📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

විනයපිටකෙ

විනයාලඞ්කාර-ටීකා (පඨමො භාගො)

ගන්ථාරම්භකථා

මුත්තහාරාදිනයගාථා

යො ¶ ¶ ලොකෙ ලොකලොකො වරතරපරදො රාජරාජග්ගජඤ්ඤො;

ආකාසාකාරකාරො පරමරතිරතො දෙවදෙවන්තවජ්ජො.

සංසාරාසාරසාරො සුනරනමනතො මාරහාරන්තරට්ඨො;

ලොකාලඞ්කාරකාරො අතිසතිගතිමා ධීරවීරත්තරම්මො.

සීහනිවත්තනනයගාථා

සංසාරචක්කවිද්ධංසං, ¶ සම්බුද්ධං තං සුමානසං;

සංනමාමි සුගුණෙසං, සංදෙසිතසුදුද්දසං.

අනොතත්තොදකාවත්තනයගාථා

යෙන ¶ විද්ධංසිතා පාපා, යෙන නිබ්බාපිතා දරා;

යෙන ලොකා නිස්සරිසුං, යෙන චාහං නමාමි තං.

චතුදීපචක්කවත්තනනයගාථා

සඞ්ඝං සසඞ්ඝං නමාමි, වන්තන්තවරධම්මජං;

මග්ගග්ගමනඵලට්ඨං, සුසංසං සුභමානසං.

අබ්යපෙතචතුපාදආදියමකගාථා

විනයං විනයං සාරං, සඞ්ගහං සඞ්ගහං කරං;

චරියං චරියං වන්දෙ, පරමං පරමං සුතං.

බ්යපෙතචතුපාදආදිඅන්තයමකගාථා

පකාරෙ බහුපකාරෙ, සාගරෙ ගුණසාගරෙ;

ගරවො මම ගරවො, වන්දාමි අභිවන්දාමි.

වත්ථුත්තයෙ ගන්ථකාරෙ, ගරූසු සාදරං මයා;

කතෙන නමක්කාරෙන, හිත්වා සබ්බෙ උපද්දවෙ.

සික්ඛාකාමෙහි ¶ ධීරෙහි, ජිනසාසනකාරිභි;

භික්ඛූහි විනයඤ්ඤූහි, සාදරං අභියාචිතො.

වණ්ණයිස්සාමි විනය-සඞ්ගහං පීතිවඩ්ඪනං;

භික්ඛූනං වෙනයිකානං, යථාසත්තිබලං අහං.

පොරාණෙහි කතා ටීකා, කිඤ්චාපි අත්ථි සා පන;

අතිසඞ්ඛෙපභාවෙන, න සාධෙති යථිච්ඡිතං.

තස්මා හි නානාසත්ථෙහි, සාරමාදාය සාධුකං;

නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරං, කරිස්සං අත්ථවණ්ණනං.

විනයාලඞ්කාරං නාම, පෙසලානං පමොදනං;

ඉමං පකරණං සබ්බෙ, සම්මා ධාරෙන්තු සාධවොති.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

විවිධවිසෙසනයසමන්නාගතං ¶ කායවාචාවිනයනකරණසමත්ථං ලජ්ජිපෙසලභික්ඛූනං සංසයවිනොදනකාරකං යොගාවචරපුග්ගලානං සීලවිසුද්ධිසම්පාපකං ජිනසාසනවුඩ්ඪිහෙතුභූතං පකරණමිදමාරභිතුකාමො අයමාචරියාසභො පඨමං තාව රතනත්තයපණාමපණාමාරහභාවඅභිධෙය්යකරණහෙතු කරණප්පකාරපකරණාභිධානනිමිත්තපයොජනානි දස්සෙතුං ‘‘වත්ථුත්තයං නමස්සිත්වා’’තිආදිමාහ. එත්ථ හි වත්ථුත්තයං නමස්සිත්වාති ඉමිනා රතනත්තයපණාමො වුත්තො පණාමෙතබ්බපණාමඅත්ථදස්සනතො. සරණං සබ්බපාණිනන්ති ඉමිනා පණාමාරහභාවො පණාමහෙතුදස්සනතො. පාළිමුත්තවිනිච්ඡයන්ති අභිධෙය්යො ඉමස්ස පකරණස්ස අත්ථභාවතො. විප්පකිණ්ණමනෙකත්ථාති කරණහෙතු තෙනෙවකාරණෙන පකරණස්ස කතත්තා. සමාහරිත්වා එකත්ථ, දස්සයිස්සමනාකුලන්ති කරණප්පකාරො තෙනාකාරෙන පකරණස්ස කරණතො. පකරණාභිධානං පන සමාහරිතසද්දස්ස සාමත්ථියතො දස්සිතං සමාහරිත්වා දස්සනෙනෙව ඉමස්ස පකරණස්ස විනයසඞ්ගහඉති නාමස්ස ලභනතො.

නිමිත්තං ¶ පන අජ්ඣත්තිකබාහිරවසෙන දුවිධං. තත්ථ අජ්ඣත්තිකං නාම කරුණා, තං දස්සනකිරියාය සාමත්ථියතො දස්සිතං තස්මිං අසති දස්සනකිරියාය අභාවතො. බාහිරං නාම සොතුජනසමූහො, තං යොගාවචරභික්ඛූනන්ති තස්ස කරුණාරම්මණභාවතො. පයොජනං පන දුවිධං පණාමපයොජනපකරණපයොජනවසෙන. තත්ථ පණාමපයොජනං නාම අන්තරායවිසොසනපසාදජනනාදිකං, තං සරණං සබ්බපාණිනන්ති ඉමස්ස සාමත්ථියතො දස්සිතං හෙතුම්හි සති ඵලස්ස අවිනාභාවතො. වුත්තඤ්හි අභිධම්මටීකාචරියෙන ‘‘ගුණවිසෙසවා හි පණාමාරහො ¶ හොති, පණාමාරහෙ ච කතො පණාමො වුත්තප්පයොජනසිද්ධිකරොව හොතී’’ති (ධ. ස. මූලටී. 1). පකරණපයොජනම්පි දුවිධං මුඛ්යානුසඞ්ගිකවසෙන. තෙසු මුඛ්යපයොජනං නාම බ්යඤ්ජනානුරූපං අත්ථස්ස පටිවිජ්ඣනං පකාසනඤ්ච අත්ථානුරූපං බ්යඤ්ජනස්ස උද්දිසනං උද්දෙසාපනඤ්ච, තං විනයෙ පාටවත්ථායාති ඉමිනා වුත්තං. අනුසඞ්ගිකපයොජනං නාම සීලාදිඅනුපාදාපරිනිබ්බානන්තො අත්ථො, තං සමාහරිත්වා එකත්ථ දස්සයිස්සන්ති ඉමස්ස සාමත්ථියෙන දස්සිතං එකත්ථ සමාහරිත්වා දස්සනෙ සති තදුග්ගහපරිපුච්ඡාදිනා කතපයොගස්ස අනන්තරායෙන තදත්ථසිජ්ඣනතොති.

කිමත්ථං පනෙත්ථ රතනත්තයපණාමාදයො ආචරියෙන කතා, නනු අධිප්පෙතගන්ථාරම්භොව කාතබ්බොති? වුච්චතෙ – එත්ථ රතනත්තයපණාමකරණං තබ්බිහතන්තරායො හුත්වා අනායාසෙන ගන්ථපරිසමාපනත්ථං. පණාමාරහභාවවචනං අත්තනො යුත්තපත්තකාරිතාදස්සනත්ථං, තං විඤ්ඤූනං තොසාපනත්ථං, තං පකරණස්ස උග්ගහණත්ථං, තං සබ්බසම්පත්තිනිප්ඵාදනත්ථං. අභිධෙය්යකථනං විදිතාභිධෙය්යස්ස ගන්ථස්ස විඤ්ඤූනං උග්ගහධාරණාදිවසෙන පටිපජ්ජනත්ථං. කරණහෙතුකථනං අකාරණෙ කතස්ස වායාමස්ස නිප්ඵලභාවතො තප්පටික්ඛෙපනත්ථං. කරණප්පකාරකථනං විදිතප්පකාරස්ස ගන්ථස්ස සොතූනං උග්ගහණාදීසු රුචිජනනත්ථං. අභිධානදස්සනං වොහාරසුඛත්ථං. නිමිත්තකථනං ආසන්නකාරණදස්සනත්ථං. පයොජනදස්සනං දුවිධපයොජනකාමීනං සොතූනං සමුස්සාහජනනත්ථන්ති.

රතනත්තයපණාමපයොජනං පන බහූහි පකාරෙහි විත්ථාරයන්ති ආචරියා, තං තත්ථ තත්ථ වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං. ඉධ පන ගන්ථගරුභාවමොචනත්ථං අට්ඨකථාචරියෙහි අධිප්පෙතපයොජනමෙව කථයිම්හ. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථාචරියෙන –

‘‘නිපච්චකාරස්සෙතස්ස ¶ ¶ ;

කතස්ස රතනත්තයෙ;

ආනුභාවෙන සොසෙත්වා;

අන්තරායෙ අසෙසතො’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා 7);

අයමෙත්ථ සමුදායත්ථො, අයං පන අවයවත්ථො – අහං සබ්බපාණීනං සරණං සරණීභූතං වත්ථුත්තයං නමස්සාමි, නමස්සිත්වා යොගාවචරභික්ඛූනං විනයෙ පාටවත්ථාය අනෙකත්ථවිප්පකිණ්ණං පාළිමුත්තවිනිච්ඡයං එකත්ථ සමාහරිත්වා අනාකුලං කත්වා දස්සයිස්සං දස්සයිස්සාමීති යොජනා.

තත්ථ වසන්ති එත්ථාති වත්ථු. කිං තං? බුද්ධාදිරතනං. තඤ්හි යස්මා සරණගතා සප්පුරිසා සරණගමනසමඞ්ගිනො හුත්වා බුද්ධාදිරතනං ආරම්මණං කත්වා තස්මිං ආරම්මණෙ වසන්ති ආවසන්ති නිවසන්ති, තස්මා ‘‘වත්ථූ’’ති වුච්චති. ආරම්මණඤ්හි ආධාරො, ආරම්මණිකං ආධෙය්යොති. ඉතො පරානිපි වත්ථුසද්දස්ස වචනත්ථාදීනි ආචරියෙහි වුත්තානි, තානිපි තත්ථ තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. ඉධ පන ගන්ථවිත්ථාරපරිහරණත්ථං එත්තකමෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බන්ති. තිණ්ණං සමූහොති තයං, තයො අංසා අවයවා අස්සාති වා තයං. කිං තං? සමුදායො. වත්ථූනං තයන්ති වත්ථුත්තයං. කිං තං? බුද්ධාදිරතනත්තයං. නමස්සාමීති නමස්සිත්වා, අනමින්ති නමස්සිත්වා. බුද්ධාදිරතනඤ්හි ආරම්මණං කත්වා චිත්තස්ස උප්පජ්ජනකාලෙ ත්වා-පච්චයො පච්චුප්පන්නකාලිකො හොති, තස්මා පඨමො විග්ගහො කතො, පාළිමුත්තවිනිච්ඡයං එකත්ථ දස්සනකාලෙ අතීතකාලිකො, තස්මා දුතියො විග්ගහො. තෙනෙව ච කාරණෙන අත්ථයොජනායපි පච්චුප්පන්නකාලඅතීතකාලවසෙන යොජනා කතා.

සරති හිංසතීති සරණං. කිං තං? බුද්ධාදිරතනත්තයං. තඤ්හි සරණගතානං සප්පුරිසානං භයං සන්තාසං දුක්ඛං දුග්ගතිවිනිපාතං ¶ සංකිලෙසං සරති හිංසති විනාසෙති, තස්මා ‘‘සරණ’’න්ති වුච්චති. වුත්තඤ්හි භගවතා –

‘‘යස්මිං, මහානාම, සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොතී’’තිආදි (අ. නි. 6.10; 11.11),

‘‘එවං ¶ බුද්ධං සරන්තානං;

ධම්මං සඞ්ඝඤ්ච භික්ඛවො;

භයං වා ඡම්භිතත්තං වා;

ලොමහංසො න හෙස්සතී’’ති ච. (සං. නි. 1.249);

යස්මා පන ‘‘සරණ’’න්ති ඉදං පදං ‘‘නාථ’’න්ති පදස්ස වෙවචනභූතං කිතසුද්ධනාමපදං හොති, න කිතමත්තපදං, තස්මා ධාත්වත්ථො අන්තොනීතො. ‘‘සර හිංසාය’’න්ති හි වුත්තං හිංසත්ථං ගහෙත්වා සබ්බපාණීනං සරණං හිංසකං වත්ථුත්තයං නමස්සිත්වා විඤ්ඤායමානෙ අනිට්ඨප්පසඞ්ගතො සබ්බපාණීනං සරණං සරණීභූතං නාථභූතං වත්ථුත්තයං නමස්සිත්වාති විඤ්ඤායමානෙයෙව යුජ්ජති, තෙනෙව ච කාරණෙන අත්ථයොජනායම්පි තථා යොජනා කතා. සබ්බ-සද්දො නිරවසෙසත්ථවාචකං සබ්බනාමපදං. සහ අවෙන යො වත්තතීති සබ්බොති කතෙ පන සකල-සද්දො විය සමුදායවාචකං සමාසනාමපදං හොති. පාණො එතෙසං අත්ථීති පාණිනො, පාණොති චෙත්ථ ජීවිතින්ද්රියං අධිප්පෙතං. සබ්බෙ පාණිනො සබ්බපාණිනො, තෙසං සබ්බපාණීනං. එත්තාවතා වත්ථුත්තයස්ස සබ්බලොකසරණභාවං, තතොයෙව ච නමස්සනාරහභාවං, නමස්සනාරහෙ ච කතායනමස්සනකිරියාය යථාධිප්පෙතත්ථසිද්ධිකරභාවං, අත්තනො කිරියාය ච ඛෙත්තඞ්ගතභාවං දස්සෙති.

එවං සහෙතුකං රතනත්තයපණාමං දස්සෙත්වා ඉදානි පකරණාරම්භස්ස සනිමිත්තං මුඛ්යපයොජනං දස්සෙතුමාහ ‘‘විනයෙ ¶ පාටවත්ථාය, යොගාවචරභික්ඛූන’’න්ති. එත්ථ ච විනයෙ පාටවත්ථායාති මුඛ්යපයොජනදස්සනං, තංදස්සනෙන ච අනුසඞ්ගිකපයොජනම්පි විභාවිතමෙව හොති කාරණෙ සිද්ධෙ කාරියස්ස සිජ්ඣනතො. යොගාවචරභික්ඛූනන්ති බාහිරනිමිත්තදස්සනං, තස්මිං දස්සිතෙ අජ්ඣත්තිකනිමිත්තම්පි දීපිතමෙව හොති ආරම්මණෙ ඤාතෙ ආරම්මණිකස්ස ඤාතබ්බතො. තත්ථ විවිධා නයා එත්ථාති විනයො, දුවිධපාතිමොක්ඛදුවිධවිභඞ්ගපඤ්චවිධපාතිමොක්ඛුද්දෙසපඤ්චආපත්තික්ඛන්ධසත්තආපත්තික්ඛන්ධාදයො විවිධා අනෙකප්පකාරා නයා එත්ථ සන්තීති අත්ථො. අථ වා විසෙසා නයා එත්ථාති විනයො, දළ්හීකම්මසිථිලකරණපයොජනා අනුපඤ්ඤත්තිනයාදයො විසෙසා නයා එත්ථ සන්තීති අත්ථො. අථ වා විනෙතීති විනයො. කායො විනෙති කායවාචායො, ඉති කායවාචානං විනයනතො විනයො. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං –

‘‘විවිධවිසෙසනයත්තා ¶ ;

විනයනතො චෙව කායවාචානං;

විනයත්ථවිදූහි අයං;

විනයො ‘විනයො’ති අක්ඛාතො’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා);

කො සො? විනයපිටකං. තස්මිං විනයෙ. පටති වියත්තභාවං ගච්ඡතීති පටු. කො සො? පණ්ඩිතො. පටුනො භාවො පාටවං. කිං තං? ඤාණං. අසති කාරණානුරූපං භවතීති අත්ථො. කො සො? පයොජනං. පාටවමෙව අත්ථො පාටවත්ථො, තස්ස පාටවත්ථාය, විනයපිටකෙ කොසල්ලඤාණපයොජනායාති වුත්තං හොති. යුඤ්ජනං යොගො, කම්මට්ඨානමනසිකාරො. අවචරන්තීති අවචරා, යොගෙ අවචරා යොගාවචරා, කම්මට්ඨානිකා භික්ඛූ. සංසාරෙ භයං ඉක්ඛන්තීති භික්ඛූ, යොගාවචරා ච තෙ භික්ඛූ චාති යොගාවචරභික්ඛූ, තෙසං යොගාවචරභික්ඛූනං. එතෙන ¶ විනයෙ පටුභාවො නාම භික්ඛූනංයෙව අත්ථො හොති, න ගහට්ඨතාපසපරිබ්බාජකාදීනං. භික්ඛූසු ච කම්මට්ඨානෙ නියුත්තානං ලජ්ජිපෙසලභික්ඛූනංයෙව, න විස්සට්ඨකම්මට්ඨානානං අලජ්ජිභික්ඛූනන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති.

එවං පකරණාරම්භස්ස සනිමිත්තං පයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි සහෙතුකං අභිධෙය්යං දස්සෙතුං ‘‘විප්පකිණ්ණමනෙකත්ථ, පාළිමුත්තවිනිච්ඡය’’න්ති ආහ. තත්ථ විප්පකිණ්ණං අනෙකත්ථාති ඉමිනා පකරණාරම්භස්ස හෙතුං දස්සෙති හෙතුමන්තවිසෙසනත්තා, ඉමස්ස අනෙකත්ථවිප්පකිණ්ණත්තායෙව ආචරියස්ස ආරම්භො හොති, න අවිප්පකිණ්ණෙ සති. වක්ඛති හි ‘‘සමාහරිත්වා එකත්ථ දස්සයිස්ස’’න්ති (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා). පාළිමුත්තවිනිච්ඡයන්ති ඉමිනා පකරණාභිධෙය්යං. තත්ථ කිරති වික්ඛිපතීති කිණ්ණො, පකාරෙන කිණ්ණො පකිණ්ණො, විවිධෙන පකිණ්ණො විප්පකිණ්ණො. කො සො? පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො, තං විප්පකිණ්ණං.

අනෙකත්ථාති එත්ථ සඞ්ඛ්යාවාචකො සබ්බනාමිකො එක-සද්දො, න එකො අනෙකෙ. බහ්වත්ථවාචකො අනෙකසද්දො. එකන්තඑකවචනන්තොපි එක-සද්දො න-ඉතිනිපාතෙන යුත්තත්තා බහුවචනන්තො ජාතොති. තත්ථ අනෙකත්ථ බහූසූති අත්ථො, පාරාජිකකණ්ඩට්ඨකථාදීසු අනෙකෙසු පකරණෙසූති ¶ වුත්තං හොති. පොරාණටීකායං පන අනෙකත්ථාති අනෙකෙසු සික්ඛාපදපදෙසෙසූති අත්ථො දස්සිතො, එවඤ්ච සති උපරි ‘‘සමාහරිත්වා එකත්ථා’’ති වක්ඛමානත්තා ‘‘අනෙකත්ථවිප්පකිණ්ණං එකත්ථ සමාහරිත්වා’’ති ඉමෙසං පදානං සහයොගීභූතත්තා අනෙකෙසු සික්ඛාපදපදෙසෙසු විප්පකිණ්ණං එකස්මිං සික්ඛාපදපදෙසෙ සමාහරිත්වාති අත්ථො භවෙය්ය, සො ච අත්ථො අයුත්තො. කස්මා? අනෙකෙසු පකරණෙසු විප්පකිණ්ණං එකස්මිං පකරණෙ සමාහරිත්වාති ¶ අත්ථො අම්හෙහි වුත්තො. අථ පන ‘‘එකත්ථා’’ති ඉමස්ස ‘‘එකතො’’ති අත්ථං විකප්පෙත්වා අනෙකෙසු සික්ඛාපදපදෙසෙසු විප්පකිණ්ණං එකතො සමාහරිත්වාති අත්ථං ගණ්හෙය්ය, සො අත්ථො යුත්තො භවෙය්ය.

පකට්ඨානං ආළීති පාළි, උත්තමානං වචනානං අනුක්කමොති අත්ථො. අථ වා අත්තත්ථපරත්ථාදිභෙදං අත්ථං පාලෙති රක්ඛතීති පාළි, ලළානමවිසෙසො. කා සා? විනයතන්ති. මුච්චතීති මුත්තො, පාළිතො මුත්තො පාළිමුත්තො. ඡින්දියතෙ අනෙනාති ඡයො, නීහරිත්වා ඡයො නිච්ඡයො, විසෙසෙන නිච්ඡයො විනිච්ඡයො, ඛිලමද්දනාකාරෙන පවත්තො සද්දනයො අත්ථනයො ච. පාළිමුත්තො ච සො විනිච්ඡයො චාති පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො, තං පාළිමුත්තවිනිච්ඡයං. ඉදඤ්ච ‘‘ආනගරා ඛදිරවන’’න්තිආදීසු විය යෙභුය්යනයවසෙන වුත්තං කත්ථචි පාළිවිනිච්ඡයස්සපි දිස්සනතො. පොරාණටීකායං පන පාළිවිනිච්ඡයො ච පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො ච පාළිමුත්තවිනිච්ඡයොති එවං එකදෙසසරූපෙකසෙසවසෙන වා එතං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බන්ති දුතියනයොපි වුත්තො, එවඤ්ච සති පාළිවිනිච්ඡයපාළිමුත්තවිනිච්ඡයෙහි අඤ්ඤස්ස විනිච්ඡයස්ස අභාවා කිමෙතෙන ගන්ථගරුකරෙන පාළිමුත්තග්ගහණෙන. විසෙසනඤ්හි සම්භවබ්යභිචාරෙ ච සති සාත්ථකං සියාති පඨමනයොව ආරාධනීයො හොති.

එවං සහෙතුකං අභිධෙය්යං දස්සෙත්වා ඉදානි කරණප්පකාරං දස්සෙති ‘‘සමාහරිත්වා’’තිආදිනා. දුවිධො හෙත්ථ කරණප්පකාරො එකත්ථසමාහරණඅනාකුලකරණවසෙන. සො දුවිධොපි තෙන පකාරෙන පකරණස්ස කතත්තා ‘‘කරණප්පකාරො’’ති වුච්චති. තත්ථ සමාහරිස්සාමීති සමාහරිත්වා, සං-සද්දො සඞ්ඛෙපත්ථො, තස්මා සඞ්ඛිපිය ආහරිස්සාමීති අත්ථො. අනාගතකාලිකවසෙන පච්චමානෙන ‘‘දස්සයිස්ස’’න්ති ¶ පදෙන සමානකාලත්තා අනාගතකාලිකො ඉධ ත්වා-පච්චයො වුත්තො. එකත්ථාති එකස්මිං ඉධ විනයසඞ්ගහප්පකරණෙ. එකත්ථාති වා එකතො. දස්සයිස්සන්ති දස්සයිස්සාමි, ඤාපයිස්සාමීති අත්ථො. ආකුලති බ්යාකුලතීති ආකුලො, න ආකුලො ¶ අනාකුලො, පුබ්බාපරබ්යාකිණ්ණවිරහිතො පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො. අනාකුලන්ති පන භාවනපුංසකං, තස්මා කරධාතුමයෙන කත්වාසද්දෙන යොජෙත්වා දස්සනකිරියාය සම්බන්ධිතබ්බං.

එවං රතනත්තයපණාමාදිකං පුබ්බකරණං දස්සෙත්වා ඉදානි යෙ පාළිමුත්තවිනිච්ඡයෙ දස්සෙතුකාමො, තෙසං අනුක්කමකරණත්ථං මාතිකං ඨපෙන්තො ‘‘තත්රායං මාතිකා’’තිආදිමාහ. මාතිකාය හි අසති දස්සිතවිනිච්ඡයා විකිරන්ති විධංසෙන්ති යථා තං සුත්තෙන අසඞ්ගහිතානි පුප්ඵානි. සන්තියා පන මාතිකාය දස්සිතවිනිච්ඡයා න විකිරන්ති න විධංසෙන්ති යථා තං සුත්තෙන සඞ්ගහිතානි පුප්ඵානි. තං තං අත්ථං ජානිතුකාමෙහි මාතිකානුසාරෙන ගන්ත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතවිනිච්ඡයං පත්වා සො සො අත්ථො ජානිතබ්බො හොති, තස්මා සුඛග්ගහණත්ථං මාතිකා ඨපිතා. තත්ථ තත්රාති තස්මිං පාළිමුත්තවිනිච්ඡයෙ. අයන්ති අයං මයා වක්ඛමානා. මාතා වියාති මාතිකා. යථා හි පුත්තා මාතිතො පභවන්ති, එවං නිද්දෙසපදානි උද්දෙසතො පභවන්ති, තස්මා උද්දෙසො මාතිකා වියාති ‘‘මාතිකා’’ති වුච්චති.

දිවාසෙය්යාතිආදීසු දිවාසෙය්යා දිවාසෙය්යවිනිච්ඡයකථා. පරික්ඛාරො පරික්ඛාරවිනිච්ඡයකථා…පෙ… පකිණ්ණකං පකිණ්ණකවිනිච්ඡයකථාති යොජනා. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘දිවාසයනවිනිච්ඡයකථා සමත්තා’’තිආදි. ඉති-සද්දො ඉදමත්ථො වා නිදස්සනත්ථො වා පරිසමාපනත්ථො වා. තෙසු ඉදමත්ථෙ කා සා? දිවාසෙය්යා…පෙ… පකිණ්ණකං ඉති අයන්ති. නිදස්සනත්ථෙ ¶ කථං සා? දිවාසෙය්යා…පෙ… පකිණ්ණකං ඉති දට්ඨබ්බාති. පරිසමාපනත්ථෙ සා කිත්තකෙන පරිසමත්තා? දිවාසෙය්යා…පෙ… පකිණ්ණකං ඉති එත්තකෙන පරිසමත්තාති අත්ථො. ඉමෙසං පන දිවාසෙය්යාදිපදානං වාක්යවිග්ගහං කත්වා අත්ථෙ ඉධ වුච්චමානෙ අතිපපඤ්චො භවිස්සති, සොතූනඤ්ච දුස්සල්ලක්ඛණීයො, තස්මා තස්ස තස්ස නිද්දෙසස්ස ආදිම්හියෙව යථානුරූපං වක්ඛාම.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1. දිවාසෙය්යවිනිච්ඡයකථා

1. එවං ¶ පාළිමුත්තවිනිච්ඡයකථානං මාතිකං ඨපෙත්වා ඉදානි යථාඨපිතමාතිකානුක්කමෙන නිද්දිසන්තො ‘‘තත්ථ දිවාසෙය්යාති දිවානිපජ්ජන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති තෙසු මාතිකාපදෙසු සමභිනිවිට්ඨස්ස ‘‘දිවාසෙය්යා’’ති පදස්ස ‘‘දිවානිපජ්ජන’’න්ති අත්ථො දට්ඨබ්බොති යොජනා. තත්ථ දිවා-සද්දො අහවාචකො ආකාරන්තො නිපාතො. වුත්තඤ්හි අභිධානප්පදීපිකායං ‘‘ආනුකූල්යෙතු සද්ධඤ්ච, නත්තං දොසො දිවා ත්වහෙ’’ති. සයනං සෙය්යා, කරජකායගතරූපානං උද්ධං අනුග්ගන්ත්වා දීඝවසෙන විත්ථාරතො පවත්තනසඞ්ඛාතො ඉරියාපථවිසෙසො. දිවාකාලස්මිං සෙය්යා දිවාසෙය්යා. අරුණුග්ගමනතො පට්ඨාය යාව සූරියත්ථඞ්ගමනා, එතස්මිං කාලෙ සයනඉරියාපථකරණන්ති. තෙනාහ ‘‘දිවානිපජ්ජනන්ති අත්ථො’’ති.

තත්රාති තස්මිං දිවාසයනෙ අයං වක්ඛමානො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. ‘‘අනුජානාමි…පෙ… වචනතො’’ති (පාරා. 77) අයං පඨමපාරාජිකසික්ඛාපදස්ස විනීතවත්ථූසු ආගතො භගවතා ¶ ආහච්චභාසිතො ඤාපකපාඨො. තත්ථ දිවා පටිසල්ලීයන්තෙනාති දිවා නිපජ්ජන්තෙන. ද්වාරං සංවරිත්වා පටිසල්ලීයිතුන්ති ද්වාරං පිදහිත්වා නිපජ්ජිතුං. ‘‘දිවා…පෙ… නිපජ්ජිතබ්බන්ති ඤාප්යං. නනු පාළියං ‘‘අයං නාම ආපත්තී’’ති න වුත්තා, අථ කථමෙත්ථ ආපත්ති විඤ්ඤායතීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘එත්ථ ච කිඤ්චාපී’’තිආදි. තත්ථ එත්ථාති එතස්මිං දිවානිපජ්ජනෙ. ච-සද්දො වාක්යාරම්භජොතකො, කිඤ්චාපි-සද්දො නිපාතසමුදායො, යදිපීත්යත්ථො. පාළියං අයං නාම ආපත්තීති කිඤ්චාපි න වුත්තා, පන තථාපි අසංවරිත්වා නිපජ්ජන්තස්ස අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 1.77) දුක්කටං යස්මා වුත්තං, තස්මා එත්ථ ආපත්ති විඤ්ඤායතීති යොජනා. එවං සන්තෙපි අසති භගවතො වචනෙ කථං අට්ඨකථායං වුත්තං සියාති ආහ ‘‘විවරිත්වා…පෙ… අනුඤ්ඤාතත්තා’’ති. එතෙන භගවතො අනුජානනම්පි තං අකරොන්තස්ස ආපත්තිකාරණං හොතීති දස්සෙති.

තත්ථ ‘‘උප්පන්නෙ වත්ථුම්හීති ඉත්ථියා කතඅජ්ඣාචාරවත්ථුස්මි’’න්ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.77) වුත්තං, සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.77) පන ‘‘මෙථුනවත්ථුස්මිං උප්පන්නෙ’’ති වුත්තං, පොරාණටීකායම්පි තමෙව ගහෙත්වා ‘‘උප්පන්නෙ මෙථුනවත්ථුස්මි’’න්ති වුත්තං, තදෙතං විචාරෙතබ්බං මෙථුනලක්ඛණස්ස අභාවා. නනු සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනං නාම බුද්ධවිසයො, අථ කස්මා ¶ අට්ඨකථායං දුක්කටං වුත්තන්ති ආහ ‘‘භගවතො’’තිආදි. න කෙවලං උපාලිත්ථෙරාදීහි එව අට්ඨකථා ඨපිතා, අථ ඛො පාළිතො ච අත්ථතො ච බුද්ධෙන භගවතා වුත්තො. න හි භගවතා අබ්යාකතං තන්තිපදං නාම අත්ථි, සබ්බෙසංයෙව අත්ථො කථිතො, තස්මා සම්බුද්ධෙනෙව තිණ්ණං පිටකානං අත්ථවණ්ණනක්කමොපි භාසිතොති දට්ඨබ්බං. තත්ථ තත්ථ හි භගවතා පවත්තිතා පකිණ්ණකදෙසනායෙව අට්ඨකථාති.

කිං ¶ පනෙත්ථ එතං දිවා ද්වාරං අසංවරිත්වා නිපජ්ජන්තස්ස දුක්කටාපත්තිආපජ්ජනං අට්ඨකථායං වුත්තත්තා එව සිද්ධං, උදාහු අඤ්ඤෙනපීති ආහ ‘‘අත්ථාපත්තී’’තිආදි. එතං දුක්කටාපත්තිආපජ්ජනං න කෙවලං අට්ඨකථායං වුත්තත්තා එව සිද්ධං, අථ ඛො ‘‘අත්ථාපත්ති දිවා ආපජ්ජති, නො රත්ති’’න්ති (පරි. 323) ඉමිනා පරිවාරපාඨෙනපි සිද්ධං හොතීති යොජනා. කතරස්මිං පන වත්ථුස්මිං ඉදං සික්ඛාපදං වුත්තන්ති? ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛු වෙසාලියං මහාවනෙ කූටාගාරසාලායං දිවා විහාරගතො ද්වාරං විවරිත්වා නිපන්නො අහොසි. තස්ස අඞ්ගමඞ්ගානි වාතුපත්ථද්ධානි අහෙසුං. තෙන ඛො පන සමයෙන සම්බහුලා ඉත්ථියො ගන්ධඤ්ච මාලඤ්ච ආදාය විහාරං ආගමිංසු විහාරපෙක්ඛිකායො. අථ ඛො තා ඉත්ථියො තං භික්ඛුං පස්සිත්වා අඞ්ගජාතෙ අභිනිසීදිත්වා යාවදත්ථං කත්වා ‘පුරිසුසභො වතාය’න්ති වත්වා ගන්ධඤ්ච මාලඤ්ච ආරොපෙත්වා පක්කමිංසු. භික්ඛූ කිලින්නං පස්සිත්වා භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං. පඤ්චහි, භික්ඛවෙ, ආකාරෙහි අඞ්ගජාතං කම්මනියං හොති රාගෙන, වච්චෙන, පස්සාවෙන, වාතෙන, උච්චාලිඞ්ගපාණකදට්ඨෙන. ඉමෙහි ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චහාකාරෙහි අඞ්ගජාතං කම්මනියං හොති. අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං තස්ස භික්ඛුනො රාගෙන අඞ්ගජාතං කම්මනියං අස්ස, අරහං සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු, අනාපත්ති භික්ඛවෙ තස්ස භික්ඛුනො. අනුජානාමි භික්ඛවෙ දිවා පටිසල්ලීයන්තෙන ද්වාරං සංවරිත්වා පටිසල්ලීයිතු’’න්ති (පාරා. 77) එතස්මිං වත්ථුස්මිං ඉදං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

2. ඉදානි ද්වාරවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘කීදිස’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ පරිවත්තකද්වාරමෙවාති සංවරණවිවරණවසෙන ඉතො චිතො ච පරිවත්තනයොග්ගද්වාරමෙව. රුක්ඛසූචිකණ්ටකද්වාරන්ති රුක්ඛසූචිද්වාරං කණ්ටකද්වාරඤ්ච. ‘‘රුක්ඛසූචිද්වාරකණ්ටකද්වාර’’මිච්චෙව වා ¶ පාඨො. යං උභොසු පස්සෙසු රුක්ඛත්ථම්භෙ නිඛනිත්වා තත්ථ විජ්ඣිත්වා මජ්ඣෙ ද්වෙ තිස්සො රුක්ඛසූචියො පවෙසෙත්වා කරොන්ති, තං රුක්ඛසූචිද්වාරං නාම. පවෙසනනික්ඛමනකාලෙ අපනෙත්වා ථකනයොග්ගං එකාය, බහූහි ¶ වා කණ්ටකසාඛාහි කතං කණ්ටකද්වාරං නාම. ගාමද්වාරස්ස පිධානත්ථං පදරෙන වා කණ්ටකසාඛාදීහි වා කතස්ස කවාටස්ස උදුක්ඛලපාසකරහිතතාය එකෙන සංවරිතුං විවරිතුඤ්ච අසක්කුණෙය්යස්ස හෙට්ඨා එකං චක්කං යොජෙන්ති, යෙන පරිවත්තමානකකවාටං සුඛථකනකං හොති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘චක්කලකයුත්තද්වාර’’න්ති. චක්කමෙව හි ලාතබ්බත්ථෙන සංවරණවිවරණත්ථාය ගහෙතබ්බත්ථෙන චක්කලකං, තෙන යුත්තකවාටම්පි චක්කලකං නාම, තෙන යුත්තද්වාරං චක්කලකයුත්තද්වාරං.

මහාද්වාරෙසු පන ද්වෙ තීණි චක්කලකානි යොජෙතීති ආහ ‘‘ඵලකෙසූ’’තිආදි. කිටිකාසූති වෙළුපෙසිකාදීහි කණ්ටකසාඛාදීහි ච කතථකනකෙසු. සංසරණකිටිකද්වාරන්ති චක්කලකයන්තෙන සංසරණකිටිකායුත්තමහාද්වාරං. ගොප්ඵෙත්වාති ආවුණිත්වා, රජ්ජූහි ගන්ථෙත්වා වා. එකං දුස්සසාණිද්වාරමෙවාති එත්ථ කිලඤ්ජසාණිද්වාරම්පි සඞ්ගහං ගච්ඡති. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 76-77) පන ‘‘දුස්සද්වාරං සාණිද්වාරඤ්ච දුස්සසාණිද්වාරං. දුස්සසාණි කිලඤ්ජසාණීතිආදිනා වුත්තං සබ්බම්පි දුස්සසාණියමෙව සඞ්ගහෙත්වා වුත්තං, එකසදිසත්තා එකන්ති වුත්ත’’න්ති වුත්තං.

3. එවං ද්වාරවිසෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි යත්තකෙන ද්වාරං සංවුතං හොති, තං පමාණං දස්සෙතුං ‘‘කිත්තකෙන’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ සූචීති මජ්ඣෙ ඡිද්දං කත්වා පවෙසිතා. ඝටිකාති උපරි යොජිතා. ඉදානි යත්ථ ද්වාරං සංවරිත්වා නිපජ්ජිතුං ¶ න සක්කා හොති, තත්ථ කාතබ්බවිධිං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ බහූනං වළඤ්ජනට්ඨානං හොතී’’තිආදි වුත්තං. බහූනං අවළඤ්ජනට්ඨානෙපි එකං ආපුච්ඡිත්වා නිපජ්ජිතුං වට්ටතියෙව. අථ භික්ඛූ…පෙ… නිසින්නා හොන්තීති ඉදං තත්ථ භික්ඛූනං සන්නිහිතභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, න සෙසඉරියාපථසමඞ්ගිතානිවත්තනත්ථං, තස්මා නිපන්නෙපි ආභොගං කාතුං වට්ටති. නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තෙ පන ආභොගං කාතුං න වට්ටති. අසන්තපක්ඛෙ ඨිතත්තා රහො නිසජ්ජාය විය ද්වාරසංවරණං නාම මාතුගාමානං පවෙසනිවාරණත්ථං අනුඤ්ඤාතන්ති ආහ ‘‘කෙවලං භික්ඛුනිං වා’’තිආදි.

එත්ථ ච තං යුත්තං, එවං සබ්බත්ථපි යො යො ථෙරවාදො වා අට්ඨකථාවාදො වා පච්ඡා වුච්චති, සො සොව පමාණන්ති ගහෙතබ්බන්ති ඉදං අට්ඨකථාවචනතො අතිරෙකං ආචරියස්ස වචනං. ඉතො පුබ්බාපරවචනං අට්ඨකථාවචනමෙව. තත්ථ තං යුත්තන්ති ‘‘කුරුන්දට්ඨකථායං පන…පෙ… න වත්තතී’’ති ¶ යං වචනං අට්ඨකථාචරියෙහි වුත්තං, තං වචනං යුත්තන්ති අත්ථො. එවං…පෙ… ගහෙතබ්බන්ති යථා චෙත්ථ කුරුන්දියං වුත්තවචනං යුත්තං, එවං සබ්බත්ථපි විනිච්ඡයෙ යො යො ථෙරවාදො වා අට්ඨකථාවාදො වා පච්ඡා වුච්චති, සො සොව පමාණන්ති ගහෙතබ්බං, පුරෙ වුත්තො ථෙරවාදො වා අට්ඨකථාවාදො වා පමාණන්ති න ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. ඉදං වචනං අට්ඨානෙ වුත්තං විය දිස්සති. කථං? යං තාව වුත්තං, තං යුත්තන්ති. තං ඉමස්මිං ආපුච්ඡනආභොගකරණවිනිච්ඡයෙ අඤ්ඤස්ස අයුත්තස්ස අට්ඨකථාවාදස්ස වා ථෙරවාදස්ස වා අභාවා වත්තුං න සක්කා. න හි පුබ්බවාක්යෙ ‘‘භික්ඛූ එවා’’ති අවධාරණං කතං, අථ ඛො ආසන්නවසෙන වා පට්ඨානවසෙන වා ‘‘භික්ඛූ චීවරකම්මං’’ඉච්චාදිකංයෙව වුත්තං. යම්පි වුත්තං ‘‘එවං සබ්බත්ථපී’’ත්යාදි, තම්පි අනොකාසං. ඉමස්මිං විනිච්ඡයෙ ¶ අඤ්ඤස්ස අට්ඨකථාවාදස්ස වා ආචරියවාදස්ස වා අවචනතො පුරෙ පච්ඡාභාවො ච න දිස්සති, අයං ‘‘පමාණ’’න්ති ගහෙතබ්බො, අයං ‘‘න ගහෙතබ්බො’’ති වත්තබ්බභාවො ච.

උපරි පන ‘‘කො මුච්චති, කො න මුච්චතී’’ති ඉමස්ස පඤ්හස්ස විස්සජ්ජනෙ මහාපච්චරිවාදො ච කුරුන්දිවාදො ච මහාඅට්ඨකථාවාදො චාති තයො අට්ඨකථාවාදා ආගතා, එකො මහාපදුමත්ථෙරවාදො, තස්මා තත්ථෙව යුත්තායුත්තභාවො ච පමාණාපමාණභාවො ච ගහෙතබ්බාගහෙතබ්බභාවො ච දිස්සති, තස්මා තස්මිංයෙව ඨානෙ වත්තබ්බං සියා, සුවිමලවිපුලපඤ්ඤාවෙය්යත්තියසමන්නාගතෙන පන ආචරියාසභෙන අවත්තබ්බට්ඨානෙ වුත්තං න සියා, තස්මා උපරි අට්ඨකථාවාදසංසන්දනාවසානෙ මහාපදුමත්ථෙරෙන වුත්තන්ති ඉමස්ස වචනස්ස පච්ඡතො වුත්තං සියා, තං පච්ඡා ලෙඛකෙහි පරිවත්තෙත්වා ලිඛිතං භවෙය්ය, පාරාජිකකණ්ඩට්ඨකථායඤ්ච ඉදං වචනං වුත්තං. ටීකායඤ්ච ඉමස්මිං ඨානෙ න වුත්තං, උපරියෙව වුත්තං, ‘‘යො ච යක්ඛගහිතකො, යො ච බන්ධිත්වා නිපජ්ජාපිතො’’ති ඉමස්ස අට්ඨකථාවාදස්ස පච්ඡිමත්තා සොයෙව පමාණතො ගහෙතබ්බො. තථා ච වක්ඛති ‘‘සබ්බත්ථ යො යො අට්ඨකථාවාදො වා ථෙරවාදො වා පච්ඡා වුච්චති, සො සොයෙව පමාණතො දට්ඨබ්බො’’ති, තස්මා ඉදමෙත්ථ විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං.

4. ඉදානි ද්වාරං සංවරණස්ස අන්තරායෙ සති අසංවරිත්වාපි නිපජ්ජිතුං වට්ටතීති දස්සෙතුං ‘‘අථ ද්වාරස්ස’’ත්යාදිමාහ. නිස්සෙණිං ආරොපෙත්වාති උපරිමතලං ආරොපෙත්වා විසඞ්ඛරිත්වා භූමියං පාතෙත්වා, ඡඩ්ඩෙත්වා වා නිපජ්ජිතුං වට්ටති. ඉදං එකාබද්ධතාය වුත්තං. ද්වෙපි ද්වාරානි ජග්ගිතබ්බානීති එත්ථ සචෙ එකස්මිං ද්වාරෙ කවාටං වා නත්ථි, හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සංවරිතුං වා න සක්කා ¶ , ඉතරං ද්වාරං අසංවරිත්වා ¶ නිපජ්ජිතුං වට්ටති. ද්වාරපාලස්සාති ද්වාරකොට්ඨකෙ මහාද්වාරෙ, නිස්සෙණිමූලෙ වා ඨත්වා ද්වාරජග්ගනකස්ස. පච්ඡිමානං භාරොති එකාබද්ධවසෙන ආගච්ඡන්තෙ සන්ධාය වුත්තං. අසංවුතද්වාරෙ අන්තොගබ්භෙ වාති යොජෙතබ්බං. බහි වාති ගබ්භතො බහි. නිපජ්ජනකාලෙපි…පෙ… වට්ටතියෙවාති එත්ථ ද්වාරජග්ගනකස්ස තදධීනත්තා තදා තස්ස තත්ථ සන්නිහිතාසන්නිහිතභාවං අනුපධාරෙත්වාපි ආභොගං කාතුං වට්ටතියෙවාති වදන්ති.

යෙන කෙනචි පරික්ඛිත්තෙති එත්ථ පරික්ඛෙපස්ස උබ්බෙධතො පමාණං සහසෙය්යප්පහොනකෙ වුත්තසදිසමෙව. වුත්තඤ්හි සමන්තපාසාදිකායං (පාචි. අට්ඨ. 51) ‘‘යඤ්හි සෙනාසනං උපරි පඤ්චහි ඡදනෙහි අඤ්ඤෙන වා කෙනචි සබ්බමෙව පටිච්ඡන්නං, අයං සබ්බච්ඡන්නා නාම සෙය්යා…පෙ… යං පන සෙනාසනං භූමිතො පට්ඨාය යාව ඡදනං ආහච්ච පාකාරෙන වා අඤ්ඤෙන වා කෙනචි අන්තමසො වත්ථෙනපි පරික්ඛිත්තං, අයං සබ්බපරිච්ඡන්නා නාම සෙය්යා. ඡදනං අනාහච්ච සබ්බන්තිමෙන පරියායෙන දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධෙන පාකාරාදිනා පරික්ඛිත්තාපි සබ්බපරිච්ඡන්නායෙවාති කුරුන්දට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති. ‘‘දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධො වඩ්ඪකිහත්ථෙන ගහෙතබ්බො’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.51) විමතිවිනොදනියඤ්ච (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.50-51) වුත්තං. මහාපරිවෙණන්ති මහන්තං අඞ්ගණං. තෙන බහුජනසඤ්චරණට්ඨානං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘මහාබොධී’’තිආදි.

අරුණෙ උග්ගතෙ වුට්ඨාති, අනාපත්ති අනාපත්තිඛෙත්තභූතාය රත්තියා සුද්ධචිත්තෙන නිපන්නත්තා. පබුජ්ඣිත්වා පුන සුපති, ආපත්තීති අරුණෙ උග්ගතෙ පබුජ්ඣිත්වා අරුණුග්ගමනං ඤත්වා වා අඤත්වා වා අනුට්ඨහිත්වා සයිතසන්තානෙන සුපති, උට්ඨහිත්වා ¶ කත්තබ්බස්ස ද්වාරසංවරණාදිනො අකතත්තා අකිරියසමුට්ඨානා ආපත්ති හොති අනාපත්තිඛෙත්තෙ කතනිපජ්ජනකිරියාය අනඞ්ගත්තා. අයඤ්හි ආපත්ති ඊදිසෙ ඨානෙ අකිරියා, දිවා ද්වාරං අසංවරිත්වා නිපජ්ජනක්ඛණෙ කිරියාකිරියා ච අචිත්තකා චාති වෙදිතබ්බා. පුරාරුණා පබුජ්ඣිත්වාපි යාව අරුණුග්ගමනා සයන්තස්සපි පුරිමනයෙන ආපත්තියෙව.

අරුණෙ උග්ගතෙ වුට්ඨහිස්සාමීති…පෙ… ආපත්තියෙවාති එත්ථ කදා අස්ස ආපත්තීති? වුච්චතෙ – න තාව රත්තියං, ‘‘දිවා ආපජ්ජති, නො රත්ති’’න්ති (පරි. 323) වුත්තත්තා අනාදරියදුක්කටා න මුච්චතීති වුත්තදුක්කටං පන දිවාසයනදුක්කටමෙව න හොති අනාදරියදුක්කටත්තා ¶ එව. ‘‘අරුණුග්ගමනෙ පන අචිත්තකං අකිරියසමුට්ඨානං ආපත්තිං ආපජ්ජතීති වෙදිතබ්බ’’න්ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.77) වුත්තං, සාරත්ථදීපනියම්පි (සාරත්ථ. ටී. පාරාජික 2.77) ‘‘යථාපරිච්ඡෙදමෙව වුට්ඨාතීති අරුණෙ උග්ගතෙයෙව උට්ඨහති. තස්ස ආපත්තීති අසුද්ධචිත්තෙනෙව නිපන්නත්තා නිද්දායන්තස්සපි අරුණෙ උග්ගතෙ දිවාපටිසල්ලානමූලිකා ආපත්ති. ‘එවං නිපජ්ජන්තො අනාදරියදුක්කටාපි න මුච්චතී’ති වුත්තත්තා අසුද්ධචිත්තෙන නිපජ්ජන්තො අරුණුග්ගමනතො පුරෙතරං උට්ඨහන්තොපි අනුට්ඨහන්තොපි නිපජ්ජනකාලෙයෙව අනාදරියදුක්කටං ආපජ්ජති, දිවාපටිසල්ලානමූලිකං පන දුක්කටං අරුණෙයෙව ආපජ්ජතී’’ති වුත්තං, තස්මා එවං නිපජ්ජන්තස්ස ද්වෙ දුක්කටානි ආපජ්ජන්තීති වෙදිතබ්බං.

සචෙ ද්වාරං සංවරිත්වා අරුණෙ උග්ගතෙ උට්ඨහිස්සාමීති නිපජ්ජති, ද්වාරෙ ච අඤ්ඤෙහි අරුණුග්ගමනකාලෙ විවටෙපි තස්ස අනාපත්තියෙව ද්වාරපිදහනස්ස රත්තිදිවාභාගෙසු විසෙසාභාවා. ආපත්තිආපජ්ජනස්සෙව කාලවිසෙසො ඉච්ඡිතබ්බො, න තප්පරිහාරස්සාති ගහෙතබ්බං. ‘‘ද්වාරං සංවරිත්වා රත්තිං ¶ නිපජ්ජතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.77) හි වුත්තං. දිවා සංවරිත්වා නිපන්නස්ස කෙනචි විවටෙපි ද්වාරෙ අනාපත්තියෙව, අත්තනාපි අනුට්ඨහිත්වාව සති පච්චයෙ විවටෙපි අනාපත්තීති වදන්ති, ඉදම්පි විමතිවිනොදනියමෙව (වි. වි. ටී. 1.77) වුත්තං.

යථාපරිච්ඡෙදමෙව වුට්ඨාතීති අරුණෙ උග්ගතෙයෙව වුට්ඨාති, ආපත්තියෙවාති මූලාපත්තිං සන්ධාය වුත්තං. අනාදරියආපත්ති පන පුරාරුණා උට්ඨිතස්සපි තස්ස හොතෙව ‘‘දුක්කටා න මුච්චතී’’ති වුත්තත්තා. දුක්කටා න මුච්චතීති ච පුරාරුණා උට්ඨහිත්වා මූලාපත්තියා මුත්තොපි අනාදරියදුක්කටා න මුච්චතීති අධිප්පායො.

5. නිද්දාවසෙන නිපජ්ජතීති නිද්දාභිභූතතාය එකපස්සෙන නිපජ්ජති. ‘‘නිද්දාවසෙන නිපජ්ජතී’’ති වොහාරවසෙන වුත්තං, පාදානං පන භූමිතො අමොචිතත්තා අයං නිපන්නො නාම හොතීති තෙනෙව අනාපත්ති වුත්තා. අපස්සාය සුපන්තස්සාති කටිට්ඨිතො උද්ධං පිට්ඨිකණ්ටකෙ අප්පමත්තකං පදෙසං භූමිං අඵුසාපෙත්වා සුපන්තස්ස. කටිට්ඨිං පන භූමිං ඵුසාපෙන්තස්ස සයනං නාම න හොති. පිට්ඨිපසාරණලක්ඛණා හි සෙය්යා දීඝා, වන්දනාදීසුපි තිරියං පිට්ඨිකණ්ටකානං ¶ පසාරිතත්තා නිපජ්ජනමෙවාති ආපත්ති පරිහරිතබ්බාව. වන්දනාපි හි පාදමූලෙ නිපජ්ජතීතිආදීසු නිපජ්ජනමෙව වුත්තා. සහසා වුට්ඨාතීති පක්ඛලිතා පතිතො විය සහසා වුට්ඨාති, තස්සපි අනාපත්ති පතනක්ඛණෙ අවිසයත්තා, විසයෙ ජාතෙ සහසා වුට්ඨිතත්තා ච. යස්ස පන විසඤ්ඤිතාය පච්ඡාපි අවිසයො එව, තස්ස අනාපත්තියෙව පතනක්ඛණෙ විය. තත්ථෙව සයති, න වුට්ඨාතීති ඉමිනා විසයෙපි අකරණං දස්සෙති, තෙනෙව තස්ස ආපත්තීති වුත්තං.

ඉදානි ¶ අට්ඨකථාවාදසංසන්දනං කාතුං ‘‘කො මුච්චති, කො න මුච්චතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ මහාපච්චරියන්තිආදීසු පච්චරීති උළුම්පං වුච්චති, තස්මිං නිසීදිත්වා කතත්තා තමෙව නාමං ජාතං. කුරුන්දිවල්ලිවිහාරො නාම අත්ථි, තත්ථ කතත්තා කුරුන්දීති නාමං ජාතං. මහාඅට්ඨකථා නාම සඞ්ගීතිත්තයමාරුළ්හා තෙපිටකස්ස බුද්ධවචනස්ස අට්ඨකථා. යා මහාමහින්දත්ථෙරෙන තම්බපණ්ණිදීපං ආභතා, තම්බපණ්ණියෙහි ථෙරෙහි පච්ඡා සීහළභාසාය අභිසඞ්ඛතා ච හොති. එකභඞ්ගෙනාති එකපස්සභඤ්ජනෙන පාදෙ භූමිතො අමොචෙත්වා එකපස්සෙන සරීරං භඤ්ජිත්වා නිපන්නොති වුත්තං හොති. මහාඅට්ඨකථායං පන මහාපදුමත්ථෙරෙන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තෙන මහාඅට්ඨකථාය ලිඛිතමහාපදුමත්ථෙරවාදෙ ‘‘අය’’න්ති දස්සෙති. ‘‘මුච්ඡිත්වා පතිතත්තා අවිසයත්තා ආපත්ති න දිස්සතී’’ති ථෙරෙන වුත්තං. ආචරියා පන යථා යක්ඛගහිතකො බන්ධිත්වා නිපජ්ජාපිතො ච පරවසො හොති, එවං අපරවසත්තා මුච්ඡිත්වා පතිතො කඤ්චිකාලං ජානිත්වා නිපජ්ජතීති අනාපත්තිං න වදන්ති, විසඤ්ඤිතෙ පන සති අනාපත්තියෙව.

ද්වෙ ජනාතිආදි මහාඅට්ඨකථායමෙව වචනං, තදෙව පච්ඡා වුත්තත්තා පමාණං. යක්ඛගහිතග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ විසඤ්ඤිභූතොපි සඞ්ගහිතො, එකභඞ්ගෙන නිපන්නො පන අනිපන්නත්තා ආපත්තිතො මුච්චතියෙවාති ගහෙතබ්බං. සාරත්ථදීපනියඤ්ච (සාරත්ථ. ටී. 2.77) ‘‘යො ච යක්ඛගහිතකො, යො ච බන්ධිත්වා නිපජ්ජාපිතො’’ති ඉමස්ස අට්ඨකථාවාදස්ස පච්ඡිමත්තා සොයෙව පමාණතො ගහෙතබ්බො, තථා ච වක්ඛති ‘‘සබ්බත්ථ යො යො අට්ඨකථාවාදො වා පච්ඡා වුච්චති, සො සොයෙව පමාණතො ගහෙතබ්බො’’ති. ඉමස්මිං ඨානෙ ඉමස්ස අට්ඨකථාපාඨස්ස ආනීතත්තා ඉමස්මිං විනයසඞ්ගහප්පකරණෙපි ¶ ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ සො පාඨො වත්තබ්බොති නො ඛන්ති. එත්ථ ච ‘‘රත්තිං ද්වාරං විවරිත්වා නිපන්නො අරුණෙ උග්ගතෙ උට්ඨාති, අනාපත්තී’’තිආදිවචනතො අරුණුග්ගමනෙ සංසයවිනොදනත්ථං අරුණකථා වත්තබ්බා. තත්රිදං වුච්චති –

‘‘කො ¶ එස අරුණො නාම;

කෙන සො අරුණො භවෙ;

කීදිසො තස්ස වණ්ණා තු;

සණ්ඨානං කීදිසං භවෙ.

‘‘කිස්මිං කාලෙ ච දෙසෙ ච, අරුණො සමුගච්ඡති;

කිං පච්චක්ඛසිද්ධො එසො, උදාහු අනුමානතො’’ති.

තත්ථ කො එස අරුණො නාමාති එත්ථ එස අරුණො නාම සූරියස්ස පභාවිසෙසො. වුත්තඤ්හෙතං අභිධානප්පදීපිකායං –

‘‘සූරස්සොදයතො පුබ්බුට්ඨිතරංසි සියාරුණො’’ති;

තට්ටීකායඤ්ච ‘‘සූරස්ස උදයතො පුබ්බෙ උට්ඨිතරංසි අරුණො නාම සියා’’ති. විමතිවිනොදනීනාමිකායං විනයටීකායඤ්ච (වි. වි. ටී. 1.463) ‘‘අරුණොති චෙත්ථ සූරියුග්ගමනස්ස පුරෙචරො වඩ්ඪනඝනරත්තො පභාවිසෙසොති දට්ඨබ්බො’’ති වුත්තං, තස්මා සූරියප්පභායෙව අරුණො නාම, න අඤ්ඤොති දට්ඨබ්බං. කෙන සො අරුණො භවෙති එත්ථ අරුණො වණ්ණො අස්සාති අරුණො, කිඤ්චිරත්තවණ්ණසමන්නාගතොති අත්ථො. අථ වා අරති ගච්ඡති රත්තවණ්ණභාවෙන පවත්තතීති අරුණො. වුත්තඤ්හෙතං අභිධානප්පදීපිකාටීකායං ‘‘අරුණවණ්ණතාය අරති ගච්ඡතීති අරුණො’’ති. කීදිසො තස්ස වණ්ණොති එත්ථ අබ්යත්තරත්තවණ්ණො තස්ස වණ්ණො භවෙ. වුත්තඤ්හි අභිධානප්පදීපිකායං ‘‘අරුණො කිඤ්චිරත්තොථා’’ති. තට්ටීකායඤ්ච ¶ ‘‘කිඤ්චිරත්තො අබ්යත්තරත්තවණ්ණො අරුණො නාම යථා මච්ඡස්ස අක්ඛී’’ති. විමතිවිනොදනියඤ්ච (වි. වි. ටී. 1.463) ‘‘වඩ්ඪනඝනරත්තො පභාවිසෙසො’’ති, තස්මා සූරියස්ස රත්තප්පභායෙව අරුණො නාම, න සෙතප්පභාදයොති දට්ඨබ්බං. යදි එවං පාතිමොක්ඛට්ඨපනක්ඛන්ධකවණ්ණනාය විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.383) ‘‘පාළියං පන නන්දිමුඛියාති ඔදාතදිසාමුඛතාය තුට්ඨමුඛියා’’ති වුත්තං, තං කථං යුජ්ජෙය්යාති, නො න යුජ්ජෙය්ය. තත්ථ හි අරුණුග්ගතකාලෙ අරුණොභාසෙන ඔදාතදිසාමුඛභාවො වුත්තො, න අරුණොභාසස්ස ඔදාතභාවො. වුත්තඤ්හෙතං උදානට්ඨකථායං (උදා. අට්ඨ. 23) ‘‘නන්දිමුඛියාති අරුණස්ස උග්ගතත්තා ¶ එව අරුණොභාය සූරියාලොකූපජීවිනො සත්තෙ නන්දාපනමුඛියා රත්තියා ජාතාය විභායමානායාති අත්ථො’’ති.

ජාතකට්ඨකථායඤ්ච –

‘‘ජිඝඤ්ඤරත්තිං අරුණස්මිමුහතෙ;

යා දිස්සති උත්තමරූපවණ්ණිනී;

තථූපමා මං පටිභාසි දෙවතෙ;

ආචික්ඛ මෙ තං කතමාසි අච්ඡරා’’ති. (ජා. අට්ඨ. 5.21.254);

ඉමස්ස ගාථාය අත්ථවණ්ණනායං ‘‘තත්ථ ජිඝඤ්ඤරත්තින්ති පච්ඡිමරත්තිං, රත්තිපරියොසානෙති අත්ථො. උහතෙති අරුණෙ උග්ගතෙ. යාති යා පුරත්ථිමා දිසා රත්තවණ්ණතාය උත්තමරූපධරා හුත්වා දිස්සතී’’ති. එවං අරුණුග්ගතසමයෙ පුරත්ථිමදිසාය රත්තවණ්ණතා වුත්තා, තස්මා තස්මිං සමයෙ අරුණස්ස උට්ඨිතත්තා පුරත්ථිමාය දිසාය රත්තභාගො සූරියාලොකස්ස පත්ථටත්තා සෙසදිසානං ඔදාතභාවො විඤ්ඤායති.

සණ්ඨානං ¶ කීදිසං භවෙති එත්ථ අරුණස්ස පාටෙක්කං සණ්ඨානං නාම නත්ථි රස්මිමත්තත්තා. යත්තකං පදෙසං ඵරති, තත්තකං තස්ස සණ්ඨානන්ති දට්ඨබ්බං. අථ වා පුරත්ථිමදිසාසණ්ඨානං. වුත්තඤ්හි ජාතකට්ඨකථායං (ජා. අට්ඨ. 5.21.255) ‘‘පුරත්ථිමදිසා රත්තවණ්ණතාය උත්තමරූපධරා හුත්වා දිස්සතී’’ති.

කිස්මිං කාලෙ ච දෙසෙ ච, අරුණො සමුගච්ඡතීති එත්ථ එස අරුණො සූරියුග්ගමනස්ස පුරෙ කාලෙ පුරත්ථිමදිසායං උග්ගච්ඡති. වුත්තඤ්හෙතං උදානට්ඨකථායං (උදා. අට්ඨ. 23) ‘‘උද්ධස්තෙ අරුණෙති උග්ගතෙ අරුණෙ, අරුණො නාම පුරත්ථිමදිසායං සූරියොදයතො පුරෙතරමෙව උට්ඨිතොභාසො’’ති. අභිධානප්පදීපිකායඤ්ච ‘‘සූරස්සොදයතො පුබ්බුට්ඨිතරංසී’’ති.

කිං පච්චක්ඛසිද්ධො එසො, උදාහු අනුමානතොති එත්ථ අයං අරුණො නාම පච්චක්ඛසිද්ධො එව ¶ , න අනුමානසිද්ධො. කස්මා විඤ්ඤායතීති චෙ? චක්ඛුවිඤ්ඤාණගොචරවණ්ණායතනභාවතො. අක්ඛස්ස පතීති පච්චක්ඛං, චක්ඛුරූපානං අභිමුඛභාවෙන ආපාථගතත්තා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං හොති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්ති (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425, 426; සං. නි. 2.43, 44, 45, සං. නි. 4.60; කථා. 465, 467), තස්මා අයං අරුණවණ්ණො චක්ඛුනා දිස්වා ජානිතබ්බතො පච්චක්ඛසිද්ධොයෙව හොති, න එවං සති එවං භවෙය්යාති අනුමානෙන පුනප්පුනං චින්තනෙන සිද්ධොති. ඉමං පඤ්හවිස්සජ්ජනං සාධුකං මනසි කරිත්වා පණ්ඩිතෙහි රත්තොභාසොයෙව අරුණොති පච්චෙතබ්බො සල්ලක්ඛෙතබ්බොති.

කස්මා පන ඉමස්මිං ඨානෙ අරුණකථා වුත්තාති? ඉමිස්සා අරුණකථාය මහාවිසයභාවතො. කථං? උපොසථිකා උපාසකා ච උපාසිකායො ච අරුණුග්ගමනං තථතො ¶ අජානන්තා අනුග්ගතෙයෙව අරුණෙ උග්ගතසඤ්ඤාය ඛාදනීයං වා ඛාදන්ති, භොජනීයං වා භුඤ්ජන්ති, මාලාගන්ධාදීනි වා ධාරෙන්ති, තතො තෙසං සීලං භිජ්ජති. සාමණෙරා තථෙව විකාලභොජනං භුඤ්ජිත්වා සීලවිනාසං පාපුණන්ති. නිස්සයපටිපන්නකා භික්ඛූ ආචරියුපජ්ඣායෙහි විනා බහිසීමෙ චරන්තා නිස්සයප්පස්සම්භනං පාපුණන්ති, අන්තොවස්සෙ භික්ඛූ උපචාරසීමතො බහිගච්ඡන්තා වස්සච්ඡෙදං, තෙචීවරිකා භික්ඛූ අබද්ධසීමායං චීවරෙන විප්පවසන්තා නිස්සග්ගියපාචිත්තියං, තථා සත්තබ්භන්තරසීමායං, සහසෙය්යප්පහොනකට්ඨානෙ අනුපසම්පන්නමාතුගාමෙහි සහ සයන්තා පාචිත්තියං, තථා යාවකාලිකං භුඤ්ජන්තා භික්ඛූ, පාරිවාසිකාදයො වත්තං නික්ඛිපන්තා රත්තිච්ඡෙදං. එවමාදිඅනෙකාදීනවසම්භවතො ලජ්ජිපෙසලානං භික්ඛූනං තථතො අරුණුග්ගමනස්ස ජානනත්ථං වුත්තාති දට්ඨබ්බා.

කෙචි පන භික්ඛූ අඩ්ඪරත්තිසමයෙ ඝටිසුඤ්ඤත්තා අඩ්ඪරත්තිකාලං අතික්කම්ම අඤ්ඤදිවසො හොති, තස්මා තස්මිං කාලෙ අරුණං උට්ඨිතං නාම හොතීති මඤ්ඤමානා අඩ්ඪරත්තිං අතික්කම්ම ඛාදනීයභොජනීයාදීනි භුඤ්ජන්ති, තෙ පන බුද්ධසමයං අජානන්තා වෙදසමයමෙව මනසි කරොන්තා එවං කරොන්ති, තස්මා තෙසං තංකරණං පමාණං න හොති. බහවො පන භික්ඛූ අරුණස්ස පච්චක්ඛභාවං අජානන්තා අනුමානවසෙන චින්තිතුඤ්ච අසක්කොන්තා අනුස්සවවසෙනෙව පරවචනං සද්දහන්තා අම්හාකං ආචරියා අරුණුග්ගමනවෙලායං උට්ඨාය ගච්ඡන්තා සූරියුග්ගමනවෙලායං ද්විසහස්සදණ්ඩප්පමාණං ඨානං පාපුණන්ති, තිසහස්සදණ්ඩප්පමාණං ඨානං පාපුණන්තීති ¶ ච වදන්ති. ඉමම්හා විහාරා අසුකං නාම විහාරං අසුකං නාම චෙතියං අසුකං නාම ගාමං පාපුණන්තීතිආදීනි ච වදන්තීති එවං අනුස්සවවචනං වදන්ති, තම්පි අප්පමාණං. කස්මා? අද්ධානං නාම බලවන්තස්ස ජවසම්පන්නස්ස ච රස්සං හොති, දුබ්බලස්ස සන්තස්ස ච දීඝං හොති. වුත්තඤ්හි භගවතා –

‘‘දීඝා ¶ ජාගරතො රත්ති, දීඝං සන්තස්ස යොජනං;

දීඝො බාලාන සංසාරො, සද්ධම්මං අවිජානත’’න්ති. (ධ. ප. 60);

තස්මා අද්ධානං නාම සබ්බෙසං එකසදිසං න හොතීති අරුණුග්ගමනස්ස ලක්ඛණං භවිතුං න සක්කා, න ච තෙ ආයස්මන්තො පිටකත්තයතො කිඤ්චි සාධකභූතං වචනං ආහරන්ති, අසක්ඛිකං අඩ්ඩං කරොන්ති විය යථාජ්ඣාසයමෙව වදන්තීති පමාණං න හොති.

අඤ්ඤෙ පන –

‘‘අතීතරත්තියා යාමො;

පච්ඡිමොඩ්ඪමමුස්ස වා;

භාවිනියාදිප්පහාරො;

තදඩ්ඪං වාජ්ජතෙහ්ය හොති –

කච්චායනසාරප්පකරණාගතං ගාථං වත්වා අතීතරත්තියා පච්ඡිමො යාමො අජ්ජ පරියාපන්නො, තස්මා පච්ඡිමයාමස්ස ආදිතො පට්ඨාය අරුණං උග්ගච්ඡතී’’ති වදන්ති. අයං වාදො සකාරණසඤ්ඤාපකත්තා පුරිමෙහි බලවා හොති, එවං සන්තෙපි අයුත්තොයෙව. කස්මා? අයඤ්හි ගාථා බාහිරසද්දසත්ථෙ ජඞ්ගදාසප්පකරණෙ වුත්තනයෙන අජ්ජ භවා අජ්ජතනීති වුත්තඅජ්ජවොහාරස්ස පවත්තනකාලං දස්සෙතුං වුත්තා, න පිටකත්තයෙ වුත්තස්ස අරුණුග්ගමනස්ස කාලං දස්සෙතුං, තස්මා අඤ්ඤසාධ්යස්ස අඤ්ඤසාධකෙන සාධිතත්තා අයුත්තොයෙව.

අපරෙ පන ‘‘පහාරො යාමසඤ්ඤිතො’’ති අභිධානප්පදීපිකායං වුත්තත්තා පහාරයාමසද්දානං එකත්ථත්තා තත්ථෙව ‘‘තියාමා සංවරී භවෙ’’ති වුත්තත්තා රත්තියා ච තියාමභාවතො පාළියඤ්ච (උදා. 45; චූළව. 383) ‘‘අභික්කන්තා ¶ , භන්තෙ, රත්ති, නික්ඛන්තො පච්ඡිමො යාමො, උද්ධස්තො අරුණො’’ති ආගතත්තා ඉදානි ¶ රත්තියා චතූසු පහාරෙසු තතියප්පහාරස්ස අවසානෙ අරුණො උග්ගතො, තස්මා අවසෙසඑකප්පහාරමත්තො කාලො දිවසභාගං භජතීති වදෙය්යුං, අයං වාදො තතියවාදතොපි බලවතරො. කස්මා? ඤාපකඤාප්යානං අනුරූපභාවතො. තථා හි ‘‘පහාරො යාමසඤ්ඤිතො’’ති අයං ඤාපකො පහාරයාමානං එකත්ථභාවස්ස අනුරූපො, ‘‘තියාමා සංවරීභවෙ’’ති අයං රත්තියා තියාමභාවස්ස, ‘‘පාළියඤ්චා’’තිආදි තතියප්පහාරස්ස අවසානෙ අරුණුග්ගමනස්ස, තථාපි අයුත්තොයෙව හොති. කස්මා? ‘‘අවසෙසඑකප්පහාරමත්තො කාලො දිවසභාගං භජතී’’ති වචනස්ස විරුද්ධත්තා. මජ්ඣිමදෙසෙ හි දසඝටිකාපමාණස්ස කාලස්ස එකප්පහාරත්තා සබ්බා රත්ති තියාමාව හොති, න චතුයාමා, ඉදානි පන පච්චන්තවිසයෙසු සත්තට්ඨඝටිකාමත්තස්ස කාලස්ස එකප්පහාරකතත්තා චතුප්පහාරා භවති, තස්මා මජ්ඣිමදෙසවොහාරං ගහෙත්වා අභිධානප්පදීපිකායඤ්ච ‘‘තියාමා සංවරී භවෙ’’ති වුත්තං, පාළියඤ්ච (උදා. 45; චූළව. 383) ‘‘නික්ඛන්තො පච්ඡිමො යාමො, උද්ධස්තො අරුණො’’ති, තස්මා රත්තිපරියොසානෙයෙව අරුණො උග්ගතොති දට්ඨබ්බො. තථා හි වුත්තං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.201) ‘‘තථා පාරිවාසිකාදීනම්පි අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා වත්තං නික්ඛිපන්තානං රත්තිච්ඡෙදො වුත්තො, උග්ගතෙ අරුණෙ නික්ඛිපිතබ්බන්ති හි වුත්ත’’න්ති.

සහසෙය්යසික්ඛාපදෙපි (පාචි. 52-54) ‘‘අනුපසම්පන්නෙහි සහ නිවුත්ථභාවපරිමොචනත්ථං පුරාරුණා නික්ඛමිත්වා’’තිආදි වුත්තං. එවං චීවරවිප්පවාසාදීසු ච සබ්බත්ථ රත්තිපරියොසානෙ ආගමනවසෙන අරුණුග්ගමනං දස්සිතං, න අතීතාරුණවසෙනාති. ජාතකට්ඨකථායම්පි (ජා. අට්ඨ. 5.21.255) ‘‘රත්තිපරියොසානෙති අත්ථො’’ති. න කෙවලං මජ්ඣිමදෙසෙසු රත්තියායෙව තිප්පහාරභාවො හොති ¶ , අථ ඛො දිවසස්සපි. තථා හි වුත්තං අට්ඨසාලිනියං (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා) ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස අභිධම්මදෙසනාපරියොසානඤ්ච තෙසං භික්ඛූනං සත්තප්පකරණඋග්ගහණඤ්ච එකප්පහාරෙනෙව හොතී’’ති, මූලටීකායඤ්ච (ධ. ස. මූලටී. නිදානකථාවණ්ණනා) ‘‘එකප්පහාරෙනාති එත්ථ පහාරොති දිවසස්ස තතියභාගො වුච්චතී’’ති, තස්මා එකො රත්තිදිවො ඡප්පහාරො හොතීති විඤ්ඤායති. එවං මජ්ඣිමදෙසවොහාරෙන තියාමසඞ්ඛාතස්ස තිප්පහාරස්ස අවසානෙ සබ්බරත්තිපරියොසානෙ උට්ඨිතං අරුණං පච්චන්තදෙසවොහාරෙන තිප්පහාරස්ස අවසානෙති ගහෙත්වා එකප්පහාරාවසෙසකාලෙ අරුණො උග්ගතොති වුත්තත්තා අයම්පි වාදො අයුත්තොයෙව හොතීති දට්ඨබ්බො.

බහවො ¶ පන පණ්ඩිතා ‘‘ඛුද්දසික්ඛානිස්සයෙ වුත්තං –

‘සෙතරුණඤ්ච පඨමං, දුතියං නන්දියාවට්ටං;

තතියං තම්බවණ්ණඤ්ච, චතුත්ථං ගද්රභං මුඛ’න්ති. –

ඉමං ගාථං නිස්සාය එකරත්තියං අරුණො චතුක්ඛත්තුං උට්ඨහති, තත්ථ පඨමං සෙතවණ්ණං හොති, දුතියං නන්දියාවට්ටපුප්ඵවණ්ණං හොති, තතියං තම්බවණ්ණං හොති, චතුත්ථං ගද්රභමුඛවණ්ණං හොතී’’ති වත්වා රත්තොභාසතො පුරෙතරං අතීතරත්තිකාලෙයෙව වත්තනික්ඛිපනාදිකම්මං කරොන්ති. තෙසං තං කරණං අනිසම්මකාරිතං ආපජ්ජති. අයඤ්හි ගාථා නෙව පාළියං දිස්සති, න අට්ඨකථායං, න ටීකාසු, කෙවලං නිස්සයෙ එව, නිස්සයෙසු ච එකස්මිංයෙව ඛුද්දසික්ඛානිස්සයෙ දිස්සති, න අඤ්ඤනිස්සයෙසු, තත්ථාපි නෙව පුබ්බාපරසම්බන්ධො දිස්සති, න හෙතුඵලාදිභාවො, න ච ලිඞ්ගනියමොති න නිස්සයකාරාචරියෙන ඨපිතා භවෙය්ය, අථ ඛො පච්ඡා අඤ්ඤෙහි ලෙඛකෙහි වා අත්තනො ඉච්ඡානුරූපං ලිඛිතා භවෙය්ය, තස්මා අයං ගාථා කුතො ආභතා පාළිතො වා අට්ඨකථාතො ¶ වා ටීකාතො වා විනයතො වා සුත්තන්තතො වා අභිධම්මතො වාති පභවං අපරියෙසිත්වා නිස්සයෙ දිට්ඨමත්තමෙව සාරතො ගහෙත්වා පාළියට්ඨකථාටීකාසු වුත්තවචනං අනිසාමෙත්වා කතත්තා අනිසම්මකාරිතං ආපජ්ජති.

තත්රායං පාළි ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන බුද්ධො භගවා සීතාසු හෙමන්තිකාසු රත්තීසු අන්තරට්ඨකාසු හිමපාතසමයෙ රත්තිං අජ්ඣොකාසෙ එකචීවරො නිසීදි, න භගවන්තං සීතං අහොසි. නික්ඛන්තෙ පඨමෙ යාමෙ සීතං භගවන්තං අහොසි, දුතියං භගවා චීවරං පාරුපි, න භගවන්තං සීතං අහොසි. නික්ඛන්තෙ මජ්ඣිමෙ යාමෙ සීතං භගවන්තං අහොසි, තතියං භගවා චීවරං පාරුපි, න භගවන්තං සීතං අහොසි. නික්ඛන්තෙ පච්ඡිමෙ යාමෙ උද්ධස්තෙ අරුණෙ නන්දිමුඛියා රත්තියා සීතං භගවන්තං අහොසි, චතුත්ථං භගවා චීවරං පාරුපි, න භගවන්තං සීතං අහොසී’’ති. අයං මහාවග්ගෙ (මහාව. 346) චීවරක්ඛන්ධකාගතා විනයපාළි. පාළියං නන්දිමුඛියාති තුට්ඨිමුඛියා, පසන්නදිසාමුඛායාති අත්ථො. අයං තංසංවණ්ණනාය විමතිවිනොදනීපාඨො (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.346).

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන බුද්ධො භගවා සාවත්ථියං විහරති පුබ්බාරාමෙ මිගාරමාතුපාසාදෙ ¶ . තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා තදහුපොසථෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො නිසින්නො හොති. අථ ඛො ආයස්මා ආනන්දො අභික්කන්තාය රත්තියා නික්ඛන්තෙ පඨමෙ යාමෙ උට්ඨායාසනා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා යෙන භගවා තෙනඤ්ජලිං පණාමෙත්වා භගවන්තං එතදවොච – අභික්කන්තා, භන්තෙ රත්ති, නික්ඛන්තො පඨමො යාමො, චිරනිසින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො, උද්දිසතු, භන්තෙ, භගවා භික්ඛූනං පාතිමොක්ඛන්ති. එවං වුත්තෙ භගවා තුණ්හී අහොසි. දුතියම්පි ඛො ආයස්මා ¶ ආනන්දො අභික්කන්තාය රත්තියා නික්ඛන්තෙ මජ්ඣිමෙ යාමෙ උට්ඨායාසනා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා යෙන භගවා තෙනඤ්ජලිං පණාමෙත්වා භගවන්තං එතදවොච – අභික්කන්තා, භන්තෙ, රත්ති, නික්ඛන්තො මජ්ඣිමො යාමො, චිරනිසින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො, උද්දිසතු, භන්තෙ, භගවා භික්ඛූනං පාතිමොක්ඛන්ති. දුතියම්පි භගවා තුණ්හී අහොසි. තතියම්පි ඛො ආයස්මා ආනන්දො අභික්කන්තාය රත්තියා නික්ඛන්තෙ පච්ඡිමෙ යාමෙ උද්ධස්තෙ අරුණෙ නන්දිමුඛියා රත්තියා උට්ඨායාසනා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා යෙන භගවා තෙනඤ්ජලිං පණාමෙත්වා භගවන්තං එතදවොච – අභික්කන්තා, භන්තෙ, රත්ති, නික්ඛන්තො පච්ඡිමො යාමො, උද්ධස්තං අරුණං, නන්දිමුඛී රත්ති, චිරනිසින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො, උද්දිසතු භන්තෙ භගවා භික්ඛූනං පාතිමොක්ඛන්ති. අපරිසුද්ධා, ආනන්ද, පරිසා’’ති (චූළව. 383). අයං චූළවග්ගෙ පාතිමොක්ඛට්ඨපනක්ඛන්ධකාගතා අපරාපි විනයපාළි.

නන්දිමුඛියා රත්තියාති අරුණුට්ඨිතකාලෙ පීතිමුඛා විය රත්ති ඛායති. තෙනාහ ‘‘නන්දිමුඛියා’’ති (චූළව. අට්ඨ. 383) අයං තංසංවණ්ණනාභූතසමන්තපාසාදිකට්ඨකථාපාඨො. අභික්කන්තාති පරික්ඛීණා. උද්ධස්තෙ අරුණෙති උග්ගතෙ අරුණසීසෙ. නන්දිමුඛියාති තුට්ඨිමුඛියා. අයං තංසංවණ්ණනාභූතසාරත්ථදීපනීපාඨො (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.383). පාළියං නන්දිමුඛියාති ඔදාතදිසාමුඛිතාය තුට්ඨමුඛියා. අයං තංසංවණ්ණනාය (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.283) විමතිවිනොදනීපාඨො.

‘‘තතියම්පි ඛො ආයස්මා ආනන්දො අභික්කන්තායරත්තියා නික්ඛන්තෙ පච්ඡිමෙ යාමෙ උද්ධස්තෙ අරුණෙ නන්දිමුඛියා රත්තියා උට්ඨායාසනා එකංසං චීවරං කත්වා යෙන භගවා තෙනඤ්ජලිං පණාමෙත්වා භගවන්තං එතදවොච – අභික්කන්තා, භන්තෙ, රත්ති, නික්ඛන්තො පච්ඡිමො යාමො, උද්ධස්තො අරුණො, නන්දිමුඛී රත්ති, චිරනිසින්නා ආගන්තුකා භික්ඛූ, පටිසම්මොදතු, භන්තෙ, භගවා ¶ ආගන්තුකෙ භික්ඛූ’’ති. අයං උදානාගතා සුත්තන්තපාළි (උදා. 45). උද්ධස්තෙ ¶ අරුණෙති උග්ගතෙ අරුණෙ. අරුණො නාම පුරත්ථිමදිසායං සූරියොදයතො පුරෙතරමෙව උට්ඨිතොභාසො. නන්දිමුඛියා රත්තියාති අරුණස්ස උග්ගතත්තා එව අරුණොභාය සූරියාලොකූපජීවිනො සත්තෙ නන්දාපනමුඛියා රත්තියා ජාතාය, විභායමානායාති අත්ථො. අයං තංසංවණ්ණනාභූතා උදානට්ඨකථා (උදා. අට්ඨ. 23).

ඉති එත්තකාසු විනයසුත්තන්තාගතාසු පාළියට්ඨකථාටීකාසු එකස්මිම්පිඨානෙ අරුණො චතුක්ඛත්තුං උග්ගතොති නත්ථි, එකවාරමෙව වුත්තො. චතුබ්බිධවණ්ණසමන්නාගතොතිපි නත්ථි, එකවණ්ණො එව වුත්තො. ජාතකට්ඨකථායම්පි (ජා. අට්ඨ. 5.21.255) රත්තවණ්ණො එව වුත්තො, න සෙතවණ්ණාදිකො. නන්දිමුඛීති ච සත්තෙ නන්දාපනදිසාමුඛී රත්ති එව වුත්තා, න අරුණස්ස නන්දියාවට්ටපුප්ඵසදිසවණ්ණතා. තෙනාහ ‘‘සත්තෙ නන්දාපනමුඛියා රත්තියා’’ති. එවං අභිධානප්පදීපිකාපකරණවචනෙන විරුද්ධත්තා පාළියට්ඨකථාදීහි අසංසන්දනතො දුබ්බලසාධකත්තා ච අයම්පි වාදො අයුත්තොයෙවාති දට්ඨබ්බො, තස්මා සම්මාසම්බුද්ධස්ස ආණං අනතික්කන්තෙන ලජ්ජිභික්ඛුනා යදි කෙනචි අප්පටිච්ඡන්නෙ විවටොකාසෙ හොති, මච්ඡක්ඛිසමානඅබ්යත්තරත්තොභාසස්ස පඤ්ඤායමානකාලතො පට්ඨාය වත්තනික්ඛිපනාදිකම්මං කාතබ්බං.

යදි පන පබ්බතාදිනා පටිච්ඡන්නට්ඨානං හොති, යත්තකෙන කාලෙන විවටට්ඨානෙ රත්තොභාසො පඤ්ඤායති, සූරියමණ්ඩලස්ස දිස්සනකාලතො එකඝටිකාමත්තෙන වා ද්විඝටිකාමත්තෙන වා තත්තකං කාලං සල්ලක්ඛෙත්වා ඉමස්මිං කාලෙ අරුණො උග්ගතො භවෙය්යාති තක්කෙත්වා කාතබ්බං, සංසයං අනිච්ඡන්තෙන තතොපි කඤ්චිකාලං අධිවාසෙත්වා නිස්සංසයකාලෙ කත්තබ්බං, අයං තත්ථ ¶ සාමීචි. අයං පන වාදො යථාවුත්තප්පකරණවචනෙහි සුට්ඨු සංසන්දති යථා ගඞ්ගොදකෙන යමුනොදකං, තස්මා පණ්ඩිතෙහි පුනප්පුනං පුබ්බාපරං ආලොළෙන්තෙන මනසි කාතබ්බො. එවං මනසි කරිත්වා අරුණපටිසංයුත්තෙසු ඨානෙසු සංසයො ඡින්දිතබ්බො, සංසයං ඡින්දිත්වා විසාරදෙන හුත්වා තං තං කම්මං කාතබ්බන්ති.

විසුද්ධත්ථාය සීලස්ස, භික්ඛූනං පියසීලිනං;

කතාරුණකථා එසා, න සාරම්භාදිකාරණා.

තස්මා ¶ සුට්ඨූපධාරෙත්වා, යුත්තං ගණ්හන්තු සාධවො;

අයුත්තඤ්චෙ ඡඩ්ඩයන්තු, මා හොන්තු දුම්මනාදයොති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

දිවාසෙය්යවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

පඨමො පරිච්ඡෙදො.

2. පරික්ඛාරවිනිච්ඡයකථා

6. එවං දිවාසෙය්යවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි පරික්ඛාරවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘පරික්ඛාරොති සමණපරික්ඛාරො’’තිආදිමාහ. තත්ථ දිවාසෙය්යවිනිච්ඡයකථාය ආදිම්හි වුත්තං ‘‘තත්ථා’’ති පදං ආනෙත්වා තත්ථ තෙසු මාතිකාපදෙසු සමභිනිවිට්ඨස්ස ‘‘පරික්ඛාරො’’ති පදස්ස ‘‘සමණපරික්ඛාරො’’ති අත්ථො දට්ඨබ්බොති යොජනා, එස නයො ඉතො පරෙපි. සමණපරික්ඛාරො වුත්තො, න ගිහිපරික්ඛාරොති අධිප්පායො. පරිසමන්තතො කරියතෙති පරික්ඛාරො, ඡත්තාදිකො. තත්රාති සමණපරික්ඛාරෙ. කප්පතීති කප්පියො, න කප්පියො අකප්පියො, කප්පියො ච අකප්පියො ච කප්පියාකප්පියො, සමාහාරද්වන්දෙපි පුල්ලිඞ්ගමිච්ඡන්ති පණ්ඩිතා. කප්පියාකප්පියො ¶ ච සො පරික්ඛාරො චෙති තථා, තස්ස විනිච්ඡයො කප්පියාකප්පියපරික්ඛාරවිනිච්ඡයො.

කෙචි තාලපණ්ණච්ඡත්තන්ති ඉදං උපලක්ඛණමත්තං. සබ්බම්පි හි ඡත්තං තථාකරියමානං න වට්ටති. තෙනෙවාහ වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 85) ‘‘සබ්බපරික්ඛාරෙසු වණ්ණමට්ඨවිකාරං කරොන්තස්ස දුක්කටන්ති දීපෙන්තෙන න වට්ටතීති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති. න වණ්ණමට්ඨත්ථායාති ඉමිනා ථිරකරණත්ථං එකවණ්ණසුත්තෙන විනන්ධියමානං යදි වණ්ණමට්ඨං හොති, තත්ථ න දොසොති දස්සෙති. ආරග්ගෙනාති නිඛාදනමුඛෙන. යදි න වට්ටති, තාදිසං ඡත්තදණ්ඩං ලභිත්වා කිං කාතබ්බන්ති ආහ ‘‘ඝටකං වා’’තිආදි. සුත්තකෙන වා දණ්ඩො වෙඨෙතබ්බොති යථා ලෙඛා න පඤ්ඤායති, තථා වෙඨෙතබ්බො. දණ්ඩබුන්දෙති දණ්ඩමූලෙ, ඡත්තදණ්ඩස්ස හෙට්ඨිමකොටියන්ති අත්ථො. ඡත්තමණ්ඩලිකන්ති ඡත්තස්ස අන්තො ඛුද්දකමණ්ඩලං, ඡත්තපඤ්ජරෙ මණ්ඩලාකාරෙන බද්ධදණ්ඩවලයං ¶ වා. උක්කිරිත්වාති නින්නං, උන්නතං වා කත්වා උට්ඨාපෙත්වා. සා වට්ටතීති සා ලෙඛා රජ්ජුකෙහි බන්ධන්තු වා මා වා, බන්ධිතුං යුත්තට්ඨානත්තා වට්ටති. තෙන වුත්තං ආචරියබුද්ධදත්තමහාථෙරෙන –

‘‘ඡත්තං පණ්ණමයං කිඤ්චි, බහි අන්තො ච සබ්බසො;

පඤ්චවණ්ණෙන සුත්තෙන, සිබ්බිතුං න ච වට්ටති.

‘‘ඡින්දිතුං අඩ්ඪචන්දං වා, පණ්ණෙ මකරදන්තකං;

ඝටකං වාළරූපං වා, ලෙඛා දණ්ඩෙ න වට්ටති.

‘‘සිබ්බිතුං එකවණ්ණෙන, ඡත්තං සුත්තෙන වට්ටති;

ථිරත්ථං පඤ්චවණ්ණෙන, පඤ්ජරං වා විනන්ධිතුං.

‘‘ඝටකං වාළරූපං වා, ලෙඛා වා පන කෙවලා;

ඡින්දිත්වා වාපි ඝංසිත්වා, ධාරෙතුං පන වට්ටති.

‘‘අහිච්ඡත්තකසණ්ඨානං ¶ , දණ්ඩබුන්දම්හි වට්ටති;

උක්කිරිත්වා කතා ලෙඛා, බන්ධනත්ථාය වට්ටතී’’ති.

තස්ස වණ්ණනායම්පි ඡත්තං පණ්ණමයං කිඤ්චීති තාලපණ්ණාදිපණ්ණච්ඡදනං යං කිඤ්චි ඡත්තං. බහීති උපරි. අන්තොති හෙට්ඨා. සිබ්බිතුන්ති රූපං දස්සෙත්වා සූචිකම්මං කාතුං. පණ්ණෙති ඡදනපණ්ණෙ. අඩ්ඪචන්දන්ති අඩ්ඪචන්දාකාරං. මකරදන්තකන්ති මකරදන්තාකාරං, යං ‘‘ගිරිකූට’’න්ති වුච්චති. ඡින්දිතුං න වට්ටතීති සම්බන්ධො. මුඛවට්ටියා නාමෙත්වා බද්ධපණ්ණකොටියා වා මත්ථකමණ්ඩලකොටියා වා ගිරිකූටාදිං කරොන්ති, ඉමිනා තං පටික්ඛිත්තං. දණ්ඩෙති ඡත්තදණ්ඩෙ. ඝටකන්ති ඝටාකාරො. වාළරූපං වාති බ්යග්ඝාදිවාළානං රූපකං වා. ලෙඛාති උක්කිරිත්වා වා ඡින්දිත්වා වා චිත්තකම්මවසෙන වා කතරාජි. පඤ්චවණ්ණානං සුත්තානං අන්තරෙ නීලාදිඑකවණ්ණෙන සුත්තෙන ථිරත්ථං ඡත්තං අන්තො ච බහි ච සිබ්බිතුං වා ඡත්තදණ්ඩග්ගාහකසලාකපඤ්ජරං ථිරත්ථං විනන්ධිතුං වා වට්ටතීති යොජනා. පඤ්චවණ්ණානං එකවණ්ණෙන ථිරත්ථන්ති ඉමිනා අනෙකවණ්ණෙහි සුත්තෙහි ¶ වණ්ණමට්ඨත්ථාය සිබ්බිතුඤ්ච විනන්ධිතුඤ්ච න වට්ටතීති දීපෙති. පොත්ථකෙසු පන ‘‘පඤ්චවණ්ණෙනා’’ති පාඨො දිස්සති, තස්ස එකවණ්ණෙන පඤ්චවණ්ණෙන වා සුත්තෙන ථිරත්ථං සිබ්බිතුං විනන්ධිතුං වා වට්ටතීති යොජනා කාතබ්බා හොති.

එත්ථ ච හෙට්ඨා වුත්තෙන ‘‘පඤ්චවණ්ණෙන සුත්තෙන සිබ්බිතුං න ච වට්ටතී’’ති පාඨෙන ච ‘‘කෙචි තාලපණ්ණච්ඡත්තං අන්තො වා බහි වා පඤ්චවණ්ණෙන සුත්තෙන සිබ්බෙත්වා වණ්ණමට්ඨං කරොන්ති, තං න වට්ටති, එකවණ්ණෙ පන නීලෙන වා පීතකෙන වා යෙන කෙනචි සුත්තෙන අන්තො වා බහි වා සිබ්බිතුං, ඡත්තදණ්ඩග්ගාහකං සලාකපඤ්ජරං වා විනන්ධිතුං වට්ටති, තඤ්ච ඛො ථිරකරණත්ථං, න වණ්ණමට්ඨත්ථායා’’ති අට්ඨකථාපාඨෙන ච විරුජ්ඣති, තස්මා සො න ගහෙතබ්බො.

ලෙඛා ¶ වා පන කෙවලාති යථාවුත්තප්පකාරා සකලා ලෙඛා වා. ඡින්දිත්වාති උක්කිරිත්වා කතං ඡින්දිත්වා. ඝංසිත්වාති චිත්තකම්මාදිවසෙන කතං ඝංසිත්වා. දණ්ඩබුන්දම්හීති ඡත්තදණ්ඩස්ස පඤ්ජරෙ ගාහණත්ථාය ඵාලිතබුන්දම්හි, මූලෙති අත්ථො. අයමෙත්ථ නිස්සන්දෙහෙ වුත්තනයො. ඛුද්දසික්ඛාගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘ඡත්තපිණ්ඩියා මූලෙ’’ති වුත්තං. අහිච්ඡත්තකසණ්ඨානන්ති ඵුල්ලඅහිච්ඡත්තකාකාරං. රජ්ජුකෙහි ගාහාපෙත්වා දණ්ඩෙ බන්ධන්ති, තස්මිං බන්ධනට්ඨානෙ වලයමිව උක්කිරිත්වාති වලයං විය උපට්ඨාපෙත්වා. බන්ධනත්ථායාති වාතෙන යථා න චලති, එවං රජ්ජූහි දණ්ඩෙ පඤ්ජරස්ස බන්ධනත්ථාය. උක්කිරිත්වා කතා ලෙඛා වට්ටතීති යොජනා. යථා වාතප්පහාරෙන අචලනත්ථං ඡත්තමණ්ඩලිකං රජ්ජුකෙහි ගාහාපෙත්වා දණ්ඩෙ බන්ධන්ති, තස්මිං බන්ධනට්ඨානෙ වලයමිව උක්කිරිත්වා ලෙඛං ඨපෙන්ති, සා වට්ටතීති. සචෙපි න බන්ධති, බන්ධනාරහට්ඨානත්තා වලයං උක්කිරිත්වා වට්ටතීති ගණ්ඨිපදෙ වත්තන්තීති ආගතං, තස්මා පක්ඛරණෙසු ආගතනයෙනෙව ඡත්තෙ පටිපජ්ජිතබ්බන්ති.

7. චීවරෙ පන නානාසුත්තකෙහීති (සාරත්ථ. ටී. 2.85; වි. වි. ටී. 1.85) නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි. ඉදඤ්ච තථා කරොන්තානං වසෙන වුත්තං, එකවණ්ණසුත්තකෙනපි න වට්ටතියෙව. ‘‘පකතිසූචිකම්මමෙව වට්ටතී’’ති හි වුත්තං. පට්ටමුඛෙති ද්වින්නං පට්ටානං සඞ්ඝටිතට්ඨානං සන්ධායෙතං වුත්තං. පරියන්තෙති චීවරපරියන්තෙ. අනුවාතං සන්ධායෙතං වුත්තං. වෙණීති වරකසීසාකාරෙන සිබ්බනං. සඞ්ඛලිකන්ති ද්විගුණසඞ්ඛලිකාකාරෙන සිබ්බනං, බිළාලසඞ්ඛලිකාකාරෙන සිබ්බනං වා. වෙණිං වා සඞ්ඛලිකං වා කරොන්තීති කරණකිරියාය සම්බන්ධො. අග්ඝියං නාම චෙතියසණ්ඨානං ¶ , යං ‘‘අග්ඝියත්ථම්භො’’ති වදන්ති. ගයා නාම මූලෙ තනුකං අග්ගෙ මහන්තං කත්වා ගදාකාරෙන සිබ්බනං. මුග්ගරො නාම මූලෙ ච අග්ගෙ ච එකසදිසං කත්වා මුග්ගරාකාරෙන සිබ්බනං. කක්කටක්ඛීනි උක්කිරන්තීති ¶ ගණ්ඨිකපට්ටපාසකපට්ටානං අන්තෙ පාළිබද්ධං කත්වා කක්කටකානං අක්ඛිසණ්ඨානං පට්ඨපෙන්ති, කරොන්තීති අත්ථො. ‘‘කොණසුත්තපිළකාති ගණ්ඨිකපාසකපට්ටානං කොණෙහි නීහටසුත්තානං කොටියො’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කථං පන තා පිළකා දුවිඤ්ඤෙය්යරූපා කාතබ්බාති? කොණෙහි නීහටසුත්තානං අන්තෙසු එකවාරං ගණ්ඨිකකරණෙන වා පුන නිවත්තෙත්වා සිබ්බනෙන වා දුවිඤ්ඤෙය්යසභාවං කත්වා සුත්තකොටියො රස්සං කත්වා ඡින්දිතබ්බා. ධම්මසිරිත්ථෙරෙන පන ‘‘කොණසුත්තා ච පිළකා, දුවිඤ්ඤෙය්යාව කප්පරෙ’’ති වුත්තං, තථා ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙනපි ‘‘සුත්තා ච පිළකා තත්ථ, දුවිඤ්ඤෙය්යාව දීපිතා’’ති වුත්තං, තස්මා තෙසං මතෙන කොණසුත්තා ච පිළකා ච කොණසුත්තපිළකාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. 1.85) කොණසුත්තපිළකාති ගණ්ඨිකපාසකපට්ටානං කොණෙහි බහි නිග්ගතසුත්තානං පිළකාකාරෙන ඨපිතකොටියොති කෙචි වදන්ති, තෙ පිළකෙ ඡින්දිත්වා දුවිඤ්ඤෙය්යා කාතබ්බාති තෙසං අධිප්පායො. කෙචි පන ‘‘කොණසුත්තා ච පිළකා චාති ද්වෙයෙවා’’ති වදන්ති, තෙසං මතෙන ගණ්ඨිකපාසකපට්ටානං කොණතො කොණං නීහටසුත්තා කොණසුත්තා නාම. සමන්තතො පන පරියන්තෙන ගතා චතුරස්සසුත්තා පිළකා නාම. තං දුවිධම්පි කෙචි චීවරතො විසුං පඤ්ඤානත්ථාය විකාරයුත්තං කරොන්ති, තං නිසෙධාය ‘‘දුවිඤ්ඤෙය්යරූපා වට්ටතී’’ති වුත්තං, න පන සබ්බථා අචක්ඛුගොචරභාවෙන සිබ්බනත්ථාය තථාසිබ්බනස්ස අසක්කුණෙය්යත්තා, යථා පකතිචීවරතො විකාරො න පඤ්ඤායති, එවං සිබ්බිතබ්බන්ති අධිප්පායො. රජනකම්මතො පුබ්බෙ පඤ්ඤායමානොපි විසෙසො චීවරෙ රත්තෙ එකවණ්ණතො න පඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘චීවරෙ රත්තෙ’’ති.

8. මණිනාති ¶ නීලමණිආදිපාසාණෙන, අංසබද්ධකකායබන්ධනාදිකං අචීවරත්තා සඞ්ඛාදීහි ඝංසිතුං වට්ටතීති වදන්ති. කණ්ණසුත්තකන්ති චීවරස්ස දීඝතො තිරියඤ්ච සිබ්බිතානං චතූසු කණ්ණෙසු කොණෙසු ච නික්ඛන්තානං සුත්තසීසානමෙතං නාමං, තං ඡින්දිත්වාව පාරුපිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘රජිතකාලෙ ඡින්දිතබ්බ’’න්ති. භගවතා අනුඤ්ඤාතං එකං කණ්ණසුත්තම්පි අත්ථි, තං පන නාමෙන සදිසම්පි ඉතො අඤ්ඤමෙවාති දස්සෙතුං ‘‘යං පනා’’තිආදි වුත්තං. ලග්ගනත්ථායාති චීවරරජ්ජුයං ¶ චීවරබන්ධනත්ථාය. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.85) එත්තකමෙව වුත්තං.

සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.85) පන ‘‘පාසකං කත්වා බන්ධිතබ්බන්ති රජනකාලෙ බන්ධිතබ්බං, සෙසකාලෙ මොචෙත්වා ඨපෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. විනයසඞ්ගහප්පකරණස්ස පොරාණටීකායම්පි ඉදමෙව ගහෙත්වා වුත්තං, තං පන චීවරක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 344) ‘‘මජ්ඣෙන ලග්ගෙන්ති, උභතො ගලති, භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කණ්ණෙ බන්ධිතුන්ති. කණ්ණො ජීරති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කණ්ණසුත්තක’’න්ති එවං අනුඤ්ඤාතචීවරරජ්ජුයං රජිත්වා පසාරිතචීවරස්ස ඔලම්බකසුත්තං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

ගණ්ඨිකෙති චීවරපාරුපනකාලෙ පාසකෙ ලග්ගාපනත්ථං කතෙ දන්තාදිමයෙ ගණ්ඨිකෙ. පිළකාති බින්දුං බින්දුං කත්වා උට්ඨාපෙතබ්බපිළකා. වුත්තඤ්හෙතං විනයවිනිච්ඡයප්පකරණෙ –

‘‘නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි, මණ්ඩනත්ථාය චීවරං;

සමං සතපදාදීනං, සිබ්බිතුං න ච වට්ටති.

‘‘පත්තස්ස පරියන්තෙ වා, තථා පත්තමුඛෙපි ච;

වෙණිං සඞ්ඛලිකං වාපි, කරොතො හොති දුක්කටං.

‘‘පට්ටම්පි ¶ ගණ්ඨිපාසානං, අට්ඨකොණාදිකං විධිං;

තත්ථග්ඝියගදාරූපං, මුග්ගරාදිං කරොන්ති ච.

‘‘තත්ථ කක්කටකක්ඛීනි, උට්ඨාපෙන්ති න වට්ටති;

සුත්තා ච පිළකා තත්ථ, දුවිඤ්ඤෙය්යාව දීපිතා.

‘‘චතුකොණාව වට්ටන්ති, ගණ්ඨිපාසකපට්ටකා;

කණ්ණකොණෙසු සුත්තානි, රත්තෙ ඡින්දෙය්ය චීවරෙ.

‘‘සූචිකම්මවිකාරං ¶ වා, අඤ්ඤං වා පන කිඤ්චිපි;

චීවරෙ භික්ඛුනා කාතුං, කාරාපෙතුං න වට්ටති.

‘‘යො ච පක්ඛිපති භික්ඛු චීවරං,

කඤ්ජිපිට්ඨඛලිඅල්ලිකාදිසු;

වණ්ණමට්ඨමභිපත්ථයං පරං;

තස්ස නත්ථි පන මුත්ති දුක්කටා.

‘‘සූචිහත්ථමලාදීනං, කරණෙ චීවරස්ස ච;

තථා කිලිට්ඨකාලෙ ච, ධොවනත්ථං තු වට්ටති.

‘‘රජනෙ පන ගන්ධං වා, තෙලං වා ලාඛමෙව වා;

කිඤ්චි පක්ඛිපිතුං තත්ථ, භික්ඛුනො න ච වට්ටති.

‘‘සඞ්ඛෙන මණිනා වාපි, අඤ්ඤෙනපි ච කෙනචි;

චීවරං න ච ඝට්ටෙය්ය, ඝංසිතබ්බං න දොණියා.

‘‘චීවරං දොණියං කත්වා, නාතිඝට්ටෙය්ය මුට්ඨිනා;

රත්තං පහරිතුං කිඤ්චි, හත්ථෙහෙව ච වට්ටති.

‘‘ගණ්ඨිකෙ පන ලෙඛා වා, පිළකා වා න වට්ටති;

කප්පබින්දුවිකාරො වා, පාළිකණ්ණිකභෙදතො’’ති.

විනයසාරත්ථසන්දීපනියම්පි සමං සතපදාදීනන්ති සතපදාදීහි සදිසං. තුල්යත්ථෙ කරණවචනප්පසඞ්ගෙ සාමිවචනං. පට්ටස්ස පරියන්තෙ වාති අනුවාතස්ස උභයපරියන්තෙ වා. පට්ටමුඛෙපි වාති ද්වින්නං ආයාමවිත්ථාරපට්ටානං සඞ්ඝටිතට්ඨානෙ, කණ්ණෙපි වා එකස්සෙව වා පට්ටස්ස ඌනපූරණත්ථං ඝටිතට්ඨානෙපි වා ¶ . වෙණීති කුද්රූසසීසාකාරෙන සිබ්බනං. කෙචි ‘‘වරකසීසාකාරෙනා’’ති ¶ වදන්ති. සඞ්ඛලිකන්ති බිළාලදාමසදිසසිබ්බනං. කෙචි ‘‘සතපදිසදිස’’න්ති වදන්ති.

පට්ටම්පීති පත්තම්පි. අට්ඨකොණාදිකො විධි පකාරො එතස්සාති අට්ඨකොණාදිකවිධි, තං. අට්ඨකොණාදිකන්ති වා ගාථාබන්ධවසෙන නිග්ගහිතාගමො. ‘‘අට්ඨකොණාදිකං විධි’’න්ති එතං ‘‘පට්ට’’න්ති එතස්ස සමානාධිකරණවිසෙසනං, කිරියාවිසෙසනං වා. ‘‘කරොන්තී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. අථ වා පට්ටන්ති එත්ථ භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං, පට්ටෙති අත්ථො. ඉමස්මිං පක්ඛෙ අට්ඨකොණාදිකන්ති උපයොගවචනං. විධින්ති එතස්ස විසෙසනං. ඉධ වක්ඛමානචතුකොණසණ්ඨානතො අඤ්ඤං අට්ඨකොණාදිකං නාම. තත්ථාති තස්මිං පට්ටද්වයෙ. අග්ඝියගදාරූපන්ති අග්ඝියසණ්ඨානඤ්චෙව ගදාසණ්ඨානඤ්ච සිබ්බනං. මුග්ගරන්ති ලගුළසණ්ඨානසිබ්බනං. ආදි-සද්දෙන චෙතියාදිසණ්ඨානානං ගහණං.

තත්ථාති පට්ටද්වයෙ තස්මිං ඨානෙ. කක්කටකක්ඛීනීති කුළීරකච්ඡිසදිසානි සිබ්බනවිකාරානි. උට්ඨාපෙන්තීති කරොන්ති. තත්ථාති තස්මිං ගණ්ඨිකපාසකපට්ටකෙ. සුත්තාති කොණතො කොණං සිබ්බිතසුත්තා චෙව චතුරස්සෙ සිබ්බිතසුත්තා ච. පිළකාති තෙසමෙව සුත්තානං නිවත්තෙත්වා සිබ්බිතකොටියො ච. දුවිඤ්ඤෙය්යාවාති රජනකාලෙ දුවිඤ්ඤෙය්යරූපා අනොළාරිකා දීපිතා වට්ටන්තීති. යථාහ ‘‘කොණසුත්තපිළකා ච චීවරෙ රත්තෙ දුවිඤ්ඤෙය්යරූපා වට්ටන්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.85).

ගණ්ඨිකපට්ටිකා පාසපට්ටිකාති යොජනා. කණ්ණකොණෙසු සුත්තානීති චීවරකණ්ණෙ සුත්තා චෙව පාසකපට්ටානං කොණෙසු සුත්තානි ච අච්ඡින්දති. එත්ථ ච චීවරෙ ආයාමතො විත්ථාරතො ච සිබ්බිත්වා අනුවාතතො බහි නික්ඛමිතසුත්තං චීවරං රජිත්වා සුක්ඛාපනකාලෙ රජ්ජුයා වා චීවරවංසෙ වා ¶ බන්ධිත්වා ඔලම්බිතුං අනුවාතෙ බන්ධසුත්තානි ච කණ්ණසුත්තානි නාම. යථාහ ‘‘චීවරස්ස කණ්ණසුත්තකං න ච වට්ටති, රජිතකාලෙ ඡින්දිතබ්බං, යං පන ‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ කණ්ණසුත්තක’න්ති එවං අනුඤ්ඤාතං, තං අනුවාතෙ පාසකං කත්වා බන්ධිතබ්බං රජනකාලෙ ලග්ගනත්ථායා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.85).

සූචිකම්මවිකාරං වාති චීවරමණ්ඩනත්ථාය නානාසුත්තකෙහි සතපදිසදිසං සිබ්බන්තා ආගන්තුකපට්ටං ¶ ඨපෙන්ති, එවරූපං සූචිකම්මවිකාරං වා. අඤ්ඤං වා පන කිඤ්චිපීති අඤ්ඤම්පි යං කිඤ්චි මාලාකම්මමිගපක්ඛිපදාදිකං සිබ්බනවිකාරං. කාතුන්ති සයං කාතුං. කාරාපෙතුන්ති අඤ්ඤෙන වා කාරාපෙතුං.

යො භික්ඛු පරං උත්තමං වණ්ණමට්ඨමභිපත්ථයන්තො කඤ්ජිකපිට්ඨඛලිඅල්ලිකාදීසු චීවරං පක්ඛිපති, තස්ස පන භික්ඛුනො දුක්කටා මොක්ඛො න විජ්ජතීති යොජනා. කඤ්ජිකන්ති වායනතන්තමක්ඛනං කඤ්ජිකසදිසා සුලාකඤ්ජිකං. පිට්ඨන්ති තණ්ඩුලපිට්ඨං. තණ්ඩුලපිට්ඨෙහි පක්කා ඛලි. අල්ලිකාති නිය්යාසො. ආදි-සද්දෙන ලාඛාදීනං ගහණං. චීවරස්ස කරණෙ කරණකාලෙ සමුට්ඨිතානං සූචිහත්ථමලාදීනං කිලිට්ඨකාලෙ ධොවනත්ථඤ්ච කඤ්ජිකපිට්ඨඛලිඅල්ලිකාදීසු පක්ඛිපති, වට්ටතීති යොජනා.

තත්ථාති යෙන කසාවෙන චීවරං රජති, තස්මිං රජනෙ චීවරස්ස සුගන්ධභාවත්ථාය ගන්ධං වා උජ්ජලභාවත්ථාය තෙලං වා වණ්ණත්ථාය ලාඛං වා. කිඤ්චීති එවරූපං යං කිඤ්චි. මණිනාති පාසාණෙන. අඤ්ඤෙනපි ච කෙනචීති යෙන උජ්ජලං හොති, එවරූපෙන මුග්ගරාදිනා අඤ්ඤෙනපි කෙනචි වත්ථුනා. දොණියාති රජනම්බණෙ න ඝංසිතබ්බං හත්ථෙන ගාහාපෙත්වා න ගහෙතබ්බං. රත්තං චීවරං හත්ථෙහි කිඤ්චි ථොකං පහරිතුං වට්ටතීති ¶ යොජනා. යත්ථ පක්කරජනං පක්ඛිපන්ති, සා රජනදොණී. තත්ථ අංසබද්ධකකායබන්ධනාදිං ඝට්ටෙතුං වට්ටතීති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං.

ගණ්ඨිකෙති වෙළුදන්තවිසාණාදිමයගණ්ඨිකෙ. ලෙඛා වාති වට්ටාදිභෙදා ලෙඛා වා. පිළකාති සාසපබීජසදිසා ඛුද්දකබුබ්බුළා. පාළිකණ්ණිකභෙදතොති මණිකාවළිරූපපුප්ඵකණ්ණිකරූපභෙදතො. ‘‘කප්පබින්දුවිකාරො වා න වට්ටතීති යොජනා’’ති වුත්තං, තස්මා තථෙව චීවරෙ පටිපජ්ජිතබ්බං.

9. පත්තෙ වා ථාලකෙ වාතිආදීසු ථාලකෙති තම්බාදිමයෙ පුග්ගලිකෙ තිවිධෙපි කප්පියථාලකෙ. න වට්ටතීති මණිවණ්ණකරණපයොගො න වට්ටති, තෙලවණ්ණපයොගො පන වට්ටති. තෙලවණ්ණොති සමණසාරුප්පවණ්ණං සන්ධාය වුත්තං, මණිවණ්ණං පන පත්තං අඤ්ඤෙන කතං ලභිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති වදන්ති. පත්තමණ්ඩලෙති තිපුසීසාදිමයෙ පත්තට්ඨපනකමණ්ඩලෙ. ‘‘න භික්ඛවෙ විචිත්රානි පත්තමණ්ඩලානි ධාරෙතබ්බානි රූපකාකිණ්ණානි භිත්තිකම්මකතානී’’ති (චූළව. 253) වුත්තත්තා ¶ ‘‘භිත්තිකම්මං න වට්ටතී’’ති වුත්තං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මකරදන්තකං ඡින්දිතු’’න්ති (චූළව. 253) වුත්තත්තා ‘‘මකරදන්තකං පන වට්ටතී’’ති වුත්තං. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘ථාලකස්ස ච පත්තස්ස, බහි අන්තොපි වා පන;

ආරග්ගෙන කතා ලෙඛා, න ච වට්ටති කාචිපි.

‘‘ආරොපෙත්වා භමං පත්තං, මජ්ජිත්වා චෙ පචන්ති ච;

‘මණිවණ්ණං කරිස්සාම’, ඉති කාතුං න වට්ටති.

‘‘පත්තමණ්ඩලකෙ කිඤ්චි;

භිත්තිකම්මං න වට්ටති;

න දොසො කොචි තත්ථස්ස;

කාතුං මකරදන්තක’’න්ති.

විනයසාරත්ථසන්දීපනියම්පි ¶ ආරග්ගෙනාති ආරකණ්ටකග්ගෙන, සූචිමුඛෙන වා. කාචිපි ලෙඛාති වට්ටකගොමුත්තාදිසණ්ඨානා යා කාචිපි රාජි. භමං ආරොපෙත්වාති භමෙ අල්ලීයාපෙත්වා. පත්තමණ්ඩලකෙති පත්තෙ ඡවිරක්ඛණත්ථාය තිපුසීසාදීහි කතෙ පත්තස්ස හෙට්ඨා ආධාරාදීනං උපරි කාතබ්බෙ පත්තමණ්ඩලකෙ. භිත්තිකම්මන්ති නානාකාරරූපකකම්මවිචිත්තං. යථාහ ‘‘න, භික්ඛවෙ, විචිත්රානි පත්තමණ්ඩලානි ධාරෙතබ්බානි රූපකාකිණ්ණානි භිත්තිකම්මකතානී’’ති. තත්ථාති තස්මිං පත්තමණ්ඩලෙ. අස්සාති භික්ඛුස්ස. මකරදන්තකන්ති ගිරිකූටන්ති වුත්තං, තස්මා එවං පත්තථාලකාදීසු පටිපජ්ජිතබ්බං.

ධමකරණ…පෙ… ලෙඛා න වට්ටතීති ආරග්ගෙන දින්නලෙඛා න වට්ටති, ජාතිහිඞ්ගුලිකාදිවණ්ණෙහි කතලෙඛා පන වට්ටති. ඡත්තමුඛවට්ටියන්ති ධමකරණස්ස හත්ථෙන ගහණත්ථං කතස්ස ඡත්තාකාරස්ස මුඛවට්ටියං. ‘‘පරිස්සාවනබන්ධට්ඨානෙ’’ති කෙචි. විනයවිනිච්ඡයෙපි –

‘‘න ¶ ධම්මකරණච්ඡත්තෙ, ලෙඛා කාචිපි වට්ටති;

කුච්ඡියං වා ඨපෙත්වා තං, ලෙඛං තු මුඛවට්ටිය’’න්ති. –

වුත්තං. තට්ටීකායං පන ‘‘මුඛවට්ටියා යා ලෙඛා පරිස්සාවනබන්ධනත්ථාය අනුඤ්ඤාතා, තං ලෙඛං ඨපෙත්වා ධමකරණච්ඡත්තෙ වා කුච්ඡියං වා කාචි ලෙඛා න වට්ටතීති යොජනා’’ති වුත්තං, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව ධමකරණෙ පටිපජ්ජිතබ්බං.

10. කායබන්ධනෙ පන කක්කටක්ඛීනීති කක්කටකස්ස අක්ඛිසදිසානි. මකරමුඛන්ති මකරමුඛසණ්ඨානං. දෙඩ්ඩුභසීසන්ති උදකසප්පසීසසදිසසණ්ඨානානි. අච්ඡීනීති කුඤ්ජරච්ඡිසණ්ඨානානි. එකමෙව වට්ටතීති එත්ථ එකරජ්ජුකං ද්විගුණතිගුණං කත්වා බන්ධිතුං න වට්ටති, එකමෙව පන සතවාරම්පි සරීරං පරික්ඛිපිත්වා බන්ධිතුං වට්ටති. ‘‘බහුරජ්ජුකෙ එකතො කත්වා එකෙන ¶ නිරන්තරං වෙඨෙත්වා කතං බහුරජ්ජුකන්ති න වත්තබ්බං, තං වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා තං මුරජසඞ්ඛං න ගච්ඡතීති වෙදිතබ්බං. මුරජඤ්හි නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි මුරජවට්ටිසණ්ඨානං වෙඨෙත්වා කරොන්ති. ඉදං පන මුරජං මද්දවීණසඞ්ඛාතං පාමඞ්ගසණ්ඨානඤ්ච දසාසු වට්ටති ‘‘කායබන්ධනස්ස දසා ජීරන්ති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මුරජං මද්දවීණ’’න්ති (චූළව. 278) වුත්තත්තා.

විධෙති දසාපරියොසානෙ ථිරභාවාය දන්තවිසාණසුත්තාදීහි කතෙ විධෙ. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.85) පන ‘‘කායබන්ධනස්ස පාසන්තෙ දසාමූලෙ තස්ස ථිරභාවත්ථං කත්තබ්බෙ දන්තවිසාණාදිමයෙ විධෙ’’ති වුත්තං. අට්ඨමඞ්ගලානි නාම සඞ්ඛො, චක්කං, පුණ්ණකුම්භො, ගයා, සිරීවච්ඡො, අඞ්කුසො, ධජං, සොවත්ථිකන්ති. මච්ඡයුගළඡත්තනන්දියාවට්ටාදිවසෙනපි වදන්ති. පරිච්ඡෙදලෙඛාමත්තන්ති දන්තාදීහි කතස්ස විධස්ස උභොසු කොටීසු කාතබ්බපරිච්ඡෙදරාජිමත්තං. විනයවිනිච්ඡයප්පකරණෙපි –

‘‘සුත්තං වා දිගුණං කත්වා, කොට්ටෙන්ති ච තහිං තහිං;

කායබන්ධනසොභත්ථං, තං න වට්ටති භික්ඛුනො.

‘‘දසාමුඛෙ දළ්හත්ථාය, ද්වීසු අන්තෙසු වට්ටති;

මාලාකම්මලතාකම්ම-චිත්තිකම්පි න වට්ටති.

‘‘අක්ඛීනි ¶ තත්ථ දස්සෙත්වා;

කොට්ටිතෙ පන කා කථා.

කක්කටක්ඛීනි වා තත්ථ;

උට්ඨාපෙතුං න වට්ටති.

‘‘ඝටං දෙඩ්ඩුභසීසං වා, මකරස්ස මුඛම්පි වා;

විකාරරූපං යං කිඤ්චි, න වට්ටති දසාමුඛෙ.

‘‘උජුකං ¶ මච්ඡකණ්ටං වා, මට්ඨං වා පන පට්ටිකං;

ඛජ්ජූරිපත්තකාකාරං, කත්වා වට්ටති කොට්ටිතං.

‘‘පට්ටිකා සූකරන්තන්ති, දුවිධං කායබන්ධනං;

රජ්ජුකා දුස්සපට්ටාදි, සබ්බං තස්සානුලොමිකං.

‘‘මුරජං මද්දවීණඤ්ච, දෙඩ්ඩුභඤ්ච කලාබුකං;

රජ්ජුයො ච න වට්ටන්ති, පුරිමා ද්වෙදසා සියුං.

‘‘දසා පාමඞ්ගසණ්ඨානා, නිද්දිට්ඨා කායබන්ධනෙ;

එකා ද්විතිචතස්සො වා, වට්ටන්ති න තතො පරං.

‘‘එකරජ්ජුමයං වුත්තං, මුනිනා කායබන්ධනං;

තඤ්ච පාමඞ්ගසණ්ඨානං, එකම්පි ච න වට්ටති.

‘‘රජ්ජුකෙ එකතො කත්වා, බහූ එකාය රජ්ජුයා;

නිරන්තරඤ්හි වෙඨෙත්වා, කතං වට්ටති බන්ධිතුං.

‘‘දන්තකට්ඨවිසාණට්ඨි-ලොහවෙළුනළබ්භවා;

ජතුසඞ්ඛමයා සුත්ත-ඵලජා විධකා මතා.

‘‘කායබන්ධනවිධෙපි ¶ , විකාරො න ච වට්ටති;

තත්ථ තත්ථ පරිච්ඡෙද-ලෙඛාමත්තං තු වට්ටතී’’ති. –

වුත්තං.

විනයසාරත්ථසන්දීපනියම්පි තහිං තහින්ති පට්ටිකාය තත්ථ තත්ථ. තන්ති තථාකොට්ටිතදිගුණසුත්තකායබන්ධනං. අන්තෙසු දළ්හත්ථාය දසාමුඛෙ දිගුණං කත්වා කොට්ටෙන්ති, වට්ටතීති යොජනා. චිත්තකම්පීති මාලාකම්මලතාකම්මචිත්තයුත්තම්පි කායබන්ධනං. අක්ඛීනීති කුඤ්ජරක්ඛීනි. තත්ථාති කායබන්ධනෙ න වට්ටතීති කා කථා. උට්ඨාපෙතුන්ති උක්කිරිතුං.

ඝටන්ති ඝටසණ්ඨානං. දෙඩ්ඩුභසීසං වාති උදකසප්පසීසං මුඛසණ්ඨානං වා. යං කිඤ්චි විකාරරූපං දසාමුඛෙ න වට්ටතීති යොජනා. එත්ථ ච උභයපස්සෙසු මච්ඡකණ්ටකයුත්තං මච්ඡස්ස පිට්ඨිකණ්ටකං විය යස්සා පට්ටිකාය වායනං හොති, ඉදං කායබන්ධනං ¶ මච්ඡකණ්ටකං නාම. යස්ස ඛජ්ජූරිපත්තසණ්ඨානමිව වායනං හොති, තං ඛජ්ජූරිපත්තකාකාරං නාම.

පකතිවිකාරා පට්ටිකා සූකරන්තං නාම කුඤ්චිකාකොසසණ්ඨානං. තස්ස දුවිධස්ස කායබන්ධනස්ස. තත්ථ රජ්ජුකා සූකරන්තානුලොමිකා, දුස්සපට්ටං පට්ටිකානුලොමිකං. ආදි-සද්දෙන මුද්දිකකායබන්ධනං ගහිතං, තඤ්ච සූකරන්තානුලොමිකං. යථාහ ‘‘එකරජ්ජුකං පන මුද්දිකකායබන්ධනඤ්ච සූකරන්තං අනුලොමෙතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 278). තත්ථ රජ්ජුකා නාම එකාවට්ටා, බහුරජ්ජුකස්ස අකප්පියභාවං වක්ඛති. මුද්දිකකායබන්ධනං නාම චතුරස්සං අකත්වා සජ්ජිතන්ති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං.

මුරජං නාම මුරජවට්ටිසණ්ඨානං වෙඨෙත්වා කතං. වෙඨෙත්වාති නානාසුත්තෙහි වෙඨෙත්වා. සික්ඛාභාජනවිනිච්ඡයෙ පන ‘‘බහුකා රජ්ජුයො එකතො කත්වා එකාය රජ්ජුයා වෙඨිත’’න්ති වුත්තං. මද්දවීණං නාම පාමඞ්ගසණ්ඨානං. දෙඩ්ඩුභකං නාම උදකසප්පසදිසං. කලාබුකං නාම බහුරජ්ජුකං. රජ්ජුයොති උභයකොටියං එකතො අබන්ධා බහුරජ්ජුයො, තථාබන්ධා කලාබුකං නාම හොති. න වට්ටන්තීති මුරජාදීනි ඉමානි සබ්බානි කායබන්ධනානි න වට්ටන්ති. පුරිමා ද්වෙති මුරජං ¶ මද්දවීණනාමඤ්චාති ද්වෙ. ‘‘දසාසු සියු’’න්ති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධවසෙන වණ්ණලොපෙන ‘‘දසා සියු’’න්ති වුත්තං. යථාහ ‘‘මුරජං මද්දවීණන්ති ඉදං දසාසුයෙව අනුඤ්ඤාත’’න්ති.

පාමඞ්ගසණ්ඨානාති පාමඞ්ගදාමං විය චතුරස්සසණ්ඨානා. එකරජ්ජුමයන්ති නානාවට්ටෙ එකතො වට්ටෙත්වා කතං රජ්ජුමයං කායබන්ධනං වත්තුං වට්ටතීති ‘‘රජ්ජුකා දුස්සපට්ටාදී’’ති එත්ථ එකවට්ටරජ්ජුකා ගහිතා. ඉධ පන නානාවට්ටෙ එකතො වට්ටෙත්වා කතා එකාව රජ්ජු ගහිතා. තඤ්චාති තං වා නයම්පි එකරජ්ජුකකායබන්ධනං පාමඞ්ගසණ්ඨානෙන ගන්ථිතං. එකම්පි ච න වට්ටතීති කෙවලම්පි න වට්ටති.

බහූ ¶ රජ්ජුකෙ එකතො කත්වාති යොජනා. වට්ටති බන්ධිතුන්ති මුරජං කලාබුකඤ්ච න හොති, රජ්ජුකකායබන්ධනමෙව හොතීති අධිප්පායො. අයං පන විනිච්ඡයො ‘‘බහුරජ්ජුකෙ එකතො කත්වා එකෙන නිරන්තරං වෙඨෙත්වා කතං බහුරජ්ජුකන්ති න වත්තබ්බං, තං වට්ටතී’’ති අට්ඨකථාගතො ඉධ වුත්තො. සික්ඛාභාජනවිනිච්ඡයෙ ‘‘බහුරජ්ජුයො එකතො කත්වා එකාය වෙඨිතං මුරජං නාමා’’ති යං වුත්තං, තං ඉමිනා විරුජ්ඣනතො න ගහෙතබ්බං.

දන්ත-සද්දෙන හත්ථිදන්තා වුත්තා. ජතූති ලාඛා. සඞ්ඛමයන්ති සඞ්ඛනාභිමයං. විධකා මතාති එත්ථ වෙධිකාතිපි පාඨො, විධපරියායො. කායබන්ධනවිධෙති කායබන්ධනස්ස දසාය ථිරභාවත්ථං කට්ඨදන්තාදීහි කතෙ විධෙ. විකාරො අට්ඨමඞ්ගලාදිකො. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං ඨානෙ. තු-සද්දෙන ඝටාකාරොපි වට්ටතීති දීපෙතීති අත්ථො පකාසිතො, තස්මා තෙන නයෙන කායබන්ධනවිචාරො කාතබ්බොති.

11. අඤ්ජනියං ‘‘උජුකමෙවා’’ති වුත්තත්තා චතුරස්සාදිසණ්ඨානාපි වඞ්කගතිකා න වට්ටති. සිපාටිකායාති වාසිආදිභණ්ඩපක්ඛිපනෙ. විනයවිනිච්ඡයප්පකරණෙ පන –

‘‘මාලාකම්මලතාකම්ම-නානාරූපවිචිත්තිතා;

න ච වට්ටති භික්ඛූනං, අඤ්ජනී ජනරඤ්ජනී.

‘‘තාදිසං ¶ පන ඝංසිත්වා, වෙඨෙත්වා සුත්තකෙන වා;

වළඤ්ජන්තස්ස භික්ඛුස්ස, න දොසො කොචි විජ්ජති.

‘‘වට්ටා වා චතුරස්සා වා, අට්ඨංසා වාපි අඤ්ජනී;

වට්ටතෙවාති නිද්දිට්ඨා, වණ්ණමට්ඨා න වට්ටති.

‘‘තථාඤ්ජනිසලාකාපි, අඤ්ජනිථවිකාය ච;

නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි, චිත්තකම්මං න වට්ටති.

‘‘එකවණ්ණෙන ¶ සුත්තෙන, සිපාටිං යෙන කෙනචි;

යං කිඤ්චි පන සිබ්බෙත්වා, වළඤ්ජන්තස්ස වට්ටතී’’ති. –

ආගතං.

තට්ටීකායම්පි මාලා…පෙ… චිත්තිතාති මාලාකම්මලතාකම්මෙහි ච මිගපක්ඛිරූපාදිනානාරූපෙහි ච විචිත්තිතා. ජනරඤ්ජනීති බාලජනපලොභිනී. අට්ඨංසා වාපීති එත්ථ අපි-සද්දෙන සොළසංසාදීනං ගහණං. වණ්ණමට්ඨාති මාලාකම්මාදිවණ්ණමට්ඨා. අඤ්ජනීසලාකාපි තථා වණ්ණමට්ඨා න වට්ටතීති යොජනා. අඤ්ජනීථවිකාය ච නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි චිත්තකම්මං න වට්ටතීති පාඨො යුජ්ජති, ‘‘ථවිකාපි වා’’ති පාඨො දිස්සති, සො න ගහෙතබ්බො. ‘‘පීතාදිනා යෙන කෙනචි එකවණ්ණෙන සුත්තෙන පිලොතිකාදිමයං කිඤ්චිපි සිපාටිකං සිබ්බෙත්වා වළඤ්ජන්තස්ස වට්ටතීති යොජනා’’ති ආගතං.

12. ආරකණ්ටකාදීසු ආරකණ්ටකෙති පොත්ථකාදිඅභිසඞ්ඛරණත්ථං කතෙ දීඝමුඛසත්ථකෙ. භමකාරානං දාරුආදිලිඛනසත්ථකන්ති කෙචි. වට්ටමණිකන්ති වට්ටං කත්වා උට්ඨාපෙතබ්බබුබ්බුළකං. අඤ්ඤන්ති ඉමිනා පිළකාදිං සඞ්ගණ්හාති. පිප්ඵලිකෙති යං කිඤ්චි ඡෙදනකෙ ඛුද්දකසත්ථෙ. මණිකන්ති එකවට්ටමණි. පිළකන්ති සාසපමත්තිකාමුත්තරාජිසදිසා බහුවට්ටලෙඛා. ඉමස්මිං අධිකාරෙ අවුත්තත්තා ලෙඛනියං යං කිඤ්චි වණ්ණමට්ඨං වට්ටතීති වදන්ති. වජිරබුද්ධිටීකායං පන ‘‘කුඤ්චිකාය සෙනාසනපරික්ඛාරත්තා සුවණ්ණරූපියමයාපි වට්ටතීති ඡායා දිස්සති. ‘කුඤ්චිකාය ¶ වණ්ණමට්ඨකම්මං න වට්ටතී’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.85) වචනතො අඤ්ඤෙ කප්පියලොහාදිමයාව කුඤ්චිකා කප්පන්ති පරිහරණීයපරික්ඛාරත්තා’’ති වුත්තං. ආරකණ්ටකො පොත්ථකාදිකරණසත්ථකජාති, ආමණ්ඩසාරකො ආමලකඵලමයොති වදන්ති.

වලිතකන්ති ¶ නඛච්ඡෙදනකාලෙ දළ්හග්ගහණත්ථං වලියුත්තමෙව කරොන්ති. තස්මා තං වට්ටතීති ඉමිනා අඤ්ඤම්පි විකාරං දළ්හීකම්මාදිඅත්ථාය කරොන්ති, න වණ්ණමට්ඨත්ථාය, තං වට්ටතීති දීපිතං, තෙන ච කත්තරදණ්ඩකොටියං අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ඝට්ටනෙන සද්දනිච්ඡරණත්ථාය කතවලයාදිකං අවුත්තම්පි යතො උපපන්නං හොති. එත්ථ ච දළ්හීකම්මාදීති ආදි-සද්දෙන පරිස්සයවිනොදනාදිං සඞ්ගණ්හාති, තෙන කත්තරයට්ඨිකොටියං කතවලයානං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ඝට්ටනෙන සද්දනිච්ඡරණං දීඝජාතිකාදිපරිස්සයවිනොදනත්ථං හොති, තස්මා වට්ටතීති දීපෙති. තෙනාහ ආචරියවරො –

‘‘මණිකං පිළකං වාපි, පිප්ඵලෙ ආරකණ්ටකෙ;

ඨපෙතුං පන යං කිඤ්චි, න ච වට්ටති භික්ඛුනො.

‘‘දණ්ඩකෙපි පරිච්ඡෙද-ලෙඛාමත්තං තු වට්ටති;

වලිත්වා ච නඛච්ඡෙදං, කරොන්තීති හි වට්ටතී’’ති.

තස්ස වණ්ණනායම්පි මණිකන්ති ථූලබුබ්බුළං. පීළකන්ති සුඛුමබුබ්බුළං. පිප්ඵලෙති වත්ථච්ඡෙදනසත්ථෙ. ආරකණ්ටකෙති පත්තධාරවලයානං විජ්ඣනකණ්ටකෙ. ඨපෙතුන්ති උට්ඨාපෙතුං. යං කිඤ්චීති සෙසවණ්ණමට්ඨම්පි ච. දණ්ඩකෙති පිප්ඵලිදණ්ඩකෙ. යථාහ ‘‘පිප්ඵලිකෙපි මණිකං වා පිළකං වා යං කිඤ්චි ඨපෙතුං න වට්ටති, දණ්ඩකෙ පන පරිච්ඡෙදලෙඛා වට්ටතී’’ති. පරිච්ඡෙදලෙඛාමත්තන්ති ආණිබන්ධනට්ඨානං පත්වා පරිච්ඡින්දනත්ථං එකාව ලෙඛා වට්ටතීති. වලිත්වාති උභයකොටිමුඛං කත්වා මජ්ඣෙ වලියො ගාහෙත්වා නඛච්ඡෙදං යස්මා කරොන්ති, තස්මා වට්ටතීති යොජනාති ආගතා.

උත්තරාරණියං මණ්ඩලන්ති උත්තරාරණියා පවෙසනත්ථං ආවාටමණ්ඩලං හොති. දන්තකට්ඨච්ඡෙදනවාසියං උජුකමෙව බන්ධිතුන්ති සම්බන්ධො. එත්ථ ච උජුකමෙවාති ඉමිනා වඞ්කං කත්වා බන්ධිතුං න ¶ වට්ටතීති දස්සෙති, තෙනෙව අඤ්ජනියම්පි තථා දස්සිතං. උභොසු පස්සෙසු එකපස්සෙ ¶ වාති වචනසෙසො, වාසිදණ්ඩස්ස උභොසු පස්සෙසු දණ්ඩකොටීනං අචලනත්ථං බන්ධිතුන්ති අත්ථො. කප්පියලොහෙන චතුරස්සං වා අට්ඨංසං වා කාතුං වට්ටතීති යොජනා.

13. ආමණ්ඩසාරකෙති ආමලකඵලානි පිසිත්වා තෙන කක්කෙන කතතෙලභාජනෙ. තත්ථ කිර පක්ඛිත්තං තෙලං සීතං හොති. තථා හි වුත්තං ආචරියෙන –

‘‘උත්තරාරණියං වාපි, ධනුකෙ පෙල්ලදණ්ඩකෙ;

මාලාකම්මාදි යං කිඤ්චි, වණ්ණමට්ඨං න වට්ටති.

‘‘සණ්ඩාසෙ දන්තකට්ඨානං, තථා ඡෙදනවාසියා;

ද්වීසු පස්සෙසු ලොහෙන, බන්ධිතුං පන වට්ටති.

‘‘තථා කත්තරදණ්ඩෙපි, චිත්තකම්මං න වට්ටති;

වට්ටලෙඛාව වට්ටන්ති, එකා වා ද්වෙපි හෙට්ඨතො.

‘‘විසාණෙ නාළියං වාපි, තථෙවාමණ්ඩසාරකෙ;

තෙලභාජනකෙ සබ්බං, වණ්ණමට්ඨං තු වට්ටතී’’ති.

ටීකායම්පි අරණිසහිතෙ භන්තකිච්චකරො දණ්ඩො උත්තරාරණී නාම. වාපීති පි-සද්දෙන අධරාරණිං සඞ්ගණ්හාති. උදුක්ඛලදණ්ඩස්සෙතං අධිවචනං. අඤ්ඡනකයන්තධනු ධනුකං නාම. මුසලමත්ථකපීළනදණ්ඩකො පෙල්ලදණ්ඩකො නාම. සණ්ඩාසෙති අග්ගිසණ්ඩාසෙ. දන්තකට්ඨානං ඡෙදනවාසියා තථා යං කිඤ්චි වණ්ණමට්ඨං න වට්ටතීති සම්බන්ධො. ද්වීසු පස්සෙසූති වාසියා උභොසු පස්සෙසු. ලොහෙනාති කප්පියලොහෙන. බන්ධිතුං වට්ටතීති උජුකමෙව වා චතුරස්සං වා අට්ඨංසං වා බන්ධිතුං වට්ටති. සණ්ඩාසෙති අග්ගිසණ්ඩාසෙති නිස්සන්දෙහෙ වුත්තං. අට්ඨකථායං පනෙත්ථ සූචිසණ්ඩාසො දස්සිතො ¶ . හෙට්ඨාති හෙට්ඨා අයොපට්ටවලයෙ. ‘‘උපරි අහිච්ඡත්තකමකුළමත්ත’’න්ති අට්ඨකථායං වුත්තං. විසාණෙති තෙලාසිඤ්චනකගවයමහිංසාදිසිඞ්ගෙ. නාළියං වාපීති වෙළුනාළිකාදිනාළියං. අපි-සද්දෙන අලාබුං සඞ්ගණ්හාති. ආමණ්ඩසාරකෙති ආමලකචුණ්ණමයතෙලඝටෙ ¶ . තෙලභාජනකෙති වුත්තප්පකාරෙයෙව තෙලභාජනෙ. සබ්බං වණ්ණමට්ඨං වට්ටතීති පුමිත්ථිරූපරහිතං මාලාකම්මාදි සබ්බං වණ්ණමට්ඨං වට්ටතීති ආගතං.

භූමත්ථරණෙති කටසාරාදිමයෙ පරිකම්මකතාය භූමියා අත්ථරිතබ්බඅත්ථරණෙ. පානීයඝටෙති ඉමිනා සබ්බභාජනෙ සඞ්ගණ්හාති. සබ්බං…පෙ… වට්ටතීති යථාවුත්තෙසු මඤ්චාදීසු ඉත්ථිපුරිසරූපම්පි වට්ටති. තෙලභාජනෙසුයෙව ඉත්ථිපුරිසරූපානං පටික්ඛිපිතත්තා තෙලභාජනෙන සහ අගණෙත්වා විසුං මඤ්චාදීනං ගහිතත්තා චාති වදන්ති. කිඤ්චාපි වදන්ති, එතෙසං පන මඤ්චාදීනං හත්ථෙන ආමසිතබ්බභණ්ඩත්තා ඉත්ථිරූපමෙත්ථ න වට්ටතීති ගහෙතබ්බං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 85) පන ‘‘තාලවණ්ටබීජනිආදීසු වණ්ණමට්ඨකම්මං වට්ටතී’’ති වුත්තං. කිඤ්චාපි තානි කුඤ්චිකා විය පරිහරණීයානි, අථ ඛො උච්චාවචානි න ධාරෙතබ්බානීති පටික්ඛෙපාභාවතො වුත්තං. කෙවලඤ්හි තානි ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ විධූපනඤ්ච තාලවණ්ටඤ්චා’’තිආදිනා වුත්තානි. ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘තෙලභාජනෙසු වණ්ණමට්ඨකම්මං වට්ටති, සෙනාසනපරික්ඛාරත්තා වුත්ත’’න්ති වුත්තං. ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙනපි වුත්තමෙව –

‘‘පානීයස්ස උළුඞ්කෙපි, දොණියං රජනස්සපි;

ඝටෙ ඵලකපීඨෙපි, වලයාධාරකාදිකෙ.

‘‘තථා පත්තපිධානෙ ච, තාලවණ්ටෙ ච බීජනෙ;

පාදපුඤ්ඡනියං වාපි, සම්මුඤ්ජනියමෙව ච.

‘‘මඤ්චෙ ¶ භූමත්ථරෙ පීඨෙ, භිසිබිම්බොහනෙසු ච;

මාලාකම්මාදිකං චිත්තං, සබ්බමෙව ච වට්ටතී’’ති.

14. එවං සමණපරික්ඛාරෙසු කප්පියාකප්පියං කථෙත්වා ඉදානි සෙනාසනෙ කථෙතුං ‘‘සෙනාසනෙ පනා’’ත්යාදිමාහ. එත්ථ පන-සද්දො විසෙසජොතකො. තෙන සබ්බරතනමයම්පි වණ්ණමට්ඨකම්මං වට්ටති, කිමඞ්ගං පන අඤ්ඤවණ්ණමට්ඨකම්මන්ති අත්ථං ජොතෙති. යදි එවං කිස්මිඤ්චි පටිසෙධෙතබ්බෙ සන්තෙපි තථා වත්තබ්බං සියාති ආහ ‘‘සෙනාසනෙ කිඤ්චි පටිසෙධෙතබ්බං නත්ථී’’ති. වුත්තම්පි චෙතං ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙන –

‘‘නානාමණිමයත්ථම්භ-කවාටද්වාරභිත්තිකං ¶ ;

සෙනාසනමනුඤ්ඤාතං, කා කථා වණ්ණමට්ඨකෙ.

‘‘සොවණ්ණියං ද්වාරකවාටබද්ධං;

සුවණ්ණනානාමණිභිත්තිභූමිං;

න කිඤ්චි එකම්පි නිසෙධනීයං;

සෙනාසනං වට්ටති සබ්බමෙවා’’ති.

සමන්තපාසාදිකායම්පි පඨමසඞ්ඝාදිසෙසවණ්ණනායං (පාරා. අට්ඨ. 2.281) ‘‘සෙනාසනපරිභොගො පන සබ්බකප්පියො, තස්මා ජාතරූපරජතමයා සබ්බෙපි සෙනාසනපරික්ඛාරා ආමාසා. භික්ඛූනං ධම්මවිනයවණ්ණනට්ඨානෙ රතනමණ්ඩපෙ කරොන්ති ඵලිකත්ථම්භෙ රතනදාමපටිමණ්ඩිතෙ. තත්ථ සබ්බුපකරණානි භික්ඛූනං පටිජග්ගිතුං වට්ටන්තී’’ති ආගතං. තස්සා වණ්ණනායං පන විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.281) ‘‘සබ්බකප්පියොති යථාවුත්තසුවණ්ණාදිමයානං සෙනාසනපරික්ඛාරානං ආමසනගොපනාදිවසෙන පරිභොගො සබ්බථා කප්පියොති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘තස්මා’තිආදි. ‘භික්ඛූනං ධම්මවිනයවණ්ණනට්ඨානෙ’ති වුත්තත්තා සඞ්ඝිකමෙව ¶ සුවණ්ණමයං සෙනාසනං සෙනාසනපරික්ඛාරා ච වට්ටන්ති, න පුග්ගලිකානීති වෙදිතබ්බ’’න්ති වණ්ණිතං.

සෙනාසනක්ඛන්ධකවණ්ණනායම්පි සමන්තපාසාදිකායං (චූළව. අට්ඨ. 320) ‘සබ්බං පාසාදපරිභොගන්ති සුවණ්ණරජතාදිවිචිත්රානි කවාටානි මඤ්චපීඨානි තාලවණ්ටානි සුවණ්ණරජතමයපානීයඝටපානීයසරාවානි යං කිඤ්චි චිත්තකම්මකතං, සබ්බං වට්ටති. පාසාදස්ස දාසිදාසං ඛෙත්තං වත්ථුං ගොමහිංසං දෙමාති වදන්ති, පාටෙක්කං ගහණකිච්චං නත්ථි, පාසාදෙ පටිග්ගහිතෙ පටිග්ගහිතමෙව හොති. ගොනකාදීනි සඞ්ඝිකවිහාරෙ වා පුග්ගලිකවිහාරෙ වා මඤ්චපීඨෙසු අත්ථරිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටන්ති, ධම්මාසනෙ පන ගිහිවිකතනීහාරෙන ලබ්භන්ති, තත්රාපි නිපජ්ජිතුං න වට්ටතී’’ති ආගතං. තස්සා වණ්ණනායං පන විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.320) ‘‘සුවණ්ණරජතාදිවිචිත්රානීති සඞ්ඝිකසෙනාසනං සන්ධාය වුත්තං, පුග්ගලිකං පන සුවණ්ණාදිවිචිත්රං භික්ඛුස්ස සම්පටිච්ඡිතුමෙව න වට්ටති ‘න ත්වෙවාහං භික්ඛවෙ කෙනචි පරියායෙන ජාතරූපරජතං සාදිතබ්බ’න්ති (මහාව. 299) වුත්තත්තා, තෙනෙවෙත්ථ අට්ඨකථායං ¶ ‘සඞ්ඝිකවිහාරෙ වා පුග්ගලිකවිහාරෙ වා’ති න වුත්තං, ගොනකාදිඅකප්පියභණ්ඩවිසයෙව එවං වුත්තං, එකභික්ඛුස්සපි තෙසං ගහණෙ දොසාභාවා’’ති වණ්ණිතං.

තස්මිංයෙව ඛන්ධකෙ අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 321) ‘‘සචෙපි රාජරාජමහාමත්තාදයො එකප්පහාරෙනෙව මඤ්චසතං වා මඤ්චසහස්සං වා දෙන්ති, සබ්බෙ කප්පියමඤ්චා සම්පටිච්ඡිතබ්බා, සම්පටිච්ඡිත්වා වුඩ්ඪපටිපාටියා සඞ්ඝිකපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජථාති දාතබ්බා, පුග්ගලිකවසෙන න දාතබ්බා’’ති ආගතං. තස්සා වණ්ණනායංයෙව විමතිවිනොදනියං ‘‘කප්පියමඤ්චා සම්පටිච්ඡිතබ්බාති ඉමිනා සුවණ්ණාදිවිචිත්තං අකප්පියමඤ්චං ‘සඞ්ඝස්සා’ති වුත්තෙපි සම්පටිච්ඡිතුං න වට්ටතීති දස්සෙති, ‘විහාරස්ස දෙමා’ති වුත්තෙ සඞ්ඝස්සෙව ¶ වට්ටති, න පුග්ගලස්ස ඛෙත්තාදි වියාති දට්ඨබ්බ’’න්ති වණ්ණිතං, තස්මා භගවතො ආණං සම්පටිච්ඡන්තෙහි ලජ්ජිපෙසලබහුස්සුතසික්ඛාකාමභූතෙහි භික්ඛූහි සුට්ඨු මනසිකාතබ්බමිදං ඨානං.

නනු ච සෙනාසනෙ විරුද්ධසෙනාසනං නාම පටිසෙධෙතබ්බං අත්ථි, අථ කස්මා ‘‘සෙනාසනෙ කිඤ්චි පටිසෙධෙතබ්බං නත්ථී’’ති වුත්තන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘අඤ්ඤත්ර විරුද්ධසෙනාසනා’’ති. තස්සත්ථො – විරුද්ධසෙනාසනා විරුද්ධසෙනාසනං අඤ්ඤත්ර ඨපෙත්වා අඤ්ඤං වණ්ණමට්ඨකම්මාදිකම්මං සන්ධාය සෙනාසනෙ කිඤ්චි පටිසෙධෙතබ්බං නත්ථීති වුත්තං, න තදභාවොති. යදි එවං තං විරුද්ධසෙනාසනං ආචරියෙන වත්තබ්බං, කතමං විරුද්ධසෙනාසනං නාමාති පුච්ඡායමාහ ‘‘විරුද්ධ…පෙ… වුච්චතී’’ති. තත්ථ අඤ්ඤෙසන්ති සීමස්සාමිකානං. රාජවල්ලභෙහීති ලජ්ජිපෙසලානං උපොසථාදිඅන්තරායකරා අලජ්ජිනො භින්නලද්ධිකා ච භික්ඛූ අධිප්පෙතා තෙහි සහ උපොසථාදිකරණායොගතො. තෙන ච ‘‘සීමායා’’ති වුත්තං. තෙසං ලජ්ජිපරිසාති තෙසං සීමස්සාමිකානං අනුබලං දාතුං සමත්ථා ලජ්ජිපරිසා. භික්ඛූහි කතන්ති යං අලජ්ජීනං සෙනාසනභෙදනාදිකං ලජ්ජිභික්ඛූහි කතං, තං සබ්බං සුකතමෙව අලජ්ජිනිග්ගහත්ථාය පවත්තෙතබ්බතො.

එත්ථ ච සියා – ‘‘අඤ්ඤෙසං සීමායා’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං, සීමා නාම බහුවිධා, කතරසීමං සන්ධායාති? බද්ධසීමං සන්ධායාති දට්ඨබ්බං. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘මා අම්හාකං උපොසථපවාරණානං අන්තරායමකත්ථා’’ති අට්ඨකථායමෙව වුත්තත්තා, සාරත්ථදීපනියම්පි (සාරත්ථ.ටී. 2.85) ‘‘උපොසථපවාරණානං අන්තරායකරා අලජ්ජිනො රාජකුලූපකා වුච්චන්තී’’ති ¶ වුත්තත්තා, උපොසථාදිවිනයකම්මඛෙත්තභූතාය එව සීමාය ඉධ අධිප්පෙතත්තා ¶ . යදි එවං ගාමසීමසත්තබ්භන්තරසීමඋදකුක්ඛෙපසීමායොපි තංඛෙත්තභූතා එව, තස්මා තාපි සන්ධායාති වත්තබ්බන්ති? න වත්තබ්බං තාසං අබද්ධසීමත්තා, න තෙ තාසං සාමිකා, බද්ධසීමායෙව භික්ඛූනං කිරියාය සිද්ධත්තා තාසංයෙව තෙ සාමිකා. තෙන වුත්තං ‘‘යං පන සීමස්සාමිකෙහි භික්ඛූහී’’ති. යං පන වදන්ති ‘‘උපචාරසීමාපි තංඛෙත්තභූතා’’ති, තං න ගහෙතබ්බං, තස්සා තදක්ඛෙත්තභාවං උපරි සීමාවිනිච්ඡයකථාදීසු (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 156 ආදයො) කථයිස්සාම. අපිච ගාමසීමාය අඤ්ඤෙසං සෙනාසනකරණස්ස පටිසෙධිතුමයුත්තත්තා සත්තබ්භන්තරඋදකුක්ඛෙපසීමානඤ්ච සබ්බදා අතිට්ඨනතො බද්ධසීමායෙව අධිප්පෙතාති විඤ්ඤායතීති.

ඡින්දාපෙය්ය වා භින්දාපෙය්ය වා, අනුපවජ්ජොති ඉදං සබ්බමත්තිකාමයකුටී විය සබ්බථා අනුපයොගාරහං සන්ධාය වුත්තං. යං පන පඤ්චවණ්ණසුත්තෙහි විනද්ධඡත්තාදිකං, තත්ථ අකප්පියභාගොව ඡින්දිතබ්බො, න තදවසෙසො, තස්ස කප්පියත්තාති ඡින්දන්තො උපවජ්ජොව හොති. තෙනෙව වුත්තං ‘‘ඝටකම්පි වාළරූපම්පි ඡින්දිත්වා ධාරෙතබ්බ’’න්තිආදි.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

පරික්ඛාරවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

දුතියො පරිච්ඡෙදො.

3. භෙසජ්ජාදිකරණවිනිච්ඡයකථා

15. එවං පරික්ඛාරවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි භෙසජ්ජකරණපරිත්තපටිසන්ථාරානං විනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘භෙසජ්ජා’’තිආදිමාහ. තත්ථ භිසක්කස්ස ඉදං කම්මං භෙසජ්ජං. කිං තං? තිකිච්ඡනං ¶ . කරියතෙ කරණං, භෙසජ්ජස්ස කරණං භෙසජ්ජකරණං, වෙජ්ජකම්මකරණන්ති වුත්තං හොති. පරිසමන්තතො තායති රක්ඛතීති පරිත්තං, ආරක්ඛාති අත්ථො. පටිසන්ථරණං පටිසන්ථාරො, අත්තනා සද්ධිං අඤ්ඤෙසං සම්බන්ධකරණන්ති අත්ථො. තත්ථ යො විනිච්ඡයො මාතිකායං ‘‘භෙසජ්ජකරණම්පි ච පරිත්තං, පටිසන්ථාරො’’ති (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) මයා වුත්තො ¶ , තස්මිං සමභිනිවිට්ඨෙ භෙසජ්ජකරණවිනිච්ඡයෙ. සහධම්මො එතෙසන්ති සහධම්මිකා, තෙසං, එකස්ස සත්ථුනො සාසනෙ සහසික්ඛමානධම්මානන්ති අත්ථො. අථ වා සහධම්මෙ නියුත්තා සහධම්මිකා, තෙසං, සහධම්මසඞ්ඛාතෙ සික්ඛාපදෙ සික්ඛමානභාවෙන නියුත්තානන්ති අත්ථො. විවට්ටනිස්සිතසීලාදියුත්තභාවෙන සමත්තා සමසීලසද්ධාපඤ්ඤානං. එතෙන දුස්සීලානං භින්නලද්ධිකානඤ්ච අකාතුම්පි ලබ්භතීති දස්සෙති.

ඤාතකපවාරිතට්ඨානතො වාති අත්තනො වා තෙසං වා ඤාතකපවාරිතට්ඨානතො. න කරියිත්ථාති අකතා, අයුත්තවසෙන අකතපුබ්බා විඤ්ඤත්ති අකතවිඤ්ඤත්ති. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 186) පන ‘‘අකතවිඤ්ඤත්තියාති න විඤ්ඤත්තියා. සා හි අනනුඤ්ඤාතත්තා කතාපි අකතා වියාති අකතවිඤ්ඤත්ති, ‘වදෙය්යාථ භන්තෙ යෙනත්ථො’ති එවං අකතට්ඨානෙ විඤ්ඤත්ති අකතවිඤ්ඤත්තීති ලිඛිත’’න්ති වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.185) ‘‘ගිලානස්ස අත්ථාය අප්පවාරිතට්ඨානතො විඤ්ඤත්තියා අනුඤ්ඤාතත්තා කතාපි අකතා වියාති අකතවිඤ්ඤත්ති, ‘වද භන්තෙ පච්චයෙනා’ති එවං අකතපවාරණට්ඨානෙ ච විඤ්ඤත්ති අකතවිඤ්ඤත්තී’’ති.

16. පටියාදියතීති සම්පාදෙති. අකාතුං න වට්ටතීති එත්ථ දුක්කටන්ති වදන්ති, අයුත්තතාවසෙන පනෙත්ථ අකරණප්පටික්ඛෙපො වුත්තො, න ආපත්තිවසෙනාති ගහෙතබ්බං. සබ්බං ¶ පරිකම්මං අනාමසන්තෙනාති මාතුගාමසරීරාදීනං අනාමාසත්තා වුත්තං. යාව ඤාතකා න පස්සන්තීති යාව තස්ස ඤාතකා න පස්සන්ති. ‘‘තිත්ථියභූතානං මාතාපිතූනං සහත්ථා දාතුං න වට්ටතී’’ති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 186) වුත්තං.

