📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

විනයපිටකෙ

විනයාලඞ්කාර-ටීකා (පඨමො භාගො)

ගන්ථාරම්භකථා

මුත්තහාරාදිනයගාථා

යො ¶ ¶ ලොකෙ ලොකලොකො වරතරපරදො රාජරාජග්ගජඤ්ඤො;

ආකාසාකාරකාරො පරමරතිරතො දෙවදෙවන්තවජ්ජො.

සංසාරාසාරසාරො සුනරනමනතො මාරහාරන්තරට්ඨො;

ලොකාලඞ්කාරකාරො අතිසතිගතිමා ධීරවීරත්තරම්මො.

සීහනිවත්තනනයගාථා

සංසාරචක්කවිද්ධංසං, ¶ සම්බුද්ධං තං සුමානසං;

සංනමාමි සුගුණෙසං, සංදෙසිතසුදුද්දසං.

අනොතත්තොදකාවත්තනයගාථා

යෙන ¶ විද්ධංසිතා පාපා, යෙන නිබ්බාපිතා දරා;

යෙන ලොකා නිස්සරිසුං, යෙන චාහං නමාමි තං.

චතුදීපචක්කවත්තනනයගාථා

සඞ්ඝං සසඞ්ඝං නමාමි, වන්තන්තවරධම්මජං;

මග්ගග්ගමනඵලට්ඨං, සුසංසං සුභමානසං.

අබ්යපෙතචතුපාදආදියමකගාථා

විනයං විනයං සාරං, සඞ්ගහං සඞ්ගහං කරං;

චරියං චරියං වන්දෙ, පරමං පරමං සුතං.

බ්යපෙතචතුපාදආදිඅන්තයමකගාථා

පකාරෙ බහුපකාරෙ, සාගරෙ ගුණසාගරෙ;

ගරවො මම ගරවො, වන්දාමි අභිවන්දාමි.

වත්ථුත්තයෙ ගන්ථකාරෙ, ගරූසු සාදරං මයා;

කතෙන නමක්කාරෙන, හිත්වා සබ්බෙ උපද්දවෙ.

සික්ඛාකාමෙහි ¶ ධීරෙහි, ජිනසාසනකාරිභි;

භික්ඛූහි විනයඤ්ඤූහි, සාදරං අභියාචිතො.

වණ්ණයිස්සාමි විනය-සඞ්ගහං පීතිවඩ්ඪනං;

භික්ඛූනං වෙනයිකානං, යථාසත්තිබලං අහං.

පොරාණෙහි කතා ටීකා, කිඤ්චාපි අත්ථි සා පන;

අතිසඞ්ඛෙපභාවෙන, න සාධෙති යථිච්ඡිතං.

තස්මා හි නානාසත්ථෙහි, සාරමාදාය සාධුකං;

නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරං, කරිස්සං අත්ථවණ්ණනං.

විනයාලඞ්කාරං නාම, පෙසලානං පමොදනං;

ඉමං පකරණං සබ්බෙ, සම්මා ධාරෙන්තු සාධවොති.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

විවිධවිසෙසනයසමන්නාගතං ¶ කායවාචාවිනයනකරණසමත්ථං ලජ්ජිපෙසලභික්ඛූනං සංසයවිනොදනකාරකං යොගාවචරපුග්ගලානං සීලවිසුද්ධිසම්පාපකං ජිනසාසනවුඩ්ඪිහෙතුභූතං පකරණමිදමාරභිතුකාමො අයමාචරියාසභො පඨමං තාව රතනත්තයපණාමපණාමාරහභාවඅභිධෙය්යකරණහෙතු කරණප්පකාරපකරණාභිධානනිමිත්තපයොජනානි දස්සෙතුං ‘‘වත්ථුත්තයං නමස්සිත්වා’’තිආදිමාහ. එත්ථ හි වත්ථුත්තයං නමස්සිත්වාති ඉමිනා රතනත්තයපණාමො වුත්තො පණාමෙතබ්බපණාමඅත්ථදස්සනතො. සරණං සබ්බපාණිනන්ති ඉමිනා පණාමාරහභාවො පණාමහෙතුදස්සනතො. පාළිමුත්තවිනිච්ඡයන්ති අභිධෙය්යො ඉමස්ස පකරණස්ස අත්ථභාවතො. විප්පකිණ්ණමනෙකත්ථාති කරණහෙතු තෙනෙවකාරණෙන පකරණස්ස කතත්තා. සමාහරිත්වා එකත්ථ, දස්සයිස්සමනාකුලන්ති කරණප්පකාරො තෙනාකාරෙන පකරණස්ස කරණතො. පකරණාභිධානං පන සමාහරිතසද්දස්ස සාමත්ථියතො දස්සිතං සමාහරිත්වා දස්සනෙනෙව ඉමස්ස පකරණස්ස විනයසඞ්ගහඉති නාමස්ස ලභනතො.

නිමිත්තං ¶ පන අජ්ඣත්තිකබාහිරවසෙන දුවිධං. තත්ථ අජ්ඣත්තිකං නාම කරුණා, තං දස්සනකිරියාය සාමත්ථියතො දස්සිතං තස්මිං අසති දස්සනකිරියාය අභාවතො. බාහිරං නාම සොතුජනසමූහො, තං යොගාවචරභික්ඛූනන්ති තස්ස කරුණාරම්මණභාවතො. පයොජනං පන දුවිධං පණාමපයොජනපකරණපයොජනවසෙන. තත්ථ පණාමපයොජනං නාම අන්තරායවිසොසනපසාදජනනාදිකං, තං සරණං සබ්බපාණිනන්ති ඉමස්ස සාමත්ථියතො දස්සිතං හෙතුම්හි සති ඵලස්ස අවිනාභාවතො. වුත්තඤ්හි අභිධම්මටීකාචරියෙන ‘‘ගුණවිසෙසවා හි පණාමාරහො ¶ හොති, පණාමාරහෙ ච කතො පණාමො වුත්තප්පයොජනසිද්ධිකරොව හොතී’’ති (ධ. ස. මූලටී. 1). පකරණපයොජනම්පි දුවිධං මුඛ්යානුසඞ්ගිකවසෙන. තෙසු මුඛ්යපයොජනං නාම බ්යඤ්ජනානුරූපං අත්ථස්ස පටිවිජ්ඣනං පකාසනඤ්ච අත්ථානුරූපං බ්යඤ්ජනස්ස උද්දිසනං උද්දෙසාපනඤ්ච, තං විනයෙ පාටවත්ථායාති ඉමිනා වුත්තං. අනුසඞ්ගිකපයොජනං නාම සීලාදිඅනුපාදාපරිනිබ්බානන්තො අත්ථො, තං සමාහරිත්වා එකත්ථ දස්සයිස්සන්ති ඉමස්ස සාමත්ථියෙන දස්සිතං එකත්ථ සමාහරිත්වා දස්සනෙ සති තදුග්ගහපරිපුච්ඡාදිනා කතපයොගස්ස අනන්තරායෙන තදත්ථසිජ්ඣනතොති.

කිමත්ථං පනෙත්ථ රතනත්තයපණාමාදයො ආචරියෙන කතා, නනු අධිප්පෙතගන්ථාරම්භොව කාතබ්බොති? වුච්චතෙ – එත්ථ රතනත්තයපණාමකරණං තබ්බිහතන්තරායො හුත්වා අනායාසෙන ගන්ථපරිසමාපනත්ථං. පණාමාරහභාවවචනං අත්තනො යුත්තපත්තකාරිතාදස්සනත්ථං, තං විඤ්ඤූනං තොසාපනත්ථං, තං පකරණස්ස උග්ගහණත්ථං, තං සබ්බසම්පත්තිනිප්ඵාදනත්ථං. අභිධෙය්යකථනං විදිතාභිධෙය්යස්ස ගන්ථස්ස විඤ්ඤූනං උග්ගහධාරණාදිවසෙන පටිපජ්ජනත්ථං. කරණහෙතුකථනං අකාරණෙ කතස්ස වායාමස්ස නිප්ඵලභාවතො තප්පටික්ඛෙපනත්ථං. කරණප්පකාරකථනං විදිතප්පකාරස්ස ගන්ථස්ස සොතූනං උග්ගහණාදීසු රුචිජනනත්ථං. අභිධානදස්සනං වොහාරසුඛත්ථං. නිමිත්තකථනං ආසන්නකාරණදස්සනත්ථං. පයොජනදස්සනං දුවිධපයොජනකාමීනං සොතූනං සමුස්සාහජනනත්ථන්ති.

රතනත්තයපණාමපයොජනං පන බහූහි පකාරෙහි විත්ථාරයන්ති ආචරියා, තං තත්ථ තත්ථ වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං. ඉධ පන ගන්ථගරුභාවමොචනත්ථං අට්ඨකථාචරියෙහි අධිප්පෙතපයොජනමෙව කථයිම්හ. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථාචරියෙන –

‘‘නිපච්චකාරස්සෙතස්ස ¶ ¶ ;

කතස්ස රතනත්තයෙ;

ආනුභාවෙන සොසෙත්වා;

අන්තරායෙ අසෙසතො’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා 7);

අයමෙත්ථ සමුදායත්ථො, අයං පන අවයවත්ථො – අහං සබ්බපාණීනං සරණං සරණීභූතං වත්ථුත්තයං නමස්සාමි, නමස්සිත්වා යොගාවචරභික්ඛූනං විනයෙ පාටවත්ථාය අනෙකත්ථවිප්පකිණ්ණං පාළිමුත්තවිනිච්ඡයං එකත්ථ සමාහරිත්වා අනාකුලං කත්වා දස්සයිස්සං දස්සයිස්සාමීති යොජනා.

තත්ථ වසන්ති එත්ථාති වත්ථු. කිං තං? බුද්ධාදිරතනං. තඤ්හි යස්මා සරණගතා සප්පුරිසා සරණගමනසමඞ්ගිනො හුත්වා බුද්ධාදිරතනං ආරම්මණං කත්වා තස්මිං ආරම්මණෙ වසන්ති ආවසන්ති නිවසන්ති, තස්මා ‘‘වත්ථූ’’ති වුච්චති. ආරම්මණඤ්හි ආධාරො, ආරම්මණිකං ආධෙය්යොති. ඉතො පරානිපි වත්ථුසද්දස්ස වචනත්ථාදීනි ආචරියෙහි වුත්තානි, තානිපි තත්ථ තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. ඉධ පන ගන්ථවිත්ථාරපරිහරණත්ථං එත්තකමෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බන්ති. තිණ්ණං සමූහොති තයං, තයො අංසා අවයවා අස්සාති වා තයං. කිං තං? සමුදායො. වත්ථූනං තයන්ති වත්ථුත්තයං. කිං තං? බුද්ධාදිරතනත්තයං. නමස්සාමීති නමස්සිත්වා, අනමින්ති නමස්සිත්වා. බුද්ධාදිරතනඤ්හි ආරම්මණං කත්වා චිත්තස්ස උප්පජ්ජනකාලෙ ත්වා-පච්චයො පච්චුප්පන්නකාලිකො හොති, තස්මා පඨමො විග්ගහො කතො, පාළිමුත්තවිනිච්ඡයං එකත්ථ දස්සනකාලෙ අතීතකාලිකො, තස්මා දුතියො විග්ගහො. තෙනෙව ච කාරණෙන අත්ථයොජනායපි පච්චුප්පන්නකාලඅතීතකාලවසෙන යොජනා කතා.

සරති හිංසතීති සරණං. කිං තං? බුද්ධාදිරතනත්තයං. තඤ්හි සරණගතානං සප්පුරිසානං භයං සන්තාසං දුක්ඛං දුග්ගතිවිනිපාතං ¶ සංකිලෙසං සරති හිංසති විනාසෙති, තස්මා ‘‘සරණ’’න්ති වුච්චති. වුත්තඤ්හි භගවතා –

‘‘යස්මිං, මහානාම, සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොතී’’තිආදි (අ. නි. 6.10; 11.11),

‘‘එවං ¶ බුද්ධං සරන්තානං;

ධම්මං සඞ්ඝඤ්ච භික්ඛවො;

භයං වා ඡම්භිතත්තං වා;

ලොමහංසො න හෙස්සතී’’ති ච. (සං. නි. 1.249);

යස්මා පන ‘‘සරණ’’න්ති ඉදං පදං ‘‘නාථ’’න්ති පදස්ස වෙවචනභූතං කිතසුද්ධනාමපදං හොති, න කිතමත්තපදං, තස්මා ධාත්වත්ථො අන්තොනීතො. ‘‘සර හිංසාය’’න්ති හි වුත්තං හිංසත්ථං ගහෙත්වා සබ්බපාණීනං සරණං හිංසකං වත්ථුත්තයං නමස්සිත්වා විඤ්ඤායමානෙ අනිට්ඨප්පසඞ්ගතො සබ්බපාණීනං සරණං සරණීභූතං නාථභූතං වත්ථුත්තයං නමස්සිත්වාති විඤ්ඤායමානෙයෙව යුජ්ජති, තෙනෙව ච කාරණෙන අත්ථයොජනායම්පි තථා යොජනා කතා. සබ්බ-සද්දො නිරවසෙසත්ථවාචකං සබ්බනාමපදං. සහ අවෙන යො වත්තතීති සබ්බොති කතෙ පන සකල-සද්දො විය සමුදායවාචකං සමාසනාමපදං හොති. පාණො එතෙසං අත්ථීති පාණිනො, පාණොති චෙත්ථ ජීවිතින්ද්රියං අධිප්පෙතං. සබ්බෙ පාණිනො සබ්බපාණිනො, තෙසං සබ්බපාණීනං. එත්තාවතා වත්ථුත්තයස්ස සබ්බලොකසරණභාවං, තතොයෙව ච නමස්සනාරහභාවං, නමස්සනාරහෙ ච කතායනමස්සනකිරියාය යථාධිප්පෙතත්ථසිද්ධිකරභාවං, අත්තනො කිරියාය ච ඛෙත්තඞ්ගතභාවං දස්සෙති.

එවං සහෙතුකං රතනත්තයපණාමං දස්සෙත්වා ඉදානි පකරණාරම්භස්ස සනිමිත්තං මුඛ්යපයොජනං දස්සෙතුමාහ ‘‘විනයෙ ¶ පාටවත්ථාය, යොගාවචරභික්ඛූන’’න්ති. එත්ථ ච විනයෙ පාටවත්ථායාති මුඛ්යපයොජනදස්සනං, තංදස්සනෙන ච අනුසඞ්ගිකපයොජනම්පි විභාවිතමෙව හොති කාරණෙ සිද්ධෙ කාරියස්ස සිජ්ඣනතො. යොගාවචරභික්ඛූනන්ති බාහිරනිමිත්තදස්සනං, තස්මිං දස්සිතෙ අජ්ඣත්තිකනිමිත්තම්පි දීපිතමෙව හොති ආරම්මණෙ ඤාතෙ ආරම්මණිකස්ස ඤාතබ්බතො. තත්ථ විවිධා නයා එත්ථාති විනයො, දුවිධපාතිමොක්ඛදුවිධවිභඞ්ගපඤ්චවිධපාතිමොක්ඛුද්දෙසපඤ්චආපත්තික්ඛන්ධසත්තආපත්තික්ඛන්ධාදයො විවිධා අනෙකප්පකාරා නයා එත්ථ සන්තීති අත්ථො. අථ වා විසෙසා නයා එත්ථාති විනයො, දළ්හීකම්මසිථිලකරණපයොජනා අනුපඤ්ඤත්තිනයාදයො විසෙසා නයා එත්ථ සන්තීති අත්ථො. අථ වා විනෙතීති විනයො. කායො විනෙති කායවාචායො, ඉති කායවාචානං විනයනතො විනයො. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං –

‘‘විවිධවිසෙසනයත්තා ¶ ;

විනයනතො චෙව කායවාචානං;

විනයත්ථවිදූහි අයං;

විනයො ‘විනයො’ති අක්ඛාතො’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා);

කො සො? විනයපිටකං. තස්මිං විනයෙ. පටති වියත්තභාවං ගච්ඡතීති පටු. කො සො? පණ්ඩිතො. පටුනො භාවො පාටවං. කිං තං? ඤාණං. අසති කාරණානුරූපං භවතීති අත්ථො. කො සො? පයොජනං. පාටවමෙව අත්ථො පාටවත්ථො, තස්ස පාටවත්ථාය, විනයපිටකෙ කොසල්ලඤාණපයොජනායාති වුත්තං හොති. යුඤ්ජනං යොගො, කම්මට්ඨානමනසිකාරො. අවචරන්තීති අවචරා, යොගෙ අවචරා යොගාවචරා, කම්මට්ඨානිකා භික්ඛූ. සංසාරෙ භයං ඉක්ඛන්තීති භික්ඛූ, යොගාවචරා ච තෙ භික්ඛූ චාති යොගාවචරභික්ඛූ, තෙසං යොගාවචරභික්ඛූනං. එතෙන ¶ විනයෙ පටුභාවො නාම භික්ඛූනංයෙව අත්ථො හොති, න ගහට්ඨතාපසපරිබ්බාජකාදීනං. භික්ඛූසු ච කම්මට්ඨානෙ නියුත්තානං ලජ්ජිපෙසලභික්ඛූනංයෙව, න විස්සට්ඨකම්මට්ඨානානං අලජ්ජිභික්ඛූනන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති.

එවං පකරණාරම්භස්ස සනිමිත්තං පයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි සහෙතුකං අභිධෙය්යං දස්සෙතුං ‘‘විප්පකිණ්ණමනෙකත්ථ, පාළිමුත්තවිනිච්ඡය’’න්ති ආහ. තත්ථ විප්පකිණ්ණං අනෙකත්ථාති ඉමිනා පකරණාරම්භස්ස හෙතුං දස්සෙති හෙතුමන්තවිසෙසනත්තා, ඉමස්ස අනෙකත්ථවිප්පකිණ්ණත්තායෙව ආචරියස්ස ආරම්භො හොති, න අවිප්පකිණ්ණෙ සති. වක්ඛති හි ‘‘සමාහරිත්වා එකත්ථ දස්සයිස්ස’’න්ති (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා). පාළිමුත්තවිනිච්ඡයන්ති ඉමිනා පකරණාභිධෙය්යං. තත්ථ කිරති වික්ඛිපතීති කිණ්ණො, පකාරෙන කිණ්ණො පකිණ්ණො, විවිධෙන පකිණ්ණො විප්පකිණ්ණො. කො සො? පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො, තං විප්පකිණ්ණං.

අනෙකත්ථාති එත්ථ සඞ්ඛ්යාවාචකො සබ්බනාමිකො එක-සද්දො, න එකො අනෙකෙ. බහ්වත්ථවාචකො අනෙකසද්දො. එකන්තඑකවචනන්තොපි එක-සද්දො න-ඉතිනිපාතෙන යුත්තත්තා බහුවචනන්තො ජාතොති. තත්ථ අනෙකත්ථ බහූසූති අත්ථො, පාරාජිකකණ්ඩට්ඨකථාදීසු අනෙකෙසු පකරණෙසූති ¶ වුත්තං හොති. පොරාණටීකායං පන අනෙකත්ථාති අනෙකෙසු සික්ඛාපදපදෙසෙසූති අත්ථො දස්සිතො, එවඤ්ච සති උපරි ‘‘සමාහරිත්වා එකත්ථා’’ති වක්ඛමානත්තා ‘‘අනෙකත්ථවිප්පකිණ්ණං එකත්ථ සමාහරිත්වා’’ති ඉමෙසං පදානං සහයොගීභූතත්තා අනෙකෙසු සික්ඛාපදපදෙසෙසු විප්පකිණ්ණං එකස්මිං සික්ඛාපදපදෙසෙ සමාහරිත්වාති අත්ථො භවෙය්ය, සො ච අත්ථො අයුත්තො. කස්මා? අනෙකෙසු පකරණෙසු විප්පකිණ්ණං එකස්මිං පකරණෙ සමාහරිත්වාති ¶ අත්ථො අම්හෙහි වුත්තො. අථ පන ‘‘එකත්ථා’’ති ඉමස්ස ‘‘එකතො’’ති අත්ථං විකප්පෙත්වා අනෙකෙසු සික්ඛාපදපදෙසෙසු විප්පකිණ්ණං එකතො සමාහරිත්වාති අත්ථං ගණ්හෙය්ය, සො අත්ථො යුත්තො භවෙය්ය.

පකට්ඨානං ආළීති පාළි, උත්තමානං වචනානං අනුක්කමොති අත්ථො. අථ වා අත්තත්ථපරත්ථාදිභෙදං අත්ථං පාලෙති රක්ඛතීති පාළි, ලළානමවිසෙසො. කා සා? විනයතන්ති. මුච්චතීති මුත්තො, පාළිතො මුත්තො පාළිමුත්තො. ඡින්දියතෙ අනෙනාති ඡයො, නීහරිත්වා ඡයො නිච්ඡයො, විසෙසෙන නිච්ඡයො විනිච්ඡයො, ඛිලමද්දනාකාරෙන පවත්තො සද්දනයො අත්ථනයො ච. පාළිමුත්තො ච සො විනිච්ඡයො චාති පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො, තං පාළිමුත්තවිනිච්ඡයං. ඉදඤ්ච ‘‘ආනගරා ඛදිරවන’’න්තිආදීසු විය යෙභුය්යනයවසෙන වුත්තං කත්ථචි පාළිවිනිච්ඡයස්සපි දිස්සනතො. පොරාණටීකායං පන පාළිවිනිච්ඡයො ච පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො ච පාළිමුත්තවිනිච්ඡයොති එවං එකදෙසසරූපෙකසෙසවසෙන වා එතං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බන්ති දුතියනයොපි වුත්තො, එවඤ්ච සති පාළිවිනිච්ඡයපාළිමුත්තවිනිච්ඡයෙහි අඤ්ඤස්ස විනිච්ඡයස්ස අභාවා කිමෙතෙන ගන්ථගරුකරෙන පාළිමුත්තග්ගහණෙන. විසෙසනඤ්හි සම්භවබ්යභිචාරෙ ච සති සාත්ථකං සියාති පඨමනයොව ආරාධනීයො හොති.

එවං සහෙතුකං අභිධෙය්යං දස්සෙත්වා ඉදානි කරණප්පකාරං දස්සෙති ‘‘සමාහරිත්වා’’තිආදිනා. දුවිධො හෙත්ථ කරණප්පකාරො එකත්ථසමාහරණඅනාකුලකරණවසෙන. සො දුවිධොපි තෙන පකාරෙන පකරණස්ස කතත්තා ‘‘කරණප්පකාරො’’ති වුච්චති. තත්ථ සමාහරිස්සාමීති සමාහරිත්වා, සං-සද්දො සඞ්ඛෙපත්ථො, තස්මා සඞ්ඛිපිය ආහරිස්සාමීති අත්ථො. අනාගතකාලිකවසෙන පච්චමානෙන ‘‘දස්සයිස්ස’’න්ති ¶ පදෙන සමානකාලත්තා අනාගතකාලිකො ඉධ ත්වා-පච්චයො වුත්තො. එකත්ථාති එකස්මිං ඉධ විනයසඞ්ගහප්පකරණෙ. එකත්ථාති වා එකතො. දස්සයිස්සන්ති දස්සයිස්සාමි, ඤාපයිස්සාමීති අත්ථො. ආකුලති බ්යාකුලතීති ආකුලො, න ආකුලො ¶ අනාකුලො, පුබ්බාපරබ්යාකිණ්ණවිරහිතො පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො. අනාකුලන්ති පන භාවනපුංසකං, තස්මා කරධාතුමයෙන කත්වාසද්දෙන යොජෙත්වා දස්සනකිරියාය සම්බන්ධිතබ්බං.

එවං රතනත්තයපණාමාදිකං පුබ්බකරණං දස්සෙත්වා ඉදානි යෙ පාළිමුත්තවිනිච්ඡයෙ දස්සෙතුකාමො, තෙසං අනුක්කමකරණත්ථං මාතිකං ඨපෙන්තො ‘‘තත්රායං මාතිකා’’තිආදිමාහ. මාතිකාය හි අසති දස්සිතවිනිච්ඡයා විකිරන්ති විධංසෙන්ති යථා තං සුත්තෙන අසඞ්ගහිතානි පුප්ඵානි. සන්තියා පන මාතිකාය දස්සිතවිනිච්ඡයා න විකිරන්ති න විධංසෙන්ති යථා තං සුත්තෙන සඞ්ගහිතානි පුප්ඵානි. තං තං අත්ථං ජානිතුකාමෙහි මාතිකානුසාරෙන ගන්ත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතවිනිච්ඡයං පත්වා සො සො අත්ථො ජානිතබ්බො හොති, තස්මා සුඛග්ගහණත්ථං මාතිකා ඨපිතා. තත්ථ තත්රාති තස්මිං පාළිමුත්තවිනිච්ඡයෙ. අයන්ති අයං මයා වක්ඛමානා. මාතා වියාති මාතිකා. යථා හි පුත්තා මාතිතො පභවන්ති, එවං නිද්දෙසපදානි උද්දෙසතො පභවන්ති, තස්මා උද්දෙසො මාතිකා වියාති ‘‘මාතිකා’’ති වුච්චති.

දිවාසෙය්යාතිආදීසු දිවාසෙය්යා දිවාසෙය්යවිනිච්ඡයකථා. පරික්ඛාරො පරික්ඛාරවිනිච්ඡයකථා…පෙ… පකිණ්ණකං පකිණ්ණකවිනිච්ඡයකථාති යොජනා. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘දිවාසයනවිනිච්ඡයකථා සමත්තා’’තිආදි. ඉති-සද්දො ඉදමත්ථො වා නිදස්සනත්ථො වා පරිසමාපනත්ථො වා. තෙසු ඉදමත්ථෙ කා සා? දිවාසෙය්යා…පෙ… පකිණ්ණකං ඉති අයන්ති. නිදස්සනත්ථෙ ¶ කථං සා? දිවාසෙය්යා…පෙ… පකිණ්ණකං ඉති දට්ඨබ්බාති. පරිසමාපනත්ථෙ සා කිත්තකෙන පරිසමත්තා? දිවාසෙය්යා…පෙ… පකිණ්ණකං ඉති එත්තකෙන පරිසමත්තාති අත්ථො. ඉමෙසං පන දිවාසෙය්යාදිපදානං වාක්යවිග්ගහං කත්වා අත්ථෙ ඉධ වුච්චමානෙ අතිපපඤ්චො භවිස්සති, සොතූනඤ්ච දුස්සල්ලක්ඛණීයො, තස්මා තස්ස තස්ස නිද්දෙසස්ස ආදිම්හියෙව යථානුරූපං වක්ඛාම.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1. දිවාසෙය්යවිනිච්ඡයකථා

1. එවං ¶ පාළිමුත්තවිනිච්ඡයකථානං මාතිකං ඨපෙත්වා ඉදානි යථාඨපිතමාතිකානුක්කමෙන නිද්දිසන්තො ‘‘තත්ථ දිවාසෙය්යාති දිවානිපජ්ජන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති තෙසු මාතිකාපදෙසු සමභිනිවිට්ඨස්ස ‘‘දිවාසෙය්යා’’ති පදස්ස ‘‘දිවානිපජ්ජන’’න්ති අත්ථො දට්ඨබ්බොති යොජනා. තත්ථ දිවා-සද්දො අහවාචකො ආකාරන්තො නිපාතො. වුත්තඤ්හි අභිධානප්පදීපිකායං ‘‘ආනුකූල්යෙතු සද්ධඤ්ච, නත්තං දොසො දිවා ත්වහෙ’’ති. සයනං සෙය්යා, කරජකායගතරූපානං උද්ධං අනුග්ගන්ත්වා දීඝවසෙන විත්ථාරතො පවත්තනසඞ්ඛාතො ඉරියාපථවිසෙසො. දිවාකාලස්මිං සෙය්යා දිවාසෙය්යා. අරුණුග්ගමනතො පට්ඨාය යාව සූරියත්ථඞ්ගමනා, එතස්මිං කාලෙ සයනඉරියාපථකරණන්ති. තෙනාහ ‘‘දිවානිපජ්ජනන්ති අත්ථො’’ති.

තත්රාති තස්මිං දිවාසයනෙ අයං වක්ඛමානො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. ‘‘අනුජානාමි…පෙ… වචනතො’’ති (පාරා. 77) අයං පඨමපාරාජිකසික්ඛාපදස්ස විනීතවත්ථූසු ආගතො භගවතා ¶ ආහච්චභාසිතො ඤාපකපාඨො. තත්ථ දිවා පටිසල්ලීයන්තෙනාති දිවා නිපජ්ජන්තෙන. ද්වාරං සංවරිත්වා පටිසල්ලීයිතුන්ති ද්වාරං පිදහිත්වා නිපජ්ජිතුං. ‘‘දිවා…පෙ… නිපජ්ජිතබ්බන්ති ඤාප්යං. නනු පාළියං ‘‘අයං නාම ආපත්තී’’ති න වුත්තා, අථ කථමෙත්ථ ආපත්ති විඤ්ඤායතීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘එත්ථ ච කිඤ්චාපී’’තිආදි. තත්ථ එත්ථාති එතස්මිං දිවානිපජ්ජනෙ. ච-සද්දො වාක්යාරම්භජොතකො, කිඤ්චාපි-සද්දො නිපාතසමුදායො, යදිපීත්යත්ථො. පාළියං අයං නාම ආපත්තීති කිඤ්චාපි න වුත්තා, පන තථාපි අසංවරිත්වා නිපජ්ජන්තස්ස අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 1.77) දුක්කටං යස්මා වුත්තං, තස්මා එත්ථ ආපත්ති විඤ්ඤායතීති යොජනා. එවං සන්තෙපි අසති භගවතො වචනෙ කථං අට්ඨකථායං වුත්තං සියාති ආහ ‘‘විවරිත්වා…පෙ… අනුඤ්ඤාතත්තා’’ති. එතෙන භගවතො අනුජානනම්පි තං අකරොන්තස්ස ආපත්තිකාරණං හොතීති දස්සෙති.

තත්ථ ‘‘උප්පන්නෙ වත්ථුම්හීති ඉත්ථියා කතඅජ්ඣාචාරවත්ථුස්මි’’න්ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.77) වුත්තං, සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.77) පන ‘‘මෙථුනවත්ථුස්මිං උප්පන්නෙ’’ති වුත්තං, පොරාණටීකායම්පි තමෙව ගහෙත්වා ‘‘උප්පන්නෙ මෙථුනවත්ථුස්මි’’න්ති වුත්තං, තදෙතං විචාරෙතබ්බං මෙථුනලක්ඛණස්ස අභාවා. නනු සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනං නාම බුද්ධවිසයො, අථ කස්මා ¶ අට්ඨකථායං දුක්කටං වුත්තන්ති ආහ ‘‘භගවතො’’තිආදි. න කෙවලං උපාලිත්ථෙරාදීහි එව අට්ඨකථා ඨපිතා, අථ ඛො පාළිතො ච අත්ථතො ච බුද්ධෙන භගවතා වුත්තො. න හි භගවතා අබ්යාකතං තන්තිපදං නාම අත්ථි, සබ්බෙසංයෙව අත්ථො කථිතො, තස්මා සම්බුද්ධෙනෙව තිණ්ණං පිටකානං අත්ථවණ්ණනක්කමොපි භාසිතොති දට්ඨබ්බං. තත්ථ තත්ථ හි භගවතා පවත්තිතා පකිණ්ණකදෙසනායෙව අට්ඨකථාති.

කිං ¶ පනෙත්ථ එතං දිවා ද්වාරං අසංවරිත්වා නිපජ්ජන්තස්ස දුක්කටාපත්තිආපජ්ජනං අට්ඨකථායං වුත්තත්තා එව සිද්ධං, උදාහු අඤ්ඤෙනපීති ආහ ‘‘අත්ථාපත්තී’’තිආදි. එතං දුක්කටාපත්තිආපජ්ජනං න කෙවලං අට්ඨකථායං වුත්තත්තා එව සිද්ධං, අථ ඛො ‘‘අත්ථාපත්ති දිවා ආපජ්ජති, නො රත්ති’’න්ති (පරි. 323) ඉමිනා පරිවාරපාඨෙනපි සිද්ධං හොතීති යොජනා. කතරස්මිං පන වත්ථුස්මිං ඉදං සික්ඛාපදං වුත්තන්ති? ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛු වෙසාලියං මහාවනෙ කූටාගාරසාලායං දිවා විහාරගතො ද්වාරං විවරිත්වා නිපන්නො අහොසි. තස්ස අඞ්ගමඞ්ගානි වාතුපත්ථද්ධානි අහෙසුං. තෙන ඛො පන සමයෙන සම්බහුලා ඉත්ථියො ගන්ධඤ්ච මාලඤ්ච ආදාය විහාරං ආගමිංසු විහාරපෙක්ඛිකායො. අථ ඛො තා ඉත්ථියො තං භික්ඛුං පස්සිත්වා අඞ්ගජාතෙ අභිනිසීදිත්වා යාවදත්ථං කත්වා ‘පුරිසුසභො වතාය’න්ති වත්වා ගන්ධඤ්ච මාලඤ්ච ආරොපෙත්වා පක්කමිංසු. භික්ඛූ කිලින්නං පස්සිත්වා භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං. පඤ්චහි, භික්ඛවෙ, ආකාරෙහි අඞ්ගජාතං කම්මනියං හොති රාගෙන, වච්චෙන, පස්සාවෙන, වාතෙන, උච්චාලිඞ්ගපාණකදට්ඨෙන. ඉමෙහි ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චහාකාරෙහි අඞ්ගජාතං කම්මනියං හොති. අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං තස්ස භික්ඛුනො රාගෙන අඞ්ගජාතං කම්මනියං අස්ස, අරහං සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු, අනාපත්ති භික්ඛවෙ තස්ස භික්ඛුනො. අනුජානාමි භික්ඛවෙ දිවා පටිසල්ලීයන්තෙන ද්වාරං සංවරිත්වා පටිසල්ලීයිතු’’න්ති (පාරා. 77) එතස්මිං වත්ථුස්මිං ඉදං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

2. ඉදානි ද්වාරවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘කීදිස’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ පරිවත්තකද්වාරමෙවාති සංවරණවිවරණවසෙන ඉතො චිතො ච පරිවත්තනයොග්ගද්වාරමෙව. රුක්ඛසූචිකණ්ටකද්වාරන්ති රුක්ඛසූචිද්වාරං කණ්ටකද්වාරඤ්ච. ‘‘රුක්ඛසූචිද්වාරකණ්ටකද්වාර’’මිච්චෙව වා ¶ පාඨො. යං උභොසු පස්සෙසු රුක්ඛත්ථම්භෙ නිඛනිත්වා තත්ථ විජ්ඣිත්වා මජ්ඣෙ ද්වෙ තිස්සො රුක්ඛසූචියො පවෙසෙත්වා කරොන්ති, තං රුක්ඛසූචිද්වාරං නාම. පවෙසනනික්ඛමනකාලෙ අපනෙත්වා ථකනයොග්ගං එකාය, බහූහි ¶ වා කණ්ටකසාඛාහි කතං කණ්ටකද්වාරං නාම. ගාමද්වාරස්ස පිධානත්ථං පදරෙන වා කණ්ටකසාඛාදීහි වා කතස්ස කවාටස්ස උදුක්ඛලපාසකරහිතතාය එකෙන සංවරිතුං විවරිතුඤ්ච අසක්කුණෙය්යස්ස හෙට්ඨා එකං චක්කං යොජෙන්ති, යෙන පරිවත්තමානකකවාටං සුඛථකනකං හොති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘චක්කලකයුත්තද්වාර’’න්ති. චක්කමෙව හි ලාතබ්බත්ථෙන සංවරණවිවරණත්ථාය ගහෙතබ්බත්ථෙන චක්කලකං, තෙන යුත්තකවාටම්පි චක්කලකං නාම, තෙන යුත්තද්වාරං චක්කලකයුත්තද්වාරං.

මහාද්වාරෙසු පන ද්වෙ තීණි චක්කලකානි යොජෙතීති ආහ ‘‘ඵලකෙසූ’’තිආදි. කිටිකාසූති වෙළුපෙසිකාදීහි කණ්ටකසාඛාදීහි ච කතථකනකෙසු. සංසරණකිටිකද්වාරන්ති චක්කලකයන්තෙන සංසරණකිටිකායුත්තමහාද්වාරං. ගොප්ඵෙත්වාති ආවුණිත්වා, රජ්ජූහි ගන්ථෙත්වා වා. එකං දුස්සසාණිද්වාරමෙවාති එත්ථ කිලඤ්ජසාණිද්වාරම්පි සඞ්ගහං ගච්ඡති. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 76-77) පන ‘‘දුස්සද්වාරං සාණිද්වාරඤ්ච දුස්සසාණිද්වාරං. දුස්සසාණි කිලඤ්ජසාණීතිආදිනා වුත්තං සබ්බම්පි දුස්සසාණියමෙව සඞ්ගහෙත්වා වුත්තං, එකසදිසත්තා එකන්ති වුත්ත’’න්ති වුත්තං.

3. එවං ද්වාරවිසෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි යත්තකෙන ද්වාරං සංවුතං හොති, තං පමාණං දස්සෙතුං ‘‘කිත්තකෙන’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ සූචීති මජ්ඣෙ ඡිද්දං කත්වා පවෙසිතා. ඝටිකාති උපරි යොජිතා. ඉදානි යත්ථ ද්වාරං සංවරිත්වා නිපජ්ජිතුං ¶ න සක්කා හොති, තත්ථ කාතබ්බවිධිං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ බහූනං වළඤ්ජනට්ඨානං හොතී’’තිආදි වුත්තං. බහූනං අවළඤ්ජනට්ඨානෙපි එකං ආපුච්ඡිත්වා නිපජ්ජිතුං වට්ටතියෙව. අථ භික්ඛූ…පෙ… නිසින්නා හොන්තීති ඉදං තත්ථ භික්ඛූනං සන්නිහිතභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, න සෙසඉරියාපථසමඞ්ගිතානිවත්තනත්ථං, තස්මා නිපන්නෙපි ආභොගං කාතුං වට්ටති. නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තෙ පන ආභොගං කාතුං න වට්ටති. අසන්තපක්ඛෙ ඨිතත්තා රහො නිසජ්ජාය විය ද්වාරසංවරණං නාම මාතුගාමානං පවෙසනිවාරණත්ථං අනුඤ්ඤාතන්ති ආහ ‘‘කෙවලං භික්ඛුනිං වා’’තිආදි.

එත්ථ ච තං යුත්තං, එවං සබ්බත්ථපි යො යො ථෙරවාදො වා අට්ඨකථාවාදො වා පච්ඡා වුච්චති, සො සොව පමාණන්ති ගහෙතබ්බන්ති ඉදං අට්ඨකථාවචනතො අතිරෙකං ආචරියස්ස වචනං. ඉතො පුබ්බාපරවචනං අට්ඨකථාවචනමෙව. තත්ථ තං යුත්තන්ති ‘‘කුරුන්දට්ඨකථායං පන…පෙ… න වත්තතී’’ති ¶ යං වචනං අට්ඨකථාචරියෙහි වුත්තං, තං වචනං යුත්තන්ති අත්ථො. එවං…පෙ… ගහෙතබ්බන්ති යථා චෙත්ථ කුරුන්දියං වුත්තවචනං යුත්තං, එවං සබ්බත්ථපි විනිච්ඡයෙ යො යො ථෙරවාදො වා අට්ඨකථාවාදො වා පච්ඡා වුච්චති, සො සොව පමාණන්ති ගහෙතබ්බං, පුරෙ වුත්තො ථෙරවාදො වා අට්ඨකථාවාදො වා පමාණන්ති න ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. ඉදං වචනං අට්ඨානෙ වුත්තං විය දිස්සති. කථං? යං තාව වුත්තං, තං යුත්තන්ති. තං ඉමස්මිං ආපුච්ඡනආභොගකරණවිනිච්ඡයෙ අඤ්ඤස්ස අයුත්තස්ස අට්ඨකථාවාදස්ස වා ථෙරවාදස්ස වා අභාවා වත්තුං න සක්කා. න හි පුබ්බවාක්යෙ ‘‘භික්ඛූ එවා’’ති අවධාරණං කතං, අථ ඛො ආසන්නවසෙන වා පට්ඨානවසෙන වා ‘‘භික්ඛූ චීවරකම්මං’’ඉච්චාදිකංයෙව වුත්තං. යම්පි වුත්තං ‘‘එවං සබ්බත්ථපී’’ත්යාදි, තම්පි අනොකාසං. ඉමස්මිං විනිච්ඡයෙ ¶ අඤ්ඤස්ස අට්ඨකථාවාදස්ස වා ආචරියවාදස්ස වා අවචනතො පුරෙ පච්ඡාභාවො ච න දිස්සති, අයං ‘‘පමාණ’’න්ති ගහෙතබ්බො, අයං ‘‘න ගහෙතබ්බො’’ති වත්තබ්බභාවො ච.

උපරි පන ‘‘කො මුච්චති, කො න මුච්චතී’’ති ඉමස්ස පඤ්හස්ස විස්සජ්ජනෙ මහාපච්චරිවාදො ච කුරුන්දිවාදො ච මහාඅට්ඨකථාවාදො චාති තයො අට්ඨකථාවාදා ආගතා, එකො මහාපදුමත්ථෙරවාදො, තස්මා තත්ථෙව යුත්තායුත්තභාවො ච පමාණාපමාණභාවො ච ගහෙතබ්බාගහෙතබ්බභාවො ච දිස්සති, තස්මා තස්මිංයෙව ඨානෙ වත්තබ්බං සියා, සුවිමලවිපුලපඤ්ඤාවෙය්යත්තියසමන්නාගතෙන පන ආචරියාසභෙන අවත්තබ්බට්ඨානෙ වුත්තං න සියා, තස්මා උපරි අට්ඨකථාවාදසංසන්දනාවසානෙ මහාපදුමත්ථෙරෙන වුත්තන්ති ඉමස්ස වචනස්ස පච්ඡතො වුත්තං සියා, තං පච්ඡා ලෙඛකෙහි පරිවත්තෙත්වා ලිඛිතං භවෙය්ය, පාරාජිකකණ්ඩට්ඨකථායඤ්ච ඉදං වචනං වුත්තං. ටීකායඤ්ච ඉමස්මිං ඨානෙ න වුත්තං, උපරියෙව වුත්තං, ‘‘යො ච යක්ඛගහිතකො, යො ච බන්ධිත්වා නිපජ්ජාපිතො’’ති ඉමස්ස අට්ඨකථාවාදස්ස පච්ඡිමත්තා සොයෙව පමාණතො ගහෙතබ්බො. තථා ච වක්ඛති ‘‘සබ්බත්ථ යො යො අට්ඨකථාවාදො වා ථෙරවාදො වා පච්ඡා වුච්චති, සො සොයෙව පමාණතො දට්ඨබ්බො’’ති, තස්මා ඉදමෙත්ථ විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං.

4. ඉදානි ද්වාරං සංවරණස්ස අන්තරායෙ සති අසංවරිත්වාපි නිපජ්ජිතුං වට්ටතීති දස්සෙතුං ‘‘අථ ද්වාරස්ස’’ත්යාදිමාහ. නිස්සෙණිං ආරොපෙත්වාති උපරිමතලං ආරොපෙත්වා විසඞ්ඛරිත්වා භූමියං පාතෙත්වා, ඡඩ්ඩෙත්වා වා නිපජ්ජිතුං වට්ටති. ඉදං එකාබද්ධතාය වුත්තං. ද්වෙපි ද්වාරානි ජග්ගිතබ්බානීති එත්ථ සචෙ එකස්මිං ද්වාරෙ කවාටං වා නත්ථි, හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සංවරිතුං වා න සක්කා ¶ , ඉතරං ද්වාරං අසංවරිත්වා ¶ නිපජ්ජිතුං වට්ටති. ද්වාරපාලස්සාති ද්වාරකොට්ඨකෙ මහාද්වාරෙ, නිස්සෙණිමූලෙ වා ඨත්වා ද්වාරජග්ගනකස්ස. පච්ඡිමානං භාරොති එකාබද්ධවසෙන ආගච්ඡන්තෙ සන්ධාය වුත්තං. අසංවුතද්වාරෙ අන්තොගබ්භෙ වාති යොජෙතබ්බං. බහි වාති ගබ්භතො බහි. නිපජ්ජනකාලෙපි…පෙ… වට්ටතියෙවාති එත්ථ ද්වාරජග්ගනකස්ස තදධීනත්තා තදා තස්ස තත්ථ සන්නිහිතාසන්නිහිතභාවං අනුපධාරෙත්වාපි ආභොගං කාතුං වට්ටතියෙවාති වදන්ති.

යෙන කෙනචි පරික්ඛිත්තෙති එත්ථ පරික්ඛෙපස්ස උබ්බෙධතො පමාණං සහසෙය්යප්පහොනකෙ වුත්තසදිසමෙව. වුත්තඤ්හි සමන්තපාසාදිකායං (පාචි. අට්ඨ. 51) ‘‘යඤ්හි සෙනාසනං උපරි පඤ්චහි ඡදනෙහි අඤ්ඤෙන වා කෙනචි සබ්බමෙව පටිච්ඡන්නං, අයං සබ්බච්ඡන්නා නාම සෙය්යා…පෙ… යං පන සෙනාසනං භූමිතො පට්ඨාය යාව ඡදනං ආහච්ච පාකාරෙන වා අඤ්ඤෙන වා කෙනචි අන්තමසො වත්ථෙනපි පරික්ඛිත්තං, අයං සබ්බපරිච්ඡන්නා නාම සෙය්යා. ඡදනං අනාහච්ච සබ්බන්තිමෙන පරියායෙන දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධෙන පාකාරාදිනා පරික්ඛිත්තාපි සබ්බපරිච්ඡන්නායෙවාති කුරුන්දට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති. ‘‘දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධො වඩ්ඪකිහත්ථෙන ගහෙතබ්බො’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.51) විමතිවිනොදනියඤ්ච (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.50-51) වුත්තං. මහාපරිවෙණන්ති මහන්තං අඞ්ගණං. තෙන බහුජනසඤ්චරණට්ඨානං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘මහාබොධී’’තිආදි.

අරුණෙ උග්ගතෙ වුට්ඨාති, අනාපත්ති අනාපත්තිඛෙත්තභූතාය රත්තියා සුද්ධචිත්තෙන නිපන්නත්තා. පබුජ්ඣිත්වා පුන සුපති, ආපත්තීති අරුණෙ උග්ගතෙ පබුජ්ඣිත්වා අරුණුග්ගමනං ඤත්වා වා අඤත්වා වා අනුට්ඨහිත්වා සයිතසන්තානෙන සුපති, උට්ඨහිත්වා ¶ කත්තබ්බස්ස ද්වාරසංවරණාදිනො අකතත්තා අකිරියසමුට්ඨානා ආපත්ති හොති අනාපත්තිඛෙත්තෙ කතනිපජ්ජනකිරියාය අනඞ්ගත්තා. අයඤ්හි ආපත්ති ඊදිසෙ ඨානෙ අකිරියා, දිවා ද්වාරං අසංවරිත්වා නිපජ්ජනක්ඛණෙ කිරියාකිරියා ච අචිත්තකා චාති වෙදිතබ්බා. පුරාරුණා පබුජ්ඣිත්වාපි යාව අරුණුග්ගමනා සයන්තස්සපි පුරිමනයෙන ආපත්තියෙව.

අරුණෙ උග්ගතෙ වුට්ඨහිස්සාමීති…පෙ… ආපත්තියෙවාති එත්ථ කදා අස්ස ආපත්තීති? වුච්චතෙ – න තාව රත්තියං, ‘‘දිවා ආපජ්ජති, නො රත්ති’’න්ති (පරි. 323) වුත්තත්තා අනාදරියදුක්කටා න මුච්චතීති වුත්තදුක්කටං පන දිවාසයනදුක්කටමෙව න හොති අනාදරියදුක්කටත්තා ¶ එව. ‘‘අරුණුග්ගමනෙ පන අචිත්තකං අකිරියසමුට්ඨානං ආපත්තිං ආපජ්ජතීති වෙදිතබ්බ’’න්ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.77) වුත්තං, සාරත්ථදීපනියම්පි (සාරත්ථ. ටී. පාරාජික 2.77) ‘‘යථාපරිච්ඡෙදමෙව වුට්ඨාතීති අරුණෙ උග්ගතෙයෙව උට්ඨහති. තස්ස ආපත්තීති අසුද්ධචිත්තෙනෙව නිපන්නත්තා නිද්දායන්තස්සපි අරුණෙ උග්ගතෙ දිවාපටිසල්ලානමූලිකා ආපත්ති. ‘එවං නිපජ්ජන්තො අනාදරියදුක්කටාපි න මුච්චතී’ති වුත්තත්තා අසුද්ධචිත්තෙන නිපජ්ජන්තො අරුණුග්ගමනතො පුරෙතරං උට්ඨහන්තොපි අනුට්ඨහන්තොපි නිපජ්ජනකාලෙයෙව අනාදරියදුක්කටං ආපජ්ජති, දිවාපටිසල්ලානමූලිකං පන දුක්කටං අරුණෙයෙව ආපජ්ජතී’’ති වුත්තං, තස්මා එවං නිපජ්ජන්තස්ස ද්වෙ දුක්කටානි ආපජ්ජන්තීති වෙදිතබ්බං.

සචෙ ද්වාරං සංවරිත්වා අරුණෙ උග්ගතෙ උට්ඨහිස්සාමීති නිපජ්ජති, ද්වාරෙ ච අඤ්ඤෙහි අරුණුග්ගමනකාලෙ විවටෙපි තස්ස අනාපත්තියෙව ද්වාරපිදහනස්ස රත්තිදිවාභාගෙසු විසෙසාභාවා. ආපත්තිආපජ්ජනස්සෙව කාලවිසෙසො ඉච්ඡිතබ්බො, න තප්පරිහාරස්සාති ගහෙතබ්බං. ‘‘ද්වාරං සංවරිත්වා රත්තිං ¶ නිපජ්ජතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.77) හි වුත්තං. දිවා සංවරිත්වා නිපන්නස්ස කෙනචි විවටෙපි ද්වාරෙ අනාපත්තියෙව, අත්තනාපි අනුට්ඨහිත්වාව සති පච්චයෙ විවටෙපි අනාපත්තීති වදන්ති, ඉදම්පි විමතිවිනොදනියමෙව (වි. වි. ටී. 1.77) වුත්තං.

යථාපරිච්ඡෙදමෙව වුට්ඨාතීති අරුණෙ උග්ගතෙයෙව වුට්ඨාති, ආපත්තියෙවාති මූලාපත්තිං සන්ධාය වුත්තං. අනාදරියආපත්ති පන පුරාරුණා උට්ඨිතස්සපි තස්ස හොතෙව ‘‘දුක්කටා න මුච්චතී’’ති වුත්තත්තා. දුක්කටා න මුච්චතීති ච පුරාරුණා උට්ඨහිත්වා මූලාපත්තියා මුත්තොපි අනාදරියදුක්කටා න මුච්චතීති අධිප්පායො.

5. නිද්දාවසෙන නිපජ්ජතීති නිද්දාභිභූතතාය එකපස්සෙන නිපජ්ජති. ‘‘නිද්දාවසෙන නිපජ්ජතී’’ති වොහාරවසෙන වුත්තං, පාදානං පන භූමිතො අමොචිතත්තා අයං නිපන්නො නාම හොතීති තෙනෙව අනාපත්ති වුත්තා. අපස්සාය සුපන්තස්සාති කටිට්ඨිතො උද්ධං පිට්ඨිකණ්ටකෙ අප්පමත්තකං පදෙසං භූමිං අඵුසාපෙත්වා සුපන්තස්ස. කටිට්ඨිං පන භූමිං ඵුසාපෙන්තස්ස සයනං නාම න හොති. පිට්ඨිපසාරණලක්ඛණා හි සෙය්යා දීඝා, වන්දනාදීසුපි තිරියං පිට්ඨිකණ්ටකානං ¶ පසාරිතත්තා නිපජ්ජනමෙවාති ආපත්ති පරිහරිතබ්බාව. වන්දනාපි හි පාදමූලෙ නිපජ්ජතීතිආදීසු නිපජ්ජනමෙව වුත්තා. සහසා වුට්ඨාතීති පක්ඛලිතා පතිතො විය සහසා වුට්ඨාති, තස්සපි අනාපත්ති පතනක්ඛණෙ අවිසයත්තා, විසයෙ ජාතෙ සහසා වුට්ඨිතත්තා ච. යස්ස පන විසඤ්ඤිතාය පච්ඡාපි අවිසයො එව, තස්ස අනාපත්තියෙව පතනක්ඛණෙ විය. තත්ථෙව සයති, න වුට්ඨාතීති ඉමිනා විසයෙපි අකරණං දස්සෙති, තෙනෙව තස්ස ආපත්තීති වුත්තං.

ඉදානි ¶ අට්ඨකථාවාදසංසන්දනං කාතුං ‘‘කො මුච්චති, කො න මුච්චතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ මහාපච්චරියන්තිආදීසු පච්චරීති උළුම්පං වුච්චති, තස්මිං නිසීදිත්වා කතත්තා තමෙව නාමං ජාතං. කුරුන්දිවල්ලිවිහාරො නාම අත්ථි, තත්ථ කතත්තා කුරුන්දීති නාමං ජාතං. මහාඅට්ඨකථා නාම සඞ්ගීතිත්තයමාරුළ්හා තෙපිටකස්ස බුද්ධවචනස්ස අට්ඨකථා. යා මහාමහින්දත්ථෙරෙන තම්බපණ්ණිදීපං ආභතා, තම්බපණ්ණියෙහි ථෙරෙහි පච්ඡා සීහළභාසාය අභිසඞ්ඛතා ච හොති. එකභඞ්ගෙනාති එකපස්සභඤ්ජනෙන පාදෙ භූමිතො අමොචෙත්වා එකපස්සෙන සරීරං භඤ්ජිත්වා නිපන්නොති වුත්තං හොති. මහාඅට්ඨකථායං පන මහාපදුමත්ථෙරෙන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තෙන මහාඅට්ඨකථාය ලිඛිතමහාපදුමත්ථෙරවාදෙ ‘‘අය’’න්ති දස්සෙති. ‘‘මුච්ඡිත්වා පතිතත්තා අවිසයත්තා ආපත්ති න දිස්සතී’’ති ථෙරෙන වුත්තං. ආචරියා පන යථා යක්ඛගහිතකො බන්ධිත්වා නිපජ්ජාපිතො ච පරවසො හොති, එවං අපරවසත්තා මුච්ඡිත්වා පතිතො කඤ්චිකාලං ජානිත්වා නිපජ්ජතීති අනාපත්තිං න වදන්ති, විසඤ්ඤිතෙ පන සති අනාපත්තියෙව.

ද්වෙ ජනාතිආදි මහාඅට්ඨකථායමෙව වචනං, තදෙව පච්ඡා වුත්තත්තා පමාණං. යක්ඛගහිතග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ විසඤ්ඤිභූතොපි සඞ්ගහිතො, එකභඞ්ගෙන නිපන්නො පන අනිපන්නත්තා ආපත්තිතො මුච්චතියෙවාති ගහෙතබ්බං. සාරත්ථදීපනියඤ්ච (සාරත්ථ. ටී. 2.77) ‘‘යො ච යක්ඛගහිතකො, යො ච බන්ධිත්වා නිපජ්ජාපිතො’’ති ඉමස්ස අට්ඨකථාවාදස්ස පච්ඡිමත්තා සොයෙව පමාණතො ගහෙතබ්බො, තථා ච වක්ඛති ‘‘සබ්බත්ථ යො යො අට්ඨකථාවාදො වා පච්ඡා වුච්චති, සො සොයෙව පමාණතො ගහෙතබ්බො’’ති. ඉමස්මිං ඨානෙ ඉමස්ස අට්ඨකථාපාඨස්ස ආනීතත්තා ඉමස්මිං විනයසඞ්ගහප්පකරණෙපි ¶ ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ සො පාඨො වත්තබ්බොති නො ඛන්ති. එත්ථ ච ‘‘රත්තිං ද්වාරං විවරිත්වා නිපන්නො අරුණෙ උග්ගතෙ උට්ඨාති, අනාපත්තී’’තිආදිවචනතො අරුණුග්ගමනෙ සංසයවිනොදනත්ථං අරුණකථා වත්තබ්බා. තත්රිදං වුච්චති –

‘‘කො ¶ එස අරුණො නාම;

කෙන සො අරුණො භවෙ;

කීදිසො තස්ස වණ්ණා තු;

සණ්ඨානං කීදිසං භවෙ.

‘‘කිස්මිං කාලෙ ච දෙසෙ ච, අරුණො සමුගච්ඡති;

කිං පච්චක්ඛසිද්ධො එසො, උදාහු අනුමානතො’’ති.

තත්ථ කො එස අරුණො නාමාති එත්ථ එස අරුණො නාම සූරියස්ස පභාවිසෙසො. වුත්තඤ්හෙතං අභිධානප්පදීපිකායං –

‘‘සූරස්සොදයතො පුබ්බුට්ඨිතරංසි සියාරුණො’’ති;

තට්ටීකායඤ්ච ‘‘සූරස්ස උදයතො පුබ්බෙ උට්ඨිතරංසි අරුණො නාම සියා’’ති. විමතිවිනොදනීනාමිකායං විනයටීකායඤ්ච (වි. වි. ටී. 1.463) ‘‘අරුණොති චෙත්ථ සූරියුග්ගමනස්ස පුරෙචරො වඩ්ඪනඝනරත්තො පභාවිසෙසොති දට්ඨබ්බො’’ති වුත්තං, තස්මා සූරියප්පභායෙව අරුණො නාම, න අඤ්ඤොති දට්ඨබ්බං. කෙන සො අරුණො භවෙති එත්ථ අරුණො වණ්ණො අස්සාති අරුණො, කිඤ්චිරත්තවණ්ණසමන්නාගතොති අත්ථො. අථ වා අරති ගච්ඡති රත්තවණ්ණභාවෙන පවත්තතීති අරුණො. වුත්තඤ්හෙතං අභිධානප්පදීපිකාටීකායං ‘‘අරුණවණ්ණතාය අරති ගච්ඡතීති අරුණො’’ති. කීදිසො තස්ස වණ්ණොති එත්ථ අබ්යත්තරත්තවණ්ණො තස්ස වණ්ණො භවෙ. වුත්තඤ්හි අභිධානප්පදීපිකායං ‘‘අරුණො කිඤ්චිරත්තොථා’’ති. තට්ටීකායඤ්ච ¶ ‘‘කිඤ්චිරත්තො අබ්යත්තරත්තවණ්ණො අරුණො නාම යථා මච්ඡස්ස අක්ඛී’’ති. විමතිවිනොදනියඤ්ච (වි. වි. ටී. 1.463) ‘‘වඩ්ඪනඝනරත්තො පභාවිසෙසො’’ති, තස්මා සූරියස්ස රත්තප්පභායෙව අරුණො නාම, න සෙතප්පභාදයොති දට්ඨබ්බං. යදි එවං පාතිමොක්ඛට්ඨපනක්ඛන්ධකවණ්ණනාය විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.383) ‘‘පාළියං පන නන්දිමුඛියාති ඔදාතදිසාමුඛතාය තුට්ඨමුඛියා’’ති වුත්තං, තං කථං යුජ්ජෙය්යාති, නො න යුජ්ජෙය්ය. තත්ථ හි අරුණුග්ගතකාලෙ අරුණොභාසෙන ඔදාතදිසාමුඛභාවො වුත්තො, න අරුණොභාසස්ස ඔදාතභාවො. වුත්තඤ්හෙතං උදානට්ඨකථායං (උදා. අට්ඨ. 23) ‘‘නන්දිමුඛියාති අරුණස්ස උග්ගතත්තා ¶ එව අරුණොභාය සූරියාලොකූපජීවිනො සත්තෙ නන්දාපනමුඛියා රත්තියා ජාතාය විභායමානායාති අත්ථො’’ති.

ජාතකට්ඨකථායඤ්ච –

‘‘ජිඝඤ්ඤරත්තිං අරුණස්මිමුහතෙ;

යා දිස්සති උත්තමරූපවණ්ණිනී;

තථූපමා මං පටිභාසි දෙවතෙ;

ආචික්ඛ මෙ තං කතමාසි අච්ඡරා’’ති. (ජා. අට්ඨ. 5.21.254);

ඉමස්ස ගාථාය අත්ථවණ්ණනායං ‘‘තත්ථ ජිඝඤ්ඤරත්තින්ති පච්ඡිමරත්තිං, රත්තිපරියොසානෙති අත්ථො. උහතෙති අරුණෙ උග්ගතෙ. යාති යා පුරත්ථිමා දිසා රත්තවණ්ණතාය උත්තමරූපධරා හුත්වා දිස්සතී’’ති. එවං අරුණුග්ගතසමයෙ පුරත්ථිමදිසාය රත්තවණ්ණතා වුත්තා, තස්මා තස්මිං සමයෙ අරුණස්ස උට්ඨිතත්තා පුරත්ථිමාය දිසාය රත්තභාගො සූරියාලොකස්ස පත්ථටත්තා සෙසදිසානං ඔදාතභාවො විඤ්ඤායති.

සණ්ඨානං ¶ කීදිසං භවෙති එත්ථ අරුණස්ස පාටෙක්කං සණ්ඨානං නාම නත්ථි රස්මිමත්තත්තා. යත්තකං පදෙසං ඵරති, තත්තකං තස්ස සණ්ඨානන්ති දට්ඨබ්බං. අථ වා පුරත්ථිමදිසාසණ්ඨානං. වුත්තඤ්හි ජාතකට්ඨකථායං (ජා. අට්ඨ. 5.21.255) ‘‘පුරත්ථිමදිසා රත්තවණ්ණතාය උත්තමරූපධරා හුත්වා දිස්සතී’’ති.

කිස්මිං කාලෙ ච දෙසෙ ච, අරුණො සමුගච්ඡතීති එත්ථ එස අරුණො සූරියුග්ගමනස්ස පුරෙ කාලෙ පුරත්ථිමදිසායං උග්ගච්ඡති. වුත්තඤ්හෙතං උදානට්ඨකථායං (උදා. අට්ඨ. 23) ‘‘උද්ධස්තෙ අරුණෙති උග්ගතෙ අරුණෙ, අරුණො නාම පුරත්ථිමදිසායං සූරියොදයතො පුරෙතරමෙව උට්ඨිතොභාසො’’ති. අභිධානප්පදීපිකායඤ්ච ‘‘සූරස්සොදයතො පුබ්බුට්ඨිතරංසී’’ති.

කිං පච්චක්ඛසිද්ධො එසො, උදාහු අනුමානතොති එත්ථ අයං අරුණො නාම පච්චක්ඛසිද්ධො එව ¶ , න අනුමානසිද්ධො. කස්මා විඤ්ඤායතීති චෙ? චක්ඛුවිඤ්ඤාණගොචරවණ්ණායතනභාවතො. අක්ඛස්ස පතීති පච්චක්ඛං, චක්ඛුරූපානං අභිමුඛභාවෙන ආපාථගතත්තා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං හොති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්ති (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425, 426; සං. නි. 2.43, 44, 45, සං. නි. 4.60; කථා. 465, 467), තස්මා අයං අරුණවණ්ණො චක්ඛුනා දිස්වා ජානිතබ්බතො පච්චක්ඛසිද්ධොයෙව හොති, න එවං සති එවං භවෙය්යාති අනුමානෙන පුනප්පුනං චින්තනෙන සිද්ධොති. ඉමං පඤ්හවිස්සජ්ජනං සාධුකං මනසි කරිත්වා පණ්ඩිතෙහි රත්තොභාසොයෙව අරුණොති පච්චෙතබ්බො සල්ලක්ඛෙතබ්බොති.

කස්මා පන ඉමස්මිං ඨානෙ අරුණකථා වුත්තාති? ඉමිස්සා අරුණකථාය මහාවිසයභාවතො. කථං? උපොසථිකා උපාසකා ච උපාසිකායො ච අරුණුග්ගමනං තථතො ¶ අජානන්තා අනුග්ගතෙයෙව අරුණෙ උග්ගතසඤ්ඤාය ඛාදනීයං වා ඛාදන්ති, භොජනීයං වා භුඤ්ජන්ති, මාලාගන්ධාදීනි වා ධාරෙන්ති, තතො තෙසං සීලං භිජ්ජති. සාමණෙරා තථෙව විකාලභොජනං භුඤ්ජිත්වා සීලවිනාසං පාපුණන්ති. නිස්සයපටිපන්නකා භික්ඛූ ආචරියුපජ්ඣායෙහි විනා බහිසීමෙ චරන්තා නිස්සයප්පස්සම්භනං පාපුණන්ති, අන්තොවස්සෙ භික්ඛූ උපචාරසීමතො බහිගච්ඡන්තා වස්සච්ඡෙදං, තෙචීවරිකා භික්ඛූ අබද්ධසීමායං චීවරෙන විප්පවසන්තා නිස්සග්ගියපාචිත්තියං, තථා සත්තබ්භන්තරසීමායං, සහසෙය්යප්පහොනකට්ඨානෙ අනුපසම්පන්නමාතුගාමෙහි සහ සයන්තා පාචිත්තියං, තථා යාවකාලිකං භුඤ්ජන්තා භික්ඛූ, පාරිවාසිකාදයො වත්තං නික්ඛිපන්තා රත්තිච්ඡෙදං. එවමාදිඅනෙකාදීනවසම්භවතො ලජ්ජිපෙසලානං භික්ඛූනං තථතො අරුණුග්ගමනස්ස ජානනත්ථං වුත්තාති දට්ඨබ්බා.

කෙචි පන භික්ඛූ අඩ්ඪරත්තිසමයෙ ඝටිසුඤ්ඤත්තා අඩ්ඪරත්තිකාලං අතික්කම්ම අඤ්ඤදිවසො හොති, තස්මා තස්මිං කාලෙ අරුණං උට්ඨිතං නාම හොතීති මඤ්ඤමානා අඩ්ඪරත්තිං අතික්කම්ම ඛාදනීයභොජනීයාදීනි භුඤ්ජන්ති, තෙ පන බුද්ධසමයං අජානන්තා වෙදසමයමෙව මනසි කරොන්තා එවං කරොන්ති, තස්මා තෙසං තංකරණං පමාණං න හොති. බහවො පන භික්ඛූ අරුණස්ස පච්චක්ඛභාවං අජානන්තා අනුමානවසෙන චින්තිතුඤ්ච අසක්කොන්තා අනුස්සවවසෙනෙව පරවචනං සද්දහන්තා අම්හාකං ආචරියා අරුණුග්ගමනවෙලායං උට්ඨාය ගච්ඡන්තා සූරියුග්ගමනවෙලායං ද්විසහස්සදණ්ඩප්පමාණං ඨානං පාපුණන්ති, තිසහස්සදණ්ඩප්පමාණං ඨානං පාපුණන්තීති ¶ ච වදන්ති. ඉමම්හා විහාරා අසුකං නාම විහාරං අසුකං නාම චෙතියං අසුකං නාම ගාමං පාපුණන්තීතිආදීනි ච වදන්තීති එවං අනුස්සවවචනං වදන්ති, තම්පි අප්පමාණං. කස්මා? අද්ධානං නාම බලවන්තස්ස ජවසම්පන්නස්ස ච රස්සං හොති, දුබ්බලස්ස සන්තස්ස ච දීඝං හොති. වුත්තඤ්හි භගවතා –

‘‘දීඝා ¶ ජාගරතො රත්ති, දීඝං සන්තස්ස යොජනං;

දීඝො බාලාන සංසාරො, සද්ධම්මං අවිජානත’’න්ති. (ධ. ප. 60);

තස්මා අද්ධානං නාම සබ්බෙසං එකසදිසං න හොතීති අරුණුග්ගමනස්ස ලක්ඛණං භවිතුං න සක්කා, න ච තෙ ආයස්මන්තො පිටකත්තයතො කිඤ්චි සාධකභූතං වචනං ආහරන්ති, අසක්ඛිකං අඩ්ඩං කරොන්ති විය යථාජ්ඣාසයමෙව වදන්තීති පමාණං න හොති.

අඤ්ඤෙ පන –

‘‘අතීතරත්තියා යාමො;

පච්ඡිමොඩ්ඪමමුස්ස වා;

භාවිනියාදිප්පහාරො;

තදඩ්ඪං වාජ්ජතෙහ්ය හොති –

කච්චායනසාරප්පකරණාගතං ගාථං වත්වා අතීතරත්තියා පච්ඡිමො යාමො අජ්ජ පරියාපන්නො, තස්මා පච්ඡිමයාමස්ස ආදිතො පට්ඨාය අරුණං උග්ගච්ඡතී’’ති වදන්ති. අයං වාදො සකාරණසඤ්ඤාපකත්තා පුරිමෙහි බලවා හොති, එවං සන්තෙපි අයුත්තොයෙව. කස්මා? අයඤ්හි ගාථා බාහිරසද්දසත්ථෙ ජඞ්ගදාසප්පකරණෙ වුත්තනයෙන අජ්ජ භවා අජ්ජතනීති වුත්තඅජ්ජවොහාරස්ස පවත්තනකාලං දස්සෙතුං වුත්තා, න පිටකත්තයෙ වුත්තස්ස අරුණුග්ගමනස්ස කාලං දස්සෙතුං, තස්මා අඤ්ඤසාධ්යස්ස අඤ්ඤසාධකෙන සාධිතත්තා අයුත්තොයෙව.

අපරෙ පන ‘‘පහාරො යාමසඤ්ඤිතො’’ති අභිධානප්පදීපිකායං වුත්තත්තා පහාරයාමසද්දානං එකත්ථත්තා තත්ථෙව ‘‘තියාමා සංවරී භවෙ’’ති වුත්තත්තා රත්තියා ච තියාමභාවතො පාළියඤ්ච (උදා. 45; චූළව. 383) ‘‘අභික්කන්තා ¶ , භන්තෙ, රත්ති, නික්ඛන්තො පච්ඡිමො යාමො, උද්ධස්තො අරුණො’’ති ආගතත්තා ඉදානි ¶ රත්තියා චතූසු පහාරෙසු තතියප්පහාරස්ස අවසානෙ අරුණො උග්ගතො, තස්මා අවසෙසඑකප්පහාරමත්තො කාලො දිවසභාගං භජතීති වදෙය්යුං, අයං වාදො තතියවාදතොපි බලවතරො. කස්මා? ඤාපකඤාප්යානං අනුරූපභාවතො. තථා හි ‘‘පහාරො යාමසඤ්ඤිතො’’ති අයං ඤාපකො පහාරයාමානං එකත්ථභාවස්ස අනුරූපො, ‘‘තියාමා සංවරීභවෙ’’ති අයං රත්තියා තියාමභාවස්ස, ‘‘පාළියඤ්චා’’තිආදි තතියප්පහාරස්ස අවසානෙ අරුණුග්ගමනස්ස, තථාපි අයුත්තොයෙව හොති. කස්මා? ‘‘අවසෙසඑකප්පහාරමත්තො කාලො දිවසභාගං භජතී’’ති වචනස්ස විරුද්ධත්තා. මජ්ඣිමදෙසෙ හි දසඝටිකාපමාණස්ස කාලස්ස එකප්පහාරත්තා සබ්බා රත්ති තියාමාව හොති, න චතුයාමා, ඉදානි පන පච්චන්තවිසයෙසු සත්තට්ඨඝටිකාමත්තස්ස කාලස්ස එකප්පහාරකතත්තා චතුප්පහාරා භවති, තස්මා මජ්ඣිමදෙසවොහාරං ගහෙත්වා අභිධානප්පදීපිකායඤ්ච ‘‘තියාමා සංවරී භවෙ’’ති වුත්තං, පාළියඤ්ච (උදා. 45; චූළව. 383) ‘‘නික්ඛන්තො පච්ඡිමො යාමො, උද්ධස්තො අරුණො’’ති, තස්මා රත්තිපරියොසානෙයෙව අරුණො උග්ගතොති දට්ඨබ්බො. තථා හි වුත්තං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.201) ‘‘තථා පාරිවාසිකාදීනම්පි අරුණං අනුට්ඨාපෙත්වා වත්තං නික්ඛිපන්තානං රත්තිච්ඡෙදො වුත්තො, උග්ගතෙ අරුණෙ නික්ඛිපිතබ්බන්ති හි වුත්ත’’න්ති.

සහසෙය්යසික්ඛාපදෙපි (පාචි. 52-54) ‘‘අනුපසම්පන්නෙහි සහ නිවුත්ථභාවපරිමොචනත්ථං පුරාරුණා නික්ඛමිත්වා’’තිආදි වුත්තං. එවං චීවරවිප්පවාසාදීසු ච සබ්බත්ථ රත්තිපරියොසානෙ ආගමනවසෙන අරුණුග්ගමනං දස්සිතං, න අතීතාරුණවසෙනාති. ජාතකට්ඨකථායම්පි (ජා. අට්ඨ. 5.21.255) ‘‘රත්තිපරියොසානෙති අත්ථො’’ති. න කෙවලං මජ්ඣිමදෙසෙසු රත්තියායෙව තිප්පහාරභාවො හොති ¶ , අථ ඛො දිවසස්සපි. තථා හි වුත්තං අට්ඨසාලිනියං (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා) ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස අභිධම්මදෙසනාපරියොසානඤ්ච තෙසං භික්ඛූනං සත්තප්පකරණඋග්ගහණඤ්ච එකප්පහාරෙනෙව හොතී’’ති, මූලටීකායඤ්ච (ධ. ස. මූලටී. නිදානකථාවණ්ණනා) ‘‘එකප්පහාරෙනාති එත්ථ පහාරොති දිවසස්ස තතියභාගො වුච්චතී’’ති, තස්මා එකො රත්තිදිවො ඡප්පහාරො හොතීති විඤ්ඤායති. එවං මජ්ඣිමදෙසවොහාරෙන තියාමසඞ්ඛාතස්ස තිප්පහාරස්ස අවසානෙ සබ්බරත්තිපරියොසානෙ උට්ඨිතං අරුණං පච්චන්තදෙසවොහාරෙන තිප්පහාරස්ස අවසානෙති ගහෙත්වා එකප්පහාරාවසෙසකාලෙ අරුණො උග්ගතොති වුත්තත්තා අයම්පි වාදො අයුත්තොයෙව හොතීති දට්ඨබ්බො.

බහවො ¶ පන පණ්ඩිතා ‘‘ඛුද්දසික්ඛානිස්සයෙ වුත්තං –

‘සෙතරුණඤ්ච පඨමං, දුතියං නන්දියාවට්ටං;

තතියං තම්බවණ්ණඤ්ච, චතුත්ථං ගද්රභං මුඛ’න්ති. –

ඉමං ගාථං නිස්සාය එකරත්තියං අරුණො චතුක්ඛත්තුං උට්ඨහති, තත්ථ පඨමං සෙතවණ්ණං හොති, දුතියං නන්දියාවට්ටපුප්ඵවණ්ණං හොති, තතියං තම්බවණ්ණං හොති, චතුත්ථං ගද්රභමුඛවණ්ණං හොතී’’ති වත්වා රත්තොභාසතො පුරෙතරං අතීතරත්තිකාලෙයෙව වත්තනික්ඛිපනාදිකම්මං කරොන්ති. තෙසං තං කරණං අනිසම්මකාරිතං ආපජ්ජති. අයඤ්හි ගාථා නෙව පාළියං දිස්සති, න අට්ඨකථායං, න ටීකාසු, කෙවලං නිස්සයෙ එව, නිස්සයෙසු ච එකස්මිංයෙව ඛුද්දසික්ඛානිස්සයෙ දිස්සති, න අඤ්ඤනිස්සයෙසු, තත්ථාපි නෙව පුබ්බාපරසම්බන්ධො දිස්සති, න හෙතුඵලාදිභාවො, න ච ලිඞ්ගනියමොති න නිස්සයකාරාචරියෙන ඨපිතා භවෙය්ය, අථ ඛො පච්ඡා අඤ්ඤෙහි ලෙඛකෙහි වා අත්තනො ඉච්ඡානුරූපං ලිඛිතා භවෙය්ය, තස්මා අයං ගාථා කුතො ආභතා පාළිතො වා අට්ඨකථාතො ¶ වා ටීකාතො වා විනයතො වා සුත්තන්තතො වා අභිධම්මතො වාති පභවං අපරියෙසිත්වා නිස්සයෙ දිට්ඨමත්තමෙව සාරතො ගහෙත්වා පාළියට්ඨකථාටීකාසු වුත්තවචනං අනිසාමෙත්වා කතත්තා අනිසම්මකාරිතං ආපජ්ජති.

තත්රායං පාළි ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන බුද්ධො භගවා සීතාසු හෙමන්තිකාසු රත්තීසු අන්තරට්ඨකාසු හිමපාතසමයෙ රත්තිං අජ්ඣොකාසෙ එකචීවරො නිසීදි, න භගවන්තං සීතං අහොසි. නික්ඛන්තෙ පඨමෙ යාමෙ සීතං භගවන්තං අහොසි, දුතියං භගවා චීවරං පාරුපි, න භගවන්තං සීතං අහොසි. නික්ඛන්තෙ මජ්ඣිමෙ යාමෙ සීතං භගවන්තං අහොසි, තතියං භගවා චීවරං පාරුපි, න භගවන්තං සීතං අහොසි. නික්ඛන්තෙ පච්ඡිමෙ යාමෙ උද්ධස්තෙ අරුණෙ නන්දිමුඛියා රත්තියා සීතං භගවන්තං අහොසි, චතුත්ථං භගවා චීවරං පාරුපි, න භගවන්තං සීතං අහොසී’’ති. අයං මහාවග්ගෙ (මහාව. 346) චීවරක්ඛන්ධකාගතා විනයපාළි. පාළියං නන්දිමුඛියාති තුට්ඨිමුඛියා, පසන්නදිසාමුඛායාති අත්ථො. අයං තංසංවණ්ණනාය විමතිවිනොදනීපාඨො (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.346).

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන බුද්ධො භගවා සාවත්ථියං විහරති පුබ්බාරාමෙ මිගාරමාතුපාසාදෙ ¶ . තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා තදහුපොසථෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො නිසින්නො හොති. අථ ඛො ආයස්මා ආනන්දො අභික්කන්තාය රත්තියා නික්ඛන්තෙ පඨමෙ යාමෙ උට්ඨායාසනා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා යෙන භගවා තෙනඤ්ජලිං පණාමෙත්වා භගවන්තං එතදවොච – අභික්කන්තා, භන්තෙ රත්ති, නික්ඛන්තො පඨමො යාමො, චිරනිසින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො, උද්දිසතු, භන්තෙ, භගවා භික්ඛූනං පාතිමොක්ඛන්ති. එවං වුත්තෙ භගවා තුණ්හී අහොසි. දුතියම්පි ඛො ආයස්මා ¶ ආනන්දො අභික්කන්තාය රත්තියා නික්ඛන්තෙ මජ්ඣිමෙ යාමෙ උට්ඨායාසනා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා යෙන භගවා තෙනඤ්ජලිං පණාමෙත්වා භගවන්තං එතදවොච – අභික්කන්තා, භන්තෙ, රත්ති, නික්ඛන්තො මජ්ඣිමො යාමො, චිරනිසින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො, උද්දිසතු, භන්තෙ, භගවා භික්ඛූනං පාතිමොක්ඛන්ති. දුතියම්පි භගවා තුණ්හී අහොසි. තතියම්පි ඛො ආයස්මා ආනන්දො අභික්කන්තාය රත්තියා නික්ඛන්තෙ පච්ඡිමෙ යාමෙ උද්ධස්තෙ අරුණෙ නන්දිමුඛියා රත්තියා උට්ඨායාසනා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා යෙන භගවා තෙනඤ්ජලිං පණාමෙත්වා භගවන්තං එතදවොච – අභික්කන්තා, භන්තෙ, රත්ති, නික්ඛන්තො පච්ඡිමො යාමො, උද්ධස්තං අරුණං, නන්දිමුඛී රත්ති, චිරනිසින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො, උද්දිසතු භන්තෙ භගවා භික්ඛූනං පාතිමොක්ඛන්ති. අපරිසුද්ධා, ආනන්ද, පරිසා’’ති (චූළව. 383). අයං චූළවග්ගෙ පාතිමොක්ඛට්ඨපනක්ඛන්ධකාගතා අපරාපි විනයපාළි.

නන්දිමුඛියා රත්තියාති අරුණුට්ඨිතකාලෙ පීතිමුඛා විය රත්ති ඛායති. තෙනාහ ‘‘නන්දිමුඛියා’’ති (චූළව. අට්ඨ. 383) අයං තංසංවණ්ණනාභූතසමන්තපාසාදිකට්ඨකථාපාඨො. අභික්කන්තාති පරික්ඛීණා. උද්ධස්තෙ අරුණෙති උග්ගතෙ අරුණසීසෙ. නන්දිමුඛියාති තුට්ඨිමුඛියා. අයං තංසංවණ්ණනාභූතසාරත්ථදීපනීපාඨො (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.383). පාළියං නන්දිමුඛියාති ඔදාතදිසාමුඛිතාය තුට්ඨමුඛියා. අයං තංසංවණ්ණනාය (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.283) විමතිවිනොදනීපාඨො.

‘‘තතියම්පි ඛො ආයස්මා ආනන්දො අභික්කන්තායරත්තියා නික්ඛන්තෙ පච්ඡිමෙ යාමෙ උද්ධස්තෙ අරුණෙ නන්දිමුඛියා රත්තියා උට්ඨායාසනා එකංසං චීවරං කත්වා යෙන භගවා තෙනඤ්ජලිං පණාමෙත්වා භගවන්තං එතදවොච – අභික්කන්තා, භන්තෙ, රත්ති, නික්ඛන්තො පච්ඡිමො යාමො, උද්ධස්තො අරුණො, නන්දිමුඛී රත්ති, චිරනිසින්නා ආගන්තුකා භික්ඛූ, පටිසම්මොදතු, භන්තෙ, භගවා ¶ ආගන්තුකෙ භික්ඛූ’’ති. අයං උදානාගතා සුත්තන්තපාළි (උදා. 45). උද්ධස්තෙ ¶ අරුණෙති උග්ගතෙ අරුණෙ. අරුණො නාම පුරත්ථිමදිසායං සූරියොදයතො පුරෙතරමෙව උට්ඨිතොභාසො. නන්දිමුඛියා රත්තියාති අරුණස්ස උග්ගතත්තා එව අරුණොභාය සූරියාලොකූපජීවිනො සත්තෙ නන්දාපනමුඛියා රත්තියා ජාතාය, විභායමානායාති අත්ථො. අයං තංසංවණ්ණනාභූතා උදානට්ඨකථා (උදා. අට්ඨ. 23).

ඉති එත්තකාසු විනයසුත්තන්තාගතාසු පාළියට්ඨකථාටීකාසු එකස්මිම්පිඨානෙ අරුණො චතුක්ඛත්තුං උග්ගතොති නත්ථි, එකවාරමෙව වුත්තො. චතුබ්බිධවණ්ණසමන්නාගතොතිපි නත්ථි, එකවණ්ණො එව වුත්තො. ජාතකට්ඨකථායම්පි (ජා. අට්ඨ. 5.21.255) රත්තවණ්ණො එව වුත්තො, න සෙතවණ්ණාදිකො. නන්දිමුඛීති ච සත්තෙ නන්දාපනදිසාමුඛී රත්ති එව වුත්තා, න අරුණස්ස නන්දියාවට්ටපුප්ඵසදිසවණ්ණතා. තෙනාහ ‘‘සත්තෙ නන්දාපනමුඛියා රත්තියා’’ති. එවං අභිධානප්පදීපිකාපකරණවචනෙන විරුද්ධත්තා පාළියට්ඨකථාදීහි අසංසන්දනතො දුබ්බලසාධකත්තා ච අයම්පි වාදො අයුත්තොයෙවාති දට්ඨබ්බො, තස්මා සම්මාසම්බුද්ධස්ස ආණං අනතික්කන්තෙන ලජ්ජිභික්ඛුනා යදි කෙනචි අප්පටිච්ඡන්නෙ විවටොකාසෙ හොති, මච්ඡක්ඛිසමානඅබ්යත්තරත්තොභාසස්ස පඤ්ඤායමානකාලතො පට්ඨාය වත්තනික්ඛිපනාදිකම්මං කාතබ්බං.

යදි පන පබ්බතාදිනා පටිච්ඡන්නට්ඨානං හොති, යත්තකෙන කාලෙන විවටට්ඨානෙ රත්තොභාසො පඤ්ඤායති, සූරියමණ්ඩලස්ස දිස්සනකාලතො එකඝටිකාමත්තෙන වා ද්විඝටිකාමත්තෙන වා තත්තකං කාලං සල්ලක්ඛෙත්වා ඉමස්මිං කාලෙ අරුණො උග්ගතො භවෙය්යාති තක්කෙත්වා කාතබ්බං, සංසයං අනිච්ඡන්තෙන තතොපි කඤ්චිකාලං අධිවාසෙත්වා නිස්සංසයකාලෙ කත්තබ්බං, අයං තත්ථ ¶ සාමීචි. අයං පන වාදො යථාවුත්තප්පකරණවචනෙහි සුට්ඨු සංසන්දති යථා ගඞ්ගොදකෙන යමුනොදකං, තස්මා පණ්ඩිතෙහි පුනප්පුනං පුබ්බාපරං ආලොළෙන්තෙන මනසි කාතබ්බො. එවං මනසි කරිත්වා අරුණපටිසංයුත්තෙසු ඨානෙසු සංසයො ඡින්දිතබ්බො, සංසයං ඡින්දිත්වා විසාරදෙන හුත්වා තං තං කම්මං කාතබ්බන්ති.

විසුද්ධත්ථාය සීලස්ස, භික්ඛූනං පියසීලිනං;

කතාරුණකථා එසා, න සාරම්භාදිකාරණා.

තස්මා ¶ සුට්ඨූපධාරෙත්වා, යුත්තං ගණ්හන්තු සාධවො;

අයුත්තඤ්චෙ ඡඩ්ඩයන්තු, මා හොන්තු දුම්මනාදයොති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

දිවාසෙය්යවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

පඨමො පරිච්ඡෙදො.

2. පරික්ඛාරවිනිච්ඡයකථා

6. එවං දිවාසෙය්යවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි පරික්ඛාරවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘පරික්ඛාරොති සමණපරික්ඛාරො’’තිආදිමාහ. තත්ථ දිවාසෙය්යවිනිච්ඡයකථාය ආදිම්හි වුත්තං ‘‘තත්ථා’’ති පදං ආනෙත්වා තත්ථ තෙසු මාතිකාපදෙසු සමභිනිවිට්ඨස්ස ‘‘පරික්ඛාරො’’ති පදස්ස ‘‘සමණපරික්ඛාරො’’ති අත්ථො දට්ඨබ්බොති යොජනා, එස නයො ඉතො පරෙපි. සමණපරික්ඛාරො වුත්තො, න ගිහිපරික්ඛාරොති අධිප්පායො. පරිසමන්තතො කරියතෙති පරික්ඛාරො, ඡත්තාදිකො. තත්රාති සමණපරික්ඛාරෙ. කප්පතීති කප්පියො, න කප්පියො අකප්පියො, කප්පියො ච අකප්පියො ච කප්පියාකප්පියො, සමාහාරද්වන්දෙපි පුල්ලිඞ්ගමිච්ඡන්ති පණ්ඩිතා. කප්පියාකප්පියො ¶ ච සො පරික්ඛාරො චෙති තථා, තස්ස විනිච්ඡයො කප්පියාකප්පියපරික්ඛාරවිනිච්ඡයො.

කෙචි තාලපණ්ණච්ඡත්තන්ති ඉදං උපලක්ඛණමත්තං. සබ්බම්පි හි ඡත්තං තථාකරියමානං න වට්ටති. තෙනෙවාහ වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 85) ‘‘සබ්බපරික්ඛාරෙසු වණ්ණමට්ඨවිකාරං කරොන්තස්ස දුක්කටන්ති දීපෙන්තෙන න වට්ටතීති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති. න වණ්ණමට්ඨත්ථායාති ඉමිනා ථිරකරණත්ථං එකවණ්ණසුත්තෙන විනන්ධියමානං යදි වණ්ණමට්ඨං හොති, තත්ථ න දොසොති දස්සෙති. ආරග්ගෙනාති නිඛාදනමුඛෙන. යදි න වට්ටති, තාදිසං ඡත්තදණ්ඩං ලභිත්වා කිං කාතබ්බන්ති ආහ ‘‘ඝටකං වා’’තිආදි. සුත්තකෙන වා දණ්ඩො වෙඨෙතබ්බොති යථා ලෙඛා න පඤ්ඤායති, තථා වෙඨෙතබ්බො. දණ්ඩබුන්දෙති දණ්ඩමූලෙ, ඡත්තදණ්ඩස්ස හෙට්ඨිමකොටියන්ති අත්ථො. ඡත්තමණ්ඩලිකන්ති ඡත්තස්ස අන්තො ඛුද්දකමණ්ඩලං, ඡත්තපඤ්ජරෙ මණ්ඩලාකාරෙන බද්ධදණ්ඩවලයං ¶ වා. උක්කිරිත්වාති නින්නං, උන්නතං වා කත්වා උට්ඨාපෙත්වා. සා වට්ටතීති සා ලෙඛා රජ්ජුකෙහි බන්ධන්තු වා මා වා, බන්ධිතුං යුත්තට්ඨානත්තා වට්ටති. තෙන වුත්තං ආචරියබුද්ධදත්තමහාථෙරෙන –

‘‘ඡත්තං පණ්ණමයං කිඤ්චි, බහි අන්තො ච සබ්බසො;

පඤ්චවණ්ණෙන සුත්තෙන, සිබ්බිතුං න ච වට්ටති.

‘‘ඡින්දිතුං අඩ්ඪචන්දං වා, පණ්ණෙ මකරදන්තකං;

ඝටකං වාළරූපං වා, ලෙඛා දණ්ඩෙ න වට්ටති.

‘‘සිබ්බිතුං එකවණ්ණෙන, ඡත්තං සුත්තෙන වට්ටති;

ථිරත්ථං පඤ්චවණ්ණෙන, පඤ්ජරං වා විනන්ධිතුං.

‘‘ඝටකං වාළරූපං වා, ලෙඛා වා පන කෙවලා;

ඡින්දිත්වා වාපි ඝංසිත්වා, ධාරෙතුං පන වට්ටති.

‘‘අහිච්ඡත්තකසණ්ඨානං ¶ , දණ්ඩබුන්දම්හි වට්ටති;

උක්කිරිත්වා කතා ලෙඛා, බන්ධනත්ථාය වට්ටතී’’ති.

තස්ස වණ්ණනායම්පි ඡත්තං පණ්ණමයං කිඤ්චීති තාලපණ්ණාදිපණ්ණච්ඡදනං යං කිඤ්චි ඡත්තං. බහීති උපරි. අන්තොති හෙට්ඨා. සිබ්බිතුන්ති රූපං දස්සෙත්වා සූචිකම්මං කාතුං. පණ්ණෙති ඡදනපණ්ණෙ. අඩ්ඪචන්දන්ති අඩ්ඪචන්දාකාරං. මකරදන්තකන්ති මකරදන්තාකාරං, යං ‘‘ගිරිකූට’’න්ති වුච්චති. ඡින්දිතුං න වට්ටතීති සම්බන්ධො. මුඛවට්ටියා නාමෙත්වා බද්ධපණ්ණකොටියා වා මත්ථකමණ්ඩලකොටියා වා ගිරිකූටාදිං කරොන්ති, ඉමිනා තං පටික්ඛිත්තං. දණ්ඩෙති ඡත්තදණ්ඩෙ. ඝටකන්ති ඝටාකාරො. වාළරූපං වාති බ්යග්ඝාදිවාළානං රූපකං වා. ලෙඛාති උක්කිරිත්වා වා ඡින්දිත්වා වා චිත්තකම්මවසෙන වා කතරාජි. පඤ්චවණ්ණානං සුත්තානං අන්තරෙ නීලාදිඑකවණ්ණෙන සුත්තෙන ථිරත්ථං ඡත්තං අන්තො ච බහි ච සිබ්බිතුං වා ඡත්තදණ්ඩග්ගාහකසලාකපඤ්ජරං ථිරත්ථං විනන්ධිතුං වා වට්ටතීති යොජනා. පඤ්චවණ්ණානං එකවණ්ණෙන ථිරත්ථන්ති ඉමිනා අනෙකවණ්ණෙහි සුත්තෙහි ¶ වණ්ණමට්ඨත්ථාය සිබ්බිතුඤ්ච විනන්ධිතුඤ්ච න වට්ටතීති දීපෙති. පොත්ථකෙසු පන ‘‘පඤ්චවණ්ණෙනා’’ති පාඨො දිස්සති, තස්ස එකවණ්ණෙන පඤ්චවණ්ණෙන වා සුත්තෙන ථිරත්ථං සිබ්බිතුං විනන්ධිතුං වා වට්ටතීති යොජනා කාතබ්බා හොති.

එත්ථ ච හෙට්ඨා වුත්තෙන ‘‘පඤ්චවණ්ණෙන සුත්තෙන සිබ්බිතුං න ච වට්ටතී’’ති පාඨෙන ච ‘‘කෙචි තාලපණ්ණච්ඡත්තං අන්තො වා බහි වා පඤ්චවණ්ණෙන සුත්තෙන සිබ්බෙත්වා වණ්ණමට්ඨං කරොන්ති, තං න වට්ටති, එකවණ්ණෙ පන නීලෙන වා පීතකෙන වා යෙන කෙනචි සුත්තෙන අන්තො වා බහි වා සිබ්බිතුං, ඡත්තදණ්ඩග්ගාහකං සලාකපඤ්ජරං වා විනන්ධිතුං වට්ටති, තඤ්ච ඛො ථිරකරණත්ථං, න වණ්ණමට්ඨත්ථායා’’ති අට්ඨකථාපාඨෙන ච විරුජ්ඣති, තස්මා සො න ගහෙතබ්බො.

ලෙඛා ¶ වා පන කෙවලාති යථාවුත්තප්පකාරා සකලා ලෙඛා වා. ඡින්දිත්වාති උක්කිරිත්වා කතං ඡින්දිත්වා. ඝංසිත්වාති චිත්තකම්මාදිවසෙන කතං ඝංසිත්වා. දණ්ඩබුන්දම්හීති ඡත්තදණ්ඩස්ස පඤ්ජරෙ ගාහණත්ථාය ඵාලිතබුන්දම්හි, මූලෙති අත්ථො. අයමෙත්ථ නිස්සන්දෙහෙ වුත්තනයො. ඛුද්දසික්ඛාගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘ඡත්තපිණ්ඩියා මූලෙ’’ති වුත්තං. අහිච්ඡත්තකසණ්ඨානන්ති ඵුල්ලඅහිච්ඡත්තකාකාරං. රජ්ජුකෙහි ගාහාපෙත්වා දණ්ඩෙ බන්ධන්ති, තස්මිං බන්ධනට්ඨානෙ වලයමිව උක්කිරිත්වාති වලයං විය උපට්ඨාපෙත්වා. බන්ධනත්ථායාති වාතෙන යථා න චලති, එවං රජ්ජූහි දණ්ඩෙ පඤ්ජරස්ස බන්ධනත්ථාය. උක්කිරිත්වා කතා ලෙඛා වට්ටතීති යොජනා. යථා වාතප්පහාරෙන අචලනත්ථං ඡත්තමණ්ඩලිකං රජ්ජුකෙහි ගාහාපෙත්වා දණ්ඩෙ බන්ධන්ති, තස්මිං බන්ධනට්ඨානෙ වලයමිව උක්කිරිත්වා ලෙඛං ඨපෙන්ති, සා වට්ටතීති. සචෙපි න බන්ධති, බන්ධනාරහට්ඨානත්තා වලයං උක්කිරිත්වා වට්ටතීති ගණ්ඨිපදෙ වත්තන්තීති ආගතං, තස්මා පක්ඛරණෙසු ආගතනයෙනෙව ඡත්තෙ පටිපජ්ජිතබ්බන්ති.

