තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > විමතිවිනොදනී ටීකා-2

1. මුසාවාදවග්ගස්ස ¶ ¶ පඨමසික්ඛාපදෙ ඛුද්දකානන්ති එත්ථ ‘‘ඛුද්දක-සද්දො බහු-සද්දපරියායො’’ති වදන්ති. තත්ථාති තෙසු වග්ගෙසු, ඛුද්දකෙසු වා. ‘‘ජානිතබ්බතො’’ති හෙතුනො විපක්ඛෙපි නිබ්බානෙ වත්තනතො අනෙකන්තිකත්තෙ පරෙහි වුත්තෙ ‘‘න මයා අයං හෙතු වුත්තො’’ති ¶ තං කාරණං පටිච්ඡාදෙතුං පුන ‘‘ජාතිධම්මතොති මයා වුත්ත’’න්තිආදීනි වදති. ‘‘සම්පජාන’’න්ති වත්තබ්බෙ අනුනාසිකලොපෙන නිද්දෙසොති ආහ ‘‘ජානන්තො’’ති.

2. සම්පජානමුසාවාදෙති අත්තනා වුච්චමානස්ස අත්ථස්ස විතථභාවං පුබ්බෙපි ජානිත්වා, වචනක්ඛණෙ ච ජානන්තස්ස මුසාවාදභණනෙ. තෙනාහ ‘‘ජානිත්වා’’තිආදි. මුසාවාදෙති ච නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං, තස්මා මුසාභණනනිමිත්තං පාචිත්තියන්ති එවමෙත්ථ, ඉතො පරෙසුපි ඊදිසෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

3. වදන්ති ¶ එතායාති වාචාති ආහ ‘‘මිච්ඡා’’තිආදි. ‘‘ධනුනා විජ්ඣතී’’තිආදීසු විය ‘‘චක්ඛුනා දිට්ඨ’’න්ති පාකටවසෙන වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඔළාරිකෙනා’’ති.

11. ගතො භවිස්සතීති එත්ථාපි සන්නිට්ඨානතො වුත්තත්තා මුසාවාදො ජාතො. ආපත්තින්ති පාචිත්තියාපත්තිං, න දුබ්භාසිතං. ජාතිආදීහි දසහි අක්කොසවත්ථූහි පරං දවා වදන්තස්ස හි තං හොති. චාරෙසුන්ති උපනෙසුං. වත්ථුවිපරීතතා, විසංවාදනපුරෙක්ඛාරතා, යමත්ථං වත්ථුකාමො, තස්ස පුග්ගලස්ස විඤ්ඤාපනපයොගො චාති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි. වත්ථුවිපරීතතාය හි අසති විසංවාදනපුරෙක්ඛාරතාය විඤ්ඤාපිතෙපි මුසාවාදො න හොති, දුක්කටමත්තමෙව හොති. තස්මා සාපි අඞ්ගමෙවාති ගහෙතබ්බං. උත්තරිමනුස්සධම්මාරොචනත්ථං මුසා භණන්තස්ස පාරාජිකං, පරියායෙන ථුල්ලච්චයං, අමූලකෙන පාරාජිකෙන අනුද්ධංසනත්ථං සඞ්ඝාදිසෙසො, සඞ්ඝාදිසෙසෙනානුද්ධංසනඔමසවාදාදීසු පාචිත්තියං, අනුපසම්පන්නෙසු දුක්කටං, උක්කට්ඨහීනජාතිආදීහි දවා අක්කොසන්තස්ස දුබ්භාසිතං, කෙවලං මුසා භණන්තස්ස ඉධ පාචිත්තියං වුත්තං.

මුසාවාදසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13. දුතියෙ පුබ්බෙ පතිට්ඨිතාරප්පදෙසං පුන අරෙ පත්තෙති පඨමං භූමියං පතිට්ඨිතනෙමිප්පදෙසෙ පරිවත්තෙත්වා පුන භූමියං පතිට්ඨිතෙති අත්ථො.

15. පුබ්බෙති අට්ඨුප්පත්තියං. පුප්ඵඡඩ්ඩකා නාම ගබ්භමලාදිහාරකා. තච්ඡකකම්මන්ති පාසාණකොට්ටනාදිවඩ්ඪකීකම්මං ¶ . හත්ථමුද්දාගණනාති අඞ්ගුලිසඞ්කොචනෙනෙව ගණනා. අච්ඡිද්දකගණනා නාම එකට්ඨානදසට්ඨානාදීසු සාරියො ඨපෙත්වා අනුක්කමෙන ගණනා. ආදි-සද්දෙන සඞ්කලනපටඋප්පාදනවොක්ලනභාගහාරාදිවසෙන පවත්තා පිණ්ඩගණනා ගහිතා. යස්ස සා පගුණා, සො රුක්ඛම්පි දිස්වා ‘‘එත්තකානි එත්ථ පණ්ණානී’’ති ¶ ජානාති. යභ-මෙථුනෙති වචනතො ආහ ‘‘ය-කාර-භ-කාරෙ’’තිආදි.

16. න පුරිමෙනාති මුසාවාදසික්ඛාපදෙන. සොපි ආපත්තියාති උපසග්ගාදිවිසිට්ඨෙහිපි වදන්තො පාචිත්තියාපත්තියාව කාරෙතබ්බො.

26. දුබ්භාසිතන්ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා පාළියං අනාගතෙහිපි පරම්මුඛා වදන්තස්සපි දුබ්භාසිතමෙවාති ආචරියා වදන්ති තතො ලාමකාපත්තියා අභාවා, අනාපත්තියාපෙත්ථ භවිතුං අයුත්තත්තා. සබ්බසත්තාති එත්ථ වචනත්ථවිදූහි තිරච්ඡානාදයොපි ගහිතා.

35. අනුසාසනීපුරෙක්ඛාරතාය වා පාපගරහිතාය වා වදන්තානං චිත්තස්ස ලහුපරිවත්තිභාවතො අන්තරන්තරා කොපෙ උප්පන්නෙපි අනාපත්ති. කායවිකාරමත්තෙනපි ඔමසනසම්භවතො ‘‘තිසමුට්ඨානං, කායකම්ම’’න්ති ච වුත්තං. පරිවාරෙ පන ‘‘චතුත්ථෙන ආපත්තිසමුට්ඨානෙන…පෙ… දුබ්භාසිතං ආපජ්ජෙය්යාති. න හීති වත්තබ්බ’’න්තිආදිනා (පරි. 276) ඉතරානි සමුට්ඨානානි පටික්ඛිපිත්වා පඤ්චමස්සෙව වුත්තත්තා ආහ ‘‘දුබ්භාසිතාපත්ති පනෙත්ථ වාචාචිත්තතො සමුට්ඨාතී’’ති. දවකම්යතාය හි කායවාචාචිත්තෙහි ඔමසන්තස්සපි වාචාචිත්තමෙව ආපත්තියා අඞ්ගං හොති, න පන කායො විජ්ජමානොපි ධම්මදෙසනාපත්ති විය කෙවලං කායවිකාරෙනෙව. ඔමසන්තස්ස පන කිඤ්චාපි ඉධ දුබ්භාසිතාපත්තියා අනාපත්ති, අථ ඛො කායකීළාපටික්ඛෙපසික්ඛාපදෙන දුක්කටමෙවාති දට්ඨබ්බං. උපසම්පන්නං ජාතිආදීහි අනඤ්ඤාපදෙසෙන අක්කොසනං, තස්ස ජානනං, අත්ථපුරෙක්ඛාරතාදීනං අභාවොති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

ඔමසවාදසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

36. තතියෙ භණ්ඩනං ජාතං එතෙසන්ති භණ්ඩනජාතා. පිසතීති පිසුණා, වාචා, සමග්ගෙ භින්නෙ ¶ කරොතීති අත්ථො. තාය වාචාය සමන්නාගතො පිසුණො, තස්ස කම්මං පෙසුඤ්ඤන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ඉධාපි ¶ ජාතිආදීහි දසහි වත්ථූහි පෙසුඤ්ඤං උපසංහරන්තස්සෙව පාචිත්තියං, ඉතරෙහි අක්කොසවත්ථූහි දුක්කටං. අනක්කොසවත්ථූහි පන උපසංහරන්තස්ස දුක්කටමෙවාති වදන්ති. ජාතිආදීහි අනඤ්ඤාපදෙසෙන අක්කොසන්තස්ස භික්ඛුනො සුත්වා භික්ඛුස්ස උපසංහරණං, පියකම්යතාභෙදාධිප්පායෙසු අඤ්ඤතරතා, තස්ස විජානනාති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

පෙසුඤ්ඤසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

45. චතුත්ථෙ පුරිමබ්යඤ්ජනෙන සදිසන්ති ‘‘රූපං අනිච්ච’’න්ති එත්ථ අනිච්ච-සද්දෙන සදිසං ‘‘වෙදනා අනිච්චා’’ති එත්ථ අනිච්ච-සද්දං වදති. අක්ඛරසමූහොති අවිභත්තිකො වුත්තො. පදන්ති විභත්තිඅන්තං වුත්තං.

එකං පදන්ති ගාථාපදමෙව සන්ධාය වදති. පදගණනායාති ගාථාපදගණනාය. අපාපුණිත්වාති සද්ධිං අකථෙත්වා. එතෙන ගාථාය පච්ඡිමපාදෙ වුච්චමානෙ සාමණෙරො පඨමපාදාදිං වදති, ආපත්තියෙව, තස්මිං නිස්සද්දෙ එව ඉතරෙන වත්තබ්බන්ති දස්සෙති.

අට්ඨකථානිස්සිතොති සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හං පොරාණට්ඨකථං සන්ධාය වදති. ඉදානිපි ‘‘යථාපි දීපිකො නාම, නිලීයිත්වා ගණ්හතෙ මිගෙ’’ති (මි. ප. 6.1.5; විසුද්ධි. 1.217; දී. නි. අට්ඨ. 2.374; ම. නි. අට්ඨ. 1.107; පාරා. අට්ඨ. 2.165; පටි. ම. අට්ඨ. 2.1.163) එවමාදිකං අට්ඨකථාවචනං අත්ථෙව, බුද්ධඝොසාචරියාදීහි පොරාණට්ඨකථානයෙන වුත්තම්පි ඉධ සඞ්ගහෙතබ්බන්ති වදන්ති. පාළිනිස්සිතොති උදානවග්ගසඞ්ගහාදිකො. විවට්ටූපනිස්සිතන්ති නිබ්බානනිස්සිතං. ථෙරස්සාති නාගසෙනත්ථෙරස්ස. මග්ගකථාදීනි පකරණානි.

46. පාළියං අක්ඛරායාතිආදි ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං, අක්ඛරෙනාතිආදිනා අත්ථො ගහෙතබ්බො.

48. උපචාරං ¶ මුඤ්චිත්වාති පරිසාය ද්වාදසහත්ථං මුඤ්චිත්වා එකතො ඨිතස්ස වා නිසින්නස්ස වා අනුපසම්පන්නස්ස අකථෙත්වා අඤ්ඤෙ උද්දිස්ස භණන්තස්සාපි ¶ අනාපත්ති. සචෙ පන දූරෙ නිසින්නම්පි උද්දිස්ස භණති, ආපත්ති එව. ඔපාතෙතීති සද්ධිං කථෙති. අනුපසම්පන්නතා, වුත්තලක්ඛණධම්මං පදසො වාචනතා, එකතො භණනඤ්චාති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

පදසොධම්මසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

50-51. පඤ්චමෙ තත්රිදං නිදස්සනන්ති සෙසො. දිරත්තතිරත්තන්ති එත්ථ දිරත්තග්ගහණං වචනාලඞ්කාරත්ථං, නිරන්තරං තිස්සොව රත්තියො වසිත්වා චතුත්ථදිවසාදීසු සයන්තස්සෙව ආපත්ති, න එකන්තරිකාදිවසෙන සයන්තස්සාති දස්සනත්ථම්පීති දට්ඨබ්බං. දිරත්තවිසිට්ඨඤ්හි තිරත්තං වුච්චමානං, තෙන අනන්තරිකමෙව තිරත්තං දීපෙතීති. පඤ්චහි ඡදනෙහීති ඉට්ඨකසිලාසුධාතිණපණ්ණෙහි. වාචුග්ගතවසෙනාති පගුණවසෙන. දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධො වඩ්ඪකීහත්ථෙන ගහෙතබ්බො. එකූපචාරො එකෙන මග්ගෙන පවිසිත්වා අබ්භොකාසං අනුක්කමිත්වා සබ්බත්ථ අනුපරිගමනයොග්ගො, එතං බහුද්වාරම්පි එකූපචාරොව. තත්ථ පන කුට්ටාදීහි රුන්ධිත්වා විසුං ද්වාරං යොජෙන්ති, නානූපචාරො හොති. සචෙ පන රුන්ධති එව, විසුං ද්වාරං න යොජෙන්ති, ‘‘එතම්පි එකූපචාරමෙව මත්තිකාදීහි පිහිතද්වාරො විය ගබ්භො’’ති ගහෙතබ්බං. අඤ්ඤථා ගබ්භෙ පවිසිත්වා පමුඛාදීසු නිපන්නානුපසම්පන්නෙහි සහසෙය්යාපරිමුත්තියා ගබ්භද්වාරං මත්තිකාදීහි පිදහාපෙත්වා උට්ඨිතෙ අරුණෙ විවරාපෙන්තස්සපි අනාපත්ති භවෙය්යාති.

තෙසං පයොගෙ පයොගෙ භික්ඛුස්ස ආපත්තීති එත්ථ කෙචි ‘‘අනුට්ඨහනෙන අකිරියසමුට්ඨානා ආපත්ති වුත්තා තස්මිං ඛණෙ සයන්තස්ස කිරියාභාවා. ඉදඤ්හි සික්ඛාපදං සියා කිරියාය සමුට්ඨාති, සියා අකිරියාය සමුට්ඨාති. කිරියාසමුට්ඨානතා චස්ස තබ්බහුලවසෙන වුත්තාති වදති. යථා චෙතං, එවං දිවාසයනම්පි. අනුට්ඨහනෙන, හි ද්වාරාසංවරණෙන චෙතං අකිරියසමඋට්ඨානම්පි හොතී’’ති වදන්ති. ඉදඤ්ච යුත්තං විය දිස්සති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

‘‘උපරිමතලෙන ¶ සද්ධිං අසම්බද්ධභිත්තිකස්සා’’ති ඉදං සම්බද්ධභිත්තිකෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සනත්ථං වුත්තං. උපරිමතලෙ සයිතස්ස සඞ්කා එව නත්ථීති ‘‘හෙට්ඨාපාසාදෙ’’තිආදි වුත්තං. නානූපචාරෙති බහි නිස්සෙණියා ආරොහණීයෙ.

සභාසඞ්ඛෙපෙනාති ¶ සභාකාරෙන. ‘‘අඩ්ඪකුට්ටකෙ’’ති ඉමිනා සණ්ඨානං දස්සෙති. යත්ථ තීසු ද්වීසු වා පස්සෙසු භිත්තියො බද්ධා, ඡදනං වා අසම්පත්තා අඩ්ඪභිත්ති, ඉදං අඩ්ඪකුට්ටකං නාම. වාළසඞ්ඝාටො නාම පරික්ඛෙපස්ස අන්තො ථම්භාදීනං උපරි වාළරූපෙහි කතසඞ්ඝාටො. පරික්ඛෙපස්ස බහිගතෙති එත්ථ යස්මිං පස්සෙ පරික්ඛෙපො නත්ථි, තත්ථ සචෙ භූමිතො වත්ථු උච්චං හොති, උභතො උච්චවත්ථුතො හෙට්ඨා භූමියං නිබ්බකොසබ්භන්තරෙපි අනාපත්ති එව තත්ථ සෙනාසනවොහාරාභාවතො. අථ වත්ථු නීචං භූමිසමමෙව සෙනාසනස්ස හෙට්ඨිමතලෙ තිට්ඨති, තත්ථ පරික්ඛෙපරහිතදිසාය නිබ්බකොසබ්භන්තරෙ සබ්බත්ථ ආපත්ති හොති, පරිච්ඡෙදාභාවතො පරික්ඛෙපස්ස බහි එව අනාපත්තීති දට්ඨබ්බං. පරිමණ්ඩලං වාතිආදි මජ්ඣෙ උදකපතනත්ථාය ආකාසඞ්ගණවන්තං සෙනාසනං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ අපරිච්ඡින්නගබ්භූපචාරෙති එකෙකගබ්භස්ස ද්වීසු පස්සෙසු පමුඛෙන ගමනං පරිච්ඡින්දිත්වා දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධතො අනූනං කුට්ටං කත්වා ආකාසඞ්ගණෙන පවෙසං කරොන්ති, එවං අකතොති අත්ථො. ගබ්භපරික්ඛෙපොති චතුරස්සපාසාදාදීසු සමන්තා ඨිතගබ්භභිත්තියො සන්ධාය වුත්තං.

පාටෙක්කසන්නිවෙසාති එකෙකදිසාය ගබ්භපාළියො ඉතරදිසාසු ගබ්භපාළීනං අභාවෙන, භාවෙපි වා අඤ්ඤමඤ්ඤභිත්තිච්ඡදනෙහි අසම්බන්ධතාය පාටෙක්කසන්නිවෙසා නාම වුච්චති. තං…පෙ… සන්ධාය වුත්තන්ති තත්ථ පාචිත්තියෙන අනාපත්තීති වුත්තං, න දුක්කටෙන. තාදිසාය හි ගබ්භපාළියා පමුඛං තීසු දිසාසු භිත්තීනං අභාවෙන එකදිසාය ගබ්භභිත්තිමත්තෙන සබ්බච්ඡන්නං චූළපරිච්ඡන්නං නාම හොති. තස්මා දුක්කටමෙව. යදි පන තස්ස පමුඛස්ස ඉතරදිසාසුපි එකිස්සං, සබ්බාසු වා භිත්තිං කරොන්ති, තදා සබ්බච්ඡන්නඋපඩ්ඪපරිච්ඡන්නාදිභාවතො පාචිත්තියමෙව හොතීති දට්ඨබ්බං. භූමියං විනා ජගතියා පමුඛං සන්ධායාති එත්ථ උච්චවත්ථුං අකත්වා භූමියං කතගෙහස්ස පමුඛං සන්ධාය අපරික්ඛිත්තෙ පාචිත්තියෙන අනාපත්තීති ඉදං කථිතං ¶ . උච්චවත්ථුකං චෙ පමුඛං හොති, තෙන වත්ථුනා පරික්ඛිත්තසඞ්ඛ්යමෙව පමුඛං ගච්ඡතීති අධිප්පායො. තත්ථාති අන්ධකට්ඨකථායං. ජගතියා පමාණං වත්වාති පකතිභූමියා නිපන්නො යථා ජගතියා උපරි සයිතං න පස්සති, එවං උච්චාතිඋච්චවත්ථුස්ස උබ්බෙධප්පමාණං වත්වා. එකදිසාය උජුකමෙව දීඝං කත්වා සන්නිවෙසිතො පාසාදො එකසාලසන්නිවෙසො. ද්වීසු, තීසු වා චතූසුපි වා දිසාසු සිඞ්ඝාටකසණ්ඨානාදිවසෙන කතා ද්විසාලාදිසන්නිවෙසා වෙදිතබ්බා. සාලප්පභෙදදීපනමෙව චෙත්ථ පුරිමතො විසෙසොති. පරික්ඛෙපො විද්ධස්තොති පමුඛස්ස පරික්ඛෙපං සන්ධාය වදති.

53. උපඩ්ඪච්ඡන්නඋපඩ්ඪපරිච්ඡන්නං සෙනාසනං දුක්කටස්ස ආදිං වත්වා පාළියං දස්සිතත්තා තතො ¶ අධිකං සබ්බච්ඡන්නඋපඩ්ඪපරිච්ඡන්නාදිකම්පි සබ්බං පාළියං අවුත්තම්පි පාචිත්තියස්සෙව වත්ථුභාවෙන දස්සිතං සික්ඛාපදස්ස පණ්ණත්තිවජ්ජත්තා, ගරුකෙ ඨාතබ්බතො චාති වෙදිතබ්බං. සත්ත පාචිත්තියානීති පාළියං වුත්තපාචිත්තියද්වයං සාමඤ්ඤතො එකත්තෙන ගහෙත්වා වුත්තං.

54. පාළියං ‘‘තතියාය රත්තියා පුරාරුණා නික්ඛමිත්වා පුන වසතී’’ති ඉදං උක්කට්ඨවසෙන වුත්තං, අනික්ඛමිත්වා පන පුරාරුණා උට්ඨහිත්වා අන්තොඡදනෙ නිසින්නස්සාපි පුනදිවසෙ සහසෙය්යෙන අනාපත්ති එව. සෙනම්බමණ්ඩපවණ්ණං හොතීති සීහළදීපෙ කිර උච්චවත්ථුකො සබ්බච්ඡන්නො සබ්බඅපරිච්ඡන්නො එවංනාමකො සන්නිපාතමණ්ඩපො අත්ථි, තං සන්ධායෙතං වුත්තං. එත්ථ චතුත්ථභාගො චූළකං, ද්වෙ භාගා උපඩ්ඪං, තීසු භාගෙසු ද්වෙ භාගා යෙභුය්යන්ති ඉමිනා නයෙන චූළකච්ඡන්නපරිච්ඡන්නතාදීනි වෙදිතබ්බානි. පාචිත්තියවත්ථුකසෙනාසනං, තත්ථ අනුපසම්පන්නෙන සහ නිපජ්ජනං, චතුත්ථදිවසෙ සූරියත්ථඞ්ගමනන්ති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

සහසෙය්යසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. දුතියසහසෙය්යසික්ඛාපදවණ්ණනා

55. ඡට්ඨෙ මාතුගාමෙන සද්ධිං චතුත්ථදිවසෙ සයන්තස්සාපි ඉමිනා සික්ඛාපදෙන එකාව ආපත්ති. කෙචි පන පුරිමසික්ඛාපදෙනාපීති ද්වෙ ආපත්තියො වදන්ති, තං න යුත්තං ‘‘අනුපසම්පන්නෙනා’’ති අනිත්ථිලිඞ්ගෙන වුත්තත්තා නපුංසකෙන ¶ පන චතුත්ථදිවසෙ සයන්තස්ස සදුක්කටපාචිත්තියං වත්තුං යුත්තං. කිඤ්චාපෙත්ථ පාළියං පණ්ඩකවසෙනෙව දුක්කටං වුත්තං, තදනුලොමිකා පන පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකෙන සහ සයන්තස්ස ඉමිනා දුක්කටං, පුරිමෙන චතුත්ථදිවසෙ සදුක්කටපාචිත්තියං. ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකො ඉත්ථිගතිකොවාති අයං අම්හාකං ඛන්ති. මතිත්ථියා අනාපත්තීති වදන්ති. පාචිත්තියවත්ථුකසෙනාසනං, තත්ථ මාතුගාමෙන සද්ධිං නිපජ්ජනං, සූරියත්ථඞ්ගමනන්ති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

දුතියසහසෙය්යසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

60. සත්තමෙ න යක්ඛෙනාතිආදීනං ‘‘අඤ්ඤත්ර විඤ්ඤුනා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. අඤ්ඤත්ර විඤ්ඤුනා ¶ පුරිසවිග්ගහෙන, න යක්ඛාදිනාපීති එවමත්ථො ගහෙතබ්බොති අධිප්පායො. තාදිසෙනපි හි සහ ඨිතාය දෙසෙතුං න වට්ටති. තංතංදෙසභාසාය අත්ථං යථාරුචි වට්ටති එව.

ඉරියාපථාපරිවත්තනං, පුරිසං වා ද්වාදසහත්ථූපචාරෙ අපක්කොසාපනං එත්ථ අකිරියා. වුත්තලක්ඛණස්ස ධම්මස්ස ඡන්නං වාචානං උපරි දෙසනා, වුත්තලක්ඛණො මාතුගාමො, ඉරියාපථපඅවත්තනාභාවො, විඤ්ඤූපුරිසාභාවො, අපඤ්හවිස්සජ්ජනාති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

ධම්මදෙසනාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

77. අට්ඨමෙ අන්තරාති පරිනිබ්බානකාලතො පුබ්බෙපි. අතිකඩ්ඪියමානෙනාති ‘‘වදථ, භන්තෙ, කිං තුම්හෙහි අධිගත’’න්ති එවං නිප්පීළියමානෙන අතිබද්ධියමානෙන. තථාරූපෙ පච්චයෙ සති වත්තබ්බමෙව. සුතපරියත්තිසීලගුණන්ති එත්ථ අත්ථකුසලතා සුතගුණො, පාළිපාඨකුසලතා පරියත්තිගුණොති දට්ඨබ්බං. ‘‘චිත්තක්ඛෙපස්ස වා අභාවා’’ති ඉමිනා ඛිත්තචිත්තවෙදනාට්ටතාපි අරියානං නත්ථීති දස්සෙති.

පුබ්බෙ ¶ අවුත්තෙහීති චතුත්ථපාරාජිකෙ අවුත්තෙහි. ඉදඤ්ච සික්ඛාපදං පණ්ණත්තිඅජආනනවසෙන එකන්තතො අචිත්තකසමුට්ඨානමෙව හොති අරියානං පණ්ණත්තිවීතික්කමාභාවා. ඣානලාභීනඤ්ච සත්ථු ආණාවීතික්කමපටිඝචිත්තස්ස ඣානපරිහානතො භූතාරොචනං න සම්භවති. උත්තරිමනුස්සධම්මස්ස භූතතා, අනුපසම්පන්නස්ස ආරොචනං, තඞ්ඛණවිජානනා, අනඤ්ඤාපදෙසොති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

භූතාරොචනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. දුට්ඨුල්ලාරොචනසික්ඛාපදවණ්ණනා

78. නවමෙ තත්ථ භවෙය්යාති තත්ථ කස්සචි මති එවං භවෙය්ය. අට්ඨකථාවචනමෙව උපපත්තිතො දළ්හං කත්වා පතිට්ඨපෙන්තො ‘‘ඉමිනාපි චෙත’’න්තිආදිමාහ.

82. ආදිතො පඤ්ච සික්ඛාපදානීති පාණාතිපාතාදීනි පඤ්ච. සෙසානීති විකාලභොජනාදීනි ¶ . සුක්කවිස්සට්ඨිආදි අජ්ඣාචාරොව. අන්තිමවත්ථුං අනජ්ඣාපන්නස්ස භික්ඛුනො සවත්ථුකො සඞ්ඝාදිසෙසො, අනුපසම්පන්නස්ස ආරොචනං, භික්ඛුසම්මුතියා අභාවොති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

දුට්ඨුල්ලාරොචනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

86. දසමෙ අප්පපංසුමත්තිකාය පථවියා අනාපත්තිවත්ථුභාවෙන වුත්තත්තා උපඩ්ඪපංසුමත්තිකායපි පාචිත්තියමෙවාති ගහෙතබ්බං. න හෙතං දුක්කටවත්ථූති සක්කා වත්තුං ජාතාජාතවිනිමුත්තාය තතියපථවියා අභාවතො.

වට්ටතීති ඉමස්මිං ඨානෙ පොක්ඛරණිං ඛණාති ඔකාසස්ස අනියමිතත්තා වට්ටති. ඉමං වල්ලිං ඛණාති පථවීඛණනං සන්ධාය වුත්තත්තා ඉමිනාව සික්ඛාපදෙන ආපත්ති, න භූතගාමසික්ඛාපදෙන. උභයම්පි ¶ සන්ධාය වුත්තෙ පන ද්වෙපි පාචිත්තියා හොන්ති. උදකපප්පටකොති උදකෙ අන්තොභූමියං පවිට්ඨෙ තස්ස උපරිභාගං ඡාදෙත්වා තනුකපංසු වා මත්තිකා වා පටලං හුත්වා පතමානා තිට්ඨති, තස්මිං උදකෙ සුක්ඛෙපි තං පටලං වාතෙන චලමානා තිට්ඨති, තං උදකපප්පටකො නාම.

අකතපබ්භාරෙති අවළඤ්ජනට්ඨානදස්සනත්ථං වුත්තං. තාදිසෙ එව හි වම්මිකස්ස සම්භවොති. මූසිකුක්කරං නාම මූසිකාහි ඛනිත්වා බහි කතපංසුරාසි. අච්ඡදනන්තිආදිවුත්තත්තා උජුකං ආකාසතො පතිතවස්සොදකෙන ඔවට්ඨමෙව ජාතපථවී හොති, න ඡදනාදීසු පතිත්වා තතො පවත්තඋදකෙන තින්තන්ති වෙදිතබ්බං. මණ්ඩපත්ථම්භන්ති සාඛාමණ්ඩපත්ථම්භං. උච්චාලෙත්වාති උක්ඛිපිත්වා. තතොති පුරාණසෙනාසනතො.

88. මහාමත්තිකන්ති භිත්තිලෙපනං. ජාතපථවිතා, තථාසඤ්ඤිතා, ඛණනඛණාපනානං අඤ්ඤතරන්ති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

පථවීඛණනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

89. දුතියවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ නිග්ගහෙතුං අසක්කොන්තොති සාඛට්ඨකවිමානෙ සාඛාය ඡිජ්ජමානාය ඡිජ්ජන්තෙ තත්ථ අඡෙදනත්ථාය දෙවතාය උපනීතං පුත්තං දිස්වාපි කුඨාරිනික්ඛෙපවෙගං නිවත්තෙතුං අසක්කොන්තොති අත්ථො. රුක්ඛධම්මෙති රුක්ඛස්ස පවත්තියං. රුක්ඛානං විය ඡෙදනාදීසු අකුප්පනඤ්හි රුක්ඛධම්මො නාම.

උප්පතිතන්ති උප්පන්නං. භන්තන්ති ධාවන්තං. වාරයෙති නිග්ගණ්හෙය්ය. ඉතරොති උප්පන්නං කොධං අනිග්ගණ්හන්තො රාජඋපරාජාදීනං රස්මිමත්තග්ගාහකජනො විය න උත්තමසාරථීති අත්ථො. විසටං සප්පවිසන්ති සරීරෙ දාඨාවණානුසාරෙන විත්ථිණ්ණං බ්යාපෙත්වා ඨිතං කණ්හසප්පවිසං විය. ජහාති ඔරපාරන්ති පඤ්චොරම්භාගියසඤ්ඤොජනානි තතියමග්ගෙන ජහාති. ‘‘ඔරපාර’’න්ති හි ඔරිමතීරං වුච්චති ¶ . අථ වා සොති තතියමග්ගෙන කොධං විනෙත්වා ඨිතො භික්ඛු අරහත්තමග්ගෙන ඔරපාරං ජහාතීති අත්ථො. තත්ථ ඔරං නාම සකත්තභාවො, අජ්ඣත්තිකානි වා ආයතනානි. පාරං නාම පරඅත්තභාවො, බාහිරානි වා ආයතනානි. තදුභයෙ පන ඡන්දරාගං ජහන්තො ‘‘ජහාති ඔරිමපාර’’න්ති වුච්චති.

90. භවන්තීති වඩ්ඪන්ති. අහුවුන්තීති බභූවු. තෙනාහ ‘‘ජාතා වඩ්ඪිතා’’ති. භූතානං ගාමොති මහාභූතානං හරිතතිණාදිභාවෙන සමග්ගානං සමූහො. තබ්බිනිමුත්තස්ස ගාමස්ස අභාවං දස්සෙතුං ‘‘භූතා එව වා ගාමො’’ති වුත්තං. පාතබ්ය-සද්දස්ස පා පානෙති ධාත්වත්ථං සන්ධායාහ ‘‘පරිභුඤ්ජිතබ්බතා’’ති. සා ච පාතබ්යතා ඡෙදනාදි එව හොතීති ආහ ‘‘තස්සා…පෙ… භූතගාමස්ස ජාතා ඡෙදනාදිපච්චයා’’ති.

91. ජාත-සද්දො එත්ථ විජාතපරියායොති ‘‘පුත්තං විජාතා ඉත්ථී’’තිආදීසු විය පසූතවචනොති ආහ ‘‘පසූතානී’’ති, නිබ්බත්තපණ්ණමූලානීති අත්ථො.

තානි ¶ දස්සෙන්තොති තානි බීජානි දස්සෙන්තො. කාරියදස්සනමුඛෙනෙව කාරණඤ්ච ගහිතන්ති ආහ ‘‘බීජතො නිබ්බත්තෙන බීජං දස්සිත’’න්ති.

92. ‘‘බීජතො සම්භූතො භූතගාමො බීජ’’න්ති ඉමිනා උත්තරපදලොපෙන ‘‘පදුමගච්ඡතො නිබ්බත්තං පුප්ඵං පදුම’’න්තිආදීසු වියායං වොහාරොති දස්සෙති. යං බීජං භූතගාමො නාම හොතීති නිබ්බත්තපණ්ණමූලං සන්ධාය වදති. යථාරුතන්ති යථාපාඨං.

‘‘සඤ්චිච්චා’’ති වුත්තත්තා සරීරෙ ලග්ගභාවං ඤත්වාපි උට්ඨහති, ‘‘තං උද්ධරිස්සාමී’’තිසඤ්ඤාය අභාවතො වට්ටති. අනන්තක-ග්ගහණෙන සාසපමත්තිකා ගහිතා, නාමඤ්හෙතං තස්සා සෙවාලජාතියා. මූලපණ්ණානං අභාවෙන ‘‘අසම්පුණ්ණභූතගාමො නාමා’’ති වුත්තං. සො බීජගාමෙන සඞ්ගහිතොති. අවඩ්ඪමානෙපි භූතගාමමූලකත්තා වුත්තං ‘‘අමූලකභූතගාමෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතී’’ති. නාළිකෙරස්ස ආවෙණිකං කත්වා වදති.

සෙලෙය්යකං ¶ නාම සිලාය සම්භූතා එකා ගන්ධජාති. පුප්ඵිතකාලතො පට්ඨායාති විකසිතකාලතො පභුති. ඡත්තකං ගණ්හන්තොති විකසිතං ගණ්හන්තො. මකුළං පන රුක්ඛත්තචං අකොපෙන්තෙනපි ගහෙතුං න වට්ටති, ඵුල්ලං වට්ටති. හත්ථකුක්කුච්චෙනාති හත්ථචාපල්ලෙන.

‘‘පානීයං න වාසෙතබ්බ’’න්ති ඉදං අත්තනො පිවනපානීයං සන්ධාය වුත්තං, අඤ්ඤෙසං පන වට්ටති අනුග්ගහිතත්තා. තෙනාහ ‘‘අත්තනා ඛාදිතුකාමෙනා’’ති. යෙසං රුක්ඛානං සාඛා රුහතීති මූලං අනොතාරෙත්වා පණ්ණමත්තනිග්ගමනමත්තෙනපි වඩ්ඪති. තත්ථ කප්පියම්පි අකරොන්තො ඡින්නනාළිකෙරවෙළුදණ්ඩාදයො කොපෙතුං වට්ටති.

‘‘චඞ්කමිතට්ඨානං දස්සෙස්සාමී’’ති වුත්තත්තා කෙවලං චඞ්කමනාධිප්පායෙන වා මග්ගගමනාධිප්පායෙන වා අක්කමන්තස්ස, තිණානං උපරි නිසීදනාධිප්පායෙන නිසීදන්තස්ස ච දොසො නත්ථි.

සමණකප්පෙහීති සමණානං කප්පියවොහාරෙහි, අබීජනිබ්බට්ටබීජානිපි කප්පියභාවතො ‘‘සමණකප්පානී’’ති වුත්තානි. අබීජං නාම තරුණඅම්බඵලාදීනි. නිබ්බට්ටෙතබ්බං වියොජෙතබ්බං බීජං යස්මිං, තං පනසාදි නිබ්බට්ටබීජං නාම. කප්පියන්ති වත්වාවාති පුබ්බකාලකිරියාවසෙන වුත්තෙපි වචනක්ඛණෙව අග්ගිසත්ථාදිනා බීජගාමෙ වණං කාතබ්බන්ති වචනතො පන පුබ්බෙ කාතුං න වට්ටති, තඤ්ච ද්විධා අකත්වා ඡෙදනභෙදනමෙව දස්සෙතබ්බං. කරොන්තෙන ච භික්ඛුනා ‘‘කප්පියං කරොහී’’ති ¶ යාය කායචි භාසාය වුත්තෙයෙව කාතබ්බං. බීජගාමපරිමොචනත්ථං පුන කප්පියං කාරෙතබ්බන්ති කාරාපනස්ස පඨමමෙව අධිකතත්තා. ‘‘කටාහෙපි කාතුං වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා කටාහතො නීහතාය මිඤ්ජාය වා බීජෙ වා යත්ථ කත්ථචි විජ්ඣිතුං වට්ටති එව. භූතගාමො, භූතගාමසඤ්ඤිතා, විකොපනං වා විකොපාපනං වාති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

භූතගාමසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

94. දුතියෙ අඤ්ඤං වචනන්ති යං දොසවිභාවනත්ථං පරෙහි වුත්තවචනං තං තස්ස අනනුච්ඡවිකෙන අඤ්ඤෙන වචනෙන පටිචරති.

98. යදෙතං ¶ අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණවසෙන පවත්තවචනං, තදෙව පුච්ඡිතමත්ථං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං වදති පකාසෙතීති අඤ්ඤවාදකන්ති ආහ ‘‘අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණස්සෙතං නාම’’න්ති. තුණ්හීභූතස්සෙතං නාමන්ති තුණ්හීභාවස්සෙතං නාමං, අයමෙව වා පාඨො. අඤ්ඤවාදකං ආරොපෙතුන්ති අඤ්ඤවාදෙ ආරොපෙතුං. විහෙසකන්ති විහෙසකත්තං.

99. පාළියං න උග්ඝාටෙතුකාමොති පටිච්ඡාදෙතුකාමො.

100. අනාරොපිතෙ අඤ්ඤවාදකෙති වුත්තදුක්කටං පාළියං ආගතඅඤ්ඤෙනඤ්ඤපටිචරණවසෙන යුජ්ජති, අට්ඨකථායං ආගතනයෙන පන මුසාවාදෙන අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරන්තස්ස පාචිත්තියෙන සද්ධිං දුක්කටං, ආරොපිතෙ ඉමිනාව පාචිත්තියං. කෙචි පන ‘‘මුසාවාදපාචිත්තියෙන සද්ධිං පාචිත්තියද්වය’’න්ති වදන්ති, වීමංසිතබ්බං. ආදිකම්මිකස්සපි මුසාවාදෙ ඉමිනාව අනාපත්තීති දට්ඨබ්බං. ධම්මකම්මෙන ආරොපිතතා, ආපත්තියා වා වත්ථුනා වා අනුයුඤ්ජියමානතා, ඡාදෙතුකාමතාය අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණං, තුණ්හීභාවො චාති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

අඤ්ඤවාදකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

103. තතියෙ ¶ චින්තායනත්ථස්ස ඣෙ-ධාතුස්ස අනෙකත්ථතාය ඔලොකනත්ථසම්භවතො වුත්තං ‘‘ඔලොකාපෙන්තී’’ති. ඡන්දායාති ලිඞ්ගවිපල්ලාසොති ආහ ‘‘ඡන්දෙනා’’ති.

105. භික්ඛුං ලාමකතො චින්තාපනත්ථං අඤ්ඤෙසං තං අවණ්ණකථනං උජ්ඣාපනං නාම. අඤ්ඤෙසං පන අවත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං සමුල්ලපනවසෙන භික්ඛුනො දොසප්පකාසනං ඛිය්යනං නාමාති අයමෙතෙසං භෙදො.

106. අඤ්ඤං අනුපසම්පන්නං උජ්ඣාපෙතීති අඤ්ඤෙන අනුපසම්පන්නෙන උජ්ඣාපෙති. තස්ස වා තං සන්තිකෙති තස්ස අනුපසම්පන්නස්ස සන්තිකෙ තං සඞ්ඝෙන සම්මතං උපසම්පන්නං ඛිය්යති. ඉධාපි මුසාවාදෙන උජ්ඣාපනාදීනං සම්භවතො දුක්කටට්ඨානානි ච ආදිකම්මිකස්ස අනාපත්ති ච ඉමිනා එව සික්ඛාපදෙන වුත්තාති ¶ වෙදිතබ්බං සබ්බත්ථ මුසාවාදපාචිත්තියස්ස අනිවත්තිතො. ධම්මකම්මෙන සම්මතතා, උපසම්පන්නතා, අගතිගමනාභාවො, තස්ස අවණ්ණකාමතා, යස්ස සන්තිකෙ වදති. තස්ස උපසම්පන්නතා, උජ්ඣාපනං වා ඛිය්යනං වාති ඉමානෙත්ථ ඡ අඞ්ගානි.

උජ්ඣාපනකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

110. චතුත්ථෙ අපඤ්ඤාතෙති අප්පසිද්ධෙ. ඉමං පන අට්ඨ මාසෙ මණ්ඩපාදීසු ඨපනසඞ්ඛාතං අත්ථවිසෙසං ගහෙත්වා භගවතා පඨමමෙව සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තන්ති අධිප්පායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අට්ඨමාසෙ’’තිආදිවචනෙන අනුපඤ්ඤත්තිසදිසෙන පකාසෙත්වා විසුං අනුපඤ්ඤත්ති න වුත්තා. පරිවාරෙ පනෙතං අනුජානනවචනං අනුපඤ්ඤත්තිට්ඨානන්ති ‘‘එකා අනුපඤ්ඤත්තී’’ති (පරි. 65-67) වුත්තං.

නවවායිමොති අධුනා සුත්තෙන වීතකච්ඡෙන පලිවෙඨිතමඤ්චො. ඔනද්ධොති කප්පියචම්මෙන ඔනද්ධො. තෙ හි වස්සෙන සීඝං න නස්සන්ති. ‘‘උක්කට්ඨඅබ්භොකාසිකො’’ති ඉදං තස්ස සුඛපටිපත්තිදස්සනමත්තං, උක්කට්ඨස්සාපි පන චීවරකුටි වට්ටතෙව. කායානුගතිකත්තාති භික්ඛුනො තත්ථෙව නිසීදනභාවං දීපෙති, තෙන ච වස්සභයෙන සයං අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තස්ස ආපත්තීති දස්සෙති ¶ . අබ්භොකාසිකානං තෙමනත්ථාය නියමෙත්වා දායකෙහි දින්නම්පි අත්තානං රක්ඛන්තෙන රක්ඛිතබ්බමෙව.

‘‘වලාහකානං අනුට්ඨිතභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා’’ති ඉමිනා ගිම්හානෙපි මෙඝෙ උට්ඨිතෙ අබ්භොකාසෙ නික්ඛිපිතුං න වට්ටතීති දීපෙති. තත්ර තත්රාති චෙතියඞ්ගණාදිකෙ තස්මිං තස්මිං අබ්භොකාසෙ නියමෙත්වා නික්ඛිත්තා. මජ්ඣතො පට්ඨාය පාදට්ඨානාභිමුඛාති යත්ථ සමන්තතො සම්මජ්ජිත්වා අඞ්ගණමජ්ඣෙ සබ්බදා කචවරස්ස සඞ්කඩ්ඪනෙන මජ්ඣෙ වාලිකා සඤ්චිතා හොති. තත්ථ කත්තබ්බවිධිදස්සනත්ථං වුත්තං. උච්චවත්ථුපාදට්ඨානාභිමුඛං වා වාලිකා හරිතබ්බා. යත්ථ වා පන කොණෙසු වාලිකා සඤ්චිතා, තත්ථ තතො පට්ඨාය අපරදිසාභිමුඛා හරිතබ්බාති කෙචි අත්ථං වදන්ති. කෙචි පන ‘‘සම්මට්ඨට්ඨානස්ස ¶ පදවළඤ්ජෙන අවිකොපනත්ථාය සයං අසම්මට්ඨට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො පාදාභිමුඛං වාලිකා හරිතබ්බාති වුත්ත’’න්ති වදන්ති, තත්ථ ‘‘මජ්ඣතො පට්ඨායා’’ති වචනස්ස පයොජනං න දිස්සති.

111. වඞ්කපාදතාමත්තෙන කුළීරපාදකස්ස සෙසෙහි විසෙසො, න අටනීසු පාදප්පවෙසනවිසෙසෙනාති දස්සෙතුං ‘‘යො වා පන කොචී’’තිආදි වුත්තං. තස්සාති උපසම්පන්නස්සෙව.

නිසීදිත්වා…පෙ… පාචිත්තියන්ති එත්ථ මෙඝුට්ඨානාභාවං ඤත්වා ‘‘පච්ඡා ආගන්ත්වා උද්ධරිස්සාමී’’ති ආභොගෙන ගච්ඡන්තස්ස අනාපත්ති, තෙන පුනාගන්තබ්බමෙව. කප්පං ලභිත්වාති ‘‘ගච්ඡ, මා ඉධ තිට්ඨා’’ති වුත්තවචනං ලභිත්වා.

ආවාසිකානංයෙව පලිබොධොති ආගන්තුකෙසු කිඤ්චි අවත්වා නිසීදිත්වා ‘‘ආවාසිකා එව උද්ධරිස්සන්තී’’ති ගතෙසුපි ආවාසිකානමෙව පලිබොධො. මහාපච්චරිවාදෙ පන ‘‘ඉදං අම්හාක’’න්ති අවත්වාපි නිසින්නානමෙවාති අධිප්පායො. ‘‘සන්ථරිත්වා වා සන්ථරාපෙත්වා වා’’ති වුත්තත්තා අනාණත්තියා පඤ්ඤාපිතත්තාපි දුක්කටෙ කාරණං වුත්තං. උස්සාරකොති සරභාණකො. සො හි උද්ධං උද්ධං පාළිපාඨං සාරෙති පවත්තෙතීති උස්සාරකොති වුච්චති.

112. වණ්ණානුරක්ඛණත්ථං කතාති පටඛණ්ඩාදීහි සිබ්බිත්වා කතා. භූමියං අත්ථරිතබ්බාති චිමිලිකාය සති තස්සා උපරි, අසති සුද්ධභූමියං අත්ථරිතබ්බා. ‘‘සීහචම්මාදීනං පරිහරණෙයෙව පටික්ඛෙපො’’ති ඉමිනා මඤ්චපීඨාදීසු අත්ථරිත්වා පුන සංහරිත්වා ඨපනාදිවසෙන ¶ අත්තනො අත්ථාය පරිහරණමෙව න වට්ටති, භූමත්ථරණාදිවසෙන පරිභොගො පන අත්තනො පරිහරණං න හොතීති දස්සෙති. ඛන්ධකෙ හි ‘‘අන්තොපි මඤ්චෙ පඤ්ඤත්තානි හොන්ති, බහිපි මඤ්චෙ පඤ්ඤත්තානි හොන්තී’’ති එවං අත්තනො අත්තනො අත්ථාය මඤ්චාදීසු පඤ්ඤපෙත්වා පරිහරණවත්ථුස්මිං –

‘‘න, භික්ඛවෙ, මහාචම්මානි ධාරෙතබ්බානි සීහචම්මං බ්යග්ඝචම්මං දීපිචම්මං. යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 255) –

පටික්ඛෙපො ¶ කතො. තස්මා වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ අධිප්පායො දට්ඨබ්බො. දාරුමයපීඨන්ති ඵලකමයපීඨමෙව. පාදකථලිකන්ති අධොතපාදං යස්මිං ඝංසන්තා ධොවන්ති, තං දාරුඵලකාදි.

113. ‘‘ආගන්ත්වා උද්ධරිස්සාමීති ගච්ඡතී’’ති වුත්තත්තා අඤ්ඤෙනපි කාරණෙන අනොතාපෙන්තස්සපි ආගමනෙ සාපෙක්ඛස්ස අනාපත්ති. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං ‘‘මඤ්චාදීනං සඞ්ඝිකතා, වුත්තලක්ඛණෙ දෙසෙ සන්ථරණං වා සන්ථරාපනං වා, අපලිබුද්ධතා, ආපදාය අභාවො, නිරපෙක්ඛතා, ලෙඩ්ඩුපාතාතික්කමො’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමසෙනාසනසික්ඛාපදවණ්ණනා) එවමෙත්ථ නිරපෙක්ඛතාය සද්ධිං ඡ අඞ්ගානි වුත්තානි.

පඨමසෙනාසනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

116. පඤ්චමෙ පාවාරො කොජවොති පච්චත්ථරණත්ථායෙව ඨපිතා උග්ගතලොමා අත්ථරණවිසෙසා. එත්තකමෙව වුත්තන්ති අට්ඨකථාසු වුත්තං. සෙනාසනතොති සබ්බපච්ඡිමසෙනාසනතො.

117. කුරුන්දට්ඨකථායං වුත්තමෙවත්ථං සවිසෙසං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘කිඤ්චාපි වුත්තො’’තිආදි ආරද්ධං. වත්තබ්බං නත්ථීති රුක්ඛමූලස්ස පාකටත්තා වුත්තං. පලුජ්ජතීති විනස්සති.

118. යෙන මඤ්චං වා පීඨං වා වීනන්ති, තං මඤ්චපීඨකවානං. සිලුච්චයලෙණන්ති පබ්බතගුහා. ‘‘ආපුච්ඡනං පන වත්ත’’න්ති ඉමිනා ආපත්ති නත්ථීති දස්සෙති. වුත්තලක්ඛණසෙය්යා, තස්සා ¶ සඞ්ඝිකතා, වුත්තලක්ඛණෙ විහාරෙ සන්ථරණං වා සන්ථරාපනං වා, අපලිබුද්ධතා, ආපදාය අභාවො, අනපෙක්ඛස්ස දිසාපක්කමනං, උපචාරසීමාතික්කමොති ඉමානෙත්ථ සත්ත අඞ්ගානි.

දුතියසෙනාසනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

119. ඡට්ඨෙ ¶ අනුපවිසිත්වාති සමීපං පවිසිත්වා.

122. උපචාරං ඨපෙත්වාති දියඩ්ඪහත්ථූපචාරං ඨපෙත්වා. සඞ්ඝිකවිහාරතා, අනුට්ඨාපනීයභාවජානනං, සම්බාධෙතුකාමතා, උපචාරෙ නිසීදනං වා නිපජ්ජනං වාති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

අනුපඛජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

126. සත්තමෙ කොට්ඨකානීති ද්වාරකොට්ඨකානි.

128. ‘‘සකලසඞ්ඝාරාමතො නික්කඩ්ඪිතුං න වට්ටතී’’ති ඉදං අනනුරූපතො වුත්තං. පාපගරහිතාය හි අකුපිතචිත්තෙන නික්කඩ්ඪාපෙන්තස්ස ඉමිනා සික්ඛාපදෙන ආපත්ති නත්ථි ‘‘කුපිතො අනත්තමනො’’ති වුත්තත්තා. අඤ්ඤාපෙක්ඛා ආපත්ති න දිස්සති. පාළියං ‘‘අලජ්ජිං නික්කඩ්ඪතී’’තිආදීසු චිත්තස්ස ලහුපරිවත්තිතාය අන්තරන්තරා කොපෙ උප්පන්නෙපි අනාපත්ති අලජ්ජිතාදිපච්චයෙනෙව නික්කඩ්ඪනස්ස ආරද්ධත්තා. සඞ්ඝිකවිහාරො, උපසම්පන්නස්ස භණ්ඩනකාරකභාවාදිවිනිමුත්තතා, කොපෙන නික්කඩ්ඪනං වා නික්කඩ්ඪාපනං වාති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

නික්කඩ්ඪනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

129. අට්ඨමං ¶ උත්තානමෙව. සඞ්ඝිකො විහාරො, අසීසඝට්ටවෙහාසකුටි, හෙට්ඨාපරිභොගතා, අපටාණිදින්නෙ ආහච්චපාදකෙ නිසීදනං වා නිපජ්ජනං වාති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

වෙහාසකුටිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

135. නවමෙ ¶ ‘‘මහල්ලකො නාම විහාරො සස්සාමිකො’’ති වුත්තත්තා සඤ්ඤාචිකාය කුටියා අනාපත්තීති වදන්ති. යස්සාති විහාරස්ස. සා අපරිපූරූපචාරාපි හොතීති විවරියමානං කවාටං යං භිත්තිං ආහනති, සා සාමන්තා කවාටවිත්ථාරප්පමාණා උපචාරරහිතාපි හොතීති අත්ථො. ආලොකං වාතපානං සන්ධෙති ඝටයතීති ආලොකසන්ධීති කවාටං වුච්චති. ද්වාරවාතපානූපචාරතො අඤ්ඤත්ථ පුනප්පුනං ලිම්පනාදිං කරොන්තස්ස පිණ්ඩගණනාය පාචිත්තියං.

කෙචි පන ‘‘පාළියං පාචිත්තියස්ස අවුත්තත්තා දුක්කට’’න්ති වදන්ති. අධිට්ඨාතබ්බන්ති සංවිධාතබ්බං. හරිතෙ ඨිතො අධිට්ඨාති. ආපත්ති දුක්කටස්සාති හරිතයුත්තෙ ඛෙත්තෙ ඨත්වා ඡාදෙන්තස්ස දුක්කටන්ති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘තාදිසෙ ඛෙත්තෙ විහාරං කරොන්තස්ස දුක්කට’’න්ති වදන්ති, තං පාළියා න සමෙති.

136. උජුකමෙව ඡාදනන්ති ඡාදනමුඛවට්ටිතො පට්ඨාය යාව පිට්ඨිවංසකූටාගාරකණ්ණිකාදි, තාව ඉට්ඨකාදීහි උජුකං ඡාදනං. ඉමිනා පන යෙන සබ්බස්මිං විහාරෙ එකවාරං ඡාදිතෙ තං ඡාදනං එකමග්ගන්ති ගහෙත්වා පාළියං ‘‘ද්වෙ මග්ගෙ’’තිආදි වුත්තං. පරියායෙන ඡාදනම්පි ඉමිනාව නයෙන යොජෙතබ්බන්ති වදන්ති, තං ‘‘පුනප්පුනං ඡාදාපෙසී’’ති ඉමාය පාළියා ච ‘‘සබ්බම්පි චෙතං ඡදනං ඡදනූපරි වෙදිතබ්බ’’න්ති ඉමිනා අට්ඨකථාවචනෙන ච සමෙති.

පාළියං ‘‘මග්ගෙන ඡාදෙන්තස්ස පරියායෙන ඡාදෙන්තස්සා’’ති ඉදඤ්ච ඉට්ඨකාදීහි, තිණපණ්ණෙහි ච ඡාදනප්පකාරභෙදදස්සනත්ථං වුත්තං. කෙචි පන ‘‘පන්තියා ඡාදිතස්ස ඡදනස්ස උපරි ඡදනමුඛවට්ටිතො පට්ඨාය උද්ධං උජුකමෙව එකවාරං ඡාදනං එකමග්ගන්ති ගහෙත්වා ‘ද්වෙ මග්ගෙ’තිආදි ¶ වුත්තං, න පන සකලවිහාරඡාදනං. එස නයො පරියායෙන ඡාදනෙපී’’ති වදන්ති, තං පාළිඅට්ඨකථාහි න සමෙති.

තතියාය මග්ගන්ති එත්ථ තතියායාති උපයොගත්ථෙ සම්පදානවචනං, තතියං මග්ගන්ති අත්ථො. අයමෙව වා පාඨො. තිණපණ්ණෙහි ලබ්භතීති තිණපණ්ණෙහි ඡාදෙත්වා උපරි උල්ලිත්තාවලිත්තකරණං සන්ධාය වුත්තං. කෙවලං ¶ තිණකුටියා හි අනාපත්ති වුත්තා. තිණ්ණං මග්ගානන්ති මග්ගවසෙන ඡාදිතානං තිණ්ණං ඡදනානං. තිණ්ණං පරියායානන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. මහල්ලකවිහාරතා, අත්තනො වාසාගාරතා, උත්තරි අධිට්ඨානන්ති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

මහල්ලකවිහාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

140. දසමෙ මාතිකායං සප්පාණකඋදකං තිණෙන වා මත්තිකාය වා සිඤ්චෙය්ය, ඡඩ්ඩෙය්යාති අත්ථො. අථ වා උදකං ගහෙත්වා බහි සිඤ්චෙය්ය, තස්මිඤ්ච උදකෙ තිණං වා මත්තිකං වා ආහරිත්වා පක්ඛිපෙය්යාති අජ්ඣාහරිත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘සකටභාරමත්තඤ්චෙපී’’තිආදි. ඉදන්ති තිණමත්තිකපක්ඛිපනවිධානං. වුත්තන්ති මාතිකායං ‘‘තිණං වා මත්තිකං වා’’ති එවං වුත්තං, අට්ඨකථාසු වා වුත්තං.

ඉදඤ්ච සික්ඛාපදං බාහිරපරිභොගං සන්ධාය වත්ථුවසෙන වුත්තං අබ්භන්තරපරිභොගස්ස විසුං වක්ඛමානත්තා. තදුභයම්පි ‘‘සප්පාණක’’න්ති කත්වා වධකචිත්තං විනාව සිඤ්චනෙ පඤ්ඤත්තත්තා ‘‘පණ්ණත්තිවජ්ජ’’න්ති වුත්තං. වධකචිත්තෙ පන සති සික්ඛාපදන්තරෙනෙව පාචිත්තියං, න ඉමිනාති දට්ඨබ්බං. උදකස්ස සප්පාණකතා, ‘‘සිඤ්චනෙන පාණකා මරිස්සන්තී’’ති ජානනං, තාදිසමෙව ච උදකං විනා වධකචෙතනාය කෙනචිදෙව කරණීයෙන තිණාදීනං සිඤ්චනන්ති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

සප්පාණකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

‘‘භූතගාමවග්ගො’’තිපි එතස්සෙව නාමං.

144. තතියවග්ගස්ස ¶ ¶ පඨමෙ තිරච්ඡානභූතන්ති තිරොකරණභූතං, බාහිරභූතන්ති අත්ථො. සමිද්ධොති පරිපුණ්ණො. සහිතත්ථො අත්ථයුත්තො. අත්ථගම්භීරතාදිනා ගම්භීරො.

145-147. පරතොති උත්තරි. කරොන්තොවාති පරිබාහිරෙ කරොන්තො. විභඞ්ගෙති ඣානවිභඞ්ගෙ. චරණන්ති නිබ්බානගමනාය පාදං.

යදස්සාති යං අස්ස. ධාරෙතීති අවිනස්සමානං ධාරෙති. පරිකථනත්ථන්ති පකිණ්ණකකථාවසෙන පරිච්ඡින්නධම්මකථනත්ථං. තිස්සො අනුමොදනාති සඞ්ඝභත්තාදීසු දානානිසංසප්පටිසංයුත්තා නිධිකුණ්ඩසුත්තාදි (ඛු. පා. 8.1 ආදයො) -අනුමොදනා, ගෙහප්පවෙසමඞ්ගලාදීසු මඞ්ගලසුත්තාදි (ඛු. පා. 5.1 ආදයො; සු. නි. මඞ්ගලසුත්ත) -අනුමොදනා, මතකභත්තාදිඅමඞ්ගලෙසු තිරොකුට්ටාදි (ඛු. පා. 7.1 ආදයො; පෙ. ව. 14 ආදයො) -අනුමොදනාති ඉමා තිස්සො අනුමොදනා. කම්මාකම්මවිනිච්ඡයොති පරිවාරාවසානෙ කම්මවග්ගෙ (පරි. 482 ආදයො) වුත්තවිනිච්ඡයො. සමාධිවසෙනාති සමථපුබ්බකවසෙන. විපස්සනාවසෙන වාති දිට්ඨිවිසුද්ධිආදිකාය සුක්ඛවිපස්සනාය වසෙන. අත්තනො සීලරක්ඛණත්ථං අපරානපෙක්ඛතාය යෙන කාමං ගන්තුං චතස්සො දිසා අරහති, අස්ස වා සන්ති, තාසු වා සාධූති චාතුද්දිසො.

අභිවිනයෙති පාතිමොක්ඛසංවරසඞ්ඛාතෙ සංවරවිනයෙ, තප්පකාසකෙ වා විනයපිටකෙ. විනෙතුන්ති සික්ඛාපෙතුං පකාසෙතුං. පගුණා වාචුග්ගතාති පාඨතො ච අත්ථතො ච පගුණා මුඛෙ සන්නිධාපනවසෙන වාචුග්ගතා කාතබ්බා. අත්ථමත්තවසෙනපෙත්ථ යොජනං කරොන්ති. අභිධම්මෙති ලක්ඛණරසාදිවසෙන පරිච්ඡින්නෙ නාමරූපධම්මෙ. පුබ්බෙ කිර මහාථෙරා පරියත්තිඅනන්තරධානාය එකෙකස්ස ගණස්ස දීඝනිකායාදිඑකෙකධම්මකොට්ඨාසං නිය්යාතෙන්තා ‘‘තුම්හෙ එතං පාළිතො ච අට්ඨකථාතො ච පරිහරථ, සක්කොන්තා උත්තරිපි උග්ගණ්හථා’’ති එවං සකලධම්මං ගන්ථවසෙන නිය්යාතෙන්ති, තත්ථ තෙ ච භික්ඛූ ගන්ථනාමෙන දීඝභාණකා මජ්ඣිමභාණකාති වොහරීයන්ති, තෙ ච ¶ අත්තනො භාරභූතං කොට්ඨාසං පරිච්චජිත්වා අඤ්ඤං ¶ උග්ගහෙතුං න ලභන්ති. තං සන්ධායාහ ‘‘සචෙ මජ්ඣිමභාණකො හොතී’’තිආදි.

තත්ථ හෙට්ඨිමා වා තයො වග්ගාති මහාවග්ගතො හෙට්ඨිමා සගාථකවග්ගො (සං. නි. 1.1 ආදයො), නිදානවග්ගො (සං. නි. 2.1 ආදයො), ඛන්ධවග්ගොති (සං. නි. 3.1 ආදියො) ඉමෙ තයො වග්ගා. තිකනිපාතතො පට්ඨාය හෙට්ඨාති එකකනිපාතදුකනිපාතෙ සන්ධාය වුත්තං. ධම්මපදම්පි සහ වත්ථුනා ජාතකභාණකෙන අත්තනො ජාතකෙන සද්ධිං උග්ගහෙතබ්බං. තතො ඔරං න වට්ටතීති මහාපච්චරිවාදස්ස අධිප්පායො. තතො තතොති දීඝනිකායාදිතො. උච්චිනිත්වා උග්ගහිතං සද්ධම්මස්ස ඨිතියා, භික්ඛුනොපි පුබ්බාපරානුසන්ධිආදිකුසලතාය ච න හොතීති ‘‘තං න වට්ටතී’’ති පටික්ඛිත්තං. අභිධම්මෙ කිඤ්චි උග්ගහෙතබ්බන්ති න වුත්තන්ති එත්ථ යස්මා විනයෙ කුසලත්තිකාදිවිභාගො, සුත්තන්තෙසු සමථවිපස්සනාමග්ගො ච අභිධම්මපාඨං විනා න විඤ්ඤායති, අන්ධකාරෙ පවිට්ඨකාලො විය හොති, තස්මා සුත්තවිනයානං ගහණවසෙන අභිධම්මග්ගහණං වුත්තමෙවාති විසුං න වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යථා ‘‘භොජනං භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘බ්යඤ්ජනං ඛාදිතබ්බ’’න්ති අවුත්තම්පි වුත්තමෙව හොති තදවිනාභාවතො, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

පරිමණ්ඩලපදබ්යඤ්ජනායාති පරිමණ්ඩලානි පරිපුණ්ණානි පදෙසු සිථිලධනිතාදිබ්යඤ්ජනානි යස්සං, තාය. පුරස්ස එසාති පොරී, නගරවාසීනං කථාති අත්ථො. අනෙලගළායාති එත්ථ එලාති ඛෙළං තග්ගළනවිරහිතාය. කල්යාණවාක්කරණොති එත්ථ වාචා එව වාක්කරණං, උදාහරණඝොසො. කල්යාණං මධුරං වාක්කරණමස්සාති කල්යාණවාක්කරණො. උපසම්පන්නාය මෙථුනෙනෙව අභබ්බො හොති, න සික්ඛමානාසාමණෙරීසූති ආහ ‘‘භික්ඛුනියා කායසංසග්ගං වා’’තිආදි.

148. ගරුකෙහීති ගරුකභණ්ඩෙහි. එකතොඋපසම්පන්නායාති උපයොගත්ථෙ භුම්මවචනං. භික්ඛූනං සන්තිකෙ උපසම්පන්නා නාම පරිවත්තලිඞ්ගා වා පඤ්චසතසාකියානියො වා. එතා පන එකතොඋපසම්පන්නා ඔවදන්තස්ස පාචිත්තියමෙව.

149. න නිමන්තිතා හුත්වා ගන්තුකාමාති නිමන්තිතා හුත්වා භොජනපරියොසානෙ ගන්තුකාමා න හොන්ති, තත්ථෙව වසිතුකාමා හොන්තීති ¶ අත්ථො. යතොති භික්ඛුනුපස්සයතො. යාචිත්වාති ‘‘තුම්හෙහි ආනීතඔවාදෙනෙව මයම්පි වසිස්සාමා’’ති යාචිත්වා. තත්ථාති තස්මිං භික්ඛුනුපස්සයෙ. අභික්ඛුකාවාසෙ වස්සං වසන්තියා පාචිත්තියං, අපගච්ඡන්තියා දුක්කටං.

ඉමාසු ¶ කතරාපත්ති පරිහරිතබ්බාති චොදනං පරිහරන්තො ආහ ‘‘සා රක්ඛිතබ්බා’’ති. සා වස්සානුගමනමූලිකා ආපත්ති රක්ඛිතබ්බා, ඉතරාය අනාපත්තිකාරණං අත්ථීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘ආපදාසු හී’’තිආදි.

ඔවාදත්ථායාති ඔවාදෙ යාචනත්ථාය. ද්වෙ තිස්සොති ද්වීහි තීහි, කරණත්ථෙ චෙතං පච්චත්තවචනං. පාසාදිකෙනාති පසාදජනකෙන කායකම්මාදිනා. සම්පාදෙතූති තිවිධං සික්ඛං සම්පාදෙතු. අසම්මතතා, භික්ඛුනියා පරිපුණ්ණූපසම්පන්නතා, ඔවාදවසෙන අට්ඨගරුධම්මදානන්ති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

ඔවාදසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

153. දුතියෙ කොකනදන්ති පදුමවිසෙසං, තං කිර බහුපත්තං වණ්ණසම්පන්නං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යථා කොකනදසඞ්ඛාතං පදුමං, එවං ඵුල්ලමුඛපදුමං අවීතගුණගන්ධං නිම්මලෙ අන්තලික්ඛෙ ආදිච්චං විය ච අත්තනො තෙජසා තපන්තං තතො එව විරොචමානං අඞ්ගෙහි නිච්ඡරණකජුතියා අඞ්ගීරසං සම්මාසම්බුද්ධං පස්සාති. රජොහරණන්ති සරීරෙ රජං පුඤ්ඡතීති රජොහරණන්ති පුඤ්ඡනචොළස්ස නාමං. ඔභාසවිස්සජ්ජනපුබ්බකා භාසිතගාථා ඔභාසගාථා නාම. විසුද්ධිමග්ගාදීසු (විසුද්ධි. 2.386) පන ‘‘රාගො රජො න ච පන රෙණු වුච්චතී’’තිආදි ඔභාසගාථා වුත්තා, න පනෙසා ‘‘අධිචෙතසො’’ති ගාථා. අයඤ්ච චූළපන්ථකත්ථෙරස්ස උදානගාථාති උදානපාළියං නත්ථි, එකුදානියත්ථෙරස්ස (ථෙරගා. 1.67 එකුදානියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) නායං උදානගාථාති තත්ථ වුත්තං. ඉධ පන පාළියා එව වුත්තත්තා ථෙරස්සාපි උදානගාථාති ගහෙතබ්බං. ඉධ ච අගරුධම්මෙනාපි ඔවදතො ¶ පාචිත්තියමෙව. අත්ථඞ්ගතසූරියතා, පරිපුණ්ණූපසම්පන්නතා, ඔවදනන්ති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

අත්ථඞ්ගතසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. භික්ඛුනුපස්සයසික්ඛාපදවණ්ණනා

162. තතියං ¶ උත්තානමෙව. උපස්සයූපගමනං, පරිපුණ්ණූපසම්පන්නතා, සමයාභාවො, ගරුධම්මෙහි ඔවදනන්ති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

භික්ඛුනුපස්සයසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

164. චතුත්ථෙ ආමිසනිරපෙක්ඛම්පි ආමිසහෙතු ඔවදතීතිසඤ්ඤාය භණන්තස්සපි අනාපත්ති සචිත්තකත්තා සික්ඛාපදස්ස. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. උපසම්පන්නතා, ධම්මෙන ලද්ධසම්මුතිතා, අනාමිසන්තරතා, අවණ්ණකාමතාය එවං භණනන්ති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

ආමිසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

169. පඤ්චමං චීවරදානසික්ඛාපදං උත්තානමෙව.

176. ඡට්ඨෙ කථිනවත්තන්ති කථිනමාසෙ චීවරං කරොන්තානං සබ්රහ්මචාරීනං සහායභාවූපගමනං සන්ධාය වුත්තං. වඤ්චෙත්වාති ‘‘තව ඤාතිකායා’’ති අවත්වා ‘‘එකිස්සා භික්ඛුනියා’’ති එත්තකමෙව වත්වා ‘‘එකිස්සා භික්ඛුනියා’’ති සුත්වා තෙ අඤ්ඤාතිකසඤ්ඤිනො අහෙසුන්ති ආහ ‘‘අකප්පියෙ නියොජිතත්තා’’ති. අඤ්ඤාතිකාය භික්ඛුනියා සන්තකතා, නිවාසනපාරුපනූපගතා, වුත්තනයෙන සිබ්බනං වා සිබ්බාපනං වාති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

චීවරසිබ්බනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

183. සත්තමෙ ¶ පාළියං ගච්ඡාම භගිනි ගච්ඡාමාය්යාති භික්ඛුපුබ්බකං සංවිධානං, ඉතරං භික්ඛුනිපුබ්බකං ¶ . එකද්ධානමග්ගන්ති එකතො අද්ධානසඞ්ඛාතං මග්ගං. හිය්යොති සුවෙ. පරෙති තතියෙ දිවසෙ.

ද්විධා වුත්තප්පකාරොති පාදගමනෙ පක්ඛගමනෙති ද්විධා වුත්තප්පකාරො. උපචාරො න ලබ්භතීති යො පරික්ඛිත්තාදිගාමස්ස එකලෙඩ්ඩුපාතාදිඋපචාරො වුත්තො, සො ඉධ න ලබ්භති ආසන්නත්තා. එතෙන ච අන්තරඝරෙයෙවෙත්ථ ගාමොති අධිප්පෙතො, න සකලං ගාමඛෙත්තං. තත්ථාපි යත්ථ උපචාරො ලබ්භති, තත්ථ උපචාරොක්කමනෙ එව ආපත්තීති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘රතනමත්තන්තරො’’තිආදි. උපචාරොක්කමනඤ්චෙත්ථ උපචාරබ්භන්තරෙ පවිසනමෙව හොති. තත්ථ අප්පවිසිත්වාපි උපචාරතො බහි අද්ධයොජනබ්භන්තරගතෙන මග්ගෙන ගච්ඡන්තොපි මග්ගස්ස ද්වීසු පස්සෙසු අද්ධයොජනබ්භන්තරගතං ගාමූපචාරං සබ්බං ඔක්කමිත්වා ගච්ඡතිච්චෙව වුච්චති. අද්ධයොජනතො බහි ගතෙන මග්ගෙන ගච්ඡන්තො න ගාමූපචාරගණනාය කාරෙතබ්බො, අද්ධයොජනගණනායෙව කාරෙතබ්බො. එවඤ්ච සති අනන්තරසික්ඛාපදෙ නාවායෙව ගාමතීරපස්සෙන ගච්ඡන්තස්ස ගාමූපචාරගණනාය ආපත්ති සමත්ථිතා හොති. න හි සක්කා නාවාය ගාමූපචාරබ්භන්තරෙ පවිසිතුං. තිණ්ණං මග්ගානං සම්බන්ධට්ඨානං සිඞ්ඝාටකං. එත්ථන්තරෙ සංවිදහිතෙති එත්ථ න කෙවලං යථාවුත්තරථිකාදීසු එව සංවිදහනෙ දුක්කටං, අන්තරාමග්ගෙපීති අධිප්පායො.

අද්ධයොජනං අතික්කමන්තස්සාති අසති ගාමෙ අද්ධයොජනං අතික්කමන්තස්ස. යස්මිඤ්හි ගාමඛෙත්තභූතෙපි අරඤ්ඤෙ අද්ධයොජනබ්භන්තරෙ ගාමො න හොති, තම්පි ඉධ අගාමකං අරඤ්ඤන්ති අධිප්පෙතං, න විඤ්ඣාටවාදයො.

185. රට්ඨභෙදෙති රට්ඨවිලොපෙ. චක්කසමාරුළ්හාති ඉරියාපථචක්කං, සකටචක්කං වා සමාරුළ්හා. ද්වින්නම්පි සංවිදහිත්වා මග්ගප්පටිපත්ති, අවිසඞ්කෙතං, සමයාභාවො, අනාපදා, ගාමන්තරොක්කමනං වා අද්ධයොජනාතික්කමො වාති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි. එකතොඋපසම්පන්නාදීහි සද්ධිං සංවිධාය ගච්ඡන්තස්ස පන මාතුගාමසික්ඛාපදෙන ආපත්ති.

සංවිධානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

189. අට්ඨමෙ ¶ එකං තීරං…පෙ… නිරන්තරන්ති නදිතො අද්ධයොජනබ්භන්තරෙ පදෙසෙ නිවිට්ඨගාමෙහි ¶ නිරන්තරතා වුත්තා. එකං අගාමකං අරඤ්ඤන්ති තථා නිවිට්ඨගාමාභාවෙන වුත්තං. අගාමකතීරපස්සෙනාතිආදි පන අතිරෙකඅද්ධයොජනවිත්ථතං නදිං සන්ධාය වුත්තං. තතො ඌනවිත්ථාරාය හි නදියා මජ්ඣෙනාපි ගමනෙ තීරද්වයස්සාපි අද්ධයොජනබ්භන්තරෙ ගතත්තා ගාමන්තරගණනාය, අද්ධයොජනගණනාය ච ආපත්තියො පරිච්ඡින්දිතබ්බා. තෙනෙව ‘‘යොජනවිත්ථතා…පෙ… අද්ධයොජනගණනාය පාචිත්තියානී’’ති වුත්තං. තෙනෙව හි යොජනතො ඌනාය නදියා අද්ධයොජනබ්භන්තරගතතීරවසෙනෙව ආපත්තිගණනං වුත්තමෙව හොති. ‘‘සබ්බඅට්ඨකථාසූ’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං සමත්ථෙති. තත්ථ කිඤ්චාපි සමුද්දතළාකාදීසු පාචිත්තියං න වුත්තං, තථාපි කීළාපුරෙක්ඛාරස්ස තත්ථ දුක්කටමෙවාති ගහෙතබ්බං, පඨමං කීළාපුරෙක්ඛාරස්සාපි පච්ඡා නාවාය නිද්දුපගතස්ස, යොනිසො වා මනසි කරොන්තස්ස ගාමන්තරොක්කමනාදීසුපි ආපත්තිසම්භවතො පණ්ණත්තිවජ්ජතා, තිචිත්තතා චස්ස සික්ඛාපදස්ස වුත්තාති වෙදිතබ්බං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

නාවාභිරුහනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

197. නවමෙ පාළියං ‘‘සික්ඛමානා…පෙ… පඤ්ච භොජනානි ඨපෙත්වා සබ්බත්ථ අනාපත්තී’’ති ඉදං ඉමිනා සික්ඛාපදෙන අනාපත්තිං සන්ධාය වුත්තං. පඤ්චහි සහධම්මිකෙහි කතවිඤ්ඤත්තිපරිකථාදීහි උප්පන්නං පරිභුඤ්ජන්තස්ස දුක්කටමෙව. භික්ඛුනියා පරිපාචිතතා, තථා ජානනං, ගිහිසමාරම්භාභාවො, භොජනතා, තස්ස අජ්ඣොහරණන්ති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

පරිපාචිතසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

198. දසමෙ ¶ උපනන්දස්ස චතුත්ථසික්ඛාපදෙනාති මාතුගාමෙන රහොනිසජ්ජසික්ඛාපදං සන්ධාය වුත්තං, තං පන අචෙලකවග්ගෙ පඤ්චමම්පි උපනන්දං ආරබ්භ පඤ්ඤත්තෙසු චතුත්ථත්තා එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

රහොනිසජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

206. චතුත්ථවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ ඉමෙසංයෙවාති ඉමෙසං පාසණ්ඩානංයෙව. එත්තකානන්ති ඉමස්මිං පාසණ්ඩෙ එත්තකානං.

208. ‘‘ගච්ඡන්තො වා ආගච්ඡන්තො වා’’ති ඉදං අද්ධයොජනවසෙන ගහෙතබ්බං. අඤ්ඤෙ උද්දිස්ස පඤ්ඤත්තඤ්ච භික්ඛූසු අප්පසන්නෙහි තිත්ථියෙහි සාමඤ්ඤතොපි පඤ්ඤත්තම්පි භික්ඛූනං න වට්ටති එව. ආවසථපිණ්ඩතා, අගිලානතා, අනුවසිත්වා භොජනන්ති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

ආවසථපිණ්ඩසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

209. දුතියෙ අභිමාරෙති අභිභවිත්වා භගවන්තං මාරණත්ථාය පයොජිතෙ ධනුධරෙ. නනු ‘‘රාජානම්පි මාරාපෙසී’’ති වචනතො ඉදං සික්ඛාපදං අජාතසත්තුනො කාලෙ පඤ්ඤත්තන්ති සිද්ධං, එවඤ්ච සති පාළියං ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන රඤ්ඤො මාගධස්ස…පෙ… ඤාතිසාලොහිතො ආජීවකෙසු පබ්බජිතො හොති…පෙ… බිම්බිසාරං එතදවොචා’’තිආදි විරුජ්ඣතීති? න විරුජ්ඣති. සො කිර ආජීවකො බිම්බිසාරකාලතො පභුති අන්තරන්තරා භික්ඛූ නිමන්තෙත්වා දානං දෙන්තො අජාතසත්තුකාලෙපි සික්ඛාපදෙ පඤ්ඤත්තෙපි භික්ඛූනං සන්තිකෙ දූතං පාහෙසි, භික්ඛූ ච කුක්කුච්චායන්තා නිවාරෙසුං. තස්මා ආදිතො පට්ඨාය තං වත්ථු දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං.

215. අඤ්ඤමඤ්ඤං ¶ විසදිසං රජ්ජං විරජ්ජං, විරජ්ජතො ආගතා වෙරජ්ජකා. තෙ ච යස්මා ජාතිගොත්තාදිතො නානාවිධා, තස්මා නානාවෙරජ්ජකෙතිපි අත්ථො.

217-8. ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස වත්ථුවසෙනෙව විඤ්ඤත්තිතො ගණභොජනත්ථතා සිද්ධාති තං අවත්වා පදභාජනෙ අසිද්ධමෙව නිමන්තනතො ගණභොජනං දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘ද්වීහාකාරෙහී’’තිආදි. ¶ ‘‘යෙන කෙනචි වෙවචනෙනා’’ති වුත්තත්තා ‘‘භොජනං ගණ්හථා’’තිආදිසාමඤ්ඤනාමෙනාපි ගණභොජනං හොති. යං පන පාළියං අද්ධානගමනාදිවත්ථූසු ‘‘ඉධෙව භුඤ්ජථා’’ති වුත්තවචනස්ස කුක්කුච්චායනං, තම්පි ඔදනාදිනාමං ගහෙත්වා වුත්තත්තා එව කතන්ති වෙදිතබ්බං. එකතො ගණ්හන්තීති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ද්වාදසහත්ථං අමුඤ්චිත්වා එකතො ඨත්වා ගණ්හන්ති.

‘‘අම්හාකං චතුන්නම්පි භත්තං දෙහී’’ති වුත්තත්තා පාළි (වණ්ණනා) යං ‘‘ත්වං එකස්ස භික්ඛුනො භත්තං දෙහී’’තිආදිනො වුත්තත්තා ච භොජනනාමෙන විඤ්ඤත්තමෙව ගණභොජනං හොති, තඤ්ච අඤ්ඤෙන විඤ්ඤත්තම්පි එකතො ගණ්හන්තානං සබ්බෙසම්පි හොතීති දට්ඨබ්බං. විසුං ගහිතං පන විඤ්ඤත්තං භුඤ්ජතො පණීතභොජනාදිසික්ඛාපදෙහි ආපත්ති එව.

ආගන්තුකපට්ටන්ති අච්ඡින්දිත්වා අන්වාධිං ආරොපෙත්වා කරණචීවරං සන්ධාය වුත්තං. ඨපෙතීති එකං අන්තං චීවරෙ බන්ධනවසෙන ඨපෙති. පච්චාගතං සිබ්බතීති තස්සෙව දුතියඅන්තං පරිවත්තිත්වා ආහතං සිබ්බති. ආගන්තුකපට්ටං බන්ධතීති චීවරෙන ලග්ගං කරොන්තො පුනප්පුනං තත්ථ තත්ථ සුත්තෙන බන්ධති. ඝට්ටෙතීති පමාණෙන ගහෙත්වා දණ්ඩාදීහි ඝට්ටෙති. සුත්තං කරොතීති ගුණාදිභාවෙන වට්ටෙති. වලෙතීති අනෙකගුණසුත්තං හත්ථෙන වා චක්කදණ්ඩෙන වා වට්ටෙති එකත්තං කරොති. පරිවත්තනං කරොතීති පරිවත්තනදණ්ඩයන්තකං කරොති, යස්මිං සුත්තගුළං පවෙසෙත්වා වෙළුනාළිකාදීසු ඨපෙත්වා පරිබ්භමාපෙත්වා සුත්තකොටිතො පට්ඨාය ආකඩ්ඪන්ති.

220. අනිමන්තිතචතුත්ථන්ති අනිමන්තිතො චතුත්ථො යස්ස භික්ඛුචතුක්කස්ස, තං අනිමන්තිතචතුත්ථං. එවං සෙසෙසුපි. තෙනාහ ‘‘පඤ්චන්නං චතුක්කාන’’න්ති. සම්පවෙසෙත්වාති තෙහි යොජෙත්වා. ගණො භිජ්ජතීති නිමන්තිතසඞ්ඝො න හොතීති අත්ථො.

අධිවාසෙත්වා ¶ ගතෙසූති එත්ථ අකප්පියනිමන්තනාධිවාසනක්ඛණෙ පුබ්බපයොගෙ දුක්කටම්පි නත්ථි, විඤ්ඤත්තිතො පසවනෙ පන විඤ්ඤත්තික්ඛණෙ ඉතරසික්ඛාපදෙහි දුක්කටං හොතීති ගහෙතබ්බං. නිමන්තනං සාදියථාති නිමන්තනභත්තං පටිග්ගණ්හථ. තානි චාති කුම්මාසාදීනි ච තෙහි භික්ඛූහි එකෙන පච්ඡා ගහිතත්තා එකතො න ගහිතානි.

‘‘භත්තුද්දෙසකෙන පණ්ඩිතෙන භවිතබ්බං…පෙ… මොචෙතබ්බා’’ති එතෙන භත්තුද්දෙසකෙන අකප්පියනිමන්තනෙ සාදිතෙ සබ්බෙසම්පි සාදිතං හොති. එකතො ගණ්හන්තානං ගණභොජනාපත්ති ච හොතීති ¶ දස්සෙති. දූතස්ස ද්වාරෙ ආගන්ත්වා පුන ‘‘භත්තං ගණ්හථා’’ති වචනභයෙන ‘‘ගාමද්වාරෙ අට්ඨත්වා’’ති වුත්තං. ගණභොජනතා, සමයාභාවො, අජ්ඣොහරණන්ති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

ගණභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

221. තතියෙ පාළියං භත්තපටිපාටි අට්ඨිතාති කුලපටිපාටියා දාතබ්බා භත්තපටිපාටි අට්ඨිතා න ඨිතා, අබ්බොච්ඡින්නා නිරන්තරප්පවත්තාති අත්ථො. බදරඵලානි පක්ඛිපිත්වා පක්කයාගුආදිකං ‘‘බදරසාළව’’න්ති වුච්චති.

පාළියං පරම්පරභොජනෙති යෙන පඨමං නිමන්තිතො, තස්ස භොජනතො පරස්ස භොජනස්ස භුඤ්ජනෙ. විකප්පනාව ඉධ අනුපඤ්ඤත්තිවසෙන මාතිකායං අනාරොපිතාපි පරිවාරෙ ‘‘චතස්සො අනුපඤ්ඤත්තියො’’ති (පරි. 86) අනුපඤ්ඤත්තියං ගණිතා. තත්ථ කිඤ්චාපි අට්ඨකථායං මහාපච්චරිවාදස්ස පච්ඡා කථනෙන පරම්මුඛාවිකප්පනා පතිට්ඨපිතා, තථාපි සම්මුඛාවිකප්පනාපි ගහෙතබ්බාව. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායම්පි ‘‘යො භික්ඛු පඤ්චසු සහධම්මිකෙසු අඤ්ඤතරස්ස ‘මය්හං භත්තපච්චාසං තුය්හං දම්මී’ති වා ‘විකප්පෙමී’ති වා එවං සම්මුඛා’’තිආදි (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පරම්පරභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා) වුත්තං.

229. ඛීරං වා රසං වාති පඤ්චභොජනාමිසං භත්තතො උපරි ඨිතං සන්ධාය වුත්තං. තඤ්හි අභොජනත්තා උප්පටිපාටියා පිවතොපි අනාපත්ති. තෙනාහ ‘‘භුඤ්ජන්තෙනා’’තිආදි.

විකප්පනාය ¶ අකරණතො අකිරියාවසෙන ඉදං වාචායපි සමුට්ඨිතන්ති ආහ ‘‘වචීකම්ම’’න්ති. පරම්පරභොජනතා, සමයාභාවො, අජ්ඣොහරණන්ති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

පරම්පරභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

231. චතුත්ථෙ පාළියං පටියාලොකන්ති පච්ඡිමදිසං, පච්ඡාදිසන්ති අත්ථො. අපාථෙය්යාදිඅත්ථාය ¶ පටියාදිතන්තිසඤ්ඤාය ගණ්හන්තස්සාපි ආපත්ති එව අචිත්තකත්තා සික්ඛාපදස්ස. අත්තනො අත්ථාය ‘‘ඉමස්ස හත්ථෙ දෙහී’’ති වචනෙනාපි ආපජ්ජනතො ‘‘වචීකම්ම’’න්ති වුත්තං. වුත්තලක්ඛණපූවමන්ථතා, අසෙසකතා, අප්පටිප්පස්සද්ධගමනතා, අඤ්ඤාතකාදිතා, අතිරෙකපටිග්ගහණන්ති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

කාණමාතාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

237. පඤ්චමෙ ‘‘ති-කාරං අවත්වා’’ති ඉමිනා කාතබ්බසද්දසාමත්ථියා ලද්ධං ඉති-පදං කතකාලෙ න වත්තබ්බන්ති දස්සෙති. ඉධ පන අජානන්තෙහි ඉති-සද්දෙ පයුත්තෙපි අතිරිත්තං කතමෙව හොතීති දට්ඨබ්බං.

238-9. ‘‘පවාරිතො’’ති ඉදඤ්ච කත්තුඅත්ථෙ නිප්ඵන්නන්ති දස්සෙතුං ‘‘කතපවාරණො’’තිආදි වුත්තං. භුත්තාවී-පදස්ස නිරත්ථකභාවමෙව සාධෙතුං ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදි වුත්තං. තාහීති පුථුකාහි. සත්තුමොදකොති සත්තුං තෙමෙත්වා කතො අපක්කො. සත්තුං පන පිසිත්වා පිට්ඨං කත්වා තෙමෙත්වා පූවං කත්වා පචන්ති, තං න පවාරෙති. ‘‘පටික්ඛිපිතබ්බට්ඨානෙ ඨිතමෙව පටික්ඛිපති නාමා’’ති වුත්තත්තා යං යං අලජ්ජිසන්තකං වා අත්තනො අපාපුණකසඞ්ඝිකාදිං වා පටික්ඛෙපතො පවාරණා න හොතීති දට්ඨබ්බං.

ආසන්නතරං අඞ්ගන්ති හත්ථපාසතො බහි ඨත්වා ඔනමිත්වා දෙන්තස්ස සීසං ආසන්නතරං හොති, තස්ස ඔරිමන්තෙන පරිච්ඡින්දිතබ්බං.

අපනාමෙත්වාති ¶ අභිමුඛං හරිත්වා. ‘‘ඉමං භත්තං ගණ්හා’’ති වදතීති කිඤ්චි අනාමෙත්වා වදති. කෙවලං වාචාභිහාරස්ස අනධිප්පෙතත්තා ගණ්හථාති ගහෙතුං ආරද්ධං කටච්ඡුනා අනුක්ඛිත්තම්පි පුබ්බෙපි එවං අභිහටත්තා පවාරණා හොතීති ‘‘අභිහටාව හොතී’’ති වුත්තං. උද්ධටමත්තෙති භාජනතො වියොජිතමත්තෙ. ද්වින්නං සමභාරෙපීති පරිවෙසකස්ස ච අඤ්ඤස්ස ච භත්තපච්ඡිභාජනවහනෙ සමකෙපීති අත්ථො.

රසං ගණ්හථාති එත්ථ කෙවලං මංසරසස්ස අපවාරණාජනකස්ස නාමෙන වුත්තත්තා පටික්ඛිපතො ¶ පවාරණා න හොති. මච්ඡරසන්තිආදීසු මච්ඡො ච රසඤ්චාති අත්ථස්ස සම්භවතො වත්ථුනොපි තාදිසත්තා පවාරණා හොති, ‘‘ඉදං ගණ්හථා’’තිපි අවත්වා තුණ්හීභාවෙන අභිහටං පටික්ඛිපතොපි හොති එව. කරම්බකොති මිස්සකාධිවචනමෙතං. යඤ්හි බහූහි මිස්සෙත්වා කරොන්ති, සො ‘‘කරම්බකො’’ති වුච්චති.

‘‘උද්දිස්ස කත’’න්ති මඤ්ඤමානොති එත්ථ වත්ථුනො කප්පියත්තා ‘‘පවාරිතොව හොතී’’ති වුත්තං. තඤ්චෙ උද්දිස්ස කතමෙව හොති, පටික්ඛෙපො නත්ථි. අයමෙත්ථ අධිප්පායොති ‘‘යෙනාපුච්ඡිතො’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං සන්ධාය වදති. කාරණං පනෙත්ථ දුද්දසන්ති භත්තස්ස බහුතරභාවෙන පවාරණාසම්භවකාරණං දුද්දසං, අඤ්ඤථා කරම්බකෙපි මච්ඡාදිබහුභාවෙ පවාරණා භවෙය්යාති අධිප්පායො. යථා චෙත්ථ කාරණං දුද්දසං, එවං පරතො ‘‘මිස්සකං ගණ්හථා’’ති එත්ථාපි කාරණං දුද්දසමෙවාති දට්ඨබ්බං. යඤ්ච ‘‘ඉදං පන භත්තමිස්සකමෙවා’’තිආදි කාරණං වුත්තං, තම්පි ‘‘අප්පතරං න පවාරෙතී’’ති වචනෙන න සමෙති. විසුං කත්වා දෙතීති ‘‘රසං ගණ්හථා’’තිආදිනා වාචාය විසුං කත්වා දෙතීති අත්ථො ගහෙතබ්බො. න පන කායෙන රසාදිං වියොජෙත්වාති. තථා අවියොජිතෙපි පටික්ඛිපතො පවාරණාය අසම්භවතො අප්පවාරණාපහොණකස්ස නාමෙන වුත්තත්තා භත්තමිස්සකයාගුං ආහරිත්වා ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වුත්තට්ඨානාදීසු විය, අඤ්ඤථා වා එත්ථ යථා පුබ්බාපරං න විරුජ්ඣති, තථා අධිප්පායො ගහෙතබ්බො.

නාවා වා සෙතු වාතිආදිම්හි නාවාදිඅභිරුහනාදික්ඛණෙ කිඤ්චි ඨත්වාපි අභිරුහනාදිකාතබ්බත්තෙපි ගමනතප්පරතාය ඨානං නාම න හොති, ජනසම්මද්දෙන පන අනොකාසාදිභාවෙන කාතුං න වට්ටති. අචාලෙත්වාති වුත්තට්ඨානතො ¶ අඤ්ඤස්මිම්පි පදෙසෙ වා උද්ධං වා අපෙසෙත්වා තස්මිං එව පන ඨානෙ පරිවත්තෙතුං ලභති. තෙනාහ ‘‘යෙන පස්සෙනා’’තිආදි.

අකප්පියභොජනං වාති කුලදූසනාදිනා උප්පන්නං, තං ‘‘අකප්පිය’’න්ති ඉමිනා තෙන මිස්සං ඔදනාදි අතිරිත්තං හොති එවාති දස්සෙති. තස්මා යං තත්ථ අකප්පකතං කන්දඵලාදි, තං අපනෙත්වා සෙසං භුඤ්ජිතබ්බමෙව.

සො පුන කාතුං න ලභතීති තස්මිඤ්ඤෙව භාජනෙ කරියමානං පඨමකතෙන සද්ධිං කතං හොතීති පුන සො එව කාතුං න ලභති, අඤ්ඤො ලභති. අඤ්ඤෙන හි කතතො අඤ්ඤො පුන කාතුං ¶ ලභති. අඤ්ඤස්මිං පන භාජනෙ තෙන වා අඤ්ඤෙන වා කාතුං වට්ටති. තෙනාහ ‘‘යෙන අකතං, තෙන කාතබ්බං, යඤ්ච අකතං, තං කාතබ්බ’’න්ති. එවං කතන්ති අඤ්ඤස්මිං භාජනෙ කතං. සචෙ පන ආමිසසංසට්ඨානීති එත්ථ මුඛාදීසු ලග්ගම්පි ආමිසං සොධෙත්වාව අතිරිත්තං භුඤ්ජිතබ්බන්ති වෙදිතබ්බං.

241. වාචාය ආණාපෙත්වා අතිරිත්තං අකාරාපනතො අකිරියසමුට්ඨානන්ති දට්ඨබ්බං. පවාරිතභාවො, ආමිසස්ස අනතිරිත්තතා, කාලෙ අජ්ඣොහරණන්ති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

පඨමපවාරණාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

243. ඡට්ඨෙ ‘‘භුත්තස්මි’’න්ති මාතිකායං වුත්තත්තා භොජනපරියොසානෙ පාචිත්තියං. පවාරිතතා, තථාසඤ්ඤිතා, ආසාදනාපෙක්ඛතා, අනතිරිත්තෙන අභිහටපවාරණා, භොජනපඅයොසානන්ති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

දුතියපවාරණාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

247. සත්තමෙ නටානං නාටකාති නටනාටකා, සීතාහරණාදීනි.

248-9. ඛාදනීයෙ ඛාදනීයත්ථන්ති පූවාදිඛාදනීයෙ විජ්ජමානඛාදනීයකිච්චං ඛාදනීයෙහි කාතබ්බං ජිඝච්ඡාහරණසඞ්ඛාතං අත්ථං පයොජනං නෙව ඵරන්ති ¶ න නිප්ඵාදෙන්ති. එකස්මිං දෙසෙ ආහාරකිච්චං සාධෙන්තං වා අඤ්ඤස්මිං දෙසෙ උට්ඨිතභූමිරසාදිභෙදෙන ආහාරකිච්චං අසාධෙන්තම්පි වා සම්භවෙය්යාති ආහ ‘‘තෙසු තෙසු ජනපදෙසූ’’තිආදි. කෙචි පන ‘‘එකස්මිං ජනපදෙ ආහාරකිච්චං සාධෙන්තං සෙසජනපදෙසුපි විකාලෙ න කප්පති එවාති දස්සනත්ථං ඉදං වුත්ත’’න්තිපි (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තියකණ්ඩ 3.248-249) වදන්ති. පකතිආහාරවසෙනාති අඤ්ඤෙහි යාවකාලිකෙහි අයොජිතං අත්තනො පකතියාව ආහාරකිච්චකරණවසෙන. සම්මොහොයෙව හොතීති ¶ අනෙකත්ථානං නාමානං, අප්පසිද්ධානඤ්ච සම්භවතො සම්මොහො එව සියා. තෙනෙවෙත්ථ මයම්පි මූලකමූලාදීනං පරියායන්තරදස්සනෙන අදස්සනං කරිම්හ උපදෙසතොව ගහෙතබ්බතො.

යන්ති වට්ටකන්දං. මුළාලන්ති ථූලතරුණමූලමෙව, රුක්ඛවල්ලිආදීනං මත්ථකොති හෙට්ඨා වුත්තමෙව සම්පිණ්ඩෙත්වා වුත්තං. අච්ඡිවාදීනං අපරිපක්කානෙව ඵලානි යාවජීවිකානීති දස්සෙතුං ‘‘අපරිපක්කානී’’ති වුත්තං. හරීතකාදීනං අට්ඨීනීති එත්ථ මිඤ්ජං යාවකාලිකන්ති කෙචි වදන්ති, තං න යුත්තං අට්ඨකථායං අවුත්තත්තා.

හිඞ්ගුරුක්ඛතො පග්ඝරිතනිය්යාසො හිඞ්ගු නාම. හිඞ්ගුජතුආදයො ච හිඞ්ගුවිකතියොව. තත්ථ හිඞ්ගුජතු නාම හිඞ්ගුරුක්ඛස්ස දණ්ඩපත්තානි පචිත්වා කතනිය්යාසො. හිඞ්ගුසිපාටිකා නාම හිඞ්ගුපත්තානි පචිත්වා කතනිය්යාසො. අඤ්ඤෙන මිස්සෙත්වා කතොතිපි වදන්ති. තකන්ති අග්ගකොටියා නික්ඛන්තසිලෙසො. තකපත්තින්ති පත්තතො නික්ඛන්තසිලෙසො. තකපණ්ණින්ති පලාසෙ භජ්ජිත්වා කතසිලෙසො. දණ්ඩතො නික්ඛන්තසිලෙසොතිපි වදන්ති. විකාලතා, යාවකාලිකතා, අජ්ඣොහරණන්ති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

විකාලභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

252-3. අට්ඨමෙ තාදිසන්ති අසූපබ්යඤ්ජනං. යාවකාලිකං වා යාමකාලිකං වා…පෙ… පාචිත්තියන්ති එත්ථ කිඤ්චාපි පාළියං ඛාදනීයභොජනීයපදෙහි යාවකාලිකමෙව සඞ්ගහිතං, න යාමකාලිකං. තථාපි ‘‘අනාපත්ති යාමකාලිකං යාමෙ නිදහිත්වා භුඤ්ජතී’’ති ඉධ චෙව –

‘‘යාමකාලිකෙන ¶ , භික්ඛවෙ, සත්තාහකාලිකං…පෙ… යාවජීවිකං තදහුපටිග්ගහිතං යාමෙ කප්පති, යාමාතික්කන්තෙ න කප්පතී’’ති (මහාව. 305) –

අඤ්ඤත්ථ ච වුත්තත්තා, ‘‘යාමකාලික’’න්ති වචනසාමත්ථියතො ච භගවතො අධිප්පායඤ්ඤූහි අට්ඨකථාචරියෙහි යාමකාලිකං සන්නිධිකාරකකතං පාචිත්තියවත්ථුමෙව වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. යන්ති පත්තං, ඝංසනකිරියාපෙක්ඛාය චෙතං උපයොගවචනං. අඞ්ගුලිලෙඛා පඤ්ඤායතීති සිනෙහාභාවෙපි පත්තස්ස සුච්ඡවිතාය පඤ්ඤායති. යන්ති යාවකාලිකං, යාමකාලිකඤ්ච. අපරිච්චත්තමෙවාති නිරපෙක්ඛතාය ¶ අනුපසම්පන්නස්ස අදින්නං, අපරිච්චත්තඤ්ච යාවකාලිකාදිවත්ථුමෙව සන්ධාය වදති, න පන තග්ගතපටිග්ගහණං. න හි වත්ථුං අපරිච්චජිත්වා තත්ථගතපටිග්ගහණං පරිච්චජිතුං සක්කා, න ච තාදිසං වචනමත්ථි. යදි භවෙය්ය, ‘‘සචෙ පත්තො දුද්ධොතො හොති…පෙ… භුඤ්ජන්තස්ස පාචිත්තිය’’න්ති වචනං විරුජ්ඣෙය්ය. න හි ධොවනෙන ආමිසං අපනෙතුං වායමන්තස්ස පටිග්ගහණෙ අපෙක්ඛා වත්තති. යෙන පුනදිවසෙ භුඤ්ජතො පාචිත්තියං ජනෙය්ය, පත්තෙ පන වත්තමානා අපෙක්ඛා තග්ගතිකෙ ආමිසෙපි වත්තති එවනාමාති ආමිසෙ අනපෙක්ඛතා එත්ථ න ලබ්භති, තතො ආමිසෙ අවිජහිතපටිග්ගහණං පුනදිවසෙ පාචිත්තියං ජනෙතීති ඉදං වුත්තං. අථ මතං ‘‘යදග්ගෙනෙත්ථ ආමිසානපෙක්ඛතා න ලබ්භති. තදග්ගෙන පටිග්ගහණානපෙක්ඛාපි න ලබ්භතී’’ති. තථා සති යත්ථ ආමිසාපෙක්ඛා අත්ථි, තත්ථ පටිග්ගහණාපෙක්ඛාපි න විගච්ඡතීති ආපන්නං, එවඤ්ච පටිග්ගහණෙ අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනං විසුං න වත්තබ්බං සියා. අට්ඨකථායඤ්චෙතම්පි පටිග්ගහණවිජහනකාරණත්තෙන අභිමතං සියා, ඉදං සුට්ඨුතරං කත්වා විසුං වත්තබ්බං චීවරාපෙක්ඛාය වත්තමානායපි පච්චුද්ධාරෙන අධිට්ඨානවිජහනං විය. එතස්මිඤ්ච උපායෙ සති ගණ්ඨිකාහතපත්තෙසු අවට්ටනතා නාම න සියාති වුත්තොවායමත්ථො. තස්මා යං වුත්තං සාරත්ථදීපනියං ‘‘යං පරස්ස පරිච්චජිත්වා අදින්නම්පි සචෙ පටිග්ගහණෙ නිරපෙක්ඛනිස්සජ්ජනෙන විජහිතපටිග්ගහණං හොති, තම්පි දුතියදිවසෙ වට්ටතී’’තිආදි (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තියකණ්ඩ 3.252-253), තං න සාරතො පච්චෙතබ්බං.

පකතිආමිසෙති ඔදනාදිකප්පියයාවකාලිකෙ. ද්වෙති පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතං යාමකාලිකං පුරෙභත්තං සාමිසෙන මුඛෙන භුඤ්ජතො සන්නිධිපච්චයා එකං, යාමකාලිකසංසට්ඨතාය යාවකාලිකත්තභජනෙන අනතිරිත්තපච්චයා ¶ එකන්ති ද්වෙ පාචිත්තියානි. විකප්පද්වයෙති සාමිසනිරාමිසපක්ඛද්වයෙ. ථුල්ලච්චයඤ්ච දුක්කටඤ්චාති මනුස්සමංසෙ ථුල්ලච්චයං, සෙසෙසු දුක්කටං. යාවකාලිකයාමකාලිකතා, සන්නිධිභාවො, තස්ස අජ්ඣොහරණන්ති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

සන්නිධිකාරකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

259. නවමෙ පණීතසංසට්ඨානි භොජනානි පණීතභොජනානීති පාළියං පන භොජනානි පුබ්බෙ වුත්තත්තා පාකටානීති අදස්සිතානි, තාදිසෙහි පණීතෙහි මිස්සත්තා පණීතභොජනානි නාම හොන්ති. තෙසං පභෙදදස්සනත්ථං ‘‘සෙය්යථිදං සප්පි නවනීත’’න්තිආදි වුත්තං. සප්පිභත්තන්ති එත්ථ කිඤ්චාපි ¶ සප්පිනා සංසට්ඨං භත්තං, සප්පි ච භත්තඤ්චාතිපි අත්ථො විඤ්ඤායති, අට්ඨකථායං පන ‘‘සාලිභත්තං විය සප්පිභත්තං නාම නත්ථී’’තිආදිනා වුත්තත්තා න සක්කා අඤ්ඤං වත්ථුං. අට්ඨකථාචරියා එව හි ඊදිසෙසු ඨානෙසු පමාණං.

මූලන්ති කප්පියභණ්ඩං වුත්තං. තස්මා අනාපත්තීති එත්ථ විසඞ්කෙතෙන පාචිත්තියාභාවෙපි සූපොදනදුක්කටා න මුච්චතීති වදන්ති. ‘‘කප්පියසප්පිනා, අකප්පියසප්පිනා’’ති ච ඉදං කප්පියාකප්පියමංසසත්තානං වසෙන වුත්තං.

261. මහානාමසික්ඛාපදං නාම උපරි චාතුමාසපච්චයපවාරණාසික්ඛාපදං (පාචි. 303 ආදයො). අගිලානො හි අප්පවාරිතට්ඨානෙ විඤ්ඤාපෙන්තොපි කාලපරිච්ඡෙදං, භෙසජ්ජපරිච්ඡෙදං වා කත්වා සඞ්ඝවසෙන පවාරිතට්ඨානතො තදුත්තරි විඤ්ඤාපෙන්තෙන, පරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙපි න භෙසජ්ජකරණීයෙන රොගෙන භෙසජ්ජං විඤ්ඤාපෙන්තෙන ච සමො හොතීති ‘‘මහානාමසික්ඛාපදෙන කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තං. පණීතභොජනතා, අගිලානතා, අකතවිඤ්ඤත්තියා පටිලාභො, අජ්ඣොහරණන්ති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

පණීතභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

263. දසමෙ ¶ ඝනබද්ධොති ඝනමංසෙන සම්බද්ධො, කථිනසංහතසරීරොති අත්ථො.

264. මුඛද්වාරන්ති මුඛතො හෙට්ඨා ද්වාරං මුඛද්වාරං, ගලනාළිකන්ති අත්ථො. එවඤ්ච නාසිකාය පවිට්ඨම්පි මුඛද්වාරං පවිට්ඨමෙව හොති, මුඛෙ පක්ඛිත්තමත්තඤ්ච අප්පවිට්ඨං. ආහාරන්ති අජ්ඣොහරිතබ්බං කාලිකං අධිප්පෙතං, න උදකං. තඤ්හි භෙසජ්ජසඞ්ගහිතම්පි අකාලිකමෙව පටිග්ගහිතස්සෙව කාලිකත්තා. උදකෙ හි පටිග්ගහණං න රුහති. තෙනෙව භික්ඛුනා තාපිතෙන උදකෙන චිරපටිග්ගහිතෙන ච අකප්පියකුටියං වුත්ථෙන ච සහ ආමිසං භුඤ්ජන්තස්සාපි සාමපාකාදිදොසො න හොති. වක්ඛති හි ‘‘භික්ඛු යාගුඅත්ථාය…පෙ… උදකං තාපෙති, වට්ටතී’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 265). භික්ඛූ පන එතං අධිප්පායං තදා න ජානිංසු. තෙනාහ ‘‘සම්මා අත්ථං අසල්ලක්ඛෙත්වා’’තිආදි.

265. රථරෙණුම්පීති ¶ රථෙ ගච්ඡන්තෙ උට්ඨහනරෙණුසදිසරෙණුං. තෙන තතො සුඛුමං ආකාසෙ පරිබ්භමනකං දිස්සමානම්පි අබ්බොහාරිකන්ති දස්සෙති. අකල්ලකොති ගිලානො.

‘‘ගහෙතුං වා…පෙ… තස්ස ඔරිමන්තෙනා’’ති ඉමිනා ආකාසෙ උජුං ඨත්වා පරෙන උක්ඛිත්තං ගණ්හන්තස්සාපි ආසන්නඞ්ගභූතපාදතලතො පට්ඨාය හත්ථපාසො පරිච්ඡින්දිතබ්බො, න පන සීසන්තතො පට්ඨායාති දස්සෙති. තත්ථ ‘‘ඔරිමන්තෙනා’’ති ඉමස්ස හෙට්ඨිමන්තෙනාති අත්ථො ගහෙතබ්බො.

එත්ථ ච පවාරණාසික්ඛාපදට්ඨකථායං ‘‘සචෙ භික්ඛු නිසින්නො හොති, ආසනස්ස පච්ඡිමන්තතො පට්ඨායා’’තිආදිනා (පාචි. අට්ඨ. 238-239) පටිග්ගාහකානං ආසන්නඞ්ගස්ස පාරිමන්තතො පට්ඨාය පරිච්ඡෙදස්ස දස්සිතත්තා ඉධාපි ආකාසෙ ඨිතස්ස පටිග්ගාහකස්ස ආසන්නඞ්ගභූතපාදඞ්ගුලස්ස පාරිමන්තභූතතො පණ්හිපරියන්තස්ස හෙට්ඨිමතලතො පට්ඨාය, දායකස්ස පන ඔරිමන්තභූතතො පාදඞ්ගුලස්ස හෙට්ඨිමතලතො පට්ඨාය හත්ථපාසො පරිච්ඡින්දිතබ්බොති දට්ඨබ්බං. ඉමිනාව නයෙන භූමියං නිපජ්ජිත්වා උස්සීසෙ නිසින්නස්ස හත්ථතො පටිග්ගණ්හන්තස්සපි ආසන්නසීසඞ්ගස්ස පාරිමන්තභූතතො ගීවන්තතො පට්ඨායෙව ¶ හත්ථපාසො මිනිතබ්බො, න පාදතලතො පට්ඨාය. එවං නිපජ්ජිත්වා දානෙපි යථානුරූපං වෙදිතබ්බං. ‘‘යං ආසන්නතරං අඞ්ග’’න්ති හි වුත්තං.

පටිග්ගහණසඤ්ඤායාති ‘‘මඤ්චාදිනා පටිග්ගහෙස්සාමී’’ති උප්පාදිතසඤ්ඤාය. ඉමිනා ‘‘පටිග්ගණ්හාමී’’ති වාචාය වත්තබ්බකිච්චං නත්ථීති දස්සෙති. කත්ථචි අට්ඨකථාසු, පදෙසෙසු වා. අසංහාරිමෙ ඵලකෙති ථාමමජ්ඣිමෙන පුරිසෙන අසංහාරියෙ. පුඤ්ඡිත්වා පටිග්ගහෙත්වාති පුඤ්ඡිතෙපි රජනචුණ්ණසඞ්කාය සති පටිග්ගහණත්ථාය වුත්තං, නාසති. තං පනාති පතිතරජං අප්පටිග්ගහෙත්වා උපරි ගහිතපිණ්ඩපාතං. අනාපත්තීති දුරුපචිණ්ණාදිදොසො නත්ථි. ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස දස්සාමී’’තිආදිපි විනයදුක්කටපරිහාරාය වුත්තං. තථා අකත්වා ගහිතෙපි පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජතො අනාපත්ති එව. ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස දත්වා’’ති ඉදම්පි පුරිමාභොගානුගුණතාය වුත්තං.

චරුකෙනාති ඛුද්දකභාජනෙන. අභිහටත්තාති දිය්යමානක්ඛණං සන්ධාය වුත්තං. දත්වා අපනයනකාලෙ පන ඡාරිකා වා බින්දූනි වා පතන්ති, පුන පටිග්ගහෙතබ්බං අභිහාරස්ස විගතත්තාති වදන්ති. තං යථා න පතති, තථා අපනෙස්සාමීති පරිහරන්තෙ යුජ්ජති. පකතිසඤ්ඤාය අපනෙන්තෙ අභිහාරො න ඡිජ්ජති, තං පටිග්ගහිතමෙව හොති. මුඛවට්ටියාපි ගහෙතුං ¶ වට්ටතීති අභිහරියමානස්ස පත්තස්ස මුඛවට්ටියා උපරිභාගෙ හත්ථං පසාරෙත්වා ඵුසිතුං වට්ටති.

පාදෙන පෙල්ලෙත්වාති ‘‘පාදෙන පටිග්ගහෙස්සාමී’’තිසඤ්ඤාය අක්කමිත්වා. කෙචීති අභයගිරිවාසිනො. වචනමත්තමෙවාති පටිබද්ධප්පටිබද්ධන්ති සද්දමත්තමෙව නානං, කායපටිබද්ධමෙව හොති. තස්මා තෙසං වචනං න ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායො.

තෙන ආහරාපෙතුන්ති යස්ස භික්ඛුනො සන්තිකං ගතං, තං ඉධ ආනෙහීති ආණාපෙත්වා තෙන ආහරාපෙතුං ඉතරස්ස වට්ටතීති අත්ථො. න තතො පරන්ති තදහෙව සාමං අප්පටිග්ගහිතං සන්ධාය වුත්තං. තදහෙව පටිග්ගහිතං පන පුනදිවසාදීසු අප්පටිග්ගහෙත්වාපි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති වදන්ති.

ඛිය්යන්තීති ඛයං ගච්ඡන්ති, තෙසං චුණ්ණෙහි ථුල්ලච්චයඅප්පටිග්ගහණාපත්තියො න හොන්තීති අධිප්පායො. ‘‘නවසමුට්ඨිත’’න්ති එතෙනෙව උච්ඡුආදීසු ¶ අභිනවලග්ගත්තා අබ්බොහාරිකං න හොතීති දස්සෙති. එසෙව නයොති සන්නිධිදොසාදිං සන්ධාය වදති. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි. තෙන ච පටිග්ගහණඞ්ගෙසු පඤ්චසුපි සමිද්ධෙසු අජ්ඣොහරිතුකාමතාය ගහිතමෙව පටිග්ගහිතං නාම හොති අජ්ඣොහරිතබ්බෙසු එව පටිග්ගහණස්ස අනුඤ්ඤාතත්තාති දස්සෙති. තථා බාහිරපරිභොගත්ථාය ගහෙත්වා ඨපිතතෙලාදිං අජ්ඣොහරිතුකාමතාය සති පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති.

කෙසඤ්චීතිආදීසු අනුපසම්පන්නානං අත්ථාය කත්ථචි ඨපියමානම්පි හත්ථතො මුත්තමත්තෙ එව පටිග්ගහණං න විජහති, අථ ඛො භාජනෙ පතිතමෙව පටිග්ගහණං විජහති. භාජනඤ්ච භික්ඛුනා පුනදිවසත්ථාය අපෙක්ඛිතමෙවාති තග්ගතම්පි ආමිසං දුද්ධොතපත්තගතං විය පටිග්ගහණං න විජහතීති ආසඞ්කාය ‘‘සාමණෙරස්ස හත්ථෙ පක්ඛිපිතබ්බ’’න්ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඊදිසෙසු හි යුත්ති න ගවෙසිතබ්බා, වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බං. ‘‘පත්තගතා යාගූ’’ති ඉමිනා පත්තමුඛවට්ටියා ඵුට්ඨෙපි කූටෙ යාගු පටිග්ගහිතා, උග්ගහිතා වා න හොති භික්ඛුනො අනිච්ඡාය ඵුට්ඨත්තාති දස්සෙති. ආරොපෙතීති හත්ථං ඵුසාපෙති. පටිග්ගහණූපගං භාරං නාම මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස උක්ඛෙපාරහං. න පිදහිතබ්බන්ති හත්ථතො මුත්තං සන්ධාය වුත්තං, හත්ථගතං පන ඉතරෙන හත්ථෙන පිදහතො, හත්ථතො මුත්තම්පි වා අඵුසිත්වා උපරිපිධානං පාතෙන්තස්ස න දොසො.

පටිග්ගණ්හාතීති ¶ ඡායත්ථාය උපරි ධාරයමානා මහාසාඛා යෙන කෙනචි ඡිජ්ජෙය්ය, තත්ථ ලග්ගරජං මුඛෙ පාතෙය්ය චාති කප්පියං කාරාපෙත්වා පටිග්ගණ්හාති. කුණ්ඩකෙති මහාඝටෙ. තස්මිම්පීති චාටිඝටෙපි. ගාහාපෙත්වාති අප්පටිග්ගහිතං කාලිකං ගාහාපෙත්වා.

දුතියත්ථෙරස්සාති ‘‘ථෙරස්ස පත්තං මය්හං දෙථා’’ති තෙන අත්තනො පරිච්චජාපෙත්වා දුතියත්ථෙරස්ස දෙති. එත්ථ පනාති පත්තපරිවත්තනෙ. කාරණන්ති එත්ථ යථා ‘‘සාමණෙරා ඉතො අම්හාකම්පි දෙන්තී’’ති විතක්කො උප්පජ්ජති, න තථාති කාරණං වදන්ති, තඤ්ච යුත්තං. යස්ස පන තාදිසො විතක්කො නත්ථි, තෙන අපරිවත්තෙත්වාපි භුඤ්ජිතුං වට්ටති.

නිච්චාලෙතුන්ති ¶ චාලෙත්වා පාසාණසක්ඛරාදිඅපනයං කාතුං. උද්ධනං ආරොපෙතබ්බන්ති අනග්ගිකං උද්ධනං සන්ධාය වුත්තං. උද්ධනෙ පච්චමානස්ස ආලුළනෙ උපරි අපක්කතණ්ඩුලා හෙට්ඨා පවිසිත්වා පච්චතීති ආහ ‘‘සාමංපාකඤ්චෙව හොතී’’ති.

ආධාරකෙ පත්තො ඨපිතොති අප්පටිග්ගහිතාමිසො පත්තො පුන පටිග්ගහණත්ථාය ඨපිතො. එකග්ගහණෙනෙවාති සාමණෙරානං ගහිතස්ස පුන අච්ඡඩ්ඩනවසෙන ගහණෙන. භුඤ්ජිතුං වට්ටතීති ධූමවට්ටියා තදහුපටිග්ගහිතත්තා වුත්තං. භත්තුග්ගාරොතිආදි අබ්බොහාරිකප්පසඞ්ගෙන විකාලභොජනවිනිච්ඡයදස්සනං. සමුද්දොදකෙනාති අප්පටිග්ගහිතෙන. හිමකරකා නාම කදාචි වස්සොදකෙන සහ පතනකා පාසාණලෙඛා විය ඝනීභූතඋදකවිසෙසා, තෙසු පටිග්ගහණකිච්චං නත්ථි. තෙනාහ ‘‘උදකගතිකා එවා’’ති. පුරෙභත්තමෙව වට්ටතීති අප්පටිග්ගහිතාපත්තීහි අබ්බොහාරිකම්පි විකාලභොජනාපත්තීහි සබ්බොහාරිකන්ති දස්සෙති.

ලග්ගතීති මුඛෙ ච හත්ථෙ ච මත්තිකාවණ්ණං දස්සෙති. බහලන්ති හත්ථමුඛෙසු අලග්ගනකම්පි පටිග්ගහෙතබ්බං. වාසමත්තන්ති රෙණුඛීරාභාවං දස්සෙති. ආකිරති පටිග්ගහෙතබ්බන්ති පුප්ඵරසස්ස පඤ්ඤායනතො වුත්තං.

මහාභූතෙසූති පාණසරීරසන්නිස්සිතෙසු පථවීආදිමහාභූතෙසු. සබ්බං වට්ටතීති අත්තනො, පරෙසඤ්ච සරීරනිස්සිතං සබ්බං වට්ටති. අකප්පියමංසානුලොමතාය ථුල්ලච්චයාදිං න ජනෙතීති අධිප්පායො. පතතීති අත්තනො සරීරතො විච්ඡින්දිත්වා පතති. ‘‘රුක්ඛතො ඡින්දිත්වා’’ති වුත්තත්තා මත්තිකත්ථාය පථවිං ඛණිතුං, අඤ්ඤම්පි යංකිඤ්චි මූලපණ්ණාදිවිසභෙසජ්ජං ඡින්දිත්වා ඡාරිකං ¶ අකත්වාපි අප්පටිග්ගහිතම්පි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති දට්ඨබ්බං. අප්පටිග්ගහිතතා, අනනුඤ්ඤාතතා, ධූමාදිඅබ්බොහාරිකතාභාවො, අජ්ඣොහරණන්ති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

දන්තපොනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

273. පඤ්චමවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ මය්හං නාමාති භික්ඛුනා භූමියං ඨපෙත්වා දින්නම්පි සන්ධාය වදති. අඤ්ඤතිත්ථියතා, අනනුඤ්ඤාතතා, අජ්ඣොහරණීයතා, අජ්ඣොහරණත්ථාය සහත්ථා අනික්ඛිත්තභාජනෙ දානන්ති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

අචෙලකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

274. දුතියෙ අනාචාරං ආචරිතුකාමතා, තදත්ථමෙව උපසම්පන්නස්ස උය්යොජනා, තස්ස උපචාරාතික්කමොති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

උය්යොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

281. තතියෙ පාළියං ඛුද්දකෙ ඝරෙති එත්ථ ඛුද්දකං ඝරං නාම පඤ්චහත්ථතො ඌනකවිත්ථාරං අධිප්පෙතං. තත්ථ ච පිට්ඨසඞ්ඝාටතො හත්ථපාසෙ අවිජහිතෙපි පිට්ඨිවංසාතික්කමො හොතීති ආහ ‘‘පිට්ඨිවංසං අතික්කමිත්වා’’ති. යථා තථා වා කතස්සාති පිට්ඨිවංසං ආරොපෙත්වා වා අනාරොපෙත්වා වා කතස්ස.