17. පිතු භගිනී පිතුච්ඡා. මාතු භාතා මාතුලො. නප්පහොන්තීති කාතුං න සක්කොන්තීති ටීකාසු වුත්තං. ‘‘තෙසංයෙව සන්තකං භෙසජ්ජං ගහෙත්වා කෙවලං යොජෙත්වා දාතබ්බ’’න්ති වත්වා ‘‘සචෙ පන නප්පහොන්ති යාචන්ති ච, දෙථ නො භන්තෙ, තුම්හාකං පටිදස්සාමා’’ති වුත්තත්තා පන තෙසං භෙසජ්ජස්ස අප්පහොනකත්තා භෙසජ්ජමෙව යාචන්තීති අට්ඨකථාධිප්පායො දිස්සති, වීමංසිතබ්බො. න යාචන්තීති ලජ්ජාය න යාචන්ති, ගාරවෙන වා. ‘‘ආභොගං කත්වා’’ති වුත්තත්තා අඤ්ඤථා දෙන්තස්ස ආපත්තියෙව. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.18) පන ‘‘ආභොගං කත්වාති ඉදං කත්තබ්බකරණදස්සනවසෙන වුත්තං, ආභොගං පන අකත්වාපි දාතුං වට්ටතීති ¶ තීසු ගණ්ඨිපදෙසු ලිඛිත’’න්ති වුත්තං. පොරාණටීකායම්පි තදෙව ගහෙත්වා ලිඛිතං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.185) පන තං වචනං පටික්ඛිත්තං. වුත්තඤ්හි තත්ථ කෙචි පන ‘‘ආභොගං අකත්වාපි දාතුං වට්ටතීති වදන්ති, තං න යුත්තං භෙසජ්ජකරණස්ස, පාළියං ‘අනාපත්ති භික්ඛු පාරාජිකස්ස, ආපත්ති දුක්කටස්සා’ති එවං අන්තරාපත්තිදස්සනවසෙන සාමඤ්ඤතො පටික්ඛිත්තත්තා, අට්ඨකථායං අවුත්තප්පකාරෙන කරොන්තස්ස සුත්තෙනෙව ආපත්තිසිද්ධාති දට්ඨබ්බා. තෙනෙව අට්ඨකථායම්පි ‘තෙසඤ්ඤෙව සන්තක’න්තිආදි වුත්ත’’න්ති.

එතෙ දස ඤාතකෙ ඨපෙත්වාති තෙසං පුත්තනත්තාදයොපි තප්පටිබද්ධත්තා ඤාතකා එවාති තෙපි එත්ථෙව සඞ්ගහිතා. තෙන අඤ්ඤෙසන්ති ඉමිනා අඤ්ඤාතකානං ගහණං වෙදිතබ්බං ¶ . තෙනෙවාහ ‘‘එතෙසං පුත්තපරම්පරායා’’තිආදි. කුලපරිවට්ටාති කුලානං පටිපාටි, කුලපරම්පරාති වුත්තං හොති. භෙසජ්ජං කරොන්තස්සාති යථාවුත්තවිධිනා කරොන්තස්ස, ‘‘තාවකාලිකං දස්සාමී’’ති ආභොගං අකත්වා දෙන්තස්සපි පන අන්තරාපත්තිදුක්කටං විනා මිච්ඡාජීවනං වා කුලදූසනං වා න හොතියෙව. තෙනාහ ‘‘වෙජ්ජකම්මං වා කුලදූසකාපත්ති වා න හොතී’’ති. ඤාතකානඤ්හි සන්තකං යාචිත්වාපි ගහෙතුං වට්ටති, තස්මා තත්ථ කුලදූසනාදි න සියා. සාරත්ථදීපනියම්පි (සාරත්ථ. ටී. 2.185) ‘‘මය්හං දස්සන්ති කරිස්සන්තීති පච්චාසාය කරොන්තස්සපි යාචිත්වා ගහෙතබ්බට්ඨානතාය ඤාතකෙසු වෙජ්ජකම්මං වා කුලදූසකාපත්ති වා න හොතීති වදන්තී’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 186) පන ‘‘වෙජ්ජකම්මං වා කුලදූසකාපත්ති වා න හොතීති වචනතො යාව සත්තමො කුලපරිවට්ටො, තාව භෙසජ්ජං කාතුං වට්ටතීති වදන්තී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. සබ්බපදෙසු විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති ‘‘චූළමාතුයා’’තිආදීසු සබ්බපදෙසු චූළමාතුයා සාමිකොතිආදිනා යොජෙත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

උපජ්ඣායස්ස ආහරාමාති ඉදං උපජ්ඣායෙන මම ඤාතකානං භෙසජ්ජං ආහරථාති ආණත්තෙහි කත්තබ්බවිධිදස්සනත්ථං වුත්තං. ඉමිනා ච සාමණෙරාදීනං අපච්චාසායපි පරජනස්ස භෙසජ්ජකරණං න වට්ටතීති දස්සෙති. වුත්තනයෙනෙව පරියෙසිත්වාති ඉමිනා ‘‘භික්ඛාචාරවත්තෙන වා’’තිආදිනා, ‘‘ඤාතිසාමණෙරෙහි වා’’තිආදිනා ච වුත්තමත්ථං අතිදිසති. අපච්චාසීසන්තෙනාති (වි. වි. ටී. 1.185) ආගන්තුකචොරාදීනං කරොන්තෙනපි මනුස්සා නාම උපකාරකා හොන්තීති අත්තනො තෙහි ලාභං අපත්ථයන්තෙන, පච්චාසාය කරොන්තස්ස ¶ පන වෙජ්ජකම්මකුලදූසනාදිනා ¶ දොසො හොතීති අධිප්පායො. එවඤ්හි උපකාරෙ කතෙ සාසනස්ස ගුණං ඤත්වා පසීදන්ති, සඞ්ඝස්ස වා උපකාරකා හොන්තීති කරණෙ පන දොසො නත්ථි. කෙචි පන ‘‘අපච්චාසීසන්තෙන ආගන්තුකාදීනං පටික්ඛිත්තපුග්ගලානම්පි දාතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං කත්තබ්බාකත්තබ්බට්ඨානවිභාගස්ස නිරත්ථකත්තප්පසඞ්ගතො අපච්චාසීසන්තෙන ‘‘සබ්බෙසම්පි දාතුං කාතුඤ්ච වට්ටතී’’ති එත්තකමත්තස්සෙව වත්තබ්බතො. අපච්චාසීසනඤ්ච මිච්ඡාජීවකුලදූසනාදිදොසනිසෙධනත්ථමෙව වුත්තං න භෙසජ්ජකරණසඞ්ඛාතාය ඉමිස්සා අන්තරාපත්තියා මුච්චනත්ථං ආගන්තුකචොරාදීනං අනුඤ්ඤාතානං දානෙනෙව තාය ආපත්තියා මුච්චනතොති ගහෙතබ්බං.

18. තෙනෙව අපච්චාසීසන්තෙනපි අකාතබ්බට්ඨානං දස්සෙතුං ‘‘සද්ධං කුල’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘භෙසජ්ජං ආචික්ඛථා’’ති වුත්තෙපි ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං පන කථා කාතබ්බා’’ති ඉදං පරියායත්තා වට්ටති. එවං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ඉදඤ්චිදඤ්ච ගහෙත්වා කරොන්තීති ඉමිනා පරියායෙන කථෙන්තස්සපි නෙවත්ථි දොසොති ආචරියා. පුච්ඡන්තීති ඉමිනා දිට්ඨදිට්ඨරොගීනං පරියායෙනපි වත්වා විචරණං අයුත්තන්ති දස්සෙති. පුච්ඡිතස්සපි පන පච්චාසීසන්තස්ස පරියායකථාපි න වට්ටතීති වදන්ති. සමුල්ලපෙසීති අපච්චාසීසන්තො එව අඤ්ඤමඤ්ඤං කථං සමුට්ඨාපෙසි. ආචරියභාගොති විනයාචාරං අකොපෙත්වා භෙසජ්ජාචික්ඛණෙන වෙජ්ජාචරියභාගො අයන්ති අත්ථොති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.185) වුත්තං.

සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.185) පන ‘‘විනයලක්ඛණං අජානන්තස්ස අනාචරියස්ස තදනුරූපවොහාරාසම්භවතො ඊදිසස්ස ලාභස්ස උප්පත්ති නාම නත්ථීති ‘ආචරියභාගො නාම අය’න්ති වුත්තං. විනයෙ ¶ පකතඤ්ඤුනා ආචරියෙන ලභිතබ්බභාගො අයන්ති වුත්තං හොතී’’ති වුත්තං. ‘‘පුප්ඵපූජනත්ථාය දින්නෙපි අකප්පියවොහාරෙන විධානස්ස අයුත්තත්තා ‘කප්පියවසෙනා’ති වුත්තං, ‘පුප්ඵං ආහරථා’තිආදිනා කප්පියවොහාරවසෙනාති අත්ථො’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.185) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.185) පන ‘‘පුප්ඵපූජනත්ථායපි සම්පටිච්ඡියමානං රූපියං අත්තනො සන්තකත්තභජනෙන නිස්සග්ගියමෙවාති ආහ ‘කප්පියවසෙන ගාහාපෙත්වා’ති. ‘අම්හාකං රූපියං න වට්ටති, පුප්ඵපූජනත්ථං පුප්ඵං වට්ටතී’තිආදිනා පටික්ඛිපිත්වා කප්පියෙන කම්මෙන ගාහාපෙත්වාති අත්ථො’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 186) පන ‘‘කප්පියවසෙනාති අම්හාකං පුප්ඵං ¶ ආනෙථාතිආදිනා. ‘පූජං අකාසී’ති වුත්තත්තා සයං ගහෙතුං න වට්ටතීති වදන්තී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. අයමෙත්ථ භෙසජ්ජකරණවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො.

19. එවං භෙසජ්ජකරණවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි පරිත්තකරණවිනිච්ඡයං කථෙතුමාහ ‘‘පරිත්තෙ පනා’’තිආදි. තත්ථ යදි ‘‘පරිත්තං කරොථා’’ති වුත්තෙ කරොන්ති, භෙසජ්ජකරණං විය ගිහිකම්මං විය ච හොතීති ‘‘න කාතබ්බ’’න්ති වුත්තං. ‘‘පරිත්තං භණථා’’ති වුත්තෙ පන ධම්මජ්ඣෙසනත්තා අනජ්ඣිට්ඨෙනපි භණිතබ්බො ධම්මො, පගෙව අජ්ඣිට්ඨෙනාති ‘‘කාතබ්බ’’න්ති වුත්තං, චාලෙත්වා සුත්තං පරිමජ්ජිත්වාති පරිත්තං කරොන්තෙන කාතබ්බවිධිං දස්සෙති. චාලෙත්වා සුත්තං පරිමජ්ජිත්වාති ඉදං වා ‘‘පරිත්තාණං එත්ථ පවෙසෙමී’’ති චිත්තෙන එවං කතෙ පරිත්තාණා එත්ථ පවෙසිතා නාම හොතීති වුත්තං. විහාරතො…පෙ… දුක්කටන්ති ඉදං අඤ්ඤාතකෙ ගහට්ඨෙ සන්ධාය වුත්තන්ති වදන්ති. පාදෙසු උදකං ආකිරිත්වාති ඉදං තස්මිං දෙසෙ චාරිත්තවසෙන වුත්තං. තත්ථ හි පාළියා නිසින්නානං භික්ඛූනං පාදෙසු රොගවූපසමනාදිඅත්ථාය උදකං සිඤ්චිත්වා පරිත්තං කාතුං සුත්තඤ්ච ඨපෙත්වා ‘‘පරිත්තං භණථා’’ති වත්වා ගච්ඡන්ති. එවඤ්හි කරියමානෙ යදි පාදෙ ¶ අපනෙන්ති, මනුස්සා තං ‘‘අවමඞ්ගල’’න්ති මඤ්ඤන්ති ‘‘රොගො න වූපසමෙස්සතී’’ති. තෙනාහ ‘‘න පාදා අපනෙතබ්බා’’ති.

මතසරීරදස්සනෙ විය කෙවලෙ සුසානදස්සනෙපි ඉදං ජාතානං සත්තානං වයගමනට්ඨානන්ති මරණසඤ්ඤා උප්පජ්ජතීති ආහ ‘‘සීවථිකදස්සනෙ…පෙ… මරණස්සතිං පටිලභිස්සාමාති ගන්තුං වට්ටතී’’ති. ලෙසකප්පං අකත්වා සමුප්පන්නසුද්ධචිත්තෙන ‘‘පරිවාරත්ථාය ආගච්ඡන්තූ’’ති වුත්තෙපි ගන්තුං වට්ටතීති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.185) වුත්තං. එතෙන අසුභදස්සනන්ති වචනමත්තෙන ලෙසකප්පං කත්වා එවං ගතෙ මතස්ස ඤාතකා පසීදිස්සන්ති, දානං දස්සන්ති, මයං ලාභං ලභිස්සාම, උපට්ඨාකං ලභිස්සාමාති අසුද්ධචිත්තෙන ගන්තුං න වට්ටතීති දස්සෙති. කම්මට්ඨානසීසෙන පන ‘‘මරණස්සතිං ලභිස්සාමා’’තිආදිනා සුද්ධචිත්තෙන පක්කොසිතෙපි අපක්කොසිතෙපි ගන්තුං වට්ටතීති දීපෙති. තාලපණ්ණස්ස පරිත්තලෙඛනට්ඨානත්තා පරිත්තසුත්තස්ස පරිත්තකරණසඤ්ඤාණත්තා තානි දිස්වා අමනුස්සා පරිත්තසඤ්ඤාය අපක්කමන්තීති ආහ ‘‘තාලපණ්ණං පන පරිත්තසුත්තං වා හත්ථෙ වා පාදෙ වා බන්ධිතබ්බ’’න්ති.

එත්ථ ච ආදිතො පට්ඨාය යාව ‘‘ආටානාටියපරිත්තං (දී. නි. 3.275 ආදයො) වා ¶ භණිතබ්බ’’න්ති එත්තකොයෙව විනයට්ඨකථාභතො පාළිමුත්තපරිත්තකරණවිනිච්ඡයො, න පන තතො පරං වුත්තො, තස්මා ‘‘ඉධ පනා’’තිආදිකො කථාමග්ගො සමන්තපාසාදිකායං නත්ථි, තීසු ටීකාසුපි තංසංවණ්ණනානයො නත්ථි, තථාපි සො සුත්තට්ඨකථායං ආගතොවාති තං දස්සෙතුං ‘‘ඉධ පන ආටානාටියසුත්තස්ස පරිකම්මං වෙදිතබ්බ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ඉධාති ‘‘ආටානාටියපරිත්තං වා භණිතබ්බ’’න්ති වචනෙ. පනාති විසෙසත්ථෙ නිපාතො. දීඝනිකායෙ පාථිකවග්ගෙ ආගතස්ස ආටානාටියපරිත්තස්ස පරිකම්මං එවං වෙදිතබ්බන්ති යොජනා. යදි පඨමමෙව න වත්තබ්බං, අථ කිං කාතබ්බන්ති ¶ ආහ ‘‘මෙත්තසුත්ත’’න්තිආදි. එවඤ්හි ලද්ධාසෙවනං හුත්වා අතිඔජවන්තං හොති.

පිට්ඨං වා මංසං වාති වා-සද්දො අනියමත්ථො, තෙන මච්ඡඛණ්ඩපූවඛජ්ජකාදයො සඞ්ගණ්හාති. ඔතාරං ලභන්තීති අත්තනා පියායිතඛාදනීයනිබද්ධවසනට්ඨානලාභතාය අවතාරණං ලභන්ති. හරිතූපලිත්තන්ති අල්ලගොමයලිත්තං. ඉදඤ්හි පොරාණකචාරිත්තං භූමිවිසුද්ධකරණං. පරිසුද්ධං…පෙ… නිසීදිතබ්බන්ති ඉමිනා පරිත්තකාරකස්ස භික්ඛුනො මෙත්තාකරුණාවසෙන චිත්තවිසුද්ධිපි ඉච්ඡිතබ්බාති දස්සෙති. එවඤ්හි සති උපරි වක්ඛමානඋභයතො රක්ඛාසංවිධානෙන සමෙති. ටීකායං (දී. නි. ටී. 3.282) පන ‘‘සරීරසුද්ධිපි ඉච්ඡිතබ්බාති දස්සෙතී’’ති වුත්තං. තදෙතං විචාරෙතබ්බං. න හි ‘‘කායසුද්ධිමත්තෙන අමනුස්සානං පියො හොතී’’ති වුත්තං, මෙත්තාවසෙනෙව පන වුත්තං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘මෙත්තාය, භික්ඛවෙ, චෙතොවිමුත්තියා…පෙ… එකාදසානිසංසා පාටිකඞ්ඛා. කතමෙ එකාදස? සුඛං සුපති, සුඛං පටිබුජ්ඣති, න පාපකං සුපිනං පස්සති, මනුස්සානං පියො හොති, අමනුස්සානං පියො හොතී’’තිආදි (අ. නි. 11.15; පරි. 331; මි. ප. 4.4.6).

පරිත්තකාරකො…පෙ… සම්පරිවාරිතෙනාති ඉදං පරිත්තකරණො බාහිරතො ආරක්ඛාසංවිධානං, ‘‘මෙත්ත…පෙ… වත්තබ්බ’’න්ති අබ්භන්තරතො ආරක්ඛාසංවිධානං, එවං උභයතො රක්ඛාසංවිධානං හොති. එවඤ්හි අමනුස්සා පරිත්තකාරකස්ස අන්තරායං කාතුං න විසහන්ති. මඞ්ගලකථා වත්තබ්බාති අමනුස්සානං තොසනත්ථාය පණ්ණාකාරං කත්වා මහාමඞ්ගලකථා කථෙතබ්බා. එවං උපරි වක්ඛමානෙන ‘‘තුය්හං පණ්ණාකාරත්ථාය මහාමඞ්ගලකථා වුත්තා’’ති වචනෙන සමෙති. ටීකායං පන ‘‘පුබ්බුපචාරවසෙන වත්තබ්බා’’ති වුත්තං. සබ්බසන්නිපාතොති තස්මිං විහාරෙ තස්මිං ගාමක්ඛෙත්තෙ සබ්බෙසං භික්ඛූනං ¶ සන්නිපාතො ඝොසෙතබ්බො ‘‘චෙතියඞ්ගණෙ සබ්බෙහි සන්නිපතිතබ්බ’’න්ති. අනාගන්තුංනාම ¶ න ලභතීති අමනුස්සො බුද්ධාණාභයෙන රාජාණාභයෙන අනාගන්තුං න ලභති චතුන්නං මහාරාජූනං ආණාට්ඨානියත්තා. ගහිතකාපදෙසෙන අමනුස්සොව පුච්ඡිතො හොතීති ‘‘අමනුස්සගහිතකො ‘ත්වං කො නාමො’ති පුච්ඡිතබ්බො’’ති වුත්තං. මාලාගන්ධාදීසූති මාලාගන්ධාදිපූජාසු. ආසනපූජායාති චෙතියෙ බුද්ධාසනපූජාය. පිණ්ඩපාතෙති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පිණ්ඩපාතදානෙ. එවං වත්ථුප්පදෙසෙන චෙතනා වුත්තා, තස්මා පත්තිදානං සම්භවති.

දෙවතානන්ති යක්ඛසෙනාපතීනං. වුත්තඤ්හි ආටානාටියසුත්තෙ (දී. නි. 3.283, 293) ‘‘ඉමෙසං යක්ඛානං මහායක්ඛානං සෙනාපතීනං මහාසෙනාපතීනං උජ්ඣාපෙතබ්බ’’න්තිආදි. ආටාති දබ්බිමුඛසකුණා. තෙ ආටා නදන්ති එත්ථාති ආටානාදං, දෙවනගරං, ආටානාදෙ කතං ආටානාදියං, සුත්තං. ටීකායං (දී. නි. ටී. 3.282) ‘‘පරිත්තං භණිතබ්බන්ති එත්ථාපි ‘මෙත්තචිත්තං පුරෙචාරිකං කත්වා’ති ච ‘මඞ්ගලකථා වත්තබ්බා’ති ච ‘විහාරස්ස උපවනෙ’ති ච එවමාදි සබ්බං ගිහීනං පරිත්තකරණෙ වුත්තං පරිකම්මං කාතබ්බමෙවා’’ති වුත්තං, එවං සති අට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 3.282) ‘‘එතං තාව ගිහීනං පරිකම්ම’’න්ති වත්වා ‘‘සචෙ පන භික්ඛූ’’තිආදිනා විසෙසත්ථජොතකෙන පන-සද්දෙන සහ වුච්චමානං ‘‘ඉදං භික්ඛූනං පරිකම්ම’’න්ති වචනං නිරත්ථකං විය හොති. අවිසෙසෙ හි සති භෙදො කාතබ්බො න සියා. භික්ඛූනඤ්ච යථාවුත්තාව බාහිරාරක්ඛා දුක්කරා හොති, තස්මා ගිහීනං පරිත්තකරණෙ වුත්තපරිකම්මෙ අසම්පජ්ජමානෙපි අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව කාතුං වට්ටතීති නො මති.

ඉදං පන ඉධ ආගතං ආටානාටියසුත්තපරිකම්මං සුත්වා ‘‘ඉදං සුත්තං අමනුස්සානං අමනාපං, සජ්ඣායන්තස්ස පරිත්තං කරොන්තස්ස ¶ අමනුස්සා අන්තරායං කරෙය්යු’’න්ති මඤ්ඤමානා පොරාණා චතූහි මහාරාජෙහි ආරොචිතං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන දෙසිතං මූලභූතං දීඝනිකායෙ ආගතං ආටානාටියසුත්තං (දී. නි. 3.275 ආදයො) පහාය මූලසුත්තතො ගාථාඡක්කමෙව ගහෙත්වා අවසෙසං සබ්බං සුත්තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤගාථායො පක්ඛිපිත්වා ‘‘ආටානාටියපරිත්ත’’න්ති ඨපෙසුං, තම්පි පරිත්තං අමූලභූතත්තා එකෙනාකාරෙන ධාරෙතුං අසක්කොන්තා කෙචි සංඛිත්තෙන ධාරෙන්ති, කෙචි විත්ථාරෙන, කෙචි එකච්චා ගාථායො පක්ඛිපන්ති, කෙචි නික්ඛිපන්ති, කෙචි භික්ඛූ තංමිස්සකපරිත්තම්පි මඞ්ගලකරණකාලාදීසු වත්තුමවිසහන්තා තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤසුත්තානියෙව භණන්ති, සබ්බමෙතං අයුත්තං විය දිස්සති. කස්මා? චත්තාරොපි මහාරාජානො ඉමං ආටානාටියං රක්ඛං සංවිදහමානා බුද්ධසාසනෙ අමනුස්සානං පසාදාය, චතස්සන්නං පරිසානං අවිහෙඨනාය එව සංවිදහිංසු ¶ , න අඤ්ඤෙන කාරණෙන. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘තත්ථ සන්ති උළාරා යක්ඛානිවාසිනො, යෙ ඉමස්මිං භගවතො පාවචනෙ අප්පසන්නා, තෙසං පසාදාය උග්ගණ්හාතු භන්තෙ භගවා ආටානාටියං රක්ඛං භික්ඛූනං භික්ඛුනීනං උපාසකානං උපාසිකානං ගුත්තියා රක්ඛාය අවිහිංසාය ඵාසුවිහාරායා’’ති (දී. නි. 3.276).

සම්මාසම්බුද්ධෙනපි ඉමස්ස සුත්තස්ස නිගමනෙ ‘‘උග්ගණ්හාථ භික්ඛවෙ ආටානාටියං රක්ඛං, පරියාපුණාථ භික්ඛවෙ ආටානාටියං රක්ඛං, ධාරෙථ භික්ඛවෙ ආටානාටියං රක්ඛං, අත්ථසංහිතා භික්ඛවෙ ආටානාටියා රක්ඛා භික්ඛූනං භික්ඛුනීනං උපාසකානං උපාසිකානං ගුත්තියා රක්ඛාය අවිහිංසාය ඵාසුවිහාරායා’’ති (දී. නි. 3.295) භික්ඛූනං ධාරණං උය්යොජිතං ආනිසංසඤ්ච පකාසිතං. අට්ඨකථාචරියෙහි ච ‘‘බුද්ධභාසිතෙ එකක්ඛරම්පි එකපදම්පි අපනෙතබ්බං නාම නත්ථී’’ති වුත්තං ¶ , තස්මා චතූහි මහාරාජෙහි සංවිදහිතං සම්මාසම්බුද්ධෙන ආහච්චභාසිතං තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හං පකතිආටානාටියසුත්තමෙව ධාරෙතුං සජ්ඣායිතුඤ්ච යුත්තං, න භගවතා අභාසිතං තිස්සො සඞ්ගීතියො අනාරුළ්හං මිස්සකසුත්තන්ති. දීඝනිකායට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 3.282) ආගතං ඉදං ආටානාටියපරිත්තපරිකම්මං පන පකතිසජ්ඣායනවාචනාදිං සන්ධාය අට්ඨකථාචරියෙහි න වුත්තං, අථ ඛො ගහට්ඨං වා පබ්බජිතං වා අමනුස්සෙහි ගහිතකාලෙ මොචාපනත්ථාය ලොකියෙහි මන්තං විය භණනං සන්ධාය වුත්තං. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘අමනුස්සගහිතකො ත්වං කො නාමොසීති පුච්ඡිතබ්බො’’තිආදි (දී. නි. අට්ඨ. 3.282).

ආටානාටියා රක්ඛා ච නාම න සකලසුත්තං, අථ ඛො ‘‘විපස්සිස්ස ච නමත්ථූ’’ති පදං ආදිං කත්වා චතුන්නං මහාරාජූනං වසෙන චතුක්ඛත්තුං ආගතං ‘‘ජිනං වන්දාම ගොතම’’න්ති පදං පරියොසානං කත්වා වුත්තසුත්තෙකදෙසොයෙව. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘අථ ඛො වෙස්සවණො මහාරාජා භගවතො අධිවාසනං විදිත්වා ඉමං ආටානාටියං රක්ඛං අභාසී’’ති ආරභිත්වා යථාවුත්තසුත්තෙකදෙසස්ස අවසානෙ ‘‘අයං ඛො මාරිසා ආටානාටියා රක්ඛා’’ති නිය්යාතිතත්තා. තස්මා යථා නාම බ්යග්ඝාදයො අත්තනො භක්ඛං විලුම්පන්තානං බලවදුට්ඨචිත්තා භවන්ති, එවං අත්තනා ගහිතමනුස්සං මොචාපෙන්තානං අමනුස්සා පදුට්ඨචිත්තා හොන්ති. ඉති තථා මොචාපෙතුං ආරද්ධකාලෙ භික්ඛූනං පරිස්සයවිනොදනත්ථං ඉමං ආටානාටියපරිත්තපරිකම්මං අට්ඨකථාචරියෙහි වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අයං පරිත්තකරණවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො.

20. අනාමට්ඨපිණ්ඩපාතොති (වි. වි. ටී. 1.185) ¶ එත්ථ අමසියිත්ථාති ආමට්ඨො, න ආමට්ඨො අනාමට්ඨො. පිණ්ඩං පිණ්ඩං හුත්වා පතතීති ¶ පිණ්ඩපාතො. අනාමට්ඨො ච සො පිණ්ඩපාතො චාති තථා, අග්ගහිතඅග්ගො, අපරිභුත්තො පිණ්ඩපාතොති අත්ථො. සචෙපි කහාපණග්ඝනකො හොතීති ඉමිනා දායකෙහි බහුබ්යඤ්ජනෙන සම්පාදෙත්වා සක්කච්චං දින්නභාවං දීපෙති. තෙන වුත්තං ‘‘සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනං නත්ථී’’ති, එවං සක්කච්චං සද්ධාය දින්නං මහග්ඝභොජනම්පි මාතාපිතූනං දත්වා සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනං නාම න හොති, පගෙව අප්පග්ඝභොජනෙති අධිප්පායො. මාතාදිපඤ්චකංයෙව වත්වා භෙසජ්ජකරණෙ විය අපරෙසම්පි දසන්නං දාතුං වට්ටතීති අවුත්තත්තා අඤ්ඤෙසං ඤාතකානම්පි පෙසෙත්වා දාතුං න වට්ටතීති සිද්ධං, ‘‘විහාරං සම්පත්තස්ස පන යස්ස කස්සචි ආගන්තුකස්ස වා’’ඉච්චාදිවක්ඛමානත්තා විහාරං සම්පත්තානං ඤාතකානම්පි ආගන්තුකසාමඤ්ඤෙන දාතුං වට්ටතීති ච. ථාලකෙති සඞ්ඝිකෙ කංසාදිමයෙ ථාලකෙ. පත්තොපි එත්ථ සඞ්ගය්හති. න වට්ටතීති ඉමිනා දුක්කටන්ති දස්සෙති. දාමරිකචොරස්සාති රජ්ජං පත්ථෙන්තස්ස පාකටචොරස්ස. අදීයමානෙපි ‘‘න දෙන්තී’’ති කුජ්ඣන්තීති සම්බන්ධො.

ආමිසස්ස ධම්මස්ස ච අලාභෙන අත්තනො පරස්ස ච අන්තරෙ සම්භවන්තස්ස ඡිද්දස්ස විවරස්ස පටිසන්ථරණං පිදහනං පටිසන්ථාරො. සො පන ධම්මාමිසවසෙන දුවිධො. තත්ථ ආමිසපටිසන්ථාරං සන්ධාය ‘‘කස්ස කාතබ්බො, කස්ස න කාතබ්බො’’ති වුත්තං. ආගන්තුකස්ස වා…පෙ… කාතබ්බොයෙවාති වුත්තමත්ථං පාකටං කාතුං ‘‘ආගන්තුකං තාවා’’තිආදිමාහ. ඛීණපරිබ්බයන්ති ඉමිනා අගතිභාවං කරුණාට්ඨානතඤ්ච දස්සෙති. තෙන ච තබ්බිධුරානං සමිද්ධානං ආගන්තුකත්තෙපි දාතුං න වට්ටතීති සිද්ධං හොති. ‘‘අපච්චාසීසන්තෙනා’’ති වත්වා පච්චාසීසනප්පකාරං දස්සෙතුං ‘‘මනුස්සා නාමා’’තිආදි වුත්තං. අනනුඤ්ඤාතානං පන අපච්චාසීසන්තෙනපි දාතුං න වට්ටති සද්ධාදෙය්යවිනිපාතත්තා, පච්චාසාය ¶ පන සති කුලදූසනම්පි හොති. උබ්බාසෙත්වාති සමන්තතො තියොජනං විලුම්පන්තෙ මනුස්සෙ පලාපෙත්වා. වරපොත්ථකචිත්තත්ථරණන්ති අනෙකප්පකාරං ඉත්ථිපුරිසාදිඋත්තමරූපවිචිත්තං අත්ථරණං. අයං පටිසන්ථාරවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

භෙසජ්ජාදිවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

තතියො පරිච්ඡෙදො.

4. විඤ්ඤත්තිවිනිච්ඡයකථා

21. එවං ¶ භෙසජ්ජාදිවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි විඤ්ඤත්තිවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘විඤ්ඤත්තීති යාචනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ විඤ්ඤාපනා විඤ්ඤත්ති, ‘‘ඉමිනා නො අත්ථො’’ති විඤ්ඤාපනා, යාචනාති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘විඤ්ඤත්තීති යාචනා’’ති. තත්ර විඤ්ඤත්තියං අයං මයා වක්ඛමානො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. මූලච්ඡෙජ්ජායාති (වි. වි. ටී. 1.342) පරසන්තකභාවතො මොචෙත්වා අත්තනො එව සන්තකකරණවසෙන. එවං යාචතො අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තිදුක්කටඤ්චෙව දාසපටිග්ගහදුක්කටඤ්ච හොති ‘‘දාසිදාසපටිග්ගහණා පටිවිරතො (දී. නි. 1.10, 194) හොතී’’ති වචනං නිස්සාය අට්ඨකථායං පටික්ඛිත්තත්තා. ඤාතකපවාරිතට්ඨානතො පන දාසං මූලච්ඡෙජ්ජාය යාචන්තස්ස සාදියනවසෙනෙව දුක්කටං. සකකම්මන්ති පාණවධකම්මං. ඉදඤ්ච පාණාතිපාතදොසපරිහාරාය වුත්තං, න විඤ්ඤත්තිපරිහාරාය. අනියමෙත්වාපි න යාචිතබ්බාති සාමීචිදස්සනත්ථං වුත්තං, සුද්ධචිත්තෙන පන හත්ථකම්මං යාචන්තස්ස ආපත්ති නාම නත්ථි. යදිච්ඡකං කාරාපෙතුං වට්ටතීති ‘‘හත්ථකම්මං යාචාමි, දෙථා’’තිආදිනා අයාචිත්වාපි ¶ වට්ටති, සකිච්චපසුතම්පි එවං කාරාපෙන්තස්ස විඤ්ඤත්ති නත්ථි එව, සාමීචිදස්සනත්ථං පන විභජිත්වා වුත්තං.

සබ්බකප්පියභාවදීපනත්ථන්ති සබ්බසො කප්පියභාවදස්සනත්ථං. මූලං දෙථාති වත්තුං වට්ටතීති ‘‘මූලං දස්සාමා’’ති පඨමං වුත්තත්තා විඤ්ඤත්ති වා ‘‘මූල’’න්ති වචනස්ස කප්පියාකප්පියවත්ථුසාමඤ්ඤවචනත්තා අකප්පියවචනං වා නිට්ඨිතභතිකිච්චානං දාපනතො අකප්පියවත්ථුසාදියනං වා න හොතීති කත්වා වුත්තං. මූලච්ඡෙජ්ජාය වාති ඉදං ඉධ ථම්භාදීනං දාසිදාසාදිභාවාභාවතො වුත්තං. අනජ්ඣාවුත්ථකන්ති අපරිග්ගහිතං, අස්සාමිකන්ති අත්ථො.

22. න කෙවලඤ්ච…පෙ… චීවරාදීනි කාරාපෙතුකාමෙනාතිආදීසු චීවරං කාරාපෙතුකාමස්ස අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතතන්තවායෙහි හත්ථකම්මයාචනවසෙන වායාපනෙ විඤ්ඤත්තිපච්චයා දුක්කටාභාවෙපි චීවරවායාපනසික්ඛාපදෙන යථාරහං පාචිත්තියදුක්කටානි හොන්තීති වෙදිතබ්බං. අකප්පියකහාපණාදි න දාතබ්බන්ති කප්පියමුඛෙන ලද්ධම්පි තත්ථ කම්මකරණත්ථාය ඉමස්ස කහාපණං දෙහීති වත්වා ‘‘දාතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. පුබ්බෙ කතකම්මස්ස දාපනෙ කිඤ්චාපි දොසො න දිස්සති, තථාපි අසාරුප්පමෙවාති වදන්ති. කතකම්මත්ථායපි කප්පියවොහාරෙන ¶ පරියායතො භතිං දාපෙන්තස්ස නත්ථි දොසො, සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 1.342) පන ‘‘අකප්පියකහාපණාදි න දාතබ්බන්ති කිඤ්චාපි අකප්පියකහාපණාදිං අසාදියන්තෙන කප්පියවොහාරතො දාතුං වට්ටති, තථාපි සාරුප්පං න හොති, මනුස්සා ච එතස්ස සන්තකං කිඤ්චි අත්ථීති විහෙඨෙතබ්බං මඤ්ඤන්තීති අකප්පියකහාපණාදිදානං පටික්ඛිත්ත’’න්ති වුත්තං. තථෙව පාචෙත්වාති හත්ථකම්මවසෙනෙව පාචෙත්වා. ‘‘කිං භන්තෙ’’ති එත්තකෙපි පුච්ඡිතෙ යදත්ථාය පවිට්ඨො, තං කථෙතුං ලභති පුච්ඡිතපඤ්හත්තා.

23. වත්තන්ති ¶ චාරිත්තං, ආපත්ති පන න හොතීති අධිප්පායො. කප්පියං කාරාපෙත්වා පටිග්ගහෙතබ්බානීති සාඛාය මක්ඛිකබීජනෙන පණ්ණාදිඡෙදෙ බීජගාමකොපනස්ස චෙව තත්ථ ලග්ගරජාදිඅප්පටිග්ගහිතකස්ස ච පරිහාරත්ථාය වුත්තං, තදුභයාසඞ්කාය අසති තථා අකරණෙ දොසො නත්ථි. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 1.342) පන ‘‘කප්පියං කාරාපෙත්වා පටිග්ගහෙතබ්බානීති සාඛාය ලග්ගරජස්මිං පත්තෙ පතිතෙපි සාඛං ඡින්දිත්වා ඛාදිතුකාමතායපි සති සුඛපරිභොගත්ථං වුත්ත’’න්ති වුත්තං. නදියාදීසු උදකස්ස අපරිග්ගහිතත්තා ‘‘ආහරාති වත්තුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. ගෙහතො…පෙ… නෙව වට්ටතීති පරිග්ගහිතුදකත්තා විඤ්ඤත්තියා දුක්කටං හොතීති අධිප්පායො. ‘‘න ආහටං පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති වචනතො විඤ්ඤත්තියා ආපන්නං දුක්කටං දෙසෙත්වාපි තං වත්ථුං පරිභුඤ්ජන්තස්ස පරිභොගෙ පරිභොගෙ දුක්කටමෙව, පඤ්චන්නම්පි සහධම්මිකානං න වට්ටති.

‘‘අලජ්ජීහි පන භික්ඛූහි වා සාමණෙරෙහි වා හත්ථකම්මං න කාරෙතබ්බ’’න්ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා අත්තනො අත්ථාය යං කිඤ්චි හත්ථකම්මං කාරෙතුං න වට්ටති. යං පන අලජ්ජී නිවාරියමානොපි බීජනාදිං කරොති, තත්ථ දොසො නත්ථි, චෙතියකම්මාදීනි පන තෙහි කාරාපෙතුං වට්ටතීති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.342) වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.342) පන ‘‘අලජ්ජීහි…පෙ… න කාරෙතබ්බන්ති ඉදං උත්තරිභඞ්ගාධිකාරත්තා අජ්ඣොහරණීයං සන්ධාය වුත්තං, බාහිරපරිභොගෙසු පන අලජ්ජීහිපි හත්ථකම්මං කාරෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. එත්ථ ච ‘‘අලජ්ජීහි සාමණෙරෙහී’’ති වුත්තත්තා ‘‘සඤ්චිච්ච ආපත්තිං ආපජ්ජතී’’ති (පරි. 359) අලජ්ජිලක්ඛණං උක්කට්ඨවසෙන උපසම්පන්නෙ පටිච්ච උපලක්ඛණතො වුත්තන්ති තංලක්ඛණවිරහිතානං සාමණෙරාදීනං ලිඞ්ගත්ථෙනගොත්රභුපරියොසානානං ¶ භික්ඛුපටිඤ්ඤානං දුස්සීලානම්පි සාධාරණවසෙන අලජ්ජිලක්ඛණං යථාඨපිතපටිපත්තියා අතිට්ඨනමෙවාති ගහෙතබ්බං.

24. ගොණං ¶ පන…පෙ… ආහරාපෙන්තස්ස දුක්කටන්ති විඤ්ඤත්තික්ඛණෙ විඤ්ඤත්තිපච්චයා, පටිලාභක්ඛණෙ ගොණානං සාදියනපච්චයා ච දුක්කටං. ගොණඤ්හි අත්තනො අත්ථාය අවිඤ්ඤත්තියා ලද්ධම්පි සාදිතුං න වට්ටති ‘‘හත්ථිගවාස්සවළවපටිග්ගහණා පටිවිරතො හොතී’’ති (දී. නි. 1.10, 194) වුත්තත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘ඤාතකපවාරිතට්ඨානතොපි මූලච්ඡෙජ්ජාය යාචිතුං න වට්ටතී’’ති. එත්ථ ච විඤ්ඤත්තිදුක්කටාභාවෙපි අකප්පියවත්ථුයාචනෙපි පටිග්ගහණෙපි දුක්කටමෙව. රක්ඛිත්වාති චොරාදිඋපද්දවතො රක්ඛිත්වා. ජග්ගිත්වාති තිණඅන්නාදීහි පොසෙත්වා. න සම්පටිච්ඡිතබ්බන්ති අත්තනො අත්ථාය ගොසාදියනස්ස පටික්ඛිත්තත්තා වුත්තං.

25. ඤාතකපවාරිතට්ඨානෙ පන වට්ටතීති සකටස්ස සම්පටිච්ඡිතබ්බත්තා මූලච්ඡෙජ්ජවසෙන යාචිතුං වට්ටති. තාවකාලිකං වට්ටතීති උභයත්ථාපි වට්ටතීති අත්ථොති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.342) වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.342) පන ‘‘සකටං දෙථාති…පෙ… න වට්ටතීති මූලච්ඡෙජ්ජවසෙන සකටං දෙථාති වත්තුං න වට්ටති. තාවකාලිකං වට්ටතීති තාවකාලිකං කත්වා සබ්බත්ථ යාචිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. වාසිආදීනි පුග්ගලිකානිපි වට්ටන්තීති ආහ ‘‘එස නයො වාසී’’තිආදි. වල්ලිආදීසු ච පරපරිග්ගහිතෙසු එස නයොති යොජෙතබ්බං. ගරුභණ්ඩප්පහොනකෙසුයෙවාති ඉදං විඤ්ඤත්තිං සන්ධාය වුත්තං, අදින්නාදානෙ පන තිණසලාකං උපාදාය පරපරිග්ගහිතං ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හතො අවහාරො එව, භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බො. වල්ලිආදීසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පාළිආගතානං වෙළුමුඤ්ජපබ්බජතිණමත්තිකානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තත්ථ ච යස්මිං පදෙසෙ ¶ හරිතාලජාතිහිඞ්ගුලිකාදි අප්පකම්පි මහග්ඝං හොති, තත්ථ තං තාලපක්කප්පමාණතො ඌනම්පි ගරුභණ්ඩමෙව, විඤ්ඤාපෙතුඤ්ච න වට්ටති.

26. සාති විඤ්ඤත්ති. පරිකථාදීසු ‘‘සෙනාසනං සම්බාධ’’න්තිආදිනා පරියායෙන කථනං පරිකථා නාම. උජුකමෙව අකථෙත්වා ‘‘භික්ඛූනං කිං පාසාදො න වට්ටතී’’තිආදිනා අධිප්පායො යථා විභූතො හොති, එවං කථනං ඔභාසො නාම. සෙනාසනාදිඅත්ථං භූමිපරිකම්මාදිකරණවසෙන පච්චයුප්පාදාය නිමිත්තකරණං නිමිත්තකම්මං නාම. තීසු පච්චයෙසු විඤ්ඤත්තිආදයො දස්සිතා, ගිලානපච්චයෙ පන කථන්ති ආහ ‘‘ගිලානපච්චයෙ පනා’’තිආදි. තථා උප්පන්නං පන භෙසජ්ජං රොගෙ වූපසන්තෙ භුඤ්ජිතුං වට්ටති, න වට්ටතීති? තත්ථ විනයධරා ‘‘භගවතා රොගසීසෙන පරිභොගස්ස ද්වාරං දින්නං, තස්මා අරොගකාලෙපි භුඤ්ජිතුං වට්ටති, ආපත්ති න ¶ හොතී’’ති වදන්ති, සුත්තන්තිකා පන ‘‘කිඤ්චාපි ආපත්ති න හොති, ආජීවං පන කොපෙති, තස්මා සල්ලෙඛපටිපත්තියං ඨිතස්ස න වට්ටති, සල්ලෙඛං කොපෙතී’’ති වදන්තීති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

විඤ්ඤත්තිවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

චතුත්ථො පරිච්ඡෙදො.

5. කුලසඞ්ගහවිනිච්ඡයකථා

27. එවං විඤ්ඤත්තිවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි කුලසඞ්ගහවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘කුලසඞ්ගහො’’තිආදිමාහ. තත්ථ සඞ්ගණ්හනං සඞ්ගහො, කුලානං සඞ්ගහො කුලසඞ්ගහො, පච්චයදායකාදීනං ¶ ගිහීනං අනුග්ගහකරණං. අනුග්ගහත්ථො හෙත්ථ සඞ්ගහ-සද්දො යථා ‘‘පුත්තදාරස්ස සඞ්ගහො’’ති (ඛු. පා. 5.6; සු. නි. 265).

28. තත්ථ කොට්ටනන්ති සයං ඡින්දනං. කොට්ටාපනන්ති ‘‘ඉමං ඡින්දා’’ති අඤ්ඤෙසං ඡෙදාපනං. ආළියා බන්ධනන්ති යථා ගච්ඡමූලෙ උදකං සන්තිට්ඨති, තථා සමන්තතො බන්ධනං. උදකස්සාති අකප්පියඋදකස්ස ‘‘කප්පියඋදකසිඤ්චන’’න්ති විසුං වක්ඛමානත්තා, තඤ්ච ආරාමාදිඅත්ථං රොපනෙ අකප්පියවොහාරෙසුපි කප්පියවොහාරෙසුපි කප්පියඋදකසිඤ්චනාදි වට්ටතීති වක්ඛමානත්තා ඉධාපි විභාගං කත්වා කප්පියඋදකසිඤ්චනාදි විසුං දස්සිතං. එත්ථ ච කතමං අකප්පියඋදකං, කතමං පන කප්පියඋදකන්ති? සප්පාණකං අකප්පියඋදකං, අප්පාණකං කප්පියඋදකන්ති. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ, ‘‘යො පන භික්ඛු ජානං සප්පාණකං උදකං තිණං වා මත්තිකං වා සිඤ්චෙය්ය වා සිඤ්චාපෙය්ය වා පාචිත්තිය’’න්ති වචනතො. යථා කොට්ටනඛණනාදිකායිකකිරියාපි අකප්පියවොහාරෙ සඞ්ගහිතා, එවං මාතිකාඋජුකරණාදිකප්පියවොහාරෙපීති ආහ ‘‘සුක්ඛමාතිකාය උජුකරණ’’න්ති. හත්ථපාදමුඛධොවනනහආනොදකසිඤ්චනන්ති ඉමිනාපි පකාරන්තරෙන කප්පියඋදකසිඤ්චනමෙව දස්සෙති. අකප්පියවොහාරෙ කොට්ටනඛණනාදිවසෙන සයං කරණස්සපි කථං සඞ්ගහොති? අකප්පියන්ති වොහරියතීති අකප්පියවොහාරොති ¶ අකප්පියභූතං කරණකාරාපනාදි සබ්බමෙව සඞ්ගහිතං, න පන අකප්පියවචනමත්තන්ති දට්ඨබ්බං. කප්පියවොහාරෙපි එසෙව නයො. සුක්ඛමාතිකාය උජුකරණන්ති ඉමිනා පුරාණපණ්ණාදීනං හරණම්පි සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. කුදාලාදීනි භූමියං ඨපෙත්වා ඨානතො හත්ථෙන ගහෙත්වා ඨානමෙව පාකටතරන්ති ‘‘ඔභාසො’’ති වුත්තං.

29. මහාපච්චරිවාදං පතිට්ඨාපෙතුකාමො පච්ඡා වදති. වනත්ථායාති ඉදං කෙචි ‘‘වතත්ථායා’’ති පඨන්ති, තෙසං වතිඅත්ථායාති ¶ අත්ථො. වජිරබුද්ධිටීකායම්පි තථෙව වුත්තං, ‘‘ආරාමරොපා වනරොපා, යෙ නරා සෙතුකාරකා’’ති (සං. නි. 1.47) වචනතො පන තං විචාරෙතබ්බං. අකප්පියවොහාරෙපි එකච්චං වට්ටතීති දස්සෙතුං ‘‘න කෙවලඤ්ච සෙස’’න්තිආදිමාහ. යං කිඤ්චි මාතිකන්ති සුක්ඛමාතිකං වා අසුක්ඛමාතිකං වා. කප්පියඋදකං සිඤ්චිතුන්ති ඉමිනා ‘‘කප්පියඋදකං සිඤ්චථා’’ති වත්තුම්පි වට්ටතීති දස්සෙති. සයං රොපෙතුම්පි වට්ටතීති ඉමිනා ‘‘රොපෙහී’’ති වත්තුම්පි වට්ටතීතිපි සිද්ධං.

30. පාචිත්තියඤ්චෙව දුක්කටඤ්චාති පථවීඛණනපච්චයා පාචිත්තියං, කුලසඞ්ගහපච්චයා දුක්කටං. අකප්පියවොහාරෙනාති ‘‘ඉදං ඛණ, ඉදං රොපෙහී’’ති අකප්පියවොහාරෙන. දුක්කටමෙවාති කුලසඞ්ගහපච්චයා දුක්කටං. උභයත්රාති කප්පියාකප්පියපථවියං.

සබ්බත්ථාති කුලසඞ්ගහපරිභොගආරාමාදිඅත්ථාය රොපිතෙ. දුක්කටම්පීති න කෙවලං පාචිත්තියමෙව. කප්පියෙනාති කප්පියඋදකෙන. තෙසංයෙව ද්වින්නන්ති කුලසඞ්ගහපරිභොගානං. දුක්කටන්ති කුලසඞ්ගහත්ථාය සයං සිඤ්චනෙ, කප්පියවොහාරෙන වා අකප්පියවොහාරෙන වා සිඤ්චාපනෙ දුක්කටං, පරිභොගත්ථාය සයං සිඤ්චනෙ, අකප්පියවොහාරෙන සිඤ්චාපනෙ ච දුක්කටං. පයොගබහුලතායාති සයං කරණෙ, කායපයොගස්ස කාරාපනෙ වචීපයොගස්ස බහුත්තෙන. ආපත්තිබහුලතා වෙදිතබ්බාති එත්ථ සයං සිඤ්චනෙ ධාරාපච්ඡෙදගණනාය ආපත්තිගණනා වෙදිතබ්බා. සිඤ්චාපනෙ පන පුනප්පුනං ආණාපෙන්තස්ස වාචාය වාචාය ආපත්ති, සකිං ආණත්තස්ස බහුසිඤ්චනෙ එකාව.

ඔචිනනෙ දුක්කටපාචිත්තියානීති කුලසඞ්ගහපච්චයා දුක්කටං, භූතගාමපාතබ්යතාය පාචිත්තියං. අඤ්ඤත්ථාති වත්ථුපූජාදිඅත්ථාය ¶ ඔචිනනෙ. සකිං ආණත්තොති අකප්පියවොහාරෙන ආණත්තො ¶ . පාචිත්තියමෙවාති අකප්පියවොහාරෙන ආණත්තත්තා භූතගාමසික්ඛාපදෙන (පාචි. 90-91) පාචිත්තියං. කප්පියවචනෙන පන වත්ථුපූජාදිඅත්ථාය ඔචිනාපෙන්තස්ස අනාපත්තියෙව.

31. ගන්ථනෙන නිබ්බත්තං දාමං ගන්ථිමං. එස නයො සෙසෙසුපි. න වට්ටතීති කුලසඞ්ගහත්ථාය, වත්ථුපූජාදිඅත්ථාය වා වුත්තනයෙන කරොන්තස්ස කාරාපෙන්තස්ස ච දුක්කටන්ති අත්ථො. වට්ටතීති වත්ථුපූජාදිඅත්ථාය වට්ටති, කුලසඞ්ගහත්ථාය පන කප්පියවොහාරෙන කාරාපෙන්තස්සපි දුක්කටමෙව. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘භික්ඛුස්ස වා’’තිආදිනා වුත්තනයෙන. ධම්මාසනවිතානෙ බද්ධකණ්ටකෙසු පුප්ඵානි විනිවිජ්ඣිත්වා ඨපෙන්තීති සම්බන්ධො. උපරූපරි විජ්ඣිත්වා ඡත්තසදිසං කත්වා ආවුණනතො ‘‘ඡත්තාධිඡත්තං වියා’’ති වුත්තං. ‘‘කදලික්ඛන්ධම්හී’’තිආදිනා වුත්තං සබ්බමෙව සන්ධාය ‘‘තං අතිඔළාරිකමෙවා’’ති වුත්තං, සබ්බත්ථ කරණෙ, අකප්පියවොහාරෙන කාරාපනෙ ච දුක්කටමෙවාති අත්ථො. පුප්ඵවිජ්ඣනත්ථං කණ්ටකම්පි බන්ධිතුං න වට්ටතීති ඉමස්ස උපලක්ඛණත්තා පුප්ඵදාමොලම්බකාදිඅත්ථාය රජ්ජුබන්ධනාදිපි න වට්ටතීති කෙචි වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘‘පුප්ඵවිජ්ඣනත්ථං කණ්ටකන්ති විසෙසිතත්තා තදත්ථං කණ්ටකමෙව බන්ධිතුං න වට්ටති, තඤ්ච අට්ඨකථාපමාණෙනා’’ති වදන්ති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. පුප්ඵපටිච්ඡකං නාම දන්තාදීහි කතං පුප්ඵාධානං. එතම්පි නාගදන්තකම්පි සඡිද්දමෙව ගහෙතබ්බං. අසොකපිණ්ඩියාති අසොකසාඛානං, පුප්ඵානං වා සමූහෙ. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.431) පන ‘‘අසොකපිණ්ඩියාති අසොකපුප්ඵමඤ්ජරිකායා’’ති වුත්තං. ධම්මරජ්ජු නාම චෙතියං වා බොධිං වා පුප්ඵප්පවෙසනත්ථං ආවිජ්ඣිත්වා බන්ධරජ්ජු. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.431) පන ‘‘ධම්මරජ්ජු නාම චෙතියාදීනි ¶ පරික්ඛිපිත්වා තෙසඤ්ච රජ්ජුයා ච අන්තරා පුප්ඵප්පවෙසනත්ථාය බන්ධරජ්ජු. සිථිලවට්ටිතාය වා වට්ටියා අබ්භන්තරෙ පුප්ඵප්පවෙසනත්ථාය එවං බන්ධාතිපි වදන්තී’’ති වුත්තං.

මත්ථකදාමන්ති ධම්මාසනාදිමත්ථකෙ පලම්බකදාමං. තෙසංයෙවාති උප්පලාදීනං එව. වාකෙන වාති පුප්ඵනාළං ඵාලෙත්වා පුප්ඵෙන එකාබද්ධට්ඨිතවාකෙන දණ්ඩෙන ච එකාබද්ධෙනෙව. එතෙන පුප්ඵං බීජගාමසඞ්ගහං න ගච්ඡති පඤ්චසු බීජෙසු අපවිට්ඨත්තා පණ්ණං විය, තස්මා කප්පියං අකාරාපෙත්වාපි විකොපනෙ දොසො නත්ථි. යඤ්ච ඡින්නස්සපි මකුළස්ස විකසනං, තම්පි අතිතරුණස්ස අභාවා වුඩ්ඪිලක්ඛණං න හොති, පරිණතස්ස පන මකුළස්ස පත්තානං සිනෙහෙ පරියාදානං ගතෙ විසුංභාවො එව විකාසො, තෙනෙව ඡින්නමකුළවිකාසො අඡින්නමකුළවිකාසතො පරිහීනො, මිලාතනියුත්තො ¶ වා දිස්සති. යඤ්ච මිලාතස්ස උදකසඤ්ඤොගෙ අමිලානතාපජ්ජනං, තම්පි තම්බුලපණ්ණාදීසු සමානං වුඩ්ඪිලක්ඛණං න හොති. පාළිඅට්ඨකථාසු ච න කත්ථචි පුප්ඵානං කප්පියකරණං ආගතං, තස්මා පුප්ඵං සබ්බථා අබීජමෙවාති විඤ්ඤායති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

‘‘පසිබ්බකෙ වියා’’ති වුත්තත්තා පුප්ඵං පසිබ්බකෙ වා පසිබ්බකසදිසං බන්ධෙ යත්ථ කත්ථචි චීවරෙ වා පක්ඛිපිතුං වට්ටතීති සිද්ධං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.431) පන ‘‘ඛන්ධෙ ඨපිතකාසාවස්සාති ඛන්ධෙ ඨපිතසඞ්ඝාටිං සන්ධාය වුත්තං. තඤ්හි තථාබන්ධිතුං සක්කා භවෙය්ය. ඉමිනා ච අඤ්ඤම්පි තාදිසං කාසාවං වා වත්ථං වා වුත්තනයෙන බන්ධිත්වා තත්ථ පුප්ඵානි පක්ඛිපිතුං වට්ටතීති සිද්ධං. අංසභණ්ඩිකපසිබ්බකෙ පක්ඛිත්තසදිසත්තා වෙඨිමං නාම න ජාතං, තස්මා සිථිලබන්ධස්ස අන්තරන්තරා පක්ඛිපිතුම්පි වට්ටතීති වදන්තී’’ති වුත්තං. හෙට්ඨා දණ්ඩකං පන බන්ධිතුං න ¶ වට්ටතීති රජ්ජුආදීහි බන්ධනං සන්ධාය වුත්තං, පුප්ඵස්සෙව පන අච්ඡින්නදණ්ඩකෙහි බන්ධිතුං වට්ටති එව.

පුප්ඵපටෙ ච දට්ඨබ්බන්ති පුප්ඵපටං කරොන්තස්ස දීඝතො පුප්ඵදාමස්ස හරණපච්චාහරණවසෙන පූරණං සන්ධාය වුත්තං, තිරියතො හරණං පන වායිමං නාම හොති, න පුරිමං. ‘‘පුරිමට්ඨානං අතික්කාමෙතී’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා පුරිමං පුප්ඵකොටිං ඵුසාපෙත්වා වා අඵුසාපෙත්වා වා පරික්ඛිපනවසෙන අතික්කාමෙන්තස්ස ආපත්තියෙව. බන්ධිතුං වට්ටතීති පුප්ඵරහිතාය සුත්තවාකකොටියා බන්ධිතුං වට්ටති. එකවාරං හරිත්වා පරික්ඛිපිත්වාති ඉදං පුබ්බෙ වුත්තචෙතියාදිපරික්ඛෙපං පුප්ඵපටකරණඤ්ච සන්ධාය වුත්තං, තස්මා චෙතියං වා බොධිං වා පරික්ඛිපන්තෙන එකවාරං පරික්ඛිපිත්වා පුරිමට්ඨානං සම්පත්තෙ අඤ්ඤස්ස දාතබ්බං, තෙනපි එකවාරං පරික්ඛිපිත්වා තථෙව කාතබ්බං. පුප්ඵපටං කරොන්තෙන ච හරිත්වා අඤ්ඤස්ස දාතබ්බං, තෙනපි තථෙව කාතබ්බං. සචෙපි ද්වෙයෙව භික්ඛූ උභොසු පස්සෙසු ඨත්වා පරියායෙන හරන්ති, වට්ටතියෙවාති වදන්ති.

පරෙහි පූරිතන්ති දීඝතො පසාරිතං. වායිතුන්ති තිරියතො හරිතුං, තං පන එකවාරම්පි න ලභති. පුප්ඵානි ඨපෙන්තෙනාති අගන්ථිතානි පාකතිකපුප්ඵානි අඤ්ඤමඤ්ඤං ඵුසාපෙත්වාපි ඨපෙන්තෙන. පුප්ඵදාමං පන පූජනත්ථාය භූමියං ඨපෙන්තෙන ඵුසාපෙත්වා වා අඵුසාපෙත්වා වා දිගුණං කත්වා ඨපෙතුං න වට්ටතීති වදන්ති.

32. ඝටිකදාමඔලම්බකොති ¶ හෙට්ඨාභාගෙ ඝටිකාකාරයුත්තො, දාරුඝටිකාකාරො වා ඔලම්බකො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.431) පන ‘‘ඝටිකදාමඔලම්බකොති අන්තෙ ඝටිකාකාරයුත්තො යමකදාමඔලම්බකො’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං ¶ (වජිර. ටී. පාරාජික 431) පන ‘‘ඝටිකදාමඔලම්බකොති යමකදාමඔලම්බකොති ලිඛිත’’න්ති වුත්තං, එකෙකං පන දාමං නික්ඛන්තසුත්තකොටියාව බන්ධිත්වා ඔලම්බිතුං වට්ටති, පුප්ඵදාමද්වයං සඞ්ඝටිතුකාමෙනපි නික්ඛන්තසුත්තකොටියාව සුත්තකොටිං සඞ්ඝටිතුං වට්ටති. අඩ්ඪචන්දාකාරෙන මාලාගුණපරික්ඛෙපොති අඩ්ඪචන්දාකාරෙන මාලාගුණස්ස පුනප්පුනං හරණපච්චාහරණවසෙන පූරෙත්වා පරික්ඛිපනං, තෙනෙව තං පුරිමෙ පවිට්ඨං, තස්මා එතම්පි අඩ්ඪචන්දාකාරං පුනප්පුනං හරණපච්චාහරණවසෙන පූරෙතුං න වට්ටති. එකවාරං පන අඩ්ඪචන්දාකාරකරණෙ මාලාගුණං හරිතුං වට්ටතීති වදන්ති. පුප්ඵදාමකරණන්ති එත්ථ සුත්තකොටියං ගහෙත්වාපි එකතො කාතුං න වට්ටතීති වදන්ති. සුත්තමයං ගෙණ්ඩුකං නාම, ගෙණ්ඩුකඛරපත්තදාමානං පටික්ඛිත්තත්තා චෙලාදීහි කතදාමම්පි න වට්ටති අකප්පියානුලොමත්තාති වදන්ති. පරසන්තකං දෙති, දුක්කටමෙවාති විස්සාසග්ගාහෙන පරසන්තකං ගහෙත්වා දෙන්තං සන්ධාය වුත්තං. ථුල්ලච්චයන්ති එත්ථ භණ්ඩදෙය්යම්පි හොති.

33. තඤ්ච ඛො වත්ථුපූජනත්ථායාති මාතාපිතූනම්පි පුප්ඵං දෙන්තෙන වත්ථුපූජනත්ථායෙව දාතබ්බන්ති දස්සෙති. ‘‘මණ්ඩනත්ථාය පන සිවලිඞ්ගාදිපූජනත්ථායා’’ති එත්තකමෙව වුත්තත්තා ‘‘ඉමං වික්කිණිත්වා ජීවිස්සන්තී’’ති මාතාපිතූනං වට්ටති, සෙසඤාතකානං තාවකාලිකමෙව දාතුං වට්ටති. කස්සචිපීති ඤාතකස්ස වා අඤ්ඤාතකස්ස වා කස්සචිපි. ඤාතිසාමණෙරෙහෙවාති තෙසං ගිහිපරිකම්මමොචනත්ථං වුත්තං. ඉතරෙති අඤ්ඤාතකා. තෙහිපි සාමණෙරෙහි ආචරියුපජ්ඣායානං වත්තසීසෙන හරිතබ්බං. සම්පත්තානං සාමණෙරානං උපඩ්ඪභාගං දාතුං වට්ටතීති සඞ්ඝිකස්ස ලාභස්ස උපචාරසීමට්ඨසාමණෙරානම්පි සන්තකත්තා තෙසම්පි උපඩ්ඪභාගො ලබ්භතෙවාති කත්වා වුත්තං. චූළකන්ති උපඩ්ඪභාගතොපි උපඩ්ඪං. චතුත්ථභාගස්සෙතං ¶ අධිවචනං. සාමණෙරා…පෙ… ඨපෙන්තීති ඉදං අරක්ඛිතඅගොපිතං සන්ධාය වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං පන ‘‘වස්සග්ගෙන අභාජනීයං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති මග්ගෙ වා චෙතියඞ්ගණෙ වා.

34. සාමණෙරෙහි දාපෙතුං න ලභන්තීති ඉදං සාමණෙරෙහි ගිහිකම්මං කාරිතං විය හොතීති වුත්තං, න පන පුප්ඵදානං හොතීති සාමණෙරානම්පි න වට්ටනතො. වුත්තඤ්ච ‘‘සයමෙවා’’තිආදි. න හි තං පුප්ඵදානං නාම සියා. යදි හි තථා ආගතානං තෙසං දානං පුප්ඵදානං නාම භවෙය්ය ¶ , සාමණෙරෙහිපි දාතුං න ලබ්භෙය්ය. සයමෙවාති සාමණෙරා සයමෙව. යාගුභත්තාදීනි ආදායාති ඉදං භික්ඛූනං අත්ථාය යාගුභත්තාදිසම්පාදනං සන්ධාය වුත්තත්තා ‘‘න වට්ටතී’’ති අවිසෙසෙන වුත්තං. අවිසෙසෙන වුත්තන්ති ඉමිනා සබ්බෙසම්පි න වට්ටතීති දස්සෙති.

35. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘මාතාපිතූනං තාව හරිත්වාපි හරාපෙත්වාපි පක්කොසිත්වාපි පක්කොසාපෙත්වාපි දාතුං වට්ටති, සෙසඤාතකානං පක්කොසාපෙත්වාව. මාතාපිතූනඤ්ච හරාපෙන්තෙන ඤාතිසාමණෙරෙහෙව හරාපෙතබ්බං. ඉතරෙ පන යදි සයමෙව ඉච්ඡන්ති, වට්ටතී’’ති ඉමං පුප්ඵදානෙ වුත්තනයං ඵලදානෙපි අතිදිසති, තස්මා ඵලම්පි මාතාපිතූනං හරණහරාපනාදිනා දාතුං වට්ටති, සෙසඤාතීනං පක්කොසාපෙත්වාව. ඉදානි ‘‘යො හරිත්වා වා හරාපෙත්වා වා…පෙ… ඉස්සරවතාය දදතො ථුල්ලච්චය’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.436-437) ඉමං පුප්ඵදානෙ වුත්තනයං ඵලදානෙ සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘කුලසඞ්ගහත්ථාය පනා’’තිආදිමාහ. ඛීණපරිබ්බයානන්ති ආගන්තුකෙ සන්ධාය වුත්තං. ඵලපරිච්ඡෙදෙනාති ‘‘එත්තකානි ඵලානි දාතබ්බානී’’ති එවං ඵලපරිච්ඡෙදෙන වා. රුක්ඛපරිච්ඡෙදෙන වාති ‘‘ඉමෙහි රුක්ඛෙහි ¶ දාතබ්බානී’’ති එවං රුක්ඛපරිච්ඡෙදෙන වා. පරිච්ඡින්නෙසුපි පන රුක්ඛෙසු ‘‘ඉධ ඵලානි සුන්දරානි, ඉතො ගණ්හථා’’ති වදන්තෙන කුලසඞ්ගහො කතො නාම හොතීති ආහ ‘‘එවං පන න වත්තබ්බ’’න්ති. රුක්ඛච්ඡල්ලීති රුක්ඛත්තචො, සා ‘‘භාජනීයභණ්ඩ’’න්ති වුත්තා. වුත්තනයෙනාති පුප්ඵඵලාදීසු වුත්තනයෙන කුලසඞ්ගහො හොතීති දස්සෙති.

36. තෙසං තෙසං ගිහීනං ගාමන්තරදෙසන්තරාදීසු සාසනපටිසාසනහරණං ජඞ්ඝපෙසනියං. තෙනාහ ‘‘ගිහීනං දූතෙය්යං සාසනහරණකම්ම’’න්ති. දූතස්ස කම්මං දූතෙය්යං. පඨමං සාසනං අග්ගහෙත්වාපි…පෙ… පදෙ පදෙ දුක්කටන්ති ඉදං ‘‘තස්ස සාසනං ආරොචෙස්සාමී’’ති ඉමිනා අධිප්පායෙන ගමනං සන්ධාය වුත්තං. තස්ස පන සාසනං පටික්ඛිපිත්වා සයමෙව කාරුඤ්ඤෙ ඨිතො ගන්ත්වා අත්තනො පතිරූපං සාසනං ආරොචෙති, අනාපත්ති. ගිහීනඤ්ච කප්පියසාසනං හරිතුං වට්ටතීති සම්බන්ධො. ඉමෙහි පන අට්ඨහි කුලදූසකකම්මෙහීති පුප්ඵදානං ඵලදානං චුණ්ණදානං මත්තිකදානං දන්තකට්ඨදානං වෙළුදානං පණ්ණදානං ජඞ්ඝපෙසනිකන්ති ඉමෙහි යථාවුත්තෙහි. පබ්බාජනීයකම්මකතොති කුලදූසනපච්චයා කතපබ්බාජනීයකම්මො.

37. සෙක්ඛභූමියං වාති ඉමිනා ඣානභූමිම්පි සඞ්ගණ්හාති. තිණ්ණං විවෙකානන්ති කායචිත්තඋපධිවිවෙකභූතානං ¶ තිණ්ණං විවෙකානං. පිණ්ඩාය චරණස්ස භොජනපරියොසානත්තා වුත්තං ‘‘යාව භොජනපරියොසාන’’න්ති. භුත්වා ආගච්ඡන්තස්සපි පුන වුත්තනයෙනෙව පණිධාය චීවරසණ්ඨාපනාදීනි කරොන්තස්ස දුක්කටමෙවාති දට්ඨබ්බං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

කුලසඞ්ගහවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

පඤ්චමො පරිච්ඡෙදො.

6. මච්ඡමංසවිනිච්ඡයකථා

38. එවං ¶ කුලසඞ්ගහවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි මච්ඡමංසවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘මච්ඡමංසෙසු පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ථලෙ ඨපිතමත්තෙ මරති, කෙවට්ටාදීහි වා මාරියතීති මච්ඡො. මච්ඡස්ස ඉදන්ති මච්ඡං, මසියතෙ ආමසියතෙති මංසං, මච්ඡඤ්ච මංසඤ්ච මච්ඡමංසානි, තෙසු. මච්ඡමංසෙසු පන විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. මච්ඡග්ගහණෙනාති එත්ථ නිද්ධාරණං න කාතබ්බං. පන-සද්දො පක්ඛන්තරත්ථො, දිවාසෙය්යාදීසු විනිච්ඡයතො අපරො මච්ඡමංසෙසු විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති අත්ථො. ගය්හතෙ අනෙනාති ගහණං. කිං තං? සද්දො, මච්ඡඉති ගහණං මච්ඡග්ගහණං, තෙන මච්ඡග්ගහණෙන, මච්ඡසද්දෙනාති අත්ථො. මංසෙසු පන…පෙ… අකප්පියානීති එත්ථ මනුස්සමංසං සමානජාතිමංසතො පටික්ඛිත්තං. හත්ථිඅස්සානං මංසානි රාජඞ්ගතො, සුනඛඅහීනං ජෙගුච්ඡභාවතො, සෙසානං වාළමිගත්තා භික්ඛූනං පරිබන්ධවිමොචනත්ථං පටික්ඛිත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

තිකොටිපරිසුද්ධන්ති දිට්ඨසුතපරිසඞ්කිතසඞ්ඛාතාහි තීහි කොටීහි තීහි ආකාරෙහි තීහි කාරණෙහි පරිසුද්ධං, විමුත්තන්ති අත්ථො. තත්ථ අදිට්ඨඅසුතානි චක්ඛුවිඤ්ඤාණසොතවිඤ්ඤාණානං අනාරම්මණභාවතො ජානිතබ්බානි. අපරිසඞ්කිතං පන කථං ජානිතබ්බන්ති ආහ ‘‘අපරිසඞ්කිතං පනා’’තිආදි, තීණි පරිසඞ්කිතානි ඤත්වා තෙසං පටිපක්ඛවසෙන අපරිසඞ්කිතං ජානිතබ්බන්ති අත්ථො. ඉදානි තානි තීණි පරිසඞ්කිතානි ච එවං පරිසඞ්කිතෙ සති භික්ඛූහි කත්තබ්බවිධිඤ්ච තෙන විධිනා අපරිසඞ්කිතෙ සති කත්තබ්බභාවඤ්ච විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘කථ’’න්තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ දිස්වා පරිසඞ්කිතං දිට්ඨපරිසඞ්කිතං නාම. සුත්වා පරිසඞ්කිතං සුතපරිසඞ්කිතං නාම. අදිස්වා අසුත්වා තක්කෙන අනුමානෙන පරිසඞ්කිතං තදුභයවිනිමුත්තපරිසඞ්කිතං නාම. තං තිවිධම්පි පරිසඞ්කිතසාමඤ්ඤෙන එකා කොටි ¶ හොති, තතො විමුත්තං අපරිසඞ්කිතං නාම. එවං අදිට්ඨං අසුතං අපරිසඞ්කිතං මච්ඡමංසං තිකොටිපරිසුද්ධං හොති.

ජාලං මච්ඡබන්ධනං. වාගුරා මිගබන්ධිනී. කප්පතීති යදි තෙසං වචනෙන සඞ්කා නිවත්තති, වට්ටති, න තං වචනං ලෙසකප්පං කාතුං වට්ටති. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘යත්ථ ච නිබ්බෙමතිකො හොති, තං සබ්බං කප්පතී’’ති. පවත්තමංසන්ති ආපණාදීසු පවත්තං වික්කායිකං වා මතමංසං වා. මඞ්ගලාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන ආහුනපාහුනාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. භික්ඛූනංයෙව අත්ථාය අකතන්ති එත්ථ අට්ඨානප්පයුත්තො එව-සද්දො, භික්ඛූනං අත්ථාය අකතමෙවාති සම්බන්ධිතබ්බං, තස්මා භික්ඛූනඤ්ච මඞ්ගලාදීනඤ්චාති මිස්සෙත්වා කතම්පි න වත්තතීති වෙදිතබ්බං. කෙචි පන ‘‘යථාඨිතවසෙන අවධාරණං ගහෙත්වා වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං න සුන්දරං. යත්ථ ච නිබ්බෙමතිකො හොතීති භික්ඛූනං අත්ථාය කතෙපි සබ්බෙන සබ්බං පරිසඞ්කිතාභාවමාහ.

39. තමෙවත්ථං ආවිකාතුං ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි වුත්තං. ඉතරෙසං වට්ටතීති අජානන්තානං වට්ටති, ජානතොවෙත්ථ ආපත්ති හොතීති. තෙයෙවාති යෙ උද්දිස්ස කතං, තෙයෙව. උද්දිස්ස කතමංසපරිභොගතො අකප්පියමංසපරිභොගෙ විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘අකප්පියමංසං පනා’’තිආදි වුත්තං. පුරිමස්මිං සචිත්තකාපත්ති, ඉතරස්මිං අචිත්තකා. තෙනාහ ‘‘අකප්පියමංසං අජානිත්වා භුඤ්ජන්තස්සපි ආපත්තියෙවා’’ති. ‘‘පරිභොගකාලෙ පුච්ඡිත්වා පරිභුඤ්ජිස්සාමීති වා ගහෙත්වා පුච්ඡිත්වාව පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 39) වචනතො අකප්පියමංසං අජානිත්වා පටිග්ගණ්හන්තස්ස පටිග්ගහණෙ අනාපත්ති සිද්ධා. අජානිත්වා ¶ පරිභුඤ්ජන්තස්සෙව හි ආපත්ති වුත්තා. වත්තන්ති වදන්තීති ඉමිනා ආපත්ති නත්ථීති දස්සෙති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

මච්ඡමංසවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

ඡට්ඨො පරිච්ඡෙදො.

7. අනාමාසවිනිච්ඡයකථා

40. එවං ¶ මච්ඡමංසවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි අනාමාසවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘අනාමාස’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ආමසියතෙති ආමාසං, න ආමාසං අනාමාසං, අපරාමසිතබ්බන්ති අත්ථො. පාරිපන්ථිකාති විකුප්පනිකා, අන්තරායිකාති වුත්තං හොති. නදීසොතෙන වුය්හමානං මාතරන්ති එතං උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්තං. අඤ්ඤාසු පන ඉත්ථීසු කාරුඤ්ඤාධිප්පායෙන මාතරි වුත්තනයෙන පටිපජ්ජන්තස්ස නෙවත්ථි දොසොති වදන්ති. ‘‘මාතර’’න්ති වුත්තත්තා අඤ්ඤාසු න වට්ටතීති වදන්තාපි අත්ථි. එත්ථ ගණ්හාහීති න වත්තබ්බාති ගෙහස්සිතපෙමෙන කායප්පටිබද්ධෙන ඵුසනෙ දුක්කටං සන්ධාය වුත්තං. කාරුඤ්ඤෙන පන වත්ථාදිං ගහෙතුං අසක්කොන්තිං ‘‘ගණ්හාහී’’ති වදන්තස්සපි අවසභාවප්පත්තිතො උදකෙ නිමුජ්ජන්තිං කාරුඤ්ඤෙන සහසා අනාමාසන්ති අචින්තෙත්වා කෙසාදීසු ගහෙත්වා මොක්ඛාධිප්පායෙන ආකඩ්ඪතොපි අනාපත්තියෙව. න හි මීයමානං මාතරං උපෙක්ඛිතුං වට්ටති. අඤ්ඤාතිකාය ඉත්ථියාපි එසෙව නයො. උක්කට්ඨාය මාතුයාපි ආමාසො න වට්ටතීති දස්සනත්ථං ‘‘මාතර’’න්ති වුත්තං. තස්ස කාතබ්බං පන අඤ්ඤාසම්පි ඉත්ථීනං කරොන්තස්සපි අනාපත්තියෙව අනාමාසත්තෙ විසෙසාභාවා.

තිණණ්ඩුපකන්ති ¶ හිරිවෙරාදිමූලෙහි කෙසාලඞ්කාරත්ථාය කතචුම්බටකං. තාලපණ්ණමුද්දිකන්ති තාලපණ්ණෙහි කතං අඞ්ගුලිමුද්දිකං. තෙන තාලපණ්ණාදිමයං කටිසුත්තකණ්ණපිළන්ධනාදි සබ්බං න වට්ටතීති සිද්ධං. පරිවත්තෙත්වාති අත්තනො නිවාසනපාරුපනභාවතො අපනෙත්වා, චීවරත්ථාය පරිණාමෙත්වාති වුත්තං හොති. චීවරත්ථාය පාදමූලෙ ඨපෙතීති ඉදං නිදස්සනමත්තං. පච්චත්ථරණවිතානාදිඅත්ථම්පි වට්ටතියෙව, පූජාදිඅත්ථං තාවකාලිකම්පි ආමසිතුං වට්ටති. සීසපසාධනදන්තසූචීති ඉදං සීසාලඞ්කාරත්ථාය පටපිලොතිකාහි කතසීසපසාධනකඤ්චෙව දන්තසූචිආදි චාති ද්වෙ තයො. සීසපසාධනං සිපාටිකොපකරණත්ථාය චෙව දන්තසූචිං සූචිඋපකරණත්ථාය ච ගහෙතබ්බන්ති යථාක්කමං අත්ථං දස්සෙති. කෙසකලාපං බන්ධිත්වා තත්ථ තිරියං පවෙසනත්ථාය කතා සූචි එව සීසපසාධනකදන්තසූචීති එකමෙව කත්වා සිපාටිකාය පක්ඛිපිත්වා පරිහරිතබ්බසූචියෙව තස්ස තස්ස කිච්චස්ස උපකරණන්ති සිපාටිකසූචිඋපකරණං, එවං වා යොජනා කාතබ්බා.

පොත්ථකරූපන්ති සුධාදීහි කතං පාරාජිකවත්ථුභූතානං තිරච්ඡානගතිත්ථීනං සණ්ඨානෙන කතම්පි අනාමාසමෙව ¶ . ඉත්ථිරූපානි දස්සෙත්වා කතං වත්ථුභිත්තිආදිඤ්ච ඉත්ථිරූපං අනාමසිත්වා වළඤ්ජෙතුං වට්ටති. එවරූපෙ හි අනාමාසෙ කායසංසග්ගරාගෙ අසති කායප්පටිබද්ධෙන ආමසතො දොසො නත්ථි. භින්දිත්වාති එත්ථ හත්ථෙන අග්ගහෙත්වාව කෙනචි දණ්ඩාදිනා භින්දිතබ්බං. එත්ථ ච අනාමාසම්පි දණ්ඩපාසාණාදීහි භෙදනස්ස අට්ඨකථායං වුත්තත්තා, පාළියම්පි ආපදාසු මොක්ඛාධිප්පායස්ස ආමසනෙපි අනාපත්තියා වුත්තත්තා ච සප්පිනිආදිවාළමිගීහි ගහිතපාණකානං මොචනත්ථාය තං තං සප්පිනිආදිවත්ථුං දණ්ඩාදීහි පටික්ඛිපිත්වා ගහෙතුං, මාතුආදිං උදකෙ මීයමානං වත්ථාදීහි ගහෙතුං, අසක්කොන්තිං ¶ කෙසාදීසු ගහෙත්වා කාරුඤ්ඤෙන උක්ඛිපිතුඤ්ච වට්ටතීති අයමත්ථො ගහෙතබ්බොව. ‘‘අට්ඨකථායං ‘න ත්වෙව ආමසිතබ්බා’ති ඉදං පන වචනං අමීයමානං වත්ථුං සන්ධාය වුත්තන්ති අයං අම්හාකං ඛන්තී’’ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.281) වුත්තං.

41. මග්ගං අධිට්ඨායාති ‘‘මග්ගො අය’’න්ති මග්ගසඤ්ඤං උප්පාදෙත්වාති අත්ථො. පඤ්ඤපෙත්වා දෙන්තීති ඉදං සාමීචිවසෙන වුත්තං, තෙහි පන ‘‘ආසනං පඤ්ඤපෙත්වාව නිසීදථා’’ති වුත්තෙ සයමෙව පඤ්ඤපෙත්වා නිසීදිතුං වට්ටති. තත්ථ ජාතකානීති අච්ඡින්දිත්වා භූතගාමභාවෙනෙව ඨිතානි. ‘‘කීළන්තෙනා’’ති වුත්තත්තා සති පච්චයෙ ආමසන්තස්ස අනාපත්ති, ඉදඤ්ච ගිහිසන්තකං සන්ධාය වුත්තං, භික්ඛුසන්තකං පන පරිභොගාරහං සබ්බථා ආමසිතුං න වට්ටති දුරූපචිණ්ණත්තා. තාලපනසාදීනීති චෙත්ථ ආදි-සද්දෙන නාළිකෙරලබුජතිපුසඅලාබුකුම්භණ්ඩපුස්සඵලඑළාලුකඵලානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ‘‘යථාවුත්තඵලානංයෙව චෙත්ථ කීළාධිප්පායෙන ආමසනං න වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා පාසාණසක්ඛරාදීනි කීළාධිප්පායෙනපි ආමසිතුං වට්ටති. අනුපසම්පන්නානං දස්සාමීති ඉදං අපටිග්ගහෙත්වා ගහණං සන්ධාය වුත්තං. අත්තනොපි අත්ථාය පටිග්ගහෙත්වා ගහණෙ දොසො නත්ථි අනාමාසත්තාභාවා.

42. මුත්තාති (ම. නි. ටී. 1.2 පථවීවාරවණ්ණනා; සාරත්ථ. ටී. 2.281) හත්ථිකුම්භජාතිකා අට්ඨවිධා මුත්තා. තථා හි හත්ථිකුම්භං, වරාහදාඨං, භුජගසීසං, වලාහකං, වෙළු, මච්ඡසිරො, සඞ්ඛො, සිප්පීති අට්ඨ මුත්තායොනියො. තත්ථ හත්ථිකුම්භජා පීතවණ්ණා පභාහීනා. වරාහදාඨා වරාහදාඨාවණ්ණාව. භුජගසීසජා නීලාදිවණ්ණා සුවිසුද්ධා වට්ටලා ච. වලාහකජා භාසුරා දුබ්බිභාගා රත්තිභාගෙ අන්ධකාරං විධමෙන්තියො තිට්ඨන්ති, දෙවූපභොගා එව ච හොන්ති. වෙළුජා කරකඵලසමානවණ්ණා න භාසුරා, තෙ ¶ ච වෙළූ අමනුස්සගොචරෙයෙව පදෙසෙ ජායන්ති ¶ . මච්ඡසිරජා පාඨීනපිට්ඨිසමානවණ්ණා වට්ටලා ලඝවො ච තෙජවන්තා හොන්ති පභාවිහීනා ච, තෙ ච මච්ඡා සමුද්දමජ්ඣෙයෙව ජායන්ති. සඞ්ඛජා සඞ්ඛඋදරච්ඡවිවණ්ණා කොලඵලප්පමාණාපි හොන්ති පභාවිහීනාව. සිප්පිජා පභාවිසෙසයුත්තා හොන්ති නානාසණ්ඨානා. එවං ජාතිතො අට්ඨවිධාසු මුත්තාසු යා මච්ඡසඞ්ඛසිප්පිජා, තා සාමුද්දිකා. භුජගජාපි කාචි සාමුද්දිකා හොන්ති, ඉතරා අසාමුද්දිකා. යස්මා බහුලං සාමුද්දිකාව මුත්තා ලොකෙ දිස්සන්ති, තත්ථාපි සිප්පිජාව, ඉතරා කදාචි කාචි, තස්මා සම්මොහවිනොදනියං (විභ. අට්ඨ. 173) ‘‘මුත්තාති සාමුද්දිකා මුත්තා’’ති වුත්තං.

මණීති වෙළුරියාදිතො අඤ්ඤො ජොතිරසාදිභෙදො සබ්බො මණි. වෙළුරියොති අල්ලවෙළුවණ්ණො මණි, ‘‘මජ්ජාරක්ඛිමණ්ඩලවණ්ණො’’තිපි වදන්ති. සඞ්ඛොති සාමුද්දිකසඞ්ඛො. සිලාති මුග්ගවණ්ණා අතිසිනිද්ධා කාළසිලා. මණිවොහාරං අගතා රත්තසෙතාදිවණ්ණා සුමට්ඨාපි සිලා අනාමාසා එවාති වදන්ති. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.281) පන ‘‘සඞ්ඛොති සාමුද්දිකසඞ්ඛො. සිලාති කාළසිලාපණ්ඩුසිලාසෙතසිලාදිභෙදා සබ්බාපි සිලා’’ති වුත්තං. පවාළං සමුද්දතො ජාතනාතිරත්තමණි. රජතන්ති කහාපණමාසාදිභෙදං ජතුමාසාදිං උපාදාය සබ්බං වුත්තාවසෙසරූපියං ගහිතං. ජාතරූපන්ති සුවණ්ණං. ලොහිතඞ්කොති රත්තමණි. මසාරගල්ලන්ති කබරවණ්ණො මණි. ‘‘මරකත’’න්තිපි වදන්ති.

භණ්ඩමූලත්ථායාති පත්තචීවරාදිමූලත්ථාය. කුට්ඨරොගස්සාති නිදස්සනමත්තං. තාය වූපසමෙතබ්බස්ස යස්ස කස්සචි රොගස්ස අත්ථාය වට්ටතියෙව. ‘‘භෙසජ්ජත්ථඤ්ච අවිද්ධායෙව මුත්තා වට්ටතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තා. භෙසජ්ජත්ථාය පිසිත්වා යොජිතානං මුත්තානං රතනභාවවිජහනතො ගහණක්ඛණෙපි ¶ රතනාකාරෙන අපෙක්ඛාභාවා ‘‘භෙසජ්ජත්ථාය පන වට්ටතී’’ති වුත්තං. යාව පන තා මුත්තා රතනරූපෙන තිට්ඨන්ති, තාව ආමසිතුං න වට්ටන්ති. එවං අඤ්ඤම්පි රතනපාසාණං පිසිත්වා භෙසජ්ජෙ යොජනත්ථාය ගහෙතුං වට්ටති එව. ජාතරූපරජතං පන මිස්සෙත්වා යොජනභෙසජ්ජත්ථායපි සම්පටිච්ඡිතුං න වට්ටති. ගහට්ඨෙහි යොජෙත්වා දින්නම්පි යදි භෙසජ්ජෙ සුවණ්ණාදිරූපෙන තිට්ඨති, වියොජෙතුඤ්ච සක්කා, තාදිසං භෙසජ්ජම්පි න වට්ටති. තං අබ්බොහාරිකත්තගතඤ්චෙ වට්ටති. ‘‘ජාතිඵලිකං උපාදායා’’ති වුත්තත්තා සූරියකන්තචන්දකන්තාදිකං ජාතිපාසාණං මණිම්හි එව සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. ආකරමුත්තොති ආකරතො මුත්තමත්තො. භණ්ඩමූලත්ථං ¶ සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටතීති ඉමිනාව ආමසිතුම්පි වට්ටතීති දස්සෙති. පචිත්වා කතොති කාචකාරෙහි පචිත්වා කතො.

ධමනසඞ්ඛො ච ධොතවිද්ධො ච රතනමිස්සො චාති යොජෙතබ්බං. විද්ධොතිආදිභාවෙන කතඡිද්දො. රතනමිස්සොති කඤ්චනලතාදිවිචිත්තො මුත්තාදිරතනඛචිතො ච. එතෙන ධමනසඞ්ඛතො අඤ්ඤො රතනසම්මිස්සො අනාමාසොති දස්සෙති. සිලායම්පි එසෙව නයො. පානීයසඞ්ඛොති ඉමිනා ථාලකාදිආකාරෙන කතසඞ්ඛමයභාජනානි භික්ඛූනං සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටන්තීති සිද්ධං. සෙසන්ති රතනමිස්සං ඨපෙත්වා අවසෙසං. මුග්ගවණ්ණංයෙව රතනසම්මිස්සං කරොන්ති, න අඤ්ඤන්ති ආහ ‘‘මුග්ගවණ්ණාවා’’ති, මුග්ගවණ්ණා රතනසම්මිස්සාව න වට්ටතීති වුත්තං හොති. සෙසාති රතනසම්මිස්සං ඨපෙත්වා අවසෙසා සිලා.

බීජතො පට්ඨායාති ධාතුපාසාණතො පට්ඨාය. සුවණ්ණචෙතියන්ති ධාතුකරණ්ඩකං. පටික්ඛිපීති ‘‘ධාතුට්ඨපනත්ථාය ගණ්හථා’’ති අවත්වා ‘‘තුම්හාකං ගණ්හථා’’ති පෙසිතත්තා ¶ පටික්ඛිපි. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.281) පන ‘‘පටික්ඛිපීති සුවණ්ණමයස්ස ධාතුකරණ්ඩකස්ස බුද්ධාදිරූපස්ස ච අත්තනො සන්තකකරණෙ නිස්සග්ගියත්තා වුත්ත’’න්ති වුත්තං. සුවණ්ණබුබ්බුළකන්ති සුවණ්ණතාරකං. ‘‘රූපියඡඩ්ඩකට්ඨානෙ’’ති වුත්තත්තා රූපියඡඩ්ඩකස්ස ජාතරූපරජතං ආමසිත්වා ඡඩ්ඩෙතුං වට්ටතීති වුත්තං. කෙළාපයිතුන්ති ආමසිත්වා ඉතො චිතො ච සඤ්චාරෙතුං. වුත්තන්ති මහාඅට්ඨකථායං වුත්තං. කචවරමෙව හරිතුං වට්ටතීති ගොපකා වා හොන්තු අඤ්ඤෙ වා, හත්ථෙනපි පුඤ්ඡිත්වා කචවරං අපනෙතුං වට්ටති, ‘‘මලම්පි පමජ්ජිතුං වට්ටතියෙවා’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.281) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.281) පන ‘‘කචවරමෙව හරිතුං වට්ටතීති ගොපකා වා හොන්තු අඤ්ඤෙ වා, හත්ථෙනපි පුඤ්ඡිත්වා කචවරං අපනෙතුං වට්ටති, මලම්පි මජ්ජිතුං වට්ටති එවාති වදන්ති, තං අට්ඨකථාය න සමෙති කෙළායනසදිසත්තා’’ති වුත්තං. කථං න සමෙති? මහාඅට්ඨකථායං චෙතියඝරගොපකා රූපියඡඩ්ඩකට්ඨානෙ ඨිතාති තෙසංයෙව කෙළායනං අනුඤ්ඤාතං, න අඤ්ඤෙසං, තස්මා ‘‘ගොපකා වා හොන්තු අඤ්ඤෙ වා’’ති වචනං මහාඅට්ඨකථාය න සමෙති.

කුරුන්දියං පන තම්පි පටික්ඛිත්තං, සුවණ්ණචෙතියෙ කචවරමෙව හරිතුං වට්ටතීති එත්තකමෙව අනුඤ්ඤාතං, තස්මා සාවධාරණං කත්වා වුත්තත්තා ‘‘හත්ථෙනපි පුඤ්ඡිත්වා’’ති ච ‘‘මලම්පි පමජ්ජිතුං වට්ටති ¶ එවා’’ති ච වචනං කුරුන්දට්ඨකථාය න සමෙති, තස්මා විචාරෙතබ්බමෙතන්ති. ආරකූටලොහන්ති සුවණ්ණවණ්ණො කිත්තිමලොහවිසෙසො. තිවිධඤ්හි කිත්තිමලොහං – කංසලොහං වට්ටලොහං ආරකූටලොහන්ති. තත්ථ තිපුතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං කංසලොහං නාම, සීසතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං වට්ටලොහං, රසතුත්ථෙහි රඤ්ජිතං තම්බං ආරකූටලොහං නාම. ‘‘පකතිරසතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං ¶ ආරකූට’’න්ති ච සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.281) වුත්තං. තං පන ‘‘ජාතරූපගතික’’න්ති වුත්තත්තා උග්ගණ්හතො නිස්සග්ගියම්පි හොතීති කෙචි වදන්ති, රූපියෙසු පන අගණිතත්තා නිස්සග්ගියං න හොති, ආමසනෙ සම්පටිච්ඡනෙ ච දුක්කටමෙවාති වෙදිතබ්බං. සබ්බොපි කප්පියොති යථාවුත්තසුවණ්ණාදිමයානං සෙනාසනපරික්ඛාරානං ආමසනගොපනාදිවසෙන පරිභොගො සබ්බථා කප්පියොති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. ‘‘භික්ඛූනං ධම්මවිනයවණ්ණනට්ඨානෙ’’ති වුත්තත්තා සඞ්ඝිකමෙව සුවණ්ණාදිමයං සෙනාසනං සෙනාසනපරික්ඛාරා ච වට්ටන්ති, න පුග්ගලිකානීති ගහෙතබ්බං. පටිජග්ගිතුං වට්ටන්තීති සෙනාසනපටිබන්ධතො වුත්තං.

43. සාමිකානං පෙසෙතබ්බන්ති සාමිකානං සාසනං පෙසෙතබ්බං. භින්දිත්වාති පඨමමෙව අනාමසිත්වා පාසාණාදිනා කිඤ්චිමත්තං භෙදං කත්වා පච්ඡා කප්පියභණ්ඩත්ථාය අධිට්ඨහිත්වා හත්ථෙන ගහෙතුං වට්ටති. තෙනාහ ‘‘කප්පියභණ්ඩං කරිස්සාමීති සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටතී’’ති. එත්ථාපි තඤ්ච වියොජෙත්වා ආමසිතබ්බං. ඵලකජාලිකාදීනීති එත්ථ සරපරිත්තාණාය හත්ථෙන ගහෙතබ්බං. කිටිකාඵලකං අක්ඛිරක්ඛණත්ථාය අයලොහාදීහි ජාලාකාරෙන කත්වා සීසාදීසු පටිමුඤ්චිතබ්බං ජාලිකං නාම. ආදි-සද්දෙන කවචාදිකං සඞ්ගණ්හාති. අනාමාසානීති මච්ඡජාලාදිපරූපරොධං සන්ධාය වුත්තං, න සරපරිත්තාණං තස්ස ආවුධභණ්ඩත්තාභාවා. තෙන වක්ඛති ‘‘පරූපරොධනිවාරණඤ්හී’’තිආදි (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 43). ආසනස්සාති චෙතියස්සසමන්තා කතපරිභණ්ඩස්ස. බන්ධිස්සාමීති කාකාදීනං අදූසනත්ථාය බන්ධිස්සාමි.

‘‘භෙරිසඞ්ඝාටොති සඞ්ඝටිතචම්මභෙරී. වීණාසඞ්ඝාටොති සඞ්ඝටිතචම්මවීණා’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.281) වුත්තං. ‘‘චම්මවිනද්ධා වීණාභෙරිආදීනී’’ති මහාඅට්ඨකථායං වුත්තවචනතො විසෙසාභාවා ¶ ‘‘කුරුන්දියං පනා’’තිආදිනා තතො විසෙසස්ස වත්තුමාරද්ධත්තා ච භෙරිආදීනං විනද්ධොපකරණසමූහො භෙරිවීණාසඞ්ඝාටොති වෙදිතබ්බො ‘‘සඞ්ඝටිතබ්බොති සඞ්ඝාටො’’ති කත්වා. තුච්ඡපොක්ඛරන්ති අවිනද්ධචම්මභෙරිවීණානං පොක්ඛරං. ආරොපිතචම්මන්ති පුබ්බෙ ආරොපිතං හුත්වා පච්ඡා තතො අපනෙත්වා විසුං ඨපිතමුඛචම්මමත්තං, න සෙසොපකරණසහිතං, තං පන සඞ්ඝාතොති ¶ අයං විසෙසො. ඔනහිතුන්ති භෙරිපොක්ඛරාදීනි චම්මං ආරොපෙත්වා චම්මවද්ධිආදීහි සබ්බෙහි උපකරණෙහි විනන්ධිතුං. ඔනහාපෙතුන්ති තථෙව අඤ්ඤෙහි විනන්ධාපෙතුං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

අනාමාසවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

සත්තමො පරිච්ඡෙදො.

8. අධිට්ඨානවිකප්පනවිනිච්ඡයකථා

44. එවං අනාමාසවිනිච්ඡයකථං කථෙත්වා ඉදානි අධිට්ඨානවිකප්පනවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘අධිට්ඨානවිකප්පනෙසු පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අධිට්ඨියතෙ අධිට්ඨානං, ගහණං සල්ලක්ඛණන්ති අත්ථො. විකප්පියතෙ විකප්පනා, සඞ්කප්පනං චින්තනන්ති අත්ථො. තත්ථ ‘‘තිචීවරං අධිට්ඨාතුන්ති නාමං වත්වා අධිට්ඨාතුං. න විකප්පෙතුන්ති නාමං වත්වා න විකප්පෙතුං. එස නයො සබ්බත්ථ. තස්මා තිචීවරං අධිට්ඨහන්තෙන ‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’තිආදිනා නාමං වත්වා අධිට්ඨාතබ්බං. විකප්පෙන්තෙන පන ‘ඉමං සඞ්ඝාටි’න්තිආදිනා තස්ස තස්ස චීවරස්ස නාමං අග්ගහෙත්වාව ‘ඉමං චීවරං තුය්හං විකප්පෙමී’ති විකප්පෙතබ්බං. තිචීවරං වා හොතු අඤ්ඤං වා, යදි තං තං නාමං ගහෙත්වා විකප්පෙති ¶ , අවිකප්පිතං හොති, අතිරෙකචීවරට්ඨානෙ තිට්ඨතී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.469) පන ‘‘තිචීවරං අධිට්ඨාතුන්ති සඞ්ඝාටිආදිනාමෙන අධිට්ඨාතුං. න විකප්පෙතුන්ති ඉමිනා නාමෙන න විකප්පෙතුං, එතෙන විකප්පිතතිචීවරො තෙචීවරිකො න හොති, තස්ස තස්මිං අධිට්ඨිතතිචීවරෙ විය අවිප්පවාසාදිනා කාතබ්බවිධි න කාතබ්බොති දස්සෙති, න පන විකප්පනෙ දොසො’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 469) පන ‘‘තිචීවරං අධිට්ඨාතුන්ති එත්ථ තිචීවරං තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨාතබ්බයුත්තකං, යං වා තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨාතුං න විකප්පෙතුං අනුජානාමි, තස්ස අධිට්ඨානකාලපරිච්ඡෙදාභාවතො සබ්බකාලං ඉච්ඡන්තස්ස අධිට්ඨාතුංයෙව ¶ අනුජානාමි, තං කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා විකප්පෙතුං නානුජානාමි, සති පන පච්චයෙ යදා තදා වා පච්චුද්ධරිත්වා විකප්පෙතුං වට්ටතීති ‘අනාපත්ති අන්තොදසාහං අධිට්ඨෙති විකප්පෙතී’ති වචනතො සිද්ධං හොතී’’ති වුත්තං.

ඉමෙසු පන තීසු ටීකාවාදෙසු තතියවාදො යුත්තතරො විය දිස්සති. කස්මා? පාළියා අට්ඨකථාය ච සංසන්දනතො. කථං? පාළියඤ්හි කතපරිච්ඡෙදාසුයෙව ද්වීසු වස්සිකසාටිකකණ්ඩුපටිච්ඡාදීසු තතො පරං විකප්පෙතුන්ති වුත්තං, තතො අඤ්ඤෙසු න විකප්පෙතුං ඉච්චෙව, තස්මා තෙසු අසති පච්චයෙ නිච්චං අධිට්ඨාතබ්බමෙව හොති, න විකප්පෙතබ්බන්ති අයං පාළියා අධිප්පායො දිස්සති, ඉතරාසු පන ද්වීසු අනුඤ්ඤාතකාලෙයෙව අධිට්ඨාතබ්බං, ‘‘තතො පරං විකප්පෙතු’’න්ති එවං පාළියා සංසන්දති, අට්ඨකථායං තිචීවරං තිචීවරසඞ්ඛෙපෙන පරිහරතො අධිට්ඨාතුමෙව අනුජානාමි, න විකප්පෙතුං. වස්සිකසාටිකං පන චාතුමාසතො පරං විකප්පෙතුමෙව, න අධිට්ඨාතුං, එවඤ්ච ¶ සති යො තිචීවරෙ එකෙන චීවරෙන විප්පවසිතුකාමො හොති, තස්ස චීවරාධිට්ඨානං පච්චුද්ධරිත්වා විප්පවාසසුඛත්ථං විකප්පනාය ඔකාසො දින්නො හොතීති.

පඨමවාදෙ ‘‘න විකප්පෙතු’’න්ති නාමං වත්වා ‘‘න විකප්පෙතු’’න්ති අත්ථො වුත්තො, එවං සන්තෙ ‘‘තතො පරං විකප්පෙතු’’න්ති එත්ථ තතො පරං නාමං වත්වා විකප්පෙතුන්ති අත්ථො භවෙය්ය, සො ච අත්ථො විකප්පනාධිකාරෙන වුත්තො, ‘‘නාමං වත්වා’’ති ච විසෙසනෙ කත්තබ්බෙ සති ‘‘න විකප්පෙතු’’න්ති ච ‘‘තතො පරං විකප්පෙතු’’න්ති ච භෙදවචනං න සියා, සබ්බෙසුපි චීවරෙසු නාමං අවත්වාව විකප්පෙතබ්බතො, දුතියවාදෙ ච ‘‘න විකප්පෙතු’’න්ති ඉමිනා නාමෙන න විකප්පෙතුන්ති වුත්තං, න අනුජානාමීති පාඨසෙසො. පඨමෙ ච ‘‘තිචීවරං වා හොතු අඤ්ඤං වා, යදි තං තං නාමං ගහෙත්වා විකප්පෙති, අවිකප්පිතං හොති, අතිරෙකචීවරට්ඨානෙ තිට්ඨතී’’ති. දුතියෙ ච ‘‘න පන විකප්පනෙ දොසො’’ති, තඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධං විය දිස්සති, තස්මා විචාරෙතබ්බමෙතං.

තතො පරං විකප්පෙතුන්ති චාතුමාසතො පරං විකප්පෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුන්ති තීසු ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘තතො පරං විකප්පෙත්වා යාව ආගාමිසංවච්ඡරෙ වස්සානං චාතුමාසං, තාව ඨපෙතුං අනුඤ්ඤාත’’න්තිපි වදන්ති. ‘‘තතො පරං විකප්පෙතුං අනුජානාමීති එත්තාවතා වස්සිකසාටිකං ¶ කණ්ඩුපටිච්ඡාදිඤ්ච තං තං නාමං ගහෙත්වා විකප්පෙතුං අනුඤ්ඤාතන්ති එවමත්ථො න ගහෙතබ්බො. තතො පරං වස්සිකසාටිකාදිනාමස්සෙව අභාවතො, කස්මා තතො පරං විකප්පෙන්තෙනපි නාමං ගහෙත්වා න විකප්පෙතබ්බං. උභින්නම්පි තතො පරං විකප්පෙත්වා පරිභොගස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා තථාවිකප්පිතං අඤ්ඤනාමෙන අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්ත’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) වුත්තං. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. 1.469) ‘‘තතො පරන්ති චාතුමාසතො ¶ පරං විකප්පෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං අනුඤ්ඤාතන්ති කෙචි වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘විකප්පෙත්වා යාව ආගාමිවස්සානං තාව ඨපෙතුං වට්ටතී’ති වදන්ති. අපරෙ පන ‘විකප්පනෙ න දොසො, තථා විකප්පිතං පරික්ඛාරාදිනාමෙන අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බ’න්ති වදන්තී’’ති වුත්තං.

වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 469) පන ‘‘වස්සිකසාටිකං තතො පරං විකප්පෙතුංයෙව, නාධිට්ඨාතුං. වත්ථඤ්හි කතපරියොසිතං අන්තොචාතුමාසෙ වස්සානදිවසං ආදිං කත්වා අන්තොදසාහෙ අධිට්ඨාතුං අනුජානාමි, චාතුමාසතො උද්ධං අත්තනො සන්තකං කත්වා ඨපෙතුකාමෙන විකප්පෙතුං අනුජානාමීති අත්ථො’’ති වුත්තං. ඉධාපි පච්ඡිමවාදො පසත්ථතරොති දිස්සති, කස්මා? සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා, පුරිමෙසු පන ආචරියානං අධිප්පායොයෙව දුවිඤ්ඤෙය්යො හොති නානාවාදස්සෙව කථිතත්තා. මුට්ඨිපඤ්චකන්ති මුට්ඨියා උපලක්ඛිතං පඤ්චකං මුට්ඨිපඤ්චකං, චතුහත්ථෙ මිනිත්වා පඤ්චමං හත්ථමුට්ඨිං කත්වා මිනිතබ්බන්ති අධිප්පායො. කෙචි පන ‘‘මුට්ඨිහත්ථානං පඤ්චකං මුට්ඨිපඤ්චකං. පඤ්චපි හත්ථා මුට්ඨී කත්වාව මිනිතබ්බා’’ති වදන්ති. මුට්ඨිත්තිකන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ද්විහත්ථෙන අන්තරවාසකෙන තිමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙතුං සක්කාති ආහ ‘‘පාරුපනෙනපී’’තිආදි. අතිරෙකන්ති සුගතචීවරතො අතිරෙකං. ඌනකන්ති මුට්ඨිපඤ්චකාදිතො ඌනකං. තෙන ච තෙසු තිචීවරාධිට්ඨානං න රුහතීති දස්සෙති.

ඉමං සඞ්ඝාටිං පච්චුද්ධරාමීති ඉමං සඞ්ඝාටිඅධිට්ඨානං උක්ඛිපාමි, පරිච්චජාමීති අත්ථො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) පන ‘‘පච්චුද්ධරාමීති ඨපෙමි, පරිච්චජාමීති වා අත්ථො’’ඉච්චෙව වුත්තං. කායවිකාරං කරොන්තෙනාති හත්ථෙන චීවරං පරාමසන්තෙන, චාලෙන්තෙන වා. වාචාය අධිට්ඨාතබ්බාති එත්ථ කායෙනපි චාලෙත්වා ¶ වාචම්පි භින්දිත්වා කායවාචාහි අධිට්ඨානම්පි සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං, ‘‘කායෙන අඵුසිත්වා’’ති වත්තබ්බත්තා අහත්ථපාසහත්ථපාසවසෙන දුවිධං අධිට්ඨානං. තත්ථ ‘‘හත්ථපාසො නාම අඩ්ඪතෙය්යහත්ථො වුච්චති. ‘ද්වාදසහත්ථ’න්ති කෙචි වදන්ති, තං ඉධ ¶ න සමෙතී’’ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.469) වුත්තං. ‘‘ඉදානි සම්මුඛාපරම්මුඛාභෙදෙන දුවිධං අධිට්ඨානං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ හත්ථපාසෙතිආදි වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) පන ‘‘හත්ථපාසෙති ච ඉදං ද්වාදසහත්ථං සන්ධාය වුත්තං, තස්මා ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ ඨිතං ‘ඉම’න්ති වත්වා අධිට්ඨාතබ්බං, තතො පරං ‘එත’න්ති වත්වා අධිට්ඨාතබ්බන්ති කෙචි වදන්ති, ගණ්ඨිපදෙසු පනෙත්ථ න කිඤ්චි වුත්තං, පාළියං අට්ඨකථායඤ්ච සබ්බත්ථ ‘හත්ථපාසො’ති අඩ්ඪතෙය්යහත්ථො වුච්චති, තස්මා ඉධ විසෙසවිකප්පනාය කාරණං ගවෙසිතබ්බ’’න්ති වුත්තං. එවං පාළියට්ඨකථාසුපි අඩ්ඪතෙය්යහත්ථමෙව හත්ථපාසො වුත්තො, ටීකාචරියෙහි ච තදෙව සම්පටිච්ඡිතො, තස්මා අඩ්ඪතෙය්යහත්ථබ්භන්තරෙ ඨිතං චීවරං ‘‘ඉම’’න්ති, තතො බහිභූතං ‘‘එත’’න්ති වත්වා අධිට්ඨාතබ්බං.

‘‘සාමන්තවිහාරෙති ඉදං ඨපිතට්ඨානසල්ලක්ඛණයොග්ගෙ ඨිතං සන්ධාය වුත්තං, තතො දූරෙ ඨිතම්පි ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙන්තෙන අධිට්ඨාතබ්බමෙව. තත්ථාපි චීවරස්ස ඨපිතභාවසල්ලක්ඛණමෙව පමාණං. න හි සක්කා නිච්චස්ස ඨානං සල්ලක්ඛෙතුං, එකස්මිං විහාරෙ ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤස්මිං ඨපිතන්ති අධිට්ඨාතුං න වට්ටති. කෙචි පන ‘තථාපි අධිට්ඨිතෙ න දොසො’ති වදන්ති, තං අට්ඨකථාය න සමෙති, වීමංසිතබ්බ’’න්ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.469) වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) පන ‘‘සාමන්තවිහාරො නාම යත්ථ තදහෙව ගන්ත්වා නිවත්තෙතුං සක්කා. සාමන්තවිහාරෙති ඉදං දෙසනාසීසමත්තං, තස්මා ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වා දූරෙ ඨිතම්පි අධිට්ඨාතබ්බන්ති වදන්ති. ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වාති ච ඉදං ඨපිතට්ඨානසල්ලක්ඛණං ¶ අනුච්ඡවිකන්ති කත්වා වුත්තං, චීවරසල්ලක්ඛණමෙවෙත්ථ පමාණ’’න්ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායඤ්ච (වජිර. ටී. පාරාජික 469) ‘‘සඞ්ඝාටි උත්තරාසඞ්ගො අන්තරවාසකන්ති අධිට්ඨිතානධිට්ඨිතානං සමානමෙව නාමං. ‘අයං සඞ්ඝාටී’තිආදීසු අනධිට්ඨිතා වුත්තා. ‘තිචීවරෙන විප්පවසෙය්යා’ති එත්ථ අධිට්ඨිතා වුත්තා. සාමන්තවිහාරෙති ගොචරගාමතො විහාරෙති ධම්මසිරිත්ථෙරො. දූරතරෙපි ලබ්භතෙවාති ආචරියා. අනුගණ්ඨිපදෙපි ‘සාමන්තවිහාරෙති දෙසනාසීසමත්තං, තස්මා ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වා දූරෙ ඨිතම්පි අධිට්ඨාතබ්බ’න්ති වුත්තං. සාමන්තවිහාරො නාම යත්ථ තදහෙව ගන්ත්වා නිවත්තිතුං සක්කා. රත්තිවිප්පවාසං රක්ඛන්තෙන තතො දූරෙ ඨිතං අධිට්ඨාතුං න වට්ටති, එවං කිර මහාඅට්ඨකථායං වුත්තන්ති. කෙචි ‘චීවරවංසෙ ඨපිතං අඤ්ඤො පරිවත්තෙත්වා නාගදන්තෙ ඨපෙති, තං අජානිත්වා අධිට්ඨහන්තස්සපි රුහති චීවරස්ස සල්ලක්ඛිතත්තා’ති වදන්තී’’ති, තස්මා ආචරියානං මතභෙදං සංසන්දිත්වා ගහෙතබ්බං.

අධිට්ඨහිත්වා ¶ ඨපිතවත්ථෙහීති පරික්ඛාරචොළනාමෙන අධිට්ඨහිත්වා ඨපිතවත්ථෙහි. තෙනෙව ‘‘ඉමං පච්චුද්ධරාමී’’ති පරික්ඛාරචොළස්ස පච්චුද්ධාරං දස්සෙති, එතෙන ච තෙචීවරිකධුතඞ්ගං පරිහරන්තෙන පංසුකූලාදිවසෙන ලද්ධං වත්ථං දසාහබ්භන්තරෙ කත්වා රජිත්වා පාරුපිතුමසක්කොන්තෙන පරික්ඛාරචොළවසෙන අධිට්ඨහිත්වාව දසාහමතික්කමාපෙතබ්බං, ඉතරථා නිස්සග්ගියං හොතීති දස්සෙති, තෙනෙව ‘‘රජිතකාලතො පන පට්ඨාය නික්ඛිපිතුං න වට්ටති, ධුතඞ්ගචොරො නාම හොතී’’ති විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.25) වුත්තං. පුන අධිට්ඨාතබ්බානීති ඉදඤ්ච සඞ්ඝාටිආදිතිචීවරනාමෙන අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතුකාමස්ස වසෙන වුත්තං, ඉතරස්ස පන පුරිමාධිට්ඨානමෙව අලන්ති වෙදිතබ්බං. පුන අධිට්ඨාතබ්බන්ති ඉමිනා කප්පබින්දුපි දාතබ්බන්ති දස්සෙති. අධිට්ඨානකිච්චං ¶ නත්ථීති ඉමිනා කප්පබින්දුදානකිච්චම්පි නත්ථීති දස්සෙති, මහන්තතරමෙවාතිආදි සබ්බාධිට්ඨානසාධාරණලක්ඛණං. තත්ථ පුන අධිට්ඨාතබ්බන්ති අනධිට්ඨිතචීවරස්ස එකදෙසභූතත්තා අනධිට්ඨිතඤ්චෙ, අධිට්ඨිතස්ස අප්පභාවෙන එකදෙසභූතං අධිට්ඨිතසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති, තථා අධිට්ඨිතඤ්චෙ, අනධිට්ඨිතස්ස එකදෙසභූතං අනධිට්ඨිතසඞ්ඛං ගච්ඡතීති ලක්ඛණං. න කෙවලඤ්චෙත්ථ දුතියපට්ටමෙව, අථ ඛො තතියපට්ටාදිකම්පි. යථාහ ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ…පෙ… උතුද්ධටානං දුස්සානං චතුග්ගුණං සඞ්ඝාටිං…පෙ… පංසුකූලෙ යාවදත්ථ’’න්ති (මහාව. 348).

මුට්ඨිපඤ්චකාදිතිචීවරප්පමාණයුත්තං සන්ධාය ‘‘තිචීවරං පනා’’තිආදි වුත්තං. පරික්ඛාරචොළං අධිට්ඨාතුන්ති පරික්ඛාරචොළං කත්වා අධිට්ඨාතුං. අවසෙසා භික්ඛූති වක්ඛමානකාලෙ නිසින්නා භික්ඛූ. තස්මා වට්ටතීති යථා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තිචීවරං අධිට්ඨාතුං, න විකප්පෙතු’’න්ති (මහාව. 358) වුත්තං, එවං පරික්ඛාරචොළම්පි වුත්තං, න චස්ස උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදො වුත්තො, න ච සඞ්ඛාපරිච්ඡෙදො, තස්මා තීණිපි චීවරානි පච්චුද්ධරිත්වා ඉමානි චීවරානි පරික්ඛාරචොළානි අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති අත්ථො. නිධානමුඛමෙතන්ති එතං පරික්ඛාරචොළාධිට්ඨානං නිධානමුඛං ඨපනමුඛං, අතිරෙකචීවරට්ඨපනකාරණන්ති අත්ථො. කථං ඤායතීති චෙ, තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූනං පරිපුණ්ණං හොති තිචීවරං, අත්ථො ච හොති පරිස්සාවනෙහිපි ථවිකාහිපි. එතස්මිං වත්ථුස්මිං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පරික්ඛාරචොළක’’න්ති අනුඤ්ඤාතත්තා භික්ඛූනඤ්ච එකමෙව පරිස්සාවනං, ථවිකා වා වට්ටති, න ද්වෙ වා තීණි වාති පටික්ඛෙපාභාවතො විකප්පනූපගපච්ඡිමප්පමාණානි, අතිරෙකප්පමාණානි වා පරිස්සාවනාදීනි පරික්ඛාරානි කප්පන්තීති සිද්ධං. පඨමං තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨාතබ්බං, පුන ¶ පරිහරිතුං අසක්කොන්තෙන පච්චුද්ධරිත්වා පරික්ඛාරචොළං අධිට්ඨාතබ්බං ¶ , න ත්වෙව ආදිතොව ඉදං වුත්තං. බද්ධසීමාය අවිප්පවාසසීමාසම්මුතිසම්භවතො චීවරවිප්පවාසෙ නෙවත්ථි දොසොති න තත්ථ දුප්පරිහාරොති ආහ ‘‘අබද්ධසීමාය දුප්පරිහාර’’න්ති.

45. අතිරිත්තප්පමාණාය ඡෙදනකං පාචිත්තියන්ති ආහ ‘‘අනතිරිත්තප්පමාණා’’ති. තතො පරං පච්චුද්ධරිත්වා විකප්පෙතබ්බාති වස්සිකමාසතො පරං අධිට්ඨානං පච්චුද්ධරිත්වා විකප්පෙතබ්බා, ඉමිනා චතුන්නං වස්සිකමාසානං උපරි අධිට්ඨානං තිට්ඨතීති විඤ්ඤායති, අසතො පච්චුද්ධරායොගා, යඤ්ච මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘වස්සිකසාටිකා වස්සානමාසාතික්කමෙනාපි කණ්ඩුපටිච්ඡාදි ආබාධවූපසමෙනාපි අධිට්ඨානං විජහන්තී’’ති වුත්තං, තං සමන්තපාසාදිකායං නත්ථි, පරිවාරට්ඨකථායඤ්ච ‘‘අත්ථාපත්ති හෙමන්තෙ ආපජ්ජති, නො ගිම්හෙ’’ති එත්ථ න තං වුත්තං, කත්තිකපුණ්ණමාසියා පච්ඡිමෙ පාටිපදදිවසෙ විකප්පෙත්වා ඨපිතං වස්සිකසාටිකං නිවාසෙන්තො හෙමන්තෙ ආපජ්ජති. කුරුන්දියං පන ‘‘කත්තිකපුණ්ණමදිවසෙ අපච්චුද්ධරිත්වා හෙමන්තෙ ආපජ්ජතී’’ති වුත්තං, තම්පි සුවුත්තං. ‘‘චාතුමාසං අධිට්ඨාතුං, තතො පරං විකප්පෙතු’’න්ති හි වුත්තං. තත්ථ මහාඅට්ඨකථායං නිවාසනපච්චයා දුක්කටං වුත්තං, කුරුන්දට්ඨකථායං පන අපච්චුද්ධාරපච්චයා, තස්මා කුරුන්දියං වුත්තනයෙනපි වස්සිකසාටිකා වස්සානාතික්කමෙපි අධිට්ඨානං න විජහතීති පඤ්ඤායති. අධිට්ඨානවිජහනෙසු ච වස්සානමාසආබාධානං විගමෙ විජහනං මාතිකාට්ඨකථායම්පි න උද්ධටං, තස්මා සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 2.469) ආගතනයෙන යාව පච්චුද්ධාරා අධිට්ඨානං තිට්ඨතීති ගහෙතබ්බං.

නහානත්ථාය අනුඤ්ඤාතත්තා ‘‘වණ්ණභෙදමත්තරත්තාපි චෙසා වට්ටතී’’ති වුත්තං. ද්වෙ පන න වට්ටන්තීති ඉමිනා සඞ්ඝාටිආදීසුපි දුතියඅධිට්ඨානං න රුහති, තං අතිරෙකචීවරං හොතීති ¶ දස්සෙති. මහාපච්චරියං චීවරවසෙන පරිභොගකිච්චස්ස අභාවං සන්ධාය ‘‘අනාපත්තී’’ති වුත්තා සෙනාසනපරිභොගත්ථාය දින්නපච්චත්ථරණෙ විය. යං පන ‘‘පච්චත්ථරණම්පි අධිට්ඨාතබ්බ’’න්ති වුත්තං, තං සෙනාසනත්ථායෙවාති නියමිතං න හොති නවසු චීවරෙසු ගහිතත්තා, තස්මා අත්තනො නාමෙන අධිට්ඨහිත්වා නිදහිත්වා පරික්ඛාරචොළං විය යථා තථා විනියුජ්ජිතමෙවාති ගහෙතබ්බං, පාවාරොකොජවොති ඉමෙසම්පි පච්චත්ථරණාදිනා ලොකෙපි වොහරණතො සෙනාසනපරික්ඛාරත්ථාය දින්නපච්චත්ථරණතො ¶ විසුං ගහණං කතං. සචෙ අවසානෙ අපරාවස්සිකසාටිකා උප්පන්නා හොති, පුරිමවස්සිකසාටිකං පච්චුද්ධරිත්වා විකප්පෙත්වා අධිට්ඨාතබ්බාති වදන්ති.

නිසීදනම්හි පමාණයුත්තන්ති ‘‘දීඝතො සුගතවිදත්ථියා ද්වෙ විදත්ථියො, විත්ථාරතො දියඩ්ඪං, දසා විදත්ථී’’තිඉමිනා පමාණෙන යුත්තං, තං පන මජ්ඣිමපුරිසහත්ථසඞ්ඛාතෙන වඩ්ඪකීහත්ථෙන දීඝතො තිහත්ථං හොති, විත්ථාරතො ඡළඞ්ගුලාධිකද්විහත්ථං, දසා විදත්ථාධිකහත්ථං, ඉදානි මනුස්සානං පකතිහත්ථෙන දීඝතො විදත්ථාධිකචතුහත්ථං හොති, විත්ථාරතො නවඞ්ගුලාධිකතිහත්ථං, දසා ඡළඞ්ගුලාධිකද්විහත්ථා, තතො ඌනං වට්ටති, න අධිකං ‘‘තං අතික්කාමයතො ඡෙදනකං පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 533) වුත්තත්තා. කණ්ඩුපටිච්ඡාදියා පමාණිකාති ‘‘දීඝතො චතස්සො විදත්ථියො සුගතවිදත්ථියා, තිරියං ද්වෙ විදත්ථියො’’ති (පාචි. 538) වුත්තත්තා එවං වුත්තප්පමාණයුත්තා, සා පන වඩ්ඪකීහත්ථෙන දීඝතො ඡහත්ථා හොති, විත්ථාරතො තිහත්ථා, ඉදානි පකතිහත්ථෙන පන දීඝතො නවහත්ථා හොති, තිරියතො විදත්ථාධිකචතුහත්ථාති වෙදිතබ්බා. විකප්පනූපගපච්ඡිමචීවරප්පමාණං පරික්ඛාරචොළන්ති එත්ථ පන විකප්පනූපගපච්ඡිමචීවරප්පමාණං ¶ නාම සුගතඞ්ගුලෙන දීඝතො අට්ඨඞ්ගුලං හොති, තිරියතො චතුරඞ්ගුලං, වඩ්ඪකීහත්ථෙන දීඝතො එකහත්ථං හොති, තිරියතො විදත්ථිප්පමාණං, ඉදානි පකතිහත්ථෙන පන දීඝතො විදත්ථාධිකහත්ථං හොති, තිරියතො ඡළඞ්ගුලාධිකවිදත්ථිප්පමාණං. තෙනාහ ‘‘තස්ස පමාණ’’න්තිආදි.

භෙසජ්ජත්ථායාතිආදීසු අත්තනො සන්තකභාවතො මොචෙත්වා ඨපිතං සන්ධාය ‘‘අනධිට්ඨිතෙපි නත්ථි ආපත්තී’’ති වුත්තං, ‘‘ඉදං භෙසජ්ජත්ථාය, ඉදං මාතුයා’’ති විභජිත්වා සකසන්තකභාවතො මොචෙත්වා ඨපෙන්තෙන අධිට්ඨානකිච්චං නත්ථීති අධිප්පායො. ‘‘ඉමිනා භෙසජ්ජං චෙතාපෙස්සාමි, ඉදං මාතුයා දස්සාමී’’ති ඨපෙන්තෙන පන අධිට්ඨාතබ්බමෙවාති වදන්ති. සෙනාසනපරික්ඛාරත්ථාය දින්නපච්චත්ථරණෙති එත්ථ අනිවාසෙත්වා අපාරුපිත්වා කෙවලං මඤ්චපීඨෙසුයෙව අත්ථරිත්වා පරිභුඤ්ජියමානං පච්චත්ථරණං අත්තනො සන්තකම්පි අනධිට්ඨාතුං වට්ටතීති වදන්ති, හෙට්ඨා පන පච්චත්ථරණම්පි අධිට්ඨාතබ්බමෙවාති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා අත්තනො සන්තකං අධිට්ඨාතබ්බමෙවාති අම්හාකං ඛන්ති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. තන්තෙ ඨිතංයෙව අධිට්ඨාතබ්බන්ති එත්ථ පච්ඡා වීතට්ඨානං අධිට්ඨිතමෙව හොති, පුන අධිට්ඨානකිච්චං නත්ථි. සචෙ පන පරිච්ඡෙදං දස්සෙත්වා අන්තරන්තරා වීතං හොති, පුන අධිට්ඨාතබ්බන්ති වදන්ති. එසෙව නයොති විකප්පනූපගප්පමාණමත්තෙ වීතෙ තන්තෙ ඨිතංයෙව අධිට්ඨාතබ්බන්ති අත්ථො.

46. ‘‘හීනායාවත්තනෙනාති ¶ ‘සික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය ගිහිභාවූපගමනෙනා’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං, තං යුත්තං අඤ්ඤස්ස දානෙ විය චීවරෙ නිරාලයභාවෙනෙව පරිච්චත්තත්තා. කෙචි පන ‘හීනායාවත්තනෙනාති භික්ඛුනියා ගිහිභාවූපගමනෙනෙවාති එතමත්ථං ගහෙත්වා භික්ඛු පන විබ්භමන්තොපි යාව සික්ඛං න පච්චක්ඛාති, තාව භික්ඛුයෙවාති අධිට්ඨානං න විජහතී’ති ¶ වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං ‘භික්ඛුනියා හීනායාවත්තනෙනා’ති විසෙසෙත්වා අවුත්තත්තා. භික්ඛුනියා හි ගිහිභාවූපගමනෙන අධිට්ඨානවිජහනං විසුං වත්තබ්බං නත්ථි තස්සා විබ්භමනෙනෙව අස්සමණීභාවතො. සික්ඛාපච්චක්ඛානෙනාති පන ඉදං සචෙ භික්ඛුලිඞ්ගෙ ඨිතොව සික්ඛං පච්චක්ඛාති, තස්ස කායලග්ගම්පි චීවරං අධිට්ඨානං විජහතීති දස්සනත්ථං වුත්ත’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.469) පන ‘‘හීනායාවත්තනෙනාති ඉදං අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපජ්ජිත්වා භික්ඛුපටිඤ්ඤාය ඨිතස්ස චෙව තිත්ථියපක්කන්තස්ස ච භික්ඛුනියා ච භික්ඛුනිභාවෙ නිරපෙක්ඛතාය ගිහිලිඞ්ගතිත්ථියලිඞ්ගග්ගහණං සන්ධාය වුත්තං. සික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය ගිහිභාවූපගමනං සන්ධාය වුත්තන්ති කෙචි වදන්ති, තං න යුත්තං, තදාපි තස්ස උපසම්පන්නත්තා චීවරස්ස ච තස්ස සන්තකත්තා විජහනතො’’ති වුත්තං, ඉති ඉමානි ද්වෙ වචනානි අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධානි හුත්වා දිස්සන්ති.

අට්ඨකථායං පන ‘‘හීනායාවත්තනෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානෙනා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469) විසුං වුත්තත්තා හීනායාවත්තන්තෙ සති සික්ඛං අප්පච්චක්ඛන්තෙපි චීවරං අධිට්ඨානං විජහති, සික්ඛං පච්චක්ඛන්තෙ සති හීනාය අනාවත්තන්තෙපීති අධිප්පායො දිස්සති, තස්මා සික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය කෙවලං ගිහිභාවං උපගච්ඡන්තස්ස කිඤ්චාපි භික්ඛුභාවො අත්ථි, චීවරස්ස ච තස්ස සන්තකත්තා විජහනං, තථාපි ‘‘හීනායාවත්තනෙනා’’ති වුත්තත්තා ගිහිභාවූපගමනෙනෙව අධිට්ඨානවිජහනං සියා යථා තං ලිඞ්ගපරිවත්තනෙන. ගිහිභාවං අනුපගන්ත්වා ච කෙවලං සික්ඛාපච්චක්ඛානං කරොන්තස්ස කිඤ්චාපි භික්ඛුලිඞ්ගං අත්ථි, චීවරස්ස ච තස්ස සන්තකත්තා විජහනං, තථාපි ‘‘සික්ඛාපච්චක්ඛානෙනා’’ති වුත්තත්තා සික්ඛාපච්චක්ඛානෙනෙව අධිට්ඨානවිජහනං සියා යථා තං පච්චුද්ධරණෙ, තස්මා භික්ඛු වා හොතු භික්ඛුනී වා, හීනායාවත්තිස්සාමීති ¶ චිත්තෙන ගිහිලිඞ්ගග්ගහණෙන චීවරං අධිට්ඨානං විජහති. සික්ඛාපච්චක්ඛානෙන පන භික්ඛුස්සෙව චීවරං භික්ඛුනියා සික්ඛාපච්චක්ඛානාභාවාති අයමම්හාකං ඛන්ති. අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නකතිත්ථියපක්කන්තකානං පන චීවරස්ස අධිට්ඨානවිජහනං අට්ඨකථායං අනාගතත්තා තෙසඤ්ච හීනායාවත්තානවොහාරාභාවා විචාරෙතබ්බං.

කනිට්ඨඞ්ගුලිනඛවසෙනාති ¶ හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදං දස්සෙති. ඔරතො පරතොති එත්ථ ච ‘‘ඔරතො ඡිද්දං අධිට්ඨානං භින්දති, පරතො න භින්දතී’’ති වුත්තං. කථං ඔරපරභාවො වෙදිතබ්බොති? යථා නදීපරිච්ඡින්නෙ පදෙසෙ මනුස්සානං වසනදිසාභාගෙ තීරං ඔරිමං නාම හොති, ඉතරදිසාභාගෙ තීරං පාරිමං නාම, තථා භික්ඛූනං නිවාසනපාරුපනට්ඨානභූතං චීවරස්ස මජ්ඣට්ඨානං යථාවුත්තවිදත්ථිආදිප්පමාණස්ස පදෙසස්ස ඔරං නාම, චීවරපරියන්තට්ඨානං පරං නාම, ඉති ලොකතො වා යථා ච ඔරතො භොගං පරතො අන්තං කත්වා චීවරං ඨපෙතබ්බන්ති වුත්තෙ භික්ඛුනො අභිමුඛට්ඨානං ඔරං නාම, ඉතරට්ඨානං පරං නාම, එවං භික්ඛූනං නිවාසනපාරුපනට්ඨානං ඔරං නාම, ඉතරං පරං නාම. එවං සාසනතො වා ඔරපරභාවො වෙදිතබ්බො. තෙනෙව යො පන දුබ්බලට්ඨානෙ පඨමං අග්ගළං දත්වා පච්ඡා දුබ්බලට්ඨානං ඡින්දිත්වා අපනෙති, අධිට්ඨානං න භිජ්ජති. මණ්ඩලපරිවත්තනෙපි එසෙව නයොති සකලස්මිං චීවරෙ අධිට්ඨානභිජ්ජනාභිජ්ජනභාවො දස්සිතො. තෙන වුත්තං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.469) ‘‘එස නයොති ඉමිනා පමාණයුත්තෙසු යත්ථ කත්ථචි ඡිද්දෙ අධිට්ඨානං විජහතීතිආදිඅත්ථං සඞ්ගණ්හාතී’’ති.

ඛුද්දකං චීවරන්ති මුට්ඨිපඤ්චකාදිභෙදප්පමාණතො අනූනමෙව ඛුද්දකචීවරං. මහන්තං වා ඛුද්දකං කරොතීති එත්ථ තිණ්ණං චීවරානං චතූසු පස්සෙසු යස්මිං පදෙසෙ ඡිද්දං අධිට්ඨානං න විජහති, තස්මිං ¶ පදෙසෙ සමන්තතො ඡින්දිත්වා ඛුද්දකං කරොන්තස්ස අධිට්ඨානං න විජහතීති අධිප්පායො. විමතිවිනොදනියං පන වුත්තං ‘‘මහන්තං වා ඛුද්දකං වා කරොතීති එත්ථ අතිමහන්තං චීවරං මුට්ඨිපඤ්චකාදිපච්ඡිමප්පමාණයුත්තං කත්වා සමන්තතො ඡින්දනෙනපි විච්ඡින්දනකාලෙ ඡිජ්ජමානට්ඨානං ඡිද්දසඞ්ඛං න ගච්ඡති, අධිට්ඨානං න විජහති එවාති සිජ්ඣති, ‘ඝටෙත්වා ඡින්දති න භිජ්ජතී’ති වචනෙන ච සමෙති. පරික්ඛාරචොළං පන විකප්පනූපගපච්ඡිමප්පමාණතො ඌනං කත්වා ඡිද්දං අධිට්ඨානං විජහති අධිට්ඨානස්ස අනිස්සයත්තා, තානි පුන බද්ධානි ඝටිතානි පුන අධිට්ඨාතබ්බමෙවාති වෙදිතබ්බං. කෙචි පන ‘වස්සිකසාටිකචීවරෙ ද්විධා ඡින්නෙ යදිපි එකෙකං ඛණ්ඩං පච්ඡිමප්පමාණං හොති, එකස්මිංයෙව ඛණ්ඩෙ අධිට්ඨානං තිට්ඨති, න ඉතරස්මිං, ද්වෙ පන න වට්ටන්තී’ති වුත්තත්තා නිසීදනකණ්ඩුපටිච්ඡාදීසුපි එසෙව නයොති වදන්තී’’ති.

47. සම්මුඛෙ පවත්තා සම්මුඛාති පච්චත්තවචනං, තඤ්ච විකප්පනාවිසෙසනං, තස්මා ‘‘සම්මුඛෙ’’ති භුම්මත්ථෙ නිස්සක්කවචනං කත්වාපි අත්ථං වදන්ති, අභිමුඛෙති අත්ථො. අථ වා සම්මුඛෙන අත්තනො වාචාය එව විකප්පනා සම්මුඛාවිකප්පනා. පරම්මුඛෙන විකප්පනා පරම්මුඛාවිකප්පනාති ¶ කරණත්ථෙනපි අත්ථො දට්ඨබ්බො. අයමෙව පාළියා සමෙති. සන්නිහිතාසන්නිහිතභාවන්ති ආසන්නදූරභාවං. එත්තාවතා නිධෙතුං වට්ටතීති එත්තකෙනෙව විකප්පනාකිච්චස්ස නිට්ඨිතත්තා අතිරෙකචීවරං න හොතීති දසාහාතික්කමෙ නිස්සග්ගියං න ජනෙතීති අධිප්පායො. පරිභුඤ්ජිතුං…පෙ… න වට්ටතීති සයං අපච්චුද්ධාරණපරිභුඤ්ජනෙ පාචිත්තියං, අධිට්ඨහනෙ පරෙසං විස්සජ්ජනෙ ච දුක්කටඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. පරිභොගාදයොපි වට්ටන්තීති පරිභොගවිස්සජ්ජනඅධිට්ඨානානි වට්ටන්ති. අපි-සද්දෙන නිධෙතුම්පි වට්ටතීති අත්ථො. එතෙන පච්චුද්ධාරෙපි කතෙ චීවරං අධිට්ඨාතුකාමෙන ¶ විකප්පිතචීවරමෙව හොති, න අතිරෙකචීවරං, තං පන තිචීවරාදිනාමෙන අධිට්ඨාතුකාමෙන අධිට්ඨහිතබ්බං, ඉතරෙන විකප්පිතචීවරමෙව කත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති දස්සෙති.

කෙචි පන ‘‘යං විකප්පිතචීවරං, තං යාව පරිභොගකාලා අපච්චුද්ධරාපෙත්වා නිදහෙතබ්බං, පරිභොගකාලෙ පන සම්පත්තෙ පච්චුද්ධරාපෙත්වා අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං. යදි හි තතො පුබ්බෙපි පච්චුද්ධරාපෙය්ය, පච්චුද්ධාරෙනෙව විකප්පනාය විගතත්තා අතිරෙකචීවරං නාම හොති, දසාහාතික්කමෙ පත්තෙව නිස්සග්ගියං, තස්මා යං අපරිභුඤ්ජිත්වා ඨපෙතබ්බං, තදෙව විකප්පෙතබ්බං. පච්චුද්ධාරෙ ච කතෙ අන්තොදසාහෙයෙව අධිට්ඨාතබ්බං. යඤ්ච අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.469) ‘තතො පරං පරිභොගාදි වට්ටතී’තිආදි වුත්තං, තං පාළියා විරුජ්ඣතී’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තමෙව. පාළියඤ්හි ‘‘අන්තොදසාහං අධිට්ඨෙති විකප්පෙතී’’ති (පාරා. 469) ච ‘‘සාමං චීවරං විකප්පෙත්වා අපච්චුද්ධාරණං පරිභුඤ්ජෙය්ය පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 373) ච ‘‘අනාපත්ති සො වා දෙති, තස්ස වා විස්සාසන්තො පරිභුඤ්ජතී’’ති (පාචි. 376) ච සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා, අට්ඨකථායඤ්ච (පාරා. අට්ඨ. 2.469) ‘‘ඉමං චීවරං වා විකප්පනං වා පච්චුද්ධරාමී’’තිආදිනා පච්චුද්ධාරං අදස්සෙත්වා ‘‘මය්හං සන්තකං පරිභුඤ්ජ වා විස්සජ්ජෙහි වා යථාපච්චයං කරොහී’’ති එවං අත්තනො සන්තකත්තං අමොචෙත්වාව පරිභොගාදිවසෙන පච්චුද්ධාරස්ස වුත්තත්තා, ‘‘තතො පභුති පරිභොගාදයොපි වට්ටන්තී’’ති අධිට්ඨානං විනාපි විසුං පරිභොගස්ස නිධානස්ස ච වුත්තත්තා විකප්පනානන්තරමෙව පච්චුද්ධරාපෙත්වා අනධිට්ඨහිත්වා එව ච තිචීවරරහිතං විකප්පනාරහං චීවරං පරිභුඤ්ජිතුඤ්ච නිදහිතුඤ්ච ඉදං පාටෙක්කං විනයකම්මන්ති ඛායති. අපිච බහූනං පත්තානං විකප්පෙතුං පච්චුද්ධරෙතුඤ්ච වුත්තත්තා පච්චුද්ධාරෙ තෙසං ¶ අතිරෙකපත්තතා දස්සිතාති සිජ්ඣති තෙසු එකස්සෙව අධිට්ඨාතබ්බතො, තස්මා අට්ඨකථායං ආගතනයෙනෙව ගහෙතබ්බං.

මිත්තොති ¶ දළ්හමිත්තො. සන්දිට්ඨොති දිට්ඨමත්තො, න දළ්හමිත්තො. පඤ්ඤත්තිකොවිදො න හොතීති එවං විකප්පිතෙ අනන්තරමෙව එවං පච්චුද්ධරිතබ්බන්ති විනයකම්මං න ජානාති. තෙනාහ ‘‘න ජානාති පච්චුද්ධරිතු’’න්ති. ඉමිනාපි චෙතං වෙදිතබ්බං ‘‘විකප්පනාසමනන්තරමෙව පච්චුද්ධාරො කාතබ්බො’’ති. විකප්පිතවිකප්පනා නාමෙසා වට්ටතීති අධිට්ඨිතඅධිට්ඨානං වියාති අධිප්පායො.

48. එවං චීවරෙ අධිට්ඨානවිකප්පනානයං දස්සෙත්වා ඉදානි පත්තෙ අධිට්ඨානවිකප්පනානයං දස්සෙන්තො ‘‘පත්තෙ පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පතති පිණ්ඩපාතො එත්ථාති පත්තො, ජිනසාසනභාවො භික්ඛාභාජනවිසෙසො. වුත්තඤ්හි ‘‘පත්තං පක්ඛෙ දලෙ පත්තො, භාජනෙ සො ගතෙ තිසූ’’ති, තස්මිං පත්තෙ. පනාති පක්ඛන්තරත්ථෙ නිපාතො. නයොති අධිට්ඨානවිකප්පනානයො. චීවරෙ වුත්තඅධිට්ඨානවිකප්පනානයතො අඤ්ඤභූතො අයං වක්ඛමානො පත්තෙ අධිට්ඨානවිකප්පනානයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. පත්තං අධිට්ඨහන්තෙන පමාණයුත්තොව අධිට්ඨාතබ්බො, න අප්පමාණයුත්තොති සම්බන්ධො. තෙන පමාණතො ඌනාධිකෙ පත්තෙ අධිට්ඨානං න රුහති, තස්මා තාදිසං පත්තං භාජනපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති දස්සෙති. වක්ඛති හි ‘‘එතෙ භාජනපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බා, න අධිට්ඨානූපගා න විකප්පනූපගා’’ති.

ද්වෙ මගධනාළියොති එත්ථ මගධනාළි නාම යා මාගධිකාය තුලාය අඩ්ඪතෙරසපලපරිමිතං උදකං ගණ්හාති. සීහළදීපෙ පකතිනාළිතො ඛුද්දකා හොති, දමිළනාළිතො පන ¶ මහන්තා. වුත්තඤ්හෙතං සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 2.602) ‘‘මගධනාළි නාම අඩ්ඪතෙරසපලා හොතීති අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තං. සීහළදීපෙ පකතිනාළි මහන්තා, දමිළනාළි ඛුද්දකා, මගධනාළිපමාණයුත්තා, තාය මගධනාළියා දියඩ්ඪනාළි එකා සීහළනාළි හොතීති මහාඅට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති. අථ වා මගධනාළි නාම යා පඤ්ච කුඩුවානි එකඤ්ච මුට්ඨිං එකාය ච මුට්ඨියා තතියභාගං ගණ්හාති. වුත්තඤ්හෙතං සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.598-602) ‘‘මගධනාළි නාම ඡපසතා නාළීති කෙචි. ‘අට්ඨපසතා’ති අපරෙ. තත්ථ පුරිමානං මතෙන තිපසතාය නාළියා ද්වෙ නාළියො එකා මගධනාළි හොති. පච්ඡිමානං චතුපසතාය නාළියා ද්වෙ නාළියො එකා මගධනාළි. ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන පන පකතියා චතුමුට්ඨිකං කුඩුවං, චතුකුඩුවං නාළිකං, තාය නාළියා සොළස නාළියො දොණං, තං පන මගධනාළියා ද්වාදස නාළියො හොන්තීති වුත්තං, තස්මා තෙන නයෙන මගධනාළි නාම පඤ්ච කුඩුවානි ¶ එකඤ්ච මුට්ඨිං එකාය මුට්ඨියා තතියභාගඤ්ච ගණ්හාතීති වෙදිතබ්බ’’න්ති. තත්ථ කුඩුවොති පසතො. වුත්තඤ්හි අභිධානප්පදීපිකායං –

‘‘කුඩුවො පසතො එකො;

පත්ථො තෙ චතුරො සියුං;

ආළ්හකො චතුරො පත්ථා;

දොණං වා චතුරාළ්හක’’න්ති.

අථ වා මගධනාළි නාම යා චතුකුඩුවාය නාළියා චතස්සො නාළියො ගණ්හාති. වුත්තඤ්හෙතං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.602) ‘‘දමිළනාළීති පුරාණකනාළිං සන්ධාය වුත්තං. සා ච චතුමුට්ඨිකෙහි කුඩුවෙහි අට්ඨකුඩුවා, තාය නාළියා ද්වෙ නාළියො මගධනාළි ගණ්හාති, පුරාණා පන සීහළනාළි තිස්සො නාළියො ගණ්හාතීති වදන්ති, තෙසං මතෙන මගධනාළි ¶ ඉදානි වත්තමානාය චතුකුඩුවාය දමිළනාළියා චතුනාළිකා හොති, තතො මගධනාළිතො උපඩ්ඪඤ්ච පුරාණදමිළනාළිසඞ්ඛාතං පත්ථං නාම හොති, එතෙන ච ඔමකො නාම පත්තො පත්ථොදනං ගණ්හාතීති පාළිවචනං සමෙති. ලොකියෙහිපි –

‘ලොකියං මගධඤ්චෙති, පත්ථද්වයමුදාහටං;

ලොකියං සොළසපලං, මාගධං දිගුණං මත’න්ති. (වි. වි. ටී. 1.602) –

එවං ලොකෙ නාළියා මගධනාළි දිගුණාති දස්සිතා. එවඤ්ච ගය්හමානෙ ඔමකපත්තස්ස ච යාපනමත්තොදනගාහිකා ච සිද්ධා හොති. න හි සක්කා අට්ඨකුඩුවතො ඌනොදනගාහිනා පත්තෙන අථූපීකතං පිණ්ඩපාතං පරියෙසිත්වා යාපෙතුං. තෙනෙව වුත්තං වෙරඤ්ජකණ්ඩට්ඨකථායං ‘පත්ථො නාම නාළිමත්තං හොති, එකස්ස පුරිසස්ස අලං යාපනායා’ති’’. වුත්තම්පි හෙතං ජාතකට්ඨකථායං (ජා. අට්ඨ. 5.21.192) ‘‘පත්ථොදනො නාලමයං දුවින්න’’න්ති, ‘‘එකස්ස දින්නං ද්වින්නං තිණ්ණං පහොතී’’ති ච, තස්මා ඉධ වුත්තනයානුසාරෙන ගහෙතබ්බන්ති. ආලොපස්ස ආලොපස්ස අනුරූපන්ති ඔදනස්ස චතුභාගමත්තං. වුත්තඤ්හෙතං මජ්ඣිමනිකායෙ බ්රහ්මායුසුත්තසංවණ්ණනායං (ම. නි. අට්ඨ. 2.387) ‘‘බ්යඤ්ජනස්ස මත්තා නාම ඔදනචතුත්ථභාගො’’ති. ඔදනගතිකානීති ඔදනස්ස ගති ¶ ගති යෙසං තානි ඔදනගතිකානි. ගතීති ච ඔකාසො ඔදනස්ස අන්තොපවිසනසීලත්තා ඔදනස්ස ඔකාසොයෙව තෙසං ඔකාසො හොති, න අඤ්ඤං අත්තනො ඔකාසං ගවෙසන්තීති අත්ථො. භාජනපරිභොගෙනාති උදකාහරණාදිනා භාජනපරිභොගෙන.

එවං පමාණතො අධිට්ඨානූපගවිකප්පනූපගපත්තං දස්සෙත්වා ඉදානි පාකතො මූලතො ච තං දස්සෙතුං ‘‘පමාණයුත්තානම්පී’’තිආදිමාහ. තත්ථ අයොපත්තො පඤ්චහි පාකෙහි පත්තොති ¶ කම්මාරපක්කංයෙව අනධිට්ඨහිත්වා සමණසාරුප්පනීලවණ්ණකරණත්ථාය පුනප්පුනං නානාසම්භාරෙහි පචිතබ්බො, අයොපත්තස්ස අතිකක්ඛළත්තා කම්මාරපාකෙන සද්ධිං පඤ්චවාරපක්කොයෙව සමණසාරුප්පනීලවණ්ණො හොති. මත්තිකාපත්තො ද්වීහි පාකෙහි පක්කොති එත්ථාපි එසෙව නයො. තස්ස පන මුදුකත්තා කුම්භකාරකපාකෙන සද්ධිං ද්විවාරපක්කොපි සමණසාරුප්පනීලවණ්ණො හොති. එවං කතොයෙව හි පත්තො අධිට්ඨානූපගො විකප්පනූපගො ච හොති, නාකතො. තෙන වක්ඛති ‘‘පාකෙ ච මූලෙ ච සුනිට්ඨිතෙයෙව අධිට්ඨානූපගො හොති. යො අධිට්ඨානූපගො, ස්වෙව විකප්පනූපගො’’ති (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 48). සො හත්ථං ආගතොපි අනාගතොපි අධිට්ඨාතබ්බො විකප්පෙතබ්බොති එතෙන දූරෙ ඨිතම්පි අධිට්ඨාතුං විකප්පෙතුඤ්ච ලභති, ඨපිතට්ඨානසල්ලක්ඛණමෙව පමාණන්ති දස්සෙති. ඉදානි තමෙවත්ථං විත්ථාරෙතුමාහ ‘‘යදි හී’’තිආදි. හි-සද්දො විත්ථාරජොතකො. තත්ථ පචිත්වා ඨපෙස්සාමීති කාළවණ්ණපාකං සන්ධාය වුත්තං.

ඉදානි පත්තාධිට්ඨානං දස්සෙතුමාහ ‘‘තත්ථ ද්වෙ පත්තස්ස අධිට්ඨානා’’තිආදි. තත්ථ සාමන්තවිහාරෙති ඉදං උපලක්ඛණවසෙන වුත්තං, තතො දූරෙ ඨිතම්පි අධිට්ඨාතබ්බමෙව. ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වාති ඉදම්පි උපචාරමත්තං, පත්තසල්ලක්ඛණමෙවෙත්ථ පමාණං.

ඉදානි අධිට්ඨානවිජහනං දස්සෙතුං ‘‘එවං අප්පමත්තස්ස’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ පත්තෙ වා ඡිද්දං හොතීති මුඛවට්ටිතො හෙට්ඨා ද්වඞ්ගුලමත්තොකාසතො පට්ඨාය යත්ථ කත්ථචි ඡිද්දං හොති.

සත්තන්නං ¶ ධඤ්ඤානන්ති –

‘‘සාලි වීහි ච කුද්රූසො;

ගොධූමො වරකො යවො;

කඞ්ගූති ¶ සත්ත ධඤ්ඤානි;

නීවාරාදී තු තබ්භිදා’’ති. –

වුත්තානං සත්තවිධානං ධඤ්ඤානං.

49. එවං පත්තාධිට්ඨානං දස්සෙත්වා ඉදානි පත්තවිකප්පනං දස්සෙතුං ‘‘විකප්පනෙ පනා’’තිආදිමාහ. තං චීවරවිකප්පනෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

50. එවං විකප්පනානයං දස්සෙත්වා ඉදානි පත්තෙ භින්නෙ කත්තබ්බවිධිං දස්සෙතුමාහ ‘‘එවං අධිට්ඨහිත්වා’’ඉච්චාදි. තත්ථ අපත්තොති ඉමිනා අධිට්ඨානවිජහනම්පි දස්සෙති. පඤ්චබන්ධනෙපි පත්තෙ අපරිපුණ්ණපාකෙ පත්තෙ විය අධිට්ඨානං න රුහති. ‘‘තිපුපට්ටෙන වා’’ති වුත්තත්තා තම්බලොහාදිකප්පියලොහෙහි අයොපත්තස්ස ඡිද්දං ඡාදෙතුං වට්ටති. තෙනෙව ‘‘ලොහමණ්ඩලකෙනා’’ති වුත්තං. සුද්ධෙහි…පෙ… න වට්ටතීති ඉදං උණ්හභොජනෙ පක්ඛිත්තෙ විලීයමානත්තා වුත්තං. ඵාණිතං ඣාපෙත්වා පාසාණචුණ්ණෙන බන්ධිතුං වට්ටතීති පාසාණචුණ්ණෙන සද්ධිං ඵාණිතං පචිත්වා තථාපක්කෙන පාසාණචුණ්ණෙන බන්ධිතුං වට්ටති. අපරිභොගෙනාති අයුත්තපරිභොගෙන. ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ ආධාරක’’න්ති වුත්තත්තා මඤ්චපීඨාදීසු යත්ථ කත්ථචි ආධාරකං ඨපෙත්වා තත්ථ පත්තං ඨපෙතුං වට්ටති ආධාරකට්ඨපනොකාසස්ස අනියමිතත්තාති වදන්ති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

අධිට්ඨානවිකප්පනවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

අට්ඨමො පරිච්ඡෙදො.

9. චීවරවිප්පවාසවිනිච්ඡයකථා

51. එවං ¶ අධිට්ඨානවිකප්පනවිනිච්ඡයකථං දස්සෙත්වා ඉදානි චීවරෙන විනාවාසවිනිච්ඡයකරණං දස්සෙතුං ‘‘චීවරෙනවිනාවාසො’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ චීයතීති චීවරං, චයං සඤ්චයං ¶ කරීයතීති අත්ථො, අරියද්ධජො වත්ථවිසෙසො. ඉධ පන තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨහිත්වා ධාරිතං චීවරත්තයමෙව. විනාති වජ්ජනත්ථෙ නිපාතො. වසනං වාසො, විනා වාසො විනාවාසො, චීවරෙන විනාවාසො චීවරවිනාවාසො, ‘‘චීවරවිප්පවාසො’’ති වත්තබ්බෙ වත්තිච්ඡාවසෙන, ගාථාපාදපූරණත්ථාය වා අලුත්තසමාසං කත්වා එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තථා ච වක්ඛති ‘‘තිචීවරාධිට්ඨානෙන…පෙ… විප්පවාසො’’ති, ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමි, ඉමං උත්තරාසඞ්ගං අධිට්ඨාමි, ඉමං අන්තරවාසකං අධිට්ඨාමී’’ති එවං නාමෙන අධිට්ඨිතානං තිණ්ණං චීවරානං එකෙකෙන විප්පවාසොති අත්ථො, එකෙනපි විනා වසිතුං න වට්ටති, වසන්තස්ස භික්ඛුනො සහ අරුණුග්ගමනා චීවරං නිස්සග්ගියං හොති, පාචිත්තියඤ්ච ආපජ්ජතීති සම්බන්ධො. වසිතබ්බන්ති එත්ථ වසනකිරියා චතුඉරියාපථසාධාරණා, තස්මා කායලග්ගං වා හොතු අලග්ගං වා, අඩ්ඪතෙය්යරතනස්ස පදෙසස්ස අන්තො කත්වා තිට්ඨන්තොපි චරන්තොපි නිසින්නොපි නිපන්නොපි හත්ථපාසෙ කත්වා වසන්තො නාම හොති.

එවං සාමඤ්ඤතො අවිප්පවාසලක්ඛණං දස්සෙත්වා ඉදානි ගාමාදිපන්නරසොකාසවසෙන විසෙසතො දස්සෙතුමාහ ‘‘ගාමි’’ච්චාදි. තත්ථ ගාමනිවෙසනානි පාකටානෙව. උදොසිතො නාම යානාදීනං භණ්ඩානං සාලා. අට්ටො නාම පටිරාජාදිපටිබාහනත්ථං ඉට්ඨකාහි කතො බහලභිත්තිකො චතුපඤ්චභූමිකො පතිස්සයවිසෙසො. මාළො නාම එකකූටසඞ්ගහිතො චතුරස්සපාසාදො. පාසාදො නාම දීඝපාසාදො. හම්මියං නාම මුණ්ඩච්ඡදනපාසාදො, මුණ්ඩච්ඡදනපාසාදොති ¶ ච චන්දිකඞ්ගණයුත්තො පාසාදොති වුච්චති. සත්ථො නාම ජඞ්ඝසත්ථො වා සකටසත්ථො වා. ඛෙත්තං නාම පුබ්බණ්ණාපරණ්ණානං විරුහනට්ඨානං. ධඤ්ඤකරණං නාම ඛලමණ්ඩලං. ආරාමො නාම පුප්ඵාරාමො ඵලාරාමො. විහාරාදයො පාකටා එව. තත්ථ නිවෙසනාදීනි ගාමතො බහි සන්නිවිට්ඨානි ගහිතානීති වෙදිතබ්බං. අන්තොගාමෙ ඨිතානඤ්හි ගාමග්ගහණෙන ගහිතත්තා ගාමපරිහාරොයෙවාති. ගාමග්ගහණෙන ච නිගමනගරානිපි ගහිතානෙව හොන්ති.

පරිඛාය වා පරික්ඛිත්තොති ඉමිනා සමන්තා නදීතළාකාදිඋදකෙන පරික්ඛිත්තොපි පරික්ඛිත්තොයෙවාති දස්සෙති. තං පමාණං අතික්කමිත්වාති ඝරස්ස උපරි ආකාසෙ අඩ්ඪතෙය්යරතනප්පමාණං අතික්කමිත්වා. සභායෙ වා වත්ථබ්බන්ති ඉමිනා සභාසද්දස්ස පරියායො සභායසද්දො නපුංසකලිඞ්ගො අත්ථීති දස්සෙති. සභාසද්දො හි ඉත්ථිලිඞ්ගො, සභායසද්දො නපුංසකලිඞ්ගොති. ද්වාරමූලෙ වාති නගරස්ස ද්වාරමූලෙ වා. තෙසන්ති සභායනගරද්වාරමූලානං. තස්සා වීථියා ¶ සභායද්වාරානං ගහණෙනෙව තත්ථ සබ්බානිපි ගෙහානි, සා ච අන්තරවීථි ගහිතායෙව හොති. එත්ථ ච ද්වාරවීථිඝරෙසු වසන්තෙන ගාමප්පවෙසනසහසෙය්යාදිදොසං පරිහරිත්වා සුප්පටිච්ඡන්නතාදියුත්තෙනෙව භවිතබ්බං. සභා පන යදි සබ්බෙසං වසනත්ථාය පපාසදිසා කතා, අන්තරාරාමෙ විය යථාසුඛං වසිතුං වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. අතිහරිත්වා ඝරෙ නික්ඛිපතීති වීථිං මුඤ්චිත්වා ඨිතෙ අඤ්ඤස්මිං ඝරෙ නික්ඛිපති. තෙනාහ ‘‘වීථිහත්ථපාසො න රක්ඛතී’’ති. පුරතො වා පච්ඡතො වා හත්ථපාසෙති ඝරස්ස හත්ථපාසං සන්ධාය වදති.