7. චීවරෙ පන නානාසුත්තකෙහීති (සාරත්ථ. ටී. 2.85; වි. වි. ටී. 1.85) නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි. ඉදඤ්ච තථා කරොන්තානං වසෙන වුත්තං, එකවණ්ණසුත්තකෙනපි න වට්ටතියෙව. ‘‘පකතිසූචිකම්මමෙව වට්ටතී’’ති හි වුත්තං. පට්ටමුඛෙති ද්වින්නං පට්ටානං සඞ්ඝටිතට්ඨානං සන්ධායෙතං වුත්තං. පරියන්තෙති චීවරපරියන්තෙ. අනුවාතං සන්ධායෙතං වුත්තං. වෙණීති වරකසීසාකාරෙන සිබ්බනං. සඞ්ඛලිකන්ති ද්විගුණසඞ්ඛලිකාකාරෙන සිබ්බනං, බිළාලසඞ්ඛලිකාකාරෙන සිබ්බනං වා. වෙණිං වා සඞ්ඛලිකං වා කරොන්තීති කරණකිරියාය සම්බන්ධො. අග්ඝියං නාම චෙතියසණ්ඨානං ¶ , යං ‘‘අග්ඝියත්ථම්භො’’ති වදන්ති. ගයා නාම මූලෙ තනුකං අග්ගෙ මහන්තං කත්වා ගදාකාරෙන සිබ්බනං. මුග්ගරො නාම මූලෙ ච අග්ගෙ ච එකසදිසං කත්වා මුග්ගරාකාරෙන සිබ්බනං. කක්කටක්ඛීනි උක්කිරන්තීති ¶ ගණ්ඨිකපට්ටපාසකපට්ටානං අන්තෙ පාළිබද්ධං කත්වා කක්කටකානං අක්ඛිසණ්ඨානං පට්ඨපෙන්ති, කරොන්තීති අත්ථො. ‘‘කොණසුත්තපිළකාති ගණ්ඨිකපාසකපට්ටානං කොණෙහි නීහටසුත්තානං කොටියො’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කථං පන තා පිළකා දුවිඤ්ඤෙය්යරූපා කාතබ්බාති? කොණෙහි නීහටසුත්තානං අන්තෙසු එකවාරං ගණ්ඨිකකරණෙන වා පුන නිවත්තෙත්වා සිබ්බනෙන වා දුවිඤ්ඤෙය්යසභාවං කත්වා සුත්තකොටියො රස්සං කත්වා ඡින්දිතබ්බා. ධම්මසිරිත්ථෙරෙන පන ‘‘කොණසුත්තා ච පිළකා, දුවිඤ්ඤෙය්යාව කප්පරෙ’’ති වුත්තං, තථා ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙනපි ‘‘සුත්තා ච පිළකා තත්ථ, දුවිඤ්ඤෙය්යාව දීපිතා’’ති වුත්තං, තස්මා තෙසං මතෙන කොණසුත්තා ච පිළකා ච කොණසුත්තපිළකාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. 1.85) කොණසුත්තපිළකාති ගණ්ඨිකපාසකපට්ටානං කොණෙහි බහි නිග්ගතසුත්තානං පිළකාකාරෙන ඨපිතකොටියොති කෙචි වදන්ති, තෙ පිළකෙ ඡින්දිත්වා දුවිඤ්ඤෙය්යා කාතබ්බාති තෙසං අධිප්පායො. කෙචි පන ‘‘කොණසුත්තා ච පිළකා චාති ද්වෙයෙවා’’ති වදන්ති, තෙසං මතෙන ගණ්ඨිකපාසකපට්ටානං කොණතො කොණං නීහටසුත්තා කොණසුත්තා නාම. සමන්තතො පන පරියන්තෙන ගතා චතුරස්සසුත්තා පිළකා නාම. තං දුවිධම්පි කෙචි චීවරතො විසුං පඤ්ඤානත්ථාය විකාරයුත්තං කරොන්ති, තං නිසෙධාය ‘‘දුවිඤ්ඤෙය්යරූපා වට්ටතී’’ති වුත්තං, න පන සබ්බථා අචක්ඛුගොචරභාවෙන සිබ්බනත්ථාය තථාසිබ්බනස්ස අසක්කුණෙය්යත්තා, යථා පකතිචීවරතො විකාරො න පඤ්ඤායති, එවං සිබ්බිතබ්බන්ති අධිප්පායො. රජනකම්මතො පුබ්බෙ පඤ්ඤායමානොපි විසෙසො චීවරෙ රත්තෙ එකවණ්ණතො න පඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘චීවරෙ රත්තෙ’’ති.

8. මණිනාති ¶ නීලමණිආදිපාසාණෙන, අංසබද්ධකකායබන්ධනාදිකං අචීවරත්තා සඞ්ඛාදීහි ඝංසිතුං වට්ටතීති වදන්ති. කණ්ණසුත්තකන්ති චීවරස්ස දීඝතො තිරියඤ්ච සිබ්බිතානං චතූසු කණ්ණෙසු කොණෙසු ච නික්ඛන්තානං සුත්තසීසානමෙතං නාමං, තං ඡින්දිත්වාව පාරුපිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘රජිතකාලෙ ඡින්දිතබ්බ’’න්ති. භගවතා අනුඤ්ඤාතං එකං කණ්ණසුත්තම්පි අත්ථි, තං පන නාමෙන සදිසම්පි ඉතො අඤ්ඤමෙවාති දස්සෙතුං ‘‘යං පනා’’තිආදි වුත්තං. ලග්ගනත්ථායාති චීවරරජ්ජුයං ¶ චීවරබන්ධනත්ථාය. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.85) එත්තකමෙව වුත්තං.

සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.85) පන ‘‘පාසකං කත්වා බන්ධිතබ්බන්ති රජනකාලෙ බන්ධිතබ්බං, සෙසකාලෙ මොචෙත්වා ඨපෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. විනයසඞ්ගහප්පකරණස්ස පොරාණටීකායම්පි ඉදමෙව ගහෙත්වා වුත්තං, තං පන චීවරක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 344) ‘‘මජ්ඣෙන ලග්ගෙන්ති, උභතො ගලති, භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කණ්ණෙ බන්ධිතුන්ති. කණ්ණො ජීරති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කණ්ණසුත්තක’’න්ති එවං අනුඤ්ඤාතචීවරරජ්ජුයං රජිත්වා පසාරිතචීවරස්ස ඔලම්බකසුත්තං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

ගණ්ඨිකෙති චීවරපාරුපනකාලෙ පාසකෙ ලග්ගාපනත්ථං කතෙ දන්තාදිමයෙ ගණ්ඨිකෙ. පිළකාති බින්දුං බින්දුං කත්වා උට්ඨාපෙතබ්බපිළකා. වුත්තඤ්හෙතං විනයවිනිච්ඡයප්පකරණෙ –

‘‘නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි, මණ්ඩනත්ථාය චීවරං;

සමං සතපදාදීනං, සිබ්බිතුං න ච වට්ටති.

‘‘පත්තස්ස පරියන්තෙ වා, තථා පත්තමුඛෙපි ච;

වෙණිං සඞ්ඛලිකං වාපි, කරොතො හොති දුක්කටං.

‘‘පට්ටම්පි ¶ ගණ්ඨිපාසානං, අට්ඨකොණාදිකං විධිං;

තත්ථග්ඝියගදාරූපං, මුග්ගරාදිං කරොන්ති ච.

‘‘තත්ථ කක්කටකක්ඛීනි, උට්ඨාපෙන්ති න වට්ටති;

සුත්තා ච පිළකා තත්ථ, දුවිඤ්ඤෙය්යාව දීපිතා.

‘‘චතුකොණාව වට්ටන්ති, ගණ්ඨිපාසකපට්ටකා;

කණ්ණකොණෙසු සුත්තානි, රත්තෙ ඡින්දෙය්ය චීවරෙ.

‘‘සූචිකම්මවිකාරං ¶ වා, අඤ්ඤං වා පන කිඤ්චිපි;

චීවරෙ භික්ඛුනා කාතුං, කාරාපෙතුං න වට්ටති.

‘‘යො ච පක්ඛිපති භික්ඛු චීවරං,

කඤ්ජිපිට්ඨඛලිඅල්ලිකාදිසු;

වණ්ණමට්ඨමභිපත්ථයං පරං;

තස්ස නත්ථි පන මුත්ති දුක්කටා.

‘‘සූචිහත්ථමලාදීනං, කරණෙ චීවරස්ස ච;

තථා කිලිට්ඨකාලෙ ච, ධොවනත්ථං තු වට්ටති.

‘‘රජනෙ පන ගන්ධං වා, තෙලං වා ලාඛමෙව වා;

කිඤ්චි පක්ඛිපිතුං තත්ථ, භික්ඛුනො න ච වට්ටති.

‘‘සඞ්ඛෙන මණිනා වාපි, අඤ්ඤෙනපි ච කෙනචි;

චීවරං න ච ඝට්ටෙය්ය, ඝංසිතබ්බං න දොණියා.

‘‘චීවරං දොණියං කත්වා, නාතිඝට්ටෙය්ය මුට්ඨිනා;

රත්තං පහරිතුං කිඤ්චි, හත්ථෙහෙව ච වට්ටති.

‘‘ගණ්ඨිකෙ පන ලෙඛා වා, පිළකා වා න වට්ටති;

කප්පබින්දුවිකාරො වා, පාළිකණ්ණිකභෙදතො’’ති.

විනයසාරත්ථසන්දීපනියම්පි සමං සතපදාදීනන්ති සතපදාදීහි සදිසං. තුල්යත්ථෙ කරණවචනප්පසඞ්ගෙ සාමිවචනං. පට්ටස්ස පරියන්තෙ වාති අනුවාතස්ස උභයපරියන්තෙ වා. පට්ටමුඛෙපි වාති ද්වින්නං ආයාමවිත්ථාරපට්ටානං සඞ්ඝටිතට්ඨානෙ, කණ්ණෙපි වා එකස්සෙව වා පට්ටස්ස ඌනපූරණත්ථං ඝටිතට්ඨානෙපි වා ¶ . වෙණීති කුද්රූසසීසාකාරෙන සිබ්බනං. කෙචි ‘‘වරකසීසාකාරෙනා’’ති ¶ වදන්ති. සඞ්ඛලිකන්ති බිළාලදාමසදිසසිබ්බනං. කෙචි ‘‘සතපදිසදිස’’න්ති වදන්ති.

පට්ටම්පීති පත්තම්පි. අට්ඨකොණාදිකො විධි පකාරො එතස්සාති අට්ඨකොණාදිකවිධි, තං. අට්ඨකොණාදිකන්ති වා ගාථාබන්ධවසෙන නිග්ගහිතාගමො. ‘‘අට්ඨකොණාදිකං විධි’’න්ති එතං ‘‘පට්ට’’න්ති එතස්ස සමානාධිකරණවිසෙසනං, කිරියාවිසෙසනං වා. ‘‘කරොන්තී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. අථ වා පට්ටන්ති එත්ථ භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං, පට්ටෙති අත්ථො. ඉමස්මිං පක්ඛෙ අට්ඨකොණාදිකන්ති උපයොගවචනං. විධින්ති එතස්ස විසෙසනං. ඉධ වක්ඛමානචතුකොණසණ්ඨානතො අඤ්ඤං අට්ඨකොණාදිකං නාම. තත්ථාති තස්මිං පට්ටද්වයෙ. අග්ඝියගදාරූපන්ති අග්ඝියසණ්ඨානඤ්චෙව ගදාසණ්ඨානඤ්ච සිබ්බනං. මුග්ගරන්ති ලගුළසණ්ඨානසිබ්බනං. ආදි-සද්දෙන චෙතියාදිසණ්ඨානානං ගහණං.

තත්ථාති පට්ටද්වයෙ තස්මිං ඨානෙ. කක්කටකක්ඛීනීති කුළීරකච්ඡිසදිසානි සිබ්බනවිකාරානි. උට්ඨාපෙන්තීති කරොන්ති. තත්ථාති තස්මිං ගණ්ඨිකපාසකපට්ටකෙ. සුත්තාති කොණතො කොණං සිබ්බිතසුත්තා චෙව චතුරස්සෙ සිබ්බිතසුත්තා ච. පිළකාති තෙසමෙව සුත්තානං නිවත්තෙත්වා සිබ්බිතකොටියො ච. දුවිඤ්ඤෙය්යාවාති රජනකාලෙ දුවිඤ්ඤෙය්යරූපා අනොළාරිකා දීපිතා වට්ටන්තීති. යථාහ ‘‘කොණසුත්තපිළකා ච චීවරෙ රත්තෙ දුවිඤ්ඤෙය්යරූපා වට්ටන්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.85).

ගණ්ඨිකපට්ටිකා පාසපට්ටිකාති යොජනා. කණ්ණකොණෙසු සුත්තානීති චීවරකණ්ණෙ සුත්තා චෙව පාසකපට්ටානං කොණෙසු සුත්තානි ච අච්ඡින්දති. එත්ථ ච චීවරෙ ආයාමතො විත්ථාරතො ච සිබ්බිත්වා අනුවාතතො බහි නික්ඛමිතසුත්තං චීවරං රජිත්වා සුක්ඛාපනකාලෙ රජ්ජුයා වා චීවරවංසෙ වා ¶ බන්ධිත්වා ඔලම්බිතුං අනුවාතෙ බන්ධසුත්තානි ච කණ්ණසුත්තානි නාම. යථාහ ‘‘චීවරස්ස කණ්ණසුත්තකං න ච වට්ටති, රජිතකාලෙ ඡින්දිතබ්බං, යං පන ‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ කණ්ණසුත්තක’න්ති එවං අනුඤ්ඤාතං, තං අනුවාතෙ පාසකං කත්වා බන්ධිතබ්බං රජනකාලෙ ලග්ගනත්ථායා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.85).

සූචිකම්මවිකාරං වාති චීවරමණ්ඩනත්ථාය නානාසුත්තකෙහි සතපදිසදිසං සිබ්බන්තා ආගන්තුකපට්ටං ¶ ඨපෙන්ති, එවරූපං සූචිකම්මවිකාරං වා. අඤ්ඤං වා පන කිඤ්චිපීති අඤ්ඤම්පි යං කිඤ්චි මාලාකම්මමිගපක්ඛිපදාදිකං සිබ්බනවිකාරං. කාතුන්ති සයං කාතුං. කාරාපෙතුන්ති අඤ්ඤෙන වා කාරාපෙතුං.

යො භික්ඛු පරං උත්තමං වණ්ණමට්ඨමභිපත්ථයන්තො කඤ්ජිකපිට්ඨඛලිඅල්ලිකාදීසු චීවරං පක්ඛිපති, තස්ස පන භික්ඛුනො දුක්කටා මොක්ඛො න විජ්ජතීති යොජනා. කඤ්ජිකන්ති වායනතන්තමක්ඛනං කඤ්ජිකසදිසා සුලාකඤ්ජිකං. පිට්ඨන්ති තණ්ඩුලපිට්ඨං. තණ්ඩුලපිට්ඨෙහි පක්කා ඛලි. අල්ලිකාති නිය්යාසො. ආදි-සද්දෙන ලාඛාදීනං ගහණං. චීවරස්ස කරණෙ කරණකාලෙ සමුට්ඨිතානං සූචිහත්ථමලාදීනං කිලිට්ඨකාලෙ ධොවනත්ථඤ්ච කඤ්ජිකපිට්ඨඛලිඅල්ලිකාදීසු පක්ඛිපති, වට්ටතීති යොජනා.

තත්ථාති යෙන කසාවෙන චීවරං රජති, තස්මිං රජනෙ චීවරස්ස සුගන්ධභාවත්ථාය ගන්ධං වා උජ්ජලභාවත්ථාය තෙලං වා වණ්ණත්ථාය ලාඛං වා. කිඤ්චීති එවරූපං යං කිඤ්චි. මණිනාති පාසාණෙන. අඤ්ඤෙනපි ච කෙනචීති යෙන උජ්ජලං හොති, එවරූපෙන මුග්ගරාදිනා අඤ්ඤෙනපි කෙනචි වත්ථුනා. දොණියාති රජනම්බණෙ න ඝංසිතබ්බං හත්ථෙන ගාහාපෙත්වා න ගහෙතබ්බං. රත්තං චීවරං හත්ථෙහි කිඤ්චි ථොකං පහරිතුං වට්ටතීති ¶ යොජනා. යත්ථ පක්කරජනං පක්ඛිපන්ති, සා රජනදොණී. තත්ථ අංසබද්ධකකායබන්ධනාදිං ඝට්ටෙතුං වට්ටතීති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං.

ගණ්ඨිකෙති වෙළුදන්තවිසාණාදිමයගණ්ඨිකෙ. ලෙඛා වාති වට්ටාදිභෙදා ලෙඛා වා. පිළකාති සාසපබීජසදිසා ඛුද්දකබුබ්බුළා. පාළිකණ්ණිකභෙදතොති මණිකාවළිරූපපුප්ඵකණ්ණිකරූපභෙදතො. ‘‘කප්පබින්දුවිකාරො වා න වට්ටතීති යොජනා’’ති වුත්තං, තස්මා තථෙව චීවරෙ පටිපජ්ජිතබ්බං.

9. පත්තෙ වා ථාලකෙ වාතිආදීසු ථාලකෙති තම්බාදිමයෙ පුග්ගලිකෙ තිවිධෙපි කප්පියථාලකෙ. න වට්ටතීති මණිවණ්ණකරණපයොගො න වට්ටති, තෙලවණ්ණපයොගො පන වට්ටති. තෙලවණ්ණොති සමණසාරුප්පවණ්ණං සන්ධාය වුත්තං, මණිවණ්ණං පන පත්තං අඤ්ඤෙන කතං ලභිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති වදන්ති. පත්තමණ්ඩලෙති තිපුසීසාදිමයෙ පත්තට්ඨපනකමණ්ඩලෙ. ‘‘න භික්ඛවෙ විචිත්රානි පත්තමණ්ඩලානි ධාරෙතබ්බානි රූපකාකිණ්ණානි භිත්තිකම්මකතානී’’ති (චූළව. 253) වුත්තත්තා ¶ ‘‘භිත්තිකම්මං න වට්ටතී’’ති වුත්තං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මකරදන්තකං ඡින්දිතු’’න්ති (චූළව. 253) වුත්තත්තා ‘‘මකරදන්තකං පන වට්ටතී’’ති වුත්තං. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘ථාලකස්ස ච පත්තස්ස, බහි අන්තොපි වා පන;

ආරග්ගෙන කතා ලෙඛා, න ච වට්ටති කාචිපි.

‘‘ආරොපෙත්වා භමං පත්තං, මජ්ජිත්වා චෙ පචන්ති ච;

‘මණිවණ්ණං කරිස්සාම’, ඉති කාතුං න වට්ටති.

‘‘පත්තමණ්ඩලකෙ කිඤ්චි;

භිත්තිකම්මං න වට්ටති;

න දොසො කොචි තත්ථස්ස;

කාතුං මකරදන්තක’’න්ති.

විනයසාරත්ථසන්දීපනියම්පි ¶ ආරග්ගෙනාති ආරකණ්ටකග්ගෙන, සූචිමුඛෙන වා. කාචිපි ලෙඛාති වට්ටකගොමුත්තාදිසණ්ඨානා යා කාචිපි රාජි. භමං ආරොපෙත්වාති භමෙ අල්ලීයාපෙත්වා. පත්තමණ්ඩලකෙති පත්තෙ ඡවිරක්ඛණත්ථාය තිපුසීසාදීහි කතෙ පත්තස්ස හෙට්ඨා ආධාරාදීනං උපරි කාතබ්බෙ පත්තමණ්ඩලකෙ. භිත්තිකම්මන්ති නානාකාරරූපකකම්මවිචිත්තං. යථාහ ‘‘න, භික්ඛවෙ, විචිත්රානි පත්තමණ්ඩලානි ධාරෙතබ්බානි රූපකාකිණ්ණානි භිත්තිකම්මකතානී’’ති. තත්ථාති තස්මිං පත්තමණ්ඩලෙ. අස්සාති භික්ඛුස්ස. මකරදන්තකන්ති ගිරිකූටන්ති වුත්තං, තස්මා එවං පත්තථාලකාදීසු පටිපජ්ජිතබ්බං.

ධමකරණ…පෙ… ලෙඛා න වට්ටතීති ආරග්ගෙන දින්නලෙඛා න වට්ටති, ජාතිහිඞ්ගුලිකාදිවණ්ණෙහි කතලෙඛා පන වට්ටති. ඡත්තමුඛවට්ටියන්ති ධමකරණස්ස හත්ථෙන ගහණත්ථං කතස්ස ඡත්තාකාරස්ස මුඛවට්ටියං. ‘‘පරිස්සාවනබන්ධට්ඨානෙ’’ති කෙචි. විනයවිනිච්ඡයෙපි –

‘‘න ¶ ධම්මකරණච්ඡත්තෙ, ලෙඛා කාචිපි වට්ටති;

කුච්ඡියං වා ඨපෙත්වා තං, ලෙඛං තු මුඛවට්ටිය’’න්ති. –

වුත්තං. තට්ටීකායං පන ‘‘මුඛවට්ටියා යා ලෙඛා පරිස්සාවනබන්ධනත්ථාය අනුඤ්ඤාතා, තං ලෙඛං ඨපෙත්වා ධමකරණච්ඡත්තෙ වා කුච්ඡියං වා කාචි ලෙඛා න වට්ටතීති යොජනා’’ති වුත්තං, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව ධමකරණෙ පටිපජ්ජිතබ්බං.

10. කායබන්ධනෙ පන කක්කටක්ඛීනීති කක්කටකස්ස අක්ඛිසදිසානි. මකරමුඛන්ති මකරමුඛසණ්ඨානං. දෙඩ්ඩුභසීසන්ති උදකසප්පසීසසදිසසණ්ඨානානි. අච්ඡීනීති කුඤ්ජරච්ඡිසණ්ඨානානි. එකමෙව වට්ටතීති එත්ථ එකරජ්ජුකං ද්විගුණතිගුණං කත්වා බන්ධිතුං න වට්ටති, එකමෙව පන සතවාරම්පි සරීරං පරික්ඛිපිත්වා බන්ධිතුං වට්ටති. ‘‘බහුරජ්ජුකෙ එකතො කත්වා එකෙන ¶ නිරන්තරං වෙඨෙත්වා කතං බහුරජ්ජුකන්ති න වත්තබ්බං, තං වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා තං මුරජසඞ්ඛං න ගච්ඡතීති වෙදිතබ්බං. මුරජඤ්හි නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි මුරජවට්ටිසණ්ඨානං වෙඨෙත්වා කරොන්ති. ඉදං පන මුරජං මද්දවීණසඞ්ඛාතං පාමඞ්ගසණ්ඨානඤ්ච දසාසු වට්ටති ‘‘කායබන්ධනස්ස දසා ජීරන්ති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මුරජං මද්දවීණ’’න්ති (චූළව. 278) වුත්තත්තා.

විධෙති දසාපරියොසානෙ ථිරභාවාය දන්තවිසාණසුත්තාදීහි කතෙ විධෙ. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.85) පන ‘‘කායබන්ධනස්ස පාසන්තෙ දසාමූලෙ තස්ස ථිරභාවත්ථං කත්තබ්බෙ දන්තවිසාණාදිමයෙ විධෙ’’ති වුත්තං. අට්ඨමඞ්ගලානි නාම සඞ්ඛො, චක්කං, පුණ්ණකුම්භො, ගයා, සිරීවච්ඡො, අඞ්කුසො, ධජං, සොවත්ථිකන්ති. මච්ඡයුගළඡත්තනන්දියාවට්ටාදිවසෙනපි වදන්ති. පරිච්ඡෙදලෙඛාමත්තන්ති දන්තාදීහි කතස්ස විධස්ස උභොසු කොටීසු කාතබ්බපරිච්ඡෙදරාජිමත්තං. විනයවිනිච්ඡයප්පකරණෙපි –

‘‘සුත්තං වා දිගුණං කත්වා, කොට්ටෙන්ති ච තහිං තහිං;

කායබන්ධනසොභත්ථං, තං න වට්ටති භික්ඛුනො.

‘‘දසාමුඛෙ දළ්හත්ථාය, ද්වීසු අන්තෙසු වට්ටති;

මාලාකම්මලතාකම්ම-චිත්තිකම්පි න වට්ටති.

‘‘අක්ඛීනි ¶ තත්ථ දස්සෙත්වා;

කොට්ටිතෙ පන කා කථා.

කක්කටක්ඛීනි වා තත්ථ;

උට්ඨාපෙතුං න වට්ටති.

‘‘ඝටං දෙඩ්ඩුභසීසං වා, මකරස්ස මුඛම්පි වා;

විකාරරූපං යං කිඤ්චි, න වට්ටති දසාමුඛෙ.

‘‘උජුකං ¶ මච්ඡකණ්ටං වා, මට්ඨං වා පන පට්ටිකං;

ඛජ්ජූරිපත්තකාකාරං, කත්වා වට්ටති කොට්ටිතං.

‘‘පට්ටිකා සූකරන්තන්ති, දුවිධං කායබන්ධනං;

රජ්ජුකා දුස්සපට්ටාදි, සබ්බං තස්සානුලොමිකං.

‘‘මුරජං මද්දවීණඤ්ච, දෙඩ්ඩුභඤ්ච කලාබුකං;

රජ්ජුයො ච න වට්ටන්ති, පුරිමා ද්වෙදසා සියුං.

‘‘දසා පාමඞ්ගසණ්ඨානා, නිද්දිට්ඨා කායබන්ධනෙ;

එකා ද්විතිචතස්සො වා, වට්ටන්ති න තතො පරං.

‘‘එකරජ්ජුමයං වුත්තං, මුනිනා කායබන්ධනං;

තඤ්ච පාමඞ්ගසණ්ඨානං, එකම්පි ච න වට්ටති.

‘‘රජ්ජුකෙ එකතො කත්වා, බහූ එකාය රජ්ජුයා;

නිරන්තරඤ්හි වෙඨෙත්වා, කතං වට්ටති බන්ධිතුං.

‘‘දන්තකට්ඨවිසාණට්ඨි-ලොහවෙළුනළබ්භවා;

ජතුසඞ්ඛමයා සුත්ත-ඵලජා විධකා මතා.

‘‘කායබන්ධනවිධෙපි ¶ , විකාරො න ච වට්ටති;

තත්ථ තත්ථ පරිච්ඡෙද-ලෙඛාමත්තං තු වට්ටතී’’ති. –

වුත්තං.

විනයසාරත්ථසන්දීපනියම්පි තහිං තහින්ති පට්ටිකාය තත්ථ තත්ථ. තන්ති තථාකොට්ටිතදිගුණසුත්තකායබන්ධනං. අන්තෙසු දළ්හත්ථාය දසාමුඛෙ දිගුණං කත්වා කොට්ටෙන්ති, වට්ටතීති යොජනා. චිත්තකම්පීති මාලාකම්මලතාකම්මචිත්තයුත්තම්පි කායබන්ධනං. අක්ඛීනීති කුඤ්ජරක්ඛීනි. තත්ථාති කායබන්ධනෙ න වට්ටතීති කා කථා. උට්ඨාපෙතුන්ති උක්කිරිතුං.

ඝටන්ති ඝටසණ්ඨානං. දෙඩ්ඩුභසීසං වාති උදකසප්පසීසං මුඛසණ්ඨානං වා. යං කිඤ්චි විකාරරූපං දසාමුඛෙ න වට්ටතීති යොජනා. එත්ථ ච උභයපස්සෙසු මච්ඡකණ්ටකයුත්තං මච්ඡස්ස පිට්ඨිකණ්ටකං විය යස්සා පට්ටිකාය වායනං හොති, ඉදං කායබන්ධනං ¶ මච්ඡකණ්ටකං නාම. යස්ස ඛජ්ජූරිපත්තසණ්ඨානමිව වායනං හොති, තං ඛජ්ජූරිපත්තකාකාරං නාම.

පකතිවිකාරා පට්ටිකා සූකරන්තං නාම කුඤ්චිකාකොසසණ්ඨානං. තස්ස දුවිධස්ස කායබන්ධනස්ස. තත්ථ රජ්ජුකා සූකරන්තානුලොමිකා, දුස්සපට්ටං පට්ටිකානුලොමිකං. ආදි-සද්දෙන මුද්දිකකායබන්ධනං ගහිතං, තඤ්ච සූකරන්තානුලොමිකං. යථාහ ‘‘එකරජ්ජුකං පන මුද්දිකකායබන්ධනඤ්ච සූකරන්තං අනුලොමෙතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 278). තත්ථ රජ්ජුකා නාම එකාවට්ටා, බහුරජ්ජුකස්ස අකප්පියභාවං වක්ඛති. මුද්දිකකායබන්ධනං නාම චතුරස්සං අකත්වා සජ්ජිතන්ති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං.

මුරජං නාම මුරජවට්ටිසණ්ඨානං වෙඨෙත්වා කතං. වෙඨෙත්වාති නානාසුත්තෙහි වෙඨෙත්වා. සික්ඛාභාජනවිනිච්ඡයෙ පන ‘‘බහුකා රජ්ජුයො එකතො කත්වා එකාය රජ්ජුයා වෙඨිත’’න්ති වුත්තං. මද්දවීණං නාම පාමඞ්ගසණ්ඨානං. දෙඩ්ඩුභකං නාම උදකසප්පසදිසං. කලාබුකං නාම බහුරජ්ජුකං. රජ්ජුයොති උභයකොටියං එකතො අබන්ධා බහුරජ්ජුයො, තථාබන්ධා කලාබුකං නාම හොති. න වට්ටන්තීති මුරජාදීනි ඉමානි සබ්බානි කායබන්ධනානි න වට්ටන්ති. පුරිමා ද්වෙති මුරජං ¶ මද්දවීණනාමඤ්චාති ද්වෙ. ‘‘දසාසු සියු’’න්ති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධවසෙන වණ්ණලොපෙන ‘‘දසා සියු’’න්ති වුත්තං. යථාහ ‘‘මුරජං මද්දවීණන්ති ඉදං දසාසුයෙව අනුඤ්ඤාත’’න්ති.

පාමඞ්ගසණ්ඨානාති පාමඞ්ගදාමං විය චතුරස්සසණ්ඨානා. එකරජ්ජුමයන්ති නානාවට්ටෙ එකතො වට්ටෙත්වා කතං රජ්ජුමයං කායබන්ධනං වත්තුං වට්ටතීති ‘‘රජ්ජුකා දුස්සපට්ටාදී’’ති එත්ථ එකවට්ටරජ්ජුකා ගහිතා. ඉධ පන නානාවට්ටෙ එකතො වට්ටෙත්වා කතා එකාව රජ්ජු ගහිතා. තඤ්චාති තං වා නයම්පි එකරජ්ජුකකායබන්ධනං පාමඞ්ගසණ්ඨානෙන ගන්ථිතං. එකම්පි ච න වට්ටතීති කෙවලම්පි න වට්ටති.

බහූ ¶ රජ්ජුකෙ එකතො කත්වාති යොජනා. වට්ටති බන්ධිතුන්ති මුරජං කලාබුකඤ්ච න හොති, රජ්ජුකකායබන්ධනමෙව හොතීති අධිප්පායො. අයං පන විනිච්ඡයො ‘‘බහුරජ්ජුකෙ එකතො කත්වා එකෙන නිරන්තරං වෙඨෙත්වා කතං බහුරජ්ජුකන්ති න වත්තබ්බං, තං වට්ටතී’’ති අට්ඨකථාගතො ඉධ වුත්තො. සික්ඛාභාජනවිනිච්ඡයෙ ‘‘බහුරජ්ජුයො එකතො කත්වා එකාය වෙඨිතං මුරජං නාමා’’ති යං වුත්තං, තං ඉමිනා විරුජ්ඣනතො න ගහෙතබ්බං.

දන්ත-සද්දෙන හත්ථිදන්තා වුත්තා. ජතූති ලාඛා. සඞ්ඛමයන්ති සඞ්ඛනාභිමයං. විධකා මතාති එත්ථ වෙධිකාතිපි පාඨො, විධපරියායො. කායබන්ධනවිධෙති කායබන්ධනස්ස දසාය ථිරභාවත්ථං කට්ඨදන්තාදීහි කතෙ විධෙ. විකාරො අට්ඨමඞ්ගලාදිකො. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං ඨානෙ. තු-සද්දෙන ඝටාකාරොපි වට්ටතීති දීපෙතීති අත්ථො පකාසිතො, තස්මා තෙන නයෙන කායබන්ධනවිචාරො කාතබ්බොති.

11. අඤ්ජනියං ‘‘උජුකමෙවා’’ති වුත්තත්තා චතුරස්සාදිසණ්ඨානාපි වඞ්කගතිකා න වට්ටති. සිපාටිකායාති වාසිආදිභණ්ඩපක්ඛිපනෙ. විනයවිනිච්ඡයප්පකරණෙ පන –

‘‘මාලාකම්මලතාකම්ම-නානාරූපවිචිත්තිතා;

න ච වට්ටති භික්ඛූනං, අඤ්ජනී ජනරඤ්ජනී.

‘‘තාදිසං ¶ පන ඝංසිත්වා, වෙඨෙත්වා සුත්තකෙන වා;

වළඤ්ජන්තස්ස භික්ඛුස්ස, න දොසො කොචි විජ්ජති.

‘‘වට්ටා වා චතුරස්සා වා, අට්ඨංසා වාපි අඤ්ජනී;

වට්ටතෙවාති නිද්දිට්ඨා, වණ්ණමට්ඨා න වට්ටති.

‘‘තථාඤ්ජනිසලාකාපි, අඤ්ජනිථවිකාය ච;

නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි, චිත්තකම්මං න වට්ටති.

‘‘එකවණ්ණෙන ¶ සුත්තෙන, සිපාටිං යෙන කෙනචි;

යං කිඤ්චි පන සිබ්බෙත්වා, වළඤ්ජන්තස්ස වට්ටතී’’ති. –

ආගතං.

තට්ටීකායම්පි මාලා…පෙ… චිත්තිතාති මාලාකම්මලතාකම්මෙහි ච මිගපක්ඛිරූපාදිනානාරූපෙහි ච විචිත්තිතා. ජනරඤ්ජනීති බාලජනපලොභිනී. අට්ඨංසා වාපීති එත්ථ අපි-සද්දෙන සොළසංසාදීනං ගහණං. වණ්ණමට්ඨාති මාලාකම්මාදිවණ්ණමට්ඨා. අඤ්ජනීසලාකාපි තථා වණ්ණමට්ඨා න වට්ටතීති යොජනා. අඤ්ජනීථවිකාය ච නානාවණ්ණෙහි සුත්තෙහි චිත්තකම්මං න වට්ටතීති පාඨො යුජ්ජති, ‘‘ථවිකාපි වා’’ති පාඨො දිස්සති, සො න ගහෙතබ්බො. ‘‘පීතාදිනා යෙන කෙනචි එකවණ්ණෙන සුත්තෙන පිලොතිකාදිමයං කිඤ්චිපි සිපාටිකං සිබ්බෙත්වා වළඤ්ජන්තස්ස වට්ටතීති යොජනා’’ති ආගතං.

12. ආරකණ්ටකාදීසු ආරකණ්ටකෙති පොත්ථකාදිඅභිසඞ්ඛරණත්ථං කතෙ දීඝමුඛසත්ථකෙ. භමකාරානං දාරුආදිලිඛනසත්ථකන්ති කෙචි. වට්ටමණිකන්ති වට්ටං කත්වා උට්ඨාපෙතබ්බබුබ්බුළකං. අඤ්ඤන්ති ඉමිනා පිළකාදිං සඞ්ගණ්හාති. පිප්ඵලිකෙති යං කිඤ්චි ඡෙදනකෙ ඛුද්දකසත්ථෙ. මණිකන්ති එකවට්ටමණි. පිළකන්ති සාසපමත්තිකාමුත්තරාජිසදිසා බහුවට්ටලෙඛා. ඉමස්මිං අධිකාරෙ අවුත්තත්තා ලෙඛනියං යං කිඤ්චි වණ්ණමට්ඨං වට්ටතීති වදන්ති. වජිරබුද්ධිටීකායං පන ‘‘කුඤ්චිකාය සෙනාසනපරික්ඛාරත්තා සුවණ්ණරූපියමයාපි වට්ටතීති ඡායා දිස්සති. ‘කුඤ්චිකාය ¶ වණ්ණමට්ඨකම්මං න වට්ටතී’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.85) වචනතො අඤ්ඤෙ කප්පියලොහාදිමයාව කුඤ්චිකා කප්පන්ති පරිහරණීයපරික්ඛාරත්තා’’ති වුත්තං. ආරකණ්ටකො පොත්ථකාදිකරණසත්ථකජාති, ආමණ්ඩසාරකො ආමලකඵලමයොති වදන්ති.

වලිතකන්ති ¶ නඛච්ඡෙදනකාලෙ දළ්හග්ගහණත්ථං වලියුත්තමෙව කරොන්ති. තස්මා තං වට්ටතීති ඉමිනා අඤ්ඤම්පි විකාරං දළ්හීකම්මාදිඅත්ථාය කරොන්ති, න වණ්ණමට්ඨත්ථාය, තං වට්ටතීති දීපිතං, තෙන ච කත්තරදණ්ඩකොටියං අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ඝට්ටනෙන සද්දනිච්ඡරණත්ථාය කතවලයාදිකං අවුත්තම්පි යතො උපපන්නං හොති. එත්ථ ච දළ්හීකම්මාදීති ආදි-සද්දෙන පරිස්සයවිනොදනාදිං සඞ්ගණ්හාති, තෙන කත්තරයට්ඨිකොටියං කතවලයානං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ඝට්ටනෙන සද්දනිච්ඡරණං දීඝජාතිකාදිපරිස්සයවිනොදනත්ථං හොති, තස්මා වට්ටතීති දීපෙති. තෙනාහ ආචරියවරො –

‘‘මණිකං පිළකං වාපි, පිප්ඵලෙ ආරකණ්ටකෙ;

ඨපෙතුං පන යං කිඤ්චි, න ච වට්ටති භික්ඛුනො.

‘‘දණ්ඩකෙපි පරිච්ඡෙද-ලෙඛාමත්තං තු වට්ටති;

වලිත්වා ච නඛච්ඡෙදං, කරොන්තීති හි වට්ටතී’’ති.

තස්ස වණ්ණනායම්පි මණිකන්ති ථූලබුබ්බුළං. පීළකන්ති සුඛුමබුබ්බුළං. පිප්ඵලෙති වත්ථච්ඡෙදනසත්ථෙ. ආරකණ්ටකෙති පත්තධාරවලයානං විජ්ඣනකණ්ටකෙ. ඨපෙතුන්ති උට්ඨාපෙතුං. යං කිඤ්චීති සෙසවණ්ණමට්ඨම්පි ච. දණ්ඩකෙති පිප්ඵලිදණ්ඩකෙ. යථාහ ‘‘පිප්ඵලිකෙපි මණිකං වා පිළකං වා යං කිඤ්චි ඨපෙතුං න වට්ටති, දණ්ඩකෙ පන පරිච්ඡෙදලෙඛා වට්ටතී’’ති. පරිච්ඡෙදලෙඛාමත්තන්ති ආණිබන්ධනට්ඨානං පත්වා පරිච්ඡින්දනත්ථං එකාව ලෙඛා වට්ටතීති. වලිත්වාති උභයකොටිමුඛං කත්වා මජ්ඣෙ වලියො ගාහෙත්වා නඛච්ඡෙදං යස්මා කරොන්ති, තස්මා වට්ටතීති යොජනාති ආගතා.

උත්තරාරණියං මණ්ඩලන්ති උත්තරාරණියා පවෙසනත්ථං ආවාටමණ්ඩලං හොති. දන්තකට්ඨච්ඡෙදනවාසියං උජුකමෙව බන්ධිතුන්ති සම්බන්ධො. එත්ථ ච උජුකමෙවාති ඉමිනා වඞ්කං කත්වා බන්ධිතුං න ¶ වට්ටතීති දස්සෙති, තෙනෙව අඤ්ජනියම්පි තථා දස්සිතං. උභොසු පස්සෙසු එකපස්සෙ ¶ වාති වචනසෙසො, වාසිදණ්ඩස්ස උභොසු පස්සෙසු දණ්ඩකොටීනං අචලනත්ථං බන්ධිතුන්ති අත්ථො. කප්පියලොහෙන චතුරස්සං වා අට්ඨංසං වා කාතුං වට්ටතීති යොජනා.

13. ආමණ්ඩසාරකෙති ආමලකඵලානි පිසිත්වා තෙන කක්කෙන කතතෙලභාජනෙ. තත්ථ කිර පක්ඛිත්තං තෙලං සීතං හොති. තථා හි වුත්තං ආචරියෙන –

‘‘උත්තරාරණියං වාපි, ධනුකෙ පෙල්ලදණ්ඩකෙ;

මාලාකම්මාදි යං කිඤ්චි, වණ්ණමට්ඨං න වට්ටති.

‘‘සණ්ඩාසෙ දන්තකට්ඨානං, තථා ඡෙදනවාසියා;

ද්වීසු පස්සෙසු ලොහෙන, බන්ධිතුං පන වට්ටති.

‘‘තථා කත්තරදණ්ඩෙපි, චිත්තකම්මං න වට්ටති;

වට්ටලෙඛාව වට්ටන්ති, එකා වා ද්වෙපි හෙට්ඨතො.

‘‘විසාණෙ නාළියං වාපි, තථෙවාමණ්ඩසාරකෙ;

තෙලභාජනකෙ සබ්බං, වණ්ණමට්ඨං තු වට්ටතී’’ති.

ටීකායම්පි අරණිසහිතෙ භන්තකිච්චකරො දණ්ඩො උත්තරාරණී නාම. වාපීති පි-සද්දෙන අධරාරණිං සඞ්ගණ්හාති. උදුක්ඛලදණ්ඩස්සෙතං අධිවචනං. අඤ්ඡනකයන්තධනු ධනුකං නාම. මුසලමත්ථකපීළනදණ්ඩකො පෙල්ලදණ්ඩකො නාම. සණ්ඩාසෙති අග්ගිසණ්ඩාසෙ. දන්තකට්ඨානං ඡෙදනවාසියා තථා යං කිඤ්චි වණ්ණමට්ඨං න වට්ටතීති සම්බන්ධො. ද්වීසු පස්සෙසූති වාසියා උභොසු පස්සෙසු. ලොහෙනාති කප්පියලොහෙන. බන්ධිතුං වට්ටතීති උජුකමෙව වා චතුරස්සං වා අට්ඨංසං වා බන්ධිතුං වට්ටති. සණ්ඩාසෙති අග්ගිසණ්ඩාසෙති නිස්සන්දෙහෙ වුත්තං. අට්ඨකථායං පනෙත්ථ සූචිසණ්ඩාසො දස්සිතො ¶ . හෙට්ඨාති හෙට්ඨා අයොපට්ටවලයෙ. ‘‘උපරි අහිච්ඡත්තකමකුළමත්ත’’න්ති අට්ඨකථායං වුත්තං. විසාණෙති තෙලාසිඤ්චනකගවයමහිංසාදිසිඞ්ගෙ. නාළියං වාපීති වෙළුනාළිකාදිනාළියං. අපි-සද්දෙන අලාබුං සඞ්ගණ්හාති. ආමණ්ඩසාරකෙති ආමලකචුණ්ණමයතෙලඝටෙ ¶ . තෙලභාජනකෙති වුත්තප්පකාරෙයෙව තෙලභාජනෙ. සබ්බං වණ්ණමට්ඨං වට්ටතීති පුමිත්ථිරූපරහිතං මාලාකම්මාදි සබ්බං වණ්ණමට්ඨං වට්ටතීති ආගතං.

භූමත්ථරණෙති කටසාරාදිමයෙ පරිකම්මකතාය භූමියා අත්ථරිතබ්බඅත්ථරණෙ. පානීයඝටෙති ඉමිනා සබ්බභාජනෙ සඞ්ගණ්හාති. සබ්බං…පෙ… වට්ටතීති යථාවුත්තෙසු මඤ්චාදීසු ඉත්ථිපුරිසරූපම්පි වට්ටති. තෙලභාජනෙසුයෙව ඉත්ථිපුරිසරූපානං පටික්ඛිපිතත්තා තෙලභාජනෙන සහ අගණෙත්වා විසුං මඤ්චාදීනං ගහිතත්තා චාති වදන්ති. කිඤ්චාපි වදන්ති, එතෙසං පන මඤ්චාදීනං හත්ථෙන ආමසිතබ්බභණ්ඩත්තා ඉත්ථිරූපමෙත්ථ න වට්ටතීති ගහෙතබ්බං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 85) පන ‘‘තාලවණ්ටබීජනිආදීසු වණ්ණමට්ඨකම්මං වට්ටතී’’ති වුත්තං. කිඤ්චාපි තානි කුඤ්චිකා විය පරිහරණීයානි, අථ ඛො උච්චාවචානි න ධාරෙතබ්බානීති පටික්ඛෙපාභාවතො වුත්තං. කෙවලඤ්හි තානි ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ විධූපනඤ්ච තාලවණ්ටඤ්චා’’තිආදිනා වුත්තානි. ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘තෙලභාජනෙසු වණ්ණමට්ඨකම්මං වට්ටති, සෙනාසනපරික්ඛාරත්තා වුත්ත’’න්ති වුත්තං. ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙනපි වුත්තමෙව –

‘‘පානීයස්ස උළුඞ්කෙපි, දොණියං රජනස්සපි;

ඝටෙ ඵලකපීඨෙපි, වලයාධාරකාදිකෙ.

‘‘තථා පත්තපිධානෙ ච, තාලවණ්ටෙ ච බීජනෙ;

පාදපුඤ්ඡනියං වාපි, සම්මුඤ්ජනියමෙව ච.

‘‘මඤ්චෙ ¶ භූමත්ථරෙ පීඨෙ, භිසිබිම්බොහනෙසු ච;

මාලාකම්මාදිකං චිත්තං, සබ්බමෙව ච වට්ටතී’’ති.

14. එවං සමණපරික්ඛාරෙසු කප්පියාකප්පියං කථෙත්වා ඉදානි සෙනාසනෙ කථෙතුං ‘‘සෙනාසනෙ පනා’’ත්යාදිමාහ. එත්ථ පන-සද්දො විසෙසජොතකො. තෙන සබ්බරතනමයම්පි වණ්ණමට්ඨකම්මං වට්ටති, කිමඞ්ගං පන අඤ්ඤවණ්ණමට්ඨකම්මන්ති අත්ථං ජොතෙති. යදි එවං කිස්මිඤ්චි පටිසෙධෙතබ්බෙ සන්තෙපි තථා වත්තබ්බං සියාති ආහ ‘‘සෙනාසනෙ කිඤ්චි පටිසෙධෙතබ්බං නත්ථී’’ති. වුත්තම්පි චෙතං ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙන –

‘‘නානාමණිමයත්ථම්භ-කවාටද්වාරභිත්තිකං ¶ ;

සෙනාසනමනුඤ්ඤාතං, කා කථා වණ්ණමට්ඨකෙ.

‘‘සොවණ්ණියං ද්වාරකවාටබද්ධං;

සුවණ්ණනානාමණිභිත්තිභූමිං;

න කිඤ්චි එකම්පි නිසෙධනීයං;

සෙනාසනං වට්ටති සබ්බමෙවා’’ති.

සමන්තපාසාදිකායම්පි පඨමසඞ්ඝාදිසෙසවණ්ණනායං (පාරා. අට්ඨ. 2.281) ‘‘සෙනාසනපරිභොගො පන සබ්බකප්පියො, තස්මා ජාතරූපරජතමයා සබ්බෙපි සෙනාසනපරික්ඛාරා ආමාසා. භික්ඛූනං ධම්මවිනයවණ්ණනට්ඨානෙ රතනමණ්ඩපෙ කරොන්ති ඵලිකත්ථම්භෙ රතනදාමපටිමණ්ඩිතෙ. තත්ථ සබ්බුපකරණානි භික්ඛූනං පටිජග්ගිතුං වට්ටන්තී’’ති ආගතං. තස්සා වණ්ණනායං පන විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.281) ‘‘සබ්බකප්පියොති යථාවුත්තසුවණ්ණාදිමයානං සෙනාසනපරික්ඛාරානං ආමසනගොපනාදිවසෙන පරිභොගො සබ්බථා කප්පියොති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘තස්මා’තිආදි. ‘භික්ඛූනං ධම්මවිනයවණ්ණනට්ඨානෙ’ති වුත්තත්තා සඞ්ඝිකමෙව ¶ සුවණ්ණමයං සෙනාසනං සෙනාසනපරික්ඛාරා ච වට්ටන්ති, න පුග්ගලිකානීති වෙදිතබ්බ’’න්ති වණ්ණිතං.

සෙනාසනක්ඛන්ධකවණ්ණනායම්පි සමන්තපාසාදිකායං (චූළව. අට්ඨ. 320) ‘සබ්බං පාසාදපරිභොගන්ති සුවණ්ණරජතාදිවිචිත්රානි කවාටානි මඤ්චපීඨානි තාලවණ්ටානි සුවණ්ණරජතමයපානීයඝටපානීයසරාවානි යං කිඤ්චි චිත්තකම්මකතං, සබ්බං වට්ටති. පාසාදස්ස දාසිදාසං ඛෙත්තං වත්ථුං ගොමහිංසං දෙමාති වදන්ති, පාටෙක්කං ගහණකිච්චං නත්ථි, පාසාදෙ පටිග්ගහිතෙ පටිග්ගහිතමෙව හොති. ගොනකාදීනි සඞ්ඝිකවිහාරෙ වා පුග්ගලිකවිහාරෙ වා මඤ්චපීඨෙසු අත්ථරිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටන්ති, ධම්මාසනෙ පන ගිහිවිකතනීහාරෙන ලබ්භන්ති, තත්රාපි නිපජ්ජිතුං න වට්ටතී’’ති ආගතං. තස්සා වණ්ණනායං පන විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.320) ‘‘සුවණ්ණරජතාදිවිචිත්රානීති සඞ්ඝිකසෙනාසනං සන්ධාය වුත්තං, පුග්ගලිකං පන සුවණ්ණාදිවිචිත්රං භික්ඛුස්ස සම්පටිච්ඡිතුමෙව න වට්ටති ‘න ත්වෙවාහං භික්ඛවෙ කෙනචි පරියායෙන ජාතරූපරජතං සාදිතබ්බ’න්ති (මහාව. 299) වුත්තත්තා, තෙනෙවෙත්ථ අට්ඨකථායං ¶ ‘සඞ්ඝිකවිහාරෙ වා පුග්ගලිකවිහාරෙ වා’ති න වුත්තං, ගොනකාදිඅකප්පියභණ්ඩවිසයෙව එවං වුත්තං, එකභික්ඛුස්සපි තෙසං ගහණෙ දොසාභාවා’’ති වණ්ණිතං.

තස්මිංයෙව ඛන්ධකෙ අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 321) ‘‘සචෙපි රාජරාජමහාමත්තාදයො එකප්පහාරෙනෙව මඤ්චසතං වා මඤ්චසහස්සං වා දෙන්ති, සබ්බෙ කප්පියමඤ්චා සම්පටිච්ඡිතබ්බා, සම්පටිච්ඡිත්වා වුඩ්ඪපටිපාටියා සඞ්ඝිකපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජථාති දාතබ්බා, පුග්ගලිකවසෙන න දාතබ්බා’’ති ආගතං. තස්සා වණ්ණනායංයෙව විමතිවිනොදනියං ‘‘කප්පියමඤ්චා සම්පටිච්ඡිතබ්බාති ඉමිනා සුවණ්ණාදිවිචිත්තං අකප්පියමඤ්චං ‘සඞ්ඝස්සා’ති වුත්තෙපි සම්පටිච්ඡිතුං න වට්ටතීති දස්සෙති, ‘විහාරස්ස දෙමා’ති වුත්තෙ සඞ්ඝස්සෙව ¶ වට්ටති, න පුග්ගලස්ස ඛෙත්තාදි වියාති දට්ඨබ්බ’’න්ති වණ්ණිතං, තස්මා භගවතො ආණං සම්පටිච්ඡන්තෙහි ලජ්ජිපෙසලබහුස්සුතසික්ඛාකාමභූතෙහි භික්ඛූහි සුට්ඨු මනසිකාතබ්බමිදං ඨානං.

නනු ච සෙනාසනෙ විරුද්ධසෙනාසනං නාම පටිසෙධෙතබ්බං අත්ථි, අථ කස්මා ‘‘සෙනාසනෙ කිඤ්චි පටිසෙධෙතබ්බං නත්ථී’’ති වුත්තන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘අඤ්ඤත්ර විරුද්ධසෙනාසනා’’ති. තස්සත්ථො – විරුද්ධසෙනාසනා විරුද්ධසෙනාසනං අඤ්ඤත්ර ඨපෙත්වා අඤ්ඤං වණ්ණමට්ඨකම්මාදිකම්මං සන්ධාය සෙනාසනෙ කිඤ්චි පටිසෙධෙතබ්බං නත්ථීති වුත්තං, න තදභාවොති. යදි එවං තං විරුද්ධසෙනාසනං ආචරියෙන වත්තබ්බං, කතමං විරුද්ධසෙනාසනං නාමාති පුච්ඡායමාහ ‘‘විරුද්ධ…පෙ… වුච්චතී’’ති. තත්ථ අඤ්ඤෙසන්ති සීමස්සාමිකානං. රාජවල්ලභෙහීති ලජ්ජිපෙසලානං උපොසථාදිඅන්තරායකරා අලජ්ජිනො භින්නලද්ධිකා ච භික්ඛූ අධිප්පෙතා තෙහි සහ උපොසථාදිකරණායොගතො. තෙන ච ‘‘සීමායා’’ති වුත්තං. තෙසං ලජ්ජිපරිසාති තෙසං සීමස්සාමිකානං අනුබලං දාතුං සමත්ථා ලජ්ජිපරිසා. භික්ඛූහි කතන්ති යං අලජ්ජීනං සෙනාසනභෙදනාදිකං ලජ්ජිභික්ඛූහි කතං, තං සබ්බං සුකතමෙව අලජ්ජිනිග්ගහත්ථාය පවත්තෙතබ්බතො.

එත්ථ ච සියා – ‘‘අඤ්ඤෙසං සීමායා’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං, සීමා නාම බහුවිධා, කතරසීමං සන්ධායාති? බද්ධසීමං සන්ධායාති දට්ඨබ්බං. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘මා අම්හාකං උපොසථපවාරණානං අන්තරායමකත්ථා’’ති අට්ඨකථායමෙව වුත්තත්තා, සාරත්ථදීපනියම්පි (සාරත්ථ.ටී. 2.85) ‘‘උපොසථපවාරණානං අන්තරායකරා අලජ්ජිනො රාජකුලූපකා වුච්චන්තී’’ති ¶ වුත්තත්තා, උපොසථාදිවිනයකම්මඛෙත්තභූතාය එව සීමාය ඉධ අධිප්පෙතත්තා ¶ . යදි එවං ගාමසීමසත්තබ්භන්තරසීමඋදකුක්ඛෙපසීමායොපි තංඛෙත්තභූතා එව, තස්මා තාපි සන්ධායාති වත්තබ්බන්ති? න වත්තබ්බං තාසං අබද්ධසීමත්තා, න තෙ තාසං සාමිකා, බද්ධසීමායෙව භික්ඛූනං කිරියාය සිද්ධත්තා තාසංයෙව තෙ සාමිකා. තෙන වුත්තං ‘‘යං පන සීමස්සාමිකෙහි භික්ඛූහී’’ති. යං පන වදන්ති ‘‘උපචාරසීමාපි තංඛෙත්තභූතා’’ති, තං න ගහෙතබ්බං, තස්සා තදක්ඛෙත්තභාවං උපරි සීමාවිනිච්ඡයකථාදීසු (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 156 ආදයො) කථයිස්සාම. අපිච ගාමසීමාය අඤ්ඤෙසං සෙනාසනකරණස්ස පටිසෙධිතුමයුත්තත්තා සත්තබ්භන්තරඋදකුක්ඛෙපසීමානඤ්ච සබ්බදා අතිට්ඨනතො බද්ධසීමායෙව අධිප්පෙතාති විඤ්ඤායතීති.

ඡින්දාපෙය්ය වා භින්දාපෙය්ය වා, අනුපවජ්ජොති ඉදං සබ්බමත්තිකාමයකුටී විය සබ්බථා අනුපයොගාරහං සන්ධාය වුත්තං. යං පන පඤ්චවණ්ණසුත්තෙහි විනද්ධඡත්තාදිකං, තත්ථ අකප්පියභාගොව ඡින්දිතබ්බො, න තදවසෙසො, තස්ස කප්පියත්තාති ඡින්දන්තො උපවජ්ජොව හොති. තෙනෙව වුත්තං ‘‘ඝටකම්පි වාළරූපම්පි ඡින්දිත්වා ධාරෙතබ්බ’’න්තිආදි.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

පරික්ඛාරවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

දුතියො පරිච්ඡෙදො.

3. භෙසජ්ජාදිකරණවිනිච්ඡයකථා

15. එවං පරික්ඛාරවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි භෙසජ්ජකරණපරිත්තපටිසන්ථාරානං විනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘භෙසජ්ජා’’තිආදිමාහ. තත්ථ භිසක්කස්ස ඉදං කම්මං භෙසජ්ජං. කිං තං? තිකිච්ඡනං ¶ . කරියතෙ කරණං, භෙසජ්ජස්ස කරණං භෙසජ්ජකරණං, වෙජ්ජකම්මකරණන්ති වුත්තං හොති. පරිසමන්තතො තායති රක්ඛතීති පරිත්තං, ආරක්ඛාති අත්ථො. පටිසන්ථරණං පටිසන්ථාරො, අත්තනා සද්ධිං අඤ්ඤෙසං සම්බන්ධකරණන්ති අත්ථො. තත්ථ යො විනිච්ඡයො මාතිකායං ‘‘භෙසජ්ජකරණම්පි ච පරිත්තං, පටිසන්ථාරො’’ති (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) මයා වුත්තො ¶ , තස්මිං සමභිනිවිට්ඨෙ භෙසජ්ජකරණවිනිච්ඡයෙ. සහධම්මො එතෙසන්ති සහධම්මිකා, තෙසං, එකස්ස සත්ථුනො සාසනෙ සහසික්ඛමානධම්මානන්ති අත්ථො. අථ වා සහධම්මෙ නියුත්තා සහධම්මිකා, තෙසං, සහධම්මසඞ්ඛාතෙ සික්ඛාපදෙ සික්ඛමානභාවෙන නියුත්තානන්ති අත්ථො. විවට්ටනිස්සිතසීලාදියුත්තභාවෙන සමත්තා සමසීලසද්ධාපඤ්ඤානං. එතෙන දුස්සීලානං භින්නලද්ධිකානඤ්ච අකාතුම්පි ලබ්භතීති දස්සෙති.

ඤාතකපවාරිතට්ඨානතො වාති අත්තනො වා තෙසං වා ඤාතකපවාරිතට්ඨානතො. න කරියිත්ථාති අකතා, අයුත්තවසෙන අකතපුබ්බා විඤ්ඤත්ති අකතවිඤ්ඤත්ති. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 186) පන ‘‘අකතවිඤ්ඤත්තියාති න විඤ්ඤත්තියා. සා හි අනනුඤ්ඤාතත්තා කතාපි අකතා වියාති අකතවිඤ්ඤත්ති, ‘වදෙය්යාථ භන්තෙ යෙනත්ථො’ති එවං අකතට්ඨානෙ විඤ්ඤත්ති අකතවිඤ්ඤත්තීති ලිඛිත’’න්ති වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.185) ‘‘ගිලානස්ස අත්ථාය අප්පවාරිතට්ඨානතො විඤ්ඤත්තියා අනුඤ්ඤාතත්තා කතාපි අකතා වියාති අකතවිඤ්ඤත්ති, ‘වද භන්තෙ පච්චයෙනා’ති එවං අකතපවාරණට්ඨානෙ ච විඤ්ඤත්ති අකතවිඤ්ඤත්තී’’ති.

16. පටියාදියතීති සම්පාදෙති. අකාතුං න වට්ටතීති එත්ථ දුක්කටන්ති වදන්ති, අයුත්තතාවසෙන පනෙත්ථ අකරණප්පටික්ඛෙපො වුත්තො, න ආපත්තිවසෙනාති ගහෙතබ්බං. සබ්බං ¶ පරිකම්මං අනාමසන්තෙනාති මාතුගාමසරීරාදීනං අනාමාසත්තා වුත්තං. යාව ඤාතකා න පස්සන්තීති යාව තස්ස ඤාතකා න පස්සන්ති. ‘‘තිත්ථියභූතානං මාතාපිතූනං සහත්ථා දාතුං න වට්ටතී’’ති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 186) වුත්තං.

17. පිතු භගිනී පිතුච්ඡා. මාතු භාතා මාතුලො. නප්පහොන්තීති කාතුං න සක්කොන්තීති ටීකාසු වුත්තං. ‘‘තෙසංයෙව සන්තකං භෙසජ්ජං ගහෙත්වා කෙවලං යොජෙත්වා දාතබ්බ’’න්ති වත්වා ‘‘සචෙ පන නප්පහොන්ති යාචන්ති ච, දෙථ නො භන්තෙ, තුම්හාකං පටිදස්සාමා’’ති වුත්තත්තා පන තෙසං භෙසජ්ජස්ස අප්පහොනකත්තා භෙසජ්ජමෙව යාචන්තීති අට්ඨකථාධිප්පායො දිස්සති, වීමංසිතබ්බො. න යාචන්තීති ලජ්ජාය න යාචන්ති, ගාරවෙන වා. ‘‘ආභොගං කත්වා’’ති වුත්තත්තා අඤ්ඤථා දෙන්තස්ස ආපත්තියෙව. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.18) පන ‘‘ආභොගං කත්වාති ඉදං කත්තබ්බකරණදස්සනවසෙන වුත්තං, ආභොගං පන අකත්වාපි දාතුං වට්ටතීති ¶ තීසු ගණ්ඨිපදෙසු ලිඛිත’’න්ති වුත්තං. පොරාණටීකායම්පි තදෙව ගහෙත්වා ලිඛිතං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.185) පන තං වචනං පටික්ඛිත්තං. වුත්තඤ්හි තත්ථ කෙචි පන ‘‘ආභොගං අකත්වාපි දාතුං වට්ටතීති වදන්ති, තං න යුත්තං භෙසජ්ජකරණස්ස, පාළියං ‘අනාපත්ති භික්ඛු පාරාජිකස්ස, ආපත්ති දුක්කටස්සා’ති එවං අන්තරාපත්තිදස්සනවසෙන සාමඤ්ඤතො පටික්ඛිත්තත්තා, අට්ඨකථායං අවුත්තප්පකාරෙන කරොන්තස්ස සුත්තෙනෙව ආපත්තිසිද්ධාති දට්ඨබ්බා. තෙනෙව අට්ඨකථායම්පි ‘තෙසඤ්ඤෙව සන්තක’න්තිආදි වුත්ත’’න්ති.

එතෙ දස ඤාතකෙ ඨපෙත්වාති තෙසං පුත්තනත්තාදයොපි තප්පටිබද්ධත්තා ඤාතකා එවාති තෙපි එත්ථෙව සඞ්ගහිතා. තෙන අඤ්ඤෙසන්ති ඉමිනා අඤ්ඤාතකානං ගහණං වෙදිතබ්බං ¶ . තෙනෙවාහ ‘‘එතෙසං පුත්තපරම්පරායා’’තිආදි. කුලපරිවට්ටාති කුලානං පටිපාටි, කුලපරම්පරාති වුත්තං හොති. භෙසජ්ජං කරොන්තස්සාති යථාවුත්තවිධිනා කරොන්තස්ස, ‘‘තාවකාලිකං දස්සාමී’’ති ආභොගං අකත්වා දෙන්තස්සපි පන අන්තරාපත්තිදුක්කටං විනා මිච්ඡාජීවනං වා කුලදූසනං වා න හොතියෙව. තෙනාහ ‘‘වෙජ්ජකම්මං වා කුලදූසකාපත්ති වා න හොතී’’ති. ඤාතකානඤ්හි සන්තකං යාචිත්වාපි ගහෙතුං වට්ටති, තස්මා තත්ථ කුලදූසනාදි න සියා. සාරත්ථදීපනියම්පි (සාරත්ථ. ටී. 2.185) ‘‘මය්හං දස්සන්ති කරිස්සන්තීති පච්චාසාය කරොන්තස්සපි යාචිත්වා ගහෙතබ්බට්ඨානතාය ඤාතකෙසු වෙජ්ජකම්මං වා කුලදූසකාපත්ති වා න හොතීති වදන්තී’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 186) පන ‘‘වෙජ්ජකම්මං වා කුලදූසකාපත්ති වා න හොතීති වචනතො යාව සත්තමො කුලපරිවට්ටො, තාව භෙසජ්ජං කාතුං වට්ටතීති වදන්තී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. සබ්බපදෙසු විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති ‘‘චූළමාතුයා’’තිආදීසු සබ්බපදෙසු චූළමාතුයා සාමිකොතිආදිනා යොජෙත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

උපජ්ඣායස්ස ආහරාමාති ඉදං උපජ්ඣායෙන මම ඤාතකානං භෙසජ්ජං ආහරථාති ආණත්තෙහි කත්තබ්බවිධිදස්සනත්ථං වුත්තං. ඉමිනා ච සාමණෙරාදීනං අපච්චාසායපි පරජනස්ස භෙසජ්ජකරණං න වට්ටතීති දස්සෙති. වුත්තනයෙනෙව පරියෙසිත්වාති ඉමිනා ‘‘භික්ඛාචාරවත්තෙන වා’’තිආදිනා, ‘‘ඤාතිසාමණෙරෙහි වා’’තිආදිනා ච වුත්තමත්ථං අතිදිසති. අපච්චාසීසන්තෙනාති (වි. වි. ටී. 1.185) ආගන්තුකචොරාදීනං කරොන්තෙනපි මනුස්සා නාම උපකාරකා හොන්තීති අත්තනො තෙහි ලාභං අපත්ථයන්තෙන, පච්චාසාය කරොන්තස්ස ¶ පන වෙජ්ජකම්මකුලදූසනාදිනා ¶ දොසො හොතීති අධිප්පායො. එවඤ්හි උපකාරෙ කතෙ සාසනස්ස ගුණං ඤත්වා පසීදන්ති, සඞ්ඝස්ස වා උපකාරකා හොන්තීති කරණෙ පන දොසො නත්ථි. කෙචි පන ‘‘අපච්චාසීසන්තෙන ආගන්තුකාදීනං පටික්ඛිත්තපුග්ගලානම්පි දාතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං කත්තබ්බාකත්තබ්බට්ඨානවිභාගස්ස නිරත්ථකත්තප්පසඞ්ගතො අපච්චාසීසන්තෙන ‘‘සබ්බෙසම්පි දාතුං කාතුඤ්ච වට්ටතී’’ති එත්තකමත්තස්සෙව වත්තබ්බතො. අපච්චාසීසනඤ්ච මිච්ඡාජීවකුලදූසනාදිදොසනිසෙධනත්ථමෙව වුත්තං න භෙසජ්ජකරණසඞ්ඛාතාය ඉමිස්සා අන්තරාපත්තියා මුච්චනත්ථං ආගන්තුකචොරාදීනං අනුඤ්ඤාතානං දානෙනෙව තාය ආපත්තියා මුච්චනතොති ගහෙතබ්බං.

18. තෙනෙව අපච්චාසීසන්තෙනපි අකාතබ්බට්ඨානං දස්සෙතුං ‘‘සද්ධං කුල’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘භෙසජ්ජං ආචික්ඛථා’’ති වුත්තෙපි ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං පන කථා කාතබ්බා’’ති ඉදං පරියායත්තා වට්ටති. එවං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ඉදඤ්චිදඤ්ච ගහෙත්වා කරොන්තීති ඉමිනා පරියායෙන කථෙන්තස්සපි නෙවත්ථි දොසොති ආචරියා. පුච්ඡන්තීති ඉමිනා දිට්ඨදිට්ඨරොගීනං පරියායෙනපි වත්වා විචරණං අයුත්තන්ති දස්සෙති. පුච්ඡිතස්සපි පන පච්චාසීසන්තස්ස පරියායකථාපි න වට්ටතීති වදන්ති. සමුල්ලපෙසීති අපච්චාසීසන්තො එව අඤ්ඤමඤ්ඤං කථං සමුට්ඨාපෙසි. ආචරියභාගොති විනයාචාරං අකොපෙත්වා භෙසජ්ජාචික්ඛණෙන වෙජ්ජාචරියභාගො අයන්ති අත්ථොති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.185) වුත්තං.

සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.185) පන ‘‘විනයලක්ඛණං අජානන්තස්ස අනාචරියස්ස තදනුරූපවොහාරාසම්භවතො ඊදිසස්ස ලාභස්ස උප්පත්ති නාම නත්ථීති ‘ආචරියභාගො නාම අය’න්ති වුත්තං. විනයෙ ¶ පකතඤ්ඤුනා ආචරියෙන ලභිතබ්බභාගො අයන්ති වුත්තං හොතී’’ති වුත්තං. ‘‘පුප්ඵපූජනත්ථාය දින්නෙපි අකප්පියවොහාරෙන විධානස්ස අයුත්තත්තා ‘කප්පියවසෙනා’ති වුත්තං, ‘පුප්ඵං ආහරථා’තිආදිනා කප්පියවොහාරවසෙනාති අත්ථො’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.185) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.185) පන ‘‘පුප්ඵපූජනත්ථායපි සම්පටිච්ඡියමානං රූපියං අත්තනො සන්තකත්තභජනෙන නිස්සග්ගියමෙවාති ආහ ‘කප්පියවසෙන ගාහාපෙත්වා’ති. ‘අම්හාකං රූපියං න වට්ටති, පුප්ඵපූජනත්ථං පුප්ඵං වට්ටතී’තිආදිනා පටික්ඛිපිත්වා කප්පියෙන කම්මෙන ගාහාපෙත්වාති අත්ථො’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 186) පන ‘‘කප්පියවසෙනාති අම්හාකං පුප්ඵං ¶ ආනෙථාතිආදිනා. ‘පූජං අකාසී’ති වුත්තත්තා සයං ගහෙතුං න වට්ටතීති වදන්තී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. අයමෙත්ථ භෙසජ්ජකරණවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො.

19. එවං භෙසජ්ජකරණවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි පරිත්තකරණවිනිච්ඡයං කථෙතුමාහ ‘‘පරිත්තෙ පනා’’තිආදි. තත්ථ යදි ‘‘පරිත්තං කරොථා’’ති වුත්තෙ කරොන්ති, භෙසජ්ජකරණං විය ගිහිකම්මං විය ච හොතීති ‘‘න කාතබ්බ’’න්ති වුත්තං. ‘‘පරිත්තං භණථා’’ති වුත්තෙ පන ධම්මජ්ඣෙසනත්තා අනජ්ඣිට්ඨෙනපි භණිතබ්බො ධම්මො, පගෙව අජ්ඣිට්ඨෙනාති ‘‘කාතබ්බ’’න්ති වුත්තං, චාලෙත්වා සුත්තං පරිමජ්ජිත්වාති පරිත්තං කරොන්තෙන කාතබ්බවිධිං දස්සෙති. චාලෙත්වා සුත්තං පරිමජ්ජිත්වාති ඉදං වා ‘‘පරිත්තාණං එත්ථ පවෙසෙමී’’ති චිත්තෙන එවං කතෙ පරිත්තාණා එත්ථ පවෙසිතා නාම හොතීති වුත්තං. විහාරතො…පෙ… දුක්කටන්ති ඉදං අඤ්ඤාතකෙ ගහට්ඨෙ සන්ධාය වුත්තන්ති වදන්ති. පාදෙසු උදකං ආකිරිත්වාති ඉදං තස්මිං දෙසෙ චාරිත්තවසෙන වුත්තං. තත්ථ හි පාළියා නිසින්නානං භික්ඛූනං පාදෙසු රොගවූපසමනාදිඅත්ථාය උදකං සිඤ්චිත්වා පරිත්තං කාතුං සුත්තඤ්ච ඨපෙත්වා ‘‘පරිත්තං භණථා’’ති වත්වා ගච්ඡන්ති. එවඤ්හි කරියමානෙ යදි පාදෙ ¶ අපනෙන්ති, මනුස්සා තං ‘‘අවමඞ්ගල’’න්ති මඤ්ඤන්ති ‘‘රොගො න වූපසමෙස්සතී’’ති. තෙනාහ ‘‘න පාදා අපනෙතබ්බා’’ති.

මතසරීරදස්සනෙ විය කෙවලෙ සුසානදස්සනෙපි ඉදං ජාතානං සත්තානං වයගමනට්ඨානන්ති මරණසඤ්ඤා උප්පජ්ජතීති ආහ ‘‘සීවථිකදස්සනෙ…පෙ… මරණස්සතිං පටිලභිස්සාමාති ගන්තුං වට්ටතී’’ති. ලෙසකප්පං අකත්වා සමුප්පන්නසුද්ධචිත්තෙන ‘‘පරිවාරත්ථාය ආගච්ඡන්තූ’’ති වුත්තෙපි ගන්තුං වට්ටතීති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.185) වුත්තං. එතෙන අසුභදස්සනන්ති වචනමත්තෙන ලෙසකප්පං කත්වා එවං ගතෙ මතස්ස ඤාතකා පසීදිස්සන්ති, දානං දස්සන්ති, මයං ලාභං ලභිස්සාම, උපට්ඨාකං ලභිස්සාමාති අසුද්ධචිත්තෙන ගන්තුං න වට්ටතීති දස්සෙති. කම්මට්ඨානසීසෙන පන ‘‘මරණස්සතිං ලභිස්සාමා’’තිආදිනා සුද්ධචිත්තෙන පක්කොසිතෙපි අපක්කොසිතෙපි ගන්තුං වට්ටතීති දීපෙති. තාලපණ්ණස්ස පරිත්තලෙඛනට්ඨානත්තා පරිත්තසුත්තස්ස පරිත්තකරණසඤ්ඤාණත්තා තානි දිස්වා අමනුස්සා පරිත්තසඤ්ඤාය අපක්කමන්තීති ආහ ‘‘තාලපණ්ණං පන පරිත්තසුත්තං වා හත්ථෙ වා පාදෙ වා බන්ධිතබ්බ’’න්ති.

එත්ථ ච ආදිතො පට්ඨාය යාව ‘‘ආටානාටියපරිත්තං (දී. නි. 3.275 ආදයො) වා ¶ භණිතබ්බ’’න්ති එත්තකොයෙව විනයට්ඨකථාභතො පාළිමුත්තපරිත්තකරණවිනිච්ඡයො, න පන තතො පරං වුත්තො, තස්මා ‘‘ඉධ පනා’’තිආදිකො කථාමග්ගො සමන්තපාසාදිකායං නත්ථි, තීසු ටීකාසුපි තංසංවණ්ණනානයො නත්ථි, තථාපි සො සුත්තට්ඨකථායං ආගතොවාති තං දස්සෙතුං ‘‘ඉධ පන ආටානාටියසුත්තස්ස පරිකම්මං වෙදිතබ්බ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ඉධාති ‘‘ආටානාටියපරිත්තං වා භණිතබ්බ’’න්ති වචනෙ. පනාති විසෙසත්ථෙ නිපාතො. දීඝනිකායෙ පාථිකවග්ගෙ ආගතස්ස ආටානාටියපරිත්තස්ස පරිකම්මං එවං වෙදිතබ්බන්ති යොජනා. යදි පඨමමෙව න වත්තබ්බං, අථ කිං කාතබ්බන්ති ¶ ආහ ‘‘මෙත්තසුත්ත’’න්තිආදි. එවඤ්හි ලද්ධාසෙවනං හුත්වා අතිඔජවන්තං හොති.

පිට්ඨං වා මංසං වාති වා-සද්දො අනියමත්ථො, තෙන මච්ඡඛණ්ඩපූවඛජ්ජකාදයො සඞ්ගණ්හාති. ඔතාරං ලභන්තීති අත්තනා පියායිතඛාදනීයනිබද්ධවසනට්ඨානලාභතාය අවතාරණං ලභන්ති. හරිතූපලිත්තන්ති අල්ලගොමයලිත්තං. ඉදඤ්හි පොරාණකචාරිත්තං භූමිවිසුද්ධකරණං. පරිසුද්ධං…පෙ… නිසීදිතබ්බන්ති ඉමිනා පරිත්තකාරකස්ස භික්ඛුනො මෙත්තාකරුණාවසෙන චිත්තවිසුද්ධිපි ඉච්ඡිතබ්බාති දස්සෙති. එවඤ්හි සති උපරි වක්ඛමානඋභයතො රක්ඛාසංවිධානෙන සමෙති. ටීකායං (දී. නි. ටී. 3.282) පන ‘‘සරීරසුද්ධිපි ඉච්ඡිතබ්බාති දස්සෙතී’’ති වුත්තං. තදෙතං විචාරෙතබ්බං. න හි ‘‘කායසුද්ධිමත්තෙන අමනුස්සානං පියො හොතී’’ති වුත්තං, මෙත්තාවසෙනෙව පන වුත්තං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘මෙත්තාය, භික්ඛවෙ, චෙතොවිමුත්තියා…පෙ… එකාදසානිසංසා පාටිකඞ්ඛා. කතමෙ එකාදස? සුඛං සුපති, සුඛං පටිබුජ්ඣති, න පාපකං සුපිනං පස්සති, මනුස්සානං පියො හොති, අමනුස්සානං පියො හොතී’’තිආදි (අ. නි. 11.15; පරි. 331; මි. ප. 4.4.6).

පරිත්තකාරකො…පෙ… සම්පරිවාරිතෙනාති ඉදං පරිත්තකරණො බාහිරතො ආරක්ඛාසංවිධානං, ‘‘මෙත්ත…පෙ… වත්තබ්බ’’න්ති අබ්භන්තරතො ආරක්ඛාසංවිධානං, එවං උභයතො රක්ඛාසංවිධානං හොති. එවඤ්හි අමනුස්සා පරිත්තකාරකස්ස අන්තරායං කාතුං න විසහන්ති. මඞ්ගලකථා වත්තබ්බාති අමනුස්සානං තොසනත්ථාය පණ්ණාකාරං කත්වා මහාමඞ්ගලකථා කථෙතබ්බා. එවං උපරි වක්ඛමානෙන ‘‘තුය්හං පණ්ණාකාරත්ථාය මහාමඞ්ගලකථා වුත්තා’’ති වචනෙන සමෙති. ටීකායං පන ‘‘පුබ්බුපචාරවසෙන වත්තබ්බා’’ති වුත්තං. සබ්බසන්නිපාතොති තස්මිං විහාරෙ තස්මිං ගාමක්ඛෙත්තෙ සබ්බෙසං භික්ඛූනං ¶ සන්නිපාතො ඝොසෙතබ්බො ‘‘චෙතියඞ්ගණෙ සබ්බෙහි සන්නිපතිතබ්බ’’න්ති. අනාගන්තුංනාම ¶ න ලභතීති අමනුස්සො බුද්ධාණාභයෙන රාජාණාභයෙන අනාගන්තුං න ලභති චතුන්නං මහාරාජූනං ආණාට්ඨානියත්තා. ගහිතකාපදෙසෙන අමනුස්සොව පුච්ඡිතො හොතීති ‘‘අමනුස්සගහිතකො ‘ත්වං කො නාමො’ති පුච්ඡිතබ්බො’’ති වුත්තං. මාලාගන්ධාදීසූති මාලාගන්ධාදිපූජාසු. ආසනපූජායාති චෙතියෙ බුද්ධාසනපූජාය. පිණ්ඩපාතෙති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පිණ්ඩපාතදානෙ. එවං වත්ථුප්පදෙසෙන චෙතනා වුත්තා, තස්මා පත්තිදානං සම්භවති.

දෙවතානන්ති යක්ඛසෙනාපතීනං. වුත්තඤ්හි ආටානාටියසුත්තෙ (දී. නි. 3.283, 293) ‘‘ඉමෙසං යක්ඛානං මහායක්ඛානං සෙනාපතීනං මහාසෙනාපතීනං උජ්ඣාපෙතබ්බ’’න්තිආදි. ආටාති දබ්බිමුඛසකුණා. තෙ ආටා නදන්ති එත්ථාති ආටානාදං, දෙවනගරං, ආටානාදෙ කතං ආටානාදියං, සුත්තං. ටීකායං (දී. නි. ටී. 3.282) ‘‘පරිත්තං භණිතබ්බන්ති එත්ථාපි ‘මෙත්තචිත්තං පුරෙචාරිකං කත්වා’ති ච ‘මඞ්ගලකථා වත්තබ්බා’ති ච ‘විහාරස්ස උපවනෙ’ති ච එවමාදි සබ්බං ගිහීනං පරිත්තකරණෙ වුත්තං පරිකම්මං කාතබ්බමෙවා’’ති වුත්තං, එවං සති අට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 3.282) ‘‘එතං තාව ගිහීනං පරිකම්ම’’න්ති වත්වා ‘‘සචෙ පන භික්ඛූ’’තිආදිනා විසෙසත්ථජොතකෙන පන-සද්දෙන සහ වුච්චමානං ‘‘ඉදං භික්ඛූනං පරිකම්ම’’න්ති වචනං නිරත්ථකං විය හොති. අවිසෙසෙ හි සති භෙදො කාතබ්බො න සියා. භික්ඛූනඤ්ච යථාවුත්තාව බාහිරාරක්ඛා දුක්කරා හොති, තස්මා ගිහීනං පරිත්තකරණෙ වුත්තපරිකම්මෙ අසම්පජ්ජමානෙපි අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව කාතුං වට්ටතීති නො මති.

ඉදං පන ඉධ ආගතං ආටානාටියසුත්තපරිකම්මං සුත්වා ‘‘ඉදං සුත්තං අමනුස්සානං අමනාපං, සජ්ඣායන්තස්ස පරිත්තං කරොන්තස්ස ¶ අමනුස්සා අන්තරායං කරෙය්යු’’න්ති මඤ්ඤමානා පොරාණා චතූහි මහාරාජෙහි ආරොචිතං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන දෙසිතං මූලභූතං දීඝනිකායෙ ආගතං ආටානාටියසුත්තං (දී. නි. 3.275 ආදයො) පහාය මූලසුත්තතො ගාථාඡක්කමෙව ගහෙත්වා අවසෙසං සබ්බං සුත්තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤගාථායො පක්ඛිපිත්වා ‘‘ආටානාටියපරිත්ත’’න්ති ඨපෙසුං, තම්පි පරිත්තං අමූලභූතත්තා එකෙනාකාරෙන ධාරෙතුං අසක්කොන්තා කෙචි සංඛිත්තෙන ධාරෙන්ති, කෙචි විත්ථාරෙන, කෙචි එකච්චා ගාථායො පක්ඛිපන්ති, කෙචි නික්ඛිපන්ති, කෙචි භික්ඛූ තංමිස්සකපරිත්තම්පි මඞ්ගලකරණකාලාදීසු වත්තුමවිසහන්තා තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤසුත්තානියෙව භණන්ති, සබ්බමෙතං අයුත්තං විය දිස්සති. කස්මා? චත්තාරොපි මහාරාජානො ඉමං ආටානාටියං රක්ඛං සංවිදහමානා බුද්ධසාසනෙ අමනුස්සානං පසාදාය, චතස්සන්නං පරිසානං අවිහෙඨනාය එව සංවිදහිංසු ¶ , න අඤ්ඤෙන කාරණෙන. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘තත්ථ සන්ති උළාරා යක්ඛානිවාසිනො, යෙ ඉමස්මිං භගවතො පාවචනෙ අප්පසන්නා, තෙසං පසාදාය උග්ගණ්හාතු භන්තෙ භගවා ආටානාටියං රක්ඛං භික්ඛූනං භික්ඛුනීනං උපාසකානං උපාසිකානං ගුත්තියා රක්ඛාය අවිහිංසාය ඵාසුවිහාරායා’’ති (දී. නි. 3.276).

සම්මාසම්බුද්ධෙනපි ඉමස්ස සුත්තස්ස නිගමනෙ ‘‘උග්ගණ්හාථ භික්ඛවෙ ආටානාටියං රක්ඛං, පරියාපුණාථ භික්ඛවෙ ආටානාටියං රක්ඛං, ධාරෙථ භික්ඛවෙ ආටානාටියං රක්ඛං, අත්ථසංහිතා භික්ඛවෙ ආටානාටියා රක්ඛා භික්ඛූනං භික්ඛුනීනං උපාසකානං උපාසිකානං ගුත්තියා රක්ඛාය අවිහිංසාය ඵාසුවිහාරායා’’ති (දී. නි. 3.295) භික්ඛූනං ධාරණං උය්යොජිතං ආනිසංසඤ්ච පකාසිතං. අට්ඨකථාචරියෙහි ච ‘‘බුද්ධභාසිතෙ එකක්ඛරම්පි එකපදම්පි අපනෙතබ්බං නාම නත්ථී’’ති වුත්තං ¶ , තස්මා චතූහි මහාරාජෙහි සංවිදහිතං සම්මාසම්බුද්ධෙන ආහච්චභාසිතං තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හං පකතිආටානාටියසුත්තමෙව ධාරෙතුං සජ්ඣායිතුඤ්ච යුත්තං, න භගවතා අභාසිතං තිස්සො සඞ්ගීතියො අනාරුළ්හං මිස්සකසුත්තන්ති. දීඝනිකායට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 3.282) ආගතං ඉදං ආටානාටියපරිත්තපරිකම්මං පන පකතිසජ්ඣායනවාචනාදිං සන්ධාය අට්ඨකථාචරියෙහි න වුත්තං, අථ ඛො ගහට්ඨං වා පබ්බජිතං වා අමනුස්සෙහි ගහිතකාලෙ මොචාපනත්ථාය ලොකියෙහි මන්තං විය භණනං සන්ධාය වුත්තං. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘අමනුස්සගහිතකො ත්වං කො නාමොසීති පුච්ඡිතබ්බො’’තිආදි (දී. නි. අට්ඨ. 3.282).

ආටානාටියා රක්ඛා ච නාම න සකලසුත්තං, අථ ඛො ‘‘විපස්සිස්ස ච නමත්ථූ’’ති පදං ආදිං කත්වා චතුන්නං මහාරාජූනං වසෙන චතුක්ඛත්තුං ආගතං ‘‘ජිනං වන්දාම ගොතම’’න්ති පදං පරියොසානං කත්වා වුත්තසුත්තෙකදෙසොයෙව. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘අථ ඛො වෙස්සවණො මහාරාජා භගවතො අධිවාසනං විදිත්වා ඉමං ආටානාටියං රක්ඛං අභාසී’’ති ආරභිත්වා යථාවුත්තසුත්තෙකදෙසස්ස අවසානෙ ‘‘අයං ඛො මාරිසා ආටානාටියා රක්ඛා’’ති නිය්යාතිතත්තා. තස්මා යථා නාම බ්යග්ඝාදයො අත්තනො භක්ඛං විලුම්පන්තානං බලවදුට්ඨචිත්තා භවන්ති, එවං අත්තනා ගහිතමනුස්සං මොචාපෙන්තානං අමනුස්සා පදුට්ඨචිත්තා හොන්ති. ඉති තථා මොචාපෙතුං ආරද්ධකාලෙ භික්ඛූනං පරිස්සයවිනොදනත්ථං ඉමං ආටානාටියපරිත්තපරිකම්මං අට්ඨකථාචරියෙහි වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අයං පරිත්තකරණවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො.

20. අනාමට්ඨපිණ්ඩපාතොති (වි. වි. ටී. 1.185) ¶ එත්ථ අමසියිත්ථාති ආමට්ඨො, න ආමට්ඨො අනාමට්ඨො. පිණ්ඩං පිණ්ඩං හුත්වා පතතීති ¶ පිණ්ඩපාතො. අනාමට්ඨො ච සො පිණ්ඩපාතො චාති තථා, අග්ගහිතඅග්ගො, අපරිභුත්තො පිණ්ඩපාතොති අත්ථො. සචෙපි කහාපණග්ඝනකො හොතීති ඉමිනා දායකෙහි බහුබ්යඤ්ජනෙන සම්පාදෙත්වා සක්කච්චං දින්නභාවං දීපෙති. තෙන වුත්තං ‘‘සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනං නත්ථී’’ති, එවං සක්කච්චං සද්ධාය දින්නං මහග්ඝභොජනම්පි මාතාපිතූනං දත්වා සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනං නාම න හොති, පගෙව අප්පග්ඝභොජනෙති අධිප්පායො. මාතාදිපඤ්චකංයෙව වත්වා භෙසජ්ජකරණෙ විය අපරෙසම්පි දසන්නං දාතුං වට්ටතීති අවුත්තත්තා අඤ්ඤෙසං ඤාතකානම්පි පෙසෙත්වා දාතුං න වට්ටතීති සිද්ධං, ‘‘විහාරං සම්පත්තස්ස පන යස්ස කස්සචි ආගන්තුකස්ස වා’’ඉච්චාදිවක්ඛමානත්තා විහාරං සම්පත්තානං ඤාතකානම්පි ආගන්තුකසාමඤ්ඤෙන දාතුං වට්ටතීති ච. ථාලකෙති සඞ්ඝිකෙ කංසාදිමයෙ ථාලකෙ. පත්තොපි එත්ථ සඞ්ගය්හති. න වට්ටතීති ඉමිනා දුක්කටන්ති දස්සෙති. දාමරිකචොරස්සාති රජ්ජං පත්ථෙන්තස්ස පාකටචොරස්ස. අදීයමානෙපි ‘‘න දෙන්තී’’ති කුජ්ඣන්තීති සම්බන්ධො.

ආමිසස්ස ධම්මස්ස ච අලාභෙන අත්තනො පරස්ස ච අන්තරෙ සම්භවන්තස්ස ඡිද්දස්ස විවරස්ස පටිසන්ථරණං පිදහනං පටිසන්ථාරො. සො පන ධම්මාමිසවසෙන දුවිධො. තත්ථ ආමිසපටිසන්ථාරං සන්ධාය ‘‘කස්ස කාතබ්බො, කස්ස න කාතබ්බො’’ති වුත්තං. ආගන්තුකස්ස වා…පෙ… කාතබ්බොයෙවාති වුත්තමත්ථං පාකටං කාතුං ‘‘ආගන්තුකං තාවා’’තිආදිමාහ. ඛීණපරිබ්බයන්ති ඉමිනා අගතිභාවං කරුණාට්ඨානතඤ්ච දස්සෙති. තෙන ච තබ්බිධුරානං සමිද්ධානං ආගන්තුකත්තෙපි දාතුං න වට්ටතීති සිද්ධං හොති. ‘‘අපච්චාසීසන්තෙනා’’ති වත්වා පච්චාසීසනප්පකාරං දස්සෙතුං ‘‘මනුස්සා නාමා’’තිආදි වුත්තං. අනනුඤ්ඤාතානං පන අපච්චාසීසන්තෙනපි දාතුං න වට්ටති සද්ධාදෙය්යවිනිපාතත්තා, පච්චාසාය ¶ පන සති කුලදූසනම්පි හොති. උබ්බාසෙත්වාති සමන්තතො තියොජනං විලුම්පන්තෙ මනුස්සෙ පලාපෙත්වා. වරපොත්ථකචිත්තත්ථරණන්ති අනෙකප්පකාරං ඉත්ථිපුරිසාදිඋත්තමරූපවිචිත්තං අත්ථරණං. අයං පටිසන්ථාරවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

භෙසජ්ජාදිවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

තතියො පරිච්ඡෙදො.

4. විඤ්ඤත්තිවිනිච්ඡයකථා

21. එවං ¶ භෙසජ්ජාදිවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි විඤ්ඤත්තිවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘විඤ්ඤත්තීති යාචනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ විඤ්ඤාපනා විඤ්ඤත්ති, ‘‘ඉමිනා නො අත්ථො’’ති විඤ්ඤාපනා, යාචනාති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘විඤ්ඤත්තීති යාචනා’’ති. තත්ර විඤ්ඤත්තියං අයං මයා වක්ඛමානො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. මූලච්ඡෙජ්ජායාති (වි. වි. ටී. 1.342) පරසන්තකභාවතො මොචෙත්වා අත්තනො එව සන්තකකරණවසෙන. එවං යාචතො අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තිදුක්කටඤ්චෙව දාසපටිග්ගහදුක්කටඤ්ච හොති ‘‘දාසිදාසපටිග්ගහණා පටිවිරතො (දී. නි. 1.10, 194) හොතී’’ති වචනං නිස්සාය අට්ඨකථායං පටික්ඛිත්තත්තා. ඤාතකපවාරිතට්ඨානතො පන දාසං මූලච්ඡෙජ්ජාය යාචන්තස්ස සාදියනවසෙනෙව දුක්කටං. සකකම්මන්ති පාණවධකම්මං. ඉදඤ්ච පාණාතිපාතදොසපරිහාරාය වුත්තං, න විඤ්ඤත්තිපරිහාරාය. අනියමෙත්වාපි න යාචිතබ්බාති සාමීචිදස්සනත්ථං වුත්තං, සුද්ධචිත්තෙන පන හත්ථකම්මං යාචන්තස්ස ආපත්ති නාම නත්ථි. යදිච්ඡකං කාරාපෙතුං වට්ටතීති ‘‘හත්ථකම්මං යාචාමි, දෙථා’’තිආදිනා අයාචිත්වාපි ¶ වට්ටති, සකිච්චපසුතම්පි එවං කාරාපෙන්තස්ස විඤ්ඤත්ති නත්ථි එව, සාමීචිදස්සනත්ථං පන විභජිත්වා වුත්තං.

සබ්බකප්පියභාවදීපනත්ථන්ති සබ්බසො කප්පියභාවදස්සනත්ථං. මූලං දෙථාති වත්තුං වට්ටතීති ‘‘මූලං දස්සාමා’’ති පඨමං වුත්තත්තා විඤ්ඤත්ති වා ‘‘මූල’’න්ති වචනස්ස කප්පියාකප්පියවත්ථුසාමඤ්ඤවචනත්තා අකප්පියවචනං වා නිට්ඨිතභතිකිච්චානං දාපනතො අකප්පියවත්ථුසාදියනං වා න හොතීති කත්වා වුත්තං. මූලච්ඡෙජ්ජාය වාති ඉදං ඉධ ථම්භාදීනං දාසිදාසාදිභාවාභාවතො වුත්තං. අනජ්ඣාවුත්ථකන්ති අපරිග්ගහිතං, අස්සාමිකන්ති අත්ථො.

22. න කෙවලඤ්ච…පෙ… චීවරාදීනි කාරාපෙතුකාමෙනාතිආදීසු චීවරං කාරාපෙතුකාමස්ස අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතතන්තවායෙහි හත්ථකම්මයාචනවසෙන වායාපනෙ විඤ්ඤත්තිපච්චයා දුක්කටාභාවෙපි චීවරවායාපනසික්ඛාපදෙන යථාරහං පාචිත්තියදුක්කටානි හොන්තීති වෙදිතබ්බං. අකප්පියකහාපණාදි න දාතබ්බන්ති කප්පියමුඛෙන ලද්ධම්පි තත්ථ කම්මකරණත්ථාය ඉමස්ස කහාපණං දෙහීති වත්වා ‘‘දාතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. පුබ්බෙ කතකම්මස්ස දාපනෙ කිඤ්චාපි දොසො න දිස්සති, තථාපි අසාරුප්පමෙවාති වදන්ති. කතකම්මත්ථායපි කප්පියවොහාරෙන ¶ පරියායතො භතිං දාපෙන්තස්ස නත්ථි දොසො, සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 1.342) පන ‘‘අකප්පියකහාපණාදි න දාතබ්බන්ති කිඤ්චාපි අකප්පියකහාපණාදිං අසාදියන්තෙන කප්පියවොහාරතො දාතුං වට්ටති, තථාපි සාරුප්පං න හොති, මනුස්සා ච එතස්ස සන්තකං කිඤ්චි අත්ථීති විහෙඨෙතබ්බං මඤ්ඤන්තීති අකප්පියකහාපණාදිදානං පටික්ඛිත්ත’’න්ති වුත්තං. තථෙව පාචෙත්වාති හත්ථකම්මවසෙනෙව පාචෙත්වා. ‘‘කිං භන්තෙ’’ති එත්තකෙපි පුච්ඡිතෙ යදත්ථාය පවිට්ඨො, තං කථෙතුං ලභති පුච්ඡිතපඤ්හත්තා.

23. වත්තන්ති ¶ චාරිත්තං, ආපත්ති පන න හොතීති අධිප්පායො. කප්පියං කාරාපෙත්වා පටිග්ගහෙතබ්බානීති සාඛාය මක්ඛිකබීජනෙන පණ්ණාදිඡෙදෙ බීජගාමකොපනස්ස චෙව තත්ථ ලග්ගරජාදිඅප්පටිග්ගහිතකස්ස ච පරිහාරත්ථාය වුත්තං, තදුභයාසඞ්කාය අසති තථා අකරණෙ දොසො නත්ථි. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 1.342) පන ‘‘කප්පියං කාරාපෙත්වා පටිග්ගහෙතබ්බානීති සාඛාය ලග්ගරජස්මිං පත්තෙ පතිතෙපි සාඛං ඡින්දිත්වා ඛාදිතුකාමතායපි සති සුඛපරිභොගත්ථං වුත්ත’’න්ති වුත්තං. නදියාදීසු උදකස්ස අපරිග්ගහිතත්තා ‘‘ආහරාති වත්තුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. ගෙහතො…පෙ… නෙව වට්ටතීති පරිග්ගහිතුදකත්තා විඤ්ඤත්තියා දුක්කටං හොතීති අධිප්පායො. ‘‘න ආහටං පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති වචනතො විඤ්ඤත්තියා ආපන්නං දුක්කටං දෙසෙත්වාපි තං වත්ථුං පරිභුඤ්ජන්තස්ස පරිභොගෙ පරිභොගෙ දුක්කටමෙව, පඤ්චන්නම්පි සහධම්මිකානං න වට්ටති.

‘‘අලජ්ජීහි පන භික්ඛූහි වා සාමණෙරෙහි වා හත්ථකම්මං න කාරෙතබ්බ’’න්ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා අත්තනො අත්ථාය යං කිඤ්චි හත්ථකම්මං කාරෙතුං න වට්ටති. යං පන අලජ්ජී නිවාරියමානොපි බීජනාදිං කරොති, තත්ථ දොසො නත්ථි, චෙතියකම්මාදීනි පන තෙහි කාරාපෙතුං වට්ටතීති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.342) වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.342) පන ‘‘අලජ්ජීහි…පෙ… න කාරෙතබ්බන්ති ඉදං උත්තරිභඞ්ගාධිකාරත්තා අජ්ඣොහරණීයං සන්ධාය වුත්තං, බාහිරපරිභොගෙසු පන අලජ්ජීහිපි හත්ථකම්මං කාරෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. එත්ථ ච ‘‘අලජ්ජීහි සාමණෙරෙහී’’ති වුත්තත්තා ‘‘සඤ්චිච්ච ආපත්තිං ආපජ්ජතී’’ති (පරි. 359) අලජ්ජිලක්ඛණං උක්කට්ඨවසෙන උපසම්පන්නෙ පටිච්ච උපලක්ඛණතො වුත්තන්ති තංලක්ඛණවිරහිතානං සාමණෙරාදීනං ලිඞ්ගත්ථෙනගොත්රභුපරියොසානානං ¶ භික්ඛුපටිඤ්ඤානං දුස්සීලානම්පි සාධාරණවසෙන අලජ්ජිලක්ඛණං යථාඨපිතපටිපත්තියා අතිට්ඨනමෙවාති ගහෙතබ්බං.