283. පාළියං ¶ වීතරාගාති අපරියුට්ඨිතරාගානං, අනාගාමීනඤ්ච සඞ්ගහො. සචිත්තකන්ති අනුපවිසිත්වා නිසීදනචිත්තෙන සචිත්තකං. පරියුට්ඨිතරාගජායම්පතිකානං සන්නිහිතතා, සයනිඝරතා, දුතියස්ස භික්ඛුනො අභාවො, අනුපඛජ්ජ නිසීදනන්ති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

සභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

284-289. චතුත්ථපඤ්චමානි වුත්තත්ථානි.

298. ඡට්ඨෙ ¶ ‘‘පරියෙසිත්වා ආරොචනකිච්චං නාම නත්ථී’’ති වුත්තත්තා යො අපරියෙසිතබ්බො උපසඞ්කමිතුං යුත්තට්ඨානෙ දිස්සති, සො සචෙපි පකතිවචනස්ස සවනූපචාරං අතික්කම්ම ඨිතො උපගන්ත්වා ආපුච්ඡිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘අපි ච…පෙ… යං පස්සති, සො ආපුච්ඡිතබ්බො’’තිආදි.

302. අනාපත්තිවාරෙ චෙත්ථ අන්තරාරාමාදීනඤ්ඤෙව වුත්තත්තා විහාරතො ගාමවීථිං අනුඤ්ඤාතකාරණං විනා අතික්කමන්තස්සාපි ආපත්ති හොති, න පන ඝරූපචාරං අතික්කමන්තස්සෙව.

යං පන පාළියං ‘‘අඤ්ඤස්ස ඝරූපචාරං ඔක්කමන්තස්ස…පෙ… පඨමං පාදං උම්මාරං අතික්කාමෙතී’’තිආදි වුත්තං. තං ගාමෙ පවිට්ඨං සන්ධාය වුත්තං, තථාපි අඤ්ඤස්ස ඝරූපචාරං අනොක්කමිත්වා වීථිමජ්ඣෙනෙව ගන්ත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතඝරද්වාරාභිමුඛෙ ඨත්වා මනුස්සෙ ඔලොකෙත්වා ගච්ඡන්තස්සාපි පාචිත්තියමෙව. තත්ථ කෙචි ‘‘වීථියං අතික්කමන්තස්ස ඝරූපචාරගණනාය ආපත්තියො’’ති වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘‘යානි කුලානි උද්දිස්ස ගතො, තෙසං ගණනායා’’ති. පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරෙන නිමන්තනසාදියනං, සන්තං භික්ඛුං අනාපුච්ඡනා, භත්තියඝරතො අඤ්ඤඝරූපසඞ්කමනං, මජ්ඣන්හිකානතික්කමො, සමයාපදානං අභාවොති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි.

චාරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

303. සත්තමෙ ¶ මහානාමොති සුක්කොදනස්ස පුත්තො අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස, සත්ථු ච ජෙට්ඨභාතා. ආනන්දත්ථෙරො අමිතොදනස්ස පුත්තො, නන්දත්ථෙරො පන සුද්ධොදනස්සෙව.

305. පාළියං කාලං ආහරිස්සථාති අජ්ජතනං කාලං වීතිනාමෙස්සථ, ස්වෙ භෙසජ්ජං හරිස්සථාති වා අත්ථො. ‘‘අත්ථි පවාරණා භෙසජ්ජපරියන්තා ච රත්තිපරියන්තා චා’’ති තතියකොට්ඨාසෙ නියමිතමෙව භෙසජ්ජං නියමිතකාලන්තරෙයෙව ගහෙතබ්බං, න තතො බහි. ඉතරථා ¶ විසුං පයොජනං නත්ථීති දට්ඨබ්බං. සපරියන්තා සඞ්ඝපවාරණා, තදුත්තරි භෙසජ්ජවිඤ්ඤත්ති, අගිලානතාති ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

මහානාමසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. උය්යුත්තසෙනාසික්ඛාපදවණ්ණනා

315. අට්ඨමෙ එකමෙකන්ති එත්ථ දුවඞ්ගිනීපි තිවඞ්ගිනීපි සෙනා සඞ්ගය්හති. උය්යුත්තචතුරඞ්ගසෙනාදස්සනාය තථාරූපපච්චයාදිං විනා ගමනං, අනනුඤ්ඤාතොකාසෙ දස්සනන්ති ඉමානෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි.

උය්යුත්තසෙනාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

319. නවමෙ සෙනාය චතුත්ථො සූරියත්ථඞ්ගමො, අගිලානතාති ඉමානෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි.

සෙනාවාසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

322. දසමෙ පාළියං කති තෙ ලක්ඛානි ලද්ධානීති කිත්තකා තයා ලද්ධාති අත්ථො. උය්යොධිකාදිදස්සනාය ¶ තථාරූපපච්චයං විනා ගමනං, අනනුඤ්ඤාතොකාසෙ දස්සනන්ති ඉමානෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි.

උය්යොධිකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

328. ඡට්ඨවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ පාළියං කිණ්ණපක්ඛිත්තාති පිට්ඨපූවාදිං අපක්ඛිපිත්වා කිණ්ණසඞ්ඛාතං ධඤ්ඤඞ්කුරාදිසුරාබීජං පක්ඛිපිත්වා කතා. සම්භාරසංයුත්තාති සාසපාදිඅනෙකසම්භාරෙහි සඤ්ඤුත්තා.

මධුකතාලනාළිකෙරාදිපුප්ඵාදිරසො චිරපරිවාසිතො පුප්ඵාසවො නාම. තථා පනසාදි ඵලාසවො. මුද්දිකරසො මධ්වාසවො. උච්ඡුරසො ගුළාසවො. තිඵලතිකටුකාදිනානාසම්භාරානං රසො චිරපරිවාසිතො සම්භාරසංයුත්තො. බීජතො පට්ඨායාති යථාවුත්තානං පිට්ඨාදීනං මජ්ජත්ථාය භාජනෙ පක්ඛිත්තකාලතො පට්ඨාය.

329. ලොණසොවීරකං සුත්තඤ්ච අනෙකෙහි දබ්බසම්භාරෙහි අභිසඞ්ඛතො භෙසජ්ජවිසෙසො. උය්යුත්තසික්ඛාපදානං අචිත්තකලොකවජ්ජෙසු ලොකවජ්ජතා පුබ්බෙ වුත්තනයාවාති තත්ථ කිඤ්චිපි අවත්වා ඉධ තෙහි අසාධාරණවත්ථුවිසෙසසිද්ධාය අචිත්තකපක්ඛෙපි අකුසලචිත්තතාය තං ලොකවජ්ජතාදිවිසෙසං දස්සෙතුමෙව ‘‘වත්ථුඅජානනතාය චෙත්ථා’’තිආදිනා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පඨමපාරාජිකවණ්ණනායං විත්ථාරතො සාරත්ථදීපනියං විරද්ධට්ඨානවිසොධනවසෙන වුත්තන්ති තත්ථෙව ගහෙතබ්බං. මජ්ජභාවො, තස්ස පානඤ්චාති ඉමානෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි.

සුරාපානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. අඞ්ගුලිපතොදකසික්ඛාපදවණ්ණනා

330. දුතියෙ ¶ හසාධිප්පායතා, උපසම්පන්නස්ස කායෙන කායාමසනන්ති ඉමානෙත්ථ ද්වෙ අඞ්ගානි.

අඞ්ගුලිපතොදකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

338. තතියෙ ¶ පාළියං හසධම්මෙ හසධම්මසඤ්ඤීතිආදීසු උප්ලවාදිමත්තං කිං හසධම්මො හොතීති ගහණවසෙන සති කරණීයෙ කරියමානං හසධම්මං හසධම්මොති ගහණවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. උස්සාරෙන්තොති උදකෙ ඨිතං නාවං තීරෙ ආරොපෙන්තො.

පතනුප්පතනවාරෙසූති උදකස්ස උපරිතලෙ මණ්ඩූකගතියා පතනුප්පතනවසෙන ගමනත්ථං ඛිත්තාය එකිස්සා කථලාය වසෙන වුත්තං. උදකස්ස උපරිගොප්ඵකතා, හසාධිප්පායෙන කීළනන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

හසධම්මසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

344. චතුත්ථෙ සුත්තානුලොමන්ති මහාපදෙසා. අට්ඨකථාතිපි වදන්ති. උපසම්පන්නස්ස පඤ්ඤත්තෙන වචනං, අනාදරියකරණන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

අනාදරියසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

345. පඤ්චමෙ උපසම්පන්නතා, තස්ස දස්සනසවනවිසයෙ භිංසාපෙතුකාමතාය වායමනන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

භිංසාපනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

354. ඡට්ඨෙ ¶ අලාතං පතිතන්ති අග්ගිකපාලතො බහි පතිතං. විජ්ඣාතන්ති විජ්ඣාතං අලාතං කපාලග්ගිම්හි පක්ඛිපිත්වා ජාලෙන්තස්ස පාචිත්තියං, තථා කෙවලං ඉන්ධනං පාතෙන්තස්සපි විජ්ඣාතං කපාලග්ගිං මුඛවාතාදිනා උජ්ජාලෙන්තස්සපි. ගිලානතාදිකාරණාභාවො, විසිබ්බෙතුකාමතා, සමාදහනන්ති තීණි අඞ්ගානි.

ජොතිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

357. සත්තමෙ ¶ පාළියං නගරෙ ථකිතෙති එත්ථ රඤ්ඤා චිරං නහායිතුකාමෙන ‘‘අහං බහි උය්යානෙ කතාරක්ඛො වසිස්සාමි, නගරං ථකෙත්වා ගොපෙථා’’ති අනුඤ්ඤාතා, තෙ ථකිංසූති දට්ඨබ්බං. අසම්භින්නෙනාති අනට්ඨෙන, තං දිවසං පුන අග්ගහිතාලඞ්කාරෙන පබුද්ධමත්තෙනාති අධිප්පායො. මජ්ඣිමදෙසෙ ඌනකද්ධමාසනහානං, සමයාදීනං අභාවොති ද්වෙ අඞ්ගානි.

නහානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

368. අට්ඨමෙ පටිලද්ධනවචීවරෙනාති එත්ථ පුබ්බෙ අකතකප්පං කතිපාහං නිවාසනත්ථාය තාවකාලිකවසෙන ලද්ධම්පි සඞ්ගය්හතීති වදන්ති.

369. ‘‘නවං නාම අකතකප්ප’’න්ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා කප්පබින්දුං දත්වා පරිභුත්තං චීවරං, තෙන වා, තතො ලභිත්වා අඤ්ඤෙන වා කෙනචි දින්නම්පි කතකප්පමෙව නවං නාම න හොතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘නිවාසෙතුං වා පාරුපිතුං වා’’ති වුත්තත්තා අංසබද්ධකාසාවම්පි පාරුපිතබ්බතො කප්පං කාතබ්බන්ති වදන්ති. චම්මකාරනීලං නාම චම්මං නීලවණ්ණං කාතුං යොජියමානං නීලං. පකතිනීලමෙවාති කෙචි. යථාවුත්තචීවරස්ස අකතකප්පතා, අනට්ඨචීවරාදිතා, නිවාසනාදිතාති තීණි අඞ්ගානි.

දුබ්බණ්ණකරණසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

374. නවමෙ ¶ යෙනාති යෙන සද්ධිං, යස්ස සන්තිකෙති අත්ථො. සාමං විකප්පිතස්ස අපච්චුද්ධාරො, විකප්පනුපගචීවරතා, අවිස්සාසෙන පරිභොගොති තීණි අඞ්ගානි.

විකප්පනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

378. දසමෙ ¶ පාළියං අන්තමසො හසාපෙක්ඛොපීති අපි-සද්දෙන අථෙය්යචිත්තං කොධෙන දුක්ඛාපෙතුකාමං, අවණ්ණං පකාසෙතුකාමඤ්ච සඞ්ගය්හති. තෙනෙව ‘‘තිවෙදන’’න්ති වුත්තං. උපසම්පන්නස්ස පත්තාදීනං අපනිධානං, විහෙසෙතුකාමතාදීති ද්වෙ අඞ්ගානි.

චීවරඅපනිධානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

382. සත්තමස්ස පඨමෙ උසුං සරං අසති ඛිපතීති ඉස්සාසො. න හෙත්ථ කිඤ්චි ජීවිතං නාම විසුං තිට්ඨතීති සම්බන්ධො. තත්ථ පාණෙති සත්තෙ. අප්පමත්තෙන වත්තං කාතබ්බන්ති යථා පාණකානං විහෙසාපි න හොති, එවං සල්ලක්ඛෙත්වා ඔතාපනසම්මජ්ජනාදිවත්තං කාතබ්බං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

සඤ්චිච්චපාණසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

387. දුතියෙ ¶ උදකසණ්ඨානකප්පදෙසෙති කද්දමපාසාණාදිභූමියං. තත්ථාති ආසිත්තෙ කප්පියඋදකෙ. සෙසං වුත්තනයමෙව.

සප්පාණකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

392. තතියෙ ‘‘තස්ස භික්ඛුනො සන්තිකං ගන්ත්වා’’ති වුත්තත්තා යස්ස අධිකරණං සඞ්ඝකම්මෙන නිහතං, තස්ස සම්මුඛෙ එව උක්කොටෙන්තස්ස පාචිත්තියං. පරම්මුඛෙ පන දුක්කටමෙව.

395. ‘‘ධම්මකම්මෙ ¶ අධම්මකම්මසඤ්ඤී උක්කොටෙති, අනාපත්තී’’ති වුත්තත්තා අනාදරියතාදි විය උක්කොටනං සයං අකුසලං න හොති, ධම්මකම්මසඤ්ඤාය, පන විමතියා ච උක්කොටනෙනෙව අකුසලං හොති. යථාධම්මං නිහතතා, ජානනා, උක්කොටනාති තීණි අඞ්ගානි.

උක්කොටනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

399. චතුත්ථෙ ආපත්තිං ආපජ්ජතියෙවාති ධුරනික්ඛෙපපක්ඛෙ වුත්තං. වත්ථුපුග්ගලොති ආපන්නපුග්ගලො. ඡාදෙතුකාමතාය හි සති එව අවස්සං අඤ්ඤස්ස ආරොචනං වුත්තං, වත්ථුපුග්ගලස්ස ච ආරොචනා නාම න හොතීති පටිච්ඡාදනමෙවාති අධිප්පායො. කොටි ඡින්නා හොතීති ඡාදෙස්සාමීති ධුරනික්ඛෙපෙ සතිපි පුග්ගලපරම්පරාය ගච්ඡන්තී ආපත්තිකොටි ඡිජ්ජති.

400. ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස සුක්කවිස්සට්ඨි ච කායසංසග්ගො චාති අයං දුට්ඨුල්ලඅජ්ඣාචාරො නාමා’’ති ඉදං දුට්ඨුල්ලාරොචනසික්ඛාපදට්ඨකථායං ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස…පෙ… ආදිතො පඤ්ච සික්ඛාපදානි දුට්ඨුල්ලො නාම අජ්ඣාචාරො, සෙසානි අදුට්ඨුල්ලො. සුක්කවිස්සට්ඨිකායසංසග්ගදුට්ඨුල්ලඅත්තකාමා පනස්ස අජ්ඣාචාරො නාමා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 82) ඉමිනා වචනෙන විරුජ්ඣතීති වීමංසිතබ්බං. පුග්ගලපෙමෙන ඡාදයතො චෙත්ථ ‘‘අඤ්ඤෙ ගරහිස්සන්තී’’ති භයවසෙන ඡාදනක්ඛණෙ ¶ පටිඝොව උප්පජ්ජතීති ‘‘දුක්ඛවෙදන’’න්ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. උපසම්පන්නස්ස දුට්ඨුල්ලාපත්තිජානනං, පටිච්ඡාදෙතුකාමතාය ධුරනික්ඛෙපොති ද්වෙ අඞ්ගානි.

දුට්ඨුල්ලසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

402. පඤ්චමෙ රූපසිප්පන්ති හෙරඤ්ඤිකසිප්පං. ගබ්භෙ සයිතකාලෙන සද්ධිං වීසතිමං වස්සං පරිපුණ්ණමස්සාති ගබ්භවීසො.

404. නික්ඛමනීයපුණ්ණමාසීති ¶ සාවණමාසස්ස පුණ්ණමියා ආසාළ්හීපුණ්ණමියා අනන්තරපුණ්ණමී. පාටිපදදිවසෙති පච්ඡිමිකාය වස්සූපනායිකාය. ද්වාදස මාසෙ මාතු කුච්ඡිස්මිං වසිත්වා මහාපවාරණාය ජාතං උපසම්පාදෙන්තීති අත්ථො. ‘‘තිංස රත්තින්දිවො මාසො, ද්වාදසමාසිකො සංවච්ඡරො’’ති (අ. නි. 3.71; 8.43; විභ. 1023) වචනතො ‘‘චත්තාරො මාසා පරිහායන්තී’’ති වුත්තං. වස්සං උක්කඩ්ඪන්තීති වස්සං උද්ධං කඩ්ඪන්ති, ‘‘එකමාසං අධිකමාසො’’ති ඡඩ්ඩෙත්වා වස්සං උපගච්ඡන්තීති අත්ථො. තස්මා තතියො තතියො සංවච්ඡරො තෙරසමාසිකො හොති. තෙ ද්වෙ මාසෙ ගහෙත්වාති නික්ඛමනීයපුණ්ණමාසතො යාව ජාතදිවසභූතා මහාපවාරණා. තාව යෙ ද්වෙ මාසා අනාගතා, තෙසං අත්ථාය අධිකමාසතො ලද්ධෙ ද්වෙ මාසෙ ගහෙත්වා. තෙනාහ ‘‘යො පවාරෙත්වා වීසතිවස්සො භවිස්සතී’’තිආදි. ‘‘නික්කඞ්ඛා හුත්වා’’ති ඉදං අට්ඨාරසන්නං වස්සානං එකඅධිකමාසෙ ගහෙත්වා තතො වීසතියා වස්සෙසුපි චාතුද්දසීඅත්ථාය චතුන්නං මාසානං පරිහාපනෙන සබ්බදා පරිපුණ්ණවීසතිවස්සතං සන්ධාය වුත්තං. පවාරෙත්වා වීසතිවස්සො භවිස්සතීති මහාපවාරණාදිවසෙ අතික්කන්තෙ ගබ්භවස්සෙන සහ වීසතිවස්සො භවිස්සතීති අත්ථො. තස්මාති යස්මා ගබ්භමාසාපි ගණනූපගා හොන්ති, තස්මා. එකවීසතිවස්සොති ජාතියා වීසතිවස්සං සන්ධාය වුත්තං.

406. අඤ්ඤං උපසම්පාදෙතීති උපජ්ඣායො, ආචරියො වා හුත්වා උපසම්පාදෙති. සොපීති උපසම්පාදෙන්තොපි අනුපසම්පන්නො. ඌනවීසතිවස්සතා, තං ඤත්වා උපජ්ඣායෙන හුත්වා උපසම්පාදනන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

ඌනවීසතිවස්සසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

409. ඡට්ඨෙ ¶ ථෙය්යසත්ථභාවො, ඤත්වා සංවිධානං, අවිසඞ්කෙතෙන ගමනන්ති තීණි අඞ්ගානි.

ථෙය්යසත්ථසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

417. අට්ඨමෙ ¶ අන්තරායන්ති අන්තරා වෙමජ්ඣෙ එති ආගච්ඡතීති අන්තරායො, දිට්ඨධම්මිකාදිඅනත්ථො. ආනන්තරියධම්මාති අනන්තරෙ භවෙ ඵලනිබ්බත්තනෙ නියුත්තා චෙතනාදිධම්මාති අත්ථො. ‘‘න සග්ගස්සා’’ති ඉදං භික්ඛුනිදූසනකම්මස්ස ආනන්තරියත්තාභාවතො වුත්තං. අරියසාවිකාසු, පන කල්යාණපුථුජ්ජනභූතාය ච බලක්කාරෙන දූසෙන්තස්ස ආනන්තරියසඅසමෙව. මොක්ඛන්තරායිකතා පන ලොලායපි පකතත්තභික්ඛුනියා දූසකස්ස තස්මිං අත්තභාවෙ මග්ගුප්පත්තියා අභාවතො වුත්තා.

තස්මිං අත්තභාවෙ අනිවත්තනකා අහෙතුකඅකිරියනත්ථිකදිට්ඨියොව නියතමිච්ඡාදිට්ඨිධම්මා. පණ්ඩකාදීනං ගහණං නිදස්සනමත්තං. සබ්බාපි දුහෙතුකාහෙතුකපටිසන්ධියො විපාකන්තරායිකාව දුහෙතුකානම්පි මග්ගානුප්පත්තිතො.

අයන්ති අරිට්ඨො. රසෙන රසන්ති අනවජ්ජෙන පච්චයපරිභුඤ්ජනරසෙන පඤ්චකාමගුණපඅභොගරසං සමානෙත්වා. උපනෙන්තො වියාති ඝටෙන්තො විය, සො එව වා පාඨො.

අට්ඨිකඞ්කලූපමාති එත්ථ අට්ඨි එව නිම්මංසතාය කඞ්කලන්ති ච වුච්චති. පලිභඤ්ජනට්ඨෙනාති අවස්සං පතනට්ඨෙන. අධිකුට්ටනට්ඨෙනාති අති විය කුට්ටනට්ඨෙන. පාළියං ‘‘තථාහං භගවතා…පෙ… නාලං අන්තරායායා’’ති ඉදං වත්ථුඅනුරූපතො වුත්තං. එවං පන අග්ගහෙත්වා අඤ්ඤෙනපි ආකාරෙන යං කිඤ්චි භගවතා වුත්තං විපරීතතො ගහෙත්වා පරෙහි වුත්තෙපි අමුඤ්චිත්වා වොහරන්තස්සාපි වුත්තනයානුසාරෙන තදනුගුණං සමනුභාසනකම්මවාචං යොජෙත්වා ආපත්තියා ආරොපෙතුං, ආපත්තියා අදස්සනාදීසු තීසු යං කිඤ්චි අභිරුචිතං නිමිත්තං කත්වා උක්ඛෙපනීයකම්මං ¶ කාතුඤ්ච ලබ්භති. සමනුභාසනං අකත්වාපි ‘‘මායස්මා එවං අවචා’’ති භික්ඛූහි වුත්තමත්තෙ ලද්ධියා අප්පටිනිස්සජ්ජනපච්චයාය දුක්කටාපත්තියාපි උක්ඛෙපනීයකම්මං කාතුම්පි වට්ටතෙවාති දට්ඨබ්බං. ධම්මකම්මතා, සමනුභාසනාය අප්පටිනිස්සජ්ජනන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

අරිට්ඨසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. උක්ඛිත්තසම්භොගසික්ඛාපදවණ්ණනා

424. නවමෙ ¶ ‘‘උක්ඛිත්තො අනොසාරිතො’’ති වුත්තත්තා අරිට්ඨස්ස උක්ඛෙපනීයකම්මං කතන්ති දට්ඨබ්බං.

425. පාළියං ‘‘එකච්ඡන්නෙ’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා නානූපචාරෙපි එකච්ඡන්නෙ නිපජ්ජනෙ පණ්ණත්තිං අජානන්තස්ස අරහතොපි උක්ඛිත්තානුවත්තකානම්පි පාචිත්තියමෙව. අකතානුධම්මතා, ඤත්වා සම්භොගාදිකරණන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

උක්ඛිත්තසම්භොගසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

428. දසමෙ පිරෙති සම්බොධනත්ථෙ නිපාතපදං. සෙසං අනන්තරසික්ඛාපදද්වයෙ වුත්තනයමෙව.

කණ්ටකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතො සප්පාණකවග්ගො සත්තමො.

434. අට්ඨමවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ උපසම්පන්නස්ස පඤ්ඤත්තෙන වචනං, අසික්ඛිතුකාමස්ස ලෙසෙන එවං වචනන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

සහධම්මිකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

438. දුතියෙ අලජ්ජිතාති අලජ්ජිතාය. එවං සෙසෙසුපි. සඤ්චිච්ච ආපත්තිං ආපජ්ජතීතිආදි භික්ඛුභික්ඛුනීනඤ්ඤෙව වුත්තං අලජ්ජිලක්ඛණං, සාමණෙරාදීනං, පන ගහට්ඨානඤ්ච සාධාරණවසෙන යථාසකං සික්ඛාපදවීතික්කමනපටිගූහනාදිතො වෙදිතබ්බං. ලජ්ජිලක්ඛණෙපි එසෙව නයො. කිඤ්චාපි ¶ කුක්කුච්චෙ උප්පන්නෙපි මද්දිත්වා කරොන්තො, කප්පියෙ අකප්පියසඤ්ඤිතාය කරොන්තොපි තඞ්ඛණිකාය අලජ්ජිතාය එවං කරොන්ති. තථාපි කුක්කුච්චාදිභෙදෙ විසුං ගහිතාති දට්ඨබ්බං.

වජ්ජිපුත්තකා දසවත්ථුදීපකා. පරූපහාරඅඤ්ඤාණකඞ්ඛාපරවිතාරණාදිවාදාති එත්ථ අරහත්තං පටිජානන්තානං කුහකානං සුක්කවිස්සට්ඨිං දිස්වා ‘‘මාරකායිකා දෙවතා අසුචිං උපසංහරන්තී’’තිගාහිනො පරූපහාරවාදා නාම. අරහතො සබ්බෙසං ඉත්ථිපුරිසාදීනං නාමාදිඅජානනෙ අඤ්ඤාණං, තත්ථ සන්නිට්ඨානභාවෙන කඞ්ඛා, පරතො සුත්වා නාමාදිජානනෙන පරවිතාරණො අත්ථීතිවාදිනො අඤ්ඤාණවාදා, කඞ්ඛාවාදා, පරවිතාරණවාදා ච තෙසං, මහාසඞ්ඝිකාදීනඤ්ච විභාගො කථාවත්ථුප්පකරණෙ වුත්තො.

චත්තාරො මග්ගා ච ඵලානි චාති එත්ථ ච-කාරෙන අභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාපි සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං. කෙචීති පරියත්තිධරා ධම්මකථිකා. පුන කෙචීති පටිපත්තිධරා පංසුකූලිකත්ථෙරා. ඉතරෙ පනාතිආදීසු අයං අධිප්පායො – ධම්මකථිකත්ථෙරා පන පංසුකූලිකත්ථෙරෙහි ආභතං සුත්තං සුත්වා –

‘‘යාව ¶ තිට්ඨන්ති සුත්තන්තා, විනයො යාව දිප්පති;

තාව දක්ඛන්ති ආලොකං, සූරියෙ අබ්භුට්ඨිතෙ යථා.

‘‘සුත්තන්තෙසු අසන්තෙසු, පමුට්ඨෙ විනයම්හි ච;

තමො භවිස්සති ලොකෙ, සූරියෙ අත්ථඞ්ගතෙ යථා.

‘‘සුත්තන්තෙ රක්ඛිතෙ සන්තෙ, පටිපත්ති හොති රක්ඛිතා;

පටිපත්තියං ඨිතො ධීරො, යොගක්ඛෙමා න ධංසතී’’ති. (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.130) –

ඉදං සුත්තං ආහරිත්වා අත්තනොව වාදං පතිට්ඨපෙන්තා පාරාජිකානාපජ්ජනවසෙන ඨිතා පටිපත්තිසඞ්ගහිතා පරියත්තියෙව මූලන්ති ආහංසූති. තෙනාහ ‘‘සචෙ පඤ්ච භික්ඛූ චත්තාරි පාරාජිකානි රක්ඛණකා…පෙ… සාසනං වුඩ්ඪිං විරුළ්හිං ගමයිස්සන්තී’’ති. එතෙන ච පරික්ඛීණෙ කාලෙ ලජ්ජිගණං අලභන්තෙන විනයධරෙන අලජ්ජිනොපි පකතත්තෙ සඞ්ගහෙත්වා තෙහි සහ ධම්මාමිසසම්භොගං සංවාසං කරොන්තෙන බහූ කුලපුත්තෙ උපසම්පාදෙත්වා සාසනං ¶ පග්ගහෙතුං වට්ටතීති ඉදං සිජ්ඣතීති දට්ඨබ්බං. ගරහිතුකාමතා, උපසම්පන්නස්ස සන්තිකෙ සික්ඛාපදවිවණ්ණනන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

විලෙඛනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

444. තතියෙ පාළියං කො පන වාදො භිය්යොති තෙහි අඤ්ඤෙහි භික්ඛූහි දිට්ඨද්වත්තිවාරතො භිය්යො පන විත්ථාරෙන උද්දිසියමානෙ පාතිමොක්ඛෙ නිසින්නපුබ්බතා අත්ථි චෙ, තත්ථ කිමෙව වත්තබ්බං, ආපත්තිමොක්ඛො නත්ථි එවාති අධිප්පායො. තඤ්ච යථාධම්මො කාරෙතබ්බොති තන්ති කාරණත්ථෙ උපයොගවචනං, තායාති අත්ථො. යථා ධම්මො ච විනයො ච ඨිතො, තථා තාය ආපත්තියා කාරෙතබ්බොති වුත්තං හොති. මොහාරොපනං, තික්ඛත්තුං සුතභාවො, මොහෙතුකාමස්ස මොහනන්ති තීණි අඞ්ගානි.

මොහනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

451. චතුත්ථෙ ¶ පාළියං කායපටිබද්ධෙන වාති එත්ථ පාසාණාදිනිස්සග්ගියපහාරොපි සඞ්ගහිතො.

452. රත්තචිත්තොති කායසංසග්ගරාගෙන වුත්තං. මෙථුනරාගෙන පන පහාරතො පුරිසාදීසු දුක්කටමෙව. මොක්ඛාධිප්පායෙන දණ්ඩකොටියා සප්පාදිං ඝට්ටෙත්වා මණ්ඩූකාදිං මොචෙන්තස්සපි අනාපත්ති එව. කුපිතතා, උපසම්පන්නස්ස න මොක්ඛාධිප්පායෙන පහාරොති ද්වෙ අඞ්ගානි.

පහාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

457. පඤ්චමෙ ¶ න පහරිතුකාමතාය දින්නත්තා දුක්කටන්ති එත්ථ කිමිදං දුක්කටං, පහාරපච්චයා, උදාහු උග්ගිරණපච්චයාති? උග්ගිරණපච්චයාව, න පහාරපච්චයා. න හි පහරිතුකාමතාය අසති තප්පච්චයා කාචි ආපත්ති යුත්තා, උග්ගිරණස්ස පන අත්තනො සභාවෙන අසණ්ඨිතත්තා තප්පච්චයා පාචිත්තියං න ජාතං, අසුද්ධචිත්තෙන කතපයොගත්තා ච එත්ථ අනාපත්ති න යුත්තාති දුක්කටං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

458. පුබ්බෙති අනන්තරසික්ඛාපදෙ. සෙසං අනන්තරසදිසමෙව.

තලසත්තිකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

459. ඡට්ඨෙ ‘‘අත්තපරිත්තාණං කරොන්තා’’ති ඉදං න ච වෙරමූලිකා අනුද්ධංසනාති දස්සනත්ථං වුත්තං. අනුද්ධංසනක්ඛණෙ පන කොපචිත්තමෙව උප්පජ්ජති. තෙනෙව ‘‘දුක්ඛවෙදන’’න්ති වුත්තං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

අමූලකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. කුක්කුච්චුප්පාදනසික්ඛාපදවණ්ණනා

464. සත්තමෙ ¶ උපසම්පන්නස්ස අඵාසුකාමතා, කුක්කුච්චුප්පාදනන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

කුක්කුච්චුප්පාදනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

471. අට්ඨමෙ සුය්යතීති සුති, වචනං. තස්සා සමීපං උපස්සුති. සුය්යති එත්ථාති සුතීති එවඤ්හි අත්ථෙ ගය්හමානෙ සවනට්ඨානසමීපෙ අඤ්ඤස්මිං අස්සවනට්ඨානෙ තිට්ඨතීති ආපජ්ජති. අට්ඨකථායඤ්ච උපස්සුති-සද්දස්සෙව අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යත්ථ ඨත්වා’’තිආදි වුත්තං, න සුති-සද්දමත්තස්ස.

473. එකපරිච්ඡෙදානීති ¶ කදාචි අකිරියතො, කදාචි කිරියතො සමුට්ඨානසාමඤ්ඤෙන වුත්තං. උපසම්පන්නෙන චොදනාධිප්පායො, සවනන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

උපස්සුතිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

474. නවමෙ ධම්මකම්මතා, ජානනං, ඡන්දං දත්වා ඛිය්යනන්ති තීණි අඞ්ගානි.

ඛිය්යනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

481. දසමෙ විනිච්ඡයකථාය ධම්මිකතා, තං ඤත්වා කම්මතො පට්ඨාය එකසීමට්ඨස්ස සමානසංවාසිකස්ස හත්ථපාසවිජහනන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

පක්කමනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

484. එකාදසමෙ ¶ උපසම්පන්නස්ස ධම්මෙන ලද්ධසම්මුතිතා, සඞ්ඝෙන සද්ධිං චීවරං දත්වා ඛිය්යිතුකාමතාය ඛිය්යනන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

දුබ්බලසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිට්ඨිතො සහධම්මිකවග්ගො අට්ඨමො.

499. නවමවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ පාළියං සංසුද්ධගහණිකොති එත්ථ ගහණීති ගබ්භාසයසඤ්ඤිතො මාතු කුච්ඡිප්පදෙසො, පුරිසන්තරසුක්කාසම්ඵුට්ඨතාය සංසුද්ධගහණිකො. අභිසිත්තඛත්තියතා, උභින්නම්පි සයනිඝරතො අනික්ඛන්තතා, අප්පටිසංවිදිතස්ස ඉන්දඛීලාතික්කමොති තීණි අඞ්ගානි.

අන්තෙපුරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

506. දුතියෙ ආවසථස්සාති එත්ථ අන්තොආරාමෙ වා හොතු අඤ්ඤත්ථ වා, යත්ථ කත්ථචි අත්තනො වසනට්ඨානං ආවසථො නාම. ඡන්දෙනපි භයෙනපීති වඩ්ඪකිආදීසු ඡන්දෙන, රාජවල්ලභෙසු භයෙන. ආකිණ්ණමනුස්සෙපි ජාතෙ…පෙ… ආසඞ්කන්තීති තස්මිං නිම්මනුස්සට්ඨානෙ පච්ඡා ආකිණ්ණමනුස්සෙ ජාතෙපි විසරිත්වා ගමනකාලෙ අඤ්ඤස්ස අදිට්ඨත්තා තමෙව භික්ඛුං ආසඞ්කන්ති. පතිරූපං නාම කප්පියභණ්ඩෙ සයං පංසුකූලං ගහෙත්වා අකප්පියභණ්ඩෙ පතිරූපානං උපාසකාදීනං ¶ දස්සෙත්වා චෙතියාදිපුඤ්ඤෙ නියොජනං වා දාපෙත්වා නිරපෙක්ඛගමනං වා. සමාදපෙත්වාති යාචිත්වා. පරසන්තකතා, විස්සාසග්ගාහපංසුකූලසඤ්ඤානං අභාවො, අනනුඤ්ඤාතකාරණා උග්ගහණාදි චාති තීණි අඞ්ගානි.

3. විකාලගාමප්පවිසනසික්ඛාපදවණ්ණනා

508. තතියෙ පාළියං භයකථන්ති රාජචොරාදිභයං වා රොගාමනුස්සදුබ්භික්ඛකන්තාරාදිභයං වා ආරබ්භ පවත්තං. විසිඛාකථන්ති සුනිවිට්ඨාදිවීථිකථං. කුම්භට්ඨානකථන්ති උදකතිත්ථකථං, කුම්භදාසීකථං වා. පුබ්බපෙතකථන්ති අතීතඤාතිකථං. නානත්තකථන්ති වුත්තාහි, වක්ඛමානාහි ච විමුත්තං නානාසභාවං ¶ නිරත්ථකකථං. ලොකක්ඛායිකන්ති ‘‘අයං ලොකො කෙන නිම්මිතො’’තිආදිනා ලොකසභාවක්ඛානවසෙන පවත්තනකථා. එවං සමුද්දක්ඛායිකා වෙදිතබ්බා. ඉති භවො ඉති අභවොති යං වා තං වා නිරත්ථකකාරණං වත්වා පවත්තිතකථා ඉතිභවාභවකථා. එත්ථ ච භවො සස්සතං, වුඩ්ඪි, කාමසුඛඤ්චාති තිවිධො, අභවො තබ්බිපරීතවසෙන. ඉති ඉමාය ඡබ්බිධාය ඉතිභවාභවකථාය සද්ධිං ද්වත්තිංසතිරච්ඡානකථා නාම හොන්ති. අථ වා පාළියං සරූපතො අනාගතාපි අරඤ්ඤපබ්බතනදීදීපකථා ඉති-සද්දෙන සඞ්ගහෙත්වා ද්වත්තිංසතිරච්ඡානකථාති වුච්චන්ති. ඉති වාති එත්ථ ඉති-සද්දො පකාරත්ථෙ. වා-සද්දො විකප්පත්ථෙ. තස්මා එවං පකාරං ඉතො අඤ්ඤං වා තාදිසං නිරත්ථකකථං කථෙතීති අත්ථො ගහෙතබ්බො.

512. උස්සාහං පටිප්පස්සම්භෙත්වා විහාරං ගච්ඡන්තාති එත්ථ ගාමූපචාරතො බහි නික්ඛන්තෙ අන්තරාරාමාදීනමුපචාරං පවිට්ඨෙ සන්ධාය වුත්තං. ගාමූපචාරබ්භන්තරෙ පන පටිපස්සද්ධුස්සාහානම්පි පුන තමෙව වා අඤ්ඤං වා ගාමං පවිසිතුකාමතාය සති ආපුච්ඡනකිච්චං නත්ථි. ‘‘කුලඝරෙ වා…පෙ… ගන්තබ්බ’’න්ති ඉදං පන පුරෙභත්තං පවිට්ඨානං විකාලෙ සඤ්ජාතෙ විකාලෙ ගාමප්පවෙසස්ස ආපුච්ඡිතබ්බතාය වුත්තං. අදින්නාදානෙ වුත්තනයෙනාති දුතියලෙඩ්ඩුපාතං සන්ධාය වුත්තං.

515. අන්තරාරාමන්තිආදීසූති එත්ථ උස්සවදිවසාදීසු මනුස්සෙහි ගාමෙ පදක්ඛිණං කාරෙන්තං ජිනබිම්බාදිං පූජෙතුකාමෙහි වා රොගවූපසමාදියත්ථං මනුස්සෙහි යාචිතෙහි වා භික්ඛූහි සුප්පටිච්ඡන්නාදිවිධිං අකත්වාපි වීථිමජ්ඣෙනෙව ගාමං පදක්ඛිණං කාතුං වට්ටතීති වදන්ති, තං න ¶ ගහෙතබ්බං අනාපත්තිවාරෙ අවුත්තත්තා, ‘‘මග්ගා අනොක්කමිත්වා…පෙ… පාචිත්තිය’’න්ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. විකාලගාමප්පවෙසනසික්ඛාපදවණ්ණනා) පටික්ඛිත්තත්තා ච. වෙසාලිං අනුපරියායිත්වා පරිත්තං කරොන්තෙනාපි ආනන්දත්ථෙරෙන සුප්පටිච්ඡන්නතාදිං අකොපෙන්තෙනෙව, අපඤ්ඤත්තෙ වා සික්ඛාපදෙ කතන්ති දට්ඨබ්බං. කෙචි පන ‘‘අන්තරාරාමාදිගාමන්තරෙ ඨිතෙහි ගරුට්ඨානීයානං පච්චුග්ගමනානුග්ගමනාදිවසෙන ගාමවීථිං ඔතරිතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තම්පි අන්තරඝරං පවිසන්තං පති කාතුං න වට්ටති එව. අන්තරාරාමාදිකප්පියභූමිං පන උද්දිස්ස ගච්ඡන්තං පති කාතුං වට්ටතීති ඛායති, වීමංසිතබ්බං. සන්තං භික්ඛුං අනාපුච්ඡනා ¶ , අනනුඤ්ඤාතකාරණා විකාලෙ ගාමප්පවෙසොති ද්වෙ අඞ්ගානි.

විකාලගාමප්පවිසනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

520. චතුත්ථෙ පාළියං වාසිජටෙති වාසිදණ්ඩකෙ. අට්ඨිමයාදිසූචිඝරතා, කරණකාරාපනාදිවසෙන අත්තනො පටිලාභොති ද්වෙ අඞ්ගානි.

සූචිඝරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

521. පඤ්චමෙ පාළියං ආසයතො, භික්ඛවෙ, මොඝපුරිසො වෙදිතබ්බොති හීනජ්ඣාසයවසෙන අයං තුච්ඡපුරිසොති ඤාතබ්බො, හීනාය පච්චයෙ ලොලතාය පුග්ගලස්ස තුච්ඡතා ඤාතබ්බාති අධිප්පායො. ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ, ඉතො පරෙසු ච පඤ්චසු අත්තනා කාරාපිතස්ස පටිලාභෙ එව පාචිත්තියං. පරිභොගෙ පනස්ස, අඤ්ඤෙසඤ්ච දුක්කටමෙව. පමාණාතික්කන්තමඤ්චපීඨතා, අත්තනො කරණකාරාපනවසෙන පටිලාභොති ද්වෙ අඞ්ගානි.

මඤ්චපීඨසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

526. ඡට්ඨෙ ¶ පොටකිතූලන්ති තිණගච්ඡජාතිකානං තූලං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

තූලොනද්ධසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

531-536. සත්තමෙ ¶ නිසීදනස්ස පමාණාතික්කන්තතා, අත්තනො කරණාදිනා පටිලාභොති ද්වෙ අඞ්ගානි.

නිසීදනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

537-547. ඉමිනා නයෙන අට්ඨමනවමදසමෙසුපි අඞ්ගානි වෙදිතබ්බානි. සෙසං සබ්බත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

1. පඨමපාටිදෙසනීයසික්ඛාපදවණ්ණනා

553. පාටිදෙසනීයෙසු ¶ ¶ පඨමෙ පටිදෙසෙතබ්බාකාරදස්සනන්ති එවං ආපත්තිං නවකස්ස සන්තිකෙ දෙසෙතබ්බාකාරදස්සනං. ඉමිනා ලක්ඛණෙන සම්බහුලානං ආපත්තීනම්පි වුඩ්ඪස්ස සන්තිකෙ ච දෙසෙතබ්බාකාරො සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති. තත්රායං නයො – ‘‘ගාරය්හෙ, ආවුසො, ධම්මෙ ආපජ්ජිං අසප්පායෙ පාටිදෙසනීයෙ’’ති එවං සම්බහුලාසු. වුඩ්ඪස්ස පන සන්තිකෙ ‘‘ගාරය්හං, භන්තෙ, ධම්මං…පෙ… ගාරය්හෙ, භන්තෙ, ධම්මෙ’’ති යොජනා වෙදිතබ්බා. තත්ථ අසප්පායන්ති සග්ගමොක්ඛන්තරායකරන්ති අත්ථො. අඤ්ඤාතිකාය භික්ඛුනියා අන්තරඝරෙ ඨිතාය හත්ථතො සහත්ථා යාවකාලිකග්ගහණං, අජ්ඣොහරණන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

පඨමපාටිදෙසනීයසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

558. දුතියෙ පරිපුණ්ණූපසම්පන්නාය අනනුඤ්ඤාතාකාරෙන වොසාසනා, අනිවාරෙත්වා භොජනජ්ඣොහාරොති ද්වෙ අඞ්ගානි.

563. තතියෙ සෙක්ඛසම්මතතා, ඝරූපචාරෙ අනිමන්තිතතා, ගිලානස්ස අනිච්චභත්තාදිං ගහෙත්වා භුඤ්ජනන්ති තීණි අඞ්ගානි.

570. චතුත්ථෙ සාසඞ්කාරඤ්ඤසෙනාසනතා, අනනුඤ්ඤාතං යාවකාලිකං අප්පටිසංවිදිතං අජ්ඣාරාමෙ පටිග්ගහෙත්වා අගිලානස්ස අජ්ඣොහරණන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි. සෙසං උත්තානමෙව.

පාටිදෙසනීයවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

576. සෙඛියෙසු ¶ ¶ යස්මා වත්තක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 356 ආදයො) වුත්තවත්තානිපි සික්ඛිතබ්බත්තා සෙඛියානෙව, තස්මා පාරාජිකාදීසු වියෙත්ථ පාළියං පරිච්ඡෙදො න කතො. චාරිත්තනයදස්සනත්ථඤ්ච ‘‘යො පන භික්ඛු ඔලම්බෙන්තො නිවාසෙය්ය, දුක්කට’’න්ති අවත්වා ‘‘සික්ඛා කරණීයා’’ති සබ්බත්ථ පාළි ආරොපිතා. පදභාජනෙ පන ‘‘ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වුත්තත්තා සබ්බත්ථ අනාදරියකරණෙ දුක්කටං වෙදිතබ්බං.

අට්ඨඞ්ගුලමත්තන්ති මත්ත-සද්දෙන තතො කිඤ්චි අධිකං, ඌනම්පි සඞ්ගණ්හාති. තෙනෙව නිසින්නස්ස චතුරඞ්ගුලමත්තම්පි වුත්තං. න හි නිසින්නස්ස චතුරඞ්ගුලප්පමාණං, ඨිතස්ස අට්ඨඞ්ගුලමෙවාති සක්කා නියමෙතුං ඌනාධිකත්තසම්භවතො. තස්මා යථා සාරුප්පං හොති එවං අට්ඨඞ්ගුලානුසාරෙන නිවාසනඤ්ඤෙව අධිප්පෙතන්ති ගහෙතබ්බං. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘යො පන භික්ඛු සුක්ඛජඞ්ඝො වා’’තිආදි. කුරුන්දියං ‘‘අජානන්තස්ස අනාපත්තී’’ති ආදරං කත්වා උග්ගණ්හන්තස්සාපි අජානනං සන්ධාය වුත්තං. තෙනාපි නිරන්තරං නිවාසනපාරුපනවත්තං සික්ඛිතබ්බං, අසික්ඛිතො අනාදරියමෙව. පරිමණ්ඩලග්ගහණෙන උක්ඛිපිත්වා නිවාසනම්පි පටික්ඛිත්තන්ති ආහ ‘‘උක්ඛිපිත්වා වා ඔතාරෙත්වා වා’’ති.

සචිත්තකන්ති වත්ථුවිජානනචිත්තෙන සචිත්තකං. සාරත්ථදීපනියං පන උපතිස්සත්ථෙරවාදනයෙන ලොකවජ්ජත්තං ගහෙත්වා ‘‘වත්ථුවිජානනචිත්තෙන, පණ්ණත්තිවිජානනචිත්තෙන ච සචිත්තක’’න්ති (සාරත්ථ. ටී. සෙඛියකණ්ඩ 3.576) වුත්තං. තත්ථ ච වත්ථුවිජානනං විසුං න වත්තබ්බං. පණ්ණත්තිවිජානනෙන තස්සාපි අන්තොගධභාවතො ඉදං වත්ථුං එවං වීතික්කමන්තස්ස ආපත්තීති විජානන්තො හි පණ්ණත්තිං විජානාතීති වුච්චති. උපතිස්සත්ථෙරවාදෙ චෙත්ථ පණ්ණත්තිං අජානිත්වා අපරිමණ්ඩලනිවාසනාදිවත්ථුමෙව ¶ ජානන්තස්ස පණ්ණත්තිවීතික්කමානාදරියාභාවා සබ්බසෙඛියෙසු අනාපත්ති එව අභිමතා, තඤ්ච න යුත්තං කොසම්බක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 451 ආදයො) වච්චකුටියං උදකාවසෙසං ඨපෙන්තස්ස පණ්ණත්තිවිජානනාභාවෙපි ආපත්තියා වුත්තත්තා. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛු ආපත්තිං ආපන්නො හොති ¶ …පෙ… සො අපරෙන සමයෙන තස්සා ආපත්තියා අනාපත්තිදිට්ඨි හොතී’’තිආදි (මහාව. 451). අට්ඨකථායඤ්චස්ස ‘‘ත්වං එත්ථ ආපත්තිභාවං න ජානාසීති, ආම න ජානාමීති. හොතු ආවුසො, එත්ථ ආපත්තීති, සචෙ හොති, දෙසෙස්සාමීති. සචෙ පන තෙ, ආවුසො, අසඤ්චිච්ච අසතියා කතං, නත්ථි ආපත්තීති. සො තස්සා ආපත්තියා අනාපත්තිදිට්ඨි අහොසී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 451) වුත්තං, තථා ‘‘අධම්මවාදීති උක්ඛිත්තානුවත්තකෙසු අඤ්ඤතරො’’ති (මහාව. අට්ඨ. 457-458) ච වුත්තං. ඛන්ධකවත්තානඤ්හි සෙඛියත්තා තත්ථ වුත්තො නයො ඉමෙසං, ඉධ වුත්තො ච තෙසං සාධාරණොව හොතීති. තෙනෙව ‘‘අසඤ්චිච්ච අසතියා කතං, නත්ථි ආපත්තී’’ති එවං ඉධ වුත්තො ආපත්තිනයො තත්ථාපි දස්සිතො. තස්මා ඵුස්සදෙවත්ථෙරවාදෙ එව ඨත්වා වත්ථුවිජානනචිත්තෙනෙව සබ්බසෙඛියානි සචිත්තකානි, න පණ්ණත්තිවිජානනචිත්තෙන. භිය්යොකම්යතායසූපබ්යඤ්ජනපටිච්ඡාදනඋජ්ඣානසඤ්ඤීති ද්වෙ සික්ඛාපදානි ලොකවජ්ජානි අකුසලචිත්තානි, සෙසානි පණ්ණත්තිවජ්ජානි, තිචිත්තානි, තිවෙදනානි චාති ගහණමෙව යුත්තතරං දිස්සති. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘අසඤ්චිච්චාති පුරතො වා පච්ඡතො වා ඔලම්බෙත්වා නිවාසෙස්සාමීති එවං අසඤ්චිච්චා’’තිආදිනා වත්ථුඅජානනවසෙනෙව අනාපත්තිවණ්ණනා කතා, න පණ්ණත්තිවිජානනචිත්තවසෙන.

අපිච ‘‘යස්ස සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව හොති, තං ලොකවජ්ජ’’න්ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා) ඉමිනා ලක්ඛණවචනෙනාපි චෙතං සිජ්ඣති. වත්ථුවිජානනචිත්තවසෙනෙව හෙත්ථ ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ’’ති වුත්තං. ඉතරථා පණ්ණත්තිවිජානනචිත්තවසෙන සබ්බසික්ඛාපදානම්පි සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තස්ස අකුසලත්තනියමෙන ලොකවජ්ජත්තප්පසඞ්ගතො පණ්ණත්තිවජ්ජමෙව න සියා, ඉදඤ්ච වචනං නිරත්ථකං සියා ඉමිනා වචනෙන නිවත්තෙතබ්බස්ස සික්ඛාපදස්ස අභාවා. න ච සෙඛියෙසු වත්ථුවිජානනචිත්තෙන සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං පාණාතිපාතාදීසු විය අකුසලමෙවාති නියමො අත්ථි, යෙනෙත්ථ ලොකවජ්ජතා පසජ්ජෙය්ය, ‘‘අනාදරියං පටිච්චා’’ති චෙතං පාළිවචනං වත්ථුං ජානිත්වා තීහි චිත්තෙහි වීතික්කමමෙව අනාදරියං කත්වා වුත්තං, න පණ්ණත්තිං ජානිත්වා අකුසලචිත්තෙනෙව වීතික්කමන්ති ගහෙතබ්බං. අඤ්ඤථා ඛන්ධකපාළියා, අට්ඨකථායඤ්ච පුබ්බාපරඤ්ච විරුජ්ඣනතොති අම්හාකං ඛන්ති. යථා වා න විරුජ්ඣති, තථා එත්ථ අධිප්පායො ගවෙසිතබ්බො. අනාදරියං, අනාපත්තිකාරණාභාවො ¶ , අපරිමණ්ඩලනිවාසනන්ති ¶ ඉමානෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි. යථා චෙත්ථ, එවං සබ්බත්ථ. කෙවලං තත්ථ තත්ථ වුත්තපටිපක්ඛකරණවසෙන තතියඞ්ගයොජනමෙව විසෙසො.

577. දුතියාදීසු ගිහිපාරුතන්ති සෙතපටපාරුතාදි. විහාරෙපීති සඞ්ඝසන්නිපාතබුද්ධුපට්ඨානාදිකාලං සන්ධාය වුත්තං.

578. ගණ්ඨිකං පටිමුඤ්චිත්වාතිආදි පටිච්ඡාදනවිධිදස්සනං. ගීවං පටිච්ඡාදෙත්වාතිආදිනා වුත්තත්තා සඤ්චිච්ච ගීවං, මණිබන්ධනඤ්ච අප්පටිච්ඡාදෙන්තස්ස ආපත්ති. එත්ථාපි පරිමණ්ඩලසික්ඛාපදස්ස සාධාරණත්තා ජාණුමණ්ඩලතො හෙට්ඨා චතුරඞ්ගුලමත්තං ඔතාරෙත්වා අනොලම්බෙත්වා පරිමණ්ඩලමෙව පාරුපිතබ්බං.

579. විවරිත්වා නිසීදතොති විහාරෙ විය එකංසපාරුපනං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘වාසත්ථාය උපගතස්සා’’ති වුත්තත්තා වාසාධිප්පායං විනා ධම්මදෙසනපරිත්තභණනාදිඅත්ථාය සුචිරම්පි නිසීදන්තෙන සබ්බං අන්තරඝරවත්තං පූරෙන්තෙනෙව නිසීදිතබ්බං. නිසීදනපටිසංයුත්තෙසු එව ච සික්ඛාපදෙසු ‘‘වාසූපගතස්සා’’ති අනාපත්තියා වුත්තත්තා වාසත්ථාය අන්තරඝරං උපගච්ඡන්තෙනාපි සුප්පටිච්ඡන්නතාදිසබ්බං අකොපෙන්තෙනෙව ගන්තබ්බං. ‘‘වාසූපගතස්සා’’ති හි වුත්තං, න පන උපගච්ඡමානස්සාති. කෙචි පන ‘‘එකෙකස්මිං පඨමං ගන්ත්වා වාසපරිග්ගහෙ කතෙ තතො අඤ්ඤෙහි යථාසුඛං ගන්තුං වට්ටතී’’ති වදන්ති. අපරෙ පන ‘‘ගෙහස්සාමිකෙහි ‘යාව තුම්හෙ නිවසිස්සථ, තාව තුම්හාකං ඉමං ගෙහං දෙමී’ති දින්නෙ අඤ්ඤෙහි අවාසාධිප්පායෙහි අන්තරාරාමෙ විය යථාසුඛං ගන්තුං, නිසීදිතුඤ්ච වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං සබ්බං න ගහෙතබ්බං තථාවචනාභාවා, දානලක්ඛණාභාවා, තාවත්තකෙන විහාරසඞ්ඛ්යානුපගමනතො ච. ‘‘යාව නිසීදිස්සථ, තාව තුම්හාකං ඉමං ගෙහං දෙමී’’ති දෙන්තොපි හි තාවකාලිකමෙව දෙති වත්ථුපරිච්චාගලක්ඛණත්තා දානස්ස.

582. චතුහත්ථප්පමාණන්ති වඩ්ඪකීහත්ථං සන්ධාය වුත්තන්ති වදන්ති.

584. උක්ඛිත්තචීවරො ¶ හුත්වාති කටිතො උද්ධං කායබන්ධනාදිදස්සනවසෙනෙවුක්ඛිපනං සන්ධාය වුත්තං පිණ්ඩාය චරතො පත්තග්ගහණාදිමත්තස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා. තෙනෙව ‘‘නිසින්නකාලෙ පන ධමකරණ’’න්තිආදි වුත්තං. නිසින්නකාලෙ හි ඛන්ධෙ ලග්ගපත්තත්ථවිකාදිතො ධමකරණං නීහරන්තස්ස කටිතො උද්ධම්පි දිස්සති, තථා අදස්සෙත්වා නීහරිතබ්බන්ති අධිප්පායො. ආසනෙ නිසීදන්තස්සාපි ¶ ච පාරුපිතචීවරං කිඤ්චි උක්ඛිපිත්වා සඞ්ඝාටිං ජඞ්ඝපිණ්ඩෙහි අනුක්ඛිපිත්වාව නිසීදිතබ්බං. ඉමස්මිඤ්ඤෙව පන සික්ඛාපදෙ ‘‘වාසූපගතස්සා’’ති වුත්තත්තා නිසීදනපටිසංයුත්තෙසු ඡට්ඨඅට්ඨමෙසු අවුත්තත්තා වාසූපගතෙනාපි සුසංවුතෙන ඔක්ඛිත්තචක්ඛුනාව නිසීදිතබ්බං. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායම්පි තෙසං විසෙසං අවත්වා ඉධෙව ‘‘වාසූපගතස්ස පන අනාපත්තී’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. උක්ඛිත්තකසික්ඛාපදවණ්ණනා) වුත්තා.

පරිමණ්ඩලවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

586. දුතියවග්ගාදිඋජ්ජග්ඝිකඅප්පසද්දෙසු නිසීදනපටිසංයුත්තෙසුපි වාසූපගතස්ස අනාපත්ති න වුත්තා, කායප්පචාලකාදීසු එව පන වුත්තා. පාළිපොත්ථකෙසු පනෙතං කෙසුචි පෙය්යාලෙන බ්යාමොහිතත්තා න සුට්ඨු විඤ්ඤායති. යත්ථ ච අන්තරඝරෙ ධම්මං වා දෙසෙන්තස්ස, පාතිමොක්ඛං වා උද්දිසන්තස්ස මහාසද්දෙන යාවපරිසසාවනෙපි අනාපත්ති එවාති දට්ඨබ්බං තථා ආනන්දත්ථෙරමහින්දත්ථෙරාදීහි ආචරිතත්තා.

උජ්ජග්ඝිකවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

603. පත්තෙ ගහණසඤ්ඤා අස්ස අත්ථීති පත්තසඤ්ඤීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘පත්තෙ සඤ්ඤං කත්වා’’ති වුත්තං.

604. ඔලොණීති එකා බ්යඤ්ජනවිකති. කඤ්ජිකතක්කාදිරසොති කෙචි. මංසරසාදීනීති ආදි-සද්දෙන අවසෙසා සබ්බාපි බ්යඤ්ජනවිකති සඞ්ගහිතා.

605. සමභරිතන්ති ¶ රචිතං. හෙට්ඨා ඔරොහතීති සමන්තා ඔකාසසම්භවතො හත්ථෙන සමං කරියමානං හෙට්ඨා භස්සති. පත්තමත්ථකෙ ඨපිතානි පූවානි එව වටංසකාකාරෙන ඨපිතත්තා ‘‘පූවවටංසක’’න්ති වුත්තානි. කෙචි පන ‘‘පත්තං ගහෙත්වා ථූපීකතං පිණ්ඩපාතං රචිත්වා දිය්යමානමෙව ගණ්හතො ආපත්ති, හත්ථගතෙ එව පන පත්තෙ දිය්යමානෙ ථූපීකතම්පි ගහෙතුං වට්ටතී’’ති ¶ වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බමෙව ‘‘සමතිත්තික’’න්ති භාවනපුංසකවසෙන සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා.

608. චතුත්ථවග්ගාදීසු සපදානන්ති එත්ථ දානං වුච්චති අවඛණ්ඩනං, අපෙතං දානතො අපදානං, සහ අපදානෙන සපදානං, අවඛණ්ඩනවිරහිතං අනුපටිපාටියාති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘තත්ථ තත්ථ ඔධිං අකත්වා’’තිආදි.

611. විඤ්ඤත්තියන්ති සූපොදනවිඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදං සන්ධාය වදති. ‘‘වත්තබ්බං නත්ථී’’ති ඉමිනා පාළියාව සබ්බං විඤ්ඤායතීති දස්සෙති. තත්ථ පාළියං අසඤ්චිච්චාතිආදීසු වත්ථුමත්තං ඤත්වා භුඤ්ජනෙන ආපත්තිං ආපජ්ජන්තස්සෙව පුන පණ්ණත්තිං ඤත්වා මුඛගතං ඡඩ්ඩෙතුකාමස්ස යං අරුචියා පවිට්ඨං, තං අසඤ්චිච්ච පවිට්ඨං නාම, තත්ථ අනාපත්ති. තදෙව පුන අඤ්ඤවිහිතතාය වා අවිඤ්ඤත්තමිදන්තිසඤ්ඤාය වා භුඤ්ජනෙ ‘‘අසතියා’’ති වුච්චති.

613. ‘‘අඤ්ඤස්සත්ථායා’’ති ඉදමස්ස සික්ඛාපදස්ස අත්තනො අත්ථාය විඤ්ඤාපෙත්වා සයං භුඤ්ජනෙ එව පඤ්ඤත්තත්තා ඉමිනා සික්ඛාපදෙන අනාපත්තිං සන්ධාය වුත්තං. පඤ්චසහධම්මිකානං පන අත්ථාය අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතට්ඨානෙ විඤ්ඤාපෙන්තො විඤ්ඤත්තික්ඛණෙ අට්ඨකථාසු සුත්තානුලොමතො වුත්තඅකතවිඤ්ඤත්තිදුක්කටතො න මුච්චති. සඤ්චිච්ච භුඤ්ජනක්ඛණෙ සයඤ්ච අඤ්ඤෙ ච මිච්ඡාජීවතො න මුච්චන්තීති ගහෙතබ්බං.

615. ‘‘කුක්කුටණ්ඩං අතිඛුද්දක’’න්ති ඉදං අසාරුප්පවසෙන වුත්තං, අතිමහන්තෙ එව ආපත්තීති දට්ඨබ්බං. භුඤ්ජන්තෙන පන චොරාදිභයං පටිච්ච මහන්තම්පි අපරිමණ්ඩලම්පි ¶ කත්වා සීඝං භුඤ්ජනවසෙනෙත්ථ ආපදා. එවමඤ්ඤෙසුපි යථානුරූපං දට්ඨබ්බං.

617. අනාහටෙ ¶ කබළෙ මුඛද්වාරවිවරණෙ පන පයොජනාභාවා ‘‘ආපදාසූ’’ති න වුත්තං. එවමඤ්ඤෙසුපි ඊදිසෙසු.

618. සබ්බං හත්ථන්ති හත්ථෙකදෙසා අඞ්ගුලියො වුත්තා ‘‘හත්ථමුද්දා’’තිආදීසු විය, තස්මා එකඞ්ගුලිම්පි මුඛෙ පක්ඛිපිතුං න වට්ටති.

627. පාළියං සීතීකතොති සීතපීළිතො. සිලකබුද්ධොති පරිහාසවචනමෙතං. සිලකඤ්හි කිඤ්චි දිස්වා ‘‘බුද්ධො අය’’න්ති වොහරන්ති.

628. ‘‘අඞ්ගුලියො මුඛෙ පවෙසෙත්වා භුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති ඉමිනා සබ්බං හත්ථං අන්තොමුඛෙ පක්ඛිපනසික්ඛාපදස්සපි පවිට්ඨඞ්ගුලිනිල්ලෙහනෙන ඉමස්සපි සික්ඛාපදස්ස අනාපත්තිං දස්සෙති. එසෙව නයොති ඝනයාගුආදීසු පත්තං හත්ථෙන, ඔට්ඨඤ්ච ජිව්හාය නිල්ලෙහිතුං වට්ටතීති අතිදිසති. තස්මාති යස්මා ඝනයාගුආදිවිරහිතං නිල්ලෙහිතුං න වට්ටති.

634. විලීවච්ඡත්තන්ති වෙණුපෙසිකාහි කතං. මණ්ඩලබද්ධානීති දීඝසලාකාසු තිරියං වලයාකාරෙන සලාකං ඨපෙත්වා සුත්තෙහි බද්ධානි දීඝඤ්ච තිරියඤ්ච උජුකමෙව සලාකායො ඨපෙත්වා දළ්හබද්ධානි චෙව තිරියං ඨපෙත්වා දීඝදණ්ඩකෙහෙව සඞ්කොචාරහං කත්වා සුත්තෙහෙව තිරියං බද්ධානි. තත්ථජාතකදණ්ඩකෙන කතන්ති සහ දණ්ඩකෙන ඡින්නතාලපණ්ණාදීහි කතං. ඡත්තපාදුකායාති යස්මිං ඡත්තදණ්ඩකොටිං පවෙසෙත්වා ඡත්තං උජුකං ඨපෙත්වා හෙට්ඨා ඡායාය නිසීදන්ති, තිට්ඨන්ති වා, තාදිසෙ ඡත්තාධාරෙ.

637. චාපොති ¶ මජ්ඣෙ වඞ්කකාජදණ්ඩසදිසා ධනුවිකති. කොදණ්ඩොති විද්ධදණ්ඩා ධනුවිකති.

සුරුසුරුවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

647. සත්තමවග්ගෙ ¶ රුක්ඛතො පතිතොති එකං ඔලම්බනසාඛං ගහෙත්වා පතිතො. පාළියාති අත්තනො ආචාරප්පකාසකගන්ථස්ස. ධීරත්ථූති ධී අත්ථු, නින්දා හොතූති අත්ථො. විනිපාතනහෙතුනාති විනිපාතනස්ස හෙතුභාවෙන. ත්වන්ති උපයොගත්ථෙ පච්චත්තවචනං, තං ඉච්චෙව වා පාඨො. අස්මාති පාසාණො.

649. න කථෙතබ්බන්ති ථෙරෙන අත්තනො කඞ්ඛාට්ඨානස්ස පුච්ඡිතත්තා වුත්තං. දහරස්ස අත්ථකොසල්ලං ඤාතුං පුච්ඡිතෙන උච්චාසනෙ නිසින්නස්ස ආචරියස්ස අනුයොගදානනයෙන වත්තුං වට්ටති.

652. ඛෙළෙන චෙත්ථ සිඞ්ඝාණිකාපි සඞ්ගහිතාති එත්ථ උදකගණ්ඩුසකං කත්වා උච්ඡුකචවරාදිඤ්ච මුඛෙනෙව හරිතුං උදකෙසු ඡඩ්ඩෙතුං වට්ටතීති දට්ඨබ්බං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙව.

655. අධිකරණසමථෙසු ච ඉධ වත්තබ්බං නත්ථි.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං

භික්ඛුවිභඞ්ගවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

1. උබ්භජාණුමණ්ඩලිකසික්ඛාපදවණ්ණනා

656. භික්ඛුනීවිභඞ්ගෙ ¶ ¶ මිගාරමාතුයාති මිගාරමාතු, විසාඛායාති අත්ථො. පාළියං ‘‘එහි භික්ඛුනීති භික්ඛුනී, තීහි සරණගමනෙහි උපසම්පන්නාති භික්ඛුනී’’ති ඉදං භික්ඛුවිභඞ්ගපාළියා සමදස්සනත්ථං අට්ඨගරුධම්මප්පටිග්ගහණෙන ලද්ධූපසම්පදං මහාපජාපතිගොතමිඤ්චෙව තාය සහ නික්ඛන්තා භගවතො ආණාය භික්ඛූනඤ්ඤෙව සන්තිකෙ එකතොඋපසම්පන්නා පඤ්චසතසාකියානියො ච සන්ධාය වුත්තං. තා හි භගවතා ආනන්දත්ථෙරස්ස යාචනාය පබ්බජ්ජං අනුජානන්තෙන ‘‘එථ භික්ඛුනියො, මම සාසනෙ තුම්හෙපි පවිසථා’’ති වුත්තා විය ජාතා. සාකියානියො එව සරණසීලානි දත්වා කම්මවාචාය උපසම්පාදිතත්තා ‘‘තීහි සරණගමනෙහි උපසම්පන්නා’’ති වුත්තා. න හි එතාහි අඤ්ඤා එහිභික්ඛුනිභාවාදිනා උපසම්පන්නා නාම සන්ති. යං පන ථෙරීගාථාසු භද්දාය කුණ්ඩලකෙසියා –

‘‘නිහච්ච ¶ ජාණුං වන්දිත්වා, සම්මුඛා අඤ්ජලිං අකං;

‘එහි භද්දෙ’ති මං අවොච, සා මෙ ආසූපසම්පදා’’ති. (ථෙරීගා. 109) –

‘‘ආයාචිතො තදා ආහ, ‘එහි භද්දෙ’ති නායකො;

තදාහං උපසම්පන්නා, පරිත්තං තොයමද්දස’’න්ති. (අප. ථෙරී 2.3.44) –

වුත්තං. තම්පි ‘‘එහි ත්වං භික්ඛුනීනං සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං, උපසම්පදඤ්ච ගණ්හාහී’’ති භගවතො ආණා උපසම්පදාය කාරණත්තා උපසම්පදා අහොසීති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තං. තථා හි වුත්තං ථෙරීගාථාට්ඨකථායං ‘‘එහි භද්දෙ, භික්ඛුනුපස්සයං ¶ ගන්ත්වා භික්ඛුනීනං සන්තිකෙ පබ්බජ්ජ උපසම්පජ්ජස්සූති මං අවච ආණාපෙසි, සා සත්ථු ආණා මය්හං උපසම්පදාය කාරණත්තා උපසම්පදා ආසි අහොසී’’ති (ථෙරීගා. අට්ඨ. 111).

657. සාධාරණපාරාජිකෙහීති මෙථුනාදීහි චතූහි. තානි, පන අඤ්ඤානි ච සාධාරණසික්ඛාපදානි යස්මා භික්ඛුවිභඞ්ගෙ වුත්තනිදානවත්ථාදීසු එව සාධාරණවසෙන පඤ්ඤත්තානි, පච්ඡා පන තානි භික්ඛුනීනං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අනුජානන්තෙන භගවතා තාසං සික්ඛාපච්චක්ඛානාභාවෙන ‘‘යා පන භික්ඛුනී ඡන්දසො මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්යා’’තිආදිනා තදනුරූපවසෙන පරිවත්තෙත්වා අසාධාරණසික්ඛාපදෙහි සද්ධිං සංසන්දෙත්වා භික්ඛුනිපාතිමොක්ඛුද්දෙසවසෙන එකතො සඞ්ගහිතානි. යස්මා ච නෙසං භික්ඛුවිභඞ්ගෙ (පාරා. 44 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව සබ්බොපි විනිච්ඡයො සක්කා ඤාතුං, තස්මා තානි වජ්ජෙත්වා අසාධාරණානං එව ඉධ විභඞ්ගො වුත්තොති වෙදිතබ්බං.

659. භික්ඛූනං ‘‘කායසංසග්ගං සාදියෙය්යා’’ති අවත්වා ‘‘සමාපජ්ජෙය්යා’’ති වුත්තත්තා ‘‘භික්ඛු ආපත්තියා න කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තං. තබ්බහුලනයෙනාති කිරියාසමුට්ඨානස්සෙව බහුලභාවතො, එතෙන අකිරියාසමුට්ඨානාපි අයං ආපත්ති හොතීති දස්සෙති. කිඤ්චාපි දස්සෙති, මයං පනෙත්ථ එවං තක්කයාම ‘‘කායසංසග්ගක්ඛණෙ සාදියන්තියා කිරියාය අභාවෙපි තතො පුබ්බෙ පවත්තිතානං පටිච්ඡන්නට්ඨානගමනඉඞ්ගිතාකාරදස්සනාදිකිරියානං වසෙනෙව කිරියාසමඋට්ඨානමෙව, පරෙහි මග්ගෙ කරියමානුපක්කමෙන නිච්චලස්ස සාදියතො සුක්කවිස්සට්ඨි විය පුබ්බපයොගාභාවෙපි ¶ වා තස්මිඤ්ඤෙව ඛණෙ පරූපක්කමෙන ජනියමානාය අත්තනො කායචලනාදිසඞ්ඛාතාය කිරියාය, සා හි සාදියමානෙන තස්සා චිත්තෙනාපි සමුට්ඨිතා කිරියා නාම හොති අවායමිත්වා පරූපක්කමෙන මෙථුනසාදියනෙ විය, භික්ඛූනං පන පරූපක්කමජනිතං කිරියං අබ්බොහාරිකං කත්වා අත්තනා කරියමානපයොගවසෙනෙව ‘කායසංසග්ගං සමාපජ්ජෙය්යා’ති එවං විසෙසෙත්වාව සික්ඛාපදස්ස පඤ්ඤත්තත්තා සාදියමානෙපි න දොසො. ඉතරථා හි තබ්බහුලනයෙනෙත්ථ කිරියත්තෙ ගය්හමානෙ අඤ්ඤෙසම්පි කිරියාකිරියසික්ඛාපදානං කිරියත්තග්ගහණප්පසඞ්ගො සියා’’ති. තස්මා ¶ වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. සාති කිරියාසමුට්ඨානතා. තථෙවාති කායසංසග්ගරාගී එව.

උබ්භජාණුමණ්ඩලිකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. වජ්ජපටිච්ඡාදිකසික්ඛාපදවණ්ණනා

666. දුතියෙ පුරිමෙනාතිආදි සුන්දරීනන්දාය වජ්ජපටිච්ඡාදනෙ පඤ්ඤත්තතං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘අට්ඨන්න’’න්ති වුත්තත්තා වජ්ජපටිච්ඡාදනස්සාපි පටිච්ඡාදනෙ පාරාජිකමෙවාති දට්ඨබ්බං. ‘‘ධුරං නික්ඛිත්තමත්තෙ’’ති වුත්තත්තා පණ්ණත්තිං අජානන්තියාපි ‘‘ඉදං වජ්ජං න පකාසෙස්සාමී’’ති ඡන්දෙන ධුරං නික්ඛෙපක්ඛණෙ පාරාජිකන්ති දට්ඨබ්බං. තං පන පටිච්ඡාදනං යස්මා ‘‘පෙසලා ඤත්වා ගරහිස්සන්තී’’ති භයෙනෙව හොති, භයඤ්ච කොධචිත්තසම්පයුත්තං, තස්මා ඉදං ‘‘දුක්ඛවෙදන’’න්ති වුත්තං. යං පන සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාරාජිකකණ්ඩ 3.666) ‘‘කිඤ්චාපි වජ්ජපටිච්ඡාදනං පෙමවසෙන හොති, තථාපි සික්ඛාපදවීතික්කමචිත්තං දොමනස්සිතමෙව හොතී’’ති එවං පණ්ණත්තිවීතික්කමචිත්තෙනෙව ඡාදනං දොමනස්සත්තෙ කාරණං වුත්තං, තං අකාරණං පණ්ණත්තිවිජානනං විනාපි ආපජ්ජිතබ්බතොව.

වජ්ජපටිච්ඡාදිකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

675. චතුත්ථෙ ¶ ලොකස්සාදසඞ්ඛාතං මිත්තෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං කාතබ්බං සන්ථවං. වුත්තමෙවත්ථං පරියායන්තරෙන දස්සෙතුං ‘‘කායසංසග්ගරාගෙනා’’ති වුත්තං.

තිස්සිත්ථියො මෙථුනං තං න සෙවෙති යා තිස්සො ඉත්ථියො, තාසු වුත්තං තං මෙථුනං න සෙවෙය්ය. අනරියපණ්ඩකෙති තයො අනරියෙ, තයො පණ්ඩකෙ ච උපසඞ්කමිත්වා මෙථුනං න සෙවෙති අත්ථො. අනරියාති ¶ චෙත්ථ උභතොබ්යඤ්ජනකා අධිප්පෙතා. බ්යඤ්ජනස්මින්ති අත්තනො වච්චමුඛමග්ගෙපි. ඡෙදො එව ඡෙජ්ජං, පාරාජිකං.

වණ්ණාවණ්ණොති ද්වීහි සුක්කවිස්සට්ඨි වුත්තා. ගමනුප්පාදනන්ති සඤ්චරිත්තං. ‘‘මෙථුනධම්මස්ස පුබ්බභාගත්තා පච්චයො හොතී’’ති ඉමිනා කාරියොපචාරෙන කායසංසග්ගො මෙථුනධම්මොති වුත්තොති දස්සෙති. සබ්බපදෙසූති සඞ්ඝාටිකණ්ණග්ගහණාදිපදෙසු. කායසංසග්ගරාගො, සඋස්සාහතා, අට්ඨමවත්ථුස්ස පූරණන්ති තීණෙත්ථ අඞ්ගානි.

අට්ඨවත්ථුකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1. පඨමසඞ්ඝාදිසෙසසික්ඛාපදවණ්ණනා

679. සඞ්ඝාදිසෙසකණ්ඩෙ ¶ ¶ ‘‘දුතියස්ස ආරොචෙතී’’ති එත්ථාපි ද්වීසුපි අඩ්ඩකාරකෙසු යස්ස කස්සචි දුතියස්ස කථං යො කොචි ආරොචෙතීති එවමත්ථො ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘එසෙව නයො’’ති.

ගතිගතන්ති චිරකාලප්පවත්තං. ආපත්තීති ආපජ්ජනං. ‘‘නිස්සාරණීය’’න්ති ඉදං කත්තුඅත්ථෙ සිද්ධන්ති ආහ ‘‘නිස්සාරෙතී’’ති. ආපන්නං භික්ඛුනිං සඞ්ඝතො වියොජෙති, වියොජනහෙතු හොතීති අත්ථො.

ගීවායෙවාති ආණත්තියා අභාවතො. තෙසං අනත්ථකාමතායාති ‘‘චොරො’’ති වුත්තං මම වචනං සුත්වා කෙචි දණ්ඩිස්සන්ති ජීවිතා වොරොපෙස්සන්තීති එවං සඤ්ඤාය. එතෙන කෙවලං භයෙන වා පරික්ඛාරග්ගහණත්ථං වා සහසා ‘‘චොරො’’ති වුත්තෙ දණ්ඩිතෙපි න දොසොති දස්සෙති. රාජපුරිසානඤ්හි ‘‘චොරො අය’’න්ති උද්දිස්ස කථනෙ එව ගීවා, භික්ඛූනං, පන ආරාමිකාදීනං වා සම්මුඛා ‘‘අසුකො චොරො එවමකාසී’’ති කෙනචි වුත්තවචනං නිස්සාය ආරාමිකාදීසු රාජපුරිසානං වත්වා දණ්ඩාපෙන්තෙසුපි භික්ඛුස්ස න ගීවා රාජපුරිසානං අවුත්තත්තා. යෙසඤ්ච වුත්තං, තෙහි සයං චොරස්ස අදණ්ඩිතත්තාති ගහෙතබ්බං. ‘‘ත්වං එතස්ස සන්තකං අච්ඡින්දා’’ති ආණත්තොපි හි සචෙ අඤ්ඤෙන අච්ඡින්දාපෙති, ආණාපකස්ස අනාපත්ති විසඞ්කෙතත්තා. ‘‘අත්තනො වචනකර’’න්ති ඉදං සාමීචිවසෙන වුත්තං. වචනං අකරොන්තානං රාජපුරිසානම්පි ‘‘ඉමිනා ගහිතපරික්ඛාරං ආහරාපෙහි, මා චස්ස දණ්ඩං කරොහී’’ති උද්දිස්ස වදන්තස්සාපි දණ්ඩෙ ගහිතෙපි න ගීවා එව දණ්ඩග්ගහණස්ස පටික්ඛිත්තත්තා, ‘‘අසුකභණ්ඩං අවහරා’’ති ආණාපෙත්වා විප්පටිසාරෙ උප්පන්නෙ පුන පටික්ඛිපනෙ (පාරා. 121) විය.

දාසාදීනං ¶ සම්පටිච්ඡනෙ විය තදත්ථාය අඩ්ඩකරණෙ භික්ඛූනම්පි දුක්කටන්ති ආහ ‘‘අකප්පියඅඩ්ඩො නාම න වට්ටතී’’ති. කෙනචි පන භික්ඛුනා ඛෙත්තාදිඅත්ථාය වොහාරිකානං සන්තිකං ගන්ත්වා අඩ්ඩෙ කතෙපි තං ඛෙත්තාදිසම්පටිච්ඡනෙ විය සබ්බෙසං අකප්පියං න හොති පුබ්බෙ එව සඞ්ඝස්ස සන්තකත්තා ¶ , භික්ඛුස්සෙව පන පයොගවසෙන ආපත්තියො හොන්ති. දාසාදීනම්පි පන අත්ථාය රක්ඛං යාචිතුං වොහාරිකෙන පුට්ඨෙන සඞ්ඝස්ස උප්පන්නං කප්පියක්කමං වත්තුං, ආරාමිකාදීහි ච අඩ්ඩං කාරාපෙතුඤ්ච වට්ටති එව. විහාරවත්ථාදිකප්පියඅඩ්ඩං පන භික්ඛුනො සයම්පි කාතුං වට්ටති.

භික්ඛුනීනං වුත්තොති රක්ඛං යාචන්තීනං භික්ඛුනීනං වුත්තො උද්දිස්සඅනුද්දිස්සවසෙන රක්ඛායාචනවිනිච්ඡයො, න සබ්බො සික්ඛාපදවිනිච්ඡයො අසාධාරණත්තා සික්ඛාපදස්ස. තෙනාහ ‘‘භික්ඛුනොපී’’තිආදි. අනාකඩ්ඪිතාය අඩ්ඩකරණං, අඩ්ඩපරියොසානන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

පඨමසඞ්ඝාදිසෙසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. දුතියසඞ්ඝාදිසෙසසික්ඛාපදවණ්ණනා

683. පාළියං දුතියෙ මල්ලගණභටිපුත්තගණාදිකන්තිආදීසු මල්ලරාජූනං ගණො මල්ලගණො. භටිපුත්තා නාම කෙචි ගණරාජානො, තෙසං ගණො. කෙචි පන ‘‘නාරායනභත්තිකො පුඤ්ඤකාරගණො මල්ලගණො. තථා කුමාරභත්තිකො ච ගණො භටිපුත්තගණො’’තිපි (සාරත්ථ. ටී. සංඝාදිසෙසකණ්ඩ 3.683) වදන්ති. ධම්මගණොති සාසනෙ, ලොකෙ වා අනෙකප්පකාරපුඤ්ඤකාරකො ගණො. ගන්ධවිකතිකාරකො ගණො ගන්ධිකසෙණී. පෙසකාරාදිගණො දුස්සිකසෙණී. කප්පගතිකන්ති කප්පියභාවගතං, පබ්බජිතපුබ්බන්ති අත්ථො.

685. පාළියං වුට්ඨාපෙතීති උපසම්පාදෙති. අකප්පගතම්පි පබ්බාජෙන්තියා දුක්කටන්ති වදන්ති. ඛීණාසවායපි ආපජ්ජිතබ්බතො ‘‘තිචිත්ත’’න්ති වුත්තං. චොරිතා, තං ඤත්වා අනනුඤ්ඤාතකාරණා වුට්ඨාපනන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

දුතියසඞ්ඝාදිසෙසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. තතියසඞ්ඝාදිසෙසසික්ඛාපදවණ්ණනා

692. තතියෙ ¶ ¶ පරික්ඛෙපං අතික්කාමෙන්තියාති ගාමන්තරස්ස පරික්ඛෙපං අතික්කාමෙන්තියා. ‘‘ගාමන්තරං ගච්ඡෙය්යා’’ති හි වුත්තං. විකාලගාමප්පවෙසනසික්ඛාපදෙ විය ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස උපචාරං ඔක්කමන්තියා’’ති අවත්වා ‘‘අතික්කාමෙන්තියා’’ති පාළියං වුත්තත්තා ගාමං පවිසන්තියා ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස දුතියලෙඩ්ඩුපාතසඞ්ඛාතස්ස උපචාරස්ස අතික්කමො නාම පඨමලෙඩ්ඩුපාතට්ඨානසඞ්ඛාතස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානස්ස අතික්කමො එවාති ආහ ‘‘පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං එකෙන පාදෙන අතික්කමතී’’ති.

මජ්ඣෙති ගාමමජ්ඣෙ. පච්ඡාති අපරකාලෙ. ‘‘චතුගාමසාධාරණත්තා’’ති ඉමිනා විහාරතො චතූසු ගාමෙසු යත්ථ කත්ථචි පවිසිතුං වට්ටතීති එත්ථ කාරණමාහ.

පරතීරමෙව අක්කමන්තියාති නදිං අනොතරිත්වා ඔරිමතීරතො ලඞ්ඝිත්වා වා ආකාසාදිනා වා පරතීරමෙව අතික්කාමෙන්තියා. ඔරිමතීරමෙව ආගච්ඡති, ආපත්තීති පාරගමනාය ඔතිණ්ණත්තා වුත්තං.

තාදිසෙ අරඤ්ඤෙති ඉන්දඛීලතො බහිභාවලක්ඛණෙ අරඤ්ඤෙ. ‘‘තෙනෙවා’’තිආදිනා දස්සනූපචාරෙ විරහිතෙ සවනූපචාරස්ස විජ්ජමානත්තෙපි ආපත්ති හොතීති දස්සෙති. අඤ්ඤං මග්ගං ගණ්හාතීති මග්ගමූළ්හත්තා ගණ්හාති, න දුතියිකං ඔහියිතුං. තස්මා අනාපත්ති. අනන්තරායෙන එකභාවො, අනාපදාය ගාමන්තරගමනාදීසු එකන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

තතියසඞ්ඝාදිසෙසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. චතුත්ථසඞ්ඝාදිසෙසසික්ඛාපදවණ්ණනා

694. චතුත්ථෙ කාරකගණස්සාති ඉමස්ස කම්මං කාතබ්බන්ති යෙහි සන්නිට්ඨානං කතං, තෙ සන්ධාය වුත්තං. කම්මවාචක්ඛණෙ සහඨිතෙති කෙචි. නෙත්ථාරවත්තෙති නිත්ථරණහෙතුම්හි වත්තෙ.

698. පාළියං ¶ අසන්තෙ කාරකසඞ්ඝෙති එත්ථ විජ්ජමානං සුදූරම්පි ගන්ත්වා ආපුච්ඡිතබ්බං ¶ . අන්තරායෙ පන සති සම්මා වත්තන්තං ඔසාරෙතුං වට්ටතීති. ධම්මකම්මෙන උක්ඛිත්තතා, අනනුඤ්ඤාතකාරණා ඔසාරණන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

චතුත්ථසඞ්ඝාදිසෙසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. පඤ්චමසඞ්ඝාදිසෙසසික්ඛාපදවණ්ණනා

701. පඤ්චමෙ තන්ති මහාඅට්ඨකථායං අවචනං ‘‘අනවස්සුතොති ජානන්තී පටිග්ගණ්හාතී’’තිආදි පාළියා සමෙති. උභතො අවස්සුතභාවො, උදකදන්තපොනතො අඤ්ඤං සහත්ථා ගහෙත්වා අජ්ඣොහරණන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

පඤ්චමසඞ්ඝාදිසෙසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. ඡට්ඨසඞ්ඝාදිසෙසසික්ඛාපදවණ්ණනා

705. ඡට්ඨෙ පටිග්ගහො තෙන න විජ්ජතීති තෙනෙව ‘‘න දෙතී’’ති වුත්තකාරණෙන උය්යොජිතාය හත්ථතො ඉතරාය පටිග්ගහොපි නත්ථි. පරිභොගපච්චයාති උය්යොජිතාය භොජනපරියොසානපච්චයාති අත්ථො. මනුස්සපුරිසස්ස අවස්සුතතා, තං ඤත්වා අනනුඤ්ඤාතකාරණා උය්යොජනා, තෙන ඉතරිස්සා ගහෙත්වා භොජනපරියොසානන්ති තීණි අඞ්ගානි.

ඡට්ඨසඞ්ඝාදිසෙසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

709-727. සත්තමතො යාවදසමපරියොසානානි උත්තානානෙව.

සඞ්ඝාදිසෙසවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

2. දුතියනිස්සග්ගියාදිපාචිත්තියසික්ඛාපදවණ්ණනා

733. නිස්සග්ගියෙසුපි ¶ ¶ පඨමං උත්තානමෙව.

740. දුතියෙ අය්යාය දම්මීති එවං පටිලද්ධන්ති නිස්සට්ඨපටිලද්ධං, නිස්සට්ඨං පටිලභිත්වාපි යං උද්දිස්ස දායකෙහි දින්නං, තත්ථෙව දාතබ්බං. තෙනාහ ‘‘යථාදානෙයෙව උපනෙතබ්බ’’න්ති. අකාලචීවරතා, තං ඤත්වා කාලචීවරන්ති ලෙසෙන භාජාපනං, පටිලාභොති තීණි අඞ්ගානි.

743. තතියෙ මෙතන්ති මමෙවෙතං චීවරං. උපසම්පන්නතා, පරිවත්තිතවිකප්පනුපගචීවරස්ස සකසඤ්ඤාය අච්ඡින්දනාදීති ද්වෙ අඞ්ගානි.

748-752. චතුත්ථෙ ආහටසප්පිං දත්වාති අත්තනො දත්වා. යමකං පචිතබ්බන්ති සප්පිඤ්ච තෙලඤ්ච එකතො පචිතබ්බං. ලෙසෙන ගහෙතුකාමතා, අඤ්ඤස්ස විඤ්ඤත්ති, පටිලාභොති තීණි අඞ්ගානි.

753. පඤ්චමෙ සාති ථුල්ලනන්දා. අයන්ති සික්ඛමානා. චෙතාපෙත්වාති ජානාපෙත්වාති ඉධ වුත්තං, මාතිකාට්ඨකථායං පන ‘‘අත්තනො කප්පියභණ්ඩෙන ‘ඉදං නාම ආහරා’ති අඤ්ඤං පරිවත්තාපෙත්වා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. අඤ්ඤචෙතාපනසික්ඛාපදවණ්ණනා) වුත්තං.

758. ඡට්ඨෙ පාවාරිකස්සාති දුස්සවාණිජකස්ස.

764. සත්තමෙ ¶ සඤ්ඤාචිතකෙනාති සයං යාචිතකෙනපීති අත්ථො.

769-789. අට්ඨමතො යාවද්වාදසමා උත්තානමෙව.

නිස්සග්ගියවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

797. පාචිත්තියෙසු ¶ ¶ ලසුණවග්ගස්ස පඨමෙ බදරසාළවං නාම බදරඵලානි සුක්ඛාපෙත්වා තෙහි කත්තබ්බබ්යඤ්ජනවිකති. ආමකමාගධලසුණඤ්චෙව, අජ්ඣොහරණඤ්චාති ද්වෙ අඞ්ගානි.

815. ඡට්ඨෙ පාළියං ආසුම්භිත්වාති පාතෙත්වා.

817. දධිමත්ථූති දධිම්හි පසන්නොදකං. රසඛීරාදීනන්ති මංසරසඛීරාදීනං. භුඤ්ජන්තස්ස භික්ඛුනො හත්ථපාසෙ ඨානං, පානීයස්ස වා විධූපනස්ස වා ගහණන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

822. සත්තමෙ අවිඤ්ඤත්තියා ලද්ධන්ති අත්තනො විඤ්ඤත්තිං විනා ලද්ධං. පුබ්බාපරවිරුද්ධන්ති සයං කරණෙ පාචිත්තියන්ති ඉදං කාරාපනෙ දුක්කටවචනෙන විරුජ්ඣනං සන්ධාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි, ‘‘අවිඤ්ඤත්තියා ලද්ධ’’න්තිආදිවචනෙන වා විරුජ්ඣනං සන්ධාය වුත්තං. අඤ්ඤාය විඤ්ඤත්තිපි හි ඉමිස්සා අවිඤ්ඤත්තියා ලද්ධමෙවාති. ආමකධඤ්ඤවිඤ්ඤාපනාදි, තං භජ්ජනාදිනා අජ්ඣොහරණන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

824. අට්ඨමෙ නිබ්බිට්ඨොති ලද්ධො. කෙණීති රඤ්ඤො දාතබ්බො ආයො, ආයුප්පත්තිට්ඨානන්ති අත්ථො ¶ . තෙනාහ ‘‘එකං ඨානන්තර’’න්තිආදි. ඨානන්තරන්ති ච ගාමජනපදාණායත්තං. වළඤ්ජියමානතිරොකුට්ටාදිතා, අනපලොකෙත්වා උච්චාරාදීනං ඡඩ්ඩනාදීති ද්වෙ අඞ්ගානි.

830. නවමෙ ‘‘මත්ථකච්ඡින්නනාළිකෙරම්පී’’ති වුත්තත්තා හරිතූපරි ඡඩ්ඩනමෙව පටික්ඛිත්තං. තෙනාහ ‘‘අනික්ඛිත්තබීජෙසූ’’තිආදි. යත්ථ ච ඡඩ්ඩෙතුං වට්ටති, තත්ථ හරිතෙ වච්චාදිං කාතුම්පි වට්ටති එව. සබ්බෙසන්ති භික්ඛුභික්ඛුනීනං.

836-7. දසමෙ ¶ තෙසංයෙවාති යෙසං නිච්චං පස්සති. ආරාමෙ ඨත්වාති ඨිතනිසන්නට්ඨානෙ එව ඨත්වා සමන්තතො ගීවං පරිවත්තෙත්වාපි පස්සති, අනාපත්ති. ඨිතට්ඨානතො ගන්ත්වා පස්සිතුං න වට්ටති. කෙචි පන ‘‘වට්ටතී’’ති වදන්ති. තං පන ‘‘දස්සනාය ගච්ඡෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති සාමඤ්ඤතො ගමනස්ස පටික්ඛිත්තත්තා, අනාපත්තියම්පි ගමනාය අවුත්තත්තා ච න ගහෙතබ්බං. නච්චාදිතා, අනනුඤ්ඤාතකාරණා ගමනං, දස්සනාදි චාති තීණි අඞ්ගානි.

841. දුතියවග්ගස්ස පඨමෙ දානෙ වාති දානනිමිත්තං. රත්තන්ධකාරෙ පුරිසස්ස හත්ථපාසෙ ඨානාදි, රහොපෙක්ඛා, සහායාභාවොති තීණි අඞ්ගානි.

854. පඤ්චමෙ පල්ලඞ්කස්ස අනොකාසෙති ඌරුබද්ධාසනස්ස අප්පහොනකෙ. පුරෙභත්තං අන්තරඝරෙ පල්ලඞ්කප්පහොනකාසනෙ නිසජ්ජා, අනනුඤ්ඤාතකාරණා අනාපුච්ඡා වුත්තපරිච්ඡෙදාතික්කමොති ද්වෙ අඞ්ගානි.

නිට්ඨිතො අන්ධකාරවග්ගො දුතියො.

883-887. තතියවග්ගස්ස පඨමදුතියානි උත්තානානි.

893. තතියෙ විසිබ්බෙත්වාති විජටෙත්වා. ධුරං නික්ඛිත්තමත්තෙති විසිබ්බනදිවසතො පඤ්ච දිවසෙ අතික්කාමෙත්වා ධුරං නික්ඛිත්තමත්තෙ. අන්තොපඤ්චාහෙ පන ධුරනික්ඛෙපෙපි අනාපත්ති එව ‘‘අඤ්ඤත්ර චතූහපඤ්චාහා’’ති වුත්තත්තා ¶ . උපසම්පන්නාය චීවරං සිබ්බනත්ථාය විසිබ්බෙත්වා පඤ්චහාතික්කමො, අනනුඤ්ඤාතකාරණා ධුරනික්ඛෙපොති ද්වෙ අඞ්ගානි.

900. චතුත්ථෙ පඤ්චන්නං චීවරානං අපරිවත්තනං, අනනුඤ්ඤාතකාරණා පඤ්චාහාතික්කමොති ද්වෙ අඞ්ගානි.

909. ඡට්ඨෙ විකප්පනුපගස්ස සඞ්ඝෙ පරිණතතා, විනා ආනිසංසදස්සනෙන අන්තරායකරණන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

916. අට්ඨමෙ කුම්භථූණං නාම කුම්භසද්දො, තෙන කීළන්තීති කුම්භථූණිකා. තෙනාහ ‘‘ඝටකෙන කීළනකා’’ති. දීඝනිකායට්ඨකථායං පන ‘‘චතුරස්සඅම්බණකතාළ’’න්ති වුත්තං. තඤ්හි රුක්ඛසාරාදිමයං අන්තොඡිද්දං චතූසු පස්සෙසු චම්මොනද්ධං වාදිතභණ්ඩං, යං ‘‘බිම්බිසක’’න්තිපි වුච්චති, තං වාදෙන්තාපි කුම්භථූණිකා. තෙනාහ ‘‘බිම්බිසකවාදිතකාතිපි වදන්තී’’ති.

918. පාළියං ¶ කප්පකතන්ති කප්පකතං නිවාසනපාරුපනූපගං. සමණචීවරතා, අනනුඤ්ඤාතානං දානන්ති ද්වෙ අඞ්ගානි.

976. තුවට්ටවග්ගස්ස දසමෙ චාරිකාය අපක්කමනං පණ්ණත්තිවජ්ජමෙව. පණ්ණත්තිවිජානනචිත්තෙන සචිත්තකතං සන්ධාය පනෙත්ථ ‘‘ලොකවජ්ජ’’න්ති දට්ඨබ්බං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙව.

නිට්ඨිතො තුවට්ටවග්ගො චතුත්ථො.

978. චිත්තාගාරවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ පාටෙක්කා ආපත්තියොති ගීවාය පරිවත්තනප්පයොගගණනාය.

1015. නවමෙ හත්ථිආදීසු සිප්ප-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො, තථා ආථබ්බණාදීසු මන්ත-සද්දො. තත්ථ ආථබ්බණමන්තො නාම ආථබ්බණවෙදවිහිතො පරූපඝාතකරො මන්තො. ඛීලනමන්තො නාම වෙරිමාරණත්ථාය සාරදාරුමයං ඛීලං මන්තෙත්වා පථවියං ආකොටනමන්තො. අගදප්පයොගො විසප්පයොජනං. නාගමණ්ඩලන්ති සප්පානං පවෙසනිවාරණත්ථං මණ්ඩලබන්ධමන්තො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙව.

නිට්ඨිතො චිත්තාගාරවග්ගො පඤ්චමො.

1025-1116. ආරාමවග්ගෙ ¶ , ගබ්භිනිවග්ගෙ ච සබ්බං උත්තානමෙව.

1119. අට්ඨමවග්ගස්ස පඨමෙ සබ්බපඨමා ද්වෙ මහාසික්ඛමානාති ගබ්භිනිවග්ගෙ (පාචි. 1067 ආදයො) සබ්බපඨමං වුත්තා ද්වෙ. සික්ඛමානා ඉච්චෙව වත්තබ්බාති සම්මුතිකම්මාදීසු අඤ්ඤථා වුත්තෙ කම්මං කුප්පතීති අධිප්පායො.

1167. එකාදසමෙ පාරිවාසියෙන ඡන්දදානෙනාති පරිවුත්ථෙන නවිකප්පවුත්ථෙන විගතෙන ඡන්දදානෙනාති අත්ථො, ඡන්දවිස්සජ්ජනමත්තෙන වා.

1168. ‘‘වුට්ඨිතායා’’ති එතෙන ‘‘ඉදානි කම්මං න කරිස්සාමා’’ති ධුරං නික්ඛිපිත්වා කායෙන අවුට්ඨහිත්වා නිසින්නායපි පරිසාය කම්මං කාතුං න වට්ටතීති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘ඡන්දං අවිස්සජ්ජෙත්වා අවුට්ඨිතායා’’ති. පාළියං පන ‘‘අනාපත්ති අවුට්ඨිතාය පරිසායා’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා ¶ , උපොසථක්ඛන්ධකෙ ච ‘‘න, භික්ඛවෙ, පාරිවාසිකපාරිසුද්ධිදානෙන උපොසථො කාතබ්බො අඤ්ඤත්ර අවුට්ඨිතාය පරිසායා’’ති (මහාව. 183) වුත්තත්තා, තදට්ඨකථායම්පි ‘‘පාරිවාසියපාරිසුද්ධිදානං නාම පරිසාය වුට්ඨිතකාලතො පට්ඨාය න වට්ටති, අවුට්ඨිතාය පන වට්ටතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 183) වුත්තත්තා ච ‘‘කම්මං න කරිස්සාමී’’ති ධුරං නික්ඛිපිත්වා නිසින්නායපි කම්මං කාතුං වට්ටතීති ගහෙතබ්බං. සෙසං උත්තානමෙව.

නිට්ඨිතො කුමාරිභූතවග්ගො අට්ඨමො.

1228. පාටිදෙසනීයාදීසු ¶ ¶ පාළිවිනිමුත්තකෙසූති පාළියං අනාගතෙසු සප්පිආදීසු.

සත්තාධිකරණව්හයාති සත්තාධිකරණසමථනාමකා. තං අත්ථවිනිච්ඡයං තාදිසංයෙව යස්මා විදූ වදන්තීති අත්ථො. යථා නිට්ඨිතාති සම්බන්ධො. සබ්බාසවපහන්ති සබ්බාසවවිඝාතකං අරහත්තමග්ගං. පස්සන්තු නිබ්බුතින්ති මග්ගඤාණෙන නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්තු, පප්පොන්තූති වා පාඨො. තත්ථ නිබ්බුතින්ති ඛන්ධපරිනිබ්බානං ගහෙතබ්බං.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං

භික්ඛුනීවිභඞ්ගවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

උභතොවිභඞ්ගට්ඨකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

මහාවග්ගෙ ¶ ¶ උභින්නං පාතිමොක්ඛානන්ති උභින්නං පාතිමොක්ඛවිභඞ්ගානං. යං ඛන්ධකං සඞ්ගායිංසූති සම්බන්ධො. ඛන්ධානං සමූහො, ඛන්ධානං වා පකාසනතො ඛන්ධකො. ඛන්ධාති චෙත්ථ පබ්බජ්ජාදිචාරිත්තවාරිත්තසික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිසමූහො අධිප්පෙතො. පදභාජනීයෙ යෙසං පදානං අත්ථා යෙහි අට්ඨකථානයෙහි පකාසිතාති යොජනා. අථ වා යෙ අත්ථාති යොජෙතබ්බං. හි-සද්දො චෙත්ථ පදපූරණෙ දට්ඨබ්බො.

1. විසෙසකාරණන්ති ‘‘යෙන සමයෙන ආයස්මතො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියාචනහෙතුභූතො ¶ පරිවිතක්කො උදපාදි, තෙන සමයෙනා’’තිආදිනා වුත්තකාරණං විය විසෙසකාරණං භුම්මවචනනිවත්තනකකාරණන්ති අත්ථො. එතස්සාති අභිසම්බොධිතො පට්ඨාය සත්ථු චරියාවිභාවනස්ස විනයපඤ්ඤත්තියං කිං පයොජනං? යදි විසෙසකාරණං නත්ථීති අධිප්පායො. නිදානදස්සනං පයොජනන්ති යොජනා. නිදානන්තිචෙත්ථ සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුභූතං වත්ථුපුග්ගලාදිකාරණං අධිප්පෙතං, න පඤ්ඤත්තිට්ඨානමෙව. තෙනාහ ‘‘යා හී’’තිආදි.

උරුවෙලායන්ති එත්ථ උරු-සද්දො මහන්තවාචී. වෙලා-සද්දො තීරපරියායො. උන්නතත්තාදිනා වෙලා විය වෙලා. උරු මහන්තී වෙලා උරුවෙලා, තස්සං. තෙනාහ ‘‘මහාවෙලාය’’න්තිආදි. මරියාදාති සීලාදිගුණසීමා. පත්තපුටෙනාති තාලාදීනං පණ්ණපුටෙන.

‘‘පඨමාභිසම්බුද්ධො’’ති අනුනාසිකලොපෙනායං නිද්දෙසොති ආහ ‘‘පඨමං අභිසම්බුද්ධො’’ති. පඨමන්ති ච භාවනපුංසකනිද්දෙසො. තස්මා අභිසම්බුද්ධො ¶ හුත්වා සබ්බපඨමං බොධිරුක්ඛමූලෙ විහරතීති යොජනා දට්ඨබ්බා.

පාළියං අථ ඛොති එත්ථ අථාති එතස්මිං සමයෙති අත්ථො අනෙකත්ථත්තා නිපාතානං. සත්තාහන්ති අච්චන්තසංයොගෙ එතං උපයොගවචනං. අථ ඛොති අධිකාරන්තරදස්සනෙ නිපාතො. තෙන විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදනං පහාය පටිච්චසමුප්පාදමනසිකාරෙ අධිකතභාවං දස්සෙති. පටිච්චාති පටිමුඛං ගන්ත්වා, අඤ්ඤමඤ්ඤං අපෙක්ඛිත්වාති අත්ථො. එතෙන කාරණබහුතා දස්සිතා. සහිතෙති කාරියබහුතා. අනුලොමන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො. ස්වෙවාති සො එව පච්චයාකාරො. පුරිමනයෙන වා වුත්තොති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තො පච්චයාකාරො. පවත්තියාති සංසාරප්පවත්තියා.

පාළියං ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා’’තිආදීසු දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණං අවිජ්ජා. ලොකියකුසලාකුසලචෙතනා සඞ්ඛාරා. ලොකියවිපාකමෙව විඤ්ඤාණං. ලොකියවෙදනාදික්ඛන්ධත්තයං නාමං, භූතුපාදායභෙදං රූපං. පසාදවිඤ්ඤාණභෙදං සළායතනං. විපාකභූතො සබ්බො ඵස්සො, වෙදනා ච. රාගො තණ්හා. බලවරාගො, තිවිධා ච දිට්ඨි උපාදානං. භවො පන දුවිධො කම්මභවො, උපපත්තිභවො ච. තත්ථ කම්මභවො සාසවකුසලාකුසලචෙතනාව, උපපත්තිභවො උපාදින්නකක්ඛන්ධා. තෙසං උපපත්ති ජාති. පාකො ජරා. භෙදො මරණං. තෙ එව නිස්සාය සොචනං සොකො. කන්දනං පරිදෙවො. දුක්ඛං කායිකං. දොමනස්සං චෙතසිකං. අතිවිය සොකො උපායාසො.

පච්චෙකඤ්ච ¶ සම්භවති-සද්දො යොජෙතබ්බො. තෙනාහ ‘‘ඉමිනා නයෙනා’’තිආදි. ‘‘දුක්ඛරාසිස්සා’’ති ඉමිනා න සත්තස්ස. නාපි සුභසුඛාදීනන්ති දස්සෙති.

හවෙති බ්යත්තන්ති ඉමස්මිං අත්ථෙ නිපාතො. ‘‘අනුලොමපච්චයාකාරපටිවෙධසාධකා බොධිපක්ඛියධම්මා’’ති ඉදං පඨමවාරෙ කිඤ්චාපි ‘‘අවිජ්ජායත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා’’තිආදිනා පටිලොමපච්චයාකාරොපි ආගතො, තථාපි ‘‘යතො පජානාති සහෙතුධම්ම’’න්ති අනුලොමපච්චයාකාරපටිවෙධස්සෙව කාරණත්තෙන වුත්තන්ති. යථා චෙත්ථ, එවං දුතියවාරෙපි ‘‘යතො ඛයං පච්චයානං අවෙදී’’ති ගාථාය වුත්තත්තා ‘‘පච්චයානං ඛයසඞ්ඛාත’’න්තිආදි ¶ වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. නො කල්ලො පඤ්හොති අයුත්තො න බ්යාකාතබ්බො, අවිජ්ජමානං අත්තානං සිද්ධං කත්වා ‘‘කො ඵුසතී’’ති තස්ස කිරියාය පුට්ඨත්තා ‘‘කො වඤ්ඣාපුත්තො ඵුසතී’’තිආදි වියාති අධිප්පායො. සොළස කඞ්ඛාති ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධානං, නනු ඛො අහොසිං, කිං නු ඛො අහොසිං, කථං නු ඛො අහොසිං, කිං හුත්වා කිං අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධානං, භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධානං, නනු ඛො භවිස්සාමි, කිං නු ඛො භවිස්සාමි, කථං නු ඛො භවිස්සාමි, කිං හුත්වා කිං භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධානං, අහං නු ඛොස්මි, නො නු ඛොස්මි, කිං නු ඛොස්මි, කථං නු ඛොස්මි, අයං නු ඛො සත්තො කුතො ආගතො, සො කුහිං ගාමී භවිස්සතී’’ති (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) එවං ආගතා අතීතෙ පඤ්ච, අනාගතෙ පඤ්ච, පච්චුප්පන්නෙ ඡාති සොළසවිධා කඞ්ඛා.

තත්ථ කිං නු ඛොති මනුස්සදෙවාදීසු, ඛත්තියාදීසු වා අඤ්ඤතරං නිස්සාය කඞ්ඛති. කථං නු ඛොති පන සණ්ඨානාකාරාදීසු ඉස්සරාදිජනකං, කාරණං වා නිස්සාය. කිං හුත්වා කිං අහොසින්ති ච මනුස්සාදීසු පඨමං කිං හුත්වා පච්ඡා කිං අහොසින්ති කඞ්ඛති. අහං නු ඛොස්මීතිආදි ඉදානි අත්තනො විජ්ජමානාවිජ්ජමානතං, සරූපපකාරාදිකඤ්ච කඞ්ඛති. වපයන්තීති විඅපයන්ති බ්යපගච්ඡන්ති. තෙනාහ ‘‘අපගච්ඡන්ති නිරුජ්ඣන්තී’’ති.

3. තස්ස වසෙනාති තස්ස පච්චයාකාරපජානනස්ස, පච්චයක්ඛයාධිගමස්ස ච වසෙන. එකෙකමෙව කොට්ඨාසන්ති අනුලොමපටිලොමතො එකෙකමෙව කොට්ඨාසං. පාටිපදරත්තියා එවං මනසාකාසීති රත්තියා තීසුපි යාමෙසු එවං ඉධ ඛන්ධකපාළියා ආගතනයෙන අනුලොමපටිලොමංයෙව මනසාකාසි.

4. තස්ස ¶ සත්තාහස්ස අච්චයෙනාති පල්ලඞ්කසත්තාහස්ස අපගමනෙන. තම්හා සමාධිම්හාති අරහත්තඵලසමාපත්තිසමාධිම්හා. අන්තරන්තරා එව හි පච්චයාකාරමනසිකාරො. අවසෙසකාලං පන සබ්බං භගවා ඵලසමාපත්තියාපි වීතිනාමෙසි. තං සන්ධාය ‘‘තම්හා සමාධිම්හා’’ති වුත්තං. රතනචඞ්කමෙති ¶ භගවතො චිරං ඨිතස්ස චඞ්කමනාධිප්පායං ඤත්වා දෙවතාහි මාපිතෙ රතනචඞ්කමෙ. රතනඝරන්ති භගවතො නිසීදනාධිප්පායං ඤත්වා දෙවතාහි මාපිතං රතනමයං ගෙහං.

තත්රාපීති න කෙවලං රතනඝරෙයෙව. තත්රාපි අජපාලනිග්රොධමූලෙපි අභිධම්මං විචිනන්තො එව අන්තරන්තරා විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙන්තොති අත්ථො. තත්ථාපි හි අනන්තනයසමන්තපට්ඨානං සම්මසතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස පීතිසමුට්ඨිතා ඡබ්බණ්ණා බුද්ධරස්මියො රතනඝරෙ විය නිච්ඡරිංසු එව. ‘‘හුංහු’’න්ති කරොන්තොති ‘‘සබ්බෙ හීනජාතිකා මං මා උපගච්ඡන්තූ’’ති මානවසෙන, සමීපං උපගතෙසු කොධවසෙන ච ‘‘අපෙථා’’ති අධිප්පායනිච්ඡාරිතං හුංහුංකාරං කරොන්තො.

බ්රහ්මඤ්ඤන්ති බ්රාහ්මණත්තං. අන්තන්ති නිබ්බානං. දෙවානං වා අන්තන්ති මග්ගඤාණානං වා අන්තභූතං අරහත්තඵලං.

5. මුචලින්දමූලෙති එත්ථ ච මුචලින්දො වුච්චති නීපරුක්ඛො, යො ‘‘නිචුලො’’තිපි වුච්චති. උප්පන්නමෙඝොති සකලචක්කවාළගබ්භං පූරෙත්වා උප්පන්නො මහාමෙඝො. වද්දලිකාති වුට්ඨියා එව ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන නාමං. යා ච සත්තාහං පවත්තත්තා සත්තාහවද්දලිකාති වුත්තාති ආහ ‘‘සත්තාහං අවිච්ඡින්නවුට්ඨිකා අහොසී’’ති. සීතවාතෙන දූසිතං දිනමෙතිස්සා වද්දලිකායාති සීතවාතදුද්දිනීති ආහ ‘‘උදකඵුසිතසම්මිස්සෙනා’’තිආදි. උබ්බිද්ධතා නාම දූරභාවෙන උපට්ඨානන්ති ආහ ‘‘මෙඝවිගමෙන දූරීභූත’’න්ති. ඉන්දනීලමණි විය දිබ්බති ජොතෙතීති දෙවො, ආකාසො.

එතමත්ථං විදිත්වාති විවෙකස්ස සුඛභාවං විදිත්වා. සබ්බසො අසන්තුට්ඨිසමුච්ඡෙදකත්තා මග්ගඤාණානං ‘‘චතුමග්ගඤාණසන්තොසෙනා’’ති වුත්තං. අකුප්පනභාවොති අකුජ්ඣනසභාවො.

6. පච්චග්ඝෙති ¶ අභිනවෙ. අයමෙව අත්ථො පසත්ථො, න පුරිමො. න හි බුද්ධා මහග්ඝං පත්තං පරිභුඤ්ජන්ති.

7. ආලීයන්ති ¶ සෙවීයන්තීති ආලයා. පඤ්ච කාමගුණාති ආහ ‘‘සත්තා…පෙ… වුච්චන්තී’’ති. සුට්ඨු මුදිතාති අතිවිය පමුදිතා. ඨානං සන්ධායාති ඨාන-සද්දං අපෙක්ඛිත්වා. ඉමෙසන්ති සඞ්ඛාරාදීනං ඵලානං. පාළියං සබ්බසඞ්ඛාරසමථොතිආදීනි නිබ්බානවෙවචනානි. අපිස්සූති සම්පිණ්ඩනත්ථෙ නිපාතො. න කෙවලං එතදහොසි, ඉමාපි ගාථා පටිභංසූති අත්ථො.

කිච්ඡෙන මෙ අධිගතන්ති පාරමිපූරණං සන්ධාය වුත්තං, න දුක්ඛාපටිපදං. බුද්ධානඤ්හි චත්තාරො මග්ගා සුඛාපටිපදාව හොන්ති. හ-ඉති බ්යත්තං, එකංසන්ති ද්වීසු අත්ථෙසු නිපාතො, බ්යත්තං, එකංසෙන වා අලන්ති වියොජෙන්ති. හලන්ති වා එකො නිපාතො.

8. පාළියං සහම්පතිස්සාති සො කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ සහකො නාම ථෙරො පඨමජ්ඣානභූමියං බ්රහ්මපති හුත්වා නිබ්බත්තො, තෙන නං ‘‘සහම්පතී’’ති සඤ්ජානිංසු. අස්සවනතාති අස්සවනතාය, අස්සවනෙනාති අත්ථො. සවනමෙව හි සවනතා යථා දෙවතාති.

ධම්මො අසුද්ධොති මිච්ඡාදිට්ඨිධම්මො. සමලෙහීති පූරණකස්සපාදීහි ඡහි සත්ථාරෙහි. අපාපුරාති දෙසනාහත්ථෙන විවර. ද්වාරන්ති අරියමග්ගං සන්ධාය වදති.

සෙලෙති ඝනසිලාමයෙ. තථූපමන්ති එත්ථ තථා-සද්දො තං-සද්දත්ථෙ දට්ඨබ්බො. තෙන සො සෙලපබ්බතො උපමා යස්ස. තං තථූපමන්ති අත්ථො. තෙන වා පබ්බතාදිනා පකාරෙන උපමා අස්සාතිපි අත්ථො. ධම්මමයන්ති ලොකුත්තරධම්මභූතං. උට්ඨාහීති ධම්මදෙසනත්ථාය චාරිකචරණත්ථං ඉමම්හා ආසනා කායෙන, අප්පොස්සුක්කභාවතො වා චිත්තෙන උට්ඨෙහි, අයමෙව වා පාඨො. තෙනෙව ‘‘විචර, දෙසස්සූ’’ති දුවිධෙපි කායචිත්තපයොගෙ නියොජෙසි. වීරාතිආදි චත්තාරි ථුතිවසෙන සම්බොධනානි.

9. බුද්ධචක්ඛුනාති ¶ ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණෙන, ආසයානුසයඤාණෙන ච. ඉමෙසඤ්හි ද්වින්නං ‘‘බුද්ධචක්ඛූ’’ති නාමං. ස්වාකාරාති සද්ධින්ද්රියාදයොව ආකාරා ¶ සුන්දරා යෙසං, තෙ ස්වාකාරා, සුවිඤ්ඤාපයා, පරලොකඤ්ච වජ්ජඤ්ච භයතො දස්සනසීලා චාති දට්ඨබ්බං. උප්පලානි එත්ථ සන්තීති උප්පලිනීති ගච්ඡලතාපි පොක්ඛරණීපි වුච්චති. ඉධ පන පොක්ඛරණී. එවමිතරෙසුපි. උදකානුග්ගතානීති උදකතො අනුග්ගතානි. අන්තො නිමුග්ගානෙව හුත්වා පුසන්ති වඩ්ඪන්ති, තානි අන්තොනිමුග්ගපොසීනි. අච්චුග්ගම්මාති උදකං අතික්කමනවසෙන උග්ගන්ත්වා.

අපාරුතාති විවටා. තෙසන්ති සඋපනිස්සයානං සත්තානං. ද්වාරාති අරියමග්ගද්වාරානි. ඉදඤ්ච අත්තනො සයම්භුඤාණෙන සඋපනිස්සයානං තෙසං මග්ගුප්පත්තිදිට්ඨතං සන්ධාය වදති. විහිංසසඤ්ඤීතිආදීසු එවමත්ථො දට්ඨබ්බො – ‘‘අහඤ්හි අත්තනො පගුණං සුප්පවත්තිතම්පි ඉමං පණීතං ධම්මං අජානන්තෙසු මනුජෙසු දෙසනාය විහිංසා කායවාචාකිලමථො හොතී’’ති එවං විහිංසසඤ්ඤී හුත්වා න භාසිං භාසිතුං න ඉච්ඡිං. ඉදානි පන හෙතුසම්පන්නා අත්තනො සද්ධාභාජනං විවරන්තු, පූරෙස්සාමි නෙසං සඞ්කප්පන්ති.

10. ආළාරොති නාමං. කාලාමොති ගොත්තං. භගවතොපි ඛො ඤාණං උදපාදීති කිං ඉදානෙව උදපාදි, නනු බොධිමූලෙ තෙකාලිකා, කාලවිනිමුත්තා ච සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරතො දිට්ඨාති? සච්චං දිට්ඨා, තථාපි නාමාදිවසෙන අවිකප්පිතා එකචිත්තක්ඛණිකත්තා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස. න හි එකෙන චිත්තෙන සබ්බධම්මානං නාමජාතිආදිකං පච්චෙකං අනන්තං විභාගං විකප්පෙතුං සක්කා විකප්පානං විරුද්ධානං සහානුප්පත්තිතො, සබ්බවිකප්පාරහධම්මදස්සනමෙව පනානෙන සක්කා කාතුං. යථා දිට්ඨෙසු පන යථිච්ඡිතාකාරං ආරබ්භ විකප්පො උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දිට්ඨෙ චිත්තපටෙ විය. ඉධාපි ආළාරං නිස්සාය ආවජ්ජනානන්තරමෙව සබ්බාකාරඤාණං උදපාදි. න කෙවලඤ්ච තං, අථ ඛො පඤ්චවග්ගියා එව පඨමං ධම්මං ජානිස්සන්ති, තප්පමුඛා ච දෙවතා, ආළාරො කාලං කත්වා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ, උදකො ච නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙ නිබ්බත්තොති එවමාදිකං සබ්බම්පි නිස්සාය ඤාණං උප්පජ්ජති එව. තං පන ඛණසම්පත්තියා දුල්ලභභාවං දස්සෙතුං කමෙන ඔලොකෙත්වා දෙවතාය වුත්තෙ ඤාණං විය කත්වා ¶ වුත්තං. සද්දගතියා හි බන්ධත්තා එකෙන ඤාණෙන ඤාතම්පි වුච්චමානං කමෙන ඤාතං විය පටිභාති, දෙවතාපි ච භගවතා ඤාතමෙවත්ථං ආරොචෙසි. තෙනෙව ‘‘භගවතොපි ඛො ඤාණං උදපාදී’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එවමඤ්ඤත්ථාපි ඊදිසෙසු ‘‘ලොකං වොලොකෙන්තො අසුකං අද්දස, තත්ථ ¶ මයි ගතෙ කිං භවිස්සතී’’ති එවමාදිනා සත්ථු හිතෙසිතාසන්දස්සනවසප්පවත්තෙසු. සබ්බත්ථ වචනගතියං කමවුත්තිතෙ පඤ්ඤායමානෙපි එකෙනෙව ඤාණෙන සකලාවබොධො වෙදිතබ්බො. බහුකාරා ඛො මෙ පඤ්චවග්ගියාති උපකාරස්සාපි විජ්ජමානතං සන්ධාය වුත්තං, න පන ධම්මදෙසනාය කාරණත්තෙන අනුපකාරානම්පි දෙසනතො.

