අපිචාතිආදි වුත්තං. විසෙසාවිසෙසන්ති එත්ථ යෙන වාක්යෙන දුබ්බල්යාවිකම්මමෙව හොති, න සික්ඛාපච්චක්ඛානං, තත්ථ සික්ඛාපච්චක්ඛානදුබ්බල්යාවිකම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤං විසෙසො හොති. යෙන පන වචනෙන තදුභයම්පි හොති, තත්ථ නෙවත්ථි විසෙසො අවිසෙසොපි, තං විසෙසාවිසෙසං. ‘‘කඨ කිච්ඡජීවනෙ’’ති ධාතූසු පඨිතත්තා වුත්තං ‘‘කිච්ඡජීවිකප්පත්තො’’ති. උක්කණ්ඨනඤ්හි උක්කණ්ඨා, තං ඉතො ගතොති උක්කණ්ඨිතො, කිච්ඡජීවිකං පත්තොති අත්ථො. උද්ධං ගතො කණ්ඨො එතිස්සාති උක්කණ්ඨා, අනභිරතියා වජෙ නිරුද්ධගොගණො විය ගමනමග්ගං ගවෙසන්තො පුග්ගලො උක්කණ්ඨො හොති, තං උක්කණ්ඨං. අනභිරතිං ඉතොතිපි උක්කණ්ඨිතොති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘උද්ධං කණ්ඨං කත්වා විහරමානො’’ති. සා ච උක්කණ්ඨතා වික්ඛෙපෙනෙවාති වික්ඛිත්තොතිආදි වුත්තං.

සමණභාවතොති උපසම්පදතො. භාවවිකප්පාකාරෙනාති භික්ඛුභාවතො චවිත්වා යං යං ගිහිආදිභාවං පත්තුකාමො ‘‘අහං අස්ස’’න්ති අත්තනො භවනං විකප්පෙති, තෙන තෙන ගිහිආදිආකාරෙන, අත්තනො භවනස්ස විකප්පනාකාරෙනාති අධිප්පායො.

46. පාළියං ¶ යදි පනාහන්ති අහං යදි බුද්ධං පච්චක්ඛෙය්යං, සාධු වතස්සාති අත්ථො. අපාහං, හන්දාහන්ති එත්ථාපි වුත්තනයෙනෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො. ‘‘හොති මෙ බුද්ධං පච්චක්ඛෙය්ය’’න්ති මම චිත්තං උප්පජ්ජතීති වදති.

50. න ¶ රමාමීති පබ්බජ්ජාය දුක්ඛබහුලතාය සුඛාභාවං දස්සෙති. නාභිරමාමීති පබ්බජ්ජාය විජ්ජමානෙපි අනවජ්ජසුඛෙ අත්තනො අභිරතිඅභාවං දස්සෙති.

51. තෙනෙව වචීභෙදෙනාති වචීභෙදං කත්වාපි අඤ්ඤෙන කායප්පයොගෙන විඤ්ඤාපනං නිවත්තෙති. අයං සාසනං ජහිතුකාමොතිආදිනා භාසාකොසල්ලාභාවෙන සබ්බසො පදත්ථාවබොධාභාවෙපි ‘‘අයං අත්තනො පබ්බජිතභාවං ජහිතුකාමො ඉමං වාක්යභෙදං කරොතී’’ති එත්තකං අධිප්පෙතත්ථමත්තං චෙපි සො තාව ජානාති, පච්චක්ඛානමෙව හොතීති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘එත්තකමත්තම්පි ජානාතී’’ති. පදපච්ඡාභට්ඨන්ති පදපරාවත්ති, මාගධභාසතො අවසිට්ඨා සබ්බාපි භාසා ‘‘මිලක්ඛභාසා’’ති වෙදිතබ්බා. ඛෙත්තමෙව ඔතිණ්ණන්ති සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස රුහනට්ඨානභූතං ඛෙත්තමෙව ඔතිණ්ණං.

දූතන්ති මුඛසාසනං. සාසනන්ති පණ්ණසාසනං, භිත්තිථම්භාදීසු අක්ඛරං වා ඡින්දිත්වා දස්සෙති. පච්චක්ඛාතුකාමතාචිත්තෙ ධරන්තෙයෙව වචීභෙදසමුප්පත්තිං සන්ධාය ‘‘චිත්තසම්පයුත්ත’’න්ති වුත්තං, චිත්තසමුට්ඨානන්ති අත්ථො. නියමිතානියමිතවසෙන විජානනභෙදං දස්සෙතුමාහ යදි අයමෙව ජානාතූතිආදි. අයඤ්ච විභාගො වදති විඤ්ඤාපෙතීති එත්ථ යස්ස වදති, තස්සෙව විජානනං අධිප්පෙතන්ති ඉමිනා වුත්තනයෙන ලද්ධොති දට්ඨබ්බං, න හෙත්ථ එකස්ස වදති අඤ්ඤස්ස විඤ්ඤාපෙතීති අයමත්ථො සම්භවති. ‘‘තෙසු එකස්මිං ජානන්තෙපී’’ති වුත්තත්තා ‘‘ද්වෙයෙව ජානන්තු එකො මා ජානාතූ’’ති එවං ද්වින්නම්පි ජනානං නියමෙත්වා ආරොචිතෙපි තෙසු එකස්මිම්පි ජානන්තෙ පච්චක්ඛානං හොතියෙවාති ගහෙතබ්බං. පරිසඞ්කමානොති ‘‘වාරෙස්සන්තී’’ති ආසඞ්කමානො. සමයඤ්ඤූති සාසනසඞ්කෙතඤ්ඤූ, ඉධ පන අධිප්පායමත්තජානනෙනාපි සමයඤ්ඤූ නාම හොති, තෙනාහ උක්කණ්ඨිතොතිආදි. තස්මා බුද්ධං පච්චක්ඛාමීතිආදිඛෙත්තපදානං සබ්බසො අත්ථං ඤත්වාපි සචෙ ‘‘භික්ඛුභාවතො චවිතුකාමතාය එස වදතී’’ති අධිප්පායං න ජානාති, අප්පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. අත්ථං පන අජානිත්වාපි ‘‘උක්කණ්ඨිතො වදතී’’ති තං ජානාති, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. සොතවිඤ්ඤාණවීථියා සද්දමත්තග්ගහණමෙව, අත්ථග්ගහණං පන මනොවිඤ්ඤාණවීථිපරම්පරායාති ආහ තඞ්ඛණඤ්ඤෙවාතිආදි.

53. වණ්ණපට්ඨානන්ති ¶ ¶ සත්ථුගුණවණ්ණප්පකාසකං පකරණං. උපාලිගාථාසූති උපාලිසුත්තෙ උපාලිගහපතිනා ධීරස්ස විගතමොහස්සාතිආදිනා වුත්තගාථාසු. යථාරුතන්ති පාළියං වුත්තමෙවාති අත්ථො. අනන්තබුද්ධීතිආදීනි වණ්ණපට්ඨානෙ ආගතනාමානි. ධීරන්තිආදීනි (ම. නි. 2.76) පන උපාලිගාථාසු. තත්ථ බොධි වුච්චති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, සා ජානනහෙතුත්තා පඤ්ඤාණං එතස්සාති බොධිපඤ්ඤාණො. ස්වාක්ඛාතං ධම්මන්තිආදීසු ධම්ම-සද්දො ස්වාක්ඛාතාදිපදානං ධම්මවෙවචනභාවං දස්සෙතුං වුත්තො. තස්මා ස්වාක්ඛාතං පච්චක්ඛාමීතිආදිනා වුත්තෙයෙව වෙවචනෙන පච්චක්ඛානං නාම හොති. ධම්ම-සද්දෙන සහ යොජෙත්වා වුත්තෙ පන යථාරුතවසෙන පච්චක්ඛානන්ති වෙදිතබ්බං. සුප්පටිපන්නං සඞ්ඝන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. කුසලං ධම්මන්තිආදීනිපි කුසලා ධම්මා අකුසලා ධම්මාතිආදිධම්මමෙව (ධ. ස. තිකමාතිකා 1) සන්ධාය වුත්තනාමානි, ඉතරථා අකුසලධම්මපච්චක්ඛානෙ දොසාභාවප්පසඞ්ගතොති, තෙනාහ චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සෙසූතිආදි. පඨමපාරාජිකන්තිආදිනා සික්ඛාපදානංයෙව ගහණං වෙදිතබ්බං, න ආපත්තීනං.

යස්ස මූලෙනාති යස්ස සන්තිකෙ. ආචරියවෙවචනෙසු යො උපජ්ඣං අදත්වා ආචරියොව හුත්වා පබ්බාජෙසි, තං සන්ධාය ‘‘යො මං පබ්බාජෙසී’’ති වුත්තං. තස්ස මූලෙනාති තස්ස සන්තිකෙ. ඔකල්ලකොති ඛුප්පිපාසාදිදුක්ඛාතුරානං කිසලූඛසරීරවෙසානං ගහට්ඨමනුස්සානං අධිවචනං. මොළිබද්ධොති බද්ධකෙසකලාපො ගහට්ඨො. කුමාරකොති කුමාරාවත්ථො අතිවිය දහරො සාමණෙරො. චෙල්ලකොති තතො කිඤ්චි මහන්තො. චෙටකොති මජ්ඣිමො. මොළිගල්ලොති මහාසාමණෙරො. සමණුද්දෙසොති අවිසෙසතො සාමණෙරාධිවචනං. අසුචිසඞ්කස්සරසමාචාරොති අසුචි හුත්වා ‘‘මයා කතං පරෙ ජානන්ති නු ඛො, න නු ඛො’’ති අත්තනා, ‘‘අසුකෙන නු ඛො ඉදං කත’’න්ති පරෙහි ච සඞ්කාය සරිතබ්බෙන අනුස්සරිතබ්බෙන සමාචාරෙන යුත්තො. සඤ්ජාතරාගාදිකචවරත්තා කසම්බුජාතො. කොණ්ඨොති දුස්සීලාධිවචනමෙතං.

54. තිහෙතුකපටිසන්ධිකාති අතිඛිප්පං ජානනසමත්ථෙ සන්ධාය වුත්තං, න දුහෙතුකානං තත්ථ අසම්භවතො. සභාගස්සාති පුරිසස්ස. විසභාගස්සාති මාතුගාමස්ස. පොත්ථකරූපසදිසස්සාති මත්තිකාදීහි කතරූපසදිසස්ස ¶ . ගරුමෙධස්සාති ආරම්මණෙසු ලහුප්පවත්තියා අභාවතො දන්ධගතිකතාය ගරුපඤ්ඤස්ස, මන්දපඤ්ඤස්සාති වුත්තං හොති.

ඉදානෙත්ථ සික්ඛාපච්චක්ඛානවාරස්ස පාළියං අට්ඨකථායඤ්ච වුත්තනයානං සම්පිණ්ඩනත්ථවසෙන එවං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො – තත්ථ හි සාමඤ්ඤා චවිතුකාමොතිආදීහි පදෙහි චිත්තනියමං දස්සෙති. බුද්ධන්තිආදීහි පදෙහි ඛෙත්තනියමං, පච්චක්ඛාමි ධාරෙතීති එතෙන කාලනියමං, වදතීති ¶ ඉමිනා පයොගනියමං, අලං මෙ බුද්ධෙන, කිං නු මෙ, න මමත්ථො, සුමුත්තාහන්තිආදීහි අනාමට්ඨකාලවසෙනපි පච්චක්ඛානං හොතීති දස්සෙති, විඤ්ඤාපෙතීති ඉමිනා විජානනනියමං, උම්මත්තකො සික්ඛං පච්චක්ඛාති උම්මත්තකස්ස සන්තිකෙතිආදීහි පුග්ගලනියමං, සො ච නප්පටිවිජානාතීතිආදීහි විජානනනියමාභාවෙන පච්චක්ඛානාභාවං දස්සෙති, දවායාතිආදීහි චිත්තනියමාභාවෙන, සාවෙතුකාමො න සාවෙතීති ඉමිනා පයොගනියමාභාවෙන, අවිඤ්ඤුස්ස සාවෙති විඤ්ඤුස්ස න සාවෙතීති එතෙහි යං පුග්ගලං උද්දිස්ස සාවෙති, තස්සෙව සවනෙ සීසං එති, නාඤ්ඤස්සාති. සබ්බසො වා පන න සාවෙති අප්පච්චක්ඛාතා හොති සික්ඛාති ඉදං පන චිත්තාදිනියමෙනෙව සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න අඤ්ඤථාති දස්සනත්ථං වුත්තං. තස්මා චිත්තඛෙත්තකාලපයොගපුග්ගලවිජානනවසෙන සික්ඛාය පච්චක්ඛානං ඤත්වා තදභාවෙන අප්පච්චක්ඛානං වෙදිතබ්බං.

කථං? උපසම්පන්නභාවතො චවිතුකාමතාචිත්තෙනෙව හි සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න දවා වා රවා වා භණන්තස්ස. එවං චිත්තවසෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන. තථා බුද්ධං පච්චක්ඛාමීතිආදිනා වුත්තානං බුද්ධාදීනං සබ්රහ්මචාරිපරියොසානානං චතුද්දසන්නඤ්චෙව ගිහීති මං ධාරෙහීතිආදිනා වුත්තානං ගිහිආදීනං අසක්යපුත්තියපරියොසානානං අට්ඨන්නඤ්චාති ඉමෙසං ද්වාවීසතියා ඛෙත්තපදානං යස්ස කස්සචි සවෙවචනස්ස වසෙන තෙසු යං කිඤ්චි වත්තුකාමස්ස යං කිඤ්චි වදතොපි සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති. එවං ඛෙත්තවසෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන. තත්ථ යදෙතං ‘‘පච්චක්ඛාමීති ච මං ධාරෙහීති චා’’ති වුත්තං වත්තමානකාලවචනං, යානි ච ‘‘අලං මෙ බුද්ධෙන, කිං නු මෙ බුද්ධෙන, න මමත්ථො බුද්ධෙන, සුමුත්තාහං බුද්ධෙනා’’තිආදිනා නයෙන ආඛ්යාතවසෙන කාලං අනාමසිත්වා පුරිමෙහි චුද්දසහි පදෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා වුත්තානි අලං මෙතිආදීනි චත්තාරි පදානි, තෙසංයෙව ච සවෙවචනානං වසෙන ¶ පච්චක්ඛානං හොති, න පන ‘‘පච්චක්ඛාසි’’න්ති වා, ‘‘පච්චක්ඛිස්ස’’න්ති වා, ‘‘මං ධාරෙසී’’ති වා, ‘‘මං ධාරෙස්සසී’’ති වා, ‘‘යංනූන පච්චක්ඛෙය්ය’’න්ති වාතිආදීනි අතීතානාගතපරිකප්පවචනානි භණන්තස්ස. එවං වත්තමානකාලවසෙන චෙව අනාමට්ඨකාලවසෙන ච පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන. පයොගො පන දුවිධො කායිකො වාචසිකො, තත්ථ බුද්ධං පච්චක්ඛාමීතිආදිනා නයෙන යාය කායචි භාසාය වචීභෙදං කත්වා වාචසිකපයොගෙනෙව පච්චක්ඛානං හොති, න අක්ඛරලිඛනං වා හත්ථමුද්දාදිදස්සනං වා කායපයොගං කරොන්තස්ස. එවං වාචසිකපයොගෙනෙව පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

පුග්ගලො ¶ පන දුවිධො යො ච පච්චක්ඛාති, යස්ස ච පච්චක්ඛාති, තත්ථ යො පච්චක්ඛාති, සො සචෙ උම්මත්තකඛිත්තචිත්තවෙදනට්ටානං අඤ්ඤතරො න හොති, යස්ස පන පච්චක්ඛාති, සො සචෙ මනුස්සජාතිකො හොති, න ච උම්මත්තකාදීනං අඤ්ඤතරො සම්මුඛීභූතො ච, සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති. න හි අසම්මුඛීභූතස්ස දූතෙන වා පණ්ණෙන වා ආරොචනං රුහති. එවං යථාවුත්තපුග්ගලවසෙන පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන. විජානනම්පි නියමිතානියමිතවසෙන දුවිධං. තත්ථ යස්ස යෙසං වා නියමෙත්වා ඉමස්ස ඉමෙසං වා ආරොචෙමීති වදති, සචෙ තෙ යථා පකතියා ලොකෙ මනුස්සා වචනං සුත්වා ආවජ්ජනසමයෙ ජානන්ති, එවං තස්ස වචනානන්තරමෙව ‘‘අයං උක්කණ්ඨිතො’’ති වා, ‘‘ගිහිභාවං පත්ථයතී’’ති වා යෙන කෙනචි ආකාරෙන මනුස්සජාතිකො වචනත්ථං ජානාති, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. අථ අපරභාගෙ ‘‘කිං ඉමිනා වුත්ත’’න්ති චින්තෙත්වා ජානන්ති, අඤ්ඤෙ වා ජානන්ති, අප්පච්චක්ඛාතාව හොති. අනියමෙත්වා ආරොචෙන්තස්ස පන සචෙ වුත්තනයෙන යො කොචි මනුස්සජාතිකො වචනත්ථං ජානාති, පච්චක්ඛාතා හොති සික්ඛා, එවං ජානනවසෙන පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන. ඉති ඉමෙසං වුත්තප්පකාරානං චිත්තාදීනං වසෙනෙව සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න අඤ්ඤථාති දට්ඨබ්බං.

සික්ඛාපච්චක්ඛානවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

මූලපඤ්ඤත්තිවණ්ණනා

55. ඉතො ¶ පට්ඨායාති දුට්ඨුල්ලපදතො පට්ඨාය. මෙථුනධම්මො යථා සරූපෙනෙව දුට්ඨුල්ලං, එවං දස්සනාදිදුට්ඨුල්ලධම්මපරිවාරත්තාපි දුට්ඨුල්ලන්ති දස්සෙතුං යස්මාතිආදි වුත්තං. අවස්සුතානන්ති මෙථුනරාගෙන තින්තානං. පරියුට්ඨිතානන්ති මෙථුනරාගෙන අභිභූතචිත්තානං. මෙථුන-සද්දස්ස සදිසසද්දපඅයායත්තා වුත්තං ‘‘සදිසාන’’න්ති, රත්තතාදීහි සදිසානන්ති අත්ථො. ඉදඤ්ච යෙභුය්යතො වුත්තං උභොසු අඤ්ඤතරස්ස රාගාභාවෙපි ඉතරස්ස මෙථුනසෙවනසංසිද්ධිතො. මෙථුන-සද්දො වා උභයසද්දපඅයායො, මෙථුනං යුගළං යමකං උභයන්ති හි අත්ථතො එකං, තෙනාහ ‘‘උභින්නං රත්තාන’’න්ති. ‘‘ද්වයංද්වයසමාපත්තී’’ති හි පාළියම්පි වුත්තං. නිමිත්තෙනාති භුම්මත්ථෙ කරණවචනං, ඉත්ථිනිමිත්තෙ අත්තනො නිමිත්තං පවෙසෙතීති අත්ථො. නිමිත්තං අඞ්ගජාතන්ති අත්ථතො එකං. තිලඵලන්ති සාසපමත්තං තිලබීජං අධිප්පෙතං, න කොසසහිතං ඵලන්ති ආහ ‘‘තිලබීජමත්තම්පී’’ති. අල්ලොකාසෙති සභාවෙන පිහිතස්ස නිමිත්තස්ස පකතිවාතෙන අසම්ඵුට්ඨෙ තින්තප්පදෙසෙ. තාදිසො පදෙසො ¶ සචෙපි කෙනචි වාතාදිවිකාරෙන සුක්ඛති, තථාපි අනල්ලොකාසොති උපක්කමතො පාරාජිකමෙව.

වෙමජ්ඣන්ති යථා චත්තාරි පස්සානි අඵුසන්තො පවෙසෙති, එවං කතවිවරස්ස ඉත්ථිනිමිත්තස්ස අබ්භන්තරතලං වුච්චති. පුරිසනිමිත්තෙ පන මජ්ඣන්ති අග්ගකොටිං සන්ධාය වදති. උපරීති මජ්ඣිමපබ්බෙන සමිඤ්ජිත්වා පවෙසියමානස්ස අඞ්ගජාතස්ස සමිඤ්ජිතඞ්ගුලියා මජ්ඣිමපබ්බපිට්ඨිසදිසඅග්ගකොටියෙව. හෙට්ඨා පවෙසෙන්තොති ඉත්ථිනිමිත්තස්ස හෙට්ඨාභාගෙන ඡුපියමානං පවෙසෙන්තො, යථා ඉත්ථිනිමිත්තස්ස අල්ලොකාසං හෙට්ඨිමතලං තිලබීජමත්තම්පි අත්තනො නිමිත්තෙන ඡුපති, එවං පවෙසෙන්තොති අත්ථො. ඡුපනමෙව හෙත්ථ පවෙසනං, එවං සෙසෙසුපි. මජ්ඣෙන පවෙසෙන්තොති අබ්භන්තරතලෙන ඡුපියමානං පවෙසෙන්තො, යථා අබ්භන්තරතලං ඡුපති, එවං පවෙසෙන්තොති අත්ථො. කත්ථචි අච්ඡුපන්තං පවෙසෙත්වා ආකාසගතමෙව නීහරන්තස්ස නත්ථි පාරාජිකං, දුක්කටං පන හොති ඡින්නසීසවත්ථුස්මිං (පාරා. 73) විය. මජ්ඣෙනෙව ඡුපන්තං පවෙසෙන්තොති අග්ගකොටියා ඡුපන්තං පවෙසෙන්තො. මජ්ඣිමපබ්බපිට්ඨියා සඞ්කොචෙත්වාති නිමිත්තං අත්තනො මජ්ඣිමපබ්බපිට්ඨියා ¶ සමිඤ්ජිත්වා උපරිභාගෙන ඡුපන්තං පවෙසෙන්තොපි. කිං විය? සමිඤ්ජිතඞ්ගුලි වියාති යොජනා. අථ වා මජ්ඣිමපබ්බපිට්ඨියා සමිඤ්ජිතඞ්ගුලි වියාති සම්බන්ධො, සමිඤ්ජිතඞ්ගුලිං වා මජ්ඣිමපබ්බපිට්ඨියා පවෙසෙන්තො වියාතිපි යොජෙතබ්බං. උපරිභාගෙනාති සඞ්කොචිතස්ස නිමිත්තස්ස උපරිකොටියා.

ඉදානි පුරිසනිමිත්තස්ස හෙට්ඨා වුත්තෙසු ඡසු ‘‘උපරී’’ති වුත්තස්ස ඡට්ඨස්ස ඨානස්ස වසෙන විසුං චත්තාරි පස්සානි ගහෙත්වා පුරිසනිමිත්තෙ දසට්ඨානභෙදං දස්සෙන්තො තත්ථාතිආදිමාහ. හෙට්ඨා පන අගහිතග්ගහණවසෙන ඡ ඨානානි වුත්තානි. තුලාදණ්ඩසදිසං පවෙසෙන්තස්සාපීති අසමිඤ්ජිත්වා උජුකං පවෙසෙන්තස්ස. චම්මඛීලන්ති එළකාදීනං ගීවාය විය නිමිත්තෙ ජාතං චම්මඞ්කුරං, ‘‘උණ්ණිගණ්ඩො’’තිපි වදන්ති. ‘‘උපහතකායප්පසාද’’න්ති අවත්වා නට්ඨකායප්පසාදන්ති වචනෙන උපාදින්නභාවෙ සති කෙනචි පච්චයෙන උපහතෙපි කායප්පසාදෙ උපහතින්ද්රියවත්ථුස්මිං (පාරා. 73) විය පාරාජිකමෙවාති දස්සෙති. ඉත්ථිනිමිත්තස්ස පන නට්ඨෙපි උපාදින්නභාවෙ සති මතසරීරෙ විය පාරාජිකක්ඛෙත්තතා න විජහතීති වෙදිතබ්බා. මෙථුනස්සාදෙනාති ඉදං කායසංසග්ගරාගෙ සති සඞ්ඝාදිසෙසො හොතීති වුත්තං. බීජානීති අණ්ඩානි.

මුඛං අපිධායාති පමාදෙන සමුප්පන්නම්පි හාසං බීජනියා පටිච්ඡාදනම්පි අකත්වා නිසීදනං අගාරවන්ති වුත්තං. අථ වා අපිධායාති පිදහිත්වා, බීජනියා මුඛං පටිච්ඡාදෙත්වා හසමානෙන ¶ න නිසීදිතබ්බන්ති අත්ථො. දන්තවිදංසකන්ති දන්තෙ දස්සෙත්වා. ගබ්භිතෙනාති ‘‘අයුත්තකථා’’ති සඞ්කොචං අනාපජ්ජන්තෙන, නිරවසෙසාධිප්පායකථනෙ සඤ්ජාතුස්සාහෙනාති අත්ථො.

අනුපඤ්ඤත්තිවණ්ණනා

පාරාජිකවත්ථුභූතාති යෙසං තීසු මග්ගෙසු තිලබීජමත්තම්පි නිමිත්තස්ස පවෙසොකාසො හොති, තෙ ඉත්ථිපුරිසාදිභෙදා සබ්බෙ සඞ්ගය්හන්ති, න ඉතරෙ. ඉධ පන තිරච්ඡානගතායාති-පාළිපදානුරූපතො න සබ්බාතිආදිනා ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තං. ගොනසාති සප්පවිසෙසා, යෙසං පිට්ඨීසු මහන්තමහන්තානි මණ්ඩලානි හොන්ති. කච්ඡපමණ්ඩූකානං චතුප්පදත්තෙපි ඔදකතාසාමඤ්ඤෙන ¶ අපදෙහි සහ ගහණං. මුඛසණ්ඨානන්ති ඔට්ඨචම්මසණ්ඨානං. වණසඞ්ඛෙපන්ති වණසඞ්ගහං. වණෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච ‘‘අමග්ගෙන අමග්ගං පවෙසෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 66) ඉමස්ස සුත්තස්ස වසෙන වෙදිතබ්බං. මඞ්ගුසාති නකුලා. එතමෙව හි අත්ථන්ති යො නං අජ්ඣාපජ්ජති, තං පරාජෙතීති ඉමමත්ථං වුත්තානංයෙව පාරාජිකාදිසද්දානං නිබ්බචනප්පසඞ්ගෙ ඉමිස්සා පරිවාරගාථාය පවත්තත්තා. භට්ඨොති සාසනතො පරිහීනො. නිරඞ්කතොති නිරාකතො. එතන්ති ආපත්තිරූපං පාරාජිකං. ඡින්නොති අන්තරාඛණ්ඩිතො.

පකතත්තෙහි භික්ඛූහීති එත්ථ පකතත්තා නාම පාරාජිකං අනාපන්නා අනුක්ඛිත්තා ච. කෙචි පන ‘‘පකතත්තෙහි භික්ඛූහි එකතො කත්තබ්බත්තාති අට්ඨකථායං වුත්තත්තා පකතත්තභූතෙහි අලජ්ජීහිපි සද්ධිං උපොසථාදිසඞ්ඝකම්මකරණෙ දොසො නත්ථී’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං, ඉමිනා වචනෙන තස්ස අත්ථස්ස අසිජ්ඣනතො. යදි හි සඞ්ඝකම්මං කරීයති, පකතත්තෙහෙව කරීයති, න අපකතත්තෙහීති එවං අපකතත්තෙහි සහසංවාසපටික්ඛෙපපරං ඉදං වචනං, න පන පකතත්තෙහි සබ්බෙහි අලජ්ජීආදීහි එකතො සඞ්ඝකම්මං කත්තබ්බමෙවාති. එවං සංවාසවිධානපරං පකතත්තෙසුපි සභාගාපත්තිං ආපන්නෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච අලජ්ජීහි ච සද්ධිං එකතො කම්මකරණස්ස පටික්ඛිත්තත්තා. වුත්තඤ්හි ‘‘සචෙ සබ්බො සඞ්ඝො සභාගාපත්තියා සති වුත්තවිධිං අකත්වා උපොසථං කරොති, වුත්තනයෙනෙව සබ්බො සඞ්ඝො ආපත්තිං ආපජ්ජතී’’තිආදි (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා). ‘‘යත්ථ ආමිසපරිභොගො වට්ටති, ධම්මපරිභොගොපි තත්ථ වට්ටතී’’ති අලජ්ජීහි සහ පරිභොගො ච අට්ඨකථායං පටික්ඛිත්තො එකතො කම්මකරණස්සාපි ධම්මපරිභොගත්තා. තස්මා යථා හි පාළියං පාරාජිකාපත්තිආපජ්ජනකපුග්ගලනියමත්ථං ය්වායං ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන…පෙ… උපසම්පන්නො, අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතො භික්ඛූති ඉමස්මිං වචනෙ සබ්බෙපි ඤත්තිචතුත්ථකම්මෙන උපසම්පන්නා පාරාජිකාපජ්ජනකපුග්ගලායෙවාති නියමො න සිජ්ඣති ¶ පාරාජිකානාපජ්ජනකානම්පි සෙක්ඛාදීනං සම්භවා, අථ ඛො ඤත්තිචතුත්ථකම්මෙන උපසම්පන්නෙසුයෙව පාරාජිකාපත්තිආපජ්ජනකා අලජ්ජී බාලපුථුජ්ජනා ලබ්භන්ති, න පන එහිභික්ඛුආදීසූති එවං නියමො සිජ්ඣති, එවමිධාපි පකතත්තෙසුයෙව එකතො කම්මකරණාරහා අනාපත්තිකා ලජ්ජී කුක්කුච්චකා සික්ඛාකාමා උපලබ්භන්ති ¶ , න අපකතත්තෙසූති එවමෙව නියමො සිජ්ඣති අපකතත්තානං ගණපූරණත්තාභාවෙන අසංවාසිකත්තනියමතො. අලජ්ජිනො පන ගණපූරකා හුත්වා කම්මස්ස සාධනතො අසංවාසිකෙසු න ගහිතා කත්තබ්බවිධිං අකත්වා තෙහි සහ මද්දිත්වා කම්මං කරොන්තානං ආපත්ති අලජ්ජිතා ච න විගච්ඡතීති වෙදිතබ්බං. ‘‘එකො අලජ්ජී අලජ්ජීසතම්පි කරොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.585) හි වුත්තං, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘සබ්බෙපි ලජ්ජිනො එතෙසු කම්මාදීසු සහ වසන්තී’’තිආදි. අයඤ්චත්ථො උපරි විත්ථාරතො ආවි භවිස්සති.