24. ගොණං ¶ පන…පෙ… ආහරාපෙන්තස්ස දුක්කටන්ති විඤ්ඤත්තික්ඛණෙ විඤ්ඤත්තිපච්චයා, පටිලාභක්ඛණෙ ගොණානං සාදියනපච්චයා ච දුක්කටං. ගොණඤ්හි අත්තනො අත්ථාය අවිඤ්ඤත්තියා ලද්ධම්පි සාදිතුං න වට්ටති ‘‘හත්ථිගවාස්සවළවපටිග්ගහණා පටිවිරතො හොතී’’ති (දී. නි. 1.10, 194) වුත්තත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘ඤාතකපවාරිතට්ඨානතොපි මූලච්ඡෙජ්ජාය යාචිතුං න වට්ටතී’’ති. එත්ථ ච විඤ්ඤත්තිදුක්කටාභාවෙපි අකප්පියවත්ථුයාචනෙපි පටිග්ගහණෙපි දුක්කටමෙව. රක්ඛිත්වාති චොරාදිඋපද්දවතො රක්ඛිත්වා. ජග්ගිත්වාති තිණඅන්නාදීහි පොසෙත්වා. න සම්පටිච්ඡිතබ්බන්ති අත්තනො අත්ථාය ගොසාදියනස්ස පටික්ඛිත්තත්තා වුත්තං.

25. ඤාතකපවාරිතට්ඨානෙ පන වට්ටතීති සකටස්ස සම්පටිච්ඡිතබ්බත්තා මූලච්ඡෙජ්ජවසෙන යාචිතුං වට්ටති. තාවකාලිකං වට්ටතීති උභයත්ථාපි වට්ටතීති අත්ථොති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.342) වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.342) පන ‘‘සකටං දෙථාති…පෙ… න වට්ටතීති මූලච්ඡෙජ්ජවසෙන සකටං දෙථාති වත්තුං න වට්ටති. තාවකාලිකං වට්ටතීති තාවකාලිකං කත්වා සබ්බත්ථ යාචිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. වාසිආදීනි පුග්ගලිකානිපි වට්ටන්තීති ආහ ‘‘එස නයො වාසී’’තිආදි. වල්ලිආදීසු ච පරපරිග්ගහිතෙසු එස නයොති යොජෙතබ්බං. ගරුභණ්ඩප්පහොනකෙසුයෙවාති ඉදං විඤ්ඤත්තිං සන්ධාය වුත්තං, අදින්නාදානෙ පන තිණසලාකං උපාදාය පරපරිග්ගහිතං ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හතො අවහාරො එව, භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බො. වල්ලිආදීසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පාළිආගතානං වෙළුමුඤ්ජපබ්බජතිණමත්තිකානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තත්ථ ච යස්මිං පදෙසෙ ¶ හරිතාලජාතිහිඞ්ගුලිකාදි අප්පකම්පි මහග්ඝං හොති, තත්ථ තං තාලපක්කප්පමාණතො ඌනම්පි ගරුභණ්ඩමෙව, විඤ්ඤාපෙතුඤ්ච න වට්ටති.

26. සාති විඤ්ඤත්ති. පරිකථාදීසු ‘‘සෙනාසනං සම්බාධ’’න්තිආදිනා පරියායෙන කථනං පරිකථා නාම. උජුකමෙව අකථෙත්වා ‘‘භික්ඛූනං කිං පාසාදො න වට්ටතී’’තිආදිනා අධිප්පායො යථා විභූතො හොති, එවං කථනං ඔභාසො නාම. සෙනාසනාදිඅත්ථං භූමිපරිකම්මාදිකරණවසෙන පච්චයුප්පාදාය නිමිත්තකරණං නිමිත්තකම්මං නාම. තීසු පච්චයෙසු විඤ්ඤත්තිආදයො දස්සිතා, ගිලානපච්චයෙ පන කථන්ති ආහ ‘‘ගිලානපච්චයෙ පනා’’තිආදි. තථා උප්පන්නං පන භෙසජ්ජං රොගෙ වූපසන්තෙ භුඤ්ජිතුං වට්ටති, න වට්ටතීති? තත්ථ විනයධරා ‘‘භගවතා රොගසීසෙන පරිභොගස්ස ද්වාරං දින්නං, තස්මා අරොගකාලෙපි භුඤ්ජිතුං වට්ටති, ආපත්ති න ¶ හොතී’’ති වදන්ති, සුත්තන්තිකා පන ‘‘කිඤ්චාපි ආපත්ති න හොති, ආජීවං පන කොපෙති, තස්මා සල්ලෙඛපටිපත්තියං ඨිතස්ස න වට්ටති, සල්ලෙඛං කොපෙතී’’ති වදන්තීති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

විඤ්ඤත්තිවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

චතුත්ථො පරිච්ඡෙදො.

5. කුලසඞ්ගහවිනිච්ඡයකථා

27. එවං විඤ්ඤත්තිවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි කුලසඞ්ගහවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘කුලසඞ්ගහො’’තිආදිමාහ. තත්ථ සඞ්ගණ්හනං සඞ්ගහො, කුලානං සඞ්ගහො කුලසඞ්ගහො, පච්චයදායකාදීනං ¶ ගිහීනං අනුග්ගහකරණං. අනුග්ගහත්ථො හෙත්ථ සඞ්ගහ-සද්දො යථා ‘‘පුත්තදාරස්ස සඞ්ගහො’’ති (ඛු. පා. 5.6; සු. නි. 265).

28. තත්ථ කොට්ටනන්ති සයං ඡින්දනං. කොට්ටාපනන්ති ‘‘ඉමං ඡින්දා’’ති අඤ්ඤෙසං ඡෙදාපනං. ආළියා බන්ධනන්ති යථා ගච්ඡමූලෙ උදකං සන්තිට්ඨති, තථා සමන්තතො බන්ධනං. උදකස්සාති අකප්පියඋදකස්ස ‘‘කප්පියඋදකසිඤ්චන’’න්ති විසුං වක්ඛමානත්තා, තඤ්ච ආරාමාදිඅත්ථං රොපනෙ අකප්පියවොහාරෙසුපි කප්පියවොහාරෙසුපි කප්පියඋදකසිඤ්චනාදි වට්ටතීති වක්ඛමානත්තා ඉධාපි විභාගං කත්වා කප්පියඋදකසිඤ්චනාදි විසුං දස්සිතං. එත්ථ ච කතමං අකප්පියඋදකං, කතමං පන කප්පියඋදකන්ති? සප්පාණකං අකප්පියඋදකං, අප්පාණකං කප්පියඋදකන්ති. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ, ‘‘යො පන භික්ඛු ජානං සප්පාණකං උදකං තිණං වා මත්තිකං වා සිඤ්චෙය්ය වා සිඤ්චාපෙය්ය වා පාචිත්තිය’’න්ති වචනතො. යථා කොට්ටනඛණනාදිකායිකකිරියාපි අකප්පියවොහාරෙ සඞ්ගහිතා, එවං මාතිකාඋජුකරණාදිකප්පියවොහාරෙපීති ආහ ‘‘සුක්ඛමාතිකාය උජුකරණ’’න්ති. හත්ථපාදමුඛධොවනනහආනොදකසිඤ්චනන්ති ඉමිනාපි පකාරන්තරෙන කප්පියඋදකසිඤ්චනමෙව දස්සෙති. අකප්පියවොහාරෙ කොට්ටනඛණනාදිවසෙන සයං කරණස්සපි කථං සඞ්ගහොති? අකප්පියන්ති වොහරියතීති අකප්පියවොහාරොති ¶ අකප්පියභූතං කරණකාරාපනාදි සබ්බමෙව සඞ්ගහිතං, න පන අකප්පියවචනමත්තන්ති දට්ඨබ්බං. කප්පියවොහාරෙපි එසෙව නයො. සුක්ඛමාතිකාය උජුකරණන්ති ඉමිනා පුරාණපණ්ණාදීනං හරණම්පි සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. කුදාලාදීනි භූමියං ඨපෙත්වා ඨානතො හත්ථෙන ගහෙත්වා ඨානමෙව පාකටතරන්ති ‘‘ඔභාසො’’ති වුත්තං.

29. මහාපච්චරිවාදං පතිට්ඨාපෙතුකාමො පච්ඡා වදති. වනත්ථායාති ඉදං කෙචි ‘‘වතත්ථායා’’ති පඨන්ති, තෙසං වතිඅත්ථායාති ¶ අත්ථො. වජිරබුද්ධිටීකායම්පි තථෙව වුත්තං, ‘‘ආරාමරොපා වනරොපා, යෙ නරා සෙතුකාරකා’’ති (සං. නි. 1.47) වචනතො පන තං විචාරෙතබ්බං. අකප්පියවොහාරෙපි එකච්චං වට්ටතීති දස්සෙතුං ‘‘න කෙවලඤ්ච සෙස’’න්තිආදිමාහ. යං කිඤ්චි මාතිකන්ති සුක්ඛමාතිකං වා අසුක්ඛමාතිකං වා. කප්පියඋදකං සිඤ්චිතුන්ති ඉමිනා ‘‘කප්පියඋදකං සිඤ්චථා’’ති වත්තුම්පි වට්ටතීති දස්සෙති. සයං රොපෙතුම්පි වට්ටතීති ඉමිනා ‘‘රොපෙහී’’ති වත්තුම්පි වට්ටතීතිපි සිද්ධං.

30. පාචිත්තියඤ්චෙව දුක්කටඤ්චාති පථවීඛණනපච්චයා පාචිත්තියං, කුලසඞ්ගහපච්චයා දුක්කටං. අකප්පියවොහාරෙනාති ‘‘ඉදං ඛණ, ඉදං රොපෙහී’’ති අකප්පියවොහාරෙන. දුක්කටමෙවාති කුලසඞ්ගහපච්චයා දුක්කටං. උභයත්රාති කප්පියාකප්පියපථවියං.

සබ්බත්ථාති කුලසඞ්ගහපරිභොගආරාමාදිඅත්ථාය රොපිතෙ. දුක්කටම්පීති න කෙවලං පාචිත්තියමෙව. කප්පියෙනාති කප්පියඋදකෙන. තෙසංයෙව ද්වින්නන්ති කුලසඞ්ගහපරිභොගානං. දුක්කටන්ති කුලසඞ්ගහත්ථාය සයං සිඤ්චනෙ, කප්පියවොහාරෙන වා අකප්පියවොහාරෙන වා සිඤ්චාපනෙ දුක්කටං, පරිභොගත්ථාය සයං සිඤ්චනෙ, අකප්පියවොහාරෙන සිඤ්චාපනෙ ච දුක්කටං. පයොගබහුලතායාති සයං කරණෙ, කායපයොගස්ස කාරාපනෙ වචීපයොගස්ස බහුත්තෙන. ආපත්තිබහුලතා වෙදිතබ්බාති එත්ථ සයං සිඤ්චනෙ ධාරාපච්ඡෙදගණනාය ආපත්තිගණනා වෙදිතබ්බා. සිඤ්චාපනෙ පන පුනප්පුනං ආණාපෙන්තස්ස වාචාය වාචාය ආපත්ති, සකිං ආණත්තස්ස බහුසිඤ්චනෙ එකාව.

ඔචිනනෙ දුක්කටපාචිත්තියානීති කුලසඞ්ගහපච්චයා දුක්කටං, භූතගාමපාතබ්යතාය පාචිත්තියං. අඤ්ඤත්ථාති වත්ථුපූජාදිඅත්ථාය ¶ ඔචිනනෙ. සකිං ආණත්තොති අකප්පියවොහාරෙන ආණත්තො ¶ . පාචිත්තියමෙවාති අකප්පියවොහාරෙන ආණත්තත්තා භූතගාමසික්ඛාපදෙන (පාචි. 90-91) පාචිත්තියං. කප්පියවචනෙන පන වත්ථුපූජාදිඅත්ථාය ඔචිනාපෙන්තස්ස අනාපත්තියෙව.

31. ගන්ථනෙන නිබ්බත්තං දාමං ගන්ථිමං. එස නයො සෙසෙසුපි. න වට්ටතීති කුලසඞ්ගහත්ථාය, වත්ථුපූජාදිඅත්ථාය වා වුත්තනයෙන කරොන්තස්ස කාරාපෙන්තස්ස ච දුක්කටන්ති අත්ථො. වට්ටතීති වත්ථුපූජාදිඅත්ථාය වට්ටති, කුලසඞ්ගහත්ථාය පන කප්පියවොහාරෙන කාරාපෙන්තස්සපි දුක්කටමෙව. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘භික්ඛුස්ස වා’’තිආදිනා වුත්තනයෙන. ධම්මාසනවිතානෙ බද්ධකණ්ටකෙසු පුප්ඵානි විනිවිජ්ඣිත්වා ඨපෙන්තීති සම්බන්ධො. උපරූපරි විජ්ඣිත්වා ඡත්තසදිසං කත්වා ආවුණනතො ‘‘ඡත්තාධිඡත්තං වියා’’ති වුත්තං. ‘‘කදලික්ඛන්ධම්හී’’තිආදිනා වුත්තං සබ්බමෙව සන්ධාය ‘‘තං අතිඔළාරිකමෙවා’’ති වුත්තං, සබ්බත්ථ කරණෙ, අකප්පියවොහාරෙන කාරාපනෙ ච දුක්කටමෙවාති අත්ථො. පුප්ඵවිජ්ඣනත්ථං කණ්ටකම්පි බන්ධිතුං න වට්ටතීති ඉමස්ස උපලක්ඛණත්තා පුප්ඵදාමොලම්බකාදිඅත්ථාය රජ්ජුබන්ධනාදිපි න වට්ටතීති කෙචි වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘‘පුප්ඵවිජ්ඣනත්ථං කණ්ටකන්ති විසෙසිතත්තා තදත්ථං කණ්ටකමෙව බන්ධිතුං න වට්ටති, තඤ්ච අට්ඨකථාපමාණෙනා’’ති වදන්ති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. පුප්ඵපටිච්ඡකං නාම දන්තාදීහි කතං පුප්ඵාධානං. එතම්පි නාගදන්තකම්පි සඡිද්දමෙව ගහෙතබ්බං. අසොකපිණ්ඩියාති අසොකසාඛානං, පුප්ඵානං වා සමූහෙ. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.431) පන ‘‘අසොකපිණ්ඩියාති අසොකපුප්ඵමඤ්ජරිකායා’’ති වුත්තං. ධම්මරජ්ජු නාම චෙතියං වා බොධිං වා පුප්ඵප්පවෙසනත්ථං ආවිජ්ඣිත්වා බන්ධරජ්ජු. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.431) පන ‘‘ධම්මරජ්ජු නාම චෙතියාදීනි ¶ පරික්ඛිපිත්වා තෙසඤ්ච රජ්ජුයා ච අන්තරා පුප්ඵප්පවෙසනත්ථාය බන්ධරජ්ජු. සිථිලවට්ටිතාය වා වට්ටියා අබ්භන්තරෙ පුප්ඵප්පවෙසනත්ථාය එවං බන්ධාතිපි වදන්තී’’ති වුත්තං.

මත්ථකදාමන්ති ධම්මාසනාදිමත්ථකෙ පලම්බකදාමං. තෙසංයෙවාති උප්පලාදීනං එව. වාකෙන වාති පුප්ඵනාළං ඵාලෙත්වා පුප්ඵෙන එකාබද්ධට්ඨිතවාකෙන දණ්ඩෙන ච එකාබද්ධෙනෙව. එතෙන පුප්ඵං බීජගාමසඞ්ගහං න ගච්ඡති පඤ්චසු බීජෙසු අපවිට්ඨත්තා පණ්ණං විය, තස්මා කප්පියං අකාරාපෙත්වාපි විකොපනෙ දොසො නත්ථි. යඤ්ච ඡින්නස්සපි මකුළස්ස විකසනං, තම්පි අතිතරුණස්ස අභාවා වුඩ්ඪිලක්ඛණං න හොති, පරිණතස්ස පන මකුළස්ස පත්තානං සිනෙහෙ පරියාදානං ගතෙ විසුංභාවො එව විකාසො, තෙනෙව ඡින්නමකුළවිකාසො අඡින්නමකුළවිකාසතො පරිහීනො, මිලාතනියුත්තො ¶ වා දිස්සති. යඤ්ච මිලාතස්ස උදකසඤ්ඤොගෙ අමිලානතාපජ්ජනං, තම්පි තම්බුලපණ්ණාදීසු සමානං වුඩ්ඪිලක්ඛණං න හොති. පාළිඅට්ඨකථාසු ච න කත්ථචි පුප්ඵානං කප්පියකරණං ආගතං, තස්මා පුප්ඵං සබ්බථා අබීජමෙවාති විඤ්ඤායති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

‘‘පසිබ්බකෙ වියා’’ති වුත්තත්තා පුප්ඵං පසිබ්බකෙ වා පසිබ්බකසදිසං බන්ධෙ යත්ථ කත්ථචි චීවරෙ වා පක්ඛිපිතුං වට්ටතීති සිද්ධං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.431) පන ‘‘ඛන්ධෙ ඨපිතකාසාවස්සාති ඛන්ධෙ ඨපිතසඞ්ඝාටිං සන්ධාය වුත්තං. තඤ්හි තථාබන්ධිතුං සක්කා භවෙය්ය. ඉමිනා ච අඤ්ඤම්පි තාදිසං කාසාවං වා වත්ථං වා වුත්තනයෙන බන්ධිත්වා තත්ථ පුප්ඵානි පක්ඛිපිතුං වට්ටතීති සිද්ධං. අංසභණ්ඩිකපසිබ්බකෙ පක්ඛිත්තසදිසත්තා වෙඨිමං නාම න ජාතං, තස්මා සිථිලබන්ධස්ස අන්තරන්තරා පක්ඛිපිතුම්පි වට්ටතීති වදන්තී’’ති වුත්තං. හෙට්ඨා දණ්ඩකං පන බන්ධිතුං න ¶ වට්ටතීති රජ්ජුආදීහි බන්ධනං සන්ධාය වුත්තං, පුප්ඵස්සෙව පන අච්ඡින්නදණ්ඩකෙහි බන්ධිතුං වට්ටති එව.

පුප්ඵපටෙ ච දට්ඨබ්බන්ති පුප්ඵපටං කරොන්තස්ස දීඝතො පුප්ඵදාමස්ස හරණපච්චාහරණවසෙන පූරණං සන්ධාය වුත්තං, තිරියතො හරණං පන වායිමං නාම හොති, න පුරිමං. ‘‘පුරිමට්ඨානං අතික්කාමෙතී’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා පුරිමං පුප්ඵකොටිං ඵුසාපෙත්වා වා අඵුසාපෙත්වා වා පරික්ඛිපනවසෙන අතික්කාමෙන්තස්ස ආපත්තියෙව. බන්ධිතුං වට්ටතීති පුප්ඵරහිතාය සුත්තවාකකොටියා බන්ධිතුං වට්ටති. එකවාරං හරිත්වා පරික්ඛිපිත්වාති ඉදං පුබ්බෙ වුත්තචෙතියාදිපරික්ඛෙපං පුප්ඵපටකරණඤ්ච සන්ධාය වුත්තං, තස්මා චෙතියං වා බොධිං වා පරික්ඛිපන්තෙන එකවාරං පරික්ඛිපිත්වා පුරිමට්ඨානං සම්පත්තෙ අඤ්ඤස්ස දාතබ්බං, තෙනපි එකවාරං පරික්ඛිපිත්වා තථෙව කාතබ්බං. පුප්ඵපටං කරොන්තෙන ච හරිත්වා අඤ්ඤස්ස දාතබ්බං, තෙනපි තථෙව කාතබ්බං. සචෙපි ද්වෙයෙව භික්ඛූ උභොසු පස්සෙසු ඨත්වා පරියායෙන හරන්ති, වට්ටතියෙවාති වදන්ති.

පරෙහි පූරිතන්ති දීඝතො පසාරිතං. වායිතුන්ති තිරියතො හරිතුං, තං පන එකවාරම්පි න ලභති. පුප්ඵානි ඨපෙන්තෙනාති අගන්ථිතානි පාකතිකපුප්ඵානි අඤ්ඤමඤ්ඤං ඵුසාපෙත්වාපි ඨපෙන්තෙන. පුප්ඵදාමං පන පූජනත්ථාය භූමියං ඨපෙන්තෙන ඵුසාපෙත්වා වා අඵුසාපෙත්වා වා දිගුණං කත්වා ඨපෙතුං න වට්ටතීති වදන්ති.

32. ඝටිකදාමඔලම්බකොති ¶ හෙට්ඨාභාගෙ ඝටිකාකාරයුත්තො, දාරුඝටිකාකාරො වා ඔලම්බකො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.431) පන ‘‘ඝටිකදාමඔලම්බකොති අන්තෙ ඝටිකාකාරයුත්තො යමකදාමඔලම්බකො’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං ¶ (වජිර. ටී. පාරාජික 431) පන ‘‘ඝටිකදාමඔලම්බකොති යමකදාමඔලම්බකොති ලිඛිත’’න්ති වුත්තං, එකෙකං පන දාමං නික්ඛන්තසුත්තකොටියාව බන්ධිත්වා ඔලම්බිතුං වට්ටති, පුප්ඵදාමද්වයං සඞ්ඝටිතුකාමෙනපි නික්ඛන්තසුත්තකොටියාව සුත්තකොටිං සඞ්ඝටිතුං වට්ටති. අඩ්ඪචන්දාකාරෙන මාලාගුණපරික්ඛෙපොති අඩ්ඪචන්දාකාරෙන මාලාගුණස්ස පුනප්පුනං හරණපච්චාහරණවසෙන පූරෙත්වා පරික්ඛිපනං, තෙනෙව තං පුරිමෙ පවිට්ඨං, තස්මා එතම්පි අඩ්ඪචන්දාකාරං පුනප්පුනං හරණපච්චාහරණවසෙන පූරෙතුං න වට්ටති. එකවාරං පන අඩ්ඪචන්දාකාරකරණෙ මාලාගුණං හරිතුං වට්ටතීති වදන්ති. පුප්ඵදාමකරණන්ති එත්ථ සුත්තකොටියං ගහෙත්වාපි එකතො කාතුං න වට්ටතීති වදන්ති. සුත්තමයං ගෙණ්ඩුකං නාම, ගෙණ්ඩුකඛරපත්තදාමානං පටික්ඛිත්තත්තා චෙලාදීහි කතදාමම්පි න වට්ටති අකප්පියානුලොමත්තාති වදන්ති. පරසන්තකං දෙති, දුක්කටමෙවාති විස්සාසග්ගාහෙන පරසන්තකං ගහෙත්වා දෙන්තං සන්ධාය වුත්තං. ථුල්ලච්චයන්ති එත්ථ භණ්ඩදෙය්යම්පි හොති.

33. තඤ්ච ඛො වත්ථුපූජනත්ථායාති මාතාපිතූනම්පි පුප්ඵං දෙන්තෙන වත්ථුපූජනත්ථායෙව දාතබ්බන්ති දස්සෙති. ‘‘මණ්ඩනත්ථාය පන සිවලිඞ්ගාදිපූජනත්ථායා’’ති එත්තකමෙව වුත්තත්තා ‘‘ඉමං වික්කිණිත්වා ජීවිස්සන්තී’’ති මාතාපිතූනං වට්ටති, සෙසඤාතකානං තාවකාලිකමෙව දාතුං වට්ටති. කස්සචිපීති ඤාතකස්ස වා අඤ්ඤාතකස්ස වා කස්සචිපි. ඤාතිසාමණෙරෙහෙවාති තෙසං ගිහිපරිකම්මමොචනත්ථං වුත්තං. ඉතරෙති අඤ්ඤාතකා. තෙහිපි සාමණෙරෙහි ආචරියුපජ්ඣායානං වත්තසීසෙන හරිතබ්බං. සම්පත්තානං සාමණෙරානං උපඩ්ඪභාගං දාතුං වට්ටතීති සඞ්ඝිකස්ස ලාභස්ස උපචාරසීමට්ඨසාමණෙරානම්පි සන්තකත්තා තෙසම්පි උපඩ්ඪභාගො ලබ්භතෙවාති කත්වා වුත්තං. චූළකන්ති උපඩ්ඪභාගතොපි උපඩ්ඪං. චතුත්ථභාගස්සෙතං ¶ අධිවචනං. සාමණෙරා…පෙ… ඨපෙන්තීති ඉදං අරක්ඛිතඅගොපිතං සන්ධාය වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං පන ‘‘වස්සග්ගෙන අභාජනීයං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති මග්ගෙ වා චෙතියඞ්ගණෙ වා.

34. සාමණෙරෙහි දාපෙතුං න ලභන්තීති ඉදං සාමණෙරෙහි ගිහිකම්මං කාරිතං විය හොතීති වුත්තං, න පන පුප්ඵදානං හොතීති සාමණෙරානම්පි න වට්ටනතො. වුත්තඤ්ච ‘‘සයමෙවා’’තිආදි. න හි තං පුප්ඵදානං නාම සියා. යදි හි තථා ආගතානං තෙසං දානං පුප්ඵදානං නාම භවෙය්ය ¶ , සාමණෙරෙහිපි දාතුං න ලබ්භෙය්ය. සයමෙවාති සාමණෙරා සයමෙව. යාගුභත්තාදීනි ආදායාති ඉදං භික්ඛූනං අත්ථාය යාගුභත්තාදිසම්පාදනං සන්ධාය වුත්තත්තා ‘‘න වට්ටතී’’ති අවිසෙසෙන වුත්තං. අවිසෙසෙන වුත්තන්ති ඉමිනා සබ්බෙසම්පි න වට්ටතීති දස්සෙති.

35. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘මාතාපිතූනං තාව හරිත්වාපි හරාපෙත්වාපි පක්කොසිත්වාපි පක්කොසාපෙත්වාපි දාතුං වට්ටති, සෙසඤාතකානං පක්කොසාපෙත්වාව. මාතාපිතූනඤ්ච හරාපෙන්තෙන ඤාතිසාමණෙරෙහෙව හරාපෙතබ්බං. ඉතරෙ පන යදි සයමෙව ඉච්ඡන්ති, වට්ටතී’’ති ඉමං පුප්ඵදානෙ වුත්තනයං ඵලදානෙපි අතිදිසති, තස්මා ඵලම්පි මාතාපිතූනං හරණහරාපනාදිනා දාතුං වට්ටති, සෙසඤාතීනං පක්කොසාපෙත්වාව. ඉදානි ‘‘යො හරිත්වා වා හරාපෙත්වා වා…පෙ… ඉස්සරවතාය දදතො ථුල්ලච්චය’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.436-437) ඉමං පුප්ඵදානෙ වුත්තනයං ඵලදානෙ සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘කුලසඞ්ගහත්ථාය පනා’’තිආදිමාහ. ඛීණපරිබ්බයානන්ති ආගන්තුකෙ සන්ධාය වුත්තං. ඵලපරිච්ඡෙදෙනාති ‘‘එත්තකානි ඵලානි දාතබ්බානී’’ති එවං ඵලපරිච්ඡෙදෙන වා. රුක්ඛපරිච්ඡෙදෙන වාති ‘‘ඉමෙහි රුක්ඛෙහි ¶ දාතබ්බානී’’ති එවං රුක්ඛපරිච්ඡෙදෙන වා. පරිච්ඡින්නෙසුපි පන රුක්ඛෙසු ‘‘ඉධ ඵලානි සුන්දරානි, ඉතො ගණ්හථා’’ති වදන්තෙන කුලසඞ්ගහො කතො නාම හොතීති ආහ ‘‘එවං පන න වත්තබ්බ’’න්ති. රුක්ඛච්ඡල්ලීති රුක්ඛත්තචො, සා ‘‘භාජනීයභණ්ඩ’’න්ති වුත්තා. වුත්තනයෙනාති පුප්ඵඵලාදීසු වුත්තනයෙන කුලසඞ්ගහො හොතීති දස්සෙති.

36. තෙසං තෙසං ගිහීනං ගාමන්තරදෙසන්තරාදීසු සාසනපටිසාසනහරණං ජඞ්ඝපෙසනියං. තෙනාහ ‘‘ගිහීනං දූතෙය්යං සාසනහරණකම්ම’’න්ති. දූතස්ස කම්මං දූතෙය්යං. පඨමං සාසනං අග්ගහෙත්වාපි…පෙ… පදෙ පදෙ දුක්කටන්ති ඉදං ‘‘තස්ස සාසනං ආරොචෙස්සාමී’’ති ඉමිනා අධිප්පායෙන ගමනං සන්ධාය වුත්තං. තස්ස පන සාසනං පටික්ඛිපිත්වා සයමෙව කාරුඤ්ඤෙ ඨිතො ගන්ත්වා අත්තනො පතිරූපං සාසනං ආරොචෙති, අනාපත්ති. ගිහීනඤ්ච කප්පියසාසනං හරිතුං වට්ටතීති සම්බන්ධො. ඉමෙහි පන අට්ඨහි කුලදූසකකම්මෙහීති පුප්ඵදානං ඵලදානං චුණ්ණදානං මත්තිකදානං දන්තකට්ඨදානං වෙළුදානං පණ්ණදානං ජඞ්ඝපෙසනිකන්ති ඉමෙහි යථාවුත්තෙහි. පබ්බාජනීයකම්මකතොති කුලදූසනපච්චයා කතපබ්බාජනීයකම්මො.

37. සෙක්ඛභූමියං වාති ඉමිනා ඣානභූමිම්පි සඞ්ගණ්හාති. තිණ්ණං විවෙකානන්ති කායචිත්තඋපධිවිවෙකභූතානං ¶ තිණ්ණං විවෙකානං. පිණ්ඩාය චරණස්ස භොජනපරියොසානත්තා වුත්තං ‘‘යාව භොජනපරියොසාන’’න්ති. භුත්වා ආගච්ඡන්තස්සපි පුන වුත්තනයෙනෙව පණිධාය චීවරසණ්ඨාපනාදීනි කරොන්තස්ස දුක්කටමෙවාති දට්ඨබ්බං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

කුලසඞ්ගහවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

පඤ්චමො පරිච්ඡෙදො.

6. මච්ඡමංසවිනිච්ඡයකථා

38. එවං ¶ කුලසඞ්ගහවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි මච්ඡමංසවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘මච්ඡමංසෙසු පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ථලෙ ඨපිතමත්තෙ මරති, කෙවට්ටාදීහි වා මාරියතීති මච්ඡො. මච්ඡස්ස ඉදන්ති මච්ඡං, මසියතෙ ආමසියතෙති මංසං, මච්ඡඤ්ච මංසඤ්ච මච්ඡමංසානි, තෙසු. මච්ඡමංසෙසු පන විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. මච්ඡග්ගහණෙනාති එත්ථ නිද්ධාරණං න කාතබ්බං. පන-සද්දො පක්ඛන්තරත්ථො, දිවාසෙය්යාදීසු විනිච්ඡයතො අපරො මච්ඡමංසෙසු විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති අත්ථො. ගය්හතෙ අනෙනාති ගහණං. කිං තං? සද්දො, මච්ඡඉති ගහණං මච්ඡග්ගහණං, තෙන මච්ඡග්ගහණෙන, මච්ඡසද්දෙනාති අත්ථො. මංසෙසු පන…පෙ… අකප්පියානීති එත්ථ මනුස්සමංසං සමානජාතිමංසතො පටික්ඛිත්තං. හත්ථිඅස්සානං මංසානි රාජඞ්ගතො, සුනඛඅහීනං ජෙගුච්ඡභාවතො, සෙසානං වාළමිගත්තා භික්ඛූනං පරිබන්ධවිමොචනත්ථං පටික්ඛිත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

තිකොටිපරිසුද්ධන්ති දිට්ඨසුතපරිසඞ්කිතසඞ්ඛාතාහි තීහි කොටීහි තීහි ආකාරෙහි තීහි කාරණෙහි පරිසුද්ධං, විමුත්තන්ති අත්ථො. තත්ථ අදිට්ඨඅසුතානි චක්ඛුවිඤ්ඤාණසොතවිඤ්ඤාණානං අනාරම්මණභාවතො ජානිතබ්බානි. අපරිසඞ්කිතං පන කථං ජානිතබ්බන්ති ආහ ‘‘අපරිසඞ්කිතං පනා’’තිආදි, තීණි පරිසඞ්කිතානි ඤත්වා තෙසං පටිපක්ඛවසෙන අපරිසඞ්කිතං ජානිතබ්බන්ති අත්ථො. ඉදානි තානි තීණි පරිසඞ්කිතානි ච එවං පරිසඞ්කිතෙ සති භික්ඛූහි කත්තබ්බවිධිඤ්ච තෙන විධිනා අපරිසඞ්කිතෙ සති කත්තබ්බභාවඤ්ච විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘කථ’’න්තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ දිස්වා පරිසඞ්කිතං දිට්ඨපරිසඞ්කිතං නාම. සුත්වා පරිසඞ්කිතං සුතපරිසඞ්කිතං නාම. අදිස්වා අසුත්වා තක්කෙන අනුමානෙන පරිසඞ්කිතං තදුභයවිනිමුත්තපරිසඞ්කිතං නාම. තං තිවිධම්පි පරිසඞ්කිතසාමඤ්ඤෙන එකා කොටි ¶ හොති, තතො විමුත්තං අපරිසඞ්කිතං නාම. එවං අදිට්ඨං අසුතං අපරිසඞ්කිතං මච්ඡමංසං තිකොටිපරිසුද්ධං හොති.

ජාලං මච්ඡබන්ධනං. වාගුරා මිගබන්ධිනී. කප්පතීති යදි තෙසං වචනෙන සඞ්කා නිවත්තති, වට්ටති, න තං වචනං ලෙසකප්පං කාතුං වට්ටති. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘යත්ථ ච නිබ්බෙමතිකො හොති, තං සබ්බං කප්පතී’’ති. පවත්තමංසන්ති ආපණාදීසු පවත්තං වික්කායිකං වා මතමංසං වා. මඞ්ගලාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන ආහුනපාහුනාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. භික්ඛූනංයෙව අත්ථාය අකතන්ති එත්ථ අට්ඨානප්පයුත්තො එව-සද්දො, භික්ඛූනං අත්ථාය අකතමෙවාති සම්බන්ධිතබ්බං, තස්මා භික්ඛූනඤ්ච මඞ්ගලාදීනඤ්චාති මිස්සෙත්වා කතම්පි න වත්තතීති වෙදිතබ්බං. කෙචි පන ‘‘යථාඨිතවසෙන අවධාරණං ගහෙත්වා වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං න සුන්දරං. යත්ථ ච නිබ්බෙමතිකො හොතීති භික්ඛූනං අත්ථාය කතෙපි සබ්බෙන සබ්බං පරිසඞ්කිතාභාවමාහ.

39. තමෙවත්ථං ආවිකාතුං ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි වුත්තං. ඉතරෙසං වට්ටතීති අජානන්තානං වට්ටති, ජානතොවෙත්ථ ආපත්ති හොතීති. තෙයෙවාති යෙ උද්දිස්ස කතං, තෙයෙව. උද්දිස්ස කතමංසපරිභොගතො අකප්පියමංසපරිභොගෙ විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘අකප්පියමංසං පනා’’තිආදි වුත්තං. පුරිමස්මිං සචිත්තකාපත්ති, ඉතරස්මිං අචිත්තකා. තෙනාහ ‘‘අකප්පියමංසං අජානිත්වා භුඤ්ජන්තස්සපි ආපත්තියෙවා’’ති. ‘‘පරිභොගකාලෙ පුච්ඡිත්වා පරිභුඤ්ජිස්සාමීති වා ගහෙත්වා පුච්ඡිත්වාව පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 39) වචනතො අකප්පියමංසං අජානිත්වා පටිග්ගණ්හන්තස්ස පටිග්ගහණෙ අනාපත්ති සිද්ධා. අජානිත්වා ¶ පරිභුඤ්ජන්තස්සෙව හි ආපත්ති වුත්තා. වත්තන්ති වදන්තීති ඉමිනා ආපත්ති නත්ථීති දස්සෙති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

මච්ඡමංසවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

ඡට්ඨො පරිච්ඡෙදො.

7. අනාමාසවිනිච්ඡයකථා

40. එවං ¶ මච්ඡමංසවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි අනාමාසවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘අනාමාස’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ආමසියතෙති ආමාසං, න ආමාසං අනාමාසං, අපරාමසිතබ්බන්ති අත්ථො. පාරිපන්ථිකාති විකුප්පනිකා, අන්තරායිකාති වුත්තං හොති. නදීසොතෙන වුය්හමානං මාතරන්ති එතං උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්තං. අඤ්ඤාසු පන ඉත්ථීසු කාරුඤ්ඤාධිප්පායෙන මාතරි වුත්තනයෙන පටිපජ්ජන්තස්ස නෙවත්ථි දොසොති වදන්ති. ‘‘මාතර’’න්ති වුත්තත්තා අඤ්ඤාසු න වට්ටතීති වදන්තාපි අත්ථි. එත්ථ ගණ්හාහීති න වත්තබ්බාති ගෙහස්සිතපෙමෙන කායප්පටිබද්ධෙන ඵුසනෙ දුක්කටං සන්ධාය වුත්තං. කාරුඤ්ඤෙන පන වත්ථාදිං ගහෙතුං අසක්කොන්තිං ‘‘ගණ්හාහී’’ති වදන්තස්සපි අවසභාවප්පත්තිතො උදකෙ නිමුජ්ජන්තිං කාරුඤ්ඤෙන සහසා අනාමාසන්ති අචින්තෙත්වා කෙසාදීසු ගහෙත්වා මොක්ඛාධිප්පායෙන ආකඩ්ඪතොපි අනාපත්තියෙව. න හි මීයමානං මාතරං උපෙක්ඛිතුං වට්ටති. අඤ්ඤාතිකාය ඉත්ථියාපි එසෙව නයො. උක්කට්ඨාය මාතුයාපි ආමාසො න වට්ටතීති දස්සනත්ථං ‘‘මාතර’’න්ති වුත්තං. තස්ස කාතබ්බං පන අඤ්ඤාසම්පි ඉත්ථීනං කරොන්තස්සපි අනාපත්තියෙව අනාමාසත්තෙ විසෙසාභාවා.

තිණණ්ඩුපකන්ති ¶ හිරිවෙරාදිමූලෙහි කෙසාලඞ්කාරත්ථාය කතචුම්බටකං. තාලපණ්ණමුද්දිකන්ති තාලපණ්ණෙහි කතං අඞ්ගුලිමුද්දිකං. තෙන තාලපණ්ණාදිමයං කටිසුත්තකණ්ණපිළන්ධනාදි සබ්බං න වට්ටතීති සිද්ධං. පරිවත්තෙත්වාති අත්තනො නිවාසනපාරුපනභාවතො අපනෙත්වා, චීවරත්ථාය පරිණාමෙත්වාති වුත්තං හොති. චීවරත්ථාය පාදමූලෙ ඨපෙතීති ඉදං නිදස්සනමත්තං. පච්චත්ථරණවිතානාදිඅත්ථම්පි වට්ටතියෙව, පූජාදිඅත්ථං තාවකාලිකම්පි ආමසිතුං වට්ටති. සීසපසාධනදන්තසූචීති ඉදං සීසාලඞ්කාරත්ථාය පටපිලොතිකාහි කතසීසපසාධනකඤ්චෙව දන්තසූචිආදි චාති ද්වෙ තයො. සීසපසාධනං සිපාටිකොපකරණත්ථාය චෙව දන්තසූචිං සූචිඋපකරණත්ථාය ච ගහෙතබ්බන්ති යථාක්කමං අත්ථං දස්සෙති. කෙසකලාපං බන්ධිත්වා තත්ථ තිරියං පවෙසනත්ථාය කතා සූචි එව සීසපසාධනකදන්තසූචීති එකමෙව කත්වා සිපාටිකාය පක්ඛිපිත්වා පරිහරිතබ්බසූචියෙව තස්ස තස්ස කිච්චස්ස උපකරණන්ති සිපාටිකසූචිඋපකරණං, එවං වා යොජනා කාතබ්බා.

පොත්ථකරූපන්ති සුධාදීහි කතං පාරාජිකවත්ථුභූතානං තිරච්ඡානගතිත්ථීනං සණ්ඨානෙන කතම්පි අනාමාසමෙව ¶ . ඉත්ථිරූපානි දස්සෙත්වා කතං වත්ථුභිත්තිආදිඤ්ච ඉත්ථිරූපං අනාමසිත්වා වළඤ්ජෙතුං වට්ටති. එවරූපෙ හි අනාමාසෙ කායසංසග්ගරාගෙ අසති කායප්පටිබද්ධෙන ආමසතො දොසො නත්ථි. භින්දිත්වාති එත්ථ හත්ථෙන අග්ගහෙත්වාව කෙනචි දණ්ඩාදිනා භින්දිතබ්බං. එත්ථ ච අනාමාසම්පි දණ්ඩපාසාණාදීහි භෙදනස්ස අට්ඨකථායං වුත්තත්තා, පාළියම්පි ආපදාසු මොක්ඛාධිප්පායස්ස ආමසනෙපි අනාපත්තියා වුත්තත්තා ච සප්පිනිආදිවාළමිගීහි ගහිතපාණකානං මොචනත්ථාය තං තං සප්පිනිආදිවත්ථුං දණ්ඩාදීහි පටික්ඛිපිත්වා ගහෙතුං, මාතුආදිං උදකෙ මීයමානං වත්ථාදීහි ගහෙතුං, අසක්කොන්තිං ¶ කෙසාදීසු ගහෙත්වා කාරුඤ්ඤෙන උක්ඛිපිතුඤ්ච වට්ටතීති අයමත්ථො ගහෙතබ්බොව. ‘‘අට්ඨකථායං ‘න ත්වෙව ආමසිතබ්බා’ති ඉදං පන වචනං අමීයමානං වත්ථුං සන්ධාය වුත්තන්ති අයං අම්හාකං ඛන්තී’’ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.281) වුත්තං.

41. මග්ගං අධිට්ඨායාති ‘‘මග්ගො අය’’න්ති මග්ගසඤ්ඤං උප්පාදෙත්වාති අත්ථො. පඤ්ඤපෙත්වා දෙන්තීති ඉදං සාමීචිවසෙන වුත්තං, තෙහි පන ‘‘ආසනං පඤ්ඤපෙත්වාව නිසීදථා’’ති වුත්තෙ සයමෙව පඤ්ඤපෙත්වා නිසීදිතුං වට්ටති. තත්ථ ජාතකානීති අච්ඡින්දිත්වා භූතගාමභාවෙනෙව ඨිතානි. ‘‘කීළන්තෙනා’’ති වුත්තත්තා සති පච්චයෙ ආමසන්තස්ස අනාපත්ති, ඉදඤ්ච ගිහිසන්තකං සන්ධාය වුත්තං, භික්ඛුසන්තකං පන පරිභොගාරහං සබ්බථා ආමසිතුං න වට්ටති දුරූපචිණ්ණත්තා. තාලපනසාදීනීති චෙත්ථ ආදි-සද්දෙන නාළිකෙරලබුජතිපුසඅලාබුකුම්භණ්ඩපුස්සඵලඑළාලුකඵලානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ‘‘යථාවුත්තඵලානංයෙව චෙත්ථ කීළාධිප්පායෙන ආමසනං න වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා පාසාණසක්ඛරාදීනි කීළාධිප්පායෙනපි ආමසිතුං වට්ටති. අනුපසම්පන්නානං දස්සාමීති ඉදං අපටිග්ගහෙත්වා ගහණං සන්ධාය වුත්තං. අත්තනොපි අත්ථාය පටිග්ගහෙත්වා ගහණෙ දොසො නත්ථි අනාමාසත්තාභාවා.

42. මුත්තාති (ම. නි. ටී. 1.2 පථවීවාරවණ්ණනා; සාරත්ථ. ටී. 2.281) හත්ථිකුම්භජාතිකා අට්ඨවිධා මුත්තා. තථා හි හත්ථිකුම්භං, වරාහදාඨං, භුජගසීසං, වලාහකං, වෙළු, මච්ඡසිරො, සඞ්ඛො, සිප්පීති අට්ඨ මුත්තායොනියො. තත්ථ හත්ථිකුම්භජා පීතවණ්ණා පභාහීනා. වරාහදාඨා වරාහදාඨාවණ්ණාව. භුජගසීසජා නීලාදිවණ්ණා සුවිසුද්ධා වට්ටලා ච. වලාහකජා භාසුරා දුබ්බිභාගා රත්තිභාගෙ අන්ධකාරං විධමෙන්තියො තිට්ඨන්ති, දෙවූපභොගා එව ච හොන්ති. වෙළුජා කරකඵලසමානවණ්ණා න භාසුරා, තෙ ¶ ච වෙළූ අමනුස්සගොචරෙයෙව පදෙසෙ ජායන්ති ¶ . මච්ඡසිරජා පාඨීනපිට්ඨිසමානවණ්ණා වට්ටලා ලඝවො ච තෙජවන්තා හොන්ති පභාවිහීනා ච, තෙ ච මච්ඡා සමුද්දමජ්ඣෙයෙව ජායන්ති. සඞ්ඛජා සඞ්ඛඋදරච්ඡවිවණ්ණා කොලඵලප්පමාණාපි හොන්ති පභාවිහීනාව. සිප්පිජා පභාවිසෙසයුත්තා හොන්ති නානාසණ්ඨානා. එවං ජාතිතො අට්ඨවිධාසු මුත්තාසු යා මච්ඡසඞ්ඛසිප්පිජා, තා සාමුද්දිකා. භුජගජාපි කාචි සාමුද්දිකා හොන්ති, ඉතරා අසාමුද්දිකා. යස්මා බහුලං සාමුද්දිකාව මුත්තා ලොකෙ දිස්සන්ති, තත්ථාපි සිප්පිජාව, ඉතරා කදාචි කාචි, තස්මා සම්මොහවිනොදනියං (විභ. අට්ඨ. 173) ‘‘මුත්තාති සාමුද්දිකා මුත්තා’’ති වුත්තං.

මණීති වෙළුරියාදිතො අඤ්ඤො ජොතිරසාදිභෙදො සබ්බො මණි. වෙළුරියොති අල්ලවෙළුවණ්ණො මණි, ‘‘මජ්ජාරක්ඛිමණ්ඩලවණ්ණො’’තිපි වදන්ති. සඞ්ඛොති සාමුද්දිකසඞ්ඛො. සිලාති මුග්ගවණ්ණා අතිසිනිද්ධා කාළසිලා. මණිවොහාරං අගතා රත්තසෙතාදිවණ්ණා සුමට්ඨාපි සිලා අනාමාසා එවාති වදන්ති. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.281) පන ‘‘සඞ්ඛොති සාමුද්දිකසඞ්ඛො. සිලාති කාළසිලාපණ්ඩුසිලාසෙතසිලාදිභෙදා සබ්බාපි සිලා’’ති වුත්තං. පවාළං සමුද්දතො ජාතනාතිරත්තමණි. රජතන්ති කහාපණමාසාදිභෙදං ජතුමාසාදිං උපාදාය සබ්බං වුත්තාවසෙසරූපියං ගහිතං. ජාතරූපන්ති සුවණ්ණං. ලොහිතඞ්කොති රත්තමණි. මසාරගල්ලන්ති කබරවණ්ණො මණි. ‘‘මරකත’’න්තිපි වදන්ති.

භණ්ඩමූලත්ථායාති පත්තචීවරාදිමූලත්ථාය. කුට්ඨරොගස්සාති නිදස්සනමත්තං. තාය වූපසමෙතබ්බස්ස යස්ස කස්සචි රොගස්ස අත්ථාය වට්ටතියෙව. ‘‘භෙසජ්ජත්ථඤ්ච අවිද්ධායෙව මුත්තා වට්ටතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තා. භෙසජ්ජත්ථාය පිසිත්වා යොජිතානං මුත්තානං රතනභාවවිජහනතො ගහණක්ඛණෙපි ¶ රතනාකාරෙන අපෙක්ඛාභාවා ‘‘භෙසජ්ජත්ථාය පන වට්ටතී’’ති වුත්තං. යාව පන තා මුත්තා රතනරූපෙන තිට්ඨන්ති, තාව ආමසිතුං න වට්ටන්ති. එවං අඤ්ඤම්පි රතනපාසාණං පිසිත්වා භෙසජ්ජෙ යොජනත්ථාය ගහෙතුං වට්ටති එව. ජාතරූපරජතං පන මිස්සෙත්වා යොජනභෙසජ්ජත්ථායපි සම්පටිච්ඡිතුං න වට්ටති. ගහට්ඨෙහි යොජෙත්වා දින්නම්පි යදි භෙසජ්ජෙ සුවණ්ණාදිරූපෙන තිට්ඨති, වියොජෙතුඤ්ච සක්කා, තාදිසං භෙසජ්ජම්පි න වට්ටති. තං අබ්බොහාරිකත්තගතඤ්චෙ වට්ටති. ‘‘ජාතිඵලිකං උපාදායා’’ති වුත්තත්තා සූරියකන්තචන්දකන්තාදිකං ජාතිපාසාණං මණිම්හි එව සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. ආකරමුත්තොති ආකරතො මුත්තමත්තො. භණ්ඩමූලත්ථං ¶ සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටතීති ඉමිනාව ආමසිතුම්පි වට්ටතීති දස්සෙති. පචිත්වා කතොති කාචකාරෙහි පචිත්වා කතො.

ධමනසඞ්ඛො ච ධොතවිද්ධො ච රතනමිස්සො චාති යොජෙතබ්බං. විද්ධොතිආදිභාවෙන කතඡිද්දො. රතනමිස්සොති කඤ්චනලතාදිවිචිත්තො මුත්තාදිරතනඛචිතො ච. එතෙන ධමනසඞ්ඛතො අඤ්ඤො රතනසම්මිස්සො අනාමාසොති දස්සෙති. සිලායම්පි එසෙව නයො. පානීයසඞ්ඛොති ඉමිනා ථාලකාදිආකාරෙන කතසඞ්ඛමයභාජනානි භික්ඛූනං සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටන්තීති සිද්ධං. සෙසන්ති රතනමිස්සං ඨපෙත්වා අවසෙසං. මුග්ගවණ්ණංයෙව රතනසම්මිස්සං කරොන්ති, න අඤ්ඤන්ති ආහ ‘‘මුග්ගවණ්ණාවා’’ති, මුග්ගවණ්ණා රතනසම්මිස්සාව න වට්ටතීති වුත්තං හොති. සෙසාති රතනසම්මිස්සං ඨපෙත්වා අවසෙසා සිලා.

බීජතො පට්ඨායාති ධාතුපාසාණතො පට්ඨාය. සුවණ්ණචෙතියන්ති ධාතුකරණ්ඩකං. පටික්ඛිපීති ‘‘ධාතුට්ඨපනත්ථාය ගණ්හථා’’ති අවත්වා ‘‘තුම්හාකං ගණ්හථා’’ති පෙසිතත්තා ¶ පටික්ඛිපි. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.281) පන ‘‘පටික්ඛිපීති සුවණ්ණමයස්ස ධාතුකරණ්ඩකස්ස බුද්ධාදිරූපස්ස ච අත්තනො සන්තකකරණෙ නිස්සග්ගියත්තා වුත්ත’’න්ති වුත්තං. සුවණ්ණබුබ්බුළකන්ති සුවණ්ණතාරකං. ‘‘රූපියඡඩ්ඩකට්ඨානෙ’’ති වුත්තත්තා රූපියඡඩ්ඩකස්ස ජාතරූපරජතං ආමසිත්වා ඡඩ්ඩෙතුං වට්ටතීති වුත්තං. කෙළාපයිතුන්ති ආමසිත්වා ඉතො චිතො ච සඤ්චාරෙතුං. වුත්තන්ති මහාඅට්ඨකථායං වුත්තං. කචවරමෙව හරිතුං වට්ටතීති ගොපකා වා හොන්තු අඤ්ඤෙ වා, හත්ථෙනපි පුඤ්ඡිත්වා කචවරං අපනෙතුං වට්ටති, ‘‘මලම්පි පමජ්ජිතුං වට්ටතියෙවා’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.281) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.281) පන ‘‘කචවරමෙව හරිතුං වට්ටතීති ගොපකා වා හොන්තු අඤ්ඤෙ වා, හත්ථෙනපි පුඤ්ඡිත්වා කචවරං අපනෙතුං වට්ටති, මලම්පි මජ්ජිතුං වට්ටති එවාති වදන්ති, තං අට්ඨකථාය න සමෙති කෙළායනසදිසත්තා’’ති වුත්තං. කථං න සමෙති? මහාඅට්ඨකථායං චෙතියඝරගොපකා රූපියඡඩ්ඩකට්ඨානෙ ඨිතාති තෙසංයෙව කෙළායනං අනුඤ්ඤාතං, න අඤ්ඤෙසං, තස්මා ‘‘ගොපකා වා හොන්තු අඤ්ඤෙ වා’’ති වචනං මහාඅට්ඨකථාය න සමෙති.

කුරුන්දියං පන තම්පි පටික්ඛිත්තං, සුවණ්ණචෙතියෙ කචවරමෙව හරිතුං වට්ටතීති එත්තකමෙව අනුඤ්ඤාතං, තස්මා සාවධාරණං කත්වා වුත්තත්තා ‘‘හත්ථෙනපි පුඤ්ඡිත්වා’’ති ච ‘‘මලම්පි පමජ්ජිතුං වට්ටති ¶ එවා’’ති ච වචනං කුරුන්දට්ඨකථාය න සමෙති, තස්මා විචාරෙතබ්බමෙතන්ති. ආරකූටලොහන්ති සුවණ්ණවණ්ණො කිත්තිමලොහවිසෙසො. තිවිධඤ්හි කිත්තිමලොහං – කංසලොහං වට්ටලොහං ආරකූටලොහන්ති. තත්ථ තිපුතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං කංසලොහං නාම, සීසතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං වට්ටලොහං, රසතුත්ථෙහි රඤ්ජිතං තම්බං ආරකූටලොහං නාම. ‘‘පකතිරසතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං ¶ ආරකූට’’න්ති ච සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.281) වුත්තං. තං පන ‘‘ජාතරූපගතික’’න්ති වුත්තත්තා උග්ගණ්හතො නිස්සග්ගියම්පි හොතීති කෙචි වදන්ති, රූපියෙසු පන අගණිතත්තා නිස්සග්ගියං න හොති, ආමසනෙ සම්පටිච්ඡනෙ ච දුක්කටමෙවාති වෙදිතබ්බං. සබ්බොපි කප්පියොති යථාවුත්තසුවණ්ණාදිමයානං සෙනාසනපරික්ඛාරානං ආමසනගොපනාදිවසෙන පරිභොගො සබ්බථා කප්පියොති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. ‘‘භික්ඛූනං ධම්මවිනයවණ්ණනට්ඨානෙ’’ති වුත්තත්තා සඞ්ඝිකමෙව සුවණ්ණාදිමයං සෙනාසනං සෙනාසනපරික්ඛාරා ච වට්ටන්ති, න පුග්ගලිකානීති ගහෙතබ්බං. පටිජග්ගිතුං වට්ටන්තීති සෙනාසනපටිබන්ධතො වුත්තං.

43. සාමිකානං පෙසෙතබ්බන්ති සාමිකානං සාසනං පෙසෙතබ්බං. භින්දිත්වාති පඨමමෙව අනාමසිත්වා පාසාණාදිනා කිඤ්චිමත්තං භෙදං කත්වා පච්ඡා කප්පියභණ්ඩත්ථාය අධිට්ඨහිත්වා හත්ථෙන ගහෙතුං වට්ටති. තෙනාහ ‘‘කප්පියභණ්ඩං කරිස්සාමීති සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටතී’’ති. එත්ථාපි තඤ්ච වියොජෙත්වා ආමසිතබ්බං. ඵලකජාලිකාදීනීති එත්ථ සරපරිත්තාණාය හත්ථෙන ගහෙතබ්බං. කිටිකාඵලකං අක්ඛිරක්ඛණත්ථාය අයලොහාදීහි ජාලාකාරෙන කත්වා සීසාදීසු පටිමුඤ්චිතබ්බං ජාලිකං නාම. ආදි-සද්දෙන කවචාදිකං සඞ්ගණ්හාති. අනාමාසානීති මච්ඡජාලාදිපරූපරොධං සන්ධාය වුත්තං, න සරපරිත්තාණං තස්ස ආවුධභණ්ඩත්තාභාවා. තෙන වක්ඛති ‘‘පරූපරොධනිවාරණඤ්හී’’තිආදි (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 43). ආසනස්සාති චෙතියස්සසමන්තා කතපරිභණ්ඩස්ස. බන්ධිස්සාමීති කාකාදීනං අදූසනත්ථාය බන්ධිස්සාමි.

‘‘භෙරිසඞ්ඝාටොති සඞ්ඝටිතචම්මභෙරී. වීණාසඞ්ඝාටොති සඞ්ඝටිතචම්මවීණා’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.281) වුත්තං. ‘‘චම්මවිනද්ධා වීණාභෙරිආදීනී’’ති මහාඅට්ඨකථායං වුත්තවචනතො විසෙසාභාවා ¶ ‘‘කුරුන්දියං පනා’’තිආදිනා තතො විසෙසස්ස වත්තුමාරද්ධත්තා ච භෙරිආදීනං විනද්ධොපකරණසමූහො භෙරිවීණාසඞ්ඝාටොති වෙදිතබ්බො ‘‘සඞ්ඝටිතබ්බොති සඞ්ඝාටො’’ති කත්වා. තුච්ඡපොක්ඛරන්ති අවිනද්ධචම්මභෙරිවීණානං පොක්ඛරං. ආරොපිතචම්මන්ති පුබ්බෙ ආරොපිතං හුත්වා පච්ඡා තතො අපනෙත්වා විසුං ඨපිතමුඛචම්මමත්තං, න සෙසොපකරණසහිතං, තං පන සඞ්ඝාතොති ¶ අයං විසෙසො. ඔනහිතුන්ති භෙරිපොක්ඛරාදීනි චම්මං ආරොපෙත්වා චම්මවද්ධිආදීහි සබ්බෙහි උපකරණෙහි විනන්ධිතුං. ඔනහාපෙතුන්ති තථෙව අඤ්ඤෙහි විනන්ධාපෙතුං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

අනාමාසවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

සත්තමො පරිච්ඡෙදො.

8. අධිට්ඨානවිකප්පනවිනිච්ඡයකථා

44. එවං අනාමාසවිනිච්ඡයකථං කථෙත්වා ඉදානි අධිට්ඨානවිකප්පනවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘අධිට්ඨානවිකප්පනෙසු පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අධිට්ඨියතෙ අධිට්ඨානං, ගහණං සල්ලක්ඛණන්ති අත්ථො. විකප්පියතෙ විකප්පනා, සඞ්කප්පනං චින්තනන්ති අත්ථො. තත්ථ ‘‘තිචීවරං අධිට්ඨාතුන්ති නාමං වත්වා අධිට්ඨාතුං. න විකප්පෙතුන්ති නාමං වත්වා න විකප්පෙතුං. එස නයො සබ්බත්ථ. තස්මා තිචීවරං අධිට්ඨහන්තෙන ‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’තිආදිනා නාමං වත්වා අධිට්ඨාතබ්බං. විකප්පෙන්තෙන පන ‘ඉමං සඞ්ඝාටි’න්තිආදිනා තස්ස තස්ස චීවරස්ස නාමං අග්ගහෙත්වාව ‘ඉමං චීවරං තුය්හං විකප්පෙමී’ති විකප්පෙතබ්බං. තිචීවරං වා හොතු අඤ්ඤං වා, යදි තං තං නාමං ගහෙත්වා විකප්පෙති ¶ , අවිකප්පිතං හොති, අතිරෙකචීවරට්ඨානෙ තිට්ඨතී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.469) පන ‘‘තිචීවරං අධිට්ඨාතුන්ති සඞ්ඝාටිආදිනාමෙන අධිට්ඨාතුං. න විකප්පෙතුන්ති ඉමිනා නාමෙන න විකප්පෙතුං, එතෙන විකප්පිතතිචීවරො තෙචීවරිකො න හොති, තස්ස තස්මිං අධිට්ඨිතතිචීවරෙ විය අවිප්පවාසාදිනා කාතබ්බවිධි න කාතබ්බොති දස්සෙති, න පන විකප්පනෙ දොසො’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 469) පන ‘‘තිචීවරං අධිට්ඨාතුන්ති එත්ථ තිචීවරං තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨාතබ්බයුත්තකං, යං වා තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨාතුං න විකප්පෙතුං අනුජානාමි, තස්ස අධිට්ඨානකාලපරිච්ඡෙදාභාවතො සබ්බකාලං ඉච්ඡන්තස්ස අධිට්ඨාතුංයෙව ¶ අනුජානාමි, තං කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා විකප්පෙතුං නානුජානාමි, සති පන පච්චයෙ යදා තදා වා පච්චුද්ධරිත්වා විකප්පෙතුං වට්ටතීති ‘අනාපත්ති අන්තොදසාහං අධිට්ඨෙති විකප්පෙතී’ති වචනතො සිද්ධං හොතී’’ති වුත්තං.

ඉමෙසු පන තීසු ටීකාවාදෙසු තතියවාදො යුත්තතරො විය දිස්සති. කස්මා? පාළියා අට්ඨකථාය ච සංසන්දනතො. කථං? පාළියඤ්හි කතපරිච්ඡෙදාසුයෙව ද්වීසු වස්සිකසාටිකකණ්ඩුපටිච්ඡාදීසු තතො පරං විකප්පෙතුන්ති වුත්තං, තතො අඤ්ඤෙසු න විකප්පෙතුං ඉච්චෙව, තස්මා තෙසු අසති පච්චයෙ නිච්චං අධිට්ඨාතබ්බමෙව හොති, න විකප්පෙතබ්බන්ති අයං පාළියා අධිප්පායො දිස්සති, ඉතරාසු පන ද්වීසු අනුඤ්ඤාතකාලෙයෙව අධිට්ඨාතබ්බං, ‘‘තතො පරං විකප්පෙතු’’න්ති එවං පාළියා සංසන්දති, අට්ඨකථායං තිචීවරං තිචීවරසඞ්ඛෙපෙන පරිහරතො අධිට්ඨාතුමෙව අනුජානාමි, න විකප්පෙතුං. වස්සිකසාටිකං පන චාතුමාසතො පරං විකප්පෙතුමෙව, න අධිට්ඨාතුං, එවඤ්ච ¶ සති යො තිචීවරෙ එකෙන චීවරෙන විප්පවසිතුකාමො හොති, තස්ස චීවරාධිට්ඨානං පච්චුද්ධරිත්වා විප්පවාසසුඛත්ථං විකප්පනාය ඔකාසො දින්නො හොතීති.

පඨමවාදෙ ‘‘න විකප්පෙතු’’න්ති නාමං වත්වා ‘‘න විකප්පෙතු’’න්ති අත්ථො වුත්තො, එවං සන්තෙ ‘‘තතො පරං විකප්පෙතු’’න්ති එත්ථ තතො පරං නාමං වත්වා විකප්පෙතුන්ති අත්ථො භවෙය්ය, සො ච අත්ථො විකප්පනාධිකාරෙන වුත්තො, ‘‘නාමං වත්වා’’ති ච විසෙසනෙ කත්තබ්බෙ සති ‘‘න විකප්පෙතු’’න්ති ච ‘‘තතො පරං විකප්පෙතු’’න්ති ච භෙදවචනං න සියා, සබ්බෙසුපි චීවරෙසු නාමං අවත්වාව විකප්පෙතබ්බතො, දුතියවාදෙ ච ‘‘න විකප්පෙතු’’න්ති ඉමිනා නාමෙන න විකප්පෙතුන්ති වුත්තං, න අනුජානාමීති පාඨසෙසො. පඨමෙ ච ‘‘තිචීවරං වා හොතු අඤ්ඤං වා, යදි තං තං නාමං ගහෙත්වා විකප්පෙති, අවිකප්පිතං හොති, අතිරෙකචීවරට්ඨානෙ තිට්ඨතී’’ති. දුතියෙ ච ‘‘න පන විකප්පනෙ දොසො’’ති, තඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධං විය දිස්සති, තස්මා විචාරෙතබ්බමෙතං.

තතො පරං විකප්පෙතුන්ති චාතුමාසතො පරං විකප්පෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුන්ති තීසු ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘තතො පරං විකප්පෙත්වා යාව ආගාමිසංවච්ඡරෙ වස්සානං චාතුමාසං, තාව ඨපෙතුං අනුඤ්ඤාත’’න්තිපි වදන්ති. ‘‘තතො පරං විකප්පෙතුං අනුජානාමීති එත්තාවතා වස්සිකසාටිකං ¶ කණ්ඩුපටිච්ඡාදිඤ්ච තං තං නාමං ගහෙත්වා විකප්පෙතුං අනුඤ්ඤාතන්ති එවමත්ථො න ගහෙතබ්බො. තතො පරං වස්සිකසාටිකාදිනාමස්සෙව අභාවතො, කස්මා තතො පරං විකප්පෙන්තෙනපි නාමං ගහෙත්වා න විකප්පෙතබ්බං. උභින්නම්පි තතො පරං විකප්පෙත්වා පරිභොගස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා තථාවිකප්පිතං අඤ්ඤනාමෙන අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්ත’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) වුත්තං. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. 1.469) ‘‘තතො පරන්ති චාතුමාසතො ¶ පරං විකප්පෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං අනුඤ්ඤාතන්ති කෙචි වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘විකප්පෙත්වා යාව ආගාමිවස්සානං තාව ඨපෙතුං වට්ටතී’ති වදන්ති. අපරෙ පන ‘විකප්පනෙ න දොසො, තථා විකප්පිතං පරික්ඛාරාදිනාමෙන අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බ’න්ති වදන්තී’’ති වුත්තං.

වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 469) පන ‘‘වස්සිකසාටිකං තතො පරං විකප්පෙතුංයෙව, නාධිට්ඨාතුං. වත්ථඤ්හි කතපරියොසිතං අන්තොචාතුමාසෙ වස්සානදිවසං ආදිං කත්වා අන්තොදසාහෙ අධිට්ඨාතුං අනුජානාමි, චාතුමාසතො උද්ධං අත්තනො සන්තකං කත්වා ඨපෙතුකාමෙන විකප්පෙතුං අනුජානාමීති අත්ථො’’ති වුත්තං. ඉධාපි පච්ඡිමවාදො පසත්ථතරොති දිස්සති, කස්මා? සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා, පුරිමෙසු පන ආචරියානං අධිප්පායොයෙව දුවිඤ්ඤෙය්යො හොති නානාවාදස්සෙව කථිතත්තා. මුට්ඨිපඤ්චකන්ති මුට්ඨියා උපලක්ඛිතං පඤ්චකං මුට්ඨිපඤ්චකං, චතුහත්ථෙ මිනිත්වා පඤ්චමං හත්ථමුට්ඨිං කත්වා මිනිතබ්බන්ති අධිප්පායො. කෙචි පන ‘‘මුට්ඨිහත්ථානං පඤ්චකං මුට්ඨිපඤ්චකං. පඤ්චපි හත්ථා මුට්ඨී කත්වාව මිනිතබ්බා’’ති වදන්ති. මුට්ඨිත්තිකන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ද්විහත්ථෙන අන්තරවාසකෙන තිමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙතුං සක්කාති ආහ ‘‘පාරුපනෙනපී’’තිආදි. අතිරෙකන්ති සුගතචීවරතො අතිරෙකං. ඌනකන්ති මුට්ඨිපඤ්චකාදිතො ඌනකං. තෙන ච තෙසු තිචීවරාධිට්ඨානං න රුහතීති දස්සෙති.

ඉමං සඞ්ඝාටිං පච්චුද්ධරාමීති ඉමං සඞ්ඝාටිඅධිට්ඨානං උක්ඛිපාමි, පරිච්චජාමීති අත්ථො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) පන ‘‘පච්චුද්ධරාමීති ඨපෙමි, පරිච්චජාමීති වා අත්ථො’’ඉච්චෙව වුත්තං. කායවිකාරං කරොන්තෙනාති හත්ථෙන චීවරං පරාමසන්තෙන, චාලෙන්තෙන වා. වාචාය අධිට්ඨාතබ්බාති එත්ථ කායෙනපි චාලෙත්වා ¶ වාචම්පි භින්දිත්වා කායවාචාහි අධිට්ඨානම්පි සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං, ‘‘කායෙන අඵුසිත්වා’’ති වත්තබ්බත්තා අහත්ථපාසහත්ථපාසවසෙන දුවිධං අධිට්ඨානං. තත්ථ ‘‘හත්ථපාසො නාම අඩ්ඪතෙය්යහත්ථො වුච්චති. ‘ද්වාදසහත්ථ’න්ති කෙචි වදන්ති, තං ඉධ ¶ න සමෙතී’’ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.469) වුත්තං. ‘‘ඉදානි සම්මුඛාපරම්මුඛාභෙදෙන දුවිධං අධිට්ඨානං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ හත්ථපාසෙතිආදි වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) පන ‘‘හත්ථපාසෙති ච ඉදං ද්වාදසහත්ථං සන්ධාය වුත්තං, තස්මා ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ ඨිතං ‘ඉම’න්ති වත්වා අධිට්ඨාතබ්බං, තතො පරං ‘එත’න්ති වත්වා අධිට්ඨාතබ්බන්ති කෙචි වදන්ති, ගණ්ඨිපදෙසු පනෙත්ථ න කිඤ්චි වුත්තං, පාළියං අට්ඨකථායඤ්ච සබ්බත්ථ ‘හත්ථපාසො’ති අඩ්ඪතෙය්යහත්ථො වුච්චති, තස්මා ඉධ විසෙසවිකප්පනාය කාරණං ගවෙසිතබ්බ’’න්ති වුත්තං. එවං පාළියට්ඨකථාසුපි අඩ්ඪතෙය්යහත්ථමෙව හත්ථපාසො වුත්තො, ටීකාචරියෙහි ච තදෙව සම්පටිච්ඡිතො, තස්මා අඩ්ඪතෙය්යහත්ථබ්භන්තරෙ ඨිතං චීවරං ‘‘ඉම’’න්ති, තතො බහිභූතං ‘‘එත’’න්ති වත්වා අධිට්ඨාතබ්බං.

‘‘සාමන්තවිහාරෙති ඉදං ඨපිතට්ඨානසල්ලක්ඛණයොග්ගෙ ඨිතං සන්ධාය වුත්තං, තතො දූරෙ ඨිතම්පි ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙන්තෙන අධිට්ඨාතබ්බමෙව. තත්ථාපි චීවරස්ස ඨපිතභාවසල්ලක්ඛණමෙව පමාණං. න හි සක්කා නිච්චස්ස ඨානං සල්ලක්ඛෙතුං, එකස්මිං විහාරෙ ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤස්මිං ඨපිතන්ති අධිට්ඨාතුං න වට්ටති. කෙචි පන ‘තථාපි අධිට්ඨිතෙ න දොසො’ති වදන්ති, තං අට්ඨකථාය න සමෙති, වීමංසිතබ්බ’’න්ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.469) වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) පන ‘‘සාමන්තවිහාරො නාම යත්ථ තදහෙව ගන්ත්වා නිවත්තෙතුං සක්කා. සාමන්තවිහාරෙති ඉදං දෙසනාසීසමත්තං, තස්මා ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වා දූරෙ ඨිතම්පි අධිට්ඨාතබ්බන්ති වදන්ති. ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වාති ච ඉදං ඨපිතට්ඨානසල්ලක්ඛණං ¶ අනුච්ඡවිකන්ති කත්වා වුත්තං, චීවරසල්ලක්ඛණමෙවෙත්ථ පමාණ’’න්ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායඤ්ච (වජිර. ටී. පාරාජික 469) ‘‘සඞ්ඝාටි උත්තරාසඞ්ගො අන්තරවාසකන්ති අධිට්ඨිතානධිට්ඨිතානං සමානමෙව නාමං. ‘අයං සඞ්ඝාටී’තිආදීසු අනධිට්ඨිතා වුත්තා. ‘තිචීවරෙන විප්පවසෙය්යා’ති එත්ථ අධිට්ඨිතා වුත්තා. සාමන්තවිහාරෙති ගොචරගාමතො විහාරෙති ධම්මසිරිත්ථෙරො. දූරතරෙපි ලබ්භතෙවාති ආචරියා. අනුගණ්ඨිපදෙපි ‘සාමන්තවිහාරෙති දෙසනාසීසමත්තං, තස්මා ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වා දූරෙ ඨිතම්පි අධිට්ඨාතබ්බ’න්ති වුත්තං. සාමන්තවිහාරො නාම යත්ථ තදහෙව ගන්ත්වා නිවත්තිතුං සක්කා. රත්තිවිප්පවාසං රක්ඛන්තෙන තතො දූරෙ ඨිතං අධිට්ඨාතුං න වට්ටති, එවං කිර මහාඅට්ඨකථායං වුත්තන්ති. කෙචි ‘චීවරවංසෙ ඨපිතං අඤ්ඤො පරිවත්තෙත්වා නාගදන්තෙ ඨපෙති, තං අජානිත්වා අධිට්ඨහන්තස්සපි රුහති චීවරස්ස සල්ලක්ඛිතත්තා’ති වදන්තී’’ති, තස්මා ආචරියානං මතභෙදං සංසන්දිත්වා ගහෙතබ්බං.

අධිට්ඨහිත්වා ¶ ඨපිතවත්ථෙහීති පරික්ඛාරචොළනාමෙන අධිට්ඨහිත්වා ඨපිතවත්ථෙහි. තෙනෙව ‘‘ඉමං පච්චුද්ධරාමී’’ති පරික්ඛාරචොළස්ස පච්චුද්ධාරං දස්සෙති, එතෙන ච තෙචීවරිකධුතඞ්ගං පරිහරන්තෙන පංසුකූලාදිවසෙන ලද්ධං වත්ථං දසාහබ්භන්තරෙ කත්වා රජිත්වා පාරුපිතුමසක්කොන්තෙන පරික්ඛාරචොළවසෙන අධිට්ඨහිත්වාව දසාහමතික්කමාපෙතබ්බං, ඉතරථා නිස්සග්ගියං හොතීති දස්සෙති, තෙනෙව ‘‘රජිතකාලතො පන පට්ඨාය නික්ඛිපිතුං න වට්ටති, ධුතඞ්ගචොරො නාම හොතී’’ති විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.25) වුත්තං. පුන අධිට්ඨාතබ්බානීති ඉදඤ්ච සඞ්ඝාටිආදිතිචීවරනාමෙන අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතුකාමස්ස වසෙන වුත්තං, ඉතරස්ස පන පුරිමාධිට්ඨානමෙව අලන්ති වෙදිතබ්බං. පුන අධිට්ඨාතබ්බන්ති ඉමිනා කප්පබින්දුපි දාතබ්බන්ති දස්සෙති. අධිට්ඨානකිච්චං ¶ නත්ථීති ඉමිනා කප්පබින්දුදානකිච්චම්පි නත්ථීති දස්සෙති, මහන්තතරමෙවාතිආදි සබ්බාධිට්ඨානසාධාරණලක්ඛණං. තත්ථ පුන අධිට්ඨාතබ්බන්ති අනධිට්ඨිතචීවරස්ස එකදෙසභූතත්තා අනධිට්ඨිතඤ්චෙ, අධිට්ඨිතස්ස අප්පභාවෙන එකදෙසභූතං අධිට්ඨිතසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති, තථා අධිට්ඨිතඤ්චෙ, අනධිට්ඨිතස්ස එකදෙසභූතං අනධිට්ඨිතසඞ්ඛං ගච්ඡතීති ලක්ඛණං. න කෙවලඤ්චෙත්ථ දුතියපට්ටමෙව, අථ ඛො තතියපට්ටාදිකම්පි. යථාහ ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ…පෙ… උතුද්ධටානං දුස්සානං චතුග්ගුණං සඞ්ඝාටිං…පෙ… පංසුකූලෙ යාවදත්ථ’’න්ති (මහාව. 348).

මුට්ඨිපඤ්චකාදිතිචීවරප්පමාණයුත්තං සන්ධාය ‘‘තිචීවරං පනා’’තිආදි වුත්තං. පරික්ඛාරචොළං අධිට්ඨාතුන්ති පරික්ඛාරචොළං කත්වා අධිට්ඨාතුං. අවසෙසා භික්ඛූති වක්ඛමානකාලෙ නිසින්නා භික්ඛූ. තස්මා වට්ටතීති යථා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තිචීවරං අධිට්ඨාතුං, න විකප්පෙතු’’න්ති (මහාව. 358) වුත්තං, එවං පරික්ඛාරචොළම්පි වුත්තං, න චස්ස උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදො වුත්තො, න ච සඞ්ඛාපරිච්ඡෙදො, තස්මා තීණිපි චීවරානි පච්චුද්ධරිත්වා ඉමානි චීවරානි පරික්ඛාරචොළානි අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති අත්ථො. නිධානමුඛමෙතන්ති එතං පරික්ඛාරචොළාධිට්ඨානං නිධානමුඛං ඨපනමුඛං, අතිරෙකචීවරට්ඨපනකාරණන්ති අත්ථො. කථං ඤායතීති චෙ, තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූනං පරිපුණ්ණං හොති තිචීවරං, අත්ථො ච හොති පරිස්සාවනෙහිපි ථවිකාහිපි. එතස්මිං වත්ථුස්මිං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පරික්ඛාරචොළක’’න්ති අනුඤ්ඤාතත්තා භික්ඛූනඤ්ච එකමෙව පරිස්සාවනං, ථවිකා වා වට්ටති, න ද්වෙ වා තීණි වාති පටික්ඛෙපාභාවතො විකප්පනූපගපච්ඡිමප්පමාණානි, අතිරෙකප්පමාණානි වා පරිස්සාවනාදීනි පරික්ඛාරානි කප්පන්තීති සිද්ධං. පඨමං තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨාතබ්බං, පුන ¶ පරිහරිතුං අසක්කොන්තෙන පච්චුද්ධරිත්වා පරික්ඛාරචොළං අධිට්ඨාතබ්බං ¶ , න ත්වෙව ආදිතොව ඉදං වුත්තං. බද්ධසීමාය අවිප්පවාසසීමාසම්මුතිසම්භවතො චීවරවිප්පවාසෙ නෙවත්ථි දොසොති න තත්ථ දුප්පරිහාරොති ආහ ‘‘අබද්ධසීමාය දුප්පරිහාර’’න්ති.

45. අතිරිත්තප්පමාණාය ඡෙදනකං පාචිත්තියන්ති ආහ ‘‘අනතිරිත්තප්පමාණා’’ති. තතො පරං පච්චුද්ධරිත්වා විකප්පෙතබ්බාති වස්සිකමාසතො පරං අධිට්ඨානං පච්චුද්ධරිත්වා විකප්පෙතබ්බා, ඉමිනා චතුන්නං වස්සිකමාසානං උපරි අධිට්ඨානං තිට්ඨතීති විඤ්ඤායති, අසතො පච්චුද්ධරායොගා, යඤ්ච මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘වස්සිකසාටිකා වස්සානමාසාතික්කමෙනාපි කණ්ඩුපටිච්ඡාදි ආබාධවූපසමෙනාපි අධිට්ඨානං විජහන්තී’’ති වුත්තං, තං සමන්තපාසාදිකායං නත්ථි, පරිවාරට්ඨකථායඤ්ච ‘‘අත්ථාපත්ති හෙමන්තෙ ආපජ්ජති, නො ගිම්හෙ’’ති එත්ථ න තං වුත්තං, කත්තිකපුණ්ණමාසියා පච්ඡිමෙ පාටිපදදිවසෙ විකප්පෙත්වා ඨපිතං වස්සිකසාටිකං නිවාසෙන්තො හෙමන්තෙ ආපජ්ජති. කුරුන්දියං පන ‘‘කත්තිකපුණ්ණමදිවසෙ අපච්චුද්ධරිත්වා හෙමන්තෙ ආපජ්ජතී’’ති වුත්තං, තම්පි සුවුත්තං. ‘‘චාතුමාසං අධිට්ඨාතුං, තතො පරං විකප්පෙතු’’න්ති හි වුත්තං. තත්ථ මහාඅට්ඨකථායං නිවාසනපච්චයා දුක්කටං වුත්තං, කුරුන්දට්ඨකථායං පන අපච්චුද්ධාරපච්චයා, තස්මා කුරුන්දියං වුත්තනයෙනපි වස්සිකසාටිකා වස්සානාතික්කමෙපි අධිට්ඨානං න විජහතීති පඤ්ඤායති. අධිට්ඨානවිජහනෙසු ච වස්සානමාසආබාධානං විගමෙ විජහනං මාතිකාට්ඨකථායම්පි න උද්ධටං, තස්මා සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 2.469) ආගතනයෙන යාව පච්චුද්ධාරා අධිට්ඨානං තිට්ඨතීති ගහෙතබ්බං.

නහානත්ථාය අනුඤ්ඤාතත්තා ‘‘වණ්ණභෙදමත්තරත්තාපි චෙසා වට්ටතී’’ති වුත්තං. ද්වෙ පන න වට්ටන්තීති ඉමිනා සඞ්ඝාටිආදීසුපි දුතියඅධිට්ඨානං න රුහති, තං අතිරෙකචීවරං හොතීති ¶ දස්සෙති. මහාපච්චරියං චීවරවසෙන පරිභොගකිච්චස්ස අභාවං සන්ධාය ‘‘අනාපත්තී’’ති වුත්තා සෙනාසනපරිභොගත්ථාය දින්නපච්චත්ථරණෙ විය. යං පන ‘‘පච්චත්ථරණම්පි අධිට්ඨාතබ්බ’’න්ති වුත්තං, තං සෙනාසනත්ථායෙවාති නියමිතං න හොති නවසු චීවරෙසු ගහිතත්තා, තස්මා අත්තනො නාමෙන අධිට්ඨහිත්වා නිදහිත්වා පරික්ඛාරචොළං විය යථා තථා විනියුජ්ජිතමෙවාති ගහෙතබ්බං, පාවාරොකොජවොති ඉමෙසම්පි පච්චත්ථරණාදිනා ලොකෙපි වොහරණතො සෙනාසනපරික්ඛාරත්ථාය දින්නපච්චත්ථරණතො ¶ විසුං ගහණං කතං. සචෙ අවසානෙ අපරාවස්සිකසාටිකා උප්පන්නා හොති, පුරිමවස්සිකසාටිකං පච්චුද්ධරිත්වා විකප්පෙත්වා අධිට්ඨාතබ්බාති වදන්ති.

නිසීදනම්හි පමාණයුත්තන්ති ‘‘දීඝතො සුගතවිදත්ථියා ද්වෙ විදත්ථියො, විත්ථාරතො දියඩ්ඪං, දසා විදත්ථී’’තිඉමිනා පමාණෙන යුත්තං, තං පන මජ්ඣිමපුරිසහත්ථසඞ්ඛාතෙන වඩ්ඪකීහත්ථෙන දීඝතො තිහත්ථං හොති, විත්ථාරතො ඡළඞ්ගුලාධිකද්විහත්ථං, දසා විදත්ථාධිකහත්ථං, ඉදානි මනුස්සානං පකතිහත්ථෙන දීඝතො විදත්ථාධිකචතුහත්ථං හොති, විත්ථාරතො නවඞ්ගුලාධිකතිහත්ථං, දසා ඡළඞ්ගුලාධිකද්විහත්ථා, තතො ඌනං වට්ටති, න අධිකං ‘‘තං අතික්කාමයතො ඡෙදනකං පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 533) වුත්තත්තා. කණ්ඩුපටිච්ඡාදියා පමාණිකාති ‘‘දීඝතො චතස්සො විදත්ථියො සුගතවිදත්ථියා, තිරියං ද්වෙ විදත්ථියො’’ති (පාචි. 538) වුත්තත්තා එවං වුත්තප්පමාණයුත්තා, සා පන වඩ්ඪකීහත්ථෙන දීඝතො ඡහත්ථා හොති, විත්ථාරතො තිහත්ථා, ඉදානි පකතිහත්ථෙන පන දීඝතො නවහත්ථා හොති, තිරියතො විදත්ථාධිකචතුහත්ථාති වෙදිතබ්බා. විකප්පනූපගපච්ඡිමචීවරප්පමාණං පරික්ඛාරචොළන්ති එත්ථ පන විකප්පනූපගපච්ඡිමචීවරප්පමාණං ¶ නාම සුගතඞ්ගුලෙන දීඝතො අට්ඨඞ්ගුලං හොති, තිරියතො චතුරඞ්ගුලං, වඩ්ඪකීහත්ථෙන දීඝතො එකහත්ථං හොති, තිරියතො විදත්ථිප්පමාණං, ඉදානි පකතිහත්ථෙන පන දීඝතො විදත්ථාධිකහත්ථං හොති, තිරියතො ඡළඞ්ගුලාධිකවිදත්ථිප්පමාණං. තෙනාහ ‘‘තස්ස පමාණ’’න්තිආදි.

භෙසජ්ජත්ථායාතිආදීසු අත්තනො සන්තකභාවතො මොචෙත්වා ඨපිතං සන්ධාය ‘‘අනධිට්ඨිතෙපි නත්ථි ආපත්තී’’ති වුත්තං, ‘‘ඉදං භෙසජ්ජත්ථාය, ඉදං මාතුයා’’ති විභජිත්වා සකසන්තකභාවතො මොචෙත්වා ඨපෙන්තෙන අධිට්ඨානකිච්චං නත්ථීති අධිප්පායො. ‘‘ඉමිනා භෙසජ්ජං චෙතාපෙස්සාමි, ඉදං මාතුයා දස්සාමී’’ති ඨපෙන්තෙන පන අධිට්ඨාතබ්බමෙවාති වදන්ති. සෙනාසනපරික්ඛාරත්ථාය දින්නපච්චත්ථරණෙති එත්ථ අනිවාසෙත්වා අපාරුපිත්වා කෙවලං මඤ්චපීඨෙසුයෙව අත්ථරිත්වා පරිභුඤ්ජියමානං පච්චත්ථරණං අත්තනො සන්තකම්පි අනධිට්ඨාතුං වට්ටතීති වදන්ති, හෙට්ඨා පන පච්චත්ථරණම්පි අධිට්ඨාතබ්බමෙවාති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා අත්තනො සන්තකං අධිට්ඨාතබ්බමෙවාති අම්හාකං ඛන්ති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. තන්තෙ ඨිතංයෙව අධිට්ඨාතබ්බන්ති එත්ථ පච්ඡා වීතට්ඨානං අධිට්ඨිතමෙව හොති, පුන අධිට්ඨානකිච්චං නත්ථි. සචෙ පන පරිච්ඡෙදං දස්සෙත්වා අන්තරන්තරා වීතං හොති, පුන අධිට්ඨාතබ්බන්ති වදන්ති. එසෙව නයොති විකප්පනූපගප්පමාණමත්තෙ වීතෙ තන්තෙ ඨිතංයෙව අධිට්ඨාතබ්බන්ති අත්ථො.

46. ‘‘හීනායාවත්තනෙනාති ¶ ‘සික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය ගිහිභාවූපගමනෙනා’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං, තං යුත්තං අඤ්ඤස්ස දානෙ විය චීවරෙ නිරාලයභාවෙනෙව පරිච්චත්තත්තා. කෙචි පන ‘හීනායාවත්තනෙනාති භික්ඛුනියා ගිහිභාවූපගමනෙනෙවාති එතමත්ථං ගහෙත්වා භික්ඛු පන විබ්භමන්තොපි යාව සික්ඛං න පච්චක්ඛාති, තාව භික්ඛුයෙවාති අධිට්ඨානං න විජහතී’ති ¶ වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං ‘භික්ඛුනියා හීනායාවත්තනෙනා’ති විසෙසෙත්වා අවුත්තත්තා. භික්ඛුනියා හි ගිහිභාවූපගමනෙන අධිට්ඨානවිජහනං විසුං වත්තබ්බං නත්ථි තස්සා විබ්භමනෙනෙව අස්සමණීභාවතො. සික්ඛාපච්චක්ඛානෙනාති පන ඉදං සචෙ භික්ඛුලිඞ්ගෙ ඨිතොව සික්ඛං පච්චක්ඛාති, තස්ස කායලග්ගම්පි චීවරං අධිට්ඨානං විජහතීති දස්සනත්ථං වුත්ත’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.469) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.469) පන ‘‘හීනායාවත්තනෙනාති ඉදං අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපජ්ජිත්වා භික්ඛුපටිඤ්ඤාය ඨිතස්ස චෙව තිත්ථියපක්කන්තස්ස ච භික්ඛුනියා ච භික්ඛුනිභාවෙ නිරපෙක්ඛතාය ගිහිලිඞ්ගතිත්ථියලිඞ්ගග්ගහණං සන්ධාය වුත්තං. සික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය ගිහිභාවූපගමනං සන්ධාය වුත්තන්ති කෙචි වදන්ති, තං න යුත්තං, තදාපි තස්ස උපසම්පන්නත්තා චීවරස්ස ච තස්ස සන්තකත්තා විජහනතො’’ති වුත්තං, ඉති ඉමානි ද්වෙ වචනානි අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධානි හුත්වා දිස්සන්ති.

අට්ඨකථායං පන ‘‘හීනායාවත්තනෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානෙනා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469) විසුං වුත්තත්තා හීනායාවත්තන්තෙ සති සික්ඛං අප්පච්චක්ඛන්තෙපි චීවරං අධිට්ඨානං විජහති, සික්ඛං පච්චක්ඛන්තෙ සති හීනාය අනාවත්තන්තෙපීති අධිප්පායො දිස්සති, තස්මා සික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය කෙවලං ගිහිභාවං උපගච්ඡන්තස්ස කිඤ්චාපි භික්ඛුභාවො අත්ථි, චීවරස්ස ච තස්ස සන්තකත්තා විජහනං, තථාපි ‘‘හීනායාවත්තනෙනා’’ති වුත්තත්තා ගිහිභාවූපගමනෙනෙව අධිට්ඨානවිජහනං සියා යථා තං ලිඞ්ගපරිවත්තනෙන. ගිහිභාවං අනුපගන්ත්වා ච කෙවලං සික්ඛාපච්චක්ඛානං කරොන්තස්ස කිඤ්චාපි භික්ඛුලිඞ්ගං අත්ථි, චීවරස්ස ච තස්ස සන්තකත්තා විජහනං, තථාපි ‘‘සික්ඛාපච්චක්ඛානෙනා’’ති වුත්තත්තා සික්ඛාපච්චක්ඛානෙනෙව අධිට්ඨානවිජහනං සියා යථා තං පච්චුද්ධරණෙ, තස්මා භික්ඛු වා හොතු භික්ඛුනී වා, හීනායාවත්තිස්සාමීති ¶ චිත්තෙන ගිහිලිඞ්ගග්ගහණෙන චීවරං අධිට්ඨානං විජහති. සික්ඛාපච්චක්ඛානෙන පන භික්ඛුස්සෙව චීවරං භික්ඛුනියා සික්ඛාපච්චක්ඛානාභාවාති අයමම්හාකං ඛන්ති. අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නකතිත්ථියපක්කන්තකානං පන චීවරස්ස අධිට්ඨානවිජහනං අට්ඨකථායං අනාගතත්තා තෙසඤ්ච හීනායාවත්තානවොහාරාභාවා විචාරෙතබ්බං.

කනිට්ඨඞ්ගුලිනඛවසෙනාති ¶ හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදං දස්සෙති. ඔරතො පරතොති එත්ථ ච ‘‘ඔරතො ඡිද්දං අධිට්ඨානං භින්දති, පරතො න භින්දතී’’ති වුත්තං. කථං ඔරපරභාවො වෙදිතබ්බොති? යථා නදීපරිච්ඡින්නෙ පදෙසෙ මනුස්සානං වසනදිසාභාගෙ තීරං ඔරිමං නාම හොති, ඉතරදිසාභාගෙ තීරං පාරිමං නාම, තථා භික්ඛූනං නිවාසනපාරුපනට්ඨානභූතං චීවරස්ස මජ්ඣට්ඨානං යථාවුත්තවිදත්ථිආදිප්පමාණස්ස පදෙසස්ස ඔරං නාම, චීවරපරියන්තට්ඨානං පරං නාම, ඉති ලොකතො වා යථා ච ඔරතො භොගං පරතො අන්තං කත්වා චීවරං ඨපෙතබ්බන්ති වුත්තෙ භික්ඛුනො අභිමුඛට්ඨානං ඔරං නාම, ඉතරට්ඨානං පරං නාම, එවං භික්ඛූනං නිවාසනපාරුපනට්ඨානං ඔරං නාම, ඉතරං පරං නාම. එවං සාසනතො වා ඔරපරභාවො වෙදිතබ්බො. තෙනෙව යො පන දුබ්බලට්ඨානෙ පඨමං අග්ගළං දත්වා පච්ඡා දුබ්බලට්ඨානං ඡින්දිත්වා අපනෙති, අධිට්ඨානං න භිජ්ජති. මණ්ඩලපරිවත්තනෙපි එසෙව නයොති සකලස්මිං චීවරෙ අධිට්ඨානභිජ්ජනාභිජ්ජනභාවො දස්සිතො. තෙන වුත්තං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.469) ‘‘එස නයොති ඉමිනා පමාණයුත්තෙසු යත්ථ කත්ථචි ඡිද්දෙ අධිට්ඨානං විජහතීතිආදිඅත්ථං සඞ්ගණ්හාතී’’ති.

ඛුද්දකං චීවරන්ති මුට්ඨිපඤ්චකාදිභෙදප්පමාණතො අනූනමෙව ඛුද්දකචීවරං. මහන්තං වා ඛුද්දකං කරොතීති එත්ථ තිණ්ණං චීවරානං චතූසු පස්සෙසු යස්මිං පදෙසෙ ඡිද්දං අධිට්ඨානං න විජහති, තස්මිං ¶ පදෙසෙ සමන්තතො ඡින්දිත්වා ඛුද්දකං කරොන්තස්ස අධිට්ඨානං න විජහතීති අධිප්පායො. විමතිවිනොදනියං පන වුත්තං ‘‘මහන්තං වා ඛුද්දකං වා කරොතීති එත්ථ අතිමහන්තං චීවරං මුට්ඨිපඤ්චකාදිපච්ඡිමප්පමාණයුත්තං කත්වා සමන්තතො ඡින්දනෙනපි විච්ඡින්දනකාලෙ ඡිජ්ජමානට්ඨානං ඡිද්දසඞ්ඛං න ගච්ඡති, අධිට්ඨානං න විජහති එවාති සිජ්ඣති, ‘ඝටෙත්වා ඡින්දති න භිජ්ජතී’ති වචනෙන ච සමෙති. පරික්ඛාරචොළං පන විකප්පනූපගපච්ඡිමප්පමාණතො ඌනං කත්වා ඡිද්දං අධිට්ඨානං විජහති අධිට්ඨානස්ස අනිස්සයත්තා, තානි පුන බද්ධානි ඝටිතානි පුන අධිට්ඨාතබ්බමෙවාති වෙදිතබ්බං. කෙචි පන ‘වස්සිකසාටිකචීවරෙ ද්විධා ඡින්නෙ යදිපි එකෙකං ඛණ්ඩං පච්ඡිමප්පමාණං හොති, එකස්මිංයෙව ඛණ්ඩෙ අධිට්ඨානං තිට්ඨති, න ඉතරස්මිං, ද්වෙ පන න වට්ටන්තී’ති වුත්තත්තා නිසීදනකණ්ඩුපටිච්ඡාදීසුපි එසෙව නයොති වදන්තී’’ති.

47. සම්මුඛෙ පවත්තා සම්මුඛාති පච්චත්තවචනං, තඤ්ච විකප්පනාවිසෙසනං, තස්මා ‘‘සම්මුඛෙ’’ති භුම්මත්ථෙ නිස්සක්කවචනං කත්වාපි අත්ථං වදන්ති, අභිමුඛෙති අත්ථො. අථ වා සම්මුඛෙන අත්තනො වාචාය එව විකප්පනා සම්මුඛාවිකප්පනා. පරම්මුඛෙන විකප්පනා පරම්මුඛාවිකප්පනාති ¶ කරණත්ථෙනපි අත්ථො දට්ඨබ්බො. අයමෙව පාළියා සමෙති. සන්නිහිතාසන්නිහිතභාවන්ති ආසන්නදූරභාවං. එත්තාවතා නිධෙතුං වට්ටතීති එත්තකෙනෙව විකප්පනාකිච්චස්ස නිට්ඨිතත්තා අතිරෙකචීවරං න හොතීති දසාහාතික්කමෙ නිස්සග්ගියං න ජනෙතීති අධිප්පායො. පරිභුඤ්ජිතුං…පෙ… න වට්ටතීති සයං අපච්චුද්ධාරණපරිභුඤ්ජනෙ පාචිත්තියං, අධිට්ඨහනෙ පරෙසං විස්සජ්ජනෙ ච දුක්කටඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. පරිභොගාදයොපි වට්ටන්තීති පරිභොගවිස්සජ්ජනඅධිට්ඨානානි වට්ටන්ති. අපි-සද්දෙන නිධෙතුම්පි වට්ටතීති අත්ථො. එතෙන පච්චුද්ධාරෙපි කතෙ චීවරං අධිට්ඨාතුකාමෙන ¶ විකප්පිතචීවරමෙව හොති, න අතිරෙකචීවරං, තං පන තිචීවරාදිනාමෙන අධිට්ඨාතුකාමෙන අධිට්ඨහිතබ්බං, ඉතරෙන විකප්පිතචීවරමෙව කත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති දස්සෙති.