11. අන්තරා ච ගයං අන්තරා ච බොධින්ති ගයාය, බොධිස්ස ච අන්තරෙ තිගාවුතෙ ඨානෙ.

සබ්බාභිභූති සබ්බං තෙභූමකධම්මං අභිභවිත්වා ඨිතො. අනූපලිත්තොති කිලෙසලෙපෙන අලිත්තො. තතො එව සබ්බඤ්ජහො. තණ්හක්ඛයෙ විමුත්තොති තණ්හක්ඛයෙ නිබ්බානෙ ආරම්මණකරණවසඑන විමුත්තො. එවං සයං සබ්බධම්මෙ අත්තනාව ජානිත්වා. කමුද්දිසෙය්යන්ති කං අඤ්ඤං ‘‘අයං මෙ ආචරියො’’ති උද්දිසෙය්යං.

කාසිනං පුරන්ති බාරාණසිං. ආහඤ්ඡන්ති ආහනිස්සාමි. අමතාධිගමාය උග්ඝොසනතො අමතදුන්දුභින්ති සත්ථු ධම්මදෙසනා වුත්තා, ‘‘අමතභෙරිං පහරිස්සාමී’’ති ගච්ඡාමීති අත්ථො.

අරහසි අනන්තජිනොති අනන්තජිනොපි භවිතුං යුත්තොති අත්ථො. අනන්තඤාණතාය අනන්තො ජිනො ච, අනන්තෙන වා ඤාණෙන, අනන්තං වා දොසං ජිතවා, උප්පාදවයන්තරහිතතාය වා අනන්තං නිබ්බානං අජිනි කිලෙසාරයො මද්දිත්වා ගණ්හීතිපි අනන්තජිනො.

හුපෙය්යාපීති එවම්පි භවෙය්ය, එවංවිධෙ රූපකායරතනෙ ඊදිසෙන ඤාණෙන භවිතබ්බන්ති අධිප්පායො. එවං නාම කථනඤ්හිස්ස උපනිස්සයසම්පන්නස්ස අපරකාලෙ දුක්ඛප්පත්තස්ස භගවන්තං උපගම්ම පබ්බජිත්වා මග්ගඵලපටිවෙධාය පච්චයො ජාතො. තථාහෙස භගවා තෙන සමාගමත්ථං පදසාව මග්ගං පටිපජ්ජි.

12. බාහුල්ලිකොති ¶ පච්චයබාහුල්ලිකො. පධානවිබ්භන්තොති පධානතො දුක්කරචරණතො පරිහීනො. නත්ථි එත්ථ අගාරියං, අගාරස්ස හිතං කසිගොරක්ඛාදිකම්මන්ති අනගාරියා, පබ්බජ්ජා, තං අනගාරියං. පබ්බජන්තීති උපගච්ඡන්ති. තදනුත්තරන්ති තං අනුත්තරං. බ්රහ්මචරියපරියොසානන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස පරියොසානං, අරහත්තඵලන්ති අත්ථො. තස්ස හි අත්ථාය කුලපුත්තා පබ්බජන්ති. දිට්ඨෙව ධම්මෙති ඉමස්මිං පච්චක්ඛෙ අත්තභාවෙ. සයන්ති අපරප්පච්චයා ¶ . අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වාති අත්තනොව ඤාණෙන පච්චක්ඛං කත්වා. උපසම්පජ්ජාති පාපුණිත්වා.

ඉරියායාති දුක්කරඉරියාය. උත්තරිමනුස්සධම්මාතිආදීසු මනුස්සධම්මතො ලොකියඤාණතො උපරි අරියං කාතුං අලං සමත්ථො අලමරියො. ඤාණදස්සනවිසෙසොති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පුබ්බභාගං අධිප්පෙතං. නොති නු. භාසිතමෙතන්ති එවරූපමෙතං වාක්යභෙදන්ති අත්ථො. තෙ ච ‘‘යදි එස පධානකාලෙ ‘අහං අරහා’ති වදෙය්ය, මයඤ්ච සද්දහාම, න චානෙන තදා වුත්තං. ඉදානි පන විජ්ජමානමෙව ගුණං වදතී’’ති එකපදෙන සතිං ලභිත්වා ‘‘බුද්ධො ජාතො’’ති උප්පන්නගාරවා ආවුසොවාදං පහාය ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’ති ආහංසු. අඤ්ඤා චිත්තන්ති අඤ්ඤාය අරහත්තප්පත්තියා චිත්තං.

13. අන්තාති කොට්ඨාසා ද්වෙ භාගා. කාමෙසු කාමසුඛල්ලිකානුයොගොති වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමසුඛස්ස අනුභවො. කිලෙසකාමා එව වා ආමිසසුඛෙන අල්ලීයනතො කාමසුඛල්ලිකාති වුත්තාති දට්ඨබ්බා. ගම්මොති ගාමවාසීනං සන්තකො. අත්තකිලමථානුයොගොති අත්තනො කිලමථස්ස කණ්ටකසෙය්යාදිදුක්ඛස්ස අනුයොගො. උභො අන්තෙති යථාවුත්තෙ ලොභො වා සස්සතො වා එකො අන්තො, දොසො වා උච්ඡෙදො වා එකොති වෙදිතබ්බො.

චක්ඛුකරණීතිආදීසු අත්තනා සම්පයුත්තඤාණචක්ඛුං කරොතීති චක්ඛුකරණී. දුතියං තස්සෙව වෙවචනං. උපසමොති කිලෙසුපසමො. අභිඤ්ඤා, සම්බොධො ච චතුසච්චපටිවෙධොව. නිබ්බානං අසඞ්ඛතධාතු. එතෙසම්පි අත්ථාය සංවත්තතීති පටිපදං ථොමෙති. සම්මාදිට්ඨීති ඤාණං. සම්මාසඞ්කප්පොති විතක්කො. සෙසං ධම්මතො සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

14. එවං ¶ චත්තාරොපි මග්ගෙ එකතො දස්සෙත්වා ඉදානි තෙහි මග්ගෙහි පටිවිජ්ඣිතබ්බානි චත්තාරි අරියසච්චානි දස්සෙතුං ‘‘ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. ජාතිපි දුක්ඛාතිආදීසු තත්ථ තත්ථ භවෙ නිබ්බත්තමානානං සත්තානං සබ්බපඨමං රූපාරූපධම්මප්පවත්ති ඉධ ජාති නාම, සා ච තත්ථ තත්ථ භවෙසු උපලබ්භමානානං දුක්ඛාදීනං වත්ථුභාවතො දුක්ඛා, එවං ජරාදීසු දුක්ඛවත්ථුකතාය දුක්ඛතා වෙදිතබ්බා. පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා පන දුක්ඛදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛවසෙන දුක්ඛා එව. පොනොභවිකාති පුනබ්භවකරණං පුනබ්භවො උත්තරපදලොපෙන, පුනබ්භවො සීලමෙතිස්සාති පොනොභවිකා. නන්දිරාගසහගතාති එත්ථ රූපාදීසු නන්දති පියායතීති නන්දී, සා එව රාගොති නන්දිරාගොති භාවප්පධානොයං නිද්දෙසො, නන්දිරාගත්තන්ති ¶ අත්ථො. තෙන සහගතානි නන්දිරාගසහගතා. තත්ර තත්රාති තස්මිං තස්මිං භවෙ. රූපාදීසු ඡසු ආරම්මණෙසු කාමස්සාදනවසෙන පවත්තා කාමතණ්හා නාම. සස්සතදිට්ඨියා සහ පවත්තා භවතණ්හා. උච්ඡෙදදිට්ඨියා සහ පවත්තා විභවතණ්හා. අසෙසවිරාගනිරොධොතිආදිනා නිබ්බානමෙව වුච්චති. තත්ථ විරජ්ජනං විගමනං විරාගො. නිරුජ්ඣනං නිරොධො. උභයෙනාපි සුට්ඨු විගමොව වුච්චති. අසෙසායපි තණ්හාය විරාගො, නිරොධො ච යෙන හොති, සො අසෙසවිරාගනිරොධො, නිබ්බානමෙව. යස්මා ච තං ආගම්ම තණ්හං, වට්ටඤ්ච චජන්ති පටිනිස්සජ්ජන්ති විමුච්චන්ති න අල්ලීයන්ති, තස්මා චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයොති වුච්චති.

15. චක්ඛුන්තිආදීනි ඤාණවෙවචනානෙව.

16. යාවකීවඤ්චාති යත්තකං කාලං. තිපරිවට්ටන්ති සච්චඤාණ, කිච්චඤාණ, කතඤාණසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං පරිවට්ටානං වසෙන තිපරිවට්ටං ඤාණදස්සනං. එත්ථ ච ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛසමුදය’’න්ති එවං චතූසු සච්චෙසු යථාභූතඤාණං සච්චඤාණං නාම. තෙසු එව ‘‘පරිඤ්ඤෙය්යං පහාතබ්බං සච්ඡිකාතබ්බං භාවෙතබ්බ’’න්ති එවං කත්තබ්බකිච්චජානනඤාණං කිච්චඤාණං නාම. ‘‘පරිඤ්ඤාතං පහීනං සච්ඡිකතං භාවිත’’න්ති තස්ස කිච්චස්ස කතභාවජානනඤාණං කතඤාණං නාම. ද්වාදසාකාරන්ති තෙසමෙව එකෙකස්මිං සච්චෙ තිණ්ණං තිණ්ණං ආකාරානං වසෙන ද්වාදසාකාරං.

අභිසම්බුද්ධොති පච්චඤ්ඤාසින්ති අභිසම්බුද්ධො අරහත්තං පත්තොති එවං න පටිජානිං. යතො ච ඛොති යතො බොධිමූලෙ නිසින්නකාලතො පට්ඨාය ¶ . අථාහන්ති තතො පරං අහං. ඤාණඤ්ච පන මෙති පච්චවෙක්ඛණඤාණං සන්ධාය වදති. අකුප්පා මෙතිආදි තස්ස පවත්තිආකාරදස්සනං. තත්ථ අකුප්පා මෙ විමුත්තීති අරහත්තඵලං තස්ස මග්ගසඞ්ඛාතකාරණතො ච ආරම්මණතො ච අකුප්පතා වෙදිතබ්බා.

ඉමස්මිං පන වෙය්යාකරණස්මින්ති නිග්ගාථසුත්තෙ. භඤ්ඤමානෙති භණියමානෙ. ධම්මචක්ඛුන්ති ඉධ චතුසච්චධම්මෙසු චක්ඛුකිච්චකරණතො සොතාපත්තිමග්ගො අධිප්පෙතො. යං කිඤ්චීතිආදි නිබ්බානාරම්මණත්තෙපි කිච්චවසෙන අසම්මොහතො පවත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං.

17. ධම්මචක්කන්ති පටිවෙධඤාණධම්මඤ්චෙව දෙසනාඤාණධම්මඤ්ච පවත්තනට්ඨෙන චක්කන්ති ධම්මචක්කං ¶ . ඔභාසොති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානුභාවෙන පවත්තො චිත්තපච්චයඋතුසමුට්ඨානො දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා ඨිතො ඔභාසො.

18. දිට්ඨො අරියසච්චධම්මො එතෙනාති දිට්ඨධම්මො. එස නයො සෙසෙසුපි. අත්තනො පච්චක්ඛතො අධිගතත්තා න පරං පච්චෙති, පරස්ස සද්ධාය එත්ථ න පවත්තතීති අපරප්පච්චයො. එහි භික්ඛූති එත්තකෙ වුත්තමත්තෙ පබ්බජ්ජා, උපසම්පදා ච සිජ්ඣති, තෙනෙව තත්ථ ඉති-සද්දෙන පරිච්ඡෙදො දස්සිතොති වදන්ති. කෙචි පන ‘‘සම්මා දුක්ඛස්ස අන්තකිරියායාති වචනපරියොසානෙ එව උපසම්පදා සිජ්ඣති, අට්ඨකථායං පන ‘එහි භික්ඛූති භගවතො වචනෙනා’ති ඉදං එහිභික්ඛුසද්දොපලක්ඛිතවචනං එහිභික්ඛුවචනන්තිආදිපදවසෙන වුත්තං මුසාවාදවග්ගොතිආදීසු වියා’’ති වදන්ති, තදෙතං පඨමපාරාජිකට්ඨකථායං ‘‘භගවා හි…පෙ… එහි භික්ඛු, චර බ්රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛස්ස අන්තකිරියායා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45 භික්ඛූපදභාජනීයවණ්ණනා) ඉමිනා වචනෙන සමෙති. යත්තකඤ්හි භගවතා නියමෙන වුච්චති, තත්තකං සබ්බම්පි අඞ්ගමෙව. සෙක්ඛපුථුජ්ජනානඤ්හි එතං පරිපුණ්ණං වුච්චති, අසෙක්ඛානං පන ‘‘චර බ්රහ්මචරිය’’න්ති පරියොසානන්ති දට්ඨබ්බං සික්ඛත්තයසමිද්ධිතො. ලොකියසම්පදාහි උපරිභූතා සෙට්ඨභූතා සම්පදාති උපසම්පදා.

19-21. නීහාරභත්තොති භික්ඛූහි ගාමතො නීහරිත්වා දින්නභත්තො. කල්ලං නූති යුත්තං නු. එතං මමාතිආදි යථාක්කමං තණ්හාමානදිට්ඨිගාහානං දස්සනං.

22-23. තස්මා ¶ තිහාති එත්ථ තිහාති නිපාතමත්තං, තස්මාති අත්ථො. නිබ්බින්දතීති වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාවසෙන උක්කණ්ඨති. විරජ්ජතීති චතුන්නං මග්ගානං වසෙන න රජ්ජති. විමුච්චතීති ඵලවසෙන විමුච්චති. විමුත්තස්මින්තිආදි පච්චවෙක්ඛණඤාණදස්සනං. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං. කරණීයං චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි පච්චෙකං කත්තබ්බං පරිඤ්ඤාදිවසෙන සොළසවිධං කිච්චං. නාපරං ඉත්ථත්තායාති ඉත්ථභාවාය සොළසකිච්චභාවාය, කිලෙසක්ඛයාය වා අපරං පුන මග්ගභාවනාකිච්චං මෙ නත්ථීති පජානාති. අථ වා ඉත්ථත්තායාති ඉත්ථභාවතො වත්තමානක්ඛන්ධසන්තානතො අපරං ඛන්ධසන්තානං මය්හං න භවිස්සතීති අත්ථො.

15. ආළම්බරන්ති පණවං. විකෙසිකන්ති විප්පකිණ්ණකෙසං. වික්ඛෙළිකන්ති විස්සන්දමානලාලං ¶ . සුසානං මඤ්ඤෙති සුසානං විය අද්දස සකං පරිජනන්ති සම්බන්ධො. උදානං උදානෙසීති සංවෙගවසප්පවත්තං වචනං නිච්ඡාරෙසි. උපස්සට්ඨන්ති දුක්ඛෙන සම්මිස්සං, දුක්ඛොතිණ්ණං සබ්බසත්තකායජාතන්ති අත්ථො.

26. ඉදං ඛො යසාති භගවා නිබ්බානං සන්ධායාහ. අනුපුබ්බිං කථන්ති අනුපටිපාටිකථං. ආදීනවන්ති දොසං. ඔකාරන්ති නිහීනතා නිහීනජනසෙවිතත්තා. සංකිලෙසන්ති තෙහි සත්තානං සංකිලෙසනං, සංකිලෙසවිසයන්ති වා අත්ථො. කල්ලචිත්තන්ති අරොගචිත්තං. සාමං අත්තනාව උක්කංසො උක්ඛිපනං එතිස්සන්ති සාමුක්කංසිකා, සච්චදෙසනා. තස්සා සරූපදස්සනං ‘‘දුක්ඛ’’න්තිආදි.

27. අස්සදූතෙති අස්සආරුළ්හෙ දූතෙ. ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරන්ති ඉද්ධිකිරියං. අභිසඞ්ඛරෙසි අකාසි.

28. යථාදිට්ඨන්ති පඨමමග්ගෙන දිට්ඨං චතුස්සච්චභූමිං සෙසමග්ගත්තයෙන පච්චවෙක්ඛන්තස්ස, පස්සන්තස්සාති අත්ථො. මාතු නො ජීවිතන්ති එත්ථ නොති නිපාතමත්තං, මාතු ජීවිතන්ති අත්ථො. යසස්ස ඛීණාසවත්තා ‘‘එහි භික්ඛු, ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, චර බ්රහ්මචරිය’’න්ති එත්තකෙනෙව භගවා උපසම්පදං අදාසි. ඛීණාසවානඤ්හි එත්තකෙනෙව උපසම්පදා අනුඤ්ඤාතා පුබ්බෙව දුක්ඛස්ස පරික්ඛීණත්තා. චර බ්රහ්මචරියන්ති සාසනබ්රහ්මචරියසඞ්ඛාතං සික්ඛාපදපූරණං සන්ධාය වුත්තං, න මග්ගබ්රහ්මචරියං.

30. සෙට්ඨානුසෙට්ඨීනන්ති ¶ සෙට්ඨිනො ච අනුසෙට්ඨිනො ච පවෙණීවසෙන ආගතා යෙසං කුලානං සන්ති, තෙසං සෙට්ඨානුසෙට්ඨීනං කුලානං. ඔරකොති ලාමකො.

32-33. මා එකෙන ද්වෙති එකෙන මග්ගෙන ද්වෙ භික්ඛූ මා අගමිත්ථ. විසුද්ධෙ සත්තෙ, ගුණෙ වා මාරෙතීති මාරො. පාපෙ නියුත්තො පාපිමා.

සබ්බපාසෙහීති සබ්බකිලෙසපාසෙහි. යෙ දිබ්බා යෙ ච මානුසාති යෙ දිබ්බකාමගුණනිස්සිතා, මානුසකකාමගුණනිස්සිතා ච කිලෙසපාසා නාම අත්ථි, සබ්බෙහි තෙහි. ‘‘ත්වං බුද්ධො’’ති දෙවමනුස්සෙහි කරියමානසක්කාරසම්පටිච්ඡනං සන්ධාය වදති.

අන්තලික්ඛෙ ¶ චරන්තෙ පඤ්චාභිඤ්ඤෙපි බන්ධතීති අන්තලික්ඛචරො, රාගපාසො. මාරො පන පාසම්පි අන්තලික්ඛචරං මඤ්ඤති. මානසොති මනොසම්පයුත්තො.

ජානාති මන්ති සො කිර ‘‘මහානුභාවො අඤ්ඤො දෙවපුත්තො නිවාරෙතීති භීතො නිවත්තිස්සති නු ඛො’’තිසඤ්ඤාය වත්වා ‘‘නිහතො ත්වමසි අන්තකා’’ති වුත්තෙ ‘‘ජානාති ම’’න්ති දුම්මනො පලායි.

34. පරිවිතක්කො උදපාදීති යස්මා එහිභික්ඛුභාවාය උපනිස්සයරහිතානම්පි පබ්බජිතුකාමතා උප්පජ්ජිස්සති, බුද්ධා ච තෙ න පබ්බාජෙන්ති, තස්මා තෙසම්පි පබ්බජ්ජාවිධිං දස්සෙන්තො එවං පරිවිතක්කෙසීති දට්ඨබ්බං. උපනිස්සයසම්පන්නා පන භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා එහිභික්ඛුභාවෙනෙව පබ්බජන්ති. යෙ පටික්ඛිත්තපුග්ගලාති සම්බන්ධො. සයං පබ්බාජෙතබ්බොති එත්ථ ‘‘කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා’’තිආදිවචනතො කෙසච්ඡෙදනකාසායච්ඡාදනසරණදානානි පබ්බජ්ජා නාම, තෙසු පච්ඡිමද්වයං භික්ඛූහි එව කාතබ්බං, කාරෙතබ්බං වා. ‘‘පබ්බාජෙහී’’ති ඉදං තිවිධම්පි සන්ධාය වුත්තං. ඛණ්ඩසීමං නෙත්වාති භණ්ඩුකම්මාරොචනපරිහරණත්ථං. භික්ඛූනඤ්හි අනාරොචෙත්වා එකසීමාය ‘‘එතස්ස කෙසෙ ඡින්දා’’ති අඤ්ඤං ආණාපෙතුම්පි න වට්ටති. පබ්බාජෙත්වාති කෙසාදිච්ඡෙදනමෙව සන්ධාය වුත්තං ‘‘කාසායානි අච්ඡාදෙත්වා’’ති විසුං වුත්තත්තා. පබ්බාජෙතුං න ලභතීති සරණදානං සන්ධාය වුත්තං, අනුපසම්පන්නෙන භික්ඛුආණත්තියා දින්නම්පි සරණං න රුහති.

යසස්සීති පරිවාරසම්පන්නො. නිජ්ජීවනිස්සත්තභාවන්ති ‘‘කෙසා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො ¶ නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූ’’තිආදිනයං සඞ්ගණ්හාති, සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.311) ආගතනයෙන ගහෙතබ්බං. පුබ්බෙති පුබ්බබුද්ධුප්පාදෙසු. මද්දිතසඞ්ඛාරොති විපස්සනාවසෙන වුත්තං. භාවිතභාවනොති සමථවසෙනාපි.

කාසායානි තික්ඛත්තුං වා…පෙ… පටිග්ගාහාපෙතබ්බොති එත්ථ ‘‘සබ්බදුක්ඛනිස්සරණත්ථාය ඉමං කාසාවං ගහෙත්වා’’ති වා ‘‘තං කාසාවං දත්වා’’ති වා වත්වා ‘‘පබ්බාජෙථ මං, භන්තෙ, අනුකම්පං උපාදායා’’ති එවං යාචනපුබ්බකං චීවරං පටිච්ඡාපෙති. අථාපීතිආදි තික්ඛත්තුං පටිග්ගාහාපනතො පරං කත්තබ්බවිධිදස්සනං. අථාපීති තතො පරම්පීති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘චීවරං අප්පටිග්ගාහාපෙත්වා පබ්බජනප්පකාරභෙදදස්සනත්ථං ‘‘අථාපී’’ති වුත්තං, අථාපීති ච අථ වාති අත්ථො’’ති වදන්ති. ‘‘අදින්නං න වට්ටතී’’ති ඉමිනා පබ්බජ්ජා න රුහතීති දස්සෙති.

පාදෙ ¶ වන්දාපෙත්වාති පාදාභිමුඛං නමාපෙත්වා. දූරෙ වන්දන්තොපි හි පාදෙ වන්දතීති වුච්චති. උපජ්ඣායෙන වාති එත්ථ යස්ස සන්තිකෙ උපජ්ඣං ගණ්හාති, අයං උපජ්ඣායො. ආභිසමාචාරිකෙසු විනයනත්ථං යං ආචරියං කත්වා නිය්යාතෙන්ති, අයං ආචරියො. සචෙ පන උපජ්ඣායො සයමෙව සබ්බං සික්ඛාපෙති, අඤ්ඤස්මිං න නිය්යාතෙති, උපජ්ඣායොවස්ස ආචරියොපි හොති, යථා උපසම්පදාකාලෙ සයමෙව කම්මවාචං වාචෙන්තො උපජ්ඣායොව කම්මවාචාචරියොපි හොති.

අනුනාසිකන්තං කත්වා දානකාලෙ අන්තරා විච්ඡෙදො න කාතබ්බොති ආහ ‘‘එකසම්බන්ධානී’’ති.

‘‘ආභිසමාචාරිකෙසු විනෙතබ්බො’’ති ඉමිනා සෙඛියවත්තඛන්ධකවත්තෙසු, අඤ්ඤෙසු

ච සුක්කවිස්සට්ඨිආදිලොකවජ්ජසික්ඛාපදෙසු සාමණෙරෙහි වත්තිතබ්බං, තත්ථ අවත්තමානො අලජ්ජී, දණ්ඩකම්මාරහො ච හොතීති දස්සෙති.

35. පාළියං ¶ අනුත්තරං විමුත්තිං අනුපාපුණාථාති ‘‘ඛීණාසවා මයං, කිං අම්හාකං පධානෙනා’’ති වාසනාදොසෙන වොසානං අනාපජ්ජිත්වා පන්තෙසු සෙනාසනෙසු ඵලසමාපත්තියාව වීතිනාමනත්ථං, තං දිස්වා අඤ්ඤෙසම්පි දිට්ඨානුගතිසමාපජ්ජනත්ථඤ්ච ඔවදතීති වෙදිතබ්බං.

36. ඉදං නෙසං පුබ්බකම්මන්ති තෙසං තිංසජනානං එකතො අභිසමයස්ස පුබ්බකම්මං. අඤ්ඤම්පි තෙසං පච්චෙකං පුබ්බබුද්ධුප්පාදෙසු සද්ධම්මස්සවනසරණගමනදානසීලසමාධිවිපස්සනාසමායොගවසෙන බහුං විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං අත්ථෙවාති ගහෙතබ්බං. ඉතරථා හි තදහෙව පටිවෙධො, එහිභික්ඛුභාවාදිවිසෙසො ච න සම්පජ්ජෙය්ය.

භද්දවග්ගියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

37-38. පාළියං ¶ අගරූති භාරියං න සියාති අත්ථො. උභින්නං සජොතිභූතානන්ති උභොසු සජොතිභූතෙසු. පත්තෙ පක්ඛිපීති තං නාගං නිහතතෙජං ධම්මදෙසනාය සන්තප්පෙත්වා සරණසීලානි දත්වා සකලරත්තිං භගවන්තං පයිරුපාසිත්වා ඨිතං ජටිලානං දස්සනත්ථං පත්තෙ පක්ඛිපි, න අහිතුණ්ඩිකො විය බලක්කාරෙනාති වෙදිතබ්බං. යත්ර හි නාමාති යො නාම.

39. අජ්ජණ්හොති අජ්ජ එකදිවසං. අග්ගිසාලම්හීති අග්යාගාරෙ. සුමනානං බුද්ධානං මනසා සදිසො මනො අස්සාති සුමනමනසො. අධිචිත්තොති මහාකරුණාදීහි අධිචිත්තො. උදිච්ඡරෙති උල්ලොකෙසුං, පරිවාරෙසුන්ති අත්ථො. අනෙකවණ්ණා අච්චියොති ඡබ්බණ්ණරංසියො වුත්තා. අහං තෙ ධුවභත්තෙන පටිමානනං කරිස්සාමීති සෙසො.

40. අභික්කන්තාය ¶ රත්තියාති පරික්ඛීණාය රත්තියා, මජ්ඣරත්තිසමයෙති අත්ථො. අභික්කන්තවණ්ණාති අභිරූපච්ඡවිවණ්ණා. කෙවලකප්පන්ති එත්ථ කෙවල-සද්දස්ස අනවසෙසත්ථො, කප්ප-සද්දස්ස සමන්තභාවො, තස්මා අනවසෙසං සමන්තතො වනසණ්ඩන්ති අත්ථො. චතුද්දිසාති චතූසු දිසාසු. යත්ර හි නාමාති යං නාම.

43. අඞ්ගමගධාති අඞ්ගමගධරට්ඨවාසිනො. ඉද්ධිපාටිහාරියන්ති අභිඤ්ඤිද්ධියෙව පටිපක්ඛානං තිත්ථියානං, වෙනෙය්යසත්තගතදොසානඤ්ච හරණතො අපනයනතො පාටිහාරියං, තං තං වා සත්තහිතං පටිච්ච හරිතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති පටිහාරියං, තදෙව පාටිහාරියං. ඉද්ධි එව පාටිහාරියං ඉද්ධිපාටිහාරියං.

44. පංසුකූලං උප්පන්නං හොතීති පුණ්ණාය දාසියා සරීරං පරික්ඛිපිත්වා ඡඩ්ඩිතං සාණමයං කිමිකුලාකුලං පරියෙසනවසෙන උප්පන්නං හොති, යං භගවා භූමිං කම්පෙන්තො පාරුපිත්වා පච්ඡා මහාකස්සපත්ථෙරස්ස අදාසි, තං සන්ධායෙතං වුත්තන්ති වදන්ති. කත්ථ නු ඛොතිආදිපරිවිතක්කො ජටිලානං විවිධපාටිහාරියදස්සනත්ථං කතො. පාණිනා ඛණන්තො විය ඉද්ධියා මත්තිකං අපනෙත්වා දින්නත්තා වුත්තං ‘‘පාණිනා පොක්ඛරණිං ඛණිත්වා’’ති.

46. ඵාලියන්තු, කස්සප, කට්ඨානීති උරුවෙලකස්සපෙන නිවෙදිතෙ එවමවොචාති දට්ඨබ්බං. එවං සෙසෙසුපි.

49. අන්තරට්ඨකාසු ¶ හිමපාතසමයෙති එත්ථ මාඝමාසස්ස අවසානෙ චතස්සො, ඵග්ගුණමාසස්ස ආදිම්හි චතස්සොති එවං උභින්නං මාසානං අන්තරෙ අට්ඨරත්තියො අන්තරට්ඨකා නාම. තාසු අන්තරට්ඨකාසු රත්තීසු හිමපාතකාලෙ. උම්මුජ්ජනනිමුජ්ජනම්පි සහසා තදුභයකරණවසෙන වුත්තං.

50. උදකවාහකොති උදකොඝො. රෙණුහතායාති රජොකිණ්ණාය, අතින්තායාති අත්ථො. නාවායාති කුල්ලෙන. ඉදං නු ත්වං මහාසමණාති ඉධ නු ත්වං. ධ-කාරස්ස ද-කාරං, අනුසාරඤ්ච කත්වා ‘‘ඉදං නූ’’ති වුත්තං ‘‘එකමිදාහ’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.165, 265) විය. ‘‘ඉමස්මිං පදෙසෙ ත්වං නු ඛො ඨිතොසී’’ති පුච්ඡි. අයමහමස්මීති අයමහං ඉධ ඨිතොස්මීති අත්ථො.

51. චිරපටිකාති ¶ චිරකාලතො පට්ඨාය. කෙසමිස්සං සබ්බං පරික්ඛාරං උදකෙ පවාහෙත්වාතිපි යොජෙතබ්බං. අරණිකමණ්ඩලුආදිකා තාපසපරික්ඛාරා ඛාරී නාම, තංහරණකකාජං ඛාරිකාජං නාම. අග්ගිහුතමිස්සන්ති අග්ගිපූජොපකරණසහිතං.

52-3. උපසග්ගොති උපද්දවො. ‘‘අඩ්ඪුඩ්ඪානි පාටිහාරියසහස්සානී’’ති ඉදං නාගදමනාදීනි පන්නරස පාටිහාරියානි වජ්ජෙත්වා වුත්තං අප්පකමධිකං ගණනූපගං න හොතීති.

54. ගයායන්ති ගයානාමිකාය නදියා අදූරභවත්තා ගාමො ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ගයා නාම ජාතො, තස්සං. ගයාසීසෙති එවංනාමකෙ පිට්ඨිපාසාණෙ.

‘‘යමිදං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා…පෙ… සුඛං වා’’තිආදිනා චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථිචිත්තෙසු සොමනස්සදොමනස්සඋපෙක්ඛාවෙදනාමුඛෙන සෙසාරූපක්ඛන්ධානම්පි ආදිත්තතං දස්සෙති. එස නයො සෙසෙසුපි. මනොති භවඞ්ගචිත්තං මනොද්වාරස්ස අධිප්පෙතත්තා. මනොවිඤ්ඤාණන්ති මනොද්වාරවීථිපඅයාපන්නමෙව ගහිතං.

උරුවෙලපාටිහාරියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

55. යඤ්ඤා ¶ අභිවදන්තීති යාගහෙතු ඉජ්ඣන්තීති වදන්ති. උපධීසූති එත්ථ දුක්ඛසුඛාදීනං අධිට්ඨානට්ඨෙන චත්තාරො උපධී කාමඛන්ධකිලෙසඅභිසඞ්ඛාරූපධීනං වසෙන. තෙසු ඛන්ධූපධි ඉධාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ඛන්ධූපධීසු මලන්ති ඤත්වා’’ති. යඤ්ඤාති යඤ්ඤහෙතු. යිට්ඨෙති මහායාගෙ. හුතෙති දිවසෙ දිවසෙ කත්තබ්බෙ අග්ගිපරිචරණෙ. කිං වක්ඛාමීති කථං වක්ඛාමි.

57-8. ආසීසනාති මනොරථා. සිඞ්ගීසුවණ්ණනික්ඛෙනාති සිඞ්ගීසුවණ්ණස්ස රාසිනා. සුවණ්ණෙසු හි යුත්තිකතං හීනං. තතො රසවිද්ධං සෙට්ඨං, තතො ආකරුප්පන්නං සෙට්ඨං, තතො යංකිඤ්චි දිබ්බසුවණ්ණං සෙට්ඨං ¶ , තත්රාපි චාමීකරං, තතො සාතකුම්භං, තතො ජම්බුනදං, තතොපි සිඞ්ගීසුවණ්ණං සෙට්ඨං. තස්ස නික්ඛං නාම පඤ්චසුවණ්ණපරිමාණං. අට්ඨසුවණ්ණාදිභෙදං අනෙකවිධම්පි වදන්ති. දසසු අරියවාසෙසූති –

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනො හොති ඡළඞ්ගසමන්නාගතො එකාරක්ඛො චතුරාපස්සෙනො පණුන්නපච්චෙකසච්චො සමවයසට්ඨෙසනො අනාවිලසඞ්කප්පො පස්සද්ධකායසඞ්ඛාරො සුවිමුත්තචිත්තො සුවිමුත්තපඤ්ඤො’’ති (දී. නි. 3.348, 360; අ. නි. 10.19) –

එවමාගතෙසු දසසු අරියවාසෙසු. තත්ථ පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනොති පඤ්චනීවරණෙහි විප්පයුත්තතා වුත්තා. ඡළඞ්ගසමන්නාගතොති ඉට්ඨාදීසු ඡසු ආරම්මණෙසු සොමනස්සිතාදිපටිපක්ඛා ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා වුත්තා. එකාරක්ඛොති උපට්ඨිතසතිතා. සඞ්ඛායසෙවනා අධිවාසනා පරිවජ්ජනා විනොදනාසඞ්ඛාතානි චත්තාරි අපස්සෙනා නිස්සයා එතස්සාති චතුරාපස්සෙනො, එතෙන ච තෙ නිස්සයා දස්සිතා. පණුන්නානි අපනීතානි දිට්ඨිගතිකෙහි පච්චෙකං ගහිතානි දිට්ඨිසච්චානි යස්ස, සො පණුන්නපච්චෙකසච්චො, තෙන ලොකියඤාණෙන දිට්ඨිප්පහානං වුත්තං. කාමෙසනා භවෙසනාබ්රහ්මචරියෙසනාසඞ්ඛාතා එසනා සම්මදෙව අවයා අනූනා සට්ඨා නිසට්ඨා අනෙනාති සමවයසට්ඨෙසනො. එතෙන තිණ්ණං එසනානං අභාවො වුත්තො. ‘‘අනාවිලසඞ්කප්පො’’ති ඉමිනා කාමවිතක්කාදීහි අනාවිලචිත්තතා. ‘‘පස්සද්ධකායසඞ්ඛාරො’’ති ඉමිනා චතුත්ථජ්ඣානසමායොගෙන විගතදරථතා වුත්තා. ‘‘සුවිමුත්තචිත්තො’’ති ඉමිනා මග්ගො. ‘‘සුවිමුත්තපඤ්ඤො’’ති ඉමිනා පච්චවෙක්ඛණඤාණමුඛෙන ඵලඤාණං වුත්තං. එතෙ හි අරියා වසන්ති එත්ථාති අරියවාසාති වුච්චන්ති ¶ . තෙ පන වාසා වුත්ථා වසිතා සම්පාදිතා යෙන, සො වුත්ථවාසො, භගවා. දසබලොති දසහි කායබලෙහි, ඤාණබලෙහි ච උපෙතො. යානි හෙතානි –

‘‘කාළාවකඤ්ච ගඞ්ගෙය්යං, පණ්ඩරං තම්බපිඞ්ගලං;

ගන්ධමඞ්ගලහෙමඤ්ච, උපොසථඡද්දන්තිමෙ දසා’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.148; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.22; අ. නි. අට්ඨ. 3.10.21; විභ. අට්ඨ. 760; උදා. අට්ඨ. 75; බු. ව. අට්ඨ. 1.39; චූළනි. අට්ඨ. 81; පටි. ම. අට්ඨ. 2.2.44) –

එවං ¶ වුත්තානි දසහත්ථිකුලානි පුරිමපුරිමතො දසබලගුණොපෙතානි, තෙසු සබ්බජෙට්ඨානං දසන්නං ඡද්දන්තානං බලානි භගවතො කායස්ස දසබලානි නාම. තඤ්ච කාළාවකසඞ්ඛාතානං පකතිහත්ථීනං කොටිසහස්සස්ස, මජ්ඣිමපුරිසානං පන දසන්නං කොටිසහස්සානඤ්ච බලං හොති, තං ‘‘නාරායනසඞ්ඝාතබල’’න්තිපි වුච්චති.

යානි පනෙතානි පාළියං ‘‘ඉධ, සාරිපුත්ත, තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.148; අ. නි. 10.21; විභ. 760; පටි. ම. 2.44) වුත්තානි ඨානාඨානඤාණබලං, කම්මවිපාකඤාණබලං, සබ්බත්ථගාමිනිපටිපදාඤාණබලං, අනෙකධාතුනානාධාතුලොකඤාණබලං, සත්තානං නානාධිමුත්තිකතාඤාණබලං, ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණබලං, ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනං සංකිලෙසවොදානවුට්ඨානඤාණබලං, පුබ්බෙනිවාසඤාණබලං, දිබ්බචක්ඛුඤාණබලං, ආසවක්ඛයඤාණබලන්ති දසබලඤාණානි, ඉමානි භගවතො දසබලානි නාම. දසහි අසෙක්ඛෙහි අඞ්ගෙහීති අරහත්තඵලසම්පයුත්තෙහි පාළියං ‘‘අසෙක්ඛා සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අසෙක්ඛො සම්මාසමාධි, අසෙක්ඛං සම්මාඤාණං, අසෙක්ඛා සම්මාවිමුත්තී’’ති (දී. නි. 3.348, 360) එවං වුත්තෙහි දසහි අසෙක්ඛධම්මෙහි සමන්නාගතො. එත්ථ ච දස්සනට්ඨෙන වුත්තා සම්මාදිට්ඨි එව ජානනට්ඨෙන සම්මාඤාණන්තිපි වුත්තා, වුත්තාවසෙසා පන ඵලචිත්තසම්පයුත්තා සබ්බෙ ඵස්සාදිධම්මා සම්මාවිමුත්තීති වුත්තාති දට්ඨබ්බං.

බිම්බිසාරසමාගමකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානපබ්බජ්ජාකථාවණ්ණනා

60. සාරීබ්රාහ්මණියා ¶ පුත්තො සාරිපුත්තො. මොග්ගලීබ්රාහ්මණියා පුත්තො මොග්ගල්ලානො. ඡන්නපරිබ්බාජකස්සාති සෙතවත්ථෙන හිරිකොපීනං ඡාදෙත්වා විචරණකපරිබ්බාජකස්ස, තෙන ‘‘නායං නග්ගපරිබ්බාජකො’’ති දස්සෙති. ‘‘උපඤ්ඤාත’’න්ති ඉමස්ස විවරණං ඤාතො චෙවාති. ‘‘මග්ග’’න්ති ඉමස්ස විවරණං උපගතො ච මග්ගොති. තෙන ච උපඤ්ඤාතන්ති එත්ථ ඤාත-සද්දො ඤාණපරියායො. මග්ගන්ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන මග්ගොව වුත්තො. උපසද්දො ච උපගමනත්ථො මග්ගසද්දෙනපි සම්බන්ධිතබ්බොති දස්සෙති. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා ¶ පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධනං නාම අත්ථිකෙහි උපඤ්ඤාතං උපගතඤාණඤ්චෙව හොති, තෙහි උපගතො පටිපන්නො මග්ගො ච, තස්මා යංනූනාහං අනුබන්ධෙය්යන්ති. උපඤ්ඤාතං නිබ්බානන්ති උපපත්තියා අනුමානෙන ඤාතං නිබ්බානං. ‘‘මග්ග’’න්ති ඉමස්ස විවරණං මග්ගන්තොති, අනුමානෙන ඤාතං පච්චක්ඛතො දස්සනත්ථාය ගවෙසන්තොති අත්ථො.

නිරොධො ච නිරොධූපායො ච එකසෙසෙන නිරොධොති වුත්තොති දස්සෙන්තො ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. පටිපාදෙන්තොති නිගමෙන්තො.

ඉතො උත්තරීති ඉතො මයා ලද්ධසොතාපත්තිතො උත්තරි ඉතරමග්ගත්තයං යදිපි නත්ථි, තථාපි එසො එව මයා ගවෙසිතො නිබ්බානධම්මොති අත්ථො.

62-3. තදාරම්මණායාති නිබ්බානාරම්මණාය සොතාපත්තිඵලවිමුත්තියා. තෙසං ආයස්මන්තානන්ති සපරිසානං තෙසං ද්වින්නං පරිසානං තස්මිංයෙව ඛණෙ භගවතො ධම්මං සුත්වා අරහත්තං පාපුණි, අග්ගසාවකා පන අත්තනො ඤාණකිච්චස්ස මහන්තතාය කතිපාහච්චයෙන. තෙනාහ ‘‘එව’’න්තිආදි. උසූයනකිරියාය කම්මභාවං සන්ධාය ‘‘උපයොගත්ථෙවා’’ති වුත්තං.

සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානපබ්බජ්ජාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

64. වජ්ජාවජ්ජන්ති ඛුද්දකං, මහන්තඤ්ච වජ්ජං. උත්තිට්ඨපත්තන්ති එත්ථ උත්තිට්ඨං නාම පිණ්ඩාය චරණං වුච්චති ‘‘උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්යා’’තිආදීසු (ධ. ප. 168) විය. උත්තිට්ඨත්ථාය ¶ ගහිතං පත්තං උත්තිට්ඨපත්තං, තෙනාහ ‘‘පිණ්ඩාය චරණකපත්ත’’න්ති. තස්ස උපනාමෙ කො දොසොති ආහ ‘‘තස්මිං හී’’තිආදි. තස්මාති යස්මා මනුස්සා එතස්මිංයෙව එතෙ භුඤ්ජන්තීති උත්තිට්ඨපත්තෙ උච්ඡිට්ඨසඤ්ඤිනො, තස්මා උත්තිට්ඨපත්තන්ති වුත්තං උත්තිට්ඨ-සද්දෙනෙව මනුස්සානං සඤ්ඤාය උච්ඡිට්ඨතාපි ගම්මතීති. කෙචි පන ‘‘උච්ඡිට්ඨසද්දෙන සමානත්ථො උත්තිට්ඨසද්දො’’ති වදන්ති. ‘‘උත්තිට්ඨා’’ති ත්වාපච්චයන්තොපි හොතීති ආහ ‘‘උට්ඨහිත්වා’’ති. උපජ්ඣායං ගහෙතුන්ති උපජ්ඣායත්තං ¶ මනසා ගහෙතුං, යාචනවචනෙන තස්ස අනුමතිං ගහෙතුන්ති වා අත්ථො.

65. පතිස්සයනං පතිස්සො, ගරුං නිස්සාය වත්තනභාවො, යංකිඤ්චි ගාරවන්ති අත්ථො. සහ පතිස්සෙන සප්පතිස්සො, පරං ජෙට්ඨං කත්වා තස්සොවාදෙ වත්තනතාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ජෙට්ඨකභාවඤ්ච උපට්ඨපෙත්වා’’ති. සාහූති සාධු සුන්දරං. ලහූති අගරු, සුභරතාති අත්ථො. ඔපායිකන්ති උපායපටිසංයුත්තං, එවං පටිපජ්ජනං නිත්ථරණූපායොති අත්ථො. පතිරූපන්ති සාමීචිකම්මමිදන්ති අත්ථො. පාසාදිකෙනාති පසාදාවහෙන කායවචීපයොගෙන සම්පාදෙහීති අත්ථො. කායෙනාති එතදත්ථවිඤ්ඤාපකං හත්ථමුද්දාදිං දස්සෙන්තො කායෙන විඤ්ඤාපෙති. සාධූති සම්පටිච්ඡනං සන්ධායාති උපජ්ඣායෙන ‘‘සාහූ’’තිආදීසු වුත්තෙසු සද්ධිවිහාරිකස්ස ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡනං වචනං සන්ධාය ‘‘කායෙන විඤ්ඤාපෙතී’’තිආදි වුත්තන්ති අධිප්පායො. ආයාචනදානමත්තෙනාති සද්ධිවිහාරිකස්ස පඨමං ආයාචනමත්තෙන, තතො උපජ්ඣායස්ස ච ‘‘සාහූ’’තිආදිනා වචනමත්තෙනාති අත්ථො.

66. අස්සාති සද්ධිවිහාරිකස්ස. ද්වෙ චීවරානීති උත්තරාසඞ්ගං, සඞ්ඝාටිඤ්ච සන්ධාය වදති. ඉතො පට්ඨායාති ‘‘න උපජ්ඣායස්ස භණමානස්සා’’ති එත්ථ න-කාරතො පට්ඨාය, තෙන ‘‘නාතිදූරෙ’’තිආදීසු න-කාරපටිසිද්ධෙසු ආපත්ති නත්ථීති දස්සෙති. සබ්බත්ථ දුක්කටාපත්තීති ආපදාඋම්මත්තඛිත්තචිත්තවෙදනට්ටතාදීහි විනා පණ්ණත්තිං අජානිත්වාපි වදන්තස්ස ගිලානස්සපි දුක්කටමෙව. ආපදාසු හි අන්තරන්තරා කථා වත්තුං වට්ටති. එවමඤ්ඤෙසුපි න-කාරපටිසිද්ධෙසු ඊදිසෙසු, ඉතරෙසු පන ගිලානොපි න මුච්චති. පාළියං ‘‘හෙට්ඨාපීඨං වා පරාමසිත්වා’’ති ඉදං පුබ්බෙ තත්ථ ඨපිතපත්තාදිනා අසඞ්ඝට්ටනත්ථාය වුත්තං, චක්ඛුනා ඔලොකෙත්වාපි අඤ්ඤෙසං අභාවං ඤත්වාපි ඨපෙතුං වට්ටති එව. ආපත්තියා ආසන්නන්ති ආපත්තිකරණමෙව.

ගාමෙති අන්තොගාමෙ තාදිසෙ මණ්ඩපාදිම්හි. අන්තරඝරෙති අන්තොගෙහෙ. පටික්කමනෙති ආසනසාලායං. ධොතවාලිකායාති උදකෙන ගතට්ඨානෙ නිරජාය පරිසුද්ධවාලිකාය. නිද්ධූමෙති ජන්තාඝරෙ ජලියමානඅග්ගිධූමරහිතෙ. ජන්තාඝරඤ්හි නාම හිමපාතබහුලෙසු දෙසෙසු තප්පච්චයරොගපීළාදිනිවාරණත්ථං ¶ ¶ සරීරසෙදාපනට්ඨානං. තත්ථ කිර අන්ධකාරපටිච්ඡන්නතාය බහූපි එකතො පවිසිත්වා චීවරං නික්ඛිපිත්වා අග්ගිතාපපරිහාරාය මත්තිකාය මුඛං ලිම්පිත්වා සරීරං යාවදත්ථං සෙදෙත්වා චුණ්ණාදීහි උබ්බට්ටෙත්වා නහායන්ති. තෙනෙව පාළියං ‘‘චුණ්ණං සන්නෙතබ්බ’’න්තිආදි වුත්තං. උල්ලොකන්ති උද්ධං ඔලොකනට්ඨානං. උපරිභාගන්ති අත්ථො.

අඤ්ඤත්ථ නෙතබ්බොති යත්ථ විහරතො සාසනෙ අනභිරති උප්පන්නා, තතො අඤ්ඤත්ථ කල්යාණමිත්තාදිසම්පත්තියුත්තට්ඨානෙ නෙතබ්බො. විසභාගපුග්ගලානන්ති ලජ්ජිනො වා අලජ්ජිනො වා උපජ්ඣායස්ස අවඩ්ඪිකාමෙ සන්ධාය වුත්තං. සචෙ පන උපජ්ඣායො අලජ්ජී ඔවාදම්පි න ගණ්හාති, ලජ්ජිනො ච එතස්ස විසභාගා හොන්ති, තත්ථ උපජ්ඣායං විහාය ලජ්ජීහෙව සද්ධිං ආමිසාදිපරිභොගො කාතබ්බො. උපජ්ඣායාදිභාවො හෙත්ථ න පමාණන්ති දට්ඨබ්බං. පරිවෙණං ගන්ත්වාති උපජ්ඣායස්ස පරිවෙණං ගන්ත්වා. ‘‘න සුසාන’’න්ති ඉදං උපලක්ඛණං, උපචාරසීමතො බහි ගන්තුකාමෙන අනාපුච්ඡා ගන්තුං න වට්ටති.

උපජ්ඣායවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

67. සද්ධිවිහාරිකවත්තකථායං සඞ්ගහෙතබ්බො අනුග්ගහෙතබ්බොතිආදීසු අනාදරියං පටිච්ච ධම්මාමිසෙහි අසඞ්ගණ්හන්තානං ආචරියුපජ්ඣායානං දුක්කටං වත්තභෙදත්තා. තෙනෙව පරිවාරෙපි ‘‘නදෙන්තො ආපජ්ජතී’’ති (පරි. 322) වුත්තං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සද්ධිවිහාරිකවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

68. නසම්මාවත්තනාදිකථායං වත්තං න පූරෙය්යාති ‘‘වත්තකරණකාලො’’ති වත්ථුවිජානනවසෙන ඤත්වා මානකොසජ්ජාදිවසෙන වා උපජ්ඣායාදීසු ¶ අනාදරෙන වා ‘‘අකාතුං න වට්ටතී’’ති අජානනතාය වා න කරෙය්ය, දුක්කටමෙව. අසඤ්චිච්ච අසතියාතිආදීහි ච අකරොන්තස්ස පන අනාපත්ති. සබ්බානි හි වත්තානි සෙඛියානෙව, තස්මා සෙඛියෙසු වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ සබ්බොපි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. ගෙහස්සිතපෙමන්ති මෙත්තාපෙමං.

සාදියනං ¶ වා අසාදියනං වා න ජානාතීති ‘‘මයි සාදියන්තෙ අකරොන්තානං ආපත්ති හොති, පටික්ඛිපිත්වා අසාදියන්තෙ ආපත්ති න හොතී’’ති එවං න ජානාතීති අත්ථො. ‘‘තෙසු එකො වත්තසම්පන්නො භික්ඛු…පෙ… තෙසං අනාපත්තී’’ති වචනතො සචෙ කොචි ‘‘තුම්හාකං සද්ධිවිහාරිකෙ, අන්තෙවාසිකෙ වා ගිලානෙ උපට්ඨහිස්සාමි, ඔවාදානුසාසනිආදිකං සබ්බං කත්තබ්බං කරිස්සාමී’’ති වදති, තෙ වා සද්ධිවිහාරිකාදයො ‘‘අප්පොස්සුක්කා හොථා’’ති වදන්ති, වත්තං වා න සාදියන්ති, ආචරියුපජ්ඣායානම්පි අනාපත්ති.

නසම්මාවත්තනාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

69. රාධබ්රාහ්මණවත්ථුස්මිං පාළියං උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතොති සකලසරීරෙ සඤ්ජාතපණ්ඩුවණ්ණො. පණ්ඩුවණ්ණස්ස සකලසරීරෙ බ්යාපිතභාවදස්සනත්ථඤ්හි විච්ඡාවචනං කතං. අධිකාරන්ති උපකාරං. කතවෙදිනොති අත්තනො කතං උපකාරං පටිකිරියාය ඤාපකා. උපසම්පදාකම්මවාචාය යං වත්තබ්බං, තං පරියොසානෙ වක්ඛාම. පරිමණ්ඩලෙහීති පරිපුණ්ණෙහි.

71-73. පණ්ණත්තිවීතික්කමන්ති සික්ඛාපදවීතික්කමං. පාළියං පිණ්ඩියාලොපභොජනන්ති ජඞ්ඝපිණ්ඩිමංසබලෙන චරිත්වා ආලොපාලොපවසෙන පරියිට්ඨභොජනං. අතිරෙකලාභොති භික්ඛාහාරතො අධිකලාභො. සඞ්ඝභත්තාදීනං විභාගො සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ ආවි භවිස්සති. විහාරොති තිණකුටිකාදිසහිතො පාකාරපරිච්ඡින්නො සකලො සඞ්ඝාරාමො. අඩ්ඪයොගොති එකසාලො දීඝපාසාදො. හත්ථිපිට්ඨිගරුළසණ්ඨානො දීඝපාසාදොතිපි වදන්ති. පාසාදොති චතුරස්සො උච්චො ¶ අනෙකභූමකපාසාදො. හම්මියන්ති මුණ්ඩච්ඡදනො චන්දිකඞ්ගණයුත්තො නාතිඋච්චො පාසාදො. ගුහාති පබ්බතගුහා. පූතිමුත්තන්ති ගොමුත්තං.

රාධබ්රාහ්මණවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

76. සහධම්මිකං වුච්චමානොති ‘‘එවං නිවාසෙතබ්බ’’න්තිආදිනා සික්ඛාපදෙන ඔවදියමානො. වාදං ආරොපෙත්වාති ‘‘ඔලම්බිත්වා නිවාසනාදීසු කො දොසො? යදි දොසො භවෙය්ය ¶ , පරිමණ්ඩලනිවාසනාදීසුපි දොසො සියා’’තිආදිනා නිග්ගහං ආරොපෙත්වා. තංයෙව තිත්ථායතනන්ති දිට්ඨිසඞ්ඛාතතිත්ථමෙව ආයතනං දුක්ඛුප්පත්තිට්ඨානන්ති තිත්ථායතනං. ආයස්මතො නිස්සාය වච්ඡාමීති ආයස්මන්තං නිස්සාය වසිස්සාමීති අත්ථො.

ආචරියවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

80. යං පුබ්බෙ ලක්ඛණං වුත්තං, තෙනෙව ලක්ඛණෙන නිස්සයන්තෙවාසිකස්ස ආපත්ති න වෙදිතබ්බාති සම්බන්ධයොජනා දට්ඨබ්බා. පොත්ථකෙසු පන ‘‘න තෙනෙව ලක්ඛණෙනා’’ති එත්ථ න-කාරං ඡඩ්ඩෙත්වා ‘‘තෙනෙව ලක්ඛණෙන නිස්සයන්තෙවාසිකස්ස ආපත්ති වෙදිතබ්බා’’ති ලිඛන්ති, තං පමාදලිඛිතං. තථා හි තෙනෙව ලක්ඛණෙන ආපත්තිභාවෙ ගය්හමානෙ නිස්සයමුත්තකස්සාපි අමුත්තකස්සාපි ආපත්ති එවාති වුත්තලක්ඛණෙන ආපත්තිං ආපජ්ජෙය්ය. තථා ච ‘‘නිස්සයන්තෙවාසිකෙන හි යාව ආචරියං නිස්සාය වසති, තාව සබ්බං ආචරියවත්තං කාතබ්බ’’න්ති ඉමිනා අනන්තරවචනෙන විරොධො සියා. විසුද්ධිමග්ගෙපි ච –

‘‘නිස්සයාචරිය, උද්දෙසාචරිය, නිස්සයන්තෙවාසික, උද්දෙසන්තෙවාසික, සමානාචරියකා පන යාව නිස්සයඋද්දෙසා අනුපච්ඡින්නා. තාව පටිජග්ගිතබ්බා’’ති (විසුද්ධි. 1.41) –

වුත්තං ¶ . තස්මා වුත්තනයෙන ඉධ පරිගළිතං න-කාරං ආනෙත්වා තෙනෙව සද්ධිවිහාරිකස්ස වුත්තෙනෙව ලක්ඛණෙන නිස්සයන්තෙවාසිකස්ස ආපත්ති න වෙදිතබ්බාති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො.

පණාමනාඛමාපනාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිස්සයපටිප්පස්සද්ධිකථාවණ්ණනා

83. නිස්සයපටිප්පස්සද්ධිකථායං ‘‘යො වා එකසම්භොගපරිභොගො, තස්ස සන්තිකෙ නිස්සයො ගහෙතබ්බො’’ති ඉමිනා ලජ්ජීසු එව නිස්සයග්ගහණං නියොජෙති අලජ්ජීසු පටික්ඛිත්තත්තා. එත්ථ ච පරිභොගසද්දෙන එකකම්මාදිකො සංවාසො ගහිතො පච්චයපරිභොගස්ස සම්භොග-සද්දෙන ගහිතත්තා, එතෙන ¶ ච සම්භොගසංවාසානං අලජ්ජීහි සද්ධිං න කත්තබ්බතං දස්සෙති. පරිහාරො නත්ථීති ආපත්තිපරිහාරො නත්ථි. තාදිසොති යත්ථ නිස්සයො ගහිතපුබ්බො, යො ච එකසම්භොගපරිභොගො, තාදිසො. තථා වුත්තන්ති ‘‘ලහුං ආගමිස්සාමී’’ති වුත්තඤ්චෙති අත්ථො. ‘‘චත්තාරි පඤ්ච දිවසානී’’ති ඉදං උපලක්ඛණමත්තං. යදි එකාහද්වීහෙන සභාගතා පඤ්ඤායති, ඤාතදිවසෙන ගහෙතබ්බොව. අථාපි චතුපඤ්චාහෙනාපි න පඤ්ඤායති, යත්තකෙහි දිවසෙහි පඤ්ඤායති, තත්තකානි අතික්කමෙතබ්බානි. සභාගතං ඔලොකෙමීති පන ලෙසො න කාතබ්බො.

දහරා සුණන්තීති එත්ථ අසුත්වාපි ආගමිස්සති, කෙනචි අන්තරායෙන චිරායතීති සඤ්ඤාය සති ලබ්භතෙව පරිහාරො. තෙනාහ ‘‘ඉධෙවාහං වසිස්සාමීති පහිණති, පරිහාරො නත්ථී’’ති.

එකදිවසම්පි පරිහාරො නත්ථීති ගමනෙ නිරුස්සාහං සන්ධාය වුත්තං. සඋස්සාහස්ස පන සෙනාසනපටිසාමනාදිවසෙන කතිපාහෙ ගතෙපි න දොසො.

තත්රෙව වසිතබ්බන්ති තත්ර සභාගට්ඨානෙ එව නිස්සයං ගහෙත්වා වසිතබ්බං. ‘‘තංයෙව විහාරං…පෙ… වසිතුං වට්ටතී’’ති ඉමිනා උපජ්ඣායෙ සඞ්ගණ්හන්තෙයෙව තංසමොධානෙ නිස්සයපටිප්පස්සද්ධි වුත්තා, තස්මිං පන කොධෙන ¶ වා ගණනිරපෙක්ඛතාය වා අසඞ්ගණ්හන්තෙ අඤ්ඤෙසු ගහිතො නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භතීති දස්සෙති.

ආචරියම්හා නිස්සයපටිප්පස්සද්ධියං වුත්තො ‘‘කොචි ආචරියො’’තිආදිකො නයො උපජ්ඣායපක්කමනාදීසුපි නෙත්වා තත්ථ ච වුත්තො ඉධාපි නෙත්වා යථාරහං යොජෙතබ්බො.

ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කම්ම අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වසන්තීති උපචාරසීමතො බහි අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ අන්තෙවාසිකානං වසනට්ඨානතො ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කම්ම වසන්ති. තෙන බහිඋපචාරෙපි අන්තෙවාසිකාදීනං වසනට්ඨානතො ද්වින්නං ලෙඩ්ඩුපාතානං අන්තරෙ ආසන්නපදෙසෙ වසති, නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භතීති දස්සෙති. අන්තොඋපචාරසීමායං පන ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා වසතො නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භතෙව.

නිස්සයපටිප්පස්සද්ධිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපසම්පාදෙතබ්බපඤ්චකකථාවණ්ණනා

84. උපජ්ඣාචරියලක්ඛණකථායං ¶ න සාමණෙරො උපට්ඨාපෙතබ්බොති උපජ්ඣායෙන හුත්වා න පබ්බාජෙතබ්බො. අසෙක්ඛස්ස අයන්ති අසෙක්ඛො, ලොකියලොකුත්තරො සීලක්ඛන්ධො.

අන්තග්ගාහිකායාති සස්සතුච්ඡෙදකොට්ඨාසග්ගාහිකාය. පච්ඡිමානි ද්වෙති අප්පස්සුතො හොති, දුප්පඤ්ඤො හොතීති ඉමානි ද්වෙ අඞ්ගානි. පච්ඡිමානි තීණීති න පටිබලො උප්පන්නං කුක්කුච්චං ධම්මතො විනොදෙතුං, ආපත්තිං න ජානාති, ආපත්තියා වුට්ඨානං න ජානාතීති ඉමානි තීණි. කුක්කුච්චස්ස හි පාළිඅට්ඨකථානයසඞ්ඛාතධම්මතො විනොදෙතුං අපටිබලතා නාම අබ්යත්තතා එව හොතීති සාපි ආපත්තිඅඞ්ගමෙව වුත්තා.

අභිවිසිට්ඨො උත්තමො සමාචාරො ආභිසමාචාරො, වත්තපටිවත්තසීලං. තං ආරබ්භ පඤ්ඤත්තා ඛන්ධකසික්ඛාපදසඞ්ඛාතා සික්ඛා ආභිසමාචාරිකා. සික්ඛාපදම්පි හි තං තත්ථ පටිපූරණත්ථිකෙහි උග්ගහණාදිවසෙන සික්ඛිතබ්බතො ‘‘සික්ඛා’’ති වුච්චති. මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ආදිභූතා කාරණභූතාති ආදිබ්රහ්මචරියකා සික්ඛා, උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නසික්ඛාපදං. තෙනෙව ¶ විසුද්ධිමග්ගෙපි ‘‘උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නසික්ඛාපදං ආදිබ්රහ්මචරියකං, ඛන්ධකවත්තපඅයාපන්නං ආභිසමාචාරික’’න්ති (විසුද්ධි. 1.11) වුත්තං. තස්මා සෙක්ඛපණ්ණත්තිය’’න්ති එත්ථ සික්ඛිතබ්බතො සෙක්ඛා, භගවතා පඤ්ඤත්තත්තා පණ්ණත්ති. සබ්බාපි උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නා සික්ඛාපදපණ්ණත්ති ‘‘සෙක්ඛපණ්ණත්තී’’ති වුත්තාති ගහෙතබ්බා. නාමරූපපරිච්ඡෙදෙති එත්ථ කුසලත්තිකාදීහි වුත්තං ජාතිභූමිපුග්ගලසම්පයොගවත්ථාරම්මණකම්මද්වාරලක්ඛණරසාදිභෙදෙහි වෙදනාක්ඛන්ධාදිචතුබ්බිධං සනිබ්බානං නාමං, භූතුපාදායභෙදං රූපඤ්ච පරිච්ඡින්දිත්වා ජානනපඤ්ඤා, තප්පකාසකො ච ගන්ථො නාමරූපපරිච්ඡෙදො නාම. ඉමිනා අභිධම්මත්ථකුසලෙන භවිතබ්බන්ති දස්සෙති. සික්ඛාපෙතුන්ති උග්ගණ්හාපෙතුං.

උපසම්පාදෙතබ්බපඤ්චකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බවත්ථුකථාවණ්ණනා

86. තිත්ථියපරිවාසකථායං ආජීවකස්ස වාතිආදීසු අකිරියවාදී ආජීවකො නාම, කිරියවාදිනො පන නිගණ්ඨාපි අඤ්ඤෙපි නග්ගතිත්ථිකා අචෙලකපදෙ සඞ්ගහිතා. සබ්බථා නග්ගස්සෙව ¶ තිත්ථියපරිවාසො විහිතො. සො ච තෙනෙව නග්ගවෙසෙන භික්ඛූනං සන්තිකං ආගතස්ස, න පටිච්ඡාදෙත්වා ආගතස්සාති දස්සෙතුං ‘‘සචෙ සොපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සොපීති ආජීවකො.

ආමිසකිඤ්චික්ඛසම්පදානං නාම අප්පමත්තකස්ස දෙය්යධම්මස්ස අනුප්පදානං. රූපූපජීවිකාති අත්තනො රූපමෙව නිස්සාය ජීවන්තියො. වෙසියා ගොචරො බහුලං පවත්තිට්ඨානං අස්සාති වෙසියාගොචරො. එස නයො සබ්බත්ථ. යොබ්බන්නාතීතාති අනිවිද්ධා එව මහල්ලිකභාවං පත්තා ථුල්ලකුමාරී එවාති වුත්තං. ආදායස්සාති ආදානස්ස ගහණස්ස.

අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

88-9. පඤ්චාබාධාදිවත්ථූසු ¶ පාළියං සොම්හි අරොගො, විබ්භමිස්සාමීති සො අහං අරොගො, විබ්භමිස්සාමීති අත්ථො. නඛපිට්ඨිප්පමාණන්ති කනිට්ඨඞ්ගුලිනඛපිට්ඨි අධිප්පෙතා. ‘‘පටිච්ඡන්නෙ ඨානෙ නඛපිට්ඨිප්පමාණං අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතං හොති, වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා අප්පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ තාදිසම්පි න වට්ටති, පටිච්ඡන්නට්ඨානෙපි ච වඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතොපි න වට්ටතීති සිද්ධමෙව හොති. පාකටට්ඨානෙපි පන නඛපිට්ඨිප්පමාණතො ඌනතරං අවඩ්ඪනකං වට්ටතීති යෙ ගණ්හෙය්යුං, තෙසං තං ගහණං පටිසෙධෙතුං ‘‘මුඛෙ පනා’’තිආදි වුත්තං.

කොලට්ඨිමත්තකොපීති බදරට්ඨිප්පමාණොපි. අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතොපි න වට්ටතීති එත්ථ පි-සද්දෙන කොලට්ඨිමත්තතො ඛුද්දකතරොපි ගණ්ඩො න වට්ටතීති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘සච්ඡවිං කාරෙත්වා’’ති, විජ්ජමානච්ඡවිං කත්වාති අත්ථො. ‘‘සඤ්ඡවි’’න්ති වා පාඨො, සඤ්ජාතච්ඡවින්ති අත්ථො. ගණ්ඩාදීසු වූපසන්තෙසුපි ගණ්ඩානං විවණ්ණම්පි හොති, තං වට්ටති.

පදුමපුණ්ඩරීකපත්තවණ්ණන්ති රත්තපදුමසෙතපදුමපුප්ඵදලවණ්ණං. කුට්ඨෙ වුත්තනයෙනෙවාති පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ අවඩ්ඪනකං වට්ටති, අඤ්ඤත්ථ න කිඤ්චිපි වට්ටතීති වුත්තනයං දස්සෙති. සොසබ්යාධීති ඛයරොගො. යක්ඛුම්මාරොති කදාචි කදාචි ආගන්ත්වා භූමියං පාතෙත්වා හත්ථමුඛාදිකං අවයවං භූමියං ඝංසනකො යක්ඛොව රොගො.

පඤ්චාබාධවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

90. න ¶ දානාහං දෙවස්ස භටොති ආපුච්ඡතීති රඤ්ඤා එව දින්නට්ඨානන්තරං සන්ධාය වුත්තං. යො පන රාජකම්මිකෙහි අමච්චාදීහි ඨපිතො, අමච්චාදීනං එව වා භටො හොති, තෙන තං තං අමච්චාදිම්පි ආපුච්ඡිතුං වට්ටති.

රාජභටවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

91. තස්මාති ¶ භගවා සයං යස්මා ධම්මස්සාමී, තස්මා අඞ්ගුලිමාලං එහිභික්ඛුභාවෙන පබ්බාජෙසි, භික්ඛූනං පන සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙන්තො එවමාහාති අධිප්පායො. එවං ජානන්තීති සීලවා ජාතොති ජානන්ති.

92. උපරමන්ති විරමන්ති. භින්දිත්වාති අන්දුබන්ධනං භින්දිත්වා. ඡින්දිත්වාති සඞ්ඛලිකං ඡින්දිත්වා. මුඤ්චිත්වාති රජ්ජුබන්ධනං මුඤ්චිත්වා. විවරිත්වාති ගාමබන්ධනාදීසු ගාමද්වාරාදීනං විවරිත්වා. අපස්සමානානන්ති පුරිසගුත්තියං ගොපකානං අපස්සන්තානං.

95. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘කසාහතො කතදණ්ඩකම්මො’’ති එත්ථ වුත්තනයෙනෙව.

96. පලාතොපීති ඉණසාමිකානං ආගමනං ඤත්වා භයෙන පලාතො. ගීවා හොතීති ඉණායිකභාවං ඤත්වා අනාදරෙන ඉණමුත්තකෙ භික්ඛුභාවෙ පවෙසිතත්තා. උපඩ්ඪුපඩ්ඪන්ති ථොකථොකං. දාතබ්බමෙවාති ඉණායිකෙන ධනං සම්පටිච්ඡතු වා මා වා, දානෙ සඋස්සාහෙනෙව භවිතබ්බං. අඤ්ඤෙහි ච භික්ඛූහි ‘‘මා ධුරං නික්ඛිපාහී’’ති වත්වා සහායකෙහි භවිතබ්බන්ති දස්සෙති. ධුරනික්ඛෙපෙන හිස්ස භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බතා සියාති.

ඉණායිකවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

97. ‘‘දාසචාරිත්තං ¶ ආරොපෙත්වා කීතො’’ති ඉමිනා දාසභාවපරිමොචනත්ථාය කීතකං නිවත්තෙති. තාදිසො හි ධනක්කීතොපි අදාසො එව. තත්ථ තත්ථ චාරිත්තවසෙනාති තස්මිං තස්මිං ජනපදෙ දාසපණ්ණජ්ඣාපනාදිනා ¶ අදාසකරණනියාමෙන. අභිසෙකාදීසු සබ්බබන්ධනානි මොචාපෙන්ති, තං සන්ධාය ‘‘සබ්බසාධාරණෙනා’’ති වුත්තං.

සයමෙව පණ්ණං ආරොපෙන්ති, න වට්ටතීති තා භුජිස්සිත්ථියො ‘‘මයම්පි වණ්ණදාසියො හොමා’’ති අත්තනො රක්ඛණත්ථාය සයමෙව රාජූනං දාසිපණ්ණෙ අත්තනො නාමං ලිඛාපෙන්ති, තාසං පුත්තාපි රාජදාසාව හොන්ති, තස්මා තෙ පබ්බාජෙතුං න වට්ටති. තෙහි අදින්නා න පබ්බාජෙතබ්බාති යත්තකා තෙසං සාමිනො, තෙසු එකෙන අදින්නෙපි න පබ්බාජෙතබ්බා.

භුජිස්සෙ පන කත්වා පබ්බාජෙතුං වට්ටතීති යස්ස විහාරස්ස තෙ ආරාමිකා දින්නා, තස්මිං විහාරෙ සඞ්ඝං ඤාපෙත්වා ඵාතිකම්මෙන ධනානි දත්වා භුජිස්සෙ කත්වා පබ්බාජෙතුං වට්ටති. තක්කං සීසෙ ආසිත්තකසදිසාව හොන්තීති කෙසුචි ජනපදෙසු අදාසෙ කරොන්තා තක්කං සීසෙ ආසිඤ්චන්ති, තෙන කිර තෙ අදාසා හොන්ති, එවමිදම්පි ආරාමිකවචනෙන දානම්පීති අධිප්පායො. තථා දින්නෙපි සඞ්ඝස්ස ආරාමිකදාසො එවාති ‘‘නෙව පබ්බාජෙතබ්බො’’ති වුත්තං. ‘‘තාවකාලිකො නාමා’’ති වුත්තත්තා කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා වා පච්ඡාපි ගහෙතුකාමතාය වා දින්නං සබ්බං තාවකාලිකමෙවාති ගහෙතබ්බං. නිස්සාමිකදාසො නාම යස්ස සාමිකුලං අඤ්ඤාතිකං මරණෙන පරික්ඛීණං, න කොචි තස්ස දායාදො, සො පන සමානජාතිකෙහි වා නිවාසගාමවාසීහි වා ඉස්සරෙහි වා භුජිස්සො කතොව පබ්බාජෙතබ්බො. දෙවදාසාපි දාසා එව. තෙ හි කත්ථචි දෙසෙ රාජදාසා හොන්ති, කත්ථචි විහාරදාසා, තස්මා පබ්බාජෙතුං න වට්ටති. දාසම්පි පබ්බාජෙත්වා සාමිකෙ දිස්වා පටිච්ඡාදනත්ථං අපනෙන්තො පදවාරෙන අදින්නාදානාපත්තියා කාරෙතබ්බො, දාසස්ස පන පලායතො අනාපත්ති.

කම්මාරභණ්ඩුවත්ථාදිකථාවණ්ණනා

98. භණ්ඩුකම්මාපුච්ඡානාදිකථායං කම්මාරභණ්ඩූති දහරතාය අමොළිබන්ධො මුණ්ඩිකසීසො කම්මාරදාරකො ¶ එව වුත්තො. තුලාධාරමුණ්ඩකොති එත්ථ තුලාධාරාති තම්බසුවණ්ණාදීනං තුලං හත්ථෙන ධාරෙතීති ¶ කම්මාරා ‘‘තුලාධාරා’’ති වුත්තා, තෙසු එකො මුණ්ඩිකසීසො දහරොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පඤ්චසිඛො තරුණදාරකො’’ති. එකාව සිඛා පඤ්ච වෙණියො කත්වා බන්ධනෙන පඤ්චසිඛාති වුච්චති, සා එතස්ස අත්ථීති පඤ්චසිඛො, තස්ස සිඛං ඡින්දන්තා කඤ්චි භික්ඛුං අජානාපෙත්වාව පබ්බාජෙසුං. තෙන භණ්ඩුකම්මාපලොකනං අනුඤ්ඤාතං. සීමාපරියාපන්නෙති බද්ධසීමාය සති තදන්තොගධෙ, අසති උපචාරසීමන්තොගධෙති අත්ථො. එත්ථ ච කිඤ්චාපි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සඞ්ඝං අපලොකෙතුං භණ්ඩුකම්මායා’’ති එත්තකමෙව වුත්තං, න පන අනපලොකෙන්තස්ස ආපත්ති වුත්තා, තථාපි අට්ඨකථායං ‘‘සබ්බෙ ආපුච්ඡිතා අම්හෙහීතිසඤ්ඤිනො…පෙ… පබ්බාජෙන්තස්සපි අනාපත්තී’’ති වුත්තත්තා සඤ්චිච්ච අනාපුච්ඡා කෙසෙ ඔහාරෙන්තස්ස දුක්කටමෙවාති දට්ඨබ්බං. කෙසොරොපනම්පි සමණපබ්බජනවොහාරං ලභතීති ආහ ‘‘ඉමස්ස සමණකරණ’’න්තිආදි. එකසිඛාමත්තධරොති එත්ථ එකෙන කෙසෙන සිඛා එකසිඛාති වදන්ති, අප්පකෙසාව සිඛා එවං වුත්තාති ගහෙතබ්බා. එකකෙසම්පි පන අනාපුච්ඡා ඡින්දිතුං න වට්ටතියෙව.

100. වාමහත්ථෙනාති දක්ඛිණහත්ථෙන භුඤ්ජනතො වුත්තං.

103-4. නිස්සයමුච්චනකස්ස වත්තෙසු පඤ්චකඡක්කෙසු පන ‘‘උභයානි ඛො පනස්ස පාතිමොක්ඛානි…පෙ… අනුබ්යඤ්ජනසො’’ති එත්ථ සබ්බොපි චායං පභෙදො මාතිකාට්ඨකථායං ඤාතායං ඤාතො හොති. ‘‘ආපත්තිං ජානාති, අනාපත්තිං ජානාතී’’ති ඉදඤ්ච අත්තනා ඤාතට්ඨානෙසු ආපත්තාදිං සන්ධාය වුත්තන්ති න ගහෙතබ්බං.

කම්මාරභණ්ඩුවත්ථාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

105. පොක්ඛරවස්සන්ති පොක්ඛරෙ පදුමගච්ඡෙ විය අතෙමිතුකාමානං සරීරතො පවට්ටනකවස්සං. තස්මිං කිර වස්සන්තෙ තෙමිතුකාමාව තෙමෙන්ති, න ඉතරෙ. ‘‘භික්ඛං ගණ්හථා’’ති වත්වා ගතො නාම නත්ථීති අත්තනො සන්තකෙ රජ්ජෙ සබ්බම්පි සාපතෙය්යං සයමෙව පරිභුඤ්ජිස්සතීති ගාරවෙන ¶ සුද්ධොදනමහාරාජාපි න නිමන්තෙසි, ගන්ත්වා පන ගෙහෙ සකලරත්තිං මහාදානඤ්චෙව බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස ආසනපඤ්ඤත්තිට්ඨානාලඞ්කාරඤ්ච සංවිදහන්තොව වීතිනාමෙසි.

න ¶ කොචි…පෙ… පත්තං වා අග්ගහෙසීති භගවා අත්තනො පිතු නිවෙසනමෙව ගමිස්සතීතිසඤ්ඤාය නග්ගහෙසි. කුලනගරෙති ඤාතිකුලන්තකෙ නගරෙ. පිණ්ඩචාරියවත්තන්ති අත්තනො ඤාතිගාමෙසුපි සපදානචාරිකවත්තං. භික්ඛාය චාරො චරණං එතස්සාති භික්ඛාචාරො, ඛත්තියො.

උත්තිට්ඨෙති උත්තිට්ඨිත්වා පරෙසං ඝරද්වාරෙ උද්දිස්ස ඨත්වා ගහෙතබ්බපිණ්ඩෙ. නප්පමජ්ජෙය්යාති නිමන්තනාදිවසෙන ලබ්භමානපණීතභොජනං පටික්ඛිපිත්වා පිණ්ඩාය චරණවසෙන තත්ථ නප්පමජ්ජෙය්ය. ධම්මන්ති අනෙසනං පහාය සපදානං චරන්තො තමෙව භික්ඛාචරියධම්මං සුචරිතං චරෙය්ය. සුඛං සෙතීති චතූහි ඉරියාපථෙහි සුඛං විහරතීති අත්ථො.

දුතියගාථායං න නං දුච්චරිතන්ති වෙසියාදිභෙදෙ අගොචරෙ චරණවසෙන තං යථාවුත්තං ධම්මං දුච්චරිතං න ච චරෙ. සෙසං වුත්තනයමෙව. ඉමං පන ගාථං සුත්වාති නිවෙසනෙ නිසින්නෙන භගවතා ඤාතිසමාගමෙ අත්තනො පිණ්ඩාය චරණං නිස්සාය පවත්තාය ගාථාය වුත්තං ඉමං දුතියගාථං සුත්වා.

ධම්මපාලජාතකන්තිආදීසු පන තතො පරකාලෙසුපි රඤ්ඤො පවත්ති පරිනිබ්බානං පාපෙත්වා යථාපසඞ්ගවසෙන දස්සෙතුං වුත්තා. තෙනාහ ‘‘සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකත්වා’’තිආදි. සිරිගබ්භං ගන්ත්වාති එත්ථ යදි හි භගවා තදහෙව ගන්ත්වා න පස්සෙය්ය, සා හදයෙන ඵලිතෙන මරෙය්යාති අගමාසීති දට්ඨබ්බං.

තං දිවසමෙවාති තස්මිං රාහුලමාතුදස්සනදිවසෙයෙව. ධම්මපදට්ඨකථායං පන ‘‘සත්ථා කපිලපුරං ගන්ත්වා තතියදිවසෙ නන්දං පබ්බාජෙසී’’ති (ධ. ප. අට්ඨ. 1.12 නන්දත්ථෙරවත්ථු) වුත්තං. කෙසවිස්සජ්ජනන්ති රාජමොළිබන්ධනත්ථං කුමාරකාලෙ බන්ධිතසිඛාවෙණිමොචනං, තං කිර කරොන්තා මඞ්ගලං කරොන්ති. සාරත්ථදීපනියං පන ‘‘කෙසවිස්සජ්ජනන්ති කුලමරියාදවසෙන කෙසොරොපන’’න්ති (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.105) වුත්තං. පට්ටබන්ධොති ‘‘අසුකරාජා’’ති නළාටෙ සුවණ්ණපට්ටබන්ධනං. අභිනවපාසාදප්පවෙසමඞ්ගලං ඝරමඞ්ගලං. ඡත්තුස්සාපනෙ මඞ්ගලං ඡත්තමඞ්ගලං. ජනපදකල්යාණීති ¶ ජනපදම්හි කල්යාණී පරෙහි අසාධාරණෙහි පඤ්චකල්යාණාදීහි සහිතත්තා සා එවං වුත්තා. තුවටන්ති සීඝං. අනිච්ඡමානන්ති මනසා අරොචෙන්තං, වාචාය පන භගවතා ‘‘පබ්බජිස්සසි නන්දා’’ති වුත්තෙ ගාරවෙන පටික්ඛිපිතුං අවිසහන්තො ‘‘ආමා’’ති අවොච. භගවා ච එතෙන ලෙසෙන පබ්බාජෙසි.

බ්රහ්මරූපවණ්ණන්ති ¶ බ්රහ්මරූපසමානරූපං. ත්යස්සාති තෙ අස්ස. නිවත්තෙතුං න විසහීති ‘‘මා නං නිවත්තයිත්ථා’’ති භගවතා වුත්තත්තා නාසක්ඛි. සත්තවිධං අරියධනන්ති –

‘‘සද්ධාධනං සීලධනං, හිරිඔත්තප්පියං ධනං;

සුතධනඤ්ච චාගො ච, පඤ්ඤා වෙ සත්තමං ධන’’න්ති. (අ. නි. 7.5, 6) –

එවං වුත්තං සත්තවිධං අරියධනං. අධිමත්තං රාහුලෙති රාහුලෙ පබ්බජිතෙ නන්දපබ්බජ්ජාය උප්පන්නදුක්ඛතොපි අධිකතරං දුක්ඛං අහොසීති අත්ථො. ඉතො පච්ඡාති ඉතො වුත්තසොකුප්පත්තිතො අපරදිවසෙසු අනාගාමීනං ඤාතිසිනෙහපටිඝචිත්තුප්පාදාභාවා. පාළියං පුත්තපෙමන්තිආදි රඤ්ඤා පුත්තසිනෙහස්ස තිබ්බභාවං දස්සෙතුං වුත්තං. පුත්තසිනෙහො හි අත්තනා සහජාතපීතිවෙගසමුට්ඨිතානං රූපධම්මානං සකලසරීරං ඛොභෙත්වා පවත්තනවසෙන ‘‘ඡවිං…පෙ… අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච තිට්ඨතී’’ති වුත්තො. අත්තනො පියතරාති භගවන්තං සන්ධාය වදති. පුත්තෙති රාහුලං. සද්දහන්තෙනාති තස්ස වචනෙන අවෙමතිකෙනාති අත්ථො. විමතියා සති ආපත්ති එව.

රාහුලවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සික්ඛාපදදණ්ඩකම්මවත්ථුකථාවණ්ණනා

106. සාමණෙරසික්ඛාපදාදීසු පාළියං සික්ඛාපදානීති සික්ඛාකොට්ඨාසා. අධිසීලසික්ඛානං වා අධිගමූපායා. පාණොති පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං. තස්ස අතිපාතනං පබන්ධවසෙන පවත්තිතුං අදත්වා සත්ථාදීහි අතික්කම්ම අභිභවිත්වා පාතනං පාණාතිපාතො. පාණවධොති අත්ථො. සො ¶ පන අත්ථතො පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා වධකචෙතනාව. තස්මා පාණාතිපාතා වෙරමණි, වෙරහෙතුතාය වෙරසඞ්ඛාතං පාණාතිපාතාදිපාපධම්මං මණති නීහරතීති විරති ‘‘වෙරමණී’’ති වුච්චති, විරමති එතායාති වා ‘‘විරමණී’’ති වත්තබ්බෙ නිරුත්තිනයෙන ‘‘වෙරමණී’’ති සමාදානවිරති වුත්තා. එස නයො සෙසෙසුපි.

අදින්නස්ස ආදානං අදින්නාදානං, ථෙය්යචෙතනාව. අබ්රහ්මචරියන්ති අසෙට්ඨචරියං, මග්ගෙන මග්ගපටිපත්තිසමුට්ඨාපිකා මෙථුනචෙතනා. මුසාති අභූතවත්ථු, තස්ස වාදො අභූතතං ඤත්වාව භූතතො ¶ විඤ්ඤාපනචෙතනා මුසාවාදො. පිට්ඨපූවාදිනිබ්බත්තසුරා චෙව පුප්ඵාසවාදිභෙදං මෙරයඤ්ච සුරාමෙරයං. තදෙව මදනීයට්ඨෙන මජ්ජඤ්චෙව පමාදකාරණට්ඨෙන පමාදට්ඨානඤ්ච, තං යාය චෙතනාය පිවති, තස්ස එතං අධිවචනං.

අරුණුග්ගමනතො පට්ඨාය යාව මජ්ඣන්හිකා අයං අරියානං භොජනස්ස කාලො නාම, තදඤ්ඤො විකාලො. භුඤ්ජිතබ්බට්ඨෙන භොජනන්ති ඉධ සබ්බං යාවකාලිකං වුච්චති, තස්ස අජ්ඣොහරණං ඉධ උත්තරපදලොපෙන ‘‘භොජන’’න්ති අධිප්පෙතං. විකාලෙ භොජනං අජ්ඣොහරණං විකාලභොජනං, විකාලෙ වා යාවකාලිකස්ස භොජනං අජ්ඣොහරණං විකාලභොජනන්තිපි අත්ථො ගහෙතබ්බො, අත්ථතො විකාලෙ යාවකාලිකඅජ්ඣොහරණචෙතනාව.

සාසනස්ස අනනුලොමත්තා විසූකං පටාණීභූතං දස්සනං විසූකදස්සනං, නච්චගීතාදිදස්සනසවනානඤ්චෙව වට්ටකයුද්ධජූතකීළාදිසබ්බකීළානඤ්ච නාමං. දස්සනන්ති චෙත්ථ පඤ්චන්නම්පි විඤ්ඤාණානං යථාසකං විසයස්ස ආලොචනසභාවතාය දස්සන-සද්දෙන සඞ්ගහෙතබ්බත්තා සවනම්පි සඞ්ගහිතං. නච්චගීතවාදිත-සද්දෙහි චෙත්ථ අත්තනො නච්චනගායනාදීනිපි සඞ්ගහිතානීති දට්ඨබ්බං.

මාලාති බද්ධමබද්ධං වා අන්තමසො සුත්තාදිමයම්පි අලඞ්කාරත්ථාය පිළන්ධියමානං ‘‘මාලා’’ත්වෙව වුච්චති. ගන්ධන්ති වාසචුණ්ණාදිවිලෙපනතො අඤ්ඤං යං කිඤ්චි ගන්ධජාතං. විලෙපනන්ති පිසිත්වා ගහිතං ඡවිරාගකරණඤ්චෙව ගන්ධජාතඤ්ච. ධාරණං නාම පිළන්ධනං. මණ්ඩනං නාම ඌනට්ඨානපූරණං. ගන්ධවසෙන, ඡවිරාගවසෙන ච සාදියනං විභූසනං නාම. මාලාදීසු වා ධාරණාදීනි යථාක්කමං ¶ යොජෙතබ්බානි. තෙසං ධාරණාදීනං ඨානං කාරණං වීතික්කමචෙතනා.

උච්චාති උච්ච-සද්දෙන සමානත්ථො නිපාතො, උච්චාසයනං වුච්චති පමාණාතික්කන්තං ආසන්දාදි. මහාසයනං අකප්පියත්ථරණෙහි අත්ථතං, සලොහිතවිතානඤ්ච. එතෙසු හි ආසනං, සයනඤ්ච උච්චාසයනමහාසයන-සද්දෙහි ගහිතානි උත්තරපදලොපෙන. ජාතරූපරජතපටිග්ගහණාති එත්ථ රජත-සද්දෙන දාරුමාසකාදි සබ්බං රූපියං සඞ්ගහිතං, මුත්තාමණිආදයොපෙත්ථ ධඤ්ඤඛෙත්තවත්ථාදයො ච සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. පටිග්ගහණ-සද්දෙන පටිග්ගාහාපනසාදියනානි සඞ්ගහිතානි. නාසනවත්ථූති පාරාජිකට්ඨානතාය ලිඞ්ගනාසනාය කාරණං.

107. පාළියං සබ්බං සඞ්ඝාරාමං ආවරණං කරොන්තීති සබ්බසඞ්ඝාරාමෙ පවෙසනිවාරණං කරොන්ති. සඞ්ඝාරාමො ආවරණං කාතබ්බොති සඞ්ඝාරාමො ආවරණො කාතබ්බො, සඞ්ඝාරාමෙ වා ආවරණං ¶ කාතබ්බන්ති අත්ථො. තෙනෙව ‘‘තත්ථ ආවරණං කාතු’’න්ති භුම්මවසෙන වුත්තං. ආහාරං ආවරණන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. ‘‘යත්ථ වා වසතී’’ති ඉමිනා සාමණෙරස්ස වස්සග්ගෙන ලද්ධං වා සකසන්තකමෙව වා නිබද්ධවසනකසෙනාසනං වුත්තං. යත්ථ වා පටික්කමතීති ආචරියුපජ්ඣායානං වසනට්ඨානං වුත්තං. තෙනාහ ‘‘අත්තනො’’තිආදි. අත්තනොති හි සයං, ආචරියස්ස, උපජ්ඣායස්ස වාති අත්ථො. දණ්ඩෙන්ති විනෙන්ති එතෙනාති දණ්ඩො, සො එව කත්තබ්බත්තා කම්මන්ති දණ්ඩකම්මං, ආවරණාදි. උදකං වා පවෙසෙතුන්ති පොක්ඛරණීආදිඋදකෙ පවෙසෙතුං.

සික්ඛාපදදණ්ඩකම්මවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනාපුච්ඡාවරණවත්ථුආදිකථාවණ්ණනා

108. සද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකානම්පීති උපසම්පන්නෙ සන්ධාය වුත්තං. තෙසුපි හි ආචරියුපජ්ඣායෙසු යථා ඔරමන්ති, තථා තෙසං නිග්ගහං අකරොන්තෙසු අඤ්ඤෙහි ආවරණාදිනිග්ගහකම්මං කාතබ්බමෙව. සඞ්ගණ්හන්තීති ‘‘පරපරිසතො භින්දිත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති දානාදිචතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි (දී. නි. 3.210; අ. නි. 4.32, 256) උපලාළනවසෙන ¶ සඞ්ගණ්හන්ති. සො භිජ්ජතු වා මා වා, සඞ්ගණ්හන්තස්ස පයොගෙ ආපත්ති එව. භින්දිත්වා ගණ්හිතුං න වට්ටතීති භින්දිතුම්පි න වට්ටති, ගණ්හිතුම්පි න වට්ටතීති අත්ථො. ආදීනවං පන වත්තුං වට්ටතීති සාසනගාරවෙන වා පරානුද්දයතාය වා වත්තුං වට්ටති, න පරිසලොලතාය.

‘‘සෙනාසනග්ගාහො ච පටිප්පස්සම්භතී’’ති ඉමිනා වස්සච්ඡෙදං දස්සෙති. උපසම්පන්නානම්පි පාරාජිකසමාපත්තියා සරණගමනාදිසාමණෙරභාවස්සාපි විනස්සනතො සෙනාසනග්ගාහො ච පටිප්පස්සම්භති, සඞ්ඝලාභම්පි තෙ න ලභන්තීති වෙදිතබ්බං. පුරිමිකාය පුන සරණානි ගහිතානීති සරණග්ගහණෙන සහ තදහෙවස්ස වස්සූපගමනම්පි දස්සෙති. පච්ඡිමිකාය වස්සාවාසිකන්ති වස්සාවාසිකලාභග්ගහණදස්සනමත්තමෙවෙතං, තතො පුරෙපි, පච්ඡාපි වා වස්සාවාසිකඤ්ච චීවරමාසෙසු සඞ්ඝෙ උප්පන්නං කාලචීවරඤ්ච පුරිමිකාය උපගන්ත්වා අවිපන්නසීලො සාමණෙරො ලභති එව. සචෙ පච්ඡිමිකාය ගහිතානීති පච්ඡිමිකාය වස්සූපගමනඤ්ච ඡින්නවස්සතඤ්ච දස්සෙති. තස්ස හි කාලචීවරෙ භාගො න පාපුණාති. තස්මා ‘‘අපලොකෙත්වා ලාභො දාතබ්බො’’ති වුත්තං.

වස්සාවාසිකලාභො ¶ පන යදි සෙනාසනසාමිකා දායකා සෙනාසනගුත්තත්ථාය පච්ඡිමිකාය උපගන්ත්වා වත්තං කත්වා අත්තනො සෙනාසනෙ වසන්තස්සපි වස්සාවාසිකං දාතබ්බන්ති වදන්ති, අනපලොකෙත්වාපි දාතබ්බොව. යං පන සාරත්ථදීපනියං ‘‘පච්ඡිමිකාය වස්සාවාසිකං ලච්ඡතීති පච්ඡිමිකාය පුන වස්සං උපගතත්තා ලච්ඡතී’’ති (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.108) වුත්තං, තම්පි වස්සාවාසිකෙ දායකානං ඉමං අධිප්පායං නිස්සාය වුත්තඤ්චෙ, සුන්දරං. සඞ්ඝිකං, කාලචීවරම්පි සන්ධාය වුත්තඤ්චෙ, න යුජ්ජතීති වෙදිතබ්බං.

න අජානිත්වාති ‘‘සුරා’’ති අජානිත්වා පිවතො පාණාතිපාතවෙරමණිආදිසබ්බසීලභෙදං, සරණභෙදඤ්ච න ආපජ්ජති, අකුසලං පන සුරාපානවෙරමණිසීලභෙදො ච හොති මාලාදිධාරණාදීසු වියාති දට්ඨබ්බං. ඉතරානීති විකාලභොජනවෙරමණිආදීනි. තානිපි හි සඤ්චිච්ච වීතික්කමන්තස්ස තං තං භිජ්ජති එව, ඉතරීතරෙසං පන අභිජ්ජමානෙන නාසනඞ්ගානි න හොන්ති. තෙනෙව ‘‘තෙසු භින්නෙසූ’’ති භෙදවචනං වුත්තං.

අච්චයං ¶ දෙසාපෙතබ්බොති ‘‘අච්චයො මං, භන්තෙ, අච්චගමා’’තිආදිනා සඞ්ඝමජ්ඣෙ දෙසාපෙත්වා සරණසීලං දාතබ්බන්ති අධිප්පායො පාරාජිකත්තා තෙසං. තෙනාහ ‘‘ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බො’’ති. අයමෙව හි නාසනා ඉධ අධිප්පෙතාති ලිඞ්ගනාසනාකාරණෙහි පාණාතිපාතාදීහි අවණ්ණභාසනාදීනං සහ පතිතත්තා වුත්තං.

නනු ච කණ්ටකසාමණෙරොපි මිච්ඡාදිට්ඨිකො එව, තස්ස ච හෙට්ඨා දණ්ඩකම්මනාසනාව වුත්තා. ඉධ පන මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස ලිඞ්ගනාසනා වුච්චති, කො ඉමෙසං භෙදොති චොදනං මනසි නිධායාහ ‘‘සස්සතුච්ඡෙදානඤ්හි අඤ්ඤතරදිට්ඨිකො’’ති. එත්ථ චායමධිප්පායො – යො හි ‘‘අත්තා ඉස්සරො වා නිච්චො ධුවො’’තිආදිනා වා ‘‘අත්තා උච්ඡිජ්ජිස්සති විනස්සිස්සතී’’තිආදිනා වා තිත්ථියපරිකප්පිතං යං කිඤ්චි සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨිං දළ්හං ගහෙත්වා වොහරති, තස්ස සා පාරාජිකට්ඨානං හොති. සො ච ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බො. යො පන ඊදිසං දිට්ඨිං අග්ගහෙත්වා සාසනිකොව හුත්වා කෙවලං බුද්ධවචනාධිප්පායං විපරීතතො ගහෙත්වා භික්ඛූහි ඔවදියමානොපි අප්පටිනිස්සජ්ජිත්වා වොහරති, තස්ස සා දිට්ඨි පාරාජිකං න හොති, සො පන කණ්ටකනාසනාය එව නාසෙතබ්බොති.

අනාපුච්ඡාවරණවත්ථුආදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

109. පණ්ඩකවත්ථුස්මිං ¶ ආසිත්තඋසූයපක්ඛපණ්ඩකා තයොපි පුරිසභාවලිඞ්ගාදියුත්තා අහෙතුකපටිසන්ධිකා, තෙ ච කිලෙසපරියුට්ඨානස්ස බලවතාය නපුංසකපණ්ඩකසදිසත්තා ‘‘පණ්ඩකා’’ති වුත්තා. තෙසු ආසිත්තඋසූයපණ්ඩකානං ද්වින්නං කිලෙසපරියුට්ඨානං යොනිසොමනසිකාරාදීහි වීතික්කමතො නිවාරෙතුම්පි සක්කා, තෙන තෙ පබ්බාජෙතබ්බා වුත්තා. පක්ඛපණ්ඩකස්ස පන කාළපක්ඛෙසු උම්මාදො විය කිලෙසපරිළාහො අවත්ථරන්තො ආගච්ඡති, වීතික්කමං පත්වා එව ච නිවත්තති. තස්මා සො තස්මිං පක්ඛෙ න පබ්බාජෙතබ්බොති වුත්තො. තදෙතං විභාගං දස්සෙතුං ‘‘යස්ස පරෙස’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආසිත්තස්සාති මුඛෙ ආසිත්තස්ස අත්තනොපි අසුචිමුච්චනෙන ¶ පරිළාහො වූපසම්මති. උසූයාය උප්පන්නායාති උසූයාය වසෙන අත්තනො සෙවෙතුකාමතාරාගෙ උප්පන්නෙ අසුචිමුත්තියා පරිළාහො වූපසම්මති.

‘‘බීජානි අපනීතානී’’ති වුත්තත්තා බීජෙසු ඨිතෙසු නිමිත්තමත්තෙ අපනීතෙ පණ්ඩකො න හොති. භික්ඛුනොපි අනාබාධපච්චයා තදපනයනෙ ථුල්ලච්චයමෙව, න පන පණ්ඩකත්තං, බීජෙසු පන අපනීතෙසු අඞ්ගජාතම්පි රාගෙන කම්මනියං න හොති, පුමභාවො විගච්ඡති, මස්සුආදිපුරිසලිඞ්ගම්පි උපසම්පදාපි විගච්ඡති, කිලෙසපරිළාහොපි දුන්නිවාරවීතික්කමො හොති නපුංසකපණ්ඩකස්ස විය. තස්මා ඊදිසො උපසම්පන්නොපි නාසෙතබ්බොති වදන්ති. යදි එවං කස්මා බීජුද්ධරණෙ පාරාජිකං න පඤ්ඤත්තන්ති? එත්ථ තාව කෙචි වදන්ති ‘‘පඤ්ඤත්තමෙවෙතං භගවතා ‘පණ්ඩකො, භික්ඛවෙ, අනුපසම්පන්නො න උපසම්පාදෙතබ්බො, උපසම්පන්නො නාසෙතබ්බො’ති වුත්තත්තා’’ති. කෙචි පන ‘‘යස්මා බීජුද්ධරණක්ඛණෙ පණ්ඩකො න හොති, තස්මා තස්මිං ඛණෙ පාරාජිකං න පඤ්ඤත්තං. යස්මා පන සො උද්ධටබීජො භික්ඛු අපරෙන සමයෙන වුත්තනයෙන පණ්ඩකත්තං ආපජ්ජති, අභාවකො හොති, උපසම්පදාය අවත්ථු, තතො එව චස්ස උපසම්පදා විගච්ඡති, තස්මා එස පණ්ඩකත්තුපගමනකාලතො පට්ඨාය ජාතියා නපුංසකපණ්ඩකෙන සද්ධිං යොජෙත්වා ‘උපසම්පන්නො නාසෙතබ්බො’ති අභබ්බොති වුත්තො, න තතො පුබ්බෙ. අයඤ්ච කිඤ්චාපි සහෙතුකො, භාවක්ඛයෙන පනස්ස අහෙතුකසදිසතාය මග්ගොපි න උප්පජ්ජතී’’ති වදන්ති. අපරෙ පන ‘‘පබ්බජ්ජතො පුබ්බෙ උපක්කමෙන පණ්ඩකභාවමාපන්නං සන්ධාය ‘උපසම්පන්නො නාසෙතබ්බො’ති වුත්තං, උපසම්පන්නස්ස පන පච්ඡා උපක්කමෙන උපසම්පදාපි න විගච්ඡතී’’ති, තං න යුත්තං. යදග්ගෙන හි පබ්බජ්ජතො පුබ්බෙ උපක්කමෙන අභබ්බො හොති, තදග්ගෙන පච්ඡාපි හොතීති වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

ඉත්ථත්තාදි ¶ භාවො නත්ථි එතස්සාති අභාවකො. පබ්බජ්ජා න වාරිතාති එත්ථ පබ්බජ්ජාගහණෙනෙව උපසම්පදාපි ගහිතා. තෙනාහ ‘‘යස්ස චෙත්ථ පබ්බජ්ජා වාරිතා’’තිආදි. තස්මිංයෙවස්ස පක්ඛෙ පබ්බජ්ජා වාරිතාති එත්ථ පන අපණ්ඩකපක්ඛෙපි පබ්බජ්ජාමත්තමෙව ලභති, උපසම්පදා පන තදාපි න වට්ටති, පණ්ඩකපක්ඛෙ පන ආගතෙ ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බොති වෙදිතබ්බං.

පණ්ඩකවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

110. ථෙය්යසංවාසකවත්ථුම්හි ¶ කොලඤ්ඤාති කුලෙ ජාතා, තත්ථ වා විදිතා ඤාතා පසිද්ධා, තං වා ජානන්ති කොලඤ්ඤාති ඤාතකානං නාමං. ථෙය්යාය ලිඞ්ගග්ගහණමත්තම්පි ඉධ සංවාසො එවාති ආහ ‘‘තයො ථෙය්යසංවාසකා’’ති. න යථාවුඩ්ඪං වන්දනන්ති භික්ඛූනං, සාමණෙරානං වා වන්දනං න සාදියති.

යථාවුඩ්ඪං වන්දනන්ති අත්තනා මුසාවාදෙන දස්සිතවස්සක්කමෙන භික්ඛූනං වන්දනං සාදියති, දහරසාමණෙරො පන වුඩ්ඪසාමණෙරානං, දහරභික්ඛු ච වුඩ්ඪානං වන්දනං සාදියන්තොපි ථෙය්යසංවාසකො න හොති. ඉමස්මිං අත්ථෙති සංවාසත්ථෙනකත්ථෙ.

‘‘භික්ඛුවස්සානී’’ති ඉදං සංවාසත්ථෙනකෙ වුත්තපාඨවසෙන වුත්තං, සයමෙව පන පබ්බජිත්වා සාමණෙරවස්සානි ගණෙන්තොපි උභයත්ථෙනකො එව. න කෙවලඤ්ච පුරිසොව, ඉත්ථීපි භික්ඛුනීසු එවං පටිපජ්ජති, ථෙය්යසංවාසිකාව. ආදිකම්මිකාපි චෙත්ථ න මුච්චන්ති, උපසම්පන්නෙසු එව පඤ්ඤත්තාපත්තිං පටිච්ච ආදිකම්මිකා වුත්තා, තෙනෙවෙත්ථ ආදිකම්මිකොපි න මුත්තො.

රාජ…පෙ… භයෙනාති එත්ථ භය-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. යාව සො සුද්ධමානසොති ‘‘ඉමිනා ලිඞ්ගෙන භික්ඛූ වඤ්චෙත්වා තෙහි සංවසිස්සාමී’’ති අසුද්ධචිත්තාභාවෙන සුද්ධචිත්තො. තෙන හි අසුද්ධචිත්තෙන ලිඞ්ගෙ ගහිතමත්තෙ පච්ඡා භික්ඛූහි සහ සංවසතු වා මා වා, ලිඞ්ගත්ථෙනකො හොති. පච්ඡා සංවසන්තොපි අභබ්බො හුත්වා සංවසති. තස්මා උභයත්ථෙනකොපි ලිඞ්ගත්ථෙනකෙ එව පවිසතීති වෙදිතබ්බං. යො පන රාජාදිභයෙන සුද්ධචිත්තොව ලිඞ්ගං ගහෙත්වා විචරන්තො පච්ඡා ‘‘භික්ඛුවස්සානි ගණෙත්වා ජීවිස්සාමී’’ති අසුද්ධචිත්තං උප්පාදෙති, සො චිත්තුප්පාදමත්තෙන ථෙය්යසංවාසකොපි න හොති සුද්ධචිත්තෙන ගහිතලිඞ්ගත්තා. සචෙ පන සො භික්ඛූනං සන්තිකං ¶ ගන්ත්වා සාමණෙරවස්සගණනාදිං කරොති, තදා සංවාසත්ථෙනකො, උභයත්ථෙනකො වා හොතීති දට්ඨබ්බං. යං පන පරතො සහ ධුරනික්ඛෙපෙන ‘‘අයම්පි ථෙය්යසංවාසකො, වා’’ති වුත්තං, තං භික්ඛූහි සඞ්ගම්ම සංවාසාධිවාසනවසෙන ධුරනික්ඛෙපං සන්ධාය වුත්තං. තෙන වුත්තං ‘‘සංවාසං නාධිවාසෙති යාවා’’ති. තස්ස තාව ථෙය්යසංවාසකො නාම න වුච්චතීති සම්බන්ධො දට්ඨබ්බො. එත්ථ ච චොරාදිභයං ¶ විනාපි කීළාධිප්පායෙන ලිඞ්ගං ගහෙත්වා භික්ඛූනං සන්තිකෙ පබ්බජිතාලයං දස්සෙත්වා වන්දනාදිං අසාදියන්තොපි ‘‘සොභති නු ඛො මෙ පබ්බජිතලිඞ්ග’’න්තිආදිනා සුද්ධචිත්තෙන ගණ්හන්තොපි ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති දට්ඨබ්බං.

සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානීති සබ්බසාමයිකානං සාධාරණං කත්වා පඤ්ඤත්තභත්තානි, ඉදඤ්ච භික්ඛූනඤ්ඤෙව නියමිතභත්තගහණෙ සංවාසොපි සම්භවෙය්යාති සබ්බසාධාරණභත්තං වුත්තං. සංවාසං පන අසාදියිත්වා අභික්ඛුකවිහාරාදීසු විහාරභත්තාදීනි භුඤ්ජන්තොපි ථෙය්යසංවාසකො න හොති එව. කම්මන්තානුට්ඨානෙනාති කසිආදිකම්මකරණෙන. පත්තචීවරං ආදායාති භික්ඛුලිඞ්ගවෙසෙන සරීරෙන ධාරෙත්වා.

‘‘යො එවං පබ්බජති, සො ථෙය්යසංවාසකො නාම හොතී’’ති ඉදං නිදස්සනමත්තං, ‘‘ථෙය්යසංවාසකො’’ති පන නාමං අජානන්තොපි ‘‘එවං කාතුං න වට්ටතී’’ති වා ‘‘එවං කරොන්තො සමණො නාම න හොතී’’ති වා ‘‘යදි ආරොචෙස්සාමි, ඡඩ්ඩෙස්සන්ති ම’’න්ති වා ‘‘යෙන කෙනචි පබ්බජ්ජා මෙ න රුහතී’’ති ජානාති, ථෙය්යසංවාසකො හොති. යො පන පඨමං ‘‘පබ්බජ්ජා එවං මෙ ගහිතා’’තිසඤ්ඤී කෙවලං අන්තරා අත්තනො සෙතවත්ථනිවාසනාදිවිප්පකාරං පකාසෙතුං ලජ්ජන්තො න කථෙති, සො ථෙය්යසංවාසකො න හොති. අනුපසම්පන්නකාලෙයෙවාති එත්ථ අවධාරණෙන උපසම්පන්නකාලෙ ථෙය්යසංවාසකලක්ඛණං ඤත්වා වඤ්චනායපි නාරොචෙති, ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති දීපෙති. සො පරිසුද්ධචිත්තෙන ගහිතලිඞ්ගත්තා ලිඞ්ගත්ථෙනකො න හොති, ලද්ධූපසම්පදත්තා තදනුගුණස්සෙව සංවාසස්ස සාදිතත්තා සංවාසත්ථෙනකොපි න හොති. අනුපසම්පන්නො පන ලිඞ්ගත්ථෙනකො හොති, සංවාසාරහස්ස ලිඞ්ගස්ස ගහිතත්තා සංවාසසාදියනමත්තෙන සංවාසත්ථෙනකො හොති.

සලිඞ්ගෙ ඨිතොති සලිඞ්ගභාවෙ ඨිතො. ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති භික්ඛූහි දින්නලිඞ්ගස්ස අපරිච්චත්තත්තා ලිඞ්ගත්ථෙනකො න හොති, භික්ඛුපටිඤ්ඤාය අපරිච්චත්තත්තා සංවාසත්ථෙනකො න හොතීති. යං පන මාතිකාට්ඨකථායං ‘‘ලිඞ්ගානුරූපස්ස සංවාසස්ස සාදිතත්තා න සංවාසත්ථෙනකො’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා) කාරණං වුත්තං, තම්පි ඉදමෙව කාරණං සන්ධාය වුත්තං. ඉතරථා ¶ ¶ සාමණෙරස්සපි භික්ඛුවස්සගණනාදීසු ලිඞ්ගානුරූපසංවාසො එව සාදිතොති සංවාසත්ථෙනකතා න සියා භික්ඛූහි දින්නලිඞ්ගස්ස උභින්නම්පි සාධාරණත්තා. යථා චෙත්ථ භික්ඛු, එවං සාමණෙරොපි පාරාජිකං සමාපන්නො සාමණෙරපටිඤ්ඤාය අපරිච්චත්තත්තා සංවාසත්ථෙනකො න හොතීති වෙදිතබ්බො. සොභතීති සම්පටිච්ඡිත්වාති කාසාවධාරණෙ ධුරං නික්ඛිපිත්වා ගිහිභාවං සම්පටිච්ඡිත්වා.

යො කොචි වුඩ්ඪපබ්බජිතොති සාමණෙරං සන්ධාය වුත්තං. මහාපෙළාදීසූති විලීවාදිමයෙසු ඝරද්වාරෙසු ඨපිතභත්තභාජනවිසෙසෙසු, එතෙන විහාරෙ භික්ඛූහි සද්ධිං වස්සගණනාදීනං අකරණං දස්සෙති.

ථෙය්යසංවාසකවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තිත්ථියපක්කන්තකාදිකථාසු තෙසං ලිඞ්ගෙ ආදින්නමත්තෙති වීමංසාදිඅධිප්පායං විනා ‘‘තිත්ථියො භවිස්සාමී’’ති සන්නිට්ඨානවසෙන ලිඞ්ගෙ කායෙන ධාරිතමත්තෙ. සයමෙවාති තිත්ථියානං සන්තිකං අගන්ත්වා සයමෙව සඞ්ඝාරාමෙපි කුසචීරාදීනි නිවාසෙති. ආජීවකො භවිස්සාමි…පෙ… ගච්ඡතීති ආජීවකානං සන්තිකෙ තෙසං පබ්බජනවිධිනා ‘‘ආජීවකො භවිස්සාමී’’ති ගච්ඡති. තස්ස හි තිත්ථියභාවූපගමනං පති සන්නිට්ඨානෙ විජ්ජමානෙපි ‘‘ගන්ත්වා භවිස්සාමී’’ති පරිකප්පිතත්තා පදවාරෙ දුක්කටමෙව වුත්තං. දුක්කටන්ති පාළියා අවුත්තෙපි මෙථුනාදීසු වුත්තපුබ්බපයොගදුක්කටානුලොමතො වුත්තං. එතෙන ච සන්නිට්ඨානවසෙන ලිඞ්ගෙ සම්පටිච්ඡිතෙ පාරාජිකං, තතො පුරිමපයොගෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච වත්තබ්බමෙව, ථුල්ලච්චයක්ඛණෙ නිවත්තන්තොපි ආපත්තිං දෙසාපෙත්වා මුච්චති එවාති දට්ඨබ්බං. යථා චෙත්ථ, එවං සඞ්ඝභෙදෙපි ලොහිතුප්පාදෙපි භික්ඛූනං පුබ්බපයොගාදීසු දුක්කටථුල්ලච්චයපාරාජිකාහි මුච්චනසීමා ච වෙදිතබ්බා. සාසනවිරුද්ධතායෙත්ථ ආදිකම්මිකානම්පි අනාපත්ති න වුත්තා. පබ්බජ්ජායපි අභබ්බතාදස්සනත්ථං පනෙතෙ, අඤ්ඤෙ ච පාරාජිකකණ්ඩෙ විසුං සික්ඛාපදෙන පාරාජිකාදිං අදස්සෙත්වා ඉධ අභබ්බෙසු එව වුත්තාති වෙදිතබ්බං.

තං ¶ ලද්ධින්ති තිත්ථියවෙසෙ සෙට්ඨභාවග්ගහණමෙව සන්ධාය වුත්තං. තෙසඤ්හි තිත්ථියානං සස්සතාදිග්ගාහං ගණ්හන්තොපි ලිඞ්ගෙ අසම්පටිච්ඡිතෙ තිත්ථියපක්කන්තකො න හොති, තං ලද්ධිං අග්ගහෙත්වාපි ‘‘එතෙසං වතචරියා සුන්දරා’’ති ලිඞ්ගං සම්පටිච්ඡන්තො තිත්ථියපක්කන්තකො හොති එව ¶ . ලද්ධියා අභාවෙනාති භික්ඛුභාවෙ සාලයතාය තිත්ථියභාවූපගමනලද්ධියා අභාවෙන, එතෙන ච ආපදාසු කුසචීරාදිං පාරුපන්තස්සාපි නග්ගස්ස විය අනාපත්තිං දස්සෙති.

උපසම්පන්නභික්ඛුනා කථිතොති එත්ථ සඞ්ඝභෙදකොපි උපසම්පන්නභික්ඛුනාව කථිතො, මාතුඝාතකාදයො පන අනුපසම්පන්නෙනාපීති දට්ඨබ්බං.

තිත්ථියපක්කන්තකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

111. උදකසඤ්චාරිකං මණ්ඩූකභක්ඛං නාගසරීරන්ති සම්බන්ධිතබ්බං. විස්සරභයෙනාති නාගස්ස සරීරං දිස්වා භික්ඛුනො විරවනභයෙන. කපිමිද්ධාදීසු නාගසරීරං නුප්පජ්ජතීති තදුප්පත්තිසීමං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විස්සට්ඨො’’තිආදි.

තිරච්ඡානවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

112. අපවාහනන්ති සොධනං. තිරච්ඡානාදිඅමනුස්සජාතිතො මනුස්සජාතිකානඤ්ඤෙව පුත්තෙසු මෙත්තාදයොපි තික්ඛවිසදා හොන්ති ලොකුත්තරගුණා වියාති ආහ ‘‘මනුස්සිත්ථිභූතා ජනිකා මාතා’’ති. යථා මනුස්සානඤ්ඤෙව කුසලප්පවත්ති තික්ඛවිසදා, එවං අකුසලප්පවත්තිපීති ආහ ‘‘සයම්පි මනුස්සජාතිකෙනෙවා’’තිආදි. ආනන්තරියෙනාති එත්ථ චුතිඅනන්තරං නිරයෙ පටිසන්ධිඵලං අනන්තරං නාම, තස්මිං අනන්තරෙ ජනකත්තෙන නියුත්තං ආනන්තරියං, තෙන. වෙසියා පුත්තොති උපලක්ඛණමත්තං, කුලිත්ථියා අතිචාරිනියා පුත්තොපි අත්තනො පිතරං අජානිත්වා ඝාතෙන්තො පිතුඝාතකොව හොති.

114. අවසෙසන්ති ¶ අනාගාමිආදිකං. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං මනුස්සවිග්ගහපාරාජිකෙ වුත්තමෙව.

115. අයං සඞ්ඝභෙදකොති පකතත්තං භික්ඛුං සන්ධාය වුත්තං. පුබ්බෙ එව පාරාජිකං සමාපන්නො ¶ වා වත්ථාදිදොසෙන විපන්නොපසම්පදො වා සඞ්ඝං භින්දන්තොපි අනන්තරියං න ඵුසති, සඞ්ඝො පන භින්නොව හොති, පබ්බජ්ජා චස්ස න වාරිතාති දට්ඨබ්බං.

‘‘දුට්ඨචිත්තෙනා’’ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘වධකචිත්තෙනා’’ති. ලොහිතං උප්පාදෙතීති තථාගතස්ස වෙරීහි අභෙජ්ජකායතාය කෙනචි බලක්කාරෙන චම්මාදිඡෙදං කත්වා බහි ලොහිතං පග්ඝරාපෙතුං න සක්කා, ආවුධාදිපහාරෙන පන ලොහිතං ඨානතො චලිත්වා කුප්පමානං එකත්ථ සඤ්චිතං හොති, එත්තකෙන පන පහාරදායකො ලොහිතුප්පාදකො නාම හොති දෙවදත්තො විය. චෙතියං පන බොධිං වා පටිමාදිං වා භින්දතො ආනන්තරියං න හොති, ආනන්තරියසදිසං මහාසාවජ්ජං හොති. බොධිරුක්ඛස්ස පන ඔජොහරණසාඛා චෙව සධාතුකං චෙතියං බාධයමානා ච ඡින්දිතබ්බා, පුඤ්ඤමෙවෙත්ථ හොති.

මාතුඝාතකාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

116. ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකොති ඉත්ථින්ද්රියයුත්තො, ඉතරො පන පුරිසින්ද්රියයුත්තො. එකස්ස හි භාවද්වයං සහ නුප්පජ්ජති යමකෙ (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.188) පටික්ඛිත්තත්තා. දුතියබ්යඤ්ජනං පන කම්මසහායෙන අකුසලචිත්තෙනෙව භාවවිරහිතං උප්පජ්ජති. පකතිත්ථිපුරිසානම්පි කම්මමෙව බ්යඤ්ජනලිඞ්ගානං කාරණං, න භාවො තස්ස කෙනචි පච්චයෙන පච්චයත්තස්ස පට්ඨානෙ අවුත්තත්තා. කෙවලං භාවසහිතානංයෙව බ්යඤ්ජනලිඞ්ගානං පවත්තිදස්සනත්ථං අට්ඨකථාසු ‘‘ඉත්ථින්ද්රියං පටිච්ච ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනී’’තිආදිනා (ධ. ස. අට්ඨ. 632) ඉන්ද්රියං බ්යඤ්ජනකආරණත්තෙන වුත්තං, ඉධ පන අකුසලබලෙන ඉන්ද්රියං විනාපි බ්යඤ්ජනං උප්පජ්ජතීති වුත්තං. උභින්නම්පි චෙසං උභතොබ්යඤ්ජනකානං යදා ඉත්ථියා රාගො උප්පජ්ජති, තදා පුරිසබ්යඤ්ජනං පාකටං හොති, ඉතරං පටිච්ඡන්නං. යදා පුරිසෙ රාගො උප්පජ්ජති, තදා ඉත්ථිබ්යඤ්ජනං ¶ පාකටං හොති, ඉතරං පටිච්ඡන්නං. තත්ථ විචාරණක්කමොති පටිසන්ධික්ඛණෙ එව ඉත්ථිපුරිසලිඞ්ගානම්පි පාතුභාවප්පකාසකෙ කුරුන්දිවචනෙ අයුත්තතාපකාසනත්ථං අත්ථවිචාරණක්කමො. අට්ඨසාලිනියඤ්හි ‘‘ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි පන ඉත්ථින්ද්රියං පටිච්ච පවත්තෙ සමුට්ඨිතානී’’තිආදි (ධ. ස. අට්ඨ. 632) වුත්තං. නෙවස්ස පබ්බජ්ජා අත්ථීති යොජනා. යො ච පටික්ඛිත්තෙ අභබ්බෙ, භබ්බෙ ච පුග්ගලෙ ඤත්වා පබ්බාජෙති, උපසම්පාදෙති වා, දුක්කටං. අජානන්තස්ස සබ්බත්ථ අනාපත්තීති වෙදිතබ්බං.

