තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > විනයාලඞ්කාර ටීකා-2

183. එවං ¶ ¶ වස්සූපනායිකවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි උපජ්ඣායවත්තාදිවත්තකථං කථෙතුං ‘‘වත්තන්ති එත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ වත්තෙතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති වත්තං, සද්ධිවිහාරිකාදීහි උපජ්ඣායාදීසු පවත්තෙතබ්බං ආභිසමාචාරිකසීලං. තං කතිවිධන්ති ආහ ‘‘වත්තං නාමෙතං…පෙ… බහුවිධ’’න්ති. වච්චකුටිවත්තන්ති එත්ථ ඉති-සද්දො ආද්යත්ථො. තෙන සද්ධිවිහාරිකවත්තඅන්තෙවාසිකවත්තඅනුමොදනවත්තානි සඞ්ගය්හන්ති. වුත්තඤ්හි තත්ථ තත්ථ අට්ඨකථාසු ‘‘චුද්දස ඛන්ධකවත්තානී’’ති. වත්තක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 356) ච පාළියං ආගතමෙව, තත්ථ පන ¶ ආගන්තුකවත්තතො පට්ඨාය ආගතං, ඉධ උපජ්ඣායවත්තතො. ඉතො අඤ්ඤානිපි පඤ්චසත්තති සෙඛියවත්තානි ද්වෙඅසීති මහාවත්තානි ච වත්තමෙව. තෙසු පන සෙඛියවත්තානි මහාවිභඞ්ගෙ ආගතානි, මහාවත්තානි කම්මක්ඛන්ධකපාරිවාසිකක්ඛන්ධකෙසු (චූළව. 75 ආදයො), තස්මා ඉධ චුද්දස ඛන්ධකවත්තානියෙව දස්සිතානි. තෙසු උපජ්ඣායවත්තං පඨමං දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ උපජ්ඣායවත්තං තාව එවං වෙදිතබ්බ’’න්ත්යාදිමාහ.

තත්ථ ¶ කො උපජ්ඣායො, කෙනට්ඨෙන උපජ්ඣායො, කථං ගහිතො උපජ්ඣායො, කෙන වත්තිතබ්බං උපජ්ඣායවත්තං, කතමං තං වත්තන්ති? තත්ථ කො උපජ්ඣායොති ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන දසවස්සෙන වා අතිරෙකදසවස්සෙන වා උපසම්පාදෙතු’’න්තිආදිවචනතො (මහාව. 76) බ්යත්තිබලසම්පන්නො උපසම්පදතො පට්ඨාය දසවස්සො වා අතිරෙකදසවස්සො වා භික්ඛු උපජ්ඣායො. කෙනට්ඨෙන උපජ්ඣායොති වජ්ජාවජ්ජං උපනිජ්ඣායතීති උපජ්ඣායො, සද්ධිවිහාරිකානං ඛුද්දකං වජ්ජං වා මහන්තං වජ්ජං වා භුසො චින්තෙතීති අත්ථො. කථං ගහිතො හොති උපජ්ඣායොති සද්ධිවිහාරිකෙන එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘උපජ්ඣායො මෙ, භන්තෙ, හොහී’’ති තික්ඛත්තුං වුත්තෙ සචෙ උපජ්ඣායො ‘‘සාහූ’’ති වා ‘‘ලහූ’’ති වා ‘‘ඔපායික’’න්ති වා ‘‘පතිරූප’’න්ති වා ‘‘පාසාදිකෙන සම්පාදෙහී’’ති වා ඉමෙසු පඤ්චසු පදෙසු යස්ස කස්සචි පදස්ස වසෙන කායෙන වා වාචාය වා කායවාචාහි වා ‘‘ගහිතො තයා උපජ්ඣායො’’ති උපජ්ඣායග්ගහණං විඤ්ඤාපෙති, ගහිතො හොති උපජ්ඣායො. තත්ථ සාහූති සාධු. ලහූති අගරු, සුභරතාති අත්ථො. ඔපායිකන්ති උපායපටිසංයුත්තං, එවං පටිපජ්ජනං නිත්ථරණුපායොති අත්ථො. පතිරූපන්ති සාමීචිකම්මමිදන්ති අත්ථො. පාසාදිකෙනාති පසාදාවහෙන කායවචීපයොගෙන සම්පාදෙහීති අත්ථො.

කෙන වත්තිතබ්බං උපජ්ඣායවත්තන්ති ගහිතඋපජ්ඣායෙන සද්ධිවිහාරිකෙන වත්තිතබ්බං. කතමං තං වත්තන්ති ඉදං ආගතමෙව, තත්ථ කාලස්සෙව උට්ඨාය උපාහනා ඔමුඤ්චිත්වාති සචස්ස පච්චූසකාලෙ චඞ්කමනත්ථාය වා ධොතපාදපරිහරණත්ථාය වා පටිමුක්කා උපාහනා පාදගතා හොන්ති, තා කාලස්සෙව උට්ඨාය ¶ අපනෙත්වා. තාදිසමෙව මුඛධොවනොදකං දාතබ්බන්ති උතුම්පි සරීරසභාවෙ ච එකාකාරෙ තාදිසමෙව දාතබ්බං.

සගුණං ¶ කත්වාති උත්තරාසඞ්ගං සඞ්ඝාටිඤ්චාති ද්වෙ චීවරානි එකතො කත්වා තා ද්වෙපි සඞ්ඝාටියො දාතබ්බා. සබ්බඤ්හි චීවරං සඞ්ඝටිතත්තා සඞ්ඝාටීති වුච්චති. තෙන වුත්තං ‘‘සඞ්ඝාටියො දාතබ්බා’’ති. පදවීතිහාරෙහීති එත්ථ පදං වීතිහරති එත්ථාති පදවීතිහාරො, පදවීතිහාරට්ඨානං. දුතවිලම්බිතං අකත්වා සමගමනෙන ද්වින්නං පදානං අන්තරෙ මුට්ඨිරතනමත්තං. පදානං වා වීතිහරණං අභිමුඛං හරිත්වා නික්ඛෙපො පදවීතිහාරොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. න උපජ්ඣායස්ස භණමානස්ස අන්තරන්තරා කථා ඔපාතෙතබ්බාති අන්තරඝරෙ වා අඤ්ඤත්ර වා භණමානස්ස අනිට්ඨිතෙ තස්ස වචනෙ අඤ්ඤා කථා න සමුට්ඨාපෙතබ්බා. ඉතො පට්ඨායාති ‘‘න උපජ්ඣායස්ස භණමානස්සා’’ති එත්ථ න-කාරතො පට්ඨාය. තෙන නාතිදූරෙතිආදීසු න-කාරපටිසිද්ධෙසු ආපත්ති නත්ථීති දස්සෙති. සබ්බත්ථ දුක්කටාපත්තීති ආපදාඋම්මත්තඛිත්තචිත්තවෙදනාට්ටතාදීහි විනා පණ්ණත්තිං අජානිත්වාපි වදන්තස්ස ගිලානස්ස ච දුක්කටමෙව. ආපදාසු හි අන්තරන්තරා කථා වත්තුං වට්ටති, එවමඤ්ඤෙසු න-කාරපටිසිද්ධෙසු ඊදිසෙසු, ඉතරෙසු පන ගිලානොපි න මුච්චති. සබ්බත්ථ දුක්කටාපත්ති වෙදිතබ්බාති ‘‘ඊදිසෙසු ගිලානොපි න මුච්චතී’’ති දස්සනත්ථං වුත්තං. අඤ්ඤම්පි හි යථාවුත්තං උපජ්ඣායවත්තං අනාදරියෙන අකරොන්තස්ස අගිලානස්ස වත්තභෙදෙ සබ්බත්ථ දුක්කටමෙව, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘අගිලානෙන හි සද්ධිවිහාරිකෙන සට්ඨිවස්සෙනපි සබ්බං උපජ්ඣායවත්තං කාතබ්බං, අනාදරියෙන අකරොන්තස්ස වත්තභෙදෙ දුක්කටං. න-කාරපටිසංයුත්තෙසු පන පදෙසු ගිලානස්සපි පටික්ඛිත්තකිරියං කරොන්තස්ස දුක්කටමෙවා’’ති. ආපත්තිසාමන්තා භණමානොති පදසොධම්ම(පාචි. 44 ආදයො)-දුට්ඨුල්ලාදිවසෙන ¶ (පාරා. 283) ආපත්තියා ආසන්නවාචං භණමානො. ආපත්තියා ආසන්නවාචන්ති ච ආපත්තිජනකමෙව වචනං සන්ධාය වදති. යාය හි වාචාය ආපත්තිං ආපජ්ජති, සා වාචා ආපත්තියා ආසන්නාති වුච්චති.

චීවරෙන පත්තං වෙඨෙත්වාති එත්ථ ‘‘උත්තරාසඞ්ගස්ස එකෙන කණ්ණෙන වෙඨෙත්වා’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. හෙට්ඨාපීඨං වා පරාමසිත්වාති ඉදං පුබ්බෙ තත්ථ ඨපිතපත්තාදිනා අසඞ්ඝට්ටනත්ථාය වුත්තං. චක්ඛුනා ඔලොකෙත්වාපි අඤ්ඤෙසං අභාවං ඤත්වාපි ඨපෙතුං වට්ටති එව. චතුරඞ්ගුලං කණ්ණං උස්සාරෙත්වාති කණ්ණං චතුරඞ්ගුලප්පමාණං අතිරෙකං කත්වා එවං චීවරං සඞ්ඝරිතබ්බං. ඔභොගෙ කායබන්ධනං කාතබ්බන්ති කායබන්ධනං සඞ්ඝරිත්වා චීවරභොගෙ පක්ඛිපිත්වා ඨපෙතබ්බං. සචෙ පිණ්ඩපාතො හොතීති එත්ථ යො ගාමෙයෙව වා අන්තරඝරෙ වා පටික්කමනෙ වා භුඤ්ජිත්වා ආගච්ඡති, පිණ්ඩං වා න ලභති, තස්ස පිණ්ඩපාතො න හොති, ගාමෙ අභුත්තස්ස පන ලද්ධභික්ඛස්ස ¶ වා හොති, තස්මා ‘‘සචෙ පිණ්ඩපාතො හොතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ගාමෙති ගාමපරියාපන්නෙ තාදිසෙ කිස්මිඤ්චි පදෙසෙ. අන්තරඝරෙති අන්තොගෙහෙ. පටික්කමනෙති ආසනසාලායං. සචෙපි තස්ස න හොති, භුඤ්ජිතුකාමො ච හොති, උදකං දත්වා අත්තනා ලද්ධතොපි පිණ්ඩපාතො උපනෙතබ්බො. තික්ඛත්තුං පානීයෙන පුච්ඡිතබ්බොති සම්බන්ධො, ආදිම්හි මජ්ඣෙ අන්තෙති එවං තික්ඛත්තුං පුච්ඡිතබ්බොති අත්ථො. උපකට්ඨොති ආසන්නො. ධොතවාලිකායාති උදකෙන ගතට්ඨානෙ නිරජාය පරිසුද්ධවාලිකාය.

නිද්ධූමෙති ජන්තාඝරෙ ජලමානඅග්ගිධූමරහිතෙ. ජන්තාඝරඤ්හි නාම හිමපාතබහුකෙසු දෙසෙසු තප්පච්චයරොගපීළාදිනිවාරණත්ථං සරීරසෙදතාපනට්ඨානං. තත්ථ කිර අන්ධකාරපටිච්ඡන්නතාය ¶ බහූපි එකතො පවිසිත්වා චීවරං නික්ඛිපිත්වා අග්ගිතාපපරිහාරාය මත්තිකාය මුඛං ලිම්පිත්වා සරීරං යාවදත්ථං සෙදෙත්වා චුණ්ණාදීහි උබ්බට්ටෙත්වා නහායන්ති. තෙනෙව පාළියං (මහාව. 66) ‘‘චුණ්ණං සන්නෙතබ්බ’’න්තිආදි වුත්තං. සචෙ උස්සහතීති සචෙ පහොති. වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘කෙනචි ගෙලඤ්ඤෙන අනභිභූතො හොතී’’ති. අපටිඝංසන්තෙනාති භූමියං අපටිඝංසන්තෙන. කවාටපීඨන්ති කවාටපීඨඤ්ච පිට්ඨසඞ්ඝාතඤ්ච අච්ඡුපන්තෙන. සන්තානකන්ති යං කිඤ්චි කීටකුලාවකමක්කටකසුත්තාදි. උල්ලොකා පඨමං ඔහාරෙතබ්බන්ති උල්ලොකතො පඨමං උල්ලොකං ආදිං කත්වා අවහරිතබ්බන්ති අත්ථො. උල්ලොකන්ති ච උද්ධං ඔලොකනට්ඨානං, උපරිභාගන්ති අත්ථො. ආලොකසන්ධිකණ්ණභාගාති ආලොකසන්ධිභාගා ච කණ්ණභාගා ච, අබ්භන්තරබාහිරවාතපානකවාටකානි ච ගබ්භස්ස ච චත්තාරො කොණා සම්මජ්ජිතබ්බාති අත්ථො.