එවං ගාමවසෙන විප්පවාසාවිප්පවාසං දස්සෙත්වා ඉදානි නිවෙසනවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘සචෙ එකකුලස්ස සන්තකං නිවෙසනං හොතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඔවරකො නාම ගබ්භස්ස ¶ අබ්භන්තරෙ අඤ්ඤො ගබ්භොති වදන්ති, ගබ්භස්ස වා පරියායවචනමෙතං. ඉදානි උදොසිතාදිවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘උදොසිති’’ච්චාදිමාහ. තත්ථ වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘එකකුලස්ස සන්තකො උදොසිතො හොති පරික්ඛිත්තො චා’’තිආදිනා නිවෙසනෙ වුත්තනයෙන. එව-සද්දො විසෙසනිවත්ති අත්ථො. තෙන විසෙසො නත්ථීති දස්සෙති.

ඉදානි යෙසු විසෙසො අත්ථි, තෙ දස්සෙන්තො ‘‘සචෙ එකකුලස්ස නාවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පරියාදියිත්වාති විනිවිජ්ඣිත්වා, අජ්ඣොත්ථරිත්වා වා. වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘අන්තොපවිට්ඨෙනා’’තිආදිනා. තත්ථ අන්තොපවිට්ඨෙනාති ගාමස්ස, නදියා වා අන්තොපවිට්ඨෙන. ‘‘සත්ථෙනා’’ති පාඨසෙසො. නදීපරිහාරො ලබ්භතීති එත්ථ ‘‘විසුං නදීපරිහාරස්ස අවුත්තත්තා ගාමාදීහි අඤ්ඤත්ථ විය චීවරහත්ථපාසොයෙව නදීපරිහාරො’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අඤ්ඤෙ පන ‘‘ඉමිනා අට්ඨකථාවචනෙන නදීපරිහාරොපි විසුං සිද්ධොති නදීහත්ථපාසො න විජහිතබ්බො’’ති වදන්ති. යථා පන අජ්ඣොකාසෙ සත්තබ්භන්තරවසෙන අරඤ්ඤපරිහාරො ලබ්භති, එවං නදියං උදකුක්ඛෙපවසෙන නදීපරිහාරො ලබ්භතීති කත්වා අට්ඨකථායං නදීපරිහාරො විසුං අවුත්තො සියා සත්තබ්භන්තරඋදකුක්ඛෙපසීමානං අරඤ්ඤනදීසු අබද්ධසීමාවසෙන ලබ්භමානත්තා. එවඤ්ච සති සමුද්දජාතස්සරෙසුපි පරිහාරො අවුත්තසිද්ධො හොති නදියා සමානලක්ඛණත්තා, නදීහත්ථපාසො න විජහිතබ්බොති පන අත්ථෙ සති නදියා අතිවිත්ථාරත්තා බහුසාධාරණත්තා ච අන්තොනදියං චීවරං ඨපෙත්වා නදීහත්ථපාසෙ ඨිතෙන චීවරස්ස පවත්තිං ජානිතුං න සක්කා භවෙය්ය. එස නයො සමුද්දජාතස්සරෙසුපි. අන්තොඋදකුක්ඛෙපෙ වා තස්ස හත්ථපාසෙ වා ඨිතෙන පන සක්කාති අයං අම්හාකං අත්තනොමති, විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං. විහාරසීමන්ති අවිප්පවාසසීමං ¶ සන්ධායාහ. එත්ථ ච ¶ විහාරස්ස නානාකුලසන්තකභාවෙපි අවිප්පවාසසීමාපරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙ සබ්බත්ථ චීවරඅවිප්පවාසසම්භවතො පධානත්තා තත්ථ සත්ථපරිහාරො න ලබ්භතීති ‘‘විහාරං ගන්ත්වා වසිතබ්බ’’න්ති වුත්තං. සත්ථසමීපෙති ඉදං යථාවුත්තඅබ්භන්තරපරිච්ඡෙදවසෙන වුත්තං.

යස්මා ‘‘නානාකුලස්ස පරික්ඛිත්තෙ ඛෙත්තෙ චීවරං නික්ඛිපිත්වා ඛෙත්තද්වාරමූලෙ වා තස්ස හත්ථපාසෙ වා වත්ථබ්බ’’න්ති වුත්තං, තස්මා ද්වාරමූලතො අඤ්ඤත්ථ ඛෙත්තෙපි වසන්තෙන චීවරං නික්ඛිපිත්වා හත්ථපාසෙ කත්වායෙව වසිතබ්බං.

විහාරො නාම සපරික්ඛිත්තො වා අපරික්ඛිත්තො වා සකලො ආවාසොති වදන්ති. යස්මිං විහාරෙති එත්ථ පන එකගෙහමෙව වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.491-494) පන ‘‘විහාරො නාම උපචාරසීමා. යස්මිං විහාරෙති තස්ස අන්තොපරිවෙණාදිං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති වුත්තං. එකකුලාදිසන්තකතා චෙත්ථ කාරාපකානං වසෙන වෙදිතබ්බා.

යං මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ සමන්තා ඡායා ඵරතීති යදා මහාවීථියං උජුකමෙව ගච්ඡන්තං සූරියමණ්ඩලං මජ්ඣන්හිකං පාපුණාති, තදා යං ඔකාසං ඡායා ඵරති, තං සන්ධාය වුත්තං. විමතිවිනොදනියං පන ‘‘ඡායාය ඵුට්ඨොකාසස්සාති උජුකං අවික්ඛිත්තලෙඩ්ඩුපාතබ්භන්තරං සන්ධාය වදතී’’ති වුත්තං. අගමනපථෙති තදහෙව ගන්ත්වා නිවත්තෙතුං අසක්කුණෙය්යකෙ සමුද්දමජ්ඣෙ යෙ දීපකා, තෙසූති යොජනා. ඉතරස්මින්ති පුරත්ථිමදිසාය චීවරෙ.

52. නදිං ඔතරතීති හත්ථපාසං මුඤ්චිත්වා ඔතරති. නාපජ්ජතීති පරිභොගපච්චයා දුක්කටං නාපජ්ජති. තෙනාහ ‘‘සො හී’’තිආදි. අපරිභොගාරහත්තාති ඉමිනා නිස්සග්ගියචීවරං අනිස්සජ්ජිත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස දුක්කටං අචිත්තකන්ති සිද්ධං. එකං ¶ පාරුපිත්වා එකං අංසකූටෙ ඨපෙත්වා ගන්තබ්බන්ති ඉදං බහූනං සඤ්චරණට්ඨානෙ එවං අකත්වා ගමනං න සාරුප්පන්ති කත්වා වුත්තං, න ආපත්තිඅඞ්ගත්තා. බහිගාමෙ ඨපෙත්වාපි අපාරුපිතබ්බතාය වුත්තං ‘‘විනයකම්මං කාතබ්බ’’න්ති. අථ වා විහාරෙ සභාගං භික්ඛුං න පස්සති, එවං සති ආසනසාලං ගන්ත්වා විනයකම්මං කාතබ්බන්ති යොජනා. ආසනසාලං ගච්ඡන්තෙන කිං තීහි චීවරෙහි ගන්තබ්බන්ති ආහ ‘‘සන්තරුත්තරෙනා’’ති නට්ඨචීවරස්ස සන්තරුත්තරසාදියනතො. සඞ්ඝාටි පන කිං කාතබ්බාති ආහ ‘‘සඞ්ඝාටිං ¶ බහිගාමෙ ඨපෙත්වා’’ති. උත්තරාසඞ්ගෙ ච බහිගාමෙ ඨපිතසඞ්ඝාටියඤ්ච පඨමං විනයකම්මං කත්වා පච්ඡා උත්තරාසඞ්ගං නිවාසෙත්වා අන්තරවාසකෙ කාතබ්බං. එත්ථ ච බහිගාමෙ ඨපිතස්සපි විනයකම්මවචනතො පරම්මුඛාපි ඨිතං නිස්සජ්ජිතුං, නිස්සට්ඨං දාතුඤ්ච වට්ටතීති වෙදිතබ්බං.

දහරානං ගමනෙ සඋස්සාහත්තා ‘‘නිස්සයො පන න පටිප්පස්සම්භතී’’ති වුත්තං. මුහුත්තං…පෙ… පටිප්පස්සම්භතීති සඋස්සාහත්තෙ ගමනස්ස උපච්ඡින්නත්තා වුත්තං, තෙසං පන පුරාරුණා උට්ඨහිත්වා සඋස්සාහෙන ගච්ඡන්තානං අරුණෙ අන්තරා උට්ඨිතෙපි න පටිප්පස්සම්භති ‘‘යාව අරුණුග්ගමනා සයන්තී’’ති වුත්තත්තා. තෙනෙව ‘‘ගාමං පවිසිත්වා…පෙ… න පටිප්පස්සම්භතී’’ති වුත්තං. අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස වචනං අග්ගහෙත්වාතිආදිම්හි සඋස්සාහත්තා ගමනක්ඛණෙ පටිප්පස්සද්ධි න වුත්තා. ධෙනුභයෙනාති තරුණවච්ඡගාවීනං ආධාවිත්වා සිඞ්ගෙන පහරණභයෙන. නිස්සයො ච පටිප්පස්සම්භතීති එත්ථ ධෙනුභයාදීහි ඨිතානං යාව භයවූපසමා ඨාතබ්බතො ‘‘අන්තොඅරුණෙයෙව ගමිස්සාමී’’ති නියමෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා වුත්තං. යත්ථ පන එවං නියමෙතුං සක්කා, තත්ථ අන්තරා අරුණෙ උග්ගතෙපි නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භති භෙසජ්ජත්ථාය ගාමං පවිට්ඨදහරානං විය.

අන්තොසීමායං ¶ ගාමන්ති අවිප්පවාසසීමාසම්මුතිතො පච්ඡා පතිට්ඨාපිතගාමං සන්ධාය වදති ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච ඨපෙත්වා සම්මන්නිතබ්බතො. පවිට්ඨානන්ති ආචරියන්තෙවාසිකානං විසුං විසුං ගතානං අවිප්පවාසසීමත්තා නෙව චීවරානි නිස්සග්ගියානි හොන්ති, සඋස්සාහතාය න නිස්සයො පටිප්පස්සම්භති. අන්තරාමග්ගෙති ධම්මං සුත්වා ආගච්ඡන්තානං අන්තරාමග්ගෙ.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

චීවරවිප්පවාසවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

නවමො පරිච්ඡෙදො.

10. භණ්ඩපටිසාමනවිනිච්ඡයකථා

53. එවං චීවරවිප්පවාසවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි භණ්ඩපටිසාමනවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘භණ්ඩස්ස ¶ පටිසාමන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ භඩිතබ්බං භාජෙතබ්බන්ති භණ්ඩං, භඩිතබ්බං ඉච්ඡිතබ්බන්ති වා භණ්ඩං, භණ්ඩන්ති පරිභණ්ඩන්ති සත්තා එතෙනාති වා භණ්ඩං, මූලධනං, පරික්ඛාරො වා. වුත්තඤ්හි අභිධානප්පදීපිකායං –

‘‘භාජනාදිපරික්ඛාරෙ, භණ්ඩං මූලධනෙපි චා’’ති.

තස්ස භණ්ඩස්ස, පටිසාමියතෙ පටිසාමනං, රක්ඛණං ගොපනන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පරෙසං භණ්ඩස්ස ගොපන’’න්ති. මාතු කණ්ණපිළන්ධනං තාලපණ්ණම්පීති පි-සද්දො සම්භාවනත්ථො. තෙන පගෙව අඤ්ඤාතකානං සන්තකන්ති දස්සෙති. ගිහිසන්තකන්ති ඉමිනා පඤ්චන්නං සහධම්මිකානං සන්තකං පටිසාමෙතුං වට්ටතීති දීපෙති. භණ්ඩාගාරිකසීසෙනාති එතෙන විස්සාසග්ගාහාදිනා ගහෙත්වා පටිසාමෙන්තස්ස අනාපත්තීති දස්සෙති. තෙන වක්ඛති ‘‘අත්තනො අත්ථාය ගහෙත්වා පටිසාමෙතබ්බ’’න්ති. ඡන්දෙනපි භයෙනපීති වඩ්ඪකීආදීසු ඡන්දෙන ¶ , රාජවල්ලභාදීසු භයෙන බලක්කාරෙන පාතෙත්වා ගතෙසු ච පටිසාමෙතුං වට්ටතීති යොජෙතබ්බං.

සඞ්ගොපනත්ථාය අත්තනො හත්ථෙ නික්ඛිත්තස්ස භණ්ඩස්ස ගුත්තට්ඨානෙ පටිසාමනපයොගං විනා ‘‘නාහං ගණ්හාමී’’තිආදිනා අඤ්ඤස්මිං පයොගෙ අකතෙ රජ්ජසඞ්ඛොභාදිකාලෙ ‘‘න දානි තස්ස දස්සාමි, න මය්හං දානි දස්සතී’’ති උභොහිපි සකසකට්ඨානෙ නිසීදිත්වා ධුරනික්ඛෙපෙ කතෙපි අවහාරො නත්ථි. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘පාරාජිකමෙව පටිසාමනපයොගස්ස කතත්තා’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං, න සාරතො පච්චෙතබ්බං. පටිසාමනකාලෙ හිස්ස ථෙය්යචිත්තං නත්ථි, ‘‘න දානි තස්ස දස්සාමී’’ති ථෙය්යචිත්තුප්පත්තික්ඛණෙ ච සාමිනො ධුරනික්ඛෙපචිත්තප්පවත්තියා හෙතුභූතො කායවචීපයොගො නත්ථි, යෙන සො ආපත්තිං ආපජ්ජෙය්ය. න හි අකිරියසමුට්ඨානා අයං ආපත්තීති. දානෙ සඋස්සාහො, රක්ඛති තාවාති අවහාරං සන්ධාය අවුත්තත්තා ‘‘නාහං ගණ්හාමී’’තිආදිනා මුසාවාදකරණෙ පාචිත්තියමෙව හොති, න දුක්කටං ථෙය්යචිත්තාභාවෙන සහපයොගස්සපි අභාවතොති ගහෙතබ්බං.

යදිපි මුඛෙන දස්සාමීති වදති…පෙ… පාරාජිකන්ති එත්ථ කතරපයොගෙන ආපත්ති, න තාව පඨමෙන භණ්ඩපටිසාමනපයොගෙන තදා ථෙය්යචිත්තභාවා, නාපි ‘‘දස්සාමී’’ති කථනපයොගෙන තදා ථෙය්යචිත්තෙ විජ්ජමානෙපි පයොගස්ස කප්පියත්තාති? වුච්චතෙ – සාමිනා ‘‘දෙහී’’ති බහුසො යාචියමානොපි ¶ අදත්වා යෙන පයොගෙන අත්තනො අදාතුකාමතං සාමිකස්ස ඤාපෙසි, යෙන ච සො අදාතුකාමො අයං වික්ඛිපතීති ඤත්වා ධුරං නික්ඛිපති, තෙනෙව පයොගෙනස්ස ආපත්ති. න හෙත්ථ උපනික්ඛිත්තභණ්ඩෙ පරියායෙන මුත්ති අත්ථි. අදාතුකාමතාය හි ‘‘කදා තෙ දින්නං, කත්ථ තෙ ¶ දින්න’’න්තිආදිපරියායවචනෙනපි සාමිකස්ස ධුරෙනික්ඛිපාපිතෙ ආපත්තියෙව. තෙනෙව අට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘කිං තුම්හෙ භණථ…පෙ… උභින්නං ධුරනික්ඛෙපෙන භික්ඛුනො පාරාජික’’න්ති. පරසන්තකස්ස පරෙහි ගණ්හාපනෙ එව හි පරියායතො මුත්ති, න සබ්බත්ථාති ගහෙතබ්බං. අත්තනො හත්ථෙ නික්ඛිත්තත්තාති එත්ථ අත්තනො හත්ථෙ සාමිනා දින්නතාය භණ්ඩාගාරිකට්ඨානෙ ඨිතත්තා ච ඨානාචාවනෙපි නත්ථි අවහාරො, ථෙය්යචිත්තෙන පන ගහණෙ දුක්කටතො න මුච්චතීති වෙදිතබ්බං. එසෙව නයොති අවහාරො නත්ථි, භණ්ඩදෙය්යං පන හොතීති අධිප්පායො.

54. පඤ්චන්නං සහධම්මිකානන්ති භික්ඛුභික්ඛුනීසික්ඛමානසාමණෙරසාමණෙරීනං. එතෙන න කෙවලං ගිහීනං එව, අථ ඛො තාපසපරිබ්බාජකාදීනම්පි සන්තකං පටිසාමෙතුං න වට්ටතීති දස්සෙති. නට්ඨෙපි ගීවා න හොති, කස්මා? අසම්පටිච්ඡාපිතත්තාති අත්ථො. දුතියෙ එසෙව නයොති ගීවා න හොති, කස්මා? අජානිතත්තා. තතියෙ ච එසෙව නයොති ගීවා න හොති, කස්මා? පටික්ඛිපිතත්තා. එත්ථ ච කායෙන වා වාචාය වා චිත්තෙන වා පටික්ඛිත්තොපි පටික්ඛිත්තොයෙව නාම හොති.

තස්සෙව ගීවා හොති, න සෙසභික්ඛූනං, කස්මා? තස්සෙව භණ්ඩාගාරිකස්ස භණ්ඩාගාරෙ ඉස්සරභාවතො. භණ්ඩාගාරිකස්ස ගීවා න හොති අලසජාතිකස්සෙව පමාදෙන හරිතත්තා. දුතියෙ භණ්ඩාගාරිකස්ස ගීවා න හොති තස්ස අනාරොචිතත්තා. නට්ඨෙ තස්ස ගීවා තෙන ඨපිතත්තා. තස්සෙව ගීවා, න අඤ්ඤෙසං තෙන භණ්ඩාගාරිකෙන සම්පටිච්ඡිතත්තා ඨපිතත්තා ච. නත්ථි ගීවා තෙන පටික්ඛිපිතත්තා. නට්ඨං සුනට්ඨමෙව භණ්ඩාගාරිකස්ස අසම්පටිච්ඡාපනතො. නට්ඨෙ ගීවා තෙන ඨපිතත්තා. සබ්බං තස්ස ගීවා තස්ස භණ්ඩාගාරිකස්ස පමාදෙන හරණතො. තත්ථෙව උපචාරෙ විජ්ජමානෙති භණ්ඩාගාරිකස්ස සමීපෙයෙව උච්චාරපස්සාවට්ඨානෙ විජ්ජමානෙ.

55. මයි ¶ ච මතෙ සඞ්ඝස්ස ච සෙනාසනෙ විනට්ඨෙති එත්ථ කෙවලං සඞ්ඝස්ස සෙනාසනං මා විනස්සීති ඉමිනා අධිප්පායෙන විවරිතුම්පි වට්ටතියෙවාති වදන්ති. ‘‘තං මාරෙස්සාමී’’ති එත්තකෙ වුත්තෙපි විවරිතුං වට්ටති ‘‘ගිලානපක්ඛෙ ඨිතත්තා අවිසයො’’ති වුත්තත්තා. මරණතො හි පරං ¶ ගෙලඤ්ඤං අවිසයත්තඤ්ච නත්ථි. ‘‘ද්වාරං ඡින්දිත්වා හරිස්සාමා’’ති එත්තකෙ වුත්තෙපි විවරිතුං වට්ටතියෙව. සහායෙහි භවිතබ්බන්ති තෙහිපි භික්ඛාචාරාදීහි පරියෙසිත්වා අත්තනො සන්තකම්පි කිඤ්චි කිඤ්චි දාතබ්බන්ති වුත්තං හොති. අයඤ්හි සාමීචීති භණ්ඩාගාරෙ වසන්තානං ඉදං වත්තං. ලොලමහාථෙරොති මන්දො මොමූහො ආකිණ්ණවිහාරී සදා කීළාපසුතො වා මහාථෙරො.

56. ඉතරෙහීති තස්මිංයෙව ගබ්භෙ වසන්තෙහි භික්ඛූහි. විහාරරක්ඛණවාරෙ නියුත්තො විහාරවාරිකො, වුඩ්ඪපටිපාටියා අත්තනො වාරෙ විහාරරක්ඛණකො. නිවාපන්ති භත්තවෙතනං. චොරානං පටිපථං ගතෙසූති චොරානං ආගමනං ඤත්වා ‘‘පඨමතරංයෙව ගන්ත්වා සද්දං කරිස්සාමා’’ති චොරානං අභිමුඛං ගතෙසු. ‘‘චොරෙහි හටභණ්ඩං ආහරිස්සාමා’’ති තෙසං අනුපථං ගතෙසුපි එසෙව නයො. නිබද්ධං කත්වාති ‘‘අසුකකුලෙ යාගුභත්තං විහාරවාරිකානංයෙවා’’ති එවං නියමනං කත්වා. ද්වෙ තිස්සො යාගුසලාකා ච චත්තාරි පඤ්ච සලාකභත්තානි ච ලභමානොවාති ඉදං නිදස්සනමත්තං, තතො ඌනං වා හොතු අධිකං වා, අත්තනො ච වෙය්යාවච්චකරස්ස ච යාපනමත්තං ලභනමෙව පමාණන්ති ගහෙතබ්බං. නිස්සිතකෙ ජග්ගාපෙන්තීති අත්තනො අත්තනො නිස්සිතකෙ භික්ඛාචරියාය පොසෙන්තා නිස්සිතකෙහි විහාරං ජග්ගාපෙන්ති. අසහායස්සාති සහායරහිතස්ස. ‘‘අසහායස්ස අදුතියස්සා’’ති පාඨො යුත්තො. පච්ඡිමං පුරිමස්සෙව වෙවචනං. අසහායස්ස වා අත්තදුතියස්ස වාති ¶ ඉමස්මිං පන පාඨෙ එකෙන ආනීතං ද්වින්නං නප්පහොතීති අත්තදුතියස්සපි වාරො නිවාරිතොති වදන්ති, තං ‘‘යස්ස සභාගො භික්ඛු භත්තං ආනෙත්වා දාතා නත්ථී’’ති ඉමිනා න සමෙති, වීමංසිතබ්බං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.112) පන ‘‘අත්තදුතියස්සාති අප්පිච්ඡස්ස. අත්තාසරීරමෙව දුතියො, න අඤ්ඤොති හි අත්තදුතියො, තදුභයස්සපි අත්ථස්ස විභාවනං ‘යස්සා’තිආදි. එතෙන සබ්බෙන එකෙකස්ස වාරො න පාපෙතබ්බොති දස්සෙතී’’ති වුත්තං.

පාකවත්තත්ථායාති නිච්චං පචිතබ්බයාගුභත්තසඞ්ඛාතවත්තත්ථාය. ඨපෙන්තීති දායකා ඨපෙන්ති. තං ගහෙත්වාති තං ආරාමිකාදීහි දීයමානං භාගං ගහෙත්වා. උපජීවන්තෙන ඨාතබ්බන්ති අබ්භොකාසිකරුක්ඛමූලිකෙනපි පාකවත්තං උපනිස්සාය ජීවන්තෙන අත්තනො පත්තචීවරරක්ඛණත්ථාය විහාරවාරෙ සම්පත්තෙ ඨාතබ්බං. න ගාහාපෙතබ්බොති එත්ථ යස්ස අබ්භොකාසිකස්සපි අත්තනො අධිකපරික්ඛාරො චෙ ඨපිතො අත්ථි, චීවරාදිසඞ්ඝිකභාගෙපි ආලයො අත්ථි, සොපි ගාහාපෙතබ්බො ¶ . පරිපුච්ඡන්ති පුච්ඡිතපඤ්හවිස්සජ්ජනං, අට්ඨකථං වා. දිගුණන්ති අඤ්ඤෙහි ලබ්භමානතො ද්විගුණං. පක්ඛවාරෙනාති අඩ්ඪමාසවාරෙන.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

භණ්ඩපටිසාමනවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

දසමො පරිච්ඡෙදො.

11. කයවික්කයසමාපත්තිවිනිච්ඡයකථා

57. එවං භණ්ඩපටිසාමනවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි කයවික්කයවිනිච්ඡයං කථෙන්තො ‘‘කයවික්කයසමාපත්තී’’තිආදිමාහ. තත්ථ කයනං කයො, පරභණ්ඩස්ස ගහණං, වික්කයනං ¶ වික්කයො, සකභණ්ඩස්ස දානං, කයො ච වික්කයො ච කයවික්කයං. සමාපජ්ජනං සමාපත්ති, තස්ස දුවිධස්ස කිරියස්ස කරණං. තස්සරූපං දස්සෙති ‘‘ඉමිනා’’තිආදිනා.

සෙසඤාතකෙසු සද්ධාදෙය්යවිනිපාතසම්භවතො තදභාවට්ඨානම්පි දස්සෙතුං ‘‘මාතරං වා පන පිතරං වා’’තිආදි වුත්තං. තෙන විඤ්ඤත්තිසද්ධාදෙය්යවිනිපාතනඤ්ච න හොති ‘‘ඉමිනා ඉදං දෙහී’’ති වදන්තොති දස්සෙති, කයවික්කයං පන ආපජ්ජති ‘‘ඉමිනා ඉදං දෙහී’’ති වදන්තොති දස්සෙති. ඉමිනා ච උපරි අඤ්ඤාතකන්ත්යාදිනා ච සෙසඤාතකං ‘‘ඉමං දෙහී’’ති වදතො විඤ්ඤත්ති න හොති, ‘‘ඉමං ගණ්හාහී’’ති පන දදතො සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනං, ‘‘ඉමිනා ඉමං දෙහී’’ති කයවික්කයං ආපජ්ජතො නිස්සග්ගියන්ති අයම්පි අත්ථො දස්සිතො හොති මිගපදවලඤ්ජනන්යායෙන. තස්මාඉච්චාදිකෙපි ‘‘මාතාපිතූහි සද්ධිං කයවික්කයං, සෙසඤාතකෙහි සද්ධිං ද්වෙ ආපත්තියො, අඤ්ඤාතකෙහි සද්ධිං තිස්සො ආපත්තියො’’ති වත්තබ්බෙ තෙනෙව න්යායෙන ඤාතුං සක්කාති කත්වා න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං, අඤ්ඤථා අබ්යාපිතදොසො සියා.

‘‘ඉදං භත්තං භුඤ්ජිත්වා ඉදං කරොථා’’ති වුත්තෙ පුබ්බාපරසම්බන්ධාය කිරියාය වුත්තත්තා ‘‘ඉමිනා ඉදං දෙහී’’ති වුත්තසදිසං හොති. ඉදං භත්තං භුඤ්ජ, ඉදං නාම කරොහී’’ති වා, ‘‘ඉදං ¶ භත්තං භුත්තොසි, ඉදං නාම කරොහි, ඉදං භත්තං භුඤ්ජිස්සසි, ඉදං නාම කරොහී’’ති පන වුත්තෙ අසම්බන්ධාය කිරියාය වුත්තත්තා කයවික්කයො න හොති. විඝාසාදානං භත්තදානෙ ච අනපෙක්ඛත්තා සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනං න හොති, කාරාපනෙ හත්ථකම්මමත්තත්තා විඤ්ඤත්ති න හොති, තස්මා වට්ටති. ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිනා අසතිපි නිස්සග්ගියවත්ථුම්හි පාචිත්තියං දෙසෙතබ්බන්ති දස්සෙති.

අග්ඝං පුච්ඡිතුං වට්ටති, එත්තාවතා කයවික්කයො න හොතීති අත්ථො. ගණ්හිතුං වට්ටතීති ‘‘ඉමිනා ඉදං දෙහී’’ති අවුත්තත්තා ¶ කයවික්කයො න හොති, මූලස්ස අත්ථිතාය විඤ්ඤත්තිපි න හොති. පත්තො න ගහෙතබ්බො පරභණ්ඩස්ස මහග්ඝතාය. එවං සති කථං කාතබ්බොති ආහ ‘‘මම වත්ථු අප්පග්ඝන්ති ආචික්ඛිතබ්බ’’න්ති. භණ්ඩං අග්ඝාපෙත්වා කාරෙතබ්බතං ආපජ්ජති ථෙය්යාවහාරසම්භවතො, ඌනමාසකං චෙ අග්ඝති, දුක්කටං. මාසකතො පට්ඨාය යාව ඌනපඤ්චමාසකං චෙ අග්ඝති, ථුල්ලච්චයං. පඤ්චමාසකං චෙ අග්ඝති, පාරාජිකන්ති වුත්තං හොති. දෙති, වට්ටති පුඤ්ඤත්ථාය දින්නත්තා අධිකස්ස. කප්පියකාරකස්ස පන…පෙ… වට්ටති උභතො කප්පියභණ්ඩත්තා. එකතො උභතො වා චෙ අකප්පියභණ්ඩං හොති, න වට්ටති. ‘‘මා ගණ්හාහී’’ති වත්තබ්බො, කස්මා? කප්පියකාරකස්ස අඡෙකත්තා.

අඤ්ඤෙන අප්පටිග්ගහිතෙන අත්ථො, කස්මා? සත්තාහකාලිකත්තා තෙලස්ස. පටිග්ගහිතතෙලං සත්තාහපරමං එව ඨපෙතබ්බං, තස්මා තතො පරං ඨපිතුකාමස්ස අප්පටිග්ගහිතතෙලෙන අත්ථො හොති. අප්පටිග්ගහිතං දූසෙය්ය, අනියමිතකාලං අප්පටිග්ගහිතතෙලං නාළියං අවසිට්ඨපටිග්ගහිතතෙලං අත්තනො කාලං වත්තාපෙය්ය.

58. ඉදං පත්තචතුක්කං වෙදිතබ්බන්ති අකප්පියපත්තචතුක්කං වුත්තං, පඤ්චමො පන කප්පියො. තෙන වක්ඛති ‘‘අයං පත්තො සබ්බකප්පියො බුද්ධානම්පි පරිභොගාරහො’’ති. අයං පත්තො මහාඅකප්පියො නාම, කස්මා? රූපියං උග්ගණ්හිත්වා අයබීජං සමුට්ඨාපෙත්වා තෙන ලොහෙන පත්තස්ස කාරිතත්තා, එවං බීජතො පට්ඨාය දූසිතත්තා. යථා ච තතියපාරාජිකවිසයෙ ථාවරපයොගෙසු පාසසූලාදීසු මූලතො පට්ඨාය කාරිතෙසු කිස්මිඤ්චි දණ්ඩමත්තෙ වා වාකමත්තෙ වා අවසිට්ඨෙ සති න මුච්චති, සබ්බස්මිං නට්ඨෙයෙව මුච්චති, එවමිධාපි බීජතො ¶ පට්ඨාය කතත්තා තස්මිං පත්තෙ කිස්මිඤ්චි පත්තෙ අවසිට්ඨෙපි කප්පියො භවිතුං න සක්කා. තථා ච වක්ඛති ‘‘සචෙපි තං විනාසෙත්වා ¶ ථාලකං කාරෙති, තම්පි අකප්පිය’’න්ත්යාදි. එවං සන්තෙපි දුතියපත්තෙ විය මූලෙ ච මූලස්සාමිකානං, පත්තෙ ච පත්තස්සාමිකානං දින්නෙ කප්පියො කාතුං සක්කා භවෙය්ය නු ඛොති ආසඞ්කායමාහ ‘‘න සක්කා කෙනචි උපායෙන කප්පියො කාතු’’න්ති. තස්සත්ථො – දුතියපත්තං රූපියං පටිග්ගණ්හිත්වා ගිහීහි පරිනිට්ඨාපිතමෙව කිණාති, න බීජතො පට්ඨාය දූසෙති, තස්මා දුතියපත්තො කප්පියො කාතුං සක්කා, ඉධ පන බීජතො පට්ඨාය දූසිතත්තා තෙන භික්ඛුනා තං පත්තං පුන අයපාසාණබීජං කාතුං අසක්කුණෙය්යත්තා, පටිග්ගහිතරූපියස්ස ච වළඤ්ජිතත්තා පුන සාමිකානං දාතුං අසක්කුණෙය්යත්තා න සක්කා කෙනචි උපායෙන කප්පියො කාතුන්ති.

ඉදානි තං අසක්කුණෙය්යත්තං අඤ්ඤෙන පකාරෙන විත්ථාරෙතුං ‘‘සචෙපී’’තිආදිමාහ. ඉමිනා කිඤ්චිපි අයවත්ථුම්හි අවසිට්ඨෙ සති අකප්පියොව හොතීති දස්සෙති. තෙන වුත්තං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.591) ‘‘රූපියං උග්ගණ්හිත්වාති ඉදං උක්කට්ඨවසෙන වුත්තං, මුත්තාදිදුක්කටවත්ථුම්පි උග්ගණ්හිත්වා කාරිතම්පි පඤ්චන්නං න වට්ටති එව. සමුට්ඨාපෙතීති සයං ගන්ත්වා වා ‘ඉමං කහාපණාදිං කම්මකාරානං දත්වා බීජං සමුට්ඨාපෙහී’ති අඤ්ඤං ආණාපෙත්වා වා සමුට්ඨාපෙති. මහාඅකප්පියොති අත්තනාව බීජතො පට්ඨාය දූසිතත්තා අඤ්ඤස්ස මූලස්සාමිකස්ස අභාවතො වුත්තං. සො හි චොරෙහි අච්ඡින්නොපි පුන ලද්ධො ජානන්තස්ස කස්සචීපි න වට්ටති. යදි හි වට්ටෙය්ය, තළාකාදීසු විය ‘අච්ඡින්නො වට්ටතී’ති ආචරියා වදෙය්යුං. න සක්කා කෙනචි උපායෙනාති සඞ්ඝස්ස විස්සජ්ජනෙන චොරාදිඅච්ඡින්දනෙනපි කප්පියො කාතුං න සක්කා, ඉදඤ්ච තෙන රූපෙන ¶ ඨිතං තම්මූලකෙන වත්ථමුත්තාදිරූපෙන ඨිතඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. දුක්කටවත්ථුම්පි හි තම්මූලකකප්පියවත්ථු ච න සක්කා කෙනචි තෙන රූපෙන කප්පියං කාතුං. යදි පන සො භික්ඛු තෙන කප්පියවත්ථුනා, දුක්කටවත්ථුනා වා පුන රූපියං චෙතාපෙය්ය, තං රූපියං නිස්සජ්ජාපෙත්වා අඤ්ඤෙසං කප්පියං කාතුම්පි සක්කා භවෙය්යාති දට්ඨබ්බ’’න්ති. යං පන සාරත්ථදීපනියං පපඤ්චිතං, යඤ්ච තමෙව ගහෙත්වා පොරාණටීකායං පපඤ්චිතං, තං විත්ථාරෙත්වා වුච්චමානං අතිවිත්ථාරිතඤ්ච භවිස්සති, සොතූනඤ්ච දුබ්බිඤ්ඤෙය්යං, තස්මා එත්තකමෙව වදිම්හ, අත්ථිකෙහි පන තෙසු තෙසු පකරණෙසු ඔලොකෙත්වා ගහෙතබ්බන්ති.

දුතියපත්තෙ පඤ්චන්නම්පි සහධම්මිකානං න කප්පතීති රූපියස්ස පටිග්ගහිතත්තා, කයවික්කයස්ස ච කතත්තා. සක්කා පන කප්පියො කාතුන්ති ගිහීහි පරිනිට්ඨාපිතපත්තස්සෙව කිණිතත්තා ¶ , බීජතො පට්ඨාය අදූසිතත්තා, මූලමූලස්සාමිකානඤ්ච පත්තපත්තස්සාමිකානඤ්ච විජ්ජමානත්තා. යථා පන සක්කා හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘මූලෙ’’තිආදිමාහ.

තතියපත්තෙ සදිසොයෙවාති ‘‘පඤ්චන්නම්පි සහධම්මිකානං න වට්ටති, සක්කා පන කප්පියො කාතු’’න්ති ඉමං නයං නිද්දිසති. නනු තතියපත්තො කප්පියවොහාරෙන ගහිතො, අථ කස්මා අකප්පියොති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘කප්පියවොහාරෙන ගහිතොපි දුතියපත්තසදිසොයෙව, මූලස්ස සම්පටිච්ඡිතත්තා අකප්පියො’’ති. දුතියචොදනං පන සයමෙව වදති. එත්ථ ච ‘‘දුතියපත්තසදිසොයෙවා’’ති වුත්තත්තා මූලෙ ච මූලස්සාමිකානං, පත්තෙ ච පත්තස්සාමිකානං දින්නෙ කප්පියො හොති, කප්පියභණ්ඩං දත්වා ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති දට්ඨබ්බො. මූලස්ස අනිස්සට්ඨත්තාති යෙන උග්ගහිතමූලෙන පත්තො කීතො, තස්ස මූලස්ස සඞ්ඝමජ්ඣෙ අනිස්සට්ඨත්තා. එතෙන රූපියමෙව නිස්සජ්ජිතබ්බං, න තම්මූලකං අරූපියන්ති ¶ දස්සෙති. යදි හි තෙන සම්පටිච්ඡිතමූලං සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිස්සට්ඨං සියා, තෙන කප්පියෙන කම්මෙන ආරාමිකාදීහි ගහෙත්වා දින්නපත්තො රූපියපටිග්ගාහකං ඨපෙත්වා සෙසානං වට්ටෙය්ය.

චතුත්ථපත්තෙ දුබ්බිචාරිතත්තාති ‘‘ඉමෙ කහාපණෙ දත්වා ඉදං දෙහී’’ති ගහිතත්තා ගිහිසන්තකානං කහාපණානං දුට්ඨුවිචාරිතත්තා එතස්ස විචාරණකස්ස භික්ඛුනො එව න වට්ටතීති අත්ථො. මූලස්ස අසම්පටිච්ඡිතත්තාති එතෙන මූලස්ස ගිහිසන්තකත්තං දස්සෙති, තෙනෙව පත්තස්ස රූපියසංවොහාරෙන අනුප්පන්නතඤ්ච දස්සෙති, තෙන ච තස්ස පත්තස්ස නිස්සජ්ජියාභාවං, භික්ඛුස්ස ච පාචිත්තියාභාවං දීපෙති, තෙන ච දුබ්බිචාරිතමත්තෙන දුක්කටමත්තභාවං පකාසෙති. නිස්සජ්ජීති ඉදඤ්ච දානවසෙන වුත්තං, න විනයකම්මවසෙන. තෙනෙව ච ‘‘සප්පිස්ස පූරාපෙත්වා’’ති වුත්තං.

පඤ්චමපත්තෙ සබ්බකප්පියොති අත්තනො ච පඤ්චන්නං සහධම්මිකානඤ්ච බුද්ධපච්චෙකබුද්ධානඤ්ච කප්පියො. තෙනාහ ‘‘බුද්ධානම්පි පරිභොගාරහො’’ති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

කයවික්කයසමාපත්තිවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

එකාදසමො පරිච්ඡෙදො.

12. රූපියාදිපටිග්ගහණවිනිච්ඡයකථා

59. එවං ¶ කයවික්කයසමාපත්තිවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි රූපියාදිපටිග්ගහණවිනිච්ඡයං කථෙන්තො ‘‘රූපියාදිපටිග්ගහො’’තිආදිමාහ. තත්ථ සඤ්ඤාණත්ථාය කතං රූපං එත්ථ අත්ථීති ¶ රූපියං, යං කිඤ්චි වොහාරූපගං ධනං. තෙන වුත්තං සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 2.583-584) ‘‘ඉධ පන යං කිඤ්චි වොහාරගමනීයං කහාපණාදි අධිප්පෙත’’න්ති. පඨමං ආදීයතීතිආදි, කිං තං? රූපියං, රූපියං ආදි යෙසං තෙති රූපියාදයො, දාසිදාසඛෙත්තවත්ථුආදයො, පටිග්ගහණං පටිග්ගහො, සම්පටිච්ඡනන්ති අත්ථො. රූපියාදීනං පටිග්ගහො රූපියාදිපටිග්ගහො. ජාතසමයෙ උප්පන්නං රූපමෙව රූපං අස්ස භවති, න විකාරමාපජ්ජතීති ජාතරූපං, සුවණ්ණං. ධවලසභාවතාය සත්තෙහි රඤ්ජියතෙති රජතං, සජ්ඣු. ජාතරූපෙන කතො මාසකො ජාතරූපමාසකො. රජතෙන කතො මාසකො රජතමාසකොති ඉදං චතුබ්බිධමෙව නිස්සග්ගියවත්ථු හොති, න ලොහමාසකාදයොති ආහ ‘‘තම්බලොහාදීහි…පෙ… සඞ්ගහිතො’’ති. තම්බලොහාදීහීති ආදි-සද්දෙන කංසලොහවට්ටලොහතිපුසීසාදීහි කතොපි ලොහමාසකොයෙවාති දස්සෙති. කිං ඉදමෙව නිස්සග්ගියවත්ථු හොති, උදාහු මුත්තාදයොපීති ආහ ‘‘මුත්තා…පෙ… දුක්කටවත්ථූ’’ති. ඉමෙසං ද්වින්නං වත්ථූනං කො විසෙසොති ආහ ‘‘තත්ථ නිස්සග්ගියවත්ථුං…පෙ… දුක්කටමෙවා’’ති. තත්ථ නිස්සග්ගියවත්ථු අත්තනො අත්ථාය නිස්සග්ගියං පාචිත්තියං, සෙසානං අත්ථාය දුක්කටං, දුක්කටවත්ථු සබ්බෙසං අත්ථාය දුක්කටමෙවාති යොජනා.

ඉදානි තෙසු වත්ථූසු කප්පියාකප්පියවිනිච්ඡයං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ආහ ‘‘තත්රායං විනිච්ඡයො’’ති. තත්ථ සම්පටිච්ඡිතුං න වට්ටති, කස්මා? ‘‘ඉදං සඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති අකප්පියවොහාරෙන දින්නත්තා. දත්වා පක්කමති, වට්ටති, කස්මා? සඞ්ඝස්ස හත්ථෙ අදත්වා වඩ්ඪකීආදීනං හත්ථෙ දින්නත්තා. එවම්පි වට්ටති ගිහීනං හත්ථෙ ඨපිතත්තා. පටික්ඛිපිතුං න වට්ටති සඞ්ඝගණපුග්ගලානං අනාමසිතත්තා. ‘‘න වට්ටතී’’ති පටික්ඛිපිතබ්බං ‘‘තුම්හෙ ගහෙත්වා ¶ ඨපෙථා’’ති වුත්තත්තා. පටිග්ගහණෙපි පරිභොගෙපි ආපත්තීති ‘‘සඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති වුත්තත්තා පටිග්ගහණෙ පාචිත්තියං, පරිභොගෙ දුක්කටං. ස්වෙව සාපත්තිකොති දුක්කටාපත්තිං සන්ධාය වදති. වදති, වට්ටති ‘‘තුම්හෙ පච්චයෙ පරිභුඤ්ජථා’’ති කප්පියවොහාරෙන වුත්තත්තා. චීවරත්ථාය දින්නං චීවරෙයෙව උපනෙතබ්බං, කස්මා? යථා දායකා වදන්ති, තථා පටිපජ්ජිතබ්බත්තා. සෙනාසනපච්චයස්ස ඉතරපච්චයත්තයතො විසෙසං ¶ දස්සෙන්තො ‘‘සෙනාසනත්ථායා’’තිආදිමාහ. ඉමිනා අවිස්සජ්ජියඅවෙභඞ්ගියභාවං දස්සෙති. එවං සන්තෙපි ආපදාසු කත්තබ්බවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘සචෙ පනා’’තිආදිමාහ.

60. එවං නිස්සග්ගියවත්ථූසු කත්තබ්බවිධිං දස්සෙත්වා ඉදානි දුක්කටවත්ථූසු කත්තබ්බවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘සචෙ කොචි මය්හ’’න්ත්යාදිමාහ. එත්ථ පන පටිග්ගහණෙපි පරිභොගෙපි ආපත්තීති දුක්කටමෙව සන්ධාය වුත්තං. තළාකස්සපි ඛෙත්තසඞ්ගහිතත්තා තස්ස පටිග්ගහණෙපි ආපත්ති වුත්තා. ‘‘චත්තාරො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජථාති දෙතීති එත්ථ ‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස චත්තාරො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිතුං තළාකං දම්මී’ති වා ‘චතුපච්චයපරිභොගත්ථං තළාකං දම්මී’ති වා වදති, වට්ටතියෙව. ‘ඉතො තළාකතො උප්පන්නෙ පච්චයෙ දම්මී’ති වුත්තෙ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.537-539) වුත්තං. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. 1.538-539) තථෙව වත්වා ‘‘ඉදඤ්ච සඞ්ඝස්ස දීයමානඤ්ඤෙව සන්ධාය වුත්තං, පුග්ගලස්ස පන එවම්පි දින්නං තළාකඛෙත්තාදි න වට්ටති. සුද්ධචිත්තස්ස පන උදකපරිභොගත්ථං කූපපොක්ඛරණිආදයො වට්ටන්ති. ‘සඞ්ඝස්ස තළාකං අත්ථි, තං කථ’න්ති හි ආදිනා සබ්බත්ථ සඞ්ඝවසෙනෙව වුත්ත’’න්ති වුත්තං. හත්ථෙ භවිස්සතීති වසෙ භවිස්සති.

කප්පියකාරකං ඨපෙථාති වුත්තෙති සාමීචිවසෙන වුත්තං, අවුත්තෙපි ඨපෙන්තස්ස න දොසො අත්ථි. තෙනාහ ‘‘උදකං වාරෙතුං ¶ ලබ්භතී’’ති. යස්මා පරසන්තකං භික්ඛූනං නාසෙතුං න වට්ටති, තස්මා ‘‘න සස්සකාලෙ’’ති වුත්තං. සස්සකාලෙපි තාසෙත්වා මුඤ්චිතුං වට්ටති, අමුඤ්චතො පන භණ්ඩදෙය්යං. ජනපදස්ස සාමිකොති ඉමිනාව යො තං ජනපදං විචාරෙති, තෙනපි අච්ඡින්දිත්වා දින්නං වට්ටතියෙවාති වදන්ති. පුන දෙතීති අච්ඡින්දිත්වා පුන දෙති, එවම්පි වට්ටතීති සම්බන්ධො. ඉමිනා යෙන කෙනචි ඉස්සරෙන ‘‘පරිච්චත්තමිදං භික්ඛූහි අස්සාමික’’න්ති සඤ්ඤාය අත්තනො ගහෙත්වා දින්නං වට්ටතීති දස්සෙති. උදකවාහකන්ති උදකමාතිකං. කප්පියවොහාරෙපි විනිච්ඡයං වක්ඛාමීති පාඨසෙසො. උදකවසෙනාති උදකපරිභොගත්ථං. සුද්ධචිත්තානන්ති උදකපරිභොගත්ථමෙව. ඉදං සහත්ථෙන ච අකප්පියවොහාරෙන ච කරොන්තෙ සන්ධාය වුත්තං. ‘‘සස්සසම්පාදනත්ථ’’න්ති එවං අසුද්ධචිත්තානම්පි පන සයං අකත්වා කප්පියවොහාරෙන ආණාපෙතුං වට්ටති එව. කප්පියකාරකං ඨපෙතුං න වට්ටතීති ඉදං සහත්ථාදිනා කතතළාකත්තා අස්සාරුප්පන්ති වුත්තං. ඨපෙන්තස්ස පන තං පච්චයං පරිභුඤ්ජන්තස්ස වා සඞ්ඝස්ස ආපත්ති න පඤ්ඤායති, අට්ඨකථාපමාණෙන වා එත්ථ ආපත්ති ¶ ගහෙතබ්බා. අලජ්ජිනා කාරාපිතෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති ආහ ‘‘ලජ්ජිභික්ඛුනා’’ති, මත්තිකුද්ධරණාදීසු කාරාපිතෙසූති අධිප්පායො.

61. නවසස්සෙති අකතපුබ්බෙ කෙදාරෙ. කහාපණෙති ඉමිනා ධඤ්ඤුට්ඨාපනෙ තස්සෙව අකප්පියන්ති දස්සෙති. අපරිච්ඡින්නභාගෙති ‘‘එත්තකෙ භූමිභාගෙ එත්තකො භාගො දාතබ්බො’’ති එවං අපරිච්ඡින්නභාගෙ. ධඤ්ඤුට්ඨාපනෙ කසති, පයොගෙපි දුක්කටමෙව, න කහාපණුට්ඨාපනෙ විය. ‘‘කසථ වපථා’’ති වචනෙන සබ්බෙසම්පි අකප්පියං සියාති ආහ ‘‘අවත්වා’’ති. එත්තකො නාම භාගොති එත්ථ එත්තකො කහාපණොති ඉදම්පි සන්ධාය වදති. තථාවුත්තෙපි හි තදා කහාපණානං අවිජ්ජමානත්තා ආයතිං උප්පජ්ජමානං අඤ්ඤෙසං වට්ටති ¶ එව. තෙනාහ ‘‘තස්සෙව තං අකප්පිය’’න්ති. තස්ස පන සබ්බපයොගෙසු පරිභොගෙ ච දුක්කටං. කෙචි පන ධඤ්ඤපරිභොගෙ එව ආපත්ති, න පුබ්බභාගෙති වදන්ති, තං න යුත්තං, යෙන මිනනරක්ඛණාදිනා පයොගෙන පච්ඡා ධඤ්ඤපරිභොගෙ ආපත්ති හොති තස්ස පයොගස්ස කරණෙ අනාපත්තියා අයුත්තත්තා. පරියායකථාය පන සබ්බත්ථ අනාපත්ති. තෙනෙව ‘‘එත්තකෙහි වීහීහි ඉදඤ්චිදඤ්ච ආහරථා’’ති නියමවචනෙ අකප්පියං වුත්තං. කහාපණවිචාරණෙපි එසෙව නයො. ‘‘වත්ථු ච එවරූපං නාම සංවිජ්ජති, කප්පියකාරකො නත්ථීති වත්තබ්බ’’න්තිආදිවචනඤ්චෙත්ථ සාධකං. රජ්ජුයා වා දණ්ඩෙන වාති එත්ථ ‘‘පාදෙහිපි මිනිතුං න වට්ටතී’’ති වදන්ති. ඛලෙ වා ඨත්වා රක්ඛතීති එත්ථ පන ථෙනෙත්වා ගණ්හන්තෙ දිස්වා ‘‘මා ගණ්හථා’’ති නිවාරෙන්තො රක්ඛති නාම, සචෙ පන අවිචාරෙත්වා කෙවලං තුණ්හීභූතොව රක්ඛණත්ථාය ඔලොකෙන්තො තිට්ඨති, වට්ටති. ‘‘සචෙපි තස්මිං තුණ්හීභූතෙ චොරිකාය හරන්ති, ‘මයං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරොචෙස්සාමා’ති එවං වත්තුම්පි වට්ටතී’’ති වදන්ති. නීහරාපෙති පටිසාමෙතීති එත්ථාපි ‘‘සචෙ පරියායෙන වදති, වට්ටතී’’ති වදන්ති. අපුබ්බස්ස අනුප්පාදිතත්තා අඤ්ඤෙසං වට්ටතීති ආහ ‘‘තස්සෙවෙතං අකප්පිය’’න්ති.

සබ්බෙසං අකප්පියං, කස්මා? කහාපණානං විචාරිතත්තාති එත්ථ සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.537-539) එවං විචාරණා කතා – නනු ච දුබ්බිචාරිතමත්තෙන තස්සෙවෙතං අකප්පියං, න සබ්බෙසං රූපියසංවොහාරෙ චතුත්ථපත්තො විය. වුත්තඤ්හි තත්ථ (පාරා. අට්ඨ. 2.589) ‘‘යො පන රූපියං අසම්පටිච්ඡිත්වා ‘ථෙරස්ස පත්තං කිණිත්වා දෙහී’ති පහිතකප්පියකාරකෙන සද්ධිං කම්මාරකුලං ගන්ත්වා පත්තං දිස්වා ‘ඉමෙ කහාපණෙ ගහෙත්වා ඉමං දෙහී’ති කහාපණෙ දාපෙත්වා ගහිතො, අයං පත්තො එතස්සෙව භික්ඛුනො න වට්ටති ¶ දුබ්බිචාරිතත්තා ¶ , අඤ්ඤෙසං පන වට්ටති මූලස්ස අසම්පටිච්ඡිතත්තා’’ති, තස්මා යං තෙ ආහරන්ති, සබ්බෙසං අකප්පියං. කස්මා? කහාපණානං විචාරිතත්තාති ඉදං කස්මා වුත්තන්ති? එත්ථ කෙචි වදන්ති ‘‘කහාපණෙ සාදියිත්වා විචාරිතං සන්ධාය එවං වුත්ත’’න්ති, සඞ්ඝිකත්තා ච නිස්සජ්ජිතුං න සක්කා, තස්මා සබ්බෙසං න කප්පතීති තෙසං අධිප්පායො. කෙචි පන ‘‘අසාදියිත්වාපි කහාපණානං විචාරිතත්තා රූපියසංවොහාරො කතො හොති, සඞ්ඝිකත්තා ච නිස්සජ්ජිතුං න සක්කා, තස්මා සබ්බෙසං න කප්පතී’’ති වදන්ති. ගණ්ඨිපදෙසු පන තීසුපි ඉදං වුත්තං ‘‘චතුත්ථපත්තො ගිහිසන්තකානංයෙව කහාපණානං විචාරිතත්තා අඤ්ඤෙසං කප්පති, ඉධ පන සඞ්ඝිකානං විචාරිතත්තා සබ්බෙසං න කප්පතී’’ති. සබ්බෙසම්පි වාදො තෙන තෙන පරියායෙන යුත්තොයෙවාති.

62. චතුසාලද්වාරෙති භොජනසාලං සන්ධාය වුත්තං.

63. ‘‘වනං දම්මි, අරඤ්ඤං දම්මී’’ති වුත්තෙ පන වට්ටතීති එත්ථ නිවාසට්ඨානත්තා පුග්ගලස්සපි සුද්ධචිත්තෙන ගහෙතුං වට්ටති. සීමං දෙමාති විහාරසීමාදිසාධාරණවචනෙන වුත්තත්තා ‘‘වට්ටතී’’ති වුත්තං. පරියායෙන කථිතත්තාති ‘‘ගණ්හාහී’’ති අවත්වා ‘‘සීමා ගතා’’ති පරියායෙන කථිතත්තා. පකතිභූමිකරණත්ථං ‘‘හෙට්ඨා ගහිතං පංසු’’න්තිආදි වුත්තං. දාසං දම්මීති එත්ථ ‘‘මනුස්සං දම්මීති වුත්තෙ වට්ටතී’’ති වදන්ති. වෙය්යාවච්චකරන්තිආදිනා වුත්තෙ පුග්ගලස්සපි දාසං ගහෙතුං වට්ටති ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ ආරාමික’’න්ති විසෙසෙත්වා අනුඤ්ඤාතත්තා. තඤ්ච ඛො පිලින්දවච්ඡෙන ගහිතපරිභුත්තක්කමෙන, න ගහට්ඨානං දාසපරිභොගක්කමෙන. ඛෙත්තාදයො පන සබ්බෙ සඞ්ඝස්සෙව වට්ටන්ති පාළියං පුග්ගලිකවසෙන ගහෙතුං අනනුඤ්ඤාතත්තාති දට්ඨබ්බං. කුක්කුටසූකරෙ…පෙ… වට්ටතීති එත්ථ කුක්කුටසූකරෙසු දීයමානෙසු ‘‘ඉමෙහි අම්හාකං අත්ථො නත්ථි, සුඛං ජීවන්තු, අරඤ්ඤෙ විස්සජ්ජෙථා’’ති වත්තුං වට්ටති ¶ . විහාරස්ස දෙමාති සඞ්ඝිකවිහාරං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘ඛෙත්තවත්ථුපටිග්ගහණා පටිවිරතො හොතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.10, 194) සුත්තන්තෙසු ආගතපටික්ඛෙපො භගවතා ආපත්තියාපි හෙතුභාවෙන කතොති භගවතො අධිප්පායං ජානන්තෙහි සඞ්ගීතිකාරකමහාථෙරෙහි ඛෙත්තපටිග්ගහණාදිනිස්සිතො අයං සබ්බොපි පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො වුත්තොති ගහෙතබ්බො.

64. චීවරචෙතාපන්නන්ති චීවරමූලං. පහිණෙය්යාති පෙසෙය්ය. චෙතාපෙත්වාති පරිවත්තෙත්වා. අච්ඡාදෙහීති ¶ වොහාරවචනමෙතං, ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දෙහීති අයං පනෙත්ථ අත්ථො. ආභතන්ති ආනීතං.

ඉමස්මිං ඨානෙ සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.528-531) එවං විචාරණා කතා – එත්ථ ච යං වුත්තං මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. රාජසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘ඉමිනා චීවරචෙතාපන්නෙන චීවරං චෙතාපෙත්වා ඉත්ථන්නාමං භික්ඛුං චීවරෙන අච්ඡාදෙහීති ඉදං ආගමනසුද්ධිං දස්සෙතුං වුත්තං. සචෙ හි ‘ඉදං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දෙහී’ති පෙසෙය්ය, ආගමනස්ස අසුද්ධත්තා අකප්පියවත්ථුං ආරබ්භ භික්ඛුනා කප්පියකාරකොපි නිද්දිසිතබ්බො න භවෙය්යා’’ති, තත්ථ ආගමනස්ස සුද්ධියා වා අසුද්ධියා වා විසෙසප්පයොජනං න දිස්සති. සතිපි හි ආගමනස්ස අසුද්ධභාවෙ දූතො අත්තනො කුසලතාය කප්පියවොහාරෙන වදති, කප්පියකාරකො න නිද්දිසිතබ්බොති ඉදං නත්ථි, න ච දූතෙන කප්පියවොහාරවසෙන වුත්තෙ දායකෙන ‘‘ඉදං කථං පෙසිත’’න්ති ඊදිසී විචාරණා උපලබ්භති, අවිචාරෙත්වා ච තං න සක්කා ජානිතුං. යදි පන ආගමනස්ස අසුද්ධත්තා කප්පියකාරකො නිද්දිසිතබ්බො න භවෙය්ය, චීවරානං අත්ථාය දූතස්ස හත්ථෙ අකප්පියවත්ථුම්හි පෙසිතෙ සබ්බත්ථ දායකෙන කථං පෙසිතන්ති පුච්ඡිත්වාව කප්පියකාරකො නිද්දිසිතබ්බො භවෙය්ය, තස්මා අසතිපි ¶ ආගමනසුද්ධියං සචෙ සො දූතො අත්තනො කුසලතාය කප්පියවොහාරවසෙන වදති, දූතස්සෙව වචනං ගහෙතබ්බං. යදි හි ආගමනසුද්ධියෙවෙත්ථ පමාණං, මූලස්සාමිකෙන කප්පියවොහාරවසෙන පෙසිතස්ස දූතස්ස අකප්පියවොහාරවසෙන වදතොපි කප්පියකාරකො නිද්දිසිතබ්බො භවෙය්ය, තස්මා සබ්බත්ථ දූතවචනමෙව පමාණන්ති ගහෙතබ්බං. ඉමිනා චීවරචෙතාපන්නෙනාතිආදිනා පන ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘කප්පියවසෙන ආභතම්පි චීවරමූලං ඊදිසෙන දූතවචනෙන අකප්පියං හොති, තස්මා තං පටික්ඛිපිතබ්බ’’න්ති. තෙනෙවාහ ‘‘තෙන භික්ඛුනා සො දූතො එවමස්ස වචනීයොතිආදී’’ති.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.538-539) පන එවං වුත්තං – යං වුත්තං මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. රාජසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘ඉමිනා චීවරචෙතාපන්නෙන චීවරං චෙතාපෙත්වා ඉත්ථන්නාමං භික්ඛුං චීවරෙන අච්ඡාදෙහීති ඉදං ආගමනසුද්ධිං දස්සෙතුං වුත්තං. සචෙ හි ‘ඉදං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දෙහී’ති පෙසෙය්ය, ආගමනස්ස අසුද්ධත්තා අකප්පියවත්ථුං ආරබ්භ භික්ඛුනා කප්පියකාරකොපි නිද්දිසිතබ්බො න භවෙය්යා’’ති, තං නිස්සග්ගියවත්ථුදුක්කටවත්ථුභූතං අකප්පියචීවරචෙතාපන්නං ‘‘අසුකස්ස භික්ඛුනො දෙහී’’ති එවං ආගමනසුද්ධියා අසති, සික්ඛාපදෙ ¶ ආගතනයෙන දූතවචනෙ ච අසුද්ධෙ සබ්බථා පටික්ඛෙපොයෙව කාතුං වට්ටති, න පන ‘‘චීවරඤ්ච ඛො මයං පටිග්ගණ්හාමා’’ති වත්තුං, තදනුසාරෙන වෙය්යාවච්චකරඤ්ච නිද්දිසිතුං ආගමනදූතවචනානං උභින්නං අසුද්ධත්තා, පාළියං ආගතනයෙන පන ආගමනසුද්ධියා සති දූතවචනෙ අසුද්ධෙපි සික්ඛාපදෙ ආගතනයෙන සබ්බං කාතුං වට්ටතීති දස්සනත්ථං වුත්තං. තෙන ච යථා දූතවචනාසුද්ධියම්පි ආගමනෙ සුද්ධෙ වෙය්යාවච්චකරං නිද්දිසිතුං වට්ටති, එවං ආගමනාසුද්ධියම්පි දූතවචනෙ සුද්ධෙ වට්ටති එවාති අයමත්ථො අත්ථතො ¶ සිද්ධොව හොති. උභයසුද්ධියං වත්තබ්බමෙව නත්ථීති උභයාසුද්ධිපක්ඛමෙව සන්ධාය මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. රාජසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘කප්පියකාරකොපි නිද්දිසිතබ්බො න භවෙය්යා’’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

යං පනෙත්ථ සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.237-539) ‘‘ආගමනස්ස සුද්ධියා වා අසුද්ධියා වා විසෙසප්පයොජනං න දිස්සතී’’තිආදි වුත්තං, තං මාතිකාට්ඨකථාවචනස්ස අධිප්පායං අසල්ලක්ඛෙත්වා වුත්තං යථාවුත්තනයෙන ආගමනසුද්ධිආදිනා සප්පයොජනත්තා. යො පනෙත්ථ ‘‘මූලස්සාමිකෙන කප්පියවොහාරවසෙන, පෙසිතදූතස්ස අකප්පියවොහාරෙන වදතොපි කප්පියකාරකො නිද්දිසිතබ්බො භවෙය්යා’’ති අනිට්ඨප්පසඞ්ගො වුත්තො, සො අනිට්ඨප්පසඞ්ගො එව න හොති අභිමතත්තා. තථා හි සික්ඛාපදෙ එව ‘‘පටිග්ගණ්හතු ආයස්මා චීවරචෙතාපන්න’’න්ති අකප්පියවොහාරෙන වදතො දූතස්ස කප්පියෙන කම්මෙන වෙය්යාවච්චකරො නිද්දිසිතබ්බො වුත්තො ආගමනස්ස සුද්ධත්තා, ආගමනස්සපි අසුද්ධියං පන කප්පියෙනපි කම්මෙන වෙය්යාවච්චකරො න නිද්දිසිතබ්බොවාති අත්ථෙව ආගමනස්ස සුද්ධිඅසුද්ධියා පයොජනං. කථං පන දූතවචනෙන ආගමනසුද්ධි විඤ්ඤායතීති? නායං භාරො. දූතෙන හි අකප්පියවොහාරෙන වුත්තෙ එව ආගමනසුද්ධි ගවෙසිතබ්බා, න ඉතරත්ථ. තත්ථ ච තස්ස වචනක්කමෙන පුච්ඡිත්වා ච යුත්තිආදීහි ච සක්කා විඤ්ඤාතුං. ඉධාපි හි සික්ඛාපදෙ ‘‘චීවරචෙතාපන්නං ආභත’’න්ති දූතවචනෙනෙව චීවරං කිණිත්වා දාතුං පෙසිතභාවො විඤ්ඤායති. යදි හි සබ්බථා ආගමනසුද්ධි න විඤ්ඤායති, පටික්ඛෙපො එව කත්තබ්බොති.

සුවණ්ණං රජතං කහාපණො මාසකොති ඉමානි හි චත්තාරි නිස්සග්ගියවත්ථූනි, මුත්තා මණි වෙළුරියො සඞ්ඛො ¶ සිලා පවාළං ලොහිතඞ්කො මසාරගල්ලං සත්ත ධඤ්ඤානි දාසිදාසං ඛෙත්තං වත්ථු පුප්ඵාරාමඵලාරාමාදයොති ඉමානි දුක්කටවත්ථූනි ච අත්තනො වා චෙතියසඞ්ඝගණපුග්ගලානං වා අත්ථාය සම්පටිච්ඡිතුං න වට්ටන්ති, තස්මා තං සාදිතුං න වට්ටතීති දස්සනත්ථං ‘‘න ඛො මයං ආවුසො ¶ චීවරචෙතාපන්නං පටිග්ගණ්හාමා’’ති වුත්තං. චීවරඤ්ච ඛො මයං පටිග්ගණ්හාමා’’තිආදි දූතවචනස්ස අකප්පියත්තෙපි ආගමනසුද්ධියා පටිපජ්ජනවිධිදස්සනත්ථං වුත්තං. කාලෙන කප්පියන්ති යුත්තපත්තකාලෙන යදා නො අත්ථො හොති, තදා කප්පියං චීවරං පටිග්ගණ්හාමාති අත්ථො. වෙය්යාවච්චකරොති කිච්චකරො, කප්පියකාරකොති අත්ථො. ‘‘වෙය්යාවච්චකරො නිද්දිසිතබ්බො’’ති ඉදං ‘‘අත්ථි පනායස්මතො කොචි වෙය්යාවච්චකරො’’ති කප්පියවචනෙන වුත්තත්තා අනුඤ්ඤාතං. සචෙ පන දූතො ‘‘කො ඉමං ගණ්හාති, කස්ස වා දෙමී’’ති වදති, න නිද්දිසිතබ්බො. ආරාමිකො වා උපාසකො වාති ඉදං සාරුප්පතාය වුත්තං, ඨපෙත්වා පන පඤ්ච සහධම්මිකෙ යො කොචි කප්පියකාරකො වට්ටති. එසො ඛො ආවුසො භික්ඛූනං වෙය්යාවච්චකරොති ඉදං දූතෙන ‘‘අත්ථි පනායස්මතො කොචි වෙය්යාවච්චකරො’’ති පුච්ඡිතත්තා පුච්ඡාසභාගෙන භික්ඛුස්ස කප්පියවචනදස්සනත්ථං වුත්තං. එවමෙව හි භික්ඛුනා වත්තබ්බං, න වත්තබ්බං ‘‘තස්ස දෙහී’’තිආදි. තෙනෙව පාළියං ‘‘න වත්තබ්බො තස්ස දෙහී’’තිආදිමාහ. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.538-539) පන ‘‘එසො ඛො…පෙ… න වත්තබ්බො තස්ස දෙහීතිආදි අකප්පියවත්ථුසාදියනපරිමොචනත්ථං වුත්ත’’න්ති වුත්තං.

ආණත්තො සො මයාති යථා තුම්හාකං චීවරෙන අත්ථෙ සති චීවරං දස්සති, එවං වුත්තොති අත්ථො. විමතිවිනොදනියං පන ‘‘සඤ්ඤත්තොතිආදි එවං දූතෙන පුන වුත්තෙ ¶ එව චොදෙතුං වට්ටති, න ඉතරථාති දස්සනත්ථං වුත්ත’’න්ති වුත්තං. එත්ථ පන පාළියං ‘‘සඤ්ඤත්තො සො මයා’’ති ආගතත්තා එවං වුත්තො, පුරිමවාක්යෙ පන විනයසඞ්ගහප්පකරණෙ (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 64) ‘‘ආණත්තො සො මයා’’ති පරියායවචනෙන පරිවත්තිත්වා ඨපිතත්තා තථා වුත්තො, තෙන ච කප්පියකාරකස්ස සඤ්ඤාපිතභාවෙ දූතෙන භික්ඛුස්ස පුන ආරොචිතෙ එව භික්ඛුනා කප්පියකාරකො චොදෙතබ්බො හොති, න අනාරොචිතෙති දස්සෙති.

අත්ථො මෙ ආවුසො චීවරෙනාති චොදනාලක්ඛණනිදස්සනමෙතං. ඉදං වා හි වචනං වත්තබ්බං, තස්ස වා අත්ථො යාය කායචි භාසාය වත්තබ්බො. දෙහි මෙ චීවරන්තිආදීනි පන න වත්තබ්බාකාරදස්සනත්ථං වුත්තානි. එතානි හි වචනානි, එතෙසං වා අත්ථො යාය කායචි භාසාය න වත්තබ්බො. ‘‘එවං වදන්තො ච පටික්ඛිත්තත්තා වත්තභෙදෙ දුක්කටං ආපජ්ජති, චොදනා පන හොතියෙවා’’ති මහාගණ්ඨිපදෙ මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ ච වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.538-539) පන ‘‘න වත්තබ්බො ‘දෙහි මෙ චීවරං…පෙ… චෙතාපෙහි මෙ චීවර’න්ති ඉදං දූතෙනාභතරූපියං ¶ පටිග්ගහෙතුං අත්තනා නිද්දිට්ඨකප්පියකාරකත්තාව ‘දෙහි මෙ චීවරං…පෙ… චෙතාපෙහි මෙ චීවර’න්ති වදන්තො රූපියස්ස පකතත්තා තෙන රූපියෙන පරිවත්තෙත්වා ‘දෙහි චෙතාපෙහී’ති රූපියසංවොහාරං සමාපජ්ජන්තො නාම හොතීති තං දොසං දූරතො පරිවජ්ජෙතුං වුත්තං රූපියපටිග්ගාහකෙන සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිස්සට්ඨරූපියෙ විය. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘න වත්තබ්බො ඉමං වා ඉමං වා ආහරා’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.583-584), තස්මා න ඉදං විඤ්ඤත්තිදොසෙ පරිවජ්ජෙතුං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං ‘අත්ථො මෙ ආවුසො චීවරෙනා’තිපි අවත්තබ්බතාප්පසඞ්ගතො. තෙනෙව දූතනිද්දිට්ඨෙසු රූපියසංවොහාරසඞ්කාභාවතො අඤ්ඤං කප්පියකාරකං ¶ ඨපෙත්වාපි ආහරාපෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. තත්ථාපි ‘‘දූතෙන ඨපිතරූපියෙන චෙතාපෙත්වා චීවරං ආහරාපෙහී’’ති අවත්වා කෙවලං ‘‘චීවරං ආහරාපෙහී’’ති එවං ආහරාපෙතබ්බන්ති අධිප්පායො ගහෙතබ්බොති වුත්තං.

ඉච්චෙතං කුසලන්ති එවං යාවතතියං චොදෙන්තො තං චීවරං අභිනිප්ඵාදෙතුං සක්කොති අත්තනො පටිලාභවසෙන, ඉච්චෙතං කුසලං සාධු සුට්ඨු සුන්දරං. චතුක්ඛත්තුං පඤ්චක්ඛත්තුං ඡක්ඛත්තුපරමං තුණ්හීභූතෙන උද්දිස්ස ඨාතබ්බන්ති ඨානලක්ඛණනිදස්සනමෙතං. ඡක්ඛත්තුපරමන්ති ච භාවනපුංසකවචනමෙතං. ඡක්ඛත්තුපරමන්ති එතෙන චීවරං උද්දිස්ස තුණ්හීභූතෙනෙව ඨාතබ්බං, න අඤ්ඤං කිඤ්චි කාතබ්බන්ති ඉදං ඨානලක්ඛණං. තෙනෙව ‘‘න ආසනෙතිආදී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං. සද්දසත්ථෙ පන –

‘‘කිරියාවිසෙසනං සත්ථෙ, වුත්තං ධාතුවිසෙසනං;

භාවනපුංසකන්ත්යෙව, සාසනෙ සමුදීරිත’’න්ති. –

වචනතො කිරියාවිසෙසනමෙව සාසනවොහාරෙන භාවනපුංසකං නාම ජාතං;

‘‘මුදුං පචතිඉච්චත්ර, පචනං භවතීති ච;

සුඛං සයතිඉච්චත්ර, කරොති සයනන්ති චා’’ති. –

වචනතො කිරියාවිසෙසනපදෙන තුල්යාධිකරණභූතං කිරියාවිසෙස්යපදං අකම්මකම්පි සකම්මකම්පි භූධාතුකරධාතූහි සම්බන්ධිතබ්බං හොතීති ඉමිනා ඤායෙන ඡක්ඛත්තුපරමං ඨානං භවිතබ්බං, ඡක්ඛත්තුපරමං ඨානං කාතබ්බන්ති අත්ථො. එතෙන ඡක්ඛත්තුපරමං එවං ඨානං භවිතබ්බං, න තතො අධිකං ¶ , ඡක්ඛත්තුපරමං එව ඨානං කාතබ්බං, න තතො උද්ධන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති. න ආසනෙ නිසීදිතබ්බන්ති ‘‘ඉධ භන්තෙ නිසීදථා’’ති වුත්තෙපි න නිසීදිතබ්බං. න ආමිසං පටිග්ගහෙතබ්බන්ති ‘‘යාගුඛජ්ජකාදිභෙදං කිඤ්චි ආමිසං ගණ්හථ භන්තෙ’’ති යාචියමානෙනපි න ගණ්හිතබ්බං. න ධම්මො භාසිතබ්බොති ‘‘මඞ්ගලං වා අනුමොදනං ¶ වා භාසථා’’ති යාචියමානෙනපි කිඤ්චි න භාසිතබ්බං, කෙවලං ‘‘කිංකාරණා ආගතොසී’’ති පුච්ඡියමානෙන ‘‘ජානාහි ආවුසො’’ති වත්තබ්බො.

ඨානං භඤ්ජතීති ආගතකාරණං භඤ්ජති කොපෙති. ඨානන්ති ඨිතියා ච කාරණස්ස ච නාමං, තස්මා ආසනෙ නිසීදනෙන ඨානං කුප්පති, ආගතකාරණම්පි, ආමිසපටිග්ගහණාදීසු පන ආගතකාරණමෙව භඤ්ජති, න ඨානං. තෙනාහ ‘‘ආගතකාරණං භඤ්ජතී’’ති. කෙචි පන ‘‘ආමිසපටිග්ගහණාදිනා ඨානම්පි භඤ්ජතී’’ති වදන්ති, තං අට්ඨකථාය න සමෙති, ටීකායම්පි නානාවාදෙ දස්සෙත්වා ඨානභඤ්ජනං වුත්තං, තං අට්ඨකථාවචනෙන අසංසන්දනතො ගන්ථගරුභයෙන න වදිම්හ. ඉදානි යා තිස්සො චොදනා, ඡ ච ඨානානි වුත්තානි, තත්ථ වුද්ධිහානිං දස්සෙන්තො ‘‘සචෙ චතුක්ඛත්තුං චොදෙතී’’තිආදිමාහ. යස්මා ච එකචොදනාවුද්ධියා ද්වින්නං ඨානානං හානි වුත්තා, තස්මා චොදනා ද්විගුණං ඨානන්ති ලක්ඛණං දස්සිතං හොති. ඉති ඉමිනා ලක්ඛණෙන තික්ඛත්තුං චොදෙත්වා ඡක්ඛත්තුං ඨාතබ්බං, ද්වික්ඛත්තුං චොදෙත්වා අට්ඨක්ඛත්තුං ඨාතබ්බං, සකිං චොදෙත්වා දසක්ඛත්තුං ඨාතබ්බං.

තත්ර තත්ර ඨානෙ තිට්ඨතීති ඉදං චොදකස්ස ඨිතට්ඨානතො අපක්කම්ම තත්ර තත්ර උද්දිස්ස ඨානංයෙව සන්ධාය වුත්තං. කො පන වාදො නානාදිවසෙසූති නානාදිවසෙසු එවං කරොන්තස්ස කො පන වාදො, වත්තබ්බමෙව නත්ථීති අධිප්පායො. ‘‘සාමං වා ගන්තබ්බං, දූතො වා පාහෙතබ්බොති ඉදං සභාවතො චොදෙතුං අනිච්ඡන්තෙනපි කාතබ්බමෙවා’’ති වදන්ති. න තං තස්ස භික්ඛුනො කිඤ්චි අත්ථං අනුභොතීති තං චීවරචෙතාපන්නං අස්ස භික්ඛුනො කිඤ්චි අප්පමත්තකම්පි කම්මං න නිප්ඵාදෙති. යුඤ්ජන්තායස්මන්තො සකන්ති ආයස්මන්තො අත්තනො සන්තකං ධනං පාපුණන්තු. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.538-539) පන ‘‘යතස්ස ¶ චීවරචෙතාපන්නන්තිආදි යෙන අත්තනා වෙය්යාවච්චකරො නිද්දිට්ඨො, චීවරඤ්ච අනිප්ඵාදිතං, තස්ස කත්තබ්බදස්සනං. එවං භික්ඛුනා වත්ථුසාමිකානං වුත්තෙ චොදෙත්වා දෙන්ති, වට්ටති ‘සාමිකා චොදෙත්වා දෙන්තී’ති (පාරා. 541) අනාපත්තියං වුත්තත්තා. තෙනෙව සො සයං අචොදෙත්වා උපාසකාදීහි පරියායෙන වත්වා චොදාපෙති ¶ , තෙසු සතක්ඛත්තුම්පි චොදෙත්වා චීවරං දාපෙන්තෙසු තස්ස අනාපත්ති සිද්ධා හොති සික්ඛාපදස්ස අනාණත්තිකත්තා’’ති වුත්තං.

65. කෙනචි අනිද්දිට්ඨො අත්තනො මුඛෙනෙව බ්යාවටභාවං වෙය්යාවච්චකරත්තං පත්තො මුඛවෙවටිකො, අවිචාරෙතුකාමතායාති ඉමිනා විජ්ජමානම්පි දාතුං අනිච්ඡන්තා අරියාපි වඤ්චනාධිප්පායං විනා වොහාරතො නත්ථීති වදන්තීති දස්සෙති. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.537-539) පන ‘‘අවිචාරෙතුකාමතායාති ඉමස්මිං පක්ඛෙ ‘නත්ථම්හාකං කප්පියකාරකො’ති ඉදං තාදිසං කරොන්තො කප්පියකාරකො නත්ථීති ඉමිනා අධිප්පායෙන වුත්ත’’න්ති වුත්තං. භෙසජ්ජක්ඛන්ධකෙ මෙණ්ඩකසෙට්ඨිවත්ථුම්හි (මහාව. 299) වුත්තං ‘‘සන්ති භික්ඛවෙ’’තිආදිවචනමෙව මෙණ්ඩකසික්ඛාපදං නාම. තත්ථ හි මෙණ්ඩකෙන නාම සෙට්ඨිනා ‘‘සන්ති හි භන්තෙ මග්ගා කන්තාරා අප්පොදකා අප්පභක්ඛා න සුකරා අපාථෙය්යෙන ගන්තුං, සාධු භන්තෙ භගවා භික්ඛූනං පාථෙය්යං අනුජානාතූ’’ති යාචිතෙන භගවතා ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ පාථෙය්යං පරියෙසිතුං. තණ්ඩුලො තණ්ඩුලත්ථිකෙන, මුග්ගො මුග්ගත්ථිකෙන, මාසො මාසත්ථිකෙන, ලොණං ලොණත්ථිකෙන, ගුළො ගුළත්ථිකෙන, තෙලං තෙලත්ථිකෙන, සප්පි සප්පිත්ථිකෙනා’’ති වත්වා ඉදං වුත්තං ‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, මනුස්සා සද්ධා පසන්නා, තෙ කප්පියකාරකානං හත්ථෙ හිරඤ්ඤං උපනික්ඛිපන්ති ‘ඉමිනා යං අය්යස්ස කප්පියං, තං දෙථා’ති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යං තතො කප්පියං, තං සාදිතුං, න ත්වෙවාහං, භික්ඛවෙ, කෙනචි ¶ පරියායෙන ජාතරූපරජතං සාදිතබ්බං පරියෙසිතබ්බන්ති වදාමී’’ති. ‘‘කප්පියකාරකානං හත්ථෙ හිරඤ්ඤං නික්ඛිපන්තී’’ති එත්ථාපි භික්ඛුස්ස ආරොචනං අත්ථියෙව, අඤ්ඤථා අනිද්දිට්ඨකප්පියකාරකපක්ඛං භජතීති න චොදෙතබ්බො සියා, ඉදං පන දූතෙන නිද්දිට්ඨකප්පියකාරකෙ සන්ධාය වුත්තං, න පන භික්ඛුනා නිද්දිට්ඨෙ වා අනිද්දිට්ඨෙ වා. තෙනෙවාහ ‘‘එත්ථ චොදනාය පරිමාණං නත්ථී’’තිආදි. යදි මූලං සන්ධාය චොදෙති, තං සාදිතමෙව සියාති ආහ ‘‘මූලං අසාදියන්තෙනා’’ති.

අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතෙසු විය පටිපජ්ජිතබ්බන්ති ඉදං අත්තනා චොදනාට්ඨානඤ්ච න කාතබ්බන්ති දස්සනත්ථං වුත්තං. පිණ්ඩපාතාදීනං අත්ථායාති ඉමිනා චීවරත්ථායෙව න හොතීති දස්සෙති. එසෙව නයොති ඉමිනා වත්ථුසාමිනා නිද්දිට්ඨකප්පියකාරකෙසුපි පිණ්ඩපාතාදීනම්පි අත්ථාය දින්නෙ ච ඨානචොදනාදිසබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව කාතබ්බන්ති දස්සෙති.

66. උපනික්ඛිත්තසාදියනෙ ¶ පනාතිආදීසු ‘‘ඉදං අය්යස්ස හොතූ’’ති එවං සම්මුඛා වා ‘‘අමුකස්මිං නාම ඨානෙ මම හිරඤ්ඤසුවණ්ණං අත්ථි, තං තුය්හං හොතූ’’ති එවං පරම්මුඛා වා ඨිතස්ස කෙවලං වාචාය වා හත්ථමුද්දාය වා ‘‘තුය්හ’’න්ති වත්වා පරිච්චත්තස්ස කායවාචාහි අප්පටික්ඛිපිත්වා චිත්තෙන සාදියනං උපනික්ඛිත්තසාදියනං නාම. සාදියතීති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘ගණ්හිතුකාමො හොතී’’ති.

ඉදං ගුත්තට්ඨානන්ති ආචික්ඛිතබ්බන්ති පච්චයපරිභොගංයෙව සන්ධාය ආචික්ඛිතබ්බං. ‘‘ඉධ නික්ඛිපා’’ති වුත්තෙ ‘‘උග්ගණ්හාපෙය්ය වා’’ති වුත්තලක්ඛණෙන නිස්සග්ගියං හොතීති ආහ ‘‘ඉධ නික්ඛිපාහීති න වත්තබ්බ’’න්ති. අථ වා ‘‘ඉදං ගුත්තට්ඨාන’’න්ති ආචික්ඛන්තො ඨානස්ස ගුත්තභාවමෙව දස්සෙති, න වත්ථුං පරාමසති, තස්මා ආචික්ඛිතබ්බං. ‘‘ඉධ නික්ඛිපාහී’’ති පන වදන්තො ¶ නික්ඛිපිතබ්බං වත්ථුං නික්ඛිපාහීති වත්ථුං පරාමසති නාම, තස්මා න වත්තබ්බං. පරතො ඉදං ගණ්හාති එත්ථාපි එසෙව නයො. කප්පියඤ්ච අකප්පියඤ්ච නිස්සාය ඨිතං හොතීති යස්මා තතො උප්පන්නපච්චයපරිභොගො කප්පති, තස්මා කප්පියං නිස්සාය ඨිතං, යස්මා පන දුබ්බිචාරණාය තතො උප්පන්නපච්චයපරිභොගො න කප්පති, තස්මා අකප්පියං නිස්සාය ඨිතන්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා ඉදං ධනං යස්මා ‘‘නයිදං කප්පතී’’ති පටික්ඛිත්තං, තස්මා කප්පියං නිස්සාය ඨිතං, යස්මා පන සබ්බසො අවිස්සජ්ජිතං, තස්මා අකප්පියං නිස්සාය ඨිතං. අථ වා තං ධනං යස්මා පච්ඡා සුට්ඨුවිචාරණාය සතියා කප්පියං භවිස්සති, දුබ්බිචාරණාය සතියා අකප්පියං භවිස්සති, තස්මා කප්පියඤ්ච අකප්පියඤ්ච නිස්සාය ඨිතං හොතීති. විමතිවිනොදනියං පන ‘‘එකො සතං වා සහස්සං වාතිආදි රූපියෙ හෙට්ඨිමකොටියා පවත්තනාකාරං දස්සෙතුං වුත්ත’’න්ති ච ‘‘න පන එවං පටිපජ්ජිතබ්බමෙවාති දස්සෙතුං, ‘ඉධ නික්ඛිපාහී’ති වුත්තෙ උග්ගණ්හාපනං හොතීති ආහ ‘ඉධ නික්ඛිපාහී’ති න වත්තබ්බ’’න්ති ච ‘‘කප්පියඤ්ච…පෙ… හොතීති යස්මා අසාදිතත්තා තතො උප්පන්නපච්චයා වට්ටන්ති, තස්මා කප්පියං නිස්සාය ඨිතං, යස්මා පන දුබ්බිචාරණාය සති තතො උප්පන්නං න කප්පති, තස්මා අකප්පියං නිස්සාය ඨිතන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති ච වුත්තං.

67. සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිස්සජ්ජිතබ්බන්ති යස්මා රූපියං නාම අකප්පියං, තස්මා සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා පුග්ගලස්ස වා නිස්සජ්ජිතබ්බන්ති න වුත්තං. යස්මා පන තං පටිග්ගහිතමත්තමෙව හොති, න තෙන කිඤ්චි කප්පියභණ්ඩං චෙතාපිතං, තස්මා උපායෙන පරිභොගදස්සනත්ථං ‘‘සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිස්සජ්ජිතබ්බ’’න්ති ¶ (පාරා. 584) වුත්තං. න තෙන කිඤ්චි කප්පියභණ්ඩං චෙතාපිතන්ති ඉමිනා චෙතාපිතඤ්චෙ, නත්ථි පරිභොගූපායො උග්ගහෙත්වා අනිස්සට්ඨරූපියෙන චෙතාපිතත්තා. ඊදිසඤ්හි සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිස්සජ්ජනං කත්වාව ¶ ඡඩ්ඩෙත්වා පාචිත්තියං දෙසාපෙතබ්බන්ති දස්සෙති. කෙචි පන ‘‘යස්මා නිස්සග්ගියවත්ථුං පටිග්ගහෙත්වාපි චෙතාපිතං කප්පියභණ්ඩං සඞ්ඝෙ නිස්සට්ඨං කප්පියකාරකෙහි නිස්සට්ඨරූපියෙන පරිවත්තෙත්වා ආනීතකප්පියභණ්ඩසදිසං හොති, තස්මා විනාව උපායං භාජෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං පත්තචතුක්කාදිකථාය න සමෙති. තත්ථ හි රූපියෙන පරිවත්තිතපත්තස්ස අපරිභොගොව දස්සිතො, න නිස්සජ්ජනවිචාරොති. කප්පියං ආචික්ඛිතබ්බන්ති පබ්බජිතානං සප්පි වා තෙලං වා වට්ටති උපාසකාති එවං ආචික්ඛිතබ්බං.

ආරාමිකානං වා පත්තභාගන්ති ඉදං ගිහීනං හත්ථගතොපි සොයෙව භාගොති කත්වා වුත්තං. සචෙ පන තෙන අඤ්ඤං පරිවත්තෙත්වා ආරාමිකා දෙන්ති, පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ චූළගණ්ඨිපදෙ ච වුත්තං. තතො හරිත්වාති අඤ්ඤෙසං පත්තභාගතො හරිත්වා. කසිණපරිකම්මන්ති ආලොකකසිණපරිකම්මං. මඤ්චපීඨාදීනි වාති එත්ථ තතො ගහිතමඤ්චපීඨාදීනි පරිවත්තෙත්වා අඤ්ඤං චෙ ගහිතං, වට්ටතීති වදන්ති. ඡායාපීති භොජනසාලාදීනං ඡායාපි. පරිච්ඡෙදාතික්කන්තාති ගෙහපරිච්ඡෙදං අතික්කන්තා, ඡායාය ගතගතට්ඨානං ගෙහං න හොතීති අධිප්පායො. මග්ගෙනපීති එත්ථ සචෙ අඤ්ඤො මග්ගො නත්ථි, මග්ගං අධිට්ඨහිත්වා ගන්තුං වට්ටතීති වදන්ති. කීතායාති තෙන වත්ථුනා කීතාය. උපනික්ඛෙපං ඨපෙත්වා සඞ්ඝො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජතීති සචෙ උපාසකො ‘‘අතිබහු එතං හිරඤ්ඤං, ඉදං භන්තෙ අජ්ජෙව න විනාසෙතබ්බ’’න්ති වත්වා සයං උපනික්ඛෙපං ඨපෙති, අඤ්ඤෙන වා ඨපාපෙති, එවං උපනික්ඛෙපං ඨපෙත්වා තතො උප්පන්නපච්චයං පරිභුඤ්ජන්තො සඞ්ඝො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජති, තෙන වත්ථුනා ගහිතත්තා ‘‘අකප්පිය’’න්ති වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.583-584) පන ‘‘උපනික්ඛෙපං ඨපෙත්වාති කප්පියකාරකෙහි ¶ වඩ්ඪියා පයොජනං සන්ධාය වුත්තං. අකප්පියන්ති තෙන වත්ථුනා ගහිතත්තා වුත්ත’’න්ති වුත්තං.

සචෙ සො ඡඩ්ඩෙතීති යත්ථ කත්ථචි ඛිපති, අථාපි න ඡඩ්ඩෙති, සයං ගහෙත්වා ගච්ඡති, න වාරෙතබ්බො. නො චෙ ඡඩ්ඩෙතීති අථ නෙව ගහෙත්වා ගච්ඡති, න ඡඩ්ඩෙති, ‘‘කිං මය්හං ඉමිනා බ්යාපාරෙනා’’ති යෙනකාමං පක්කමති, තතො යථාවුත්තලක්ඛණො රූපියඡඩ්ඩකො සමන්නිතබ්බො. යො න ඡන්දාගතින්තිආදීසු ලොභවසෙන තං වත්ථුං අත්තනො වා කරොන්තො අත්තානං වා උක්කංසෙන්තො ඡන්දාගතිං ¶ නාම ගච්ඡති. දොසවසෙන ‘‘නෙවායං මාතිකං ජානාති, න විනය’’න්ති පරං අපසාදෙන්තො දොසාගතිං නාම ගච්ඡති. මොහවසෙන පමුට්ඨො පමුට්ඨස්සතිභාවං ආපජ්ජන්තො මොහාගතිං නාම ගච්ඡති. රූපියපටිග්ගාහකස්ස භයෙන ඡඩ්ඩෙතුං අවිසහන්තො භයාගතිං නාම ගච්ඡති. එවං අකරොන්තො න ඡන්දාගතිං ගච්ඡති, න දොසාගතිං ගච්ඡති, න මොහාගතිං ගච්ඡති, න භයාගතිං ගච්ඡති නාමාති වෙදිතබ්බො.

68. පතිතොකාසං අසමන්නාරහන්තෙන ඡඩ්ඩෙතබ්බන්ති ඉදං නිරපෙක්ඛභාවදස්සනපරන්ති වෙදිතබ්බං, තස්මා පතිතට්ඨානෙ ඤාතෙපි තස්ස ගූථං ඡඩ්ඩෙන්තස්ස විය නිරපෙක්ඛභාවොයෙවෙත්ථ පමාණන්ති වෙදිතබ්බං. අසන්තසම්භාවනායාති අත්තනි අවිජ්ජමානඋත්තරිමනුස්සධම්මාරොචනං සන්ධාය වුත්තං. ථෙය්යපරිභොගො නාම අනරහස්ස පරිභොගො. භගවතා හි අත්තනො සාසනෙ සීලවතො පච්චයා අනුඤ්ඤාතා, න දුස්සීලස්ස. දායකානම්පි සීලවතො එව පරිච්චාගො, න දුස්සීලස්ස අත්තනො කාරානං මහප්ඵලභාවස්ස පච්චාසීසනතො. ඉති සත්ථාරා අනනුඤ්ඤාතත්තා දායකෙහි ච අපරිච්චත්තත්තා දුස්සීලස්ස පරිභොගො ථෙය්යපරිභොගො. ඉණවසෙන පරිභොගො ඉණපරිභොගො, පටිග්ගාහකතො දක්ඛිණාවිසුද්ධියා ¶ අභාවතො ඉණං ගහෙත්වා පරිභොගො වියාති අත්ථො. තස්මාති ‘‘සීලවතො’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං කාරණභාවෙන පච්චාමසති. චීවරං පරිභොගෙ පරිභොගෙති කායතො මොචෙත්වා පරිභොගෙ පරිභොගෙ. පුරෙභත්ත…පෙ… පච්ඡිමයාමෙසු පච්චවෙක්ඛිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. තථා අසක්කොන්තෙන යථාවුත්තකාලවිසෙසවසෙන එකස්මිං දිවසෙ චතුක්ඛත්තුං තික්ඛත්තුං ද්වික්ඛත්තුං සකිංයෙව වා පච්චවෙක්ඛිතබ්බං.

සචස්ස අප්පච්චවෙක්ඛතොව අරුණො උග්ගච්ඡති, ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨතීති එත්ථ හිය්යො යං මයා චීවරං පරිභුත්තං, තං යාවදෙව සීතස්ස පටිඝාතාය…පෙ… හිරිකොපිනපටිච්ඡාදනත්ථං. හිය්යො යො මයා පිණ්ඩපාතො පරිභුත්තො, සො නෙව දවායාතිආදිනා සචෙ අතීතපරිභොගපච්චවෙක්ඛණං න කරෙය්ය, ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨතීති වදන්ති, තං වීමංසිතබ්බං. සෙනාසනම්පි පරිභොගෙ පරිභොගෙති පවෙසෙ පවෙසෙ. එවං පන අසක්කොන්තෙන පුරෙභත්තාදීසු පච්චවෙක්ඛිතබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති ඉධ විසුං න වුත්තං. සතිපච්චයතාති සතියා පච්චයභාවො. පටිග්ගහණස්ස පරිභොගස්ස ච පච්චවෙක්ඛණසතියා පච්චයභාවො යුජ්ජති, පච්චවෙක්ඛිත්වාව පටිග්ගහෙතබ්බං පරිභුඤ්ජිතබ්බඤ්චාති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘සතිං කත්වා’’තිආදි. එවං සන්තෙපීති යදිපි ද්වීසුපි ඨානෙසු පච්චවෙක්ඛණා යුත්තා, එවං සන්තෙපි ¶ . අපරෙ පනාහු ‘‘සතිපච්චයතාති සති භෙසජ්ජපරිභොගස්ස පච්චයභාවෙ, පච්චයෙති අත්ථො. එවං සන්තෙපීති පච්චයෙ සතිපී’’ති, තං තෙසං මතිමත්තං. තථා හි පච්චයසන්නිස්සිතසීලං පච්චවෙක්ඛණාය විසුජ්ඣති, න පච්චයසබ්භාවමත්තෙන.

නනු ච ‘‘පරිභොගෙ කරොන්තස්ස අනාපත්තී’’ති ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරසීලං වුත්තං, තස්මා පච්චයසන්නිස්සිතසීලස්ස පාතිමොක්ඛසංවරසීලස්ස ¶ ච කො විසෙසොති? වුච්චතෙ – පුරිමෙසු තාව තීසු පච්චයෙසු විසෙසො පාකටොයෙව, ගිලානපච්චයෙ පන යථා වතිං කත්වා රුක්ඛමූලෙ ගොපිතෙ තස්ස ඵලානිපි රක්ඛිතානෙව හොන්ති, එවමෙව පච්චවෙක්ඛණාය පච්චයසන්නිස්සිතසීලෙ රක්ඛිතෙ තප්පටිබද්ධං පාතිමොක්ඛසංවරසීලම්පි නිප්ඵන්නං නාම හොති. ගිලානපච්චයං අප්පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස සීලං භිජ්ජමානං පාතිමොක්ඛසංවරසීලමෙව භිජ්ජති, පච්චයසන්නිස්සිතසීලං පන පච්ඡාභත්තපුරිමයාමාදීසු යාව අරුණුග්ගමනා අප්පච්චවෙක්ඛන්තස්සෙව භිජ්ජති. පුරෙභත්තඤ්හි අප්පච්චවෙක්ඛිත්වාපි ගිලානපච්චයං පරිභුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්ති, ඉදමෙතෙසං නානාකරණන්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.585) ආගතං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.585) පන ‘‘ථෙය්යපරිභොගොති පච්චයස්සාමිනා භගවතා අනනුඤ්ඤාතත්තා වුත්තං. ඉණපරිභොගොති භගවතා අනුඤ්ඤාතම්පි කත්තබ්බං අකත්වා පරිභුඤ්ජනතො වුත්තං. තෙන ච පච්චයසන්නිස්සිතසීලං විපජ්ජතීති දස්සෙති. පරිභොගෙ පරිභොගෙති කායතො මොචෙත්වා මොචෙත්වා පරිභොගෙ. පච්ඡිමයාමෙසු පච්චවෙක්ඛිතබ්බන්ති යොජනා. ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨතීති එත්ථ ‘හිය්යො යං මයා චීවරං පරිභුත්ත’න්තිආදිනාපි අතීතපච්චවෙක්ඛණා වට්ටතීති වදන්ති. පරිභොගෙ පරිභොගෙති උදකපතනට්ඨානතො අන්තොපවෙසනෙසු නිසීදනසයනෙසු ච. සතිපච්චයතා වට්ටතීති පච්චවෙක්ඛණසතියා පච්චයත්තං ලද්ධුං වට්ටති. පටිග්ගහණෙ ච පරිභොගෙ ච පච්චවෙක්ඛණාසති අවස්සං ලද්ධබ්බාති දස්සෙති. තෙනාහ ‘සතිං කත්වා’තිආදි. කෙචි පන ‘සතිපච්චයතා පච්චයෙ සති භෙසජ්ජපරිභොගස්ස කාරණෙ සතී’ති එවම්පි අත්ථං වදන්ති, තෙසම්පි පච්චයෙ සතීති පච්චයසබ්භාවසල්ලක්ඛණෙ සතීති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො ¶ පච්චයසබ්භාවමත්තෙන සීලස්ස අසුජ්ඣනතො. පරිභොගෙ අකරොන්තස්සෙව ආපත්තීති ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරසීලස්ස භෙදො දස්සිතො, න පච්චයසන්නිස්සිතසීලස්ස තස්ස අතීතපච්චවෙක්ඛණාය විසුජ්ඣනතො. එතස්මිං පන සෙසපච්චයෙසු ච ඉණපරිභොගාදිවචනෙන පච්චයසන්නිස්සිතසීලස්සෙව භෙදොති එවමිමෙසං නානාකරණං වෙදිතබ්බ’’න්ති ආගතං.

එතෙසු ¶ ද්වීසු පකරණෙසු ‘‘ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨතී’’ති එත්ථ හිය්යො යං මයා චීවරං පරිභුත්තන්ති…පෙ… වදන්තීති ආගතං. ඉමං පන නයං නිස්සාය ඉදානි එකච්චෙ පණ්ඩිතා ‘‘අජ්ජපාතො පරිභුත්තං සායං පච්චවෙක්ඛන්තෙන අජ්ජ යං මයා චීවරං පරිභුත්තන්තිආදිනා අතීතවසෙන පච්චවෙක්ඛණා කාතබ්බා’’ති වදන්ති. කෙචි ‘‘හිය්යො පරිභුත්තමෙව අතීතවසෙන පච්චවෙක්ඛණා කාතබ්බා, න අජ්ජ පරිභුත්තං, තං පන පච්චුප්පන්නවසෙන පච්චවෙක්ඛණායෙවා’’ති වදන්ති. තත්ථ මූලවචනෙ එවං විචාරණා කාතබ්බා. කථං? ඉදං හිය්යොත්යාදිවචනං සුත්තං වා සුත්තානුලොමං වා ආචරියවාදො වා අත්තනොමති වාති. තත්ථ න තාව සුත්තං හොති ‘‘සුත්තං නාම සකලෙ විනයපිටකෙ පාළී’’ති වුත්තත්තා ඉමස්ස ච වචනස්ස න පාළිභූතත්තා. න ච සුත්තානුලොමං ‘‘සුත්තානුලොමං නාම චත්තාරො මහාපදෙසා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45) වුත්තත්තා ඉමස්ස ච මහාපදෙසභාවාභාවතො. න ච ආචරියවාදො ‘‘ආචරියවාදො නාම ධම්මසඞ්ගාහකෙහි පඤ්චහි අරහන්තසතෙහි ඨපිතා පාළිවිනිමුත්තා ඔක්කන්තවිනිච්ඡයප්පවත්තා අට්ඨකථාතන්තී’’ති වචනතො ඉමස්ස ච අට්ඨකථාපාඨභාවාභාවතො. න ච අත්තනොමති ‘‘අත්තනොමති නාම සුත්තසුත්තානුලොමආචරියවාදෙ මුඤ්චිත්වා අනුමානෙන අත්තනො බුද්ධියා නයග්ගාහෙන උපට්ඨිතාකාරකථනං, අපිච සුත්තන්තාභිධම්මවිනයට්ඨකථාසු ආගතො සබ්බොපි ¶ ථෙරවාදො අත්තනොමති නාමා’’ති වුත්තත්තා ඉමස්ස ච අට්ඨකථාසු ආගතත්ථෙරවාදභාවාභාවතො.

ඉති –

‘‘චතුබ්බිධඤ්හි විනයං, මහාථෙරා මහිද්ධිකා;

නීහරිත්වා පකාසෙසුං, ධම්මසඞ්ගාහකා පුරා’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 1.45) –

වුත්තෙසු චතුබ්බිධවිනයෙසු අනන්තොගධත්තා ඉදං වචනං විචාරෙතබ්බං. තෙන වුත්තං සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.585) ටීකාචරියෙන ‘‘තං වීමංසිතබ්බ’’න්ති. අථ වා ‘‘නයග්ගාහෙන උපට්ඨිතාකාරකථන’’න්ති ඉමිනා ලක්ඛණෙන තෙසං තෙසං ආචරියානං උපට්ඨිතාකාරවසෙන කථනං අත්තනොමති සියා, එවම්පි විචාරෙතබ්බමෙව. ‘‘අත්තනොමති ආචරියවාදෙ ඔතාරෙතබ්බා. සචෙ තත්ථ ඔතරති චෙව සමෙති ච, ගහෙතබ්බා. සචෙ නෙව ඔතරති න සමෙති, න ගහෙතබ්බා. අයඤ්හි අත්තනොමති නාම සබ්බදුබ්බලා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45) වචනතො ඉමස්ස ච වචනස්ස ¶ අට්ඨකථාවචනෙ අනොතරණතො අප්පවිසනතො. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං ‘‘සචස්ස අප්පච්චවෙක්ඛතොව අරුණො උග්ගච්ඡති, ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨතී’’ති.

අපරො නයො – කිං ඉදං වචනං පාළිවචනං වා අට්ඨකථාවචනං වා ටීකාවචනං වා ගන්ථන්තරවචනං වාති. තත්ථ න තාව පාළිවචනං, න අට්ඨකථාවචනං, න ගන්ථන්තරවචනං, අථ ඛො ටීකාවචනන්ති. හොතු ටීකාවචනං, සකවචනං වා පරවචනං වා අධිප්පෙතවචනං වා අනධිප්පෙතවචනං වාති. තත්ථ න සකවචනං හොති, අථ ඛො පරවචනං. තෙනාහ ‘‘වදන්තී’’ති. න ටීකාචරියෙන අධිප්පෙතවචනං හොති, අථ ඛො අනධිප්පෙතවචනං. තෙනාහ ‘‘තං වීමංසිතබ්බ’’න්ති. තෙහි පන ආචරියෙහි අතීතපරිභොගපච්චවෙක්ඛණාති ඉදං ¶ අතීතපඅභොගවසෙන පච්චවෙක්ඛණා අතීතපරිභොගපච්චවෙක්ඛණාති පරිකප්පෙත්වා අතීතවාචකෙන සද්දෙන යොජෙත්වා කතං භවෙය්ය. අතීතෙ පරිභොගො අතීතපරිභොගො, අතීතපරිභොගස්ස පච්චවෙක්ඛණා අතීතපරිභොගපච්චවෙක්ඛණාති එවං පන කතෙ අතීතපරිභොගස්ස පච්චුප්පන්නසමීපත්තා පච්චුප්පන්නවාචකෙන සද්දෙන කථනං හොති යථා තං නගරතො ආගන්ත්වා නිසින්නං පුරිසං ‘‘කුතො ආගච්ඡසී’’ති වුත්තෙ ‘‘නගරතො ආගච්ඡාමී’’ති පච්චුප්පන්නවාචකසද්දෙන කථනං.

විනයසුත්තන්තවිසුද්ධිමග්ගාදීසු (ම. නි. 1.23; විසුද්ධි. 1.18) ච ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරං පටිසෙවතී’’ති වත්තමානවචනෙනෙව පාඨො හොති, න අතීතවචනෙන, අතීතපරිභොගොති ච ඉමස්මිංයෙව දිවසෙ පච්ඡාභත්තාදිකාලං උපාදාය පුරෙභත්තාදීසු පරිභොගො ඉච්ඡිතබ්බො, න හිය්යො පරිභොගො. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? අට්ඨකථාපමාණෙන. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.585) ‘‘පිණ්ඩපාතො ආලොපෙ ආලොපෙ, තථා අසක්කොන්තෙන පුරෙභත්තපච්ඡාභත්තපුරිමයාමපච්ඡිමයාමෙසු. සචස්ස අප්පච්චවෙක්ඛතොව අරුණො උග්ගච්ඡති, ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨතී’’ති. එතෙන පිණ්ඩපාතං ආලොපෙ ආලොපෙ පච්චවෙක්ඛන්තො භොජනකිරියාය අපරිනිට්ඨිතත්තා මුඛ්යතො පච්චුප්පන්නපච්චවෙක්ඛණා හොති, පුරෙභත්තාදීසු චතූසු කොට්ඨාසෙසු පච්චවෙක්ඛන්තො භොජනකිරියාය පරිනිට්ඨිතත්තා අතීතපච්චවෙක්ඛණා හොතීති දස්සෙති. සා පන පච්චුප්පන්නසමීපත්තා වත්තමානවචනෙන විධීයති. යදි හි හිය්යො පරිභුත්තානි අතීතපච්චවෙක්ඛණෙන පච්චවෙක්ඛිතබ්බානි සියුං, අතීතදුතියදිවසතතියදිවසාදිමාසසංවච්ඡරාදිපරිභුත්තානිපි පච්චවෙක්ඛිතබ්බානි සියුං, එවඤ්ච සති යථාවුත්තඅට්ඨකථාවචනං නිරත්ථකං සියා, තස්මා අට්ඨකථාවචනමෙව පමාණං කාතබ්බං. යථාහ –

‘‘බුද්ධෙන ¶ ¶ ධම්මො විනයො ච වුත්තො;

යො තස්ස පුත්තෙහි තථෙව ඤාතො;

සො යෙහි තෙසං මතිමච්චජන්තා;

යස්මා පුරෙ අට්ඨකථා අකංසු.

‘‘තස්මා හි යං අට්ඨකථාසු වුත්තං;

තං වජ්ජයිත්වාන පමාදලෙඛං;

සබ්බම්පි සික්ඛාසු සගාරවානං;

යස්මා පමාණං ඉධ පණ්ඩිතාන’’න්ති. (පාරා. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා);

යස්මා ච සබ්බාසවසුත්තාදීසු (ම. නි. 1.23) භගවතා දෙසිතකාලෙ භික්ඛුකත්තුකත්තා නාමයොගත්තා වත්තමානපඨමපුරිසවසෙන ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරං පටිසෙවතී’’ති දෙසිතා, තදනුකරණෙන භික්ඛූනං පච්චවෙක්ඛණකාලෙ අත්තකත්තුකත්තා අම්හයොගත්තා වත්තමානඋත්තමපුරිසවසෙන ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරං පටිසෙවාමී’’ති පච්චවෙක්ඛිතබ්බා හොති, ‘‘සීතස්ස පටිඝාතායා’’තිආදීනි තදත්ථසම්පදානපදානි ච ‘‘පටිසෙවති, පටිසෙවාමී’’ති වුත්තපටිසෙවනකිරියායමෙව සම්බන්ධිතබ්බානි හොන්ති, තානි ච කිරියාපදානි පච්චුප්පන්නවසෙන වා පච්චුප්පන්නසමීපඅතීතවසෙන වා වත්තමානවිභත්තියුත්තානි හොන්ති, තස්මා පච්චුප්පන්නපරිභුත්තානං වා අතීතපරිභුත්තානං වා පච්චයානං පච්චවෙක්ඛණකාලෙ ‘‘පටිසෙවාමී’’ති වචනං භගවතො වචනස්ස අනුගතත්තා උපපන්නමෙවාති දට්ඨබ්බං.

අනුවචනෙපි එවං විචාරණා කාතබ්බා – ‘‘අජ්ජ පාතො පරිභුත්තං සායං පච්චවෙක්ඛන්තෙන අජ්ජ යං මයා චීවරං පරිභුත්තන්තිආදිනා අතීතවසෙන පච්චවෙක්ඛණා කාතබ්බා’’ති යෙ වදන්ති, තෙ එවං පුච්ඡිතබ්බා – කිං භවන්තො භගවතා අතීතපරිභුත්තෙසු අතීතවසෙන පච්චවෙක්ඛණා දෙසිතාති? න දෙසිතා. කථං දෙසිතාති? ‘‘පච්චවෙක්ඛතී’’ති පච්චුප්පන්නවසෙනෙව ¶ දෙසිතාති. කිං භොන්තො භගවතො කාලෙ අතීතපරිභුත්තෙසු පච්චවෙක්ඛණා නත්ථීති? අත්ථි. අථ කස්මා භගවතා පච්චුප්පන්නවසෙනෙව පච්චවෙක්ඛණා දෙසිතාති? පච්චුප්පන්නසමීපවසෙන වා සාමඤ්ඤවසෙන වා දෙසිතාති. එවං සන්තෙ භගවතො අනුකරණෙන ඉදානිපි ¶ අතීතපරිභුත්තානං පච්චයානං පච්චුප්පන්නවසෙන පච්චවෙක්ඛණා කාතබ්බාති. යෙ පන එවං වදන්ති ‘‘හිය්යො පරිභුත්තානමෙව අතීතපච්චවෙක්ඛණා කාතබ්බා, න අජ්ජ පරිභුත්තානං, තෙසං පන පච්චුප්පන්නපච්චවෙක්ඛණායෙවා’’ති, තෙ එවං වත්තබ්බා – කිං භොන්තො යථා තුම්හෙ වදන්ති, එවං පාළියං අත්ථීති? නත්ථි. අට්ඨකථායං අත්ථීති? නත්ථි. එවං සන්තෙ සාට්ඨකථෙසු තෙපිටකෙසු බුද්ධවචනෙසු අසංවිජ්ජමානං තුම්හාකං වචනං කථං පච්චෙතබ්බන්ති? ආචරියපරම්පරාවසෙන. හොතු තුම්හාකං ආචරියලද්ධිවසෙන කථනං, කාලො නාම තිවිධො අතීතො අනාගතො පච්චුප්පන්නොති. තත්ථ පරිනිට්ඨිතකිරියා අතීතො නාම, අභිමුඛකිරියා අනාගතො නාම, ආරද්ධඅනිට්ඨිතකිරියා පච්චුප්පන්නො නාම. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘ආරද්ධානිට්ඨිතො භාවො, පච්චුප්පන්නො සුනිට්ඨිතො;

අතීතානාගතුප්පාද-මප්පත්තාභිමුඛා කිරියා’’ති.

තත්ථ අජ්ජ වා හොතු හිය්යො වා තතො පුබ්බෙ වා, පරිභුත්තපච්චයො සුපරිනිට්ඨිතභුඤ්ජනකිරියත්තා අතීතො නාම. තත්ථ හිය්යො වා තතො පුබ්බෙ වා පරිභුත්තපච්චයො අතික්කන්තඅරුණුග්ගමනත්තා න පච්චවෙක්ඛණාරහො, පච්චවෙක්ඛිතොපි අප්පච්චවෙක්ඛිතොයෙව හොති, ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨති. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං ‘‘සචස්ස අප්පච්චවෙක්ඛතොව අරුණො උග්ගච්ඡති, ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨතී’’ති. අජ්ජෙව පන චීවරඤ්ච සෙනාසනඤ්ච පරිභොගෙ පරිභොගෙ, පිණ්ඩපාතං ආලොපෙ ආලොපෙ, භෙසජ්ජං පටිග්ගහණෙ පරිභොගෙ ච ¶ පච්චවෙක්ඛතො අපරිනිට්ඨිතභුඤ්ජනකිරියත්තා පච්චුප්පන්නපරිභුත්තපච්චවෙක්ඛණා නාම හොති. පුරෙ පරිභුත්තං තතො පච්ඡා චතූසු කොට්ඨාසෙසු පච්චවෙක්ඛතො සුපරිනිට්ඨිතභුඤ්ජනකිරියත්තා අතීතපරිභුත්තපච්චවෙක්ඛණා නාම හොති. එත්තකං පච්චවෙක්ඛණාය ඛෙත්තං, න තතො පුබ්බෙ පච්ඡා වා. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සීලවතො අප්පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො ඉණපරිභොගො නාම. තස්මා චීවරං පරිභොගෙ පරිභොගෙ…පෙ… භෙසජ්ජස්ස පටිග්ගහණෙපි පරිභොගෙපි සතිපච්චයතා වට්ටතී’’ති, තස්මා හිය්යො පරිභුත්තස්ස ඉණපරිභොගත්තා තං අනාමසිත්වා අජ්ජ පරිභුත්තෙසු අතීතපච්චුප්පන්නෙසු භගවතො වචනස්ස අනුකරණෙන වත්තමානවිභත්තියුත්තෙන ‘‘පටිසෙවාමී’’ති කිරියාපදෙන පච්චවෙක්ඛණා සූපපන්නා හොතීති දට්ඨබ්බා. ඊදිසපච්චවෙක්ඛණමෙව සන්ධාය විමතිවිනොදනියාදීසු (වි. වි. ටී. 1.585) ‘‘පච්චයසන්නිස්සිතසීලස්ස අතීතපච්චවෙක්ඛණාය විසුජ්ඣනතො’’ති වුත්තං.

එවං ¶ පච්චයසන්නිස්සිතසීලස්ස සුද්ධිං දස්සෙත්වා ඉදානි තෙනෙව පසඞ්ගෙන සබ්බාපි සුද්ධියො දස්සෙතුං ‘‘චතුබ්බිධා හි සුද්ධී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුජ්ඣති එතායාති සුද්ධි, යථාධම්මං දෙසනාව සුද්ධි දෙසනාසුද්ධි. වුට්ඨානස්සපි චෙත්ථ දෙසනාය එව සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ඡින්නමූලාපත්තීනං පන අභික්ඛුතාපටිඤ්ඤායෙව දෙසනා. අධිට්ඨානවිසිට්ඨො සංවරොව සුද්ධි සංවරසුද්ධි. ධම්මෙන සමෙන පච්චයානං පරියෙට්ඨි එව සුද්ධි පරියෙට්ඨිසුද්ධි. චතූසු පච්චයෙසු වුත්තවිධිනා පච්චවෙක්ඛණාව සුද්ධි පච්චවෙක්ඛණසුද්ධි. එස තාව සුද්ධීසු සමාසනයො. සුද්ධිමන්තෙසු සීලෙසු පන දෙසනා සුද්ධි එතස්සාති දෙසනාසුද්ධි. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. න පුනෙවං කරිස්සාමීති එත්ථ එවන්ති සංවරභෙදං සන්ධායාහ. පහායාති ¶ වජ්ජෙත්වා, අකත්වාති අත්ථො. විමතිවිනොදනියං පන ‘‘සුජ්ඣති දෙසනාදීහි, සොධීයතීති වා සුද්ධි, චතුබ්බිධසීලං. තෙනාහ ‘දෙසනාය සුජ්ඣනතො’තිආදි. එත්ථ දෙසනාග්ගහණෙන වුට්ඨානම්පි ඡින්නමූලානං අභික්ඛුතාපටිඤ්ඤාපි සඞ්ගහිතා. ඡින්නමූලාපත්තීනම්පි හි පාරාජිකාපත්තිවුට්ඨානෙන හෙට්ඨාපරිරක්ඛිතං භික්ඛුසීලං විසුද්ධං නාම හොති. තෙන තෙසං මග්ගපටිලාභොපි සම්පජ්ජතී’’ති වුත්තං.

තත්ථ දෙසීයති උච්චාරීයතීති දෙසනා, දිසී උච්චාරණෙති ධාතු, දෙසීයති ඤාපීයති එතායාති වා දෙසනා, දිස පෙක්ඛනෙති ධාතු. උභයථාපි විරතිපධානකුසලචිත්තසමුට්ඨිතො දෙසනාවචීභෙදසද්දො. සංවරණං සංවරො, සං-පුබ්බ වර සංවරණෙති ධාතු, සතිපධානො චිත්තුප්පාදො. පරියෙසනා පරියෙට්ඨි, පරි-පුබ්බ ඉස පරියෙසනෙති ධාතු, වීරියපධානො චිත්තුප්පාදො. පටි පුනප්පුනං ඔගාහෙත්වා ඉක්ඛනා පච්චවෙක්ඛණා, පටි-පුබ්බ අව-පුබ්බ ඉක්ඛ දස්සනඞ්කෙසූති ධාතු, පඤ්ඤාපධානො චිත්තුප්පාදො. තෙසු දෙසනාය වචීභෙදසද්දභාවතො වචීභෙදං කාතුං අසක්කොන්තස්ස ච දුතියකං අලභන්තස්ස ච න සම්පජ්ජති, සෙසා පන චිත්තුප්පාදමත්තභාවතො වචීභෙදං කාතුං අසක්කොන්තස්සපි දුතියකං අලභන්තස්සපි සම්පජ්ජන්ති එව, තස්මා ගිලානාදිකාලෙසු පච්චවෙක්ඛණාපාඨං පඨිතුමසක්කොන්තෙනපි අත්ථං මනසි කත්වා චිත්තෙනෙව පච්චවෙක්ඛණා කාතබ්බාති.

දාතබ්බට්ඨෙන දායං, තං ආදියන්තීති දායාදා, අනනුඤ්ඤාතෙසු සබ්බෙන සබ්බං පරිභොගාභාවතො අනුඤ්ඤාතෙසුයෙව ච පරිභොගසබ්භාවභාවතො භික්ඛූහි පරිභුඤ්ජිතබ්බපච්චයා භගවතො සන්තකා. ධම්මදායාදසුත්තඤ්චෙත්ථ සාධකන්ති ‘‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථ, මා ආමිසදායාදා ¶ , අත්ථි මෙ තුම්හෙසු අනුකම්පා, කින්ති මෙ සාවකා ධම්මදායාදා භවෙය්යුං, නො ආමිසදායාදා’’ති එවං පවත්තං ධම්මදායාදසුත්තඤ්ච ¶ (ම. නි. 1.29) එත්ථ එතස්මිං අත්ථෙ සාධකං. අවීතරාගානං තණ්හාවසීකතාය පච්චයපරිභොගෙ සාමිභාවො නත්ථි, තදභාවෙන වීතරාගානං තත්ථ සාමිභාවො යථාරුචි පරිභොගසබ්භාවතො. තථා හි තෙ පටිකූලම්පි අප්පටිකූලාකාරෙන අප්පටිකූලම්පි පටිකූලාකාරෙන තදුභයම්පි වජ්ජෙත්වා අජ්ඣුපෙක්ඛණාකාරෙන පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්ති, දායකානඤ්ච මනොරථං පරිපූරෙන්ති. තෙනාහ ‘‘තෙ හි තණ්හාය දාසබ්යං අතීතත්තා සාමිනො හුත්වා පරිභුඤ්ජන්තී’’ති. යො පනායං සීලවතො පුථුජ්ජනස්ස පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො, සො ඉණපරිභොගස්ස පච්චනීකත්තා ආනණ්යපරිභොගො නාම හොති. යථා පන ඉණායිකො අත්තනො රුචියා ඉච්ඡිතං දෙසං ගන්තුං න ලභති, එවං ඉණපරිභොගයුත්තො ලොකතො නිස්සරිතුං න ලභතීති තප්පටිපක්ඛත්තා සීලවතො පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො ආනණ්යපරිභොගොති වුච්චති, තස්මා නිප්පරියායතො චතුපරිභොගවිනිමුත්තො විසුංයෙවායං පරිභොගොති වෙදිතබ්බො, සො ඉධ විසුං න වුත්තො, දායජ්ජපරිභොගෙයෙව වා සඞ්ගහං ගච්ඡතීති. සීලවාපි හි ඉමාය සික්ඛාය සමන්නාගතත්තා සෙක්ඛොත්වෙව වුච්චති.

සබ්බෙසන්ති අරියානං පුථුජ්ජනානඤ්ච. කථං පුථුජ්ජනානං ඉමෙ පරිභොගා සම්භවන්තීති? උපචාරවසෙන. යො හි පුථුජ්ජනස්සපි සල්ලෙඛපටිපත්තියං ඨිතස්ස පච්චයගෙධං පහාය තත්ථ අනුපලිත්තෙන චිත්තෙන පරිභොගො, සො සාමිපරිභොගො විය හොති. සීලවතො පන පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො දායජ්ජපරිභොගො විය හොති දායකානං මනොරථස්සාවිරාධනතො. තෙන වුත්තං ‘‘දායජ්ජපරිභොගෙයෙව වා සඞ්ගහං ගච්ඡතී’’ති. කල්යාණපුථුජ්ජනස්ස පරිභොගෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි ¶ තස්ස සෙක්ඛසඞ්ගහතො. සෙක්ඛසුත්ත ඤ්හෙතස්ස (අ. නි. 3.86) අත්ථස්ස සාධකං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.585) පන ‘‘දාතබ්බට්ඨෙන දායං, තං ආදියන්තීති දායාදා. සත්තන්නං සෙක්ඛානන්ති එත්ථ කල්යාණපුථුජ්ජනාපි සඞ්ගහිතා තෙසං ආනණ්යපරිභොගස්ස දායජ්ජපරිභොගෙ සඞ්ගහිතත්තාති වෙදිතබ්බං. ධම්මදායාදසුත්තන්ති ‘‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථ, මා ආමිසදායාදා’’තිආදිනා පවත්තං සුත්තං (ම. නි. 1.29). තත්ථ ‘‘මා මෙ ආමිසදායාදාති එවං මෙ-සද්දං ආනෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවඤ්හි යථාවුත්තත්ථසාධකං ¶ හොතී’’ති වුත්තං. තත්ථ මෙ මම ආමිසදායාදා චතුපච්චයභුඤ්ජකාති භගවතො සම්බන්ධභූතස්ස සම්බන්ධීභූතා පච්චයා වුත්තා, තස්මා දායකෙහි දින්නාපි පච්චයා භගවතා අනුඤ්ඤාතත්තා භගවතො පච්චයායෙව හොන්තීති එතස්ස අත්ථස්ස ධම්මදායාදසුත්තං සාධකං හොතීති අත්ථොති වුත්තං.

ලජ්ජිනා සද්ධිං පරිභොගො නාම ලජ්ජිස්ස සන්තකං ගහෙත්වා පරිභොගො. අලජ්ජිනා සද්ධින්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ආදිතො පට්ඨාය හි අලජ්ජී නාම නත්ථීති ඉමිනා දිට්ඨදිට්ඨෙසුයෙව ආසඞ්කා න කාතබ්බාති දස්සෙති. අත්තනො භාරභූතා සද්ධිවිහාරිකාදයො. තෙපි නිවාරෙතබ්බාති යො පස්සති, තෙන නිවාරෙතබ්බාති පාඨො. අට්ඨකථායං පන ‘‘යොපි අත්තනො භාරභූතෙන අලජ්ජිනා සද්ධිං පරිභොගං කරොති, සොපි නිවාරෙතබ්බො’’ති පාඨො දිස්සති, තථාපි අත්ථතො උභයථාපි යුජ්ජති. අත්තනො සද්ධිවිහාරිකාදයොපි අලජ්ජිභාවතො නිවාරෙතබ්බා. අලජ්ජීහි සද්ධිවිහාරිකාදීහි එකසම්භොගං කරොන්තා අඤ්ඤෙපි නිවාරෙතබ්බාව. සචෙ න ¶ ඔරමති, අයම්පි අලජ්ජීයෙව හොතීති එත්ථ එවං නිවාරිතො සො පුග්ගලො අලජ්ජිනා සද්ධිං පරිභොගතො ඔරමති විරමති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ ඔරමති, අයම්පි අලජ්ජීයෙව හොති, තෙන සද්ධිං පරිභොගං කරොන්තො සොපි අලජ්ජීයෙව හොතීති අත්ථො. තෙන වුත්තං ‘‘එවං එකො අලජ්ජී අලජ්ජිසතම්පි කරොතී’’ති. අධම්මියොති අනෙසනාදීහි උප්පන්නො. ධම්මියොති භික්ඛාචරියාදීහි උප්පන්නො. සඞ්ඝස්සෙව දෙතීති භත්තං අග්ගහෙත්වා අත්තනා ලද්ධසලාකංයෙව දෙති.

විමතිවිනොදනියං පන ‘‘ලජ්ජිනා සද්ධිං පරිභොගොති ධම්මාමිසවසෙන මිස්සීභාවො. අලජ්ජිනා සද්ධින්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ආදිතො පට්ඨාය හි අලජ්ජී නාම නත්ථීති ඉමිනා දිට්ඨදිට්ඨෙසු ආසඞ්කා නාම න කාතබ්බා, දිට්ඨසුතාදිකාරණෙ සති එව කාතබ්බාති දස්සෙති. අත්තනො භාරභූතා සද්ධිවිහාරිකාදයො. සචෙ න ඔරමතීති අගතිගමනවසෙන ධම්මාමිසපරිභොගතො න ඔරමති. ආපත්ති නාම නත්ථීති ඉදං අලජ්ජීනං ධම්මෙනුප්පන්නපච්චයං ධම්මකම්මඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. තෙසම්පි හි කුලදූසනාදිසමුප්පන්නං පච්චයං පරිභුඤ්ජන්තානං වග්ගකම්මාදීනි කරොන්තානඤ්ච ආපත්ති එව. ‘ධම්මියාධම්මියපරිභොගො පච්චයවසෙනෙව වෙදිතබ්බො’ති වුත්තත්තා හෙට්ඨා ලජ්ජිපරිභොගාලජ්ජිපරිභොගා පච්චයවසෙන එකකම්මාදිවසෙන ච වුත්තා එවාති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව දුට්ඨදොසසික්ඛාපදට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.385-386) චොදකචුදිතකභාවෙ ඨිතා ද්වෙ අලජ්ජිනො ධම්මපරිභොගම්පි සන්ධාය ‘එකසම්භොගපරිභොගා හුත්වා ජීවථා’ති ¶ වුත්තා තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං ධම්මාමිසාපරිභොගෙ විරොධාභාවා. ලජ්ජීනමෙව හි අලජ්ජිනා සහ තදුභයපරිභොගො න වට්ටතී’’ති වුත්තං.

සචෙ ¶ පන ලජ්ජී අලජ්ජිං පග්ගණ්හාති…පෙ… අන්තරධාපෙතීති එත්ථ කෙවලං පග්ගණ්හිතුකාමතාය එවං කාතුං න වට්ටති, ධම්මස්ස පන සාසනස්ස සොතූනඤ්ච අනුග්ගහත්ථාය වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. පුරිමනයෙන ‘‘සො ආපත්තියා කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තත්තා ඉමස්ස ආපත්තියෙවාති වදන්ති. උද්දෙසග්ගහණාදිනා ධම්මස්ස පරිභොගො ධම්මපරිභොගො. ධම්මානුග්ගහෙන ගණ්හන්තස්ස ආපත්තියා අභාවෙපි ථෙරො තස්ස අලජ්ජිභාවංයෙව සන්ධාය ‘‘පාපො කිරාය’’න්තිආදිමාහ. තස්ස පන සන්තිකෙති මහාරක්ඛිතත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.585) පන ඉමස්මිං ඨානෙ විත්ථාරතො විනිච්ඡිතං. කථං? ධම්මපරිභොගොති ‘‘එකකම්මං එකුද්දෙසො’’තිආදිනා වුත්තසංවාසො චෙව නිස්සයග්ගහණාදිකො සබ්බො නිරාමිසපරිභොගො ච වෙදිතබ්බො. ‘‘න සො ආපත්තියා කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තත්තා ලජ්ජිනො අලජ්ජිපග්ගහෙ ආපත්තීති වෙදිතබ්බං. ඉතරොපීති ලජ්ජීපි. තස්සාපි අත්තානං පග්ගණ්හන්තස්ස අලජ්ජිනො, ඉමිනා ච ලජ්ජිනො වණ්ණභණනාදිලාභං පටිච්ච ආමිසගරුකතාය වා ගෙහස්සිතපෙමෙන වා තං අලජ්ජිං පග්ගණ්හන්තො ලජ්ජී සාසනං අන්තරධාපෙති නාමාති දස්සෙති. එවං ගහට්ඨාදීසු උපත්ථම්භිතො අලජ්ජී බලං ලභිත්වා පෙසලෙ අභිභවිත්වා න චිරස්සෙව සාසනං උද්ධම්මං උබ්බිනයං කරොතීති.

ධම්මපරිභොගොපි තත්ථ වට්ටතීති ඉමිනා ආමිසපරිභොගතො ධම්මපරිභොගොව ගරුකො, තස්මා අතිවිය අලජ්ජීවිවෙකෙන කාතබ්බොති දස්සෙති. ‘‘ධම්මානුග්ගහෙන උග්ගණ්හිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා අලජ්ජුස්සන්නතායසාසනෙ ඔසක්කන්තෙ, ලජ්ජීසු ච අප්පහොන්තෙසු අලජ්ජිං පකතත්තං ගණපූරකං ගහෙත්වා උපසම්පදාදිකරණෙන චෙව කෙචි අලජ්ජිනො ධම්මාමිසපරිභොගෙන ¶ සඞ්ගහෙත්වා සෙසාලජ්ජිගණස්ස නිග්ගහෙන ච සාසනං පග්ගණ්හිතුම්පි වට්ටති එව.

කෙචි පන ‘‘කොටියං ඨිතො ගන්ථොති වුත්තත්තා ගන්ථපරියාපුණනමෙව ධම්මපරිභොගො, න එකකම්මාදි, තස්මා අලජ්ජීහි සද්ධිං උපොසථාදිකං කම්මං කාතුං වට්ටති, ආපත්ති නත්ථී’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං, එකකම්මාදීසු බහූසු ධම්මපරිභොගෙසු අලජ්ජිනාපි සද්ධිං කත්තබ්බාවත්ථායත්තං ¶ ධම්මපරිභොගං දස්සෙතුං ඉධ නිදස්සනවසෙන ගන්ථස්සෙව සමුද්ධටත්තා. න හි එකකම්මාදිකො විධි ධම්මපරිභොගො න හොතීති සක්කා වත්තුං අනාමිසත්තා ධම්මාමිසෙසු අපරියාපන්නස්ස ච කස්සචි අභාවා. තෙනෙව අට්ඨසාලිනියං ධම්මපටිසන්ථාරකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 1351) ‘‘කම්මට්ඨානං කථෙතබ්බං, ධම්මො වාචෙතබ්බො…පෙ… අබ්භානවුට්ඨානමානත්තපරිවාසා දාතබ්බා, පබ්බජ්ජාරහො පබ්බාජෙතබ්බො, උපසම්පදාරහො උපසම්පාදෙතබ්බො…පෙ… අයං ධම්මපටිසන්ථාරො නාමා’’ති එවං සඞ්ඝකම්මාදිපි ධම්මකොට්ඨාසෙ දස්සිතං. තෙසු පන ධම්මකොට්ඨාසෙසු යං ගණපූරකාදිවසෙන අලජ්ජිනො අපෙක්ඛිත්වා උපොසථාදි වා තෙසං සන්තිකා ධම්මුග්ගහණනිස්සයග්ගහණාදි වා කරීයති, තං ධම්මො චෙව පරිභොගො චාති ධම්මපරිභොගොති වුච්චති, එතං තථාරූපපච්චයං විනා කාතුං න වට්ටති, කරොන්තස්ස අලජ්ජිපරිභොගො ච හොති දුක්කටඤ්ච. යං පන අලජ්ජිසතං අනපෙක්ඛිත්වා තජ්ජනීයාදිනිග්ගහකම්මං වා පරිවාසාදිඋපකාරකම්මං වා උග්ගහපරිපුච්ඡාදානාදි වා කරීයති, තං ධම්මො එව, නො පරිභොගො, එතං අනුරූපානං කාතුං වට්ටති, ආමිසදානෙ විය ආපත්ති නත්ථි. නිස්සයදානම්පි තෙරසසම්මුතිදානාදි ච වත්තපටිපත්තිසාදියනාදිපරිභොගස්සපි හෙතුත්තා න වට්ටති.

යො පන මහාඅලජ්ජී උද්ධම්මං උබ්බිනයං සත්ථුසාසනං කරොති, තස්ස සද්ධිවිහාරිකාදීනං උපසම්පදාදි උපකාරකම්මම්පි උග්ගහපරිපුච්ඡාදානාදි ¶ ච කාතුං න වට්ටති, ආපත්ති එව හොති, නිග්ගහකම්මමෙව කාතබ්බං. තෙනෙව අලජ්ජිපග්ගහොපි පටික්ඛිත්තො. ධම්මාමිසපරිභොගවිවජ්ජනෙනපි හි දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහොව අධිප්පෙතො, සො ච පෙසලානං ඵාසුවිහාරසද්ධම්මට්ඨිතිවිනයානුග්ගහාදිඅත්ථාය එතදත්ථත්තා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා, තස්මා යං යං දුම්මඞ්කූනං උපත්ථම්භාය, පෙසලානං අඵාසුවිහාරාය, සද්ධම්මපරිහානාදිඅත්ථාය හොති, තං සබ්බම්පි පරිභොගො වා හොතු අපරිභොගො වා කාතුං න වට්ටති, එවං කරොන්තා සාසනං අන්තරධාපෙන්ති, ආපත්තිඤ්ච ආපජ්ජන්ති, ධම්මාමිසපරිභොගෙසු චෙත්ථ අලජ්ජීහි එකකම්මාදිධම්මපරිභොගො එව පෙසලානං අඵාසුවිහාරාය සද්ධම්මපරිහානාදිඅත්ථාය හොති, න තථා ආමිසපරිභොගො. න හි අලජ්ජීනං පච්චයපරිභොගමත්තෙන පෙසලානං අඵාසුවිහාරාදි හොති, යථාවුත්තධම්මපරිභොගෙන පන හොති. තප්පරිවජ්ජනෙන ච ඵාසුවිහාරාදයො. තථා හි කතසික්ඛාපදවීතික්කමා අලජ්ජිපුග්ගලා උපොසථාදීසු පවිට්ඨා ‘‘තුම්හෙ කායද්වාරෙ චෙව වචීද්වාරෙ ච වීතික්කමං කරොථා’’තිආදිනා භික්ඛූහි වත්තබ්බා හොන්ති. යථා විනයඤ්ච අතිට්ඨන්තා සඞ්ඝතො බහිකරණාදිවසෙන සුට්ඨු නිග්ගහෙතබ්බා, තථා අකත්වා තෙහි සහ සංවසන්තාපි අලජ්ජිනොව හොන්ති ¶ ‘‘එකොපි අලජ්ජී අලජ්ජිසතම්පි කරොතී’’තිආදිවචනතො (පාරා. අට්ඨ. 2.585). යදි හි තෙ එවං අනිග්ගහිතා සියුං, සඞ්ඝෙ කලහාදිං වඩ්ඪෙත්වා උපොසථාදිසාමග්ගිකම්මපටිබාහනාදිනා පෙසලානං අඵාසුං කත්වා කමෙන තෙ දෙවදත්තවජ්ජිපුත්තකාදයො විය පරිසං වඩ්ඪෙත්වා අත්තනො විප්පටිපත්තිං ධම්මතො විනයතො දීපෙන්තා සඞ්ඝභෙදාදිම්පි කත්වා න චිරස්සෙව සාසනං අන්තරධාපෙය්යුං. තෙසු පන සඞ්ඝතො බහිකරණාදිවසෙන නිග්ගහිතෙසු සබ්බොපි අයං උපද්දවො ¶ න හොති. වුත්තඤ්හි ‘‘දුස්සීලපුග්ගලෙ නිස්සාය උපොසථො න තිට්ඨති, පවාරණා න තිට්ඨති, සඞ්ඝකම්මානි න පවත්තන්ති, සාමග්ගී න හොති…පෙ… දුස්සීලෙසු පන නිග්ගහිතෙසු සබ්බොපි අයං උපද්දවො න හොති, තතො පෙසලා භික්ඛූ ඵාසු විහරන්තී’’ති, තස්මා එකකම්මාදිධම්මපරිභොගොව ආමිසපරිභොගතොපි අතිවිය අලජ්ජීවිවෙකෙන කාතබ්බො, ආපත්තිකරො ච සද්ධම්මපරිහානිහෙතුත්තාති වෙදිතබ්බං.

අපිච ‘‘උපොසථො න තිට්ඨති, පවාරණා න තිට්ඨති, සඞ්ඝකම්මානි න පවත්තන්තී’’ති එවං අලජ්ජීහි සද්ධිං සඞ්ඝකම්මාකරණස්ස අට්ඨකථායං පකාසිතත්තාපි චෙතං සිජ්ඣති. තථා පරිවත්තලිඞ්ගස්ස භික්ඛුනො භික්ඛුනුපස්සයං ගච්ඡන්තස්ස පටිපත්තිකථායං ‘‘ආරාධිකා ච හොන්ති සඞ්ගාහිකා ලජ්ජිනියො, තා කොපෙත්වා අඤ්ඤත්ථ න ගන්තබ්බං. ගච්ඡති චෙ, ගාමන්තරනදීපාරරත්තිවිප්පවාසගණම්හා ඔහීයනාපත්තීහි න මුච්චති…පෙ… අලජ්ජිනියො හොන්ති, සඞ්ගහං පන කරොන්ති, තාපි පරිච්චජිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං ලභතී’’ති එවං අලජ්ජිනීසු දුතියිකාගහණාදීසු සංවාසාපත්තිපරිහාරාය නදීපාරාගමනාදිගරුකාපත්තිට්ඨානානං අනුඤ්ඤාතත්තා තතොපි අලජ්ජිසංවාසාපත්ති එව සද්ධම්මපරිහානියා හෙතුභූතො ගරුකතරාති විඤ්ඤායති. න හි ලහුකාපත්තිට්ඨානං වා අනාපත්තිට්ඨානං වා පරිහරිතුං ගරුකාපත්තිට්ඨානවීතික්කමං ආචරියා අනුජානන්ති. තථා අසංවාසපදස්ස අට්ඨකථායං ‘‘සබ්බෙහිපි ලජ්ජිපුග්ගලෙහි සමං සික්ඛිතබ්බභාවතො සමසික්ඛාතා නාම. එත්ථ යස්මා සබ්බෙපි ලජ්ජිනො එතෙසු කම්මාදීසු සහ වසන්ති, න එකොපි තතො බහිද්ධා සන්දිස්සති, තස්මා තානි සබ්බානිපි ගහෙත්වා එසො සංවාසො නාමා’’ති එවං ලජ්ජීහෙව එකකම්මාදිසංවාසො වට්ටතීති පකාසිතො.

යදි ¶ එවං කස්මා අසංවාසිකෙසු අලජ්ජී න ගහිතොති? නායං විරොධො, යෙ ගණපූරකෙ කත්වා කතං කම්මං කුප්පති, තෙසං පාරාජිකාදිඅපකතත්තානඤ්ඤෙව අසංවාසිකත්තෙන ගහිතත්තා. අලජ්ජිනො පන පකතත්තභූතාපි සන්ති, තෙ චෙ ගණපූරකා හුත්වා කම්මං සාධෙන්ති, කෙවලං ¶ කත්වා අගතිගමනෙන කරොන්තානං ආපත්තිකරා හොන්ති සභාගාපත්තිආපන්නා විය අඤ්ඤමඤ්ඤං. යස්මා අලජ්ජිතඤ්ච ලජ්ජිතඤ්ච පුථුජ්ජනානං චිත්තක්ඛණපටිබද්ධං, න සබ්බකාලිකං. සඤ්චිච්ච හි වීතික්කමචිත්තෙ උප්පන්නෙ අලජ්ජිනො ‘‘න පුන ඊදිසං කරිස්සාමී’’ති චිත්තෙන ලජ්ජිනො හොන්ති.

තෙසු ච යෙ පෙසලෙහි ඔවදියමානාපි න ඔරමන්ති, පුනප්පුනං කරොන්ති, තෙ එව අසංවසිතබ්බා, න ඉතරෙ ලජ්ජිධම්මෙ ඔක්කන්තත්තා, තස්මාපි අලජ්ජිනො අසංවාසිකෙසු අගණෙත්වා තප්පරිවජ්ජනත්ථං සොධෙත්වාව උපොසථාදිකරණං අනඤ්ඤාතං. තථා හි ‘‘පාරිසුද්ධිං ආයස්මන්තො ආරොචෙථ, පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමී’’තිආදිනා (මහාව. 134) අපරිසුද්ධාය පරිසාය උපොසථකරණස්ස අයුත්තතා පකාසිතා, ‘‘යස්ස සියා ආපත්ති, සො ආවිකරෙය්ය…පෙ… ඵාසු හොතී’’ති (මහාව. 134) එවං අලජ්ජිම්පි ලජ්ජිධම්මෙ පතිට්ඨාපෙත්වා උපොසථකරණප්පකාරො ච වුත්තො, ‘‘කච්චිත්ථ පරිසුද්ධා…පෙ… පරිසුද්ධෙත්ථායස්මන්තො’’ති (පාරා. 233) ච පාරිසුද්ධිඋපොසථෙ ‘‘පරිසුද්ධො අහං, භන්තෙ, පරිසුද්ධොති මං ධාරෙථා’’ති (මහාව. 168) ච එවං උපොසථං කරොන්තානං පරිසුද්ධතා ච පකාසිතා, වචනමත්තෙන අනොරමන්තානඤ්ච උපොසථපවාරණට්ඨපනවිධි ච වුත්තො, සබ්බථා ලජ්ජිධම්මං අනොක්කමන්තෙහි සංවාසස්ස අයුත්තතාය නිස්සයදානග්ගහණපටික්ඛෙපො, තජ්ජනීයාදිනිග්ගහකම්මකරණඋක්ඛෙපනීයකම්මකරණෙන සානුවත්තකපරිසස්ස අලජ්ජිස්ස අසංවාසිකත්තපාපනවිධි ¶ ච වුත්තො, තස්මා යථාවුත්තෙහි සුත්තන්තනයෙහි, අට්ඨකථාවචනෙහි ච පකතත්තෙහිපි අපකතත්තෙහිපි සබ්බෙහි අලජ්ජීහි එකකම්මාදිසංවාසො න වට්ටති, කරොන්තානං ආපත්ති එව දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහත්ථායෙව සබ්බසික්ඛාපදානං පඤ්ඤත්තත්තාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. තෙනෙව දුතියසඞ්ගීතියං පකතත්තාපි අලජ්ජිනො වජ්ජිපුත්තකා යසත්ථෙරාදීහි මහන්තෙන වායාමෙන සඞ්ඝතො වියොජිතා. න හි තෙසු පාරාජිකාදිඅසංවාසිකාපත්ති අත්ථි, තෙහි දීපිතානං දසන්නං වත්ථූනං ලහුකාපත්තිවිසයත්තාති වුත්තං.

තස්ස සන්තිකෙති මහාරක්ඛිතත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

රූපියාදිපටිග්ගහණවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

ද්වාදසමො පරිච්ඡෙදො.

13. දානලක්ඛණාදිවිනිච්ඡයකථා

69. එවං ¶ රූපියාදිපටිග්ගහණවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි දානවිස්සාසග්ගාහලාභපරිණාමනවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘දානවිස්සාසග්ගාහෙහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ දීයතෙ දානං, චීවරාදිවත්ථුං ආරම්මණං කත්වා පවත්තො අලොභප්පධානො කාමාවචරකුසලකිරියචිත්තුප්පාදො. සසනං සාසො, සසු හිංසායන්ති ධාතු, හිංසනන්ති අත්ථො, විගතො සාසො එතස්මා ගාහාති විස්සාසො. ගහණං ගාහො, විස්සාසෙන ගාහො විස්සාසග්ගාහො. විසෙසනෙ චෙත්ථ කරණවචනං, විස්සාසවසෙන ගාහො, න ථෙය්යචිත්තවසෙනාති අත්ථො. ලච්ඡතෙති ලාභො, චීවරාදිවත්ථු, තස්ස ලාභස්ස. පරිණමියතෙ පරිණාමනං, අඤ්ඤෙසං අත්ථාය පරිණතස්ස ¶ අත්තනො, අඤ්ඤස්ස වා පරිණාමනං, දාපනන්ති අත්ථො. දානවිස්සාසග්ගාහෙහි ලාභස්ස පරිණාමනන්ති එත්ථ උද්දෙසෙ සමභිනිවිට්ඨස්ස ‘‘දාන’’න්ති පදස්ස අත්ථවිනිච්ඡයො තාව පඨමං එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. අත්තනො සන්තකස්ස චීවරාදිපරික්ඛාරස්ස දානන්ති සම්බන්ධො. යස්ස කස්සචීති සම්පදානනිද්දෙසො, යස්ස කස්සචි පටිග්ගාහකස්සාති අත්ථො.

යදිදං ‘‘දාන’’න්ති වුත්තං, තත්ථ කිං ලක්ඛණන්ති ආහ ‘‘තත්රිදං දානලක්ඛණ’’න්ති. ‘‘ඉදං තුය්හං දෙමී’’ති වදතීති ඉදං තිවඞ්ගසම්පන්නං දානලක්ඛණං හොතීති යොජනා. තත්ථ ඉදන්ති දෙය්යධම්මනිදස්සනං. තුය්හන්ති පටිග්ගාහකනිදස්සනං. දෙමීති දායකනිදස්සනං. දදාමීතිආදීනි පන පරියායවචනානි. වුත්තඤ්හි ‘‘දෙය්යදායකපටිග්ගාහකා විය දානස්සා’’ති, ‘‘තිණ්ණං සම්මුඛීභාවා කුසලං හොතී’’ති ච. ‘‘වත්ථුපරිච්චාගලක්ඛණත්තා දානස්සා’’ති ඉදං පන එකදෙසලක්ඛණකථනමෙව, කිං එවං දීයමානං සම්මුඛායෙව දින්නං හොති, උදාහු පරම්මුඛාපීති ආහ ‘‘සම්මුඛාපි පරම්මුඛාපි දින්නංයෙව හොතී’’ති. තුය්හං ගණ්හාහීතිආදීසු අයමත්ථො – ‘‘ගණ්හාහී’’ති වුත්තෙ ‘‘දෙමී’’ති වුත්තසදිසං හොති, තස්මා මුඛ්යතො දින්නත්තා සුදින්නං හොති, ‘‘ගණ්හාමී’’ති ච වුත්තෙ මුඛ්යතො ගහණං හොති, තස්මා සුග්ගහිතං හොති. ‘‘තුය්හං මය්හ’’න්ති ඉමානි පන පටිග්ගාහකපටිබන්ධතාකරණෙ වචනානි. තව සන්තකං කරොහීතිආදීනි පන පරියායතො දානග්ගහණානි, තස්මා දුදින්නං දුග්ගහිතඤ්ච හොති. ලොකෙ හි අපරිච්චජිතුකාමාපි පුන ගණ්හිතුකාමාපි ‘‘තව සන්තකං හොතූ’’ති නිය්යාතෙන්ති යථා තං කුසරඤ්ඤො මාතු රජ්ජනිය්යාතනං. තෙනාහ ‘‘නෙව දාතා දාතුං ජානාති, න ඉතරො ගහෙතු’’න්ති. සචෙ පනාතිආදීසු පන ¶ දායකෙන පඤ්ඤත්තියං අකොවිදතාය පරියායවචනෙ වුත්තෙපි පටිග්ගාහකො ¶ අත්තනො පඤ්ඤත්තියං කොවිදතාය මුඛ්යවචනෙන ගණ්හාති, තස්මා ‘‘සුග්ගහිත’’න්ති වුත්තං.

සචෙ පන එකොතිආදීසු පන දායකො මුඛ්යවචනෙන දෙති, පටිග්ගාහකොපි මුඛ්යවචනෙන පටික්ඛිපති, තස්මා දායකස්ස පුබ්බෙ අධිට්ඨිතම්පි චීවරං දානවසෙන අධිට්ඨානං විජහති, පරිච්චත්තත්තා අත්තනො අසන්තකත්තා අතිරෙකචීවරම්පි න හොති, තස්මා දසාහාතික්කමෙපි ආපත්ති න හොති. පටිග්ගාහකස්සපි න පටික්ඛිපිතත්තා අත්තනො සන්තකං න හොති, තස්මා අතිරෙකචීවරං න හොතීති දසාහාතික්කමෙපි ආපත්ති නත්ථි. යස්ස පන රුච්චතීති එත්ථ පන ඉමස්ස චීවරස්ස අස්සාමිකත්තා පංසුකූලට්ඨානෙ ඨිතත්තා යස්ස රුච්චති, තෙන පංසුකූලභාවෙන ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං, පරිභුඤ්ජන්තෙන පන දායකෙන පුබ්බඅධිට්ඨිතම්පි දානවසෙන අධිට්ඨානස්ස විජහිතත්තා පුන අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං ඉතරෙන පුබ්බෙ අනධිට්ඨිතත්තාති දට්ඨබ්බං.

ඉත්ථන්නාමස්ස දෙහීතිආදීසු පන ආණත්යත්ථෙ පවත්තාය පඤ්චමීවිභත්තියා වුත්තත්තා ආණත්තෙන පටිග්ගාහකස්ස දින්නකාලෙයෙව පටිග්ගාහකස්ස සන්තකං හොති, න තතො පුබ්බෙ, පුබ්බෙ පන ආණාපකස්සෙව, තස්මා ‘‘යො පහිණති, තස්සෙව සන්තක’’න්ති වුත්තං. ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මීති පන පච්චුප්පන්නත්ථෙ පවත්තාය වත්තමානවිභත්තියා වුත්තත්තා තතො පට්ඨාය පටිග්ගාහකස්සෙව සන්තකං හොති, තස්මා ‘‘යස්ස පහීයති, තස්ස සන්තක’’න්ති වුත්තං. තස්මාති ඉමිනා ආයස්මතා රෙවතත්ථෙරෙන ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස චීවරපෙසනවත්ථුස්මිං භගවතා දෙසිතෙසු අධිට්ඨානෙසු ඉධ වුත්තලක්ඛණෙන අසම්මොහතො ජානිතබ්බන්ති දස්සෙති.

තත්ථ ද්වාධිට්ඨිතං, ස්වාධිට්ඨිතන්ති ච න තිචීවරාධිට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං, අථ ඛො සාමිකෙ ජීවන්තෙ විස්සාසග්ගාහචීවරභාවෙන ච සාමිකෙ මතෙ මතකචීවරභාවෙන ච ගහණං සන්ධාය ¶ වුත්තං, තතො පන දසාහෙ අනතික්කන්තෙයෙව තිචීවරාධිට්ඨානං වා පරික්ඛාරචොළාධිට්ඨානං වා විකප්පනං වා කාතබ්බං. යො පහිණතීති දායකං සන්ධායාහ, යස්ස පහීයතීති පටිග්ගාහකං.

පරිච්චජිත්වා…පෙ… න ලභති, ආහරාපෙන්තො භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බොති අත්ථො. අත්තනා…පෙ… නිස්සග්ගියන්ති ඉමිනා පරසන්තකභූතත්තං ජානන්තො ථෙය්යපසය්හවසෙන අච්ඡින්දන්තො පාරාජිකො හොතීති දස්සෙති. පොරාණටීකායං පන ‘‘සකසඤ්ඤාය විනා ගණ්හන්තො භණ්ඩං අග්ඝාපෙත්වා ¶ ආපත්තියා කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තං. සකසඤ්ඤාය විනාපි තාවකාලිකපංසුකූලසඤ්ඤාදිවසෙන ගණ්හන්තො ආපත්තියා න කාරෙතබ්බො. අට්ඨකථායං පන පසය්හාකාරං සන්ධාය වදති. තෙනාහ ‘‘අච්ඡින්දතො නිස්සග්ගිය’’න්ති. සචෙ පන…පෙ… වට්ටතීති තුට්ඨදානං ආහ, අථ පනාතිආදිනා කුපිතදානං. උභයථාපි සයං දින්නත්තා වට්ටති, ගහණෙ ආපත්ති නත්ථීති අත්ථො.

මම සන්තිකෙ…පෙ… එවං පන දාතුං න වට්ටතීති වත්ථුපරිච්චාගලක්ඛණත්තා දානස්ස එවං දදන්තො අපරිච්චජිත්වා දින්නත්තා දානං න හොතීති න වට්ටති, තතො එව දුක්කටං හොති. ආහරාපෙතුං පන වට්ටතීති පුබ්බෙ ‘‘අකරොන්තස්ස න දෙමී’’ති වුත්තත්තා යථාවුත්තඋපජ්ඣායග්ගහණාදීනි අකරොන්තෙ ආචරියස්සෙව සන්තකං හොතීති කත්වා වුත්තං. කරොන්තෙ පන අන්තෙවාසිකස්ස සන්තකං භවෙය්ය සබ්බසො අපරිච්චජිත්වා දින්නත්තා. සකසඤ්ඤාය විජ්ජමානත්තා ‘‘ආහරාපෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං සියා. ටීකායං (සාරත්ථ. ටී. 2.635) පන ‘‘එවං දින්නං භතිසදිසත්තා ආහරාපෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. භතිසදිසෙ සතිපි කම්මෙ කතෙ භති ලද්ධබ්බා හොති, තස්මා ආරොපෙතුං න වට්ටෙය්ය. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.635) පන ‘‘ආහරාපෙතුං වට්ටතීති කම්මෙ අකතෙ භතිසදිසත්තා ¶ වුත්ත’’න්ති වුත්තං, තෙන කම්මෙ කතෙ ආහරාපෙතුං න වට්ටතීති සිද්ධං. උපජ්ඣං ගණ්හිස්සතීති සාමණෙරස්ස දානං දීපෙති, තෙන ච සාමණෙරකාලෙ දත්වා උපසම්පන්නකාලෙ අච්ඡින්දතොපි පාචිත්තියං දීපෙති. අයං තාව දානෙ විනිච්ඡයොති ඉමිනා දානවිනිච්ඡයාදීනං තිණ්ණං විනිච්ඡයානං එකපරිච්ඡෙදකතභාවං දීපෙති.

විස්සාසග්ගාහලක්ඛණවිනිච්ඡයකථා

70. අනුට්ඨානසෙය්යා නාම යාය සෙය්යාය සයිතො යාව ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදං න පාපුණාති, තාව වුච්චති. දදමානෙන ච මතකධනං තාව යෙ තස්ස ධනෙ ඉස්සරා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා, තෙසං දාතබ්බන්ති එත්ථ කෙ ගහට්ඨා කෙ පබ්බජිතා කෙන කාරණෙන තස්ස ධනෙ ඉස්සරාති? ගහට්ඨා තාව ගිලානුපට්ඨාකභූතා තෙන කාරණෙන ගිලානුපට්ඨාකභාගභූතෙ තස්ස ධනෙ ඉස්සරා, යෙසඤ්ච වාණිජානං හත්ථතො කප්පියකාරකෙන පත්තාදිපරික්ඛාරො ගාහාපිතො, තෙසං යං දාතබ්බමූලං, තෙ ච තස්ස ධනෙ ඉස්සරා, යෙසඤ්ච මාතාපිතූනං අත්ථාය පරිච්ඡින්දිත්වා වත්ථානි ඨපිතානි, තෙපි තස්ස ධනස්ස ¶ ඉස්සරා. එවමාදිනා යෙන යෙන කාරණෙන යං යං පරික්ඛාරධනං යෙහි යෙහි ගහට්ඨෙහි ලභිතබ්බං හොති, තෙන තෙන කාරණෙන තෙ තෙ ගහට්ඨා තස්ස තස්ස ධනස්ස ඉස්සරා.

පබ්බජිතා පන බාහිරකා තථෙව සති කාරණෙ ඉස්සරා. පඤ්චසු පන සහධම්මිකෙසු භික්ඛූ සාමණෙරා ච මතානං භික්ඛුසාමණෙරානං ධනං විනාපි කාරණෙන දායාදභාවෙන ලභන්ති, න ඉතරා. භික්ඛුනීසික්ඛමානසාමණෙරීනම්පි ධනං තායෙව ලභන්ති, න ඉතරෙ. තං පන මතකධනභාජනං චතුපච්චයභාජනවිනිච්ඡයෙ ආවි භවිස්සති, බහූ පන විනයධරත්ථෙරා ‘‘යෙ තස්ස ධනස්ස ඉස්සරා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා’’ති ¶ පාඨං නිස්සාය ‘‘මතභික්ඛුස්ස ධනං ගහට්ඨභූතා ඤාතකා ලභන්තී’’ති විනිච්ඡිනන්ති, තම්පි විනිච්ඡයං තස්ස ච යුත්තායුත්තභාවං තත්ථෙව වක්ඛාම.