උභතොබ්යඤ්ජනකවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනුපජ්ඣායකාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා

117. අනුපජ්ඣායාදිවත්ථූසු ¶ සික්ඛාපදං අපඤ්ඤත්තන්ති ‘‘න, භික්ඛවෙ, අනුපජ්ඣායකො උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති ඉධෙව පඤ්ඤාපියමානසික්ඛාපදං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘කම්මං පන න කුප්පතී’’ති ඉදං උපජ්ඣායාභාවෙපි ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො, ඉත්ථන්නාමෙන උපජ්ඣායෙනා’’ති මතස්ස වා විබ්භමන්තස්ස වා පුරාණඋපජ්ඣායස්ස, අඤ්ඤස්ස වා යස්ස කස්සචි අවිජ්ජමානස්සාපි නාමෙන සබ්බත්ථ උපජ්ඣායකිත්තනස්ස කතත්තා වුත්තං. යදි හි උපජ්ඣායකිත්තනං න කරෙය්ය, ‘‘පුග්ගලං න පරාමසතී’’ති වුත්තකම්මවිපත්ති එව සියා. තෙනෙව පාළියං ‘‘අනුපජ්ඣායක’’න්ති වුත්තං. අට්ඨකථායම්පිස්ස ‘‘උපජ්ඣායං අකිත්තෙත්වා’’ති අවත්වා ‘‘උපජ්ඣායං අගාහාපෙත්වා සබ්බෙන සබ්බං උපජ්ඣායවිරහිතං’’ඉච්චෙව අත්ථොති වුත්තො. පාළියං සඞ්ඝෙන උපජ්ඣායෙනාති ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො, ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝං උපසම්පදං යාචති සඞ්ඝෙන උපජ්ඣායෙනා’’ති එවං කම්මවාචාය සඞ්ඝමෙව උපජ්ඣායං කිත්තෙත්වාති අත්ථො. එවං ගණෙන උපජ්ඣායෙනාති එත්ථාපි ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො ගණස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’තිආදිනා යොජනා වෙදිතබ්බා, එවං වුත්තෙපි කම්මං න කුප්පති එව දුක්කටස්සෙව වුත්තත්තා. අඤ්ඤථා ‘‘සො ච පුග්ගලො අනුපසම්පන්නො’’ති වදෙය්ය. තෙනාහ ‘‘සඞ්ඝෙනා’’තිආදි. තත්ථ පණ්ඩකාදීහි උපජ්ඣායෙහි කරියමානෙසු කම්මෙසු පණ්ඩකාදිකෙ විනාව යදි පඤ්චවග්ගාදිගණො පූරති, කම්මං න කුප්පති, ඉතරථා කුප්පතීති වෙදිතබ්බං.

අනුපජ්ඣායකාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

118. අපත්තචීවරවත්ථූසුපි ¶ පත්තචීවරානං අභාවෙපි ‘‘පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවර’’න්ති කම්මවාචාය සාවිතත්තා කම්මකොපං අවත්වා දුක්කටමෙව වුත්තං. ඉතරථා සාවනාය හාපනතො කම්මකොපො එව සියා. කෙචි පන ‘‘පඨමං අනුඤ්ඤාතකම්මවාචාය උපසම්පන්නා විය ඉදානිපි ‘පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවර’න්ති අවත්වා කම්මවාචාය උපසම්පන්නාපි සූපසම්පන්නාඑවා’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං. අනුඤ්ඤාතකාලතො පට්ඨාය හි අපරාමසනං සාවනාය හාපනවිපත්ති එව හොති ‘‘ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝං උපසම්පදං යාචතී’’ති පදස්ස හාපනෙ විය. තම්පි හි පච්ඡා අනුඤ්ඤාතං, ‘‘සඞ්ඝං, භන්තෙ, උපසම්පදං යාචාමී’’තිආදිවාක්යෙන අයාචෙත්වා තම්පි උපසම්පාදෙන්තො ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝං උපසම්පදං යාචතී’’ති වත්වාව යදි කම්මවාචං කරොති, කම්මං සුකතමෙව හොති ¶ , නො චෙ විපන්නං. සබ්බපච්ඡා හි අනුඤ්ඤාතකම්මවාචතො කිඤ්චිපි පරිහාපෙතුං න වට්ටති, සාවනාය හාපනමෙව හොති. අඤ්ඤෙ වා භික්ඛූ දාතුකාමා හොන්තීති සම්බන්ධො.

අනාමට්ඨපිණ්ඩපාතන්ති භික්ඛූහි ලද්ධභික්ඛතො අග්ගහිතග්ගං පිණ්ඩපාතං. සාමණෙරභාගසමකොති එත්ථ කිඤ්චාපි සාමණෙරානම්පි ආමිසභාගස්ස සමකමෙව දිය්යමානත්තා විසුං සාමණෙරභාගො නාම නත්ථි, පත්තචීවරපරිකම්මමත්තපටිබද්ධපබ්බජ්ජතාය පන සාමණෙරසදිසා එතෙ පණ්ඩුපලාසාති දස්සනත්ථං එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. නියතාසන්නපබ්බජ්ජස්සෙව චායං භාගො දීයති. තෙනෙව ‘‘යාව පත්තො පච්චතී’’තිආදි වුත්තං. ආමිසභාගොති විහාරෙ දින්නං සඞ්ඝභත්තං, තත්රුප්පාදඤ්ච සන්ධාය වුත්තං, න දායකානං ගෙහෙසු තෙහි දිය්යමානං. තෙනෙව සලාකභත්තාදි පටික්ඛිත්තං, දායකා විප්පටිසාරිනො හොන්තීති. භෙසජ්ජන්තිආදිනා පන ගිහීනං භෙසජ්ජකරණාදිදොසො එත්ථ න හොතීති දස්සෙති.

අපත්තකාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

හත්ථච්ඡින්නාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා

119. හත්ථච්ඡින්නාදිවත්ථූසු ¶ කණ්ණමූලෙති සකලස්ස කණ්ණස්ස ඡෙදං සන්ධාය වුත්තං. කණ්ණසක්ඛලිකායාති කණ්ණචූළිකාය. යස්ස පන කණ්ණාවිද්ධෙති හෙට්ඨා කුණ්ඩලාදිඨපනච්ඡිද්දං සන්ධාය වුත්තං. තඤ්හි සඞ්ඝටනක්ඛමං. අජපදකෙති අජපදනාසිකට්ඨිකොටියං. තතො හි උද්ධං න විච්ඡින්දති. සක්කා හොති සන්ධෙතුන්ති අවිරූපසණ්ඨානං සන්ධාය වුත්තං, විරූපං පන පරිසදූසකතං ආපාදෙති.

ඛුජ්ජසරීරොති වඞ්කසරීරො. බ්රහ්මුනො විය උජුකං ගත්තං සරීරං යස්ස, සො බ්රහ්මුජ්ජුගත්තො, භගවා.

පරිවටුමොති සමන්තතො වට්ටකායො, එතෙන එවරූපා එව වාමනකා න වට්ටන්තීති දස්සෙති.

කූටකූටසීසොති අනෙකෙසු ඨානෙසු පිණ්ඩිකමංසතං දස්සෙතුං ආමෙඩිතං කතං. තෙනාහ ‘‘තාලඵලපිණ්ඩිසදිසෙනා’’ති, තාලඵලානං මඤ්ජරී පිණ්ඩි නාම. අනුපුබ්බතනුකෙන සීසෙනාති චෙතියථූපිකා ¶ විය කමෙන කිසෙන සීසෙන, ථූලවෙළුපබ්බං විය ආදිතො පට්ඨාය යාවපරියොසානං සමථූලෙන උච්චෙන සීසෙන සමන්නාගතො නාළිසීසො නාම. කප්පසීසොති ගජමත්ථකං විය ද්විධා භින්නසීසො. ‘‘කණ්ණිකකෙසො වා’’ති ඉමස්ස විවරණං ‘‘පාණකෙහී’’තිආදි. මක්කටස්සෙව නළාටෙපි කෙසානං උට්ඨිතභාවං සන්ධායාහ ‘‘සීසලොමෙහී’’තිආදි.

මක්කටභමුකොති නළාටලොමෙහි අවිභත්තලොමභමුකො. අක්ඛිචක්කලෙහීති කණ්හමණ්ඩලෙහි. කෙකරොති තිරියං පස්සනකො. උදකතාරකාති ඔලොකෙන්තානං උදකෙ පටිබිම්බිකච්ඡායා, උදකපුබ්බුළන්ති කෙචි. අක්ඛිතාරකාති අභිමුඛෙ ඨිතානං ඡායා, අක්ඛිගණ්ඩකාතිපි වදන්ති. අතිපිඞ්ගලක්ඛීති මජ්ජාරක්ඛි. මධුපිඞ්ගලන්ති මධුවණ්ණපිඞ්ගලං. නිප්පඛුමක්ඛීති එත්ථ පඛුම-සද්දො අක්ඛිදලලොමෙසු නිරූළ්හො, තදභාවා නිප්පඛුමක්ඛි. අක්ඛිපාකෙනාති අක්ඛිදල පරියන්තෙසු පූතිභාවාපජ්ජනරොගෙන.

චිපිටනාසිකොති ¶ අනුන්නතනාසිකො. පටඞ්ගමණ්ඩූකො නාම මහාමුඛමණ්ඩූකො. භින්නමුඛොති උපක්කමුඛපරියොසානො, සබ්බදා විවටමුඛො වා. වඞ්කමුඛොති එකපස්සෙ අපක්කම්ම ඨිතහෙට්ඨිමහනුකට්ඨිකො. ඔට්ඨච්ඡින්නකොති උභොසු ඔට්ඨෙසු යත්ථ කත්ථචි ජාතියා වා පච්ඡා වා සත්ථාදිනා අපනීතමංසෙන ඔට්ඨෙන සමන්නාගතො. එළමුඛොති නිච්චපග්ඝරිතලාලාමුඛො.

භින්නගලොති අවනතගතො. භින්නඋරොති අතිනින්නඋරමජ්ඣො. එවං භින්නපිට්ඨිපි. සබ්බඤ්චෙතන්ති ‘‘කච්ඡුගත්තො’’තිආදිං සන්ධාය වුත්තං. එත්ථ ච විනිච්ඡයො කුට්ඨාදීසු වුත්තො එවාති ආහ ‘‘විනිච්ඡයො’’තිආදි.

වාතණ්ඩිකොති අණ්ඩවාතරොගෙන උද්ධුතබීජණ්ඩකොසෙන සමන්නාගතො, යස්ස නිවාසනෙන පටිච්ඡන්නම්පි උන්නතං පකාසති, සොව න පබ්බාජෙතබ්බො. විකටොති තිරියංගමනපාදො, යස්ස චඞ්කමතො ජාණුකා බහි නිගච්ඡන්ති. පණ්හොති පච්ඡතො පරිවත්තනකපාදො, යස්ස චඞ්කමතො ජාණුකා අන්තො පවිසන්ති. මහාජඞ්ඝොති ථූලජඞ්ඝො. මහාපාදොති මහන්තෙන පාදතලෙන යුත්තො. පාදවෙමජ්ඣෙති පිට්ඨිපාදවෙමජ්ඣෙ, එතෙන අග්ගපාදො ච පණ්හි ච සදිසොති දස්සෙති.

මජ්ඣෙ සඞ්කුටිතපාදත්තාති කුණ්ඩපාදතාය කාරණවිභාවනං. අග්ගෙ සඞ්කුටිතපාදත්තාති කුණ්ඩපාදතාය සකුණපාදස්සෙව ගමනවිභාවනං. පිට්ඨිපාදග්ගෙන චඞ්කමන්තොති ‘‘පාදස්ස බාහිරන්තෙනාති ¶ ච අබ්භන්තරන්තෙනා’’ති ච ඉදං පාදතලස්ස උභොහි පරියන්තෙහි චඞ්කමනං සන්ධාය වුත්තං.

මම්මනන්ති ඨානකරණවිසුද්ධියා අභාවෙන අයුත්තක්ඛරවචනං. වචනානුකරණෙන හි සො මම්මනො වුත්තො. යො ච කරණසම්පන්නොපි එකමෙවක්ඛරං හික්කාරබහුසො වදති, සොපි ඉධෙව සඞ්ගය්හති. යො වා පන හික්කං නිග්ගහෙත්වාපි අනාමෙඩිතක්ඛරමෙව සිලිට්ඨවචනං වත්තුං සමත්ථො, සො පබ්බාජෙතබ්බො.

ආපත්තිතො න මුච්චතීති ඤත්වා කරොන්තොව න මුච්චති. ජීවිතන්තරායාදිආපදාසු අරුචියා කායසාමග්ගිං දෙන්තස්ස අනාපත්ති. අප්පත්තො ඔසාරණන්ති ඔසාරණාය අනරහොති අත්ථො.

හත්ථච්ඡින්නාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

120. නිස්සයපටිසංයුත්තවත්ථූසු ¶ භික්ඛූහි සමානො භාගො දිට්ඨිසීලාදිගුණකොට්ඨාසො අස්සාති භික්ඛුසභාගො, තස්ස භාවො භික්ඛුසභාගතා.

අලජ්ජිනිස්සයවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ගමිකාදිනිස්සයවත්ථුකථාවණ්ණනා

121. නිස්සයකරණීයොති එත්ථ නිස්සයග්ගහණං නිස්සයො, සො කරණීයො යස්සාති විසෙසනස්ස පරනිපාතො දට්ඨබ්බො. විස්සමෙන්තො වා…පෙ… අනාපත්තීති ගමනසඋස්සාහතාය තථා වසන්තොපි අද්ධිකො එව, තත්ථ නිස්සයදායකෙ අසති අනාපත්තීති අධිප්පායො. එතෙන ච පරිස්සමාදිඅභාවෙ සෙනාසනාදිසම්පදං පටිච්ච වසතො ආපත්තීති දස්සෙති. තඤ්ච අගමනපච්චයා දිවසෙ දිවසෙ ආපජ්ජතීති වදන්ති. චීවරරජනාදිකිච්චත්ථාය ගරූහි පෙසිතස්සාපි කිච්චපරියොසානමෙව වසිතබ්බං, න තතො පරං. ගරූහිපි තාවකාලිකකිච්චත්ථමෙව පෙසලදහරා පෙසිතබ්බා, න නිච්චකාලකිච්චත්ථන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘නාවාය ගච්ඡන්තස්ස…පෙ… අනාපත්තී’’ති ¶ වුත්තත්තා එවරූපං අවිධෙය්යතං විනා නිස්සයදායකරහිතට්ඨානෙ වස්සං උපගන්තුං න වට්ටතීති දට්ඨබ්බං.

තස්ස නිස්සායාති තං නිස්සාය. ආසාළ්හීමාසෙ…පෙ… තත්ථ ගන්තබ්බන්ති එත්ථ පන සචෙපි ‘‘අසුකො ථෙරො එත්ථ ආගමිස්සති ආගමිස්සතී’’ති ආගමෙන්තස්සෙව වස්සූපනායිකදිවසො හොති. හොතු, වසිතට්ඨානෙ වස්සං අනුපගම්ම යත්ථ නිස්සයො ලබ්භති, දූරෙපි තත්ථ ගන්ත්වා පච්ඡිමිකාය උපගන්තබ්බං.

122. ගොත්තෙනපීති ‘‘ආයස්මතො පිප්පලිස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති එවං නාමං අවත්වා ගොත්තනාමෙනපීති අත්ථො, තෙන ‘‘කොනාමො තෙ උපජ්ඣායො’’ති පුට්ඨෙන ගොත්තනාමෙන ‘‘ආයස්මා කස්සපො’’ති වත්තබ්බන්ති සිද්ධං හොති. තස්මා අඤ්ඤම්පි කිඤ්චි තස්ස නාමං පසිද්ධං, තස්මිං වා ඛණෙ සුඛග්ගහණත්ථං නාමං පඤ්ඤාපිතං, තං සබ්බං ගහෙත්වාපි අනුස්සාවනා කාතබ්බා. යථා ¶ උපජ්ඣායස්ස, එවං උපසම්පදාපෙක්ඛස්සපි ගොත්තාදිනාමෙන, තඞ්ඛණිකනාමෙන ච අනුස්සාවනං කාතුං වට්ටති. තස්මිම්පි ඛණෙ ‘‘අයං තිස්සො’’ති වා ‘‘නාගො’’ති වා නාමං කරොන්තෙහි අනුසාසකසම්මුතිතො පඨමමෙව කාතබ්බං, එවං කත්වාපි අන්තරායිකධම්මානුසාසනපුච්ඡනකාලෙසු ‘‘කින්නාමොසි, අහං භන්තෙ නාගො නාම, කොනාමො තෙ උපජ්ඣායො, උපජ්ඣායො මෙ භන්තෙ තිස්සො නාමා’’තිආදිනා විඤ්ඤාපෙන්තෙන උභින්නම්පි චිත්තෙ ‘‘මමෙදං නාම’’න්ති යථා සඤ්ඤා උප්පජ්ජති, එවං විඤ්ඤාපෙතබ්බං. සචෙ පන තස්මිං ඛණෙ පකතිනාමෙන වත්වා පච්ඡා තිස්ස-නාමාදිඅපුබ්බනාමෙන අනුස්සාවෙති, න වට්ටති.

තත්ථ ච කිඤ්චාපි උපජ්ඣායස්සෙව නාමං අග්ගහෙත්වා යෙන කෙනචි නාමෙන ‘‘තිස්සස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’තිආදිනාපි පුග්ගලෙ පරාමට්ඨෙ කම්මං සුකතමෙව හොති අනුපජ්ඣායකාදීනං උපසම්පදාකම්මං විය උපජ්ඣායස්ස අභාවෙපි අභබ්බත්තෙපි කම්මවාචාය පුග්ගලෙ පරාමට්ඨෙ කම්මස්ස සිජ්ඣනතො. උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස පන යථාසකං නාමං විනා අඤ්ඤෙන නාමෙන අනුස්සාවිතෙ කම්මං කුප්පති, සො අනුපසම්පන්නොව හොති. තත්ථ ඨිතො අඤ්ඤො අනුපසම්පන්නො විය ගහිතනාමස්ස වත්ථුපුග්ගලස්ස තත්ථ අභාවා, එතස්ස ච නාමස්ස අනුස්සාවනාය අවුත්තත්තා. තස්මා උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස පකතිනාමං පරිවත්තෙත්වා අනුපුබ්බෙන නාගාදිනාමෙන අනුස්සාවෙතුකාමෙන පටිකච්චෙව ‘‘ත්වං නාගො’’තිආදිනා විඤ්ඤාපෙත්වා අනුසාසනඅන්තරායිකධම්මපුච්ඡනක්ඛණෙසුපි තස්ස ච සඞ්ඝස්ස ච යථා පාකටං හොති, තථා පකාසෙත්වාව නාගාදිනාමෙන අනුස්සාවෙතබ්බං. එකස්ස බහූනි නාමානි හොන්ති, තෙසු එකං ගහෙතුං වට්ටති.

යං ¶ පන උපසම්පදාපෙක්ඛඋපජ්ඣායානං එකත්ථ ගහිතං නාමං, තදෙව ඤත්තියා, සබ්බත්ථ අනුස්සාවනාසු ච ගහෙතබ්බං. ගහිතතො හි අඤ්ඤස්මිං ගහිතෙ බ්යඤ්ජනං භින්නං නාම හොති, කම්මං විපජ්ජති. අත්ථතො, හි බ්යඤ්ජනතො ච අභින්නා එව ඤත්ති, අනුස්සාවනා ච වට්ටන්ති, උපජ්ඣායනාමස්ස පන පුරතො ‘‘ආයස්මතො තිස්සස්සා’’තිආදිනා ආයස්මන්ත-පදං සබ්බත්ථ යොජෙත්වාපි අනුස්සාවෙති, තථා අයොජිතෙපි දොසො නත්ථි.

පාළියං පන කිඤ්චාපි ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස ආයස්මතො’’ති පච්ඡතො ‘‘ආයස්මතො’’ති පදං වුත්තං, තථාපි ‘‘ආයස්මා සාරිපුත්තො අත්ථකුසලො’’තිආදිනා ¶ නාමස්ස පුරතො ආයස්මන්ත-පදයොගස්ස දස්සනතො පුරතොව පයොගො යුත්තතරො. තඤ්ච එකත්ථ යොජෙත්වා අඤ්ඤත්ථ අයොජිතෙපි එකත්ථ පුරතො යොජෙත්වා අඤ්ඤත්ථ පච්ඡතො යොජනෙපි සාවනාය හාපනං නාම න හොති නාමස්ස අහාපිතත්තා. තෙනෙව පාළියම්පි ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස ආයස්මතො’’ති එකත්ථ යොජෙත්වා ‘‘ඉත්ථන්නාමෙන උපජ්ඣායෙනා’’තිආදීසු ‘‘ආයස්මතො’’ති න යොජිතන්ති වදන්ති. තඤ්ච කිඤ්චාපි එවං, තථාපි සබ්බට්ඨානෙපි එකෙනෙව පකාරෙන යොජෙත්වා එව වා අයොජෙත්වා වා අනුස්සාවනං පසත්ථතරන්ති ගහෙතබ්බං.

ගමිකාදිනිස්සයවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ද්වෙඋපසම්පදාපෙක්ඛාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා

123. එකතො සහෙව එකස්මිං ඛණෙ අනුස්සාවනං එතෙසන්ති එකානුස්සාවනා, උපසම්පදාපෙක්ඛා, එතෙ එකානුස්සාවනෙ කාතුං. තෙනාහ ‘‘එකානුස්සාවනෙ කාතු’’න්ති, ඉදඤ්ච එකං පදං විභත්තිඅලොපෙන දට්ඨබ්බං. එකෙන වාති ද්වින්නම්පි එකස්මිං ඛණෙ එකාය එව කම්මවාචාය අනුස්සාවනෙ එකෙනාචරියෙනාති අත්ථො. ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ච අයං ධම්මරක්ඛිතො ච ආයස්මතො සඞ්ඝරක්ඛිතස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’තිආදිනා නයෙන එකෙන ආචරියෙන ද්වින්නං එකස්මිං ඛණෙ අනුස්සාවනනයො දට්ඨබ්බො. ඉමිනාව නයෙන තිණ්ණම්පි එකෙන ආචරියෙන එකක්ඛණෙ අනුස්සාවනං දට්ඨබ්බං.

පුරිමනයෙනෙව එකතො අනුස්සාවනෙ කාතුන්ති ‘‘එකෙන එකස්ස, අඤ්ඤෙන ඉතරස්සා’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන ද්වින්නං ද්වීහි වා, තිණ්ණං තීහි වා ආචරියෙහි, එකකෙන වා ආචරියෙන තයොපි එකතො අනුස්සාවනෙ කාතුන්ති අත්ථො, තඤ්ච ඛො එකෙන උපජ්ඣායෙන. ‘‘න ත්වෙව නානුපජ්ඣායෙනා’’ති ඉදං එකෙන ආචරියෙන ද්වීහි වා තීහි වා උපජ්ඣායෙහි ¶ ද්වෙ වා තයො වා උපසම්පදාපෙක්ඛෙ එකක්ඛණෙ එකාය අනුස්සාවනාය එකානුස්සාවනෙ කාතුං න වට්ටතීති පටික්ඛෙපපදං. න පන නානාචරියෙහි නානුපජ්ඣායෙහි තයො එකානුස්සාවනෙ කාතුං න වට්ටතීති ආහ ‘‘සචෙ පන නානාචරියා නානුපජ්ඣායා…පෙ… වට්ටතී’’ති. යඤ්චෙත්ථ ¶ ‘‘තිස්සත්ථෙරො සුමනත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං, සුමනත්ථෙරො තිස්සත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරික’’න්ති එවං උපජ්ඣායෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං සද්ධිවිහාරිකානං අනුස්සාවනකරණං වුත්තං, තං උපලක්ඛණමත්තං. තස්මා සචෙ තිස්සත්ථෙරො සුමනත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං, සුමනත්ථෙරො නන්දත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං අනුස්සාවෙති, අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච ගණපූරකා හොන්ති, වට්ටති එව. සචෙ පන උපජ්ඣායො සයමෙව අත්තනො සද්ධිවිහාරිකං අනුස්සාවෙතීති එත්ථ වත්තබ්බමෙව නත්ථි, කම්මං සුකතමෙව හොති. අනුපජ්ඣායකස්සපි යෙන කෙනචි අනුස්සාවිතෙ උපසම්පදා හොති, කිමඞ්ගං පන සඋපජ්ඣායකස්ස උපජ්ඣායෙනෙව අනුස්සාවනෙති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව නවට්ටනපක්ඛං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ පනා’’තිආදිමාහ.

ද්වෙඋපසම්පදාපෙක්ඛාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

126. උපජ්ඣාති උපජ්ඣාය-සද්දසමානත්ථො ආකාරන්තො උපජ්ඣාසද්දොති දස්සෙති. උපජ්ඣාය-සද්දො එව වා උපජ්ඣා උපයොගපච්චත්තවචනෙසු ය-කාරලොපං කත්වා එවං වුත්තො කරණවචනාදීසු උපජ්ඣා-සද්දස්ස පයොගාභාවාති දට්ඨබ්බං. පාළියං අත්තනාව අත්තානං සම්මන්නිතබ්බන්ති අත්තනාව කත්තුභූතෙන කරණභූතෙන අත්තානමෙව කම්මභූතං පති සම්මනනකිච්චං කාතබ්බං. අත්තානන්ති වා පච්චත්තෙ උපයොගවචනං, අත්තනාව අත්තා සම්මන්නිතබ්බොති අත්ථො. න කෙවලඤ්ච එත්ථෙව, අඤ්ඤත්රාපි තෙරසසම්මුතිආදීසු ඉමිනාව ලක්ඛණෙන අත්තනාව අත්තා සම්මන්නිතබ්බොව. අපිච සයං කම්මාරහත්තා අත්තානං මුඤ්චිත්වා චතුවග්ගාදිකො ගණො සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බො.

සච්චකාලොති ‘‘නිගූහිස්සාමී’’ති වඤ්චනං පහාය සච්චස්සෙව තෙ ඉච්ඡිතබ්බකාලො. භූතකාලොති වඤ්චනාය අභාවෙපි මනුස්සත්තාදිවත්ථුනො භූතතාය අවස්සං ඉච්ඡිතබ්බකාලො, ඉතරථා කම්මකොපාදිඅන්තරායො හොතීති අධිප්පායො. මඞ්කූති අධොමුඛො. උද්ධරතූති අනුපසම්පන්නභාවතො උපසම්පත්තියං පතිට්ඨපෙතූති අත්ථො.

සබ්බකම්මවාචාසු ¶ අත්ථකොසල්ලත්ථං පනෙත්ථ උපසම්පදාකම්මවාචාය එවමත්ථො දට්ඨබ්බො – සුණාතූති සවනාණත්තියං පඨමපුරිසෙකවචනං. තඤ්ච ¶ කිඤ්චාපි යො සඞ්ඝො සවනකිරියාය නියොජීයති, තස්ස සම්මුඛත්තා ‘‘සුණාහී’’ති මජ්ඣිමපුරිසෙකවචනෙන වත්තබ්බං, තථාපි යස්මා සඞ්ඝ-සද්දසන්නිධානෙ පඨමපුරිසපයොගොව සද්දවිධූහි සමාචිණ්ණො භගවන්තආයස්මන්තාදිසද්දසන්නිධානෙසු විය ‘‘අධිවාසෙතු මෙ භවං ගොතමො (පාරා. 22). එතස්ස සුගත කාලො, යං භගවා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙය්ය (පාරා. 21). පක්කමතායස්මා (පාරා. 436). සුණන්තු මෙ ආයස්මන්තො’’තිආදීසු විය. තස්මා ඉධ පඨමපුරිසපයොගො කතො. අථ වා ගාරවවසෙනෙවෙතං වුත්තං. ගරුට්ඨානීයෙසු හි ගාරවවසෙන මජ්ඣිමපුරිසපයොගුප්පත්තියම්පි පඨමපුරිසපයොගං පයුජ්ජන්ති ‘‘දෙසෙතු සුගතො ධම්ම’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.66; ම. නි. 2.338; සං. නි. 1.172; මහාව. 8) වියාති දට්ඨබ්බං. කෙචි පන ‘‘භන්තෙ, ආවුසොති සද්දෙ අපෙක්ඛිත්වා ඉධ පඨමපුරිසපයොගො’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං ‘‘ආචරියො මෙ භන්තෙ හොහි, (මහාව. 77) ඉඞ්ඝාවුසො උපාලි, ඉමං පබ්බජිතං අනුයුඤ්ජාහී’’තිආදීසු (පාරා. 517) තප්පයොගෙපි මජ්ඣිමපුරිසපයොගස්සෙව දස්සනතො.

මෙති යො සාවෙති, තස්ස අත්තනිද්දෙසෙ සාමිවචනං. භන්තෙති ආලපනත්ථෙ වුඩ්ඪෙසු සගාරවවචනං. ‘‘ආවුසො’’ති පදං පන නවකෙසු. තදුභයම්පි නිපාතො ‘‘තුම්හෙ භන්තෙ, තුම්හෙ ආවුසො’’ති බහූසුපි සමානරූපත්තා. සඞ්ඝොති අවිසෙසතො චතුවග්ගාදිකෙ පකතත්තපුග්ගලසමූහෙ වත්තති. ඉධ පන පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු පඤ්චවග්ගතො පට්ඨාය, මජ්ඣිමෙසු ජනපදෙසු දසවග්ගතො පට්ඨාය සඞ්ඝොති ගහෙතබ්බො. තත්රායං පිණ්ඩත්ථො – භන්තෙ, සඞ්ඝො මම වචනං සුණාතූති. ඉදඤ්ච නවකතරෙන වත්තබ්බවචනං. සචෙ පන අනුස්සාවකො සබ්බෙහි භික්ඛූහි වුඩ්ඪතරො හොති, ‘‘සුණාතු මෙ, ආවුසො, සඞ්ඝො’’ති වත්තබ්බං. සොපි චෙ ‘‘භන්තෙ’’ති වදෙය්ය, නවකතරො වා ‘‘ආවුසො’’ති, කම්මකොපො නත්ථි. කෙචි පන ‘‘එකත්ථ ‘ආවුසො’ති වත්වා අඤ්ඤත්ථ ‘භන්තෙ’ති වුත්තෙපි නත්ථි දොසො උභයෙනාපි ආලපනස්ස සිජ්ඣනතො’’ති වදන්ති.

ඉදානි යමත්ථං ඤාපෙතුකාමො ‘‘සුණාතූ’’ති සඞ්ඝං සවනෙ නියොජෙති, තං ඤාපෙන්තො ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො’’තිආදිමාහ. තත්ථ අයන්ති ¶ උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස හත්ථපාසෙ සන්නිහිතභාවදස්සනං. තෙන ච හත්ථපාසෙ ඨිතස්සෙව උපසම්පදා රුහතීති සිජ්ඣති හත්ථපාසතො බහි ඨිතස්ස ‘‘අය’’න්ති න වත්තබ්බතො. තෙනෙව අනුසාසකසම්මුතියං සො හත්ථපාසතො බහි ඨිතත්තා ‘‘අය’’න්ති න වුත්තො. තස්මා උපසම්පදාපෙක්ඛො අනුපසම්පන්නො හත්ථපාසෙ ඨපෙතබ්බො. අයං ඉත්ථන්නාමොති අයං-සද්දො ච අවස්සං පයුජ්ජිතබ්බො. සො ච ඉමස්මිං පඨමනාමපයොගෙ එවාති ගහෙතබ්බං ¶ . ‘‘ඉත්ථන්නාමො’’ති ඉදං අනියමතො තස්ස නාමදස්සනං. උභයෙනපි අයං බුද්ධරක්ඛිතොතිආදිනාමං දස්සෙති. ‘‘උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති භින්නාධිකරණවිසයෙ බහුබ්බීහිසමආසො, උපසම්පදං මෙ සඞ්ඝො අපෙක්ඛමානොති අත්ථො. තස්ස ච උපජ්ඣායතං සමඞ්ගිභාවෙන දස්සෙතුං ‘‘ඉත්ථන්නමස්ස ආයස්මතො’’ති වුත්තං. එතෙන ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ආයස්මතො ධම්මරක්ඛිතස්ස සද්ධිවිහාරිකභූතො උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති එවමාදිනා නයෙන නාමයොජනාය සහ අත්ථො දස්සිතොති. එත්ථ ච ‘‘ආයස්මතො’’ති පදං අවත්වාපි ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ධම්මරක්ඛිතස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති වත්තුං වට්ටති. තෙනෙව පාළියං ‘‘ඉත්ථන්නාමෙන උපජ්ඣායෙනා’’ති එත්ථ ‘‘ආයස්මතො’’ති පදං න වුත්තං. යඤ්චෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

නනු චෙත්ථ උපජ්ඣායොපි උපසම්පදාපෙක්ඛො විය හත්ථපාසෙ ඨිතො එව ඉච්ඡිතබ්බො, අථ කස්මා ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො ඉමස්ස ඉත්ථන්නාමස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති එවං උපජ්ඣායපරාමසනෙපි ඉම-සද්දස්ස පයොගො න කතොති? නායං විරොධො උපජ්ඣායස්ස අභාවෙපි කම්මකොපාභාවතො. කෙවලඤ්හි කම්මනිප්ඵත්තියා සන්තපදවසෙන අවිජ්ජමානස්සපි උපජ්ඣායස්ස නාමකිත්තනං අනුපජ්ඣායස්ස උපසම්පදාදීසුපි කරීයති. තස්මා උපජ්ඣායස්ස අසන්නිහිතතායපි තප්පරාමසනමත්තෙනෙව කම්මසිද්ධිතො ‘‘ඉමස්සා’’ති නිද්දිසිතුං න වට්ටති.

පරිසුද්ධො අන්තරායිකෙහි ධම්මෙහීති අභබ්බතාදිකෙහි උපසම්පදාය අවත්ථුකරෙහි චෙව පඤ්චාබාධහත්ථච්ඡින්නාදීහි ච ආපත්තිමත්තකරෙහි අන්තරායිකෙහි සභාවෙහි පරිමුත්තො. එවං වුත්තො එව ච ආපත්තිමත්තකරෙහි පඤ්චාබාධාදීහි අපරිමුත්තස්සපි උපසම්පදා රුහති, නාඤ්ඤථා. පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවරන්ති පරිපුණ්ණමස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස පත්තචීවරං. එවං වුත්තෙ එව අපත්තචීවරස්සාපි උපසම්පදා රුහති, නාඤ්ඤථා. උපසම්පදං යාචතීති ¶ ‘‘සඞ්ඝං, භන්තෙ, උපසම්පදං යාචාමී’’තිආදිනා (මහාව. 71, 126) යාචිතභාවං සන්ධාය වුත්තං. එවං තෙන සඞ්ඝෙ අයාචිතෙපි ‘‘ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝං උපසම්පදං යාචතී’’ති වුත්තෙ එව කම්මං අවිපන්නං හොති, නාඤ්ඤථා. උපජ්ඣායෙනාති උපජ්ඣායෙන කරණභූතෙන ඉත්ථන්නාමං උපජ්ඣායං කත්වා කම්මභූතං උපසම්පදං දාතුං නිප්ඵාදෙතුං කත්තුභූතං සඞ්ඝං යාචතීති අත්ථො. යාචධාතුනො පන ද්විකම්මකත්තා ‘‘සඞ්ඝං, උපසම්පද’’න්ති ද්වෙ කම්මපදානි වුත්තානි.

යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලන්ති එත්ථ පත්තො කාලො ඉමස්සාති පත්තකාලං, අපලොකනාදිචතුබ්බිධසඞ්ඝකම්මං, තදෙව සකත්ථෙ ය-පච්චයෙන ‘‘පත්තකල්ල’’න්ති වුච්චති. ඉධ පන ඤත්තිචතුත්ථඋපසම්පදාකම්මං අධිප්පෙතං, තං කාතුං සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං ජාතං. යදීති අනුමතිගහණවසෙන කම්මස්ස ¶ පත්තකල්ලතං ඤාපෙති. යො හි කොචි තත්ථ අපත්තකල්ලතං මඤ්ඤිස්සති, සො වක්ඛති. ඉමමෙව හි අත්ථං සන්ධාය අනුස්සාවනාසු ‘‘යස්සායස්මතො ඛමති…පෙ… සො භාසෙය්යා’’ති (මහාව. 127) වුත්තං. තං පනෙතං පත්තකල්ලං වත්ථුසම්පදා, අන්තරායිකෙහි ධම්මෙහි චස්ස පරිසුද්ධතා, සීමාසම්පදා, පරිසසම්පදා, පුබ්බකිච්චනිට්ඨාපනන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සඞ්ගහිතං.

තත්ථ වත්ථුසම්පදා නාම යථාවුත්තෙහි එකාදසහි අභබ්බපුග්ගලෙහි චෙව අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නෙහි ච අඤ්ඤො පරිපුණ්ණවීසතිවස්සො අනුපසම්පන්නභූතො මනුස්සපුරිසො, එතස්මිං පුග්ගලෙ සති එව ඉදං සඞ්ඝස්ස උපසම්පදාකම්මං පත්තකල්ලං නාම හොති, නාසති. කතඤ්ච කුප්පමෙව හොති.

අන්තරායිකෙහි ධම්මෙහි චස්ස පරිසුද්ධතා නාම යථාවුත්තස්සෙව උපසම්පදාවත්ථුභූතස්ස පුග්ගලස්ස යෙ ඉමෙ භගවතා පටික්ඛිත්තා පඤ්චාබාධඵුට්ඨතාදයො මාතාපිතූහි අනනුඤ්ඤාතතාපරියොසානා චෙව හත්ථච්ඡින්නතාදයො ච දොසධම්මා කාරකසඞ්ඝස්ස ආපත්තාදිඅන්තරායහෙතුතාය ‘‘අන්තරායිකා’’ති වුච්චන්ති තෙහි අන්තරායිකෙහි දොසධම්මෙහි පරිමුත්තත්තා, ඉමිස්සා ච සති එව ඉදං කම්මං පත්තකල්ලං නාම හොති, නාසති. කතං පන කම්මං සුකතමෙව හොති ඨපෙත්වා ඌනවීසතිවස්සපුග්ගලං.

සීමාසම්පදා ¶ පන උපොසථක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 147-148) වක්ඛමානනයෙන සබ්බදොසවිරහිතාය බද්ධාබද්ධවසෙන දුවිධාය සීමාය වසෙනෙව වෙදිතබ්බා. තාදිසාය හි සීමාය සති එව ඉදං කම්මං පත්තකල්ලං නාම හොති, නාසති. කතඤ්ච කම්මං විපජ්ජති.

පරිසසම්පදා පන යෙ ඉමෙ උපසම්පදාකම්මස්ස සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන කම්මප්පත්තා දසහි වා පඤ්චහි වා අනූනා පාරාජිකං අනාපන්නා, අනුක්ඛිත්තා ච සමානසංවාසකා භික්ඛූ, තෙසං එකසීමායං හත්ථපාසං අවිජහිත්වා ඨානං, ඡන්දාරහානඤ්ච ඡන්දස්ස ආනයනං, සම්මුඛීභූතානඤ්ච අප්පටික්කොසනං, උපසම්පදාපෙක්ඛරහිතානං උපොසථක්ඛන්ධකෙ පටික්ඛිත්තානං ගහට්ඨාදිඅනඋපසම්පන්නානඤ්චෙව පාරාජිකුක්ඛිත්තකනානාසංවාසකභික්ඛුනීනඤ්ච වජ්ජනීයපුග්ගලානං සඞ්ඝස්ස හත්ථපාසෙ අභාවො චාති ඉමෙහි චතූහි අඞ්ගෙහි සඞ්ගහිතා. එවරූපාය ච පරිසසම්පදාය සති එව ඉදං පත්තකල්ලං නාම හොති, නාසති. තත්ථ පුරිමානං තිණ්ණං අඞ්ගානං අඤ්ඤතරස්සපි අභාවෙ කතං කම්මං විපජ්ජති, න පච්ඡිමස්ස.

පුබ්බකිච්චනිට්ඨාපනං ¶ නාම යානිමානි ‘‘පඨමං උපජ්ඣං ගාහාපෙතබ්බො’’තිආදිනා පාළියං වුත්තානි ‘‘උපජ්ඣං ගාහාපනං, පත්තචීවරාචික්ඛනං, තතො තං හත්ථපාසතො බහි ඨපෙත්වා අනුසාසකසම්මුතිකම්මකරණං, සම්මතෙන ච ගන්ත්වා අනුසාසනං, තෙන ච පඨමතරං ආගන්ත්වා සඞ්ඝස්ස ඤාපෙත්වා උපසම්පදාපෙක්ඛං ‘ආගච්ඡාහී’ති හත්ථපාසෙ එව අබ්භානං, තෙන ච භික්ඛූනං පාදෙ වන්දාපෙත්වා උපසම්පදායාචාපනං, තතො අන්තරායිකධම්මපුච්ඡකසම්මුතිකරණං, සම්මතෙන ච පුච්ඡන’’න්ති ඉමානි අට්ඨ පුබ්බකිච්චානි, තෙසං සබ්බෙසං යාථාවතො කරණෙන නිට්ඨාපනං. එතස්මිඤ්ච පුබ්බකම්මනිට්ඨාපනෙ සති එව ඉදං සඞ්ඝස්ස උපසම්පදාකම්මං පත්තකල්ලං නාම හොති, නාසති. එතෙසු පන පුබ්බකම්මෙසු අකතෙසුපි කතං කම්මං යථාවුත්තවත්ථුසම්පත්තිආදීසු විජ්ජමානෙසු අකුප්පමෙව හොති. තදෙවමෙත්ථ පත්තකල්ලං ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. ඉමිනාව නයෙන හෙට්ඨා වුත්තෙසු, වක්ඛමානෙසු ච සබ්බෙසු කම්මෙසු පත්තකල්ලතා යථාරහං යොජෙත්වා ඤාතබ්බා.

ඉත්ථන්නාමං ¶ උපසම්පාදෙය්යාති උපසම්පදානිප්ඵාදනෙන තංසමඞ්ගිං කරෙය්ය කරොතූති පත්ථනායං, විධිම්හි වා ඉදං දට්ඨබ්බං. යථා හි ‘‘දෙවදත්තං සුඛාපෙය්යා’’ති වුත්තෙ සුඛමස්ස නිප්ඵාදෙත්වා තං සුඛසමඞ්ගිනං කරෙය්යාති අත්ථො හොති, එවමිධාපි උපසම්පදමස්ස නිප්ඵාදෙත්වා තං උපසම්පදාසමඞ්ගිනං කරෙය්යාති අත්ථො. පයොජකබ්යාපාරෙ චෙතං යථා සුඛයන්තං කඤ්චි සුද්ධකත්තාරං කොචි හෙතුකත්තා සුඛහෙතුනිප්ඵාදනෙන සුඛාපෙය්යාති වුච්චති, එවමිධාපි උපසම්පජ්ජන්තං සුද්ධකත්තාරං පුග්ගලං හෙතුකත්තුභූතො සඞ්ඝො උපසම්පදාහෙතුනිප්ඵාදනෙන උපසම්පාදෙය්යාති වුත්තො. එතෙන ච සුඛං විය සුඛදායකෙන සඞ්ඝෙන පුග්ගලස්ස දිය්යමානා තථාපවත්තපරමත්ථධම්මෙ උපාදාය අරියජනපඤ්ඤත්තා උපසම්පදා නාම සම්මුතිසච්චතා අත්ථීති සමත්ථිතං හොති. එත්ථ ච ‘‘ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝං උපසම්පදං යාචතී’’ති වුත්තත්තා පරිවාසාදීසු විය යාචනානුගුණං ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස උපසම්පදං දදෙය්යා’’ති අවත්වා ‘‘ඉත්ථන්නාමං උපසම්පාදෙය්යා’’ති වුත්තත්තා ඉදං උපසම්පදාකම්මං දානෙ අසඞ්ගහෙත්වා කම්මලක්ඛණෙ එව සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. ඉමිනා නයෙන ‘‘ඉත්ථන්නාමං උපසම්පාදෙති, උපසම්පන්නො සඞ්ඝෙනා’’ති එත්ථාපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. කෙවලඤ්හි තත්ථ වත්තමානකාලඅතීතකාලවසෙන, ඉධ පන අනාමට්ඨකාලවසෙනාති එත්තකමෙව විසෙසො.

එසා ඤත්තීති ‘‘සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො’’ති වුත්තඤාපනා එසා. ඉදඤ්ච අනුස්සාවනානම්පි සබ්භාවසූචනත්ථං වුච්චති. අවස්සඤ්චෙතං වත්තබ්බමෙව, ඤත්තිකම්මෙ එව තං න වත්තබ්බං. තත්ථ පන ය්ය-කාරෙ වුත්තමත්තෙ එව ඤත්තිකම්මං නිට්ඨිතං හොතීති දට්ඨබ්බං. ඛමතීති රුච්චති. උපසම්පදාති සඞ්ඝෙන දිය්යමානා නිප්ඵාදියමානා උපසම්පදා යස්ස ඛමති. සො තුණ්හස්සාති යොජනා. තුණ්හීති ¶ ච අකථනත්ථෙ නිපාතො, අකථනකො අස්ස භවෙය්යාති අත්ථො. ඛමති සඞ්ඝස්ස ඉත්ථන්නාමස්ස උපසම්පදාති පකතෙන සම්බන්ධො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘තස්මා තුණ්හී’’ති. තත්ථ ‘‘ආසී’’ති සෙසො. යස්මා ‘‘යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්යා’’ති තික්ඛත්තුං වුච්චමානොපි සඞ්ඝො තුණ්හී නිරවො අහොසි, තස්මා ඛමති සඞ්ඝස්සාති අත්ථො. එවන්ති ඉමිනා පකාරෙන. තුණ්හීභාවෙනෙවෙතං සඞ්ඝස්ස රුච්චනභාවං ධාරයාමි බුජ්ඣාමි පජානාමීති අත්ථො. ඉති-සද්දො පරිසමාපනත්ථෙ කතො, සො ච කම්මවාචාය අනඞ්ගං. තස්මා අනුස්සාවකෙන ‘‘ධාරයාමී’’ති එත්ථ මි-කාරපරියොසානමෙව ¶ වත්වා නිට්ඨාපෙතබ්බං, ඉති-සද්දො න පයුජ්ජිතබ්බොති දට්ඨබ්බං. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ කම්මවාචානමත්ථො වෙදිතබ්බො.

උපසම්පදාවිධිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

128. එකපොරිසා වාතිආදි සත්තානං සරීරච්ඡායං පාදෙහි මිනිත්වා ජානනප්පකාරදස්සනං. ඡසත්තපදපරමතා හි ඡායා ‘‘පොරිසා’’ති වුච්චති. ඉදඤ්ච උතුප්පමාණාචික්ඛනාදි ච ආගන්තුකෙහි සද්ධිං වීමංසිත්වා වුඩ්ඪනවභාවං ඤත්වා වන්දනවන්දාපනාදිකරණත්ථං වුත්තං. එති ආගච්ඡති, ගච්ඡති චාති උතු, සොව පමියතෙ අනෙන සංවච්ඡරන්ති පමාණන්ති ආහ ‘‘උතුයෙව උතුප්පමාණ’’න්ති. අපරිපුණ්ණාති උපසම්පදාදිවසෙන අපරිපුණ්ණා. යදි උතුවෙමජ්ඣෙ උපසම්පාදිතො, තදා තස්මිං උතුම්හි අවසිට්ඨදිවසාචික්ඛනං ‘‘දිවසභාගාචික්ඛන’’න්ති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘යත්තකෙහි දිවසෙහි යස්ස යො උතු අපරිපුණ්ණො, තෙ දිවසෙ’’ති. තත්ථ යස්ස තං ඛණං ලද්ධූපසම්පදස්ස පුග්ගලස්ස සම්බන්ධී යො උතු යත්තකෙහි දිවසෙහි අපරිපුණ්ණො, තෙ දිවසෙති යොජනා.

ඡායාදිකමෙව සබ්බං සඞ්ගහෙත්වා ගායිතබ්බතො කථෙතබ්බතො සඞ්ගීතීති ආහ ‘‘ඉදමෙවා’’තිආදි. තත්ථ එකතො කත්වා ආචික්ඛිතබ්බං. ත්වං කිං ලභසීති ත්වං උපසම්පාදනකාලෙ කතරවස්සං, කතරඋතුඤ්ච ලභසි, කතරස්මිං තෙ උපසම්පදා ලද්ධාති අත්ථො. වස්සන්ති වස්සානඋතු. ඉදඤ්ච සංවච්ඡරාචික්ඛනං විනා වුත්තම්පි න ඤායතීති ඉමිනා උතුආචික්ඛනෙනෙව සාසනවස්සෙසු වා කලියුගවස්සාදීසු වා සහස්සිමෙ වා සතිමෙ වා අසුකං උතුං ලභාමීති දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘ඡායා’’ති ඉදං පාළියං ආගතපටිපාටිං සන්ධාය වුත්තං. වත්තබ්බකමතො පන කලියුගවස්සාදීසු සබ්බදෙසපසිද්ධෙසු අසුකවස්සෙ අසුකඋතුම්හි අසුකමාසෙ ¶ අසුකෙ කණ්හෙ වා සුක්කෙ වා පක්ඛෙ අසුකතිථිවාරවිසෙසයුත්තෙ නක්ඛත්තෙ පුබ්බණ්හාදිදිවසභාගෙ එත්තකෙ ඡායාපමාණෙ, නාඩිකාපමාණෙ වා මයා උපසම්පදා ලද්ධාති වදෙය්යාසීති එවං ආචික්ඛිතබ්බං. ‘‘ඉදං සුට්ඨු උග්ගහෙත්වා ආගන්තුකෙහි ¶ වුඩ්ඪපටිපාටිං ඤත්වා පටිපජ්ජාහී’’ති වත්තබ්බං. පාළියං කිස්ස ත්වන්ති කිං ත්වං එත්තකං කාලං අකාසීති අත්ථො.

130. උපසම්පදං යාචීති පබ්බජ්ජඤ්ච උපසම්පදඤ්ච යාචීති අත්ථො. පස්සිස්සාමීති එත්ථ වදතීති සෙසො, එවං උපරිපි. ‘‘ඔසාරෙතබ්බො’’ති ඉමිනා පුරිමො උක්ඛිත්තභාවො විබ්භමිත්වා පුන ලද්ධූපසම්පදම්පි න මුඤ්චති. තෙන ච සම්භුඤ්ජනාදීසුපි භික්ඛූනං පාචිත්තියමෙවාති දස්සෙති. අනාපත්ති සම්භොගෙ සංවාසෙති එත්ථ සහසෙය්යාපි සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං. එත්ථ චායමධිප්පායො – යස්මා අයං ඔසාරිතත්තා පකතත්තො, තස්මා උක්ඛිත්තසම්භොගාදිපච්චයෙන පාචිත්තියෙනෙත්ථ අනාපත්තීති. යො පන ආපත්තිට්ඨානෙ අනාපත්තිදිට්ඨිතාය ආපත්තිං න පස්සති, තෙනෙව පටිකම්මම්පි න කරොති, සො යස්මා එත්තාවතා අලජ්ජී නාම න හොති. පණ්ණත්තිං ඤත්වා වීතික්කමං කරොන්තො එව හි අලජ්ජී නාම හොති. ‘‘සඤ්චිච්ච ආපත්තිං ආපජ්ජතී’’තිආදි (පරි. 359) හි වුත්තං. තස්මා එත්ථ අලජ්ජිසම්භොගාදිපච්චයා දුක්කටාපත්තිනියමො නත්ථි. තෙන සාපෙත්ථ ආපත්ති න වුත්තාති දට්ඨබ්බං. යො පනෙත්ථ ඉමං අධිප්පායං අසල්ලක්ඛෙන්තෙන කෙනචි ‘‘අනාපත්ති සම්භොගෙ සංවාසෙ’’ති ඉමිනා පාචිත්තියෙන අනාපත්ති වුත්තා, අලජ්ජිසම්භොගපච්චයා දුක්කටං පන ආපජ්ජති එවාති ආපත්තිනියමො වුත්තො, සො අලජ්ජිත්තෙ සති එව වුත්තො, නාසතීති දට්ඨබ්බං.

131. විනයම්හීතිආදිගාථාසු නිග්ගහානන්ති නිග්ගහකරණෙසු. පාපිච්ඡෙති පාපපුග්ගලානං නිග්ගහකරණෙසු, ලජ්ජීනං පග්ගහෙසු ච පෙසලානං සුඛාවහෙ මහන්තෙ විනයම්හි යථා අත්ථකාරී අත්ථානුගුණං කරොන්තොව යස්මා යොනිසො පටිපජ්ජති නාම හොති, තස්මා උද්දානං පවක්ඛාමීති සම්බන්ධයොජනා දට්ඨබ්බා. සෙසං සබ්බත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

චත්තාරොනිස්සයාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං

සන්නිපාතානුජානනාදිකථාවණ්ණනා

132. උපොසථක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ තරන්ති ඔතරන්ති එත්ථාති තිත්ථං, ලද්ධි. ඉතොති සාසනලද්ධිතො.

135. ආපජ්ජිත්වා වා වුට්ඨිතොති එත්ථ දෙසනාරොචනානම්පි සඞ්ගහො. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං ‘‘වුට්ඨිතා වා දෙසිතා වා ආරොචිතා වා ආපත්ති…පෙ… අසන්තී නාම හොතී’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) වුත්තං.

මනුජෙනාති ආසන්නෙන සහ. පරෙති දූරට්ඨෙපි පරපුග්ගලෙ සන්ධාය ගිරං නො ච භණෙය්යාති යොජනා.

‘‘ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොතී’’ති (මහාව. 134) වුත්තත්තා ගරුකාපත්තිපි ආවිකරණමත්තෙන වුට්ඨාතීති කෙචි වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං පරිවාසාදිවිධානසුත්තෙහි විරුජ්ඣනතො. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – යථාභූතඤ්හි අත්තානමාවිකරොන්තං පෙසලා භික්ඛූ ‘‘අකාමා පරිවත්ථබ්බ’’න්තිආදිවචනං නිස්සාය අනිච්ඡමානම්පි නං උපායෙන පරිවාසාදීනි දත්වා අවස්සං සුද්ධන්තෙ පතිට්ඨාපෙස්සන්ති, තතො තස්ස අවිප්පටිසාරාදීනං වසෙන ඵාසු හොති. පඨමං පාතිමොක්ඛුද්දෙසන්ති නිදානුද්දෙසං දස්සෙති. පුබ්බෙ අවිජ්ජමානං පඤ්ඤාපෙසීති. න කෙවලඤ්ච එතං, පුබ්බෙ පඤ්ඤත්තම්පි පන පාරාජිකාදිසික්ඛාපදං සබ්බං භගවා ‘‘තත්රිමෙ චත්තාරො පාරාජිකා ධම්මා උද්දෙසං ආගච්ඡන්තී’’තිආදිනා පාරාජිකුද්දෙසාදිවසෙන විනයමාතිකං කත්වා නිදානුද්දෙසෙන සහ සයමෙව සඞ්ගහෙත්වා ‘‘පාතිමොක්ඛ’’න්ති පඤ්ඤාපෙසීති දට්ඨබ්බං. තදෙතං සබ්බම්පි සන්ධාය ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතු’’න්ති (මහාව. 133) වුත්තං.

136. එතං 34 වෙදිතබ්බන්ති යස්මිං තස්මිං චාතුද්දසෙ වා පන්නරසෙ වාති එවං අත්ථජාතං.

සන්නිපාතානුජානනාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

138. ‘‘පුරත්ථිමාය ¶ දිසායා’’ති ඉදං නිදස්සනමත්තං. තස්සං පන දිසායං නිමිත්තෙ අසති යත්ථ අත්ථි, තතො පට්ඨාය පඨමං ‘‘පුරත්ථිමාය අනුදිසාය, දක්ඛිණාය දිසායා’’තිආදිනා සමන්තා විජ්ජමානට්ඨානෙසු නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා පුන ‘‘පුරත්ථිමාය අනුදිසායා’’ති පඨමකිත්තිතං කිත්තෙතුං වට්ටති, තීහි නිමිත්තෙහි සිඞ්ඝාටකසණ්ඨානායපි සීමාය සම්මන්නිතබ්බතො. තික්ඛත්තුං සීමාමණ්ඩලං සම්බන්ධන්තෙනාති විනයධරෙන සයං එකස්මිංයෙව ඨානෙ ඨත්වා කෙවලං නිමිත්තකිත්තනවචනෙනෙව සීමාමණ්ඩලං සමන්තා නිමිත්තෙන නිමිත්තං බන්ධන්තෙනාති අත්ථො. තං තං නිමිත්තට්ඨානං අගන්ත්වාපි හි කිත්තෙතුං වට්ටති. තියොජනපරමාය සීමාය සමන්තතො තික්ඛත්තුං අනුපරිගමනස්ස එකදිවසෙන දුක්කරත්තා විනයධරෙන සයං අදිට්ඨම්පි පුබ්බෙ භික්ඛූහි යථාවවත්ථිතං නිමිත්තං ‘‘පාසාණො භන්තෙ’’තිආදිනා කෙනචි වුත්තානුසාරෙන සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘එසො පාසාණො නිමිත්ත’’න්තිආදිනා කිත්තෙතුම්පි වට්ටති එව.

සුද්ධපංසුපබ්බතොති න කෙනචි කතො සයංජාතොව වුත්තො. තථා සෙසාපි. ඉතරොපීති සුද්ධපංසුපබ්බතාදිකොපි පබ්බතො. හත්ථිප්පමාණතොති එත්ථ භූමිතො උග්ගතප්පදෙසෙන හත්ථිප්පමාණං ගහෙතබ්බං. චතූහි වා තීහි වාති සීමාභූමියං චතූසු, තීසු වා දිසාසු ඨිතෙහි. එකිස්සා එව පන දිසාය ඨිතෙහි තතො බහූහිපි සම්මන්නිතුං න වට්ටති. ද්වීහි පන ද්වීසු දිසාසු ඨිතෙහිපි න වට්ටති. තස්මාති යස්මා එකෙන න වට්ටති, තස්මා. තං බහිද්ධා කත්වාති කිත්තිතනිමිත්තස්ස අසීමත්තා අන්තොසීමාය කරණං අයුත්තන්ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘සචෙ’’තිආදි.

ද්වත්තිංසපලගුළපිණ්ඩප්පමාණතා සණ්ඨානතො ගහෙතබ්බා, න තුලගණනාවසෙන, භාරතො පලපරිමාණඤ්ච මගධතුලාය ගහෙතබ්බං. සා ච ලොකියතුලාය ද්විගුණාති වදන්ති. අතිමහන්තොපීති භූමිතො හත්ථිප්පමාණං අනුග්ගන්ත්වා හෙට්ඨාභූමියං ඔතිණ්ණඝනතො අනෙකයොජනප්පමාණොපි. සචෙ හි තතො හත්ථිප්පමාණං කූටං උග්ගච්ඡති, පබ්බතසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡති.

අන්තොසාරානන්ති ¶ තස්මිං ඛණෙ තරුණතාය සාරෙ අවිජ්ජමානෙපි පරිණාමෙන භවිස්සමානසාරෙපි සන්ධාය වුත්තං. තාදිසානඤ්හි සූචිදණ්ඩකප්පමාණපරිණාහානං චතුපඤ්චමත්තම්පි වනං වට්ටති. අන්තොසාරමිස්සකානන්ති අන්තොසාරෙහි ¶ රුක්ඛෙහි සම්මිස්සානං. එතෙන ච සාරරුක්ඛමිස්සම්පි වනං වට්ටතීති දස්සෙති. චතුපඤ්චරුක්ඛමත්තම්පීති සාරරුක්ඛෙ සන්ධාය වුත්තං. වනමජ්ඣෙ විහාරං කරොන්තීති රුක්ඛඝටාය අන්තරෙ රුක්ඛෙ අච්ඡින්දිත්වා වතිආදීහි විහාරපරිච්ඡෙදං කත්වාව අන්තොරුක්ඛන්තරෙසු එව පරිවෙණපණ්ණසාලාදීනං කරණවසෙන යථා අන්තොවිහාරම්පි වනමෙව හොති, එවං විහාරං කරොන්තීති අත්ථො. යදි හි සබ්බං රුක්ඛං ඡින්දිත්වා විහාරං කරෙය්යුං, විහාරස්ස අවනත්තා තං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතං වනං එකත්ථ කිත්තෙතබ්බං සියා. ඉධ පන අන්තොපි වනත්තා ‘‘වනං න කිත්තෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. සචෙ හි තං කිත්තෙන්ති, ‘‘නිමිත්තස්ස උපරි විහාරො හොතී’’තිආදිනා අනන්තරෙ වුත්තදොසං ආපජ්ජති. එකදෙසන්ති වනෙකදෙසං, රුක්ඛවිරහිතට්ඨානෙ කතවිහාරස්ස එකපස්සෙ ඨිතවනස්ස එකදෙසන්ති අත්ථො.

සූචිදණ්ඩකප්පමාණොති වංසදණ්ඩප්පමාණො. ලෙඛනිදණ්ඩප්පමාණොති කෙචි. මාතිකාට්ඨකථායං පන අවෙභඞ්ගියවිනිච්ඡයෙ ‘‘යො කොචි අට්ඨඞ්ගුලසූචිදණ්ඩකමත්තොපි වෙළු…පෙ… ගරුභණ්ඩ’’න්ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුබ්බත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා) වුත්තත්තා තනුතරො වෙළුදණ්ඩොති ච සූචිදණ්ඩොති ච ගහෙතබ්බං. වංසනළකසරාවාදීසූති වෙළුපබ්බෙ වා නළපබ්බෙ වා කපල්ලකාදිමත්තිකභාජනෙසු වාති අත්ථො. තඞ්ඛණම්පීති තරුණපොතකෙ අමිලායිත්වා විරුහනජාතිකෙ සන්ධාය වුත්තං. යෙ පන පරිණතා සමූලං උද්ධරිත්වා රොපිතාපි ඡින්නසාඛා විය මිලායිත්වා චිරෙන නවමූලඞ්කුරුප්පත්තියා ජීවන්ති, මීයන්තියෙව වා, තාදිසෙ කිත්තෙතුං න වට්ටති. එතන්ති නවමූලසාඛානිග්ගමනං.

මජ්ඣෙති සීමාය මහාදිසානං අන්තො. කොණන්ති සීමාය චතූසු කොණෙසු ද්වින්නං ද්වින්නං මග්ගානං සම්බන්ධට්ඨානං. පරභාගෙ කිත්තෙතුං වට්ටතීති තෙසං චතුන්නං කොණානං බහි නික්ඛමිත්වා ඨිතෙසු මග්ගෙසු එකිස්සා දිසාය එකං, අඤ්ඤිස්සා දිසාය චාපරන්ති එවං චත්තාරොපි මග්ගා චතූසු දිසාසු කිත්තෙතුං වට්ටතීති අධිප්පායො. එවං පන කිත්තිතමත්තෙන කථං එකාබද්ධතා විගච්ඡතීති විඤ්ඤායතීති. පරතො ගතට්ඨානෙපි එතෙ එව තෙ චත්තාරො මග්ගා. ‘‘චතූසු දිසාසු ගච්ඡන්තී’’ති හි වුත්තං. තස්මා එත්ථ කාරණං විචිනිතබ්බං.

‘‘උත්තරන්තියා භික්ඛුනියා’’ති ඉදඤ්ච පාළියං (පාචි. 692) භික්ඛුනීනං නදීපාරගමනෙ නදිලක්ඛණස්ස ආගතත්තා වුත්තං. භික්ඛූනං අන්තරවාසකතෙමනමත්තම්පි වට්ටති එව ¶ . ‘‘නදිචතුක්කෙපි එසෙව නයො’’ති ඉමිනා එකත්ථ කිත්තෙත්වා අඤ්ඤත්ථ පරතො ගතට්ඨානෙපි කිත්තෙතුං ¶ න වට්ටතීති දස්සෙති. තෙනෙව ච ‘‘අස්සම්මිස්සනදියො චතස්සොපි කිත්තෙතුං වට්ටතී’’ති අසම්මිස්ස-ග්ගහණං කතං. මූලෙති ආදිකාලෙ. නදිං භින්දිත්වාති යථා උදකං අනිච්ඡන්තෙහි කස්සකෙහි මහොඝෙ නිවත්තෙතුං න සක්කා, එවං නදිකූලං භින්දිත්වා.

උක්ඛෙපිමන්ති දීඝරජ්ජුනා කුටෙන උස්සිඤ්චනීයං.

අසම්මිස්සෙහීති සබ්බදිසාසු ඨිතපබ්බතෙහි එව, පාසාණාදීසු අඤ්ඤතරෙහි වා නිමිත්තන්තරාබ්යවහිතෙහි. සම්මිස්සෙහීති එකත්ථ පබ්බතො, අඤ්ඤත්ථ පාසාණොති එවං ඨිතෙහි අට්ඨහිපි. ‘‘නිමිත්තානං සතෙනාපී’’ති ඉමිනා එකිස්සාය එව දිසාය බහුනිමිත්තානි ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය කිං නිමිත්තං? පබ්බතො භන්තෙ. පුන පුරත්ථිමාය දිසාය කිං නිමිත්තං? පාසාණො භන්තෙ’’තිආදිනා කිත්තෙතුං වට්ටතීති දස්සෙති. සිඞ්ඝාටකසණ්ඨානාති තිකොණා. චතුරස්සාති සමචතුරස්සා, මුදිඞ්ගසණ්ඨානා පන ආයතචතුරස්සා. එකකොටියං සඞ්කොචිතා, තදඤ්ඤාය විත්ථිණ්ණා වා හොතීති. සීමාය උපචාරං ඨපෙත්වාති ආයතිං බන්ධිතබ්බාය සීමාය නෙසං විහාරානං පරිච්ඡෙදතො බහි සීමන්තරිකප්පහොනකං උපචාරං ඨපෙත්වා. බද්ධා සීමා යෙසු විහාරෙසු, තෙ බද්ධසීමා. පාටෙක්කන්ති පච්චෙකං. බද්ධසීමාසදිසානීති යථා බද්ධසීමාසු ඨිතා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඡන්දාදිං අනපෙක්ඛිත්වා පච්චෙකං කම්මං කාතුං ලභන්ති, එවං ගාමසීමාසු ඨිතාපීති දස්සෙති. ආගන්තබ්බන්ති සාමීචිමත්තවසෙන වුත්තං. තෙනාහ ‘‘ආගමනම්පී’’තිආදි.

පබ්බජ්ජූපසම්පදාදීනන්ති එත්ථ භණ්ඩුකම්මාපුච්ඡනං සන්ධාය පබ්බජ්ජාගහණං. එකවීසති භික්ඛූති නිසින්නෙ සන්ධාය වුත්තං. ඉදඤ්ච කම්මාරහෙන සහ අබ්භානකාරකානම්පි පහොනකත්ථං වුත්තං. ‘‘නිමිත්තුපගා පාසාණා ඨපෙතබ්බා’’ති ඉදං යථාරුචිතට්ඨානෙ රුක්ඛනිමිත්තාදීනං දුල්ලභතාය වඩ්ඪිත්වා උභින්නං බද්ධසීමානං සඞ්කරකරණතො ච පාසාණනිමිත්තස්ස ච තදභාවතො යත්ථ කත්ථචි ආනෙත්වා ඨපෙතුං සුකරතාය ච වුත්තං. තථා සීමන්තරිකපාසාණා ඨපෙතබ්බාති එත්ථාපි. චතුරඞ්ගුලප්පමාණාපීති යථා ඛන්ධසීමාපරිච්ඡෙදතො බහි නිමිත්තපාසාණානං චතුරඞ්ගුලමත්තට්ඨානං සමන්තා නිගච්ඡති, අවසෙසං ඨානං අන්තොඛන්ධසීමාය හොතියෙව, එවං තෙසුපි ඨපිතෙසු චතුරඞ්ගුලමත්තා සීමන්තරිකා හොතීති දට්ඨබ්බං.

සීමන්තරිකපාසාණාති ¶ සීමන්තරිකාය ඨපිතනිමිත්තපාසාණා. තෙ පන කිත්තෙන්තෙන පදක්ඛිණතො අනුපරියායන්තෙනෙව කිත්තෙතබ්බා. කථං? ඛණ්ඩසීමතො හි පච්ඡිමාය දිසාය පුරත්ථාභිමුඛෙන ඨත්වා ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය කිං නිමිත්ත’’න්ති තත්ථ සබ්බානි නිමිත්තානි අනුක්කමෙන ¶ කිත්තෙත්වා තථා උත්තරාය දිසාය දක්ඛිණාභිමුඛෙන ඨත්වා ‘‘දක්ඛිණාය දිසාය කිං නිමිත්ත’’න්ති අනුක්කමෙන කිත්තෙත්වා තථා පුරත්ථිමාය දිසාය පච්ඡිමාභිමුඛෙන ඨත්වා ‘‘පච්ඡිමාය දිසාය කිං නිමිත්ත’’න්ති අනුක්කමෙන කිත්තෙත්වා තථා දක්ඛිණාය දිසාය උත්තරාභිමුඛෙන ඨත්වා ‘‘උත්තරාය දිසාය කිං නිමිත්ත’’න්ති තත්ථ සබ්බානි නිමිත්තානි අනුක්කමෙන කිත්තෙත්වා පුන පච්ඡිමාය දිසාය පුරත්ථාභිමුඛෙන ඨත්වා පුරිමකිත්තිතං වුත්තනයෙන පුන කිත්තෙතබ්බං. එවං බහූනම්පි ඛණ්ඩසීමානං සීමන්තරිකපාසාණා පච්චෙකං කිත්තෙතබ්බා. තතොති පච්ඡා. අවසෙසනිමිත්තානීති මහාසීමාය බාහිරන්තරෙසු අවසෙසනිමිත්තානි. උභින්නම්පි න කොපෙන්තීති උභින්නම්පි කම්මං න කොපෙන්ති.

කුටිගෙහෙති භූමියං කතතිණකුටියං. උදුක්ඛලන්ති උදුක්ඛලාවාටසදිසඛුද්දකාවාටං. නිමිත්තං න කාතබ්බන්ති තං රාජිං වා උදුක්ඛලං වා නිමිත්තං න කාතබ්බං. ඉදඤ්ච යථාවුත්තෙසු නිමිත්තෙසු අනාගතත්තෙන න වට්ටතීති සිද්ධම්පි අවිනස්සකසඤ්ඤාය කොචි මොහෙන නිමිත්තං කරෙය්යාති දූරතොපි විපත්තිපරිහාරත්ථං වුත්තං. එවං උපරි ‘‘භිත්තිං අකිත්තෙත්වා’’තිආදීසුපි සිද්ධමෙවත්ථං පුනප්පුනං කථනෙ කාරණං වෙදිතබ්බං. සීමාවිපත්ති හි උපසම්පදාදිසබ්බකම්මවිපත්තිමූලන්ති තස්සා සබ්බං ද්වාරං සබ්බථා පිදහනවසෙන වත්තබ්බං. සබ්බං වත්වාව ඉධ ආචරියා විනිච්ඡයං ඨපෙසුන්ති දට්ඨබ්බං.

භිත්තින්ති ඉට්ඨකදාරුමත්තිකාමයං. සිලාමයාය පන භිත්තියා නිමිත්තුපගං එකං පාසාණං තංතංදිසාය කිත්තෙතුං වට්ටති. අනෙකසිලාහි චිනිතං සකලභිත්තිං කිත්තෙතුං න වට්ටති ‘‘එසො පාසාණො නිමිත්ත’’න්ති එකවචනෙන වත්තබ්බතො. අන්තොකුට්ටමෙවාති එත්ථ අන්තොකුට්ටෙපි නිමිත්තානං ඨිතොකාසතො අන්තො එව සීමාති ගහෙතබ්බං. පමුඛෙ නිමිත්තපාසාණෙ ඨපෙත්වාති ගබ්භාභිමුඛෙපි බහිපමුඛෙ ගබ්භවිත්ථාරප්පමාණෙ ඨානෙ පාසාණෙ ඨපෙත්වා සම්මන්නිතබ්බා. එවඤ්හි ගබ්භපමුඛානං අන්තරෙ ඨිතකුට්ටම්පි උපාදාය අන්තො ච බහි ච චතුරස්සසණ්ඨානාව සීමා හොති. බහීති සකලස්ස කුටිගෙහස්ස සමන්තතො බහි.

අන්තො ¶ ච බහි ච සීමා හොතීති මජ්ඣෙ ඨිතභිත්තියා සහ චතුරස්සසීමා හොති.

‘‘උපරිපාසාදෙයෙව හොතී’’ති ඉමිනා ගබ්භස්ස ච පමුඛස්ස ච අන්තරා ඨිතභිත්තියා එකත්තා තත්ථ ච එකවීසතියා භික්ඛූනං ඔකාසාභාවෙන හෙට්ඨා න ඔතරති, උපරිභිත්ති පන සීමට්ඨාව හොතීති දස්සෙති. හෙට්ඨිමතලෙ කුට්ටොති හෙට්ඨිමතලෙ චතූසු දිසාසු ඨිතකුට්ටො. සචෙ හි ¶ ද්වීසු, තීසු වා දිසාසු එව කුට්ටො තිට්ඨෙය්ය, හෙට්ඨා න ඔතරති. හෙට්ඨාපි ඔතරතීති චතුන්නම්පි භිත්තීනං අන්තො භිත්තීහි සහ එකවීසතියා භික්ඛූනං පහොනකත්තා වුත්තං. ඔතරමානා ච උපරිසීමප්පමාණෙන ඔතරති, චතුන්නං පන භිත්තීනං බාහිරන්තරපරිච්ඡෙදෙ හෙට්ඨාභූමිභාගෙ උදකපරියන්තං කත්වා ඔතරති. න පන භිත්තීනං බහි කෙසග්ගමත්තම්පි ඨානං. පාසාදභිත්තිතොති උපරිතලෙ භිත්තිතො. ඔතරණානොතරණං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති උපරිසීමප්පමාණස්ස අන්තොගධානං හෙට්ඨිමතලෙ චතූසු දිසාසු කුට්ටානං තුලාරුක්ඛෙහි එකසම්බන්ධතං තදන්තො පච්ඡිමසීමප්පමාණතාදිඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. කිඤ්චාපෙත්ථ නිය්යූහකාදයො නිමිත්තානං ඨිතොකාසතාය බජ්ඣමානක්ඛණෙ සීමා න හොන්ති, බද්ධාය පන සීමාය සීමට්ඨාව හොන්තීති දට්ඨබ්බා. පරියන්තථම්භානන්ති නිමිත්තගතපාසාණත්ථම්භෙ සන්ධාය වුත්තං. ‘‘උපරිමතලෙන සම්බද්ධො හොතී’’ති ඉදං කුට්ටානං අන්තරා සීමට්ඨානං ථම්භානං අභාවතො වුත්තං. යදි හි භවෙය්යුං, කුට්ටෙ උපරිමතලෙන අසම්බන්ධෙපි සීමට්ඨත්ථම්භානං උපරි ඨිතො පාසාදො සීමට්ඨොව හොති.

සචෙ පන බහූනං ථම්භපන්තීනං උපරි කතපාසාදස්ස හෙට්ඨා පථවියං සබ්බබාහිරාය ථම්භපන්තියා අන්තො නිමිත්තපාසාණෙ ඨපෙත්වා සීමා බද්ධා හොති, එත්ථ කථන්ති? එත්ථාපි යං තාව සීමට්ඨත්ථම්භෙහෙව ධාරියමානානං තුලානං උපරිමතලං, සබ්බං තං සීමට්ඨමෙව, එත්ථ විවාදො නත්ථි. යං පන සීමට්ඨත්ථම්භපන්තියා, අසීමට්ඨාය බාහිරත්ථම්භපන්තියා ච සමධුරං ධාරියමානානං තුලානං උපරිමතලං, තත්ථ උපඩ්ඪං සීමාති කෙචි වදන්ති. සකලම්පි ගාමසීමාති අපරෙ. බද්ධසීමා එවාති අඤ්ඤෙ. තස්මා කම්මං කරොන්තෙහි ගරුකෙ නිරාසඞ්කට්ඨානෙ ඨත්වා සබ්බං තං ආසඞ්කට්ඨානං සොධෙත්වාව කම්මං කාතබ්බං, සන්නිට්ඨානකාරණං වා ගවෙසිත්වා තදනුගුණං කාතබ්බං.

තාලමූලකපබ්බතෙති ¶ තාලක්ඛන්ධමූලසදිසෙ හෙට්ඨා ථූලො හුත්වා කමෙන කිසො හුත්වා උග්ගතො හි තාලසදිසො නාම හොති. විතානසණ්ඨානොති අහිච්ඡත්තකසණ්ඨානො. පණවසණ්ඨානොති මජ්ඣෙ තනුකො හෙට්ඨා ච උපරි ච විත්ථිණ්ණො. හෙට්ඨා වා මජ්ඣෙ වාති මුදිඞ්ගසණ්ඨානස්ස හෙට්ඨා, පණවසණ්ඨානස්ස මජ්ඣෙ.

සප්පඵණසදිසො පබ්බතොති සප්පඵණො විය ඛුජ්ජො, මූලට්ඨානතො අඤ්ඤත්ථ අවනතසීසොති අත්ථො. ආකාසපබ්භාරන්ති භිත්තියා අපරික්ඛිත්තපබ්භාරං. සීමප්පමාණොති අන්තොආකාසෙන සද්ධිං පච්ඡිමසීමප්පමාණො. ‘‘සො ච පාසාණො සීමට්ඨො’’ති ඉමිනා ඊදිසෙහි සුසිරපාසාණලෙණකුට්ටාදීහි පරිච්ඡින්නෙ භූමිභාගෙ එව සීමා පතිට්ඨාති, න අපරිච්ඡින්නෙ. තෙ පන සීමට්ඨත්තා සීමා හොන්ති, න සරූපෙන සීමට්ඨමඤ්චාදි වියාති දස්සෙති. සචෙ පන සො සුසිරපාසාණො ¶ භූමිං අනාහච්ච ආකාසගතොව ඔලම්බති, සීමා න ඔතරති. සුසිරපාසාණා පන සයං සීමාපටිබද්ධත්තා සීමා හොන්ති. කථං පන පච්ඡිමප්පමාණරහිතෙහි එතෙහි සුසිරපාසාණාදීහි සීමා න ඔතරතීති ඉදං සද්ධාතබ්බන්ති? අට්ඨකථාපමාණතො.

අපිචෙත්ථ සුසිරපාසාණභිත්තිඅනුසාරෙන මූසිකාදීනං විය සීමාය හෙට්ඨිමතලෙ ඔතරණකිච්චං නත්ථි. හෙට්ඨා පන පච්ඡිමසීමප්පමාණෙ ආකාසෙ ද්වඞ්ගුලමත්තබහලෙහි පාසාණභිත්තිආදීහිපි උපරිමතලං ආහච්ච ඨිතෙහි සබ්බසො, යෙභුය්යෙන වා පරිච්ඡින්නෙ සති උපරි බජ්ඣමානා සීමා තෙහි පාසාණාදීහි අන්තරිතාය තප්පරිච්ඡින්නාය හෙට්ඨාභූමියාපි උපරිමතලෙන සද්ධිං එකක්ඛණෙ පතිට්ඨාති නදිපාරසීමා විය නදිඅන්තරිතෙසු උභොසු තීරෙසු, ලෙණාදීසු අපනීතෙසුපි හෙට්ඨා ඔතිණ්ණා සීමා යාව සාසනන්තරධානා න විගච්ඡති. පඨමං පන උපරි සීමාය බද්ධාය පච්ඡා ලෙණාදීසු කතෙසුපි හෙට්ඨාභූමියං සීමා ඔතරති එව. කෙචි තං න ඉච්ඡන්ති. එවං උභයත්ථ පතිට්ඨිතා ච සා සීමා එකාව හොති ගොත්තාදිජාති විය බ්යත්තිභෙදෙසූති ගහෙතබ්බං. සබ්බා එව හි බද්ධසීමා, අබද්ධසීමා ච අත්තනො අත්තනො පකතිනිස්සයභූතෙ ගාමාරඤ්ඤනදිආදිකෙ ඛෙත්තෙ යථාපරිච්ඡෙදං සබ්බත්ථ සාකල්යෙන එකස්මිං ඛණෙ බ්යාපිනී පරමත්ථතො අවිජ්ජමානාපි තෙ තෙ නිස්සයභූතෙ පරමත්ථධම්මෙ, තං තං කිරියාවිසෙසම්පි වා උපාදාය ලොකියෙහි, සාසනිකෙහි ¶ ච යථාරහං එකත්තෙන පඤ්ඤත්තතාය නිස්සයෙකරූපා එව. තථා හි එකො ගාමො අරඤ්ඤං නදී ජාතස්සරො සමුද්දොති එවං ලොකෙ,

‘‘සම්මතා සා සීමා සඞ්ඝෙන (මහාව. 143). අගාමකෙ චෙ, භික්ඛවෙ, අරඤ්ඤෙ සමන්තා සත්තබ්භන්තරා, අයං තත්ථ සමානසංවාසා එකූපොසථා. සමන්තා උදකුක්ඛෙපා, අයං තත්ථ සමානසංවාසා එකූපොසථා’’ති (මහාව. 147) –

ආදිනා සාසනෙ ච එකවොහාරො දිස්සති. න හි පරමත්ථතො එකස්ස අනෙකධම්මෙසු බ්යාපනමත්ථි. කසිණෙකදෙසාදිවිකප්පාසමානතාය එකත්තහානිතොති අයං නො මති.

අස්ස හෙට්ඨාති සප්පඵණපබ්බතස්ස හෙට්ඨා ආකාසපබ්භාරෙ. ලෙණස්සාති ලෙණඤ්චෙ කතං, තස්ස ලෙණස්සාති අත්ථො. තමෙව පුන ලෙණං පඤ්චහි පකාරෙහි විකප්පෙත්වා ඔතරණානොතරණවිනිච්ඡයං දස්සෙතුං ආහ ‘‘සචෙ පන හෙට්ඨා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘හෙට්ඨා’’ති ඉමස්ස ‘‘ලෙණං හොතී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. හෙට්ඨා ලෙණඤ්ච එකස්මිං පදෙසෙති ආහ ‘‘අන්තො’’ති, පබ්බතස්ස අන්තො, පබ්බතමූලෙති අත්ථො. තමෙව අන්තො-සද්දං සීමාපරිච්ඡෙදෙන විසෙසෙතුං ‘‘උපරිමස්ස සීමාපරිච්ඡෙදස්ස පාරතො’’ති වුත්තං ¶ . පබ්බතපාදං පන අපෙක්ඛිත්වා ‘‘ඔරතො’’ති වත්තබ්බෙපි සීමානිස්සයං පබ්බතග්ගං සන්ධාය ‘‘පාරතො’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව ‘‘බහිලෙණ’’න්ති එත්ථ බහි-සද්දං විසෙසෙන්තො ‘‘උපරිමස්ස සීමාපරිච්ඡෙදස්ස ඔරතො’’ති ආහ. බහි සීමා න ඔතරතීති එත්ථ බහීති පබ්බතපාදෙ ලෙණං සන්ධාය වුත්තං, ලෙණස්ස බහිභූතෙ උපරිසීමාපරිච්ඡෙදස්ස හෙට්ඨාභාගෙ සීමා න ඔතරතීති අත්ථො. අන්තො සීමාති ලෙණස්ස ච පබ්බතපාදස්ස ච අන්තො අත්තනො ඔතරණාරහට්ඨානෙ න ඔතරතීති අත්ථො. ‘‘බහි සීමා න ඔතරති, අන්තො සීමා න ඔතරතී’’ති චෙත්ථ අත්තනො ඔතරණාරහට්ඨානෙ ලෙණාභාවෙන සීමාය සබ්බථා අනොතරණමෙව දස්සිතන්ති ගහෙතබ්බං. තත්ථාපි අනොතරන්තී උපරි එව හොතීති. ‘‘බහි පතිතං අසීමා’’තිආදිනා උපරිපාසාදාදීසු අථිරනිස්සයෙසු ඨිතා සීමාපි තෙසං විනාසෙන විනස්සතීති දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං.

පොක්ඛරණිං ¶ ඛණන්ති, සීමායෙවාති එත්ථ සචෙ හෙට්ඨා උමඞ්ගනදිසීමප්පමාණතො අනූනා පඨමමෙව ච පවත්තා හොති. සීමා ච පච්ඡා බද්ධා නදිතො උපරි එව හොති, නදිං ආහච්ච පොක්ඛරණියා ච ඛතාය සීමා විනස්සතීති දට්ඨබ්බං. හෙට්ඨාපථවිතලෙති අන්තරා භූමිවිවරෙ.

සීමාමාළකෙති ඛණ්ඩසීමඞ්ගණෙ. ‘‘වටරුක්ඛො’’ති ඉදං පාරොහොපත්ථම්භෙන අතිදූරම්පි ගන්තුං සමත්ථසාඛාසමඞ්ගිතාය වුත්තං. සබ්බරුක්ඛලතාදීනම්පි සම්බන්ධො න වට්ටති එව. තෙනෙව නාවාරජ්ජුසෙතුසම්බන්ධොපි පටික්ඛිත්තො. තතොති සාඛතො. මහාසීමාය පථවිතලන්ති එත්ථ ආසන්නතරම්පි ගාමසීමං අග්ගහෙත්වා බද්ධසීමාය එව ගහිතත්තා ගාමසීමාබද්ධසීමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙපි සම්භෙදදොසො නත්ථි, අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සයනිස්සිතභාවෙන පවත්තිතොති ගහෙතබ්බං. යදි හි තාසම්පි සම්බන්ධදොසො භවෙය්ය, කථං ගාමසීමාය බද්ධසීමා සම්මන්නිතබ්බා සියා? යස්සා හි සීමාය සද්ධිං සම්බන්ධෙ දොසො භවෙය්ය, සා තත්ථ බන්ධිතුමෙව න වට්ටති, බද්ධසීමාඋදකුක්ඛෙපසීමාසු බද්ධසීමා විය, අත්තනො නිස්සයභූතගාමසීමාදීසු උදකුක්ඛෙපසීමා විය ච. තෙනෙව ‘‘සචෙ පන රුක්ඛස්ස සාඛා වා තතො නික්ඛන්තපාරොහො වා බහිනදිතීරෙ විහාරසීමාය වා ගාමසීමාය වා පතිට්ඨිතො’’තිආදිනා (මහාව. අට්ඨ. 147) උදකුක්ඛෙපසීමාය අත්තනො අනිස්සයභූතගාමසීමාදීහි එව සම්බන්ධදොසො දස්සිතො, න නදිසීමායං. එවමිධාපීති දට්ඨබ්බං. අයඤ්චත්ථො උපරි පාකටො භවිස්සති. ආහච්චාති ඵුසිත්වා.

මහාසීමං වා සොධෙත්වාති මහාසීමාගතානං සබ්බෙසං භික්ඛූනං හත්ථපාසානයනබහිකරණාදිවසෙන ¶ සකලං මහාසීමං සොධෙත්වා. එතෙන සබ්බවිපත්තියො මොචෙත්වා පුබ්බෙ සුට්ඨු බද්ධානම්පි ද්වින්නං බද්ධසීමානං පච්ඡා රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙන උප්පජ්ජනකො ඊදිසො පාළිමුත්තකො සම්භෙදදොසො අත්ථීති දස්සෙති. සො ච ‘‘න, භික්ඛවෙ, සීමාය සීමා සම්භින්දිතබ්බා’’තිආදිනා බද්ධසීමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්භෙදජ්ඣොත්ථරණං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සීමං සම්මන්නන්තෙන සීමන්තරිකං ඨපෙත්වා සීමං සම්මන්නිතු’’න්ති උභින්නං (මහාව. 148) බද්ධසීමානමන්තරා සීමන්තරිකං ඨපෙත්වාව බන්ධිතුං අනුජානන්තෙන සම්භෙදජ්ඣොත්ථරණං විය තාසං අඤ්ඤමඤ්ඤං ඵුසිත්වා තිට්ඨනවසෙන බන්ධනම්පි න වට්ටතීති සිද්ධත්තා බද්ධානම්පි තාසං පච්ඡා අඤ්ඤමඤ්ඤං එකරුක්ඛාදීහි ¶ ඵුසිත්වා ඨානම්පි න වට්ටතීති භගවතො අධිප්පායඤ්ඤූහි සඞ්ගීතිකාරකෙහි නිද්ධාරිතො. බන්ධනකාලෙ පටික්ඛිත්තස්ස සම්බන්ධදොසස්ස අනුලොමෙන අකප්පියානුලොමත්තා.

අයං පන සම්බන්ධදොසො – පුබ්බෙ සුට්ඨු බද්ධානං පච්ඡා සඤ්ජාතත්තා බජ්ඣමානක්ඛණෙ විය අසීමත්තං කාතුං න සක්කොති. තස්මා රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙ අපනීතමත්තෙ තා සීමා පාකතිකා හොන්ති. යථා චායං පච්ඡා න වට්ටති, එවං බජ්ඣමානක්ඛණෙපි තාසං රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙ සති තා බන්ධිතුං න වට්ටතීති දට්ඨබ්බං.

කෙචි පන ‘‘මහාසීමං වා සොධෙත්වාති එත්ථ මහාසීමාගතා භික්ඛූ යථා තං සාඛං වා පාරොහං වා කායපටිබද්ධෙහි න ඵුසන්ති, එවං සොධනමෙව ඉධාධිප්පෙතං, න සකලසීමාසොධන’’න්ති වදන්ති, තං න යුත්තං අට්ඨකථාය විරුජ්ඣනතො. තථා හි ‘‘මහාසීමාය පථවිතලං වා තත්ථජාතරුක්ඛාදීනි වා ආහච්ච තිට්ඨතී’’ති එවං සාඛාපාරොහානං මහාසීමං ඵුසිත්වා ඨානමෙව සම්බන්ධදොසෙ කාරණත්තෙන වුත්තං, න පන තත්ථ ඨිතභික්ඛූහි සාඛාදීනං ඵුසනං. යදි හි භික්ඛූනං සාඛාදි ඵුසිත්වා ඨානමෙව කාරණං සියා, තස්ස සාඛං වා තතො නිග්ගතපාරොහං වා මහාසීමාය පවිට්ඨං තත්රට්ඨො කොචි භික්ඛු ඵුසිත්වා තිට්ඨතීති භික්ඛුඵුසනමෙව වත්තබ්බං සියා. යඤ්හි තත්ථ මහාසීමාසොධනෙ කාරණං, තදෙව තස්මිං වාක්යෙ පධානතො දස්සෙතබ්බං. න හි ආහච්ච ඨිතමෙව සාඛාදිං ඵුසිත්වා ඨිතො භික්ඛු සොධෙතබ්බො ආකාසට්ඨසාඛාදිං ඵුසිත්වා ඨිතස්සාපි සොධෙතබ්බතො, කිං නිරත්ථකෙන ආහච්චට්ඨානවචනෙන. ආකාසට්ඨසාඛාසු ච භික්ඛුනො ඵුසනමෙව කාරණත්තෙන වුත්තං, සොධනඤ්ච තස්සෙව භික්ඛුස්ස හත්ථපාසානයනාදිවසෙන සොධනං වුත්තං. ඉධ පන ‘‘මහාසීමං සොධෙත්වා’’ති සකලසීමාසාධාරණවචනෙන සොධනං වුත්තං.

අපිච සාඛාදිං ඵුසිත්වා ඨිතභික්ඛුමත්තසොධනෙ අභිමතෙ ‘‘මහාසීමාය පථවිතල’’න්ති විසෙසසීමොපාදානං ¶ නිරත්ථකං සියා යත්ථ කත්ථචි අන්තමසො ආකාසෙපි ඨත්වා සාඛාදිං ඵුසිත්වා ඨිතස්ස විසොධෙතබ්බතො. ඡින්දිත්වා ¶ බහිට්ඨකා කාතබ්බාති තත්ථ පතිට්ඨිතභාවවියොජනවචනතො ච විසභාගසීමානං ඵුසනෙනෙව සකලසීමාසොධනහෙතුකො අට්ඨකථාසිද්ධොයං එකො සම්බන්ධදොසො අත්ථෙවාති ගහෙතබ්බො. තෙනෙව උදකුක්ඛෙපසීමාකථායම්පි (මහාව. අට්ඨ. 147) ‘‘විහාරසීමාය වා ගාමසීමාය වා පතිට්ඨිතො’’ති ච ‘‘නදිතීරෙ පන ඛාණුකං කොට්ටෙත්වා තත්ථ බද්ධනාවාය න වට්ටතී’’ති ච ‘‘සචෙ පන සෙතු වා සෙතුපාදා වා බහිතීරෙ පතිට්ඨිතා, කම්මං කාතුං න වට්ටතී’’ති ච එවං විසභාගාසු ගාමසීමාසු සාඛාදීනං ඵුසනමෙව සඞ්කරදොසකාරණත්තෙන වුත්තං, න භික්ඛුඵුසනං. තථා හි ‘‘අන්තොනදියං ජාතරුක්ඛෙ බන්ධිත්වා කම්මං කාතබ්බ’’න්ති නදියං නාවාබන්ධනං අනුඤ්ඤාතං උදකුක්ඛෙපනිස්සයත්තෙන නදිසීමාය සභාගත්තා. යදි හි භික්ඛූනං ඵුසනමෙව පටිච්ච සබ්බත්ථ සම්බන්ධදොසො වුත්තො සියා, නදියම්පි බන්ධනං පටික්ඛිපිතබ්බං භවෙය්ය. තත්ථාපි හි භික්ඛුඵුසනං කම්මකොපකාරණං හොති, තස්මා සභාගසීමාසු පවිසිත්වා භූමිආදිං ඵුසිත්වා වා අඵුසිත්වා වා සාඛාදිම්හි ඨිතෙ තං සාඛාදිං ඵුසන්තොව භික්ඛු සොධෙතබ්බො. විසභාගසීමාසු පන සාඛාදිම්හි ඵුසිත්වා ඨිතෙ තං සාඛාදිං අඵුසන්තාපි සබ්බෙ භික්ඛූ සොධෙතබ්බා. අඵුසිත්වා ඨිතෙ පන තං සාඛාදිං ඵුසන්තොව භික්ඛු සොධෙතබ්බොති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

යං පනෙත්ථ කෙචි ‘‘බද්ධසීමානං ද්වින්නං අඤ්ඤමඤ්ඤං විය බද්ධසීමාගාමසීමානම්පි තදඤ්ඤාසම්පි සබ්බාසං සමානසංවාසකසීමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙ සති තදුභයම්පි එකසීමං විය සොධෙත්වා එකත්ථෙව කම්මං කාතබ්බං, අඤ්ඤත්ථ කතං කම්මං විපජ්ජති, නත්ථෙත්ථ සභාගවිසභාගභෙදො’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං, සභාගසීමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්භෙදදොසාභාවස්ස විසභාගසීමානමෙව තබ්භාවස්ස සුත්තසුත්තානුලොමාදිවිනයනයෙහි සිද්ධත්තා. තථා හි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සීමං සම්මන්නිතු’’න්ති ගාමසීමායමෙව බද්ධසීමං සම්මන්නිතුං අනුඤ්ඤාතං. තාසං නිස්සයනිස්සිතභාවෙන සභාගතා, සම්භෙදජ්ඣොත්ථරණාදිදොසාභාවො ච සුත්තතොව සිද්ධො. බන්ධනකාලෙ පන අනුඤ්ඤාතස්ස සම්බන්ධස්ස අනුලොමතො පච්ඡා සඤ්ජාතරුක්ඛාදිසම්බන්ධොපි තාසං වට්ටති එව. ‘‘යං, භික්ඛවෙ…පෙ… කප්පියං අනුලොමෙති අකප්පියං පටිබාහති. තං වො කප්පතී’’ති (මහාව. 305) වුත්තත්තා. එවං තාව බද්ධසීමාගාමසීමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සභාගතා, සම්භෙදාදිදොසාභාවො ච ¶ සුත්තසුත්තානුලොමතො සිද්ධො. ඉමිනා එව නයෙන අරඤ්ඤසීමාසත්තබ්භන්තරසීමානං, නදිආදිඋදකුක්ඛෙපසීමානඤ්ච සුත්තසුත්තානුලොමතො අඤ්ඤමඤ්ඤං සභාගතා, සම්භෙදාදිදොසාභාවො ච සිද්ධොති වෙදිතබ්බො.

බද්ධසීමාය ¶ පන අඤ්ඤාය බද්ධසීමාය, නදිආදිසීමාසු ච බන්ධිතුං පටික්ඛෙපසිද්ධිතො චෙව උදකුක්ඛෙපසත්තබ්භන්තරසීමානං නදිආදීසු එව කාතුං නියමනසුත්තසාමත්ථියෙන බද්ධසීමාගාමසීමාදීසු කරණපටික්ඛෙපසිද්ධිතො ච තාසං අඤ්ඤමඤ්ඤං විසභාගතා, උප්පත්තික්ඛණෙ, පච්ඡා ච රුක්ඛාදීහි සම්භෙදාදිදොසසම්භවො ච වුත්තනයෙන සුත්තසුත්තානුලොමතො ච සිජ්ඣන්ති. තෙනෙව අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 148) විසභාගසීමානමෙව වටරුක්ඛාදිවචනෙහි සම්බන්ධදොසං දස්සෙත්වා සභාගානං බද්ධසීමාගාමසීමාදීනං සම්බන්ධදොසො න දස්සිතො, න කෙවලඤ්ච න දස්සිතො, අථ ඛො තාසං සභාගසීමානං රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙපි දොසාභාවො පාළිඅට්ඨකථාසු ඤාපිතො එව. තථා හි පාළියං ‘‘පබ්බතනිමිත්තං පාසාණනිමිත්තං වනනිමිත්තං රුක්ඛනිමිත්ත’’න්තිආදිනා වඩ්ඪනකනිමිත්තානි අනුඤ්ඤාතානි. තෙන නෙසං රුක්ඛාදීනං නිමිත්තානං වඩ්ඪනෙපි බද්ධසීමාගාමසීමානං සඞ්කරදොසාභාවො ඤාපිතොව හොති. ද්වින්නං පන බද්ධසීමානං ඊදිසො සම්බන්ධො න වට්ටති. වුත්තඤ්හි ‘‘එකරුක්ඛොපි ච ද්වින්නං සීමානං නිමිත්තං හොති, සො පන වඩ්ඪන්තො සීමාසඞ්කරං කරොති, තස්මා න කාතබ්බො’’ති ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තියොජනපරමං සීමං සම්මන්නිතු’’න්ති වචනතොපි චායං ඤාපිතො. තියොජනපරමාය හි සීමාය සමන්තා පරියන්තෙසු රුක්ඛලතාගුම්බාදීහි බද්ධසීමාගාමසීමානං නියමෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්බන්ධස්ස සම්භවතො ‘‘ඊදිසං සම්බන්ධනං විනාසෙත්වාව සීමා සම්මන්නිතබ්බා’’ති අට්ඨකථායම්පි න වුත්තං.

යදි චෙත්ථ රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙන කම්මවිපත්ති භවෙය්ය, අවස්සමෙව වත්තබ්බං සියා. විපත්තිපරිහාරත්ථඤ්හි ආචරියා නිරාසඞ්කට්ඨානෙසුපි ‘‘භිත්තිං අකිත්තෙත්වා’’තිආදිනා සිද්ධමෙවත්ථං පුනප්පුනං අවොචුං. ඉධ පන ‘‘වනමජ්ඣෙ විහාරං කරොන්ති, වනං න කිත්තෙතබ්බ’’න්තිආදිරුක්ඛලතාදීහි නිරන්තරෙ වනමජ්ඣෙපි සීමාබන්ධනමෙව අවොචුං. තථා ථම්භානං උපරි කතපාසාදාදීසු හෙට්ඨා ථම්භාදීහි එකාබද්ධෙසු උපරිමතලාදීසු සීමාබන්ධනං බහුධා වුත්තං. තස්මා බද්ධසීමාගාමසීමානං රුක්ඛාදිසම්බන්ධො තෙහි මුඛතොව විහිතො. අපිච ගාමසීමානම්පි පාටෙක්කං බද්ධසීමාසදිසතාය එකිස්සා ගාමසීමාය කම්මං ¶ කරොන්තෙහි දබ්බතිණමත්තෙනාපි සම්බන්ධා ගාමන්තරපරම්පරා අරඤ්ඤනදිසමුද්දා ච සොධෙතබ්බාති සකලදීපං සොධෙත්වාව කාතබ්බං සියා. එවං පන අසොධෙත්වා පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලතො පභුති කතානං උපසම්පදාදිකම්මානං, සීමාසම්මුතීනඤ්ච විපජ්ජනතො සබ්බෙසම්පි භික්ඛූනං අනුපසම්පන්නසඞ්කාපසඞ්ගො ච දුන්නිවාරො හොති. න චෙතං යුත්තං. තස්මා වුත්තනයෙනෙව විසභාගසීමානමෙව රුක්ඛාදීහි සම්බන්ධදොසො, න බද්ධසීමාගාමසීමාදීනං සභාගසීමානන්ති ගහෙතබ්බං.

මහාසීමාසොධනස්ස දුක්කරතාය ඛණ්ඩසීමායමෙව යෙභුය්යෙන සඞ්ඝකම්මකරණන්ති ආහ ‘‘සීමාමාළකෙ’’තිආදි ¶ . මහාසඞ්ඝසන්නිපාතෙ පන ඛණ්ඩසීමාය අප්පහොනකතාය මහාසීමාය කම්මෙ කරියමානෙපි අයං නයො ගහෙතබ්බොව.

‘‘උක්ඛිපාපෙත්වා’’ති ඉමිනා කායපටිබද්ධෙනපි සීමං ඵුසන්තො සීමට්ඨොව හොතීති දස්සෙති. පුරිමනයෙපීති ඛණ්ඩසීමතො මහාසීමං පවිට්ඨසාඛානයෙපි. සීමට්ඨරුක්ඛසාඛාය නිසින්නො සීමට්ඨොව හොතීති ආහ ‘‘හත්ථපාසමෙව ආනෙතබ්බො’’ති. එත්ථ ච රුක්ඛසාඛාදීහි අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්බන්ධාසු එතාසු ඛන්ධසීමායං තයො භික්ඛූ, මහාසීමායං ද්වෙති එවං ද්වීසු සීමාසු සීමන්තරිකං අඵුසිත්වා, හත්ථපාසඤ්ච අවිජහිත්වා ඨිතෙහි පඤ්චහි භික්ඛූහි උපසම්පදාදිකම්මං කාතුං වට්ටතීති කෙචි වදන්ති. තං න යුත්තං ‘‘නානාසීමාය ඨිතචතුත්ථො කම්මං කරෙය්ය, අකම්මං, න ච කරණීය’’න්තිආදි (මහාව. 389) වචනතො. තෙනෙවෙත්ථාපි මහාසීමං සොධෙත්වා මාළකසීමායමෙව කම්මකරණං විහිතං. අඤ්ඤථා භින්නසීමට්ඨතාය තත්රට්ඨස්ස ගණපූරකත්තාභාවා කම්මකොපොව හොතීති.

යදි එවං කථං ඡන්දපාරිසුද්ධිආහරණවසෙන මහාසීමාසොධනන්ති? තම්පි විනයඤ්ඤූ න ඉච්ඡන්ති, හත්ථපාසානයනබහිසීමාකරණවසෙනෙව පනෙත්ථ සොධනං ඉච්ඡන්ති, දින්නස්සාපි ඡන්දස්ස අනාගමනෙන මහාසීමට්ඨො කම්මං කොපෙතීති. යදි චස්ස ඡන්දාදි නාගච්ඡති, කථං සො කම්මං කොපෙස්සතීති? ද්වින්නං විසභාගසීමානං සම්බන්ධදොසතො. සො ච සම්බන්ධදොසො අට්ඨකථාවචනප්පමාණතො. න හි විනයෙ සබ්බත්ථ යුත්ති සක්කා ඤාතුං බුද්ධගොචරත්තාති වෙදිතබ්බං. කෙචි පන ‘‘සචෙ ද්වෙපි සීමායො පූරෙත්වා නිරන්තරං ¶ ඨිතෙසු භික්ඛූසු කම්මං කරොන්තෙසු එකිස්සා එව සීමාය ගණො ච උපසම්පදාපෙක්ඛො ච අනුස්සාවකො ච එකතො තිට්ඨති, කම්මං සුකතමෙව හොති. සචෙ පන කම්මාරහො වා අනුස්සාවකො වා සීමන්තරට්ඨො හොති, කම්මං විපජ්ජතී’’ති වදන්ති, තඤ්ච බද්ධසීමාගාමසීමාදිසභාගසීමාසු එව යුජ්ජති, යාසු අඤ්ඤමඤ්ඤං රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙසුපි දොසො නත්ථි. යාසු පන අත්ථි, න තාසු විසභාගසීමාසු රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙ සති එකත්ථ ඨිතො ඉතරට්ඨානං කම්මං කොපෙති එව අට්ඨකථායං සාමඤ්ඤතො සොධනස්ස වුත්තත්තාති අම්හාකං ඛන්ති. වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

න ඔතරතීති පණවසණ්ඨානපබ්බතාදීසු හෙට්ඨා පමාණරහිතට්ඨානං න ඔතරති. කිඤ්චාපි පනෙත්ථ බජ්ඣමානක්ඛණෙ උද්ධම්පි පමාණරහිතං පබ්බතාදීනි නාරොහති, තථාපි තං පච්ඡා සීමට්ඨතාය සීමා හොති. හෙට්ඨා පණවසණ්ඨානාදි පන උපරි බද්ධායපි සීමාය සීමාසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡති, තස්ස වසෙන න ඔතරතීති වුත්තං, ඉතරථා ඔරොහණාරොහණානං සාධාරණවසෙන ‘‘න ඔතරතී’’තිආදිනා ¶ වත්තබ්බතො. යං කිඤ්චීති නිට්ඨිතසීමාය උපරි ජාතං විජ්ජමානං පුබ්බෙ ඨිතං, පච්ඡා සඤ්ජාතං, පවිට්ඨඤ්ච යංකිඤ්චි සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකං සබ්බම්පීති අත්ථො. අන්තොසීමාය හි හත්ථික්ඛන්ධාදිසවිඤ්ඤාණකෙසු නිසින්නොපි භික්ඛු සීමට්ඨොව හොති. ‘‘බද්ධසීමායා’’ති ඉදඤ්ච පකරණවසෙන උපලක්ඛණතො වුත්තං. අබද්ධසීමාසුපි සබ්බාසු ඨිතං තං සීමාසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡති.

එකසම්බද්ධෙන ගතන්ති රුක්ඛලතාදිතත්රජාතමෙව සන්ධාය වුත්තං. තාදිසම්පි ‘‘ඉතො ගත’’න්ති වත්තබ්බතං අරහති. යං පන ‘‘ඉතො ගත’’න්ති වා ‘‘තතො ආගත’’න්ති වා වත්තුං අසක්කුණෙය්යං උභොසු බද්ධසීමාගාමසීමාසු, උදකුක්ඛෙපනදිආදීසු ච තිරියං පතිතරජ්ජුදණ්ඩාදි, තත්ථ කිං කාතබ්බන්ති? එත්ථ පන බද්ධසීමාය පතිට්ඨිතභාගො බද්ධසීමා, අබද්ධගාමසීමාය පතිට්ඨිතභාගො ගාමසීමා තදුභයසීමට්ඨපබ්බතාදි විය. බද්ධසීමතො උට්ඨිතවටරුක්ඛස්ස පාරොහෙ, ගාමසීමාය ගාමසීමතො උට්ඨිතවටරුක්ඛස්ස පාරොහෙ ච බද්ධසීමාය පතිට්ඨිතෙපි එසෙව නයො. මූලපතිට්ඨිතකාලතො හි පට්ඨාය ‘‘ඉතො ගතං, තතො ආගත’’න්ති වත්තුං අසක්කුණෙය්යතො සො භාගො යථාපවිට්ඨසීමාසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡති, තෙසං රුක්ඛපාරොහානං අන්තරා පන ආකාසට්ඨසාඛා භූමියං සීමාපරිච්ඡෙදප්පමාණෙන ¶ තදුභයසීමා හොතීති කෙචි වදන්ති. යස්මා පනස්ස සාඛාය පාරොහො පවිට්ඨසීමාය පථවියං මූලෙහි පතිට්ඨහිත්වාපි යාව සාඛං විනා ඨාතුං න සක්කොති, තාව මූලසීමට්ඨතං න විජහති. යදා පන විනා ඨාතුං සක්කොති, තදාපි පාරොහමත්තමෙව පවිට්ඨසීමට්ඨතං සමුපෙති. තස්මා සබ්බොපි ආකාසට්ඨසාඛාභාගො පුරිමසීමට්ඨතං න විජහති, තතො ආගතභාගස්ස අවිජහිතත්තාති අම්හාකං ඛන්ති. උදකුක්ඛෙපනදිආදීසුපි එසෙව නයො. තත්ථ ච විසභාගසීමාය එවං පවිට්ඨෙ සකලසීමාසොධනං, සභාගාය පවිට්ඨෙ ඵුසිත්වා ඨිතමත්තභික්ඛුසොධනඤ්ච සබ්බං පුබ්බෙ වුත්තනයමෙව.

140. පාරයතීති අජ්ඣොත්ථරති, නදියා උභොසු තීරෙසු පතිට්ඨමානා සීමා නදිඅජ්ඣොත්ථරා නාම හොතීති ආහ ‘‘නදිංඅජ්ඣොත්ථරමාන’’න්ති. අන්තොනදියඤ්හි සීමා න ඔතරති. නදිලක්ඛණෙ පන අසති ඔතරති, සා ච තදා නදිපාරසීමා න හොතීති ආහ ‘‘නදියා ලක්ඛණං නදිනිමිත්තෙ වුත්තනයමෙවා’’ති. අස්සාති භවෙය්ය. අවස්සං ලබ්භනෙය්යා පන ධුවනාවාව හොතීති සම්බන්ධො. ‘‘න නාවායා’’ති ඉමිනා නාවං විනාපි සීමා බද්ධා සුබද්ධා එව හොති, ආපත්තිපරිහාරත්ථා නාවාති දස්සෙති.

රුක්ඛසඞ්ඝාටමයොති ¶ අනෙකරුක්ඛෙ එකතො ඝටෙත්වා කතසෙතු. රුක්ඛං ඡින්දිත්වා කතොති පාඨසෙසො. ‘‘සබ්බනිමිත්තානං අන්තො ඨිතෙ භික්ඛූ හත්ථපාසගතෙ කත්වා’’ති ඉදං උභින්නං තීරානං එකගාමඛෙත්තභාවං සන්ධාය වුත්තං. පබ්බතසණ්ඨානාති එකතො උග්ගතදීපසිඛරත්තා වුත්තං.

සීමානුජානනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

141. සමූහනිත්වාති විනාසෙත්වා, උද්ධරිත්වාති අත්ථො. ඉදඤ්ච ආපත්තිපරිහාරත්ථං වුත්තං.

142. යානි කානිචීති ඉධ නිමිත්තානං සීමාය පාළියං සරූපතො අවුත්තත්තා වුත්තං.

උපොසථාගාරාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අවිප්පවාසසීමානුජානනකථාවණ්ණනා

143. අට්ඨාරසාති ¶ අන්ධකවින්දවිහාරම්පි උපාදාය වුච්චති. නෙසං සීමාති තෙසු මහාවිහාරෙසු. ‘‘මන’’න්ති ඉමස්ස විවරණං ඊසකන්ති, ඊසකං වුළ්හොති අත්ථො. ඉමමෙවත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අප්පත්තවුළ්හභාවො අහොසී’’ති වුත්තං. අමනසිකරොන්තොති ඉද්ධියා අනතික්කමස්ස කාරණං වුත්තං.

144. සොති භික්ඛුනිසඞ්ඝො. ද්වෙපීති ද්වෙ සමානසංවාසඅවිප්පවාසායො. අවිප්පවාසසීමාති මහාසීමං සන්ධාය වදති. තත්ථෙව යෙභුය්යෙන අවිප්පවාසාති.

‘‘අවිප්පවාසං අජානන්තාපී’’ති ඉදං මහාසීමාය විජ්ජමානාවිජ්ජමානත්තං, තස්සා බාහිරපරිච්ඡෙදඤ්ච අජානන්තානං වසෙන වුත්තං. එවං අජානන්තෙහිපි අන්තොසීමාය ඨත්වා කම්මවාචාය කතාය සා සීමා සමූහතාව හොතීති ආහ ‘‘සමූහනිතුඤ්චෙව බන්ධිතුඤ්ච සක්ඛිස්සන්තී’’ති. නිරාසඞ්කට්ඨානෙති ඛණ්ඩසීමාරහිතට්ඨානෙ. ඉදඤ්ච මහාසීමාය විජ්ජමානායපි කම්මකරණසුඛත්ථං ඛණ්ඩසීමා ඉච්ඡිතාති තං චෙතියඞ්ගණාදිබහුසන්නිපාතට්ඨානෙ න බන්ධතීති වුත්තං. තත්ථාපි ¶ සා බද්ධා සුබද්ධා එව මහාසීමා විය. ‘‘පටිබන්ධිතුං පන න සක්ඛිස්සන්තෙවා’’ති ඉදං ඛණ්ඩසීමාය අසමූහතත්තා, තස්සා අවිජ්ජමානත්තස්ස අජානනතො ච මහාසීමාබන්ධනං සන්ධාය වුත්තං. ඛණ්ඩසීමං පන නිරාසඞ්කට්ඨානෙ බන්ධිතුං සක්ඛිස්සන්තෙව. සීමාසම්භෙදං කත්වාති ඛණ්ඩසීමාය විජ්ජමානපක්ඛෙ සීමාය සීමං අජ්ඣොත්ථරණසම්භෙදං කත්වා අවිජ්ජමානපක්ඛෙපි සම්භෙදසඞ්කාය අනිවත්තනෙන සම්භෙදසඞ්කං කත්වා. අවිහාරං කරෙය්යුන්ති සඞ්ඝකම්මානාරහං කරෙය්යුං. පුබ්බෙ හි චෙතියඞ්ගණාදිනිරාසඞ්කට්ඨානෙ කම්මං කාතුං සක්කා, ඉදානි තම්පි විනාසිතන්ති අධිප්පායො. න සමූහනිතබ්බාති ඛණ්ඩසීමං අජානන්තෙහි න සමූහනිතබ්බා. උභොපි න ජානන්තීති උභින්නං පදෙසනියමං වා තාසං ද්වින්නම්පි වා අඤ්ඤතරාය වා විජ්ජමානතං වා අවිජ්ජමානතං වා න ජානන්ති, සබ්බත්ථ සඞ්කා එව හොති. ‘‘නෙව සමූහනිතුං, න බන්ධිතුං සක්ඛිස්සන්තී’’ති ඉදං නිරාසඞ්කට්ඨානෙ ඨත්වා සමූහනිතුං සක්කොන්තොපි මහාසීමං පටිබන්ධිතුං න සක්කොන්තීති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘න ච සක්කා…පෙ… කම්මවාචං කාතු’’න්ති ඉදං සීමාබන්ධනකම්මවාචං සන්ධාය වුත්තං. තස්මාති යස්මා බන්ධිතුං න සක්කා, තස්මා න සමූහනිතබ්බාති අත්ථො.

කෙචි ¶ පන ‘‘ඊදිසෙසු විහාරෙසු ඡපඤ්චමත්තෙ භික්ඛූ ගහෙත්වා විහාරකොටිතො පට්ඨාය විහාරපරික්ඛෙපස්ස අන්තො ච බහි ච සමන්තා ලෙඩ්ඩුපාතෙ සබ්බත්ථ මඤ්චප්පමාණෙ ඔකාසෙ නිරන්තරං ඨත්වා පඨමං අවිප්පවාසසීමං, තතො සමානසංවාසකසීමඤ්ච සමූහනනවසෙන සීමාය සමුග්ඝාතෙ කතෙ තස්මිං විහාරෙ ඛණ්ඩසීමාය, මහාසීමායපි වා විජ්ජමානත්තෙ සති අවස්සං එකස්මිං මඤ්චට්ඨානෙ තාසං මජ්ඣගතා තෙ භික්ඛූ තා සමූහනෙය්යුං, තතො ගාමසීමා එව අවසිස්සෙය්ය. න හෙත්ථ සීමාය, තප්පරිච්ඡෙදස්ස වා ජානනං අඞ්ගං. සීමාය පන අන්තොඨානං, ‘‘සමූහනිස්සාමා’’ති කම්මවාචාය කරණඤ්චෙත්ථ අඞ්ගං. අට්ඨකථායං ‘ඛණ්ඩසීමං පන ජානන්තා අවිප්පවාසං අජානන්තාපි සමූහනිතුඤ්චෙව බන්ධිතුඤ්ච සක්ඛිස්සන්තී’ති එවං මහාසීමාය පරිච්ඡෙදස්ස අජානනෙපි සමූහනස්ස වුත්තත්තා. ගාමසීමාය එව ච අවසිට්ඨාය තත්ථ යථාරුචි දුවිධම්පි සීමං බන්ධිතුඤ්චෙව උපසම්පදාදිකම්මං කාතුඤ්ච වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං යුත්තං විය දිස්සති. වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

අවිප්පවාසසීමානුජානනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

147. පාළියං ¶ ‘‘අසම්මතාය, භික්ඛවෙ, සීමායා’’තිආදිනා ගාමසීමා එව බද්ධසීමාය ඛෙත්තං, අරඤ්ඤනදිආදයො විය සත්තබ්භන්තරඋදකුක්ඛෙපාදීනං. සා ච ගාමසීමා බද්ධසීමාවිරහිතට්ඨානෙ සයමෙව සමානසංවාසා හොතීති දස්සෙති. යා තස්ස වා ගාමස්ස ගාමසීමාති එත්ථ ගාමසීමාපරිච්ඡෙදස්ස අන්තො ච බහි ච ඛෙත්තවත්ථුඅරඤ්ඤපබ්බතාදිකං සබ්බං ගාමඛෙත්තං සන්ධාය ‘‘ගාමස්සා’’ති වුත්තං, න අන්තරඝරමෙව. තස්මා තස්ස සකලස්ස ගාමඛෙත්තස්ස සම්බන්ධනීයා ගාමසීමාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. යො හි සො අන්තරඝරඛෙත්තාදීසු අනෙකෙසු භූමිභාගෙසු ‘‘ගාමො’’ති එකත්තෙන ලොකජනෙහි පඤ්ඤත්තො ගාමවොහාරො, සොව ඉධ ‘‘ගාමසීමා’’තිපි වුච්චතීති අධිප්පායො, ගාමො එව හි ගාමසීමා. ඉමිනාව නයෙන උපරි අරඤ්ඤං නදී සමුද්දො ජාතස්සරොති එවං තෙසු භූමිප්පදෙසෙසු එකත්තෙන ලොකජනපඤ්ඤත්තානමෙව අරඤ්ඤාදීනං අරඤ්ඤසීමාදිභාවො වෙදිතබ්බො. ලොකෙ පන ගාමසීමාදිවොහාරො ගාමාදීනං ¶ මරියාදායමෙව වත්තුං වට්ටති, න ගාමඛෙත්තාදීසු සබ්බත්ථ. සාසනෙ පන තෙ ගාමාදයො ඉතරනිවත්තිඅත්ථෙන සයමෙව අත්තනො මරියාදාති කත්වා ගාමො එව ගාමසීමා, අරඤ්ඤමෙව අරඤ්ඤසීමා…පෙ… සමුද්දො එව සමුද්දසීමාති සීමාවොහාරෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බා.

‘‘නිගමස්ස වා’’ති ඉදං ගාමසීමප්පභෙදං සබ්බං උපලක්ඛණවසෙන දස්සෙතුං වුත්තං. තෙනාහ ‘‘නගරම්පි ගහිතමෙවා’’ති. ‘‘බලිං ලභන්තී’’ති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං, ‘‘අයං ගාමො එත්තකො කරීසභාගො’’තිආදිනා පන රාජපණ්ණෙසු ආරොපිතෙසු භූමිභාගෙසු යස්මිං යස්මිං තළාකමාතිකාසුසානපබ්බතාදිකෙ පදෙසෙ බලිං න ගණ්හන්ති, සොපි ගාමසීමා එව. රාජාදීහි පරිච්ඡින්නභූමිභාගො හි සබ්බොව ඨපෙත්වා නදිලොණිජාතස්සරෙ ගාමසීමාති වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘පරිච්ඡින්දිත්වා රාජා කස්සචි දෙතී’’ති. සචෙ පන තත්ථ රාජා කඤ්චි පදෙසං ගාමන්තරෙන යොජෙති, සො පවිට්ඨගාමසීමතං එව භජති, නදිජාතස්සරෙසු විනාසෙත්වා තළාකාදිභාවං වා පූරෙත්වා ඛෙත්තාදිභාවං වා පාපිතෙසුපි එසෙව නයො.

යෙ පන ගාමා රාජචොරාදිභයපීළිතෙහි මනුස්සෙහි ඡඩ්ඩිතා චිරම්පි නිම්මනුස්සා තිට්ඨන්ති, සමන්තා පන ගාමා සන්ති, තෙපි පාටෙක්කං ගාමසීමාව. තෙසු හි රාජානො සමන්තගාමවාසීහි කසාපෙත්වා වා යෙහි කෙහිචි කසිතට්ඨානං ලිඛිත්වා වා බලිං ගණ්හන්ති, අඤ්ඤෙන වා ගාමෙන එකීභාවං වා උපනෙන්ති. යෙ පන ගාමා රාජූහිපි පරිච්චත්තා ගාමඛෙත්තානන්තරිකා මහාරඤ්ඤෙන එකීභූතා, තෙ අගාමකාරඤ්ඤසීමතං පාපුණන්ති, පුරිමා ගාමසීමා ¶ විනස්සති. රාජානො පන එකස්මිං අරඤ්ඤාදිප්පදෙසෙ මහන්තං ගාමං කත්වා අනෙකසහස්සානි කුලානි වාසාපෙත්වා තත්ථ වාසීනං භොගගාමාති සමන්තා භූතගාමෙ පරිච්ඡින්දිත්වා දෙන්ති. පුරාණනාමං, පන පරිච්ඡෙදඤ්ච න විනාසෙන්ති, තෙපි පච්චෙකං ගාමසීමා එව. එත්තාවතා පුරිමගාමසීමත්තං න විජහන්ති. සා ච ඉතරා චාතිආදි ‘‘සමානසංවාසා එකූපොසථා’’ති පාළිපදස්ස අධිප්පායවිවරණං. තත්ථ හි සා ච රාජිච්ඡාවසෙන පරිවත්තිත්වා සමුප්පන්නා අභිනවා, ඉතරා ච අපරිවත්තා පකතිගාමසීමා, යථා බද්ධසීමාය සබ්බං සඞ්ඝකම්මං කාතුං වට්ටති, එවමෙතාපි සබ්බකම්මාරහතාසදිසෙන බද්ධසීමාසදිසා, සා සමානසංවාසා එකූපොසථාති ¶ අධිප්පායො. සාමඤ්ඤතො ‘‘බද්ධසීමාසදිසා’’ති වුත්තෙ තිචීවරාවිප්පවාසසීමං බද්ධසීමං එව මඤ්ඤන්තීති තංසදිසතානිවත්තනමුඛෙන උපරි සත්තබ්භන්තරසීමාය තංසදිසතාපි අත්ථීති දස්සනනයස්ස ඉධෙව පසඞ්ගං දස්සෙතුං ‘‘කෙවල’’න්තිආදි වුත්තං.