අඤ්ඤත්ථ නෙතබ්බොති යත්ථ විහාරතො සාසනෙ අනභිරති උප්පන්නා, තතො අඤ්ඤත්ථ කල්යාණමිත්තාදිසම්පත්තියුත්තට්ඨානෙ නෙතබ්බො. න ච අච්ඡින්නෙ ථෙවෙ පක්කමිතබ්බන්ති රජිතචීවරතො යාව අප්පමත්තකම්පි රජනං ගළති, න තාව පක්කමිතබ්බං. න උපජ්ඣායං අනාපුච්ඡා එකච්චස්ස පත්තො දාතබ්බොතිආදි සබ්බං උපජ්ඣායස්ස විසභාගපුග්ගලානං වසෙන කථිතං. එත්ථ ච විසභාගපුග්ගලානන්ති ලජ්ජිනො වා අලජ්ජිනො වා උපජ්ඣායස්ස අවඩ්ඪිකාමෙ සන්ධාය වුත්තං. සචෙ පන උපජ්ඣායො අලජ්ජී ඔවාදම්පි න ගණ්හාති, ලජ්ජිනො ච එතස්ස විසභාගා හොන්ති, තත්ථ උපජ්ඣායං විහාය ලජ්ජීහෙව සද්ධිං ආමිසාදිපරිභොගො කාතබ්බො. උපජ්ඣායාදිභාවො හෙත්ථ නප්පමාණන්ති දට්ඨබ්බං. පරිවෙණං ගන්ත්වාති උපජ්ඣායස්ස පරිවෙණං ගන්ත්වා. සුසානන්ති ¶ ඉදං උපලක්ඛණං. උපචාරසීමතො ¶ බහි ගන්තුකාමෙන අනාපුච්ඡා ගන්තුං න වට්ටති. වුට්ඨානමස්ස ආගමෙතබ්බන්ති ගෙලඤ්ඤතො වුට්ඨානං අස්ස ආගමෙතබ්බං.

උපජ්ඣායවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

184. ආචරියවත්තකථායං කො ආචරියො, කෙනට්ඨෙන ආචරියො, කතිවිධො ආචරියො, කථං ගහිතො ආචරියො, කෙන වත්තිතබ්බං ආචරියවත්තං, කතමං තං වත්තන්ති? තත්ථ කො ආචරියොති ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, දසවස්සං නිස්සාය වත්ථුං දසවස්සෙන නිස්සයං දාතු’’න්තිආදිවචනතො (මහාව. 77) බ්යත්තිබලසම්පන්නො දසවස්සො වා අතිරෙකදසවස්සො වා භික්ඛු ආචරියො. කෙනට්ඨෙන ආචරියොති අන්තෙවාසිකෙන ආභුසො චරිතබ්බොති ආචරියො, උපට්ඨාතබ්බොති අත්ථො. කතිවිධො ආචරියොති නිස්සයාචරියපබ්බජ්ජාචරියඋපසම්පදාචරියධම්මාචරියවසෙන චතුබ්බිධො. තත්ථ නිස්සයං ගහෙත්වා තං නිස්සාය වත්ථබ්බො නිස්සයාචරියො. පබ්බජිතකාලෙ සික්ඛිතබ්බසික්ඛාපකො පබ්බජ්ජාචරියො. උපසම්පදකාලෙ කම්මවාචානුස්සාවකො උපසම්පදාචරියො. බුද්ධවචනසික්ඛාපකො ධම්මාචරියො නාම. කථං ගහිතො හොති ආචරියොති අන්තෙවාසිකෙන එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘ආචරියො මෙ, භන්තෙ, හොහි, ආයස්මතො නිස්සාය වච්ඡාමී’’ති තික්ඛත්තුං වුත්තෙ ආචරියො ‘‘සාහූ’’ති වා ‘‘ලහූ’’ති වා ‘‘ඔපායික’’න්ති වා ‘‘පතිරූප’’න්ති වා ‘‘පාසාදිකෙන සම්පාදෙහී’’ති වා කායෙන විඤ්ඤාපෙති ¶ , වාචාය විඤ්ඤාපෙති, කායවාචාහි විඤ්ඤාපෙති, ගහිතො හොති ආචරියො.

කෙන වත්තිතබ්බං ආචරියවත්තන්ති අන්තෙවාසිකෙන වත්තිතබ්බං ආචරියවත්තං. බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පඤ්ච වස්සානි නිස්සාය වත්ථබ්බං, අබ්යත්තෙන යාවජීවං. එත්ථ සචායං භික්ඛු වුඩ්ඪතරං ආචරියං න ලභති, උපසම්පදාය සට්ඨිවස්සො වා සත්තතිවස්සො වා හොති, නවකතරස්සපි බ්යත්තස්ස සන්තිකෙ උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘ආචරියො මෙ, ආවුසො, හොහි, ආයස්මතො නිස්සාය වච්ඡාමී’’ති එවං තික්ඛත්තුං වත්වා නිස්සයො ගහෙතබ්බො. ගාමප්පවෙසනං ආපුච්ඡන්තෙනපි උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘ගාමප්පවෙසනං ආපුච්ඡාමි ¶ ආචරියා’’ති වත්තබ්බං. එස නයො සබ්බආපුච්ඡනෙසු. කතමං තං වත්තන්ති එත්ථ උපජ්ඣායවත්තතො අඤ්ඤං නත්ථීති ආහ ‘‘ඉදමෙව ච…පෙ… ආචරියවත්තන්ති වුච්චතී’’ති. නනු උපජ්ඣාචරියා භින්නපදත්ථා, අථ කස්මා ඉදමෙව ‘‘ආචරියවත්ත’’න්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘ආචරියස්ස කත්තබ්බත්තා’’ති. යථා එකොපි භික්ඛු මාතුභාතාභූතත්තා ‘‘මාතුලො’’ති ච ධම්මෙ සික්ඛාපකත්තා ‘‘ආචරියො’’ති ච වුච්චති, එවං එකමෙව වත්තං උපජ්ඣායස්ස කත්තබ්බත්තා ‘‘උපජ්ඣායවත්ත’’න්ති ච ආචරියස්ස කත්තබ්බත්තා ‘‘ආචරියවත්ත’’න්ති ච වුච්චතීති අධිප්පායො. එවං සන්තෙපි නාමෙ භින්නෙ අත්ථො භින්නො සියාති ආහ ‘‘නාමමත්තමෙව හෙත්ථ නාන’’න්ති. යථා ‘‘ඉන්දො සක්කො’’තිආදීසු නාමමත්තමෙව භින්නං, න අත්ථො, එවමෙත්ථාපීති දට්ඨබ්බොති.

ඉදානි තස්මිං වත්තෙ සද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකානං වසෙන ලබ්භමානං කඤ්චි විසෙසං දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ යාව චීවරරජන’’න්ත්යාදිමාහ. තතො උපජ්ඣායාචරියානං වසෙන විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘උපජ්ඣායෙ’’ත්යාදිමාහ. තෙසු වත්තං සාදියන්තෙසු ආපත්ති, අසාදියන්තෙසු අනාපත්ති, තෙසු අජානන්තෙසු ¶ , එකස්ස භාරකරණෙපි අනාපත්තීති අයමෙත්ථ පිණ්ඩත්ථො. ඉදානි අන්තෙවාසිකවිසෙසවසෙන ලබ්භමානවිසෙසං දස්සෙතුමාහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි.

ආචරියවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සද්ධිවිහාරිකවත්තෙ කො සද්ධිවිහාරිකො, කෙනට්ඨෙන සද්ධිවිහාරිකො, කෙන වත්තිතබ්බං සද්ධිවිහාරිකවත්තං, කතමං තං වත්තන්ති? තත්ථ කො සද්ධිවිහාරිකොති උපසම්පන්නො වා හොතු සාමණෙරො වා, යො උපජ්ඣං ගණ්හාති, සො සද්ධිවිහාරිකො නාම. කෙනට්ඨෙන සද්ධිවිහාරිකොති උපජ්ඣායෙන සද්ධිං විහාරො එතස්ස අත්ථීති සද්ධිවිහාරිකොති අත්ථෙන. කෙන වත්තිතබ්බං සද්ධිවිහාරිකවත්තන්ති උපජ්ඣායෙන වත්තිතබ්බං. තෙන වුත්තං වත්තක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 378) ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, උපජ්ඣායානං සද්ධිවිහාරිකෙසු වත්තං පඤ්ඤපෙස්සාමි, යථා උපජ්ඣායෙහි සද්ධිවිහාරිකෙසු වත්තිතබ්බ’’න්ති. කතමං තං වත්තන්ති ඉදානි පකරණාගතං. ඉමස්මිං පන පකරණෙ ¶ සඞ්ඛෙපරුචිත්තා, ආචරියසද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකවත්තානඤ්ච සමානත්තා ද්වෙපි එකතො වුත්තා, තථාපි වත්තක්ඛන්ධකෙ විසුං විසුං ආගතත්තා විසුං විසුංයෙව කථයාම.

සඞ්ගහෙතබ්බො අනුග්ගහෙතබ්බොති උද්දෙසාදීහිස්ස සඞ්ගහො ච අනුග්ගහො ච කාතබ්බො. තත්ථ උද්දෙසොති පාළිවචනං. පරිපුච්ඡාති පාළියා අත්ථවණ්ණනා. ඔවාදොති අනොතිණ්ණෙ වත්ථුස්මිං ‘‘ඉදං කරොහි, ඉදං මා කරිත්ථා’’ති වචනං. අනුසාසනීති ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මිං. අපිච ඔතිණ්ණෙ වා අනොතිණ්ණෙ වා පඨමං වචනං ඔවාදො, පුනප්පුනං වචනං අනුසාසනීති ¶ දට්ඨබ්බං. සචෙ උපජ්ඣායස්ස පත්තො හොතීති සචෙ අතිරෙකපත්තො හොති. එස නයො සබ්බත්ථ. පරික්ඛාරොති අඤ්ඤොපි සමණපරික්ඛාරො. ඉධ උස්සුක්කං නාම ධම්මියෙන නයෙන උප්පජ්ජමානඋපායපරියෙසනං. ඉතො පරං දන්තකට්ඨදානං ආදිං කත්වා ආචමනකුම්භියා උදකසිඤ්චනපරියොසානං වත්තං ගිලානස්සෙව සද්ධිවිහාරිකස්ස කාතබ්බං. අනභිරතිවූපකාසනාදි පන අගිලානස්සපි කත්තබ්බමෙව. චීවරං රජන්තෙනාති ‘‘එවං රජෙය්යාසී’’ති උපජ්ඣායතො උපායං සුත්වා රජන්තෙන. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. සඞ්ගහෙතබ්බො අනුග්ගහෙතබ්බොතිආදීසු අනාදරියං පටිච්ච ධම්මාමිසෙහි අසඞ්ගණ්හන්තානං ආචරියුපජ්ඣායානං දුක්කටං වත්තභෙදත්තා. තෙනෙව පරිවාරෙපි (පරි. 322) ‘‘න දෙන්තො ආපජ්ජතී’’ති වුත්තං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සද්ධිවිහාරිකවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අන්තෙවාසිකවත්තෙ කො අන්තෙවාසිකො, කෙනට්ඨෙන අන්තෙවාසිකො, කතිවිධා අන්තෙවාසිකා, කෙන වත්තිතබ්බං අන්තෙවාසිකවත්තං, කතමං තං වත්තන්ති? තත්ථ කො අන්තෙවාසිකොති උපසම්පන්නො වා හොතු සාමණෙරො වා, යො ආචරියස්ස සන්තිකෙ නිස්සයං ගණ්හාති, යො වා ආචරියස්ස ඔවාදං ගහෙත්වා පබ්බජති, යො වා තෙනානුස්සාවිතො හුත්වා උපසම්පජ්ජති, යො වා තස්ස සන්තිකෙ ධම්මං පරියාපුණාති, සො සබ්බො අන්තෙවාසිකොති වෙදිතබ්බො. තත්ථ පඨමො නිස්සයන්තෙවාසිකො නාම, දුතියො ¶ පබ්බජ්ජන්තෙවාසිකො නාම, තතියො උපසම්පදන්තෙවාසිකො නාම, චතුත්ථො ධම්මන්තෙවාසිකො නාම. අඤ්ඤත්ථ පන සිප්පන්තෙවාසිකොපි ආගතො, සො ඉධ නාධිප්පෙතො ¶ . කෙනට්ඨෙන අන්තෙවාසිකොති අන්තෙ වසතීති අන්තෙවාසිකො අලුත්තසමාසවසෙන. කතිවිධා අන්තෙවාසිකාති යථාවුත්තනයෙන චතුබ්බිධා අන්තෙවාසිකා.