තථාති සීමාපරිච්ඡින්නෙහීතිආදිං පරාමසති. එකතො වන්දනභුඤ්ජනගාමප්පවෙසනවත්තාපටිවත්තකරණඋග්ගහපරිපුච්ඡාසජ්ඣායකරණාදිසාමග්ගිකිරියාවසෙන භගවතා පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදසික්ඛනං සමසික්ඛතා නාම, තඤ්ච ලජ්ජීහෙව සමං සික්ඛිතබ්බං, න අලජ්ජීහීති දස්සෙතුං ‘‘පඤ්ඤත්තං පන…පෙ… සමසික්ඛතා නාමා’’ති වුත්තං. තත්ථ අනතික්කමනවසෙන උග්ගහපරිපුච්ඡාදිවසෙන ච ලජ්ජීපුග්ගලෙහි සමං එකතො සික්ඛිතබ්බා සමසික්ඛාති සික්ඛාපදානි වුත්තානි, තාසං සමසික්ඛනං යථාවුත්තනයෙන ලජ්ජීහි සික්ඛිතබ්බභාවො සමසික්ඛතා නාමාති අධිප්පායො. යථාවුත්තෙසු එකකම්මාදීසු අලජ්ජීනං ලජ්ජිධම්මෙ අනොක්කන්තෙ ලජ්ජීහි සහ සංවාසො නත්ථි, තතො බහියෙව තෙ සන්දිස්සන්තීති ආහ සබ්බෙපි ලජ්ජිනොතිආදි.

56. යං තං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. වත්ථුමෙව න හොතීති සුවණ්ණාදීහි කතඉත්ථිරූපානං අඞ්ගජාතෙසුපි නිමිත්තවොහාරදස්සනතො තත්ථ පාරාජිකාසඞ්කානිවත්තනත්ථං වුත්තං. තෙනෙව විනීතවත්ථූසු ලෙපචිත්තාදිවත්ථූසු සඤ්ජාතකුක්කුච්චස්ස පාරාජිකෙන අනාපත්ති වුත්තා.

පඨමචතුක්කවණ්ණනා

57. අස්සාති ආඛ්යාතපදන්ති තස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘හොතී’’ති ආහ, භවෙය්යාති අත්ථො, හොතීති වුත්තං හොති. දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ ‘‘හොතී’’ති ඉදං වචනසෙසො.

58. සාදියන්තස්සෙවාති ¶ එත්ථ සාදියනං නාම සෙවෙතුකාමතාචිත්තස්ස උප්පාදනමෙවාති ආහ ‘‘පටිසෙවනචිත්තසමඞ්ගිස්සා’’ති. පටිපක්ඛන්ති අනිට්ඨං ¶ අහිතං. ‘‘භික්ඛූනං පච්චත්ථිකා භික්ඛුපච්චත්ථිකා’’ති වුත්තෙ උපරි වුච්චමානා රාජපච්චත්ථිකාදයොපි ඉධෙව පවිසන්තීති තං නිවත්තනත්ථං භික්ඛූ එව පච්චත්ථිකාති රාජපච්චත්ථිකානුරූපෙන අත්ථො දස්සිතො. තස්මිං ඛණෙති පවෙසනක්ඛණෙ. අග්ගතො හි යාව මූලා පවෙසනකිරියාය වත්තමානකාලො පවෙසනක්ඛණො නාම. පවිට්ඨකාලෙති අඞ්ගජාතස්ස යත්තකං ඨානං පවෙසනාරහං, තත්තකං අනවසෙසතො පවිට්ඨකාලෙ, පවෙසනකිරියාය නිට්ඨිතක්ඛණෙති අත්ථො. එවං පවිට්ඨස්ස උද්ධරණාරම්භතො අන්තරා ඨිතකාලෙ ඨිතං අඞ්ගජාතං, තස්ස ඨිති වා ඨිතං නාම, අට්ඨකථායං පන මාතුගාමස්ස සුක්කවිස්සට්ඨිං පත්වා සබ්බථා වායාමතො ඔරමිත්වා ඨිතකාලං සන්ධාය ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨිසමයෙ’’ති වුත්තං, තදුභයම්පි ඨිතමෙවාති ගහෙතබ්බං. උද්ධරණං නාම යාව අග්ගා නීහරණකිරියාය වත්තමානකාලොති ආහ ‘‘නීහරණකාලෙ පටිසෙවනචිත්තං උපට්ඨාපෙතී’’ති.

එත්ථ ච යස්මා පරෙහි උපක්කමියමානස්ස අඞ්ගජාතාදිකායචලනස්ස විජ්ජමානත්තා සෙවනචිත්තෙ උපට්ඨිතමත්තෙ තස්මිං ඛණෙ චිත්තජරූපෙන සඤ්ජායමානං අඞ්ගජාතාදිචලනං ඉමිනා සෙවනචිත්තෙන උප්පාදිතමෙව හොති. අපිච සෙවනචිත්තෙ උප්පන්නෙ පරෙහි අනුපක්කමියමානස්සාපි අඞ්ගජාතෙ චලනං හොතෙව, තඤ්ච තෙන කතං නාම හොති, තස්මා කායචිත්තතො සමුට්ඨිතං පාරාජිකාපත්තිං සො ආපජ්ජතියෙව උබ්භජාණුමණ්ඩලිකා (පාචි. 657-658) විය. තත්ථාපි හි ‘‘අධක්ඛකං උබ්භජාණුමණ්ඩලං ආමසනං වා…පෙ… පටිපීළනං වා සාදියෙය්යා’’ති (පාචි. 657) සාදියනමත්තෙයෙව ආපත්ති වුත්තා, භික්ඛුනො කායසංසග්ගෙ පන ‘‘කායසංසග්ගං සමාපජ්ජෙය්යා’’ති (පාරා. 270) අත්තනො උපක්කමස්ස ආපත්තිනිමිත්තභාවෙන වුත්තත්තා ඉත්ථියා ඵුසියමානස්ස කායසංසග්ගරාගෙ ච ඉත්ථියා සඤ්ජනිතකායචලනෙ ච විජ්ජමානෙපි අත්තනො පයොගාභාවෙන අනාපත්තියෙව වුත්තාති ගහෙතබ්බං. කෙචි පන ‘‘පඨමසඞ්ඝාදිසෙසවිසයෙපි පරෙහි බලක්කාරෙන හත්ථාදීහි උපක්කමියමානස්ස මොචනස්සාදො ච උප්පජ්ජති, තෙන ච අසුචිම්හි මුත්තෙ සඞ්ඝාදිසෙසො, අමුත්තෙ ථුල්ලච්චයං එවා’’ති වදන්ති. අඞ්ගාරකාසුන්ති අඞ්ගාරරාසිං, අඞ්ගාරපුණ්ණාවාටං වා. ඉත්ථියා උපක්කමියමානෙ අසාදියනං නාම න සබ්බෙසං විසයොති ¶ ආහ ඉමඤ්හීතිආදි. එකාදසහි අග්ගීහීති රාගදොසමොහජාතිජරාමරණසොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසසඞ්ඛාතෙහි එකාදසග්ගීහි. අස්සාති අසාදියන්තස්ස. චතුක්කං නීහරිත්වා ඨපෙසීති එත්ථ එකපුග්ගලවිසයතාය එකොපි අනාපත්තිවාරො පවෙසනපවිට්ඨඨිතඋද්ධරණසඞ්ඛආතානං චතුන්නං පදානං වසෙන ‘‘චතුක්ක’’න්ති වුත්තො. පඨමචතුක්කකථාති එත්ථ පන අනාපත්තිවාරෙන සද්ධිං පඤ්චන්නං වාරානං වුත්තනයෙන ‘‘පඤ්ච චතුක්කා’’ති වත්තබ්බෙපි එකමග්ගවිසයතාය ¶ තෙසං එකත්තං ආරොපෙත්වා පඨමචතුක්කතා වුත්තා. තෙනෙව වක්ඛති තිණ්ණං මග්ගානං වසෙන තීණි සුද්ධිකචතුක්කානීතිආදි.

එකූනසත්තතිද්විසතචතුක්කකථාවණ්ණනා

59-60. මත්තන්ති සුරාදීහි මත්තං. අක්ඛායිතනිමිත්තා ඉධ උත්තරපදලොපෙන අක්ඛායිතසද්දෙන වුත්තාති ආහ ‘‘අක්ඛායිතනිමිත්ත’’න්ති. ජාගරන්තින්තිආදි විසෙසනරහිතත්තා ‘‘සුද්ධිකචතුක්කානී’’ති වුත්තං. සමානාචරියකාථෙරාති එකාචරියස්ස උද්දෙසන්තෙවාසිකා. ගඞ්ගාය අපරභාගො අපරගඞ්ගං. වතරෙති ගරහත්ථෙ නිපාතො. එවං විනයගරුකානන්ති ඉමිනා උපරි උපතිස්සත්ථෙරෙන වුච්චමානවිනිච්ඡයස්ස ගරුකරණීයතාය කාරණං වුත්තං. සබ්බං පරියාදියිත්වාති සබ්බං පාරාජිකඛෙත්තං අනවසෙසතො ගහෙත්වා. යදි හි සාවසෙසං කත්වා පඤ්ඤපෙය්ය, අලජ්ජීනං තත්ථ ලෙසෙන අජ්ඣාචාරසොතො පවත්තතීති ආහ ‘‘සොතං ඡින්දිත්වා’’ති. සහසෙය්යාදිපණ්ණත්තිවජ්ජසික්ඛාපදෙසුයෙව (පාචි. 49-51) සාවසෙසං කත්වාපි පඤ්ඤාපනං සම්භවති, න ලොකවජ්ජෙසූති ආහ ඉදඤ්හීතිආදි. සහසෙය්යසික්ඛාපදෙ හි (පාචි. 49 ආදයො) කිඤ්චාපි යෙභුය්යච්ඡන්නෙ යෙභුය්යපරිච්ඡන්නෙ හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදතො පාචිත්තියං දස්සිතං, උපඩ්ඪච්ඡන්නෙ උපඩ්ඪපරිච්ඡන්නෙ දුක්කටං, තථාපි සාවසෙසත්තා පඤ්ඤත්තියා යෙභුය්යච්ඡන්නඋපඩ්ඪපරිච්ඡන්නාදීසුපි අට්ඨකථායං පාචිත්තියමෙව දස්සිතං. ඉධ පන නිරවසෙසත්තා පඤ්ඤත්තියා භගවතා දස්සිතං යෙභුය්යෙන අක්ඛායිතනිමිත්තතො හෙට්ඨා පාරාජිකක්ඛෙත්තං නත්ථි, ථුල්ලච්චයාදිමෙව තත්ථ ලබ්භති.

උපතිස්සත්ථෙරෙන වුත්තස්සෙව විනිච්ඡයස්ස අඤ්ඤම්පි උපත්ථම්භකාරණං දස්සෙන්තො අපිචාතිආදිමාහ. නිමිත්තෙ අප්පමත්තිකාපි මංසරාජි සචෙ අවසිට්ඨා ¶ හොති, තං යෙභුය්යක්ඛායිතමෙව හොති, තතො පරං පන සබ්බසො ඛායිතෙ නිමිත්තෙ දුක්කටමෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තතො පරං ථුල්ලච්චයං නත්ථී’’ති. කෙචි පනෙත්ථ වච්චමග්ගාදිං චත්තාරො කොට්ඨාසෙ කත්වා ‘‘තෙසු ද්වෙ කොට්ඨාසෙ අතික්කම්ම යාව තතියකොට්ඨාසස්ස පරියොසානා ඛායිතං යෙභුය්යක්ඛායිතං නාම, තතො පරං ථුල්ලච්චයං නත්ථි, යාව චතුත්ථකොට්ඨාසස්ස පරියොසානා ඛායිතං, තම්පි දුක්කටවත්ථුයෙවා’’ති ච වදන්ති, තං න යුත්තං. මතසරීරස්මිංයෙව වෙදිතබ්බන්ති මතං යෙභුය්යෙන අක්ඛායිතන්තිආදිවචනතො වුත්තං. යදිපි නිමිත්තන්තිආදි ජීවමානකසරීරමෙව සන්ධාය වුත්තං තස්සෙව අධිකතත්තා. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා) ‘‘ජීවමානකසරීරස්ස වුත්තප්පකාරෙ මග්ගෙ සචෙපි තචාදීනි අනවසෙසෙත්වා සබ්බසො ඡින්නෙ’’තිආදි ¶ වුත්තං. සබ්බසො ඛායිතන්ති නිමිත්තමංසං සබ්බං ඡින්නන්ති අත්ථො. නිමිත්තසණ්ඨානන්ති ඡින්නමංසස්ස අන්තො යාව මුත්තවත්ථිකොසා ඡිද්දාකාරො අබ්භන්තරඡවිචම්මමත්තො ඉත්ථිනිමිත්තාකාරො, තෙනාහ ‘‘පවෙසනං ජායතී’’ති. නිමිත්තසණ්ඨානං පන අනවසෙසෙත්වාති පවෙසනාරහඡිද්දාකාරෙන ඨිතඅබ්භන්තරමංසාදිං අනවසෙසෙත්වා. එතෙන යාව පවෙසො ලබ්භති, තාව මග්ගොයෙවාති දස්සෙති. නිමිත්තතො පතිතාය මංසපෙසියාති ඉදං නිමිත්තසණ්ඨානවිරහිතං අබ්භන්තරමංසඛණ්ඩං සන්ධාය වුත්තං. නිමිත්තසණ්ඨානං අකොපෙත්වා සමන්තතො ඡින්දිත්වා උද්ධටමංසපෙසියා පන මතසරීරෙ යෙභුය්යෙන අක්ඛායිතනිමිත්තෙ විය උපක්කමන්තස්ස පාරාජිකමෙව.

එවං ජීවමානකමනුස්සසරීරෙ ලබ්භමානවිසෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි මතසරීරෙ දස්සෙතුං මතසරීරෙ පනාතිආදිමාහ. වත්ථිකොසෙසූති පුරිසානං අඞ්ගජාතකොසචම්මෙසු. ‘‘නවද්වාරො මහාවණො’’තිආදි (මි. ප. 2.6.1) වචනතො මනුස්සානං අක්ඛිනාසාදීනි වණසඞ්ඛෙපෙන ථුල්ලච්චයක්ඛෙත්තානීති තෙසුපි ථුල්ලච්චයං වුත්තං, එවං මනුස්සානං මතසරීරෙපි, තෙනාහ මතෙ අල්ලසරීරෙතිආදි. තත්ථ අල්ලසරීරෙති අකුථිතං සන්ධාය වුත්තං. පාරාජිකක්ඛෙත්තෙති යෙභුය්යෙන අක්ඛායිතම්පි සන්ධාය වුත්තං. ථුල්ලච්චයක්ඛෙත්තෙති උපඩ්ඪක්ඛායිතාදිම්පි සන්ධාය වුත්තං. එත්ථ ච අක්ඛිනාසාදිථුල්ලච්චයක්ඛෙත්තෙසු යෙභුය්යෙන අක්ඛායිතෙසුපි ථුල්ලච්චයං, උපඩ්ඪක්ඛායිතාදීසු දුක්කටන්ති වෙදිතබ්බං. සබ්බෙසම්පීති යථාවුත්තහත්ථිආදීහි අඤ්ඤෙසං තිරච්ඡානානං ¶ සඞ්ගණ්හනත්ථං වුත්තං. තිරච්ඡානගතානං අක්ඛිකණ්ණවණෙසු දුක්කටං පන අට්ඨකථාප්පමාණෙන ගහෙතබ්බං, ‘‘අමග්ගෙන අමග්ගං පවෙසෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 66) හි සාමඤ්ඤතො වුත්තං, න පන මනුස්සානන්ති විසෙසෙත්වා. යදි හි මනුස්සානඤ්ඤෙව වණෙසු ථුල්ලච්චයං සියා, හත්ථිඅස්සාදීනං නාසවත්ථිකොසෙසුපි පටඞ්ගමුඛමණ්ඩූකස්ස මුඛසණ්ඨානෙපි ච වණසඞ්ඛෙපතො ථුල්ලච්චයං න වත්තබ්බං සියා, වුත්තඤ්ච. තස්මා අට්ඨකථාචරියා එවෙත්ථ පමාණං. මතානං තිරච්ඡානගතානන්ති මතකෙන සම්බන්ධො.

මෙථුනරාගෙන වත්ථිකොසං පවෙසෙන්තස්ස ථුල්ලච්චයං වුත්තන්ති ආහ ‘‘වත්ථිකොසං අප්පවෙසෙන්තො’’ති. මෙථුනරාගො ච නාම කායසංසග්ගරාගං මොචනස්සාදඤ්ච මුඤ්චිත්වා විසුං ද්වයංද්වයසමාපත්තියා රාගො, සො ච පුරිසාදීසුපි උප්පජ්ජති, තෙන ච අපාරාජිකක්ඛෙත්තෙ ඉත්ථිසරීරෙපි උපක්කමන්තස්ස අසුචිම්හි මුත්තෙපි සඞ්ඝාදිසෙසො න හොති, ඛෙත්තානුරූපං ථුල්ලච්චයදුක්කටමෙව හොතීති වෙදිතබ්බං. අප්පවෙසෙන්තොති ඉමිනා තීසු මග්ගෙසු පවෙසනාධිප්පායෙ අසතිපි මෙථුනරාගෙන බහි ඝට්ටනං සම්භවතීති දස්සෙති, තෙනෙව ථුල්ලච්චයං වුත්තං, ඉතරථා පවෙසනාධිප්පායෙන ¶ බහි ඡුපන්තස්ස මෙථුනස්ස පුබ්බපයොගත්තා දුක්කටමෙව වත්තබ්බං සියා. නිමිත්තෙන නිමිත්තං ඡුපති ථුල්ලච්චයන්ති ඉදඤ්ච ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, රත්තචිත්තෙන අඞ්ගජාතං ඡුපිතබ්බං, යො ඡුපෙය්ය, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (මහාව. 252) ඉමස්ස චම්මක්ඛන්ධකෙ ආගතස්ස සුත්තස්ස වසෙන වුත්තං. තත්ථ ච කෙසඤ්චි අඤ්ඤථාපි අත්ථවිකප්පස්ස බීජං දස්සෙන්තො මහාඅට්ඨකථායං පනාතිආදිමාහ. මුඛෙනෙව ඡුපනං සන්ධායාති ඔට්ඨජිව්හාදිමුඛාවයවෙන ඡුපනං සන්ධාය. ඔළාරිකත්තාති අජ්ඣාචාරස්ස ථුල්ලත්තා. තං සන්ධායභාසිතන්ති තං යථාවුත්තසුත්තං. සුත්තඤ්හි අජ්ඣාචාරං සන්ධාය පටිච්ච වුත්තත්තා ‘‘සන්ධායභාසිත’’න්ති වුච්චති. සුට්ඨුසල්ලක්ඛෙත්වාති පිට්ඨිං අභිරුහන්තානං අඞ්ගජාතමුඛෙනෙව නිමිත්තඡුපනස්ස සම්භවං මෙථුනරාගීනඤ්ච අඞ්ගජාතෙන ඡුපනස්සෙව අනුරූපතඤ්ච සුත්තෙ ච ‘‘මුඛෙනා’’ති අවුත්තතඤ්ච අඤ්ඤඤ්ච නයං යථාබලං සුට්ඨු සල්ලක්ඛෙත්වාති අත්ථො. සඞ්ඝාදිසෙසොති මනුස්සිත්ථිං සන්ධාය වුත්තං. පස්සාවමග්ගන්ති ඉදං චම්මක්ඛන්ධකෙ නිදානවසෙන වුත්තං. ඉතරමග්ගද්වයං පන නිමිත්තමුඛෙන ඡුපන්තස්ස වණසඞ්ඛෙපෙන ථුල්ලච්චයමෙව. වුත්තනයෙනෙවාති මෙථුනරාගෙනෙව. නිමිත්තමුඛෙන පන විනා මෙථුනරාගෙන මනුස්සිත්ථියා වා තිරච්ඡානගතිත්ථියා වා පස්සාවමග්ගං ¶ පකතිමුඛෙන ඡුපන්තස්ස දුක්කටමෙව පකතිමුඛෙන පකතිමුඛඡුපනෙ විය, ඉතරථා තත්ථාපි ථුල්ලච්චයෙන භවිතබ්බං, තඤ්ච න යුත්තං ඛන්ධකසුත්තෙපි තථා අවුත්තත්තා. කායසංසග්ගරාගෙන දුක්කටන්ති නිමිත්තමුඛෙන වා පකතිමුඛාදිං ඉතරකායෙන වා කායසංසග්ගරාගෙන ඡුපන්තස්ස දුක්කටමෙව.

එත්ථ ච කායසංසග්ගරාගෙන බහිනිමිත්තෙ උපක්කමතො අජානන්තස්සෙව අඞ්ගජාතං යදි පාරාජිකක්ඛෙත්තං ඡුපති, තත්ථ කිං හොතීති? කෙචි තාව ‘‘මෙථුනරාගස්ස අභාවා මනුස්සිත්ථියා සඞ්ඝාදිසෙසො, සෙසෙසු වත්ථුවසෙන ථුල්ලච්චයදුක්කටානී’’ති වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘‘පවෙසනක්ඛණෙ ඵස්සස්ස සාදියනසම්භවතො බලක්කාරෙන උපක්කමනක්ඛණෙ විය පාරාජිකමෙවා’’ති වදන්ති, ඉදමෙව යුත්තතරං. මග්ගත්තයතො හි අඤ්ඤස්මිං පදෙසෙයෙව කායසංසග්ගාදිරාගභෙදතො ආපත්තිභෙදො ලබ්භති, න මග්ගත්තයෙ. තත්ථ පන යෙන කෙනචි ආකාරෙන ඵස්සස්ස සාදියනක්ඛණෙ පාරාජිකමෙව, තෙනෙව පරොපක්කමෙන පවෙසනාදීසු රාගභෙදං අනුද්ධරිත්වා සාදියනමත්තෙන පාරාජිකං වුත්තං.

සන්ථතචතුක්කභෙදකථාවණ්ණනා

61-2. පටිපන්නකස්සාති ආරද්ධවිපස්සකස්ස. උපාදින්නකන්ති කායින්ද්රියං සන්ධාය වුත්තං. උපාදින්නකෙන ඵුසතීති උපාදින්නකසරීරෙන ඵුසීයතීති කම්මසාධනෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො. අථ වා එවං ¶ කරොන්තො භික්ඛු කිඤ්චි උපාදින්නකං උපාදින්නකෙන න ඵුසතීති අත්ථො. ලෙසං ඔඩ්ඩෙස්සන්තීති ලෙසං ඨපෙස්සන්ති, පරිකප්පෙස්සන්තීති අත්ථො. සන්ථතාදිභෙදෙහි භින්දිත්වාති සන්ථතාදිවිසෙසනෙහි විසෙසෙත්වා. සන්ථතායාති සමුදායෙ එකදෙසවොහාරො දඩ්ඪස්ස පටස්ස ඡිද්දන්තිආදීසු විය. යථා හි පටස්ස එකදෙසොව වත්ථතො දඩ්ඪොති වුච්චති, තං එකදෙසවොහාරං සමුදායෙ පටෙ උපචාරතො ආරොපෙත්වා පුන තං සමුදායං දඩ්ඪප්පදෙසසඞ්ඛාතඡිද්දසම්බන්ධීභාවෙන ‘‘දඩ්ඪස්ස පටස්ස ඡිද්ද’’න්ති වොහරන්ති, එවමිධාපි ඉත්ථියා මග්ගප්පදෙසවොහාරං සමුදායභූතාය ඉත්ථියා ආරොපෙත්වා පුන තං ඉත්ථිං සන්ථතමග්ගසම්බන්ධිනිං කත්වා සන්ථතාය ඉත්ථියා වච්චමග්ගෙනාතිආදි වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.61-62) පනෙත්ථ ‘‘එකදෙසෙ සමුදායවොහාරො’’ති වුත්තං, තං න ¶ යුත්තං අවයවවොහාරෙන සමුදායස්සෙව පතීයමානත්තා. ඉතරථා හි සන්ථතාය වච්චමග්ගෙනාති ඉත්ථිලිඞ්ගතා මග්ගසම්බන්ධිතා ච න සියා, එකදෙසෙ සමුදායොපචාරස්ස පන එකදෙසොව අත්ථො සාඛාය ඡිජ්ජමානාය රුක්ඛො ඡිජ්ජතීතිආදීසු විය.

වත්ථාදීනි මග්ගස්ස අන්තො අප්පවෙසෙත්වා බහියෙව වෙඨනං සන්ධාය ‘‘පලිවෙඨෙත්වා’’ති වුත්තං. සමුදායෙ අවයවූපචාරෙනෙව භික්ඛුපි සන්ථතො නාමාතිආදි වුත්තං. යත්තකෙ පවිට්ඨෙති තිලබීජමත්තෙ පවිට්ඨෙ. අක්ඛිනාසාදීනං සන්ථතත්තෙපි යථාවත්ථුකමෙවාති ආහ ථුල්ලච්චයක්ඛෙත්තෙ ථුල්ලච්චයන්තිආදි. ඛාණුං ඝට්ටෙන්තස්ස දුක්කටන්ති ඉත්ථිනිමිත්තස්ස අන්තො ඛාණුං පවෙසෙත්වා සමතලං, අතිරිත්තං වා ඨිතං ඛාණුං සචෙ ඝට්ටෙති, ඝට්ටෙන්තස්ස දුක්කටං පවෙසාභාවතො. සචෙ පන ඊසකං අන්තො අල්ලොකාසෙ පවෙසෙත්වා ඨිතං අනුපාදින්නමෙව ඛාණුසීසං අඞ්ගජාතෙන ඡුපති, පාරාජිකමෙව. තස්ස තලන්ති වෙළුනළාදිකස්ස අන්තොතලං. බහිද්ධා ඛාණුකෙති අන්තො පවෙසිතවෙළුපබ්බාදිකස්ස බහි නික්ඛන්තසීසං සන්ධාය වුත්තං. යථා ච ඉත්ථිනිමිත්තෙතිආදීසු යථා ඉත්ථියා පස්සාවමග්ගෙ ඛාණුං කත්වා ඝට්ටනාදිකං වුත්තං, එවං සබ්බත්ථ වච්චමග්ගාදීසුපි ලක්ඛණං වෙදිතබ්බන්ති අත්ථො.

රාජපච්චත්ථිකාදිචතුක්කභෙදකථාවණ්ණනා

65. කෙරාටිකාති වඤ්චකා. පඨමං ඉත්ථිධුත්තමෙව දස්සෙත්වා ඉදානි ඉතරධුත්තෙපි සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘ඉත්ථිධුත්තසුරාධුත්තාදයො වා’’ති වුත්තං.

ආපත්තානාපත්තිවාරවණ්ණනා

66. පටිඤ්ඤාතකරණං ¶ නත්ථි සෙවෙතුකාමතා මග්ගෙන මග්ගප්පටිපත්තීති ද්වින්නං අඞ්ගානං සිද්ධත්තා. දූසිතස්ස පන මග්ගෙන මග්ගප්පටිපත්ති එවමෙකං අඞ්ගං සිද්ධං, සෙවෙතුකාමතාසඞ්ඛාතං සාදියනං අසිද්ධං. තස්මා සො පුච්ඡිත්වා ‘‘සාදියි’’න්ති වුත්තපටිඤ්ඤාය නාසෙතබ්බො. තත්ථෙවාති වෙසාලියං මහාවනෙ එව. සබ්බඞ්ගගතන්ති සබ්බකායගතං. ‘‘ලොහිතං වියා’’ති වුත්තත්තා කෙසාදීනං විනිමුත්තට්ඨානෙ සබ්බත්ථාති ගහෙතබ්බං. නිච්චමෙව උම්මත්තකො හොතීති ¶ යස්ස පිත්තකොසතො පිත්තං චලිත්වා සබ්බදා බහි නික්ඛන්තං හොති, තං සන්ධාය වුත්තං. යස්ස පන පිත්තං චලිත්වා පිත්තකොසෙයෙව ඨිතං හොති, කදාචි වා නික්ඛන්තං පුන නික්ඛමති, සොපි අන්තරන්තරා සඤ්ඤං පටිලභති භෙසජ්ජෙන ච පකතිආරොග්යං පටිලභතීති වෙදිතබ්බං.

පදභාජනීයවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා

පකිණ්ණකන්ති වොමිස්සකනයං. සමුට්ඨානන්ති උප්පත්තිකාරණං. කිරියාතිආදි නිදස්සනමත්තං අකිරියාදීනම්පි සඞ්ගහතො. වෙදනාය සහ කුසලඤ්ච වෙදිතබ්බන්ති යොජෙතබ්බං. සබ්බසඞ්ගාහකවසෙනාති සබ්බෙසං සික්ඛාපදානං සඞ්ගාහකවසෙන ‘‘කායො වාචා කායවාචා කායචිත්තං වාචාචිත්තං කායවාචාචිත්ත’’න්ති එවං වුත්තානි ඡ ආපත්තිසමුට්ඨානානි. සමුට්ඨානාදයො හි ආපත්තියා එව හොන්ති, න සික්ඛාපදස්ස. තංතංසික්ඛාපදස්ස නියතආපත්තියා එව ගහණත්ථං පන සික්ඛාපදසීසෙන සමුට්ඨානාදීනං කථනං. එවඤ්හි ආපත්තිවිසෙසො පඤ්ඤායති ආපත්ති-සද්දස්ස සබ්බාපත්තිසාධාරණත්තා, ඉමෙසු පන ඡසු සමුට්ඨානෙසු පුරිමානි තීණි අචිත්තකානි, පච්ඡිමානි සචිත්තකානි. සමාසතො තං ඉමං පකිණ්ණකං විදිත්වා වෙදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. ඡ සමුට්ඨානානි එතස්සාති ඡසමුට්ඨානං. එවං සෙසෙසුපි.