අනත්තමනස්ස සන්තකන්ති ‘‘දුට්ඨු කතං තයා මයා අදින්නං මම සන්තකං ගණ්හන්තෙනා’’ති වචීභෙදෙන වා චිත්තුප්පාදමත්තෙන වා දොමනස්සප්පත්තස්ස සන්තකං. යො පන පඨමංයෙව ‘‘සුට්ඨු කතං තයා මම සන්තකං ගණ්හන්තෙනා’’ති වචීභෙදෙන වා චිත්තුප්පාදමත්තෙන වා අනුමොදිත්වා පච්ඡා කෙනචි කාරණෙන කුපිතො, පච්චාහරාපෙතුං න ලභති. යොපි අදාතුකාමො, චිත්තෙන පන අධිවාසෙති, න කිඤ්චි වදතීති එත්ථ තු පොරාණටීකායං (සාරත්ථ. ටී. 2.131) ‘‘චිත්තෙන පන අධිවාසෙතීති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘න කිඤ්චි වදතී’ති වුත්ත’’න්ති වුත්තං. එවං සති ‘‘චිත්තෙනා’’ති ඉදං අධිවාසනකිරියාය කරණං හොති. අදාතුකාමොති එත්ථාපි තමෙව කරණං සියා, තතො ‘‘චිත්තෙන අදාතුකාමො, චිත්තෙන අධිවාසෙතී’’තිවචනං ඔචිත්යසම්පොසකං න භවෙය්ය. තං ඨපෙත්වා ‘‘අදාතුකාමො’’ති එත්ථ කායෙනාති වා වාචායාති වා අඤ්ඤං කරණම්පි න සම්භවති, තදසම්භවෙ සති විසෙසත්ථවාචකො පන-සද්දොපි නිරත්ථකො. න කිඤ්චි වදතීති එත්ථ තු වදනකිරියාය කරණං ‘‘වාචායා’’ති පදං ඉච්ඡිතබ්බං, තථා ච සති අඤ්ඤං අධිවාසනකිරියාය කරණං, අඤ්ඤං වදනකිරියාය කරණං, අඤ්ඤා අධිවාසනකිරියා, අඤ්ඤා වදනකිරියා, තස්මා ‘‘වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතු’’න්ති වත්තුං න අරහති, තස්මා යොපි චිත්තෙන අදාතුකාමො හොති, පන තථාපි වාචාය අධිවාසෙති, න කිඤ්චි වදතීති යොජනං කත්වා පන ‘‘අධිවාසෙතීති වුත්තමෙවත්ථං පකාසෙතුං න කිඤ්චි වදතීති වුත්ත’’න්ති වත්තුමරහති. එත්ථ තු පන-සද්දො අරුචිලක්ඛණසූචනත්ථො. ‘‘චිත්තෙනා’’ති ඉදං අදාතුකාමකිරියාය කරණං, ‘‘වාචායා’’ති ¶ අධිවාසනකිරියාය අවදනකිරියාය ච කරණං. අධිවාසනකිරියා ච අවදනකිරියායෙව ¶ . ‘‘අධිවාසෙතී’’ති වුත්තෙ අවදනකිරියාය අපාකටභාවතො තං පකාසෙතුං ‘‘න කිඤ්චි වදතී’’ති වුත්තං, එවං ගය්හමානෙ පුබ්බාපරවචනත්ථො ඔචිත්යසම්පොසකො සියා, තස්මා එත්තකවිවරෙහි විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බොති.

ලාභපරිණාමනවිනිච්ඡයකථා

71. ලාභපරිණාමනවිනිච්ඡයෙ තුම්හාකං සප්පිආදීනි ආභතානීති තුම්හාකං අත්ථාය ආභතානි සප්පිආදීනි. පරිණතභාවං ජානිත්වාපි වුත්තවිධිනා විඤ්ඤාපෙන්තෙන තෙසං සන්තකමෙව විඤ්ඤාපිතං නාම හොතීති ආහ ‘‘මය්හම්පි දෙථාති වදති, වට්ටතී’’ති.

‘‘පුප්ඵම්පි ආරොපෙතුං න වට්ටතීති ඉදං පරිණතං සන්ධාය වුත්තං, සචෙ පන එකස්මිං චෙතියෙ පූජිතං පුප්ඵං ගහෙත්වා අඤ්ඤස්මිං චෙතියෙ පූජෙති, වට්ටතී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.660) වුත්තං. අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.660) පන නියමෙත්වා ‘‘අඤ්ඤස්ස චෙතියස්ස අත්ථාය රොපිතමාලාවච්ඡතො’’ති වුත්තත්තා න කෙවලං පරිණතභාවොයෙව කථිතො, අථ ඛො නියමෙත්වා රොපිතභාවොපි. පුප්ඵම්පීති පි-සද්දෙන කුතො මාලාවච්ඡන්ති දස්සෙති. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.660) පන ‘‘රොපිතමාලාවච්ඡතොති කෙනචි නියමෙත්වා රොපිතං සන්ධාය වුත්තං, අනොචිතං මිලායමානං ඔචිනිත්වා යත්ථ කත්ථචි පූජෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. ඨිතං දිස්වාති සෙසකං ගහෙත්වා ඨිතං දිස්වා. ඉමස්ස සුනඛස්ස මා දෙහි, එතස්ස දෙහීති ඉදං පරිණතෙයෙව, තිරච්ඡානගතස්ස පරිච්චජිත්වා දින්නෙ පන තං පලාපෙත්වා අඤ්ඤං භුඤ්ජාපෙතුං වට්ටති, තස්මා ‘‘කත්ථ දෙමාතිආදිනා එකෙනාකාරෙන අනාපත්ති දස්සිතා. එවං පන අපුච්ඡිතෙපි ¶ ‘අපරිණතං ඉද’න්ති ජානන්තෙන අත්තනො රුචියා යත්ථ ඉච්ඡති, තත්ථ දාපෙතුං වට්ටතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. යත්ථ ඉච්ඡථ, තත්ථ දෙථාති එත්ථාපි ‘‘තුම්හාකං රුචියා’’ති වුත්තත්තා යත්ථ ඉච්ඡති, තත්ථ දාපෙතුං ලභති.

පරිවාරෙ (පරි. අට්ඨ. 329) පන නව අධම්මිකානි දානානීති සඞ්ඝස්ස පරිණතං අඤ්ඤසඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා පුග්ගලස්ස වා පරිණාමෙති, චෙතියස්ස පරිණතං අඤ්ඤචෙතියස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා පුග්ගලස්ස වා පරිණාමෙති, පුග්ගලස්ස පරිණතං අඤ්ඤපුග්ගලස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා පරිණාමෙතීති එවං වුත්තානි. නව පටිග්ගහා පරිභොගා ¶ චාති එතෙසංයෙව දානානං පටිග්ගහා ච පරිභොගා ච. තීණි ධම්මිකානි දානානීති සඞ්ඝස්ස නින්නං සඞ්ඝස්සෙව දෙති, චෙතියස්ස නින්නං චෙතියස්සෙව දෙති, පුග්ගලස්ස නින්නං පුග්ගලස්සෙව දෙතීති ඉමානි තීණි. පටිග්ගහපටිභොගාපි තෙසංයෙව පටිග්ගහා ච පරිභොගා චාති ආගතං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

දානලක්ඛණාදිවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

තෙරසමො පරිච්ඡෙදො.

14. පථවීඛණනවිනිච්ඡයකථා

72. එවං දානවිස්සාසග්ගාහලාභපරිණාමනවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි පථවීවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘පථවී’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ පත්ථරතීති පථවී, ප-පුබ්බ ථර සන්ථරණෙති ධාතු, ර-කාරස්ස ව-කාරො, සසම්භාරපථවී. තප්පභෙදමාහ ‘‘ද්වෙ පථවී, ජාතා ච පථවී අජාතා ච පථවී’’ති. තාසං ¶ විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ ජාතා නාම පථවී’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ සුද්ධපංසුකා…පෙ… යෙභුය්යෙනමත්තිකාපථවී ජාතා නාම පථවී හොති. න කෙවලං සායෙව, අදඩ්ඪා පථවීපි ‘‘ජාතා පථවී’’ති වුච්චති. න කෙවලං ඉමා ද්වෙයෙව, යොපි පංසුපුඤ්ජො වා…පෙ… චාතුමාසං ඔවට්ඨො, සොපි ‘‘ජාතා පථවී’’ති වුච්චතීති යොජනා. ඉතරත්රපි එසෙව නයො.

තත්ථ සුද්ධා පංසුකායෙව එත්ථ පථවියා අත්ථි, න පාසාණාදයොති සුද්ධපංසුකා. තථා සුද්ධමත්තිකා. අප්පා පාසාණා එත්ථාති අප්පපාසාණා. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. යෙභුය්යෙන පංසුකා එත්ථාති යෙභුය්යෙනපංසුකා, අලුත්තසමාසොයං, තථා යෙභුය්යෙනමත්තිකා. තත්ථ මුට්ඨිප්පමාණතො උපරි පාසාණා. මුට්ඨිප්පමාණා සක්ඛරා. කථලාති කපාලඛණ්ඩාදි. මරුම්පාති කටසක්ඛරා. වාලුකා වාලුකායෙව. යෙභුය්යෙනපංසුකාති එත්ථ තීසු කොට්ඨාසෙසු ද්වෙ කොට්ඨාසා පංසු, එකො පාසාණාදීසු අඤ්ඤතරකොට්ඨාසො. අදඩ්ඪාපීති උද්ධනපත්තපචනකුම්භකාරාතපාදිවසෙන තථා තථා අදඩ්ඪා, සා පන විසුං නත්ථි, සුද්ධපංසුආදීසු අඤ්ඤතරාවාති වෙදිතබ්බා. යෙභුය්යෙනසක්ඛරාති බහුතරසක්ඛරා. හත්ථිකුච්ඡියං කිර එකං පච්ඡිපූරං ආහරාපෙත්වා දොණියං ධොවිත්වා පථවියා යෙභුය්යෙනසක්ඛරභාවං ¶ ඤත්වා සයං භික්ඛූ පොක්ඛරණිං ඛණිංසූති. යානි පන මජ්ඣෙ ‘‘අප්පපංසුඅප්පමත්තිකා’’ති ද්වෙ පදානි, තානි යෙභුය්යෙනපාසාණාදිපඤ්චකමෙව පවිසන්ති. තෙසඤ්ඤෙව හි ද්වින්නං පභෙදවචනමෙතං, යදිදං සුද්ධපාසාණාදිආදි.

එත්ථ ච කිඤ්චාපි යෙභුය්යෙනපංසුං අප්පපංසුඤ්ච පථවිං වත්වා උපඩ්ඪපංසුකාපථවී න වුත්තා, තථාපි පණ්ණත්තිවජ්ජසික්ඛාපදෙසු සාවසෙසපඤ්ඤත්තියාපි සම්භවතො උපඩ්ඪපංසුකායපි පථවියා ¶ පාචිත්තියමෙවාති ගහෙතබ්බං. කෙචි පන ‘‘සබ්බච්ඡන්නාදීසු උපඩ්ඪච්ඡන්නෙ දුක්කටස්ස වුත්තත්තා ඉධාපි දුක්කටං යුජ්ජතී’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං පාචිත්තියවත්ථුකඤ්ච අනාපත්තිවත්ථුකඤ්ච දුවිධං පථවිං ඨපෙත්වා අඤ්ඤිස්සා දුක්කටවත්ථුකාය තතියාය පථවියා අභාවතො. ද්වෙයෙව හි පථවියො වුත්තා ‘‘ජාතා ච පථවී අජාතා ච පථවී’’ති, තස්මා ද්වීසු අඤ්ඤතරාය පථවියා භවිතබ්බං. විනයවිනිච්ඡයෙ ච සම්පත්තෙ ගරුකලහුකෙසු ගරුකෙයෙව ඨාතබ්බත්තා න සක්කා එත්ථ අනාපත්තියා භවිතුං. සබ්බච්ඡන්නාදීසු පන උපඩ්ඪෙ දුක්කටං යුත්තං තත්ථ තාදිසස්ස දුක්කටවත්ථුනො සම්භවතො. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.86) ‘‘අප්පපංසුමත්තිකාය පථවියා අනාපත්තිවත්ථුභාවෙන වුත්තත්තා උපඩ්ඪපංසුමත්තිකායපි පාචිත්තියමෙවාති ගහෙතබ්බං. න හෙතං දුක්කටවත්ථූති සක්කා වත්තුං ජාතාජාතවිනිමුත්තාය තතියාය පථවියා අභාවතො’’ති වුත්තං.

ඛණන්තස්ස ඛණාපෙන්තස්ස වාති අන්තමසො පාදඞ්ගුට්ඨකෙනපි සම්මජ්ජනිසලාකායපි සයං වා ඛණන්තස්ස අඤ්ඤෙන වා ඛණාපෙන්තස්ස. ‘‘පොක්ඛරණිං ඛණා’’ති වදති, වට්ටතීති ‘‘ඉමස්මිං ඔකාසෙ’’ති අනියමෙත්වා වුත්තත්තා වට්ටති. ‘‘ඉමං වල්ලිං ඛණා’’ති වුත්තෙපි පථවිඛණනං සන්ධාය පවත්තවොහාරත්තා ඉමිනාව සික්ඛාපදෙන පාචිත්තියං, න භූතගාමසික්ඛාපදෙන, උභයම්පි සන්ධාය වුත්තෙ පන ද්වෙපි පාචිත්තියානි හොන්ති.

73. කුටෙහීති ඝටෙහි. තනුකකද්දමොති උදකමිස්සකකද්දමො, සො ච උදකගතිකත්තා වට්ටති. උදකපප්පටකොති උදකෙ අන්තොභූමියං පවිට්ඨෙ තස්ස උපරිභාගං ඡාදෙත්වා තනුකපංසු වා මත්තිකා වා පටලං හුත්වා පලවමානා උට්ඨාති, තස්මිං උදකෙ සුක්ඛෙපි තං පටලං වාතෙන චලමානං තිට්ඨති, තං උදකපප්පටකො නාම. ඔමකචාතුමාසන්ති ¶ ඌනචාතුමාසං. ඔවට්ඨන්ති දෙවෙන ඔවට්ඨං. අකතපබ්භාරෙති අවලඤ්ජනට්ඨානදස්සනත්ථං වුත්තං. තාදිසෙ හි වම්මිකස්ස සබ්භාවොති. මූසිකුක්කුරං නාම මූසිකාහි ඛණිත්වා බහි කතපංසුරාසි.

එසෙව ¶ නයොති ඔමකචාතුමාසං ඔවට්ඨොයෙව වට්ටතීති අත්ථො. එකදිවසම්පි න වට්ටතීති ඔවට්ඨචාතුමාසතො එකදිවසාතික්කන්තොපි විකොපෙතුං න වට්ටති. හෙට්ඨභූමිසම්බන්ධෙපි ච ගොකණ්ටකෙ භූමිතො ඡින්දිත්වා ඡින්දිත්වා උග්ගතත්තා අච්චුග්ගතං මත්ථකතො ඡින්දිතුං ගහෙතුඤ්ච වට්ටතීති වදන්ති. සකට්ඨානෙ අතිට්ඨමානං කත්වා පාදෙහි මද්දිත්වා ආලොළිතකද්දමම්පි ගහෙතුං වට්ටති.

අච්ඡදනන්තිආදිනා වුත්තත්තා උජුකං ආකාසතො පතිතවස්සොදකෙන ඔවට්ඨමෙව ජාතපථවී හොති, න ඡදනාදීසු පතිත්වා තතො පවත්තඋදකෙන තින්තන්ති වෙදිතබ්බං. තතොති පුරාණසෙනාසනතො. ඉට්ඨකං ගණ්හාමීතිආදි සුද්ධචිත්තං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘උදකෙනාති උජුකං ආකාසතොයෙව පතිතඋදකෙන. සචෙ පන අඤ්ඤත්ථ පහරිත්වා පතිතෙන උදකෙන තෙමිතං හොති, වට්ටතී’’ති වදන්ති. මණ්ඩපත්ථම්භන්ති සාඛාමණ්ඩපත්ථම්භං.

74. උච්චාලෙත්වාති උක්ඛිපිත්වා. තෙන අපදෙසෙනාති තෙන ලෙසෙන. අවිසයත්තා අනාපත්තීති එත්ථ සචෙපි නිබ්බාපෙතුං සක්කා හොති, පඨමං සුද්ධචිත්තෙන දින්නත්තා දහතූති සල්ලක්ඛෙත්වාපි තිට්ඨති, අනාපත්ති. මහාමත්තිකන්ති භිත්තිලෙපනං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

පථවීඛණනවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

චුද්දසමො පරිච්ඡෙදො.

15. භූතගාමවිනිච්ඡයකථා

75. එවං ¶ පථවිවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි භූතගාමවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘භූතගාමො’’තිආදිමාහ. තත්ථ භවන්ති අහුවුඤ්චාති භූතා, ජායන්ති වඩ්ඪන්ති ජාතා වඩ්ඪිතා චාති අත්ථො. ගාමොති රාසි, භූතානං ගාමොති භූතගාමො, භූතා එව වා ගාමො භූතගාමො, පතිට්ඨිතහරිතතිණරුක්ඛාදීනමෙතං අධිවචනං. තත්ථ ‘‘භවන්තී’’ති ඉමස්ස විවරණං ‘‘ජායන්ති වඩ්ඪන්තී’’ති ¶ , ‘‘අහුවු’’න්ති ඉමස්ස ‘‘ජාතා වඩ්ඪිතා’’ති. එවං භූත-සද්දො පච්චුප්පන්නාතීතවිසයො හොති. තෙනාහ විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.90) ‘‘භවන්තීති වඩ්ඪන්ති, අහුවුන්ති බභුවූ’’ති. ඉදානි තං භූතගාමං දස්සෙන්තො ‘‘භූතගාමොති පඤ්චහි බීජෙහි ජාතානං රුක්ඛලතාදීනමෙතං අධිවචන’’න්ති ආහ. ලතාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන ඔසධිගච්ඡාදයො වෙදිතබ්බා.

ඉදානි තානි බීජානි සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘තත්රිමානි පඤ්ච බීජානී’’තිආදිමාහ. තත්ථ මූලමෙව බීජං මූලබීජං. එවං සෙසෙසුපි. අථ වා මූලං බීජං එතස්සාති මූලබීජං, මූලබීජතො වා නිබ්බත්තං මූලබීජං. එවං සෙසෙසුපි. තත්ථ පඨමෙන විග්ගහෙන බීජගාමො එව ලබ්භති, දුතියතතියෙහි භූතගාමො. ඉදානි තෙ භූතගාමෙ සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ මූලබීජං නාමා’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ තෙසු පඤ්චසු මූලබීජාදීසු හලිද්දි…පෙ… භද්දමුත්තකං මූලබීජං නාම. න කෙවලං ඉමානියෙව මූලබීජානි, අථ ඛො ඉතො අඤ්ඤානිපි යානි වා පන භූතගාමජාතානි අත්ථි සන්ති, මූලෙ ජායන්ති, මූලෙ සඤ්ජායන්ති, එතං භූතගාමජාතං මූලබීජං නාම හොතීති යොජනා. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 91) ‘‘ඉදානි තං භූතගාමං විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘භූතගාමො නාම පඤ්ච බීජජාතානී’තිආදිමාහා’’ති. තත්ථ ¶ භූතගාමො නාමාති භූතගාමං උද්ධරිත්වා යස්මිං සති භූතගාමො හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘පඤ්ච බීජජාතානීති ආහා’’ති අට්ඨකථාසු වුත්තං. එවං සන්තෙපි ‘‘යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි, මූලෙ ජායන්තී’’තිආදීනි න සමෙන්ති. න හි මූලබීජාදීනි මූලාදීසු ජායන්ති. මූලාදීසු ජායමානානි පන තානි බීජජාතානි, තස්මා එවමත්ථවණ්ණනා වෙදිතබ්බා – භූතගාමො නාමාති විභජිතබ්බපදං. පඤ්චාති තස්ස විභාගපරිච්ඡෙදො. බීජජාතානීති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං, යතො බීජෙහි ජාතානි බීජජාතානි, රුක්ඛාදීනං එතං අධිවචනන්ති ච. යථා ‘‘සාලීනං චෙපි ඔදනං භුඤ්ජතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.76) සාලිතණ්ඩුලානං ඔදනො සාලිඔදනොති වුච්චති, එවං බීජතො සම්භූතො භූතගාමො ‘‘බීජ’’න්ති වුත්තොති වෙදිතබ්බොති ච.

ඵළුබීජන්ති පබ්බබීජං. පච්චයන්තරසමවායෙ සදිසඵලුප්පත්තියා විසෙසකාරණභාවතො විරුහණසමත්ථෙ සාරඵලෙ නිරුළ්හො බීජ-සද්දො තදත්ථසංසිද්ධියා මූලාදීසුපි කෙසුචි පවත්තතීති මූලාදිතො නිවත්තනත්ථං එකෙන බීජසද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘බීජ’’න්ති ‘‘රූපරූපං, දුක්ඛදුක්ඛ’’න්ති ¶ ච යථා. නිද්දෙසෙ ‘‘යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි, මූලෙ ජායන්ති මූලෙ සඤ්ජායන්තී’’ති එත්ථ බීජතො නිබ්බත්තෙන බීජං දස්සිතං, තස්මා එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො – යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි, ආලුවකසෙරුකමලනීලුප්පලපුණ්ඩරීකකුවලයකුන්දපාටලිමූලාදිභෙදෙ මූලෙ ගච්ඡවල්ලිරුක්ඛාදීනි ජායන්ති සඤ්ජායන්ති, තානි, යම්හි මූලෙ ජායන්ති චෙව සඤ්ජායන්ති ච, තඤ්ච පාළියං (පාචි. 91) වුත්තහලිද්දාදි ච, සබ්බම්පි එතං මූලබීජං නාම, එතෙන කාරියොපචාරෙන කාරණං දස්සිතන්ති දස්සෙති. එස නයො ඛන්ධබීජාදීසු. යෙවාපනකඛන්ධබීජෙසු පනෙත්ථ අම්බාටකඉන්දසාලනුහිපාලිභද්දකකණිකාරාදීනි ඛන්ධබීජානි ¶ . අම්බිලාවල්ලිචතුරස්සවල්ලිකණවෙරාදීනි ඵළුබීජානි. මකචිමල්ලිකාසුමනජයසුමනාදීනි අග්ගබීජානි. අම්බජම්බුපනසට්ඨිආදීනි බීජබීජානීති දට්ඨබ්බානි. භූතගාමෙ භූතගාමසඤ්ඤී ඡින්දති වා ඡෙදාපෙති වාති සත්ථකානි ගහෙත්වා සයං වා ඡින්දති, අඤ්ඤෙන වා ඡෙදාපෙති. භින්දති වා භෙදාපෙති වාති පාසාණාදීනි ගහෙත්වා සයං වා භින්දති, අඤ්ඤෙන වා භෙදාපෙති. පචති වා පචාපෙති වාති අග්ගිං උපසංහරිත්වා සයං වා පචති, අඤ්ඤෙන වා පචාපෙති, පාචිත්තියං හොතීති සම්බන්ධො. තත්ථ ආපත්තිභෙදං දස්සෙන්තො ‘‘භූතගාමඤ්හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ භූතගාමපරිමොචිතන්ති භූතගාමතො වියොජිතං.

76. සඤ්චිච්ච උක්ඛිපිතුං න වට්ටතීති එත්ථ ‘‘සඤ්චිච්චා’’ති වුත්තත්තා සරීරෙ ලග්ගභාවං ඤත්වාපි උට්ඨහති, ‘‘තං උද්ධරිස්සාමී’’ති සඤ්ඤාය අභාවතො වට්ටති. අනන්තකග්ගහණෙන සාසපමත්තිකා ගහිතා. නාමඤ්හෙතං තස්සා සෙවාලජාතියා. මූලපණ්ණානං අභාවෙන ‘‘අසම්පුණ්ණභූතගාමො නාමා’’ති වුත්තං. අභූතගාමමූලත්තාති එත්ථ භූතගාමො මූලං කාරණං එතස්සාති භූතගාමමූලො, භූතගාමස්ස වා මූලං කාරණන්ති භූතගාමමූලං. බීජගාමො හි නාම භූතගාමතො සම්භවති, භූතගාමස්ස ච කාරණං හොති. අයං පන තාදිසො න හොතීති ‘‘අභූතගාමමූලත්තා’’ති වුත්තං.

කිඤ්චාපි හි තාලනාළිකෙරාදීනං ඛාණු උද්ධං අවඩ්ඪනතො භූතගාමස්ස කාරණං න හොති, තථාපි භූතගාමසඞ්ඛ්යූපගතනිබ්බත්තපණ්ණමූලබීජතො සම්භූතත්තා භූතගාමතො උප්පන්නො නාම හොතීති බීජගාමෙන සඞ්ගහං ගච්ඡති. සො බීජගාමෙන සඞ්ගහිතොති අවඩ්ඪමානෙපි භූතගාමමූලත්තා වුත්තං.

‘‘අඞ්කුරෙ හරිතෙ’’ති වත්වා තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘නීලවණ්ණෙ ජාතෙ’’ති, නීලපණ්ණස්ස වණ්ණසදිසෙ ¶ පණ්ණෙ ජාතෙති ¶ අත්ථො, ‘‘නීලවණ්ණෙ ජාතෙ’’ති වා පාඨො ගහෙතබ්බො. අමූලකභූතගාමෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතීති ඉදං නාළිකෙරස්ස ආවෙණිකං කත්වා වදති. ‘‘පානීයඝටාදීනං බහි සෙවාලො උදකෙ අට්ඨිතත්තා බීජගාමානුලොමත්තා ච දුක්කටවත්ථූ’’ති වදන්ති. කණ්ණකම්පි අබ්බොහාරිකමෙවාති නීලවණ්ණම්පි අබ්බොහාරිකමෙව.

77. සෙලෙය්යකං නාම සිලාය සම්භූතා එකා ගන්ධජාති. පුප්ඵිතකාලතො පට්ඨායාති විකසිතකාලතො පභුති. අහිච්ඡත්තකං ගණ්හන්තොති විකසිතං ගණ්හන්තො. මකුළං පන රුක්ඛත්තචං අකොපෙන්තෙනපි ගහෙතුං න වට්ටති. ‘‘රුක්ඛත්තචං විකොපෙතීති වුත්තත්තා රුක්ඛෙ ජාතං යං කිඤ්චි අහිච්ඡත්තකං රුක්ඛත්තචං අවිකොපෙත්වා මත්ථකතො ඡින්දිත්වා ගහෙතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තදයුත්තං ‘‘අහිච්ඡත්තකං යාව මකුළං හොති, තාව දුක්කටවත්ථූ’’ති වුත්තත්තා. රුක්ඛතො මුච්චිත්වාති එත්ථ ‘‘යදිපි කිඤ්චිමත්තං රුක්ඛෙ අල්ලීනා හුත්වා තිට්ඨති, රුක්ඛතො ගය්හමානා පන රුක්ඛච්ඡවිං න විකොපෙති, වට්ටතී’’ති වදන්ති. අල්ලරුක්ඛතො න වට්ටතීති එත්ථාපි රුක්ඛත්තචං අවිකොපෙත්වා මත්ථකතො තච්ඡෙත්වා ගහෙතුං වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. හත්ථකුක්කුච්චෙනාති හත්ථචාපල්ලෙන. පානීයං න වාසෙතබ්බන්ති ඉදං අත්තනො අත්ථාය නාමිතං සන්ධාය වුත්තං. කෙවලං අනුපසම්පන්නස්ස අත්ථාය නාමිතෙ පන පච්ඡා තතො ලභිත්වා න වාසෙතබ්බන්ති නත්ථි. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.92) පන ‘‘පානීයං න වාසෙතබ්බන්ති ඉදං අත්තනො පිවනපානීයං සන්ධාය වුත්තං, අඤ්ඤෙසං පන වට්ටති අනුග්ගහිතත්තා. තෙනාහ අත්තනා ඛාදිතුකාමෙනා’’ති වුත්තං. ‘‘යෙසං රුක්ඛානං සාඛා රුහතීති වුත්තත්තා යෙසං සාඛා න රුහති, තත්ථ කප්පියකරණකිච්චං නත්ථී’’ති වදන්ති. විමතිවිනොදනියම්පි ‘‘යෙසං රුක්ඛානං සාඛා ¶ රුහතීති මූලං අනොතාරෙත්වා පණ්ණමත්තනිග්ගමනමත්තෙනාපි වඩ්ඪති, තත්ථ කප්පියම්පි අකරොන්තො ඡින්නනාළිකෙරවෙළුදණ්ඩාදයො කොපෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. ‘‘චඞ්කමිතට්ඨානං දස්සෙස්සාමී’’ති වුත්තත්තා කෙවලං චඞ්කමනාධිප්පායෙන වා මග්ගගමනාධිප්පායෙන වා අක්කමන්තස්ස, තිණානං උපරි නිසීදනාධිප්පායෙන නිසීදන්තස්ස ච දොසො නත්ථි.

78. සමණකප්පෙහීති සමණානං කප්පියවොහාරෙහි. කිඤ්චාපි බීජාදීනං අග්ගිනා ඵුට්ඨමත්තෙන, නඛාදීහි විලිඛනමත්තෙන ච අවිරුළ්හිධම්මතා න හොති, තථාපි එවං කතෙයෙව සමණානං කප්පතීති අග්ගිපරිජිතාදයො සමණවොහාරා නාම ජාතා, තස්මා තෙහි සමණවොහාරෙහි කරණභූතෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතුං අනුජානාමීති අධිප්පායො. අබීජනිබ්බට්ටබීජානිපි ¶ සමණානං කප්පන්තීති පඤ්ඤත්තපණ්ණත්තිභාවතො සමණවොහාරාඉච්චෙව සඞ්ඛං ගතානි. අථ වා අග්ගිපරිජිතාදීනං පඤ්චන්නං කප්පියභාවතොයෙව පඤ්චහි සමණකප්පියභාවසඞ්ඛාතෙහි කාරණෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතුං අනුජානාමීති එවමෙත්ථ අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. අග්ගිපරිජිතන්තිආදීසු ‘‘පරිචිත’’න්තිපි පඨන්ති. අබීජං නාම තරුණඅම්බඵලාදි. නිබ්බට්ටබීජං නාම අම්බපනසාදි, යං බීජං නිබ්බට්ටෙත්වා විසුං කත්වා පරිභුඤ්ජිතුං සක්කා හොති. නිබ්බට්ටෙතබ්බං වියොජෙතබ්බං බීජං යස්මිං, තං පනසාදි නිබ්බට්ටබීජං නාම. ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වාව කාතබ්බන්ති යො කප්පියං කරොති, තෙන කත්තබ්බපකාරස්සෙව වුත්තත්තා භික්ඛුනා අවුත්තෙපි කාතුං වට්ටතීති න ගහෙතබ්බං. පුන ‘‘කප්පියං කාරෙතබ්බ’’න්ති කාරාපනස්ස පඨමමෙව කථිතත්තා භික්ඛුනා ‘‘කප්පියං කරොහී’’ති වුත්තෙයෙව අනුපසම්පන්නෙන ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වා අග්ගිපරිජිතාදි කාතබ්බන්ති ගහෙතබ්බං. ‘‘කප්පියන්ති වචනං පන යාය කායචි භාසාය වත්තුං වට්ටතී’’ති වදන්ති. ‘‘කප්පියන්ති වත්වාව කාතබ්බ’’න්ති වචනතො පඨමං ¶ ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වා පච්ඡා අග්ගිආදිනා ඵුසනාදි කාතබ්බන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘පඨමං අග්ගිම්හි නික්ඛිපිත්වා, නඛාදිනා වා විජ්ඣිත්වා තං අනුද්ධරිත්වාව කප්පියන්ති වත්තුං වට්ටතී’’තිපි වදන්ති.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.92) පන ‘‘කප්පියන්ති වත්වාවාති පුබ්බකාලකිරියාවසෙන වුත්තෙපි වචනක්ඛණෙව අග්ගිසත්ථාදිනා බීජගාමෙ වණං කාතබ්බන්ති වචනතො පන පුබ්බෙ කාතුං න වට්ටති, තඤ්ච ද්විධා අකත්වා ඡෙදනභෙදනමෙව දස්සෙතබ්බං. කරොන්තෙන ච භික්ඛුනා ‘කප්පියං කරොහී’ති යාය කායචි භාසාය වුත්තෙයෙව කාතබ්බං. බීජගාමපරිමොචනත්ථං පුන කප්පියං කාරෙතබ්බන්ති කාරාපනස්ස පඨමමෙව අධිකතත්තා’’ති වුත්තං.

එකස්මිං බීජෙ වාතිආදීසු ‘‘එකංයෙව කාරෙමීති අධිප්පායෙ සතිපි එකාබද්ධත්තා සබ්බං කතමෙව හොතී’’ති වදන්ති. දාරුං විජ්ඣතීති එත්ථ ‘‘ජානිත්වාපි විජ්ඣති වා විජ්ඣාපෙති වා, වට්ටතියෙවා’’ති වදන්ති. භත්තසිත්ථෙ විජ්ඣතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. ‘‘තං විජ්ඣති, න වට්ටතීති රජ්ජුආදීනං භාජනගතිකත්තා’’ති වදන්ති. මරීචපක්කාදීහි ච මිස්සෙත්වාති එත්ථ භත්තසිත්ථසම්බන්ධවසෙන එකාබද්ධතා වෙදිතබ්බා, න ඵලානංයෙව අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධවසෙන. ‘‘කටාහෙපි කාතුං වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා කටාහතො නීහටාය මිඤ්ජාය වා බීජෙ වා යත්ථ කත්ථචි විජ්ඣිතුං ¶ වට්ටති එව. භින්දාපෙත්වා කප්පියං කාරාපෙතබ්බන්ති බීජතො මුත්තස්ස කටාහස්ස භාජනගතිකත්තා වුත්තං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

භූතගාමවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

පන්නරසමො පරිච්ඡෙදො.

16. සහසෙය්යවිනිච්ඡයකථා

79. එවං ¶ භූතගාමවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි සහසෙය්යවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘දුවිධං සහසෙය්යක’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ද්වෙ විධා පකාරා යස්ස සහසෙය්යකස්ස තං දුවිධං, සහ සයනං, සහ වා සයති එත්ථාති සහසෙය්යා, සහසෙය්යා එව සහසෙය්යකං සකත්ථෙ ක-පච්චයවසෙන. තං පන අනුපසම්පන්නෙනසහසෙය්යාමාතුගාමෙනසහසෙය්යාවසෙන දුවිධං. තෙනාහ ‘‘දුවිධං සහසෙය්යක’’න්ති. දිරත්තතිරත්තන්ති එත්ථ වචනසිලිට්ඨතාමත්තෙන දිරත්තග්ගහණං කතන්ති වෙදිතබ්බං. තිරත්තඤ්හි සහවාසෙ ලබ්භමානෙ දිරත්තෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දිරත්තග්ගහණං විසුං න පයොජෙති. තෙනෙවාහ ‘‘උත්තරිදිරත්තතිරත්තන්ති භගවා සාමණෙරානං සඞ්ගහකරණත්ථාය තිරත්තපරිහාරං අදාසී’’ති. නිරන්තරං තිරත්තග්ගහණත්ථං වා දිරත්තග්ගහණං කතං. කෙවලඤ්හි ‘‘තිරත්ත’’න්ති වුත්තෙ අඤ්ඤත්ථ වාසෙන අන්තරිකම්පි තිරත්තං ගණ්හෙය්ය. දිරත්තවිසිට්ඨං පන තිරත්තං වුච්චමානං තෙන අනන්තරිකමෙව තිරත්තං දීපෙති. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.50-51) ‘‘දිරත්තග්ගහණං වචනාලඞ්කාරත්ථං. නිරන්තරං තිස්සොව රත්තියො සයිත්වා චතුත්ථදිවසාදීසු සයන්තස්සෙව ආපත්ති, න එකන්තරිකාදිවසෙන සයන්තස්සාති දස්සනත්ථම්පීති දට්ඨබ්බ’’න්ති වුත්තං. සහසෙය්යං එකතො සෙය්යං. සෙය්යන්ති චෙත්ථ කායප්පසාරණසඞ්ඛාතං සයනම්පි වුච්චති, යස්මිං සෙනාසනෙ සයන්ති, තම්පි, තස්මා සෙය්යං කප්පෙය්යාති එත්ථ සෙනාසනසඞ්ඛාතං සෙය්යං පවිසිත්වා කායප්පසාරණසඞ්ඛාතං සෙය්යං කප්පෙය්ය සම්පාදෙය්යාති අත්ථො. දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධෙනාති එත්ථ දියඩ්ඪහත්ථො වඩ්ඪකිහත්ථෙන ගහෙතබ්බො. පඤ්චහි ඡදනෙහීති ඉට්ඨකාසිලාසුධාතිණපණ්ණසඞ්ඛාතෙහි පඤ්චහි ඡදනෙහි. වාචුග්ගතවසෙනාති පගුණවසෙන.

එකූපචාරොති ¶ ¶ වළඤ්ජනද්වාරස්ස එකත්තං සන්ධාය වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.50-51) පන ‘‘එකූපචාරො එකෙන මග්ගෙන පවිසිත්වා අබ්භොකාසං අනොක්කමිත්වා සබ්බත්ථ අනුපරිගමනයොග්ගො, එතං බහුද්වාරම්පි එකූපචාරොව. යත්ථ පන කුට්ටාදීහි රුන්ධිත්වා විසුං ද්වාරං යොජෙන්ති, නානූපචාරො හොති. සචෙ පන රුන්ධති එව, විසුං ද්වාරං න යොජෙන්ති, එතම්පි එකූපචාරමෙව මත්තිකාදීහි පිහිතද්වාරො විය ගබ්භොති ගහෙතබ්බං. අඤ්ඤථා ගබ්භෙ පවිසිත්වා පමුඛාදීසු නිපන්නානුපසම්පන්නෙහි සහසෙය්යාපරිමුත්තියා ගබ්භද්වාරං මත්තිකාදීහි පිදහාපෙත්වා උට්ඨිතෙ අරුණෙ විවරාපෙන්තස්සපි අනාපත්ති භවෙය්යා’’ති වුත්තං. චතුසාලං එකූපචාරං හොතීති සම්බන්ධො. තෙසං පයොගෙ පයොගෙ භික්ඛුස්ස ආපත්තීති එත්ථ කෙචි ‘‘අනුට්ඨහනෙන අකිරියසමුට්ඨානා ආපත්ති වුත්තා, තස්මිං ඛණෙ නිද්දායන්තස්ස කිරියාභාවා. ඉදඤ්හි සික්ඛාපදං සියා කිරියාය, සියා අකිරියාය සමුට්ඨාති. කිරියාය සමුට්ඨානතා චස්ස තබ්බහුලවසෙන වුත්තා’’ති වදන්ති. ‘‘යථා චෙතං, එවං දිවාසයනම්පි. අනුට්ඨහනෙන, හි ද්වාරාසංවරණෙන චෙතං අකිරියසමුට්ඨානම්පි හොතී’’ති වදන්ති, ඉදඤ්ච යුත්තං විය දිස්සති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

80. උපරිමතලෙන සද්ධිං අසම්බද්ධභිත්තිකස්සාති ඉදං සම්බද්ධභිත්තිකෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සනත්ථං වුත්තං. උපරිමතලෙ සයිතස්ස සඞ්කා එව නත්ථීති ‘‘හෙට්ඨාපාසාදෙ’’තිආදි වුත්තං. නානූපචාරෙති යත්ථ බහි නිස්සෙණිං කත්වා උපරිමතලං ආරොහන්ති, තාදිසං සන්ධාය වුත්තං ‘‘උපරිමතලෙපී’’ති. ආකාසඞ්ගණෙ නිපජ්ජන්තස්ස ආපත්තිඅභාවතො ‘‘ඡදනබ්භන්තරෙ’’ති වුත්තං. සභාසඞ්ඛෙපෙනාති සභාකාරෙන. අඩ්ඪකුට්ටකෙ සෙනාසනෙති එත්ථ ‘‘අඩ්ඪකුට්ටකං නාම යත්ථ උපඩ්ඪං මුඤ්චිත්වා තීසු පස්සෙසු භිත්තියො බද්ධා හොන්ති ¶ , යත්ථ වා එකස්මිං පස්සෙ භිත්තිං උට්ඨාපෙත්වා උභොසු පස්සෙසු උපඩ්ඪං උපඩ්ඪං කත්වා භිත්තියො උට්ඨාපෙන්ති, තාදිසං සෙනාසන’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං, ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘අඩ්ඪකුට්ටකෙති ඡදනං අඩ්ඪෙන අසම්පත්තකුට්ටකෙ’’ති වුත්තං, තම්පි නො න යුත්තං. විමතිවිනොදනියං පන ‘‘සභාසඞ්ඛෙපෙනාති වුත්තස්සෙව අඩ්ඪකුට්ටකෙති ඉමිනා සණ්ඨානං දස්සෙති. යත්ථ තීසු, ද්වීසු වා පස්සෙසු භිත්තියො බද්ධා, ඡදනං වා අසම්පත්තා අඩ්ඪභිත්ති, ඉදං අඩ්ඪකුට්ටකං නාමා’’ති වුත්තං. වාළසඞ්ඝාටො නාම පරික්ඛෙපස්ස අන්තො ථම්භාදීනං උපරි වාළරූපෙහි කතසඞ්ඝාටො.

පරික්ඛෙපස්ස බහි ගතෙති එත්ථ යත්ථ යස්මිං පස්සෙ පරික්ඛෙපො නත්ථි, තත්ථාපි පරික්ඛෙපාරහපදෙසතො ¶ බහි ගතෙ අනාපත්තියෙවාති දට්ඨබ්බං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.50-51) පන ‘‘පරික්ඛෙපස්ස බහි ගතෙති එත්ථ යස්මිං පස්සෙ පරික්ඛෙපො නත්ථි, තත්ථ සචෙ භූමිතො වත්ථු උච්චං හොති, උභතො උච්චවත්ථුතො හෙට්ඨා භූමියං නිබ්බකොසබ්භන්තරෙපි අනාපත්ති එව තත්ථ සෙනාසනවොහාරාභාවතො. අථ වත්ථු නීචං භූමිසමමෙව සෙනාසනස්ස හෙට්ඨිමතලෙ තිට්ඨති, තත්ථ පරික්ඛෙපරහිතදිසාය නිබ්බකොසබ්භන්තරෙ සබ්බත්ථ ආපත්ති හොති, පරිච්ඡෙදාභාවතො පරික්ඛෙපස්ස බහි එව අනාපත්තීති දට්ඨබ්බ’’න්ති වුත්තං. අපරිච්ඡින්නගබ්භූපචාරෙති එත්ථ මජ්ඣෙ විවටඞ්ගණවන්තාසු මහාචතුසාලාසු යථා ආකාසඞ්ගණං අනොතරිත්වා පමුඛෙනෙව ගන්ත්වා සබ්බගබ්භෙ පවිසිතුං න සක්කා හොති, එවං එකෙකගබ්භස්ස ද්වීසු පස්සෙසු කුට්ටං නීහරිත්වා කතං පරිච්ඡින්නගබ්භූපචාරං නාම, ඉදං පන තාදිසං න හොතීති ‘‘අපරිච්ඡින්නගබ්භූපචාරෙ’’ති වුත්තං. සබ්බගබ්භෙපි පවිසන්තීති ගබ්භූපචාරස්ස අපරිච්ඡින්නත්තා ආකාසඞ්ගණං අනොතරිත්වාපි ¶ පමුඛෙනෙව ගන්ත්වා තං තං ගබ්භං පවිසන්ති. අථ කුතො තස්ස පරික්ඛෙපොයෙව සබ්බපරිච්ඡින්නත්තාති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ගබ්භපරික්ඛෙපොයෙව හිස්ස පරික්ඛෙපො’’ති, ඉදඤ්ච සමන්තා ගබ්භභිත්තියො සන්ධාය වුත්තං. චතුසාලවසෙන හි සන්නිවිට්ඨෙ සෙනාසනෙ ගබ්භපමුඛං විසුං අපරික්ඛිත්තම්පි සමන්තා ඨිතං ගබ්භභිත්තීනං වසෙන පරික්ඛිත්තං නාම හොති.

81. එකදිසාය උජුකමෙව දීඝං කත්වා සන්නිවෙසිතො පාසාදො එකසාලසන්නිවෙසො. ද්වීසු තීසු චතූසු වා දිසාසු සිඞ්ඝාටකසණ්ඨානාදිවසෙන කතා ද්විසාලාදිසන්නිවෙසා වෙදිතබ්බා. සාලප්පභෙදදීපනමෙව චෙත්ථ පුරිමතො විසෙසොති. අට්ඨ පාචිත්තියානීති උපඩ්ඪච්ඡන්නං උපඩ්ඪපරිච්ඡන්නං සෙනාසනං දුක්කටවත්ථුස්ස ආදිං කත්වා පාළියං දස්සිතත්තා තතො අධිකං සබ්බච්ඡන්නඋපඩ්ඪපරිච්ඡන්නාදිකම්පි සබ්බං පාළියං අවුත්තම්පි පාචිත්තියස්සෙව වත්ථුභාවෙන දස්සිතං සික්ඛාපදස්ස පණ්ණත්තිවජ්ජත්තා, ගරුකෙ ඨාතබ්බතො චාති වෙදිතබ්බං. ‘‘සත්ත පාචිත්තියානී’’ති පාළියං වුත්තපාචිත්තියද්වයං සාමඤ්ඤතො එකත්තෙන ගහෙත්වා වුත්තං. පාළියං (පාචි. 54) ‘‘තතියාය රත්තියා පුරාරුණා නික්ඛමිත්වා පුන සයතී’’ති ඉදං උක්කට්ඨවසෙන වුත්තං, අනික්ඛමිත්වා පුරාරුණා උට්ඨහිත්වා අන්තොඡදනෙ නිසින්නස්සාපි පුන දිවසෙ සහසෙය්යෙන අනාපත්ති එව. එත්ථ චතුභාගො චූළකං, ද්වෙභාගා උපඩ්ඪං, තීසු භාගෙසු ද්වෙ භාගා යෙභුය්යන්ති ඉමිනා ලක්ඛණෙන චූළකච්ඡන්නපරිච්ඡන්නාදීනි වෙදිතබ්බානි. ඉදානි දුතියසික්ඛාපදෙපි යථාවුත්තනයං අතිදිසන්තො ‘‘මාතුගාමෙන…පෙ… අයමෙව විනිච්ඡයො’’ති ආහ. ‘‘මතිත්ථියා පාරාජිකවත්ථුභූතායපි අනුපාදින්නපක්ඛෙ ඨිතත්තා සහසෙය්යාපත්තිං න ජනෙතී’’ති ¶ වදන්ති. ‘‘අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ මාතුගාමෙ නිපන්නෙ නිපජ්ජති, ආපත්ති ¶ පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 57) වචනතො දිවා තස්ස සයන්තස්ස සහසෙය්යාපත්ති න හොතියෙවාති දට්ඨබ්බං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

සහසෙය්යවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

සොළසමො පරිච්ඡෙදො.

17. මඤ්චපීඨාදිසඞ්ඝිකසෙනාසනෙසුපටිපජ්ජිතබ්බවිනිච්ඡයකථා

82. එවං සහසෙය්යවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි සඞ්ඝිකෙ විහාරෙ සෙය්යාසු කත්තබ්බවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘විහාරෙ සඞ්ඝිකෙ සෙය්ය’’න්ත්යාදිමාහ. තත්ථ සමග්ගං කම්මං සමුපගච්ඡතීති සඞ්ඝො, අයමෙව වචනත්ථො සබ්බසඞ්ඝසාධාරණො. සඞ්ඝස්ස දින්නො සඞ්ඝිකො, විහරති එත්ථාති විහාරො, තස්මිං. සයන්ති එත්ථාති සෙය්යා, තං. අසන්ථරීති සන්ථරිත්වාන. පක්කමනං පක්කමො, ගමනන්ති අත්ථො. ‘‘විහාරෙ සඞ්ඝිකෙ සෙය්යං, සන්ථරිත්වාන පක්කමො’’ති ඉමස්ස උද්දෙසපාඨස්ස සඞ්ඝිකෙ විහාරෙ…පෙ… පක්කමනන්ති අත්ථො දට්ඨබ්බොති යොජනා. තත්රාති තස්මිං පක්කමනෙ අයං ඊදිසො මයා වුච්චමානො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති අත්ථො. කතමො සො විනිච්ඡයොති ආහ ‘‘සඞ්ඝිකෙ…පෙ… පාචිත්තිය’’න්ති. අපරික්ඛිත්තස්ස උපචාරො නාම සෙනාසනතො ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතා. පාචිත්තියන්ති පඨමං පාදං අතික්කාමෙන්තස්ස දුක්කටං, දුතියාතික්කමෙ පාචිත්තියං. කථං විඤ්ඤායතිච්චාහ ‘‘යො පන භික්ඛු…පෙ… වචනතො’’ති.

තත්ථ ¶ සඞ්ඝිකො විහාරො පාකටො, සෙය්යා අපාකටා, සා කතිවිධාඉච්චාහ ‘‘සෙය්යා නාම…පෙ… දසවිධා’’ති. තත්ථාපි කතමා භිසි, කතමා චිමිලිකාදයොති ආහ ‘‘තත්ථ භිසීති…පෙ… එස නයො පණ්ණසන්ථාරෙ’’ති. තත්ථ මඤ්චෙ අත්ථරිතබ්බාති මඤ්චකභිසි, එවං ඉතරත්ර, වණ්ණානුරක්ඛණත්ථං කතාති පටඛණ්ඩාදීහි සිබ්බිත්වා කතා. භූමියං අත්ථරිතබ්බාති චිමිලිකාය සති තස්සා උපරි, අසති සුද්ධභූමියං අත්ථරිතබ්බා. සීහධම්මාදීනං පරිහරණෙ එව ¶ පටික්ඛෙපොති ඉමිනා මඤ්චපීඨාදීසු අත්ථරිත්වා පුන සංහරිත්වා ඨපනාදිවසෙන අත්තනො අත්ථාය පරිහරණමෙව න වට්ටති, භූමත්ථරණාදිවසෙන පරිභොගො පන අත්තනො පරිහරණං න හොතීති දස්සෙති. ඛන්ධකෙ හි ‘‘අන්තොපි මඤ්චෙ පඤ්ඤත්තානි හොන්ති, බහිපි මඤ්චෙ පඤ්ඤත්තානි හොන්තී’’ති එවං අත්තනො අත්ථාය මඤ්චාදීසු පඤ්ඤපෙත්වා පරිහරණවත්ථුස්මිං ‘‘න, භික්ඛවෙ, මහාචම්මානි ධාරෙතබ්බානි සීහචම්මං බ්යග්ඝචම්මං දීපිචම්මං, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 255) පටික්ඛෙපො කතො, තස්මා වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ අධිප්පායො දට්ඨබ්බො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.112) පන ‘‘යදි එවං ‘පරිහරණෙයෙව පටික්ඛෙපො’ති ඉදං කස්මා වුත්තන්ති චොදනං කත්වා ‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සබ්බං පාසාදපරිභොග’න්ති (චූළව. 320) වචනතො පුග්ගලිකෙපි සෙනාසනෙ සෙනාසනපරිභොගවසෙන නියමිතං සුවණ්ණඝටාදිකං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටමානම්පි කෙවලං අත්තනො සන්තකං කත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටති. එවමිදං භූමත්ථරණවසෙන පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටමානම්පි අත්තනො සන්තකං කත්වා තං තං විහාරං හරිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටතීති දස්සනත්ථං පරිහරණෙයෙව පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තං.

පාවාරො කොජවොති පච්චත්ථරණත්ථායෙව ඨපිතා උග්ගතලොමා අත්ථරණවිසෙසා. එත්තකමෙව වුත්තන්ති අට්ඨකථාසු ¶ (පාචි. අට්ඨ. 116) වුත්තං. ‘‘ඉදං අට්ඨකථාසු තථාවුත්තභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, අඤ්ඤම්පි තාදිසං මඤ්චපීඨෙසු අත්ථරිතබ්බං අත්ථරණමෙවා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුතියසෙනාසනසික්ඛාපදවණ්ණනා) පන ‘‘පච්චත්ථරණං නාම පාවාරො කොජවො’’ති නියමෙත්වා වුත්තං, තස්මා ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං ඉමිනා න සමෙති, ‘‘වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බ’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.116) වුත්තං. වීමංසිතෙ පන එවමධිප්පායො පඤ්ඤායති – මාතිකාට්ඨකථාපි අට්ඨකථායෙව, තස්මා මහාඅට්ඨකථාදීසු වුත්තනයෙන ‘‘පාවාරො කොජවො’’ති නියමෙත්වා වුත්තං, එවං නියමනෙ සතිපි යථා ‘‘ලද්ධාතපත්තො රාජකුමාරො’’ති ආතපත්තස්ස ලද්ධභාවෙයෙව නියමෙත්වා වුත්තෙපි නිදස්සනනයවසෙන රාජකකුධභණ්ඩසාමඤ්ඤෙන සමානා වාලබීජනාදයොපි වුත්තායෙව හොන්ති, එවං ‘‘පාවාරො කොජවො’’ති නියමෙත්වා වුත්තෙපි නිදස්සනනයවසෙන තෙහි මඤ්චපීඨෙසු අත්ථරිතබ්බභාවසාමඤ්ඤෙන සමානා අඤ්ඤෙ අත්ථරණාපි වුත්තායෙව හොන්ති, තස්මා ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තවචනං අට්ඨකථාවචනස්ස පටිලොමං න හොති, අනුලොමමෙවාති දට්ඨබ්බං.

ඉමස්මිං ¶ පන ඨානෙ ‘‘යෙන විහාරො කාරිතො, සො විහාරස්සාමිකො’’ති පාඨං නිස්සාය එකච්චෙ විනයධරා ‘‘සඞ්ඝිකවිහාරස්ස වා පුග්ගලිකවිහාරස්ස වා විහාරදායකොයෙව සාමිකො, සොයෙව ඉස්සරො, තස්ස රුචියා එව වසිතුං ලභති, න සඞ්ඝගණපුග්ගලානං රුචියා’’ති විනිච්ඡයං කරොන්ති, සො වීමංසිතබ්බො, කථං අයං පාඨො කිමත්ථං සාධෙති ඉස්සරත්ථං වා ආපුච්ඡිතබ්බත්ථං වාති? එවං වීමංසිතෙ ‘‘භික්ඛුම්හි සති භික්ඛු ආපුච්ඡිතබ්බො’’තිආදිවචනතො ආපුච්ඡිතබ්බත්ථමෙව සාධෙති, න ඉස්සරත්ථන්ති විඤ්ඤායති.

අථ ¶ සියා ‘‘ආපුච්ඡිතබ්බත්ථෙ සිද්ධෙ ඉස්සරත්ථො සිද්ධොයෙව හොති. ඉස්සරභාවතොයෙව හි සො ආපුච්ඡිතබ්බො’’ති. තත්ථෙවං වත්තබ්බං – ‘‘ආපුච්ඡන්තෙන ච භික්ඛුම්හි සති භික්ඛු ආපුච්ඡිතබ්බො, තස්මිං අසති සාමණෙරො, තස්මිං අසති ආරාමිකො’’තිආදිවචනතො ආයස්මන්තානං මතෙන භික්ඛුපි සාමණෙරොපි ආරාමිකොපි විහාරකාරකොපි තස්ස කුලෙ යො කොචි පුග්ගලොපි ඉස්සරොති ආපජ්ජෙය්ය, එවං විඤ්ඤායමානෙපි භික්ඛුම්හි වා සාමණෙරෙ වා ආරාමිකෙ වා සති තෙයෙව ඉස්සරා, න විහාරකාරකො. තෙසු එකස්මිම්පි අසතියෙව විහාරකාරකො ඉස්සරො සියාති. ඉමස්මිං පන අධිකාරෙ සඞ්ඝිකං සෙනාසනං රක්ඛණත්ථාය ආපුච්ඡිතබ්බංයෙව වදති, න ඉස්සරභාවතො ආපුච්ඡිතබ්බං. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 116) ‘‘අනාපුච්ඡං වා ගච්ඡෙය්යාති එත්ථ භික්ඛුම්හි සති භික්ඛු ආපුච්ඡිතබ්බො’’තිආදි.

අථාපි එවං වදෙය්ය ‘‘න සකලස්ස වාක්යපාඨස්ස අධිප්පායත්ථං සන්ධාය අම්හෙහි වුත්තං, අථ ඛො ‘විහාරස්සාමිකො’ති එතස්ස පදත්ථංයෙව සන්ධාය වුත්තං. කථං? සං එතස්ස අත්ථීති සාමිකො, විහාරස්ස සාමිකො විහාරස්සාමිකො. ‘කො විහාරස්සාමිකො නාමා’ති වුත්තෙ ‘යෙන විහාරො කාරිතො, සො විහාරස්සාමිකො නාමා’ති වත්තබ්බො, තස්මා විහාරකාරකො දායකො විහාරස්සාමිකො නාමාති විඤ්ඤායති, එවං විඤ්ඤායමානෙ සති සාමිකො නාම සස්ස ධනස්ස ඉස්සරො, තස්ස රුචියා එව අඤ්ඤෙ ලභන්ති, තස්මා විහාරස්සාමිකභූතස්ස දායකස්ස රුචියා එව භික්ඛූ වසිතුං ලභන්ති, න සඞ්ඝගණපුග්ගලානං රුචියාති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. තෙ එවං වත්තබ්බා – මා ආයස්මන්තො එවං අවචුත්ථ, යථා ¶ නාම ‘‘ඝටිකාරො බ්රහ්මා’’ති වුත්තො සො බ්රහ්මා ඉදානි ඝටං න කරොති, පුරිමත්තභාවෙ පන කරොති, තස්මා ‘‘ඝටං කරොතී’’ති වචනත්ථෙන ‘‘ඝටිකාරො’’ති නාමං ලභති. ඉති පුබ්බෙ ලද්ධනාමත්තා පුබ්බවොහාරවසෙන බ්රහ්මභූතොපි ¶ ‘‘ඝටිකාරො’’ඉච්චෙව වුච්චති, එවං සො විහාරකාරකො භික්ඛූනං පරිච්චත්තකාලතො පට්ඨාය විහාරස්සාමිකො න හොති වත්ථුපරිච්චාගලක්ඛණත්තා දානස්ස, පුබ්බෙ පන අපරිච්චත්තකාලෙ විහාරස්ස කාරකත්තා විහාරස්සාමිකො නාම හොති, සො එවං පුබ්බෙ ලද්ධනාමත්තා පුබ්බවොහාරවසෙන ‘‘විහාරස්සාමිකො’’ති වුච්චති, න, පරිච්චත්තස්ස විහාරස්ස ඉස්සරභාවතො. තෙනෙව සම්මාසම්බුද්ධෙන ‘‘විහාරදායකානං රුචියා භික්ඛූ වසන්තූ’’ති අවත්වා සෙනාසනපඤ්ඤාපකො අනුඤ්ඤාතොති දට්ඨබ්බො. තථා හි වුත්තං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.295) ‘‘තෙසං ගෙහානීති එත්ථ භික්ඛූනං වාසත්ථාය කතම්පි යාව න දෙන්ති, තාව තෙසං සන්තකංයෙව භවිස්සතීති දට්ඨබ්බ’’න්ති, තෙන දින්නකාලතො පට්ඨාය තෙසං සන්තකානි න හොන්තීති දස්සෙති. අයං පන කථා පාඨස්ස සම්මුඛීභූතත්තා ඉමස්මිං ඨානෙ කථිතා. විහාරවිනිච්ඡයො පන චතුපච්චයභාජනවිනිච්ඡයෙ (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 194 ආදයො) ආවි භවිස්සති. යො කොචීති ඤාතකො වා අඤ්ඤාතකො වා යො කොචි. යෙන මඤ්චං පීඨං වා විනන්ති, තං මඤ්චපීඨකවානං.

83. සිලුච්චයලෙණන්ති සිලුච්චයෙ ලෙණං, පබ්බතගුහාති අත්ථො. ‘‘සෙනාසනං උපචිකාහි ඛායිත’’න්ති ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං පඤ්ඤත්තත්තා වත්ථුඅනුරූපවසෙන අට්ඨකථායං උපචිකාසඞ්කාය අභාවෙන අනාපත්ති වුත්තා. වත්තක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 360 ආදයො) ගමිකවත්තං පඤ්ඤාපෙන්තෙන ‘‘සෙනාසනං ආපුච්ඡිතබ්බ’’න්ති වුත්තත්තා කෙවලං ඉතිකත්තබ්බතාමත්තදස්සනත්ථං ‘‘ආපුච්ඡනං පන වත්ත’’න්ති වුත්තං ¶ , න පන වත්තභෙදෙ දුක්කටන්ති දස්සනත්ථං, තෙනෙව අන්ධකට්ඨකථායං ‘‘සෙනාසනං ආපුච්ඡිතබ්බ’’න්ති එත්ථ ‘‘යං පාසාණපිට්ඨියං වා පාසාණත්ථම්භෙසු වා කතසෙනාසනං යත්ථ උපචිකා නාරොහන්ති, තං අනාපුච්ඡන්තස්සපි අනාපත්තී’’ති වුත්තං. තස්මා යං වුත්තං ගණ්ඨිපදෙ ‘‘තාදිසෙ සෙනාසනෙ අනාපුච්ඡා ගච්ඡන්තස්ස පාචිත්තියං නත්ථි, ගමිකවත්තෙ සෙනාසනං අනාපුච්ඡා ගච්ඡන්තො වත්තභෙදො හොති, තස්මා දුක්කටං ආපජ්ජතී’’ති, තං න ගහෙතබ්බං.

පච්ඡිමස්ස ආභොගෙන මුත්ති නත්ථීති තස්ස පච්ඡතො ගච්ඡන්තස්ස අඤ්ඤස්ස අභාවතො වුත්තං. එකං වා පෙසෙත්වා ආපුච්ඡිතබ්බන්ති එත්ථ ගමනචිත්තස්ස උප්පන්නට්ඨානතො අනාපුච්ඡිත්වා ගච්ඡන්තෙ දුතියපාදුද්ධාරෙ පාචිත්තියං. මණ්ඩපෙ වාති සාඛාමණ්ඩපෙ වා පදරමණ්ඩපෙ වා. රුක්ඛමූලෙති යස්ස කස්සචි රුක්ඛස්ස හෙට්ඨා. පලුජ්ජතීති විනස්සති.

84. මජ්ඣෙ ¶ සංඛිත්තං පණවසණ්ඨානං කත්වා බද්ධන්ති එරකපත්තාදීහි වෙණිං කත්වා තාය වෙණියා උභොසු පස්සෙසු විත්ථතට්ඨානෙ බහුං වෙඨෙත්වා තතො පට්ඨාය යාව මජ්ඣට්ඨානං, තාව අන්තොආකඩ්ඪනවසෙන වෙඨෙත්වා මජ්ඣෙ සංඛිපිත්වා තත්ථ තත්ථ බන්ධිත්වා කතං. යත්ථ කාකා වා කුලලා වා න ඌහදන්තීති යත්ථ ධුවනිවාසෙන කුලාවකෙ කත්වා වසමානා එතෙ කාකකුලලා, අඤ්ඤෙ වා සකුණා තං සෙනාසනං න ඌහදන්ති, තාදිසෙ රුක්ඛමූලෙ නික්ඛිපිතුං අනුජානාමීති අත්ථො.

85. නවවායිමොති අධුනා සුත්තෙන වීතකච්ඡෙන පලිවෙඨිතමඤ්චො. ඔනද්ධොති කප්පියචම්මෙන ඔනද්ධො, සොව ඔනද්ධකො සකත්ථෙ ක-පච්චයවසෙන. තෙන හි වස්සෙන සීඝං න නස්සති. උක්කට්ඨඅබ්භොකාසිකොති ඉදං තස්ස සුඛපටිපත්තිදස්සනමත්තං ¶ , උක්කට්ඨස්සාපි පන චීවරකුටි වට්ටතෙව. කායානුගතිකත්තාති භික්ඛුනො තත්ථෙව නිසින්නභාවං දීපෙති, තෙන ච වස්සභයෙන සයං අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තස්ස ආපත්තිං දස්සෙති. අබ්භොකාසිකානං අතෙමනත්ථාය නියමෙත්වා දායකෙහි දින්නම්පි අත්තානං රක්ඛන්තෙන රක්ඛිතබ්බමෙව. ‘‘යස්මා පන දායකෙහි දානකාලෙයෙව සතසහස්සග්ඝනකම්පි කම්බලං ‘පාදපුඤ්ඡනිං කත්වා පරිභුඤ්ජථා’ති දින්නං තථෙව පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති, තස්මා ඉදම්පි මඤ්චපීඨාදිසෙනාසනං ‘අජ්ඣොකාසෙපි යථාසුඛං පරිභුඤ්ජථා’ති දායකෙහි දින්නං චෙ, සබ්බස්මිම්පි කාලෙ අජ්ඣොකාසෙ නික්ඛිපිතුං වට්ටතීති වදන්තී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.108-110) වුත්තං. පෙසෙත්වා ගන්තබ්බන්ති එත්ථ ‘‘යො භික්ඛු ඉමං ඨානං ආගන්ත්වා වසති, තස්ස දෙථා’’ති වත්වා පෙසෙතබ්බං.

වලාහකානං අනුට්ඨිතභාවං සල්ලක්ඛෙත්වාති ඉමිනා ගිම්හානෙපි මෙඝෙ උට්ඨිතෙ අබ්භොකාසෙ නික්ඛිපිතුං න වට්ටතීති දීපෙති. තත්ර තත්රාති චෙතියඞ්ගණාදිකෙ තස්මිං තස්මිං අබ්භොකාසෙ නියමෙත්වා නික්ඛිත්තා. මජ්ඣතො පට්ඨාය පාදට්ඨානාභිමුඛාති යත්ථ සමන්තතො සම්මජ්ජිත්වා අඞ්ගණමජ්ඣෙ සබ්බදා කචවරස්ස සඞ්කඩ්ඪනෙන මජ්ඣෙ වාලිකා සඤ්චිතා හොති, තත්ථ කත්තබ්බවිධිදස්සනත්ථං වුත්තං, උච්චවත්ථුපාදට්ඨානාභිමුඛං, භිත්තිපාදට්ඨානාභිමුඛං වා වාලිකා හරිතබ්බාති අත්ථො. ‘‘යත්ථ වා පන කොණෙසු වාලිකා සඤ්චිතා, තත්ථ තතො පට්ඨාය අපරදිසාභිමුඛා හරිතබ්බා’’ති කෙචි අත්ථං වදන්ති. කෙචි පන ‘‘සම්මට්ඨට්ඨානස්ස පදවලඤ්ජෙන අවිකොපනත්ථාය සයං අසම්මට්ඨට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො පාදාභිමුඛං වාලිකා හරිතබ්බාති වුත්ත’’න්ති වදන්ති. තත්ථ ‘‘මජ්ඣතො පට්ඨායා’’ති වචනස්ස පයොජනං න දිස්සති. සාරත්ථදීපනියං ¶ පන ‘‘පාදට්ඨානාභිමුඛාති නිසීදන්තානං පාදට්ඨානාභිමුඛන්ති කෙචි, සම්මජ්ජන්තස්ස ¶ පාදට්ඨානාභිමුඛන්ති අපරෙ, බහිවාලිකාය අගමනනිමිත්තං පාදට්ඨානාභිමුඛා හරිතබ්බාති වුත්තන්ති එකෙ’’ති වුත්තං. කචවරං හත්ථෙහි ගහෙත්වා බහි ඡඩ්ඩෙතබ්බන්ති ඉමිනා ‘‘කචවරං ඡඩ්ඩෙස්සාමී’’ති වාලිකා න ඡඩ්ඩෙතබ්බාති දීපෙති.

86. කප්පං ලභිත්වාති ‘‘ගච්ඡා’’ති වුත්තවචනෙන කප්පං ලභිත්වා. ථෙරස්ස හි ආණත්තියා ගච්ඡන්තස්ස අනාපත්ති. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘නිසීදිත්වා සයං ගච්ඡන්තො’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව.

අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡතීති තං මග්ගං අතික්කමිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡති. ලෙඩ්ඩුපාතුපචාරතො බහි ඨිතත්තා ‘‘පාදුද්ධාරෙන කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තං, අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තස්ස පඨමපාදුද්ධාරෙ දුක්කටං, දුතියපාදුද්ධාරෙ පාචිත්තියන්ති අත්ථො. පාකතිකං අකත්වාති අපටිසාමෙත්වා. අන්තරසන්නිපාතෙති අන්තරන්තරා සන්නිපාතෙ.

87. ආවාසිකානංයෙව පලිබොධොති එත්ථ ආගන්තුකෙසු ආගන්ත්වා කිඤ්චි අවත්වා තත්ථ නිසින්නෙසුපි නිසීදිත්වා ‘‘ආවාසිකායෙව උද්ධරිස්සන්තී’’ති ගතෙසුපි ආවාසිකානමෙව පලිබොධො. මහාපච්චරිවාදෙ පන ‘‘ඉදං අම්හාක’’න්ති වත්වාපි අවත්වාපි නිසින්නානමෙවාති අධිප්පායො. මහාඅට්ඨකථාවාදෙ ‘‘ආපත්තී’’ති පාචිත්තියමෙව වුත්තං. මහාපච්චරියං පන සන්ථරාපනෙ පාචිත්තියෙන භවිතබ්බන්ති අනාණත්තියා පඤ්ඤත්තත්තා දුක්කටං වුත්තං. උස්සාරකොති සරභාණකො. සො හි උද්ධංඋද්ධං පාළිපාඨං සාරෙති පවත්තෙතීති ‘‘උස්සාරකො’’ති වුච්චති. ‘‘ඉදං උස්සාරකස්ස, ඉදං ධම්මකථිකස්සා’’ති විසුං පඤ්ඤත්තත්තා අනාණත්තියා පඤ්ඤත්තෙපි පාචිත්තියෙනෙව භවිතබ්බන්ති අධිප්පායෙන ‘‘තස්මිං ආගන්ත්වා නිසින්නෙ තස්ස පලිබොධො’’ති වුත්තං. කෙචි පන වදන්ති ‘‘අනාණත්තියා පඤ්ඤත්තෙපි ධම්මකථිකස්ස අනුට්ඨාපනීයත්තා පාචිත්තියෙන ¶ භවිතබ්බං, ආගන්තුකස්ස පන පච්ඡා ආගතෙහි වුඩ්ඪතරෙහි උට්ඨාපනීයත්තා දුක්කටං වුත්ත’’න්ති.

88. පාදපුඤ්ඡනී නාම රජ්ජුකෙහි වා පිලොතිකාය වා පාදපුඤ්ඡනත්ථං කතා. ඵලකපීඨං නාම ඵලකමයං පීඨං. අථ වා ඵලකඤ්චෙව දාරුමයපීඨඤ්ච. දාරුමයපීඨන්ති ච ඵලකමයමෙව පීඨං වෙදිතබ්බං. පාදකඨලිකන්ති අධොතපාදට්ඨාපනකං. අජ්ඣොකාසෙ රජනං පචිත්වා ¶ …පෙ… පටිසාමෙතබ්බන්ති එත්ථ ථෙවෙ අසති රජනකම්මෙ නිට්ඨිතෙ පටිසාමෙතබ්බං. ‘‘භික්ඛු වා සාමණෙරො වා ආරාමිකො වා ලජ්ජී හොතීති වුත්තත්තා අලජ්ජිං ආපුච්ඡිත්වා ගන්තුං න වට්ටතී’’ති වදන්ති. ඔතාපෙන්තො…පෙ… ගච්ඡතීති එත්ථ ‘‘කිඤ්චාපි ‘එත්තකං දූරං ගන්තබ්බ’න්ති පරිච්ඡෙදො නත්ථි, තථාපි ලෙඩ්ඩුපාතං අතික්කම්ම නාතිදූරං ගන්තබ්බ’’න්ති වදන්ති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

මඤ්චපීඨාදිසඞ්ඝිකසෙනාසනෙසුපටිපජ්ජිතබ්බ-

විනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

සත්තරසමො පරිච්ඡෙදො.

18. කාලිකවිනිච්ඡයකථා

89. එවං සඞ්ඝිකසෙනාසනෙසු කත්තබ්බවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි චතුකාලිකවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘කාලිකානිපි චත්තාරී’’තිආදිමාහ. තත්ථ කරණං කාරො, කිරියා. කාරො එව කාලො ර-කාරස්ස ල-කාරො යථා ‘‘මහාසාලො’’ති. කාලොති චෙත්ථ පච්චුප්පන්නාදිකිරියා. වුත්තඤ්හි –

‘‘ආරද්ධානිට්ඨිතො ¶ භාවො, පච්චුප්පන්නො සුනිට්ඨිතො;

අතීතානාගතුප්පාද-මප්පත්තාභිමුඛා කිරියා’’ති.

එත්ථ පන තස්ස තස්ස කිරියාසඞ්ඛාතස්ස කාලස්ස පභෙදභූතො පුරෙභත්තඑකඅහොරත්තසත්තාහජීවිකපරියන්තසඞ්ඛාතො කාලවිසෙසො අධිප්පෙතො. කාලෙ තස්මිං තස්මිං කාලවිසෙසෙ පරිභුඤ්ජිතබ්බානීති කාලිකානි. පි-සද්දො සමුච්චයත්ථො, තෙන කප්පියා චතුභූමියොති සමුච්චෙති. චත්තාරීති සඞ්ඛ්යානිද්දෙසො, තෙන කාලිකානි නාම චත්තාරි එව හොන්ති, න තීණි න පඤ්චාති දස්සෙති, ඉදං මාතිකාපදස්ස අත්ථවිවරණං. තත්ථ උද්දෙසෙ යං මාතිකායං (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) ‘‘කාලිකානිපි චත්තාරී’’ති එවං වුත්තං, එත්ථ එතස්මිං මාතිකාපදෙ චත්තාරි කාලිකානි වෙදිතබ්බානීති යොජනා. කතමානි තානීති ආහ ‘‘යාවකාලික’’න්තිආදි ¶ . යාවකාලිකං…පෙ… යාවජීවිකං ඉති ඉමානි වත්ථූනි චත්තාරි කාලිකානි නාමාති අත්ථො.

ඉදානි තෙසං වත්ථුඤ්ච විසෙසනඤ්ච නාමලාභහෙතුඤ්ච දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ පුරෙභත්ත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ තෙසු චතූසු කාලිකෙසු යං කිඤ්චි ඛාදනීයං භොජනීයං යාවකාලිකං, අට්ඨවිධපානං යාමකාලිකං, සප්පිආදිපඤ්චවිධභෙසජ්ජං සත්තාහකාලිකං, සබ්බම්පි පටිග්ගහිතං යාවජීවිකං ඉති වුච්චතීති සම්බන්ධො. යං කිඤ්චි ඛාදනීයභොජනීයන්ති එත්ථ අතිබ්යාපිතං පරිහරිතුං විසෙසනමාහ ‘‘පුරෙභත්ත’’න්ත්යාදි. පුරෙභත්තං පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බමෙව යාවකාලිකං, න අඤ්ඤං ඛාදනීයං භොජනීයන්ත්යත්ථො. යාව…පෙ… පරිභුඤ්ජිතබ්බතොති නාමලාභහෙතුං, එතෙන යාව කාලො අස්සාති යාවකාලිකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. අට්ඨවිධං පානන්ති එත්ථ අබ්යාපිතං පරිහරිතුමාහ ‘‘සද්ධිං අනුලොමපානෙහී’’ති. යාව…පෙ… තබ්බතොති නාමලාභහෙතුං, එතෙන යාමො කාලො ¶ අස්සාති යාමකාලිකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. සත්තාහං නිධෙතබ්බතොති නාමලාභහෙතුං, එතෙන සත්තාහො කාලො අස්සාති සත්තාහකාලිකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. සබ්බම්පි පටිග්ගහිතන්ති එත්ථ අතිබ්යාපිතං පරිහරිතුං ‘‘ඨපෙත්වා උදක’’න්ත්යාහ. යාව…පෙ… පරිභුඤ්ජිතබ්බතොති නාමලාභහෙතුං, තෙන යාවජීවං කාලො අස්සාති යාවජීවිකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති.

එත්ථාහ – ‘‘යො පන භික්ඛු අදින්නං මුඛද්වාරං ආහාරං ආහරෙය්ය අඤ්ඤත්ර උදකදන්තපොනා, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 265) වචනතො නනු උදකං අප්පටිග්ගහිතබ්බං, අථ කස්මා ‘‘ඨපෙත්වා උදකං අවසෙසං සබ්බම්පි පටිග්ගහිත’’න්ති වුත්තන්ති? සච්චං, පරිසුද්ධඋදකං අප්පටිග්ගහිතබ්බං, කද්දමාදිසහිතං පන පටිග්ගහෙතබ්බං හොති, තස්මා පටිග්ගහිතෙසු අන්තොගධභාවතො ‘‘ඨපෙත්වා උදක’’න්ති වුත්තන්ති. එවමපි ‘‘සබ්බම්පි පටිග්ගහිත’’න්ති ඉමිනාව සිද්ධං පටිග්ගහෙතබ්බස්ස උදකස්සපි ගහණතොති? සච්චං, තථාපි උදකභාවෙන සාමඤ්ඤතො ‘‘සබ්බම්පි පටිග්ගහිත’’න්ති එත්තකෙ වුත්තෙ එකච්චස්ස උදකස්ස පටිග්ගහෙතබ්බභාවතො උදකම්පි යාවජීවිකං නාමාති ඤායෙය්ය, න පන උදකං යාවජීවිකං සුද්ධස්ස පටිග්ගහෙතබ්බාභාවතො, තස්මා ඉදං වුත්තං හොති – එකච්චස්ස උදකස්ස පටිග්ගහෙතබ්බභාවෙ සතිපි සුද්ධස්ස අප්පටිග්ගහිතබ්බත්තා තං උදකං ඨපෙත්වා සබ්බම්පි පටිග්ගහිතං යාවජීවිකන්ති වුච්චතීති.

90. මූලකමූලාදීනි ¶ උපදෙසතොයෙව වෙදිතබ්බානි, තානි පරියායතො වුච්චමානානිපි න සක්කා විඤ්ඤාතුං. පරියායන්තරෙන හි වුච්චමානෙ තං තං නාමං අජානන්තානං සම්මොහොයෙව සියා, තස්මා තත්ථ න කිඤ්චි වක්ඛාම. ඛාදනීයෙ ඛාදනීයත්ථන්ති පූවාදිඛාදනීයෙ විජ්ජමානං ඛාදනීයකිච්චං ඛාදනීයෙහි කාතබ්බං ජිඝච්ඡාහරණසඞ්ඛාතං අත්ථං පයොජනං ¶ නෙව ඵරන්ති න නිප්ඵාදෙන්ති. එකස්මිං දෙසෙ ආහාරකිච්චං සාධෙන්තං වා අසාධෙන්තං වා අපරස්මිං දෙසෙ උට්ඨිතභූමිරසාදිභෙදෙන ආහාරජිඝච්ඡාහරණකිච්චං අසාධෙන්තම්පි වා සම්භවෙය්යාති ආහ ‘‘තෙසු තෙසු ජනපදෙසූ’’තිආදි. කෙචි පන ‘‘එකස්මිං ජනපදෙ ආහාරකිච්චං සාධෙන්තං සෙසජනපදෙසුපි විකාලෙ න කප්පති එවාති දස්සනත්ථං ඉදං වුත්ත’’න්තිපි වදන්ති. පකතිආහාරවසෙනාති අඤ්ඤෙහි යාවකාලිකෙහි අයොජිතං අත්තනො පකතියාව ආහාරකිච්චකරණවසෙන. සම්මොහොයෙව හොතීති අනෙකත්ථානං නාමානං අප්පසිද්ධානඤ්ච සම්භවතො සම්මොහො එව සියා. තෙනෙවෙත්ථ මයම්පි මූලකමූලාදීනං පරියායන්තරදස්සනෙ ආදරං න කරිම්හ උපදෙසතොව ගහෙතබ්බතො.

යන්ති වට්ටකන්දං.

මුළාලන්ති ථූලතරුණමූලමෙව.

රුක්ඛවල්ලිආදීනන්ති හෙට්ඨා වුත්තමෙව සම්පිණ්ඩෙත්වා වුත්තං.

අන්තොපථවීගතොති සාලකල්යාණික්ඛන්ධං සන්ධාය වුත්තං.

සබ්බකප්පියානීති මූලතචපත්තාදීනං වසෙන සබ්බසො කප්පියානි, තෙසම්පි නාමවසෙන න සක්කා පරියන්තං දස්සෙතුන්ති සම්බන්ධො.

අච්ඡිවාදීනං අපරිපක්කානෙව ඵලානි යාවජීවිකානීති දස්සෙතුං ‘‘අපරිපක්කානී’’ති වුත්තං.

හරීතකාදීනං අට්ඨීනීති එත්ථ මිඤ්ජං පටිච්ඡාදෙත්වා ඨිතානි කපාලානි යාවජීවිකානීති ආචරියා. මිඤ්ජම්පි යාවජීවිකන්ති එකෙ. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.248-249) පන ¶ ‘‘හරීතකාදීනං අට්ඨීනීති එත්ථ ¶ ‘මිඤ්ජං යාවකාලික’න්ති කෙචි වදන්ති, තං න යුත්තං අට්ඨකථායං අවුත්තත්තා’’ති වුත්තං.

හිඞ්ගූති හිඞ්ගුරුක්ඛතො පග්ඝරිතනිය්යාසො. හිඞ්ගුජතුආදයොපි හිඞ්ගුවිකතියො එව. තත්ථ හිඞ්ගුජතු නාම හිඞ්ගුරුක්ඛස්ස දණ්ඩපත්තානි පචිත්වා කතනිය්යාසො. හිඞ්ගුසිපාටිකං නාම හිඞ්ගුපත්තානි පචිත්වා කතනිය්යාසො. ‘‘අඤ්ඤෙන මිස්සෙත්වා කතො’’තිපි වදන්ති. තකන්ති අග්ගකොටියා නික්ඛන්තසිලෙසො. තකපත්තීති පත්තතො නික්ඛන්තසිලෙසො. තකපණ්ණීති පලාසෙ භජ්ජිත්වා කතසිලෙසො. ‘‘දණ්ඩතො නික්ඛන්තසිලෙසො’’තිපි වදන්ති.

91. යාමකාලිකෙසු පනාති එත්ථ කිඤ්චාපි පාළියං ඛාදනීයභොජනීයපදෙහි යාවකාලිකමෙව සඞ්ගහිතං, න යාමකාලිකං, තථාපි ‘‘අනාපත්ති යාමකාලිකං යාමෙ නිදහිත්වා භුඤ්ජතී’’ති ඉධ චෙව ‘‘යාමකාලිකෙන භික්ඛවෙ සත්තාහකාලිකං…පෙ… යාවජීවිකං තදහුපටිග්ගහිතං යාමෙ කප්පති, යාමාතික්කන්තෙ න කප්පතී’’ති අඤ්ඤත්ථ (මහාව. 305) ච වුත්තත්තා ‘‘යාමකාලික’’න්තිවචනසාමත්ථියතො ච භගවතො අධිප්පායඤ්ඤූහි අට්ඨකථාචරියෙහි යාමකාලිකං සන්නිධිකාරකං පාචිත්තියවත්ථුමෙව වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

ඨපෙත්වා ධඤ්ඤඵලරසන්ති එත්ථ ‘‘තණ්ඩුලධොවනොදකම්පි ධඤ්ඤඵලරසොයෙවා’’ති වදන්ති.

92. සත්තාහකාලිකෙ පඤ්ච භෙසජ්ජානීති භෙසජ්ජකිච්චං කරොන්තු වා මා වා, එවංලද්ධවොහාරානි පඤ්ච. ‘‘ගොසප්පී’’තිආදිනා ලොකෙ පාකටං දස්සෙත්වා ‘‘යෙසං මංසං කප්පතී’’ති ඉමිනා අඤ්ඤෙසම්පි රොහිතමිගාදීනං සප්පිං ගහෙත්වා දස්සෙති. යෙසඤ්හි ඛීරං අත්ථි, සප්පිම්පි තෙසං අත්ථියෙව, තං පන සුලභං වා දුල්ලභං වා අසම්මොහත්ථං වුත්තං ¶ . එවං නවනීතම්පි. ‘‘යෙසං මංසං කප්පතී’’ති ච ඉදං නිස්සග්ගියවත්ථුදස්සනත්ථං වුත්තං, න පන යෙසං මංසං න කප්පති, තෙසං සප්පිආදි න කප්පතීති දස්සනත්ථං. මනුස්සඛීරාදීනිපි හි නො න කප්පන්ති.

93. යාව කාලො නාතික්කමති, තාව පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති එත්ථ කාලොති භික්ඛූනං භොජනකාලො අධිප්පෙතො, සො ච සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන ඨිතමජ්ඣන්හිකො. ඨිතමජ්ඣන්හිකොපි හි ¶ කාලසඞ්ගහං ගච්ඡති, තතො පට්ඨාය පන ඛාදිතුං වා භුඤ්ජිතුං වා න සක්කා, සහසා පිවිතුං සක්කා භවෙය්ය, කුක්කුච්චකෙන පන න කත්තබ්බං. කාලපරිච්ඡෙදජානනත්ථඤ්ච කාලත්ථම්භො යොජෙතබ්බො. කාලන්තරෙ වා භත්තකිච්චං කාතබ්බං. පටිග්ගහණෙති ගහණමෙව සන්ධාය වුත්තං. පටිග්ගහිතමෙව හි තං, සන්නිහිතං න කප්පතීති පුන පටිග්ගහණකිච්චං නත්ථි, තෙනෙව ‘‘අජ්ඣොහරිතුකාමතාය ගණ්හන්තස්ස පටිග්ගහණෙ’’ති වුත්තං. මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. සන්නිධිකාරකසික්ඛාපදවණ්ණනා) පන ‘‘අජ්ඣොහරිස්සාමීති ගණ්හන්තස්ස ගහණෙ’’ඉච්චෙව වුත්තං.

යන්ති යං පත්තං. සන්දිස්සතීති යාගුයා උපරි සන්දිස්සති. තෙලවණ්ණෙ පත්තෙ සතිපි නිස්නෙහභාවෙ අඞ්ගුලියා ඝංසන්තස්ස වණ්ණවසෙනෙව ලෙඛා පඤ්ඤායති, තස්මා තත්ථ අනාපත්තීති දස්සනත්ථං ‘‘සා අබ්බොහාරිකා’’ති වුත්තං. සයං පටිග්ගහෙත්වා අපරිච්චත්තමෙව හි දුතියදිවසෙ න වට්ටතීති එත්ථ පටිග්ගහණෙ අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙන, අනුපසම්පන්නස්ස නිරපෙක්ඛදානෙන වා විජහිතපටිග්ගහණං පරිච්චත්තමෙව හොතීති ‘‘අපරිච්චත්ත’’න්ති ඉමිනා උභයථාපි අවිජහිතපටිග්ගහණමෙව වුත්තං, තස්මා යං පරස්ස පරිච්චජිත්වා අදින්නම්පි සචෙ පටිග්ගහණෙ නිරපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙන විජහිතපටිග්ගහණං හොති, තම්පි දුතියදිවසෙ වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. යදි එවං ‘‘පත්තො දුද්ධොතො හොතී’’තිආදීසු කස්මා ආපත්ති වුත්තාති? ‘‘පටිග්ගහණං අවිස්සජ්ජෙත්වාව ¶ සයං වා අඤ්ඤෙන වා තුච්ඡං කත්වා න සම්මා ධොවිත්වා නිට්ඨාපිතෙ පත්තෙ ලග්ගම්පි අවිජහිතපටිග්ගහණමෙව හොතීති තත්ථ ආපත්තී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘සාමණෙරානං පරිච්චජන්තීති ඉමස්මිං අධිකාරෙ ඨත්වා ‘අපරිච්චත්තමෙවා’ති වුත්තත්තා අනුපසම්පන්නස්ස පරිච්චත්තමෙව වට්ටති, අපරිච්චත්තං න වට්ටතීති ආපන්නං, තස්මා නිරාලයභාවෙන පටිග්ගහණෙ විජහිතෙපි අනුපසම්පන්නස්ස අපරිච්චත්තං න වට්ටතී’’ති වදන්ති. තං යුත්තං විය න දිස්සති. යදග්ගෙන හි පටිග්ගහණං විජහති, තදග්ගෙන සන්නිධිම්පි න කරොති විජහිතපටිග්ගහණස්ස අප්පටිග්ගහිතසදිසත්තා. පටිග්ගහෙත්වා නිදහිතෙයෙව ච සන්නිධිපච්චයා ආපත්ති වුත්තා.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.252-253) පන ‘‘අපරිච්චත්තමෙවාති නිරපෙක්ඛතාය අනුපසම්පන්නස්ස අදින්නං අපරිච්චත්තඤ්ච යාවකාලිකාදිවත්ථුමෙව සන්ධාය වදති, න පන තග්ගතපටිග්ගහණං. න හි වත්ථුං අපරිච්චජිත්වා තත්ථගතපටිග්ගහණං පරිච්චජිතුං සක්කා, න ච තාදිසං වචනං අත්ථි, යදි භවෙය්ය ¶ , ‘සචෙ පත්තො දුද්ධොතො හොති…පෙ… භුඤ්ජන්තස්ස පාචිත්තිය’න්ති වචනං විරුජ්ඣෙය්ය. න හි ධොවනෙන ආමිසං අපනෙතුං වායමන්තස්ස පටිග්ගහණෙ අපෙක්ඛා වත්තති. යෙන පුනදිවසෙ භුඤ්ජතො පාචිත්තියං ජනෙය්ය, පත්තෙ පන වත්තමානා අපෙක්ඛා තග්ගතිකෙ ආමිසෙපි වත්තති එව නාමාති ආමිසෙ අනපෙක්ඛතා එත්ථ න ලබ්භති, තතො ආමිසෙ අවිජහිතපටිග්ගහණං පුනදිවසෙ පාචිත්තියං ජනෙතීති ඉදං වුත්තං. අථ මතං ‘යදග්ගෙනෙත්ථ ආමිසානපෙක්ඛතා න ලබ්භති, තදග්ගෙන පටිග්ගහණානපෙක්ඛතාපි න ලබ්භතී’ති. තථා සති යත්ථ ආමිසාපෙක්ඛා අත්ථි, තත්ථ පටිග්ගහණාපෙක්ඛාපි න විගච්ඡතීති ආපන්නං, එවඤ්ච පටිග්ගහණෙ අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනං විසුං න වත්තබ්බං සියා, අට්ඨකථායඤ්චෙතම්පි පටිග්ගහණවිජහනං කාරණත්තෙන අභිමතං සියා. ඉදං සුට්ඨුතරං කත්වා විසුං ¶ වත්තබ්බං චීවරාපෙක්ඛාය වත්තමානායපි පච්චුද්ධාරෙන අධිට්ඨානවිජහනං විය. එතස්මිඤ්ච උපායෙ සති ගණ්ඨිකාහතපත්තෙසු අවට්ටනතා නාම න සියාති වුත්තොවායමත්ථො, තස්මා යං වුත්තං සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.252-253) ‘යං පරස්ස පරිච්චජිත්වා අදින්නම්පි සචෙ පටිග්ගහණෙ නිරපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙන විජහිතපටිග්ගහණං හොති, තම්පි දුතියදිවසෙ වට්ටතී’තිආදි, තං න සාරතො පච්චෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

පාළියං (පාචි. 255) ‘‘සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකං ආහාරත්ථාය පටිග්ගණ්හාති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදිනා සන්නිහිතෙසු සත්තාහකාලිකයාවජීවිකෙසු පුරෙභත්තම්පි ආහාරත්ථාය අජ්ඣොහරණෙපි දුක්කටස්ස වුත්තත්තා යාමකාලිකෙපි අජ්ඣොහාරෙ විසුං දුක්කටෙන භවිතබ්බන්ති ආහ ‘‘ආහාරත්ථාය අජ්ඣොහරතො දුක්කටෙන සද්ධිං පාචිත්තිය’’න්ති. පකතිආමිසෙති ඔදනාදිකප්පියාමිසෙ. ද්වෙති පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතං යාමකාලිකං පුරෙභත්තං සාමිසෙන මුඛෙන භුඤ්ජතො සන්නිධිපච්චයා එකං, යාවකාලිකසංසට්ඨතාය යාවකාලිකත්තභජනෙන අනතිරිත්තපච්චයා එකන්ති ද්වෙ පාචිත්තියානි. විකප්පද්වයෙති සාමිසනිරාමිසපක්ඛද්වයෙ. ථුල්ලච්චයං දුක්කටඤ්ච වඩ්ඪතීති මනුස්සමංසෙ ථුල්ලච්චයං, සෙසඅකප්පියමංසෙ දුක්කටං වඩ්ඪති.

පටිග්ගහණපච්චයා තාව දුක්කටන්ති එත්ථ සන්නිහිතත්තා පුරෙභත්තම්පි දුක්කටමෙව. සති පච්චයෙ පන සන්නිහිතම්පි සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකඤ්ච භෙසජ්ජත්ථාය ගණ්හන්තස්ස පරිභුඤ්ජන්තස්ස ච අනාපත්තියෙව.

94. උග්ගහිතකං ¶ කත්වා නික්ඛිත්තන්ති අපටිග්ගහිතං සයමෙව ගහෙත්වා නික්ඛිත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.622) ‘‘උග්ගහිතකන්ති පරිභොගත්ථාය සයං ගහිත’’න්ති වුත්තං. සයං කරොතීති ¶ පචිත්වා කරොති. පුරෙභත්තන්ති තදහුපුරෙභත්තමෙව වට්ටති සවත්ථුකපටිග්ගහිතත්තා. සයංකතන්ති නවනීතං පචිත්වා කතං. නිරාමිසමෙවාති තදහුපුරෙභත්තං සන්ධාය වුත්තං.

95. අජ්ජ සයංකතං නිරාමිසමෙව භුඤ්ජන්තස්ස කස්මා සාමංපාකො න හොතීති ආහ ‘‘නවනීතං තාපෙන්තස්සා’’තිආදි. පච්ඡාභත්තං පටිග්ගහිතකෙහීති ඛීරදධීනි සන්ධාය වුත්තං. උග්ගහිතකෙහි කතං අබ්භඤ්ජනාදීසු උපනෙතබ්බන්ති යොජනා. උභයෙසම්පීති පච්ඡාභත්තං පටිග්ගහිතඛීරදධීහි ච පුරෙභත්තං උග්ගහිතකෙහි ච කතානං. එස නයොති නිස්සග්ගියං න හොතීති අත්ථො. අකප්පියමංසසප්පිම්හීති හත්ථිආදීනං සප්පිම්හි. කාරණපතිරූපකං වත්වාති ‘‘සජාතිකානං සප්පිභාවතො’’ති කාරණපතිරූපකං වත්වා. සප්පිනයෙන වෙදිතබ්බන්ති නිරාමිසමෙව සත්තාහං වට්ටතීති අත්ථො. එත්ථාති නවනීතෙ. ධොතං වට්ටතීති අධොතඤ්චෙ, සවත්ථුකපටිග්ගහිතං හොති, තස්මා ධොතං පටිග්ගහෙත්වා සත්තාහං නික්ඛිපිතුං වට්ටතීති ථෙරානං අධිප්පායො.

මහාසීවත්ථෙරස්ස පන වත්ථුනො වියොජිතත්තා දධිගුළිකාදීහි යුත්තතාමත්තෙන සවත්ථුකපටිග්ගහිතං නාම න හොති, තස්මා තක්කතො උද්ධටමත්තමෙව පටිග්ගහෙත්වා ධොවිත්වා, පචිත්වා වා නිරාමිසමෙව කත්වා භුඤ්ජිංසූති අධිප්පායො, න පන දධිගුළිකාදීහි සහ විකාලෙ භුඤ්ජිංසූති. තෙනාහ ‘‘තස්මා නවනීතං පරිභුඤ්ජන්තෙන…පෙ… සවත්ථුකපටිග්ගහං නාම න හොතී’’ති. තත්ථ අධොතං පටිග්ගහෙත්වාපි තං නවනීතං පරිභුඤ්ජන්තෙන දධිආදීනි අපනෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘තක්කතො උද්ධටමත්තමෙව ඛාදිංසූ’’ති වචනස්ස අධිප්පායං අජානන්තා ‘‘තක්කතො උද්ධටමත්තං අධොතම්පි දධිගුළිකාදිසහිතං ¶ විකාලෙ පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. න හි දධිගුළිකාදිආමිසෙන සංසට්ඨරසං නවනීතං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති සක්කා වත්තුං. නවනීතං පරිභුඤ්ජන්තෙනාති අධොවිත්වා පටිග්ගහිතනවනීතං පරිභුඤ්ජන්තෙන. දධි එව දධිගතං යථා ‘‘ගූථගතං මුත්තගත’’න්ති (ම. නි. 2.119; අ. නි. 9.11). ‘‘ඛයං ගමිස්සතී’’ති වචනතො ඛීරං පක්ඛිපිත්වා පක්කසප්පිආදිපි විකාලෙ කප්පතීති වෙදිතබ්බං. ඛයං ගමිස්සතීති නිරාමිසං හොති, තස්මා විකාලෙපි වට්ටතීති අත්ථො. එත්තාවතාති නවනීතෙ ලග්ගමත්තෙන විසුං දධිආදිවොහාරං අලද්ධෙන අප්පමත්තෙන ¶ දධිආදිනාති අත්ථො, එතෙන විසුං පටිග්ගහිතදධිආදීහි සහ පක්කං සවත්ථුකපටිග්ගහිතසඞ්ඛමෙව ගච්ඡතීති දස්සෙති. තස්මිම්පීති නිරාමිසභූතෙපි. කුක්කුච්චකානං පන අයං අධිප්පායො – පටිග්ගහණෙ තාව දධිආදීහි අසම්භින්නරසත්තා භත්තෙන සහිතගුළපිණ්ඩාදි විය සවත්ථුකපටිග්ගහිතං නාම හොති. තං පන පචන්තෙන ධොවිත්වාව පචිතබ්බං. ඉතරථා පචනක්ඛණෙ පච්චමානදධිගුළිකාදීහි සම්භින්නරසතාය සාමංපක්කං ජාතං, තෙසු ඛීණෙසුපි සාමංපක්කමෙව හොති, තස්මා නිරාමිසමෙව පචිතබ්බන්ති. තෙනෙව ‘‘ආමිසෙන සද්ධිං පක්කත්තා’’ති කාරණං වුත්තං.

එත්ථ චායං විචාරණා – සවත්ථුකපටිග්ගහිතත්තාභාවෙ ආමිසෙන සහ භික්ඛුනා පක්කස්ස සයංපාකදොසො වා පරිසඞ්කීයති, යාවකාලිකතා වා. තත්ථ න තාව සයංපාකදොසො එත්ථ සම්භවති සත්තාහකාලිකත්තා. යඤ්හි තත්ථ දධිආදි ආමිසගතං, තං පරික්ඛීණන්ති. අථ පටිග්ගහිතදධිගුළිකාදිනා සහ අත්තනා පක්කත්තා සවත්ථුකපක්කං විය භවෙය්යාති පරිසඞ්කීයති, තදා ‘‘ආමිසෙන සහ පටිග්ගහිතත්තා’’ති කාරණං වත්තබ්බං, න පන ‘‘පක්කත්තා’’ති, තථා ච උපඩ්ඪත්ථෙරානං මතමෙව අඞ්ගීකතං සියා. තත්ථ ච සාමණෙරාදීහි ¶ පක්කම්පි යාවකාලිකමෙව සියා පටිග්ගහිතඛීරාදිං පචිත්වා අනුපසම්පන්නෙහි කතසප්පිආදි විය, න ච තං යුත්තං භික්ඛාචාරෙන ලද්ධනවනීතාදීනං තක්කාදිආමිසසංසට්ඨසම්භවෙන අපරිභුඤ්ජිතබ්බත්තාප්පසඞ්ගතො. න හි ගහට්ඨා ධොවිත්වා, සොධෙත්වා වා පත්තෙ ආකිරන්තීති නියමො අත්ථි.

අට්ඨකථායඤ්ච ‘‘යථා තත්ථ පතිතතණ්ඩුලකණාදයො න පච්චන්ති, එවං…පෙ… පුන පචිත්වා දෙති, පුරිමනයෙනෙව සත්තාහං වට්ටතී’’ති ඉමිනා වචනෙනපෙතං විරුජ්ඣති, තස්මා ඉධ කුක්කුච්චකානං කුක්කුච්චුප්පත්තියා නිමිත්තමෙව න දිස්සති. යථා චෙත්ථ, එවං ‘‘ලජ්ජී සාමණෙරො යථා තත්ථ තණ්ඩුලකණාදයො න පච්චන්ති, එවං අග්ගිම්හි විලීයාපෙත්වා…පෙ… දෙතී’’ති වචනස්සාපි නිමිත්තං න දිස්සති. යදි හි එතං යාවකාලිකසංසග්ගපරිහාරාය වුත්තං සියා. අත්තනාපි තථා කාතබ්බං භවෙය්ය. ගහට්ඨෙහි දින්නසප්පිආදීසු ච ආමිසසංසග්ගසඞ්කා න විගච්ඡෙය්ය. න හි ගහට්ඨා එවං විලීයාපෙත්වා පරිස්සාවෙත්වා කණතණ්ඩුලාදිං අපනෙත්වා පුන පචන්ති. අපිච භෙසජ්ජෙහි සද්ධිං ඛීරාදිං පක්ඛිපිත්වා යථා ඛීරාදි ඛයං ගච්ඡති, එවං පරෙහි පක්කභෙසජ්ජතෙලාදිපි යාවකාලිකමෙව සියා, න ච තම්පි යුත්තං දධිආදිඛයකරණත්ථං ‘‘පුන ¶ පචිත්වා දෙතී’’ති වුත්තත්තා, තස්මා මහාසීවත්ථෙරවාදෙ කුක්කුච්චං අකත්වා අධොතම්පි නවනීතං තදහුපි පුනදිවසාදීසුපි පචිතුං, තණ්ඩුලාදිමිස්සං සප්පිආදිං අත්තනාපි අග්ගිම්හි විලීයාපෙත්වා පුන තක්කාදිඛයත්ථං පචිතුඤ්ච වට්ටති.

තත්ථ විජ්ජමානස්සාපි පච්චමානක්ඛණෙ සම්භින්නරසස්ස යාවකාලිකස්ස අබ්බොහාරිකත්තෙන සවත්ථුකපටිග්ගහිතපුරෙපටිග්ගහිතකානම්පි අබ්බොහාරිකතොති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බන්ති. තෙනෙව ‘‘එත්තාවතා හි සවත්ථුකපටිග්ගහිතං නාම ¶ න හොතී’’ති වුත්තං. විසුං පටිග්ගහිතෙන පන ඛීරාදිනා ආමිසෙන නවනීතාදිං මිස්සෙත්වා භික්ඛුනා වා අඤ්ඤෙහි වා පක්කතෙලාදිභෙසජ්ජං සවත්ථුකපටිග්ගහිතසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති තත්ථ පවිට්ඨයාවකාලිකස්ස අබ්බොහාරිකත්තාභාවා. යං පන පුරෙපටිග්ගහිතභෙසජ්ජෙහි සද්ධිං අප්පටිග්ගහිතං ඛීරාදිං පක්ඛිපිත්වා පක්කතෙලාදිකං අනුපසම්පන්නෙහෙව පක්කම්පි සවත්ථුකපටිග්ගහිතම්පි සන්නිධිපි න හොති තත්ථ පක්ඛිත්තඛීරාදිමිස්සාපි තස්මිං ඛණෙ සම්භින්නරසතාය පුරෙපටිග්ගහිතත්තාපත්තිතො, සචෙ පන අප්පටිග්ගහිතෙහෙව, අඤ්ඤෙහි වා පක්කතෙලාදීසුපි ආමිසරසො පඤ්ඤායති, තං යාවකාලිකංව හොතීති වෙදිතබ්බං. අයං කථාමග්ගො විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.622) ආගතො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.622) පන ‘‘කුක්කුච්චායන්ති කුක්කුච්චකාති ඉමිනා අත්තනොපි තත්ථ කුක්කුච්චසබ්භාවම්පි දීපෙති. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. භෙසජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘නිබ්බට්ටිතසප්පි වා නවනීතං වා පචිතුං වට්ටතී’ති වුත්ත’’න්ති එත්තකමෙව ආගතො.

උග්ගහෙත්වාති සයමෙව ගහෙත්වා. තානි පටිග්ගහෙත්වාති තානි ඛීරදධීනි පටිග්ගහෙත්වා. ගහිතන්ති තණ්ඩුලාදිවිගමත්ථං පුන පචිත්වා ගහිතන්ති අත්ථො. පටිග්ගහෙත්වා ච ඨපිතභෙසජ්ජෙහීති අතිරෙකසත්තාහපටිග්ගහිතෙහි යාවජීවිකභෙසජ්ජෙහි, එතෙන තෙහි යුත්තම්පි සප්පිආදි අතිරෙකසත්තාහපටිග්ගහිතං න හොතීති දස්සෙති. වද්දලිසමයෙති වස්සකාලසමයෙ, අනාතපකාලෙති අත්ථො. වුත්තනයෙන යථා තණ්ඩුලාදීනි න පච්චන්ති, තථා ලජ්ජීයෙව සම්පාදෙත්වා දෙතීති ලජ්ජිසාමණෙරග්ගහණං. අපිච අලජ්ජිනා අජ්ඣොහරිතබ්බං යං කිඤ්චි අභිසඞ්ඛරාපෙතුං න වට්ටති, තස්මාපි එවමාහ.

96. තිලෙ ¶ පටිග්ගහෙත්වා කතතෙලන්ති අත්තනා භජ්ජාදීනි අකත්වා කතතෙලං. තෙනෙව ‘‘සාමිසම්පි ¶ වට්ටතී’’ති වුත්තං. නිබ්බට්ටීතත්තාති යාවකාලිකතො විවෙචිතත්තා, එතෙන එලාඅභාවතො යාවකාලිකත්තාභාවං, භික්ඛුනො සවත්ථුකපටිග්ගහණෙන යාවකාලිකත්තුපගමනඤ්ච දස්සෙති. උභයම්පීති අත්තනා අඤ්ඤෙහි ච කතං.

යාව අරුණුග්ගමනා තිට්ඨති, නිස්සග්ගියන්ති සත්තමෙ දිවසෙ කතතෙලං සචෙ යාව අරුණුග්ගමනා තිට්ඨති, නිස්සග්ගියං.

අච්ඡවසන්ති දුක්කටවත්ථුනො වසාය අනුඤ්ඤාතත්තා තංසදිසානං දුක්කටවත්ථූනංයෙව අකප්පියමංසසත්තානං වසා අනුඤ්ඤාතා, න ථුල්ලච්චයවත්ථු මනුස්සානං වසාති ආහ ‘‘ඨපෙත්වා මනුස්සවස’’න්ති. සංසට්ඨන්ති පරිස්සාවිතං. තිණ්ණං දුක්කටානන්ති අජ්ඣොහාරෙ අජ්ඣොහාරෙ තීණි දුක්කටානි සන්ධාය වුත්තං. කිඤ්චාපි පරිභොගත්ථාය විකාලෙ පටිග්ගහණපචනපරිස්සාවනාදීසු පුබ්බපයොගෙසු පාළියං, අට්ඨකථායඤ්ච ආපත්ති න වුත්තා, තථාපි එත්ථ ආපත්තියා එව භවිතබ්බං පටික්ඛිත්තස්ස කරණතො ආහාරත්ථාය විකාලෙ යාමකාලිකාදීනං පටිග්ගහණෙ විය. ‘‘කාලෙ පටිග්ගහිතං විකාලෙ අනුපසම්පන්නෙනාපි නිපක්කං සංසට්ඨඤ්ච පරිභුඤ්ජන්තස්ස ද්වෙපි දුක්කටානි හොන්තියෙවා’’ති වදන්ති.

යස්මා ඛීරාදීනි පක්ඛිපිත්වා පක්කභෙසජ්ජතෙලෙ කසටං ආමිසගතිකං, තෙන සහ තෙලං පටිග්ගහෙතුං, පචිතුං වා භික්ඛුනො න වට්ටති, තස්මා වුත්තං ‘‘පක්කතෙලකසටෙ විය කුක්කුච්චායතී’’ති. ‘‘සචෙ වසාය සහ පක්කත්තා න වට්ටති, ඉදං කස්මා වට්ටතී’’ති පුච්ඡන්තා ‘‘භන්තෙ…පෙ… වට්ටතී’’ති ආහංසු, ථෙරො අතිකුක්කුච්චකතාය ‘‘එතම්පි ආවුසො න වට්ටතී’’ති ¶ ආහ, රොගනිග්ගහත්ථාය එව වසාය අනුඤ්ඤාතත්තං සල්ලක්ඛෙත්වා පච්ඡා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි.

97. ‘‘මධුකරීහි මධුමක්ඛිකාහීති ඉදං ඛුද්දකභමරානං ද්වින්නං එව විසෙසන’’න්ති කෙචි වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘‘දණ්ඩකෙසු මධුකාරිකා මධුකරිමක්ඛිකා නාම, තාහි සහ තිස්සො මධුමක්ඛිකජාතියො’’ති වදන්ති. භමරමක්ඛිකාති මහාපටලකාරිකා. සිලෙසසදිසන්ති සුක්ඛතාය වා පක්කතාය වා ඝනීභූතං. ඉතරන්ති තනුකමධු. මධුපටලන්ති මධුරහිතං කෙවලං මධුපටලං. ‘‘සචෙ මධුසහිතං පටලං පටිග්ගහෙත්වා නික්ඛිපන්ති. පටලස්ස භාජනට්ඨානියත්තා මධුනො ¶ වසෙන සත්තාහාතික්කමෙ නිස්සග්ගියං හොතී’’ති වදන්ති, ‘‘මධුමක්ඛිතං පන මධුගතිකමෙවා’’ති ඉමිනා තං සමෙති.

98. ‘‘ඵාණිතං නාම උච්ඡුම්හා නිබ්බත්ත’’න්ති පාළියං (පාචි. 260) අවිසෙසෙන වුත්තත්තා, අට්ඨකථායඤ්ච ‘‘උච්ඡුරසං උපාදාය…පෙ… අවත්ථුකා උච්ඡුවිකති ‘ඵාණිත’න්ති වෙදිතබ්බා’’ති වචනතො උච්ඡුරසොපි නික්කසටො සත්තාහකාලිකොති වෙදිතබ්බං. කෙනචි පන ‘‘මධුම්හි චත්තාරො කාලිකා යථාසම්භවං යොජෙතබ්බා, උච්ඡුම්හි චා’’ති වත්වා ‘‘සමක්ඛිකණ්ඩං සෙලකං මධු යාවකාලිකං, අනෙලකං උදකසම්භින්නං යාමකාලිකං, අසම්භින්නං සත්තාහකාලිකං, මධුසිත්ථං පරිසුද්ධං යාවජීවිකං, තථා උච්ඡුරසො සකසටො යාවකාලිකො, නික්කසටො උදකසම්භින්නො යාමකාලිකො, අසම්භින්නො සත්තාහකාලිකො, සුද්ධකසටං යාවජීවික’’න්ති ච වත්වා උත්තරිපි බහුධා පපඤ්චිතං. තත්ථ ‘‘උදකසම්භින්නං මධු වා උච්ඡුරසො වා සකසටො යාවකාලිකො, නික්කසටො උදකසම්භින්නො යාමකාලිකො’’ති ඉදං නෙව පාළියං, න අට්ඨකථායං දිස්සති, ‘‘යාවකාලිකං සමානං ගරුතරම්පි මුද්දිකාජාතිරසං අත්තනා ¶ සංසට්ඨං ලහුකං යාමකාලිකභාවං උපනෙන්තං උදකං ලහුතරං සත්තාහකාලිකං අත්තනා සංසට්ඨං ගරුතරං යාමකාලිකභාවං උපනෙතී’’ති එත්ථ කාරණං සොයෙව පුච්ඡිතබ්බො. සබ්බත්ථ පාළියං අට්ඨකථායඤ්ච උදකසම්භින්නෙන ගරුතරස්සාපි ලහුභාවොපගමනංයෙව දස්සිතං. පාළියම්පි (මහාව. 284) හි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගිලානස්ස ගුළං, අගිලානස්ස ගුළොදක’’න්ති වදන්තෙන අගිලානෙන පරිභුඤ්ජිතුං අයුත්තොපි ගුළො උදකසම්භින්නො අගිලානස්සපි වට්ටතීති අනුඤ්ඤාතො.

යම්පි ච ‘‘උච්ඡු චෙ, යාවකාලිකො, උච්ඡුරසො චෙ, යාමකාලිකො, ඵාණිතං චෙ, සත්තාහකාලිකං, තචො චෙ, යාවජීවිකො’’ති අට්ඨකථාවචනං දස්සෙත්වා ‘‘උච්ඡුරසො උදකසම්භින්නො යාමකාලිකො’’ති අඤ්ඤෙන කෙනචි වුත්තං, තම්පි තථාවිධස්ස අට්ඨකථාවචනස්ස සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය අභාවතො න සාරතො පච්චෙතබ්බං, තතොයෙව ච ‘‘උච්ඡුරසො උදකසම්භින්නොපි අසම්භින්නොපි සත්තාහකාලිකොයෙවා’’ති කෙචි ආචරියා වදන්ති. භෙසජ්ජක්ඛන්ධකෙ ච ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, උච්ඡුරස’’න්ති එත්ථ තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු අවිසෙසෙන වුත්තං ‘‘උච්ඡුරසො සත්තාහකාලිකො’’ති. සයංකතං නිරාමිසමෙව වට්ටතීති එත්ථ අපරිස්සාවිතං ¶ පටිග්ගහිතම්පි කරණසමයෙ පරිස්සාවෙත්වා, කසටං අපනෙත්වා ච අත්තනා කතන්ති වෙදිතබ්බං, අයං සාරත්ථදීපනීපාඨො (සාරත්ථ. ටී. 2.623).

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.623) පන උච්ඡුරසං උපාදායාති නික්කසටරසස්සාපි සත්තාහකාලිකත්තං දස්සෙති ‘‘උච්ඡුම්හා නිබ්බත්ත’’න්ති පාළියං සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා. යං පන සුත්තන්තට්ඨකථායං ‘‘උච්ඡු චෙ, යාවකාලිකො, උච්ඡුරසො චෙ, යාමකාලිකො, ඵාණිතං චෙ, සත්තාහකාලිකං, තචො චෙ, යාවජීවිකො’’ති වුත්තං, තං අම්බඵලරසාදිමිස්සතාය යාමකාලිකත්තං ¶ සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං, අවිනයවචනත්තා තං අප්පමාණන්ති. තෙනෙව ‘‘පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතෙන අපරිස්සාවිතඋච්ඡුරසෙනා’’තිආදි වුත්තං. නිරාමිසමෙව වට්ටති තත්ථ පවිට්ඨයාවකාලිකස්ස අබ්බොහාරිකත්තාති ඉදං ගුළෙ කතෙ තත්ථ විජ්ජමානම්පි කසටං පාකෙන සුක්ඛතාය යාවජීවිකත්තං භජතීති වුත්තං. තස්ස යාවකාලිකත්තෙ හි සාමංපාකෙන පුරෙභත්තෙපි අනජ්ඣොහරණීයං සියාති. ‘‘සවත්ථුකපටිග්ගහිතත්තා’’ති ඉදං උච්ඡුරසෙ චුණ්ණවිචුණ්ණං හුත්වා ඨිතකසටං සන්ධාය වුත්තං, තෙන ච ‘‘අපරිස්සාවිතෙන අප්පටිග්ගහිතෙන අනුපසම්පන්නෙහි කතං සත්තාහං වට්ටතීති දස්සෙතී’’ති වුත්තං.

ඣාමඋච්ඡුඵාණිතන්ති අග්ගිම්හි උච්ඡුං තාපෙත්වා කතං. කොට්ටිතඋච්ඡුඵාණිතන්ති ඛුද්දානුඛුද්දකං ඡින්දිත්වා කොට්ටෙත්වා නිප්පීළෙත්වා පක්කං. තං තත්ථ විජ්ජමානම්පි කසටං පක්කකාලෙ යාවකාලිකත්තං විජහතීති ආහ ‘‘තං යුත්ත’’න්ති. සීතොදකෙන කතන්ති මධුකපුප්ඵානි සීතොදකෙන මද්දිත්වා පරිස්සාවෙත්වා පචිත්වා කතං. ‘‘අපරිස්සාවෙත්වා කත’’න්ති කෙචි, තත්ථ කාරණං න දිස්සති. ඛීරං පක්ඛිපිත්වා කතං මධුකඵාණිතං යාවකාලිකන්ති එත්ථ ඛීරං පක්ඛිපිත්වා පක්කතෙලං කස්මා විකාලෙ වට්ටතීති චෙ? තෙලෙ පක්ඛිත්තං ඛීරං තෙලමෙව හොති, අඤ්ඤං පන ඛීරං පක්ඛිපිත්වා කතං ඛීරභාවං ගණ්හාතීති ඉදමෙත්ථ කාරණං. යදි එවං ඛණ්ඩසක්ඛරම්පි ඛීරං පක්ඛිපිත්වා කරොන්ති, තං කස්මා වට්ටතීති ආහ ‘‘ඛණ්ඩසක්ඛරං පනා’’තිආදි. තත්ථ ඛීරජල්ලිකන්ති ඛීරඵෙණං.

99. ‘‘මධුකපුප්ඵං පනා’’තිආදි යාවකාලිකරූපෙන ඨිතස්සාපි අවට්ටනකං මෙරයබීජවත්ථුං දස්සෙතුං ආරද්ධං. ආහාරකිච්චං කරොන්තානි එතානි කස්මා එවං පරිභුඤ්ජිතබ්බානීති චොදනාපරිහාරාය භෙසජ්ජොදිස්සං දස්සෙන්තෙන තප්පසඞ්ගෙන ¶ සබ්බානිපි ඔදිස්සකානි ¶ එකතො දස්සෙතුං ‘‘සත්තවිධඤ්හී’’තිආදි වුත්තං සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 2.623). විනයසඞ්ගහප්පකරණෙ පන තං න වුත්තං, ‘‘පච්ඡාභත්තතො පට්ඨාය සති පච්චයෙති වුත්තත්තා පටිග්ගහිතභෙසජ්ජානි දුතියදිවසතො පට්ඨාය පුරෙභත්තම්පි සති පච්චයෙව පරිභුඤ්ජිතබ්බානි, න ආහාරත්ථාය භෙසජ්ජත්ථාය පටිග්ගහිතත්තා’’ති වදන්ති. ද්වාරවාතපානකවාටෙසූති මහාද්වාරස්ස වාතපානානඤ්ච කවාටඵලකෙසු. කසාවෙ පක්ඛිත්තානි තානි අත්තනො සභාවං පරිච්චජන්තීති ‘‘කසාවෙ…පෙ… මක්ඛෙතබ්බානී’’ති වුත්තං, ඝුණපාණකාදිපරිහාරත්ථං මක්ඛෙතබ්බානීති අත්ථො. අධිට්ඨෙතීති ‘‘ඉදානි මය්හං අජ්ඣොහරණීයං න භවිස්සති, බාහිරපරිභොගත්ථාය භවිස්සතී’’ති චිත්තං උප්පාදෙතීති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘සප්පිඤ්ච තෙලඤ්ච වසඤ්ච මුද්ධනි තෙලං වා අබ්භඤ්ජනං වා’’තිආදි, එවං පරිභොගෙ අනපෙක්ඛතාය පටිග්ගහණං විජහතීති අධිප්පායො. එවං අඤ්ඤෙසුපි කාලිකෙසු අනජ්ඣොහරිතුකාමතාය සුද්ධචිත්තෙන බාහිරපරිභොගත්ථාය නියමෙපි පටිග්ගහණං විජහතීති ඉදම්පි විසුං එකං පටිග්ගහණවිජහනන්ති දට්ඨබ්බං.

අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා වත්තබ්බොති එත්ථ සුද්ධචිත්තෙන දින්නත්තා සයම්පි ආහරාපෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතියෙව. ද්වින්නම්පි අනාපත්තීති යථා අඤ්ඤස්ස සන්තකං එකෙන පටිග්ගහිතං සත්තාහාතික්කමෙපි නිස්සග්ගියං න හොති පරසන්තකභාවතො, එවමිදම්පි අවිභත්තත්තා උභයසාධාරණම්පි විනිබ්භොගාභාවතො නිස්සග්ගියං න හොතීති අධිප්පායො. පරිභුඤ්ජිතුං පන න වට්ටතීති භික්ඛුනා පටිග්ගහිතත්තා සත්තාහාතික්කමෙ යස්ස කස්සචි භික්ඛුනො පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටති පටිග්ගහිතසප්පිආදීනං පරිභොගස්ස සත්තාහෙනෙව පරිච්ඡින්නත්තා. ‘‘තානි පටිග්ගහෙත්වා සත්තාහපරමං සන්නිධිකාරකං පරිභුඤ්ජිතබ්බානී’’ති (පාරා. 623) හි වුත්තං.

‘‘ආවුසො ¶ ඉමං තෙලං සත්තාහමත්තං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති ඉමිනා යෙන පටිග්ගහිතං, තෙන අන්තොසත්තාහෙයෙව පරස්ස විස්සජ්ජිතභාවං දස්සෙති. කස්ස ආපත්තීති ‘‘පඨමං තාව උභින්නං සාධාරණත්තා අනාපත්ති වුත්තා, ඉදානි පන එකෙන ඉතරස්ස විස්සට්ඨභාවතො උභයසාධාරණතා නත්ථීති විභත්තසදිසං හුත්වා ඨිතං, තස්මා එත්ථ පටිග්ගහිතස්ස සත්තාහාතික්කමෙ එකස්ස ආපත්තියා භවිතබ්බ’’න්ති මඤ්ඤමානො ‘‘කිං පටිග්ගහණපච්චයා පටිග්ගාහකස්ස ආපත්ති, උදාහු යස්ස සන්තකං ජාතං, තස්සා’’ති පුච්ඡති. නිස්සට්ඨභාවතොයෙව ච ඉධ ‘‘අවිභත්තභාවතො’’ති කාරණං අවත්වා ‘‘යෙන පරිග්ගහිතං, තෙන විස්සජ්ජිතත්තා’’ති වුත්තං, ඉදඤ්ච ¶ විස්සට්ඨාභාවතො උභයසාධාරණතං පහාය එකස්ස සන්තකං හොන්තම්පි යෙන පටිග්ගහිතං, තතො අඤ්ඤස්ස සන්තකං ජාතං, තස්මා පරසන්තකපටිග්ගහණෙ විය පටිග්ගාහකස්ස පටිග්ගහණපච්චයා නත්ථි ආපත්තීති දස්සනත්ථං වුත්තං, න පන ‘‘යෙන පටිග්ගහිතං, තෙන විස්සජ්ජිතත්තා’’ති වචනතො අවිස්සජ්ජිතෙ සති අවිභත්තෙපි සත්තාහාතික්කමෙ ආපත්තීති දස්සනත්ථං අවිස්සජ්ජිතෙ අවිභත්තභාවතොයෙව අනාපත්තියා සිද්ධත්තා. සචෙ පන ඉතරො යෙන පටිග්ගහිතං, තස්සෙව අන්තොසත්තාහෙ අත්තනො භාගම්පි විස්සජ්ජෙති, සත්තාහාතික්කමෙ සියා ආපත්ති යෙන පටිග්ගහිතං, තස්සෙව සන්තකභාවමාපන්නත්තා. ‘‘ඉතරස්ස අප්පටිග්ගහිතත්තා’’ති ඉමිනා තස්ස සන්තකභාවෙපි අඤ්ඤෙහි පටිග්ගහිතසකසන්තකෙ විය තෙන අප්පටිග්ගහිතභාවතො අනාපත්තීති දීපෙති, ඉමං පන අධිප්පායං අජානිත්වා ඉතො අඤ්ඤථා ගණ්ඨිපදකාරාදීහි පපඤ්චිතං, න තං සාරතො පච්චෙතබ්බං, ඉදං සාරත්ථදීපනීවචනං (සාරත්ථ. ටී. 2.625).

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.625) පන – සචෙ ද්වින්නං…පෙ… න වට්ටතීති එත්ථ පාඨො ගළිතො, එවං පනෙත්ථ පාඨො වෙදිතබ්බො – සචෙ ද්වින්නං ¶ සන්තකං එකෙන පටිග්ගහිතං අවිභත්තං හොති, සත්තාහාතික්කමෙ ද්වින්නම්පි අනාපත්ති, පරිභුඤ්ජිතුං පන න වට්ටතීති. අඤ්ඤථා පන සද්දප්පයොගොපි න සඞ්ගහං ගච්ඡති, ‘‘ගණ්ඨිපදෙපි ච අයමෙව පාඨො දස්සිතො’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.625) වුත්තං. ‘‘ද්වින්නම්පි අනාපත්තී’’ති අවිභත්තත්තා වුත්තං. ‘‘පරිභුඤ්ජිතුං පන න වට්ටතී’’ති ඉදං ‘‘සත්තාහපරමං සන්නිධිකාරකං පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති (පාරා. 623) වචනතො වුත්තං. ‘‘යෙන පටිග්ගහිතං, තෙන විස්සජ්ජිතත්තා’’ති ඉමිනා උපසම්පන්නස්ස දානම්පි සන්ධාය ‘‘විස්සජ්ජෙතී’’ති ඉදං වුත්තන්ති දස්සෙති. උපසම්පන්නස්ස නිරපෙක්ඛදින්නවත්ථුම්හි පටිග්ගහණස්ස අවිගතත්තෙපි සකසන්තකතා විගතාව හොති, තෙන නිස්සග්ගියං න හොති. ‘‘අත්තනාව පටිග්ගහිතත්තං සකසන්තකත්තඤ්චා’’ති ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහෙව නිස්සග්ගියං හොති, න එකෙන. අනුපසම්පන්නස්ස නිරපෙක්ඛදානෙ පන තදුභයම්පි විජහති, පරිභොගොපෙත්ථ වට්ටති, න සාපෙක්ඛදානෙ දානලක්ඛණාභාවතො. ‘‘විස්සජ්ජතී’’ති එතස්මිඤ්ච පාළිපදෙ කස්සචි අදත්වා අනපෙක්ඛතාය ඡඩ්ඩනම්පි සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘අනපෙක්ඛා දත්වා’’ති ඉදඤ්ච පටිග්ගහණවිජහනවිධිදස්සනත්ථමෙව වුත්තං. පටිග්ගහණෙ හි විජහිතෙ පුන පටිග්ගහෙත්වා පරිභොගො සයමෙව වට්ටිස්සති, තබ්බිජහනඤ්ච වත්ථුනො සකසන්තකතාපරිච්චාගෙන හොතීති. එතෙන ච වත්ථුම්හි අජ්ඣොහරණාපෙක්ඛාය සති පටිග්ගහණවිස්සජ්ජනං නාම විසුං න ලබ්භතීති සිජ්ඣති. ඉතරථා හි ‘‘පටිග්ගහණෙ අනපෙක්ඛොව ¶ පටිග්ගහණං විස්සජ්ජෙත්වා පුන පටිග්ගහෙත්වා භුඤ්ජතී’’ති වත්තබ්බං සියා, ‘‘අප්පටිග්ගහිතත්තා’’ති ඉමිනා එකස්ස සන්තකං අඤ්ඤෙන පටිග්ගහිතම්පි නිස්සග්ගියං හොතීති දස්සෙති. එවන්ති ‘‘පුන ගහෙස්සාමී’’ති අපෙක්ඛං අකත්වා සුද්ධචිත්තෙන පරිචත්තතං පරාමසති. පරිභුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්තිදස්සනත්ථන්ති ¶ නිස්සග්ගියමූලිකාහි පාචිත්තියාදිආපත්තීහි අනාපත්තිදස්සනත්ථන්ති අධිප්පායො. පරිභොගෙ අනාපත්තිදස්සනත්ථන්ති එත්ථ පන නිස්සට්ඨපටිලාභස්ස කායිකපරිභොගාදීසු යා දුක්කටාපත්ති වුත්තා, තාය අනාපත්තිදස්සනත්ථන්ති අධිප්පායො.

100. එවං චතුකාලිකපච්චයං දස්සෙත්වා ඉදානි තෙසු විසෙසලක්ඛණං දස්සෙන්තො ‘‘ඉමෙසු පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අකප්පියභූමියං සහසෙය්යාපහොනකෙ ගෙහෙ වුත්තං සඞ්ඝිකං වා පුග්ගලිකං වා භික්ඛුස්ස, භික්ඛුනියා වා සන්තකං යාවකාලිකං යාමකාලිකඤ්ච එකරත්තම්පි ඨපිතං අන්තොවුත්ථං නාම හොති, තත්ථ පක්කඤ්ච අන්තොපක්කං නාම හොති. සත්තාහකාලිකං පන යාවජීවිකඤ්ච වට්ටති. පටිග්ගහෙත්වා එකරත්තං වීතිනාමිතං පන යං කිඤ්චි යාවකාලිකං වා යාමකාලිකං වා අජ්ඣොහරිතුකාමතාය ගණ්හන්තස්ස පරිග්ගහණෙ තාව දුක්කටං, අජ්ඣොහරතො පන එකමෙකස්මිං අජ්ඣොහාරෙ සන්නිධිපච්චයා පාචිත්තියං හොතීති අත්ථො. ඉදානි අඤ්ඤම්පි විසෙසලක්ඛණං දස්සෙන්තො ‘‘යාවකාලිකං පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සම්භින්නරසානීති සංසට්ඨරසානි. දීඝකාලානි වත්ථූනි රස්සකාලෙන සංසට්ඨානි රස්සකාලමෙව අනුවත්තන්තීති ආහ ‘‘යාවකාලිකං පන…පෙ… තීණිපි යාමකාලිකාදීනී’’ති. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. තස්මාතිආදීසු තදහුපුරෙභත්තමෙව වට්ටති, න තදහුපච්ඡාභත්තං, න රත්තියං, න දුතියදිවසාදීසූති අත්ථො.

කස්මාති චෙ? තදහුපටිග්ගහිතෙන යාවකාලිකෙන සංසට්ඨත්තාති. එත්ථ ච ‘‘යාවකාලිකෙන සංසට්ඨත්තා’’ති එත්තකමෙව අවත්වා ‘‘තදහුපටිග්ගහිතෙනා’’ති විසෙසනස්ස වුත්තත්තා පුරෙපටිග්ගහිතයාවකාලිකෙන සංසට්ඨෙ සති තදහුපුරෙභත්තම්පි න වට්ටති, අනජ්ඣොහරණීයං හොතීති විඤ්ඤායති. ‘‘සම්භින්නරස’’න්ති ඉමිනා සචෙපි සංසට්ඨං, අසම්භින්නරසං සෙසකාලිකත්තයං අත්තනො අත්තනො කාලෙ වට්ටතීති දස්සෙති ¶ . යාමකාලිකෙනාති එත්ථ ‘‘තදහුපටිග්ගහිතෙනා’’ති තතියන්තවිසෙසනපදං අජ්ඣාහරිතබ්බං, පුබ්බවාක්යතො වා අනුවත්තෙතබ්බං. තස්ස ඵලං වුත්තනයමෙව.

පොත්ථකෙසු ¶ පන ‘‘යාමකාලිකෙන සංසට්ඨං පන ඉතරද්වයං තදහුපටිග්ගහිත’’න්ති දිස්සති, තං න සුන්දරං. යත්ථ නත්ථි, තමෙව සුන්දරං, කස්මා? දුතියන්තඤ්හි විසෙසනපදං ඉතරද්වයං විසෙසෙති. තතො තදහුපටිග්ගහිතමෙව සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකඤ්ච යාමකාලිකෙන සංසට්ඨෙ සති යාව අරුණුග්ගමනා වට්ටති, න පුරෙපටිග්ගහිතානීති අත්ථො භවෙය්ය, සො න යුත්තො. කස්මා? සත්තාහකාලිකයාවජීවිකානං අසන්නිධිජනකත්තා, ‘‘දීඝකාලිකානි රස්සකාලිකං අනුවත්තන්තී’’ති ඉමිනා ලක්ඛණෙන විරුද්ධත්තා ච, තස්මා තදහුපටිග්ගහිතං වා හොතු පුරෙපටිග්ගහිතං වා, සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකඤ්ච තදහුපටිග්ගහිතෙන යාමකාලිකෙන සංසට්ඨත්තා යාව අරුණුග්ගමනා වට්ටතීති අත්ථො යුත්තො, එවඤ්ච උපරි වක්ඛමානෙන ‘‘සත්තාහකාලිකෙන පන තදහුපටිග්ගහිතෙන සද්ධිං සංසට්ඨං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං සත්තාහං කප්පතී’’ති වචනෙන සමං භවෙය්ය.

අපිච ‘‘යාමකාලිකෙන සංසට්ඨං පන ඉතරද්වයං තදහු යාව අරුණුග්ගමනා වට්ටතී’’ති පුබ්බපාඨෙන භවිතබ්බං, තං ලෙඛකෙහි අඤ්ඤෙසු පාඨෙසු ‘‘තදහුපටිග්ගහිත’’න්ති විජ්ජමානං දිස්වා, ඉධ තදහුපදතො පටිග්ගහිතපදං ගළිතන්ති මඤ්ඤමානෙහි පක්ඛිපිත්වා ලිඛිතං භවෙය්ය, ‘‘තදහූ’’ති ඉදං පන ‘‘යාව අරුණුග්ගමනා’’ති පදං විසෙසෙති, තෙන යාව තදහුඅරුණුග්ගමනා වට්ටති, න දුතියාහාදිඅරුණුග්ගමනාති අත්ථං දස්සෙති. තෙනෙව උපරිපාඨෙපි ‘‘සත්තාහකාලිකෙන පන තදහුපටිග්ගහිතෙනා’’ති රස්සකාලිකත්ථපදෙන තුල්යාධිකරණං විසෙසනපදං තමෙව විසෙසෙති, න දීඝකාලිකත්ථං යාවජීවිකපදං ¶ , තස්මා ‘‘තදහුපටිග්ගහිතෙන සත්තාහකාලිකෙන සංසට්ඨං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං සත්තාහං කප්පතී’’ති වුත්තං.

ද්වීහපටිග්ගහිතෙනාතිආදීසුපි ‘‘ද්වීහපටිග්ගහිතෙන සත්තාහකාලිකෙන සංසට්ඨං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං ඡාහං වට්ටති, තීහපටිග්ගහිතෙන සත්තාහකාලිකෙන සංසට්ඨං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං පඤ්චාහං වට්ටති, චතූහපටිග්ගහිතෙන සත්තාහකාලිකෙන සංසට්ඨං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං චතුරාහං වට්ටති, පඤ්චාහපටිග්ගහිතෙන සත්තාහකාලිකෙන සංසට්ඨං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං තීහං වට්ටති, ඡාහපටිග්ගහිතෙන සත්තාහකාලිකෙන සංසට්ඨං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං ද්වීහං වට්ටති, සත්තාහපටිග්ගහිතෙන සත්තාහකාලිකෙන සංසට්ඨං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං තදහෙව වට්ටතී’’ති ¶ එවං සත්තාහකාලිකස්සෙව අතීතදිවසං පරිහාපෙත්වා සෙසදිවසවසෙන යොජෙතබ්බං, න යාවජීවිකස්ස. න හි යාවජීවිකස්ස හාපෙතබ්බො අතීතදිවසො නාම අත්ථි සති පච්චයෙ යාවජීවං පරිභුඤ්ජිතබ්බතො. තෙනාහ ‘‘සත්තාහකාලිකම්පි අත්තනා සද්ධිං සංසට්ඨං යාවජීවිකං අත්තනො සභාවඤ්ඤෙව උපනෙතී’’ති. කෙසුචි පොත්ථකෙසු ‘‘යාමකාලිකෙන සංසට්ඨං පන ඉතරද්වයං තදහුපටිග්ගහිත’’න්ති ලිඛිතං පාඨං නිස්සාය ඉමස්මිම්පි පාඨෙ ‘‘තදහුපටිග්ගහිතන්ති ඉදමෙව ඉච්ඡිතබ්බ’න්ති මඤ්ඤමානා ‘‘පුරෙපටිග්ගහිත’’න්ති පාඨං පටික්ඛිපන්ති. කෙසුචි ‘‘පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතං වා’’ති ලිඛන්ති, තං සබ්බං යථාවුත්තනයං අමනසිකරොන්තා විබ්භන්තචිත්තා එවං කරොන්තීති දට්ඨබ්බං.

ඉමෙසු ¶ චතූසු කාලිකෙසු යාවකාලිකං මජ්ඣන්හිකකාලාතික්කමෙ, යාමකාලිකං පච්ඡිමයාමාතික්කමෙ, සත්තාහකාලිකං සත්තාහාතික්කමෙ පරිභුඤ්ජන්තස්ස ආපත්තීති වුත්තං. කතරසික්ඛාපදෙන ආපත්ති හොතීති පුච්ඡායමාහ ‘‘කාලයාම’’ඉච්චාදි. තස්සත්ථො – යාවකාලිකං කාලාතික්කමෙ පරිභුඤ්ජන්තස්ස ‘‘යො පන භික්ඛු විකාලෙ ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා ඛාදෙය්ය වා භුඤ්ජෙය්ය වා, පාචිත්තිය’’න්ති ඉමිනා විකාලෙභොජනසික්ඛාපදෙන (පාචි. 248) ආපත්ති හොති. යාමකාලිකං යාමාතික්කමෙ පරිභුඤ්ජන්තස්ස ‘‘යො පන භික්ඛු සන්නිධිකාරකං ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා ඛාදෙය්ය වා භුඤ්ජෙය්ය වා, පාචිත්තිය’’න්ති ඉමිනා සන්නිධිසික්ඛාපදෙන (පාචි. 253) ආපත්ති හොති. සත්තාහකාලිකං සත්තාහාතික්කමෙ පරිභුඤ්ජන්තස්ස ‘‘යානි ඛො පන තානි ගිලානානං භික්ඛූනං පටිසායනීයානි භෙසජ්ජානි, සෙය්යථිදං, සප්පි නවනීතං තෙලං මධු ඵාණිතං, තානි පටිග්ගහෙත්වා සත්තාහපරමං සන්නිධිකාරකං පරිභුඤ්ජිතබ්බානි, තං අතික්කාමයතො නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති ඉමිනා භෙසජ්ජසික්ඛාපදෙන (පාරා. 622) ආපත්ති හොතීති.

ඉමානි චත්තාරි කාලිකානි එකතො සංසට්ඨානි සම්භින්නරසානි පුරිමපුරිමකාලිකස්ස කාලවසෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බානීති වුත්තං. අසම්භින්නරසානි චෙ හොන්ති, කථං පරිභුඤ්ජිතබ්බානීති ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. තස්සත්ථො සුවිඤ්ඤෙය්යොව.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

චතුකාලිකවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

අට්ඨාරසමො පරිච්ඡෙදො.

19. කප්පියභූමිවිනිච්ඡයකථා

101. එවං ¶ ¶ චතුකාලිකවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි කප්පියකුටිවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘කප්පියා චතුභූමියො’’තිආදිමාහ. තත්ථ කප්පන්තීති කප්පියා, කප්ප සාමත්ථියෙති ධාතු. භවන්ති එතාසු අන්තොවුත්ථඅන්තොපක්කානීති භූමියො, චතස්සො භූමියො චතුභූමියො, චතස්සො කප්පියකුටියොති අත්ථො. කතමා තාති ආහ ‘‘උස්සාවනන්තිකා…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති. කථං විඤ්ඤායතිච්චාහ ‘‘අනුජානාමි…පෙ… වචනතො’’ති. ඉදං භෙසජ්ජක්ඛන්ධකපාළිං (මහාව. 295) සන්ධායාහ. තත්ථ උද්ධං සාවනා උස්සාවනා, උස්සාවනා අන්තො යස්සා කප්පියභූමියාති උස්සාවනන්තිකා. ගාවො නිසීදන්ති එත්ථාති ගොනිසාදිකා, ගො-සද්දූපපද නි-පුබ්බසද විසරණගත්යාවසානෙසූති ධාතු. ගහපතීහි දින්නාති ගහපති, උත්තරපදලොපතතියාතප්පුරිසොයං. කම්මවාචාය සම්මන්නිතබ්බාති සම්මුතීති එවමිමාසං විග්ගහො කාතබ්බො. තත්ථාති කප්පියකුටිවිනිච්ඡයෙ. තං පන අවත්වාපීති අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තනයං අවත්වාපි. පි-සද්දෙන තථාවචනම්පි අනුජානාති. අට්ඨකථාසු වුත්තනයෙන වුත්තෙති සෙසඅට්ඨකථාසු වුත්තනයෙන ‘‘කප්පියකුටිං කරොමා’’ති වා ‘‘කප්පියකුටී’’ති වා වුත්තෙ. සාධාරණලක්ඛණන්ති සබ්බඅට්ඨකථානං සාධාරණං උස්සාවනන්තිකකුටිකරණලක්ඛණං. චයන්ති අධිට්ඨානං උච්චවත්ථුං. යතො පට්ඨායාති යතො ඉට්ඨකතො සිලතො මත්තිකාපිණ්ඩතො වා පට්ඨාය. පඨමිට්ඨකාදීනං හෙට්ඨා න වට්ටන්තීති පඨමිට්ඨකාදීනං හෙට්ඨාභූමියං පතිට්ඨාපියමානා ඉට්ඨකාදයො භූමිගතිකත්තා ‘‘කප්පියකුටිං කරොමා’’ති වත්වා පතිට්ඨාපෙතුං න වට්ටන්ති. යදි එවං භූමියං නිඛණිත්වා ඨපියමානා ථම්භා කස්මා තථා වත්වා පතිට්ඨාපෙතුං වට්ටන්තීති ආහ ‘‘ථම්භා පන…පෙ… වට්ටන්තී’’ති.

සඞ්ඝසන්තකමෙවාති ¶ වාසත්ථාය කතං සඞ්ඝිකසෙනාසනං සන්ධාය වදති. භික්ඛුසන්තකන්ති වාසත්ථාය එව කතං භික්ඛුස්ස පුග්ගලිකසෙනාසනං.

102. මුඛසන්නිධීති ඉමිනා අන්තොවුත්ථදුක්කටමෙව දීපෙති.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.295) පන එවං වුත්තං – තං පන අවත්වාපීති පි-සද්දෙන තථාවචනම්පි අනුජානාති. අට්ඨකථාසූති අන්ධකට්ඨකථාවිරහිතාසු සෙසට්ඨකථාසු. සාධාරණලක්ඛණන්ති අන්ධකට්ඨකථාය සහ සබ්බට්ඨකථානං සමානං. චයන්ති අධිට්ඨානං උච්චවත්ථුං. ¶ යතො පට්ඨායාති යතො ඉට්ඨකාදිතො පට්ඨාය චයං ආදිං කත්වා භිත්තිං උට්ඨාපෙතුකාමාති අත්ථො. ‘‘ථම්භා පන උපරි උග්ගච්ඡන්ති, තස්මා වට්ටන්තී’’ති එතෙන ඉට්ඨකපාසාණා හෙට්ඨා පතිට්ඨාපියමානාපි යදි චයතො, භූමිතො වා එකඞ්ගුලමත්තම්පි උග්ගතා තිට්ඨන්ති, වට්ටන්තීති සිද්ධං හොති.

ආරාමොති උපචාරසීමාපරිච්ඡින්නො සකලො විහාරො. සෙනාසනානීති විහාරස්ස අන්තො තිණකුටිආදිකානි සඞ්ඝස්ස නිවාසගෙහානි. විහාරගොනිසාදිකා නාමාති සෙනාසනගොනිසාදිකා නාම. සෙනාසනානි හි සයං පරික්ඛිත්තානිපි ආරාමපරික්ඛෙපාභාවෙන ‘‘ගොනිසාදිකා’’ති වුත්තා. ‘‘උපඩ්ඪපරික්ඛිත්තොපී’’ති ඉමිනා තතො ඌනපරික්ඛිත්තො යෙභුය්යෙන අපරික්ඛිත්තො නාම, තස්මා අපරික්ඛිත්තසඞ්ඛමෙව ගච්ඡතීති දස්සෙති. එත්ථාති උපඩ්ඪාදිපරික්ඛිත්තෙ. කප්පියකුටි ලද්ධුං වට්ටතීති ගොනිසාදිකාය අභාවෙන සෙසකප්පියකුටීසු තීසු යා කාචි කප්පියකුටි කාතබ්බාති අත්ථො.

තෙසං ගෙහානීති එත්ථ භික්ඛූනං වාසත්ථාය කතම්පි යාව න දෙන්ති, තාව තෙසං සන්තකංයෙව භවිස්සතීති දට්ඨබ්බං. විහාරං ¶ ඨපෙත්වාති උපසම්පන්නානං වාසත්ථාය කතං ගෙහං ඨපෙත්වාති අත්ථො. ගෙහන්ති නිවාසගෙහං. තදඤ්ඤං පන උපොසථාගාරාදි සබ්බං අනිවාසගෙහං චතුකප්පියභූමිවිමුත්තා පඤ්චමී කප්පියභූමි. සඞ්ඝසන්තකෙපි හි එතාදිසෙ ගෙහෙ සුට්ඨු පරික්ඛිත්තාරාමට්ඨෙපි අබ්භොකාසෙ විය අන්තොවුත්ථාදිදොසො නත්ථි. යෙන කෙනචි ඡන්නෙ පරිච්ඡන්නෙ ච සහසෙය්යප්පහොනකෙ භික්ඛුස්ස, සඞ්ඝස්ස වා නිවාසගෙහෙ අන්තොවුත්ථාදිදොසො, න අඤ්ඤත්ථ. තෙනාහ ‘‘යං පනා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘සඞ්ඝිකං වා පුග්ගලිකං වා’’ති ඉදං කිඤ්චාපි භික්ඛුභික්ඛුනීනං සාමඤ්ඤතො වුත්තං භික්ඛූනං පන සඞ්ඝිකං පුග්ගලිකඤ්ච භික්ඛුනීනං, තාසං සඞ්ඝිකං පුග්ගලිකඤ්ච භික්ඛූනං ගිහිසන්තකට්ඨානෙ තිට්ඨතීති වෙදිතබ්බං.

මුඛසන්නිධීති අන්තොසන්නිහිතදොසො හි මුඛප්පවෙසනනිමිත්තං ආපත්තිං කරොති, නාඤ්ඤථා, තස්මා ‘‘මුඛසන්නිධී’’ති (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.295) වුත්තොති.

තත්ථ තත්ථ ඛණ්ඩා හොන්තීති උපඩ්ඪතො අධිකං ඛණ්ඩා හොන්ති. සබ්බස්මිං ඡදනෙ විනට්ඨෙති තිණපණ්ණාදිවස්සපරිත්තායකෙ ඡදනෙ විනට්ඨෙ. ගොපානසීනං පන උපරි වල්ලීහි බද්ධදණ්ඩෙසු ඨිතෙසුපි ¶ ජහිතවත්ථුකා හොන්ති එව. පක්ඛපාසකමණ්ඩලන්ති එකස්මිං පස්සෙ තිණ්ණං ගොපානසීනං උපරි ඨිතතිණපණ්ණාදිඡදනං වුච්චති.

103. ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස දත්වා තස්සා’’තිආදිනා අකප්පියකුටියං වුත්ථම්පි අනුපසම්පන්නස්ස දින්නෙ කප්පියං හොති, සාපෙක්ඛදානඤ්චෙත්ථ වට්ටති, පටිග්ගහණං විය න හොතීති දස්සෙති. අන්තොපක්කසාමංපක්කෙසු පන ‘‘න, භික්ඛවෙ, අන්තොවුත්ථං අන්තොපක්කං සාමංපක්කං පරිභුඤ්ජිතබ්බං, යො පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. අන්තො චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං අන්තොපක්කං ¶ සාමංපක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති තිණ්ණං දුක්කටානං. අන්තො චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං අන්තොපක්කං අඤ්ඤෙහි පක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති ද්වින්නං දුක්කටානං. අන්තො චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං බහිපක්කං සාමංපක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති ද්වින්නං දුක්කටානං. බහි චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං අන්තොපක්කං සාමංපක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති ද්වින්නං දුක්කටානං. අන්තො චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං බහිපක්කං අඤ්ඤෙහි පක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. බහි චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං අන්තොපක්කං අඤ්ඤෙහි පක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. බහි චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං බහිපක්කං සාමංපක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. බහි චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං බහිපක්කං අඤ්ඤෙහි පක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, අනාපත්තී’’ති (මහාව. 274) වචනතො එකං තිරාපත්තිකං, තීණි දුරාපත්තිකානි, තීණි එකාපත්තිකානි, එකං අනාපත්තිකන්ති අට්ඨ හොන්ති. තත්ථ අන්තොවුත්ථන්ති අකප්පියකුටියං වුත්ථං. අන්තොපක්කෙපි එසෙව නයො. සාමංපක්කන්ති යං කිඤ්චි ආමිසං භික්ඛුස්ස පචිතුං න වට්ටති. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං අට්ඨකථායං වුත්තමෙව.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

කප්පියභූමිවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

එකූනවීසතිමො පරිච්ඡෙදො.

20. පටිග්ගහණවිනිච්ඡයකථා

104. එවං ¶ කප්පියභූමිවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි පටිග්ගහණවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘ඛාදනීයාදිපටිග්ගාහො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඛාදියතෙති ඛාදනීයං, ඨපෙත්වා පඤ්ච භොජනානි සබ්බස්ස අජ්ඣොහරිතබ්බස්සෙතං අධිවචනං. ආදිසද්දෙන භොජනීයං ¶ සඞ්ගණ්හාති. පටිග්ගහණං සම්පටිච්ඡනං පටිග්ගාහො, ඛාදනීයාදීනං පටිග්ගාහො ඛාදනීයාදිපටිග්ගාහො. තෙනාහ ‘‘අජ්ඣොහරිතබ්බස්ස යස්ස කස්සචි ඛාදනීයස්ස වා භොජනීයස්ස වා පටිග්ගහණ’’න්ති. පඤ්චසු අඞ්ගෙසු උච්චාරණමත්තන්ති උක්ඛිපනමත්තං, ඉමිනා පටිග්ගහිතබ්බභාරස්ස පමාණං දස්සෙති. තෙනෙව තාදිසෙන පුරිසෙන අනුක්ඛිපනීයවත්ථුස්මිං පටිග්ගහණං න රුහතීති දීපෙති. ‘‘හත්ථපාසො’’ති ඉමිනා ආසන්නභාවං. තෙනෙව ච දූරෙ ඨත්වා අභිහරන්තස්ස පටිග්ගහණං න රුහතීති දීපෙති. අභිහාරොති පරිණාමිතභාවො, තෙන ච තත්රට්ඨකාදීසු න රුහතීති දීපෙති. ‘‘දෙවො වා’’තිආදිනා දායකතො පයොගත්තයං දස්සෙති. ‘‘තඤ්චෙ’’තිආදිනා පටිග්ගාහකතො පයොගද්වයං දස්සෙති.

ඉදානි තෙසු පඤ්චසු අඞ්ගෙසු හත්ථපාසස්ස දුරාජානතාය තං දස්සෙතුමාහ ‘‘තත්ථි’’ච්චාදි. තත්ථ අඩ්ඪතෙය්යහත්ථො හත්ථපාසො නාමාති යොජනා. ‘‘තස්ස ඔරිමන්තෙනා’’ති ඉමිනා ආකාසෙ උජුං ඨත්වා පරෙන උක්ඛිත්තං ගණ්හන්තස්සාපි ආසන්නඞ්ගභූතපාදතලතො පට්ඨාය හත්ථපාසො පරිච්ඡින්දිතබ්බො, න සීසතො පට්ඨායාති දස්සෙති. තත්ථ ‘‘ඔරිමන්තෙනා’’ති ඉමස්ස හෙට්ඨිමන්තෙනාති අත්ථො ගහෙතබ්බො.

එත්ථ ච පවාරණසික්ඛාපදට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 238-239) ‘‘සචෙ පන භික්ඛු නිසින්නො හොති, ආසන්නස්ස පච්ඡිමන්තතො පට්ඨායා’’තිආදිනා පටිග්ගාහකානං ආසන්නඞ්ගස්ස පාරිමන්තතො පට්ඨාය පරිච්ඡෙදස්ස දස්සිතත්තා ඉධාපි ආකාසෙ ඨිතස්ස පටිග්ගාහකස්ස ආසන්නඞ්ගභූතපාදතලස්ස පාරිමන්තභූතතො පණ්හිපරියන්තස්ස හෙට්ඨිමතලතො පට්ඨාය, දායකස්ස පන ඔරිමන්තභූතතො පාදඞ්ගුලස්ස හෙට්ඨිමපරියන්තතො පට්ඨාය හත්ථපාසො ¶ පරිච්ඡින්දිතබ්බොති දට්ඨබ්බං. ඉමිනාව නයෙන භූමියං නිපජ්ජිත්වා උස්සීසකෙ නිසින්නස්ස හත්ථතො පටිග්ගණ්හන්තස්සාපි ආසන්නසීසඞ්ගස්ස පාරිමන්තභූතතො ගීවන්තතො පට්ඨායෙව හත්ථපාසො මිනිතබ්බො, න පාදතලතො පට්ඨාය. එවං නිපජ්ජිත්වා දානෙපි යථානුරූපං වෙදිතබ්බං. ‘‘යං ආසන්නතරං අඞ්ග’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239) හි ¶ වුත්තං. අකල්ලකොති ගිලානො සහත්ථා පරිභුඤ්ජිතුං අසක්කොන්තො මුඛෙන පටිග්ගණ්හාති. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.265) පන ‘‘අකල්ලකොති ගිලානො ගහෙතුං වා’’ති එත්තකමෙව වුත්තං, එතෙන අකල්ලකොති ගිලානො වා අථ වා ගහෙතුං අකල්ලකො අසමත්ථොති අත්ථො දස්සිතො. තෙනාහ ‘‘සචෙපි නත්ථුකරණියං දීයමානං නාසාපුටෙන අකල්ලකො වා මුඛෙන පටිග්ගණ්හාතී’’ති.

105. එකදෙසෙනාපීති අඞ්ගුලියා ඵුට්ඨමත්තෙන.

තඤ්චෙ පටිග්ගණ්හාති, සබ්බං පටිග්ගහිතමෙවාති වෙණුකොටියං බන්ධිත්වා ඨපිතත්තා. සචෙ භූමියං ඨිතමෙව ඝටං දායකෙන හත්ථපාසෙ ඨත්වා ‘‘ඝටං දස්සාමී’’ති දින්නං වෙණුකොටියා ගහණවසෙන පටිග්ගණ්හාති, උභයකොටිබද්ධං සබ්බම්පි පටිග්ගහිතමෙව හොති. භික්ඛුස්ස හත්ථෙ අපීළෙත්වා පකතියා පීළියමානං උච්ඡුරසං සන්ධාය ‘‘ගණ්හථා’’ති වුත්තත්තා ‘‘අභිහාරො න පඤ්ඤායතී’’ති වුත්තං, හත්ථපාසෙ ඨිතස්ස පන භික්ඛුස්ස අත්ථාය පීළියමානං උච්ඡුතො පග්ඝරන්තං රසං ගණ්හිතුං වට්ටති. දොණිකාය සයං පග්ඝරන්තං උච්ඡුරසං මජ්ඣෙ ආවරිත්වා විස්සජ්ජිතම්පි ගණ්හිතුං වට්ටති. පටිග්ගහණසඤ්ඤායාති ‘‘මඤ්චාදිනා පටිග්ගහෙස්සාමී’’ති උප්පාදිතසඤ්ඤාය, ඉමිනා ‘‘පටිග්ගණ්හාමී’’ති වාචාය වත්තබ්බකිච්චං නත්ථීති දස්සෙති.

යත්ථ ¶ කත්ථචි අට්ඨකථාසු, පදෙසෙසු වා. අසංහාරිමෙ ඵලකෙති ථාමමජ්ඣිමෙන අසංහාරියෙ. ‘‘තින්තිණිකාදිපණ්ණෙසූති වචනතො සාඛාසු පටිග්ගහණං රුහතීති දට්ඨබ්බ’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.265) වුත්තං. පොරාණටීකායම්පි තථෙව වුත්තං, තදෙතං විචාරෙතබ්බං. අට්ඨකථායඤ්හි ‘‘භූමියං අත්ථතෙසු සුඛුමෙසු තින්තිණිකාදිපණ්ණෙසු පටිග්ගහණං න රුහතී’’ති වුත්තං. තං තින්තිණිකාදිපණ්ණානං සුඛුමත්තා තත්ථ ඨපිතආමිසස්ස අසණ්ඨහනතො භූමියං ඨපිතසදිසත්තා ‘‘න රුහතී’’ති වුත්තං, තින්තිණිකාදිසාඛාසු ඨපිතෙපි එවමෙව සියා, තස්මා ‘‘සාඛාසු පටිග්ගහණං රුහතී’’ති වචනං අයුත්තං විය දිස්සති. අට්ඨකථායං ‘‘න රුහතී’’ති කිරියාපදස්ස ‘‘කස්මා’’ති හෙතුපරියෙසනෙ සති න අඤ්ඤං පරියෙසිතබ්බං, ‘‘සුඛුමෙසූ’’ති වුත්තං විසෙසනපදංයෙව හෙතුමන්තවිසෙසනං භවති, තස්මා තින්තිණිකපණ්ණාදීසු පටිග්ගහණං න රුහති, කස්මා? තෙසං සුඛුමත්තා. අඤ්ඤෙසු පන පදුමිනීපණ්ණාදීසු රුහති, කස්මා? තෙසං ඔළාරිකත්තාති හෙතුඵලසම්බන්ධො ඉච්ඡිතබ්බොති දිස්සති ¶ , තස්මා ‘‘තදෙතං විචාරෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘න හි තානි සන්ධාරෙතුං සමත්ථානීති මහන්තෙසු පන පදුමිනීපණ්ණාදීසු රුහතී’’ති.