කෙන වත්තිතබ්බං අන්තෙවාසිකවත්තන්ති චතුබ්බිධෙහි ආචරියෙහි අන්තෙවාසිකෙසු වත්තිතබ්බං. යථාහ වත්තක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 382) ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, ආචරියානං අන්තෙවාසිකෙසු වත්තං පඤ්ඤපෙස්සාමි, යථා ආචරියෙහි අන්තෙවාසිකෙසු වත්තිතබ්බ’’න්ති. කතමං තං වත්තන්ති යං භගවතා වත්තක්ඛන්ධකෙ වුත්තං, ඉධ ච සඞ්ඛෙපෙන දස්සිතං, තං වත්තන්ති. ඉධ පන අත්ථො සද්ධිවිහාරිකවත්තෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අයං පන විසෙසො – එතෙසු පබ්බජ්ජන්තෙවාසිකො ච උපසම්පදන්තෙවාසිකො ච ආචරියස්ස යාවජීවං භාරො, නිස්සයන්තෙවාසිකො ච ධම්මන්තෙවාසිකො ච යාව සමීපෙ වසන්ති, තාවදෙව, තස්මා ආචරියෙහිපි තෙසු සම්මා වත්තිතබ්බං. ආචරියන්තෙවාසිකෙසු හි යො යො න සම්මා වත්තති, තස්ස තස්ස ආපත්ති වෙදිතබ්බා.

අන්තෙවාසිකවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

185. ආගන්තුකවත්තෙ ආගච්ඡතීති ආගන්තුකො, තෙන වත්තිතබ්බන්ති ආගන්තුකවත්තං. ‘‘ඉදානි ආරාමං පවිසිස්සාමී’’ති ඉමිනා උපචාරසීමාසමීපං දස්සෙති, තස්මා උපචාරසීමාසමීපං පත්වා උපාහනාඔමුඤ්චනාදි සබ්බං කාතබ්බං. ගහෙත්වාති ¶ උපාහනදණ්ඩකෙන ගහෙත්වා. උපාහනපුඤ්ඡනචොළකං පුච්ඡිත්වා උපාහනා පුඤ්ඡිතබ්බාති ‘‘කතරස්මිං ඨානෙ උපාහනපුඤ්ඡනචොළක’’න්ති ආවාසිකෙ භික්ඛූ පුච්ඡිත්වා. පත්ථරිතබ්බන්ති සුක්ඛාපනත්ථාය ආතපෙ පත්ථරිතබ්බං. සචෙ නවකො හොති, අභිවාදාපෙතබ්බොති තස්ස වස්සෙ පුච්ඡිතෙ යදි දහරො හොති, සයමෙව වන්දිස්සති, තදා ඉමිනා වන්දාපිතො හොති. නිල්ලොකෙතබ්බොති ඔලොකෙතබ්බො. බහි ඨිතෙනාති බහි නික්ඛමන්තස්ස අහිනො වා අමනුස්සස්ස වා මග්ගං ඨත්වා ඨිතෙන නිල්ලොකෙතබ්බො. සෙසං පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

ආගන්තුකවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

186. ආවාසිකවත්තෙ ¶ ආවසතීති ආවාසිකො, තෙන වත්තිතබ්බන්ති ආවාසිකවත්තං. තත්ථ ආවාසිකෙන භික්ඛුනා ආගන්තුකං භික්ඛුං වුඩ්ඪතරං දිස්වා ආසනං පඤ්ඤපෙතබ්බන්තිආදි පාළියං (චූළව. 359) ආගතඤ්ච අට්ඨකථායං ආගතඤ්ච (චූළව. අට්ඨ. 359) ගහෙතබ්බං, ගහෙත්වා වුත්තත්තා පාකටමෙව, උපාහනපුඤ්ඡනං පන අත්තනො රුචිවසෙන කාතබ්බං. තෙනෙව හෙත්ථ ‘‘සචෙ උස්සහතී’’ති වුත්තං, තස්මා උපාහනා අපුඤ්ඡන්තස්සපි අනාපත්ති. සෙනාසනං පඤ්ඤපෙතබ්බන්ති එත්ථ ‘‘කත්ථ මය්හං සෙනාසනං පාපුණාතී’’ති පුච්ඡිතෙන සෙනාසනං පඤ්ඤපෙතබ්බං, ‘‘එතං සෙනාසනං තුම්හාකං පාපුණාතී’’ති එවං ආචික්ඛිතබ්බන්ති අත්ථො. පප්ඵොටෙත්වා පත්ථරිතුං පන වට්ටතියෙව. එතෙන මඤ්චපීඨාදිං පප්ඵොටෙත්වා පත්ථරිත්වා උපරි පච්චත්ථරණං දත්වා දානම්පි සෙනාසනපඤ්ඤාපනමෙවාති දස්සෙති. මහාආවාසෙපි අත්තනො ¶ සන්තිකං සම්පත්තස්ස ආගන්තුකස්ස වත්තං අකාතුං න ලබ්භති. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.

ආවාසිකවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

187. ගමිකවත්තෙ ගන්තුං භබ්බොති ගමිකො, තෙන වත්තිතබ්බන්ති ගමිකවත්තං. තත්රායං අනුත්තානපදවණ්ණනා – දාරුභණ්ඩන්ති සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 322) වුත්තං මඤ්චපීඨාදි. මත්තිකාභණ්ඩම්පි රජනභාජනාදි සබ්බං තත්ථ වුත්තප්පභෙදමෙව. තං සබ්බං අග්ගිසාලායං වා අඤ්ඤතරස්මිං වා ගුත්තට්ඨානෙ පටිසාමෙත්වා ගන්තබ්බං, අනොවස්සකෙ පබ්භාරෙපි ඨපෙතුං වට්ටති. සෙනාසනං ආපුච්ඡිත්වා පක්කමිතබ්බන්ති එත්ථ යං පාසාණපිට්ඨියං වා පාසාණත්ථම්භෙසු වා කතසෙනාසනං, යත්ථ උපචිකා නාරොහන්ති, තං අනාපුච්ඡන්තස්සපි අනාපත්ති. චතූසු පාසාණෙසූතිආදි උපචිකානං උප්පත්තිට්ඨානෙ පණ්ණසාලාදිසෙනාසනෙ කත්තබ්බාකාරදස්සනත්ථං වුත්තං. අප්පෙව නාම අඞ්ගානිපි සෙසෙය්යුන්ති අයං අජ්ඣොකාසෙ ඨපිතම්හි ආනිසංසො. ඔවස්සකගෙහෙ පන තිණෙසු ච මත්තිකාපිණ්ඩෙසු ච උපරි පතන්තෙසු මඤ්චපීඨානං අඞ්ගානිපි විනස්සන්ති.

188. වත්තක්ඛන්ධකෙ ¶ ඉමස්මිං ඨානෙ අනුමොදනවත්තං ආගතං, තතො භත්තග්ගවත්තං. සාරත්ථදීපනියඤ්ච (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.373-374) ‘‘ඉමස්මිං වත්තක්ඛන්ධකෙ ¶ (චූළව. 356) ආගතානි ආගන්තුකාවාසිකගමියානුමොදනභත්තග්ගපිණ්ඩචාරිකාරඤ්ඤිකසෙනාසනජන්තාඝරවච්චකුටිඋපජ්ඣායාචරියසද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකවත්තානි චුද්දස මහාවත්තානි නාමා’’ති අනුක්කමො වුත්තො, ඉධ පන විනයසඞ්ගහප්පකරණෙ ගමිකවත්තතො භත්තග්ගවත්තං ආගතං, අනුමොදනවත්තං පන විසුං අවත්වා භත්තග්ගවත්තෙයෙව අන්තොගධං කත්වා පච්ඡා වුත්තං භත්තග්ගං ගන්ත්වා භත්තෙ භුත්තෙයෙව අනුමොදනාකරණතො, පාළියඤ්ච අඤ්ඤෙසු වත්තෙසු විය ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා අනුමොදනවත්තං පඤ්ඤාපෙස්සාමී’’ති විසුං වත්තභාවෙන අනාගතත්තා භත්තග්ගවත්තෙයෙව අන්තොගධන්ති ආචරියස්ස අධිප්පායො සියා. ඉමස්ස ච විනයාලඞ්කාරපකරණස්ස තස්සා වණ්ණනාභූතත්තා සංවණ්ණෙතබ්බක්කමෙනෙව සංවණ්ණනං කථයිස්සාම.

භුඤ්ජිතබ්බන්ති භත්තං. අජති ගච්ඡති පවත්තති එත්ථාති අග්ගං. ‘‘ආදිකොට්ඨාසකොටීසු, පුරතොග්ගං වරෙ තීසූ’’ති අභිධානප්පදීපිකායං ආගතෙපි ‘‘රාජග්ගන්ති රාජාරහං, සලාකග්ගන්ති සලාකග්ගහණට්ඨාන’’න්තිආදීසු අඤ්ඤත්ථෙසුපි පවත්තනතො භත්තස්ස අග්ගං භත්තග්ගං, භත්තපරිවිසනට්ඨානං, භත්තග්ගෙ වත්තිතබ්බං වත්තං භත්තග්ගවත්තන්ති විග්ගහො. තත්ථ ආරාමෙ කාලො ආරොචිතො හොතීති ‘‘කාලො භන්තෙ, නිට්ඨිතං භත්ත’’න්ති ආරොචිතො හොති. තිමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙන්තෙනාති ද්වෙ ජාණුමණ්ඩලානි නාභිමණ්ඩලඤ්ච පටිච්ඡාදෙන්තෙන. පරිමණ්ඩලං නිවාසෙත්වාති සමන්තතො මණ්ඩලං නිවාසෙත්වා. උද්ධං නාභිමණ්ඩලං, අධො ජාණුමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙන්තෙන ජාණුමණ්ඩලස්ස හෙට්ඨා ජඞ්ඝට්ඨිතො පට්ඨාය අට්ඨඞ්ගුලමත්තං නිවාසනං ඔතාරෙත්වා නිවාසෙතබ්බං, තතො පරං ඔතාරෙන්තස්ස දුක්කටන්ති වුත්තං, යථානිසින්නස්ස ජාණුමණ්ඩලතො හෙට්ඨා චතුරඞ්ගුලමත්තං පටිච්ඡන්නං හොතීති මහාපච්චරියං ¶ වුත්තං. කායබන්ධනං බන්ධිත්වාති තස්ස නිවාසනස්ස උපරි කායබන්ධනං බන්ධිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, අකායබන්ධනෙන ගාමො පවිසිතබ්බො, යො පවිසෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 278) වුත්තත්තා. සගුණං කත්වාති ඉදං උපජ්ඣායවත්තෙ වුත්තමෙව. ‘‘ගණ්ඨිකං පටිමුඤ්චිත්වාති පාසකෙ ගණ්ඨිකං පවෙසෙත්වා අන්තොගාමො වා හොතු විහාරො වා, මනුස්සානං පරිවිසනට්ඨානං ගච්ඡන්තෙන චීවරං පාරුපිත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා ගමනමෙව වට්ටතී’’ති ¶ මහාඅට්ඨකථාසු වුත්තං. එත්ථ ච මනුස්සානං පරිවිසනට්ඨානන්ති යත්ථ අන්තොවිහාරෙපි මනුස්සා සපුත්තදාරා ආවසිත්වා භික්ඛූ නෙත්වා භොජෙන්ති.

සුප්පටිච්ඡන්නෙනාති න සසීසං පාරුතෙන, අථ ඛො ගණ්ඨිකං පටිමුඤ්චිත්වා අනුවාතන්තෙන ගීවං පටිච්ඡාදෙත්වා උභො කණ්ණෙ සමං කත්වා පටිසංහරිත්වා යාව මණිබන්ධා පටිච්ඡාදෙන්තෙන. සුසංවුතෙනාති හත්ථං වා පාදං වා අකීළාපෙන්තෙන, සුවිනීතෙනාති අත්ථො. ඔක්ඛිත්තචක්ඛුනාති හෙට්ඨාඛිත්තචක්ඛුනා. යො අනාදරියං පටිච්ච තහං තහං ඔලොකෙන්තො භිය්යො තං තං දිසාභාගං පාසාදං කූටාගාරං වීථිං ඔලොකෙන්තො ගච්ඡති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. එකස්මිං පන ඨානෙ ඨත්වා හත්ථිඅස්සාදිපරිස්සයාභාවං ඔලොකෙතුං වට්ටති. අප්පසද්දෙනාති එත්ථ කිත්තාවතා අප්පසද්දො හොති? ද්වාදසහත්ථෙ ගෙහෙ ආදිම්හි සඞ්ඝත්ථෙරො මජ්ඣෙ දුතියත්ථෙරො අන්තෙ තතියත්ථෙරොති එවං නිසින්නෙසු සඞ්ඝත්ථෙරො දුතියෙන සද්ධිං මන්තෙති, දුතියත්ථෙරො තස්ස සද්දඤ්චෙව සුණාති, කථඤ්ච වවත්ථපෙති, තතියත්ථෙරො පන සද්දමෙව සුණාති, කථං න වවත්ථපෙති, එත්තාවතා අප්පසද්දො හොති. සචෙ පන තතියත්ථෙරො කථං වවත්ථපෙති, මහාසද්දො නාම හොති.