කෙචි පන ‘‘යං විකප්පිතචීවරං, තං යාව පරිභොගකාලා අපච්චුද්ධරාපෙත්වා නිදහෙතබ්බං, පරිභොගකාලෙ පන සම්පත්තෙ පච්චුද්ධරාපෙත්වා අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං. යදි හි තතො පුබ්බෙපි පච්චුද්ධරාපෙය්ය, පච්චුද්ධාරෙනෙව විකප්පනාය විගතත්තා අතිරෙකචීවරං නාම හොති, දසාහාතික්කමෙ පත්තෙව නිස්සග්ගියං, තස්මා යං අපරිභුඤ්ජිත්වා ඨපෙතබ්බං, තදෙව විකප්පෙතබ්බං. පච්චුද්ධාරෙ ච කතෙ අන්තොදසාහෙයෙව අධිට්ඨාතබ්බං. යඤ්ච අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.469) ‘තතො පරං පරිභොගාදි වට්ටතී’තිආදි වුත්තං, තං පාළියා විරුජ්ඣතී’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තමෙව. පාළියඤ්හි ‘‘අන්තොදසාහං අධිට්ඨෙති විකප්පෙතී’’ති (පාරා. 469) ච ‘‘සාමං චීවරං විකප්පෙත්වා අපච්චුද්ධාරණං පරිභුඤ්ජෙය්ය පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 373) ච ‘‘අනාපත්ති සො වා දෙති, තස්ස වා විස්සාසන්තො පරිභුඤ්ජතී’’ති (පාචි. 376) ච සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා, අට්ඨකථායඤ්ච (පාරා. අට්ඨ. 2.469) ‘‘ඉමං චීවරං වා විකප්පනං වා පච්චුද්ධරාමී’’තිආදිනා පච්චුද්ධාරං අදස්සෙත්වා ‘‘මය්හං සන්තකං පරිභුඤ්ජ වා විස්සජ්ජෙහි වා යථාපච්චයං කරොහී’’ති එවං අත්තනො සන්තකත්තං අමොචෙත්වාව පරිභොගාදිවසෙන පච්චුද්ධාරස්ස වුත්තත්තා, ‘‘තතො පභුති පරිභොගාදයොපි වට්ටන්තී’’ති අධිට්ඨානං විනාපි විසුං පරිභොගස්ස නිධානස්ස ච වුත්තත්තා විකප්පනානන්තරමෙව පච්චුද්ධරාපෙත්වා අනධිට්ඨහිත්වා එව ච තිචීවරරහිතං විකප්පනාරහං චීවරං පරිභුඤ්ජිතුඤ්ච නිදහිතුඤ්ච ඉදං පාටෙක්කං විනයකම්මන්ති ඛායති. අපිච බහූනං පත්තානං විකප්පෙතුං පච්චුද්ධරෙතුඤ්ච වුත්තත්තා පච්චුද්ධාරෙ තෙසං ¶ අතිරෙකපත්තතා දස්සිතාති සිජ්ඣති තෙසු එකස්සෙව අධිට්ඨාතබ්බතො, තස්මා අට්ඨකථායං ආගතනයෙනෙව ගහෙතබ්බං.

මිත්තොති ¶ දළ්හමිත්තො. සන්දිට්ඨොති දිට්ඨමත්තො, න දළ්හමිත්තො. පඤ්ඤත්තිකොවිදො න හොතීති එවං විකප්පිතෙ අනන්තරමෙව එවං පච්චුද්ධරිතබ්බන්ති විනයකම්මං න ජානාති. තෙනාහ ‘‘න ජානාති පච්චුද්ධරිතු’’න්ති. ඉමිනාපි චෙතං වෙදිතබ්බං ‘‘විකප්පනාසමනන්තරමෙව පච්චුද්ධාරො කාතබ්බො’’ති. විකප්පිතවිකප්පනා නාමෙසා වට්ටතීති අධිට්ඨිතඅධිට්ඨානං වියාති අධිප්පායො.

48. එවං චීවරෙ අධිට්ඨානවිකප්පනානයං දස්සෙත්වා ඉදානි පත්තෙ අධිට්ඨානවිකප්පනානයං දස්සෙන්තො ‘‘පත්තෙ පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පතති පිණ්ඩපාතො එත්ථාති පත්තො, ජිනසාසනභාවො භික්ඛාභාජනවිසෙසො. වුත්තඤ්හි ‘‘පත්තං පක්ඛෙ දලෙ පත්තො, භාජනෙ සො ගතෙ තිසූ’’ති, තස්මිං පත්තෙ. පනාති පක්ඛන්තරත්ථෙ නිපාතො. නයොති අධිට්ඨානවිකප්පනානයො. චීවරෙ වුත්තඅධිට්ඨානවිකප්පනානයතො අඤ්ඤභූතො අයං වක්ඛමානො පත්තෙ අධිට්ඨානවිකප්පනානයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. පත්තං අධිට්ඨහන්තෙන පමාණයුත්තොව අධිට්ඨාතබ්බො, න අප්පමාණයුත්තොති සම්බන්ධො. තෙන පමාණතො ඌනාධිකෙ පත්තෙ අධිට්ඨානං න රුහති, තස්මා තාදිසං පත්තං භාජනපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති දස්සෙති. වක්ඛති හි ‘‘එතෙ භාජනපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බා, න අධිට්ඨානූපගා න විකප්පනූපගා’’ති.

ද්වෙ මගධනාළියොති එත්ථ මගධනාළි නාම යා මාගධිකාය තුලාය අඩ්ඪතෙරසපලපරිමිතං උදකං ගණ්හාති. සීහළදීපෙ පකතිනාළිතො ඛුද්දකා හොති, දමිළනාළිතො පන ¶ මහන්තා. වුත්තඤ්හෙතං සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 2.602) ‘‘මගධනාළි නාම අඩ්ඪතෙරසපලා හොතීති අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තං. සීහළදීපෙ පකතිනාළි මහන්තා, දමිළනාළි ඛුද්දකා, මගධනාළිපමාණයුත්තා, තාය මගධනාළියා දියඩ්ඪනාළි එකා සීහළනාළි හොතීති මහාඅට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති. අථ වා මගධනාළි නාම යා පඤ්ච කුඩුවානි එකඤ්ච මුට්ඨිං එකාය ච මුට්ඨියා තතියභාගං ගණ්හාති. වුත්තඤ්හෙතං සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.598-602) ‘‘මගධනාළි නාම ඡපසතා නාළීති කෙචි. ‘අට්ඨපසතා’ති අපරෙ. තත්ථ පුරිමානං මතෙන තිපසතාය නාළියා ද්වෙ නාළියො එකා මගධනාළි හොති. පච්ඡිමානං චතුපසතාය නාළියා ද්වෙ නාළියො එකා මගධනාළි. ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන පන පකතියා චතුමුට්ඨිකං කුඩුවං, චතුකුඩුවං නාළිකං, තාය නාළියා සොළස නාළියො දොණං, තං පන මගධනාළියා ද්වාදස නාළියො හොන්තීති වුත්තං, තස්මා තෙන නයෙන මගධනාළි නාම පඤ්ච කුඩුවානි ¶ එකඤ්ච මුට්ඨිං එකාය මුට්ඨියා තතියභාගඤ්ච ගණ්හාතීති වෙදිතබ්බ’’න්ති. තත්ථ කුඩුවොති පසතො. වුත්තඤ්හි අභිධානප්පදීපිකායං –

‘‘කුඩුවො පසතො එකො;

පත්ථො තෙ චතුරො සියුං;

ආළ්හකො චතුරො පත්ථා;

දොණං වා චතුරාළ්හක’’න්ති.

අථ වා මගධනාළි නාම යා චතුකුඩුවාය නාළියා චතස්සො නාළියො ගණ්හාති. වුත්තඤ්හෙතං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.602) ‘‘දමිළනාළීති පුරාණකනාළිං සන්ධාය වුත්තං. සා ච චතුමුට්ඨිකෙහි කුඩුවෙහි අට්ඨකුඩුවා, තාය නාළියා ද්වෙ නාළියො මගධනාළි ගණ්හාති, පුරාණා පන සීහළනාළි තිස්සො නාළියො ගණ්හාතීති වදන්ති, තෙසං මතෙන මගධනාළි ¶ ඉදානි වත්තමානාය චතුකුඩුවාය දමිළනාළියා චතුනාළිකා හොති, තතො මගධනාළිතො උපඩ්ඪඤ්ච පුරාණදමිළනාළිසඞ්ඛාතං පත්ථං නාම හොති, එතෙන ච ඔමකො නාම පත්තො පත්ථොදනං ගණ්හාතීති පාළිවචනං සමෙති. ලොකියෙහිපි –

‘ලොකියං මගධඤ්චෙති, පත්ථද්වයමුදාහටං;

ලොකියං සොළසපලං, මාගධං දිගුණං මත’න්ති. (වි. වි. ටී. 1.602) –

එවං ලොකෙ නාළියා මගධනාළි දිගුණාති දස්සිතා. එවඤ්ච ගය්හමානෙ ඔමකපත්තස්ස ච යාපනමත්තොදනගාහිකා ච සිද්ධා හොති. න හි සක්කා අට්ඨකුඩුවතො ඌනොදනගාහිනා පත්තෙන අථූපීකතං පිණ්ඩපාතං පරියෙසිත්වා යාපෙතුං. තෙනෙව වුත්තං වෙරඤ්ජකණ්ඩට්ඨකථායං ‘පත්ථො නාම නාළිමත්තං හොති, එකස්ස පුරිසස්ස අලං යාපනායා’ති’’. වුත්තම්පි හෙතං ජාතකට්ඨකථායං (ජා. අට්ඨ. 5.21.192) ‘‘පත්ථොදනො නාලමයං දුවින්න’’න්ති, ‘‘එකස්ස දින්නං ද්වින්නං තිණ්ණං පහොතී’’ති ච, තස්මා ඉධ වුත්තනයානුසාරෙන ගහෙතබ්බන්ති. ආලොපස්ස ආලොපස්ස අනුරූපන්ති ඔදනස්ස චතුභාගමත්තං. වුත්තඤ්හෙතං මජ්ඣිමනිකායෙ බ්රහ්මායුසුත්තසංවණ්ණනායං (ම. නි. අට්ඨ. 2.387) ‘‘බ්යඤ්ජනස්ස මත්තා නාම ඔදනචතුත්ථභාගො’’ති. ඔදනගතිකානීති ඔදනස්ස ගති ¶ ගති යෙසං තානි ඔදනගතිකානි. ගතීති ච ඔකාසො ඔදනස්ස අන්තොපවිසනසීලත්තා ඔදනස්ස ඔකාසොයෙව තෙසං ඔකාසො හොති, න අඤ්ඤං අත්තනො ඔකාසං ගවෙසන්තීති අත්ථො. භාජනපරිභොගෙනාති උදකාහරණාදිනා භාජනපරිභොගෙන.

එවං පමාණතො අධිට්ඨානූපගවිකප්පනූපගපත්තං දස්සෙත්වා ඉදානි පාකතො මූලතො ච තං දස්සෙතුං ‘‘පමාණයුත්තානම්පී’’තිආදිමාහ. තත්ථ අයොපත්තො පඤ්චහි පාකෙහි පත්තොති ¶ කම්මාරපක්කංයෙව අනධිට්ඨහිත්වා සමණසාරුප්පනීලවණ්ණකරණත්ථාය පුනප්පුනං නානාසම්භාරෙහි පචිතබ්බො, අයොපත්තස්ස අතිකක්ඛළත්තා කම්මාරපාකෙන සද්ධිං පඤ්චවාරපක්කොයෙව සමණසාරුප්පනීලවණ්ණො හොති. මත්තිකාපත්තො ද්වීහි පාකෙහි පක්කොති එත්ථාපි එසෙව නයො. තස්ස පන මුදුකත්තා කුම්භකාරකපාකෙන සද්ධිං ද්විවාරපක්කොපි සමණසාරුප්පනීලවණ්ණො හොති. එවං කතොයෙව හි පත්තො අධිට්ඨානූපගො විකප්පනූපගො ච හොති, නාකතො. තෙන වක්ඛති ‘‘පාකෙ ච මූලෙ ච සුනිට්ඨිතෙයෙව අධිට්ඨානූපගො හොති. යො අධිට්ඨානූපගො, ස්වෙව විකප්පනූපගො’’ති (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 48). සො හත්ථං ආගතොපි අනාගතොපි අධිට්ඨාතබ්බො විකප්පෙතබ්බොති එතෙන දූරෙ ඨිතම්පි අධිට්ඨාතුං විකප්පෙතුඤ්ච ලභති, ඨපිතට්ඨානසල්ලක්ඛණමෙව පමාණන්ති දස්සෙති. ඉදානි තමෙවත්ථං විත්ථාරෙතුමාහ ‘‘යදි හී’’තිආදි. හි-සද්දො විත්ථාරජොතකො. තත්ථ පචිත්වා ඨපෙස්සාමීති කාළවණ්ණපාකං සන්ධාය වුත්තං.

ඉදානි පත්තාධිට්ඨානං දස්සෙතුමාහ ‘‘තත්ථ ද්වෙ පත්තස්ස අධිට්ඨානා’’තිආදි. තත්ථ සාමන්තවිහාරෙති ඉදං උපලක්ඛණවසෙන වුත්තං, තතො දූරෙ ඨිතම්පි අධිට්ඨාතබ්බමෙව. ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වාති ඉදම්පි උපචාරමත්තං, පත්තසල්ලක්ඛණමෙවෙත්ථ පමාණං.

ඉදානි අධිට්ඨානවිජහනං දස්සෙතුං ‘‘එවං අප්පමත්තස්ස’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ පත්තෙ වා ඡිද්දං හොතීති මුඛවට්ටිතො හෙට්ඨා ද්වඞ්ගුලමත්තොකාසතො පට්ඨාය යත්ථ කත්ථචි ඡිද්දං හොති.

සත්තන්නං ¶ ධඤ්ඤානන්ති –

‘‘සාලි වීහි ච කුද්රූසො;

ගොධූමො වරකො යවො;

කඞ්ගූති ¶ සත්ත ධඤ්ඤානි;

නීවාරාදී තු තබ්භිදා’’ති. –

වුත්තානං සත්තවිධානං ධඤ්ඤානං.

49. එවං පත්තාධිට්ඨානං දස්සෙත්වා ඉදානි පත්තවිකප්පනං දස්සෙතුං ‘‘විකප්පනෙ පනා’’තිආදිමාහ. තං චීවරවිකප්පනෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

50. එවං විකප්පනානයං දස්සෙත්වා ඉදානි පත්තෙ භින්නෙ කත්තබ්බවිධිං දස්සෙතුමාහ ‘‘එවං අධිට්ඨහිත්වා’’ඉච්චාදි. තත්ථ අපත්තොති ඉමිනා අධිට්ඨානවිජහනම්පි දස්සෙති. පඤ්චබන්ධනෙපි පත්තෙ අපරිපුණ්ණපාකෙ පත්තෙ විය අධිට්ඨානං න රුහති. ‘‘තිපුපට්ටෙන වා’’ති වුත්තත්තා තම්බලොහාදිකප්පියලොහෙහි අයොපත්තස්ස ඡිද්දං ඡාදෙතුං වට්ටති. තෙනෙව ‘‘ලොහමණ්ඩලකෙනා’’ති වුත්තං. සුද්ධෙහි…පෙ… න වට්ටතීති ඉදං උණ්හභොජනෙ පක්ඛිත්තෙ විලීයමානත්තා වුත්තං. ඵාණිතං ඣාපෙත්වා පාසාණචුණ්ණෙන බන්ධිතුං වට්ටතීති පාසාණචුණ්ණෙන සද්ධිං ඵාණිතං පචිත්වා තථාපක්කෙන පාසාණචුණ්ණෙන බන්ධිතුං වට්ටති. අපරිභොගෙනාති අයුත්තපරිභොගෙන. ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ ආධාරක’’න්ති වුත්තත්තා මඤ්චපීඨාදීසු යත්ථ කත්ථචි ආධාරකං ඨපෙත්වා තත්ථ පත්තං ඨපෙතුං වට්ටති ආධාරකට්ඨපනොකාසස්ස අනියමිතත්තාති වදන්ති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

අධිට්ඨානවිකප්පනවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

අට්ඨමො පරිච්ඡෙදො.

9. චීවරවිප්පවාසවිනිච්ඡයකථා

51. එවං ¶ අධිට්ඨානවිකප්පනවිනිච්ඡයකථං දස්සෙත්වා ඉදානි චීවරෙන විනාවාසවිනිච්ඡයකරණං දස්සෙතුං ‘‘චීවරෙනවිනාවාසො’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ චීයතීති චීවරං, චයං සඤ්චයං ¶ කරීයතීති අත්ථො, අරියද්ධජො වත්ථවිසෙසො. ඉධ පන තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨහිත්වා ධාරිතං චීවරත්තයමෙව. විනාති වජ්ජනත්ථෙ නිපාතො. වසනං වාසො, විනා වාසො විනාවාසො, චීවරෙන විනාවාසො චීවරවිනාවාසො, ‘‘චීවරවිප්පවාසො’’ති වත්තබ්බෙ වත්තිච්ඡාවසෙන, ගාථාපාදපූරණත්ථාය වා අලුත්තසමාසං කත්වා එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තථා ච වක්ඛති ‘‘තිචීවරාධිට්ඨානෙන…පෙ… විප්පවාසො’’ති, ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමි, ඉමං උත්තරාසඞ්ගං අධිට්ඨාමි, ඉමං අන්තරවාසකං අධිට්ඨාමී’’ති එවං නාමෙන අධිට්ඨිතානං තිණ්ණං චීවරානං එකෙකෙන විප්පවාසොති අත්ථො, එකෙනපි විනා වසිතුං න වට්ටති, වසන්තස්ස භික්ඛුනො සහ අරුණුග්ගමනා චීවරං නිස්සග්ගියං හොති, පාචිත්තියඤ්ච ආපජ්ජතීති සම්බන්ධො. වසිතබ්බන්ති එත්ථ වසනකිරියා චතුඉරියාපථසාධාරණා, තස්මා කායලග්ගං වා හොතු අලග්ගං වා, අඩ්ඪතෙය්යරතනස්ස පදෙසස්ස අන්තො කත්වා තිට්ඨන්තොපි චරන්තොපි නිසින්නොපි නිපන්නොපි හත්ථපාසෙ කත්වා වසන්තො නාම හොති.

එවං සාමඤ්ඤතො අවිප්පවාසලක්ඛණං දස්සෙත්වා ඉදානි ගාමාදිපන්නරසොකාසවසෙන විසෙසතො දස්සෙතුමාහ ‘‘ගාමි’’ච්චාදි. තත්ථ ගාමනිවෙසනානි පාකටානෙව. උදොසිතො නාම යානාදීනං භණ්ඩානං සාලා. අට්ටො නාම පටිරාජාදිපටිබාහනත්ථං ඉට්ඨකාහි කතො බහලභිත්තිකො චතුපඤ්චභූමිකො පතිස්සයවිසෙසො. මාළො නාම එකකූටසඞ්ගහිතො චතුරස්සපාසාදො. පාසාදො නාම දීඝපාසාදො. හම්මියං නාම මුණ්ඩච්ඡදනපාසාදො, මුණ්ඩච්ඡදනපාසාදොති ¶ ච චන්දිකඞ්ගණයුත්තො පාසාදොති වුච්චති. සත්ථො නාම ජඞ්ඝසත්ථො වා සකටසත්ථො වා. ඛෙත්තං නාම පුබ්බණ්ණාපරණ්ණානං විරුහනට්ඨානං. ධඤ්ඤකරණං නාම ඛලමණ්ඩලං. ආරාමො නාම පුප්ඵාරාමො ඵලාරාමො. විහාරාදයො පාකටා එව. තත්ථ නිවෙසනාදීනි ගාමතො බහි සන්නිවිට්ඨානි ගහිතානීති වෙදිතබ්බං. අන්තොගාමෙ ඨිතානඤ්හි ගාමග්ගහණෙන ගහිතත්තා ගාමපරිහාරොයෙවාති. ගාමග්ගහණෙන ච නිගමනගරානිපි ගහිතානෙව හොන්ති.

පරිඛාය වා පරික්ඛිත්තොති ඉමිනා සමන්තා නදීතළාකාදිඋදකෙන පරික්ඛිත්තොපි පරික්ඛිත්තොයෙවාති දස්සෙති. තං පමාණං අතික්කමිත්වාති ඝරස්ස උපරි ආකාසෙ අඩ්ඪතෙය්යරතනප්පමාණං අතික්කමිත්වා. සභායෙ වා වත්ථබ්බන්ති ඉමිනා සභාසද්දස්ස පරියායො සභායසද්දො නපුංසකලිඞ්ගො අත්ථීති දස්සෙති. සභාසද්දො හි ඉත්ථිලිඞ්ගො, සභායසද්දො නපුංසකලිඞ්ගොති. ද්වාරමූලෙ වාති නගරස්ස ද්වාරමූලෙ වා. තෙසන්ති සභායනගරද්වාරමූලානං. තස්සා වීථියා ¶ සභායද්වාරානං ගහණෙනෙව තත්ථ සබ්බානිපි ගෙහානි, සා ච අන්තරවීථි ගහිතායෙව හොති. එත්ථ ච ද්වාරවීථිඝරෙසු වසන්තෙන ගාමප්පවෙසනසහසෙය්යාදිදොසං පරිහරිත්වා සුප්පටිච්ඡන්නතාදියුත්තෙනෙව භවිතබ්බං. සභා පන යදි සබ්බෙසං වසනත්ථාය පපාසදිසා කතා, අන්තරාරාමෙ විය යථාසුඛං වසිතුං වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. අතිහරිත්වා ඝරෙ නික්ඛිපතීති වීථිං මුඤ්චිත්වා ඨිතෙ අඤ්ඤස්මිං ඝරෙ නික්ඛිපති. තෙනාහ ‘‘වීථිහත්ථපාසො න රක්ඛතී’’ති. පුරතො වා පච්ඡතො වා හත්ථපාසෙති ඝරස්ස හත්ථපාසං සන්ධාය වදති.

එවං ගාමවසෙන විප්පවාසාවිප්පවාසං දස්සෙත්වා ඉදානි නිවෙසනවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘සචෙ එකකුලස්ස සන්තකං නිවෙසනං හොතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඔවරකො නාම ගබ්භස්ස ¶ අබ්භන්තරෙ අඤ්ඤො ගබ්භොති වදන්ති, ගබ්භස්ස වා පරියායවචනමෙතං. ඉදානි උදොසිතාදිවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘උදොසිති’’ච්චාදිමාහ. තත්ථ වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘එකකුලස්ස සන්තකො උදොසිතො හොති පරික්ඛිත්තො චා’’තිආදිනා නිවෙසනෙ වුත්තනයෙන. එව-සද්දො විසෙසනිවත්ති අත්ථො. තෙන විසෙසො නත්ථීති දස්සෙති.

ඉදානි යෙසු විසෙසො අත්ථි, තෙ දස්සෙන්තො ‘‘සචෙ එකකුලස්ස නාවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පරියාදියිත්වාති විනිවිජ්ඣිත්වා, අජ්ඣොත්ථරිත්වා වා. වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘අන්තොපවිට්ඨෙනා’’තිආදිනා. තත්ථ අන්තොපවිට්ඨෙනාති ගාමස්ස, නදියා වා අන්තොපවිට්ඨෙන. ‘‘සත්ථෙනා’’ති පාඨසෙසො. නදීපරිහාරො ලබ්භතීති එත්ථ ‘‘විසුං නදීපරිහාරස්ස අවුත්තත්තා ගාමාදීහි අඤ්ඤත්ථ විය චීවරහත්ථපාසොයෙව නදීපරිහාරො’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අඤ්ඤෙ පන ‘‘ඉමිනා අට්ඨකථාවචනෙන නදීපරිහාරොපි විසුං සිද්ධොති නදීහත්ථපාසො න විජහිතබ්බො’’ති වදන්ති. යථා පන අජ්ඣොකාසෙ සත්තබ්භන්තරවසෙන අරඤ්ඤපරිහාරො ලබ්භති, එවං නදියං උදකුක්ඛෙපවසෙන නදීපරිහාරො ලබ්භතීති කත්වා අට්ඨකථායං නදීපරිහාරො විසුං අවුත්තො සියා සත්තබ්භන්තරඋදකුක්ඛෙපසීමානං අරඤ්ඤනදීසු අබද්ධසීමාවසෙන ලබ්භමානත්තා. එවඤ්ච සති සමුද්දජාතස්සරෙසුපි පරිහාරො අවුත්තසිද්ධො හොති නදියා සමානලක්ඛණත්තා, නදීහත්ථපාසො න විජහිතබ්බොති පන අත්ථෙ සති නදියා අතිවිත්ථාරත්තා බහුසාධාරණත්තා ච අන්තොනදියං චීවරං ඨපෙත්වා නදීහත්ථපාසෙ ඨිතෙන චීවරස්ස පවත්තිං ජානිතුං න සක්කා භවෙය්ය. එස නයො සමුද්දජාතස්සරෙසුපි. අන්තොඋදකුක්ඛෙපෙ වා තස්ස හත්ථපාසෙ වා ඨිතෙන පන සක්කාති අයං අම්හාකං අත්තනොමති, විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං. විහාරසීමන්ති අවිප්පවාසසීමං ¶ සන්ධායාහ. එත්ථ ච ¶ විහාරස්ස නානාකුලසන්තකභාවෙපි අවිප්පවාසසීමාපරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙ සබ්බත්ථ චීවරඅවිප්පවාසසම්භවතො පධානත්තා තත්ථ සත්ථපරිහාරො න ලබ්භතීති ‘‘විහාරං ගන්ත්වා වසිතබ්බ’’න්ති වුත්තං. සත්ථසමීපෙති ඉදං යථාවුත්තඅබ්භන්තරපරිච්ඡෙදවසෙන වුත්තං.

යස්මා ‘‘නානාකුලස්ස පරික්ඛිත්තෙ ඛෙත්තෙ චීවරං නික්ඛිපිත්වා ඛෙත්තද්වාරමූලෙ වා තස්ස හත්ථපාසෙ වා වත්ථබ්බ’’න්ති වුත්තං, තස්මා ද්වාරමූලතො අඤ්ඤත්ථ ඛෙත්තෙපි වසන්තෙන චීවරං නික්ඛිපිත්වා හත්ථපාසෙ කත්වායෙව වසිතබ්බං.

විහාරො නාම සපරික්ඛිත්තො වා අපරික්ඛිත්තො වා සකලො ආවාසොති වදන්ති. යස්මිං විහාරෙති එත්ථ පන එකගෙහමෙව වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.491-494) පන ‘‘විහාරො නාම උපචාරසීමා. යස්මිං විහාරෙති තස්ස අන්තොපරිවෙණාදිං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති වුත්තං. එකකුලාදිසන්තකතා චෙත්ථ කාරාපකානං වසෙන වෙදිතබ්බා.

යං මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ සමන්තා ඡායා ඵරතීති යදා මහාවීථියං උජුකමෙව ගච්ඡන්තං සූරියමණ්ඩලං මජ්ඣන්හිකං පාපුණාති, තදා යං ඔකාසං ඡායා ඵරති, තං සන්ධාය වුත්තං. විමතිවිනොදනියං පන ‘‘ඡායාය ඵුට්ඨොකාසස්සාති උජුකං අවික්ඛිත්තලෙඩ්ඩුපාතබ්භන්තරං සන්ධාය වදතී’’ති වුත්තං. අගමනපථෙති තදහෙව ගන්ත්වා නිවත්තෙතුං අසක්කුණෙය්යකෙ සමුද්දමජ්ඣෙ යෙ දීපකා, තෙසූති යොජනා. ඉතරස්මින්ති පුරත්ථිමදිසාය චීවරෙ.

52. නදිං ඔතරතීති හත්ථපාසං මුඤ්චිත්වා ඔතරති. නාපජ්ජතීති පරිභොගපච්චයා දුක්කටං නාපජ්ජති. තෙනාහ ‘‘සො හී’’තිආදි. අපරිභොගාරහත්තාති ඉමිනා නිස්සග්ගියචීවරං අනිස්සජ්ජිත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස දුක්කටං අචිත්තකන්ති සිද්ධං. එකං ¶ පාරුපිත්වා එකං අංසකූටෙ ඨපෙත්වා ගන්තබ්බන්ති ඉදං බහූනං සඤ්චරණට්ඨානෙ එවං අකත්වා ගමනං න සාරුප්පන්ති කත්වා වුත්තං, න ආපත්තිඅඞ්ගත්තා. බහිගාමෙ ඨපෙත්වාපි අපාරුපිතබ්බතාය වුත්තං ‘‘විනයකම්මං කාතබ්බ’’න්ති. අථ වා විහාරෙ සභාගං භික්ඛුං න පස්සති, එවං සති ආසනසාලං ගන්ත්වා විනයකම්මං කාතබ්බන්ති යොජනා. ආසනසාලං ගච්ඡන්තෙන කිං තීහි චීවරෙහි ගන්තබ්බන්ති ආහ ‘‘සන්තරුත්තරෙනා’’ති නට්ඨචීවරස්ස සන්තරුත්තරසාදියනතො. සඞ්ඝාටි පන කිං කාතබ්බාති ආහ ‘‘සඞ්ඝාටිං ¶ බහිගාමෙ ඨපෙත්වා’’ති. උත්තරාසඞ්ගෙ ච බහිගාමෙ ඨපිතසඞ්ඝාටියඤ්ච පඨමං විනයකම්මං කත්වා පච්ඡා උත්තරාසඞ්ගං නිවාසෙත්වා අන්තරවාසකෙ කාතබ්බං. එත්ථ ච බහිගාමෙ ඨපිතස්සපි විනයකම්මවචනතො පරම්මුඛාපි ඨිතං නිස්සජ්ජිතුං, නිස්සට්ඨං දාතුඤ්ච වට්ටතීති වෙදිතබ්බං.

දහරානං ගමනෙ සඋස්සාහත්තා ‘‘නිස්සයො පන න පටිප්පස්සම්භතී’’ති වුත්තං. මුහුත්තං…පෙ… පටිප්පස්සම්භතීති සඋස්සාහත්තෙ ගමනස්ස උපච්ඡින්නත්තා වුත්තං, තෙසං පන පුරාරුණා උට්ඨහිත්වා සඋස්සාහෙන ගච්ඡන්තානං අරුණෙ අන්තරා උට්ඨිතෙපි න පටිප්පස්සම්භති ‘‘යාව අරුණුග්ගමනා සයන්තී’’ති වුත්තත්තා. තෙනෙව ‘‘ගාමං පවිසිත්වා…පෙ… න පටිප්පස්සම්භතී’’ති වුත්තං. අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස වචනං අග්ගහෙත්වාතිආදිම්හි සඋස්සාහත්තා ගමනක්ඛණෙ පටිප්පස්සද්ධි න වුත්තා. ධෙනුභයෙනාති තරුණවච්ඡගාවීනං ආධාවිත්වා සිඞ්ගෙන පහරණභයෙන. නිස්සයො ච පටිප්පස්සම්භතීති එත්ථ ධෙනුභයාදීහි ඨිතානං යාව භයවූපසමා ඨාතබ්බතො ‘‘අන්තොඅරුණෙයෙව ගමිස්සාමී’’ති නියමෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා වුත්තං. යත්ථ පන එවං නියමෙතුං සක්කා, තත්ථ අන්තරා අරුණෙ උග්ගතෙපි නිස්සයො න පටිප්පස්සම්භති භෙසජ්ජත්ථාය ගාමං පවිට්ඨදහරානං විය.

අන්තොසීමායං ¶ ගාමන්ති අවිප්පවාසසීමාසම්මුතිතො පච්ඡා පතිට්ඨාපිතගාමං සන්ධාය වදති ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච ඨපෙත්වා සම්මන්නිතබ්බතො. පවිට්ඨානන්ති ආචරියන්තෙවාසිකානං විසුං විසුං ගතානං අවිප්පවාසසීමත්තා නෙව චීවරානි නිස්සග්ගියානි හොන්ති, සඋස්සාහතාය න නිස්සයො පටිප්පස්සම්භති. අන්තරාමග්ගෙති ධම්මං සුත්වා ආගච්ඡන්තානං අන්තරාමග්ගෙ.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

චීවරවිප්පවාසවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

නවමො පරිච්ඡෙදො.

10. භණ්ඩපටිසාමනවිනිච්ඡයකථා

53. එවං චීවරවිප්පවාසවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි භණ්ඩපටිසාමනවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘භණ්ඩස්ස ¶ පටිසාමන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ භඩිතබ්බං භාජෙතබ්බන්ති භණ්ඩං, භඩිතබ්බං ඉච්ඡිතබ්බන්ති වා භණ්ඩං, භණ්ඩන්ති පරිභණ්ඩන්ති සත්තා එතෙනාති වා භණ්ඩං, මූලධනං, පරික්ඛාරො වා. වුත්තඤ්හි අභිධානප්පදීපිකායං –

‘‘භාජනාදිපරික්ඛාරෙ, භණ්ඩං මූලධනෙපි චා’’ති.

තස්ස භණ්ඩස්ස, පටිසාමියතෙ පටිසාමනං, රක්ඛණං ගොපනන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පරෙසං භණ්ඩස්ස ගොපන’’න්ති. මාතු කණ්ණපිළන්ධනං තාලපණ්ණම්පීති පි-සද්දො සම්භාවනත්ථො. තෙන පගෙව අඤ්ඤාතකානං සන්තකන්ති දස්සෙති. ගිහිසන්තකන්ති ඉමිනා පඤ්චන්නං සහධම්මිකානං සන්තකං පටිසාමෙතුං වට්ටතීති දීපෙති. භණ්ඩාගාරිකසීසෙනාති එතෙන විස්සාසග්ගාහාදිනා ගහෙත්වා පටිසාමෙන්තස්ස අනාපත්තීති දස්සෙති. තෙන වක්ඛති ‘‘අත්තනො අත්ථාය ගහෙත්වා පටිසාමෙතබ්බ’’න්ති. ඡන්දෙනපි භයෙනපීති වඩ්ඪකීආදීසු ඡන්දෙන ¶ , රාජවල්ලභාදීසු භයෙන බලක්කාරෙන පාතෙත්වා ගතෙසු ච පටිසාමෙතුං වට්ටතීති යොජෙතබ්බං.

සඞ්ගොපනත්ථාය අත්තනො හත්ථෙ නික්ඛිත්තස්ස භණ්ඩස්ස ගුත්තට්ඨානෙ පටිසාමනපයොගං විනා ‘‘නාහං ගණ්හාමී’’තිආදිනා අඤ්ඤස්මිං පයොගෙ අකතෙ රජ්ජසඞ්ඛොභාදිකාලෙ ‘‘න දානි තස්ස දස්සාමි, න මය්හං දානි දස්සතී’’ති උභොහිපි සකසකට්ඨානෙ නිසීදිත්වා ධුරනික්ඛෙපෙ කතෙපි අවහාරො නත්ථි. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘පාරාජිකමෙව පටිසාමනපයොගස්ස කතත්තා’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං, න සාරතො පච්චෙතබ්බං. පටිසාමනකාලෙ හිස්ස ථෙය්යචිත්තං නත්ථි, ‘‘න දානි තස්ස දස්සාමී’’ති ථෙය්යචිත්තුප්පත්තික්ඛණෙ ච සාමිනො ධුරනික්ඛෙපචිත්තප්පවත්තියා හෙතුභූතො කායවචීපයොගො නත්ථි, යෙන සො ආපත්තිං ආපජ්ජෙය්ය. න හි අකිරියසමුට්ඨානා අයං ආපත්තීති. දානෙ සඋස්සාහො, රක්ඛති තාවාති අවහාරං සන්ධාය අවුත්තත්තා ‘‘නාහං ගණ්හාමී’’තිආදිනා මුසාවාදකරණෙ පාචිත්තියමෙව හොති, න දුක්කටං ථෙය්යචිත්තාභාවෙන සහපයොගස්සපි අභාවතොති ගහෙතබ්බං.

යදිපි මුඛෙන දස්සාමීති වදති…පෙ… පාරාජිකන්ති එත්ථ කතරපයොගෙන ආපත්ති, න තාව පඨමෙන භණ්ඩපටිසාමනපයොගෙන තදා ථෙය්යචිත්තභාවා, නාපි ‘‘දස්සාමී’’ති කථනපයොගෙන තදා ථෙය්යචිත්තෙ විජ්ජමානෙපි පයොගස්ස කප්පියත්තාති? වුච්චතෙ – සාමිනා ‘‘දෙහී’’ති බහුසො යාචියමානොපි ¶ අදත්වා යෙන පයොගෙන අත්තනො අදාතුකාමතං සාමිකස්ස ඤාපෙසි, යෙන ච සො අදාතුකාමො අයං වික්ඛිපතීති ඤත්වා ධුරං නික්ඛිපති, තෙනෙව පයොගෙනස්ස ආපත්ති. න හෙත්ථ උපනික්ඛිත්තභණ්ඩෙ පරියායෙන මුත්ති අත්ථි. අදාතුකාමතාය හි ‘‘කදා තෙ දින්නං, කත්ථ තෙ ¶ දින්න’’න්තිආදිපරියායවචනෙනපි සාමිකස්ස ධුරෙනික්ඛිපාපිතෙ ආපත්තියෙව. තෙනෙව අට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘කිං තුම්හෙ භණථ…පෙ… උභින්නං ධුරනික්ඛෙපෙන භික්ඛුනො පාරාජික’’න්ති. පරසන්තකස්ස පරෙහි ගණ්හාපනෙ එව හි පරියායතො මුත්ති, න සබ්බත්ථාති ගහෙතබ්බං. අත්තනො හත්ථෙ නික්ඛිත්තත්තාති එත්ථ අත්තනො හත්ථෙ සාමිනා දින්නතාය භණ්ඩාගාරිකට්ඨානෙ ඨිතත්තා ච ඨානාචාවනෙපි නත්ථි අවහාරො, ථෙය්යචිත්තෙන පන ගහණෙ දුක්කටතො න මුච්චතීති වෙදිතබ්බං. එසෙව නයොති අවහාරො නත්ථි, භණ්ඩදෙය්යං පන හොතීති අධිප්පායො.

54. පඤ්චන්නං සහධම්මිකානන්ති භික්ඛුභික්ඛුනීසික්ඛමානසාමණෙරසාමණෙරීනං. එතෙන න කෙවලං ගිහීනං එව, අථ ඛො තාපසපරිබ්බාජකාදීනම්පි සන්තකං පටිසාමෙතුං න වට්ටතීති දස්සෙති. නට්ඨෙපි ගීවා න හොති, කස්මා? අසම්පටිච්ඡාපිතත්තාති අත්ථො. දුතියෙ එසෙව නයොති ගීවා න හොති, කස්මා? අජානිතත්තා. තතියෙ ච එසෙව නයොති ගීවා න හොති, කස්මා? පටික්ඛිපිතත්තා. එත්ථ ච කායෙන වා වාචාය වා චිත්තෙන වා පටික්ඛිත්තොපි පටික්ඛිත්තොයෙව නාම හොති.

තස්සෙව ගීවා හොති, න සෙසභික්ඛූනං, කස්මා? තස්සෙව භණ්ඩාගාරිකස්ස භණ්ඩාගාරෙ ඉස්සරභාවතො. භණ්ඩාගාරිකස්ස ගීවා න හොති අලසජාතිකස්සෙව පමාදෙන හරිතත්තා. දුතියෙ භණ්ඩාගාරිකස්ස ගීවා න හොති තස්ස අනාරොචිතත්තා. නට්ඨෙ තස්ස ගීවා තෙන ඨපිතත්තා. තස්සෙව ගීවා, න අඤ්ඤෙසං තෙන භණ්ඩාගාරිකෙන සම්පටිච්ඡිතත්තා ඨපිතත්තා ච. නත්ථි ගීවා තෙන පටික්ඛිපිතත්තා. නට්ඨං සුනට්ඨමෙව භණ්ඩාගාරිකස්ස අසම්පටිච්ඡාපනතො. නට්ඨෙ ගීවා තෙන ඨපිතත්තා. සබ්බං තස්ස ගීවා තස්ස භණ්ඩාගාරිකස්ස පමාදෙන හරණතො. තත්ථෙව උපචාරෙ විජ්ජමානෙති භණ්ඩාගාරිකස්ස සමීපෙයෙව උච්චාරපස්සාවට්ඨානෙ විජ්ජමානෙ.

55. මයි ¶ ච මතෙ සඞ්ඝස්ස ච සෙනාසනෙ විනට්ඨෙති එත්ථ කෙවලං සඞ්ඝස්ස සෙනාසනං මා විනස්සීති ඉමිනා අධිප්පායෙන විවරිතුම්පි වට්ටතියෙවාති වදන්ති. ‘‘තං මාරෙස්සාමී’’ති එත්තකෙ වුත්තෙපි විවරිතුං වට්ටති ‘‘ගිලානපක්ඛෙ ඨිතත්තා අවිසයො’’ති වුත්තත්තා. මරණතො හි පරං ¶ ගෙලඤ්ඤං අවිසයත්තඤ්ච නත්ථි. ‘‘ද්වාරං ඡින්දිත්වා හරිස්සාමා’’ති එත්තකෙ වුත්තෙපි විවරිතුං වට්ටතියෙව. සහායෙහි භවිතබ්බන්ති තෙහිපි භික්ඛාචාරාදීහි පරියෙසිත්වා අත්තනො සන්තකම්පි කිඤ්චි කිඤ්චි දාතබ්බන්ති වුත්තං හොති. අයඤ්හි සාමීචීති භණ්ඩාගාරෙ වසන්තානං ඉදං වත්තං. ලොලමහාථෙරොති මන්දො මොමූහො ආකිණ්ණවිහාරී සදා කීළාපසුතො වා මහාථෙරො.

56. ඉතරෙහීති තස්මිංයෙව ගබ්භෙ වසන්තෙහි භික්ඛූහි. විහාරරක්ඛණවාරෙ නියුත්තො විහාරවාරිකො, වුඩ්ඪපටිපාටියා අත්තනො වාරෙ විහාරරක්ඛණකො. නිවාපන්ති භත්තවෙතනං. චොරානං පටිපථං ගතෙසූති චොරානං ආගමනං ඤත්වා ‘‘පඨමතරංයෙව ගන්ත්වා සද්දං කරිස්සාමා’’ති චොරානං අභිමුඛං ගතෙසු. ‘‘චොරෙහි හටභණ්ඩං ආහරිස්සාමා’’ති තෙසං අනුපථං ගතෙසුපි එසෙව නයො. නිබද්ධං කත්වාති ‘‘අසුකකුලෙ යාගුභත්තං විහාරවාරිකානංයෙවා’’ති එවං නියමනං කත්වා. ද්වෙ තිස්සො යාගුසලාකා ච චත්තාරි පඤ්ච සලාකභත්තානි ච ලභමානොවාති ඉදං නිදස්සනමත්තං, තතො ඌනං වා හොතු අධිකං වා, අත්තනො ච වෙය්යාවච්චකරස්ස ච යාපනමත්තං ලභනමෙව පමාණන්ති ගහෙතබ්බං. නිස්සිතකෙ ජග්ගාපෙන්තීති අත්තනො අත්තනො නිස්සිතකෙ භික්ඛාචරියාය පොසෙන්තා නිස්සිතකෙහි විහාරං ජග්ගාපෙන්ති. අසහායස්සාති සහායරහිතස්ස. ‘‘අසහායස්ස අදුතියස්සා’’ති පාඨො යුත්තො. පච්ඡිමං පුරිමස්සෙව වෙවචනං. අසහායස්ස වා අත්තදුතියස්ස වාති ¶ ඉමස්මිං පන පාඨෙ එකෙන ආනීතං ද්වින්නං නප්පහොතීති අත්තදුතියස්සපි වාරො නිවාරිතොති වදන්ති, තං ‘‘යස්ස සභාගො භික්ඛු භත්තං ආනෙත්වා දාතා නත්ථී’’ති ඉමිනා න සමෙති, වීමංසිතබ්බං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.112) පන ‘‘අත්තදුතියස්සාති අප්පිච්ඡස්ස. අත්තාසරීරමෙව දුතියො, න අඤ්ඤොති හි අත්තදුතියො, තදුභයස්සපි අත්ථස්ස විභාවනං ‘යස්සා’තිආදි. එතෙන සබ්බෙන එකෙකස්ස වාරො න පාපෙතබ්බොති දස්සෙතී’’ති වුත්තං.

පාකවත්තත්ථායාති නිච්චං පචිතබ්බයාගුභත්තසඞ්ඛාතවත්තත්ථාය. ඨපෙන්තීති දායකා ඨපෙන්ති. තං ගහෙත්වාති තං ආරාමිකාදීහි දීයමානං භාගං ගහෙත්වා. උපජීවන්තෙන ඨාතබ්බන්ති අබ්භොකාසිකරුක්ඛමූලිකෙනපි පාකවත්තං උපනිස්සාය ජීවන්තෙන අත්තනො පත්තචීවරරක්ඛණත්ථාය විහාරවාරෙ සම්පත්තෙ ඨාතබ්බං. න ගාහාපෙතබ්බොති එත්ථ යස්ස අබ්භොකාසිකස්සපි අත්තනො අධිකපරික්ඛාරො චෙ ඨපිතො අත්ථි, චීවරාදිසඞ්ඝිකභාගෙපි ආලයො අත්ථි, සොපි ගාහාපෙතබ්බො ¶ . පරිපුච්ඡන්ති පුච්ඡිතපඤ්හවිස්සජ්ජනං, අට්ඨකථං වා. දිගුණන්ති අඤ්ඤෙහි ලබ්භමානතො ද්විගුණං. පක්ඛවාරෙනාති අඩ්ඪමාසවාරෙන.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

භණ්ඩපටිසාමනවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

දසමො පරිච්ඡෙදො.

11. කයවික්කයසමාපත්තිවිනිච්ඡයකථා

57. එවං භණ්ඩපටිසාමනවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි කයවික්කයවිනිච්ඡයං කථෙන්තො ‘‘කයවික්කයසමාපත්තී’’තිආදිමාහ. තත්ථ කයනං කයො, පරභණ්ඩස්ස ගහණං, වික්කයනං ¶ වික්කයො, සකභණ්ඩස්ස දානං, කයො ච වික්කයො ච කයවික්කයං. සමාපජ්ජනං සමාපත්ති, තස්ස දුවිධස්ස කිරියස්ස කරණං. තස්සරූපං දස්සෙති ‘‘ඉමිනා’’තිආදිනා.

සෙසඤාතකෙසු සද්ධාදෙය්යවිනිපාතසම්භවතො තදභාවට්ඨානම්පි දස්සෙතුං ‘‘මාතරං වා පන පිතරං වා’’තිආදි වුත්තං. තෙන විඤ්ඤත්තිසද්ධාදෙය්යවිනිපාතනඤ්ච න හොති ‘‘ඉමිනා ඉදං දෙහී’’ති වදන්තොති දස්සෙති, කයවික්කයං පන ආපජ්ජති ‘‘ඉමිනා ඉදං දෙහී’’ති වදන්තොති දස්සෙති. ඉමිනා ච උපරි අඤ්ඤාතකන්ත්යාදිනා ච සෙසඤාතකං ‘‘ඉමං දෙහී’’ති වදතො විඤ්ඤත්ති න හොති, ‘‘ඉමං ගණ්හාහී’’ති පන දදතො සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනං, ‘‘ඉමිනා ඉමං දෙහී’’ති කයවික්කයං ආපජ්ජතො නිස්සග්ගියන්ති අයම්පි අත්ථො දස්සිතො හොති මිගපදවලඤ්ජනන්යායෙන. තස්මාඉච්චාදිකෙපි ‘‘මාතාපිතූහි සද්ධිං කයවික්කයං, සෙසඤාතකෙහි සද්ධිං ද්වෙ ආපත්තියො, අඤ්ඤාතකෙහි සද්ධිං තිස්සො ආපත්තියො’’ති වත්තබ්බෙ තෙනෙව න්යායෙන ඤාතුං සක්කාති කත්වා න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං, අඤ්ඤථා අබ්යාපිතදොසො සියා.

‘‘ඉදං භත්තං භුඤ්ජිත්වා ඉදං කරොථා’’ති වුත්තෙ පුබ්බාපරසම්බන්ධාය කිරියාය වුත්තත්තා ‘‘ඉමිනා ඉදං දෙහී’’ති වුත්තසදිසං හොති. ඉදං භත්තං භුඤ්ජ, ඉදං නාම කරොහී’’ති වා, ‘‘ඉදං ¶ භත්තං භුත්තොසි, ඉදං නාම කරොහි, ඉදං භත්තං භුඤ්ජිස්සසි, ඉදං නාම කරොහී’’ති පන වුත්තෙ අසම්බන්ධාය කිරියාය වුත්තත්තා කයවික්කයො න හොති. විඝාසාදානං භත්තදානෙ ච අනපෙක්ඛත්තා සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනං න හොති, කාරාපනෙ හත්ථකම්මමත්තත්තා විඤ්ඤත්ති න හොති, තස්මා වට්ටති. ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිනා අසතිපි නිස්සග්ගියවත්ථුම්හි පාචිත්තියං දෙසෙතබ්බන්ති දස්සෙති.

අග්ඝං පුච්ඡිතුං වට්ටති, එත්තාවතා කයවික්කයො න හොතීති අත්ථො. ගණ්හිතුං වට්ටතීති ‘‘ඉමිනා ඉදං දෙහී’’ති අවුත්තත්තා ¶ කයවික්කයො න හොති, මූලස්ස අත්ථිතාය විඤ්ඤත්තිපි න හොති. පත්තො න ගහෙතබ්බො පරභණ්ඩස්ස මහග්ඝතාය. එවං සති කථං කාතබ්බොති ආහ ‘‘මම වත්ථු අප්පග්ඝන්ති ආචික්ඛිතබ්බ’’න්ති. භණ්ඩං අග්ඝාපෙත්වා කාරෙතබ්බතං ආපජ්ජති ථෙය්යාවහාරසම්භවතො, ඌනමාසකං චෙ අග්ඝති, දුක්කටං. මාසකතො පට්ඨාය යාව ඌනපඤ්චමාසකං චෙ අග්ඝති, ථුල්ලච්චයං. පඤ්චමාසකං චෙ අග්ඝති, පාරාජිකන්ති වුත්තං හොති. දෙති, වට්ටති පුඤ්ඤත්ථාය දින්නත්තා අධිකස්ස. කප්පියකාරකස්ස පන…පෙ… වට්ටති උභතො කප්පියභණ්ඩත්තා. එකතො උභතො වා චෙ අකප්පියභණ්ඩං හොති, න වට්ටති. ‘‘මා ගණ්හාහී’’ති වත්තබ්බො, කස්මා? කප්පියකාරකස්ස අඡෙකත්තා.

අඤ්ඤෙන අප්පටිග්ගහිතෙන අත්ථො, කස්මා? සත්තාහකාලිකත්තා තෙලස්ස. පටිග්ගහිතතෙලං සත්තාහපරමං එව ඨපෙතබ්බං, තස්මා තතො පරං ඨපිතුකාමස්ස අප්පටිග්ගහිතතෙලෙන අත්ථො හොති. අප්පටිග්ගහිතං දූසෙය්ය, අනියමිතකාලං අප්පටිග්ගහිතතෙලං නාළියං අවසිට්ඨපටිග්ගහිතතෙලං අත්තනො කාලං වත්තාපෙය්ය.

58. ඉදං පත්තචතුක්කං වෙදිතබ්බන්ති අකප්පියපත්තචතුක්කං වුත්තං, පඤ්චමො පන කප්පියො. තෙන වක්ඛති ‘‘අයං පත්තො සබ්බකප්පියො බුද්ධානම්පි පරිභොගාරහො’’ති. අයං පත්තො මහාඅකප්පියො නාම, කස්මා? රූපියං උග්ගණ්හිත්වා අයබීජං සමුට්ඨාපෙත්වා තෙන ලොහෙන පත්තස්ස කාරිතත්තා, එවං බීජතො පට්ඨාය දූසිතත්තා. යථා ච තතියපාරාජිකවිසයෙ ථාවරපයොගෙසු පාසසූලාදීසු මූලතො පට්ඨාය කාරිතෙසු කිස්මිඤ්චි දණ්ඩමත්තෙ වා වාකමත්තෙ වා අවසිට්ඨෙ සති න මුච්චති, සබ්බස්මිං නට්ඨෙයෙව මුච්චති, එවමිධාපි බීජතො ¶ පට්ඨාය කතත්තා තස්මිං පත්තෙ කිස්මිඤ්චි පත්තෙ අවසිට්ඨෙපි කප්පියො භවිතුං න සක්කා. තථා ච වක්ඛති ‘‘සචෙපි තං විනාසෙත්වා ¶ ථාලකං කාරෙති, තම්පි අකප්පිය’’න්ත්යාදි. එවං සන්තෙපි දුතියපත්තෙ විය මූලෙ ච මූලස්සාමිකානං, පත්තෙ ච පත්තස්සාමිකානං දින්නෙ කප්පියො කාතුං සක්කා භවෙය්ය නු ඛොති ආසඞ්කායමාහ ‘‘න සක්කා කෙනචි උපායෙන කප්පියො කාතු’’න්ති. තස්සත්ථො – දුතියපත්තං රූපියං පටිග්ගණ්හිත්වා ගිහීහි පරිනිට්ඨාපිතමෙව කිණාති, න බීජතො පට්ඨාය දූසෙති, තස්මා දුතියපත්තො කප්පියො කාතුං සක්කා, ඉධ පන බීජතො පට්ඨාය දූසිතත්තා තෙන භික්ඛුනා තං පත්තං පුන අයපාසාණබීජං කාතුං අසක්කුණෙය්යත්තා, පටිග්ගහිතරූපියස්ස ච වළඤ්ජිතත්තා පුන සාමිකානං දාතුං අසක්කුණෙය්යත්තා න සක්කා කෙනචි උපායෙන කප්පියො කාතුන්ති.

ඉදානි තං අසක්කුණෙය්යත්තං අඤ්ඤෙන පකාරෙන විත්ථාරෙතුං ‘‘සචෙපී’’තිආදිමාහ. ඉමිනා කිඤ්චිපි අයවත්ථුම්හි අවසිට්ඨෙ සති අකප්පියොව හොතීති දස්සෙති. තෙන වුත්තං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.591) ‘‘රූපියං උග්ගණ්හිත්වාති ඉදං උක්කට්ඨවසෙන වුත්තං, මුත්තාදිදුක්කටවත්ථුම්පි උග්ගණ්හිත්වා කාරිතම්පි පඤ්චන්නං න වට්ටති එව. සමුට්ඨාපෙතීති සයං ගන්ත්වා වා ‘ඉමං කහාපණාදිං කම්මකාරානං දත්වා බීජං සමුට්ඨාපෙහී’ති අඤ්ඤං ආණාපෙත්වා වා සමුට්ඨාපෙති. මහාඅකප්පියොති අත්තනාව බීජතො පට්ඨාය දූසිතත්තා අඤ්ඤස්ස මූලස්සාමිකස්ස අභාවතො වුත්තං. සො හි චොරෙහි අච්ඡින්නොපි පුන ලද්ධො ජානන්තස්ස කස්සචීපි න වට්ටති. යදි හි වට්ටෙය්ය, තළාකාදීසු විය ‘අච්ඡින්නො වට්ටතී’ති ආචරියා වදෙය්යුං. න සක්කා කෙනචි උපායෙනාති සඞ්ඝස්ස විස්සජ්ජනෙන චොරාදිඅච්ඡින්දනෙනපි කප්පියො කාතුං න සක්කා, ඉදඤ්ච තෙන රූපෙන ¶ ඨිතං තම්මූලකෙන වත්ථමුත්තාදිරූපෙන ඨිතඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. දුක්කටවත්ථුම්පි හි තම්මූලකකප්පියවත්ථු ච න සක්කා කෙනචි තෙන රූපෙන කප්පියං කාතුං. යදි පන සො භික්ඛු තෙන කප්පියවත්ථුනා, දුක්කටවත්ථුනා වා පුන රූපියං චෙතාපෙය්ය, තං රූපියං නිස්සජ්ජාපෙත්වා අඤ්ඤෙසං කප්පියං කාතුම්පි සක්කා භවෙය්යාති දට්ඨබ්බ’’න්ති. යං පන සාරත්ථදීපනියං පපඤ්චිතං, යඤ්ච තමෙව ගහෙත්වා පොරාණටීකායං පපඤ්චිතං, තං විත්ථාරෙත්වා වුච්චමානං අතිවිත්ථාරිතඤ්ච භවිස්සති, සොතූනඤ්ච දුබ්බිඤ්ඤෙය්යං, තස්මා එත්තකමෙව වදිම්හ, අත්ථිකෙහි පන තෙසු තෙසු පකරණෙසු ඔලොකෙත්වා ගහෙතබ්බන්ති.

දුතියපත්තෙ පඤ්චන්නම්පි සහධම්මිකානං න කප්පතීති රූපියස්ස පටිග්ගහිතත්තා, කයවික්කයස්ස ච කතත්තා. සක්කා පන කප්පියො කාතුන්ති ගිහීහි පරිනිට්ඨාපිතපත්තස්සෙව කිණිතත්තා ¶ , බීජතො පට්ඨාය අදූසිතත්තා, මූලමූලස්සාමිකානඤ්ච පත්තපත්තස්සාමිකානඤ්ච විජ්ජමානත්තා. යථා පන සක්කා හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘මූලෙ’’තිආදිමාහ.

තතියපත්තෙ සදිසොයෙවාති ‘‘පඤ්චන්නම්පි සහධම්මිකානං න වට්ටති, සක්කා පන කප්පියො කාතු’’න්ති ඉමං නයං නිද්දිසති. නනු තතියපත්තො කප්පියවොහාරෙන ගහිතො, අථ කස්මා අකප්පියොති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘කප්පියවොහාරෙන ගහිතොපි දුතියපත්තසදිසොයෙව, මූලස්ස සම්පටිච්ඡිතත්තා අකප්පියො’’ති. දුතියචොදනං පන සයමෙව වදති. එත්ථ ච ‘‘දුතියපත්තසදිසොයෙවා’’ති වුත්තත්තා මූලෙ ච මූලස්සාමිකානං, පත්තෙ ච පත්තස්සාමිකානං දින්නෙ කප්පියො හොති, කප්පියභණ්ඩං දත්වා ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති දට්ඨබ්බො. මූලස්ස අනිස්සට්ඨත්තාති යෙන උග්ගහිතමූලෙන පත්තො කීතො, තස්ස මූලස්ස සඞ්ඝමජ්ඣෙ අනිස්සට්ඨත්තා. එතෙන රූපියමෙව නිස්සජ්ජිතබ්බං, න තම්මූලකං අරූපියන්ති ¶ දස්සෙති. යදි හි තෙන සම්පටිච්ඡිතමූලං සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිස්සට්ඨං සියා, තෙන කප්පියෙන කම්මෙන ආරාමිකාදීහි ගහෙත්වා දින්නපත්තො රූපියපටිග්ගාහකං ඨපෙත්වා සෙසානං වට්ටෙය්ය.

චතුත්ථපත්තෙ දුබ්බිචාරිතත්තාති ‘‘ඉමෙ කහාපණෙ දත්වා ඉදං දෙහී’’ති ගහිතත්තා ගිහිසන්තකානං කහාපණානං දුට්ඨුවිචාරිතත්තා එතස්ස විචාරණකස්ස භික්ඛුනො එව න වට්ටතීති අත්ථො. මූලස්ස අසම්පටිච්ඡිතත්තාති එතෙන මූලස්ස ගිහිසන්තකත්තං දස්සෙති, තෙනෙව පත්තස්ස රූපියසංවොහාරෙන අනුප්පන්නතඤ්ච දස්සෙති, තෙන ච තස්ස පත්තස්ස නිස්සජ්ජියාභාවං, භික්ඛුස්ස ච පාචිත්තියාභාවං දීපෙති, තෙන ච දුබ්බිචාරිතමත්තෙන දුක්කටමත්තභාවං පකාසෙති. නිස්සජ්ජීති ඉදඤ්ච දානවසෙන වුත්තං, න විනයකම්මවසෙන. තෙනෙව ච ‘‘සප්පිස්ස පූරාපෙත්වා’’ති වුත්තං.

පඤ්චමපත්තෙ සබ්බකප්පියොති අත්තනො ච පඤ්චන්නං සහධම්මිකානඤ්ච බුද්ධපච්චෙකබුද්ධානඤ්ච කප්පියො. තෙනාහ ‘‘බුද්ධානම්පි පරිභොගාරහො’’ති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

කයවික්කයසමාපත්තිවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

එකාදසමො පරිච්ඡෙදො.

12. රූපියාදිපටිග්ගහණවිනිච්ඡයකථා

59. එවං ¶ කයවික්කයසමාපත්තිවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි රූපියාදිපටිග්ගහණවිනිච්ඡයං කථෙන්තො ‘‘රූපියාදිපටිග්ගහො’’තිආදිමාහ. තත්ථ සඤ්ඤාණත්ථාය කතං රූපං එත්ථ අත්ථීති ¶ රූපියං, යං කිඤ්චි වොහාරූපගං ධනං. තෙන වුත්තං සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 2.583-584) ‘‘ඉධ පන යං කිඤ්චි වොහාරගමනීයං කහාපණාදි අධිප්පෙත’’න්ති. පඨමං ආදීයතීතිආදි, කිං තං? රූපියං, රූපියං ආදි යෙසං තෙති රූපියාදයො, දාසිදාසඛෙත්තවත්ථුආදයො, පටිග්ගහණං පටිග්ගහො, සම්පටිච්ඡනන්ති අත්ථො. රූපියාදීනං පටිග්ගහො රූපියාදිපටිග්ගහො. ජාතසමයෙ උප්පන්නං රූපමෙව රූපං අස්ස භවති, න විකාරමාපජ්ජතීති ජාතරූපං, සුවණ්ණං. ධවලසභාවතාය සත්තෙහි රඤ්ජියතෙති රජතං, සජ්ඣු. ජාතරූපෙන කතො මාසකො ජාතරූපමාසකො. රජතෙන කතො මාසකො රජතමාසකොති ඉදං චතුබ්බිධමෙව නිස්සග්ගියවත්ථු හොති, න ලොහමාසකාදයොති ආහ ‘‘තම්බලොහාදීහි…පෙ… සඞ්ගහිතො’’ති. තම්බලොහාදීහීති ආදි-සද්දෙන කංසලොහවට්ටලොහතිපුසීසාදීහි කතොපි ලොහමාසකොයෙවාති දස්සෙති. කිං ඉදමෙව නිස්සග්ගියවත්ථු හොති, උදාහු මුත්තාදයොපීති ආහ ‘‘මුත්තා…පෙ… දුක්කටවත්ථූ’’ති. ඉමෙසං ද්වින්නං වත්ථූනං කො විසෙසොති ආහ ‘‘තත්ථ නිස්සග්ගියවත්ථුං…පෙ… දුක්කටමෙවා’’ති. තත්ථ නිස්සග්ගියවත්ථු අත්තනො අත්ථාය නිස්සග්ගියං පාචිත්තියං, සෙසානං අත්ථාය දුක්කටං, දුක්කටවත්ථු සබ්බෙසං අත්ථාය දුක්කටමෙවාති යොජනා.

ඉදානි තෙසු වත්ථූසු කප්පියාකප්පියවිනිච්ඡයං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ආහ ‘‘තත්රායං විනිච්ඡයො’’ති. තත්ථ සම්පටිච්ඡිතුං න වට්ටති, කස්මා? ‘‘ඉදං සඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති අකප්පියවොහාරෙන දින්නත්තා. දත්වා පක්කමති, වට්ටති, කස්මා? සඞ්ඝස්ස හත්ථෙ අදත්වා වඩ්ඪකීආදීනං හත්ථෙ දින්නත්තා. එවම්පි වට්ටති ගිහීනං හත්ථෙ ඨපිතත්තා. පටික්ඛිපිතුං න වට්ටති සඞ්ඝගණපුග්ගලානං අනාමසිතත්තා. ‘‘න වට්ටතී’’ති පටික්ඛිපිතබ්බං ‘‘තුම්හෙ ගහෙත්වා ¶ ඨපෙථා’’ති වුත්තත්තා. පටිග්ගහණෙපි පරිභොගෙපි ආපත්තීති ‘‘සඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති වුත්තත්තා පටිග්ගහණෙ පාචිත්තියං, පරිභොගෙ දුක්කටං. ස්වෙව සාපත්තිකොති දුක්කටාපත්තිං සන්ධාය වදති. වදති, වට්ටති ‘‘තුම්හෙ පච්චයෙ පරිභුඤ්ජථා’’ති කප්පියවොහාරෙන වුත්තත්තා. චීවරත්ථාය දින්නං චීවරෙයෙව උපනෙතබ්බං, කස්මා? යථා දායකා වදන්ති, තථා පටිපජ්ජිතබ්බත්තා. සෙනාසනපච්චයස්ස ඉතරපච්චයත්තයතො විසෙසං ¶ දස්සෙන්තො ‘‘සෙනාසනත්ථායා’’තිආදිමාහ. ඉමිනා අවිස්සජ්ජියඅවෙභඞ්ගියභාවං දස්සෙති. එවං සන්තෙපි ආපදාසු කත්තබ්බවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘සචෙ පනා’’තිආදිමාහ.

60. එවං නිස්සග්ගියවත්ථූසු කත්තබ්බවිධිං දස්සෙත්වා ඉදානි දුක්කටවත්ථූසු කත්තබ්බවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘සචෙ කොචි මය්හ’’න්ත්යාදිමාහ. එත්ථ පන පටිග්ගහණෙපි පරිභොගෙපි ආපත්තීති දුක්කටමෙව සන්ධාය වුත්තං. තළාකස්සපි ඛෙත්තසඞ්ගහිතත්තා තස්ස පටිග්ගහණෙපි ආපත්ති වුත්තා. ‘‘චත්තාරො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජථාති දෙතීති එත්ථ ‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස චත්තාරො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිතුං තළාකං දම්මී’ති වා ‘චතුපච්චයපරිභොගත්ථං තළාකං දම්මී’ති වා වදති, වට්ටතියෙව. ‘ඉතො තළාකතො උප්පන්නෙ පච්චයෙ දම්මී’ති වුත්තෙ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.537-539) වුත්තං. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. 1.538-539) තථෙව වත්වා ‘‘ඉදඤ්ච සඞ්ඝස්ස දීයමානඤ්ඤෙව සන්ධාය වුත්තං, පුග්ගලස්ස පන එවම්පි දින්නං තළාකඛෙත්තාදි න වට්ටති. සුද්ධචිත්තස්ස පන උදකපරිභොගත්ථං කූපපොක්ඛරණිආදයො වට්ටන්ති. ‘සඞ්ඝස්ස තළාකං අත්ථි, තං කථ’න්ති හි ආදිනා සබ්බත්ථ සඞ්ඝවසෙනෙව වුත්ත’’න්ති වුත්තං. හත්ථෙ භවිස්සතීති වසෙ භවිස්සති.

කප්පියකාරකං ඨපෙථාති වුත්තෙති සාමීචිවසෙන වුත්තං, අවුත්තෙපි ඨපෙන්තස්ස න දොසො අත්ථි. තෙනාහ ‘‘උදකං වාරෙතුං ¶ ලබ්භතී’’ති. යස්මා පරසන්තකං භික්ඛූනං නාසෙතුං න වට්ටති, තස්මා ‘‘න සස්සකාලෙ’’ති වුත්තං. සස්සකාලෙපි තාසෙත්වා මුඤ්චිතුං වට්ටති, අමුඤ්චතො පන භණ්ඩදෙය්යං. ජනපදස්ස සාමිකොති ඉමිනාව යො තං ජනපදං විචාරෙති, තෙනපි අච්ඡින්දිත්වා දින්නං වට්ටතියෙවාති වදන්ති. පුන දෙතීති අච්ඡින්දිත්වා පුන දෙති, එවම්පි වට්ටතීති සම්බන්ධො. ඉමිනා යෙන කෙනචි ඉස්සරෙන ‘‘පරිච්චත්තමිදං භික්ඛූහි අස්සාමික’’න්ති සඤ්ඤාය අත්තනො ගහෙත්වා දින්නං වට්ටතීති දස්සෙති. උදකවාහකන්ති උදකමාතිකං. කප්පියවොහාරෙපි විනිච්ඡයං වක්ඛාමීති පාඨසෙසො. උදකවසෙනාති උදකපරිභොගත්ථං. සුද්ධචිත්තානන්ති උදකපරිභොගත්ථමෙව. ඉදං සහත්ථෙන ච අකප්පියවොහාරෙන ච කරොන්තෙ සන්ධාය වුත්තං. ‘‘සස්සසම්පාදනත්ථ’’න්ති එවං අසුද්ධචිත්තානම්පි පන සයං අකත්වා කප්පියවොහාරෙන ආණාපෙතුං වට්ටති එව. කප්පියකාරකං ඨපෙතුං න වට්ටතීති ඉදං සහත්ථාදිනා කතතළාකත්තා අස්සාරුප්පන්ති වුත්තං. ඨපෙන්තස්ස පන තං පච්චයං පරිභුඤ්ජන්තස්ස වා සඞ්ඝස්ස ආපත්ති න පඤ්ඤායති, අට්ඨකථාපමාණෙන වා එත්ථ ආපත්ති ¶ ගහෙතබ්බා. අලජ්ජිනා කාරාපිතෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති ආහ ‘‘ලජ්ජිභික්ඛුනා’’ති, මත්තිකුද්ධරණාදීසු කාරාපිතෙසූති අධිප්පායො.

61. නවසස්සෙති අකතපුබ්බෙ කෙදාරෙ. කහාපණෙති ඉමිනා ධඤ්ඤුට්ඨාපනෙ තස්සෙව අකප්පියන්ති දස්සෙති. අපරිච්ඡින්නභාගෙති ‘‘එත්තකෙ භූමිභාගෙ එත්තකො භාගො දාතබ්බො’’ති එවං අපරිච්ඡින්නභාගෙ. ධඤ්ඤුට්ඨාපනෙ කසති, පයොගෙපි දුක්කටමෙව, න කහාපණුට්ඨාපනෙ විය. ‘‘කසථ වපථා’’ති වචනෙන සබ්බෙසම්පි අකප්පියං සියාති ආහ ‘‘අවත්වා’’ති. එත්තකො නාම භාගොති එත්ථ එත්තකො කහාපණොති ඉදම්පි සන්ධාය වදති. තථාවුත්තෙපි හි තදා කහාපණානං අවිජ්ජමානත්තා ආයතිං උප්පජ්ජමානං අඤ්ඤෙසං වට්ටති ¶ එව. තෙනාහ ‘‘තස්සෙව තං අකප්පිය’’න්ති. තස්ස පන සබ්බපයොගෙසු පරිභොගෙ ච දුක්කටං. කෙචි පන ධඤ්ඤපරිභොගෙ එව ආපත්ති, න පුබ්බභාගෙති වදන්ති, තං න යුත්තං, යෙන මිනනරක්ඛණාදිනා පයොගෙන පච්ඡා ධඤ්ඤපරිභොගෙ ආපත්ති හොති තස්ස පයොගස්ස කරණෙ අනාපත්තියා අයුත්තත්තා. පරියායකථාය පන සබ්බත්ථ අනාපත්ති. තෙනෙව ‘‘එත්තකෙහි වීහීහි ඉදඤ්චිදඤ්ච ආහරථා’’ති නියමවචනෙ අකප්පියං වුත්තං. කහාපණවිචාරණෙපි එසෙව නයො. ‘‘වත්ථු ච එවරූපං නාම සංවිජ්ජති, කප්පියකාරකො නත්ථීති වත්තබ්බ’’න්තිආදිවචනඤ්චෙත්ථ සාධකං. රජ්ජුයා වා දණ්ඩෙන වාති එත්ථ ‘‘පාදෙහිපි මිනිතුං න වට්ටතී’’ති වදන්ති. ඛලෙ වා ඨත්වා රක්ඛතීති එත්ථ පන ථෙනෙත්වා ගණ්හන්තෙ දිස්වා ‘‘මා ගණ්හථා’’ති නිවාරෙන්තො රක්ඛති නාම, සචෙ පන අවිචාරෙත්වා කෙවලං තුණ්හීභූතොව රක්ඛණත්ථාය ඔලොකෙන්තො තිට්ඨති, වට්ටති. ‘‘සචෙපි තස්මිං තුණ්හීභූතෙ චොරිකාය හරන්ති, ‘මයං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරොචෙස්සාමා’ති එවං වත්තුම්පි වට්ටතී’’ති වදන්ති. නීහරාපෙති පටිසාමෙතීති එත්ථාපි ‘‘සචෙ පරියායෙන වදති, වට්ටතී’’ති වදන්ති. අපුබ්බස්ස අනුප්පාදිතත්තා අඤ්ඤෙසං වට්ටතීති ආහ ‘‘තස්සෙවෙතං අකප්පිය’’න්ති.

සබ්බෙසං අකප්පියං, කස්මා? කහාපණානං විචාරිතත්තාති එත්ථ සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.537-539) එවං විචාරණා කතා – නනු ච දුබ්බිචාරිතමත්තෙන තස්සෙවෙතං අකප්පියං, න සබ්බෙසං රූපියසංවොහාරෙ චතුත්ථපත්තො විය. වුත්තඤ්හි තත්ථ (පාරා. අට්ඨ. 2.589) ‘‘යො පන රූපියං අසම්පටිච්ඡිත්වා ‘ථෙරස්ස පත්තං කිණිත්වා දෙහී’ති පහිතකප්පියකාරකෙන සද්ධිං කම්මාරකුලං ගන්ත්වා පත්තං දිස්වා ‘ඉමෙ කහාපණෙ ගහෙත්වා ඉමං දෙහී’ති කහාපණෙ දාපෙත්වා ගහිතො, අයං පත්තො එතස්සෙව භික්ඛුනො න වට්ටති ¶ දුබ්බිචාරිතත්තා ¶ , අඤ්ඤෙසං පන වට්ටති මූලස්ස අසම්පටිච්ඡිතත්තා’’ති, තස්මා යං තෙ ආහරන්ති, සබ්බෙසං අකප්පියං. කස්මා? කහාපණානං විචාරිතත්තාති ඉදං කස්මා වුත්තන්ති? එත්ථ කෙචි වදන්ති ‘‘කහාපණෙ සාදියිත්වා විචාරිතං සන්ධාය එවං වුත්ත’’න්ති, සඞ්ඝිකත්තා ච නිස්සජ්ජිතුං න සක්කා, තස්මා සබ්බෙසං න කප්පතීති තෙසං අධිප්පායො. කෙචි පන ‘‘අසාදියිත්වාපි කහාපණානං විචාරිතත්තා රූපියසංවොහාරො කතො හොති, සඞ්ඝිකත්තා ච නිස්සජ්ජිතුං න සක්කා, තස්මා සබ්බෙසං න කප්පතී’’ති වදන්ති. ගණ්ඨිපදෙසු පන තීසුපි ඉදං වුත්තං ‘‘චතුත්ථපත්තො ගිහිසන්තකානංයෙව කහාපණානං විචාරිතත්තා අඤ්ඤෙසං කප්පති, ඉධ පන සඞ්ඝිකානං විචාරිතත්තා සබ්බෙසං න කප්පතී’’ති. සබ්බෙසම්පි වාදො තෙන තෙන පරියායෙන යුත්තොයෙවාති.

62. චතුසාලද්වාරෙති භොජනසාලං සන්ධාය වුත්තං.

63. ‘‘වනං දම්මි, අරඤ්ඤං දම්මී’’ති වුත්තෙ පන වට්ටතීති එත්ථ නිවාසට්ඨානත්තා පුග්ගලස්සපි සුද්ධචිත්තෙන ගහෙතුං වට්ටති. සීමං දෙමාති විහාරසීමාදිසාධාරණවචනෙන වුත්තත්තා ‘‘වට්ටතී’’ති වුත්තං. පරියායෙන කථිතත්තාති ‘‘ගණ්හාහී’’ති අවත්වා ‘‘සීමා ගතා’’ති පරියායෙන කථිතත්තා. පකතිභූමිකරණත්ථං ‘‘හෙට්ඨා ගහිතං පංසු’’න්තිආදි වුත්තං. දාසං දම්මීති එත්ථ ‘‘මනුස්සං දම්මීති වුත්තෙ වට්ටතී’’ති වදන්ති. වෙය්යාවච්චකරන්තිආදිනා වුත්තෙ පුග්ගලස්සපි දාසං ගහෙතුං වට්ටති ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ ආරාමික’’න්ති විසෙසෙත්වා අනුඤ්ඤාතත්තා. තඤ්ච ඛො පිලින්දවච්ඡෙන ගහිතපරිභුත්තක්කමෙන, න ගහට්ඨානං දාසපරිභොගක්කමෙන. ඛෙත්තාදයො පන සබ්බෙ සඞ්ඝස්සෙව වට්ටන්ති පාළියං පුග්ගලිකවසෙන ගහෙතුං අනනුඤ්ඤාතත්තාති දට්ඨබ්බං. කුක්කුටසූකරෙ…පෙ… වට්ටතීති එත්ථ කුක්කුටසූකරෙසු දීයමානෙසු ‘‘ඉමෙහි අම්හාකං අත්ථො නත්ථි, සුඛං ජීවන්තු, අරඤ්ඤෙ විස්සජ්ජෙථා’’ති වත්තුං වට්ටති ¶ . විහාරස්ස දෙමාති සඞ්ඝිකවිහාරං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘ඛෙත්තවත්ථුපටිග්ගහණා පටිවිරතො හොතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.10, 194) සුත්තන්තෙසු ආගතපටික්ඛෙපො භගවතා ආපත්තියාපි හෙතුභාවෙන කතොති භගවතො අධිප්පායං ජානන්තෙහි සඞ්ගීතිකාරකමහාථෙරෙහි ඛෙත්තපටිග්ගහණාදිනිස්සිතො අයං සබ්බොපි පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො වුත්තොති ගහෙතබ්බො.

64. චීවරචෙතාපන්නන්ති චීවරමූලං. පහිණෙය්යාති පෙසෙය්ය. චෙතාපෙත්වාති පරිවත්තෙත්වා. අච්ඡාදෙහීති ¶ වොහාරවචනමෙතං, ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දෙහීති අයං පනෙත්ථ අත්ථො. ආභතන්ති ආනීතං.

ඉමස්මිං ඨානෙ සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.528-531) එවං විචාරණා කතා – එත්ථ ච යං වුත්තං මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. රාජසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘ඉමිනා චීවරචෙතාපන්නෙන චීවරං චෙතාපෙත්වා ඉත්ථන්නාමං භික්ඛුං චීවරෙන අච්ඡාදෙහීති ඉදං ආගමනසුද්ධිං දස්සෙතුං වුත්තං. සචෙ හි ‘ඉදං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දෙහී’ති පෙසෙය්ය, ආගමනස්ස අසුද්ධත්තා අකප්පියවත්ථුං ආරබ්භ භික්ඛුනා කප්පියකාරකොපි නිද්දිසිතබ්බො න භවෙය්යා’’ති, තත්ථ ආගමනස්ස සුද්ධියා වා අසුද්ධියා වා විසෙසප්පයොජනං න දිස්සති. සතිපි හි ආගමනස්ස අසුද්ධභාවෙ දූතො අත්තනො කුසලතාය කප්පියවොහාරෙන වදති, කප්පියකාරකො න නිද්දිසිතබ්බොති ඉදං නත්ථි, න ච දූතෙන කප්පියවොහාරවසෙන වුත්තෙ දායකෙන ‘‘ඉදං කථං පෙසිත’’න්ති ඊදිසී විචාරණා උපලබ්භති, අවිචාරෙත්වා ච තං න සක්කා ජානිතුං. යදි පන ආගමනස්ස අසුද්ධත්තා කප්පියකාරකො නිද්දිසිතබ්බො න භවෙය්ය, චීවරානං අත්ථාය දූතස්ස හත්ථෙ අකප්පියවත්ථුම්හි පෙසිතෙ සබ්බත්ථ දායකෙන කථං පෙසිතන්ති පුච්ඡිත්වාව කප්පියකාරකො නිද්දිසිතබ්බො භවෙය්ය, තස්මා අසතිපි ¶ ආගමනසුද්ධියං සචෙ සො දූතො අත්තනො කුසලතාය කප්පියවොහාරවසෙන වදති, දූතස්සෙව වචනං ගහෙතබ්බං. යදි හි ආගමනසුද්ධියෙවෙත්ථ පමාණං, මූලස්සාමිකෙන කප්පියවොහාරවසෙන පෙසිතස්ස දූතස්ස අකප්පියවොහාරවසෙන වදතොපි කප්පියකාරකො නිද්දිසිතබ්බො භවෙය්ය, තස්මා සබ්බත්ථ දූතවචනමෙව පමාණන්ති ගහෙතබ්බං. ඉමිනා චීවරචෙතාපන්නෙනාතිආදිනා පන ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘කප්පියවසෙන ආභතම්පි චීවරමූලං ඊදිසෙන දූතවචනෙන අකප්පියං හොති, තස්මා තං පටික්ඛිපිතබ්බ’’න්ති. තෙනෙවාහ ‘‘තෙන භික්ඛුනා සො දූතො එවමස්ස වචනීයොතිආදී’’ති.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.538-539) පන එවං වුත්තං – යං වුත්තං මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. රාජසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘ඉමිනා චීවරචෙතාපන්නෙන චීවරං චෙතාපෙත්වා ඉත්ථන්නාමං භික්ඛුං චීවරෙන අච්ඡාදෙහීති ඉදං ආගමනසුද්ධිං දස්සෙතුං වුත්තං. සචෙ හි ‘ඉදං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දෙහී’ති පෙසෙය්ය, ආගමනස්ස අසුද්ධත්තා අකප්පියවත්ථුං ආරබ්භ භික්ඛුනා කප්පියකාරකොපි නිද්දිසිතබ්බො න භවෙය්යා’’ති, තං නිස්සග්ගියවත්ථුදුක්කටවත්ථුභූතං අකප්පියචීවරචෙතාපන්නං ‘‘අසුකස්ස භික්ඛුනො දෙහී’’ති එවං ආගමනසුද්ධියා අසති, සික්ඛාපදෙ ¶ ආගතනයෙන දූතවචනෙ ච අසුද්ධෙ සබ්බථා පටික්ඛෙපොයෙව කාතුං වට්ටති, න පන ‘‘චීවරඤ්ච ඛො මයං පටිග්ගණ්හාමා’’ති වත්තුං, තදනුසාරෙන වෙය්යාවච්චකරඤ්ච නිද්දිසිතුං ආගමනදූතවචනානං උභින්නං අසුද්ධත්තා, පාළියං ආගතනයෙන පන ආගමනසුද්ධියා සති දූතවචනෙ අසුද්ධෙපි සික්ඛාපදෙ ආගතනයෙන සබ්බං කාතුං වට්ටතීති දස්සනත්ථං වුත්තං. තෙන ච යථා දූතවචනාසුද්ධියම්පි ආගමනෙ සුද්ධෙ වෙය්යාවච්චකරං නිද්දිසිතුං වට්ටති, එවං ආගමනාසුද්ධියම්පි දූතවචනෙ සුද්ධෙ වට්ටති එවාති අයමත්ථො අත්ථතො ¶ සිද්ධොව හොති. උභයසුද්ධියං වත්තබ්බමෙව නත්ථීති උභයාසුද්ධිපක්ඛමෙව සන්ධාය මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. රාජසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘කප්පියකාරකොපි නිද්දිසිතබ්බො න භවෙය්යා’’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

යං පනෙත්ථ සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.237-539) ‘‘ආගමනස්ස සුද්ධියා වා අසුද්ධියා වා විසෙසප්පයොජනං න දිස්සතී’’තිආදි වුත්තං, තං මාතිකාට්ඨකථාවචනස්ස අධිප්පායං අසල්ලක්ඛෙත්වා වුත්තං යථාවුත්තනයෙන ආගමනසුද්ධිආදිනා සප්පයොජනත්තා. යො පනෙත්ථ ‘‘මූලස්සාමිකෙන කප්පියවොහාරවසෙන, පෙසිතදූතස්ස අකප්පියවොහාරෙන වදතොපි කප්පියකාරකො නිද්දිසිතබ්බො භවෙය්යා’’ති අනිට්ඨප්පසඞ්ගො වුත්තො, සො අනිට්ඨප්පසඞ්ගො එව න හොති අභිමතත්තා. තථා හි සික්ඛාපදෙ එව ‘‘පටිග්ගණ්හතු ආයස්මා චීවරචෙතාපන්න’’න්ති අකප්පියවොහාරෙන වදතො දූතස්ස කප්පියෙන කම්මෙන වෙය්යාවච්චකරො නිද්දිසිතබ්බො වුත්තො ආගමනස්ස සුද්ධත්තා, ආගමනස්සපි අසුද්ධියං පන කප්පියෙනපි කම්මෙන වෙය්යාවච්චකරො න නිද්දිසිතබ්බොවාති අත්ථෙව ආගමනස්ස සුද්ධිඅසුද්ධියා පයොජනං. කථං පන දූතවචනෙන ආගමනසුද්ධි විඤ්ඤායතීති? නායං භාරො. දූතෙන හි අකප්පියවොහාරෙන වුත්තෙ එව ආගමනසුද්ධි ගවෙසිතබ්බා, න ඉතරත්ථ. තත්ථ ච තස්ස වචනක්කමෙන පුච්ඡිත්වා ච යුත්තිආදීහි ච සක්කා විඤ්ඤාතුං. ඉධාපි හි සික්ඛාපදෙ ‘‘චීවරචෙතාපන්නං ආභත’’න්ති දූතවචනෙනෙව චීවරං කිණිත්වා දාතුං පෙසිතභාවො විඤ්ඤායති. යදි හි සබ්බථා ආගමනසුද්ධි න විඤ්ඤායති, පටික්ඛෙපො එව කත්තබ්බොති.

සුවණ්ණං රජතං කහාපණො මාසකොති ඉමානි හි චත්තාරි නිස්සග්ගියවත්ථූනි, මුත්තා මණි වෙළුරියො සඞ්ඛො ¶ සිලා පවාළං ලොහිතඞ්කො මසාරගල්ලං සත්ත ධඤ්ඤානි දාසිදාසං ඛෙත්තං වත්ථු පුප්ඵාරාමඵලාරාමාදයොති ඉමානි දුක්කටවත්ථූනි ච අත්තනො වා චෙතියසඞ්ඝගණපුග්ගලානං වා අත්ථාය සම්පටිච්ඡිතුං න වට්ටන්ති, තස්මා තං සාදිතුං න වට්ටතීති දස්සනත්ථං ‘‘න ඛො මයං ආවුසො ¶ චීවරචෙතාපන්නං පටිග්ගණ්හාමා’’ති වුත්තං. චීවරඤ්ච ඛො මයං පටිග්ගණ්හාමා’’තිආදි දූතවචනස්ස අකප්පියත්තෙපි ආගමනසුද්ධියා පටිපජ්ජනවිධිදස්සනත්ථං වුත්තං. කාලෙන කප්පියන්ති යුත්තපත්තකාලෙන යදා නො අත්ථො හොති, තදා කප්පියං චීවරං පටිග්ගණ්හාමාති අත්ථො. වෙය්යාවච්චකරොති කිච්චකරො, කප්පියකාරකොති අත්ථො. ‘‘වෙය්යාවච්චකරො නිද්දිසිතබ්බො’’ති ඉදං ‘‘අත්ථි පනායස්මතො කොචි වෙය්යාවච්චකරො’’ති කප්පියවචනෙන වුත්තත්තා අනුඤ්ඤාතං. සචෙ පන දූතො ‘‘කො ඉමං ගණ්හාති, කස්ස වා දෙමී’’ති වදති, න නිද්දිසිතබ්බො. ආරාමිකො වා උපාසකො වාති ඉදං සාරුප්පතාය වුත්තං, ඨපෙත්වා පන පඤ්ච සහධම්මිකෙ යො කොචි කප්පියකාරකො වට්ටති. එසො ඛො ආවුසො භික්ඛූනං වෙය්යාවච්චකරොති ඉදං දූතෙන ‘‘අත්ථි පනායස්මතො කොචි වෙය්යාවච්චකරො’’ති පුච්ඡිතත්තා පුච්ඡාසභාගෙන භික්ඛුස්ස කප්පියවචනදස්සනත්ථං වුත්තං. එවමෙව හි භික්ඛුනා වත්තබ්බං, න වත්තබ්බං ‘‘තස්ස දෙහී’’තිආදි. තෙනෙව පාළියං ‘‘න වත්තබ්බො තස්ස දෙහී’’තිආදිමාහ. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.538-539) පන ‘‘එසො ඛො…පෙ… න වත්තබ්බො තස්ස දෙහීතිආදි අකප්පියවත්ථුසාදියනපරිමොචනත්ථං වුත්ත’’න්ති වුත්තං.

ආණත්තො සො මයාති යථා තුම්හාකං චීවරෙන අත්ථෙ සති චීවරං දස්සති, එවං වුත්තොති අත්ථො. විමතිවිනොදනියං පන ‘‘සඤ්ඤත්තොතිආදි එවං දූතෙන පුන වුත්තෙ ¶ එව චොදෙතුං වට්ටති, න ඉතරථාති දස්සනත්ථං වුත්ත’’න්ති වුත්තං. එත්ථ පන පාළියං ‘‘සඤ්ඤත්තො සො මයා’’ති ආගතත්තා එවං වුත්තො, පුරිමවාක්යෙ පන විනයසඞ්ගහප්පකරණෙ (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 64) ‘‘ආණත්තො සො මයා’’ති පරියායවචනෙන පරිවත්තිත්වා ඨපිතත්තා තථා වුත්තො, තෙන ච කප්පියකාරකස්ස සඤ්ඤාපිතභාවෙ දූතෙන භික්ඛුස්ස පුන ආරොචිතෙ එව භික්ඛුනා කප්පියකාරකො චොදෙතබ්බො හොති, න අනාරොචිතෙති දස්සෙති.

අත්ථො මෙ ආවුසො චීවරෙනාති චොදනාලක්ඛණනිදස්සනමෙතං. ඉදං වා හි වචනං වත්තබ්බං, තස්ස වා අත්ථො යාය කායචි භාසාය වත්තබ්බො. දෙහි මෙ චීවරන්තිආදීනි පන න වත්තබ්බාකාරදස්සනත්ථං වුත්තානි. එතානි හි වචනානි, එතෙසං වා අත්ථො යාය කායචි භාසාය න වත්තබ්බො. ‘‘එවං වදන්තො ච පටික්ඛිත්තත්තා වත්තභෙදෙ දුක්කටං ආපජ්ජති, චොදනා පන හොතියෙවා’’ති මහාගණ්ඨිපදෙ මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ ච වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.538-539) පන ‘‘න වත්තබ්බො ‘දෙහි මෙ චීවරං…පෙ… චෙතාපෙහි මෙ චීවර’න්ති ඉදං දූතෙනාභතරූපියං ¶ පටිග්ගහෙතුං අත්තනා නිද්දිට්ඨකප්පියකාරකත්තාව ‘දෙහි මෙ චීවරං…පෙ… චෙතාපෙහි මෙ චීවර’න්ති වදන්තො රූපියස්ස පකතත්තා තෙන රූපියෙන පරිවත්තෙත්වා ‘දෙහි චෙතාපෙහී’ති රූපියසංවොහාරං සමාපජ්ජන්තො නාම හොතීති තං දොසං දූරතො පරිවජ්ජෙතුං වුත්තං රූපියපටිග්ගාහකෙන සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිස්සට්ඨරූපියෙ විය. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘න වත්තබ්බො ඉමං වා ඉමං වා ආහරා’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.583-584), තස්මා න ඉදං විඤ්ඤත්තිදොසෙ පරිවජ්ජෙතුං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං ‘අත්ථො මෙ ආවුසො චීවරෙනා’තිපි අවත්තබ්බතාප්පසඞ්ගතො. තෙනෙව දූතනිද්දිට්ඨෙසු රූපියසංවොහාරසඞ්කාභාවතො අඤ්ඤං කප්පියකාරකං ¶ ඨපෙත්වාපි ආහරාපෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. තත්ථාපි ‘‘දූතෙන ඨපිතරූපියෙන චෙතාපෙත්වා චීවරං ආහරාපෙහී’’ති අවත්වා කෙවලං ‘‘චීවරං ආහරාපෙහී’’ති එවං ආහරාපෙතබ්බන්ති අධිප්පායො ගහෙතබ්බොති වුත්තං.

ඉච්චෙතං කුසලන්ති එවං යාවතතියං චොදෙන්තො තං චීවරං අභිනිප්ඵාදෙතුං සක්කොති අත්තනො පටිලාභවසෙන, ඉච්චෙතං කුසලං සාධු සුට්ඨු සුන්දරං. චතුක්ඛත්තුං පඤ්චක්ඛත්තුං ඡක්ඛත්තුපරමං තුණ්හීභූතෙන උද්දිස්ස ඨාතබ්බන්ති ඨානලක්ඛණනිදස්සනමෙතං. ඡක්ඛත්තුපරමන්ති ච භාවනපුංසකවචනමෙතං. ඡක්ඛත්තුපරමන්ති එතෙන චීවරං උද්දිස්ස තුණ්හීභූතෙනෙව ඨාතබ්බං, න අඤ්ඤං කිඤ්චි කාතබ්බන්ති ඉදං ඨානලක්ඛණං. තෙනෙව ‘‘න ආසනෙතිආදී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං. සද්දසත්ථෙ පන –

‘‘කිරියාවිසෙසනං සත්ථෙ, වුත්තං ධාතුවිසෙසනං;

භාවනපුංසකන්ත්යෙව, සාසනෙ සමුදීරිත’’න්ති. –

වචනතො කිරියාවිසෙසනමෙව සාසනවොහාරෙන භාවනපුංසකං නාම ජාතං;

‘‘මුදුං පචතිඉච්චත්ර, පචනං භවතීති ච;

සුඛං සයතිඉච්චත්ර, කරොති සයනන්ති චා’’ති. –

වචනතො කිරියාවිසෙසනපදෙන තුල්යාධිකරණභූතං කිරියාවිසෙස්යපදං අකම්මකම්පි සකම්මකම්පි භූධාතුකරධාතූහි සම්බන්ධිතබ්බං හොතීති ඉමිනා ඤායෙන ඡක්ඛත්තුපරමං ඨානං භවිතබ්බං, ඡක්ඛත්තුපරමං ඨානං කාතබ්බන්ති අත්ථො. එතෙන ඡක්ඛත්තුපරමං එවං ඨානං භවිතබ්බං, න තතො අධිකං ¶ , ඡක්ඛත්තුපරමං එව ඨානං කාතබ්බං, න තතො උද්ධන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති. න ආසනෙ නිසීදිතබ්බන්ති ‘‘ඉධ භන්තෙ නිසීදථා’’ති වුත්තෙපි න නිසීදිතබ්බං. න ආමිසං පටිග්ගහෙතබ්බන්ති ‘‘යාගුඛජ්ජකාදිභෙදං කිඤ්චි ආමිසං ගණ්හථ භන්තෙ’’ති යාචියමානෙනපි න ගණ්හිතබ්බං. න ධම්මො භාසිතබ්බොති ‘‘මඞ්ගලං වා අනුමොදනං ¶ වා භාසථා’’ති යාචියමානෙනපි කිඤ්චි න භාසිතබ්බං, කෙවලං ‘‘කිංකාරණා ආගතොසී’’ති පුච්ඡියමානෙන ‘‘ජානාහි ආවුසො’’ති වත්තබ්බො.

ඨානං භඤ්ජතීති ආගතකාරණං භඤ්ජති කොපෙති. ඨානන්ති ඨිතියා ච කාරණස්ස ච නාමං, තස්මා ආසනෙ නිසීදනෙන ඨානං කුප්පති, ආගතකාරණම්පි, ආමිසපටිග්ගහණාදීසු පන ආගතකාරණමෙව භඤ්ජති, න ඨානං. තෙනාහ ‘‘ආගතකාරණං භඤ්ජතී’’ති. කෙචි පන ‘‘ආමිසපටිග්ගහණාදිනා ඨානම්පි භඤ්ජතී’’ති වදන්ති, තං අට්ඨකථාය න සමෙති, ටීකායම්පි නානාවාදෙ දස්සෙත්වා ඨානභඤ්ජනං වුත්තං, තං අට්ඨකථාවචනෙන අසංසන්දනතො ගන්ථගරුභයෙන න වදිම්හ. ඉදානි යා තිස්සො චොදනා, ඡ ච ඨානානි වුත්තානි, තත්ථ වුද්ධිහානිං දස්සෙන්තො ‘‘සචෙ චතුක්ඛත්තුං චොදෙතී’’තිආදිමාහ. යස්මා ච එකචොදනාවුද්ධියා ද්වින්නං ඨානානං හානි වුත්තා, තස්මා චොදනා ද්විගුණං ඨානන්ති ලක්ඛණං දස්සිතං හොති. ඉති ඉමිනා ලක්ඛණෙන තික්ඛත්තුං චොදෙත්වා ඡක්ඛත්තුං ඨාතබ්බං, ද්වික්ඛත්තුං චොදෙත්වා අට්ඨක්ඛත්තුං ඨාතබ්බං, සකිං චොදෙත්වා දසක්ඛත්තුං ඨාතබ්බං.