106. පුඤ්ඡිත්වා පටිග්ගහෙත්වාති පුඤ්ඡිතෙපි රජනචුණ්ණාසඞ්කාය සති පටිග්ගහණත්ථාය වුත්තං, නාසති. තං පනාති පතිතරජං අප්පටිග්ගහෙත්වා උපරි ගහිතපිණ්ඩපාතං. අනාපත්තීති දුරූපචිණ්ණාදිදොසො නත්ථි. පුබ්බාභොගස්ස අනුරූපවසෙන ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස දත්වා…පෙ… වට්ටතී’’ති වුත්තං. යස්මා පන තං ‘‘අඤ්ඤස්ස දස්සාමී’’ති චිත්තුප්පාදමත්තෙන පරසන්තකං න හොති, තස්මා තස්ස අදත්වාපි පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස දස්සාමී’’තිආදිපි විනයදුක්කටස්ස පරිහාරාය ¶ වුත්තං, තථා අකත්වා ගහිතෙපි පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජතො අනාපත්තියෙව. භික්ඛුස්ස දෙතීති අඤ්ඤස්ස භික්ඛුස්ස දෙති. කඤ්ජිකන්ති ඛීරරසාදිං යං කිඤ්චි ද්රවං සන්ධාය වුත්තං. හත්ථතො මොචෙත්වා පුන ගණ්හාති, උග්ගහිතකං හොතීති ආහ ‘‘හත්ථතො අමොචෙන්තෙනෙවා’’ති. ආලුළෙන්තානන්ති ආලොළෙන්තානං, අයමෙව වා පාඨො. ආහරිත්වා භූමියං ඨපිතත්තා අභිහාරො නත්ථීති ආහ ‘‘පත්තො පටිග්ගහෙතබ්බො’’ති.

107. පඨමතරං උළුඞ්කතො ථෙවා පත්තෙ පතන්තීති එත්ථ ‘‘යථා පඨමතරං පතිතථෙවෙ දොසො නත්ථි, තථා ආකිරිත්වා අපනෙන්තානං පච්ඡා පතිතථෙවෙපි අභිහටත්තා නෙවත්ථි දොසො’’ති වදන්ති. චරුකෙනාති ඛුද්දකභාජනෙන. ‘‘අභිහටත්තාති දීයමානක්ඛණං සන්ධාය වුත්තං. දත්වා අපනයනකාලෙ පන ඡාරිකා වා බින්දූනි වා පතන්ති, පුන පටිග්ගහෙතබ්බං අභිහාරස්ස විගතත්තා’’ති වදන්ති, තං යථා න පතති, තථා අපනෙස්සාමීති පටිහරන්තෙ යුජ්ජති, පකතිසඤ්ඤාය අපනෙන්තෙ අභිහාරො න ඡිජ්ජති, සුපතිතං. පටිග්ගහිතමෙව හි තං හොති. මුඛවට්ටියාපි ගහෙතුං වට්ටතීති අභිහරියමානස්ස පත්තස්ස මුඛවට්ටියා උපරිභාගෙ හත්ථං පසාරෙත්වා ඵුසිතුං වට්ටති. පාදෙන පෙල්ලෙත්වාති පාදෙන ‘‘පටිග්ගහෙස්සාමී’’ති සඤ්ඤාය අක්කමිත්වා. කෙචීති අභයගිරිවාසිනො. වචනමත්තමෙවාති පටිබද්ධං පටිබද්ධපටිබද්ධන්ති සද්දමත්තමෙව නානං, කායපටිබද්ධමෙව හොති, තස්මා තෙසං වචනං න ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. එස නයොති ‘‘පටිබද්ධපටිබද්ධම්පි කායපටිබද්ධමෙවා’’ති අයං නයො. තථා ච තත්ථ කායපටිබද්ධෙ තප්පටිබද්ධෙ ච ථුල්ලච්චයමෙව වුත්තං.

තෙන ආහරාපෙතුන්ති යස්ස භික්ඛුනො සන්තිකං ගතං, තං ‘‘ඉධ නං ආනෙහී’’ති ආණාපෙත්වා ¶ තෙන ආහරාපෙතුං ඉතරස්ස වට්ටතීති අත්ථො. තස්මාති යස්මා මූලට්ඨස්සෙව ¶ පරිභොගො අනුඤ්ඤාතො, තස්මා. තං දිවසං හත්ථෙන ගහෙත්වා දුතියදිවසෙ පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස උග්ගහිතකපටිග්ගහිතං හොතීති ආහ ‘‘අනාමසිත්වා’’ති. අප්පටිග්ගහිතත්තා ‘‘සන්නිධිපච්චයා අනාපත්තී’’ති වුත්තං. අප්පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස අදින්නමුඛද්වාරාපත්ති හොතීති ආහ ‘‘පටිග්ගහෙත්වා පන පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති. ‘‘න තතො පරන්ති තදහෙව සාමං අප්පටිග්ගහිතං සන්ධාය වුත්තං, තදහෙව පටිග්ගහිතං පන පුනදිවසාදීසු අප්පටිග්ගහෙත්වාපි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති.

108. ඛීයන්තීති ඛයං ගච්ඡන්ති, තෙසං චුණ්ණෙහි ථුල්ලච්චයඅප්පටිග්ගහණාපත්තියො න හොන්තීති අධිප්පායො. සත්ථකෙනාති පටිග්ගහිතසත්ථකෙන. නවසමුට්ඨිතන්ති එතෙනෙව උච්ඡුආදීසු අභිනවලග්ගත්තා අබ්බොහාරිකං න හොතීති දස්සෙති. එසෙව නයොති සන්නිධිදොසාදිං සන්ධාය වදති. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි. කස්මා පනෙත්ථ උග්ගහිතපච්චයා, සන්නිධිපච්චයා වා දොසො න සියාති ආහ ‘‘න හි තං පරිභොගත්ථාය පරිහරන්තී’’ති. ඉමිනා ච බාහිරපරිභොගත්ථං සාමං ගහෙත්වා වා අනුපසම්පන්නෙන දින්නං වා පරිහරිතුං වට්ටතීති දීපෙති, තස්මා පත්තසම්මක්ඛනාදිඅත්ථං සාමං ගහෙත්වා පරිහරිතතෙලාදිං සචෙ පරිභුඤ්ජිතුකාමො හොති, පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්ති. අබ්භන්තරපරිභොගත්ථං පන සාමං ගහිතං පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස උග්ගහිතපටිග්ගහණං හොති, අප්පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස අදින්නමුඛද්වාරාපත්ති හොති. අබ්භන්තරපරිභොගත්ථමෙව අනුපසම්පන්නෙන දින්නං ගහෙත්වා පරිහරන්තස්ස සිඞ්ගීලොණකප්පො විය සන්නිධිපච්චයා ආපත්ති හොති. කෙචි පන ‘‘ථාමමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස උච්චාරණමත්තං හොතීතිආදිනා වුත්තපඤ්චඞ්ගසම්පත්තියා පටිග්ගහණස්ස රුහණතො බාහිරපරිභොගත්ථම්පි සචෙ අනුපසම්පන්නෙහි දින්නං ගණ්හාති, පටිග්ගහිතමෙවා’’ති ¶ වදන්ති. එවං සති ඉධ බාහිරපරිභොගත්ථං අනුපසම්පන්නෙන දින්නං ගහෙත්වා පරිහරන්තස්ස සන්නිධිපච්චයා ආපත්ති වත්තබ්බා සියා. ‘‘න හි තං පරිභොගත්ථාය පරිහරන්තී’’ති ච න වත්තබ්බං, තස්මා බාහිරපරිභොගත්ථං ගහිතං පටිග්ගහිතං නාම න හොතීති වෙදිතබ්බං.

යදි එවං පඤ්චසු පටිග්ගහණඞ්ගෙසු ‘‘පරිභොගත්ථායා’’ති විසෙසනං වත්තබ්බන්ති? න වත්තබ්බං. පටිග්ගහණඤ්හි පරිභොගත්ථමෙව හොතීති ‘‘පරිභොගත්ථායා’’ති විසුං අවත්වා ‘‘තඤ්චෙ භික්ඛු කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා පටිග්ගණ්හාතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. අපරෙ පන ‘‘සතිපි ¶ පටිග්ගහණෙ ‘න හි තං පරිභොගත්ථාය පරිහරන්තී’ති ඉධ අපරිභොගත්ථාය පරිහරණෙ අනාපත්ති වුත්තා’’ති වදන්ති. තෙන ච පටිග්ගහණඞ්ගෙසු පඤ්චසු සමිද්ධෙසු අජ්ඣොහරිතුකාමතාය ගහිතමෙව පටිග්ගහිතං නාම හොති අජ්ඣොහරිතබ්බෙසුයෙව පටිග්ගහණස්ස අනුඤ්ඤාතත්තාති දස්සෙති. තථා බාහිරපරිභොගත්ථාය ගහෙත්වා ඨපිතතෙලාදිං අජ්ඣොහරිතුකාමතාය සති පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති දස්සෙති. උදුක්ඛලමුසලාදීනි ඛීයන්තීති එත්ථ උදුක්ඛලමුසලානං ඛයෙන පිසිතකොට්ටිතභෙසජ්ජෙසු සචෙ ආගන්තුකවණ්ණො පඤ්ඤායති, න වට්ටති. සුද්ධං උදකං හොතීති රුක්ඛසාඛාදීහි ගළිත්වා පතනඋදකං සන්ධාය වුත්තං.

109. පත්තො වාස්ස පටිග්ගහෙතබ්බොති එත්ථාපි පත්තගතං ඡුපිත්වා දෙන්තස්ස හත්ථෙ ලග්ගෙන ආමිසෙන දොසාභාවත්ථං පත්තපටිග්ගහණන්ති අබ්භන්තරපරිභොගත්ථමෙව පත්තපටිග්ගහණං වෙදිතබ්බං. යං සාමණෙරස්ස පත්තෙ පතති…පෙ… පටිග්ගහණං න විජහතීති එත්ථ පුනප්පුනං ගණ්හන්තස්ස අත්තනො පත්තෙ පක්ඛිත්තමෙව අත්තනො සන්තකන්ති සන්නිට්ඨානකරණතො හත්ථගතං පටිග්ගහණං න විජහති. පරිච්ඡින්දිත්වා දින්නං පන ගණ්හන්තස්ස ගහණසමයෙයෙව අත්තනො සන්තකන්ති සන්නිට්ඨානස්ස කතත්තා ¶ හත්ථගතං පටිග්ගහණං විජහති. කෙසඤ්චි අත්ථාය භත්තං පක්ඛිපතීති එත්ථ අනුපසම්පන්නස්ස අත්ථාය පක්ඛිපන්තෙපි ආගන්ත්වා ගණ්හිස්සතීති සයමෙව පක්ඛිපිත්වා ඨපනතො පටිග්ගහණං න විජහති. අනුපසම්පන්නස්ස හත්ථෙ පක්ඛිත්තං පන අනුපසම්පන්නෙනෙව ඨපිතං නාම හොතීති පටිග්ගහණං විජහති පරිච්චත්තභාවතො. තෙන වුත්තං ‘‘සාමණෙර…පෙ… පරිච්චත්තත්තා’’ති. කෙසඤ්චීතිආදීසු අනුපසම්පන්නානං අත්ථාය කත්ථචි ඨපියමානම්පි හත්ථතො මුත්තමත්තෙ එව පටිග්ගහණං න විජහති, අථ ඛො භාජනෙ පතිතමෙව පටිග්ගහණං විජහති. භාජනඤ්ච භික්ඛුනා පුනදිවසත්ථාය අපෙක්ඛිතමෙවාති තග්ගතම්පි ආමිසං දුද්ධොතපත්තගතං විය පටිග්ගහණං විජහතීති සඞ්කාය ‘‘සාමණෙරස්ස හත්ථෙ පක්ඛිපිතබ්බ’’න්ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඊදිසෙසු හි යුත්ති න ගවෙසිතබ්බා, වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බං.

110. පත්තගතා යාගූති ඉමිනා පත්තමුඛවට්ටියා ඵුට්ඨෙපි කුටෙ යාගු පටිග්ගහිතා, උග්ගහිතා වා න හොති භික්ඛුනො අනිච්ඡාය ඵුට්ඨත්තාති දස්සෙති. ආරොපෙතීති හත්ථං ඵුසාපෙති. පටිග්ගහණූපගං භාරං නාම ථාමමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස උක්ඛෙපාරහං. කිඤ්චාපි අවිස්සජ්ජෙත්වාව අඤ්ඤෙන හත්ථෙන පිදහන්තස්ස දොසො නත්ථි, තථාපි න පිදහිතබ්බන්ති අට්ඨකථාපමාණෙනෙව ගහෙතබ්බං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.265) පන ‘‘න ¶ පිදහිතබ්බන්ති හත්ථතො මුත්තං සන්ධාය වුත්තං, හත්ථගතං පන ඉතරෙන හත්ථෙන පිදහතො, හත්ථතො මුත්තම්පි වා අඵුසිත්වා උපරි පිධානං පාතෙන්තස්ස න දොසො’’ති වුත්තං.

111. පටිග්ගණ්හාතීති ඡායත්ථාය උපරි ධාරියමානා මහාසාඛා යෙන කෙනචි ඡිජ්ජෙය්ය, තත්ථ ලග්ගරජං මුඛෙ පාතෙය්ය වාති කප්පියං කාරාපෙත්වා පටිග්ගණ්හාති.

මච්ඡිකවාරණත්ථන්ති ¶ එත්ථ ‘‘සචෙපි සාඛාය ලග්ගරජං පත්තෙ පතති, සුඛෙන පරිභුඤ්ජිතුං සක්කාති සාඛාය පටිග්ගහිතත්තා අබ්භන්තරපරිභොගත්ථමෙවිධ පටිග්ගහණන්ති මූලපටිග්ගහණමෙව වට්ටතී’’ති වුත්තං. අපරෙ පන ‘‘මච්ඡිකවාරණත්ථන්ති වචනමත්තං ගහෙත්වා බාහිරපරිභොගත්ථං ගහිත’’න්ති වදන්ති. කුණ්ඩකෙති මහාඝටෙ. තස්මිම්පීති චාටිඝටෙපි. අනුපසම්පන්නං ගාහාපෙත්වාති තමෙව අජ්ඣොහරණීයං භණ්ඩං අනුපසම්පන්නෙන ගාහාපෙත්වා.

ථෙරස්ස පත්තං දුතියත්ථෙරස්සාති ‘‘ථෙරස්ස පත්තං මය්හං දෙථා’’ති තෙන අත්තනො පරිච්චජාපෙත්වා දුතියත්ථෙරස්ස දෙති. තුය්හං යාගුං මය්හං දෙහීති එත්ථ එවං වත්වා සාමණෙරස්ස පත්තං ගහෙත්වා අත්තනොපි පත්තං තස්ස දෙති. එත්ථ පනාති ‘‘පණ්ඩිතො සාමණෙරො’’තිආදිපත්තපරිවත්තනකථායං. කාරණං උපපරික්ඛිතබ්බන්ති යථා මාතුආදීනං තෙලාදීනි හරන්තො තථාරූපෙ කිච්චෙ අනුපසම්පන්නෙන අපරිවත්තෙත්වාව පරිභුඤ්ජිතුං ලභති, එවමිධ පත්තපරිවත්තනං අකත්වා පරිභුඤ්ජිතුං කස්මා න ලභතීති කාරණං වීමංසිතබ්බන්ති අත්ථො. එත්ථ පන ‘‘සාමණෙරෙහි ගහිතතණ්ඩුලෙසු පරික්ඛීණෙසු අවස්සං අම්හාකං සාමණෙරා සඞ්ගහං කරොන්තීති චිත්තුප්පත්ති සම්භවති, තස්මා තං පරිවත්තෙත්වාව පරිභුඤ්ජිතබ්බං. මාතාපිතූනං අත්ථාය පන ඡායත්ථාය වා ගහණෙ පරිභොගාසා නත්ථි, තස්මා තං වට්ටතී’’ති කාරණං වදන්ති. තෙනෙව ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙනපි වුත්තං –

‘‘මාතාපිතූනමත්ථාය, තෙලාදිං හරතොපි ච;

සාඛං ඡායාදිඅත්ථාය, ඉමස්ස න විසෙසතා.

‘‘තස්මා හිස්ස විසෙසස්ස, චින්තෙතබ්බං තු කාරණං;

තස්ස සාලයභාවං තු, විසෙසං තක්කයාමහ’’න්ති.

ඉදමෙවෙත්ථ ¶ ¶ යුත්තතරං අවස්සං තථාවිධවිතක්කුප්පත්තියා සම්භවතො. න හි සක්කා එත්ථ විතක්කං සොධෙතුන්ති. මාතාදීනං අත්ථාය හරණෙ පන නාවස්සං තථාවිධවිතක්කුප්පත්තීති සක්කා විතක්කං සොධෙතුං. යත්ථ හි විතක්කං සොධෙතුං සක්කා, තත්ථ නෙවත්ථි දොසො. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘සචෙ පන සක්කොති විතක්කං සොධෙතුං, තතො ලද්ධං ඛාදිතුම්පි වට්ටතී’’ති. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.265) පන ‘‘එත්ථ පනාති පත්තපරිවත්තනෙ. කාරණන්ති එත්ථ යථා සාමණෙරා ඉතො අම්හාකම්පි දෙන්තීති විතක්කො උප්පජ්ජති, න තථා අඤ්ඤත්ථාති කාරණං වදන්ති, තඤ්ච යුත්තං. යස්ස පන තාදිසො විතක්කො නත්ථි, තෙන අපරිවත්තෙත්වාපි භුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං.

112. නිච්චාලෙතුන්ති චාලෙත්වා පාසාණසක්ඛරාදිඅපනයනං කාතුං. උද්ධනං ආරොපෙතබ්බන්ති අනග්ගිකං උද්ධනං සන්ධාය වුත්තං. උද්ධනෙ පච්චමානස්ස ආලුළනෙ උපරි අපක්කතණ්ඩුලා හෙට්ඨා පවිසිත්වා පච්චන්තීති ආහ ‘‘සාමංපාකඤ්චෙව හොතී’’ති.

113. ආධාරකෙ පත්තො ඨපිතොති අප්පටිග්ගහිතාමිසො පත්තො පුන පටිග්ගහණත්ථාය ඨපිතො. චාලෙතීති විනා කාරණං චාලෙති, සතිපි කාරණෙ භික්ඛූනං පරිභොගාරහං චාලෙතුං න වට්ටති. කිඤ්චාපි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අමනුස්සිකාබාධෙ ආමකමංසං ආමකලොහිත’’න්ති (මහාව. 264) තාදිසෙ ආබාධෙ අත්තනො අත්ථාය ආමකමංසපටිග්ගහණං අනුඤ්ඤාතං, ‘‘ආමකමංසපටිග්ගහණා පටිවිරතො හොතී’’ති (දී. නි. 1.10, 194) ච සාමඤ්ඤතො පටික්ඛිත්තං, තථාපි අත්තනො, අඤ්ඤස්ස වා භික්ඛුනො අත්ථාය අග්ගහිතත්තා ‘‘සීහවිඝාසාදිං…පෙ… වට්ටතී’’ති වුත්තං. සක්කොති විතක්කං සොධෙතුන්ති ‘‘මය්හම්පි දෙතී’’ති විතක්කස්ස අනුප්පන්නභාවං සල්ලක්ඛෙතුං සක්කොති ¶ , ‘‘සාමණෙරස්ස දස්සාමී’’ති සුද්ධචිත්තෙන මයා ගහිතන්ති වා සල්ලක්ඛෙතුං සක්කොති. සචෙ පන මූලෙපි පටිග්ගහිතං හොතීති එත්ථ ‘‘ගහෙත්වා ගතෙ මය්හම්පි දදෙය්යුන්ති සඤ්ඤාය සචෙ පටිග්ගහිතං හොතී’’ති වදන්ති.

114. කොට්ඨාසෙ කරොතීති ‘‘භික්ඛූ සාමණෙරා ච අත්තනො අත්තනො අභිරුචිතං කොට්ඨාසං ගණ්හන්තූ’’ති සබ්බෙසං සමකෙ කොට්ඨාසෙ කරොති. ගහිතාවසෙසන්ති සාමණෙරෙහි ගහිතකොට්ඨාසතො අවසෙසං. ගණ්හිත්වාති ‘‘මය්හං ඉදං ගණ්හිස්සාමී’’ති ගහෙත්වා. ඉධ ගහිතාවසෙසං නාම තෙන ගණ්හිත්වා පුන ඨපිතං.

පටිග්ගහෙත්වාති ¶ තදහු පටිග්ගහෙත්වා. තෙනෙව ‘‘යාවකාලිකෙන යාවජීවිකසංසග්ගෙ දොසො නත්ථී’’ති වුත්තං. සචෙ පන පුරිමදිවසෙ පටිග්ගහෙත්වා ඨපිතා හොති, සාමිසෙන මුඛෙන තස්සා වට්ටියා ධූමං පිවිතුං න වට්ටති. සමුද්දොදකෙනාති අප්පටිග්ගහිතසමුද්දොදකෙන.

හිමකරකා නාම කදාචි වස්සොදකෙන සහ පතනකා පාසාණලෙඛා විය ඝනීභූතා උදකවිසෙසා, තෙසු පටිග්ගහණකිච්චං නත්ථි. තෙනාහ ‘‘උදකගතිකා එවා’’ති. යස්මා කතකට්ඨි උදකං පසාදෙත්වා විසුං තිට්ඨති, තස්මා ‘‘අබ්බොහාරික’’න්ති වුත්තං. ඉමිනා අප්පටිග්ගහිතාපත්තීහි අබ්බොහාරිකං, විකාලභොජනාපත්තීහිපි අබ්බොහාරිකන්ති දස්සෙති. ලග්ගතීති සුක්ඛෙ මුඛෙ ච හත්ථෙ ච මත්තිකාවණ්ණං දස්සෙන්තං ලග්ගති. බහලන්ති හත්ථමුඛෙසු අලග්ගනකම්පි පටිග්ගහෙතබ්බං.

වාසමත්තන්ති රෙණුඛීරාභාවං දස්සෙති. පානීයං ගහෙත්වාති අත්තනොයෙව අත්ථාය ගහෙත්වා. සචෙ පන පීතාවසෙසකං තත්ථෙව ආකිරිස්සාමීති ගණ්හාති, පුන පටිග්ගහණකිච්චං ¶ නත්ථි. ආකිරති, පටිග්ගහෙතබ්බන්ති පුප්ඵරසස්ස පඤ්ඤායනතො වුත්තං. වික්ඛම්භෙත්වාති වියූහිත්වා, අපනෙත්වාති අත්ථො.

115. මහාභූතෙසූති පාණසරීරසන්නිස්සිතෙසු පථවීආදිමහාභූතෙසු. සබ්බං වට්ටතීති අත්තනො පරෙසඤ්ච සරීරසන්නිස්සිතං සබ්බං වට්ටති, අකප්පියමංසානුලොමතාය ථුල්ලච්චයාදිං න ජනෙතීති අධිප්පායො. පතතීති අත්තනො සරීරතො ඡිජ්ජිත්වා පතති. ‘‘රුක්ඛතො ඡින්දිත්වා’’ති වුත්තත්තා මත්තිකත්ථාය පථවිං ඛණිතුං, අඤ්ඤම්පි යං කිඤ්චි මූලපණ්ණාදිවිසභෙසජ්ජං ඡින්දිත්වා ඡාරිකං අකත්වාපි අප්පටිග්ගහිතම්පි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති දට්ඨබ්බං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

පටිග්ගහණවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

වීසතිමො පරිච්ඡෙදො.

21. පවාරණාවිනිච්ඡයකථා

116. එවං ¶ පටිග්ගහණවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි පවාරණාවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘පටික්ඛෙපපවාරණා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පටික්ඛිපනං පටික්ඛෙපො, අසම්පටිච්ඡනන්ති අත්ථො. පවාරියතෙ පවාරණා, පටිසෙධනන්ත්යත්ථො. පටික්ඛෙපසඞ්ඛාතා පවාරණා පටික්ඛෙපපවාරණා. අථ වා පටික්ඛෙපවසෙන පවාරණා පටික්ඛෙපපවාරණා. පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භුඤ්ජන්තස්ස අඤ්ඤස්මිං භොජනෙ අභිහටෙ පටික්ඛෙපසඞ්ඛාතා පවාරණාති සම්බන්ධො.

117. යං අස්නාතීති යං භුඤ්ජති. අම්බිලපායාසාදීසූති ආදි-සද්දෙන ඛීරපායාසාදිං සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ අම්බිලපායාසග්ගහණෙන ¶ තක්කාදිඅම්බිලසංයුත්තා ඝනයාගු වුත්තා. ඛීරපායාසග්ගහණෙන ඛීරසංයුත්තා යාගු සඞ්ගය්හති. පවාරණං ජනෙතීති අනතිරිත්තභොජනාපත්තිනිබන්ධනං පටික්ඛෙපං සාධෙති. කතොපි පටික්ඛෙපො අනතිරිත්තභොජනාපත්තිනිබන්ධනො න හොති, අකතට්ඨානෙයෙව තිට්ඨතීති ආහ ‘‘පවාරණං න ජනෙතී’’ති.

‘‘යාගු-සද්දස්ස පවාරණජනකයාගුයාපි සාධාරණත්තා ‘යාගුං ගණ්හථා’ති වුත්තෙපි පවාරණා හොතීති පවාරණං ජනෙතියෙවාති වුත්ත’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. තං පරතො තත්ථෙව ‘‘භත්තමිස්සකං යාගුං ආහරිත්වා’’ති එත්ථ වුත්තකාරණෙන න සමෙති. වුත්තඤ්හි තත්ථ – හෙට්ඨා අයාගුකෙ නිමන්තනෙ උදකකඤ්ජිකඛීරාදීහි සද්ධිං මද්දිතං භත්තමෙව සන්ධාය ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වුත්තත්තා පවාරණා හොති. ‘‘භත්තමිස්සකං යාගුං ආහරිත්වා’’ති එත්ථ පන විසුං යාගුයා විජ්ජමානත්තා පවාරණා න හොතීති. තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව ඛීරාදීහි සද්ධිං මද්දිතං භත්තමෙව සන්ධාය ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වුත්තත්තා යාගුයාව තත්ථ අභාවතො පවාරණා හොතීති එවමෙත්ථ කාරණං වත්තබ්බං. එවඤ්හි සති පරතො ‘‘යෙනාපුච්ඡිතො, තස්ස අත්ථිතායා’’ති අට්ඨකථාය වුත්තකාරණෙනපි සංසන්දති, අඤ්ඤථා ගණ්ඨිපදෙසුයෙව පුබ්බාපරවිරොධො ආපජ්ජති, අට්ඨකථාය ච න සමෙතීති. සචෙ…පෙ… පඤ්ඤායතීති ඉමිනා වුත්තප්පමාණස්ස මච්ඡමංසඛණ්ඩස්ස නහාරුනො වා සබ්භාවමත්තං දස්සෙති. තාහීති පුථුකාහි.

සාලිවීහියවෙහි කතසත්තූති යෙභුය්යනයෙන වුත්තං, සත්ත ධඤ්ඤානි පන භජ්ජිත්වා කතොපි සත්තුයෙව. තෙනෙවාහ ‘‘කඞ්ගුවරක…පෙ… සත්තුසඞ්ගහමෙව ගච්ඡතී’’ති. සත්තුමොදකොති සත්තුයො පිණ්ඩෙත්වා ¶ කතො අපක්කො සත්තුගුළො ¶ . විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.238-239) පන ‘‘සත්තුමොදකොති සත්තුං තෙමෙත්වා කතො අපක්කො, සත්තුං පන පිසිත්වා පිට්ඨං කත්වා තෙමෙත්වා පූවං කත්වා පචන්ති, තං න පවාරෙතී’’ති වුත්තං.

පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරවසෙන විප්පකතභොජනභාවස්ස උපච්ඡින්නත්තා ‘‘මුඛෙ සාසපමත්තම්පි…පෙ… න පවාරෙතී’’ති වුත්තං. ‘‘අකප්පියමංසං පටික්ඛිපති, න පවාරෙතී’’ති වචනතො සචෙ සඞ්ඝිකං ලාභං අත්තනො අපාපුණන්තං ජානිත්වා වා අජානිත්වා වා පටික්ඛිපති, න පවාරෙති පටික්ඛිපිතබ්බස්සෙව පටික්ඛිත්තත්තා, අලජ්ජිසන්තකං පටික්ඛිපන්තොපි න පවාරෙති. අවත්ථුතායාති අනතිරිත්තාපත්තිසාධිකාය පවාරණාය අවත්ථුභාවතො. එතෙන පටික්ඛිපිතබ්බස්සෙව පටික්ඛිත්තභාවං දීපෙති. යඤ්හි පටික්ඛිපිතබ්බං හොති, තස්ස පටික්ඛෙපො ආපත්තියා අඞ්ගං න හොතීති තං පවාරණාය අවත්ථූති වුච්චති.

118. ආසන්නතරං අඞ්ගන්ති හත්ථපාසතො බහි ඨත්වා ඔනමිත්වා දෙන්තස්ස සීසං ආසන්නතරං හොති, තස්ස ඔරිමන්තෙන පරිච්ඡින්දිතබ්බං.

උපනාමෙතීති ඉමිනා කායාභිහාරං දස්සෙති. අපනාමෙත්වාති අභිමුඛං හරිත්වා. ඉදං භත්තං ගණ්හාති වදතීති කිඤ්චි අපනාමෙත්වා වදති. කෙවලං වාචාභිහාරස්ස අනධිප්පෙතත්තා ගණ්හථාති ගහෙතුං ආරද්ධං. හත්ථපාසතො බහි ඨිතස්ස සතිපි දාතුකාමතාභිහාරෙ පටික්ඛිපන්තස්ස දූරභාවෙනෙව පවාරණාය අභාවතො ථෙරස්සපි දූරභාවමත්තං ගහෙත්වා පවාරණාය අභාවං දස්සෙන්තො ‘‘ථෙරස්ස දූරභාවතො’’තිආදිමාහ, න පන ථෙරස්ස අභිහාරසම්භවතො. සචෙපි ගහෙත්වා ගතො හත්ථපාසෙ ඨිතො ¶ හොති, කිඤ්චි පන අවත්වා ආධාරට්ඨානෙ ඨිතත්තා අභිහාරො නාම න හොතීති ‘‘දූතස්ස ච අනභිහරණතො’’ති වුත්තං. ‘‘ගහෙත්වා ආගතෙන ‘භත්තං ගණ්හථා’ති වුත්තෙ අභිහාරො නාම හොතීති ‘සචෙ පන ගහෙත්වා ආගතො භික්ඛු…පෙ… පවාරණා හොතී’ති වුත්ත’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘පත්තං කිඤ්චිපි උපනාමෙත්වා ‘ඉමං භත්තං ගණ්හථා’ති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බ’’න්ති වදන්ති, තං යුත්තං විය දිස්සති වාචාභිහාරස්ස ඉධ අනධිප්පෙතත්තා.

පරිවෙසනායාති භත්තග්ගෙ. අභිහටාව හොතීති පරිවෙසකෙනෙව අභිහටා හොති. තතො ¶ දාතුකාමතාය ගණ්හන්තං පටික්ඛිපන්තස්ස පවාරණා හොතීති එත්ථ අග්ගණ්හන්තම්පි පටික්ඛිපතො පවාරණා හොතියෙව. කස්මා? දාතුකාමතාය අභිහටත්තා, ‘‘තස්මා සා අභිහටාව හොතී’’ති හි වුත්තං. තෙනෙව තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු ‘‘දාතුකාමාභිහාරෙ සති කෙවලං ‘දස්සාමී’ති ගහණමෙව අභිහාරො න හොති, ‘දස්සාමී’ති ගණ්හන්තෙපි අගණ්හන්තෙපි දාතුකාමතාභිහාරොව අභිහාරො හොති, තස්මා ගහණසමයෙ වා අග්ගහණසමයෙ වා තං පටික්ඛිපතො පවාරණා හොතී’’ති වුත්තං. ඉදානි තස්ස අසති දාතුකාමතාභිහාරෙ ගහණසමයෙපි පටික්ඛිපතො පවාරණා න හොතීති දස්සෙතුං ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි වුත්තං. කටච්ඡුනා අනුක්ඛිත්තම්පි පුබ්බෙ එව අභිහටත්තා පවාරණා හොතීති ‘‘අභිහටාව හොතී’’ති වුත්තං. උද්ධටමත්තෙති භාජනතො වියොජිතමත්තෙ. ද්වින්නං සමභාරෙපීති පරිවෙසකස්ස ච අඤ්ඤස්ස ච භත්තපච්ඡිභාරග්ගහණෙ සම්භූතෙපීති අත්ථො.

119. රසං ගණ්හථාති එත්ථ කෙවලං මංසරසස්ස අපවාරණාජනකස්ස නාමෙන වුත්තත්තා පටික්ඛිපතො පවාරණා න ¶ හොති. මච්ඡරසන්තිආදීසු මච්ඡො ච රසඤ්චාති අත්ථසම්භවතො, වත්ථුනොපි තාදිසත්තා පවාරණා හොති. ‘‘ඉදං ගණ්හථා’’තිපි අවත්වා තුණ්හීභූතෙන අභිහටං පටික්ඛිපතොපි හොති එව.

කරම්බකොති මිස්සකාධිවචනමෙතං. යඤ්හි බහූහි මිස්සෙත්වා කරොන්ති, සො ‘‘කරම්බකො’’ති වුච්චති, සො සචෙපි මංසෙන මිස්සෙත්වා කතො හොති, ‘‘කරම්බකං ගණ්හථා’’ති අපවාරණාරහස්ස නාමෙන වුත්තත්තා පටික්ඛිපතො පවාරණා න හොති. ‘‘මංසකරම්බකං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ පන ‘‘මංසමිස්සකං ගණ්හථා’’ති වුත්තං හොති, තස්මා පවාරණාව හොති.

120. ‘‘උද්දිස්සකත’’න්ති මඤ්ඤමානොති එත්ථ ‘‘වත්ථුනො කප්පියත්තා අකප්පියසඤ්ඤාය පටික්ඛෙපතොපි අචිත්තකත්තා ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස පවාරණා හොතී’’ති වදන්ති. ‘‘හෙට්ඨා අයාගුකෙ නිමන්තනෙ උදකකඤ්ජිකඛීරාදීහි සද්ධිං මද්දිතං භත්තමෙව සන්ධාය ‘යාගුං ගණ්හථා’ති වුත්තත්තා පවාරණා හොති, ‘භත්තමිස්සකං යාගුං ආහරිත්වා’ති එත්ථ පන විසුං යාගුයා විජ්ජමානත්තා පවාරණා න හොතී’’ති වදන්ති. අයමෙත්ථ අධිප්පායොති ‘‘යෙනාපුච්ඡිතො’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං සන්ධාය වදති. කාරණං පනෙත්ථ දුද්දසන්ති එත්ථ එකෙ තාව වදන්ති ‘‘යස්මා යාගුමිස්සකං නාම භත්තමෙව න හොති, ඛීරාදිකම්පි හොතියෙව, තස්මා කරම්බකෙ විය පවාරණාය න භවිතබ්බං, එවඤ්ච සති ‘යාගු බහුතරා වා හොති සමසමා වා ¶ , න පවාරෙති, යාගු මන්දා, භත්තං බහුතරං, පවාරෙතී’ති එත්ථ කාරණං දුද්දස’’න්ති. කෙචි පන වදන්ති ‘‘යාගුමිස්සකං නාම භත්තං, තස්මා තං පටික්ඛිපතො පවාරණාය එව භවිතබ්බං, එවඤ්ච සති ‘ඉධ පවාරණා හොති, න හොතී’ති එත්ථ කාරණං දුද්දස’’න්ති.

යථා ¶ චෙත්ථ කාරණං දුද්දසං, එවං පරතො ‘‘මිස්සකං ගණ්හථා’’ති එත්ථාපි කාරණං දුද්දසමෙවාති වෙදිතබ්බං. න හි පවාරණප්පහොනකස්ස අප්පබහුභාවො පවාරණාය භාවාභාවනිමිත්තං, කිඤ්චරහි පවාරණාජනකස්ස නාම ගහණමෙවෙත්ථ පමාණං, තස්මා ‘‘ඉදඤ්ච කරම්බකෙන න සමානෙතබ්බ’’න්තිආදිනා යම්පි කාරණං වුත්තං, තම්පි පුබ්බෙ වුත්තෙන සංසන්දියමානං න සමෙති. යදි හි මිස්සකන්ති භත්තමිස්සකෙයෙව රුළ්හං සියා, එවං සති යථා ‘‘භත්තමිස්සකං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ භත්තං බහුතරං වා සමං වා අප්පතරං වා හොති, පවාරෙතියෙව, එවං ‘‘මිස්සකං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙපි අප්පතරෙපි භත්තෙ පවාරණාය භවිතබ්බං ‘‘මිස්සක’’න්ති භත්තමිස්සකෙයෙව රුළ්හත්තා. තථා හි ‘‘මිස්සකන්ති භත්තමිස්සකෙයෙව රුළ්හවොහාරත්තා ඉදං පන භත්තමිස්සකමෙවාති වුත්ත’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අථ මිස්සකන්ති භත්තමිස්සකෙ රුළ්හං න හොති, මිස්සකභත්තං පන සන්ධාය ‘‘මිස්සකං ගණ්හථා’’ති වුත්තන්ති. එවම්පි යථා අයාගුකෙ නිමන්තනෙ ඛීරාදීහි සම්මද්දිතං භත්තමෙව සන්ධාය ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ පවාරණා හොති, එවමිධාපි මිස්සකභත්තමෙව සන්ධාය ‘‘මිස්සකං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ භත්තං අප්පං වා හොතු, බහු වා, පවාරණා එව සියා, තස්මා මිස්සකන්ති භත්තමිස්සකෙ රුළ්හං වා හොතු, මිස්සකං සන්ධාය භාසිතං වා, උභයථාපි පුබ්බෙනාපරං න සමෙතීති කිමෙත්ථ කාරණචින්තාය. ඊදිසෙසු පන ඨානෙසු අට්ඨකථාපමාණෙනෙව ගන්තබ්බන්ති අයං අම්හාකං ඛන්ති.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.238-239) පන ‘‘උද්දිස්සකතන්ති මඤ්ඤමානොති එත්ථ වත්ථුනො කප්පියත්තා ‘පවාරිතොව හොතී’ති වුත්තං. තඤ්චෙ උද්දිස්සකතමෙව හොති, පටික්ඛෙපො නත්ථි. අයමෙත්ථාධිප්පායොති ‘යෙනාපුච්ඡිතො’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං සන්ධාය වදති. කාරණං පනෙත්ථ දුද්දසන්ති භත්තස්ස බහුතරභාවෙ ¶ පවාරණාය සම්භවකාරණං දුද්දසං, අඤ්ඤථා කරම්බකෙපි මච්ඡාදිබහුභාවෙ පවාරණා භවෙය්යාති අධිප්පායො. යථා චෙත්ථ කාරණං දුද්දසං, එවං පරතො ‘මිස්සකං ගණ්හථා’ති එත්ථාපි කාරණං දුද්දසමෙවාති දට්ඨබ්බං. යඤ්ච ‘ඉදං පන භත්තමිස්සකමෙවා’තිආදි ¶ කාරණං වුත්තං, තම්පි ‘අප්පතරං න පවාරෙතී’ති වචනෙන න සමෙතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං.

‘‘විසුං කත්වා දෙතීති භත්තස්ස උපරි ඨිතං රසාදිං විසුං ගහෙත්වා දෙතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙහිචි පන ‘‘යථා භත්තසිත්ථං න පතති, තථා ගාළ්හං හත්ථෙන පීළෙත්වා පරිස්සාවෙත්වා දෙතී’’ති වුත්තං. තත්ථාපි කාරණං න දිස්සති. යථා හි භත්තමිස්සකං යාගුං ආහරිත්වා ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වත්වා යාගුමිස්සකං භත්තම්පි දෙන්තං පටික්ඛිපතො පවාරණා න හොති, එවමිධාපි බහුඛීරරසාදීසු භත්තෙසු ‘‘ඛීරං ගණ්හථා’’තිආදීනි වත්වා දින්නානි ඛීරාදීනි වා දෙතු ඛීරාදිමිස්සකං භත්තං වා, උභයථාපි පවාරණාය න භවිතබ්බං, තස්මා ‘‘විසුං කත්වා දෙතී’’ති තෙනාකාරෙන දෙන්තං සන්ධාය වුත්තං, න පන භත්තමිස්සකං කත්වා දීයමානං පටික්ඛිපතො පවාරණා හොතීති දස්සනත්ථන්ති ගහෙතබ්බං. යදි පන භත්තමිස්සකං කත්වා දීයමානෙ පවාරණා හොතීති අධිප්පායෙන අට්ඨකථායං ‘‘විසුං කත්වා දෙතී’’ති වුත්තං, එවං සති අට්ඨකථායෙවෙත්ථ පමාණන්ති ගහෙතබ්බං, න පන කාරණන්තරං ගවෙසිතබ්බං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.238-239) පන ‘‘විසුං කත්වා දෙතීති ‘රසං ගණ්හථා’තිආදිනා වාචාය විසුං කත්වා දෙතීති අත්ථො ගහෙතබ්බො, න පන කායෙන රසාදිං වියොජෙත්වාති තථා අවියොජිතෙපි පටික්ඛිපතො පවාරණාය අසම්භවතො අපවාරණාපහොනකස්ස නාමෙන වුත්තත්තා භත්තමිස්සකයාගුං ආහරිත්වා ‘යාගුං ¶ ගණ්හථා’ති වුත්තට්ඨානාදීසු විය, අඤ්ඤථා එත්ථ යථා පුබ්බාපරං න විරුජ්ඣති, තථා අධිප්පායො ගහෙතබ්බො’’ති වුත්තං.

නාවා වා සෙතු වාතිආදිම්හි නාවාදිඅභිරුහනාදික්ඛණෙ කිඤ්චි ඨත්වාපි අභිරුහනාදිකාතබ්බත්තෙපි ගමනතප්පරතාය ඨානං නාම න හොති, ජනසම්මද්දෙන පන අනොකාසාදිභාවෙන ඨාතුං න වට්ටති. අචාලෙත්වාති වුත්තට්ඨානතො අඤ්ඤස්මිං පීඨප්පදෙසෙ වා උද්ධං වා අපෙල්ලෙත්වා, තස්මිං එව පන ඨානෙ පරිවත්තෙතුං ලභති. තෙනාහ ‘‘යෙන පස්සෙනා’’තිආදි. සචෙ උක්කුටිකං නිසින්නො පාදෙ අමුඤ්චිත්වාපි භූමියං නිසීදති, ඉරියාපථං විකොපෙන්තො නාම හොතීති උක්කුටිකාසනං අවිකොපෙත්වා සුඛෙන නිසීදිතුං ‘‘තස්ස පන හෙට්ඨා…පෙ… නිසීදනකං දාතබ්බ’’න්ති වුත්තං. ‘‘ආසනං අචාලෙත්වාති පීඨෙ ඵුට්ඨොකාසතො ආනිසදමංසං ¶ අමොචෙත්වා අනුට්ඨහිත්වාති වුත්තං හොති. අදින්නාදානෙ විය ඨානාචාවනං න ගහෙතබ්බ’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං.

121. අකප්පියකතන්ති එත්ථ අකප්පියකතස්සෙව අනතිරිත්තභාවතො කප්පියං අකාරාපෙත්වා තස්මිං පත්තෙ පක්ඛිත්තං මූලඵලාදියෙව අතිරිත්තං න හොති, අකප්පියභොජනං වා කුලදූසනාදිනා උප්පන්නං. සෙසං පන පත්තපරියාපන්නං අතිරිත්තමෙව හොති, පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති, තං පන මූලඵලාදිං පරිභුඤ්ජිතුකාමෙන තතො නීහරිත්වා කප්පියං කාරාපෙත්වා අඤ්ඤස්මිං භාජනෙ ඨපෙත්වා අතිරිත්තං කාරාපෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං.

122. සො පුන කාතුං න ලභතීති තස්මිංයෙව භාජනෙ කරියමානං පඨමං කතෙන සද්ධිං කතං හොතීති පුන සොයෙව කාතුං න ලභති, අඤ්ඤො ලභති. අඤ්ඤස්මිං පන භාජනෙ තෙන වා අඤ්ඤෙන වා කාතුං වට්ටති. තෙනාහ ¶ ‘‘යෙන අකතං, තෙන කාතබ්බං, යඤ්ච අකතං, තං කාතබ්බ’’න්ති. තෙනාපීති එත්ථ පි-සද්දො න කෙවලං අඤ්ඤෙනෙවාති ඉමමත්ථං දීපෙති. එවං කතන්ති අඤ්ඤස්මිං භාජනෙ කතං.

පෙසෙත්වාති අනුපසම්පන්නස්ස හත්ථෙ පෙසෙත්වා. ඉමස්ස විනයකම්මභාවතො ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස හත්ථෙ ඨිතං න කාතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

සචෙ පන ආමිසසංසට්ඨානීති එත්ථ සචෙ මුඛගතෙනාපි අනතිරිත්තෙන ආමිසෙන සංසට්ඨානි හොන්ති, පාචිත්තියමෙවාති වෙදිතබ්බං, තස්මා පවාරිතෙන භොජනං අතිරිත්තං කාරාපෙත්වා භුඤ්ජන්තෙනපි යථා අකතෙන මිස්සං න හොති, එවං මුඛඤ්ච හත්ථඤ්ච සුද්ධං කත්වා භුඤ්ජිතබ්බං. කිඤ්චාපි අපවාරිතස්ස පුරෙභත්තං යාමකාලිකාදීනි ආහාරත්ථාය පරිභුඤ්ජතොපි අනාපත්ති, පවාරිතස්ස පන පවාරණමූලකං දුක්කටං හොතියෙවාති ‘‘යාමකාලිකං…පෙ… අජ්ඣොහාරෙ අජ්ඣොහාරෙ ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති පාළියං (පාචි. 240) වුත්තං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

පටික්ඛෙපපවාරණාවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

එකවීසතිමො පරිච්ඡෙදො.

22. පබ්බජ්ජාවිනිච්ඡයකථා

123. එවං ¶ පටික්ඛෙපපවාරණාවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි පබ්බජ්ජාවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘පබ්බජ්ජාති එත්ථ පනා’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ පඨමං වජිතබ්බාති පබ්බජ්ජා, උපසම්පදාතො පඨමං උපගච්ඡිතබ්බාති ¶ අත්ථො. ප-පුබ්බ වජ ගතිම්හීති ධාතු. කුලපුත්තන්ති ආචාරකුලපුත්තං සන්ධාය වදති. යෙ පුග්ගලා පටික්ඛිත්තා, තෙ වජ්ජෙත්වාති සම්බන්ධො. පබ්බජ්ජාදොසවිරහිතොති පබ්බජ්ජාය අන්තරායකරෙහි පඤ්චාබාධාදිදොසෙහි විරහිතො. නඛපිට්ඨිප්පමාණන්ති එත්ථ කනිට්ඨඞ්ගුලිනඛපිට්ඨි අධිප්පෙතා. ‘‘තඤ්චෙ නඛපිට්ඨිප්පමාණම්පි වඩ්ඪනපක්ඛෙ ඨිතං හොති, න පබ්බාජෙතබ්බොති ඉමිනා සාමඤ්ඤලක්ඛණං දස්සිතං, තස්මා යත්ථ කත්ථචි සරීරාවයවෙසු නඛපිට්ඨිප්පමාණං වඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතං චෙ, න වට්ටතීති සිද්ධං. එවඤ්ච සති නඛපිට්ඨිප්පමාණම්පි අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතං චෙ, සබ්බත්ථ වට්ටතීති ආපන්නං, තඤ්ච න සාමඤ්ඤතො අධිප්පෙතන්ති පදෙසවිසෙසෙයෙව නියමෙත්වා දස්සෙන්තො ‘සචෙ පනා’තිආදිමාහ. සචෙ හි අවිසෙසෙන නඛපිට්ඨිප්පමාණං අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතං වට්ටෙය්ය, ‘නිවාසනපාරුපනෙහි පකතිපටිච්ඡන්නට්ඨානෙ’ති පදෙසනියමං න කරෙය්ය, තස්මා නිවාසනපාරුපනෙහි පකතිපටිච්ඡන්නට්ඨානතො අඤ්ඤත්ථ නඛපිට්ඨිප්පමාණං අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතම්පි න වට්ටතීති සිද්ධං. නඛපිට්ඨිප්පමාණතො ඛුද්දකතරං පන අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ වා වඩ්ඪනකපක්ඛෙ වා ඨිතං හොතු, වට්ටති නඛපිට්ඨිප්පමාණතො ඛුද්දකතරස්ස වඩ්ඪනකපක්ඛෙ අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ වා ඨිතස්ස මුඛාදීසුයෙව පටික්ඛිත්තත්තා’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.88) වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 88-89) පන ‘‘පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ නඛපිට්ඨිප්පමාණං අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතං හොති, වට්ටතීති වුත්තත්තා අප්පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ තාදිසම්පි න වට්ටති, පටිච්ඡන්නට්ඨානෙපි ච වඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතං න වට්ටතීති සිද්ධමෙව හොති. පාකටට්ඨානෙපි පන නඛපිට්ඨිප්පමාණතො ඌනතරං අවඩ්ඪනකං වට්ටතීති යෙ ගණ්හෙය්යුං, තෙසං තං ගහණං පටිසෙධෙතුං ‘මුඛෙ පනා’තිආදි වුත්ත’’න්ති වුත්තං. ගොධා…පෙ… න වට්ටතීති ඉමිනා තාදිසොපි රොගො කුට්ඨෙයෙව ¶ අන්තොගධොති දස්සෙති. ගණ්ඩෙපි ඉමිනා නයෙන විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. තත්ථ පන මුඛාදීසු කොලට්ඨිමත්තතො ඛුද්දකතරොපි ගණ්ඩො න වට්ටතීති විසුං න දස්සිතො. ‘‘අප්පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතෙපි න වට්ටතී’’ති එත්තකමෙව හි තත්ථ වුත්තං, තථාපි කුට්ඨෙ වුත්තනයෙන මුඛාදීසු කොලට්ඨිප්පමාණතො ඛුද්දකතරොපි ගණ්ඩො න වට්ටතීති විඤ්ඤායති, තස්මා අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතෙපීති එත්ථ පි-සද්දො අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථො, තෙන කොලට්ඨිමත්තතො ¶ ඛුද්දකතරොපි න වට්ටතීති අයමත්ථො දස්සිතොයෙවාති අම්හාකං ඛන්ති. පකතිවණ්ණෙ ජාතෙති රොගහෙතුකස්ස විකාරවණ්ණස්ස අභාවං සන්ධාය වුත්තං.

කොලට්ඨිමත්තකොති බදරට්ඨිප්පමාණො. ‘‘සඤ්ජාතඡවිං කාරෙත්වා’’ති පාඨො, විජ්ජමානඡවිං කාරෙත්වාති අත්ථො. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.88-89) පන ‘‘සච්ඡවිං කාරෙත්වාති විජ්ජමානඡවිං කාරෙත්වාති අත්ථො, සඤ්ඡවින්ති වා පාඨො, සඤ්ජාතඡඅන්ති අත්ථො. ගණ්ඩාදීසු වූපසන්තෙසුපි තං ඨානං විවණ්ණම්පි හොති, තං වට්ටතී’’ති වුත්තං.

පදුමපුණ්ඩරීකපත්තවණ්ණන්ති රත්තපදුමසෙතපදුමපුප්ඵදලවණ්ණං. කුට්ඨෙ වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ අවඩ්ඪනකං වට්ටති, අඤ්ඤත්ථ න කිඤ්චි වට්ටතී’’ති වුත්තනයං දස්සෙති. සොසබ්යාධීති ඛයරොගො. යක්ඛුම්මාදොති කදාචි ආගන්ත්වා භූමියං පාතෙත්වා හත්ථමුඛාදිකං අවයවං භූමියං ඝංසනකො යක්ඛොව රොගො.

124. මහාමත්තොති මහතියා ඉස්සරියමත්තාය සමන්නාගතො. ‘‘න දානාහං දෙවස්ස භටො’’ති ආපුච්ඡතීති රඤ්ඤා එව දින්නං ඨානන්තරං සන්ධාය වුත්තං. යො පන රාජකම්මිකෙහි ¶ අමච්චාදීහි ඨපිතො, අමච්චාදීනං එව වා භටො හොති, තෙන තං තං අමච්චාදිම්පි ආපුච්ඡිතුං වට්ටතීති.

125. ‘‘ධජබන්ධො’’ති වුත්තත්තා අපාකටචොරො පබ්බාජෙතබ්බොති විඤ්ඤායති. තෙන වක්ඛති ‘‘යෙ පන අම්බලබුජාදිචොරකා’’තිආදි. එවං ජානන්තීති ‘‘සීලවා ජාතො’’ති ජානන්ති.

126. භින්දිත්වාති අන්දුබන්ධනං භින්දිත්වා. ඡින්දිත්වාති සඞ්ඛලිකබන්ධනං ඡින්දිත්වා. මුඤ්චිත්වාති රජ්ජුබන්ධනං මුඤ්චිත්වා. විවරිත්වාති ගාමබන්ධනාදීසු ගාමද්වාරාදීනි විවරිත්වා. අපස්සමානානං වා පලායතීති පුරිසගුත්තියං පුරිසානං ගොපකානං අපස්සමානානං පලායති.

129. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘කසාහතො කතදණ්ඩකම්මො’’ති එත්ථ වුත්තනයෙනෙව.

130. පලාතොපීති ¶ ඉණස්සාමිකානං ආගමනං ඤත්වා භයෙන පලාතොපි ඉණායිකො. ගීවා හොති ඉණායිකභාවං ඤත්වා අනාදරෙන ඉණමුත්තකෙ භික්ඛුභාවෙ පවෙසිතත්තා.

උපඩ්ඪුපඩ්ඪන්ති ථොකං ථොකං. දාතබ්බමෙවාති ඉණායිකෙන ධනං සම්පජ්ජතු වා, මා වා, දානෙ සඋස්සාහෙනෙව භවිතබ්බං, අඤ්ඤෙහි ච භික්ඛූහි ‘‘මා ධුරං නික්ඛිපාහී’’ති වත්වා සහායකෙහි භවිතබ්බන්ති දස්සෙති. ධුරනික්ඛෙපෙන හිස්ස භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බතා සියාති.

131. දාසචාරිත්තං ආරොපෙත්වා කීතොති ඉමිනා දාසභාවපරිමොචනත්ථාය කීතං නිවත්තෙති. තාදිසො හි ධනක්කීතොපි අදාසො එව. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 97) පන ‘‘දෙසචාරිත්තන්ති ¶ සාවනපණ්ණාරොපනාදිකං තං තං දෙසචාරිත්ත’’න්ති වුත්තං. තත්ථ තත්ථ චාරිත්තවසෙනාති තස්මිං තස්මිං ජනපදෙ දාසපණ්ණජ්ඣාපනාදිනා අදාසකරණනියාමෙන. අභිසෙකාදීසු සබ්බබන්ධනානි මොචාපෙන්ති, තං සන්ධාය ‘‘සබ්බසාධාරණෙනා’’ති වුත්තං.

සචෙ සයමෙව පණ්ණං ආරොපෙන්ති, න වට්ටතීති තා භුජිස්සිත්ථියො ‘‘මයම්පි වණ්ණදාසියො හොමා’’ති අත්තනො රක්ඛණත්ථාය සයමෙව රාජූනං දාසිපණ්ණෙ අත්තනො නාමං ලිඛාපෙන්ති, තාසං පුත්තාපි රාජදාසාව හොන්ති, තස්මා තෙ පබ්බාජෙතුං න වට්ටති. තෙහි අදින්නා න පබ්බාජෙතබ්බාති යත්තකා තෙසං සාමිනො, තෙසු එකෙන අදින්නෙපි න පබ්බාජෙතබ්බා. භුජිස්සෙ කත්වා පන පබ්බාජෙතුං වට්ටතීති යස්ස විහාරස්ස තෙ ආරාමිකා දින්නා, තස්මිං විහාරෙ සඞ්ඝං ඤාපෙත්වා ඵාතිකම්මෙන ධනාදිං කත්වා භුජිස්සෙ කත්වා පබ්බාජෙතුං වට්ටති. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 97) පන ‘‘දෙවදාසිපුත්තෙ වට්ටතීති ලිඛිතං. ‘ආරාමිකඤ්චෙ පබ්බාජෙතුකාමො, අඤ්ඤමෙකං දත්වා පබ්බාජෙතබ්බ’න්ති වුත්තං. මහාපච්චරිවාදස්ස අයමිධ අධිප්පායො, ‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරාමිකෙ දෙමා’ති දින්නත්තා න තෙ තෙසං දාසා, ‘ආරාමිකො ච නෙව දාසො න භුජිස්සො’ති වත්තබ්බතො න දාසොති ලිඛිතං. තක්කාසිඤ්චනං සීහළදීපෙ චාරිත්තං, තෙ ච පබ්බාජෙතබ්බා සඞ්ඝස්සාරාමිකත්තා. නිස්සාමිකං දාසං අත්තනාපි භුජිස්සං කාතුං ලභතී’’ති වුත්තං.

සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.97) පන ‘‘තක්කං සීසෙ ආසිත්තකසදිසාව හොන්තීති යථා අදාසෙ කරොන්තා තක්කෙන සීසං ධොවිත්වා අදාසං කරොන්ති, එවං ආරාමිකවචනෙන දින්නත්තා අදාසාව තෙති අධිප්පායො. ‘තක්කාසිඤ්චනං පන සීහළදීපෙ චාරිත්ත’න්ති ¶ වදන්ති. නෙව පබ්බාජෙතබ්බොති වුත්තන්ති කප්පියවචනෙන දින්නෙපි ¶ සඞ්ඝස්ස ආරාමිකදාසත්තා එවං වුත්ත’’න්ති වුත්තං. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.97) ‘‘තක්කං සීසෙ ආසිත්තකසදිසාව හොන්තීති කෙසුචි ජනපදෙසු අදාසෙ කරොන්තා තක්කං සීසෙ ආසිඤ්චන්ති, තෙන කිර තෙ අදාසා හොන්ති, එවමිදම්පි ආරාමිකවචනෙන දින්නම්පීති අධිප්පායො. තථා දින්නෙපි සඞ්ඝස්ස ආරාමිකදාසො එවාති ‘නෙව පබ්බාජෙතබ්බො’ති වුත්තං. ‘තාවකාලිකො නාම’ති වුත්තත්තා කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා වා පච්ඡාපි ගහෙතුකාමතාය වා දින්නං සබ්බං තාවකාලිකමෙවාති ගහෙතබ්බං. නිස්සාමිකදාසො නාම යස්ස සාමිකුලං අඤ්ඤාතිකං මරණෙන පරික්ඛීණං, න කොචි තස්ස දායාදො, සො පන සමානජාතිකෙහි වා නිවාසගාමවාසීහි වා ඉස්සරෙහි වා භුජිස්සො කතොව පබ්බාජෙතබ්බො. දෙවදාසාපි දාසා එව. තෙ හි කත්ථචි දෙසෙ රාජදාසා හොන්ති, කත්ථචි විහාරදාසා වා, තස්මා පබ්බාජෙතුං න වට්ටතී’’ති වුත්තං.

සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.97) පන ‘‘නිස්සාමිකදාසො නාම යස්ස සාමිකා සපුත්තදාරා මතා හොන්ති, න කොචි තස්ස පරිග්ගාහකො, සොපි පබ්බාජෙතුං න වට්ටති, තං පන අත්තනාපි භුජිස්සං කාතුං වට්ටති. යෙ වා පන තස්මිං රට්ඨෙ සාමිනො, තෙහිපි කාරාපෙතුං වට්ටති, ‘දෙවදාසිපුත්තං පබ්බාජෙතුං වට්ටතී’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ‘දාසස්ස පබ්බජිත්වා අත්තනො සාමිකෙ දිස්වා පලායන්තස්ස ආපත්ති නත්ථී’ති වදන්තී’’ති වුත්තං. විමතිවිනොදනියං පන ‘‘දාසම්පි පබ්බාජෙත්වා සාමිකෙ දිස්වා පටිච්ඡාදනත්ථං අපනෙන්තො පදවාරෙන අදින්නාදානාපත්තියා කාරෙතබ්බො, දාසස්ස පන පලායතො අනාපත්තී’’ති වුත්තං.

132. හත්ථච්ඡින්නකාදිවත්ථූසු කණ්ණමූලෙති සකලස්ස කණ්ණස්ස ඡෙදං සන්ධායාහ. කණ්ණසක්ඛලිකායාති කණ්ණචූළිකාය ¶ . යස්ස පන කණ්ණාවට්ටෙති හෙට්ඨා කුණ්ඩලාදිඨපනඡිද්දං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘තඤ්හි සඞ්ඝට්ටනක්ඛමං. අජපදකෙති අජපදනාසිකට්ඨිකොටියං. තතො හි උද්ධං න විච්ඡින්දිතුං සක්කා හොති. සන්ධෙතුන්ති අවිරූපසණ්ඨානං සන්ධාය වුත්තං, විරූපං පන පරිසදූසකං ආපාදෙති.

ඛුජ්ජසරීරොති වඞ්කසරීරො. බ්රහ්මුනො විය උජුකං ගත්තං සරීරං යස්ස සො බ්රහ්මුජුගත්තො, භගවා. අවසෙසො සත්තොති ඉමිනා ලක්ඛණෙන රහිතසත්තො. එතෙන ඨපෙත්වා මහාපුරිසං චක්කවත්තිඤ්ච ¶ ඉතරෙ සත්තා ඛුජ්ජපක්ඛිකාති දස්සෙති. යෙභුය්යෙන හි සත්තා ඛන්ධෙ කටියං ජාණූසූති තීසු ඨානෙසු නමන්ති, තෙ කටියං නමන්තා පච්ඡතො නමන්ති, ද්වීසු ඨානෙසු නමන්තා පුරතො නමන්ති, දීඝසරීරා පන එකෙන පස්සෙන වඞ්කා හොන්ති, එකෙ මුඛං උන්නාමෙත්වා නක්ඛත්තානි ගණයන්තා විය චරන්ති, එකෙ අප්පමංසලොහිතා සූලසදිසා හොන්ති, එකෙ පුරතො පබ්භාරා හොන්ති, පවෙධමානා ගච්ඡන්ති. පරිවටුමොති සමන්තතො වට්ටකායො. එතෙන එවරූපා එව වාමනකා න වට්ටන්තීති දස්සෙති.

133. අට්ඨිසිරාචම්මසරීරොති අට්ඨිසිරාචම්මමත්තසරීරො. කූටකූටසීසොති අනෙකෙසු ඨානෙසු පිණ්ඩිතමංසතං දස්සෙතුං ආමෙඩිතං කතං. තෙනාහ ‘‘තාලඵලපිණ්ඩිසදිසෙනා’’ති. තාලඵලානං මඤ්ජරී පිණ්ඩි නාම. අනුපුබ්බතනුකෙන සීසෙනාති චෙතියථූපිකා විය කමෙන කිසෙන සීසෙන. මහාවෙළුපබ්බං විය ආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා අවිසමථූලෙන සීසෙන සමන්නාගතො නාළිසීසො නාම. කප්පසීසොති ගජමත්ථකං විය ද්විධා භින්නසීසො. ‘‘කණ්ණිකකෙසො වා’’ති ඉමස්ස විවරණං ‘‘පාණකෙහී’’තිආදි. මක්කටස්සෙව නලාටෙපි කෙසානං උට්ඨිතභාවං සන්ධායාහ ‘‘සීසලොමෙහී’’තිආදි.

මක්කටභමුකොති ¶ නලාටලොමෙහි අවිභත්තලොමභමුකො. අක්ඛිචක්කෙහීති අක්ඛිමණ්ඩලෙහි. කෙකරොති තිරියං පස්සනකො. උදකතාරකාති ඔලොකෙන්තානං උදකෙ පටිබිම්බිකච්ඡායා. උදකබුබ්බුළන්ති කෙචි. අක්ඛිතාරකාති අභිමුඛෙ ඨිතානං ඡායා. අක්ඛිභණ්ඩකාතිපි වදන්ති. අතිපිඞ්ගලක්ඛි මජ්ජාරක්ඛි. මධුපිඞ්ගලන්ති මධුවණ්ණපිඞ්ගලං. නිප්පඛුමක්ඛීති එත්ථ පඛුම-සද්දො අක්ඛිදලලොමෙසු නිරුළ්හො, තදභාවා නිප්පඛුමක්ඛි. අක්ඛිපාකෙනාති අක්ඛිදලපරියන්තෙසු පූතිතාපජ්ජනරොගෙන.

චිපිටනාසිකොති අනුන්නතනාසිකො. පටඞ්ගමණ්ඩූකො නාම මහාමුඛමණ්ඩූකො. භින්නමුඛොති උපක්කමුඛපරියොසානො, සබ්බදා විවටමුඛො වා. වඞ්කමුඛොති එකපස්සෙ අපක්කම්ම ඨිතහෙට්ඨිමහනුකට්ඨිකො. ඔට්ඨච්ඡින්නකොති උභොසු ඔට්ඨෙසු යත්ථ කත්ථචි ජාතියා වා පච්ඡා වා සත්ථාදිනා අපනීතමංසෙන ඔට්ඨෙන සමන්නාගතො. එළමුඛොති නිච්චපග්ඝරිතලාලාමුඛො.

භින්නගලොති අවනතගලො. භින්නඋරොති අතිනින්නඋරමජ්ඣො. එවං භින්නපිට්ඨීති. සබ්බඤ්චෙතන්ති ¶ ‘‘කච්ඡුගත්තො’’තිආදිං සන්ධාය වුත්තං. එත්ථ ච විනිච්ඡයො කුට්ඨාදීසු වුත්තො එවාති ආහ ‘‘විනිච්ඡයො’’තිආදි.

වාතණ්ඩිකොති අණ්ඩකෙසු වුද්ධිරොගෙන සමන්නාගතො, අණ්ඩවාතරොගෙන උද්ධුතබීජණ්ඩකොසෙන සමන්නාගතො වා. යස්ස නිවාසනෙන පටිච්ඡන්නම්පි උණ්ණතං පකාසති, සොව න පබ්බාජෙතබ්බො. විකටොති තිරියං ගමනපාදෙහි සමන්නාගතො, යස්ස චඞ්කමතො ජාණුකා බහි නිගච්ඡන්ති. සඞ්ඝට්ටොති ගච්ඡතො පරිවත්තනපාදෙහි සමන්නාගතො, යස්ස චඞ්කමතො ජාණුකා අන්තො පවිසන්ති. මහාජඞ්ඝොති ථූලජඞ්ඝො. මහාපාදොති මහන්තෙන පාදතලෙන ¶ යුත්තො. පාදවෙමජ්ඣෙති පිට්ඨිපාදවෙමජ්ඣෙ. එතෙන අග්ගපාදො ච පණ්හි ච සදිසාවාති දස්සෙති.

134. මජ්ඣෙ සංකුටිතපාදත්තාති කුණ්ඨපාදතාය කාරණං දස්සෙති, අග්ගෙ සංකුටිතපාදත්තාති කුණ්ඨපාදතාය. කුණ්ඨපාදස්සෙව චඞ්කමනවිභාවනං ‘‘පිට්ඨිපාදග්ගෙන චඞ්කමන්තො’’ති. ‘‘පාදස්ස බාහිරන්තෙනා’’ති ච ‘‘අබ්භන්තරන්තෙනා’’ති ච ඉදං පාදතලස්ස උභොහි පරියන්තෙහි චඞ්කමනං සන්ධාය වුත්තං.

මම්මනන්ති ඛලිතවචනං, යො එකමෙවක්ඛරං චතුපඤ්චක්ඛත්තුං වදති, තස්සෙතං අධිවචනං, ඨානකරණවිසුද්ධියා අභාවෙන අඵුට්ඨක්ඛරවචනං. වචනානුකරණෙන හි සො ‘‘මම්මනො’’ති වුත්තො. යො ච කරණසම්පන්නොපි එකමෙවක්ඛරං හික්කාරබහුසො වදති, සොපි ඉධෙව සඞ්ගය්හති. යො වා පන තං නිග්ගහෙත්වාපි අනාමෙඩිතක්ඛරමෙව සිථිලං සිලිට්ඨවචනං වත්තුං සමත්ථො, සො පබ්බාජෙතබ්බො. ආපත්තිතො න මුච්චන්තීති ඤත්වා කරොන්තාව න මුච්චන්ති. ජීවිතන්තරායාදිආපදාසු අරුචියා කායසාමග්ගිං දෙන්තස්ස අනාපත්ති.

135. අභබ්බපුග්ගලකථාසු ‘‘යො කාළපක්ඛෙ ඉත්ථී හොති, ජුණ්හපක්ඛෙ පුරිසො, අයං පක්ඛපණ්ඩකො’’ති කෙචි වදන්ති. අට්ඨකථායං පන ‘‘කාළපක්ඛෙ පණ්ඩකො හොති, ජුණ්හපක්ඛෙ පනස්ස පරිළාහො වූපසම්මතී’’ති අපණ්ඩකපක්ඛෙ පරිළාහවූපසමස්සෙව වුත්තත්තා පණ්ඩකපක්ඛෙ උස්සන්නපරිළාහතා පණ්ඩකභාවාපත්තීති විඤ්ඤායතීති වීමංසිත්වා යුත්තතරං ගහෙතබ්බං. ඉත්ථිභාවො පුම්භාවො වා නත්ථි එතස්සාති අභාවකො. ‘‘තස්මිංයෙවස්ස පක්ඛෙ පබ්බජ්ජා වාරිතාති එත්ථ අපණ්ඩකපක්ඛෙ පබ්බාජෙත්වා පණ්ඩකපක්ඛෙ නාසෙතබ්බො’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘අපණ්ඩකපක්ඛෙ ¶ ¶ පබ්බජිතො සචෙ කිලෙසක්ඛයං පාපුණාති, න නාසෙතබ්බො’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං. පණ්ඩකස්ස හි කිලෙසක්ඛයාසම්භවතො, ඛීණකිලෙසස්ස ච පණ්ඩකභාවානාපත්තිතො. අහෙතුකපටිසන්ධිකථායඤ්හි අවිසෙසෙන පණ්ඩකස්ස අහෙතුකපටිසන්ධිතා වුත්තා, ආසිත්තඋසූයපක්ඛපණ්ඩකානඤ්ච පටිසන්ධිතො පට්ඨායෙව පණ්ඩකභාවො, න පවත්තියංයෙවාති වදන්ති. තෙනෙව අහෙතුකපටිසන්ධිනිද්දෙසෙ ජච්චන්ධබධිරාදයො විය පණ්ඩකො ජාතිසද්දෙන විසෙසෙත්වා න නිද්දිට්ඨො. චතුත්ථපාරාජිකසංවණ්ණනායඤ්ච (පාරා. අට්ඨ. 2.233) අභබ්බපුග්ගලෙ දස්සෙන්තෙන පණ්ඩකතිරච්ඡානගතඋභතොබ්යඤ්ජනකා තයො වත්ථුවිපන්නා අහෙතුකපටිසන්ධිකා, තෙසං සග්ගො අවාරිතො, මග්ගො පන වාරිතොති අවිසෙසතො වුත්තන්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.109) ආගතං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.109) පන පණ්ඩකවත්ථුස්මිං ආසිත්තඋසූයපක්ඛපණ්ඩකා තයොපි පුරිසභාවලිඞ්ගාදියුත්තා අහෙතුකපටිසන්ධිකා, තෙ ච කිලෙසපරියුට්ඨානස්ස බලවතාය නපුංසකපණ්ඩකසදිසත්තා ‘‘පණ්ඩකා’’ති වුත්තා, තෙසු ආසිත්තඋසූයපණ්ඩකානං ද්වින්නං කිලෙසපරියුට්ඨානං යොනිසොමනසිකාරාදීහි වීතික්කමතො නිවාරෙතුම්පි සක්කා, තෙන තෙ පබ්බාජෙතබ්බාති වුත්තා. පක්ඛපණ්ඩකස්ස පන කාළපක්ඛෙ උම්මාදො විය කිලෙසපරිළාහො අවත්ථරන්තො ආගච්ඡති, වීතික්කමං පත්වා එව ච නිවත්තති, තස්මා තස්මිං පක්ඛෙ සො න පබ්බාජෙතබ්බොති වුත්තො, තදෙතං විභාගං දස්සෙතුං ‘‘යස්ස පරෙස’’න්ති වුත්තං. තත්ථ ආසිත්තස්සාති මුඛෙ ආසිත්තස්ස අත්තනොපි අසුචිමුච්චනෙන පරිළාහො වූපසම්මති. උසූයාය උප්පන්නායාති උසූයාය වසෙන අත්තනො සෙවෙතුකාමතාරාගෙ උප්පන්නෙ අසුචිමුත්තියා පරිළාහො වූපසම්මති.

‘‘බීජානි ¶ අපනීතානී’’ති වුත්තත්තා බීජෙසු ඨිතෙසු නිමිත්තමත්තෙ අපනීතෙ පණ්ඩකො න හොති. භික්ඛුනොපි අනාබාධපච්චයා තදපනයනෙ ථුල්ලච්චයමෙව, න පණ්ඩකත්තං. බීජෙසු පන අපනීතෙසු අඞ්ගජාතම්පි රාගෙන කම්මනියං න හොති, පුමභාවො විගච්ඡති, මස්සුආදිපුරිසලිඞ්ගම්පි උපසම්පදාපි විගච්ඡති, කිලෙසපරිළාහොපි දුන්නිවාරවීතික්කමො හොති නපුංසකපණ්ඩකස්ස විය, තස්මා ඊදිසො උපසම්පන්නොපි නාසෙතබ්බොති වදන්ති. යදි එවං කස්මා බීජුද්ධරණෙ පාරාජිකං න පඤ්ඤත්තන්ති? එත්ථ තාව කෙචි වදන්ති ‘‘පඤ්ඤත්තමෙවෙතං භගවතා ‘පණ්ඩකො භික්ඛවෙ අනුපසම්පන්නො න උපසම්පාදෙතබ්බො, උපසම්පන්නො නාසෙතබ්බො’ති වුත්තත්තා’’ති. කෙචි ¶ පන ‘‘යස්මා බීජුද්ධරණක්ඛණෙ පණ්ඩකො න හොති, තස්මා තස්මිං ඛණෙ පාරාජිකං න පඤ්ඤත්තං. යස්මා පන සො උද්ධටබීජො භික්ඛු අපරෙන සමයෙන වුත්තනයෙන පණ්ඩකත්තං ආපජ්ජති, අභාවකො හොති, උපසම්පදාය අවත්ථු, තතො එව චස්ස උපසම්පදා විගච්ඡති, තස්මා එස පණ්ඩකත්තුපගමනකාලතො පට්ඨාය ජාතියා නපුංසකපණ්ඩකෙන සද්ධිං යොජෙත්වා ‘උපසම්පන්නො නාසෙතබ්බො’ති අභබ්බොති වුත්තො, න තතො පුබ්බෙ. අයඤ්ච කිඤ්චාපි සහෙතුකො, භාවක්ඛයෙන පනස්ස අහෙතුකසදිසතාය මග්ගොපි න උප්පජ්ජතී’’ති වදන්ති. අපරෙ පන ‘‘පබ්බජ්ජතො පුබ්බෙ උපක්කමෙන පණ්ඩකභාවමාපන්නං සන්ධාය ‘උපසම්පන්නො නාසෙතබ්බො’ති වුත්තං, උපසම්පන්නස්ස පන පච්ඡා උපක්කමෙන උපසම්පදාපි න විගච්ඡතී’’ති, තං න යුත්තං. යදග්ගෙන හි පබ්බජ්ජතො පුබ්බෙ උපක්කමෙන අභබ්බො හොති, තදග්ගෙන පච්ඡාපි හොතීති වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

ඉත්ථත්තාදි භාවො නත්ථි එතස්සාති අභාවකො. පබ්බජ්ජා න වාරිතාති එත්ථ පබ්බජ්ජාග්ගහණෙනෙව උපසම්පදාපි ගහිතා. තෙනාහ ‘‘යස්ස චෙත්ථ පබ්බජ්ජා වාරිතා’’තිආදි. තස්මිං ¶ යෙවස්ස පක්ඛෙ පබ්බජ්ජා වාරිතාති එත්ථ පන අපණ්ඩකපක්ඛෙපි පබ්බජ්ජාමත්තමෙව ලභති, උපසම්පදා පන තදාපි න වට්ටති, පණ්ඩකපක්ඛෙ පන ආගතො ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බොති වෙදිතබ්බන්ති වුත්තං.

136. උභතොබ්යඤ්ජනමස්ස අත්ථීති උභතොබ්යඤ්ජනකොති ඉමිනා අසමානාධිකරණවිසයො බාහිරත්ථසමාසොයං, පුරිමපදෙ ච විභත්තිඅලොපොති දස්සෙති. බ්යඤ්ජනන්ති චෙත්ථ පුරිසනිමිත්තං ඉත්ථිනිමිත්තඤ්ච අධිප්පෙතං. අථ උභතොබ්යඤ්ජනකස්ස එකමෙව ඉන්ද්රියං හොති, උදාහු ද්වෙති? එකමෙව හොති, න ද්වෙ. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘යස්ස ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති, නො. යස්ස වා පන පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති, නො’’ති (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.188) එකස්මිං සන්තානෙ ඉන්ද්රියභූතභාවද්වයස්ස උප්පත්තියා අභිධම්මෙ පටිසෙධිතත්තා, තඤ්ච ඛො ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස ඉත්ථින්ද්රියං, පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස පුරිසින්ද්රියන්ති. යදි එවං දුතියබ්යඤ්ජනස්ස අභාවො ආපජ්ජති ඉන්ද්රියඤ්හි බ්යඤ්ජනස්ස කාරණං වුත්තං, තඤ්ච තස්ස නත්ථීති? වුච්චතෙ – න තස්ස ඉන්ද්රියං දුතියබ්යඤ්ජනකාරණං. කස්මා? සදා අභාවතො. ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස හි යදා ඉත්ථියා රාගචිත්තං උප්පජ්ජති, තදා පුරිසබ්යඤ්ජනං පාකටං හොති, ඉත්ථිබ්යඤ්ජනං පටිච්ඡන්නං ගුළ්හං හොති, තථා ¶ ඉතරස්ස ඉතරං. යදි ච තෙසං ඉන්ද්රියං දුතියබ්යඤ්ජනකාරණං භවෙය්ය, සදාපි බ්යඤ්ජනද්වයං තිට්ඨෙය්ය, න පන තිට්ඨති, තස්මා වෙදිතබ්බමෙතං ‘‘න තස්ස තං බ්යඤ්ජනකාරණං, කම්මසහායං පන රාගචිත්තමෙවෙත්ථ කාරණ’’න්ති. යස්මා චස්ස එකමෙව ඉන්ද්රියං හොති, තස්මා ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකො සයම්පි ගබ්භං ගණ්හාති, පරම්පි ගණ්හාපෙති. පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකො පරං ගණ්හාපෙති, සයං පන න ගණ්හාතීති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.116) ආගතං.

විමතිවිනොදනියං ¶ (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.116) පන – ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකොති ඉත්ථින්ද්රියයුත්තො, ඉතරො පන පුරිසින්ද්රියයුත්තො. එකස්ස හි භාවද්වයං සහ න උප්පජ්ජති යමකෙ (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.188) පටික්ඛිත්තත්තා. දුතියබ්යඤ්ජනං පන කම්මසහායෙන අකුසලචිත්තෙනෙව භාවරහිතං උප්පජ්ජති. පකතිත්ථිපුරිසානම්පි කම්මමෙව බ්යඤ්ජනලිඞ්ගානං කාරණං, න භාවො තස්ස කෙනචි පච්චයෙන පච්චයත්තස්ස පට්ඨානෙ අවුත්තත්තා. කෙවලං භාවසහිතානංයෙව බ්යඤ්ජනලිඞ්ගානං පවත්තදස්සනත්ථං අට්ඨකථාසු (ධ. ස. අට්ඨ. 632-633) ‘‘ඉත්ථින්ද්රියං පටිච්ච ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනී’’තිආදිනා ඉන්ද්රියස්ස බ්යඤ්ජනකාරණත්තෙන වුත්තං. ඉධ පන අකුසලබලෙන ඉන්ද්රියං විනාපි බ්යඤ්ජනං උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. උභින්නම්පි චෙ තෙසං උභතොබ්යඤ්ජනකානං. යදා ඉත්ථියා රාගො උප්පජ්ජති, තදා පුරිසබ්යඤ්ජනං පාකටං හොති, ඉතරං පටිච්ඡන්නං. යදා පුරිසෙ රාගො උප්පජ්ජති, තදා ඉත්ථිබ්යඤ්ජනං පාකටං හොති, ඉතරං පටිච්ඡන්නන්ති ආගතං.

137. ථෙය්යාය සංවාසො එතස්සාති ථෙය්යසංවාසකො. සො ච න සංවාසමත්තස්සෙව ථෙනකො ඉධාධිප්පෙතො, අථ ඛො ලිඞ්ගස්ස තදුභයස්ස ච ථෙනකොපීති ආහ ‘‘තයො ථෙය්යසංවාසකා’’තිආදි. න යථාවුඩ්ඪං වන්දනං සාදියතීති යථාවුඩ්ඪං භික්ඛූනං වා සාමණෙරානං වා වන්දනං න සාදියති. යථාවුඩ්ඪං වන්දනං සාදියතීති අත්තනා මුසාවාදං කත්වා දස්සිතවස්සානුරූපං යථාවුඩ්ඪං වන්දනං සාදියති. භික්ඛුවස්සගණනාදිකොති ඉමිනා න එකකම්මාදිකොව ඉධ සංවාසො නාමාති දස්සෙති.

138. රාජ…පෙ… භයෙනාති එත්ථ භය-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො ‘‘රාජභයෙන දුබ්භික්ඛභයෙනා’’තිආදිනා. සංවාසං නාධිවාසෙති, යාව සො සුද්ධමානසොති රාජභයාදීහි ¶ ගහිතලිඞ්ගතාය ¶ සො සුද්ධමානසො යාව සංවාසං නාධිවාසෙතීති අත්ථො. යො හි රාජභයාදිං විනා කෙවලං භික්ඛූ වඤ්චෙත්වා තෙහි සද්ධිං සංවසිතුකාමතාය ලිඞ්ගං ගණ්හාති, සො අසුද්ධචිත්තතාය ලිඞ්ගග්ගහණෙනෙව ථෙය්යසංවාසකො නාම හොති. අයං පන තාදිසෙන අසුද්ධචිත්තෙන භික්ඛූ වඤ්චෙතුකාමතාය අභාවතො යාව සංවාසං නාධිවාසෙති, තාව ථෙය්යසංවාසකො නාම න හොති. තෙනෙව ‘‘රාජභයාදීහි ගහිතලිඞ්ගානං ‘ගිහී මං සමණොති ජානන්තූ’ති වඤ්චනචිත්තෙ සතිපි භික්ඛූනං වඤ්චෙතුකාමතාය අභාවා දොසො න ජාතො’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘වූපසන්තභයතා ඉධ සුද්ධචිත්තතා’’ති වදන්ති, එවඤ්ච සති සො වූපසන්තභයො යාව සංවාසං නාධිවාසෙති, තාව ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති අයමත්ථො විඤ්ඤායති. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථෙ විඤ්ඤායමානෙ අවූපසන්තභයස්ස සංවාසසාදියනෙපි ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති ආපජ්ජෙය්ය, න ච අට්ඨකථායං අවූපසන්තභයස්ස සංවාසසාදියනෙපි අථෙය්යසංවාසකතා දස්සිතා. සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානි භුඤ්ජන්තොති ච ඉමිනා අවූපසන්තභයෙනපි සංවාසං අසාදියන්තෙනෙව භවිතබ්බන්ති දීපෙති. තෙනෙව තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං ‘‘යස්මා විහාරං ආගන්ත්වා සඞ්ඝිකං ගණ්හන්තස්ස සංවාසං පරිහරිතුං දුක්කරං, තස්මා ‘සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානි භුඤ්ජන්තො’ති ඉදං වුත්ත’’න්ති. තස්මා රාජභයාදීහි ගහිතලිඞ්ගතායෙවෙත්ථ සුද්ධචිත්තතාති ගහෙතබ්බං.

සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානීති සබ්බසාමයිකානං සාධාරණං කත්වා වීථිචතුක්කාදීසු ඨපෙත්වා දාතබ්බභත්තානි. කායපරිහාරියානීති කායෙන පරිහරිතබ්බානි. අබ්භුග්ගච්ඡන්තීති අභිමුඛං ගච්ඡන්ති. කම්මන්තානුට්ඨානෙනාති කසිගොරක්ඛාදිකම්මාකරණෙන. තදෙව පත්තචීවරං ආදාය විහාරං ගච්ඡතීති ¶ චීවරානි නිවාසනපාරුපනවසෙන ආදාය, පත්තඤ්ච අංසකූටෙ ලග්ගෙත්වා විහාරං ගච්ඡති.

නාපි සයං ජානාතීති ‘‘යො එවං පබ්බජති, සො ථෙය්යසංවාසකො නාම හොතී’’ති වා ‘‘එවං කාතුං න ලභතී’’ති වා ‘‘එවං පබ්බජිතො සමණො නාම න හොතී’’ති වා න ජානාති. යො එවං පබ්බජති, සො ථෙය්යසංවාසකො නාම හොතීති ඉදං පන නිදස්සනමත්තං. අනුපසම්පන්නකාලෙයෙවාති ඉමිනා උපසම්පන්නකාලෙ සුත්වා සචෙපි නාරොචෙති, ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති දීපෙති.

සික්ඛං ¶ අප්පච්චක්ඛාය…පෙ… ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති ඉදං භික්ඛූහි දින්නලිඞ්ගස්ස අපරිච්චත්තත්තා න ලිඞ්ගත්ථෙනකො හොති, ලිඞ්ගානුරූපස්ස සංවාසස්ස සාදිතත්තා නාපි සංවාසත්ථෙනකො හොතීති වුත්තං. එකො භික්ඛු කාසායෙ සඋස්සාහොව ඔදාතං නිවාසෙත්වාති එත්ථාපි ඉදමෙව කාරණං දට්ඨබ්බං. පරතො ‘‘සාමණෙරො සලිඞ්ගෙ ඨිතො’’තිආදිනා සාමණෙරස්ස වුත්තවිධානෙසුපි අථෙය්යසංවාසපක්ඛෙ අයමෙව නයො. ‘‘භික්ඛුනියාපි එසෙව නයො’’ති වුත්තමෙවත්ථං ‘‘සාපි ගිහිභාවං පත්ථයමානා’’තිආදිනා විභාවෙති.

සචෙ කොචි වුඩ්ඪපබ්බජිතොති සාමණෙරං සන්ධාය වුත්තං. මහාපෙළාදීසූති එතෙන ගිහිසන්තකං දස්සිතං. සාමණෙරපටිපාටියා…පෙ… ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති එත්ථ කිඤ්චාපි ථෙය්යසංවාසකො න හොති, පාරාජිකං පන ආපජ්ජතියෙව. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.110) වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.110) පන – ථෙය්යාය ලිඞ්ගග්ගහණමත්තම්පි ඉධ සංවාසො එවාති ආහ ‘‘තයො ථෙය්යසංවාසකා’’ති. න ¶ යථාවුඩ්ඪං වන්දනන්ති භික්ඛූනං සාමණෙරානං වා වන්දනං න සාදියති. යථාවුඩ්ඪං වන්දනන්ති අත්තනා මුසාවාදෙන දස්සිතවස්සක්කමෙන භික්ඛූනං වන්දනං සාදියති. දහරසාමණෙරො පන වුඩ්ඪසාමණෙරානං, දහරභික්ඛූ ච වුඩ්ඪානං වන්දනං සාදියන්තොපි ථෙය්යසංවාසකො න හොති. ඉමස්මිං අත්ථෙති සංවාසත්ථෙනකත්ථෙ. භික්ඛුවස්සානීති ඉදං සංවාසත්ථෙනකෙ වුත්තපාඨවසෙන වුත්තං, සයමෙව පන පබ්බජිත්වා සාමණෙරවස්සානි ගණෙන්තොපි උභයත්ථෙනකො එව. න කෙවලඤ්ච පුරිසොව, ඉත්ථීපි භික්ඛූනීසු එවං පටිපජ්ජති, ථෙය්යසංවාසිකාව. ආදිකම්මිකාපි චෙත්ථ න මුච්චන්ති. උපසම්පන්නෙසු එව පඤ්ඤත්තාපත්තිං පටිච්ච ආදිකම්මිකා වුත්තා, තෙනෙවෙත්ථ ආදිකම්මිකොපි න මුත්තො.

රාජ…පෙ… භයෙනාති එත්ථ භය-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. යාව සො සුද්ධමානසොති ‘‘ඉමිනා ලිඞ්ගෙන භික්ඛූ වඤ්චෙත්වා තෙහි සංවසිස්සාමී’’ති අසුද්ධචිත්තාභාවෙන සුද්ධචිත්තො. තෙන හි අසුද්ධචිත්තෙන ලිඞ්ගෙ ගහිතමත්තෙ පච්ඡා භික්ඛූහි සහ සංවසතු වා මා වා, ලිඞ්ගත්ථෙනකො හොති. පච්ඡා සංවසන්තොපි අභබ්බො හුත්වා සංවසති, තස්මා උභයත්ථෙනකොපි ලිඞ්ගත්ථෙනකෙ එව පවිසතීති වෙදිතබ්බං. යො පන රාජාදිභයෙන සුද්ධචිත්තොව ලිඞ්ගං ගහෙත්වා විචරන්තො ¶ පච්ඡා ‘‘භික්ඛුවස්සානි ගණෙත්වා ජීවස්සාමී’’ති අසුද්ධචිත්තං උප්පාදෙති, සො චිත්තුප්පාදමත්තෙන ථෙය්යසංවාසකො න හොති සුද්ධචිත්තෙන ගහිතලිඞ්ගත්තා. සචෙ පන සො භික්ඛූනං සන්තිකං ගන්ත්වා සාමණෙරවස්සගණනාදිං කරොති, තදා සංවාසත්ථෙනකො, උභයත්ථෙනකො වා හොතීති දට්ඨබ්බං. යං පන පරතො ‘‘සහ ධුරනික්ඛෙපෙන අයම්පි ථෙය්යසංවාසකොවා’’ති වුත්තං, තං භික්ඛූහි සඞ්ගම්ම සංවාසාධිවාසනවසෙන ධුරනික්ඛෙපං සන්ධාය වුත්තං. තෙන වුත්තං ‘‘සංවාසං නාධිවාසෙති, යාවා’’ති ¶ , තස්ස තාව ථෙය්යසංවාසකො නාම න වුච්චතීති සම්බන්ධො දට්ඨබ්බො. එත්ථ ච චොරාදිභයං විනාපි කීළාධිප්පායෙන ලිඞ්ගං ගහෙත්වා භික්ඛූනම්පි සන්තිකෙ පබ්බජිතාලයං දස්සෙත්වා වන්දනාදිං අසාදියන්තොපි ‘‘සොභති නු ඛො මෙ පබ්බජිතලිඞ්ග’’න්තිආදිනා සුද්ධචිත්තෙන ගණ්හන්තොපි ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති දට්ඨබ්බං.

සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානීති සබ්බසාමයිකානං සාධාරණං කත්වා පඤ්ඤත්තානි භත්තානි. ඉදඤ්ච භික්ඛූනඤ්ඤෙව නියමිතභත්තග්ගහණෙ සංවාසොපි සම්භවෙය්යාති සබ්බසාධාරණභත්තං වුත්තං. සංවාසං පන අසාදියිත්වා අභික්ඛුකවිහාරාදීසු විහාරභත්තාදීනි භුඤ්ජන්තොපි ථෙය්යසංවාසකො න හොති එව. කම්මන්තානුට්ඨානෙනාති කසිආදිකම්මාකරණෙන. පත්තචීවරං ආදායාති භික්ඛුලිඞ්ගවසෙන සරීරෙන ධාරෙත්වා.

යො එවං පබ්බජති, සො ථෙය්යසංවාසකො නාම හොතීති ඉදං නිදස්සනමත්තං. ‘‘ථෙය්යසංවාසකො’’ති පන නාමං අජානන්තොපි ‘‘එවං කාතුං න වට්ටතී’’ති වා ‘‘කරොන්තො සමණො නාම න හොතී’’ති වා ‘‘යදි ආරොචෙස්සාමි, ඡඩ්ඩයිස්සන්ති ම’’න්ති වා ‘‘යෙන කෙනචි පබ්බජ්ජා මෙ න රුහතී’’ති ජානාති, ථෙය්යසංවාසකො හොති. යො පන පඨමං ‘‘පබ්බජ්ජා එවං මෙ ගහිතා’’ති සඤ්ඤී කෙවලං අන්තරා අත්තනො සෙතවත්ථනිවාසනාදිවිප්පකාරං පකාසෙතුං ලජ්ජන්තො න කථෙති, සො ථෙය්යසංවාසකො න හොති. අනුපසම්පන්නකාලෙයෙවාති එත්ථ අවධාරණෙන උපසම්පන්නකාලෙ ථෙය්යසංවාසකලක්ඛණං ඤත්වා වඤ්චනායපි නාරොචෙති, ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති දීපෙති. සො හි සුද්ධචිත්තෙන ගහිතලිඞ්ගත්තා ලිඞ්ගත්ථෙනකො න හොති, ලද්ධූපසම්පදත්තා තදනුගුණස්සෙව සංවාසස්ස සාදිතත්තා සංවාසත්ථෙනකොපි ¶ න හොති. අනුපසම්පන්නො පන ලිඞ්ගත්ථෙනකො හොති, සංවාසාරහස්ස ලිඞ්ගස්ස ගහිතත්තා සංවාසසාදියනමත්තෙන සංවාසත්ථෙනකො හොති.

සලිඞ්ගෙ ¶ ඨිතොති සලිඞ්ගභාවෙ ඨිතො. ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති භික්ඛූහි දින්නලිඞ්ගස්ස අපරිච්චත්තත්තා ලිඞ්ගත්ථෙනකො න හොති. භික්ඛුපටිඤ්ඤාය අපරිච්චත්තත්තා සංවාසත්ථෙනකො න හොති. යං පන මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා) ‘‘ලිඞ්ගානුරූපස්ස සංවාසස්ස සාදිතත්තා නාපි සංවාසත්ථෙනකො’’ති කාරණං වුත්තං, තම්පි ඉදමෙව කාරණං සන්ධාය වුත්තං. ඉතරථා සාමණෙරස්සාපි භික්ඛුවස්සගණනාදීසු ලිඞ්ගානුරූපසංවාසො එව සාදිතොති සංවාසත්ථෙනකතා න සියා භික්ඛූහි දින්නලිඞ්ගස්ස උභින්නම්පි සාධාරණත්තා. යථා චෙත්ථ භික්ඛු, එවං සාමණෙරොපි පාරාජිකං සමාපන්නො සාමණෙරපටිඤ්ඤාය අපරිච්චත්තත්තා සංවාසත්ථෙනකො න හොතීති වෙදිතබ්බො. සොභතීති සම්පටිච්ඡිත්වාති කාසාවධාරණෙ ධුරං නික්ඛිපිත්වා ගිහිභාවං සම්පටිච්ඡිත්වා.

සචෙ කොචි වුඩ්ඪපබ්බජිතොති සාමණෙරං සන්ධාය වුත්තං. මහාපෙළාදීසූති විලීවාදිමයෙසු ඝරද්වාරෙසු ඨපිතෙසු භත්තභාජනවිසෙසෙසු. එතෙන විහාරෙ භික්ඛූහි සද්ධිං වස්සගණනාදීනං අකරණං දස්සෙතීති වුත්තං.

139. තිත්ථියපක්කන්තකකථායං තෙසං ලිඞ්ගෙ ආදින්නමත්තෙ තිත්ථියපක්කන්තකො හොතීති ‘‘තිත්ථියො භවිස්සාමී’’ති ගතස්ස ලිඞ්ගග්ගහණෙනෙව තෙසං ලද්ධිපි ගහිතායෙව හොතීති කත්වා වුත්තං. කෙනචි පන ‘‘තෙසං ලිඞ්ගෙ ආදින්නමත්තෙ ලද්ධියා ගහිතායපි අග්ගහිතායපි තිත්ථියපක්කන්තකො හොතී’’ති වුත්තං, තං න ගහෙතබ්බං. න හි ‘‘තිත්ථියො භවිස්සාමී’’ති ගතස්ස ලිඞ්ගසම්පටිච්ඡනතො අඤ්ඤං ලද්ධිග්ගහණං ¶ නාම අත්ථි. ලිඞ්ගසම්පටිච්ඡනෙනෙව හි සො ගහිතලද්ධිකො හොති. තෙනෙව ‘‘වීමංසනත්ථං කුසචීරාදීනි…පෙ… යාව න සම්පටිච්ඡති, තාව තං ලද්ධි රක්ඛති, සම්පටිච්ඡිතමත්තෙ තිත්ථියපක්කන්තකො හොතී’’ති වුත්තං. නග්ගොව ආජීවකානං උපස්සයං ගච්ඡති, පදවාරෙ පදවාරෙ දුක්කටන්ති ‘‘ආජීවකො භවිස්ස’’න්ති අසුද්ධචිත්තෙන ගමනපච්චයා දුක්කටං වුත්තං. නග්ගෙන හුත්වා ගමනපච්චයාපි පදවාරෙ දුක්කටා න මුච්චතියෙවාති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.110) වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.110) පන – තිත්ථියපක්කන්තකාදිකථාසු තෙසං ලිඞ්ගෙ ආදින්නමත්තෙති වීමංසාදිඅධිප්පායං විනා ‘‘තිත්ථියො භවිස්සාමී’’ති සන්නිට්ඨානවසෙන ලිඞ්ගෙ කායෙන ධාරිතමත්තෙ. සයමෙවාති තිත්ථියානං සන්තිකං අගන්ත්වා ¶ සයමෙව සඞ්ඝාරාමෙපි කුසචීරාදීනි නිවාසෙති. ආජීවකො භවිස්සන්ති…පෙ… ගච්ඡතීති ආජීවකානං සන්තිකෙ තෙසං පබ්බජනවිධිනා ‘‘ආජීවකො භවිස්සාමී’’ති ගච්ඡති. තස්ස හි තිත්ථියභාවූපගමනං පති සන්නිට්ඨානෙ විජ්ජමානෙපි ‘‘ගන්ත්වා භවිස්සාමී’’ති පරිකප්පිතත්තා පදවාරෙ දුක්කටමෙව වුත්තං. දුක්කටන්ති පාළියා අවුත්තෙපි මෙථුනාදීසු වුත්තපුබ්බපයොගදුක්කටානුලොමතො වුත්තං. එතෙන ච සන්නිට්ඨානවසෙන ලිඞ්ගෙ සම්පටිච්ඡිතෙ පාරාජිකං, තතො පුරිමපයොගෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච වත්තබ්බමෙව. ථුල්ලච්චයක්ඛණෙ නිවත්තන්තොපි ආපත්තිං දෙසාපෙත්වා මුච්චති එවාති දට්ඨබ්බං. යථා චෙත්ථ, එවං සඞ්ඝභෙදෙපි ලොහිතුප්පාදෙපි භික්ඛූනං පුබ්බපයොගාදීසු දුක්කටථුල්ලච්චයපාරාජිකාහි මුච්චනසීමා ච වෙදිතබ්බා. සාසනවිරුද්ධතායෙත්ථ ආදිකම්මිකානම්පි අනාපත්ති න වුත්තා. පබ්බජ්ජායපි අභබ්බතාදස්සනත්ථං පනෙතෙ අඤ්ඤෙ ච පාරාජිකකණ්ඩෙ විසුං ¶ සික්ඛාපදෙන පාරාජිකාදිං අදස්සෙත්වා ඉධ අභබ්බෙසු එව වුත්තාති වෙදිතබ්බං.

තං ලද්ධීති තිත්ථියවෙසෙ සෙට්ඨභාවග්ගහණමෙව සන්ධාය වුත්තං. තෙසඤ්හි තිත්ථියානං සස්සතාදිග්ගාහං ගණ්හන්තොපි ලිඞ්ගෙ අසම්පටිච්ඡිතෙ තිත්ථියපක්කන්තකො න හොති, තං ලද්ධිං අග්ගහෙත්වාපි ‘‘එතෙසං වතචරියා සුන්දරා’’ති ලිඞ්ගං සම්පටිච්ඡන්තො තිත්ථියපක්කන්තකො හොති එව. ලද්ධියා අභාවෙනාති භික්ඛුභාවෙ සාලයතාය තිත්ථියභාවූපගමනලද්ධියා අභාවෙන. එතෙන ච ආපදාසු කුසචීරාදිං පාරුපන්තස්සපි නග්ගස්ස විය අනාපත්තීති දස්සෙති. උපසම්පන්නභික්ඛුනා කථිතොති එත්ථ සඞ්ඝභෙදකොපි උපසම්පන්නභික්ඛුනාව කථිතො, මාතුඝාතකාදයො පන අනුපසම්පන්නෙනාතිපි දට්ඨබ්බන්ති ආගතං.

140. තිරච්ඡානකථායං ‘‘යො කොචි අමනුස්සජාතියො, සබ්බොව ඉමස්මිං අත්ථෙ තිරච්ඡානගතොති වෙදිතබ්බො’’ති එතෙන එසො මනුස්සජාතියො එව භගවතො සාසනෙ පබ්බජිතුං වා උපසම්පජ්ජිතුං වා ලභති, න තතො අඤ්ඤෙති දීපෙති. තෙනාහ භගවා ‘‘තුම්හෙ ඛොත්ථ නාගා අවිරුළ්හිධම්මා ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ’’ති (මහාව. 111).

141. ආනන්තරියකථායං තිරච්ඡානාදිඅමනුස්සජාතිතො මනුස්සජාතිකානඤ්ඤෙව පුත්තෙසු මෙත්තාදයොපි තික්ඛවිසදා හොන්ති ලොකුත්තරගුණා වියාති ආහ ‘‘මනුස්සිත්ථිභූතා ජනිකා මාතා’’ති. යථා මනුස්සානඤ්ඤෙව කුසලපවත්ති තික්ඛවිසදා, එවං අකුසලපවත්තිපීති ආහ ‘‘සයම්පි ¶ මනුස්සජාතිකෙනෙවා’’තිආදි. අථ වා යථා සමානජාතියස්ස විකොපනෙ කම්මං ගරුතරං, න තථා විජාතියස්සාති ආහ ‘‘මනුස්සිත්ථිභූතා’’ති. පුත්තසම්බන්ධෙන මාතුපිතුසමඤ්ඤා ¶ , දත්තකිත්තිමාදිවසෙනපි පුත්තවොහාරො ලොකෙ දිස්සති, සො ච ඛො පරියායතොති නිප්පරියායසිද්ධතං දස්සෙතුං ‘‘ජනිකා මාතා’’ති වුත්තං. යථා මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතස්සෙව කුසලධම්මානං තික්ඛවිසදසූරභාවාපත්ති යථා තං තිණ්ණම්පි බොධිසත්තානං බොධිත්තයනිබ්බත්තියං, එවං මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතස්සෙව අකුසලධම්මානම්පි තික්ඛවිසදසූරභාවාපත්තීති ආහ ‘‘සයම්පි මනුස්සජාතිකෙනෙවා’’ති. ආනන්තරියෙනාති එත්ථ චුතිඅනන්තරං නිරයෙ පටිසන්ධිඵලං අනන්තරං නාම, තස්මිං අනන්තරෙ ජනකත්තෙන නියුත්තං ආනන්තරියං, තෙන. අථ වා චුතිඅනන්තරං ඵලං අනන්තරං නාම, තස්මිං අනන්තරෙ නියුත්තං, තන්නිබ්බත්තනෙන අනන්තරකරණසීලං, අනන්තරප්පයොජනං වා ආනන්තරියං, තෙන ආනන්තරියෙන මාතුඝාතකකම්මෙන. පිතුඝාතකෙපි ‘‘යෙන මනුස්සභූතො ජනකො පිතා සයම්පි මනුස්සජාතිකෙනෙව සතා සඤ්චිච්ච ජීවිතා වොරොපිතො, අයං ආනන්තරියෙන පිතුඝාතකකම්මෙන පිතුඝාතකො’’තිආදිනා සබ්බං වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘පිතුඝාතකෙපි එසෙව නයො’’ති.

පරිවත්තිතලිඞ්ගම්පි මාතරං වා පිතරං වා ජීවිතා වොරොපෙන්තස්ස ආනන්තරියකම්මං හොතියෙව. සතිපි හි ලිඞ්ගපරිවත්තෙ සො එව එකකම්මනිබ්බත්තො භවඞ්ගප්පබන්ධො ජීවිතප්පබන්ධො, න අඤ්ඤොති. යො පන සයං මනුස්සො තිරච්ඡානභූතං පිතරං වා මාතරං වා, සයං වා තිරච්ඡානභූතො මනුස්සභූතං, තිරච්ඡානොයෙව වා තිරච්ඡානභූතං ජීවිතා වොරොපෙති, තස්ස කම්මං ආනන්තරියං න හොති, භාරියං පන හොති, ආනන්තරියං ආහච්චෙව තිට්ඨති. එළකචතුක්කං සඞ්ගාමචතුක්කං චොරචතුක්කඤ්චෙත්ථ කථෙතබ්බං. ‘‘එළකං මාරෙමී’’ති අභිසන්ධිනාපි හි එළකට්ඨානෙ ඨිතං මනුස්සො මනුස්සභූතං මාතරං වා පිතරං වා මාරෙන්තො ආනන්තරියං ¶ ඵුසති මරණාධිප්පායෙනෙව ආනන්තරියවත්ථුනො විකොපිතත්තා. එළකාභිසන්ධිනා, පන මාතාපිතිඅභිසන්ධිනා වා එළකං මාරෙන්තො ආනන්තරියං න ඵුසති ආනන්තරියවත්ථුනො අභාවතො. මාතාපිතිඅභිසන්ධිනා මාතාපිතරො මාරෙන්තො ඵුස්සතෙව. එස නයො ඉතරස්මිම්පි චතුක්කද්වයෙ. යථා ච මාතාපිතූසු, එවං අරහන්තෙසු එතානි චතුක්කානි වෙදිතබ්බානි. සබ්බත්ථ හි පුරිමං අභිසන්ධිචිත්තං අප්පමාණං, වධකචිත්තං, පන තදාරම්මණජීවිතින්ද්රියඤ්ච පමාණං. කතානන්තරියකම්මො ච ‘‘තස්ස කම්මස්ස විපාකං පටිබාහෙස්සාමී’’ති සකලචක්කවාළං මහාචෙතියප්පමාණෙහි කඤ්චනථූපෙහි පූරෙත්වාපි සකලචක්කවාළං පූරෙත්වා නිසින්නස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං ¶ දත්වාපි බුද්ධස්ස භගවතො සඞ්ඝාටිකණ්ණං අමුඤ්චන්තො විචරිත්වාපි කායස්ස භෙදා නිරයමෙව උපපජ්ජති, පබ්බජ්ජඤ්ච න ලභති. පිතුඝාතකෙ වෙසියා පුත්තොති උපලක්ඛණමත්තං, කුලිත්ථියා අතිචාරිනියා පුත්තොපි අත්තනො පිතරං අජානිත්වා ඝාන්තෙන්තොපි පිතුඝාතකොව හොති.

අරහන්තඝාතකකම්මෙ අවසෙසන්ති අනාගාමිආදිකං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන තතියපාරාජිකවණ්ණනාතො ගහෙතබ්බො.

‘‘දුට්ඨචිත්තෙනා’’ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘වධකචිත්තෙනා’’ති. වධකචෙතනාය හි දූසිතං චිත්තං ඉධ දුට්ඨචිත්තං නාම. ලොහිතං උප්පාදෙතීති එත්ථ තථාගතස්ස අභෙජ්ජකායතාය පරූපක්කමෙන චම්මච්ඡෙදං කත්වා ලොහිතපග්ඝරණං නාම නත්ථි, සරීරස්ස පන අන්තොයෙව එකස්මිං ඨානෙ ලොහිතං සමොසරති, ආඝාතෙන පකුප්පමානං සඤ්චිතං හොති. දෙවදත්තෙන පවිද්ධසිලතො භිජ්ජිත්වා ගතා සක්ඛලිකාපි තථාගතස්ස පාදන්තං පහරි, ඵරසුනා පහටො විය ¶ පාදො අන්තොලොහිතොයෙව අහොසි. ජීවකො පන තථාගතස්ස රුචියා සත්ථකෙන චම්මං ඡින්දිත්වා තම්හා ඨානා දුට්ඨලොහිතං නීහරිත්වා ඵාසුමකාසි, තෙනස්ස පුඤ්ඤකම්මමෙව අහොසි. තෙනාහ ‘‘ජීවකො වියා’’තිආදි.

අථ යෙ පරිනිබ්බුතෙ තථාගතෙ චෙතියං භින්දන්ති, බොධිං ඡින්දන්ති, ධාතුම්හි උපක්කමන්ති, තෙසං කිං හොතීති? භාරියං කම්මං හොති ආනන්තරියසදිසං. සධාතුකං පන ථූපං වා පටිමං වා බාධමානං බොධිසාඛං ඡින්දිතුං වට්ටති. සචෙපි තත්ථ නිලීනා සකුණා චෙතියෙ වච්චං පාතෙන්ති, ඡින්දිතුං වට්ටතියෙව. පරිභොගචෙතියතො හි සරීරචෙතියං ගරුතරං. චෙතියවත්ථුං භින්දිත්වා ගච්ඡන්තෙ බොධිමූලෙපි ඡින්දිත්වා හරිතුං වට්ටති. යා පන බොධිසාඛා බොධිඝරං බාධති, තං ගෙහරක්ඛණත්ථං ඡින්දිතුං න ලභති. බොධිඅත්ථාය හි ගෙහං, න ගෙහත්ථාය බොධි. ආසනඝරෙපි එසෙව නයො. යස්මිං පන ආසනඝරෙ ධාතු නිහිතා හොති, තස්ස රක්ඛණත්ථාය තං සාඛං ඡින්දිතුං වට්ටති. බොධිජග්ගනත්ථං ඔජොහරණසාඛං වා පූතිට්ඨානං වා ඡින්දිතුං වට්ටතියෙව, සත්ථු රූපකායපටිජග්ගනෙ විය පුඤ්ඤම්පි හොති.

සඞ්ඝභෙදෙ චතුන්නං කම්මානන්ති අපලොකනාදීනං චතුන්නං කම්මානං. අයං සඞ්ඝභෙදකොති පකතත්තං භික්ඛුං ¶ සන්ධාය වුත්තං. පුබ්බෙ එව පාරාජිකං සමාපන්නො වා වත්ථාදිදොසෙන විපන්නුපසම්පදො වා සඞ්ඝං භින්දන්තොපි ආනන්තරියං න ඵුසති, සඞ්ඝො පන භින්නොව හොති, පබ්බජ්ජා චස්ස න වාරිතාති දට්ඨබ්බං.

භික්ඛුනීදූසනෙ ඉච්ඡමානන්ති ඔදාතවත්ථවසනං ඉච්ඡමානං. තෙනෙවාහ ‘‘ගිහිභාවෙ සම්පටිච්ඡිතමත්තෙයෙවා’’ති. නෙව පබ්බජ්ජා ¶ අත්ථීති යොජනා. යො ච පටික්ඛිත්තෙ අභබ්බෙ ච පුග්ගලෙ ඤත්වා පබ්බාජෙති, උපසම්පාදෙති වා, දුක්කටං. අජානන්තස්ස සබ්බත්ථ අනාපත්තීති වෙදිතබ්බං.

142. ගබ්භමාසෙහි සද්ධිං වීසති වස්සානි අස්සාති ගබ්භවීසො. හායනවඩ්ඪනන්ති ගබ්භමාසෙසු අධිකෙසු උත්තරි හායනං, ඌනෙසු වඩ්ඪනන්ති වෙදිතබ්බං. එකූනවීසතිවස්සන්ති ද්වාදස මාසෙ මාතුකුච්ඡිස්මිං වසිත්වා මහාපවාරණාය ජාතකාලතො පට්ඨාය එකූනවීසතිවස්සං. පාටිපදදිවසෙති පච්ඡිමිකාය වස්සූපගමනදිවසෙ. ‘‘තිංසරත්තිදිවො මාසො’’ති (අ. නි. 3.71; 8.43; විභ. 1023) වචනතො ‘‘චත්තාරො මාසා පරිහායන්තී’’ති වුත්තං. වස්සං උක්කඩ්ඪන්තීති වස්සං උද්ධං කඩ්ඪන්ති, තතියසංවච්ඡරෙ එකමාසස්ස අධිකත්තා මාසපරිච්චජනවසෙන වස්සං උද්ධං කඩ්ඪන්තීති අත්ථො, තස්මා තතියො සංවච්ඡරො තෙරසමාසිකො හොති. සංවච්ඡරස්ස පන ද්වාදසමාසිකත්තා අට්ඨාරසසු වස්සෙසු අධිකමාසෙ විසුං ගහෙත්වා ‘‘ඡ මාසා වඩ්ඪන්තී’’ති වුත්තං. තතොති ඡමාසතො. නික්කඞ්ඛා හුත්වාති අධිකමාසෙහි සද්ධිං පරිපුණ්ණවීසතිවස්සත්තා නිබ්බෙමතිකා හුත්වා. යං පන වුත්තං තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු ‘‘අට්ඨාරසන්නංයෙව වස්සානං අධිකමාසෙ ගහෙත්වා ගණිතත්තා සෙසවස්සද්වයස්සපි අධිකදිවසානි හොන්ති, තානි අධිකදිවසානි සන්ධාය ‘නික්කඞ්ඛා හුත්වා’ති වුත්ත’’න්ති, තං න ගහෙතබ්බං. න හි ද්වීසු වස්සෙසු අධිකදිවසානි නාම විසුං උපලබ්භන්ති තතියෙ වස්සෙ වස්සුක්කඩ්ඪනවසෙන අධිකමාසෙ පරිච්චත්තෙයෙව අතිරෙකමාසසම්භවතො, තස්මා ද්වීසු වස්සෙසු අතිරෙකදිවසානි විසුං න සම්භවන්ති.

‘‘තෙ ද්වෙ මාසෙ ගහෙත්වා වීසති වස්සානි පරිපුණ්ණානි හොන්තී’’ති කස්මා වුත්තං, එකූනවීසතිවස්සම්හි ච පුන අපරස්මිං ¶ වස්සෙ පක්ඛිත්තෙ වීසති වස්සානි පරිපුණ්ණානි හොන්තීති ආහ ‘‘එත්ථ පන…පෙ… වුත්ත’’න්ති. අනෙකත්ථත්තා නිපාතානං පන-සද්දො හිසද්දත්ථො, එත්ථ ¶ හීති වුත්තං හොති. ඉදඤ්හි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස සමත්ථනවසෙන වුත්තං. ඉමිනා ච ඉමං දීපෙති – යං වුත්තං ‘‘එකූනවීසතිවස්සං සාමණෙරං නික්ඛමනීයපුණ්ණමාසිං අතික්කම්ම පාටිපදදිවසෙ උපසම්පාදෙන්තී’’ති, තත්ථ ගබ්භමාසෙපි ගහෙත්වා ද්වීහි මාසෙහි අපරිපුණ්ණවීසතිවස්සං සන්ධාය ‘‘එකූනවීසතිවස්ස’’න්ති වුත්තං, තස්මා අධිකමාසෙසු ද්වීසු ගහිතෙසු එව වීසති වස්සානි පරිපුණ්ණානි නාම හොන්තීති. තස්මාති යස්මා ගබ්භමාසාපි ගණනූපගා හොන්ති, තස්මා. එකවීසතිවස්සො හොතීති ජාතදිවසතො පට්ඨාය වීසතිවස්සො සමානො ගබ්භමාසෙහි සද්ධිං එකවීසතිවස්සො හොති. අඤ්ඤං උපසම්පාදෙතීති උපජ්ඣායො, කම්මවාචාචරියො වා හුත්වා උපසම්පාදෙතීති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.406) ආගතං.

ගබ්භෙ සයිතකාලෙන සද්ධිං වීසතිමං වස්සං පරිපුණ්ණමස්සාති ගබ්භවීසො. නික්ඛමනීයපුණ්ණමාසීති සාවණමාසස්ස පුණ්ණමියා ආසාළ්හීපුණ්ණමියා අනන්තරපුණ්ණමී. පාටිපදදිවසෙති පච්ඡිමිකාය වස්සූපනායිකාය, ද්වාදස මාසෙ මාතුකුච්ඡිස්මිං වසිත්වා මහාපවාරණාය ජාතං උපසම්පාදෙන්තීති අත්ථො. ‘‘තිංසරත්තිදිවො මාසො, ද්වාදසමාසිකො සංවච්ඡරො’’ති වචනතො ‘‘චත්තාරො මාසා පරිහායන්තී’’ති වුත්තං. වස්සං උක්කඩ්ඪන්තීති වස්සං උද්ධං කඩ්ඪන්ති, ‘‘එකමාසං අධිකමාසො’’ති ඡඩ්ඩෙත්වා වස්සං උපගච්ඡන්තීති අත්ථො, තස්මා තතියො තතියො සංවච්ඡරො තෙරසමාසිකො හොති. තෙ ද්වෙ මාසෙ ගහෙත්වාති නික්ඛමනීයපුණ්ණමාසතො යාව ජාතදිවසභූතා මහාපවාරණා, තාව යෙ ද්වෙ මාසා අනාගතා, තෙසං අත්ථාය ¶ අධිකමාසතො ලද්ධෙ ද්වෙ මාසෙ ගහෙත්වා. තෙනාහ ‘‘යො පවාරෙත්වා වීසතිවස්සො භවිස්සතී’’තිආදි. ‘‘නික්කඞ්ඛා හුත්වා’’ති ඉදං අට්ඨාරසන්නං වස්සානං එව අධිකමාසෙ ගහෙත්වා තතො වීසතියා වස්සෙසුපි චාතුද්දසීනං අත්ථාය චතුන්නං මාසානං පරිහාපනෙන සබ්බථා පරිපුණ්ණවීසතිවස්සතං සන්ධාය වුත්තං.

පවාරෙත්වා වීසතිවස්සො භවිස්සතීති මහාපවාරණාදිවසෙ අතික්කන්තෙ ගබ්භවස්සෙන සහ වීසතිවස්සො භවිස්සතීති අත්ථො. තස්මාති යස්මා ගබ්භමාසාපි ගණනූපගා හොන්ති, තස්මා. එකවීසතිවස්සොති ජාතියා වීසතිවස්සං සන්ධාය වුත්තං. අඤ්ඤං උපසම්පාදෙතීති උපජ්ඣායො, ආචරියො වා හුත්වා උපසම්පාදෙති. සොපීති උපසම්පාදෙන්තොපි අනුපසම්පන්නොති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.406) ආගතං.

එත්ථ ¶ සියා – අට්ඨකථාටීකාසු ‘‘අට්ඨාරසසු වස්සෙසු ඡ මාසා වඩ්ඪන්තී’’ති වුත්තං, ඉදානි පන ‘‘එකූනවීසතියා වස්සෙසු සත්ත මාසා අධිකා’’ති වදන්ති, කථමෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බන්ති? වුච්චතෙ – අට්ඨකථාටීකාසු සාසනවොහාරෙන ලොකියගතිං අනුපගම්ම තීසු තීසු සංවච්ඡරෙසු මාසඡඩ්ඩනං ගහෙත්වා ‘‘අට්ඨාරසසු වස්සෙසු ඡ මාසා වඩ්ඪන්තී’’ති වුත්තං, ඉදානි පන වෙදවොහාරෙන චන්දසූරියගතිසඞ්ඛාතං තිථිං ගහෙත්වා ගණෙන්තො ‘‘එකූනවීසතියා වස්සෙසු සත්ත මාසා අධිකා’’ති වදන්තීති, තං වස්සූපනායිකකථායං ආවි භවිස්සති.

143. මාතා වා මතා හොතීති සම්බන්ධො. සොයෙවාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛො එව.

144. ‘‘එකසීමායඤ්ච ¶ අඤ්ඤෙපි භික්ඛූ අත්ථීති ඉමිනා එකසීමායං භික්ඛුම්හි අසති භණ්ඩුකම්මාරොචනකිච්චං නත්ථීති දස්සෙති. ඛණ්ඩසීමාය වා ඨත්වා නදීසමුද්දාදීනි වා ගන්ත්වා පබ්බාජෙතබ්බොති එතෙන සබ්බෙ සීමට්ඨකභික්ඛූ ආපුච්ඡිතබ්බා, අනාපුච්ඡා පබ්බාජෙතුං න වට්ටතීති දීපෙති.

145. අනාමට්ඨපිණ්ඩපාතන්ති අග්ගහිතඅග්ගං පිණ්ඩපාතං. සාමණෙරභාගසමකො ආමිසභාගොති එත්ථ කිඤ්චාපි සාමණෙරානං ආමිසභාගස්ස සමකමෙව දීයමානත්තා විසුං සාමණෙරභාගො නාම නත්ථි, හෙට්ඨා ගච්ඡන්තං පන භත්තං කදාචි මන්දං භවෙය්ය, තස්මා උපරි අග්ගහෙත්වා සාමණෙරපාළියාව ගහෙත්වා දාතබ්බොති අධිප්පායො. නියතපබ්බජ්ජස්සෙව චායං භාගො දීයති. තෙනෙව ‘‘අපක්කං පත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. අඤ්ඤෙ වා භික්ඛූ දාතුකාමා හොන්තීති සම්බන්ධො.

146. සයං පබ්බාජෙතබ්බොති කෙසච්ඡෙදනාදීනි සයං කරොන්තෙන පබ්බාජෙතබ්බො. කෙසච්ඡෙදනං කාසායච්ඡාදනං සරණදානන්ති හි ඉමානි තීණි කරොන්තො ‘‘පබ්බාජෙතී’’ති වුච්චති, තෙසු එකං ද්වෙ වාපි කරොන්තො තථා වොහරීයතියෙව, තස්මා එතං පබ්බාජෙහීති කෙසච්ඡෙදනං කාසායච්ඡාදනඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. උපජ්ඣායං උද්දිස්ස පබ්බාජෙතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. ඛණ්ඩසීමං නෙත්වාති භණ්ඩුකම්මාරොචනපරිහරණත්ථං වුත්තං. තෙන සභික්ඛුකෙ විහාරෙ අඤ්ඤම්පි ‘‘එතස්ස කෙසෙ ඡින්දා’’ති වත්තුං න වට්ටති. පබ්බාජෙත්වාති කෙසච්ඡෙදනං සන්ධාය වදති. භික්ඛුතො අඤ්ඤො පබ්බාජෙතුං න ලභතීති සරණදානං සන්ධාය වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘සාමණෙරො පනා’’තිආදීති ¶ සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ ටී. මහාවග්ග 3.34) ආගතං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.34) පන – සයං පබ්බාජෙතබ්බොති ¶ එත්ථ ‘‘කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා’’තිආදිවචනතො කෙසච්ඡෙදනකාසායච්ඡාදනසරණදානානි පබ්බජනං නාම, තෙසු පච්ඡිමද්වයං භික්ඛූහි එව කාතබ්බං, කාරෙතබ්බං වා. පබ්බාජෙහීති ඉදං තිවිධම්පි සන්ධාය වුත්තං. ඛණ්ඩසීමං නෙත්වාති භණ්ඩුකම්මාරොචනපරිහරණත්ථං. භික්ඛූනඤ්හි අනාරොචෙත්වා එකසීමාය ‘‘එතස්ස කෙසෙ ඡින්දා’’ති අඤ්ඤං ආණාපෙතුම්පි න වට්ටති. පබ්බාජෙත්වාති කෙසාදිච්ඡෙදනමෙව සන්ධාය වුත්තං ‘‘කාසායානි අච්ඡාදෙත්වා’’ති විසුං වුත්තත්තා. පබ්බාජෙතුං න ලභතීති සරණදානං සන්ධාය වුත්තං. අනුපසම්පන්නෙන භික්ඛුආණත්තියා දින්නම්පි සරණං න රුහතීති වුත්තං.

වජිරබුද්ධිටීකායම්පි (වජිර ටී. මහාවග්ග 34) – ඛණ්ඩසීමං නෙත්වාති භණ්ඩුකම්මාරොචනපරිහරණත්ථං වුත්තං, තෙන සභික්ඛුකෙ විහාරෙ අඤ්ඤම්පි ‘‘එතස්ස කෙසෙ ඡින්දා’’ති වත්තුං න වට්ටති. ‘‘පබ්බාජෙත්වා’’ති ඉමස්ස අධිප්පායපකාසනත්ථං ‘‘කාසායානි අච්ඡාදෙත්වා එහී’’ති වුත්තං. උපජ්ඣායො චෙ කෙසමස්සුඔරොපනාදීනි අකත්වා පබ්බජ්ජත්ථං සරණානි දෙති, න රුහති පබ්බජ්ජා. කම්මවාචාය සාවෙත්වා උපසම්පාදෙති, රුහති උපසම්පදා. අපත්තචීවරානං උපසම්පදාසිද්ධිදස්සනතො, කම්මවිපත්තියා අභාවතො චෙතං යුජ්ජතෙවාති එකෙ. හොති චෙත්ථ –

‘‘සලිඞ්ගස්සෙව පබ්බජ්ජා, විලිඞ්ගස්සාපි චෙතරා;

අපෙතපුබ්බවෙසස්ස, තංද්වයා ඉති චාපරෙ’’ති.

භික්ඛුනා හි සහත්ථෙන වා ආණත්තියා වා දින්නමෙව කාසාවං වට්ටති, අදින්නං න වට්ටතීති පන සන්තෙස්වෙව කාසාවෙසු, නාසන්තෙසු අසම්භවතොති තෙසං අධිප්පායොති ආගතො.

භබ්බරූපොති ¶ භබ්බසභාවො. තමෙවත්ථං පරියායන්තරෙන විභාවෙති ‘‘සහෙතුකො’’ති. ඤාතොති පාකටො. යසස්සීති පරිවාරසම්පත්තියා සමන්නාගතො.

වණ්ණසණ්ඨානගන්ධාසයොකාසවසෙන අසුචිජෙගුච්ඡපටිකූලභාවං පාකටං කරොන්තෙනාති සම්බන්ධො. තත්ථ කෙසා නාමෙතෙ වණ්ණතොපි පටිකූලා, සණ්ඨානතොපි ගන්ධතොපි ආසයතොපි ඔකාසතොපි ¶ පටිකූලා. මනුඤ්ඤෙපි හි යාගුපත්තෙ වා භත්තපත්තෙ වා කෙසවණ්ණං කිඤ්චි දිස්වා ‘‘කෙසමිස්සකමිදං, හරථ න’’න්ති ජිගුච්ඡන්ති, එවං කෙසා වණ්ණතො පටිකූලා. රත්තිං භුඤ්ජන්තාපි කෙසසණ්ඨානං අක්කවාකං වා මකචිවාකං වා ඡුපිත්වා තථෙව ජිගුච්ඡන්ති, එවං සණ්ඨානතොපි පටිකූලා. තෙලමක්ඛනපුප්ඵධූමාදිසඞ්ඛාරවිරහිතානඤ්ච කෙසානං ගන්ධො පරමජෙගුච්ඡො හොති. තතො ජෙගුච්ඡතරො අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තානං. කෙසා හි වණ්ණසණ්ඨානතො අප්පටිකූලාපි සියුං, ගන්ධෙන පන පටිකූලායෙව. යථා හි දහරස්ස කුමාරකස්ස වච්චං වණ්ණතො හලිද්දිවණ්ණං, සණ්ඨානතො හලිද්දිපිණ්ඩිසණ්ඨානං. සඞ්කරට්ඨානෙ ඡඩ්ඩිතඤ්ච උද්ධුමාතකකාළසුනඛසරීරං වණ්ණතො තාලපක්කවණ්ණං, සණ්ඨානතො වට්ටෙත්වා විස්සට්ඨමුදිඞ්ගසණ්ඨානං, දාඨාපිස්ස සුමනමකුළසදිසා, තං උභයම්පි වණ්ණසණ්ඨානතො සියා අප්පටිකූලං, ගන්ධෙන පන පටිකූලමෙව, එවං කෙසාපි සියුං වණ්ණසණ්ඨානතො අප්පටිකූලා, ගන්ධෙන පන පටිකූලායෙවාති.

යථා පන අසුචිට්ඨානෙ ගාමනිස්සන්දෙන ජාතානි සූපෙය්යපණ්ණානි නාගරිකමනුස්සානං ජෙගුච්ඡානි හොන්ති අපරිභොගානි, එවං කෙසාපි පුබ්බලොහිතමුත්තකරීසපිත්තසෙම්හාදිනිස්සන්දෙන ජාතත්තා පරමජෙගුච්ඡාති. එවං ආසයතොපි පටිකූලා. ඉමෙ ච කෙසා නාම ගූථරාසිම්හි උට්ඨිතකණ්ණකා විය එකතිංසකොට්ඨාසරාසිම්හි ජාතා, තෙ සුසානසඞ්කාරට්ඨානාදීසු ¶ ජාතසාකං විය, පරිඛාදීසු ජාතකමලකුවලයාදිපුප්ඵං විය ච අසුචිට්ඨානෙ ජාතත්තා පරමජෙගුච්ඡාති එවං ඔකාසතො පටිකූලාතිආදිනා නයෙන තචපඤ්චකස්ස වණ්ණාදිවසෙන පටිකූලභාවං පකාසෙන්තෙනාති අත්ථො.

නිජ්ජීවනිස්සත්තභාවං වා පාකටං කරොන්තෙනාති ඉමෙ කෙසා නාම සීසකටාහපලිවෙඨනචම්මෙ ජාතා, තත්ථ යථා වම්මිකමත්ථකෙ ජාතෙසු කුණ්ඨතිණෙසු න වම්මිකමත්ථකො ජානාති ‘‘මයි කුණ්ඨතිණානි ජාතානී’’ති, නාපි කුණ්ඨතිණානි ජානන්ති ‘‘මයං වම්මිකමත්ථකෙ ජාතානී’’ති. එවමෙව න සීසකටාහපලිවෙඨනචම්මං ජානාති ‘‘මයි කෙසා ජාතා’’ති, නාපි කෙසා ජානන්ති ‘‘මයං සීසකටාහපලිවෙඨනචම්මෙ ජාතා’’ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති ‘‘කෙසා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූ’’තිආදිනා නයෙන නිජ්ජීවනිස්සත්තභාවං පකාසෙන්තෙන. පුබ්බෙති පුරිමබුද්ධානං සන්තිකෙ. මද්දිතසඞ්ඛාරොති නාමරූපවවත්ථානෙන චෙව පච්චයපරිග්ගහවසෙන ච ඤාණෙන පරිමද්දිතසඞ්ඛාරො. භාවිතභාවනොති කලාපසම්මසනාදිනා සබ්බසො කුසලභාවනාය පූරණෙන භාවිතභාවනො ¶ . අදින්නං න වට්ටතීති එත්ථ ‘‘පබ්බජ්ජා න රුහතීති වදන්තී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.34) වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.34) පන – යසස්සීති පරිවාරසම්පන්නො. නිජ්ජීවනිස්සත්තභාවන්ති ‘‘කෙසා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූ’’තිආදිනයං සඞ්ගණ්හාති, සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.311) ආගතනයෙන ගහෙතබ්බං. පුබ්බෙති පුබ්බබුද්ධුප්පාදෙසු ¶ . මද්දිතසඞ්ඛාරොති විපස්සනාවසෙන වුත්තං. භාවිතභාවනොති සමථවසෙනපි.

කාසායානි තික්ඛත්තුං වා…පෙ… පටිග්ගාහාපෙතබ්බොති එත්ථ ‘‘සබ්බදුක්ඛනිස්සරණත්ථාය ඉමං කාසාවං ගහෙත්වා’’ති වා ‘‘තං කාසාවං දත්වා’’ති වා වත්වා ‘‘පබ්බාජෙථ මං, භන්තෙ, අනුකම්පං උපාදායා’’ති එවං යාචනපුබ්බකං චීවරං පටිච්ඡාපෙති. අථාපීතිආදි තික්ඛත්තුං පටිග්ගාහාපනතො පරං කත්තබ්බවිධිදස්සනං, අථාපීති තතො පරම්පීති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘චීවරං අප්පටිග්ගාහාපෙත්වා පබ්බාජනප්පකාරභෙදදස්සනත්ථං ‘අථාපී’ති වුත්තං. අථාපීති අථ වාති අත්ථො’’ති වදන්ති. අදින්නං න වට්ටතීති ඉමිනා පබ්බජ්ජා න රුහතීති දස්සෙති.

147. පාදෙ වන්දාපෙත්වාති පාදාභිමුඛං නමාපෙත්වා. දූරෙ වන්දන්තොපි හි පාදෙ වන්දතීති වුච්චතීති. උපජ්ඣායෙන වාති එත්ථ යස්ස සන්තිකෙ උපජ්ඣං ගණ්හාති, අයං උපජ්ඣායො. යං ආභිසමාචාරිකෙසු විනයනත්ථාය ආචරියං කත්වා නිය්යාතෙන්ති, අයං ආචරියො. සචෙ පන උපජ්ඣායො සයමෙව සබ්බං සික්ඛාපෙති, අඤ්ඤම්පි න නිය්යාතෙති, උපජ්ඣායොවස්ස ආචරියොපි හොති. යථා උපසම්පදාකාලෙ සයමෙව කම්මවාචං වාචෙන්තො උපජ්ඣායොව කම්මවාචාචරියොපි හොතීති වුත්තං.

අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදාති ඤත්තිචතුත්ථකම්මෙන අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා. ඨානකරණසම්පදන්ති එත්ථ උරආදීනි ඨානානි, සංවුතාදීනි කරණානීති වෙදිතබ්බානි. අනුනාසිකන්තං කත්වා දානකාලෙ අන්තරාවිච්ඡෙදං අකත්වා දාතබ්බානීති දස්සෙතුං ‘‘එකසම්බන්ධානී’’ති වුත්තං. විච්ඡින්දිත්වාති ම-කාරන්තං කත්වා දානසමයෙ විච්ඡෙදං කත්වා.

148. සබ්බමස්ස ¶ ¶ කප්පියාකප්පියං ආචික්ඛිතබ්බන්ති දසසික්ඛාපදවිනිමුත්තං පරාමාසාපරාමාසාදිභෙදං කප්පියාකප්පියං ආචික්ඛිතබ්බං. ආභිසමාචාරිකෙසු විනෙතබ්බොති ඉමිනා ‘‘සෙඛියඋපජ්ඣායවත්තාදිආභිසමාචාරිකසීලමනෙන පූරෙතබ්බං. තත්ථ ච කත්තබ්බස්ස අකරණෙ, අකත්තබ්බස්ස ච කරණෙ දණ්ඩකම්මාරහො හොතීති දීපෙතීති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.34) වුත්තං. අනුනාසිකන්තං කත්වා දානකාලෙ අන්තරාවිච්ඡෙදො න කාතබ්බොති ආහ ‘‘එකසම්බන්ධානී’’ති. ආභිසමාචාරිකෙසු විනෙතබ්බොති ඉමිනා සෙඛියවත්තාක්ඛන්ධකවත්තෙසු, අඤ්ඤෙසු ච සුක්කවිස්සට්ඨිආදිලොකවජ්ජසික්ඛාපදෙසු ච සාමණෙරෙහි වත්තිතබ්බං, තත්ථ අවත්තමානො අලජ්ජී දණ්ඩකම්මාරහො ච හොතීති දස්සෙතීති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.34).

උරාදීනි ඨානානි නාම, සංවුතාදීනි කරණානි නාම. අනුනාසිකන්තං කත්වා එකසම්බන්ධං කත්වා දානකාලෙ අන්තරා අට්ඨත්වා වත්තබ්බං, විච්ඡින්දිත්වා දානකාලෙපි යථාවුත්තට්ඨානෙ එව විච්ඡෙදො, අඤ්ඤත්ර න වට්ටතීති ලිඛිතං, අනුනාසිකන්තෙ දීයමානෙ ඛලිත්වා ‘‘බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමී’’ති ම-කාරෙන මිස්සීභූතෙ ඛෙත්තෙ ඔතිණ්ණත්තා වට්ටතීති උපතිස්සත්ථෙරො. මිස්සං කත්වා වත්තුං වට්ටති, වචනකාලෙ පන අනුනාසිකට්ඨානෙ විච්ඡෙදං අකත්වා වත්තබ්බන්ති ධම්මසිරිත්ථෙරො. ‘‘එවං කම්මවාචායම්පී’’ති වුත්තං. උභතොසුද්ධියාව වට්ටතීති එත්ථ මහාථෙරො පතිතදන්තාදිකාරණතාය අචතුරස්සං කත්වා වදති, බ්යත්තසාමණෙරො සමීපෙ ඨිතො පබ්බජ්ජාපෙක්ඛං බ්යත්තං වදාපෙති, මහාථෙරෙන අවුත්තං වදාපෙතීති න වට්ටති. කම්මවාචාය ඉතරො භික්ඛු චෙ වදති, වට්ටතීති. සඞ්ඝො හි කම්මං කරොති, න පුග්ගලොති. න, නානාසීමපවත්තකම්මවාචාසාමඤ්ඤනයෙන පටික්ඛිපිතබ්බත්තා. අථ ථෙරෙන චතුරස්සං වුත්තං ¶ පබ්බජ්ජාපෙක්ඛං වත්තුං අසක්කොන්තං සාමණෙරො සයං වත්වා වදාපෙති, උභතොසුද්ධි එව හොති ථෙරෙන වුත්තස්සෙව වුත්තත්තා. ‘‘බුද්ධං සරණං ගච්ඡන්තො අසාධාරණෙ බුද්ධගුණං, ධම්මං සරණං ගච්ඡන්තො නිබ්බානං, සඞ්ඝං සරණං ගච්ඡන්තො සෙක්ඛධම්මං අසෙක්ඛධම්මඤ්ච සරණං ගච්ඡතී’’ති අග්ගහිතග්ගහණවසෙන යොජනා කාතබ්බා. අඤ්ඤථා සරණත්තයසඞ්කරදොසො. සබ්බමස්ස කප්පියාකප්පියන්ති දසසික්ඛාපදවිනිමුත්තං පරාමාසාපරාමාසාදිභෙදං. ‘‘ආභිසමාචාරිකෙසු විනෙතබ්බො’’ති වචනතො සෙඛියඋපජ්ඣායවත්තාදිආභිසමාචාරිකසීලමනෙන පූරෙතබ්බං. තත්ථ චාරිත්තස්ස අකරණෙ, වාරිත්තස්ස කරණෙ දණ්ඩකම්මාරහො හොතී’’ති දීපෙතීති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 34) ආගතො.

අනුජානාමි ¶ භික්ඛවෙ සාමණෙරානං දස සික්ඛාපදානීතිආදීසු සික්ඛිතබ්බානි පදානි සික්ඛාපදානි, සික්ඛාකොට්ඨාසාති අත්ථො. සික්ඛාය වා පදානි සික්ඛාපදානි, අධිසීලඅධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසික්ඛානං අධිගමුපායොති අත්ථො. අත්ථතො පන කාමාවචරකුසලචිත්තසම්පයුත්තා විරතියො, තංසම්පයුත්තධම්මා පනෙත්ථ තග්ගහණෙනෙව ගහෙතබ්බා. පාණොති පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං, තස්ස අතිපාතනං පබන්ධවසෙන පවත්තිතුං අදත්වා සත්ථාදීහි අතික්කම්ම අභිභවිත්වා පාතනං පාණාතිපාතො, පාණවධොති අත්ථො. සො පන අත්ථතො පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා වධකචෙතනාව, තස්මා පාණාතිපාතා වෙරමණි, වෙරහෙතුතාය වෙරසඞ්ඛාතං පාණාතිපාතාදිපාපධම්මං මණති නීහරතීති විරති ‘‘වෙරමණී’’ති වුච්චති. විරමති එතායාති වා ‘‘විරමතී’’ති වත්තබ්බෙ නිරුත්තිනයෙන ‘‘වෙරමණී’’ති සමාදානවිරති වුත්තා. එස නයො සෙසෙසුපි.

අදින්නස්ස ¶ ආදානං අදින්නාදානං, ථෙය්යචෙතනා. අබ්රම්හචරියන්ති අසෙට්ඨචරියං, මග්ගෙනමග්ගපටිපත්තිසමුට්ඨාපිකා මෙථුනචෙතනා. මුසාති අභූතවත්ථු, තස්ස වාදො අභූතං ඤත්වාව භූතතො විඤ්ඤාපනචෙතනා මුසාවාදො. පිට්ඨපූවාදිනිබ්බත්තා සුරා චෙව පුප්ඵාසවාදිභෙදං මෙරයඤ්ච සුරාමෙරයං. තදෙව මදනීයට්ඨෙන මජ්ජඤ්චෙව පමාදකාරණට්ඨෙන පමාදට්ඨානඤ්ච, තං යාය චෙතනාය පිවති, තස්සා එවං අධිවචනං.

අරුණුග්ගමනතො පට්ඨාය යාව මජ්ඣන්හිකා, අයං අරියානං භොජනස්ස කාලො නාම, තදඤ්ඤො විකාලො. භුඤ්ජිතබ්බට්ඨෙන භොජනන්ති ඉධ සබ්බං යාවකාලිකං වුච්චති, තස්ස අජ්ඣොහරණං ඉධ උත්තරපදලොපෙන භොජනන්ති අධිප්පෙතං. විකාලෙ භොජනං අජ්ඣොහරණං විකාලභොජනං, විකාලෙ වායාවකාලිකස්ස භොජනං අජ්ඣොහරණං විකාලභොජනන්තිපි අත්ථො ගහෙතබ්බො, තං අත්ථතො විකාලෙ යාවකාලිකඅජ්ඣොහරණචෙතනාව.

සාසනස්ස අනනුලොමත්තා විසූකං පටාණීභූතං දස්සනං ‘‘විසූකදස්සනං, නච්චගීතාදිදස්සනසවනානඤ්චෙව වට්ටකයුද්ධජූතකීළාදිසබ්බකීළානඤ්ච නාමං. දස්සනන්ති චෙත්ථ පඤ්චන්නම්පි විඤ්ඤාණානං යථාසකං විසයස්ස ආලොචනසභාවතාය දස්සනසද්දෙන සඞ්ගහෙතබ්බත්තා සවනම්පි සඞ්ගහිතං. නච්චගීතවාදිතසද්දෙහි චෙත්ථ අත්තනො නච්චනගායනාදීනිපි සඞ්ගහිතානීති දට්ඨබ්බං.

මාලාති ¶ බද්ධමබද්ධං වා පුප්ඵං, අන්තමසො සුත්තාදිමයම්පි අලඞ්කාරත්ථාය පිළන්ධියමානං මාලාත්වෙව වුච්චති. ගන්ධන්ති වාසචුණ්ණාදිවිලෙපනතො අඤ්ඤං යං කිඤ්චි ගන්ධජාතං. විලෙපනන්ති පිසිත්වා ගහිතං ඡවිරාගකරණඤ්චෙව ගන්ධජාතඤ්ච. ධාරණං නාම පිළන්ධනං. මණ්ඩනං නාම ඌනට්ඨානපූරණං. ගන්ධවසෙන, ඡවිරාගවසෙන වා සාදියනං විභූසනං නාම, මාලාදීසු ¶ වා ධාරණාදීනි යථාක්කමං යොජෙතබ්බානි. තෙසං ධාරණාදීනං ඨානං කාරණං වීතික්කමචෙතනා.

උච්චාති උච්ච-සද්දෙන සමානත්ථො නිපාතො. උච්චාසයනං වුච්චති පමාණාතික්කන්තං ආසන්දාදි. මහාසයනං අකප්පියත්ථරණෙහි අත්ථතං සලොහිතවිතානඤ්ච. එතෙසු හි ආසනං සයනඤ්ච උච්චාසයනමහාසයනසද්දෙහි ගහිතානි උත්තරපදලොපෙන. ජාතරූපරජතපටිග්ගහණාති එත්ථ රජතසද්දෙන දාරුමාසකාදි සබ්බං රූපියං සඞ්ගහිතං. මුත්තාමණිආදයොපෙත්ථ ධඤ්ඤක්ඛෙත්තවත්ථාදයො ච සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. පටිග්ගහණ-සද්දෙන පන පටිග්ගාහාපනසාදියනානිපි සඞ්ගහිතානි.

149. සෙනාසනග්ගාහො ච පටිප්පස්සම්භන්තීති ඉමිනා වස්සච්ඡෙදං දස්සෙති. උපසම්පන්නානම්පි පාරාජිකසමාපත්තියා සරණගමනාදිසාමණෙරභාවස්සපි විනස්සනතො සෙනාසනග්ගාහො ච පටිප්පස්සම්භති, සඞ්ඝලාභම්පි තෙ න ලභන්තීති වෙදිතබ්බං. පුරිමිකාය පුන සරණානි ගහිතානීති සරණගහණෙන සහ තදහෙවස්ස වස්සූපගමනම්පි දස්සෙති. පච්ඡිමිකාය වස්සාවාසිකන්ති වස්සාවාසිකලාභග්ගහණදස්සනමත්තමෙවෙතං, තතො පුරෙපි වා පච්ඡාපි වා වස්සාවාසිකඤ්ච චීවරමාසෙසු සඞ්ඝෙ උප්පන්නකාලචීවරඤ්ච පුරිමිකාය උපගන්ත්වා අවිපන්නසීලො සාමණෙරො ලභති එව. සචෙ පච්ඡිමිකාය ගහිතානීති පච්ඡිමිකාය වස්සූපගමනඤ්ච ඡින්නවස්සතඤ්ච දස්සෙති. තස්ස හි කාලචීවරලාභො න පාපුණාති, තස්මා ‘‘අපලොකෙත්වා ලාභො දාතබ්බො’’ති වුත්තං. වස්සාවාසිකලාභො පන යදි සෙනාසනස්සාමිකා දායකා සෙනාසනගුත්තත්ථාය පච්ඡිමිකාය උපගන්ත්වා වත්තං කත්වා අත්තනො සෙනාසනෙ වසන්තස්සපි වස්සාවාසිකං දාතබ්බන්ති වදන්ති, අනපලොකෙත්වාපි දාතබ්බොව. යං පන සාරත්ථදීපනියං ¶ (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.108) ‘‘පච්ඡිමිකාය වස්සාවාසිකං ලච්ඡතීති පච්ඡිමිකාය පුන වස්සං උපගතත්තා ලච්ඡතී’’ති වුත්තං, තම්පි වස්සාවාසිකෙ දායකානං ඉමං අධිප්පායං නිස්සාය වුත්තඤ්චෙ, සුන්දරං, සඞ්ඝිකං, කාලචීවරම්පි සන්ධාය වුත්තඤ්චෙ, න යුජ්ජතීති වෙදිතබ්බං.

න අජානිත්වාති ‘‘සුරා’’ති අජානිත්වා පිවතො පාණාතිපාතාවෙරමණිආදිසබ්බසීලභෙදං සරණභෙදඤ්ච ¶ න ආපජ්ජති. අකුසලං පන සුරාපානාවෙරමණිසීලභෙදො ච හොති මාලාදිධාරණාදීසු වියාති දට්ඨබ්බං. ඉතරානීති විකාලභොජනාවෙරමණිආදීනි. තානිපි හි සඤ්චිච්ච වීතික්කමන්තස්ස තං තං භිජ්ජති එව, ඉතරීතරෙසං පන අභිජ්ජනෙන නාසනඞ්ගානි න හොන්ති. තෙනෙව ‘‘එතෙසු භින්නෙසූ’’ති භෙදවචනං වුත්තං.

අච්චයං දෙසාපෙතබ්බොති ‘‘අච්චයො මං භන්තෙ අච්චාගමා’’තිආදිනා සඞ්ඝමජ්ඣෙ දෙසාපෙත්වා සරණසීලං දාතබ්බන්ති අධිප්පායො පාරාජිකත්තා තෙසං. තෙනාහ ‘‘ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බො’’ති. අයමෙව හි නාසනා ඉධාධිප්පෙතාති ලිඞ්ගනාසනාකාරණෙහි පාණාතිපාතාදීහි අවණ්ණභාසනාදීනං සහ පතිතත්තා වුත්තං. නනු ච කණ්ටකසාමණෙරොපි මිච්ඡාදිට්ඨිකො එව, තස්ස ච හෙට්ඨා දණ්ඩකම්මනාසනාව වුත්තා, ඉධ පන මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස ලිඞ්ගනාසනා වුච්චති, කො ඉමෙසං භෙදොති චොදනං මනසි නිධායාහ ‘‘සස්සතුච්ඡෙදානඤ්හි අඤ්ඤතරදිට්ඨිකො’’ති. එත්ථ චායං අධිප්පායො – යො හි ‘‘අත්තා ඉස්සරො’’ති වා ‘‘නිච්චො ධුවො’’තිආදිනා වා ‘‘අත්තා උච්ඡිජ්ජිස්සති විනස්සිස්සතී’’තිආදිනා වා තිත්ථියපරිකප්පිතං යං කිඤ්චි සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨිං දළ්හං ගහෙත්වා වොහරති, තස්ස සා පාරාජිකට්ඨානං හොති, සො ච ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බො. යො පන ඊදිසං ¶ දිට්ඨිං අග්ගහෙත්වා සාසනිකොව හුත්වා කෙවලං බුද්ධවචනාධිප්පායං විපරීතතො ගහෙත්වා භික්ඛූහි ඔවදියමානොපි අප්පටිනිස්සජ්ජිත්වා වොහරති, තස්ස සා දිට්ඨි පාරාජිකං න හොති, සො පන කණ්ටකනාසනාය එව නාසෙතබ්බොති විමතිවිනොදනියං. ඉමස්මිං ඨානෙ සාරත්ථදීපනියං දසසික්ඛාපදතො පට්ඨාය විත්ථාරතො වණ්ණනා ආගතා, සා පොරාණටීකායං සබ්බසො පොත්ථකං ආරුළ්හා, තස්මා ඉධ න විත්ථාරයිම්හ.

150. ‘‘අත්තනො පරිවෙණන්ති ඉදං පුග්ගලිකං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අයං පනෙත්ථ ගණ්ඨිපදකාරානං අධිප්පායො – වස්සග්ගෙන පත්තසෙනාසනන්ති ඉමිනා තස්ස වස්සග්ගෙන පත්තං සඞ්ඝිකසෙනාසනං වුත්තං. අත්තනො පරිවෙණන්ති ඉමිනාපි තස්සෙව පුග්ගලිකසෙනාසනං වුත්තන්ති. අයං පනෙත්ථ අම්හාකං ඛන්ති – යත්ථ වා වසතීති ඉමිනා සඞ්ඝිකං වා හොතු පුග්ගලිකං වා, තස්ස නිබද්ධවසනකසෙනාසනං වුත්තං. යත්ථ වා පටික්කමතීති ඉමිනා පන යං ආචරියුපජ්ඣායස්ස වසනට්ඨානං උපට්ඨානාදිනිමිත්තං නිබද්ධං පවිසති, තං ආචරියුපජ්ඣායානං පවිසනට්ඨානං වුත්තං, තස්මා තදුභයං දස්සෙතුං ‘‘උභයෙනපි අත්තනො පරිවෙණඤ්ච වස්සග්ගෙන පත්තසෙනාසනඤ්ච වුත්ත’’න්ති ආහ. තත්ථ අත්තනො පරිවෙණන්ති ඉමිනා ආචරියුපජ්ඣායානං නිවාසනට්ඨානං දස්සිතං, වස්සග්ගෙන පත්තසෙනාසනන්ති ¶ ඉමිනා පන තස්ස වසනට්ඨානං, තස්මා තදුභයම්පි සඞ්ඝිකං වා හොතු පුග්ගලිකං වා, ආවරණං කාතබ්බමෙවාති. මුඛද්වාරිකන්ති මුඛද්වාරෙන භුඤ්ජිතබ්බං. දණ්ඩකම්මං කත්වාති දණ්ඩකම්මං යොජෙත්වා. දණ්ඩෙන්ති විනෙන්ති එතෙනාති දණ්ඩො, සොයෙව කත්තබ්බත්තා කම්මන්ති දණ්ඩකම්මං, ආවරණාදි. දණ්ඩකම්මමස්ස කරොථාති අස්ස දණ්ඩකම්මං යොජෙථ ආණාපෙථ. දණ්ඩකම්මන්ති වා නිග්ගහකම්මං, තස්මා නිග්ගහමස්ස කරොථාති ¶ වුත්තං හොති. එස නයො සබ්බත්ථ ඊදිසෙසු ඨානෙසු.

සෙනාසනග්ගාහො ච පටිප්පස්සම්භන්තීති ඉමිනා ඡින්නවස්සො හොතීති දීපෙති. සචෙ ආකිණ්ණදොසොව හොති, ආයතිං සංවරෙ න තිට්ඨති, නික්කඩ්ඪිතබ්බොති එත්ථ සචෙ යාවතතියං වුච්චමානො න ඔරමති, සඞ්ඝං අපලොකෙත්වා නාසෙතබ්බො, පුන පබ්බජ්ජං යාචමානොපි අපලොකෙත්වා පබ්බාජෙතබ්බොති වදන්ති. පච්ඡිමිකාය වස්සාවාසිකං ලච්ඡතීති පච්ඡිමිකාය පුන වස්සං උපගතත්තා ලච්ඡති. අපලොකෙත්වා ලාභො දාතබ්බොති ඡින්නවස්සතාය වුත්තං. ඉතරානි පඤ්ච සික්ඛාපදානීති විකාලභොජනාදීනි පඤ්ච. අච්චයං දෙසාපෙතබ්බොති ‘‘අච්චයො මං භන්තෙ අච්චාගමා’’තිආදිනා නයෙන දෙසාපෙතබ්බොති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.108) වුත්තං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

පබ්බජ්ජාවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

ද්වාවීසතිමො පරිච්ඡෙදො.

උපසම්පදාවිනිච්ඡයකථා

එවං පබ්බජ්ජාවිනිච්ඡයං කථෙත්වා තදනන්තරං උපසම්පදාවිනිච්ඡයො කථෙතබ්බො, එවං සන්තෙපි අට්ඨකථායං උපසම්පදාවිනිච්ඡයකථා පාළිවණ්ණනාවසෙනෙව ආගතා, නො පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයවසෙන, ඉමස්ස පන පකරණස්ස පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයකථාභූතත්තා තමකථෙත්වා නිස්සයවිනිච්ඡයො එව ආචරියෙන කථිතො, මයං පන උපසම්පදාවිනිච්ඡයස්ස අතිසුඛුමත්තා ¶ අතිගම්භීරත්තා සුදුල්ලභත්තා සාසනානුග්ගහත්ථං ආචරියෙන ¶ අවුත්තම්පි සමන්තපාසාදිකතො නීහරිත්වා විමතිවිනොදනීආදිප්පකරණෙසු ආගතවිනිච්ඡයෙන අලඞ්කරිත්වා තං විනිච්ඡයං කථයිස්සාම.

තෙන ඛො පන සමයෙනාති යෙන සමයෙන භගවතා ‘‘න භික්ඛවෙ අනුපජ්ඣායකො’’තිආදිසික්ඛාපදං අපඤ්ඤත්තං හොති, තෙන සමයෙන. අනුපජ්ඣායකන්ති උපජ්ඣං අගාහාපෙත්වා සබ්බෙන සබ්බං උපජ්ඣායවිරහිතං, එවං උපසම්පන්නා නෙව ධම්මතො න ආමිසතො සඞ්ගහං ලභන්ති, තෙ පරිහායන්තියෙව, න වඩ්ඪන්ති. න භික්ඛවෙ අනුපජ්ඣායකොති උපජ්ඣං අගාහාපෙත්වා නිරුපජ්ඣායකො න උපසම්පාදෙතබ්බො, යො උපසම්පාදෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සාති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිතො පට්ඨාය එවං උපසම්පාදෙන්තස්ස ආපත්ති හොති, කම්මං පන න කුප්පති. කෙචි ‘‘කුප්පතී’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. ‘‘සඞ්ඝෙන උපජ්ඣායෙනා’’තිආදීසුපි උභතොබ්යඤ්ජනකුපජ්ඣායපරියොසානෙසු එසෙව නයො.

අපත්තකා හත්ථෙසු පිණ්ඩාය චරන්තීති යො හත්ථෙසු පිණ්ඩො ලබ්භති, තදත්ථාය චරන්ති. සෙය්යථාපි තිත්ථියාති යථා ආජීවකනාමකා තිත්ථියා. සූපබ්යඤ්ජනෙහි මිස්සෙත්වා හත්ථෙසු ඨපිතපිණ්ඩමෙව හි තෙ භුඤ්ජන්ති. ආපත්ති දුක්කටස්සාති එවං උපසම්පාදෙන්තස්සෙව ආපත්ති හොති, කම්මං පන න කුප්පති, අචීවරකාදිවත්ථූසුපි එසෙව නයො.