න ¶ උක්ඛිත්තකායාති න උක්ඛෙපෙන, ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං, එකතො වා උභතො වා උක්ඛිත්තචීවරො හුත්වාති අත්ථො. අන්තොඉන්දඛීලතො පට්ඨාය න එවං ගන්තබ්බං. නිසින්නකාලෙ පන ධමකරණං නීහරන්තෙනපි චීවරං අනුක්ඛිපිත්වාව නීහරිතබ්බං. න උජ්ජග්ඝිකායාති න මහාහසිතං හසන්තො, වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ කරණවචනං. න කායප්පචාලකන්ති කායං අචාලෙත්වා කායං පග්ගහෙත්වා නිච්චලං කත්වා උජුකෙන කායෙන සමෙන ඉරියාපථෙන. න බාහුප්පචාලකන්ති බාහුං අචාලෙත්වා බාහුං පග්ගහෙත්වා නිච්චලං කත්වා. න සීසප්පචාලකන්ති සීසං අචාලෙත්වා සීසං පග්ගහෙත්වා නිච්චලං උජුං ඨපෙත්වා. න ඛම්භකතොති ඛම්භකතො නාම කටියං හත්ථං ඨපෙත්වා කතඛම්භො. න උක්කුටිකායාති එත්ථ උක්කුටිකා වුච්චති පණ්හියො උක්ඛිපිත්වා අග්ගපාදෙහි වා අග්ගපාදෙ උක්ඛිපිත්වා පණ්හෙහියෙව වා භූමිං ඵුසන්තස්ස ගමනං. කරණවචනං පනෙත්ථ වුත්තලක්ඛණමෙව. න ඔගුණ්ඨිතෙනාති සසීසං පාරුතෙන. න පල්ලත්ථිකායාති න දුස්සපල්ලත්ථිකාය. එත්ථ ආයොගපල්ලත්ථිකාපි දුස්සපල්ලත්ථිකා එව. න ථෙරෙ භික්ඛූ අනුපඛජ්ජාති ථෙරෙ භික්ඛූ අතිඅල්ලීයිත්වා න නිසීදිතබ්බං. න සඞ්ඝාටිං ඔත්ථරිත්වාති න සඞ්ඝාටිං අත්ථරිත්වා නිසීදිතබ්බං.

සක්කච්චන්ති ¶ සතිං උපට්ඨාපෙත්වා. පත්තසඤ්ඤීති පත්තෙ සඤ්ඤං කත්වා. සමසූපකො නාම යත්ථ භත්තස්ස චතුත්ථභාගප්පමාණො සූපො හොති. සමතිත්ථිකන්ති සමපුණ්ණං සමභරිතං. ථූපීකතං පිණ්ඩපාතං පටිග්ගණ්හාති, ආපත්ති දුක්කටස්සාති එත්ථ ථූපීකතො නාම පත්තස්ස අන්තොමුඛවට්ටිලෙඛං අතික්කමිත්වා කතො, පත්තෙ පක්ඛිත්තො භරිතො පූරිතොති අත්ථො. එවං කතං අග්ගහෙත්වා අන්තොමුඛවට්ටිලෙඛාසමප්පමාණො ගහෙතබ්බො. ‘‘යං කඤ්චි යාගුං වා භත්තං වා ඵලාඵලං වා ආමිසජාතිකං සමතිත්ථිකමෙව ගහෙතබ්බං, තඤ්ච ඛො අධිට්ඨානුපගෙන ¶ පත්තෙන, ඉතරෙන පන ථූපීකතම්පි වට්ටති. යාමකාලිකසත්තාහකාලිකයාවජීවිකානි පන අධිට්ඨානුපගපත්තෙ ථූපීකතානිපි වට්ටන්ති. යං පන ද්වීසු පත්තෙසු භත්තං ගහෙත්වා එකස්මිං පූරෙත්වා විහාරං පෙසෙතුං වට්ටතී’’ති මහාපච්චරියං වුත්තං. යං පත්තෙ පක්ඛිපියමානං පූවඋච්ඡුඛණ්ඩඵලාඵලාදි හෙට්ඨා ඔරොහති, තං ථූපීකතං නාම න හොති. පූවවටංසකං ඨපෙත්වා පිණ්ඩපාතං දෙන්ති, ථූපීකතමෙව හොති. පුප්ඵවටංසකතක්කොලකටුකඵලාදිවටංසකෙ පන ඨපෙත්වා දින්නං ථූපීකතං න හොති. භත්තස්ස උපරි ථාලකං වා පත්තං වා ඨපෙත්වා පූරෙත්වා ගණ්හාති, ථූපීකතං නාම න හොති. කුරුන්දියම්පි වුත්තං ‘‘ථාලකෙ වා පත්තෙ වා පක්ඛිපිත්වා තං පත්තමත්ථකෙ ඨපෙත්වා දෙන්ති, පාටෙක්කභාජනං වට්ටති. ඉධ අනාපත්තියං ගිලානො න ආගතො, තස්මා ගිලානස්සපි ථූපීකතං න වට්ටති, සබ්බත්ථ පන පටිග්ගහෙතුමෙව න වට්ටති, පටිග්ගහිතං පන භුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති.

‘‘සක්කච්ච’’න්ති ච ‘‘පත්තසඤ්ඤී’’ති ච උභයං වුත්තනයමෙව. සපදානන්ති තත්ථ තත්ථ ඔධිං අකත්වා අනුපටිපාටියා. සමසූපකෙ වත්තබ්බං වුත්තමෙව. ථූපකතොති මත්ථකතො, වෙමජ්ඣතොති අත්ථො. න සූපං වා බ්යඤ්ජනං වාතිආදි පාකටමෙව. විඤ්ඤත්තියං වත්තබ්බං නත්ථි. උජ්ඣානසඤ්ඤීසික්ඛාපදෙපි ගිලානො න මුඤ්චති. නාතිමහන්තො කබළොති මයූරණ්ඩං අතිමහන්තං, කුක්කුටණ්ඩං අතිඛුද්දකං, තෙසං වෙමජ්ඣප්පමාණො. පරිමණ්ඩලං ආලොපොති නාතිදීඝො ආලොපො. අනාහටෙති අනාහරිතෙ, මුඛද්වාරං අසම්පාපිතෙති අත්ථො. සබ්බො හත්ථොති එත්ථ හත්ථසද්දො තදෙකදෙසෙසු අඞ්ගුලීසු දට්ඨබ්බො ‘‘හත්ථමුද්දො’’තිආදීසු විය සමුදායෙ පවත්තවොහාරස්ස අවයවෙ පවත්තනතො. එකඞ්ගුලිම්පි මුඛෙ පක්ඛිපිතුං න වට්ටති. න සකබළෙනාති එත්ථ ධම්මං කථෙන්තො හරීතකං වා ලට්ඨිමධුකං වා ¶ මුඛෙ පක්ඛිපිත්වා කථෙති, යත්තකෙන වචනං පරිපුණ්ණං හොති, තත්තකෙ මුඛම්හි සන්තෙ කථෙතුං වට්ටති.

පිණ්ඩුක්ඛෙපකන්ති පිණ්ඩං උක්ඛිපිත්වා උක්ඛිපිත්වා. කබළාවච්ඡෙදකන්ති කබළං අවඡින්දිත්වා ¶ අවඡින්දිත්වා. අවගණ්ඩකාරකන්ති මක්කටො විය ගණ්ඩෙ කත්වා කත්වා. හත්ථනිද්ධුනකන්ති හත්ථං නිද්ධුනිත්වා නිද්ධුනිත්වා. සිත්ථාවකාරකන්ති සිත්ථානි අවකිරිත්වා අවකිරිත්වා. ජිව්හානිච්ඡාරකන්ති ජිව්හං නිච්ඡාරෙත්වා නිච්ඡාරෙත්වා. චපුචපුකාරකන්ති ‘‘චපුචපූ’’ති එවං සද්දං කත්වා කත්වා. සුරුසුරුකාරකන්ති ‘‘සුරුසුරූ’’ති එවං සද්දං කත්වා කත්වා. හත්ථනිල්ලෙහකන්ති හත්ථං නිල්ලෙහිත්වා නිල්ලෙහිත්වා. භුඤ්ජන්තෙන හි අඞ්ගුලිමත්තම්පි නිල්ලෙහිතුං න වට්ටති, ඝනයාගුඵාණිතපායාසාදිකෙ පන අඞ්ගුලීහි ගහෙත්වා අඞ්ගුලියො මුඛෙ පවෙසෙත්වා භුඤ්ජිතුං වට්ටති. පත්තනිල්ලෙහකඔට්ඨනිල්ලෙහකෙසුපි එසෙව නයො, තස්මා අඞ්ගුලියාපි පත්තො න නිල්ලෙහිතබ්බො, එකඔට්ඨොපි ජිව්හාය න නිල්ලෙහිතබ්බො, ඔට්ඨමංසෙහි එව පන ගහෙත්වා අන්තො පවෙසෙතුං වට්ටති.

න සාමිසෙන හත්ථෙන පානීයථාලකොති එතං පටිකූලවසෙන පටික්ඛිත්තං, තස්මා සඞ්ඝිකම්පි පුග්ගලිකම්පි ගිහිසන්තකම්පි අත්තනො සන්තකම්පි සඞ්ඛම්පි සරාවම්පි ආමිසමක්ඛිතං න ගහෙතබ්බමෙව, ගණ්හන්තස්ස දුක්කටං. සචෙ පන හත්ථස්ස එකදෙසො ආමිසමක්ඛිතො න හොති, තෙන පදෙසෙන ගහෙතුං වට්ටති. න සසිත්ථකං පත්තධොවනං අන්තරඝරෙ ඡඩ්ඩෙතබ්බන්ති එත්ථ උද්ධරිත්වා වාති සිත්ථානි එකතො උද්ධරිත්වා එකස්මිං ඨානෙ රාසිං කත්වා උදකං ඡඩ්ඩෙති. භින්දිත්වා වා උදකගතිකානි කත්වා ඡඩ්ඩෙති, පටිග්ගහෙන සම්පටිච්ඡන්තො නං පටිග්ගහෙ ඡඩ්ඩෙති, බහි නීහරිත්වා වා ඡඩ්ඩෙති, එවං ඡඩ්ඩෙන්තස්ස අනාපත්ති. න තාව ථෙරෙන උදකන්ති ඉදං හත්ථධොවනඋදකං සන්ධාය වුත්තං. අන්තරා පිපාසිතෙන ¶ , පන ගලෙ විලග්ගාමිසෙන වා පානීයං පිවිත්වා න ධොවිතබ්බාති.

භත්තග්ගවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනුමොදනවත්තෙ අනු පුනප්පුනං මොදියතෙ පමොදියතෙති අනුමොදනා. කා සා? ධම්මකථා. අනුමොදනාය කත්තබ්බං වත්තං අනුමොදනවත්තං. පඤ්චමෙ නිසින්නෙති අනුමොදනත්ථාය නිසින්නෙ. උපනිසින්නකථා නාම බහූසු සන්නිපතිතෙසු පරිකථාකථනං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අනුමොදනවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

189. පිණ්ඩචාරිකවත්තෙ ¶ පිණ්ඩිතබ්බො සඞ්ඝරිතබ්බොති පිණ්ඩො, පිණ්ඩපාතො. පිණ්ඩාය චරණං සීලමස්සාති පිණ්ඩචාරී, සො එව පිණ්ඩචාරිකො සකත්ථෙ කපච්චයවසෙන. පිණ්ඩචාරිකෙන වත්තිතබ්බං වත්තං පිණ්ඩචාරිකවත්තං. තත්රායමනුත්තානපදවණ්ණනා – නිවෙසනං නාම ඉත්ථිකුමාරිකාදීනං වසනට්ඨානං. යස්මා පවිසනනික්ඛමනද්වාරං අසල්ලක්ඛෙත්වා සහසා පවිසන්තො විසභාගාරම්මණං වා පස්සෙය්ය, පරිස්සයො වා භවෙය්ය, තස්මා ‘‘නිවෙසනං…පෙ… පවිසිතබ්බ’’න්ති වුත්තං. අතිදූරෙ තිට්ඨන්තො අපස්සන්තො වා භවෙය්ය, ‘‘අඤ්ඤස්ස ගෙහෙ තිට්ඨතී’’ති වා මඤ්ඤෙය්ය. අච්චාසන්නෙ තිට්ඨන්තො අපස්සිතබ්බං වා පස්සෙය්ය, අසුණිතබ්බං වා සුණෙය්ය, තෙන මනුස්සානං අගාරවො වා අප්පසාදො වා භවෙය්ය, තස්මා ‘‘නාතිදූරෙ නාච්චාසන්නෙ ඨාතබ්බ’’න්ති වුත්තං. අතිචිරං තිට්ඨන්තො අදාතුකාමානං ¶ මනොපදොසො භවෙය්ය, අඤ්ඤත්ථ භික්ඛා ච පරික්ඛයෙය්ය, අතිලහුකං නිවත්තන්තො දාතුකාමානං පුඤ්ඤහානි ච භවෙය්ය, භික්ඛුනො ච භික්ඛාය අසම්පජ්ජනං, තස්මා ‘‘නාතිචිරං ඨාතබ්බං, නාතිලහුකං නිවත්තිතබ්බං, ඨිතෙන සල්ලක්ඛෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. සල්ලක්ඛණාකාරං දස්සෙති ‘‘සචෙ කම්මං වා නික්ඛිපතී’’තිආදිනා. තත්ථ කම්මං වා නික්ඛිපතීති කප්පාසං වා සුප්පං වා මුසලං වා යඤ්ච ගහෙත්වා කම්මං කරොන්ති, ඨිතා වා නිසින්නා වා හොන්ති, තං නික්ඛිපති. පරාමසතීති ගණ්හාති. ඨපෙති වාති ‘‘තිට්ඨථ භන්තෙ’’ති වදන්තී ඨපෙති නාම. අවක්කාරපාතීති අතිරෙකපිණ්ඩපාතං අපනෙත්වා ඨපනත්ථාය එකා සමුග්ගපාති. එත්ථ ච සමුග්ගපාති නාම සමුග්ගපුටසදිසා පාති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