අත්ථි කථිනසමුට්ඨානන්තිආදි සමුට්ඨානසීසවසෙන ද්විසමුට්ඨානඑකසමුට්ඨානානං දස්සනං. තෙරස හි සමුට්ඨානසීසානි පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානං අදින්නාදානසමුට්ඨානං සඤ්චරිත්තසමුට්ඨානං සමනුභාසනසමුට්ඨානං කථිනසමුට්ඨානං එළකලොමසමුට්ඨානං පදසොධම්මසමුට්ඨානං අද්ධානසමුට්ඨානං ථෙය්යසත්ථසමුට්ඨානං ධම්මදෙසනාසමුට්ඨානං භූතාරොචනසමුට්ඨානං චොරීවුට්ඨාපනසමුට්ඨානං අනනුඤ්ඤාතසමඋට්ඨානන්ති. තත්ථ අත්ථි ඡසමුට්ඨානන්ති ඉමිනා සඤ්චරිත්තසමුට්ඨානං වුත්තං, පඤ්චසමුට්ඨානස්ස අභාවතො ¶ ‘‘අත්ථි පඤ්චසමුට්ඨාන’’න්ති අවත්වා ‘‘අත්ථි චතුසමුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං, ඉමිනා ච අද්ධානසමුට්ඨානං අනනුඤ්ඤාතසමුට්ඨානඤ්ච සඞ්ගහිතං. යඤ්හි පඨමතතියචතුත්ථඡට්ඨෙහි සමුට්ඨානෙහි සමුට්ඨාති ¶ , ඉදං අද්ධානසමුට්ඨානං. යං පන දුතියතතියපඤ්චමඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං අනනුඤ්ඤාතසමුට්ඨානං. අත්ථි තිසමුට්ඨානන්ති ඉමිනා අදින්නාදානසමුට්ඨානං භූතාරොචනසමුට්ඨානඤ්ච සඞ්ගහිතං. යඤ්හි සචිත්තකෙහි තීහි සමුට්ඨාති, ඉදං අදින්නාදානසමුට්ඨානං. යං පන අචිත්තකෙහි තීහි සමුට්ඨාති, ඉදං භූතාරොචනසමුට්ඨානං. අත්ථි කථිනසමුට්ඨානන්තිආදිනා පන අවසෙසසමඋට්ඨානසීසවසෙන ද්විසමුට්ඨානං එකසමුට්ඨානඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ හි යං තතියඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං කථිනසමුට්ඨානං නාම. යං පන පඨමචතුත්ථෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං එළකලොමසමුට්ඨානං. යං ඡට්ඨෙනෙව සමුට්ඨාති, ඉදං ධුරනික්ඛෙපසමුට්ඨානං, ‘‘සමනුභාසනසමඋට්ඨාන’’න්තිපි තස්සෙව නාමං. ඉති සරූපෙන අට්ඨ ආපත්තිසීසානි දස්සිතානි. ආදිසද්දෙන පනෙත්ථ අවසෙසානි පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානපදසොධම්මථෙය්යසත්ථධම්මදෙසනාචොරීවුට්ඨාපනසමුට්ඨානානි පඤ්චපි සමුට්ඨානසීසානි සඞ්ගහිතානි. තත්ථ යං කායචිත්තතො සමුට්ඨාති, ඉදං පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානං. යං දුතියපඤ්චමෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං පදසොධම්මසමුට්ඨානං. යං චතුත්ථඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං ථෙය්යසත්ථසමුට්ඨානං. යං පඤ්චමෙනෙව සමුට්ඨාති, ඉදං ධම්මදෙසනාසමඋට්ඨානං. යං පඤ්චමඡට්ඨෙහි සමුට්ඨාති, ඉදං චොරීවුට්ඨාපනසමුට්ඨානං. එත්ථ ච පච්ඡිමෙසු තීසු සචිත්තකසමුට්ඨානෙසු එකෙකසමුට්ඨානවසෙන එකසමුට්ඨානානි තිවිධානි. ද්විසමුට්ඨානානි පන පඨමචතුත්ථෙහි වා දුතියපඤ්චමෙහි වා තතියඡට්ඨෙහි වා චතුත්ථඡට්ඨෙහි වා පඤ්චමඡට්ඨෙහි වා සමුට්ඨානවසෙන පඤ්චවිධානීති වෙදිතබ්බානි.

එවං සමුට්ඨානවසෙන සබ්බසික්ඛාපදානි තෙරසධා දස්සෙත්වා ඉදානි කිරියාවසෙන පඤ්චධා දස්සෙතුං තත්රාපීතිආදි වුත්තං. කිඤ්චීති සික්ඛාපදං. කිරියතොති පථවීඛණනාදි (පාචි. 84-85) විය කායවචීවිඤ්ඤත්තිජනිතකම්මතො. අකිරියතොති පඨමකථිනාදි (පාරා. 459 ආදයො) විය කත්තබ්බස්ස අකරණෙනෙව. කිරියාකිරියතොති අඤ්ඤාතිකාය භික්ඛුනියා හත්ථතො චීවරපටිග්ගහණාදි (පාරා. 508 ආදයො) විය. සියා කිරියතො, සියා අකිරියතො රූපියපටිග්ගහණාදි (පාරා. 582 ආදයො) විය, සියා කිරියතො, සියා කිරියාකිරියතො කුටිකාරාදි (පාරා. 342) විය. වීතික්කමසඤ්ඤාය අභාවෙන විමොක්ඛො අස්සාති සඤ්ඤාවිමොක්ඛන්ති මජ්ඣෙපදලොපීසමාසො දට්ඨබ්බො. චිත්තඞ්ගං ලභති සචිත්තකසමුට්ඨානෙහෙව ¶ සමුට්ඨහනතො. ඉතරන්ති යස්ස චිත්තඞ්ගනියමො නත්ථි, තං, අනාපත්තිමුඛෙන චෙතං සඤ්ඤාදුකං වුත්තං, ආපත්තිමුඛෙන සචිත්තකදුකන්ති එත්තකමෙව විසෙසො, අත්ථතො සමානාව.

කායවචීද්වාරෙහි ¶ ආපජ්ජිතබ්බම්පි කායකම්මෙ වා වචීකම්මෙ වා සඞ්ගය්හති. තත්ථ බාහුල්ලවුත්තිතො අදින්නාදානමුසාවාදාදයො වියාති අත්ථි සික්ඛාපදං කායකම්මන්තිආදිනා කායකම්මං වචීකම්මඤ්චාති දුකමෙව වුත්තං, විභාගතො පන කායවචීකම්මෙන සද්ධිං තිකමෙව හොති. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා) වුත්තං ‘‘සබ්බා ච කායකම්මවචීකම්මතදුභයවසෙන තිවිධා හොන්තී’’ති. තතොයෙව ඉධාපි අදින්නාදානාදීසු (පාරා. 89) කායකම්මවචීකම්මන්ති තදුභයවසෙන දස්සිතං. අත්ථි පන සික්ඛාපදං කුසලන්තිආදි ආපත්තිසමුට්ඨාපකචිත්තවසෙන කාරියෙ කාරණොපචාරෙන වුත්තං, න පන ආපත්තියා කුසලාදිපරමත්ථධම්මතාවසෙන ආපත්තියා සම්මුතිසභාවත්තා. කුසලාකුසලාදිපරමත්ථධම්මෙ උපාදාය හි භගවතා ආපත්තිසම්මුති පඤ්ඤත්තා. වක්ඛති හි ‘‘යං කුසලචිත්තෙන ආපජ්ජති, තං කුසල’’න්තිආදි (පාරා. අට්ඨ. 1.66 පකණ්ණකකථා). න හි භගවතො ආණායත්තා ආපත්ති කුසලාදිපරමත්ථසභාවා හොති අනුපසම්පන්නානං ආදිකම්මිකානඤ්ච ආපත්තිප්පසඞ්ගතො, තස්සා දෙසනාදීහි විසුද්ධිඅභාවප්පසඞ්ගතො ච. න හි කාරණබලෙන උප්පජ්ජමානා කුසලාදිසභාවා ආපත්ති අනුපසම්පන්නාදීසු නිවත්තති, උප්පන්නාය ච තස්සා කෙනචි විනාසො න සම්භවති. සරසවිනාසතො දෙසනාදිනා ච ආපත්ති විගච්ඡතීති වචනමත්ථි, න පන තෙන අකුසලාදි විගච්ඡති. පිතුඝාතාදිකම්මෙන හි පාරාජිකං ආපන්නස්ස භික්ඛුනො ගිහිලිඞ්ගං ගහෙත්වා භික්ඛුභාවපරිච්චාගෙන පාරාජිකාපත්ති විගච්ඡති, න පාණාතිපාතාදිඅකුසලං ආනන්තරියාදිභාවතො. තස්මා දුම්මඞ්කූනං නිග්ගහාදිදසඅත්ථවසෙ (පාරා. 39; පරි. 2) පටිච්ච භගවතා යථාපච්චයං සමුප්පජ්ජමානෙ කුසලාකුසලාදිනාමරූපධම්මෙ උපාදාය පඤ්ඤත්තා සම්මුතියෙව ආපත්ති, සා ච යථාවිධිපටිකම්මකරණෙන විගතා නාම හොතීති වෙදිතබ්බං, තෙනාහ ද්වත්තිංසෙව හි ආපත්තිසමුට්ඨාපකචිත්තානීතිආදි. ආපත්තිසමුට්ඨාපකත්තෙනෙව හෙත්ථ කුසලාදීනං ආපත්තිතො භෙදො සිද්ධො. න ¶ හි තංසමුට්ඨිතස්ස තතො අභෙදො යුත්තො සමුට්ඨානසමුට්ඨිතභෙදබ්යවහාරුපච්ඡෙදප්පසඞ්ගතො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.66 පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා) පන ආපත්තියා පරමත්ථතො කුසලත්තමෙව න සම්භවති ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං, සියා අබ්යාකතං, නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති වචනතො, ‘‘අකුසලත්තං පන අබ්යාකතත්තඤ්ච ආපත්තියා සම්භවතී’’ති සඤ්ඤාය කුසලචිත්තසමුට්ඨානක්ඛණෙපි රූපාබ්යාකතත්තං ආපත්තියා සමත්ථෙතුං යං කුසලචිත්තෙන ආපජ්ජති, තං කුසලං, ඉතරෙහි ඉතරන්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.66 පකිණ්ණකකථා) ඉමං අට්ඨකථාවචනං නිස්සාය වුත්තං ‘‘යං කුසලචිත්තෙන ආපජ්ජතීති යං සික්ඛාපදසීසෙ ගහිතං ආපත්තිං කුසලචිත්තසමඞ්ගී ආපජ්ජති, ඉමිනා පන වචනෙන තං කුසලන්ති ආපත්තියා වුච්චමානො කුසලභාවො පරියායතො, න පරමත්ථතොති දස්සෙති. කුසලචිත්තෙන හි ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො සවිඤ්ඤත්තිකං ¶ අවිඤ්ඤත්තිකං වා සික්ඛාපදවීතික්කමාකාරප්පවත්තං රූපක්ඛන්ධසඞ්ඛාතං අබ්යාකතාපත්තිං ආපජ්ජතී’’ති. තත්ථ යං කුසලචිත්තෙන ආපජ්ජතීති ඉමං වචනං උද්දිස්ස ‘‘ඉමිනා පන වචනෙන තං කුසලන්ති ආපත්තියා වුච්චමානො කුසලභාවො පරියායතො, න පරමත්ථතොති දස්සෙතී’’ති වුත්තං, එවං ඉතරෙහි ඉතරන්ති වචනෙන ‘‘යං අකුසලචිත්තෙන ආපජ්ජහි, තං අකුසලං, යං අබ්යාකතචිත්තෙන ආපජ්ජති, තං අබ්යාකත’’න්ති ඉමස්ස අත්ථස්ස වුත්තත්තා ඉතරෙහීති වචනං උද්දිස්ස ‘‘ඉමිනාපි වචනෙන ඉතරන්ති ආපත්තියා වුච්චමානො අකුසලභාවො අබ්යාකතභාවො ච පරියායතො දස්සෙතී’’ති වත්තබ්බං. එවං අවත්වා කුසලපක්ඛෙ එව කථනස්ස කාරණං න පස්සාම. යං පන ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලන්තිආදිවචනං කාරණත්තෙන වුත්තං, තම්පි අකාරණං යං අකුසලචිත්තෙන ආපජ්ජති, තං අකුසලන්තිආදිනා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන අකුසලාදිභාවස්ස පරියායදෙසිතත්තා, ආපත්තියා කුසලවොහාරස්ස අයුත්තතාය නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසලන්ති වුත්තත්තා ච. ආපත්තියා හි කුසලචිත්තසමුට්ඨිතත්තෙපි භගවතා පටික්ඛිත්තභාවෙන සාවජ්ජධම්මත්තා කාරණූපචාරෙනාපි අනවජ්ජකුසලවොහාරො න යුත්තො සාවජ්ජානවජ්ජානං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධත්තා. යථා ආකාසාදිසම්මුතිසච්චානං උප්පන්නතාදිවොහාරො විය ජාතිජරාභඞ්ගානං උප්පන්නතාදිවොහාරො අනවට්ඨානාදිදෙසතො අයුත්තො, එවමිධාපි කුසලවොහාරො අයුත්තො විරුද්ධත්තා. අකුසලාදිවොහාරො පන යුත්තො ¶ , කාරණූපචාරෙන පන අකුසලාදිසභාවතා යථාවුත්තදොසානතිවත්තනතො. සුත්තස්සාපි හි යථා සුත්තසුත්තානුලොමාදීහි විරොධො න හොති, තථෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො.

යං පන වුත්තං ‘‘කුසලචිත්තෙන හි ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො…පෙ… රූපක්ඛන්ධසඞ්ඛාතං අබ්යාකතාපත්තිං ආපජ්ජතී’’ති, තං අයුත්තමෙව රූපක්ඛන්ධස්ස ඛණිකතාය ආපත්තියාපි දෙසනාදිපටිකම්මං විනාව පටිපස්සද්ධිප්පසඞ්ගතො. රූපපරම්පරා ආපත්තීති චෙ? තන්න, පටිකම්මෙනාපි අවිගමප්පසඞ්ගතො. න හි රූපසන්තතිදෙසනාදීහි විගච්ඡති සකාරණායත්තත්තා, ඉති සබ්බථා ආපත්තියා පරමත්ථතා අයුත්තා, එතෙනෙව යං වුත්තං ‘‘නිපජ්ජිත්වා නිරොධසමාපන්නස්ස සහසෙය්යවසෙන තථාකාරප්පවත්තරූපධම්මස්සෙව ආපත්තිභාවතො’’තිආදි, තම්පි පටිසිද්ධන්ති වෙදිතබ්බං. ඉධ පන නිරොධසමාපන්නානං රූපධම්මමෙව පටිච්ච උප්පන්නත්තා ආපත්ති අචිත්තා අවෙදනා, අඤ්ඤත්ථ පන සචිත්තා සවෙදනාව, සබ්බත්ථාපි පඤ්ඤත්තිසභාවාති වෙදිතබ්බා. තෙනෙව දුට්ඨදොසසික්ඛාපදට්ඨකථායං ආපත්තියා අකුසලාදිසභාවං පරපරිකප්පිතං නිසෙධෙතුං ‘‘ආදිකම්මිකස්ස අනාපත්තිවචනතො…පෙ… පණ්ණත්තිමත්තමෙව ආපත්තාධිකරණන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති සයමෙව වක්ඛති, තස්මා ‘‘තංතංකුසලාදිධම්මසමුප්පත්තියා භගවතා පඤ්ඤත්තා ආපත්තිසම්මුති සමුට්ඨිතා’’ති ච, ‘‘යාව පටිප්පස්සද්ධිකාරණා තිට්ඨතී’’ති ච, ‘‘පටිප්පස්සද්ධිකාරණෙහි ¶ විනස්සතී’’ති ච වොහරීයති. ආපත්තියා ච සම්මුතිසභාවත්තෙපි හි සඤ්චිච්ච තං ආපජ්ජන්තස්ස, පටිකිරියං අකරොන්තස්ස ච අනාදරෙ අකුසලරාසි චෙව සග්ගමග්ගන්තරායො ච හොතීති ලජ්ජිනො යථාවිධිං නාතික්කමන්ති, අනතික්කමනප්පච්චයා ච තෙසං අනන්තප්පභෙදා සීලාදයො ධම්මා පරිවඩ්ඪන්තීති ගහෙතබ්බං. ද්වත්තිංසෙවාති නියමො ආපත්තිනිමිත්තානං කායවචීවිඤ්ඤත්තීනං එතෙහෙව සමුප්පජ්ජනතො කතො, න පන සබ්බාපත්තීනම්පි එතෙහෙව සමුප්පජ්ජනතො. නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තානඤ්හි ඣානනිරොධසමාපන්නානඤ්ච අවිඤ්ඤත්තිජනකෙහි විපාකඅප්පනාචිත්තෙහි චෙව රූපධම්මෙහි ච සහසෙය්යාදිආපත්ති සම්භවති.

දසාති කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයෙන සහ අට්ඨ මහාකිරියචිත්තානි. පඤ්ඤත්තිං අජානිත්වා ඉද්ධිවිකුබ්බනාදීසු අභිඤ්ඤානං ආපත්තිසමුට්ඨාපකත්තං වෙදිතබ්බං. එත්ථ ච කිඤ්චි සික්ඛාපදං අකුසලචිත්තමෙව, කිඤ්චි ¶ කුසලාබ්යාකතවසෙන ද්විචිත්තං, කිඤ්චි තිචිත්තන්ති අයමෙව භෙදො ලබ්භති, නාඤ්ඤොති වෙදිතබ්බං. කිරියාසමුට්ඨානන්ති පරූපක්කමෙන ජායමානං අඞ්ගජාතාදිචලනං සාදියනචිත්තසඞ්ඛාතෙ සෙවනචිත්තෙ උප්පන්නෙ තෙන චිත්තෙන සමුප්පාදිතමෙව හොතීති වුත්තං ඉතරථා ‘‘සියා කිරියසමුට්ඨානං, සියා අකිරියසමුට්ඨාන’’න්ති වත්තබ්බතො.

යං පන සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.66 පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා) වුත්තං ‘‘කිරියසමුට්ඨානන්ති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං පරූපක්කමෙ සති සාදියන්තස්ස අකිරියසමුට්ඨානභාවතො’’තිආදි, තං න ගහෙතබ්බං පඨමපාරාජිකස්ස අකිරියසමුට්ඨානතාය පාළිඅට්ඨකථාසු අවුත්තත්තා. ‘‘මනොද්වාරෙ ආපත්ති නාම නත්ථී’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා; පාරා. අට්ඨ. 2.583-4) හි වුත්තං. කථඤ්හි නාම පරූපක්කමෙන මෙථුනං සාදියන්තො අත්තනො අඞ්ගජාතාදිකායචලනං න සාදියෙය්ය, සාදියනචිත්තානුගුණමෙව පන සකලසරීරෙ චිත්තජරූපසමුප්පත්තියා විඤ්ඤත්තිපි සුඛුමා සමුප්පන්නා එව හොතීති දට්ඨබ්බං, තෙනාහ කායද්වාරෙනෙව සමුට්ඨානතො කායකම්මන්තිආදි. චිත්තං පනෙත්ථ අඞ්ගමත්තං හොතීති කායවිඤ්ඤත්ති එව කායකම්මභාවෙ කාරණං, න චිත්තං. තං පනෙත්ථ කායසඞ්ඛාතාය විඤ්ඤත්තියායෙව අඞ්ගමත්තං, න කායකම්මභාවස්ස, ඉතරථා මෙථුනස්ස ‘‘මනොකම්ම’’න්ති වත්තබ්බතො, තෙනාහ ‘‘න තස්ස වසෙන කම්මභාවො ලබ්භතී’’ති. කම්මභාවොති කායකම්මභාවො. සබ්බඤ්චෙතන්ති එතං සමුට්ඨානාදිකං. සික්ඛාපදසීසෙනාති තංතංසික්ඛාපදනියතආපත්තියා එව ගහණත්ථං සික්ඛාපදමුඛෙන.

පකිණ්ණකකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

විනීතවත්ථුවණ්ණනා

ඉදං ¶ කින්ති කථෙතුකාමතාපුච්ඡා. ඉමාතිආදි විස්සජ්ජනං. විනීතානි ආපත්තිං ත්වං භික්ඛු ආපන්නොතිආදිනා (පාරා. 67) භගවතා විනිච්ඡිනිතානි වත්ථූනි විනීතවත්ථූනි. තං තං වත්ථුං උද්ධරිත්වා දානතො දස්සනතො උද්දානභූතා ගාථා උද්දානගාථා, සඞ්ගහගාථා, උද්දෙසගාථාති වුත්තං හොති. වත්ථු ගාථාති තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛූතිආදිකා විනීතවත්ථුපාළියෙව තෙසං තෙසං විනීතවත්ථූනං ගන්ථනතො ‘‘වත්ථුගාථා’’ති වුත්තා ¶ , න ඡන්දොවිචිතිලක්ඛණෙන. උද්දානගාථානං වත්ථු වත්ථුගාථාති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. එත්ථාති විනීතවත්ථූසු. දුතියාදීනන්ති දුතියපාරාජිකාදීනං. යං පස්සිත්වා චිත්තකාරාදයො සිප්පිකා චිත්තකම්මාදීනි සික්ඛන්ති, තං පටිච්ඡන්නකරූපං, පටිමාරූපන්ති අත්ථො.

67. පුරිමානි ද්වෙති මක්කටීවජ්ජිපුත්තකවත්ථූනි ද්වෙ. තානිපි භගවතා විනීතභාවෙන පුන විනීතවත්ථූසු පක්ඛිත්තානි. තත්ථ තස්ස කුක්කුච්චං අහොසීතිආදි පන කිඤ්චාපි තෙසං පඨමං කුක්කුච්චං න උප්පන්නං, භික්ඛූහි පන භගවතා ච ගරහිත්වා වුත්තවචනං සන්ධාය පච්ඡා උප්පන්නත්තං සන්ධාය වුත්තං. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුන්තිආදි ච භික්ඛූහි ආනන්දත්ථෙරෙන ච පඨමං භගවතො ආරොචිතෙ, භගවතා ච තෙසං පාරාජිකත්තෙ පකාසිතෙ භීතා තෙ සයම්පි ගන්ත්වා අත්තනො කුක්කුච්චං පච්ඡා ආරොචෙන්ති එව. ‘‘සච්චං කිර ත්ව’’න්තිආදිනා භගවතා පුට්ඨා පන ‘‘සච්චං භගවා’’ති පටිජානනවසෙනාපි ආරොචෙන්ති. භගවාපි ආපත්තිං ත්වන්තිආදිනා තෙසං පාරාජිකත්තං විනිච්ඡිනොති එව. අනුපඤ්ඤත්තිකථායං පන තං සබ්බං අවත්වා අනුපඤ්ඤත්තියා අනුගුණමෙව කිඤ්චිමත්තං වුත්තං, ඉධාපි තෙසං වත්ථූනං භගවතා විනීතභාවදස්සනත්ථං එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. කෙචි ඉමං අධිප්පායං අමනසිකත්වා ‘‘අඤ්ඤානෙවෙතානි වත්ථූනී’’ති වදන්ති. කුසෙති කුසතිණානි. කෙසෙහීති මනුස්සකෙසෙහි.

68. වණ්ණපොක්ඛරතායාති එත්ථ පොක්ඛලං නාම සමිද්ධං සුන්දරඤ්ච, තස්ස භාවො ‘‘පොක්ඛරතා’’ති ර-කාරං කත්වා වුත්තො, සමිද්ධතා සුන්දරතාති අත්ථො. පධංසෙසීති අභිභවි. න ලිම්පතීති න අල්ලීයති.

69. එවරූපා පරිවත්තලිඞ්ගා භික්ඛුනියො අත්ථතො එකතො උපසම්පන්නාපි උභතොසඞ්ඝෙ උපසම්පන්නාසුයෙව සඞ්ගය්හන්ති භික්ඛූපසම්පදාය භික්ඛුනීඋපසම්පදතොපි උක්කට්ඨත්තා. පාළියං ‘‘තාහි ආපත්තීහි අනාපත්ති’’න්ති උපයොගවචනං කත්වා අනුජානාමීති පදෙන සම්බන්ධිතබ්බං. ඉත්ථිලිඞ්ගන්ති ¶ ථනාදිකං ඉත්ථිසණ්ඨානං වුත්තන්ති ආහ – ‘‘පුරිස…පෙ… ඉත්ථිසණ්ඨානං උප්පන්න’’න්ති. තං නානන්තරිකතො පන ‘‘පුරිසින්ද්රියම්පි අන්තරහිතං, ඉත්ථින්ද්රියඤ්ච උප්පන්න’’න්ති වුත්තමෙව හොති, එවං උපරිපි ලිඞ්ගග්ගහණෙනෙව ඉත්ථින්ද්රියාදිග්ගහණං වෙදිතබ්බං. තාති ආපත්තියො, තස්ස වුට්ඨාතුන්ති ඉමිනා සම්බන්ධො, තාහි ආපත්තීහි වුට්ඨාපෙතුන්ති ¶ අත්ථො. කථන්ති ආහ තා සබ්බාපි භික්ඛුනීහි කාතබ්බන්තිආදි. තෙන පටිච්ඡන්නායපි අප්පටිච්ඡන්නායපි ගරුකාපත්තියා පක්ඛමානත්තචරණාදිකං විධිං දස්සෙති.

ඔක්කන්තිකවිනිච්ඡයොති පසඞ්ගානුගුණං ඔතරණකවිනිච්ඡයො. බලවඅකුසලෙනාති පරදාරිකකම්මාදිනා. දුබ්බලකුසලෙනාති යථාවුත්තබලවාකුසලොපහතසත්තිනා තතො එව දුබ්බලභූතෙන කුසලෙන. දුබ්බලඅකුසලෙනාති පුරිසභාවුප්පාදකබ්රහ්මචරියාදිබලවකුසලොපහතසත්තිනා තතො එව දුබ්බලභූතෙන පරදාරිකාදිඅකුසලෙන. සුගතියං භාවද්වයස්ස කුසලකම්මජත්තා අකුසලෙනෙව විනාසො කුසලෙනෙව උප්පත්තීති ආහ උභයම්පීතිආදි. දුග්ගතියං පන අකුසලෙනෙව උභින්නම්පි උප්පත්ති ච විනාසො ච, තත්ථ දුබ්බලබලවභාවොව විසෙසො.

‘‘එහි මයං ගමිස්සාමා’’ති භික්ඛුනියා සද්ධිං සංවිධාය එකද්ධානගමනෙ පාචිත්තියාපත්තිපරිහාරත්ථං වුත්තං ‘‘සංවිදහනං පරිමොචෙත්වා’’ති. තෙන එකගාමක්ඛෙත්තෙපි බහිගාමතො අන්තරඝරං සංවිධාය ගමනම්පි ආපත්තිකරමෙවාති දස්සෙති. පරිමොචනවිධිං දස්සෙන්තො ආහ මයන්තිආදි. බහිගාමෙති ගාමන්තරෙ. දුතියිකා භික්ඛුනී පක්කන්තා වා හොතීතිආදිනා (පාචි. 693) වුත්තඅනාපත්තිලක්ඛණං අනුලොමෙතීති වුත්තං ‘‘ගාමන්තර…පෙ… අනාපත්තී’’ති. කොපෙත්වාති පරිච්චජිත්වා. ලජ්ජිනියො…පෙ… ලබ්භතීති ලිඞ්ගපරිවත්තනදුක්ඛපීළිතස්ස සඞ්ගහෙපි අසති හීනායාවත්තනම්පි භවෙය්යාති ‘‘ආපදාසූ’’ති වුත්තඅනාපත්තිඅනුලොමෙන වුත්තං. තාය දුතියිකං ගහෙත්වාව ගන්තබ්බං. අලජ්ජිනියො…පෙ… ලබ්භතීති අලජ්ජිනීහි සද්ධිං එකකම්මාදිසංවාසෙ ආපත්තිසම්භවතො තා අසන්තපක්ඛං භජන්තීති වුත්තං, ඉමිනාපෙතං වෙදිතබ්බං ‘‘අලජ්ජිනීහි සද්ධිං පරිභොගො න වට්ටතී’’ති. යදි හි වට්ටෙය්ය, තතොපි දුතියිකං විනා ගාමන්තරගමනාදීසු ආපත්ති එව සියා සඞ්ගාහිකත්තා තාසං සඞ්ගාහිකලජ්ජිනිගණතො විය. ඤාතිකා න හොන්ති…පෙ… වට්ටතීති වදන්තීති ඉමිනා අට්ඨකථාසු අනාගතභාවං දීපෙති. තත්ථාපි විස්සාසිකඤාතිකභික්ඛුනියො විනා භික්ඛුනිභාවෙ අරමන්තස්ස මානපකතිකස්ස ආපදාට්ඨානසම්භවෙන තං වචනං අප්පටික්ඛිත්තම්පි තදඤ්ඤෙසං න වට්ටතියෙවාති ගහෙතබ්බං. භික්ඛුභාවෙපීති භික්ඛුකාලෙපි ¶ . තං නිස්සායාති තං නිස්සයාචරියං කත්වා. උපජ්ඣා ගහෙතබ්බාති උපසම්පදාගහණත්ථං උපජ්ඣා ගහෙතබ්බා.

විනයකම්මන්ති ¶ විකප්පනං සන්ධාය වුත්තං. පුන කාතබ්බන්ති පුන විකප්පෙතබ්බං. පුන පටිග්ගහෙත්වා සත්තාහං වට්ටතීති ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනීනං සන්නිධිං භික්ඛූහි, භික්ඛූනං සන්නිධිං භික්ඛුනීහි ච පටිග්ගාහාපෙත්වා පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති (චූළව. 421) වචනතො පුන පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති දස්සනත්ථං වුත්තං. සත්තමෙ දිවසෙති ඉදඤ්ච නිස්සග්ගියං අනාපජ්ජිත්වාව පුනපි සත්තාහං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති දස්සනත්ථං වුත්තං. පකතත්තොති අපරිවත්තලිඞ්ගො. රක්ඛතීති තං පටිග්ගහණවිජහනතො රක්ඛති, අවිභත්තතාය පටිග්ගහණං න විජහතීති අධිප්පායො.