යාචිතකෙනාති ‘‘යාව උපසම්පදං කරොම, තාව දෙථා’’ති යාචිත්වා ගහිතෙන, තාවකාලිකෙනාති අත්ථො. ඊදිසෙන හි පත්තෙන වා චීවරෙන වා පත්තචීවරෙන වා උපසම්පාදෙන්තස්සෙව ආපත්ති හොති, කම්මං පන න කුප්පති, තස්මා පරිපුණ්ණපත්තචීවරොව උපසම්පාදෙතබ්බො. සචෙ තස්ස නත්ථි, ආචරියුපජ්ඣායා චස්ස දාතුකාමා හොන්ති ¶ , අඤ්ඤෙ වා භික්ඛූ, නිරපෙක්ඛෙහි විස්සජ්ජෙත්වා අධිට්ඨානූපගං පත්තචීවරං දාතබ්බං.

ගොත්තෙනපි අනුස්සාවෙතුන්ති ‘‘මහාකස්සපස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති එවං ගොත්තං වත්වා අනුස්සාවෙතුං අනුජානාමීති අත්ථො. ද්වෙ එකානුස්සාවනෙති ද්වෙ එකතො අනුස්සාවනෙ, එකෙන එකස්ස, අඤ්ඤෙන ඉතරස්සාති එවං ද්වීහි වා ආචරියෙහි එකෙන වා එකක්ඛණෙ කම්මවාචං අනුස්සාවෙන්තෙහි උපසම්පාදෙතුං අනුජානාමීති අත්ථො. ද්වෙ තයො එකානුස්සාවනෙ කාතුං, තඤ්ච ඛො එකෙන ¶ උපජ්ඣායෙනාති ද්වෙ වා තයො වා ජනෙ පුරිමනයෙනෙව එකතො අනුස්සාවනෙ කාතුං අනුජානාමි, තඤ්ච ඛො අනුස්සාවනකිරියං එකෙන උපජ්ඣායෙන අනුජානාමීති අත්ථො. තස්මා එකෙන ආචරියෙන ද්වෙ වා තයො වා අනුස්සාවෙතබ්බා. ද්වීහි වා තීහි වා ආචරියෙහි විසුං විසුං එකෙන එකස්සාති එවං එකප්පහාරෙනෙව ද්වෙ තිස්සො වා කම්මවාචා කාතබ්බා. සචෙ පන නානාචරියා නානුපජ්ඣායා හොන්ති, තිස්සත්ථෙරො සුමනත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං, සුමනත්ථෙරො තිස්සත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං අනුස්සාවෙති, අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච ගණපූරකා හොන්ති, වට්ටති. සචෙ නානුපජ්ඣායා හොන්ති, එකො ආචරියො හොති, ‘‘න ත්වෙව නානුපජ්ඣායෙනා’’ති පටික්ඛිත්තත්තා න වට්ටති. ඉදං සන්ධාය හි එස පටික්ඛෙපො.

පඨමං උපජ්ඣං ගාහාපෙතබ්බොති එත්ථ වජ්ජාවජ්ජං උපනිජ්ඣායතීති උපජ්ඣා, තං උපජ්ඣං ‘‘උපජ්ඣායො මෙ, භන්තෙ, හොහී’’ති එවං වදාපෙත්වා ගාහාපෙතබ්බො. විත්ථායන්තීති විත්ථද්ධගත්තා හොන්ති. යං ජාතන්ති යං තව සරීරෙ ජාතං නිබ්බත්තං විජ්ජමානං, තං සඞ්ඝමජ්ඣෙ පුච්ඡන්තෙ සන්තං අත්ථීති වත්තබ්බන්තිආදි. උල්ලුම්පතු මන්ති උද්ධරතු මං.

තාවදෙවාති ¶ උපසම්පන්නසමනන්තරමෙව. ඡායා මෙතබ්බාති එකපොරිසා වා ද්විපොරිසා වාති ඡායා මෙතබ්බා. උතුප්පමාණං ආචික්ඛිතබ්බන්ති ‘‘වස්සානො හෙමන්තො ගිම්හො’’ති උතුප්පමාණං ආචික්ඛිතබ්බං. එත්ථ ච උතුයෙව උතුප්පමාණං. සචෙ වස්සානාදයො අපරිපුණ්ණා හොන්ති, යත්තකෙහි දිවසෙහි යස්ස යො උතු අපරිපුණ්ණො, තෙ දිවසෙ සල්ලක්ඛෙත්වා සො දිවසභාගො ආචික්ඛිතබ්බො. අථ වා ‘‘අයං නාම උතු, සො ච ඛො පරිපුණ්ණො අපරිපුණ්ණො වා’’ති එවං උතුප්පමාණං ආචික්ඛිතබ්බං, ‘‘පුබ්බණ්හො වා සායන්හො වා’’ති එවං දිවසභාගො ආචික්ඛිතබ්බො. සඞ්ගීතීති ඉදමෙව සබ්බං එකතො කත්වා ‘‘ත්වං කිං ලභසි, කා තෙ ඡායා, කිං උතුප්පමාණං, කො දිවසභාගො’’ති පුට්ඨො ‘‘ඉදං නාම ලභාමි වස්සං වා හෙමන්තං වා ගිම්හං වා, අයං මෙ ඡායා, ඉදං උතුප්පමාණං, අයං දිවසභාගොති වදෙය්යාසී’’ති එවං ආචික්ඛිතබ්බං.

ඔහායාති ඡඩ්ඩෙත්වා. දුතියං දාතුන්ති උපසම්පදමාළකතො පරිවෙණං ගච්ඡන්තස්ස දුතියකං දාතුං අනුජානාමි, චත්තාරි ච අකරණීයානි ආචික්ඛිතුන්ති අත්ථො. පණ්ඩුපලාසොති පණ්ඩුවණ්ණො පත්තො. බන්ධනා පවුත්තොති වණ්ටතො පතිතො. අභබ්බො හරිතත්ථායාති පුන හරිතො භවිතුං ¶ අභබ්බො. පුථුසිලාති මහාසිලා. අයං සමන්තපාසාදිකතො නීහරිත්වා ආභතො උපසම්පදාවිනිච්ඡයො.

අනුපජ්ඣායාදිවත්ථූසු සික්ඛාපදං අපඤ්ඤත්තන්ති ‘‘න අනුපජ්ඣායකො උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති (මහාව. 117) ඉධෙව පඤ්ඤාපියමානං සික්ඛාපදං සන්ධාය වුත්තං. කම්මං පන න කුප්පතීති ඉදං උපජ්ඣායාභාවෙපි ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛා ඉත්ථන්නාමෙන උපජ්ඣායෙනා’’ති ¶ මතස්ස වා විබ්භන්තස්ස වා පුරාණඋපජ්ඣායස්ස, අඤ්ඤස්ස වා යස්ස කස්සචි අවිජ්ජමානස්සපි නාමෙන සබ්බත්ථ උපජ්ඣායකිත්තනස්ස කතත්තා වුත්තං. යදි හි උපජ්ඣායකිත්තනං න කරෙය්ය, ‘‘පුග්ගලං න පරාමසතී’’ති වුත්තකම්මවිපත්ති එව සියා. තෙනෙව පාළියං (මහාව. 117) ‘‘අනුපජ්ඣායක’’න්ති වුත්තං, අට්ඨකථායම්පි (මහාව. අට්ඨ. 117) අස්ස ‘‘උපජ්ඣායං අකිත්තෙත්වා’’ති අවත්වා ‘‘උපජ්ඣායං අගාහාපෙත්වා සබ්බෙන සබ්බං උපජ්ඣායවිරහිතං’’ ඉච්චෙව අත්ථො වුත්තො. පාළියං සඞ්ඝෙන උපජ්ඣායෙනාති ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො, ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝං උපසම්පදං යාචති සඞ්ඝෙන උපජ්ඣායෙනා’’ති එවං කම්මවාචාය සඞ්ඝමෙව උපජ්ඣායං කිත්තෙත්වාති අත්ථො. එවං ගණෙන උපජ්ඣායෙනාති එත්ථාපි ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො ගණස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’තිආදිනා යොජනා වෙදිතබ්බා. එවං වුත්තෙපි කම්මං න කුප්පති එව දුක්කටස්සෙව වුත්තත්තා, අඤ්ඤථා ‘‘සො ච පුග්ගලො අනුපසම්පන්නො’’ති වදෙය්ය. තෙනාහ ‘‘සඞ්ඝෙනා’’තිආදි. තත්ථ පණ්ඩකාදිඋපජ්ඣායෙහි කරියමානෙසු කම්මෙසු පණ්ඩකාදිකෙ විනාව යදි පඤ්චවග්ගාදිගණො පූරති, කම්මං න කුප්පති, ඉතරථා කුප්පතීති වෙදිතබ්බං.

අපත්තචීවරවත්ථූසුපි පත්තචීවරානං අභාවෙපි ‘‘පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවර’’න්ති කම්මවාචාය සාවිතත්තා කම්මකොපං අවත්වා දුක්කටමෙව වුත්තං. ඉතරථා සාවනාය හාපනතො කම්මකොපො එව සියා. කෙචි පන ‘‘පඨමං අනුඤ්ඤාතකම්මවාචායං උපසම්පන්නා විය ඉදානිපි ‘පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවර’න්ති අවත්වා කම්මවාචාය උපසම්පන්නාපි සූපසම්පන්නා එවා’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං. අනුඤ්ඤාතකාලතො පට්ඨාය හි අපරාමසනං සාවනාය හාපනවිපත්ති එව හොති ‘‘ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝං උපසම්පදං යාචතී’’ති පදස්ස හාපනෙ විය ¶ . තම්පි හි පච්ඡා අනුඤ්ඤාතං, ‘‘සඞ්ඝං, භන්තෙ, උපසම්පදං යාචාමී’’තිආදිවාක්යෙන අයාචෙත්වා තම්පි උපසම්පාදෙන්තො ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝං උපසම්පදං යාචතී’’ති වත්වාව යදි කම්මවාචං කරොති, කම්මං සුකතමෙව හොති. නො චෙ, විපන්නං. සබ්බපච්ඡා හි අනුඤ්ඤාතකම්මවාචතො කිඤ්චිපි පරිහාපෙතුං න වට්ටති, සාවනාය හාපනමෙව ¶ හොති, අඤ්ඤෙ වා භික්ඛූ දාතුකාමා හොන්තීති සම්බන්ධො, අයමෙත්ථ විමතිවිනොදනියා (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.117) ආභතො විනිච්ඡයො. සාරත්ථදීපනීවිනිච්ඡයො පන ඉධෙව අන්තොගධා හොති අප්පතරත්තා අවිසෙසත්තා ච.

වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 117) පන ‘‘කෙචි කුප්පතීති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බ’’න්ති යං වුත්තං, තං ‘‘පඤ්චවග්ගකරණීයඤ්චෙ, භික්ඛවෙ, කම්මං, භික්ඛුනිපඤ්චමො කම්මං කරෙය්ය, අකම්මං න ච කරණීය’’න්තිආදිනා (මහාව. 390) නයෙන වුත්තත්තා පණ්ඩකානං ගණපූරණභාවෙ එව කම්මං කුප්පති, න සබ්බන්ති කත්වා සුවුත්තං, ඉතරථා ‘‘පණ්ඩකුපජ්ඣායෙන කම්මං කරෙය්ය, අකම්මං න ච කරණීය’’න්තිආදිකාය පාළියා භවිතබ්බං සියා. යථා අපරිපුණ්ණපත්තචීවරස්ස උපසම්පාදනකාලෙ කම්මවාචායං ‘‘පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවර’’න්ති අසන්තං වත්ථුං කිත්තෙත්වා උපසම්පදාය කතාය තස්මිං අසන්තෙපි උපසම්පදා රුහති, එවං ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ආයස්මතො ධම්මරක්ඛිතස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති අවත්ථුං පණ්ඩකුපජ්ඣායාදිං, අසන්තං වා වත්ථුං කිත්තෙත්වා කතායපි ගණපූරකානමත්ථිතාය උපසම්පදා රුහතෙව. ‘‘න, භික්ඛවෙ, පණ්ඩකුපජ්ඣායෙන උපසම්පාදෙතබ්බො, යො උපසම්පාදෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස, සො ච පුග්ගලො අනුපසම්පන්නො’’තිආදිවචනස්ස අභාවා අයමත්ථො සිද්ධොව හොති. න හි බුද්ධා වත්තබ්බයුත්තං න වදන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘යො පන භික්ඛු ජානං ඌනවීසතිවස්සං ¶ …පෙ… සො ච පුග්ගලො අනුපසම්පන්නො’’තිආදි (පාචි. 403). තථා ‘‘බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො’’ති (මහාව. 71) වචනතො ථෙය්යසංවාසකාදිආචරියෙහි අනුස්සාවනාය කතාය උපසම්පදා න රුහති තෙසං අභික්ඛුත්තාති වචනම්පි න ගහෙතබ්බං.

කිඤ්ච භිය්යො – ‘‘ඉමානි චත්තාරි කම්මානි පඤ්චහාකාරෙහි විපජ්ජන්තී’’තිආදිනා (පරි. 482) නයෙන කම්මානං සම්පත්තිවිපත්තියා කථියමානාය ‘‘සත්තහි ආකාරෙහි කම්මානි විපජ්ජන්ති වත්ථුතො වා ඤත්තිතො වා අනුස්සාවනතො වා සීමතො වා පරිසතො වා උපජ්ඣායතො වා ආචරියතො වා’’ති අකථිතත්තා න ගහෙතබ්බං. ‘‘පරිසතො වා’’ති වචනෙන ආචරියුපජ්ඣායානං වා සඞ්ගහො කතොති චෙ? න, ‘‘ද්වාදසහි ආකාරෙහි පරිසතො කම්මානි විපජ්ජන්තී’’ති එතස්ස විභඞ්ගෙ තෙසමනාමට්ඨත්තා, අයමත්ථො යස්මා තත්ථ තත්ථ සරූපෙන වුත්තපාළිවසෙනෙව ¶ සක්කා ජානිතුං, තස්මා නයමුඛං දස්සෙත්වා සංඛිත්තොති අයමස්ස යුත්තිගවෙසනාති වුත්තං.

තත්රිදං විචාරෙතබ්බං – අනුපජ්ඣායකං උපසම්පාදෙන්තා තෙ භික්ඛූ යථාවුත්තනයෙන අභූතං වත්ථුං කිත්තයිංසු, උදාහු මුසාවාදභයා තානෙව පදානි න සාවෙසුන්ති. කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව උපජ්ඣායාභාවතො න සාවෙසුං, ‘‘පුග්ගලං න පරාමසතී’’ති වුත්තවිපත්තිප්පසඞ්ගො හොති, අථ සාවෙසුං, මුසාවාදො නෙසං භවතීති? වුච්චතෙ – සාවෙසුංයෙව යථාවුත්තවිපත්තිප්පසඞ්ගභයා, ‘‘කම්මං පන න කුප්පතී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තත්තා ච. න, මුසාවාදස්ස අසම්භවතො, මුසාවාදෙනපි කම්මසම්භවතො ච. න හි සක්කා මුසාවාදෙන කම්මවිපත්තිසම්පත්තිං කාතුන්ති. තස්මා ‘‘අනුපජ්ඣායකං උපසම්පාදෙන්තී’’ති වචනස්ස ච උභයදොසවිනිමුත්තො අත්ථො පරියෙසිතබ්බො.

අයඤ්චෙත්ථ ¶ යුත්ති – යථා පුබ්බෙ පබ්බජ්ජුපසම්පදුපජ්ඣායෙසු විජ්ජමානෙසුපි උපජ්ඣායග්ගහණක්කමෙන අග්ගහිතත්තා ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ අනුපජ්ඣායක’’න්තිආදි වුත්තං, තථා ඉධාපි උපජ්ඣායස්ස විජ්ජමානස්සෙව සතො අග්ගහිතත්තා ‘‘අනුපජ්ඣායකං උපසම්පාදෙන්තී’’ති වුත්තං. කම්මවාචාචරියෙන පන ‘‘ගහිතො තෙන උපජ්ඣායො’’ති සඤ්ඤාය උපජ්ඣායං කිත්තෙත්වා කම්මවාචං සාවෙතබ්බං. කෙනචි වා කාරණෙන කායසාමග්ගිං අදෙන්තස්ස උපජ්ඣායස්ස ඡන්දං ගහෙත්වා කම්මවාචං සාවෙති, උපජ්ඣායො වා උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස උපජ්ඣං දත්වා පච්ඡා උපසම්පන්නෙ තස්මිං තාදිසෙ වත්ථුස්මිං සමනුයුඤ්ජියමානො වා අසමනුයුඤ්ජියමානො වා උපජ්ඣායදානතො පුබ්බෙ එව සාමණෙරො පටිජානාති, සික්ඛාපච්චක්ඛාතකො වා අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නකො වා පටිජානාති, ඡන්දහාරකාදයො විය උපජ්ඣායො වා අඤ්ඤසීමාගතො හොති. කම්මවාචා රුහතීති වත්වා ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු විනයධරපඤ්චමෙන ගණෙන උපසම්පද’’න්ති වුත්තත්තා. කෙචි ‘‘විනයධරපඤ්චමෙන උපජ්ඣායෙන සන්නිහිතෙනෙව භවිතබ්බ’’න්ති වදන්තීති පොරාණගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. සො ච පාඨො අප්පමාණො මජ්ඣිමෙසු ජනපදෙසු තස්ස වචනස්සාභාවතො. අසන්නිහිතෙපි උපජ්ඣායෙ කම්මවාචා රුහතීති ආපජ්ජතීති චෙ? න. කස්මා? කම්මසම්පත්තියං ‘‘පුග්ගලං පරාමසතී’’ති වුත්තපාඨොව නො පමාණං. න හි තත්ථ අසන්නිහිතො උපජ්ඣායසඞ්ඛාතො පුග්ගලො පරාමසනං අරහති, තස්මා තත්ථ සඞ්ඝපරාමසනං විය පුග්ගලපරාමසනං වෙදිතබ්බං. සඞ්ඝෙන ගණෙන උපජ්ඣායෙන ¶ උපසම්පාදෙන්ති තෙසං අත්ථතො පුග්ගලත්තා, පණ්ඩකාදිඋපජ්ඣායෙන උපසම්පාදෙන්ති උපසම්පාදනකාලෙ අවිදිතත්තාති පොරාණා.

අපත්තචීවරං ¶ උපසම්පාදෙන්තීති කම්මවාචාචරියො ‘‘පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවර’’න්ති සඤ්ඤාය, කෙවලං අත්ථසම්පත්තිං අනපෙක්ඛිත්වා සන්තපදනීහාරෙන වා ‘‘පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවර’’න්ති කම්මවාචං සාවෙති. යථා එතරහි මතවිප්පවුත්තමාතාපිතිකොපි ‘‘අනුඤ්ඤාතොසි මාතාපිතූහී’’ති පුට්ඨො ‘‘ආම භන්තෙ’’ති වදති, කිං බහුනා? අයං පනෙත්ථ සාරො – ‘‘තස්මිං සමයෙ චත්තාරි කම්මානි පඤ්චහාකාරෙහි විපජ්ජන්තී’’ති ලක්ඛණස්ස න තාව පඤ්ඤත්තත්තා අනුපජ්ඣායකාදිං උපසම්පාදෙන්ති. වජ්ජනීයපුග්ගලානං අවුත්තත්තා පණ්ඩකුපජ්ඣායාදිං උපසම්පාදෙන්ති, තෙරසන්තරායපුච්ඡාය අදස්සනත්තා අපත්තචීවරකං උපසම්පාදෙන්ති, ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන උපසම්පාදෙතු’’න්ති (මහාව. 69) එවං සබ්බපඨමං අනුඤ්ඤාතාය කම්මවාචාය ‘‘පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවර’’න්ති අවචනමෙත්ථ සාධකන්ති වෙදිතබ්බං. තඤ්හි වචනං අනුක්කමෙනානුඤ්ඤාතන්ති.

ඉදං තාව සබ්බථා හොතු, ‘‘මූගං පබ්බාජෙන්ති බධිරං පබ්බාජෙන්තී’’ති ඉදං කථං සම්භවිතුමරහති ආදිතො පට්ඨාය ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ ඉමෙහි තීහි සරණගමනෙහි පබ්බජ්ජ’’න්තිආදිනා අනුඤ්ඤාතත්තාති? වුච්චතෙ – ‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, පබ්බාජෙතබ්බොති, එවං වදෙහීති වත්තබ්බො…පෙ… තතියම්පි සඞ්ඝං සරණං ගච්ඡාමී’’ති එත්ථ ‘‘එවං වදෙහීති වත්තබ්බො’’ති ඉමස්ස වචනස්ස මිච්ඡා අත්ථං ගහෙත්වා මූගං පබ්බාජෙසුං. ‘‘එවං වදෙහී’’ති තං පබ්බජ්ජාපෙක්ඛං ආණාපෙත්වා සයං උපජ්ඣායෙන වත්තබ්බො ‘‘තතියම්පි සඞ්ඝං සරණං ගච්ඡාමී’’ති, සො පබ්බජ්ජාපෙක්ඛා තථා ආණත්තො උපජ්ඣායවචනස්ස අනු අනු වදතු වා මා වා, තත්ථ තත්ථ භගවා ‘‘කායෙන විඤ්ඤාපෙති, වාචාය විඤ්ඤාපෙති, කායෙන වාචාය විඤ්ඤාපෙති, ගහිතො හොති උපජ්ඣායො. දින්නො හොති ඡන්දො, දින්නා හොති පාරිසුද්ධි, දින්නා හොති පවාරණා’’ති වදති ¶ . තදනුමානෙන වා කායෙන තෙන පබ්බජ්ජාපෙක්ඛෙන විඤ්ඤත්තං හොති සරණගමනන්ති වා ලොකෙපි කායෙන විඤ්ඤාපෙන්තො එවං වදතීති වුච්චති, තං පරියායං ගහෙත්වා මූගං පබ්බාජෙන්තීති වෙදිතබ්බං. පොරාණගණ්ඨිපදෙ ‘‘මූගං කථං පබ්බාජෙන්තීති පුච්ඡං කත්වා තස්ස කායපසාදසම්භවතො කායෙන පහාරං දත්වා හත්ථමුද්දාය විඤ්ඤාපෙත්වා පබ්බාජෙසු’’න්ති වුත්තං. කිං බහුනා?

අයං ¶ පනෙත්ථ සාරො – යථා පුබ්බෙ පබ්බජ්ජාධිකාරෙ වත්තමානෙ පබ්බජ්ජාභිලාපං උපච්ඡින්දිත්වා ‘‘පණ්ඩකො, භික්ඛවෙ, අනුපසම්පන්නො න උපසම්පාදෙතබ්බො’’තිආදිනා (මහාව. 109) නයෙන උපසම්පදවසෙනෙව අභිලාපො කතො. ථෙය්යසංවාසකපදෙ අසම්භවතො කිඤ්චාපි සො න කතො, පබ්බජ්ජාව තත්ථ කතා, සබ්බත්ථ පන උපසම්පදාභිලාපෙන අධිප්පෙතා තදනුභාවතො උපසම්පදාය, පබ්බජ්ජාය වාරිතාය උපසම්පදා වාරිතා හොතීති කත්වා, තථා ඉධ උපසම්පදාධිකාරෙ වත්තමානෙ උපසම්පදාභිලාපං උපච්ඡින්දිත්වා උපසම්පදමෙව සන්ධාය පබ්බජ්ජාභිලාපො කතොති වෙදිතබ්බො. කාමං සො න කත්තබ්බො, මූගපදෙ අසම්භවතො තස්ස වසෙන ආදිතො පට්ඨාය උපසම්පදාභිලාපොව කත්තබ්බො විය දිස්සති, තථාපි තස්සෙව මූගපදස්ස වසෙන ආදිතො පට්ඨාය පබ්බජ්ජාභිලාපොව කතො මිච්ඡාගහණනිවාරණත්ථං. කථං? ‘‘මූගො, භික්ඛවෙ, අපත්තො ඔසාරණං, තඤ්චෙ සඞ්ඝො ඔසාරෙති, සොසාරිතො’’ති (මහාව. 396) වචනතො හි මූගො උපසම්පන්නො හොතීති සිද්ධං, සො කෙවලං උපසම්පන්නොව හොති, න පන පබ්බජිතො තස්ස පබ්බජ්ජාය අසම්භවතොති මිච්ඡාගාහො හොති, තං පරිවජ්ජාපෙත්වා යො උපසම්පන්නො, සො පබ්බජිතොව හොති. පබ්බජිතො පන ¶ අත්ථි කොචි උපසම්පන්නො, අත්ථි කොචි අනුපසම්පන්නොති ඉමං සම්මාගාහං උප්පාදෙති භගවාති වෙදිතබ්බං.

අපිච තෙසං හත්ථච්ඡින්නාදීනං පබ්බජිතානං සුපබ්බජිතභාවදීපනත්ථං, පබ්බජ්ජාභාවසඞ්කානිවාරණත්ථඤ්චෙත්ථ පබ්බජ්ජාභිලාපො කතො. කථං? ‘‘න, භික්ඛවෙ, හත්ථච්ඡින්නො පබ්බාජෙතබ්බො’’තිආදිනා (මහාව. 119) පටික්ඛෙපෙන, ‘‘පබ්බජිතා සුපබ්බජිතා’’ති වුත්තට්ඨානාභාවෙන ච තෙසං පබ්බජ්ජාභාවසඞ්කා භවෙය්ය, යථා පසඞ්කා භවෙ, තථා පසඞ්කං ඨපෙය්ය. ඛන්ධකෙ උපසම්පදං සන්ධාය ‘‘හත්ථච්ඡින්නො, භික්ඛවෙ, අපත්තො ඔසාරණං, තඤ්චෙ සඞ්ඝො ඔසාරෙති, සොසාරිතො’’තිආදිනා (මහාව. 396) නයෙන භගවා නිවාරෙති. තෙනෙව නයෙන පබ්බජිතා පනෙතෙ සබ්බෙපි සුපබ්බජිතා එවාති දීපෙති. අඤ්ඤථා සබ්බෙපෙතෙ උපසම්පන්නාව හොන්ති, න පබ්බජිතාති අයමනිට්ඨප්පසඞ්ගො ආපජ්ජති. කථං? ‘‘හත්ථච්ඡින්නො, භික්ඛවෙ, න පබ්බාජෙතබ්බො, පබ්බජිතො නාසෙතබ්බො’’ති වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, හත්ථච්ඡින්නො පබ්බාජෙතබ්බො, යො පබ්බාජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස, සො ච අපබ්බජිතො’’ති (මහාව. 119) වා තන්තියා ඨපිතාය චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙ ‘‘සොසාරිතො’’ති වුත්තත්තා කෙවලං ‘‘ඉමෙ හත්ථච්ඡින්නාදයො උපසම්පන්නාව හොන්ති, න පබ්බජිතා’’ති වා ‘‘උපසම්පන්නාපි චෙ පබ්බජිතා, නාසෙතබ්බා’’ති වා අනිට්ඨකොට්ඨාසො ආපජ්ජතීති අධිප්පායො.

ඉදං ¶ පනෙත්ථ විචාරෙතබ්බං – ‘‘සො ච අපබ්බජිතො’’ති වචනාභාවතො මූගස්ස පබ්බජ්ජාසිද්ධිපසඞ්ගතො පබ්බජ්ජාපි එකතොසුද්ධියා හොතීති අයමනිට්ඨකොට්ඨාසො කථං නාපජ්ජතීති? පබ්බජ්ජාභිලාපෙන උපසම්පදා ඉධාධිප්පෙතාති සම්මාගාහෙන නාපජ්ජතීති, අඤ්ඤථා යථාබ්යඤ්ජනං අත්ථෙ ගහිතෙ යථාපඤ්ඤත්තදුක්කටාභාවසඞ්ඛාතො අපරො අනිට්ඨකොට්ඨාසො ආපජ්ජති. කථං? ‘‘න, භික්ඛවෙ, මූගො පබ්බාජෙතබ්බො, යො ¶ පබ්බාජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වුත්තදුක්කටං පබ්බජ්ජාපරියොසානෙ හොති, න තස්සාවිප්පකතාය. පුබ්බපයොගදුක්කටමෙව හි පඨමං ආපජ්ජති, තස්මා මූගස්ස පබ්බජ්ජාපරියොසානස්සෙව අභාවතො ඉමස්ස දුක්කටස්ස ඔකාසො ච න සබ්බකාලං සම්භවෙය්ය, උපසම්පදාවසෙන පන අත්ථෙ ගහිතෙ සම්භවති කම්මනිබ්බත්තිතො. තෙනෙව පාළියං ‘‘න, භික්ඛවෙ, පණ්ඩකො උපසම්පාදෙතබ්බො, යො උපසම්පාදෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති දුක්කටං න පඤ්ඤත්තං. අපඤ්ඤත්තත්තා පුබ්බපයොගදුක්කටමෙව චෙත්ථ සම්භවති, නෙතරං. එත්තාවතා සිද්ධමෙතං පබ්බජ්ජාභිලාපෙන උපසම්පදාව තත්ථ අධිප්පෙතා, න පබ්බජ්ජාති. එත්ථාහ සාමණෙරපබ්බජ්ජා න කායපයොගතො හොතීති කථං පඤ්ඤායතීති? වුච්චතෙ – කායෙන විඤ්ඤාපෙතීතිආදිත්තිකා දස්සනතොති ආගතො.

‘‘ගොත්තෙනපි අනුස්සාවෙතු’’න්ති (මහාව. 122) වචනතො යෙන වොහාරෙන වොහරති, තෙන වට්ටතීති සිද්ධං, තස්මා ‘‘කො නාමො තෙ උපජ්ඣායො’’ති පුට්ඨෙනපි ගොත්තමෙව නාමං කත්වා වත්තබ්බන්ති සිද්ධං හොති, තස්මා චතුබ්බිධෙසු නාමෙසු යෙන කෙනචි නාමෙන අනුස්සාවනා කාතබ්බාති වදන්ති. එකස්ස බහූනි නාමානි හොන්ති, තත්ථ එකං නාමං ඤත්තියා, එකං අනුස්සාවනාය කාතුං න වට්ටති, අත්ථතො බ්යඤ්ජනතො ච අභින්නාහි අනුස්සාවනාහි භවිතබ්බන්ති. කිඤ්චාපි ‘‘ඉත්ථන්නාමො ඉත්ථන්නාමස්ස ආයස්මතො’’ති පාළියං ‘‘ආයස්මතො’’ති පදං පච්ඡා වුත්තං, කම්මවාචාපාළියං පන ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ආයස්මතො ධම්මරක්ඛිතස්සා’’ති පඨමං ලිඛන්ති, තං උප්පටිපාටියා වුත්තන්ති න පච්චෙතබ්බං. පාළියඤ්හි ‘‘ඉත්ථන්නාමො ඉත්ථන්නාමස්සා’’ති අත්ථමත්තං දස්සිතං, තස්මා පාළියං අවුත්තොපි ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ආයස්මතො ධම්මරක්ඛිතස්සා’’ති කම්මවාචාපාළියං පයොගො දස්සිතො. ‘‘න මෙ ¶ දිට්ඨො ඉතො පුබ්බෙ ඉච්චායස්මා සාරිපුත්තො’’ති ච ‘‘ආයස්මා සාරිපුත්තො අත්ථකුසලො’’ති ච පඨමං ‘‘ආයස්මා’’ති පයොගස්ස දස්සනතොති වදන්ති. කත්ථචි ‘‘ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතස්සා’’ති වත්වා කත්ථචි කෙවලං ‘‘බුද්ධරක්ඛිතස්සා’’ති සාවෙති, සාවනං හාපෙතීති න වුච්චති නාමස්ස අහාපිතත්තාති ¶ එකෙ. සචෙ කත්ථචි ‘‘ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතස්සා’’ති වත්වා කත්ථචි ‘‘බුද්ධරක්ඛිතස්සායස්මතො’’ති සාවෙති, පාඨානුරූපත්තා ඛෙත්තමෙව ඔතිණ්ණන්තිපි එකෙ. බ්යඤ්ජනභෙදප්පසඞ්ගතො අනුස්සාවනානං තං න වට්ටතීති වදන්ති. සචෙ පන සබ්බට්ඨානෙපි එකෙනෙව පකාරෙන වදති, වට්ටති.

එකානුස්සාවනෙති එත්ථ එකතො අනුස්සාවනං එතෙසන්ති එකානුස්සාවනාති අසමානාධිකරණවිසයො බාහිරත්ථසමාසොති දට්ඨබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘ද්වෙ එකතො අනුස්සාවනෙ’’ති. තත්ථ එකතොති එකක්ඛණෙති අත්ථො, විභත්තිඅලොපෙන චායං නිද්දෙසො. පුරිමනයෙනෙව එකතො අනුස්සාවනෙ කාතුන්ති ‘‘එකෙන එකස්ස, අඤ්ඤෙන ඉතරස්සා’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන ද්වීහි වා තීහි වා ආචරියෙහි එකෙන වා එකතො අනුස්සාවනෙ කාතුං. වජ්ජාවජ්ජං උපනිජ්ඣායතීති උපජ්ඣාති ඉමිනා උපජ්ඣායසද්දසමානත්ථො උපජ්ඣාසද්දොපීති අත්ථං දස්සෙතීති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.123).

ගොත්තෙනාපීති ‘‘ආයස්මතො පිප්පලිස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති එවං නාමං අවත්වා ගොත්තනාමෙනපීති අත්ථො, තෙන ‘‘කො නාමො තෙ උපජ්ඣායො’’ති පුට්ඨෙන ගොත්තනාමෙන ‘‘ආයස්මා කස්සපො’’ති වත්තබ්බන්ති සිද්ධං හොති. තස්මා අඤ්ඤම්පි යං කිඤ්චි තස්ස නාමං පසිද්ධං, තස්මිං වා ඛණෙ සුඛග්ගහණත්ථං නාමං පඤ්ඤාපිතං, තං සබ්බං ගහෙත්වාපි අනුස්සාවනා කාතබ්බා. යථා උපජ්ඣායස්ස, එවං උපසම්පදාපෙක්ඛස්සාපි ගොත්තාදිනාමෙන ¶ තඞ්ඛණිකනාමෙන ච අනුස්සාවනං කාතුං වට්ටති, තස්මිම්පි ඛණෙ ‘‘අයං තිස්සො’’ති වා ‘‘නාගො’’ති වා නාමං කරොන්තෙහි අනුසාසකසම්මුතිතො පඨමමෙව කාතබ්බං. එවං අකත්වාපි අන්තරායිකධම්මානුසාසනපුච්ඡනකාලෙසු ‘‘කින්නාමොසි, අහං භන්තෙ නාගො නාම, කො නාමො තෙ උපජ්ඣායො, උපජ්ඣායො මෙ භන්තෙ තිස්සො නාමා’’තිආදිනා විඤ්ඤාපෙන්තෙන උභින්නම්පි චිත්තෙ ‘‘මමෙතං නාම’’න්ති යථා සඤ්ඤං උප්පජ්ජති, එවං විඤ්ඤාපෙතබ්බං. සචෙ පන තස්මිං ඛණෙ පකතිනාමෙන වත්වා පච්ඡා ‘‘තිස්සො නාමා’’ති අපුබ්බනාමෙන අනුස්සාවෙති, න වට්ටති.

තත්ථ ච කිඤ්චාපි උපජ්ඣායස්සෙව නාමං අග්ගහෙත්වා යෙන කෙනචි නාමෙන ‘‘තිස්සස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’තිආදිනාපි පුග්ගලෙ පරාමට්ඨෙ කම්මං සුකතමෙව හොති අනුපජ්ඣායකාදීනං උපසම්පදාකම්මං විය උපජ්ඣායස්ස අභාවෙපි අභබ්බත්තෙපි කම්මවාචාය පුග්ගලෙ පරාමට්ඨෙ කම්මස්ස ¶ සිජ්ඣනතො. උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස පන යථාසකං නාමං විනා අඤ්ඤෙන නාමෙන අනුස්සාවිතෙ කම්මං කුප්පති, සො අනුපසම්පන්නොව හොති. තත්ථ ඨිතො අඤ්ඤො අනුපසම්පන්නො විය ගහිතනාමස්ස වත්ථුපුග්ගලස්ස තත්ථ අභාවා, එතස්ස ච නාමස්ස අනුස්සාවනාය අවුත්තත්තා. තස්මා උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස පකතිනාමං පරිවත්තෙත්වා අපුබ්බෙන නාගාදිනාමෙන අනුස්සාවිතුකාමෙන පටිකච්චෙව ‘‘ත්වං නාගො’’තිආදිනා විඤ්ඤාපෙත්වා අනුසාසනඅන්තරායිකධම්මාපුච්ඡනක්ඛණෙසුපි තස්ස ච සඞ්ඝස්ස ච යථා පාකටං හොති, තථා පකාසෙත්වාව නාගාදිනාමෙන අනුස්සාවෙතබ්බං. එකස්ස බහූනි නාමානි හොන්ති, තෙසු එකං ගහෙතුං වට්ටති.

යං පන උපසම්පදාපෙක්ඛඋපජ්ඣායානං එකත්ථ ගහිතං නාමං තදෙව ඤත්තියා, සබ්බත්ථ අනුස්සාවනාසු ච ගහෙතබ්බං. ගහිතතො හි අඤ්ඤස්මිං ගහිතෙ බ්යඤ්ජනං භින්නං නාම හොති, කම්මං ¶ විපජ්ජති. අත්ථතො හි බ්යඤ්ජනතො ච අභින්නා එව ඤත්ති අනුස්සාවනා ච වට්ටන්ති. උපජ්ඣායනාමස්ස පන පුරතො ‘‘ආයස්මතො තිස්සස්සා’’තිආදිනා ආයස්මන්තපදං සබ්බත්ථ යොජෙත්වාපි අනුස්සාවෙති. තථා අයොජිතෙපි දොසො නත්ථි.

පාළියං (මහාව. 126) පන කිඤ්චාපි ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස ආයස්මතො’’ති පච්ඡතො ‘‘ආයස්මතො’’ති පදං වුත්තං, තථාපි ‘‘ආයස්මා සාරිපුත්තො අත්ථකුසලො’’තිආදිනා නාමස්ස පුරතො ‘ආයස්මන්තපද’යොගස්ස දස්සනතො පුරතොව පයොගො යුත්තතරො, තඤ්ච එකත්ථ යොජෙත්වා අඤ්ඤත්ථ අයොජිතෙපි එකත්ථ පුරතො යොජෙත්වා අඤ්ඤත්ථ පච්ඡතො යොජනෙපි සාවනාය හාපනං නාම න හොති නාමස්ස අහාපිතත්තා. තෙනෙව පාළියම්පි ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස ආයස්මතො’’ති එකත්ථ යොජෙත්වා ‘‘ඉත්ථන්නාමෙන උපජ්ඣායෙනා’’තිආදීසු ‘‘ආයස්මතො’’ති න යොජිතන්ති වදන්ති. තඤ්ච කිඤ්චාපි එවං, තථාපි සබ්බට්ඨානෙපි එකෙනෙව පකාරෙන යොජෙත්වා එව වා අයොජෙත්වා වා අනුස්සාවනං පසත්ථතරන්ති ගහෙතබ්බං.

එකතො සහෙව එකස්මිං ඛණෙ අනුස්සාවනං එතෙසන්ති එකානුස්සාවනා, උපසම්පදාපෙක්ඛා, එතෙ එකානුස්සාවනෙ කාතුං. තෙනාහ ‘‘එකතොඅනුසාවනෙ’’ති. ඉදඤ්ච එකං පදං විභත්තිඅලොපෙන දට්ඨබ්බං. එකෙන වාති ද්වින්නම්පි එකස්මිං ඛණෙ එකාය එව කම්මවාචාය අනුස්සාවනෙ එකෙන ආචරියෙනාති අත්ථො. ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ච අයං ධම්මරක්ඛිතො ච ආයස්මතො සඞ්ඝරක්ඛිතස්ස ¶ උපසම්පදාපෙක්ඛො’’තිආදිනා නයෙන එකෙන ආචරියෙන ද්වින්නමෙකස්මිං ඛණෙ අනුස්සාවනනයො දට්ඨබ්බො, ඉමිනාව නයෙන තිණ්ණම්පි එකෙන ආචරියෙන එකක්ඛණෙ අනුස්සාවනං වෙදිතබ්බං.

පුරිමනයෙනෙව ¶ එකතො අනුස්සාවනෙ කාතුන්ති ‘‘එකෙන එකස්ස, අඤ්ඤෙන ඉතරස්සා’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන ද්වින්නං ද්වීහි වා තිණ්ණං තීහි වා ආචරියෙහි, එකෙන වා ආචරියෙන තයොපි එකතොඅනුස්සාවනෙ කාතුන්ති අත්ථො. ‘‘තඤ්ච ඛො එකෙන උපජ්ඣායෙන, න ත්වෙව නානුපජ්ඣායෙනා’’ති ඉදං එකෙන ආචරියෙන ද්වීහි වා තීහි වා උපජ්ඣායෙහි ද්වෙ වා තයො වා උපසම්පදාපෙක්ඛෙ එකක්ඛණෙ එකාය අනුස්සාවනාය එකානුස්සාවනෙ කාතුං න වට්ටතීති පටික්ඛෙපපදං, න පන නානාචරියෙහි නානුපජ්ඣායෙහි තයො එකානුස්සාවනෙ කාතුං න වට්ටතීති ආහ ‘‘සචෙ පන නානාචරියා නානුපජ්ඣායා…පෙ… වට්ටතී’’ති. යඤ්චෙත්ථ ‘‘තිස්සත්ථෙරො සුමනත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං, සුමනත්ථෙරො තිස්සත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරික’’න්ති එවං උපජ්ඣායෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං සද්ධිවිහාරිකානං අනුස්සාවනකරණං වුත්තං, තං උපලක්ඛණමත්තං. තස්මා සචෙ තිස්සත්ථෙරො සුමනත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං, සුමනත්ථෙරො නන්දත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං අනුස්සාවෙති, අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච ගණපූරකා හොන්ති, වට්ටති එව. සචෙ පන උපජ්ඣායො සයමෙව අත්තනො සද්ධිවිහාරිකං අනුස්සාවෙති, එත්ථ වත්තබ්බමෙව නත්ථි, කම්මං සුකතමෙව හොති, අනුපජ්ඣායකස්සපි යෙන කෙනචි අනුස්සාවිතෙ උපසම්පදා හොති, කිමඞ්ගං පන සඋපජ්ඣායකස්ස උපජ්ඣායෙනෙව අනුස්සාවනෙති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව නවට්ටනපක්ඛං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ පනා’’තිආදිමාහ.

උපජ්ඣාති උපජ්ඣායසද්දසමානත්ථො ආකාරන්තො උපජ්ඣාසද්දොති දස්සෙති. උපජ්ඣාය-සද්දො එව වා උපජ්ඣා, උපයොගපච්චත්තවචනෙසු ය-කාර ලොපං කත්වා එවං වුත්තො කරණවචනාදීසු උපජ්ඣාසද්දස්ස පයොගාභාවාති දට්ඨබ්බං. පාළියං අත්තනාව අත්තානං සම්මන්නිතබ්බන්ති අත්තනාව කත්තුභූතෙන කරණභූතෙන අත්තානමෙව කම්මභූතං ¶ පති සම්මන්නනකිච්චං කාතබ්බං, අත්තානන්ති වා පච්චත්තෙ උපයොගවචනං, අත්තනාව අත්තා සම්මන්නිතබ්බොති අත්ථො. න කෙවලඤ්ච එත්ථෙව, අඤ්ඤත්රාපි තෙරසසම්මුතිආදීසු ඉමිනාව ලක්ඛණෙන අත්තනාව අත්තා සම්මන්නිතබ්බොව. අපිච සයං කම්මාරහත්තා අත්තානං මුඤ්චිත්වා චතුවග්ගාදිකො ගණො සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බො.

සච්චකාලොති ¶ ‘‘නිගූහිස්සාමී’’ති වඤ්චනං පහාය සච්චස්සෙව තෙ ඉච්ඡිතබ්බකාලො. භූතකාලොති වඤ්චනාය අභාවෙපි මනුස්සත්තාදිවත්ථුනො භූතතාය අවස්සං ඉච්ඡිතබ්බකාලො, ඉතරථා කම්මකොපාදිඅන්තරායො හොතීති අධිප්පායො. මඞ්කූති අධොමුඛො. උද්ධරතූති අනුපසම්පන්නභාවතො උපසම්පත්තියං පතිට්ඨපෙතූති අත්ථො.

සබ්බකම්මවාචාසු අත්ථකොසල්ලත්ථං පනෙත්ථ උපසම්පදකම්මවාචාය එවමත්ථො දට්ඨබ්බො – සුණාතූති සවනාණත්තියං පඨමපුරිසෙකවචනං. තඤ්ච කිඤ්චාපි යො සො සඞ්ඝො සවනකිරියායං නියොජීයති, තස්ස සම්මුඛත්තා ‘‘සුණාහී’’ති මජ්ඣිමපුරිසවචනෙන වත්තබ්බං, තථාපි යස්මා සඞ්ඝසද්දසන්නිධානෙ පඨමපුරිසප්පයොගොව සද්දවිදූහි සමාචිණ්ණො භවන්තභගවන්තආයස්මාදිසද්දසන්නිධානෙසු විය ‘‘අධිවාසෙතු මෙ භවං ගොතමො (පාරා. 22), එතස්ස සුගත කාලො, යං භගවා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙය්ය (පාරා. 21), පක්කමතායස්මා (පාරා. 436), සුණන්තු මෙ ආයස්මන්තො’’තිආදීසු (මහාව. 168). තස්මා ඉධ පඨමපුරිසප්පයොගො කතො. අථ වා ගාරවවසෙනෙතං වුත්තං. ගරුට්ඨානියෙසු හි ගාරවවසෙන මජ්ඣිමපුරිසපයොගුප්පත්තියම්පි පඨමපුරිසප්පයොගං පයුජ්ජන්ති ‘‘දෙසෙතු සුගතො ධම්ම’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.66; ම. නි. 2.338; මහාව. 8) වියාති දට්ඨබ්බං. කෙචි පන ¶ ‘‘භන්තෙ ආවුසොති පදෙ අපෙක්ඛිත්වා ඉධ පඨමපුරිසප්පයොගො’’ති වදන්ති, තං න සුන්දරං ‘‘ආචරියො මෙ, භන්තෙ, හොහි (මහාව. 77), ඉඞ්ඝාවුසො උපාලි, ඉමං පබ්බජිතං අනුයුඤ්ජාහී’’තිආදීසු (පාරා. 517) තප්පයොගෙපි මජ්ඣිමපුරිසප්පයොගස්සෙව දස්සනතො.

මෙති යො සාවෙති, තස්ස අත්තනිද්දෙසෙ සාමිවචනං. භන්තෙති ආලපනත්ථෙ වුඩ්ඪෙසු සගාරවවචනං, ‘‘ආවුසො’’ති පදං පන නවකෙසු. තදුභයම්පි නිපාතො ‘‘තුම්හෙ භන්තෙ තුම්හෙ ආවුසො’’ති බහූසුපි සමානරූපත්තා. සඞ්ඝොති අවිසෙසතො චතුවග්ගාදිකෙ පකතත්තපුග්ගලසමූහෙ වත්තති. ඉධ පන පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු පඤ්චවග්ගතො පට්ඨාය, මජ්ඣිමෙසු ජනපදෙසු දසවග්ගතො පට්ඨාය සඞ්ඝොති ගහෙතබ්බො. තත්රායං පිණ්ඩත්ථො – භන්තෙ, සඞ්ඝො මම වචනං සුණාතූති. ඉදඤ්ච නවකතරෙන වත්තබ්බවචනං. සචෙ පන අනුස්සාවකො සබ්බෙහි භික්ඛූහි වුඩ්ඪතරො හොති, ‘‘සුණාතු මෙ, ආවුසො සඞ්ඝො’’ති වත්තබ්බං. සොපි චෙ ‘‘භන්තෙ’’ති වදෙය්ය, නවකතරො වා ‘‘ආවුසො’’ති, කම්මකොපො නත්ථි. කෙචි පන ‘‘එකත්ථ ‘ආවුසො’ති වත්වා අඤ්ඤත්ථ ‘භන්තෙ’ති වුත්තෙපි නත්ථි දොසො උභයෙනපි ආලපනස්ස සිජ්ඣනතො’’ති වදන්ති.

ඉදානි ¶ යමත්ථං ඤාපෙතුකාමො ‘‘සුණාතූ’’ති සඞ්ඝං සවනෙ නියොජෙති, තං ඤාපෙන්තො ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො’’තිආදිමාහ. තත්ථ අයන්ති උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස හත්ථපාසෙ සන්නිහිතභාවදස්සනං, තෙන ච හත්ථපාසෙ ඨිතස්සෙව උපසම්පදා රුහතීති සිජ්ඣති හත්ථපාසතො බහි ඨිතස්ස ‘‘අය’’න්ති න වත්තබ්බතො. තෙනෙව අනුසාසකසම්මුතියං සො හත්ථපාසතො බහි ඨිතත්තා ‘‘අය’’න්ති න වුත්තො, තස්මා ¶ උපසම්පදාපෙක්ඛො අනුපසම්පන්නො හත්ථපාසෙ ඨපෙතබ්බො. අයං ඉත්ථන්නාමොති අයං-සද්දො ච අවස්සං පයුජ්ජිතබ්බො, සො ච ඉමස්මිං පඨමනාමපයොගෙ එවාති ගහෙතබ්බං. ‘‘ඉත්ථන්නාමො’’ති ඉදං අනියමතො තස්ස නාමදස්සනං, උභයෙනපි අයං බුද්ධරක්ඛිතොතිආදිනාමං දස්සෙති. ‘‘උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති භින්නාධිකරණවිසයෙ බහුබ්බීහිසමාසො, උපසම්පදං මෙ සඞ්ඝො අපෙක්ඛමානොති අත්ථො. තස්ස ච උපජ්ඣායතං සමඞ්ගිභාවෙන දස්සෙතුං ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස ආයස්මතො’’ති වුත්තං. එතෙන ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ආයස්මතො ධම්මරක්ඛිතස්ස සද්ධිවිහාරිකභූතො උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති එවමාදිනා නයෙන නාමයොජනාය සහ අත්ථො දස්සිතො. එත්ථ ච ‘‘ආයස්මතො’’ති පදං අවත්වාපි ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො ධම්මරක්ඛිතස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති වත්තුං වට්ටති. තෙනෙව පාළියං ‘‘ඉත්ථන්නාමෙන උපජ්ඣායෙනා’’ති එත්ථ ‘‘ආයස්මතො’’ති පදං න වුත්තං. යඤ්චෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

නනු චෙත්ථ උපජ්ඣායොපි උපසම්පදාපෙක්ඛො විය හත්ථපාසෙ ඨිතො එව ඉච්ඡිතබ්බො, අථ කස්මා ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො ඉමස්ස ඉත්ථන්නාමස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති එවං උපජ්ඣායස්ස නාමපරාමසනෙපි ඉදං-සද්දප්පයොගො න කතොති? නායං විරොධො උපජ්ඣායස්ස අභාවෙපි කම්මකොපාභාවතො. කෙවලඤ්හි කම්මනිබ්බත්තියා සන්තපදවසෙන අවිජ්ජමානස්සපි උපජ්ඣායස්ස නාමකිත්තනං අනුපජ්ඣායස්ස උපසම්පදාදීසුපි කරීයති, තස්මා උපජ්ඣායස්ස අසන්නිහිතායපි තප්පරාමසනමත්තෙනෙව කම්මසිද්ධිතො ‘‘ඉමස්සා’’ති නිද්දිසිතුං න වට්ටතීති.

පරිසුද්ධො අන්තරායිකෙහි ධම්මෙහීති අභබ්බත්තාදිකෙහි උපසම්පදාය අවත්ථුකරෙහි චෙව පඤ්චාබාධහත්ථච්ඡින්නාදීහි ආපත්තිකරෙහි ච අන්තරායිකසභාවෙහි පරිමුත්තො. එවං වුත්තෙ ¶ එව ආපත්තිමත්තකරෙහි පඤ්චාබාධාදීහි අපරිමුත්තස්සපි උපසම්පදා රුහති, නාඤ්ඤථා. පරිපුණ්ණස්ස පත්තචීවරන්ති පරිපුණ්ණමස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස පත්තචීවරං. එවං වුත්තෙ එව අපත්තචීවරස්සපි උපසම්පදා රුහති, නාඤ්ඤථා. උපසම්පදං යාචතීති ‘‘සඞ්ඝං, භන්තෙ, උපසම්පදං යාචාමී’’තිආදිනා (මහාව. 126) යාචාපිතභාවං සන්ධාය වුත්තං. එවං තෙන සඞ්ඝෙ අයාචිතෙපි ¶ ‘‘ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝං උපසම්පදං යාචතී’’ති වුත්තෙ එව කම්මං අවිපන්නං හොති, නාඤ්ඤථා. උපජ්ඣායෙනාති උපජ්ඣායෙන කරණභූතෙන, ඉත්ථන්නාමං උපජ්ඣායං කත්වා කම්මභූතං උපසම්පදං දාතුං නිප්ඵාදෙතුං කත්තුභූතං සඞ්ඝං යාචතීති අත්ථො. යාචධාතුනො පන ද්විකම්මකත්තා ‘‘සඞ්ඝං උපසම්පද’’න්ති ද්වෙ කම්මපදානි වුත්තානි.

යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලන්ති එත්ථ පත්තො කාලො ඉමස්ස කම්මස්සාති පත්තකාලං, අපලොකනාදිචතුබ්බිධං සඞ්ඝගණකම්මං, තදෙව සකත්ථෙ ය-පච්චයෙන ‘‘පත්තකල්ල’’න්ති වුච්චති. ඉධ පන ඤත්තිචතුත්ථඋපසම්පදාකම්මං අධිප්පෙතං, තං කාතුං සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං ජාතං. යදීති අනුමතිගහණවසෙන කම්මස්ස පත්තකල්ලතං ඤාපෙති, යො හි කොචි තත්ථ අපත්තකල්ලතං මඤ්ඤිස්සති, සො වක්ඛති. ඉමමෙව හි අත්ථං සන්ධාය අනුස්සාවනාසු ‘‘යස්සායස්මතො ඛමති…පෙ… සො භාසෙය්යා’’ති (මහාව. 127) වුත්තං. තදෙතං පත්තකල්ලං වත්ථුසම්පදා, අන්තරායිකෙහි ධම්මෙහි චස්ස පරිසුද්ධතා, සීමාසම්පදා, පරිසාසම්පදා, පුබ්බකිච්චනිට්ඨානන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සඞ්ගහිතං.

තත්ථ වත්ථුසම්පදා නාම යථාවුත්තෙහි එකාදසඅභබ්බපුග්ගලෙහි චෙව අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නෙහි ච අඤ්ඤො පරිපුණ්ණවීසතිවස්සො අනුපසම්පන්නභූතො මනුස්සපුරිසො. එතස්මිඤ්හි පුග්ගලෙ ¶ සති එව ඉදං සඞ්ඝස්ස උපසම්පදාකම්මං පත්තකල්ලං නාම හොති, නාසති, කතඤ්ච කුප්පමෙව හොති.

අන්තරායිකෙහි ධම්මෙහි චස්ස පරිසුද්ධතා නාම යථාවුත්තස්සෙව උපසම්පදාවත්ථුභූතස්ස පුග්ගලස්ස යෙ ඉමෙ භගවතා පටික්ඛිත්තා පඤ්චාබාධඵුට්ඨතාදයො මාතාපිතූහි අනනුඤ්ඤාතතාපඅයොසානා චෙව හත්ථච්ඡින්නාදයො ච දොසධම්මා කාරකසඞ්ඝස්ස ආපත්තාදිඅන්තරායහෙතුතාය ‘‘අන්තරායිකා’’ති වුච්චන්ති, තෙහි අන්තරායිකෙහි දොසධම්මෙහි පරිමුත්තතා, ඉමිස්සා ච සති එව ඉදං කම්මං පත්තකල්ලං නාම හොති, නාසති, කතං පන කම්මං සුකතමෙව හොති ඨපෙත්වා ඌනවීසතිවස්සං පුග්ගලං.

සීමාසම්පදා පන උපොසථක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 138 ආදයො) වක්ඛමානනයෙන සබ්බදොසරහිතාය බද්ධාබද්ධවසෙනෙව දුවිධාය සීමාය වසෙන වෙදිතබ්බා. තාදිසාය හි සීමාය සති එව ඉදං කම්මං පත්තකල්ලං නාම හොති, නාසති, කතඤ්ච කම්මං විපජ්ජති.

පරිසාසම්පදා ¶ පන යෙ ඉමෙ උපසම්පදාකම්මස්ස සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන කම්මප්පත්තා දසහි වා පඤ්චහි වා අනූනාපාරාජිකං අනාපන්නා අනුක්ඛිත්තා ච සමානසංවාසකා භික්ඛූ, තෙසං එකසීමාය හත්ථපාසං අවිජහිත්වා ඨානං, ඡන්දාරහානඤ්ච ඡන්දස්ස ආනයනං, සම්මුඛීභූතානඤ්ච අප්පටිකොසනං, උපසම්පදාපෙක්ඛරහිතානං උපොසථක්ඛන්ධකෙ පටික්ඛිත්තානං ගහට්ඨාදිඅනුපසම්පන්නානඤ්චෙව පාරාජිකුක්ඛිත්තකනානාසංවාසකභික්ඛුනීනඤ්ච වජ්ජනීයපුග්ගලානං සඞ්ඝස්ස හත්ථපාසෙ අභාවො චාති ඉමෙහි චතූහි අඞ්ගෙහි සඞ්ගහිතා. එවරූපාය ච පරිසාසම්පදාය සති එව ඉදං පත්තකල්ලං නාම හොති, නාසති. තත්ථ පුරිමානං තිණ්ණං අඞ්ගානං අඤ්ඤතරස්සපි අභාවෙ කතං කම්මං විපජ්ජති, න පච්ඡිමස්ස.

පුබ්බකිච්චනිට්ඨානං ¶ නාම යානිමානි ‘‘පඨමං උපජ්ඣං ගාහාපෙතබ්බො’’තිආදිනා පාළියං (මහාව. 126) වුත්තානි ‘‘උපජ්ඣාගාහාපනං, පත්තචීවරාචික්ඛණං, තතො තං හත්ථපාසතො බහි පෙසෙත්වා අනුසාසකසම්මුතිකම්මකරණං, සම්මතෙන ච ගන්ත්වා අනුසාසනං, තෙන ච පඨමතරං ආගන්ත්වා සඞ්ඝස්ස ඤත්තිං ඤාපෙත්වා උපසම්පදාපෙක්ඛං ‘ආගච්ඡාහී’ති හත්ථපාසෙ එව අබ්භානං, තෙන භික්ඛූනං පාදෙ වන්දාපෙත්වා උපසම්පදායාචාපනං, තතො අන්තරායිකධම්මපුච්ඡකසම්මුතිකම්මකරණං, සම්මතෙන ච පුච්ඡන’’න්ති ඉමානි අට්ඨ පුබ්බකිච්චානි, තෙසං සබ්බෙසං යාථාවතො කරණෙන නිට්ඨානං. එතස්මිඤ්ච පුබ්බකිච්චනිට්ඨාපනෙ සති එව ඉදං සඞ්ඝස්ස උපසම්පදාකම්මං පත්තකල්ලං නාම හොති, නාසති. එතෙසු පන පුබ්බකම්මෙසු අකතෙසුපි කතං කම්මං යථාවුත්තෙසු වත්ථුසම්පත්තිආදීසු විජ්ජමානෙසු අකුප්පමෙව හොති. තදෙවමෙත්ථ පත්තකල්ලං ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. ඉමිනාව නයෙන හෙට්ඨා වුත්තෙසු, වක්ඛමානෙසු ච සබ්බෙසු කම්මෙසු පත්තකල්ලතා යථාරහං යොජෙත්වා ඤාතබ්බා.

ඉත්ථන්නාමං උපසම්පාදෙය්යාති උපසම්පදානිප්ඵාදනෙන තංසමඞ්ගිං කරෙය්ය කරොතූති පත්ථනායං, විධිම්හි වා ඉදං දට්ඨබ්බං. යථා හි ‘‘දෙවදත්තං සුඛාපෙය්යා’’ති වුත්තෙ සුඛමස්ස නිප්ඵාදෙත්වා තං සුඛසමඞ්ගිනං කරෙය්යාති අත්ථො හොති, එවමිධාපි උපසම්පදමස්ස නිප්ඵාදෙත්වා තං උපසම්පදාසමඞ්ගිනං කරෙය්යාති අත්ථො. පයොජකබ්යාපාරෙ චෙතං. යථා සුඛයන්තං කිඤ්චි සුද්ධකත්තාරං කොචි හෙතුකත්තා සුඛහෙතුනිප්ඵාදනෙන සුඛාපෙය්යාති වුච්චති, එවමිධාපි උපසම්පජ්ජන්තං සුද්ධකත්තාරං පුග්ගලං හෙතුකත්තුභූතො සඞ්ඝො උපසම්පදාහෙතුනිප්ඵාදනෙන උපසම්පාදෙය්යාති වුත්තො. එතෙන ච සුඛං විය සුඛදායකෙන සඞ්ඝෙන පුග්ගලස්ස දීයමානා තථාපවත්තපරමත්ථධම්මෙ ¶ ¶ උපාදාය අරියජනපඤ්ඤත්තා උපසම්පදා නාම සම්මුතිසච්චතා අත්ථීති සමත්ථිතං හොති. එත්ථ ච ‘‘ඉත්ථන්නාමො සඞ්ඝං උපසම්පදං යාචතී’’ති (මහාව. 127) වුත්තත්තා පරිවාසාදීසු විය යාචනානුගුණං ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස උපසම්පදං දදෙය්යා’’ති අවත්වා ‘‘ඉත්ථන්නාමං උපසම්පාදෙය්යා’’ති වුත්තත්තා ඉදං උපසම්පදාකම්මං දානෙ අසඞ්ගහෙත්වා කම්මලක්ඛණෙ එව සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. ඉමිනා නයෙන ‘‘ඉත්ථන්නාමං උපසම්පාදෙති, උපසම්පන්නො සඞ්ඝෙනා’’ති එත්ථාපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. කෙවලඤ්හි තත්ථ වත්තමානකාලඅතීතකාලවසෙන, ඉධ පන අනාමට්ඨකාලවසෙනාති එත්තකමෙව විසෙසො.

එසා ඤත්තීති ‘‘සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො’’ති වුත්තඤාපනා එසා. ඉදඤ්ච අනුස්සාවනානම්පි සබ්භාවසූචනත්ථං වුච්චති. අවස්සඤ්චෙතං වත්තබ්බමෙව. ඤත්තිකම්මෙ එව තං න වත්තබ්බං. තත්ථ පන ය්ය-කාරෙ වුත්තමත්තෙ එව ඤත්තිකම්මං නිට්ඨිතං හොතීති දට්ඨබ්බං. ඛමතීති රුච්චති. උපසම්පදාති සඞ්ඝෙන දීයමානා නිප්ඵාදියමානා උපසම්පදා, යස්ස ඛමති, සො තුණ්හස්සාති යොජනා. තුණ්හීති ච අකථනත්ථෙ නිපාතො, අකථනකො අස්ස භවෙය්යාති අත්ථො. ඛමති සඞ්ඝස්ස ඉත්ථන්නාමස්ස උපසම්පදාති පකතෙන සම්බන්ධො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘තස්මා තුණ්හී’’ති. තත්ථ ‘‘ආසී’’ති සෙසො. යස්මා ‘‘යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්යා’’ති තික්ඛත්තුං වුච්චමානොපි සඞ්ඝො තුණ්හී නිරවො අහොසි, තස්මා ඛමති සඞ්ඝස්සාති අත්ථො. එවන්ති ඉමිනා පකාරෙන. තුණ්හීභාවෙනෙවෙතං සඞ්ඝස්ස රුච්චනභාවං ධාරයාමි, බුජ්ඣාමි ජානාමීති අත්ථො. ඉති-සද්දො පරිසමාපනත්ථෙ කතො, සො ච කම්මවාචාය අනඞ්ගං, තස්මා අනුස්සාවකෙන ‘‘ධාරයාමී’’ති එත්ථ මි-කාරපරියොසානමෙව වත්වා නිට්ඨපෙතබ්බං, ඉති-සද්දො න පයුජ්ජිතබ්බොති දට්ඨබ්බං. ඉමිනා නයෙන සබ්බකම්මවාචානමත්ථො වෙදිතබ්බො.

එකපොරිසා ¶ වාතිආදි සත්තානං සරීරඡායං පාදෙහි මිනිත්වා ජානනප්පකාරදස්සනං. ඡසත්තපදපරිමිතා හි ඡායා ‘‘පොරිසා’’ති වුච්චති, ඉදඤ්ච උතුප්පමාණාචික්ඛණාදි ච ආගන්තුකෙහි සද්ධිං වීමංසිත්වා වුඩ්ඪනවභාවං ඤත්වා වන්දනවන්දාපනාදිකරණත්ථං වුත්තං. එති ආගච්ඡති, ගච්ඡති චාති උතු, සොව පමීයතෙ අනෙන සංවච්ඡරන්ති පමාණන්ති ආහ ‘‘උතුයෙව උතුප්පමාණ’’න්ති. අපරිපුණ්ණාති උපසම්පදාදිවසෙන අපරිපුණ්ණා. යදි උතුවෙමජ්ඣෙ උපසම්පාදිතො, තදා තස්මිං උතුම්හි අවසිට්ඨදිවසාචික්ඛණං දිවසභාගාචික්ඛණන්ති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘යත්තකෙහි දිවසෙහි යස්ස යො උතු අපරිපුණ්ණො, තෙ දිවසෙ’’ති. තත්ථ යස්ස තඞ්ඛණං ලද්ධූපසම්පදස්ස ¶ පුග්ගලස්ස සම්බන්ධී යො උතු යත්තකෙහි දිවසෙහි අපරිපුණ්ණො, තෙ දිවසෙති යොජනා.

ඡායාදිකමෙව සබ්බං සඞ්ගහෙත්වා ගායිතබ්බතො කථෙතබ්බතො සඞ්ගීතීති ආහ ‘‘ඉදමෙවා’’තිආදි. තත්ථ එකතො කත්වා ආචික්ඛිතබ්බං. ත්වං කිං ලභසීති ත්වං උපසම්පාදනකාලෙ කතරවස්සං, කතරඋතුඤ්ච ලභසි, කතරස්මිං තෙ උපසම්පදා ලද්ධාති අත්ථො. වස්සන්ති වස්සානඋතු, ඉදඤ්ච සංවච්ඡරාචික්ඛණං විනා වුත්තම්පි න විඤ්ඤායතීති ඉමිනා උතුආචික්ඛණෙනෙව සාසනවස්සෙසු වා කලියුගවස්සාදීසු වා සහස්සිමෙ වා සතිමෙ වා අසුකඋතුං ලභාමීති දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං. ඡායාති ඉදං පාළියං ආගතපටිපාටිං සන්ධාය වුත්තං, වත්තබ්බකම්මතො පන කලියුගවස්සාදීසු සබ්බදෙසපසිද්ධෙසු අසුකවස්සෙ අසුකඋතුම්හි අසුකමාසෙ අසුකකණ්හෙ වා සුක්කෙ වා පක්ඛෙ අසුකෙ තිථිවාරවිසෙසයුත්තෙ පුබ්බණ්හාදිදිවසභාගෙ එත්තකෙ ඡායාපමාණෙ, නාඩිකාපමාණෙ වා මයා උපසම්පදා ලද්ධාති වදෙය්යාසීති එවං ආචික්ඛිතබ්බං. ඉදං සුට්ඨු උග්ගහෙත්වා ආගන්තුකෙහි ¶ වුඩ්ඪපටිපාටිං ඤත්වා පටිපජ්ජාහීති වත්තබ්බං. ඉති එත්තකො කථාමග්ගො විමතිවිනොදනියං ආගතො. වජිරබුද්ධිටීකානයො පන එකච්චො ඉධෙව සඞ්ගහං ගතො, එකච්චො අසන්නිට්ඨානවිනිච්ඡයත්තා සංසයහෙතුකො හොති, තස්මා ඉධ න ගහිතොති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

උපසම්පදාවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො.

23. නිස්සයවිනිච්ඡයකථා

151. එවං උපසම්පදාවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි නිස්සයවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘නිස්සයොති එත්ථ පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ නිස්සයනං නිස්සයො, සෙවනං භජනන්ත්යත්ථො. නිපුබ්බසි සෙවායන්ති ධාතු භාවසාධනො, න ‘‘නිස්සාය නං වසතීති නිස්සයො’’ති ඉධ විය අවුත්තකම්මසාධනො. තත්ථ හි සෙවිතබ්බො පුග්ගලො ලබ්භති, ඉධ පන සෙවනකිරියාති. ඉදානි තං නිස්සයං පුච්ඡාපුබ්බඞ්ගමාය ¶ විස්සජ්ජනාය විත්ථාරතො ඨපෙතුං ‘‘කෙන දාතබ්බො’’තිආදිමාහ. තත්ථ කෙන දාතබ්බො, කෙන න දාතබ්බොති නිස්සයදායකං කත්තාරං පුච්ඡති, කස්ස දාතබ්බො, කස්ස න දාතබ්බොති නිස්සයපටිග්ගාහකං සම්පදානං, කථං ගහිතො හොති, කථං පටිප්පස්සම්භතීති කාරණං, නිස්සාය කෙන වසිතබ්බං, කෙන න වසිතබ්බන්ති නිස්සයපටිපන්නකං. තතො පුච්ඡානුක්කමෙන විස්සජ්ජෙතුං ‘‘තත්ථ’’ත්යාදිමාහ. න කෙවලං එත්ථෙව, අථ ඛො නිස්සයමුච්චනඞ්ගෙපි ‘‘බ්යත්තෙනා’’ති ආගතො.

තත්ථ ¶ එත්ථ ච කො විසෙසොති ආහ ‘‘එත්ථ ච ‘බ්යත්තො’ති ඉමිනා පරිසුපට්ඨාපකො බහුස්සුතො වෙදිතබ්බො’’ති. ඉදානි පරිසුපට්ඨාපකලක්ඛණං දස්සෙතුං ‘‘පරිසුපට්ඨාපකෙන හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ අභිවිනයෙති සකලෙ විනයපිටකෙ. විනෙතුන්ති සික්ඛාපෙතුං. ද්වෙ විභඞ්ගා පගුණා වාචුග්ගතා කාතබ්බාති ඉදං පරිපුච්ඡාවසෙන උග්ගණ්හනං සන්ධාය වුත්තන්ති වදන්ති. එකස්ස පමුට්ඨං, ඉතරෙසං පගුණං භවෙය්යාති ආහ ‘‘තීහි ජනෙහි සද්ධිං පරිවත්තනක්ඛමා කාතබ්බා’’ති. අභිධම්මෙති නාමරූපපරිච්ඡෙදෙ. හෙට්ඨිමා වා තයො වග්ගාති මහාවග්ගතො හෙට්ඨා සගාථාවග්ගො නිදානවග්ගො ඛන්ධවග්ගොති ඉමෙ තයො වග්ගා. ‘‘ධම්මපදම්පි සහ වත්ථුනා උග්ගහෙතුං වට්ටතී’’ති මහාපච්චරියං වුත්තත්තා ජාතකභාණකෙන සාට්ඨකථං ජාතකං උග්ගහෙත්වාපි ධම්මපදං සහ වත්ථුනා උග්ගහෙතබ්බමෙව.

පඤ්චහි භික්ඛවෙ අඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙනාතිආදීසු න සාමණෙරො උපට්ඨාපෙතබ්බොති උපජ්ඣායෙන හුත්වා සාමණෙරො න උපට්ඨාපෙතබ්බො. අසෙක්ඛෙන සීලක්ඛන්ධෙනාති අසෙක්ඛස්ස සීලක්ඛන්ධොපි අසෙක්ඛො සීලක්ඛන්ධො නාම. අසෙක්ඛස්ස අයන්ති හි අසෙක්ඛො, සීලක්ඛන්ධො. එවං සබ්බත්ථ. එවඤ්ච කත්වා විමුත්තිඤාණදස්සනසඞ්ඛාතස්ස පච්චවෙක්ඛණඤාණස්සපි වසෙන අපෙක්ඛිත්වා උප්පන්නා අයං කථා. අසෙක්ඛසීලන්ති ච න අග්ගඵලසීලමෙව අධිප්පෙතං, අථ ඛො යං කිඤ්චි අසෙක්ඛසන්තානෙ පවත්තසීලං ලොකියලොකුත්තරමිස්සකස්ස සීලස්ස ඉධාධිප්පෙතත්තා. සමාධික්ඛන්ධාදීසුපි විමුත්තික්ඛන්ධපරියොසානෙසු අයමෙව නයො, තස්මා යථා සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධා ලොකියමිස්සකා කථිතා, එවං විමුත්තික්ඛන්ධොපීති තදඞ්ගවිමුත්තිආදයොපි වෙදිතබ්බා, න පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්ති එව. විමුත්තිඤාණදස්සනං පන ලොකියමෙව. තෙනෙව සංයුත්තනිකායට්ඨකථායං (සං.නි. අට්ඨ. 1.1.135) වුත්තං ‘‘පුරිමෙහි ¶ චතූහි පදෙහි ලොකියලොකුත්තරසීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තියො ¶ කථිතා, විමුත්තිඤාණදස්සනං පච්චවෙක්ඛණඤාණං හොති, තං ලොකියමෙවා’’ති.

අස්සද්ධොතිආදීසු තීසු වත්ථූසු සද්ධා එතස්ස නත්ථීති අස්සද්ධො. නත්ථි එතස්ස හිරීති අහිරිකො, අකුසලසමාපත්තියා අජිගුච්ඡමානස්සෙතං අධිවචනං. න ඔත්තප්පතීති අනොත්තප්පී, අකුසලසමාපත්තියා න භායතීති වුත්තං හොති. කුච්ඡිතං සීදතීති කුසීතො, හීනවීරියස්සෙතං අධිවචනං. ආරද්ධං වීරියං එතස්සාති ආරද්ධවීරියො, සම්මප්පධානයුත්තස්සෙතං අධිවචනං. මුට්ඨා සති එතස්සාති මුට්ඨස්සතී, නට්ඨස්සතීති වුත්තං හොති. උපට්ඨිතා සති එතස්සාති උපට්ඨිතස්සතී, නිච්චං ආරම්මණාභිමුඛපවත්තසතිස්සෙතං අධිවචනං.

අධිසීලෙ සීලවිපන්නො ච අජ්ඣාචාරෙ ආචාරවිපන්නො ච ආපජ්ජිත්වා අවුට්ඨිතො අධිප්පෙතො. සස්සතුච්ඡෙදසඞ්ඛාතං අන්තං ගණ්හාති, ගාහයතීති වා අන්තග්ගාහිකා, මිච්ඡාදිට්ඨි. පුරිමානි ද්වෙ පදානීති ‘‘න පටිබලො හොති අන්තෙවාසිං වා සද්ධිවිහාරිං වා ගිලානං උපට්ඨාතුං වා උපට්ඨාපෙතුං වා, අනභිරතං වූපකාසෙතුං වා වූපකාසාපෙතුං වා’’ති ඉමානි ද්වෙ පදානි.

අභි විසිට්ඨො උත්තමො සමාචාරො අභිසමාචාරො, අභිසමාචාරොව ආභිසමාචාරිකොති ච සික්ඛිතබ්බතො සික්ඛාති ච ආභිසමාචාරිකසික්ඛා. අභිසමාචාරං වා ආරබ්භ පඤ්ඤත්තා සික්ඛා ආභිසමාචාරිකසික්ඛා, ඛන්ධකවත්තපරියාපන්නසික්ඛායෙතං අධිවචනං. මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ආදිභූතාති ආදිබ්රහ්මචරියකා, උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නසික්ඛායෙතං අධිවචනං. තෙනෙව ‘‘උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නං ¶ වා ආදිබ්රහ්මචරියකං, ඛන්ධකවත්තපරියාපන්නං ආභිසමාචාරික’’න්ති විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.11) වුත්තං, තස්මා සෙක්ඛපණ්ණත්තියන්ති එත්ථ සික්ඛිතබ්බතො සෙක්ඛා, භගවතා පඤ්ඤත්තත්තා පණ්ණත්ති, සබ්බාපි උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නා සික්ඛාපදපණ්ණත්ති ‘‘සෙක්ඛපණ්ණත්තී’’ති වුත්තාති ගහෙතබ්බං. තෙනෙව ගණ්ඨිපදෙපි වුත්තං ‘‘සෙක්ඛපණ්ණත්තියන්ති පාරාජිකමාදිං කත්වා සික්ඛිතබ්බසික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිය’’න්ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.84).

උපජ්ඣායාචරියකථායං න සාමණෙරො උපට්ඨාපෙතබ්බොති උපජ්ඣායෙන හුත්වා න පබ්බාජෙතබ්බො. අසෙක්ඛස්ස ¶ අයන්ති අසෙක්ඛො, ලොකියලොකුත්තරො සීලක්ඛන්ධො. අන්තග්ගාහිකායාති සස්සතුච්ඡෙදකොට්ඨාසග්ගාහිකාය. පච්ඡිමානි ද්වෙති අප්පස්සුතො හොති, දුප්පඤ්ඤො හොතීති ඉමානි ද්වෙ අඞ්ගානි. පච්ඡිමානි තීණීති න පටිබලො උප්පන්නං කුක්කුච්චං ධම්මතො විනොදෙතුං, ආපත්තිං න ජානාති, ආපත්තිවුට්ඨානං න ජානාතීති ඉමානි තීණි. කුක්කුච්චස්ස හි පාළිඅට්ඨකථානයසඞ්ඛාතධම්මතො විනොදෙතුං අප්පටිබලතා නාම අබ්යත්තත්තා එව හොතීති සාපි ආපත්තිඅඞ්ගමෙව වුත්තා.

අභි විසිට්ඨො උත්තමො සමාචාරො අභිසමාචාරො, වත්තප්පටිපත්තිසීලං, තං ආරබ්භ පඤ්ඤත්තා ඛන්ධකසික්ඛාපදසඞ්ඛාතා සික්ඛා ආභිසමාචාරිකා. සික්ඛාපදම්පි හි තදත්ථපරිපූරණත්ථිකෙහි උග්ගහණාදිවසෙන සික්ඛිතබ්බතො සික්ඛාති වුච්චති. මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ආදිභූතා කාරණභූතා ආදිබ්රහ්මචරියකා, උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නසික්ඛාපදං. තෙනෙවෙත්ථ විසුද්ධිමග්ගෙපි (විසුද්ධි. 1.11) ‘‘උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නං සික්ඛාපදං ආදිබ්රහ්මචරියකං, ඛන්ධකවත්තපරියාපන්නං ආභිසමාචාරික’’න්ති වුත්තං, තස්මා සෙක්ඛපණ්ණත්තියන්ති එත්ථ සික්ඛිතබ්බතො සෙක්ඛා, භගවතාව ¶ පඤ්ඤත්තත්තා පඤ්ඤත්ති. සබ්බාපි උභතොවිභඞ්ගපරියාපන්නා සික්ඛාපදපණ්ණත්ති ‘‘සෙක්ඛපණ්ණත්තී’’ති වුත්තාති ගහෙතබ්බං. නාමරූපපරිච්ඡෙදෙති එත්ථ කුසලත්තිකාදීහි වුත්තං ජාතිභූමිපුග්ගලසම්පයොගවත්ථාරම්මණකම්මද්වාරලක්ඛණරසාදිභෙදෙහි වෙදනාක්ඛන්ධාදිචතුබ්බිධං සනිබ්බානං නාමං, භූතොපාදායභෙදං රූපඤ්ච පරිච්ඡින්දිත්වා ජානනපඤ්ඤා, තප්පකාසකො ච ගන්ථො නාමරූපපරිච්ඡෙදො නාම. ඉමිනා අභිධම්මත්ථකුසලෙන භවිතබ්බන්ති දස්සෙති. සික්ඛාපෙතුන්ති උග්ගණ්හාපෙතුන්ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.84) වුත්තං.

153. ආයස්මතො නිස්සාය වච්ඡාමීති එත්ථ ආයස්මතොති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං, ආයස්මන්තං නිස්සාය වසිස්සාමීති අත්ථො. යං පන වුත්තං සමන්තපාසාදිකායං (මහාව. අට්ඨ. 76) ‘‘බ්යත්තො…පෙ… වුත්තලක්ඛණොයෙවා’’ති, තං පරිසූපට්ඨාකබහුස්සුතං සන්ධාය වදති. පබ්බජ්ජාඋපසම්පදධම්මන්තෙවාසිකෙහි පන…පෙ… තාව වත්තං කාතබ්බන්ති පබ්බජ්ජාචරියඋපසම්පදාචරියධම්මාචරියානං එතෙහි යථාවුත්තවත්තං කාතබ්බං. තත්ථ යෙන සික්ඛාපදානි දින්නානි, අයං පබ්බජ්ජාචරියො. යෙන උපසම්පදකම්මවාචා වුත්තා, අයං උපසම්පදාචරියො. යො උද්දෙසං වා පරිපුච්ඡං වා දෙති, අයං ධම්මාචරියොති වෙදිතබ්බං. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

154. නිස්සයපටිප්පස්සද්ධිකථායං ¶ දිසං ගතොති පුන ආගන්තුකාමො, අනාගන්තුකාමො වා හුත්වා වාසත්ථාය කඤ්චි දිසං ගතො. භික්ඛුස්ස සභාගතන්ති පෙසලභාවං. ඔලොකෙත්වාති උපපරික්ඛිත්වා. විබ්භන්තෙ…පෙ… තත්ථ ගන්තබ්බන්ති එත්ථ ‘‘සචෙ කෙනචි කරණීයෙන තදහෙව ගන්තුං අසක්කොන්තො ‘කතිපාහෙන ගමිස්සාමී’ති ගමනෙ සඋස්සාහො හොති, රක්ඛතී’’ති වදන්ති. මා ඉධ පටික්කමීති මා ¶ ඉධ පවිසි. තත්රෙව වසිතබ්බන්ති තත්ථෙව නිස්සයං ගහෙත්වා වසිතබ්බං. තංයෙව විහාරං…පෙ… වසිතුං වට්ටතීති එත්ථ උපජ්ඣායෙන පරිච්චත්තත්තා උපජ්ඣායසමොධානපරිහාරො නත්ථි, තස්මා උපජ්ඣායසමොධානගතස්සපි ආචරියස්ස සන්තිකෙ ගහිතනිස්සයො න පටිප්පස්සම්භති.

ආචරියම්හා නිස්සයපටිප්පස්සද්ධීසු ආචරියො පක්කන්තො වා හොතීති එත්ථ ‘‘පක්කන්තොති දිසං ගතො’’තිආදිනා උපජ්ඣායස්ස පක්කමනෙ යො විනිච්ඡයො වුත්තො, සො තත්ථ වුත්තනයෙනෙව ඉධාපි සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති තං අවත්වා ‘‘කොචි ආචරියො ආපුච්ඡිත්වා පක්කමතී’’තිආදිනා අඤ්ඤොයෙව නයො ආරද්ධො. අයඤ්ච නයො උපජ්ඣායපක්කමනෙපි වෙදිතබ්බොයෙව. ඊදිසෙසු හි ඨානෙසු එකත්ථවුත්තලක්ඛණං අඤ්ඤත්ථාපි දට්ඨබ්බං. සචෙ ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා නිවත්තති, පටිප්පස්සද්ධො හොතීති එත්ථ එත්තාවතා දිසාපක්කන්තො නාම හොතීති අන්තෙවාසිකෙ අනික්ඛිත්තධුරෙපි නිස්සයො පටිප්පස්සම්භති. ආචරියුපජ්ඣායා ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කම්ම අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වසන්තීති බහිඋපචාරසීමායං අන්තෙවාසිකසද්ධිවිහාරිකානං වසනට්ඨානතො ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කම්ම අඤ්ඤස්මිං සෙනාසනෙ වසන්ති, අන්තොඋපචාරසීමායං පන ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වාපි වසතො නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භති. ‘‘සචෙපි ආචරියො මුඤ්චිතුකාමොව හුත්වා නිස්සයපණාමනාය පණාමෙතී’’තිආදි සබ්බං උපජ්ඣායස්ස ආණත්තියම්පි වෙදිතබ්බන්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.83) වුත්තං.

153. සාහූති සාධු සුන්දරං. ලහූති අගරු, සුභරතාති අත්ථො. ඔපායිකන්ති උපායපටිසංයුත්තං, එවං පටිපජ්ජනං නිත්ථරණුපායොති අත්ථො. පතිරූපන්ති සාමීචිකම්මමිදන්ති අත්ථො ¶ . පාසාදිකෙනාති පසාදාවහෙන, කායවචීපයොගෙන සම්පාදෙහීති අත්ථො. කායෙනාති එතදත්ථවිඤ්ඤාපකං හත්ථමුද්දාදිං දස්සෙන්තො කායෙන විඤ්ඤාපෙති. ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡනං සන්ධායාති උපජ්ඣායෙන ‘‘සාහූ’’තිආදීසු වුත්තෙසු සද්ධිවිහාරිකස්ස ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡනවචනං සන්ධාය ‘‘කායෙන විඤ්ඤාපෙතී’’තිආදි වුත්තන්ති අධිප්පායො. ආයාචනදානමත්තෙනාති ¶ සද්ධිවිහාරිකස්ස පඨමං ආයාචනමත්තෙන, තතො උපජ්ඣායස්ස ච ‘‘සාහූ’’තිආදිනා වචනමත්තෙනාති අත්ථො. ආචරියස්ස සන්තිකෙ නිස්සයග්ගහණෙ ආයස්මතො නිස්සාය වච්ඡාමීති ආයස්මන්තං නිස්සාය වසිස්සාමීති අත්ථො.

154. නිස්සයපටිප්පස්සද්ධිකථායං යො වා එකසම්භොගපරිභොගො, තස්ස සන්තිකෙ නිස්සයො ගහෙතබ්බොති ඉමිනා ලජ්ජීසු එව නිස්සයග්ගහණං නියොජෙති අලජ්ජීසු පටික්ඛිත්තත්තා. එත්ථ ච පරිභොගසද්දෙන එකකම්මාදිකො සංවාසො ගහිතො පච්චයපරිභොගස්ස සම්භොගසද්දෙන ගහිතත්තා. එතෙන ච සම්භොගසංවාසානං අලජ්ජීහි සද්ධිං න කත්තබ්බතං දස්සෙති. පරිහාරො නත්ථීති ආපත්තිපරිහාරො නත්ථි. තාදිසොති යත්ථ නිස්සයො ගහිතපුබ්බො, යො ච එකසම්භොගපරිභොගො, තාදිසො. තථා වුත්තන්ති ‘‘ලහුං ආගමිස්සතී’’ති වුත්තඤ්චෙති අත්ථො. චත්තාරි පඤ්ච දිවසානීති ඉදං උපලක්ඛණමත්තං. යදි එකාහද්වීහෙන සභාගතා පඤ්ඤායති, ඤාතදිවසෙ ගහෙතබ්බොව. අථාපි චතුපඤ්චාහෙනපි න පඤ්ඤායති, යත්තකෙහි දිවසෙහි පඤ්ඤායති, තත්තකානි අතික්කාමෙතබ්බානි. සභාගතං ඔලොකෙමීති පන ලෙසො න කාතබ්බො. දහරා සුණන්තීති එත්ථ අසුත්වාපි ‘‘ආගමිස්සති, කෙනචි අන්තරායෙන චිරායන්තී’’ති සඤ්ඤාය සතිපි ලබ්භතෙව පරිහාරො ¶ . තෙනාහ ‘‘ඉධෙවාහං වසිස්සාමීති පහිණති, පරිහාරො නත්ථී’’ති. එකදිවසම්පි පරිහාරො නත්ථීති ගමනෙ නිරුස්සාහං සන්ධාය වුත්තං, සඋස්සාහස්ස පන සෙනාසනපටිසාමනාදිවසෙන කතිපාහෙ ගතෙපි න දොසො.

තත්රෙව වසිතබ්බන්ති තත්ර සභාගට්ඨානෙ එව නිස්සයං ගහෙත්වා වසිතබ්බං. තංයෙව විහාරං…පෙ… වසිතුං වට්ටතීති ඉමිනා උපජ්ඣායෙ සඞ්ගණ්හන්තෙයෙව තංසමොධානෙ නිස්සයපටිප්පස්සද්ධි වුත්තා, තස්මිං පන කොධෙන වා ගණනිරපෙක්ඛතාය වා අසඞ්ගණ්හන්තෙ අඤ්ඤෙසු ගහිතො නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භතීති දස්සෙති.

ආචරියම්හා නිස්සයපටිප්පස්සද්ධියං වුත්තො ‘‘කොචි ආචරියො’’තිආදිකො නයො උපජ්ඣායපක්කමනාදීසුපි නෙත්වා තත්ථ ච වුත්තො ඉධාපි නෙත්වා යථාරහං යොජෙතබ්බො. ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කම්ම අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වසන්තීති උපචාරසීමතො බහි අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ අන්තෙවාසිකාදීනං වසනට්ඨානතො ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා වසන්ති. තෙන බහිඋපචාරෙපි අන්තෙවාසිකාදීනං වසනට්ඨානතො ද්වින්නං ලෙඩ්ඩුපාතානං අන්තරෙ ආසන්නෙ පදෙසෙ වසති, නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භතීති ¶ දස්සෙති. අන්තොඋපචාරසීමායං පන ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා වසතො නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භතෙවාති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.83) වුත්තං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

නිස්සයවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

තෙවීසතිමො පරිච්ඡෙදො.

24. සීමාවිනිච්ඡයකථා

156. එවං ¶ නිස්සයවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි සීමාවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘සීමාති එත්ථ’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ සීමාති සිනීයතෙ සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන කම්මවාචාය බන්ධීයතෙති සීමා. සි බන්ධනෙති ධාතු, ම-පච්චයො, කියාදිගණොයං. විභාගවන්තානං සභාවවිභාවනං විභාගෙන විනා න හොතීති ආහ ‘‘සීමා නාමෙසා…පෙ… හොතී’’ති. තත්ථ බද්ධසීමං තාව දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ එකාදස’’ත්යාදිමාහ.

වීසතිවග්ගකරණීයපරමත්තා සඞ්ඝකම්මස්ස හෙට්ඨිමන්තතො යත්ථ කම්මාරහෙන සද්ධිං එකවීසති භික්ඛූ නිසීදිතුං සක්කොන්ති, තත්තකෙ පදෙසෙ සීමං බන්ධිතුං වට්ටති, න තතො ඔරන්ති ආහ ‘‘අතිඛුද්දකා නාම යත්ථ එකවීසති භික්ඛූ නිසීදිතුං න සක්කොන්තී’’ති. පුරත්ථිමාය දිසායාති ඉදං නිදස්සනමත්තං, තස්සං පන දිසායං නිමිත්තෙ අසති යත්ථ අත්ථි, තතො පට්ඨාය පඨමං ‘‘පුරත්ථිමාය අනුදිසාය, දක්ඛිණාය දිසායා’’තිආදිනා සමන්තා විජ්ජමානට්ඨානෙසු නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා පුන ‘‘පුරත්ථිමාය අනුදිසායා’’ති පඨමකිත්තිතං පටිකිත්තෙතුං වට්ටති තීහි නිමිත්තෙහි සිඞ්ඝාටකසණ්ඨානායපි සීමාය සම්මන්නිතබ්බතො. තික්ඛත්තුං සීමමණ්ඩලං සම්බන්ධන්තෙනාති විනයධරෙන සයං එකස්මිංයෙව ඨානෙ ඨත්වා කෙවලං නිමිත්තකිත්තනවචනෙනෙව සීමමණ්ඩලං සමන්තා නිමිත්තෙන නිමිත්තං බන්ධන්තෙනාති අත්ථො. තංතංනිමිත්තට්ඨානං අගන්ත්වාපි හි කිත්තෙතුං වට්ටති. තියොජනපරමායපි සීමාය සමන්තතො තික්ඛත්තුං අනුපරිගමනස්ස එකදිවසෙන දුක්කරත්තා ¶ විනයධරෙන සයං අදිට්ඨම්පි පුබ්බෙ භික්ඛූහි යථාවවත්ථිතං නිමිත්තං ‘‘පාසාණො භන්තෙ’’තිආදිනා කෙනචි වුත්තානුසාරෙන සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘එසො පාසාණො නිමිත්ත’’න්තිආදිනා කිත්තෙතුම්පි වට්ටති එව.

සංසට්ඨවිටපාති ¶ ඉමිනා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ආසන්නතං දීපෙති. බද්ධා හොතීති පච්ඡිමදිසාභාගෙ සීමං සන්ධාය වුත්තං. එකරතනමත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යතරා හොතීති කත්වා වුත්තං ‘‘පච්ඡිමකොටියා හත්ථමත්තා සීමන්තරිකා ඨපෙතබ්බා’’ති. එකඞ්ගුලිමත්තාපි සීමන්තරිකා වට්ටතියෙව. තත්තකෙනපි හි සීමා අසම්භින්නාව හොති. ද්වින්නං සීමානං නිමිත්තං හොතීති නිමිත්තස්ස සීමතො බාහිරත්තා සීමසම්භෙදො න හොතීති වුත්තං. සීමසඞ්කරං කරොතීති වඩ්ඪිත්වා සීමප්පදෙසං පවිට්ඨෙ ද්වින්නං සීමානං ගතට්ඨානස්ස දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා වුත්තං, න, පන තත්ථ කම්මං කාතුං න වට්ටතීති දස්සනත්ථං. න හි සීමා තත්තකෙන අසීමා හොති, ද්වෙ පන සීමා පච්ඡා වඩ්ඪිතරුක්ඛෙන අජ්ඣොත්ථටත්තා එකාබද්ධා හොන්ති, තස්මා එකත්ථ ඨත්වා කම්මං කරොන්තෙහි ඉතරං සොධෙත්වා කාතබ්බං. තස්සා පදෙසන්ති යත්ථ ඨත්වා භික්ඛූහි කම්මං කාතුං සක්කා හොති, තාදිසං පදෙසං, යත්ථ පන ඨිතෙහි කම්මං කාතුං න සක්කා හොති, තාදිසං පදෙසං අන්තොකරිත්වා බන්ධන්තා සීමාය සීමං සංභින්දන්ති නාම. න කම්මවාචං වග්ගං කරොන්තීති කම්මවාචං න භින්දන්ති, කම්මං න කොපෙන්තීති අධිප්පායො.

158. සුද්ධපංසුපබ්බතොති න කෙනචි කතො සයංජාතොව වුත්තො. තථා සෙසාපි. ඉතරොපීති සුද්ධපංසුපබ්බතාදිකො පබ්බතොපි. හත්ථිප්පමාණොති එත්ථ භූමිතො උග්ගතපදෙසෙන හත්ථිප්පමාණං ගහෙතබ්බං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.138) පන වජිරබුද්ධිටීකායඤ්ච (වජිර. ටී. මහාවග්ග 138) ‘‘හත්ථිප්පමාණො නාම පබ්බතො හෙට්ඨිමකොටියා අඩ්ඪට්ඨමරතනුබ්බෙධො’’ති වුත්තං. චතූහි වා තීහි වාති සීමභූමියං චතූසු, තීසු වා දිසාසු ඨිතෙහි, එකිස්සා එව පන දිසාය ඨිතෙහි තතො බහූහිපි සම්මන්නිතුං න වට්ටති, ද්වීහි පන ද්වීසු දිසාසු ඨිතෙහිපි න වට්ටති. තස්මාති යස්මා ¶ එකෙන න වට්ටති, තස්මා. තං බහිද්ධා කත්වාති කිත්තිතනිමිත්තස්ස අසීමත්තා අන්තොසීමාය කරණං අයුත්තන්ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘සචෙ’’තිආදි.

ද්වත්තිංසපලගුළපිණ්ඩප්පමාණතා සණ්ඨානතො ගහෙතබ්බා, න තුලගණනාවසෙන, භාරතො පලපරිමාණඤ්ච ¶ මගධතුලාය ගහෙතබ්බං, සා ච ලොකියතුලාය ද්විගුණාති වදන්ති. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.138) පන ‘‘ද්වත්තිංසපලගුළපිණ්ඩප්පමාණතා තුලතාය ගහෙතබ්බා, න තුලගණනායා’’ති වුත්තං. අතිමහන්තොපීති භූමිතො හත්ථිප්පමාණං අනුගන්ත්වා හෙට්ඨාභූමියං ඔතිණ්ණඝනතො අනෙකයොජනප්පමාණොපි. සචෙ හි තතො හත්ථිප්පමාණං කූටං උග්ගච්ඡති, පබ්බතසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 138) – සචෙ එකාබද්ධො හොති, න කාතබ්බොති එත්ථ චතූසු දිසාසු චතුන්නං පබ්බතකූටානං හෙට්ඨා පිට්ඨිපාසාණසදිසෙ පාසාණෙ ඨිතත්තා එකාබද්ධභාවෙ සතිපි පථවිතො උද්ධං තෙසං සම්බන්ධෙ අසති හෙට්ඨා පථවීගතසම්බන්ධමත්තෙ අබ්බොහාරිකං කත්වා කිත්තෙතුං වට්ටති. තෙනෙව ‘‘පිට්ඨිපාසාණො අතිමහන්තොපි පාසාණසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡතී’’ති වුත්තං. පථවිතො හෙට්ඨා තස්ස මහන්තභාවෙ ගය්හමානෙ පබ්බතමෙව හොතීති අනුගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. චිනිත්වා කතපංසුපුඤ්ජෙ තිණගුම්බරුක්ඛා චෙ ජායන්ති, පබ්බතො හොතීති ධම්මසිරිත්ථෙරො, නෙවාති උපතිස්සත්ථෙරොති වුත්තං. පාසාණොති සුධාමයපාසාණොපි වට්ටතීති වදන්ති, වීමංසිතබ්බං ඉට්ඨකාය පටික්ඛිත්තත්තා. සොපීති ඛාණුකො විය උට්ඨිතපාසාණොපි. චතුපඤ්චරුක්ඛනිමිත්තමත්තම්පීති එකච්චෙසු නිමිත්තසද්දො නත්ථීති වුත්තං.

අන්තොසාරානන්ති තස්මිං ඛණෙ තරුණතාය සාරෙ අවිජ්ජමානෙපි පරිණාමෙන භවිස්සමානසාරෙපි සන්ධාය වුත්තං ¶ . තාදිසානඤ්හි සූචිදණ්ඩකප්පමාණපරිණාහානං චතුපඤ්චමත්තානම්පි වනං වට්ටති. අන්තොසාරමිස්සකානන්ති අන්තොසාරෙහි රුක්ඛෙහි සම්මිස්සානං. එතෙන තචසාරරුක්ඛමිස්සකානම්පි වනං වට්ටතීති දස්සෙති. චතුපඤ්චරුක්ඛමත්තම්පීති සාරරුක්ඛෙ සන්ධාය වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 138) පන ‘‘එත්ථ තයො චෙ සාරරුක්ඛා හොන්ති, ද්වෙ අසාරා, සාරරුක්ඛානං බහුත්තං ඉච්ඡිතබ්බං. සුසානම්පි ඉධ වනමෙවාති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති සයංජාතත්තාති වුත්තං. කෙචි පන ‘චතූසු ද්වෙ අන්තොසාරා චෙ, වට්ටති, අන්තොසාරා අධිකා, සමා වා, වට්ටති, තස්මා බහූසුපි ද්වෙ චෙ අන්තොසාරා අත්ථි, වට්ටතී’ති වදන්තී’’ති වුත්තං. වනමජ්ඣෙ විහාරං කරොන්තීති රුක්ඛඝටාය අන්තරෙ රුක්ඛෙ අච්ඡින්දිත්වා වතිආදීහි විහාරපරිච්ඡෙදං කත්වාව අන්තොරුක්ඛන්තරෙසු එව පරිවෙණපණ්ණසාලාදීනං කරණවසෙන යථා අන්තොවිහාරම්පි වනමෙව හොති, එවං විහාරං කරොන්තීති අත්ථො. යදි හි සබ්බං රුක්ඛං ඡින්දිත්වා විහාරං කරෙය්යුං, විහාරස්ස අවනත්තා තං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතවනං එකත්ථ කිත්තෙතබ්බං සියා, ඉධ පන අන්තොපි වනත්තා ‘‘වනං න කිත්තෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. සචෙ හි තං කිත්තෙන්ති, ‘‘නිමිත්තස්ස උපරි විහාරො හොතී’’තිආදිනා අනන්තරෙ වුත්තදොසො ආපජ්ජති ¶ . එකදෙසන්ති වනෙකදෙසං, රුක්ඛවිරහිතට්ඨානෙ කතවිහාරස්ස එකපස්සෙ ඨිතවනස්ස එකදෙසන්ති අත්ථො.

සූචිදණ්ඩකප්පමාණොති වංසදණ්ඩප්පමාණො. ‘‘ලෙඛනිදණ්ඩප්පමාණො’’ති කෙචි. මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුබ්බලසික්ඛාපදවණ්ණනා) පන අවෙභඞ්ගියවිනිච්ඡයෙ ‘‘යො කොචි අට්ඨඞ්ගුලසූචිදණ්ඩමත්තොපි වෙළු…පෙ… ගරුභණ්ඩ’’න්ති වුත්තත්තා තනුතරො වෙළුදණ්ඩොති ච සූචිදණ්ඩොති ච ගහෙතබ්බං. වංසනළකසරාවාදීසූති වෙළුපබ්බෙ වා නළපබ්බෙ වා කපල්ලකාදිමත්තිකභාජනෙසු වාති අත්ථො. තඞ්ඛණම්පීති ¶ තරුණපොතකෙ අමිලායිත්වා විරුහනජාතිකෙ සන්ධාය වුත්තං. යෙ පන පරිණතා සමූලං උද්ධරිත්වා රොපිතාපි ඡින්නසාඛා විය මිලායිත්වා චිරෙන නවමූලඞ්කුරුප්පත්තියා ජීවන්ති, මියන්තියෙව වා, තාදිසෙ කිත්තෙතුං න වට්ටති. එතන්ති නවමූලසාඛානිග්ගමනං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.138) පන ‘‘සූචිදණ්ඩකප්පමාණොති සීහළදීපෙ ලෙඛනිදණ්ඩප්පමාණොති වදන්ති, සො ච කනිට්ඨඞ්ගුලිපරිමාණොති දට්ඨබ්බ’’න්ති වුත්තං.

මජ්ඣෙති සීමාය මහාදිසානං අන්තො. කොණන්ති සීමාය චතූසු කොණෙසු ද්වින්නං ද්වින්නං මග්ගානං සම්බන්ධට්ඨානං. පරභාගෙ කිත්තෙතුං වට්ටතීති තෙසං චතුන්නං කොණානං බහි නික්ඛමිත්වා ඨිතෙසු අට්ඨසු මග්ගෙසු එකිස්සා දිසාය එකං, අඤ්ඤිස්සා දිසාය චාපරන්ති එවං චත්තාරොපි මග්ගා චතූසු දිසාසු කිත්තෙතුං වට්ටතීති අධිප්පායො. එවං පන කිත්තිතමත්තෙන කථං එකාබද්ධතා විගච්ඡතීති විඤ්ඤායති. පරතො ගතට්ඨානෙපි එතෙ එව තෙ චත්තාරො මග්ගා. ‘‘චත්තාරො මග්ගා චතූසු දිසාසු ගච්ඡන්තී’’ති හි වුත්තං, තස්මා එත්ථ කාරණං විචිනිතබ්බන්ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.138) වුත්තං. විචිනන්තො පන එවං කාරණං පඤ්ඤායති – පුබ්බවාක්යෙපි ‘‘විහාරං පරික්ඛිපිත්වා චත්තාරො මග්ගා’’ති, පරවාක්යෙපි ‘‘විහාරමජ්ඣෙන නිබ්බිජ්ඣිත්වා ගතමග්ගොපී’’ති විහාරමෙව සන්ධාය වුත්තො, තස්මා ඉධාපි ‘‘කොණං නිබ්බිජ්ඣිත්වා ගතං පනා’’ති (මහාව. අට්ඨ. 138) අට්ඨකථායං වුත්තත්තා එතෙ මග්ගා විහාරස්ස කොණමෙව නිබ්බිජ්ඣිංසු, න අඤ්ඤමඤ්ඤං මිස්සිංසු, තස්මා එකාබද්ධභාවාභාවා චතුන්නං මග්ගානං චතූසු ඨානෙසු කිත්තෙතුං වට්ටතීති. සාරත්ථදීපනියං පන ‘‘පරභාගෙ කිත්තෙතුං වට්ටතීති බහි නික්ඛමිත්වා ඨිතෙසු අට්ඨසු මග්ගෙසු එකිස්සා දිසාය එකං, අපරාය එකන්ති එවං චතූසු ඨානෙසු කිත්තෙතුං වට්ටතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 138) පන ‘‘පරභාගෙති ¶ ¶ එත්ථ එතෙහි බද්ධට්ඨානතො ගතත්තා වට්ටති, තථා දීඝමග්ගෙපි ගහිතට්ඨානතො ගතට්ඨානස්ස අඤ්ඤත්තාති වදන්තී’’ති වුත්තං. තම්පි එකාබද්ධනිමිත්තත්තා විචාරෙතබ්බං.

උත්තරන්තියා භික්ඛුනියාති ඉදඤ්ච පාළියං භික්ඛුනීනං නදීපාරගමනෙ නදීලක්ඛණස්ස ආගතත්තා වුත්තං, භික්ඛූනං අන්තරවාසකතෙමනමත්තම්පි වට්ටතියෙව. සාරත්ථදීපනියම්පි (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.138) ‘‘භික්ඛුනියා එව ගහණඤ්චෙත්ථ භික්ඛුනීවිභඞ්ගෙ භික්ඛුනීවසෙන නදීලක්ඛණස්ස පාළියං ආගතත්තා තෙනෙව නයෙන දස්සනත්ථං කතං. සීමං බන්ධන්තානං නිමිත්තං හොතීති අයං වුත්තලක්ඛණා නදී සමුද්දං වා පවිසතු තළාකං වා, පභවතො පට්ඨාය නිමිත්තං හොතී’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 138) පන ‘‘අන්තරවාසකො තෙමියතීති වුත්තත්තා තත්තකප්පමාණඋදකෙයෙව කාතුං වට්ටතීති කෙචි. ‘තෙමියතී’ති ඉමිනා හෙට්ඨිමකොටියා නදීලක්ඛණං වුත්තං, එවරූපාය නදියා යස්මිං ඨානෙ චත්තාරො මාසෙ අප්පං වා බහුං වා උදකං අජ්ඣොත්ථරිත්වා පවත්තති, තස්මිං ඨානෙ අප්පොදකෙපි ඨත්වා කාතුං වට්ටතීති එකෙ’’ති වුත්තං.

නදීචතුක්කෙපි එසෙව නයොති ඉමිනා එකත්ථ කිත්තෙත්වා අඤ්ඤත්ථ පරතො ගතට්ඨානෙපි කිත්තෙතුං න වට්ටතීති දස්සෙති. තෙනෙව ච ‘‘අසම්මිස්සා නදියො පන චතස්සොපි කිත්තෙතුං වට්ටතී’’ති අසම්මිස්සග්ගහණං කතං. අජ්ඣොත්ථරිත්වා ආවරණං පවත්තතියෙවාති ආවරණං අජ්ඣොත්ථරිත්වා සන්දතියෙව. අපවත්තමානාති අසන්දමානුදකා. ආවරණඤ්හි පත්වා නදියා යත්තකෙ පදෙසෙ උදකං අසන්දමානං සන්තිට්ඨති, තත්ථ නදීනිමිත්තං කාතුං න වට්ටති, උපරි සන්දමානට්ඨානෙයෙව වට්ටති. අසන්දමානට්ඨානෙ පන උදකනිමිත්තං කාතුං වට්ටති. ඨිතමෙව හි උදකං උදකනිමිත්තෙ වට්ටති, න සන්දමානං. තෙනෙවාහ ‘‘පවත්තනට්ඨානෙ නදීනිමිත්තං, අපවත්තනට්ඨානෙ උදකනිමිත්තං කාතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘පවත්තනට්ඨානෙ ¶ නදීනිමිත්තන්ති වුත්තත්තා සෙතුතො පරතො තත්තකං උදකං යදි පවත්තති, නදී එවාති වදන්ති. ජාතස්සරාදීසු ඨිතොදකං ජාතස්සරාදිපදෙසෙන අන්තරිකම්පි නිමිත්තං කාතුං වට්ටති නදීපාරසීමාය නිමිත්තං විය. සචෙ සො පදෙසො කාලන්තරෙන ගාමඛෙත්තභාවං පාපුණාති, තත්ථ අඤ්ඤං සීමං සම්මන්නිතුං වට්ටතී’’ති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 138) වුත්තං. මූලෙති ආදිකාලෙ. නදිං භින්දිත්වාති යථා උදකං අනිච්ඡන්තෙහි කස්සකෙහි මහොඝෙ නිවට්ටෙතුං න සක්කා, එවං කූලං භින්දිත්වා. නදිං භින්දිත්වාති වා මාතිකාමුඛද්වාරෙන නදීකූලං භින්දිත්වා.

උක්ඛෙපිමන්ති ¶ දීඝරජ්ජුනා කූටෙහි උස්සිඤ්චනීයං. උක්ඛෙපිමන්ති වා කූපතො විය උක්ඛිපිත්වා ගහෙතබ්බං. උක්ඛෙපිමන්ති වා උද්ධරිත්වා ගහෙතබ්බකං.

අසම්මිස්සෙහීති සබ්බදිසාසු ඨිතපබ්බතෙහි එව වා පාසාණාදීසු අඤ්ඤතරෙහි වා නිමිත්තන්තරාබ්යවහිතෙහි. සම්මිස්සෙහීති එකත්ථ පබ්බතො, අඤ්ඤත්ථ පාසාණොති එවං ඨිතෙහි අට්ඨහි. නිමිත්තානං සතෙනාපීති ඉමිනා එකිස්සායෙව දිසාය බහූනිපි නිමිත්තානි ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය කිං නිමිත්තං, පබ්බතො, භන්තෙ. පුන පුරත්ථිමාය දිසාය කිං නිමිත්තං, පාසාණො, භන්තෙ’’තිආදිනා (මහාව. අට්ඨ. 138) කිත්තෙතුං වට්ටතීති දස්සෙති. සිඞ්ඝාටකසණ්ඨානාති තිකොණා. සිඞ්ඝාටකසණ්ඨානාති වා තිකොණරච්ඡාසණ්ඨානා. චතුරස්සාති සමචතුරස්සා. මුදිඞ්ගසණ්ඨානා පන ආයතචතුරස්සා, එකකොටියං සඞ්කොචිතා, තදඤ්ඤාය විත්ථිණ්ණා වා හොති. මුදිඞ්ගසණ්ඨානාති වා මුදිඞ්ගභෙරී විය මජ්ඣෙ විත්ථතා උභොසු කොටීසු සඞ්කොචිතා හොති.

159. එවං බද්ධසීමාය නිමිත්තසම්පත්තියුත්තතං දස්සෙත්වා ඉදානි පරිසසම්පත්තියුත්තතං දස්සෙතුං ‘‘පරිසසම්පත්තියුත්තා නාමා’’තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙනාති සබ්බහෙට්ඨිමෙන ගණනපරිච්ඡෙදෙන, අප්පතරො චෙ ගණො හොතීති අධිප්පායො. ඉමස්ස පන සීමාසම්මුතිකම්මස්ස චතුවග්ගකරණීයත්තා ‘‘චතූහි භික්ඛූහී’’ති වුත්තං. සන්නිපතිතාති සමග්ගා හුත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස හත්ථපාසං අවිජහිත්වා සන්නිපතිතා. ඉමිනා ‘‘චතුවග්ගකරණීයෙ කම්මෙ චත්තාරො භික්ඛූ පකතත්තා කම්මප්පත්තා, තෙ ආගතා හොන්තී’’ති වුත්තං පඨමසම්පත්තිලක්ඛණං දස්සෙති. යාවතිකා තස්මිං ගාමක්ඛෙත්තෙති යස්මිං පදෙසෙ සීමං බන්ධිතුකාමා, තස්මිං එකස්ස ගාමභොජකස්ස ආයුප්පත්තිට්ඨානභූතෙ ගාමක්ඛෙත්තෙ ඨිතා භික්ඛූති සම්බන්ධො. බද්ධසීමං වා නදීසමුද්දජාතස්සරෙ වා අනොක්කමිත්වාති එතෙන එතා බද්ධසීමාදයො ගාමසීමතො සීමන්තරභූතා, න තාසු ඨිතා ගාමසීමාය කම්මං කරොන්තානං වග්ගං කරොන්ති, තස්මා න තෙසං ඡන්දො ආහරිතබ්බොති දස්සෙති. තෙ සබ්බෙ හත්ථපාසෙ වා කත්වාති වග්ගකම්මපරිහරණත්ථං සන්නිපතිතුං සමත්ථෙ තෙ ගාමක්ඛෙත්තට්ඨෙ සබ්බෙ භික්ඛූ සඞ්ඝස්ස හත්ථපාසෙ කත්වාති අත්ථො. ඡන්දං වා ආහරිත්වාති සන්නිපතිතුං අසමත්ථානං ඡන්දං ආහරිත්වා. තස්මිං ගාමක්ඛෙත්තෙ යදිපි සහස්සභික්ඛූ හොන්ති, තෙසු චත්තාරොයෙව කම්මප්පත්තා, අවසෙසා ඡන්දාරහා, තස්මා අනාගතානං ඡන්දො ආහරිතබ්බොති අත්ථො, ඉමිනා ‘‘ඡන්දාරහානං ඡන්දො ¶ ආහටො හොතී’’ති වුත්තං දුතියසම්පත්තිලක්ඛණමාහ. ‘‘සම්මුඛීභූතා න පටික්කොසන්තී’’ති වුත්තං තතියසම්පත්තිලක්ඛණං පන ඉමෙසං සාමත්ථියෙන වුත්තං හොති.

160. එවං බද්ධසීමාය පරිසසම්පත්තියුත්තතං දස්සෙත්වා ඉදානි කම්මවාචාසම්පත්තියුත්තතං දස්සෙතුං ‘‘කම්මවාචාසම්පත්තියුත්තා නාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘සුණාතු මෙ’’තිආදීනං අත්ථො හෙට්ඨා උපසම්පදකම්මවාචාවණ්ණනායං වුත්තොව ¶ . එවං වුත්තායාති එවං ඉමිනා අනුක්කමෙන උපොසථක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 138-139) භගවතා වුත්තාය. පරිසුද්ධායාති ඤත්තිදොසඅනඋස්සාවනදොසෙහි පරිසමන්තතො සුද්ධාය. ඤත්තිදුතියකම්මවාචායාති එකාය ඤත්තියා එකාය අනුස්සාවනාය කරියමානත්තා ඤත්ති එව දුතියා ඉමිස්සා කම්මවාචායාති ඤත්තිදුතියකම්මවාචා, තාය. නිමිත්තානං අන්තො සීමා හොති, නිමිත්තානි සීමතො බහි හොන්ති නිමිත්තානි බහි කත්වා හෙට්ඨා පථවීසන්ධාරඋදකං පරියන්තං කත්වා සීමාය ගතත්තා.

161. එවං සමානසංවාසකසීමාසම්මුතියා කම්මවාචාසම්පත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි අධිට්ඨිතතෙචීවරිකානං භික්ඛූනං චීවරෙ සුඛපරිභොගත්ථං භගවතා පඤ්ඤත්තං අවිප්පවාසසීමාසම්මුතිකම්මවාචාසම්පත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘එවං බද්ධාය ච’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ තිචීවරෙන අවිප්පවාසං සම්මන්නෙය්යාති යථා අධිට්ඨිතතෙචීවරිකො භික්ඛු අන්තොසීමායං තිචීවරෙන විප්පවසන්තොපි අවිප්පවාසොයෙව හොති, දුතියකථිනසික්ඛාපදෙන (පාරා. 471 ආදයො) ආපත්ති න හොති, එවං තං සමානසංවාසකසීමං තිචීවරෙන අවිප්පවාසං සම්මන්නෙය්යාති අත්ථො. ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චාති යදි තිස්සා සමානසංවාසකසීමාය අන්තො ගාමො අත්ථි, තං ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච ඨපෙත්වා තතො විනිමුත්තං තං සමානසංවාසකසීමං තිචීවරෙන අවිප්පවාසං සම්මන්නෙය්යාති අත්ථො.

සීමසඞ්ඛ්යංයෙව ගච්ඡතීති අවිප්පවාසසීමසඞ්ඛ්යංයෙව ගච්ඡති. එකම්පි කුලං පවිට්ඨං වාති අභිනවකතගෙහෙසු සබ්බපඨමං එකම්පි කුලං පවිට්ඨං අත්ථි. අගතං වාති පොරාණකගාමෙ අඤ්ඤෙසු කුලෙසු ගෙහානි ඡඩ්ඩෙත්වා ගතෙසුපි එකම්පි කුලං අගතං අත්ථීති අත්ථො.

162. එවං ¶ සඞ්ඛෙපෙන සීමාසම්මුතිං දස්සෙත්වා පුන විත්ථාරෙන දස්සෙන්තො ‘‘අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, අයං පන විත්ථාරො’’තිආදිමාහ. සීමාය උපචාරං ඨපෙත්වාති ආයතිං බන්ධිතබ්බාය සීමාය ¶ නෙසං විහාරානං පරිච්ඡෙදතො බහි සීමන්තරිකප්පහොනකං උපචාරං ඨපෙත්වා. බද්ධා සීමායෙසු විහාරෙසු, තෙ බද්ධසීමා. පාටියෙක්කන්ති පච්චෙකං. බද්ධසීමාසදිසානීති යථා බද්ධසීමාසු ඨිතා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඡන්දාදිං අනපෙක්ඛිත්වා පච්චෙකං කම්මං කාතුං ලභන්ති, එවං ගාමසීමාසු ඨිතාපීති දස්සෙති. අන්තොනිමිත්තගතෙහි පනාති එකස්ස ගාමස්ස උපඩ්ඪං අන්තොකත්තුකාමතාය සති සබ්බෙසං ආගමනෙ පයොජනං නත්ථීති කත්වා වුත්තං. ආගන්තබ්බන්ති ච සාමීචිවසෙන වුත්තං, නායං නියමො ‘‘ආගන්තබ්බමෙවා’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘ආගමනම්පි අනාගමනම්පි වට්ටතී’’ති. අබද්ධාය හි සීමාය නානාගාමක්ඛෙත්තානං නානාසීමසභාවත්තා තෙසං අනාගමනෙපි වග්ගකම්මං න හොති, තස්මා අනාගමනම්පි වට්ටති. බද්ධාය පන සීමාය එකසීමභාවතො පුන අඤ්ඤස්මිං කම්මෙ කරියමානෙ අන්තොසීමගතෙහි ආගන්තබ්බමෙවාති ආහ ‘‘අවිප්පවාසසීමා…පෙ… ආගන්තබ්බ’’න්ති. නිමිත්තකිත්තනකාලෙ අසොධිතායපි සීමාය නෙවත්ථි දොසො නිමිත්තකිත්තනස්ස අපලොකනාදීසු අඤ්ඤතරාභාවතො.

භෙරිසඤ්ඤං වාති සම්මන්නනපරියොසානං කරොමාති වත්වාති ලිඛිතං. තෙන තාදිසෙ කාලෙ තං කප්පතීති සිද්ධං හොති. භෙරිසඤ්ඤං වා සඞ්ඛසඤ්ඤං වාති පන තෙසං සද්දං සුත්වා ඉදානි සඞ්ඝො සීමං බන්ධතීති ඤත්වා ආගන්තුකභික්ඛූනං තං ගාමක්ඛෙත්තං අප්පවෙසනත්ථං, ආරාමිකාදීනඤ්ච තෙසං නිවාරණත්ථං කම්මවාචාරද්ධකාලෙයෙව සඤ්ඤා කරීයති, එවං සති තං කරණං සප්පයොජනං හොති. තෙනෙව ‘‘භෙරිසඞ්ඛසද්දං කත්වා’’ති අවත්වා ‘‘භෙරිසඞ්ඛසඤ්ඤං කත්වා’’ති සඤ්ඤාග්ගහණං කතං. ‘‘සඤ්ඤං කත්වා’’ති ච පුබ්බකාලකිරියං ¶ වත්වා ‘‘කම්මවාචාය සීමා බන්ධිතබ්බා’’ති අපරකාලකිරියං වදති, පරියොසානකාලෙ පන සබ්බතූරියාතාලිකසඞ්ඝුට්ඨං කත්වා දෙවමනුස්සානං අනුමොදනං කාරෙතබ්බං හොතීති වෙදිතබ්බං.

163. භණ්ඩුකම්මාපුච්ඡනං සන්ධාය පබ්බජ්ජාග්ගහණං. සුඛකරණත්ථන්ති සබ්බෙසං සන්නිපාතනපරිස්සමං පහාය අප්පතරෙහි සුඛකරණත්ථං. එකවීසති භික්ඛූ ගණ්හාතීති වීසතිවග්ගකරණීයපරමත්තා සඞ්ඝකම්මස්ස කම්මාරහෙන සද්ධිං එකවීසති භික්ඛූ ගණ්හාති. ඉදඤ්ච නිසින්නානං වසෙන වුත්තං. හෙට්ඨිමන්තතො හි යත්ථ එකවීසති භික්ඛූ නිසීදිතුං සක්කොන්ති, තත්තකෙ පදෙසෙ සීමං බන්ධිතුං වට්ටති. ඉදඤ්ච කම්මාරහෙන සහ අබ්භානකාරකානම්පි පහොනකත්ථං වුත්තං. නිමිත්තුපගා පාසාණා ඨපෙතබ්බාති ඉදං යථාරුචිතට්ඨානෙ රුක්ඛනිමිත්තාදීනං දුල්ලභතාය වඩ්ඪිත්වා උභින්නං බද්ධසීමානං සඞ්කරකරණතො ච පාසාණනිමිත්තස්ස ච තදභාවතො යත්ථ ¶ කත්ථචි ආනෙත්වා ඨපෙතුං සුකරතාය ච වුත්තං. තථා සීමන්තරිකපාසාණා ඨපෙතබ්බාති එත්ථාපි. චතුරඞ්ගුලප්පමාණාපීති යථා ඛණ්ඩසීමපරිච්ඡෙදතො බහි නිමිත්තපාසාණං චතුරඞ්ගුලමත්තං ඨානං සමන්තා නිගච්ඡති, අවසෙසං ඨානං අන්තොඛණ්ඩසීමායං හොතියෙව, එවං තෙසු ඨපිතෙසු චතුරඞ්ගුලමත්තා සීමන්තරිකා හොතීති දට්ඨබ්බං.

සීමන්තරිකපාසාණාති සීමන්තරිකාය ඨපිතනිමිත්තපාසාණා. තෙ පන කිත්තෙන්තෙන දක්ඛිණතො අනුපරියායන්තෙනෙව කිත්තෙතබ්බා. කථං? ඛණ්ඩසීමතො හි පච්ඡිමාය දිසාය පුරත්ථිමාභිමුඛෙන ඨත්වා ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය කිං නිමිත්ත’’න්ති තත්ථ සබ්බානි නිමිත්තානි අනුක්කමෙන කිත්තෙත්වා, තථා උත්තරාය දිසාය දක්ඛිණාභිමුඛෙන ඨත්වා ‘‘දක්ඛිණාය දිසාය කිං නිමිත්ත’’න්ති අනුක්කමෙන කිත්තෙත්වා, තථා පුරත්ථිමාය දිසාය පච්ඡිමාභිමුඛෙන ඨත්වා ‘‘පච්ඡිමාය දිසාය ¶ කිං නිමිත්ත’’න්ති අනුක්කමෙන කිත්තෙත්වා, තථා දක්ඛිණාය දිසාය උත්තරාභිමුඛෙන ඨත්වා ‘‘උත්තරාය දිසාය කිං නිමිත්ත’’න්ති තත්ථ සබ්බානි නිමිත්තානි අනුක්කමෙන කිත්තෙත්වා පුන පච්ඡිමාය දිසාය පුරත්ථිමාභිමුඛෙන ඨත්වා පුරිමකිත්තිතං වුත්තනයෙන පුන කිත්තෙතබ්බං. එවං බහූනම්පි ඛණ්ඩසීමානං සීමන්තරිකපාසාණා පච්චෙකං කිත්තෙතබ්බා. තතොති පච්ඡා. අවසෙසනිමිත්තානීති මහාසීමාය බාහිරන්තරෙසු අවසෙසනිමිත්තානි. න සක්ඛිස්සන්තීති අවිප්පවාසසීමාය බද්ධභාවං අසල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘සමානසංවාසකසීමමෙව සමූහනිස්සාමා’’ති වායමන්තා න සක්ඛිස්සන්ති. බද්ධාය හි අවිප්පවාසසීමාය තං සමූහනිත්වා ‘‘සමානසංවාසකසීමං සමූහනිස්සාමා’’ති කතායපි කම්මවාචාය අසමූහතාව හොති සීමා. පඨමඤ්හි අවිප්පවාසං සමූහනිත්වා පච්ඡා සීමා සමූහනිතබ්බා. ඛණ්ඩසීමතො පට්ඨාය බන්ධනං ආචිණ්ණං, ආචිණ්ණකරණෙනෙව ච සම්මොහො න හොතීති ආහ ‘‘ඛණ්ඩසීමතොව පට්ඨාය බන්ධිතබ්බා’’ති. උභින්නම්පි න කොපෙන්තීති උභින්නම්පි කම්මං න කොපෙන්ති. එවං බද්ධාසු පන…පෙ… සීමන්තරිකා හි ගාමක්ඛෙත්තං භජතීති න ආවාසවසෙන සාමග්ගිපරිච්ඡෙදො, කින්තු සීමාවසෙනෙවාති දස්සනත්ථං වුත්තං.

කුටිගෙහෙති භූමියං කතතිණකුටියං. උදුක්ඛලන්ති උදුක්ඛලාවාටසදිසඛුද්දකාවාටං. නිමිත්තං න කාතබ්බන්ති රාජි වා උදුක්ඛලං වා නිමිත්තං න කාතබ්බං. ඉදඤ්ච යථාවුත්තෙසු අට්ඨසු නිමිත්තෙසු අනාගතත්තෙන න වට්ටතීති සිද්ධම්පි ‘‘අවිනස්සකසඤ්ඤාණමිද’’න්ති සඤ්ඤාය කොචි මොහෙන නිමිත්තං කරෙය්යාති දූරතො විපත්තිපරිහාරත්ථං වුත්තං. නිමිත්තුපගපාසාණෙ ඨපෙත්වාති සඤ්චාරිමනිමිත්තස්ස ¶ කම්පනතාය වුත්තං. එවං උපරි ‘‘භිත්තිං අකිත්තෙත්වා’’තිආදීසුපි සිද්ධමෙවත්ථං පුනප්පුනං කථනෙ කාරණං වෙදිතබ්බං. සීමාවිපත්ති හි උපසම්පදාදිසබ්බකම්මවිපත්තිමූලන්ති ¶ තස්ස ද්වාරං සබ්බථාපි පිදහනවසෙන වත්තබ්බං. සබ්බං වත්වාව ඉධ ආචරියා විනිච්ඡයං කථෙසුන්ති දට්ඨබ්බං.

භිත්තින්ති ඉට්ඨකදාරුමත්තිකාමයං. සිලාමයාය පන භිත්තියා නිමිත්තුපගං එකං පාසාණං තංතංදිසාය කිත්තෙතුං වට්ටති. අනෙකසිලාහි චිනිතං සකලං භිත්තිං කිත්තෙතුං න වට්ටති ‘‘එසො පාසාණො නිමිත්ත’’න්ති එකවචනෙන වත්තබ්බතො. අන්තොකුට්ටමෙවාති එත්ථ අන්තොකුට්ටෙපි නිමිත්තානං ඨිතොකාසතො අන්තො එව සීමාති ගහෙතබ්බං. පමුඛෙ නිමිත්තපාසාණෙ ඨපෙත්වාති ගබ්භාභිමුඛෙපි බහිපමුඛෙ ගබ්භවිත්ථාරප්පමාණෙ ඨානෙ පාසාණෙ ඨපෙත්වා සම්මන්නිතබ්බා. එවඤ්හි ගබ්භපමුඛානං අන්තරෙ ඨිතකුට්ටම්පි උපාදාය අන්තො ච බහි ච චතුරස්සසණ්ඨානාව සීමා හොති. බහීති සකලස්ස කුටිලෙණස්ස සමන්තතො බහි.

අන්තො ච බහි ච සීමා හොතීති මජ්ඣෙ ඨිතභිත්තියා සහ චතුරස්සසීමා හොති. උපරිපාසාදෙයෙව හොතී’’ති ඉමිනා ගබ්භස්ස ච පමුඛස්ස ච අන්තරා ඨිතභිත්තියා එකත්තා තත්ථ ච එකවීසතියා භික්ඛූනං ඔකාසාභාවෙන හෙට්ඨා න ඔතරති, උපරිභිත්ති පන සීමට්ඨාව හොතීති දස්සෙති. හෙට්ඨා න ඔතරතීති භිත්තිතො ඔරං නිමිත්තානි ඨපෙත්වා කිත්තිතත්තා හෙට්ඨා ආකාසප්පදෙසං න ඔතරති, උපරි කතෙ පාසාදෙති අත්ථො. හෙට්ඨිමතලෙ කුට්ටොති හෙට්ඨිමතලෙ චතූසු දිසාසු ඨිතකුට්ටො. සචෙ හි ද්වීසු, තීසු එව වා දිසාසු කුට්ටො තිට්ඨෙය්ය, හෙට්ඨා න ඔතරති. හෙට්ඨාපි ඔතරතීති සචෙ හෙට්ඨා අන්තොභිත්තියං එකවීසතියා භික්ඛූනං ඔකාසො හොති, ඔතරති. ඔතරමානා ච න උපරිසීමප්පමාණෙන ඔතරති, සමන්තා භිත්තිප්පමාණෙන ඔතරති. චතුන්නං පන භිත්තීනං බාහිරන්තපරිච්ඡෙදෙන හෙට්ඨාභූමිභාගෙ උදකපරියන්තං ¶ කත්වා ඔතරති, න පන භිත්තීනං බහි කෙසග්ගමත්තම්පි ඨානං. පාසාදභිත්තිතොති උපරිමතලෙ භිත්තිතො. ඔතරණානොතරණං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති සචෙ හෙට්ඨා එකවීසතියා භික්ඛූනං ඔකාසො හොති, ඔතරති, නො චෙ, න ඔතරතීති අධිප්පායොති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.138) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.138) පන ‘‘උපරිසීමප්පමාණස්ස අන්තොගධානං හෙට්ඨිමතලෙ චතූසු දිසාසු කුට්ටානං තුලාරුක්ඛෙහි එකසම්බන්ධතං, තදන්තො පච්ඡිමසීමප්පමාණතාදිඤ්ච සන්ධාය වුත්ත’’න්ති වුත්තං ¶ . කිඤ්චාපෙත්ථ නිය්යූහකාදයො නිමිත්තානං ඨිතොකාසතාය බජ්ඣමානක්ඛණෙ සීමා න හොන්ති, බද්ධාය පන සීමාය සීමට්ඨාව හොන්තීති දට්ඨබ්බා.

පරියන්තථම්භානන්ති නිමිත්තගතපාසාණත්ථම්භෙ සන්ධාය වුත්තං. උපරිමතලෙන සම්බද්ධො හොතීති ඉදං කුට්ටානං අන්තරා සීමට්ඨානං ථම්භානං අභාවතො වුත්තං. යදි හි භවෙය්යුං, කුට්ටෙ උපරිමතලෙන අසම්බන්ධෙපි සීමට්ඨථම්භානං උපරි ඨිතො පාසාදො සීමට්ඨොව හොති. සචෙ පන බහූනං ථම්භපන්තීනං උපරි කතපාසාදස්ස හෙට්ඨාපථවියං සබ්බබාහිරාය ථම්භපන්තියා අන්තො නිමිත්තපාසාණෙ ඨපෙත්වා සීමා බද්ධා හොති, එත්ථ කථන්ති? එත්ථාපි ‘‘යං තාව සීමට්ඨථම්භෙහෙව ධාරියමානානං තුලානං උපරිමතලං, සබ්බං තං සීමට්ඨමෙව, එත්ථ විවාදො නත්ථි, යං පන සීමට්ඨථම්භපන්තියා, අසීමට්ඨාය බාහිරථම්භපන්තියා ච සමධුරං ධාරයමානානං තුලානං උපරිමතලං, තත්ථ උපඩ්ඪං සීමා’’ති කෙචි වදන්ති. ‘‘සකලම්පි ගාමසීමා’’ති අපරෙ. ‘‘බද්ධසීමා එවා’’ති අඤ්ඤෙ. තස්මා කම්මං කරොන්තෙහි ගරූහි නිරාසඞ්කට්ඨානෙ ඨත්වා සබ්බං තං ආසඞ්කට්ඨානං සොධෙත්වාව කම්මං කාතබ්බං, සන්නිට්ඨානකාරණං වා ගවෙසිත්වා තදනුගුණං කාතබ්බං.

තාලමූලකපබ්බතෙති ¶ තාලක්ඛන්ධමූලසදිසෙ හෙට්ඨා ථූලො හුත්වා කමෙන කිසො හුත්වා උග්ගතො හින්තාලමූලසදිසො නාම හොති. විතානසණ්ඨානොති අහිච්ඡත්තකසණ්ඨානො. පණවසණ්ඨානොති මජ්ඣෙ තනුකො, හෙට්ඨා ච උපරි ච විත්ථිණ්ණො. හෙට්ඨා වා මජ්ඣෙ වාති මුදිඞ්ගසණ්ඨානස්ස හෙට්ඨා, පණවසණ්ඨානස්ස මජ්ඣෙ. සප්පඵණසදිසො පබ්බතොති සප්පඵණො විය ඛුජ්ජො, මූලට්ඨානතො අඤ්ඤත්ථ අවනතසීසො. ආකාසපබ්භාරන්ති භිත්තියා අපරික්ඛිත්තපබ්භාරං. සීමප්පමාණොති අන්තො ආකාසෙන සද්ධිං පච්ඡිමසීමප්පමාණො. සො ච පාසාණො සීමට්ඨොති ඉමිනා ඊදිසෙහි සුසිරපාසාණලෙණකුට්ටාදීහි පරිච්ඡින්නෙ භූමිභාගෙ එව සීමා පතිට්ඨාති, න අපරිච්ඡින්නෙ. තෙ පන සීමට්ඨත්තා සීමා හොන්ති, න සරූපෙන සීමට්ඨමඤ්චාදි වියාති දස්සෙති. සචෙ පන සො සුසිරපාසාණො භූමිං අනාහච්ච ආකාසගතො ඔලම්බති, සීමා න ඔතරති. සුසිරපාසාණො පන සයං සීමාපටිබද්ධත්තා සීමා හොති, කථං පන පච්ඡිමප්පමාණරහිතෙහි එතෙහි සුසිරපාසාණාදීහි සීමා න ඔතරතීති ඉදං සද්ධාතබ්බන්ති? අට්ඨකථාපමාණතො.

අපිචෙත්ථ සුසිරපාසාණභිත්තිඅනුසාරෙන මූසිකාදීනං විය සීමාය හෙට්ඨිමතලෙ ඔතරණකිච්චං නත්ථි, හෙට්ඨා පන පච්ඡිමසීමප්පමාණෙ ආකාසෙ ද්වඞ්ගුලමත්තබහලෙහි පාසාණභිත්තිආදීහිපි ¶ උපරිමතලං ආහච්ච ඨිතෙහි සබ්බසො, යෙභුය්යෙන වා පරිච්ඡින්නෙ සති උපරි බජ්ඣමානා සීමා තෙහි පාසාණාදීහි අන්තරිතාය තප්පරිච්ඡින්නාය හෙට්ඨාභූමියාපි උපරිමතලෙන සද්ධිං එකක්ඛණෙ පතිට්ඨාති, නදීපාරසීමා විය නදීඅන්තරිතෙසු උභොසු තීරෙසු ලෙණාදීසු අපනීතෙසුපි හෙට්ඨා ඔතිණ්ණසීමා යාව සාසනන්තරධානා න ¶ විගච්ඡති, පඨමං පන උපරි සීමාය බද්ධාය පච්ඡා ලෙණාදිකතෙසුපි හෙට්ඨාභූමියං සීමා ඔතරති එව, කෙචි තං න ඉච්ඡන්ති, එවං උභයත්ථ පතිට්ඨිතා ච සා සීමා එකාව හොති ගොත්තාදිජාති විය බ්යත්තිභෙදෙසූති ගහෙතබ්බං. සබ්බා එව හි බද්ධසීමා අබද්ධසීමා ච අත්තනො අත්තනො පකතිනිස්සයකෙ ගාමාරඤ්ඤාදිකෙ ඛෙත්තෙ යථාපරිච්ඡෙදං සබ්බත්ථ සාකල්යෙන එකස්මිං ඛණෙ බ්යාපිනී පරමත්ථතො අවිජ්ජමානම්පි තෙ තෙ නිස්සයභූතෙ පරමත්ථධම්මෙ, තං තං කිරියාවිසෙසම්පි වා උපාදාය ලොකියෙහි සාසනිකෙහි ච යථාරහං එකත්තෙන පඤ්ඤත්තත්තා සනිස්සයෙකරූපා එව. තථා හි එකො ගාමො අරඤ්ඤං නදී ජාතස්සරො සමුද්දොති එවං ලොකෙ, ‘‘සම්මතා සා සීමා සඞ්ඝෙන, අගාමකෙ චෙ, භික්ඛවෙ, අරඤ්ඤෙ සමන්තා සත්තබ්භන්තරා, අයං තත්ථ සමානසංවාසා එකූපොසථා’’තිආදිනා සාසනෙ ච එකවොහාරො දිස්සති, න පරමත්ථතො. එකස්ස අනෙකධම්මෙසු බ්යාපනමත්ථි කසිණෙකදෙසාදිවිකප්පාසමානතාය එකත්තහානිතොති අයං නො මති.

අස්ස හෙට්ඨාති සප්පඵණපබ්බතස්ස හෙට්ඨා ආකාසපබ්භාරෙ. ලෙණස්සාති ලෙණං චෙ කතං, තස්ස ලෙණස්සාති අත්ථො. තමෙව පුන ලෙණං පඤ්චහි පකාරෙහි විකප්පෙත්වා ඔතරණානොතරණවිනිච්ඡයං දස්සෙතුං ආහ ‘‘සචෙ පන හෙට්ඨා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘හෙට්ඨා’’ති ඉමස්ස ‘‘ලෙණං හොතී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. හෙට්ඨා ලෙණඤ්ච එකස්මිං පදෙසෙති ආහ ‘‘අන්තො’’ති, පබ්බතස්ස අන්තො, පබ්බතමූලෙති අත්ථො. තමෙව අන්තොසද්දං සීමාපරිච්ඡෙදෙන විසෙසෙතුං ‘‘උපරිමස්ස සීමාපරිච්ඡෙදස්ස පාරතො’’ති වුත්තං. පබ්බතපාදං පන අපෙක්ඛිත්වා ‘‘ඔරතො’’ති වත්තබ්බෙපි සීමානිස්සයං පබ්බතග්ගං සන්ධාය ‘‘පාරතො’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව ‘‘බහි ලෙණ’’න්ති එත්ථ බහිසද්දං විසෙසෙන්තො ‘‘උපරිමස්ස ¶ සීමාපරිච්ඡෙදස්ස ඔරතො’’ති ආහ. බහිසීමා න ඔතරතීති එත්ථ බහීති පබ්බතපාදෙ ලෙණං සන්ධාය වුත්තං. ලෙණස්ස ච බහිභූතෙ උපරිසීමාපරිච්ඡෙදස්ස හෙට්ඨාභාගෙ සීමා න ඔතරතීති අත්ථො. අන්තො සීමාති ලෙණස්ස ච පබ්බතපාදස්ස ච අන්තො අත්තනො ඔතරණාරහට්ඨානෙ න ඔතරතීති අත්ථො. ‘‘බහි සීමා න ඔතරති, අන්තො සීමා න ඔතරතී’’ති චෙත්ථ අත්තනො ඔතරණාරහට්ඨානෙ ලෙණාභාවෙන සීමාය සබ්බථා ¶ අනොතරණමෙව දස්සිතන්ති ගහෙතබ්බං. තත්ථ හි අනොතරන්තී උපරි එව හොතීති අයං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.138) ආගතො විනිච්ඡයො.

සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.138) පන ‘‘අන්තොලෙණං හොතීති පබ්බතස්ස අන්තොලෙණං හොතී’’ති එත්තකමෙව ආගතො. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 138) න ‘‘අන්තොලෙණන්ති පබ්බතස්ස අන්තොලෙණං. ද්වාරං පන සන්ධාය ‘පාරතො ඔරතො’ති වුත්තං, සබ්බථාපි සීමතො බහිලෙණෙන ඔතරතීති අධිප්පායො’’ති ආගතො. අයං පන අන්තොලෙණබහිලෙණවිනිච්ඡයො ගම්භීරො දුද්දසො දුරනුබොධොති ආචරියා වදන්ති, තථාපි විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.138) ආගතං නයං නිස්සාය සුට්ඨු විනිච්ඡිතබ්බො විඤ්ඤූහීති. බහි පතිතං අසීමාතිආදිනා උපරිපාසාදාදීසු අථිරනිස්සයෙසු ඨිතා සීමාපි තෙසං විනාසෙන විනස්සතීති දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං.

පොක්ඛරණිං ඛණන්ති, සීමායෙවාති එත්ථ සචෙ හෙට්ඨා උමඞ්ගනදී සීමප්පමාණතො අනූනා පඨමමෙව පවත්තා හොති, සීමා ච පච්ඡා බද්ධා නදිතො උපරි එව හොති, නදිං ආහච්ච පොක්ඛරණියා ච ඛතාය සීමා විනස්සතීති දට්ඨබ්බං. හෙට්ඨාපථවීතලෙති අනන්තරා භූමිවිවරෙ.

සීමමාළකෙති ¶ ඛණ්ඩසීමඞ්ගණෙ. වටරුක්ඛොති ඉදං පාරොහොපත්ථම්භෙන අතිදූරම්පි ගන්තුං සමත්ථසාඛාසමඞ්ගිතාය වුත්තං. සබ්බරුක්ඛලතාදීනම්පි සම්බන්ධො න වට්ටති එව. තෙනෙව නාවාරජ්ජුසෙතුසම්බන්ධොපි පටික්ඛිත්තො. තතොති තතො සාඛතො. මහාසීමාය පථවීතලන්ති එත්ථ ආසන්නතරම්පි ගාමසීමං අග්ගහෙත්වා බද්ධසීමාය එව ගහිතත්තා ගාමසීමබද්ධසීමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙපි සම්භෙදදොසො නත්ථි අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සයනිස්සිතභාවෙන පවත්තිතොති ගහෙතබ්බං. යදි හි තාසම්පි සම්බන්ධදොසො භවෙය්ය, කථං ගාමසීමාය බද්ධසීමා සම්මන්නිතබ්බා භවෙය්ය? යස්සා හි සීමාය යාය සීමාය සද්ධිං සම්බන්ධෙ දොසො භවෙය්ය, සා තත්ථ බන්ධිතුමෙව න වට්ටති බද්ධසීමඋදකුක්ඛෙපසීමාසු බද්ධසීමා විය, අත්තනො අනිස්සයභූතගාමසීමාදීසු උදකුක්ඛෙපසීමා විය ච, තෙනෙව ‘‘සචෙ පන රුක්ඛස්ස සාඛා වාතතො නික්ඛන්තපාරොහො වා බහිනදීතීරෙ විහාරසීමාය වා ගාමසීමාය වා පතිට්ඨිතො’’තිආදිනා උදකුක්ඛෙපසීමාය අත්තනො අනිස්සයභූතගාමසීමාදීහි එව සම්බන්ධදොසො දස්සිතො, න නදීසීමාය ¶ , එවමිධාපීති දට්ඨබ්බං. අයඤ්චත්ථො උපරි පාකටො භවිස්සති. ආහච්චාති ඵුසිත්වා.

මහාසීමං වා සොධෙත්වාති මහාසීමගතානං සබ්බෙසං භික්ඛූනං හත්ථපාසානයනඡන්දාහරණාදිවසෙන සකලං මහාසීමං සොධෙත්වා. එතෙන සබ්බවිපත්තියො මොචෙත්වා පුබ්බෙ සුට්ඨු බද්ධානම්පි ද්වින්නං බද්ධසීමානං පච්ඡා රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙන උප්පජ්ජනතො ඊදිසො පාළිමුත්තකො සම්බන්ධදොසො අත්ථීති දස්සෙති, සො ච ‘‘න, භික්ඛවෙ, සීමාය සීමා සම්භින්දිතබ්බා’’තිආදිනා බද්ධසීමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්භෙදජ්ඣොත්ථරණං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ සීමං සම්මන්නන්තෙන සීමන්තරිකං ඨපෙත්වා සීමං සම්මන්නිතු’’න්ති (මහාව. 148) උභින්නං බද්ධසීමානං අන්තරා සීමන්තරිකං ඨපෙත්වා බන්ධිතුං ¶ අනුජානනෙන සම්භෙදජ්ඣොත්ථරණෙ විය තාසං අඤ්ඤමඤ්ඤං ඵුසිත්වා තිට්ඨනවසෙන බන්ධනම්පි න වට්ටතීති සිද්ධත්තා බද්ධානම්පි තාසං පච්ඡා අඤ්ඤමඤ්ඤං එකරුක්ඛාදීහි ඵුසිත්වා ඨානම්පි න වට්ටතීති භගවතො අධිප්පායඤ්ඤූහි සඞ්ගීතිකාරකෙහි නිද්ධාරිතො බන්ධනකාලෙ පටික්ඛිත්තස්ස සම්බන්ධදොසස්ස අනුලොමෙන අකප්පියානුලොමත්තා. අයං පන සම්බන්ධදොසො පුබ්බෙ සුට්ඨු බද්ධානං පච්ඡා සඤ්ජාතත්තා බජ්ඣමානක්ඛණෙ විය අසීමත්තං කාතුං න සක්කොති, තස්මා රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙ අපනීතමත්තෙ තා සීමා පාකතිකා හොන්ති. යථා චායං පච්ඡා න වට්ටති, එවං බජ්ඣමානක්ඛණෙපි තාසං රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙ සති තා බන්ධිතුං න වට්ටතීති දට්ඨබ්බං.

කෙචි පන මහාසීමං වා සොධෙත්වාති එත්ථ ‘‘මහාසීමගතා භික්ඛූ යථා තං සාඛං වා පාරොහං වා කායකායපටිබද්ධෙහි න ඵුසන්ති, එවං සොධනමෙව ඉධාධිප්පෙතං, න සකලසීමාසොධන’’න්ති වදන්ති, තං න යුත්තං අට්ඨකථාය විරුජ්ඣනතො. තථා හි ‘‘මහාසීමාය පථවීතලං වා තත්ථජාතකරුක්ඛාදීනි වා ආහච්ච තිට්ඨතී’’ති එවං සාඛාපාරොහානං මහාසීමං ඵුසිත්වා ඨානමෙව සම්බන්ධදොසෙ කාරණත්තෙන වුත්තං, න පන තත්ථ ඨිතභික්ඛූහි සාඛාදීනං ඵුසනං. යදි හි භික්ඛූනං සාඛාදිං ඵුසිත්වා ඨානමෙව කාරණං සියා, ‘‘තස්ස සාඛං වා තතො නිග්ගතපාරොහං වා මහාසීමාය පවිට්ඨං තත්රට්ඨො කොචි භික්ඛු ඵුසිත්වා තිට්ඨතී’’ති භික්ඛුඵුසනමෙව වත්තබ්බං සියා. යඤ්හි තත්ථ මහාසීමාසොධනෙ කාරණං, තදෙව තස්මිං වාක්යෙ පධානතො දස්සෙතබ්බං. න හි ආහච්චට්ඨිතමෙව සාඛාදිං ඵුසිත්වා ඨිතො භික්ඛු සොධෙතබ්බො ආකාසට්ඨසාඛාදිං ඵුසිත්වා ඨිතභික්ඛුස්සපි සොධෙතබ්බතො, කිං නිරත්ථකෙන ආහච්චට්ඨානවචනෙන, ආකාසට්ඨසාඛාසු ¶ ච භික්ඛුඵුසනමෙව කාරණත්තෙන වුත්තං ¶ , සොධනඤ්ච තස්සෙව භික්ඛුස්ස හත්ථපාසානයනාදිවසෙන සොධනං වුත්තං. ඉධ පන ‘‘මහාසීමං සොධෙත්වා’’ති සකලසීමාසාධාරණවචනෙන සොධනං වුත්තං, අපි ච සාඛාදිං ඵුසිත්වා ඨිතභික්ඛුමත්තසොධනෙ අභිමතෙ ‘‘මහාසීමාය පථවීතල’’න්ති විසෙසසීමොපාදානං නිරත්ථකං සියා යත්ථ කත්ථචි අන්තමසො ආකාසෙපි ඨත්වා සාඛාදිං ඵුසිත්වා ඨිතස්ස සොධෙතබ්බතො.

ඡින්දිත්වා බහිට්ඨකා කාතබ්බාති තත්ථ පතිට්ඨිතභාවවියොජනවචනතො ච විසභාගසීමානං ඵුසනෙනෙව සකලසීමාසොධනහෙතුකො අට්ඨකථාසිද්ධොයං එකො සම්බන්ධදොසො අත්ථෙවාති ගහෙතබ්බො. තෙනෙව උදකුක්ඛෙපසීමාකථායම්පි (මහාව. අට්ඨ. 147) ‘‘විහාරසීමාය වා ගාමසීමාය වා පතිට්ඨිතො’’ති ච ‘‘නදීතීරෙ පන ඛාණුකං කොට්ටෙත්වා තත්ථ බද්ධනාවාය වා න වට්ටතී’’ති ච ‘‘සචෙ පන සෙතු වා සෙතුපාදා වා බහිතීරෙ පතිට්ඨිතා, කම්මං කාතුං න වට්ටතී’’ති ච එවං විසභාගාසු ගාමසීමාසු සාඛාදීනං ඵුසනමෙව සඞ්කරදොසකාරණත්තෙන වුත්තං, න භික්ඛුඵුසනං. තථා හි ‘‘අන්තොනදියං ජාතරුක්ඛෙ බන්ධිත්වා කම්මං කාතබ්බ’’න්ති නදියං නාවාබන්ධනං අනුඤ්ඤාතං උදකුක්ඛෙපනිස්සයත්තෙන නදීසීමාය සභාගත්තා. යදි හි භික්ඛූනං ඵුසනමෙව පටිච්ච සබ්බත්ථ සම්බන්ධදොසො වුත්තො සියා, නදියම්පි බන්ධනං පටික්ඛිපිතබ්බං භවෙය්ය. තත්ථාපි හි භික්ඛුඵුසනං කම්මකොපකාරණං හොති, තස්මා සභාගසීමාසු පවිසිත්වා භූමිආදිං ඵුසිත්වා, අඵුසිත්වා වා සාඛාදිම්හි ඨිතෙ තං සාඛාදිං ඵුසන්තොව භික්ඛු සොධෙතබ්බො. විසභාගසීමාසු පන සාඛාදිම්හි ඵුසිත්වා ඨිතෙ තං සාඛාදිං අඵුසන්තාපි සබ්බෙ භික්ඛූ සොධෙතබ්බා, අඵුසිත්වා ඨිතෙ පන තං සාඛාදිං ඵුසන්තාව භික්ඛූ සොධෙතබ්බාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

යං ¶ පනෙත්ථ කෙචි ‘‘බද්ධසීමානං ද්වින්නං අඤ්ඤමඤ්ඤං විය බද්ධසීමගාමසීමානම්පි තදඤ්ඤාසම්පි සබ්බාසං සමානසංවාසකසීමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙ සති තදුභයම්පි එකසීමං විය සොධෙත්වා එකත්ථෙව කම්මං කාතබ්බං, අඤ්ඤථා කතං කම්මං විපජ්ජති, නත්ථෙත්ථ සභාගවිසභාගභෙදො’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං සභාගසීමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්බන්ධදොසාභාවස්ස විසභාගසීමානමෙව තබ්භාවස්ස සුත්තසුත්තානුලොමාදිවිනයනයෙහි සිද්ධත්තා. තථා හි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සීමං සම්මන්නිතු’’න්ති (මහාව. 138) ගාමසීමායමෙව බද්ධසීමං සම්මන්නිතුං අනුඤ්ඤාතත්තා තාසං නිස්සයනිස්සිතභාවෙන සභාගතා, සම්භෙදජ්ඣොත්ථරණදොසාභාවො ච සුත්තතොව ¶ සිද්ධො. බන්ධනකාලෙ පන අනුඤ්ඤාතස්ස සම්බන්ධස්ස අනුලොමතො පච්ඡා සඤ්ජාතරුක්ඛාදිසම්බන්ධොපි තාසං වට්ටති එව. ‘‘යං, භික්ඛවෙ…පෙ… කප්පියං අනුලොමෙති, අකප්පියං පටිබාහති, තං වො කප්පතී’’ති (මහාව. 305) වුත්තත්තා එවං තාව ගාමබද්ධසීමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සභාගතා, සම්භෙදාදිදොසාභාවො ච සුත්තසුත්තානුලොමතො සිද්ධො, ඉමිනා එව නයෙන අරඤ්ඤසීමසත්තබ්භන්තරසීමානං නදීආදිසීමඋදකුක්ඛෙපසීමානඤ්ච සුත්තසුත්තානුලොමතො අඤ්ඤමඤ්ඤං සභාගතා, සම්භෙදාදිදොසාභාවො ච සිද්ධොති වෙදිතබ්බො.

බද්ධසීමාය පන අඤ්ඤාය බද්ධසීමාය නදීආදිසීමාසු ච බන්ධිතුං පටික්ඛෙපසිද්ධිතො චෙව උදකුක්ඛෙපසත්තබ්භන්තරසීමානං නදීආදීසු එව කාතුං නියමනසුත්තසාමත්ථියෙන බද්ධසීමගාමසීමාසු කරණපටික්ඛෙපසිද්ධො ච තාසං අඤ්ඤමඤ්ඤසභාගතා උප්පත්තික්ඛණෙ පච්ඡා ච රුක්ඛාදීහි සම්භෙදාදිදොසසම්භවො ච වුත්තනයෙන සුත්තසුත්තානුලොමතොව සිජ්ඣන්ති. තෙනෙව අට්ඨකථායං විසභාගසීමානමෙව වටරුක්ඛාදිවචනෙහි ¶ සම්බන්ධදොසං දස්සෙත්වා සභාගානං බද්ධසීමගාමසීමාදීනං සම්බන්ධදොසො න දස්සිතො. න කෙවලඤ්ච න දස්සිතො, අථ ඛො තාසං සභාගසීමානං රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙපි දොසාභාවොපි පාළිඅට්ඨකථාසු ඤාපිතො එව. තථා හි පාළියං (මහාව. 138) ‘‘පබ්බතනිමිත්තං පාසාණනිමිත්තං වනනිමිත්තං රුක්ඛනිමිත්ත’’න්තිආදිනා වඩ්ඪනකනිමිත්තානි අනුඤ්ඤාතානි, තෙන නෙසං රුක්ඛාදිනිමිත්තානං වඩ්ඪනෙ බද්ධසීමගාමසීමානං සඞ්කරදොසාභාවො ඤාපිතොව හොති, ද්වින්නං පන බද්ධසීමානං ඊදිසො සම්බන්ධො න වට්ටති. වුත්තඤ්හි ‘‘එකරුක්ඛොපි ද්වින්නං සීමානං නිමිත්තං හොති, සො පන වඩ්ඪන්තො සීමසඞ්කරං කරොති, තස්මා න කාතබ්බො’’ති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තියොජනපරමං සීමං බන්ධිතු’’න්ති (මහාව. 140) වචනතොපි චායං ඤාපිතො. තියොජනපරමාය හි සීමාය සමන්තා පරියන්තෙසු රුක්ඛලතාගුම්බාදීහි බද්ධගාමසීමානං නියමෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්බන්ධස්ස සම්භවතො ‘‘ඊදිසං සම්බන්ධං විනාසෙත්වාව සීමා සම්මන්නිතබ්බා’’ති අට්ඨකථායම්පි න වුත්තං.