පිණ්ඩචාරිකවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

190. ආරඤ්ඤිකවත්තෙ න රමන්ති ජනා එත්ථාති අරඤ්ඤං. වුත්තඤ්හි –

‘‘රමණීයානි අරඤ්ඤානි, යත්ථ න රමතී ජනො;

වීතරාගා රමිස්සන්ති, න තෙ කාමගවෙසිනො’’ති. (ධ. ප. 99);

අරඤ්ඤෙ ¶ වසතීති ආරඤ්ඤිකො, තෙන වත්තිතබ්බං වත්තං ආරඤ්ඤිකවත්තං. තත්රායං විසෙසපදානමත්ථො – කාලස්සෙව උට්ඨායාති අරඤ්ඤසෙනාසනස්ස ගාමතො දූරත්තා වුත්තං, තෙනෙව කාරණෙන ‘‘පත්තං ගහෙත්වා චීවරං පාරුපිත්වා ගච්ඡන්තො පරිස්සමො හොතී’’ති වුත්තං. පත්තං ථවිකාය පක්ඛිපිත්වා අංසෙ ලග්ගෙත්වා චීවරං ඛන්ධෙ කරිත්වා අරඤ්ඤමග්ගො න දුස්සොධනො හොති, තස්මා කණ්ටකසරීසපාදිපරිස්සයවිමොචනත්ථං උපාහනා ආරොහිත්වා. අරඤ්ඤං නාම ¶ යස්මා චොරාදීනං විචරට්ඨානං හොති, තස්මා ‘‘දාරුභණ්ඩං මත්තිකාභණ්ඩං පටිසාමෙත්වා ද්වාරවාතපානං ථකෙත්වා වසනට්ඨානතො නික්ඛමිතබ්බ’’න්ති වුත්තං. ඉතො පරානි භත්තග්ගවත්තපිණ්ඩචාරිකවත්තෙසු වුත්තසදිසානෙව. ගාමතො නික්ඛමිත්වා සචෙ බහිගාමෙ උදකං නත්ථි, අන්තොගාමෙයෙව භත්තකිච්චං කත්වා, අථ බහිගාමෙ අත්ථි, භත්තකිච්චං කත්වා පත්තං ධොවිත්වා වොදකං කත්වා ථවිකාය පක්ඛිපිත්වා චීවරං සඞ්ඝරිත්වා අංසෙ කරිත්වා උපාහනා ආරොහිත්වා ගන්තබ්බං.

භාජනං අලභන්තෙනාතිආදි අරඤ්ඤසෙනාසනස්ස දුල්ලභදබ්බසම්භාරත්තා වුත්තං, අග්ගි උපට්ඨාපෙතබ්බොතිආදි වාළමිගසරීසපාදිබාහිරපරිස්සයකාලෙ ච වාතපිත්තාදිඅජ්ඣත්තපඅස්සයකාලෙ ච ඉච්ඡිතබ්බත්තා. බහූනං පන වසනට්ඨානෙ තාදිසානි සුලභානි හොන්තීති ආහ ‘‘ගණවාසිනො පන තෙන විනාපි වට්ටතී’’ති. කත්තරදණ්ඩො නාම පරිස්සයවිනොදනො හොති, තස්මා අරඤ්ඤෙ විහරන්තෙන අවස්සං ඉච්ඡිතබ්බොති වුත්තං ‘‘කත්තරදණ්ඩො උපට්ඨාපෙතබ්බො’’ති. නක්ඛත්තානෙව නක්ඛත්තපදානි. චොරාදීසු ආගන්ත්වා ‘‘අජ්ජ, භන්තෙ, කෙන නක්ඛත්තෙන චන්දො යුත්තො’’ති පුච්ඡිතෙසු ‘‘න ජානාමා’’ති වුත්තෙ කුජ්ඣන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘නක්ඛත්තපදානි උග්ගහෙතබ්බානි සකලානි වා එකදෙසානි වා’’ති, තථා දිසාමූළ්හෙසු ‘‘කතමායං, භන්තෙ, දිසා’’ති පුච්ඡිතෙසු, තස්මා ‘‘දිසාකුසලෙන භවිතබ්බ’’න්ති.

ආරඤ්ඤිකවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

191. සෙනාසනවත්තෙ සයන්ති එත්ථාති සෙනං, සයනන්ති අත්ථො. ආවසන්ති එත්ථාති ආසනං. සෙනඤ්ච ආසනඤ්ච සෙනාසනං. සෙනාසනෙසු කත්තබ්බං වත්තං සෙනාසනවත්තං ¶ . ඉධ පන යං වත්තබ්බං, තං උපජ්ඣායවත්තකථායං (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 183 ) වුත්තමෙව. තත්ථ පන උපජ්ඣායෙන වුත්ථවිහාරො වුත්තො, ඉධ පන අත්තනා වුත්ථවිහාරොති අයමෙව විසෙසො. න වුඩ්ඪං අනාපුච්ඡාති ¶ එත්ථ තස්ස ඔවරකෙ තදුපචාරෙ ච ආපුච්ඡිතබ්බන්ති වදන්ති. භොජනසාලාදීසුපි එවමෙව පටිපජ්ජිතබ්බන්ති භොජනසාලාදීසුපි උද්දෙසදානාදි ආපුච්ඡිත්වාව කාතබ්බන්ති අත්ථො.

සෙනාසනවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

192. ජන්තාඝරවත්තෙ ජායතීති ජං, කිං තං? සරීරං. ජං තායති රක්ඛතීති ජන්තා, කා සා? තිකිච්ඡා. ගය්හතෙති ඝරං, කිං තං? නිවෙසනං, ජන්තාය සරීරතිකිච්ඡාය කතං ඝරං ජන්තාඝරං, ජන්තාඝරෙ කත්තබ්බං වත්තං ජන්තාඝරවත්තං. තත්ථ පරිභණ්ඩන්ති බහිජගති. සෙසං උපජ්ඣායවත්තෙ වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ජන්තාඝරවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

193. වච්චකුටිවත්තෙ වච්චයතෙ ඌහදයතෙති වච්චං, කරීසං. කුටීයති ඡින්දීයති ආතපො එතායාති කුටි, වච්චත්ථාය කතා කුටි වච්චකුටි, වච්චකුටියා වත්තිතබ්බං වත්තං වච්චකුටිවත්තං, ඉධ ච වත්තක්ඛන්ධකෙ ආචමනවත්තං පඨමං ආගතං, පච්ඡා වච්චකුටිවත්තං. ඉමස්මිං පන පකරණෙ පඨමං වච්චං කත්වා පච්ඡා ආචමතීති ¶ අධිප්පායෙන වච්චකුටිවත්තං පඨමං ආගතං, තස්මා තදනුක්කමෙන කථයිස්සාම. දන්තකට්ඨං ඛාදන්තෙනාති අයං වච්චකුටියාපි සබ්බත්ථෙව පටික්ඛෙපො. නිබද්ධගමනත්ථායාති අත්තනා නිබද්ධගමනත්ථාය. පුග්ගලිකට්ඨානං වාති අත්තනො විහාරං සන්ධාය වුත්තං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

වච්චකුටිවත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

උපජ්ඣායවත්තාදිවත්තවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

194. එවං ¶ උපජ්ඣායාදිවත්තසඞ්ඛාතානි චුද්දස ඛන්ධකවත්තානි කථෙත්වා ඉදානි චතුන්නං පච්චයානං භාජනං කථෙන්තො ‘‘චතුපච්චයභාජන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ චතූති සඞ්ඛ්යාසබ්බනාමපදං. පටිච්ච එති සීතපටිඝාතාදිකං ඵලං එතස්මාති පච්චයො, චීවරාදි, පච්චයො ච පච්චයො ච පච්චයා, චත්තාරො පච්චයා චතුපච්චයං, භාජීයතෙ විභාජීයතෙ භාජනං. චතුපච්චයස්ස භාජනං චතුපච්චයභාජනං. තෙනාහ ‘‘චීවරාදීනං චතුන්නං පච්චයානං භාජන’’න්ති. තත්ථ තස්මිං චතුපච්චයභාජනෙ සමභිනිවිට්ඨෙ චීවරභාජනෙ තාව පඨමං චීවරපටිග්ගාහකො…පෙ… වෙදිතබ්බො. කස්මා? සඞ්ඝිකචීවරස්ස දුක්කරභාජනත්තාති සම්බන්ධො. තත්ථ ආගතාගතං චීවරං පටිග්ගණ්හාති, පටිග්ගහණමත්තමෙවස්ස භාරොති චීවරපටිග්ගාහකො. චීවරපටිග්ගාහකෙන පටිග්ගහිතං චීවරං නිදහති, නිදහනමත්තමෙවස්ස භාරොති චීවරනිදහකො. භණ්ඩාගාරෙ නියුත්තො භණ්ඩාගාරිකො. චීවරාදිකස්ස භණ්ඩස්ස ඨපනට්ඨානභූතං අගාරං භණ්ඩාගාරං. චීවරං භාජෙති භාගං කරොතීති ¶ චීවරභාජකො. චීවරස්ස භාජනං විභාගකරණං චීවරභාජනං, විභජනකිරියා.

තත්ථ ‘‘චීවරපටිග්ගාහකො වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තො, සො කුතො ලබ්භතෙති ආහ ‘‘පඤ්චහඞ්ගෙහි…පෙ… සම්මන්නිතබ්බො’’ති. කථං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘අනුජානාමි…පෙ… වචනතො’’ති. ඡන්දනං ඡන්දො, ඉච්ඡනං පිහනන්ති අත්ථො. ගමනං කරණං ගති, කිරියා. ගාරෙය්හා ගති අගති, ඡන්දෙන අගති ඡන්දාගති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. කථං ඡන්දාගතිං ගච්ඡතීති ආහ ‘‘තත්ථ පච්ඡා ආගතානම්පී’’තිආදි. එවමිතරෙසුපි. පඤ්චමඞ්ගං පන සතිසම්පජඤ්ඤයුත්තාභාවං දස්සෙති. සුක්කපක්ඛෙපි ඉතො පටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි.

ඉමාය කම්මවාචාය වා අපලොකනෙන වාති ඉදං ඉමස්ස සම්මුතිකම්මස්ස ලහුකකම්මත්තා වුත්තං. තථා හි වුත්තං පරිවාරට්ඨකථායං (පරි. අට්ඨ. 482) ‘‘අවසෙසා තෙරස සම්මුතියො සෙනාසනග්ගාහමතකචීවරදානාදිසම්මුතියො චාති එතානි ලහුකකම්මානි අපලොකෙත්වාපි කාතුං වට්ටන්තී’’ති. අන්තොවිහාරෙ සබ්බසඞ්ඝමජ්ඣෙපි ඛණ්ඩසීමායම්පි සම්මන්නිතුං වට්ටතීති එත්ථ අන්තොවිහාරෙති ¶ බද්ධසීමවිහාරං සන්ධාය වුත්තං. න හි අබද්ධසීමවිහාරෙ අපලොකනාදිචතුබ්බිධකම්මං කාතුං වට්ටති දුබ්බිසොධනත්තා. ධුරවිහාරට්ඨානෙති විහාරද්වාරස්ස සම්මුඛට්ඨානෙ.

197. භණ්ඩාගාරසම්මුතියං විහාරමජ්ඣෙයෙවාති අවිප්පවාසසීමාසඞ්ඛාතමහාසීමා විහාරස්ස මජ්ඣෙයෙව සම්මන්නිතබ්බා. ඉමස්මිං පන ඨානෙ ඉමං පන භණ්ඩාගාරං ඛණ්ඩසීමං ගන්ත්වා ඛණ්ඩසීමායං නිසින්නෙහි සම්මන්නිතුං න වට්ටති, විහාරමජ්ඣෙයෙව ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො ¶ ඉත්ථන්නාමං විහාරං භණ්ඩාගාරං සම්මන්නෙය්යා’’තිආදිනා නයෙන ‘‘කම්මවාචාය වා අපලොකනෙන වා සම්මන්නිතබ්බ’’න්ති වචනං නිස්සාය ඤත්තිදුතියකම්මං උපචාරසීමායං කාතුං වට්ටතීති ගහෙත්වා කථිනදානකම්මම්පි අබද්ධසීමාභූතෙ විහාරෙ උපචාරසීමායං කරොන්ති, එකච්චෙ ඤත්තිකම්මම්පි තථෙව ගහෙත්වා අබද්ධසීමවිහාරෙ උපචාරසීමාමත්තෙයෙව උපොසථපවාරණං කරොන්ති, තදයුත්තං, කාරණං පනෙත්ථ කථිනවිනිච්ඡයකථායං (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 226) ආවි භවිස්සති.