සාමං ගහෙත්වාන නික්ඛිපෙය්යාති සහත්ථෙන පටිග්ගහෙත්වාන නික්ඛිපෙය්ය. පරිභුඤ්ජන්තස්ස ආපත්තීති ලිඞ්ගපරිවත්තෙ ජාතෙ පුන අප්පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස ආපත්ති.

හීනායාවත්තනෙනාති එත්ථ කෙචි ‘‘පකතත්තස්ස භික්ඛුනො සික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය ‘ගිහී භවිස්සාමී’ති ගිහිලිඞ්ගග්ගහණං හීනායාවත්තන’’න්ති වදන්ති, තං න යුත්තං තත්තකෙන භික්ඛුභාවස්ස අවිජහනතො. අඤ්ඤෙ පන ‘‘පාරාජිකං ආපන්නස්ස භික්ඛුපටිඤ්ඤං පහාය ගිහිලිඞ්ගභාවූපගමනම්පි හීනායාවත්තන’’න්ති වදන්ති, තං යුත්තමෙව. පාරාජිකං ආපන්නො හි තං පටිච්ඡාදෙත්වා යාව භික්ඛුපටිඤ්ඤො හොති, තාව භික්ඛු එව හොති භික්ඛූනමෙව පාරාජිකස්ස පඤ්ඤත්තත්තා. ‘‘යො පන භික්ඛූ’’ති හි වුත්තං. තථා හි සො සංවාසං සාදියන්තොපි ථෙය්යසංවාසකො න හොති, සහසෙය්යාදිආපත්තිඤ්ච න ජනෙති, අත්තානං ඔමසන්තස්ස පාචිත්තියඤ්ච ජනෙති. වුත්තඤ්හි –

‘‘අසුද්ධො හොති පුග්ගලො අඤ්ඤතරං පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපන්නො, තඤ්චෙ සුද්ධදිට්ඨි සමානො ඔකාසං කාරාපෙත්වා අක්කොසාධිප්පායො වදෙති, ආපත්ති ඔමසවාදස්සා’’ති (පාරා. 389).

එකෙ පන ‘‘පාරාජිකං ආපන්නානං දොසං පටිජානිත්වා ගිහිලිඞ්ගග්ගහණං නාම සික්ඛාපච්චක්ඛානෙ සමොධානං ගච්ඡති තෙනාපි පටිඤ්ඤාය භික්ඛුභාවස්ස විජහනතො. තෙනෙව විනයවිනිච්ඡයාදීසු හීනායාවත්තනං සික්ඛාපච්චක්ඛානෙ සමොධානෙත්වා ¶ විසුං තං න වුත්තං. තස්මා භික්ඛුනීනං විබ්භමිතුකාමතාය ගිහිලිඞ්ගග්ගහණං ඉධ හීනායාවත්තනං තාසං සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස අභාවතො. තාසං පටිග්ගහණවිජහනස්සාපි සබ්බසො වත්තබ්බත්තා’’ති වදන්ති, තම්පි අප්පටිබාහියමෙව. තස්මා පාරාජිකානං භික්ඛුනීනඤ්ච ‘‘උප්පබ්බජිස්සාමී’’ති ගිහිලිඞ්ගග්ගහණං ¶ හීනායාවත්තනන්ති ගහෙතබ්බං. විබ්භමොතිපි එතස්සෙව නාමං, තෙනෙව තං ඛුද්දසික්ඛායං ‘‘අච්ඡෙදවිස්සජ්ජනගාහවිබ්භමා’’ති අධිට්ඨානවිජහනෙ විබ්භමනාමෙන වුත්තං.

අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙනාති අඤ්ඤස්ස අදත්වාව අනත්ථිකස්සෙව පටිග්ගහිතවත්ථූනං බහි ඡඩ්ඩනෙන. කෙචි ‘‘පටිග්ගහිතවත්ථූසු සාපෙක්ඛස්ස පුරෙ පටිග්ගහිතභාවතො පරිමොචනත්ථං තත්ථ පටිග්ගහමත්තස්ස විස්සජ්ජනම්පි අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනමෙව චීවරාදිඅධිට්ඨානපච්චුද්ධාරො වියා’’ති වදන්ති, තං න සුන්දරං තථාවචනාභාවා. යථෙව හි චීවරාදීසු අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙන අධිට්ඨානවිජහනං වත්වාපි විසුං පච්චුද්ධාරො ච වුත්තො, එවමිධාපි වත්තබ්බං, යථා ච චීවරාදීසු කායපටිබද්ධෙසුපි පච්චුද්ධාරෙන අධිට්ඨානං විගච්ඡති, න එවමිධ. ඉධ පන පටිග්ගහිතවත්ථුස්මිං අනපෙක්ඛස්සාපි කායතො මුත්තෙයෙව තස්මිං පටිග්ගහණං විජහති. තථා හි වුත්තං ‘‘සතක්ඛත්තුම්පි පරිච්චජතු, යාව අත්තනො හත්ථගතං පටිග්ගහිතමෙවා’’ති. අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙනාති එත්ථ ච ‘‘අනපෙක්ඛායා’’ති එත්තකමෙව වත්තබ්බං අනපෙක්ඛතං මුඤ්චිත්වා ඉධ විසුං විස්සජ්ජනස්ස අභාවා. න හෙත්ථ පච්චුද්ධාරෙ විය විස්සජ්ජනවිධානමත්ථි. අපිච පටිග්ගහණමත්තවිස්සජ්ජනෙ සති පුරෙ පටිග්ගහිතොපි ආහාරො භුඤ්ජිතුකම්යතාය උප්පන්නාය පටිග්ගහණමත්තං විස්සජ්ජෙත්වා පුන පටිග්ගහෙත්වා යථාසුඛං භුඤ්ජිතබ්බො සියාති, තථා ච සන්නිධිකාරකසික්ඛාපදෙ වුත්තා සබ්බාපි විනිච්ඡයභෙදා නිරත්ථකා එව සියුං. වුත්තඤ්හි තත්ථ –

‘‘ගණ්ඨිකපත්තස්ස වා ගණ්ඨිකන්තරෙ ස්නෙහො පවිට්ඨො හොති…පෙ… තාදිසෙ පත්තෙපි පුනදිවසෙ භුඤ්ජන්තස්ස පාචිත්තිය’’න්තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 253).

තත්ථ පන ‘‘පටිග්ගහණං අනපෙක්ඛචිත්තෙන විස්සජ්ජෙත්වා භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති එත්තකමෙව වත්තබ්බං, න ච වුත්තං. කත්ථචි ඊදිසෙසු ච ගණ්ඨිකපත්තාදීසු පටිග්ගහණෙ අපෙක්ඛා කස්සචිපි නත්ථෙව තප්පහානාය වායාමතො, තථාපි තත්ථගතආමිසෙ පටිග්ගහණං න විගච්ඡති. කස්මා? භික්ඛුස්ස පත්තෙ පුන භුඤ්ජිතුකාමතාපෙක්ඛාය ¶ විජ්ජමානත්තා පත්තගතිකෙ ආහාරෙපි තස්සා වත්තනතො. න හි පත්තං අවිස්සජ්ජෙත්වා තග්ගතිකං ආහාරං විස්සජ්ජෙතුං සක්කා, නාපි ආහාරං අවිස්සජ්ජෙත්වා තග්ගතිකං පටිග්ගහණං විස්සජ්ජෙතුං. තස්මා වත්ථුනො විස්සජ්ජනමෙව අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනං, න පටිග්ගහණස්සාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. තෙනෙව සන්නිධිසික්ඛාපදස්ස අනාපත්තිවාරෙ –

‘‘අන්තොසත්තාහං ¶ අධිට්ඨෙති, විස්සජ්ජෙති, නස්සති, විනස්සති, ඩය්හති, අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හන්ති, විස්සාසං ගණ්හන්ති, අනුපසම්පන්නස්ස චත්තෙන වන්තෙන මුත්තෙන අනපෙක්ඛො දත්වා පටිලභිත්වා පරිභුඤ්ජතී’’ති –

එවං සබ්බත්ථ වත්ථුවිස්සජ්ජනමෙව වුත්තං. එත්ථ ච ‘‘අන්තොසත්තාහං අධිට්ඨෙතී’’ති බාහිරපරිභොගාය අධිට්ඨානවචනතො වත්ථුං අවිස්සජ්ජෙත්වාපි කෙවලං අනජ්ඣොහරිතුකාමතාය සුද්ධචිත්තෙන බාහිරපරිභොගත්ථාය නියමනම්පි විසුං එකං පටිග්ගහණවිජහනකාරණමෙව, ඉදඤ්ච සන්ධාය පටිග්ගහණමත්තවිස්සජ්ජනං වුත්තං සියා, සුවුත්තමෙව සියා, තථා ච ‘‘පුන පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිස්සාමී’’ති පටිග්ගහණවිස්සජ්ජනං න වත්තබ්බං සියා බාහිරපරිභොගාධිට්ඨානස්ස ඉධාධිප්පෙතත්තා.

සාරත්ථදීපනියඤ්හි (සාරත්ථ. දී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.69) ‘‘අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙනාති එත්ථ අඤ්ඤස්ස අදත්වාව අනත්ථිකතාය ‘නත්ථි ඉමිනා කම්මං න දානි නං පරිභුඤ්ජිස්සාමී’ති වත්ථූසු වා, ‘පුන පටිග්ගහෙත්වා පටිභුඤ්ජිස්සාමී’ති පටිග්ගහණෙ වා අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙනා’’ති එවං පරිභුඤ්ජිතුකාමස්සෙව පටිග්ගහණමත්තවිස්සජ්ජනම්පි පටිග්ගහණවිජහනකාරණං වුත්තං, තං න ගහෙතබ්බං. පුරිමමෙව පන බාහිරපරිභොගාධිට්ඨානං ගහෙතබ්බං. ඉදං පන අට්ඨකථාසු ‘‘අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනසඞ්ඛාතෙ විස්සජ්ජෙතී’’ති වුත්තපාළිපදත්ථෙ සඞ්ගහෙත්වා විසුං න වුත්තං. නස්සති, විනස්සති, ඩය්හති, විස්සාසං වා ගණ්හන්තීති ඉමානි පන පදානි අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හන්තීති ඉමස්මිං පදෙ සඞ්ගහිතානීති වෙදිතබ්බං.

අච්ඡින්දිත්වා ගහණෙනාති අනුපසම්පන්නානං බලක්කාරාදිනා අච්ඡින්දිත්වා ගහණෙන. උපසම්පන්නානඤ්හි අච්ඡින්දනවිස්සාසග්ගාහෙසු පටිග්ගහණං න විජහති. එත්ථාති භික්ඛුවිහාරෙ. උපරොපකාති තෙන රොපිතා රුක්ඛගච්ඡා. තෙරසසු ¶ සම්මුතීසූති භත්තුද්දෙසකසෙනාසනපඤ්ඤාපකභණ්ඩාගාරිකචීවරපටිග්ගාහකචීවරභාජකයාගුභාජකඵලභාජකඛජ්ජභාජකඅප්පමත්තකවිස්සජ්ජකසාදියගාහාපකපත්තගාහාපකආරාමිකපෙසකසාමණෙරපෙසකසම්මුතිසඞ්ඛාතාසු තෙරසසු සම්මුතීසු.

පච්ඡිමිකාය සෙනාසනග්ගාහෙ පටිප්පස්සද්ධෙපි අප්පටිප්පස්සද්ධෙපි කථිනත්ථාරස්ස, තම්මූලකානං පඤ්චානිසංසානඤ්ච අභාවස්ස සමානත්තා තත්ථ විජ්ජමානම්පි සෙනාසනග්ගාහපටිප්පස්සද්ධිං අදස්සෙත්වා තත්ථ භික්ඛූහි කත්තබ්බං සඞ්ගහමෙව දස්සෙතුං සචෙ පච්ඡිමිකායාතිආදි වුත්තං. සචෙ අකුසලවිපාකෙ ¶ …පෙ… ඡාරත්තං මානත්තමෙව දාතබ්බන්ති ඉදං පටිච්ඡන්නාය සාධාරණාපත්තියා පරිවසන්තස්ස අසමාදින්නපරිවාසස්ස වා ලිඞ්ගෙ පරිවත්තෙ පක්ඛමානත්තං චරන්තස්ස වසෙන වුත්තං. සචෙ පනස්ස පක්ඛමානත්තෙ අසමාදින්නෙ එව පුන ලිඞ්ගං පරිවත්තති, පරිවාසං දත්වා පරිවුත්ථපරිවාසස්සෙව ඡාරත්තං මානත්තං දාතබ්බං. පරිවාසදානං නත්ථි භික්ඛුකාලෙ අප්පටිච්ඡන්නභාවතො. සචෙ පන භික්ඛුකාලෙපි සඤ්චිච්ච නාරොචෙති, ආපත්ති පටිච්ඡන්නාව හොති, ආපත්තිපටිච්ඡන්නභාවතො පරිවාසො ච දාතබ්බොති වදන්ති. පාරාජිකං ආපන්නානං ඉත්ථිපුරිසානං ලිඞ්ගෙ පරිවත්තෙපි පාරාජිකත්තස්ස එකස්මිං අත්තභාවෙ අවිජහනතො පුන උපසම්පදා න දාතබ්බාති ගහෙතබ්බං. තෙනෙව තෙසං සීසච්ඡින්නපුරිසාදයො නිදස්සිතා.

71. තථෙවාති මුච්චතු වා මා වාති ඉමමත්ථං අතිදිසති. අඤ්ඤෙසන්ති පුථුජ්ජනෙ සන්ධාය වුත්තං. තෙසඤ්හි ඊදිසෙ ඨානෙ අසාදියනං දුක්කරං සොතාපන්නාදිඅරියානං තත්ථ දුක්කරත්තාභාවා. න හි අරියා පාරාජිකාදිලොකවජ්ජාපත්තිං ආපජ්ජන්ති.

73. සුඵුසිතාති උපරිමාය දන්තපන්තියා හෙට්ඨිමා දන්තපන්ති ආහච්ච ඨිතා, අවිවටාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අන්තොමුඛෙ ඔකාසො නත්ථී’’ති. උප්පාටිතෙ පන ඔට්ඨමංසෙ දන්තෙ සුයෙව උපක්කමන්තස්ස ථුල්ලච්චයන්ති නිමිත්තෙන බහිනිමිත්තෙ ඡුපනත්තා වුත්තං. බහිනික්ඛන්තදන්තජිව්හාසුපි එසෙව නයො. නිජ්ඣාමතණ්හිකා නාම ලොමකූපෙහි සමුට්ඨිතඅග්ගිජාලාහි දඩ්ඪසරීරතාය අතිවිය තසිතරූපා. ආදි-සද්දෙන ඛුප්පිපාසාසුරා අට්ඨිචම්මාවසිට්ඨා භයානකසරීරා පෙතියො සඞ්ගහිතා. විසඤ්ඤං කත්වාති යථා සො කතම්පි ¶ උපක්කමං න ජානාති, එවං කත්වා. තෙන ච විසඤ්ඤී අහුත්වා සාදියන්තස්ස පාරාජිකමෙවාති දස්සෙති. උපහතකායප්පසාදොති වාතපිත්තාදිදොසෙහි කායවිඤ්ඤාණානුප්පාදකභාවෙන දූසිතකායප්පසාදො, න පන විනට්ඨකායප්පසාදො. සීසෙ පත්තෙති මග්ගෙන මග්ගප්පටිපාදනෙ ජාතෙ. අප්පවෙසෙතුකාමතාය එව නිමිත්තෙන නිමිත්තඡුපනෙ ථුල්ලච්චයං වුත්තං, සෙවෙතුකාමස්ස පන තත්ථාපි දුක්කටමෙවාති ආහ ‘‘දුක්ඛටමෙව සාමන්ත’’න්ති.

74. ජාති-සද්දෙන සුමනපුප්ඵපරියායෙන තන්නිස්සයො ගුම්බො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ජාතිපුප්ඵගුම්බාන’’න්ති. තෙන ච ජාතියා උපලක්ඛිතං වනං ජාතියාවනන්ති අලුත්තසමාසොති දස්සෙති. එකරසන්ති වීථිචිත්තෙහි අසම්මිස්සං.

77. උප්පන්නෙ වත්ථුම්හීති ඉත්ථීහි කතඅජ්ඣාචාරවත්ථුස්මිං. රුක්ඛසූචිකණ්ටකද්වාරන්ති රුක්ඛසූචිද්වාරං ¶ කණ්ටකද්වාරං, එවමෙව වා පාඨො. තත්ථ යං උභොසු පස්සෙසු රුක්ඛථම්භෙ නිඛනිත්වා තත්ථ මජ්ඣෙ විජ්ඣිත්වා ද්වෙ තිස්සො රුක්ඛසූචියො පවෙසෙත්වා කරොන්ති, තං රුක්ඛසූචිද්වාරං නාම. පවෙසනනික්ඛමනකාලෙ පන අපනෙත්වා ථකනකයොග්ගෙන කණ්ටකසාඛාපටලෙන යුත්තං ද්වාරං කණ්ටකද්වාරං නාම. ගාමද්වාරස්ස පිධානත්ථං පදරෙන කණ්ටකසාඛාදීහි වා කතස්ස කවාටස්ස උදුක්ඛලපාසරහිතතාය එකෙන සංවරිතුං විවරිතුඤ්ච අසක්කුණෙය්යස්ස හෙට්ඨා එකං චක්කං යොජෙන්ති, යෙන පරිවත්තමානෙන තං කවාටං සුඛථකනං හොති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘චක්කලකයුත්තද්වාර’’න්ති. චක්කමෙව හි ලාතබ්බට්ඨෙන සංවරණවිවරණත්ථාය ගහෙතබ්බට්ඨෙන චක්කලකං, තෙන යුත්තම්පි කවාටං චක්කලකං නාම, තෙන යුත්තං ද්වාරං චක්කලකයුත්තද්වාරං. මහාද්වාරෙසු පන ද්වෙ තීණිපි චක්කලකානි යොජෙන්තීති ආහ ඵලකෙසූතිආදි. කිටිකාසූති වෙළුපෙසිකාහි කණ්ටකසාඛාදීහි ච කතථකනකෙසු. සංසරණකිටිකද්වාරන්ති චක්කලකයන්තෙන සංසරණකිටිකායුත්තමහාද්වාරං. ගොප්ඵෙත්වාති ආවුණිත්වා, රජ්ජූහි ගන්ථෙත්වා වා. එකං දුස්සසාණිද්වාරමෙවාති එත්ථ කිලඤ්ජසාණිද්වාරම්පි සඞ්ගහං ගච්ඡති තග්ගතිකත්තා. අථ භික්ඛූ…පෙ… නිසින්නා හොන්තීති ඉදං භික්ඛූනං සන්නිහිතභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. නිපන්නෙපි ආභොගං කාතුං වට්ටති, නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තෙ පන ආභොගං කාතුං න වට්ටති අසන්තපක්ඛෙ ඨිතත්තා. රහො ¶ නිසජ්ජාය විය ද්වාරසංවරණං නාම මාතුගාමානං පවෙසනනිවාරණත්ථං අනුඤ්ඤාතන්ති ආහ භික්ඛුනිං වාතිආදි. නිස්සෙණිං ආරොපෙත්වාති ඉදං හෙට්ඨිමතලස්ස සද්වාරබන්ධතාය වුත්තං. චතූසු දිසාසු පරික්ඛිත්තස්ස කුට්ටස්ස එකාබද්ධතාය ‘‘එකකුට්ටකෙ’’ති වුත්තං. පච්ඡිමානං භාරොති පාළියා ආගච්ඡන්තෙ සන්ධාය වුත්තං. යෙන කෙනචි පරික්ඛිත්තෙති එත්ථ පරික්ඛෙපස්ස උබ්බෙධතො පමාණං සහසෙය්යප්පහොනකෙ වුත්තසදිසමෙව.

මහාපරිවෙණන්ති මහන්තං අඞ්ගණං, තෙන ච බහුජනසඤ්චාරං දස්සෙති, තෙනාහ මහාබොධීතිආදි. අරුණෙ උග්ගතෙ වුට්ඨහති, අනාපත්ති අනාපත්තිඛෙත්තභූතාය රත්තියා සුද්ධචිත්තෙන නිපන්නත්තා. පබුජ්ඣිත්වා පුන සුපති ආපත්තීති අරුණෙ උග්ගතෙ පබුජ්ඣිත්වා අරුණුග්ගමනං ඤත්වා වා අඤත්වා වා අනුට්ඨහිත්වා සයිතසන්තානෙන සුපති උට්ඨහිත්වා කත්තබ්බස්ස ද්වාරසංවරණාදිනො අකතත්තා අකිරියසමුට්ඨානා ආපත්ති හොති අනාපත්තිඛෙත්තෙ කතනිපජ්ජනකිරියාය අනඞ්ගත්තා. අයඤ්හි ආපත්ති ඊදිසෙ ඨානෙ අකිරියා, දිවා අසංවරිත්වා නිපජ්ජනක්ඛණෙ කිරියා ච අචිත්තකා චාති වෙදිතබ්බා. පුරාරුණා පබුජ්ඣිත්වාපි යාව අරුණුග්ගමනා සයන්තස්සාපි පුරිමනයෙන ආපත්තියෙව. අරුණෙ උග්ගතෙ වුට්ඨහිස්සාමීති…පෙ… ආපත්තියෙවාති එත්ථ කදා තස්ස ආපත්තීති? වුච්චතෙ – න තාව රත්තියං ‘‘දිවා ආපජ්ජති නො රත්ති’’න්ති (පරි. 323) වුත්තත්තා. ‘‘අනාදරියදුක්කටා න මුච්චතී’’ති වුත්තදුක්කටං පන දිවාසයනදුක්කටමෙව න ¶ හොති අනාදරියදුක්කටත්තා. එවං අරුණුග්ගමනෙ පන අචිත්තකං අකිරියසමුට්ඨානං ආපත්තිං ආපජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. සො සචෙ ද්වාරං සංවරිත්වා ‘‘අරුණෙ උග්ගතෙ වුට්ඨහිස්සාමී’’ති නිපජ්ජති, ද්වාරෙ ච අඤ්ඤෙහි අරුණුග්ගමනකාලෙ විවටෙපි තස්ස අනාපත්තියෙව ද්වාරපිදහනස්ස රත්තිදිවාභාගෙසු විසෙසාභාවා. ආපත්තිආපජ්ජනස්සෙව කාලවිසෙසො ඉච්ඡිතබ්බො, න තප්පරිහාරස්සාති ගහෙතබ්බං, ‘‘ද්වාරං අසංවරිත්වා රත්තිං නිපජ්ජතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.77) හි වුත්තං. දිවා සංවරිත්වා නිපන්නස්ස කෙනචි විවටෙපි ද්වාරෙ අනාපත්තියෙව. අත්තනාපි අනුට්ඨහිත්වාව සති පච්චයෙ විවටෙපි අනාපත්තීති වදන්ති. යථාපරිච්ඡෙදමෙව ච න වුට්ඨාතීති අරුණෙ උග්ගතෙයෙව උට්ඨාති. ආපත්තියෙවාති මූලාපත්තිංයෙව සන්ධාය වුත්තං, අනාදරියආපත්ති පන පුරාරුණා උට්ඨිතස්සාපි තස්ස හොතෙව ‘‘දුක්කටා ¶ න මුච්චතී’’ති වුත්තත්තා, දුක්කටා න මුච්චතීති ච පුරාරුණා උට්ඨහිත්වා මූලාපත්තියා මුත්තොපි අනාදරියදුක්කටා න මුච්චතීති අධිප්පායො.

නිද්දාවසෙන නිපජ්ජතීති වොහාරවසෙන වුත්තං, පාදානං පන භූමිතො අමොචිතත්තා අයං නිපන්නො නාම න හොති, තෙනෙව අනාපත්ති වුත්තා. අපස්සාය සුපන්තස්සාති කටිට්ඨිතො උද්ධං පිට්ඨිකණ්ටකෙ අප්පමත්තකම්පි පදෙසං භූමිං අඵුසාපෙත්වා ථම්භාදිං අපස්සාය සුපන්තස්ස. කටිට්ඨිං පන භූමිං ඵුසාපෙන්තස්ස සයනං නාම හොති. පිට්ඨිපසාරණලක්ඛණා හි සෙය්යා. දීඝවන්දනාදීසුපි තිරියං පිට්ඨිකණ්ටකානං පසාරිතත්තා නිපජ්ජනමෙවාති ආපත්ති පරිහරිතබ්බාව ‘‘වන්දාමීති පාදමූලෙ නිපජ්ජී’’තිආදීසු නිපජ්ජනස්සෙව වුත්තත්තා. තස්සාපි අනාපත්ති පතනක්ඛණෙ අවිසයත්තා, විසයෙ ජාතෙ සහසා වුට්ඨිතත්තා ච. යස්ස පන විසඤ්ඤිතාය පච්ඡාපි අවිසයො, එතස්ස අනාපත්තියෙව පතිතක්ඛණෙ විය. තත්ථෙව සයති න වුට්ඨාතීති ඉමිනා විසයෙපි අකරණං දස්සෙති, තෙනෙව ‘‘තස්ස ආපත්තී’’ති වුත්තං.

එකභඞ්ගෙනාති උභො පාදෙ භූමිතො අමොචෙත්වාව එකපස්සෙන සරීරං භඤ්ජිත්වා නිපන්නො. මහාඅට්ඨකථායං පන මහාපදුමත්ථෙරෙන වුත්තන්ති සම්බන්ධො, තෙන ‘‘මහාඅට්ඨකථාය ලිඛිතමහාපදුමත්ථෙරවාදො අය’’න්ති දස්සෙති. තත්ථ සුපන්තස්සාපි අවිසයත්තමත්ථීති මහාපදුමත්ථෙරෙන ‘‘අවිසයත්තා පන ආපත්ති න දිස්සතී’’ති වුත්තං. ආචරියා පන සුපන්තස්ස විසඤ්ඤත්තාභාවෙන විසයත්තා අනාපත්තිං න කථයන්ති. විසඤ්ඤත්තෙ සති අනාපත්තියෙව. ද්වෙ පන ජනාතිආදිපි මහාඅට්ඨකථායමෙව වචනං, තදෙව පච්ඡා වුත්තත්තා පමාණං. යක්ඛගහිතග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ විසඤ්ඤීභූතොපි සඞ්ගහිතො. එකභඞ්ගෙන නිපන්නො පන අනිපන්නත්තා ආපත්තිතො මුච්චතියෙවාති ගහෙතබ්බං.

78. අපදෙති ¶ ආකාසෙ. පදන්ති පදවළඤ්ජං, තෙනාහ ‘‘ආකාසෙ පද’’න්ති. එතදග්ගන්ති එසො අග්ගො. යදිදන්ති යො අයං. සෙසං උත්තානමෙව.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං

පඨමපාරාජිකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

2. දුතියපාරාජිකං

අදුතියෙනාති ¶ ¶ අසදිසෙන ජිනෙන යං දුතියං පාරාජිකං පකාසිතං, තස්ස ඉදානි යස්මා සංවණ්ණනාක්කමො පත්තො, තස්මා අස්ස දුතියස්ස අයං සංවණ්ණනා හොතීති යොජනා.

ධනියවත්ථුවණ්ණනා

84. රාජූහි ගහිතන්ති රාජගහන්ති ආහ ‘‘මන්ධාතූ’’ති. රාජපුරොහිතෙන පරිග්ගහිතම්පි රාජපරිග්ගහිතමෙවාති මහාගොවින්දග්ගහණං, නගරසද්දාපෙක්ඛාය චෙත්ථ ‘‘රාජගහ’’න්ති නපුංසකනිද්දෙසො. අඤ්ඤෙපෙත්ථ පකාරෙති සුසංවිහිතාරක්ඛත්තා රාජූනං ගහං ගෙහභූතන්ති රාජගහන්තිආදිකෙ පකාරෙ. වසන්තවනන්ති කීළාවනං, වසන්තකාලෙ කීළාය යෙභුය්යත්තා පන වසන්තවනන්ති වුත්තං.

සද්වාරබන්ධාති වස්සූපගමනයොග්ගතාදස්සනං. නාලකපටිපදන්ති සුත්තනිපාතෙ (සු. නි. 684 ආදයො) නාලකත්ථෙරස්ස දෙසිතං මොනෙය්යපටිපදං. පඤ්චන්නං ඡදනානන්ති තිණපණ්ණඉට්ඨකසිලාසුධාසඞ්ඛාතානං පඤ්චන්නං. නො චෙ ලභති…පෙ… සාමම්පි කාතබ්බන්ති ඉමිනා නාවාසත්ථවජෙ ඨපෙත්වා අඤ්ඤත්ථ ‘‘අසෙනාසනිකො අහ’’න්ති ආලයකරණමත්තෙන උපගමනං න වට්ටති. සෙනාසනං පරියෙසිත්වා වචීභෙදං කත්වා වස්සං උපගන්තබ්බමෙවාති දස්සෙති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, අසෙනාසනිකෙනා’’තිආදිනා (මහාව. 204) හි පාළියං ‘‘නාලකපටිපදං පටිපන්නෙනාපී’’ති අට්ඨකථායඤ්ච අවිසෙසෙන දළ්හං කත්වා වුත්තං, නාවාසත්ථවජෙසුයෙව ච ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, නාවාය වස්සං උපගන්තු’’න්තිආදිනා (මහාව. 203) අසතිපි සෙනාසනෙ ආලයකරණවසෙන වස්සූපගමනං අනුඤ්ඤාතං, නාඤ්ඤත්ථාති ගහෙතබ්බං. අයමනුධම්මතාති සාමීචිවත්තං. කතිකවත්තානීති භස්සාරාමතාදිං විහාය සබ්බදා අප්පමත්තෙහි භවිතබ්බන්තිආදිකතිකවත්තානි. ඛන්ධකවත්තානීති ‘‘ආගන්තුකාදිඛන්ධකවත්තං පූරෙතබ්බ’’න්ති එවං ඛන්ධකවත්තානි ච අධිට්ඨහිත්වා.