යදි චෙත්ථ රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙන කම්මවිපත්ති භවෙය්ය, අවස්සමෙව වත්තබ්බං සියා. විපත්තිපරිහාරත්ථඤ්හි ආචරියා නිරාසඞ්කට්ඨානෙසුපි ‘‘භිත්තිං අකිත්තෙත්වා’’තිආදිනා සිද්ධමෙවත්ථං පුනප්පුනං අවොචුං, ඉධ පන ‘‘වනමජ්ඣෙ විහාරං කරොන්ති, වනං න කිත්තෙතබ්බ’’න්තිආදිනා රුක්ඛලතාදීහි නිරන්තරෙ වනමජ්ඣෙපි සීමාබන්ධනමවොචුං. තථා ථම්භානං උපරි කතපාසාදාදීසු හෙට්ඨා ථම්භාදීහි එකාබද්ධෙසු උපරිමතලාදීසු සීමාබන්ධනං බහුධා වුත්තං, තස්මා බද්ධසීමගාමසීමානං ¶ රුක්ඛාදිසම්බන්ධො තෙහි මුඛතොව විහිතො, අපිච ගාමසීමානම්පි පාටෙක්කං බද්ධසීමාසදිසතාය එකාය ගාමසීමාය කම්මං කරොන්තෙහි දබ්බතිණමත්තෙනපි සම්බන්ධා ගාමන්තරපරම්පරා අරඤ්ඤනදීසමුද්දා ච සොධෙතබ්බාති සකලං දීපං ¶ සොධෙත්වාව කාතබ්බං සියා. එවං පන අසොධෙත්වා පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලතො පභුති කතානං උපසම්පදාදිකම්මානං සීමාසම්මුතීනඤ්ච විපජ්ජනතො සබ්බෙසම්පි භික්ඛූනං අනුපසම්පන්නසඞ්කාපසඞ්ගො ච දුන්නිවාරො හොති, න චෙතං යුත්තං, තස්මා වුත්තනයෙන විසභාගසීමානමෙව රුක්ඛාදිසම්බන්ධදොසො, න බද්ධසීමගාමසීමාදීනං සභාගසීමානන්ති ගහෙතබ්බං.

මහාසීමාසොධනස්ස දුක්කරතාය ඛණ්ඩසීමායමෙව යෙභුය්යෙන සඞ්ඝකම්මකරණන්ති ආහ ‘‘සීමමාළකෙ’’තිආදි. මහාසඞ්ඝසන්නිපාතෙසු පන ඛණ්ඩසීමාය අප්පහොනකතාය මහාසීමාය කම්මෙ කරියමානෙපි අයං නයො ගහෙතබ්බොව. උක්ඛිපාපෙත්වාති ඉමිනා කායපටිබද්ධෙන සීමං ඵුසන්තොපි සීමට්ඨොව හොතීති දස්සෙති. පුරිමනයෙපීති ඛණ්ඩසීමතො මහාසීමං පවිට්ඨසාඛානයෙපි. සීමට්ඨරුක්ඛසාඛාය නිසින්නො සීමට්ඨොව හොතීති ආහ ‘හත්ථපාසමෙව ආනෙතබ්බො’’ති. එත්ථ ච ‘‘රුක්ඛසාඛාදීහි අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධාසු එතාසු ඛණ්ඩසීමාය තයො භික්ඛූ, මහාසීමාය ද්වෙති එවං ද්වීසු සීමාසු සීමන්තරිකං අඵුසිත්වා, හත්ථපාසඤ්ච අවිජහිත්වා ඨිතෙහි පඤ්චහි භික්ඛූහි උපසම්පදාදි කම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති කෙචි වදන්ති, තං න යුත්තං ‘‘නානාසීමායං ඨිතචතුත්ථො කම්මං කරෙය්ය, අකම්මං න ච කරණීය’’න්තිආදිවචනතො (මහාව. 389). තෙනෙවෙත්ථාපි මහාසීමං සොධෙත්වා මාළකසීමායමෙව කම්මකරණං විහිතං. අඤ්ඤථා භින්නසීමට්ඨතාය තත්රට්ඨස්ස ගණපූරකත්තාභාවා කම්මකොපොව හොතීති.

යදි එවං කථං ඡන්දපාරිසුද්ධිආහරණවසෙන මහාසීමාසොධනන්ති? තම්පි විනයඤ්ඤූ න ඉච්ඡන්ති, හත්ථපාසානයනබහිසීමකරණවසෙන පනෙත්ථ සොධනං ඉච්ඡන්ති, දින්නස්සපි ඡන්දස්ස ¶ අනාගමනෙන මහාසීමට්ඨො කම්මං කොපෙතීති. යදි චස්ස ඡන්දාදි නාගච්ඡති, කථං සො කම්මං කොපෙස්සතීති? ද්වින්නං විසභාගසීමානං සම්බන්ධදොසතො, සො ච සම්බන්ධදොසො අට්ඨකථාවචනප්පමාණතො. න හි විනයෙ සබ්බත්ථ යුත්ති සක්කා ඤාතුං බුද්ධගොචරත්තාති වෙදිතබ්බං. කෙචි පන ‘‘සචෙ ද්වෙපි සීමායො පූරෙත්වා නිරන්තරං ඨිතෙසු භික්ඛූසු කම්මං කරොන්තෙසු එකාය එව සීමාය ගණො ච උපසම්පදාපෙක්ඛො ච අනුස්සාවකො ච එකතො තිට්ඨති ¶ , කම්මං සුකතමෙව හොති. සචෙ පන කම්මාරහො වා අනුස්සාවකො වා සීමන්තරට්ඨො හොති, කම්මං විපජ්ජතී’’ති වදන්ති, තඤ්ච බද්ධසීමගාමසීමාදිසභාගසීමාසු එව යුජ්ජති. යාසු අඤ්ඤමඤ්ඤං රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙසුපි දොසො නත්ථි, යාසු පන අත්ථි, න තාසු, විසභාගසීමාසු රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙ සති එකත්ථ ඨිතො ඉතරට්ඨානං කම්මං කොපෙති එව අට්ඨකථාය සාමඤ්ඤතො සොධනස්ස වුත්තත්තාති අම්හාකං ඛන්ති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.138) ‘‘උක්ඛිපාපෙත්වා කාතුං න වට්ටතීති ඛණ්ඩසීමාය අන්තො ඨිතත්තා රුක්ඛස්ස තත්ථ ඨිතො හත්ථපාසමෙව ආනෙතබ්බොති උක්ඛිපාපෙත්වා කාතුං න වට්ටතී’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 138) පන ‘‘උක්ඛිපාපෙත්වා කාතුං න වට්ටති, කස්මා? අන්තො ඨිතත්තා. රුක්ඛස්ස හි හෙට්ඨා පථවීගතං මූලං ඛණ්ඩසීමායෙව හොති. අබ්බොහාරිකං වාති අපරෙ. ‘මජ්ඣෙ පන ඡින්නෙ මහාසීමාය ඨිතං මූලං මහාසීමමෙව භජති, ඛණ්ඩසීමාය ඨිතං ඛණ්ඩසීමමෙව භජති තදායත්තපථවීආදීහි අනුග්ගහිතත්තා’ති ච වුත්තං. ‘සීමාය පච්ඡා උට්ඨිතරුක්ඛෙ නිසීදිත්වා කම්මං කාතුං වට්ටති පච්ඡා සීමායං කතගෙහෙ වියා’ති වත්වා ‘බන්ධනකාලෙ ඨිතෙ රුක්ඛෙ නිසීදිත්වා කාතුං න වට්ටති උපරිසීමාය අගමනතො’ති කාරණං වදන්ති. එවං සති බන්ධනකාලෙ ¶ පුන ආරොහණං නාම නත්ථි, බන්ධිතකාලෙ එව ආරොහතීති ආපජ්ජති පච්ඡා උට්ඨිතරුක්ඛො පන තප්පටිබද්ධත්තා සීමාසඞ්ඛමෙව ගතො. එවං පුබ්බෙ උට්ඨිතරුක්ඛොපීති ගහෙතබ්බං. ‘‘යං කිඤ්චී’’ති වචනතො තිණාදිපි සඞ්ගහිතං, මහාථෙරාපි තිණං සොධෙත්වාව කරොන්තී’’ති වුත්තං.

න ඔතරතීති පණවසණ්ඨානපබ්බතාදීසු හෙට්ඨා පමාණරහිතං ඨානං න ඔතරති. කිඤ්චාපි පනෙත්ථ බජ්ඣමානක්ඛණෙ උද්ධම්පි පමාණරහිතපබ්බතාදි නාරොහති, තථාපි තං පච්ඡා සීමට්ඨතාය සීමා හොති. හෙට්ඨා පණවසණ්ඨානාදි පන උපරි බද්ධායපි සීමාය සීමසඞ්ඛං න ගච්ඡති, තස්සෙව වසෙන ‘‘න ඔතරතී’’ති වුත්තං, ඉතරථා ඔරොහණාරොහණානං සාධාරණවසෙන ‘‘න ඔතරතී’’තිආදිනා වත්තබ්බතො. ජාතං යං කිඤ්චීති නිට්ඨිතසීමාය උපරි ජාතං විජ්ජමානං පුබ්බෙ ඨිතං පච්ඡා සඤ්ජාතං පවිට්ඨඤ්ච යං කිඤ්චි සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකං සබ්බම්පීති අත්ථො. අන්තොසීමාය හි හත්ථික්ඛන්ධාදිසවිඤ්ඤාණකෙසු නිසින්නොපි භික්ඛු සීමට්ඨොව හොති. බද්ධාය සීමායාති ඉදඤ්ච පකරණවසෙන උපලක්ඛණතො වුත්තං. අබද්ධසීමාසුපි ¶ සබ්බාසු ඨිතං තං සීමාසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති. එකසම්බන්ධෙන ගතන්ති රුක්ඛලතාදිතත්රජාතමෙවසන්ධාය වුත්තං. තාදිසඤ්හි ‘‘ඉතො ගත’’න්ති වත්තබ්බතං අරහති.

යං පන ‘‘ඉතො ගත’’න්ති වා ‘‘තතො ආගත’’න්ති වා වත්තුං අසක්කුණෙය්යං උභොසු බද්ධසීමගාමසීමාසු උදකුක්ඛෙපනදීආදීසු ච තිරියං පතිතරජ්ජුදණ්ඩාදි, තත්ථ කිං කාතබ්බන්ති? එත්ථ පන ‘‘බද්ධසීමාය පතිට්ඨිතභාගො බද්ධසීමා, ගාමසීමාය පතිට්ඨිතභාගො ගාමසීමා තදුභයසීමට්ඨපබ්බතාදි විය, බද්ධසීමතො උට්ඨිතවටරුක්ඛස්ස පාරොහෙ, ගාමසීමාය ගාමසීමතො උට්ඨිතවටරුක්ඛස්ස පාරොහෙ ච බද්ධසීමාය ¶ පතිට්ඨිතෙපි එසෙව නයො. මූලෙ පතිට්ඨිතකාලතො පට්ඨාය හි ‘ඉතො ගතං, තතො ආගත’න්ති වත්තුං අසක්කුණෙය්යතො සො භාගො යථාපවිට්ඨසීමට්ඨසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති. තෙසං රුක්ඛපාරොහානං අන්තරා පන ආකාසට්ඨසාඛා භූමියං සීමාපරිච්ඡෙදප්පමාණෙන තදුභයසීමා හොතී’’ති කෙචි වදන්ති. යස්මා පනස්සා සාඛාය පාරොහො පවිට්ඨසීමාය පථවියං මූලෙහි පතිට්ඨහිත්වාපි යාව සාඛං විනා ඨාතුං න සක්කොති, තාව මූලසීමට්ඨතං න විජහති. යදා පන සණ්ඨාතුං සක්කොති, තදාපි පාරොහමත්තමෙව පවිට්ඨසීමතං සමුපෙති, තස්මා සබ්බොපි ආකාසට්ඨසාඛාභාගො පුරිමසීමට්ඨතං න විජහති තතො ආගතභාගස්ස අවිජහිතත්තාති අම්හාකං ඛන්ති. උදකුක්ඛෙපනදීආදීසුපි එසෙව නයො. තත්ථ ච විසභාගසීමාය එව පවිට්ඨෙ සකලසීමාසොධනං, සභාගාය පවිට්ඨෙ ඵුසිත්වා ඨිතමත්තභික්ඛුසොධනඤ්ච සබ්බං පුබ්බෙ වුත්තනයමෙව.

164. එත්ථ ච නදීපාරසීමාකථාය පාරයතීති අජ්ඣොත්ථරති. නදියා උභොසු තීරෙසු පතිට්ඨහමානා සීමා නදීඅජ්ඣොත්ථරා නාම හොතීති ආහ ‘‘නදිං අජ්ඣොත්ථරමාන’’න්ති. අන්තොනදියඤ්හි සීමා න ඔතරති. නදීලක්ඛණෙ පන අසති ඔතරති. සා ච තදා නදීපාරසීමා න හොතීති ආහ ‘‘නදියා ලක්ඛණං නදීනිමිත්තෙ වුත්තනයමෙවා’’ති. අස්සාති භවෙය්ය. අවස්සං ලබ්භනෙය්යා පන ධුවනාවාව හොතීති සම්බන්ධො. න නාවායාති ඉමිනා නාවං විනාපි සීමා බද්ධා සුබද්ධා එව හොති, ආපත්තිපරිහාරත්ථා නාවාති දස්සෙති.

රුක්ඛසඞ්ඝාටමයොති අනෙකරුක්ඛෙ එකතො ඝටෙත්වා කතසෙතු. රුක්ඛං ඡින්දිත්වා කතොති පාඨසෙසො. ‘‘සබ්බනිමිත්තානං අන්තො ඨිතභික්ඛූ හත්ථපාසෙ කත්වාති ඉදං උභින්නං තීරානං එකගාමඛෙත්තභාවං ¶ සන්ධාය වුත්තං. පබ්බතසණ්ඨානාති ¶ එකතො උග්ගතදීපසිඛරත්තා සමන්තපාසාදිකායං වුත්තං.

165. සීමාසමූහනකථායං සොති භික්ඛුනිසඞ්ඝො. ද්වෙපීති ද්වෙ සමානසංවාසඅවිප්පවාසසීමායො. අවිප්පවාසසීමාති මහාසීමං සන්ධාය වදති. තත්ථෙව යෙභුය්යෙන අවිප්පවාසාති. අවිප්පවාසං අජානන්තාපීති ඉදං මහාසීමාය විජ්ජමානාවිජ්ජමානත්තං, තස්සා බාහිරපරිච්ඡෙදඤ්ච අජානන්තානං වසෙන වුත්තං. එවං අජානන්තෙහිපි අන්තොසීමාය ඨත්වා කම්මවාචාය කතාය සා සීමා සමූහතාව හොතීති ආහ ‘‘සමූහනිතුඤ්චෙව බන්ධිතුඤ්ච සක්ඛිස්සන්තී’’ති. නිරාසඞ්කට්ඨානෙති ඛණ්ඩසීමාරහිතට්ඨානෙ. ඉදඤ්ච මහාසීමාය විජ්ජමානායපි කම්මකරණසුඛත්ථං ඛණ්ඩසීමා ඉච්ඡිතාති තං චෙතියඞ්ගණාදිබහුසන්නිපාතට්ඨානෙ න බන්ධතීති වුත්තං. තත්ථාපි සා බද්ධා සුබද්ධා එව මහාසීමා විය. පටිබන්ධිතුං පන න සක්ඛිස්සන්තෙවාති ඉදං ඛණ්ඩසීමාය අසමූහතත්තා, තස්සා අවිජ්ජමානත්තස්ස අජානනතො ච මහාසීමාබන්ධනං සන්ධාය වුත්තං. ඛණ්ඩසීමා පන නිරාසඞ්කට්ඨානෙ බන්ධිතුං සක්ඛිස්සන්තෙව. සීමාසම්භෙදං කත්වාති ඛණ්ඩසීමාය විජ්ජමානපක්ඛෙ සීමාය සීමං අජ්ඣොත්ථරණසම්භෙදං කත්වා අවිජ්ජමානපක්ඛෙපි සම්භෙදසඞ්කාය අනිවත්තනෙන සම්භෙදසඞ්කං කත්වා. අවිහාරං කරෙය්යුන්ති සඞ්ඝකම්මානාරහං කරෙය්යුං. පුබ්බෙ හි චෙතියඞ්ගණාදිනිරාසඞ්කට්ඨානෙ කම්මං කාතුං සක්කා, ඉදානි තම්පි විනාසිතන්ති අධිප්පායො. න සමූහනිතබ්බාති ඛණ්ඩසීමං අජානන්තෙහි න සමූහනිතබ්බා. උභොපි න ජානන්තීති උභින්නං පදෙසනියමං වා තාසං ද්වින්නම්පි වා අඤ්ඤතරාය වා විජ්ජමානතං වා අවිජ්ජමානතං වා න ජානන්ති, සබ්බත්ථ සඞ්කා එව හොති. නෙව සමූහනිතුං, න බන්ධිතුං සක්ඛිස්සන්තීති ඉදං නිරාසඞ්කට්ඨානෙ ඨත්වා සමූහනිතුං සක්කොන්තාපි මහාසීමං පටිබන්ධිතුං න සක්ඛිස්සන්තීති ඉමමත්ථං සන්ධාය ¶ වුත්තං. න ච සක්කා…පෙ… කම්මවාචා කාතුන්ති ඉදං සීමාබන්ධනකම්මවාචං සන්ධාය වුත්තං. තස්මාති යස්මා බන්ධිතුං න සක්කා, තස්මා න සමූහනිතබ්බාති අත්ථො.

කෙචි පන ‘‘ඊදිසෙසුපි විහාරෙසු ඡපඤ්චමත්තෙ භික්ඛූ ගහෙත්වා විහාරකොටිතො පට්ඨාය විහාරපරික්ඛෙපස්ස අන්තො ච බහි ච සමන්තා ලෙඩ්ඩුපාතෙ සබ්බත්ථ මඤ්චප්පමාණෙ ඔකාසෙ නිරන්තරං ඨත්වා පඨමං අවිප්පවාසසීමං, තතො සමානසංවාසකසීමඤ්ච සමූහනනවසෙන සීමාය සමුග්ඝාතෙ කතෙ තස්මිං විහාරෙ ඛණ්ඩසීමාය, මහාසීමාය වා ඨිතවිජ්ජමානත්තෙ සති අවස්සං එකස්මිං ¶ මඤ්චට්ඨානෙ තාසං මජ්ඣගතා තෙ භික්ඛූ තා සමූහනෙය්යුං, තතො ගාමසීමා එව අවසිස්සෙය්ය. න හෙත්ථ සීමාය, තප්පරිච්ඡෙදස්ස වා ජානනං අඞ්ගං. සීමාය පන අන්තොඨානං ‘සමූහනිස්සාමා’ති කම්මවාචාකරණඤ්චෙත්ථ අඞ්ගං. අට්ඨකථායං ‘ඛණ්ඩසීමං පන ජානන්තා අවිප්පවාසං අජානන්තාපි සමූහනිතුඤ්චෙව බන්ධිතුඤ්ච සක්ඛිස්සන්තී’ති එවං මහාසීමාය පරිච්ඡෙදස්ස අජානනෙපි සමූහනනස්ස වුත්තත්තා ගාමසීමාය එව ච අවසිට්ඨාය තත්ථ යථාරුචි දුවිධම්පි සීමං බන්ධිතුඤ්චෙව උපසම්පදාදිකම්මං කාතුඤ්ච වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං යුත්තං විය දිස්සති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බන්ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.144) ආගතො විනිච්ඡයො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.144) පන ‘‘අවිප්පවාසසීමා න සමූහන්තබ්බාති මහාසීමං සන්ධාය වදති. නිරාසඞ්කට්ඨානෙසු ඨත්වාති චෙතියඞ්ගණාදීනං ඛණ්ඩසීමාය අනොකාසත්තා වුත්තං. ඛණ්ඩසීමඤ්හි බන්ධන්තා තාදිසං ඨානං පහාය අඤ්ඤස්මිං විවිත්තෙ ඔකාසෙ බන්ධන්ති. අප්පෙව නාම සමූහනිතුං සක්ඛිස්සන්තීති අවිප්පවාසසීමංයෙව සමූහනිතුං සක්ඛිස්සන්ති, න ඛණ්ඩසීමං. පටිබන්ධිතුං පන න සක්ඛිස්සන්තෙවාති ඛණ්ඩසීමායං අඤ්ඤාතත්තා න සක්ඛිස්සන්ති. න සමූහනිතබ්බාති ඛණ්ඩසීමං අජානන්තෙහි න සමූහනිතබ්බා’’ති වුත්තං.

166. එවං ¶ බද්ධසීමාවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි අබද්ධසීමාවිනිච්ඡයං දස්සෙතුං ‘‘අබද්ධසීමා පනා’’ති ආහ. සා කතිවිධාති ආහ ‘‘ගාමසීමා සත්තබ්භන්තරසීමා උදකුක්ඛෙපසීමාති තිවිධා’’ති. පාළියං (මහාව. 147) ‘‘අසම්මතාය, භික්ඛවෙ, සීමායා’’තිආදිනා ගාමසීමා එව බද්ධසීමාය ඛෙත්තං අරඤ්ඤනදීආදයො විය සත්තබ්භන්තරඋදකුක්ඛෙපාදීනං, සා ච ගාමසීමා බද්ධසීමාය රහිතට්ඨානෙ සයමෙව සමානසංවාසා හොතීති දස්සෙති. ‘‘යා තස්ස ගාමස්ස ගාමසීමා’’ති එත්ථ ගාමපරික්ඛෙපස්ස අන්තො ච බහි ච ඛෙත්තවත්ථුඅරඤ්ඤපබ්බතාදිකං සබ්බං ගාමක්ඛෙත්තං සන්ධාය ‘‘ගාමස්සා’’ති වුත්තං, න අන්තරඝරමෙව, තස්මා තස්ස සකලස්ස ගාමක්ඛෙත්තස්ස සම්බන්ධනීයා ගාමසීමාති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. යො හි සො අන්තරඝරඛෙත්තාදීසු අනෙකෙසු භූමිභාගෙසු ‘‘ගාමො’’ති එකත්තෙන ලොකජනෙහි පඤ්ඤත්තො ගාමවොහාරො, සොව ඉධ ‘‘ගාමසීමා’’තිපි වුච්චතීති අධිප්පායො. ගාමො එව හි ගාමසීමා. ඉමිනාව නයෙන උපරි අරඤ්ඤං නදී සමුද්දො ජාතස්සරොති, එවං තෙසු තෙසු භූමිප්පදෙසෙසු එකත්තෙන ලොකජනපඤ්ඤත්තානමෙව අරඤ්ඤාදීනං අරඤ්ඤසීමාදිභාවො වෙදිතබ්බො, ලොකෙ පන ගාමසීමාදිවොහාරො ගාමාදීනං මරියාදායමෙව වත්තුං වට්ටති, න ගාමක්ඛෙත්තාදීසු ¶ සබ්බත්ථ. සාසනෙ පන තෙ ගාමාදයො ඉතරනිවත්තිඅත්ථෙන සයමෙව අත්තනො මරියාදාති කත්වා ගාමො එව ගාමසීමා, අරඤ්ඤමෙව අරඤ්ඤසීමා, සමුද්දො එව සමුද්දසීමාති සීමාවොහාරෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බො. පාළියං නිගමස්ස වාති ඉදං ගාමසීමප්පභෙදං උපලක්ඛණවසෙන දස්සෙතුං වුත්තං. තෙනාහ ‘‘නගරම්පි ගහිතමෙවා’’ති.

බලිං ලභන්තීති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. ‘‘අයං ගාමො එත්තකො කරීසභාගො’’තිආදිනා පන රාජපණ්ණෙසු ආරොපිතෙසු ¶ භූමිභාගෙසු යස්මිං යස්මිං තළාකමාතිකාසුසානපබ්බතාදිකෙ පදෙසෙ බලිං න ගණ්හන්ති, සොපි ගාමසීමා එව. රාජාදීහි පරිච්ඡින්නභූමිභාගො හි සබ්බොව ඨපෙත්වා නදීලොණිජාතස්සරෙ ගාමසීමාති වෙදිතබ්බා. තෙනාහ ‘‘පරිච්ඡින්දිත්වා රාජා කස්සචි දෙතී’’ති. සචෙ පන තත්ථ රාජා කඤ්චි පදෙසං ගාමන්තරෙන යොජෙති, සො පවිට්ඨගාමසීමතං එව භජති. නදීජාතස්සරෙ විනාසෙත්වා තළාකාදිභාවං වා පූරෙත්වා ඛෙත්තාදිභාවං වා පාපිතෙසුපි එසෙව නයො.

යෙ පන ගාමා රාජචොරාදිභයපීළිතෙහි මනුස්සෙහි ඡඩ්ඩිතා චිරම්පි නිම්මනුස්සා තිට්ඨන්ති, සමන්තා පන ගාමා සන්ති, තෙපි පාටෙක්කං ගාමසීමාව. තෙසු හි රාජානො සමන්තගාමවාසීහි කසාපෙත්වා වා යෙහි කෙහිචි කසිතට්ඨානං ලිඛිත්වා වා බලිං ගණ්හන්ති, අඤ්ඤෙන වා ගාමෙන එකීභාවං උපනෙන්ති, යෙ පන ගාමා රාජූහිපි පරිච්චත්තා ගාමඛෙත්තානන්තරිකා මහාඅරඤ්ඤෙන එකීභූතා, තෙ අගාමකාරඤ්ඤසීමතං පාපුණන්ති, පුරිමා ගාමසීමා විනස්සති, රාජානො පන එකස්මිං අරඤ්ඤාදිපදෙසෙ මහන්තං ගාමං කත්වා අනෙකසහස්සානි කුලානි වාසාපෙත්වා තත්ථ වාසීනං භොගගාමාති සමන්තා භූතගාමෙ පරිච්ඡින්දිත්වා දෙන්ති, පුරාණනාමං පන පරිච්ඡෙදඤ්ච න විනාසෙන්ති, තෙපි පච්චෙකං ගාමසීමා එව, එත්තාවතා පුරිමගාමසීමතං න විජහන්ති. සා ච ඉතරා චාතිආදි ‘‘සමානසංවාසා එකූපොසථා’’ති පාළිපදස්ස (මහාව. 143) අධිප්පායවිවරණං. තත්ථ හි සා ච රාජිච්ඡාවසෙන පරිවත්තෙත්වා සමුප්පන්නා අභිනවා, ඉතරා ච අපරිවත්තා පකතිගාමසීමා යථා බද්ධසීමාය සබ්බං සඞ්ඝකම්මං කාතුං වට්ටති, එවමෙතාපි සබ්බකම්මාරහතාසදිසෙන බද්ධසීමාසදිසා සමානසංවාසා එකූපොසථාති අධිප්පායො ¶ . සාමඤ්ඤතො ‘‘බද්ධසීමාසදිසා’’ති වුත්තෙ තිචීවරාවිප්පවාසසීමං බද්ධසීමං එව මඤ්ඤන්තීති තංසදිසතානිවත්තනමුඛෙන ¶ උපරිසත්තබ්භන්තරසීමාය තංසදිසතාපි අත්ථීති දස්සනනයස්ස ඉධෙව පසඞ්ගං දස්සෙතුං ‘‘කෙවල’’න්තිආදි වුත්තං.

විඤ්ඣාටවිසදිසෙ අරඤ්ඤෙති යත්ථ ‘‘අසුකගාමස්ස ඉදං ඛෙත්ත’’න්ති ගාමවොහාරො නත්ථි, යත්ථ ච නෙව කසන්ති න වපන්ති, තාදිසෙ අරඤ්ඤෙ. මච්ඡබන්ධානං අගමනපථා නිම්මනුස්සාවාසා සමුද්දන්තරදීපකාපි එත්ථෙව සඞ්ගය්හන්ති. යං යඤ්හි අගාමක්ඛෙත්තභූතං නදීසමුද්දජාතස්සරවිරහිතපදෙසං, තං සබ්බං අරඤ්ඤසීමාති වෙදිතබ්බං. සා ච සත්තබ්භන්තරසීමං විනා සයමෙව සමානසංවාසා බද්ධසීමාසදිසා, නදීආදිසීමාසු විය සබ්බමෙත්ථ සඞ්ඝකම්මං කාතුං වට්ටති. නදීසමුද්දජාතස්සරානං තාව අට්ඨකථායං ‘‘අත්තනො සභාවෙනෙව බද්ධසීමාසදිසා’’තිආදිනා වුත්තත්තා සීමතා සිද්ධා. අරඤ්ඤස්ස පන සීමතා කථන්ති? සත්තබ්භන්තරසීමානුජානනසුත්තාදිසාමත්ථියතො. යථා හි ගාමසීමාය වග්ගකම්මපරිහාරත්ථං බහූ බද්ධසීමායො අනුඤ්ඤාතා, තාසඤ්ච ද්වින්නං අන්තරා අඤ්ඤමඤ්ඤං අසම්භෙදත්ථං සීමන්තරිකා අනුඤ්ඤාතා, එවමිධ අරඤ්ඤෙපි සත්තබ්භන්තරසීමා. තාසඤ්ච ද්වින්නං අන්තරාපි සීමන්තරිකාය පාළිඅට්ඨකථාසු විධානසාමත්ථියතො අරඤ්ඤස්සපි සභාවෙනෙව නදීආදීනං විය සීමභාවො තත්ථ වග්ගකම්මපරිහාරත්ථමෙව සත්තබ්භන්තරසීමාය අනුඤ්ඤාතත්තාව සිද්ධොති වෙදිතබ්බං. තත්ථ සීමායමෙව හි ඨිතා සීමට්ඨානං වග්ගකම්මං කරොන්ති, න අසීමායං ආකාසෙ ඨිතා විය ආකාසට්ඨානං. එවමෙව හි සාමත්ථියං ගහෙත්වා ‘‘සබ්බා, භික්ඛවෙ, නදී අසීමා’’තිආදිනා (මහාව. 147) පටික්ඛිත්තබද්ධසීමානම්පි නදීසමුද්දජාතස්සරානං අත්තනො සභාවෙනෙව සීමභාවො අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 147) වුත්තොති ගහෙතබ්බො.

අථස්ස ¶ ඨිතොකාසතොති තස්ස භික්ඛුස්ස ඨිතොකාසතො. සචෙපි හි භික්ඛුසහස්සං තිට්ඨති, තස්ස ඨිතොකාසස්ස බාහිරන්තතො පට්ඨාය භික්ඛූනං වග්ගකම්මපරිහාරත්ථං සීමාපෙක්ඛාය උප්පන්නාය තාය සහ සයමෙව උප්පන්නා සත්තබ්භන්තරසීමා සමානසංවාසකාති අධිප්පායො. යත්ථ පන ඛුද්දකෙ අරඤ්ඤෙ මහන්තෙහි භික්ඛූහි පරිපුණ්ණතාය වග්ගකම්මසඞ්කාභාවෙන සත්තබ්භන්තරසීමාපෙක්ඛා නත්ථි, තත්ථ සත්තබ්භන්තරසීමා න උප්පජ්ජති. කෙවලාරඤ්ඤසීමායමෙව, තත්ථ සඞ්ඝෙන කම්මං කාතබ්බං. නදීආදීසුපි එසෙව නයො. වක්ඛති හි ‘‘සචෙ නදී නාතිදීඝා හොති, පභවතො පට්ඨාය යාව මුඛද්වාරා සබ්බත්ථ සඞ්ඝො නිසීදති, උදකුක්ඛෙපසීමාය කම්මං නත්ථී’’තිආදි (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 167), ඉමිනා එව ච වචනෙන ¶ වග්ගකම්මපරිහාරත්ථං සීමාපෙක්ඛාය සති එව උදකුක්ඛෙපසත්තබ්භන්තරසීමා උප්පජ්ජන්ති, නාසතීති දට්ඨබ්බං.

කෙචි පන ‘‘සමන්තා අබ්භන්තරං මිනිත්වා පරිච්ඡෙදකරණෙනෙව සීමා සඤ්ජායති, න සයමෙවා’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. යදි හි අබ්භන්තරපරිච්ඡෙදකරණප්පකාරෙන සීමා උප්පජ්ජෙය්ය, අබද්ධසීමාව න සියා භික්ඛූනං කිරියාපකාරසිද්ධිතො. අපිච වඩ්ඪකිහත්ථානං පකතිහත්ථානඤ්ච ලොකෙ අනෙකවිධත්තා, විනයෙ ‘‘ඊදිසං හත්ථපමාණ’’න්ති අවුත්තත්තා ච ‘‘යෙන කෙනචි මිනිතෙ භගවතා අනුඤ්ඤාතෙන නු ඛො හත්ථෙන මිනිතං, න නු ඛො’’ති සීමාය විපත්තිසඞ්කා භවෙය්ය, මිනන්තෙහි ච අනුමත්තම්පි ඌනමධිකමකත්වා මිනිතුං අසක්කුණෙය්යතාය විපත්ති එව සියා, පරිසවසෙන චායං වඩ්ඪමානා තෙසං මිනනෙන වඩ්ඪති, හායති වා. සඞ්ඝෙ ච කම්මං කත්වා ගතෙ අයං භික්ඛූනං පයොගෙන සමුප්පන්නා සීමා තෙසං පයොගෙන විගච්ඡති න විගච්ඡති ච, කථං බද්ධසීමා විය යාව සාසනන්තරධානා න තිට්ඨෙය්ය, ඨිතියා ච පුරාණවිහාරෙසු ¶ විය සකලෙපි විසුං අරඤ්ඤෙ කතසීමා සම්භෙදසඞ්කා න භවෙය්ය, තස්මා සීමාපෙක්ඛාය එව සමුප්පජ්ජති, තබ්බිගමෙන විගච්ඡතීති ගහෙතබ්බං. යථා චෙත්ථ, එවං උදකුක්ඛෙපසීමායම්පි නදීආදීසුපි.

තත්ථාපි හි මජ්ඣිමපුරිසො න පඤ්ඤායති, තථා සබ්බථාමෙන ඛිපනං, උභයත්ථපි ච යස්සං දිසායං සත්තබ්භන්තරස්ස, උදකුක්ඛෙපස්ස වා ඔකාසො නප්පහොති, තත්ථ කථං මිනනං, ඛිපනං වා භවෙය්ය, ගාමක්ඛෙත්තාදීසු පවිසනතො අඛෙත්තෙ සීමා පවිට්ඨා කින්නාම සීමා න විපජ්ජෙය්ය. අපෙක්ඛාය සීමුප්පත්තියං පන යතො පහොති, තත්ථ සත්තබ්භන්තරඋදකුක්ඛෙපසීමා සයමෙව පරිපුණ්ණා ජායන්ති. යතො පන නප්පහොති, තත්ථ අත්තනො ඛෙත්තප්පමාණෙනෙව ජායන්ති, න බහි. යං පනෙත්ථ අබ්භන්තරමිනනප්පමාණස්ස වාලුකාදිඛිපනකම්මස්ස ච දස්සනං, තං සයංජාතසීමානං ඨිතට්ඨානස්ස පරිච්ඡෙදනත්ථං කතං ගාමූපචාරඝරූපචාරජානනත්ථං ලෙඩ්ඩුසුප්පාදිඛිපනවිධානදස්සනං විය. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. ඌනවීසතිවස්සසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘සීමං වා සම්මන්නති, උදකුක්ඛෙපං වා පරිච්ඡින්දතී’’ති වුත්තං. එවං කතෙපි තස්ස පරිච්ඡෙදස්ස යාථාවතො ඤාතුං අසක්කුණෙය්යත්තෙන පුථුලතො ඤත්වා අන්තො තිට්ඨන්තෙහි නිරාසඞ්කට්ඨානෙ ඨාතබ්බං, අඤ්ඤං බහි කරොන්තෙහි අතිදූරෙ නිරාසඞ්කට්ඨානෙ පෙසෙතබ්බං.

අපරෙ ¶ පන ‘‘සීමාපෙක්ඛාය කිච්චං නත්ථි, මග්ගගමනනහානාදිඅත්ථෙහි එකභික්ඛුස්මිම්පි අරඤ්ඤෙ වා නදීආදීසු වා පවිට්ඨෙ තං පරික්ඛිපිත්වා සත්තබ්භන්තරඋදකුක්ඛෙපසීමා සයමෙව පභා විය පදීපස්ස සමුප්පජ්ජති. ගාමක්ඛෙත්තාදීසු තස්මිං ඔතිණ්ණමත්තෙ විගච්ඡති. තෙනෙවෙත්ථ ද්වින්නං සඞ්ඝානං විසුං කම්මං කරොන්තානං සීමාද්වයස්ස අන්තරා සීමන්තරිකං අඤ්ඤං සත්තබ්භන්තරං උදකුක්ඛෙපඤ්ච ඨපෙතුං අනුඤ්ඤාතං. සීමාපරියන්තෙ හි කෙනචි කම්මෙන ¶ පෙසිතස්ස භික්ඛුනො සමන්තා සඤ්ජාතා සීමා ඉතරෙසං සීමාය ඵුසිත්වා සීමාසම්භෙදං කරෙය්ය, සො මා හොතූති වා, ඉතරථා හත්ථචතුරඞ්ගුලමත්තායපෙත්ථ සීමන්තරිකාය අනුජානිතබ්බතො. අපිච සීමන්තරිකාය ඨිතස්ස උභයත්ථ කම්මකොපවචනතොපි චෙතං සිජ්ඣති තම්පි පරික්ඛිපිත්වා සයමෙව සඤ්ජාතාය සීමාය උභින්නම්පි සීමානං, එකාය එව වා සඞ්කරතො. ඉතරථා තස්ස කම්මකොපවචනං න යුජ්ජෙය්ය. වුත්තඤ්හි මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘පරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙ හත්ථපාසං විජහිත්වා ඨිතොපි පරිච්ඡෙදතො බහි අඤ්ඤං තත්තකංයෙව පරිච්ඡෙදං අනතික්කමිත්වා ඨිතොපි කම්මං කොපෙතී’ති. කිඤ්ච අගාමකාරඤ්ඤෙ ඨිතස්ස කම්මකරණිච්ඡාවිරහිතස්සපි භික්ඛුනො සත්තබ්භන්තරපරිච්ඡින්නෙ අබ්භොකාසෙ චීවරවිප්පවාසො භගවතා අනුඤ්ඤාතො, සො ච පරිච්ඡෙදො සීමා, එවං අපෙක්ඛං විනා සමුප්පන්නා. තෙනෙවෙත්ථ ‘අයං සීමා චීවරවිප්පවාසපරිහාරම්පි ලභතී’ති (මහාව. අට්ඨ. 147) වුත්තං, තස්මා කම්මකරණිච්ඡං විනාපි වුත්තනයෙන සමුප්පත්ති ගහෙතබ්බා’’ති වදන්ති. තං න යුත්තං පදීපපභා විය සබ්බපුග්ගලානම්පි පච්චෙකං සීමාසම්භවෙන සඞ්ඝෙ, ගණෙ වා කම්මං කරොන්තෙ තත්ථ ඨිතානං භික්ඛූනං සමන්තා පච්චෙකං සමුප්පන්නානං අනෙකසීමානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්කරදොසප්පසඞ්ගතො. පරිසවසෙන චස්සා වඩ්ඪි හානි ච සම්භවති, පච්ඡා ආගතානං අභිනවසීමන්තරුප්පත්ති එව, ගතානං සමන්තා ඨිතසීමාවිනාසො ච භවෙය්ය.

පාළියං (මහාව. 147) පන ‘‘සමන්තා සත්තබ්භන්තරා, අයං තත්ථ සමානසංවාසා’’තිආදිනා එකා එව සත්තබ්භන්තරා උදකුක්ඛෙපා ච අනුඤ්ඤාතා, න චෙසා සීමා සභාවෙන, කාරණසාමත්ථියෙන වා පභා විය පදීපස්ස උප්පජ්ජති, කින්තු ¶ භගවතො අනුජානනෙනෙව. භගවා ච ඉමා අනුජානන්තො භික්ඛූනං වග්ගකම්මපරිහාරෙන කම්මකරණසුඛත්ථමෙව අනුඤ්ඤාසීති කථං නහානාදිකිච්චෙන පවිට්ඨානම්පි සමන්තා තාසං සීමානං සමුප්පත්ති පයොජනාභාවා, පයොජනෙ ච එකං එව පයොජනන්ති කථං පච්චෙකං භික්ඛුගණනාය අනෙකසීමාසමුප්පත්ති. ‘‘එකසීමාය හත්ථපාසං අවිජහිත්වා ඨිතා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) හි ¶ වුත්තං. යං පන ද්වින්නං සීමානං අන්තරා තත්තකපරිච්ඡෙදෙනෙව සීමන්තරිකාඨපනවචනං, තත්ථ ඨිතානං කම්මකොපවචනඤ්ච, තම්පි ඉමාසං සීමානං පරිච්ඡෙදස්ස දුබ්බොධතාය සීමාය සම්භෙදසඞ්කං කම්මකොපසඞ්කඤ්ච දූරතො පරිහරිතුං වුත්තං.

යො ච චීවරවිප්පවාසත්ථං භගවතා අබ්භොකාසෙ දස්සිතො සත්තබ්භන්තරපරිච්ඡෙදො, සො සීමා එව න හොති, ඛෙත්තතළාකාදිපරිච්ඡෙදො විය අයමෙත්ථ එකො පරිච්ඡෙදොව. තත්ථ ච බහූසු භික්ඛූසු එකතො ඨිතෙසු තෙසං විසුං විසුං අත්තනො ඨිතට්ඨානතො පට්ඨාය සමන්තා සත්තබ්භන්තරපරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙ එව චීවරං ඨපෙතබ්බං, න පරිසපරියන්තතො. පරිසපරියන්තතො පට්ඨාය හි අබ්භන්තරෙ ගය්හමානෙ සත්තබ්භන්තරපරියොසානෙ ඨපිතචීවරං මජ්ඣෙ ඨිතස්ස සත්තබ්භන්තරතො බහි හොතීති තං අරුණුග්ගමනෙ නිස්සග්ගියං සියා. සීමා පන පරිසපරියන්තතොව ගහෙතබ්බා. චීවරවිප්පවාසපරිහාරොපෙත්ථ අජ්ඣොකාසපරිච්ඡෙදස්ස විජ්ජමානත්තා වුත්තො, න පන යාව සීමාපරිච්ඡෙදං ලබ්භමානත්තා මහාසීමාය අවිප්පවාසසීමාවොහාරො විය. මහාසීමායම්පි හි ගාමගාමූපචාරෙසු චීවරං නිස්සග්ගියං හොති, ඉධාපි මජ්ඣෙ ඨිතස්ස සීමාපරියන්තෙ නිස්සග්ගියං හොති, තස්මා යථාවුත්තසීමාපෙක්ඛාවසෙනෙව තාසං සත්තබ්භන්තරඋදකුක්ඛෙපසීමානං උප්පත්ති, තබ්බිගමෙන විනාසො ච ගහෙතබ්බොති ¶ අම්හාකං ඛන්ති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. අඤ්ඤො වා පකාරො ඉතො යුත්තතරො ගවෙසිතබ්බො.

ඉධ පන ‘‘අරඤ්ඤෙ සමන්තා සත්තබ්භන්තරා’’ති එවං පාළියං (මහාව. 147), ‘‘විඤ්ඣාටවිසදිසෙ අරඤ්ඤෙ සමන්තා සත්තබ්භන්තරා’’ති අට්ඨකථායඤ්ච (මහාව. අට්ඨ. 147) රුක්ඛාදිනිරන්තරෙපි අරඤ්ඤෙ සත්තබ්භන්තරසීමාය විහිතත්තා අත්තනො නිස්සයභූතාය අරඤ්ඤසීමාය සහ එතිස්සා රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙ දොසාභාවො, පගෙව අගාමකෙ රුක්ඛෙති නිස්සිතෙපි පදෙසෙ චීවරවිප්පවාසස්ස රුක්ඛපරිහාරං විනාව අජ්ඣොකාසපරිහාරො ච අනුමතොති සිද්ධොති වෙදිතබ්බං.

උපචාරත්ථායාති සීමන්තරිකත්ථාය. සත්තබ්භන්තරතො අධිකං වට්ටති, ඌනකං පන න වට්ටති එව සත්තබ්භන්තරපරිච්ඡෙදස්ස දුබ්බිජානත්තා. තස්මා සඞ්ඝං විනා එකෙනපි භික්ඛුනා බහි තිට්ඨන්තෙන අඤ්ඤං සත්තබ්භන්තරං අතික්කමිත්වා දූරෙ එව ඨාතබ්බං. ඉතරථා කම්මකොපසඞ්කරතො. උදකුක්ඛෙපෙපි එසෙව නයො. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘ඌනකං පන න වට්ටතී’’ති (වි. සඞ්ග.අට්ඨ. 167). ඉදඤ්චෙත්ථ ¶ සීමන්තරිකාවිධානං ද්වින්නං බද්ධසීමානං සීමන්තරිකානුජානනසුත්තානුලොමතො සිද්ධන්ති දට්ඨබ්බං. කිඤ්චාපි හි භගවතා නිදානවසෙන එකගාමනිස්සිතානං එකසභාගානඤ්ච ද්වින්නං බද්ධසීමානමෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්භෙදඅජ්ඣොත්ථරණදොසපරිහාරාය සීමන්තරිකා අනුඤ්ඤාතා, තථාපි තදනුලොමතො එකං අරඤ්ඤසීමං නදීආදිසීමඤ්ච නිස්සිතානං එකසභාගානං ද්වින්නං සත්තබ්භන්තරසීමානම්පි උදකුක්ඛෙපසීමානම්පි අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්භෙදජ්ඣොත්ථරණං, සීමන්තරිකං විනා අබ්යවධානෙන ඨානඤ්ච භගවතා අනභිමතමෙවාති ඤත්වා අට්ඨකථාචරියා ඉධාපි සීමන්තරිකාවිධානමකංසු. විසභාගසීමානම්පි හි එකසීමානිස්සිතත්තං එකසභාගත්තඤ්චාති ද්වීහඞ්ගෙහි සමන්නාගමෙ සති ¶ එව සීමන්තරිකං විනා ඨානං සම්භෙදාය හොති, නාසතීති දට්ඨබ්බං. සීමන්තරිකවිධානසාමත්ථියෙනෙව චෙතාසං රුක්ඛාදිසම්බන්ධොපි බද්ධසීමා විය අඤ්ඤමඤ්ඤං න වට්ටතීති අයම්පි නයතො දස්සිතොවාති ගහෙතබ්බං.

167. සභාවෙනෙවාති ඉමිනා ගාමසීමා විය අබද්ධසීමාති දස්සෙති. සබ්බමෙත්ථ සඞ්ඝකම්මං කාතුං වට්ටතීති සමානසංවාසා එකූපොසථාති දස්සෙති. යෙන කෙනචීති අන්තමසො සූකරාදිනා සත්තෙන. මහොඝෙන පන උණ්ණතට්ඨානතො නින්නට්ඨානෙ පතන්තෙන ඛතො ඛුද්දකො වා මහන්තො වා ලක්ඛණයුත්තො ‘‘ජාතස්සරො’’ත්වෙව වුච්චති. එත්ථපි ඛුද්දකෙ උදකුක්ඛෙපකිච්චං නත්ථි. සමුද්දෙ පන සබ්බත්ථ උදකුක්ඛෙපසීමායමෙව කම්මං කාතබ්බං සොධෙතුං දුක්කරත්තා. පුන තත්ථාති ලොකවොහාරසිද්ධීසු එව තාසු නදීආදීසු තීසු අබද්ධසීමාසු පුන වග්ගකම්මපරිහාරත්ථං සාසනවොහාරසිද්ධාය අබද්ධසීමාය පරිච්ඡෙදං දස්සෙන්තොති අධිප්පායො. පාළියං (මහාව. 147) ‘‘යං මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්සා’’තිආදීසු උදකං උක්ඛිපිත්වා ඛිපීයති එත්ථාති උදකුක්ඛෙපො, උදකස්ස පතනොකාසො, තස්මා උදකුක්ඛෙපා, අයඤ්හෙත්ථ පදසම්බන්ධවසෙන අත්ථො – පරිසපරියන්තතො පට්ඨාය සමන්තා යාව මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස උදකුක්ඛෙපො උදකස්ස පතනට්ඨානං, තාව යං තං පරිච්ඡින්නට්ඨානං, අයං තත්ථ නදීආදීසු අපරා සමානසංවාසා උදකුක්ඛෙපසීමාති.

තස්ස අන්තොති තස්ස උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡින්නස්ස ඨානස්ස අන්තො. න කෙවලඤ්ච තස්සෙව අන්තො, තතො බහිපි, ‘‘එකස්ස උදකුක්ඛෙපස්ස අන්තො ඨාතුං න වට්ටතී’’ති වචනං උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදස්ස දුබ්බිජානතො කම්මකොපසඞ්කා හොතීති ¶ . තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘‘පරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙ හත්ථපාසං විජහිත්වා ඨිතොපි පරිච්ඡෙදතො බහි ¶ අඤ්ඤං තත්තකංයෙව පරිච්ඡෙදං අනතික්කමිත්වා ඨිතොපි කම්මං කොපෙති, ඉදං සබ්බඅට්ඨකථාසු සන්නිට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. යං පනෙත්ථ සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.147) ‘‘තස්ස අන්තොහත්ථපාසං විජහිත්වා ඨිතො කම්මං කොපෙතීති ඉමිනා පරිච්ඡෙදතො බහි යත්ථ කත්ථචි ඨිතො කම්මං න කොපෙතී’’ති වත්වා මාතිකාට්ඨකථාවචනම්පි පටික්ඛිපිත්වා ‘‘නෙව පාළියං න අට්ඨකථායං උපලබ්භතී’’තිආදි බහු පපඤ්චිතං, තං න සුන්දරං ඉධ අට්ඨකථාවචනෙන මාතිකාට්ඨකථාවචනස්ස නයතො සංසන්දනතො සඞ්ඝටනතො. තථා හි ද්වින්නං උදකුක්ඛෙපපඅච්ඡෙදානමන්තරා විදත්ථිචතුරඞ්ගුලමත්තම්පි සීමන්තරිකං අඨපෙත්වා ‘‘අඤ්ඤො උදකුක්ඛෙපො සීමන්තරිකාය ඨපෙතබ්බො, ‘‘තතො අධිකං වට්ටති එව, ඌනකං පන න වට්ටතී’’ති එවං ඉධෙව වුත්තෙන ඉමිනා අට්ඨකථාවචනෙන සීමන්තරිකොපචාරෙ උදකුක්ඛෙපතො ඌනකෙ ඨපිතෙ සීමාය සීමාසම්භෙදතො කම්මකොපොපි වුත්තො එව. යදග්ගෙන ච එවං වුත්තො, තදග්ගෙන ච තත්ථ එකභික්ඛුනො පවෙසෙපි සති තස්ස සීමට්ඨභාවතො කම්මකොපො වුත්තො එව හොති. අට්ඨකථායං ‘‘ඌනකං පන න වට්ටතී’’ති කථනඤ්චෙතං උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදස්ස දුබ්බිජානන්තෙනපි සීමාසම්භෙදසඞ්කාපරිහාරත්ථං වුත්තං. සත්තබ්භන්තරසීමානමන්තරා තත්තකපරිච්ඡෙදෙනෙව සීමන්තරිකවිධානවචනතොපි එතාසං දුබ්බිජානපරිච්ඡෙදතා, තත්ථ ච ඨිතානං කම්මකොපසඞ්කා සිජ්ඣති. කම්මකොපසඞ්කට්ඨානම්පි ආචරියා දූරතො පරිහාරත්ථං ‘‘කම්මකොපට්ඨාන’’න්ති වත්වාව ඨපෙසුන්ති ගහෙතබ්බං.

සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.147) පන – අපරිච්ඡින්නායාති බද්ධසීමාවසෙන අකතපරිච්ඡෙදාය. යෙන කෙනචි ඛණිත්වා අකතොති අන්තමසො ¶ තිරච්ඡානෙනපි ඛණිත්වා අකතො. තස්ස අන්තොහත්ථපාසං විජහිත්වා ඨිතො කම්මං කොපෙතීති ඉමිනා පරිච්ඡෙදතො බහි යත්ථ කත්ථචි ඨිතො කම්මං න කොපෙතීති දීපෙති. යං පන වුත්තං මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘‘පරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙ හත්ථපාසං විජහිත්වා ඨිතොපි පරිච්ඡෙදතො බහි අඤ්ඤං තත්තකංයෙව පරිච්ඡෙදං අනතික්කමිත්වා ඨිතොපි කම්මං කොපෙති, ඉදං සබ්බඅට්ඨකථාසු සන්නිට්ඨාන’’න්ති. තත්ථ අඤ්ඤං තත්තකංයෙව පරිච්ඡෙදං අනතික්කමිත්වා ඨිතොපි කම්මං කොපෙතීති ඉදං නෙව පාළියං, න අට්ඨකථායං උපලබ්භති, යදි චෙතං ද්වින්නං සඞ්ඝානං විසුං උපොසථාදිකම්මකරණාධිකාරෙ වුත්තත්තා උදකුක්ඛෙපතො බහි අඤ්ඤං උදකුක්ඛෙපං අනතික්කමිත්වා උපොසථාදිකරණත්ථං ඨිතො සඞ්ඝො සීමාසම්භෙදසම්භවතො කම්මං කොපෙතීති ඉමිනා අධිප්පායෙන වුත්තං සියා, එවම්පි යුජ්ජෙය්ය. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථාය ලීනත්ථප්පකාසනියං (කඞ්ඛා. ටී. නිදානවණ්ණනා) වුත්තං ¶ ‘‘අඤ්ඤං තත්තකංයෙව පරිච්ඡෙදන්ති දුතියං උදකුක්ඛෙපං අනතික්කන්තොපි කොපෙති. කස්මා? අත්තනො උදකුක්ඛෙපසීමාය පරෙසං උදකුක්ඛෙපසීමාය අජ්ඣොත්ථටත්තා සීමාසම්භෙදො හොති, තස්මා කොපෙතී’’ති. ‘‘ඉදං සබ්බඅට්ඨකථාසු සන්නිට්ඨාන’’න්ති ච ඉමිනාව අධිප්පායෙන වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං සබ්බාසුපි අට්ඨකථාසු සීමාසම්භෙදස්ස අනිච්ඡිතත්තා. තෙනෙව හි ‘‘අත්තනො ච අඤ්ඤෙසඤ්ච උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදස්ස අන්තරා අඤ්ඤො උදකුක්ඛෙපො සීමන්තරිකත්ථාය ඨපෙතබ්බො’’ති වුත්තං. අඤ්ඤෙ පනෙත්ථ අඤ්ඤථාපි පපඤ්චෙන්ති, තං න ගහෙතබ්බං.

සබ්බත්ථ සඞ්ඝො නිසීදතීති හත්ථපාසං අවිජහිත්වා නිසීදති. උදකුක්ඛෙපසීමාය කම්මං නත්ථීති යස්මා සබ්බොපි නදීපදෙසො භික්ඛූහි අජ්ඣොත්ථටො, තස්මා සමන්තතො නදියා ¶ අභාවා උදකුක්ඛෙපප්පයොජනං නත්ථි. උදකුක්ඛෙපප්පමාණා සීමන්තරිකා සුවිඤ්ඤෙය්යතරා හොති, සීමාසම්භෙදසඞ්කා ච න සියාති සාමීචිදස්සනත්ථං ‘‘අඤ්ඤො උදකුක්ඛෙපො සීමන්තරිකත්ථාය ඨපෙතබ්බො’’ති වුත්තං. යත්තකෙන පන සීමාසම්භෙදො න හොති, තත්තකං ඨපෙතුං වට්ටතියෙව. තෙනෙවාහු පොරාණා ‘‘යත්තකෙන සීමාසම්භෙදො න හොති, තත්තකම්පි ඨපෙතුං වට්ටතී’’ති. ඌනකං පන න වට්ටතීති ඉදම්පි උදකුක්ඛෙපසීමාය පරිසවසෙන වඩ්ඪනතො සීමාසම්භෙදසඞ්කා සියාති තන්නිවාරණත්ථමෙව වුත්තන්ති වුත්තං.

වජිරබුද්ධිටීකායම්පි (වජිර. ටී. මහාවග්ග 147) – යං මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස සමන්තා උදකුක්ඛෙපාති පන එතිස්සා නදියා චතුවග්ගාදීනං සඞ්ඝානං විසුං චතුවග්ගකරණීයාදිකම්මකරණකාලෙ සීමාපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්තං තිචීවරෙන විප්පවාසාවිප්පවාසපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථම්පි සත්තබ්භන්තරසීමාය පරිච්ඡෙදදස්සනං වියාති ආචරියා, තස්මා උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදාභාවෙපි අන්තොනදියං කම්මං කාතුං වට්ටතීති සිද්ධං. අයං පන විසෙසො – තත්ථ නාවාගතො චෙ, නාවායං වුත්තනයෙන, සත්ථගතො චෙ, සත්ථෙ වුත්තනයෙන. සො චෙ අතිරෙකචාතුමාසනිවුත්ථො චෙ, ගාමෙ වුත්තනයෙන තිචීවරාවිප්පවාසො වෙදිතබ්බො. තත්ථාපි අයං විසෙසො – සචෙ සත්ථො උදකුක්ඛෙපස්ස අන්තො හොති, උදකුක්ඛෙපසීමා පමාණන්ති එකෙ. සත්ථොව පමාණන්ති ආචරියා. සචෙ පනෙත්ථ බහූ භික්ඛූතිආදිම්හි කෙචි අධිට්ඨානුපොසථං, කෙචි ගණුපොසථං, කෙචි සඞ්ඝුපොසථන්ති වත්තුකාමතාය ‘‘බහූ සඞ්ඝා’’ති අවත්වා ‘‘භික්ඛූ’’ති වුත්තං. ඌනකං පන න වට්ටතීති එත්ථ සීමාසම්භෙදසම්භවතොති උපතිස්සත්ථෙරො. ඨපෙන්තෙ හි ඌනකං න ඨපෙතබ්බං, ‘‘අට්ඨපෙතුම්පි වට්ටති එවා’’ති වුත්තන්ති වුත්තං.

තන්ති ¶ ¶ සීමං. සීඝමෙව අතික්කමතීති ඉමිනා තං අනතික්කමිත්වා අන්තො එව පරිවත්තමානාය කාතුං වට්ටතීති දස්සෙති. එතදත්ථමෙව හි වාලිකාදීහි සීමාපරිච්ඡින්දනං, ඉතරථා බහි පරිවත්තා නු ඛො, නො වාති කම්මකොපසඞ්කා භවෙය්යාති. අඤ්ඤිස්සා අනුස්සාවනාති කෙවලාය නදීසීමාය අනුස්සාවනා. අන්තොනදියං ජාතරුක්ඛෙ වාති උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදස්ස බහි ඨිතෙ රුක්ඛෙ වා. බහිනදීතීරමෙව හි විසභාගසීමත්තා අබන්ධිතබ්බට්ඨානං, න අන්තොනදී නිස්සයත්තෙන සභාගත්තා. තෙනෙව ‘‘බහිනදීතීරෙ විහාරසීමාය වා’’තිආදිනා තීරමෙව අබන්ධිතබ්බට්ඨානත්තෙන දස්සිතං, න පන නදී. ජාතරුක්ඛෙපි ඨිතෙහීති ඉදං අන්තොඋදකුක්ඛෙපට්ඨං සන්ධාය වුත්තං. න හි බහිඋදකුක්ඛෙපෙ භික්ඛූනං ඨාතුං වට්ටති.

රුක්ඛස්සාති තස්සෙව අන්තොඋදකුක්ඛෙපට්ඨස්ස රුක්ඛස්ස. සීමං වා සොධෙත්වාති යථාවුත්තං විහාරෙ බද්ධසීමං ගාමසීමඤ්ච තත්ථ ඨිතභික්ඛූනං හත්ථපාසානයනබහිසීමකරණවසෙනෙව සොධෙත්වා. යථා ච උදකුක්ඛෙපසීමායං කම්මං කරොන්තෙහි, එවං බද්ධසීමායං වා ගාමසීමායං වා කම්මං කරොන්තෙහිපි උදකුක්ඛෙපසීමට්ඨෙ සොධෙත්වාව කාතබ්බං. එතෙනෙව සත්තබ්භන්තරඅරඤ්ඤසීමාහිපි සද්ධිං උදකුක්ඛෙපසීමාය, ඉමාය ච සද්ධිං තාසං රුක්ඛාදිසම්බන්ධදොසොපි නයතො දස්සිතොව හොති. ඉමිනාව නයෙන සත්තබ්භන්තරසීමාය බද්ධසීමගාමසීමාහිපි සද්ධිං, එතාසඤ්ච සත්තබ්භන්තරසීමාය සද්ධිං සම්බන්ධදොසො ඤාතබ්බො. අට්ඨකථායං පනෙතං සබ්බං වුත්තනයතොව සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤාසන්නානමෙවෙත්ථ දස්සිතං.

තත්රිදං සුත්තානුලොමතො නයග්ගහණමුඛං – යථා හි බද්ධසීමායං සම්මතා බද්ධසීමා විපත්තිසීමා හොතීති තාසං අඤ්ඤමඤ්ඤං රුක්ඛාදිසම්බන්ධො න වට්ටති, එවං නදීආදීසු සම්මතාපි බද්ධසීමා විපත්තිසීමාව හොතීති තාහිපි සද්ධිං තස්සා රුක්ඛාදිසම්බන්ධො ¶ න වට්ටතීති සිජ්ඣති. ඉමිනා නයෙන සත්තබ්භන්තරසීමාය ගාමනදීආදීහි සද්ධිං, උදකුක්ඛෙපසීමාය ච අරඤ්ඤාදීහි සද්ධිං රුක්ඛාදිසම්බන්ධස්සනවට්ටනකභාවො ඤාතබ්බො, එවමෙතා භගවතා අනුඤ්ඤාතා බද්ධසීමසත්තබ්භන්තරඋදකුක්ඛෙපසීමා අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්චෙව අත්තනො නිස්සයවිරහිතාහි ඉතරීතරාසං නිස්සයසීමාහි ච රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙ සති සම්භෙදදොසමාපජ්ජතීති සුත්තානුලොමනයො ඤාතබ්බොව.

අත්තනො අත්තනො පන නිස්සයභූතගාමාදීහි සද්ධිං බද්ධසීමාදීනං තිස්සන්නං උප්පත්තිකාලෙ භගවතා ¶ අනුඤ්ඤාතස්ස සම්භෙදජ්ඣොත්ථරණස්ස අනුලොමනතො රුක්ඛාදිසම්බන්ධොපි අනුඤ්ඤාතොව හොතීති දට්ඨබ්බං. යදි එවං උදකුක්ඛෙපබද්ධසීමාදීනං අන්තරා කස්මා සීමන්තරිකා න විහිතාති? නිස්සයභෙදසභාවභෙදෙහි සයමෙව භින්නත්තා. එකනිස්සයඑකසභාවානමෙව හි සීමන්තරිකාය විනාසං කරොතීති වුත්තොවායමත්ථො. එතෙනෙව නදීනිමිත්තං කත්වා බද්ධාය සීමාය සඞ්ඝෙ කම්මං කරොන්තෙ නදියම්පි යාව ගාමක්ඛෙත්තං ආහච්ච ඨිතාය උදකුක්ඛෙපසීමාය අඤ්ඤෙසං කම්මං කාතුං වට්ටතීති සිද්ධං හොති. යා පනෙතා ලොකවොහාරසිද්ධා ගාමාරඤ්ඤනදීසමුද්දජාතස්සරසීමා පඤ්ච, තා අඤ්ඤමඤ්ඤං රුක්ඛාදිසම්බන්ධෙපි සම්භෙදදොසං නාපජ්ජති තථා ලොකවොහාරාභාවතො. න හි ගාමාදයො ගාමන්තරාදීහි නදීආදීහි ච රුක්ඛාදිසම්බන්ධමත්තෙන සම්භින්නාති ලොකෙ වොහරන්ති. ලොකවොහාරසිද්ධානඤ්ච ලොකවොහාරතොව සම්භෙදො වා අසම්භෙදො වා ගහෙතබ්බො, න අඤ්ඤථා. තෙනෙව අට්ඨකථායං තාසං අඤ්ඤමඤ්ඤං කත්ථචිපි සම්භෙදනයො න දස්සිතො, සාසනවොහාරසිද්ධො එව දස්සිතොති.

එත්ථ පන බද්ධසීමාය තාව ‘‘හෙට්ඨා පථවීසන්ධාරකං උදකං පරියන්තං කත්වා සීමා ගතා හොතී’’තිආදිනා අධොභාගපරිච්ඡෙදො ¶ අට්ඨකථායං සබ්බථා දස්සිතො, ගාමසීමාදීනං පන න දස්සිතො. කථමයං ජානිතබ්බොති? කෙචි තාවෙත්ථ ‘‘ගාමසීමාදයොපි බද්ධසීමා විය පථවීසන්ධාරකං උදකං ආහච්ච තිට්ඨතී’’ති වදන්ති.

කෙචි පන තං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘නදීසමුද්දජාතස්සරසීමා, තාව තන්නිස්සිතඋදකුක්ඛෙපසීමා ච පථවියා උපරිතලෙ හෙට්ඨා ච උදකෙන අජ්ඣොත්ථරණප්පදෙසෙ එව තිට්ඨන්ති, න තතො හෙට්ඨා උදකස්ස අජ්ඣොත්ථරණාභාවා. සචෙ පන උදකොඝාදිනා යොජනප්පමාණම්පි නින්නට්ඨානං හොති, නදීසීමාදයොව හොන්ති, න තතො හෙට්ඨා. තස්මා නදීආදීනං හෙට්ඨා බහිතීරමුඛෙන උමඞ්ගෙන, ඉද්ධියා වා පවිට්ඨො භික්ඛු නදියං ඨිතානං කම්මං න කොපෙති, සො පන ආසන්නගාමෙ භික්ඛූනං කම්මං කොපෙති. සචෙ පන සො උභින්නං තීරගාමානං මජ්ඣෙ නිසින්නො හොති, උභයගාමට්ඨානං කම්මං කොපෙති. සචෙ පන තීරං ගාමක්ඛෙත්තං න හොති, අගාමකාරඤ්ඤමෙව. තත්ථ පන තීරද්වයෙපි සත්තබ්භන්තරසීමං විනා කෙවලාය ඛුද්දකාරඤ්ඤසීමායමෙව කම්මං කොපෙති. සචෙ සත්තබ්භන්තරසීමාය කරොන්ති, තදා යදි තෙසං සත්තබ්භන්තරසීමාය පරිච්ඡෙදො එතස්ස නිසින්නොකාසස්ස පරතො එකං සත්තබ්භන්තරං අතික්කමිත්වා ඨිතො න කම්මකොපො. නො චෙ, කම්මකොපො. ගාමසීමායං පන අන්තොඋමඞ්ගෙ වා බිලෙ වා ඛණිත්වා ¶ වා යත්ථ පවිසිතුං සක්කා, යත්ථ වා සුවණ්ණමණිආදිං ඛණිත්වා ගණ්හන්ති, ගහෙතුං සක්කාති වා සම්භාවනා හොති, තත්තකං හෙට්ඨාපි ගාමසීමා, තත්ථ ඉද්ධියා අන්තො නිසින්නොපි කම්මං කොපෙති. යත්ථ පන පකතිමනුස්සානං පවෙසසම්භාවනාපි නත්ථි, තං සබ්බං යාව පථවීසන්ධාරකඋදකා අරඤ්ඤසීමාව, න ගාමසීමා. අරඤ්ඤසීමායම්පි එසෙව නයො. තත්ථපි හි යත්තකෙ පදෙසෙ පවෙසසම්භාවනා, තත්තකමෙව උපරිතලෙ අරඤ්ඤසීමා පවත්තති. තතො පන හෙට්ඨා න අරඤ්ඤසීමා තත්ථ උපරිතලෙන ¶ සහ එකාරඤ්ඤවොහාරාභාවතො. න හි තත්ථ පවිට්ඨං අරඤ්ඤං පවිට්ඨොති වොහරන්ති, තස්මා තත්රට්ඨො උපරි අරඤ්ඤට්ඨානං කම්මං න කොපෙති උමඞ්ගනදියං ඨිතො විය උපරිනදියං ඨිතානං. එකස්මිඤ්හි චක්කවාළෙ ගාමනදීසමුද්දජාතස්සරෙ මුඤ්චිත්වා තදවසෙසං අමනුස්සාවාසං දෙවබ්රහ්මලොකං උපාදාය සබ්බං අරඤ්ඤමෙව. ‘ගාමා වා අරඤ්ඤා වා’ති වුත්තත්තා හි නදීසමුද්දජාතස්සරාදිපි අරඤ්ඤමෙව. ඉධ පන නදීආදීනං විසුං සීමාභාවෙන ගහිතත්තා තදවසෙසමෙව අරඤ්ඤං ගහෙතබ්බං. තත්ථ ච යත්තකෙ පදෙසෙ එකං අරඤ්ඤන්ති වොහරන්ති, අයමෙකා අරඤ්ඤසීමා. ඉන්දපුරඤ්හි සබ්බං එකාරඤ්ඤසීමා, තථා අසුරයක්ඛපුරාදි. ආකාසට්ඨදෙවබ්රහ්මවිමානානි පන සමන්තා ආකාසපරිච්ඡින්නානි පච්චෙකං අරඤ්ඤසීමා සමුද්දමජ්ඣෙ පබ්බතදීපකා විය. තත්ථ සබ්බත්ථ සත්තබ්භන්තරසීමායං, අරඤ්ඤසීමායමෙව වා කම්මං කාතබ්බං, තස්මා ඉධාපි උපරිඅරඤ්ඤතලෙන සද්ධිං හෙට්ඨාපථවියා එකාරඤ්ඤවොහාරාභාවා විසුං අරඤ්ඤසීමාති ගහෙතබ්බං. තෙනෙවෙත්ථ ගාමනදීආදිසීමාකථාය අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 138) ‘ඉද්ධිමා භික්ඛු හෙට්ඨාපථවිතලෙ ඨිතො කම්මං කොපෙතී’ති බද්ධසීමායං දස්සිතනයො න දස්සිතො’’ති වදන්ති.

ඉදඤ්චෙතාසං ගාමසීමාදීනං හෙට්ඨාපමාණදස්සනං සුත්තාදිවිරොධාභාවා යුත්තං විය දිස්සති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. එවං ගහණෙ ච ගාමසීමායං සම්මතා බද්ධසීමා උපරිගාමසීමං, හෙට්ඨා උදකපරියන්තං අරඤ්ඤසීමඤ්ච අවත්ථරතීති තස්සා අරඤ්ඤසීමාපි ඛෙත්තන්ති සිජ්ඣති. භගවතා ච ‘‘සබ්බා, භික්ඛවෙ, නදී අසීමා’’තිආදිනා (මහාව. 147) නදීසමුද්දජාතස්සරා බද්ධසීමාය අඛෙත්තභාවෙන වුත්තා, න පන අරඤ්ඤං, තස්මා අරඤ්ඤම්පි බද්ධසීමාය ඛෙත්තමෙවාති ගහෙතබ්බං. යදි එවං කස්මා ¶ තත්ථ සා න බජ්ඣතීති? පයොජනාභාවා. සීමාපෙක්ඛානන්තරමෙව හි සත්තබ්භන්තරසීමාය සම්භවතො, තස්සා ච උපරි සම්මතාය බද්ධසීමාය සම්භෙදජ්ඣොත්ථරණානුලොමතො විපත්තිසීමා එව සියා. ගාමක්ඛෙත්තෙ පන ඨත්වා අගාමකාරඤ්ඤෙකදෙසම්පි අන්තොකරිත්වා සම්මතා කිඤ්චාපි සුසම්මතා අගාමකාරඤ්ඤෙ භගවතා ¶ විහිතාය සත්තබ්භන්තරසීමායපි අනිවත්තනතො, තත්ථ පන කම්මං කාතුං පවිට්ඨානම්පි තතො බහි කෙවලාරඤ්ඤෙ කරොන්තානම්පි අන්තරා තීණි සත්තබ්භන්තරානි ඨපෙතබ්බානි. අඤ්ඤථා විපත්ති එව සියාති සබ්බථා නිරත්ථකමෙව අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ බද්ධසීමාකරණන්ති වෙදිතබ්බං.

අන්තොනදියං පවිට්ඨසාඛායාති නදියා පථවීතලං ආහච්ච ඨිතාය සාඛායපි, පගෙව අනාහච්ච ඨිතාය. පාරොහෙපි එසෙව නයො. එතෙන සභාගනදීසීමං ඵුසිත්වා ඨිතෙන විසභාගසීමාසම්බන්ධසාඛාදිනා උදකුක්ඛෙපසීමාය සම්බන්ධො න වට්ටතීති දස්සෙති. එතෙනෙව මහාසීමං ගාමසීමඤ්ච ඵුසිත්වා ඨිතෙන සාඛාදිනා මාළකසීමාය සම්බන්ධො න වට්ටතීති ඤාපිතොති දට්ඨබ්බො. අන්තොනදියංයෙවාති සෙතුපාදානං තීරට්ඨිතත්තං නිවත්තෙති. තෙන උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදතො බහිනදියං පතිට්ඨිතත්තෙපි සම්භෙදාභාවං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘බහිතීරෙ පතිට්ඨිතා’’තිආදි. යදි හි උදකුක්ඛෙපතො බහි අන්තොනදියම්පි පතිට්ඨිතත්තෙ සම්භෙදො භවෙය්ය, තම්පි පටික්ඛිපිතබ්බං භවෙය්ය කම්මකොපස්ස සමානත්තා, න ච පටික්ඛිත්තං, තස්මා සබ්බත්ථ අත්තනො නිස්සයසීමාය සම්භෙදදොසො නත්ථෙවාති ගහෙතබ්බං.

ආවරණෙන වාති දාරුආදීනි ඛණිත්වා උදකනිවාරණෙන. කොට්ටකබන්ධනෙන වාති මත්තිකාදීහි පූරෙත්වා කතසෙතුබන්ධනෙන වා, උභයෙනාපි ආවරණමෙව දස්සෙති. ‘‘නදිං විනාසෙත්වා’’ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘හෙට්ඨා පාළි ¶ බද්ධා’’ති, හෙට්ඨා නදිං ආවරිත්වා පාළි බද්ධාති අත්ථො. ඡඩ්ඩිතොදකන්ති අතිරිත්තොදකං. නදිං ඔතරිත්වා සන්දනට්ඨානතොති ඉමිනා තළාකනදීනං අන්තරා පවත්තනට්ඨානෙ න වට්ටතීති දස්සෙති. උප්පතිත්වාති තීරාදිභින්දනවසෙන විපුලා හුත්වා. විහාරසීමන්ති බද්ධසීමං.

අගමනපථෙති තදහෙව ගන්ත්වා නිවත්තිතුං අසක්කුණෙය්යෙ. අරඤ්ඤසීමාසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡතීති ලොකවොහාරසිද්ධං අගාමකාරඤ්ඤසීමං සන්ධාය වදති. තත්ථාති පකතියා මච්ඡබන්ධානං ගමනපථෙසු දීපකෙසු.

තං ඨානන්ති තෙසං ආවාටාදීනං කතට්ඨානමෙව, න අකතන්ති අත්ථො. ලොණීති සමුද්දොදකස්ස උප්පත්තිවෙගනින්නො මාතිකාකාරෙන පවත්තනකො.

සාරත්ථදීපනියං ¶ (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.147) පන – ගච්ඡන්තියා පන නාවාය කාතුං න වට්ටතීති එත්ථ උදකුක්ඛෙපමනතික්කමිත්වා පරිවත්තමානාය කාතුං වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. සීමං වා සොධෙත්වාති එත්ථ සීමාසොධනං නාම ගාමසීමාදීසු ඨිතානං හත්ථපාසානයනාදි. ‘‘නදිං විනාසෙත්වා තළාකං කරොන්තී’’ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘හෙට්ඨා පාළි බද්ධා’’ති, හෙට්ඨා නදිං ආවරිත්වා පාළි බද්ධාති අත්ථො. ඡඩ්ඩිතොදකන්ති තළාකරක්ඛණත්ථං එකමන්තෙන ඡඩ්ඩිතමුදකං. දෙවෙ අවස්සන්තෙති දුබ්බුට්ඨිකාලෙ වස්සානෙපි දෙවෙ අවස්සන්තෙ. උප්පතිත්වාති උත්තරිත්වා. ගාමනිගමසීමං ඔත්ථරිත්වා පවත්තතීති වුත්තප්පකාරෙ වස්සකාලෙ චත්තාරො මාසෙ අබ්බොච්ඡින්නා පවත්තති. විහාරසීමන්ති බද්ධසීමං සන්ධාය වදති.

අගමනපථෙති යත්ථ තදහෙව ගන්ත්වා පච්චාගන්තුං න සක්කොති, තාදිසෙ පදෙසෙ. අරඤ්ඤසීමාසඞ්ඛ්යමෙව ගච්ඡතීති සත්තබ්භන්තරසීමං සන්ධාය වදති. තෙසන්ති මච්ඡබන්ධානං. ගමනපරියන්තස්ස ¶ ඔරතොති ගමනපරියන්තස්ස ඔරිමභාගෙ දීපකං පබ්බතඤ්ච සන්ධාය වුත්තං, න සමුද්දප්පදෙසන්ති වුත්තං.

සම්භින්දන්තීති යත්ථ චතූහි භික්ඛූහි නිසීදිතුං න සක්කා, තත්ථ තතො පට්ඨාය යාව කෙසග්ගමත්තම්පි අත්තනො සීමාය කරොන්තා සම්භින්දන්ති, චතුන්නම්පි භික්ඛූනං පහොනකතො පට්ඨාය යාව සකලම්පි අන්තොකරොන්තා අජ්ඣොත්ථරන්තීති වෙදිතබ්බං. සංසට්ඨවිටපාති අඤ්ඤමඤ්ඤං සිබ්බිත්වා ඨිතමහාසාඛමූලා, එතෙන අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අතිආසන්නතං දීපෙති. සාඛාය සාඛං ඵුසන්තාපි හි දූරට්ඨාපි සියුං, තතො එකංසතො සම්භෙදලක්ඛණං න දස්සිතං සියාති තං දස්සෙතුං විටපග්ගහණං කතං. එවඤ්හි භික්ඛූනං නිසීදිතුං අප්පහොනකට්ඨානං අත්තනො සීමාය අන්තොසීමට්ඨං කරිත්වා පුරාණවිහාරං කරොන්තා සීමාය සීමං සම්භින්දන්ති නාම, න තතො පරන්ති දස්සිතමෙව හොති. බද්ධා හොතීති පොරාණකවිහාරසීමං සන්ධාය වුත්තං. තං අම්බන්ති අපරෙන සමයෙන පුරාණවිහාරපරික්ඛෙපාදීනං විනට්ඨත්තා අජානන්තානං තං පුරාණවිහාරසීමාය නිමිත්තභූතං අම්බං. අත්තනො සීමාය අන්තොසීමට්ඨං කරිත්වා පුරාණවිහාරසීමට්ඨං ජම්බුං කිත්තෙත්වා අම්බජම්බූනං අන්තරෙ යං ඨානං, තං අත්තනො සීමාය පවෙසෙත්වා බද්ධාති අත්ථො. එත්ථ ච පුරාණසීමාය නිමිත්තභූතස්ස ගාමට්ඨස්ස අම්බරුක්ඛස්ස අන්තොසීමට්ඨාය ජම්බුයා සහ සංසට්ඨවිටපත්තෙපි සීමාය බන්ධනකාලෙ විපත්ති වා පච්ඡා ගාමසීමාය සහ සම්භෙදො වා කම්මවිපත්ති වා නාහොසීති මුඛතොව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

පදෙසන්ති ¶ සඞ්ඝස්ස නිසීදනප්පහොනකං පදෙසං. සීමන්තරිකං ඨපෙත්වාතිආදිනා සම්භෙදජ්ඣොත්ථරණං කත්වා බද්ධසීමාපි අඤ්ඤමඤ්ඤං ඵුසාපෙත්වා අබ්යවධානෙන බද්ධසීමාපි අසීමා එවාති දස්සෙති, තස්මා එකද්වඞ්ගුලමත්තාපි සීමන්තරිකා වට්ටති එව. සා පන දුබ්බොධාති අට්ඨකථාසු චතුරඞ්ගුලාදිකා වුත්තාති ¶ දට්ඨබ්බං. ද්වින්නං සීමානන්ති ද්වින්නං බද්ධසීමානං. නිමිත්තං හොතීති නිමිත්තස්ස සීමතො බාහිරත්තා බන්ධනකාලෙ තාව සම්භෙදදොසො නත්ථීති අධිප්පායො. න කෙවලඤ්ච නිමිත්තකතො එව සඞ්කරං කරොති, අථ ඛො සීමන්තරිකාය ඨිතො අඤ්ඤොපි රුක්ඛො කරොති එව, තස්මා අප්පමත්තිකාය සීමන්තරිකාය වඩ්ඪනකරුක්ඛාදයො න වට්ටන්ති එව. එත්ථ ච උපරි දිස්සමානඛන්ධසාඛාදිපවෙසෙසු එව සඞ්කරදොසස්ස සබ්බත්ථ දස්සිතත්තා අදිස්සමානානං මූලානං පවෙසෙපි භූමිගතිකත්තා දොසො නත්ථීති සිජ්ඣති. සචෙ පන මූලානිපි දිස්සමානානි නෙව පවිසන්ති, සඞ්කරොව, පබ්බතපාසාණා පන දිස්සමානාපි භූමිගතිකායෙව. යදි පන බන්ධනකාලෙ එව එකො ථූලරුක්ඛො උභයම්පි සීමං ආහච්ච තිට්ඨති, පච්ඡා බද්ධා අසීමා හොතීති දට්ඨබ්බං.

සීමසඞ්කරන්ති සීමසම්භෙදං. යං පනෙත්ථ සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.148) වුත්තං ‘‘සීමසඞ්කරං කරොතීති වඩ්ඪිත්වා සීමප්පදෙසං පවිට්ඨෙ ද්වින්නං සීමානං ගතට්ඨානස්ස දුබ්බිඤ්ඤෙය්යත්තා වුත්ත’’න්ති, තං න යුත්තං ගාමසීමායපි සහ සඞ්කරං කරොතීති වත්තබ්බතො. තත්ථාපි හි නිමිත්තෙ වඩ්ඪිතෙ ගාමසීමබද්ධසීමානං ගතට්ඨානං දුබ්බිඤ්ඤෙය්යමෙව හොති. තත්ථ පන අවත්වා ද්වින්නං බද්ධසීමානමෙව සඞ්කරස්ස වුත්තත්තා යථාවුත්තසම්බන්ධදොසොව සඞ්කරසද්දෙන වුත්තොති ගහෙතබ්බං. පාළියං (මහාව. 148) පන නිදානවසෙන ‘‘යෙසං, භික්ඛවෙ, සීමා පච්ඡා සම්මතා, තෙසං තං කම්මං අධම්මික’’න්තිආදිනා පච්ඡා සම්මතාය අසීමත්තෙ වුත්තෙපි ද්වීසු ගාමසීමාසු ඨත්වා ද්වීහි සඞ්ඝෙහි සම්භෙදං වා අජ්ඣොත්ථරණං වා කත්වා සීමන්තරිකං අට්ඨපෙත්වා වා රුක්ඛපාරොහාදිසම්බන්ධං අවියොජෙත්වා වා එකස්මිං ඛණෙ කම්මවාචානිට්ඨාපනවසෙන එකතො සම්මතානං ද්වින්නම්පි සීමානං අසීමතා පකාසිතාති වෙදිතබ්බං.

සාරත්ථදීපනියං ¶ (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.148) ‘‘සංසට්ඨවිටපාති ඉමිනා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ආසන්නතං දීපෙති. බද්ධා හොතීති පච්ඡිමදිසාභාගෙ සීමං සන්ධාය වුත්තං. තස්සා පදෙසන්ති යත්ථ ඨත්වා භික්ඛූහි කම්මං කාතුං සක්කා හොති, තාදිසං පදෙසං. යත්ථ පන ඨිතෙහි කම්මං කාතුං න සක්කා හොති, තාදිසං පදෙසං අන්තො කරිත්වා බන්ධන්තා සීමාය සීමං සම්භින්දන්ති ¶ නාම. ද්වින්නං සීමානං නිමිත්තං හොතීති නිමිත්තස්ස සීමතො බාහිරත්තා සීමසම්භෙදො න හොතීති වුත්තං. සීමසඞ්කරං කරොතීති වඩ්ඪිත්වා සීමප්පදෙසං පවිට්ඨෙ ද්වින්නං සීමානං ගතට්ඨානස්ස දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා වුත්තං, න ච පන තත්ථ කම්මං කාතුං න වට්ටතීති දස්සනත්ථං. න හි සීමා තත්තකෙන අසීමා හොති, ද්වෙ පන සීමා පච්ඡා වඩ්ඪිතෙන රුක්ඛෙන අජ්ඣොත්ථටා එකාබද්ධා හොන්ති, තස්මා එකත්ථ ඨත්වා කම්මං කරොන්තෙහි ඉතරං සොධෙත්වා කාතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

සීමාවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

චතුවීසතිමො පරිච්ඡෙදො.

සීමාබන්ධනවිනිච්ඡයකථා

එවං සීමාවිනිච්ඡයං කථෙත්වා පාළියං සීමකථාය උපොසථක්ඛන්ධකපරියාපන්නත්තා උපොසථක්ඛන්ධකානන්තරඤ්ච පවාරණක්ඛන්ධකස්ස ආගතත්තා තදනුක්කමෙන සීමාවිනිච්ඡයතො උපොසථපවාරණවිනිච්ඡයං කථෙතුමාරද්ධෙපි සාසනවුද්ධිකරණත්ථං උපසම්පදාදිවිනයකම්මකරණට්ඨානභූතං සීමං බන්ධිතුකාමානං ලජ්ජිපෙසලබහුස්සුතසික්ඛාකාමභික්ඛූනං පඤ්ඤාසතිවීරියජනනත්ථං සීමාබන්ධනකථා අම්හෙහි ආරභීයතෙ ¶ . තත්ථ අපලොකනාදිචතුබ්බිධකම්මකරණට්ඨානභූතා සීමා නාම බද්ධඅබද්ධවසෙන දුවිධා හොති. තත්ථාපි බද්ධසීමා ඛණ්ඩසීමා, සමානසංවාසකසීමා, අවිප්පවාසසීමාති තිබ්බිධා හොති, තථා අබද්ධසීමාපි ගාමසීමා, උදකුක්ඛෙපසීමා, සත්තබ්භන්තරසීමාති. වුත්තඤ්හෙතං ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙන විනයවිනිච්ඡයෙ –

‘‘ඛණ්ඩසමානසංවාසා-විප්පවාසාති භෙදතො;

ඉති බද්ධා තිධා වුත්තා, අබද්ධාපි තිධා මතා.

‘‘ගාමතො උදකුක්ඛෙපා, සත්තබ්භන්තරතොපි ච;

තත්ථ ගාමපරිච්ඡෙදො, ගාමසීමාති වුච්චතී’’ති.

තත්ථ ¶ බද්ධසීමං බන්ධිතුකාමෙන අතිඛුද්දිකා, අතිමහතී, ඛණ්ඩනිමිත්තා, ඡායානිමිත්තා, අනිමිත්තා, බහිසීමෙ ඨිතසම්මතා, නදියා සම්මතා, සමුද්දෙ සම්මතා, ජාතස්සරෙ සම්මතා, සීමාය සීමං සම්භින්දන්තෙන සම්මතා, සීමාය සීමං අජ්ඣොත්ථරන්තෙන සම්මතාති වුත්තා ඉමා එකාදස විපත්තිසීමායො අතික්කමිත්වා නිමිත්තසම්පත්ති, පරිසසම්පත්ති, කම්මවාචාසම්පත්තීති වුත්තාය තිවිධසම්පත්තියා යුත්තං කත්වා පඨමං කිත්තිතනිමිත්තෙන සබ්බපච්ඡිමකිත්තිතනිමිත්තං සම්බන්ධං කත්වා බන්ධිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථාචරියෙන කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘‘තත්ථ එකාදස විපත්තිසීමායො අතික්කමිත්වා තිවිධසම්පත්තියුත්තා නිමිත්තෙන නිමිත්තං සම්බන්ධිත්වා සම්මතා සීමා බද්ධසීමා නාමා’’ති. එතෙන එතෙසු එකාදසසු විපත්තීසු එකායපි යුත්තාය, තිවිධසම්පත්තීසු එකායපි අයුත්තාය, නිමිත්තෙන නිමිත්තං අසම්බන්ධං කත්වා සම්මතාය ච සති සීමා න හොතීති දස්සෙති.

එවං සීමං බන්ධිතුකාමෙන භික්ඛුනා සබ්බලක්ඛණපරිපූරත්ථං මහන්තො උස්සාහො කරණීයො හොති, තස්මා සීමාබන්ධනකාලෙ ¶ තීසු සම්පත්තීසු පරිසසම්පත්තිසිද්ධියා පඨමං තාව ගාමසීමා උපපරික්ඛිතබ්බා. එත්ථාහ ‘‘නනු බද්ධසීමා වා බන්ධිතබ්බා, අථ කස්මා ගාමසීමා උපපරික්ඛිතබ්බා’’ති? ගාමසීමායං ඨත්වා බද්ධසීමාය බන්ධිතබ්බතො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘අසම්මතාය, භික්ඛවෙ, සීමාය අට්ඨපිතාය යං ගාමං වා නිගමං වා උපනිස්සාය විහරති, යා තස්ස වා ගාමස්ස ගාමසීමා, නිගමස්ස වා නිගමසීමා, අයං තත්ථ සමානසංවාසා එකූපොසථා’’ති (මහාව. 147). ඉධ පාළියං සරූපෙන අනාගතම්පි අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 147) ‘‘ගාමග්ගහණෙන චෙත්ථ නගරම්පි ගහිතමෙව හොතී’’ති වුත්තත්තා නගරසීමාපි ගහිතා හොති, තස්මා යස්මිං අබද්ධසීමවිහාරෙ භික්ඛූ යං ගාමං උපනිස්සාය විහරන්ති, තස්ස ගාමස්ස පරිච්ඡෙදො ගාමසීමා නාම. යං නිගමං උපනිස්සාය විහරන්ති, තස්ස නිගමස්ස පරිච්ඡෙදො නිගමසීමා නාම. යං නගරං උපනිස්සාය විහරන්ති, තස්ස නගරස්ස පරිච්ඡෙදො නගරසීමා නාම. තා සබ්බාපි ගාමසීමාති වුච්චන්ති. තෙසං භික්ඛූනං සමානසංවාසා එකූපොසථබද්ධසීමා විය එකතො උපොසථාදිසඞ්ඝකම්මකරණාරහා හොන්ති, ඊදිසෙයෙව ච පදෙසෙ සීමං බන්ධිතුමරහති, න උපොසථාදිසඞ්ඝකම්මානරහෙ පදෙසෙති වුත්තං හොති.

තත්ථ ‘‘යත්තකෙ පදෙසෙ තස්ස තස්ස ගාමස්ස ගාමභොජකා බලිං ලභන්ති, සො පදෙසො අප්පො වා හොතු මහන්තො වා, ගාමසීමාත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතී’’ති අට්ඨකථායං වචනතො ගාමාදිභොජකානං ¶ බලිලභනට්ඨානං ගාමසීමා හොති, ඉදඤ්ච යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. බලිං අලභන්තොපි රාජපණ්ණෙ ආරොපිතපදෙසෙ තස්ස ගාමස්ස ගාමසීමායෙව. වුත්තඤ්හි විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.147) ‘‘බලිං ලභන්තීති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. ‘අයං ගාමො එත්තකො ¶ කරීසභාගො’තිආදිනා පන රාජපණ්ණෙසු ආරොපිතෙසු භූමිභාගෙසු යස්මිං යස්මිං තළාකමාතිකාසුසානපබ්බතාදිකෙ පදෙසෙ බලිං න ගණ්හන්ති, සොපි ගාමසීමා එව. රාජාදීහි පරිච්ඡින්නභූමිභාගො හි සබ්බොව ඨපෙත්වා නදීලොණිජාතස්සරෙ ගාමසීමාති වෙදිතබ්බො’’ති. අයං පකතිගාමසීමා නාම. ‘‘යම්පි එකස්මිංයෙව ගාමක්ඛෙත්තෙ එකං පදෙසං, ‘අයං විසුංගාමො හොතූ’ති පරිච්ඡින්දිත්වා රාජා කස්සචි දෙති, සොපි විසුංගාමසීමා හොතියෙවා’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 147) වචනතො රාජා ‘‘පකතිගාමක්ඛෙත්තෙයෙව පකතිගාමතො විසුං පකතිගාමෙන අසම්මිස්සො ගාමො හොතූ’’ති යං පදෙසං දෙති, සො පදෙසො විසුංගාමසීමා නාම. ඉති පකතිගාමසීමා ච රාජූනං ඉච්ඡාවසෙන පවත්තා විසුංගාමසීමා ච බද්ධසීමා විය සබ්බකම්මාරහා, තස්මා අභිනවබද්ධසීමං බන්ධිතුකාමෙහි පකතිගාමසීමං වා විසුංගාමසීමං වා සොධෙත්වා කත්තබ්බං හොති. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘තස්මා සා ච ඉතරා ච පකතිගාමනගරනිගමසීමා බද්ධසීමාසදිසායෙව හොන්තී’’ති. විමතිවිනොදනියඤ්ච (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.147) ‘‘තත්ථ හි සා ච රාජිච්ඡාවසෙන පරිවත්තිත්වා සමුප්පන්නා අභිනවා ච ඉතරා ච අපරිවත්තා පකතිගාමසීමා, යථා බද්ධසීමායං සබ්බං සඞ්ඝකම්මං කාතුං වට්ටති, එවමෙතාපි සබ්බකම්මාරහතාසදිසෙන බද්ධසීමාසදිසා, සා සමානසංවාසා එකූපොසථාති අධිප්පායො’’ති වුත්තං.

කෙචි පන ආචරියා ‘‘මයං සීමං බන්ධිතුකාමා, තස්මා එත්තකො භූමිපරිච්ඡෙදො විසුං ඛෙත්තං හොතූ’’ති රාජානං ආපුච්ඡිත්වා තෙන ඔකාසෙ කතෙ ‘‘ඉදං ඨානං විසුංගාමක්ඛෙත්තං හොතී’’ති මනසි කත්වා තත්රට්ඨෙයෙව භික්ඛූ ¶ ච හත්ථපාසානයනාදිනා සොධෙත්වා සීමාසමූහනසීමාබන්ධනාදීනි කරොන්ති, තං කරණං ‘‘අයං විසුංගාමො හොතූති පරිච්ඡින්දිත්වා රාජා කස්සචි දෙතී’’ති අට්ඨකථාවචනෙන, ‘‘සා ච රාජිච්ඡාවසෙන පරිවත්තිත්වා සමුප්පන්නා අභිනවා චා’’ති ආගතෙන විමතිවිනොදනීටීකාවචනෙන ච සමෙන්තං විය න දිස්සති. කථං? අට්ඨකථාවචනෙ තාව ‘‘අයං විසුංගාමො හොතූ’’ති ඉමිනා න කෙවලං පුරිමගාමොයෙව ගාමො හොතු, අථ ඛො ඉදානි පරිච්ඡින්නපදෙසොපි විසුංයෙව ගාමො හොතූති එකංයෙව ගාමක්ඛෙත්තං ද්වෙ ¶ ගාමෙ කරොතීති දස්සෙති. ‘‘රාජා කස්සචි දෙතී’’ති ඉමිනා ගාමභොජකස්ස දින්නභාවං පකාසෙති, ඉධ පන නෙව ද්වෙ ගාමෙ කරොති, න ච ගාමභොජකස්ස දෙති, කෙවලං භික්ඛූනං අනුමතියා යාවකාලිකවසෙනෙව ඔකාසං කරොති, එවං අට්ඨකථාවචනෙනපි සමෙන්තං විය න දිස්සති. විමතිවිනොදනීටීකාවචනෙනපි ‘‘රාජිච්ඡාවසෙන පරිවත්තිත්වා’’ති ඉමිනා අගාමභූතං ඛෙත්තං රාජිච්ඡාවසෙන පරිවත්තිත්වා ගාමො හොතීති දස්සෙති. ‘‘අභිනවා චා’’ති ඉමිනා පුරාණගාමසීමා ච අභිනවගාමසීමා චාති පුරිමගාමෙන අමිස්සං විසුංගාමලක්ඛණං දස්සෙති. ඉධ පන රාජිච්ඡාවසෙන පරිවත්තිත්වා ඛෙත්තස්ස විසුංගාමභූතභාවො ච අභිනවභාවෙන විසුංගාමලක්ඛණඤ්ච න දිස්සති, එවං ටීකාවචනෙනපි සමෙන්තං විය න දිස්සති.

විනයවිනිච්ඡයටීකායඤ්ච ‘‘ගාමපරිච්ඡෙදොති සබ්බදිසාසු සම්මා පරිච්ඡින්දිත්වා ‘ඉමස්ස පදෙසස්ස එත්තකො කරො’ති එවං කරෙන නියමිතො ගාමප්පදෙසො’’ති එවං ආයවසෙනෙව පරිච්ඡින්දනං වුත්තං, න අනුමතිකරණමත්තෙන, තස්මා විසුංගාමලක්ඛණං අප්පත්තතාය පකතිගාමෙන සඞ්කරො හොති, න තත්ථ උපොසථාදිසඞ්ඝකම්මං කාතුමරහති, උපොසථාදිසඞ්ඝකම්මකරණාරහපදෙසෙයෙව ¶ සීමාසමූහනනසීමාබන්ධනකම්මම්පි කරණාරහං හොති ඤත්තිදුතියකම්මත්තා තෙසං කම්මානං, තස්මා තෙසං ආචරියානං තං කරණං අඤ්ඤෙ ආචරියා න ඉච්ඡන්ති. අඤ්ඤෙ පන ආචරියා ‘‘තං පරිච්ඡින්නප්පදෙසං ‘විසුංගාමො හොතූ’ති රාජා කස්සචි දෙති, ගාමභොජකො ච තතො බලිං පටිග්ගණ්හාති, තදා විසුංගාමො හොති, න තතො පුබ්බෙ’’ති වදන්ති. තෙසං තං වචනං ‘‘එවං කරෙන නියමිතො පදෙසො’’ති විනිච්ඡයටීකාවචනඤ්ච ‘‘ගාමාදීනං කරග්ගාහපරිච්ඡින්නො සමන්තතො පදෙසො ගාමසීමා’’ති සීමාලඞ්කාරගණ්ඨිවචනඤ්ච සන්ධාය වුත්තං සියා, තෙසු පන ‘‘ඉමස්ස පදෙසස්ස එත්තකො කරො’’ති එවං කරපරිච්ඡින්දනං වුත්තං, න ගාමභොජකස්ස බලිග්ගහණං. අට්ඨකථායඤ්ච ‘‘රාජා කස්සචි දෙතී’’ති දානමෙව වදති, න ‘‘ගාමභොජකො ච බලිං ගණ්හාතී’’ති පටිග්ගහණං, තස්මා තම්පි වචනං අඤ්ඤෙ පණ්ඩිතා න සම්පටිච්ඡන්ති, තස්මා පථවිස්සරො රාජා ‘‘ඉමස්මිං ගාමක්ඛෙත්තෙ එත්තකකරීසමත්තො පදෙසො පුරිමගාමතො විසුංගාමො හොතූ’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා දෙති, එත්තාවතා සො පදෙසො බලිං පටිග්ගහිතො වා හොතු අප්පටිග්ගහිතො වා, විසුංගාමො නාම හොතීති දට්ඨබ්බො.

එවං පකතිගාමලක්ඛණඤ්ච විසුංගාමලක්ඛණඤ්ච තථතො ඤත්වා බද්ධසීමං බන්ධිතුකාමො යදි පකතිගාමසීමා නාතිවිත්ථාරා හොති සුඛරක්ඛිතා, තමෙව පකතිගාමසීමං සුට්ඨු රක්ඛාපෙත්වා ¶ සුට්ඨු සොධෙත්වා සීමාසමූහනනසීමාසම්මුතිකම්මානි කාතබ්බානි. යදි පන පකතිගාමසීමා අතිවිත්ථාරා හොති, නිගමසීමා, නගරසීමා වා හොන්ති, බහූනං භික්ඛූනං නිසින්නට්ඨානසඤ්චරණට්ඨානත්තා සොධෙතුං වා රක්ඛිතුං වා න සක්කොන්ති, එවඤ්ච සති පථවිස්සරරාජූහි පරිච්ඡින්නාය විසුංගාමසීමාය සුට්ඨු සොධෙත්වා සුරක්ඛිතං කත්වා සීමාසමූහනනසීමාසම්මුතිකම්මං කාතබ්බං. කථං පන සුට්ඨු සොධනඤ්ච ¶ සුට්ඨු රක්ඛණඤ්ච කාතබ්බං? සීමං බන්ධිතුකාමෙන හි සාමන්තවිහාරෙසු භික්ඛූ තස්ස තස්ස විහාරස්ස සීමාපරිච්ඡෙදං පුච්ඡිත්වා බද්ධසීමවිහාරානං සීමාය සීමන්තරිකං, අබද්ධසීමවිහාරානං සීමාය උපචාරං ඨපෙත්වා දිසාචාරිකභික්ඛූනං නිස්සඤ්චාරසමයෙ සචෙ එකස්මිං ගාමක්ඛෙත්තෙ සීමං බන්ධිතුකාමා, යෙ තත්ථ බද්ධසීමවිහාරා, තෙසු භික්ඛූනං ‘‘මයං අජ්ජ සීමං බන්ධිස්සාම, තුම්හෙ සකසකසීමාය පරිච්ඡෙදතො මා නික්ඛමථා’’ති පෙසෙතබ්බං. යෙ අබද්ධසීමවිහාරා, තෙසු භික්ඛූ එකජ්ඣං සන්නිපාතෙතබ්බා, ඡන්දාරහානං ඡන්දො ආහරාපෙතබ්බො. එවං සන්නිපතිතෙසු පන භික්ඛූසු ඡන්දාරහානං ඡන්දෙ ආහටෙ තෙසු තෙසු මග්ගෙසු ච නදීතිත්ථගාමද්වාරාදීසු ච ආගන්තුකභික්ඛූනං සීඝං සීඝං හත්ථපාසානයනත්ථඤ්ච බහිසීමකරණත්ථඤ්ච ආරාමිකෙ චෙව සමණුද්දෙසෙ ච ඨපෙත්වා භෙරිසඤ්ඤං වා සඞ්ඛසඤ්ඤං වා කත්වා සීමා සමූහනිතබ්බාති.

නනු ච ඉදං සොධනං රක්ඛණඤ්ච සීමාසම්මුතිකාලෙයෙව අට්ඨකථායං වුත්තං, අථ කස්මා ඉධ සීමාසමූහනනෙ වුත්තන්ති? ඉමස්සපි සීමාසමූහනනකම්මස්ස ඤත්තිදුතියකම්මත්තා පරිසසම්පත්තිජනනත්ථං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එවං සන්තෙපි ඉදං සීමාසමූහනනකම්මං නාම යදි පොරාණා බද්ධසීමා අත්ථි, තදට්ඨකසඞ්ඝෙ හත්ථපාසගතෙ අඤ්ඤෙසු භික්ඛූසු ගාමසීමං පවිට්ඨෙසුපි කම්මභෙදො නත්ථි. යදි පොරාණා බද්ධසීමා නත්ථි, එවම්පි සති කෙවලං ගාමසීමාභූතත්තා සීමාසමූහනනකම්මෙ අසම්පජ්ජන්තෙපි දොසො නත්ථි, අථ කස්මා සොධනා වුත්තාති? සච්චං, තථාපි සමූහනිතබ්බා පොරාණසීමාපරිච්ඡෙදස්ස දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා. සචෙ හි මහතියා පොරාණබද්ධසීමාය එකස්මිං පදෙසෙ සීමං සමූහනිස්සාමාති සඞ්ඝෙ සන්නිපතිතෙ තස්සායෙව සීමාය අඤ්ඤස්මිං පදෙසෙ භික්ඛුම්හි පවිට්ඨෙ අජානන්තස්සපි කම්මං විපජ්ජති, තස්මා මහුස්සාහෙන සොධෙතබ්බාවාති ¶ දට්ඨබ්බං. එවං ගාමසීමසොධනං ‘‘පරිසසම්පත්තියා යුත්තා නාම සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන චතූහි භික්ඛූහි සන්නිපතිත්වා යාවතිකා තස්මිං ගාමක්ඛෙත්තෙ බද්ධසීමං වා නදීසමුද්දජාතස්සරෙ වා අනොක්කමිත්වා ඨිතා භික්ඛූ, තෙ සබ්බෙ හත්ථපාසෙ වා කත්වා ඡන්දං වා ආහරිත්වා සම්මතා’’ති කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ආගතත්තා පරිසසම්පත්තිකාරණං ¶ හොතීති විඤ්ඤායති. තතො ‘‘සීමාය සීමං සම්භින්දන්තෙන සම්මතා, සීමාය සීමං අජ්ඣොත්ථරන්තෙන සම්මතා’’ති වුත්තෙහි ද්වීහි විපත්තිදොසෙහි මුච්චනත්ථං සීමසමූහනනකම්මං කාතබ්බං.

සීමාය අසමූහතාය සති කථං විපත්තිද්වයං ආපජ්ජෙය්යාති, තථා සොධිතායපි ගාමසීමාය. යදි පොරාණබද්ධසීමා විජ්ජමානා භවෙය්ය, තස්සා විජ්ජමානභාවං අජානන්තා නවං බද්ධසීමං බන්ධෙය්යුං. පොරාණසීමාය හි නිමිත්තං අන්තො කත්වා තස්ස සමීපෙ පොරාණසීමාය අන්තො ඨිතං අඤ්ඤං නිමිත්තං කත්වා නවං බද්ධසීමං බන්ධෙය්යුං, සීමාය සීමං සම්භින්දන්තෙන සම්මතා නාම හොති. තෙන වුත්තං කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘‘සීමාය සීමං සම්භින්දන්තෙන සම්මතා නාම අත්තනො සීමාය පරෙසං සීමං සම්භින්දන්තෙන සම්මතා. සචෙ හි පොරාණකස්ස විහාරස්ස පුරත්ථිමාය දිසාය අම්බො චෙව ජම්බූ චාති ද්වෙ රුක්ඛා අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසට්ඨවිටපා හොන්ති, තෙසු අම්බස්ස පච්ඡිමදිසාභාගෙ ජම්බූ. විහාරසීමා ච ජම්බුං අන්තො කත්වා අම්බං කිත්තෙත්වා බද්ධා හොති, අථ පච්ඡා තස්ස විහාරස්ස පුරත්ථිමදිසායං විහාරෙ කතෙ සීමං බන්ධන්තා භික්ඛූ අම්බං අන්තො කත්වා ජම්බුං කිත්තෙත්වා බන්ධන්ති, සීමාය සීමා සම්භින්නා නාම හොතී’’ති. පොරාණසීමාය ච එකදෙසං වා සකලපොරාණසීමං වා අන්තො කරිත්වා නවං සීමං බන්ධෙය්යුං, සීමාය සීමං අජ්ඣොත්ථරන්තෙන සම්මතා නාම ¶ . වුත්තඤ්හෙතං කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘‘සීමාය සීමං අජ්ඣොත්ථරන්තෙන සම්මතා නාම අත්තනො සීමාය පරෙසං සීමං අජ්ඣොත්ථරන්තෙන සම්මතා. සචෙ හි පරෙසං බද්ධසීමං සකලං වා තස්සා පදෙසං වා අන්තො කත්වා අත්තනො සීමං සම්මන්නන්ති, සීමාය සීමං අජ්ඣොත්ථරිතා නාම හොතී’’ති.

යස්මිං පදෙසෙ චත්තාරො භික්ඛූ නිසීදිත්වා කම්මං කාතුං න සක්කොන්ති, තත්ථ තතො පට්ඨාය යාව කෙසග්ගමත්තම්පි අඤ්ඤෙසං පොරාණබද්ධසීමප්පදෙසං අත්තනො සීමාය අන්තො කරොන්තො සීමාය සීමං සම්භින්දති නාම. චතුන්නං භික්ඛූනං නිසීදිතුං පහොනකට්ඨානතො පට්ඨාය යාව සකලම්පි අඤ්ඤෙසං පොරාණබද්ධසීමාපදෙසං අත්තනො සීමාය අන්තො කරොන්තො සීමාය සීමං අජ්ඣොත්ථරති නාම. වුත්තඤ්හෙතං කඞ්ඛාවිතරණියා ලීනත්ථපකාසනියං (කඞ්ඛා. අභි. ටී. නිදානවණ්ණනා) ‘‘තස්සා පදෙසන්ති තස්සා එකදෙසං, යත්ථ ඨත්වා චතූහි භික්ඛූහි කම්මං කාතුං සක්කා හොති, තාදිසං එකදෙසන්ති වුත්තං හොති. යත්ථ පන ඨිතෙහි කම්මං කාතුං න සක්කා, තාදිසං ¶ පදෙසං අන්තො කරිත්වා සීමාය සීමං සම්භින්දන්ති නාම, න තු අජ්ඣොත්ථරන්ති නාමාති ගහෙතබ්බ’’න්ති. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.148) ‘‘යත්ථ චතූහි භික්ඛූහි නිසීදිතුං න සක්කා, තත්තකතො පට්ඨාය යාව කෙසග්ගමත්තම්පි අත්තනො සීමාය කරොන්තා සම්භින්දන්ති, චතුන්නම්පි භික්ඛූනං පහොනකතො පට්ඨාය යාව සකලම්පි අන්තො කරොන්තා අජ්ඣොත්ථරන්තීති වෙදිතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

එවං හොතු, තස්මිං ගාමසීමපරිච්ඡෙදෙ පොරාණකසීමාය විජ්ජමානාය විපත්තිද්වයමොචනත්ථං සීමාසමූහනනකම්මං සාත්ථකං, අවිජ්ජමානාය කථං සාත්ථකං භවෙය්යාති සඞ්කානිවත්තනත්ථං ¶ සීමාසමූහනනකම්මං අකත්වා අභිනවසීමාය බජ්ඣමානාය සඞ්කා උප්පජ්ජෙය්ය, භගවතො ධරමානකාලතො පට්ඨාය යාවජ්ජතනා ගණනපථං වීතික්කන්තා භික්ඛූ උපසම්පදාදිකම්මකරණත්ථං තස්මිං තස්මිං පදෙසෙ සීමං බන්ධන්ති. සා සීමා එත්ථ අත්ථි, එත්ථ නත්ථීති න සක්කා ජානිතුං, තස්මා ‘‘අම්හාකං සීමාබන්ධනට්ඨානෙ පොරාණකසීමා භවෙය්ය නු ඛො’’ති සඞ්කා භවෙය්ය, එවං සති සා අභිනවසීමා ච ආසඞ්කනීයා හොතීති සීමායං කතං උපසම්පදාදිකම්මම්පි ආසඞ්කනීයං හොති, තස්මා සඞ්කානිවත්තනත්ථං අභිනවසීමං බන්ධිතුකාමෙහි යතිපුඞ්ගවෙහි අවස්සං සීමාසමූහනනකම්මං කාතබ්බං හොති. සමූහනන්තෙහි පන ‘‘සීමං, භික්ඛවෙ, සමූහනන්තෙන පඨමං තිචීවරෙන අවිප්පවාසො සමූහන්තබ්බො, පච්ඡා සීමා සමූහන්තබ්බා’’ති (මහාව. 144) වචනතො පඨමං අවිප්පවාසසීමා සමූහනිතබ්බා, තතො සමානසංවාසකසීමා සමූහනිතබ්බා. තස්මිං සමූහනනකාලෙ ච ‘‘ඛණ්ඩසීමායං ඨත්වා අවිප්පවාසසීමා න සමූහන්තබ්බා, තථා අවිප්පවාසසීමාය ඨත්වා ඛණ්ඩසීමාපි. ඛණ්ඩසීමාය පන ඨිතෙන ඛණ්ඩසීමාව සමූහනිතබ්බා, තථා ඉතරාය ඨිතෙන ඉතරා’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 144) වචනතො ඛණ්ඩසීමායං ඨත්වාව ඛණ්ඩසීමා සමූහනිතබ්බා, මහාසීමායමෙව ඨත්වා මහාසීමා සමූහනිතබ්බා, අඤ්ඤිස්සා සීමාය ඨත්වා අඤ්ඤා සීමා න සමූහනිතබ්බා. අට්ඨකථායං අවිප්පවාසසීමාති මහාසීමං වදති තත්ථෙව යෙභුය්යෙන චීවරෙන විප්පවසනතො.

‘‘තත්ථ සචෙ ඛණ්ඩසීමඤ්ච අවිප්පවාසසීමඤ්ච ජානන්ති, සමූහනිතුඤ්චෙව බන්ධිතුඤ්ච සක්ඛිස්සන්ති. ඛණ්ඩසීමං පන ජානන්තා අවිප්පවාසං අජානන්තාපි සමූහනිතුඤ්චෙව බන්ධිතුඤ්ච සක්ඛිස්සන්ති. ඛණ්ඩසීමං පන අජානන්තා අවිප්පවාසංයෙව ජානන්තා චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණඋපොසථාගාරාදීසු නිරාසඞ්කට්ඨානෙසු ඨත්වා ¶ අප්පෙව නාම සමූහනිතුං සක්ඛිස්සන්ති, පටිබන්ධිතුං පන ¶ න සක්ඛිස්සන්තෙව. සචෙ බන්ධෙය්යුං, සීමාසම්භෙදං කත්වා විහාරං අවිහාරං කරෙය්යුං, තස්මා න සමූහනිතබ්බා. යෙ පන උභොපි න ජානන්ති, තෙනෙව සමූහනිතුං න බන්ධිතුං සක්ඛිස්සන්ති. අයඤ්හි සීමා නාම කම්මවාචාය වා අසීමා හොති සාසනන්තරධානෙන වා, න ච සක්කා සීමං අජානන්තෙහි කම්මවාචා කාතුං, තස්මා න සමූහනිතබ්බා, සාධුකං පන ඤත්වායෙව සමූහනිතබ්බා ච බන්ධිතබ්බා චා’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 144) වචනතො ‘‘ඉදානි සීමං සමූහනිස්සාමා’’ති පරිච්ඡින්නාය ගාමසීමාය අන්තො ඛණ්ඩසීමමහාසීමානං අත්ථිභාවං වා නත්ථිභාවං වා තාසං සීමානං පරිච්ඡෙදඤ්ච න ජානන්ති, එවං අජානන්තා භික්ඛූ තා පොරාණසීමායො සමූහනිතුං න සක්කුණෙය්යුං, පොරාණසීමං සමූහනිතුං අසක්කොන්තා ච කථං අභිනවසීමං බන්ධිතුං සක්කුණිස්සන්තීති පරම්පරෙහි ආචරියෙහි සම්මා විනිච්ඡිතං අනුලොමනයං නිස්සාය මහන්තං උස්සාහං කරිත්වා අඞ්ගං අපරිහාපෙත්වා සම්මා විහිතනයෙන පොරාණසීමං සමූහනිතුං සක්ඛිස්සන්ති.

කථං? තස්මිං සීමාසමූහනනකාලෙ යදි පකතිගාමසීමායං ආරද්ධං, තං පකතිගාමපරිච්ඡෙදං, යදි විසුංගාමසීමායං ආරද්ධං, තං විසුංගාමපරිච්ඡෙදං අඤ්ඤෙසං භික්ඛූනං අප්පවිසනත්ථාය සමන්තතො සුසංවිහිතාරක්ඛං කාරාපෙත්වා කම්මවාචං සාවෙතුං සමත්ථෙන බ්යත්තිබලසම්පන්නෙන විනයධරෙන සහ සමානසංවාසකෙ ලජ්ජිපෙසලෙ ඉමස්ස කම්මස්ස චතුවග්ගකරණීයත්තා චත්තාරො භික්ඛූ කම්මප්පත්තෙ භික්ඛූනං පකතත්තභාවස්ස දුබ්බිඤ්ඤෙය්යත්තා වා තතො අධිකප්පමාණෙ භික්ඛූ ගහෙත්වා ඉදානි බන්ධිතබ්බාය සීමාය නිමිත්තානං විහාරපරික්ඛෙපස්ස ච අන්තො ච සබ්බත්ථ බහි ච සමන්තා ලෙඩ්ඩුපාතමත්තෙ පදෙසෙ සබ්බත්ථ මඤ්චප්පමාණෙ මඤ්චප්පමාණෙ ඨානෙ හත්ථපාසං අවිජහිත්වා ¶ තිට්ඨන්තා, නිසීදන්තා වා හුත්වා පඨමං අවිප්පවාසසීමාසමූහනනකම්මවාචං, තතො සමානසංවාසකසීමාසමූහනනකම්මවාචං සාවෙත්වා සීමාය සමුග්ඝාතෙ කතෙ පොරාණසීමාසු විජ්ජමානාසුපි පච්ඡිමන්තෙන එකවීසතියා භික්ඛූනං නිසීදනාරහත්තා සීමාය මඤ්චප්පමාණෙ මඤ්චප්පමාණෙ ඨානෙ තිට්ඨන්තා භික්ඛූ අවස්සං තාසු සීමාසු තිට්ඨන්තා භවෙය්යුං, තස්මා සීමට්ඨා හුත්වා සීමාසමූහනනකම්මවාචං වත්වා තා සීමා සමූහනෙය්යුං. තතො පොරාණබද්ධසීමානං සමූහතත්තා ගාමසීමායෙව අවසිට්ඨා භවෙය්යාති. වුත්තඤ්හෙතං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.144) ‘‘කෙචි පන ඊදිසෙසු විහාරෙසු ඡපඤ්චමත්තෙ භික්ඛූ ගහෙත්වා විහාරකොටිතො පට්ඨාය විහාරපරික්ඛෙපස්ස අන්තො ච බහි ච සමන්තා ලෙඩ්ඩුපාතෙ සබ්බත්ථ මඤ්චප්පමාණෙ මඤ්චප්පමාණෙ ඔකාසෙ නිරන්තරං ඨත්වා පඨමං අවිප්පවාසසීමං ¶ , තතො සමානසංවාසකසීමඤ්ච සමූහනනවසෙන සීමාය සමුග්ඝාතෙ කතෙ තස්මිං විහාරෙ ඛණ්ඩසීමාය මහාසීමාය ච විජ්ජමානත්තෙ සතිපි අවස්සං එකස්මිං මඤ්චට්ඨානෙ තාසං මජ්ඣගතා තෙ භික්ඛූ තා සමූහනෙය්යුං, තතො ගාමසීමා එව අවසිස්සෙය්යා’’ති.

‘‘සාධුකං පන ඤත්වායෙව සමූහනිතබ්බා චෙව බන්ධිතබ්බා චා’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 144) වචනතො සීමං ජානන්තායෙව සමූහනිතුං සක්ඛිස්සන්ති, කථං අජානන්තාති. ඉමස්මිං සීමාසමූහනනාධිකාරෙ සීමං වා සීමාපරිච්ඡෙදං වා ජානනභාවො අඞ්ගං න හොති, අන්තොසීමායං ඨිතභාවො, ‘‘සීමං සමූහනිස්සාමා’’ති කම්මවාචාකරණන්ති ඉදමෙව ද්වයං අඞ්ගං හොති, තස්මා ඉමිනා අඞ්ගද්වයෙන සම්පන්නෙ සති ඉමං අජානන්තාපි සමූහනිතුං සක්කොන්තීති. ඉමිනා අඞ්ගද්වයෙන සම්පන්නෙ සති සීමං අජානන්තානං සමූහනිතුං සමත්ථභාවො කථං විඤ්ඤාතබ්බොති? අට්ඨකථායං ‘‘ඛණ්ඩසීමං පන ජානන්තා අවිප්පවාසං අජානන්තාපි ¶ සමූහනිතුඤ්චෙව බන්ධිතුඤ්ච සක්ඛිස්සන්තී’’ති එවං මහාසීමාය පරිච්ඡෙදං අජානනට්ඨානෙපි සමූහනනස්ස වුත්තත්තා විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.144) ‘‘න හෙත්ථ සීමාය, තප්පරිච්ඡෙදස්ස වා ජානනං අඞ්ගං, සීමාය පන අන්තොඨානං, ‘සමූහනිස්සාමා’ති කම්මවාචාකරණඤ්ච අඞ්ගං. අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 144) ‘ඛණ්ඩසීමං පන ජානන්තා අවිප්පවාසං අජානන්තාපි සමූහනිතුඤ්චෙව බන්ධිතුඤ්ච සක්ඛිස්සන්තී’ති එවං මහාසීමාය පරිච්ඡෙදස්ස අජානනෙපි සමූහනනස්ස වුත්තත්තා’’ති වුත්තං. තතො පොරාණබද්ධසීමානං සමූහතත්තා ගාමසීමායෙව අවසිට්ඨා භවෙය්යාති තස්මිං අවසිට්ඨාය තතො පරං කිං කාතබ්බන්ති. ගාමසීමාය අවසිට්ඨාය සති තං ගාමසීමං පුබ්බෙ වුත්තනයෙන සොධනං රක්ඛණඤ්ච කත්වා තිස්සං ගාමසීමායං ඛණ්ඩසීමං මහාසීමඤ්ච යථාරුචි බන්ධිතුං ලභති, සීමං අබන්ධිත්වාව කෙවලාය ගාමසීමාය උපසම්පදාදිසඞ්ඝකම්මඤ්ච කාතුම්පි ලභති.

වුත්තඤ්හි විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.144) – ‘‘ගාමසීමාය එව ච අවසිට්ඨාය තත්ථ යථාරුචි දුවිධම්පි සීමං බන්ධිතුඤ්චෙව උපසම්පදාදිකම්මං කාතුඤ්ච වට්ටතීති වදන්ති, තං යුත්තං විය දිස්සති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බ’’න්ති. තස්මා යදි සට්ඨිහත්ථායාමං චත්තාලීසහත්ථවිත්ථාරං ඛණ්ඩසීමමෙව කත්තුකාමා හොන්ති, එත්තකෙ පදෙසෙ මඤ්චට්ඨානං ගණ්හන්තො පමාණයුත්තකො මඤ්චොති සබ්බපච්ඡිමප්පමාණයුත්තො මඤ්චො. සො හි පකතිවිදත්ථියා නවවිදත්ථිකො, අට්ඨවිදත්ථිකො වා හොති. තතො ඛුද්දකො මඤ්චො සීසුපධානං ඨපෙත්වා පාදං පසාරෙත්වා ¶ නිපජ්ජිතුං නප්පහොතීති සබ්බපච්ඡිමමඤ්චස්ස ආයාමප්පමාණස්ස සමන්තපාසාදිකායං වුත්තත්තා තතො අධිකායාමොපි හොතියෙව. මඤ්චස්ස විත්ථාරො පන ආයාමස්ස උපඩ්ඪො හොති, තස්මා මඤ්චප්පමාණට්ඨානං ආයාමතො පඤ්චහත්ථං, විත්ථාරතො පඤ්චවිදත්ථිකන්ති ගහෙත්වා තෙන ¶ පමාණෙන ගණ්හන්තො සට්ඨිහත්ථායාමං සීමට්ඨානං චතුවීසතිමඤ්චකං හොති, චත්තාලීසහත්ථවිත්ථාරං අට්ඨමඤ්චකං හොති. එවං ගණ්හන්තො දක්ඛිණුත්තරායාමො මඤ්චො හොති, සට්ඨිහත්ථායාමං සීමට්ඨානං ද්වාදසමඤ්චකං හොති, චත්තාලීසහත්ථවිත්ථාරං සොළසමඤ්චකං හොති. එවං ගණ්හන්තො පාචීනපච්ඡිමායාමො මඤ්චො හොති. දුවිධෙපි ආයාමං විත්ථාරෙන ගුණිතං කරොන්තො සකලං අන්තොසීමට්ඨානං ද්වානහුත්තරසතමඤ්චකං හොති, බහිසීමට්ඨානම්පි සමන්තතො එකමඤ්චකං වා ද්විතිමඤ්චකං වා ගහෙතබ්බං. තෙන සහ ගණනං වඩ්ඪෙතබ්බං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.144) පන ‘‘සමන්තා ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති වුත්තං, තං පන මහාසීමාබන්ධනකාලෙ විහාරපරික්ඛෙපස්ස බහිඋපචාරං සන්ධාය වුත්තං සියා. ඛණ්ඩසීමායපි දූරතො සමූහනනෙ දොසො නත්ථි, දුක්කරත්තා පන කාරකානං පමාණං ජානිතබ්බං. කල්යාණියං නාම සීමායං පන ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච පඤ්චහත්ථප්පමාණං ඨානං එකකොට්ඨාසං කත්වා සමූහනති. තම්පි පච්ඡිමමඤ්චප්පමාණතො අධිකමෙවාති කත්වා කතං. ඉදානි අම්හෙති වුත්තට්ඨානං පන පකරණනයෙන සංසන්දනත්තා යුත්තතරන්ති දට්ඨබ්බං.

සමූහනනාකාරො පන එවං වෙදිතබ්බො – ඉදානි බන්ධිතබ්බාය සීමාය නිමිත්තානං අන්තො ච බහි ච යථාවුත්තනයෙන සමූහනිතබ්බසීමට්ඨානං ආදාසතලං විය සමං සුද්ධං විමලං කත්වා යථාවුත්තමඤ්චප්පමාණං මඤ්චප්පමාණං ඨානං අට්ඨපදකලෙඛං විය රජ්ජුනා වා දණ්ඩෙන වා ලෙඛං කාරාපෙත්වා ලෙඛානුසාරෙන තම්බමත්තිකචුණ්ණෙන වා සෙතමත්තිකචුණ්ණෙන වා වණ්ණවිසෙසං කාරාපෙත්වා පන්ති පන්ති කොට්ඨාසං කොට්ඨාසං කාරාපෙත්වා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන ආරක්ඛං සොධනඤ්ච කාරාපෙත්වා ‘‘ඉදානි සීමං සමූහනිස්සාමා’’ති චත්තාරො ¶ වා තදුත්තරි වා සමානසංවාසකභික්ඛූ ගහෙත්වා පඨමපන්තියං පඨමකොට්ඨාසෙ මඤ්චට්ඨානෙ ඨත්වා පඨමං අවිප්පවාසසීමාසමූහනනකම්මවාචං, තතො සමානසංවාසකසීමාසමූහනනකම්මවාචං සාවෙත්වා තස්මිං කොට්ඨාසෙයෙව අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ඨිතට්ඨානං පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා තික්ඛත්තුං වා සත්තක්ඛත්තුං වා සමූහනිත්වා තතො නික්ඛමිත්වා පඨමපන්තියංයෙව දුතියකොට්ඨාසෙ ඨත්වා තථෙව කත්වා තතො පඨමපන්තියංයෙව අනුලොමනයෙන යාව අන්තිමකොට්ඨාසා එකෙකස්මිං කොට්ඨාසෙ තථෙව කත්වා පඨමපන්තියා පරික්ඛීණාය දුතියපන්තියා අන්තිමකොට්ඨාසෙ ඨත්වා තථෙව කත්වා තතො පට්ඨාය දුතියපන්තියංයෙව පටිලොමනයෙන යාව ආදිකොට්ඨාසා ¶ තථෙව කත්වා එවං තතියපන්තිආදීසුපි එකදා අනුලොමතො එකදා පටිලොමතො ගන්ත්වා සබ්බාසු පන්තීසු සබ්බස්මිං කොට්ඨාසෙ පරික්ඛීණෙ ඉදං සීමාසමූහනනකම්මං නිට්ඨිතං නාම හොති. ‘‘චත්තාරො තදුත්තරි වා’’ති ඉදං පන ඉමස්ස කම්මස්ස චතුවග්ගකරණීයත්තා වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.144) පන භික්ඛූනං පකතත්තභාවස්ස දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා ලජ්ජීපෙසලභික්ඛූනඤ්ච දුල්ලභත්තා ‘‘ඡපඤ්චමත්තෙ’’ති වුත්තං.

කල්යාණීසීමායං පන සීහළදීපතො අභිනවසික්ඛං ගහෙත්වා නිවත්තන්තෙහි ගරහවිවාදමත්තම්පි අලභන්තෙහි ධම්මචෙතියරඤ්ඤා විචිනිත්වා ගහිතෙහි චුද්දසහි භික්ඛූහි කතන්ති පාසාණලෙඛායං ආගතං. රතනපූරනගරෙ පන සිරීසුධම්මරාජාධිපතිනාමකස්ස චූළඅග්ගරාජිනො කාලෙ මහාසීහළප්පත්තොති විස්සුතො සිරීසද්ධම්මකිත්තිනාමකො මහාථෙරවරො අත්තනො වසනට්ඨානස්ස අවිදූරෙ පබ්බතමත්ථකෙ සීමං බන්ධන්තො අත්තනො නිස්සිතකෙ අග්ගහෙත්වා අත්තනා ¶ අභිරුචිතෙ ලජ්ජිපෙසලබහුස්සුතසික්ඛාකාමභූතෙ අඤ්ඤෙ මහාථෙරෙ ගහෙත්වා අත්තචතුත්ථොව හුත්වා කම්මං කරොතීති වදන්ති. තං ඉමස්ස කම්මස්ස චතුවග්ගකරණීයත්තා තෙසඤ්ච ථෙරානං පකතත්තභාවෙ නිරාසඞ්කත්තා කතං භවෙය්ය, එවං සන්තෙපි භික්ඛූනං පකතත්තභාවස්ස දුබ්බිඤ්ඤෙය්යත්තා චතුවග්ගකරණීයකම්මස්ස අතිරෙකචතුවග්ගෙන කරණෙ දොසාභාවතො අතිරෙකභික්ඛූහි කතභාවො පසත්ථතරො හොති. තෙනෙව ච කාරණෙන විමතිවිනොදනීනාමිකායං විනයටීකායං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.144) ‘‘ඡපඤ්චමත්තෙ භික්ඛූ ගහෙත්වා’’ති වුත්තං, කල්යාණීසීමායඤ්ච චුද්දසහි භික්ඛූහි කතන්ති දට්ඨබ්බං. එවං නිට්ඨිතෙපි පන සීමාසමූහනනකම්මෙ නානාවාදානං නානාචරියානං නානානිකායානං නානාදෙසවාසිකානං භික්ඛූනං චිත්තාරාධනත්ථං ගරහවිවාදමොචනත්ථඤ්ච පුනප්පුනං තෙහිපි භික්ඛූහි තථෙව කාරාපෙතබ්බං. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (පරි. අට්ඨ. 482-483; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 251) ‘‘පුනප්පුනං පන කාතබ්බං. තඤ්හි කුප්පස්ස කම්මස්ස කම්මං හුත්වා තිට්ඨති, අකුප්පස්ස ථිරකම්මභාවාය හොතී’’ති. තෙනෙව ච කාරණෙන හංසාවතීනගරෙ අනෙකපණ්ඩරහත්ථිසාමිමහාධම්මරාජා සහපුඤ්ඤකම්මභූතතො මහාචෙතියතො චතූසු දිසාසු සීමාසමූහනනකාලෙ රාමඤ්ඤදෙසවාසීහි මහාථෙරෙහි ච මරම්මදෙසවාසීහි මහාථෙරෙහි ච විසුං විසුං කාරාපෙසීති දට්ඨබ්බං.

යදි පන මහාසීමං බන්ධිතුකාමො හොති, තදා උසභමත්තං වා ද්විඋසභමත්තං වා තදුත්තරි වා පදෙසං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘එත්තකෙ ඨානෙ විහාරං කරිස්සාමා’’ති පරික්ඛෙපං කාරාපෙත්වා තස්ස විහාරපරික්ඛෙපස්ස ¶ අන්තො ච සබ්බත්ථ බහි ච සමන්තා ලෙඩ්ඩුපාතට්ඨානෙ මඤ්චප්පමාණෙ මඤ්චප්පමාණෙ ¶ ඔකාසෙ හෙට්ඨා වුත්තනයෙන පන්තිකොට්ඨාසෙ කත්වා කම්මප්පත්තෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං නිරන්තරං ඨත්වා පඨමං අවිප්පවාසසීමා තතො සමානසංවාසකසීමා ච සමූහනිතබ්බා. එවං සීමාය සමුග්ඝාතෙ කතෙ තස්මිං විහාරෙ ඛණ්ඩසීමාය මහාසීමාය ච විජ්ජමානත්තෙ සති අවස්සං එකස්මිං මඤ්චට්ඨානෙ තාසං මජ්ඣගතා තෙ භික්ඛූ තා සමූහනෙය්යුං, තතො ගාමසීමා එව අවසිස්සෙය්ය, තස්සං ගාමසීමායං ඛණ්ඩසීමාමහාසීමාවසෙන දුවිධා සීමා යථාරුචි බන්ධිතබ්බා. බන්ධනාකාරං පන උපරි වක්ඛාම.

කස්මා පන නිමිත්තානං බහිපි සීමාසමූහනනං කතං, නනු නිමිත්තානං අන්තොයෙව අභිනවසීමා ඉච්ඡිතබ්බාති තත්ථෙව සම්භෙදජ්ඣොත්ථරණවිමොචනත්ථං පොරාණකසීමාය සමූහනනං කාතබ්බන්ති? සච්චං, දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා පන එවං කතන්ති දට්ඨබ්බං. දුවිඤ්ඤෙය්යො හි පොරාණකසීමාය විජ්ජමානාවිජ්ජමානභාවො, තස්මා යදි නිමිත්තානං අන්තොයෙව සීමාසමූහනනං කරෙය්ය, තතො බහි පොරාණකසීමා තිට්ඨෙය්ය, තතො අප්පමත්තකං ඨානං අන්තො පවිසෙය්ය, තං ඨානං කම්මවාචාපාඨකෙන සහ සීමාසමූහනනකාරකසඞ්ඝස්ස පතිට්ඨහනප්පහොනකං න භවෙය්ය, එවං සන්තෙ සා පොරාණකසීමා අසමූහතාව භවෙය්ය. තං සමූහතසඤ්ඤාය සීමාසම්මන්නනකාලෙ අන්තොනිමිත්තට්ඨානං සම්මන්නෙය්යුං, තං අසමූහතපොරාණසීමාකොටිපවිට්ඨත්තා සීමාය සීමං සම්භෙදදොසො, යදි පන තං ඨානං චතුන්නං නිසින්නප්පහොනකං භවෙය්ය, සීමාය සීමං අජ්ඣොත්ථරණදොසො, යදිපි අන්තො න පවිසති, නිරන්තරං ඵුට්ඨමත්තං හොති, එවම්පි සීමාසඞ්කරදොසොති ඉමස්මා දොසත්තයා විමොචනත්ථං නිමිත්තානං බහිපි සීමාසමූහනනං කතං. තෙනෙව විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.144) ‘‘බහි ච සමන්තා ලෙඩ්ඩුපාතෙ’’තිආදි වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

කෙචි ¶ පන ආචරියා සමන්තා නිමිත්තානං අන්තො රජ්ජුපසාරණං කත්වා අන්තො ඨත්වා රජ්ජුයා හෙට්ඨා පාදෙ පවෙසෙත්වා රජ්ජුතො බහි කිඤ්චිමත්තං ඨානං අතික්කමිත්වා සීමාසමූහනනං කරොන්ති, තදෙතං විචාරෙතබ්බං. පාදග්ගට්ඨපනමත්තෙන පොරාණසීමාසමුග්ඝාතො න හොති, අථ ඛො කම්මවාචාපාඨකෙන සහ කම්මපත්තසඞ්ඝස්ස පතිට්ඨානෙන කම්මවාචාය පාඨනෙන ච සමුග්ඝාතො හොති. වුත්තඤ්හි විමතිවිනොදනිප්පකරණෙ (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.144) ‘‘සීමාය පන අන්තොඨානං, ‘සමූහනිස්සාමා’ති කම්මවාචාය කරණඤ්චෙත්ථ අඞ්ග’’න්ති, තස්මා එකදෙසෙන අන්තොපවිට්ඨාය ¶ ච එකසම්බන්ධෙන ඨිතාය පොරාණකබද්ධසීමාය සමුග්ඝාතෙ අකතෙ වුත්තනයෙන දොසත්තයතො න මුච්චෙය්ය, තස්මා නිමිත්තතො බහිපි ඨත්වා සමූහනනකරණභාවොව පාසංසතරො හොති. අඤ්ඤෙ පන ආචරියා කම්මකාරකභික්ඛූනං පදවලඤ්ජසම්බන්ධං කත්වා සමූහනන්ති, තං ගරුකරණවසෙන කතන්ති ගය්හමානෙ දොසො නත්ථි. එකච්චෙ පන ථෙරා ‘‘කාරකසඞ්ඝස්ස අක්කන්තට්ඨානෙයෙව සීමා සමූහතා, න අනක්කන්තට්ඨානෙති සඤ්ඤාය පඨමතරං සාලං කරිත්වා පච්ඡා සීමාය සමූහතාය ථම්භට්ඨානෙ අක්කමිතුං න ලභති, තස්මා අසමූහතා සීමා’’ති වදන්ති.

පුබ්බෙපි සිරීඛෙත්තනගරෙ මහාසත්තධම්මරාජස්ස කාලෙ තෙන රඤ්ඤා කතස්ස නන්දනවිහාරස්ස පුරතො තස්ස රඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා සීමාය පතිට්ඨාපිතාය පඨමං ජෙතවනසාලං කත්වා පච්ඡා සීමං සමූහනිංසු, තදා තස්මිං නගරෙ මහාරුක්ඛමූලිකො නාම එකො ගණපාමොක්ඛත්ථෙරො ‘‘සචෙ ථම්භං විජ්ඣිත්වා පාදෙ ඨපෙතුං සක්ඛිස්සාමි, එවං සන්තෙ අහං ආගච්ඡිස්සාමී’’ති වත්වා නාගච්ඡති. සබ්බෙ ථෙරා ‘‘න ථම්භමත්තෙන පොරාණසීමා තිට්ඨති, ථම්භස්ස සමන්තතො ඨත්වා ¶ කම්මවාචාය කතාය සීමා සමූහතා හොතී’’ති වත්වා තස්ස වචනං අග්ගහෙත්වා සමූහනිංසු චෙව බන්ධිංසු ච. හංසාවතීනගරෙ ධම්මචෙතියරඤ්ඤො කල්යාණියසීමාබන්ධනකාලෙපි පඨමං සාලං කරිත්වාව පච්ඡා සමූහනිංසු, න ච පාළිඅට්ඨකථාටීකාදීසු ‘‘පදවලඤ්ජසම්බන්ධං කත්වා සීමා සමූහනිතබ්බා’’ති පාඨො අත්ථි, ‘‘මඤ්චප්පමාණෙ මඤ්චප්පමාණෙ ඨානෙ’’ති (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.144) පන අත්ථි. පොරාණසීමාය අන්තො ඨත්වා එකස්මිං ඨානෙ සීමාසමූහනනකම්මවාචාය කතාය සකලාපි සීමා සමූහතාව හොති, තස්මා ‘‘පදවලඤ්ජසම්බන්ධං කත්වා සමූහනිතබ්බ’’න්ති වචනං පණ්ඩිතා න සම්පටිච්ඡන්ති. ඊදිසං පන වචනං ගරුකරණවසෙන වුත්තන්ති ගය්හමානෙ කිඤ්චාපි දොසො නත්ථි, තථාපි සිස්සානුසිස්සානං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනකාරණං හොති. තෙ හි ‘‘අම්හාකං ආචරියා එවං කථෙන්ති, එවං කරොන්තී’’ති දළ්හීකම්මවසෙන ගහෙත්වා තථා අකතෙ සීමා සමූහතා න හොතීති මඤ්ඤන්ති, තස්මා පකරණාගතනයවසෙනෙව කරණං වරං පසත්ථං හොතීති දට්ඨබ්බං.

අපරම්පි ඉමස්මිං සීමාසමූහනනාධිකාරෙ ධම්මගාරවෙහි විනයධරෙහි චින්තෙතබ්බං ගම්භීරං දුද්දසං ඨානං අත්ථි, තං කතමන්ති චෙ? ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තියොජනපරමං සීමං සම්මන්නිතු’’න්ති (මහාව. 140) වචනතො නානාගාමක්ඛෙත්තානි අවත්ථරිත්වා සම්මතා තියොජනිකාදිකායො ¶ මහාසීමායො භගවතා අනුඤ්ඤාතා අත්ථි, අථ එකං ගාමක්ඛෙත්තං සොධෙත්වා ආරක්ඛං දත්වා සීමාය සමූහතාය යදි තතො අඤ්ඤෙසු ගාමක්ඛෙත්තෙසු භික්ඛූ සන්ති, න ගාමසීමා බද්ධසීමං පරිච්ඡින්දිතුං සක්කොති, තස්මා තෙ භික්ඛූ තස්මිං කම්මෙ වග්ගං කරෙය්යුං, එවං සති සීමා සමූහතා න භවෙය්ය, තාය අසමූහතාය සති අභිනවසීමා සම්මන්නිතබ්බා න භවෙය්ය, ඉති ඉදං ඨානං දුජ්ජානං දුද්දසං, තස්මා පාසාණච්ඡත්තං විය භගවතො ¶ ආණං ගරුං කරොන්තෙහි ලජ්ජිපෙසලබහුස්සුතසික්ඛාකාමභූතෙහි විනයවිදූහි සුට්ඨු චින්තෙතබ්බන්ති.

ඉමස්මිං අධිකාරෙ චින්තෙන්තො ගවෙසන්තො විචිනන්තො ඉදං කාරණං දිස්සති – තියොජනිකාදිමහාසීමායො ඉද්ධිමන්තානං භික්ඛූනං ධරමානකාලෙ සන්නිපතිතුං වා විසොධෙතුං වා සක්කුණෙය්යභාවතො තමාරබ්භ භගවතා අනුජානිතා භවෙය්යුං. සබ්බස්මිං කාලෙ සබ්බස්මිං පදෙසෙ සබ්බෙ භික්ඛූ තාදිසං මහාසීමං සොධෙතුං වා සන්නිපතිතුං වා න සක්කා, න ච භගවා අසක්කුණෙය්යං අලබ්භනෙය්යං කාරණං වදෙය්ය. භගවතො ධරමානකාලෙ රාජගහනගරෙ අට්ඨාරස මහාවිහාරා එකසීමාව ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරෙන සම්මතාති. සීහළදීපෙ මහාවිහාරසීමා අනුරාධපුරං අන්තොකත්වා පවත්තා මහාමහින්දත්ථෙරෙන සම්මතාති ච පකරණෙසු දිස්සති, න තථා ඉමස්මිං නාම දෙසෙ ද්වියොජනිකා වා තියොජනිකා වා සීමා අසුකෙන භික්ඛුනා සම්මතාති දිස්සති. ඉමස්මිඤ්ච මරම්මදෙසෙ තාදිසානං සීමානං නත්ථිභාවො උපපරික්ඛිත්වා ජානිතබ්බො. තථා හි අනෙකසතඅනෙකසහස්සවස්සකාලතො උප්පන්නා බද්ධසීමා පාසාණථම්භනිමිත්තෙන සහ තස්මිං තස්මිං පදෙසෙ දිස්සන්ති. අරිමද්දනපුරෙ ච අනුරුද්ධමහාරාජෙන සම්මන්නාපිතා ද්වාසට්ඨයාධිකසතහත්ථායාමා සත්තචත්තාලීසාධිකසතහත්ථවිත්ථාරා මහාසීමා නිමිත්තෙන සහ දිස්සති. රතනපූරනගරෙ ච නරපතිජෙය්යසූරමහාරාජකාලෙ අට්ඨසත්තතාධිකචතුසතකලියුගෙ සම්මන්නිතා සීමා පාසාණලෙඛාය සද්ධිං දිස්සති. යදි තියොජනපරමාදිමහාසීමායො අත්ථි, පොරාණාචරියා නවං නවං බද්ධසීමං න බන්ධෙය්යුං, අථ ච පන බන්ධන්ති, තාසු ච නවසීමාසු උපසම්පදාදිසඞ්ඝකම්මං කරොන්ති, තතො එව ච ගණනපථමතික්කන්තා භික්ඛූ පරම්පරතො වඩ්ඪෙන්තා යාවජ්ජතනා ¶ සාසනං පතිට්ඨපෙන්ති. ඉමිනා ච කාරණෙන ඉමස්මිං පදෙසෙ තියොජනා සීමායො නත්ථීති විඤ්ඤායති.

අථ වා ‘‘විහාරපරික්ඛෙපස්ස අන්තො ච බහි ච සමන්තා ලෙඩ්ඩුපාතෙ’’ති විහාරපරික්ඛෙපස්ස අන්තො ච විහාරූපචාරභූතෙ බහි ලෙඩ්ඩුපාතෙ ච ඨානෙයෙව සීමාසමූහනනස්ස විමතිවිනොදනියං ¶ (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.144) වුත්තත්තාපි තාදිසා මහාසීමායො නත්ථීති විඤ්ඤායති. යදි අත්ථි, සීමාසමූහනනං පකරණාචරියා න කථෙය්යුං. කථෙන්තාපි සමන්තා තියොජනං ඨානං සොධෙත්වා සීමාසමූහනනං කරෙය්යුං, තථා පන අකථෙත්වා විහාරවිහාරූපචාරෙසුයෙව සීමාසමූහනනස්ස කථිතත්තා තියොජනිකාදයො මහාසීමායො නත්ථීති විඤ්ඤායති.

අථ වා ‘‘ඛණ්ඩසීමං පන ජානන්තා අවිප්පවාසං අජානන්තාපි සමූහනිතුඤ්චෙව බන්ධිතුඤ්ච සක්ඛිස්සන්තී’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 144) වචනතොපි තෙසු තෙසු ජනපදෙසු තියොජනිකාදිකායො මහාසීමායො නත්ථීති විඤ්ඤායති. කථං? යදි තාදිසා සීමායො අත්ථි, සකලම්පි තං සීමං අසොධෙත්වා සීමාසමූහනනං අට්ඨකථාචරියා න කථෙය්යුං, අථ ච පන ඛණ්ඩසීමං ජානන්තා අවිප්පවාසං අජානන්තාපි සීමං සමූහනිතුං බන්ධිතුඤ්ච සමත්ථභාවං කථෙන්ති, සා කථා ඛන්ධසීමාය සීමන්තරිකන්තරිතමත්තා හුත්වා තස්මිං ගාමක්ඛෙත්තෙ අවිප්පවාසසීමා භවෙය්ය, තස්මා තස්මිං ඨානෙ ඨත්වා සමූහනිතුං සමත්ථභාවෙන අට්ඨකථාචරියෙහි කථීයති, න නානාගාමක්ඛෙත්තානි අවත්ථරිත්වා සම්මතාය තියොජනිකාදිභෙදාය සීමාය අඤ්ඤෙසු ගාමක්ඛෙත්තෙසු අඤ්ඤෙසු භික්ඛූසු සන්තෙසුපි සමූහනිතුං සමත්ථභාවෙන, තෙන ඤායති ‘‘න ¶ සබ්බෙසු ඨානෙසු තියොජනිකාදිභෙදායො මහාසීමායො න සන්තී’’ති. ඊදිසානි කාරණානි භගවතො ආණං ගරුං කරොන්තෙහි විනයත්ථවිදූහි විනයධරෙහි පුනප්පුනං චින්තෙතබ්බානි උපපරික්ඛිතබ්බානි, ඉතො අඤ්ඤානිපි කාරණානි ගවෙසිතබ්බානීති.

ඉතො පරම්පි ‘‘සචෙ අඤ්ඤානිපි ගාමක්ඛෙත්තානි අන්තොකාතුකාමා, තෙසු ගාමෙසු යෙ භික්ඛූ වසන්ති, තෙහිපි ආගන්තබ්බ’’න්තිආදිවචනතො (මහාව. අට්ඨ. 138) එකස්මිංයෙව ගාමක්ඛෙත්තෙ සීමං න බන්ධන්ති, අථ ඛො අඤ්ඤානිපි ගාමක්ඛෙත්තානි අන්තොකරිත්වාපි බන්ධන්ති, තස්මා ඉදානි සම්මන්නිතබ්බාය සීමාය නිස්සයභූතං පකතිගාමක්ඛෙත්තං වා විසුංගාමක්ඛෙත්තං වා සොධිතන්ති මනසි න කාතබ්බං. කඞ්ඛච්ඡෙදනත්ථං සීමාසමූහනනකම්මවාචාභණනසමයෙ තෙන ගාමක්ඛෙත්තෙන සම්බන්ධෙසු අඤ්ඤෙසු ගාමක්ඛෙත්තෙසු වසන්තෙ භික්ඛූපි යාචිත්වා තතො ගාමක්ඛෙත්තතො බහි දූරෙ වාසාපෙතබ්බා. එවඤ්හි කරොන්තෙ අඤ්ඤානි ගාමක්ඛෙත්තානි අන්තොකරිත්වා පොරාණසීමාය විජ්ජමානායපි තෙ වග්ගං කාතුං න සක්කොන්ති. තතො සීමාසමූහනනකම්මවාචා සම්පජ්ජති, තස්මා එවරූපො සුඛුමො නිපුණො අත්ථො විනයධරෙහි චින්තෙතබ්බො. එවං සීමාසමූහනනවිධානෙන ¶ සීමාය සීමං සම්භින්දන්තෙන සම්මතා, සීමාය සීමං අජ්ඣොත්ථරන්තෙන සම්මතාති වුත්තෙහි ද්වීහි විපත්තිදොසෙහි මුත්තා හොති.

තතො ‘‘අතිඛුද්දිකා අතිමහන්තී’’ති (පරි. 486) වුත්තෙහි විපත්තිදොසෙහි විමුච්චනත්ථං සීමාය පමාණං ජානිතබ්බං. කථං? සීමා නාම එකවීසතියා භික්ඛූනං නිසීදිතුං අප්පහොන්තෙ සති අතිඛුද්දිකා නාම හොති, සම්මතාපි සීමා න හොති. තියොජනතො පරං කෙසග්ගමත්තම්පි ඨානං අන්තො කරොන්තෙ සති අතිමහතී නාම හොති, සම්මතාපි සීමා න හොති ¶ , තස්මා එකවීසතියා භික්ඛූනං නිසීදනප්පහොනකතො පට්ඨාය තියොජනං අනතික්කමිත්වා යත්ථ යං පමාණං සඞ්ඝො ඉච්ඡති, තත්ථ තං පමාණං කත්වා සීමා සම්මන්නිතබ්බා. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘තත්ථ අතිඛුද්දිකා නාම යත්ථ එකවීසති භික්ඛූ නිසීදිතුං න සක්කොන්ති. අතිමහන්තී නාම අන්තමසො කෙසග්ගමත්තෙනපි තියොජනං අතික්කමිත්වා සම්මතා’’ති කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) වචනතො විඤ්ඤායති. එවං සීමාය පමාණග්ගහණෙන ‘‘අතිඛුද්දිකා අතිමහන්තී’’ති වුත්තෙහි ද්වීහි දොසෙහි මුත්තා හොති.

තතො ‘‘ඛණ්ඩනිමිත්තා ඡායානිමිත්තා අනිමිත්තා’’ති (පරි. 486) වුත්තෙහි තීහි විපත්තිදොසෙහි විමුච්චනත්ථං නිමිත්තකිත්තනං කාතබ්බං, තත්ථ අසම්බන්ධකිත්තනෙන නිමිත්තා සීමා ඛණ්ඩනිමිත්තා නාම. කථං? සීමාය චතූසු දිසාසු ඨපිතනිමිත්තෙසු පුරත්ථිමදිසාය නිමිත්තං කිත්තෙත්වා අනුක්කමෙන දක්ඛිණපච්ඡිමඋත්තරදිසාසු නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා පුන පුරත්ථිමදිසාය නිමිත්තං කිත්තෙතබ්බං, එවං කතෙ අඛණ්ඩනිමිත්තා නාම හොති. යදි පන පුරත්ථිමදිසාය නිමිත්තං කිත්තෙත්වා අනුක්කමෙන දක්ඛිණපච්ඡිමඋත්තරදිසාසු නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා ඨපෙති, පුන පුරත්ථිමදිසාය නිමිත්තං න කිත්තෙති, එවං ඛණ්ඩනිමිත්තා නාම හොති. අපරාපි ඛණ්ඩනිමිත්තා නාම යා අනිමිත්තුපගපාසාණං වා බහිසාරරුක්ඛං වා ඛාණුකං වා පංසුපුඤ්ජං වා අන්තරා එකං නිමිත්තං කත්වා සම්මතා. පබ්බතච්ඡායාදීසු යං කිඤ්චි ඡායං නිමිත්තං කත්වා සම්මතා ඡායානිමිත්තා නාම. සබ්බසො නිමිත්තං අකිත්තෙත්වා සම්මතා අනිමිත්තා නාම. ඉමෙහි තීහි දොසෙහි විමුච්චනත්ථාය නිමිත්තකිත්තනං කාතබ්බං.

කථං? කම්මවාචාය පොරාණසීමාසමූහනනං කත්වා පරිසුද්ධාය කෙවලාය ගාමසීමාය සඞ්ඝෙන ¶ යථාජ්ඣාසයං ගහිතප්පමාණස්ස ¶ සීමමණ්ඩලස්ස චතූසු වා දිසාසු අට්ඨසු වා දිසාසු නිමිත්තුපගෙ හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන ද්වත්තිංසපලගුළපිණ්ඩප්පමාණෙ, උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන හත්ථිප්පමාණතො ඌනප්පමාණෙ පාසාණෙ ඨපෙත්වා නිමිත්තානං අන්තො ඨිතෙන කම්මවාචාපාඨකෙන විනයධරෙන ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය කිං නිමිත්ත’’න්ති පුච්ඡිතබ්බං. අඤ්ඤෙන ‘‘පාසාණො, භන්තෙ’’ති වත්තබ්බං. පුන විනයධරෙන ‘‘එසො පාසාණො නිමිත්ත’’න්ති වත්වා කිත්තෙතබ්බං. ඉමිනා නයෙන සීමමණ්ඩලං පදක්ඛිණං කරොන්තෙන ‘‘පුරත්ථිමාය අනුදිසාය, දක්ඛිණාය දිසාය, දක්ඛිණාය අනුදිසාය, පච්ඡිමාය දිසාය, පච්ඡිමාය අනුදිසාය, උත්තරාය දිසාය, උත්තරාය අනුදිසාය කිං නිමිත්තං? පාසාණො, භන්තෙ. එසො පාසාණො නිමිත්ත’’න්ති කිත්තෙත්වා පුන ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය කිං නිමිත්තං? පාසාණො, භන්තෙ. එසො පාසාණො නිමිත්ත’’න්ති කිත්තෙත්වා නිට්ඨපෙතබ්බං. වුත්තඤ්හි කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘‘ඛණ්ඩනිමිත්තා නාම අඝටිතනිමිත්තා වුච්චතී’’තිආදි. එවං නිමිත්තකිත්තනෙන ‘‘ඛණ්ඩනිමිත්තා ඡායානිමිත්තා අනිමිත්තා’’ති වුත්තෙහි තීහි විපත්තිදොසෙහි විමුත්තා හොති.

තතො පරං ‘‘බහිසීමෙ ඨිතසම්මතා’’ති (පරි. 486) වුත්තවිපත්තිදොසතො විමුච්චනත්ථං සීමාසම්මුතිකම්මවාචාපාඨකාලෙ සඞ්ඝස්ස ඨිතට්ඨානං ජානිතබ්බං. කථං? යදි නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා සඞ්ඝො නිමිත්තානං බහි ඨත්වා කම්මවාචාය සීමං සම්මන්නති, බහිසීමෙ ඨිතසම්මතා නාම හොති, සීමා න හොති, තස්මා නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා සඞ්ඝෙන නිමිත්තානං අන්තො ඨත්වා කම්මවාචාය සීමා සම්මන්නිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං කඞ්ඛාවිතරණියං ‘‘බහිසීමෙ ඨිතසම්මතා නාම නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා නිමිත්තානං බහි ඨිතෙන සම්මතා’’ති. එවං සීමාසම්මන්නනට්ඨානනියමෙන ‘‘බහිසීමෙ ඨිතසම්මතා’’ති (පරි. 486) වුත්තවිපත්තිදොසතො මුත්තා හොති.

තතො ¶ පරං ‘‘නදියං සම්මතා, සමුද්දෙ සම්මතා, ජාතස්සරෙ සම්මතා’’ති (පරි. 486) වුත්තෙහි තීහි විපත්තිදොසෙහි ච විමුච්චනත්ථං එවං මනසි කාතබ්බං – ‘‘සබ්බා, භික්ඛවෙ, නදී අසීමා, සබ්බො සමුද්දො අසීමො, සබ්බො ජාතස්සරො අසීමො’’ති (මහාව. 147) භගවතා වචනතො නදීසමුද්දජාතස්සරෙසු සම්මතා සීමා න හොති, පොරාණසීමවිගතාය සුද්ධාය ගාමසීමාය සම්මතා එව සීමා හොති, තස්මා ගාමසීමායමෙව බද්ධසීමා සම්මන්නිතබ්බා, න නදීආදීසූති. වුත්තඤ්හි කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘‘නදියා සමුද්දෙ ජාතස්සරෙ සම්මතා නාම එතෙසු නදීආදීසු සම්මතා’’තිආදි. එත්තාවතා ‘‘අයං සීමා අතිඛුද්දිකා ¶ , අතිමහන්තී, ඛණ්ඩනිමිත්තා, ඡායානිමිත්තා, අනිමිත්තා, බහිසීමෙ ඨිතසම්මතා, නදියං සම්මතා, සමුද්දෙ සම්මතා, ජාතස්සරෙ සම්මතා, සීමාය සීමං සම්භින්දන්තෙන සම්මතා, සීමාය සීමං අජ්ඣොත්ථරන්තෙන සම්මතා’’ති (පරි. 486) වුත්තෙහි එකාදසහි දොසෙහි විමුත්තා හුත්වා ‘‘අබ්භා මහිකා ධූමො රජො රාහූ’’ති වුත්තෙහි පඤ්චහි උපක්කිලෙසෙහි මුත්තං චන්දමණ්ඩලං විය, සූරියමණ්ඩලං විය ච සුපරිසුද්ධා හොති.