198. තුලාභූතොති තුලාසදිසො. ඉදන්ති සාමණෙරානං උපඩ්ඪපටිවීසදානං. ඉමං කිර පාඨං අමනසිකරොන්තා ඉදානි කාලචීවරම්පි සාමණෙරානං උපඩ්ඪපටිවීසං දෙන්ති. ඵාතිකම්මන්ති පහොනකකම්මං, යත්තකෙන විනයාගතෙන සම්මුඤ්ජනීබන්ධනාදිහත්ථකම්මෙන විහාරස්ස ඌනතා න හොති, තත්තකං කත්වාති අත්ථො. සබ්බෙසන්ති තත්රුප්පාදවස්සාවාසිකං ගණ්හන්තානං සබ්බෙසං භික්ඛූනං සාමණෙරානඤ්ච. භණ්ඩාගාරචීවරෙපීති අකාලචීවරං සන්ධාය වුත්තං. උක්කුට්ඨිං කරොන්තීති මහාසද්දං කරොන්ති. එතන්ති උක්කුට්ඨියා කතාය සමභාගදානං. විරජ්ඣිත්වා කරොන්තීති කත්තබ්බකාලෙසු අකත්වා යථාරුචිතක්ඛණෙ කරොන්ති. සමපටිවීසො දාතබ්බොති කරිස්සාමාති යාචන්තානං පටිඤ්ඤාමත්තෙනපි සමකො කොට්ඨාසො දාතබ්බො.

අතිරෙකභාගෙනාති දස භික්ඛූ හොන්ති, සාටකාපි දසෙව, තෙසු එකො ද්වාදස අග්ඝති, සෙසා දසග්ඝනකා. සබ්බෙසු දසග්ඝනකවසෙන කුසෙ පාතිතෙ යස්ස භික්ඛුනො ද්වාදසග්ඝනකො කුසො පාතිතො, සො ‘‘එත්තකෙන මම චීවරං පහොතී’’ති තෙන අතිරෙකභාගෙන ගන්තුකාමො හොති. එත්ථ ච එත්තකෙන මම චීවරං පහොතීති ද්වාදසග්ඝනකෙන මම චීවරං පරිපුණ්ණං හොති, න තතො ඌනෙනාති සබ්බං ගහෙතුකාමොති ¶ අත්ථො. භික්ඛූ ‘‘අතිරෙකං ආවුසො සඞ්ඝස්ස සන්තක’’න්ති වදන්ති, තං සුත්වා භගවා ‘‘සඞ්ඝිකෙ ච ගණසන්තකෙ ච අප්පකං නාම නත්ථි, සබ්බත්ථ ¶ සංයමො කාතබ්බො, ගණ්හන්තෙනපි කුක්කුච්චායිතබ්බ’’න්ති දස්සෙතුං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අනුක්ඛෙපෙ දින්නෙ’’ති ආහ. තත්ථ අනුක්ඛෙපො නාම යං කිඤ්චි අනුක්ඛිපිතබ්බං අනුප්පදාතබ්බං කප්පියභණ්ඩං, යත්තකං තස්ස පටිවීසෙ අධිකං, තත්තකෙ අග්ඝනකෙ යස්මිං කිස්මිඤ්චි කප්පියභණ්ඩෙ දින්නෙති අත්ථොති ඉමමත්ථං සඞ්ඛෙපෙන දස්සෙතුං ‘‘සචෙ දස භික්ඛූ හොන්ති’’ත්යාදි වුත්තං.

විකලකෙ තොසෙත්වාති එත්ථ චීවරවිකලකං පුග්ගලවිකලකන්ති ද්වෙ විකලකා. තත්ථ චීවරවිකලකං නාම සබ්බෙසං පඤ්ච පඤ්ච වත්ථානි පත්තානි, සෙසානිපි අත්ථි, එකෙකං පන න පාපුණාති, ඡින්දිත්වා දාතබ්බානි. ඡින්දන්තෙහි ච අඩ්ඪමණ්ඩලාදීනං වා උපාහනථවිකාදීනං වා පහොනකානි ඛණ්ඩානි කත්වා දාතබ්බානි, හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන චතුරඞ්ගුලවිත්ථාරම්පි අනුවාතප්පහොනකායාමං ඛණ්ඩං කත්වා දාතුං වට්ටති. අපරිභොගං පන න කාතබ්බන්ති එවමෙත්ථ චීවරස්ස අප්පහොනකභාවො චීවරවිකලකං. ඡින්දිත්වා දින්නෙ පනෙතං තොසිතං හොති. අථ කුසපාතො කාතබ්බො, සචෙපි එකස්ස භික්ඛුනො කොට්ඨාසෙ එකං වා ද්වෙ වා වත්ථානි නප්පහොන්ති, තත්ථ අඤ්ඤං සාමණකං පරික්ඛාරං ඨපෙත්වා යො තෙන තුස්සති, තස්ස තං භාගං දත්වා පච්ඡා කුසපාතො කාතබ්බො. ඉදම්පි චීවරවිකලකන්ති අන්ධට්ඨකථායං වුත්තං.

පුග්ගලවිකලකං නාම දස දස භික්ඛූ ගණෙත්වා වග්ගං කරොන්තානං එකො වග්ගො න පූරති, අට්ඨ වා නව වා හොන්ති, තෙසං අට්ඨ වා නව වා කොට්ඨාසා ‘‘තුම්හෙ ඉමෙ ගහෙත්වා විසුං භාජෙථා’’ති දාතබ්බා. එවමයං පුග්ගලානං අප්පහොනකභාවො පුග්ගලවිකලකං නාම. විසුං දින්නෙ පන තං තොසිතං ¶ හොති, එවං තොසෙත්වා කුසපාතො කාතබ්බොති. අථ වා විකලකෙ තොසෙත්වාති යො චීවරවිභාගො ඌනකො, තං අඤ්ඤෙන පරික්ඛාරෙන සමං කත්වා කුසපාතො කාතබ්බොති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘සචෙ සබ්බෙසං පඤ්ච පඤ්ච වත්ථානී’’තිආදිනා.

199. ඉතො පරං තෙසු තෙසු වත්ථූසු ආගතවසෙන අට්ඨකථායං වුත්තෙසු විනිච්ඡයෙසු සන්තෙසුපි තෙසං විනිච්ඡයානං අට්ඨමාතිකාවිනිච්ඡයතො අවිමුත්තත්තා අට්ඨමාතිකාවිනිච්ඡයෙස්වෙව පක්ඛිපිත්වා දස්සෙතුං ‘‘ඉදානි අට්ඨිමා, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. යා තා අට්ඨ මාතිකා භගවතා වුත්තා, තාසං අට්ඨන්නං මාතිකානං වසෙන විනිච්ඡයො ඉදානි වෙදිතබ්බොති යොජනා. පරික්ඛෙපාරහට්ඨානෙන පරිච්ඡින්නාති ඉමිනා අපරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස ධුවසන්නිපාතට්ඨානාදිතො පඨමලෙඩ්ඩුපාතස්ස ¶ අන්තො උපචාරසීමාති දස්සෙති. ඉදානි දුතියලෙඩ්ඩුපාතස්ස අන්තොපි උපචාරසීමායෙවාති දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි ආරද්ධං. ධුවසන්නිපාතට්ඨානම්පි පරියන්තගතමෙව ගහෙතබ්බං. ‘‘එවං සන්තෙ තියොජනෙ ඨිතා ලාභං ගණ්හිස්සන්තී’’තිආදිනා ඉමෙ ලාභග්ගහණාදයො උපචාරසීමාවසෙනෙව හොති, න අවිප්පවාසසීමාවසෙනාති දස්සෙති, තෙන ච ඉමානි ලාභග්ගහණාදීනියෙව උපචාරසීමායං කත්තබ්බානි, න අපලොකනකම්මාදීනි චත්තාරි කම්මානි, තානි පන අවිප්පවාසසීමාදීසුයෙව කත්තබ්බානීති පකාසෙති. තථා හි වුත්තං සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.379) ‘‘භික්ඛුනීනං ආරාමප්පවෙසනසෙනාසනපුච්ඡනාදි පරිවාසමානත්තාරොචනවස්සච්ඡෙදනිස්සයසෙනාසනග්ගාහාදි විධානන්ති ඉදං සබ්බං ඉමිස්සායෙව උපචාරසීමාය වසෙන වෙදිතබ්බ’’න්ති.

ලාභත්ථාය ¶ ඨපිතා සීමා ලාභසීමා. ලොකෙ ගාමසීමාදයො විය ලාභසීමා නාම විසුං පසිද්ධා නත්ථි, කෙනායං අනුඤ්ඤාතාති ආහ ‘‘නෙව සම්මාසම්බුද්ධෙනා’’තිආදි. එතෙන නායං සාසනවොහාරසිද්ධා, ලොකවොහාරසිද්ධා එවාති දස්සෙති. ජනපදපරිච්ඡෙදොති ඉදං ලොකපසිද්ධසීමාසද්දත්ථවසෙන වුත්තං, පරිච්ඡෙදබ්භන්තරම්පි සබ්බං ජනපදසීමාති ගහෙතබ්බං. ජනපදො එව ජනපදසීමා, එවං රට්ඨසීමාදීසුපි. තෙනාහ ‘‘ආණාපවත්තිට්ඨාන’’න්තිආදි. පථවීවෙමජ්ඣගතස්සාති යාව උදකපරියන්තා ඛණ්ඩසීමත්තා වුත්තං. උපචාරසීමාදීසු පන අබද්ධසීමාසු හෙට්ඨාපථවියං සබ්බත්ථ ඨිතානං න පාපුණාති, කූපාදිපවෙසාරහට්ඨානෙ ඨිතානඤ්ඤෙව පාපුණාතීති හෙට්ඨා සීමකථායං වුත්තනයෙනෙව තංතංසීමට්ඨභාවො වෙදිතබ්බො. චක්කවාළසීමාය දින්නං පථවීසන්ධාරකඋදකට්ඨානෙපි ඨිතානං පාපුණාති සබ්බත්ථ චක්කවාළවොහාරත්තාති. සමානසංවාසඅවිප්පවාසසීමාසු දින්නස්ස ඉදං නානත්තං – ‘‘අවිප්පවාසසීමාය දම්මී’’ති දින්නං ගාමට්ඨානං න පාපුණාති. කස්මා? ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති (මහාව. 144) වුත්තත්තා. ‘‘සමානසංවාසකසීමායදම්මී’’ති දින්නං පන ගාමෙ ඨිතානම්පි පාපුණාතීති.

200-1. බුද්ධාධිවුත්ථොති බුද්ධෙන භගවතා අධිවුත්ථො. එකස්මින්ති එකස්මිං විහාරෙ. පාකවත්තන්ති නිබද්ධදානං. වත්තතීති පවත්තති. තෙහි වත්තබ්බන්ති යෙසං සම්මුඛෙ එස දෙති, තෙහි භික්ඛූහි වත්තබ්බං.

202. දුතියභාගෙ පන ථෙරාසනං ආරුළ්හෙති යාව සඞ්ඝනවකං එකවාරං සබ්බෙසං භාගං දත්වා ¶ චීවරෙ අපරික්ඛීණෙ පුන සබ්බෙසං දාතුං දුතියභාගෙ ථෙරස්ස දින්නෙති අත්ථො. පුබ්බෙ වුත්තනයෙනාති ‘‘තුය්හෙව භික්ඛු තානි චීවරානී’’ති (මහාව. 363) භගවතා ¶ වුත්තනයෙන. පංසුකූලිකානම්පි වට්ටතීති ‘‘තුය්හං දෙමා’’ති අවත්වා, ‘භික්ඛූනං දෙම, ථෙරානං දෙමා’’ති වුත්තත්තා ‘‘පංසුකූලිකානම්පි වට්ටතී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.379) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.379) පන පංසුකූලිකානම්පි වට්ටතීති එත්ථ ‘‘තුය්හං දෙමා’’ති අවුත්තත්තාති කාරණං වදන්ති. යදි එවං ‘‘සඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති වුත්තෙපි වට්ටෙය්ය, ‘‘භික්ඛූනං දෙම, ථෙරානං දෙම, සඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති වචනතො භෙදො න දිස්සති, වීමංසිතබ්බමෙත්ථ කාරණන්ති. පාරුපිතුං වට්ටතීති පංසුකූලිකානං වට්ටති. සාමිකෙහි විචාරිතමෙවාති උපාහනත්ථවිකාදීනමත්ථාය විචාරිතමෙව.