තත්ර තත්ර ඨානෙ තිට්ඨතීති ඉදං චොදකස්ස ඨිතට්ඨානතො අපක්කම්ම තත්ර තත්ර උද්දිස්ස ඨානංයෙව සන්ධාය වුත්තං. කො පන වාදො නානාදිවසෙසූති නානාදිවසෙසු එවං කරොන්තස්ස කො පන වාදො, වත්තබ්බමෙව නත්ථීති අධිප්පායො. ‘‘සාමං වා ගන්තබ්බං, දූතො වා පාහෙතබ්බොති ඉදං සභාවතො චොදෙතුං අනිච්ඡන්තෙනපි කාතබ්බමෙවා’’ති වදන්ති. න තං තස්ස භික්ඛුනො කිඤ්චි අත්ථං අනුභොතීති තං චීවරචෙතාපන්නං අස්ස භික්ඛුනො කිඤ්චි අප්පමත්තකම්පි කම්මං න නිප්ඵාදෙති. යුඤ්ජන්තායස්මන්තො සකන්ති ආයස්මන්තො අත්තනො සන්තකං ධනං පාපුණන්තු. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.538-539) පන ‘‘යතස්ස ¶ චීවරචෙතාපන්නන්තිආදි යෙන අත්තනා වෙය්යාවච්චකරො නිද්දිට්ඨො, චීවරඤ්ච අනිප්ඵාදිතං, තස්ස කත්තබ්බදස්සනං. එවං භික්ඛුනා වත්ථුසාමිකානං වුත්තෙ චොදෙත්වා දෙන්ති, වට්ටති ‘සාමිකා චොදෙත්වා දෙන්තී’ති (පාරා. 541) අනාපත්තියං වුත්තත්තා. තෙනෙව සො සයං අචොදෙත්වා උපාසකාදීහි පරියායෙන වත්වා චොදාපෙති ¶ , තෙසු සතක්ඛත්තුම්පි චොදෙත්වා චීවරං දාපෙන්තෙසු තස්ස අනාපත්ති සිද්ධා හොති සික්ඛාපදස්ස අනාණත්තිකත්තා’’ති වුත්තං.

65. කෙනචි අනිද්දිට්ඨො අත්තනො මුඛෙනෙව බ්යාවටභාවං වෙය්යාවච්චකරත්තං පත්තො මුඛවෙවටිකො, අවිචාරෙතුකාමතායාති ඉමිනා විජ්ජමානම්පි දාතුං අනිච්ඡන්තා අරියාපි වඤ්චනාධිප්පායං විනා වොහාරතො නත්ථීති වදන්තීති දස්සෙති. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.537-539) පන ‘‘අවිචාරෙතුකාමතායාති ඉමස්මිං පක්ඛෙ ‘නත්ථම්හාකං කප්පියකාරකො’ති ඉදං තාදිසං කරොන්තො කප්පියකාරකො නත්ථීති ඉමිනා අධිප්පායෙන වුත්ත’’න්ති වුත්තං. භෙසජ්ජක්ඛන්ධකෙ මෙණ්ඩකසෙට්ඨිවත්ථුම්හි (මහාව. 299) වුත්තං ‘‘සන්ති භික්ඛවෙ’’තිආදිවචනමෙව මෙණ්ඩකසික්ඛාපදං නාම. තත්ථ හි මෙණ්ඩකෙන නාම සෙට්ඨිනා ‘‘සන්ති හි භන්තෙ මග්ගා කන්තාරා අප්පොදකා අප්පභක්ඛා න සුකරා අපාථෙය්යෙන ගන්තුං, සාධු භන්තෙ භගවා භික්ඛූනං පාථෙය්යං අනුජානාතූ’’ති යාචිතෙන භගවතා ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ පාථෙය්යං පරියෙසිතුං. තණ්ඩුලො තණ්ඩුලත්ථිකෙන, මුග්ගො මුග්ගත්ථිකෙන, මාසො මාසත්ථිකෙන, ලොණං ලොණත්ථිකෙන, ගුළො ගුළත්ථිකෙන, තෙලං තෙලත්ථිකෙන, සප්පි සප්පිත්ථිකෙනා’’ති වත්වා ඉදං වුත්තං ‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, මනුස්සා සද්ධා පසන්නා, තෙ කප්පියකාරකානං හත්ථෙ හිරඤ්ඤං උපනික්ඛිපන්ති ‘ඉමිනා යං අය්යස්ස කප්පියං, තං දෙථා’ති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යං තතො කප්පියං, තං සාදිතුං, න ත්වෙවාහං, භික්ඛවෙ, කෙනචි ¶ පරියායෙන ජාතරූපරජතං සාදිතබ්බං පරියෙසිතබ්බන්ති වදාමී’’ති. ‘‘කප්පියකාරකානං හත්ථෙ හිරඤ්ඤං නික්ඛිපන්තී’’ති එත්ථාපි භික්ඛුස්ස ආරොචනං අත්ථියෙව, අඤ්ඤථා අනිද්දිට්ඨකප්පියකාරකපක්ඛං භජතීති න චොදෙතබ්බො සියා, ඉදං පන දූතෙන නිද්දිට්ඨකප්පියකාරකෙ සන්ධාය වුත්තං, න පන භික්ඛුනා නිද්දිට්ඨෙ වා අනිද්දිට්ඨෙ වා. තෙනෙවාහ ‘‘එත්ථ චොදනාය පරිමාණං නත්ථී’’තිආදි. යදි මූලං සන්ධාය චොදෙති, තං සාදිතමෙව සියාති ආහ ‘‘මූලං අසාදියන්තෙනා’’ති.

අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතෙසු විය පටිපජ්ජිතබ්බන්ති ඉදං අත්තනා චොදනාට්ඨානඤ්ච න කාතබ්බන්ති දස්සනත්ථං වුත්තං. පිණ්ඩපාතාදීනං අත්ථායාති ඉමිනා චීවරත්ථායෙව න හොතීති දස්සෙති. එසෙව නයොති ඉමිනා වත්ථුසාමිනා නිද්දිට්ඨකප්පියකාරකෙසුපි පිණ්ඩපාතාදීනම්පි අත්ථාය දින්නෙ ච ඨානචොදනාදිසබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව කාතබ්බන්ති දස්සෙති.

66. උපනික්ඛිත්තසාදියනෙ ¶ පනාතිආදීසු ‘‘ඉදං අය්යස්ස හොතූ’’ති එවං සම්මුඛා වා ‘‘අමුකස්මිං නාම ඨානෙ මම හිරඤ්ඤසුවණ්ණං අත්ථි, තං තුය්හං හොතූ’’ති එවං පරම්මුඛා වා ඨිතස්ස කෙවලං වාචාය වා හත්ථමුද්දාය වා ‘‘තුය්හ’’න්ති වත්වා පරිච්චත්තස්ස කායවාචාහි අප්පටික්ඛිපිත්වා චිත්තෙන සාදියනං උපනික්ඛිත්තසාදියනං නාම. සාදියතීති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘ගණ්හිතුකාමො හොතී’’ති.

ඉදං ගුත්තට්ඨානන්ති ආචික්ඛිතබ්බන්ති පච්චයපරිභොගංයෙව සන්ධාය ආචික්ඛිතබ්බං. ‘‘ඉධ නික්ඛිපා’’ති වුත්තෙ ‘‘උග්ගණ්හාපෙය්ය වා’’ති වුත්තලක්ඛණෙන නිස්සග්ගියං හොතීති ආහ ‘‘ඉධ නික්ඛිපාහීති න වත්තබ්බ’’න්ති. අථ වා ‘‘ඉදං ගුත්තට්ඨාන’’න්ති ආචික්ඛන්තො ඨානස්ස ගුත්තභාවමෙව දස්සෙති, න වත්ථුං පරාමසති, තස්මා ආචික්ඛිතබ්බං. ‘‘ඉධ නික්ඛිපාහී’’ති පන වදන්තො ¶ නික්ඛිපිතබ්බං වත්ථුං නික්ඛිපාහීති වත්ථුං පරාමසති නාම, තස්මා න වත්තබ්බං. පරතො ඉදං ගණ්හාති එත්ථාපි එසෙව නයො. කප්පියඤ්ච අකප්පියඤ්ච නිස්සාය ඨිතං හොතීති යස්මා තතො උප්පන්නපච්චයපරිභොගො කප්පති, තස්මා කප්පියං නිස්සාය ඨිතං, යස්මා පන දුබ්බිචාරණාය තතො උප්පන්නපච්චයපරිභොගො න කප්පති, තස්මා අකප්පියං නිස්සාය ඨිතන්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා ඉදං ධනං යස්මා ‘‘නයිදං කප්පතී’’ති පටික්ඛිත්තං, තස්මා කප්පියං නිස්සාය ඨිතං, යස්මා පන සබ්බසො අවිස්සජ්ජිතං, තස්මා අකප්පියං නිස්සාය ඨිතං. අථ වා තං ධනං යස්මා පච්ඡා සුට්ඨුවිචාරණාය සතියා කප්පියං භවිස්සති, දුබ්බිචාරණාය සතියා අකප්පියං භවිස්සති, තස්මා කප්පියඤ්ච අකප්පියඤ්ච නිස්සාය ඨිතං හොතීති. විමතිවිනොදනියං පන ‘‘එකො සතං වා සහස්සං වාතිආදි රූපියෙ හෙට්ඨිමකොටියා පවත්තනාකාරං දස්සෙතුං වුත්ත’’න්ති ච ‘‘න පන එවං පටිපජ්ජිතබ්බමෙවාති දස්සෙතුං, ‘ඉධ නික්ඛිපාහී’ති වුත්තෙ උග්ගණ්හාපනං හොතීති ආහ ‘ඉධ නික්ඛිපාහී’ති න වත්තබ්බ’’න්ති ච ‘‘කප්පියඤ්ච…පෙ… හොතීති යස්මා අසාදිතත්තා තතො උප්පන්නපච්චයා වට්ටන්ති, තස්මා කප්පියං නිස්සාය ඨිතං, යස්මා පන දුබ්බිචාරණාය සති තතො උප්පන්නං න කප්පති, තස්මා අකප්පියං නිස්සාය ඨිතන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති ච වුත්තං.

67. සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිස්සජ්ජිතබ්බන්ති යස්මා රූපියං නාම අකප්පියං, තස්මා සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා පුග්ගලස්ස වා නිස්සජ්ජිතබ්බන්ති න වුත්තං. යස්මා පන තං පටිග්ගහිතමත්තමෙව හොති, න තෙන කිඤ්චි කප්පියභණ්ඩං චෙතාපිතං, තස්මා උපායෙන පරිභොගදස්සනත්ථං ‘‘සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිස්සජ්ජිතබ්බ’’න්ති ¶ (පාරා. 584) වුත්තං. න තෙන කිඤ්චි කප්පියභණ්ඩං චෙතාපිතන්ති ඉමිනා චෙතාපිතඤ්චෙ, නත්ථි පරිභොගූපායො උග්ගහෙත්වා අනිස්සට්ඨරූපියෙන චෙතාපිතත්තා. ඊදිසඤ්හි සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිස්සජ්ජනං කත්වාව ¶ ඡඩ්ඩෙත්වා පාචිත්තියං දෙසාපෙතබ්බන්ති දස්සෙති. කෙචි පන ‘‘යස්මා නිස්සග්ගියවත්ථුං පටිග්ගහෙත්වාපි චෙතාපිතං කප්පියභණ්ඩං සඞ්ඝෙ නිස්සට්ඨං කප්පියකාරකෙහි නිස්සට්ඨරූපියෙන පරිවත්තෙත්වා ආනීතකප්පියභණ්ඩසදිසං හොති, තස්මා විනාව උපායං භාජෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං පත්තචතුක්කාදිකථාය න සමෙති. තත්ථ හි රූපියෙන පරිවත්තිතපත්තස්ස අපරිභොගොව දස්සිතො, න නිස්සජ්ජනවිචාරොති. කප්පියං ආචික්ඛිතබ්බන්ති පබ්බජිතානං සප්පි වා තෙලං වා වට්ටති උපාසකාති එවං ආචික්ඛිතබ්බං.

ආරාමිකානං වා පත්තභාගන්ති ඉදං ගිහීනං හත්ථගතොපි සොයෙව භාගොති කත්වා වුත්තං. සචෙ පන තෙන අඤ්ඤං පරිවත්තෙත්වා ආරාමිකා දෙන්ති, පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ චූළගණ්ඨිපදෙ ච වුත්තං. තතො හරිත්වාති අඤ්ඤෙසං පත්තභාගතො හරිත්වා. කසිණපරිකම්මන්ති ආලොකකසිණපරිකම්මං. මඤ්චපීඨාදීනි වාති එත්ථ තතො ගහිතමඤ්චපීඨාදීනි පරිවත්තෙත්වා අඤ්ඤං චෙ ගහිතං, වට්ටතීති වදන්ති. ඡායාපීති භොජනසාලාදීනං ඡායාපි. පරිච්ඡෙදාතික්කන්තාති ගෙහපරිච්ඡෙදං අතික්කන්තා, ඡායාය ගතගතට්ඨානං ගෙහං න හොතීති අධිප්පායො. මග්ගෙනපීති එත්ථ සචෙ අඤ්ඤො මග්ගො නත්ථි, මග්ගං අධිට්ඨහිත්වා ගන්තුං වට්ටතීති වදන්ති. කීතායාති තෙන වත්ථුනා කීතාය. උපනික්ඛෙපං ඨපෙත්වා සඞ්ඝො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජතීති සචෙ උපාසකො ‘‘අතිබහු එතං හිරඤ්ඤං, ඉදං භන්තෙ අජ්ජෙව න විනාසෙතබ්බ’’න්ති වත්වා සයං උපනික්ඛෙපං ඨපෙති, අඤ්ඤෙන වා ඨපාපෙති, එවං උපනික්ඛෙපං ඨපෙත්වා තතො උප්පන්නපච්චයං පරිභුඤ්ජන්තො සඞ්ඝො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජති, තෙන වත්ථුනා ගහිතත්තා ‘‘අකප්පිය’’න්ති වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.583-584) පන ‘‘උපනික්ඛෙපං ඨපෙත්වාති කප්පියකාරකෙහි ¶ වඩ්ඪියා පයොජනං සන්ධාය වුත්තං. අකප්පියන්ති තෙන වත්ථුනා ගහිතත්තා වුත්ත’’න්ති වුත්තං.

සචෙ සො ඡඩ්ඩෙතීති යත්ථ කත්ථචි ඛිපති, අථාපි න ඡඩ්ඩෙති, සයං ගහෙත්වා ගච්ඡති, න වාරෙතබ්බො. නො චෙ ඡඩ්ඩෙතීති අථ නෙව ගහෙත්වා ගච්ඡති, න ඡඩ්ඩෙති, ‘‘කිං මය්හං ඉමිනා බ්යාපාරෙනා’’ති යෙනකාමං පක්කමති, තතො යථාවුත්තලක්ඛණො රූපියඡඩ්ඩකො සමන්නිතබ්බො. යො න ඡන්දාගතින්තිආදීසු ලොභවසෙන තං වත්ථුං අත්තනො වා කරොන්තො අත්තානං වා උක්කංසෙන්තො ඡන්දාගතිං ¶ නාම ගච්ඡති. දොසවසෙන ‘‘නෙවායං මාතිකං ජානාති, න විනය’’න්ති පරං අපසාදෙන්තො දොසාගතිං නාම ගච්ඡති. මොහවසෙන පමුට්ඨො පමුට්ඨස්සතිභාවං ආපජ්ජන්තො මොහාගතිං නාම ගච්ඡති. රූපියපටිග්ගාහකස්ස භයෙන ඡඩ්ඩෙතුං අවිසහන්තො භයාගතිං නාම ගච්ඡති. එවං අකරොන්තො න ඡන්දාගතිං ගච්ඡති, න දොසාගතිං ගච්ඡති, න මොහාගතිං ගච්ඡති, න භයාගතිං ගච්ඡති නාමාති වෙදිතබ්බො.

68. පතිතොකාසං අසමන්නාරහන්තෙන ඡඩ්ඩෙතබ්බන්ති ඉදං නිරපෙක්ඛභාවදස්සනපරන්ති වෙදිතබ්බං, තස්මා පතිතට්ඨානෙ ඤාතෙපි තස්ස ගූථං ඡඩ්ඩෙන්තස්ස විය නිරපෙක්ඛභාවොයෙවෙත්ථ පමාණන්ති වෙදිතබ්බං. අසන්තසම්භාවනායාති අත්තනි අවිජ්ජමානඋත්තරිමනුස්සධම්මාරොචනං සන්ධාය වුත්තං. ථෙය්යපරිභොගො නාම අනරහස්ස පරිභොගො. භගවතා හි අත්තනො සාසනෙ සීලවතො පච්චයා අනුඤ්ඤාතා, න දුස්සීලස්ස. දායකානම්පි සීලවතො එව පරිච්චාගො, න දුස්සීලස්ස අත්තනො කාරානං මහප්ඵලභාවස්ස පච්චාසීසනතො. ඉති සත්ථාරා අනනුඤ්ඤාතත්තා දායකෙහි ච අපරිච්චත්තත්තා දුස්සීලස්ස පරිභොගො ථෙය්යපරිභොගො. ඉණවසෙන පරිභොගො ඉණපරිභොගො, පටිග්ගාහකතො දක්ඛිණාවිසුද්ධියා ¶ අභාවතො ඉණං ගහෙත්වා පරිභොගො වියාති අත්ථො. තස්මාති ‘‘සීලවතො’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං කාරණභාවෙන පච්චාමසති. චීවරං පරිභොගෙ පරිභොගෙති කායතො මොචෙත්වා පරිභොගෙ පරිභොගෙ. පුරෙභත්ත…පෙ… පච්ඡිමයාමෙසු පච්චවෙක්ඛිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. තථා අසක්කොන්තෙන යථාවුත්තකාලවිසෙසවසෙන එකස්මිං දිවසෙ චතුක්ඛත්තුං තික්ඛත්තුං ද්වික්ඛත්තුං සකිංයෙව වා පච්චවෙක්ඛිතබ්බං.

සචස්ස අප්පච්චවෙක්ඛතොව අරුණො උග්ගච්ඡති, ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨතීති එත්ථ හිය්යො යං මයා චීවරං පරිභුත්තං, තං යාවදෙව සීතස්ස පටිඝාතාය…පෙ… හිරිකොපිනපටිච්ඡාදනත්ථං. හිය්යො යො මයා පිණ්ඩපාතො පරිභුත්තො, සො නෙව දවායාතිආදිනා සචෙ අතීතපරිභොගපච්චවෙක්ඛණං න කරෙය්ය, ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨතීති වදන්ති, තං වීමංසිතබ්බං. සෙනාසනම්පි පරිභොගෙ පරිභොගෙති පවෙසෙ පවෙසෙ. එවං පන අසක්කොන්තෙන පුරෙභත්තාදීසු පච්චවෙක්ඛිතබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති ඉධ විසුං න වුත්තං. සතිපච්චයතාති සතියා පච්චයභාවො. පටිග්ගහණස්ස පරිභොගස්ස ච පච්චවෙක්ඛණසතියා පච්චයභාවො යුජ්ජති, පච්චවෙක්ඛිත්වාව පටිග්ගහෙතබ්බං පරිභුඤ්ජිතබ්බඤ්චාති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘සතිං කත්වා’’තිආදි. එවං සන්තෙපීති යදිපි ද්වීසුපි ඨානෙසු පච්චවෙක්ඛණා යුත්තා, එවං සන්තෙපි ¶ . අපරෙ පනාහු ‘‘සතිපච්චයතාති සති භෙසජ්ජපරිභොගස්ස පච්චයභාවෙ, පච්චයෙති අත්ථො. එවං සන්තෙපීති පච්චයෙ සතිපී’’ති, තං තෙසං මතිමත්තං. තථා හි පච්චයසන්නිස්සිතසීලං පච්චවෙක්ඛණාය විසුජ්ඣති, න පච්චයසබ්භාවමත්තෙන.

නනු ච ‘‘පරිභොගෙ කරොන්තස්ස අනාපත්තී’’ති ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරසීලං වුත්තං, තස්මා පච්චයසන්නිස්සිතසීලස්ස පාතිමොක්ඛසංවරසීලස්ස ¶ ච කො විසෙසොති? වුච්චතෙ – පුරිමෙසු තාව තීසු පච්චයෙසු විසෙසො පාකටොයෙව, ගිලානපච්චයෙ පන යථා වතිං කත්වා රුක්ඛමූලෙ ගොපිතෙ තස්ස ඵලානිපි රක්ඛිතානෙව හොන්ති, එවමෙව පච්චවෙක්ඛණාය පච්චයසන්නිස්සිතසීලෙ රක්ඛිතෙ තප්පටිබද්ධං පාතිමොක්ඛසංවරසීලම්පි නිප්ඵන්නං නාම හොති. ගිලානපච්චයං අප්පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස සීලං භිජ්ජමානං පාතිමොක්ඛසංවරසීලමෙව භිජ්ජති, පච්චයසන්නිස්සිතසීලං පන පච්ඡාභත්තපුරිමයාමාදීසු යාව අරුණුග්ගමනා අප්පච්චවෙක්ඛන්තස්සෙව භිජ්ජති. පුරෙභත්තඤ්හි අප්පච්චවෙක්ඛිත්වාපි ගිලානපච්චයං පරිභුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්ති, ඉදමෙතෙසං නානාකරණන්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.585) ආගතං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.585) පන ‘‘ථෙය්යපරිභොගොති පච්චයස්සාමිනා භගවතා අනනුඤ්ඤාතත්තා වුත්තං. ඉණපරිභොගොති භගවතා අනුඤ්ඤාතම්පි කත්තබ්බං අකත්වා පරිභුඤ්ජනතො වුත්තං. තෙන ච පච්චයසන්නිස්සිතසීලං විපජ්ජතීති දස්සෙති. පරිභොගෙ පරිභොගෙති කායතො මොචෙත්වා මොචෙත්වා පරිභොගෙ. පච්ඡිමයාමෙසු පච්චවෙක්ඛිතබ්බන්ති යොජනා. ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨතීති එත්ථ ‘හිය්යො යං මයා චීවරං පරිභුත්ත’න්තිආදිනාපි අතීතපච්චවෙක්ඛණා වට්ටතීති වදන්ති. පරිභොගෙ පරිභොගෙති උදකපතනට්ඨානතො අන්තොපවෙසනෙසු නිසීදනසයනෙසු ච. සතිපච්චයතා වට්ටතීති පච්චවෙක්ඛණසතියා පච්චයත්තං ලද්ධුං වට්ටති. පටිග්ගහණෙ ච පරිභොගෙ ච පච්චවෙක්ඛණාසති අවස්සං ලද්ධබ්බාති දස්සෙති. තෙනාහ ‘සතිං කත්වා’තිආදි. කෙචි පන ‘සතිපච්චයතා පච්චයෙ සති භෙසජ්ජපරිභොගස්ස කාරණෙ සතී’ති එවම්පි අත්ථං වදන්ති, තෙසම්පි පච්චයෙ සතීති පච්චයසබ්භාවසල්ලක්ඛණෙ සතීති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො ¶ පච්චයසබ්භාවමත්තෙන සීලස්ස අසුජ්ඣනතො. පරිභොගෙ අකරොන්තස්සෙව ආපත්තීති ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරසීලස්ස භෙදො දස්සිතො, න පච්චයසන්නිස්සිතසීලස්ස තස්ස අතීතපච්චවෙක්ඛණාය විසුජ්ඣනතො. එතස්මිං පන සෙසපච්චයෙසු ච ඉණපරිභොගාදිවචනෙන පච්චයසන්නිස්සිතසීලස්සෙව භෙදොති එවමිමෙසං නානාකරණං වෙදිතබ්බ’’න්ති ආගතං.

එතෙසු ¶ ද්වීසු පකරණෙසු ‘‘ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨතී’’ති එත්ථ හිය්යො යං මයා චීවරං පරිභුත්තන්ති…පෙ… වදන්තීති ආගතං. ඉමං පන නයං නිස්සාය ඉදානි එකච්චෙ පණ්ඩිතා ‘‘අජ්ජපාතො පරිභුත්තං සායං පච්චවෙක්ඛන්තෙන අජ්ජ යං මයා චීවරං පරිභුත්තන්තිආදිනා අතීතවසෙන පච්චවෙක්ඛණා කාතබ්බා’’ති වදන්ති. කෙචි ‘‘හිය්යො පරිභුත්තමෙව අතීතවසෙන පච්චවෙක්ඛණා කාතබ්බා, න අජ්ජ පරිභුත්තං, තං පන පච්චුප්පන්නවසෙන පච්චවෙක්ඛණායෙවා’’ති වදන්ති. තත්ථ මූලවචනෙ එවං විචාරණා කාතබ්බා. කථං? ඉදං හිය්යොත්යාදිවචනං සුත්තං වා සුත්තානුලොමං වා ආචරියවාදො වා අත්තනොමති වාති. තත්ථ න තාව සුත්තං හොති ‘‘සුත්තං නාම සකලෙ විනයපිටකෙ පාළී’’ති වුත්තත්තා ඉමස්ස ච වචනස්ස න පාළිභූතත්තා. න ච සුත්තානුලොමං ‘‘සුත්තානුලොමං නාම චත්තාරො මහාපදෙසා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45) වුත්තත්තා ඉමස්ස ච මහාපදෙසභාවාභාවතො. න ච ආචරියවාදො ‘‘ආචරියවාදො නාම ධම්මසඞ්ගාහකෙහි පඤ්චහි අරහන්තසතෙහි ඨපිතා පාළිවිනිමුත්තා ඔක්කන්තවිනිච්ඡයප්පවත්තා අට්ඨකථාතන්තී’’ති වචනතො ඉමස්ස ච අට්ඨකථාපාඨභාවාභාවතො. න ච අත්තනොමති ‘‘අත්තනොමති නාම සුත්තසුත්තානුලොමආචරියවාදෙ මුඤ්චිත්වා අනුමානෙන අත්තනො බුද්ධියා නයග්ගාහෙන උපට්ඨිතාකාරකථනං, අපිච සුත්තන්තාභිධම්මවිනයට්ඨකථාසු ආගතො සබ්බොපි ¶ ථෙරවාදො අත්තනොමති නාමා’’ති වුත්තත්තා ඉමස්ස ච අට්ඨකථාසු ආගතත්ථෙරවාදභාවාභාවතො.

ඉති –

‘‘චතුබ්බිධඤ්හි විනයං, මහාථෙරා මහිද්ධිකා;

නීහරිත්වා පකාසෙසුං, ධම්මසඞ්ගාහකා පුරා’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 1.45) –

වුත්තෙසු චතුබ්බිධවිනයෙසු අනන්තොගධත්තා ඉදං වචනං විචාරෙතබ්බං. තෙන වුත්තං සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.585) ටීකාචරියෙන ‘‘තං වීමංසිතබ්බ’’න්ති. අථ වා ‘‘නයග්ගාහෙන උපට්ඨිතාකාරකථන’’න්ති ඉමිනා ලක්ඛණෙන තෙසං තෙසං ආචරියානං උපට්ඨිතාකාරවසෙන කථනං අත්තනොමති සියා, එවම්පි විචාරෙතබ්බමෙව. ‘‘අත්තනොමති ආචරියවාදෙ ඔතාරෙතබ්බා. සචෙ තත්ථ ඔතරති චෙව සමෙති ච, ගහෙතබ්බා. සචෙ නෙව ඔතරති න සමෙති, න ගහෙතබ්බා. අයඤ්හි අත්තනොමති නාම සබ්බදුබ්බලා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45) වචනතො ඉමස්ස ච වචනස්ස ¶ අට්ඨකථාවචනෙ අනොතරණතො අප්පවිසනතො. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං ‘‘සචස්ස අප්පච්චවෙක්ඛතොව අරුණො උග්ගච්ඡති, ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨතී’’ති.

අපරො නයො – කිං ඉදං වචනං පාළිවචනං වා අට්ඨකථාවචනං වා ටීකාවචනං වා ගන්ථන්තරවචනං වාති. තත්ථ න තාව පාළිවචනං, න අට්ඨකථාවචනං, න ගන්ථන්තරවචනං, අථ ඛො ටීකාවචනන්ති. හොතු ටීකාවචනං, සකවචනං වා පරවචනං වා අධිප්පෙතවචනං වා අනධිප්පෙතවචනං වාති. තත්ථ න සකවචනං හොති, අථ ඛො පරවචනං. තෙනාහ ‘‘වදන්තී’’ති. න ටීකාචරියෙන අධිප්පෙතවචනං හොති, අථ ඛො අනධිප්පෙතවචනං. තෙනාහ ‘‘තං වීමංසිතබ්බ’’න්ති. තෙහි පන ආචරියෙහි අතීතපරිභොගපච්චවෙක්ඛණාති ඉදං ¶ අතීතපඅභොගවසෙන පච්චවෙක්ඛණා අතීතපරිභොගපච්චවෙක්ඛණාති පරිකප්පෙත්වා අතීතවාචකෙන සද්දෙන යොජෙත්වා කතං භවෙය්ය. අතීතෙ පරිභොගො අතීතපරිභොගො, අතීතපරිභොගස්ස පච්චවෙක්ඛණා අතීතපරිභොගපච්චවෙක්ඛණාති එවං පන කතෙ අතීතපරිභොගස්ස පච්චුප්පන්නසමීපත්තා පච්චුප්පන්නවාචකෙන සද්දෙන කථනං හොති යථා තං නගරතො ආගන්ත්වා නිසින්නං පුරිසං ‘‘කුතො ආගච්ඡසී’’ති වුත්තෙ ‘‘නගරතො ආගච්ඡාමී’’ති පච්චුප්පන්නවාචකසද්දෙන කථනං.

විනයසුත්තන්තවිසුද්ධිමග්ගාදීසු (ම. නි. 1.23; විසුද්ධි. 1.18) ච ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරං පටිසෙවතී’’ති වත්තමානවචනෙනෙව පාඨො හොති, න අතීතවචනෙන, අතීතපරිභොගොති ච ඉමස්මිංයෙව දිවසෙ පච්ඡාභත්තාදිකාලං උපාදාය පුරෙභත්තාදීසු පරිභොගො ඉච්ඡිතබ්බො, න හිය්යො පරිභොගො. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? අට්ඨකථාපමාණෙන. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.585) ‘‘පිණ්ඩපාතො ආලොපෙ ආලොපෙ, තථා අසක්කොන්තෙන පුරෙභත්තපච්ඡාභත්තපුරිමයාමපච්ඡිමයාමෙසු. සචස්ස අප්පච්චවෙක්ඛතොව අරුණො උග්ගච්ඡති, ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨතී’’ති. එතෙන පිණ්ඩපාතං ආලොපෙ ආලොපෙ පච්චවෙක්ඛන්තො භොජනකිරියාය අපරිනිට්ඨිතත්තා මුඛ්යතො පච්චුප්පන්නපච්චවෙක්ඛණා හොති, පුරෙභත්තාදීසු චතූසු කොට්ඨාසෙසු පච්චවෙක්ඛන්තො භොජනකිරියාය පරිනිට්ඨිතත්තා අතීතපච්චවෙක්ඛණා හොතීති දස්සෙති. සා පන පච්චුප්පන්නසමීපත්තා වත්තමානවචනෙන විධීයති. යදි හි හිය්යො පරිභුත්තානි අතීතපච්චවෙක්ඛණෙන පච්චවෙක්ඛිතබ්බානි සියුං, අතීතදුතියදිවසතතියදිවසාදිමාසසංවච්ඡරාදිපරිභුත්තානිපි පච්චවෙක්ඛිතබ්බානි සියුං, එවඤ්ච සති යථාවුත්තඅට්ඨකථාවචනං නිරත්ථකං සියා, තස්මා අට්ඨකථාවචනමෙව පමාණං කාතබ්බං. යථාහ –

‘‘බුද්ධෙන ¶ ¶ ධම්මො විනයො ච වුත්තො;

යො තස්ස පුත්තෙහි තථෙව ඤාතො;

සො යෙහි තෙසං මතිමච්චජන්තා;

යස්මා පුරෙ අට්ඨකථා අකංසු.

‘‘තස්මා හි යං අට්ඨකථාසු වුත්තං;

තං වජ්ජයිත්වාන පමාදලෙඛං;

සබ්බම්පි සික්ඛාසු සගාරවානං;

යස්මා පමාණං ඉධ පණ්ඩිතාන’’න්ති. (පාරා. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා);

යස්මා ච සබ්බාසවසුත්තාදීසු (ම. නි. 1.23) භගවතා දෙසිතකාලෙ භික්ඛුකත්තුකත්තා නාමයොගත්තා වත්තමානපඨමපුරිසවසෙන ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරං පටිසෙවතී’’ති දෙසිතා, තදනුකරණෙන භික්ඛූනං පච්චවෙක්ඛණකාලෙ අත්තකත්තුකත්තා අම්හයොගත්තා වත්තමානඋත්තමපුරිසවසෙන ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරං පටිසෙවාමී’’ති පච්චවෙක්ඛිතබ්බා හොති, ‘‘සීතස්ස පටිඝාතායා’’තිආදීනි තදත්ථසම්පදානපදානි ච ‘‘පටිසෙවති, පටිසෙවාමී’’ති වුත්තපටිසෙවනකිරියායමෙව සම්බන්ධිතබ්බානි හොන්ති, තානි ච කිරියාපදානි පච්චුප්පන්නවසෙන වා පච්චුප්පන්නසමීපඅතීතවසෙන වා වත්තමානවිභත්තියුත්තානි හොන්ති, තස්මා පච්චුප්පන්නපරිභුත්තානං වා අතීතපරිභුත්තානං වා පච්චයානං පච්චවෙක්ඛණකාලෙ ‘‘පටිසෙවාමී’’ති වචනං භගවතො වචනස්ස අනුගතත්තා උපපන්නමෙවාති දට්ඨබ්බං.

අනුවචනෙපි එවං විචාරණා කාතබ්බා – ‘‘අජ්ජ පාතො පරිභුත්තං සායං පච්චවෙක්ඛන්තෙන අජ්ජ යං මයා චීවරං පරිභුත්තන්තිආදිනා අතීතවසෙන පච්චවෙක්ඛණා කාතබ්බා’’ති යෙ වදන්ති, තෙ එවං පුච්ඡිතබ්බා – කිං භවන්තො භගවතා අතීතපරිභුත්තෙසු අතීතවසෙන පච්චවෙක්ඛණා දෙසිතාති? න දෙසිතා. කථං දෙසිතාති? ‘‘පච්චවෙක්ඛතී’’ති පච්චුප්පන්නවසෙනෙව ¶ දෙසිතාති. කිං භොන්තො භගවතො කාලෙ අතීතපරිභුත්තෙසු පච්චවෙක්ඛණා නත්ථීති? අත්ථි. අථ කස්මා භගවතා පච්චුප්පන්නවසෙනෙව පච්චවෙක්ඛණා දෙසිතාති? පච්චුප්පන්නසමීපවසෙන වා සාමඤ්ඤවසෙන වා දෙසිතාති. එවං සන්තෙ භගවතො අනුකරණෙන ඉදානිපි ¶ අතීතපරිභුත්තානං පච්චයානං පච්චුප්පන්නවසෙන පච්චවෙක්ඛණා කාතබ්බාති. යෙ පන එවං වදන්ති ‘‘හිය්යො පරිභුත්තානමෙව අතීතපච්චවෙක්ඛණා කාතබ්බා, න අජ්ජ පරිභුත්තානං, තෙසං පන පච්චුප්පන්නපච්චවෙක්ඛණායෙවා’’ති, තෙ එවං වත්තබ්බා – කිං භොන්තො යථා තුම්හෙ වදන්ති, එවං පාළියං අත්ථීති? නත්ථි. අට්ඨකථායං අත්ථීති? නත්ථි. එවං සන්තෙ සාට්ඨකථෙසු තෙපිටකෙසු බුද්ධවචනෙසු අසංවිජ්ජමානං තුම්හාකං වචනං කථං පච්චෙතබ්බන්ති? ආචරියපරම්පරාවසෙන. හොතු තුම්හාකං ආචරියලද්ධිවසෙන කථනං, කාලො නාම තිවිධො අතීතො අනාගතො පච්චුප්පන්නොති. තත්ථ පරිනිට්ඨිතකිරියා අතීතො නාම, අභිමුඛකිරියා අනාගතො නාම, ආරද්ධඅනිට්ඨිතකිරියා පච්චුප්පන්නො නාම. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘ආරද්ධානිට්ඨිතො භාවො, පච්චුප්පන්නො සුනිට්ඨිතො;

අතීතානාගතුප්පාද-මප්පත්තාභිමුඛා කිරියා’’ති.

තත්ථ අජ්ජ වා හොතු හිය්යො වා තතො පුබ්බෙ වා, පරිභුත්තපච්චයො සුපරිනිට්ඨිතභුඤ්ජනකිරියත්තා අතීතො නාම. තත්ථ හිය්යො වා තතො පුබ්බෙ වා පරිභුත්තපච්චයො අතික්කන්තඅරුණුග්ගමනත්තා න පච්චවෙක්ඛණාරහො, පච්චවෙක්ඛිතොපි අප්පච්චවෙක්ඛිතොයෙව හොති, ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨති. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං ‘‘සචස්ස අප්පච්චවෙක්ඛතොව අරුණො උග්ගච්ඡති, ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨතී’’ති. අජ්ජෙව පන චීවරඤ්ච සෙනාසනඤ්ච පරිභොගෙ පරිභොගෙ, පිණ්ඩපාතං ආලොපෙ ආලොපෙ, භෙසජ්ජං පටිග්ගහණෙ පරිභොගෙ ච ¶ පච්චවෙක්ඛතො අපරිනිට්ඨිතභුඤ්ජනකිරියත්තා පච්චුප්පන්නපරිභුත්තපච්චවෙක්ඛණා නාම හොති. පුරෙ පරිභුත්තං තතො පච්ඡා චතූසු කොට්ඨාසෙසු පච්චවෙක්ඛතො සුපරිනිට්ඨිතභුඤ්ජනකිරියත්තා අතීතපරිභුත්තපච්චවෙක්ඛණා නාම හොති. එත්තකං පච්චවෙක්ඛණාය ඛෙත්තං, න තතො පුබ්බෙ පච්ඡා වා. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සීලවතො අප්පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො ඉණපරිභොගො නාම. තස්මා චීවරං පරිභොගෙ පරිභොගෙ…පෙ… භෙසජ්ජස්ස පටිග්ගහණෙපි පරිභොගෙපි සතිපච්චයතා වට්ටතී’’ති, තස්මා හිය්යො පරිභුත්තස්ස ඉණපරිභොගත්තා තං අනාමසිත්වා අජ්ජ පරිභුත්තෙසු අතීතපච්චුප්පන්නෙසු භගවතො වචනස්ස අනුකරණෙන වත්තමානවිභත්තියුත්තෙන ‘‘පටිසෙවාමී’’ති කිරියාපදෙන පච්චවෙක්ඛණා සූපපන්නා හොතීති දට්ඨබ්බා. ඊදිසපච්චවෙක්ඛණමෙව සන්ධාය විමතිවිනොදනියාදීසු (වි. වි. ටී. 1.585) ‘‘පච්චයසන්නිස්සිතසීලස්ස අතීතපච්චවෙක්ඛණාය විසුජ්ඣනතො’’ති වුත්තං.

එවං ¶ පච්චයසන්නිස්සිතසීලස්ස සුද්ධිං දස්සෙත්වා ඉදානි තෙනෙව පසඞ්ගෙන සබ්බාපි සුද්ධියො දස්සෙතුං ‘‘චතුබ්බිධා හි සුද්ධී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුජ්ඣති එතායාති සුද්ධි, යථාධම්මං දෙසනාව සුද්ධි දෙසනාසුද්ධි. වුට්ඨානස්සපි චෙත්ථ දෙසනාය එව සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ඡින්නමූලාපත්තීනං පන අභික්ඛුතාපටිඤ්ඤායෙව දෙසනා. අධිට්ඨානවිසිට්ඨො සංවරොව සුද්ධි සංවරසුද්ධි. ධම්මෙන සමෙන පච්චයානං පරියෙට්ඨි එව සුද්ධි පරියෙට්ඨිසුද්ධි. චතූසු පච්චයෙසු වුත්තවිධිනා පච්චවෙක්ඛණාව සුද්ධි පච්චවෙක්ඛණසුද්ධි. එස තාව සුද්ධීසු සමාසනයො. සුද්ධිමන්තෙසු සීලෙසු පන දෙසනා සුද්ධි එතස්සාති දෙසනාසුද්ධි. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. න පුනෙවං කරිස්සාමීති එත්ථ එවන්ති සංවරභෙදං සන්ධායාහ. පහායාති ¶ වජ්ජෙත්වා, අකත්වාති අත්ථො. විමතිවිනොදනියං පන ‘‘සුජ්ඣති දෙසනාදීහි, සොධීයතීති වා සුද්ධි, චතුබ්බිධසීලං. තෙනාහ ‘දෙසනාය සුජ්ඣනතො’තිආදි. එත්ථ දෙසනාග්ගහණෙන වුට්ඨානම්පි ඡින්නමූලානං අභික්ඛුතාපටිඤ්ඤාපි සඞ්ගහිතා. ඡින්නමූලාපත්තීනම්පි හි පාරාජිකාපත්තිවුට්ඨානෙන හෙට්ඨාපරිරක්ඛිතං භික්ඛුසීලං විසුද්ධං නාම හොති. තෙන තෙසං මග්ගපටිලාභොපි සම්පජ්ජතී’’ති වුත්තං.

තත්ථ දෙසීයති උච්චාරීයතීති දෙසනා, දිසී උච්චාරණෙති ධාතු, දෙසීයති ඤාපීයති එතායාති වා දෙසනා, දිස පෙක්ඛනෙති ධාතු. උභයථාපි විරතිපධානකුසලචිත්තසමුට්ඨිතො දෙසනාවචීභෙදසද්දො. සංවරණං සංවරො, සං-පුබ්බ වර සංවරණෙති ධාතු, සතිපධානො චිත්තුප්පාදො. පරියෙසනා පරියෙට්ඨි, පරි-පුබ්බ ඉස පරියෙසනෙති ධාතු, වීරියපධානො චිත්තුප්පාදො. පටි පුනප්පුනං ඔගාහෙත්වා ඉක්ඛනා පච්චවෙක්ඛණා, පටි-පුබ්බ අව-පුබ්බ ඉක්ඛ දස්සනඞ්කෙසූති ධාතු, පඤ්ඤාපධානො චිත්තුප්පාදො. තෙසු දෙසනාය වචීභෙදසද්දභාවතො වචීභෙදං කාතුං අසක්කොන්තස්ස ච දුතියකං අලභන්තස්ස ච න සම්පජ්ජති, සෙසා පන චිත්තුප්පාදමත්තභාවතො වචීභෙදං කාතුං අසක්කොන්තස්සපි දුතියකං අලභන්තස්සපි සම්පජ්ජන්ති එව, තස්මා ගිලානාදිකාලෙසු පච්චවෙක්ඛණාපාඨං පඨිතුමසක්කොන්තෙනපි අත්ථං මනසි කත්වා චිත්තෙනෙව පච්චවෙක්ඛණා කාතබ්බාති.

දාතබ්බට්ඨෙන දායං, තං ආදියන්තීති දායාදා, අනනුඤ්ඤාතෙසු සබ්බෙන සබ්බං පරිභොගාභාවතො අනුඤ්ඤාතෙසුයෙව ච පරිභොගසබ්භාවභාවතො භික්ඛූහි පරිභුඤ්ජිතබ්බපච්චයා භගවතො සන්තකා. ධම්මදායාදසුත්තඤ්චෙත්ථ සාධකන්ති ‘‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථ, මා ආමිසදායාදා ¶ , අත්ථි මෙ තුම්හෙසු අනුකම්පා, කින්ති මෙ සාවකා ධම්මදායාදා භවෙය්යුං, නො ආමිසදායාදා’’ති එවං පවත්තං ධම්මදායාදසුත්තඤ්ච ¶ (ම. නි. 1.29) එත්ථ එතස්මිං අත්ථෙ සාධකං. අවීතරාගානං තණ්හාවසීකතාය පච්චයපරිභොගෙ සාමිභාවො නත්ථි, තදභාවෙන වීතරාගානං තත්ථ සාමිභාවො යථාරුචි පරිභොගසබ්භාවතො. තථා හි තෙ පටිකූලම්පි අප්පටිකූලාකාරෙන අප්පටිකූලම්පි පටිකූලාකාරෙන තදුභයම්පි වජ්ජෙත්වා අජ්ඣුපෙක්ඛණාකාරෙන පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්ති, දායකානඤ්ච මනොරථං පරිපූරෙන්ති. තෙනාහ ‘‘තෙ හි තණ්හාය දාසබ්යං අතීතත්තා සාමිනො හුත්වා පරිභුඤ්ජන්තී’’ති. යො පනායං සීලවතො පුථුජ්ජනස්ස පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො, සො ඉණපරිභොගස්ස පච්චනීකත්තා ආනණ්යපරිභොගො නාම හොති. යථා පන ඉණායිකො අත්තනො රුචියා ඉච්ඡිතං දෙසං ගන්තුං න ලභති, එවං ඉණපරිභොගයුත්තො ලොකතො නිස්සරිතුං න ලභතීති තප්පටිපක්ඛත්තා සීලවතො පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො ආනණ්යපරිභොගොති වුච්චති, තස්මා නිප්පරියායතො චතුපරිභොගවිනිමුත්තො විසුංයෙවායං පරිභොගොති වෙදිතබ්බො, සො ඉධ විසුං න වුත්තො, දායජ්ජපරිභොගෙයෙව වා සඞ්ගහං ගච්ඡතීති. සීලවාපි හි ඉමාය සික්ඛාය සමන්නාගතත්තා සෙක්ඛොත්වෙව වුච්චති.

සබ්බෙසන්ති අරියානං පුථුජ්ජනානඤ්ච. කථං පුථුජ්ජනානං ඉමෙ පරිභොගා සම්භවන්තීති? උපචාරවසෙන. යො හි පුථුජ්ජනස්සපි සල්ලෙඛපටිපත්තියං ඨිතස්ස පච්චයගෙධං පහාය තත්ථ අනුපලිත්තෙන චිත්තෙන පරිභොගො, සො සාමිපරිභොගො විය හොති. සීලවතො පන පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො දායජ්ජපරිභොගො විය හොති දායකානං මනොරථස්සාවිරාධනතො. තෙන වුත්තං ‘‘දායජ්ජපරිභොගෙයෙව වා සඞ්ගහං ගච්ඡතී’’ති. කල්යාණපුථුජ්ජනස්ස පරිභොගෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි ¶ තස්ස සෙක්ඛසඞ්ගහතො. සෙක්ඛසුත්ත ඤ්හෙතස්ස (අ. නි. 3.86) අත්ථස්ස සාධකං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.585) පන ‘‘දාතබ්බට්ඨෙන දායං, තං ආදියන්තීති දායාදා. සත්තන්නං සෙක්ඛානන්ති එත්ථ කල්යාණපුථුජ්ජනාපි සඞ්ගහිතා තෙසං ආනණ්යපරිභොගස්ස දායජ්ජපරිභොගෙ සඞ්ගහිතත්තාති වෙදිතබ්බං. ධම්මදායාදසුත්තන්ති ‘‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථ, මා ආමිසදායාදා’’තිආදිනා පවත්තං සුත්තං (ම. නි. 1.29). තත්ථ ‘‘මා මෙ ආමිසදායාදාති එවං මෙ-සද්දං ආනෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවඤ්හි යථාවුත්තත්ථසාධකං ¶ හොතී’’ති වුත්තං. තත්ථ මෙ මම ආමිසදායාදා චතුපච්චයභුඤ්ජකාති භගවතො සම්බන්ධභූතස්ස සම්බන්ධීභූතා පච්චයා වුත්තා, තස්මා දායකෙහි දින්නාපි පච්චයා භගවතා අනුඤ්ඤාතත්තා භගවතො පච්චයායෙව හොන්තීති එතස්ස අත්ථස්ස ධම්මදායාදසුත්තං සාධකං හොතීති අත්ථොති වුත්තං.

ලජ්ජිනා සද්ධිං පරිභොගො නාම ලජ්ජිස්ස සන්තකං ගහෙත්වා පරිභොගො. අලජ්ජිනා සද්ධින්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ආදිතො පට්ඨාය හි අලජ්ජී නාම නත්ථීති ඉමිනා දිට්ඨදිට්ඨෙසුයෙව ආසඞ්කා න කාතබ්බාති දස්සෙති. අත්තනො භාරභූතා සද්ධිවිහාරිකාදයො. තෙපි නිවාරෙතබ්බාති යො පස්සති, තෙන නිවාරෙතබ්බාති පාඨො. අට්ඨකථායං පන ‘‘යොපි අත්තනො භාරභූතෙන අලජ්ජිනා සද්ධිං පරිභොගං කරොති, සොපි නිවාරෙතබ්බො’’ති පාඨො දිස්සති, තථාපි අත්ථතො උභයථාපි යුජ්ජති. අත්තනො සද්ධිවිහාරිකාදයොපි අලජ්ජිභාවතො නිවාරෙතබ්බා. අලජ්ජීහි සද්ධිවිහාරිකාදීහි එකසම්භොගං කරොන්තා අඤ්ඤෙපි නිවාරෙතබ්බාව. සචෙ න ¶ ඔරමති, අයම්පි අලජ්ජීයෙව හොතීති එත්ථ එවං නිවාරිතො සො පුග්ගලො අලජ්ජිනා සද්ධිං පරිභොගතො ඔරමති විරමති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ ඔරමති, අයම්පි අලජ්ජීයෙව හොති, තෙන සද්ධිං පරිභොගං කරොන්තො සොපි අලජ්ජීයෙව හොතීති අත්ථො. තෙන වුත්තං ‘‘එවං එකො අලජ්ජී අලජ්ජිසතම්පි කරොතී’’ති. අධම්මියොති අනෙසනාදීහි උප්පන්නො. ධම්මියොති භික්ඛාචරියාදීහි උප්පන්නො. සඞ්ඝස්සෙව දෙතීති භත්තං අග්ගහෙත්වා අත්තනා ලද්ධසලාකංයෙව දෙති.

විමතිවිනොදනියං පන ‘‘ලජ්ජිනා සද්ධිං පරිභොගොති ධම්මාමිසවසෙන මිස්සීභාවො. අලජ්ජිනා සද්ධින්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ආදිතො පට්ඨාය හි අලජ්ජී නාම නත්ථීති ඉමිනා දිට්ඨදිට්ඨෙසු ආසඞ්කා නාම න කාතබ්බා, දිට්ඨසුතාදිකාරණෙ සති එව කාතබ්බාති දස්සෙති. අත්තනො භාරභූතා සද්ධිවිහාරිකාදයො. සචෙ න ඔරමතීති අගතිගමනවසෙන ධම්මාමිසපරිභොගතො න ඔරමති. ආපත්ති නාම නත්ථීති ඉදං අලජ්ජීනං ධම්මෙනුප්පන්නපච්චයං ධම්මකම්මඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. තෙසම්පි හි කුලදූසනාදිසමුප්පන්නං පච්චයං පරිභුඤ්ජන්තානං වග්ගකම්මාදීනි කරොන්තානඤ්ච ආපත්ති එව. ‘ධම්මියාධම්මියපරිභොගො පච්චයවසෙනෙව වෙදිතබ්බො’ති වුත්තත්තා හෙට්ඨා ලජ්ජිපරිභොගාලජ්ජිපරිභොගා පච්චයවසෙන එකකම්මාදිවසෙන ච වුත්තා එවාති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව දුට්ඨදොසසික්ඛාපදට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.385-386) චොදකචුදිතකභාවෙ ඨිතා ද්වෙ අලජ්ජිනො ධම්මපරිභොගම්පි සන්ධාය ‘එකසම්භොගපරිභොගා හුත්වා ජීවථා’ති ¶ වුත්තා තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං ධම්මාමිසාපරිභොගෙ විරොධාභාවා. ලජ්ජීනමෙව හි අලජ්ජිනා සහ තදුභයපරිභොගො න වට්ටතී’’ති වුත්තං.

සචෙ ¶ පන ලජ්ජී අලජ්ජිං පග්ගණ්හාති…පෙ… අන්තරධාපෙතීති එත්ථ කෙවලං පග්ගණ්හිතුකාමතාය එවං කාතුං න වට්ටති, ධම්මස්ස පන සාසනස්ස සොතූනඤ්ච අනුග්ගහත්ථාය වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. පුරිමනයෙන ‘‘සො ආපත්තියා කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තත්තා ඉමස්ස ආපත්තියෙවාති වදන්ති. උද්දෙසග්ගහණාදිනා ධම්මස්ස පරිභොගො ධම්මපරිභොගො. ධම්මානුග්ගහෙන ගණ්හන්තස්ස ආපත්තියා අභාවෙපි ථෙරො තස්ස අලජ්ජිභාවංයෙව සන්ධාය ‘‘පාපො කිරාය’’න්තිආදිමාහ. තස්ස පන සන්තිකෙති මහාරක්ඛිතත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.585) පන ඉමස්මිං ඨානෙ විත්ථාරතො විනිච්ඡිතං. කථං? ධම්මපරිභොගොති ‘‘එකකම්මං එකුද්දෙසො’’තිආදිනා වුත්තසංවාසො චෙව නිස්සයග්ගහණාදිකො සබ්බො නිරාමිසපරිභොගො ච වෙදිතබ්බො. ‘‘න සො ආපත්තියා කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තත්තා ලජ්ජිනො අලජ්ජිපග්ගහෙ ආපත්තීති වෙදිතබ්බං. ඉතරොපීති ලජ්ජීපි. තස්සාපි අත්තානං පග්ගණ්හන්තස්ස අලජ්ජිනො, ඉමිනා ච ලජ්ජිනො වණ්ණභණනාදිලාභං පටිච්ච ආමිසගරුකතාය වා ගෙහස්සිතපෙමෙන වා තං අලජ්ජිං පග්ගණ්හන්තො ලජ්ජී සාසනං අන්තරධාපෙති නාමාති දස්සෙති. එවං ගහට්ඨාදීසු උපත්ථම්භිතො අලජ්ජී බලං ලභිත්වා පෙසලෙ අභිභවිත්වා න චිරස්සෙව සාසනං උද්ධම්මං උබ්බිනයං කරොතීති.

ධම්මපරිභොගොපි තත්ථ වට්ටතීති ඉමිනා ආමිසපරිභොගතො ධම්මපරිභොගොව ගරුකො, තස්මා අතිවිය අලජ්ජීවිවෙකෙන කාතබ්බොති දස්සෙති. ‘‘ධම්මානුග්ගහෙන උග්ගණ්හිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා අලජ්ජුස්සන්නතායසාසනෙ ඔසක්කන්තෙ, ලජ්ජීසු ච අප්පහොන්තෙසු අලජ්ජිං පකතත්තං ගණපූරකං ගහෙත්වා උපසම්පදාදිකරණෙන චෙව කෙචි අලජ්ජිනො ධම්මාමිසපරිභොගෙන ¶ සඞ්ගහෙත්වා සෙසාලජ්ජිගණස්ස නිග්ගහෙන ච සාසනං පග්ගණ්හිතුම්පි වට්ටති එව.

කෙචි පන ‘‘කොටියං ඨිතො ගන්ථොති වුත්තත්තා ගන්ථපරියාපුණනමෙව ධම්මපරිභොගො, න එකකම්මාදි, තස්මා අලජ්ජීහි සද්ධිං උපොසථාදිකං කම්මං කාතුං වට්ටති, ආපත්ති නත්ථී’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං, එකකම්මාදීසු බහූසු ධම්මපරිභොගෙසු අලජ්ජිනාපි සද්ධිං කත්තබ්බාවත්ථායත්තං ¶ ධම්මපරිභොගං දස්සෙතුං ඉධ නිදස්සනවසෙන ගන්ථස්සෙව සමුද්ධටත්තා. න හි එකකම්මාදිකො විධි ධම්මපරිභොගො න හොතීති සක්කා වත්තුං අනාමිසත්තා ධම්මාමිසෙසු අපරියාපන්නස්ස ච කස්සචි අභාවා. තෙනෙව අට්ඨසාලිනියං ධම්මපටිසන්ථාරකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 1351) ‘‘කම්මට්ඨානං කථෙතබ්බං, ධම්මො වාචෙතබ්බො…පෙ… අබ්භානවුට්ඨානමානත්තපරිවාසා දාතබ්බා, පබ්බජ්ජාරහො පබ්බාජෙතබ්බො, උපසම්පදාරහො උපසම්පාදෙතබ්බො…පෙ… අයං ධම්මපටිසන්ථාරො නාමා’’ති එවං සඞ්ඝකම්මාදිපි ධම්මකොට්ඨාසෙ දස්සිතං. තෙසු පන ධම්මකොට්ඨාසෙසු යං ගණපූරකාදිවසෙන අලජ්ජිනො අපෙක්ඛිත්වා උපොසථාදි වා තෙසං සන්තිකා ධම්මුග්ගහණනිස්සයග්ගහණාදි වා කරීයති, තං ධම්මො චෙව පරිභොගො චාති ධම්මපරිභොගොති වුච්චති, එතං තථාරූපපච්චයං විනා කාතුං න වට්ටති, කරොන්තස්ස අලජ්ජිපරිභොගො ච හොති දුක්කටඤ්ච. යං පන අලජ්ජිසතං අනපෙක්ඛිත්වා තජ්ජනීයාදිනිග්ගහකම්මං වා පරිවාසාදිඋපකාරකම්මං වා උග්ගහපරිපුච්ඡාදානාදි වා කරීයති, තං ධම්මො එව, නො පරිභොගො, එතං අනුරූපානං කාතුං වට්ටති, ආමිසදානෙ විය ආපත්ති නත්ථි. නිස්සයදානම්පි තෙරසසම්මුතිදානාදි ච වත්තපටිපත්තිසාදියනාදිපරිභොගස්සපි හෙතුත්තා න වට්ටති.

යො පන මහාඅලජ්ජී උද්ධම්මං උබ්බිනයං සත්ථුසාසනං කරොති, තස්ස සද්ධිවිහාරිකාදීනං උපසම්පදාදි උපකාරකම්මම්පි උග්ගහපරිපුච්ඡාදානාදි ¶ ච කාතුං න වට්ටති, ආපත්ති එව හොති, නිග්ගහකම්මමෙව කාතබ්බං. තෙනෙව අලජ්ජිපග්ගහොපි පටික්ඛිත්තො. ධම්මාමිසපරිභොගවිවජ්ජනෙනපි හි දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහොව අධිප්පෙතො, සො ච පෙසලානං ඵාසුවිහාරසද්ධම්මට්ඨිතිවිනයානුග්ගහාදිඅත්ථාය එතදත්ථත්තා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා, තස්මා යං යං දුම්මඞ්කූනං උපත්ථම්භාය, පෙසලානං අඵාසුවිහාරාය, සද්ධම්මපරිහානාදිඅත්ථාය හොති, තං සබ්බම්පි පරිභොගො වා හොතු අපරිභොගො වා කාතුං න වට්ටති, එවං කරොන්තා සාසනං අන්තරධාපෙන්ති, ආපත්තිඤ්ච ආපජ්ජන්ති, ධම්මාමිසපරිභොගෙසු චෙත්ථ අලජ්ජීහි එකකම්මාදිධම්මපරිභොගො එව පෙසලානං අඵාසුවිහාරාය සද්ධම්මපරිහානාදිඅත්ථාය හොති, න තථා ආමිසපරිභොගො. න හි අලජ්ජීනං පච්චයපරිභොගමත්තෙන පෙසලානං අඵාසුවිහාරාදි හොති, යථාවුත්තධම්මපරිභොගෙන පන හොති. තප්පරිවජ්ජනෙන ච ඵාසුවිහාරාදයො. තථා හි කතසික්ඛාපදවීතික්කමා අලජ්ජිපුග්ගලා උපොසථාදීසු පවිට්ඨා ‘‘තුම්හෙ කායද්වාරෙ චෙව වචීද්වාරෙ ච වීතික්කමං කරොථා’’තිආදිනා භික්ඛූහි වත්තබ්බා හොන්ති. යථා විනයඤ්ච අතිට්ඨන්තා සඞ්ඝතො බහිකරණාදිවසෙන සුට්ඨු නිග්ගහෙතබ්බා, තථා අකත්වා තෙහි සහ සංවසන්තාපි අලජ්ජිනොව හොන්ති ¶ ‘‘එකොපි අලජ්ජී අලජ්ජිසතම්පි කරොතී’’තිආදිවචනතො (පාරා. අට්ඨ. 2.585). යදි හි තෙ එවං අනිග්ගහිතා සියුං, සඞ්ඝෙ කලහාදිං වඩ්ඪෙත්වා උපොසථාදිසාමග්ගිකම්මපටිබාහනාදිනා පෙසලානං අඵාසුං කත්වා කමෙන තෙ දෙවදත්තවජ්ජිපුත්තකාදයො විය පරිසං වඩ්ඪෙත්වා අත්තනො විප්පටිපත්තිං ධම්මතො විනයතො දීපෙන්තා සඞ්ඝභෙදාදිම්පි කත්වා න චිරස්සෙව සාසනං අන්තරධාපෙය්යුං. තෙසු පන සඞ්ඝතො බහිකරණාදිවසෙන නිග්ගහිතෙසු සබ්බොපි අයං උපද්දවො ¶ න හොති. වුත්තඤ්හි ‘‘දුස්සීලපුග්ගලෙ නිස්සාය උපොසථො න තිට්ඨති, පවාරණා න තිට්ඨති, සඞ්ඝකම්මානි න පවත්තන්ති, සාමග්ගී න හොති…පෙ… දුස්සීලෙසු පන නිග්ගහිතෙසු සබ්බොපි අයං උපද්දවො න හොති, තතො පෙසලා භික්ඛූ ඵාසු විහරන්තී’’ති, තස්මා එකකම්මාදිධම්මපරිභොගොව ආමිසපරිභොගතොපි අතිවිය අලජ්ජීවිවෙකෙන කාතබ්බො, ආපත්තිකරො ච සද්ධම්මපරිහානිහෙතුත්තාති වෙදිතබ්බං.

අපිච ‘‘උපොසථො න තිට්ඨති, පවාරණා න තිට්ඨති, සඞ්ඝකම්මානි න පවත්තන්තී’’ති එවං අලජ්ජීහි සද්ධිං සඞ්ඝකම්මාකරණස්ස අට්ඨකථායං පකාසිතත්තාපි චෙතං සිජ්ඣති. තථා පරිවත්තලිඞ්ගස්ස භික්ඛුනො භික්ඛුනුපස්සයං ගච්ඡන්තස්ස පටිපත්තිකථායං ‘‘ආරාධිකා ච හොන්ති සඞ්ගාහිකා ලජ්ජිනියො, තා කොපෙත්වා අඤ්ඤත්ථ න ගන්තබ්බං. ගච්ඡති චෙ, ගාමන්තරනදීපාරරත්තිවිප්පවාසගණම්හා ඔහීයනාපත්තීහි න මුච්චති…පෙ… අලජ්ජිනියො හොන්ති, සඞ්ගහං පන කරොන්ති, තාපි පරිච්චජිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං ලභතී’’ති එවං අලජ්ජිනීසු දුතියිකාගහණාදීසු සංවාසාපත්තිපරිහාරාය නදීපාරාගමනාදිගරුකාපත්තිට්ඨානානං අනුඤ්ඤාතත්තා තතොපි අලජ්ජිසංවාසාපත්ති එව සද්ධම්මපරිහානියා හෙතුභූතො ගරුකතරාති විඤ්ඤායති. න හි ලහුකාපත්තිට්ඨානං වා අනාපත්තිට්ඨානං වා පරිහරිතුං ගරුකාපත්තිට්ඨානවීතික්කමං ආචරියා අනුජානන්ති. තථා අසංවාසපදස්ස අට්ඨකථායං ‘‘සබ්බෙහිපි ලජ්ජිපුග්ගලෙහි සමං සික්ඛිතබ්බභාවතො සමසික්ඛාතා නාම. එත්ථ යස්මා සබ්බෙපි ලජ්ජිනො එතෙසු කම්මාදීසු සහ වසන්ති, න එකොපි තතො බහිද්ධා සන්දිස්සති, තස්මා තානි සබ්බානිපි ගහෙත්වා එසො සංවාසො නාමා’’ති එවං ලජ්ජීහෙව එකකම්මාදිසංවාසො වට්ටතීති පකාසිතො.

යදි ¶ එවං කස්මා අසංවාසිකෙසු අලජ්ජී න ගහිතොති? නායං විරොධො, යෙ ගණපූරකෙ කත්වා කතං කම්මං කුප්පති, තෙසං පාරාජිකාදිඅපකතත්තානඤ්ඤෙව අසංවාසිකත්තෙන ගහිතත්තා. අලජ්ජිනො පන පකතත්තභූතාපි සන්ති, තෙ චෙ ගණපූරකා හුත්වා කම්මං සාධෙන්ති, කෙවලං ¶ කත්වා අගතිගමනෙන කරොන්තානං ආපත්තිකරා හොන්ති සභාගාපත්තිආපන්නා විය අඤ්ඤමඤ්ඤං. යස්මා අලජ්ජිතඤ්ච ලජ්ජිතඤ්ච පුථුජ්ජනානං චිත්තක්ඛණපටිබද්ධං, න සබ්බකාලිකං. සඤ්චිච්ච හි වීතික්කමචිත්තෙ උප්පන්නෙ අලජ්ජිනො ‘‘න පුන ඊදිසං කරිස්සාමී’’ති චිත්තෙන ලජ්ජිනො හොන්ති.

තෙසු ච යෙ පෙසලෙහි ඔවදියමානාපි න ඔරමන්ති, පුනප්පුනං කරොන්ති, තෙ එව අසංවසිතබ්බා, න ඉතරෙ ලජ්ජිධම්මෙ ඔක්කන්තත්තා, තස්මාපි අලජ්ජිනො අසංවාසිකෙසු අගණෙත්වා තප්පරිවජ්ජනත්ථං සොධෙත්වාව උපොසථාදිකරණං අනඤ්ඤාතං. තථා හි ‘‘පාරිසුද්ධිං ආයස්මන්තො ආරොචෙථ, පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමී’’තිආදිනා (මහාව. 134) අපරිසුද්ධාය පරිසාය උපොසථකරණස්ස අයුත්තතා පකාසිතා, ‘‘යස්ස සියා ආපත්ති, සො ආවිකරෙය්ය…පෙ… ඵාසු හොතී’’ති (මහාව. 134) එවං අලජ්ජිම්පි ලජ්ජිධම්මෙ පතිට්ඨාපෙත්වා උපොසථකරණප්පකාරො ච වුත්තො, ‘‘කච්චිත්ථ පරිසුද්ධා…පෙ… පරිසුද්ධෙත්ථායස්මන්තො’’ති (පාරා. 233) ච පාරිසුද්ධිඋපොසථෙ ‘‘පරිසුද්ධො අහං, භන්තෙ, පරිසුද්ධොති මං ධාරෙථා’’ති (මහාව. 168) ච එවං උපොසථං කරොන්තානං පරිසුද්ධතා ච පකාසිතා, වචනමත්තෙන අනොරමන්තානඤ්ච උපොසථපවාරණට්ඨපනවිධි ච වුත්තො, සබ්බථා ලජ්ජිධම්මං අනොක්කමන්තෙහි සංවාසස්ස අයුත්තතාය නිස්සයදානග්ගහණපටික්ඛෙපො, තජ්ජනීයාදිනිග්ගහකම්මකරණඋක්ඛෙපනීයකම්මකරණෙන සානුවත්තකපරිසස්ස අලජ්ජිස්ස අසංවාසිකත්තපාපනවිධි ¶ ච වුත්තො, තස්මා යථාවුත්තෙහි සුත්තන්තනයෙහි, අට්ඨකථාවචනෙහි ච පකතත්තෙහිපි අපකතත්තෙහිපි සබ්බෙහි අලජ්ජීහි එකකම්මාදිසංවාසො න වට්ටති, කරොන්තානං ආපත්ති එව දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහත්ථායෙව සබ්බසික්ඛාපදානං පඤ්ඤත්තත්තාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. තෙනෙව දුතියසඞ්ගීතියං පකතත්තාපි අලජ්ජිනො වජ්ජිපුත්තකා යසත්ථෙරාදීහි මහන්තෙන වායාමෙන සඞ්ඝතො වියොජිතා. න හි තෙසු පාරාජිකාදිඅසංවාසිකාපත්ති අත්ථි, තෙහි දීපිතානං දසන්නං වත්ථූනං ලහුකාපත්තිවිසයත්තාති වුත්තං.

තස්ස සන්තිකෙති මහාරක්ඛිතත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

රූපියාදිපටිග්ගහණවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

ද්වාදසමො පරිච්ඡෙදො.

13. දානලක්ඛණාදිවිනිච්ඡයකථා

69. එවං ¶ රූපියාදිපටිග්ගහණවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි දානවිස්සාසග්ගාහලාභපරිණාමනවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘දානවිස්සාසග්ගාහෙහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ දීයතෙ දානං, චීවරාදිවත්ථුං ආරම්මණං කත්වා පවත්තො අලොභප්පධානො කාමාවචරකුසලකිරියචිත්තුප්පාදො. සසනං සාසො, සසු හිංසායන්ති ධාතු, හිංසනන්ති අත්ථො, විගතො සාසො එතස්මා ගාහාති විස්සාසො. ගහණං ගාහො, විස්සාසෙන ගාහො විස්සාසග්ගාහො. විසෙසනෙ චෙත්ථ කරණවචනං, විස්සාසවසෙන ගාහො, න ථෙය්යචිත්තවසෙනාති අත්ථො. ලච්ඡතෙති ලාභො, චීවරාදිවත්ථු, තස්ස ලාභස්ස. පරිණමියතෙ පරිණාමනං, අඤ්ඤෙසං අත්ථාය පරිණතස්ස ¶ අත්තනො, අඤ්ඤස්ස වා පරිණාමනං, දාපනන්ති අත්ථො. දානවිස්සාසග්ගාහෙහි ලාභස්ස පරිණාමනන්ති එත්ථ උද්දෙසෙ සමභිනිවිට්ඨස්ස ‘‘දාන’’න්ති පදස්ස අත්ථවිනිච්ඡයො තාව පඨමං එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. අත්තනො සන්තකස්ස චීවරාදිපරික්ඛාරස්ස දානන්ති සම්බන්ධො. යස්ස කස්සචීති සම්පදානනිද්දෙසො, යස්ස කස්සචි පටිග්ගාහකස්සාති අත්ථො.

යදිදං ‘‘දාන’’න්ති වුත්තං, තත්ථ කිං ලක්ඛණන්ති ආහ ‘‘තත්රිදං දානලක්ඛණ’’න්ති. ‘‘ඉදං තුය්හං දෙමී’’ති වදතීති ඉදං තිවඞ්ගසම්පන්නං දානලක්ඛණං හොතීති යොජනා. තත්ථ ඉදන්ති දෙය්යධම්මනිදස්සනං. තුය්හන්ති පටිග්ගාහකනිදස්සනං. දෙමීති දායකනිදස්සනං. දදාමීතිආදීනි පන පරියායවචනානි. වුත්තඤ්හි ‘‘දෙය්යදායකපටිග්ගාහකා විය දානස්සා’’ති, ‘‘තිණ්ණං සම්මුඛීභාවා කුසලං හොතී’’ති ච. ‘‘වත්ථුපරිච්චාගලක්ඛණත්තා දානස්සා’’ති ඉදං පන එකදෙසලක්ඛණකථනමෙව, කිං එවං දීයමානං සම්මුඛායෙව දින්නං හොති, උදාහු පරම්මුඛාපීති ආහ ‘‘සම්මුඛාපි පරම්මුඛාපි දින්නංයෙව හොතී’’ති. තුය්හං ගණ්හාහීතිආදීසු අයමත්ථො – ‘‘ගණ්හාහී’’ති වුත්තෙ ‘‘දෙමී’’ති වුත්තසදිසං හොති, තස්මා මුඛ්යතො දින්නත්තා සුදින්නං හොති, ‘‘ගණ්හාමී’’ති ච වුත්තෙ මුඛ්යතො ගහණං හොති, තස්මා සුග්ගහිතං හොති. ‘‘තුය්හං මය්හ’’න්ති ඉමානි පන පටිග්ගාහකපටිබන්ධතාකරණෙ වචනානි. තව සන්තකං කරොහීතිආදීනි පන පරියායතො දානග්ගහණානි, තස්මා දුදින්නං දුග්ගහිතඤ්ච හොති. ලොකෙ හි අපරිච්චජිතුකාමාපි පුන ගණ්හිතුකාමාපි ‘‘තව සන්තකං හොතූ’’ති නිය්යාතෙන්ති යථා තං කුසරඤ්ඤො මාතු රජ්ජනිය්යාතනං. තෙනාහ ‘‘නෙව දාතා දාතුං ජානාති, න ඉතරො ගහෙතු’’න්ති. සචෙ පනාතිආදීසු පන ¶ දායකෙන පඤ්ඤත්තියං අකොවිදතාය පරියායවචනෙ වුත්තෙපි පටිග්ගාහකො ¶ අත්තනො පඤ්ඤත්තියං කොවිදතාය මුඛ්යවචනෙන ගණ්හාති, තස්මා ‘‘සුග්ගහිත’’න්ති වුත්තං.

සචෙ පන එකොතිආදීසු පන දායකො මුඛ්යවචනෙන දෙති, පටිග්ගාහකොපි මුඛ්යවචනෙන පටික්ඛිපති, තස්මා දායකස්ස පුබ්බෙ අධිට්ඨිතම්පි චීවරං දානවසෙන අධිට්ඨානං විජහති, පරිච්චත්තත්තා අත්තනො අසන්තකත්තා අතිරෙකචීවරම්පි න හොති, තස්මා දසාහාතික්කමෙපි ආපත්ති න හොති. පටිග්ගාහකස්සපි න පටික්ඛිපිතත්තා අත්තනො සන්තකං න හොති, තස්මා අතිරෙකචීවරං න හොතීති දසාහාතික්කමෙපි ආපත්ති නත්ථි. යස්ස පන රුච්චතීති එත්ථ පන ඉමස්ස චීවරස්ස අස්සාමිකත්තා පංසුකූලට්ඨානෙ ඨිතත්තා යස්ස රුච්චති, තෙන පංසුකූලභාවෙන ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං, පරිභුඤ්ජන්තෙන පන දායකෙන පුබ්බඅධිට්ඨිතම්පි දානවසෙන අධිට්ඨානස්ස විජහිතත්තා පුන අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං ඉතරෙන පුබ්බෙ අනධිට්ඨිතත්තාති දට්ඨබ්බං.

ඉත්ථන්නාමස්ස දෙහීතිආදීසු පන ආණත්යත්ථෙ පවත්තාය පඤ්චමීවිභත්තියා වුත්තත්තා ආණත්තෙන පටිග්ගාහකස්ස දින්නකාලෙයෙව පටිග්ගාහකස්ස සන්තකං හොති, න තතො පුබ්බෙ, පුබ්බෙ පන ආණාපකස්සෙව, තස්මා ‘‘යො පහිණති, තස්සෙව සන්තක’’න්ති වුත්තං. ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මීති පන පච්චුප්පන්නත්ථෙ පවත්තාය වත්තමානවිභත්තියා වුත්තත්තා තතො පට්ඨාය පටිග්ගාහකස්සෙව සන්තකං හොති, තස්මා ‘‘යස්ස පහීයති, තස්ස සන්තක’’න්ති වුත්තං. තස්මාති ඉමිනා ආයස්මතා රෙවතත්ථෙරෙන ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස චීවරපෙසනවත්ථුස්මිං භගවතා දෙසිතෙසු අධිට්ඨානෙසු ඉධ වුත්තලක්ඛණෙන අසම්මොහතො ජානිතබ්බන්ති දස්සෙති.

තත්ථ ද්වාධිට්ඨිතං, ස්වාධිට්ඨිතන්ති ච න තිචීවරාධිට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං, අථ ඛො සාමිකෙ ජීවන්තෙ විස්සාසග්ගාහචීවරභාවෙන ච සාමිකෙ මතෙ මතකචීවරභාවෙන ච ගහණං සන්ධාය ¶ වුත්තං, තතො පන දසාහෙ අනතික්කන්තෙයෙව තිචීවරාධිට්ඨානං වා පරික්ඛාරචොළාධිට්ඨානං වා විකප්පනං වා කාතබ්බං. යො පහිණතීති දායකං සන්ධායාහ, යස්ස පහීයතීති පටිග්ගාහකං.

පරිච්චජිත්වා…පෙ… න ලභති, ආහරාපෙන්තො භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බොති අත්ථො. අත්තනා…පෙ… නිස්සග්ගියන්ති ඉමිනා පරසන්තකභූතත්තං ජානන්තො ථෙය්යපසය්හවසෙන අච්ඡින්දන්තො පාරාජිකො හොතීති දස්සෙති. පොරාණටීකායං පන ‘‘සකසඤ්ඤාය විනා ගණ්හන්තො භණ්ඩං අග්ඝාපෙත්වා ¶ ආපත්තියා කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තං. සකසඤ්ඤාය විනාපි තාවකාලිකපංසුකූලසඤ්ඤාදිවසෙන ගණ්හන්තො ආපත්තියා න කාරෙතබ්බො. අට්ඨකථායං පන පසය්හාකාරං සන්ධාය වදති. තෙනාහ ‘‘අච්ඡින්දතො නිස්සග්ගිය’’න්ති. සචෙ පන…පෙ… වට්ටතීති තුට්ඨදානං ආහ, අථ පනාතිආදිනා කුපිතදානං. උභයථාපි සයං දින්නත්තා වට්ටති, ගහණෙ ආපත්ති නත්ථීති අත්ථො.

මම සන්තිකෙ…පෙ… එවං පන දාතුං න වට්ටතීති වත්ථුපරිච්චාගලක්ඛණත්තා දානස්ස එවං දදන්තො අපරිච්චජිත්වා දින්නත්තා දානං න හොතීති න වට්ටති, තතො එව දුක්කටං හොති. ආහරාපෙතුං පන වට්ටතීති පුබ්බෙ ‘‘අකරොන්තස්ස න දෙමී’’ති වුත්තත්තා යථාවුත්තඋපජ්ඣායග්ගහණාදීනි අකරොන්තෙ ආචරියස්සෙව සන්තකං හොතීති කත්වා වුත්තං. කරොන්තෙ පන අන්තෙවාසිකස්ස සන්තකං භවෙය්ය සබ්බසො අපරිච්චජිත්වා දින්නත්තා. සකසඤ්ඤාය විජ්ජමානත්තා ‘‘ආහරාපෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං සියා. ටීකායං (සාරත්ථ. ටී. 2.635) පන ‘‘එවං දින්නං භතිසදිසත්තා ආහරාපෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. භතිසදිසෙ සතිපි කම්මෙ කතෙ භති ලද්ධබ්බා හොති, තස්මා ආරොපෙතුං න වට්ටෙය්ය. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.635) පන ‘‘ආහරාපෙතුං වට්ටතීති කම්මෙ අකතෙ භතිසදිසත්තා ¶ වුත්ත’’න්ති වුත්තං, තෙන කම්මෙ කතෙ ආහරාපෙතුං න වට්ටතීති සිද්ධං. උපජ්ඣං ගණ්හිස්සතීති සාමණෙරස්ස දානං දීපෙති, තෙන ච සාමණෙරකාලෙ දත්වා උපසම්පන්නකාලෙ අච්ඡින්දතොපි පාචිත්තියං දීපෙති. අයං තාව දානෙ විනිච්ඡයොති ඉමිනා දානවිනිච්ඡයාදීනං තිණ්ණං විනිච්ඡයානං එකපරිච්ඡෙදකතභාවං දීපෙති.

විස්සාසග්ගාහලක්ඛණවිනිච්ඡයකථා

70. අනුට්ඨානසෙය්යා නාම යාය සෙය්යාය සයිතො යාව ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදං න පාපුණාති, තාව වුච්චති. දදමානෙන ච මතකධනං තාව යෙ තස්ස ධනෙ ඉස්සරා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා, තෙසං දාතබ්බන්ති එත්ථ කෙ ගහට්ඨා කෙ පබ්බජිතා කෙන කාරණෙන තස්ස ධනෙ ඉස්සරාති? ගහට්ඨා තාව ගිලානුපට්ඨාකභූතා තෙන කාරණෙන ගිලානුපට්ඨාකභාගභූතෙ තස්ස ධනෙ ඉස්සරා, යෙසඤ්ච වාණිජානං හත්ථතො කප්පියකාරකෙන පත්තාදිපරික්ඛාරො ගාහාපිතො, තෙසං යං දාතබ්බමූලං, තෙ ච තස්ස ධනෙ ඉස්සරා, යෙසඤ්ච මාතාපිතූනං අත්ථාය පරිච්ඡින්දිත්වා වත්ථානි ඨපිතානි, තෙපි තස්ස ධනස්ස ¶ ඉස්සරා. එවමාදිනා යෙන යෙන කාරණෙන යං යං පරික්ඛාරධනං යෙහි යෙහි ගහට්ඨෙහි ලභිතබ්බං හොති, තෙන තෙන කාරණෙන තෙ තෙ ගහට්ඨා තස්ස තස්ස ධනස්ස ඉස්සරා.

පබ්බජිතා පන බාහිරකා තථෙව සති කාරණෙ ඉස්සරා. පඤ්චසු පන සහධම්මිකෙසු භික්ඛූ සාමණෙරා ච මතානං භික්ඛුසාමණෙරානං ධනං විනාපි කාරණෙන දායාදභාවෙන ලභන්ති, න ඉතරා. භික්ඛුනීසික්ඛමානසාමණෙරීනම්පි ධනං තායෙව ලභන්ති, න ඉතරෙ. තං පන මතකධනභාජනං චතුපච්චයභාජනවිනිච්ඡයෙ ආවි භවිස්සති, බහූ පන විනයධරත්ථෙරා ‘‘යෙ තස්ස ධනස්ස ඉස්සරා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා’’ති ¶ පාඨං නිස්සාය ‘‘මතභික්ඛුස්ස ධනං ගහට්ඨභූතා ඤාතකා ලභන්තී’’ති විනිච්ඡිනන්ති, තම්පි විනිච්ඡයං තස්ස ච යුත්තායුත්තභාවං තත්ථෙව වක්ඛාම.

අනත්තමනස්ස සන්තකන්ති ‘‘දුට්ඨු කතං තයා මයා අදින්නං මම සන්තකං ගණ්හන්තෙනා’’ති වචීභෙදෙන වා චිත්තුප්පාදමත්තෙන වා දොමනස්සප්පත්තස්ස සන්තකං. යො පන පඨමංයෙව ‘‘සුට්ඨු කතං තයා මම සන්තකං ගණ්හන්තෙනා’’ති වචීභෙදෙන වා චිත්තුප්පාදමත්තෙන වා අනුමොදිත්වා පච්ඡා කෙනචි කාරණෙන කුපිතො, පච්චාහරාපෙතුං න ලභති. යොපි අදාතුකාමො, චිත්තෙන පන අධිවාසෙති, න කිඤ්චි වදතීති එත්ථ තු පොරාණටීකායං (සාරත්ථ. ටී. 2.131) ‘‘චිත්තෙන පන අධිවාසෙතීති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘න කිඤ්චි වදතී’ති වුත්ත’’න්ති වුත්තං. එවං සති ‘‘චිත්තෙනා’’ති ඉදං අධිවාසනකිරියාය කරණං හොති. අදාතුකාමොති එත්ථාපි තමෙව කරණං සියා, තතො ‘‘චිත්තෙන අදාතුකාමො, චිත්තෙන අධිවාසෙතී’’තිවචනං ඔචිත්යසම්පොසකං න භවෙය්ය. තං ඨපෙත්වා ‘‘අදාතුකාමො’’ති එත්ථ කායෙනාති වා වාචායාති වා අඤ්ඤං කරණම්පි න සම්භවති, තදසම්භවෙ සති විසෙසත්ථවාචකො පන-සද්දොපි නිරත්ථකො. න කිඤ්චි වදතීති එත්ථ තු වදනකිරියාය කරණං ‘‘වාචායා’’ති පදං ඉච්ඡිතබ්බං, තථා ච සති අඤ්ඤං අධිවාසනකිරියාය කරණං, අඤ්ඤං වදනකිරියාය කරණං, අඤ්ඤා අධිවාසනකිරියා, අඤ්ඤා වදනකිරියා, තස්මා ‘‘වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතු’’න්ති වත්තුං න අරහති, තස්මා යොපි චිත්තෙන අදාතුකාමො හොති, පන තථාපි වාචාය අධිවාසෙති, න කිඤ්චි වදතීති යොජනං කත්වා පන ‘‘අධිවාසෙතීති වුත්තමෙවත්ථං පකාසෙතුං න කිඤ්චි වදතීති වුත්ත’’න්ති වත්තුමරහති. එත්ථ තු පන-සද්දො අරුචිලක්ඛණසූචනත්ථො. ‘‘චිත්තෙනා’’ති ඉදං අදාතුකාමකිරියාය කරණං, ‘‘වාචායා’’ති ¶ අධිවාසනකිරියාය අවදනකිරියාය ච කරණං. අධිවාසනකිරියා ච අවදනකිරියායෙව ¶ . ‘‘අධිවාසෙතී’’ති වුත්තෙ අවදනකිරියාය අපාකටභාවතො තං පකාසෙතුං ‘‘න කිඤ්චි වදතී’’ති වුත්තං, එවං ගය්හමානෙ පුබ්බාපරවචනත්ථො ඔචිත්යසම්පොසකො සියා, තස්මා එත්තකවිවරෙහි විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බොති.

ලාභපරිණාමනවිනිච්ඡයකථා

71. ලාභපරිණාමනවිනිච්ඡයෙ තුම්හාකං සප්පිආදීනි ආභතානීති තුම්හාකං අත්ථාය ආභතානි සප්පිආදීනි. පරිණතභාවං ජානිත්වාපි වුත්තවිධිනා විඤ්ඤාපෙන්තෙන තෙසං සන්තකමෙව විඤ්ඤාපිතං නාම හොතීති ආහ ‘‘මය්හම්පි දෙථාති වදති, වට්ටතී’’ති.

‘‘පුප්ඵම්පි ආරොපෙතුං න වට්ටතීති ඉදං පරිණතං සන්ධාය වුත්තං, සචෙ පන එකස්මිං චෙතියෙ පූජිතං පුප්ඵං ගහෙත්වා අඤ්ඤස්මිං චෙතියෙ පූජෙති, වට්ටතී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.660) වුත්තං. අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.660) පන නියමෙත්වා ‘‘අඤ්ඤස්ස චෙතියස්ස අත්ථාය රොපිතමාලාවච්ඡතො’’ති වුත්තත්තා න කෙවලං පරිණතභාවොයෙව කථිතො, අථ ඛො නියමෙත්වා රොපිතභාවොපි. පුප්ඵම්පීති පි-සද්දෙන කුතො මාලාවච්ඡන්ති දස්සෙති. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.660) පන ‘‘රොපිතමාලාවච්ඡතොති කෙනචි නියමෙත්වා රොපිතං සන්ධාය වුත්තං, අනොචිතං මිලායමානං ඔචිනිත්වා යත්ථ කත්ථචි පූජෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. ඨිතං දිස්වාති සෙසකං ගහෙත්වා ඨිතං දිස්වා. ඉමස්ස සුනඛස්ස මා දෙහි, එතස්ස දෙහීති ඉදං පරිණතෙයෙව, තිරච්ඡානගතස්ස පරිච්චජිත්වා දින්නෙ පන තං පලාපෙත්වා අඤ්ඤං භුඤ්ජාපෙතුං වට්ටති, තස්මා ‘‘කත්ථ දෙමාතිආදිනා එකෙනාකාරෙන අනාපත්ති දස්සිතා. එවං පන අපුච්ඡිතෙපි ¶ ‘අපරිණතං ඉද’න්ති ජානන්තෙන අත්තනො රුචියා යත්ථ ඉච්ඡති, තත්ථ දාපෙතුං වට්ටතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. යත්ථ ඉච්ඡථ, තත්ථ දෙථාති එත්ථාපි ‘‘තුම්හාකං රුචියා’’ති වුත්තත්තා යත්ථ ඉච්ඡති, තත්ථ දාපෙතුං ලභති.

පරිවාරෙ (පරි. අට්ඨ. 329) පන නව අධම්මිකානි දානානීති සඞ්ඝස්ස පරිණතං අඤ්ඤසඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා පුග්ගලස්ස වා පරිණාමෙති, චෙතියස්ස පරිණතං අඤ්ඤචෙතියස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා පුග්ගලස්ස වා පරිණාමෙති, පුග්ගලස්ස පරිණතං අඤ්ඤපුග්ගලස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා පරිණාමෙතීති එවං වුත්තානි. නව පටිග්ගහා පරිභොගා ¶ චාති එතෙසංයෙව දානානං පටිග්ගහා ච පරිභොගා ච. තීණි ධම්මිකානි දානානීති සඞ්ඝස්ස නින්නං සඞ්ඝස්සෙව දෙති, චෙතියස්ස නින්නං චෙතියස්සෙව දෙති, පුග්ගලස්ස නින්නං පුග්ගලස්සෙව දෙතීති ඉමානි තීණි. පටිග්ගහපටිභොගාපි තෙසංයෙව පටිග්ගහා ච පරිභොගා චාති ආගතං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

දානලක්ඛණාදිවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

තෙරසමො පරිච්ඡෙදො.

14. පථවීඛණනවිනිච්ඡයකථා

72. එවං දානවිස්සාසග්ගාහලාභපරිණාමනවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි පථවීවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘පථවී’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ පත්ථරතීති පථවී, ප-පුබ්බ ථර සන්ථරණෙති ධාතු, ර-කාරස්ස ව-කාරො, සසම්භාරපථවී. තප්පභෙදමාහ ‘‘ද්වෙ පථවී, ජාතා ච පථවී අජාතා ච පථවී’’ති. තාසං ¶ විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ ජාතා නාම පථවී’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ සුද්ධපංසුකා…පෙ… යෙභුය්යෙනමත්තිකාපථවී ජාතා නාම පථවී හොති. න කෙවලං සායෙව, අදඩ්ඪා පථවීපි ‘‘ජාතා පථවී’’ති වුච්චති. න කෙවලං ඉමා ද්වෙයෙව, යොපි පංසුපුඤ්ජො වා…පෙ… චාතුමාසං ඔවට්ඨො, සොපි ‘‘ජාතා පථවී’’ති වුච්චතීති යොජනා. ඉතරත්රපි එසෙව නයො.

තත්ථ සුද්ධා පංසුකායෙව එත්ථ පථවියා අත්ථි, න පාසාණාදයොති සුද්ධපංසුකා. තථා සුද්ධමත්තිකා. අප්පා පාසාණා එත්ථාති අප්පපාසාණා. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. යෙභුය්යෙන පංසුකා එත්ථාති යෙභුය්යෙනපංසුකා, අලුත්තසමාසොයං, තථා යෙභුය්යෙනමත්තිකා. තත්ථ මුට්ඨිප්පමාණතො උපරි පාසාණා. මුට්ඨිප්පමාණා සක්ඛරා. කථලාති කපාලඛණ්ඩාදි. මරුම්පාති කටසක්ඛරා. වාලුකා වාලුකායෙව. යෙභුය්යෙනපංසුකාති එත්ථ තීසු කොට්ඨාසෙසු ද්වෙ කොට්ඨාසා පංසු, එකො පාසාණාදීසු අඤ්ඤතරකොට්ඨාසො. අදඩ්ඪාපීති උද්ධනපත්තපචනකුම්භකාරාතපාදිවසෙන තථා තථා අදඩ්ඪා, සා පන විසුං නත්ථි, සුද්ධපංසුආදීසු අඤ්ඤතරාවාති වෙදිතබ්බා. යෙභුය්යෙනසක්ඛරාති බහුතරසක්ඛරා. හත්ථිකුච්ඡියං කිර එකං පච්ඡිපූරං ආහරාපෙත්වා දොණියං ධොවිත්වා පථවියා යෙභුය්යෙනසක්ඛරභාවං ¶ ඤත්වා සයං භික්ඛූ පොක්ඛරණිං ඛණිංසූති. යානි පන මජ්ඣෙ ‘‘අප්පපංසුඅප්පමත්තිකා’’ති ද්වෙ පදානි, තානි යෙභුය්යෙනපාසාණාදිපඤ්චකමෙව පවිසන්ති. තෙසඤ්ඤෙව හි ද්වින්නං පභෙදවචනමෙතං, යදිදං සුද්ධපාසාණාදිආදි.

එත්ථ ච කිඤ්චාපි යෙභුය්යෙනපංසුං අප්පපංසුඤ්ච පථවිං වත්වා උපඩ්ඪපංසුකාපථවී න වුත්තා, තථාපි පණ්ණත්තිවජ්ජසික්ඛාපදෙසු සාවසෙසපඤ්ඤත්තියාපි සම්භවතො උපඩ්ඪපංසුකායපි පථවියා ¶ පාචිත්තියමෙවාති ගහෙතබ්බං. කෙචි පන ‘‘සබ්බච්ඡන්නාදීසු උපඩ්ඪච්ඡන්නෙ දුක්කටස්ස වුත්තත්තා ඉධාපි දුක්කටං යුජ්ජතී’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං පාචිත්තියවත්ථුකඤ්ච අනාපත්තිවත්ථුකඤ්ච දුවිධං පථවිං ඨපෙත්වා අඤ්ඤිස්සා දුක්කටවත්ථුකාය තතියාය පථවියා අභාවතො. ද්වෙයෙව හි පථවියො වුත්තා ‘‘ජාතා ච පථවී අජාතා ච පථවී’’ති, තස්මා ද්වීසු අඤ්ඤතරාය පථවියා භවිතබ්බං. විනයවිනිච්ඡයෙ ච සම්පත්තෙ ගරුකලහුකෙසු ගරුකෙයෙව ඨාතබ්බත්තා න සක්කා එත්ථ අනාපත්තියා භවිතුං. සබ්බච්ඡන්නාදීසු පන උපඩ්ඪෙ දුක්කටං යුත්තං තත්ථ තාදිසස්ස දුක්කටවත්ථුනො සම්භවතො. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.86) ‘‘අප්පපංසුමත්තිකාය පථවියා අනාපත්තිවත්ථුභාවෙන වුත්තත්තා උපඩ්ඪපංසුමත්තිකායපි පාචිත්තියමෙවාති ගහෙතබ්බං. න හෙතං දුක්කටවත්ථූති සක්කා වත්තුං ජාතාජාතවිනිමුත්තාය තතියාය පථවියා අභාවතො’’ති වුත්තං.

ඛණන්තස්ස ඛණාපෙන්තස්ස වාති අන්තමසො පාදඞ්ගුට්ඨකෙනපි සම්මජ්ජනිසලාකායපි සයං වා ඛණන්තස්ස අඤ්ඤෙන වා ඛණාපෙන්තස්ස. ‘‘පොක්ඛරණිං ඛණා’’ති වදති, වට්ටතීති ‘‘ඉමස්මිං ඔකාසෙ’’ති අනියමෙත්වා වුත්තත්තා වට්ටති. ‘‘ඉමං වල්ලිං ඛණා’’ති වුත්තෙපි පථවිඛණනං සන්ධාය පවත්තවොහාරත්තා ඉමිනාව සික්ඛාපදෙන පාචිත්තියං, න භූතගාමසික්ඛාපදෙන, උභයම්පි සන්ධාය වුත්තෙ පන ද්වෙපි පාචිත්තියානි හොන්ති.

73. කුටෙහීති ඝටෙහි. තනුකකද්දමොති උදකමිස්සකකද්දමො, සො ච උදකගතිකත්තා වට්ටති. උදකපප්පටකොති උදකෙ අන්තොභූමියං පවිට්ඨෙ තස්ස උපරිභාගං ඡාදෙත්වා තනුකපංසු වා මත්තිකා වා පටලං හුත්වා පලවමානා උට්ඨාති, තස්මිං උදකෙ සුක්ඛෙපි තං පටලං වාතෙන චලමානං තිට්ඨති, තං උදකපප්පටකො නාම. ඔමකචාතුමාසන්ති ¶ ඌනචාතුමාසං. ඔවට්ඨන්ති දෙවෙන ඔවට්ඨං. අකතපබ්භාරෙති අවලඤ්ජනට්ඨානදස්සනත්ථං වුත්තං. තාදිසෙ හි වම්මිකස්ස සබ්භාවොති. මූසිකුක්කුරං නාම මූසිකාහි ඛණිත්වා බහි කතපංසුරාසි.

එසෙව ¶ නයොති ඔමකචාතුමාසං ඔවට්ඨොයෙව වට්ටතීති අත්ථො. එකදිවසම්පි න වට්ටතීති ඔවට්ඨචාතුමාසතො එකදිවසාතික්කන්තොපි විකොපෙතුං න වට්ටති. හෙට්ඨභූමිසම්බන්ධෙපි ච ගොකණ්ටකෙ භූමිතො ඡින්දිත්වා ඡින්දිත්වා උග්ගතත්තා අච්චුග්ගතං මත්ථකතො ඡින්දිතුං ගහෙතුඤ්ච වට්ටතීති වදන්ති. සකට්ඨානෙ අතිට්ඨමානං කත්වා පාදෙහි මද්දිත්වා ආලොළිතකද්දමම්පි ගහෙතුං වට්ටති.