වස්සංවුත්ථාති පදස්ස අට්ඨකථායං ‘‘පුරිමිකාය උපගතා මහාපවාරණාය පවාරිතා පාටිපදදිවසතො ¶ පට්ඨාය ‘වුත්ථවස්සා’ති වුච්චන්තී’’ති වුත්තත්තා මහාපවාරණාදිවසෙ පවාරෙත්වා වා අප්පවාරෙත්වා වා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තෙහි ¶ සත්තාහකරණීයනිමිත්තෙ සති එව ගන්තබ්බං, නාසති, ඉතරථා වස්සච්ඡෙදො දුක්කටඤ්ච හොතීති වෙදිතබ්බං. ‘‘ඉමං තෙමාසං වස්සං උපෙමී’’ති හි ‘‘න, භික්ඛවෙ, වස්සං උපගන්ත්වා පුරිමං වා තෙමාසං පච්ඡිමං වා තෙමාසං අවසිත්වා චාරිකා පක්කමිතබ්බා’’ති (මහාව. 185) ච වුත්තං. ඉධෙව ච වස්සංවුත්ථා තෙමාසච්චයෙන…පෙ… පක්කමිංසූති වුත්තං. පවාරණාදිවසොපි තෙමාසපරියාපන්නොව. කෙචි පන ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වස්සංවුත්ථානං භික්ඛූනං තීහි ඨානෙහි පවාරෙතුන්ති (මහාව. 209) පවාරණාකම්මස්ස පුබ්බෙයෙව වස්සංවුත්ථානන්ති වුත්ථවස්සතාය වුත්තත්තා මහාපවාරණාදිවසෙ සත්තාහකරණීයනිමිත්තං විනාපි යථාසුඛං ගන්තුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං, වුත්ථවස්සානඤ්හි පවාරණානුජානනං අනුපගතඡින්නවස්සාදීනං නිවත්තනත්ථං කතං, න පන පවාරණාදිවසෙ අවසිත්වා පක්කමිතබ්බන්ති දස්සනත්ථං තදත්ථස්ස ඉධ පසඞ්ගාභාවා, පවාරණං කාතුං අනුච්ඡවිකානං පවාරණා ඉධ විධීයති, යෙ ච වස්සං උපගන්ත්වා වස්සච්ඡෙදඤ්ච අකත්වා යාව පවාරණාදිවසා වසිංසු, තෙ තත්තකෙන පවාරණාකම්මං පති පරියායතො වුත්ථවස්සාති වුච්චන්ති, අප්පකං ඌනමධිකං වා ගණනූපගං න හොතීති ඤායතො, න කථිනකම්මං පති තෙමාසස්ස අපරිපුණ්ණත්තා, ඉතරථා තස්මිං මහාපවාරණාදිවසෙපි කථිනත්ථාරප්පසඞ්ගතො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වස්සංවුත්ථානං භික්ඛූනං කථිනං අත්ථරිතු’’න්ති (මහාව. 306) ඉදං පන ‘‘න, භික්ඛවෙ, වස්සං උපගන්ත්වා පුරිමං වා තෙමාසං පච්ඡිමං වා තෙමාසං අවසිත්වා චාරිකා පක්කමිතබ්බා’’තිආදි (මහාව. 185) ච නිප්පරියායතො මහාපවාරණාය අනන්තරපාටිපදදිවසතො පට්ඨාය කථිනත්ථාරං පක්කමනඤ්ච සන්ධාය වුත්තං, පරිවාරෙ ච ‘‘කථිනස්ස අත්ථාරමාසො ජානිතබ්බො’’ති (පරි. 412) වත්වා ‘‘වස්සානස්ස පච්ඡිමො මාසො ජානිතබ්බො’’ති (පරි. 412) වුත්තං. යො හි කථිනත්ථාරස්ස කාලො, තතො පට්ඨායෙව චාරිකාපක්කමනස්සාපි කාලො, න තතො පුරෙ වස්සංවුත්ථානංයෙව කථිනත්ථාරාරහත්තා. යදග්ගෙන හි පවාරණාදිවසෙ කථිනත්ථාරො න වට්ටති, තදග්ගෙන භික්ඛූපි වුත්ථවස්සා න හොන්ති පවාරණාදිවසස්ස අවුත්ථත්තා.

යං පන සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 2.84) ‘‘එකදෙසෙන අවුත්ථම්පි තං දිවසං වුත්ථභාගාපෙක්ඛාය වුත්ථමෙව හොතී’’තිආදි වුත්තං, තං න යුත්තං, තංදිවසපරියොසානෙ අරුණුග්ගමනකාලෙ වසන්තොව හි තං දිවසං වුත්ථො නාම හොති ¶ පරිවාසඅරඤ්ඤවාසාදීසු විය, අයඤ්ච විචාරණා උපරි වස්සූපනායිකක්ඛන්ධකෙ ආවි භවිස්සතීති තත්ථෙව තං පාකටං කරිස්සාම.

මහාපවාරණාය ¶ පවාරිතාති පුරිමිකාය වස්සං උපගන්ත්වා අච්ඡින්නවස්සතාදස්සනපරං එතං කෙනචි අන්තරායෙන අප්පවාරිතානම්පි වුත්ථවස්සත්තා. න ඔවස්සියතීති අනොවස්සකන්ති කම්මසාධනං දට්ඨබ්බං, යථා න තෙමියති, තථා කත්වාති අත්ථො. අනවයොති එත්ථ අනුසද්දො විච්ඡායං වත්තතීති ආහ අනු අනු අවයොතිආදි. ආචරියස්ස කම්මං ආචරියකන්ති ආහ ‘‘ආචරියකම්මෙ’’ති. කට්ඨකම්මං ථම්භාදි. තෙලතම්බමත්තිකායාති තෙලමිස්සාය තම්බමත්තිකාය.

85. කුටිකාය කරණභාවන්ති කුටියා කතභාවං. කිං-සද්දප්පයොගෙ අනාගතප්පච්චයවිධානං සන්ධාය තස්ස ලක්ඛණන්තිආදි වුත්තං. කිඤ්චාපි ථෙරස්ස පාණඝාතාධිප්පායො නත්ථි, අනුපපරික්ඛිත්වා කරණෙන පන බහූනං පාණානං මරණත්තා පාණෙ බ්යාබාධෙන්තස්සාතිආදි වුත්තං. පාතබ්යභාවන්ති විනාසෙතබ්බතං. පාණාතිපාතං කරොන්තානන්ති ථෙරෙන අකතෙපි පාණාතිපාතෙ පාණකානං මරණමත්තෙන පච්ඡිමානං ලෙසෙන ගහණාකාරං දස්සෙති, තෙන ච ‘‘මම තාදිසං අකුසලං නත්ථී’’ති පච්ඡිමානං විපල්ලාසලෙසග්ගහණනිමිත්තකිච්චං න කත්තබ්බන්ති දීපිතං හොති. දිට්ඨානුගතින්ති දිට්ඨස්ස කම්මස්ස අනුපගමනං අනුකිරියං, දිට්ඨියා වා ලද්ධියා අනුගමනං ගාහං. ඝංසිතබ්බෙති මද්දිතබ්බෙ, විනාසිතබ්බෙති අත්ථො. කතං ලභිත්වා තත්ථ වසන්තානම්පි දුක්කටමෙවාති ඉදං භගවතා කුටියා භෙදාපනවචනෙන සිද්ධං, සාපි තිණදබ්බසම්භාරෙහි තුලාථම්භාදීහි අමිස්සා සුද්ධමත්තිකාමයාපි ඉට්ඨකාහි කතා වට්ටති. කෙචි හි ඉට්ඨකාහියෙව ථම්භෙ චිනිත්වා තදුපරි ඉට්ඨකාහියෙව විතානාදිසණ්ඨානෙන තුලාදිදාරුසම්භාරවිරහිතං ඡදනම්පි බන්ධිත්වා ඉට්ඨකාමයමෙව ආවසථං කරොන්ති, තාදිසං වට්ටති. ගිඤ්ජකාවසථසඞ්ඛෙපෙන කතාති එත්ථ ගිඤ්ජකා වුච්චන්ති ඉට්ඨකා, තාහියෙව කතො ආවසථො ගිඤ්ජකාවසථො. වයකම්මම්පීති මත්තිකුද්ධාරණඉට්ඨකදාරුච්ඡෙදනාදිකාරකානං දින්නභත්තවෙත්තනාදිවත්ථුබ්බයෙන නිප්ඵන්නකම්මම්පි අත්ථි, එතෙන කුටිභෙදකානං ගීවාදිභාවං පරිසඞ්කති. තිත්ථියධජොති තිත්ථියානමෙව සඤ්ඤාණභූතත්තා වුත්තං. තෙ හි ඊදිසෙසු චාටිආදීසු වසන්ති. අඤ්ඤානිපීති පි-සද්දෙන අත්තනා වුත්තකාරණද්වයම්පි මහාඅට්ඨකථායමෙව වුත්තන්ති දස්සෙති. යස්මා සබ්බමත්තිකාමයා ¶ කුටි සීතකාලෙ අතිසීතා උණ්හකාලෙ ච උණ්හා සුකරා ච හොති චොරෙහි භින්දිතුං, තස්මා තත්ථ ඨපිතපත්තචීවරාදිකං සීතුණ්හචොරාදීහි විනස්සතීති වුත්තං ‘‘පත්තචීවරගුත්තත්ථායා’’ති. ඡින්දාපෙය්ය වා භින්දාපෙය්ය වා අනුපවජ්ජොති ඉදං අයං කුටි විය සබ්බථා අනුපයොගාරහං සන්ධාය වුත්තං. යං පන පඤ්චවණ්ණසුත්තෙහි විනද්ධඡත්තාදිකං, තත්ථ අකප්පියභාගොව ඡින්දිතබ්බො, න තදවසෙසො තස්ස කප්පියත්තා, තං ඡින්දන්තො උපවජ්ජොව හොති. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘ඝටකම්පි වාළරූපම්පි භින්දිත්වා ධාරෙතබ්බ’’න්තිආදි.

පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයවණ්ණනා

ඡත්තදණ්ඩග්ගාහකං ¶ සලාකපඤ්ජරන්ති එත්ථ යො පඤ්ජරසලාකානං මජ්ඣට්ඨො බුන්දෙ පුථුලො අහිච්ඡත්තකසදිසො අග්ගෙ සඡිද්දො යත්ථ දණ්ඩන්තරං පවෙසෙත්වා ඡත්තං ගණ්හන්ති, යො වා සයමෙව දීඝතාය ගහණදණ්ඩො හොති, අයං ඡත්තදණ්ඩො නාම, තස්ස අපරිගළනත්ථාය ඡත්තසලාකානං මූලප්පදෙසදණ්ඩස්ස සමන්තතො දළ්හපඤ්ජරං කත්වා සුත්තෙහි විනන්ධන්ති, සො පදෙසො ඡත්තදණ්ඩගාහකසලාකපඤ්ජරං නාම, තං විනන්ධිතුං වට්ටති. න වණ්ණමට්ඨත්ථායාති ඉමිනා ථිරකරණත්ථමෙව එකවණ්ණසුත්තෙන විනන්ධියමානං යදි වණ්ණමට්ඨං හොති, න තත්ථ දොසොති දස්සෙති. ආරග්ගෙනාති නිඛාදනමුඛෙන. දණ්ඩබුන්දෙති දණ්ඩමූලෙ කොටියං. ඡත්තමණ්ඩලිකන්ති ඡත්තපඤ්ජරෙ මණ්ඩලාකාරෙන බද්ධදණ්ඩවලයං. උක්කිරිත්වාති නින්නං, උන්නතං වා කත්වා.

නානාසුත්තකෙහීති නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි. ඉදඤ්ච තථා කරොන්තානං වසෙන වුත්තං, එකවණ්ණසුත්තකෙනාපි න වට්ටතියෙව, ‘‘පකතිසූචිකම්මමෙව වට්ටතී’’ති හි වුත්තං. පට්ටමුඛෙති ද්වින්නං පට්ටානං සඞ්ඝටිතට්ඨානං සන්ධායෙතං වුත්තං. පරියන්තෙති චීවරපරියන්තෙ, අනුවාතං සන්ධායෙතං වුත්තං. වෙණින්ති වරකසීසාකාරෙන සිබ්බනං. සඞ්ඛලිකන්ති දිගුණසඞ්ඛලිකාකාරෙන සිබ්බනං, වෙණිං වා සඞ්ඛලිකං වා කරොන්තීති පකතෙන සම්බන්ධො. අග්ඝියං නාම චෙතියසණ්ඨානං, යං අග්ඝියත්ථම්භොති වදන්ති. උක්කිරන්තීති උට්ඨපෙන්ති. චතුකොණමෙව වට්ටතීති ගණ්ඨිකපාසකපට්ටානි සන්ධාය වුත්තං. කොණසුත්තපිළකාති ගණ්ඨිකපාසකපට්ටානං කොණෙහි බහි නිග්ගතසුත්තානං ¶ පිළකාකාරෙන ඨපිතකොටියොති කෙචි වදන්ති, තෙ පිළකෙ ඡින්දිත්වා දුවිඤ්ඤෙය්යා කාතබ්බාති තෙසං අධිප්පායො. කෙචි පන ‘‘කොණසුත්තා ච පිළකාති ද්වෙයෙවා’’ති වදන්ති, තෙසං මතෙන ගණ්ඨිකපාසකපට්ටානං කොණතො කොණෙහි නීහතසුත්තා කොණසුත්තා නාම. සමන්තතො පන පරියන්තෙන කතා චතුරස්සසුත්තා පිළකා නාම. තං දුවිධම්පි කෙචි චීවරතො විසුං පඤ්ඤායනත්ථාය විකාරයුත්තං කරොන්ති, තං නිසෙධාය ‘‘දුවිඤ්ඤෙය්යරූපා වට්ටන්තී’’ති වුත්තං, න පන සබ්බථා අචක්ඛුගොචරභාවෙන සිබ්බනත්ථාය තථාසිබ්බනස්ස අසක්කුණෙය්යත්තා. යථා පකතිචීවරතො විකාරො න පඤ්ඤායති, එවං සිබ්බිතබ්බන්ති අධිප්පායො. රජනකම්මතො පුබ්බෙ පඤ්ඤායමානොපි විසෙසො චීවරෙ රත්තෙ එකවණ්ණතාය න පඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘චීවරෙ රත්තෙ’’ති. මණිනාති නීලමණිආදිමට්ඨපාසාණෙන, අංසවද්ධකකායබන්ධනාදිකං පන අචීවරත්තා සඞ්ඛාදීහි ඝංසිතුං වට්ටතීති වදන්ති. කණ්ණසුත්තකන්ති චීවරස්ස දීඝතො තිරියඤ්ච සිබ්බිතානං චතූසු කණ්ණෙසු කොණෙසු ච නික්ඛන්තානං සුත්තසීසානමෙතං නාමං, තං ඡින්දිත්වාව පාරුපිතබ්බං, තෙනාහ ‘‘රජිතකාලෙ ඡින්දිතබ්බ’’න්ති. භගවතා අනුඤ්ඤාතං එකං කණ්ණසුත්තම්පි අත්ථි, තං පන නාමෙන ¶ සදිසම්පි ඉතො අඤ්ඤමෙවාති දස්සෙතුං යං පනාතිආදි වුත්තං. ලග්ගනත්ථායාති චීවරරජ්ජුයං චීවරබන්ධනත්ථාය. ගණ්ඨිකෙති දන්තාදිමයෙ. පීළකාති බින්දුං බින්දුං කත්වා උට්ඨාපෙතබ්බපීළකා.

ථාලකෙ වාති තම්බාදිමයෙ පුග්ගලිකෙ තිවිධෙපි කප්පියථාලකෙ. න වට්ටතීති මණිවණ්ණකරණප්පයොගො න වට්ටති, තෙලවණ්ණකරණත්ථං පන වට්ටති. පත්තමණ්ඩලෙති තිපුසීසාදිමයෙ. ‘‘න, භික්ඛවෙ, චිත්තානි පත්තමණ්ඩලානි ධාරෙතබ්බානි රූපකාකිණ්ණානි භිත්තිකම්මකතානී’’ති (චූළව. 253) වුත්තත්තා ‘‘භිත්තිකම්මං න වට්ටතී’’ති වුත්තං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මකරදන්තකං ඡින්දිතු’’න්ති (චූළව. 253) වුත්තත්තා ‘‘මකරදන්තකං පන වට්ටතී’’ති වුත්තං, ඉදං පන පාළියා ලද්ධම්පි ඉධ පාළියා මුත්තත්තා පාළිමුත්තකනයෙ වුත්තං. එවමඤ්ඤම්පි ඊදිසං.

ලෙඛා න වට්ටතීති ආරග්ගෙන දින්නලෙඛාව න වට්ටති, ජාතිහිඞ්ගුලිකාදිවණ්ණෙහි කතලෙඛා වට්ටති. ඡත්තමුඛවට්ටියන්ති ධමකරණස්ස හත්ථෙන ගහණඡත්තාකාරස්ස ¶ මුඛවට්ටියං, ‘‘පරිස්සාවනචොළබන්ධනට්ඨානෙ’’ති කෙචි.

දෙඩ්ඩුභසීසන්ති උදකසප්පසීසං. අච්ඡීනීති කුඤ්ජරච්ඡිසණ්ඨානානි. එකමෙව වට්ටතීති එත්ථ එකරජ්ජුකං දිගුණං තිගුණං කත්වාපි බන්ධිතුං න වට්ටති, එකමෙව පන සතවාරම්පි සරීරං පරික්ඛිපිත්වා බන්ධිතුං වට්ටති, බහුරජ්ජුකෙ එකතො කත්වා එකෙන නිරන්තරං වෙඨෙත්වා කතං ‘‘බහුරජ්ජුක’’න්ති න වත්තබ්බං ‘‘වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා, තං මුරජසඞ්ඛං න ගච්ඡතීති වෙදිතබ්බං. මුරජඤ්හි නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි මුරජවට්ටිසණ්ඨානං වෙඨෙත්වා කතං, ඉදං පන මුරජං මද්දවීණසඞ්ඛාතං පාමඞ්ගසණ්ඨානඤ්ච දසාසු වට්ටති ‘‘කායබන්ධනස්ස දසා ජීරන්ති; අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මුරජං මද්දවීණ’’න්ති (චූළව. 278) වුත්තත්තා.

විධෙති දසාපරියොසානෙ ථිරභාවාය දන්තවිසාණසුත්තාදීහි කත්තබ්බෙ විධෙ. අට්ඨ මඞ්ගලානි නාම සඞ්ඛො චක්කං පුණ්ණකුම්භො ගයා සිරීවච්ඡො අඞ්කුසො ධජං සොවත්තිකන්ති වදන්ති. මච්ඡයුගළඡත්තනන්දියාවට්ටාදිවසෙනපි වදන්ති. පරිච්ඡෙදලෙඛාමත්තන්ති දන්තාදීහි කතවිධස්ස උභොසු කොටීසු කතපරිච්ඡෙදරාජිමත්තං.

‘‘උජුකමෙවා’’ති වුත්තත්තා චතුරස්සාදිසණ්ඨානාපි අඤ්ජනී වඞ්කගතිකා න වට්ටති. සිපාටිකායාති ¶ වාසිආදිභණ්ඩනික්ඛිපනපසිබ්බකෙ. ආරකණ්ටකං නාම පොත්ථකාදිඅඅසඞ්ඛාරණත්ථං කතදීඝමුඛසත්ථකන්ති වදන්ති. ‘‘භමකාරානං දාරුආදිලිඛනසත්ථක’’න්ති කෙචි. වට්ටමණිකන්ති වට්ටං කත්වා උට්ඨපෙතබ්බං පුප්ඵුළකං. අඤ්ඤන්ති ඉමිනා පිළකාදිං සඞ්ගණ්හාති. පිප්ඵලිකෙති යං කිඤ්චි ඡෙදනකෙ ඛුද්දකසත්ථෙ. වලිතකන්ති නඛච්ඡෙදනකාලෙ දළ්හග්ගහණත්ථං වලීහි යුත්තමෙව කරොන්ති. තස්මා තං වට්ටතීති ඉමිනා යං අඤ්ඤම්පි විකාරං දළ්හීකම්මාදිඅත්ථාය කරොන්ති, න වණ්ණමට්ඨත්ථාය, තං වට්ටතීති දීපිතං, තෙන ච කත්තරදණ්ඩකොටියං අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි ඝට්ටනෙන සද්දනිච්ඡරණත්ථාය කතං අයොවලයාදිකං සංයුත්තම්පි කප්පියතො උපපන්නං හොති. මණ්ඩලන්ති උත්තරාරණියා පවෙසනත්ථං ආවාටමණ්ඩලං හොති. උජුකමෙව බන්ධිතුන්ති සම්බන්ධො, උභොසු වා පස්සෙසු එකපස්සෙ වාති වචනසෙසො. වාසිදණ්ඩස්ස උභොසු පස්සෙසු දණ්ඩකොටීනං අචලනත්ථං බන්ධිතුන්ති අත්ථො.

ආමණ්ඩසාරකෙති ¶ ආමලකඵලානි පිසිත්වා තෙන කක්කෙන කතතෙලභාජනෙ. තත්ථ කිර පක්ඛිත්තං තෙලං සීතලං හොති. භූමත්ථරණෙති කටසාරාදිමයෙ පරිකම්මකතාය භූමියා අත්ථරිතබ්බඅත්ථරණෙ. පානීයඝටෙති සබ්බං භාජනවිකතිං සඞ්ගණ්හාති. සබ්බං…පෙ… වට්ටතීති යථාවුත්තෙසු මඤ්චාදීසු ඉත්ථිපුරිසරූපම්පි වට්ටති තෙලභාජනෙසුයෙව ඉත්ථිපුරිසරූපානං පටික්ඛිත්තත්තා, තෙලභාජනෙන සහ අගණෙත්වා විසුං මඤ්චාදීනං ගහිතත්තා චාති වදන්ති, කිඤ්චාපි වදන්ති, එතෙසං පන මඤ්චාදීනං හත්ථෙන ආමසිතබ්බභණ්ඩත්තා ඉත්ථිරූපමෙවෙත්ථ න වට්ටතීති ගහෙතබ්බං. අඤ්ඤෙසන්ති සීමසාමිකානං. රාජවල්ලභෙහීති ලජ්ජීපෙසලාදීනං උපොසථාදිඅන්තරායකරා අලජ්ජිනො භින්නලද්ධිකා ච භික්ඛූ අධිප්පෙතා තෙහි සහ උපොසථාදිකරණායොගා, තෙනෙව ‘‘සීමායා’’ති වුත්තං. තෙසං ලජ්ජීපරිසාති තෙසං සීමාසාමිකානං අනුබලං දාතුං සමත්ථා ලජ්ජීපරිසා. භික්ඛූහි කතන්ති යං අලජ්ජීනං සෙනාසනභෙදනාදිකං ලජ්ජීභික්ඛූහි කතං, සබ්බඤ්චෙතං සුකතමෙව අලජ්ජීනිග්ගහත්ථාය පවත්තිතබ්බතො.

88. අවජ්ඣායන්තීති නීචතො චින්තෙන්ති. උජ්ඣායනත්ථොති භික්ඛුනො ථෙය්යකම්මනින්දනත්ථො ‘‘කථඤ්හි නාම අදින්නං ආදියිස්සතී’’ති, න පන දාරු-සද්දවිසෙසනත්ථො තස්ස බහුවචනත්තා. වචනභෙදෙති එකවචනබහුවචනානං භෙදෙ. සබ්බාවන්තන්ති භික්ඛුභික්ඛුනීආදිසබ්බාවයවවන්තං. බිම්බිසාරොති තස්ස නාමන්ති එත්ථ බිම්බීති සුවණ්ණං. තස්මා සාරසුවණ්ණසදිසවණ්ණතාය ‘‘බිම්බිසාරො’’ති වුච්චතීති වෙදිතබ්බං. පොරාණසත්ථානුරූපං උප්පාදිතො වීසතිමාසප්පමාණඋත්තමසුවණ්ණග්ඝනකො ලක්ඛණසම්පන්නො නීලකහාපණොති වෙදිතබ්බො. රුද්රදාමෙන නාම කෙනචි උප්පාදිතො රුද්රදාමකො. සො කිර නීලකහාපණස්ස තිභාගං අග්ඝති. යස්මිං පන දෙසෙ නීලකහාපණා ¶ න සන්ති, තත්ථාපි කාළකවිරහිතස්ස නිද්ධන්තසුවණ්ණස්ස පඤ්චමාසග්ඝනකෙන භණ්ඩෙන පාදපරිච්ඡෙදො කාතබ්බො. තෙනාති නීලකහාපණස්ස චතුත්ථභාගභූතෙන. පාරාජිකවත්ථුම්හි වාතිආදි පාරාජිකානං සබ්බබුද්ධෙහි පඤ්ඤත්තභාවෙන වුත්තං, සඞ්ඝාදිසෙසාදීසු පන ඉතරාපත්තීසුපි තබ්බත්ථූසු ච නානත්තං නත්ථෙව, කෙවලං කෙචි සබ්බාකාරෙන පඤ්ඤපෙන්ති, කෙචි එකදෙසෙනාති එත්තකමෙව විසෙසො. න හි කදාචිපි සම්මාසම්බුද්ධා යථාපරාධං අතික්කම්ම ඌනමධිකං වා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙන්ති.

පදභාජනීයවණ්ණනා

92. පුනපි ¶ ‘‘ආගන්තුකාමා’’ති වුත්තත්තා ච සබ්බථා මනුස්සෙහි අනිවුත්ථපුබ්බෙ අභිනවමාපිතෙ, ‘‘පුන න පවිසිස්සාමා’’ති නිරාලයෙහි පරිච්චත්තෙ ච ගාමෙ ගාමවොහාරාභාවා ගාමප්පවෙසනාපුච්ඡනාදිකිච්චං නත්ථීති වෙදිතබ්බං. අරඤ්ඤපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථන්ති ගාමගාමූපචාරෙසු දස්සිතෙසු තදඤ්ඤං අරඤ්ඤන්ති අරඤ්ඤපරිච්ඡෙදො සක්කා ඤාතුන්ති වුත්තං. මාතිකායං පන ගාමග්ගහණෙනෙව ගාමූපචාරොපි ගහිතොති දට්ඨබ්බො. ඉන්දඛීලෙති උම්මාරෙ. අරඤ්ඤසඞ්ඛෙපං ගච්ඡති තථා අභිධම්මෙ වුත්තත්තා. අසතිපි ඉන්දඛීලෙ ඉන්දඛීලට්ඨානියත්තා ‘‘වෙමජ්ඣමෙව ඉන්දඛීලොති වුච්චතී’’ති වුත්තං. යත්ථ පන ද්වාරබාහාපි නත්ථි, තත්ථ පාකාරවෙමජ්ඣමෙව ඉන්දඛීලොති ගහෙතබ්බං. ලුඨිත්වාති පවට්ටිත්වා.

මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස සුප්පපාතො වාතිආදි මාතුගාමස්ස කාකුට්ඨාපනවසෙන ගහෙතබ්බං, න බලදස්සනවසෙන ‘‘මාතුගාමො භාජනධොවනඋදකං ඡඩ්ඩෙතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.92) උපරි වුච්චමානත්තා, තෙනෙව ‘‘ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති අවත්වා සුප්පපාතොතිආදි වුත්තං. කුරුන්දට්ඨකථායං මහාපච්චරියඤ්ච ඝරූපචාරොව ගාමොති අධිප්පායෙන ‘‘ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො ගාමූපචාරො’’ති වුත්තං. කතපරික්ඛෙපොති ඉමිනා පරික්ඛෙපතො බහි උපචාරො න ගහෙතබ්බොති දස්සෙති. සුප්පමුසලපාතොපි අපරික්ඛිත්තගෙහස්සෙව, සො ච යතො පහොති, තත්ථෙව ගහෙතබ්බො, අප්පහොනට්ඨානෙ පන විජ්ජමානට්ඨානමෙව ගහෙතබ්බං. යස්ස පන ඝරස්ස සමන්තතො පාකාරාදීහි පරික්ඛෙපො කතො හොති, තත්ථ සොව පරික්ඛෙපො ඝරූපචාරොති ගහෙතබ්බං.

පුබ්බෙ වුත්තනයෙනාති පරික්ඛිත්තගාමෙ වුත්තනයෙන. සඞ්කරීයතීති මිස්සීයති. විකාලෙ ගාමප්පවෙසනෙ ‘‘පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපං අතික්කමන්තස්ස ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරං ඔක්කමන්තස්ස ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 513) වුත්තත්තා ¶ ගාමගාමූපචාරානං අසඞ්කරතා ඉච්ඡිතබ්බාති ආහ අසඞ්කරතො චාතිආදි. කෙචි පනෙත්ථ පාළියං ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරං ඔක්කමන්තස්සාති ඉදං පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං, න තතො පරං එකලෙඩ්ඩුපාතපරිච්ඡින්නං උපචාරං ¶ . තස්මා පරික්ඛෙපාරහට්ඨානසඞ්ඛාතං ගාමං ඔක්කමන්තස්සෙව ආපත්ති, න උපචාර’’න්ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං ‘‘ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතබ්භන්තරං ගාමො නාම. තතො අඤ්ඤස්ස ලෙඩ්ඩුපාතස්ස අබ්භන්තරං ගාමූපචාරො නාමා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.92) ඉධෙව අට්ඨකථායං වුත්තත්තා. විකාලෙ ගාමප්පවෙසනසික්ඛාපදට්ඨකථායඤ්හි අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරො අදින්නාදානෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති (පාචි. අට්ඨ. 512) අයමෙව නයො අතිදිසිතො. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායම්පි ‘‘ය්වායං අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරො දස්සිතො, තස්ස වසෙන විකාලෙ ගාමප්පවෙසනාදීසු ආපත්ති පරිච්ඡින්දිතබ්බා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුතියපාරාජිකවණ්ණනා) වුත්තං, තස්මා පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපං අතික්කමන්තස්ස, අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඝරූපචාරතො පට්ඨාය දුතියලෙඩ්ඩුපාතසඞ්ඛාතං ගාමූපචාරං ඔක්කමන්තස්ස විකාලෙ ගාමප්පවෙසනාපත්ති හොති, මාතිකායඤ්ච විකාලෙ ගාමං පවිසෙය්යාති ගාමග්ගහණෙනෙව ගාමූපචාරොපි ගහිතොති වෙදිතබ්බං. විකාලෙ ගාමප්පවෙසනාදීසූති ආදි-සද්දෙන ඝරඝරූපචාරාදීසු ඨිතානං උප්පන්නලාභභාජනාදිං සඞ්ගණ්හාති.

නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලාති ඉන්දඛීලතො බහි නික්ඛමිත්වා ඨිතං යං ඨානං සබ්බමෙතං අරඤ්ඤන්ති යොජනා. ආචරියධනු නාම පකතිහත්ථෙන නවවිදත්ථිපමාණං, ජියාය පන ආරොපිතාය සත්තට්ඨවිදත්ථිමත්තන්ති වදන්ති.

කප්පියන්ති අනුරූපවසෙන වුත්තං අකප්පියස්සාපි අප්පටිග්ගහිතස්ස පරිභොගෙ පාචිත්තියත්තා. පරිච්චාගාදිම්හි අකතෙ ‘‘ඉදං මය්හං සන්තක’’න්ති වත්ථුසාමිනා අවිදිතම්පි පරිග්ගහිතමෙව බාලුම්මත්තාදීනං සන්තකං විය, තාදිසං අවහරන්තොපි ඤාතකාදීහි පච්ඡා ඤත්වා වත්ථුසාමිනා ච අනුබන්ධිතබ්බතො පාරාජිකොව හොති. යස්ස වසෙන පුරිසො ථෙනො හොති, තං ථෙය්යන්ති ආහ ‘‘අවහරණචිත්තස්සෙතං අධිවචන’’න්ති. පපඤ්චසඞ්ඛාති තණ්හාමානදිට්ඨිසඞ්ඛාතා පපඤ්චකොට්ඨාසා. එකො චිත්තකොට්ඨාසොති ඨානාචාවනපයොගසමුට්ඨාපකො එකො චිත්තකොට්ඨාසොති අත්ථො.

අභියොගවසෙනාති අට්ටකරණවසෙන. සවිඤ්ඤාණකෙනෙවාති ඉදං සවිඤ්ඤාණකානඤ්ඤෙව ආවෙණිකවිනිච්ඡයං සන්ධාය වුත්තං. පාණො අපදන්තිආදීසු හි ‘‘පදසා නෙස්සාමී’’ති පඨමං පාදං ¶ සඞ්කාමෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සාතිආදිනා පාළියං (පාරා. 111), භික්ඛු දාසං දිස්වා සුඛදුක්ඛං පුච්ඡිත්වා ¶ වා අපුච්ඡිත්වා වා ‘‘ගච්ඡ, පලායිත්වා සුඛං ජීවා’’ති වදති, සො චෙ පලායති, දුතියපදවාරෙ පාරාජිකන්තිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 1.114) අට්ඨකථායඤ්ච යො සවිඤ්ඤාණකානඤ්ඤෙව ආවෙණිකො විනිච්ඡයො වුත්තො, සො ආරාමාදිඅවිඤ්ඤාණකෙසු න ලබ්භතීති තාදිසං සන්ධාය ‘‘සවිඤ්ඤාණකෙනෙවා’’ති වුත්තං. යො පන විනිච්ඡයො ආරාමාදිඅවිඤ්ඤාණකෙසු ලබ්භති, සො යස්මා සවිඤ්ඤාණකෙසු අලබ්භනකො නාම නත්ථි, තස්මා වුත්තං ‘‘නානාභණ්ඩවසෙන සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකමිස්සකෙනා’’ති. සවිඤ්ඤාණකෙන ච අවිඤ්ඤාණකෙන චාති අත්ථො. යස්මා චෙත්ථ අවිඤ්ඤාණකෙනෙව ආදියනාදීනි ඡපි පදානි න සක්කා යොජෙතුං ඉරියාපථවිකොපනස්ස සවිඤ්ඤාණකවසෙනෙව යොජෙතබ්බතො, තස්මා ‘‘අවිඤ්ඤාණකෙනෙවා’’ති තතියං පකාරං න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

ආරාමන්ති ඉදං උපලක්ඛණමත්තං දාසාදිසවිඤ්ඤාණකස්සාපි ඉධ සඞ්ගහෙතබ්බතො, නානාභණ්ඩවසෙන හෙත්ථ යොජනා දස්සියති. පරිකප්පිතට්ඨානන්ති පරිකප්පිතොකාසං. සුඞ්කඝාතන්ති එත්ථ මග්ගං ගච්ඡන්තෙහි සත්ථිකෙහි අත්තනා නීයමානභණ්ඩතො රඤ්ඤො දාතබ්බභාගො සුඞ්කො නාම, සො එත්ථ හඤ්ඤති අදත්වා ගච්ඡන්තෙහි අවහරීයති, තං වා හන්ති එත්ථ රාජපුරිසා අදදන්තානං සන්තකං බලක්කාරෙනාති සුඞ්කඝාතො, ‘‘එත්ථ පවිට්ඨෙහි සුඞ්කො දාතබ්බො’’ති රුක්ඛපබ්බතාදිසඤ්ඤාණෙන නියමිතප්පදෙසස්සෙතං අධිවචනං.

පඤ්චවීසතිඅවහාරකථාවණ්ණනා

කත්ථචීති එකිස්සා අට්ඨකථායං. එකං පඤ්චකං දස්සිතන්ති ‘‘පරපරිග්ගහිතඤ්ච හොති, පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤී ච, ගරුකො ච හොති පරික්ඛාරො පඤ්චමාසකො වා අතිරෙකපඤ්චමාසකො වා, ථෙය්යචිත්තඤ්ච පච්චුපට්ඨිතං හොති, ඨානා චාවෙතී’’ති (පාරා. 122) වුත්තපඤ්චඅවහාරඞ්ගානි එකං පඤ්චකන්ති දස්සිතං. ද්වෙ පඤ්චකානි දස්සිතානීති ‘‘ඡහි ආකාරෙහි අදින්නං ආදියන්තස්ස ආපත්ති පාරාජිකස්ස. න ච සකසඤ්ඤී, න ච විස්සාසග්ගාහී, න ච තාවකාලිකං, ගරුකො ච හොති පරික්ඛාරො පඤ්චමාසකො වා අතිරෙකපඤ්චමාසකො වා, ථෙය්යචිත්තඤ්ච පච්චුපට්ඨිතං හොති, ඨානා චාවෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 125) එවං වුත්තෙසු ඡසු පදෙසු එකං අපනෙත්වා සෙසානි ¶ පඤ්ච පදානි එකං පඤ්චකං කත්වා හෙට්ඨා වුත්තපඤ්චකඤ්ච ගහෙත්වා ද්වෙ පඤ්චකානි දස්සිතානි. එත්ථ පනාති පඤ්චහාකාරෙහීතිආදීසු. සබ්බෙහිපි පදෙහීති පරපරිග්ගහිතඤ්ච හොතීතිආදීහි සබ්බෙහි පඤ්චහි පදෙහි.

පඤ්චන්නං ¶ අවහාරානං සමූහො පඤ්චකං. සකො හත්ථො සහත්ථො, තෙන නිබ්බත්තො, තස්ස වා සම්බන්ධීති සාහත්ථිකො, අවහාරො. සාහත්ථිකාදි පඤ්චකං සාහත්ථිකපඤ්චකන්තිආදිපදවසෙන නාමලාභො දට්ඨබ්බො. එවං සෙසෙසුපි. තතියපඤ්චමෙසු පඤ්චකෙසූති සාහත්ථිකපඤ්චකථෙය්යාවහාරපඤ්චකෙසු. ලබ්භමානපදවසෙනාති සාහත්ථිකපඤ්චකෙ ලබ්භමානස්ස නිස්සග්ගියාවහාරපදස්ස වසෙන, ථෙය්යාවහාරපඤ්චකෙ ලබ්භමානස්ස පරිකප්පාවහාරපදස්ස ච වසෙන යොජෙතබ්බන්ති අත්ථො.

නිස්සග්ගියො නාම…පෙ… පාරාජිකස්සාති ඉමිනා බහිසුඞ්කඝාතපාතනං නිස්සග්ගියපයොගොති දස්සෙති. ‘‘හත්ථෙ භාරං ථෙය්යචිත්තො භූමියං නික්ඛිපති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 101) වුත්තත්තා පන සුද්ධචිත්තෙන ගහිතපරභණ්ඩස්ස ථෙය්යචිත්තෙන ගුම්බාදිපටිච්ඡන්නට්ඨානෙ ඛිපනම්පි ඉමස්මිං නිස්සග්ගියපයොගෙ සඞ්ගය්හතීති දට්ඨබ්බං. කිරියාසිද්ධිතො පුරෙතරමෙව පාරාජිකාපත්තිසඞ්ඛාතං අත්ථං සාධෙතීති අත්ථසාධකො. අථ වා අත්තනො වත්තමානක්ඛණෙ අවිජ්ජමානම්පි කිරියාසිද්ධිසඞ්ඛාතං අත්ථං අවස්සං ආපත්තිං සාධෙතීතිපි අත්ථසාධකො. අසුකං නාම භණ්ඩං යදා සක්කොසීති ඉදං නිදස්සනමත්තං පරස්ස තෙලකුම්භියා උපාහනාදීනං නික්ඛෙපපයොගස්සාපි අත්ථසාධකත්තා. තථා හි වුත්තං මාතිකාට්ඨකථායං –

‘‘අත්ථසාධකො නාම ‘අසුකස්ස භණ්ඩං යදා සක්කොති, තදා තං අවහරා’ති අඤ්ඤං ආණාපෙති. තත්ථ සචෙ පරො අනන්තරායිකො හුත්වා තං අවහරති, ආණාපකස්ස ආණත්තික්ඛණෙයෙව පාරාජිකං. පරස්ස වා පන තෙලකුම්භියා පාදග්ඝනකතෙලං අවස්සං පිවනකානි උපාහනාදීනි පක්ඛිපති, හත්ථතො මුත්තමත්තෙයෙව පාරාජික’’න්ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුතියපාරාජිකවණ්ණනා).

ඉමස්ස ¶ අත්ථසාධකස්ස ආණත්තියා ච කො විසෙසොති? තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ගහණෙ නියුඤ්ජනං ආණත්තිකපයොගො, කාලන්තරෙන ගහණත්ථං නියොගො අත්ථසාධකොති අයං නෙසං විසෙසො. තෙනෙවාහ ‘‘අසුකං නාම භණ්ඩං යදා සක්කොසී’’තිආදි. ධුරනික්ඛෙපො පන උපනික්ඛිත්තභණ්ඩවසෙන වෙදිතබ්බොති ඉදං නිදස්සනමත්තං, ආරාමාභියුඤ්ජනාදීසුපි තාවකාලිකභණ්ඩදෙය්යානං අදානෙපි එසෙව නයො. භණ්ඩග්ගහණප්පයොගතො ආණත්තියා පුබ්බත්තා ආහ ‘‘ආණත්තිවසෙන පුබ්බපයොගො වෙදිතබ්බො’’ති. පයොගෙන සහ වත්තමානො අවහාරො සහපයොගොති ආහ ‘‘ඨානාචාවනවසෙනා’’ති, ඉදඤ්ච නිදස්සනමත්තං ඛීලසඞ්කමනාදීසුපි අසති ඨානාචාවනෙ සහපයොගත්තා. වුත්තඤ්හි ¶ මාතිකාට්ඨකථායං ‘‘ඨානාචාවනවසෙන ඛීලාදීනි සඞ්කාමෙත්වා ඛෙත්තාදිග්ගහණවසෙන ච සහපයොගො වෙදිතබ්බො’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුතියපාරාජිකවණ්ණනා).

තුලයිත්වාති උපපරික්ඛිත්වා. සාමීචීති වත්තං. සකසඤ්ඤාය අදෙන්තස්ස ආපත්ති නත්ථීති වදන්ති. සම්මද්දොති නිවිද්ධතාසඞ්ඛොභො. භට්ඨෙ ජනකායෙති අපගතෙ ජනසමූහෙ. අත්තනො සන්තකං කත්වා එතස්සෙව භික්ඛුනො දෙහීති ඉදං උභින්නම්පි කුක්කුච්චවිනොදනත්ථං වුත්තං. අවහාරකස්ස හි ‘‘මයා සහත්ථෙන න දින්නං, භණ්ඩදෙය්යං එත’’න්ති කුක්කුච්චං උප්පජ්ජෙය්ය, ඉතරස්ස ච ‘‘මයා පඨමං ධුරනික්ඛෙපං කත්වා පච්ඡා අදින්නං ගහිත’’න්ති කුක්කුච්චං උප්පජ්ජෙය්යාති.

සමග්ඝන්ති අප්පග්ඝං. දාරුඅත්ථං ඵරතීති දාරූහි කත්තබ්බකිච්චං සාධෙති. එකදිවසං දන්තකට්ඨච්ඡෙදනාදිනා යා අයං අග්ඝහානි වුත්තා, සා සබ්බා භණ්ඩසාමිනා කිණිත්වා ගහිතමෙව සන්ධාය වුත්තා. සබ්බං පනෙතං අට්ඨකථාචරියප්පමාණෙන වෙදිතබ්බං. පාසාණඤ්ච සක්ඛරඤ්ච පාසාණසක්ඛරං.

අක්ඛදස්සාති එත්ථ අක්ඛ-සද්දෙන කිර විනිච්ඡයසාලා වුච්චති, තත්ථ නිසීදිත්වා වජ්ජාවජ්ජං නිරූපයන්තීති ‘‘අක්ඛදස්සා’’ති වුච්චන්ති ධම්මවිනිච්ඡනකා. හනනං නාම හත්ථපාදාදීහි පොථනඤ්චෙව හත්ථනාසාදිච්ඡෙදනඤ්ච හොතීති ආහ ‘‘හනෙය්යුන්ති පොථෙය්යුඤ්චෙව ඡින්දෙය්යුඤ්චා’’ති.

පදභාජනීයඤ්ච ‘‘හත්ථෙන වා පාදෙන වා කසාය වා වෙත්තෙන වා අඩ්ඪදණ්ඩකෙන වා ඡජ්ජාය වා හනෙය්යු’’න්ති (පාරා. 92) වුත්තං. තත්ථ අඩ්ඪදණ්ඩකෙනාති ද්විහත්ථප්පමාණෙන ¶ රස්සමුග්ගරෙන, වෙළුපෙසිකාය වා. ඡෙජ්ජාය වාති හත්ථාදීනං ඡෙදනෙන. ඡින්දන්ති එතාය හත්ථපාදාදීනීති ඡෙජ්ජා, සත්ථං, තෙන සත්ථෙනාතිපි අත්ථො. නීහරෙය්යුන්ති රට්ඨතො නීහරෙය්යුං. ‘‘චොරොසි…පෙ… ථෙනොසී’’ති එත්ථ පරිභාසෙය්යුන්ති පදං අජ්ඣාහරිත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘චොරොසි…පෙ… පරිභාසෙය්යු’’න්ති. යං තං භණ්ඩං දස්සිතන්ති සම්බන්ධො.

93. යත්ථ යත්ථ ඨිතන්ති භූමියාදීසු යත්ථ යත්ථ ඨිතං. යථා යථා ආදානං ගච්ඡතීති යෙන යෙන ආකාරෙන ගහණං උපගච්ඡති.

භූමට්ඨකථාවණ්ණනා

94. වාචාය ¶ වාචායාති එකෙකත්ථදීපිකාය වාචාය වාචාය. උපලද්ධොති ඤාතො. පාළියං සෙසඅට්ඨකථාසු ච කුදාලං වා පිටකං වාති ඉදමෙව ද්වයං වත්වා වාසිඵරසූනං අවුත්තත්තා තෙසම්පි සඞ්ඛෙපට්ඨකථාදීසු ආගතභාවං දස්සෙතුං සඞ්ඛෙපට්ඨකථායන්තිආදි වුත්තං. ථෙය්යචිත්තෙන කතත්තා ‘‘දුක්කටෙහි සද්ධිං පාචිත්තියානී’’ති වුත්තං.

අට්ඨවිධං හෙතන්තිආදීසු එතං දුක්කටං නාම ථෙරෙහි ධම්මසඞ්ගාහකෙහි ඉමස්මිං ඨානෙ සමොධානෙත්වා අට්ඨවිධන්ති දස්සිතන්ති යොජනා. සබ්බෙසම්පි දුක්කටානං ඉමෙසුයෙව අට්ඨසු සඞ්ගහෙතබ්බභාවතො පන ඉතරෙහි සත්තහි දුක්කටෙහි විනිමුත්තං විනයදුක්කටෙයෙව සඞ්ගහෙතබ්බං. දසවිධං රතනන්ති ‘‘මුත්තා මණි වෙළුරියො සඞ්ඛො සිලා පවාළං රජතං ජාතරූපං ලොහිතකො මසාරගල්ල’’න්ති එවමාගතං දසවිධං රතනං.

‘‘මුත්තා මණි වෙළුරියො ච සඞ්ඛො,

සිලා පවාළං රජතඤ්ච හෙමං;

ලොහිතකඤ්ච මසාරගල්ලං,

දසෙතෙ ධීරො රතනානි ජඤ්ඤා’’ති. –

හි වුත්තං. සත්තවිධං ධඤ්ඤන්ති සාලි වීහි යවො කඞ්ගු කුද්රූසං වරකො ගොධුමොති ඉමං සත්තවිධං ධඤ්ඤං. ආවුධභණ්ඩාදින්ති ආදි-සද්දෙන තුරියභණ්ඩඉත්ථිරූපාදිං සඞ්ගණ්හාති. අනාමසිතබ්බෙ වත්ථුම්හි දුක්කටං අනාමාසදුක්කටං. දුරූපචිණ්ණදුක්කටන්ති ‘‘අකත්තබ්බ’’න්ති වාරිතස්ස කතත්තා දුට්ඨු ¶ උපචිණ්ණං චරිතන්ති දුරූපචිණ්ණං, තස්මිං දුක්කටං දුරූපචිණ්ණදුක්කටං. විනයෙ පඤ්ඤත්තං අවසෙසං දුක්කටං විනයදුක්කටං. එකාදස සමනුභාසනා නාම භික්ඛුපාතිමොක්ඛෙ චත්තාරො යාවතතියකා සඞ්ඝාදිසෙසා අරිට්ඨසික්ඛාපදන්ති පඤ්ච, භික්ඛුනීපාතිමොක්ඛෙ එකං යාවතතියකපාරාජිකං චත්තාරො සඞ්ඝාදිසෙසා චණ්ඩකාළීසික්ඛාපදන්ති ඡ.

සහපයොගතො පට්ඨාය චෙත්ථ පුරිමපුරිමා ආපත්තියො පටිප්පස්සම්භන්තීති ආහ අථ ධුරනික්ඛෙපං අකත්වාතිආදි. ‘‘ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා’’ති වුත්තත්තා ධුරනික්ඛෙපං කත්වා පුන ඛණන්තස්ස පුරිමාපත්තියො න පටිප්පස්සම්භන්තීති වදන්ති. ‘‘ඡෙදනපච්චයා දුක්කටං දෙසෙත්වා මුච්චතී’’ති ¶ වත්වා පුබ්බපයොගෙ ආපත්තීනං දෙසෙතබ්බතාය අවුත්තත්තා සහපයොගෙ පත්තෙ පුබ්බපයොගෙ ආපත්තියො පටිප්පස්සම්භන්තීති වෙදිතබ්බං.

අපරද්ධං විරද්ධං ඛලිතන්ති සබ්බමෙතං යඤ්ච දුක්කටන්ති එත්ථ වුත්තස්ස දුක්කටස්ස පරියායවචනං, යං මනුස්සො කරෙතිආදි පනෙත්ථ ඔපම්මනිදස්සනං. සංයොගභාවොති ද්විත්තං සන්ධාය වුත්තං, තෙන රස්සත්තස්සාපි නිමිත්තං දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. එකස්ස මූලෙති එකස්ස සන්තිකෙ. සබ්බත්ථාපි ආමසනෙ දුක්කටං, ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච විසුං විසුං ආමසනඵන්දාපනපයොගං කරොන්තස්සෙව හොති, එකපයොගෙන ගණ්හන්තස්ස පන උද්ධාරෙ පාරාජිකමෙව, න දුක්කටථුල්ලච්චයානීති වදන්ති, එකපයොගෙන ගණ්හන්තස්සාපි ආමසනඵන්දාපනානම්පි ලබ්භමානත්තා තං න ගහෙතබ්බං. න හි සක්කා අනාමසිත්වා අඵන්දාපෙත්වා ච කිඤ්චි ගහෙතුං. ‘‘එකමෙව දෙසෙත්වා මුච්චතී’’ති පංසුඛණනාදිසමානපයොගෙපි පුරිමා ආපත්ති උත්තරමුත්තරං ආපත්තිං පත්වා පටිප්පස්සම්භන්තීති සඤ්ඤාය කුරුන්දට්ඨකථායං වුත්තං, ඉතරට්ඨකථාසු පන ඛණනපයොගභෙදෙහි පයොගෙ පයොගෙ ආපන්නා ආපත්තියො උත්තරමුත්තරං පත්වා න පටිප්පස්සම්භන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං සදිසත්තා වියූහනං පත්වා තා සබ්බාපි පටිප්පස්සම්භන්ති විසදිසපයොගත්තාති ඉමිනා අධිප්පායෙන පටිප්පස්සද්ධිවිධානං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඉමිනා හි අවහාරකස්ස ආසන්නං ඔරිමන්තං පරාමසති.

තත්ථෙවාති මුඛවට්ටියමෙව. බුන්දෙනාති කුම්භියා හෙට්ඨිමතලෙන. එකට්ඨානෙ ඨිතාය කුම්භියා ඨානා චාවනං ඡහි ආකාරෙහි වෙදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. එකට්ඨානෙති ච සඞ්ඛලිකබද්ධභාවෙන එකස්මිං පතිට්ඨිතොකාසට්ඨානෙති ¶ අත්ථො. ඛාණුකං කෙසග්ගමත්තම්පි ඨානා චාවෙතීති ඛාණුකං අත්තනො පතිට්ඨිතට්ඨානතො පඤ්චහි ආකාරෙහි ඨානා චාවෙති. ඡින්නමත්තෙ පාරාජිකන්ති අවස්සං චෙ පතති, ඡින්නමත්තෙ පාරාජිකං. පරිච්ඡෙදොති පඤ්චමාසකාදිගරුභාවපරිච්ඡෙදො. අපබ්යූහන්තොති ඨිතට්ඨානතො අපනයනවසෙන වියූහන්තො රාසිං කරොන්තො. එවං කත්වාති භාජනමුඛවට්ටියා කුම්භිගතෙන භාජනගතස්ස එකාබද්ධභාවං වියොජෙත්වාති අත්ථො. උපඩ්ඪකුම්භීයන්ති උපඩ්ඪපුණ්ණාය කුම්භියා. විනයධම්මතාති අධිකකාරණාලාභෙ විනයවිනිච්ඡයධම්මතාති අධිප්පායො. න කෙවලඤ්චෙත්ථ ගරුකතාව, සුත්තානුගමනම්පි අත්ථීති දස්සෙන්තො අපිචාතිආදිමාහ. කණ්ඨෙන පන පරිච්ඡින්නකාලෙති මුඛගතං අජ්ඣොහටකාලෙති අත්ථො. අජ්ඣොහරණමෙව හෙත්ථ පරිච්ඡින්දනං, න කණ්ඨපිදහනං. චික්කනන්ති ථද්ධං, බහලං ඝනන්ති අත්ථො.

යොපි ථෙය්යචිත්තෙන පරස්ස කුම්භියා පාදග්ඝනකං සප්පිං වා තෙලං වා අවස්සං පිවනකං යං කිඤ්චි ¶ දුකූලසාටකං වා චම්මඛණ්ඩාදීනං වා අඤ්ඤතරං පක්ඛිපති, හත්ථතො මුත්තමත්තෙ පාරාජිකන්ති එත්ථ අවහාරො වීමංසිතබ්බො. යදි ච දුකූලාදීසු සප්පිතෙලානං පවිසනං සන්ධාය පාරාජිකං භවෙය්ය, තත්ථ පවිට්ඨතෙලාදිනො කුම්භිගතෙන එකාබද්ධතාය න තාව අවහාරො භාජනන්තරං පවෙසෙත්වා ගහණකාලෙ විය. තථා හි වුත්තං – ‘‘භාජනං පන නිමුජ්ජාපෙත්වා ගණ්හන්තස්ස යාව එකාබද්ධං හොති, තාව රක්ඛතී’’තිආදි. අථ තෙලාදිවිනාසෙන පාරාජිකං භවෙය්ය, තදාපි තිණජ්ඣාපනාදීසු විය අවහාරො නත්ථි, දුක්කටෙන සද්ධිං භණ්ඩදෙය්යමෙව හොති, තථා ච පාදග්ඝනකං තෙලාදිං පීතං දුකූලාදිං උද්ධරන්තස්සාපි පාරාජිකං න සියා තත්ථ පවිට්ඨස්ස තෙලාදිනො විනට්ඨට්ඨෙන ගහණක්ඛණෙ අවිජ්ජමානත්තා, විජ්ජමානත්තෙන ච උද්ධාරෙයෙව පාරාජිකං වත්තබ්බං, න හත්ථතො මුත්තමත්තෙති. සබ්බඅට්ඨකථාසු ච දුකූලාදීනං පක්ඛිපනෙ හත්ථතො මුත්තමත්තෙ පාරාජිකස්ස වුත්තත්තා න තං පටික්ඛිපිතුං සක්කා. අට්ඨකථාප්පමාණෙන පනෙතං ගහෙතබ්බං, යුත්ති පනෙත්ථ පණ්ඩිතෙහි පුබ්බාපරං සංසන්දිත්වා උද්ධාරෙතබ්බා.

පලිබුජ්ඣිස්සතීති නිවාරෙස්සති. වුත්තනයෙන පාරාජිකන්ති හත්ථතො මුත්තමත්තෙයෙව පාරාජිකං. නෙව අවහාරො, න ගීවාති අත්තනො භාජනත්තා ¶ වුත්තං, අනාපත්තිමත්තමෙව වුත්තං, න පන එවං විචාරිතන්ති අධිප්පායො. බහිගතං නාම හොතීති තතො පට්ඨාය තෙලස්ස අට්ඨානතො අධොමුඛභාවතො ච බහිගතං නාම හොති. අන්තො පට්ඨාය ඡිද්දෙ කරියමානෙ තෙලස්ස නික්ඛමිත්වා ගතගතට්ඨානං භාජනසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡතීති ආහ ‘‘බාහිරන්තතො පාදග්ඝනකෙ ගළිතෙ පාරාජික’’න්ති. යථා තථා වා කතස්සාති බාහිරන්තතො වා අබ්භන්තරන්තතො වා පට්ඨාය කතස්ස. මජ්ඣෙ ඨපෙත්වා කතඡිද්දෙති මජ්ඣෙ ථොකං කපාලං ඨපෙත්වා පච්ඡා තං ඡින්දන්තෙන කතඡිද්දෙ.

පත්ථීනස්ස ඛාදනං ඉතරස්ස පානඤ්ච සප්පිආදීනං පරිභොගොති ආහ ‘‘අඛාදිතබ්බං වා අපාතබ්බං වා කරොතී’’ති. කස්මා පනෙත්ථ දුක්කටං වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඨානාචාවනස්ස නත්ථිතාය දුක්කට’’න්ති. පුරිමද්වයන්ති භෙදනං ඡඩ්ඩනඤ්ච. කුම්භිජජ්ජරකරණෙනාති පුණ්ණකුම්භියා ජජ්ජරකරණෙන. මාතිකාඋජුකරණෙනාති උදකපුණ්ණාය මාතිකාය උජුකරණෙන. එකලක්ඛණන්ති භෙදනං කුම්භියා ජජ්ජරකරණෙන, ඡඩ්ඩනං මාතිකාය උජුකරණෙන ච සද්ධිං එකසභාවං. පච්ඡිමං පන ද්වයන්ති ඣාපනං අපරිභොගකරණඤ්ච. එත්ථ එවං විනිච්ඡයං වදන්තීති එතස්මිං මහාඅට්ඨකථායං වුත්තෙ අත්ථෙ එකෙ ආචරියා එවං විනිච්ඡයං වදන්ති. පච්ඡිමද්වයං සන්ධාය වුත්තන්ති එත්ථ පුරිමපදද්වයෙ විනිච්ඡයො හෙට්ඨා වුත්තානුසාරෙන සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති තත්ථ කිඤ්චි අවත්වා පච්ඡිමපදද්වයං සන්ධාය ‘‘ඨානාචාවනස්ස නත්ථිතාය දුක්කට’’න්ති ඉදං වුත්තන්ති අධිප්පායො ¶ . ථෙය්යචිත්තෙනාති අත්තනො වා පරස්ස වා කාතුකාමතාවසෙන උප්පන්නථෙය්යචිත්තෙන. විනාසෙතුකාමතායාති හත්ථපාදාදීනි ඡින්දන්තො විය කෙවලං විනාසෙතුකාමතාය. වුත්තනයෙන භින්දන්තස්ස වා ඡඩ්ඩෙන්තස්ස වාති මුග්ගරෙන පොථෙත්වා භින්දන්තස්ස වා උදකං වා වාලිකං වා ආකිරිත්වා උත්තරාපෙන්තස්ස වාති අත්ථො. අයුත්තන්ති චෙති පාළියං පුරිමද්වයෙපි දුක්කටස්සෙව වුත්තත්තා ‘‘පුරිමද්වයෙ පාරාජික’’න්ති ඉදං අයුත්තන්ති යදි තුම්හාකං සියාති අත්ථො. නාති අයුත්තභාවං නිසෙධෙත්වා තත්ථ කාරණමාහ ‘‘අඤ්ඤථා ගහෙතබ්බත්ථතො’’ති.