විඤ්ඣාටවිසදිසෙ අරඤ්ඤෙති යත්ථ ‘‘අසුකගාමස්ස ඉදං ඛෙත්ත’’න්ති ගාමවොහාරො නත්ථි, යත්ථ ච න කසන්ති න වපන්ති, තාදිසෙ අරඤ්ඤෙ. මච්ඡබන්ධානං අගමනපථා නිම්මනුස්සාවාසා සමුද්දන්තරදීපකාපි එත්ථෙව සඞ්ගය්හන්ති. යං යඤ්හි අගාමඛෙත්තභූතං නදිසමුද්දජාතස්සරවිරහිතං පදෙසං, තං සබ්බං අරඤ්ඤසීමාති වෙදිතබ්බං. සා ච සත්තබ්භන්තරසීමං විනාව සයමෙව සමානසංවාසා බද්ධසීමාසදිසා. නදිආදිසීමාසු විය සබ්බමෙත්ථ සඞ්ඝකම්මං කාතුං වට්ටති. නදිසමුද්දජාතස්සරානං තාව අට්ඨකථායං ‘‘අත්තනො සභාවෙනෙව බද්ධසීමාසදිසා’’තිආදිනා වුත්තත්තා සීමතා සිද්ධා. අරඤ්ඤස්ස පන සීමතා කථන්ති? සත්තබ්භන්තරසීමානුජානනසුත්තාදිසාමත්ථියතො. යථා හි ගාමසීමාය වග්ගකම්මපරිහාරත්ථං බහූ බද්ධසීමායො අනුඤ්ඤාතා, තාසඤ්ච ද්වින්නමන්තරා අඤ්ඤමඤ්ඤං අසම්භෙදත්ථං සීමන්තරිකා අනුඤ්ඤාතා, එවමිධාරඤ්ඤෙපි සත්තබ්භන්තරසීමා. තාසඤ්ච ද්වින්නං අන්තරා සීමන්තරිකාය පාළිඅට්ඨකථාසුපි විධානසාමත්ථියතො අරඤ්ඤස්සපි සභාවෙනෙව නදිආදීනං විය සීමාභාවො තත්ථ වග්ගකම්මපරිහාරත්ථමෙව සත්තබ්භන්තරසීමාය අනුඤ්ඤාතත්තාව සිද්ධොති වෙදිතබ්බො. තත්ථ සීමායමෙව හි ඨිතා සීමට්ඨානං වග්ගකම්මං කරොන්ති, න අසීමායං ආකාසෙ ඨිතා විය ආකාසට්ඨානං. එවමෙව හි සාමත්ථියං ගහෙත්වා ‘‘සබ්බා, භික්ඛවෙ, නදී අසීමා’’තිආදිනා පටික්ඛිත්තබද්ධසීමානම්පි නදිසමුද්දජාතස්සරානං අත්තනො සභාවෙනෙව සීමාභාවො අට්ඨකථායං වුත්තොති ගහෙතබ්බො.

අථස්ස ඨිතොකාසතොති අස්ස භික්ඛුස්ස ඨිතොකාසතො. සචෙපි හි භික්ඛුසහස්සං තිට්ඨති, තස්ස ඨිතොකාසස්ස බාහිරන්තතො පට්ඨාය භික්ඛූනං වග්ගකම්මපරිහාරත්ථං සීමාපෙක්ඛාය උප්පන්නාය ¶ තාය සහ සයමෙව සඤ්ජාතා සත්තබ්භන්තරසීමා සමානසංවාසාති අධිප්පායො. යත්ථ පන ඛුද්දකෙ අරඤ්ඤෙ මහන්තෙහි භික්ඛූහි පරිපුණ්ණතාය වග්ගකම්මසඞ්කාභාවෙන සත්තබ්භන්තරසීමාපෙක්ඛා නත්ථි, තත්ථ සත්තබ්භන්තරසීමා න උප්පජ්ජති, කෙවලාරඤ්ඤසීමායමෙව, තත්ථ සඞ්ඝෙන කම්මං කාතබ්බං. නදිආදීසුපි එසෙව නයො. වක්ඛති හි ‘‘සචෙ නදී නාතිදීඝා හොති, පභවතො ¶ පට්ඨාය යාව මුඛද්වාරා සබ්බත්ථ සඞ්ඝො නිසීදති, උදකුක්ඛෙපසීමාකම්මං නත්ථී’’තිආදි (මහාව. අට්ඨ. 147). ඉමිනා එව ච වචනෙන වග්ගකම්මපරිහාරත්ථං සීමාපෙක්ඛාය සති එව උදකුක්ඛෙපසත්තබ්භන්තරසීමා උප්පජ්ජන්ති, නාසතීති දට්ඨබ්බං.

කෙචි පන ‘‘සමන්තා අබ්භන්තරං මිනිත්වා පරිච්ඡෙදකරණෙනෙව සීමා සඤ්ජායති, න සයමෙවා’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. යදි හි අබ්භන්තරපරිච්ඡෙදකරණප්පකාරෙන සීමා උප්පජ්ජෙය්ය, අබද්ධසීමා ච න සියා භික්ඛූනං කිරියාපකාරසිද්ධිතො. අපිච වඩ්ඪකීහත්ථානං, පකතිහත්ථානඤ්ච ලොකෙ අනෙකවිධත්තා, විනයෙ ඊදිසං හත්ථප්පමාණන්ති අවුත්තත්තා ච යෙන කෙනචි මිනිතෙ ච භගවතා අනුඤ්ඤාතෙන නු ඛො හත්ථෙන මිනිතං, න නු ඛොති සීමාය විපත්තිසඞ්කා භවෙය්ය. මිනන්තෙහි ච අණුමත්තම්පි ඌනමධිකං අකත්වා මිනිතුං අසක්කුණෙය්යතාය විපත්ති එව සියා. පරිසවසෙන චායං වඩ්ඪමානා තෙසං මිනනෙන වඩ්ඪති වා හායති වා. සඞ්ඝෙ ච කම්මං කත්වා ගතෙ අයං භික්ඛූනං පයොගෙන සමුප්පන්නසීමා තෙසං පයොගෙන විගච්ඡති න විගච්ඡති ච. කථං බද්ධසීමා විය යාව සාසනන්තරධානා න තිට්ඨෙය්ය, ඨිතියා ච පුරාණවිහාරෙසු විය සකලෙපි අරඤ්ඤෙ කථං සීමාසම්භෙදසඞ්කා න භවෙය්ය. තස්මා සීමාපෙක්ඛාය එව සමුප්පජ්ජති, තබ්බිගමෙන විගච්ඡතීති ගහෙතබ්බං. යථා චෙත්ථ, එවං උදකුක්ඛෙපසීමායම්පි නදිආදීසුපි.

තත්ථාපි හි මජ්ඣිමපුරිසො න ඤායති. තථා සබ්බථාමෙන ඛිපනං උභයත්ථාපි ච යස්සං දිසායං සත්තබ්භන්තරස්ස, උදකුක්ඛෙපස්ස වා ඔකාසො න පහොති, තත්ථ කථං මිනනං, ඛිපනං වා භවෙය්ය? ගාමඛෙත්තාදීසු පවිසනතො අඛෙත්තෙ සීමා පවිට්ඨා නාමාති සීමා විපජ්ජෙය්ය. අපෙක්ඛාය සීමුප්පත්තියං පන යතො පහොති, තත්ථ සත්තබ්භන්තරඋදකුක්ඛෙපසීමා සයමෙව පරිපුණ්ණා ජායන්ති. යතො පන න පහොති, තත්ථ අත්තනො ඛෙත්තප්පමාණෙනෙව ජායන්ති, න බහි. යං පනෙත්ථ අබ්භන්තරමිනනපමාණස්ස, වාලුකාදිඛිපනකම්මස්ස ච දස්සනං, තං සඤ්ජාතසීමානං ඨිතට්ඨානස්ස පරිච්ඡෙදනත්ථං කතං ගාමූපචාරඝරූපචාරජානනත්ථං ලෙඩ්ඩුසුප්පාදිඛිපනවිධානදස්සනං විය. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං ‘‘සීමං වා සම්මන්නති උදකුක්ඛෙපං වා පරිච්ඡින්දතී’’ති වුත්තං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. ඌනවීසතිවස්සසික්ඛාපදවණ්ණනා). එවං කතෙපි තස්ස ¶ පරිච්ඡෙදස්ස යාථාවතො ඤාතුං ¶ අසක්කුණෙය්යත්තෙන පුථුලතො ඤත්වා අන්තො තිට්ඨන්තෙහි නිරාසඞ්කට්ඨානෙ ඨාතබ්බං, අඤ්ඤං බහි කරොන්තෙහි අතිදූරෙ නිරාසඞ්කට්ඨානෙ පෙසෙතබ්බං.

අපරෙ පන ‘‘සීමාපෙක්ඛාය කිච්චං නත්ථි, මග්ගගමනනහානාදිඅත්ථෙහි එකභික්ඛුස්මිම්පි අරඤ්ඤෙ වා නදිආදීසු වා පවිට්ඨෙ තං පරික්ඛිපිත්වා සත්තබ්භන්තරඋදකුක්ඛෙපසීමා සයමෙව පභා විය පදීපස්ස සමුප්පජ්ජති, ගාමඛෙත්තාදීසු තස්මිං ඔතිණ්ණමත්තෙ විගච්ඡති. තෙනෙව චෙත්ථ ද්වින්නං සඞ්ඝානං විසුං කම්මං කරොන්තානං සීමාද්වයස්ස අන්තරා සීමන්තරිකා අඤ්ඤං සත්තබ්භන්තරං, උදකුක්ඛෙපඤ්ච ඨපෙතුං අනුඤ්ඤාතං, සීමාපරියන්තෙ හි කෙනචි කම්මෙන පෙසිතස්ස භික්ඛුනො සමන්තා සඤ්ජාතසීමා ඉතරෙසං සීමාය ඵුසිත්වා සීමාසම්භෙදං කරෙය්ය, සො මා හොතූති, ඉතරථා හත්ථචතුරඞ්ගුලමත්තායපෙත්ථ සීමන්තරිකාය අනුජානිතබ්බතො. අපිච සීමන්තරිකාය ඨිතස්සාපි උභයත්ථ කම්මකොපවචනතොපි චෙතං සිජ්ඣති. තම්පි පරික්ඛිපිත්වා සයමෙව සඤ්ජාතාය සීමාය උභින්නම්පි සීමානං, එකාය එව වා සඞ්කරතො. ඉතරථා තස්ස කම්මකොපවචනං න යුජ්ජෙය්ය. වුත්තඤ්හි මාතිකාට්ඨකථායං ‘පරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙ හත්ථපාසං විජහිත්වා ඨිතොපි පරිච්ඡෙදතො බහි අඤ්ඤං තත්තකංයෙව පරිච්ඡෙදං අනතික්කමිත්වා ඨිතොපි කම්මං කොපෙතී’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා). කිඤ්ච අගාමකාරඤ්ඤෙ ඨිතස්ස කම්මකරණිච්ඡාවිරහිතස්සාපි භික්ඛුනො සත්තබ්භන්තරපරිච්ඡින්නෙ අජ්ඣොකාසෙ චීවරවිප්පවාසො භගවතා අනුඤ්ඤාතො, සො ච පරිච්ඡෙදො සීමා. එවං අපෙක්ඛං විනා සමුප්පන්නා. තෙනෙවෙත්ථ ‘අයං සීමා තිචීවරවිප්පවාසපරිහාරම්පි ලභතී’ති (මහාව. අට්ඨ. 147) වුත්තං. තස්මා කම්මකරණිච්ඡං විනාපි වුත්තනයෙන සමුප්පත්ති ගහෙතබ්බා’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං පදීපස්ස පභා විය සබ්බපුග්ගලානම්පි පච්චෙකං සීමාසම්භවෙන සඞ්ඝෙ, ගණෙ වා කම්මං කරොන්තෙ තත්රට්ඨානං භික්ඛූනං සමන්තා පච්චෙකං සමුප්පන්නානං අනෙකසීමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්කරදොසප්පසඞ්ගතො. පරිසවසෙන චස්සා වඩ්ඪි, හානි ච සම්භවති. පච්ඡා ආගතානං අභිනවසීමන්තරුප්පත්ති එව, ගතානං සමන්තා ඨිතසීමාපි විනාසො ච භවෙය්ය.

පාළියං පන ‘‘සමන්තා සත්තබ්භන්තරා, අයං තත්ථ සමානසංවාසා’’තිආදිනා (මහාව. 147) එකා එව සත්තබ්භන්තරා, උදකුක්ඛෙපා ච අනුඤ්ඤාතා, න චෙසා සීමා සභාවෙන, කාරණසාමත්ථියෙන වා පභා විය පදීපස්ස උප්පජ්ජති. කින්තු ¶ භගවතො අනුජානනෙනෙව, භගවා ච ඉමායො අනුජානන්තො භික්ඛූනං වග්ගකම්මපරිහාරෙන කම්මකරණසුඛත්ථමෙව අනුඤ්ඤාසීති කථං නහානාදිකිච්චෙන පවිට්ඨානම්පි සමන්තා තාසං සීමානං සමුප්පත්ති පයොජනාභාවා? පයොජනෙ ච එකං එව පයොජනන්ති කථං පච්චෙකං භික්ඛුගණනාය අනෙකසීමාසමුප්පත්ති ¶ ? ‘‘එකසීමායං හත්ථපාසං අවිජහිත්වා ඨිතා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) වුත්තං. යං පන ද්වින්නං සීමානං අන්තරා තත්තකපරිච්ඡෙදෙනෙව සීමන්තරිකට්ඨපනවචනං, තත්ථ ඨිතානං කම්මකොපවචනඤ්ච, තම්පි ඉමාසං සීමානං පරිච්ඡෙදස්ස දුබ්බොධතාය සීමාය සම්භෙදසඞ්කං, කම්මකොපසඞ්කඤ්ච දූරතො පරිහරිතුං වුත්තං.

යො ච චීවරාවිප්පවාසත්ථං භගවතා අබ්භොකාසෙ දස්සිතො සත්තබ්භන්තරපරිච්ඡෙදො, සො සීමා එව න හොති, ඛෙත්තතළාකාදිපරිච්ඡෙදො විය අයමෙත්ථ එකො පරිච්ඡෙදොව. තත්ථ ච බහූසු භික්ඛූසු එකතො ඨිතෙසු තෙසං විසුං විසුං අත්තනො ඨිතට්ඨානතො පට්ඨාය සමන්තා සත්තබ්භන්තරපරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙ එව චීවරං ඨපෙතබ්බං. න පරිසපරියන්තතො පට්ඨාය. පරිසපරියන්තතො පට්ඨාය හි අබ්භන්තරෙ ගය්හමානෙ අබ්භන්තරපරියොසානෙ ඨපිතචීවරං මජ්ඣෙ ඨිතස්ස අබ්භන්තරතො බහි හොතීති තං අරුණුග්ගමනෙ නිස්සග්ගියං සියා. සීමා පන පරිසපරියන්තතොව ගහෙතබ්බා. චීවරවිප්පවාසපරිහාරොපෙත්ථ අබ්භොකාසපරිච්ඡෙදස්ස විජ්ජමානත්තා වුත්තො, න පන යාව සීමාපරිච්ඡෙදං ලබ්භමානත්තා මහාසීමාය අවිප්පවාසසීමාවොහාරො විය. මහාසීමායම්පි හි ගාමගාමූපචාරෙසු චීවරං නිස්සග්ගියං හොති. ඉධාපි මජ්ඣෙ ඨිතස්ස සීමාපරියන්තෙ නිස්සග්ගියං හොති. තස්මා යථාවුත්තසීමාපෙක්ඛවසෙනෙවෙතාසං සත්තබ්භන්තරඋදකුක්ඛෙපසීමානං උප්පත්ති, තබ්බිගමෙන විනාසො ච ගහෙතබ්බාති අම්හාකං ඛන්ති. වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. අඤ්ඤො වා පකාරො ඉතො යුත්තතරො ගවෙසිතබ්බො.

ඉධ පන ‘‘අරඤ්ඤෙ සමන්තා සත්තබ්භන්තරා’’ති එවං පාළියං විඤ්ඣාටවිසදිසෙ අරඤ්ඤෙ සමන්තා සත්තබ්භන්තරාති අට්ඨකථායඤ්ච රුක්ඛාදිනිරන්තරෙපි අරඤ්ඤෙ සත්තබ්භන්තරසීමාය විහිතත්තා අත්තනො නිස්සයභූතාය අරඤ්ඤසීමාය සහ එතස්සා රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙ දොසාභාවො පගෙව අගාමකෙ රුක්ඛෙති නිස්සිතෙපි පදෙසෙ චීවරවිප්පවාසස්ස රුක්ඛපරිහාරං විනාව අබ්භොකාසපරිහාරොව අනුමතොති සිද්ධොති වෙදිතබ්බො.

උපචාරත්ථායාති ¶ සීමන්තරිකත්ථාය සත්තබ්භන්තරතො අධිකං වට්ටති. ඌනකං පන න වට්ටති එව සත්තබ්භන්තරපරිච්ඡෙදස්ස දුබ්බිජානත්තා. තස්මා සඞ්ඝං විනා එකෙනාපි භික්ඛුනා බහි තිට්ඨන්තෙන අඤ්ඤං සත්තබ්භන්තරං අතික්කමිත්වා අතිදූරෙ එව ඨාතබ්බං, ඉතරථා කම්මකොපසඞ්කතො. උදකුක්ඛෙපෙපි එසෙව නයො. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘ඌනකං පන න වට්ටතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 147). ඉදඤ්චෙත්ථ සීමන්තරිකවිධානං ද්වින්නං බද්ධසීමානං සීමන්තරිකානුජානනසුත්තානුලොමතො සිද්ධන්ති දට්ඨබ්බං. කිඤ්චාපි හි භගවතා නිදානවසෙන එකගාමසීමානිස්සිතානං ¶ , එකසභාගානඤ්ච ද්වින්නං බද්ධසීමානමෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්භෙදජ්ඣොත්ථරණදොසපරිහාරාය සීමන්තරිකා අනුඤ්ඤාතා, තථාපි තදනුලොමතො එකඅරඤ්ඤසීමානදිආදිසීමඤ්ච නිස්සිතානං එකසභාගානං ද්වින්නං සත්තබ්භන්තරසීමානම්පි උදකුක්ඛෙපසීමානම්පි අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්භෙදජ්ඣොත්ථරණං, සීමන්තරිකං විනා අබ්යවධානෙන ඨානඤ්ච භගවතා අනභිමතමෙවාති ඤත්වා අට්ඨකථාචරියා ඉධාපි සීමන්තරිකවිධානමකංසු. විසභාගසීමානම්පි හි එකසීමානිස්සිතත්තං, එකසභාගත්තඤ්චාති ද්වීහඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙ සති එකං සීමන්තරිකං විනා ඨානං සම්භෙදාය හොති, නාසතීති දට්ඨබ්බං. සීමන්තරිකවිධානසාමත්ථියෙනෙව චෙතාසං රුක්ඛාදිසම්බන්ධොපි බද්ධසීමානං විය අඤ්ඤමඤ්ඤං න වට්ටතීති අයම්පි නයතො දස්සිතො එවාති ගහෙතබ්බං.

‘‘සභාවෙනෙවා’’ති ඉමිනා ගාමසීමා විය අබද්ධසීමාති දස්සෙති. සබ්බමෙත්ථ සඞ්ඝකම්මං කාතුං වට්ටතීති සමානසංවාසා එකූපොසථාති දස්සෙති. යෙන කෙනචීති අන්තමසො සූකරාදිනා සත්තෙන. මහොඝෙන පන උන්නතට්ඨානතො නින්නට්ඨානෙ පතන්තෙන ඛතො ඛුද්දකො වා මහන්තො වා ලක්ඛණයුත්තො ජාතස්සරොව. එත්ථාපි ඛුද්දකෙ උදකුක්ඛෙපකිච්චං නත්ථි, සමුද්දෙ පන සබ්බථා උදකුක්ඛෙපසීමායමෙව කම්මං කාතබ්බං සොධෙතුං දුක්කරත්තා.

පුන තත්ථාති ලොකවොහාරසිද්ධාසු එතාසු නදිආදීසු තීසු අබද්ධසීමාසු පුන වග්ගකම්මපරිහාරත්ථං සාසනවොහාරසිද්ධාය අබද්ධසීමාය පරිච්ඡෙදං දස්සෙන්තොති අධිප්පායො. පාළියං යං මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්සාතිආදීසු උදකං උක්ඛිපිත්වා ඛිපීයති එත්ථාති උදකුක්ඛෙපො, උදකස්ස පතනොකාසො, තස්මා උදකුක්ඛෙපා. අයඤ්හෙත්ථ පදසම්බන්ධවසෙන අත්ථො – පරිසපරියන්තතො පට්ඨාය සමන්තා යාව මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ¶ උදකුක්ඛෙපො උදකපතනට්ඨානං, තාව යං තං පරිච්ඡින්නට්ඨානං, අයං තත්ථ නදිආදීසු අපරා සමානසංවාසා උදකුක්ඛෙපසීමාති.

තස්ස අන්තොති තස්ස උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡින්නස්ස ඨානස්ස අන්තො. න කෙවලඤ්ච තස්සෙව අන්තො, තතො බහිපි, එකස්ස උදකුක්ඛෙපස්ස අන්තො ඨාතුං න වට්ටතීති වචනං උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදස්ස දුබ්බිජානතො කම්මකොපසඞ්කා හොතීති. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං ‘‘පරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙ හත්ථපාසං විජහිත්වා ඨිතොපි පරිච්ඡෙදතො බහි අඤ්ඤං තත්තකංයෙව පරිච්ඡෙදං අනතික්කමිත්වා ඨිතොපි කම්මං කොපෙති ඉදං සබ්බඅට්ඨකථාසු සන්නිට්ඨාන’’න්ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) වුත්තං. යං පනෙත්ථ සාරත්ථදීපනියං ‘‘තස්ස අන්තො හත්ථපාසං විජහිත්වා ඨිතො කම්මං ¶ කොපෙතීති ඉමිනා බහිපරිච්ඡෙදතො යත්ථ කත්ථචි ඨිතො කම්මං න කොපෙතී’’ති (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.147) වත්වා මාතිකාට්ඨකථාවචනම්පි පටික්ඛිපිත්වා ‘‘නෙව පාළියං න අට්ඨකථායං උපලබ්භතී’’තිආදි බහු පපඤ්චිතං, තං න සුන්දරං ඉධ අට්ඨකථාවචනෙන මාතිකාට්ඨකථාවචනස්ස නයතො සංසන්දනතො සඞ්ඝටනතො. තථා හි ද්වින්නං උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදානමන්තරා විදත්ථිචතුරඞ්ගුලමත්තම්පි සීමන්තරිකං අට්ඨපෙත්වා ‘‘අඤ්ඤො උදකුක්ඛෙපො සීමන්තරිකාය ඨපෙතබ්බො, තතො අධිකං වට්ටති එව, ඌනකං පන න වට්ටතී’’ති එවං ඉධෙව වුත්තෙන ඉමිනා අට්ඨකථාවචනෙන සීමන්තරිකොපචාරෙන උදකුක්ඛෙපතො ඌනකෙ ඨපිතෙ සීමාය සීමාසම්භෙදතො කම්මකොපොපි වුත්තො එව. යදග්ගෙන ච එවං වුත්තො, තදග්ගෙන තත්ථ එකභික්ඛුනො පවෙසෙපි සති තස්ස සීමට්ඨභාවතො කම්මකොපො වුත්තො එව හොති. අට්ඨකථායං ‘‘ඌනකං පන න වට්ටතී’’ති කථනඤ්චෙතං උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදස්ස දුබ්බිජානන්තෙනපි සීමාසම්භෙදසඞ්කආපරිහාරත්ථං වුත්තං. සත්තබ්භන්තරසීමානමන්තරා තත්තකපරිච්ඡෙදෙනෙව සීමන්තරිකවිධානවචනතොපි එතාසං දුබ්බිජානපරිච්ඡෙදතා, තත්ථ ච ඨිතානං කම්මකොපසඞ්කා සිජ්ඣති. කම්මකොපසඞ්කට්ඨානම්පි ආචරියා දූරතො පරිහාරත්ථං කම්මකොපට්ඨානන්ති වත්වාව ඨපෙසුන්ති ගහෙතබ්බං.

තන්ති සීමං. ‘‘සීඝමෙව අතික්කාමෙතී’’ති ඉමිනා තං අනතික්කමිත්වා අන්තො එව පරිවත්තමානාය කාතුං වට්ටතීති දස්සෙති. එතදත්ථමෙව හි වාලුකාදීහි සීමාපරිච්ඡින්දනං, ඉතරථා බහි පරිවත්තා නු ඛො, නො වාති කම්මකොපසඞ්කා භවෙය්යාති. අඤ්ඤිස්සා අනුස්සාවනාති කෙවලාය නදිසීමාය අනුස්සාවනා ¶ . අන්තොනදියං ජාතරුක්ඛෙ වාති උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදස්ස බහි ඨිතෙ රුක්ඛෙපි වා. බහිනදිතීරමෙව හි විසභාගසීමත්තා අබන්ධිතබ්බට්ඨානං, න අන්තොනදී නිස්සයත්තෙන සභාගත්තා. තෙනෙව ‘‘බහිනදිතීරෙ විහාරසීමාය වා’’තිආදිනා තීරමෙව අබන්ධිතබ්බට්ඨානත්තෙන දස්සිතං, න පන නදී. ‘‘රුක්ඛෙපි ඨිතෙහී’’ති ඉදං අන්තොඋදකුක්ඛෙපට්ඨං සන්ධාය වුත්තං. න හි බහිඋදකුක්ඛෙපෙ භික්ඛූනං ඨාතුං වට්ටති.

රුක්ඛස්සාති තස්සෙව අන්තොඋදකුක්ඛෙපට්ඨස්ස රුක්ඛස්ස. සීමං වා සොධෙත්වාති යථාවුත්තං විහාරෙ බද්ධසීමං, ගාමසීමඤ්ච තත්ථ ඨිතභික්ඛූනං හත්ථපාසානයනබහිසීමාකරණවසෙනෙව සොධෙත්වා. යථා ච උදකුක්ඛෙපසීමායං කම්මං කරොන්තෙහි, එවං බද්ධසීමායං, ගාමසීමායං වා කම්මං කරොන්තෙහිපි උදකුක්ඛෙපසීමට්ඨෙ සොධෙත්වාව කාතබ්බං. එතෙනෙව සත්තබ්භන්තරඅරඤ්ඤසීමාහිපි උදකුක්ඛෙපසීමාය, ඉමාය ච සද්ධිං තාසං රුක්ඛාදිසම්බන්ධදොසොපි නයතො දස්සිතොව හොති. ඉමිනාව නයෙන සත්තබ්භන්තරසීමාය බද්ධසීමාගාමසීමාහිපි සද්ධිං, එතාසඤ්ච සත්තබ්භන්තරසීමාය ¶ සද්ධිං සම්බන්ධදොසො ඤාතබ්බො. අට්ඨකථායං පනෙතං සබ්බං වුත්තනයතො සක්කා ඤාතුන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤසමාසන්නානමෙවෙත්ථ දස්සිතං.

තත්රිදං සුත්තානුලොමතො නයග්ගහණමුඛං – යථා හි බද්ධසීමායං සම්මතා විපත්තිසීමා හොතීති තාසං අඤ්ඤමඤ්ඤං රුක්ඛාදිසම්බන්ධො න වට්ටති, එවං නදිආදීසු සම්මතාපි බද්ධසීමා විපත්තිසීමාව හොතීති තාහිපි සද්ධිං තස්සා රුක්ඛාදිසම්බන්ධො න වට්ටතීති සිජ්ඣති. ඉමිනා නයෙන සත්තබ්භන්තරසීමාය ගාමනදිආදීහි සද්ධිං, උදකුක්ඛෙපසීමාය ච අරඤ්ඤාදීහි සද්ධිං රුක්ඛාදිසම්බන්ධස්ස න වට්ටනකභාවො ඤාතබ්බො, එවමෙතා භගවතා අනුඤ්ඤාතා බද්ධසීමා සත්තබ්භන්තරඋදකුක්ඛෙපසීමා අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්චෙව අත්තනො නිස්සයවිරහිතාහි ඉතරීතරාසං නිස්සයසීමාහි ච රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙ සති සම්භෙදදොසමාපජ්ජතීති සුත්තානුලොමනයො ඤාතබ්බොව.

අත්තනො අත්තනො පන නිස්සයභූතගාමාදීහි සද්ධිං බද්ධසීමාදීනං තිස්සන්නං උප්පත්තිකාලෙ භගවතා අනුඤ්ඤාතස්ස සම්භෙදජ්ඣොත්ථරණස්ස අනුලොමතො රුක්ඛාදිසම්බන්ධොපි අනුඤ්ඤාතොව හොතීති දට්ඨබ්බං. යදි එවං උදකුක්ඛෙපබද්ධසීමාදීනං අන්තරා කස්මා සීමන්තරිකා න විහිතාති? නිස්සයභෙදසභාවභෙදෙහි ¶ සයමෙව භින්නත්තා. එකනිස්සයඑකසභාවානමෙව හි සීමන්තරිකාය විනාසං කරොතීති වුත්තොවායමත්ථො. එතෙනෙව නදිනිමිත්තං කත්වා බද්ධාය සීමාය සඞ්ඝෙ කම්මං කරොන්තෙ නදියම්පි යාව ගාමඛෙත්තං ආහච්ච ඨිතාය උදකුක්ඛෙපසීමාය අඤ්ඤෙසං කම්මං කාතුං වට්ටතීති සිද්ධං හොති. යා පනෙතා ලොකවොහාරසිද්ධා ගාමාරඤ්ඤනදිසමුද්දජාතස්සරසීමා පඤ්ච, තා අඤ්ඤමඤ්ඤරුක්ඛාදිසම්බන්ධෙපි සම්භෙදදොසං නාපජ්ජති, තථා ලොකවොහාරාභාවතො. න හි ගාමාදයො ගාමන්තරාදීහි, නදිආදීහි ච රුක්ඛාදිසම්බන්ධමත්තෙන සම්භින්නාති ලොකෙ වොහරන්ති. ලොකවොහාරසිද්ධානඤ්ච ලොකවොහාරතොව සම්භෙදො වා අසම්භෙදො වා ගහෙතබ්බො, නාඤ්ඤතො. තෙනෙව අට්ඨකථායං තාසං අඤ්ඤමඤ්ඤං කත්ථචිපි සම්භෙදනයො න දස්සිතො, සාසනවොහාරසිද්ධොයෙව දස්සිතොති.

එත්ථ පන බද්ධසීමාය තාව ‘‘හෙට්ඨා පථවීසන්ධාරකං උදකපරියන්තං කත්වා සීමාගතා හොතී’’තිආදිනා (මහාව. අට්ඨ. 138) අධොභාගපරිච්ඡෙදො අට්ඨකථායං සබ්බථා දස්සිතො. ගාමසීමාදීනං පන න දස්සිතො. කථමයං ජානිතබ්බොති? කෙචි තාවෙත්ථ ‘‘ගාමසීමාදයොපි බද්ධසීමා විය පථවීසන්ධාරකං උදකං ආහච්ච තිට්ඨතී’’ති වදන්ති.

කෙචි ¶ පන තං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘නදිසමුද්දජාතස්සරසීමා, තාව තන්නිස්සිතඋදකුක්ඛෙපසීමා ච පථවියා උපරිතලෙ, හෙට්ඨා ච උදකජ්ඣොත්ථරණප්පදෙසෙ එව තිට්ඨන්ති, න තතො හෙට්ඨා උදකස්ස අජ්ඣොත්ථරණාභාවා. සචෙ පන උදකොඝාදිනා යොජනප්පමාණම්පි නින්නට්ඨානං හොති, නදිසීමාදයොව හොන්ති, න තතො හෙට්ඨා. තස්මා නදිආදීනං හෙට්ඨා බහිතීරමුඛෙන උමඞ්ගෙන, ඉද්ධියා වා පවිට්ඨො භික්ඛු නදියං ඨිතානං කම්මං න කොපෙති. සො පන ආසන්නගාමෙ භික්ඛූනං කම්මං කොපෙති. සචෙ පන සො උභින්නං තීරගාමානං මජ්ඣෙ නිසින්නො හොති, උභයගාමට්ඨානං කම්මං කොපෙති. සචෙ පන තීරං ගාමඛෙත්තං න හොති, අගාමකාරඤ්ඤමෙව. තත්ථ පන තීරද්වයෙපි සත්තබ්භන්තරසීමං විනා කෙවලාය ඛුද්දකාරඤ්ඤසීමාය කම්මං කරොන්තානං කම්මං කොපෙති. සචෙ සත්තබ්භන්තරසීමායං කරොන්ති, තදා යදි තෙසං සත්තබ්භන්තරසීමාය පරිච්ඡෙදො එතස්ස නිසින්නොකාසස්ස පරතො එකං සත්තබ්භන්තරං අතික්කමිත්වා ඨිතො න කම්මකොපො ¶ . නො චෙ, කම්මකොපො. ගාමසීමායං පන අන්තොඋමඞ්ගෙ වා බිලෙ වා යත්ථ පවිසිතුං සක්කා, යත්ථ වා සුවණ්ණමණිආදිං ඛණිත්වා ගණ්හන්ති, ගහෙතුං සක්කාති වා සම්භාවනා හොති, තත්තකං හෙට්ඨාපි ගාමසීමා, තත්ථ ඉද්ධියා අන්තො නිසින්නොපි කම්මං කොපෙති. යත්ථ පන පකතිමනුස්සානං පවෙසසම්භාවනාපි නත්ථි, තං සබ්බං යාව පථවිසන්ධාරකඋදකා අරඤ්ඤසීමාව, න ගාමසීමා. අරඤ්ඤසීමායම්පි එසෙව නයො. තත්ථපි හි යත්තකෙ පදෙසෙ පවෙසසම්භාවනා, තත්තකමෙව උපරිතලෙ අරඤ්ඤසීමා පවත්තති. තතො පන හෙට්ඨා න අරඤ්ඤසීමා, තත්ථ උපරිතලෙන සහ එකාරඤ්ඤවොහාරාභාවතො. න හි තත්ථ පවිට්ඨං අරඤ්ඤං පවිට්ඨො ති වොහරන්ති. තස්මා තත්රට්ඨො උපරි අරඤ්ඤට්ඨානං කම්මං න කොපෙති උමඞ්ගනදියං ඨිතො විය උපරිනදියං ඨිතානං. එකස්මිඤ්හි චක්කවාළෙ ගාමනදිසමුද්දජාතස්සරෙ මුඤ්චිත්වා තදවසෙසං අමනුස්සාවාසං දෙවබ්රහ්මලොකං උපාදාය සබ්බං අරඤ්ඤමෙව. ‘ගාමා වා අරඤ්ඤා වා’ති වුත්තත්තා හි නදිසමුද්දජාතස්සරාදිපි අරඤ්ඤමෙව. ඉධ පන නදිආදීනං විසුං සීමාභාවෙන ගහිතත්තා තදවසෙසමෙව අරඤ්ඤං ගහෙතබ්බං. තත්ථ ච යත්තකෙ පදෙසෙ එකං ‘අරඤ්ඤ’න්ති වොහරන්ති, අයමෙකාරඤ්ඤසීමා. ඉන්දපුරඤ්හි සබ්බං එකාරඤ්ඤසීමා. තථා අසුරයක්ඛපුරාදි. ආකාසට්ඨදෙවබ්රහ්මවිමානානි පන සමන්තා ආකාසපරිච්ඡින්නානි පච්චෙකං අරඤ්ඤසීමා සමුද්දමජ්ඣෙ පබ්බතදීපකා විය. තත්ථ සබ්බත්ථ සත්තබ්භන්තරසීමායං, අරඤ්ඤසීමායමෙව වාති කම්මං කාතබ්බං. තස්මා ඉධාපි උපරිඅරඤ්ඤතලෙන සද්ධිං හෙට්ඨාපථවියා අරඤ්ඤවොහාරාභාවා විසුං අරඤ්ඤසීමාති ගහෙතබ්බං. තෙනෙවෙත්ථ ගාමනදිආදිසීමාකථාය අට්ඨකථායං ‘ඉද්ධිමා භික්ඛු හෙට්ඨාපථවිතලෙ ඨිතො කම්මං කොපෙතී’ති (මහාව. අට්ඨ. 138) බද්ධසීමායං දස්සිතනයො න දස්සිතො’’ති වදන්ති.

ඉදඤ්චෙතාසං ¶ ගාමසීමාදීනං හෙට්ඨාපමාණදස්සනං සුත්තාදිවිරොධාභාවා යුත්තං විය දිස්සති. වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. එවං ගහණෙ ච ගාමසීමායං සම්මතා බද්ධසීමා උපරි ගාමසීමං, හෙට්ඨා උදකපරියන්තං අරඤ්ඤසීමඤ්ච අවත්ථරතීති තස්සා අරඤ්ඤසීමාපි ඛෙත්තන්ති සිජ්ඣති. භගවතා ච ‘‘සබ්බා, භික්ඛවෙ, නදී අසීමා’’තිආදිනා (මහාව. අට්ඨ. 147) නදිසමුද්දජාතස්සරා බද්ධසීමාය අඛෙත්තභාවෙන වුත්තා, න පන අරඤ්ඤං. තස්මා අරඤ්ඤම්පි ¶ බද්ධසීමාය ඛෙත්තමෙවාති ගහෙතබ්බං. යදි එවං කස්මා තත්ථ සා න බජ්ඣතීති? පයොජනාභාවා. සීමාපෙක්ඛානන්තරමෙව සත්තබ්භන්තරසීමාය සම්භවතො. තස්සා ච උපරි සම්මතාය බද්ධසීමාය සම්භෙදජ්ඣොත්ථරණානුලොමතො විපත්තිසීමා එව සියා. ගාමඛෙත්තෙ පන ඨත්වා අගාමකාරඤ්ඤෙකදෙසම්පි අන්තොකරිත්වා සම්මතා කිඤ්චාපි සුසම්මතා, අගාමකාරඤ්ඤෙ භගවතා විහිතාය සත්තබ්භන්තරසීමායපි අනිවත්තිතො. තත්ථ පන කම්මං කාතුං පවිට්ඨානම්පි තතො බහි කෙවලාරඤ්ඤෙ කරොන්තානම්පි අන්තරා තීණි සත්තබ්භන්තරානි ඨපෙතබ්බානි, අඤ්ඤථා විපත්ති එව සියාති සබ්බථා නිරත්ථකමෙව අගාමකාරඤ්ඤෙ බද්ධසීමාකරණන්ති වෙදිතබ්බං.

අන්තොනදියං පවිට්ඨසාඛායාති නදියා පථවිතලං ආහච්ච ඨිතාය සාඛායපි, පගෙව අනාහච්ච ඨිතාය. පාරොහෙපි එසෙව නයො. එතෙන සභාගං නදිසීමං ඵුසිත්වා ඨිතෙනපි විසභාගසීමාසම්බන්ධසාඛාදිනා උදකුක්ඛෙපසීමාය සම්බන්ධො න වට්ටතීති දස්සෙති. එතෙනෙව මහාසීමං, ගාමසීමඤ්ච ඵුසිත්වා ඨිතෙන සාඛාදිනා මාළකසීමාය සම්බන්ධො න වට්ටතීති ඤාපිතොති දට්ඨබ්බො.

අන්තොනදියංයෙවාති සෙතුපාදානං තීරට්ඨතං නිවත්තෙති. තෙන උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදතො බහි නදියං පතිට්ඨිතත්තෙපි සම්භෙදාභාවං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘බහිතීරෙ පතිට්ඨිතා’’තිආදි. යදි හි උදකුක්ඛෙපතො බහි අන්තොනදියම්පි පතිට්ඨිතත්තෙ සම්භෙදො භවෙය්ය, තම්පි පටික්ඛිපිතබ්බං භවෙය්ය කම්මකොපස්ස සමානත්තා, න ච පටික්ඛිත්තං. තස්මා සබ්බත්ථ අත්තනො නිස්සයසීමාය සම්භෙදදොසො නත්ථෙවාති ගහෙතබ්බං.

ආවරණෙන වාති දාරුආදිං නිඛණිත්වා උදකනිවාරණෙන. කොට්ටකබන්ධනෙන වාති මත්තිකාදීහි පූරෙත්වා කතසෙතුබන්ධෙන. උභයෙනාපි ආවරණමෙව දස්සෙති. ‘‘නදිං විනාසෙත්වා’’ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘හෙට්ඨා පාළි බද්ධා’’ති, හෙට්ඨා නදිං ආවරිත්වා පාළි බද්ධාති අත්ථො. ඡඩ්ඩිතමොදකන්ති අතිරිත්තොදකං. ‘‘නදිං ඔත්ථරිත්වා සන්දනට්ඨානතො’’ති ඉමිනා තළාකනදීනං අන්තරා ¶ පවත්තනට්ඨානෙ න වට්ටතීති දස්සෙති. උප්පතිත්වාති තීරාදිභින්දනවසෙන විපුලා හුත්වා. විහාරසීමන්ති බද්ධසීමං.

අගමනපථෙති ¶ තදහෙව ගන්ත්වා නිවත්තිතුං අසක්කුණෙය්යෙ. අරඤ්ඤසීමාසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡතීති ලොකවොහාරසිද්ධං අගාමකාරඤ්ඤසීමං සන්ධාය වදති. තත්ථාති පකතියා මච්ඡබන්ධානං ගමනපථෙසු දීපකෙසු.

තං ඨානන්ති ආවාටාදීනං කතට්ඨානමෙව, න අකතන්ති අත්ථො. ලොණීති සමුද්දොදකස්ස උප්පත්තිවෙගනින්නො මාතිකාකාරෙන පවත්තනකො.

148. සම්භින්දන්තීති යත්ථ චතූහි භික්ඛූහි නිසීදිතුං න සක්කා, තත්තකතො පට්ඨාය යාව කෙසග්ගමත්තම්පි අන්තොසීමාය කරොන්තො සම්භින්දති. චතුන්නං භික්ඛූනං පහොනකතො පට්ඨාය යාව සකලම්පි අන්තො කරොන්තො අජ්ඣොත්ථරන්තීති වෙදිතබ්බං. සංසට්ඨවිටපාති අඤ්ඤමඤ්ඤං සිබ්බිත්වා ඨිතමහාසාඛමූලා, එතෙන අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අච්චාසන්නතං දීපෙති. සාඛාය සාඛං ඵුසන්තා හි දූරට්ඨාපි සිය්යුං, තතො එකංසතො සම්භෙදලක්ඛණං දස්සිතං න සියාති තං දස්සෙතුං විටපග්ගහණං කතං. එවඤ්හි භික්ඛූනං නිසීදිතුං අප්පහොනකට්ඨානං අත්තනො සීමාය අන්තොසීමට්ඨං කරිත්වා පුරාණවිහාරං කරොන්තො සීමාය සීමං සම්භින්දති නාම, න තතො පරන්ති දස්සිතමෙව හොති. බද්ධා හොතීති පොරාණකවිහාරසීමං සන්ධාය වුත්තං. අම්බන්ති අපරෙන සමයෙන පුරාණවිහාරපරික්ඛෙපාදීනං විනට්ඨත්තා අජානන්තානං තං පුරාණසීමාය නිමිත්තභූතං අම්බං. අත්තනො සීමාය අන්තොසීමට්ඨං කරිත්වා පුරාණවිහාරසීමට්ඨං ජම්බුං කිත්තෙත්වා අම්බජම්බූනං අන්තරෙ යං ඨානං, තං අත්තනො සීමාය පවෙසෙත්වා බන්ධන්තීති අත්ථො. එත්ථ ච පුරාණසීමාය නිමිත්තභූතස්ස ගාමට්ඨස්ස අම්බරුක්ඛස්ස අන්තොසීමට්ඨාය ජම්බුයා සහ සංසට්ඨවිටපත්තෙපි සීමාය බන්ධනකාලෙ විපත්ති වා පච්ඡා ගාමසීමාය සහ සම්භෙදො වා කම්මවිපත්ති වා න හොතීති මුඛතොව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

පදෙසන්ති සඞ්ඝස්ස නිසීදනප්පහොනකප්පදෙසං. ‘‘සීමන්තරිකං ඨපෙත්වා’’තිආදිනා සම්භෙදජ්ඣොත්ථරණං අකත්වා බද්ධසීමාහි අඤ්ඤමඤ්ඤං ඵුසාපෙත්වා අබ්යවධානෙන බද්ධාපි සීමා අසීමා එවාති දස්සෙති. තස්මා එකද්වඞ්ගුලමත්තාපි සීමන්තරිකා වට්ටති එව. සා පන දුබ්බොධාති අට්ඨකථාසු චතුරඞ්ගුලාදිකා වුත්තාති දට්ඨබ්බං. ද්වින්නං සීමානන්ති ද්වින්නං බද්ධසීමානං. නිමිත්තං හොතීති නිමිත්තස්ස සීමතො බාහිරත්තා බන්ධනකාලෙ තාව සම්භෙදදොසො නත්ථීති අධිප්පායො ¶ . න කෙවලඤ්ච නිමිත්තකත්තා එව සඞ්කරං කරොති ¶ , අථ ඛො සීමන්තරිකාය ඨිතො අඤ්ඤොපි රුක්ඛො කරොති එව. තස්මා අප්පමත්තිකාය සීමන්තරිකාය වඩ්ඪනකා රුක්ඛාදයො න වට්ටන්ති එව. එත්ථ ච උපරි දිස්සමානඛන්ධසාඛාදිපවෙසෙ එව සඞ්කරදොසස්ස සබ්බත්ථ දස්සිතත්තා අදිස්සමානානං මූලානං පවෙසෙපි භූමිගතිකත්තා දොසො නත්ථීති සිජ්ඣති. සචෙ පන මූලානිපි දිස්සමානානෙව පවිසන්ති, සඞ්කරොව. පබ්බතපාසාණා පන දිස්සමානාපි භූමිගතිකා එව. යදි පන බන්ධනකාලෙ එව එකො ථූලරුක්ඛො උභයම්පි සීමං ආහච්ච තිට්ඨති, පච්ඡා බද්ධා අසීමා හොතීති දට්ඨබ්බං.

සීමාසඞ්කරන්ති සීමාසම්භෙදං. යං පන සාරත්ථදීපනියං වුත්තං ‘‘සීමාසඞ්කරං කරොතීති වඩ්ඪිත්වා සීමප්පදෙසං පවිට්ඨෙ ද්වින්නං සීමානං ගතට්ඨානස්ස දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා වුත්ත’’න්ති (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.148), තං න යුත්තං ගාමසීමායපි සහ සඞ්කරං කරොතීති වත්තබ්බතො. තත්ථාපි හි නිමිත්තෙ වඩ්ඪිතෙ ගාමසීමාබද්ධසීමානං ගතට්ඨානං දුබ්බිඤ්ඤෙය්යමෙව හොති, තත්ථ පන අවත්වා ද්වින්නං බද්ධසීමානමෙව සඞ්කරස්ස වුත්තත්තා යථාවුත්තසම්බද්ධදොසොව සඞ්කර-සද්දෙන වුත්තොති ගහෙතබ්බං. පාළියං පන නිදානවසෙන ‘‘යෙසං, භික්ඛවෙ, සීමා පච්ඡා සම්මතා, තෙසං තං කම්මං අධම්මික’’න්තිආදිනා (මහාව. 148) පච්ඡා සම්මතාය අසීමත්තෙ වුත්තෙපි ද්වීසු ගාමසීමාසු ඨත්වා ද්වීහි සඞ්ඝෙහි සම්භෙදං වා අජ්ඣොත්ථරණං වා කත්වා සීමන්තරිකං අට්ඨපෙත්වා වා රුක්ඛපාරොහාදිසම්බන්ධං අවියොජෙත්වා වා එකස්මිං ඛණෙ කම්මවාචානිට්ඨාපනවසෙන එකතො සම්මතානං ද්වින්නං සීමානම්පි අසීමතා පකාසිතාති වෙදිතබ්බං.

ගාමසීමාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

149. අධම්මෙන වග්ගන්ති එත්ථ එකසීමාය චතූසු භික්ඛූසු විජ්ජමානෙසු පාතිමොක්ඛුද්දෙසොව අනුඤ්ඤාතො, තීසු, ද්වීසු ච පාරිසුද්ධිඋපොසථොව. ඉධ පන තථා අකතත්තා ‘‘අධම්මෙනා’’ති වුත්තං. යස්මා පන ඡන්දපාරිසුද්ධි සඞ්ඝෙ එව ආගච්ඡති, න ගණෙ, න පුග්ගලෙ, තස්මා ‘‘වග්ග’’න්ති වුත්තන්ති.

සචෙ ¶ පන ද්වෙ සඞ්ඝා එකසීමාය අඤ්ඤමඤ්ඤං ඡන්දං ආහරිත්වා එකස්මිං ඛණෙ විසුං සඞ්ඝකම්මං කරොන්ති, එත්ථ කථන්ති? කෙචි පනෙතං වට්ටතීති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං වග්ගකම්මත්තා ¶ . කම්මං කරොන්තානඤ්හි ඡන්දපාරිසුද්ධි අඤ්ඤත්ථ න ගච්ඡති තථා වචනාභාවා, විසුං විසුං කම්මකරණත්ථමෙව සීමාය අනුඤ්ඤාතත්තා චාති ගහෙතබ්බං. විහාරසීමායං පන සඞ්ඝෙ විජ්ජමානෙපි කෙනචි පච්චයෙන ඛන්ධසීමායං තීසු, ද්වීසු වා පාරිසුද්ධිඋපොසථං කරොන්තෙසු කම්මං ධම්මෙන සමග්ගමෙව භින්නසීමට්ඨත්තාති දට්ඨබ්බං.

උපොසථභෙදාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

150. එවමෙතං ධාරයාමීති. සුතා ඛො පනායස්මන්තෙහීති එත්ථ ‘‘එවමෙතං ධාරයාමී’’ති වත්වා ‘‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදානං, සුතා ඛො පනායස්මන්තෙහි චත්තාරො පාරාජිකා ධම්මා’’තිආදිනා වත්තබ්බං. මාතිකාට්ඨකථායම්පි (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) එවමෙව වුත්තං. සුතෙනාති සුතපදෙන.

සවරභයන්ති වනචරකභයං. තෙනාහ ‘‘අටවිමනුස්සභය’’න්ති. නිදානුද්දෙසෙ අනිට්ඨිතෙ පාතිමොක්ඛං නිද්දිට්ඨං නාම න හොතීති ආහ ‘‘දුතියාදීසු උද්දෙසෙසූ’’තිආදි. තීහිපි විධීහීති ඔසාරණකථනසරභඤ්ඤෙහි. එත්ථ ච අත්ථං භණිතුකාමතාය වා භණාපෙතුකාමතාය වා සුත්තස්ස ඔසාරණං ඔසාරණං නාම. තස්සෙව අත්ථප්පකාසනා කථනං නාම. කෙවලං පාඨස්සෙව සරෙන භණනං සරභඤ්ඤං නාම. සජ්ඣායං අධිට්ඨහිත්වාති ‘‘සජ්ඣායං කරොමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා. ඔසාරෙත්වා පන කථෙන්තෙනාති සයමෙව පාඨං වත්වා පච්ඡා අත්ථං කථෙන්තෙන.

පාතිමොක්ඛුද්දෙසකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අධම්මකම්මපටික්කොසනාදිකථාවණ්ණනා

155. නවවිධන්ති සඞ්ඝගණපුග්ගලෙසු තයො, සුත්තුද්දෙසපාරිසුද්ධිඅධිට්ඨානවසෙන තයො, චාතුද්දසීපන්නරසීසාමග්ගීවසෙන තයොති නවවිධං. චතුබ්බිධන්ති ¶ අධම්මෙනවග්ගාදි චතුබ්බිධං. දුවිධන්ති භික්ඛුභික්ඛුනිපාතිමොක්ඛවසෙන දුවිධං පාතිමොක්ඛං. නවවිධන්ති භික්ඛූනං පඤ්ච, භික්ඛුනීනං චත්තාරොති නවවිධං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං.

අධම්මකම්මපටික්කොසනාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පක්ඛගණනාදිඋග්ගහණානුජානනකථාදිවණ්ණනා

156. කතිමීති ¶ තිථි-සද්දාපෙක්ඛං ඉත්ථිලිඞ්ගං දට්ඨබ්බං.

163. උතුවස්සෙයෙවාති හෙමන්තගිම්හෙසුයෙව.

164. විඤ්ඤාපෙතීති එත්ථ මනසා චින්තෙත්වා කායවිකාරකරණමෙව විඤ්ඤාපනන්ති දට්ඨබ්බං. පාළියං අඤ්ඤස්ස දාතබ්බා පාරිසුද්ධීති පාරිසුද්ධිදායකෙන පුන අඤ්ඤස්ස භික්ඛුනො සන්තිකෙ දාතබ්බා. ‘‘භූතංයෙව වා සාමණෙරභාවං ආරොචෙතී’’ති වුත්තත්තා ඌනවීසතිවස්සකාලෙ උපසම්පන්නස්ස, අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නසික්ඛාපච්චක්ඛාතාදීනං වා යාව භික්ඛුපටිඤ්ඤා වත්තති, තාව තෙහි ආහටාපි ඡන්දපාරිසුද්ධි ආගච්ඡති. යදා පන තෙ අත්තනො සාමණෙරාදිභාවං පටිජානන්ති, තතො පට්ඨායෙව නාගච්ඡතීති දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං. පාළියම්පි හි ‘‘දින්නාය පාරිසුද්ධියා සඞ්ඝප්පත්තො විබ්භමති…පෙ… පණ්ඩකො පටිජානාති. තිරච්ඡානගතො පටිජානාති. උභතොබ්යඤ්ජනකො පටිජානාති, ආහටා හොති පාරිසුද්ධී’’ති වුත්තත්තා පණ්ඩකාදීනම්පි භික්ඛුපටිඤ්ඤාය වත්තමානකාලෙසු ඡන්දපාරිසුද්ධියා ආගමනං සිද්ධමෙව. තෙනාහ ‘‘එස නයො සබ්බත්ථා’’ති. උම්මත්තකඛිත්තචිත්තවෙදනාට්ටානං පන පකතත්තා අන්තරාමග්ගෙ උම්මත්තකාදිභාවෙ පටිඤ්ඤාතෙපි තෙසං සඞ්ඝප්පත්තමත්තෙනෙව ඡන්දාදි ආගච්ඡතීති දට්ඨබ්බං.

‘‘භික්ඛූනං හත්ථපාස’’න්ති ඉමිනා ගණපුග්ගලෙසු ඡන්දපාරිසුද්ධියා අනාගමනං දස්සෙති. ‘‘සඞ්ඝප්පත්තො’’ති හි පාළියං වුත්තං. බිළාලසඞ්ඛලිකපාරිසුද්ධීති බිළාලගීවාය බන්ධනසඞ්ඛලිකසදිසා පාරිසුද්ධි නාම, යථා සඞ්ඛලිකා බිළාලෙ ආගච්ඡන්තෙ එව ආගච්ඡති, න අනාගච්ඡන්තෙ තප්පටිබද්ධත්තා, එවමයං පාරිසුද්ධිපීති අත්ථො. අථ වා යථා සඞ්ඛලිකාය පඨමවලයං දුතියවලයං ¶ පාපුණාති, න තතියවලයං, එවමයම්පීති අධිප්පායො. උපලක්ඛණමත්තඤ්චෙත්ථ බිළාල-ග්ගහණං දට්ඨබ්බං.

පක්ඛගණනාදිඋග්ගහණානුජානනකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

165. පාළියං ¶ ‘‘සන්ති සඞ්ඝස්ස කරණීයානී’’ති වත්තබ්බෙ වචනවිපල්ලාසෙන ‘‘කරණීය’’න්ති වුත්තං.

167. ‘‘තස්ස සම්මුතිදානකිච්චං නත්ථී’’ති ඉදං පාළියං එකදා සරන්තස්සෙව සම්මුතිදානස්ස වුත්තත්තා එකදා අසරන්තස්ස සම්මුතිඅභාවෙපි තස්ස අනාගමනං වග්ගකම්මාය න හොතීති වුත්තං. කෙචි පන ‘‘සොපි හත්ථපාසෙව ආනෙතබ්බො’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං.

168. සඞ්ඝසන්නිපාතතො පඨමං කාතබ්බං පුබ්බකරණං. සඞ්ඝසන්නිපාතෙ කාතබ්බං පුබ්බකිච්චන්ති දට්ඨබ්බං. පාළියං නො චෙ අධිට්ඨහෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සාති එත්ථ අසඤ්චිච්ච අසතියා අනාපත්ති. යථා චෙත්ථ, එවං උපරිපි. යත්ථ පන අචිත්තකාපත්ති අත්ථි, තත්ථ වක්ඛාම.

169. ‘‘පඤ්ඤත්තං හොතී’’ති ඉමිනා ‘‘න සාපත්තිකෙන උපොසථො කාතබ්බො’’ති විසුං පටික්ඛෙපාභාවෙපි යථාවුත්තසුත්තසාමත්ථියතො පඤ්ඤත්තමෙවාති දස්සෙති. ඉමිනා එව නයෙන –

‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො යං තථාගතො අපරිසුද්ධාය පරිසාය උපොසථං කරෙය්ය, පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යා’’ති (චූළව. 386; අ. නි. 8.20; උදා. 45) –

ආදිසුත්තනයතො ච අලජ්ජීහිපි සද්ධිං උපොසථකරණම්පි පටික්ඛිත්තමෙව අලජ්ජිනිග්ගහත්ථත්තා සබ්බසික්ඛාපදානන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘පාරිසුද්ධිදානපඤ්ඤාපනෙනා’’ති ඉමිනා සාපත්තිකෙන පාරිසුද්ධිපි න දාතබ්බාති දීපිතං හොති. උභොපි දුක්කටන්ති එත්ථ සභාගාපත්තිභාවං අජානිත්වා කෙවලං ආපත්තිනාමෙනෙව දෙසෙන්තස්ස පටිග්ගණ්හන්තස්ස අචිත්තකමෙව දුක්කටං හොතීති වදන්ති ¶ . යථා සඞ්ඝො සභාගාපත්තිං ආපන්නො ඤත්තිං ඨපෙත්වා උපොසථං කාතුං ලභති, එවං තයොපි ‘‘සුණන්තු මෙ, ආයස්මන්තා, ඉමෙ භික්ඛූ සභාගං ආපත්තිං ආපන්නා’’තිආදිනා වුත්තනයානුසාරෙනෙව ගණඤත්තිං ඨපෙත්වා ද්වීහි අඤ්ඤමඤ්ඤං ආරොචෙත්වා උපොසථං කාතුං වට්ටති. එකෙන පන සාපත්තිකෙන දූරං ගන්ත්වාපි පටිකාතුමෙව වට්ටති, අසම්පාපුණන්තෙන ‘‘භික්ඛුං ලභිත්වා පටිකරිස්සාමී’’ති උපොසථො කාතබ්බො, පටිකරිත්වා ච පුන උපොසථො කත්තබ්බො.

ඡන්දදානකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනාපත්තිපන්නරසකාදිකථාවණ්ණනා

172. කෙනචි 63 කරණීයෙන ගන්ත්වාති සීමාපරිච්ඡෙදතො බහිභූතං ගාමං වා අරඤ්ඤං වා ගන්ත්වාති අත්ථො. එතෙනෙව උපොසථඤත්තියා ඨපනකාලෙ සමග්ගා එව තෙ ඤත්තිං ඨපෙසුන්ති සිද්ධං. තෙනෙව පාළියං ‘‘උද්දිට්ඨං සුඋද්දිට්ඨ’’න්ති සබ්බපන්නරසකෙසුපි වුත්තං. වග්ගා සමග්ගසඤ්ඤිනොතිආදි පන ඤත්තියා නිට්ඨිතාය ‘‘කිං සඞ්ඝස්ස පුබ්බකිච්ච’’න්තිආදීනං (මහාව. 134) වචනක්ඛණෙ බහිගතානං භික්ඛූනං සීමාය පවිට්ඨත්තා භික්ඛූ තස්මිං ඛණෙ වග්ගා හොන්තීති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘තෙසං සීමං ඔක්කන්තත්තා වග්ගා’’තිආදි, එතෙන පාරාජිකුද්දෙසාදික්ඛණෙපි වග්ගසඤ්ඤීනං උද්දිසන්තානං ආපත්ති එව, ඤත්තියා පන පුබ්බෙ නිට්ඨිතත්තා කම්මකොපො නත්ථීති දස්සිතමෙව හොති. එවං උපරිපි සබ්බවාරෙසු අධිප්පායො වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච පාළියං ‘‘සබ්බාය වුට්ඨිතාය…පෙ… තෙසං සන්තිකෙ පාරිසුද්ධි ආරොචෙතබ්බා’’ති (මහාව. 174) වුත්තත්තා බහිසීමාගතාය පරිසාය තෙසු යස්ස කස්සචි සන්තිකෙ අනධිට්ඨිතෙහි පාරිසුද්ධිං ආරොචෙතුං වට්ටතීති වදන්ති.

අනාපත්තිපන්නරසකාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

179. අඤ්ඤාතකං ¶ නාම අදිට්ඨපුබ්බන්ති ආහ ‘‘අඤ්ඤෙසං සන්තක’’න්ති. අඤ්ඤෙසන්ති අත්තනා අදිට්ඨපුබ්බානං. නානාසංවාසකභාවන්ති ලද්ධිනානාසංවාසකභාවං.

180. පාළියං අභිවිතරන්ති සමානසංවාසකාභාවං නිච්ඡිනන්ති.

181. උපොසථකාරකාති සඞ්ඝුපොසථකාරකා. තෙනෙව ‘‘අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝෙනා’’ති වුත්තං. සඞ්ඝුපොසථට්ඨානතො හි ගච්ඡන්තෙන අත්තචතුත්ථෙනෙව ගන්තබ්බං, තිණ්ණං භික්ඛූනං නිසින්නට්ඨානතො පන ගච්ඡන්තෙන එකෙන භික්ඛුනාපි සහ ගන්තුම්පි වට්ටති. පාළියං ‘‘අභික්ඛුකො ආවාසො’’ති ඉදං නිදස්සනමත්තං, සඞ්ඝුපොසථට්ඨානතො ගණපුග්ගලෙහි සභික්ඛුකොපි ආවාසො න ගන්තබ්බො ‘‘අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝෙනා’’ති වුත්තත්තාති වදන්ති. උපොසථං කරොන්තීති සඞ්ඝුපොසථං වා ගණුපොසථං වා. ‘‘තස්ස සන්තික’’න්ති ඉදං ගණුපොසථට්ඨානතො ගච්ඡන්තං සන්ධාය වුත්තං, අඤ්ඤථා ‘‘සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන අත්තචතුත්ථෙන ¶ වා’’ති වචනෙන විරුජ්ඣනතො. ආරඤ්ඤකෙනාති එකචාරිනා. උපොසථන්තරායොති අත්තනො උපොසථන්තරායො.

183. පාළියං භික්ඛුනියා නිසින්නපරිසායාතිආදීසු භික්ඛුනියාතිආදි කරණත්ථෙ සාමිවචනං.

ලිඞ්ගාදිදස්සනකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපොසථක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

වස්සූපනායිකඅනුජානනකථාදිවණ්ණනා

184. වස්සූපනායිකක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ අපරස්මිං දිවසෙති දුතියෙ පාටිපදදිවසෙ.

185. අඤ්ඤත්ථ අරුණං උට්ඨාපනෙන වාති සාපෙක්ඛස්ස අකරණීයෙන ගන්ත්වා අඤ්ඤත්ථ අරුණං උට්ඨාපනෙන වා. පරිහානීති ගුණපරිහානි.

187. පාළියං සත්තාහං සන්නිවත්තො කාතබ්බොති සකලං සත්තාහං බහි එව අවීතිනාමෙත්වා සත්තාහපරියොසානභූතං අරුණුට්ඨානකාලං පුන විහාරෙව සම්බන්ධවසෙන සත්තාහං විහාරෙ සන්නිවත්තං කාතබ්බං. සත්තාහපරියොසානකාලො හි ඉධ සත්තාහ-සද්දෙන වුත්තො, තදපෙක්ඛාය ච ‘‘සන්නිවත්තො’’ති පුල්ලිඞ්ගෙන වුත්තං. තීණි පරිහීනානීති භික්ඛුනීනං වච්චකුටිආදීනං පටික්ඛිත්තත්තා පරිහීනානි.

189. න පලුජ්ජතීති අඤ්ඤෙසං අප්පගුණත්තා, මම ච මරණෙන න විනස්සති.

වස්සූපනායිකඅනුජානනකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

199. භික්ඛූහි සද්ධිං වසනකපුරිසොති අනඤ්ඤගතිකොති දස්සෙති. ගන්තබ්බන්ති සඞ්ඝකරණීයෙන අප්පහිතෙපි ගන්තබ්බං. එත්ථ ච අනුපාසකෙහිපි සාසනභාවං ඤාතුකාමෙහි පහිතෙ තෙසං පසාදවඩ්ඪිං සම්පස්සන්තෙහිපි සත්තාහකරණීයෙන ගන්තුං වට්ටතීති ගහෙතබ්බං.

රත්තිච්ඡෙදවිනිච්ඡයොති ¶ සත්තාහකරණීයෙන ගන්ත්වා බහිද්ධා අරුණුට්ඨාපනසඞ්ඛාතස්ස රත්තිච්ඡෙදස්ස විනිච්ඡයො. ගන්තුං වට්ටතීති අන්තොඋපචාරසීමායං ඨිතෙනෙව සත්තාහකරණීයනිමිත්තං සල්ලක්ඛෙත්වා ඉමිනා නිමිත්තෙන ගන්ත්වා ‘‘අන්තොසත්තාහෙ ආගච්ඡිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා ගන්තුං වට්ටති. පුරිමක්ඛණෙ ආභොගං කත්වා ගමනක්ඛණෙ විස්සරිත්වා ගතෙපි දොසො ¶ නත්ථි ‘‘සකරණීයො පක්කමතී’’ති (මහාව. 207) වුත්තත්තා. සබ්බථා පන ආභොගං අකත්වා ගතස්ස වස්සච්ඡෙදොති වදන්ති. යො පන සත්තාහකරණීයනිමිත්තාභාවෙපි ‘‘සත්තාහබ්භන්තරෙ ආගමිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා ගන්ත්වා සත්තාහබ්භන්තරෙ ආගච්ඡති, තස්ස ආපත්තියෙව, වස්සච්ඡෙදො නත්ථි සත්තාහස්ස සන්නිවත්තත්තාති වදන්ති. වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. භණ්ඩකන්ති චීවරභණ්ඩං. සම්පාපුණිතුං න සක්කොති, වට්ටතීති තදහෙව ආගමනෙ සඋස්සාහත්තා වස්සච්ඡෙදො වා ආපත්ති වා න හොතීති අධිප්පායො. ආචරියන්ති අගිලානම්පි නිස්සයාචරියඤ්ච ධම්මාචරියඤ්ච, පගෙව උපසම්පදාචරියඋපජ්ඣායෙසු. වදති, වට්ටතීති සත්තාහාතික්කමෙ ආපත්තිඅභාවං සන්ධාය වුත්තං, වස්සච්ඡෙදො පන හොති එව.

පහිතෙයෙවඅනුජානනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අන්තරායෙඅනාපත්තිවස්සච්ඡෙදකථාවණ්ණනා

200. පාළියං ගණ්හිංසූති ගහෙත්වා ඛාදිංසු. පරිපාතිංසූති පලාපෙසුං, අනුබන්ධිංසූති අත්ථො.

201. සත්තාහවාරෙන අරුණො උට්ඨාපෙතබ්බොති එත්ථ ඡදිවසානි බහිද්ධා වීතිනාමෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ පුරාරුණා එව අන්තොඋපචාරසීමාය පවිසිත්වා අරුණං උට්ඨාපෙත්වා පුනදිවසෙ සත්තාහං අධිට්ඨාය ගන්තබ්බන්ති අධිප්පායො. කෙචි පන ‘‘සත්තමෙ දිවසෙ ආගන්ත්වා අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා තදහෙව දිවසභාගෙපි ගන්තුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං ‘‘අරුණො උට්ඨාපෙතබ්බො’’ති වුත්තත්තා. සත්තමෙ දිවසෙ තත්ථ අරුණුට්ඨාපනමෙව හි සන්ධාය පාළියම්පි ‘‘සත්තාහං සන්නිවත්තො කාතබ්බො’’ති වුත්තං. අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා ගච්ඡන්තො අන්තො අප්පවිසිත්වා බහිද්ධාව සත්තාහං වීතිනාමෙන්තෙන සමුච්ඡින්නවස්සො එව භවිස්සති අරුණස්ස බහි එව උට්ඨාපිතත්තා. ඉතරථා ‘‘අරුණො උට්ඨාපෙතබ්බො’’ති වචනං නිරත්ථකං සියා ‘‘සත්තාහවාරෙන අන්තොවිහාරෙ පවිසිත්වා අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වාපි ගන්තබ්බ’’න්ති වත්තබ්බතො. අඤ්ඤෙසු ච ඨානෙසු අරුණුට්ඨාපනමෙව ¶ වුච්චති. වක්ඛති හි චීවරක්ඛන්ධකෙ ‘‘එකස්මිං විහාරෙ වසන්තො ඉතරස්මිං සත්තාහවාරෙන අරුණමෙව උට්ඨාපෙතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 364).

අථාපි ¶ යං තෙ වදෙය්යුං ‘‘සත්තමෙ දිවසෙ යදා කදාචි පවිට්ඨෙන තංදිවසනිස්සිතො අතීතඅරුණො උට්ඨාපිතො නාම හොතීති ඉමමත්ථං සන්ධාය අට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති, තං සද්දගතියාපි න සමෙති. න හි උට්ඨිතෙ අරුණෙ පච්ඡා පවිට්ඨො තස්ස පයොජකො උට්ඨාපකො භවිතුමරහති. යදි භවෙය්ය, වස්සං උපගන්ත්වා පනස්ස අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා තදහෙව සත්තාහකරණීයෙන පක්කන්තස්සාපීති එත්ථ ‘‘අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා’’ති වචනං විරුජ්ඣෙය්ය, තෙනපි තංදිවසසන්නිස්සිතස්ස අරුණස්ස උට්ඨාපිතත්තා. ආරඤ්ඤකස්සාපි හි භික්ඛුනො සායන්හසමයෙ අඞ්ගයුත්තං අරඤ්ඤට්ඨානං ගන්ත්වා තදා එව නිවත්තන්තස්ස අරුණො උට්ඨාපිතො ධුතඞ්ගඤ්ච විසොධිතං සියා, න චෙතං යුත්තං අරුණුග්ගමනකාලෙ එව අරුණුට්ඨාපනස්ස වුත්තත්තා. වුත්තඤ්හි ‘‘කාලස්සෙව පන නික්ඛමිත්වා අඞ්ගයුත්තෙ ඨානෙ අරුණං උට්ඨාපෙතබ්බං. සචෙ අරුණුට්ඨානවෙලායං තෙසං ආබාධො වඩ්ඪති, තෙසං එව කිච්චං කාතබ්බං, න ධුතඞ්ගවිසුද්ධිකෙන භවිතබ්බ’’න්ති (විසුද්ධි. 1.31). තථා පාරිවාසිකාදීනම්පි අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා වත්තං නික්ඛිපන්තානං රත්තිච්ඡෙදො වුත්තො. ‘‘උග්ගතෙ අරුණෙ නික්ඛිපිතබ්බ’’න්ති (චූළව. 97) හි වුත්තං. සහසෙය්යසික්ඛාපදෙපි අනුපසම්පන්නෙහි සහ නිවුත්ථභාවපරිමොචනත්ථං ‘‘පුරාරුණා නික්ඛමිත්වා’’තිආදි වුත්තං. එවං චීවරවිප්පවාසාදීසු ච සබ්බත්ථ රත්තිපරියොසානෙ ආගාමිඅරුණවසෙනෙව අරුණුට්ඨාපනං දස්සිතං, න අතීතාරුණවසෙන. තස්මා වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ අරුණුට්ඨාපනං වෙදිතබ්බං අඤ්ඤථා වස්සච්ඡෙදත්තා.

යං පන වස්සං උපගතස්ස තදහෙව අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා සකරණීයස්ස පක්කමනවචනං, තං වස්සං උපගතකාලතො පට්ඨාය යදා කදාචි නිමිත්තෙ සති ගමනස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා යුත්තං, න පන සත්තාහවාරෙන ගතස්ස අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා තදහෙව ගමනං ‘‘අරුණො උට්ඨාපෙතබ්බො’’ති වුත්තත්තා එව. යථා වා ‘‘සත්තාහං අනාගතාය පවාරණාය සකරණීයො පක්කමති, ආගච්ඡෙය්ය වා සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු තං ආවාසං, න වා ආගච්ඡෙය්යා’’තිආදිනා (මහාව. 207) පච්ඡිමසත්තාහෙ අනාගමනෙ අනුඤ්ඤාතෙපි අඤ්ඤසත්තාහෙසු න වට්ටති. එවං පඨමසත්තාහෙ අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා ගමනෙ අනුඤ්ඤාතෙපි තතො පරෙසු සත්තාහෙසු ආගතස්ස අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා ¶ ගමනං න වට්ටතීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. ඉධ ආහටන්ති විහාරතො බහි ආගතට්ඨානෙ ආනීතං.

අන්තරායෙඅනාපත්තිවස්සච්ඡෙදකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

203. උපගන්තුං 68 න වට්ටතීති කුටිකාදීනං අභාවෙන ‘‘ඉධ වස්සං උපෙමී’’ති එවං වචීභෙදං කත්වා උපගන්තුං න වට්ටති.

204. පාළියං පිසාචිල්ලිකාති පිසාචදාරකා. පවිසනද්වාරං යොජෙත්වාති සකවාටද්වාරං කත්වා. රුක්ඛං ඡින්දිත්වාති සුසිරට්ඨානස්ස උපරිභාගං ඡින්දිත්වා. ඛාණුමත්ථකෙති සුසිරඛාණුමත්ථකෙ. ටඞ්කිතමඤ්චො නාම දීඝෙ මඤ්චපාදෙ විජ්ඣිත්වා අටනියො පවෙසෙත්වා කතො, සො හෙට්ඨුපරියවසෙන පඤ්ඤත්තොපි පුරිමසදිසොව හොති, තං සුසානෙ, දෙවතාඨානෙ ච ඨපෙන්ති. චතුන්නං පාසාණානං උපරි පාසාණඵලකෙ අත්ථරිත්වා කතගෙහම්පි ‘‘ටඞ්කිතමඤ්චො’’ති වුච්චති.

වජාදීසුවස්සූපගමනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

205. මහාවිභඞ්ගෙති චතුත්ථපාරාජිකවණ්ණනායං. පරතො සෙනාසනක්ඛන්ධකෙපි අධම්මිකං කතිකවත්තං ආවි භවිස්සති එව.

207. යස්මා නානාසීමායං ද්වීසු ආවාසෙසු වස්සං උපගච්ඡන්තස්ස ‘‘දුතියෙ වසිස්සාමී’’ති උපචාරතො නික්ඛන්තමත්තෙ පඨමො සෙනාසනග්ගාහො පටිප්පස්සම්භති. තස්මා පාළියං ‘‘තස්ස, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො පුරිමිකා ච න පඤ්ඤායතී’’ති පඨමං සෙනාසනග්ගාහං සන්ධාය වුත්තං. දුතියෙ සෙනාසනග්ගාහෙ පන පුරිමිකා පඤ්ඤායතෙව, තත්ථෙව තෙමාසං වසන්තො පුරිමවස්සංවුත්ථො ¶ එව හොති, තතො වා පන දුතියදිවසාදීසු ‘‘පඨමසෙනාසනෙ වසිස්සාමී’’ති උපචාරාතික්කමෙ පුරිමිකාපි න පඤ්ඤායතීති දට්ඨබ්බං.

208. පාළියං ‘‘සො සත්තාහං අනාගතාය පවාරණාය සකරණීයො පක්කමතී’’ති වුත්තත්තා පවාරණාදිවසෙපි සත්තාහකරණීයං විනා ගන්තුං න වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. කොමුදියා චාතුමාසිනියාති ¶ පච්ඡිම-කත්තිකපුණ්ණමාය. සා හි තස්මිං කාලෙ කුමුදානං අත්ථිතාය කොමුදී, චතුන්නං වස්සිකමාසානං පරියොසානත්තා චාතුමාසිනීති ච වුච්චති.

අධම්මිකකතිකාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

වස්සූපනායිකක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

209. පවාරණාක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ පාළියං පිණ්ඩාය පටික්කමෙය්යාති පිණ්ඩාය චරිත්වා පටික්කමෙය්ය. අවක්කාරපාතින්ති අතිරෙකපිණ්ඩපාතඨපනකං එකං භාජනං. අවිසය්හන්ති උක්ඛිපිතුං අසක්කුණෙය්යං. විලඞ්ඝනං උක්ඛිපනං විලඞ්ඝො, සො එව විලඞ්ඝකො, හත්ථෙහි විලඞ්ඝකො හත්ථවිලඞ්ඝකොති ආහ ‘‘හත්ථුක්ඛෙපකෙනා’’ති. අථ වා විලඞ්ඝකෙන උක්ඛෙපකෙන හත්ථෙනාතිපි අත්ථො, අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසිබ්බිතහත්ථෙහීති වුත්තං හොති.

213. සචෙ පන වුඩ්ඪතරො හොතීති පවාරණාදායකො භික්ඛු වුඩ්ඪතරො හොති. එවඤ්හි තෙන තස්සත්ථාය පවාරිතං හොතීති එත්ථ එවං තෙන අප්පවාරිතොපි තස්ස සඞ්ඝප්පත්තිමත්තෙන සඞ්ඝපවාරණාකම්මං සමග්ගකම්මමෙව හොතීති දට්ඨබ්බං. තෙන ච භික්ඛුනාති පවාරණාදායකෙන භික්ඛුනා.

234. බහූපි සමානවස්සා එකතො පවාරෙතුං ලභන්තීති එකස්මිං සංවච්ඡරෙ ලද්ධූපසම්පදතාය සමානුපසම්පන්නවස්සා සබ්බෙ එකතො පවාරෙතුං ලභන්තීති අත්ථො.

237. පාළියං මිච්ඡාදිට්ඨීති ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදි (දී. නි. 1.171; ම. නි. 1.445; 2.94, 95, 225; 3.91, 116, 136; සං. නි. 3.210; ධ. ස. 1221) නයප්පවත්තා. අන්තග්ගාහිකාති සස්සතුච්ඡෙදසඞ්ඛාතස්ස අන්තස්ස ගාහිකා. යං ඛො ත්වන්තිආදීසු යං පවාරණං ඨපෙසි, තං දිට්ඨෙන ඨපෙසීති තං-සද්දං අජ්ඣාහරිත්වා යොජෙතබ්බං.

239. වත්ථුං පකාසෙන්තොති පුග්ගලෙ පරිසඞ්කුප්පත්තියා නිමිත්තභූතං වත්ථුමත්තංයෙව සන්ධාය වුත්තං ¶ . යං පන වත්ථුං සන්ධාය ‘‘පුග්ගලො පඤ්ඤායති, න වත්ථූ’’ති ආහ, න තං සන්ධායෙතං වුත්තං. යදි පන තස්ස භික්ඛුනො වසනට්ඨානෙ පොක්ඛරණිතො මච්ඡග්ගහණාදි දිස්සෙය්ය, තදා ‘‘වත්ථු ච පුග්ගලො ච පඤ්ඤායතී’’ති වත්තබ්බං භවෙය්ය. තෙනාහ ‘‘පුරිමනයෙනෙව චොරෙහී’’තිආදි. භික්ඛුනො සරීරෙ මාලාගන්ධඤ්ච අරිට්ඨගන්ධඤ්ච දිස්වා එවං ‘‘වත්ථු ච පුග්ගලො ච පඤ්ඤායතී’’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

අඵාසුවිහාරකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

240. ද්වෙ ¶ චාතුද්දසිකා හොන්තීති තතියපක්ඛෙ චාතුද්දසියා සද්ධිං ද්වෙ චාතුද්දසිකා හොන්ති. ‘‘භණ්ඩනකාරකානං තෙරසෙ වා චාතුද්දසෙ වා ඉමෙ පන්නරසීපවාරණං පවාරෙස්සන්තී’’ති ඉමිනා යථාසකං උපොසථකරණදිවසතො පට්ඨාය භික්ඛූනං චාතුද්දසීපන්නරසීවොහාරො, න චන්දගතිසිද්ධියා තිථියා වසෙනාති දස්සෙති. කිඤ්චාපි එවං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, රාජූනං අනුවත්තිතු’’න්ති (මහාව. 186) වචනතො පනෙත්ථ ලොකියානං තිථිං අනුවත්තන්තෙහිපි අත්තනො උපොසථක්කමෙන චාතුද්දසිං පන්නරසිං වා, පන්නරසිං චාතුද්දසිං වා කරොන්තෙහෙව අනුවත්තිතබ්බං, න පන සොළසමදිවසං වා තෙරසමදිවසං වා උපොසථදිවසං කරොන්තෙහි. තෙනෙව පාළියම්පි ‘‘ද්වෙ තයො උපොසථෙ චාතුද්දසිකෙ කාතු’’න්ති වුත්තං. අඤ්ඤථා ද්වාදසියං, තෙරසියං වා උපොසථො කාතබ්බොති වත්තබ්බතො. ‘‘සකිං පක්ඛස්ස චාතුද්දසෙ, පන්නරසෙ වා’’තිආදිවචනම්පි උපවුත්ථක්කමෙනෙව වුත්තං, න තිථික්කමෙනාති ගහෙතබ්බං.

භණ්ඩනකාරකවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

241. ‘‘පවාරෙත්වා පන අන්තරාපි චාරිකං පක්කමිතුං ලභන්තී’’ති ඉමිනා පවාරණාසඞ්ගහෙ කතෙ අන්තරා පක්කමිතුකාමා සඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා පවාරෙතුං ලභන්තීති දස්සෙති.

පවාරණාසඞ්ගහකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පවාරණාක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

242. චම්මක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ උණ්ණපාවාරණන්ති උභතො ලොමානි උට්ඨාපෙත්වා කතං උණ්ණමයං පාවාරණං, උභතො කප්පාසපිචුං උට්ඨාපෙත්වා වීතපාවාරොපි අත්ථි, තතො නිවත්තනත්ථං ‘‘උණ්ණපාවාරණ’’න්ති වුත්තං.

අඩ්ඪචන්දපාසාණෙති සොපානමූලෙ උපඩ්ඪං අන්තො පවෙසෙත්වා ඨපිතෙ අඩ්ඪපාසාණෙ. පාළියං විහාරපච්ඡායායන්ති විහාරපච්චන්තෙ ඡායාය, විහාරස්ස වඩ්ඪමානච්ඡායායන්තිපි වදන්ති.

243. භොගාති උපයොගත්ථෙ පච්චත්තවචනං. අච්චායතාති අතිආයතා ඛරමුච්ඡනා. සරවතීති මධුරසරසංයුත්තා. අතිසිථිලා මන්දමුච්ඡනා. වීරියසමථන්ති වීරියසම්පයුත්තසමථං. තත්ථ ච නිමිත්තං ගණ්හාහීති තස්මිඤ්ච සමභාවෙ සති යං ආදාසෙ මුඛනිමිත්තං විය නිමිත්තං උප්පජ්ජති, තං සමථනිමිත්තං, විපස්සනානිමිත්තං, මග්ගනිමිත්තං, ඵලනිමිත්තඤ්ච ගණ්හාහි නිබ්බත්තෙහීති, එවමස්ස අරහත්තපරියොසානං කම්මට්ඨානං කථිතං.

244. ඡඨානානීති ඡ කාරණානි. අධිමුත්තොති පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතො. නෙක්ඛම්මාධිමුත්තොතිආදි සබ්බං අරහත්තවසෙන වුත්තං. අරහත්තඤ්හි සබ්බකිලෙසෙහි නික්ඛන්තත්තා නෙක්ඛම්මං, තෙහෙව ච පවිවිත්තත්තා පවිවෙකො, බ්යාපජ්ජාභාවතො අබ්යාපජ්ජං, උපාදානස්ස ඛයන්තෙ උප්පන්නත්තා උපාදානක්ඛයො, තණ්හක්ඛයන්තෙ උප්පන්නත්තා තණ්හක්ඛයො, සම්මොහාභාවතො අසම්මොහොති ච වුච්චති.

කෙවලං සද්ධාමත්තකන්ති කෙවලං පටිවෙධපඤ්ඤාය අසම්මිස්සං සද්ධාමත්තකං. පටිචයන්ති පුනප්පුනං ¶ කරණෙන වඩ්ඪිං. වීතරාගත්තාති මග්ගපටිවෙධෙන රාගස්ස විගතත්තා එව නෙක්ඛම්මසඞ්ඛාතං අරහත්තං පටිවිජ්ඣිත්වා සච්ඡිකත්වා ඨිතො හොති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. පවිවෙකාධිමුත්තොති ‘‘පවිවෙකෙ අධිමුත්තො අහ’’න්ති එවං අරහත්තං බ්යාකරොතීති අත්ථො.

සීලබ්බතපරාමාසන්ති සීලඤ්ච වතඤ්ච පරාමසිත්වා ගහිතග්ගහණමත්තං. සාරතො පච්චාගච්ඡන්තොති සාරභාවෙන ජානන්තො. අබ්යාපජ්ජාධිමුත්තොති අබ්යාපජ්ජං අරහත්තං බ්යාකරොති.

අමිස්සීකතන්ති ¶ අමිස්සකතං. කිලෙසා හි ආරම්මණෙන සද්ධිං චිත්තං මිස්සං කරොන්ති, තෙසං අභාවා අමිස්සීකතං. භුසා වාතවුට්ඨීති බලවවාතක්ඛන්ධො.

උපාදානක්ඛයස්ස චාති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. දිස්වා ආයතනුප්පාදන්ති චක්ඛාදිආයතනානං උප්පාදඤ්ච වයඤ්ච දිස්වා. චිත්තං විමුච්චතීති ඉමාය විපස්සනාපටිපත්තියා ඵලසමාපත්තිවසෙන චිත්තං විමුච්චති.

සොණකොළිවිසකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දිගුණාදිඋපාහනපටික්ඛෙපකථාවණ්ණනා

245. සකටවාහෙති ද්වීහි සකටෙහි පරිච්ඡින්නෙ වාහෙ. ‘‘වාහෙ’’ති බහුවචනස්ස හිරඤ්ඤවිසෙසනත්තෙපි සාමඤ්ඤාපෙක්ඛාය ‘‘හිරඤ්ඤ’’න්ති එකවචනං කතං.

246. අද්දාරිට්ඨකවණ්ණාති අල්ලාරිට්ඨඵලවණ්ණා, තින්තකාකපක්ඛවණ්ණාතිපි වදන්ති. රජනන්ති උපලිත්තං නීලාදිවණ්ණං සන්ධාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘චොළකෙන පුඤ්ඡිත්වා’’ති. තඤ්හි තථා පුඤ්ඡිතෙ විගච්ඡති. යං පන චම්මස්ස දුග්ගන්ධාපනයනත්ථං කාළරත්තාදිරජනෙහි රඤ්ජිතත්තා කාළරත්තාදිවණ්ණං හොති, තං චොළාදීහි අපනෙතුං න සක්කා චම්මගතිකමෙව, තස්මා තං වට්ටතීති දට්ඨබ්බං.

ඛල්ලකන්ති සබ්බපණ්හිපිධානචම්මං, අපරිගළනත්ථං පණ්හිඋපරිභාගෙ අපිධාය ආරොපනබන්ධනමත්තං වට්ටති. විචිත්රාති සණ්ඨානතො විචිත්රපටා අධිප්පෙතා, න වණ්ණතො සබ්බසො අපනෙතබ්බෙසු ¶ ඛල්ලකාදීසු පවිට්ඨත්තා. බිළාලසදිසමුඛත්තා මහාඋලූකා ‘‘පක්ඛිබිළාලා’’ති වුච්චති, තෙසං චම්මං නාම පක්ඛලොමමෙව.

දිගුණාදිඋපාහනපටික්ඛෙපකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අජ්ඣාරාමෙඋපාහනපටික්ඛෙපකථාදිවණ්ණනා

251. උණ්ණාහි ¶ කතපාදුකාති එත්ථ උණ්ණාමයකම්බලෙහි කතා පාදුකා සඞ්ගය්හන්ති.

253. ගඞ්ගාමහකීළිකායාති ගඞ්ගාමහෙ කීළිකාය. තත්ථ හි ඉත්ථිපුරිසා යානෙහි උදකකීළං ගච්ඡන්ති. පීඨකසිවිකන්ති ඵලකාදිනා කතං පීඨකයානං. පටපොතලිකං අන්දොලිකා. සබ්බම්පි යානං උපාහනෙනපි ගන්තුං අසමත්ථස්ස ගිලානස්ස අනුඤ්ඤාතං.

254. වාළරූපානීති ආහරිමානි වාළරූපානි. චතුරඞ්ගුලාධිකානීති උද්දලොමීඑකන්තලොමීහි විසෙසදස්සනං. චතුරඞ්ගුලතො හි ඌනානි කිර උද්දලොමීආදීසු පවිසන්ති. වානචිත්රො උණ්ණාමයත්ථරණොති නානාවණ්ණෙහි උණ්ණාමයසුත්තෙහි භිත්තිච්ඡෙදාදිවසෙන වායිත්වා කතචිත්තත්ථරණො. ඝනපුප්ඵකොති බහලරාගො. පකතිතූලිකාති තූලපුණ්ණා භිසි. විකතිකාති සීහරූපාදිවසෙන වානචිත්රාව ගය්හති. උද්දලොමීති ‘‘උභතොදසං උණ්ණාමයත්ථරණ’’න්ති දීඝනිකායට්ඨකථායං වුත්තං. කොසෙය්යකට්ටිස්සමයන්ති කොසියසුත්තානං අන්තරා සුවණ්ණමයසුත්තානි පවෙසෙත්වා වීතං. සුවණ්ණසුත්තං කිර ‘‘කට්ටිස්සං, කසට’’න්ති ච වුච්චති. තෙනෙව ‘‘කොසෙය්යකසටමය’’න්ති ආචරිය-ධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තන්ති වදන්ති. රතනපරිසිබ්බිතන්ති සුවණ්ණලිත්තං. සුද්ධකොසෙය්යන්ති රතනපරිසිබ්බනරහිතං.

අජිනමිගචම්මානං අතිසුඛුමත්තා දුපට්ටතිපට්ටානි කත්වා සිබ්බන්තීති වුත්තං ‘‘අජිනප්පවෙණී’’ති. රත්තවිතානෙනාති සබ්බරත්තෙන විතානෙන. යං පන නානාවණ්ණං වානචිත්තං වා ලෙපචිත්තං වා, තං වට්ටති. උභතොලොහිතකූපධානෙපි එසෙව නයො. ‘‘චිත්රං වා’’ති ඉදං පන සබ්බථා කප්පියත්තා වුත්තං, න පන උභතොඋපධානෙසු අකප්පියත්තා. න හි ලොහිතක-සද්දො චිත්තෙ වත්තති, පටලිග්ගහණෙනෙව චිත්තකස්සපි අත්ථරණස්ස සඞ්ගහෙතබ්බප්පසඞ්ගතො, කාසාවං පන ලොහිතකවොහාරං න ගච්ඡති. තස්මා විතානෙපි උභතොඋපධානෙපි වට්ටති. සචෙ පමාණයුත්තන්තිආදි අඤ්ඤප්පමාණාතික්කන්තස්ස බිබ්බොහනස්ස පටික්ඛිත්තභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, න පන ¶ උච්චාසයනමහාසයනභාවදස්සනත්ථං තථා අවුත්තත්තා. තං පන උපධානං උපොසථිකානං ¶ ගහට්ඨානං වට්ටති. උච්චාසයනමහාසයනමෙව හි තදා තෙසං න වට්ටති. දීඝනිකායට්ඨකථාදීසු කිඤ්චාපි ‘‘ඨපෙත්වා තූලිකං සබ්බානෙව ගොනකාදීනි රතනපරිසිබ්බිතානි වට්ටන්තී’’තිආදි වුත්තං, විනයට්ඨකථායෙව කප්පියාකප්පියභාවෙ පමාණන්ති ගහෙතබ්බං.

අජ්ඣාරාමෙඋපාහනපටික්ඛෙපකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ගිහිවිකතානුඤ්ඤාතාදිකථාවණ්ණනා

256. අභිනිස්සායාති අපස්සාය. විසුකායිකවිප්ඵන්දිතානන්ති පටිපක්ඛභූතානං දිට්ඨිචිත්තවිප්ඵන්දිතානන්ති අත්ථො.

257. යතින්ද්රියන්ති මනින්ද්රියවසෙන සඤ්ඤතින්ද්රියං.

258. පාළියං අට්ඨකවග්ගිකානීති සුත්තනිපාතෙ (සු. නි. 772 ආදයො) අට්ඨකවග්ගභූතානි සොළස සුත්තානි. එවං චිරං අකාසීති එවං චිරකාලං පබ්බජ්ජං අනුපගන්ත්වා අගාරමජ්ඣෙ කෙන කාරණෙන වාසමකාසීති අත්ථො. සො කිර මජ්ඣිමවයෙ පබ්බජිතො, තෙන භගවා එවමාහ. එතමත්ථං විදිත්වාති කාමෙසු දිට්ඨාදීනවා චිරායිත්වාපි ඝරාවාසෙන පක්ඛන්දන්තීති එතමත්ථං සබ්බාකාරතො විදිත්වා.

ආදීනවං ලොකෙති සඞ්ඛාරලොකෙ අනිච්චතාදිආදීනවං. නිරුපධින්ති නිබ්බානං. ‘‘අරියො න රමතී පාපෙ’’ති ඉමස්ස හෙතුමාහ ‘‘පාපෙ න රමතී සුචී’’ති. තත්ථ සුචීති විසුද්ධපුග්ගලො.

259. කාළසීහොති කාළමුඛවානරජාති. චම්මං න වට්ටතීති නිසීදනත්ථරණං කාතුං න වට්ටති, භූමත්ථරණාදිවසෙන සෙනාසනපරිභොගො වට්ටතෙව.

ගිහිවිකතානුඤ්ඤාතාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චම්මක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

260. භෙසජ්ජක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ පිත්තං කොට්ඨබ්භන්තරගතං හොතීති බහිසරීරෙ බ්යාපෙත්වා ඨිතං අබද්ධපිත්තං කොට්ඨබ්භන්තරගතං හොති, තෙන පිත්තං කුපිතං හොතීති අධිප්පායො.

261-2. පාළියං නච්ඡාදෙන්තීති රුචිං න උප්පාදෙන්ති. සුසුකාති සමුද්දෙ එකා මච්ඡජාති, කුම්භිලාතිපි වදන්ති. සංසට්ඨන්ති පරිස්සාවිතං.

263. පිට්ඨෙහීති පිසිතෙහි. කසාවෙහීති තචාදීනි උදකෙ තාපෙත්වා ගහිතඌසරෙහි. උබ්භිදන්ති ඌසරපංසුමයං. ලොණබිලන්ති ලොණවිසෙසො.

264-5. ඡකණන්ති ගොමයං. පාකතිකචුණ්ණන්ති අපක්කකසාවචුණ්ණං, ගන්ධචුණ්ණං පන න වට්ටති. පාළියං චුණ්ණචාලිනින්ති උදුක්ඛලෙ කොට්ටිතචුණ්ණපරිස්සාවනිං. සුවණ්ණගෙරුකොති සුවණ්ණතුත්ථාදි. පාළියං අඤ්ජනූපපිසනන්ති අඤ්ජනෙ උපනෙතුං පිසිතබ්බභෙසජ්ජං.

267-9. කබළිකාති උපනාහභෙසජ්ජං. ඝරදින්නකාබාධො නාම ඝරණියා දින්නවසීකරණභෙසජ්ජසමුට්ඨිතආබාධො. තාය ඡාරිකාය පග්ඝරිතං ඛාරොදකන්ති පරිස්සාවනෙ තච්ඡාරිකං පක්ඛිපිත්වා උදකෙ අභිසිඤ්චිතෙ තතො ඡාරිකතො හෙට්ඨා පග්ඝරිතං ඛාරොදකං. පාළියං අකටයූසෙනාති අනභිසඞ්ඛතෙන මුග්ගයූසෙන. කටාකටෙනාති මුග්ගෙ පචිත්වා අචාලෙත්වා පරිස්සාවිතෙන මුග්ගයූසෙනාති වදන්ති.

පඤ්චභෙසජ්ජාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

272-4. ගුළකරණන්ති ¶ ¶ උච්ඡුසාලං. අවිස්සත්ථාති සාසඞ්කා.

276. අප්පමත්තකෙපි වාරෙන්තීති අප්පමත්තකෙ දින්නෙ දායකානං පීළාති පටික්ඛිපන්ති. පටිසඞ්ඛාපීති එත්තකෙනපි යාපෙතුං සක්කා, ‘‘අවසෙසං අඤ්ඤෙසං හොතූ’’ති සල්ලක්ඛෙත්වාපි පටික්ඛිපන්ති.

279. වත්ථිපීළනන්ති යථා වත්ථිගතතෙලාදි අන්තොසරීරෙ ආරොහන්ති, එවං හත්ථෙන වත්ථිමද්දනං. සම්බාධෙ සත්ථකම්මවත්ථිකම්මානමෙව පටික්ඛිත්තත්තා දහනකම්මං වට්ටති එව.

ගුළාදිඅනුජානනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

282-3. පාළියං දසස්ස ඨානානීති අස්ස පටිග්ගාහකස්ස දස ඨානානි කාරණානි ධම්මෙනාති අත්ථො. අනුප්පවෙච්ඡතීති දෙති. වාතඤ්ච බ්යපනෙතීති සම්බන්ධො, වාතඤ්ච අනුලොමෙතීති අත්ථො. සග්ගා තෙ ආරද්ධාති තයා දෙවලොකා ආරාධිතා.

යාගුමධුගොළකාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

286. පාටලිගාමෙ නගරං මාපෙන්තීති පාටලිගාමස්ස සමීපෙ තස්සෙව ගාමඛෙත්තභූතෙ මහන්තෙ අරඤ්ඤප්පදෙසෙ පාටලිපුත්තං නාම නගරං මාපෙන්ති. යාවතා අරියං ආයතනන්ති යත්තකං අරියමනුස්සානං ඔසරණට්ඨානං. යාවතා වණිප්පථොති යත්තකං වාණිජානං භණ්ඩවික්කීණනට්ඨානං, වසනට්ඨානං වා, ඉදං තෙසං සබ්බෙසං අග්ගනගරං භවිස්සතීති අත්ථො. පුටභෙදනන්ති සකටාදීහි නානාදෙසතො ආහටානං භණ්ඩපුටානං වික්කීණනත්ථාය මොචනට්ඨානං. සරන්ති තළාකාදීසුපි වත්තති ¶ , තන්නිවත්තනත්ථං ¶ ‘‘සරන්ති ඉධ නදී අධිප්පෙතා’’ති වුත්තං සරති සන්දතීති කත්වා. විනා එව කුල්ලෙන තිණ්ණාති ඉදං අප්පමත්තකඋදකම්පි අඵුසිත්වා විනා කුල්ලෙන පාරප්පත්තා.

පාටලිගාමවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

287. පාළියං සන්ධාවිතන්ති භවතො භවං පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන සන්ධාවනං කතං. සංසරිතන්ති තස්සෙව වෙවචනං. මමඤ්චෙව තුම්හාකඤ්චාති මයා ච තුම්හෙහි ච, සාමිවසෙනෙව වා මම ච තුම්හාකඤ්ච සන්ධාවනං අහොසීති අත්ථො ගහෙතබ්බො. සංසරිතන්ති සංසරි. භවතණ්හා එව භවතො භවං නෙතීති භවනෙත්තීති වුත්තා.

289. ‘‘නීලා හොන්තී’’ති වුත්තමෙවත්ථං විවරිතුං ‘‘නීලවණ්ණා’’තිආදි වුත්තං. නීලවණ්ණාති නීලවිලෙපනා. එස නයො සබ්බත්ථ. පටිවට්ටෙසීති පහරි. අම්බකායාති අම්බාය. උපචාරවචනඤ්හෙතං, මාතුගාමෙනාති අත්ථො. උපසංහරථාති උපනෙථ, ‘‘ඊදිසා තාවතිංසා’’ති පරිකප්පෙථාති අත්ථො. ඉදඤ්ච භික්ඛූනං සංවෙගජනනත්ථං වුත්තං, න නිමිත්තග්ගාහත්ථං. ලිච්ඡවිරාජානො හි සබ්බෙ න චිරස්සෙව අජාතසත්තුනා විනාසං පාපුණිස්සන්ති.

කොටිගාමෙසච්චකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සීහසෙනාපතිවත්ථුආදිකථාවණ්ණනා

290. සන්ධාගාරෙති රාජකිච්චස්ස සන්ධාරණත්ථාය නිච්ඡිද්දං කත්වා විචාරණත්ථාය කතමහාසභාය. ගමිකාභිසඞ්ඛාරොති ගමනෙ වායාමො. ධම්මස්ස ච අනුධම්මන්ති තුම්හෙහි වුත්තස්ස කාරණස්ස අනුකාරණං, තුම්හෙහි වුත්තස්ස අත්ථස්ස අනුරූපමෙවාති අධිප්පායො. සහධම්මිකො වාදානුවාදොති පරෙහි වුත්තකාරණෙන සකාරණො හුත්වා තුම්හාකං වාදො වා ¶ ඉතො පරං තස්ස අනුවාදො වා. කොචි අප්පමත්තකොපි ගාරය්හං ඨානං න ආගච්ඡතීති කිං තව වාදෙ ගාරය්හකාරණං නත්ථීති වුත්තං හොති.

293. අනුවිච්චකාරන්ති අනුවිදිතාකාරං. රතනත්තයස්ස සරණගමනාදිකිරියං කරොති. සහසා ¶ කත්වා මා පච්ඡා විප්පටිසාරී අහොසීති අත්ථො. පටාකං පරිහරෙය්යුන්ති ධජපටාකං උක්ඛිපිත්වා ‘‘ඊදිසො අම්හාකං සරණං ගතො සාවකො ජාතො’’ති නගරෙ ඝොසෙන්තා ආහිණ්ඩන්ති.

294. නිමිත්තකම්මස්සාති මංසඛාදනනිමිත්තෙන උප්පන්නපාණාතිපාතකම්මස්ස.

සීහසෙනාපතිවත්ථුආදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

295. අනුප්පගෙ එවාති පාතොව. ඔරවසද්දන්ති මහාසද්දං. තං පන අවත්වාපීති පි-සද්දෙන තථාවචනම්පි අනුජානාති. අට්ඨකථාසූති අන්ධකට්ඨකථාවිරහිතාසු සෙසට්ඨකථාසු. සාධාරණලක්ඛණන්ති අන්ධකට්ඨකථාය සහ සබ්බට්ඨකථානං සමානං.

චයන්ති අධිට්ඨානඋච්චවත්ථුං. යතො පට්ඨායාති යතො ඉට්ඨකාදිතො පට්ඨාය, යං ආදිං කත්වා භිත්තිං උට්ඨාපෙතුකාමාති අත්ථො. ‘‘ථම්භා පන උපරි උග්ගච්ඡන්ති, තස්මා වට්ටන්තී’’ති එතෙන ඉට්ඨකපාසාණා හෙට්ඨා පතිට්ඨාපිතාපි යදි චයතො, භූමිතො වා එකඞ්ගුලමත්තම්පි උග්ගතා තිට්ඨන්ති, වට්ටන්තීති සිද්ධං හොති.

ආරාමොති උපචාරසීමාපරිච්ඡින්නො සකලො විහාරො. සෙනාසනානීති විහාරස්ස අන්තො තිණකුටිආදිකානි සඞ්ඝස්ස නිවාසගෙහානි. විහාරගොනිසාදිකා නාමාති සෙනාසනගොනිසාදිකා. සෙනාසනානි හි සයං පරික්ඛිත්තානිපි ආරාමපරික්ඛෙපාභාවෙන ‘‘ගොනිසාදිකානී’’ති වුත්තානි. ‘‘උපඩ්ඪපරික්ඛිත්තොපී’’ති ඉමිනා තතො ඌනපරික්ඛිත්තො යෙභුය්යෙන අපරික්ඛිත්තො නාම, තස්මා අපරික්ඛිත්තසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡතීති දස්සෙති. එත්ථාති උපඩ්ඪාදිපරික්ඛිත්තෙ. කප්පියකුටිං ලද්ධුං වට්ටතීති ගොනිසාදියා ¶ අභාවෙන සෙසකප්පියකුටීසු තීසු යා කාචි කප්පියකුටි කාතබ්බාති අත්ථො.

තෙසං ගෙහානීති එත්ථ භික්ඛූනං වාසත්ථාය කතම්පි යාව න දෙන්ති, තාව තෙසං සන්තකංයෙව භවිස්සතීති දට්ඨබ්බං. විහාරං ඨපෙත්වාති උපසම්පන්නානං වාසත්ථාය කතගෙහං ඨපෙත්වාති අත්ථො. ගෙහන්ති නිවාසගෙහං, තදඤ්ඤං පන උපොසථාගාරාදි සබ්බං අනිවාසගෙහං චතුකප්පියභූමිවිමුත්තා පඤ්චමී කප්පියභූමි. සඞ්ඝසන්තකෙපි හි එතාදිසෙ ගෙහෙ සුට්ඨු පරික්ඛිත්තාරාමත්තෙපි ¶ අබ්භොකාසෙ විය අන්තොවුත්ථාදිදොසො නත්ථි. යෙන කෙනචි ඡන්නෙ, පරිච්ඡන්නෙ ච සහසෙය්යප්පහොනකෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිවාසගෙහෙ අන්තොවුත්ථාදිදොසො, න අඤ්ඤත්ථ. තෙනාහ ‘‘යං පනා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘සඞ්ඝිකං වා පුග්ගලිකං වා’’ති ඉදං කිඤ්චාපි භික්ඛුනීනං සාමඤ්ඤතො වුත්තං, භික්ඛූනං පන සඞ්ඝිකං පුග්ගලිකඤ්ච භික්ඛුනීනං, තාසං සඞ්ඝිකං පුග්ගලිකඤ්ච භික්ඛූනං ගිහිසන්තකට්ඨානෙ තිට්ඨතීති වෙදිතබ්බං.

මුඛසන්නිධීති අන්තොසන්නිහිතදොසො හි මුඛප්පවෙසනනිමිත්තං ආපත්තිං කරොති, නාඤ්ඤථා. තස්මා ‘‘මුඛසන්නිධී’’ති වුත්තො.

තත්ථ තත්ථ ඛණ්ඩා හොන්තීති උපඩ්ඪතො අධිකං ඛණ්ඩා හොන්ති. සබ්බස්මිං ඡදනෙ විනට්ඨෙති තිණපණ්ණාදිවස්සපරිත්තායකෙ ඡදනෙ විනට්ඨෙ. ගොපානසීනං පන උපරි වල්ලීහි බද්ධදණ්ඩෙසු ඨිතෙසුපි ජහිතවත්ථුකා හොන්ති එව. පක්ඛපාසකමණ්ඩලන්ති එකස්මිං පස්සෙ තිණ්ණං ගොපානසීනං උපරි ඨිතතිණපණ්ණාදිච්ඡදනං වුච්චති.

අනුපසම්පන්නස්ස දාතබ්බො අස්සාතිආදිනා අකප්පියකුටියං වුත්ථම්පි අනුපසම්පන්නස්ස දින්නෙ කප්පියං හොති, සාපෙක්ඛදානඤ්චෙත්ථ වට්ටති, පටිග්ගහණං විය න හොතීති දස්සෙති.

299. පාළියං කන්තාරෙ සම්භාවෙසීති අප්පභක්ඛකන්තාරෙ සම්පාපුණි.

කප්පියභූමිඅනුජානනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

300. ජටිලොති ¶ ආහරිමජටාධරො තාපසවෙසධාරකො යඤ්ඤයුත්තො ලොකපූජිතො බ්රාහ්මණො. පවත්තාරො පාවචනවසෙන වත්තාරො. යෙසං සන්තකමිදං, යෙහි වා ඉදං ගීතන්ති අත්ථො. ගීතං පවුත්තං සමිහිතන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පරියායවචනං වුත්තන්ති අත්ථො. තදනුගායන්තීති තං තෙහි පුබ්බෙ ගීතං අනුගායන්ති. එවං සෙසෙසු ච.

යාවකාලිකපක්කානන්ති පක්කෙ සන්ධාය වුත්තං, ආමානි පන අනුපසම්පන්නෙහි සීතුදකෙ මද්දිත්වා පරිස්සාවෙත්වා දින්නපානං පච්ඡාභත්තම්පි කප්පති එව. අයඤ්ච අත්ථො මහාඅට්ඨකථායං සරූපතො ¶ අවුත්තොති ආහ ‘‘කුරුන්දියං පනා’’තිආදි. ‘‘උච්ඡුරසො නිකසටො’’ති ඉදං පාතබ්බසාමඤ්ඤෙන යාමකාලිකකථායං වුත්තං, තං පන සත්තාහකාලිකමෙවාති ගහෙතබ්බං. ඉමෙ චත්තාරො රසාති ඵලපත්තපුප්ඵඋච්ඡුරසා චත්තාරො.

පාළියං අග්ගිහුත්තමුඛාති අග්ගිජුහනපුබ්බකා. ඡන්දසොති වෙදස්ස. සාවිත්තී මුඛං පඨමං සජ්ඣායිතබ්බාති අත්ථො. තපතන්ති විජොතන්තානං.

කෙණියජටිලවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

301. බහුකතො බුද්ධෙ වාති බුද්ධෙ කතබහුමානොති අත්ථො. සො ඛො අහං, භන්තෙ ආනන්ද, ඤාතීනං දණ්ඩභයතජ්ජිතො අහොසින්ති සෙසො. එවඤ්හි සති ‘‘එවාහ’’න්ති පුන අහං-ගහණං යුජ්ජති. විවරීති ‘‘විවරතූ’’ති චින්තාමත්තෙන විවරි, න උට්ඨාය හත්ථෙන.

303. අඤ්ඤතරොති සුභද්දො වුඩ්ඪපබ්බජිතො. ද්වෙ දාරකාති සාමණෙරභූමියං ඨිතා ද්වෙ පුත්තා. නාළියාවාපකෙනාති නාළියා චෙව ථවිකාය ච. සංහරථ ඉමෙහි භාජනෙහි තණ්ඩුලාදීනි සඞ්කඩ්ඪථාති අත්ථො. භුසාගාරෙති පලාලමයෙ අගාරෙ, පලාලපුඤ්ජං අබ්භන්තරතො පලාලං සඞ්කඩ්ඪිත්වා අගාරං කතං හොති, තත්ථාති අත්ථො.

රොජමල්ලාදිවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

305. පරිමද්දන්තාති ¶ උපපරික්ඛන්තා. ද්වෙ පටා දෙසනාමෙනෙව වුත්තාති තෙසං සරූපදස්සනපදමෙතං. නාඤ්ඤනිවත්තනපදං පත්තුණ්ණපටස්සාපි දෙසනාමෙන වුත්තත්තා.

තුම්බාති භාජනානි. ඵලතුම්බො නාම ලාබුආදි. උදකතුම්බො උදකඝටො. කිලඤ්ජච්ඡත්තන්ති වෙළුවිලීවෙහි වායිත්වා කතඡත්තං. සම්භින්නරසන්ති මිස්සීභූතරසං.

චතුමහාපදෙසකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

භෙසජ්ජක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

306. කථිනක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ සීසවසෙනාති පධානවසෙන. කථිනන්ති පඤ්චානිසංසෙ අන්තොකරණසමත්ථතාය ථිරන්ති අත්ථො. සො නෙසං භවිස්සතීති යුජ්ජතීති ‘‘සො තුම්හාක’’න්ති අවත්වා ‘‘නෙස’’න්ති වචනං යුජ්ජති. යෙ අත්ථතකථිනාති න කෙවලං තුම්හාකමෙව, යෙ අඤ්ඤෙපි අත්ථතකථිනා, තෙසං භවිස්සතීති අත්ථො. අථ වා වොති තදා සම්මුඛීභූතෙහි සද්ධිං අසම්මුඛීභූතෙ ච අනාගතෙ ච භික්ඛූ සබ්බෙ එකතො සම්පිණ්ඩෙත්වා වුත්තං, තුම්හාකන්ති අත්ථො. සො නෙසන්ති එත්ථ සො තෙසන්ති යොජෙතබ්බං. තෙනාහ ‘‘අත්ථතකථිනානං වො, භික්ඛවෙ, ඉමානි පඤ්ච කප්පිස්සන්තී’’ති. මතකචීවරන්ති මතස්ස චීවරං. ‘‘වුත්ථවස්සවසෙනා’’ති ඉදං පච්ඡිමවස්සංවුත්ථානම්පි සාධාරණන්ති ආහ ‘‘පුරිමිකාය වස්සං උපගන්ත්වා පඨමපවාරණාය පවාරිතා ලභන්තී’’ති. උපගතා වා න ලභන්තීති පච්ඡිමිකාය වුත්ථවස්සෙපි සන්ධාය වුත්තං.

ඛලිමක්ඛිතසාටකොති අහතවත්ථං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘අකාතුං න ලබ්භතී’’ති ඉමිනා අනාදරියෙ සති දුක්කටන්ති දීපෙති.

‘‘අපලොකෙත්වා’’ති ඉදං අඤ්ඤෙසං වස්සංවුත්ථභික්ඛූනං අදත්වා දාතුකාමෙහි කත්තබ්බවිධිදස්සනං. යදි එවං කම්මවාචාය එව දානං අවුත්තන්ති ආහ ‘‘කම්මවාචා පනා’’තිආදි. කථිනචීවරං විය කම්මවාචාය දාතුං න වට්ටතීති අපලොකෙත්වාව දාතබ්බන්ති අධිප්පායො.

308. මහාභූමිකන්ති මහාවිසයං, චතුවීසතිආකාරවන්තතාය මහාවිත්ථාරිකන්ති වුත්තං හොති. පඤ්චකන්ති පඤ්චඛණ්ඩං. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. පඨමචිමිලිකාති කථිනවත්ථතො අඤ්ඤා ¶ අත්තනො පකතිචිමිලිකා. කුච්ඡිචිමිලිකං කත්වා සිබ්බිතමත්තෙනාති ථිරජිණ්ණානං චිමිලිකානං එකතො කත්වා සිබ්බනස්සෙතං අධිවචනන්ති වදන්ති. මහාපච්චරියං, කුරුන්දියඤ්ච වුත්තවචනන්ති දස්සනං, බ්යඤ්ජනතො එව භෙදො, න අත්ථතොති දස්සනත්ථං කතන්තිපි වදන්ති. පිට්ඨිඅනුවාතාරොපනමත්තෙනාති දීඝතො අනුවාතස්ස ආරොපනමත්තෙන. කුච්ඡිඅනුවාතාරොපනමත්තෙනාති පුථුලතො අනුවාතස්ස ආරොපනමත්තෙන. රත්තිනිස්සග්ගියෙනාති රත්තිඅතික්කන්තෙන.

309. හතවත්ථකසාටකෙනාති ¶ අතිජිණ්ණසාටකො. න හි තෙනාතිආදීසු තෙන පරිවාරාගතපාඨෙන ඉධ ආනෙත්වා අවුච්චමානෙන කථිනත්ථාරකස්ස ජානිතබ්බෙසු න කිඤ්චි පරිහායති, තස්ස සබ්බස්ස ඉධෙව වුත්තත්තාති අධිප්පායො.

310. මාතා වියාති මාතිකා, ඉවත්ථෙ ක-පච්චයො දට්ඨබ්බො. තෙන සිද්ධමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මාතිකාති මාතරො’’තිආදි. අස්සාති එතිස්සා මාතිකාය. පක්කමනන්තිකො කථිනුබ්භාරො එව හි සයං අත්තනො උප්පජ්ජතීති එවමභෙදූපචාරෙන ‘‘මාතිකා’’ති වුත්තො උබ්භාරස්සෙව පක්කමනන්තෙ සමුප්පත්තිතො, තබ්බිනිමුත්තාය ච මාතිකාය අභාවා, තප්පකාසිකාපි චෙත්ථ පාළි ‘‘මාතිකා’’ති වත්තුං යුජ්ජති. සාපි හි පක්කමනන්තිකුබ්භාරප්පකාසනෙන ‘‘පක්කමනන්තිකා’’ති වුත්තා. එසෙව නයො සෙසුබ්භාරෙසුපි. පක්කමනන්ති චෙත්ථ උපචාරසීමාතික්කමනං දට්ඨබ්බං.

කථිනානුජානනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

311. ‘‘න පුන ආගමිස්ස’’න්ති ඉදං ආවාසපලිබොධුපච්ඡෙදකාරණදස්සනං. පඤ්චසු හි චීවරමාසෙසු යදා කදාචි න පච්චෙස්සන්ති චිත්තෙන උපචාරසීමාතික්කමෙන ආවාසපලිබොධො ඡිජ්ජති. පච්චෙස්සන්ති බහිඋපචාරගතස්ස පන යත්ථ කත්ථචි න පච්චෙස්සන්ති චිත්තෙ උප්පන්නමත්තෙ ඡිජ්ජති. පඨමං චීවරපලිබොධො ඡිජ්ජතීති න පච්චෙස්සන්ති පක්කමනතො පුරෙතරමෙව චීවරස්ස නිට්ඨිතත්තා වුත්තං. ‘‘කතචීවරමාදායා’’ති හි වුත්තං. අත්ථතකථිනස්ස හි භික්ඛුනො යාව ‘‘සඞ්ඝතො වා දායකකුලාදිතො වා චීවරං ලභිස්සාමී’’ති චීවරාසා වා ලද්ධවත්ථානං සහායසම්පදාදියොගං ලභිත්වා සඞ්ඝාටිආදිභාවෙන ‘‘ඡින්දිත්වා කරිස්සාමී’’ති කරණිච්ඡා වා පවත්තති, තාව චීවරපලිබොධො අනුපච්ඡින්නො එව. යදා පන යථාපත්ථිතට්ඨානතො චීවරාදීනං සබ්බථා ¶ අලාභෙන වා චීවරාසා චෙව ලද්ධානං කත්වා නිට්ඨානෙන වා නට්ඨවිනට්ඨාදිභාවෙන වා චීවරෙ නිරපෙක්ඛතාය වා කරණිච්ඡා ච විගච්ඡති, තදා චීවරපලිබොධො උපච්ඡින්නො හොති.

සො ¶ ච ඉධ ‘‘කතචීවරං ආදායා’’ති වචනෙන පකාසිතො. එවං උපරි සබ්බත්ථ පාළිවචනක්කමං නිස්සාය නෙසං පඨමං, පච්ඡා ච උපච්ඡිජ්ජනං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. සබ්බථාපි ච ඉමෙසං උභින්නං පලිබොධානං උපච්ඡෙදෙනෙව කථිනුබ්භාරො, න එකස්ස. තෙසඤ්ච පුබ්බාපරියෙන, එකක්ඛණෙ ච උපච්ඡිජ්ජනං දස්සෙතුං ඉමා අට්ඨ මාතිකා ඨපිතාති වෙදිතබ්බා. අන්තොසීමායන්ති චීවරනිට්ඨානක්ඛණෙයෙව ඡින්නත්තා වුත්තං. නෙවිමං චීවරං කාරෙස්සන්ති චීවරෙ අපෙක්ඛාය විගතත්තා කරණපලිබොධස්සාපි උපච්ඡින්නතං දස්සෙති. යො පන අප්පිච්ඡතාය වා අනත්ථිකතාය වා සබ්බථා චීවරං න සම්පටිච්ඡති, තස්ස බහිසීමාගතස්ස සබ්බථාපි චීවරපලිබොධාභාවෙන න පච්චෙස්සන්ති සන්නිට්ඨානමත්තෙන සන්නිට්ඨානන්තිකො කථිනුබ්භාරො වෙදිතබ්බො. සො පනාති පලිබොධුපච්ඡෙදො. අයං පනාති ආසාවච්ඡෙදකො කථිනුබ්භාරො විසුං විත්ථාරෙත්වා වුත්තො, ඉධ න වුත්තොති සම්බන්ධො.