අච්ඡදනන්තිආදිනා වුත්තත්තා උජුකං ආකාසතො පතිතවස්සොදකෙන ඔවට්ඨමෙව ජාතපථවී හොති, න ඡදනාදීසු පතිත්වා තතො පවත්තඋදකෙන තින්තන්ති වෙදිතබ්බං. තතොති පුරාණසෙනාසනතො. ඉට්ඨකං ගණ්හාමීතිආදි සුද්ධචිත්තං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘උදකෙනාති උජුකං ආකාසතොයෙව පතිතඋදකෙන. සචෙ පන අඤ්ඤත්ථ පහරිත්වා පතිතෙන උදකෙන තෙමිතං හොති, වට්ටතී’’ති වදන්ති. මණ්ඩපත්ථම්භන්ති සාඛාමණ්ඩපත්ථම්භං.

74. උච්චාලෙත්වාති උක්ඛිපිත්වා. තෙන අපදෙසෙනාති තෙන ලෙසෙන. අවිසයත්තා අනාපත්තීති එත්ථ සචෙපි නිබ්බාපෙතුං සක්කා හොති, පඨමං සුද්ධචිත්තෙන දින්නත්තා දහතූති සල්ලක්ඛෙත්වාපි තිට්ඨති, අනාපත්ති. මහාමත්තිකන්ති භිත්තිලෙපනං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

පථවීඛණනවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

චුද්දසමො පරිච්ඡෙදො.

15. භූතගාමවිනිච්ඡයකථා

75. එවං ¶ පථවිවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි භූතගාමවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘භූතගාමො’’තිආදිමාහ. තත්ථ භවන්ති අහුවුඤ්චාති භූතා, ජායන්ති වඩ්ඪන්ති ජාතා වඩ්ඪිතා චාති අත්ථො. ගාමොති රාසි, භූතානං ගාමොති භූතගාමො, භූතා එව වා ගාමො භූතගාමො, පතිට්ඨිතහරිතතිණරුක්ඛාදීනමෙතං අධිවචනං. තත්ථ ‘‘භවන්තී’’ති ඉමස්ස විවරණං ‘‘ජායන්ති වඩ්ඪන්තී’’ති ¶ , ‘‘අහුවු’’න්ති ඉමස්ස ‘‘ජාතා වඩ්ඪිතා’’ති. එවං භූත-සද්දො පච්චුප්පන්නාතීතවිසයො හොති. තෙනාහ විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.90) ‘‘භවන්තීති වඩ්ඪන්ති, අහුවුන්ති බභුවූ’’ති. ඉදානි තං භූතගාමං දස්සෙන්තො ‘‘භූතගාමොති පඤ්චහි බීජෙහි ජාතානං රුක්ඛලතාදීනමෙතං අධිවචන’’න්ති ආහ. ලතාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන ඔසධිගච්ඡාදයො වෙදිතබ්බා.

ඉදානි තානි බීජානි සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘තත්රිමානි පඤ්ච බීජානී’’තිආදිමාහ. තත්ථ මූලමෙව බීජං මූලබීජං. එවං සෙසෙසුපි. අථ වා මූලං බීජං එතස්සාති මූලබීජං, මූලබීජතො වා නිබ්බත්තං මූලබීජං. එවං සෙසෙසුපි. තත්ථ පඨමෙන විග්ගහෙන බීජගාමො එව ලබ්භති, දුතියතතියෙහි භූතගාමො. ඉදානි තෙ භූතගාමෙ සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ මූලබීජං නාමා’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ තෙසු පඤ්චසු මූලබීජාදීසු හලිද්දි…පෙ… භද්දමුත්තකං මූලබීජං නාම. න කෙවලං ඉමානියෙව මූලබීජානි, අථ ඛො ඉතො අඤ්ඤානිපි යානි වා පන භූතගාමජාතානි අත්ථි සන්ති, මූලෙ ජායන්ති, මූලෙ සඤ්ජායන්ති, එතං භූතගාමජාතං මූලබීජං නාම හොතීති යොජනා. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 91) ‘‘ඉදානි තං භූතගාමං විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘භූතගාමො නාම පඤ්ච බීජජාතානී’තිආදිමාහා’’ති. තත්ථ ¶ භූතගාමො නාමාති භූතගාමං උද්ධරිත්වා යස්මිං සති භූතගාමො හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘පඤ්ච බීජජාතානීති ආහා’’ති අට්ඨකථාසු වුත්තං. එවං සන්තෙපි ‘‘යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි, මූලෙ ජායන්තී’’තිආදීනි න සමෙන්ති. න හි මූලබීජාදීනි මූලාදීසු ජායන්ති. මූලාදීසු ජායමානානි පන තානි බීජජාතානි, තස්මා එවමත්ථවණ්ණනා වෙදිතබ්බා – භූතගාමො නාමාති විභජිතබ්බපදං. පඤ්චාති තස්ස විභාගපරිච්ඡෙදො. බීජජාතානීති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං, යතො බීජෙහි ජාතානි බීජජාතානි, රුක්ඛාදීනං එතං අධිවචනන්ති ච. යථා ‘‘සාලීනං චෙපි ඔදනං භුඤ්ජතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.76) සාලිතණ්ඩුලානං ඔදනො සාලිඔදනොති වුච්චති, එවං බීජතො සම්භූතො භූතගාමො ‘‘බීජ’’න්ති වුත්තොති වෙදිතබ්බොති ච.

ඵළුබීජන්ති පබ්බබීජං. පච්චයන්තරසමවායෙ සදිසඵලුප්පත්තියා විසෙසකාරණභාවතො විරුහණසමත්ථෙ සාරඵලෙ නිරුළ්හො බීජ-සද්දො තදත්ථසංසිද්ධියා මූලාදීසුපි කෙසුචි පවත්තතීති මූලාදිතො නිවත්තනත්ථං එකෙන බීජසද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘බීජ’’න්ති ‘‘රූපරූපං, දුක්ඛදුක්ඛ’’න්ති ¶ ච යථා. නිද්දෙසෙ ‘‘යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි, මූලෙ ජායන්ති මූලෙ සඤ්ජායන්තී’’ති එත්ථ බීජතො නිබ්බත්තෙන බීජං දස්සිතං, තස්මා එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො – යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි, ආලුවකසෙරුකමලනීලුප්පලපුණ්ඩරීකකුවලයකුන්දපාටලිමූලාදිභෙදෙ මූලෙ ගච්ඡවල්ලිරුක්ඛාදීනි ජායන්ති සඤ්ජායන්ති, තානි, යම්හි මූලෙ ජායන්ති චෙව සඤ්ජායන්ති ච, තඤ්ච පාළියං (පාචි. 91) වුත්තහලිද්දාදි ච, සබ්බම්පි එතං මූලබීජං නාම, එතෙන කාරියොපචාරෙන කාරණං දස්සිතන්ති දස්සෙති. එස නයො ඛන්ධබීජාදීසු. යෙවාපනකඛන්ධබීජෙසු පනෙත්ථ අම්බාටකඉන්දසාලනුහිපාලිභද්දකකණිකාරාදීනි ඛන්ධබීජානි ¶ . අම්බිලාවල්ලිචතුරස්සවල්ලිකණවෙරාදීනි ඵළුබීජානි. මකචිමල්ලිකාසුමනජයසුමනාදීනි අග්ගබීජානි. අම්බජම්බුපනසට්ඨිආදීනි බීජබීජානීති දට්ඨබ්බානි. භූතගාමෙ භූතගාමසඤ්ඤී ඡින්දති වා ඡෙදාපෙති වාති සත්ථකානි ගහෙත්වා සයං වා ඡින්දති, අඤ්ඤෙන වා ඡෙදාපෙති. භින්දති වා භෙදාපෙති වාති පාසාණාදීනි ගහෙත්වා සයං වා භින්දති, අඤ්ඤෙන වා භෙදාපෙති. පචති වා පචාපෙති වාති අග්ගිං උපසංහරිත්වා සයං වා පචති, අඤ්ඤෙන වා පචාපෙති, පාචිත්තියං හොතීති සම්බන්ධො. තත්ථ ආපත්තිභෙදං දස්සෙන්තො ‘‘භූතගාමඤ්හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ භූතගාමපරිමොචිතන්ති භූතගාමතො වියොජිතං.

76. සඤ්චිච්ච උක්ඛිපිතුං න වට්ටතීති එත්ථ ‘‘සඤ්චිච්චා’’ති වුත්තත්තා සරීරෙ ලග්ගභාවං ඤත්වාපි උට්ඨහති, ‘‘තං උද්ධරිස්සාමී’’ති සඤ්ඤාය අභාවතො වට්ටති. අනන්තකග්ගහණෙන සාසපමත්තිකා ගහිතා. නාමඤ්හෙතං තස්සා සෙවාලජාතියා. මූලපණ්ණානං අභාවෙන ‘‘අසම්පුණ්ණභූතගාමො නාමා’’ති වුත්තං. අභූතගාමමූලත්තාති එත්ථ භූතගාමො මූලං කාරණං එතස්සාති භූතගාමමූලො, භූතගාමස්ස වා මූලං කාරණන්ති භූතගාමමූලං. බීජගාමො හි නාම භූතගාමතො සම්භවති, භූතගාමස්ස ච කාරණං හොති. අයං පන තාදිසො න හොතීති ‘‘අභූතගාමමූලත්තා’’ති වුත්තං.

කිඤ්චාපි හි තාලනාළිකෙරාදීනං ඛාණු උද්ධං අවඩ්ඪනතො භූතගාමස්ස කාරණං න හොති, තථාපි භූතගාමසඞ්ඛ්යූපගතනිබ්බත්තපණ්ණමූලබීජතො සම්භූතත්තා භූතගාමතො උප්පන්නො නාම හොතීති බීජගාමෙන සඞ්ගහං ගච්ඡති. සො බීජගාමෙන සඞ්ගහිතොති අවඩ්ඪමානෙපි භූතගාමමූලත්තා වුත්තං.

‘‘අඞ්කුරෙ හරිතෙ’’ති වත්වා තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘නීලවණ්ණෙ ජාතෙ’’ති, නීලපණ්ණස්ස වණ්ණසදිසෙ ¶ පණ්ණෙ ජාතෙති ¶ අත්ථො, ‘‘නීලවණ්ණෙ ජාතෙ’’ති වා පාඨො ගහෙතබ්බො. අමූලකභූතගාමෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතීති ඉදං නාළිකෙරස්ස ආවෙණිකං කත්වා වදති. ‘‘පානීයඝටාදීනං බහි සෙවාලො උදකෙ අට්ඨිතත්තා බීජගාමානුලොමත්තා ච දුක්කටවත්ථූ’’ති වදන්ති. කණ්ණකම්පි අබ්බොහාරිකමෙවාති නීලවණ්ණම්පි අබ්බොහාරිකමෙව.

77. සෙලෙය්යකං නාම සිලාය සම්භූතා එකා ගන්ධජාති. පුප්ඵිතකාලතො පට්ඨායාති විකසිතකාලතො පභුති. අහිච්ඡත්තකං ගණ්හන්තොති විකසිතං ගණ්හන්තො. මකුළං පන රුක්ඛත්තචං අකොපෙන්තෙනපි ගහෙතුං න වට්ටති. ‘‘රුක්ඛත්තචං විකොපෙතීති වුත්තත්තා රුක්ඛෙ ජාතං යං කිඤ්චි අහිච්ඡත්තකං රුක්ඛත්තචං අවිකොපෙත්වා මත්ථකතො ඡින්දිත්වා ගහෙතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තදයුත්තං ‘‘අහිච්ඡත්තකං යාව මකුළං හොති, තාව දුක්කටවත්ථූ’’ති වුත්තත්තා. රුක්ඛතො මුච්චිත්වාති එත්ථ ‘‘යදිපි කිඤ්චිමත්තං රුක්ඛෙ අල්ලීනා හුත්වා තිට්ඨති, රුක්ඛතො ගය්හමානා පන රුක්ඛච්ඡවිං න විකොපෙති, වට්ටතී’’ති වදන්ති. අල්ලරුක්ඛතො න වට්ටතීති එත්ථාපි රුක්ඛත්තචං අවිකොපෙත්වා මත්ථකතො තච්ඡෙත්වා ගහෙතුං වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. හත්ථකුක්කුච්චෙනාති හත්ථචාපල්ලෙන. පානීයං න වාසෙතබ්බන්ති ඉදං අත්තනො අත්ථාය නාමිතං සන්ධාය වුත්තං. කෙවලං අනුපසම්පන්නස්ස අත්ථාය නාමිතෙ පන පච්ඡා තතො ලභිත්වා න වාසෙතබ්බන්ති නත්ථි. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.92) පන ‘‘පානීයං න වාසෙතබ්බන්ති ඉදං අත්තනො පිවනපානීයං සන්ධාය වුත්තං, අඤ්ඤෙසං පන වට්ටති අනුග්ගහිතත්තා. තෙනාහ අත්තනා ඛාදිතුකාමෙනා’’ති වුත්තං. ‘‘යෙසං රුක්ඛානං සාඛා රුහතීති වුත්තත්තා යෙසං සාඛා න රුහති, තත්ථ කප්පියකරණකිච්චං නත්ථී’’ති වදන්ති. විමතිවිනොදනියම්පි ‘‘යෙසං රුක්ඛානං සාඛා ¶ රුහතීති මූලං අනොතාරෙත්වා පණ්ණමත්තනිග්ගමනමත්තෙනාපි වඩ්ඪති, තත්ථ කප්පියම්පි අකරොන්තො ඡින්නනාළිකෙරවෙළුදණ්ඩාදයො කොපෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. ‘‘චඞ්කමිතට්ඨානං දස්සෙස්සාමී’’ති වුත්තත්තා කෙවලං චඞ්කමනාධිප්පායෙන වා මග්ගගමනාධිප්පායෙන වා අක්කමන්තස්ස, තිණානං උපරි නිසීදනාධිප්පායෙන නිසීදන්තස්ස ච දොසො නත්ථි.

78. සමණකප්පෙහීති සමණානං කප්පියවොහාරෙහි. කිඤ්චාපි බීජාදීනං අග්ගිනා ඵුට්ඨමත්තෙන, නඛාදීහි විලිඛනමත්තෙන ච අවිරුළ්හිධම්මතා න හොති, තථාපි එවං කතෙයෙව සමණානං කප්පතීති අග්ගිපරිජිතාදයො සමණවොහාරා නාම ජාතා, තස්මා තෙහි සමණවොහාරෙහි කරණභූතෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතුං අනුජානාමීති අධිප්පායො. අබීජනිබ්බට්ටබීජානිපි ¶ සමණානං කප්පන්තීති පඤ්ඤත්තපණ්ණත්තිභාවතො සමණවොහාරාඉච්චෙව සඞ්ඛං ගතානි. අථ වා අග්ගිපරිජිතාදීනං පඤ්චන්නං කප්පියභාවතොයෙව පඤ්චහි සමණකප්පියභාවසඞ්ඛාතෙහි කාරණෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතුං අනුජානාමීති එවමෙත්ථ අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. අග්ගිපරිජිතන්තිආදීසු ‘‘පරිචිත’’න්තිපි පඨන්ති. අබීජං නාම තරුණඅම්බඵලාදි. නිබ්බට්ටබීජං නාම අම්බපනසාදි, යං බීජං නිබ්බට්ටෙත්වා විසුං කත්වා පරිභුඤ්ජිතුං සක්කා හොති. නිබ්බට්ටෙතබ්බං වියොජෙතබ්බං බීජං යස්මිං, තං පනසාදි නිබ්බට්ටබීජං නාම. ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වාව කාතබ්බන්ති යො කප්පියං කරොති, තෙන කත්තබ්බපකාරස්සෙව වුත්තත්තා භික්ඛුනා අවුත්තෙපි කාතුං වට්ටතීති න ගහෙතබ්බං. පුන ‘‘කප්පියං කාරෙතබ්බ’’න්ති කාරාපනස්ස පඨමමෙව කථිතත්තා භික්ඛුනා ‘‘කප්පියං කරොහී’’ති වුත්තෙයෙව අනුපසම්පන්නෙන ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වා අග්ගිපරිජිතාදි කාතබ්බන්ති ගහෙතබ්බං. ‘‘කප්පියන්ති වචනං පන යාය කායචි භාසාය වත්තුං වට්ටතී’’ති වදන්ති. ‘‘කප්පියන්ති වත්වාව කාතබ්බ’’න්ති වචනතො පඨමං ¶ ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වා පච්ඡා අග්ගිආදිනා ඵුසනාදි කාතබ්බන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘පඨමං අග්ගිම්හි නික්ඛිපිත්වා, නඛාදිනා වා විජ්ඣිත්වා තං අනුද්ධරිත්වාව කප්පියන්ති වත්තුං වට්ටතී’’තිපි වදන්ති.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.92) පන ‘‘කප්පියන්ති වත්වාවාති පුබ්බකාලකිරියාවසෙන වුත්තෙපි වචනක්ඛණෙව අග්ගිසත්ථාදිනා බීජගාමෙ වණං කාතබ්බන්ති වචනතො පන පුබ්බෙ කාතුං න වට්ටති, තඤ්ච ද්විධා අකත්වා ඡෙදනභෙදනමෙව දස්සෙතබ්බං. කරොන්තෙන ච භික්ඛුනා ‘කප්පියං කරොහී’ති යාය කායචි භාසාය වුත්තෙයෙව කාතබ්බං. බීජගාමපරිමොචනත්ථං පුන කප්පියං කාරෙතබ්බන්ති කාරාපනස්ස පඨමමෙව අධිකතත්තා’’ති වුත්තං.

එකස්මිං බීජෙ වාතිආදීසු ‘‘එකංයෙව කාරෙමීති අධිප්පායෙ සතිපි එකාබද්ධත්තා සබ්බං කතමෙව හොතී’’ති වදන්ති. දාරුං විජ්ඣතීති එත්ථ ‘‘ජානිත්වාපි විජ්ඣති වා විජ්ඣාපෙති වා, වට්ටතියෙවා’’ති වදන්ති. භත්තසිත්ථෙ විජ්ඣතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. ‘‘තං විජ්ඣති, න වට්ටතීති රජ්ජුආදීනං භාජනගතිකත්තා’’ති වදන්ති. මරීචපක්කාදීහි ච මිස්සෙත්වාති එත්ථ භත්තසිත්ථසම්බන්ධවසෙන එකාබද්ධතා වෙදිතබ්බා, න ඵලානංයෙව අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධවසෙන. ‘‘කටාහෙපි කාතුං වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා කටාහතො නීහටාය මිඤ්ජාය වා බීජෙ වා යත්ථ කත්ථචි විජ්ඣිතුං ¶ වට්ටති එව. භින්දාපෙත්වා කප්පියං කාරාපෙතබ්බන්ති බීජතො මුත්තස්ස කටාහස්ස භාජනගතිකත්තා වුත්තං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

භූතගාමවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

පන්නරසමො පරිච්ඡෙදො.

16. සහසෙය්යවිනිච්ඡයකථා

79. එවං ¶ භූතගාමවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි සහසෙය්යවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘දුවිධං සහසෙය්යක’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ද්වෙ විධා පකාරා යස්ස සහසෙය්යකස්ස තං දුවිධං, සහ සයනං, සහ වා සයති එත්ථාති සහසෙය්යා, සහසෙය්යා එව සහසෙය්යකං සකත්ථෙ ක-පච්චයවසෙන. තං පන අනුපසම්පන්නෙනසහසෙය්යාමාතුගාමෙනසහසෙය්යාවසෙන දුවිධං. තෙනාහ ‘‘දුවිධං සහසෙය්යක’’න්ති. දිරත්තතිරත්තන්ති එත්ථ වචනසිලිට්ඨතාමත්තෙන දිරත්තග්ගහණං කතන්ති වෙදිතබ්බං. තිරත්තඤ්හි සහවාසෙ ලබ්භමානෙ දිරත්තෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දිරත්තග්ගහණං විසුං න පයොජෙති. තෙනෙවාහ ‘‘උත්තරිදිරත්තතිරත්තන්ති භගවා සාමණෙරානං සඞ්ගහකරණත්ථාය තිරත්තපරිහාරං අදාසී’’ති. නිරන්තරං තිරත්තග්ගහණත්ථං වා දිරත්තග්ගහණං කතං. කෙවලඤ්හි ‘‘තිරත්ත’’න්ති වුත්තෙ අඤ්ඤත්ථ වාසෙන අන්තරිකම්පි තිරත්තං ගණ්හෙය්ය. දිරත්තවිසිට්ඨං පන තිරත්තං වුච්චමානං තෙන අනන්තරිකමෙව තිරත්තං දීපෙති. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.50-51) ‘‘දිරත්තග්ගහණං වචනාලඞ්කාරත්ථං. නිරන්තරං තිස්සොව රත්තියො සයිත්වා චතුත්ථදිවසාදීසු සයන්තස්සෙව ආපත්ති, න එකන්තරිකාදිවසෙන සයන්තස්සාති දස්සනත්ථම්පීති දට්ඨබ්බ’’න්ති වුත්තං. සහසෙය්යං එකතො සෙය්යං. සෙය්යන්ති චෙත්ථ කායප්පසාරණසඞ්ඛාතං සයනම්පි වුච්චති, යස්මිං සෙනාසනෙ සයන්ති, තම්පි, තස්මා සෙය්යං කප්පෙය්යාති එත්ථ සෙනාසනසඞ්ඛාතං සෙය්යං පවිසිත්වා කායප්පසාරණසඞ්ඛාතං සෙය්යං කප්පෙය්ය සම්පාදෙය්යාති අත්ථො. දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධෙනාති එත්ථ දියඩ්ඪහත්ථො වඩ්ඪකිහත්ථෙන ගහෙතබ්බො. පඤ්චහි ඡදනෙහීති ඉට්ඨකාසිලාසුධාතිණපණ්ණසඞ්ඛාතෙහි පඤ්චහි ඡදනෙහි. වාචුග්ගතවසෙනාති පගුණවසෙන.

එකූපචාරොති ¶ ¶ වළඤ්ජනද්වාරස්ස එකත්තං සන්ධාය වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.50-51) පන ‘‘එකූපචාරො එකෙන මග්ගෙන පවිසිත්වා අබ්භොකාසං අනොක්කමිත්වා සබ්බත්ථ අනුපරිගමනයොග්ගො, එතං බහුද්වාරම්පි එකූපචාරොව. යත්ථ පන කුට්ටාදීහි රුන්ධිත්වා විසුං ද්වාරං යොජෙන්ති, නානූපචාරො හොති. සචෙ පන රුන්ධති එව, විසුං ද්වාරං න යොජෙන්ති, එතම්පි එකූපචාරමෙව මත්තිකාදීහි පිහිතද්වාරො විය ගබ්භොති ගහෙතබ්බං. අඤ්ඤථා ගබ්භෙ පවිසිත්වා පමුඛාදීසු නිපන්නානුපසම්පන්නෙහි සහසෙය්යාපරිමුත්තියා ගබ්භද්වාරං මත්තිකාදීහි පිදහාපෙත්වා උට්ඨිතෙ අරුණෙ විවරාපෙන්තස්සපි අනාපත්ති භවෙය්යා’’ති වුත්තං. චතුසාලං එකූපචාරං හොතීති සම්බන්ධො. තෙසං පයොගෙ පයොගෙ භික්ඛුස්ස ආපත්තීති එත්ථ කෙචි ‘‘අනුට්ඨහනෙන අකිරියසමුට්ඨානා ආපත්ති වුත්තා, තස්මිං ඛණෙ නිද්දායන්තස්ස කිරියාභාවා. ඉදඤ්හි සික්ඛාපදං සියා කිරියාය, සියා අකිරියාය සමුට්ඨාති. කිරියාය සමුට්ඨානතා චස්ස තබ්බහුලවසෙන වුත්තා’’ති වදන්ති. ‘‘යථා චෙතං, එවං දිවාසයනම්පි. අනුට්ඨහනෙන, හි ද්වාරාසංවරණෙන චෙතං අකිරියසමුට්ඨානම්පි හොතී’’ති වදන්ති, ඉදඤ්ච යුත්තං විය දිස්සති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

80. උපරිමතලෙන සද්ධිං අසම්බද්ධභිත්තිකස්සාති ඉදං සම්බද්ධභිත්තිකෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සනත්ථං වුත්තං. උපරිමතලෙ සයිතස්ස සඞ්කා එව නත්ථීති ‘‘හෙට්ඨාපාසාදෙ’’තිආදි වුත්තං. නානූපචාරෙති යත්ථ බහි නිස්සෙණිං කත්වා උපරිමතලං ආරොහන්ති, තාදිසං සන්ධාය වුත්තං ‘‘උපරිමතලෙපී’’ති. ආකාසඞ්ගණෙ නිපජ්ජන්තස්ස ආපත්තිඅභාවතො ‘‘ඡදනබ්භන්තරෙ’’ති වුත්තං. සභාසඞ්ඛෙපෙනාති සභාකාරෙන. අඩ්ඪකුට්ටකෙ සෙනාසනෙති එත්ථ ‘‘අඩ්ඪකුට්ටකං නාම යත්ථ උපඩ්ඪං මුඤ්චිත්වා තීසු පස්සෙසු භිත්තියො බද්ධා හොන්ති ¶ , යත්ථ වා එකස්මිං පස්සෙ භිත්තිං උට්ඨාපෙත්වා උභොසු පස්සෙසු උපඩ්ඪං උපඩ්ඪං කත්වා භිත්තියො උට්ඨාපෙන්ති, තාදිසං සෙනාසන’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං, ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘අඩ්ඪකුට්ටකෙති ඡදනං අඩ්ඪෙන අසම්පත්තකුට්ටකෙ’’ති වුත්තං, තම්පි නො න යුත්තං. විමතිවිනොදනියං පන ‘‘සභාසඞ්ඛෙපෙනාති වුත්තස්සෙව අඩ්ඪකුට්ටකෙති ඉමිනා සණ්ඨානං දස්සෙති. යත්ථ තීසු, ද්වීසු වා පස්සෙසු භිත්තියො බද්ධා, ඡදනං වා අසම්පත්තා අඩ්ඪභිත්ති, ඉදං අඩ්ඪකුට්ටකං නාමා’’ති වුත්තං. වාළසඞ්ඝාටො නාම පරික්ඛෙපස්ස අන්තො ථම්භාදීනං උපරි වාළරූපෙහි කතසඞ්ඝාටො.

පරික්ඛෙපස්ස බහි ගතෙති එත්ථ යත්ථ යස්මිං පස්සෙ පරික්ඛෙපො නත්ථි, තත්ථාපි පරික්ඛෙපාරහපදෙසතො ¶ බහි ගතෙ අනාපත්තියෙවාති දට්ඨබ්බං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.50-51) පන ‘‘පරික්ඛෙපස්ස බහි ගතෙති එත්ථ යස්මිං පස්සෙ පරික්ඛෙපො නත්ථි, තත්ථ සචෙ භූමිතො වත්ථු උච්චං හොති, උභතො උච්චවත්ථුතො හෙට්ඨා භූමියං නිබ්බකොසබ්භන්තරෙපි අනාපත්ති එව තත්ථ සෙනාසනවොහාරාභාවතො. අථ වත්ථු නීචං භූමිසමමෙව සෙනාසනස්ස හෙට්ඨිමතලෙ තිට්ඨති, තත්ථ පරික්ඛෙපරහිතදිසාය නිබ්බකොසබ්භන්තරෙ සබ්බත්ථ ආපත්ති හොති, පරිච්ඡෙදාභාවතො පරික්ඛෙපස්ස බහි එව අනාපත්තීති දට්ඨබ්බ’’න්ති වුත්තං. අපරිච්ඡින්නගබ්භූපචාරෙති එත්ථ මජ්ඣෙ විවටඞ්ගණවන්තාසු මහාචතුසාලාසු යථා ආකාසඞ්ගණං අනොතරිත්වා පමුඛෙනෙව ගන්ත්වා සබ්බගබ්භෙ පවිසිතුං න සක්කා හොති, එවං එකෙකගබ්භස්ස ද්වීසු පස්සෙසු කුට්ටං නීහරිත්වා කතං පරිච්ඡින්නගබ්භූපචාරං නාම, ඉදං පන තාදිසං න හොතීති ‘‘අපරිච්ඡින්නගබ්භූපචාරෙ’’ති වුත්තං. සබ්බගබ්භෙපි පවිසන්තීති ගබ්භූපචාරස්ස අපරිච්ඡින්නත්තා ආකාසඞ්ගණං අනොතරිත්වාපි ¶ පමුඛෙනෙව ගන්ත්වා තං තං ගබ්භං පවිසන්ති. අථ කුතො තස්ස පරික්ඛෙපොයෙව සබ්බපරිච්ඡින්නත්තාති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ගබ්භපරික්ඛෙපොයෙව හිස්ස පරික්ඛෙපො’’ති, ඉදඤ්ච සමන්තා ගබ්භභිත්තියො සන්ධාය වුත්තං. චතුසාලවසෙන හි සන්නිවිට්ඨෙ සෙනාසනෙ ගබ්භපමුඛං විසුං අපරික්ඛිත්තම්පි සමන්තා ඨිතං ගබ්භභිත්තීනං වසෙන පරික්ඛිත්තං නාම හොති.

81. එකදිසාය උජුකමෙව දීඝං කත්වා සන්නිවෙසිතො පාසාදො එකසාලසන්නිවෙසො. ද්වීසු තීසු චතූසු වා දිසාසු සිඞ්ඝාටකසණ්ඨානාදිවසෙන කතා ද්විසාලාදිසන්නිවෙසා වෙදිතබ්බා. සාලප්පභෙදදීපනමෙව චෙත්ථ පුරිමතො විසෙසොති. අට්ඨ පාචිත්තියානීති උපඩ්ඪච්ඡන්නං උපඩ්ඪපරිච්ඡන්නං සෙනාසනං දුක්කටවත්ථුස්ස ආදිං කත්වා පාළියං දස්සිතත්තා තතො අධිකං සබ්බච්ඡන්නඋපඩ්ඪපරිච්ඡන්නාදිකම්පි සබ්බං පාළියං අවුත්තම්පි පාචිත්තියස්සෙව වත්ථුභාවෙන දස්සිතං සික්ඛාපදස්ස පණ්ණත්තිවජ්ජත්තා, ගරුකෙ ඨාතබ්බතො චාති වෙදිතබ්බං. ‘‘සත්ත පාචිත්තියානී’’ති පාළියං වුත්තපාචිත්තියද්වයං සාමඤ්ඤතො එකත්තෙන ගහෙත්වා වුත්තං. පාළියං (පාචි. 54) ‘‘තතියාය රත්තියා පුරාරුණා නික්ඛමිත්වා පුන සයතී’’ති ඉදං උක්කට්ඨවසෙන වුත්තං, අනික්ඛමිත්වා පුරාරුණා උට්ඨහිත්වා අන්තොඡදනෙ නිසින්නස්සාපි පුන දිවසෙ සහසෙය්යෙන අනාපත්ති එව. එත්ථ චතුභාගො චූළකං, ද්වෙභාගා උපඩ්ඪං, තීසු භාගෙසු ද්වෙ භාගා යෙභුය්යන්ති ඉමිනා ලක්ඛණෙන චූළකච්ඡන්නපරිච්ඡන්නාදීනි වෙදිතබ්බානි. ඉදානි දුතියසික්ඛාපදෙපි යථාවුත්තනයං අතිදිසන්තො ‘‘මාතුගාමෙන…පෙ… අයමෙව විනිච්ඡයො’’ති ආහ. ‘‘මතිත්ථියා පාරාජිකවත්ථුභූතායපි අනුපාදින්නපක්ඛෙ ඨිතත්තා සහසෙය්යාපත්තිං න ජනෙතී’’ති ¶ වදන්ති. ‘‘අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ මාතුගාමෙ නිපන්නෙ නිපජ්ජති, ආපත්ති ¶ පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 57) වචනතො දිවා තස්ස සයන්තස්ස සහසෙය්යාපත්ති න හොතියෙවාති දට්ඨබ්බං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

සහසෙය්යවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

සොළසමො පරිච්ඡෙදො.

17. මඤ්චපීඨාදිසඞ්ඝිකසෙනාසනෙසුපටිපජ්ජිතබ්බවිනිච්ඡයකථා

82. එවං සහසෙය්යවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි සඞ්ඝිකෙ විහාරෙ සෙය්යාසු කත්තබ්බවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘විහාරෙ සඞ්ඝිකෙ සෙය්ය’’න්ත්යාදිමාහ. තත්ථ සමග්ගං කම්මං සමුපගච්ඡතීති සඞ්ඝො, අයමෙව වචනත්ථො සබ්බසඞ්ඝසාධාරණො. සඞ්ඝස්ස දින්නො සඞ්ඝිකො, විහරති එත්ථාති විහාරො, තස්මිං. සයන්ති එත්ථාති සෙය්යා, තං. අසන්ථරීති සන්ථරිත්වාන. පක්කමනං පක්කමො, ගමනන්ති අත්ථො. ‘‘විහාරෙ සඞ්ඝිකෙ සෙය්යං, සන්ථරිත්වාන පක්කමො’’ති ඉමස්ස උද්දෙසපාඨස්ස සඞ්ඝිකෙ විහාරෙ…පෙ… පක්කමනන්ති අත්ථො දට්ඨබ්බොති යොජනා. තත්රාති තස්මිං පක්කමනෙ අයං ඊදිසො මයා වුච්චමානො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති අත්ථො. කතමො සො විනිච්ඡයොති ආහ ‘‘සඞ්ඝිකෙ…පෙ… පාචිත්තිය’’න්ති. අපරික්ඛිත්තස්ස උපචාරො නාම සෙනාසනතො ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතා. පාචිත්තියන්ති පඨමං පාදං අතික්කාමෙන්තස්ස දුක්කටං, දුතියාතික්කමෙ පාචිත්තියං. කථං විඤ්ඤායතිච්චාහ ‘‘යො පන භික්ඛු…පෙ… වචනතො’’ති.

තත්ථ ¶ සඞ්ඝිකො විහාරො පාකටො, සෙය්යා අපාකටා, සා කතිවිධාඉච්චාහ ‘‘සෙය්යා නාම…පෙ… දසවිධා’’ති. තත්ථාපි කතමා භිසි, කතමා චිමිලිකාදයොති ආහ ‘‘තත්ථ භිසීති…පෙ… එස නයො පණ්ණසන්ථාරෙ’’ති. තත්ථ මඤ්චෙ අත්ථරිතබ්බාති මඤ්චකභිසි, එවං ඉතරත්ර, වණ්ණානුරක්ඛණත්ථං කතාති පටඛණ්ඩාදීහි සිබ්බිත්වා කතා. භූමියං අත්ථරිතබ්බාති චිමිලිකාය සති තස්සා උපරි, අසති සුද්ධභූමියං අත්ථරිතබ්බා. සීහධම්මාදීනං පරිහරණෙ එව ¶ පටික්ඛෙපොති ඉමිනා මඤ්චපීඨාදීසු අත්ථරිත්වා පුන සංහරිත්වා ඨපනාදිවසෙන අත්තනො අත්ථාය පරිහරණමෙව න වට්ටති, භූමත්ථරණාදිවසෙන පරිභොගො පන අත්තනො පරිහරණං න හොතීති දස්සෙති. ඛන්ධකෙ හි ‘‘අන්තොපි මඤ්චෙ පඤ්ඤත්තානි හොන්ති, බහිපි මඤ්චෙ පඤ්ඤත්තානි හොන්තී’’ති එවං අත්තනො අත්ථාය මඤ්චාදීසු පඤ්ඤපෙත්වා පරිහරණවත්ථුස්මිං ‘‘න, භික්ඛවෙ, මහාචම්මානි ධාරෙතබ්බානි සීහචම්මං බ්යග්ඝචම්මං දීපිචම්මං, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 255) පටික්ඛෙපො කතො, තස්මා වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ අධිප්පායො දට්ඨබ්බො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.112) පන ‘‘යදි එවං ‘පරිහරණෙයෙව පටික්ඛෙපො’ති ඉදං කස්මා වුත්තන්ති චොදනං කත්වා ‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සබ්බං පාසාදපරිභොග’න්ති (චූළව. 320) වචනතො පුග්ගලිකෙපි සෙනාසනෙ සෙනාසනපරිභොගවසෙන නියමිතං සුවණ්ණඝටාදිකං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටමානම්පි කෙවලං අත්තනො සන්තකං කත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටති. එවමිදං භූමත්ථරණවසෙන පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටමානම්පි අත්තනො සන්තකං කත්වා තං තං විහාරං හරිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටතීති දස්සනත්ථං පරිහරණෙයෙව පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තං.

පාවාරො කොජවොති පච්චත්ථරණත්ථායෙව ඨපිතා උග්ගතලොමා අත්ථරණවිසෙසා. එත්තකමෙව වුත්තන්ති අට්ඨකථාසු ¶ (පාචි. අට්ඨ. 116) වුත්තං. ‘‘ඉදං අට්ඨකථාසු තථාවුත්තභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, අඤ්ඤම්පි තාදිසං මඤ්චපීඨෙසු අත්ථරිතබ්බං අත්ථරණමෙවා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුතියසෙනාසනසික්ඛාපදවණ්ණනා) පන ‘‘පච්චත්ථරණං නාම පාවාරො කොජවො’’ති නියමෙත්වා වුත්තං, තස්මා ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං ඉමිනා න සමෙති, ‘‘වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බ’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.116) වුත්තං. වීමංසිතෙ පන එවමධිප්පායො පඤ්ඤායති – මාතිකාට්ඨකථාපි අට්ඨකථායෙව, තස්මා මහාඅට්ඨකථාදීසු වුත්තනයෙන ‘‘පාවාරො කොජවො’’ති නියමෙත්වා වුත්තං, එවං නියමනෙ සතිපි යථා ‘‘ලද්ධාතපත්තො රාජකුමාරො’’ති ආතපත්තස්ස ලද්ධභාවෙයෙව නියමෙත්වා වුත්තෙපි නිදස්සනනයවසෙන රාජකකුධභණ්ඩසාමඤ්ඤෙන සමානා වාලබීජනාදයොපි වුත්තායෙව හොන්ති, එවං ‘‘පාවාරො කොජවො’’ති නියමෙත්වා වුත්තෙපි නිදස්සනනයවසෙන තෙහි මඤ්චපීඨෙසු අත්ථරිතබ්බභාවසාමඤ්ඤෙන සමානා අඤ්ඤෙ අත්ථරණාපි වුත්තායෙව හොන්ති, තස්මා ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තවචනං අට්ඨකථාවචනස්ස පටිලොමං න හොති, අනුලොමමෙවාති දට්ඨබ්බං.

ඉමස්මිං ¶ පන ඨානෙ ‘‘යෙන විහාරො කාරිතො, සො විහාරස්සාමිකො’’ති පාඨං නිස්සාය එකච්චෙ විනයධරා ‘‘සඞ්ඝිකවිහාරස්ස වා පුග්ගලිකවිහාරස්ස වා විහාරදායකොයෙව සාමිකො, සොයෙව ඉස්සරො, තස්ස රුචියා එව වසිතුං ලභති, න සඞ්ඝගණපුග්ගලානං රුචියා’’ති විනිච්ඡයං කරොන්ති, සො වීමංසිතබ්බො, කථං අයං පාඨො කිමත්ථං සාධෙති ඉස්සරත්ථං වා ආපුච්ඡිතබ්බත්ථං වාති? එවං වීමංසිතෙ ‘‘භික්ඛුම්හි සති භික්ඛු ආපුච්ඡිතබ්බො’’තිආදිවචනතො ආපුච්ඡිතබ්බත්ථමෙව සාධෙති, න ඉස්සරත්ථන්ති විඤ්ඤායති.

අථ ¶ සියා ‘‘ආපුච්ඡිතබ්බත්ථෙ සිද්ධෙ ඉස්සරත්ථො සිද්ධොයෙව හොති. ඉස්සරභාවතොයෙව හි සො ආපුච්ඡිතබ්බො’’ති. තත්ථෙවං වත්තබ්බං – ‘‘ආපුච්ඡන්තෙන ච භික්ඛුම්හි සති භික්ඛු ආපුච්ඡිතබ්බො, තස්මිං අසති සාමණෙරො, තස්මිං අසති ආරාමිකො’’තිආදිවචනතො ආයස්මන්තානං මතෙන භික්ඛුපි සාමණෙරොපි ආරාමිකොපි විහාරකාරකොපි තස්ස කුලෙ යො කොචි පුග්ගලොපි ඉස්සරොති ආපජ්ජෙය්ය, එවං විඤ්ඤායමානෙපි භික්ඛුම්හි වා සාමණෙරෙ වා ආරාමිකෙ වා සති තෙයෙව ඉස්සරා, න විහාරකාරකො. තෙසු එකස්මිම්පි අසතියෙව විහාරකාරකො ඉස්සරො සියාති. ඉමස්මිං පන අධිකාරෙ සඞ්ඝිකං සෙනාසනං රක්ඛණත්ථාය ආපුච්ඡිතබ්බංයෙව වදති, න ඉස්සරභාවතො ආපුච්ඡිතබ්බං. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 116) ‘‘අනාපුච්ඡං වා ගච්ඡෙය්යාති එත්ථ භික්ඛුම්හි සති භික්ඛු ආපුච්ඡිතබ්බො’’තිආදි.

අථාපි එවං වදෙය්ය ‘‘න සකලස්ස වාක්යපාඨස්ස අධිප්පායත්ථං සන්ධාය අම්හෙහි වුත්තං, අථ ඛො ‘විහාරස්සාමිකො’ති එතස්ස පදත්ථංයෙව සන්ධාය වුත්තං. කථං? සං එතස්ස අත්ථීති සාමිකො, විහාරස්ස සාමිකො විහාරස්සාමිකො. ‘කො විහාරස්සාමිකො නාමා’ති වුත්තෙ ‘යෙන විහාරො කාරිතො, සො විහාරස්සාමිකො නාමා’ති වත්තබ්බො, තස්මා විහාරකාරකො දායකො විහාරස්සාමිකො නාමාති විඤ්ඤායති, එවං විඤ්ඤායමානෙ සති සාමිකො නාම සස්ස ධනස්ස ඉස්සරො, තස්ස රුචියා එව අඤ්ඤෙ ලභන්ති, තස්මා විහාරස්සාමිකභූතස්ස දායකස්ස රුචියා එව භික්ඛූ වසිතුං ලභන්ති, න සඞ්ඝගණපුග්ගලානං රුචියාති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. තෙ එවං වත්තබ්බා – මා ආයස්මන්තො එවං අවචුත්ථ, යථා ¶ නාම ‘‘ඝටිකාරො බ්රහ්මා’’ති වුත්තො සො බ්රහ්මා ඉදානි ඝටං න කරොති, පුරිමත්තභාවෙ පන කරොති, තස්මා ‘‘ඝටං කරොතී’’ති වචනත්ථෙන ‘‘ඝටිකාරො’’ති නාමං ලභති. ඉති පුබ්බෙ ලද්ධනාමත්තා පුබ්බවොහාරවසෙන බ්රහ්මභූතොපි ¶ ‘‘ඝටිකාරො’’ඉච්චෙව වුච්චති, එවං සො විහාරකාරකො භික්ඛූනං පරිච්චත්තකාලතො පට්ඨාය විහාරස්සාමිකො න හොති වත්ථුපරිච්චාගලක්ඛණත්තා දානස්ස, පුබ්බෙ පන අපරිච්චත්තකාලෙ විහාරස්ස කාරකත්තා විහාරස්සාමිකො නාම හොති, සො එවං පුබ්බෙ ලද්ධනාමත්තා පුබ්බවොහාරවසෙන ‘‘විහාරස්සාමිකො’’ති වුච්චති, න, පරිච්චත්තස්ස විහාරස්ස ඉස්සරභාවතො. තෙනෙව සම්මාසම්බුද්ධෙන ‘‘විහාරදායකානං රුචියා භික්ඛූ වසන්තූ’’ති අවත්වා සෙනාසනපඤ්ඤාපකො අනුඤ්ඤාතොති දට්ඨබ්බො. තථා හි වුත්තං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.295) ‘‘තෙසං ගෙහානීති එත්ථ භික්ඛූනං වාසත්ථාය කතම්පි යාව න දෙන්ති, තාව තෙසං සන්තකංයෙව භවිස්සතීති දට්ඨබ්බ’’න්ති, තෙන දින්නකාලතො පට්ඨාය තෙසං සන්තකානි න හොන්තීති දස්සෙති. අයං පන කථා පාඨස්ස සම්මුඛීභූතත්තා ඉමස්මිං ඨානෙ කථිතා. විහාරවිනිච්ඡයො පන චතුපච්චයභාජනවිනිච්ඡයෙ (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 194 ආදයො) ආවි භවිස්සති. යො කොචීති ඤාතකො වා අඤ්ඤාතකො වා යො කොචි. යෙන මඤ්චං පීඨං වා විනන්ති, තං මඤ්චපීඨකවානං.

83. සිලුච්චයලෙණන්ති සිලුච්චයෙ ලෙණං, පබ්බතගුහාති අත්ථො. ‘‘සෙනාසනං උපචිකාහි ඛායිත’’න්ති ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං පඤ්ඤත්තත්තා වත්ථුඅනුරූපවසෙන අට්ඨකථායං උපචිකාසඞ්කාය අභාවෙන අනාපත්ති වුත්තා. වත්තක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 360 ආදයො) ගමිකවත්තං පඤ්ඤාපෙන්තෙන ‘‘සෙනාසනං ආපුච්ඡිතබ්බ’’න්ති වුත්තත්තා කෙවලං ඉතිකත්තබ්බතාමත්තදස්සනත්ථං ‘‘ආපුච්ඡනං පන වත්ත’’න්ති වුත්තං ¶ , න පන වත්තභෙදෙ දුක්කටන්ති දස්සනත්ථං, තෙනෙව අන්ධකට්ඨකථායං ‘‘සෙනාසනං ආපුච්ඡිතබ්බ’’න්ති එත්ථ ‘‘යං පාසාණපිට්ඨියං වා පාසාණත්ථම්භෙසු වා කතසෙනාසනං යත්ථ උපචිකා නාරොහන්ති, තං අනාපුච්ඡන්තස්සපි අනාපත්තී’’ති වුත්තං. තස්මා යං වුත්තං ගණ්ඨිපදෙ ‘‘තාදිසෙ සෙනාසනෙ අනාපුච්ඡා ගච්ඡන්තස්ස පාචිත්තියං නත්ථි, ගමිකවත්තෙ සෙනාසනං අනාපුච්ඡා ගච්ඡන්තො වත්තභෙදො හොති, තස්මා දුක්කටං ආපජ්ජතී’’ති, තං න ගහෙතබ්බං.

පච්ඡිමස්ස ආභොගෙන මුත්ති නත්ථීති තස්ස පච්ඡතො ගච්ඡන්තස්ස අඤ්ඤස්ස අභාවතො වුත්තං. එකං වා පෙසෙත්වා ආපුච්ඡිතබ්බන්ති එත්ථ ගමනචිත්තස්ස උප්පන්නට්ඨානතො අනාපුච්ඡිත්වා ගච්ඡන්තෙ දුතියපාදුද්ධාරෙ පාචිත්තියං. මණ්ඩපෙ වාති සාඛාමණ්ඩපෙ වා පදරමණ්ඩපෙ වා. රුක්ඛමූලෙති යස්ස කස්සචි රුක්ඛස්ස හෙට්ඨා. පලුජ්ජතීති විනස්සති.

84. මජ්ඣෙ ¶ සංඛිත්තං පණවසණ්ඨානං කත්වා බද්ධන්ති එරකපත්තාදීහි වෙණිං කත්වා තාය වෙණියා උභොසු පස්සෙසු විත්ථතට්ඨානෙ බහුං වෙඨෙත්වා තතො පට්ඨාය යාව මජ්ඣට්ඨානං, තාව අන්තොආකඩ්ඪනවසෙන වෙඨෙත්වා මජ්ඣෙ සංඛිපිත්වා තත්ථ තත්ථ බන්ධිත්වා කතං. යත්ථ කාකා වා කුලලා වා න ඌහදන්තීති යත්ථ ධුවනිවාසෙන කුලාවකෙ කත්වා වසමානා එතෙ කාකකුලලා, අඤ්ඤෙ වා සකුණා තං සෙනාසනං න ඌහදන්ති, තාදිසෙ රුක්ඛමූලෙ නික්ඛිපිතුං අනුජානාමීති අත්ථො.

85. නවවායිමොති අධුනා සුත්තෙන වීතකච්ඡෙන පලිවෙඨිතමඤ්චො. ඔනද්ධොති කප්පියචම්මෙන ඔනද්ධො, සොව ඔනද්ධකො සකත්ථෙ ක-පච්චයවසෙන. තෙන හි වස්සෙන සීඝං න නස්සති. උක්කට්ඨඅබ්භොකාසිකොති ඉදං තස්ස සුඛපටිපත්තිදස්සනමත්තං ¶ , උක්කට්ඨස්සාපි පන චීවරකුටි වට්ටතෙව. කායානුගතිකත්තාති භික්ඛුනො තත්ථෙව නිසින්නභාවං දීපෙති, තෙන ච වස්සභයෙන සයං අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තස්ස ආපත්තිං දස්සෙති. අබ්භොකාසිකානං අතෙමනත්ථාය නියමෙත්වා දායකෙහි දින්නම්පි අත්තානං රක්ඛන්තෙන රක්ඛිතබ්බමෙව. ‘‘යස්මා පන දායකෙහි දානකාලෙයෙව සතසහස්සග්ඝනකම්පි කම්බලං ‘පාදපුඤ්ඡනිං කත්වා පරිභුඤ්ජථා’ති දින්නං තථෙව පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති, තස්මා ඉදම්පි මඤ්චපීඨාදිසෙනාසනං ‘අජ්ඣොකාසෙපි යථාසුඛං පරිභුඤ්ජථා’ති දායකෙහි දින්නං චෙ, සබ්බස්මිම්පි කාලෙ අජ්ඣොකාසෙ නික්ඛිපිතුං වට්ටතීති වදන්තී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.108-110) වුත්තං. පෙසෙත්වා ගන්තබ්බන්ති එත්ථ ‘‘යො භික්ඛු ඉමං ඨානං ආගන්ත්වා වසති, තස්ස දෙථා’’ති වත්වා පෙසෙතබ්බං.

වලාහකානං අනුට්ඨිතභාවං සල්ලක්ඛෙත්වාති ඉමිනා ගිම්හානෙපි මෙඝෙ උට්ඨිතෙ අබ්භොකාසෙ නික්ඛිපිතුං න වට්ටතීති දීපෙති. තත්ර තත්රාති චෙතියඞ්ගණාදිකෙ තස්මිං තස්මිං අබ්භොකාසෙ නියමෙත්වා නික්ඛිත්තා. මජ්ඣතො පට්ඨාය පාදට්ඨානාභිමුඛාති යත්ථ සමන්තතො සම්මජ්ජිත්වා අඞ්ගණමජ්ඣෙ සබ්බදා කචවරස්ස සඞ්කඩ්ඪනෙන මජ්ඣෙ වාලිකා සඤ්චිතා හොති, තත්ථ කත්තබ්බවිධිදස්සනත්ථං වුත්තං, උච්චවත්ථුපාදට්ඨානාභිමුඛං, භිත්තිපාදට්ඨානාභිමුඛං වා වාලිකා හරිතබ්බාති අත්ථො. ‘‘යත්ථ වා පන කොණෙසු වාලිකා සඤ්චිතා, තත්ථ තතො පට්ඨාය අපරදිසාභිමුඛා හරිතබ්බා’’ති කෙචි අත්ථං වදන්ති. කෙචි පන ‘‘සම්මට්ඨට්ඨානස්ස පදවලඤ්ජෙන අවිකොපනත්ථාය සයං අසම්මට්ඨට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො පාදාභිමුඛං වාලිකා හරිතබ්බාති වුත්ත’’න්ති වදන්ති. තත්ථ ‘‘මජ්ඣතො පට්ඨායා’’ති වචනස්ස පයොජනං න දිස්සති. සාරත්ථදීපනියං ¶ පන ‘‘පාදට්ඨානාභිමුඛාති නිසීදන්තානං පාදට්ඨානාභිමුඛන්ති කෙචි, සම්මජ්ජන්තස්ස ¶ පාදට්ඨානාභිමුඛන්ති අපරෙ, බහිවාලිකාය අගමනනිමිත්තං පාදට්ඨානාභිමුඛා හරිතබ්බාති වුත්තන්ති එකෙ’’ති වුත්තං. කචවරං හත්ථෙහි ගහෙත්වා බහි ඡඩ්ඩෙතබ්බන්ති ඉමිනා ‘‘කචවරං ඡඩ්ඩෙස්සාමී’’ති වාලිකා න ඡඩ්ඩෙතබ්බාති දීපෙති.

86. කප්පං ලභිත්වාති ‘‘ගච්ඡා’’ති වුත්තවචනෙන කප්පං ලභිත්වා. ථෙරස්ස හි ආණත්තියා ගච්ඡන්තස්ස අනාපත්ති. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘නිසීදිත්වා සයං ගච්ඡන්තො’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව.

අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡතීති තං මග්ගං අතික්කමිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡති. ලෙඩ්ඩුපාතුපචාරතො බහි ඨිතත්තා ‘‘පාදුද්ධාරෙන කාරෙතබ්බො’’ති වුත්තං, අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තස්ස පඨමපාදුද්ධාරෙ දුක්කටං, දුතියපාදුද්ධාරෙ පාචිත්තියන්ති අත්ථො. පාකතිකං අකත්වාති අපටිසාමෙත්වා. අන්තරසන්නිපාතෙති අන්තරන්තරා සන්නිපාතෙ.

87. ආවාසිකානංයෙව පලිබොධොති එත්ථ ආගන්තුකෙසු ආගන්ත්වා කිඤ්චි අවත්වා තත්ථ නිසින්නෙසුපි නිසීදිත්වා ‘‘ආවාසිකායෙව උද්ධරිස්සන්තී’’ති ගතෙසුපි ආවාසිකානමෙව පලිබොධො. මහාපච්චරිවාදෙ පන ‘‘ඉදං අම්හාක’’න්ති වත්වාපි අවත්වාපි නිසින්නානමෙවාති අධිප්පායො. මහාඅට්ඨකථාවාදෙ ‘‘ආපත්තී’’ති පාචිත්තියමෙව වුත්තං. මහාපච්චරියං පන සන්ථරාපනෙ පාචිත්තියෙන භවිතබ්බන්ති අනාණත්තියා පඤ්ඤත්තත්තා දුක්කටං වුත්තං. උස්සාරකොති සරභාණකො. සො හි උද්ධංඋද්ධං පාළිපාඨං සාරෙති පවත්තෙතීති ‘‘උස්සාරකො’’ති වුච්චති. ‘‘ඉදං උස්සාරකස්ස, ඉදං ධම්මකථිකස්සා’’ති විසුං පඤ්ඤත්තත්තා අනාණත්තියා පඤ්ඤත්තෙපි පාචිත්තියෙනෙව භවිතබ්බන්ති අධිප්පායෙන ‘‘තස්මිං ආගන්ත්වා නිසින්නෙ තස්ස පලිබොධො’’ති වුත්තං. කෙචි පන වදන්ති ‘‘අනාණත්තියා පඤ්ඤත්තෙපි ධම්මකථිකස්ස අනුට්ඨාපනීයත්තා පාචිත්තියෙන ¶ භවිතබ්බං, ආගන්තුකස්ස පන පච්ඡා ආගතෙහි වුඩ්ඪතරෙහි උට්ඨාපනීයත්තා දුක්කටං වුත්ත’’න්ති.

88. පාදපුඤ්ඡනී නාම රජ්ජුකෙහි වා පිලොතිකාය වා පාදපුඤ්ඡනත්ථං කතා. ඵලකපීඨං නාම ඵලකමයං පීඨං. අථ වා ඵලකඤ්චෙව දාරුමයපීඨඤ්ච. දාරුමයපීඨන්ති ච ඵලකමයමෙව පීඨං වෙදිතබ්බං. පාදකඨලිකන්ති අධොතපාදට්ඨාපනකං. අජ්ඣොකාසෙ රජනං පචිත්වා ¶ …පෙ… පටිසාමෙතබ්බන්ති එත්ථ ථෙවෙ අසති රජනකම්මෙ නිට්ඨිතෙ පටිසාමෙතබ්බං. ‘‘භික්ඛු වා සාමණෙරො වා ආරාමිකො වා ලජ්ජී හොතීති වුත්තත්තා අලජ්ජිං ආපුච්ඡිත්වා ගන්තුං න වට්ටතී’’ති වදන්ති. ඔතාපෙන්තො…පෙ… ගච්ඡතීති එත්ථ ‘‘කිඤ්චාපි ‘එත්තකං දූරං ගන්තබ්බ’න්ති පරිච්ඡෙදො නත්ථි, තථාපි ලෙඩ්ඩුපාතං අතික්කම්ම නාතිදූරං ගන්තබ්බ’’න්ති වදන්ති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

මඤ්චපීඨාදිසඞ්ඝිකසෙනාසනෙසුපටිපජ්ජිතබ්බ-

විනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

සත්තරසමො පරිච්ඡෙදො.

18. කාලිකවිනිච්ඡයකථා

89. එවං සඞ්ඝිකසෙනාසනෙසු කත්තබ්බවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි චතුකාලිකවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘කාලිකානිපි චත්තාරී’’තිආදිමාහ. තත්ථ කරණං කාරො, කිරියා. කාරො එව කාලො ර-කාරස්ස ල-කාරො යථා ‘‘මහාසාලො’’ති. කාලොති චෙත්ථ පච්චුප්පන්නාදිකිරියා. වුත්තඤ්හි –

‘‘ආරද්ධානිට්ඨිතො ¶ භාවො, පච්චුප්පන්නො සුනිට්ඨිතො;

අතීතානාගතුප්පාද-මප්පත්තාභිමුඛා කිරියා’’ති.

එත්ථ පන තස්ස තස්ස කිරියාසඞ්ඛාතස්ස කාලස්ස පභෙදභූතො පුරෙභත්තඑකඅහොරත්තසත්තාහජීවිකපරියන්තසඞ්ඛාතො කාලවිසෙසො අධිප්පෙතො. කාලෙ තස්මිං තස්මිං කාලවිසෙසෙ පරිභුඤ්ජිතබ්බානීති කාලිකානි. පි-සද්දො සමුච්චයත්ථො, තෙන කප්පියා චතුභූමියොති සමුච්චෙති. චත්තාරීති සඞ්ඛ්යානිද්දෙසො, තෙන කාලිකානි නාම චත්තාරි එව හොන්ති, න තීණි න පඤ්චාති දස්සෙති, ඉදං මාතිකාපදස්ස අත්ථවිවරණං. තත්ථ උද්දෙසෙ යං මාතිකායං (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) ‘‘කාලිකානිපි චත්තාරී’’ති එවං වුත්තං, එත්ථ එතස්මිං මාතිකාපදෙ චත්තාරි කාලිකානි වෙදිතබ්බානීති යොජනා. කතමානි තානීති ආහ ‘‘යාවකාලික’’න්තිආදි ¶ . යාවකාලිකං…පෙ… යාවජීවිකං ඉති ඉමානි වත්ථූනි චත්තාරි කාලිකානි නාමාති අත්ථො.

ඉදානි තෙසං වත්ථුඤ්ච විසෙසනඤ්ච නාමලාභහෙතුඤ්ච දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ පුරෙභත්ත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ තෙසු චතූසු කාලිකෙසු යං කිඤ්චි ඛාදනීයං භොජනීයං යාවකාලිකං, අට්ඨවිධපානං යාමකාලිකං, සප්පිආදිපඤ්චවිධභෙසජ්ජං සත්තාහකාලිකං, සබ්බම්පි පටිග්ගහිතං යාවජීවිකං ඉති වුච්චතීති සම්බන්ධො. යං කිඤ්චි ඛාදනීයභොජනීයන්ති එත්ථ අතිබ්යාපිතං පරිහරිතුං විසෙසනමාහ ‘‘පුරෙභත්ත’’න්ත්යාදි. පුරෙභත්තං පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බමෙව යාවකාලිකං, න අඤ්ඤං ඛාදනීයං භොජනීයන්ත්යත්ථො. යාව…පෙ… පරිභුඤ්ජිතබ්බතොති නාමලාභහෙතුං, එතෙන යාව කාලො අස්සාති යාවකාලිකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. අට්ඨවිධං පානන්ති එත්ථ අබ්යාපිතං පරිහරිතුමාහ ‘‘සද්ධිං අනුලොමපානෙහී’’ති. යාව…පෙ… තබ්බතොති නාමලාභහෙතුං, එතෙන යාමො කාලො ¶ අස්සාති යාමකාලිකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. සත්තාහං නිධෙතබ්බතොති නාමලාභහෙතුං, එතෙන සත්තාහො කාලො අස්සාති සත්තාහකාලිකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. සබ්බම්පි පටිග්ගහිතන්ති එත්ථ අතිබ්යාපිතං පරිහරිතුං ‘‘ඨපෙත්වා උදක’’න්ත්යාහ. යාව…පෙ… පරිභුඤ්ජිතබ්බතොති නාමලාභහෙතුං, තෙන යාවජීවං කාලො අස්සාති යාවජීවිකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති.

එත්ථාහ – ‘‘යො පන භික්ඛු අදින්නං මුඛද්වාරං ආහාරං ආහරෙය්ය අඤ්ඤත්ර උදකදන්තපොනා, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 265) වචනතො නනු උදකං අප්පටිග්ගහිතබ්බං, අථ කස්මා ‘‘ඨපෙත්වා උදකං අවසෙසං සබ්බම්පි පටිග්ගහිත’’න්ති වුත්තන්ති? සච්චං, පරිසුද්ධඋදකං අප්පටිග්ගහිතබ්බං, කද්දමාදිසහිතං පන පටිග්ගහෙතබ්බං හොති, තස්මා පටිග්ගහිතෙසු අන්තොගධභාවතො ‘‘ඨපෙත්වා උදක’’න්ති වුත්තන්ති. එවමපි ‘‘සබ්බම්පි පටිග්ගහිත’’න්ති ඉමිනාව සිද්ධං පටිග්ගහෙතබ්බස්ස උදකස්සපි ගහණතොති? සච්චං, තථාපි උදකභාවෙන සාමඤ්ඤතො ‘‘සබ්බම්පි පටිග්ගහිත’’න්ති එත්තකෙ වුත්තෙ එකච්චස්ස උදකස්ස පටිග්ගහෙතබ්බභාවතො උදකම්පි යාවජීවිකං නාමාති ඤායෙය්ය, න පන උදකං යාවජීවිකං සුද්ධස්ස පටිග්ගහෙතබ්බාභාවතො, තස්මා ඉදං වුත්තං හොති – එකච්චස්ස උදකස්ස පටිග්ගහෙතබ්බභාවෙ සතිපි සුද්ධස්ස අප්පටිග්ගහිතබ්බත්තා තං උදකං ඨපෙත්වා සබ්බම්පි පටිග්ගහිතං යාවජීවිකන්ති වුච්චතීති.

90. මූලකමූලාදීනි ¶ උපදෙසතොයෙව වෙදිතබ්බානි, තානි පරියායතො වුච්චමානානිපි න සක්කා විඤ්ඤාතුං. පරියායන්තරෙන හි වුච්චමානෙ තං තං නාමං අජානන්තානං සම්මොහොයෙව සියා, තස්මා තත්ථ න කිඤ්චි වක්ඛාම. ඛාදනීයෙ ඛාදනීයත්ථන්ති පූවාදිඛාදනීයෙ විජ්ජමානං ඛාදනීයකිච්චං ඛාදනීයෙහි කාතබ්බං ජිඝච්ඡාහරණසඞ්ඛාතං අත්ථං පයොජනං ¶ නෙව ඵරන්ති න නිප්ඵාදෙන්ති. එකස්මිං දෙසෙ ආහාරකිච්චං සාධෙන්තං වා අසාධෙන්තං වා අපරස්මිං දෙසෙ උට්ඨිතභූමිරසාදිභෙදෙන ආහාරජිඝච්ඡාහරණකිච්චං අසාධෙන්තම්පි වා සම්භවෙය්යාති ආහ ‘‘තෙසු තෙසු ජනපදෙසූ’’තිආදි. කෙචි පන ‘‘එකස්මිං ජනපදෙ ආහාරකිච්චං සාධෙන්තං සෙසජනපදෙසුපි විකාලෙ න කප්පති එවාති දස්සනත්ථං ඉදං වුත්ත’’න්තිපි වදන්ති. පකතිආහාරවසෙනාති අඤ්ඤෙහි යාවකාලිකෙහි අයොජිතං අත්තනො පකතියාව ආහාරකිච්චකරණවසෙන. සම්මොහොයෙව හොතීති අනෙකත්ථානං නාමානං අප්පසිද්ධානඤ්ච සම්භවතො සම්මොහො එව සියා. තෙනෙවෙත්ථ මයම්පි මූලකමූලාදීනං පරියායන්තරදස්සනෙ ආදරං න කරිම්හ උපදෙසතොව ගහෙතබ්බතො.

යන්ති වට්ටකන්දං.

මුළාලන්ති ථූලතරුණමූලමෙව.

රුක්ඛවල්ලිආදීනන්ති හෙට්ඨා වුත්තමෙව සම්පිණ්ඩෙත්වා වුත්තං.

අන්තොපථවීගතොති සාලකල්යාණික්ඛන්ධං සන්ධාය වුත්තං.

සබ්බකප්පියානීති මූලතචපත්තාදීනං වසෙන සබ්බසො කප්පියානි, තෙසම්පි නාමවසෙන න සක්කා පරියන්තං දස්සෙතුන්ති සම්බන්ධො.

අච්ඡිවාදීනං අපරිපක්කානෙව ඵලානි යාවජීවිකානීති දස්සෙතුං ‘‘අපරිපක්කානී’’ති වුත්තං.

හරීතකාදීනං අට්ඨීනීති එත්ථ මිඤ්ජං පටිච්ඡාදෙත්වා ඨිතානි කපාලානි යාවජීවිකානීති ආචරියා. මිඤ්ජම්පි යාවජීවිකන්ති එකෙ. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.248-249) පන ¶ ‘‘හරීතකාදීනං අට්ඨීනීති එත්ථ ¶ ‘මිඤ්ජං යාවකාලික’න්ති කෙචි වදන්ති, තං න යුත්තං අට්ඨකථායං අවුත්තත්තා’’ති වුත්තං.

හිඞ්ගූති හිඞ්ගුරුක්ඛතො පග්ඝරිතනිය්යාසො. හිඞ්ගුජතුආදයොපි හිඞ්ගුවිකතියො එව. තත්ථ හිඞ්ගුජතු නාම හිඞ්ගුරුක්ඛස්ස දණ්ඩපත්තානි පචිත්වා කතනිය්යාසො. හිඞ්ගුසිපාටිකං නාම හිඞ්ගුපත්තානි පචිත්වා කතනිය්යාසො. ‘‘අඤ්ඤෙන මිස්සෙත්වා කතො’’තිපි වදන්ති. තකන්ති අග්ගකොටියා නික්ඛන්තසිලෙසො. තකපත්තීති පත්තතො නික්ඛන්තසිලෙසො. තකපණ්ණීති පලාසෙ භජ්ජිත්වා කතසිලෙසො. ‘‘දණ්ඩතො නික්ඛන්තසිලෙසො’’තිපි වදන්ති.

91. යාමකාලිකෙසු පනාති එත්ථ කිඤ්චාපි පාළියං ඛාදනීයභොජනීයපදෙහි යාවකාලිකමෙව සඞ්ගහිතං, න යාමකාලිකං, තථාපි ‘‘අනාපත්ති යාමකාලිකං යාමෙ නිදහිත්වා භුඤ්ජතී’’ති ඉධ චෙව ‘‘යාමකාලිකෙන භික්ඛවෙ සත්තාහකාලිකං…පෙ… යාවජීවිකං තදහුපටිග්ගහිතං යාමෙ කප්පති, යාමාතික්කන්තෙ න කප්පතී’’ති අඤ්ඤත්ථ (මහාව. 305) ච වුත්තත්තා ‘‘යාමකාලික’’න්තිවචනසාමත්ථියතො ච භගවතො අධිප්පායඤ්ඤූහි අට්ඨකථාචරියෙහි යාමකාලිකං සන්නිධිකාරකං පාචිත්තියවත්ථුමෙව වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

ඨපෙත්වා ධඤ්ඤඵලරසන්ති එත්ථ ‘‘තණ්ඩුලධොවනොදකම්පි ධඤ්ඤඵලරසොයෙවා’’ති වදන්ති.

92. සත්තාහකාලිකෙ පඤ්ච භෙසජ්ජානීති භෙසජ්ජකිච්චං කරොන්තු වා මා වා, එවංලද්ධවොහාරානි පඤ්ච. ‘‘ගොසප්පී’’තිආදිනා ලොකෙ පාකටං දස්සෙත්වා ‘‘යෙසං මංසං කප්පතී’’ති ඉමිනා අඤ්ඤෙසම්පි රොහිතමිගාදීනං සප්පිං ගහෙත්වා දස්සෙති. යෙසඤ්හි ඛීරං අත්ථි, සප්පිම්පි තෙසං අත්ථියෙව, තං පන සුලභං වා දුල්ලභං වා අසම්මොහත්ථං වුත්තං ¶ . එවං නවනීතම්පි. ‘‘යෙසං මංසං කප්පතී’’ති ච ඉදං නිස්සග්ගියවත්ථුදස්සනත්ථං වුත්තං, න පන යෙසං මංසං න කප්පති, තෙසං සප්පිආදි න කප්පතීති දස්සනත්ථං. මනුස්සඛීරාදීනිපි හි නො න කප්පන්ති.

93. යාව කාලො නාතික්කමති, තාව පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති එත්ථ කාලොති භික්ඛූනං භොජනකාලො අධිප්පෙතො, සො ච සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන ඨිතමජ්ඣන්හිකො. ඨිතමජ්ඣන්හිකොපි හි ¶ කාලසඞ්ගහං ගච්ඡති, තතො පට්ඨාය පන ඛාදිතුං වා භුඤ්ජිතුං වා න සක්කා, සහසා පිවිතුං සක්කා භවෙය්ය, කුක්කුච්චකෙන පන න කත්තබ්බං. කාලපරිච්ඡෙදජානනත්ථඤ්ච කාලත්ථම්භො යොජෙතබ්බො. කාලන්තරෙ වා භත්තකිච්චං කාතබ්බං. පටිග්ගහණෙති ගහණමෙව සන්ධාය වුත්තං. පටිග්ගහිතමෙව හි තං, සන්නිහිතං න කප්පතීති පුන පටිග්ගහණකිච්චං නත්ථි, තෙනෙව ‘‘අජ්ඣොහරිතුකාමතාය ගණ්හන්තස්ස පටිග්ගහණෙ’’ති වුත්තං. මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. සන්නිධිකාරකසික්ඛාපදවණ්ණනා) පන ‘‘අජ්ඣොහරිස්සාමීති ගණ්හන්තස්ස ගහණෙ’’ඉච්චෙව වුත්තං.

යන්ති යං පත්තං. සන්දිස්සතීති යාගුයා උපරි සන්දිස්සති. තෙලවණ්ණෙ පත්තෙ සතිපි නිස්නෙහභාවෙ අඞ්ගුලියා ඝංසන්තස්ස වණ්ණවසෙනෙව ලෙඛා පඤ්ඤායති, තස්මා තත්ථ අනාපත්තීති දස්සනත්ථං ‘‘සා අබ්බොහාරිකා’’ති වුත්තං. සයං පටිග්ගහෙත්වා අපරිච්චත්තමෙව හි දුතියදිවසෙ න වට්ටතීති එත්ථ පටිග්ගහණෙ අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙන, අනුපසම්පන්නස්ස නිරපෙක්ඛදානෙන වා විජහිතපටිග්ගහණං පරිච්චත්තමෙව හොතීති ‘‘අපරිච්චත්ත’’න්ති ඉමිනා උභයථාපි අවිජහිතපටිග්ගහණමෙව වුත්තං, තස්මා යං පරස්ස පරිච්චජිත්වා අදින්නම්පි සචෙ පටිග්ගහණෙ නිරපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙන විජහිතපටිග්ගහණං හොති, තම්පි දුතියදිවසෙ වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. යදි එවං ‘‘පත්තො දුද්ධොතො හොතී’’තිආදීසු කස්මා ආපත්ති වුත්තාති? ‘‘පටිග්ගහණං අවිස්සජ්ජෙත්වාව ¶ සයං වා අඤ්ඤෙන වා තුච්ඡං කත්වා න සම්මා ධොවිත්වා නිට්ඨාපිතෙ පත්තෙ ලග්ගම්පි අවිජහිතපටිග්ගහණමෙව හොතීති තත්ථ ආපත්තී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘සාමණෙරානං පරිච්චජන්තීති ඉමස්මිං අධිකාරෙ ඨත්වා ‘අපරිච්චත්තමෙවා’ති වුත්තත්තා අනුපසම්පන්නස්ස පරිච්චත්තමෙව වට්ටති, අපරිච්චත්තං න වට්ටතීති ආපන්නං, තස්මා නිරාලයභාවෙන පටිග්ගහණෙ විජහිතෙපි අනුපසම්පන්නස්ස අපරිච්චත්තං න වට්ටතී’’ති වදන්ති. තං යුත්තං විය න දිස්සති. යදග්ගෙන හි පටිග්ගහණං විජහති, තදග්ගෙන සන්නිධිම්පි න කරොති විජහිතපටිග්ගහණස්ස අප්පටිග්ගහිතසදිසත්තා. පටිග්ගහෙත්වා නිදහිතෙයෙව ච සන්නිධිපච්චයා ආපත්ති වුත්තා.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.252-253) පන ‘‘අපරිච්චත්තමෙවාති නිරපෙක්ඛතාය අනුපසම්පන්නස්ස අදින්නං අපරිච්චත්තඤ්ච යාවකාලිකාදිවත්ථුමෙව සන්ධාය වදති, න පන තග්ගතපටිග්ගහණං. න හි වත්ථුං අපරිච්චජිත්වා තත්ථගතපටිග්ගහණං පරිච්චජිතුං සක්කා, න ච තාදිසං වචනං අත්ථි, යදි භවෙය්ය ¶ , ‘සචෙ පත්තො දුද්ධොතො හොති…පෙ… භුඤ්ජන්තස්ස පාචිත්තිය’න්ති වචනං විරුජ්ඣෙය්ය. න හි ධොවනෙන ආමිසං අපනෙතුං වායමන්තස්ස පටිග්ගහණෙ අපෙක්ඛා වත්තති. යෙන පුනදිවසෙ භුඤ්ජතො පාචිත්තියං ජනෙය්ය, පත්තෙ පන වත්තමානා අපෙක්ඛා තග්ගතිකෙ ආමිසෙපි වත්තති එව නාමාති ආමිසෙ අනපෙක්ඛතා එත්ථ න ලබ්භති, තතො ආමිසෙ අවිජහිතපටිග්ගහණං පුනදිවසෙ පාචිත්තියං ජනෙතීති ඉදං වුත්තං. අථ මතං ‘යදග්ගෙනෙත්ථ ආමිසානපෙක්ඛතා න ලබ්භති, තදග්ගෙන පටිග්ගහණානපෙක්ඛතාපි න ලබ්භතී’ති. තථා සති යත්ථ ආමිසාපෙක්ඛා අත්ථි, තත්ථ පටිග්ගහණාපෙක්ඛාපි න විගච්ඡතීති ආපන්නං, එවඤ්ච පටිග්ගහණෙ අනපෙක්ඛවිස්සජ්ජනං විසුං න වත්තබ්බං සියා, අට්ඨකථායඤ්චෙතම්පි පටිග්ගහණවිජහනං කාරණත්තෙන අභිමතං සියා. ඉදං සුට්ඨුතරං කත්වා විසුං ¶ වත්තබ්බං චීවරාපෙක්ඛාය වත්තමානායපි පච්චුද්ධාරෙන අධිට්ඨානවිජහනං විය. එතස්මිඤ්ච උපායෙ සති ගණ්ඨිකාහතපත්තෙසු අවට්ටනතා නාම න සියාති වුත්තොවායමත්ථො, තස්මා යං වුත්තං සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.252-253) ‘යං පරස්ස පරිච්චජිත්වා අදින්නම්පි සචෙ පටිග්ගහණෙ නිරපෙක්ඛවිස්සජ්ජනෙන විජහිතපටිග්ගහණං හොති, තම්පි දුතියදිවසෙ වට්ටතී’තිආදි, තං න සාරතො පච්චෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

පාළියං (පාචි. 255) ‘‘සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකං ආහාරත්ථාය පටිග්ගණ්හාති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදිනා සන්නිහිතෙසු සත්තාහකාලිකයාවජීවිකෙසු පුරෙභත්තම්පි ආහාරත්ථාය අජ්ඣොහරණෙපි දුක්කටස්ස වුත්තත්තා යාමකාලිකෙපි අජ්ඣොහාරෙ විසුං දුක්කටෙන භවිතබ්බන්ති ආහ ‘‘ආහාරත්ථාය අජ්ඣොහරතො දුක්කටෙන සද්ධිං පාචිත්තිය’’න්ති. පකතිආමිසෙති ඔදනාදිකප්පියාමිසෙ. ද්වෙති පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතං යාමකාලිකං පුරෙභත්තං සාමිසෙන මුඛෙන භුඤ්ජතො සන්නිධිපච්චයා එකං, යාවකාලිකසංසට්ඨතාය යාවකාලිකත්තභජනෙන අනතිරිත්තපච්චයා එකන්ති ද්වෙ පාචිත්තියානි. විකප්පද්වයෙති සාමිසනිරාමිසපක්ඛද්වයෙ. ථුල්ලච්චයං දුක්කටඤ්ච වඩ්ඪතීති මනුස්සමංසෙ ථුල්ලච්චයං, සෙසඅකප්පියමංසෙ දුක්කටං වඩ්ඪති.

පටිග්ගහණපච්චයා තාව දුක්කටන්ති එත්ථ සන්නිහිතත්තා පුරෙභත්තම්පි දුක්කටමෙව. සති පච්චයෙ පන සන්නිහිතම්පි සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකඤ්ච භෙසජ්ජත්ථාය ගණ්හන්තස්ස පරිභුඤ්ජන්තස්ස ච අනාපත්තියෙව.

94. උග්ගහිතකං ¶ කත්වා නික්ඛිත්තන්ති අපටිග්ගහිතං සයමෙව ගහෙත්වා නික්ඛිත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.622) ‘‘උග්ගහිතකන්ති පරිභොගත්ථාය සයං ගහිත’’න්ති වුත්තං. සයං කරොතීති ¶ පචිත්වා කරොති. පුරෙභත්තන්ති තදහුපුරෙභත්තමෙව වට්ටති සවත්ථුකපටිග්ගහිතත්තා. සයංකතන්ති නවනීතං පචිත්වා කතං. නිරාමිසමෙවාති තදහුපුරෙභත්තං සන්ධාය වුත්තං.

95. අජ්ජ සයංකතං නිරාමිසමෙව භුඤ්ජන්තස්ස කස්මා සාමංපාකො න හොතීති ආහ ‘‘නවනීතං තාපෙන්තස්සා’’තිආදි. පච්ඡාභත්තං පටිග්ගහිතකෙහීති ඛීරදධීනි සන්ධාය වුත්තං. උග්ගහිතකෙහි කතං අබ්භඤ්ජනාදීසු උපනෙතබ්බන්ති යොජනා. උභයෙසම්පීති පච්ඡාභත්තං පටිග්ගහිතඛීරදධීහි ච පුරෙභත්තං උග්ගහිතකෙහි ච කතානං. එස නයොති නිස්සග්ගියං න හොතීති අත්ථො. අකප්පියමංසසප්පිම්හීති හත්ථිආදීනං සප්පිම්හි. කාරණපතිරූපකං වත්වාති ‘‘සජාතිකානං සප්පිභාවතො’’ති කාරණපතිරූපකං වත්වා. සප්පිනයෙන වෙදිතබ්බන්ති නිරාමිසමෙව සත්තාහං වට්ටතීති අත්ථො. එත්ථාති නවනීතෙ. ධොතං වට්ටතීති අධොතඤ්චෙ, සවත්ථුකපටිග්ගහිතං හොති, තස්මා ධොතං පටිග්ගහෙත්වා සත්තාහං නික්ඛිපිතුං වට්ටතීති ථෙරානං අධිප්පායො.

මහාසීවත්ථෙරස්ස පන වත්ථුනො වියොජිතත්තා දධිගුළිකාදීහි යුත්තතාමත්තෙන සවත්ථුකපටිග්ගහිතං නාම න හොති, තස්මා තක්කතො උද්ධටමත්තමෙව පටිග්ගහෙත්වා ධොවිත්වා, පචිත්වා වා නිරාමිසමෙව කත්වා භුඤ්ජිංසූති අධිප්පායො, න පන දධිගුළිකාදීහි සහ විකාලෙ භුඤ්ජිංසූති. තෙනාහ ‘‘තස්මා නවනීතං පරිභුඤ්ජන්තෙන…පෙ… සවත්ථුකපටිග්ගහං නාම න හොතී’’ති. තත්ථ අධොතං පටිග්ගහෙත්වාපි තං නවනීතං පරිභුඤ්ජන්තෙන දධිආදීනි අපනෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘තක්කතො උද්ධටමත්තමෙව ඛාදිංසූ’’ති වචනස්ස අධිප්පායං අජානන්තා ‘‘තක්කතො උද්ධටමත්තං අධොතම්පි දධිගුළිකාදිසහිතං ¶ විකාලෙ පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. න හි දධිගුළිකාදිආමිසෙන සංසට්ඨරසං නවනීතං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති සක්කා වත්තුං. නවනීතං පරිභුඤ්ජන්තෙනාති අධොවිත්වා පටිග්ගහිතනවනීතං පරිභුඤ්ජන්තෙන. දධි එව දධිගතං යථා ‘‘ගූථගතං මුත්තගත’’න්ති (ම. නි. 2.119; අ. නි. 9.11). ‘‘ඛයං ගමිස්සතී’’ති වචනතො ඛීරං පක්ඛිපිත්වා පක්කසප්පිආදිපි විකාලෙ කප්පතීති වෙදිතබ්බං. ඛයං ගමිස්සතීති නිරාමිසං හොති, තස්මා විකාලෙපි වට්ටතීති අත්ථො. එත්තාවතාති නවනීතෙ ලග්ගමත්තෙන විසුං දධිආදිවොහාරං අලද්ධෙන අප්පමත්තෙන ¶ දධිආදිනාති අත්ථො, එතෙන විසුං පටිග්ගහිතදධිආදීහි සහ පක්කං සවත්ථුකපටිග්ගහිතසඞ්ඛමෙව ගච්ඡතීති දස්සෙති. තස්මිම්පීති නිරාමිසභූතෙපි. කුක්කුච්චකානං පන අයං අධිප්පායො – පටිග්ගහණෙ තාව දධිආදීහි අසම්භින්නරසත්තා භත්තෙන සහිතගුළපිණ්ඩාදි විය සවත්ථුකපටිග්ගහිතං නාම හොති. තං පන පචන්තෙන ධොවිත්වාව පචිතබ්බං. ඉතරථා පචනක්ඛණෙ පච්චමානදධිගුළිකාදීහි සම්භින්නරසතාය සාමංපක්කං ජාතං, තෙසු ඛීණෙසුපි සාමංපක්කමෙව හොති, තස්මා නිරාමිසමෙව පචිතබ්බන්ති. තෙනෙව ‘‘ආමිසෙන සද්ධිං පක්කත්තා’’ති කාරණං වුත්තං.

එත්ථ චායං විචාරණා – සවත්ථුකපටිග්ගහිතත්තාභාවෙ ආමිසෙන සහ භික්ඛුනා පක්කස්ස සයංපාකදොසො වා පරිසඞ්කීයති, යාවකාලිකතා වා. තත්ථ න තාව සයංපාකදොසො එත්ථ සම්භවති සත්තාහකාලිකත්තා. යඤ්හි තත්ථ දධිආදි ආමිසගතං, තං පරික්ඛීණන්ති. අථ පටිග්ගහිතදධිගුළිකාදිනා සහ අත්තනා පක්කත්තා සවත්ථුකපක්කං විය භවෙය්යාති පරිසඞ්කීයති, තදා ‘‘ආමිසෙන සහ පටිග්ගහිතත්තා’’ති කාරණං වත්තබ්බං, න පන ‘‘පක්කත්තා’’ති, තථා ච උපඩ්ඪත්ථෙරානං මතමෙව අඞ්ගීකතං සියා. තත්ථ ච සාමණෙරාදීහි ¶ පක්කම්පි යාවකාලිකමෙව සියා පටිග්ගහිතඛීරාදිං පචිත්වා අනුපසම්පන්නෙහි කතසප්පිආදි විය, න ච තං යුත්තං භික්ඛාචාරෙන ලද්ධනවනීතාදීනං තක්කාදිආමිසසංසට්ඨසම්භවෙන අපරිභුඤ්ජිතබ්බත්තාප්පසඞ්ගතො. න හි ගහට්ඨා ධොවිත්වා, සොධෙත්වා වා පත්තෙ ආකිරන්තීති නියමො අත්ථි.

අට්ඨකථායඤ්ච ‘‘යථා තත්ථ පතිතතණ්ඩුලකණාදයො න පච්චන්ති, එවං…පෙ… පුන පචිත්වා දෙති, පුරිමනයෙනෙව සත්තාහං වට්ටතී’’ති ඉමිනා වචනෙනපෙතං විරුජ්ඣති, තස්මා ඉධ කුක්කුච්චකානං කුක්කුච්චුප්පත්තියා නිමිත්තමෙව න දිස්සති. යථා චෙත්ථ, එවං ‘‘ලජ්ජී සාමණෙරො යථා තත්ථ තණ්ඩුලකණාදයො න පච්චන්ති, එවං අග්ගිම්හි විලීයාපෙත්වා…පෙ… දෙතී’’ති වචනස්සාපි නිමිත්තං න දිස්සති. යදි හි එතං යාවකාලිකසංසග්ගපරිහාරාය වුත්තං සියා. අත්තනාපි තථා කාතබ්බං භවෙය්ය. ගහට්ඨෙහි දින්නසප්පිආදීසු ච ආමිසසංසග්ගසඞ්කා න විගච්ඡෙය්ය. න හි ගහට්ඨා එවං විලීයාපෙත්වා පරිස්සාවෙත්වා කණතණ්ඩුලාදිං අපනෙත්වා පුන පචන්ති. අපිච භෙසජ්ජෙහි සද්ධිං ඛීරාදිං පක්ඛිපිත්වා යථා ඛීරාදි ඛයං ගච්ඡති, එවං පරෙහි පක්කභෙසජ්ජතෙලාදිපි යාවකාලිකමෙව සියා, න ච තම්පි යුත්තං දධිආදිඛයකරණත්ථං ‘‘පුන ¶ පචිත්වා දෙතී’’ති වුත්තත්තා, තස්මා මහාසීවත්ථෙරවාදෙ කුක්කුච්චං අකත්වා අධොතම්පි නවනීතං තදහුපි පුනදිවසාදීසුපි පචිතුං, තණ්ඩුලාදිමිස්සං සප්පිආදිං අත්තනාපි අග්ගිම්හි විලීයාපෙත්වා පුන තක්කාදිඛයත්ථං පචිතුඤ්ච වට්ටති.

තත්ථ විජ්ජමානස්සාපි පච්චමානක්ඛණෙ සම්භින්නරසස්ස යාවකාලිකස්ස අබ්බොහාරිකත්තෙන සවත්ථුකපටිග්ගහිතපුරෙපටිග්ගහිතකානම්පි අබ්බොහාරිකතොති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බන්ති. තෙනෙව ‘‘එත්තාවතා හි සවත්ථුකපටිග්ගහිතං නාම ¶ න හොතී’’ති වුත්තං. විසුං පටිග්ගහිතෙන පන ඛීරාදිනා ආමිසෙන නවනීතාදිං මිස්සෙත්වා භික්ඛුනා වා අඤ්ඤෙහි වා පක්කතෙලාදිභෙසජ්ජං සවත්ථුකපටිග්ගහිතසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති තත්ථ පවිට්ඨයාවකාලිකස්ස අබ්බොහාරිකත්තාභාවා. යං පන පුරෙපටිග්ගහිතභෙසජ්ජෙහි සද්ධිං අප්පටිග්ගහිතං ඛීරාදිං පක්ඛිපිත්වා පක්කතෙලාදිකං අනුපසම්පන්නෙහෙව පක්කම්පි සවත්ථුකපටිග්ගහිතම්පි සන්නිධිපි න හොති තත්ථ පක්ඛිත්තඛීරාදිමිස්සාපි තස්මිං ඛණෙ සම්භින්නරසතාය පුරෙපටිග්ගහිතත්තාපත්තිතො, සචෙ පන අප්පටිග්ගහිතෙහෙව, අඤ්ඤෙහි වා පක්කතෙලාදීසුපි ආමිසරසො පඤ්ඤායති, තං යාවකාලිකංව හොතීති වෙදිතබ්බං. අයං කථාමග්ගො විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.622) ආගතො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.622) පන ‘‘කුක්කුච්චායන්ති කුක්කුච්චකාති ඉමිනා අත්තනොපි තත්ථ කුක්කුච්චසබ්භාවම්පි දීපෙති. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. භෙසජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘නිබ්බට්ටිතසප්පි වා නවනීතං වා පචිතුං වට්ටතී’ති වුත්ත’’න්ති එත්තකමෙව ආගතො.

උග්ගහෙත්වාති සයමෙව ගහෙත්වා. තානි පටිග්ගහෙත්වාති තානි ඛීරදධීනි පටිග්ගහෙත්වා. ගහිතන්ති තණ්ඩුලාදිවිගමත්ථං පුන පචිත්වා ගහිතන්ති අත්ථො. පටිග්ගහෙත්වා ච ඨපිතභෙසජ්ජෙහීති අතිරෙකසත්තාහපටිග්ගහිතෙහි යාවජීවිකභෙසජ්ජෙහි, එතෙන තෙහි යුත්තම්පි සප්පිආදි අතිරෙකසත්තාහපටිග්ගහිතං න හොතීති දස්සෙති. වද්දලිසමයෙති වස්සකාලසමයෙ, අනාතපකාලෙති අත්ථො. වුත්තනයෙන යථා තණ්ඩුලාදීනි න පච්චන්ති, තථා ලජ්ජීයෙව සම්පාදෙත්වා දෙතීති ලජ්ජිසාමණෙරග්ගහණං. අපිච අලජ්ජිනා අජ්ඣොහරිතබ්බං යං කිඤ්චි අභිසඞ්ඛරාපෙතුං න වට්ටති, තස්මාපි එවමාහ.

96. තිලෙ ¶ පටිග්ගහෙත්වා කතතෙලන්ති අත්තනා භජ්ජාදීනි අකත්වා කතතෙලං. තෙනෙව ‘‘සාමිසම්පි ¶ වට්ටතී’’ති වුත්තං. නිබ්බට්ටීතත්තාති යාවකාලිකතො විවෙචිතත්තා, එතෙන එලාඅභාවතො යාවකාලිකත්තාභාවං, භික්ඛුනො සවත්ථුකපටිග්ගහණෙන යාවකාලිකත්තුපගමනඤ්ච දස්සෙති. උභයම්පීති අත්තනා අඤ්ඤෙහි ච කතං.

යාව අරුණුග්ගමනා තිට්ඨති, නිස්සග්ගියන්ති සත්තමෙ දිවසෙ කතතෙලං සචෙ යාව අරුණුග්ගමනා තිට්ඨති, නිස්සග්ගියං.

අච්ඡවසන්ති දුක්කටවත්ථුනො වසාය අනුඤ්ඤාතත්තා තංසදිසානං දුක්කටවත්ථූනංයෙව අකප්පියමංසසත්තානං වසා අනුඤ්ඤාතා, න ථුල්ලච්චයවත්ථු මනුස්සානං වසාති ආහ ‘‘ඨපෙත්වා මනුස්සවස’’න්ති. සංසට්ඨන්ති පරිස්සාවිතං. තිණ්ණං දුක්කටානන්ති අජ්ඣොහාරෙ අජ්ඣොහාරෙ තීණි දුක්කටානි සන්ධාය වුත්තං. කිඤ්චාපි පරිභොගත්ථාය විකාලෙ පටිග්ගහණපචනපරිස්සාවනාදීසු පුබ්බපයොගෙසු පාළියං, අට්ඨකථායඤ්ච ආපත්ති න වුත්තා, තථාපි එත්ථ ආපත්තියා එව භවිතබ්බං පටික්ඛිත්තස්ස කරණතො ආහාරත්ථාය විකාලෙ යාමකාලිකාදීනං පටිග්ගහණෙ විය. ‘‘කාලෙ පටිග්ගහිතං විකාලෙ අනුපසම්පන්නෙනාපි නිපක්කං සංසට්ඨඤ්ච පරිභුඤ්ජන්තස්ස ද්වෙපි දුක්කටානි හොන්තියෙවා’’ති වදන්ති.

යස්මා ඛීරාදීනි පක්ඛිපිත්වා පක්කභෙසජ්ජතෙලෙ කසටං ආමිසගතිකං, තෙන සහ තෙලං පටිග්ගහෙතුං, පචිතුං වා භික්ඛුනො න වට්ටති, තස්මා වුත්තං ‘‘පක්කතෙලකසටෙ විය කුක්කුච්චායතී’’ති. ‘‘සචෙ වසාය සහ පක්කත්තා න වට්ටති, ඉදං කස්මා වට්ටතී’’ති පුච්ඡන්තා ‘‘භන්තෙ…පෙ… වට්ටතී’’ති ආහංසු, ථෙරො අතිකුක්කුච්චකතාය ‘‘එතම්පි ආවුසො න වට්ටතී’’ති ¶ ආහ, රොගනිග්ගහත්ථාය එව වසාය අනුඤ්ඤාතත්තං සල්ලක්ඛෙත්වා පච්ඡා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි.

97. ‘‘මධුකරීහි මධුමක්ඛිකාහීති ඉදං ඛුද්දකභමරානං ද්වින්නං එව විසෙසන’’න්ති කෙචි වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘‘දණ්ඩකෙසු මධුකාරිකා මධුකරිමක්ඛිකා නාම, තාහි සහ තිස්සො මධුමක්ඛිකජාතියො’’ති වදන්ති. භමරමක්ඛිකාති මහාපටලකාරිකා. සිලෙසසදිසන්ති සුක්ඛතාය වා පක්කතාය වා ඝනීභූතං. ඉතරන්ති තනුකමධු. මධුපටලන්ති මධුරහිතං කෙවලං මධුපටලං. ‘‘සචෙ මධුසහිතං පටලං පටිග්ගහෙත්වා නික්ඛිපන්ති. පටලස්ස භාජනට්ඨානියත්තා මධුනො ¶ වසෙන සත්තාහාතික්කමෙ නිස්සග්ගියං හොතී’’ති වදන්ති, ‘‘මධුමක්ඛිතං පන මධුගතිකමෙවා’’ති ඉමිනා තං සමෙති.

98. ‘‘ඵාණිතං නාම උච්ඡුම්හා නිබ්බත්ත’’න්ති පාළියං (පාචි. 260) අවිසෙසෙන වුත්තත්තා, අට්ඨකථායඤ්ච ‘‘උච්ඡුරසං උපාදාය…පෙ… අවත්ථුකා උච්ඡුවිකති ‘ඵාණිත’න්ති වෙදිතබ්බා’’ති වචනතො උච්ඡුරසොපි නික්කසටො සත්තාහකාලිකොති වෙදිතබ්බං. කෙනචි පන ‘‘මධුම්හි චත්තාරො කාලිකා යථාසම්භවං යොජෙතබ්බා, උච්ඡුම්හි චා’’ති වත්වා ‘‘සමක්ඛිකණ්ඩං සෙලකං මධු යාවකාලිකං, අනෙලකං උදකසම්භින්නං යාමකාලිකං, අසම්භින්නං සත්තාහකාලිකං, මධුසිත්ථං පරිසුද්ධං යාවජීවිකං, තථා උච්ඡුරසො සකසටො යාවකාලිකො, නික්කසටො උදකසම්භින්නො යාමකාලිකො, අසම්භින්නො සත්තාහකාලිකො, සුද්ධකසටං යාවජීවික’’න්ති ච වත්වා උත්තරිපි බහුධා පපඤ්චිතං. තත්ථ ‘‘උදකසම්භින්නං මධු වා උච්ඡුරසො වා සකසටො යාවකාලිකො, නික්කසටො උදකසම්භින්නො යාමකාලිකො’’ති ඉදං නෙව පාළියං, න අට්ඨකථායං දිස්සති, ‘‘යාවකාලිකං සමානං ගරුතරම්පි මුද්දිකාජාතිරසං අත්තනා ¶ සංසට්ඨං ලහුකං යාමකාලිකභාවං උපනෙන්තං උදකං ලහුතරං සත්තාහකාලිකං අත්තනා සංසට්ඨං ගරුතරං යාමකාලිකභාවං උපනෙතී’’ති එත්ථ කාරණං සොයෙව පුච්ඡිතබ්බො. සබ්බත්ථ පාළියං අට්ඨකථායඤ්ච උදකසම්භින්නෙන ගරුතරස්සාපි ලහුභාවොපගමනංයෙව දස්සිතං. පාළියම්පි (මහාව. 284) හි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගිලානස්ස ගුළං, අගිලානස්ස ගුළොදක’’න්ති වදන්තෙන අගිලානෙන පරිභුඤ්ජිතුං අයුත්තොපි ගුළො උදකසම්භින්නො අගිලානස්සපි වට්ටතීති අනුඤ්ඤාතො.