තිවිධසම්පත්ති නාම නිමිත්තසම්පත්තිපරිසසම්පත්තිකම්මවාචාසම්පත්තියො. තාසු ‘‘පබ්බතනිමිත්තං පාසාණනිමිත්තං වනනිමිත්තං රුක්ඛනිමිත්තං මග්ගනිමිත්තං වම්මිකනිමිත්තං නදීනිමිත්තං උදකනිමිත්ත’’න්ති (මහාව. 138) වුත්තෙසු අට්ඨසු නිමිත්තෙසු තස්සං තස්සං දිසායං යථාලද්ධානි නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා සම්මන්නිතබ්බා. වුත්තඤ්හි කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය කිංනිමිත්තං? පාසාණො, භන්තෙ. එසො පාසාණො නිමිත්තන්තිආදිනා නයෙන කිත්තෙත්වා සම්මතා’’ති. තෙසු ච අට්ඨසු නිමිත්තෙසු රුක්ඛනිමිත්තාදීනං යථාජ්ඣාසයට්ඨානෙසු දුල්ලභභාවතො වඩ්ඪිත්වා ද්වින්නං බද්ධසීමානං සඞ්කරකරණතො ච පාසාණනිමිත්තස්ස පන තථා ¶ සඞ්කරකරණාභාවතො යථිච්ඡිතට්ඨානං ආහරිත්වා ඨපෙතුං සුකරභාවතො ච සීමං බන්ධන්තෙහි භික්ඛූහි සීමමණ්ඩලස්ස සමන්තා නිමිත්තූපගා පාසාණා ඨපෙතබ්බා. තෙන වුත්තං මහාවග්ගට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 138) ‘‘තං බන්ධන්තෙහි සමන්තා නිමිත්තූපගා පාසාණා ඨපෙතබ්බා’’ති. විමතිවිනොදනියඤ්ච (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.138) ‘‘නිමිත්තූපගා පාසාණා ඨපෙතබ්බාති ඉදං යථාරුචිතට්ඨානෙ රුක්ඛනිමිත්තාදීනං දුල්ලභතායා’’තිආදි. එත්තාවතා නිමිත්තසම්පත්තිසඞ්ඛාතං පඨමඞ්ගං සූපපන්නං හොති.

තතො සීමාසම්මුතිකරණත්ථං සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන චත්තාරො භික්ඛූ සන්නිපතිත්වා යාවතා තස්මිං ගාමෙ බද්ධසීමං වා නදීසමුද්දජාතස්සරෙ වා අනොක්කමිත්වා ඨිතා භික්ඛූ සන්ති, සබ්බෙ තෙ හත්ථපාසෙ වා කත්වා ඡන්දං වා ආහරිත්වා යා සීමා සම්මතා, සා පරිසසම්පත්තියුත්තා නාම හොති. තෙන වුත්තං කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘‘පරිසසම්පත්තියුත්තා නාම සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන චතූහි භික්ඛූහි සන්නිපතිත්වා’’තිආදි. අථ තං සීමං බන්ධන්තා භික්ඛූ සාමන්තවිහාරෙසු වසන්තෙ භික්ඛූ තස්ස තස්ස විහාරස්ස සීමාපරිච්ඡෙදං පුච්ඡිත්වා යෙ බද්ධසීමවිහාරා, තෙසං සීමාය සීමන්තරිකං ඨපෙත්වා, යෙ අබද්ධසීමවිහාරා, තෙසං සීමාය උපචාරං ඨපෙත්වා දිසාචාරිකභික්ඛූනං නිස්සඤ්චාරසමයෙ යදි එකස්මිංයෙව ගාමක්ඛෙත්තෙ සීමං බන්ධිතුකාමා ¶ , තස්මිං යෙ භික්ඛූ බද්ධසීමවිහාරා, තෙසං පෙසෙතබ්බං ‘‘අජ්ජ මයං සීමං බන්ධිස්සාම, තුම්හෙ සකසකසීමාපරිච්ඡෙදතො මා නික්ඛමථා’’ති. යෙ අබද්ධසීමවිහාරා, තෙ සබ්බෙ එකජ්ඣං සන්නිපාතාපෙතබ්බා, ඡන්දාරහානං ඡන්දො ආහරිතබ්බො.

යදි අඤ්ඤං ගාමක්ඛෙත්තම්පි අන්තොකත්තුකාමා, තත්ථ නිවාසිනො භික්ඛූ සමානසංවාසකසීමාසම්මන්නනකාලෙ ආගන්තුම්පි ¶ අනාගන්තුම්පි වට්ටන්ති. අවිප්පවාසසීමාසම්මන්නනකාලෙ පන අන්තොනිමිත්තගතෙහි භික්ඛූහි ආගන්තබ්බං, අනාගච්ඡන්තානං ඡන්දො ආහරිතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං සමන්තපාසාදිකායං (මහාව. අට්ඨ. 138) ‘‘තං බන්ධිතුකාමෙහි සාමන්තවිහාරෙසු භික්ඛූ’’තිආදි. එවං භික්ඛූසු සන්නිපතිතෙසු ඡන්දාරහානං ඡන්දෙ ආහටෙ තෙසු තෙසු මග්ගෙසු නදීතිත්ථගාමද්වාරාදීසු ච ආගන්තුකභික්ඛූනං සීඝං සීඝං හත්ථපාසානයනත්ථඤ්ච බහිසීමකරණත්ථඤ්ච ආරාමිකසාමණෙරෙ ඨපෙත්වා භෙරිසඤ්ඤං වා සඞ්ඛසඤ්ඤං වා කාරාපෙත්වා නිමිත්තකිත්තනානන්තරං වුත්තාය ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ සඞ්ඝො’’තිආදිකාය (මහාව. 139) කම්මවාචාය සීමා බන්ධිතබ්බා. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 138) ‘‘එවං සන්නිපතිතෙසු පන භික්ඛූසූ’’තිආදි. එත්තාවතා පරිසසම්පත්තිසඞ්ඛාතං දුතියඞ්ගං සූපපන්නං හොති.

තතො පරං කම්මවාචාපාඨසමයෙ ‘‘සීමං, භික්ඛවෙ, සම්මන්නන්තෙන පඨමං සමානසංවාසකසීමා සම්මන්නිතබ්බා, පච්ඡා තිචීවරෙන අවිප්පවාසො සම්මන්නිතබ්බො’’ති (මහාව. 144) වචනතො පඨමං සමානසංවාසකසීමා සම්මන්නිතබ්බා, පච්ඡා අවිප්පවාසසීමා සම්මන්නිතබ්බා, සමානසංවාසකකම්මවාචාපරියොසානෙයෙව නිමිත්තානි බහි කත්වා නිමිත්තානං අන්තොපමාණෙනෙව සමානසංවාසකසීමා චතුනහුතාධිකද්විලක්ඛයොජනපුථුලං මහාපථවිං විනිවිජ්ඣිත්වා පථවීසන්ධාරකඋදකං පරියන්තං කත්වා ගතා. තෙන වුත්තං සමන්තපාසාදිකායං ‘‘කම්මවාචාපරියොසානෙයෙව…පෙ… ගතා හොතී’’ති. අවිප්පවාසකම්මවාචාපරියොසානෙ අවිප්පවාසසීමා යදි අන්තොසීමාය ගාමො අත්ථි, ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච මුඤ්චිත්වා සමානසංවාසකසීමාය ගතපරිච්ඡෙදෙනෙව ගතා. ඉති තිචීවරෙන අවිප්පවාසසීමා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච න අවත්ථරති, සමානසංවාසකසීමාව අවත්ථරති, සමානසංවාසකසීමා අත්තනො ධම්මතාය ¶ ගච්ඡති. අවිප්පවාසසීමා පන යත්ථ සමානසංවාසකසීමා, තත්ථෙව ගච්ඡති. තෙන වුත්තං සමන්තපාසාදිකායං ‘‘ඉති භික්ඛූනං අවිප්පවාසසීමා…පෙ… ගච්ඡතී’’ති. තස්මා –

‘‘සුණාතු ¶ මෙ, භන්තෙ සඞ්ඝො, යාවතා සමන්තා නිමිත්තා කිත්තිතා. යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො එතෙහි නිමිත්තෙහි සීමං සම්මන්නෙය්ය සමානසංවාසං එකූපොසථං, එසා ඤත්ති.

‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ සඞ්ඝො, යාවතා සමන්තා නිමිත්තා කිත්තිතා, සඞ්ඝො එතෙහි නිමිත්තෙහි සීමං සම්මන්නති සමානසංවාසං එකූපොසථං. යස්සායස්මතො ඛමති එතෙහි නිමිත්තෙහි සීමාය සම්මුති සමානසංවාසාය එකූපොසථාය, සො තුණ්හස්ස. යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්ය. සම්මතා සා සීමා සඞ්ඝෙන එතෙහි නිමිත්තෙහි සමානසංවාසා එකූපොසථා, ඛමති සඞ්ඝස්ස, තස්මා තුණ්හී. එවමෙතං ධාරයාමී’’ති (මහාව. 139).

එසා සමානසංවාසකකම්මවාචා,

‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ සඞ්ඝො, යා සා සඞ්ඝෙන සීමා සම්මතා සමානසංවාසා එකූපොසථා. යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො තං සීමං තිචීවරෙන අවිප්පවාසං සම්මන්නෙය්ය ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච, එසා ඤත්ති.

‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ සඞ්ඝො, යා සා සඞ්ඝෙන සීමා සම්මතා සමානසංවාසා එකූපොසථා. සඞ්ඝො තං සීමං තිචීවරෙන අවිප්පවාසං සම්මන්නති ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච. යස්සායස්මතො ඛමති එතිස්සා සීමාය තිචීවරෙන අවිප්පවාසසම්මුති ඨපෙත්වා ¶ ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච, සො තුණ්හස්ස. යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්ය. සම්මතා සා සීමා සඞ්ඝෙන තිචීවරෙන අවිප්පවාසා ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච, ඛමති සඞ්ඝස්ස, තස්මා තුණ්හී. එවමෙතං ධාරයාමී’’ති (මහාව. 144).

එසා අවිප්පවාසකම්මවාචා ඤත්තිදොසඅනුස්සාවනාදොසෙ අනුට්ඨපෙත්වා සුට්ඨු භණිතබ්බා. එත්තාවතා කම්මවාචාසම්පත්තිසඞ්ඛාතං තතියඞ්ගං සූපපන්නං හොති.

එවමයං සීමා අන්තො මණිවිමානං බහි රජතපරික්ඛිත්තං විමානසාමිකදෙවපුත්තොති ඉමෙහි තීහි අඞ්ගෙහි සම්පන්නං චන්දමණ්ඩලං විය, අන්තො කනකවිමානං බහි ඵලිකපරික්ඛිත්තං විමානසාමිකදෙවපුත්තොති ¶ ඉමෙහි තීහි අඞ්ගෙහි සම්පන්නං සූරියමණ්ඩලං විය ච නිමිත්තසම්පත්තිපරිසසම්පත්තිකම්මවාචාසම්පත්තිසඞ්ඛාතෙහි තීහි අඞ්ගෙහි සම්පන්නා හුත්වා අතිවිය සොභති විරොචති, ජිනසාසනස්ස චිරට්ඨිතිකාරණභූතා හුත්වා තිට්ඨතීති දට්ඨබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං උපොසථක්ඛන්ධකපාළියං ‘‘සීමං, භික්ඛවෙ, සම්මන්නන්තෙන පඨමං සමානසංවාසකසීමා සම්මන්නිතබ්බා’’තිආදි.

‘‘නිමිත්තෙන නිමිත්තං සම්බන්ධිත්වා’’ති එත්ථ පන පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව පුරත්ථිමදිසතො පට්ඨාය පදක්ඛිණං කත්වා සබ්බනිමිත්තානි කිත්තෙත්වා උත්තරානුදිසං පත්වා තත්ථෙව අට්ඨපෙත්වා පුබ්බෙ කිත්තිතං පුරත්ථිමදිසාය නිමිත්තං පුන කිත්තෙත්වා සම්මතාති අත්ථො. එවං සම්මතා අයං සීමා එකාදසහි විපත්තීහි මුත්තා, තීහි සම්පත්තීහි සමන්නාගතා හුත්වා සබ්බාකාරසම්පන්නා පඤ්චවස්සසහස්සපරිමාණකාලං අපරිමාණං භික්ඛූනං අපලොකනාදිචතුබ්බිධකම්මකරණට්ඨානභූතා බද්ධසීමා හොතීති දට්ඨබ්බා.

යදි ¶ පන සඛණ්ඩසීමං මහාසීමං බන්ධිතුකාමා, පුබ්බෙ වුත්තනයෙන සුට්ඨු සොධෙත්වා සමූහනිතපොරාණසීමාය කෙවලාය පකතිගාමසීමාය වා විසුංගාමසීමාය වා බන්ධිතබ්බා, තාසු ච ද්වීසු සීමාසුපබ්බජ්ජුපසම්පදාදීනං සඞ්ඝකම්මානං සුඛකරණත්ථං සීමා පඨමං බන්ධිතබ්බා, තං පන බන්ධන්තෙහි වත්තං ජානිතබ්බං. සචෙ හි බොධිචෙතියභත්තසාලාදීනි සබ්බවත්ථූනි පතිට්ඨාපෙත්වා කතවිහාරෙ බන්ධන්ති, විහාරමජ්ඣෙ බහූනං සමොසරණට්ඨානෙ අබන්ධිත්වා විහාරපච්චන්තෙ විවිත්තොකාසෙ බන්ධිතබ්බා. අකතවිහාරෙ බන්ධන්තෙහි බොධිචෙතියාදීනං සබ්බවත්ථූනං පතිට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වා යථා පතිට්ඨිතෙසු වත්ථූසු විහාරපච්චන්තෙ විවිත්තොකාසෙ හොති, එවං බන්ධිතබ්බා. තථා හි වුත්තං සමන්තපාසාදිකායං (මහාව. අට්ඨ. 138) ‘‘ඉමං පන සමානසංවාසකසීමං සම්මන්නන්තෙහී’’තිආදි.

කිත්තකප්පමාණා පන ඛණ්ඩසීමා බන්ධිතබ්බාති? හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන සචෙ එකවීසති භික්ඛූ ගණ්හාති, වට්ටති, තතො ඔරං න වට්ටති. පරං භික්ඛුසහස්සං ගණ්හන්තීපි වට්ටති. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (මහාව. 138) ‘‘සා හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙනා’’තිආදි. එකවීසති භික්ඛූති ච නිසින්නෙ සන්ධාය වුත්තං, ඉදඤ්ච අබ්භානකරණකාලෙ කම්මාරහභික්ඛුනා සද්ධිං වීසතිගණස්ස සඞ්ඝස්ස නිසීදනප්පහොනකත්ථං වුත්තං. වුත්තඤ්හි විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.138) ‘‘එකවීසති ¶ භික්ඛූ’’තිආදි. තං ඛණ්ඩසීමං බන්ධන්තෙහි භික්ඛූහි සීමමාළකස්ස සමන්තා නිමිත්තූපගා පාසාණා ඨපෙතබ්බා. අන්තොඛණ්ඩසීමායමෙව ඨත්වා ඛණ්ඩසීමා බන්ධිතබ්බා. ‘‘එසො පාසාණො නිමිත්ත’’න්ති එවං නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා කම්මවාචාය සීමා බන්ධිතබ්බා, තස්සායෙව සීමාය දළ්හීකම්මත්ථං අවිප්පවාසකම්මවාචා කාතබ්බා. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 138) ‘‘තං බන්ධන්තෙහී’’තිආදි. එවං ඛණ්ඩසීමං සම්මන්නිත්වා බහි සීමන්තරිකපාසාණා ඨපෙතබ්බා. සීමන්තරිකා පච්ඡිමකොටියා එකරතනප්පමාණා ¶ වට්ටති, විදත්ථිප්පමාණාපි චතුරඞ්ගුලප්පමාණාපි වට්ටති. සචෙ පන විහාරො මහා හොති, ද්වෙපි තිස්සොපි තතුත්තරිපි ඛණ්ඩසීමායො බන්ධිතබ්බා. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං ‘‘සීමං සම්මන්නිත්වා’’තිආදි.

එවං ඛණ්ඩසීමං සම්මන්නිත්වා මහාසීමාසම්මුතිකාලෙ ඛණ්ඩසීමතො නික්ඛමිත්වා මහාසීමාය ඨත්වා සමන්තා අනුපරියායන්තෙහි සීමන්තරිකපාසාණා කිත්තෙතබ්බා, තතො අවසෙසනිමිත්තානි කිත්තෙත්වා හත්ථපාසං අවිජහන්තෙහි කම්මවාචාය සමානසංවාසකසීමං සම්මන්නිත්වා තස්ස දළ්හීකම්මත්ථං අවිප්පවාසකම්මවාචාපි කාතබ්බා. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 138) ‘‘එවං ඛණ්ඩසීමං සම්මන්නිත්වා’’තිආදි.

‘‘සමන්තා අනුපරියායන්තෙහි සීමන්තරිකපාසාණා කිත්තෙතබ්බා’’ති වුත්තං. කථං කිත්තෙතබ්බාති? දක්ඛිණතො අනුපරියායන්තෙනෙව කිත්තෙතබ්බා. තථා හි ඛණ්ඩසීමතො පච්ඡිමාය දිසාය පුරත්ථාභිමුඛෙන ඨත්වා ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය කිං නිමිත්ත’’න්ති තත්ථ සබ්බානි නිමිත්තානි අනුක්කමෙන කිත්තෙත්වා තථා උත්තරාය දිසාය දක්ඛිණාභිමුඛෙන ඨත්වා ‘‘දක්ඛිණාය දිසාය කිං නිමිත්ත’’න්ති අනුක්කමෙන කිත්තෙත්වා තථා පුරත්ථිමාය දිසාය පච්ඡිමාභිමුඛෙන ඨත්වා ‘‘පච්ඡිමාය දිසාය කිං නිමිත්ත’’න්ති අනුක්කමෙන කිත්තෙත්වා තථා දක්ඛිණාය දිසාය උත්තරාභිමුඛෙන ඨත්වා ‘‘උත්තරාය දිසාය කිං නිමිත්ත’’න්ති තත්ථ සබ්බානි නිමිත්තානි අනුක්කමෙන කිත්තෙත්වා පුන පච්ඡිමාය දිසාය පුරත්ථාභිමුඛෙන ඨත්වා පුරිමං කිත්තිතං වුත්තනයෙනෙව පුන කිත්තෙතබ්බං. එවං බහූනම්පි ඛණ්ඩසීමානං සීමන්තරිකපාසාණා පච්චෙකං කිත්තෙතබ්බා, තතො පච්ඡා අවසෙසනිමිත්තානීති මහාසීමාය බාහිරබන්ධනෙසු නිමිත්තානි. එවං සීමන්තරිකපාසාණා මහාසීමාය අන්තො නිමිත්තානි හොන්ති ද්වින්නං සීමානං ¶ සඞ්කරදොසාපගමනත්ථං සීමන්තරිකපාසාණානං ඨපෙතබ්බත්තා. එවං සමන්තා අනුපරියායන්තෙන සීමන්තරිකපාසාණා කිත්තෙතබ්බා. තථාහි වුත්තං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.138) ‘‘සීමන්තරිකපාසාණාති ¶ සීමන්තරිකාය ඨපිතනිමිත්තපාසාණා, තෙ පන කිත්තෙන්තෙන පදක්ඛිණතො අනුපරියායන්තෙනෙව කිත්තෙතබ්බා’’තිආදි.

කිං ඉමිනා අනුක්කමෙනෙව සීමා සම්මන්නිතබ්බා, උදාහු අඤ්ඤෙනපි අනුක්කමෙන සම්මන්නිතබ්බාති? සචෙ පන ඛණ්ඩසීමාය නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා තතො සීමන්තරිකාය නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා මහාසීමාය නිමිත්තානි කිත්තෙන්ති, එවං තීසු ඨානෙසු නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා යං සීමං ඉච්ඡන්ති, තං පඨමං බන්ධිතුං වට්ටති. එවං සන්තෙපි යථාවුත්තනයෙන ඛණ්ඩසීමතොව පට්ඨාය බන්ධිතබ්බා. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 138) ‘‘සචෙ පන ඛණ්ඩසීමාය නිමිත්තානී’’තිආදි. එවං ඛණ්ඩසීමමහාසීමබන්ධනෙන භික්ඛූනං කො ගුණොති චෙ? එවං බද්ධාසු පන සීමාසු ඛණ්ඩසීමාය ඨිතා භික්ඛූ මහාසීමායං කම්මං කරොන්තානං භික්ඛූනං කම්මං න කොපෙන්ති, මහාසීමාය වා ඨිතා ඛණ්ඩසීමාය කම්මං කරොන්තානං, සීමන්තරිකාය පන ඨිතා උභින්නම්පි න කොපෙන්ති. ගාමක්ඛෙත්තෙ ඨත්වා කම්මං කරොන්තානං පන සීමන්තරිකාය ඨිතා කොපෙන්ති. සීමන්තරිකා හි ගාමක්ඛෙත්තං භජති. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘එවං බද්ධාසු පන සීමාසූ’’තිආදි, එවං බද්ධසීමවිහාරෙසු වසන්තා භික්ඛූ තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨිතෙහි තිචීවරෙහි විනා යථාරුචි වසිතුං ලභන්ති. සචෙ පන ගාමො අත්ථි, ගාමගාමූපචාරෙසු න ලභතීති දට්ඨබ්බං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

සීමාබන්ධනවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො.

25. උපොසථපවාරණාවිනිච්ඡයකථා

168. එවං ¶ සීමාවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි උපොසථපවාරණාවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘උපොසථපවාරණාති එත්ථ’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ උපොසථසද්දො තාව –

‘‘උද්දෙසෙ ¶ පාතිමොක්ඛස්ස, පණ්ණත්තියමුපොසථො;

උපවාසෙ ච අට්ඨඞ්ගෙ, උපොසථදිනෙ සියා’’ති. –

වචනතො පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ පණ්ණත්තියං උපවාසෙ අට්ඨඞ්ගසීලෙ උපොසථදිනෙ ච වත්තති. තථා හෙස ‘‘ආයාමාවුසො කප්පින උපොසථං ගමිස්සාමා’’තිආදීසු (දී. නි. අට්ඨ. 1.150; ම. නි. අට්ඨ. 3.85) පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ ආගතො, ‘‘උපොසථො නාම නාගරාජා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.246) පණ්ණත්තියං, ‘‘සුද්ධස්ස වෙ සදා ඵෙග්ගු, සුද්ධස්ස උපොසථො සදා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.79) උපවාසෙ, ‘‘එවං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතො ඛො, විසාඛෙ, උපොසථො උපවුත්ථො’’තිආදීසු (අ. නි. 8.43) අට්ඨඞ්ගසීලෙ. ‘‘න, භික්ඛවෙ, උපොසථෙ සභික්ඛුකාආවාසා අභික්ඛුකො ආවාසො’’තිආදීසු (පාචි. 1048) උපොසථදිනෙ වත්තති. ‘‘පාරිසුද්ධිඋපොසථො අධිට්ඨානුපොසථො’’තිආදීසු පාරිසුද්ධිඅධිට්ඨානෙසුපි වත්තති. තෙ පන පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ අන්තොගධාති කත්වා විසුං න වුත්තා. ඉධ පන පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ උපොසථදිනෙ ච වත්තති. තත්ථ පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ උපවසනං උපොසථො, සීලෙන උපෙතා හුත්වා වසනන්ත්යත්ථො. උපොසථදිනෙ උපවසන්ති එත්ථාති උපොසථො, එතස්මිං දිවසෙ සීලෙන උපෙතා හුත්වා වසන්තීත්යත්ථො.

පවාරණා-සද්දො පන ‘‘පවාරණා පටික්ඛෙපෙ, කථිතාජ්ඣෙසනාය චා’’ති අභිධානප්පදීපිකායං වචනතො පටික්ඛෙපෙ අජ්ඣෙසනෙ ච වත්තති. තත්ථ ‘‘යො පන භික්ඛු භුත්තාවී පවාරිතො අනතිරිත්තං ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා ¶ ඛාදෙය්ය වා භුඤ්ජෙය්ය වා, පාචිත්තිය’’න්තිආදීසු (පාචි. 238) පටික්ඛෙපෙ, ‘‘සඞ්ඝො පවාරෙය්යා’’තිආදීසු (මහාව. 210) අජ්ඣෙසනෙ, ‘‘අජ්ජපවාරණා චාතුද්දසී’’තිආදීසු (මහාව. අට්ඨ. 212) පවාරණාදිවසෙ. සො පන අජ්ඣෙසනදිවසොයෙවාති විසුං න වුත්තො. ඉධ පන අජ්ඣෙසනෙ වත්තති, තස්මා පවාරීයතෙ පවාරණා, පකාරෙන ඉච්ඡීයතෙත්යත්ථො. ප-පුබ්බ වරධාතු චුරාදිගණිකායං.

එත්ථ ච කිඤ්චාපි පාළියං උපොසථක්ඛන්ධකානන්තරං වස්සූපනායිකක්ඛන්ධකො, තදනන්තරං පවාරණක්ඛන්ධකො සඞ්ගීතො, තථාපි උපොසථපවාරණකම්මානං යෙභුය්යෙන සමානත්තා යමකමිව භූතත්තා මිස්සෙත්වා කථෙන්තො සුවිඤ්ඤෙය්යො හොති සල්ලහුකගන්ථො චාති මන්ත්වා ඛන්ධකද්වයසඞ්ගහිතං අත්ථං ¶ එකෙනෙව පරිච්ඡෙදෙන දස්සෙති ආචරියො. තත්ථ චාතුද්දසිකො පන්නරසිකො සාමග්ගීඋපොසථොති දිවසවසෙන තයො උපොසථා හොන්තීති සම්බන්ධො. චතුද්දසියං නියුත්තො චාතුද්දසිකො, එවං පන්නරසිකො. සාමග්ගීඋපොසථො නාම සඞ්ඝසාමග්ගිකදිවසෙ කාතබ්බඋපොසථො. හෙමන්තගිම්හවස්සානං තිණ්ණං උතූනන්ති එත්ථ හෙමන්තඋතු නාම අපරකත්තිකකාළපක්ඛස්ස පාටිපදතො පට්ඨාය ඵග්ගුනපුණ්ණමපරියොසානා චත්තාරො මාසා. ගිම්හඋතු නාම ඵග්ගුනස්ස කාළපක්ඛපාටිපදතො පට්ඨාය ආසාළ්හිපුණ්ණමපරියොසානා චත්තාරො මාසා. වස්සානඋතු නාම ආසාළ්හස්ස කාළපක්ඛපාටිපදතො පට්ඨාය අපරකත්තිකපුණ්ණමපරියොසානා චත්තාරො මාසා. තතියසත්තමපක්ඛෙසු ද්වෙ ද්වෙ කත්වා ඡ චාතුද්දසිකාති හෙමන්තස්ස උතුනො තතියෙ ච සත්තමෙ ච පක්ඛෙ ද්වෙ චාතුද්දසිකා, මිගසිරමාසස්ස කාළපක්ඛෙ, මාඝමාසස්ස කාළපක්ඛෙ චාති අත්ථො. එවං ගිම්හස්ස උතුනො තතියෙ චිත්තමාසස්ස කාළපක්ඛෙ සත්තමෙ ජෙට්ඨමාසස්ස ¶ කාළපක්ඛෙ ච, වස්සානස්ස උතුනො තතියෙ සාවණස්ස කාළපක්ඛෙ ච සත්තමෙ අස්සයුජමාසස්ස කාළපක්ඛෙ චාති අත්ථො. සෙසා පන්නරසිකාති සෙසා අට්ඨාරස පන්නරසිකා.

හොති චෙත්ථ –

‘‘කත්තිකස්ස ච කාළම්හා;

යාව ඵග්ගුනපුණ්ණමා;

හෙමන්තකාලොති විඤ්ඤෙය්යො;

අට්ඨ හොන්ති උපොසථා.

‘‘ඵග්ගුනස්ස ච කාළම්හා;

යාව ආසාළ්හිපුණ්ණමා;

ගිම්හකාලොති විඤ්ඤෙය්යො;

අට්ඨ හොන්ති උපොසථා.

‘‘ආසාළ්හස්ස ච කාළම්හා;

යාව කත්තිකපුණ්ණමා;

වස්සකාලොති ¶ විඤ්ඤෙය්යො;

අට්ඨ හොන්ති උපොසථා.

‘‘උතූනං පන තිණ්ණන්නං, පක්ඛෙ තතියසත්තමෙ;

චතුද්දසොති පාතිමොක්ඛං, උද්දිසන්ති නයඤ්ඤුනො’’ති. (කඞ්ඛා. අභි. ටී. නිදානවණ්ණනා);

එවං එකසංවච්ඡරෙ චතුවීසති උපොසථාති එවං ඉමිනා වුත්තනයෙන හෙමන්තාදීනං තිණ්ණං උතූනං එකෙකස්මිං උතුම්හි පච්චෙකං අට්ඨඅට්ඨඋපොසථත්තා උතුත්තයසමොධානභූතෙ එකස්මිං සංවච්ඡරෙ චතුවීසති උපොසථා හොන්තීති අත්ථො. ඉදං තාව පකතිචාරිත්තන්ති ඉදං එකස්මිං සංවච්ඡරෙ ඡචාතුද්දසිකඅට්ඨාරසපන්නරසිකඋපොසථකරණං තාව පඨමං පකතියා සභාවෙන චාරිත්තං කාතබ්බං කම්මං හොති, න බහුතරාවාසිකාදිනා කාරණෙන කාතබ්බන්ති අත්ථො.

තථාරූපපච්චයෙ ¶ සති අඤ්ඤස්මිම්පි චාතුද්දසෙ උපොසථං කාතුං වට්ටතීති ‘‘සකිං පක්ඛස්ස චාතුද්දසෙ වා පන්නරසෙ වා පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතු’’න්ති (මහාව. 136) වචනතො ‘‘යො පන ආගන්තුකෙහි ආවාසිකානං අනුවත්තිතබ්බ’’න්තිආදිවචනතො (මහාව. 178) ච තථාරූපපච්චයෙ සති අඤ්ඤස්මිම්පි චාතුද්දසෙ උපොසථං කාතුං වට්ටතීති අත්ථො. තත්ථ සකින්ති එකවාරං. ආවාසිකානං අනුවත්තිතබ්බන්ති ආවාසිකෙහි ‘‘අජ්ජුපොසථො චාතුද්දසො’’ති පුබ්බකිච්චෙ කරියමානෙ අනුවත්තිතබ්බං, න පටික්කොසිතබ්බං. ආදි-සද්දෙන ‘‘ආවාසිකෙහි ආගන්තුකානං අනුවත්තිතබ්බ’’න්ති වචනං, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තෙහි භික්ඛූහි ද්වෙ තයො උපොසථෙ චාතුද්දසිකෙ කාතුං, කථං මයං තෙහි භික්ඛූහි පඨමතරං පවාරෙය්යාමා’’ති (මහාව. 240) වචනඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. එත්ථ ච පඨමසුත්තස්ස එකෙකස්ස උතුනො තතියසත්තමපක්ඛස්ස චාතුද්දසෙ වා අවසෙසස්ස පන්නරසෙ වා සකිං පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතබ්බන්ති. පකතිචාරිත්තවසෙනපි අත්ථසම්භවතො ‘‘ආගන්තුකෙහී’’තිආදීනි සුත්තානි දස්සිතානීති වෙදිතබ්බං. තථාරූපපච්චයෙ සතීති අඤ්ඤස්මිම්පි චාතුද්දසෙ උපොසථං කාතුං අනුරූපෙ ආවාසිකා බහුතරා හොන්තීති එවමාදිකෙ පච්චයෙ සති. අඤ්ඤස්මිම්පි චාතුද්දසෙති තිණ්ණං උතූනං තතියසත්තමපක්ඛචාතුද්දසතො අඤ්ඤස්මිං චාතුද්දසෙ.

තත්රායං ¶ පාළි (මහාව. 178) –

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, ආවාසිකානං භික්ඛූනං චාතුද්දසො හොති, ආගන්තුකානං පන්නරසො. සචෙ ආවාසිකා බහුතරා හොන්ති, ආගන්තුකෙහි ආවාසිකානං අනුවත්තිතබ්බං. සචෙ සමසමා හොන්ති, ආගන්තුකෙහි ආවාසිකානං අනුවත්තිතබ්බං. සචෙ ආගන්තුකා ¶ බහුතරා හොන්ති, ආවාසිකෙහි ආගන්තුකානං අනුවත්තිතබ්බං.

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, ආවාසිකානං භික්ඛූනං පන්නරසො හොති, ආගන්තුකානං චාතුද්දසො. සචෙ ආවාසිකා බහුතරා හොන්ති, ආගන්තුකෙහි ආවාසිකානං අනුවත්තිතබ්බං. සචෙ සමසමා හොන්ති, ආගන්තුකෙහි ආවාසිකානං අනුවත්තිතබ්බං. සචෙ ආගන්තුකා බහුතරා හොන්ති, ආවාසිකෙහි ආගන්තුකානං අනුවත්තිතබ්බං.

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, ආවාසිකානං භික්ඛූනං පාටිපදො හොති, ආගන්තුකානං පන්නරසො. සචෙ ආවාසිකා බහුතරා හොන්ති, ආවාසිකෙහි ආගන්තුකානං නාකාමා දාතබ්බා සාමග්ගී, ආගන්තුකෙහි නිස්සීමං ගන්ත්වා උපොසථො කාතබ්බො. සචෙ සමසමා හොන්ති, ආවාසිකෙහි ආගන්තුකානං නාකාමා දාතබ්බා සාමග්ගී, ආගන්තුකෙහි නිස්සීමං ගන්ත්වා උපොසථො කාතබ්බො. සචෙ ආගන්තුකා බහුතරා හොන්ති, ආවාසිකෙහි ආගන්තුකානං සාමග්ගී වා දාතබ්බා, නිස්සීමං වා ගන්තබ්බං.

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, ආවාසිකානං භික්ඛූනං පන්නරසො හොති, ආගන්තුකානං පාටිපදො. සචෙ ආවාසිකා බහුතරා හොන්ති, ආගන්තුකෙහි ආවාසිකානං සාමග්ගී වා දාතබ්බා, නිස්සීමං වා ගන්තබ්බං. සචෙ සමසමා හොන්ති, ආගන්තුකෙහි ආවාසිකානං සාමග්ගී වා දාතබ්බා, නිස්සීමං වා ගන්තබ්බං. සචෙ ආගන්තුකා බහුතරා හොන්ති, ආගන්තුකෙහි ආවාසිකානං නාකාමා දාතබ්බා සාමග්ගී, ආවාසිකෙහි නිස්සීමං ගන්ත්වා උපොසථො කාතබ්බො’’ති.

තත්රායං ¶ අට්ඨකථා (මහාව. අට්ඨ. 178) –

ආවාසිකානං ¶ භික්ඛූනං චාතුද්දසො හොති, ආගන්තුකානං පන්නරසොති එත්ථ යෙසං පන්නරසො, තෙ තිරොරට්ඨතො වා ආගතා, අතීතං වා උපොසථං චාතුද්දසිකං අකංසූති වෙදිතබ්බා. ආවාසිකානං අනුවත්තිතබ්බන්ති ආවාසිකෙහි ‘‘අජ්ජුපොසථො චාතුද්දසො’’ති පුබ්බකිච්චෙ කරියමානෙ අනුවත්තිතබ්බං, න පටික්කොසිතබ්බං. නාකාමා දාතබ්බාති න අනිච්ඡාය දාතබ්බාති.

‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ’’තිආදිම්හි අයං පවාරණක්ඛන්ධකාගතා පාළි (මහාව. 240) – ඉධ පන, භික්ඛවෙ, සම්බහුලා සන්දිට්ඨා සම්භත්තා භික්ඛූ අඤ්ඤතරස්මිං ආවාසෙ වස්සං උපගච්ඡන්ති, තෙසං සාමන්තා අඤ්ඤෙ භික්ඛූ භණ්ඩනකාරකා කලහකාරකා විවාදකාරකා භස්සකාරකා සඞ්ඝෙ අධිකරණකාරකා වස්සං උපගච්ඡන්ති ‘‘මයං තෙසං භික්ඛූනං වස්සංවුත්ථානං පවාරණාය පවාරණං ඨපෙස්සාමා’’ති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තෙහි භික්ඛූහි ද්වෙ තයො උපොසථෙ චාතුද්දසිකෙ කාතුං, කථං මයං තෙහි භික්ඛූහි පඨමතරං පවාරෙය්යාමාති.

තත්රායං අට්ඨකථා (මහාව. අට්ඨ. 240) – ද්වෙ තයො උපොසථෙ චාතුද්දසිකෙ කාතුන්ති එත්ථ චතුත්ථපඤ්චමා ද්වෙ, තතියො පන පකතියාපි චාතුද්දසිකොයෙවාති, තස්මා තතියචතුත්ථා වා තතියචතුත්ථපඤ්චමා වා ද්වෙ තයො චාතුද්දසිකා කාතබ්බා. අථ චතුත්ථෙ කතෙ සුණන්ති, පඤ්චමො චාතුද්දසිකො කාතබ්බො, එවම්පි ද්වෙ චාතුද්දසිකා හොන්ති. එවං කරොන්තා භණ්ඩනකාරකානං තෙරසෙ වා චාතුද්දසෙ වා ඉමෙ පන්නරසීපවාරණං පවාරෙස්සන්තීති.

තත්ථ ¶ අයං සාරත්ථදීපනීපාඨො (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.240) – චතුත්ථෙ කතෙ සුණන්තීති චතුත්ථෙ පන්නරසිකුපොසථෙ කතෙ අම්හාකං පවාරණං ඨපෙස්සන්තීති සුණන්ති. එවම්පි ද්වෙ චාතුද්දසිකා හොන්තීති තතියෙන සද්ධිං ද්වෙ චාතුද්දසිකා හොන්තීති.

තත්රායං විමතිවිනොදනීපාඨො (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.240) – ද්වෙ චාතුද්දසිකා හොන්තීති තතියපක්ඛෙ චාතුද්දසියා සද්ධිං ද්වෙ චාතුද්දසිකා හොන්ති. භණ්ඩනකාරකානං තෙරසෙ වා චාතුද්දසෙ වා ඉමෙ පන්නරසීපවාරණං පවාරෙස්සන්තීති ඉමිනා යථාසකං උපොසථකරණදිවසතො පට්ඨාය භික්ඛූනං චාතුද්දසීපන්නරසීවොහාරො, න චන්දගතිසිද්ධියා තිථියා වසෙනාති දස්සෙති. කිඤ්චාපි එවං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, රාජූනං අනුවත්තිතු’’න්ති (මහාව. 186) වචනතො පනෙත්ථ ලොකියානං තිථිං අනුවත්තන්තෙහිපි අත්තනො උපොසථක්කමෙන චාතුද්දසිං පන්නරසිං වා පන්නරසිං චාතුද්දසිං ¶ වා කරොන්තෙහෙව අනුවත්තිතබ්බං, න පන සොළසමදිවසං වා තෙරසමදිවසං වා උපොසථදිවසං කරොන්තෙහි. තෙනෙව පාළියම්පි (මහාව. 240) ‘‘ද්වෙ තයො උපොසථෙ චාතුද්දසිකෙ කාතු’’න්ති වුත්තං. අඤ්ඤථා ‘‘ද්වාදසියං, තෙරසියං වා උපොසථො කාතබ්බො’’ති වත්තබ්බතො. ‘‘සකිං පක්ඛස්ස චාතුද්දසෙ වා පන්නරසෙ වා’’තිආදිවචනම්පි (මහාව. 136) උපවුත්තක්කමෙනෙව වුත්තං, න තිථික්කමෙනාති ගහෙතබ්බන්ති.

න කෙවලං උපොසථදිවසායෙව තයො හොන්ති, අථ ඛො පවාරණාදිවසාපීති ආහ ‘‘පුරිමවස්සංවුත්ථානං පනා’’තිආදි. මාඉති චන්දො වුච්චති තස්ස ගතියා දිවසස්ස මිනිතබ්බතො, සො එත්ථ සබ්බකලාපපාරිපූරියා පුණ්ණොති පුණ්ණමා. පුබ්බකත්තිකාය පුණ්ණමා පුබ්බකත්තිකපුණ්ණමා, අස්සයුජපුණ්ණමා. සා හි පච්ඡිමකත්තිකං නිවත්තෙතුං එවං වුත්තා. තෙසංයෙවාති ¶ පුරිමවස්සංවුත්ථානංයෙව. භණ්ඩනකාරකෙහීති කලහකාරකෙහි. පච්චුක්කඩ්ඪන්තීති උක්කඩ්ඪන්ති, භණ්ඩනකාරකෙ අනුවාදවසෙන අස්සයුජපුණ්ණමාදිං පරිච්චජන්තා පවාරණං කාළපක්ඛං ජුණ්හපක්ඛන්ති උද්ධං කඩ්ඪන්තීති අත්ථො, ‘‘සුණන්තු මෙ, ආයස්මන්තො ආවාසිකා, යදායස්මන්තානං පත්තකල්ලං, ඉදානි උපොසථං කරෙය්යාම, පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යාම, ආගමෙ කාළෙ පවාරෙය්යාමා’’ති, ‘‘සුණන්තු මෙ, ආයස්මන්තො ආවාසිකා, යදායස්මන්තානං පත්තකල්ලං, ඉදානි උපොසථං කරෙය්යාම, පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යාම, ආගමෙ ජුණ්හෙ පවාරෙය්යාමා’’ති (මහාව. 240) ච එවං ඤත්තියා පවාරණං උද්ධං කඩ්ඪන්තීති වුත්තං හොති.

අථාති අනන්තරත්ථෙ නිපාතො. චතුද්දසන්නං පූරණො චාතුද්දසො, දිවසො. යං සන්ධාය ‘‘ආගමෙ කාළෙ පවාරෙය්යාමා’’ති ඤත්තිං ඨපයිංසු. පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමා වාති කොමුදිචාතුමාසිනිපුණ්ණමදිවසො වා. යං සන්ධාය ‘‘ආගමෙ ජුණ්හෙ පවාරෙය්යාමා’’ති ඤත්තිං ඨපයිංසු. තස්මිං පන ආගමෙ ජුණ්හෙ කොමුදියා චාතුමාසිනියා අවස්සං පවාරෙතබ්බං. න හි තං අතික්කමිත්වා පවාරෙතුං ලබ්භති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘තෙ චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ භණ්ඩනකාරකා කලහකාරකා විවාදකාරකා භස්සකාරකා සඞ්ඝෙ අධිකරණකාරකා තම්පි ජුණ්හං අනුවසෙය්යුං. තෙහි, භික්ඛවෙ, භික්ඛූහි සබ්බෙහෙව ආගමෙ ජුණ්හෙ කොමුදියා චාතුමාසිනියා අකාමා පවාරෙතබ්බ’’න්ති (මහාව. 240). තෙනෙවාහ ‘‘පච්ඡිමවස්සංවුත්ථානඤ්ච පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමා එව වා’’ති. යදි හි තං අතික්කමිත්වා පවාරෙය්ය, දුක්කටාපත්තිං ආපජ්ජෙය්යුං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, අපවාරණාය පවාරෙතබ්බං අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝසාමග්ගියා’’ති (මහාව. 233). විසුද්ධිපවාරණායොගතො ¶ පවාරණාදිවසා. පි-සද්දෙන න කෙවලං පවාරණාදිවසාව ¶ , අථ ඛො තදඤ්ඤෙ උපොසථදිවසාපි හොන්තීති දස්සෙති. ඉදම්පීති පවාරණත්තයම්පි. තථාරූපපච්චයෙති බහුතරාවාසිකාදිපච්චයෙ. ද්වින්නං කත්තිකපුණ්ණමානන්ති පුබ්බකත්තිකපච්ඡිමකත්තිකසඞ්ඛාතානං ද්වින්නං අස්සයුජකොමුදිපුණ්ණමානං.

ඉදානි යො සො සාමග්ගිඋපොසථදිවසො වුත්තො, තඤ්ච තප්පසඞ්ගෙන සාමග්ගිපවාරණාදිවසඤ්ච දස්සෙන්තො ‘‘යදා පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඔසාරිතෙ තස්මිං භික්ඛුස්මින්ති උක්ඛිත්තකෙ භික්ඛුස්මිං ඔසාරිතෙ, තං ගහෙත්වා සීමං ගන්ත්වා ආපත්තිං දෙසාපෙත්වා කම්මවාචාය කම්මපටිප්පස්සද්ධිවසෙන පවෙසිතෙති වුත්තං හොති. තස්ස වත්ථුස්සාති තස්ස අධිකරණස්ස. තදා ඨපෙත්වා චුද්දසපන්නරසෙ අඤ්ඤො යො කොචි දිවසො උපොසථදිවසො නාම හොතීති සම්බන්ධො. කස්මාති ආහ ‘‘තාවදෙව උපොසථො කාතබ්බො. ‘පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතබ්බ’න්ති වචනතො’’ති. තත්ථ තාවදෙවාති තං දිවසමෙව. වචනතොති කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 475) වුත්තත්තා. යත්ර පන පත්තචීවරාදීනං අත්ථාය අප්පමත්තකෙන කාරණෙන විවදන්තා උපොසථං වා පවාරණං වා ඨපෙන්ති, තත්ථ තස්මිං අධිකරණෙ විනිච්ඡිතෙ ‘‘සමග්ගා ජාතම්හා’’ති අන්තරා සාමග්ගිඋපොසථං කාතුං න ලභන්ති, කරොන්තෙහි අනුපොසථෙ උපොසථො කතො නාම හොති.

කත්තිකමාසබ්භන්තරෙති එත්ථ කත්තිකමාසො නාම පුබ්බකත්තිකමාසස්ස කාළපක්ඛපාටිපදතො පට්ඨාය යාව අපරකත්තිකපුණ්ණමා, තාව එකූනතිංසරත්තිදිවා, තස්ස අබ්භන්තරෙ. තතො පුරෙ වා පන පච්ඡා වා වට්ටති. අයමෙවාති යො කොචි දිවසොයෙව. ඉධාපි කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ සාමග්ගියා සදිසාව සාමග්ගී වෙදිතබ්බා. යෙ පන කිස්මිඤ්චිදෙව අප්පමත්තකෙ ¶ පවාරණං ඨපෙත්වා සමග්ගා හොන්ති, තෙහි පවාරණායමෙව පවාරණා කාතබ්බා, තාවදෙව න කාතබ්බා, කරොන්තෙහි අපවාරණාය පවාරණා කතා නාම හොති, ‘‘න කාතබ්බායෙවා’’ති නියමෙන යදි කරොති, දුක්කටන්ති දස්සෙති. තත්ථ හි උපොසථකරණෙ දුක්කටං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘න, භික්ඛවෙ, අනුපොසථෙ උපොසථො කාතබ්බො අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝසාමග්ගියා’’ති (මහාව. 183).

169. සඞ්ඝෙ උපොසථො නාම එකසීමායං සන්නිපතිතෙන චතුවග්ගාදිසඞ්ඝෙන කත්තබ්බො උපොසථො, සො ච පාතිමොක්ඛුද්දෙසොයෙව. ගණෙ උපොසථො නාම එකසීමායං සන්නිපතිතෙහි ද්වීහි, තීහි වා භික්ඛූහි කත්තබ්බො උපොසථො, සො ච පාරිසුද්ධිඋපොසථොයෙව. පුග්ගලෙ උපොසථො නාම එකසීමායං ¶ නිසින්නෙන එකෙන භික්ඛුනා කත්තබ්බො උපොසථො, සො ච අධිට්ඨානුපොසථොයෙව. තෙනාහ ‘‘කාරකවසෙන අපරෙපි තයො උපොසථා’’ති. කත්තබ්බාකාරවසෙන වුත්තෙසු තීසු උපොසථෙසු සුත්තුද්දෙසො නාම පාතිමොක්ඛුද්දෙසො. සො දුවිධො ඔවාදපාතිමොක්ඛුද්දෙසො ච ආණාපාතිමොක්ඛුද්දෙසො ච. තත්ර ඔවාදොව පාතිමොක්ඛං, තස්ස උද්දෙසො සරූපෙන කථනං ඔවාදපාතිමොක්ඛුද්දෙසො. ‘‘ඉමස්මිං වීතික්කමෙ අයං නාම ආපත්තී’’ති එවං ආපත්තිවසෙන ආණාපනං පඤ්ඤාපනං ආණා. සෙසං අනන්තරසදිසමෙව.

තත්ථ ඔවාදපාතිමොක්ඛුද්දෙසො නාම –

‘‘ඛන්ති පරමං තපො තිතික්ඛා;

නිබ්බානං පරමං වදන්ති බුද්ධා;

න හි පබ්බජිතො පරූපඝාතී;

න සමණො හොති පරං විහෙඨයන්තො.

‘‘සබ්බපාපස්ස ¶ අකරණං, කුසලස්ස උපසම්පදා;

සචිත්තපරියොදපනං, එතං බුද්ධාන සාසනං.

‘‘අනුපවාදො අනුපඝාතො, පාතිමොක්ඛෙ ච සංවරො;

මත්තඤ්ඤුතා ච භත්තස්මිං, පන්තඤ්ච සයනාසනං;

අධිචිත්තෙ ච ආයොගො, එතං බුද්ධාන සාසන’’න්ති. (දී. නි. 2.90; ධ. ප. 183-185) –

ඉමා තිස්සො ගාථා.

තත්ථ ඛන්ති පරමං තපොති අධිවාසනඛන්ති නාම පරමං තපො. තිතික්ඛාති ඛන්තියා එව වෙවචනං, තිතික්ඛාසඞ්ඛාතා අධිවාසනඛන්ති උත්තමං තපොති අත්ථො. නිබ්බානං පරමං වදන්තීති සබ්බාකාරෙන පන නිබ්බානං පරමන්ති වදන්ති බුද්ධා. න හි පබ්බජිතො පරූපඝාතීති යො අධිවාසනඛන්තිවිරහිතත්තා පරං උපඝාතෙති බාධති විහිංසති, සො පබ්බජිතො නාම න හොති ¶ . චතුත්ථපාදො පන තස්සෙව වෙවචනං. ‘‘න හි පබ්බජිතො’’ති එතස්ස හි න සමණො හොතීති වෙවචනං. ‘‘පරූපඝාතී’’ති එතස්ස පරං විහෙඨයන්තොති වෙවචනං. අථ වා පරූපඝාතීති සීලූපඝාතී. සීලඤ්හි උත්තමට්ඨෙන පරන්ති වුච්චති. යො ච සමණො පරං යං කඤ්චි සත්තං විහෙඨයන්තො පරූපඝාතී හොති අත්තනො සීලවිනාසකො, සො පබ්බජිතො නාම න හොතීති අත්ථො. අථ වා යො අධිවාසනඛන්තියා අභාවා පරූපඝාතී හොති, පරං අන්තමසො ඩංසමකසම්පි සඤ්චිච්ච ජීවිතා වොරොපෙති, සො න හි පබ්බජිතො. කිං කාරණා? මලස්ස අපබ්බජිතත්තා. ‘‘පබ්බාජයමත්තනො මලං, තස්මා ‘පබ්බජිතො’ති වුච්චතී’’ති (ධ. ප. 388) ඉදඤ්හි පබ්බජිතලක්ඛණං. යොපි න හෙව ඛො උපඝාතෙති න මාරෙති, අපිච දණ්ඩාදීහි විහෙඨෙති, සොපි පරං විහෙඨයන්තො න සමණො හොති. කිංකාරණා? විහෙසාය අසමිතත්තා. ‘‘සමිතත්තා හි පාපානං, සමණොති පවුච්චතී’’ති (ධ. ප. 265) ඉදඤ්හි සමණලක්ඛණං.

දුතියගාථාය ¶ සබ්බපාපස්සාති සබ්බාකුසලස්ස. අකරණන්ති අනුප්පාදනං. කුසලස්සාති චතුභූමකකුසලස්ස. උපසම්පදාති උපසම්පාදනං පටිලාභො. සචිත්තපරියොදපනන්ති අත්තනො චිත්තස්ස වොදාපනං පභස්සරභාවකරණං සබ්බසො පරිසොධනං, තං පන අරහත්තෙන හොති, ඉති සීලසංවරෙන සබ්බපාපං පහාය ලොකියලොකුත්තරාහි සමථවිපස්සනාහි කුසලං සම්පාදෙත්වා අරහත්තඵලෙන චිත්තං පරියොදපෙතබ්බන්ති එතං බුද්ධාන සාසනං ඔවාදො අනුසිට්ඨි.

තතියගාථාය අනුපවාදොති වාචාය කස්සචි අනුපවදනං. අනුපඝාතොති කායෙන කස්සචි උපඝාතාකරණං. පාතිමොක්ඛෙති යං තං පාතිමොක්ඛං පඅතිමොක්ඛං අතිපමොක්ඛං උත්තමසීලං. පාති වා අගතිවිසෙසෙහි මොක්ඛෙති දුග්ගතිභයෙහි, යො වා නං පාති, තං මොක්ඛෙතීති පාතිමොක්ඛන්ති වුච්චති, තස්මිං පාතිමොක්ඛෙ ච. සංවරොති සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධානං අවීතික්කමලක්ඛණො සංවරො. මත්තඤ්ඤුතාති පටිග්ගහණපරිභොගවසෙන පමාණඤ්ඤුතා. පන්තඤ්ච සයනාසනන්ති ජනසඞ්ඝට්ටනවිරහිතං නිජ්ජනසම්බාධං විවිත්තං සෙනාසනඤ්ච. එත්ථ ච ද්වීහියෙව පච්චයෙහි චතුපච්චයසන්තොසො දීපිතොති වෙදිතබ්බො පච්චයසන්තොසසාමඤ්ඤෙන ඉතරද්වයස්සපි ලක්ඛණහාරනයෙන ජොතිතත්තා. අධිචිත්තෙ ච ආයොගොති විපස්සනාපාදකං අට්ඨසමාපත්තිචිත්තං අධිචිත්තං, තතොපි මග්ගඵලචිත්තමෙව අධිචිත්තං, තස්මිං යථාවුත්තෙ අධිචිත්තෙ ආයොගො ච අනුයොගො චාති අත්ථො. එතං බුද්ධාන සාසනන්ති එතං පරස්ස අනුපවදනං, අනුපඝාතනං ¶ , පාතිමොක්ඛසංවරො, පටිග්ගහණපරිභොගෙසු මත්තඤ්ඤුතා ¶ , අට්ඨසමාපත්තිවසිභාවාය විවිත්තසෙනාසනසෙවනඤ්ච බුද්ධානං සාසනං ඔවාදො අනුසිට්ඨීති. ඉමා පන තිස්සො ගාථායො සබ්බබුද්ධානං පාතිමොක්ඛුද්දෙසගාථා හොන්තීති වෙදිතබ්බා, තං බුද්ධා එව උද්දිසන්ති, න සාවකා. ‘‘සුණාතු මෙ භන්තෙ සඞ්ඝො’’තිආදිනා (මහාව. 134) නයෙන වුත්තං ආණාපාතිමොක්ඛං නාම, තං සාවකා එව උද්දිසන්ති, න බුද්ධා. ඉදමෙව ච ඉමස්මිං අත්ථෙ පාතිමොක්ඛන්ති අධිප්පෙතං.

අනුපගතො නාම තත්ථෙව උපසම්පන්නො, අසතියා පුරිමිකාය අනුපගතො වා. චාතුමාසිනියන්ති චතුමාසියං. සා හි චතුන්නං මාසානං පාරිපූරිභූතාති චාතුමාසී, සා එව ‘‘චාතුමාසිනී’’ති වුච්චති, තස්සං චාතුමාසිනියං, පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමාසියන්ති අත්ථො. කායසාමග්ගින්ති කායෙන සමග්ගභාවං, හත්ථපාසූපගමනන්ති වුත්තං හොති.

අයං පනෙත්ථ විනිච්ඡයො – සචෙ පුරිමිකාය පඤ්ච භික්ඛූ වස්සං උපගතා පච්ඡිමිකායපි පඤ්ච, පුරිමෙහි ඤත්තිං ඨපෙත්වා පවාරිතෙ පච්ඡිමෙහි තෙසං සන්තිකෙ පාරිසුද්ධිඋපොසථො කාතබ්බො, න එකස්මිං උපොසථග්ගෙ ද්වෙ ඤත්තියො ඨපෙතබ්බා. සචෙ පච්ඡිමිකාය උපගතා චත්තාරො තයො ද්වෙ එකො වා හොති, එසෙව නයො. අථ පුරිමිකාය චත්තාරො, පච්ඡිමිකායපි චත්තාරො තයො ද්වෙ එකො වා, එසෙව නයො. අථ පුරිමිකාය තයො, පච්ඡිමිකාය තයො ද්වෙ එකො වා, එසෙව නයො. ඉදඤ්හෙත්ථ ලක්ඛණං – සචෙ පුරිමිකාය උපගතෙහි පච්ඡිමිකාය උපගතා ථොකතරා චෙව හොන්ති සමසමා ච, සඞ්ඝපවාරණාය ච ගණං පූරෙන්ති, සඞ්ඝපවාරණාවසෙන ඤත්ති ඨපෙතබ්බා. සචෙ පන ¶ පච්ඡිමිකාය එකො හොති, තෙන සද්ධිං තෙ චත්තාරො හොන්ති, චතුන්නං සඞ්ඝඤත්තිං ඨපෙත්වා පවාරෙතුං න වට්ටති. ගණඤත්තියා පන සො ගණපූරකො හොති, තස්මා ගණවසෙන ඤත්තිං ඨපෙත්වා පුරිමෙහි පවාරෙතබ්බං. ඉතරෙන තෙසං සන්තිකෙ පාරිසුද්ධිඋපොසථො කාතබ්බො. සචෙ පුරිමිකාය ද්වෙ, පච්ඡිමිකාය ද්වෙ වා එකො වා, එත්ථාපි එසෙව නයො. සචෙ පුරිමිකායපි එකො, පච්ඡිමිකායපි එකො, එකෙන එකස්ස සන්තිකෙ පවාරෙතබ්බං, එකෙන පාරිසුද්ධිඋපොසථො කාතබ්බො. සචෙ පුරිමෙහි වස්සූපගතෙහි පච්ඡා වස්සූපගතා එකෙනපි අධිකතරා හොන්ති, පඨමං පාතිමොක්ඛං උද්දිසිත්වා පච්ඡා ථොකතරෙහි තෙසං සන්තිකෙ පවාරෙතබ්බං. කත්තිකචාතුමාසිනිපවාරණාය පන සචෙ පඨමවස්සූපගතෙහි මහාපවාරණාය පවාරිතෙහි පච්ඡා උපගතා අධිකතරා වා සමසමා වා හොන්ති, පවාරණාඤත්තිං ඨපෙත්වා පවාරෙතබ්බං, තෙහි පවාරිතෙ පච්ඡා ඉතරෙහි පාරිසුද්ධිඋපොසථො කාතබ්බො. අථ මහාපවාරණාය ¶ පවාරිතා බහූ හොන්ති, පච්ඡා වස්සූපගතා ථොකා වා එකො වා, පාතිමොක්ඛෙ උද්දිට්ඨෙ පච්ඡා තෙසං සන්තිකෙ තෙන පවාරෙතබ්බන්ති.

ඨපෙත්වා පන පවාරණාදිවසං අඤ්ඤස්මිං කාලෙති අඤ්ඤස්මිං උපොසථදිවසෙ. උද්දිට්ඨමත්තෙ පාතිමොක්ඛෙති ‘‘පරියොසිතමත්තෙ උද්දිස්සමානෙ’’ති අපරියොසිතෙ ආගතෙ සති අවසෙසස්ස පාතිමොක්ඛස්ස සොතබ්බත්තා පාරිසුද්ධිඋපොසථං කාතුං න වට්ටති. අවුට්ඨිතායාතිආදීනිපි පාතිමොක්ඛස්ස නිට්ඨිතකාලමෙව පරිසාය විසෙසෙත්වා වදති. සමසමා වාති පුරිමෙහි සමපරිමාණා. ථොකතරා වාති පුරිමෙහි ථොකතරපරිමාණා. එතෙන බහුතරෙසු ආගතෙසු පුන පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතබ්බං, න පාරිසුද්ධිඋපොසථො කාතබ්බොති දස්සෙති.

එකංසං ¶ උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වාති එකස්මිං අංසෙ සාධුකං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වාති අත්ථො. සුත්තනිපාතට්ඨකථායං (සු. නි. අට්ඨ. 2.345) පන ‘‘එකංසං චීවරං කත්වාති එත්ථ පන පුන සණ්ඨාපනෙන එවං වුත්තං. එකංසන්ති ච වාමංසං පාරුපිත්වා ඨිතස්සෙතං අධිවචනං. යතො යථා වාමංසං පාරුපිත්වා ඨිතං හොති, තථා චීවරං කත්වාති එවමස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තං. අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාති දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං උක්ඛිපිත්වා. සචෙ පන තත්ථ පාරිවාසිකොපි අත්ථි, සඞ්ඝනවකට්ඨානෙ නිසීදිත්වා තත්ථෙව නිසින්නෙන අත්තනො පාළියා පාරිසුද්ධිඋපොසථො කාතබ්බො. පාතිමොක්ඛෙ පන උද්දිසියමානෙ පාළියා අනිසීදිත්වා පාළිං විහාය හත්ථපාසං අමුඤ්චන්තෙන නිසීදිතබ්බං. පවාරණායපි එසෙව නයො.

සබ්බං පුබ්බකරණීයන්ති සම්මජ්ජනාදිනවවිධං පුබ්බකිච්චං. ඉමිනා බහූනං වසනට්ඨානෙයෙව උපොසථදිවසෙ පුබ්බකිච්චං කාතබ්බං න හොති, අථ ඛො එකස්ස වසනට්ඨානෙපි කාතබ්බංයෙවාති දස්සෙති. යථා ච සබ්බො සඞ්ඝො සභාගාපත්තිං ආපජ්ජිත්වා ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ සඞ්ඝො…පෙ… පටිකරිස්සතී’’ති (මහාව. 171) ඤත්තිං ඨපෙත්වා උපොසථං කාතුං ලභති, එවමෙත්ථාපි තීහි ‘‘සුණන්තු මෙ, ආයස්මන්තා, ඉමෙ භික්ඛූ සභාගං ආපත්තිං ආපන්නා, යදා අඤ්ඤං භික්ඛුං සුද්ධං අනාපත්තිකං පස්සිස්සන්ති, තදා තස්ස සන්තිකෙ තං ආපත්තිං පටිකරිස්සන්තී’’ති ගණඤත්තිං ඨපෙත්වා, ද්වීහිපි ‘‘අඤ්ඤං සුද්ධං පස්සිත්වා පටිකරිස්සාමා’’ති වත්වා උපොසථං කාතුං වට්ටති. එකෙනපි ‘‘පරිසුද්ධං ලභිත්වා පටිකරිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා කාතුං වට්ටති.

තදහූති ¶ තස්මිං අහු, තස්මිං දිවසෙති අත්ථො. නානාසංවාසකෙහීති ලද්ධිනානාසංවාසකෙහි. අනාවාසො නාම නවකම්මසාලාදිකො යො කොචි පදෙසො ¶ . අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝෙනාති සඞ්ඝප්පහොනකෙහි භික්ඛූහි විනා. අඤ්ඤත්ර අන්තරායාති පුබ්බෙ වුත්තං දසවිධමන්තරායං විනා. සබ්බන්තිමෙන පන පරිච්ඡෙදෙන අත්තචතුත්ථෙ වා අන්තරායෙ වා සති ගන්තුං වට්ටති. යථා ච ආවාසාදයො න ගන්තබ්බා, එවං සචෙ විහාරෙ උපොසථං කරොන්ති, උපොසථාධිට්ඨානත්ථං සීමාපි නදීපි න ගන්තබ්බා. සචෙ පනෙත්ථ කොචි භික්ඛු හොති, තස්ස සන්තිකං ගන්තුං වට්ටති, විස්සට්ඨඋපොසථාපි ආවාසා ගන්තුං වට්ටති. එවං ගතො අධිට්ඨාතුම්පි ලභති. ආරඤ්ඤකෙනපි භික්ඛුනා උපොසථදිවසෙ ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා අත්තනො විහාරමෙව ආගන්තබ්බං. සචෙ අඤ්ඤං විහාරං ඔක්කමති, තත්ථ උපොසථං කත්වාව ආගන්තබ්බං, අකත්වා ආගන්තුං න වට්ටති, යං ජඤ්ඤා ‘‘අජ්ජෙව තත්ථ ගන්තුං සක්කොමී’’ති එවරූපො පන ආවාසො ගන්තබ්බො. තත්ථ භික්ඛූහි සද්ධිං උපොසථං කරොන්තෙනපි හි ඉමිනා නෙව උපොසථන්තරායො කතො භවිස්සතීති.

170. බහි උපොසථං කත්වා ආගතෙනාති නදියා වා සීමාය වා යත්ථ කත්ථචි උපොසථං කත්වා ආගතෙන ඡන්දො දාතබ්බො, ‘‘කතො මයා උපොසථො’’ති අච්ඡිතුං න ලභතීති අධිප්පායො. කිච්චපසුතො වාති ගිලානුපට්ඨානාදිකිච්චපසුතො වා. සඞ්ඝො නප්පහොතීති ද්වින්නං ද්වින්නං අන්තරා හත්ථපාසං අවිජහිත්වා පටිපාටියා ඨාතුං නප්පහොති.

‘‘අධම්මෙන වග්ග’’න්ති එත්ථ එකසීමාය චතූසු භික්ඛූසු විජ්ජමානෙසු පාතිමොක්ඛුද්දෙසොව අනුඤ්ඤාතො, තීසු ද්වීසු ච පාරිසුද්ධිඋපොසථොව, ඉධ පන තථා අකතත්තා ‘‘අධම්මෙනා’’ති වුත්තං. යස්මා පන ඡන්දපාරිසුද්ධි සඞ්ඝෙ එව ආගච්ඡති, න ගණෙ න පුග්ගලෙ, තස්මා ‘‘වග්ග’’න්ති වුත්තං. සචෙ පන ද්වෙ සඞ්ඝා එකසීමායං අඤ්ඤමඤ්ඤං ඡන්දං ආහරිත්වා එකස්මිං ඛණෙ විසුං සඞ්ඝකම්මං කරොන්ති, එත්ථ කථන්ති? කෙචි පන ‘‘තං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං වග්ගකම්මත්තා. වග්ගකම්මං කරොන්තානඤ්හි ඡන්දපාරිසුද්ධි ¶ අඤ්ඤත්ථ න ගච්ඡති තථා වචනාභාවා, විසුං විසුං කම්මකරණත්ථමෙව සීමාය අනුඤ්ඤාතත්තා චාති ගහෙතබ්බං. විහාරසීමාය පන සඞ්ඝෙ විජ්ජමානෙපි කෙනචි පච්චයෙන ඛණ්ඩසීමාය තීසු, ද්වීසු වා පාරිසුද්ධිඋපොසථං කරොන්තෙසු කම්මං ධම්මෙන සමග්ගමෙව භින්නසීමට්ඨත්තාති දට්ඨබ්බං.

‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තදහුපොසථෙ පාරිසුද්ධිං දෙන්තෙන ඡන්දම්පි දාතුං, සන්ති සඞ්ඝස්ස කරණීය’’න්ති ¶ (මහාව. 165) වුත්තත්තා භගවතො ආණං කරොන්තෙන ‘‘ඡන්දං දම්මී’’ති වුත්තං. ‘‘ඡන්දහාරකො චෙ, භික්ඛවෙ, දින්නෙ ඡන්දෙ තත්ථෙව පක්කමති, අඤ්ඤස්ස දාතබ්බො ඡන්දො’’තිආදිවචනතො (මහාව. 165) පුන අත්තනො ඡන්දදානපරිස්සමවිනොදනත්ථං ‘‘ඡන්දං මෙ හරා’’ති වුත්තං. ‘‘ඡන්දහාරකො චෙ, භික්ඛවෙ, දින්නෙ ඡන්දෙ සඞ්ඝප්පත්තො සඤ්චිච්ච නාරොචෙති, ආහටො හොති ඡන්දො, ඡන්දහාරකස්ස ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වුත්තත්තා දුක්කටතො තං මොචෙතුං ‘‘ඡන්දං මෙ ආරොචෙහී’’ති වුත්තං. කායෙන වා වාචාය වා උභයෙන වා විඤ්ඤාපෙතබ්බොති මනසාව අචින්තෙත්වා කායප්පයොගං කරොන්තෙන යෙන කෙනචි අඞ්ගපච්චඞ්ගෙන වා, වාචං පන නිච්ඡාරෙතුං සක්කොන්තෙන තථෙව වාචාය වා, උභයථාපි සක්කොන්තෙන කායවාචාහි වා විඤ්ඤාපෙතබ්බො, ජානාපෙතබ්බොති අත්ථො. ‘‘අයමත්ථො’’තිවචනතො පන යාය කායචිපි භාසාය විඤ්ඤාපෙතුං වට්ටති.

පාරිසුද්ධිදානෙපි ඡන්දදානෙ වුත්තසදිසොව විනිච්ඡයො, තං පන දෙන්තෙන පඨමං සන්තී ආපත්ති දෙසෙතබ්බා. න හි සාපත්තිකො සමානො ‘‘පාරිසුද්ධිං දම්මි, පාරිසුද්ධිං මෙ හර, පාරිසුද්ධිං මෙ ආරොචෙහී’’ති වත්තුමරහති. ‘‘සන්ති සඞ්ඝස්ස කරණීයානී’’ති වත්තබ්බෙ වචනවිපල්ලාසෙන ‘‘සන්ති සඞ්ඝස්ස කරණීය’’න්ති වුත්තං. තෙසඤ්ච අත්තනො ච ඡන්දපාරිසුද්ධිං දෙතීති එත්ථ ඡන්දො ¶ ච පාරිසුද්ධි ච ඡන්දපාරිසුද්ධි ච ඡන්දපාරිසුද්ධි, තං දෙතීති සරූපෙකසෙසෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉතරාති අඤ්ඤෙසං ඡන්දපාරිසුද්ධි. බිළාලසඞ්ඛලිකා ඡන්දපාරිසුද්ධීති එත්ථ බිළාලසඞ්ඛලිකා නාම බිළාලබන්ධනං. තත්ථ හි සඞ්ඛලිකාය පඨමවලයං දුතියවලයංයෙව පාපුණාති, න තතියං, එවමයම්පි ඡන්දපාරිසුද්ධි දායකෙන යස්ස දින්නා, තතො අඤ්ඤත්ථ න ගච්ඡති, තස්මා සා බිළාලසඞ්ඛලිකසදිසත්තා ‘‘බිළාලසඞ්ඛලිකා’’ති වුත්තා. බිළාලසඞ්ඛලිකාග්ගහණඤ්චෙත්ථ යාසං කාසඤ්චි සඞ්ඛලිකානං උපලක්ඛණමත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

173. පවාරණාදානෙපි එසෙව නයො. අයං පන විසෙසො – තත්ථ ‘‘ඡන්දං මෙ ආරොචෙහී’’ති, ඉධ පන ‘‘මමත්ථාය පවාරෙහී’’ති. තත්ථ ඡන්දහාරකෙ සඞ්ඝස්ස හත්ථං උපගතමත්තෙයෙව ආගතා හොති. ඉධ පන එවං දින්නාය පවාරණාය පවාරණාහාරකෙන සඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා එවං පවාරෙතබ්බං ‘‘තිස්සො, භන්තෙ, භික්ඛු…පෙ… පටිකරිස්සාමී’’ති. විමතිවිනොදනියං ‘‘එවමෙතං ධාරයාමි, සුතා ඛො පනායස්මන්තෙහීති එත්ථ ‘එවමෙතං ධාරයාමී’ති වත්වා ¶ උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදානං, සුතා ඛො පනායස්මන්තෙහි චත්තාරො පාරාජිකා ධම්මා’’තිආදිනා වත්තබ්බං. මාතිකාට්ඨකථායඤ්හි එවමෙව වුත්තං. සුතෙනාති සුතපදෙන.

174. නිදානුද්දෙසෙ අනිට්ඨිතෙ පාතිමොක්ඛං නිද්දිට්ඨං නාම න හොතීති ආහ ‘‘දුතියාදීසු උද්දෙසෙසූ’’තිආදි.

175. තීහිපි විධීහීති ඔසාරණකථනසරභඤ්ඤෙහි. එත්ථ ච අත්ථං භණිතුකාමතාය වා භණාපෙතුකාමතාය වා සුත්තස්ස ඔතාරණං ඔසාරණං නාම. තස්සෙව අත්ථප්පකාසනා කථනං නාම. කෙවලං පාඨස්සෙව සරෙන භණනං ¶ සරභඤ්ඤං නාම. සජ්ඣායං අධිට්ඨහිත්වාති ‘‘සජ්ඣායං කරොමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා. ඔසාරෙත්වා පන කථෙන්තෙනාති සයමෙව පාඨං වත්වා පච්ඡා අත්ථං කථෙන්තෙන. නවවිධන්ති සඞ්ඝගණපුග්ගලෙසු තයො, සුත්තුද්දෙසපාරිසුද්ධිඅධිට්ඨානවසෙන තයො, චාතුද්දසීපන්නරසීසාමග්ගිවසෙන තයොති නවවිධං. චතුබ්බිධන්ති අධම්මෙනවග්ගාදි චතුබ්බිධං. දුවිධන්ති භික්ඛුභික්ඛුනීනං පාතිමොක්ඛවසෙන දුවිධං පාතිමොක්ඛං. නවවිධන්ති භික්ඛූනං පඤ්ච, භික්ඛුනීනං චත්තාරොති නවවිධං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං. කතිමීති කතිසද්දාපෙක්ඛං ඉත්ථිලිඞ්ගං දට්ඨබ්බං.

උතුවස්සෙයෙවාති හෙමන්තගිම්හෙසුයෙව. විඤ්ඤාපෙතීති එත්ථ මනසා චින්තෙත්වා කායවිකාරකරණමෙව විඤ්ඤාපනන්ති දට්ඨබ්බං. පාළියං අඤ්ඤස්ස දාතබ්බා පාරිසුද්ධීති පාරිසුද්ධිදායකෙන පුන අඤ්ඤස්ස භික්ඛුනො සන්තිකෙ දාතබ්බා. ‘‘භූතං එව සාමණෙරභාවං ආරොචෙතී’’ති වුත්තත්තා ඌනවීසතිවස්සකාලෙ උපසම්පන්නස්ස, අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නසික්ඛාපච්චක්ඛාතකාදීනං වා යාව භික්ඛුපටිඤ්ඤා වට්ටති, තාව තෙහි ආහටාපි ඡන්දපාරිසුද්ධි ආගච්ඡති. යදා පන තෙ අත්තනො සාමණෙරාදිභාවං පටිජානන්ති, තතො පට්ඨාය නාගච්ඡතීති දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං. පාළියම්පි (මහාව. 164) හි ‘‘දින්නාය පාරිසුද්ධියා සඞ්ඝප්පත්තො විබ්භමති…පෙ… පණ්ඩකො පටිජානාති, තිරච්ඡානගතො පටිජානාති, උභතොබ්යඤ්ජනකො පටිජානාති, ආහටා හොති පාරිසුද්ධී’’ති වුත්තත්තා පණ්ඩකාදීනං භික්ඛුපටිඤ්ඤාය වත්තමානකාලෙසු පන ඡන්දපාරිසුද්ධියාව ආගමනං සිද්ධමෙව. තෙනාහ ‘‘එස නයො සබ්බත්ථා’’ති. උම්මත්තකඛිත්තචිත්තවෙදනාට්ටානං පන පකතත්තා අන්තරාමග්ගෙ උම්මත්තකාදිභාවෙ පටිඤ්ඤාතෙපි තෙසං සඞ්ඝප්පත්තමත්තෙනෙව ඡන්දාදි ආගච්ඡතීති දස්සෙති.

භික්ඛූනං ¶ ¶ හත්ථපාසන්ති ඉමිනා ගණපුග්ගලෙසු ඡන්දපාරිසුද්ධියා අනාගමනං දස්සෙති. ‘‘සඞ්ඝප්පත්තො’’ති හි පාළියං (මහාව. 165) වුත්තං. සඞ්ඝසන්නිපාතතො පඨමං කාතබ්බං පුබ්බකරණං සඞ්ඝසන්නිපාතෙ කාතබ්බං පුබ්බකිච්චන්ති දට්ඨබ්බං. පාළියං ‘‘නො චෙ අධිට්ඨහෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති එත්ථ අසඤ්චිච්ච අස්සතියා අනාපත්ති. යථා චෙත්ථ, එවං උපරිපි, යත්ථ පන අචිත්තකාපත්ති අත්ථි, තත්ථ වක්ඛාම. පඤ්ඤත්තං හොතීති ඉමිනා න සාපත්තිකෙන උපොසථො කාතබ්බොති විසුං පටික්ඛෙපාභාවෙපි යථාවුත්තසුත්තසාමත්ථියතො පඤ්ඤත්තමෙවාති දස්සෙති. ඉමිනා එව නයෙන ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං තථාගතො අපරිසුද්ධාය පරිසාය උපොසථං කරෙය්ය, පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යා’’තිආදිසුත්තනයතොව (අ. නි. 8.20; උදා. 45; චූළව. 386) අලජ්ජීහි සද්ධිං උපොසථකරණම්පි පටික්ඛිත්තමෙව අලජ්ජීනිග්ගහත්ථත්තා සබ්බසික්ඛාපදානන්ති දට්ඨබ්බං. පාරිසුද්ධිදානපඤ්ඤාපනෙනාති ඉමිනා සාපත්තිකෙන පාරිසුද්ධිපි න දාතබ්බාති දීපිතං හොති.

176. උභොපි දුක්කටන්ති එත්ථ සභාගාපත්තිභාවං අජානිත්වා කෙවලං ආපත්තිනාමෙනෙව දෙසෙන්තස්ස පටිග්ගණ්හන්තස්ස ච අචිත්තකමෙව දුක්කටං හොතීති වදන්ති. යථා සඞ්ඝො සභාගාපත්තිං ආපන්නොති ඤත්තිං ඨපෙත්වා උපොසථං කාතුං ලභති, එවං තයොපි ‘‘සුණන්තු මෙ, ආයස්මන්තා, ඉමෙ භික්ඛූ සභාගං ආපත්තිං ආපන්නා’’තිආදිනා වුත්තනයානුසාරෙනෙව ගණඤත්තිං ඨපෙත්වා ද්වීහි අඤ්ඤමඤ්ඤං ආරොචෙත්වා උපොසථං කාතුං වට්ටති. එකෙන පන සාපත්තිකෙන දූරං ගන්ත්වාපි පටිකාතුමෙව වට්ටති, අසම්පාපුණන්තෙන ‘‘භික්ඛූ ලභිත්වා පටිකරිස්සාමී’’ති උපොසථො කාතබ්බො, පටිකරිත්වා ච පුන උපොසථො කාතබ්බො ¶ . කෙනචි කරණීයෙන ගන්ත්වාති සීමාපරිච්ඡෙදතො බහිභූතං ගාමං වා අරඤ්ඤං වා ගන්ත්වාති අත්ථො. එතෙනෙව උපොසථඤත්තියා ඨපනකාලෙ සමග්ගා එව තෙ ඤත්තිං ඨපෙසුන්ති සිද්ධං. තෙනෙව පාළියං (මහාව. 172) ‘‘උද්දිට්ඨං සුඋද්දිට්ඨ’’න්ති සබ්බපන්නරසකෙසුපි වුත්තං.

සචෙ පන වුඩ්ඪතරො හොතීති පවාරණදායකො භික්ඛු වුඩ්ඪතරො හොති. එවඤ්හි තෙන තස්සත්ථාය පවාරිතං හොතීති එත්ථ එවං තෙන අප්පවාරිතෙපි තස්ස සඞ්ඝප්පත්තමත්තෙන සඞ්ඝස්ස පවාරණාකම්මං සමග්ගකම්මමෙව හොතීති දට්ඨබ්බං. තෙන ච භික්ඛුනාති පවාරණදායකෙන භික්ඛුනා. බහූපි සමානවස්සිකා එකතො පවාරෙතුං ලභන්තීති එකස්මිං සංවච්ඡරෙ ලද්ධුපසම්පදතාය සමානුපසම්පදවස්සා සබ්බෙ එකතො පවාරෙතුං ලභන්තීති අත්ථො.

එත්ථ ¶ පන පණ්ඩිතෙහි චින්තෙතබ්බං විචාරෙතබ්බං කාරණං අත්ථි, කිං පන තන්ති? ඉදානි පාතිමොක්ඛුද්දෙසකාලෙ –

‘‘සම්මජ්ජනී පදීපො ච, උදකං ආසනෙන ච;

උපොසථස්ස එතානි, පුබ්බකරණන්ති වුච්චති.

‘‘ඡන්දපාරිසුද්ධිඋතුක්ඛානං, භික්ඛුගණනා ච ඔවාදො;

උපොසථස්ස එතානි, පුබ්බකිච්චන්ති වුච්චති.

‘‘උපොසථො යාවතිකා ච භික්ඛූ කම්මප්පත්තා;

සභාගාපත්තියො ච න විජ්ජන්ති;

වජ්ජනීයා ච පුග්ගලා තස්මිං න හොන්ති;

පත්තකල්ලන්ති වුච්චතී’’ති. (මහාව. අට්ඨ. 168) –

ඉමා ගාථායො ධම්මජ්ඣෙසකෙන පාඨංයෙව භණාපෙත්වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසකො අත්ථං කථෙති. තතො පුබ්බකරණපුබ්බකිච්චානි සම්මා නිට්ඨාපෙත්වා ‘‘දෙසිතාපත්තිකස්ස සමග්ගස්ස ¶ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අනුමතියා පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතුං ආරාධනං කරොමා’’ති ඉමං වාක්යං පාඨමෙව අජ්ඣෙසකෙන භණාපෙත්වා අත්ථං අවත්වාව ‘‘සාධූ’’ති වත්වා පාතිමොක්ඛං උද්දිසති. පවාරණායපි එසෙව නයො. ‘‘පවාරණාය එතානී’’ති ච ‘‘පවාරණං කාතු’’න්ති ච ඉමානි පදානියෙව විසිට්ඨානි.

කිං ඉමානි ධම්මජ්ඣෙසකස්ස වචනානි, උදාහු පාතිමොක්ඛුද්දෙසකස්සාති? කිඤ්චෙත්ථ – යදි ධම්මජ්ඣෙසකස්ස වචනානි, එවං සති ගාථාත්තයං වත්වා තාසං අත්ථම්පි සො එව කථෙත්වා එතානි පුබ්බකරණානි ච එතානි පුබ්බකිච්චානි ච සඞ්ඝෙන කතානි, ඉදඤ්ච සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං සමානීතං, තස්මා ‘‘උද්දිසතු, භන්තෙ, පාතිමොක්ඛ’’න්ති තෙනෙව වත්තබ්බං සියා. අථ පාතිමොක්ඛුද්දෙසකස්ස වචනානි, එවඤ්ච සති ‘‘සඞ්ඝො, භන්තෙ, ථෙරං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අජ්ඣෙසති, උද්දිසතු, භන්තෙ, ථෙරො පාතිමොක්ඛ’’න්ති ධම්මජ්ඣෙසකෙන යාවතතියං අජ්ඣොසාපෙත්වා ‘‘සම්මජ්ජනී…පෙ… වුච්චතී’’ති ගාථං වත්වා ඉති ‘‘අට්ඨකථාචරියෙහි වුත්තානි එතානි පුබ්බකරණානි කතානී’’ති පුච්ඡිත්වා ධම්මජ්ඣෙසකෙන ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘ඡන්දපාරිසුද්ධි ¶ …පෙ… වුච්චතී’’ති ගාථං වත්වා ඉති ‘‘අට්ඨකථාචරියෙහි වුත්තානි එතානි පුබ්බකිච්චානි කතානී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘උපොසථො…පෙ… වුච්චතී’’ති ගාථං වත්වා ඉති ‘‘අට්ඨකථාචරියෙහි වුත්තං ඉදං පත්තකල්ලං සමානීත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘පුබ්බකරණපුබ්බකිච්චානි සම්මා නිට්ඨාපෙත්වා පත්තකල්ලෙ සමානීතෙ සමග්ගස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අනුමතියා පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතුං ආරාධනං මයං කරොමා’’ති පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන වත්තබ්බං සියා, එවං සති අජ්ඣෙසකඅජ්ඣෙසිතබ්බානං වචනං අසඞ්කරතො ජානිතබ්බං භවෙය්යාති.

එත්ථ ¶ ච ගාථාත්තයස්ස අට්ඨකථාචරියෙහි වුත්තභාවො අට්ඨකථායමෙව ආගතො. පච්ඡිමවාක්යං පන නෙව පාළියං, න අට්ඨකථායං, න ටීකාදීසු දිස්සති. ඛුද්දසික්ඛාපකරණෙපි –

‘‘පුබ්බකිච්චෙ ච කරණෙ;

පත්තකල්ලෙ සමානිතෙ;

සුත්තං උද්දිසති සඞ්ඝො;

පඤ්චධා සො විභාවිතො’’ති ච.

‘‘පුබ්බකිච්චෙ ච කරණෙ;

පත්තකල්ලෙ සමානිතෙ;

ඤත්තිං වත්වාන සඞ්ඝෙන;

කත්තබ්බෙවං පවාරණා’’ති ච. –

වුත්තං, න වුත්තං තථා. මූලසික්ඛාපකරණෙයෙව තථා වුත්තං, තස්මා ආචරියානං අත්තනොමති භවෙය්ය.

තත්ථ ‘‘පුබ්බකරණපුබ්බකිච්චානි සම්මා නිට්ඨාපෙත්වා’’ති ඉමිනා පුරිමගාථාද්වයස්ස අත්ථමෙව කථෙත්වා තතියගාථාය අත්ථො න කථිතො. ‘‘දෙසිතාපත්තිකස්සා’’ති ඉමිනා ච ආපත්තියා දෙසිතභාවොයෙව කථිතො, න සබ්බං පත්තකල්ලං. ආපත්තියා දෙසිතභාවෙ ච සභාගාපත්තියා දෙසිතභාවොයෙව ¶ පත්තකල්ලස්මිං අන්තොගධො, න ඉතරො. වුත්තඤ්හි කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘‘එතාසු හි සභාගාපත්තීසු අවිජ්ජමානාසු, විසභාගාපත්තීසු විජ්ජමානාසුපි පත්තකල්ලං හොතියෙවා’’ති. ‘‘පුබ්බකරණපුබ්බකිච්චානි සම්මා නිට්ඨාපෙත්වා දෙසිතාපත්තිකස්ස සමග්ගස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අනුමතියා පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතුං ආරාධනං කරොමා’’ති එත්තකෙයෙව වුත්තෙ අවසෙසානි තීණි පත්තකල්ලඞ්ගානි. සෙය්යථිදං – උපොසථො, යාවතිකා ච භික්ඛූ කම්මප්පත්තා, වජ්ජනීයා ච පුග්ගලා තස්මිං න හොන්තීති (මහාව. අට්ඨ. 168). තෙසු අසන්තෙසුපි උපොසථො ¶ කාතබ්බොති ආපජ්ජති, න පන කාතබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘න, භික්ඛවෙ, අනුපොසථෙ උපොසථො කාතබ්බො, යො කරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 183) ච, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, චතුන්නං පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතු’’න්ති (මහාව. 168) ච, ‘‘න, භික්ඛවෙ, සගහට්ඨාය පරිසාය පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතබ්බ’’න්තිආදි (මහාව. 154) ච, තස්මා උපොසථදිවසෙසු සඞ්ඝෙ සන්නිපතිතෙ සචෙ පුබ්බෙව සම්මතො ධම්මජ්ඣෙසකො අත්ථි, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ, එකං බ්යත්තං පටිබලං භික්ඛුං සඞ්ඝෙන සම්මන්නාපෙත්වා තෙන ධම්මජ්ඣෙසකෙන පාතිමොක්ඛුද්දෙසකං උපසඞ්කමිත්වා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා එවමස්ස වචනීයො – සඞ්ඝො, භන්තෙ, ථෙරං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අජ්ඣෙසති, උද්දිසතු ථෙරො පාතිමොක්ඛං. දුතියම්පි, භන්තෙ, සඞ්ඝො…පෙ… තතියම්පි, භන්තෙ, සඞ්ඝො…පෙ… උද්දිසතු ථෙරො පාතිමොක්ඛන්ති තික්ඛත්තුං යාචාපෙත්වා තතො පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන –

‘‘සම්මජ්ජනී පදීපො ච, උදකං ආසනෙන ච;

උපොසථස්ස එතානි, පුබ්බකරණන්ති වුච්චතීති. (මහාව. අට්ඨ. 168; කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) –

අට්ඨකථාචරියෙහි වුත්තානි චත්තාරි පුබ්බකරණානි, කිං තානි කතානී’’ති පුච්ඡිතෙ ධම්මජ්ඣෙසකෙන ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ පුන පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන –

‘‘ඡන්දපාරිසුද්ධිඋතුක්ඛානං, භික්ඛුගණනා ච ඔවාදො;

උපොසථස්ස එතානි, පුබ්බකිච්චන්ති වුච්චතීති. (මහාව. අට්ඨ. 168; කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) –

අට්ඨකථාචරියෙහි ¶ වුත්තානි පඤ්ච පුබ්බකිච්චානි, කිං තානි කතානී’’ති පුච්ඡිතෙ ධම්මජ්ඣෙසකෙන ‘‘ආම භන්තෙ’’ති වුත්තෙ පුන පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන –

‘‘උපොසථො ¶ යාවතිකා ච භික්ඛූ කම්මප්පත්තා;

සභාගාපත්තියො ච න විජ්ජන්ති;

වජ්ජනීයා ච පුග්ගලා තස්මිං න හොන්ති;

පත්තකල්ලන්ති වුච්චතීති. (මහාව. අට්ඨ. 168; කඞ්ඛා අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) –

අට්ඨකථාචරියෙහි වුත්තානි චත්තාරි පත්තකල්ලඞ්ගානි, කිං තානි සමානීතානී’’ති පුච්ඡිතෙ ධම්මජ්ඣෙසකෙන ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ පුන පාතිමොක්ඛුද්දෙසකො ‘‘පුබ්බකරණපුබ්බකිච්චානි සම්මා නිට්ඨාපෙත්වා පත්තකල්ලඞ්ගෙ සමානීතෙ සඞ්ඝස්ස අනුමතියා පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමා’’ති වත්වා ‘‘සාධු සාධූ’’ති භික්ඛුසඞ්ඝෙන සම්පටිච්ඡිතෙ ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො’’තිආදිනා පාතිමොක්ඛුද්දෙසකො පාතිමොක්ඛං උද්දිසතීති අයමම්හාකං ඛන්ති.

එත්ථ ච ‘‘ධම්මජ්ඣෙසකෙන…පෙ… එවමස්ස වචනීයො’’ති වුත්තං, සො ධම්මජ්ඣෙසකෙන වචනීයභාවො කථං වෙදිතබ්බොති? ‘‘න, භික්ඛවෙ, සඞ්ඝමජ්ඣෙ අනජ්ඣිට්ඨෙන පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතබ්බං, යො උද්දිසෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 154) වචනතොති. ‘‘සඞ්ඝෙන සම්මන්නාපෙත්වා’’ති වුත්තං, තං කථන්ති? ‘‘අජ්ඣෙසනා චෙත්ථ සඞ්ඝෙන සම්මතධම්මජ්ඣෙසකායත්තා වා සඞ්ඝත්ථෙරායත්තා වා’’ති අට්ඨකථායං වුත්තත්තා. ‘‘සඞ්ඝො, භන්තෙ, ථෙරං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අජ්ඣෙසති, උද්දිසතු, භන්තෙ, ථෙරො පාතිමොක්ඛ’’න්ති අයං අජ්ඣෙසනාකාරො කුතො ලබ්භතීති? පාළිතො. පාළියඤ්හි (මහාව. 155) ‘‘තෙ ථෙරං අජ්ඣෙසන්ති, උද්දිසතු, භන්තෙ, ථෙරො පාතිමොක්ඛ’’න්ති ආගතො.

සචෙ පන ධම්මජ්ඣෙසකො වුඩ්ඪතරො, පාතිමොක්ඛුද්දෙසකො නවකො, ‘‘සඞ්ඝො, ආවුසො, ආයස්මන්තං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අජ්ඣෙසති, උද්දිසතු ආයස්මා පාතිමොක්ඛ’’න්ති වත්තබ්බං. තං කුතො ලබ්භති? පාළිතොයෙව. පාළියඤ්හි ¶ (මහාව. 155) ‘‘එතෙනෙව උපායෙන යාව සඞ්ඝනවකං අජ්ඣෙසන්ති උද්දිසතු ආයස්මා පාතිමොක්ඛ’’න්ති ආගතො. තතො ‘‘පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන ¶ සම්මජ්ජනී…පෙ… පුච්ඡිතෙ ධම්මජ්ඣෙසකෙන ‘ආම, භන්තෙ’ති වුත්තෙ’’ති ඉදං කුතො ලබ්භතීති? පාළිතො අට්ඨකථාතො ච. නිදානපාළියම්පි හි ‘‘කිං සඞ්ඝස්ස පුබ්බකිච්ච’’න්ති ආගතං, අට්ඨකථායම්පි (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘‘කිං සඞ්ඝස්ස පුබ්බකිච්චන්ති සඞ්ඝො උපොසථං කරෙය්යාති…පෙ… එවං ද්වීහි නාමෙහි නවවිධං පුබ්බකිච්චං දස්සිතං, කිං තං කතන්ති පුච්ඡතී’’ති ආගතන්ති.

නනු චෙතං අන්තොනිදානෙයෙව ආගතං, අථ කස්මා පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන පුබ්බභාගෙ වත්තබ්බන්ති? සච්චං, තථාපි තදනුලොමතො ජානිතබ්බතො වත්තබ්බං. අට්ඨකථායඤ්හි ඉමා ගාථායො සම්මජ්ජනාදීනං පුබ්බකරණාදිභාවඤාපකභාවෙනෙව වුත්තා, න පාතිමොක්ඛාරම්භකාලෙ භණිතබ්බභාවෙන. අථ ච පන ඉදානි භණන්ති, එවං සන්තෙ කිමත්ථං භණන්තීති චින්තායං අන්තොනිදානෙ ‘‘කිං සඞ්ඝස්ස පුබ්බකිච්ච’’න්ති වුත්තපුච්ඡානුලොමෙන පුබ්බකරණාදීනං නිට්ඨභාවපුච්ඡනත්ථං භණන්තීති ජානිතබ්බං. වුත්තඤ්හි ‘‘එවං වුත්තං චතුබ්බිධං පුබ්බකරණං කත්වාව උපොසථො කාතබ්බො’’ති (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 177), තස්මා පාළිඅට්ඨකථානුලොමතො ඉමිනා අනුක්කමෙන කතෙ සති ධම්මජ්ඣෙසකො පඤ්ඤායති, තස්ස අජ්ඣෙසනාකාරො පඤ්ඤායති, පාතිමොක්ඛුද්දෙසකො පඤ්ඤායති, තස්ස පුබ්බකරණාදීනං නිට්ඨභාවපුච්ඡනං පඤ්ඤායති, ධම්මජ්ඣෙසකස්ස විස්සජ්ජනං පඤ්ඤායති, තානි නිට්ඨාපෙත්වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසකස්ස පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතුං පටිඤ්ඤා පඤ්ඤායති, එවං ඉමෙසං ගාථාවාක්යානං වචනෙ පයොජනං පඤ්ඤායතීති කත්වා පණ්ඩිතෙහි විනයඤ්ඤූහි චිරපටිච්ඡන්නො අයං කථාමග්ගො පටිපජ්ජිතබ්බොති. පවාරණායපි එසෙව නයො.

පාළියට්ඨකථාදීනඤ්හි ¶ , අනුරූපං ඉමං නයං;

පුනප්පුනං චින්තයන්තු, පණ්ඩිතා විනයඤ්ඤුනො.

පුනප්පුනං චින්තයිත්වා, යුත්තං චෙ ධාරයන්තු තං;

නො චෙ යුත්තං ඡඩ්ඩයන්තු, සම්මාසම්බුද්ධසාවකාති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

උපොසථපවාරණාවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

පඤ්චවීසතිමො පරිච්ඡෙදො.

26. වස්සූපනායිකවිනිච්ඡයකථා

179. එවං ¶ උපොසථපවාරණාවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි වස්සූපනායිකවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘වස්සූපනායිකාති එත්ථ’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ වසනං වස්සං. කිං තං? වසනකිරියා භාවත්ථෙ ණ්ය-පච්චයවසෙන. උපනයනං උපනයො. කො සො? උපගමනකිරියා, වස්සස්ස උපනයො වස්සූපනයො, සො එතිස්සා පඤ්ඤත්තියා අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතීති වස්සූපනායිකා. කා සා? වස්සූපනායිකපඤ්ඤත්ති. අථ වා උපනයති එතායාති උපනායිකා මජ්ඣෙ දීඝවසෙන. වස්සස්ස උපනායිකා වස්සූපනායිකා, සා එව පුරෙ භවා පුරිමා භවත්ථෙ ඉම-පච්චයවසෙන, සා එව පුරිමිකා සකත්ථෙ ක-පච්චයවසෙන, තස්මිං පරෙ ඉත්ථිලිඞ්ගෙ අ-කාරස්ස ඉ-කාරාදෙසො. පච්ඡා භවා පච්ඡිමා, සාව පච්ඡිමිකා.

අස්සතියා පන වස්සං න උපෙතීති ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ ඉමං තෙමාසං වස්සං උපෙමී’’ති වචීභෙදං කත්වා න උපෙති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, අසෙනාසනිකෙන වස්සං උපගන්තබ්බං, යො උපගච්ඡෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 204) වචීභෙදං කත්වා වස්සූපගමනං සන්ධාය පටික්ඛෙපො, න ආලයකරණවසෙන උපගමනං ¶ සන්ධායාති වදන්ති. පාළියං පන අවිසෙසෙන වුත්තත්තා අට්ඨකථායඤ්ච දුතියපාරාජිකසංවණ්ණනායං (පාරා. අට්ඨ. 1.84) ‘‘වස්සං උපගච්ඡන්තෙන හි නාලකපටිපදං පටිපන්නෙනපි පඤ්චන්නං ඡදනානං අඤ්ඤතරෙන ඡන්නෙයෙව සද්වාරබන්ධෙ සෙනාසනෙ උපගන්තබ්බං, තස්මා වස්සකාලෙ සචෙ සෙනාසනං ලභති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ ලභති, හත්ථකම්මං පරියෙසිත්වාපි කාතබ්බං. හත්ථකම්මං අලභන්තෙන සාමම්පි කාතබ්බං, න ත්වෙව අසෙනාසනිකෙන වස්සං උපගන්තබ්බ’’න්ති (මහාව. 204) දළ්හං කත්වා වුත්තත්තා අසෙනාසනිකස්ස නාවාදිං විනා අඤ්ඤත්ථ ආලයමත්තෙන උපගන්තුං න වට්ටතීති අම්හාකං ඛන්ති. නාවාසත්ථවජෙසුයෙව හි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, නාවාය වස්සං උපගන්තු’’න්තිආදිනා (මහාව. 203) සති, අසති වා සෙනාසනෙ වස්සූපගමනස්ස විසුං අනුඤ්ඤාතත්තා ‘‘න, භික්ඛවෙ, අසෙනාසනිකෙන වස්සං උපගන්තබ්බ’’න්ති (මහාව. 204) අයං පටික්ඛෙපො. තත්ථ න ලභතීති අසති සෙනාසනෙ ආලයවසෙනපි නාවාදීසු උපගමනං වුත්තං. චතූසු හි සෙනාසනෙසු විහාරසෙනාසනං ඉධාධිප්පෙතං, න ඉතරත්තයං.

ටඞ්කිතමඤ්චාදිභෙදා කුටීති එත්ථ ටඞ්කිතමඤ්චො නාම දීඝෙ මඤ්චපාදෙ මජ්ඣෙ විජ්ඣිත්වා අටනියො ¶ පවෙසෙත්වා කතො මඤ්චො, තස්ස ඉදං උපරි, ඉදං හෙට්ඨාති නත්ථි. පරිවත්තෙත්වා අත්ථතොපි තාදිසොව හොති, තං සුසානෙ දෙවට්ඨානෙ ච ඨපෙන්ති, චතුන්නං පාසාණානං උපරි පාසාණං අත්ථරිත්වා කතං ගෙහම්පි ‘‘ටඞ්කිතමඤ්චො’’ති වුච්චති.

‘‘ඉධ වස්සං උපෙමී’’ති තික්ඛත්තුං වත්තබ්බන්ති සත්ථස්ස අවිහාරත්තා ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ’’ති අවත්වා ‘‘ඉධ වස්සං උපෙමී’’ති එත්තකමෙව වත්තබ්බං. සත්ථෙ පන වස්සං උපගන්තුං න වට්ටතීති කුටිකාදීනං අභාවෙන ‘‘ඉධ වස්සං උපෙමී’’ති වචීභෙදං කත්වා උපගන්තුං න වට්ටති, ආලයකරණමත්තෙනෙව වට්ටතීති අධිප්පායො. විප්පකිරතීති විසුං විසුං ගච්ඡති. තීසු ¶ ඨානෙසු නත්ථි වස්සච්ඡෙදෙ ආපත්තීති තෙහි සද්ධිං ගච්ඡන්තස්සෙව නත්ථි ආපත්ති, තෙහි වියුජ්ජිත්වා ගමනෙ පන ආපත්තියෙව, පවාරෙතුඤ්ච න ලභති.

පවිසනද්වාරං යොජෙත්වාති සකවාටබද්ධමෙව යොජෙත්වා. පුරිමිකාය…පෙ… න පක්කමිතබ්බාති ඉමිනා ආසාළ්හීපුණ්ණමාය අනන්තරෙ පාටිපදදිවසෙ පුරිමවස්සං උපගන්ත්වා වස්සානඋතුනො චතූසු මාසෙසු සබ්බපච්ඡිමමාසං ඨපෙත්වා පුරිමං තෙමාසං වසිතබ්බං. සාවණපුණ්ණමියා අනන්තරෙ පාටිපදදිවසෙ පච්ඡිමවස්සං උපගන්ත්වා සබ්බපඨමමාසං ඨපෙත්වා පච්ඡිමං තෙමාසං වසිතබ්බං. එවං අවසිත්වා පුරිමිකාය වස්සං උපගතෙන භික්ඛුනා මහාපවාරණාය අන්තො අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා පච්ඡිමිකාය උපගතෙන චාතුමාසිනිපවාරණාය අන්තො අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා අන්තරා චාරිකං පක්කමෙය්ය, උපචාරසීමාතික්කමෙයෙව තස්ස භික්ඛුනො දුක්කටාපත්ති හොතීති දස්සෙති. ඉමමත්ථං පාළියා සමත්ථෙතුං ‘‘න භික්ඛවෙ…පෙ… වචනතො’’ති වුත්තං. යදි එවං වස්සං උපගන්ත්වා සති කරණීයෙ පක්කමන්තස්ස සබ්බථාපි ආපත්තියෙව සියාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘වස්සං උපගන්ත්වා පනා’’තිආදි. එවං සන්තෙ තදහෙව සත්තාහකරණීයෙන පක්කමන්තස්සෙව අනාපත්ති සියා, න ද්වීහතීහං වසිත්වා පක්කමන්තස්සාති ආහ ‘‘කො පන වාදො’’තිආදි.

180. ඉදානි සත්තාහකරණීයලක්ඛණං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සත්තන්නං සත්තාහකරණීයෙන පහිතෙ ගන්තුං, න ත්වෙව අප්පහිතෙ, භික්ඛුස්ස භික්ඛුනියා සික්ඛමානාය සාමණෙරස්ස සාමණෙරියා උපාසකස්ස උපාසිකායා’’ති (මහාව. 187) එකං, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සත්තන්නං සත්තාහකරණීයෙන ¶ අප්පහිතෙපි ගන්තුං, පගෙව පහිතෙ, භික්ඛුස්ස භික්ඛුනියා ¶ සික්ඛමානාය සාමණෙරස්ස සාමණෙරියා මාතුයා ච පිතුස්ස චා’’ති (මහාව. 198) එකං, ‘‘සචෙ පන භික්ඛුනො භාතා වා අඤ්ඤො වා ඤාතකො ගිලානො හොතී’’ති එකං, ‘‘එකස්මිං විහාරෙ භික්ඛූහි සද්ධිං වසන්තො භික්ඛුභත්තිකො’’ති එකං, ‘‘සචෙ භික්ඛුස්ස…පෙ… අනභිරති වා කුක්කුච්චං වා දිට්ඨිගතං වා උප්පන්නං හොතී’’ති එකං, ‘‘කොචි භික්ඛු ගරුධම්මං අජ්ඣාපන්නො හොති පරිවාසාරහො’’ති එකං, ‘‘භික්ඛුනියාපි මානත්තාරහායා’’ති එකං, ‘‘සාමණෙරො උපසම්පජ්ජිතුකාමො…පෙ… සික්ඛමානා වා…පෙ… සාමණෙරී වා’’ති එකං, ‘‘භික්ඛුස්ස භික්ඛුනියා වා සඞ්ඝො කම්මං කත්තුකාමො තජ්ජනීයං වා’’ති එකං, ‘‘සචෙපි කතංයෙව හොති කම්ම’’න්ති එකං, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සඞ්ඝකරණීයෙන ගන්තු’’න්ති (මහාව. 199) එකන්ති එකාදස ඨානානි හොන්ති. තත්ථ පඨමතතියචතුත්ථවසෙන තීසු ඨානෙසු පහිතෙ එව ගන්තබ්බං, නො අප්පහිතෙ. සෙසෙසු අට්ඨසු අප්පහිතෙපි ගන්තබ්බං, පගෙව පහිතෙ. වුත්තඤ්හි විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.199) ‘‘ගන්තබ්බන්ති සඞ්ඝකරණීයෙන අප්පහිතෙපි ගන්තබ්බ’’න්ති. එත්ථ ච අනුපාසකෙහිපි සාසනභාවං ඤාතුකාමෙහි පහිතෙ තෙසං පසාදවඩ්ඪිසම්පත්තෙහිපි සත්තාහකරණීයෙන ගන්තුං වට්ටතීති ගහෙතබ්බං. භික්ඛුභත්තිකොති භික්ඛුනිස්සිතකො. සො පන යස්මා භික්ඛූහි සද්ධිං වසති, තස්මා වුත්තං ‘‘භික්ඛූහි සද්ධිං වසන්තො’’ති.

181. අපිචෙත්ථාති අපිච එත්ථාති ඡෙදො, එත්ථ එතස්මිං සත්තාහකරණීයවිනිච්ඡයෙ අපිච අපරො අයං ඊදිසො පාළිමුත්තකනයො වස්සූපනායිකක්ඛන්ධකපාළිතො මුත්තො නයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. සමන්තපාසාදිකායං (මහාව. අට්ඨ. 199) පන ‘‘පාළිමුත්තකරත්තිච්ඡෙදවිනිච්ඡයො’’ති දිස්සති. තථා ¶ හි විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.199) ‘‘රත්තිච්ඡෙදවිනිච්ඡයොති සත්තාහකරණීයෙන ගන්ත්වා බහිද්ධා අරුණුට්ඨාපනසඞ්ඛාතස්ස රත්තිච්ඡෙදස්ස විනිච්ඡයො’’ති. සාරත්ථදීපනියම්පි (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.199) ‘‘සත්තාහකරණීයෙන ගන්ත්වා බහිද්ධා අරුණුට්ඨාපනං රත්තිච්ඡෙදො’’ති. අනිමන්තිතෙන ගන්තුං න වට්ටතීති එත්ථ අනිමන්තිතත්තා සත්තාහකිච්චං අධිට්ඨහිත්වා ගච්ඡන්තස්සපි වස්සච්ඡෙදො චෙව දුක්කටඤ්ච හොතීති වෙදිතබ්බං. යථාවුත්තඤ්හි රත්තිච්ඡෙදකාරණං විනා තිරොවිහාරෙ වසිත්වා ආගමිස්සාමීති ගච්ඡතො වස්සච්ඡෙදං වදන්ති. ගන්තුං වට්ටතීති අන්තොඋපචාරසීමායං ඨිතෙනෙව සත්තාහකරණීයනිමිත්තං සල්ලක්ඛෙත්වා ඉමිනා නිමිත්තෙන ගන්ත්වා ‘‘සත්තාහබ්භන්තරෙ ¶ ආගච්ඡිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා ගන්තුං වට්ටති. පුරිමක්ඛණෙ ආභොගං කත්වා ගමනක්ඛණෙ විසරිත්වා ගතෙපි දොසො නත්ථි, ‘‘සකරණීයො පක්කමතී’’ති (මහාව. 207) වුත්තත්තා සබ්බථා ආභොගං අකත්වා ගතස්ස වස්සච්ඡෙදොති වදන්ති. යො පන සත්තාහකරණීයනිමිත්තාභාවෙපි ‘‘සත්තාහබ්භන්තරෙ ආගමිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා ගන්ත්වා සත්තාහබ්භන්තරෙ ආගච්ඡති, තස්ස ආපත්තියෙව, වස්සච්ඡෙදො නත්ථි සත්තාහස්ස සන්නිවත්තත්තාති වදන්ති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

භණ්ඩකන්ති චීවරභණ්ඩං. පහිණන්තීති චීවරධොවනාදිකම්මෙන පහිණන්ති. සම්පාපුණිතුං න සක්කොති, වට්ටතීති එත්ථ ‘‘අජ්ජෙව ආගමිස්සාමී’’ති සාමන්තවිහාරං ගන්ත්වා පුන ආගච්ඡන්තස්ස අන්තරාමග්ගෙ සචෙ අරුණුග්ගමනං හොති, වස්සච්ඡෙදොපි න හොති, රත්තිච්ඡෙදදුක්කටඤ්ච නත්ථීති වදන්ති, තදහෙව ආගමනෙ සඋස්සාහත්තා වස්සච්ඡෙදො වා ආපත්ති වා න හොතීති අධිප්පායො. ආචරියං පස්සිස්සාමීති පන ගන්තුං ලභතීති ‘‘අගිලානම්පි ආචරියං, උපජ්ඣායං වා පස්සිස්සාමී’’ති සත්තාහකරණීයෙන ගන්තුං ලභති, නිස්සයාචරියං ධම්මාචරියඤ්ච, පගෙව ¶ උපසම්පදාචරියඋපජ්ඣායෙ. සචෙ නං ආචරියො ‘‘අජ්ජ මා ගච්ඡා’’ති වදති, වට්ටතීති එවං සත්තාහකරණීයෙන ආගතානං අන්තොසත්තාහෙයෙව පුන ආගච්ඡන්තං සචෙ ආචරියො, උපජ්ඣායො වා ‘‘අජ්ජ මා ගච්ඡා’’ති වදති, වට්ටති, සත්තාහාතික්කමෙපි අනාපත්තීති අධිප්පායො. වස්සච්ඡෙදො පන හොතියෙවාති දට්ඨබ්බං සත්තාහස්ස බහිද්ධා වීතිනාමිතත්තා.

සචෙ දූරං ගතො සත්තාහවාරෙන අරුණො උට්ඨාපෙතබ්බොති ඉමිනා වස්සච්ඡෙදකාරණෙ සති සත්තාහකරණීයෙන ගන්තුම්පි වට්ටතීති දීපෙති. එත්ථ ඡ දිවසානි බහිද්ධා වීතිනාමෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ පුරාරුණා එව අන්තොඋපචාරසීමායං පවිසිත්වා අරුණං උට්ඨාපෙත්වා පුනදිවසෙ සත්තාහං අධිට්ඨාය ගන්තබ්බන්ති අධිප්පායො. කෙචි පන ‘‘සත්තමෙ දිවසෙ ආගන්ත්වා අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා තදහෙව දිවසභාගෙපි ගන්තුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං ‘‘අරුණො උට්ඨාපෙතබ්බො’’ති වුත්තත්තා. සත්තමෙ දිවසෙ තත්ථ අරුණුට්ඨාපනමෙව හි සන්ධාය පාළියං (මහාව. 199) ‘‘සත්තාහං සන්නිවත්තො කාතබ්බො’’ති වුත්තං. අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා ගච්ඡන්තො ච අන්තො අප්පවිසිත්වා බහිද්ධාව සත්තාහං වීතිනාමෙන්තො ච සමුච්ඡින්නවස්සො එව භවිස්සති අරුණස්ස බහි එව උට්ඨාපිතත්තා. ඉතරථා ‘‘අරුණො උට්ඨාපෙතබ්බො’’ති වචනං නිරත්ථකං සියා. ‘‘සත්තාහවාරෙන අන්තොවිහාරෙ ¶ පවිසිත්වා අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා ගන්තබ්බ’’න්ති වත්තබ්බතො අඤ්ඤෙසු ච ඨානෙසු අරුණුට්ඨාපනමෙව වුච්චති. වක්ඛති හි චීවරක්ඛන්ධකෙ (මහාව. අට්ඨ. 364) ‘‘එකස්මිං විහාරෙ වසන්තො ඉතරස්මිං සත්තාහවාරෙන අරුණමෙව උට්ඨාපෙතී’’ති.

අථාපි ¶ යං තෙ වදෙය්යුං ‘‘සත්තමෙ දිවසෙ යදා කදාචි පවිට්ඨෙන තංදිවසනිස්සිතො අතීතාරුණො උට්ඨාපිතො නාම හොතීති ඉමමත්ථං සන්ධාය අට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති, තං සද්දගතියාපි න සමෙති. න හි උට්ඨිතෙ අරුණෙ පච්ඡා පවිට්ඨො තස්ස පයොජකො උට්ඨාපකො භවිතුමරහති. යදි භවෙය්ය, ‘‘වස්සං උපගන්ත්වා පන අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා තදහෙව සත්තාහකරණීයෙන පක්කමන්තස්සා’’පීති (මහාව. අට්ඨ. 207) එත්ථ ‘‘අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා’’ති වචනං විරුජ්ඣෙය්ය. තෙනපි තංදිවසනිස්සිතස්ස අරුණස්ස උට්ඨාපිතත්තා ආරඤ්ඤකස්සපි භික්ඛුනො සායන්හසමයෙ අඞ්ගයුත්තං අරඤ්ඤං ගන්ත්වා තදා එව නිවත්තන්තස්ස අරුණො උට්ඨාපිතො ධුතඞ්ගඤ්ච විසොධිතං සියා, න චෙතං යුත්තං අරුණුග්ගමනකාලෙ එව අරුණුට්ඨාපනස්ස වුත්තත්තා. වුත්තඤ්හි ‘‘කාලස්සෙව පන නික්ඛමිත්වා අඞ්ගයුත්තෙ ඨානෙ අරුණං උට්ඨාපෙතබ්බං. සචෙ අරුණුට්ඨානවෙලායං තෙසං ආබාධො වඩ්ඪති, තෙසං එව කිච්චං කාතබ්බං, න ධුතඞ්ගවිසුද්ධිකෙන භවිතබ්බ’’න්ති (විසුද්ධි. 1.31). තථා පාරිවාසිකාදීනම්පි අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා වත්තං නික්ඛිපන්තානං රත්තිච්ඡෙදො වුත්තො. ‘‘උග්ගතෙ අරුණෙ නික්ඛිපිතබ්බ’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 97) හි වුත්තං. සහසෙය්යසික්ඛාපදෙපි අනුපසම්පන්නෙහි සහ නිවුත්ථභාවපරිමොචනත්ථං ‘‘පුරාරුණා නික්ඛමිත්වා’’තිආදි (පාචි. 54) වුත්තං. එවං චීවරවිප්පවාසාදීසු ච සබ්බත්ථ රත්තිපරියොසානෙ ආගාමිඅරුණවසෙනෙව අරුණුට්ඨානං දස්සිතං, න අතීතාරුණවසෙන, තස්මා වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ අරුණුට්ඨාපනං වෙදිතබ්බං අඤ්ඤථා වස්සච්ඡෙදත්තා.

යං පන වස්සං උපගතස්ස තදහෙව අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා සකරණීයස්ස පක්කමනවචනං, තං වස්සං උපගතකාලතො පට්ඨාය යදා කදාචි නිමිත්තෙ සති ගමනස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා යුත්තං, න පන සත්තාහවාරෙන ගතස්ස අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා තදහෙවගමනං ¶ ‘‘අරුණො උට්ඨාපෙතබ්බො’’ති වුත්තත්තා. යථා වා ‘‘සත්තාහානාගතාය පවාරණාය සකරණීයො පක්කමති, ආගච්ඡෙය්ය වා සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු තං ආවාසං න වා ආගච්ඡෙය්යා’’තිආදිනා (මහාව. 207) පච්ඡිමසත්තාහෙ අනාගමනෙ අනුඤ්ඤාතෙපි අඤ්ඤසත්තාහෙසු තං න වට්ටති. එවං පඨමසත්තාහෙ අරුණං ¶ අනුට්ඨාපෙත්වා ගමනෙ අනුඤ්ඤාතෙපි තතො පරෙසු සත්තාහෙසු ආගතස්ස අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා ගමනං න වට්ටති එවාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

සචෙ පවාරිතකාලෙ වස්සාවාසිකං දෙන්තීතිආදිනා වස්සාවාසිකචීවරම්පි කථිනචීවරං විය වස්සංවුත්ථවිහාරපටිබද්ධන්ති විඤ්ඤායති. ‘‘යදි සත්තාහවාරෙන අරුණං උට්ඨාපයිංසු, ගහෙතබ්බ’’න්ති පන වුත්තත්තා සත්තාහකරණීයෙන ගන්ත්වා සත්තාහබ්භන්තරෙ ආගතා ලභන්ති. කථිනානිසංසචීවරං පන සඞ්ඝං අනාපුච්ඡා තෙ න ලභන්ති. වක්ඛති හි ‘‘සත්තාහකරණීයෙන ගතාපි භාජනීයභණ්ඩං ලභන්තූති වා එවරූපං අධම්මිකවත්තං න කාතබ්බ’’න්ති (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 182). ඉධ ආහටන්ති විහාරතො බහි ආගතට්ඨානෙ ආනීතං.

වාළෙහි උබ්බාළ්හා හොන්ති, ගණ්හන්තිපි පරිපාතෙන්තිපීති එත්ථ ගණ්හන්තීති ගහෙත්වා ඛාදන්ති. පරිපාතෙන්තීති පලාපෙන්ති, අනුබන්ධන්තීති අත්ථො. ඉමෙසු ‘‘ගාළෙහි උබ්බාළ්හා හොන්තී’’තිආදීසු සඞ්ඝභෙදපරියන්තෙසු වත්ථූසු කෙවලං අනාපත්ති හොති, පවාරෙතුං පන න ලභතීති දට්ඨබ්බං. සචෙ පනාතිආදීසු යස්මා නානාසීමායං ද්වීසු ආවාසෙසු වස්සං උපගච්ඡන්තස්ස ‘‘දුතියෙ වසිස්සාමී’’ති උපචාරතො නික්ඛන්තමත්තෙ පඨමො සෙනාසනග්ගාහො පටිප්පස්සම්භති, තස්මා පාළියං (මහාව. 207) ‘‘තස්ස, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො පුරිමිකා ච න පඤ්ඤායතී’’ති පඨමං සෙනාසනග්ගාහං සන්ධාය වුත්තං. දුතියසෙනාසනග්ගාහෙ පන පුරිමිකා පඤ්ඤායතෙව, තත්ථෙව තෙමාසං වසන්තො ¶ පුරිමවස්සංවුත්ථො එව හොති. තතො වා පන දුතියදිවසාදීසු ‘‘පඨමසෙනාසනෙ වසිස්සාමී’’ති උපචාරාතික්කමෙ පුරිමිකාපි න පඤ්ඤායතීති දට්ඨබ්බං.

පටිස්සවස්ස විසංවාදනපච්චයා හොන්තම්පි දුක්කටං සතියෙව පටිස්සවෙ හොතීති ආහ ‘‘තස්ස තස්ස පටිස්සවස්ස විසංවාදෙ දුක්කට’’න්ති. තෙනෙවාහ ‘‘තඤ්ච ඛො…පෙ… විසංවාදනපච්චයා’’ති. පාළියං (මහාව. 207) ‘‘සො සත්තාහානාගතාය පවාරණාය සකරණීයො පක්කමතී’’ති වුත්තත්තා පවාරණාදිවසෙපි සත්තාහකරණීයං විනා ගන්තුං න වට්ටතීති දට්ඨබ්බං. ඉමස්මිං ඨානෙ ‘‘නවමිතො පට්ඨාය ගන්තුං වට්ටතී’’ති අට්ඨකථාවචනං කච්චි උපොසථදිවසතො උපනිධාය නවමී ඉච්ඡිතබ්බා, උදාහු ලොකියතිථිවසෙනාති ආසඞ්කන්ති. තත්රෙවං විනිච්ඡිතබ්බං – පුරිමභද්දපදමාසකාළපක්ඛඋපොසථදිවසං උපනිධාය ඉච්ඡිතබ්බා, න ලොකියතිථිවසෙන. භද්දපදමාසස්ස හි කාළපක්ඛඋපොසථදිවසං මරියාදං කත්වා තදනන්තරපාටිපදදිවසතො ¶ පට්ඨාය ගණියමානෙ සති යො දිවසො නවමො හොති, තතො පට්ඨායාති වුත්තං හොති. තිථිපෙක්ඛාය පන ඉත්ථිලිඞ්ගවොහාරො, තතො නවමිතො පට්ඨාය අනාගතසත්තාහෙ පවාරණා හොති.

සත්තාහං අනාගතාය අස්සාති සත්තාහානාගතා. කා සා? පවාරණා. අස්සයුජමාසස්ස සුක්කපක්ඛනවමියං සත්තාහකරණීයං අධිට්ඨාය ගච්ඡන්තො භික්ඛු අන්තොවස්සස්ස සත්තාහමත්තාවසිට්ඨත්තා සත්තමඅරුණෙ උග්ගතමත්තෙ වුත්ථවස්සො හොති, දසමියං ඡාහමත්තං, එකාදසමියං පඤ්චාහමත්තං, ද්වාදසියං චතුරාහමත්තං, තෙරසියං තීහමත්තං, චුද්දසියං ද්වීහමත්තං, පන්නරසියං එකාහමත්තං අවසිට්ඨං හොති, තස්මා පවාරණාදිවසස්ස පරියොසානභූතඅරුණස්මිං උග්ගතෙ වුත්ථවස්සො හොති, තස්මා තෙසං භික්ඛූනං කුක්කුච්චවිනොදනත්ථං ¶ භගවා ධම්මස්සාමී ‘‘සො සත්තාහානාගතාය පවාරණාය සකරණීයො පක්කමති, ආගච්ඡෙය්ය වා සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු තං ආවාසං න වා ආගච්ඡෙය්ය, තස්ස, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො පුරිමිකා ච පඤ්ඤායති, පටිස්සවෙ ච අනාපත්තී’’ති (මහාව. 207) ආහ. සත්තාහානාගතාය කොමුදියා චාතුමාසිනියාති එත්ථාපි එසෙව නයො. තත්ථ කොමුදියා චාතුමාසිනියාති පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමායං. සා හි කුමුදානං අත්ථිතාය කොමුදී, චතුන්නං වස්සිකමාසානං පරියොසානත්තා චාතුමාසිනීති වුච්චති. තදා හි කුමුදානි සුපුප්ඵිතානි හොන්ති, තස්මා කුමුදා එත්ථ පුප්ඵන්තීති කොමුදීති වුච්චති, කුමුදවතීති වුත්තං හොති.

182. අන්තොවස්සවත්තකථායං නිබද්ධවත්තං ඨපෙත්වාති සජ්ඣායමනසිකාරාදීසු නිරන්තරකරණීයෙසු කත්තබ්බං කතිකවත්තං කත්වා. කසාවපරිභණ්ඩන්ති කසාවෙහි භූමිපරිකම්මං. වත්තන්ති කතිකවත්තං.

එවරූපං අධම්මිකවත්තං න කාතබ්බන්ති නානාවෙරජ්ජකා හි භික්ඛූ සන්නිපතන්ති, තත්ථ කෙචි දුබ්බලා අප්පථාමා එවරූපං වත්තං අනුපාලෙතුං න සක්කොන්ති, තස්මා ඉධ ආගතඤ්ච චතුත්ථපාරාජිකවණ්ණනායං (පාරා. අට්ඨ. 2.227) ආගතං ආවාසං වා මණ්ඩපං වා සීමං වා යං කිඤ්චි ඨානං පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘යො ඉමම්හා ආවාසා පඨමං පක්කමිස්සති, තං ‘අරහා’ති ජානිස්සාමා’’ති කතාය කතිකාය යො ‘‘මං ‘අරහා’ති ජානන්තූ’’ති තම්හා ඨානා පඨමං පක්කමති, පාරාජිකො හොති. යො පන ආචරියුපජ්ඣායානං වා කිච්චෙන මාතාපිතූනං වා ¶ කෙනචිදෙව කරණීයෙන භික්ඛාචාරවත්තං වා උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීනං අත්ථාය අඤ්ඤෙන වා තාදිසෙන කරණීයෙන තං ඨානං අතික්කමිත්වා ගච්ඡති, අනාපත්ති. සචෙපිස්ස එවං ගතස්ස පච්ඡා ඉච්ඡාචාරො උප්පජ්ජති ¶ ‘‘න දානාහං තත්ථ ගමිස්සාමි, එවං මං අරහාති සම්භාවෙස්සන්තී’’ති, අනාපත්තියෙව.

යොපි කෙනචිදෙව කරණීයෙන තං ඨානං පත්වා සජ්ඣායමනසිකාරාදිවසෙන අඤ්ඤවිහිතො වා හුත්වා චොරාදීහි වා අනුබද්ධො මෙඝං වා උට්ඨිතං දිස්වා අනොවස්සකං පවිසිතුකාමො තං ඨානං අතික්කමති, අනාපත්ති, යානෙන වා ඉද්ධියා වා ගච්ඡන්තොපි පාරාජිකං නාපජ්ජති, පදගමනෙනෙව ආපජ්ජති. තම්පි යෙහි සහ කතිකා කතා, තෙහි සද්ධිං අපුබ්බං අචරිමං ගච්ඡන්තො නාපජ්ජති. එවං ගච්ඡන්තා හි සබ්බෙපි අඤ්ඤමඤ්ඤං රක්ඛන්ති. සචෙපි මණ්ඩපරුක්ඛමූලාදීසු කිඤ්චි ඨානං පරිච්ඡින්දන්ති ‘‘යො එත්ථ නිසීදති වා චඞ්කමති වා, තං ‘අරහා’ති ජානිස්සාම’’, පුප්ඵානි වා ඨපෙත්වා, ‘‘යො ඉමානි ගහෙත්වා පූජං කරිස්සති, තං ‘අරහා’ති ජානිස්සාමා’’තිආදිනා නයෙන කතිකා කතා හොති, තත්රාපි ඉච්ඡාචාරවසෙන තථා කරොන්තස්ස පාරාජිකමෙව. සචෙපි උපාසකෙන අන්තරාමග්ගෙ විහාරො වා කතො හොති, චීවරාදීනි වා ඨපිතානි හොන්ති ‘‘යෙ අරහන්තො, තෙ ඉමස්මිං විහාරෙ වසන්තු, චීවරාදීනි වා ගණ්හන්තූ’’ති, තත්රාපි ඉච්ඡාචාරවසෙන වසන්තස්ස වා තානි වා ගණ්හන්තස්ස පාරාජිකමෙව, එතං පන අධම්මිකකතිකවත්තං, තස්මා න කාතබ්බං, අඤ්ඤං වා එවරූපං ‘‘ඉමස්මිං තෙමාසබ්භන්තරෙ සබ්බෙව ආරඤ්ඤකා හොන්තු පිණ්ඩපාතිකධුතඞ්ගාදිඅවසෙසධුතඞ්ගධරා වා, අථ වා සබ්බෙව ඛීණාසවා හොන්තූ’’ති එවමාදි. නානාවෙරජ්ජකා හි භික්ඛූ සන්නිපතන්ති. තත්ථ කෙචි දුබ්බලා අප්පථාමා එවරූපං වත්තං අනුපාලෙතුං න සක්කොන්ති, තස්මා එවරූපම්පි වත්තං න කාතබ්බං. ‘‘ඉමං තෙමාසං සබ්බෙහෙව න උද්දිසිතබ්බං, න පරිපුච්ඡිතබ්බං, න පබ්බාජෙතබ්බං, මූගබ්බතං ගණ්හිතබ්බං, බහිසීමට්ඨස්සපි සඞ්ඝලාභො දාතබ්බො’’ති එවමාදිකම්පි න කත්තබ්බමෙව.

තිවිධම්පීති ¶ පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධවසෙන තිවිධම්පි. සොධෙත්වා පබ්බාජෙථාති භබ්බෙ ආචාරකුලපුත්තෙ උපපරික්ඛිත්වා පබ්බාජෙථ. භස්සෙ මත්තං ජානිත්වාති වචනෙ පමාණං ඤත්වා. දසකථාවත්ථු නාම අප්පිච්ඡාකථා සන්තුට්ඨිකථා පවිවෙකකථා අසංසග්ගකථා වීරියාරම්භකථා සීලකථා සමාධිකථා පඤ්ඤාකථා විමුත්තිකථා විමුත්තිඤාණදස්සනකථාති.

විග්ගහසංවත්තනිකං ¶ වචනං විග්ගාහිකං. චතුරාරක්ඛං අහාපෙන්තාති බුද්ධානුස්සති මෙත්තා අසුභං මරණානුස්සතීති ඉමං චතුරාරක්ඛං අහාපෙන්තා. දන්තකට්ඨඛාදනවත්තං ආචික්ඛිතබ්බන්ති එත්ථ ඉදං දන්තකට්ඨඛාදනවත්තං – යො දෙවසිකං සඞ්ඝමජ්ඣෙ ඔසරති, තෙන සාමණෙරාදීහි ආහරිත්වා භික්ඛූනං යථාසුඛං භුඤ්ජනත්ථාය දන්තකට්ඨමාළකෙ නික්ඛිත්තෙසු දන්තකට්ඨෙසු දිවසෙ දිවසෙ එකමෙව දන්තකට්ඨං ගහෙතබ්බං. යො පන දෙවසිකං න ඔසරති, පධානඝරෙ වසිත්වා ධම්මස්සවනෙ වා උපොසථග්ගෙ වා දිස්සති, තෙන පමාණං සල්ලක්ඛෙත්වා චත්තාරි පඤ්ච දන්තකට්ඨානි අත්තනො වසනට්ඨානෙ ඨපෙත්වා ඛාදිතබ්බානි. තෙසු ඛීණෙසු සචෙ පුනපි දන්තකට්ඨමාළකෙ බහූනි හොන්තියෙව, පුනපි ආහරිත්වා ඛාදිතබ්බානි. යදි පන පමාණං අසල්ලක්ඛෙත්වා ආහරති, තෙසු අඛීණෙසුයෙව මාළකෙ ඛීයති, තතො කෙචි ථෙරා ‘‘යෙහි ගහිතානි, තෙ පටිහරන්තූ’’ති වදෙය්යුං, කෙචි ‘‘ඛාදන්තු, පුන සාමණෙරා ආහරිස්සන්තී’’ති, තස්මා විවාදපරිහාරත්ථං පමාණං සල්ලක්ඛෙතබ්බං, ගහණෙ පන දොසො නත්ථි. මග්ගං ගච්ඡන්තෙනපි එකං වා ද්වෙ වා ථවිකාය පක්ඛිපිත්වා ගන්තබ්බන්ති. භික්ඛාචාරවත්තං පිණ්ඩපාතිකවත්තෙ ආවිභවිස්සති.

අන්තොගාමෙ…පෙ… න කථෙතබ්බාති එත්ථ චතූසු පච්චයෙසු චීවරෙ ච පිණ්ඩපාතෙ ච විඤ්ඤත්තිපි න වට්ටති නිමිත්තොභාසපරිකථාපි. සෙනාසනෙ විඤ්ඤත්තිමෙව න වට්ටති, සෙසානි තීණි ¶ වට්ටන්ති. ගිලානපච්චයෙ සබ්බම්පි වට්ටති. එවං සන්තෙපි ආජීවං සොධෙන්තෙහි භික්ඛූහි සුට්ඨු රක්ඛිතබ්බාති. ඉමිනා ආජීවපාරිසුද්ධිසීලං දස්සිතං. රක්ඛිතින්ද්රියෙහි භවිතබ්බන්ති ඉන්ද්රියසංවරසීලං. ඛන්ධකවත්තඤ්ච සෙඛියවත්තඤ්ච පූරෙතබ්බන්ති පාතිමොක්ඛසංවරසීලං. පච්චයසන්නිස්සිතසීලං පන තීහිපි සාමත්ථියතො දස්සිතං. ඉති චතුපාරිසුද්ධිසීලපටිසංයුත්තා එවරූපා නිය්යානිකකථා බහුකාපි වත්තබ්බාති අධිප්පායො.

ඉමස්මිං වස්සූපනායිකවිසයෙ තෙසු තෙසු නගරෙසු තස්මිං තස්මිං රාජකාලෙ අපරියන්තා විවාදකථා හොති. කථං? වස්සූපනායිකක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 186) ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන රාජා මාගධො සෙනියො බිම්බිසාරො වස්සං උක්කඩ්ඪිතුකාමො භික්ඛූනං සන්තිකෙ දූතං පාහෙසි ‘යදි පනාය්යා ආගමෙ ජුණ්හෙ වස්සං උපගච්ඡෙය්යු’න්ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං, ‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, රාජූනං අනුවත්තිතු’’’න්ති වචනං නිස්සාය භගවතා අධිමාසං පඤ්ඤත්තන්ති මඤ්ඤමානා වෙදසමයෙන සංසන්දිත්වා ගය්හමානා අනෙකවිහිතං විවාදං කරොන්ති. වෙදසමයෙ කිර ද්වෙ අධිමාසානි යාචාධිමාසඤ්ච පත්තාධිමාසඤ්ච. තත්ථ කලියුගගණනෙ එකූනවීසතිගණනෙන ¶ භාජිතෙ ද්වෙපඤ්චට්ඨදසතෙරසසොළසට්ඨාරසවසෙන සත්තධා සෙසො හොති, තෙසං වසෙන චම්මාධිමාස පඤ්චාධිමාස පස්වාධිමාස දසාධිමාස තෙරසාධිමාස සොළසාධිමාස අට්ඨාරසාධිමාසාති වොහරන්ති. අට්ඨාරසාධිමාසං පන අවසානාධිමාසන්තිපි වොහරන්ති. තෙසු පසුසොළසානි අපත්තෙයෙව අධිමාසපතනකලියුගෙ සංවච්ඡරමාසාදිවිසමභයෙන යාචිත්වා මාසස්ස ආකඩ්ඪිතබ්බතො යාචාධිමාසන්ති වොහරන්ති, සෙසානි පන පඤ්චමත්තෙයෙව අධිමාසපතනකලියුගෙ මාසස්ස ආකඩ්ඪිතබ්බතො පත්තාධිමාසන්ති. තත්රෙතං යාචාධිමාසලක්ඛණං – තථතො ¶ අජානන්තා පාළියා සංසන්දිත්වා බිම්බිසාරරඤ්ඤා භගවතො යාචිතාධිමාසත්තා යාචාධිමාසං නාම භවති, තස්මා ද්වීසු එව යාචාධිමාසෙසු දිවසෙන සහ මාසො ආකඩ්ඪිතබ්බො, න ඉතරෙසූති වදන්ති, අඤ්ඤෙ පන පඤ්චසු පත්තාධිමාසෙසු එව සහ දිවසෙන මාසො ආකඩ්ඪිතබ්බො, න යාචාධිමාසෙසූති.

අපරෙ පන – ‘‘ද්වෙමා, භික්ඛවෙ, වස්සූපනායිකා පුරිමිකා පච්ඡිමිකාති, අපරජ්ජුගතාය ආසාළ්හියා පුරිමිකා උපගන්තබ්බා, මාසගතාය ආසාළ්හියා පච්ඡිමිකා උපගන්තබ්බා’’ති තස්මිංයෙව වස්සූපනායිකක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 184) ආගතාය පාළියා අත්ථං අයොනිසො ගහෙත්වා තිථිනක්ඛත්තයොගෙ එව වස්සූපගමනං භගවතා අනුඤ්ඤාතං, තස්මා ආසාළ්හිපුණ්ණමාය අනන්තරභූතො පාටිපදදිවසො පුණ්ණාතිථියා ච යුත්තො හොතු, පුබ්බාසාළ්හඋත්තරාසාළ්හසඞ්ඛාතෙසු ද්වීසු නක්ඛත්තෙසු එකෙකෙන යුත්තො ච, එවංභූතො කාලො යදි විනා දිවසෙන මාසකඩ්ඪනෙ සම්පජ්ජති, තථා ච සති මාසමත්තාකඩ්ඪනමෙව කාතබ්බං, යදි න සම්පජ්ජති, සහ දිවසෙන මාසාකඩ්ඪනං, අයං පිටකෙන ච වෙදෙන ච අනුලොමො විනිච්ඡයොති වදන්ති.

තත්රාප්යෙකෙ වදන්ති – ‘‘මා ඉති චන්දො වුච්චති තස්ස ගතියා දිවසස්ස මිනිතබ්බතො, සො එත්ථ සබ්බකලාපාරිපූරියා පුණ්ණොති පුණ්ණමා’’තිආදිනා විනයත්ථමඤ්ජූසාදීසු (කඞ්ඛා. අභි. ටී. නිදානවණ්ණනා) ආගමනතො පුණ්ණාතිථියොගොපි පුණ්ණමියා එව ඉච්ඡිතබ්බො, න පාටිපදෙ, තථා නක්ඛත්තයොගොපි ආසාළ්හිසුක්කපක්ඛස්ස පන්නරසෙ උපොසථෙ ‘‘උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙ, එවං ධාතු පතිට්ඨිතා’’ති මහාවංසෙ වචනතොති. තත්ථ පුරිමා වදන්ති – එවං සන්තෙ උපොසථදිවසෙයෙව චන්දග්ගාහො ච සූරියග්ගාහො ¶ ච භවෙය්ය, ඉදානි පන කාළපක්ඛපාටිපදාදීසුයෙව චන්දග්ගාහො, සුක්කපක්ඛපාටිපදාදීසුයෙව සූරියග්ගාහො පඤ්ඤායති, තස්මා ¶ පාටිපදෙයෙව තිථිනක්ඛත්තයොගො ඉච්ඡිතබ්බොති. පච්ඡිමාපි වදන්ති – තුම්හාදිසානං වාදීනං වචනෙන පුබ්බෙ ආකඩ්ඪිතබ්බදිවසානං අනාකඩ්ඪිතත්තා දිවසපුඤ්ජභාවෙන එවං හොති, සච්චතො පන උපොසථදිවසෙයෙව චන්දග්ගාහො සූරියග්ගාහො ච ඉච්ඡිතබ්බොති. හොතු, යථා ඉච්ඡථ, තථා වදථ, එවං භූතපුබ්බො සාට්ඨකථෙ තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ අත්ථීති? අත්ථි. ගන්ධාරජාතකෙ (ජා. අට්ඨ. 3.7.75 ගන්ධාරජාතකවණ්ණනා) හි උපොසථදිවසෙ චන්දග්ගාහො ද්වික්ඛත්තුං ආගතො. තඤ්හි ජාතකං තීසු පිටකෙසු සුත්තපරියාපන්නං, පඤ්චසු නිකායෙසු ඛුද්දකනිකායපරියාපන්නං, නවසු සාසනඞ්ගෙසු ජාතකපරියාපන්නන්ති. එවං වුත්තෙ පුරිමකා පටිවචනං දාතුං න සක්කුණෙය්යුන්ති.

අථෙකච්චෙ ‘‘පිටකත්තයෙ අධිකමාසායෙව සන්ති, න අධිකදිවසා සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.404) ‘යං පන වුත්තං තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු අට්ඨාරසන්නංයෙව වස්සානං අධිකමාසෙ ගහෙත්වා ගණිතත්තා සෙසවස්සද්වයස්සපි අධිකානි දිවසානි හොන්තෙව, තානි අධිකදිවසානි සන්ධාය නික්කඞ්ඛා හුත්වාති වුත්තන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. න හි ද්වීසු වස්සෙසු අධිකදිවසා නාම විසුං උපලබ්භන්ති තතියෙ වස්සෙ වස්සුක්කඩ්ඪනවසෙන අධිකමාසෙ පරිච්චත්තෙයෙව අධිකමාසසම්භවතො, තස්මා ද්වීසු වස්සෙසු අතිරෙකදිවසා නාම විසුං න සම්භවන්තී’ති වචනතො’’ති වදන්ති. අථඤ්ඤෙ වදන්ති – පිටකත්තයෙ අධිකදිවසාති ආගතා අත්ථි වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 404) ‘‘අවසෙසානං ද්වින්නං වස්සානං අධිකදිවසානි හොන්තෙව, තස්මා නික්කඞ්ඛා හුත්වා උපසම්පාදෙන්තී’’ති වචනතොති. ඉතො පරම්පි විවිධෙන ආකාරෙන කථෙන්ති. සුද්ධවෙදිකාපි ¶ එවං වදන්ති, විනයධරා භික්ඛූ විනයසමයවසෙන වදන්ති. අම්හාකං පන වෙදසමයෙ හත්ථගතගණනවසෙනෙව ජානිතබ්බන්ති අලමතිපපඤ්චෙන. අත්ථිකෙහි තිවස්සාධිකසහස්සකලියුගෙ ධම්මරාජෙන පුච්ඡිතත්තා කතං අධිමාසපකරණං ඔලොකෙත්වා ජානිතබ්බං.

ඉධ පන අධිප්පෙතවිනිච්ඡයමෙව කථයාම. පඨමදුතියවාදෙසු න බිම්බිසාරරාජා භගවන්තං අධිමාසපඤ්ඤාපනං යාචති, න ච භගවා පඤ්ඤපෙති, න ‘‘තස්මිං වස්සෙ ඉදං නාම අධිමාසං හොතී’’ති වා ‘‘මාසමත්තං වා සහදිවසං වා ආකඩ්ඪිතබ්බ’’න්ති වා පාළියං අට්ඨකථාටීකාසු ච අත්ථි, රාජා පන උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය වෙදසමයෙ වස්සුක්කඩ්ඪනසම්භවතො භික්ඛූනං පඨමආසාළ්හමාසෙ වස්සං අනුපගන්ත්වා දුතියආසාළ්හමාසෙ උපගමනත්ථං ¶ ‘‘යදි පනාය්යා ආගමෙ ජුණ්හෙ වස්සං උපගච්ඡෙය්යු’’න්ති දූතං පාහෙසි. යදි පන උපගච්ඡෙය්යුං, සාධු වතාති සම්බන්ධිතබ්බං. භික්ඛූ පන රඤ්ඤො පහිතසාසනං භගවතො ආරොචෙසුං. භගවා පන වස්සුක්කඩ්ඪනෙ භික්ඛූනං ගුණපරිහානියා අභාවතො ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, රාජූනං අනුවත්තිතු’’න්ති (මහාව. 186) අවොච. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 185) ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ රාජූනං අනුවත්තිතුන්ති එත්ථ වස්සුක්කඩ්ඪනභික්ඛූනං කාචි පරිහානි නාම නත්ථීතිඅනුවත්තිතුං අනුඤ්ඤාත’’න්ති. විමතිවිනොදනියඤ්ච (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.185) වුත්තං ‘‘පරිහානීති ගුණපරිහානී’’ති, තස්මා යාචාධිමාසො වා හොතු පත්තාධිමාසො වා, යස්මිං යස්මිං කාලෙ අනුවත්තනෙන භික්ඛූනං සීලාදිගුණම්පි පරිහානි නත්ථි, තස්මිං තස්මිං කාලෙ අනුවත්තිතබ්බං.

කථං පන අනුවත්තිතබ්බං, කථං න අනුවත්තිතබ්බං? යදි අනුවත්තන්තෙ පුබ්බෙ උපවුත්ථදිවසතො ඉදානි උපවසිතබ්බඋපොසථදිවසො චාතුද්දසො වා පන්නරසො වා හොති, තථා ¶ සති අනුවත්තිතබ්බං. යදි පන තෙරසමො වා සොළසමො වා හොති, න අනුවත්තිතබ්බං. අනුවත්තන්තො හි අනුපොසථෙ උපොසථකතො හොති, තතො ‘‘න, භික්ඛවෙ, අනුපොසථෙ උපොසථො කාතබ්බො, යො කරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 183) වුත්තදුක්කටං ආපජ්ජති, තස්මා සීලගුණපරිහානිසම්භවතො න අනුවත්තිතබ්බං. වුත්තඤ්හි විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.240) ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, රාජූනං අනුවත්තිතුන්ති වචනතො පනෙත්ථ ලොකියානං තිථිං අනුවත්තන්තෙහිපි අත්තනො උපොසථක්කමෙන චාතුද්දසිං පන්නරසිං වා, පන්නරසිං චාතුද්දසිං වා කරොන්තෙහෙව අනුවත්තිතබ්බං, න පන සොළසමදිවසං වා තෙරසමදිවසං වා උපොසථදිවසං කරොන්තෙහී’’ති.

තතියචතුත්ථවාදෙපි ‘‘කති වස්සූපනායිකා’’ති සංසයන්තානං සංසයවිනොදනත්ථං ‘‘ද්වෙමා, භික්ඛවෙ, වස්සූපනායිකා පුරිමිකා පච්ඡිමිකා’’ති (මහාව. 184) භගවා අවොච. තතො තාසං ද්වින්නං වස්සූපනායිකානං උපගමනකාලං දස්සෙතුං ‘‘අපරජ්ජුගතාය ආසාළ්හියා පුරිමිකා උපගන්තබ්බා, මාසගතාය ආසාළ්හියා පච්ඡිමිකා උපගන්තබ්බා’’ති වුත්තං. තත්රායං පිණ්ඩත්ථො – ආසාළ්හිපුණ්ණමියා අනන්තරෙ පාටිපදදිවසෙ පුරිමිකා උපගන්තබ්බා, සාවණපුණ්ණමියා අනන්තරෙ පාටිපදදිවසෙ පච්ඡිමිකා උපගන්තබ්බාති. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 184) ‘‘තස්මා ආසාළ්හිපුණ්ණමාය අනන්තරෙ පාටිපදදිවසෙ, ආසාළ්හිපුණ්ණමිතො ¶ වා අපරාය පුණ්ණමාය අනන්තරෙ පාටිපදදිවසෙයෙව විහාරං පටිජග්ගිත්වා පානීයං පරිභොජනීයං උපට්ඨාපෙත්වා සබ්බං චෙතියවන්දනාදිසාමීචිකම්මං නිට්ඨාපෙත්වා ‘ඉමස්මිං විහාරෙ ඉමං තෙමාසං වස්සං උපෙමී’ති සකිං වා ද්වත්තික්ඛත්තුං වා වාචං නිච්ඡාරෙත්වා වස්සං උපගන්තබ්බ’’න්ති ¶ , සාරත්ථදීපනියම්පි (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.184) ‘‘අපරජ්ජූති ආසාළ්හිතො අපරං දිනං, පාටිපදන්ති අත්ථො’’ති, විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.184) ‘‘අපරස්මිං දිවසෙති දුතියෙ පාටිපදදිවසෙ’’ති එවං පාළිඅට්ඨකථාටීකාසු පාටිපදදිවසෙයෙව වස්සූපගමනං වුත්තං, න වුත්තං ‘‘අමුකතිථියොගෙ’’ති වා ‘‘අමුකනක්ඛත්තයොගෙ’’ති වා, තස්මා පාටිපදදිවසෙ පාතො අරුණුග්ගමනතො පට්ඨාය සකලදිවසං සකලරත්ති යාව දුතියඅරුණුග්ගමනා යථාරුචිතෙ කාලෙ වස්සං උපගන්තබ්බන්ති දට්ඨබ්බං. තතො එව වස්සූපනායිකකාලෙ පුණ්ණාතිථියා යොගො, උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙන යොගො හොතූති වදන්තානං වචනං විනයවිරුද්ධං හොති, තං වචනං ගහෙත්වා පුණ්ණාතිථියොගං උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තයොගඤ්ච ආගමෙත්වා වස්සං උපගන්ත්වාපි තථාගතෙන අපඤ්ඤත්තං පඤ්ඤපෙති නාමාති දට්ඨබ්බං.

එවං පාළිඅට්ඨකථාටීකාසු ච පුණ්ණාතිථියොගෙ එව වස්සං උපගන්තබ්බං, න එකාය තිථියා යුත්තෙති වා උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තයොගෙයෙව, න සාවණනක්ඛත්තයොගෙති වා අනාගතමෙව ඡායං ගහෙත්වා තථාගතෙන පඤ්ඤත්තං විය පොත්ථකෙසු ලිඛිත්වා කෙහිචි ඨපිතත්තා සකලං විනයපිටකං අපස්සන්තා වෙදසාමයිකා තං වචනං සද්දහිත්වා වස්සූපගමනකාලෙ පුණ්ණාතිථිඋත්තරාසාළ්හයොගමෙව ගවෙසන්තා මාසදිවසෙන සහ ආකඩ්ඪිතබ්බකාලෙපි මාසමත්තමෙව ආකඩ්ඪන්ති, මාසමත්තමෙව ආකඩ්ඪිතබ්බකාලෙපි සහ දිවසෙන ආකඩ්ඪන්ති, තස්මා එවංවාදිනො භික්ඛූ ‘‘අපඤ්ඤත්තං තථාගතෙන පඤ්ඤත්තං තථාගතෙනාති දීපෙතී’’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජන්ති, තස්මා භගවති ගාරවසහිතා ලජ්ජිනො පණ්ඩිතා එවං න ගණ්හන්තීති. තිථිනක්ඛත්තයොගො පන උපොසථදිවසෙයෙව බහුධා පිටකත්තයෙ ආගතො, පොරාණවෙදගන්ථෙසු ¶ ච පසංසිතො, කදාචි පන වොහාරකාලො තිථියා නක්ඛත්තෙන ච විසමො හොති, තස්මා තං සමෙතුං අධිමාසපතනකාලෙ මාසම්පි දිවසම්පි ආකඩ්ඪන්ති, තස්මා අඤ්ඤස්මිං කාලෙ විසමෙපි ආකඩ්ඪනකාලෙ සමාපෙතබ්බං. එවං සති මාසඋතුසංවච්ඡරානං සමභාවො හොතීති දට්ඨබ්බං.

පඤ්චමඡට්ඨවාදෙසු අධිමාසොති අට්ඨාරසවස්සතො අධිකමාසං ගහෙත්වා වුත්තො, තස්මා ‘‘අධිකො ¶ මාසො අධිමාසො’’ති කම්මධාරයසමාසත්තා පුල්ලිඞ්ගං කත්වා වුත්තො. පුබ්බෙ පන මාසපුඤ්ජතො අධිකඝටියො ගහෙත්වා වුත්තො, තස්මා ‘‘මාසතො අධිකං අධිමාස’’න්ති අබ්යයීභාවසමාසත්තා නපුංසකලිඞ්ගං කත්වා වුත්තං. ඉධ පන ‘‘පොරාණකත්ථෙරා එකූනවීසතිවස්සං සාමණෙරං නික්ඛමනීයපුණ්ණමාසිං අතික්කම්ම පාටිපදදිවසෙ උපසම්පාදෙන්ති, තං කස්මාති? වුච්චතෙ – එකස්මිං වස්සෙ ඡ චාතුද්දසිකඋපොසථදිවසා හොන්ති, ඉති වීසතියා වස්සෙසු චත්තාරො මාසා පරිහායන්ති, රාජානො තතියෙ තතියෙ වස්සෙ වස්සං උපකඩ්ඪන්ති, ඉති අට්ඨාරසසු වස්සෙසු ඡ මාසා වඩ්ඪන්ති, තතො උපොසථවසෙන පරිහීනෙ චත්තාරො මාසෙ අපනෙත්වා ද්වෙ මාසා අවසෙසා හොන්ති, තෙ ද්වෙ මාසෙ ගහෙත්වා වීසති වස්සානි පරිපුණ්ණානි හොන්තීති නික්කඞ්ඛා හුත්වා නික්ඛමනීයපුණ්ණමාසිං අතික්කම්ම පාටිපදෙ උපසම්පාදෙන්තී’’ති අට්ඨකථාවචනෙ (පාචි. අට්ඨ. 404) ‘‘නික්කඞ්ඛා හුත්වාති අධිකමාසෙහි සද්ධිං පරිපුණ්ණවීසතිවස්සත්තා නිබ්බෙමතිකා හුත්වා’’ති අත්ථො සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.404) වුත්තො.

තත්ර නනු ච ‘‘තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු අට්ඨාරසන්නං…පෙ… වුත්ත’’න්ති වුත්තං, තං කථන්ති චොදනං සන්ධාය ‘‘යං පන වුත්තං…පෙ… තං න ගහෙතබ්බ’’න්ති කිඤ්චාපි වුත්තං, තථාපි තං ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තවචනං න ¶ ගහෙතබ්බන්ති අත්ථො, කස්මා න ගහෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. හි යස්මා න උපලබ්භන්ති, තස්මා න ගහෙතබ්බන්ති යොජනා. කථං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘තතියෙ’’තිආදි. පරිච්චත්තෙයෙව සම්භවතො, අපරිච්චත්තෙ අසම්භවතො න උපලබ්භන්තීති බ්යතිරෙකවසෙන හෙතුඵලයොජනා. තස්මාතිආදි ලද්ධගුණං.

වජිරබුද්ධිටීකායං පන ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තමෙව ගහෙත්වා වදති. එතානි වචනානි සාමණෙරානං වීසතිවස්සපරිපුණ්ණභාවසාධකානියෙව හොන්ති, න අධිමාසපතනවාරෙසු සදිවසමාසාකඩ්ඪනභාවසාධකානි, තස්මා ඉමානි ආහරිත්වා තං අධිකරණං විනිච්ඡිතුං න සක්කොන්ති. භික්ඛූ පන බහූනං සන්නිපාතෙ කිඤ්චි පාඨං ආහරිත්වා කථෙතුං සමත්ථො සොභතීති කත්වා ඊදිසං පාඨං ආහරන්ති. සුතසන්නිචයපණ්ඩිතා පන ඉච්ඡිතත්ථස්ස අසාධකත්තා එවරූපං න ආහරන්ති. සුද්ධවෙදිකානම්පි වචනෙ විනයධරා විනයමෙව ජානන්ති, න බාහිරසමයං. අයං පන කථා බාහිරසමයෙ පවත්තා, තස්මා විනයධරානං අවිසයොති මඤ්ඤන්තා වදන්ති.

විනයධරා පන එකච්චෙ විනයමෙව ජානන්ති, එකච්චෙ සකලං පිටකත්තයං ජානන්ති, එකච්චෙ ¶ සබාහිරසමයං පිටකත්තයං ජානන්ති, තස්මා කථෙතුං සමත්ථභාවොයෙව පමාණං. වෙදිකානම්පි වචනං වෙදප්පකරණාගතමෙව පමාණං. න යං කිඤ්චි හත්ථගතගණනමත්තං, තස්මා යදා පථවිස්සරො රාජා සදිවසං මාසං ආකඩ්ඪිතුකාමො ‘‘ජෙට්ඨමාසකාළපක්ඛඋපොසථං පන්නරසියං කරොන්තූ’’ති යාචිස්සති, තදා ‘‘සකිං පක්ඛස්ස චාතුද්දසෙ වා පන්නරසෙ වා’’ති වචනතො පන්නරසියං උපොසථකරණෙ දොසො නත්ථි, යදා සුද්ධමාසමෙව ආකඩ්ඪිතුකාමො ‘‘චාතුද්දසියං කරොන්තූ’’ති යාචිස්සති, එවං සති පකතියාපි ජෙට්ඨමාසකාළපක්ඛුපොසථො චාතුද්දසොයෙවාති කත්වා දොසො නත්ථි, උභයථාපි උපොසථො ¶ සුකතොයෙව හොති, තස්මා අනුවත්තිතබ්බො. තතො පරං පඨමාසාළ්හමාසස්ස ජුණ්හපක්ඛෙපි කාළපක්ඛෙපි දුතියාසාළ්හමාසස්ස ජුණ්හපක්ඛෙපි පන්නරසීඋපොසථං කත්වා පාටිපදදිවසෙ තිථියොගං වා නක්ඛත්තයොගං වා අනොලොකෙත්වා පාතො අරුණුග්ගමනානන්තරතො පට්ඨාය යාව පුන අරුණුග්ගමනා සකලදිවසරත්තියං යථාජ්ඣාසයං වස්සං උපගච්ඡන්තො සූපගතොව හොති, නත්ථි කොචි දොසොති දට්ඨබ්බො. භවත්වෙවං, පාතොව වස්සං උපගච්ඡන්තො අත්ථීති? අත්ථි. වුත්තඤ්හෙතං සෙනාසනක්ඛන්ධකවණ්ණනායං (චූළව. අට්ඨ. 318) ‘‘සචෙ පාතොව ගාහිතෙ සෙනාසනෙ අඤ්ඤො විතක්කචාරිකො භික්ඛු ආගන්ත්වා සෙනාසනං යාචති, ‘ගහිතං, භන්තෙ, සෙනාසනං, වස්සූපගතො සඞ්ඝො, රමණීයො විහාරො, රුක්ඛමූලාදීසු යත්ථ ඉච්ඡථ, තත්ථ වසථා’ති වත්තබ්බො’’ති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

වස්සූපනායිකවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

ඡබ්බීසතිමො පරිච්ඡෙදො.

පඨමො භාගො නිට්ඨිතො.