එවමෙකෙ වදන්තීති හෙට්ඨා වුත්තස්ස අත්ථනයස්ස අත්තනා අනභිමතභාවං දස්සෙත්වා සයං අඤ්ඤථාපි පාළිං අට්ඨකථඤ්ච සංසන්දිත්වා අත්ථං දස්සෙතුකාමො ¶ අයං පනෙත්ථ සාරොතිආදිමාහ. අචාවෙතුකාමොවාති ථෙය්යචිත්තෙන ඨානා අචාවෙතුකාමොව. අඡඩ්ඩෙතුකාමොයෙවාති එත්ථාපි ථෙය්යචිත්තෙනාති සම්බන්ධිතබ්බං. ඉදඤ්හි ථෙය්යචිත්තපක්ඛං සන්ධාය වුත්තං නාසෙතුකාමතාපක්ඛස්ස වක්ඛමානත්තා. තෙනෙවාහ නාසෙතුකාමතාපක්ඛෙ පනාතිආදි. ඉතරථාපි යුජ්ජතීති ථෙය්යචිත්තාභාවා ඨානා චාවෙතුකාමස්සාපි දුක්කටං යුජ්ජතීති වුත්තං හොති.

භූමට්ඨකථාවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

ආකාසට්ඨකථාවණ්ණනා

96. ආකාසට්ඨකථායං අන්තොවත්ථුම්හීති පරික්ඛිත්තස්ස වත්ථුස්ස අන්තො. අන්තොගාමෙති පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස අන්තො. අපරික්ඛිත්තෙ පන වත්ථුම්හි ගාමෙ වා ඨිතට්ඨානමෙව ඨානං. අටවිමුඛං කරොති…පෙ… රක්ඛතීති තෙන පයොගෙන තස්ස ඉච්ඡිතට්ඨානං ආගතත්තා රක්ඛති. ගාමතො නික්ඛන්තස්සාති පරික්ඛිත්තගාමතො නික්ඛන්තස්ස. කපිඤ්ජරො නාම අඤ්ඤමඤ්ඤං යුජ්ඣාපනත්ථාය බාලජනෙහි පොසාවනියපක්ඛිජාති.

වෙහාසට්ඨකථාවණ්ණනා

97. වෙහාසට්ඨකථායං ඡින්නමත්තෙ මුත්තමත්තෙති යථා ඡින්නං මුත්තඤ්ච පකතිට්ඨානෙ න තිට්ඨති, තථා ඡෙදනං මොචනඤ්ච සන්ධාය වුත්තං.

උදකට්ඨකථාවණ්ණනා

98. උදකට්ඨකථායං ¶ සන්දමානඋදකෙ නික්ඛිත්තං න තිට්ඨතීති ආහ ‘‘අසන්දනකෙ උදකෙ’’ති. අනාපත්තීති හත්ථවාරපදවාරෙසු දුක්කටාපත්තියා අභාවං සන්ධාය වුත්තං. කඩ්ඪතීති හෙට්ඨතො ඔසාරෙති. සකලමුදකන්ති දණ්ඩෙන ඵුට්ඨොකාසගතං සකලමුදකං. න උදකං ඨානන්ති අත්තනා කතට්ඨානස්ස අට්ඨානත්තා. පදුමිනියන්ති පදුමගච්ඡෙ. කලාපබන්ධන්ති හත්ථකවසෙන ඛුද්දකං කත්වා බද්ධං කලාපබද්ධං. භාරබද්ධං නාම සීසභාරාදිවසෙන බද්ධං. මුළාලන්ති කන්දං. පත්තං වා පුප්ඵං වාති ඉදං කද්දමස්ස අන්තො ¶ පවිසිත්වා ඨිතං සන්ධාය වුත්තං. නිද්ධමනතුම්බන්ති වාපියා උදකස්ස නික්ඛමනනාළං. උදකවාහකන්ති මහාමාතිකං. අවහාරෙන සො න කාරෙතබ්බොති ඉමිනා පාණං ජීවිතා වොරොපනෙ ආපත්තියා සබ්බත්ථ න මුච්චතීති දීපෙති. මාතිකං ආරොපෙත්වාති ඛුද්දකමාතිකං ආරොපෙත්වා. මරිත්වා…පෙ… තිට්ඨන්තීති එත්ථ මතමච්ඡානංයෙව තෙසං සන්තකත්තා අමතෙ ගණ්හන්තස්ස නත්ථි අවහාරො.

නාවට්ඨකථාවණ්ණනා

99. නාවට්ඨකථායං ථුල්ලච්චයම්පි පාරාජිකම්පි හොතීති එත්ථ පඨමං ඨානා අචාවෙත්වා මුත්තෙ ථුල්ලච්චයං, පඨමං පන ඨානා චාවෙත්වා මුත්තෙ පාරාජිකන්ති වෙදිතබ්බං. පාසෙ බද්ධසූකරො වියාතිආදිනා වුත්තං සන්ධායාහ ‘‘තත්ථ යුත්ති පුබ්බෙ වුත්තාඑවා’’ති. විපන්නට්ඨනාවාති විසමවාතෙහි දෙසන්තරං පලාතා, භිජ්ජිත්වා වා විනාසං පත්වා උදකෙ නිමුජ්ජිත්වා හෙට්ඨා භූමිතලං අප්පත්වා සාමිකෙහි ච අපරිච්චත්තාලයා වුච්චති. බලවා ච වාතො ආගම්මාති ඉමිනා අසති වාතෙ අයං පයොගො කතොති දස්සෙති. පුග්ගලස්ස නත්ථි අවහාරොති සුක්ඛමාතිකායං උජුකරණනයෙන වුත්තං. තං අත්තනො පාදෙන අනක්කමිත්වා හත්ථෙන ච අනුක්ඛිපිත්වා අඤ්ඤස්මිං දණ්ඩාදීසු බන්ධිත්වා ඨපිතෙ යුජ්ජති, අත්තනො පාදෙන අක්කමිත්වා හත්ථෙන ච උක්ඛිපිත්වා ඨිතස්ස පන බලවවාතෙන ඡත්තචීවරාදීසු පහටෙසු පකතිං විජහිත්වා දළ්හතරං අක්කමනගහණාදිපයොගො අභිනවො කාතබ්බො සියා. ඉතරථා ඡත්තචීවරාදීනි වා විගච්ඡන්ති, අවහාරකො වා සයං පතිස්සති, නාවා ච තදා න ගමිස්සති. තස්මා ඊදිසෙ අභිනවප්පයොගෙ සති අවහාරෙන භවිතබ්බං. සුක්ඛමාතිකායං උජුකතාය උදකාගමනකාලෙ කාතබ්බකිච්චං නත්ථීති තං ඉධ නිදස්සනං න හොති. දාසං පන පකතියා පලායන්තං ‘‘සීඝං යාහී’’ති වත්වා පකතිගමනතො තුරිතගමනුප්පාදනාදිනා ඉධ නිදස්සනෙන භවිතබ්බන්ති අම්හාකං ඛන්ති ¶ , වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. වාතෙ ආගතෙපි යත්ථ අතිලහුකත්තා නාවාය කඤ්චි පයොගං අකත්වා පකතියා අවහාරකො තිට්ඨති, තත්ථිදං අට්ඨකථායං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

යානට්ඨකථාවණ්ණනා

100. යානට්ඨකථායං ¶ උභොසු පස්සෙසූති චතුන්නං ථම්භානං උපරි චතුරස්සං දාරුසඞ්ඝාටං ආරොපෙත්වා තස්ස වාමදක්ඛිණපස්සෙසු උභොසු වාතාතපාදිපරිස්සයවිනොදනත්ථං ගරුළපක්ඛිනො උභො පක්ඛා විය කතා සන්දමානිකා. දුකයුත්තස්සාති ද්වීහි ගොණෙහි යුත්තස්ස. අයුත්තකන්ති ගොණෙහි අයුත්තං. කප්පකතාති ද්වින්නං සිඛානං සන්ධිට්ඨානෙ ගොසිඞ්ගානි විය ද්වෙ කොටියො ඨපෙත්වා උපත්ථම්භනී කප්පකතා නාම, සා ද්වීහිපි කොටීහි භූමියං පතිට්ඨාති, තෙනාහ ‘‘ඡ ඨානානී’’ති. තීණි වා චත්තාරි වා ඨානානීති අකප්පකතාය උපත්ථම්භනියා ච ද්වින්නං චක්කානඤ්ච වසෙන තීණි ඨානානි, කප්පකතාය වසෙන චත්තාරි ඨානානි, තථා පථවියං ඨපිතස්ස තීණි ඨානානීති සම්බන්ධො. අක්ඛසීසෙහීති අක්ඛදාරුනො ද්වීහි කොටීහි. අක්ඛුද්ධීහීති අක්ඛදාරුනා සම්පටිච්ඡකා හෙට්ඨිමභාගෙ කප්පකතා ද්වෙ දාරුඛණ්ඩා අක්ඛුද්ධියො නාම, තාසං කප්පකතානං ද්වින්නං කප්පසීසානි චත්තාරි ඉධ ‘‘අක්ඛුද්ධියො’’ති වුච්චන්ති, තෙනාහ ‘‘චතූහි ච අක්ඛුද්ධීහී’’ති. තාහි පතිට්ඨිතාහි පතිට්ඨිතට්ඨානානි චත්තාරි ධුරෙන පතිට්ඨිතට්ඨානං එකන්ති පඤ්ච ඨානානි හොන්ති. උද්ධියොව ‘‘උද්ධිඛාණුකා’’ති වුත්තා, උද්ධිඛාණුකානං අභාවෙ අක්ඛසීසානං පතිට්ඨානොකාසං දස්සෙන්තො ආහ සමමෙව බාහං කත්වාතිආදි. තත්ථ සමමෙවාති උද්ධියො හෙට්ඨා අනොලම්බෙත්වා බාහුනො හෙට්ඨිමභාගං සමං කත්වා ද්වින්නං බාහුදාරූනං මජ්ඣෙ අක්ඛසීසප්පමාණෙන ඡිද්දං කත්වා තත්ථ අක්ඛසීසානි පවෙසිතානි හොන්ති, තෙන බාහානං හෙට්ඨාභාගං සබ්බං භූමිං ඵුසිත්වා තිට්ඨති, තෙනාහ ‘‘සබ්බං පථවිං ඵුසිත්වා තිට්ඨතී’’ති. සෙසං නාවායං වුත්තසදිසන්ති ඉමිනා යදි පන තං එවං ගච්ඡන්තං පකතිගමනං පච්ඡින්දිත්වා අඤ්ඤං දිසාභාගං නෙති, පාරාජිකං. සයමෙව යං කිඤ්චි ඨානං සම්පත්තං ඨානා අචාලෙන්තොව වික්කිණිත්වා ගච්ඡති, නෙවත්ථි අවහාරො, භණ්ඩදෙය්යං පන හොතීති ඉමං නයං අතිදිසති.

භාරට්ඨකථාවණ්ණනා

101. භාරට්ඨකථායං භාරට්ඨන්ති මාතිකාපදස්ස භාරො නාමාති ඉදං අත්ථදස්සනන්ති ආහ ‘‘භාරොයෙව භාරට්ඨ’’න්ති. පුරිමගලෙති ගලස්ස පුරිමභාගෙ. ගලවාටකොති ගීවාය උපරිමගලවාටකො. උරපරිච්ඡෙදමජ්ඣෙති ¶ උරපරියන්තස්ස මජ්ඣෙ. සාමිකෙහි අනාණත්තොති ඉදං යදි ¶ සාමිකෙහි ‘‘ඉමං භාරං නෙත්වා අසුකට්ඨානෙ දෙහී’’ති ආණත්තො භවෙය්ය, තදා තෙන ගහිතභණ්ඩං උපනික්ඛිත්තං සියා, තඤ්ච ථෙය්යචිත්තෙන සීසාදිතො ඔරොපෙන්තස්සාපි අවහාරො න සියා, සාමිකානං පන ධුරනික්ඛෙපෙ එව සියාති තතො උපනික්ඛිත්තභණ්ඩභාවතො වියොජෙතුං වුත්තං, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘තෙහි පන අනාණත්තත්තා පාරාජික’’න්ති. ඝංසන්තොති සීසතො අනුක්ඛිපන්තො, යදි උක්ඛිපෙය්ය, උක්ඛිත්තමත්තෙ පාරාජිකං, තෙනාහ සීසතො කෙසග්ගමත්තම්පීතිආදි. යො චායන්ති යො අයං විනිච්ඡයො.

ආරාමට්ඨකථාවණ්ණනා

102. ආරාමට්ඨකථායං ආරාමං අභියුඤ්ජතීති ඉදං අභියොගකරණං පරෙසං භූමට්ඨභණ්ඩාදීසුපි කාතුං වට්ටතියෙව. ආරාමාදිථාවරෙසු පන යෙභුය්යෙන අභියොගවසෙනෙව ගහණසම්භවතො එත්ථෙව පාළියං අභියොගො වුත්තො, ඉති ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථාපි සක්කා ඤාතුන්ති ගහෙතබ්බං. අදින්නාදානස්ස පයොගත්තාති සහපයොගමාහ. වත්ථුම්හියෙව කතපයොගත්තා සහපයොගවසෙන හෙතං දුක්කටං. සයම්පීති අභියුඤ්ජකොපි. ‘‘කිං කරොමි කිං කරොමී’’ති එවං කිඞ්කාරමෙව පටිස්සුණන්තො විය චරතීති කිඞ්කාරපටිස්සාවී, තස්ස භාවො කිඞ්කාරපටිස්සාවිභාවො, තස්මිං, අත්තනො වසවත්තිභාවෙති වුත්තං හොති. උක්කොචන්ති ලඤ්ජං. සබ්බෙසං පාරාජිකන්ති කූටවිනිච්ඡයිකාදීනං. අයං වත්ථුසාමීතිආදිකස්ස උභින්නං ධුරනික්ඛෙපකරණහෙතුනො පයොගස්ස කරණක්ඛණෙව පාරාජිකං හොතීති වෙදිතබ්බං. සචෙ පන සාමිකස්ස විමති ච ධුරනික්ඛෙපො ච කමෙන උප්පජ්ජන්ති, පයොගසමුට්ඨාපකචිත්තක්ඛණෙ පාරාජිකමෙව හොති, න ථුල්ලච්චයං. යදි විමතියෙව උප්පජ්ජති, තදා ථුල්ලච්චයමෙවාති වෙදිතබ්බං, අයං නයො සබ්බත්ථ යථානුරූපං ගහෙතබ්බො. ධුරනික්ඛෙපවසෙනෙව පරාජයොති සාමිකො ‘‘අහං න මුච්චාමී’’ති ධුරං අනික්ඛිපන්තො අට්ටො පරාජිතො නාම න හොතීති දස්සෙති.

විහාරට්ඨකථාවණ්ණනා

103. විහාරට්ඨකථායං ¶ විහාරන්ති උපචාරසීමාසඞ්ඛාතං සකලං විහාරං. පරිවෙණන්ති තස්ස විහාරස්ස අබ්භන්තරෙ විසුං විසුං පාකාරාදිපරිච්ඡින්නට්ඨානං. ආවාසන්ති එකං ආවසථමත්තං. ගණසන්තකෙ පරිච්ඡින්නසාමිකත්තා සක්කා ධුරං නික්ඛිපාපෙතුන්ති ආහ ‘‘දීඝභාණකාදිභෙදස්ස පන ගණස්සා’’ති. ඉධාපි සචෙ එකොපි ධුරං න නික්ඛිපති, රක්ඛතියෙව. එස නයො බහූනං සන්තකෙ සබ්බත්ථ.

ඛෙත්තට්ඨකථාවණ්ණනා

104. ඛෙත්තට්ඨකථායං ¶ නිරුම්භිත්වා වාතිආදීසු ගණ්හන්තස්සාති පච්චෙකං යොජෙතබ්බං, තත්ථ නිරුම්භිත්වා ගහණං නාම වීහිසීසං අච්ඡින්දිත්වා යථාඨිතමෙව හත්ථෙන ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිත්වා බීජමත්තස්සෙව ගහණං. එකමෙකන්ති එකං වීහිසීසං. යස්මිං බීජෙ වාතිආදි නිරුම්භිත්වා ගහණාදීසු යථාක්කමං යොජෙතබ්බං. ‘‘තස්මිං බන්ධනා මොචිතමත්තෙ’’ති වචනතො තස්මිං බීජාදිම්හි බන්ධනා මුත්තෙ සති තතො අනපනීතෙපි ඨානන්තරස්ස අභාවා පාරාජිකමෙව. යස්ස පන සීසාදිකස්ස සන්තරාදිනා සහ සංසිබ්බනං වා එකාබද්ධතා වා හොති, තස්ස බන්ධනා මොචිතෙ ථුල්ලච්චයං, ඉතරට්ඨානතො මොචිතෙ පාරාජිකන්ති ගහෙතබ්බං, තෙනාහ වීහිනාළන්තිආදි. සභුසන්ති පලාලසහිතං. ඛීලෙනාති ඛාණුකෙන. එත්ථ ච ඛීලසඞ්කමනාදීසු සහපයොගො ධුරනික්ඛෙපො චාති උභයං සම්භවති. ඛීලසඞ්කමනාදි එත්ථ සහපයොගො. තස්මිඤ්ච කතෙ යදි සාමිකා ධුරං න නික්ඛිපන්ති පුන ගණ්හිතුකාමාව හොන්ති, න තාව අවහාරො, ‘‘ඛීලං සඞ්කාමෙත්වා ඛෙත්තාදිං අසුකො රාජවල්ලභො භික්ඛු ගණ්හිතුකාමො’’ති ඤත්වා තස්ස බලං කක්ඛළාදිභාවඤ්ච නිස්සාය ඛීලසඞ්කමනාදිකිරියානිට්ඨානතො පඨමමෙව සාමිකා ධුරං නික්ඛිපන්ති, න අවහාරො එතස්ස පයොගනිට්ඨානතො පුරෙතරමෙව ධුරස්ස නික්ඛිත්තත්තා. යදා පන ඛීලසඞ්කමනාදිපයොගෙනෙව ධුරනික්ඛෙපො හොති, තදායෙව අවහාරො, තෙනෙවෙත්ථ ‘‘තඤ්ච ඛො සාමිකානං ධුරනික්ඛෙපෙනා’’ති වුත්තං. ඛීලාදීනං සඞ්කමිතභාවං අජානිත්වා සාමිකානං සම්පටිච්ඡනම්පෙත්ථ ධුරනික්ඛෙපොති වෙදිතබ්බො. එවං සබ්බත්ථාති යථාවුත්තමත්ථං රජ්ජුසඞ්කමනාදීසුපි අතිදිසති. යට්ඨින්ති මානදණ්ඩං. එකස්මිං අනාගතෙ ථුල්ලච්චයං, තස්මිං ආගතෙ පාරාජිකන්ති ¶ සචෙ දාරූනි නිඛණිත්වා තත්තකෙනෙව ගණ්හිතුකාමො හොති, අවසානෙ දාරුම්හි පාරාජිකං. සචෙ තත්ථ කණ්ටකසාඛාදීහි පාදානං අන්තරං පටිච්ඡාදෙත්වා කස්සචි අප්පවෙසාරහං කත්වා ගහෙතුකාමො හොති, අවසානසාඛාය පාරාජිකං, තෙනාහ ‘‘සාඛාපරිවාරෙනෙව අත්තනො කාතුං සක්කොතී’’ති, දාරූනි ච නිඛණිත්වා සාඛාපරිවාරඤ්ච කත්වා එව අත්තනො සන්තකං කාතුං සක්කොතීති අත්ථො. ඛෙත්තමරියාදන්ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘‘කෙදාරපාළි’’න්ති වුත්තං. ඉදඤ්ච ඛීලසඞ්කමනාදිනා ගහණං ආරාමාදීසුපි ලබ්භතෙව.

වත්ථුට්ඨකථාවණ්ණනා

105. වත්ථුට්ඨකථායං තිණ්ණං පාකාරානන්ති ඉට්ඨකසිලාදාරූනං වසෙන තිණ්ණං පාකාරානං.

106. ගාමට්ඨකථායං ¶ ‘‘ගාමො නාමා’’ති පාළියං න වුත්තං සබ්බසො ගාමලක්ඛණස්ස පුබ්බෙ වුත්තත්තා.

අරඤ්ඤට්ඨකථාවණ්ණනා

107. අරඤ්ඤට්ඨකථායං විනිවිජ්ඣිත්වාති උජුකමෙව විනිවිජ්ඣිත්වා. ලක්ඛණච්ඡින්නස්සාති අරඤ්ඤසාමිකානං හත්ථතො කිණිත්වා ගණ්හන්තෙහි කතඅක්ඛරාදිසඤ්ඤාණස්ස. ඡල්ලියා පරියොනද්ධන්ති ඉමිනා සාමිකානං නිරාපෙක්ඛතාය චිරඡඩ්ඩිතභාවං දීපෙති, තෙනාහ ‘‘ගහෙතුං වට්ටතී’’ති. යදි සාමිකානං සාපෙක්ඛතා අත්ථි, න වට්ටති. තානි කතානි අජ්ඣාවුත්ථානි ච හොන්තීති තානි ගෙහාදීනි කතානි පරිනිට්ඨිතානි මනුස්සෙහි ච අජ්ඣාවුත්ථානි ච හොන්ති. දාරූනීති ගෙහාදීනං කතත්තා අවසිට්ඨදාරූනි. ගහෙතුං වට්ටතීති සාමිකානං අනාලයත්තා වුත්තං, තෙ ච යදි ගහණකාලෙ දිස්වා සාලයා හුත්වා වාරෙන්ති, ගහෙතුං න වට්ටතියෙව. ‘‘දෙහී’’ති වුත්තෙ දාතබ්බමෙවාති ‘‘දෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘දස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා ගච්ඡන්තස්ස ‘‘දෙහී’’ති අවුත්තෙ අදත්වා ගමනෙ ආපත්ති නත්ථි. පච්ඡාපි තෙහි චොදිතෙ දාතබ්බමෙව.

අදිස්වා ගච්ඡති, භණ්ඩදෙය්යන්ති සුද්ධචිත්තෙන ගතස්ස භණ්ඩදෙය්යං. ආරක්ඛට්ඨානම්පි සුද්ධචිත්තෙන අතික්කමිත්වා ථෙය්යචිත්තෙ උප්පන්නෙපි අවහාරො නත්ථි ¶ ආරක්ඛට්ඨානස්ස අතික්කන්තත්තා. කෙචි පන ‘‘යත්ථ කත්ථචි නීතානම්පි දාරූනං අරඤ්ඤසාමිකානඤ්ඤෙව සන්තකත්තා පුන ථෙය්යචිත්තං උප්පාදෙත්වා ගච්ඡති, පාරාජිකමෙවා’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං ‘‘ආරක්ඛට්ඨානං පත්වා…පෙ… අස්සතියා අතික්කමතී’’ති, සහසා තං ඨානං අතික්කමතීතිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 1.107) ච ආරක්ඛට්ඨානාතික්කමෙයෙව ආපත්තියා වුච්චමානත්තා, ආරක්ඛට්ඨානාතික්කමමෙව සන්ධාය ‘‘ඉදං පන ථෙය්යචිත්තෙන පරිහරන්තස්ස ආකාසෙන ගච්ඡතොපි පාරාජිකමෙවා’’ති වුත්තං. යඤ්ච ‘‘යත්ථ කත්ථචි නීතානම්පි දාරූනං අරඤ්ඤසාමිකානඤ්ඤෙව සන්තකත්තා’’ති කාරණං වුත්තං, තම්පි ආරක්ඛට්ඨානතො බහි පාරාජිකාපජ්ජනස්ස කාරණං න හොති භණ්ඩදෙය්යභාවස්සෙව කාරණත්තා. තෙසං සන්තකත්තෙනෙව හි බහි කතස්සාපි භණ්ඩදෙය්යං ජාතං, ඉතරථා ච භණ්ඩදෙය්යම්පි න සියා සුඞ්කඝාතාතික්කමෙ විය. අද්ධිකෙහි දින්නමෙව සුඞ්කිකානං සන්තකං හොති, නාදින්නං, තෙන තං ඨානං යතො කුතොචි පච්චයතො සුද්ධචිත්තෙන අතික්කන්තස්ස භණ්ඩදෙය්යම්පි න හොති. ඉධ පන අරඤ්ඤසාමිකානං සන්තකත්තා සබ්බත්ථාපි භණ්ඩදෙය්යමෙව හොති, තෙනෙවෙතං අරඤ්ඤෙ ආරක්ඛට්ඨානං සුඞ්කඝාතතොපි ගරුතරං ¶ ජාතං. යදි හි ආරක්ඛට්ඨානතො බහිපි ථෙය්යචිත්තෙ සති අවහාරො භවෙය්ය, ආරක්ඛට්ඨානං පත්වාතිආදිනා ඨානනියමො නිරත්ථකො සියා යත්ථ කත්ථචි ථෙය්යචිත්තෙ උප්පන්නෙ පාරාජිකන්ති වත්තබ්බතො. තස්මා ආරක්ඛට්ඨානතො බහි ථෙය්යචිත්තෙන ගච්ඡන්තස්ස අවහාරො න භවති එවාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. ඉදං පන ථෙය්යචිත්තෙන පරිහරන්තස්සාති යස්මිං පදෙසෙ අතික්කන්තෙ තෙසං අරඤ්ඤං ආරක්ඛට්ඨානඤ්ච අතික්කන්තො නාම හොති, තං පදෙසං ආකාසෙනාපි අතික්කමනවසෙන ගච්ඡන්තස්සාපීති අත්ථො.

උදකකථාවණ්ණනා

108. උදකකථායං මහාකුච්ඡිකා උදකචාටි උදකමණිකො, ‘‘සමෙඛලා චාටි උදකමණිකො’’තිපි වදන්ති. තත්ථාති තෙසු භාජනෙසු. භූතගාමෙන සද්ධිම්පීති පි-සද්දෙන අකප්පියපථවිම්පි සඞ්ගණ්හාති. තළාකරක්ඛණත්ථායාති ‘‘මහොදකං ආගන්ත්වා තළාකමරියාදං මා ඡින්දී’’ති තළාකරක්ඛණත්ථං. නිබ්බහනඋදකන්ති එත්ථ තළාකස්ස එකෙන උන්නතෙන පස්සෙන අධිකජලං නිබ්බහති නිගච්ඡති එතෙනාති ‘‘නිබ්බහන’’න්ති අධිකජලනික්ඛමනමාතිකා ¶ වුච්චති. තත්ථ ගච්ඡමානං උදකං නිබ්බහනඋදකං නාම. නිද්ධමනතුම්බන්ති සස්සාදීනං අත්ථාය ඉට්ඨකාදීහි කතං උදකනික්ඛමනපනාළි. මරියාදං දුබ්බලං කත්වාති එත්ථ දුබ්බලං අකත්වාපි යථාවුත්තප්පයොගෙ කතෙ මරියාදං ඡින්දිත්වා නික්ඛන්තඋදකග්ඝානුරූපෙන අවහාරෙන කත්තබ්බමෙව. යත්තකං තප්පච්චයා සස්සං උප්පජ්ජතීති බීජකසිකම්මාදිබ්බයං ඨපෙත්වා යං අධිකලාභං උප්පජ්ජති, තං සන්ධාය වුත්තං. න හි තෙහි කාතබ්බං වයකරණම්පි එතස්ස දාතබ්බං. ඉදඤ්ච තරුණසස්සෙ ජාතෙ උදකං විනාසෙන්තස්ස යුජ්ජති, සස්සෙ පන සබ්බථා අකතෙයෙව උදකං විනාසෙන්තෙන ච උදකග්ඝමෙව දාතබ්බං, න තප්පච්චයා සකලං සස්සං තෙන විනාසිතභණ්ඩස්සෙව භණ්ඩදෙය්යත්තා, ඉතරථා වාණිජ්ජාදිඅත්ථාය පරෙහි ඨපිතභණ්ඩං අවහරන්තස්ස තදුභයම්පි ගහෙත්වා භණ්ඩග්ඝං කාතබ්බං සියා, තඤ්ච න යුත්තන්ති අම්හාකං ඛන්ති. සාමිකානං ධුරනික්ඛෙපෙනාති එත්ථ එකස්ස සන්තකෙ තළාකෙ ඛෙත්තෙ ච ජාතෙ තස්සෙව ධුරනික්ඛෙපෙන පාරාජිකං, යදි පන තං තළාකං සබ්බසාධාරණං, ඛෙත්තානි පාටිපුග්ගලිකානි, තස්ස තස්ස පුග්ගලස්සෙව ධුරනික්ඛෙපෙ අවහාරො, අථ ඛෙත්තානිපි සබ්බසාධාරණානි, සබ්බෙසං ධුරනික්ඛෙපෙයෙව පාරාජිකං, නාසතීති දට්ඨබ්බං.

අනිග්ගතෙති අනික්ඛන්තෙ, තළාකෙයෙව ඨිතෙති අත්ථො. පරෙසං මාතිකාමුඛන්ති ඛුද්දකමාතිකාමුඛං. අසම්පත්තෙවාති තළාකතො නික්ඛමිත්වා මහාමාතිකායං එව ඨිතෙ. අනික්ඛන්තෙ බද්ධා සුබද්ධාති තළාකතො අනික්ඛන්තෙ භණ්ඩදෙය්යම්පි න හොති සබ්බසාධාරණත්තා උදකස්සාති ¶ අධිප්පායො. නික්ඛන්තෙ පන පාටිපුග්ගලිකං හොතීති ආහ ‘‘නික්ඛන්තෙ බද්ධා භණ්ඩදෙය්ය’’න්ති. ඉධ පන ඛුද්දකමාතිකායං අප්පවිට්ඨත්තා අවහාරො න ජාතො, ‘‘තළාකතො අනිග්ගතෙ පරෙසං මාතිකාමුඛං අසම්පත්තෙවා’’ති හෙට්ඨා වුත්තස්ස විකප්පද්වයස්ස ‘‘අනික්ඛන්තෙ බද්ධා සුබද්ධා, නික්ඛන්තෙ බද්ධා භණ්ඩදෙය්ය’’න්ති ඉදං ද්වයං යථාක්කමෙන යොජනත්ථං වුත්තං. නත්ථි අවහාරොති එත්ථ ‘‘අවහාරො නත්ථි, භණ්ඩදෙය්යං පන හොතී’’ති කෙචි වදන්ති, තං න යුත්තං. වත්ථුං…පෙ… න සමෙතීති එත්ථ තළාකගතඋදකස්ස සබ්බසාධාරණත්තා පරසන්තකවත්ථු න හොතීති අධිප්පායො.