අනාසාය ලභතීති ‘‘යස්මිං කුලෙ චීවරං ලභිස්සාමා’’ති ආසා අනුප්පන්නපුබ්බා, තත්ථ චීවරාසාය අනුප්පන්නට්ඨානෙ යත්ථ කත්ථචි ලභතීති අත්ථො. ආසාය න ලභතීති ආසීසිතට්ඨානෙ න ලභතීති අත්ථො. ඉධ න වුත්තොති ඉධ සවනන්තිකානන්තරෙ න වුත්තො. තත්ථාති තස්මිං සීමාතික්කන්තිකෙ. සීමාතික්කන්තිකො නාම චීවරමාසානං පරියන්තදිවසසඞ්ඛාතාය සීමාය අතික්කමනතො සඤ්ජාතො. කෙචි ‘‘බහිසීමාය කාලාතික්කමො සීමාතික්කමො’’ති මඤ්ඤන්ති, තෙසං අන්තොඋපචාරෙ චීවරකාලාතික්කමෙපි කථිනුබ්භාරො අසම්මතො නාම සියාති න චෙතං යුත්තං. තස්මා යත්ථ කත්ථචි කාලාතික්කමො සීමාතික්කමොති වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච පාළියං ‘‘කතචීවරො’’ති ඉදං උපලක්ඛණමත්තං, අකතචීවරස්සපි කාලාතික්කමෙන සීමාතික්කන්තිකො හොති, ද්වෙ ච පලිබොධා එකතො ඡිජ්ජන්ති. එවං අඤ්ඤත්ථාපි යථාසම්භවං තංතං විසෙසනාභාවෙපි කථිනුබ්භාරතා, පලිබොධුපච්ඡෙදප්පකාරො ච වෙදිතබ්බො. ‘‘සහුබ්භාරෙ ද්වෙපි පලිබොධා අපුබ්බං අචරිමං ඡිජ්ජන්තී’’ති ඉදං අකතචීවරස්ස පච්චෙස්සන්ති අධිට්ඨානසම්භවපක්ඛං සන්ධාය වුත්තං, තෙසු අඤ්ඤතරාභාවෙපි සහුබ්භාරොව හොති.

312-325. සමාදායවාරො ආදායවාරසදිසොව. උපසග්ගමෙවෙත්ථ විසෙසො. තෙනාහ ‘‘පුන සමාදායවාරෙපි…පෙ… තෙයෙව දස්සිතා’’ති ¶ . විප්පකතචීවරෙ පක්කමනන්තිකස්ස අභාවතො ‘‘යථාසම්භව’’න්ති වුත්තං. තෙනෙව විප්පකතචීවරවාරෙ ඡළෙව උබ්භාරා වුත්තා, චීවරෙ හත්ථගතෙ ¶ ච ආසාවච්ඡෙදිකස්ස අසම්භවා, සො එතෙසු වාරෙසු යත්ථ කත්ථචි න වුත්තො, විසුඤ්ඤෙව වුත්තො. විප්පකතවාරෙ චෙත්ථ ආදායවාරසමාදායවාරවසෙන ද්වෙ ඡක්කවාරා වුත්තා.

තතො පරං නිට්ඨානසන්නිට්ඨානනාසනන්තිකානං වසෙන තීණි තිකානි දස්සිතානි. තත්ථ තතියත්තිකෙ අනධිට්ඨිතෙනාති ‘‘පච්චෙස්සං, න පච්චෙස්ස’’න්ති එවං අනධිට්ඨිතෙන, න එවං මනසිකත්වාති අත්ථො. තතියත්තිකතො පන පරං එකං ඡක්කං දස්සිතං. එවං තීණි තිකානි, එකං ඡක්කඤ්චාති පඨමං පන්නරසකං වුත්තං, ඉමිනා නයෙන දුතියපන්නරසකාදීනි වෙදිතබ්බානි.

පාළියං ආසාද්වාදසකෙ බහිසීමාගතස්ස කථිනුද්ධාරෙසු තෙසම්පි චීවරාසාදිවසෙන චීවරපලිබොධො යාව චීවරනිට්ඨානා තිට්ඨතීති ආහ ‘‘සො බහිසීමාගතො සුණාති ‘උබ්භතං කිර තස්මිං ආවාසෙ කථිනන්ති…පෙ… සවනන්තිකො කථිනුද්ධාරො’’’ති. එත්ථ ච සවනක්ඛණෙ ආවාසපලිබොධො පඨමං ඡිජ්ජති, නිට්ඨිතෙ චීවරපලිබොධොති වෙදිතබ්බො.

දිසංගමිකනවකෙ දිසංගමිකො පක්කමතීති න පච්චෙස්සන්ති පක්කමති, ඉමිනා ආවාසපලිබොධාභාවො දස්සිතො හොති. තෙනෙව වස්සංවුත්ථාවාසෙ පුන ගන්ත්වා චීවරනිට්ඨාපිතමත්තෙ නිට්ඨානන්තිකො කථිනුද්ධාරො වුත්තො. ‘‘චීවරපටිවිසං අපවිලායමානො’’ති ඉමිනා චීවරපලිබොධසමඞ්ගිකත්තමස්ස දස්සෙති, අපවිලායමානොති ආකඞ්ඛමානො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ආදායසත්තකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කථිනක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

329. චීවරක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ කම්මවිපාකන්ති කම්මපච්චයඋතුචිත්තාහාරසමුට්ඨිතං අප්පටිබාහියරොගං සන්ධාය වුත්තං කම්මජස්ස රොගස්ස අභාවා.

330. පාළියං සංයමස්සාති සඞ්ගහණස්ස. අවිසජ්ජනස්සාති අත්ථො ‘‘යො සංයමො සො විනාසො’’තිආදීසු (පෙ. ව. 237) විය. එතස්ස සංයමස්ස ඵලං උපජානාමාති යොජනා. තමෙව ඵලං දස්සෙන්තී ආහ ‘‘වරමෙතං…පෙ… ආසිත්ත’’න්ති. කෙචි පන ‘‘සංයමස්සාති ආනිසංසස්ස, උපයොගත්ථෙ චෙතං සාමිවචන’’න්ති (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.329-330) අත්ථං වදන්ති.

336. උස්සන්නදොසොති සඤ්ජාතපිත්තාදිදොසො. සබ්බත්ථාති සකලසරීරෙ.

337. මහාපිට්ඨියකොජවන්ති හත්ථිපිට්ඨියං අත්ථරිතබ්බතාය ‘‘මහාපිට්ඨිය’’න්ති ලද්ධසමඤ්ඤං උණ්ණාමයත්ථරණං.

338-9. උපඩ්ඪකාසිනං ඛමමානන්ති අඩ්ඪකාසිඅග්ඝනකං. පාළියං කිං නු ඛොති කතමං නු ඛො.

340-342. උපචාරෙති සුසානස්ස ආසන්නෙ පදෙසෙ. ඡඩ්ඩෙත්වා ගතාති කිඤ්චි අවත්වා එව ඡඩ්ඩෙත්වා ගතා, එතෙන ‘‘භික්ඛූ ගණ්හන්තූ’’ති ඡඩ්ඩිතෙ එව අකාමා භාගදානං විහිතං, කෙවලං ඡඩ්ඩිතෙ පන කතිකාය අසති එකතො බහූසු පවිට්ඨෙසු යෙන ගහිතං, තෙන අකාමභාගො න ¶ දාතබ්බොති දස්සෙති. සමානා දිසා පුරත්ථිමාදිභෙදා එතෙසන්ති සදිසාති ආහ ‘‘එකදිසාය වා ඔක්කමිංසූ’’ති. ධුරවිහාරට්ඨානෙති විහාරස්ස සම්මුඛට්ඨානෙ.

ජීවකවත්ථුකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

භණ්ඩාගාරසම්මුතිආදිකථාවණ්ණනා

343. විහාරමජ්ඣෙති ¶ සබ්බෙසං ජානනත්ථාය වුත්තං. වණ්ණාවණ්ණං කත්වාති පටිවීසප්පහොනකතාජානනත්ථං හලිද්දියාදීහි ඛුද්දකමහන්තවණ්ණෙහි යුත්තෙ සමෙ කොට්ඨාසෙ කත්වා. තෙනාහ ‘‘සමෙ පටිවීසෙ ඨපෙත්වා’’ති. ඉදන්ති සාමණෙරානං උපඩ්ඪපටිවීසදානං. ඵාතිකම්මන්ති පහොනකකම්මං. යත්තකෙන විනයාගතෙන සම්මුඤ්ජනීබන්ධනාදිහත්ථකම්මෙන විහාරස්ස ඌනකතා න හොති, තත්තකං කත්වාති අත්ථො. සබ්බෙසන්ති තත්රුප්පාදවස්සාවාසිකං ගණ්හන්තානං සබ්බෙසං භික්ඛූනං, සාමණෙරානඤ්ච. භණ්ඩාගාරිකචීවරෙපීති අකාලචීවරං සන්ධාය වුත්තං. එතන්ති උක්කුට්ඨියා කතාය සමභාගදානං. විරජ්ඣිත්වා කරොන්තීති කත්තබ්බකාලෙසු අකත්වා යථාරුචිතක්ඛණෙ කරොන්ති.

එත්තකෙන මම චීවරං පහොතීති ද්වාදසග්ඝනකෙනෙව මම චීවරං පරිපුණ්ණං හොති, න තතො ඌනෙනාති සබ්බං ගහෙතුකාමොති අත්ථො.

භණ්ඩාගාරසම්මුතිආදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

344. එවඤ්හි කතෙති වට්ටාධාරස්ස අන්තො රජනොදකං, බහි ඡල්ලිකඤ්ච කත්වා වියොජනෙ කතෙ. න උත්තරතීති කෙවලං උදකතො ඵෙණුට්ඨානාභාවා න උත්තරති. රජනකුණ්ඩන්ති පක්කරජනට්ඨපනකං මහාඝටං.

345. අනුවාතාදීනං දීඝපත්තානන්ති ආයාමතො, විත්ථාරතො ච අනුවාතං. ආදි-සද්දෙන ද්වින්නං ඛන්ධානං අන්තරා මාතිකාකාරෙන ඨපිතපත්තඤ්ච ‘‘දීඝපත්ත’’න්ති දට්ඨබ්බං. ආගන්තුකපත්තන්ති දිගුණචීවරස්ස උපරි අඤ්ඤං පට්ටං අප්පෙන්ති, තං සන්ධාය වුත්තං. තං කිර ඉදානි න කරොන්ති.

346. පාළියං ¶ නන්දිමුඛියාති තුට්ඨිමුඛියා, පසන්නදිසාමුඛායාති අත්ථො.

348. අච්ඡුපෙය්යන්ති පතිට්ඨපෙය්යං. හතවත්ථකානන්ති පුරාණවත්ථානං. අනුද්ධරිත්වාවාති අග්ගළෙ විය දුබ්බලට්ඨානං අනපනෙත්වාව.

349-351. විසාඛවත්ථුම්හි ¶ කල්ලකායාති අකිලන්තකායා. ගතීති ඤාණගති අධිගමො. අභිසම්පරායොති ‘‘සකිදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොතී’’තිආදිනා (සං. නි. 5.1048) වුත්තො ඤාණාභිසම්පරායො, මග්ගඤාණයුත්තෙහි ගන්තබ්බගතිවිසෙසොති අත්ථො. තං භගවා බ්යාකරිස්සති. ‘‘දදාති දාන’’න්ති ඉදං අන්නපානවිරහිතානං සෙසපච්චයානං දානවසෙන වුත්තං. සොවග්ගිකන්ති සග්ගසංවත්තනිකං.

359. අට්ඨපදකච්ඡන්නෙනාති අට්ඨපදකසඞ්ඛාතජූතඵලකලෙඛාසණ්ඨානෙන.

362. පාළියං නදීපාරං ගන්තුන්ති භික්ඛුනො නදීපාරගමනං හොතීති අත්ථො. අග්ගළගුත්තියෙව පමාණන්ති ඉමෙහි චතූහි නික්ඛෙපකාරණෙහි ඨපෙන්තෙනපි අග්ගළගුත්තිවිහාරෙ එව ඨපෙතුං වට්ටතීති අධිප්පායො. නිස්සීමාගතන්ති වස්සානසඞ්ඛාතං කාලසීමං අතික්කන්තං, තං වස්සිකසාටිකචීවරං න හොතීති අත්ථො.

චීවරරජනකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

363. පඤ්ච මාසෙති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. වඩ්ඪිං පයොජෙත්වා ඨපිතඋපනික්ඛෙපතොති වස්සාවාසිකස්සත්ථාය දායකෙහි වඩ්ඪිං පයොජෙත්වා ඨපිතඋපනික්ඛෙපතො. ‘‘ඉධ වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්සා’’ති ඉදං අභිලාපමත්තං. ඉධ-සද්දං පන විනා ‘‘වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති වුත්තෙපි සො එව නයො. අනත්ථතකථිනස්සාපි පඤ්ච මාසෙ පාපුණාතීති වස්සාවාසිකලාභවසෙන උප්පන්නත්තා අනත්ථතකථිනස්සාපි වුත්ථවස්සස්ස පඤ්ච මාසෙ පාපුණාති. වක්ඛති හි ‘‘චීවරමාසතො පට්ඨාය යාව හෙමන්තස්ස පච්ඡිමො දිවසො, තාව වස්සාවාසිකං දෙමාති වුත්තෙ කථිනං අත්ථතං වා හොතු අනත්ථතං වා, අතීතවස්සංවුත්ථානමෙව පාපුණාතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 379). තතො පරන්ති පඤ්චමාසතො පරං, ගිම්හානස්ස පඨමදිවසතො පට්ඨායාති ¶ අත්ථො. ‘‘කස්මා? පිට්ඨිසමයෙ උප්පන්නත්තා’’ති ඉදං ‘‘උදාහු අනාගතවස්සෙ’’ති ¶ ඉමස්සානන්තරං දට්ඨබ්බං. පොත්ථකෙසු පන ‘‘අනත්ථතකථිනස්සාපි පඤ්ච මාසෙ පාපුණාතී’’ති ඉමස්සානන්තරං ‘‘කස්මා පිට්ඨිසමයෙ උප්පන්නත්තා’’ති ඉදං ලිඛන්ති, තං පමාදලිඛිතං පිට්ඨිසමයෙ උප්පන්නං සන්ධාය ‘‘අනත්ථතකථිනස්සාපී’’ති වත්තබ්බතො. වුත්ථවස්සෙ හි සන්ධාය ‘‘අනත්ථතකථිනස්සාපී’’ති වුත්තං, න ච පිට්ඨිසමයෙ උප්පන්නං වුත්ථවස්සස්සෙව පාපුණාතීති සම්මුඛීභූතානං සබ්බෙසම්පි පාපුණනතො. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘සචෙ පන ගිම්හානං පඨමදිවසතො පට්ඨාය එවං වදති, තත්ර සම්මුඛීභූතානං සබ්බෙසං පාපුණාති. කස්මා? පිට්ඨිසමයෙ උප්පන්නත්තා’’ති (මහාව. අට්ඨ. 179).

දුග්ගහිතානීති අග්ගහිතානි. සඞ්ඝිකානෙවාති අත්ථො. ඉතොවාති ථෙරානං දාතබ්බතොව, ඉදානෙවාති වා අත්ථො.

සඞ්ඝිකචීවරුප්පාදකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපනන්දසක්යපුත්තවත්ථුකථාවණ්ණනා

364. ‘‘සත්තාහවාරෙන අරුණමෙව උට්ඨාපෙතී’’ති ඉදං නානාසීමාවිහාරෙසු කත්තබ්බනයෙන එකස්මිම්පි විහාරෙ ද්වීසු සෙනාසනෙසු නිවුත්ථභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, අරුණුට්ඨාපනෙනෙව තත්ථ වුත්ථො හොති, න පන වස්සච්ඡෙදපරිහාරාය. අන්තොඋපචාරසීමායපි යත්ථ කත්ථචි අරුණං උට්ඨාපෙන්තො අත්තනා ගහිතසෙනාසනං අප්පවිට්ඨොපි වුත්ථවස්සො එව හොති, ගහිතසෙනාසනෙ පන නිවුත්ථො නාම න හොති, තත්ථ ච අරුණුට්ඨාපනෙ පන සති හොති. තෙනාහ ‘‘පුරිමස්මිං බහුතරං නිවසති නාමා’’ති, එතෙන ච ඉතරස්මිං සත්තාහවාරෙනාපි අරුණුට්ඨාපනෙ සති එව අප්පකතරං නිවසති නාම හොති, නාසතීති දීපිතං හොති. නානාලාභෙහීති විසුං විසුං නිබද්ධවස්සාවාසිකලාභෙහි. නානූපචාරෙහීති නානාපරික්ඛෙපනානාද්වාරෙහි. එකසීමාවිහාරෙහීති ද්වින්නං විහාරානං එකෙන පාකාරෙන පරික්ඛිත්තත්තා එකාය උපචාරසීමාය අන්තොගතෙහි ද්වීහි විහාරෙහි. සෙනාසනග්ගාහො පටිප්පස්සම්භතීති පඨමං ගහිතො පටිප්පස්සම්භති. තත්ථාති යත්ථ සෙනාසනග්ගාහො පටිප්පස්සද්ධො, තත්ථ.

උපනන්දසක්යපුත්තවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

365-6. භූමියං ¶ ¶ පරිභණ්ඩං අකාසීති ගිලානෙන නිපන්නභූමියං කිලිට්ඨට්ඨානං ධොවිත්වා හරිතූපලිත්තං කාරෙසීති අත්ථො. භෙසජ්ජං යොජෙතුං අසමත්ථොති පරෙහි වුත්තවිධිම්පි කාතුං අසමත්ථො. පාළියං ගිලානුපට්ඨාකානං චීවරදානෙ සාමණෙරානං තිචීවරාධිට්ඨානාභාවා ‘‘චීවරඤ්ච පත්තඤ්චා’’තිආදි සබ්බත්ථ වුත්තං. සචෙපි සහස්සං අග්ඝති, ගිලානුපට්ඨාකානඤ්ඤෙව දාතබ්බන්ති සම්බන්ධො.

ගිලානවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

369. අඤ්ඤන්ති චීවරපත්තතො අඤ්ඤං. අප්පග්ඝන්ති අතිජිණ්ණාදිභාවෙන නිහීනං. තතොති අවසෙසපරික්ඛාරතො. සබ්බන්ති පත්තං, තිචීවරඤ්ච.

තත්ථ තත්ථ සඞ්ඝස්සෙවාති තස්මිං තස්මිං විහාරෙ සඞ්ඝස්සෙව. පාළියං අවිස්සජ්ජිකං අවෙභඞ්ගිකන්ති ආගතානාගතස්ස චාතුද්දිසස්ස සඞ්ඝස්සෙව සන්තකං හුත්වා කස්සචි අවිස්සජ්ජිකං අවෙභඞ්ගිකං භවිතුං අනුජානාමීති අත්ථො.

371-2. අක්කනාළමයන්ති අක්කදණ්ඩමයං. අක්කදුස්සානීති අක්කවාකෙන කතදුස්සානි, පොත්ථකගතිකානි දුක්කටවත්ථුකානීති අත්ථො. දුපට්ටචීවරස්ස වා මජ්ඣෙති යං නිට්ඨිතෙ තිපට්ටචීවරං හොති, තස්ස මජ්ඣෙ පටලං කත්වා දාතබ්බානීති අත්ථො.

374. ‘‘සන්තෙ පතිරූපෙ ගාහකෙ’’ති වුත්තත්තා ගාහකෙ අසති අදත්වා භාජිතෙපි සුභාජිතමෙවාති දට්ඨබ්බං.

376. දක්ඛිණොදකං පමාණන්ති ‘‘එත්තකානි චීවරානි දස්සාමී’’ති පඨමං උදකං පාතෙත්වා පච්ඡා දෙන්ති. තං යෙහි ගහිතං, තෙ භාගිනොව හොන්තීති ¶ අධිප්පායො. පරසමුද්දෙති ජම්බුදීපෙ. තම්බපණ්ණිදීපඤ්හි උපාදායෙස එවං වුත්තො.

මතසන්තකකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

379. පුග්ගලාධිට්ඨානනයෙන ¶ වුත්තන්ති ‘‘සීමාය දාන’’න්තිආදිනා වත්තබ්බෙ ‘‘සීමාය දෙතී’’තිආදි පුග්ගලාධිට්ඨානෙන වුත්තං. ‘‘අපිචා’’තිආදිනා පඨමලෙඩ්ඩුපාතභූතපරික්ඛෙපාරහට්ඨානතො බහි දුතියලෙඩ්ඩුපාතොපි උපචාරසීමා එවාති දස්සෙති. ධුවසන්නිපාතට්ඨානාදිකම්පි පරියන්තෙ ඨිතමෙව ගහෙතබ්බං. ලොකෙ ගාමසීමාදයො විය ලාභසීමා නාම විසුං පසිද්ධා නාම නත්ථි, කෙනායං අනුඤ්ඤාතාති ආහ ‘‘නෙව සම්මාසම්බුද්ධෙනා’’තිආදි. එතෙන නායං සාසනවොහාරසිද්ධා, ලොකවොහාරසිද්ධා එවාති දස්සෙති. ‘‘ජනපදපරිච්ඡෙදො’’ති ඉදං ලොකපසිද්ධසීමාසද්දත්ථවසෙන වුත්තං. පරිච්ඡෙදබ්භන්තරං පන සබ්බං ජනපදසීමාති ගහෙතබ්බං, ජනපදො එව ජනපදසීමා. එවං රට්ඨසීමාදීසුපි. තෙනාහ ‘‘ආණාපවත්තිට්ඨාන’’න්තිආදි.

පථවීවෙමජ්ඣෙ ගතස්සාති යාව උදකපරියන්තා ඛණ්ඩසීමත්තා වුත්තං, උපචාරසීමාදීසු පන අබද්ධසීමාසු හෙට්ඨාපථවියං සබ්බත්ථ ඨිතානං න පාපුණාති, කූපාදිපවෙසාරහට්ඨානෙ ඨිතානඤ්ඤෙව පාපුණාතීති හෙට්ඨා සීමාකථායං වුත්තනයෙන තංතංසීමට්ඨභාවො වෙදිතබ්බො. චක්කවාළසීමාය පන දින්නං පථවීසන්ධාරකඋදකට්ඨානෙපි ඨිතානං පාපුණාති සබ්බත්ථ චක්කවාළවොහාරත්තා.

බුද්ධාධිවුත්ථොති බුද්ධෙන භගවතා නිවුත්ථො. පාකවට්ටන්ති නිබද්ධදානං. වත්තතීති පවත්තති. තෙහීති යෙසං සම්මුඛෙ එස දෙති, තෙහි භික්ඛූහි. දුතියභාගෙ පන ථෙරාසනං ආරුළ්හෙති යාව සඞ්ඝනවකා එකවාරං සබ්බෙසං භාගං දත්වා චීවරෙ අපරික්ඛීණෙ පුන සබ්බෙසං දාතුං දුතියභාගෙ ථෙරස්ස දින්නෙති අත්ථො. පංසුකූලිකානම්පි වට්ටතීති එත්ථ ‘‘තුය්හං දෙමා’’ති අවුත්තත්තාති කාරණං වදන්ති. යදි එවං ‘‘සඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති වුත්තෙපි ¶ වට්ටෙය්ය, ‘‘භික්ඛූනං දෙම, ථෙරානං දෙම, සඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති (මහාව. අට්ඨ. 379) වචනතො භෙදො න දිස්සති. වීමංසිතබ්බමෙත්ථ කාරණං.

පාරුපිතුං වට්ටතීති පංසුකූලිකානං වට්ටති. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච භික්ඛුනීනඤ්ච දම්මීති වුත්තෙ පන න මජ්ඣෙ භින්දිත්වා දාතබ්බන්ති එත්ථ යස්මා භික්ඛුනිපක්ඛෙ සඞ්ඝස්ස පච්චෙකං අපරාමට්ඨත්තා භික්ඛුනීනං ගණනාය භාගො දාතබ්බොති දායකස්ස අධිප්පායොති සිජ්ඣති, තථා දානඤ්ච භික්ඛූපි ගණෙත්වා දින්නෙ එව යුජ්ජති. ඉතරථා හි කිත්තකං භික්ඛූනං දාතබ්බං, කිත්තකං භික්ඛුනීනන්ති න විඤ්ඤායති, තස්මා ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්සා’’ති වුත්තවචනම්පි ‘‘භික්ඛූන’’න්ති වුත්තවචනසදිසමෙවාති ආහ ‘‘භික්ඛූ ච භික්ඛුනියො ච ගණෙත්වා දාතබ්බ’’න්ති. තෙනාහ ‘‘පුග්ගලො ¶ …පෙ… භික්ඛුසඞ්ඝග්ගහණෙන අග්ගහිතත්තා’’ති. භික්ඛුසඞ්ඝ-සද්දෙන භික්ඛූනඤ්ඤෙව ගහිතත්තා, පුග්ගලස්ස පන ‘‘තුය්හඤ්චා’’ති විසුං ගහිතත්තා ච තත්ථස්ස අග්ගහිතතා දට්ඨබ්බා, ‘‘භික්ඛූනඤ්ච භික්ඛුනීනඤ්ච තුය්හඤ්චා’’ති වුත්තට්ඨානසදිසත්තාති අධිප්පායො. පුග්ගලප්පධානො හෙත්ථ සඞ්ඝ-සද්දො දට්ඨබ්බො. කෙචි පන ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝග්ගහණෙන ගහිතත්තා’’ති (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.379) පාඨං ලිඛන්ති, තං න සුන්දරං තස්ස විසුං ලාභග්ගහණෙ කාරණවචනත්තා. තථා හි විසුං සඞ්ඝග්ගහණෙන ගහිතත්තාති විසුං පුග්ගලස්සපි භාගග්ගහණෙ කාරණං වුත්තං. යථා චෙත්ථ පුග්ගලස්ස අග්ගහණං, එවං උපරි ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච තුය්හඤ්චා’’තිආදීසුපි සඞ්ඝාදි-සද්දෙහි පුග්ගලස්ස අග්ගහණං දට්ඨබ්බං. යදි හි ගහණං සියා, සඞ්ඝතොපි, විසුම්පීති භාගද්වයං ලභෙය්ය උභයත්ථ ගහිතත්තා.

පූජෙතබ්බන්තිආදි ගිහිකම්මං න හොතීති දස්සනත්ථං වුත්තං. ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස හරා’’ති ඉදං පිණ්ඩපාතහරණං සන්ධාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘භුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘අන්තොහෙමන්තෙ’’ති ඉමිනා අනත්ථතෙ කථිනෙ වස්සානං පච්ඡිමෙ මාසෙ දින්නං පුරිමවස්සංවුත්ථානඤ්ඤෙව පාපුණාති, තතො පරං හෙමන්තෙ දින්නං පච්ඡිමවස්සංවුත්ථානම්පි වුත්ථවස්සත්තා පාපුණාති. හෙමන්තතො පන පරං පිට්ඨිසමයෙ ‘‘වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්සා’’ති එවං වත්වා දින්නං අනන්තරෙ වස්සෙ වා තතො පරෙසු වා යත්ථ කත්ථචි තස්මිං වුත්ථවස්සානං සබ්බෙසං පාපුණාති. යෙ පන සබ්බථා අවුත්ථවස්සා, තෙසං න පාපුණාතීති දස්සෙති. සබ්බෙසම්පීති හි තස්මිං භික්ඛුභාවෙ වුත්ථවස්සානං සබ්බෙසම්පීති අත්ථො ¶ දට්ඨබ්බො. ‘‘වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්සා’’ති වුත්තත්තා සම්මුඛීභූතානං සබ්බෙසන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. අතීතවස්සන්ති අනන්තරාතීතවස්සං.

උද්දෙසං ගහෙතුං ආගතොති උද්දෙසෙ අග්ගහිතෙපි අන්තෙවාසිකොවාති වුත්තං. ගහෙත්වා ගච්ඡන්තොති පරිනිට්ඨිතඋද්දෙසො හුත්වා ගච්ඡන්තො. ‘‘වත්තං කත්වා උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීනි ගහෙත්වා විචරන්තාන’’න්ති ඉදං ‘‘උද්දෙසන්තෙවාසිකාන’’න්ති ඉමස්සෙව විසෙසනං, තෙන උද්දෙසකාලෙ ආගන්ත්වා උද්දෙසං ගහෙත්වා ගන්ත්වා අඤ්ඤත්ථ නිවසන්තෙ අනිබද්ධචාරිකෙ නිවත්තෙති.

අට්ඨචීවරමාතිකාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චීවරක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

කස්සපගොත්තභික්ඛුවත්ථුකථාදිවණ්ණනා

380. චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ තන්තිබද්ධොති තන්ති වුච්චති බ්යාපාරො, තත්ථ බද්ධො, උස්සුක්කං ආපන්නොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘තස්මිං ආවාසෙ’’තිආදි.

387-8. හාපනං වා අඤ්ඤථා කරණං වා නත්ථීති ඤත්තිකම්මස්ස ඤත්තියා එකත්තා හාපනං න සම්භවති, තස්සා එකත්තා එව පච්ඡා ඤත්තිඨපනවසෙන, ද්වික්ඛත්තුං ඨපනවසෙන ච අඤ්ඤථා කරණං නත්ථි. පරතොති පරිවාරෙ. තන්ති පබ්බාජනීයකම්මං, තස්සාති අත්ථො.

කස්සපගොත්තභික්ඛුවත්ථුකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

395. එසාති ‘‘බාලො’’තිආදිනා නිද්දිට්ඨපුග්ගලො, අප්පත්තොති සම්බන්ධො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘යස්මා’’තිආදි. තත්ථ ආවෙණිකෙන ලක්ඛණෙනාති පබ්බාජනීයකම්මස්ස නිමිත්තභාවෙන පාළියං වුත්තත්තා අසාධාරණභූතෙන කුලදූසකභාවෙන. යදි හෙස තං කම්මං අප්පත්තො, කථං පන සුනිස්සාරිතොති ආහ ‘‘යස්මා පනස්ස ආකඞ්ඛමානො සඞ්ඝො පබ්බාජනීයකම්මං කරෙය්යාති වුත්තං, තස්මා සුනිස්සාරිතො’’ති. තත්ථ වුත්තන්ති කම්මක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 27) වුත්තං.

එත්ථ පන කුලදූසකකම්මං කත්වා පබ්බාජනීයකම්මකතස්ස තෙරසකකණ්ඩකට්ඨකථායං ‘‘යස්මිං විහාරෙ වසන්තෙන යස්මිං ගාමෙ කුලදූසකකම්මං කතං හොති, තස්මිං විහාරෙ වා තස්මිං ගාමෙ වා න වසිතබ්බ’’න්තිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 2.433) යා සම්මාවත්තනා වුත්තා, සා ඉතරෙනාපි ¶ පූරෙතබ්බා. යං පන පටිප්පස්සද්ධකම්මස්ස කුලදූසකස්ස තත්ථෙව අට්ඨකථායං ‘‘යෙසු කුලෙසු කුලදූසකකම්මං කතං, තතො පච්චයා න ගහෙතබ්බා’’තිආදි වුත්තං, තං න පූරෙතබ්බං කුලසඞ්ගහස්ස අකතත්තා. එවං සෙසකම්මෙසුපි. යදි එවං ‘‘තජ්ජනීයකම්මාරහස්ස ¶ නියසකම්මං කරොති…පෙ… එවං ඛො, උපාලි, අධම්මකම්මං හොතී’’තිආදිවචනං (මහාව. 402) විරුජ්ඣතීති? න විරුජ්ඣති සඞ්ඝසන්නිට්ඨානවසෙන තජ්ජනීයාදිකම්මාරහත්තස්ස සිජ්ඣනතො. යස්ස හි සඞ්ඝො ‘‘තජ්ජනීයකම්මං කරොමා’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා කම්මවාචං සාවෙන්තො පබ්බාජනීයකම්මවාචං සාවෙති, තස්ස කම්මං අධම්මකම්මං හොති. සචෙ පන ‘‘තස්සෙව පබ්බාජනීයකම්මමෙව කරොමා’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා තදෙව කරොති, තස්ස තං කම්මං ධම්මකම්මන්ති වෙදිතබ්බං.

එවමිධ ‘‘නිස්සාරණ’’න්ති අධිප්පෙතස්ස පබ්බාජනීයකම්මස්ස වසෙන අත්ථං දස්සෙත්වා ඉදානි තදඤ්ඤෙසං තජ්ජනීයාදීනං වසෙන නිස්සාරණෙ අධිප්පෙතෙ ‘‘අප්පත්තො නිස්සාරණ’’න්ති ඉමස්ස පටිපක්ඛවසෙන සම්පත්තො නිස්සාරණං, ‘‘තඤ්චෙ සඞ්ඝො නිස්සාරෙති. සුනිස්සාරිතො’’ති අත්ථසම්භවං දස්සෙතුං පුන ‘‘තඤ්චෙ සඞ්ඝො නිස්සාරෙතීති සචෙ සඞ්ඝො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තජ්ජනීයාදිකම්මවිසයෙ, එකෙනාපි අඞ්ගෙන නිස්සාරණා අනුඤ්ඤාතාති යොජනා. පාළියං අප්පත්තො නිස්සාරණන්ති එත්ථ ආපන්නො ආවෙණිකවසෙන තජ්ජනීයාදිසඞ්ඛාතං නිස්සාරණං පත්තොති අත්ථො ගහෙතබ්බො.

ද්වෙනිස්සරණාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චම්පෙය්යක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

451. කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ සචෙ හොති, දෙසෙස්සාමීති විනයධරස්ස වචනෙන ආපත්තිදිට්ඨිං පටිලභිත්වා එවමාහ. තෙනෙව පාළියං ‘‘සො තස්සා ආපත්තියා අනාපත්තිදිට්ඨි හොතී’’ති වුත්තං. නත්ථි ආපත්තීති උදකස්ස ඨපනභාවං අජානිත්වා වා ඨපිතං ඡඩ්ඩෙත්වා විස්සරිත්වා වා ගමනෙ අසඤ්චිච්ච අසතියා අනාපත්තිපක්ඛොපි සම්භවතීති විනයධරො තත්ථ අනාපත්තිදිට්ඨිං පටිලභිත්වා එවමාහ. තෙනෙව පාළියං ‘‘අඤ්ඤෙ භික්ඛූ තස්ස ආපත්තියා අනාපත්තිදිට්ඨිනො හොන්තී’’ති වුත්තං. පරිසායපිස්ස අනාපත්තිදිට්ඨියා උප්පන්නත්තා ‘‘අඤ්ඤෙ’’ති බහුවචනං කතං. අනාපත්තිදිට්ඨි අහොසීති සුත්තන්තිකත්ථෙරස්ස විනයෙ අපකතඤ්ඤුතාය විනයධරස්ස වචනමත්තෙන සො එවමහොසි, සා පනස්ස ආපත්ති එව උදකාවසෙසස්ස ඨපනභාවං ඤත්වා ඨපිතත්තා. වත්ථුමත්තජානනෙ එව හි සෙඛියා සචිත්තකා, න පණ්ණත්තිවිජානනෙ. තෙනෙව පාළියං ‘‘තස්සා ආපත්තියා අනාපත්තිදිට්ඨි හොතී’’ති සබ්බත්ථ ආපත්ති ඉච්චෙව වුත්තං. ‘‘ආපත්තිං ආපජ්ජමානො’’ති ඉදං විනයධරත්ථෙරො ‘‘තයා ඉදං උදකං ඨපිත’’න්ති අත්තනා පුට්ඨෙන සුත්තන්තිකත්ථෙරෙන ‘‘ආමාවුසො’’ති වුත්තවචනං සරිත්වා පණ්ණත්තිඅකොවිදතාය සඤ්චිච්චෙව අකාසීති ආපත්තිදිට්ඨි හුත්වාව අවොච. තෙනෙව පාළියං ‘‘අඤ්ඤෙ භික්ඛූ තස්සා ආපත්තියා ආපත්තිදිට්ඨිනො හොන්තී’’ති වුත්තං.

453. ‘‘න තාව භින්නො’’ති ඉදං උක්ඛිපනතදනුවත්තනමත්තෙන සඞ්ඝො භින්නො නාම න හොති, තං නිස්සාය පන උභයපක්ඛිකානං පක්ඛං පරියෙසිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං කොධවසෙන කායවචීකලහවඩ්ඪනෙනෙව හොතීති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘සො ච ඛො කලහවසෙනා’’ති. සම්භමඅත්ථවසෙනාති තුරිතත්ථවසෙන.

454. අකාරණෙතිආදි ¶ අනුක්ඛිපිත්වාව උපායෙන සඤ්ඤාපෙත්වා හිතෙසිතාය ආපත්තිතො මොචෙතුං යුත්තට්ඨානෙ කොධචිත්තවසෙන විහෙඨනත්ථාය කතභාවං සන්ධාය වුත්තං, න පන කම්මඞ්ගස්ස අභාවං සන්ධාය. තෙනෙව ¶ පාළියං ‘‘ආපත්ති එසා, භික්ඛවෙ, නෙසා අනාපත්ති…පෙ… උක්ඛිත්තො එසො භික්ඛූ’’තිආදි වුත්තං.

455. ‘‘අධම්මවාදීනං පක්ඛෙ නිසින්නො’’ති ඉදං උපලක්ඛණමත්තං, ධම්මවාදීනං පක්ඛෙ නිසීදිත්වා අධම්මවාදීනං ලද්ධිං ගණ්හන්තොපි ධම්මවාදීනං නානාසංවාසකො හොති එව. කම්මං කොපෙතීති තං විනා ගණස්ස අපූරණපක්ඛං සන්ධාය වුත්තං. යත්ථ වා තත්ථ වාති ධම්මවාදීනං පක්ඛෙ වා අධම්මවාදීනං පක්ඛෙ වාති අත්ථො. ඉමෙ ධම්මවාදිනොති ගණ්හාතීති තංතංපක්ඛගතෙ භික්ඛූ යාථාවතො වා අයාථාවතො වා ‘‘ඉමෙ ධම්මවාදිනො’’ති ගණ්හාති, අයං තංතංපක්ඛගතානං අත්තානං සමානසංවාසකං කරොති.

456. උපදංසෙන්තීති පවත්තෙන්ති. පාළියං එත්තාවතාති ‘‘එත්තකපදෙසං මුඤ්චිත්වා නිසින්නා මයං කොධචිත්තෙ උප්පන්නෙපි අඤ්ඤමඤ්ඤං අනනුලොමිකං කායකම්මාදිං පවත්තෙතුං න සක්ඛිස්සාමා’’ති සල්ලෙක්ඛෙත්වා දූරෙ නිසීදිතබ්බන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘උපචාරං මුඤ්චිත්වා’’ති.

457. පාළියං භණ්ඩනජාතාතිආදීසු කලහස්ස පුබ්බභාගො භණ්ඩනං නාම. හත්ථපරාමාසාදි කලහො නාම. විරුද්ධවාදො විවාදො නාම.

458. පරිපුණ්ණකොසකොට්ඨාගාරොති එත්ථ කොසො නාම සුවණ්ණමණිආදිභණ්ඩාගාරසාරගබ්භො. කොට්ඨං වුච්චති ධඤ්ඤස්ස ආවසනට්ඨානං, කොට්ඨභූතං අගාරං කොට්ඨාගාරං, ධඤ්ඤසඞ්ගහට්ඨානං. අබ්භුය්යාසීති යුද්ධාය අභිමුඛො නික්ඛමීති අත්ථො. එකසඞ්ඝාතම්පීති එකයුද්ධම්පි. ධොවනන්ති ධොවනුදකං.

463. පරියාදින්නරූපාති කොධචිත්තෙන පරිග්ගහිතසභාවා.

464. තං න ජානන්තීති තං කලහං න ජානන්ති. යෙ උපනය්හන්තීති යථාවුත්තං කොධාකාරං චිත්තෙ බන්ධන්ති. පාකටපරිස්සයෙති සීහාදිකෙ. පටිච්ඡන්නපරිස්සයෙති රාගාදිකෙ. පාළියං නත්ථි බාලෙ 97 සහායතාති බාලං නිස්සාය සීලාදිගුණසඞ්ඛාතා සහායතා නත්ථි, න සක්කා ලද්ධුන්ති අත්ථො.

466. අත්තකාමරූපාති ¶ අත්තනො හිතකාමයමානසභාවා. අනුරුද්ධාති එකසෙසනයෙන තිණ්ණම්පි කුලපුත්තානං ආලපනං, තෙනෙව බහුවචනනිද්දෙසො කතො. ඛමනීයං සරීරං යාපනීයං ජීවිතං ‘‘කච්චි වො සරීරඤ්ච ධාරෙතුං, ජීවිතඤ්ච යාපෙතුං සක්කා’’ති පුච්ඡති. තග්ඝාති එකංසත්ථෙ නිපාතො, එකංසෙන මයං භන්තෙති අත්ථො. යථා කථන්ති එත්ථ යථාති නිපාතමත්තං, යථාකථන්ති වා එකො නිපාතො කාරණපුච්ඡනත්ථො, කෙන පකාරෙනාති අත්ථො. එකඤ්ච පන මඤ්ඤෙ චිත්තන්ති එකස්ස චිත්තවසෙන ඉතරෙසම්පි පවත්තනතො සබ්බෙසං නො එකං විය චිත්තන්ති අත්ථො. කච්චි පන වො අනුරුද්ධාති එත්ථ වොති නිපාතමත්තං, පච්චත්තවචනං වා, කච්චි තුම්හෙති අත්ථො. අම්හාකන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං, අම්හෙසු තීසු යො පඨමං පටික්කමතීති අත්ථො.

කොසම්බකවිවාදකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

467. යෙන පාලිලෙය්යකන්ති පච්චත්තෙ උපයොගවචනං, යත්ථ පාලිලෙය්යකො ගාමො, තත්ථ අවසරීති අත්ථො. දහරපොතකෙහීති භිඞ්කච්ඡාපෙහි. ‘‘ඔගාහි’’න්තිපි පාඨො, නහානපොක්ඛරණින්ති අත්ථො.

උදානගාථායං පන – රථඊසසදිසදන්තස්ස නාගස්ස හත්ථිනො එතං විවෙකනින්නං චිත්තං නාගෙන බුද්ධනාගස්ස විවෙකනින්නචිත්තෙන සමෙති. කස්මා? යං යස්මා එකොව රමති වනෙ, තස්මා එවං යොජනා දට්ඨබ්බා.

පාලිලෙය්යකගමනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

468. යථා ධම්මො තථා තිට්ඨාහීති යථා ධම්මො ච විනයො ච ඨිතො, තථා තිට්ඨ, ධම්මවාදීපක්ඛෙ තිට්ඨාති අත්ථො.

473. ‘‘යො ¶ පටිබාහෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති ඉදං සාමග්ගීභෙදස්ස අකාරකෙ සන්ධාය වුත්තං. යෙ පන භෙදකාරකා විරුද්ධා අලජ්ජිනො ¶ , තෙසං පටිබාහිතුං වට්ටති තෙසං සන්තකස්සපි සෙනාසනස්ස විනාසනවචනතො. ‘‘විවිත්තං කත්වාපි දාතබ්බ’’න්ති වුත්තත්තා පන යථාවුඩ්ඪං වරසෙනාසනං අදත්වා වුඩ්ඪානම්පි අසඤ්ඤතානං සඤ්ඤතෙහි විවිත්තං කත්වා දාතබ්බන්ති දට්ඨබ්බං.

475. කම්මවාචාය ඔසාරෙත්වාති එත්ථ උක්ඛිත්තස්ස භික්ඛුනො ආපත්තියාපන්නභාවං පටිජානිත්වා සම්මාවත්තනෙන උක්ඛෙපකානං සමුප්පන්නඔසාරණච්ඡන්දස්ස පගෙව ඤාතත්තා පටිප්පස්සම්භනකම්මවාචාය උක්ඛිත්තානුවත්තකා සයමෙව නං ඔසාරෙසුන්ති දට්ඨබ්බං.

476. අත්ථතො අපගතාති සාමග්ගීඅත්ථවිරහිතා, තුච්ඡබ්යඤ්ජනාති අත්ථො.

477. අප්පටිච්ඡන්නාචාරොති අප්පටිච්ඡාදෙතබ්බසුන්දරාචාරො. අනපගතන්ති කාරණතො අනපෙතං. ආදාතබ්බතො ගහෙතබ්බතො ආදායන්ති ආචරියවාදො වුත්තොති ආහ ‘‘ආදායං අත්තනො ආචරියවාද’’න්ති.

අට්ඨහි දූතඞ්ගෙහීති ‘‘සොතා ච හොති සාවෙතා ච උග්ගහෙතා ච ධාරෙතා ච විඤ්ඤාතා ච විඤ්ඤාපෙතා ච කුසලො ච සහිතාසහිතස්ස නො ච කලහකාරකො’’ති (අ. නි. 8.16) එවං වුත්තෙහි අට්ඨහි දූතඞ්ගෙහි. සෙසමෙත්ථ, හෙට්ඨා ච සබ්බත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

අට්ඨාරසවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කොසම්බකක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

1. චූළවග්ගස්ස ¶ ¶ පඨමෙ කම්මක්ඛන්ධකෙ තාව ‘‘බලවාබලව’’න්ති ඉදං එකපදං. ‘‘බලවබලව’’න්ති වත්තබ්බෙ ආකාරං කත්වා ‘‘බලවාබලව’’න්ති වුත්තං. තඤ්ච ‘‘දුක්ඛදුක්ඛ’’න්තිආදීසු විය අතිසයත්ථෙ වත්තතීති ආහ ‘‘සුට්ඨු බලවං පටිවදථා’’ති, අති විය බලවං කත්වා පටිවචනං දෙථාති අත්ථො.

2. පාළියං ආපත්ති ආරොපෙතබ්බාති එත්ථ කිඤ්චාපි ‘‘මා ඛො තුම්හෙ ආයස්මන්තො එසො අජෙසී’’තිආදිකෙ භණ්ඩනාදිජනකෙ වචනෙ පඤ්ඤත්තා කාචි ආපත්ති නාම නත්ථි මුසාපෙසුඤ්ඤාදීසු එතස්ස අප්පවිට්ඨත්තා, තථාපි භික්ඛූහි විසුං, සඞ්ඝමජ්ඣෙ ච ‘‘මා, ආවුසො, භික්ඛූ ¶ අඤ්ඤමඤ්ඤං පයොජෙත්වා භණ්ඩනාදිං අකාසි, නෙදං අප්පිච්ඡතාදීනං අත්ථාය වත්තතී’’ති එවං අපඤ්ඤත්තෙන වුච්චමානස්ස භික්ඛුනො අනාදරියෙන අනොරමනපච්චයා වා අඤ්ඤවාදවිහෙසාදිකරණපච්චයා වා යා ආපත්ති හොති, සා ආපත්ති ආරොපෙතබ්බා දිට්ඨිවිපන්නස්ස වියාති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

යස්ස පන ඉදං වචනං විනාව කායවාචාහි ආපන්නා ලහුකාපත්ති අත්ථි, තස්සපි ආරොපෙතබ්බාව. යං පන කම්මවාචාය ‘‘අත්තනා භණ්ඩනකාරකා’’ති අත්තනා-සද්දග්ගහණං, ‘‘යෙපි චඤ්ඤෙ භික්ඛූ භණ්ඩනකාරකා…පෙ… තෙ උපසඞ්කමිත්වා’’තිආදිවචනඤ්ච, තං වත්ථුවසෙන ගහිතං. යො පන සයමෙව භණ්ඩනකාරකො හොති, අඤ්ඤෙ පන භණ්ඩනකාරකෙ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘මා ඛො තුම්හෙ’’තිආදිවචනං න වදති, තස්සාපෙතං කම්මං කාතබ්බමෙව. කරොන්තෙහි ච ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අයං ඉත්ථන්නාමො ¶ භික්ඛු භණ්ඩනකාරකො…පෙ… සඞ්ඝෙ අධිකරණකාරකො. යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ල’’න්තිආදිනාව කම්මවාචා කාතබ්බා. යො ච අඤ්ඤෙපි භික්ඛූ කලහාය සමාදපෙති, තස්සාපි එවමෙව කම්මවාචං කාතුං වට්ටති අඤ්ඤෙසං සමාදාපනස්සපි භණ්ඩනකාරකත්තෙ එව පවිසනතො. අඤ්ඤෙසං සමාදාපනාකාරම්පි වත්වාව, කම්මවාචං කාතුකාමෙනපි ච තෙහි වුත්තවචනත්ථමෙව ගහෙත්වා තදනුගුණං යොජෙත්වාව කාතබ්බං, න ඉධාගතවසෙනෙව සබ්බෙසම්පි ඉධාගතවසෙනෙව වචනාසම්භවා. භූතෙන වත්ථුනා කතමෙව හි අවිපන්නං හොති, නාඤ්ඤන්ති ගහෙතබ්බං. එස නයො නියස්සකම්මාදීසුපි.

තජ්ජනීයකම්මකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අධම්මකම්මද්වාදසකකථාදිවණ්ණනා

4. අප්පටිඤ්ඤාය කතන්ති වත්ථුං වා ආපත්තිං වා අසම්පටිච්ඡාපෙත්වා කතං. යො පන සබ්බෙසං පස්සන්තානං එව වත්ථුවීතික්කමං කත්වා පච්ඡා කම්මකරණභයෙන ‘‘න කරොමී’’ති මුසා වදති, තස්ස භික්ඛූනං සම්මුඛෙ වීතික්කමකරණමෙව පටිඤ්ඤා. තථතො ජානනත්ථමෙව පටිඤ්ඤාය කරණං අනුඤ්ඤාතං. යත්ථ පන සන්දෙහො හොති, තත්ථ සම්පටිච්ඡාපෙත්වාව කත්තබ්බන්ති ගහෙතබ්බං.

‘‘පාරාජිකාපත්තියා වා’’ති ඉදං ලිඞ්ගනාසනනිමිත්තතාය පාරාජිකස්ස කම්මෙන අතිකිච්ඡනීයතො වුත්තං. ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තියා වා’’ති ඉදං පන පරිවාසාදිනිස්සාරණකම්මස්ස ආවෙණිකස්ස ¶ විජ්ජමානත්තා වුත්තං. යං පන පරතො ‘‘අධිසීලෙ සීලවිපන්නො හොති…පෙ… තජ්ජනීයකම්මං කරෙය්යා’’ති (චූළව. 6) වුත්තං, තං ‘‘ආයතිං සංවරෙ ඨත්වා වුට්ඨානං කරොහී’’ති ඔවදියමානස්ස අනාදරියාදිපච්චයලහුකාපත්තිං සන්ධාය වුත්තං. සීලවිපත්තිමූලකඤ්හි ලහුකාපත්තිං ආපන්නො ඉධ අභෙදූපචාරෙන ‘‘අධිසීලෙ සීලවිපන්නො’’ති වුත්තො ‘‘අතිදිට්ඨියා දිට්ඨිවිපන්නො’’ති එත්ථ විය.

යථා ච දිට්ඨිං ගහෙත්වා වොහරන්තස්ස ‘‘ඉතො දිට්ඨිතො ඔරමාහී’’ති අවත්වා කතකම්මං කෙවලාය දිට්ඨිවිපත්තියා කතත්තා අනාපත්තියා කතං නාම අධම්මකම්මං හොති, එවං සීලවිපත්තිං ආපජ්ජිත්වා ලජ්ජිධම්මෙ ¶ ඔක්කන්තෙ යථාධම්මං වුට්ඨාය සංවරෙ ඨාතුකාමස්ස කතං තජ්ජනීයාදිකම්මං කෙවලාය සීලවිපත්තියා කතත්තා අදෙසනාගාමිනියා කතං නාම අධම්මකම්මං හොති. තෙනෙව නියස්සකම්මෙපි ‘‘අපිස්සු භික්ඛූ පකතා පරිවාසං දෙන්තා’’තිආදිනා සංවරෙ අට්ඨානමෙව කම්මනිමිත්තභාවෙන වුත්තං. අදන්තං දමනත්ථමෙව හි තජ්ජනීයාදිකම්මානි අනුඤ්ඤාතානීති. කෙචි පන ‘‘අදෙසනාගාමිනියාති ඉදං පාරාජිකාපත්තිංයෙව සන්ධාය වුත්තං, න සඞ්ඝාදිසෙස’’න්ති (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.4) වදන්ති, තං සුක්කපක්ඛෙ ‘‘දෙසනාගාමිනියා ආපත්තියා කතං හොතී’’ති ඉමිනා වචනෙන විරුජ්ඣති. සඞ්ඝාදිසෙසස්සාපි ච පරියායතො දෙසනාගාමිනිවොහාරෙ ගය්හමානෙ ‘‘ආපත්තියා කතං හොතී’’ති වුත්තවාරතො ඉමස්ස වාරස්ස විසෙසො න සියා, අට්ඨකථායම්පෙත්ථ විසෙසභාවො න දස්සිතො. තස්මා වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ අධිප්පායො ගහෙතබ්බො.

6. සබ්බානිපීති තජ්ජනීයනියස්සපබ්බාජනීයකම්මානි තීණිපි. අඤ්ඤකම්මස්ස වත්ථුනාති තජ්ජනීයතො අඤ්ඤස්ස කම්මස්ස වත්ථුනා අඤ්ඤකම්මකරණං නාම කොචි දොසොපි න හොතීති අධිප්පායො. කාරණමාහ ‘‘කස්මා’’තිආදිනා.

අධම්මකම්මද්වාදසකකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. නියස්සකම්මෙ පාළියං අපිස්සූති අපිචාති ඉමස්මිං අත්ථෙ නිපාතසමුදායො. නිස්සාය ¶ තෙ වත්ථබ්බන්ති එත්ථ කෙචි කල්යාණමිත්තායත්තවුත්තිතං සන්ධාය වුත්තන්ති වදන්ති, අඤ්ඤෙ පන නිස්සයග්ගහණමෙවාති, උභයෙනපිස්ස සෙරිවිහාරො න වට්ටතීති දීපිතන්ති දට්ඨබ්බං.

21. පබ්බාජනීයකම්මෙ ‘‘පබ්බාජනීයකම්මං පටිප්පස්සම්භෙතූ’’ති ඉදං පක්කමනාදිං අකත්වා සම්මාවත්තන්තානං වසෙන වුත්තං.

33. පටිසාරණීයකම්මෙ ¶ නෙව භික්ඛුවචනං, න ගිහිවචනන්ති එත්ථ පරියායතොපි භික්ඛූ පරඛුංසනං න වදන්ති, ගහට්ඨා පන සරූපෙනෙව අක්කොසිතුං සමත්ථාපි උපකාරීසු අකාරණං එවරූපං න වදන්ති, ත්වං ගිහිගුණතොපි පරිහීනොති අධිප්පායො.

39. ‘‘අඞ්ගසමන්නාගමො පුරිමෙහි අසදිසො’’ති ඉමිනා තජ්ජනීයාදීනං වුත්තකාරණමත්තෙන ඉදං කාතුං න වට්ටතීති දීපෙති. ඉධ වුත්තෙන පන ගිහීනං අලාභාය පරිසක්කනාදිනා අඞ්ගෙන තානිපි කාතුං වට්ටතීති ගහෙතබ්බං. එත්ථ ච ‘‘සද්ධං පසන්නං දායකං කාරකං සඞ්ඝුපට්ඨාකං හීනෙන ඛුංසෙතී’’ති වුත්තත්තා තාදිසෙසු ගිහීසු ඛුංසනාදීහි ගිහිපටිසංයුත්තෙහි එව අඞ්ගෙහි කම්මාරහතා, න ආරාමිකචෙටකාදීසු ඛුංසනාදීහි. තත්ථාපි දායකාදීසු ඛමාපිතෙසු කම්මාරහතා නත්ථි, ආපත්ති ච යත්ථ කත්ථචි දෙසෙතුං වට්ටති. යො චෙ තික්ඛත්තුං ඛමාපියමානොපි න ඛමති, අකතකම්මෙනපි දස්සනූපචාරෙ ආපත්ති දෙසෙතබ්බා. සො චෙ කාලකතො හොති, දෙසන්තරං වා ගතො, ගතදිසා න ඤායති, අන්තරාමග්ගෙ වා ජීවිතන්තරායො හොති, කතකම්මෙනපි අකතකම්මෙනපි සඞ්ඝමජ්ඣෙ යථාභූතං විඤ්ඤාපෙත්වා ඛමාපෙත්වා ආපත්ති දෙසෙතබ්බාති වදන්ති. ධම්මිකපටිස්සවස්ස අසච්චාපනෙ පන තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘මයා අසමවෙක්ඛිත්වා පටිස්සවං කත්වා සො න සච්චාපිතො, තං මෙ ඛමථා’’තිආදිනා ඛමාපනෙ වචනක්කමො ඤාපෙතබ්බො.

41. පාළියං මඞ්කුභූතො නාසක්ඛි චිත්තං ගහපතිං ඛමාපෙතුන්ති තිංසයොජනමග්ගං පුන ගන්ත්වාපි මානථද්ධතාය යථාභූතං දොසං ආවිකත්වා අඛමාපනෙන ‘‘නාහං ඛමාමී’’ති තෙන පටික්ඛිත්තො මඞ්කුභූතො ඛමාපෙතුං න සක්ඛි, සො පුනදෙව සාවත්ථිං පච්චාගන්ත්වාපි මානනිග්ගහත්ථායෙව පුනපි සත්ථාරා පෙසිතො පුරිමනයෙනෙව ඛමාපෙතුං අසක්කොන්තො පුනාගච්ඡි. අථස්ස භගවා ‘‘අසන්තං භාවනමිච්ඡෙය්යා’’තිආදිනාව (ධ. ප. 73) ධම්මං දෙසෙත්වා මානනිම්මථනං කත්වා අනුදූතදානං අනුඤ්ඤාසීති දට්ඨබ්බං.

42. ‘‘නො ¶ චෙ ඛමති…පෙ… ආපත්තිං දෙසාපෙතබ්බො’’ති වුත්තත්තා පගෙව ගහට්ඨො ඛමති චෙ, දස්සනූපචාරෙ ආපත්තිදෙසනාකිච්චං නත්ථීති ගහෙතබ්බං.

46. උක්ඛෙපනීයකම්මෙසු ¶ තීසු අරිට්ඨවත්ථුස්මිං ආපත්තිං ආරොපෙත්වාති විසුං සඞ්ඝමජ්ඣෙව පාපිකාය දිට්ඨියා අප්පටිනිස්සජ්ජනපච්චයා දුක්කටං, සමනුභාසනපරියොසානෙ පාචිත්තියං වා ආපත්තිං ආරොපෙත්වා. එත්ථාපි කම්මවාචාය ‘‘තථාහං භගවතා’’තිආදි වත්ථුවසෙන වුත්තං. යෙන යෙන පකාරෙන දිට්ඨිගතිකා වොහරිංසු, තෙන තෙන පකාරෙන යොජෙත්වා කම්මවාචා කාතබ්බා. ගහණාකාරං පන විනාපි ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො පාපිකං දිට්ඨිගතං උප්පන්නං, සො තං දිට්ඨිං අප්පටිනිස්සජ්ජති, යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ල’’න්ති එවං සාමඤ්ඤතොපි කම්මවාචං කාතුං වට්ටති.

65. ‘‘යං දිට්ඨිං නිස්සාය භණ්ඩනාදීනි කරොතී’’ති ඉමිනා දිට්ඨිං නිස්සාය උප්පන්නානි එව භණ්ඩනාදීනි ඉධ අධිප්පෙතානි, න කෙවලානීති දස්සෙති. යො පන ‘‘භණ්ඩනාදීනං කරණෙ දොසො නත්ථී’’ති දිට්ඨිකො හුත්වා භණ්ඩනාදිං කරොති, සාපිස්ස දිට්ඨි එව හොති, තස්සපි අප්පටිනිස්සග්ගෙ කම්මං කාතුං වට්ටති.

නියස්සකම්මකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කම්මක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

75. පාරිවාසිකක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ අන්තමසො මූලායපටිකස්සනාරහාදීනම්පීති ආදි-සද්දෙන මානත්තාරහමානත්තචාරිකඅබ්භානාරහෙ සඞ්ගණ්හාති. තෙ හි පාරිවාසිකානං, පාරිවාසිකා ච තෙසං පකතත්තට්ඨානෙ එව තිට්ඨන්ති. අධොතපාදට්ඨපනකන්ති යත්ථ ඨත්වා පාදෙ ධොවන්ති, තාදිසං දාරුඵලකඛණ්ඩාදිං. පාදඝංසනන්ති සක්ඛරකථලාදිං. ‘‘වත්තං කරොන්තී’’ති එත්තකමත්තස්සෙව වුත්තත්තා සද්ධිවිහාරිකාදීහිපි අභිවාදනාදිං කාතුං න වට්ටති.

‘‘පාරිසුද්ධිඋපොසථෙ කරියමානෙ’’ති ඉදං පවාරණාදිවසෙසු සඞ්ඝෙ පවාරෙන්තෙ අනුපගතඡින්නවස්සාදීහි කරියමානපාරිසුද්ධිඋපොසථම්පි සන්ධාය වුත්තං. අත්තනො පාළියාති නවකානං පුරතො.

‘‘පාරිවාසිකස්සෙවා’’ති ඉදං අබ්භානාරහපරියොසානෙ සබ්බෙ ගරුකට්ඨෙ සන්ධාය වුත්තං. තෙසම්පි පච්චෙකං ඔණොජනස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා තදවසෙසා පකතත්තා එව තං න ලභන්ති.

චතුස්සාලභත්තන්ති භොජනසාලාය පටිපාටියා දිය්යමානභත්තං. හත්ථපාසෙ ඨිතෙනාති දායකස්ස හත්ථපාසෙ පටිග්ගහණරුහනට්ඨානෙති අධිප්පායො. මහාපෙළභත්තෙපීති මහන්තෙසු භත්තපච්ඡිආදිභාජනෙසු ඨපෙත්වා දිය්යමානභත්තෙසුපි.

76. පාපිට්ඨතරාති පාරාජිකාපත්තීති උක්කංසවසෙන වුත්තං. සඤ්චරිත්තාදිපණ්ණත්තිවජ්ජතො පන සුක්කවිස්සට්ඨාදිකා ලොකවජ්ජාව, තත්ථාපි සඞ්ඝභෙදාදිකා පාපිට්ඨතරා එව.

‘‘කම්මන්ති ¶ පාරිවාසිකකම්මවාචා’’ති එතෙන කම්මභූතා වාචාති කම්මවාචා-සද්දස්ස අත්ථොපි සිද්ධොති වෙදිතබ්බො. සවචනීයන්ති එත්ථ ‘‘සදොස’’න්ති (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග. 3.76) අත්ථං වදති. අත්තනො වචනෙ පවත්තනකම්මන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො, ‘‘මා පක්කමාහී’’ති වා ‘‘එහි විනයධරානං සම්මුඛීභාව’’න්ති වා ¶ එවං අත්තනො ආණාය පවත්තනකකම්මං න කාතබ්බන්ති අධිප්පායො. එවඤ්හි කෙනචි සවචනීයෙ කතෙ අනාදරෙන අතික්කමිතුං න වට්ටති, බුද්ධස්ස සඞ්ඝස්ස ආණා අතික්කන්තා නාම හොති.

රජොහතභූමීති පණ්ණසාලාවිසෙසනං. පච්චයන්ති වස්සාවාසිකචීවරං. සෙනාසනං න ලභතීති වස්සග්ගෙන න ලභති.

අපණ්ණකපටිපදාති අවිරද්ධපටිපදා. සචෙ වායමන්තොපීති එත්ථ අවිසයභාවං ඤත්වා අවායමන්තොපි සඞ්ගය්හති.

81. අවිසෙසෙනාති පාරිවාසිකුක්ඛිත්තකානං සාමඤ්ඤෙන. පඤ්චවණ්ණච්ඡදනබද්ධට්ඨානෙසූති පඤ්චප්පකාරච්ඡදනෙහි ඡන්නට්ඨානෙසු.

ඔබද්ධන්ති උට්ඨානාදිබ්යාපාරපටිබද්ධං. පීළිතන්ති අත්ථො. මඤ්චෙ වා පීඨෙ වාති එත්ථ වා-සද්දො සමුච්චයත්ථො, තෙන තට්ටිකාචම්මඛණ්ඩාදීසු දීඝාසනෙසුපි නිසීදිතුං න වට්ටතීති දීපිතං හොති.

න වත්තභෙදදුක්කටන්ති වුඩ්ඪතරස්ස ජානන්තස්සාපි වත්තභෙදෙ දුක්කටං නත්ථීති දස්සෙති. ‘‘වත්තං නික්ඛිපාපෙත්වා’’ති ඉදං පාරිවාසාදිමෙව සන්ධාය වුත්තං.

පාරිවාසිකවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පාරිවාසිකක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

97. සමුච්චයක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ වෙදයාමහන්ති ජානාපෙමි අහං, ආරොචෙමීතිඅත්ථො. අනුභවාමීතිපිස්ස අත්ථං වදන්ති. පුරිමං පන පසංසන්ති ආරොපනවචනත්තා. ආරොචෙත්වා නික්ඛිපිතබ්බන්ති දුක්කටපරිමොචනත්ථං වුත්තං. කෙචි පන ‘‘තදහෙව පුන වත්තං සමාදියිත්වා අරුණං උට්ඨාපෙතුකාමස්ස රත්තිච්ඡෙදපරිහාරත්ථම්පී’’ති වදන්ති.

‘‘සභාගා භික්ඛූ වසන්තී’’ති වුත්තත්තා විසභාගානං වසනට්ඨානෙ වත්තං අසමාදියිත්වා බහි එව කාතුම්පි වට්ටතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා’’ති ඉදං විහාරෙ භික්ඛූනං සජ්ඣායාදිසද්දසවනූපචාරවිජහනත්ථං වුත්තං. ‘‘මහාමග්ගතො ඔක්කම්මා’’ති ඉදං මග්ගපටිපන්නානං භික්ඛූනං උපචාරාතික්කමනත්ථං වුත්තං. ගුම්බෙන වාතිආදි දස්සනූපචාරවිජහනත්ථං.

‘‘සොපි කෙනචි කම්මෙන පුරෙ අරුණෙ එව ගච්ඡතී’’ති ඉමිනා ආරොචනාය කතාය සබ්බෙසුපි භික්ඛූසු විහාරගතෙසු ඌනෙ ගණෙ චරණදොසො වා විප්පවාසදොසො වා න හොති ආරොචිතත්තා සහවාසස්සාති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘අයඤ්චා’’ තිආදි. අබ්භානං කාතුං න වට්ටතීති කතම්පි අකතමෙව හොතීති අත්ථො.

සුක්කවිස්සට්ඨිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

102. සුද්ධස්සාති සභාගසඞ්ඝාදිසෙසං අනාපන්නස්ස, තතො වුට්ඨිතස්ස වා. අඤ්ඤස්මින්ති සුද්ධන්තපරිවාසවසෙන ¶ ආපත්තිවුට්ඨානතො අඤ්ඤස්මිං ආපත්තිවුට්ඨානෙ. පාළියං ‘‘පටිකස්සිතො සඞ්ඝෙන උදායි භික්ඛු අන්තරා එකිස්සා ආපත්තියා…පෙ… මූලායපටිකස්සනා’’ති ඉදං කරණවසෙන විපරිණාමෙත්වා මූලායපටිකස්සනාය පටිකස්සිතොති යොජෙතබ්බං. අථ වා ‘‘මූලාය පටිකස්සනා ඛමති සඞ්ඝස්සා’’ති උත්තරපදෙන සහ පච්චත්තවසෙනෙව යොජෙතුම්පි වට්ටති.

‘‘උදායිං ¶ භික්ඛුං අන්තරා එකිස්සා ආපත්තියා…පෙ… මූලාය පටිකස්සිත්වා’’ති එත්ථ අන්තරා එකිස්සා ආපත්තියා හෙතුභූතාය උදායිං භික්ඛුං මූලාය පටිකස්සිත්වා මූලදිවසෙ ආකඩ්ඪිත්වා තස්සා අන්තරාපත්තියා සමොධානපරිවාසං දෙතූති යොජනා. ආවිකාරාපෙත්වා විස්සජ්ජෙතබ්බොති තස්ස අතෙකිච්ඡභාවං තෙනෙව සඞ්ඝස්ස පාකටං කාරෙත්වා ලජ්ජිගණතො වියොජනවසෙන විස්සජ්ජෙතබ්බො.

සතං ආපත්තියොති කායසංසග්ගාදිවසෙන එකදිවසෙ ආපන්නා සතං ආපත්තියො. දසසතන්ති සහස්සා ආපත්තියො. රත්තිසතං ඡාදයිත්වානාති යොජෙතබ්බො. සබ්බපරිවාසකම්මවාචාවසානෙති හෙට්ඨා දස්සිතානං ද්වින්නං සුද්ධන්තපරිවාසානං, තිණ්ණං සමොධානපරිවාසානඤ්චාති ඉමෙසං සබ්බෙසං පරිවාසානං කම්මවාචාපරියොසානෙ. පුරිමනයෙනෙවාති පටිච්ඡන්නපරිවාසෙ වුත්තනයෙන.

විහාරූපචාරතොපීති බහිගාමෙ භික්ඛූනං විහාරූපචාරතොපි. ‘‘ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතා අතික්කමිතබ්බා’’ති ඉදං භික්ඛූනං සවනූපචාරාතික්කමනං වුත්තං. ගාමස්සාති න වුත්තන්ති ගාමස්ස උපචාරං මුඤ්චිතුං වට්ටතීති න වුත්තං. තෙන ගාමූපචාරෙ ඨිතාපි තත්ථ දස්සනසවනූපචාරෙ අතික්කමිත්වා ඨිතා භික්ඛූ ච භික්ඛුනියො ච තස්සා රත්තිච්ඡෙදං න කරොන්තීති දීපෙති.

අනික්ඛිත්තවත්තභික්ඛූනං වුත්තනයෙනෙවාති උපචාරසීමාය පවිට්ඨානං වසෙන රත්තිච්ඡෙදං සන්ධාය වුත්තං. තස්මිං ගාමෙති භික්ඛුනීනං නිවාසනගාමෙ. අත්තානං දස්සෙත්වාති යථා ආරොචෙතුං සක්කා, තථා දස්සෙත්වා. ‘‘සම්මන්නිත්වා දාතබ්බා’’ති ඉමිනා සම්මතාය සහවාසෙපි රත්තිච්ඡෙදො න හොතීති දස්සෙති.

මූලායපටිකස්සිතස්සාති මූලායපටිකස්සිතස්ස පුන පරිවුත්ථපරිවාසස්සාති අත්ථො. තිස්සන්නන්ති මූලාපත්තියා සහ ද්වින්නං අන්තරාපත්තීනඤ්ච.

108. සචෙ ¶ පටිච්ඡන්නාති නික්ඛිත්තවත්තෙනාපන්නාපත්තිං සන්ධාය වුත්තං. පාළියං පඤ්චාහප්පටිච්ඡන්නවාරෙ අන්තරාපත්තිකථායං ‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, ඡාරත්තං මානත්තං දාතබ්බ’’න්ති ඉදං මූලායපටිකස්සනාකම්මවාචානන්තරමෙව දාතුං වුත්තං න හොති. මූලායපටිකස්සිතස්ස පන පඤ්චදිවසානි පරිවසිත්වා යාචිතස්ස ¶ මානත්තචරණකාලෙ ආපන්නාය තතියාය අන්තරාපත්තියා අප්පටිච්ඡන්නාය මානත්තදානං සන්ධාය වුත්තං. එවඤ්ච දින්නමානත්තස්ස එකෙන ඡාරත්තෙන පුබ්බෙ දින්නමානත්තාහි තීහි ආපත්තීහි සහ චතස්සන්නම්පි ආපත්තීනං මානත්තං චිණ්ණමෙව හොති. ඉමිනා පන නයෙන අබ්භානාරහකාලෙ ආපන්නාය අන්තරාපත්තියා, පක්ඛප්පටිච්ඡන්නවාරෙ අන්තරාපත්තීසු ච පටිපජ්ජනං වෙදිතබ්බං. ‘‘එකාහප්පටිච්ඡන්නාදිවසෙන පඤ්චා’’ති ඉදං එකාහප්පටිච්ඡන්නාදීනං චතුන්නං පච්චෙකපරිවාසදානමානත්තදානඅබ්භානානි එකෙකං කත්වා වුත්තං. ‘‘අන්තරාපත්තිවසෙන චතස්සො’’ති ඉදම්පි මානත්තදානඅබ්භානානි තස්මිං තස්මිං මූලායපටිකස්සනෙ එකත්තං ආරොපෙත්වා වුත්තං.

පටිච්ඡන්නපරිවාසකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

125. ‘‘යස්මා පටිච්ඡන්නා අන්තරාපත්තී’’ති ඉදං සමොධානපරිවාසදානස්ස කාරණවචනං, න පන චිණ්ණපරිවුත්ථදිවසානං මක්ඛිතභාවස්ස, අප්පටිච්ඡන්නාය අන්තරාපත්තියා මූලායපටිකස්සනෙ කතෙපි තෙසං මක්ඛිතභාවසම්භවතො. තස්මා ‘‘මානත්තචිණ්ණදිවසාපි පරිවුත්ථදිවසාපි සබ්බෙ මක්ඛිතාව හොන්තී’’ති ඉමස්සානන්තරං ‘‘සමොධානපරිවාසො චස්ස දාතබ්බො’’ති එවමෙත්ථ යොජනා කාතබ්බා. තෙනාහ ‘‘තෙනෙවා’’තිආදි.

සමොධානපරිවාසකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

134. ‘‘එකාපත්තිමූලකඤ්චා’’ති ඉමිනා ‘‘එකා ආපත්ති එකාහප්පටිච්ඡන්නා, එකා ආපත්ති ද්වීහප්පටිච්ඡන්නා’’තිආදිනයං දස්සෙති. අප්පටිච්ඡන්නභාවං දස්සෙතුන්ති අජානනාදිනා පටිච්ඡන්නායපි ආපත්තියා මානත්තාරහතාවචනෙන අප්පටිච්ඡන්නභාවං දස්සෙතුං. ‘‘එකස්ස, ආවුසො, මාසස්ස භික්ඛු මානත්තාරහො’’ති ¶ (චූළව. 153) හි වුත්තං. එත්ථ එකස්ස අජානනපටිච්ඡන්නමාසස්ස ¶ පරිවාසාරහො න හොති, කෙවලං ආපත්තියා අප්පටිච්ඡන්නත්තා මානත්තාරහො හොතීති අධිප්පායො. පාළියං මක්ඛධම්මොති මද්දිතුකාමතා. සඞ්ඝාදිසෙසානං පරිවාසදානාදිසබ්බවිනිච්ඡයස්ස සමුච්චයත්තා පනෙස සමුච්චයක්ඛන්ධකොති වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

අග්ඝසමොධානපරිවාසකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සමුච්චයක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

195. සමථක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ ඛීණාසවස්ස විපුලසතිං නිස්සාය දාතබ්බො විනයො චොදනාදිඅසාරුප්පානං විනයනුපායො සතිවිනයො.

196. චිත්තවිපරියාසකතොති කතචිත්තවිපරියාසො. ගග්ගං භික්ඛුං…පෙ… චොදෙන්තීති එත්ථ පන උම්මත්තකස්ස ඉදං උම්මත්තකං, අජ්ඣාචිණ්ණං. තදෙව චිත්තවිපරියාසෙන කතන්ති චිත්තවිපරියාසකතං. තෙන උම්මත්තකෙන චිත්තවිපරියාසකතෙන අජ්ඣාචිණ්ණෙන අනාචාරෙන ආපන්නාය ආපත්තියා ගග්ගං භික්ඛුං චොදෙන්තීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. පඨමං මූළ්හො හුත්වා පච්ඡා අමූළ්හභාවං උපගතස්ස දාතබ්බො විනයො අමූළ්හවිනයො.

202. ධම්මවාදීනං යෙභුය්යභාවසම්පාදිකා කිරියා යෙභුය්යසිකාති ඉමස්මිං අත්ථෙ ස-කාරාගමසහිතො ඉක-පච්චයන්තොයං සද්දොති දස්සෙතුං ආහ ‘‘යස්සා’’තිආදි. තත්ථ යස්සා කිරියායාති ගූළ්හකවිවට්ටකාදිනා සලාකග්ගාහාපකකිරියාය. යෙභුය්යභාවං නිස්සිතසමථකිරියා යෙභුය්යසිකාති එවං යෙභුය්යසිකාසද්දස්ස අත්ථො ගහෙතබ්බො. එවඤ්හි අයං අධිකරණසමථො නාම හොති. යථාවුත්තසලාකග්ගාහෙන හි ධම්මවාදීනං යෙභුය්යභාවෙ සිද්ධෙ පච්ඡා තං යෙභුය්යභාවං නිස්සායෙව අධිකරණවූපසමො හොති, න ධම්මවාදීනං බහුතරභාවසාධකකිරියාමත්තෙන.

207. ‘‘සෙසමෙත්ථ තජ්ජනීයාදීසු වුත්තනයමෙවා’’ති එතෙන තජ්ජනීයාදිසත්තකම්මානි විය ඉදම්පි තස්සපාපියසිකාකම්මං අසුචිභාවාදිදොසයුත්තස්ස, සඞ්ඝස්ස ච විනිච්ඡයෙ අතිට්ඨමානස්ස කත්තබ්බං විසුං එකං නිග්ගහකම්මන්ති දස්සෙති. එතස්මිඤ්හි නිග්ගහකම්මෙ කතෙ සො පුග්ගලො ‘‘අහං ¶ සුද්ධො’’ති අත්තනො සුද්ධියා සාධනත්ථං සඞ්ඝමජ්ඣං ඔතරිතුං, සඞ්ඝො චස්ස විනිච්ඡයං දාතුං න ලභති, තං කම්මකරණමත්තෙනෙව ච තං අධිකරණං වූපසන්තං හොති.

කථං පනෙතං කම්මං පටිප්පස්සම්භතීති? කෙචි පනෙත්ථ ‘‘සො තථා නිග්ගහිතො නිග්ගහිතොව හොති, ඔසාරණං න ලභති. තෙනෙව පාළියං ¶ ඔසාරණා න වුත්තා’’ති වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘‘පාළියං න උපසම්පාදෙතබ්බන්තිආදිනා සම්මාවත්තනස්ස වුත්තත්තා සම්මාවත්තිත්වා ලජ්ජිධම්මෙ ඔක්කන්තස්ස ඔසාරණා අවුත්තාපි තජ්ජනීයාදීසු විය නයතො කම්මවාචං යොජෙත්වා ඔසාරණා කාතබ්බා එවා’’ති වදන්ති, ඉදං යුත්තං. තෙනෙව අට්ඨකථායං වක්ඛති ‘‘සචෙ සීලවා භවිස්සති, වත්තං පරිපූරෙත්වා පටිප්පස්සද්ධිං ලභිස්සති. නො චෙ, තථානාසිතකොව භවිස්සතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 238). තස්සපාපියසිකාකම්මන්ති ච අලුත්තසමාසොයෙව. තෙනාහ ‘‘ඉදං හී’’ති ආදි.

සතිවිනයකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

215. විරූපතො විපරිණාමට්ඨෙන චිත්තං දුක්ඛං විපච්චතීති ආහ ‘‘චිත්තදුක්ඛත්ථං වොහාරො’’තිආදි. උපවදනාති චොදනා. තත්ථෙවාති අනුවදනෙ.

ආදිතො පට්ඨාය ච තස්ස තස්ස කම්මස්ස විඤ්ඤාතත්තාති විත්ථාරතො ආගතකම්මවග්ගස්ස ආදිතො පට්ඨාය වණ්ණනාමුඛෙන විඤ්ඤාතත්තා විනිච්ඡයො භවිස්සතීති යොජනා.

216. පාළියං අජ්ඣත්තං වාති අත්තනි වා අත්තනො පරිසාය වා. බහිද්ධා වාති පරස්මිං වා පරස්ස පරිසාය වා. අනවස්සවායාති අනුප්පාදාය.

220. ‘‘විවාදාධිකරණං කුසලං අකුසලං අබ්යාකත’’න්ති ඉදං පුච්ඡාවචනං. විවාදාධිකරණං සියා කුසලන්තිආදි විසජ්ජනං. එස නයො සෙසෙසුපි.

222. සම්මුතිසභාවායපි ආපත්තියා කාරණූපචාරෙන අකුසලාබ්යාකතභාවෙන වුච්චමානෙ කුසලස්සාපි ආපත්තිකාරණත්තා තදුපචාරෙන ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා කුසල’’න්ති වත්තබ්බං භවෙය්ය ¶ , තථා ¶ අවත්වා ‘‘නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති එවංවචනස්ස කාරණං දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ සන්ධායභාසිතවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තං. එත්ථ චායමධිප්පායො – යදි හි ආපත්ති නාම පරමත්ථධම්මසභාවා භවෙය්ය, තදා ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසල’’න්තිආදිවචනං යුජ්ජෙය්ය. යස්මා දුට්ඨදොසසික්ඛාපදට්ඨකථාදීසු දස්සිතදොසප්පසඞ්ගතො පරමත්ථසභආවතා න යුත්තා, එකන්තසම්මුතිසභාවා එව සා හොති, තස්මා ‘‘සියා අකුසලං සියා අබ්යාකත’’න්තිපි නිප්පරියායතො න වත්තබ්බා. යදි පන අකුසලඅබ්යාකතධම්මසමුට්ඨිතත්තමෙව උපාදාය පරියායතො ‘‘සියා අකුසලං සියා අබ්යාකත’’න්ති වුත්තං. තදා කුසලධම්මසමඋට්ඨිතත්තම්පි උපාදාය පරියායතො ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා කුසල’’න්තිපි වත්තබ්බං භවෙය්ය. යතො චෙතං වචනං ආපත්තියා අකුසලාබ්යාකතූපචාරාරහත්තස්ස කුසලූපචාරානාරහත්තස්ස විසුං කාරණසබ්භාවං සන්ධාය භාසිතං, තස්මා යං තං කාරණවිසෙසං සන්ධාය ඉදං භාසිතං, තස්ස වසෙනෙවෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ඉදානි පන යො අඞ්ගප්පහොනකචිත්තමෙව සන්ධාය ආපත්තියා අකුසලාදිභාවො වුත්තො, නාඤ්ඤං විසෙසකාරණං සන්ධායාති ගණ්හෙය්ය, තස්ස ගාහෙ දොසං දස්සෙන්තො ‘‘යස්මිං හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ පථවීඛණනාදිකෙති පථවීඛණනාදිනිමිත්තෙ පණ්ණත්තිවජ්ජෙ. ආපත්තාධිකරණෙ කුසලචිත්තං අඞ්ගන්ති පණ්ණත්තිං අජානිත්වා කුසලචිත්තෙන චෙතියඞ්ගණාදීසු භූමිසොධනාදිවසෙන පථවීභූතගාමවිකොපනාදිකාලෙ කුසලචිත්තං කාරණං හොති. තස්මිං සතීති තස්මිං ආපත්තාධිකරණෙ විජ්ජමානෙ කුසලචිත්තසමුට්ඨිතත්තෙන කුසලවොහාරාරහාය ආපත්තියා විජ්ජමානායාති අධිප්පායො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.222) පන ‘‘තස්මිං සතී’’ති ඉමස්ස ‘‘තස්මිං කුසලචිත්තෙ ආපත්තිභාවෙන ගහිතෙ’’ති අත්ථො වුත්තො, තං න යුජ්ජති ‘‘යස්මි’’න්ති ය-සද්දෙන පරාමට්ඨස්සෙව ආපත්තාධිකරණස්ස ‘‘තස්මි’’න්ති පරාමසිතබ්බතො.

න සක්කා වත්තුන්ති යදි සම්මුතිසභාවායපි ආපත්තියා අකුසලාදිසමුට්ඨිතත්තෙන අකුසලාදිවොහාරො කරීයති, තදා කුසලවොහාරොපි කත්තබ්බොති ‘‘නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති න සක්කා වත්තුං, අඤ්ඤථා අකුසලාදිභාවොපිස්ස පටික්ඛිපිතබ්බොති අධිප්පායො. තස්මාති ¶ යස්මා කුසලාදීනං තිණ්ණං සමානෙපි ආපත්තියා අඞ්ගප්පහොනකත්තෙ කුසලවොහාරොව ආපත්තියා පටික්ඛිත්තො, න අකුසලාදිවොහාරො, තස්මා නයිදං අඞ්ගප්පහොනකං චිත්තං සන්ධාය වුත්තන්ති ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං සියා අබ්යාකතං, නත්ථි ආපත්තාධිකරණං කුසල’’න්ති ඉදං ආපත්තියා සමුට්ඨාපකත්තෙන අඞ්ගප්පහොනකං කාරණභූතං චිත්තමත්තං සන්ධාය න වුත්තං ¶ , අඤ්ඤථා ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා කුසල’’න්තිපි වත්තබ්බතොති අධිප්පායො. එතෙන ආපත්තියා අකුසලාදිභාවොපි කෙනචි නිමිත්තෙන පරියායතොව වුත්තො, න පරමත්ථතොති දස්සෙති. යථාහ ‘‘යං කුසලචිත්තෙන ආපජ්ජති, තං කුසලං, ඉතරෙහි ඉතර’’න්ති.

ඉදං පනාතිආදීසු අයං අධිප්පායො – ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං සියා අබ්යාකත’’න්ති ඉදඤ්හි යං කිඤ්චි කදාචි කත්ථචි කාරණං භවන්තං අනියතකාරණං සන්ධාය වුත්තං න හොති. යං පන සබ්බසික්ඛාපදෙසු ආපත්තියා කාරණං භවිතුමරහති, ඉදමෙව කාරණං සන්ධාය වුත්තං. අකුසලඤ්හි පණ්ණත්තිං ඤත්වා වීතික්කමන්තස්ස සබ්බාපත්තියා කාරණං හොති, ලොකවජ්ජාපත්තියා පන පණ්ණත්තිං අජානන්තස්සපි කාරණං හොති. කෙවලං පණ්ණත්තිවජ්ජාපත්තීසු කුසලාබ්යාකතචිත්තපවත්තික්ඛණෙ එව අකුසලං න වත්තති, තදඤ්ඤත්ථ සයමෙව පවත්තති. අබ්යාකතං පන කායවචීභූතං කුසලාකුසලාදීනං පවත්තික්ඛණෙ නිරොධසමාපන්නස්ස සහසෙය්යාපත්තියන්ති සබ්බාපත්තියා අඞ්ගමෙව හොති ඡන්නං ආපත්තිසමුට්ඨානානං කායවාචඞ්ගවිරහිතත්තාභාවා. තස්මා ඉමෙසං අකුසලාබ්යාකතානං සබ්බාපත්තිමූලකත්තමෙව සන්ධාය ඉදං ආපත්තියා අකුසලත්තං, අබ්යාකතත්තඤ්ච වුත්තං. යත්ථ පන පථවීඛණනාදීසු කුසලම්පි ආපත්තියා කාරණං හොති, තත්ථාපි ආපත්තියා තදුපචාරෙන කුසලත්තවොහාරො අයුත්තො සාවජ්ජානවජ්ජානං එකත්තවොහාරස්ස විරුද්ධත්තා. යදග්ගෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං විරුද්ධා, තදග්ගෙන කාරණකාරියවොහාරොපි නෙසං අයුත්තො. තස්මා තත්ථ විජ්ජමානම්පි කුසලං අබ්බොහාරිකං, කායවචීද්වාරමෙව ආවෙණිකං කාරණන්ති.

තත්ථ එකන්තතො අකුසලමෙවාති අකුසලචිත්තෙන සමුට්ඨහනතො කාරණූපචාරතො එවං වුත්තං. තත්ථාති ලොකවජ්ජෙ. විකප්පො නත්ථීති සියා-සද්දස්ස විකප්පනත්ථතං දස්සෙති. අකුසලං හොතීති අකුසලසමුට්ඨිතාය කාරණූපචාරෙන අකුසලං හොති. සහසෙය්යාදිවසෙන ආපජ්ජනතො ¶ අබ්යාකතං හොතීති ඉත්ථියාදීහි සහ පිට්ඨිපසාරණවසප්පවත්තකායද්වාරසඞ්ඛාතරූපාබ්යාකතවසෙනෙව ආපජ්ජිතබ්බතො කාරණූපචාරෙනෙව ආපත්ති අබ්යාකතං හොති. තත්ථාති තස්මිං පණ්ණත්තිවජ්ජාපත්තාධිකරණෙ. සඤ්චිච්චාසඤ්චිච්චවසෙනාති පණ්ණත්තිං ඤත්වා, අඤ්ඤත්වා ච ආපජ්ජනවසෙන ඉමං විකප්පභාවං සන්ධාය අකුසලත්තඅබ්යාකතත්තසඞ්ඛාතං යථාවුත්තං ඉමං විකප්පසභාවං සන්ධාය ඉදං වචනං වුත්තං.

යදි එවං අසඤ්චිච්චාපජ්ජනපක්ඛෙ කුසලෙනාපි ආපජ්ජනතො තම්පි විකප්පං සන්ධාය ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා කුසල’’න්තිපි කස්මා න වුත්තන්ති ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. ‘‘අචිත්තකාන’’න්ති ¶ වුත්තමෙවත්ථං සමුට්ඨානවසෙන විභාවෙතුං ‘‘එළකලොමපදසොධම්මාදිසමුට්ඨානානම්පී’’ති වුත්තං. අචිත්තකසමුට්ඨානානං ‘‘කුසලචිත්තං ආපජ්ජෙය්යා’’ති එතෙන සාවජ්ජභූතාය ආපත්තියා කාරණූපචාරෙනාපි අනවජ්ජභූතකුසලවොහාරො අයුත්තොති දස්සෙති. ‘‘න ච තත්ථා’’තිආදිනා කුසලස්ස ආපත්තියා කාරණත්තං විජ්ජමානම්පි තථා වොහරිතුං අයුත්තන්ති පටික්ඛිපිත්වා කායවාචාසඞ්ඛාතං අබ්යාකතස්සෙව කාරණත්තං දස්සෙති. තත්ථ චලිතප්පවත්තානන්ති චලිතානං, පවත්තානඤ්ච. චලිතො හි කායො, පවත්තා වාචා. එත්ථ ච කායවාචානමඤ්ඤතරමෙව අඞ්ගං. තඤ්ච…පෙ… අබ්යාකතන්ති එවං අබ්යාකතස්ස ආපත්තිකාරණභාවෙනෙව වුත්තත්තා. ‘‘ආපත්තාධිකරණං සියා අකුසලං සියා අබ්යාකත’’න්ති ඉදං කාරණූපචාරෙන පරියායතො වුත්තං, න නිප්පරියායතොති සිජ්ඣති.

යං පන සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළව. 3.222) ආපත්තියා නිප්පරියායතොව අකුසලාදිසභාවතං සමත්ථෙතුං බහුං පපඤ්චිතං, තං න සාරතො පච්චෙතබ්බං දුට්ඨදොසසික්ඛාපදට්ඨකථායමෙව පටික්ඛිත්තත්තා. තෙනෙවෙත්ථාපි ‘‘යං චිත්තං ආපත්තියා අඞ්ගං හොතී’’තිආදිනා අකුසලචිත්තස්සාපි ආපත්තියා කාරණත්තෙන භින්නතාව දස්සිතා. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා දස්සිතමෙවාති ඉධ න විත්ථාරයිම්හ. එවං වීතික්කමතො යො වීතික්කමොති එත්ථ අකුසලචිත්තෙන ඤත්වා වීතික්කමන්තස්ස කායවචීවීතික්කමසමුට්ඨිතා ආපත්තිවීතික්කමොති වුත්තො. එස නයො අබ්යාකතවාරෙපි.

228. පාළියං ¶ විවාදාධිකරණං එකං සමථං අනාගම්මාතිආදි පුච්ඡා. සියාතිආදි විස්සජ්ජනං. සියාතිස්ස වචනීයන්ති එතෙනෙව වූපසමං සියාති වත්තබ්බං භවෙය්යාති අත්ථො. සම්මුඛාවිනයස්මින්ති සම්මුඛාවිනයත්තස්මින්ති භාවප්පධානො නිද්දෙසො දට්ඨබ්බො. එවං සබ්බවාරෙසු. ‘‘කාරකො උක්කොටෙතී’’ති ඉදං උපලක්ඛණමත්තං, යස්ස කස්සචි උක්කොටෙන්තස්ස පාචිත්තියමෙව. උබ්බාහිකාය ඛීයනකෙ පාචිත්තියං න වුත්තං තත්ථ ඡන්දදානස්ස නත්ථිතාය.

235. වණ්ණාවණ්ණායො කත්වාති ඛුද්දකමහන්තෙහි සඤ්ඤාණෙහි යුත්තායො කත්වා. තෙනාහ ‘‘නිමිත්තසඤ්ඤං ආරොපෙත්වා’’ති.

242. කිච්චාධිකරණං ¶ …පෙ… සම්මතීති එත්ථ සම්මුඛාවිනයෙන අපලොකනාදිකම්මං සම්පජ්ජතීති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අධිකරණවූපසමනසමථකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සමථක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

243. ඛුද්දකවත්ථුක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ අට්ඨපදාකාරෙනාති ජූතඵලකෙ අට්ඨගබ්භරාජිආකාරෙන. මල්ලකමූලසණ්ඨානෙනාති ඛෙළමල්ලකමූලසණ්ඨානෙන. ඉදඤ්ච වට්ටාධාරකං සන්ධාය වුත්තං, කණ්ටකෙ උට්ඨාපෙත්වා කතවට්ටකපාලස්සෙතං අධිවචනං.

244. පුථුපාණිකන්ති මුට්ඨිං අකත්වා විකසිතහත්ථතලෙහි පිට්ඨිපරිකම්මං වුච්චති. එතමෙව සන්ධාය ‘‘හත්ථපරිකම්ම’’න්ති වුත්තං.

245. මුත්තොලම්බකාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන කුණ්ඩලාදිං සඞ්ගණ්හාති. පලම්බකසුත්තන්ති බ්රාහ්මණානං යඤ්ඤොපචිතසුත්තාදිආකාරං වුච්චති. වලයන්ති හත්ථපාදවලයං.

246. ද්වඞ්ගුලෙති උපයොගබහුවචනං, ද්වඞ්ගුලප්පමාණං අතික්කාමෙතුං න වට්ටතීති අත්ථො. එත්ථ ච දුමාසස්ස වා ද්වඞ්ගුලස්ස වා අතික්කන්තභාවං අජානන්තස්සාපි කෙසමස්සුගණනාය අචිත්තකාපත්තියො හොන්තීති වදන්ති.

කොච්ඡෙනාති උසීරතිණාදීනි බන්ධිත්වා සමං ඡින්දිත්වා ගහිතකොච්ඡෙන. චික්කලෙනාති සිලෙසයුත්තතෙලෙන. උණ්හාභිතත්තරජසිරානම්පීති උණ්හාභිතත්තානං රජොකිණ්ණසිරානං. අද්දහත්ථෙනාති අල්ලහත්ථෙන.

248-9. සාධුගීතන්ති අනිච්චතාදිපටිසඤ්ඤුත්තං ගීතං. චතුරස්සෙන වත්තෙනාති පරිපුණ්ණෙන උච්චාරණවත්තෙන. තරඞ්ගවත්තාදීනං සබ්බෙසම්පි සාමඤ්ඤලක්ඛණං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බෙසං…පෙ… ලක්ඛණ’’න්ති ¶ වුත්තං. යත්තකාහි මත්තාහි අක්ඛරං පරිපුණ්ණං හොති, තතොපි අධිකමත්තායුත්තං කත්වා කථනං විකාරකථනං නාම, තථා අකත්වා කථනමෙව ලක්ඛණන්ති අත්ථො. බාහිරලොමින්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, යථා බහිද්ධා ලොමානි දිස්සන්ති, එවං ධාරෙන්තස්ස දුක්කටන්ති අත්ථො.

250. පාළියං ¶ තරුණඤ්ඤෙව අම්බන්ති තරුණං අසඤ්ජාතබීජං එව අම්බඵලං. පාතාපෙත්වාති ඡින්දාපෙත්වාව. ‘‘මත්තාවණ්ණිතා’’ති ඉදං ‘‘පරෙ නින්දන්තී’’ති සාසනහිතෙසිතාය වුත්තං. න පරියාපුණිංසූති නාසික්ඛිංසු.

251. චත්තාරි අහිරාජකුලානීති සබ්බෙසං අහිභෙදානං චතූසු එව සඞ්ගහතො වුත්තං. අත්තපරිත්තං කාතුන්ති අත්තනො පරිත්තාණං කාතුං.

විරූපක්ඛෙහි මෙ මෙත්තන්ති විරූපක්ඛජාතිකෙහි නාගෙහි සහ මය්හං මිත්තභාවො හොතු, මෙත්තා හොතූති අත්ථො, තෙ සුඛිතා නිද්දුක්ඛා අවෙරා හොන්තූති අධිප්පායො. එවඤ්හි මෙත්තාඵරණං හොති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අපාදකෙහීති අහිකුලෙහි සහ සබ්බසත්තෙසු ඔධිසො මෙත්තාඵරණදස්සනං. මා මං අපාදකො හිංසීති තාය මෙත්තාය අත්තරක්ඛාවිධානදස්සනං.

සබ්බෙ සත්තාතිආදි අත්තානං උපමං කත්වා සබ්බසත්තෙසු අනොධිසො මෙත්තාඵරණදස්සනං. තත්ථ මා කඤ්චි පාපමාගමාති කඤ්චි සත්තං ලාමකං දුක්ඛහෙතු, දුක්ඛඤ්ච මා ආගච්ඡතු.

එවං මෙත්තාය අත්තගුත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි රතනත්තයානුස්සරණෙන දස්සෙතුං ‘‘අප්පමාණො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පමාණකරධම්මා අකුසලා, තබ්බිපාකා ච පමාණා, තප්පටිපක්ඛා සීලාදයො ගුණා, තබ්බිපාකා ච ලොකියලොකුත්තරඵලානි අප්පමාණා, තෙ අස්ස අත්ථීති අප්පමාණො, අප්පමාණා වා අපරිමෙය්යගුණා අස්සාතිපි අප්පමාණො. පමාණවන්තානීති යථාවුත්තපමාණකරධම්මයුත්තානි. අහිවිච්ඡිකාති සරීසපානඤ්ඤෙව පභෙදදස්සනං. උණ්ණනාභීති ලොමසනාභිකො මක්කටො. සරබූති ඝරගොළිකා.

පටික්කමන්තූති අපගච්ඡන්තු, මා මං විහෙසයිංසූති අත්ථො. සොහං නමොති එත්ථ ‘‘කරොමී’’ති පාඨසෙසො. යස්මා මයා මෙත්තාදීහි තුම්හාකඤ්ච මය්හඤ්ච රක්ඛා කතා, යස්මා ච සොහං භගවතො නමො කරොමි, විපස්සීආදීනං සත්තන්නම්පි නමො කරොමි, තස්මා පටික්කමන්තු භූතානීති යොජනා.

අඤ්ඤම්හීති ¶ කාමරාගෙ අසුභමනසිකාරාදිනා ඡෙතබ්බෙති අත්ථො. අඞ්ගජාතන්ති බීජවිරහිතං පුරිසනිමිත්තං. බීජෙ හි ඡින්නෙ ඔපක්කමිකපණ්ඩකො නාම අභබ්බො හොතීති වදන්ති. එකෙ පන ‘‘බීජස්සාපි ඡෙදනක්ඛණෙ ¶ දුක්කටාපත්ති එව කමෙන පුරිසින්ද්රියාදිකෙ අන්තරහිතෙ පණ්ඩකො නාම අභබ්බො හොති, තදා ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බො’’ති වදන්ති. තාදිසං වා දුක්ඛං උප්පාදෙන්තස්සාති මුට්ඨිප්පහාරාදීහි අත්තනො දුක්ඛං උප්පාදෙන්තස්ස.

252. පාළියං තුය්හෙසො පත්තොති ‘‘යො ච අරහා චෙව ඉද්ධිමා ච, තස්ස දින්නමෙවා’’ති සෙට්ඨිනා වුත්තං, තං සන්ධාය වදති. තං පත්තං ගහෙත්වා තික්ඛත්තුං රාජගහං අනුපරියායීති එත්ථ වෙළුපරම්පරාය බද්ධපත්තස්ස උපරිභාගෙ ආකාසෙ නගරං තික්ඛත්තුං අනුපරියායිත්වා ඨිතභාවං සන්ධාය ‘‘පත්තං ගහෙත්වා’’ති වුත්තං, න පන ථෙරො හත්ථෙන පත්තං සයමෙව අග්ගහෙසි. කෙචි පන වදන්ති ‘‘ඉද්ධිබලෙන තං පත්තං වෙළුපරම්පරතො මුඤ්චිත්වා ථෙරං අනුබන්ධමානො අට්ඨාසි, සො ච අනෙන හත්ථෙන ගහිතො විය අහොසී’’ති. තථා ඨිතමෙව පන සන්ධාය ‘‘භාරද්වාජස්ස හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා’’ති වුත්තං. තෙ ච මනුස්සා…පෙ… අනුබන්ධිංසූති යෙ ච මනුස්සා පඨමං පාටිහාරියං නාද්දසංසු, තෙ අම්හාකම්පි පාටිහාරියං දස්සෙහීති ථෙරමනුබන්ධිංසු. ථෙරො ච සීහබ්යග්ඝාදිරූපං ගහෙත්වා විකුබ්බනිද්ධිං දස්සෙති, තෙ ච අච්ඡරියබ්භුතජාතා උච්චාසද්දා මහාසද්දා අහෙසුං. තෙනාහ ‘‘කිං නු ඛො සො, ආනන්ද, උච්චාසද්දො මහාසද්දො’’ති. ඉද්ධිපාටිහාරියං න දස්සෙතබ්බන්ති එත්ථ ‘‘යො පකතිවණ්ණං විජහිත්වා කුමාරවණ්ණං වා දස්සෙති, නාගවණ්ණං වා…පෙ… විවිධම්පි සෙනාබ්යූහං දස්සෙතී’’ති (පටි. ම. 3.13) එවමාගතා අත්තනො සරීරස්ස විකාරාපාදනවසප්පවත්තා විකුබ්බනිද්ධි අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘අධිට්ඨානිද්ධි පන අප්පටික්ඛිත්තා’’ති. පකතියා එකො බහුකං ආවජ්ජති, සතං වා සහස්සං වා සතසහස්සං වා ආවජ්ජෙත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති ‘‘බහුකො හොමී’’ති (පටි. ම. 3.10) එවං දස්සිතා අධිට්ඨානවසෙන නිප්ඵන්නා අධිට්ඨානිද්ධි නාම. ගිහිවිකටානීති ගිහිසන්තකානි.

253. පාළියං න අච්ඡුපියන්තීති න ඵුසිතානි හොන්ති. රූපකාකිණ්ණානීති ඉත්ථිරූපාදීහි ආකිණ්ණානි.

254. භූමිආධාරකෙති දන්තාදීහි කතෙ වලයාධාරකෙ. එතස්ස වලයාධාරකස්ස අනුච්චතාය ඨපිතා පත්තා න පරිපතන්තීති ‘‘තයො පත්තෙ ¶ ඨපෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. අනුච්චතඤ්හි සන්ධාය අයං ‘‘භූමිආධාරකො’’ති වුත්තො. දාරුආධාරකදණ්ඩාධාරකෙසූති එකදාරුනා ¶ කතආධාරකෙ, බහූහි දණ්ඩෙහි කතආධාරකෙ ච. එතෙ ච උච්චතරා හොන්ති පත්තෙහි සහ පතනසභාවා. තෙන ‘‘සුසජ්ජිතෙසූ’’ති වුත්තං. භමකොටිසදිසොති යත්ථ ධමකරණාදිං පවෙසෙත්වා ලිඛන්ති, තස්ස භමකස්ස කොටියා සදිසො. තාදිසස්ස දාරුආධාරකස්ස අවිත්ථිණ්ණතාය ඨපිතොපි පත්තො පතතීති ‘‘අනොකාසො’’ති වුත්තො.

ආලින්දකමිඩ්ඪිකාදීනන්ති පමුඛමිඩ්ඪිකාදීනං, උච්චවත්ථුකානන්ති අත්ථො. බාහිරපස්සෙති පාසාදාදීනං බහිකුට්ටෙ. තනුකමිඩ්ඪිකායාති වෙදිකාය. සබ්බත්ථ පන හත්ථප්පමාණතො අබ්භන්තරෙ ඨපෙතුං වට්ටති. ආධාරෙ පන තතො බහිපි වට්ටති.

පාළියං ඔට්ඨොති මුඛවට්ටි. පත්තමාළකන්ති උපචිකානං අනුට්ඨහනත්ථාය භූමිතො උච්චතරං කතං වෙදිකාකාරමාළකං. මහාමුඛකුණ්ඩසණ්ඨානාති මහාමුඛචාටිසණ්ඨානා. ලග්ගෙන්තස්ස දුක්කටන්ති කෙවලං පත්තං ලග්ගෙන්තස්ස, න ථවිකාය ලග්ගෙන්තස්සාති වදන්ති. වීමංසිතබ්බං. අඤ්ඤෙන පන භණ්ඩකෙනාති අඤ්ඤෙන භාරබන්ධනෙන භණ්ඩකෙන. ‘‘බන්ධිත්වා ඔලම්බෙතු’’න්ති වුත්තත්තා පත්තත්ථවිකාය අංසබද්ධකො යථා ලග්ගිතට්ඨානතො න පරිගළති, තථා සබ්බථාපි බන්ධිත්වා ඨපෙතුං වට්ටති. බන්ධිත්වාපි උපරි ඨපෙතුං න වට්ටතීති උපරි නිසීදන්තා ඔත්ථරිත්වා භින්දන්තීති වුත්තං. තත්ථ ඨපෙතුං වට්ටතීති නිසීදනසඞ්කාභාවතො වුත්තං. බන්ධිත්වා වාති බන්ධිත්වා ඨපිතඡත්තෙ වා. යො කොචීති භත්තපූරොපි තුච්ඡපත්තොපි.

255. පරිහරිතුන්ති දිවසෙ දිවසෙ පිණ්ඩාය චරණත්ථාය ඨපෙතුං. පත්තං අලභන්තෙන පන එකදිවසං පිණ්ඩාය චරිත්වා භුඤ්ජිත්වා ඡඩ්ඩෙතුං වට්ටති. තෙනාහ ‘‘තාවකාලිකං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති. පණ්ණපුටාදීසුපි එසෙව නයො. අභුං මෙති අභූති මය්හං, විනාසො මය්හන්ති අත්ථො. පාළියං පිසාචො වතමන්ති පිසාචො වතායං, අයමෙව වා පාඨො. පිසාචිල්ලිකාති පිසාචදාරකා. ඡවසීසස්ස පත්තොති ඡවසීසමයො පත්තො. පකතිවිකාරසම්බන්ධෙ චෙතං සාමිවචනං.

චබ්බෙත්වාති ¶ නිට්ඨුභිත්වා. ‘‘පටිග්ගහං කත්වා’’ති වුත්තත්තා උච්ඡිට්ඨහත්ථෙන උදකං ගහෙත්වා පත්තං පරිප්ඵොසිත්වා ධොවනඝංසනවසෙන හත්ථං ධොවිතුං වට්ටති, එත්තකෙන පත්තං පටිග්ගහං කත්වා හත්ථො ධොවිතො නාම න හොති. එකං උදකගණ්ඩුසං ගහෙත්වාති පත්තං අඵුසිත්වා තත්ථ උදකමෙව උච්ඡිට්ඨහත්ථෙන උක්ඛිපිත්වා ගණ්ඩුසං කත්වා, වාමහත්ථෙනෙව වා පත්තං උක්ඛිපිත්වා මුඛෙන ගණ්ඩුසං ගහෙතුම්පි වට්ටති. බහි උදකෙන වික්ඛාලෙත්වාති ද්වීසු අඞ්ගුලීසු ආමිසමත්තං වික්ඛාලෙත්වා බහි ගහෙතුම්පි වට්ටති. පටිඛාදිතුකාමොති එත්ථ න සයං ඛාදිතුකාමොපි අඤ්ඤෙසං ඛාදනාරහං ඨපෙතුං ලභති ¶ . තත්ථෙව කත්වාති පත්තෙයෙව යථාඨපිතට්ඨානතො අනුද්ධරිත්වා. ලුඤ්චිත්වාති තතො මංසමෙව නිරවසෙසං උප්පට්ටෙත්වා.

256. කිණ්ණචුණ්ණෙනාති සුරාකිණ්ණචුණ්ණෙන. මක්ඛෙතුන්ති සූචිං මක්ඛෙතුං. නිස්සෙණිම්පීති චතූහි දණ්ඩෙහි චීවරප්පමාණෙන ආයතචතුරස්සං කත්වා බද්ධපටලම්පි. එත්ථ හි චීවරකොටියො සමකං බන්ධිත්වා චීවරං යථාසුඛං සිබ්බන්ති. තත්ථ අත්ථරිතබ්බන්ති තස්සා නිස්සෙණියා උපරි චීවරස්ස උපත්ථම්භනත්ථාය අත්ථරිතබ්බං. කථිනසඞ්ඛාතාය නිස්සෙණියා චීවරස්ස බන්ධනකරජ්ජු කථිනරජ්ජූති මජ්ඣිමපදලොපීසමාසොති ආහ ‘‘යායා’’තිආදි. තත්ථ යස්මා ද්වින්නං පටලානං එකස්මිං අධිකෙ ජාතෙ තත්ථ වලියො හොන්ති, තස්මා දුපට්ටචීවරස්ස පටලද්වයම්පි සමකං කත්වා බන්ධනකරජ්ජු කථිනරජ්ජූති වෙදිතබ්බං.

පාළියං කථිනස්ස අන්තො ජීරතීති කථිනෙ බද්ධස්ස චීවරස්ස පරියන්තො ජීරති. කථිනනිස්සිතඤ්හි චීවරං ඉධ නිස්සයවොහාරෙන ‘‘කථින’’න්ති වුත්තං ‘‘මඤ්චා ඝොසන්තී’’තිආදීසු විය. අනුවාතං පරිභණ්ඩන්ති කථිනෙ බන්ධනරජ්ජූහි චීවරස්ස සමන්තා පරියන්තස්ස අජීරණත්ථං යෙහි කෙහිචි චොළකෙහි දීඝතො අනුවාතං, තිරියතො පරිභණ්ඩඤ්ච සිබ්බිත්වා කාතුං යත්ථ රජ්ජුකෙ පවෙසෙත්වා දණ්ඩෙසු පලිවෙඨෙත්වා චීවරසමකං ආකඩ්ඪිතුං සක්කා, තාදිසන්ති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘කථිනසඞ්ඛාතෙසු කිලඤ්ජාදීසු එව අජීරණත්ථාය අනුවාතපරිභණ්ඩකරණං අනුඤ්ඤාත’’න්ති වදන්ති. තස්ස මජ්ඣෙති පුරාණකථිනස්සෙව අන්තො. භික්ඛුනො පමාණෙනාති භික්ඛුනො චීවරස්ස පමාණෙන. අඤ්ඤං නිස්සෙණින්ති දීඝතො ච තිරියතො ච අඤ්ඤං දණ්ඩං ඨපෙත්වා බන්ධිතුං.

බිදලකන්ති ¶ දිගුණකරණසඞ්ඛාතකිරියාවිසෙසස්ස අධිවචනං. තෙනාහ ‘‘දුගුණකරණ’’න්ති. පවෙසනසලාකන්ති වලීනං අග්ගහණත්ථාය පවෙසනකවෙළුසලාකාදි. පාළියං පටිග්ගහන්ති අඞ්ගුලිකඤ්චුකං.

257. පාති නාම භණ්ඩට්ඨපනකො භාජනවිසෙසො. පාළියං පටිග්ගහථවිකන්ති පාතිආදිභාජනත්ථවිකං. චිනිතුන්ති උච්චවත්ථුපරියන්තස්ස අපතනත්ථාය ඉට්ඨකාදීහි චිනිතුං. ආලම්බනබාහන්ති ආලම්බනරජ්ජුදණ්ඩාදි. පරිභිජ්ජතීති කටසාරාදිකං කථිනමජ්ඣෙ භඞ්ගං හොති. උස්සාපෙත්වාති දණ්ඩකථිනං සන්ධාය වුත්තං.

258-9. උදකං ¶ අකප්පියන්ති සප්පාණකං. උපනන්ධීති වෙරං බන්ධි. අද්ධානමග්ගො පටිපජ්ජිතබ්බොති එත්ථ අද්ධයොජනං අද්ධානමග්ගො නාම, තං පටිපජ්ජිතුකාමස්ස සඤ්චිච්ච විහාරූපචාරාතික්කමනෙ ආපත්ති. අසඤ්චිච්ච ගතස්ස පන යත්ථ සරති, තත්ථ ඨත්වා සඞ්ඝාටිකණ්ණාදිං අනධිට්ඨහිත්වා ගමනෙ පදවාරෙන ආපත්තීති වෙදිතබ්බං. න සම්මතීති න පහොති.

260. අභිසන්නකායාති සෙම්හාදිදොසසන්නිචිතකායා. තත්ථ මජ්ඣෙති අග්ගළපාසකස්ස මජ්ඣෙ. උපරීති අග්ගළපාසකස්ස උපරිභාගෙ. උදකට්ඨපනට්ඨානන්ති උදකට්ඨපනත්ථාය පරිච්ඡින්දිත්වා කතට්ඨානං.

261. පාළියං උදපානන්ති කූපං. නීචවත්ථුකොති කූපස්ස සමන්තා කූලට්ඨානං, භූමිසමං තිට්ඨතීති අත්ථො. උදකෙන ඔත්ථරිය්යතීති සමන්තා වස්සොදකං ආගන්ත්වා කූපෙ පතතීති අත්ථො.

262. වාහෙන්තීති උස්සිඤ්චන්ති. අරහටඝටියන්තං නාම චක්කසණ්ඨානං අනෙකාරං අරෙ අරෙ ඝටිකානි බන්ධිත්වා එකෙන, ද්වීහි වා පරිබ්භමියමානයන්තං.

263. ආවිද්ධපක්ඛපාසකන්ති කණ්ණිකමණ්ඩලස්ස සමන්තා ඨපිතපක්ඛපාසකං. මණ්ඩලෙති කණ්ණිකමණ්ඩලෙ. පක්ඛපාසකෙ ඨපෙත්වාති සමන්තා චතුරස්සාකාරෙන ඵලකාදීනි ඨපෙත්වා.

264. නමතකං ¶ නාම සන්ථතසදිසන්ති කෙචි වදන්ති. කෙචි පන ‘‘රුක්ඛතචමය’’න්ති. චම්මඛණ්ඩපරිහාරෙනාති අනධිට්ඨහිත්වා සයනාසනවිධිනාති අත්ථො. පෙළායාති අට්ඨංසසොළසංසාදිආකාරෙන කතාය භාජනාකාරාය පෙළාය. යත්ථ උණ්හපායාසාදිං පක්ඛිපිත්වා උපරි භොජනපාතිං ඨපෙන්ති භත්තස්ස උණ්හභාවාවිගමනත්ථං, තාදිසස්ස භාජනාකාරස්ස ආධාරස්සෙතං අධිවචනං. තෙනෙව පාළියං ‘‘ආසිත්තකූපධාන’’න්ති වුත්තං. තස්ස ච පායාසාදීහි ආසිත්තකාධාරොති අත්ථො. ඉදඤ්ච ආසිත්තකූපධානං පච්චන්තෙසු න ජානන්ති කාතුං, මජ්ඣිමදෙසෙයෙව කරොන්ති. කෙචි පන ‘‘ගිහිපරිභොගො අයොමයාදි සබ්බොපි ආධාරො ආසිත්තකූපධානමෙව අනුලොමෙතී’’ති වදන්ති, එකෙ පන ‘‘කප්පියලොහමයො ආධාරො මළොරිකමෙව අනුලොමෙතී’’ති. වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. පුබ්බෙ පත්තගුත්තියා ආධාරො අනුඤ්ඤාතො. ඉදානි භුඤ්ජිතුං මළොරිකා අනුඤ්ඤාතා. ඡිද්දන්ති ඡිද්දයුත්තං. විද්ධන්ති අන්තොවිනිවිද්ධඡිද්දං. ආවිද්ධන්ති සමන්තතො ඡිද්දං.

265. පත්තං නික්කුජ්ජිතුන්ති එත්ථ කම්මවාචාය අසම්භොගකරණවසෙනෙව නික්කුජ්ජනං, න පත්තානං ¶ අධොමුඛට්ඨපනෙන. තෙනාහ ‘‘අසම්භොගං සඞ්ඝෙන කරොතූ’’තිආදි, තං වඩ්ඪං කම්මවාචාය සඞ්ඝෙන සද්ධිං අසම්භොගං සඞ්ඝො කරොතූති අත්ථො.

පත්තං නික්කුජ්ජෙය්යාති වඩ්ඪස්ස පත්තනික්කුජ්ජනදණ්ඩකම්මං කරෙය්ය. අසම්භොගං සඞ්ඝෙන කරණන්ති සඞ්ඝෙන වඩ්ඪස්ස අසම්භොගකරණං. යථා අසම්භොගො හොති, තථා කරණන්ති අත්ථො. නික්කුජ්ජිතො…පෙ… අසම්භොගං සඞ්ඝෙනාති එත්ථ සඞ්ඝෙන අසම්භොගො හොතීති අත්ථො දට්ඨබ්බො. එවං භගවතා අසම්භොගකරණස්ස ආණත්තත්තා, කම්මවාචාය ච සාවිතත්තා, අට්ඨකථායඤ්ච ‘‘කොචි දෙය්යධම්මො න ගහෙතබ්බො’’ති වුත්තත්තා පත්තෙ නික්කුජ්ජිතෙ තස්ස සන්තකං ඤත්වා ගණ්හන්තස්ස දුක්කටමෙවාති ගහෙතබ්බං.

අච්චයොති ඤායප්පටිපත්තිං අතික්කමිත්වා පවත්ති, අපරාධොති අත්ථො. මං අච්චගමාති මං අතික්කම්ම පවත්තො. තං තෙ මයං පටිග්ගණ්හාමාති තං තෙ අපරාධං මයං ඛමාම. භික්ඛූනං අලාභාය පරිසක්කතීතිආදීසු අලාභාය ¶ පරිසක්කනාදිතො විරතොති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. අසම්භොගං භික්ඛුසඞ්ඝෙනාති එත්ථ ‘‘කතො’’ති පාඨසෙසො.

268. යාව පච්ඡිමා සොපානකළෙවරාති පඨමසොපානඵලකං සන්ධාය වුත්තං. තඤ්හි පච්ඡා දුස්සෙන සන්ථතත්තා එව වුත්තං. ‘‘පච්ඡිමං ජනතං තථාගතො අනුකම්පතී’’ති ඉදං ථෙරො අනාගතෙ භික්ඛූනං චෙලපටිකස්ස අක්කමනපච්චයා අපවාදං සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා නිවාරණෙන භගවතො අනුකම්පං සන්ධායාහ. අපගතගබ්භාති විජාතපුත්තා. තෙනාහ ‘‘මඞ්ගලත්ථායා’’ති.

269-270. බීජනින්ති චතුරස්සබීජනිං. එකපණ්ණච්ඡත්තන්ති තාලපණ්ණාදිනා එකෙන පත්තෙන කතඡත්තං.

274-5. අනුරක්ඛණත්ථන්ති පරිග්ගහෙත්වා ගොපනත්ථං. දීඝං කාරෙන්තීති කෙසෙහි සද්ධිං අච්ඡින්දිත්වා ඨපාපෙන්ති. චතුකොණන්ති යථා උපරි නලාටන්තෙසු ද්වෙ, හෙට්ඨා හනුකපස්සෙ ද්වෙති චත්තාරො කොණා පඤ්ඤායන්ති, එවං චතුරස්සං කත්වා කප්පාපනං. පාළියං දාඨිකං ඨපාපෙන්තීති උත්තරොට්ඨෙ මස්සුං අච්ඡින්දිත්වා ඨපාපෙන්ති. රුධීති ඛුද්දකවණං.

277. පාළියං ලොහභණ්ඩකංසභණ්ඩසන්නිචයොති ලොහභණ්ඩස්ස, කංසභණ්ඩස්ස ච සන්නිචයොති ¶ අත්ථො. බන්ධනමත්තන්ති වාසිදණ්ඩාදීනං කොටීසු අපාතනත්ථං ලොහෙහි බන්ධනං. තන්තකන්ති ආයොගවායනත්ථං තදාකාරෙන පසාරිතතන්තං.