203. උපඩ්ඪං දාතබ්බන්ති යං උභතොසඞ්ඝස්ස දින්නං, තතො උපඩ්ඪං භික්ඛූනං උපඩ්ඪං භික්ඛුනීනං දාතබ්බං. සචෙපි එකො භික්ඛු හොති, එකා වා භික්ඛුනී, අන්තමසො අනුපසම්පන්නස්සපි උපඩ්ඪමෙව දාතබ්බං. ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච භික්ඛුනීනඤ්ච දම්මී’’ති වුත්තෙ පන න මජ්ඣෙ භින්දිත්වා දාතබ්බන්ති එත්ථ යස්මා භික්ඛුනිපක්ඛෙ සඞ්ඝස්ස පච්චෙකං අපරාමට්ඨත්තා භික්ඛුනීනං ගණනාය භාගො දාතබ්බොති දායකස්ස අධිප්පායොති සිජ්ඣති, තථා දානඤ්ච භික්ඛූපි ගණෙත්වා දින්නෙ එව යුජ්ජති. ඉතරථා හි ‘‘කිත්තකං භික්ඛූනං දාතබ්බං, කිත්තකං භික්ඛුනීන’’න්ති න විඤ්ඤායති, තස්මා ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්සා’’ති වුත්තවචනම්පි ‘‘භික්ඛූන’’න්ති වුත්තවචනසදිසමෙවාති ආහ ‘‘භික්ඛූ ච භික්ඛුනියො ච ගණෙත්වා දාතබ්බ’’න්ති. තෙනාහ ‘‘පුග්ගලො…පෙ… භික්ඛුසඞ්ඝග්ගහණෙන ගහිතත්තා’’ති. ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච භික්ඛුනීනඤ්ච තුය්හඤ්චා’’ති වුත්තෙ පන පුග්ගලො විසුං න ලභතීති ඉදං අට්ඨකථාපමාණෙනෙව ගහෙතබ්බං, න හෙත්ථ විසෙසකාරණං උපලබ්භති. තථා හි ‘‘උභතොසඞ්ඝස්ස ච තුය්හඤ්ච දම්මී’’ති වුත්තෙ සාමඤ්ඤවිසෙසවචනෙහි සඞ්ගහිතත්තා යථා පුග්ගලො විසුං ලභති, එවමිධාපි ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච තුය්හඤ්චා’’ති ¶ සාමඤ්ඤවිසෙසවචනසබ්භාවතො භවිතබ්බමෙව විසුං පුග්ගලපටිවීසෙනාති විඤ්ඤායති, තස්මා අට්ඨකථාවචනමෙවෙත්ථ පමාණං. පාපුණනට්ඨානතො එකමෙව ලභතීති අත්තනො වස්සග්ගෙන පත්තට්ඨානතො එකමෙව කොට්ඨාසං ලභති. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘කස්මා? භික්ඛුසඞ්ඝග්ගහණෙන ගහිතත්තා’’ති, භික්ඛුසඞ්ඝග්ගහණෙනෙව පුග්ගලස්සපි ගහිතත්තාති අධිප්පායොති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.379) වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං ¶ (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.379) පන භික්ඛුසඞ්ඝසද්දෙන භික්ඛූනඤ්ඤෙව ගහිතත්තා, පුග්ගලස්ස පන ‘‘තුය්හඤ්චා’’ති විසුං ගහිතත්තා ච තත්ථස්ස අග්ගහිතත්තා දට්ඨබ්බා, ‘‘භික්ඛූනඤ්ච භික්ඛුනීනඤ්ච තුය්හඤ්චා’’ති වුත්තට්ඨානසදිසත්තාති අධිප්පායො. පුග්ගලප්පධානො හෙත්ථ සඞ්ඝ-සද්දො දට්ඨබ්බො. කෙචි පන ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝග්ගහණෙන ගහිතත්තා’’ති පාඨං ලිඛන්ති, තං න සුන්දරං තස්ස විසුං ලාභග්ගහණෙ කාරණවචනත්තා. තථා හි ‘‘විසුං සඞ්ඝග්ගහණෙන ගහිතත්තා’’ති විසුං පුග්ගලස්සපි භාගග්ගහණෙ කාරණං වුත්තං. යථා චෙත්ථ පුග්ගලස්ස අග්ගහණං, එවං උපරි ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච තුය්හඤ්චා’’තිආදීසුපි විසුං සඞ්ඝාදිසද්දෙහි පුග්ගලස්ස අග්ගහණං දට්ඨබ්බං. යදි හි ගහණං සියා, සඞ්ඝතොපි විසුම්පීති භාගද්වයං ලභෙය්ය උභයත්ථ ගහිතත්තාති වුත්තං. පූජෙතබ්බන්තිආදි ගිහිකම්මං න හොතීති දස්සනත්ථං වුත්තං. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස හරාති ඉදං පිණ්ඩපාතහරණං සන්ධාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘භුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝස්ස හරා’’ති වුත්තෙපි හරිතබ්බන්ති ඊදිසං ගිහිවෙය්යාවච්චං න හොතීති කත්වා වුත්තං.

204. අන්තොහෙමන්තෙති ඉමිනා අනත්ථතෙ කථිනෙ වස්සානං පච්ඡිමෙ මාසෙ දින්නං පුරිමවස්සංවුත්ථානඤ්ඤෙව පාපුණාති, තතො පරං හෙමන්තෙ දින්නං පච්ඡිමවස්සංවුත්ථානම්පි වුත්ථවස්සත්තා ¶ පාපුණාති, හෙමන්තතො පන පරං පිට්ඨිසමයෙ ‘‘වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්සා’’ති එවං පරිච්ඡින්දිත්වා දින්නං අනන්තරෙ වස්සෙ වා තතො පරෙසු වා යත්ථ කත්ථචි තස්මිං භික්ඛුභාවෙ වුත්ථවස්සානං සබ්බෙසං පාපුණාති. යෙ පන සබ්බථා අවුත්ථවස්සා, තෙසං න පාපුණාතීති දස්සෙති. ලක්ඛණඤ්ඤූ වදන්තීති විනයලක්ඛණඤ්ඤුනො ආචරියා වදන්ති. ලක්ඛණඤ්ඤූ වදන්තීති ඉදං සන්නිට්ඨානවචනං, අට්ඨකථාසු අනාගතත්තා පන එවං වුත්තං. බහිඋපචාරසීමායං…පෙ… සබ්බෙසං පාපුණාතීති යත්ථ කත්ථචි වුත්ථවස්සානං සබ්බෙසං පාපුණාතීති අධිප්පායො. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායම්පි (කඞ්ඛ. අට්ඨ. අකාලචීවරසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘සචෙ පන බහිඋපචාරසීමායං ඨිතො ‘වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්ස දම්මී’ති වදති, යත්ථ කත්ථචි වුත්ථවස්සානං සබ්බෙසං සම්පත්තානං පාපුණාතී’’ති වුත්තං. ගණ්ඨිපදෙසු පන ‘‘වස්සාවාසස්ස අනනුරූපෙ පදෙසෙ ඨත්වා වුත්තත්තා වස්සංවුත්ථානඤ්ච අවුත්ථානඤ්ච සබ්බෙසං පාපුණාතී’’ති වුත්තං, තං න ගහෙතබ්බං. න හි ‘‘වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති වුත්තෙ අවුත්ථවස්සානං පාපුණාති. සබ්බෙසම්පීති තස්මිං භික්ඛුභාවෙ වුත්ථවස්සානං සබ්බෙසම්පීති අත්ථො දට්ඨබ්බො ‘‘වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්සා’’ති වුත්තත්තා. සම්මුඛීභූතානං සබ්බෙසම්පීති එත්ථාපි එසෙව නයො. එවං වදතීති වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්ස දම්මීති වදති. අතීතවස්සන්ති අනන්තරාතීතවස්සං.

205. ඉදානි ¶ ‘‘ආදිස්ස දෙතී’’ති පදං විභජන්තො ‘‘ආදිස්ස දෙතීති එත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යාගුයා වා…පෙ… භෙසජ්ජෙ වා ආදිසිත්වා පරිච්ඡින්දිත්වා දෙන්තො දායකො ආදිස්ස දෙති නාමාති යොජනා. සෙසං පාකටමෙව.

206. ඉදානි ‘‘පුග්ගලස්ස දෙතී’’ති පදං විභජන්තො ආහ ‘‘පුග්ගලස්ස දෙති එත්ථා’’තිආදි. සඞ්ඝතො ච ගණතො ච විනිමුත්තස්ස ¶ අත්තනො කුලූපකාදිපුග්ගලස්ස දෙන්තො දායකො පුග්ගලස්ස දෙති නාම. තං පන පුග්ගලිකදානං පරම්මුඛා වා හොති සම්මුඛා වා. තත්ථ පරම්මුඛා දෙන්තො ‘‘ඉදං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මී’’ති නාමං උද්ධරිත්වා දෙති, සම්මුඛා දෙන්තො ච භික්ඛුනො පාදමූලෙ චීවරං ඨපෙත්වා ‘‘ඉදං, භන්තෙ, තුම්හාකං දම්මී’’ති වත්වා දෙති, තදුභයථාපි දෙන්තො පුග්ගලස්ස දෙති නාමාති අත්ථො. න කෙවලං එකස්සෙව දෙන්තො පුග්ගලස්ස දෙති නාම, අථ ඛො අන්තෙවාසිකාදීහි සද්ධිං දෙන්තොපි පුග්ගලස්ස දෙති නාමාති දස්සෙතුං ‘‘සචෙ පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ උද්දෙසං ගහෙතුං ආගතොති තස්ස සන්තිකෙ උද්දෙසං අග්ගහිතපුබ්බස්සපි උද්දෙසං ගණ්හිස්සාමීති ආගතකාලතො පට්ඨාය අන්තෙවාසිකභාවූපගමනතො වුත්තං. ගහෙත්වා ගච්ඡන්තොති පරිනිට්ඨිතඋද්දෙසො හුත්වා ගච්ඡන්තො. වත්තං කත්වා උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීනි ගහෙත්වා විචරන්තානන්ති ඉදං ‘‘උද්දෙසන්තෙවාසිකාන’’න්ති ඉමස්සෙව විසෙසනං. තෙන උද්දෙසකාලෙ ආගන්ත්වා උද්දෙසං ගහෙත්වා ගන්ත්වා අඤ්ඤත්ථ නිවසන්තෙ අනිබද්ධචාරිකෙ නිවත්තෙති.

එවං චීවරක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 379) ආගතඅට්ඨමාතිකාවසෙන චීවරවිභජනං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්මිංයෙව චීවරක්ඛන්ධකෙ මජ්ඣෙ ආගතෙසු වත්ථූසු ආගතනයං නිවත්තෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘සචෙ කොචි භික්ඛූ’’තිආදිමාහ. තත්ථ කිං කාතබ්බන්ති පුච්ඡාය තස්සෙව තානි චීවරානීති විස්සජ්ජනා, සෙසානි ඤාපකාදිවසෙන වුත්තානි. පඤ්ච මාසෙති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. වඩ්ඪිං පයොජෙත්වා ඨපිතඋපනික්ඛෙපතොති වස්සාවාසිකත්ථාය වෙය්යාවච්චකරෙහි වඩ්ඪිං පයොජෙත්වා ඨපිතඋපනික්ඛෙපතො. තත්රුප්පාදතොති නාළිකෙරාරාමාදිතත්රුප්පාදතො. අට්ඨකථායං පන ‘‘ඉදං ඉධ වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්ස දෙමාති වා වස්සාවාසිකං දෙමාති වා වත්වා ¶ දින්නං තං අනත්ථතකථිනස්සපි පඤ්ච මාසෙ පාපුණාතී’’ති වුත්තං, තං වස්සාවාසිකලාභවසෙන උප්පන්නෙ ලබ්භමානවිසෙසං දස්සෙතුං වුත්තං. තත්ථ ඉධාති අභිලාපමත්තමෙවෙතං, ඉධ-සද්දං විනා ‘‘වස්සංවුත්ථසඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති වුත්තෙපි සො එව නයො. අනත්ථතකථිනස්සපි පඤ්ච මාසෙ පාපුණාතීති වස්සාවාසිකලාභවසෙන උප්පන්නත්තා අනත්ථතකථිනස්සපි වුත්ථවස්සස්ස පඤ්ච මාසෙ පාපුණාති, තතො පරං පන උප්පන්නවස්සාවාසිකං පුච්ඡිතබ්බං ¶ ‘‘කිං අතීතවස්සෙ ඉදං වස්සාවාසිකං, උදාහු අනාගතවස්සෙ’’ති. තත්ථ තතො පරන්ති පඤ්චමාසතො පරං, ගිම්හානස්ස පඨමදිවසතො පට්ඨායාති අත්ථො.

ඨිතිකා පන න තිට්ඨතීති එත්ථ අට්ඨිතාය ඨිතිකාය පුන අඤ්ඤස්මිං චීවරෙ උප්පන්නෙ සචෙ එකො භික්ඛු ආගච්ඡති, මජ්ඣෙ ඡින්දිත්වා ද්වීහිපි ගහෙතබ්බං. ඨිතාය පන ඨිතිකාය පුන අඤ්ඤස්මිං චීවරෙ උප්පන්නෙ සචෙ නවකතරො ආගච්ඡති, ඨිතිකා හෙට්ඨා ගච්ඡති. සචෙ වුඩ්ඪතරො ආගච්ඡති, ඨිතිකා උද්ධං ආරොහති. අථ අඤ්ඤො නත්ථි, පුන අත්තනො පාපෙත්වා ගහෙතබ්බං. දුග්ගහිතානීති අග්ගහිතානි, සඞ්ඝිකානෙව හොන්තීති අත්ථො. ‘‘පාතිතෙ කුසෙ’’ති එකකොට්ඨාසෙ කුසදණ්ඩකෙ පාතිතමත්තෙ සචෙපි භික්ඛුසහස්සං හොති, ගහිතමෙව නාම චීවරං. ‘‘නාකාමා භාගො දාතබ්බො’’ති අට්ඨකථාවචනං (මහාව. අට්ඨ. 363), තත්ථ ගහිතමෙව නාමාති ‘‘ඉමස්ස ඉදං පත්ත’’න්ති කිඤ්චාපි න විදිතං, තෙ පන භාගා අත්ථතො තෙසං පත්තායෙවාති අධිප්පායො.