යම්පි ච ‘‘උච්ඡු චෙ, යාවකාලිකො, උච්ඡුරසො චෙ, යාමකාලිකො, ඵාණිතං චෙ, සත්තාහකාලිකං, තචො චෙ, යාවජීවිකො’’ති අට්ඨකථාවචනං දස්සෙත්වා ‘‘උච්ඡුරසො උදකසම්භින්නො යාමකාලිකො’’ති අඤ්ඤෙන කෙනචි වුත්තං, තම්පි තථාවිධස්ස අට්ඨකථාවචනස්ස සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය අභාවතො න සාරතො පච්චෙතබ්බං, තතොයෙව ච ‘‘උච්ඡුරසො උදකසම්භින්නොපි අසම්භින්නොපි සත්තාහකාලිකොයෙවා’’ති කෙචි ආචරියා වදන්ති. භෙසජ්ජක්ඛන්ධකෙ ච ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, උච්ඡුරස’’න්ති එත්ථ තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු අවිසෙසෙන වුත්තං ‘‘උච්ඡුරසො සත්තාහකාලිකො’’ති. සයංකතං නිරාමිසමෙව වට්ටතීති එත්ථ අපරිස්සාවිතං ¶ පටිග්ගහිතම්පි කරණසමයෙ පරිස්සාවෙත්වා, කසටං අපනෙත්වා ච අත්තනා කතන්ති වෙදිතබ්බං, අයං සාරත්ථදීපනීපාඨො (සාරත්ථ. ටී. 2.623).

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.623) පන උච්ඡුරසං උපාදායාති නික්කසටරසස්සාපි සත්තාහකාලිකත්තං දස්සෙති ‘‘උච්ඡුම්හා නිබ්බත්ත’’න්ති පාළියං සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා. යං පන සුත්තන්තට්ඨකථායං ‘‘උච්ඡු චෙ, යාවකාලිකො, උච්ඡුරසො චෙ, යාමකාලිකො, ඵාණිතං චෙ, සත්තාහකාලිකං, තචො චෙ, යාවජීවිකො’’ති වුත්තං, තං අම්බඵලරසාදිමිස්සතාය යාමකාලිකත්තං ¶ සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං, අවිනයවචනත්තා තං අප්පමාණන්ති. තෙනෙව ‘‘පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතෙන අපරිස්සාවිතඋච්ඡුරසෙනා’’තිආදි වුත්තං. නිරාමිසමෙව වට්ටති තත්ථ පවිට්ඨයාවකාලිකස්ස අබ්බොහාරිකත්තාති ඉදං ගුළෙ කතෙ තත්ථ විජ්ජමානම්පි කසටං පාකෙන සුක්ඛතාය යාවජීවිකත්තං භජතීති වුත්තං. තස්ස යාවකාලිකත්තෙ හි සාමංපාකෙන පුරෙභත්තෙපි අනජ්ඣොහරණීයං සියාති. ‘‘සවත්ථුකපටිග්ගහිතත්තා’’ති ඉදං උච්ඡුරසෙ චුණ්ණවිචුණ්ණං හුත්වා ඨිතකසටං සන්ධාය වුත්තං, තෙන ච ‘‘අපරිස්සාවිතෙන අප්පටිග්ගහිතෙන අනුපසම්පන්නෙහි කතං සත්තාහං වට්ටතීති දස්සෙතී’’ති වුත්තං.

ඣාමඋච්ඡුඵාණිතන්ති අග්ගිම්හි උච්ඡුං තාපෙත්වා කතං. කොට්ටිතඋච්ඡුඵාණිතන්ති ඛුද්දානුඛුද්දකං ඡින්දිත්වා කොට්ටෙත්වා නිප්පීළෙත්වා පක්කං. තං තත්ථ විජ්ජමානම්පි කසටං පක්කකාලෙ යාවකාලිකත්තං විජහතීති ආහ ‘‘තං යුත්ත’’න්ති. සීතොදකෙන කතන්ති මධුකපුප්ඵානි සීතොදකෙන මද්දිත්වා පරිස්සාවෙත්වා පචිත්වා කතං. ‘‘අපරිස්සාවෙත්වා කත’’න්ති කෙචි, තත්ථ කාරණං න දිස්සති. ඛීරං පක්ඛිපිත්වා කතං මධුකඵාණිතං යාවකාලිකන්ති එත්ථ ඛීරං පක්ඛිපිත්වා පක්කතෙලං කස්මා විකාලෙ වට්ටතීති චෙ? තෙලෙ පක්ඛිත්තං ඛීරං තෙලමෙව හොති, අඤ්ඤං පන ඛීරං පක්ඛිපිත්වා කතං ඛීරභාවං ගණ්හාතීති ඉදමෙත්ථ කාරණං. යදි එවං ඛණ්ඩසක්ඛරම්පි ඛීරං පක්ඛිපිත්වා කරොන්ති, තං කස්මා වට්ටතීති ආහ ‘‘ඛණ්ඩසක්ඛරං පනා’’තිආදි. තත්ථ ඛීරජල්ලිකන්ති ඛීරඵෙණං.

99. ‘‘මධුකපුප්ඵං පනා’’තිආදි යාවකාලිකරූපෙන ඨිතස්සාපි අවට්ටනකං මෙරයබීජවත්ථුං දස්සෙතුං ආරද්ධං. ආහාරකිච්චං කරොන්තානි එතානි කස්මා එවං පරිභුඤ්ජිතබ්බානීති චොදනාපරිහාරාය භෙසජ්ජොදිස්සං දස්සෙන්තෙන තප්පසඞ්ගෙන ¶ සබ්බානිපි ඔදිස්සකානි ¶ එකතො දස්සෙතුං ‘‘සත්තවිධඤ්හී’’තිආදි වුත්තං සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 2.623). විනයසඞ්ගහප්පකරණෙ පන තං න වුත්තං, ‘‘පච්ඡාභත්තතො පට්ඨාය සති පච්චයෙති වුත්තත්තා පටිග්ගහිතභෙසජ්ජානි දුතියදිවසතො පට්ඨාය පුරෙභත්තම්පි සති පච්චයෙව පරිභුඤ්ජිතබ්බානි, න ආහාරත්ථාය භෙසජ්ජත්ථාය පටිග්ගහිතත්තා’’ති වදන්ති. ද්වාරවාතපානකවාටෙසූති මහාද්වාරස්ස වාතපානානඤ්ච කවාටඵලකෙසු. කසාවෙ පක්ඛිත්තානි තානි අත්තනො සභාවං පරිච්චජන්තීති ‘‘කසාවෙ…පෙ… මක්ඛෙතබ්බානී’’ති වුත්තං, ඝුණපාණකාදිපරිහාරත්ථං මක්ඛෙතබ්බානීති අත්ථො. අධිට්ඨෙතීති ‘‘ඉදානි මය්හං අජ්ඣොහරණීයං න භවිස්සති, බාහිරපරිභොගත්ථාය භවිස්සතී’’ති චිත්තං උප්පාදෙතීති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘සප්පිඤ්ච තෙලඤ්ච වසඤ්ච මුද්ධනි තෙලං වා අබ්භඤ්ජනං වා’’තිආදි, එවං පරිභොගෙ අනපෙක්ඛතාය පටිග්ගහණං විජහතීති අධිප්පායො. එවං අඤ්ඤෙසුපි කාලිකෙසු අනජ්ඣොහරිතුකාමතාය සුද්ධචිත්තෙන බාහිරපරිභොගත්ථාය නියමෙපි පටිග්ගහණං විජහතීති ඉදම්පි විසුං එකං පටිග්ගහණවිජහනන්ති දට්ඨබ්බං.

අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා වත්තබ්බොති එත්ථ සුද්ධචිත්තෙන දින්නත්තා සයම්පි ආහරාපෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතියෙව. ද්වින්නම්පි අනාපත්තීති යථා අඤ්ඤස්ස සන්තකං එකෙන පටිග්ගහිතං සත්තාහාතික්කමෙපි නිස්සග්ගියං න හොති පරසන්තකභාවතො, එවමිදම්පි අවිභත්තත්තා උභයසාධාරණම්පි විනිබ්භොගාභාවතො නිස්සග්ගියං න හොතීති අධිප්පායො. පරිභුඤ්ජිතුං පන න වට්ටතීති භික්ඛුනා පටිග්ගහිතත්තා සත්තාහාතික්කමෙ යස්ස කස්සචි භික්ඛුනො පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටති පටිග්ගහිතසප්පිආදීනං පරිභොගස්ස සත්තාහෙනෙව පරිච්ඡින්නත්තා. ‘‘තානි පටිග්ගහෙත්වා සත්තාහපරමං සන්නිධිකාරකං පරිභුඤ්ජිතබ්බානී’’ති (පාරා. 623) හි වුත්තං.

‘‘ආවුසො ¶ ඉමං තෙලං සත්තාහමත්තං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති ඉමිනා යෙන පටිග්ගහිතං, තෙන අන්තොසත්තාහෙයෙව පරස්ස විස්සජ්ජිතභාවං දස්සෙති. කස්ස ආපත්තීති ‘‘පඨමං තාව උභින්නං සාධාරණත්තා අනාපත්ති වුත්තා, ඉදානි පන එකෙන ඉතරස්ස විස්සට්ඨභාවතො උභයසාධාරණතා නත්ථීති විභත්තසදිසං හුත්වා ඨිතං, තස්මා එත්ථ පටිග්ගහිතස්ස සත්තාහාතික්කමෙ එකස්ස ආපත්තියා භවිතබ්බ’’න්ති මඤ්ඤමානො ‘‘කිං පටිග්ගහණපච්චයා පටිග්ගාහකස්ස ආපත්ති, උදාහු යස්ස සන්තකං ජාතං, තස්සා’’ති පුච්ඡති. නිස්සට්ඨභාවතොයෙව ච ඉධ ‘‘අවිභත්තභාවතො’’ති කාරණං අවත්වා ‘‘යෙන පරිග්ගහිතං, තෙන විස්සජ්ජිතත්තා’’ති වුත්තං, ඉදඤ්ච ¶ විස්සට්ඨාභාවතො උභයසාධාරණතං පහාය එකස්ස සන්තකං හොන්තම්පි යෙන පටිග්ගහිතං, තතො අඤ්ඤස්ස සන්තකං ජාතං, තස්මා පරසන්තකපටිග්ගහණෙ විය පටිග්ගාහකස්ස පටිග්ගහණපච්චයා නත්ථි ආපත්තීති දස්සනත්ථං වුත්තං, න පන ‘‘යෙන පටිග්ගහිතං, තෙන විස්සජ්ජිතත්තා’’ති වචනතො අවිස්සජ්ජිතෙ සති අවිභත්තෙපි සත්තාහාතික්කමෙ ආපත්තීති දස්සනත්ථං අවිස්සජ්ජිතෙ අවිභත්තභාවතොයෙව අනාපත්තියා සිද්ධත්තා. සචෙ පන ඉතරො යෙන පටිග්ගහිතං, තස්සෙව අන්තොසත්තාහෙ අත්තනො භාගම්පි විස්සජ්ජෙති, සත්තාහාතික්කමෙ සියා ආපත්ති යෙන පටිග්ගහිතං, තස්සෙව සන්තකභාවමාපන්නත්තා. ‘‘ඉතරස්ස අප්පටිග්ගහිතත්තා’’ති ඉමිනා තස්ස සන්තකභාවෙපි අඤ්ඤෙහි පටිග්ගහිතසකසන්තකෙ විය තෙන අප්පටිග්ගහිතභාවතො අනාපත්තීති දීපෙති, ඉමං පන අධිප්පායං අජානිත්වා ඉතො අඤ්ඤථා ගණ්ඨිපදකාරාදීහි පපඤ්චිතං, න තං සාරතො පච්චෙතබ්බං, ඉදං සාරත්ථදීපනීවචනං (සාරත්ථ. ටී. 2.625).

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.625) පන – සචෙ ද්වින්නං…පෙ… න වට්ටතීති එත්ථ පාඨො ගළිතො, එවං පනෙත්ථ පාඨො වෙදිතබ්බො – සචෙ ද්වින්නං ¶ සන්තකං එකෙන පටිග්ගහිතං අවිභත්තං හොති, සත්තාහාතික්කමෙ ද්වින්නම්පි අනාපත්ති, පරිභුඤ්ජිතුං පන න වට්ටතීති. අඤ්ඤථා පන සද්දප්පයොගොපි න සඞ්ගහං ගච්ඡති, ‘‘ගණ්ඨිපදෙපි ච අයමෙව පාඨො දස්සිතො’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.625) වුත්තං. ‘‘ද්වින්නම්පි අනාපත්තී’’ති අවිභත්තත්තා වුත්තං. ‘‘පරිභුඤ්ජිතුං පන න වට්ටතී’’ති ඉදං ‘‘සත්තාහපරමං සන්නිධිකාරකං පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති (පාරා. 623) වචනතො වුත්තං. ‘‘යෙන පටිග්ගහිතං, තෙන විස්සජ්ජිතත්තා’’ති ඉමිනා උපසම්පන්නස්ස දානම්පි සන්ධාය ‘‘විස්සජ්ජෙතී’’ති ඉදං වුත්තන්ති දස්සෙති. උපසම්පන්නස්ස නිරපෙක්ඛදින්නවත්ථුම්හි පටිග්ගහණස්ස අවිගතත්තෙපි සකසන්තකතා විගතාව හොති, තෙන නිස්සග්ගියං න හොති. ‘‘අත්තනාව පටිග්ගහිතත්තං සකසන්තකත්තඤ්චා’’ති ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහෙව නිස්සග්ගියං හොති, න එකෙන. අනුපසම්පන්නස්ස නිරපෙක්ඛදානෙ පන තදුභයම්පි විජහති, පරිභොගොපෙත්ථ වට්ටති, න සාපෙක්ඛදානෙ දානලක්ඛණාභාවතො. ‘‘විස්සජ්ජතී’’ති එතස්මිඤ්ච පාළිපදෙ කස්සචි අදත්වා අනපෙක්ඛතාය ඡඩ්ඩනම්පි සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘අනපෙක්ඛා දත්වා’’ති ඉදඤ්ච පටිග්ගහණවිජහනවිධිදස්සනත්ථමෙව වුත්තං. පටිග්ගහණෙ හි විජහිතෙ පුන පටිග්ගහෙත්වා පරිභොගො සයමෙව වට්ටිස්සති, තබ්බිජහනඤ්ච වත්ථුනො සකසන්තකතාපරිච්චාගෙන හොතීති. එතෙන ච වත්ථුම්හි අජ්ඣොහරණාපෙක්ඛාය සති පටිග්ගහණවිස්සජ්ජනං නාම විසුං න ලබ්භතීති සිජ්ඣති. ඉතරථා හි ‘‘පටිග්ගහණෙ අනපෙක්ඛොව ¶ පටිග්ගහණං විස්සජ්ජෙත්වා පුන පටිග්ගහෙත්වා භුඤ්ජතී’’ති වත්තබ්බං සියා, ‘‘අප්පටිග්ගහිතත්තා’’ති ඉමිනා එකස්ස සන්තකං අඤ්ඤෙන පටිග්ගහිතම්පි නිස්සග්ගියං හොතීති දස්සෙති. එවන්ති ‘‘පුන ගහෙස්සාමී’’ති අපෙක්ඛං අකත්වා සුද්ධචිත්තෙන පරිචත්තතං පරාමසති. පරිභුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්තිදස්සනත්ථන්ති ¶ නිස්සග්ගියමූලිකාහි පාචිත්තියාදිආපත්තීහි අනාපත්තිදස්සනත්ථන්ති අධිප්පායො. පරිභොගෙ අනාපත්තිදස්සනත්ථන්ති එත්ථ පන නිස්සට්ඨපටිලාභස්ස කායිකපරිභොගාදීසු යා දුක්කටාපත්ති වුත්තා, තාය අනාපත්තිදස්සනත්ථන්ති අධිප්පායො.

100. එවං චතුකාලිකපච්චයං දස්සෙත්වා ඉදානි තෙසු විසෙසලක්ඛණං දස්සෙන්තො ‘‘ඉමෙසු පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අකප්පියභූමියං සහසෙය්යාපහොනකෙ ගෙහෙ වුත්තං සඞ්ඝිකං වා පුග්ගලිකං වා භික්ඛුස්ස, භික්ඛුනියා වා සන්තකං යාවකාලිකං යාමකාලිකඤ්ච එකරත්තම්පි ඨපිතං අන්තොවුත්ථං නාම හොති, තත්ථ පක්කඤ්ච අන්තොපක්කං නාම හොති. සත්තාහකාලිකං පන යාවජීවිකඤ්ච වට්ටති. පටිග්ගහෙත්වා එකරත්තං වීතිනාමිතං පන යං කිඤ්චි යාවකාලිකං වා යාමකාලිකං වා අජ්ඣොහරිතුකාමතාය ගණ්හන්තස්ස පරිග්ගහණෙ තාව දුක්කටං, අජ්ඣොහරතො පන එකමෙකස්මිං අජ්ඣොහාරෙ සන්නිධිපච්චයා පාචිත්තියං හොතීති අත්ථො. ඉදානි අඤ්ඤම්පි විසෙසලක්ඛණං දස්සෙන්තො ‘‘යාවකාලිකං පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සම්භින්නරසානීති සංසට්ඨරසානි. දීඝකාලානි වත්ථූනි රස්සකාලෙන සංසට්ඨානි රස්සකාලමෙව අනුවත්තන්තීති ආහ ‘‘යාවකාලිකං පන…පෙ… තීණිපි යාමකාලිකාදීනී’’ති. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. තස්මාතිආදීසු තදහුපුරෙභත්තමෙව වට්ටති, න තදහුපච්ඡාභත්තං, න රත්තියං, න දුතියදිවසාදීසූති අත්ථො.

කස්මාති චෙ? තදහුපටිග්ගහිතෙන යාවකාලිකෙන සංසට්ඨත්තාති. එත්ථ ච ‘‘යාවකාලිකෙන සංසට්ඨත්තා’’ති එත්තකමෙව අවත්වා ‘‘තදහුපටිග්ගහිතෙනා’’ති විසෙසනස්ස වුත්තත්තා පුරෙපටිග්ගහිතයාවකාලිකෙන සංසට්ඨෙ සති තදහුපුරෙභත්තම්පි න වට්ටති, අනජ්ඣොහරණීයං හොතීති විඤ්ඤායති. ‘‘සම්භින්නරස’’න්ති ඉමිනා සචෙපි සංසට්ඨං, අසම්භින්නරසං සෙසකාලිකත්තයං අත්තනො අත්තනො කාලෙ වට්ටතීති දස්සෙති ¶ . යාමකාලිකෙනාති එත්ථ ‘‘තදහුපටිග්ගහිතෙනා’’ති තතියන්තවිසෙසනපදං අජ්ඣාහරිතබ්බං, පුබ්බවාක්යතො වා අනුවත්තෙතබ්බං. තස්ස ඵලං වුත්තනයමෙව.

පොත්ථකෙසු ¶ පන ‘‘යාමකාලිකෙන සංසට්ඨං පන ඉතරද්වයං තදහුපටිග්ගහිත’’න්ති දිස්සති, තං න සුන්දරං. යත්ථ නත්ථි, තමෙව සුන්දරං, කස්මා? දුතියන්තඤ්හි විසෙසනපදං ඉතරද්වයං විසෙසෙති. තතො තදහුපටිග්ගහිතමෙව සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකඤ්ච යාමකාලිකෙන සංසට්ඨෙ සති යාව අරුණුග්ගමනා වට්ටති, න පුරෙපටිග්ගහිතානීති අත්ථො භවෙය්ය, සො න යුත්තො. කස්මා? සත්තාහකාලිකයාවජීවිකානං අසන්නිධිජනකත්තා, ‘‘දීඝකාලිකානි රස්සකාලිකං අනුවත්තන්තී’’ති ඉමිනා ලක්ඛණෙන විරුද්ධත්තා ච, තස්මා තදහුපටිග්ගහිතං වා හොතු පුරෙපටිග්ගහිතං වා, සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකඤ්ච තදහුපටිග්ගහිතෙන යාමකාලිකෙන සංසට්ඨත්තා යාව අරුණුග්ගමනා වට්ටතීති අත්ථො යුත්තො, එවඤ්ච උපරි වක්ඛමානෙන ‘‘සත්තාහකාලිකෙන පන තදහුපටිග්ගහිතෙන සද්ධිං සංසට්ඨං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං සත්තාහං කප්පතී’’ති වචනෙන සමං භවෙය්ය.

අපිච ‘‘යාමකාලිකෙන සංසට්ඨං පන ඉතරද්වයං තදහු යාව අරුණුග්ගමනා වට්ටතී’’ති පුබ්බපාඨෙන භවිතබ්බං, තං ලෙඛකෙහි අඤ්ඤෙසු පාඨෙසු ‘‘තදහුපටිග්ගහිත’’න්ති විජ්ජමානං දිස්වා, ඉධ තදහුපදතො පටිග්ගහිතපදං ගළිතන්ති මඤ්ඤමානෙහි පක්ඛිපිත්වා ලිඛිතං භවෙය්ය, ‘‘තදහූ’’ති ඉදං පන ‘‘යාව අරුණුග්ගමනා’’ති පදං විසෙසෙති, තෙන යාව තදහුඅරුණුග්ගමනා වට්ටති, න දුතියාහාදිඅරුණුග්ගමනාති අත්ථං දස්සෙති. තෙනෙව උපරිපාඨෙපි ‘‘සත්තාහකාලිකෙන පන තදහුපටිග්ගහිතෙනා’’ති රස්සකාලිකත්ථපදෙන තුල්යාධිකරණං විසෙසනපදං තමෙව විසෙසෙති, න දීඝකාලිකත්ථං යාවජීවිකපදං ¶ , තස්මා ‘‘තදහුපටිග්ගහිතෙන සත්තාහකාලිකෙන සංසට්ඨං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං සත්තාහං කප්පතී’’ති වුත්තං.

ද්වීහපටිග්ගහිතෙනාතිආදීසුපි ‘‘ද්වීහපටිග්ගහිතෙන සත්තාහකාලිකෙන සංසට්ඨං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං ඡාහං වට්ටති, තීහපටිග්ගහිතෙන සත්තාහකාලිකෙන සංසට්ඨං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං පඤ්චාහං වට්ටති, චතූහපටිග්ගහිතෙන සත්තාහකාලිකෙන සංසට්ඨං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං චතුරාහං වට්ටති, පඤ්චාහපටිග්ගහිතෙන සත්තාහකාලිකෙන සංසට්ඨං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං තීහං වට්ටති, ඡාහපටිග්ගහිතෙන සත්තාහකාලිකෙන සංසට්ඨං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං ද්වීහං වට්ටති, සත්තාහපටිග්ගහිතෙන සත්තාහකාලිකෙන සංසට්ඨං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං තදහෙව වට්ටතී’’ති ¶ එවං සත්තාහකාලිකස්සෙව අතීතදිවසං පරිහාපෙත්වා සෙසදිවසවසෙන යොජෙතබ්බං, න යාවජීවිකස්ස. න හි යාවජීවිකස්ස හාපෙතබ්බො අතීතදිවසො නාම අත්ථි සති පච්චයෙ යාවජීවං පරිභුඤ්ජිතබ්බතො. තෙනාහ ‘‘සත්තාහකාලිකම්පි අත්තනා සද්ධිං සංසට්ඨං යාවජීවිකං අත්තනො සභාවඤ්ඤෙව උපනෙතී’’ති. කෙසුචි පොත්ථකෙසු ‘‘යාමකාලිකෙන සංසට්ඨං පන ඉතරද්වයං තදහුපටිග්ගහිත’’න්ති ලිඛිතං පාඨං නිස්සාය ඉමස්මිම්පි පාඨෙ ‘‘තදහුපටිග්ගහිතන්ති ඉදමෙව ඉච්ඡිතබ්බ’න්ති මඤ්ඤමානා ‘‘පුරෙපටිග්ගහිත’’න්ති පාඨං පටික්ඛිපන්ති. කෙසුචි ‘‘පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතං වා’’ති ලිඛන්ති, තං සබ්බං යථාවුත්තනයං අමනසිකරොන්තා විබ්භන්තචිත්තා එවං කරොන්තීති දට්ඨබ්බං.

ඉමෙසු ¶ චතූසු කාලිකෙසු යාවකාලිකං මජ්ඣන්හිකකාලාතික්කමෙ, යාමකාලිකං පච්ඡිමයාමාතික්කමෙ, සත්තාහකාලිකං සත්තාහාතික්කමෙ පරිභුඤ්ජන්තස්ස ආපත්තීති වුත්තං. කතරසික්ඛාපදෙන ආපත්ති හොතීති පුච්ඡායමාහ ‘‘කාලයාම’’ඉච්චාදි. තස්සත්ථො – යාවකාලිකං කාලාතික්කමෙ පරිභුඤ්ජන්තස්ස ‘‘යො පන භික්ඛු විකාලෙ ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා ඛාදෙය්ය වා භුඤ්ජෙය්ය වා, පාචිත්තිය’’න්ති ඉමිනා විකාලෙභොජනසික්ඛාපදෙන (පාචි. 248) ආපත්ති හොති. යාමකාලිකං යාමාතික්කමෙ පරිභුඤ්ජන්තස්ස ‘‘යො පන භික්ඛු සන්නිධිකාරකං ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා ඛාදෙය්ය වා භුඤ්ජෙය්ය වා, පාචිත්තිය’’න්ති ඉමිනා සන්නිධිසික්ඛාපදෙන (පාචි. 253) ආපත්ති හොති. සත්තාහකාලිකං සත්තාහාතික්කමෙ පරිභුඤ්ජන්තස්ස ‘‘යානි ඛො පන තානි ගිලානානං භික්ඛූනං පටිසායනීයානි භෙසජ්ජානි, සෙය්යථිදං, සප්පි නවනීතං තෙලං මධු ඵාණිතං, තානි පටිග්ගහෙත්වා සත්තාහපරමං සන්නිධිකාරකං පරිභුඤ්ජිතබ්බානි, තං අතික්කාමයතො නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති ඉමිනා භෙසජ්ජසික්ඛාපදෙන (පාරා. 622) ආපත්ති හොතීති.

ඉමානි චත්තාරි කාලිකානි එකතො සංසට්ඨානි සම්භින්නරසානි පුරිමපුරිමකාලිකස්ස කාලවසෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බානීති වුත්තං. අසම්භින්නරසානි චෙ හොන්ති, කථං පරිභුඤ්ජිතබ්බානීති ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. තස්සත්ථො සුවිඤ්ඤෙය්යොව.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

චතුකාලිකවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

අට්ඨාරසමො පරිච්ඡෙදො.

19. කප්පියභූමිවිනිච්ඡයකථා

101. එවං ¶ ¶ චතුකාලිකවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි කප්පියකුටිවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘කප්පියා චතුභූමියො’’තිආදිමාහ. තත්ථ කප්පන්තීති කප්පියා, කප්ප සාමත්ථියෙති ධාතු. භවන්ති එතාසු අන්තොවුත්ථඅන්තොපක්කානීති භූමියො, චතස්සො භූමියො චතුභූමියො, චතස්සො කප්පියකුටියොති අත්ථො. කතමා තාති ආහ ‘‘උස්සාවනන්තිකා…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති. කථං විඤ්ඤායතිච්චාහ ‘‘අනුජානාමි…පෙ… වචනතො’’ති. ඉදං භෙසජ්ජක්ඛන්ධකපාළිං (මහාව. 295) සන්ධායාහ. තත්ථ උද්ධං සාවනා උස්සාවනා, උස්සාවනා අන්තො යස්සා කප්පියභූමියාති උස්සාවනන්තිකා. ගාවො නිසීදන්ති එත්ථාති ගොනිසාදිකා, ගො-සද්දූපපද නි-පුබ්බසද විසරණගත්යාවසානෙසූති ධාතු. ගහපතීහි දින්නාති ගහපති, උත්තරපදලොපතතියාතප්පුරිසොයං. කම්මවාචාය සම්මන්නිතබ්බාති සම්මුතීති එවමිමාසං විග්ගහො කාතබ්බො. තත්ථාති කප්පියකුටිවිනිච්ඡයෙ. තං පන අවත්වාපීති අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තනයං අවත්වාපි. පි-සද්දෙන තථාවචනම්පි අනුජානාති. අට්ඨකථාසු වුත්තනයෙන වුත්තෙති සෙසඅට්ඨකථාසු වුත්තනයෙන ‘‘කප්පියකුටිං කරොමා’’ති වා ‘‘කප්පියකුටී’’ති වා වුත්තෙ. සාධාරණලක්ඛණන්ති සබ්බඅට්ඨකථානං සාධාරණං උස්සාවනන්තිකකුටිකරණලක්ඛණං. චයන්ති අධිට්ඨානං උච්චවත්ථුං. යතො පට්ඨායාති යතො ඉට්ඨකතො සිලතො මත්තිකාපිණ්ඩතො වා පට්ඨාය. පඨමිට්ඨකාදීනං හෙට්ඨා න වට්ටන්තීති පඨමිට්ඨකාදීනං හෙට්ඨාභූමියං පතිට්ඨාපියමානා ඉට්ඨකාදයො භූමිගතිකත්තා ‘‘කප්පියකුටිං කරොමා’’ති වත්වා පතිට්ඨාපෙතුං න වට්ටන්ති. යදි එවං භූමියං නිඛණිත්වා ඨපියමානා ථම්භා කස්මා තථා වත්වා පතිට්ඨාපෙතුං වට්ටන්තීති ආහ ‘‘ථම්භා පන…පෙ… වට්ටන්තී’’ති.

සඞ්ඝසන්තකමෙවාති ¶ වාසත්ථාය කතං සඞ්ඝිකසෙනාසනං සන්ධාය වදති. භික්ඛුසන්තකන්ති වාසත්ථාය එව කතං භික්ඛුස්ස පුග්ගලිකසෙනාසනං.

102. මුඛසන්නිධීති ඉමිනා අන්තොවුත්ථදුක්කටමෙව දීපෙති.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.295) පන එවං වුත්තං – තං පන අවත්වාපීති පි-සද්දෙන තථාවචනම්පි අනුජානාති. අට්ඨකථාසූති අන්ධකට්ඨකථාවිරහිතාසු සෙසට්ඨකථාසු. සාධාරණලක්ඛණන්ති අන්ධකට්ඨකථාය සහ සබ්බට්ඨකථානං සමානං. චයන්ති අධිට්ඨානං උච්චවත්ථුං. ¶ යතො පට්ඨායාති යතො ඉට්ඨකාදිතො පට්ඨාය චයං ආදිං කත්වා භිත්තිං උට්ඨාපෙතුකාමාති අත්ථො. ‘‘ථම්භා පන උපරි උග්ගච්ඡන්ති, තස්මා වට්ටන්තී’’ති එතෙන ඉට්ඨකපාසාණා හෙට්ඨා පතිට්ඨාපියමානාපි යදි චයතො, භූමිතො වා එකඞ්ගුලමත්තම්පි උග්ගතා තිට්ඨන්ති, වට්ටන්තීති සිද්ධං හොති.

ආරාමොති උපචාරසීමාපරිච්ඡින්නො සකලො විහාරො. සෙනාසනානීති විහාරස්ස අන්තො තිණකුටිආදිකානි සඞ්ඝස්ස නිවාසගෙහානි. විහාරගොනිසාදිකා නාමාති සෙනාසනගොනිසාදිකා නාම. සෙනාසනානි හි සයං පරික්ඛිත්තානිපි ආරාමපරික්ඛෙපාභාවෙන ‘‘ගොනිසාදිකා’’ති වුත්තා. ‘‘උපඩ්ඪපරික්ඛිත්තොපී’’ති ඉමිනා තතො ඌනපරික්ඛිත්තො යෙභුය්යෙන අපරික්ඛිත්තො නාම, තස්මා අපරික්ඛිත්තසඞ්ඛමෙව ගච්ඡතීති දස්සෙති. එත්ථාති උපඩ්ඪාදිපරික්ඛිත්තෙ. කප්පියකුටි ලද්ධුං වට්ටතීති ගොනිසාදිකාය අභාවෙන සෙසකප්පියකුටීසු තීසු යා කාචි කප්පියකුටි කාතබ්බාති අත්ථො.

තෙසං ගෙහානීති එත්ථ භික්ඛූනං වාසත්ථාය කතම්පි යාව න දෙන්ති, තාව තෙසං සන්තකංයෙව භවිස්සතීති දට්ඨබ්බං. විහාරං ¶ ඨපෙත්වාති උපසම්පන්නානං වාසත්ථාය කතං ගෙහං ඨපෙත්වාති අත්ථො. ගෙහන්ති නිවාසගෙහං. තදඤ්ඤං පන උපොසථාගාරාදි සබ්බං අනිවාසගෙහං චතුකප්පියභූමිවිමුත්තා පඤ්චමී කප්පියභූමි. සඞ්ඝසන්තකෙපි හි එතාදිසෙ ගෙහෙ සුට්ඨු පරික්ඛිත්තාරාමට්ඨෙපි අබ්භොකාසෙ විය අන්තොවුත්ථාදිදොසො නත්ථි. යෙන කෙනචි ඡන්නෙ පරිච්ඡන්නෙ ච සහසෙය්යප්පහොනකෙ භික්ඛුස්ස, සඞ්ඝස්ස වා නිවාසගෙහෙ අන්තොවුත්ථාදිදොසො, න අඤ්ඤත්ථ. තෙනාහ ‘‘යං පනා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘සඞ්ඝිකං වා පුග්ගලිකං වා’’ති ඉදං කිඤ්චාපි භික්ඛුභික්ඛුනීනං සාමඤ්ඤතො වුත්තං භික්ඛූනං පන සඞ්ඝිකං පුග්ගලිකඤ්ච භික්ඛුනීනං, තාසං සඞ්ඝිකං පුග්ගලිකඤ්ච භික්ඛූනං ගිහිසන්තකට්ඨානෙ තිට්ඨතීති වෙදිතබ්බං.

මුඛසන්නිධීති අන්තොසන්නිහිතදොසො හි මුඛප්පවෙසනනිමිත්තං ආපත්තිං කරොති, නාඤ්ඤථා, තස්මා ‘‘මුඛසන්නිධී’’ති (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.295) වුත්තොති.

තත්ථ තත්ථ ඛණ්ඩා හොන්තීති උපඩ්ඪතො අධිකං ඛණ්ඩා හොන්ති. සබ්බස්මිං ඡදනෙ විනට්ඨෙති තිණපණ්ණාදිවස්සපරිත්තායකෙ ඡදනෙ විනට්ඨෙ. ගොපානසීනං පන උපරි වල්ලීහි බද්ධදණ්ඩෙසු ඨිතෙසුපි ¶ ජහිතවත්ථුකා හොන්ති එව. පක්ඛපාසකමණ්ඩලන්ති එකස්මිං පස්සෙ තිණ්ණං ගොපානසීනං උපරි ඨිතතිණපණ්ණාදිඡදනං වුච්චති.

103. ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස දත්වා තස්සා’’තිආදිනා අකප්පියකුටියං වුත්ථම්පි අනුපසම්පන්නස්ස දින්නෙ කප්පියං හොති, සාපෙක්ඛදානඤ්චෙත්ථ වට්ටති, පටිග්ගහණං විය න හොතීති දස්සෙති. අන්තොපක්කසාමංපක්කෙසු පන ‘‘න, භික්ඛවෙ, අන්තොවුත්ථං අන්තොපක්කං සාමංපක්කං පරිභුඤ්ජිතබ්බං, යො පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. අන්තො චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං අන්තොපක්කං ¶ සාමංපක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති තිණ්ණං දුක්කටානං. අන්තො චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං අන්තොපක්කං අඤ්ඤෙහි පක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති ද්වින්නං දුක්කටානං. අන්තො චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං බහිපක්කං සාමංපක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති ද්වින්නං දුක්කටානං. බහි චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං අන්තොපක්කං සාමංපක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති ද්වින්නං දුක්කටානං. අන්තො චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං බහිපක්කං අඤ්ඤෙහි පක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. බහි චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං අන්තොපක්කං අඤ්ඤෙහි පක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. බහි චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං බහිපක්කං සාමංපක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. බහි චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං බහිපක්කං අඤ්ඤෙහි පක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, අනාපත්තී’’ති (මහාව. 274) වචනතො එකං තිරාපත්තිකං, තීණි දුරාපත්තිකානි, තීණි එකාපත්තිකානි, එකං අනාපත්තිකන්ති අට්ඨ හොන්ති. තත්ථ අන්තොවුත්ථන්ති අකප්පියකුටියං වුත්ථං. අන්තොපක්කෙපි එසෙව නයො. සාමංපක්කන්ති යං කිඤ්චි ආමිසං භික්ඛුස්ස පචිතුං න වට්ටති. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං අට්ඨකථායං වුත්තමෙව.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

කප්පියභූමිවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

එකූනවීසතිමො පරිච්ඡෙදො.

20. පටිග්ගහණවිනිච්ඡයකථා

104. එවං ¶ කප්පියභූමිවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි පටිග්ගහණවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘ඛාදනීයාදිපටිග්ගාහො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඛාදියතෙති ඛාදනීයං, ඨපෙත්වා පඤ්ච භොජනානි සබ්බස්ස අජ්ඣොහරිතබ්බස්සෙතං අධිවචනං. ආදිසද්දෙන භොජනීයං ¶ සඞ්ගණ්හාති. පටිග්ගහණං සම්පටිච්ඡනං පටිග්ගාහො, ඛාදනීයාදීනං පටිග්ගාහො ඛාදනීයාදිපටිග්ගාහො. තෙනාහ ‘‘අජ්ඣොහරිතබ්බස්ස යස්ස කස්සචි ඛාදනීයස්ස වා භොජනීයස්ස වා පටිග්ගහණ’’න්ති. පඤ්චසු අඞ්ගෙසු උච්චාරණමත්තන්ති උක්ඛිපනමත්තං, ඉමිනා පටිග්ගහිතබ්බභාරස්ස පමාණං දස්සෙති. තෙනෙව තාදිසෙන පුරිසෙන අනුක්ඛිපනීයවත්ථුස්මිං පටිග්ගහණං න රුහතීති දීපෙති. ‘‘හත්ථපාසො’’ති ඉමිනා ආසන්නභාවං. තෙනෙව ච දූරෙ ඨත්වා අභිහරන්තස්ස පටිග්ගහණං න රුහතීති දීපෙති. අභිහාරොති පරිණාමිතභාවො, තෙන ච තත්රට්ඨකාදීසු න රුහතීති දීපෙති. ‘‘දෙවො වා’’තිආදිනා දායකතො පයොගත්තයං දස්සෙති. ‘‘තඤ්චෙ’’තිආදිනා පටිග්ගාහකතො පයොගද්වයං දස්සෙති.

ඉදානි තෙසු පඤ්චසු අඞ්ගෙසු හත්ථපාසස්ස දුරාජානතාය තං දස්සෙතුමාහ ‘‘තත්ථි’’ච්චාදි. තත්ථ අඩ්ඪතෙය්යහත්ථො හත්ථපාසො නාමාති යොජනා. ‘‘තස්ස ඔරිමන්තෙනා’’ති ඉමිනා ආකාසෙ උජුං ඨත්වා පරෙන උක්ඛිත්තං ගණ්හන්තස්සාපි ආසන්නඞ්ගභූතපාදතලතො පට්ඨාය හත්ථපාසො පරිච්ඡින්දිතබ්බො, න සීසතො පට්ඨායාති දස්සෙති. තත්ථ ‘‘ඔරිමන්තෙනා’’ති ඉමස්ස හෙට්ඨිමන්තෙනාති අත්ථො ගහෙතබ්බො.

එත්ථ ච පවාරණසික්ඛාපදට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 238-239) ‘‘සචෙ පන භික්ඛු නිසින්නො හොති, ආසන්නස්ස පච්ඡිමන්තතො පට්ඨායා’’තිආදිනා පටිග්ගාහකානං ආසන්නඞ්ගස්ස පාරිමන්තතො පට්ඨාය පරිච්ඡෙදස්ස දස්සිතත්තා ඉධාපි ආකාසෙ ඨිතස්ස පටිග්ගාහකස්ස ආසන්නඞ්ගභූතපාදතලස්ස පාරිමන්තභූතතො පණ්හිපරියන්තස්ස හෙට්ඨිමතලතො පට්ඨාය, දායකස්ස පන ඔරිමන්තභූතතො පාදඞ්ගුලස්ස හෙට්ඨිමපරියන්තතො පට්ඨාය හත්ථපාසො ¶ පරිච්ඡින්දිතබ්බොති දට්ඨබ්බං. ඉමිනාව නයෙන භූමියං නිපජ්ජිත්වා උස්සීසකෙ නිසින්නස්ස හත්ථතො පටිග්ගණ්හන්තස්සාපි ආසන්නසීසඞ්ගස්ස පාරිමන්තභූතතො ගීවන්තතො පට්ඨායෙව හත්ථපාසො මිනිතබ්බො, න පාදතලතො පට්ඨාය. එවං නිපජ්ජිත්වා දානෙපි යථානුරූපං වෙදිතබ්බං. ‘‘යං ආසන්නතරං අඞ්ග’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239) හි ¶ වුත්තං. අකල්ලකොති ගිලානො සහත්ථා පරිභුඤ්ජිතුං අසක්කොන්තො මුඛෙන පටිග්ගණ්හාති. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.265) පන ‘‘අකල්ලකොති ගිලානො ගහෙතුං වා’’ති එත්තකමෙව වුත්තං, එතෙන අකල්ලකොති ගිලානො වා අථ වා ගහෙතුං අකල්ලකො අසමත්ථොති අත්ථො දස්සිතො. තෙනාහ ‘‘සචෙපි නත්ථුකරණියං දීයමානං නාසාපුටෙන අකල්ලකො වා මුඛෙන පටිග්ගණ්හාතී’’ති.

105. එකදෙසෙනාපීති අඞ්ගුලියා ඵුට්ඨමත්තෙන.

තඤ්චෙ පටිග්ගණ්හාති, සබ්බං පටිග්ගහිතමෙවාති වෙණුකොටියං බන්ධිත්වා ඨපිතත්තා. සචෙ භූමියං ඨිතමෙව ඝටං දායකෙන හත්ථපාසෙ ඨත්වා ‘‘ඝටං දස්සාමී’’ති දින්නං වෙණුකොටියා ගහණවසෙන පටිග්ගණ්හාති, උභයකොටිබද්ධං සබ්බම්පි පටිග්ගහිතමෙව හොති. භික්ඛුස්ස හත්ථෙ අපීළෙත්වා පකතියා පීළියමානං උච්ඡුරසං සන්ධාය ‘‘ගණ්හථා’’ති වුත්තත්තා ‘‘අභිහාරො න පඤ්ඤායතී’’ති වුත්තං, හත්ථපාසෙ ඨිතස්ස පන භික්ඛුස්ස අත්ථාය පීළියමානං උච්ඡුතො පග්ඝරන්තං රසං ගණ්හිතුං වට්ටති. දොණිකාය සයං පග්ඝරන්තං උච්ඡුරසං මජ්ඣෙ ආවරිත්වා විස්සජ්ජිතම්පි ගණ්හිතුං වට්ටති. පටිග්ගහණසඤ්ඤායාති ‘‘මඤ්චාදිනා පටිග්ගහෙස්සාමී’’ති උප්පාදිතසඤ්ඤාය, ඉමිනා ‘‘පටිග්ගණ්හාමී’’ති වාචාය වත්තබ්බකිච්චං නත්ථීති දස්සෙති.

යත්ථ ¶ කත්ථචි අට්ඨකථාසු, පදෙසෙසු වා. අසංහාරිමෙ ඵලකෙති ථාමමජ්ඣිමෙන අසංහාරියෙ. ‘‘තින්තිණිකාදිපණ්ණෙසූති වචනතො සාඛාසු පටිග්ගහණං රුහතීති දට්ඨබ්බ’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.265) වුත්තං. පොරාණටීකායම්පි තථෙව වුත්තං, තදෙතං විචාරෙතබ්බං. අට්ඨකථායඤ්හි ‘‘භූමියං අත්ථතෙසු සුඛුමෙසු තින්තිණිකාදිපණ්ණෙසු පටිග්ගහණං න රුහතී’’ති වුත්තං. තං තින්තිණිකාදිපණ්ණානං සුඛුමත්තා තත්ථ ඨපිතආමිසස්ස අසණ්ඨහනතො භූමියං ඨපිතසදිසත්තා ‘‘න රුහතී’’ති වුත්තං, තින්තිණිකාදිසාඛාසු ඨපිතෙපි එවමෙව සියා, තස්මා ‘‘සාඛාසු පටිග්ගහණං රුහතී’’ති වචනං අයුත්තං විය දිස්සති. අට්ඨකථායං ‘‘න රුහතී’’ති කිරියාපදස්ස ‘‘කස්මා’’ති හෙතුපරියෙසනෙ සති න අඤ්ඤං පරියෙසිතබ්බං, ‘‘සුඛුමෙසූ’’ති වුත්තං විසෙසනපදංයෙව හෙතුමන්තවිසෙසනං භවති, තස්මා තින්තිණිකපණ්ණාදීසු පටිග්ගහණං න රුහති, කස්මා? තෙසං සුඛුමත්තා. අඤ්ඤෙසු පන පදුමිනීපණ්ණාදීසු රුහති, කස්මා? තෙසං ඔළාරිකත්තාති හෙතුඵලසම්බන්ධො ඉච්ඡිතබ්බොති දිස්සති ¶ , තස්මා ‘‘තදෙතං විචාරෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘න හි තානි සන්ධාරෙතුං සමත්ථානීති මහන්තෙසු පන පදුමිනීපණ්ණාදීසු රුහතී’’ති.

106. පුඤ්ඡිත්වා පටිග්ගහෙත්වාති පුඤ්ඡිතෙපි රජනචුණ්ණාසඞ්කාය සති පටිග්ගහණත්ථාය වුත්තං, නාසති. තං පනාති පතිතරජං අප්පටිග්ගහෙත්වා උපරි ගහිතපිණ්ඩපාතං. අනාපත්තීති දුරූපචිණ්ණාදිදොසො නත්ථි. පුබ්බාභොගස්ස අනුරූපවසෙන ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස දත්වා…පෙ… වට්ටතී’’ති වුත්තං. යස්මා පන තං ‘‘අඤ්ඤස්ස දස්සාමී’’ති චිත්තුප්පාදමත්තෙන පරසන්තකං න හොති, තස්මා තස්ස අදත්වාපි පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස දස්සාමී’’තිආදිපි විනයදුක්කටස්ස පරිහාරාය ¶ වුත්තං, තථා අකත්වා ගහිතෙපි පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජතො අනාපත්තියෙව. භික්ඛුස්ස දෙතීති අඤ්ඤස්ස භික්ඛුස්ස දෙති. කඤ්ජිකන්ති ඛීරරසාදිං යං කිඤ්චි ද්රවං සන්ධාය වුත්තං. හත්ථතො මොචෙත්වා පුන ගණ්හාති, උග්ගහිතකං හොතීති ආහ ‘‘හත්ථතො අමොචෙන්තෙනෙවා’’ති. ආලුළෙන්තානන්ති ආලොළෙන්තානං, අයමෙව වා පාඨො. ආහරිත්වා භූමියං ඨපිතත්තා අභිහාරො නත්ථීති ආහ ‘‘පත්තො පටිග්ගහෙතබ්බො’’ති.

107. පඨමතරං උළුඞ්කතො ථෙවා පත්තෙ පතන්තීති එත්ථ ‘‘යථා පඨමතරං පතිතථෙවෙ දොසො නත්ථි, තථා ආකිරිත්වා අපනෙන්තානං පච්ඡා පතිතථෙවෙපි අභිහටත්තා නෙවත්ථි දොසො’’ති වදන්ති. චරුකෙනාති ඛුද්දකභාජනෙන. ‘‘අභිහටත්තාති දීයමානක්ඛණං සන්ධාය වුත්තං. දත්වා අපනයනකාලෙ පන ඡාරිකා වා බින්දූනි වා පතන්ති, පුන පටිග්ගහෙතබ්බං අභිහාරස්ස විගතත්තා’’ති වදන්ති, තං යථා න පතති, තථා අපනෙස්සාමීති පටිහරන්තෙ යුජ්ජති, පකතිසඤ්ඤාය අපනෙන්තෙ අභිහාරො න ඡිජ්ජති, සුපතිතං. පටිග්ගහිතමෙව හි තං හොති. මුඛවට්ටියාපි ගහෙතුං වට්ටතීති අභිහරියමානස්ස පත්තස්ස මුඛවට්ටියා උපරිභාගෙ හත්ථං පසාරෙත්වා ඵුසිතුං වට්ටති. පාදෙන පෙල්ලෙත්වාති පාදෙන ‘‘පටිග්ගහෙස්සාමී’’ති සඤ්ඤාය අක්කමිත්වා. කෙචීති අභයගිරිවාසිනො. වචනමත්තමෙවාති පටිබද්ධං පටිබද්ධපටිබද්ධන්ති සද්දමත්තමෙව නානං, කායපටිබද්ධමෙව හොති, තස්මා තෙසං වචනං න ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. එස නයොති ‘‘පටිබද්ධපටිබද්ධම්පි කායපටිබද්ධමෙවා’’ති අයං නයො. තථා ච තත්ථ කායපටිබද්ධෙ තප්පටිබද්ධෙ ච ථුල්ලච්චයමෙව වුත්තං.

තෙන ආහරාපෙතුන්ති යස්ස භික්ඛුනො සන්තිකං ගතං, තං ‘‘ඉධ නං ආනෙහී’’ති ආණාපෙත්වා ¶ තෙන ආහරාපෙතුං ඉතරස්ස වට්ටතීති අත්ථො. තස්මාති යස්මා මූලට්ඨස්සෙව ¶ පරිභොගො අනුඤ්ඤාතො, තස්මා. තං දිවසං හත්ථෙන ගහෙත්වා දුතියදිවසෙ පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස උග්ගහිතකපටිග්ගහිතං හොතීති ආහ ‘‘අනාමසිත්වා’’ති. අප්පටිග්ගහිතත්තා ‘‘සන්නිධිපච්චයා අනාපත්තී’’ති වුත්තං. අප්පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස අදින්නමුඛද්වාරාපත්ති හොතීති ආහ ‘‘පටිග්ගහෙත්වා පන පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති. ‘‘න තතො පරන්ති තදහෙව සාමං අප්පටිග්ගහිතං සන්ධාය වුත්තං, තදහෙව පටිග්ගහිතං පන පුනදිවසාදීසු අප්පටිග්ගහෙත්වාපි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති.

108. ඛීයන්තීති ඛයං ගච්ඡන්ති, තෙසං චුණ්ණෙහි ථුල්ලච්චයඅප්පටිග්ගහණාපත්තියො න හොන්තීති අධිප්පායො. සත්ථකෙනාති පටිග්ගහිතසත්ථකෙන. නවසමුට්ඨිතන්ති එතෙනෙව උච්ඡුආදීසු අභිනවලග්ගත්තා අබ්බොහාරිකං න හොතීති දස්සෙති. එසෙව නයොති සන්නිධිදොසාදිං සන්ධාය වදති. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි. කස්මා පනෙත්ථ උග්ගහිතපච්චයා, සන්නිධිපච්චයා වා දොසො න සියාති ආහ ‘‘න හි තං පරිභොගත්ථාය පරිහරන්තී’’ති. ඉමිනා ච බාහිරපරිභොගත්ථං සාමං ගහෙත්වා වා අනුපසම්පන්නෙන දින්නං වා පරිහරිතුං වට්ටතීති දීපෙති, තස්මා පත්තසම්මක්ඛනාදිඅත්ථං සාමං ගහෙත්වා පරිහරිතතෙලාදිං සචෙ පරිභුඤ්ජිතුකාමො හොති, පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්ති. අබ්භන්තරපරිභොගත්ථං පන සාමං ගහිතං පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස උග්ගහිතපටිග්ගහණං හොති, අප්පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස අදින්නමුඛද්වාරාපත්ති හොති. අබ්භන්තරපරිභොගත්ථමෙව අනුපසම්පන්නෙන දින්නං ගහෙත්වා පරිහරන්තස්ස සිඞ්ගීලොණකප්පො විය සන්නිධිපච්චයා ආපත්ති හොති. කෙචි පන ‘‘ථාමමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස උච්චාරණමත්තං හොතීතිආදිනා වුත්තපඤ්චඞ්ගසම්පත්තියා පටිග්ගහණස්ස රුහණතො බාහිරපරිභොගත්ථම්පි සචෙ අනුපසම්පන්නෙහි දින්නං ගණ්හාති, පටිග්ගහිතමෙවා’’ති ¶ වදන්ති. එවං සති ඉධ බාහිරපරිභොගත්ථං අනුපසම්පන්නෙන දින්නං ගහෙත්වා පරිහරන්තස්ස සන්නිධිපච්චයා ආපත්ති වත්තබ්බා සියා. ‘‘න හි තං පරිභොගත්ථාය පරිහරන්තී’’ති ච න වත්තබ්බං, තස්මා බාහිරපරිභොගත්ථං ගහිතං පටිග්ගහිතං නාම න හොතීති වෙදිතබ්බං.

යදි එවං පඤ්චසු පටිග්ගහණඞ්ගෙසු ‘‘පරිභොගත්ථායා’’ති විසෙසනං වත්තබ්බන්ති? න වත්තබ්බං. පටිග්ගහණඤ්හි පරිභොගත්ථමෙව හොතීති ‘‘පරිභොගත්ථායා’’ති විසුං අවත්වා ‘‘තඤ්චෙ භික්ඛු කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා පටිග්ගණ්හාතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. අපරෙ පන ‘‘සතිපි ¶ පටිග්ගහණෙ ‘න හි තං පරිභොගත්ථාය පරිහරන්තී’ති ඉධ අපරිභොගත්ථාය පරිහරණෙ අනාපත්ති වුත්තා’’ති වදන්ති. තෙන ච පටිග්ගහණඞ්ගෙසු පඤ්චසු සමිද්ධෙසු අජ්ඣොහරිතුකාමතාය ගහිතමෙව පටිග්ගහිතං නාම හොති අජ්ඣොහරිතබ්බෙසුයෙව පටිග්ගහණස්ස අනුඤ්ඤාතත්තාති දස්සෙති. තථා බාහිරපරිභොගත්ථාය ගහෙත්වා ඨපිතතෙලාදිං අජ්ඣොහරිතුකාමතාය සති පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති දස්සෙති. උදුක්ඛලමුසලාදීනි ඛීයන්තීති එත්ථ උදුක්ඛලමුසලානං ඛයෙන පිසිතකොට්ටිතභෙසජ්ජෙසු සචෙ ආගන්තුකවණ්ණො පඤ්ඤායති, න වට්ටති. සුද්ධං උදකං හොතීති රුක්ඛසාඛාදීහි ගළිත්වා පතනඋදකං සන්ධාය වුත්තං.

109. පත්තො වාස්ස පටිග්ගහෙතබ්බොති එත්ථාපි පත්තගතං ඡුපිත්වා දෙන්තස්ස හත්ථෙ ලග්ගෙන ආමිසෙන දොසාභාවත්ථං පත්තපටිග්ගහණන්ති අබ්භන්තරපරිභොගත්ථමෙව පත්තපටිග්ගහණං වෙදිතබ්බං. යං සාමණෙරස්ස පත්තෙ පතති…පෙ… පටිග්ගහණං න විජහතීති එත්ථ පුනප්පුනං ගණ්හන්තස්ස අත්තනො පත්තෙ පක්ඛිත්තමෙව අත්තනො සන්තකන්ති සන්නිට්ඨානකරණතො හත්ථගතං පටිග්ගහණං න විජහති. පරිච්ඡින්දිත්වා දින්නං පන ගණ්හන්තස්ස ගහණසමයෙයෙව අත්තනො සන්තකන්ති සන්නිට්ඨානස්ස කතත්තා ¶ හත්ථගතං පටිග්ගහණං විජහති. කෙසඤ්චි අත්ථාය භත්තං පක්ඛිපතීති එත්ථ අනුපසම්පන්නස්ස අත්ථාය පක්ඛිපන්තෙපි ආගන්ත්වා ගණ්හිස්සතීති සයමෙව පක්ඛිපිත්වා ඨපනතො පටිග්ගහණං න විජහති. අනුපසම්පන්නස්ස හත්ථෙ පක්ඛිත්තං පන අනුපසම්පන්නෙනෙව ඨපිතං නාම හොතීති පටිග්ගහණං විජහති පරිච්චත්තභාවතො. තෙන වුත්තං ‘‘සාමණෙර…පෙ… පරිච්චත්තත්තා’’ති. කෙසඤ්චීතිආදීසු අනුපසම්පන්නානං අත්ථාය කත්ථචි ඨපියමානම්පි හත්ථතො මුත්තමත්තෙ එව පටිග්ගහණං න විජහති, අථ ඛො භාජනෙ පතිතමෙව පටිග්ගහණං විජහති. භාජනඤ්ච භික්ඛුනා පුනදිවසත්ථාය අපෙක්ඛිතමෙවාති තග්ගතම්පි ආමිසං දුද්ධොතපත්තගතං විය පටිග්ගහණං විජහතීති සඞ්කාය ‘‘සාමණෙරස්ස හත්ථෙ පක්ඛිපිතබ්බ’’න්ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඊදිසෙසු හි යුත්ති න ගවෙසිතබ්බා, වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බං.

110. පත්තගතා යාගූති ඉමිනා පත්තමුඛවට්ටියා ඵුට්ඨෙපි කුටෙ යාගු පටිග්ගහිතා, උග්ගහිතා වා න හොති භික්ඛුනො අනිච්ඡාය ඵුට්ඨත්තාති දස්සෙති. ආරොපෙතීති හත්ථං ඵුසාපෙති. පටිග්ගහණූපගං භාරං නාම ථාමමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස උක්ඛෙපාරහං. කිඤ්චාපි අවිස්සජ්ජෙත්වාව අඤ්ඤෙන හත්ථෙන පිදහන්තස්ස දොසො නත්ථි, තථාපි න පිදහිතබ්බන්ති අට්ඨකථාපමාණෙනෙව ගහෙතබ්බං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.265) පන ‘‘න ¶ පිදහිතබ්බන්ති හත්ථතො මුත්තං සන්ධාය වුත්තං, හත්ථගතං පන ඉතරෙන හත්ථෙන පිදහතො, හත්ථතො මුත්තම්පි වා අඵුසිත්වා උපරි පිධානං පාතෙන්තස්ස න දොසො’’ති වුත්තං.

111. පටිග්ගණ්හාතීති ඡායත්ථාය උපරි ධාරියමානා මහාසාඛා යෙන කෙනචි ඡිජ්ජෙය්ය, තත්ථ ලග්ගරජං මුඛෙ පාතෙය්ය වාති කප්පියං කාරාපෙත්වා පටිග්ගණ්හාති.

මච්ඡිකවාරණත්ථන්ති ¶ එත්ථ ‘‘සචෙපි සාඛාය ලග්ගරජං පත්තෙ පතති, සුඛෙන පරිභුඤ්ජිතුං සක්කාති සාඛාය පටිග්ගහිතත්තා අබ්භන්තරපරිභොගත්ථමෙවිධ පටිග්ගහණන්ති මූලපටිග්ගහණමෙව වට්ටතී’’ති වුත්තං. අපරෙ පන ‘‘මච්ඡිකවාරණත්ථන්ති වචනමත්තං ගහෙත්වා බාහිරපරිභොගත්ථං ගහිත’’න්ති වදන්ති. කුණ්ඩකෙති මහාඝටෙ. තස්මිම්පීති චාටිඝටෙපි. අනුපසම්පන්නං ගාහාපෙත්වාති තමෙව අජ්ඣොහරණීයං භණ්ඩං අනුපසම්පන්නෙන ගාහාපෙත්වා.

ථෙරස්ස පත්තං දුතියත්ථෙරස්සාති ‘‘ථෙරස්ස පත්තං මය්හං දෙථා’’ති තෙන අත්තනො පරිච්චජාපෙත්වා දුතියත්ථෙරස්ස දෙති. තුය්හං යාගුං මය්හං දෙහීති එත්ථ එවං වත්වා සාමණෙරස්ස පත්තං ගහෙත්වා අත්තනොපි පත්තං තස්ස දෙති. එත්ථ පනාති ‘‘පණ්ඩිතො සාමණෙරො’’තිආදිපත්තපරිවත්තනකථායං. කාරණං උපපරික්ඛිතබ්බන්ති යථා මාතුආදීනං තෙලාදීනි හරන්තො තථාරූපෙ කිච්චෙ අනුපසම්පන්නෙන අපරිවත්තෙත්වාව පරිභුඤ්ජිතුං ලභති, එවමිධ පත්තපරිවත්තනං අකත්වා පරිභුඤ්ජිතුං කස්මා න ලභතීති කාරණං වීමංසිතබ්බන්ති අත්ථො. එත්ථ පන ‘‘සාමණෙරෙහි ගහිතතණ්ඩුලෙසු පරික්ඛීණෙසු අවස්සං අම්හාකං සාමණෙරා සඞ්ගහං කරොන්තීති චිත්තුප්පත්ති සම්භවති, තස්මා තං පරිවත්තෙත්වාව පරිභුඤ්ජිතබ්බං. මාතාපිතූනං අත්ථාය පන ඡායත්ථාය වා ගහණෙ පරිභොගාසා නත්ථි, තස්මා තං වට්ටතී’’ති කාරණං වදන්ති. තෙනෙව ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙනපි වුත්තං –

‘‘මාතාපිතූනමත්ථාය, තෙලාදිං හරතොපි ච;

සාඛං ඡායාදිඅත්ථාය, ඉමස්ස න විසෙසතා.

‘‘තස්මා හිස්ස විසෙසස්ස, චින්තෙතබ්බං තු කාරණං;

තස්ස සාලයභාවං තු, විසෙසං තක්කයාමහ’’න්ති.

ඉදමෙවෙත්ථ ¶ ¶ යුත්තතරං අවස්සං තථාවිධවිතක්කුප්පත්තියා සම්භවතො. න හි සක්කා එත්ථ විතක්කං සොධෙතුන්ති. මාතාදීනං අත්ථාය හරණෙ පන නාවස්සං තථාවිධවිතක්කුප්පත්තීති සක්කා විතක්කං සොධෙතුං. යත්ථ හි විතක්කං සොධෙතුං සක්කා, තත්ථ නෙවත්ථි දොසො. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘සචෙ පන සක්කොති විතක්කං සොධෙතුං, තතො ලද්ධං ඛාදිතුම්පි වට්ටතී’’ති. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.265) පන ‘‘එත්ථ පනාති පත්තපරිවත්තනෙ. කාරණන්ති එත්ථ යථා සාමණෙරා ඉතො අම්හාකම්පි දෙන්තීති විතක්කො උප්පජ්ජති, න තථා අඤ්ඤත්ථාති කාරණං වදන්ති, තඤ්ච යුත්තං. යස්ස පන තාදිසො විතක්කො නත්ථි, තෙන අපරිවත්තෙත්වාපි භුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං.

112. නිච්චාලෙතුන්ති චාලෙත්වා පාසාණසක්ඛරාදිඅපනයනං කාතුං. උද්ධනං ආරොපෙතබ්බන්ති අනග්ගිකං උද්ධනං සන්ධාය වුත්තං. උද්ධනෙ පච්චමානස්ස ආලුළනෙ උපරි අපක්කතණ්ඩුලා හෙට්ඨා පවිසිත්වා පච්චන්තීති ආහ ‘‘සාමංපාකඤ්චෙව හොතී’’ති.

113. ආධාරකෙ පත්තො ඨපිතොති අප්පටිග්ගහිතාමිසො පත්තො පුන පටිග්ගහණත්ථාය ඨපිතො. චාලෙතීති විනා කාරණං චාලෙති, සතිපි කාරණෙ භික්ඛූනං පරිභොගාරහං චාලෙතුං න වට්ටති. කිඤ්චාපි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අමනුස්සිකාබාධෙ ආමකමංසං ආමකලොහිත’’න්ති (මහාව. 264) තාදිසෙ ආබාධෙ අත්තනො අත්ථාය ආමකමංසපටිග්ගහණං අනුඤ්ඤාතං, ‘‘ආමකමංසපටිග්ගහණා පටිවිරතො හොතී’’ති (දී. නි. 1.10, 194) ච සාමඤ්ඤතො පටික්ඛිත්තං, තථාපි අත්තනො, අඤ්ඤස්ස වා භික්ඛුනො අත්ථාය අග්ගහිතත්තා ‘‘සීහවිඝාසාදිං…පෙ… වට්ටතී’’ති වුත්තං. සක්කොති විතක්කං සොධෙතුන්ති ‘‘මය්හම්පි දෙතී’’ති විතක්කස්ස අනුප්පන්නභාවං සල්ලක්ඛෙතුං සක්කොති ¶ , ‘‘සාමණෙරස්ස දස්සාමී’’ති සුද්ධචිත්තෙන මයා ගහිතන්ති වා සල්ලක්ඛෙතුං සක්කොති. සචෙ පන මූලෙපි පටිග්ගහිතං හොතීති එත්ථ ‘‘ගහෙත්වා ගතෙ මය්හම්පි දදෙය්යුන්ති සඤ්ඤාය සචෙ පටිග්ගහිතං හොතී’’ති වදන්ති.

114. කොට්ඨාසෙ කරොතීති ‘‘භික්ඛූ සාමණෙරා ච අත්තනො අත්තනො අභිරුචිතං කොට්ඨාසං ගණ්හන්තූ’’ති සබ්බෙසං සමකෙ කොට්ඨාසෙ කරොති. ගහිතාවසෙසන්ති සාමණෙරෙහි ගහිතකොට්ඨාසතො අවසෙසං. ගණ්හිත්වාති ‘‘මය්හං ඉදං ගණ්හිස්සාමී’’ති ගහෙත්වා. ඉධ ගහිතාවසෙසං නාම තෙන ගණ්හිත්වා පුන ඨපිතං.

පටිග්ගහෙත්වාති ¶ තදහු පටිග්ගහෙත්වා. තෙනෙව ‘‘යාවකාලිකෙන යාවජීවිකසංසග්ගෙ දොසො නත්ථී’’ති වුත්තං. සචෙ පන පුරිමදිවසෙ පටිග්ගහෙත්වා ඨපිතා හොති, සාමිසෙන මුඛෙන තස්සා වට්ටියා ධූමං පිවිතුං න වට්ටති. සමුද්දොදකෙනාති අප්පටිග්ගහිතසමුද්දොදකෙන.

හිමකරකා නාම කදාචි වස්සොදකෙන සහ පතනකා පාසාණලෙඛා විය ඝනීභූතා උදකවිසෙසා, තෙසු පටිග්ගහණකිච්චං නත්ථි. තෙනාහ ‘‘උදකගතිකා එවා’’ති. යස්මා කතකට්ඨි උදකං පසාදෙත්වා විසුං තිට්ඨති, තස්මා ‘‘අබ්බොහාරික’’න්ති වුත්තං. ඉමිනා අප්පටිග්ගහිතාපත්තීහි අබ්බොහාරිකං, විකාලභොජනාපත්තීහිපි අබ්බොහාරිකන්ති දස්සෙති. ලග්ගතීති සුක්ඛෙ මුඛෙ ච හත්ථෙ ච මත්තිකාවණ්ණං දස්සෙන්තං ලග්ගති. බහලන්ති හත්ථමුඛෙසු අලග්ගනකම්පි පටිග්ගහෙතබ්බං.

වාසමත්තන්ති රෙණුඛීරාභාවං දස්සෙති. පානීයං ගහෙත්වාති අත්තනොයෙව අත්ථාය ගහෙත්වා. සචෙ පන පීතාවසෙසකං තත්ථෙව ආකිරිස්සාමීති ගණ්හාති, පුන පටිග්ගහණකිච්චං ¶ නත්ථි. ආකිරති, පටිග්ගහෙතබ්බන්ති පුප්ඵරසස්ස පඤ්ඤායනතො වුත්තං. වික්ඛම්භෙත්වාති වියූහිත්වා, අපනෙත්වාති අත්ථො.

115. මහාභූතෙසූති පාණසරීරසන්නිස්සිතෙසු පථවීආදිමහාභූතෙසු. සබ්බං වට්ටතීති අත්තනො පරෙසඤ්ච සරීරසන්නිස්සිතං සබ්බං වට්ටති, අකප්පියමංසානුලොමතාය ථුල්ලච්චයාදිං න ජනෙතීති අධිප්පායො. පතතීති අත්තනො සරීරතො ඡිජ්ජිත්වා පතති. ‘‘රුක්ඛතො ඡින්දිත්වා’’ති වුත්තත්තා මත්තිකත්ථාය පථවිං ඛණිතුං, අඤ්ඤම්පි යං කිඤ්චි මූලපණ්ණාදිවිසභෙසජ්ජං ඡින්දිත්වා ඡාරිකං අකත්වාපි අප්පටිග්ගහිතම්පි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති දට්ඨබ්බං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

පටිග්ගහණවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

වීසතිමො පරිච්ඡෙදො.

21. පවාරණාවිනිච්ඡයකථා

116. එවං ¶ පටිග්ගහණවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි පවාරණාවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘පටික්ඛෙපපවාරණා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පටික්ඛිපනං පටික්ඛෙපො, අසම්පටිච්ඡනන්ති අත්ථො. පවාරියතෙ පවාරණා, පටිසෙධනන්ත්යත්ථො. පටික්ඛෙපසඞ්ඛාතා පවාරණා පටික්ඛෙපපවාරණා. අථ වා පටික්ඛෙපවසෙන පවාරණා පටික්ඛෙපපවාරණා. පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භුඤ්ජන්තස්ස අඤ්ඤස්මිං භොජනෙ අභිහටෙ පටික්ඛෙපසඞ්ඛාතා පවාරණාති සම්බන්ධො.

117. යං අස්නාතීති යං භුඤ්ජති. අම්බිලපායාසාදීසූති ආදි-සද්දෙන ඛීරපායාසාදිං සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ අම්බිලපායාසග්ගහණෙන ¶ තක්කාදිඅම්බිලසංයුත්තා ඝනයාගු වුත්තා. ඛීරපායාසග්ගහණෙන ඛීරසංයුත්තා යාගු සඞ්ගය්හති. පවාරණං ජනෙතීති අනතිරිත්තභොජනාපත්තිනිබන්ධනං පටික්ඛෙපං සාධෙති. කතොපි පටික්ඛෙපො අනතිරිත්තභොජනාපත්තිනිබන්ධනො න හොති, අකතට්ඨානෙයෙව තිට්ඨතීති ආහ ‘‘පවාරණං න ජනෙතී’’ති.

‘‘යාගු-සද්දස්ස පවාරණජනකයාගුයාපි සාධාරණත්තා ‘යාගුං ගණ්හථා’ති වුත්තෙපි පවාරණා හොතීති පවාරණං ජනෙතියෙවාති වුත්ත’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. තං පරතො තත්ථෙව ‘‘භත්තමිස්සකං යාගුං ආහරිත්වා’’ති එත්ථ වුත්තකාරණෙන න සමෙති. වුත්තඤ්හි තත්ථ – හෙට්ඨා අයාගුකෙ නිමන්තනෙ උදකකඤ්ජිකඛීරාදීහි සද්ධිං මද්දිතං භත්තමෙව සන්ධාය ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වුත්තත්තා පවාරණා හොති. ‘‘භත්තමිස්සකං යාගුං ආහරිත්වා’’ති එත්ථ පන විසුං යාගුයා විජ්ජමානත්තා පවාරණා න හොතීති. තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව ඛීරාදීහි සද්ධිං මද්දිතං භත්තමෙව සන්ධාය ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වුත්තත්තා යාගුයාව තත්ථ අභාවතො පවාරණා හොතීති එවමෙත්ථ කාරණං වත්තබ්බං. එවඤ්හි සති පරතො ‘‘යෙනාපුච්ඡිතො, තස්ස අත්ථිතායා’’ති අට්ඨකථාය වුත්තකාරණෙනපි සංසන්දති, අඤ්ඤථා ගණ්ඨිපදෙසුයෙව පුබ්බාපරවිරොධො ආපජ්ජති, අට්ඨකථාය ච න සමෙතීති. සචෙ…පෙ… පඤ්ඤායතීති ඉමිනා වුත්තප්පමාණස්ස මච්ඡමංසඛණ්ඩස්ස නහාරුනො වා සබ්භාවමත්තං දස්සෙති. තාහීති පුථුකාහි.

සාලිවීහියවෙහි කතසත්තූති යෙභුය්යනයෙන වුත්තං, සත්ත ධඤ්ඤානි පන භජ්ජිත්වා කතොපි සත්තුයෙව. තෙනෙවාහ ‘‘කඞ්ගුවරක…පෙ… සත්තුසඞ්ගහමෙව ගච්ඡතී’’ති. සත්තුමොදකොති සත්තුයො පිණ්ඩෙත්වා ¶ කතො අපක්කො සත්තුගුළො ¶ . විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.238-239) පන ‘‘සත්තුමොදකොති සත්තුං තෙමෙත්වා කතො අපක්කො, සත්තුං පන පිසිත්වා පිට්ඨං කත්වා තෙමෙත්වා පූවං කත්වා පචන්ති, තං න පවාරෙතී’’ති වුත්තං.

පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරවසෙන විප්පකතභොජනභාවස්ස උපච්ඡින්නත්තා ‘‘මුඛෙ සාසපමත්තම්පි…පෙ… න පවාරෙතී’’ති වුත්තං. ‘‘අකප්පියමංසං පටික්ඛිපති, න පවාරෙතී’’ති වචනතො සචෙ සඞ්ඝිකං ලාභං අත්තනො අපාපුණන්තං ජානිත්වා වා අජානිත්වා වා පටික්ඛිපති, න පවාරෙති පටික්ඛිපිතබ්බස්සෙව පටික්ඛිත්තත්තා, අලජ්ජිසන්තකං පටික්ඛිපන්තොපි න පවාරෙති. අවත්ථුතායාති අනතිරිත්තාපත්තිසාධිකාය පවාරණාය අවත්ථුභාවතො. එතෙන පටික්ඛිපිතබ්බස්සෙව පටික්ඛිත්තභාවං දීපෙති. යඤ්හි පටික්ඛිපිතබ්බං හොති, තස්ස පටික්ඛෙපො ආපත්තියා අඞ්ගං න හොතීති තං පවාරණාය අවත්ථූති වුච්චති.

118. ආසන්නතරං අඞ්ගන්ති හත්ථපාසතො බහි ඨත්වා ඔනමිත්වා දෙන්තස්ස සීසං ආසන්නතරං හොති, තස්ස ඔරිමන්තෙන පරිච්ඡින්දිතබ්බං.

උපනාමෙතීති ඉමිනා කායාභිහාරං දස්සෙති. අපනාමෙත්වාති අභිමුඛං හරිත්වා. ඉදං භත්තං ගණ්හාති වදතීති කිඤ්චි අපනාමෙත්වා වදති. කෙවලං වාචාභිහාරස්ස අනධිප්පෙතත්තා ගණ්හථාති ගහෙතුං ආරද්ධං. හත්ථපාසතො බහි ඨිතස්ස සතිපි දාතුකාමතාභිහාරෙ පටික්ඛිපන්තස්ස දූරභාවෙනෙව පවාරණාය අභාවතො ථෙරස්සපි දූරභාවමත්තං ගහෙත්වා පවාරණාය අභාවං දස්සෙන්තො ‘‘ථෙරස්ස දූරභාවතො’’තිආදිමාහ, න පන ථෙරස්ස අභිහාරසම්භවතො. සචෙපි ගහෙත්වා ගතො හත්ථපාසෙ ඨිතො ¶ හොති, කිඤ්චි පන අවත්වා ආධාරට්ඨානෙ ඨිතත්තා අභිහාරො නාම න හොතීති ‘‘දූතස්ස ච අනභිහරණතො’’ති වුත්තං. ‘‘ගහෙත්වා ආගතෙන ‘භත්තං ගණ්හථා’ති වුත්තෙ අභිහාරො නාම හොතීති ‘සචෙ පන ගහෙත්වා ආගතො භික්ඛු…පෙ… පවාරණා හොතී’ති වුත්ත’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘පත්තං කිඤ්චිපි උපනාමෙත්වා ‘ඉමං භත්තං ගණ්හථා’ති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බ’’න්ති වදන්ති, තං යුත්තං විය දිස්සති වාචාභිහාරස්ස ඉධ අනධිප්පෙතත්තා.

පරිවෙසනායාති භත්තග්ගෙ. අභිහටාව හොතීති පරිවෙසකෙනෙව අභිහටා හොති. තතො ¶ දාතුකාමතාය ගණ්හන්තං පටික්ඛිපන්තස්ස පවාරණා හොතීති එත්ථ අග්ගණ්හන්තම්පි පටික්ඛිපතො පවාරණා හොතියෙව. කස්මා? දාතුකාමතාය අභිහටත්තා, ‘‘තස්මා සා අභිහටාව හොතී’’ති හි වුත්තං. තෙනෙව තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු ‘‘දාතුකාමාභිහාරෙ සති කෙවලං ‘දස්සාමී’ති ගහණමෙව අභිහාරො න හොති, ‘දස්සාමී’ති ගණ්හන්තෙපි අගණ්හන්තෙපි දාතුකාමතාභිහාරොව අභිහාරො හොති, තස්මා ගහණසමයෙ වා අග්ගහණසමයෙ වා තං පටික්ඛිපතො පවාරණා හොතී’’ති වුත්තං. ඉදානි තස්ස අසති දාතුකාමතාභිහාරෙ ගහණසමයෙපි පටික්ඛිපතො පවාරණා න හොතීති දස්සෙතුං ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි වුත්තං. කටච්ඡුනා අනුක්ඛිත්තම්පි පුබ්බෙ එව අභිහටත්තා පවාරණා හොතීති ‘‘අභිහටාව හොතී’’ති වුත්තං. උද්ධටමත්තෙති භාජනතො වියොජිතමත්තෙ. ද්වින්නං සමභාරෙපීති පරිවෙසකස්ස ච අඤ්ඤස්ස ච භත්තපච්ඡිභාරග්ගහණෙ සම්භූතෙපීති අත්ථො.

119. රසං ගණ්හථාති එත්ථ කෙවලං මංසරසස්ස අපවාරණාජනකස්ස නාමෙන වුත්තත්තා පටික්ඛිපතො පවාරණා න ¶ හොති. මච්ඡරසන්තිආදීසු මච්ඡො ච රසඤ්චාති අත්ථසම්භවතො, වත්ථුනොපි තාදිසත්තා පවාරණා හොති. ‘‘ඉදං ගණ්හථා’’තිපි අවත්වා තුණ්හීභූතෙන අභිහටං පටික්ඛිපතොපි හොති එව.

කරම්බකොති මිස්සකාධිවචනමෙතං. යඤ්හි බහූහි මිස්සෙත්වා කරොන්ති, සො ‘‘කරම්බකො’’ති වුච්චති, සො සචෙපි මංසෙන මිස්සෙත්වා කතො හොති, ‘‘කරම්බකං ගණ්හථා’’ති අපවාරණාරහස්ස නාමෙන වුත්තත්තා පටික්ඛිපතො පවාරණා න හොති. ‘‘මංසකරම්බකං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ පන ‘‘මංසමිස්සකං ගණ්හථා’’ති වුත්තං හොති, තස්මා පවාරණාව හොති.

120. ‘‘උද්දිස්සකත’’න්ති මඤ්ඤමානොති එත්ථ ‘‘වත්ථුනො කප්පියත්තා අකප්පියසඤ්ඤාය පටික්ඛෙපතොපි අචිත්තකත්තා ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස පවාරණා හොතී’’ති වදන්ති. ‘‘හෙට්ඨා අයාගුකෙ නිමන්තනෙ උදකකඤ්ජිකඛීරාදීහි සද්ධිං මද්දිතං භත්තමෙව සන්ධාය ‘යාගුං ගණ්හථා’ති වුත්තත්තා පවාරණා හොති, ‘භත්තමිස්සකං යාගුං ආහරිත්වා’ති එත්ථ පන විසුං යාගුයා විජ්ජමානත්තා පවාරණා න හොතී’’ති වදන්ති. අයමෙත්ථ අධිප්පායොති ‘‘යෙනාපුච්ඡිතො’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං සන්ධාය වදති. කාරණං පනෙත්ථ දුද්දසන්ති එත්ථ එකෙ තාව වදන්ති ‘‘යස්මා යාගුමිස්සකං නාම භත්තමෙව න හොති, ඛීරාදිකම්පි හොතියෙව, තස්මා කරම්බකෙ විය පවාරණාය න භවිතබ්බං, එවඤ්ච සති ‘යාගු බහුතරා වා හොති සමසමා වා ¶ , න පවාරෙති, යාගු මන්දා, භත්තං බහුතරං, පවාරෙතී’ති එත්ථ කාරණං දුද්දස’’න්ති. කෙචි පන වදන්ති ‘‘යාගුමිස්සකං නාම භත්තං, තස්මා තං පටික්ඛිපතො පවාරණාය එව භවිතබ්බං, එවඤ්ච සති ‘ඉධ පවාරණා හොති, න හොතී’ති එත්ථ කාරණං දුද්දස’’න්ති.

යථා ¶ චෙත්ථ කාරණං දුද්දසං, එවං පරතො ‘‘මිස්සකං ගණ්හථා’’ති එත්ථාපි කාරණං දුද්දසමෙවාති වෙදිතබ්බං. න හි පවාරණප්පහොනකස්ස අප්පබහුභාවො පවාරණාය භාවාභාවනිමිත්තං, කිඤ්චරහි පවාරණාජනකස්ස නාම ගහණමෙවෙත්ථ පමාණං, තස්මා ‘‘ඉදඤ්ච කරම්බකෙන න සමානෙතබ්බ’’න්තිආදිනා යම්පි කාරණං වුත්තං, තම්පි පුබ්බෙ වුත්තෙන සංසන්දියමානං න සමෙති. යදි හි මිස්සකන්ති භත්තමිස්සකෙයෙව රුළ්හං සියා, එවං සති යථා ‘‘භත්තමිස්සකං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ භත්තං බහුතරං වා සමං වා අප්පතරං වා හොති, පවාරෙතියෙව, එවං ‘‘මිස්සකං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙපි අප්පතරෙපි භත්තෙ පවාරණාය භවිතබ්බං ‘‘මිස්සක’’න්ති භත්තමිස්සකෙයෙව රුළ්හත්තා. තථා හි ‘‘මිස්සකන්ති භත්තමිස්සකෙයෙව රුළ්හවොහාරත්තා ඉදං පන භත්තමිස්සකමෙවාති වුත්ත’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අථ මිස්සකන්ති භත්තමිස්සකෙ රුළ්හං න හොති, මිස්සකභත්තං පන සන්ධාය ‘‘මිස්සකං ගණ්හථා’’ති වුත්තන්ති. එවම්පි යථා අයාගුකෙ නිමන්තනෙ ඛීරාදීහි සම්මද්දිතං භත්තමෙව සන්ධාය ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ පවාරණා හොති, එවමිධාපි මිස්සකභත්තමෙව සන්ධාය ‘‘මිස්සකං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ භත්තං අප්පං වා හොතු, බහු වා, පවාරණා එව සියා, තස්මා මිස්සකන්ති භත්තමිස්සකෙ රුළ්හං වා හොතු, මිස්සකං සන්ධාය භාසිතං වා, උභයථාපි පුබ්බෙනාපරං න සමෙතීති කිමෙත්ථ කාරණචින්තාය. ඊදිසෙසු පන ඨානෙසු අට්ඨකථාපමාණෙනෙව ගන්තබ්බන්ති අයං අම්හාකං ඛන්ති.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.238-239) පන ‘‘උද්දිස්සකතන්ති මඤ්ඤමානොති එත්ථ වත්ථුනො කප්පියත්තා ‘පවාරිතොව හොතී’ති වුත්තං. තඤ්චෙ උද්දිස්සකතමෙව හොති, පටික්ඛෙපො නත්ථි. අයමෙත්ථාධිප්පායොති ‘යෙනාපුච්ඡිතො’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං සන්ධාය වදති. කාරණං පනෙත්ථ දුද්දසන්ති භත්තස්ස බහුතරභාවෙ ¶ පවාරණාය සම්භවකාරණං දුද්දසං, අඤ්ඤථා කරම්බකෙපි මච්ඡාදිබහුභාවෙ පවාරණා භවෙය්යාති අධිප්පායො. යථා චෙත්ථ කාරණං දුද්දසං, එවං පරතො ‘මිස්සකං ගණ්හථා’ති එත්ථාපි කාරණං දුද්දසමෙවාති දට්ඨබ්බං. යඤ්ච ‘ඉදං පන භත්තමිස්සකමෙවා’තිආදි ¶ කාරණං වුත්තං, තම්පි ‘අප්පතරං න පවාරෙතී’ති වචනෙන න සමෙතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං.

‘‘විසුං කත්වා දෙතීති භත්තස්ස උපරි ඨිතං රසාදිං විසුං ගහෙත්වා දෙතී’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙහිචි පන ‘‘යථා භත්තසිත්ථං න පතති, තථා ගාළ්හං හත්ථෙන පීළෙත්වා පරිස්සාවෙත්වා දෙතී’’ති වුත්තං. තත්ථාපි කාරණං න දිස්සති. යථා හි භත්තමිස්සකං යාගුං ආහරිත්වා ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වත්වා යාගුමිස්සකං භත්තම්පි දෙන්තං පටික්ඛිපතො පවාරණා න හොති, එවමිධාපි බහුඛීරරසාදීසු භත්තෙසු ‘‘ඛීරං ගණ්හථා’’තිආදීනි වත්වා දින්නානි ඛීරාදීනි වා දෙතු ඛීරාදිමිස්සකං භත්තං වා, උභයථාපි පවාරණාය න භවිතබ්බං, තස්මා ‘‘විසුං කත්වා දෙතී’’ති තෙනාකාරෙන දෙන්තං සන්ධාය වුත්තං, න පන භත්තමිස්සකං කත්වා දීයමානං පටික්ඛිපතො පවාරණා හොතීති දස්සනත්ථන්ති ගහෙතබ්බං. යදි පන භත්තමිස්සකං කත්වා දීයමානෙ පවාරණා හොතීති අධිප්පායෙන අට්ඨකථායං ‘‘විසුං කත්වා දෙතී’’ති වුත්තං, එවං සති අට්ඨකථායෙවෙත්ථ පමාණන්ති ගහෙතබ්බං, න පන කාරණන්තරං ගවෙසිතබ්බං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.238-239) පන ‘‘විසුං කත්වා දෙතීති ‘රසං ගණ්හථා’තිආදිනා වාචාය විසුං කත්වා දෙතීති අත්ථො ගහෙතබ්බො, න පන කායෙන රසාදිං වියොජෙත්වාති තථා අවියොජිතෙපි පටික්ඛිපතො පවාරණාය අසම්භවතො අපවාරණාපහොනකස්ස නාමෙන වුත්තත්තා භත්තමිස්සකයාගුං ආහරිත්වා ‘යාගුං ¶ ගණ්හථා’ති වුත්තට්ඨානාදීසු විය, අඤ්ඤථා එත්ථ යථා පුබ්බාපරං න විරුජ්ඣති, තථා අධිප්පායො ගහෙතබ්බො’’ති වුත්තං.

නාවා වා සෙතු වාතිආදිම්හි නාවාදිඅභිරුහනාදික්ඛණෙ කිඤ්චි ඨත්වාපි අභිරුහනාදිකාතබ්බත්තෙපි ගමනතප්පරතාය ඨානං නාම න හොති, ජනසම්මද්දෙන පන අනොකාසාදිභාවෙන ඨාතුං න වට්ටති. අචාලෙත්වාති වුත්තට්ඨානතො අඤ්ඤස්මිං පීඨප්පදෙසෙ වා උද්ධං වා අපෙල්ලෙත්වා, තස්මිං එව පන ඨානෙ පරිවත්තෙතුං ලභති. තෙනාහ ‘‘යෙන පස්සෙනා’’තිආදි. සචෙ උක්කුටිකං නිසින්නො පාදෙ අමුඤ්චිත්වාපි භූමියං නිසීදති, ඉරියාපථං විකොපෙන්තො නාම හොතීති උක්කුටිකාසනං අවිකොපෙත්වා සුඛෙන නිසීදිතුං ‘‘තස්ස පන හෙට්ඨා…පෙ… නිසීදනකං දාතබ්බ’’න්ති වුත්තං. ‘‘ආසනං අචාලෙත්වාති පීඨෙ ඵුට්ඨොකාසතො ආනිසදමංසං ¶ අමොචෙත්වා අනුට්ඨහිත්වාති වුත්තං හොති. අදින්නාදානෙ විය ඨානාචාවනං න ගහෙතබ්බ’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං.

121. අකප්පියකතන්ති එත්ථ අකප්පියකතස්සෙව අනතිරිත්තභාවතො කප්පියං අකාරාපෙත්වා තස්මිං පත්තෙ පක්ඛිත්තං මූලඵලාදියෙව අතිරිත්තං න හොති, අකප්පියභොජනං වා කුලදූසනාදිනා උප්පන්නං. සෙසං පන පත්තපරියාපන්නං අතිරිත්තමෙව හොති, පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති, තං පන මූලඵලාදිං පරිභුඤ්ජිතුකාමෙන තතො නීහරිත්වා කප්පියං කාරාපෙත්වා අඤ්ඤස්මිං භාජනෙ ඨපෙත්වා අතිරිත්තං කාරාපෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං.

122. සො පුන කාතුං න ලභතීති තස්මිංයෙව භාජනෙ කරියමානං පඨමං කතෙන සද්ධිං කතං හොතීති පුන සොයෙව කාතුං න ලභති, අඤ්ඤො ලභති. අඤ්ඤස්මිං පන භාජනෙ තෙන වා අඤ්ඤෙන වා කාතුං වට්ටති. තෙනාහ ¶ ‘‘යෙන අකතං, තෙන කාතබ්බං, යඤ්ච අකතං, තං කාතබ්බ’’න්ති. තෙනාපීති එත්ථ පි-සද්දො න කෙවලං අඤ්ඤෙනෙවාති ඉමමත්ථං දීපෙති. එවං කතන්ති අඤ්ඤස්මිං භාජනෙ කතං.

පෙසෙත්වාති අනුපසම්පන්නස්ස හත්ථෙ පෙසෙත්වා. ඉමස්ස විනයකම්මභාවතො ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස හත්ථෙ ඨිතං න කාතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

සචෙ පන ආමිසසංසට්ඨානීති එත්ථ සචෙ මුඛගතෙනාපි අනතිරිත්තෙන ආමිසෙන සංසට්ඨානි හොන්ති, පාචිත්තියමෙවාති වෙදිතබ්බං, තස්මා පවාරිතෙන භොජනං අතිරිත්තං කාරාපෙත්වා භුඤ්ජන්තෙනපි යථා අකතෙන මිස්සං න හොති, එවං මුඛඤ්ච හත්ථඤ්ච සුද්ධං කත්වා භුඤ්ජිතබ්බං. කිඤ්චාපි අපවාරිතස්ස පුරෙභත්තං යාමකාලිකාදීනි ආහාරත්ථාය පරිභුඤ්ජතොපි අනාපත්ති, පවාරිතස්ස පන පවාරණමූලකං දුක්කටං හොතියෙවාති ‘‘යාමකාලිකං…පෙ… අජ්ඣොහාරෙ අජ්ඣොහාරෙ ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති පාළියං (පාචි. 240) වුත්තං.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

පටික්ඛෙපපවාරණාවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

එකවීසතිමො පරිච්ඡෙදො.

22. පබ්බජ්ජාවිනිච්ඡයකථා

123. එවං ¶ පටික්ඛෙපපවාරණාවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි පබ්බජ්ජාවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘පබ්බජ්ජාති එත්ථ පනා’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ පඨමං වජිතබ්බාති පබ්බජ්ජා, උපසම්පදාතො පඨමං උපගච්ඡිතබ්බාති ¶ අත්ථො. ප-පුබ්බ වජ ගතිම්හීති ධාතු. කුලපුත්තන්ති ආචාරකුලපුත්තං සන්ධාය වදති. යෙ පුග්ගලා පටික්ඛිත්තා, තෙ වජ්ජෙත්වාති සම්බන්ධො. පබ්බජ්ජාදොසවිරහිතොති පබ්බජ්ජාය අන්තරායකරෙහි පඤ්චාබාධාදිදොසෙහි විරහිතො. නඛපිට්ඨිප්පමාණන්ති එත්ථ කනිට්ඨඞ්ගුලිනඛපිට්ඨි අධිප්පෙතා. ‘‘තඤ්චෙ නඛපිට්ඨිප්පමාණම්පි වඩ්ඪනපක්ඛෙ ඨිතං හොති, න පබ්බාජෙතබ්බොති ඉමිනා සාමඤ්ඤලක්ඛණං දස්සිතං, තස්මා යත්ථ කත්ථචි සරීරාවයවෙසු නඛපිට්ඨිප්පමාණං වඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතං චෙ, න වට්ටතීති සිද්ධං. එවඤ්ච සති නඛපිට්ඨිප්පමාණම්පි අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතං චෙ, සබ්බත්ථ වට්ටතීති ආපන්නං, තඤ්ච න සාමඤ්ඤතො අධිප්පෙතන්ති පදෙසවිසෙසෙයෙව නියමෙත්වා දස්සෙන්තො ‘සචෙ පනා’තිආදිමාහ. සචෙ හි අවිසෙසෙන නඛපිට්ඨිප්පමාණං අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතං වට්ටෙය්ය, ‘නිවාසනපාරුපනෙහි පකතිපටිච්ඡන්නට්ඨානෙ’ති පදෙසනියමං න කරෙය්ය, තස්මා නිවාසනපාරුපනෙහි පකතිපටිච්ඡන්නට්ඨානතො අඤ්ඤත්ථ නඛපිට්ඨිප්පමාණං අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතම්පි න වට්ටතීති සිද්ධං. නඛපිට්ඨිප්පමාණතො ඛුද්දකතරං පන අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ වා වඩ්ඪනකපක්ඛෙ වා ඨිතං හොතු, වට්ටති නඛපිට්ඨිප්පමාණතො ඛුද්දකතරස්ස වඩ්ඪනකපක්ඛෙ අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ වා ඨිතස්ස මුඛාදීසුයෙව පටික්ඛිත්තත්තා’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.88) වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 88-89) පන ‘‘පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ නඛපිට්ඨිප්පමාණං අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතං හොති, වට්ටතීති වුත්තත්තා අප්පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ තාදිසම්පි න වට්ටති, පටිච්ඡන්නට්ඨානෙපි ච වඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතං න වට්ටතීති සිද්ධමෙව හොති. පාකටට්ඨානෙපි පන නඛපිට්ඨිප්පමාණතො ඌනතරං අවඩ්ඪනකං වට්ටතීති යෙ ගණ්හෙය්යුං, තෙසං තං ගහණං පටිසෙධෙතුං ‘මුඛෙ පනා’තිආදි වුත්ත’’න්ති වුත්තං. ගොධා…පෙ… න වට්ටතීති ඉමිනා තාදිසොපි රොගො කුට්ඨෙයෙව ¶ අන්තොගධොති දස්සෙති. ගණ්ඩෙපි ඉමිනා නයෙන විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. තත්ථ පන මුඛාදීසු කොලට්ඨිමත්තතො ඛුද්දකතරොපි ගණ්ඩො න වට්ටතීති විසුං න දස්සිතො. ‘‘අප්පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතෙපි න වට්ටතී’’ති එත්තකමෙව හි තත්ථ වුත්තං, තථාපි කුට්ඨෙ වුත්තනයෙන මුඛාදීසු කොලට්ඨිප්පමාණතො ඛුද්දකතරොපි ගණ්ඩො න වට්ටතීති විඤ්ඤායති, තස්මා අවඩ්ඪනකපක්ඛෙ ඨිතෙපීති එත්ථ පි-සද්දො අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථො, තෙන කොලට්ඨිමත්තතො ¶ ඛුද්දකතරොපි න වට්ටතීති අයමත්ථො දස්සිතොයෙවාති අම්හාකං ඛන්ති. පකතිවණ්ණෙ ජාතෙති රොගහෙතුකස්ස විකාරවණ්ණස්ස අභාවං සන්ධාය වුත්තං.

කොලට්ඨිමත්තකොති බදරට්ඨිප්පමාණො. ‘‘සඤ්ජාතඡවිං කාරෙත්වා’’ති පාඨො, විජ්ජමානඡවිං කාරෙත්වාති අත්ථො. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.88-89) පන ‘‘සච්ඡවිං කාරෙත්වාති විජ්ජමානඡවිං කාරෙත්වාති අත්ථො, සඤ්ඡවින්ති වා පාඨො, සඤ්ජාතඡඅන්ති අත්ථො. ගණ්ඩාදීසු වූපසන්තෙසුපි තං ඨානං විවණ්ණම්පි හොති, තං වට්ටතී’’ති වුත්තං.

පදුමපුණ්ඩරීකපත්තවණ්ණන්ති රත්තපදුමසෙතපදුමපුප්ඵදලවණ්ණං. කුට්ඨෙ වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ අවඩ්ඪනකං වට්ටති, අඤ්ඤත්ථ න කිඤ්චි වට්ටතී’’ති වුත්තනයං දස්සෙති. සොසබ්යාධීති ඛයරොගො. යක්ඛුම්මාදොති කදාචි ආගන්ත්වා භූමියං පාතෙත්වා හත්ථමුඛාදිකං අවයවං භූමියං ඝංසනකො යක්ඛොව රොගො.

124. මහාමත්තොති මහතියා ඉස්සරියමත්තාය සමන්නාගතො. ‘‘න දානාහං දෙවස්ස භටො’’ති ආපුච්ඡතීති රඤ්ඤා එව දින්නං ඨානන්තරං සන්ධාය වුත්තං. යො පන රාජකම්මිකෙහි ¶ අමච්චාදීහි ඨපිතො, අමච්චාදීනං එව වා භටො හොති, තෙන තං තං අමච්චාදිම්පි ආපුච්ඡිතුං වට්ටතීති.