278. ‘‘යත්ථ සරති, තත්ථ බන්ධිතබ්බ’’න්ති එතෙන අසඤ්චිච්ච කායබන්ධනං අබන්ධිත්වා පවිට්ඨස්ස අනාපත්තීති දස්සෙති. මුරජවට්ටිසණ්ඨානං වෙඨෙත්වා කතන්ති එවං බහුරජ්ජුකෙ එකතො කත්වා නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි කතන්ති කෙචි වදන්ති. එකවණ්ණසුත්තෙනාපි වලයඝටකාදිවිකාරං දස්සෙත්වා වෙඨිතම්පි මුරජමෙව. විකාරං පන අදස්සෙත්වා මට්ඨං කත්වා නිරන්තරං වෙඨිතං වට්ටති. තෙනෙව දුතියපාරාජිකසංවණ්ණනායං වුත්තං ‘‘බහුරජ්ජුකෙ එකතො කත්වා එකෙන නිරන්තරං වෙඨෙත්වා කතං ‘බහුරජ්ජුක’න්ති න වත්තබ්බං, වට්ටතී’’ති. මුද්දිකකායබන්ධනං නාම චතුරස්සං අකත්වා ¶ සජ්ජිතං. පාමඞ්ගදසා චතුරස්සා. මුදිඞ්ගසණ්ඨානෙනාති වරකසීසාකාරෙන. පාසන්තොති දසාපරියොසානං.

279. පාළියං ගණ්ඨිකඵලකං පාසකඵලකන්ති එත්ථ දාරුදන්තාදිමයෙසු ඵලකෙසු ගණ්ඨිකපාසකානි අප්පෙත්වා චීවරෙ ඨපෙතුං අනුඤ්ඤාතං. කොට්ටො විවරියතීති අනුවාතො විවරියති.

280-1. පාළිකාරකොති භික්ඛූනං යථාවුඩ්ඪං පාළියා පතිට්ඨාපකො. තස්සාපි තථා පාරුපිතුං න වට්ටති. පාළියං මුණ්ඩවට්ටීති මල්ලාදයො.

282. පමාණඞ්ගුලෙනාති වඩ්ඪකීඅඞ්ගුලෙන. කෙචි පන ‘‘පකතිඅඞ්ගුලෙනා’’ති වදන්ති, තං චතුරඞ්ගුලපච්ඡිමකවචනෙන න සමෙති. න හි පකතඞ්ගුලෙන චතුරඞ්ගුලප්පමාණං දන්තකට්ඨං කණ්ඨෙ අවිලග්ගං ඛාදිතුං සකාති.

285. පාළියං සකාය නිරුත්තියා බුද්ධවචනං දූසෙන්තීති මාගධභාසාය සබ්බෙසං වත්තුං සුකරතාය හීනජච්චාපි උග්ගණ්හන්තා දූසෙන්තීති අත්ථො.

289. මා භික්ඛූ බ්යාබාධයිංසූති ලසුණගන්ධෙන භික්ඛූ මා බාධයිංසු.

291. අවලෙඛනපීඨරොති ¶ අවලෙඛනකට්ඨානං ඨපනභාජනවිසෙසො. අපිධානන්ති පිධානඵලකාදි.

ඛුද්දකවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඛුද්දකවත්ථුක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

295. සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ සිසිරෙති සිසිරකාලෙ හිමපාතවසෙන සත්තාහවද්දලිකාදිවස්සපාතවස්සෙන ච උප්පන්නො ඛරො සීතසම්ඵස්සො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘සම්ඵුසිතකො’’ති. ‘‘තතො’’ති ඉදං කත්තුඅත්ථෙ නිස්සක්කවචනං, තෙන ච විහාරෙන වාතාතපො පටිහඤ්ඤතීති අත්ථොති ආහ ‘‘විහාරෙන පටිහඤ්ඤතී’’ති.

296. ආවිඤ්ඡනඡිද්දන්ති යත්ථ අඞ්ගුලිං වා රජ්ජුසඞ්ඛලිකාදිං වා පවෙසෙත්වා කවාටං ආකඩ්ඪන්තා ද්වාරබාහං ඵුසාපෙන්ති, තස්සෙතං අධිවචනං. සෙනාසනපරිභොගෙ අකප්පියං නාම නත්ථීති දස්සනත්ථං ‘‘සචෙපි දීපිනඞ්ගුට්ඨෙනා’’තිආදි වුත්තං. චෙතියෙ වෙදිකාසදිසන්ති වාතපානදාරුං වා ජාලං වා අට්ඨපෙත්වා දාරුට්ඨානෙ චෙතියෙ වෙදිකාය පට්ටාදීනි විය ඉට්ඨකාදීහි උද්ධං, තිරියඤ්ච පට්ටිකාදයො දස්සෙත්වා චතුඡිද්දයුත්තං කතං. ථම්භකවාතපානං නාම තිරියං දාරූනි අදත්වා උද්ධං ඨපිතදාරූහි එව කතං. චොළකපාදපුඤ්ඡනං බන්ධිතුන්ති වාතපානප්පමාණෙන පාදපුඤ්ඡනසදිසං චොළකාදිනා බන්ධිත්වා වග්ගුලිආදිප්පවෙසනනිවාරණත්ථං, කථෙතුන්ති අත්ථො. මිඩ්ඪකන්ති මඤ්චාකාරෙන කට්ඨමත්තිකාදීහි කතවෙදිකාකාරං.

297. චතුරස්සපීඨන්ති සමචතුරස්සං. අට්ඨඞ්ගුලපාදකං වට්ටතීති අට්ඨඞ්ගුලපාදකමෙව වට්ටති. පමාණාතික්කන්තොපි වට්ටතීති සමචතුරස්සමෙව සන්ධාය වුත්තං. ආයතචතුරස්සා පන සත්තඞ්ගපඤ්චඞ්ගාපි උච්චපාදා න වට්ටන්ති. වෙත්තෙහෙව චතුරස්සාදිආකාරෙන කතං භද්දපීඨන්ති ආහ ‘‘වෙත්තමයං පීඨ’’න්ති. දාරුපට්ටිකාය උපරීති අටනිආකාරෙන ඨිතදාරුපටලස්ස හෙට්ඨා උද්ධං පාදං කත්වා. පවෙසනකාලඤ්හි සන්ධාය ‘‘උපරී’’ති වුත්තං. එළකස්ස පච්ඡිමපාදද්වයං විය වඞ්කාකාරෙන ඨිතත්තා පනෙතං ‘‘එළකපාදපීඨ’’න්ති වුත්තං. පලොඨෙන්තීති සහ මඤ්චෙහි පවට්ටෙන්ති. රුක්ඛෙ ¶ , ලතා ච මුඤ්චිත්වා අවසෙසං ගච්ඡාදිකං සබ්බම්පි තිණජාති එවාති ආහ ‘‘යෙසං කෙසඤ්චි තිණජාතිකාන’’න්තිආදි.

උපදහන්තීති ¶ ඨපෙන්ති. සීසප්පමාණං නාම යත්ථ ගීවාය සහ සකලං සීසං ඨපෙතුං සක්කා, තස්ස ච මුට්ඨිරතනං විත්ථාරප්පමාණන්ති දස්සෙන්තො ‘‘විත්ථාරතො’’තිආදිමාහ. ඉදඤ්ච බිම්බොහනස්ස උභොසු අන්තෙසු ඨපෙතබ්බචොළප්පමාණදස්සනං. තස්ස වසෙන බිම්බොහනස්ස විත්ථාරප්පමාණං පරිච්ඡිජ්ජති, තං වට්ටං වා චතුරස්සං වා කත්වා සිබ්බිතං යථා කොටිතො කොටි විත්ථාරතො පුථුලට්ඨානං මුට්ඨිරතනප්පමාණං හොති, එවං සිබ්බිතබ්බං. ඉතො අධිකං න වට්ටති, තං පන අන්තෙසු ඨපිතචොළං කොටියා කොටිං ආහච්ච දිගුණං කතං තිකණ්ණං හොති. තෙසු තීසු කණ්ණෙසු ද්වින්නං කණ්ණානමන්තරං විදත්ථිචතුරඞ්ගුලං හොති, මජ්ඣට්ඨානං කොටිතො කොටිං ආහච්ච මුට්ඨිරතනං හොති, ඉදමස්ස උක්කට්ඨප්පමාණං. තෙනාහ ‘‘තීසු කණ්ණෙසූ’’තිආදි.

‘‘කම්බලමෙව…පෙ… උණ්ණභිසිසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡතී’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා ගොනකාදිඅකප්පියම්පි උණ්ණමයත්ථරණං භිසියං පක්ඛිපිත්වා සයිතුං වට්ටතීති දට්ඨබ්බං.

මසූරකෙති චම්මමයභිසියං. චම්මමයං පන බිම්බොහනං තූලපුණ්ණම්පි න වට්ටති. පාළියං සෙනාසනපරික්ඛාරදුස්සන්ති සෙනාසනපරික්ඛාරකරණත්ථාය දුස්සං. භිසිං ඔනන්ධිතුන්ති භිසිත්ථවිකාය පක්ඛිපිත්වා බන්ධිතුං. පරිභිජ්ජතීති මඤ්චාදිතො සාරියමානා පීඨකොටිආදීසු නිසීදන්තෙහි ඝංසියමානා භිසි පරිභිජ්ජති. ඔනද්ධමඤ්චන්ති භිසිං එකාබද්ධං කත්වා බද්ධමඤ්චං. පාළියං ඡවිං උප්පාටෙත්වා හරන්තීති භිසිච්ඡවිං චොරා හරන්ති. ඵොසිතුන්ති චොරෙහි හරිතස්ස පච්ඡා හරිතසඤ්ඤාණඵුසිතබින්දූනි දාතුං. භිත්තිකම්මන්ති නානාවණ්ණෙහි විභිත්තිරාජිකරණං. හත්ථකම්මන්ති හත්ථෙන යං කිඤ්චි සඤ්ඤාකරණං.

298. පාළියං න නිපතතීති න අල්ලීයති. පටිබාහෙත්වාති ඝංසිත්වා. න නිබන්ධතීති අනිබන්ධනීයො, න ලග්ගනකොති අත්ථො.

299. ‘‘කරොහී’’ති වත්තුම්පි න ලබ්භතීති ආණත්තියා එව පටික්ඛිත්තත්තා ද්වාරපාලං ‘‘කිං න කරොසී’’තිආදිනා පරියායෙන වත්තුං වට්ටති. ජාතකපකරණන්ති ජාතකපටිසංයුත්තං ඉත්ථිපුරිසාදි යං කිඤ්චි රූපං අධිප්පෙතං. ‘‘පරෙහි කාරාපෙතු’’න්ති වුත්තත්තා බුද්ධරූපම්පි සයං කාතුං න ලභති. පාළියං පඤ්චපටිකන්ති ජාතිආදිපඤ්චප්පකාරවණ්ණමට්ඨං.

300. උපචාරො ¶ ¶ න හොතීති ගබ්භස්ස බහි සමන්තා අනුපරිගමනස්ස ඔකාසො නප්පහොති. රුක්ඛං විජ්ඣිත්වාති තච්ඡිතසාරදාරුං අග්ගසමීපෙ විජ්ඣිත්වා. කත්වාති ඡිද්දෙ කත්වා. කප්පකතං විය සාරඛාණුකෙ ආකොටෙත්වා එවං කතමෙව ‘‘ආහරිමං භිත්තිපාද’’න්ති වුත්තං. උපත්ථම්භනත්ථං භූමියං පතිට්ඨාපෙතුන්ති ජිණ්ණභිත්තිපාදෙන බහි සමානභාරං ඛාණුකප්පසීසෙන උස්සාපෙත්වා මූලෙන භූමියං පතිට්ඨාපෙතුං. පරිත්තාණත්ථන්ති උල්ලිත්තාවලිත්තකුටියා ඔවස්සනට්ඨානස්ස පරිත්තාණත්ථං. කිටිකන්ති තාලපණ්ණාදීහි කතපදලං. මද්දිතමත්තිකන්ති ඔවස්සනඡිද්දස්ස පිදහනත්ථං වුත්තං.

උභතොකුට්ටං නීහරිත්වා කතපදෙසස්සාති යථා බහි ඨිතා උජුකං අන්තො නිසින්නෙ න පස්සන්ති, එවං ද්වාරාභිමුඛං පිදහනවසෙන භිත්තිඤ්ච අඤ්ඤතො ද්වාරඤ්ච යොජෙත්වා කතට්ඨානං වදති. සමන්තා පරියාගාරොති සමන්තතො ආවිද්ධපමුඛං. වංසං දත්වාති පුරිසප්පමාණෙ පාදෙ නිඛණිත්වා තෙසං උපරි පිට්ඨිවංසසදිසං පස්සවංසං ඨපෙත්වා ඔසාරෙත්වා. එකං දණ්ඩකොටිං අතිඋච්චාය විහාරභිත්තිකොටියා එකං කොටිං නීචෙ වංසපිට්ඨියං ඨපනවසෙන දණ්ඩකෙ පසාරෙත්වා. චක්කලයුත්තො කිටිකොති කවාටං විය විවරණථකනසුඛත්ථං චක්කලබන්ධකිටිකං. පාළියං උග්ඝාටනකිටිකන්ති ආපණාදීසු අනත්ථිකකාලෙ උක්ඛිපිත්වා, උපරි ච බන්ධිත්වා පච්ඡා ඔතරණකිටිකං, කප්පසීසෙහි වා උපත්ථම්භනීහි උක්ඛිපිත්වා පච්ඡා ඔතරණකිටිකම්පි.

301. පානීයං ඔතප්පතීති පානීයභාජනෙසු ඨපිතපානීයං ආතපෙන සන්තප්පති.

303. තයො වාටෙති තයො පරික්ඛෙපෙ. වෙළුවාටන්ති සබ්බං දාරුපරික්ඛෙපං සඞ්ගණ්හාති. කණ්ටකවාටන්ති සබ්බසාඛාපරික්ඛෙපං.

305. ආලොකො අන්තරධායීති යො බුද්ධාරම්මණාය පීතියා ආනුභාවෙන මහන්තො ඔභාසො අහොසි, යෙන චස්ස පදීපසහස්සෙන විය විගතන්ධකාරො මග්ගො අහොසි, සො බහිනගරෙ ඡවසරීරසමාකුලං දුග්ගන්ධං බීභච්ඡං ආමකසුසානං පත්තස්ස භයෙන පීතිවෙගෙ මන්දීභූතෙ අන්තරධායි.

සතං ¶ හත්ථීති ගාථාය හත්ථිනො සතසහස්සානීති එවං පච්චෙකං සහස්ස-සද්දෙන යොජෙත්වා අත්ථො ඤාතබ්බො. පදවීතිහාරස්සාති ‘‘බුද්ධං වන්දිස්සාමී’’ති රතනත්තයං උද්දිස්ස ගච්ඡතො එකපදවීතිහාරස්ස ¶ , තප්පච්චයකුසලඵලස්සාති අත්ථො. තස්ස සොළසමො භාගො කලං නාම, තං සොළසිං කලං යථාවුත්තා හත්ථිආදයො සබ්බෙ නාග්ඝන්ති නාරහන්ති, නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං. අනෙකසතසහස්සභාගම්පි නාග්ඝන්ති.

අන්ධකාරො අන්තරධායීති පුන බලවපීතියා ආලොකෙ සමුප්පන්නෙ අන්තරධායි. ආසත්තියොති තණ්හායො. වයකරණන්ති දෙය්යධම්මමූලං නවකම්මං.

309. දදෙය්යාති නවකම්මං අධිට්ඨාතුං විහාරෙ ඉස්සරියං දදෙය්යාති අත්ථො. දින්නොති නවකම්මං කාතුං විහාරො දින්නො, විහාරෙ නවකම්මං දින්නන්ති වා අත්ථො.

313-4. සන්ථාගාරෙති සන්නිපාතමණ්ඩපෙ. ඔකාසෙති නිවාසොකාසෙ. උද්දිස්ස කතන්ති සඞ්ඝං උද්දිස්ස කතං. ගිහිවිකටන්ති ගිහීහි කතං පඤ්ඤත්තං, ගිහිසන්තකන්ති අත්ථො.

විහාරානුජානනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

318. ‘‘ඡමාසච්චයෙන ඡමාසච්චයෙනා’’ති ඉදං ද්වික්ඛත්තුං පච්චයදානකාලපරිච්ඡෙදදස්සනං, එවං උපරිපි. ‘‘තං න ගාහෙතබ්බ’’න්ති වචනස්ස කාරණමාහ ‘‘පච්චයෙනෙව හි ත’’න්තිආදිනා, පච්චයඤ්ඤෙව නිස්සාය තත්ථ වසිත්වා පටිජග්ගනා භවිස්සන්තීති අධිප්පායො.

උබ්භණ්ඩිකාති උක්ඛිත්තභණ්ඩා භවිස්සන්ති. දීඝසාලාති චඞ්කමනසාලා. මණ්ඩලමාළොති උපට්ඨානසාලා. අනුදහතීති පීළෙති. ‘‘අදාතුං න ලබ්භතී’’ති ඉමිනා සඤ්චිච්ච අදදන්තස්ස පටිබාහනෙ පවිසනතො දුක්කටන්ති දීපෙති.

‘‘න ¶ ගොචරගාමො ඝට්ටෙතබ්බො’’ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘‘න තත්ථ මනුස්සා වත්තබ්බා’’තිආදි වුත්තං. විතක්කං ඡින්දිත්වාති ‘‘ඉමිනා නීහාරෙන ගච්ඡන්තං දිස්වා නිවාරෙත්වා පච්චයෙ දස්සන්තී’’ති එවරූපං විතක්කං අනුප්පාදෙත්වා. භණ්ඩප්පටිච්ඡාදනන්ති පටිච්ඡාදනභණ්ඩං. සරීරප්පටිච්ඡාදනචීවරන්ති අත්ථො. ‘‘සුද්ධචිත්තත්තාව අනවජ්ජ’’න්ති ඉදං පුච්ඡිතක්ඛණෙ කාරණාචික්ඛනං ¶ සන්ධාය වුත්තං න හොති අසුද්ධචිත්තස්සපි පුච්ඡිතපඤ්හවිසජ්ජනෙ දොසාභාවා. එවං පන ගතෙ මං පුච්ඡිස්සන්තීතිසඤ්ඤාය අගමනං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

පටිජග්ගිතබ්බානීති ඛණ්ඩඵුල්ලපටිසඞ්ඛරණසම්මජ්ජනාදීහි පටිජග්ගිතබ්බානි. මුද්දවෙදිකායාති චෙතියස්ස හම්මියවෙදිකාය ඝටාකාරස්ස උපරි චතුරස්සවෙදිකාය. කස්මා පුච්ඡිතබ්බන්තිආදි යතො පකතියා ලභති. තත්ථාපි පුච්ඡනස්ස කාරණසන්දස්සනත්ථං වුත්තං.

පටික්කම්මාති විහාරතො අපසක්කිත්වා. තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යොජනද්වියොජනන්තරෙ හොතී’’ති ආහ. උපනික්ඛෙපං ඨපෙත්වාති වඩ්ඪියා කහාපණාදිං ඨපෙත්වා, ඛෙත්තාදීනි වා නියමෙත්වා. ඉති සද්ධාදෙය්යෙති එවං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සද්ධාය දාතබ්බෙ වස්සාවාසිකලාභවිසයෙති අත්ථො.

වත්ථු පනාති තත්රුප්පාදෙ උප්පන්නරූපියං, තඤ්ච ‘‘තතො චතුපච්චයං පරිභුඤ්ජථා’’ති දින්නඛෙත්තාදිතො උප්පන්නත්තා කප්පියකාරකානං හත්ථෙ ‘‘කප්පියභණ්ඩං පරිභුඤ්ජථා’’ති දායකෙහි දින්නවත්ථුසදිසං හොතීති ආහ ‘‘කප්පියකාරකානං හී’’තිආදි.

සඞ්ඝසුට්ඨුතායාති සඞ්ඝස්ස හිතාය. පුග්ගලවසෙනාති ‘‘භික්ඛූ චීවරෙන කිලමන්තී’’ති එවං පුග්ගලපරාමාසවසෙන, න ‘‘සඞ්ඝො කිලමතී’’ති එවං සඞ්ඝපරාමාසවසෙන.

‘‘කප්පියභණ්ඩවසෙනා’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘‘චීවරතණ්ඩුලාදිවසෙනෙව චා’’ති වුත්තං. ච-කාරො චෙත්ථ පන-සද්දත්ථෙ වත්තති, න සමුච්චයත්ථෙති දට්ඨබ්බං. පුග්ගලවසෙනෙව, කප්පියභණ්ඩවසෙන ච අපලොකනප්පකාරං දස්සෙතුං ‘‘තං පන එවං කත්තබ්බ’’න්තිආදි වුත්තං.

චීවරපච්චයං සල්ලක්ඛෙත්වාති සද්ධාදෙය්යතත්රුප්පාදාදිවසෙන තස්මිං වස්සාවාසෙ ලබ්භමානං චීවරසඞ්ඛාතං පච්චයං ‘‘එත්තක’’න්ති පරිච්ඡින්දිත්වා. සෙනාසනස්සාති සෙනාසනග්ගාහාපනස්ස. ‘‘නවකො වුඩ්ඪතරස්ස, වුඩ්ඪො ච ¶ නවකස්සා’’ති ඉදං සෙනාසනග්ගාහස්ස අත්තනාව අත්තනො ගහණං අසාරුප්පන්ති වුත්තං, ද්වෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං ගාහෙස්සන්තීති අධිප්පායො. අට්ඨපි සොළසපි ජනෙ සම්මන්නිතුං වට්ටතීති එකකම්මවාචාය සබ්බෙපි එකතො සම්මන්නිතුං වට්ටති. නිග්ගහකම්මමෙව හි සඞ්ඝො සඞ්ඝස්ස න කරොති. තෙනෙව සත්තසතිකක්ඛන්ධකෙ ‘‘උබ්බාහිකකම්මසම්මුතියං අට්ඨපි ජනා එකතොව සම්මතාති.

ආසනඝරන්ති ¶ පටිමාඝරං. මග්ගොති උපචාරසීමබ්භන්තරගතෙ ගාමාභිමුඛමග්ගෙ කතසාලා වුච්චති. එවං පොක්ඛරණීරුක්ඛමූලාදීසුපි.

ලභන්තීති තත්රවාසිනො භික්ඛූ ලභන්ති. විජටෙත්වාති ‘‘එකෙකස්ස පහොනකප්පමාණෙන වියොජෙත්වා. ආවාසෙසු පක්ඛිපිත්වාති ‘‘ඉතො උප්පන්නං අසුකස්මිං අසුකස්මිඤ්ච ආවාසෙ වසන්තා පාපෙත්වා ගණ්හන්තූ’’ති වාචාය උපසංහරිත්වා. පවිසිතබ්බන්ති මහාලාභෙ පරිවෙණෙ වසිත්වාව ලාභො ගහෙතබ්බොති අධිප්පායො.

අයම්පීති එත්ථ යො පංසුකූලිකො පච්චයං විස්සජ්ජෙති. තෙනෙව විස්සට්ඨො අයං චීවරපච්චයොපීති යොජනා. පාදමූලෙ ඨපෙත්වා සාටකං දෙන්තීති පච්චයදායකා දෙන්ති. එතෙන ගහට්ඨෙහි පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නම්පි පංසුකූලිකානම්පි වට්ටතීති දස්සෙති. අථ වස්සාවාසිකං දෙමාති වදන්තීති එත්ථ පංසුකූලිකානං න වට්ටතීති අජ්ඣාහරිත්වා යොජෙතබ්බං. වස්සංවුත්ථභික්ඛූනන්ති පංසුකූලිකතො අඤ්ඤෙසං භික්ඛූනං.

උපනිබන්ධිත්වා ගාහාපෙතබ්බන්ති ඉධ රුක්ඛාදීසු වසිත්වා චීවරං ගණ්හථාති පටිබන්ධං කත්වා ගාහෙතබ්බං.

පාටිපදඅරුණතොතිආදි වස්සූපනායිකදිවසං සන්ධාය වුත්තං. අන්තරාමුත්තකං පන පාටිපදං අතික්කමිත්වාපි ගාහෙතුං වට්ටති. නිබද්ධවත්තං ඨපෙත්වාති සජ්ඣායමනසිකාරාදීසු නිරන්තරකරණීයෙසු කත්තබ්බං කතිකවත්තං කත්වා. කසාවපරිභණ්ඩන්ති කසාවරසෙහි භූමිපරිකම්මං.

තිවිධම්පීති පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධවසෙන තිවිධම්පි. සොධෙත්වාති ආචාරාදීසු උපපරික්ඛිත්වා. එකචාරිකවත්තන්ති භාවනාකම්මං. තඤ්හි ගණසඞ්ගණිකං පහාය එකචාරිකෙනෙව වත්තිතබ්බත්තා එවං වුත්තං. දසවත්ථුකකථා ¶ නාම අප්පිච්ඡකථා, සන්තුට්ඨි, පවිවෙක, අසංසග්ග, වීරියාරම්භ, සීල, සමාධි, පඤ්ඤා, විමුත්ති, විමුත්තිඤාණදස්සනකථාති ඉමා දස.

දන්තකට්ඨඛාදනවත්තන්ති දන්තකට්ඨමාළකෙ නික්ඛිත්තෙසු දන්තකට්ඨෙසු ‘‘දිවසෙ දිවසෙ එකමෙව දන්තකට්ඨං ගහෙතබ්බ’’න්තිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 1.109) අදින්නාදානෙ දන්තපොනකථායං වුත්තං වත්තං. පත්තං වා…පෙ… න කථෙතබ්බන්ති පත්තගුත්තත්ථාය වුත්තං. විසභාගකථාති තිරච්ඡානකථා. ඛන්ධකවත්තන්ති ¶ වත්තක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 365) ආගතං පිණ්ඩචාරිකවත්තතො අවසිට්ඨවත්තං තස්ස ‘‘භික්ඛාචාරවත්ත’’න්ති විසුං ගහිතත්තා.

ඉදානි යං දායකා පච්ඡිමවස්සංවුත්ථානං වස්සාවාසිකං දෙන්ති, තත්ථ පටිපජ්ජනවිධිං දස්සෙතුං ‘‘පච්ඡිමවස්සූපනායිකදිවසෙ පනා’’ති ආරද්ධං. ආගන්තුකො සචෙ භික්ඛූති චීවරෙ ගාහිතෙ පච්ඡා ආගතො ආගන්තුකො භික්ඛු. පත්තට්ඨානෙති වස්සග්ගෙන පත්තට්ඨානෙ. පඨමවස්සූපගතාති ආගන්තුකස්ස ආගමනතො පුරෙතරමෙව පච්ඡිමිකාය වස්සූපනායිකාය වස්සූපගතා. ලද්ධං ලද්ධන්ති පුනප්පුනං දායකානං සන්තිකා ආගතාගතසාටකං.

නෙව වස්සාවාසිකස්ස සාමිනොති ඡින්නවස්සත්තා වුත්තං. පඨමමෙව කතිකාය කතත්තා ‘‘නෙව අදාතුං ලභන්තී’’ති වුත්තං, දාතබ්බං වාරෙන්තානං ගීවා හොතීති අධිප්පායො. තෙසමෙව දාතබ්බන්ති වස්සූපගතෙසු අලද්ධවස්සාවාසිකානං එකච්චානමෙව දාතබ්බං.

භතිනිවිට්ඨන්ති පානීයුපට්ඨානාදිභතිං කත්වා ලද්ධං. සඞ්ඝිකං පනාතිආදි කෙසඤ්චි වාදදස්සනං. තත්ථ අපලොකනකම්මං කත්වා ගාහිතන්ති ‘‘ඡින්නවස්සානං වස්සාවාසිකඤ්ච ඉදානි උප්පජ්ජනකවස්සාවාසිකඤ්ච ඉමෙසං දාතුං රුච්චතී’’ති අනන්තරෙ වුත්තනයෙන අපලොකනං කත්වා ගාහිතං සඞ්ඝෙන දින්නත්තා විබ්භන්තොපි ලභති. පගෙව ඡින්නවස්සො. පච්චයවසෙන ගාහිතං පන තෙමාසං වසිත්වා ගහෙතුං අත්තනා, දායකෙහි ච අනුමතත්තා භතිනිවිට්ඨම්පි ඡින්නවස්සොපි විබ්භන්තොපි න ලභතීති කෙචි ආචරියා වදන්ති. ඉදඤ්ච පච්ඡා වුත්තත්තා පමාණං. තෙනෙව වස්සූපනායිකදිවසෙ එව දායකෙහි දින්නවස්සාවාසිකං ගහිතභික්ඛුනො වස්සච්ඡෙදං අකත්වා වාසොව හෙට්ඨා විහිතො, න පානීයුපට්ඨානාදිභතිකරණවත්තං. යදි හි තං ¶ නිවිට්ඨමෙව සියා, භතිකරණමෙව විධාතබ්බං. තස්මා වස්සග්ගෙන ගාහිතං ඡින්නවස්සාදයො න ලභන්තීති වෙදිතබ්බං.

‘‘සඞ්ඝිකං හොතී’’ති එතෙන වුත්ථවස්සානම්පි වස්සාවාසිකභාගො සඞ්ඝිකතො අමොචිතො තෙසං විබ්භමෙන සඞ්ඝිකො හොතීති දස්සෙති. ලභතීති ‘‘මම පත්තභාගං එතස්ස දෙථා’’ති දායකෙ සම්පටිච්ඡාපෙන්තෙනෙව සඞ්ඝිකතො වියොජිතං හොතීති වුත්තං.

වරභාගං සාමණෙරස්සාති තස්ස පඨමගාහත්තා, ථෙරෙන පුබ්බෙ පඨමභාගස්ස ගහිතත්තා, ඉදානි ගය්හමානස්ස දුතියභාගත්තා ච වුත්තං.

සෙනාසනග්ගාහකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

319. පාළියං ¶ උභයත්ථ පරිබාහිරොති කමෙන උභයස්සපි මුත්තත්තා වුත්තං, න සබ්බථා උභයතො පරිබාහිරත්තා. තෙනාහ ‘‘පච්ඡිමෙ…පෙ… තිට්ඨතී’’ති.

320. යං තිණ්ණං පහොතීති මඤ්චපීඨවිනිමුත්තං යං ආසනං තිණ්ණං සුඛං නිසීදිතුං පහොති, ඉදං පච්ඡිමදීඝාසනං. එත්ථ මඤ්චපීඨරහිතෙසු අසමානාසනිකාපි තයො නිසීදිතුං ලභන්ති. මඤ්චපීඨෙසු පන ද්වෙ. අදීඝාසනෙසු මඤ්චපීඨෙසු සමානාසනිකා එව ද්වෙ නිසීදිතුං ලභන්ති දුවග්ගස්සෙව අනුඤ්ඤාතත්තා.

හත්ථිනඛො හෙට්ඨාභාගෙ එතස්ස අත්ථීති හත්ථිනඛො, පාසාදො. පාසාදස්ස නඛො නාම හෙට්ඨිමභාගො පාදනඛසදිසත්තා, සො සබ්බදිසාසු අනෙකෙහි හත්ථිරූපෙහි සමලඞ්කතො ඨිතො. තස්සූපරි කතො පාසාදො හත්ථිකුම්භෙ පතිට්ඨිතො විය හොතීති ආහ ‘‘හත්ථිකුම්භෙ පතිට්ඨිත’’න්ති. සුවණ්ණරජතාදිවිචිත්රානීති සඞ්ඝිකසෙනාසනං සන්ධාය වුත්තං. පුග්ගලිකං පන සුවණ්ණාදිවිචිත්රං භික්ඛුස්ස සම්පටිච්ඡිතුමෙව න වට්ටති ‘‘න කෙනචි පරියායෙන ජාතරූපරජතං සාදිතබ්බ’’න්ති (මහාව. 299) වුත්තත්තා. තෙනෙවෙත්ථ අට්ඨකථායං ‘‘සඞ්ඝිකවිහාරෙ වා පුග්ගලිකවිහාරෙ වා’’ති න ¶ වුත්තං, ගොනකාදිඅකප්පියභණ්ඩවිසයෙ එව වුත්තං එකභික්ඛුස්සාපි තෙසං ගහණෙ දොසාභාවා. ගිහිවිකටනීහාරෙනාති ගිහීහි කතනීහාරෙන, ගිහීහි අත්තනො සන්තකං අත්ථරිත්වා දින්නනියාමෙනාති අත්ථො. ලබ්භන්තීති නිසීදිතුං ලබ්භන්ති.

උපනන්දවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

321. අරඤ්ජරොති බහුඋදකගණ්හනිකා මහාචාටි, ජලං ගණ්හිතුමලන්ති අරඤ්ජරො.

ථාවරෙන ච ථාවරන්තිආදීසු පඤ්චසු කොට්ඨාසෙසු පුරිමද්වයං ථාවරං, පච්ඡිමත්තයං ගරුභණ්ඩන්ති වෙදිතබ්බං. සමකමෙව දෙතීති එත්ථ ඌනකං දෙන්තම්පි විහාරවත්ථුසාමන්තං ගහෙත්වා දූරතරං දුක්ඛගොපං විස්සජ්ජෙතුං වට්ටතීති දට්ඨබ්බං. වක්ඛති හි ‘‘භික්ඛූනං චෙ මහග්ඝතරං…පෙ… සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 321). ජානාපෙත්වාති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ¶ ජානාපෙත්වා, අපලොකෙත්වාති අත්ථො. ‘‘නනු තුම්හාකං බහුතරා රුක්ඛාති වත්තබ්බ’’න්ති ඉදං සාමිකෙසු අත්තනො භණ්ඩස්ස මහග්ඝතං අජානිත්වා දෙන්තෙසු තං ඤත්වා ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හතො අවහාරො හොතීති වුත්තං.

විහාරෙන විහාරො පරිවත්තෙතබ්බොති සවත්ථුකෙන අඤ්ඤෙසං භූමියං කතපාසාදාදිනා, අවත්ථුකෙන වා සවත්ථුකං පරිවත්තෙතබ්බං. අවත්ථුකං පන අවත්ථුකෙනෙව පරිවත්තෙතබ්බං. කෙවලං පාසාදස්ස භූමිතො අථාවරත්තා. එවං ථාවරෙසුපි ථාවරවිභාගං ඤත්වාව පරිවත්තෙතබ්බං.

‘‘කප්පියමඤ්චා සම්පටිච්ඡිතබ්බා’’ති ඉමිනා සුවණ්ණාදිවිචිත්තං අකප්පියමඤ්චං ‘‘සඞ්ඝස්සා’’ති වුත්තෙපි සම්පටිච්ඡිතුං න වට්ටතීති දස්සෙති. ‘‘විහාරස්ස දෙමා’’ති වුත්තෙ සඞ්ඝස්ස වට්ටති, න පුග්ගලස්ස ඛෙත්තාදි වියාති දට්ඨබ්බං. එතෙසූති මඤ්චාදීසු. කප්පියාකප්පියං වුත්තනයමෙවාති ආසන්දීතූලිකාදිවිනිච්ඡයෙසු වුත්තනයමෙව. අකප්පියං වාති ආසන්දීආදි, පමාණාතික්කන්තං ¶ බිම්බොහනාදි ච. මහග්ඝං කප්පියං වාති සුවණ්ණාදිවිචිත්තං කප්පියවොහාරෙන දින්නං.

‘‘කාළලොහ…පෙ… භාජෙතබ්බො’’ති වුත්තත්තා වට්ටකංසලොහමයම්පි භාජනං පුග්ගලිකම්පි සම්පටිච්ඡිතුම්පි පරිහරිතුම්පි වට්ටති පුග්ගලපරිහරිතබ්බස්සෙව භාජෙතබ්බත්තාති වදන්ති. තං උපරි ‘‘කංසලොහවට්ටලොහභාජනවිකති සඞ්ඝිකපරිභොගෙන වා ගිහිවිකටා වා වට්ටතී’’තිආදිකෙන මහාපච්චරිවචනෙන විරුජ්ඣති. ඉමස්ස හි ‘‘වට්ටලොහකංසලොහානං යෙන කෙනචි කතො සීහළදීපෙ පාදග්ගණ්හනකො භාජෙතබ්බො’’ති වුත්තස්ස මහාඅට්ඨකථාවචනස්ස පටික්ඛෙපාය තං මහාපච්චරිවචනං පච්ඡා දස්සිතං. තස්මා වට්ටලොහකංසලොහමයං යං කිඤ්චි පාදග්ගණ්හනකවාරකම්පි උපාදාය අභාජනීයමෙව. ගිහීහි දිය්යමානම්පි පුග්ගලස්ස සම්පටිච්ඡිතුම්පි න වට්ටති. පාරිහාරියං න වට්ටතීති පත්තාදිපරික්ඛාරං විය සයමෙව පටිසාමෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටති. ගිහිසන්තකං විය ආරාමිකාදයො චෙ සයමෙව ගොපෙත්වා විනියොගකාලෙ ආනෙත්වා පටිනෙන්ති, පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. ‘‘පටිසාමෙත්වා භික්ඛූනං දෙථා’’ති වත්තුම්පි වට්ටති.

පණ්ණසූචි නාම ලෙඛනීති වදන්ති. ‘‘අත්තනා ලද්ධානිපී’’තිආදිනා පටිග්ගහණෙ දොසො නත්ථි, පරිහරිත්වා පරිභොගොව ආපත්තිකරොති දස්සෙති. යථා චෙත්ථ, එවං උපරි අභාජනීයවාසිආදීසු අත්තනො සන්තකෙසුපි.

අනාමාසම්පීති ¶ සුවණ්ණාදිමයම්පි සබ්බං තං ආමසිත්වාපි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. උපක්ඛරෙති උපකරණෙ. අඩ්ඪබාහුප්පමාණා නාම අඩ්ඪබාහුමත්තා. අඩ්ඪබ්යාමමත්තාතිපි වදන්ති. යොත්තානීති චම්මරජ්ජුකා.

අට්ඨඞ්ගුලසූචිදණ්ඩමත්තොපීති තසරදණ්ඩාදිසූචිආකාරතනුදණ්ඩකමත්තොපි. රිත්තපොත්ථකොපීති අලිඛිතපොත්ථකො. ඉදඤ්ච පණ්ණප්පසඞ්ගෙන වුත්තං.

‘‘ඝට්ටනඵලකං ඝට්ටනමුග්ගරො’’ති ඉදං රජිතචීවරං එකස්මිං මට්ඨෙ දණ්ඩමුග්ගරෙ වෙඨෙත්වා එකස්ස මට්ඨඵලකස්ස උපරි ඨපෙත්වා උපරි අපරෙන මට්ඨඵලකෙන නිකුජ්ජිත්වා එකො උපරි අක්කමිත්වා තිට්ඨති. ද්වෙ ජනා උපරි ඵලකං ද්වීසු කොටීසු ගහෙත්වා අපරාපරං ආකඩ්ඪනවිකඩ්ඪනං කරොන්ති, එතං සන්ධාය වුත්තං. හත්ථෙ ඨපාපෙත්වා හත්ථෙන පහරණං පන ¶ නිට්ඨිතරජනස්ස චීවරස්ස අල්ලකාලෙ කාතබ්බං. ඉදං පන ඵලකමුග්ගරෙහි ඝට්ටනං සුක්ඛකාලෙ ථද්ධභාවවිමොචනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං. අම්බණන්ති එකදොණිකනාවාඵලකෙහි පොක්ඛරණීසදිසං කතං. පානීයභාජනන්තිපි වදන්ති. රජනදොණීති එකදාරුනාව කතං රජනභාජනං. උදකදොණීපි එකදාරුනාව කතං උදකභාජනං.

භූමත්ථරණං කාතුං වට්ටතීති අකප්පියචම්මං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ භූමත්ථරණසඞ්ඛෙපෙන සයිතුම්පි වට්ටතියෙව. ‘‘පච්චත්ථරණගතික’’න්ති ඉමිනා මඤ්චාදීසු අත්ථරිතබ්බං මහාචම්මං එළකචම්මං නාමාති දස්සෙති.

ඡත්තමුට්ඨිපණ්ණන්ති තාලපණ්ණං සන්ධාය වුත්තං. පත්තකටාහන්ති පත්තපචනකටාහං.

අවිස්සජ්ජියවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

323. පාළියං පිණ්ඩනික්ඛෙපනමත්තෙනාතිආදීසු ඛණ්ඩඵුල්ලට්ඨානෙ මත්තිකාපිණ්ඩට්ඨපනං පිණ්ඩනික්ඛෙපනං නාම. නවකම්මන්ති නවකම්මසම්මුති. අග්ගළවට්ටි නාම කවාටබන්ධො. ඡාදනං නාම තිණාදීහි ගෙහච්ඡාදනං. බන්ධනං නාම දණ්ඩවල්ලිආදීහි ඡදනබන්ධනමෙව. චතුහත්ථවිහාරෙති විත්ථාරප්පමාණතො වුත්තං. උබ්බෙධතො පන අනෙකභූමකත්තා වඩ්ඪකීහත්ථෙන වීසතිහත්ථොපි ¶ නානාසණ්ඨානවිචිත්තොපි හොති. තෙනස්ස චතුවස්සිකං නවකම්මං වුත්තං. එවං සෙසෙසුපි.

පාළියං සබ්බෙ විහාරෙති භුම්මත්ථෙ උපයොගබහුවචනං. එකස්ස සබ්බෙසු විහාරෙසු නවකම්මං දෙතීති අත්ථො. සබ්බකාලං පටිබාහන්තීති නවකම්මිකා අත්තනො ගාහිතං වරසෙය්යං සම්පත්තානං යථාවුඩ්ඪං අකත්වා උතුකාලෙපි පටිබාහන්ති.

‘‘සචෙ සො ආවාසො ජීරතී’’තිආදි පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයො. මඤ්චට්ඨානං දත්වාති මඤ්චට්ඨානං පුග්ගලිකං දත්වා. තිභාගන්ති තතියභාගං. එවං විස්සජ්ජනම්පි ථාවරෙන ථාවරපරිවත්තනට්ඨානෙ එව පවිසති, න ඉතරථා සබ්බසෙනාසනානං ¶ විනස්සනතො. සචෙ සද්ධිවිහාරිකානං දාතුකාමො හොතීති සචෙ සො සඞ්ඝස්ස භණ්ඩකට්ඨපනට්ඨානං වා අඤ්ඤෙසං භික්ඛූනං වසනට්ඨානං වා දාතුං න ඉච්ඡති, අත්තනො සද්ධිවිහාරිකානඤ්ඤෙව දාතුකාමො හොති, තාදිසස්ස තුය්හං පුග්ගලිකමෙව කත්වා ජග්ගාති න සබ්බං තස්ස දාතබ්බන්ති අධිප්පායො. තත්ථ පන කත්තබ්බවිධිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කම්ම’’න්තිආදි. එවඤ්හීතිආදිම්හි වයානුරූපං තතියභාගෙ වා උපඩ්ඪභාගෙ වා ගහිතෙ තං භාගං දාතුං ලභතීති අත්ථො.

යෙනාති තෙසු ද්වීසු භික්ඛූසු යෙන. සො සාමීති තස්සා භූමියා විහාරකරණෙ සොව සාමී, තං පටිබාහිත්වා ඉතරෙන න කාතබ්බන්ති අධිප්පායො. සො හි පඨමං ගහිතො. අකතට්ඨානෙති චයාදීනං අකතපුබ්බට්ඨානෙ. චයං වා පමුඛං වාති සඞ්ඝිකසෙනාසනං නිස්සාය තතො බහි චයං බන්ධිත්වා, එකං සෙනාසනං වා. බහිකුට්ටෙති කුට්ටතො බහි, අත්තනො කතට්ඨානෙති අත්ථො.

නවකම්මදානකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අඤ්ඤත්රපරිභොගපටික්ඛෙපාදිකථාවණ්ණනා

324. වඩ්ඪිකම්මත්ථායාති යථා තම්මූලග්ඝතො න පරිහායති, එවං කත්තබ්බස්ස එවං නිප්ඵාදෙතබ්බස්ස මඤ්චපීඨාදිනො අත්ථාය.

චක්කලිකන්ති පාදපුඤ්ඡනත්ථං චක්කාකාරෙන කතං. පරිභණ්ඩකතභූමි වාති කාළවණ්ණාදිකතසණ්හභූමි වා. සෙනාසනං වාති මඤ්චපීඨාදි වා.

‘‘තථෙව ¶ වළඤ්ජෙතුං වට්ටතී’’ති ඉමිනා නෙවාසිකෙහි ධොතපාදාදීහි වළඤ්ජනට්ඨානෙ සඤ්චිච්ච අධොතපාදාදීහි වළඤ්ජන්තස්සෙව ආපත්ති පඤ්ඤත්තාති දස්සෙති.

‘‘ද්වාරම්පී’’තිආදිනා සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා ද්වාරවාතපානාදයො අපරිකම්මකතාපි න අපස්සයිතබ්බා. අජානිත්වා අපස්සයන්තස්සපි ඉධ ලොමගණනාය ආපත්ති.

අඤ්ඤත්රපරිභොගපටික්ඛෙපාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සඞ්ඝභත්තාදිඅනුජානනකථාවණ්ණනා

325. උද්දෙසභත්තං ¶ නිමන්තනන්ති ඉමං වොහාරං පත්තානීති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, උද්දෙසභත්තං නිමන්තනන්තිආදිවොහාරං පත්තානීති අත්ථො. තම්පීති සඞ්ඝභත්තම්පි.

සඞ්ඝභත්තාදිඅනුජානනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

භොජනසාලායාති භත්තුද්දෙසට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං. එකවළඤ්ජන්ති එකද්වාරෙන වළඤ්ජිතබ්බං. නානානිවෙසනෙසූති නානාකුලස්ස නානූපචාරෙසු නිවෙසනෙසු.

නිසින්නස්සපි නිද්දායන්තස්සපීති අනාදරෙ සාමිවචනං, වුඩ්ඪතරෙ නිද්දායන්තෙ නවකස්ස ගාහිතං සුග්ගහිතන්ති අත්ථො.

විස්සට්ඨදූතොති යථාරුචි වත්තුං ලභනතො නිරාසඞ්කදූතො. පුච්ඡාසභාගෙනාති පුච්ඡාවචනපටිභාගෙන. ‘‘එකා කූටට්ඨිතිකා නාමා’’ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘‘රඤ්ඤො වා හී’’තිආදි වුත්තං.

සබ්බං පත්තස්සාමිකස්ස හොතීති චීවරාදිකම්පි සබ්බං පත්තස්සාමිකස්සෙව හොති, මයා භත්තමෙව සන්ධාය වුත්තං, න චීවරාදින්ති වත්වා ගහෙතුං න වට්ටතීති අත්ථො.

අකතභාගොනාමාති ¶ ආගන්තුකභාගො නාම, අදින්නපුබ්බභාගොති අත්ථො.

කිං ආහරීයතීති අවත්වාති ‘‘කතරභත්තං වා තයා ආහරීයතී’’ති දායකං අපුච්ඡිත්වා. පකතිට්ඨිතිකායාති උද්දෙසභත්තට්ඨිතිකාය.

උද්දෙසභත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

විච්ඡින්දිත්වාති ¶ ‘‘භත්තං ගණ්හථා’’ති පදං අවත්වා. තෙනෙවාහ ‘‘භත්තන්ති අවදන්තෙනා’’ති.

ආලොපසඞ්ඛෙපෙනාති එකෙකපිණ්ඩවසෙන, එවඤ්ච භාජනං උද්දෙසභත්තෙ න වට්ටති. තත්ථ හි එකස්ස පහොනකප්පමාණෙනෙව භාජෙතබ්බං.

ආරුළ්හායෙව මාතිකං, සඞ්ඝතො අට්ඨ භික්ඛූති එත්ථ යෙ මාතිකං ආරුළ්හා, තෙ අට්ඨ භික්ඛූති යොජෙතබ්බං. උද්දෙසභත්තනිමන්තනභත්තාදිසඞ්ඝිකභත්තමාතිකාසු නිමන්තනභත්තමාතිකාය ඨිතිවසෙන ආරුළ්හෙ භත්තුද්දෙසකෙන වා සයං වා සඞ්ඝතො උද්දිසාපෙත්වා ගහෙත්වා ගන්තබ්බං, න අත්තනො රුචිතෙ ගහෙත්වාති අධිප්පායො. මාතිකං ආරොපෙත්වාති ‘‘සඞ්ඝතො ගණ්හාමී’’තිආදිනා වුත්තමාතිකාභෙදං දායකස්ස විඤ්ඤාපෙත්වාති අත්ථො.

පටිබද්ධකාලතො පන පට්ඨායාති තත්ථෙව වාසස්ස නිබද්ධකාලතො පට්ඨාය.

නිමන්තනභත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපනිබන්ධිත්වාති ලිඛිත්වා. ගාමවසෙනපීති යෙභුය්යෙන සමලාභගාමවසෙනපි. බහූනි සලාකභත්තානීති තිංසං වා චත්තාරීසං වා භත්තානි. ‘‘සචෙ හොන්තී’’ති අජ්ඣාහරිත්වා යොජෙතබ්බං.

සල්ලක්ඛෙත්වාති ¶ තානි භත්තානි පමාණවසෙන සල්ලක්ඛෙත්වා. නිග්ගහෙන දත්වාති දූරං ගන්තුං අනිච්ඡන්තස්ස නිග්ගහෙන සම්පටිච්ඡාපෙත්වා දත්වා. පුන විහාරං ආගන්ත්වාති එත්ථ විහාරං අනාගන්ත්වා භත්තං ගහෙත්වා පච්ඡා විහාරෙ අත්තනො පාපෙත්වා භුඤ්ජිතුම්පි වට්ටති.

එකගෙහවසෙනාති වීථියම්පි එකපස්සෙ ඝරපාළියා වසෙන. උද්දිසිත්වාපීති අසුකකුලෙ සලාකභත්තානි තුය්හං පාපුණන්තීති වත්වා.

වාරගාමෙති ¶ අතිදූරත්තා වාරෙන ගන්තබ්බගාමෙ. සට්ඨිතො වා පණ්ණාසතො වාති දණ්ඩකම්මත්ථාය උදකඝටං සන්ධාය වුත්තං. විහාරවාරොති සබ්බභික්ඛූසු භික්ඛත්ථාය ගතෙසු විහාරරක්ඛණවාරො.

තෙසන්ති විහාරවාරිකානං. ඵාතිකම්මමෙවාති විහාරරක්ඛණකිච්චස්ස පහොනකපටිපාදනමෙව. එකස්සෙව පාපුණන්තීති දිවසෙ දිවසෙ එකෙකස්සෙව පාපිතානීති අත්ථො.

රසසලාකන්ති උච්ඡුරසසලාකං. ‘‘සලාකවසෙන ගාහිතත්තා පන න සාදිතබ්බා’’ති ඉදං අසාරුප්පවසෙන වුත්තං, න ධුතඞ්ගභෙදවසෙන. ‘‘සඞ්ඝතො නිරාමිසසලාකා…පෙ… වට්ටතියෙවා’’ති (විසුද්ධි. 1.26) හි විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තං. අග්ගභික්ඛාමත්තන්ති එකකටච්ඡුභික්ඛාමත්තං. ලද්ධා වා අලද්ධා වා ස්වෙපි ගණ්හෙය්යාසීති ලද්ධෙපි අප්පමත්තතාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘යාවදත්ථං ලභති…පෙ… අලභිත්වා ‘ස්වෙ ගණ්හෙය්යාසී’ති වත්තබ්බො’’ති.

තත්ථාති තස්මිං දිසාභාගෙ. තං ගහෙත්වාති තං වාරගාමෙ සලාකං අත්තනො ගහෙත්වා. තෙනාති දිසංගමිකතො අඤ්ඤෙන තස්මිං දිසංගමිකෙ. දෙවසිකං පාපෙතබ්බාති උපචාරසීමාය ඨිතස්ස යස්ස කස්සචි වස්සග්ගෙන පාපෙතබ්බා. එවං එතෙසු අගතෙසු ආසන්නවිහාරෙ භික්ඛූනං භුඤ්ජිතුං වට්ටති ඉතරථා සඞ්ඝිකතො.

අම්හාකං ගොචරගාමෙවාති සලාකභත්තදායකානං ගාමං සන්ධාය වුත්තං. විහාරෙ ථෙරස්ස පත්තසලාකභත්තන්ති විහාරෙ එකෙකස්සෙව ඔහීනත්ථෙරස්ස සබ්බසලාකානං අත්තනො පාපනවසෙන පත්තසලාකභත්තං.

‘‘ස්වෙ ¶ පක්ඛො’’ති අජ්ජ පක්ඛිකං න ගාහෙතබ්බන්ති අට්ඨමියා භුඤ්ජිතබ්බං සත්තමියා භුඤ්ජනත්ථාය න ගාහෙතබ්බං, දායකෙහි නියමිතදිවසෙනෙව ගාහෙතබ්බන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. ස්වෙ ලූඛන්ති අජ්ජ ආවාහමඞ්ගලාදිකරණතො අතිපණීතභොජනං කරීයති, ස්වෙ තථා න භවිස්සති, අජ්ජෙව භික්ඛූ භොජෙස්සාමීති අධිප්පායො.

පක්ඛිකභත්තතො ¶ උපොසථිකස්ස භෙදං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපොසථඞ්ගානි සමාදියිත්වා’’තිආදි. නිබන්ධාපිතන්ති ‘‘අසුකවිහාරෙ ආගන්තුකා භුඤ්ජන්තූ’’ති නියමිතං.

ගමිකො ආගන්තුකභත්තම්පීති ගාමන්තරතො ආගන්ත්වා අවූපසන්තෙන ගමිකචිත්තෙන වසිත්වා පුන අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තං සන්ධාය වුත්තං. ආවාසිකස්ස පන ගන්තුකාමස්ස ගමිකභත්තමෙව ලබ්භති. ‘‘ලෙසං ඔඩ්ඩෙත්වා’’ති වුත්තත්තා ලෙසාභාවෙ යාව ගමනපරිබන්ධො විගච්ඡති, තාව භුඤ්ජිතුං වට්ටතීති ඤාපිතන්ති දට්ඨබ්බං.

තණ්ඩුලාදීනි පෙසෙන්ති…පෙ… වට්ටතීති අභිහටභික්ඛත්තා වට්ටති. තථා පටිග්ගහිතත්තාති භික්ඛානාමෙන පටිග්ගහිතත්තා.

අවිභත්තං සඞ්ඝිකං භණ්ඩන්ති කුක්කුච්චුප්පත්තිආකාරදස්සනං. එවං කුක්කුච්චං කත්වා පුච්ඡිතබ්බකිච්චං නත්ථි, අපුච්ඡිත්වා දාතබ්බන්ති අධිප්පායො.

පක්ඛිකභත්තාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සෙනාසනක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

330. සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ පාළියං අනුපියං නාමාති අනුපියා නාම. හෙට්ඨා පාසාදාති පාසාදතො හෙට්ඨා හෙට්ඨිමතලං, ‘‘හෙට්ඨාපාසාද’’න්තිපි පාඨො. අභිනෙතබ්බන්ති වපිතඛෙත්තෙසු පවෙසෙතබ්බං. නින්නෙතබ්බන්ති තතො නීහරිතබ්බං. නිද්ධාපෙතබ්බන්ති සස්සදූසකතිණාදීනි උද්ධරිතබ්බං. උජුං කාරාපෙතබ්බන්ති පුඤ්ජං කාරාපෙතබ්බං, අයමෙව වා පාඨො.

332. පරදත්තොති පරෙහි දින්නපච්චයෙහි පවත්තමානො. මිගභූතෙන චෙතසාති කත්ථචි අලග්ගතාය මිගස්ස විය ජාතෙන චිත්තෙන.

333. මනොමයං කායන්ති ඣානමනෙන නිබ්බත්තං බ්රහ්මකායං, ‘‘කිං නු ඛො අහං පසාදෙය්යං, යස්මිං මෙ පසන්නෙ බහුලාභසක්කාරො උප්පජ්ජෙය්යා’’ති පඨමං උප්පන්නපරිවිතක්කස්ස මන්දපරියුට්ඨානතාය දෙවදත්තස්ස තස්මිං ඛණෙ ඣානපරිහානි නාහොසි, පච්ඡා එව අහොසීති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘සහ චිත්තුප්පාදා’’තිආදි. ද්වෙ වා තීණි වා මාගධකානි ගාමඛෙත්තානීති එත්ථ මගධරට්ඨෙ ඛුද්දකං ගාමඛෙත්තං ගාවුතමත්තං, මජ්ඣිමං පන දියඩ්ඪගාවුතමත්තං, මහන්තං අනෙකයොජනම්පි හොති. තෙසු මජ්ඣිමෙන ගාමඛෙත්තෙන ද්වෙ වා ඛුද්දකෙන තීණි වා ගාමඛෙත්තානි, තස්ස සරීරං තිගාවුතප්පමාණො අත්තභාවොති වුත්තං හොති.

334. සත්ථාරොති ගණසත්ථාරො. නාස්සස්සාති න එතස්ස භවෙය්ය. තන්ති සත්ථාරං. තෙනාති අමනාපෙන. සම්මන්නතීති චීවරාදිනා අම්හාකං සම්මානං කරොති, පරෙහි වා අයං සත්ථා සම්මානීයතීති අත්ථො.

335. නාසාය ¶ පිත්තං භින්දෙය්යුන්ති අච්ඡපිත්තං වා මච්ඡපිත්තං වා නාසාපුටෙ පක්ඛිපෙය්යුං. අස්සතරීති වළවාය කුච්ඡිස්මිං ගද්රභස්ස ජාතා. තස්සා හි ගහිතගබ්භාය විජායිතුමසක්කොන්තියා උදරං ඵාලෙත්වා පොතකං නීහරන්ති. තෙනාහ ‘‘අත්තවධාය ගබ්භං ගණ්හාතී’’ති.

339. පොත්ථනිකන්ති ඡුරිකං, ‘‘ඛර’’න්තිපි වුච්චති.

342. මා ¶ කුඤ්ජර නාගමාසදොති හෙ කුඤ්ජර බුද්ධනාගං වධකචිත්තෙන මා උපගච්ඡ. දුක්ඛන්ති දුක්ඛකාරණත්තා දුක්ඛං. ඉතොති ඉතො ජාතිතො. යතොති යස්මා, යන්තස්ස වා, ගච්ඡන්තස්සාති අත්ථො. මා ච මදොති මදො තයා න කාතබ්බොති අත්ථො.

343. තිකභොජනන්ති තීහි භුඤ්ජිතබ්බං භොජනං, තතො අධිකෙහි එකතො පටිග්ගහෙත්වා භුඤ්ජිතුං න වට්ටනකං ගණභොජනපටිපක්ඛං භොජනන්ති අත්ථො. කොකාලිකොතිආදීනි දෙවදත්තපරිසාය ගණපාමොක්ඛානං නාමානි. කප්පන්ති මහානිරයෙ ආයුකප්පං, තං අන්තරකප්පන්ති කෙචි. කෙචි පන ‘‘අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්ප’’න්ති.

ඡසක්යපබ්බජ්ජාකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

345. පරස්ස චිත්තං ඤත්වා කථනං ආදෙසනාපාටිහාරියං. කෙවලං ධම්මදෙසනා අනුසාසනීපාටිහාරියං. තදුභයම්පි ධම්මී කථා නාම. තාය ථෙරො ඔවදි. ඉද්ධිවිධං ඉද්ධිපාටිහාරියං නාම. තෙන සහිතා අනුසාසනී එව ධම්මී කථා. තාය ථෙරො ඔවදි.

‘‘ථුල්ලච්චයං දෙසාපෙහී’’ති ඉදං භෙදපුරෙක්ඛාරස්ස උපොසථාදිකරණෙ ථුල්ලච්චයස්ස උපොසථක්ඛන්ධකාදීසු පඨමමෙව පඤ්ඤත්තත්තා වුත්තං, ඉතරථා එතෙසං ආදිකම්මිකත්තා අනාපත්තියෙව සියා.

346. සරසීති සරො. මහිං වික්රුබ්බතොති මහිං දන්තෙහි විලිඛන්තස්ස. ඉදඤ්ච හත්ථීනං සභාවදස්සනං. නදීසූති සරෙසු. භිසං ඝසමානස්සාති යොජනා. ජග්ගතොති යූථං පාලෙන්තස්ස.

347. දූතෙය්යං ¶ ගන්තුන්ති දූතකම්මං පත්තුං, දූතකම්මං කාතුන්ති අත්ථො. සහිතාසහිතස්සාති යුත්තායුත්තස්ස, යං වත්තුං, කාතුඤ්ච යුත්තං, තත්ථ කුසලො. අථ වා අධිප්පෙතානාධිප්පෙතස්ස වචනස්ස කුසලො, බ්යඤ්ජනමත්තෙ න තිට්ඨති, අධිප්පෙතත්ථමෙව ආරොචෙතීති අත්ථො.

350. ගාථාසු ¶ ජාතූති එකංසෙන. මා උදපජ්ජථ මා හොතූති අත්ථො. පාපිච්ඡානං යථාගතීති පාපිච්ඡානං පුග්ගලානං යාදිසී ගති අභිසම්පරායො. තං අත්ථජාතං. ඉමිනාපි කාරණෙන ජානාථාති දෙවදත්තස්ස ‘‘පණ්ඩිතො’’තිආදිනා උපරි වක්ඛමානාකාරං දස්සෙති.

පමාදං අනුචිණ්ණොති පමාදං ආපන්නො. ආසීසායන්ති අවස්සංභාවීඅත්ථසිද්ධියං. සා හි ඉධ ආසීසාති අධිප්පෙතා, න පත්ථනා. ඊදිසෙ අනාගතත්ථෙ අතීතවචනං සද්දවිදූ ඉච්ඡන්ති.

දුබ්භෙති දුබ්භෙය්ය. විසකුම්භෙනාති එකෙන විසපුණ්ණකුම්භෙන. සොති සො පුග්ගලො. න පදූසෙය්ය විසමිස්සං කාතුං න සක්කොතීති අත්ථො. භයානකොති විපුලගම්භීරභාවෙන භයානකො. තෙනාපි දූසෙතුං න සක්කුණෙය්යතං දස්සෙති. වාදෙනාති දොසකථනෙන. උපහිංසතීති බාධති.

351. න පන එත්තාවතා සඞ්ඝො භින්නො හොතීති සලාකග්ගාහාපනමත්තෙන සඞ්ඝභෙදානිබ්බත්තිතො වුත්තං. උපොසථාදිසඞ්ඝකම්මෙ කතෙ එව හි සඞ්ඝො භින්නො හොති. තත්ථ ච උපොසථපවාරණාසු ඤත්තිනිට්ඨානෙන, සෙසකම්මෙසු අපලොකනාදිකම්මපරියොසානෙන සඞ්ඝභෙදො සමත්ථොති දට්ඨබ්බො.

‘‘අභබ්බතා න වුත්තා’’ති ඉදං ‘‘භික්ඛවෙ, දෙවදත්තෙන පඨමං ආනන්තරියකම්මං උපචිත’’න්තිආදිනා ආනන්තරියත්තං වදතා භගවතා තස්ස අභබ්බතාසඞ්ඛාතා පාරාජිකතා න පඤ්ඤත්තා. එතෙන ආපත්ති විය අභබ්බතාපි පඤ්ඤත්තිඅනන්තරමෙව හොති, න තතො පුරෙති දස්සෙති. ඉධ පන ආදිකම්මිකස්සපි අනාපත්තියා අවුත්තත්තා දෙවදත්තාදයොපි න මුත්තාති දට්ඨබ්බං.

තයො සතිපට්ඨානාතිආදීසු තයො එව සතිපට්ඨානා, න තතො පරන්ති එකස්ස සතිපට්ඨානස්ස ¶ පටික්ඛෙපොව ඉධ අධම්මො, න පන තිණ්ණං සතිපට්ඨානත්තවිධානං ¶ තස්ස ධම්මත්තා. එවං සෙසෙසුපි හාපනකොට්ඨාසෙසු. වඩ්ඪනෙසු පන ඡ ඉන්ද්රියානීති අනින්ද්රියස්සපි එකස්ස ඉන්ද්රියත්තවිධානමෙව අධම්මො. එවං සෙසෙසුපි. න කෙවලඤ්ච එතෙව, ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා, තෙරසායතනානී’’තිආදිනා යත්ථ කත්ථචි විපරීතතො පකාසනං සබ්බං අධම්මො. යාථාවතො පකාසනඤ්ච සබ්බං ධම්මොති දට්ඨබ්බං. පකාසනන්ති චෙත්ථ තථා තථා කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා අරූපක්ඛන්ධාව අධිප්පෙතා, එවමෙත්ථ දසකුසලකම්මපථාදීසු අනවජ්ජට්ඨෙන සරූපතො ධම්මෙසු, අකුසලකම්මපථාදීසු සාවජ්ජට්ඨෙන සරූපතො අධම්මෙසු ච තදඤ්ඤෙසු ච අබ්යාකතෙසු යස්ස කස්සචි කොට්ඨාසස්ස භගවතා පඤ්ඤත්තක්කමෙනෙව පකාසනං ‘‘ධම්මො’’ති ච විපරීතතො පකාසනං ‘‘අධම්මො’’ති ච දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං. කාමඤ්චෙත්ථ විනයාදයොපි යථාභූතතො, අයථාභූතතො ච පකාසනවසෙන ධම්මාධම්මෙසු එව පවිසන්ති, විනයාදිනාමෙන පන විසෙසෙත්වා විසුං ගහිතත්තා තදවසෙසමෙව ධම්මාධම්මකොට්ඨාසෙ පවිසතීති දට්ඨබ්බං.

ඉමං අධම්මං ධම්මොති කරිස්සාමාතිආදි ධම්මඤ්ච අධම්මඤ්ච යාථාවතො ඤත්වාව පාපිච්ඡං නිස්සාය විපරීතතො පකාසෙන්තස්සෙව සඞ්ඝභෙදො හොති, න පන තථාසඤ්ඤාය පකාසෙන්තස්සාති දස්සනත්ථං වුත්තං. එස නයො ‘‘අවිනයං විනයොති දීපෙන්තී’’තිආදීසුපි. තත්ථ නිය්යානිකන්ති උක්කට්ඨන්ති අත්ථො. ‘‘තථෙවා’’ති ඉමිනා ‘‘එවං අම්හාකං ආචරියකුල’’න්තිආදිනා වුත්තමත්ථං ආකඩ්ඪති.

සංවරො පහානං පටිසඞ්ඛාති සංවරවිනයො, පහානවිනයො, පටිසඞ්ඛාවිනයො ච වුත්තො. තෙනාහ ‘‘අයං විනයො’’ති. ‘‘පඤ්ඤත්තං අපඤ්ඤත්ත’’න්ති දුකං ‘‘භාසිතං අභාසිත’’න්ති දුකෙන අත්ථතො සමානමෙව, තථා දුට්ඨුල්ලදුකං ගරුකදුකෙන. තෙනෙව තෙසං ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා…පෙ… ඉදං අපඤ්ඤත්තං නාමා’’තිආදිනා සදිසනිද්දෙසො කතො. සාවසෙසාපත්තින්ති අවසෙසසීලෙහි සහිතාපත්තිං. නත්ථි එතිස්සං ආපන්නායං සීලාවසෙසාති අනවසෙසාපත්ති.

354. පාළියං සමග්ගානඤ්ච අනුග්ගහොති යථා සමග්ගානං සාමග්ගී න භිජ්ජති, එවං අනුග්ගහණං අනුබලප්පදානං.

355. සියා ¶ නු ඛොති සම්භවෙය්ය නු ඛො. තස්මිං අධම්මදිට්ඨීති අත්තනො ‘‘අධම්මං ධම්මො’’ති එතස්මිං දීපනෙ අයුත්තදිට්ඨි. භෙදෙ අධම්මදිට්ඨීති ‘‘අධම්මං ධම්මො’’ති දීපෙත්වා අනුස්සාවනසලාකග්ගාහාපනාදිනා අත්තානං මුඤ්චිත්වා චතුවග්ගාදිකං සඞ්ඝං එකසීමායමෙව ඨිතතො ¶ චතුවග්ගාදිසඞ්ඝතො වියොජෙත්වා එකකම්මාදිනිප්ඵාදනවසෙන සඞ්ඝභෙදකරණෙ අධම්මදිට්ඨිකො හුත්වාති අත්ථො. විනිධාය දිට්ඨින්ති යා තස්මිං ‘‘අධම්මං ධම්මො’’ති දීපනෙ අත්තනො අධම්මදිට්ඨි උප්පජ්ජති, තං විනිධාය පටිච්ඡාදෙත්වා ‘‘ධම්මො එවාය’’න්ති විපරීතතො පකාසෙත්වාති අත්ථො. එවං සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

භෙදෙ ධම්මදිට්ඨීති යථාවුත්තනයෙන සඞ්ඝභෙදනෙ දොසො නත්ථීති ලද්ධිකො. අයං පන ‘‘අධම්මං ධම්මො’’ති දීපනෙ අධම්මදිට්ඨිකො හුත්වාපි තං දිට්ඨිං විනිධාය කරණෙන සඞ්ඝභෙදකො අතෙකිච්ඡො ජාතො. එවං භෙදෙ වෙමතිකොති ඉමස්ස පන භෙදෙ වෙමතිකදිට්ඨියා විනිධානම්පි අත්ථි. සෙසං සමමෙව. තස්මිං ධම්මදිට්ඨිභෙදෙ අධම්මදිට්ඨීති අයං පන භෙදෙ අධම්මදිට්ඨිං විනිධාය කතත්තා සඞ්ඝභෙදකො අතෙකිච්ඡො ජාතො. සුක්කපක්ඛෙ පන සබ්බත්ථ ‘‘අධම්මං ධම්මො’’තිආදිදීපනෙ වා භෙදෙ වා ධම්මදිට්ඨිතාය දිට්ඨිං අවිනිධායෙව කතත්තා සඞ්ඝභෙදකොපි සතෙකිච්ඡො ජාතො. තස්මා ‘‘අධම්මං ධම්මො’’තිආදිදීපනෙ වා සඞ්ඝභෙදෙ වා උභොසුපි වා අධම්මදිට්ඨි වා වෙමතිකො වා හුත්වා තං දිට්ඨිං, විමතිඤ්ච විනිධාය ‘‘ධම්මො’’ති පකාසෙත්වා වුත්තනයෙන සඞ්ඝභෙදං කරොන්තස්සෙව ආනන්තරියං හොතීති වෙදිතබ්බං.

උපාලිපඤ්හාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

357. වත්තක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ පත්ථරිතබ්බන්ති ආතපෙ පත්ථරිතබ්බං. පාළියං අභිවාදාපෙතබ්බොති වන්දනත්ථාය වස්සං පුච්ඡනෙන නවකො සයමෙව වන්දතීති වුත්තං. නිල්ලොකෙතබ්බොති ඔලොකෙතබ්බො.

ආගන්තුකවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

359. ‘‘යථාභාග’’න්ති ඨපිතට්ඨානං අනතික්කමිත්වා මඤ්චපීඨාදිං පප්ඵොටෙත්වා පත්ථරිත්වා උපරි පච්චත්ථරණං දත්වා දානම්පි සෙනාසනපඤ්ඤාපනමෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පප්ඵොටෙත්වා හි පත්ථරිතුං පන වට්ටතියෙවා’’ති.

ආවාසිකවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

362. පඤ්චමෙ නිසින්නෙති අනුමොදනත්ථාය නිසින්නෙ. න මහාථෙරස්ස භාරො හොතීති අනුමොදකං ආගමෙතුං න භාරො. අජ්ඣිට්ඨොව ආගමෙතබ්බොති අත්තනා අජ්ඣිට්ඨෙහි භික්ඛූහි අනුමොදන්තෙයෙව නිසීදිතබ්බන්ති අත්ථො.

අනුමොදනවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

364. මනුස්සානං ¶ පරිවිසනට්ඨානන්ති යත්ථ අන්තොවිහාරෙපි මනුස්සා සපුත්තදාරා ආවසිත්වා භික්ඛූ නෙත්වා භොජෙන්ති. ආසනෙසු සතීති නිසීදනට්ඨානෙසු ¶ සන්තෙසු. ඉදං, භන්තෙ, ආසනං උච්චන්ති ආසන්නෙ සමභූමිභාගෙ පඤ්ඤත්තං ථෙරාසනෙන සමකං ආසනං සන්ධාය වුත්තං, ථෙරාසනතො පන උච්චතරෙ ආපුච්ඡිත්වාපි නිසීදිතුං න වට්ටති. යදි තං ආසන්නම්පි නීචතරං හොති, අනාපුච්ඡාපි නිසීදිතුං වට්ටති. මහාථෙරස්සෙව ආපත්තීති ආසනෙන පටිබාහනාපත්තියා ආපත්ති. අවත්ථරිත්වාති පාරුතසඞ්ඝාටිං අවත්ථරිත්වා, අනුක්ඛිපිත්වාති අත්ථො.

පාළියං ‘‘උභොහි හත්ථෙහි…පෙ… ඔදනො පටිග්ගහෙතබ්බො’’ති ඉදං හත්ථතලෙ වා පච්ඡිපිට්ඨිආදිදුස්සණ්ඨිතාධාරෙ වා පත්තං ඨපෙත්වා ඔදනස්ස ගහණකාලෙ පත්තස්ස අපතනත්ථාය වුත්තං, සුසජ්ජිතෙ පන ආධාරෙ පත්තං ඨපෙත්වා එකෙන හත්ථෙන තං පරාමසිත්වාපි ඔදනං පටිග්ගහෙතුං වට්ටති එව. උභොහි හත්ථෙහි…පෙ… උදකං පටිග්ගහෙතබ්බන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො.

හත්ථධොවනඋදකන්ති භොජනාවසානෙ උදකං. තෙනාහ ‘‘පානීයං පිවිත්වා හත්ථා ධොවිතබ්බා’’ති. තෙන පරියොසානෙ ධොවනමෙව පටික්ඛිත්තං, භොජනන්තරෙ පන පානීයපිවනාදිනා නයෙන හත්ථං ධොවිත්වා පුන භුඤ්ජිතුං වට්ටතීති දස්සෙති. පොත්ථකෙසු පන ‘‘පානීයං පිවිත්වා හත්ථා න ධොවිතබ්බා’’ති ලිඛන්ති, තං පුරිමවචනෙන න සමෙති පරියොසානෙ උදකස්සෙව ‘‘හත්ථධොවනඋදක’’න්ති වුත්තත්තා. සචෙ මනුස්සා ධොවථ, භන්තෙතිආදි නිට්ඨිතභත්තං නිසින්නං ථෙරං සන්ධාය වුත්තං. ධුරෙ ද්වාරසමීපෙ.

භත්තග්ගවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

366. පාළියං ඨාපෙති වාති තිට්ඨ භන්තෙති වදන්ති.

367. අත්ථි, භන්තෙ, නක්ඛත්තපදානීති නක්ඛත්තපදවිසයානි ඤාතානි අත්ථි, අස්සයුජාදිනක්ඛත්තං ජානාථාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘න ජානාම, ආවුසො’’ති. අත්ථි, භන්තෙ ¶ , දිසාභාගන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. කෙනජ්ජ, භන්තෙ, යුත්තන්ති කෙන නක්ඛත්තෙන චන්දො යුත්තොති අත්ථො.

369. අඞ්ගණෙති ¶ අබ්භොකාසෙ. එවමෙව පටිපජ්ජිතබ්බන්ති උද්දෙසදානාදි ආපුච්ඡිතබ්බන්ති දස්සෙති.

374. නිබද්ධගමනත්ථායාති අත්තනොව නිරන්තරගමනත්ථාය. ඌහදිතාති එත්ථ හද-ධාතුස්ස වච්චවිස්සජ්ජනත්ථතායාහ ‘‘බහි වච්චමක්ඛිතා’’ති.

පිණ්ඩචාරිකවත්තකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

වත්තක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

පාතිමොක්ඛුද්දෙසයාචනකථාවණ්ණනා

383. පාතිමොක්ඛට්ඨපනක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ පාළියං නන්දිමුඛියාති ඔදාතදිසාමුඛතාය තුට්ඨමුඛියා. ‘‘උද්ධස්තං අරුණ’’න්ති වත්වාපි ‘‘උද්දිසතු, භන්තෙ, භගවා’’ති පාතිමොක්ඛුද්දෙසයාචනං අනුපොසථෙ උපොසථකරණපටික්ඛෙපස්ස සික්ඛාපදස්ස අපඤ්ඤත්තත්තා ථෙරෙන කතන්ති දට්ඨබ්බං. කස්මා පන භගවා එවං තුණ්හීභූතොව තියාමරත්තිං වීතිනාමෙසීති? අපරිසුද්ධාය පරිසාය උපොසථාදිසංවාසකරණස්ස සාවජ්ජතං භික්ඛුසඞ්ඝෙ පාකටං කාතුං, තඤ්ච ආයතිං භික්ඛූනං තථාපටිපජ්ජනත්ථං සික්ඛාපදං ඤාපෙතුං. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘අපරිසුද්ධම්පි පුග්ගලං තස්ස සම්මුඛා ‘අපරිසුද්ධො’ති වත්තුං මහාකරුණාය අවිසහන්තො භගවා තථා නිසීදී’’ති කාරණං වදන්ති. තං අකාරණං පච්ඡාපි අවත්තබ්බතො, මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරෙනාපි තං බාහායං ගහෙත්වා බහි නීහරණස්ස අකත්තබ්බතාපසඞ්ගතො. තස්මා යථාවුත්තමෙවෙත්ථ කාරණන්ති. තෙනෙව ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං තථාගතො අපරිසුද්ධාය පරිසාය උපොසථං කරෙය්ය, පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යා’’ති (අ. නි. 8.20; චූළව. 386; උදා. 45) වත්වා ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, සාපත්තිකෙන පාතිමොක්ඛං සොතබ්බ’’න්තිආදිනා (චූළව. 386) සාපත්තිකපරිසාය කත්තබ්බවිධි දස්සිතො.

සඞ්කස්සරසමාචාරන්ති කිඤ්චිදෙව අසාරුප්පං දිස්වා ‘‘ඉදං ඉමිනා කතං භවිස්සතී’’ති පරෙහි සඞ්කාය සරිතබ්බසමාචාරං, අත්තනා වා ‘‘මම අනාචාරං එතෙ ජානන්තී’’ති සඞ්කාය සරිතබ්බසමාචාරං. සමණවෙසධාරණෙන, සඞ්ඝිකපච්චයභාගගහණාදිනා ච ජීවිකං කප්පෙන්තො ‘‘අහං සමණො’’ති පටිඤ්ඤං අදෙන්තොපි අත්ථතො දෙන්තො විය හොතීති ‘‘සමණපටිඤ්ඤං බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤ’’න්ති වුත්තං. අවස්සුතන්ති කිලෙසාවස්සනෙන තින්තං. සඤ්ජාතදුස්සිල්යකචවරත්තා කසම්බුජාතං ¶ , අසාරතාය වා කසම්බු විය ජාතං. බහිද්වාරකොට්ඨකා නික්ඛාමෙත්වාති ද්වාරසාලතො බහි නික්ඛමාපෙත්වා.

384. මහාසමුද්දෙ ¶ අභිරමන්තීති බහුසො දස්සනපවිසනාදිනා මහාසමුද්දෙ අභිරතිං වින්දන්ති. න ආයතකෙනෙව පපාතොති ඡින්නතටමහාසොබ්භො විය න ආදිතොව නින්නොති අත්ථො. ඨිතධම්මොති අවට්ඨිතසභාවො. පූරත්තන්ති පුණ්ණත්තං. නාගාති සප්පජාතිකා.

පාතිමොක්ඛුද්දෙසයාචනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

386. උදාහරිතබ්බන්ති පාළියා අවත්වා තමත්ථං යාය කායචි භාසාය උදාහටම්පි උදාහටමෙවාති දට්ඨබ්බං.

පුරෙ වා පච්ඡා වාති ඤත්තිආරම්භතො පුබ්බෙ වා ඤත්තිනිට්ඨානතො පච්ඡා වා.

387. කතඤ්ච අකතඤ්ච උභයං ගහෙත්වාති යස්ස කතාපි අත්ථි අකතාපි. තස්ස තදුභයං ගහෙත්වා. ධම්මිකං සාමග්ගින්ති ධම්මිකං සමග්ගකම්මං. පච්චාදියතීති උක්කොටනාධිප්පායෙන පුන කාතුං ආදියති.

388. ආකාරාදිසඤ්ඤා වෙදිතබ්බාති ආකාරලිඞ්ගනිමිත්තනාමානි වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි.

පාතිමොක්ඛසවනාරහකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

398. පුන චොදෙතුං අත්තනා ආදාතබ්බං ගහෙතබ්බං අධිකරණං අත්තාදානන්ති ආහ ‘‘සාසනං සොධෙතුකාමො’’තිආදි. වස්සාරත්තොති වස්සකාලො. සොපි හි දුබ්භික්ඛාදිකාලො විය අධිකරණවූපසමත්ථං ලජ්ජිපරිසාය දූරතො ආනයනස්ස, ආගතානඤ්ච පිණ්ඩාය චරණාදිසමාචාරස්ස දුක්කරත්තා අකාලො එව.

සමනුස්සරණකරණන්ති ¶ අනුස්සරිතානුස්සරිතක්ඛණෙ පීතිපාමොජ්ජජනනතො අනුස්සරණුප්පාදකං. විගතූපක්කිලෙස…පෙ… සංවත්තතීති එත්ථ යථා ¶ අබ්භහිමාදිඋපක්කිලෙසවිරහිතානං චන්දිමසූරියානං සස්සිරීකතා හොති, එවමස්සාපි චොදකස්ස පාපපුග්ගලූපක්කිලෙසවිගමෙන සස්සිරීකතා හොතීති අධිප්පායො.

399. අධිගතං මෙත්තචිත්තන්ති අප්පනාප්පත්තං මෙත්තඣානං.

400-1. ‘‘දොසන්තරො’’ති එත්ථ අන්තර-සද්දො චිත්තපරියායොති ආහ ‘‘න දුට්ඨචිත්තො හුත්වා’’ති.

කාරුඤ්ඤං නාම කරුණා එවාති ආහ ‘‘කාරුඤ්ඤතාති කරුණාභාවො’’ති. කරුණන්ති අප්පනාප්පත්තං වදති. තථා මෙත්තන්ති.

අත්තාදානඅඞ්ගකථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පාතිමොක්ඛට්ඨපනක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

මහාපජාපතිගොතමීවත්ථුකථාවණ්ණනා

403. භික්ඛුනික්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ ‘‘මාතුගාමස්ස පබ්බජිතත්තා’’ති ඉදං පඤ්චවස්සසතතො උද්ධං සද්ධම්මස්ස අප්පවත්තනකාරණදස්සනං. සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවවසෙන වස්සසහස්සන්තිආදි ඛන්ධකභාණකානං මතං ගහෙත්වා වුත්තං. දීඝනිකායට්ඨකථායං පන ‘‘පටිසම්භිදාප්පත්තෙහි වස්සසහස්සං අට්ඨාසි, ඡළභිඤ්ඤෙහි වස්සසහස්සං, තෙවිජ්ජෙහි වස්සසහස්සං, සුක්ඛවිපස්සකෙහි වස්සසහස්සං, පාතිමොක්ඛෙහි වස්සසහස්සං අට්ඨාසී’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 3.161) වුත්තං. අඞ්ගුත්තර (අ. නි. අට්ඨ. 3.8.51) -සංයුත්තට්ඨකථාසුපි (සං. නි. අට්ඨ. 2.2.156) අඤ්ඤථාව වුත්තං, තං සබ්බං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධම්පි තංතංභාණකානං මතෙන ලිඛිතසීහළට්ඨකථාසු ආගතනයමෙව ගහෙත්වා ආචරියෙන ලිඛිතං ඊදිසෙ කථාවිරොධෙ සාසනපරිහානියා අභාවතො, සොධනුපායාභාවා ච. පරමත්ථවිරොධො එව හි සුත්තාදිනයෙන සොධනීයො, න කථාමග්ගවිරොධොති.

මහාපජාපතිගොතමීවත්ථුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

භික්ඛුනීඋපසම්පදානුජානනකථාවණ්ණනා

404-8. පාළියං යදග්ගෙනාති යස්මිං දිවසෙ. තදාති තස්මිංයෙව දිවසෙ. විමානෙත්වාති අවමානං කත්වා.

410-1. ආපත්තිගාමිනියොති ආපත්තිං ආපන්නායො. කම්මවිභඞ්ගෙති පරිවාරෙ කම්මවිභඞ්ගෙ (පරි. 482 ආදයො).

413-5. පාළියං ¶ ද්වෙ තිස්සො භික්ඛුනියොති ද්වීහි තීහි භික්ඛුනීහි. න ආරොචෙන්තීති පාතිමොක්ඛුද්දෙසකස්ස න ආරොචෙන්ති.

416. දුස්සවෙණියාති අනෙකදුස්සපට්ටෙ එකතො කත්වා කතවෙණියා.

417. විසෙසකන්ති ¶ පත්තලෙඛාදිවණ්ණවිසෙසං. පකිණන්තීති වික්කිණන්ති. නමනකන්ති පාසුකට්ඨිනමනකබන්ධනං.

422-5. සංවෙල්ලියන්ති කච්ඡං බන්ධිත්වා නිවාසනං. තයො නිස්සයෙති රුක්ඛමූලසෙනාසනස්ස තාසං අලබ්භනතො වුත්තං.

426-8. අට්ඨෙව භික්ඛුනියො යථාවුඩ්ඪං පටිබාහන්තීති අට්ඨ භික්ඛුනියො වුඩ්ඪපටිපාටියාව ගණ්හන්තියො ආගතපටිපාටිං පටිබාහන්ති, නාඤ්ඤාති අත්ථො. අනුවාදං පට්ඨපෙන්තීති ඉස්සරියං පවත්තෙන්තීති අත්ථං වදන්ති.

430. භික්ඛුදූතෙනාති භික්ඛුනා දූතභූතෙන. සික්ඛමානදූතෙනාති සික්ඛමානාය දූතාය.

431. න සම්මතීති නප්පහොති. නවකම්මන්ති ‘‘නවකම්මං කත්වා වසතූ’’ති අපලොකෙත්වා සඞ්ඝිකභූමියා ඔකාසදානං.

432-6. සන්නිසින්නගබ්භාති දුවිඤ්ඤෙය්යගබ්භා. මහිලාතිත්ථෙති ඉත්ථීනං සාධාරණතිත්ථෙ.

භික්ඛුනීඋපසම්පදානුජානනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

භික්ඛුනික්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

ඛුද්දානුඛුද්දකසික්ඛාපදකථාවණ්ණනා

437. පඤ්චසතිකක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ පාළියං ‘‘අපාවුසො, අම්හාකං සත්ථාරං ජානාසී’’ති ඉදං ථෙරො සයං භගවතො පරිනිබ්බුතභාවං ජානන්තොපි අත්තනා සහගතභික්ඛුපරිසාය ඤාපනත්ථමෙව, සුභද්දස්ස වුඩ්ඪපබ්බජිතස්ස සාසනස්ස පටිපක්ඛවචනං භික්ඛූනං විඤ්ඤාපනත්ථඤ්ච එවං පුච්ඡි. සුභද්දො හි කුසිනාරායං භගවති අභිප්පසන්නාය ඛත්තියාදිගහට්ඨපරිසාය මජ්ඣෙ භගවතො පරිනිබ්බානං සුත්වා හට්ඨපහට්ඨොපි භයෙන පහට්ඨාකාරං වාචාය පකාසෙතුං න සක්ඛිස්සති, ඉධෙව පන විජනපදෙසෙ සුත්වා යථාජ්ඣාසයං අත්තනො පාපලද්ධිං පකාසෙස්සති, තතො තමෙව පච්චයං දස්සෙත්වා භික්ඛූ සමුස්සාහෙත්වා ධම්මවිනයසඞ්ගහං කාරෙත්වා එතස්ස පාපභික්ඛුස්ස, අඤ්ඤෙසඤ්ච ඊදිසානං මනොරථවිඝාතං, සාසනට්ඨිතිඤ්ච කරිස්සාමීති ජානන්තොව තං පුච්ඡීති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව ථෙරො ‘‘එකමිදාහං, ආවුසො, සමය’’න්තිආදිනා සුභද්දවචනමෙව දස්සෙත්වා ධම්මවිනයං සඞ්ගායාපෙසි. නානාභාවොති සරීරෙන නානාදෙසභාවො, විප්පවාසොති අත්ථො. විනාභාවොති මරණෙන වියුජ්ජනං. අඤ්ඤථාභාවොති භවන්තරූපගමනෙන අඤ්ඤාකාරප්පත්ති.

441. ‘‘ආකඞ්ඛමානො…පෙ… සමූහනෙය්යා’’ති ඉදං භගවා මයා ‘‘ආකඞ්ඛමානො’’ති වුත්තත්තා එකසික්ඛාපදම්පි සමූහනිතබ්බං අපස්සන්තා, සමූහනෙ ච දොසං දිස්වා ධම්මසඞ්ගහකා භික්ඛූ ‘‘අපඤ්ඤත්තං න පඤ්ඤාපෙස්සාම, පඤ්ඤත්තං න සමුච්ඡින්දිස්සාමා’’තිආදිනා පුන ‘‘පඤ්ඤත්තිසදිසාය අකුප්පාය කම්මවාචාය සාවෙත්වා සමාදාය වත්තිස්සන්ති, තතො යාව සාසනන්තරධානා අප්පටිබාහියානි සික්ඛාපදානි භවිස්සන්තී’’ති ඉමිනා අධිප්පායෙන අවොචාති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව මහාථෙරාපි තථෙව පටිපජ්ජිංසු.

ගිහිගතානීති ¶ ගිහීසු ගතානි. ඛත්තියමහාසාරාදිගිහීහි ඤාතානීති අත්ථො. චිතකධූමකාලො අත්තනො පවත්තිපරියොසානභූතො එතස්සාති ධූමකාලිකං.

443. ඔළාරිකෙ ¶ නිමිත්තෙ කරියමානෙපීති ‘‘ආකඞ්ඛමානො, ආනන්ද, තථාගතො කප්පං වා තිට්ඨෙය්ය කප්පාවසෙසං වා’’ති එවං ථූලතරෙ ‘‘තිට්ඨතු, භගවා, කප්ප’’න්ති යාචනහෙතුභූතෙ ඔකාසනිමිත්තෙ කම්මෙ කරියමානෙ. මාරෙන පරියුට්ඨිතචිත්තොති මාරෙන ආවිට්ඨචිත්තො.

445. උජ්ජවනිකායාති පටිසොතගාමිනියා. කුච්ඡිතො ලවො ඡෙදො විනාසො කුලවො, නිරත්ථකවිනියොගො. තං න ගච්ඡන්තීති න කුලවං ගමෙන්ති.

ඛුද්දානුඛුද්දකසික්ඛාපදකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චසතිකක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

446. සත්තසතිකක්ඛන්ධකෙ ¶ ¶ භික්ඛග්ගෙනාති භික්ඛුගණනාය. මහීති හිමං.

447. අවිජ්ජානිවුතාති අවිජ්ජානීවරණෙන නිවුතා පටිච්ඡන්නා. අවිද්දසූති අඤ්ඤාණිනො. උපක්කිලෙසා වුත්තාති තෙසං සමණබ්රාහ්මණානං එතෙ සුරාපානාදයො උපක්කිලෙසාති වුත්තා. නෙත්තියා තණ්හාය සහිතා සනෙත්තිකා.

450-1. අහොගඞ්ගොති තස්ස පබ්බතස්ස නාමං. පටිකච්චෙව ගච්ඡෙය්යන්ති යත්ථ නං අධිකරණං වූපසමිතුං භික්ඛූ සන්නිපතිස්සන්ති, තත්ථාහං පඨමමෙව ගච්ඡෙය්යං. සම්භාවෙසුන්ති සම්පාපුණිංසු.

452. අලොණිකන්ති ලොණරහිතං භත්තං, බ්යඤ්ජනං වා. ආසුතාති සබ්බසම්භාරසජ්ජිතා, ‘‘අසුත්තා’’ති වා පාඨො.

453. උජ්ජවිංසූති නාවාය පටිසොතං ගච්ඡිංසු. පාචීනකාති පුරත්ථිමදිසාය ජාතත්තා වජ්ජිපුත්තකෙ සන්ධාය වුත්තං. පාවෙය්යකාති පාවෙය්යදෙසවාසිනො.

454. නනු ත්වං, ආවුසො, වුඩ්ඪොති නනු ත්වං ථෙරො නිස්සයමුත්තො, කස්මා තං ථෙරො පණාමෙසීති භෙදවචනං වදන්ති. ගරුනිස්සයං ගණ්හාමාති නිස්සයමුත්තාපි මයං එකං සම්භාවනීයගරුං නිස්සයභූතං ගහෙත්වාව වසිස්සාමාති අධිප්පායො.

455. මූලාදායකාති පඨමං දසවත්ථූනං දායකා, ආවාසිකාති අත්ථො. පථබ්යා සඞ්ඝත්ථෙරොති ¶ ලොකෙ සබ්බභික්ඛූනං තදා උපසම්පදාය වුඩ්ඪො. සුඤ්ඤතාවිහාරෙනාති සුඤ්ඤතාමුඛෙන අධිගතඵලසමාපත්තිං සන්ධාය වදති.

457. සුත්තවිභඞ්ගෙති පදභාජනීයෙ. ඉදඤ්ච ‘‘යො පන භික්ඛු සන්නිධිකාරකං ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා’’ති (පාචි. 253) සුත්තෙ යාවකාලිකස්සෙව පරාමට්ඨත්තා ¶ සිඞ්ගීලොණස්ස යාවජීවිකස්ස සන්නිධිකතස්ස ආමිසෙන සද්ධිං පරිභොගෙ පාචිත්තියං විභඞ්ගනයෙනෙව සිජ්ඣතීති වුත්තං, තං පන පාචිත්තියං විභඞ්ගෙ ආගතභාවං සාධෙතුං ‘‘කථං සුත්තවිභඞ්ගෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ හි ලොණමෙත්ථ සන්නිධිකතං, න ඛාදනීයං භොජනීයන්ති ලොණමිස්සභොජනෙ වජ්ජිපුත්තකා අනවජ්ජසඤ්ඤිනො අහෙසුං. තථාසඤ්ඤීනම්පි නෙසං ආපත්තිදස්සනත්ථං ‘‘සන්නිධිකාරෙ අසන්නිධිකාරසඤ්ඤී’’ති ඉදං සුත්තවිභඞ්ගං උද්ධටන්ති වෙදිතබ්බං.

තෙන සද්ධින්ති පුරෙපටිග්ගහිතලොණෙන සද්ධිං. දුක්කටෙනෙත්ථ භවිතබ්බන්ති ‘‘යාවකාලිකෙන, භික්ඛවෙ, යාවජීවිකං පටිග්ගහිත’’න්ති අවත්වා ‘‘තදහුපටිග්ගහිත’’න්ති වචනසාමත්ථියතො පුරෙපටිග්ගහිතං යාවජීවිකං යාවකාලිකෙන සද්ධිං සම්භින්නරසං කාලෙපි න කප්පතීති සිජ්ඣති, තත්ථ දුක්කටෙන භවිතබ්බන්ති අධිප්පායො. දුක්කටෙනපි න භවිතබ්බන්ති යදි හි සන්නිධිකාරපච්චයා දුක්කටං මඤ්ඤථ, යාවජීවිකස්ස ලොණස්ස සන්නිධිදොසාභාවා දුක්කටෙන න භවිතබ්බං, අථ ආමිසෙන සම්භින්නරසස්ස තස්ස ආමිසගතිකත්තා දුක්කටං මා මඤ්ඤථ. තදා ච හි පාචිත්තියෙනෙව භවිතබ්බං ආමිසත්තුපගමනතොති අධිප්පායො. න හි එත්ථ යාවජීවිකන්තිආදිනාපි දුක්කටාභාවං සමත්ථෙති.

පාළියං රාජගහෙ සුත්තවිභඞ්ගෙතිආදීසු සබ්බත්ථ සුත්තෙ ච විභඞ්ගෙ චාති අත්ථො ගහෙතබ්බො. තස්ස තස්ස විකාලභොජනාදිනො සුත්තෙපි පටික්ඛිත්තත්තා විනයස්ස අතිසරණං අතික්කමො විනයාතිසාරො. ‘‘නිසීදනං නාම සදසං වුච්චතීති ආගත’’න්ති ඉදං විභඞ්ගෙ ච ආගතදස්සනත්ථං වුත්තං. තං පමාණං කරොන්තස්සාති සුගතවිදත්ථියා විදත්ථිත්තයප්පමාණං කරොන්තස්ස, දසාය පන විදත්ථිද්වයප්පමාණං කතං. අදසකම්පි නිසීදනං වට්ටති එවාති අධිප්පායො. සෙසමිධ හෙට්ඨා සබ්බත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සත්තසතිකක්ඛන්ධකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

1. විසුද්ධපරිවාරස්ස ¶ ¶ සීලක්ඛන්ධාදිධම්මක්ඛන්ධසරීරස්ස භගවතො විනයපරියත්තිසාසනෙ ඛන්ධකානං අනන්තරං පරිවාරොති යො විනයො සඞ්ගහං සමාරුළ්හො, තස්ස දානි අනුත්තානත්ථවණ්ණනං කරිස්සාමීති යොජනා.

සමන්තචක්ඛුනාති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන. අතිවිසුද්ධෙන මංසචක්ඛුනාති රත්තින්දිවං සමන්තා යොජනප්පමාණෙ අතිසුඛුමානිපි රූපානි පස්සනතො අතිවිය පරිසුද්ධෙන පසාදචක්ඛුනා. ‘‘අත්ථි තත්ථ පඤ්ඤත්තී’’තිආදීසු අත්ථි නු ඛො තත්ථ පඤ්ඤත්තීතිආදිනා අත්ථො ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘තත්ථ පඤ්ඤත්ති…පෙ… කෙනාභතන්ති පුච්ඡා’’ති.

2. පුච්ඡාවිස්සජ්ජනෙති ¶ පුච්ඡාය විස්සජ්ජනෙ. විනීතකථාති විනීතවත්ථුකථා, අයමෙව වා පාඨො.

ද්වඞ්ගිකෙන එකෙන සමුට්ඨානෙනාති අඞ්ගද්වයසමුදායභූතෙන එකෙන. අඞ්ගද්වයවිමුත්තස්ස සමුට්ඨානස්ස අභාවෙපි තෙසු එකෙනඞ්ගෙන විනා අයං ආපත්ති න හොතීති දස්සනත්ථමෙව ‘‘එකෙන සමුට්ඨානෙනා’’ති වුත්තං. ඉදානි තෙසු ද්වීසු අඞ්ගෙසු පධානඞ්ගං දස්සෙතුමාහ ‘‘එත්ථ හි චිත්තං අඞ්ගං හොතී’’තිආදි. යස්මා පන මග්ගෙනමග්ගප්පටිපත්තිසඞ්ඛාතාය කායවිඤ්ඤත්තියා සෙවනචිත්තෙනෙව සම්භවෙ සති අයං තං අඞ්ගද්වයං උපාදාය භගවතා පඤ්ඤත්තා ආපත්තිසම්මුති හොති, නාසති. තස්මා තං චිත්තං කායවිඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතස්ස කායස්ස අඞ්ගං කාරණං හොති, න ආපත්තියා. තස්ස පන තංසමුට්ඨිතකායො එව අඞ්ගං අබ්යවහිතකාරණං, චිත්තං පන කාරණකාරණන්ති අධිප්පායො. එවං උපරිපි සබ්බත්ථ චිත්තඞ්ගයුත්තසමුට්ඨානෙසු අධිප්පායො ¶ වෙදිතබ්බො. ‘‘එකෙන සමුට්ඨානෙන සමුට්ඨාතී’’තිආදිපරිවාරවචනෙනෙව ආපත්තියා අකුසලාදිපරමත්ථසභාවතා පාළිඅට්ඨකථාසු පරියායතොව වුත්තා, සම්මුතිසභාවා එව ආපත්තීති සිජ්ඣති සමුට්ඨානසමුට්ඨිතානං භෙදසිද්ධිතොති ගහෙතබ්බං. ඉමමත්ථං සන්ධායාති ආපන්නාය පාරාජිකාපත්තියා කෙහිචිපි සමථෙහි අනාපත්තිභාවාපාදනස්ස අසක්කුණෙය්යත්තසඞ්ඛාතමත්ථං සන්ධාය.

3. පොරාණකෙහි මහාථෙරෙහීති සඞ්ගීතිත්තයතො පච්ඡා පොත්ථකසඞ්ගීතිකාරකෙහි ඡළභිඤ්ඤාපඅසම්භිදාදිගුණසමුජ්ජලෙහි මහාථෙරෙහි. චතුත්ථසඞ්ගීතිසදිසා හි පොත්ථකාරොහසඞ්ගීති.

188. මහාවිභඞ්ගෙති භික්ඛුවිභඞ්ගෙ. සොළස වාරා දස්සිතාති යෙහි වාරෙහි ආදිභූතෙහි උපලක්ඛිතත්තා අයං සකලොපි පරිවාරො සොළසපරිවාරොති වොහරීයති, තෙ සන්ධාය වදති.

257. පාළියං නිබ්බානඤ්චෙව පඤ්ඤත්තීති එත්ථ යස්මා සඞ්ඛතධම්මෙ උපාදාය පඤ්ඤත්තා සම්මුතිසච්චභූතා පුග්ගලාදිපඤ්ඤත්ති පරමත්ථතො අවිජ්ජමානත්තා උප්පත්තිවිනාසයුත්තවත්ථුධම්මනියතෙන අනිච්චදුක්ඛලක්ඛණද්වයෙන යුත්තාති වත්තුං අයුත්තා, කාරකවෙදකාදිරූපෙන පන පරිකප්පිතෙන අත්තසභාවෙන විරහිතත්තා ‘‘අනත්තා’’ති වත්තුං යුත්තා. තස්මා අයං පඤ්ඤත්තිපි අසඞ්ඛතත්තසාමඤ්ඤතො ¶ වත්ථුභූතෙන නිබ්බානෙන සහ ‘‘අනත්තා ඉති නිච්ඡයා’’ති වුත්තා. අවිජ්ජමානාපි හි සම්මුති කෙනචි පච්චයෙන අකතත්තා අසඞ්ඛතා එවාති.

කරුණාසීතලත්තං, පඤ්ඤාපභාසිතත්තඤ්ච භගවතො දස්සෙතුං ‘‘බුද්ධචන්දෙ, බුද්ධාදිච්චෙ’’ති එතං උභයං වුත්තං. හායති එතෙනාති හානි, දුක්ඛස්ස හානි දුක්ඛහානි, සබ්බදුක්ඛාපනූදනකාරණන්ති අත්ථො. පිටකෙ තීණි දෙසයීති යස්මා අඤ්ඤෙපි මහාවීරා සම්මාසම්බුද්ධා සද්ධම්මං දෙසයන්ති, තස්මා ¶ අඞ්ගීරසො පිටකානි තීණි දෙසයීති යොජනා. මහාගුණන්ති මහානිසංසං. එවං නීයති සද්ධම්මොති යදි විනයපරියත්ති අපරිහීනා තිට්ඨති, එවං සති පටිපත්තිපටිවෙධසද්ධම්මොපි නීයති පවත්තීයති, න පරිහායතීති අත්ථො.

විනයපරියත්ති පන කථං තිට්ඨතීති ආහ ‘‘උභතො චා’’තිආදි. පරිවාරෙන ගන්ථිතා තිට්ඨතීති යොජෙතබ්බං. තස්සෙව පරිවාරස්සාති තස්මිං එව පරිවාරෙ. සමුට්ඨානං නියතො කතන්ති එකච්චං සමුට්ඨානෙන නියතං කතං. තස්මිං පරිවාරෙ කිඤ්චි සික්ඛාපදං නියතසමුට්ඨානං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං, තං පකාසිතන්ති අත්ථො.

සම්භෙදං නිදානඤ්චඤ්ඤන්ති සම්භෙදො සික්ඛාපදානං අඤ්ඤමඤ්ඤසමුට්ඨානෙන සංකිණ්ණතා, නිදානඤ්ච පඤ්ඤත්තිට්ඨානං, අඤ්ඤං පුග්ගලාදිවත්ථාදි ච. සුත්තෙ දිස්සන්ති උපරීති හෙට්ඨා වුත්තෙ, උපරි වක්ඛමානෙ ච පරිවාරසුත්තෙ එව දිස්සන්ති. යස්මා ච එවං, තස්මා සකලසාසනාධාරස්ස විනයස්ස ඨිතිහෙතුභූතං පරිවාරං සික්ඛෙති, එවමෙත්ථ යොජනා දට්ඨබ්බා.

සම්භින්නසමුට්ඨානානීති අඤ්ඤෙහි සාධාරණසමුට්ඨානානි. ආදිම්හි තාව පුරිමනයෙති සබ්බපඨමෙ පඤ්ඤත්තිවාරෙ ආගතනයං සන්ධාය වදති, තත්ථ පන පඤ්ඤත්තිවාරෙ ‘‘පඨමං පාරාජිකං කත්ථ පඤ්ඤත්තන්ති, වෙසාලියං පඤ්ඤත්ත’’න්තිආදිනා (පරි. 1) නිදානම්පි දිස්සති එව. පරතොති ආගතභාවං පන සන්ධාය පරතො ආගතෙ සුත්තෙ දිස්සතීති වෙදිතබ්බන්ති වුත්තං. තස්සාති උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නස්ස සික්ඛාපදස්ස.

258. අනියතා පඨමිකාති ආපත්තිං අපෙක්ඛිත්වාව ඉත්ථිලිඞ්ගං කතං, පඨමානියතං සික්ඛාපදන්ති අත්ථො. පාළියං නානුබන්ධෙ පවත්තිනින්ති වුට්ඨාපිතං පවත්තිනිං අනනුබන්ධනසික්ඛාපදං.

260. එළකලොමසික්ඛාපදවත්ථුස්මිං ¶ ‘‘භික්ඛුනියො එළකලොමානි ධොවන්තියො රජන්තියො විජටෙන්තියො රිඤ්චන්ති උද්දෙසං පරිපුච්ඡ’’න්ති (පාරා. 576) ආගතත්තා ඉමං රිඤ්චන්ති-පදං ගහෙත්වා සික්ඛාපදං උපලක්ඛිතන්ති දස්සෙන්තො ‘‘විභඞ්ගෙ ‘රිඤ්චන්ති උද්දෙස’න්ති ආගතං එළකලොමධොවාපනසික්ඛාපද’’න්ති ආහ.

වස්සිකසාටිකසික්ඛාපදන්ති ¶ අසමයෙ වස්සිකසාටිකපරියෙසනසික්ඛාපදං (පාරා. 626 ආදයො). රතනසික්ඛාපදන්ති රතනං වා රතනසම්මතං වා පටිසාමනසික්ඛාපදං (පාචි. 502 ආදයො).

265. පාළියං බුද්ධඤාණෙනාති පටිවිද්ධසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන.

267. ‘‘න දෙසෙන්ති තථාගතා’’ති එතෙන ඡත්තපාණිස්ස ධම්මදෙසනාපටික්ඛෙපං දස්සෙති.

269. අකතන්ති අඤ්ඤෙහි අමිස්සීකතං, නියතසමුට්ඨානන්ති අත්ථො. අකතන්ති වා පුබ්බෙ අනාගතං, අභිනවන්ති අත්ථො.

270. සමුට්ඨානඤ්හි සඞ්ඛෙපන්ති එත්ථ සඞ්ඛිපන්ති සඞ්ගය්හන්ති සදිසසමුට්ඨානානි එත්ථාති සඞ්ඛෙපො, සමුට්ඨානසීසං. නෙති විනෙති කායවචීදුච්චරිතන්ති නෙත්ති, විනයපාළි, සා එව ධම්මොති නෙත්තිධම්මොති ආහ ‘‘විනයපාළිධම්මස්සා’’ති.

271. කති ¶ ආපත්තියොති පාරාජිකාදීසු පඤ්චසු ආපත්තීසු මෙථුනාදින්නාදානාදිඅන්තොගධභෙදං අපෙක්ඛිත්වා ජාතිවසෙන එකත්තං ආරොපෙත්වා පුච්ඡා කතා. කති ආපත්තික්ඛන්ධාති අන්තොගධභෙදං අපෙක්ඛිත්වා පච්චෙකං රාසට්ඨෙනාති එත්තකමෙවෙත්ථ භෙදො. විනීතානියෙව ¶ විනීතවත්ථූනීති ආපත්තිතො විරමණානි එව අවිප්පටිසාරපාමොජ්ජාදිධම්මානං කාරණත්තා වත්ථූනීති විනීතවත්ථූනි, තානි එත්ථ අත්ථතො විරතිආදිඅනවජ්ජධම්මා එව. වෙරං මණතීති වෙරහෙතුත්තා ‘‘වෙර’’න්ති ලද්ධනාමං රාගාදිඅකුසලපක්ඛං විනාසෙති.

ධම්මස්සවනග්ගං භින්දිත්වා ගච්ඡතීති බහූසු එකතො නිසීදිත්වා ධම්මං සුණන්තෙසු තං ධම්මස්සවනසමාගමං කොපෙත්වා උට්ඨාය ගච්ඡති. අනාදරොවාති තුස්සිතබ්බට්ඨානෙ තුට්ඨිං, සංවිජිතබ්බට්ඨානෙ සංවෙගඤ්ච අපවෙදෙන්තො එව. කායපාගබ්භියන්ති උන්නතිවසෙන පවත්තනකායානාචාරං.

274. මෙත්තාය සම්භූතං මෙත්තං, කායකම්මං. උභයෙහිපීති නවකෙහි, ථෙරෙහි ච. පියං කරොතීති තං පුග්ගලං පෙමට්ඨානං කරොති, කෙසන්ති ආහ ‘‘සබ්රහ්මචාරීන’’න්ති.

පුග්ගලං පටිවිභජිත්වා භුඤ්ජතීති පකතෙන සම්බන්ධො. තමෙව පුග්ගලපටිවිභාගං දස්සෙතුං ‘‘අසුකස්සා’’තිආදි වුත්තං.

භුජිස්සභාවකරණතොති තණ්හාදාසබ්යතො මොචෙත්වා සමථවිපස්සනාසු සෙරිවිහාරිතාකරණතොති අත්ථො. නිය්යාතීති පවත්තති. සම්මාදුක්ඛක්ඛයාය සංවත්තතීති අත්ථො.

කතිපුච්ඡාවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

276. පඨමෙන ආපත්තිසමුට්ඨානෙනාති කෙවලං කායෙන. පාරාජිකාපත්තියා එකන්තසචිත්තකසමුට්ඨානත්තා ‘‘න හීති වත්තබ්බ’’න්ති වුත්තං. සඞ්ඝාදිසෙසාදීනං ¶ දුක්කටපරියොසානානං පඤ්චන්නං අචිත්තකානම්පි සම්භවතො ‘‘සියා’’ති වුත්තං, ආපජ්ජනං සියා භවෙය්යාති අත්ථො. හීනුක්කට්ඨෙහි ජාතිආදීහි ඔමසනෙ එව දුබ්භාසිතස්ස පඤ්ඤත්තත්තා සා එකන්තවාචාචිත්තසමුට්ඨානා එවාති.

දුතියසමුට්ඨානනයෙ වාචාය එව සමාපජ්ජිතබ්බපාටිදෙසනීයස්ස අභාවා ‘‘න හී’’ති වුත්තං.

තතියෙ ¶ පන වොසාසමානරූපං භික්ඛුනිං කායවාචාහි අනපසාදනපච්චයා පාටිදෙසනීයසම්භවතො ‘‘සියා’’ති වුත්තං.

ඔමසනෙ පාචිත්තියස්ස අදින්නාදානසමුට්ඨානත්තෙපි තප්පච්චයා පඤ්ඤත්තස්ස දුබ්භාසිතස්ස පඤ්චමෙනෙව සමුප්පත්තීති දස්සෙතුං චතුත්ථවාරෙ ‘‘දුබ්භාසිතං ආපජ්ජෙය්යාති න හීති වත්තබ්බ’’න්ති වත්වා පඤ්චමවාරෙ ‘‘සියාති වත්තබ්බ’’න්ති වුත්තං. කායවිකාරෙනෙව ඔමසන්තස්ස පනෙත්ථ දුබ්භාසිතභාවෙපි කායකීළාභාවාභාවතො දුක්කටමෙවාති දට්ඨබ්බං.

ඡට්ඨවාරෙ පන විජ්ජමානොපි කායො දුබ්භාසිතස්ස අඞ්ගං න හොති, පඤ්චමසමුට්ඨානෙ එව ඡට්ඨම්පි පවිසතීති දස්සෙතුං ‘‘න හී’’ති පටික්ඛිත්තං, න පන තත්ථ සබ්බථා දුබ්භාසිතෙන අනාපත්තීති දස්සෙතුං. න හි දවකම්යතාය කායවාචාහි ඔමසන්තස්ස දුබ්භාසිතාපත්ති න සම්භවති. යඤ්හි පඤ්චමෙනෙව සමාපජ්ජති, තං ඡට්ඨෙනපි සමාපජ්ජති එව ධම්මදෙසනාපත්ති වියාති ගහෙතබ්බං. සෙසං සමුට්ඨානවාරෙ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඡආපත්තිසමුට්ඨානවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

277. දුතියෙ පන කතිවාරෙ පඨමසමුට්ඨානෙන ආපජ්ජිතබ්බානං ආපත්තීනං ලහුදස්සනසුඛත්ථං කුටිකාරාදීනි එව සමුද්ධටානි, න අඤ්ඤෙසං අභාවා, සඤ්චරිත්තාදීනම්පි විජ්ජමානත්තා. එවං දුතියසමුට්ඨානාදීසුපි. ‘‘කප්පියසඤ්ඤී’’ති ඉමිනා අචිත්තකත්තං දස්සෙති. ‘‘කුටිං කරොතී’’ති ඉමිනා වචීපයොගාභාවං. උභයෙනාපි කෙවලං කායෙනෙව දුක්කටාදීනං සම්භවං දස්සෙති. එවං උපරිපි යථානුරූපං කාතබ්බං.

‘‘එකෙන ¶ සමුට්ඨානෙන සමුට්ඨහන්තී’’ති ඉදං ඉධ විසෙසෙත්වා දස්සිතානං කායතොව සමුට්ඨිතානං වසෙන වුත්තං, අවිසෙසතො පන තා ආපත්තියො ඉතරසමුට්ඨානෙහිපි යථාරහං සමුට්ඨහන්ති එව. එවං උපරිපි.

‘‘තිණවත්ථාරකෙන චා’’ති ඉදං සඞ්ඝාදිසෙසවජ්ජිතානං චතුන්නං ආපත්තීනං වසෙන වුත්තං.

279. සංවිදහිත්වා ¶ කුටිං කරොතීති වාචාය සංවිදහති, සයඤ්ච කායෙන කරොතීති අත්ථො.

283. තතියො පන ගාථාවාරො දුතියවාරෙන වුත්තමෙවත්ථං සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං වුත්තො. තත්ථ කායොව කායිකොති වත්තබ්බෙ වචනවිපල්ලාසෙන ‘‘කායිකා’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘තෙන සමුට්ඨිතා’’ති, කායො සමුට්ඨානං අක්ඛාතොති අත්ථො.

විවෙකදස්සිනාති සබ්බසඞ්ඛතවිවිත්තත්තා, තතො විවිත්තහෙතුත්තා ච නීවරණවිවෙකඤ්ච නිබ්බානඤ්ච දස්සනසීලෙන. විභඞ්ගකොවිදාති උභතොවිභඞ්ගකුසලාති ආලපනං. ඉධ පනෙවං අඤ්ඤො පුච්ඡන්තො නාම නත්ථි, උපාලිත්ථෙරො සයමෙව අත්ථං පාකටං කාතුං පුච්ඡාවිසජ්ජනඤ්ච අකාසීති ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ආපත්තිසමුට්ඨානගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

284. චතුත්ථෙ පන විපත්තිපච්චයවාරෙ සීලවිපත්තිපච්චයාති සීලවිපත්තිපඅච්ඡාදනපච්චයා.

286. දිට්ඨිවිපත්තිපච්චයාති දිට්ඨිවිපත්තියා අප්පටිනිස්සජ්ජනපච්චයා.

287. ආජීවවිපත්තිපච්චයාති ¶ එත්ථ ආගම්ම ජීවන්ති එතෙනාති ආජීවො, චතුපච්චයො, සොව මිච්ඡාපත්තියා විපන්නත්තා විපත්තීති ආජීවවිපත්ති, තස්සා ආජීවවිපත්තියා හෙතු, තදුප්පාදනතපරිභොගනිමිත්තන්ති අත්ථො.

විපත්තිපච්චයවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

291. පඤ්චමෙ ¶ අධිකරණපච්චයවාරෙ කිච්චාධිකරණපච්චයාති අපලොකනවචනඤත්තිකම්මවාචාසඞ්ඛතකම්මවාචාපච්චයා. පඤ්චාති එත්ථ අධම්මිකකතිකාදිං අපලොකෙත්වා කරොන්තානං අනිමිත්තන්ති අත්ථො. පඤ්චමෙ අධිකරණපච්චයවාරෙ කිච්චාධිකරණපච්චයා අපලොකනාවසානෙ දුක්කටං, අධිප්පායාදිනා ඤත්තිකම්මාදිං කරොන්තානං ථුල්ලච්චයාදි ච සඞ්ගය්හතීති දට්ඨබ්බං. අවසෙසා ආපත්තියොති සොතාපත්තිඵලසමාපත්තිආදයො. ‘‘නත්ථඤ්ඤා ආපත්තියො’’ති ඉදං විපත්තිආදිභාගිනියො සාවජ්ජාපත්තියො සන්ධාය වුත්තං.

අධිකරණපච්චයවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

293. ඡට්ඨෙ ¶ පරියායවාරෙ අලොභො පුබ්බඞ්ගමොතිආදි සාසනට්ඨිතියා අවිපරීතතො ධම්මවාදිස්ස විවාදං සන්ධාය වුත්තං. අට්ඨාරස භෙදකරවත්ථූනි ඨානානීති ධම්මාදීසු අධම්මොතිආදිනා ගහෙත්වා දීපනානි ඉධෙව භෙදකරවත්ථූනි, තානි එව කායකලහාදිවිවාදස්ස කාරණත්තා ඨානානි, ඔකාසත්තා වත්ථූනි, ආධාරත්තා භූමියොති ච වුත්තානි. අබ්යාකතහෙතූති අසෙක්ඛානං විවාදං සන්ධාය වුත්තං. ද්වාදස මූලානීති කොධො උපනාහො, මක්ඛො පලාසො, ඉස්සා මච්ඡරියං, මායා සාඨෙය්යං, පාපිච්ඡතා මහිච්ඡතා, සන්දිට්ඨිපරාමාසිතා ආධානග්ගාහීදුප්පටිනිස්සජ්ජිතානීති ඉමෙසං ඡන්නං යුගළානං වසෙන ඡ ධම්මා චෙව ලොභාදයො ඡ හෙතූ චාති ද්වාදස ධම්මා විවාදාධිකරණස්ස මූලානි.

294. චුද්දස මූලානීති තානෙව ද්වාදස කායවාචාහි සද්ධිං චුද්දස අනුවාදාධිකරණස්ස මූලානි.

295. පථවීඛණනාදීසු පණ්ණත්තිවජ්ජෙසු කුසලාබ්යාකතචිත්තමූලිකා ආපත්ති හොතීති දස්සෙතුං ‘‘අලොභො පුබ්බඞ්ගමො’’තිආදි වුත්තං. සත්ත ආපත්තික්ඛන්ධා ඨානානීතිආදි සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධානං ¶ පටිච්ඡාදනපච්චයා ආපත්තිසම්භවතො වුත්තං. ‘‘ආපත්තාධිකරණපච්චයා චතස්සො ආපත්තියො ආපජ්ජතී’’ති (පරි. 290) හි වුත්තං. ‘‘ඡ හෙතූ’’ති ඉදං කුසලානං ආපත්තිහෙතුවොහාරස්ස අයුත්තතාය වුත්තං, න පන කුසලහෙතූනං අභාවතො. ‘‘අලොභො පුබ්බඞ්ගමො’’ති හි ආදි වුත්තං. ආපත්තිහෙතවො එව හි පුබ්බඞ්ගමනාමෙන වුත්තා.

296. චත්තාරි කම්මානි ඨානානීතිආදීසු අපලොකනවාචා, ඤත්තිආදිවාචායො ච කම්මානීති වුත්තං. තා එව හි එකසීමායං සාමග්ගිමුපගතානං කම්මප්පත්තානං අනුමතියා සාවනකිරියානිප්ඵත්තිසඞ්ඛාතස්ස සඞ්ඝගණකිච්චසභාවස්ස කිච්චාධිකරණස්ස අධිට්ඨානාභාවෙන ‘‘ඨානවත්ථුභූමියො’’ති වුච්චන්ති. එකං මූලං සඞ්ඝොති යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. ගණඤත්තිඅපලොකනානඤ්හි ¶ ගණොපි මූලන්ති. ඤත්තිතො වාති ඤත්තිඤත්තිදුතියඤත්තිචතුත්ථකම්මවාචානං ඤත්තිරූපත්තා, ඤත්තිපුබ්බකත්තා ච වුත්තං. කම්මඤත්තිකම්මවාචාඤත්තිවසෙන හි දුවිධාසු ඤත්තීසු අනුස්සාවනාපි කම්මමූලකන්ත්වෙව සඞ්ගය්හන්ති. ඤත්තිවිභාගො චායං උපරි ආවි භවිස්සති.