දන්තපොනකථාවණ්ණනා

109. දන්තකට්ඨකථායං ¶ තතො පට්ඨාය අවහාරො නත්ථීති ‘‘යථාසුඛං භික්ඛුසඞ්ඝො පරිභුඤ්ජතූ’’ති අභාජෙත්වාව යාවදිච්ඡකං ගහණත්ථමෙව ඨපිතත්තා අරක්ඛිතත්තා සබ්බසාධාරණත්තා ච අඤ්ඤං සඞ්ඝිකං විය න හොතීති ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හන්තස්සාපි නත්ථි අවහාරො. ඛාදන්තු, පුන සාමණෙරා ආහරිස්සන්තීති කෙචි ථෙරා වදෙය්යුන්ති යොජෙතබ්බං.

වනප්පතිකථාවණ්ණනා

110. වනප්පතිකථායං සන්ධාරිතත්තාති ඡින්නස්ස රුක්ඛස්ස පතිතුං ආරද්ධස්ස සන්ධාරණමත්තෙන වුත්තං, න පන මරිචවල්ලිආදීහි පුබ්බෙ වෙඨෙත්වා ඨිතභාවෙන. තාදිසෙ හි ඡින්නෙපි අවහාරො නත්ථි අරඤ්ඤට්ඨකථායං වෙඨිතවල්ලියං විය. උජුකමෙව තිට්ඨතීති ඉමිනා සබ්බසො ඡින්දනමෙව වල්ලිආදීහි අසම්බද්ධස්ස රුක්ඛස්ස ඨානාචාවනං පුබ්බෙ විය ආකාසාදීසු ඵුට්ඨසකලපදෙසතො මොචනන්ති ආවෙණිකමිධ ඨානාචාවනං දස්සෙති. කෙචි පන ‘‘රුක්ඛභාරෙන කිඤ්චිදෙව භස්සිත්වා ඨිතත්තා හොතියෙව ඨානාචාවන’’න්ති වදන්ති, තන්න, රුක්ඛෙන ඵුට්ඨස්ස සකලස්ස ආකාසපදෙසස්ස පඤ්චහි ඡහි වා ආකාරෙහි අනතික්කමිතත්තා. වාතමුඛං සොධෙතීති යථා වාතො ආගන්ත්වා රුක්ඛං පාතෙති, එවං වාතස්ස ආගමනමග්ගං රුන්ධිත්වා ඨිතානි සාඛාගුම්බාදීනි ඡින්දිත්වා අපනෙන්තො සොධෙති. මණ්ඩූකකණ්ටකං වාති මණ්ඩූකානං නඞ්ගුට්ඨෙ අග්ගකොටියං ඨිතකණ්ටකන්ති වදන්ති, එකෙ ‘‘විසමච්ඡකණ්ටක’’න්තිපි වදන්ති.

හරණකකථාවණ්ණනා

111. හරණකකථායං ¶ හරණකන්ති වත්ථුසාමිනා හරියමානං. සො ච පාදං අග්ඝති, පාරාජිකමෙවාති ‘‘අන්තං න ගණ්හිස්සාමී’’ති අසල්ලක්ඛිතත්තා සාමඤ්ඤතො ‘‘ගණ්හිස්සාමි එත’’න්ති සල්ලක්ඛිතස්සෙව පටස්ස එකදෙසතාය තම්පි ගණ්හිතුකාමොවාති පාරාජිකං වුත්තං. සභණ්ඩහාරකන්ති සහභණ්ඩහාරකං, සකාරාදෙසස්ස විකප්පත්තා සහ සද්දොව ඨිතො, භණ්ඩහාරකෙන සහ තං භණ්ඩන්ති අත්ථො. සාසඞ්කොති ‘‘යදි උපසඞ්කමිත්වා ¶ භණ්ඩං ගණ්හිස්සාමි, ආවුධෙන මං පහරෙය්යා’’ති භයෙන සඤ්ජාතාසඞ්කො. එකමන්තං පටික්කම්මාති භයෙනෙව අනුපගන්ත්වා මග්ගතො සයං පටික්කම්ම. සන්තජ්ජෙත්වාති ඵරුසවාචාය චෙව ආවුධපරිවත්තනාදිකායවිකාරෙන ච සන්තජ්ජෙත්වා. අනජ්ඣාවුත්ථකන්ති අපරිග්ගහිතකං. ආලයෙන අනධිමුත්තම්පි භණ්ඩං අනජ්ඣාවුත්ථකං නාම හොතීති ආහ ‘‘ආහරාපෙන්තෙ දාතබ්බ’’න්ති, ඉමිනා පඨමං පරිච්චත්තාලයානම්පි යදි පච්ඡාපි සකසඤ්ඤා උප්පජ්ජති, තෙසඤ්ඤෙව තං භණ්ඩං හොති, බලක්කාරෙනාපි සකසඤ්ඤාය තස්ස ගහණෙ දොසො නත්ථි, අදදන්තස්සෙව අවහාරොති දස්සෙති. යදි පන සාමිනො ‘‘පරිච්චත්තං මයා පඨමං, ඉදානි මම සන්තකං වා එතං, නො’’ති ආසඞ්කා හොති, බලක්කාරෙන ගහෙතුං න වට්ටති සකසඤ්ඤාබලෙනෙව පුන ගහෙතබ්බභාවස්ස ආපන්නත්තා. ‘‘අදෙන්තස්ස පාරාජික’’න්ති වචනතො චොරස්ස සකසඤ්ඤාය විජ්ජමානායපි සාමිකෙසු සාලයෙසු අදාතුං න වට්ටතීති දීපිතං හොති. අඤ්ඤෙසූති මහාපච්චරියාදීසු. විචාරණායෙව නත්ථීති ඉමිනා තත්ථාපි පටික්ඛෙපාභාවතො අයමෙව අත්ථොති දස්සෙති.

උපනිධිකථාවණ්ණනා

112. උපනිධිකථායං සඞ්ගොපනත්ථාය අත්තනො හත්ථෙ නික්ඛිත්තස්ස භණ්ඩස්ස ගුත්තට්ඨානෙ පටිසාමනප්පයොගං විනා නාහං ගණ්හාමීතිආදිනා අඤ්ඤස්මිං පයොගෙ අකතෙ රජ්ජසඞ්ඛොභාදිකාලෙ ‘‘න දානි තස්ස දස්සාමි, න මය්හං දානි දස්සතී’’ති උභොහිපි සකසකට්ඨානෙ නිසීදිත්වා ධුරනික්ඛෙපෙ කතෙපි අවහාරො නත්ථි. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘පාරාජිකමෙව පටිසාමනප්පයොගස්ස කතත්තා’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං, න සාරතො පච්චෙතබ්බං. පටිසාමනකාලෙ හිස්ස ථෙය්යචිත්තං නත්ථි, ‘‘න දානි තස්ස දස්සාමී’’ති ථෙය්යචිත්තුප්පත්තික්ඛණෙ පන සාමිනො ධුරනික්ඛෙපචිත්තුප්පත්තියා හෙතුභූතො කායවචීපයොගො නත්ථි, යෙන සො ආපත්තිං ආපජ්ජෙය්ය. න හි අකිරියසමුට්ඨානායං ආපත්තීති. දානෙ සඋස්සාහො, රක්ඛති තාවාති අවහාරං සන්ධාය අවුත්තත්තා නාහං ගණ්හාමීතිආදිනා මුසාවාදකරණෙ පාචිත්තියමෙව හොති, න දුක්කටං ¶ ථෙය්යචිත්තාභාවෙන සහපයොගස්සාපි අභාවතොති ගහෙතබ්බං. යදිපි මුඛෙන දස්සාමීති වදති…පෙ… පාරාජිකන්ති එත්ථ කතරපයොගෙන ආපත්ති, න තාව පඨමෙන භණ්ඩපටිසාමනප්පයොගෙන තදා ථෙය්යචිත්තාභාවා, නාපි ‘‘දස්සාමී’’ති ¶ කථනප්පයොගෙන තදා ථෙය්යචිත්තෙ විජ්ජමානෙපි පයොගස්ස කප්පියත්තාති? වුච්චතෙ – සාමිනා ‘‘දෙහී’’ති බහුසො යාචියමානොපි අදත්වා යෙන පයොගෙන අත්තනො අදාතුකාමතං සාමිකස්ස ඤාපෙති, යෙන ච සො ‘‘අදාතුකාමො අයං වික්ඛිපතී’’ති ඤත්වා ධුරං නික්ඛිපති, තෙනෙව පයොගෙනස්ස ආපත්ති. න හෙත්ථ උපනික්ඛිත්තභණ්ඩෙ පරියායෙන මුත්ති අත්ථි. අදාතුකාමතාය හි කදා තෙ දින්නං, කත්ථ තෙ දින්නන්තිආදිපරියායවචනෙනාපි සාමිකස්ස ධුරෙ නික්ඛිපාපිතෙ ආපත්තියෙව. තෙනෙව අට්ඨකථායං වුත්තං – ‘‘කිං තුම්හෙ භණථ…පෙ… එවං උභින්නං ධුරනික්ඛෙපෙන භික්ඛුනො පාරාජික’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.111). පරසන්තකස්ස පරෙහි ගණ්හාපනෙ එව පරියායතො මුත්ති, න සබ්බත්ථාති ගහෙතබ්බං. අත්තනො හත්ථෙ නික්ඛිත්තත්තාති එත්ථ අත්තනො හත්ථෙ සාමිනා දින්නතාය භණ්ඩාගාරිකට්ඨානෙ ඨිතත්තා ච ඨානාචාවනෙපි නත්ථි අවහාරො, ථෙය්යචිත්තෙන පන ගහණෙ දුක්කටතො න මුච්චතීති වෙදිතබ්බං.

එසෙව නයොති උද්ධාරෙයෙව චොරස්ස පාරාජිකං, කස්මා? අඤ්ඤෙහි සාධාරණස්ස අභිඤ්ඤාණස්ස වුත්තත්තා. අඤ්ඤං තාදිසමෙව ගණ්හන්තෙ යුජ්ජතීති සඤ්ඤාණතො ඔකාසතො ච තෙන සදිසමෙව අඤ්ඤං ගණ්හන්තෙ යුජ්ජති, චොරෙන සල්ලක්ඛිතප්පදෙසතො තං අපනෙත්වා කෙහිචි තත්ථ තාදිසෙ අඤ්ඤස්මිං පත්තෙ ඨපිතෙ තං ගණ්හන්තෙයෙව යුජ්ජතීති අධිප්පායො, තෙන චොරෙන දිවා සල්ලක්ඛිතපත්තං අඤ්ඤත්ථ අපනෙත්වා තදඤ්ඤෙ තාදිසෙ පත්තෙ තත්ථ ඨපිතෙපි චොරස්ස පච්ඡා රත්තිභාගෙ උප්පජ්ජමානං ථෙය්යචිත්තං දිවා සල්ලක්ඛිතප්පදෙසෙ ඨපිතං අඤ්ඤං තාදිසං පත්තමෙව ආලම්බිත්වා උප්පජ්ජතීති දස්සිතං හොති. පදවාරෙනාති ථෙරෙන නීහරිත්වා දින්නං පත්තං ගහෙත්වා ගච්ඡතො චොරස්ස පදවාරෙන. අතාදිසමෙව ගණ්හන්තෙ යුජ්ජතීති අතාදිසස්ස ථෙරෙන ගහණක්ඛණෙ අවහාරාභාවතො පච්ඡා හත්ථපත්තං ‘‘ත’’න්ති වා ‘‘අඤ්ඤ’’න්ති වා සඤ්ඤාය ‘‘ඉදං ගහෙත්වා ගච්ඡාමී’’ති ගමනෙ පදවාරෙනෙව අවහාරො යුජ්ජතීති අධිප්පායො.

පාරාජිකං නත්ථීති පදවාරෙපි පාරාජිකං නත්ථි උපනිධිභණ්ඩෙ වියාති ගහෙතබ්බං. ගාමද්වාරන්ති බහිගාමෙ විහාරස්ස පතිට්ඨිතත්තා ගාමප්පවෙසස්ස ආරම්භප්පදෙසදස්සනවසෙන වුත්තං, අන්තොගාමන්ති අත්ථො. ද්වින්නම්පි උද්ධාරෙයෙව ¶ පාරාජිකන්ති ථෙරස්ස අභණ්ඩාගාරිකත්තා වුත්තං. යදි හි සො භණ්ඩාගාරිකො භවෙය්ය, සබ්බම්පි උපනික්ඛිත්තමෙව සියා, උපනික්ඛිත්තභණ්ඩෙ ච ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හතොපි න තාව ථෙරස්ස අවහාරො හොති, චොරස්සෙව අවහාරො. උභින්නම්පි දුක්කටන්ති ¶ ථෙරස්ස අත්තනො සන්තකතාය චොරස්ස සාමිකෙන දින්නත්තා අවහාරො න ජාතො, උභින්නම්පි අසුද්ධචිත්තෙන ගහිතත්තා දුක්කටන්ති අත්ථො.

ආණත්තියා ගහිතත්තාති ‘‘පත්තචීවරං ගණ්හා’’ති එවං ථෙරෙන කතආණත්තියා ගහිතත්තා. අටවිං පවිසති, පදවාරෙන කාරෙතබ්බොති ‘‘පත්තචීවරං ගණ්හ, අසුකං නාම ගාමං ගන්ත්වා පිණ්ඩාය චරිස්සාමා’’ති ථෙරෙන විහාරතො පට්ඨාය ගාමමග්ගෙපි සකලෙපි ගාමෙ විචරණස්ස නියමිතත්තා මග්ගතො ඔක්කම්ම ගච්ඡන්තස්සෙව පදවාරෙන ආපත්ති වුත්තා. විහාරස්ස හි පරභාගෙ උපචාරතො පට්ඨාය යාව තස්ස ගාමස්ස පරතො උපචාරො, තාව සබ්බං දහරස්ස ථෙරාණත්තියා සඤ්චරණූපචාරොව හොති, න පන තතො පරං. තෙනෙව ‘‘උපචාරාතික්කමෙ පාරාජිකං. ගාමූපචාරාතික්කමෙ පාරාජික’’න්ති ච වුත්තං. පටිනිවත්තනෙ චීවරධොවනාදිඅත්ථාය පෙසනෙපි එසෙව නයො. අට්ඨත්වා අනිසීදිත්වාති එත්ථ විහාරං පවිසිත්වා සීසාදීසු භාරං භූමියං අනික්ඛිපිත්වා තිට්ඨන්තො වා නිසීදන්තො වා විස්සමිත්වා ථෙය්යචිත්තෙ වූපසන්තෙ පුන ථෙය්යචිත්තං උප්පාදෙත්වා ගච්ඡති චෙ, පාදුද්ධාරෙන කාරෙතබ්බො. සචෙ භූමියං නික්ඛිපිත්වා පුන තං ගහෙත්වා ගච්ඡති, උද්ධාරෙන කාරෙතබ්බො. කස්මා? ආණාපකස්ස ආණත්තියා යං කත්තබ්බං, තස්ස තාවතා පරිනිට්ඨිතත්තා. ‘‘අසුකං නාම ගාම’’න්ති අනියමෙත්වා ‘‘අන්තොගාමං ගමිස්සාමා’’ති අවිසෙසෙන වුත්තෙ විහාරසාමන්තා පුබ්බෙ පිණ්ඩාය පවිට්ඨපුබ්බා සබ්බෙ ගොචරගාමාපි ඛෙත්තමෙවාති වදන්ති. සෙසන්ති මග්ගුක්කමනවිහාරාභිමුඛගමනාදි සබ්බං. පුරිමසදිසමෙවාති අනාණත්තියා ගහිතෙපි සාමිකස්ස කථෙත්වා ගහිතත්තා හෙට්ඨා වුත්තවිහාරූපචාරාදි සබ්බං ඛෙත්තමෙවාති කත්වා වුත්තං. එසෙව නයොති අන්තරාමග්ගෙ ථෙය්යචිත්තං උප්පාදෙත්වාතිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 1.112) වුත්තං නයං අතිදිසති.

නිමිත්තෙ වා කතෙති චීවරං මෙ කිලිට්ඨං, කො නු ඛො රජිත්වා දස්සතීතිආදිනා නිමිත්තෙ කතෙ. වුත්තනයෙනෙවාති අනාණත්තස්ස ථෙරෙන ¶ සද්ධිං පත්තචීවරං ගහෙත්වා ගමනවාරෙ වුත්තනයෙනෙව. එකපස්සෙති විහාරස්ස මහන්තතාය අත්තානං අදස්සෙත්වා එකස්මිං පස්සෙ. ථෙය්යචිත්තෙන පරිභුඤ්ජන්තො ජීරාපෙතීති ථෙය්යචිත්තෙ උප්පන්නෙ ඨානාචාවනං අකත්වා නිවත්ථපාරුතනීහාරෙනෙව පරිභුඤ්ජන්තො ජීරාපෙති, ඨානා චාවෙන්තස්ස පන ථෙය්යචිත්තෙ සති පාරාජිකමෙව සීසෙ භාරං ඛන්ධෙ කරණාදීසු විය (පාරා. 101). යථා වා තථා වා නස්සතීති අග්ගිආදිනා නස්සති, අඤ්ඤො වා කොචීති ඉමිනා යෙන ඨපිතං, සොපි සඞ්ගහිතොති වෙදිතබ්බං.

ඉතරස්සාති ¶ චොරස්ස. ඉතරං ගණ්හතො උද්ධාරෙ පාරාජිකන්ති එත්ථ ‘‘පවිසිත්වා තව සාටකං ගණ්හාහී’’ති ඉමිනාව උපනිධිභාවතො මොචිතත්තා, සාමිකස්ස ඉතරං ගණ්හතො අත්තනො සාටකෙ ආලයස්ස සබ්භාවතො ච ‘‘උද්ධාරෙ පාරාජික’’න්ති වුත්තං. සාමිකො චෙ ‘‘මම සන්තකං ඉදං වා හොතු, අඤ්ඤං වා, කිං තෙන, අලං මය්හං ඉමිනා’’ති එවං සුට්ඨු නිරාලයො හොති, චොරස්ස පාරාජිකං නත්ථීති ගහෙතබ්බං. න ජානන්තීති තෙන වුත්තවචනං අසුණන්තා න ජානන්ති. එසෙව නයොති එත්ථ සචෙ ජානිත්වාපි චිත්තෙන න සම්පටිච්ඡන්ති, එසෙව නයොති දට්ඨබ්බං. පටික්ඛිපන්තීති එත්ථ චිත්තෙන පටික්ඛෙපොපි සඞ්ගහිතොවාති වෙදිතබ්බං. උපචාරෙ විජ්ජමානෙති භණ්ඩාගාරස්ස සමීපෙ උච්චාරපස්සාවට්ඨානෙ විජ්ජමානෙ. මයි ච මතෙ සඞ්ඝස්ස ච සෙනාසනෙ විනට්ඨෙති එත්ථ ‘‘තං මාරෙස්සාමා’’ති එත්තකෙ වුත්තෙපි විවරිතුං වට්ටති ගිලානපක්ඛෙ ඨිතත්තා අවිසයොති වුත්තත්තා. මරණතො හි පරං ගෙලඤ්ඤං අවිසයත්තඤ්ච නත්ථි. ‘‘ද්වාරං ඡින්දිත්වා පරික්ඛාරං හරිස්සාමා’’ති එත්තකෙ වුත්තෙපි විවරිතුං වට්ටතියෙව. සහායෙහි භවිතබ්බන්ති තෙහිපි භික්ඛාචාරාදීහි පරියෙසිත්වා අත්තනො සන්තකෙපි කිඤ්චි කිඤ්චි දාතබ්බන්ති වුත්තං හොති. අයං සාමීචීති භණ්ඩාගාරෙ වසන්තානං ඉදං වත්තං.

ලොලමහාථෙරොති මන්දො මොමූහො ආකිණ්ණවිහාරී. ඉතරෙහීති තස්මිංයෙව ගබ්භෙ වසන්තෙහි ඉතරභික්ඛූහි. විහාරරක්ඛණවාරෙ නියුත්තො විහාරවාරිකො, වුඩ්ඪපටිපාටියා අත්තනො වාරෙ විහාරරක්ඛණකො. නිවාපන්ති භත්තවෙතනං. චොරානං පටිපථං ගතෙසූති චොරානං ආගමනං ඤත්වා ‘‘පඨමතරඤ්ඤෙව ගන්ත්වා සද්දං කරිස්සාමා’’ති චොරානං අභිමුඛං ¶ ගතෙසු, ‘‘චොරෙහි හටභණ්ඩං ආහරිස්සාමා’’ති තදනුපථං ගතෙසුපි එසෙව නයො. නිබද්ධං කත්වාති ‘‘අසුකකුලෙ යාගුභත්තං විහාරවාරිකානඤ්ඤෙවා’’ති එවං නියමනං කත්වා. ද්වෙ තිස්සො යාගුසලාකා චත්තාරි පඤ්ච සලාකභත්තානි ච ලභමානොවාති ඉදං නිදස්සනමත්තං, තතො ඌනං වා හොතු අධිකං වා අත්තනො වෙය්යාවච්චකරස්ස ච යාපනමත්තං ලභනමෙව පමාණන්ති ගහෙතබ්බං. නිස්සිතකෙ ජග්ගෙන්තීති තෙහි විහාරං ජග්ගාපෙන්තීති අත්ථො. අසහායකස්සාති සහායරහිතස්ස. අත්තදුතියස්සාති අප්පිච්ඡස්ස අත්තා සරීරමෙව දුතියො අස්ස නාඤ්ඤොති අත්තදුතියො. තදුභයස්සාපි අත්ථස්ස විභාවනං යස්සාතිආදි, එතෙන සබ්බෙන එකෙකස්ස වාරො න පාපෙතබ්බොති දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. පාකවත්තත්ථායාති නිච්චං පචිතබ්බයාගුභත්තසඞ්ඛාතවත්තත්ථාය. ඨපෙන්තීති දායකා ඨපෙන්ති. තං ගහෙත්වාති තං ආරාමිකාදීහි දිය්යමානං භාගං ගහෙත්වා. න ගාහාපෙතබ්බොති එත්ථ අබ්භොකාසිකස්සාපි අත්තනො අධිකපරික්ඛාරො වා ඨපිතො අත්ථි, චීවරාදිසඞ්ඝිකභාගෙපි ආලයො වා අත්ථි, සොපි ගාහාපෙතබ්බොව. දිගුණන්ති අඤ්ඤෙහි ලබ්භමානතො දිගුණං. පක්ඛවාරෙනාති අඩ්ඪමාසවාරෙන.

සුඞ්කඝාතකථාවණ්ණනා

113. සුඞ්කඝාතකථායං ¶ සුඞ්කං යත්ථ රාජපුරිසා හනන්ති අදදන්තානං සන්තකං අච්ඡින්දිත්වාපි ගණ්හන්ති, තං ඨානං සුඞ්කඝාතන්ති එවම්පි අත්ථො දට්ඨබ්බො. වුත්තමෙවත්ථං පාකටං කාතුං තඤ්හීතිආදි වුත්තං. දුතියං පාදං අතික්කාමෙතීති එත්ථ පඨමපාදං පරිච්ඡෙදතො බහි ඨපෙත්වා දුතියපාදෙ උද්ධටමත්තෙ පාරාජිකං. උද්ධරිත්වා බහි අට්ඨපිතෙපි බහි ඨිතො එව නාම හොතීති කත්වා එවං සබ්බත්ථ පදවාරෙසුපීති දට්ඨබ්බං. පරිවත්තිත්වා අබ්භන්තරිමං බහි ඨපෙති, පාරාජිකන්ති ඉදං සයං බහි ඨත්වා පඨමං අබ්භන්තරිමං උක්ඛිපිත්වා වා සමකං උක්ඛිපිත්වා වා පරිවත්තනං සන්ධාය වුත්තං. බහි ඨත්වා උක්ඛිත්තමත්තෙ හි සබ්බං බහිගතමෙව හොතීති. සචෙ පන සො බහි ඨත්වාපි බාහිරපුටකං පඨමං අන්තො ඨපෙත්වා පච්ඡා අබ්භන්තරිමං උක්ඛිපිත්වා බහි ඨපෙති, තදාපි එකාබද්ධතාය අවිජහිතත්තා අවහාරො න දිස්සති. කෙචි පන ‘‘භූමියං පතිත්වා වත්තන්තං පුන අන්තො පවිසති, පාරාජිකමෙවාති (පාරා. අට්ඨ. 1.113) වුත්තත්තා බාහිරපුටකෙ ¶ අන්තොපවිට්ඨෙපි බහිගතභාවතො න මුච්චති, අන්තොගතං පන පුටකං පඨමං, පච්ඡා එව වා බහි ඨපිතමත්තෙ වා පාරාජිකමෙවා’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං. බහි භූමියං පාතිතස්ස කෙනචි සද්ධිං එකාබද්ධතාය අභාවෙන අන්තොපවිට්ඨෙපි පාරාජිකමෙවාති වත්තුං යුත්තං, ඉදං පන එකාබද්ධත්තා තෙන සද්ධිං න සමෙති. තස්මා යථා අන්තොභූමිගතෙන එකාබද්ධතා න හොති, එවං උභයස්සාපි බහිගතභාවෙ සාධිතෙයෙව අවහාරොති විඤ්ඤායති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. යෙ පන පරිවත්තිත්වාති ඉමස්ස නිවත්තිත්වාති අත්ථං වදන්ති, තෙහි පන අබ්භන්තරිමං බහි ඨපෙතීති අයමත්ථො ගහිතො හොතීති තත්ථ සඞ්කායෙව නත්ථි. එකාබද්ධන්ති කාජකොටියං රජ්ජුයා බන්ධනං සන්ධාය වුත්තං. අබන්ධිත්වා කාජකොටියං ඨපිතමත්තමෙව හොති, පාරාජිකන්ති බහි ගහිතකාජකොටියං ඨපිතං යදි පාදං අග්ඝති, පාරාජිකමෙව, අන්තොඨපිතෙන එකාබද්ධතාය අභාවාති අධිප්පායො. ගච්ඡන්තෙ යානෙ වා…පෙ… ඨපෙතීති සුඞ්කඝාතං පවිසිත්වා අප්පවිසිත්වා වා ඨපෙති. සුඞ්කට්ඨානස්ස බහි ඨිතන්ති යානාදීහි නීහටත්තා බහි ඨිතං. කෙචි පන ‘‘බහි ඨපිත’’න්ති පාඨං විකප්පෙත්වා සුඞ්කට්ඨානතො පුබ්බෙව බහි ඨපිතන්ති අත්ථං වදන්ති, තං න සුන්දරං; සුඞ්කට්ඨානෙ පවිසිත්වා යානෙ ඨපිතෙපි පවත්තිත්වා ගතෙ විය දොසාභාවතො. යො පන සුඞ්කට්ඨානස්ස අන්තොව පවිසිත්වා ‘‘සුඞ්කට්ඨාන’’න්ති ඤත්වා ථෙය්යචිත්තෙන ආගතමග්ගෙන පටිනිවත්තිත්වා ගච්ඡති, තස්සාපි යදි තෙන දිසාභාගෙන ගච්ඡන්තානම්පි හත්ථතො සුඞ්කං ගණ්හන්ති, පාරාජිකමෙව. ඉමස්මිං ඨානෙති යානාදීහි නීහරණෙ. තත්රාති තස්මිං එළකලොමසික්ඛාපදෙ (පාරා. 571 ආදයො).

පාණකථාවණ්ණනා

114. පාණකථායං ¶ ආඨපිතොති මාතාපිතූහි ඉණං ගණ්හන්තෙහි ‘‘යාව ඉණදානා අයං තුම්හාකං සන්තිකෙ හොතූ’’ති ඉණදායකානං නිය්යාතිතො. අවහාරො නත්ථීති මාතාපිතූහි පුත්තස්ස අපරිච්චත්තත්තා මාතාපිතූනඤ්ච අසන්තකත්තා අවහාරො නත්ථි. ධනං පන ගතට්ඨානෙ වඩ්ඪතීති ඉමිනා ආඨපෙත්වා ගහිතධනං වඩ්ඪියා සහ ආඨපිතපුත්තහාරකස්ස ගීවාති දස්සිතන්ති වදන්ති. දාසස්ස ජාතොති උක්කට්ඨලක්ඛණං දස්සෙතුං වුත්තං. දාසිකුච්ඡියං පන අදාසස්ස ජාතොපි එත්ථෙව සඞ්ගහිතො ¶ . පරදෙසතො පහරිත්වාති පරදෙසවිලුම්පකෙහි රාජචොරාදීහි පහරිත්වා. සුඛං ජීවාති වදතීති ථෙය්යචිත්තෙන සාමිකානං සන්තිකතො පලාපෙතුකාමතාය වදති, තථා පන අචින්තෙත්වා කාරුඤ්ඤෙන ‘‘සුඛං ගන්ත්වා ජීවා’’ති වදන්තස්ස නත්ථි අවහාරො, ගීවා පන හොති. දුතියපදවාරෙති යදි දුතියපදං අවස්සං උද්ධරිස්සති, භික්ඛුස්ස ‘‘පලායිත්වා සුඛං ජීවා’’ති වචනක්ඛණෙයෙව පාරාජිකං. අනාපත්ති පාරාජිකස්සාති තස්ස වචනෙන වෙගවඩ්ඪනෙ අකතෙපි දුක්කටා න මුච්චතීති දස්සෙති. ‘‘අදින්නං ථෙය්යසඞ්ඛාතං ආදියෙය්යා’’ති (පාරා. 89, 91) ආදානස්සෙව වුත්තත්තා වුත්තපරියායෙන මුච්චතීති.

චතුප්පදකථාවණ්ණනා

117. චතුප්පදකථායං පාළියං ආගතාවසෙසාති පාළියං ආගතෙහි හත්ථි ආදීහි අඤ්ඤෙ පසු-සද්දස්ස සබ්බසාධාරණත්තා. භිඞ්කච්ඡාපන්ති ‘‘භිඞ්කා භිඞ්කා’’ති සද්දායනතො එවං ලද්ධනාමං හත්ථිපොතකං. අන්තොවත්ථ