125. ‘‘ධජබන්ධො’’ති වුත්තත්තා අපාකටචොරො පබ්බාජෙතබ්බොති විඤ්ඤායති. තෙන වක්ඛති ‘‘යෙ පන අම්බලබුජාදිචොරකා’’තිආදි. එවං ජානන්තීති ‘‘සීලවා ජාතො’’ති ජානන්ති.

126. භින්දිත්වාති අන්දුබන්ධනං භින්දිත්වා. ඡින්දිත්වාති සඞ්ඛලිකබන්ධනං ඡින්දිත්වා. මුඤ්චිත්වාති රජ්ජුබන්ධනං මුඤ්චිත්වා. විවරිත්වාති ගාමබන්ධනාදීසු ගාමද්වාරාදීනි විවරිත්වා. අපස්සමානානං වා පලායතීති පුරිසගුත්තියං පුරිසානං ගොපකානං අපස්සමානානං පලායති.

129. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘කසාහතො කතදණ්ඩකම්මො’’ති එත්ථ වුත්තනයෙනෙව.

130. පලාතොපීති ¶ ඉණස්සාමිකානං ආගමනං ඤත්වා භයෙන පලාතොපි ඉණායිකො. ගීවා හොති ඉණායිකභාවං ඤත්වා අනාදරෙන ඉණමුත්තකෙ භික්ඛුභාවෙ පවෙසිතත්තා.

උපඩ්ඪුපඩ්ඪන්ති ථොකං ථොකං. දාතබ්බමෙවාති ඉණායිකෙන ධනං සම්පජ්ජතු වා, මා වා, දානෙ සඋස්සාහෙනෙව භවිතබ්බං, අඤ්ඤෙහි ච භික්ඛූහි ‘‘මා ධුරං නික්ඛිපාහී’’ති වත්වා සහායකෙහි භවිතබ්බන්ති දස්සෙති. ධුරනික්ඛෙපෙන හිස්ස භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බතා සියාති.

131. දාසචාරිත්තං ආරොපෙත්වා කීතොති ඉමිනා දාසභාවපරිමොචනත්ථාය කීතං නිවත්තෙති. තාදිසො හි ධනක්කීතොපි අදාසො එව. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 97) පන ‘‘දෙසචාරිත්තන්ති ¶ සාවනපණ්ණාරොපනාදිකං තං තං දෙසචාරිත්ත’’න්ති වුත්තං. තත්ථ තත්ථ චාරිත්තවසෙනාති තස්මිං තස්මිං ජනපදෙ දාසපණ්ණජ්ඣාපනාදිනා අදාසකරණනියාමෙන. අභිසෙකාදීසු සබ්බබන්ධනානි මොචාපෙන්ති, තං සන්ධාය ‘‘සබ්බසාධාරණෙනා’’ති වුත්තං.

සචෙ සයමෙව පණ්ණං ආරොපෙන්ති, න වට්ටතීති තා භුජිස්සිත්ථියො ‘‘මයම්පි වණ්ණදාසියො හොමා’’ති අත්තනො රක්ඛණත්ථාය සයමෙව රාජූනං දාසිපණ්ණෙ අත්තනො නාමං ලිඛාපෙන්ති, තාසං පුත්තාපි රාජදාසාව හොන්ති, තස්මා තෙ පබ්බාජෙතුං න වට්ටති. තෙහි අදින්නා න පබ්බාජෙතබ්බාති යත්තකා තෙසං සාමිනො, තෙසු එකෙන අදින්නෙපි න පබ්බාජෙතබ්බා. භුජිස්සෙ කත්වා පන පබ්බාජෙතුං වට්ටතීති යස්ස විහාරස්ස තෙ ආරාමිකා දින්නා, තස්මිං විහාරෙ සඞ්ඝං ඤාපෙත්වා ඵාතිකම්මෙන ධනාදිං කත්වා භුජිස්සෙ කත්වා පබ්බාජෙතුං වට්ටති. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 97) පන ‘‘දෙවදාසිපුත්තෙ වට්ටතීති ලිඛිතං. ‘ආරාමිකඤ්චෙ පබ්බාජෙතුකාමො, අඤ්ඤමෙකං දත්වා පබ්බාජෙතබ්බ’න්ති වුත්තං. මහාපච්චරිවාදස්ස අයමිධ අධිප්පායො, ‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරාමිකෙ දෙමා’ති දින්නත්තා න තෙ තෙසං දාසා, ‘ආරාමිකො ච නෙව දාසො න භුජිස්සො’ති වත්තබ්බතො න දාසොති ලිඛිතං. තක්කාසිඤ්චනං සීහළදීපෙ චාරිත්තං, තෙ ච පබ්බාජෙතබ්බා සඞ්ඝස්සාරාමිකත්තා. නිස්සාමිකං දාසං අත්තනාපි භුජිස්සං කාතුං ලභතී’’ති වුත්තං.

සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.97) පන ‘‘තක්කං සීසෙ ආසිත්තකසදිසාව හොන්තීති යථා අදාසෙ කරොන්තා තක්කෙන සීසං ධොවිත්වා අදාසං කරොන්ති, එවං ආරාමිකවචනෙන දින්නත්තා අදාසාව තෙති අධිප්පායො. ‘තක්කාසිඤ්චනං පන සීහළදීපෙ චාරිත්ත’න්ති ¶ වදන්ති. නෙව පබ්බාජෙතබ්බොති වුත්තන්ති කප්පියවචනෙන දින්නෙපි ¶ සඞ්ඝස්ස ආරාමිකදාසත්තා එවං වුත්ත’’න්ති වුත්තං. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.97) ‘‘තක්කං සීසෙ ආසිත්තකසදිසාව හොන්තීති කෙසුචි ජනපදෙසු අදාසෙ කරොන්තා තක්කං සීසෙ ආසිඤ්චන්ති, තෙන කිර තෙ අදාසා හොන්ති, එවමිදම්පි ආරාමිකවචනෙන දින්නම්පීති අධිප්පායො. තථා දින්නෙපි සඞ්ඝස්ස ආරාමිකදාසො එවාති ‘නෙව පබ්බාජෙතබ්බො’ති වුත්තං. ‘තාවකාලිකො නාම’ති වුත්තත්තා කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා වා පච්ඡාපි ගහෙතුකාමතාය වා දින්නං සබ්බං තාවකාලිකමෙවාති ගහෙතබ්බං. නිස්සාමිකදාසො නාම යස්ස සාමිකුලං අඤ්ඤාතිකං මරණෙන පරික්ඛීණං, න කොචි තස්ස දායාදො, සො පන සමානජාතිකෙහි වා නිවාසගාමවාසීහි වා ඉස්සරෙහි වා භුජිස්සො කතොව පබ්බාජෙතබ්බො. දෙවදාසාපි දාසා එව. තෙ හි කත්ථචි දෙසෙ රාජදාසා හොන්ති, කත්ථචි විහාරදාසා වා, තස්මා පබ්බාජෙතුං න වට්ටතී’’ති වුත්තං.

සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.97) පන ‘‘නිස්සාමිකදාසො නාම යස්ස සාමිකා සපුත්තදාරා මතා හොන්ති, න කොචි තස්ස පරිග්ගාහකො, සොපි පබ්බාජෙතුං න වට්ටති, තං පන අත්තනාපි භුජිස්සං කාතුං වට්ටති. යෙ වා පන තස්මිං රට්ඨෙ සාමිනො, තෙහිපි කාරාපෙතුං වට්ටති, ‘දෙවදාසිපුත්තං පබ්බාජෙතුං වට්ටතී’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ‘දාසස්ස පබ්බජිත්වා අත්තනො සාමිකෙ දිස්වා පලායන්තස්ස ආපත්ති නත්ථී’ති වදන්තී’’ති වුත්තං. විමතිවිනොදනියං පන ‘‘දාසම්පි පබ්බාජෙත්වා සාමිකෙ දිස්වා පටිච්ඡාදනත්ථං අපනෙන්තො පදවාරෙන අදින්නාදානාපත්තියා කාරෙතබ්බො, දාසස්ස පන පලායතො අනාපත්තී’’ති වුත්තං.

132. හත්ථච්ඡින්නකාදිවත්ථූසු කණ්ණමූලෙති සකලස්ස කණ්ණස්ස ඡෙදං සන්ධායාහ. කණ්ණසක්ඛලිකායාති කණ්ණචූළිකාය ¶ . යස්ස පන කණ්ණාවට්ටෙති හෙට්ඨා කුණ්ඩලාදිඨපනඡිද්දං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘තඤ්හි සඞ්ඝට්ටනක්ඛමං. අජපදකෙති අජපදනාසිකට්ඨිකොටියං. තතො හි උද්ධං න විච්ඡින්දිතුං සක්කා හොති. සන්ධෙතුන්ති අවිරූපසණ්ඨානං සන්ධාය වුත්තං, විරූපං පන පරිසදූසකං ආපාදෙති.

ඛුජ්ජසරීරොති වඞ්කසරීරො. බ්රහ්මුනො විය උජුකං ගත්තං සරීරං යස්ස සො බ්රහ්මුජුගත්තො, භගවා. අවසෙසො සත්තොති ඉමිනා ලක්ඛණෙන රහිතසත්තො. එතෙන ඨපෙත්වා මහාපුරිසං චක්කවත්තිඤ්ච ¶ ඉතරෙ සත්තා ඛුජ්ජපක්ඛිකාති දස්සෙති. යෙභුය්යෙන හි සත්තා ඛන්ධෙ කටියං ජාණූසූති තීසු ඨානෙසු නමන්ති, තෙ කටියං නමන්තා පච්ඡතො නමන්ති, ද්වීසු ඨානෙසු නමන්තා පුරතො නමන්ති, දීඝසරීරා පන එකෙන පස්සෙන වඞ්කා හොන්ති, එකෙ මුඛං උන්නාමෙත්වා නක්ඛත්තානි ගණයන්තා විය චරන්ති, එකෙ අප්පමංසලොහිතා සූලසදිසා හොන්ති, එකෙ පුරතො පබ්භාරා හොන්ති, පවෙධමානා ගච්ඡන්ති. පරිවටුමොති සමන්තතො වට්ටකායො. එතෙන එවරූපා එව වාමනකා න වට්ටන්තීති දස්සෙති.

133. අට්ඨිසිරාචම්මසරීරොති අට්ඨිසිරාචම්මමත්තසරීරො. කූටකූටසීසොති අනෙකෙසු ඨානෙසු පිණ්ඩිතමංසතං දස්සෙතුං ආමෙඩිතං කතං. තෙනාහ ‘‘තාලඵලපිණ්ඩිසදිසෙනා’’ති. තාලඵලානං මඤ්ජරී පිණ්ඩි නාම. අනුපුබ්බතනුකෙන සීසෙනාති චෙතියථූපිකා විය කමෙන කිසෙන සීසෙන. මහාවෙළුපබ්බං විය ආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා අවිසමථූලෙන සීසෙන සමන්නාගතො නාළිසීසො නාම. කප්පසීසොති ගජමත්ථකං විය ද්විධා භින්නසීසො. ‘‘කණ්ණිකකෙසො වා’’ති ඉමස්ස විවරණං ‘‘පාණකෙහී’’තිආදි. මක්කටස්සෙව නලාටෙපි කෙසානං උට්ඨිතභාවං සන්ධායාහ ‘‘සීසලොමෙහී’’තිආදි.

මක්කටභමුකොති ¶ නලාටලොමෙහි අවිභත්තලොමභමුකො. අක්ඛිචක්කෙහීති අක්ඛිමණ්ඩලෙහි. කෙකරොති තිරියං පස්සනකො. උදකතාරකාති ඔලොකෙන්තානං උදකෙ පටිබිම්බිකච්ඡායා. උදකබුබ්බුළන්ති කෙචි. අක්ඛිතාරකාති අභිමුඛෙ ඨිතානං ඡායා. අක්ඛිභණ්ඩකාතිපි වදන්ති. අතිපිඞ්ගලක්ඛි මජ්ජාරක්ඛි. මධුපිඞ්ගලන්ති මධුවණ්ණපිඞ්ගලං. නිප්පඛුමක්ඛීති එත්ථ පඛුම-සද්දො අක්ඛිදලලොමෙසු නිරුළ්හො, තදභාවා නිප්පඛුමක්ඛි. අක්ඛිපාකෙනාති අක්ඛිදලපරියන්තෙසු පූතිතාපජ්ජනරොගෙන.

චිපිටනාසිකොති අනුන්නතනාසිකො. පටඞ්ගමණ්ඩූකො නාම මහාමුඛමණ්ඩූකො. භින්නමුඛොති උපක්කමුඛපරියොසානො, සබ්බදා විවටමුඛො වා. වඞ්කමුඛොති එකපස්සෙ අපක්කම්ම ඨිතහෙට්ඨිමහනුකට්ඨිකො. ඔට්ඨච්ඡින්නකොති උභොසු ඔට්ඨෙසු යත්ථ කත්ථචි ජාතියා වා පච්ඡා වා සත්ථාදිනා අපනීතමංසෙන ඔට්ඨෙන සමන්නාගතො. එළමුඛොති නිච්චපග්ඝරිතලාලාමුඛො.

භින්නගලොති අවනතගලො. භින්නඋරොති අතිනින්නඋරමජ්ඣො. එවං භින්නපිට්ඨීති. සබ්බඤ්චෙතන්ති ¶ ‘‘කච්ඡුගත්තො’’තිආදිං සන්ධාය වුත්තං. එත්ථ ච විනිච්ඡයො කුට්ඨාදීසු වුත්තො එවාති ආහ ‘‘විනිච්ඡයො’’තිආදි.

වාතණ්ඩිකොති අණ්ඩකෙසු වුද්ධිරොගෙන සමන්නාගතො, අණ්ඩවාතරොගෙන උද්ධුතබීජණ්ඩකොසෙන සමන්නාගතො වා. යස්ස නිවාසනෙන පටිච්ඡන්නම්පි උණ්ණතං පකාසති, සොව න පබ්බාජෙතබ්බො. විකටොති තිරියං ගමනපාදෙහි සමන්නාගතො, යස්ස චඞ්කමතො ජාණුකා බහි නිගච්ඡන්ති. සඞ්ඝට්ටොති ගච්ඡතො පරිවත්තනපාදෙහි සමන්නාගතො, යස්ස චඞ්කමතො ජාණුකා අන්තො පවිසන්ති. මහාජඞ්ඝොති ථූලජඞ්ඝො. මහාපාදොති මහන්තෙන පාදතලෙන ¶ යුත්තො. පාදවෙමජ්ඣෙති පිට්ඨිපාදවෙමජ්ඣෙ. එතෙන අග්ගපාදො ච පණ්හි ච සදිසාවාති දස්සෙති.

134. මජ්ඣෙ සංකුටිතපාදත්තාති කුණ්ඨපාදතාය කාරණං දස්සෙති, අග්ගෙ සංකුටිතපාදත්තාති කුණ්ඨපාදතාය. කුණ්ඨපාදස්සෙව චඞ්කමනවිභාවනං ‘‘පිට්ඨිපාදග්ගෙන චඞ්කමන්තො’’ති. ‘‘පාදස්ස බාහිරන්තෙනා’’ති ච ‘‘අබ්භන්තරන්තෙනා’’ති ච ඉදං පාදතලස්ස උභොහි පරියන්තෙහි චඞ්කමනං සන්ධාය වුත්තං.

මම්මනන්ති ඛලිතවචනං, යො එකමෙවක්ඛරං චතුපඤ්චක්ඛත්තුං වදති, තස්සෙතං අධිවචනං, ඨානකරණවිසුද්ධියා අභාවෙන අඵුට්ඨක්ඛරවචනං. වචනානුකරණෙන හි සො ‘‘මම්මනො’’ති වුත්තො. යො ච කරණසම්පන්නොපි එකමෙවක්ඛරං හික්කාරබහුසො වදති, සොපි ඉධෙව සඞ්ගය්හති. යො වා පන තං නිග්ගහෙත්වාපි අනාමෙඩිතක්ඛරමෙව සිථිලං සිලිට්ඨවචනං වත්තුං සමත්ථො, සො පබ්බාජෙතබ්බො. ආපත්තිතො න මුච්චන්තීති ඤත්වා කරොන්තාව න මුච්චන්ති. ජීවිතන්තරායාදිආපදාසු අරුචියා කායසාමග්ගිං දෙන්තස්ස අනාපත්ති.

135. අභබ්බපුග්ගලකථාසු ‘‘යො කාළපක්ඛෙ ඉත්ථී හොති, ජුණ්හපක්ඛෙ පුරිසො, අයං පක්ඛපණ්ඩකො’’ති කෙචි වදන්ති. අට්ඨකථායං පන ‘‘කාළපක්ඛෙ පණ්ඩකො හොති, ජුණ්හපක්ඛෙ පනස්ස පරිළාහො වූපසම්මතී’’ති අපණ්ඩකපක්ඛෙ පරිළාහවූපසමස්සෙව වුත්තත්තා පණ්ඩකපක්ඛෙ උස්සන්නපරිළාහතා පණ්ඩකභාවාපත්තීති විඤ්ඤායතීති වීමංසිත්වා යුත්තතරං ගහෙතබ්බං. ඉත්ථිභාවො පුම්භාවො වා නත්ථි එතස්සාති අභාවකො. ‘‘තස්මිංයෙවස්ස පක්ඛෙ පබ්බජ්ජා වාරිතාති එත්ථ අපණ්ඩකපක්ඛෙ පබ්බාජෙත්වා පණ්ඩකපක්ඛෙ නාසෙතබ්බො’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘අපණ්ඩකපක්ඛෙ ¶ ¶ පබ්බජිතො සචෙ කිලෙසක්ඛයං පාපුණාති, න නාසෙතබ්බො’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං. පණ්ඩකස්ස හි කිලෙසක්ඛයාසම්භවතො, ඛීණකිලෙසස්ස ච පණ්ඩකභාවානාපත්තිතො. අහෙතුකපටිසන්ධිකථායඤ්හි අවිසෙසෙන පණ්ඩකස්ස අහෙතුකපටිසන්ධිතා වුත්තා, ආසිත්තඋසූයපක්ඛපණ්ඩකානඤ්ච පටිසන්ධිතො පට්ඨායෙව පණ්ඩකභාවො, න පවත්තියංයෙවාති වදන්ති. තෙනෙව අහෙතුකපටිසන්ධිනිද්දෙසෙ ජච්චන්ධබධිරාදයො විය පණ්ඩකො ජාතිසද්දෙන විසෙසෙත්වා න නිද්දිට්ඨො. චතුත්ථපාරාජිකසංවණ්ණනායඤ්ච (පාරා. අට්ඨ. 2.233) අභබ්බපුග්ගලෙ දස්සෙන්තෙන පණ්ඩකතිරච්ඡානගතඋභතොබ්යඤ්ජනකා තයො වත්ථුවිපන්නා අහෙතුකපටිසන්ධිකා, තෙසං සග්ගො අවාරිතො, මග්ගො පන වාරිතොති අවිසෙසතො වුත්තන්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.109) ආගතං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.109) පන පණ්ඩකවත්ථුස්මිං ආසිත්තඋසූයපක්ඛපණ්ඩකා තයොපි පුරිසභාවලිඞ්ගාදියුත්තා අහෙතුකපටිසන්ධිකා, තෙ ච කිලෙසපරියුට්ඨානස්ස බලවතාය නපුංසකපණ්ඩකසදිසත්තා ‘‘පණ්ඩකා’’ති වුත්තා, තෙසු ආසිත්තඋසූයපණ්ඩකානං ද්වින්නං කිලෙසපරියුට්ඨානං යොනිසොමනසිකාරාදීහි වීතික්කමතො නිවාරෙතුම්පි සක්කා, තෙන තෙ පබ්බාජෙතබ්බාති වුත්තා. පක්ඛපණ්ඩකස්ස පන කාළපක්ඛෙ උම්මාදො විය කිලෙසපරිළාහො අවත්ථරන්තො ආගච්ඡති, වීතික්කමං පත්වා එව ච නිවත්තති, තස්මා තස්මිං පක්ඛෙ සො න පබ්බාජෙතබ්බොති වුත්තො, තදෙතං විභාගං දස්සෙතුං ‘‘යස්ස පරෙස’’න්ති වුත්තං. තත්ථ ආසිත්තස්සාති මුඛෙ ආසිත්තස්ස අත්තනොපි අසුචිමුච්චනෙන පරිළාහො වූපසම්මති. උසූයාය උප්පන්නායාති උසූයාය වසෙන අත්තනො සෙවෙතුකාමතාරාගෙ උප්පන්නෙ අසුචිමුත්තියා පරිළාහො වූපසම්මති.

‘‘බීජානි ¶ අපනීතානී’’ති වුත්තත්තා බීජෙසු ඨිතෙසු නිමිත්තමත්තෙ අපනීතෙ පණ්ඩකො න හොති. භික්ඛුනොපි අනාබාධපච්චයා තදපනයනෙ ථුල්ලච්චයමෙව, න පණ්ඩකත්තං. බීජෙසු පන අපනීතෙසු අඞ්ගජාතම්පි රාගෙන කම්මනියං න හොති, පුමභාවො විගච්ඡති, මස්සුආදිපුරිසලිඞ්ගම්පි උපසම්පදාපි විගච්ඡති, කිලෙසපරිළාහොපි දුන්නිවාරවීතික්කමො හොති නපුංසකපණ්ඩකස්ස විය, තස්මා ඊදිසො උපසම්පන්නොපි නාසෙතබ්බොති වදන්ති. යදි එවං කස්මා බීජුද්ධරණෙ පාරාජිකං න පඤ්ඤත්තන්ති? එත්ථ තාව කෙචි වදන්ති ‘‘පඤ්ඤත්තමෙවෙතං භගවතා ‘පණ්ඩකො භික්ඛවෙ අනුපසම්පන්නො න උපසම්පාදෙතබ්බො, උපසම්පන්නො නාසෙතබ්බො’ති වුත්තත්තා’’ති. කෙචි ¶ පන ‘‘යස්මා බීජුද්ධරණක්ඛණෙ පණ්ඩකො න හොති, තස්මා තස්මිං ඛණෙ පාරාජිකං න පඤ්ඤත්තං. යස්මා පන සො උද්ධටබීජො භික්ඛු අපරෙන සමයෙන වුත්තනයෙන පණ්ඩකත්තං ආපජ්ජති, අභාවකො හොති, උපසම්පදාය අවත්ථු, තතො එව චස්ස උපසම්පදා විගච්ඡති, තස්මා එස පණ්ඩකත්තුපගමනකාලතො පට්ඨාය ජාතියා නපුංසකපණ්ඩකෙන සද්ධිං යොජෙත්වා ‘උපසම්පන්නො නාසෙතබ්බො’ති අභබ්බොති වුත්තො, න තතො පුබ්බෙ. අයඤ්ච කිඤ්චාපි සහෙතුකො, භාවක්ඛයෙන පනස්ස අහෙතුකසදිසතාය මග්ගොපි න උප්පජ්ජතී’’ති වදන්ති. අපරෙ පන ‘‘පබ්බජ්ජතො පුබ්බෙ උපක්කමෙන පණ්ඩකභාවමාපන්නං සන්ධාය ‘උපසම්පන්නො නාසෙතබ්බො’ති වුත්තං, උපසම්පන්නස්ස පන පච්ඡා උපක්කමෙන උපසම්පදාපි න විගච්ඡතී’’ති, තං න යුත්තං. යදග්ගෙන හි පබ්බජ්ජතො පුබ්බෙ උපක්කමෙන අභබ්බො හොති, තදග්ගෙන පච්ඡාපි හොතීති වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

ඉත්ථත්තාදි භාවො නත්ථි එතස්සාති අභාවකො. පබ්බජ්ජා න වාරිතාති එත්ථ පබ්බජ්ජාග්ගහණෙනෙව උපසම්පදාපි ගහිතා. තෙනාහ ‘‘යස්ස චෙත්ථ පබ්බජ්ජා වාරිතා’’තිආදි. තස්මිං ¶ යෙවස්ස පක්ඛෙ පබ්බජ්ජා වාරිතාති එත්ථ පන අපණ්ඩකපක්ඛෙපි පබ්බජ්ජාමත්තමෙව ලභති, උපසම්පදා පන තදාපි න වට්ටති, පණ්ඩකපක්ඛෙ පන ආගතො ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බොති වෙදිතබ්බන්ති වුත්තං.

136. උභතොබ්යඤ්ජනමස්ස අත්ථීති උභතොබ්යඤ්ජනකොති ඉමිනා අසමානාධිකරණවිසයො බාහිරත්ථසමාසොයං, පුරිමපදෙ ච විභත්තිඅලොපොති දස්සෙති. බ්යඤ්ජනන්ති චෙත්ථ පුරිසනිමිත්තං ඉත්ථිනිමිත්තඤ්ච අධිප්පෙතං. අථ උභතොබ්යඤ්ජනකස්ස එකමෙව ඉන්ද්රියං හොති, උදාහු ද්වෙති? එකමෙව හොති, න ද්වෙ. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘යස්ස ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති, නො. යස්ස වා පන පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති, නො’’ති (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.188) එකස්මිං සන්තානෙ ඉන්ද්රියභූතභාවද්වයස්ස උප්පත්තියා අභිධම්මෙ පටිසෙධිතත්තා, තඤ්ච ඛො ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස ඉත්ථින්ද්රියං, පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස පුරිසින්ද්රියන්ති. යදි එවං දුතියබ්යඤ්ජනස්ස අභාවො ආපජ්ජති ඉන්ද්රියඤ්හි බ්යඤ්ජනස්ස කාරණං වුත්තං, තඤ්ච තස්ස නත්ථීති? වුච්චතෙ – න තස්ස ඉන්ද්රියං දුතියබ්යඤ්ජනකාරණං. කස්මා? සදා අභාවතො. ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස හි යදා ඉත්ථියා රාගචිත්තං උප්පජ්ජති, තදා පුරිසබ්යඤ්ජනං පාකටං හොති, ඉත්ථිබ්යඤ්ජනං පටිච්ඡන්නං ගුළ්හං හොති, තථා ¶ ඉතරස්ස ඉතරං. යදි ච තෙසං ඉන්ද්රියං දුතියබ්යඤ්ජනකාරණං භවෙය්ය, සදාපි බ්යඤ්ජනද්වයං තිට්ඨෙය්ය, න පන තිට්ඨති, තස්මා වෙදිතබ්බමෙතං ‘‘න තස්ස තං බ්යඤ්ජනකාරණං, කම්මසහායං පන රාගචිත්තමෙවෙත්ථ කාරණ’’න්ති. යස්මා චස්ස එකමෙව ඉන්ද්රියං හොති, තස්මා ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකො සයම්පි ගබ්භං ගණ්හාති, පරම්පි ගණ්හාපෙති. පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකො පරං ගණ්හාපෙති, සයං පන න ගණ්හාතීති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.116) ආගතං.

විමතිවිනොදනියං ¶ (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.116) පන – ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකොති ඉත්ථින්ද්රියයුත්තො, ඉතරො පන පුරිසින්ද්රියයුත්තො. එකස්ස හි භාවද්වයං සහ න උප්පජ්ජති යමකෙ (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.188) පටික්ඛිත්තත්තා. දුතියබ්යඤ්ජනං පන කම්මසහායෙන අකුසලචිත්තෙනෙව භාවරහිතං උප්පජ්ජති. පකතිත්ථිපුරිසානම්පි කම්මමෙව බ්යඤ්ජනලිඞ්ගානං කාරණං, න භාවො තස්ස කෙනචි පච්චයෙන පච්චයත්තස්ස පට්ඨානෙ අවුත්තත්තා. කෙවලං භාවසහිතානංයෙව බ්යඤ්ජනලිඞ්ගානං පවත්තදස්සනත්ථං අට්ඨකථාසු (ධ. ස. අට්ඨ. 632-633) ‘‘ඉත්ථින්ද්රියං පටිච්ච ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනී’’තිආදිනා ඉන්ද්රියස්ස බ්යඤ්ජනකාරණත්තෙන වුත්තං. ඉධ පන අකුසලබලෙන ඉන්ද්රියං විනාපි බ්යඤ්ජනං උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. උභින්නම්පි චෙ තෙසං උභතොබ්යඤ්ජනකානං. යදා ඉත්ථියා රාගො උප්පජ්ජති, තදා පුරිසබ්යඤ්ජනං පාකටං හොති, ඉතරං පටිච්ඡන්නං. යදා පුරිසෙ රාගො උප්පජ්ජති, තදා ඉත්ථිබ්යඤ්ජනං පාකටං හොති, ඉතරං පටිච්ඡන්නන්ති ආගතං.

137. ථෙය්යාය සංවාසො එතස්සාති ථෙය්යසංවාසකො. සො ච න සංවාසමත්තස්සෙව ථෙනකො ඉධාධිප්පෙතො, අථ ඛො ලිඞ්ගස්ස තදුභයස්ස ච ථෙනකොපීති ආහ ‘‘තයො ථෙය්යසංවාසකා’’තිආදි. න යථාවුඩ්ඪං වන්දනං සාදියතීති යථාවුඩ්ඪං භික්ඛූනං වා සාමණෙරානං වා වන්දනං න සාදියති. යථාවුඩ්ඪං වන්දනං සාදියතීති අත්තනා මුසාවාදං කත්වා දස්සිතවස්සානුරූපං යථාවුඩ්ඪං වන්දනං සාදියති. භික්ඛුවස්සගණනාදිකොති ඉමිනා න එකකම්මාදිකොව ඉධ සංවාසො නාමාති දස්සෙති.

138. රාජ…පෙ… භයෙනාති එත්ථ භය-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො ‘‘රාජභයෙන දුබ්භික්ඛභයෙනා’’තිආදිනා. සංවාසං නාධිවාසෙති, යාව සො සුද්ධමානසොති රාජභයාදීහි ¶ ගහිතලිඞ්ගතාය ¶ සො සුද්ධමානසො යාව සංවාසං නාධිවාසෙතීති අත්ථො. යො හි රාජභයාදිං විනා කෙවලං භික්ඛූ වඤ්චෙත්වා තෙහි සද්ධිං සංවසිතුකාමතාය ලිඞ්ගං ගණ්හාති, සො අසුද්ධචිත්තතාය ලිඞ්ගග්ගහණෙනෙව ථෙය්යසංවාසකො නාම හොති. අයං පන තාදිසෙන අසුද්ධචිත්තෙන භික්ඛූ වඤ්චෙතුකාමතාය අභාවතො යාව සංවාසං නාධිවාසෙති, තාව ථෙය්යසංවාසකො නාම න හොති. තෙනෙව ‘‘රාජභයාදීහි ගහිතලිඞ්ගානං ‘ගිහී මං සමණොති ජානන්තූ’ති වඤ්චනචිත්තෙ සතිපි භික්ඛූනං වඤ්චෙතුකාමතාය අභාවා දොසො න ජාතො’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කෙචි පන ‘‘වූපසන්තභයතා ඉධ සුද්ධචිත්තතා’’ති වදන්ති, එවඤ්ච සති සො වූපසන්තභයො යාව සංවාසං නාධිවාසෙති, තාව ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති අයමත්ථො විඤ්ඤායති. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථෙ විඤ්ඤායමානෙ අවූපසන්තභයස්ස සංවාසසාදියනෙපි ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති ආපජ්ජෙය්ය, න ච අට්ඨකථායං අවූපසන්තභයස්ස සංවාසසාදියනෙපි අථෙය්යසංවාසකතා දස්සිතා. සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානි භුඤ්ජන්තොති ච ඉමිනා අවූපසන්තභයෙනපි සංවාසං අසාදියන්තෙනෙව භවිතබ්බන්ති දීපෙති. තෙනෙව තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං ‘‘යස්මා විහාරං ආගන්ත්වා සඞ්ඝිකං ගණ්හන්තස්ස සංවාසං පරිහරිතුං දුක්කරං, තස්මා ‘සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානි භුඤ්ජන්තො’ති ඉදං වුත්ත’’න්ති. තස්මා රාජභයාදීහි ගහිතලිඞ්ගතායෙවෙත්ථ සුද්ධචිත්තතාති ගහෙතබ්බං.

සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානීති සබ්බසාමයිකානං සාධාරණං කත්වා වීථිචතුක්කාදීසු ඨපෙත්වා දාතබ්බභත්තානි. කායපරිහාරියානීති කායෙන පරිහරිතබ්බානි. අබ්භුග්ගච්ඡන්තීති අභිමුඛං ගච්ඡන්ති. කම්මන්තානුට්ඨානෙනාති කසිගොරක්ඛාදිකම්මාකරණෙන. තදෙව පත්තචීවරං ආදාය විහාරං ගච්ඡතීති ¶ චීවරානි නිවාසනපාරුපනවසෙන ආදාය, පත්තඤ්ච අංසකූටෙ ලග්ගෙත්වා විහාරං ගච්ඡති.

නාපි සයං ජානාතීති ‘‘යො එවං පබ්බජති, සො ථෙය්යසංවාසකො නාම හොතී’’ති වා ‘‘එවං කාතුං න ලභතී’’ති වා ‘‘එවං පබ්බජිතො සමණො නාම න හොතී’’ති වා න ජානාති. යො එවං පබ්බජති, සො ථෙය්යසංවාසකො නාම හොතීති ඉදං පන නිදස්සනමත්තං. අනුපසම්පන්නකාලෙයෙවාති ඉමිනා උපසම්පන්නකාලෙ සුත්වා සචෙපි නාරොචෙති, ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති දීපෙති.

සික්ඛං ¶ අප්පච්චක්ඛාය…පෙ… ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති ඉදං භික්ඛූහි දින්නලිඞ්ගස්ස අපරිච්චත්තත්තා න ලිඞ්ගත්ථෙනකො හොති, ලිඞ්ගානුරූපස්ස සංවාසස්ස සාදිතත්තා නාපි සංවාසත්ථෙනකො හොතීති වුත්තං. එකො භික්ඛු කාසායෙ සඋස්සාහොව ඔදාතං නිවාසෙත්වාති එත්ථාපි ඉදමෙව කාරණං දට්ඨබ්බං. පරතො ‘‘සාමණෙරො සලිඞ්ගෙ ඨිතො’’තිආදිනා සාමණෙරස්ස වුත්තවිධානෙසුපි අථෙය්යසංවාසපක්ඛෙ අයමෙව නයො. ‘‘භික්ඛුනියාපි එසෙව නයො’’ති වුත්තමෙවත්ථං ‘‘සාපි ගිහිභාවං පත්ථයමානා’’තිආදිනා විභාවෙති.

සචෙ කොචි වුඩ්ඪපබ්බජිතොති සාමණෙරං සන්ධාය වුත්තං. මහාපෙළාදීසූති එතෙන ගිහිසන්තකං දස්සිතං. සාමණෙරපටිපාටියා…පෙ… ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති එත්ථ කිඤ්චාපි ථෙය්යසංවාසකො න හොති, පාරාජිකං පන ආපජ්ජතියෙව. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.110) වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.110) පන – ථෙය්යාය ලිඞ්ගග්ගහණමත්තම්පි ඉධ සංවාසො එවාති ආහ ‘‘තයො ථෙය්යසංවාසකා’’ති. න ¶ යථාවුඩ්ඪං වන්දනන්ති භික්ඛූනං සාමණෙරානං වා වන්දනං න සාදියති. යථාවුඩ්ඪං වන්දනන්ති අත්තනා මුසාවාදෙන දස්සිතවස්සක්කමෙන භික්ඛූනං වන්දනං සාදියති. දහරසාමණෙරො පන වුඩ්ඪසාමණෙරානං, දහරභික්ඛූ ච වුඩ්ඪානං වන්දනං සාදියන්තොපි ථෙය්යසංවාසකො න හොති. ඉමස්මිං අත්ථෙති සංවාසත්ථෙනකත්ථෙ. භික්ඛුවස්සානීති ඉදං සංවාසත්ථෙනකෙ වුත්තපාඨවසෙන වුත්තං, සයමෙව පන පබ්බජිත්වා සාමණෙරවස්සානි ගණෙන්තොපි උභයත්ථෙනකො එව. න කෙවලඤ්ච පුරිසොව, ඉත්ථීපි භික්ඛූනීසු එවං පටිපජ්ජති, ථෙය්යසංවාසිකාව. ආදිකම්මිකාපි චෙත්ථ න මුච්චන්ති. උපසම්පන්නෙසු එව පඤ්ඤත්තාපත්තිං පටිච්ච ආදිකම්මිකා වුත්තා, තෙනෙවෙත්ථ ආදිකම්මිකොපි න මුත්තො.

රාජ…පෙ… භයෙනාති එත්ථ භය-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. යාව සො සුද්ධමානසොති ‘‘ඉමිනා ලිඞ්ගෙන භික්ඛූ වඤ්චෙත්වා තෙහි සංවසිස්සාමී’’ති අසුද්ධචිත්තාභාවෙන සුද්ධචිත්තො. තෙන හි අසුද්ධචිත්තෙන ලිඞ්ගෙ ගහිතමත්තෙ පච්ඡා භික්ඛූහි සහ සංවසතු වා මා වා, ලිඞ්ගත්ථෙනකො හොති. පච්ඡා සංවසන්තොපි අභබ්බො හුත්වා සංවසති, තස්මා උභයත්ථෙනකොපි ලිඞ්ගත්ථෙනකෙ එව පවිසතීති වෙදිතබ්බං. යො පන රාජාදිභයෙන සුද්ධචිත්තොව ලිඞ්ගං ගහෙත්වා විචරන්තො ¶ පච්ඡා ‘‘භික්ඛුවස්සානි ගණෙත්වා ජීවස්සාමී’’ති අසුද්ධචිත්තං උප්පාදෙති, සො චිත්තුප්පාදමත්තෙන ථෙය්යසංවාසකො න හොති සුද්ධචිත්තෙන ගහිතලිඞ්ගත්තා. සචෙ පන සො භික්ඛූනං සන්තිකං ගන්ත්වා සාමණෙරවස්සගණනාදිං කරොති, තදා සංවාසත්ථෙනකො, උභයත්ථෙනකො වා හොතීති දට්ඨබ්බං. යං පන පරතො ‘‘සහ ධුරනික්ඛෙපෙන අයම්පි ථෙය්යසංවාසකොවා’’ති වුත්තං, තං භික්ඛූහි සඞ්ගම්ම සංවාසාධිවාසනවසෙන ධුරනික්ඛෙපං සන්ධාය වුත්තං. තෙන වුත්තං ‘‘සංවාසං නාධිවාසෙති, යාවා’’ති ¶ , තස්ස තාව ථෙය්යසංවාසකො නාම න වුච්චතීති සම්බන්ධො දට්ඨබ්බො. එත්ථ ච චොරාදිභයං විනාපි කීළාධිප්පායෙන ලිඞ්ගං ගහෙත්වා භික්ඛූනම්පි සන්තිකෙ පබ්බජිතාලයං දස්සෙත්වා වන්දනාදිං අසාදියන්තොපි ‘‘සොභති නු ඛො මෙ පබ්බජිතලිඞ්ග’’න්තිආදිනා සුද්ධචිත්තෙන ගණ්හන්තොපි ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති දට්ඨබ්බං.

සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානීති සබ්බසාමයිකානං සාධාරණං කත්වා පඤ්ඤත්තානි භත්තානි. ඉදඤ්ච භික්ඛූනඤ්ඤෙව නියමිතභත්තග්ගහණෙ සංවාසොපි සම්භවෙය්යාති සබ්බසාධාරණභත්තං වුත්තං. සංවාසං පන අසාදියිත්වා අභික්ඛුකවිහාරාදීසු විහාරභත්තාදීනි භුඤ්ජන්තොපි ථෙය්යසංවාසකො න හොති එව. කම්මන්තානුට්ඨානෙනාති කසිආදිකම්මාකරණෙන. පත්තචීවරං ආදායාති භික්ඛුලිඞ්ගවසෙන සරීරෙන ධාරෙත්වා.

යො එවං පබ්බජති, සො ථෙය්යසංවාසකො නාම හොතීති ඉදං නිදස්සනමත්තං. ‘‘ථෙය්යසංවාසකො’’ති පන නාමං අජානන්තොපි ‘‘එවං කාතුං න වට්ටතී’’ති වා ‘‘කරොන්තො සමණො නාම න හොතී’’ති වා ‘‘යදි ආරොචෙස්සාමි, ඡඩ්ඩයිස්සන්ති ම’’න්ති වා ‘‘යෙන කෙනචි පබ්බජ්ජා මෙ න රුහතී’’ති ජානාති, ථෙය්යසංවාසකො හොති. යො පන පඨමං ‘‘පබ්බජ්ජා එවං මෙ ගහිතා’’ති සඤ්ඤී කෙවලං අන්තරා අත්තනො සෙතවත්ථනිවාසනාදිවිප්පකාරං පකාසෙතුං ලජ්ජන්තො න කථෙති, සො ථෙය්යසංවාසකො න හොති. අනුපසම්පන්නකාලෙයෙවාති එත්ථ අවධාරණෙන උපසම්පන්නකාලෙ ථෙය්යසංවාසකලක්ඛණං ඤත්වා වඤ්චනායපි නාරොචෙති, ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති දීපෙති. සො හි සුද්ධචිත්තෙන ගහිතලිඞ්ගත්තා ලිඞ්ගත්ථෙනකො න හොති, ලද්ධූපසම්පදත්තා තදනුගුණස්සෙව සංවාසස්ස සාදිතත්තා සංවාසත්ථෙනකොපි ¶ න හොති. අනුපසම්පන්නො පන ලිඞ්ගත්ථෙනකො හොති, සංවාසාරහස්ස ලිඞ්ගස්ස ගහිතත්තා සංවාසසාදියනමත්තෙන සංවාසත්ථෙනකො හොති.

සලිඞ්ගෙ ¶ ඨිතොති සලිඞ්ගභාවෙ ඨිතො. ථෙය්යසංවාසකො න හොතීති භික්ඛූහි දින්නලිඞ්ගස්ස අපරිච්චත්තත්තා ලිඞ්ගත්ථෙනකො න හොති. භික්ඛුපටිඤ්ඤාය අපරිච්චත්තත්තා සංවාසත්ථෙනකො න හොති. යං පන මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා) ‘‘ලිඞ්ගානුරූපස්ස සංවාසස්ස සාදිතත්තා නාපි සංවාසත්ථෙනකො’’ති කාරණං වුත්තං, තම්පි ඉදමෙව කාරණං සන්ධාය වුත්තං. ඉතරථා සාමණෙරස්සාපි භික්ඛුවස්සගණනාදීසු ලිඞ්ගානුරූපසංවාසො එව සාදිතොති සංවාසත්ථෙනකතා න සියා භික්ඛූහි දින්නලිඞ්ගස්ස උභින්නම්පි සාධාරණත්තා. යථා චෙත්ථ භික්ඛු, එවං සාමණෙරොපි පාරාජිකං සමාපන්නො සාමණෙරපටිඤ්ඤාය අපරිච්චත්තත්තා සංවාසත්ථෙනකො න හොතීති වෙදිතබ්බො. සොභතීති සම්පටිච්ඡිත්වාති කාසාවධාරණෙ ධුරං නික්ඛිපිත්වා ගිහිභාවං සම්පටිච්ඡිත්වා.

සචෙ කොචි වුඩ්ඪපබ්බජිතොති සාමණෙරං සන්ධාය වුත්තං. මහාපෙළාදීසූති විලීවාදිමයෙසු ඝරද්වාරෙසු ඨපිතෙසු භත්තභාජනවිසෙසෙසු. එතෙන විහාරෙ භික්ඛූහි සද්ධිං වස්සගණනාදීනං අකරණං දස්සෙතීති වුත්තං.

139. තිත්ථියපක්කන්තකකථායං තෙසං ලිඞ්ගෙ ආදින්නමත්තෙ තිත්ථියපක්කන්තකො හොතීති ‘‘තිත්ථියො භවිස්සාමී’’ති ගතස්ස ලිඞ්ගග්ගහණෙනෙව තෙසං ලද්ධිපි ගහිතායෙව හොතීති කත්වා වුත්තං. කෙනචි පන ‘‘තෙසං ලිඞ්ගෙ ආදින්නමත්තෙ ලද්ධියා ගහිතායපි අග්ගහිතායපි තිත්ථියපක්කන්තකො හොතී’’ති වුත්තං, තං න ගහෙතබ්බං. න හි ‘‘තිත්ථියො භවිස්සාමී’’ති ගතස්ස ලිඞ්ගසම්පටිච්ඡනතො අඤ්ඤං ලද්ධිග්ගහණං ¶ නාම අත්ථි. ලිඞ්ගසම්පටිච්ඡනෙනෙව හි සො ගහිතලද්ධිකො හොති. තෙනෙව ‘‘වීමංසනත්ථං කුසචීරාදීනි…පෙ… යාව න සම්පටිච්ඡති, තාව තං ලද්ධි රක්ඛති, සම්පටිච්ඡිතමත්තෙ තිත්ථියපක්කන්තකො හොතී’’ති වුත්තං. නග්ගොව ආජීවකානං උපස්සයං ගච්ඡති, පදවාරෙ පදවාරෙ දුක්කටන්ති ‘‘ආජීවකො භවිස්ස’’න්ති අසුද්ධචිත්තෙන ගමනපච්චයා දුක්කටං වුත්තං. නග්ගෙන හුත්වා ගමනපච්චයාපි පදවාරෙ දුක්කටා න මුච්චතියෙවාති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.110) වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.110) පන – තිත්ථියපක්කන්තකාදිකථාසු තෙසං ලිඞ්ගෙ ආදින්නමත්තෙති වීමංසාදිඅධිප්පායං විනා ‘‘තිත්ථියො භවිස්සාමී’’ති සන්නිට්ඨානවසෙන ලිඞ්ගෙ කායෙන ධාරිතමත්තෙ. සයමෙවාති තිත්ථියානං සන්තිකං අගන්ත්වා ¶ සයමෙව සඞ්ඝාරාමෙපි කුසචීරාදීනි නිවාසෙති. ආජීවකො භවිස්සන්ති…පෙ… ගච්ඡතීති ආජීවකානං සන්තිකෙ තෙසං පබ්බජනවිධිනා ‘‘ආජීවකො භවිස්සාමී’’ති ගච්ඡති. තස්ස හි තිත්ථියභාවූපගමනං පති සන්නිට්ඨානෙ විජ්ජමානෙපි ‘‘ගන්ත්වා භවිස්සාමී’’ති පරිකප්පිතත්තා පදවාරෙ දුක්කටමෙව වුත්තං. දුක්කටන්ති පාළියා අවුත්තෙපි මෙථුනාදීසු වුත්තපුබ්බපයොගදුක්කටානුලොමතො වුත්තං. එතෙන ච සන්නිට්ඨානවසෙන ලිඞ්ගෙ සම්පටිච්ඡිතෙ පාරාජිකං, තතො පුරිමපයොගෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච වත්තබ්බමෙව. ථුල්ලච්චයක්ඛණෙ නිවත්තන්තොපි ආපත්තිං දෙසාපෙත්වා මුච්චති එවාති දට්ඨබ්බං. යථා චෙත්ථ, එවං සඞ්ඝභෙදෙපි ලොහිතුප්පාදෙපි භික්ඛූනං පුබ්බපයොගාදීසු දුක්කටථුල්ලච්චයපාරාජිකාහි මුච්චනසීමා ච වෙදිතබ්බා. සාසනවිරුද්ධතායෙත්ථ ආදිකම්මිකානම්පි අනාපත්ති න වුත්තා. පබ්බජ්ජායපි අභබ්බතාදස්සනත්ථං පනෙතෙ අඤ්ඤෙ ච පාරාජිකකණ්ඩෙ විසුං ¶ සික්ඛාපදෙන පාරාජිකාදිං අදස්සෙත්වා ඉධ අභබ්බෙසු එව වුත්තාති වෙදිතබ්බං.

තං ලද්ධීති තිත්ථියවෙසෙ සෙට්ඨභාවග්ගහණමෙව සන්ධාය වුත්තං. තෙසඤ්හි තිත්ථියානං සස්සතාදිග්ගාහං ගණ්හන්තොපි ලිඞ්ගෙ අසම්පටිච්ඡිතෙ තිත්ථියපක්කන්තකො න හොති, තං ලද්ධිං අග්ගහෙත්වාපි ‘‘එතෙසං වතචරියා සුන්දරා’’ති ලිඞ්ගං සම්පටිච්ඡන්තො තිත්ථියපක්කන්තකො හොති එව. ලද්ධියා අභාවෙනාති භික්ඛුභාවෙ සාලයතාය තිත්ථියභාවූපගමනලද්ධියා අභාවෙන. එතෙන ච ආපදාසු කුසචීරාදිං පාරුපන්තස්සපි නග්ගස්ස විය අනාපත්තීති දස්සෙති. උපසම්පන්නභික්ඛුනා කථිතොති එත්ථ සඞ්ඝභෙදකොපි උපසම්පන්නභික්ඛුනාව කථිතො, මාතුඝාතකාදයො පන අනුපසම්පන්නෙනාතිපි දට්ඨබ්බන්ති ආගතං.

140. තිරච්ඡානකථායං ‘‘යො කොචි අමනුස්සජාතියො, සබ්බොව ඉමස්මිං අත්ථෙ තිරච්ඡානගතොති වෙදිතබ්බො’’ති එතෙන එසො මනුස්සජාතියො එව භගවතො සාසනෙ පබ්බජිතුං වා උපසම්පජ්ජිතුං වා ලභති, න තතො අඤ්ඤෙති දීපෙති. තෙනාහ භගවා ‘‘තුම්හෙ ඛොත්ථ නාගා අවිරුළ්හිධම්මා ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ’’ති (මහාව. 111).

141. ආනන්තරියකථායං තිරච්ඡානාදිඅමනුස්සජාතිතො මනුස්සජාතිකානඤ්ඤෙව පුත්තෙසු මෙත්තාදයොපි තික්ඛවිසදා හොන්ති ලොකුත්තරගුණා වියාති ආහ ‘‘මනුස්සිත්ථිභූතා ජනිකා මාතා’’ති. යථා මනුස්සානඤ්ඤෙව කුසලපවත්ති තික්ඛවිසදා, එවං අකුසලපවත්තිපීති ආහ ‘‘සයම්පි ¶ මනුස්සජාතිකෙනෙවා’’තිආදි. අථ වා යථා සමානජාතියස්ස විකොපනෙ කම්මං ගරුතරං, න තථා විජාතියස්සාති ආහ ‘‘මනුස්සිත්ථිභූතා’’ති. පුත්තසම්බන්ධෙන මාතුපිතුසමඤ්ඤා ¶ , දත්තකිත්තිමාදිවසෙනපි පුත්තවොහාරො ලොකෙ දිස්සති, සො ච ඛො පරියායතොති නිප්පරියායසිද්ධතං දස්සෙතුං ‘‘ජනිකා මාතා’’ති වුත්තං. යථා මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතස්සෙව කුසලධම්මානං තික්ඛවිසදසූරභාවාපත්ති යථා තං තිණ්ණම්පි බොධිසත්තානං බොධිත්තයනිබ්බත්තියං, එවං මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතස්සෙව අකුසලධම්මානම්පි තික්ඛවිසදසූරභාවාපත්තීති ආහ ‘‘සයම්පි මනුස්සජාතිකෙනෙවා’’ති. ආනන්තරියෙනාති එත්ථ චුතිඅනන්තරං නිරයෙ පටිසන්ධිඵලං අනන්තරං නාම, තස්මිං අනන්තරෙ ජනකත්තෙන නියුත්තං ආනන්තරියං, තෙන. අථ වා චුතිඅනන්තරං ඵලං අනන්තරං නාම, තස්මිං අනන්තරෙ නියුත්තං, තන්නිබ්බත්තනෙන අනන්තරකරණසීලං, අනන්තරප්පයොජනං වා ආනන්තරියං, තෙන ආනන්තරියෙන මාතුඝාතකකම්මෙන. පිතුඝාතකෙපි ‘‘යෙන මනුස්සභූතො ජනකො පිතා සයම්පි මනුස්සජාතිකෙනෙව සතා සඤ්චිච්ච ජීවිතා වොරොපිතො, අයං ආනන්තරියෙන පිතුඝාතකකම්මෙන පිතුඝාතකො’’තිආදිනා සබ්බං වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘පිතුඝාතකෙපි එසෙව නයො’’ති.

පරිවත්තිතලිඞ්ගම්පි මාතරං වා පිතරං වා ජීවිතා වොරොපෙන්තස්ස ආනන්තරියකම්මං හොතියෙව. සතිපි හි ලිඞ්ගපරිවත්තෙ සො එව එකකම්මනිබ්බත්තො භවඞ්ගප්පබන්ධො ජීවිතප්පබන්ධො, න අඤ්ඤොති. යො පන සයං මනුස්සො තිරච්ඡානභූතං පිතරං වා මාතරං වා, සයං වා තිරච්ඡානභූතො මනුස්සභූතං, තිරච්ඡානොයෙව වා තිරච්ඡානභූතං ජීවිතා වොරොපෙති, තස්ස කම්මං ආනන්තරියං න හොති, භාරියං පන හොති, ආනන්තරියං ආහච්චෙව තිට්ඨති. එළකචතුක්කං සඞ්ගාමචතුක්කං චොරචතුක්කඤ්චෙත්ථ කථෙතබ්බං. ‘‘එළකං මාරෙමී’’ති අභිසන්ධිනාපි හි එළකට්ඨානෙ ඨිතං මනුස්සො මනුස්සභූතං මාතරං වා පිතරං වා මාරෙන්තො ආනන්තරියං ¶ ඵුසති මරණාධිප්පායෙනෙව ආනන්තරියවත්ථුනො විකොපිතත්තා. එළකාභිසන්ධිනා, පන මාතාපිතිඅභිසන්ධිනා වා එළකං මාරෙන්තො ආනන්තරියං න ඵුසති ආනන්තරියවත්ථුනො අභාවතො. මාතාපිතිඅභිසන්ධිනා මාතාපිතරො මාරෙන්තො ඵුස්සතෙව. එස නයො ඉතරස්මිම්පි චතුක්කද්වයෙ. යථා ච මාතාපිතූසු, එවං අරහන්තෙසු එතානි චතුක්කානි වෙදිතබ්බානි. සබ්බත්ථ හි පුරිමං අභිසන්ධිචිත්තං අප්පමාණං, වධකචිත්තං, පන තදාරම්මණජීවිතින්ද්රියඤ්ච පමාණං. කතානන්තරියකම්මො ච ‘‘තස්ස කම්මස්ස විපාකං පටිබාහෙස්සාමී’’ති සකලචක්කවාළං මහාචෙතියප්පමාණෙහි කඤ්චනථූපෙහි පූරෙත්වාපි සකලචක්කවාළං පූරෙත්වා නිසින්නස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං ¶ දත්වාපි බුද්ධස්ස භගවතො සඞ්ඝාටිකණ්ණං අමුඤ්චන්තො විචරිත්වාපි කායස්ස භෙදා නිරයමෙව උපපජ්ජති, පබ්බජ්ජඤ්ච න ලභති. පිතුඝාතකෙ වෙසියා පුත්තොති උපලක්ඛණමත්තං, කුලිත්ථියා අතිචාරිනියා පුත්තොපි අත්තනො පිතරං අජානිත්වා ඝාන්තෙන්තොපි පිතුඝාතකොව හොති.

අරහන්තඝාතකකම්මෙ අවසෙසන්ති අනාගාමිආදිකං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන තතියපාරාජිකවණ්ණනාතො ගහෙතබ්බො.

‘‘දුට්ඨචිත්තෙනා’’ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘වධකචිත්තෙනා’’ති. වධකචෙතනාය හි දූසිතං චිත්තං ඉධ දුට්ඨචිත්තං නාම. ලොහිතං උප්පාදෙතීති එත්ථ තථාගතස්ස අභෙජ්ජකායතාය පරූපක්කමෙන චම්මච්ඡෙදං කත්වා ලොහිතපග්ඝරණං නාම නත්ථි, සරීරස්ස පන අන්තොයෙව එකස්මිං ඨානෙ ලොහිතං සමොසරති, ආඝාතෙන පකුප්පමානං සඤ්චිතං හොති. දෙවදත්තෙන පවිද්ධසිලතො භිජ්ජිත්වා ගතා සක්ඛලිකාපි තථාගතස්ස පාදන්තං පහරි, ඵරසුනා පහටො විය ¶ පාදො අන්තොලොහිතොයෙව අහොසි. ජීවකො පන තථාගතස්ස රුචියා සත්ථකෙන චම්මං ඡින්දිත්වා තම්හා ඨානා දුට්ඨලොහිතං නීහරිත්වා ඵාසුමකාසි, තෙනස්ස පුඤ්ඤකම්මමෙව අහොසි. තෙනාහ ‘‘ජීවකො වියා’’තිආදි.

අථ යෙ පරිනිබ්බුතෙ තථාගතෙ චෙතියං භින්දන්ති, බොධිං ඡින්දන්ති, ධාතුම්හි උපක්කමන්ති, තෙසං කිං හොතීති? භාරියං කම්මං හොති ආනන්තරියසදිසං. සධාතුකං පන ථූපං වා පටිමං වා බාධමානං බොධිසාඛං ඡින්දිතුං වට්ටති. සචෙපි තත්ථ නිලීනා සකුණා චෙතියෙ වච්චං පාතෙන්ති, ඡින්දිතුං වට්ටතියෙව. පරිභොගචෙතියතො හි සරීරචෙතියං ගරුතරං. චෙතියවත්ථුං භින්දිත්වා ගච්ඡන්තෙ බොධිමූලෙපි ඡින්දිත්වා හරිතුං වට්ටති. යා පන බොධිසාඛා බොධිඝරං බාධති, තං ගෙහරක්ඛණත්ථං ඡින්දිතුං න ලභති. බොධිඅත්ථාය හි ගෙහං, න ගෙහත්ථාය බොධි. ආසනඝරෙපි එසෙව නයො. යස්මිං පන ආසනඝරෙ ධාතු නිහිතා හොති, තස්ස රක්ඛණත්ථාය තං සාඛං ඡින්දිතුං වට්ටති. බොධිජග්ගනත්ථං ඔජොහරණසාඛං වා පූතිට්ඨානං වා ඡින්දිතුං වට්ටතියෙව, සත්ථු රූපකායපටිජග්ගනෙ විය පුඤ්ඤම්පි හොති.

සඞ්ඝභෙදෙ චතුන්නං කම්මානන්ති අපලොකනාදීනං චතුන්නං කම්මානං. අයං සඞ්ඝභෙදකොති පකතත්තං භික්ඛුං ¶ සන්ධාය වුත්තං. පුබ්බෙ එව පාරාජිකං සමාපන්නො වා වත්ථාදිදොසෙන විපන්නුපසම්පදො වා සඞ්ඝං භින්දන්තොපි ආනන්තරියං න ඵුසති, සඞ්ඝො පන භින්නොව හොති, පබ්බජ්ජා චස්ස න වාරිතාති දට්ඨබ්බං.

භික්ඛුනීදූසනෙ ඉච්ඡමානන්ති ඔදාතවත්ථවසනං ඉච්ඡමානං. තෙනෙවාහ ‘‘ගිහිභාවෙ සම්පටිච්ඡිතමත්තෙයෙවා’’ති. නෙව පබ්බජ්ජා ¶ අත්ථීති යොජනා. යො ච පටික්ඛිත්තෙ අභබ්බෙ ච පුග්ගලෙ ඤත්වා පබ්බාජෙති, උපසම්පාදෙති වා, දුක්කටං. අජානන්තස්ස සබ්බත්ථ අනාපත්තීති වෙදිතබ්බං.

142. ගබ්භමාසෙහි සද්ධිං වීසති වස්සානි අස්සාති ගබ්භවීසො. හායනවඩ්ඪනන්ති ගබ්භමාසෙසු අධිකෙසු උත්තරි හායනං, ඌනෙසු වඩ්ඪනන්ති වෙදිතබ්බං. එකූනවීසතිවස්සන්ති ද්වාදස මාසෙ මාතුකුච්ඡිස්මිං වසිත්වා මහාපවාරණාය ජාතකාලතො පට්ඨාය එකූනවීසතිවස්සං. පාටිපදදිවසෙති පච්ඡිමිකාය වස්සූපගමනදිවසෙ. ‘‘තිංසරත්තිදිවො මාසො’’ති (අ. නි. 3.71; 8.43; විභ. 1023) වචනතො ‘‘චත්තාරො මාසා පරිහායන්තී’’ති වුත්තං. වස්සං උක්කඩ්ඪන්තීති වස්සං උද්ධං කඩ්ඪන්ති, තතියසංවච්ඡරෙ එකමාසස්ස අධිකත්තා මාසපරිච්චජනවසෙන වස්සං උද්ධං කඩ්ඪන්තීති අත්ථො, තස්මා තතියො සංවච්ඡරො තෙරසමාසිකො හොති. සංවච්ඡරස්ස පන ද්වාදසමාසිකත්තා අට්ඨාරසසු වස්සෙසු අධිකමාසෙ විසුං ගහෙත්වා ‘‘ඡ මාසා වඩ්ඪන්තී’’ති වුත්තං. තතොති ඡමාසතො. නික්කඞ්ඛා හුත්වාති අධිකමාසෙහි සද්ධිං පරිපුණ්ණවීසතිවස්සත්තා නිබ්බෙමතිකා හුත්වා. යං පන වුත්තං තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු ‘‘අට්ඨාරසන්නංයෙව වස්සානං අධිකමාසෙ ගහෙත්වා ගණිතත්තා සෙසවස්සද්වයස්සපි අධිකදිවසානි හොන්ති, තානි අධිකදිවසානි සන්ධාය ‘නික්කඞ්ඛා හුත්වා’ති වුත්ත’’න්ති, තං න ගහෙතබ්බං. න හි ද්වීසු වස්සෙසු අධිකදිවසානි නාම විසුං උපලබ්භන්ති තතියෙ වස්සෙ වස්සුක්කඩ්ඪනවසෙන අධිකමාසෙ පරිච්චත්තෙයෙව අතිරෙකමාසසම්භවතො, තස්මා ද්වීසු වස්සෙසු අතිරෙකදිවසානි විසුං න සම්භවන්ති.

‘‘තෙ ද්වෙ මාසෙ ගහෙත්වා වීසති වස්සානි පරිපුණ්ණානි හොන්තී’’ති කස්මා වුත්තං, එකූනවීසතිවස්සම්හි ච පුන අපරස්මිං ¶ වස්සෙ පක්ඛිත්තෙ වීසති වස්සානි පරිපුණ්ණානි හොන්තීති ආහ ‘‘එත්ථ පන…පෙ… වුත්ත’’න්ති. අනෙකත්ථත්තා නිපාතානං පන-සද්දො හිසද්දත්ථො, එත්ථ ¶ හීති වුත්තං හොති. ඉදඤ්හි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස සමත්ථනවසෙන වුත්තං. ඉමිනා ච ඉමං දීපෙති – යං වුත්තං ‘‘එකූනවීසතිවස්සං සාමණෙරං නික්ඛමනීයපුණ්ණමාසිං අතික්කම්ම පාටිපදදිවසෙ උපසම්පාදෙන්තී’’ති, තත්ථ ගබ්භමාසෙපි ගහෙත්වා ද්වීහි මාසෙහි අපරිපුණ්ණවීසතිවස්සං සන්ධාය ‘‘එකූනවීසතිවස්ස’’න්ති වුත්තං, තස්මා අධිකමාසෙසු ද්වීසු ගහිතෙසු එව වීසති වස්සානි පරිපුණ්ණානි නාම හොන්තීති. තස්මාති යස්මා ගබ්භමාසාපි ගණනූපගා හොන්ති, තස්මා. එකවීසතිවස්සො හොතීති ජාතදිවසතො පට්ඨාය වීසතිවස්සො සමානො ගබ්භමාසෙහි සද්ධිං එකවීසතිවස්සො හොති. අඤ්ඤං උපසම්පාදෙතීති උපජ්ඣායො, කම්මවාචාචරියො වා හුත්වා උපසම්පාදෙතීති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.406) ආගතං.

ගබ්භෙ සයිතකාලෙන සද්ධිං වීසතිමං වස්සං පරිපුණ්ණමස්සාති ගබ්භවීසො. නික්ඛමනීයපුණ්ණමාසීති සාවණමාසස්ස පුණ්ණමියා ආසාළ්හීපුණ්ණමියා අනන්තරපුණ්ණමී. පාටිපදදිවසෙති පච්ඡිමිකාය වස්සූපනායිකාය, ද්වාදස මාසෙ මාතුකුච්ඡිස්මිං වසිත්වා මහාපවාරණාය ජාතං උපසම්පාදෙන්තීති අත්ථො. ‘‘තිංසරත්තිදිවො මාසො, ද්වාදසමාසිකො සංවච්ඡරො’’ති වචනතො ‘‘චත්තාරො මාසා පරිහායන්තී’’ති වුත්තං. වස්සං උක්කඩ්ඪන්තීති වස්සං උද්ධං කඩ්ඪන්ති, ‘‘එකමාසං අධිකමාසො’’ති ඡඩ්ඩෙත්වා වස්සං උපගච්ඡන්තීති අත්ථො, තස්මා තතියො තතියො සංවච්ඡරො තෙරසමාසිකො හොති. තෙ ද්වෙ මාසෙ ගහෙත්වාති නික්ඛමනීයපුණ්ණමාසතො යාව ජාතදිවසභූතා මහාපවාරණා, තාව යෙ ද්වෙ මාසා අනාගතා, තෙසං අත්ථාය ¶ අධිකමාසතො ලද්ධෙ ද්වෙ මාසෙ ගහෙත්වා. තෙනාහ ‘‘යො පවාරෙත්වා වීසතිවස්සො භවිස්සතී’’තිආදි. ‘‘නික්කඞ්ඛා හුත්වා’’ති ඉදං අට්ඨාරසන්නං වස්සානං එව අධිකමාසෙ ගහෙත්වා තතො වීසතියා වස්සෙසුපි චාතුද්දසීනං අත්ථාය චතුන්නං මාසානං පරිහාපනෙන සබ්බථා පරිපුණ්ණවීසතිවස්සතං සන්ධාය වුත්තං.

පවාරෙත්වා වීසතිවස්සො භවිස්සතීති මහාපවාරණාදිවසෙ අතික්කන්තෙ ගබ්භවස්සෙන සහ වීසතිවස්සො භවිස්සතීති අත්ථො. තස්මාති යස්මා ගබ්භමාසාපි ගණනූපගා හොන්ති, තස්මා. එකවීසතිවස්සොති ජාතියා වීසතිවස්සං සන්ධාය වුත්තං. අඤ්ඤං උපසම්පාදෙතීති උපජ්ඣායො, ආචරියො වා හුත්වා උපසම්පාදෙති. සොපීති උපසම්පාදෙන්තොපි අනුපසම්පන්නොති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.406) ආගතං.

එත්ථ ¶ සියා – අට්ඨකථාටීකාසු ‘‘අට්ඨාරසසු වස්සෙසු ඡ මාසා වඩ්ඪන්තී’’ති වුත්තං, ඉදානි පන ‘‘එකූනවීසතියා වස්සෙසු සත්ත මාසා අධිකා’’ති වදන්ති, කථමෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බන්ති? වුච්චතෙ – අට්ඨකථාටීකාසු සාසනවොහාරෙන ලොකියගතිං අනුපගම්ම තීසු තීසු සංවච්ඡරෙසු මාසඡඩ්ඩනං ගහෙත්වා ‘‘අට්ඨාරසසු වස්සෙසු ඡ මාසා වඩ්ඪන්තී’’ති වුත්තං, ඉදානි පන වෙදවොහාරෙන චන්දසූරියගතිසඞ්ඛාතං තිථිං ගහෙත්වා ගණෙන්තො ‘‘එකූනවීසතියා වස්සෙසු සත්ත මාසා අධිකා’’ති වදන්තීති, තං වස්සූපනායිකකථායං ආවි භවිස්සති.

143. මාතා වා මතා හොතීති සම්බන්ධො. සොයෙවාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛො එව.

144. ‘‘එකසීමායඤ්ච ¶ අඤ්ඤෙපි භික්ඛූ අත්ථීති ඉමිනා එකසීමායං භික්ඛුම්හි අසති භණ්ඩුකම්මාරොචනකිච්චං නත්ථීති දස්සෙති. ඛණ්ඩසීමාය වා ඨත්වා නදීසමුද්දාදීනි වා ගන්ත්වා පබ්බාජෙතබ්බොති එතෙන සබ්බෙ සීමට්ඨකභික්ඛූ ආපුච්ඡිතබ්බා, අනාපුච්ඡා පබ්බාජෙතුං න වට්ටතීති දීපෙති.

145. අනාමට්ඨපිණ්ඩපාතන්ති අග්ගහිතඅග්ගං පිණ්ඩපාතං. සාමණෙරභාගසමකො ආමිසභාගොති එත්ථ කිඤ්චාපි සාමණෙරානං ආමිසභාගස්ස සමකමෙව දීයමානත්තා විසුං සාමණෙරභාගො නාම නත්ථි, හෙට්ඨා ගච්ඡන්තං පන භත්තං කදාචි මන්දං භවෙය්ය, තස්මා උපරි අග්ගහෙත්වා සාමණෙරපාළියාව ගහෙත්වා දාතබ්බොති අධිප්පායො. නියතපබ්බජ්ජස්සෙව චායං භාගො දීයති. තෙනෙව ‘‘අපක්කං පත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. අඤ්ඤෙ වා භික්ඛූ දාතුකාමා හොන්තීති සම්බන්ධො.

146. සයං පබ්බාජෙතබ්බොති කෙසච්ඡෙදනාදීනි සයං කරොන්තෙන පබ්බාජෙතබ්බො. කෙසච්ඡෙදනං කාසායච්ඡාදනං සරණදානන්ති හි ඉමානි තීණි කරොන්තො ‘‘පබ්බාජෙතී’’ති වුච්චති, තෙසු එකං ද්වෙ වාපි කරොන්තො තථා වොහරීයතියෙව, තස්මා එතං පබ්බාජෙහීති කෙසච්ඡෙදනං කාසායච්ඡාදනඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. උපජ්ඣායං උද්දිස්ස පබ්බාජෙතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. ඛණ්ඩසීමං නෙත්වාති භණ්ඩුකම්මාරොචනපරිහරණත්ථං වුත්තං. තෙන සභික්ඛුකෙ විහාරෙ අඤ්ඤම්පි ‘‘එතස්ස කෙසෙ ඡින්දා’’ති වත්තුං න වට්ටති. පබ්බාජෙත්වාති කෙසච්ඡෙදනං සන්ධාය වදති. භික්ඛුතො අඤ්ඤො පබ්බාජෙතුං න ලභතීති සරණදානං සන්ධාය වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘සාමණෙරො පනා’’තිආදීති ¶ සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ ටී. මහාවග්ග 3.34) ආගතං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.34) පන – සයං පබ්බාජෙතබ්බොති ¶ එත්ථ ‘‘කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා’’තිආදිවචනතො කෙසච්ඡෙදනකාසායච්ඡාදනසරණදානානි පබ්බජනං නාම, තෙසු පච්ඡිමද්වයං භික්ඛූහි එව කාතබ්බං, කාරෙතබ්බං වා. පබ්බාජෙහීති ඉදං තිවිධම්පි සන්ධාය වුත්තං. ඛණ්ඩසීමං නෙත්වාති භණ්ඩුකම්මාරොචනපරිහරණත්ථං. භික්ඛූනඤ්හි අනාරොචෙත්වා එකසීමාය ‘‘එතස්ස කෙසෙ ඡින්දා’’ති අඤ්ඤං ආණාපෙතුම්පි න වට්ටති. පබ්බාජෙත්වාති කෙසාදිච්ඡෙදනමෙව සන්ධාය වුත්තං ‘‘කාසායානි අච්ඡාදෙත්වා’’ති විසුං වුත්තත්තා. පබ්බාජෙතුං න ලභතීති සරණදානං සන්ධාය වුත්තං. අනුපසම්පන්නෙන භික්ඛුආණත්තියා දින්නම්පි සරණං න රුහතීති වුත්තං.

වජිරබුද්ධිටීකායම්පි (වජිර ටී. මහාවග්ග 34) – ඛණ්ඩසීමං නෙත්වාති භණ්ඩුකම්මාරොචනපරිහරණත්ථං වුත්තං, තෙන සභික්ඛුකෙ විහාරෙ අඤ්ඤම්පි ‘‘එතස්ස කෙසෙ ඡින්දා’’ති වත්තුං න වට්ටති. ‘‘පබ්බාජෙත්වා’’ති ඉමස්ස අධිප්පායපකාසනත්ථං ‘‘කාසායානි අච්ඡාදෙත්වා එහී’’ති වුත්තං. උපජ්ඣායො චෙ කෙසමස්සුඔරොපනාදීනි අකත්වා පබ්බජ්ජත්ථං සරණානි දෙති, න රුහති පබ්බජ්ජා. කම්මවාචාය සාවෙත්වා උපසම්පාදෙති, රුහති උපසම්පදා. අපත්තචීවරානං උපසම්පදාසිද්ධිදස්සනතො, කම්මවිපත්තියා අභාවතො චෙතං යුජ්ජතෙවාති එකෙ. හොති චෙත්ථ –

‘‘සලිඞ්ගස්සෙව පබ්බජ්ජා, විලිඞ්ගස්සාපි චෙතරා;

අපෙතපුබ්බවෙසස්ස, තංද්වයා ඉති චාපරෙ’’ති.

භික්ඛුනා හි සහත්ථෙන වා ආණත්තියා වා දින්නමෙව කාසාවං වට්ටති, අදින්නං න වට්ටතීති පන සන්තෙස්වෙව කාසාවෙසු, නාසන්තෙසු අසම්භවතොති තෙසං අධිප්පායොති ආගතො.

භබ්බරූපොති ¶ භබ්බසභාවො. තමෙවත්ථං පරියායන්තරෙන විභාවෙති ‘‘සහෙතුකො’’ති. ඤාතොති පාකටො. යසස්සීති පරිවාරසම්පත්තියා සමන්නාගතො.

වණ්ණසණ්ඨානගන්ධාසයොකාසවසෙන අසුචිජෙගුච්ඡපටිකූලභාවං පාකටං කරොන්තෙනාති සම්බන්ධො. තත්ථ කෙසා නාමෙතෙ වණ්ණතොපි පටිකූලා, සණ්ඨානතොපි ගන්ධතොපි ආසයතොපි ඔකාසතොපි ¶ පටිකූලා. මනුඤ්ඤෙපි හි යාගුපත්තෙ වා භත්තපත්තෙ වා කෙසවණ්ණං කිඤ්චි දිස්වා ‘‘කෙසමිස්සකමිදං, හරථ න’’න්ති ජිගුච්ඡන්ති, එවං කෙසා වණ්ණතො පටිකූලා. රත්තිං භුඤ්ජන්තාපි කෙසසණ්ඨානං අක්කවාකං වා මකචිවාකං වා ඡුපිත්වා තථෙව ජිගුච්ඡන්ති, එවං සණ්ඨානතොපි පටිකූලා. තෙලමක්ඛනපුප්ඵධූමාදිසඞ්ඛාරවිරහිතානඤ්ච කෙසානං ගන්ධො පරමජෙගුච්ඡො හොති. තතො ජෙගුච්ඡතරො අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තානං. කෙසා හි වණ්ණසණ්ඨානතො අප්පටිකූලාපි සියුං, ගන්ධෙන පන පටිකූලායෙව. යථා හි දහරස්ස කුමාරකස්ස වච්චං වණ්ණතො හලිද්දිවණ්ණං, සණ්ඨානතො හලිද්දිපිණ්ඩිසණ්ඨානං. සඞ්කරට්ඨානෙ ඡඩ්ඩිතඤ්ච උද්ධුමාතකකාළසුනඛසරීරං වණ්ණතො තාලපක්කවණ්ණං, සණ්ඨානතො වට්ටෙත්වා විස්සට්ඨමුදිඞ්ගසණ්ඨානං, දාඨාපිස්ස සුමනමකුළසදිසා, තං උභයම්පි වණ්ණසණ්ඨානතො සියා අප්පටිකූලං, ගන්ධෙන පන පටිකූලමෙව, එවං කෙසාපි සියුං වණ්ණසණ්ඨානතො අප්පටිකූලා, ගන්ධෙන පන පටිකූලායෙවාති.

යථා පන අසුචිට්ඨානෙ ගාමනිස්සන්දෙන ජාතානි සූපෙය්යපණ්ණානි නාගරිකමනුස්සානං ජෙගුච්ඡානි හොන්ති අපරිභොගානි, එවං කෙසාපි පුබ්බලොහිතමුත්තකරීසපිත්තසෙම්හාදිනිස්සන්දෙන ජාතත්තා පරමජෙගුච්ඡාති. එවං ආසයතොපි පටිකූලා. ඉමෙ ච කෙසා නාම ගූථරාසිම්හි උට්ඨිතකණ්ණකා විය එකතිංසකොට්ඨාසරාසිම්හි ජාතා, තෙ සුසානසඞ්කාරට්ඨානාදීසු ¶ ජාතසාකං විය, පරිඛාදීසු ජාතකමලකුවලයාදිපුප්ඵං විය ච අසුචිට්ඨානෙ ජාතත්තා පරමජෙගුච්ඡාති එවං ඔකාසතො පටිකූලාතිආදිනා නයෙන තචපඤ්චකස්ස වණ්ණාදිවසෙන පටිකූලභාවං පකාසෙන්තෙනාති අත්ථො.

නිජ්ජීවනිස්සත්තභාවං වා පාකටං කරොන්තෙනාති ඉමෙ කෙසා නාම සීසකටාහපලිවෙඨනචම්මෙ ජාතා, තත්ථ යථා වම්මිකමත්ථකෙ ජාතෙසු කුණ්ඨතිණෙසු න වම්මිකමත්ථකො ජානාති ‘‘මයි කුණ්ඨතිණානි ජාතානී’’ති, නාපි කුණ්ඨතිණානි ජානන්ති ‘‘මයං වම්මිකමත්ථකෙ ජාතානී’’ති. එවමෙව න සීසකටාහපලිවෙඨනචම්මං ජානාති ‘‘මයි කෙසා ජාතා’’ති, නාපි කෙසා ජානන්ති ‘‘මයං සීසකටාහපලිවෙඨනචම්මෙ ජාතා’’ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති ‘‘කෙසා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූ’’තිආදිනා නයෙන නිජ්ජීවනිස්සත්තභාවං පකාසෙන්තෙන. පුබ්බෙති පුරිමබුද්ධානං සන්තිකෙ. මද්දිතසඞ්ඛාරොති නාමරූපවවත්ථානෙන චෙව පච්චයපරිග්ගහවසෙන ච ඤාණෙන පරිමද්දිතසඞ්ඛාරො. භාවිතභාවනොති කලාපසම්මසනාදිනා සබ්බසො කුසලභාවනාය පූරණෙන භාවිතභාවනො ¶ . අදින්නං න වට්ටතීති එත්ථ ‘‘පබ්බජ්ජා න රුහතීති වදන්තී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.34) වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.34) පන – යසස්සීති පරිවාරසම්පන්නො. නිජ්ජීවනිස්සත්තභාවන්ති ‘‘කෙසා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූ’’තිආදිනයං සඞ්ගණ්හාති, සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.311) ආගතනයෙන ගහෙතබ්බං. පුබ්බෙති පුබ්බබුද්ධුප්පාදෙසු ¶ . මද්දිතසඞ්ඛාරොති විපස්සනාවසෙන වුත්තං. භාවිතභාවනොති සමථවසෙනපි.

කාසායානි තික්ඛත්තුං වා…පෙ… පටිග්ගාහාපෙතබ්බොති එත්ථ ‘‘සබ්බදුක්ඛනිස්සරණත්ථාය ඉමං කාසාවං ගහෙත්වා’’ති වා ‘‘තං කාසාවං දත්වා’’ති වා වත්වා ‘‘පබ්බාජෙථ මං, භන්තෙ, අනුකම්පං උපාදායා’’ති එවං යාචනපුබ්බකං චීවරං පටිච්ඡාපෙති. අථාපීතිආදි තික්ඛත්තුං පටිග්ගාහාපනතො පරං කත්තබ්බවිධිදස්සනං, අථාපීති තතො පරම්පීති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘චීවරං අප්පටිග්ගාහාපෙත්වා පබ්බාජනප්පකාරභෙදදස්සනත්ථං ‘අථාපී’ති වුත්තං. අථාපීති අථ වාති අත්ථො’’ති වදන්ති. අදින්නං න වට්ටතීති ඉමිනා පබ්බජ්ජා න රුහතීති දස්සෙති.

147. පාදෙ වන්දාපෙත්වාති පාදාභිමුඛං නමාපෙත්වා. දූරෙ වන්දන්තොපි හි පාදෙ වන්දතීති වුච්චතීති. උපජ්ඣායෙන වාති එත්ථ යස්ස සන්තිකෙ උපජ්ඣං ගණ්හාති, අයං උපජ්ඣායො. යං ආභිසමාචාරිකෙසු විනයනත්ථාය ආචරියං කත්වා නිය්යාතෙන්ති, අයං ආචරියො. සචෙ පන උපජ්ඣායො සයමෙව සබ්බං සික්ඛාපෙති, අඤ්ඤම්පි න නිය්යාතෙති, උපජ්ඣායොවස්ස ආචරියොපි හොති. යථා උපසම්පදාකාලෙ සයමෙව කම්මවාචං වාචෙන්තො උපජ්ඣායොව කම්මවාචාචරියොපි හොතීති වුත්තං.

අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදාති ඤත්තිචතුත්ථකම්මෙන අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා. ඨානකරණසම්පදන්ති එත්ථ උරආදීනි ඨානානි, සංවුතාදීනි කරණානීති වෙදිතබ්බානි. අනුනාසිකන්තං කත්වා දානකාලෙ අන්තරාවිච්ඡෙදං අකත්වා දාතබ්බානීති දස්සෙතුං ‘‘එකසම්බන්ධානී’’ති වුත්තං. විච්ඡින්දිත්වාති ම-කාරන්තං කත්වා දානසමයෙ විච්ඡෙදං කත්වා.

148. සබ්බමස්ස ¶ ¶ කප්පියාකප්පියං ආචික්ඛිතබ්බන්ති දසසික්ඛාපදවිනිමුත්තං පරාමාසාපරාමාසාදිභෙදං කප්පියාකප්පියං ආචික්ඛිතබ්බං. ආභිසමාචාරිකෙසු විනෙතබ්බොති ඉමිනා ‘‘සෙඛියඋපජ්ඣායවත්තාදිආභිසමාචාරිකසීලමනෙන පූරෙතබ්බං. තත්ථ ච කත්තබ්බස්ස අකරණෙ, අකත්තබ්බස්ස ච කරණෙ දණ්ඩකම්මාරහො හොතීති දීපෙතීති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.34) වුත්තං. අනුනාසිකන්තං කත්වා දානකාලෙ අන්තරාවිච්ඡෙදො න කාතබ්බොති ආහ ‘‘එකසම්බන්ධානී’’ති. ආභිසමාචාරිකෙසු විනෙතබ්බොති ඉමිනා සෙඛියවත්තාක්ඛන්ධකවත්තෙසු, අඤ්ඤෙසු ච සුක්කවිස්සට්ඨිආදිලොකවජ්ජසික්ඛාපදෙසු ච සාමණෙරෙහි වත්තිතබ්බං, තත්ථ අවත්තමානො අලජ්ජී දණ්ඩකම්මාරහො ච හොතීති දස්සෙතීති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.34).

උරාදීනි ඨානානි නාම, සංවුතාදීනි කරණානි නාම. අනුනාසිකන්තං කත්වා එකසම්බන්ධං කත්වා දානකාලෙ අන්තරා අට්ඨත්වා වත්තබ්බං, විච්ඡින්දිත්වා දානකාලෙපි යථාවුත්තට්ඨානෙ එව විච්ඡෙදො, අඤ්ඤත්ර න වට්ටතීති ලිඛිතං, අනුනාසිකන්තෙ දීයමානෙ ඛලිත්වා ‘‘බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමී’’ති ම-කාරෙන මිස්සීභූතෙ ඛෙත්තෙ ඔතිණ්ණත්තා වට්ටතීති උපතිස්සත්ථෙරො. මිස්සං කත්වා වත්තුං වට්ටති, වචනකාලෙ පන අනුනාසිකට්ඨානෙ විච්ඡෙදං අකත්වා වත්තබ්බන්ති ධම්මසිරිත්ථෙරො. ‘‘එවං කම්මවාචායම්පී’’ති වුත්තං. උභතොසුද්ධියාව වට්ටතීති එත්ථ මහාථෙරො පතිතදන්තාදිකාරණතාය අචතුරස්සං කත්වා වදති, බ්යත්තසාමණෙරො සමීපෙ ඨිතො පබ්බජ්ජාපෙක්ඛං බ්යත්තං වදාපෙති, මහාථෙරෙන අවුත්තං වදාපෙතීති න වට්ටති. කම්මවාචාය ඉතරො භික්ඛු චෙ වදති, වට්ටතීති. සඞ්ඝො හි කම්මං කරොති, න පුග්ගලොති. න, නානාසීමපවත්තකම්මවාචාසාමඤ්ඤනයෙන පටික්ඛිපිතබ්බත්තා. අථ ථෙරෙන චතුරස්සං වුත්තං ¶ පබ්බජ්ජාපෙක්ඛං වත්තුං අසක්කොන්තං සාමණෙරො සයං වත්වා වදාපෙති, උභතොසුද්ධි එව හොති ථෙරෙන වුත්තස්සෙව වුත්තත්තා. ‘‘බුද්ධං සරණං ගච්ඡන්තො අසාධාරණෙ බුද්ධගුණං, ධම්මං සරණං ගච්ඡන්තො නිබ්බානං, සඞ්ඝං සරණං ගච්ඡන්තො සෙක්ඛධම්මං අසෙක්ඛධම්මඤ්ච සරණං ගච්ඡතී’’ති අග්ගහිතග්ගහණවසෙන යොජනා කාතබ්බා. අඤ්ඤථා සරණත්තයසඞ්කරදොසො. සබ්බමස්ස කප්පියාකප්පියන්ති දසසික්ඛාපදවිනිමුත්තං පරාමාසාපරාමාසාදිභෙදං. ‘‘ආභිසමාචාරිකෙසු විනෙතබ්බො’’ති වචනතො සෙඛියඋපජ්ඣායවත්තාදිආභිසමාචාරිකසීලමනෙන පූරෙතබ්බං. තත්ථ චාරිත්තස්ස අකරණෙ, වාරිත්තස්ස කරණෙ දණ්ඩකම්මාරහො හොතී’’ති දීපෙතීති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 34) ආගතො.

අනුජානාමි ¶ භික්ඛවෙ සාමණෙරානං දස සික්ඛාපදානීතිආදීසු සික්ඛිතබ්බානි පදානි සික්ඛාපදානි, සික්ඛාකොට්ඨාසාති අත්ථො. සික්ඛාය වා පදානි සික්ඛාපදානි, අධිසීලඅධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසික්ඛානං අධිගමුපායොති අත්ථො. අත්ථතො පන කාමාවචරකුසලචිත්තසම්පයුත්තා විරතියො, තංසම්පයුත්තධම්මා පනෙත්ථ තග්ගහණෙනෙව ගහෙතබ්බා. පාණොති පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං, තස්ස අතිපාතනං පබන්ධවසෙන පවත්තිතුං අදත්වා සත්ථාදීහි අතික්කම්ම අභිභවිත්වා පාතනං පාණාතිපාතො, පාණවධොති අත්ථො. සො පන අත්ථතො පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා වධකචෙතනාව, තස්මා පාණාතිපාතා වෙරමණි, වෙරහෙතුතාය වෙරසඞ්ඛාතං පාණාතිපාතාදිපාපධම්මං මණති නීහරතීති විරති ‘‘වෙරමණී’’ති වුච්චති. විරමති එතායාති වා ‘‘විරමතී’’ති වත්තබ්බෙ නිරුත්තිනයෙන ‘‘වෙරමණී’’ති සමාදානවිරති වුත්තා. එස නයො සෙසෙසුපි.

අදින්නස්ස ¶ ආදානං අදින්නාදානං, ථෙය්යචෙතනා. අබ්රම්හචරියන්ති අසෙට්ඨචරියං, මග්ගෙනමග්ගපටිපත්තිසමුට්ඨාපිකා මෙථුනචෙතනා. මුසාති අභූතවත්ථු, තස්ස වාදො අභූතං ඤත්වාව භූතතො විඤ්ඤාපනචෙතනා මුසාවාදො. පිට්ඨපූවාදිනිබ්බත්තා සුරා චෙව පුප්ඵාසවාදිභෙදං මෙරයඤ්ච සුරාමෙරයං. තදෙව මදනීයට්ඨෙන මජ්ජඤ්චෙව පමාදකාරණට්ඨෙන පමාදට්ඨානඤ්ච, තං යාය චෙතනාය පිවති, තස්සා එවං අධිවචනං.

අරුණුග්ගමනතො පට්ඨාය යාව මජ්ඣන්හිකා, අයං අරියානං භොජනස්ස කාලො නාම, තදඤ්ඤො විකාලො. භුඤ්ජිතබ්බට්ඨෙන භොජනන්ති ඉධ සබ්බං යාවකාලිකං වුච්චති, තස්ස අජ්ඣොහරණං ඉධ උත්තරපදලොපෙන භොජනන්ති අධිප්පෙතං. විකාලෙ භොජනං අජ්ඣොහරණං විකාලභොජනං, විකාලෙ වායාවකාලිකස්ස භොජනං අජ්ඣොහරණං විකාලභොජනන්තිපි අත්ථො ගහෙතබ්බො, තං අත්ථතො විකාලෙ යාවකාලිකඅජ්ඣොහරණචෙතනාව.

සාසනස්ස අනනුලොමත්තා විසූකං පටාණීභූතං දස්සනං ‘‘විසූකදස්සනං, නච්චගීතාදිදස්සනසවනානඤ්චෙව වට්ටකයුද්ධජූතකීළාදිසබ්බකීළානඤ්ච නාමං. දස්සනන්ති චෙත්ථ පඤ්චන්නම්පි විඤ්ඤාණානං යථාසකං විසයස්ස ආලොචනසභාවතාය දස්සනසද්දෙන සඞ්ගහෙතබ්බත්තා සවනම්පි සඞ්ගහිතං. නච්චගීතවාදිතසද්දෙහි චෙත්ථ අත්තනො නච්චනගායනාදීනිපි සඞ්ගහිතානීති දට්ඨබ්බං.

මාලාති ¶ බද්ධමබද්ධං වා පුප්ඵං, අන්තමසො සුත්තාදිමයම්පි අලඞ්කාරත්ථාය පිළන්ධියමානං මාලාත්වෙව වුච්චති. ගන්ධන්ති වාසචුණ්ණාදිවිලෙපනතො අඤ්ඤං යං කිඤ්චි ගන්ධජාතං. විලෙපනන්ති පිසිත්වා ගහිතං ඡවිරාගකරණඤ්චෙව ගන්ධජාතඤ්ච. ධාරණං නාම පිළන්ධනං. මණ්ඩනං නාම ඌනට්ඨානපූරණං. ගන්ධවසෙන, ඡවිරාගවසෙන වා සාදියනං විභූසනං නාම, මාලාදීසු ¶ වා ධාරණාදීනි යථාක්කමං යොජෙතබ්බානි. තෙසං ධාරණාදීනං ඨානං කාරණං වීතික්කමචෙතනා.

උච්චාති උච්ච-සද්දෙන සමානත්ථො නිපාතො. උච්චාසයනං වුච්චති පමාණාතික්කන්තං ආසන්දාදි. මහාසයනං අකප්පියත්ථරණෙහි අත්ථතං සලොහිතවිතානඤ්ච. එතෙසු හි ආසනං සයනඤ්ච උච්චාසයනමහාසයනසද්දෙහි ගහිතානි උත්තරපදලොපෙන. ජාතරූපරජතපටිග්ගහණාති එත්ථ රජතසද්දෙන දාරුමාසකාදි සබ්බං රූපියං සඞ්ගහිතං. මුත්තාමණිආදයොපෙත්ථ ධඤ්ඤක්ඛෙත්තවත්ථාදයො ච සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. පටිග්ගහණ-සද්දෙන පන පටිග්ගාහාපනසාදියනානිපි සඞ්ගහිතානි.

149. සෙනාසනග්ගාහො ච පටිප්පස්සම්භන්තීති ඉමිනා වස්සච්ඡෙදං දස්සෙති. උපසම්පන්නානම්පි පාරාජිකසමාපත්තියා සරණගමනාදිසාමණෙරභාවස්සපි විනස්සනතො සෙනාසනග්ගාහො ච පටිප්පස්සම්භති, සඞ්ඝලාභම්පි තෙ න ලභන්තීති වෙදිතබ්බං. පුරිමිකාය පුන සරණානි ගහිතානීති සරණගහණෙන සහ තදහෙවස්ස වස්සූපගමනම්පි දස්සෙති. පච්ඡිමිකාය වස්සාවාසිකන්ති වස්සාවාසිකලාභග්ගහණදස්සනමත්තමෙවෙතං, තතො පුරෙපි වා පච්ඡාපි වා වස්සාවාසිකඤ්ච චීවරමාසෙසු සඞ්ඝෙ උප්පන්නකාලචීවරඤ්ච පුරිමිකාය උපගන්ත්වා අවිපන්නසීලො සාමණෙරො ලභති එව. සචෙ පච්ඡිමිකාය ගහිතානීති පච්ඡිමිකාය වස්සූපගමනඤ්ච ඡින්නවස්සතඤ්ච දස්සෙති. තස්ස හි කාලචීවරලාභො න පාපුණාති, තස්මා ‘‘අපලොකෙත්වා ලාභො දාතබ්බො’’ති වුත්තං. වස්සාවාසිකලාභො පන යදි සෙනාසනස්සාමිකා දායකා සෙනාසනගුත්තත්ථාය පච්ඡිමිකාය උපගන්ත්වා වත්තං කත්වා අත්තනො සෙනාසනෙ වසන්තස්සපි වස්සාවාසිකං දාතබ්බන්ති වදන්ති, අනපලොකෙත්වාපි දාතබ්බොව. යං පන සාරත්ථදීපනියං ¶ (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.108) ‘‘පච්ඡිමිකාය වස්සාවාසිකං ලච්ඡතීති පච්ඡිමිකාය පුන වස්සං උපගතත්තා ලච්ඡතී’’ති වුත්තං, තම්පි වස්සාවාසිකෙ දායකානං ඉමං අධිප්පායං නිස්සාය වුත්තඤ්චෙ, සුන්දරං, සඞ්ඝිකං, කාලචීවරම්පි සන්ධාය වුත්තඤ්චෙ, න යුජ්ජතීති වෙදිතබ්බං.

න අජානිත්වාති ‘‘සුරා’’ති අජානිත්වා පිවතො පාණාතිපාතාවෙරමණිආදිසබ්බසීලභෙදං සරණභෙදඤ්ච ¶ න ආපජ්ජති. අකුසලං පන සුරාපානාවෙරමණිසීලභෙදො ච හොති මාලාදිධාරණාදීසු වියාති දට්ඨබ්බං. ඉතරානීති විකාලභොජනාවෙරමණිආදීනි. තානිපි හි සඤ්චිච්ච වීතික්කමන්තස්ස තං තං භිජ්ජති එව, ඉතරීතරෙසං පන අභිජ්ජනෙන නාසනඞ්ගානි න හොන්ති. තෙනෙව ‘‘එතෙසු භින්නෙසූ’’ති භෙදවචනං වුත්තං.

අච්චයං දෙසාපෙතබ්බොති ‘‘අච්චයො මං භන්තෙ අච්චාගමා’’තිආදිනා සඞ්ඝමජ්ඣෙ දෙසාපෙත්වා සරණසීලං දාතබ්බන්ති අධිප්පායො පාරාජිකත්තා තෙසං. තෙනාහ ‘‘ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බො’’ති. අයමෙව හි නාසනා ඉධාධිප්පෙතාති ලිඞ්ගනාසනාකාරණෙහි පාණාතිපාතාදීහි අවණ්ණභාසනාදීනං සහ පතිතත්තා වුත්තං. නනු ච කණ්ටකසාමණෙරොපි මිච්ඡාදිට්ඨිකො එව, තස්ස ච හෙට්ඨා දණ්ඩකම්මනාසනාව වුත්තා, ඉධ පන මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස ලිඞ්ගනාසනා වුච්චති, කො ඉමෙසං භෙදොති චොදනං මනසි නිධායාහ ‘‘සස්සතුච්ඡෙදානඤ්හි අඤ්ඤතරදිට්ඨිකො’’ති. එත්ථ චායං අධිප්පායො – යො හි ‘‘අත්තා ඉස්සරො’’ති වා ‘‘නිච්චො ධුවො’’තිආදිනා වා ‘‘අත්තා උච්ඡිජ්ජිස්සති විනස්සිස්සතී’’තිආදිනා වා තිත්ථියපරිකප්පිතං යං කිඤ්චි සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨිං දළ්හං ගහෙත්වා වොහරති, තස්ස සා පාරාජිකට්ඨානං හොති, සො ච ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බො. යො පන ඊදිසං ¶ දිට්ඨිං අග්ගහෙත්වා සාසනිකොව හුත්වා කෙවලං බුද්ධවචනාධිප්පායං විපරීතතො ගහෙත්වා භික්ඛූහි ඔවදියමානොපි අප්පටිනිස්සජ්ජිත්වා වොහරති, තස්ස සා දිට්ඨි පාරාජිකං න හොති, ස