‘‘ඉමෙ සත්ත සමථා…පෙ… පරියායෙනා’’ති ඉදං පුච්ඡාවචනං. ‘‘සියා’’ති ඉදං විසජ්ජනං. ‘‘කථඤ්ච සියා’’ති ඉදං පුන පුච්ඡා. විවාදාධිකරණස්ස ද්වෙ සමථාතිආදි පුන විසජ්ජනං. තත්ථ ‘‘වත්ථුවසෙනා’’ති ඉදං ‘‘සත්ත සමථා දස සමථා හොන්තී’’ති ඉමස්ස කාරණවචනං. ‘‘පරියායෙනා’’ති ඉදං ‘‘දස සමථා සත්ත සමථා හොන්තී’’ති ඉමස්ස කාරණවචනං. චතුබ්බිධාධිකරණසඞ්ඛාතවත්ථුවසෙන ච දෙසනාක්කමසඞ්ඛාතපරියායවසෙන චාති අත්ථො.

අධිකරණපරියායවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

297. සත්තමෙ සාධාරණවාරෙ සාධාරණාති විවාදාධිකරණස්ස වූපසමනකිච්චසාධාරණා. එවං සබ්බත්ථ.

298. අට්ඨමෙ තබ්භාගියවාරෙ තබ්භාගියාති විවාදාධිකරණස්ස වූපසමනතො තප්පක්ඛිකා.

සාධාරණවාරාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

299. නවමෙ ¶ සමථාසමථසාධාරණවාරෙ ‘‘සබ්බෙ සමථා එකතොව අධිකරණං සමෙන්ති උදාහු නානා’’ති පුච්ඡන්තෙන ‘‘සමථා සමථස්ස සාධාරණා, සමථා සමථස්ස අසාධාරණා’’ති වුත්තං. විවාදාදිඅධිකරණක්කමෙන තබ්බූපසමහෙතුභූතෙ සමථෙ උද්ධරන්තො ‘‘යෙභුය්යසිකා’’තිආදිමාහ. සම්මුඛාවිනයං විනා කස්සචි සමථස්ස අසම්භවා සෙසා ඡපි සමථා සම්මුඛාවිනයස්ස සාධාරණා වුත්තා, තෙසං ¶ පන ඡන්නං අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛාභාවතො තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං අසාධාරණා වුත්තා. තබ්භාගියවාරෙපි එසෙව නයො.

සමථාසමථස්සසාධාරණවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

301-3. එකාදසමවාරෙපි සම්මුඛාවිනයොතිආදි පුච්ඡා. යෙභුය්යසිකා සතිවිනයොතිආදි විසජ්ජනං. එවං විනයවාරෙ කුසල-වාරෙ තතො පරෙසුපි පුච්ඡාවිසජ්ජනපරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ සම්මුඛාවිනයො සියා කුසලොතිආදීසු තස්මිං තස්මිං විනයකම්මෙ, විවාදාදිම්හි ච නියුත්තපුග්ගලානං සමුප්පජ්ජනකකුසලාදීනං වසෙන සම්මුඛාවිනයාදීනං, විවාදාදීනඤ්ච කුසලාදිභාවො තෙන තෙන උපචාරෙන වුත්තො. යස්මා පනෙතස්ස සම්මුඛාවිනයො නාම සඞ්ඝසම්මුඛතාදයො හොන්ති, තෙසඤ්ච අනවජ්ජසභාවත්තා අකුසලෙ විජ්ජමානෙපි අකුසලත්තූපචාරො න යුත්තො ආපත්තාධිකරණස්ස අකුසලත්තූපචාරො විය, තස්මා නත්ථි සම්මුඛාවිනයො අකුසලොති අත්ථො.

304. තතො පරෙසු යත්ථ යෙභුය්යසිකා ලබ්භති, තත්ථ සම්මුඛාවිනයො ලබ්භතීතිආදි සම්මුඛාවිනයස්ස ඉතරෙහි සමථෙහි නියමෙන සංසට්ඨතං, ඉතරෙසං පන ඡන්නං අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසග්ගාභාවඤ්ච දස්සෙතුං වුත්තං.

සමථසම්මුඛාවිනයවාරාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

306. අධිකරණන්ති ¶ වා සමථාති වා ඉමෙ ධම්මා සංසට්ඨාතිආදි සමථානං අධිකරණෙසු එව යථාරහං පවත්තිං, අධිකරණානි විනා තෙසං විසුං අට්ඨානඤ්ච දස්සෙතුං වුත්තං. විනිබ්භුජිත්වා නානාකරණං පඤ්ඤාපෙතුන්ති අධිකරණතො සමථෙහි වියොජෙත්වා අසංසට්ඨෙ කත්වා නානාකරණං අඤ්ඤමඤ්ඤං අසංසට්ඨතාය ඨිතභාවසඞ්ඛාතං නානත්තං පඤ්ඤාපෙතුං අධිකරණවූපසමක්ඛණෙ එව තෙසං අසංසග්ගං පඤ්ඤාපෙතුං කිං සක්කාති පුච්ඡති.

අධිකරණන්තිආදි ¶ ගාරය්හවාදදස්සනං. සො මා හෙවන්ති යො එවං වදති, සො ‘‘මා එවං වදා’’ති වචනීයො අස්ස, න ච ලබ්භති සමථානං අඤ්ඤත්ර අධිකරණා වූපසමලක්ඛණන්ති පහානාවත්ථානසඞ්ඛාතං නානාකරණං පටික්ඛිපති. ලක්ඛණතො පන අධිකරණෙහි සමථානං නානාකරණං අත්ථෙවාති දට්ඨබ්බං. සමථා අධිකරණෙහි සම්මන්තීති අපලොකනාදීහි චතූහි කිච්චාධිකරණෙහි සබ්බෙපි සමථා නිට්ඨානං ගච්ඡන්ති, නාඤ්ඤෙහීති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තං. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘සම්මුඛාවිනයො විවාදාධිකරණෙන න සම්මති. අනුවාද…පෙ… ආපත්තාධිකරණෙන න සම්මති, කිච්චාධිකරණෙන සම්මතී’’තිආදි (පරි. 311).

307-313. විවාදාධිකරණං කතිහි සමථෙහි සම්මතීතිආදිකො සම්මතිවාරො. තදනන්තරො සම්මතිනසම්මතිවාරො ච අධිකරණෙහි සමථානං සංසට්ඨතං, විසංසට්ඨතඤ්ච දස්සෙතුං වුත්තො. සමථා සමථෙහි සම්මන්තීතිආදිකො සමථාධිකරණවාරො සමථානං අඤ්ඤමඤ්ඤං, අධිකරණෙහි ච අධිකරණානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං, සමථෙහි ච වූපසමාවූපසමං දස්සෙතුං වුත්තො.

314. සමුට්ඨාපෙතිවාරො පන අධිකරණෙහි අධිකරණානං උප්පත්තිප්පකාරදස්සනත්ථං වුත්තො. න කතමං අධිකරණන්ති අත්තනො සම්භවමත්තෙන එකම්පි අධිකරණං න සමුට්ඨාපෙතීති අත්ථො. කථඤ්චරහි සමුට්ඨාපෙතීති ආහ ‘‘අපි චා’’තිආදි. තත්ථ ජායන්තීති අනන්තරමෙව අනුප්පජ්ජිත්වා පරම්පරපච්චයා ජායන්තීති අධිප්පායො. ‘‘ධම්මො අධම්මො’’තිආදිනා උභින්නං පුග්ගලානං විවාදපච්චයා අඤ්ඤමඤ්ඤඛෙමභඞ්ගා හොන්ති, තප්පච්චයා තෙසං පක්ඛං පරියෙසනෙන කලහං වඩ්ඪන්තානං විවාදො කඤ්චි මහාපරිසං සඞ්ඝපරිණායකං ලජ්ජිං ආගම්ම වූපසමං ගච්ඡති. තථා අවූපසමන්තෙ පන විවාදො කමෙන වඩ්ඪිත්වා සකලෙපි සඞ්ඝෙ විවාදං සමුට්ඨාපෙති, තතො අනුවාදාදීනීති එවං පරම්පරක්කමෙන වූපසමකාරණාභාවෙ චත්තාරි අධිකරණානි ජායන්ති. තං සන්ධායාහ ¶ ‘‘සඞ්ඝො විවදති විවාදාධිකරණ’’න්ති. සඞ්ඝස්ස විවදතො යො විවාදො, තං විවාදාධිකරණං හොතීති අත්ථො. එස නයො සෙසෙසුපි.

සංසට්ඨවාරාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

318. තදනන්තරවාරෙ ¶ පන විවාදාධිකරණං චතුන්නං අධිකරණානන්තිආදි අධිකරණානං වුත්තනයෙන අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයත්තෙපි සංසග්ගභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. විවාදාධිකරණං චතුන්නං අධිකරණානං විවාදාධිකරණං භජතීතිආදීසු විවාදාධිකරණං චතූසු අධිකරණෙසු විවාදාධිකරණභාවමෙව භජති, නාඤ්ඤාධිකරණභාවං, චතූසු අධිකරණෙසු විවාදාධිකරණත්තමෙව නිස්සිතං විවාදාධිකරණමෙව පරියාපන්නං විවාදාධිකරණභාවෙනෙව සඞ්ගහිතන්ති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො.

319. විවාදාධිකරණං සත්තන්නං සමථානං කති සමථෙ භජතීතිආදි පන චතුන්නං අධිකරණානං වූපසමනෙ සති නියතසමථෙ දස්සෙතුං වුත්තං. තත්ථ කති සමථෙ භජතීති අත්තනො උපසමත්ථාය කිත්තකෙ සමථෙ උපගච්ඡති, කිත්තකෙ සමථෙ ආගම්ම වූපසමං ගච්ඡතීති අත්ථො. කති සමථපරියාපන්නන්ති අත්තානං වූපසමෙතුං කතිසු සමථෙසු තෙහි සමානවසෙන පවිට්ඨං. කතිහි සමථෙහි සඞ්ගහිතන්ති වූපසමං කරොන්තෙහි කතිහි සමථෙහි වූපසමකරණත්ථං සඞ්ගහිතං.

320. උපසම්පදක්ඛන්ධකන්ති ¶ පබ්බජ්ජාඛන්ධකං (මහාව. 84). සහ නිද්දෙසෙනාති සනිද්දෙසං. ‘‘සන්නිද්දෙස’’න්ති වා පාඨො, සො එවත්ථො. නිදානෙන ච නිද්දෙසෙන ච සද්ධින්ති එත්ථ පඤ්ඤත්තිට්ඨානපුග්ගලාදිප්පකාසකං නිදානවචනං නිදානං නාම, තන්නිදානං පටිච්ච නිද්දිට්ඨසික්ඛාපදානි ¶ නිද්දෙසො නාම, තෙහි අවයවභූතෙහි සහිතං තංසමුදායභූතං ඛන්ධකං පුච්ඡාමීති අත්ථො. උත්තමානි පදානීති ආපත්තිපඤ්ඤාපකානි වචනානි අධිප්පෙතානි. තෙසං…පෙ… කති ආපත්තියො හොන්තීති තෙහි වචනෙහි පඤ්ඤත්තා කති ආපත්තික්ඛන්ධා හොන්තීති අත්ථො. නනු ආපත්තියො නාම පුග්ගලානඤ්ඤෙව හොන්ති, න පදානං, කස්මා පන ‘‘සමුක්කට්ඨපදානං කති ආපත්තියො’’ති සාමිවසෙන නිද්දෙසො කතොති ආහ ‘‘යෙන යෙන හි පදෙනා’’තිආදි. පාළියං උපොසථන්තිආදි උපොසථක්ඛන්ධකාදීනඤ්ඤෙව (මහාව. 132 ආදයො) ගහණං.

පුච්ඡාවිස්සජ්ජනාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

321. එකුත්තරිකනයෙ ¶ පන අජානන්තෙන වීතික්කන්තාති පණ්ණත්තිං වා වත්ථුං වා අජානන්තෙන වීතික්කන්තා පථවීඛණනසහසෙය්යාදිකා, සාපි පච්ඡා ආපන්නභාවං ඤත්වා පටිකම්මං අකරොන්තස්ස අන්තරායිකාව හොති.

පාරිවාසිකාදීහි පච්ඡා ආපන්නාති වත්තභෙදෙසු දුක්කටානි සන්ධාය වුත්තං. තස්මිං ඛණෙ ආපජ්ජිතබ්බඅන්තරාපත්තියො සන්ධායාති කෙචි වදන්ති, තස්ස පුබ්බාපත්තීනංඅන්තරාපත්ති-පදෙනෙව වක්ඛමානත්තා පුරිමමෙව යුත්තතරං. මූලවිසුද්ධියා අන්තරාපත්තීති මූලායපටිකස්සනාදීනි අකත්වා සබ්බපඨමං දින්නපරිවාසමානත්තවිසුද්ධියා චරණකාලෙ ආපන්නඅන්තරාපත්තිසඞ්ඛාතසඞ්ඝාදිසෙසො. අග්ඝවිසුද්ධියාති අන්තරාපත්තිං ආපන්නස්ස මූලාය පටිකස්සිත්වා ඔධානසමොධානවසෙන ඔධුනිත්වා පුරිමාපත්තියා සමොධාය තදග්ඝවසෙන පුන දින්නපරිවාසාදිසුද්ධියා චරණකාලෙ පුන ආපන්නා අන්තරාපත්ති.

සඋස්සාහෙනෙවාති පුනපි තං ආපත්තිං ආපජ්ජිතුකාමතාචිත්තෙන, එවං දෙසිතාපි ආපත්ති න වුට්ඨාතීති අධිප්පායො. ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා ආපජ්ජනෙ සිඛාප්පත්තදොසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අට්ඨමෙ වත්ථුස්මිං භික්ඛුනියා පාරාජිකමෙවා’’ති. න කෙවලඤ්ච භික්ඛුනියා එව, භික්ඛූනම්පි ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා ථොකං ථොකං සප්පිආදිකං ථෙය්යාය ගණ්හන්තානං පාදග්ඝනකෙ පුණ්ණෙ පාරාජිකමෙව. කෙචි පන ‘‘අට්ඨමෙ වත්ථුස්මිං භික්ඛුනියා පාරාජිකමෙව ¶ හොතීති වුත්තත්තා අට්ඨවත්ථුකමෙවෙතං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති වදන්ති.

ධම්මිකස්ස පටිස්සවස්සාති ‘‘ඉධ වස්සං වසිස්සාමී’’තිආදිනා ගිහීනං සම්මුඛා කතස්ස ධම්මිකස්ස පටිස්සවස්ස, අධම්මිකස්ස පන ‘‘අසුකං පහරිස්සාමී’’තිආදිකස්ස පටිස්සවස්ස අසච්චාපනෙන ආපත්ති නත්ථි.

තථා චොදිතොති අධම්මෙන චොදිතො, සයං සච්චෙ, අකුප්පෙ ච අට්ඨත්වා පටිච්ඡාදෙන්තොපි අධම්මචුදිතකො එව. පඤ්චානන්තරියනියතමිච්ඡාදිට්ඨියෙව මිච්ඡත්තනියතා නාම. චත්තාරො මග්ගා සම්මත්තනියතා නාම.

322. දුකෙසු ¶ සයමෙව සපුග්ගලොති ආහ ‘‘මුදුපිට්ඨිකස්සා’’තිආදි. ආදි-සද්දෙන අඞ්ගජාතච්ඡෙදඅත්තඝාතාදිආපත්තියො සඞ්ගහිතා.

භණ්ඩාගාරිකචිත්තකම්මානි වාති ගහට්ඨානං භණ්ඩපටිසාමනං, ඉත්ථිපුරිසාදිපටිභානචිත්තකම්මානි වා. ‘‘චීවරාදීනි අදෙන්තො ආපජ්ජතී’’ති ඉදං ‘‘උපජ්ඣායෙන, භික්ඛවෙ, සද්ධිවිහාරිකො සඞ්ගහෙතබ්බො අනුග්ගහෙතබ්බො…පෙ… පත්තො දාතබ්බො’’තිආදි (මහාව. 67) වචනතො අනාදරියෙන ආමිසසඞ්ගහං අකරොන්තස්ස දුක්කටං, භික්ඛුනියා පාචිත්තියඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. නිස්සට්ඨචීවරාදීනං අදානආපත්තිපි එත්ථෙව සඞ්ගහිතා.

පාළියං දෙසෙන්තොති සභාගාපත්තිං, අදෙසනාගාමිනිආදිඤ්ච දෙසෙන්තො. නිදානුද්දෙසෙ ආපත්තිං අනාවිකරොන්තො, න දෙසෙන්තො ච ආපජ්ජති නාම. ඔවාදං අගණ්හන්තොති භික්ඛූහි භික්ඛුනිඔවාදත්ථාය වුත්තං වචනං අගණ්හන්තො බාලගිලානගමියවිවජ්ජිතො. අත්තනො පරිභොගත්ථං දින්නං අඤ්ඤස්ස දානෙ, සඞ්ඝාටිං අපාරුපිත්වා සන්තරුත්තරෙන ගාමප්පවෙසනාදීසු ච ආපත්තියොපි අපරිභොගෙන ආපජ්ජිතබ්බාපත්තියොව. පමාණන්ති සඞ්ඝභෙදානන්තරියනිප්ඵත්තියා ලක්ඛණං. බාලස්සාති නිස්සයග්ගහණවිධිං අජානන්තස්ස ලජ්ජිබාලස්සෙව. ලජ්ජිස්සාති බ්යත්තස්ස නිස්සයදායකසභාගතං ¶ පරිවීමංසන්තස්ස. විනයෙ ආගතා අත්ථා වෙනයිකාති ආහ ‘‘ද්වෙ අත්ථා විනයසිද්ධා’’ති.

පාළියං අප්පත්තො නිස්සාරණන්ති එත්ථ පබ්බාජනීයකම්මං විහාරතො නිස්සාරණත්තා නිස්සාරණන්ති අධිප්පෙතං, තඤ්ච යස්මා කුලදූසකං අකරොන්තො පුග්ගලො ආපත්තිබහුලොපි ආවෙණිකලක්ඛණෙන අප්පත්තො නාම හොති, තස්මා අප්පත්තො නිස්සාරණං. යස්මා පන ආපත්තාදිබහුලස්සාපි ‘‘ආකඞ්ඛමානො සඞ්ඝො පබ්බාජනීයකම්මං කරෙය්යා’’ති (චූළව. 27) වුත්තං, තස්මා සුනිස්සාරිතො, සබ්බථා පන සුද්ධො නිරාපත්තිකො දුන්නිස්සාරිතොති දට්ඨබ්බො.

අප්පත්තො ඔසාරණන්තිආදීසු උපසම්පදාකම්මං එත්ථ ඔසාරණං අධිප්පෙතං, තඤ්ච හත්ථච්ඡින්නාදිකො එකච්චො පටික්ඛිත්තත්තා අප්පත්තොපි සොසාරිතො, පණ්ඩකාදිකො දොසාරිතොති අත්ථො.

323. තිකෙසු ¶ ලොහිතුප්පාදාපත්තින්ති පාරාජිකාපත්තිං. ආවුසොවාදෙනාති ‘‘ආවුසො’’ති ආලපනෙන. ආපත්තින්ති දුක්කටාපත්තිං. සෙසා රත්තිඤ්චෙව දිවා චාති එත්ථ අරුණුග්ගමනෙ ආපජ්ජිතබ්බා පඨමකථිනාදී (පාරා. 459) සබ්බා ආපත්තියොපි රත්තින්දිවානං වෙමජ්ඣෙයෙව ආපජ්ජිතබ්බත්තා තතියකොට්ඨාසඤ්ඤෙව පවිට්ඨාති දට්ඨබ්බා. අථ වා උද්ධස්තෙ අරුණෙ ආපජ්ජිතබ්බත්තා දිවා ආපජ්ජිතබ්බෙසු එව පවිට්ඨාති දට්ඨබ්බා, අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ භික්ඛුනියො ඔවාදනාපත්තියො, පන රත්තන්ධකාරෙ පුරිසෙන සද්ධිං සන්තිට්ඨනාපත්ති ච රත්තියඤ්ඤෙව ආපජ්ජිතබ්බා.

පුරෙභත්තං කුලානි උපසඞ්කමනඅනතිරිත්තභොජනාදීනි දිවා එව ආපජ්ජිතබ්බානි. කෙචි පන ‘‘භොජනපටිසංයුත්තානි සෙඛියානි, ගණභොජනාදීනි ච දිවා එව ආපජ්ජිතබ්බානී’’ති වදන්ති. තස්මා ඊදිසා ආපත්තියො මුඤ්චිත්වා සෙසාව තතියකොට්ඨාසං භජන්තීති වෙදිතබ්බං.

න ඌනදසවස්සොති දසවස්සස්ස බාලස්සෙව පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදත්තා වුත්තං. සද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකෙසු ¶ අසම්මාවත්තනාපත්තිං, අලජ්ජීනං නිස්සයදානාදිම්පි දසවස්සොව ආපජ්ජති, වුට්ඨාපිනිං ද්වෙ වස්සානි අනනුබන්ධාදිම්පි ඌනදසවස්සා ආපජ්ජන්ති. අබ්යාකතචිත්තොති සුපන්තස්ස භවඞ්ගචිත්තං සන්ධාය වුත්තං.

අප්පවාරෙන්තොති අනාදරියෙන අප්පවාරෙන්තො කෙනචි පච්චයෙන අප්පවාරෙත්වා කාළපක්ඛචාතුද්දසෙ සඞ්ඝෙ පවාරෙන්තෙ තත්ථ අනාදරියෙන අප්පවාරෙන්තො තමෙව ආපත්තිං කාළෙපි ආපජ්ජතීති ජුණ්හෙ එවාති නියමො න දිස්සති, පච්ඡිමවස්සංවුත්ථො පන පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමියමෙව පවාරෙතුං ලබ්භතීති තත්ථ අප්පවාරණාපච්චයා ආපත්තිං ආපජ්ජමානො එව ජුණ්හෙ ආපජ්ජතීති නියමෙතබ්බොති දට්ඨබ්බං. ජුණ්හෙ කප්පතීති එත්ථාපි එසෙව නයො.

‘‘අපච්චුද්ධරිත්වා හෙමන්තෙ ආපජ්ජතී’’ති ඉමිනා ‘‘වස්සානං චාතුමාසං අධිට්ඨාතු’’න්ති නියමවචනෙනෙව අපච්චුද්ධරන්තස්ස දුක්කටන්ති දස්සෙති. වස්සානුපගමනඅකරණීයෙන පක්කමාදයොපි වස්සෙ එව ආපජ්ජති. වත්ථිකම්මාදිම්පි ගිලානො එව. අධොතපාදෙහි අක්කමනාදීනිපි අන්තො එව ආපජ්ජති ¶ . භික්ඛුනියා අනාපුච්ඡා ආරාමප්පවෙසනාදි ච අන්තොසීමායමෙව. නිස්සයපටිපන්නස්ස අනාපුච්ඡාදිසාපක්කමනාදි ච බහිසීමායමෙව. පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ සන්තියා ආපත්තියා අනාවිකරණාපත්තිසමනුභාසනඌනවීසතිවස්සූපසම්පාදනාදිසබ්බඅධම්මකම්මාපත්තියොපි සඞ්ඝෙ එව. අධම්මෙන ගණුපොසථාදීසුපි ගණාදිමජ්ඣෙ එව. අලජ්ජිස්ස සන්තිකෙ නිස්සයග්ගහණාදිපි පුග්ගලස්ස සන්තිකෙ එව ආපජ්ජති.

තීණි අධම්මිකානි අමූළ්හවිනයස්ස දානානීති යො උම්මත්තකොපි වීතික්කමකාලෙ, අනුම්මත්තො සඤ්චිච්චෙව ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා භික්ඛූහි පච්ඡා චොදිතො සරමානො එව ‘‘න සරාමී’’ති වදති, යො ච ‘‘සුපිනං විය සරාමී’’ති වා මුසා වදති, යො ච උම්මත්තකකාලෙ කතං සබ්බම්පි සබ්බෙසං වට්ටතීති වදති, ඉමෙසං තිණ්ණං දින්නානි තීණි අමූළ්හවිනයස්ස දානානි අධම්මිකානි.

අපකතත්තොති විනයෙ අපකතඤ්ඤූ. තෙනාහ ‘‘ආපත්තානාපත්තිං න ජානාතී’’ති (පරි. 325). ‘‘දිට්ඨිඤ්ච අනිස්සජ්ජන්තානංයෙව කම්මං කාතබ්බ’’න්ති ඉදං භික්ඛූහි ඔවදියමානස්ස දිට්ඨියා අනිස්සජ්ජනපච්චයා දුක්කටං, පාචිත්තියම්පි වා අවස්සමෙව සම්භවතීති වුත්තං.

මුඛාලම්බරකරණාදිභෙදොති ¶ මුඛභෙරීවාදනාදිප්පභෙදො. උපඝාතෙතීති විනාසෙති. බීජනිග්ගාහාදිකෙති චිත්තං බීජනිං ගාහෙත්වා අනුමොදනාදිකරණෙති අත්ථො.

324. චතුක්කෙසු සොති ගිහිපරික්ඛාරො. අවාපුරණං දාතුන්ති ගබ්භං විවරිත්වා අන්තො පරික්ඛාරට්ඨපනත්ථාය විවරණකුඤ්චිකං දාතුං. සඞ්ඝත්ථාය උපනීතං සයමෙව අන්තො පටිසාමිතුම්පි වට්ටති. තෙනාහ ‘‘අන්තො ඨපාපෙතුඤ්ච වට්ටතී’’ති.

ආදිකම්මිකෙසු පඨමං පුරිසලිඞ්ගං උප්පජ්ජතීති ආහ ‘‘පඨමං උප්පන්නවසෙනා’’ති. පාළියං අනාපත්ති වස්සච්ඡෙදස්සාති වස්සච්ඡෙදසම්බන්ධිනියා අනාපත්තියා ¶ එවමත්ථො. මන්තභාසාති මන්තාය පඤ්ඤාය කථනං. ‘‘නවමභික්ඛුනිතො පට්ඨායා’’ති ඉදං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අට්ඨන්නං භික්ඛුනීනං යථාවුඩ්ඪං අවසෙසානං යථාකතික’’න්ති (චූළව. 426) වචනතො ආදිතො අට්ඨන්නං භික්ඛුනීනං පච්චුට්ඨාතබ්බත්තා වුත්තං.

‘‘ඉධ න කප්පන්තීති වදන්තොපි පච්චන්තිමෙසු ආපජ්ජතී’’තිආදිනා සඤ්චිච්ච කප්පියං අකප්පියන්ති වා අකප්පියං කප්පියන්ති වා කථෙන්තස්ස සබ්බත්ථ දුක්කටන්ති දස්සෙති.

පුබ්බකරණන්ති වුච්චතීති අට්ඨකථාසු වුත්තං, තානි ඉධ පරිවාරෙ උද්ධටානීති අධිප්පායො. ඉධාධිප්පෙතානි පන දස්සෙන්තො ‘‘ඡන්දපාරිසුද්ධී’’තිආදිමාහ.

325. පඤ්චකෙසු ආපුච්ඡිත්වා චාරස්ස අභාවොති පිණ්ඩපාතිකස්ස ‘‘නිමන්තිතො සභත්තො’’ති ඉමස්ස අඞ්ගස්ස අභාවා තෙන සික්ඛාපදෙන තස්ස සබ්බථා අනාපත්තීති අධිප්පායො ¶ . සුසානං නෙත්වා පුන ආනීතකන්ති සුසානෙ පෙතකිච්චං කත්වා නික්ඛන්තෙහි න්හත්වා ඡඩ්ඩිතානි නිවත්ථපාරුතවත්ථානි එවං වුච්චන්ති.

පාළියං පඤ්චහාකාරෙහීති පඤ්චහි අවහාරඞ්ගෙහි. වත්ථුතො පන ගරුකලහුකභෙදෙන පාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටානි වුත්තානි. ඉත්ථිපුරිසසංයොගාදිකං කිලෙසසමුදාචාරහෙතුකං පටිභානචිත්තකම්මං නාම. පඤ්හාසහස්සං පුච්ඡීති සමථවිපස්සනාකම්මට්ඨානෙසු පඤ්හාසහස්සං සම්මජ්ජිත්වා ඨිතං දහරං පුච්ඡි. ඉතරොපි දහරො අත්තනො ගතමග්ගත්තා සබ්බං විස්සජ්ජෙසි, තෙන ථෙරො පසීදි. වත්තං පරිච්ඡින්දීති වත්තං නිට්ඨාපෙසි. කිං ත්වං ආවුසොතිආදිකං ථෙරො ඛීණාසවො සම්මජ්ජනානිසංසං සබ්බෙසං පාකටං කාතුං අවොචාති දට්ඨබ්බං.

‘‘ජණ්ණුකෙහි ¶ පතිට්ඨාය පදචෙතිය’’න්ති පාඨසෙසො. චොදනං කාරෙස්සාමීති භගවතා අත්තානං චොදාපෙස්සාමි, අත්තානං නිග්ගණ්හාපෙස්සාමීති අත්ථො.

එත්තකං ගය්හූපගන්ති එත්තකං අධිකරණවූපසමත්ථාය ගහෙතබ්බවචනන්ති යථා සුත්වා විඤ්ඤාතුං සක්කොති, එවං අනුග්ගණ්හන්තොති යොජනා. එත්ථ ච ‘‘අත්තනො භාසපරියන්තං අනුග්ගහෙත්වා පරස්ස භාසපරියන්තං අනුග්ගහෙත්වා’’ති එකං, ‘‘අධම්මෙන කරොතී’’ති එකං, ‘‘අප්පටිඤ්ඤායා’’ති එකඤ්ච කත්වා පුරිමෙහි ද්වීහි පඤ්චඞ්ගානි වෙදිතබ්බානි. වත්ථුන්ති මෙථුනාදිවීතික්කමං. කථානුසන්ධිවිනිච්ඡයානුලොමසන්ධිවසෙන වත්ථුං න ජානාතීති චොදකෙන වා චුදිතකෙන වා වුත්තකථානුසන්ධිනා තෙසං වචනපටිවචනානුරූපෙන වදන්තො කථානුසන්ධිනා වත්ථුං න ජානාති නාම, තඤ්ච සුත්තවිභඞ්ගෙ විනීතවත්ථුසඞ්ඛාතෙන විනිච්ඡයානුලොමෙනෙව වදන්තො විනිච්ඡයානුලොමසන්ධිවසෙන වත්ථුං න ජානාති නාම. ඤත්තිකම්මං නාම හොතීති ඤත්තිකම්මං නිට්ඨිතං නාම හොතීති න ජානාතීති සම්බන්ධො. ඤත්තියා කම්මප්පත්තොති ඤත්තියා නිට්ඨිතායපි කම්මප්පත්තො එව හොති. අනුස්සාවනට්ඨානෙ එව කම්මං නිට්ඨිතං හොතීති ඤත්තිකම්මං නිට්ඨිතං නාම හොති, තං ඤත්තියා කාරණං න ජානාතීති අත්ථො.

පාළියං පඤ්ච විසුද්ධියොති ආපත්තිතො විසුද්ධිහෙතුත්තා, විසුද්ධෙහි කත්තබ්බතො ච පාතිමොක්ඛුද්දෙසා වුත්තා.

326. ඡක්කාදීසු ¶ පාළියං ඡ අගාරවාති බුද්ධධම්මසඞ්ඝසික්ඛාසු, අප්පමාදෙ, පටිසන්ථාරෙ ච ඡ අගාරවා, තෙසු එව ච ඡ ගාරවා වෙදිතබ්බා. ‘‘ඡබ්බස්සපරමතා ධාරෙතබ්බ’’න්ති ඉදං විභඞ්ගෙ ආගතස්ස පරමස්ස දස්සනං.

328. පාළියං ආගතෙහි සත්තහීති ‘‘පුබ්බෙවස්ස හොති මුසා භණිස්ස’’න්තිආදිනා මුසාවාදසික්ඛාපදෙ (පාචි. 4) ආගතෙහි සත්තහි.

329. තං ¶ කුතෙත්ථ ලබ්භාති තං අනත්ථස්ස අචරණං එත්ථ එතස්මිං පුග්ගලෙ, ලොකසන්නිවාසෙ වා කුතො කෙන කාරණෙන සක්කා ලද්ධුන්ති ආඝාතං පටිවිනෙති.

330. සස්සතො ලොකොතිආදිනා වසෙනාති ‘‘සස්සතො ලොකො, අසස්සතො ලොකො. අන්තවා ලොකො, අනන්තවා ලොකො. තං ජීවං තං සරීරන්ති වා, අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරන්ති වා. හොති තථාගතො පරම්මරණා, න හොති තථාගතො පරම්මරණා. හොති ච න හොති ච තථාගතො පරම්මරණා, නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරම්මරණා’’ති (ම. නි. 1.269) එවං ආගතා දස අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨියො සන්ධාය වුත්තං. මිච්ඡාදිට්ඨිආදයොති මිච්ඡාදිට්ඨිමිච්ඡාසඞ්කප්පාදයො අට්ඨමිච්ඡාඤාණමිච්ඡාවිමුත්තීහි සද්ධිං දස මිච්ඡත්තා. තත්ථ මිච්ඡාඤාණන්ති මිච්ඡාදිට්ඨිසම්පයුත්තො මොහො. අවිමුත්තස්සෙව විමුත්තසඤ්ඤිතා මිච්ඡාවිමුත්ති නාම.

විපරීතාති සම්මාදිට්ඨිආදයො සම්මාඤාණසම්මාවිමුත්තිපරියොසානා දස. තත්ථ සම්මාවිමුත්ති අරහත්තඵලං, තංසම්පයුත්තං පන ඤාණං වා පච්චවෙක්ඛණඤාණං වා සම්මාඤාණන්ති වෙදිතබ්බං.

උපොසථාදිපුච්ඡාවිස්සජ්ජනාවණ්ණනා

332. උපොසථාදිපුච්ඡාසු ¶ පවාරණගාථාති දිට්ඨාදීහි තීහි ඨානෙහි පවාරණාවාචා එව. එවං වුත්තානං පන ඡන්දොවිචිතිලක්ඛණෙන වුත්තජාතිභෙදා ගාථා.

සත්තනගරෙසු පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා

335. අඩ්ඪුඩ්ඪසතානීති ¶ ¶ පඤ්ඤාසාධිකානි තීණි සතානි. විග්ගහපදෙන මනුස්සවිග්ගහං වුත්තං.

අතිරෙකන්ති පඨමකථිනං. කාළකන්ති සුද්ධකාළකං. භූතන්ති භූතාරොචනං. භික්ඛුනීසු ච අක්කොසොති ‘‘යා පන භික්ඛුනී භික්ඛුං අක්කොසෙය්යා’’ති (පාචි. 1029) වුත්තං සික්ඛාපදං.

ද්වෙපි ච භෙදාති ද්වෙ සඞ්ඝභෙදසික්ඛාපදානි. අන්තරවාසකනාමෙන අඤ්ඤාතිකාය භික්ඛුනියා හත්ථතො චීවරපටිග්ගහණං වුත්තං. සුත්තන්ති සුත්තං විඤ්ඤාපෙත්වා වායාපනං. විකාලෙති විකාලභොජනං. චාරිත්තන්ති පුරෙභත්තං පච්ඡාභත්තං චාරිත්තං. නහානන්ති ඔරෙනද්ධමාසනහානං.

චීවරං දත්වාති සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන චීවරං දත්වා ඛිය්යනං. ගිරග්ගන්ති නච්චගීතං. චරියාති අන්තොවස්සං චාරිකචරණං. තත්ථෙවාති වස්සංවුත්ථාය චාරිකං අපක්කමිත්වා තත්ථෙව නිවාසනං පටිච්ච පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදං. ඡන්දදානෙනාති පාරිවාසිකෙන ඡන්දදානෙන.

පාරාජිකානි චත්තාරීති භික්ඛුනීනං අසාධාරණානි. සොළසාති ආදිතො පඤ්ච සික්ඛාපදානි, කුලදූසනඤ්චාති ඡ, භික්ඛුනීනං අසාධාරණානි දස නිස්සග්ගියානි.

චතුත්තිංසාති පඨමකථිනසුද්ධකාළකචීවරපටිග්ගහණරූපියචීවරවායාපනකොසෙය්යමිස්සකඑළකලොමධොවාපනදුතියපත්තවජ්ජිතානි ¶ භික්ඛුවිභඞ්ගෙ ද්වාවීසති, භික්ඛුනීනං අසාධාරණානි ද්වාදස චාති චතුත්තිංස. ඡපඤ්ඤාසසතන්ති වෙසාලියාදීසු පඤ්ඤත්තානි ද්වත්තිංසසික්ඛාපදානි ඨපෙත්වා සෙසා ඡපඤ්ඤාසසතං.

දස ¶ ගාරය්හාති වොසාසඅප්පටිසං විදිතසික්ඛාපදද්වයඤ්ච ඨපෙත්වා සෙසානි දස පාටිදෙසනීයානි. ද්වෙ සත්තති සෙඛියානි සුරුසුරුකාරකසාමිසෙනහත්ථෙනපානීයථාලකපටිග්ගහණසසිත්ථකපත්තධොවනානි තීණි ඨපෙත්වා සෙසානි සෙඛියානි.

සෙය්යාති අනුපසම්පන්නෙන සහසෙය්යසික්ඛාපදං. ඛණනෙති පථවීඛණනං. ගච්ඡ දෙවතෙති භූතගාමසික්ඛාපදං වුත්තං. සප්පාණකං සිඤ්චන්ති සප්පාණොදකසිඤ්චනං. මහාවිහාරොති මහල්ලකවිහාරො.

අඤ්ඤන්ති අඤ්ඤවාදකං. ද්වාරන්ති යාව ද්වාරකොසා අග්ගළට්ඨපනං. සහධම්මොති සහධම්මිකං වුච්චමානො. පයොපානන්ති සුරුසුරුකාරකසික්ඛාපදං.

එළකලොමොති එළකලොමධොවාපනං. පත්තො චාති දුතියපත්තො. ඔවාදොති භික්ඛුනුපස්සයං උපසඞ්කමිත්වා ඔවාදො. භෙසජ්ජන්ති චතුමාසපච්චයපවාරණාසික්ඛාපදං. ආරඤ්ඤිකොති චතුත්ථපාටිදෙසනීයං. ඔවාදොති ඔවාදාය වා සංවාසාය වා අගමනං.

337. ‘‘යෙ ච යාවතතියකා’’ති පඤ්හස්ස ‘‘ඉමෙ ඛො යාවතතියකා’’ති විස්සජ්ජනං වත්වා තදනන්තරං ‘‘සාධාරණං අසාධාරණ’’න්තිආදිපඤ්හානං විස්සජ්ජනෙ වත්තබ්බෙ යස්මා තං අවත්වා ‘‘කති ඡෙදනකානී’’තිආදිකෙ අට්ඨ පඤ්හෙ අන්තරා විස්සජ්ජෙත්වා තෙසං අනන්තරා ‘‘වීසං ද්වෙ සතානි භික්ඛූනං…පෙ… ඡචත්තාරීසා භික්ඛූනං, භික්ඛුනීහි අසාධාරණා’’තිආදිනා උක්කමෙනෙව සාධාරණාදිපඤ්හා විස්සජ්ජිතා, තස්මා තං උක්කමවිස්සජ්ජනකාරණං දස්සෙතුං ‘‘යස්මා පන යෙ ච යාවතතියකාති අයං පඤ්හො’’තිආදිමාහ.

338. ධොවනඤ්ච පටිග්ගහොතිආදිගාථා අට්ඨකථාචරියානං ගාථාව. ඡබ්බස්සානි නිසීදනන්ති ද්වෙ සික්ඛාපදානි. ද්වෙ ලොමාති තියොජනාතික්කමධොවාපනවසෙන ද්වෙ එළකලොමසික්ඛාපදානි. වස්සිකා ආරඤ්ඤකෙන චාති වස්සිකසාටිකා පරියෙසනඅරඤ්ඤකෙසු සෙනාසනෙසු විහරණසික්ඛාපදෙන සහ.

පණීතන්ති ¶ පණීතභොජනවිඤ්ඤාපනං. ඌනන්ති ඌනවීසතිවස්සූපසම්පාදනං. මාතුගාමෙන සද්ධින්ති සංවිධාය ගමනං වුත්තං. යා සික්ඛාති යං සික්ඛාපදං. නිසීදනෙ ¶ ච යා සික්ඛාති පමාණාතික්කන්තනිසීදනකාරාපනෙ යං සික්ඛාපදං. තථා වස්සිකා යා ච සාටිකාති එත්ථාපි.

පාළියං සතං සත්තති ඡච්චෙවිමෙ හොන්ති උභින්නං අසාධාරණාති භික්ඛූනං භික්ඛුනීහි අසාධාරණා ඡචත්තාරීස, භික්ඛුනීනං භික්ඛූහි අසාධාරණා තිංසාධිකං සතඤ්චාති එවං උභින්නං අසාධාරණා ච ඡසත්තතිඅධිකං සතං සික්ඛාපදානීති අත්ථො. සතං සත්තති චත්තාරීති උභින්නං සාධාරණසික්ඛානං ගණනා චතුසත්තතිඅධිකං සතං සික්ඛාපදානීති අත්ථො.

විභත්තියොති ආපත්තික්ඛන්ධා චෙව උපොසථපවාරණාදයො ච අධිප්පෙතා. තෙ හි පාරාජිකාදිභෙදෙන, භික්ඛුඋපොසථාදිභෙදෙන ච විභජීයන්ති. තෙනාහ ‘‘විභත්තියො’’තිආදි. තෙසන්ති අට්ඨන්නං පාරාජිකාදීනං. ද්වීහීතිආදි විවාදාධිකරණාදීනං සමථෙහි වූපසමදස්සනං.

සත්තනගරෙසු පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

339. ඉදන්ති ‘‘පාරාජිකන්ති යං වුත්ත’’න්තිආදිනා වුත්තං වචනං සන්ධාය වදති. ඉදඤ්හි හෙට්ඨා ‘‘ගරුක ලහුක’’න්තිආදිනා උද්ධටපඤ්හෙසු අනාගතම්පි ‘‘සබ්බානිපෙතානි වියාකරොහි, හන්ද වාක්යං සුණොම තෙ’’ති එත්ථ යථාවුත්තානි අඤ්ඤානිපි ‘‘සබ්බානිපෙතානි වියාකරොහි, හන්ද වාක්යං සුණොමා’’ති එවං ගහිතමෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘ඉමිනා පන ආයාචනවචනෙන සඞ්ගහිතස්සා’’තිආදි වුත්තං.

අතිවස්සතීති ඔවස්සති, වස්සොදකං පවිසතීති අත්ථො. ධම්මානන්ති යථා චතුපච්චයෙ ධාරයතීති ධම්මො, තෙසං. තෙනාහ ‘‘සඞ්ඛතධම්මාන’’න්ති. ගාථාසඞ්ගණිකන්ති ගාථාසඞ්ගහො, තෙ තෙ අත්ථා ගාථාහි සඞ්ගහෙත්වා ගණීයන්ති කථීයන්ති එත්ථාති හි ගාථාසඞ්ගණිකං.

පාරාජිකාදිආපත්තිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඨමගාථාසඞ්ගණිකවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

341. ‘‘අලං ¶ ¶ ආවුසො’’ති අත්තපච්චත්ථිකෙ සඤ්ඤාපෙත්වාති පත්තචීවරාදිඅත්ථාය අලං භණ්ඩනාදිකරණන්ති විවාදාදීසු දොසදස්සනමත්තෙන සඤ්ඤාපෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඛමාපෙත්වා වූපසමෙන්ති, න පන අඤ්ඤමඤ්ඤං ආපත්තානාපත්තිදස්සනවසෙනාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයෙනෙවා’’ති.

විසමානි කායකම්මාදීනි නිස්සිතො භික්ඛු විසමනිස්සිතො නාම, මිච්ඡාදිට්ඨිනිස්සිතො ගහනනිස්සිතො, බලවන්තෙ පුරිසෙ නිස්සිතො බලවනිස්සිතො නාමාති දස්සෙන්තො ‘‘එකො විසමානී’’තිආදිමාහ.

උක්කොටනභෙදාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

342. ආපත්තිං නිස්සාය උප්පජ්ජනකආපත්තිවසෙනාති පරෙසං, අත්තනො ච ආපත්තිං පටිච්ඡාදෙන්තානං වජ්ජපටිච්ඡාදීනං පාරාජිකාදිආපත්තිමෙව සන්ධාය වුත්තං, න සබ්බාපත්තියො. කිච්චං නිස්සාය උප්පජ්ජනකකිච්චානන්ති උක්ඛෙපනීයාදිකම්මං නිස්සාය උප්පජ්ජනකානං තදනුවත්තිකාය භික්ඛුනියා යාවතතියානුස්සාවනානං කිච්චානං වසෙන, න සබ්බෙසං කිච්චානං වසෙනාති.

344. පාළියං ‘‘කතිහි අධිකරණෙහී’’ති පුච්ඡාය ‘‘එකෙන අධිකරණෙන කිච්චාධිකරණෙනා’’ති වුත්තං. ‘‘කතිසු ඨානෙසූ’’ති පුච්ඡාය ‘‘තීසු ඨානෙසු සඞ්ඝමජ්ඣෙ, ගණමජ්ඣෙ, පුග්ගලස්ස සන්තිකෙ’’ති වුත්තං. ‘‘කතිහි සමථෙහී’’ති පුච්ඡාය ‘‘තීහි සමථෙහී’’ති වුත්තං. තීහිපි එතෙහි එකො වූපසමනප්පකාරොව පුච්ඡිතො, විස්සජ්ජිතො චාති වෙදිතබ්බො.

348. විවාදාධිකරණං ¶ හොති අනුවාදාධිකරණන්තිආදීසු විවාදාධිකරණමෙව අනුවාදාධිකරණාදිපි හොතීති පුච්ඡාය විවාදාධිකරණං විවාදාධිකරණමෙව හොති, අනුවාදාදයො න හොතීති විස්සජ්ජනං.

අධිකරණනිදානාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

354. අධිකරණපුච්ඡාවිස්සජ්ජනෙ ¶ පාළියං විපච්චයතාය වොහාරොති විරූපවිපාකාය අඤ්ඤමඤ්ඤං දුක්ඛුප්පාදනාය කායවචීවොහාරො. මෙධගන්ති වුද්ධිප්පත්තො කලහො.

අනුසම්පවඞ්කතාති විපත්තිචොදනාය අනු අනු සංයුජ්ජනවසෙන නින්නතා.

අබ්භුස්සහනතාති අතිවිය සඤ්ජාතුස්සාහතා. අනුබලප්පදානන්ති චොදකානම්පි උපත්ථම්භකරණං. කම්මසඞ්ගහාභාවෙනාති සඞ්ඝසම්මුඛතාදිමත්තස්ස සම්මුඛාවිනයස්ස සඞ්ඝාදීහි කත්තබ්බකිච්චෙසු සඞ්ගහාභාවා.

සත්තසමථනානාත්ථාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අධිකරණභෙදවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

චොදනාදිපුච්ඡාවිස්සජ්ජනාවණ්ණනා

359. දුතියගාථාසඞ්ගණිකාය ¶ ‘‘චොදනා කිමත්ථායා’’තිආදිකා පුච්ඡා උපාලිත්ථෙරෙන කතා. ‘‘චොදනා සාරණත්ථායා’’තිආදිවිස්සජ්ජනං භගවතා වුත්තං. උපාලිත්ථෙරො සයමෙව පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං අකාසීතිපි වදන්ති.

මන්තග්ගහණන්ති තෙසං විචාරණාගහණං, සුත්තන්තිකත්ථෙරානං, විනයධරත්ථෙරානඤ්ච අධිප්පායගහණන්ති ¶ අත්ථො. පාටෙක්කං විනිච්ඡයසන්නිට්ඨාපනත්ථන්ති තෙසං පච්චෙකං අධිප්පායං ඤත්වා තෙහි සමුට්ඨාපිතනයම්පි ගහෙත්වා විනිච්ඡයපරියොසාපනත්ථන්ති අධිප්පායො.

‘‘මා ඛො තුරිතො අභණී’’තිආදිනා අභිමුඛෙ ඨිතං කඤ්චි අනුවිජ්ජකං ඔවදන්තෙන විය ථෙරෙන අනුවිජ්ජකවත්තං කථිතං.

අනුයුඤ්ජනවත්තන්ති අනුයුජ්ජනක්කමං, තං පන යස්මා සබ්බසික්ඛාපදවීතික්කමවිසයෙපි තංතංසික්ඛාපදානුලොමෙන කත්තබ්බං, තස්මා ‘‘සික්ඛාපදානුලොමික’’න්ති වුත්තං. අත්තනො ගතිං නාසෙතීති අත්තනො සුගතිගමනං විනාසෙති.

අනුසන්ධිත-සද්දො භාවසාධනොති ආහ ‘‘අනුසන්ධිතන්ති කථානුසන්ධී’’ති. වත්තානුසන්ධිතෙනාති එත්ථාපි එසෙව නයො. වත්තානුසන්ධිතෙනාති ආචාරානුසන්ධිනා, ආචාරෙන සද්ධිං සමෙන්තියා පටිඤ්ඤායාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘යා අස්ස වත්තෙනා’’තිආදි.

පාළියං සඤ්චිච්ච ආපත්තින්තිආදි අලජ්ජිලජ්ජිලක්ඛණං භික්ඛුභික්ඛුනීනං වසෙන වුත්තං තෙසඤ්ඤෙව සබ්බප්පකාරතො සික්ඛාපදාධිකාරත්තා. සාමණෙරාදීනම්පි සාධාරණවසෙන පන සඤ්චිච්ච යථාසකං සික්ඛාපදවීතික්කමනාදිකං අලජ්ජිලජ්ජිලක්ඛණං වෙදිතබ්බං.

කථානුසන්ධිවචනන්ති චුදිතකඅනුවිජ්ජකානං කථාය අනුසන්ධියුත්තං වචනං න ජානාති, තෙහි එකස්මිං කාරණෙ වුත්තෙ සයං තං අසල්ලක්ඛෙත්වා අත්තනො අභිරුචිතමෙව අසම්බන්ධිතත්ථන්ති අත්ථො. විනිච්ඡයානුසන්ධිවචනඤ්චාති අනුවිජ්ජකෙන කතස්ස ආපත්තානාපත්තිවිනිච්ඡයස්ස අනුගුණං, සම්බන්ධවචනඤ්ච.

චොදනාදිපුච්ඡාවිස්සජ්ජනාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

360. පාළියං ¶ ¶ යං ඛො ත්වන්තිආදීසු ත්වං, ආවුසො, යං ඉමං භික්ඛුං චොදෙසි, තං කිම්හි දොසෙ චොදෙසි, කතරාය විපත්තියා චොදෙසීති අත්ථො. එවං සබ්බත්ථ.

361. අසුද්ධපරිසඞ්කිතොති අසුද්ධාය අට්ඨානෙ උප්පන්නාය පරිසඞ්කාය පරිසඞ්කිතො. තෙනාහ ‘‘අමූලකපරිසඞ්කිතො’’ති.

364. පාළියං උපොසථො සාමග්ගත්ථායාති විසුද්ධානං භික්ඛූනං අඤ්ඤොඤ්ඤනිරපෙක්ඛො අහුත්වා උපොසථො උපොසථට්ඨානං සන්නිපතිත්වා ‘‘පාරිසුද්ධිං ආයස්මන්තො ආරොචෙථ, පරිසුද්ධෙත්ථායස්මන්තො, පරිසුද්ධො අහං ආවුසො’’තිආදිනා අඤ්ඤමඤ්ඤං පරිසුද්ධිවීමංසනාරොචනවසෙන අයුත්තෙ විවජ්ජෙත්වා යුත්තෙහෙව කායචිත්තසාමග්ගීකරණත්ථාය.

විසුද්ධාය පවාරණාති දිට්ඨසුතාදීහි අඤ්ඤමඤ්ඤං කථාපෙත්වා විසුද්ධිසම්පාදනත්ථායාති අත්ථො. උභො එතෙති ආමිසපුග්ගලනිස්සයනෙ එතෙ උභො.

අනුවිජ්ජකකිච්චවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

365. තත්ර ¶ හීති තස්මිං සන්නිපාතෙ. අත්තපච්චත්ථිකාති ලජ්ජිපෙසලස්ස චොදකපාපගරහීපුග්ගලස්ස අනත්ථකාමා වෙරීපුග්ගලා. සාසනපච්චත්ථිකාති අත්තනො අනාචාරානුගුණං බුද්ධවචනං පකාසෙන්තො තණ්හාගතිකා, දිට්ඨිගතිකා ච. අජ්ඣොගාහෙත්වාති අලජ්ජිඅභිභවනවසෙන ¶ සඞ්ඝමජ්ඣං පවිසිත්වා. සො සඞ්ගාමාවචරොති සො චොදකො සඞ්ගාමාවචරො නාම. දිට්ඨසුතමුතම්පි රාජකථාදිකන්ති දිට්ඨසුතවසෙනෙව රාජචොරාදිකථං, මුතවසෙනපි අන්නාදිකථඤ්ච අකථෙන්තෙනාති යොජෙතබ්බං. කප්පියාකප්පියනිස්සිතා වාතිආදීසු රූපාරූපපටිච්ඡෙදපදෙන සකලඅභිධම්මත්ථපිටකත්තං දස්සෙති. සමථාචාරාදීහි පටිසංයුත්තන්ති සකලසුත්තන්තපිටකත්තං. තත්ථ සමථාචාරො නාම සමථභාවනාක්කමො. තථා විපස්සනාචාරො. ඨානනිසජ්ජවත්තාදිනිස්සිතාති සඞ්ඝමජ්ඣාදීසු ගරුචිත්තීකාරං පච්චුපට්ඨපෙත්වා ඨානාදික්කමනිස්සිතා චෙව චුද්දසමහාවත්තාදිවත්තනිස්සිතා ච, ආදි-සද්දෙන අප්පිච්ඡතාදිනිස්සිතා චාති අත්ථො. පඤ්හෙ උප්පන්නෙති කෙනචි උප්පන්නෙ පඤ්හෙ පුච්ඡිතෙ. ඉදඤ්ච උපලක්ඛණමත්තං, යං කිඤ්චි උපට්ඨිතං ධම්මං භාසස්සූති අධිප්පායො.

කුලපදෙසො නාම ඛත්තියාදිජාතියම්පි කාසිකරාජකුලාදිකුලවිසෙසො. එතමෙවාහ ‘‘කුලපදෙසො ඛත්තියකුලාදිවසෙනෙව වෙදිතබ්බො’’ති. සන්නිපාතමණ්ඩලෙති අත්තනො අනුවිජ්ජමානප්පකාරං සඞ්ඝස්ස ඤාපනත්ථං උට්ඨාය සඞ්ඝසන්නිපාතමජ්ඣෙ ඉතො චිතො ච පරෙසං මුඛං ඔලොකෙන්තෙන න චරිතබ්බං. යථානිසින්නෙනෙව ධම්මවිනයානුගුණං විනිච්ඡයං යථා සබ්බෙ සුණන්ති, තථා වත්තබ්බන්ති අත්ථො.

පාළියං අචණ්ඩිකතෙනාති අකතචණ්ඩභාවෙන, අඵරුසෙනාති අත්ථො. ‘‘හිතානුකම්පිනා’’ති එතෙන මෙත්තාපුබ්බභාගො වුත්තො. ‘‘කාරුණිකෙන භවිතබ්බ’’න්ති ඉමිනා අප්පනාප්පත්තකරුණා වුත්තා. ‘‘හිතපරිසක්කිනා’’ති ඉමිනා කරුණාපුබ්බභාගො. තෙනාහ ‘‘කරුණා ච කරුණාපුබ්බභාගො ච උපට්ඨාපෙතබ්බොති අයං පදද්වයෙපි අධිප්පායො’’ති. ලජ්ජියාති ලජ්ජිනී.

අනුයොගවත්තං ¶ කථාපෙත්වාති ‘‘කාලෙන වක්ඛාමී’’තිආදිනා (පරි. 362) වුත්තවත්තං. අනුයුඤ්ජනාචාරක්කමෙනෙව අනුයුඤ්ජනං අනුයොගවත්තං නාම, තං කථාපෙත්වා තෙනෙව කමෙන අනුයුඤ්ජාපෙත්වාති අත්ථො. උජුමද්දවෙනාති එත්ථ අජ්ඣාහරිතබ්බපදං දස්සෙති ‘‘උපචරිතබ්බො’’ති. ‘‘ධම්මෙසු ච පුග්ගලෙසු චා’’ති ඉදං ‘‘මජ්ඣත්තෙන භවිතබ්බ’’න්ති පකතෙන සම්බන්ධිතබ්බන්ති ආහ ‘‘ධම්මෙසු ච පුග්ගලෙසු ච…පෙ… මජ්ඣත්තොති වෙදිතබ්බො’’ති. යඤ්හි යත්ථ කත්ථචි කත්තබ්බං, තං තත්ථ අතික්කමන්තො මජ්ඣත්තො නාම න හොති, ධම්මෙසු ච ගාරවො කත්තබ්බො. පුග්ගලෙසු පන මෙත්තාභාවෙන පක්ඛපාතගාරවො. තස්මා ඉමං විධිං අනතික්කන්තොව තෙසු මජ්ඣත්තොති වෙදිතබ්බො.

366. සංසන්දනත්ථන්ති ආපත්ති වා අනාපත්ති වාති සංසයෙ ජාතෙ සංසන්දිත්වා නිච්ඡයකරණත්ථං ¶ වුත්තන්ති අධිප්පායො. අත්ථදස්සනායාති සාධෙතබ්බස්ස ආපත්තාදිඋපමෙය්යත්ථස්ස චොදකචුදිතකෙ අත්තනො පටිඤ්ඤාය එව සරූපවිභාවනත්ථං. අත්ථො ජානාපනත්ථායාති එවං විභාවිතො අත්ථො චොදකචුදිතකසඞ්ඝානං ඤාපනත්ථාය නිජ්ඣාපනත්ථාය, සම්පටිච්ඡාපනත්ථායාති අත්ථො. පුග්ගලස්ස ඨපනත්ථායාති චොදකචුදිතකෙ අත්තනො පටිඤ්ඤාය එව ආපත්තියං, අනාපත්තියං වා පතිට්ඨාපනත්ථාය. සාරණත්ථායාති පමුට්ඨසරාපනත්ථාය. සවචනීයකරණත්ථායාති දොසෙ සාරිතෙපි සම්පටිච්ඡිත්වා පටිකම්මං අකරොන්තස්ස සවචනීයකරණත්ථාය. ‘‘න තෙ අපසාදෙතබ්බා’’ති ඉදං අධිප්පෙතත්ථදස්සනං. තත්ථ අවිසංවාදකට්ඨානෙ ඨිතා එව න අපසාදෙතබ්බා, න ඉතරෙති දට්ඨබ්බං.

අප්පච්චයපරිනිබ්බානත්ථායාති ආයතිං පටිසන්ධියා අකාරණභූතපරිනිබ්බානත්ථාය. පරිනිබ්බානඤ්හි නාම ඛීණාසවානං සබ්බපච්ඡිමා චුතිචිත්තකම්මජරූපසඞ්ඛාතා ඛන්ධා, තෙ ච සබ්බාකාරතො සමුච්ඡින්නානුසයතාය පුනබ්භවාය අනන්තරාදිපච්චයා න හොන්ති අඤ්ඤෙහි ච තණ්හාදිපච්චයෙහි විරහිතත්තා. තස්මා ‘‘අප්පච්චයපරිනිබ්බාන’’න්ති වුච්චති. තන්ති විමුත්තිඤාණදස්සනං. තෙනෙවාහ ‘‘තස්මි’’න්ති. විනයමන්තනාති විනයවිනිච්ඡයො. සොතාවධානන්ති සොතස්ස ඔදහනං, සවනන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘යං උප්පජ්ජති ඤාණ’’න්ති. යථාවුත්තාය විනයසංවරාදිකාරණපරම්පරාය විමුත්තියා එව පධානත්තා සා පුන චිත්තස්ස විමොක්ඛොති උද්ධටොති ආහ ‘‘අරහත්තඵලසඞ්ඛාතො විමොක්ඛො’’ති. අථ වා යො යං කිඤ්චි ධම්මං අනුපාදියිත්වා ¶ පරිනිබ්බානවසෙන චිත්තස්ස චිත්තසන්තතියා, තප්පටිබද්ධකම්මජරූපසන්තතියා ච විමොක්ඛො විමුච්චනං අපුනප්පවත්තිවසෙන විගමො, එතදත්ථාය එතස්ස විගමස්සත්ථාය එවාති එවං නිගමනවසෙනපෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

367. අනුයොගවත්තගාථාසු කුසලෙන බුද්ධිමතාති සම්මාසම්බුද්ධෙන. කතන්ති නිබ්බත්තිතං, පකාසිතන්ති අත්ථො. තෙනෙවාතිආදීසු තෙනෙව කතාකතස්ස අජානනෙව පුබ්බාපරං අජානනස්ස, අඤ්ඤස්සපි භික්ඛුනො යං කතාකතං හොති, තම්පි න ජානාතීති අත්ථො. අත්තනො සදිසායාති යථාවුත්තෙහි දොසෙහි යුත්තතාය අත්තනා සදිසාය.

අනුවිජ්ජකස්ස පටිපත්තිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

368-374. මහාසඞ්ගාමෙ ¶ ¶ පාළියං සඞ්ගාමාවචරෙනාති අනුවිජ්ජකං සන්ධාය වුත්තං. වත්ථූති මෙථුනාදිවීතික්කමො. නිදානන්ති වෙසාලිආදිපඤ්ඤත්තිට්ඨානං. පුග්ගලො අකාරකො ජානිතබ්බොති එත්ථ සඞ්ඝෙ වා ගණෙ වා පරිණායකභූතො පුග්ගලොති දට්ඨබ්බං.

375. විස්සට්ඨිසික්ඛාපදන්ති නීලාදිදසන්නං සුක්කානං මොචනවසෙන වුත්තං සුක්කවිස්සට්ඨිසික්ඛාපදං. තඤ්හි තෙලාදිමන්දවණ්ණානං නීලාදිපචුරවණ්ණානං වසෙන ‘‘වණ්ණාවණ්ණා’’ති වුත්තං. පචුරත්ථෙ හි ඉධ අවණ්ණොති අ-කාරො.

379. යාව අකනිට්ඨබ්රහ්මානො ද්විධා හොන්තීති එත්ථ අවිහාදිසුද්ධාවාසිකා අඤ්ඤභූමීසු අරියා ධම්මවාදීපක්ඛං එව භජන්ති, ඉතරෙ දුවිධම්පීති දට්ඨබ්බං.

වොහරන්තෙන ජානිතබ්බාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

404. කථිනෙ ¶ අනාගතවසෙනාති උදකාහරණාදිපයොගෙ උප්පන්නෙ පච්ඡා ධොවනාදිපුබ්බකරණස්ස උප්පත්තිතො තප්පයොගස්ස අනාගතවසෙනෙව අනන්තරපච්චයො. පච්චයත්තඤ්චස්ස කාරියභූතස්ස යස්මා නිප්ඵාදෙතබ්බතං නිස්සාය පච්චයා පවත්තා, න විනා තෙන, තස්මා තෙන පරියායෙන වුත්තං, න සභාවතො සබ්බත්ථ. තෙනාහ ‘‘පයොගස්ස හී’’තිආදි. තත්ථ පයොගස්ස සත්තවිධම්පි පුබ්බකරණං පච්චයො හොතීති සම්බන්ධො. කාරණමාහ ‘‘යස්මා’’තිආදි. පුබ්බකරණස්සත්ථායාති පුබ්බකරණස්ස නිප්ඵාදනත්ථාය. පුරෙජාතපච්චයෙති පුරෙජාතපච්චයස්ස ¶ විසයෙ. එසාති පයොගො. ධොවනාදිධම්මෙසු එකම්පි අත්තනො පුරෙජාතපච්චයභූතං ධම්මං න ලභති, අත්තනො උප්පත්තිතො පුරෙජාතස්ස පුබ්බකරණස්ස අභාවාති අත්ථො. ලභතීති පච්ඡාජාතපච්චයං පුබ්බකරණං ලභති, පච්ඡාජාතපච්චයො හොතීති අත්ථො.

පාළියං පන්නරස ධම්මා සහජාතපච්චයෙන පච්චයොති එත්ථ පුබ්බකරණස්සාති වා පයොගස්සාති වා අඤ්ඤස්ස කස්සචි පච්චයුප්පන්නස්ස අපරාමට්ඨත්තා පන්නරස ධම්මා සයං අඤ්ඤමඤ්ඤසහජාතපච්චයෙන පච්චයොති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො, තෙහි සහ උප්පජ්ජනකස්ස අඤ්ඤස්ස අභාවා. එවං උපරි සබ්බත්ථ. තෙනාහ ‘‘සහජාතපච්චයං පනා’’තිආදි. මාතිකා ච පලිබොධා චාති එත්ථ ච-සද්දෙන පඤ්චානිසංසානි ගහිතානීති දට්ඨබ්බං. එවං මාතිකානඤ්ච පලිබොධානඤ්චාති එත්ථාපි. තෙහිපි අත්ථො අනන්තරමෙව මාතිකාදීහි සහ ජායන්ති. තෙනෙව ‘‘පන්නරස ධම්මා සහජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තා. ආසාති චීවරාසා. වත්ථූති ආසාය නිමිත්තභූතං අනුප්පන්නචීවරං. ‘‘දස්සාම කරිස්සාමා’’ති හි දායකෙහි පටිඤ්ඤාතචීවරං නිස්සාය අනන්තරං උප්පජ්ජමානා චීවරාසා අනන්තරපච්චයාදිභාවෙන වුත්තා. ආසානඤ්ච අනාසානඤ්චාති ලබ්භමානකචීවරෙ උප්පජ්ජනකචීවරාසානඤ්චෙව අලබ්භමානෙ චීවරෙ උප්පජ්ජනකඅනාසානඤ්ච, ආසානං, තබ්බිගමානඤ්චාති අත්ථො. ඛණෙ ඛණෙ උප්පත්තිභෙදං සන්ධාය ‘‘ආසාන’’න්ති බහුවචනං කතං, ආසාය ¶ , අනාසාය චාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ආසා ච අනාසා චා’’ති.

කථිනඅත්ථතාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පුබ්බකරණනිදානාදිවිභාගවණ්ණනා

406-7. ඡ චීවරානීති ඛොමාදීසු ඡසු අඤ්ඤතරං සන්ධාය වුත්තං. සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන පන ‘‘චීවරානී’’ති බහුවචනං කතං. පාළියං පනෙත්ථ වත්ථු, ආසා ච අනාසා චාතිආදීසු අත්ථතෙ කථිනෙ ආනිසංසවසෙන උප්පජ්ජනකපච්චාසාචීවරං ‘‘වත්ථූ’’ති වුත්තං. කථිනචීවරං හෙතුපච්චය-සද්දෙහි වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

408. පච්චුද්ධාරො තීහි ධම්මෙහීතිආදි කථිනත්ථාරත්ථාය තිචීවරතො අඤ්ඤං වස්සිකසාටිකාදිං පච්චුද්ධරිතුං, අධිට්ඨහිත්වා අත්ථරිතුඤ්ච න වට්ටතීති දස්සනත්ථං වුත්තං. ‘‘වචීභෙදෙනා’’ති එතෙන කෙවලං කායෙන කථිනත්ථාරො න රුහතීති දස්සෙති.

පුබ්බකරණනිදානාදිවිභාගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

412. යෙසු ¶ රූපාදිධම්මෙසූති ‘‘පුරිමවස්සංවුත්ථා භික්ඛූ, පඤ්චහි අනූනො සඞ්ඝො, චීවරමාසො, ධම්මෙන සමෙන සමුප්පන්නං චීවර’’න්ති එවමාදීසු යෙසු රූපාරූපධම්මෙසු. සතීති සන්තෙසු. මිස්සීභාවොති සංසග්ගතා සමූහපඤ්ඤත්තිමත්තං. තෙනාහ ‘‘න පරමත්ථතො එකො ධම්මො අත්ථී’’ති.

416. එකතො උප්පජ්ජන්තීති කථිනුද්ධාරෙන සහ උප්පජ්ජමානාරහා හොන්තීති අත්ථො. කථිනත්ථාරතො හි පභුති සබ්බෙ කථිනුද්ධාරා තං තං කාරණන්තරමාගම්ම උප්පජ්ජන්ති, තස්මා සබ්බෙ එකුප්පාදා නාම ජාතා. තෙසු අන්තරුබ්භාරසහුබ්භාරා ද්වෙ එව තං විහාරං අනත්ථතකථිනවිහාරසදිසං කරොන්තා සයං සකලෙන කථිනත්ථාරෙන සහ නිරුජ්ඣන්ති උද්ධාරභාවං පාපුණන්ති ¶ . අවසෙසා පන තං තං පාටිපුග්ගලිකමෙව කථිනත්ථාරං ද්වින්නං පලිබොධානං උපච්ඡින්දනවසෙන නිරොධෙන්තා සයං උද්ධාරභාවං පාපුණන්ති, න සකලං කථිනත්ථාරං. කථිනුද්ධාරානඤ්ච නිරොධො නාම තං තං කාරණමාගම්ම උද්ධාරභාවප්පත්ති, එවඤ්ච උප්පත්ති නාම කථිනුද්ධාරො එව. තෙනාහ ‘‘සබ්බෙපි අත්ථාරෙන සද්ධිං එකතො උප්පජ්ජන්තී’’තිආදි. තත්ථ පුරිමා ද්වෙති ‘‘එකුප්පාදා එකනිරොධා’’ති පාළියං පඨමං වුත්තා අන්තරුබ්භාරසහුබ්භාරා ද්වෙ. තෙසූති පක්කමනන්තිකාදීසු. උද්ධාරභාවං පත්තෙසූති උද්ධාරභාවප්පත්තිසඞ්ඛාතනිරොධං පත්තෙසූති අත්ථො. අත්ථාරො තිට්ඨතීති කතචීවරං ආදාය පක්කන්තාදිපුග්ගලං ඨපෙත්වා තදවසෙසානං පලිබොධසබ්භාවතො කථිනත්ථාරො තිට්ඨති.

කථිනාදිජානිතබ්බවිභාගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්ඤත්තිවග්ගවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

421. සමග්ගෙහි ¶ ¶ කරණීයානීති විවාදාධිකරණෙහි පුබ්බෙ අසමග්ගා හුත්වා පච්ඡා සාමග්ගිං උපගතෙහි කත්තබ්බානි. කිං පන අසඤ්ඤතමිස්සපරිසාය සද්ධිං ලජ්ජිනො සාමග්ගිං කරොන්තීති ආහ ‘‘උපොසථපවාරණාදීසු හී’’තිආදි. තත්ථ ඨිතාසූති උපොසථපවාරණාසු අප්පවත්තීසු. උපත්ථම්භො න දාතබ්බොති උපරූපරි අප්පවත්තනත්ථාය මයම්පි උපොසථං න කරිස්සාමාතිආදිනා කලහස්ස උපත්ථම්භො න දාතබ්බො, ධම්මෙන විනයෙන සාමග්ගිං කත්වා සමග්ගෙහෙව අසඤ්ඤතා භික්ඛූ විනෙතබ්බාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘සචෙ සඞ්ඝො අච්චයං දෙසාපෙත්වා’’තිආදි. භික්ඛුනො නක්ඛමතීති කෙසුචි පුග්ගලෙසු අප්පමත්තකදොසදස්සනෙන න රුච්චති. දිට්ඨාවිකම්මම්පි කත්වාති ‘‘න මෙතං ඛමතී’’ති සභාගස්ස භික්ඛුනො අත්තනො දිට්ඨිං ආවිකත්වා. උපෙතබ්බාති සාසනහානියා අභාවා සාමග්ගිං අකොපෙත්වා කායසාමග්ගී දාතබ්බා, ඊදිසෙ ඨානෙ අලජ්ජිපරිභොගො ආපත්තිකරො න හොති, වට්ටතියෙව. යෙ පන සාසනවිනාසාය පටිපන්නා, තෙහි සහ න වත්තති, ආපත්ති එව හොති සාසනවිනාසො ච. තෙනාහ ‘‘යත්ර පන උද්ධම්ම’’න්තිආදි. ‘‘දිට්ඨාවිකම්මං න වට්ටතී’’ති ඉමිනා දිට්ඨියා ආවිකතායපි ආපත්තිං දස්සෙති.

422. කණ්හවාචොති රාගදොසාදීහි කිලිට්ඨවචනො. අනත්ථකවචනස්ස දීපනං පකාසනං අස්සාති අනත්ථකදීපනො. මානං නිස්සායාති විනිච්ඡයකරණං තව භාරොති සඞ්ඝෙන භාරෙ අකතෙපි ‘‘අහමෙවෙත්ථ වොහරිතුං අරහරූපො’’ති මානං නිස්සාය. යථාදිට්ඨියාති අනුරූපලද්ධියා. යස්ස හි අත්ථස්ස යාදිසී දිට්ඨි අනුරූපා, තං ගහෙත්වා න බ්යාකතාති අත්ථො ¶ .අස්ස අත්තනොති අධම්මාදිඅත්ථං සන්ධාය වදති, න පුග්ගලං, අස්ස අධම්මාදිඅත්ථසඞ්ඛාතස්ස අත්තනො සරූපස්ස යා අනුරූපා දිට්ඨීති ¶ අත්ථො. ලද්ධිං නික්ඛිපිත්වාති අනුරූපලද්ධිං ඡඩ්ඩෙත්වා, අග්ගහෙත්වාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අධම්මාදීසු ධම්මාදිලද්ධිකො හුත්වා’’ති. අථ වා අත්තනො ලද්ධිං නිගූහිත්වා පුග්ගලානුගුණං තථා බ්යාකරොන්තො න යථාදිට්ඨියා බ්යාකතා නාම. ඉමස්මිං පක්ඛෙ අධම්මාදීසු ධම්මාදිලද්ධිකො හුත්වාති එත්ථ අධම්මාදීසු ධම්මාදිලද්ධිකො විය හුත්වාති අත්ථො ගහෙතබ්බො.

නප්පටිප්පස්සම්භනවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

424. කම්මඤත්තීති කම්මභූතා ඤත්ති. අනුස්සාවනනිරපෙක්ඛා ඤත්තිකම්මභූතා ඤත්තීති අත්ථො. කම්මපාදඤත්ති නාම ඤත්තිදුතියකම්මාදීසු අනුස්සාවනකම්මස්ස පාදභූතා අධිට්ඨානභූතා ඤත්ති. නවසු ඨානෙසූති ඔසාරණාදීසු නවසු ඨානෙසු. ද්වීසු ඨානෙසූති ඤත්තිදුතියඤත්තිචතුත්ථකම්මෙසු.

සුත්තානුලොමන්ති උභතොවිභඞ්ගෙ සුත්තානුලොමභූතෙ මහාපදෙසෙ සන්ධාය වුත්තං. විනයානුලොමන්ති ඛන්ධකපරිවාරානුලොමභූතෙ මහාපදෙසෙ. සුත්තන්තිකෙ චත්තාරො මහාපදෙසෙති සුත්තාභිධම්මපිටකෙසු අනුඤ්ඤාතපටික්ඛිත්තසුත්තානුලොමවසෙන නයතො ගහෙතබ්බෙ චත්තාරො අත්ථෙ.

425. දිට්ඨීනං ආවිකම්මානීති ආපත්තිලද්ධීනං පකාසනානි, ආපත්තිදෙසනාකම්මානීති අත්ථො.

යථා චතූහි පඤ්චහි දිට්ඨි ආවිකතා හොතීති යථා ආවිකතෙ චතූහි පඤ්චහි එකීභූතෙහි එකස්ස පුග්ගලස්ස සන්තිකෙ ආපත්ති දෙසිතා නාම හොති, එවං දෙසෙතීති අත්ථො. එවං දෙසෙන්තො ච අත්තනා සද්ධිං තයො වා චත්තාරො වා භික්ඛූ ගහෙත්වා එකස්ස සන්තිකෙ දෙසෙති. එවං දෙසෙතුං න වට්ටති. දෙසිතා ච ආපත්ති න වුට්ඨාති, දෙසනාපච්චයා දුක්කටඤ්ච හොති. ද්වින්නං තිණ්ණං පන එකතො දෙසෙතුං වට්ටති.

444. අදස්සනෙනාති ඉමස්ස අකප්පියං පරිවජ්ජෙන්තානං විනයධරානං පටිපත්තියා අදස්සනෙන ¶ , තෙසං දිට්ඨානුගතිං අනාපජ්ජනෙනාතිපි අත්ථො ගහෙතබ්බො. අකප්පියෙ කප්පියසඅඤතායාති රජතාදිඅකප්පියෙ තිපුආදිසඤ්ඤිතාය ¶ . පුච්ඡිත්වා වා අඤ්ඤෙසං වා වුච්චමානං අසුණන්තො ආපජ්ජතීති එත්ථ පුච්ඡිත්වා අසුණන්තො වා පුච්ඡියමානං අසුණන්තො වාති පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. එකරත්තාතික්කමාදිවසෙනාති අධිට්ඨිතචීවරෙන විප්පවසිත්වා එකරත්තාතික්කමෙන පාචිත්තියං ආපජ්ජති. ආදි-සද්දෙන ඡරත්තාතික්කමාදීනං සඞ්ගහො.

450. අනත්ථං කලිසාසනන්ති අනත්ථාවහං කොධවචනං ආරොපෙන්තො දොසං ආරොපෙන්තො උපද්දවාය පරිසක්කතීති අත්ථො.

454. වොහාරනිරුත්තියන්ති තස්ස තස්ස අත්ථස්ස වාචකසද්දෙ පභෙදගතඤාණප්පත්තො න හොතීති අත්ථො.

455. පරිමණ්ඩලබ්යඤ්ජනාරොපනෙ කුසලො න හොතීති පරිමණ්ඩලෙන පදබ්යඤ්ජනෙන වත්ථුං, පරෙහි වුත්තං ජානිතුඤ්ච අසමත්ථොති අත්ථො.

458. අනුස්සාවනෙනාති අනු අනු කථනෙන. තෙනාහ ‘‘නනු තුම්හෙ’’තිආදි, යං අවොචුම්හ, ස්වායං පකාසිතොති සම්බන්ධො. තත්ථ යන්ති ඉදං යස්මා වචනාපෙක්ඛං න හොති, වචනත්ථාපෙක්ඛමෙව, තස්මා තෙන වචනෙන නානාකරණාභාවං පකාසයිස්සාමාති යමත්ථං අවොචුම්හාති අත්ථො ගහෙතබ්බො. තෙනෙව ‘‘ස්වාය’’න්ති පුල්ලිඞ්ගවසෙන පටිනිද්දෙසො කතො, තස්ස සො අයං නානාකරණාභාවොති අත්ථො.

467. මඤ්චපදාදීසුපි නළාටං පටිහඤ්ඤෙය්යාති අන්ධකාරෙ චම්මඛණ්ඩං පඤ්ඤපෙත්වා වන්දිතුං ඔනමන්තස්ස නළාටං වා අක්ඛි වා මඤ්චාදීසු පටිහඤ්ඤති. එතෙන වන්දතොපි ආපත්තිඅභාවං වත්වා වන්දනාය සබ්බථා පටික්ඛෙපාභාවඤ්ච දීපෙති. එවං සබ්බත්ථ සුත්තන්තරෙහි අප්පටික්ඛිත්තෙසු. නග්ගාදීසු පන වන්දිතුං න වට්ටතීති. එකතො ආවට්ටොති එකස්මිං දොසාගතිපක්ඛෙ පරිවත්තො පවිට්ඨොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සපත්තපක්ඛෙ ඨිතො’’ති. වන්දියමානොති ඔනමිත්වා වන්දියමානො. වන්දිතබ්බෙසු උද්දෙසාචරියො, නිස්සයාචරියො ච යස්මා නවකාපි හොන්ති, තස්මා තෙ වුඩ්ඪා එව වන්දියාති වෙදිතබ්බා.

470. පුබ්බෙ ¶ වුත්තමෙවාති සහසෙය්යාදිපණ්ණත්තිවජ්ජං. ඉතරන්ති සචිත්තකං.

වොහාරවග්ගාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

474. ‘‘කති ¶ ආපත්තියො’’තිආදිනා උපාලිත්ථෙරෙන විනයස්ස පාටවත්ථං සයමෙව පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං කතං. භික්ඛුනීනංයෙව…පෙ… අට්ඨවත්ථුකා නාමාති භික්ඛුනීනං පඤ්ඤත්තා එකා එව ආපත්ති අට්ඨවත්ථුකා නාමාති අත්ථො.

475. කම්මඤ්ච කම්මපාදකා චාති එත්ථ යස්මා ඤත්තිකම්මෙසු ඤත්ති සයමෙව කම්මං හොති, ඤත්තිදුතියඤත්තිචතුත්ථෙසු කම්මෙසු අනුස්සාවනසඞ්ඛාතස්ස කම්මස්ස ඤත්තිපාදකභාවෙන තිට්ඨති, තස්මා ඉමානි ද්වෙ ‘‘ඤත්තිකිච්චානී’’ති වුත්තානි.

පාචිත්තියෙන සද්ධිං දුක්කටා කතාති දසසුපි සික්ඛාපදෙසු එකතොඋපසම්පන්නාය වසෙන වුත්තදුක්කටං සන්ධාය වුත්තං. පඨමසික්ඛාපදම්හීති භික්ඛුනොවාදවග්ගස්ස පඨමසික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ (පාචි. 144 ආදයො). අධම්මකම්මෙති භික්ඛුනොවාදකසම්මුතිකම්මෙ අධම්මකම්මෙ ජාතෙ ආපජ්ජිතබ්බා ද්වෙ ආපත්තිනවකා, ධම්මකම්මෙ ද්වෙ ආපත්තිනවකාති චත්තාරො නවකා වුත්තා. ආමකධඤ්ඤං විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජන්තියා විඤ්ඤාපනාදිපුබ්බපයොගෙ දුක්කටං, අජ්ඣොහාරෙ පාචිත්තියං. පාචිත්තියෙන සද්ධිං දුක්කටා කතායෙවාති වුත්තං.

විජහන්තී තිට්ඨතීතිආදීසු යදා භික්ඛුනියා එකෙන පාදෙන හත්ථපාසං විජහිත්වා ඨත්වා කිඤ්චි කම්මං කත්වා තතො අපරෙන පාදෙන විජහිත්වා ඨාතුකාමතා උප්පජ්ජති, තදා සා යථාක්කමං ‘‘විජහන්තී තිට්ඨති, විජහිත්වා තිට්ඨතී’’ති ඉමං වොහාරං ලභති. අඤ්ඤථා හිස්සා ගාමූපචාරමොක්කන්තියා විසෙසො න සියා හත්ථපාසවිජහනස්සාපි ගමනත්තා. නිසීදති වා නිපජ්ජති වාති එත්ථාපි යථාවුත්තාධිප්පායෙන අද්ධාසනෙන හත්ථපාසං විජහන්තී නිසීදති, සකලෙන ¶ වා ආසනෙන විජහිත්වා නිසීදති, අද්ධසරීරෙන විජහන්තී නිපජ්ජති, සකලෙන සරීරෙන විජහිත්වා නිපජ්ජතීති යොජෙතබ්බං.

කායිකාදිආපත්තිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

476. සබ්බානි ¶ නානාවත්ථුකානීති සප්පිනවනීතාදීනං පඤ්චන්නං වත්ථූනං භෙදෙන පාචිත්තියානි පඤ්ච නානාවත්ථුකානි. එස නයො පණීතභොජනවිසයෙ නව පාචිත්තියානීතිආදීසුපි. එතෙන භෙසජ්ජපණීතභොජනසික්ඛාපදානි එකෙකසික්ඛාපදවසෙන පඤ්ඤත්තානිපි වත්ථුභෙදෙන පච්චෙකං පඤ්චසික්ඛාපදනවසික්ඛාපදසදිසානි භික්ඛුනීනං පාටිදෙසනීයාපත්තියො වියාති දස්සෙති. තෙනෙව ‘‘නානාවත්ථුකානී’’ති වුත්තං. සප්පිං එව පටිග්ගහෙත්වා අනෙකභාජනෙසු ඨපෙත්වා සත්තාහං අතික්කාමෙන්තස්ස භාජනගණනාය සම්භවන්තියො බහුකාපි ආපත්තියො එකවත්ථුකා එව හොන්ති, එවං සප්පිභොජනමෙව බහූසු ඨානෙසු විඤ්ඤාපෙත්වා එකතො වා විසුං විසුමෙව වා භුඤ්ජන්තස්ස ආපත්තියො එකවත්ථුකා එවාති දට්ඨබ්බා.

පාළියං එකවාචාය දෙසෙය්ය, වුත්තා ආදිච්චබන්ධුනාති එත්ථ ‘‘දෙසෙය්යාති වුත්තා’’ති ඉති-සද්දං අජ්ඣාහරිත්වා යොජෙතබ්බං. එවං සෙසෙසුපි.

භෙදානුවත්තකානන්ති එත්ථ ආදි-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො. යාවතතියකා ච සබ්බෙ උභතොවිභඞ්ගෙ ආගතා, සඞ්ඝාදිසෙසසාමඤ්ඤෙන එකං, පාචිත්තියසාමඤ්ඤෙන ච එකං කත්වා ‘‘යාවතතියකෙ තිස්සො’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච ඤත්තියා දුක්කටං, ද්වීහි කම්මවාචාහි ථුල්ලච්චයාපි සන්ති එව. තානි මාතිකාය න ආගතානි. මාතිකාගතවසෙන හෙත්ථ ‘‘තිස්සො’’ති වුත්තං.

සඞ්ඝාදීහීති සඞ්ඝගණපුග්ගලෙහි කාරණභූතෙහි. අබ්භුණ්හසීලොති පරිසුද්ධභාවූපගමනෙන අභිනවුප්පන්නසීලො. අභිනවුප්පන්නඤ්හි ‘‘අබ්භුණ්හ’’න්ති වුච්චති, පරිසුද්ධසීලොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පාකතිකො’’ති.

‘‘කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ වුත්තානිසංසෙ’’ති ඉදං කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ ‘‘සචෙ මං ඉමෙ භික්ඛූ ආපත්තියා අදස්සනෙ උක්ඛිපිස්සන්ති, න මයා සද්ධිං උපොසථං කරිස්සන්තී’’තිආදිනා ආපත්තියා ¶ අදස්සනෙ ආදීනවං දස්සෙත්වා පරෙසම්පි සද්ධාය ආපත්තිදෙසනාවිධානමුඛෙන සාමත්ථියතො පකාසිතො. එකතො උපොසථකරණ, පවාරණාකරණ, සඞ්ඝකම්මකරණ, ආසනෙනිසීදන, යාගුපානෙනිසීදන, භත්තග්ගෙනිසීදන, එකච්ඡන්නෙසයන, යථාවුඩ්ඪඅභිවාදනාදිකරණසඞ්ඛාතෙ අට්ඨානිසංසෙ සන්ධාය වුත්තං.

චතුන්නන්ති ¶ විනයපිටකෙ ආගතානං වසෙන වුත්තං. කතමා පන සාති සා චතුබ්බිධා අච්චයදෙසනා කතමාති අත්ථො. අභිමාරානන්ති මාරණත්ථාය පයොජිතධනුග්ගහානං. උපට්ඨායිකායාති සහසෙය්යසික්ඛාපදවත්ථුස්මිං ආගතාය.

අට්ඨන්නං භික්ඛුනීනන්ති ථෙරාසනතො පට්ඨාය අට්ඨහි භික්ඛුනීහි ඉතරාය ආගතාය වුඩ්ඪාය භික්ඛුනියා ආසනං දාතබ්බං. අට්ඨන්නං පන භික්ඛුනීනං නවකාය ආගතාය අදාතුම්පි වට්ටති. තාය පන සඞ්ඝනවකාසනෙ ලද්ධොකාසෙ නිසීදිතබ්බං. අථ වා අට්ඨන්නං වුඩ්ඪානං භික්ඛුනීනං ඉතරාය නවකතරාය ආසනං දාතබ්බං. කම්මානි නවාති ඔසාරණාදීනි නව එව.

477. දස ජනාති ‘‘දස ඉමෙ, භික්ඛවෙ, අවන්දියා’’තිආදිනා (පරි. 330) වුත්තා නවකඅනුපසම්පන්නනානාසංවාසකමාතුගාමපණ්ඩකා පඤ්ච, පාරිවාසිකාදයො ච පඤ්චාති දස ජනා.

ද්වාදස කම්මදොසාති දොසයුත්තකම්මානි ද්වාදසාති අත්ථො. කම්මසම්පත්තියොති සම්පන්නකම්මානි, විසුද්ධකම්මානීති අත්ථො. එතදෙවාති ධම්මෙන සමග්ගමෙව.

අනන්තං නිබ්බානං අජිනි ජිනිත්වා පටිලභතීති අනන්තජිනොති ආහ ‘‘පරියන්ත’’ඉච්චාදි. ස්වෙවාති සො එව භගවා.

‘‘විනයං පටිජානන්තස්ස, විනයානි සුණොම තෙ’’තිආදිනා උපාලිත්ථෙරෙනෙව එකං විනයධරං සම්මුඛෙ ¶ ඨිතං පුච්ඡන්තෙන විය පුච්ඡිත්වා තෙන විස්සජ්ජිතං විය විස්සජ්ජනං කතං. තත්ථ විනයං පටිජානන්තස්සාති විනයං ජානාමීති පටිජානන්තස්ස. විනයානීති විනයෙ තයා වුච්චමානෙ සුණොම.

478. පාළියං පාරාජිකාතිආදි උභතොවිභඞ්ගෙසු ආගතෙසු අග්ගහිතග්ගහණවසෙන වුත්තං.

අවන්දනීයපුග්ගලාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

479. සෙදමොචනගාථාසු ¶ අකප්පියසම්භොගොති අනුපසම්පන්නෙහි සද්ධිං කාතුං පටික්ඛිත්තො උපොසථාදිසංවාසො එව වුත්තො. පඤ්හා මෙසාති එත්ථ ම-කාරො පදසන්ධිකරො. එසාති ච ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන වුත්තං, පඤ්හො එසොති අත්ථො. පඤ්හ-සද්දො වා ද්විලිඞ්ගො දට්ඨබ්බො. තෙනාහ ‘‘එසා පඤ්හා’’තිආදි.

ගරුභණ්ඩං සන්ධායාති ගරුභණ්ඩෙන ගරුභණ්ඩපරිවත්තනං සන්ධාය. දසාති දස අවන්දියපුග්ගලෙ. එකාදසෙති අභබ්බපුග්ගලෙ. සික්ඛාය අසාධාරණොති ඛුරභණ්ඩං ධාරෙතුං අනුඤ්ඤාතසික්ඛාපදෙන භික්ඛූහි අසාධාරණසික්ඛාපදොති අත්ථො.

උබ්භක්ඛකෙ න වදාමීති අක්ඛතො උද්ධං සීසෙ ඨිතමුඛමග්ගෙපි පාරාජිකං සන්ධාය න වදාමි. අධොනාභින්ති නාභිතො හෙට්ඨා ඨිතවච්චපස්සාවමග්ගෙපි විවජ්ජිය අඤ්ඤස්මිං සරීරප්පදෙසෙ මෙථුනධම්මපච්චයා කථං පාරාජිකො සියාති අත්ථො.

අවිප්පවාසපඤ්හාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

480. දුස්සකුටිආදීනීති ¶ ආදි-සද්දෙන අච්ඡතරතිපුපට්ටාදීහි, තිණපණ්ණාදීහි ච පටිච්ඡන්නකුටියො සඞ්ගණ්හාති. තාදිසාය හි කුටියා බහි ඨත්වා අන්තො ඨිතාය ඉත්ථියා මග්ගෙ දුස්සාදිනා සන්ථතං කත්වා පවෙසෙන්තොපි පාරාජිකො සියා. ලිඞ්ගපරිවත්තං සන්ධාය වුත්තාති ලිඞ්ගෙ පරිවත්තෙ පටිග්ගහණස්ස විජහනතො පුන අප්පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජනාපත්තිං සන්ධාය වුත්තං.

පාළියං භික්ඛූ සියා වීසතියා සමාගතාති වීසතියා සඞ්ඛාතාය භික්ඛූ සමාගතා, එතෙන සබ්බකම්මාරහතං සඞ්ඝස්ස දස්සෙති.

නිවත්ථොති ¶ ගාථාය අන්තරවාසකෙන නිවත්ථො උත්තරාසඞ්ගෙන දිගුණං කත්වා පාරුතසඞ්ඝාටියො. ඉති තානි තීණිපි චීවරානි කායෙ ගතානෙව භික්ඛුනියා බින්දුමත්තං කාළකං උදකෙන ධොවිතමත්තෙ නිස්සග්ගියානි හොන්තීති අත්ථො.

ඉත්ථිං හනෙති ගාථාය න මාතුභූතං ඉත්ථිං හනෙය්ය, න පිතුභූතං පුරිසං හනෙය්ය. අනරියන්ති තඤ්ච අනරහන්තමෙව හනෙය්ය, එතෙන අරහන්තඝාතකොපි න හොතීති දස්සෙති. අනන්තරං ඵුසෙති ආනන්තරියං ඵුසතීති අත්ථො.

481. සුප්පතිට්ඨිත-නිග්රොධසදිසන්ති යොජනවිත්ථතං රුක්ඛං සන්ධාය වුත්තං.

සත්තරසකෙසූති භික්ඛුනීනං පඤ්ඤත්තසත්තරසසඞ්ඝාදිසෙසෙසු.

පාරාජිකාදිපඤ්හාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

483. කම්මවග්ගෙ ¶ ¶ ඨපිතඋපොසථපවාරණානං කත්තිකමාසෙ සාමග්ගියා කතාය සාමග්ගීපවාරණං මුඤ්චිත්වා උපොසථං කාතුං න වට්ටතීති ආහ ‘‘ඨපෙත්වා කත්තිකමාස’’න්ති. සචෙ පන තෙසං නානාසීමාසු මහාපවාරණාය විසුං පවාරිතානං කත්තිකමාසබ්භන්තරෙ සාමග්ගී හොති, සාමග්ගීඋපොසථො එව තෙහි කත්තබ්බො, න පවාරණා. එකස්මිං වස්සෙ කතපවාරණානං පුන පවාරණාය අවිහිතත්තා. සාමග්ගීදිවසොති අනුපොසථදිවසෙ සාමග්ගීකරණං සන්ධාය වුත්තං. සචෙ පන චාතුද්දසියං, පන්නරසියං වා සඞ්ඝො සාමග්ගිං කරොති, තදා සාමග්ගීඋපොසථදිවසො න හොති, චාතුද්දසීපන්නරසීඋපොසථොව හොති. උපරි පවාරණායපි එසෙව නයො.

පච්චුක්කඩ්ඪිත්වා ඨපිතදිවසොති භණ්ඩනකාරකෙහි උපද්දුතා වා කෙනචිදෙව කරණීයෙන පවාරණාසඞ්ගහං වා කත්වා ඨපිතො කාළපක්ඛචාතුද්දසීදිවසොව. ද්වෙ ච පුණ්ණමාසියොති පුබ්බ-කත්තිකපුණ්ණමා, පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමා චාති ද්වෙ පුණ්ණමාසියො. එවං චතුබ්බිධම්පීති පුණ්ණමාසීද්වයෙන සද්ධිං සාමග්ගීපවාරණං, චාතුද්දසීපවාරණඤ්ච සම්පිණ්ඩෙත්වා වුත්තං. ඉදඤ්ච පකතිචාරිත්තවසෙන වුත්තං. තථාරූපපච්චයෙ පන සති උභින්නං පුණ්ණමාසීනං පුරිමා ද්වෙ චාතුද්දසියොපි කාළපක්ඛචාතුද්දසියා අනන්තරා පන්නරසීපීති ඉමෙපි තයො දිවසා පවාරණාදිවසා එවාති ඉමං සත්තවිධම්පි පවාරණාදිවසං ඨපෙත්වා අඤ්ඤස්මිං දිවසෙ පවාරෙතුං න වට්ටති.

484. අනුස්සාවනකම්මං කත්වාති පඨමං අනුස්සාවනං සාවෙත්වා ‘‘එසා ඤත්තී’’ති අනුස්සාවනානන්තරමෙව සකලං ඤත්තිං වත්වා, පරියොසානෙ ‘‘එසා ඤත්තී’’ති වත්වාති අධිප්පායො.

485. ය්වායන්ති ¶ බ්යඤ්ජනප්පභෙදො අධිප්පෙතො. දසධා බ්යඤ්ජනබුද්ධියා පභෙදොති එත්ථ දසධා දසවිධෙන බ්යඤ්ජනානං පභෙදොති යොජෙතබ්බං. කෙනායං පභෙදොති ආහ ‘‘බ්යඤ්ජනබුද්ධියා’’ති. යථාධිප්පෙතත්ථබ්යඤ්ජනතො බ්යඤ්ජනසඞ්ඛාතානං අක්ඛරානං ජනිකා බුද්ධි බ්යඤ්ජනබුද්ධි, තාය බ්යඤ්ජනබුද්ධියා ¶ , අක්ඛරසමුට්ඨාපකචිත්තභෙදෙනෙවාති අත්ථො. යං වා සංයොගපරං කත්වා වුච්චති, ඉදම්පි ගරුකන්ති යොජනා.

තත්ථ ආයස්මතොතිආදීසු යානි අනන්තරිතානි ස-කාරම-කාරාදිබ්යඤ්ජනානි ‘‘සංයොගො’’ති වුච්චන්ති, සො සංයොගො පරො යස්ස අ-කාරාදිනො, සො සංයොගපරො නාම. රස්සන්ති අකාරාදිබ්යඤ්ජනරහිතං සරං. අසංයොගපරන්ති ‘‘යස්ස නක්ඛමතී’’තිආදීසු ය-කාර න-කාරාදිබ්යඤ්ජනසහිතසරං සන්ධාය වුත්තං. ත-කාරස්ස ථ-කාරං අකත්වා වග්ගන්තරෙ සිථිලමෙව කත්වා ‘‘සුණාටු මෙ’’තිආදිං වදන්තොපි දුරුත්තං කරොතියෙව ඨපෙත්වා අනුරූපං ආදෙසං. යඤ්හි ‘‘සච්චිකත්ථපරමත්ථෙනා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘සච්චිකට්ඨපරමට්ඨෙනා’’ති ච ‘‘අත්ථකථා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘අට්ඨකථා’’ති ච තත්ථ තත්ථ වුච්චති, තාදිසං පාළිඅට්ඨකථාසු දිට්ඨපයොගං, තදනුරූපඤ්ච වත්තුං වට්ටති, තතො අඤ්ඤං න වට්ටති. තෙනාහ ‘‘අනුක්කමාගතං පවෙණිං අවිනාසෙන්තෙනා’’තිආදි.

දීඝෙ වත්තබ්බෙ රස්සන්තිආදීසු ‘‘භික්ඛූන’’න්ති වත්තබ්බෙ ‘‘භික්ඛුන’’න්ති වා ‘‘බහූසූ’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘බහුසූ’’ති වා ‘‘නක්ඛමතී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘න ඛමතී’’ති වා ‘‘උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘උපසම්පදාපෙඛො’’ති වා එවං අනුරූපට්ඨානෙසු එව දීඝරස්සාදි රස්සදීඝාදිවසෙන පරිවත්තෙතුං වට්ටති, න පන ‘‘නාගො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘නගො’’ති වා ‘‘සඞ්ඝො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘සඝො’’ති වා ‘‘තිස්සො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘තිසො’’ති වා ‘‘යාචතී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘යාචන්තී’’ති වා එවං අනනුරූපට්ඨානෙසු වත්තුං. සම්බන්ධං, පන වවත්ථානඤ්ච සබ්බථාපි වට්ටතීති ගහෙතබ්බං.

486. සෙසසීමාසුපීති අතිමහතීආදීසු දසසුපි.

488. චතුවග්ගකරණෙති චතුවග්ගෙන සඞ්ඝෙන කත්තබ්බෙ. අනිස්සාරිතාති උපොසථට්ඨපනාදිනා වා ලද්ධිනානාසංවාසකභාවෙන වා න බහිකතා. අට්ඨකථායඤ්හි ‘‘අපකතත්තස්සාති උක්ඛිත්තකස්ස වා, යස්ස වා උපොසථපවාරණා ඨපිතා හොන්තී’’ති (පරි. අට්ඨ. 425) වුත්තත්තා ඨපිතඋපොසථපවාරණො භික්ඛු අපකතත්තො එවාති ගහෙතබ්බං. පරිසුද්ධසීලාති පාරාජිකං අනාපන්නා අධිප්පෙතා. පරිවාසාදිකම්මෙසු පන ගරුකට්ඨාපි අපකතත්තා එවාති ගහෙතබ්බං ¶ . අවසෙසා…පෙ… ඡන්දාරහාව හොන්තීති සඞ්ඝතො ¶ හත්ථපාසං විජහිත්වා ඨිතෙ සන්ධාය වුත්තං. අවිජහිත්වා ඨිතා පන ඡන්දාරහා න හොන්ති, තෙපි චතුවග්ගාදිතො අධිකා හත්ථපාසං විජහිත්වාව ඡන්දාරහා හොන්ති. තස්මා සඞ්ඝතො හත්ථපාසං විජහිත්වා ඨිතෙනෙව ඡන්දො වා පාරිසුද්ධි වා දාතබ්බා.

496. එතරහි සචෙපි සාමණෙරොතිආදීසු බුද්ධාදීනං අවණ්ණභාසනම්පි අකප්පියාදිං කප්පියාදිභාවෙන දීපනම්පි දිට්ඨිවිපත්තියඤ්ඤෙව පවිසති. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘තං ලද්ධිං නිස්සජ්ජාපෙතබ්බො’’ති. භික්ඛූනම්පි එසෙව නයො. මිච්ඡාදිට්ඨිකොති බුද්ධවචනාධිප්පායං විපරීතතො ගණ්හන්තො, සො එව අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා සමන්නාගතොති ච වුත්තො. කෙචි පන ‘‘සස්සතුච්ඡෙදානං අඤ්ඤතරදිට්ඨියා සමන්නාගතො’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං, සස්සතුච්ඡෙදග්ගාහස්ස සාමණෙරානං ලිඞ්ගනාසනාය කාරණත්තෙන හෙට්ඨා අට්ඨකථායමෙව (මහාව. අට්ඨ. 108) වුත්තත්තා, ඉධ ච දණ්ඩකම්මනාසනාය එව අධිප්පෙතත්තා.

තස්සාපි දාතබ්බොති විජ්ජමානං මුඛරාදිභාවං නිස්සාය අප්පටිපුච්ඡිත්වාපි පටිඤ්ඤං අග්ගහෙත්වාපි ආපත්තිං අනාරොපෙත්වාපි දෙසිතායපි ආපත්තියා ඛුංසනාදිතො අනොරමන්තස්ස දාතබ්බොව. ඔරමන්තස්ස පන ඛමාපෙන්තස්ස න දාතබ්බො.

බ්රහ්මදණ්ඩස්ස දානන්ති ඛරදණ්ඩස්ස උක්කට්ඨදණ්ඩස්ස දානං. තජ්ජනීයාදිකම්මෙ හි කතෙ ඔවාදානුසාසනිප්පදානපටික්ඛෙපො නත්ථි. දින්නබ්රහ්මදණ්ඩෙ පන තස්මිං සද්ධිං තජ්ජනීයාදිකම්මකතෙහි පටික්ඛිත්තම්පි කාතුං න වට්ටති, ‘‘නෙව වත්තබ්බො’’තිආදිනා ආලාපසල්ලාපාදිමත්තස්සාපි නකාරෙන පටික්ඛිත්තත්තා. තඤ්හි දිස්වා භික්ඛූ ගීවං පරිවත්තෙත්වා ඔලොකනමත්තම්පි න කරොන්ති, එවං විවජ්ජෙතබ්බං නිම්මදනකරණත්ථමෙව තස්ස දණ්ඩස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා. තෙනෙව ඡන්නත්ථෙරොපි උක්ඛෙපනීයාදිකම්මකතොපි අභායිත්වා බ්රහ්මදණ්ඩෙ දින්නෙ ‘‘සඞ්ඝෙනාහං සබ්බථා විවජ්ජිතො’’ති මුච්ඡිතො පපති. යො පන බ්රහ්මදණ්ඩකතෙන සද්ධිං ඤත්වා සංසට්ඨො අවිවජ්ජෙත්වා විහරති, තස්ස දුක්කටමෙවාති ගහෙතබ්බං අඤ්ඤථා බ්රහ්මදණ්ඩවිධානස්ස ¶ නිරත්ථකතාපසඞ්ගතො. තෙනාති බ්රහ්මදණ්ඩකතෙන. යථා තජ්ජනීයාදිකම්මකතෙහි, එවමෙව තතො අධිකම්පි ¶ සඞ්ඝංආරාධෙන්තෙන සම්මාවත්තිතබ්බං. තඤ්ච ‘‘සොරතො නිවාතවුත්තී’’තිආදිනා සරූපතො දස්සිතමෙව. තෙනාහ ‘‘සම්මාවත්තිත්වා ඛමාපෙන්තස්ස බ්රහ්මදණ්ඩො පටිප්පස්සම්භෙතබ්බො’’ති.

යං තං භගවතා අවන්දියකම්මං අනුඤ්ඤාතන්ති සම්බන්ධො. ‘‘තස්ස භික්ඛුනො දණ්ඩකම්මං කාතු’’න්ති සාමඤ්ඤතො අනුඤ්ඤාතප්පකාරං දස්සෙත්වා පුන විසෙසතො අනුඤ්ඤාතප්පකාරං දස්සෙතුං ‘‘අථ ඛො’’තිආදිපාළි උද්ධටාති වෙදිතබ්බං. ඉමස්ස අපලොකනකම්මස්ස ඨානං හොතීති අපලොකනකම්මස්ස සාමඤ්ඤස්ස පවත්තිට්ඨානං හොතීති. විසෙසබ්යතිරෙකෙන අවිජ්ජමානම්පි තදඤ්ඤත්ථ අප්පවත්තිං දස්සෙතුං විසෙසනිස්සිතං විය වොහරීයති. ‘‘කම්මඤ්ඤෙව ලක්ඛණ’’න්ති ඉමිනා ඔසාරණාදිවසෙන ගහිතාවසෙසානං සබ්බෙසං අපලොකනකම්මස්ස සාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන ගහිතත්තා කම්මඤ්ඤෙව ලක්ඛණමස්සාති කම්මලක්ඛණන්ති නිබ්බචනං දස්සෙති. ඉදඤ්ච වුත්තාවසෙසානං කම්මානං නිට්ඨානට්ඨානං, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මායතනානි විය වුත්තාවසෙසඛන්ධායතනානන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘අයං පනෙත්ථ පාළිමුත්තකොපි කම්මලක්ඛණවිනිච්ඡයො’’තිආදි (පරි. අට්ඨ. 495-496). යථා චෙත්ථ, එවං උපරි ඤත්තිකම්මාදීසුපි කම්මලක්ඛණං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තස්ස කරණන්ති අවන්දියකම්මස්ස කරණවිධානං.

‘‘න වන්දිතබ්බො’’ති ඉමිනා වන්දන්තියා දුක්කටන්ති දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං. සඞ්ඝෙන කතං කතිකං ඤත්වා මද්දනං විය හි සඞ්ඝසම්මුතිං අනාදරෙන අතික්කමන්තස්ස ආපත්ති එව හොති.

භික්ඛුසඞ්ඝස්සාපි පනෙතං ලබ්භතියෙවාති අවන්දියකම්මස්ස උපලක්ඛණමත්තෙන ගහිතත්තා භික්ඛුසඞ්ඝස්සාපි කම්මලක්ඛණං ලබ්භති එව.

සලාකදානට්ඨානං සලාකග්ගං නාම. යාගුභත්තානං භාජනට්ඨානානි යාගග්ගභත්තග්ගානි නාම. එතෙසුපි හි ඨානෙසු සබ්බො සඞ්ඝො උපොසථෙ විය සන්නිපතිතො, කම්මඤ්ච වග්ගකම්මං න හොති, ‘‘මයමෙතං න ජානිම්හා’’ති පච්ඡා ඛිය්යන්තාපි න හොන්ති. ඛණ්ඩසීමාය පන කතෙ ඛිය්යන්ති. සඞ්ඝිකපච්චයඤ්හි අච්ඡින්නචීවරාදීනං දාතුං අපලොකෙන්තෙහි උපචාරසීමට්ඨානං සබ්බෙසං ¶ අනුමතිං ගහෙත්වාව කාතබ්බං. යො පන විසභාගපුග්ගලො ධම්මිකං අපලොකනං පටිබාහති, තං උපායෙන බහිඋපචාරසීමාගතං වා කත්වා ඛණ්ඩසීමං වා පවිසිත්වා කාතුං වට්ටති.

යං සන්ධාය ‘‘අපලොකනකම්මං කරොතී’’ති සාමඤ්ඤතො දස්සෙති, තං අපලොකනකම්මං සරූපතො ¶ දස්සෙතුමාහ ‘‘අච්ඡින්නචීවරං’’ඉච්චාදි. යදි අපලොකෙත්වාව චීවරං දාතබ්බං, කිං පන අප්පමත්තකවිස්සජ්ජකසම්මුතියාති ආහ ‘‘අප්පමත්තකවිස්සජ්ජනකෙන පනා’’තිආදි. නාළි වා උපඩ්ඪනාළි වාති දිවසෙ දිවසෙ අපලොකෙත්වා දාතබ්බස්ස පමාණදස්සනං. තෙන යාපනමත්තමෙව අපලොකෙතබ්බං, න අධිකන්ති දස්සෙති. එකදිවසංයෙව වාතිආදි දසවීසතිදිවසානං එකස්මිං දිවසෙයෙව දාතබ්බපරිච්ඡෙදදස්සනං, තෙන යාව ජීවන්ති වා යාව රොගා වුට්ඨහතීති වා එවං අපලොකෙතුං න වට්ටතීති දස්සෙති. ඉණපලිබොධන්ති ඉණවත්ථුං දාතුං වට්ටතීති සම්බන්ධො. තඤ්ච ඉණායිකෙහි පලිබුද්ධස්ස ලජ්ජිපෙසලස්ස සාසනුපකාරකස්ස පමාණයුත්තමෙව කප්පියභණ්ඩං නියමෙත්වා අපලොකෙත්වා දාතබ්බං, න පන සහස්සං වා සතසහස්සං වා මහාඉණං. තාදිසඤ්හි භික්ඛාචරියවත්තෙන සබ්බෙහි භික්ඛූහි තාදිසස්ස භික්ඛුනො පරියෙසිත්වා දාතබ්බං.

උපනික්ඛෙපතොති චෙතියපටිජග්ගනත්ථාය වඩ්ඪියා පයොජෙත්වා කප්පියකාරකෙහි ඨපිතවත්ථුතො. සඞ්ඝිකෙනපීති න කෙවලඤ්ච තත්රුප්පාදතො පච්චයදායකෙහි චතුපච්චයත්ථාය සඞ්ඝස්ස දින්නවත්ථුනාපීති අත්ථො.

සඞ්ඝභත්තං කාතුං න වට්ටතීති මහාදානං දෙන්තෙහිපි කරියමානං සඞ්ඝභත්තං විය කාරෙතුං න වට්ටතීති අධිප්පායො.

‘‘යථාසුඛං පරිභුඤ්ජිතුං රුච්චතී’’ති වුත්තත්තා අත්තනො පරිභොගප්පහොනකං අප්පං වා බහුං වා ගහෙතබ්බං, අධිකං පන ගහෙතුං න ලභති. උපොසථදිවසෙති නිදස්සනමත්තං, යස්මිං කිස්මිඤ්චි දිවසෙපි කතං සුකතමෙව හොති. කරොන්තෙන ‘‘යං ඉමස්මිං විහාරෙ අන්තොසීමාය සඞ්ඝසන්තකං…පෙ… යථාසුඛං පරිභුඤ්ජිතුං මය්හං රුච්චතී’’ති එවං කතිකා කාතබ්බා, තථා ද්වීහි තීහිපි ‘‘ආයස්මන්තානං රුච්චතී’’ති වචනමෙව හෙත්ථ විසෙසො. තෙසම්පීති රුක්ඛානං. සා එව කතිකාති විසුං කතිකා න කාතබ්බාති අත්ථො.

තෙසන්ති ¶ රුක්ඛානං. සඞ්ඝො සාමීති සම්බන්ධො. පුරිමවිහාරෙති පුරිමෙ යථාසුඛං පරිභොගත්ථාය කතකතිකෙ විහාරෙ. පරිවෙණානි කත්වා ජග්ගන්තීති යත්ථ අරක්ඛියමානෙ ඵලාඵලානි, රුක්ඛා ච විනස්සන්ති, තාදිසං ඨානං සන්ධාය වුත්තං, තත්ථ සඞ්ඝස්ස කතිකා න පවත්තීති අධිප්පායො. යෙ පන රුක්ඛා බීජානි රොපෙත්වා ආදිතො පට්ඨාය පටිජග්ගිතා, තෙපි දසමභාගං දත්වා රොපකෙහෙව පරිභුඤ්ජිතබ්බා. තෙහීති ජග්ගකෙහි.

තත්ථාති ¶ තස්මිං විහාරෙ. මූලෙති ආදිකාලෙ, පුබ්බෙති අත්ථො. දීඝා කතිකාති අපරිච්ඡින්නකාලා යථාසුඛං පරිභොගත්ථාය කතිකා. නික්කුක්කුච්චෙනාති ‘‘අභාජිතමිද’’න්ති කුක්කුච්චං අකත්වාති අත්ථො. ඛිය්යනමත්තමෙවෙතන්ති තෙන ඛිය්යනෙන බහුං ඛාදන්තානං දොසො නත්ථි අත්තනො පරිභොගප්පමාණස්සෙව ගහිතත්තා, ඛිය්යන්තෙපි අත්තනො පහොනකං ගහෙත්වා ඛාදිතබ්බන්ති අධිප්පායො.

ගණ්හථාති න වත්තබ්බාති තථාවුත්තෙ තෙනෙව භික්ඛුනා දින්නං විය මඤ්ඤෙය්යුං, තං නිස්සාය මිච්ඡාජීවසම්භවො හොතීති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘අනුවිචරිත්වා’’තිආදි. උපඩ්ඪභාගොති එකභික්ඛුනො පටිවීසතො උපඩ්ඪභාගො. දෙන්තෙන ච ‘‘එත්තකං දාතුං සඞ්ඝො අනුඤ්ඤාසී’’ති එවං අත්තානං පරිමොචෙත්වා යථා තෙ සඞ්ඝෙ එව පසීදන්ති, එවං වත්වා දාතබ්බං.

අපච්චාසීසන්තෙනාති ගිලානගමිකිස්සරාදීනං අනුඤ්ඤාතපුග්ගලානම්පි අත්තනො සන්තකං දෙන්තෙන අපච්චාසීසන්තෙනෙව දාතබ්බං, අනනුඤ්ඤාතපුග්ගලානං පන අපච්චාසීසන්තෙනාපි දාතුං න වට්ටතීති. සඞ්ඝිකමෙව යථාකතිතාය දාපෙතබ්බං. අත්තනො සන්තකම්පි පච්චයදායකාදී සයමෙව විස්සාසෙන ගණ්හන්ති, න වාරෙතබ්බා, ලද්ධකප්පියන්ති තුණ්හී භවිතබ්බං. පුබ්බෙ වුත්තමෙවාති ‘‘කුද්ධො හි සො රුක්ඛෙපි ඡින්දෙය්යා’’තිආදිනා තුණ්හීභාවෙ කාරණං පුබ්බෙ වුත්තමෙව. තෙහි කතඅනත්ථාභාවෙපි කාරුඤ්ඤෙන තුණ්හී භවිතුං වට්ටති, ‘‘ගණ්හථා’’තිආදි පන වත්තුං න වට්ටති.

ගරුභණ්ඩත්තා…පෙ… න දාතබ්බන්ති ජීවරුක්ඛානං ආරාමට්ඨානීයත්තා, දාරූනඤ්ච ගෙහසම්භාරානුපගතත්තා ‘‘සබ්බං ත්වමෙව ගණ්හා’’ති දාතුං න වට්ටතීති වුත්තං. අකතාවාසං වා කත්වාති පුබ්බෙ අවිජ්ජමානං සෙනාසනං කත්වා ජග්ගිතකාලෙ ඵලවාරෙ සම්පත්තෙ.

අපලොකනකම්මකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

498. විපාකදුක්ඛසඞ්ඛාතානං ¶ සම්පරායිකවෙරානන්ති එත්ථ පාණාතිපාතාදිවෙරෙන නිබ්බත්තත්තා, වෙරප්පත්තියා හෙතුත්තා ච ‘‘විපාකදුක්ඛවෙදනා’’ති වුත්තා. පාණාතිපාතාදිපඤ්චවෙරවිනිමුත්තානම්පි අකුසලානං වෙරෙහි සහ එකතො සඞ්ගණ්හනත්ථං ‘‘දසඅකුසලකම්මපථප්පභෙදාන’’න්ති පුන වුත්තං.

499-500. තං ¶ කම්මන්ති තජ්ජනීයාදිකම්මමෙව, සත්තා ආපත්තික්ඛන්ධා පඤ්ඤත්තං නාමාති සම්බන්ධො. අන්තරා කෙනචි අපඤ්ඤත්තෙ සික්ඛාපදෙති ඉමස්මිං කප්පෙ ආදිතො පට්ඨාය යාව අම්හාකං භගවතො අභිසම්බොධි, තාව අන්තරාකාලෙ කකුසන්ධාදිං ඨපෙත්වා කෙනචි අපඤ්ඤත්තෙ සික්ඛාපදෙති අත්ථො. විනීතකථා සික්ඛාපදන්ති විනීතවත්ථූනි එව. තානි හි තංතංසික්ඛාකොට්ඨාසානං පකාසනතො ‘‘සික්ඛාපද’’න්ති ච ආපත්තිඅනාපත්තීනං අනුපඤ්ඤාපනතො ‘‘අනුපඤ්ඤත්ත’’න්ති ච වුච්චන්ති.

අත්ථවසවග්ගාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සඞ්ගහවග්ගවණ්ණනානයො නිට්ඨිතො.

ඉති මහාවග්ගො, පඤ්ඤත්තිවග්ගො, සඞ්ගහවග්ගොති තීහි මහාවග්ගෙහි පටිමණ්ඩිතො පරිවාරොති වෙදිතබ්බො.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය විමතිවිනොදනියං

අවසානගාථාසු ¶ උභතොවිභඞ්ග-ඛන්ධක-පරිවාරෙහි විභත්තත්තා විභාගපටිදෙසනා යස්මිං විනයපිටකෙ. සො උභතොවිභඞ්ග-ඛන්ධක-පරිවාරවිභත්තදෙසනො ආහාති යොජනා. තස්සාති විනයපිටකස්ස.

සත්ථු මහාබොධීති දක්ඛිණසාඛං සන්ධාය වදති. යං පධානඝරං නාම පරිවෙණං, තත්ථ චාරුපාකාරෙන සඤ්චිතං පරික්ඛිත්තං යං පාසාදං කාරයි, තත්ර තස්මිං මහානිගමසාමිනො පාසාදෙ වසතාති යොජෙතබ්බා.

බුද්ධසිරිං උද්දිසිත්වා නිස්සාය, තස්ස වා අජ්ඣෙසනම්පි පටිච්ච යා ඉද්ධා පරිපුණ්ණවිනිච්ඡයතාය සමිද්ධා විනයසංවණ්ණනා ආරද්ධාති යොජනා.

සිරිනිවාසස්සාති සිරියා නිවාසනට්ඨානභූතස්ස සිරිපාලනාමකස්ස රඤ්ඤො. ජයසංවච්ඡරෙති විජයයුත්තෙ සංවච්ඡරෙ. ආරද්ධකාලදස්සනත්ථං පුන ‘‘ජයසංවච්ඡරෙ අයං ආරද්ධා’’ති වුත්තං.

කාලෙ ¶ වස්සන්ති යුත්තකාලෙ වස්සනසීලො. දෙවොති මෙඝො.

එත්තාවතා ¶ ච ආරද්ධා, විනයට්ඨකථාය යා;

වණ්ණනා නාතිවිත්ථිණ්ණා, පරිපුණ්ණවිනිච්ඡයා.

පඤ්ඤාසභාණවාරාය, තන්තියා පරිමාණතො;

සමිජ්ඣනිට්ඨිපරමා, යා විමතිවිනොදනී.

අනන්තරායෙන කතා, අයං නිට්ඨමුපාගතා;

යං තං නිට්ඨං තථා සබ්බෙ, පාණිනො සමනොරථා.

ථෙරෙහි විනයඤ්ඤූහි, සුචිසල්ලෙඛවුත්තිහි;

අවිස්සත්ථාතිවිත්ථිණ්ණ-ගන්ථභීරූ හිපත්ථිතං.

කරොන්තෙන මයා එවං, විනයඅත්ථවණ්ණනං;

යං පත්තං කුසලං තෙන, පත්වා සම්බොධිමුත්තමං.

විනයත්ථං පකාසෙත්වා, යො සොපායෙන ලක්ඛණං;

සොපායං විමතිච්ඡෙද-ඤාණචක්ඛුපදායකං.

විරද්ධත්ථවිපල්ලාස-ගන්ථවිත්ථාරහානියා;

විසුද්ධිං පාපයිස්සාමි, සත්තෙ සංසාරදුක්ඛතො.

ලොකියෙහි ච භොගෙහි, ගුණෙහි නිඛිලා පජා;

සබ්බෙහි සහිතා හොන්තු, රතා සම්බුද්ධසාසනෙති.