සත්තාහවාරෙන අරුණමෙව උට්ඨාපෙතීති ඉදං නානාසීමවිහාරෙසු කත්තබ්බනයෙන එකස්මිම්පි විහාරෙ ද්වීසු සෙනාසනෙසු නිවුත්ථභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, අරුණුට්ඨාපනෙනෙව තත්ථ වුත්ථො හොති, න පන වස්සච්ඡෙදපරිහාරාය. අන්තොඋපචාරසීමාය ¶ හි යත්ථ කත්ථචි අරුණං උට්ඨාපෙන්තො අත්තනා ගහිතසෙනාසනං අප්පවිට්ඨොපි වුත්ථවස්සො එව හොති. ගහිතසෙනාසනෙ පන නිවුත්ථො නාම න හොති, තත්ථ අරුණුට්ඨාපනෙ සති හොති. තෙනාහ ‘‘පුරිමස්මිං බහුතරං නිවසති නාමා’’ති. එතෙන ච ඉතරස්මිං සත්තාහවාරෙනපි අරුණුට්ඨාපනෙ සති එව අප්පතරං නිවසති නාම හොති, නාසතීති දීපිතං හොති. ඉදන්ති එකාධිප්පායදානං. නානාලාභෙහීතිආදීසු නානා විසුං විසුං ලාභො එතෙසූති නානාලාභා, ද්වෙ විහාරා, තෙහි නානාලාභෙහි. නානා විසුං විසුං පාකාරාදීහි පරිච්ඡින්නො උපචාරො එතෙසන්ති නානූපචාරා, තෙහි නානූපචාරෙහි. එකසීමවිහාරෙහීති එකසීමායං ද්වීහි විහාරෙහීති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.364) වුත්තං. නානාලාභෙහීති විසුං විසුං නිබද්ධවස්සාවාසිකලාභෙහි. නානූපචාරෙහීති නානාපරික්ඛෙපනානාද්වාරෙහි. එකසීමවිහාරෙහීති ද්වින්නං විහාරානං එකෙන පාකාරෙන පරික්ඛිත්තත්තා එකාය උපචාරසීමාය අන්තොගතෙහි ද්වීහි විහාරෙහීති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.364). සෙනාසනග්ගාහො පටිප්පස්සම්භතීති පඨමං ගහිතො පටිප්පස්සම්භති. තත්ථාති යත්ථ සෙනාසනග්ගාහො පටිප්පස්සම්භති, තත්ථ.

207. භික්ඛුස්ස ¶ කාලකතෙති එත්ථ කාලකත-සද්දො භාවසාධනොති ආහ ‘‘කාලකිරියායා’’ති. පාළියං ගිලානුපට්ඨාකානං චීවරදානෙ සාමණෙරානං තිචීවරාධිට්ඨානාභාවා ‘‘චීවරඤ්ච පත්තඤ්චා’’තිආදි සබ්බත්ථ වුත්තං.

208. සචෙපි සහස්සං අග්ඝති, ගිලානුපට්ඨාකානඤ්ඤෙව දාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. අඤ්ඤන්ති තිචීවරපත්තතො අඤ්ඤං. අප්පග්ඝන්ති අතිජිණ්ණාදිභාවෙන නිහීනං. තතොති අවසෙසපරික්ඛාරතො. සබ්බන්ති පත්තං චීවරඤ්ච. තත්ථ තත්ථ සඞ්ඝස්සෙවාති තස්මිං තස්මිං ¶ විහාරෙ සඞ්ඝස්සෙව. භික්ඛුනො කාලකතට්ඨානං සන්ධාය ‘‘ඉධා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘තත්ථා’’ති වුත්තත්තා විච්ඡාවචනත්තා ච පරික්ඛාරස්ස ඨපිතට්ඨානං වුත්තන්ති විඤ්ඤායති. පාළියං අවිස්සජ්ජිකං අවෙභඞ්ගිකන්ති ආගතානාගතස්ස චාතුද්දිසස්ස සඞ්ඝස්සෙව සන්තකං හුත්වා කස්සචි අවිස්සජ්ජිකං අවෙභඞ්ගිකඤ්ච භවිතුං අනුජානාමීති අත්ථො. ‘‘සන්තෙ පතිරූපෙ ගාහකෙ’’ති වුත්තත්තා ගාහකෙ අසති අදත්වා භාජිතෙපි සුභාජිතමෙවාති දට්ඨබ්බං. දක්ඛිණොදකං පමාණන්ති එත්ථ සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.376) තාව ‘‘යත්ථ පන දක්ඛිණොදකං පමාණන්ති භික්ඛූ යස්මිං රට්ඨෙ දක්ඛිණොදකපටිග්ගහණමත්තෙනපි දෙය්යධම්මස්ස සාමිනො හොන්තීති අධිප්පායො’’ති වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.376) පන ‘‘දක්ඛිණොදකං පමාණන්ති එත්තකානි චීවරානි දස්සාමීති පඨමං උදකං පාතෙත්වා පච්ඡා දෙන්ති, තං යෙහි ගහිතං, තෙ භාගිනොව හොන්තීති අධිප්පායො’’ති වුත්තං. පරසමුද්දෙති ජම්බුදීපෙ. තම්බපණ්ණිදීපඤ්හි උපාදායෙස එවං වුත්තො.

‘‘මතකචීවරං අධිට්ඨාතී’’ති එත්ථ මග්ගං ගච්ඡන්තො තස්ස කාලකිරියං සුත්වා අවිහාරට්ඨානෙ චෙ ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ අඤ්ඤෙසං භික්ඛූනං අභාවං ඤත්වා ‘‘ඉදං චීවරං මය්හං පාපුණාතී’’ති අධිට්ඨාති, ස්වාධිට්ඨිතං. තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛු බහුභණ්ඩො බහුපරික්ඛාරො කාලකතො හොති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං, ‘‘භික්ඛුස්ස, භික්ඛවෙ, කාලකතෙ සඞ්ඝො සාමී පත්තචීවරෙ. අපිච ගිලානුපට්ඨාකා බහුපකාරා, අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තිචීවරඤ්ච පත්තඤ්ච ගිලානුපට්ඨාකානං දාතුං. යං තත්ථ ලහුභණ්ඩං ලහුපරික්ඛාරං, තං සම්මුඛීභූතෙන සඞ්ඝෙන භාජෙතුං. යං තත්ථ ගරුභණ්ඩං ගරුපරික්ඛාරං, තං ආගතානාගතස්ස චාතුද්දිසස්ස ¶ සඞ්ඝස්ස අවිස්සජ්ජිකං අවෙභඞ්ගික’’න්ති (මහාව. 369) ඉමිනා පාඨෙන භගවා සබ්බඤ්ඤූ භික්ඛූනං ආමිසදායජ්ජං විචාරෙසි.

තත්ථ ¶ තිචීවරපත්තඅවසෙසලහුභණ්ඩගරුභණ්ඩවසෙන ආමිසදායජ්ජං තිවිධං හොති. තෙසු තිචීවරපත්තං ගිලානුපට්ඨාකස්ස භාගො හොති, අවසෙසලහුභණ්ඩං සම්මුඛීභූතසඞ්ඝස්ස, පඤ්චවීසතිවිධ ගරුභණ්ඩං චාතුද්දිසසඞ්ඝස්ස. ඉමිනා ඉතො තිවිධභණ්ඩතො අඤ්ඤං භික්ඛුභණ්ඩං නාම නත්ථි, ඉමෙහි තිවිධෙහි පුග්ගලෙහි අඤ්ඤො දායාදො නාම නත්ථීති දස්සෙති. ඉදානි පන විනයධරා ‘‘භික්ඛූනං අකප්පියභණ්ඩං ගිහිභූතා ඤාතකා ලභන්තී’’ති වදන්ති, තං කස්මාති චෙ? ‘‘යෙ තස්ස ධනෙ ඉස්සරා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා, තෙසං දාතබ්බ’’න්ති අට්ඨකථායං ආගතත්තාති. සච්චං ආගතො, සො පන පාඨො විස්සාසග්ගාහවිසයෙ ආගතො, න දායජ්ජගහණට්ඨානෙ. ‘‘ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා’’ඉච්චෙව ආගතො, න ‘‘ඤාතකා අඤ්ඤාතකා වා’’ති, තස්මා ඤාතකා වා හොන්තු අඤ්ඤාතකා වා, යෙ තං ගිලානං උපට්ඨහන්ති, තෙ ගිලානුපට්ඨාකභාගභූතස්ස ධනස්ස ඉස්සරා ගහට්ඨපබ්බජිතා, අන්තමසො මාතුගාමාපි. තෙ සන්ධාය ‘‘තෙසං දාතබ්බ’’න්ති වුත්තං, න පන යෙ ගිලානං නුපට්ඨහන්ති, තෙ සන්ධාය. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 369) ‘‘ගිලානුපට්ඨාකො නාම ගිහී වා හොතු පබ්බජිතො වා, අන්තමසො මාතුගාමොපි, සබ්බෙ භාගං ලභන්තී’’ති.

අථ වා යො භික්ඛු අත්තනො ජීවමානකාලෙයෙව සබ්බං අත්තනො පරික්ඛාරං නිස්සජ්ජිත්වා කස්සචි ඤාතකස්ස වා අඤ්ඤාතකස්ස වා ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වා අදාසි, කොචි ච ඤාතකො වා අඤ්ඤාතකො වා ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා විස්සාසං අග්ගහෙසි, තාදිසෙ සන්ධාය ‘‘යෙ තස්ස ධනස්ස ඉස්සරා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා, තෙසං දාතබ්බ’’න්ති ¶ වුත්තං, න පන අතාදිසෙ ඤාතකෙ. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 369) ‘‘සචෙ පන සො ජීවමානොයෙව සබ්බං අත්තනො පරික්ඛාරං නිස්සජ්ජිත්වා කස්සචි අදාසි, කොචි වා විස්සාසං අග්ගහෙසි, යස්ස දින්නං, යෙන ච ගහිතං, තස්සෙව හොති, තස්ස රුචියා එව ගිලානුපට්ඨාකා ලභන්තී’’ති. එවං හොතු, කප්පියභණ්ඩෙ පන කථන්ති? තම්පි ‘‘ගිහිඤාතකානං දාතබ්බ’’න්ති පාළියං වා අට්ඨකථායං වා ටීකාසු වා නත්ථි, තස්මා විචාරෙතබ්බමෙතං.

209. ඉදානි ¶ පිණ්ඩපාතභාජනවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘පිණ්ඩපාතභාජනෙ පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ සෙනාසනභාජනෙයෙව පඨමං ආගතෙපි චතුපච්චයභාජනවිනිච්ඡයත්තා පච්චයානුක්කමෙන පිණ්ඩපාතභාජනං පඨමං දස්සෙති. පිණ්ඩපාතභාජනෙ පන සඞ්ඝභත්තාදීසු අයං විනිච්ඡයොති සම්බන්ධො. කථං එතානි සඞ්ඝභත්තාදීනි භගවතා අනුඤ්ඤාතානීති ආහ ‘‘අනුජානාමි…පෙ… අනුඤ්ඤාතෙසූ’’ති. සඞ්ඝස්ස අත්ථාය ආභතං භත්තං සඞ්ඝභත්තං යථා ‘‘ආගන්තුකස්ස ආභතං භත්තං ආගන්තුකභත්ත’’න්ති. සඞ්ඝතො උද්දිස්ස උද්දිසිත්වා දාතබ්බං භත්තං උද්දෙසභත්තං. නිමන්තෙත්වා දාතබ්බං භත්තං නිමන්තනභත්තං. සලාකං පාතෙත්වා ගාහෙතබ්බං භත්තං සලාකභත්තං. පක්ඛෙ පක්ඛදිවසෙ දාතබ්බං භත්තං පක්ඛභත්තං. උපොසථෙ උපොසථදිවසෙ දාතබ්බං භත්තං උපොසථභත්තං. පාටිපදෙ උපොසථදිවසතො දුතියදිවසෙ දාතබ්බං භත්තං පාටිපදභත්තන්ති විග්ගහො. ඨිතිකා නාම නත්ථීති සඞ්ඝත්ථෙරතො පට්ඨාය වස්සග්ගෙන ගාහණං ඨිතිකා නාම.

අත්තනො ¶ විහාරද්වාරෙති විහාරස්ස ද්වාරකොට්ඨකසමීපං සන්ධාය වුත්තං. භොජනසාලායාති භත්තුද්දෙසට්ඨානභූතාය භොජනසාලායං. වස්සග්ගෙනාති වස්සකොට්ඨාසෙන. දින්නං පනාති වත්වා යථා සො දායකො වදති, තං විධිං දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඝතො භන්තෙ’’තිආදිමාහ. අන්තරඝරෙති අන්තොගෙහෙ. අන්තොඋපචාරගතානන්ති එත්ථ ගාමද්වාරවීථිචතුක්කෙසු ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරං උපචාරො නාම.

අන්තරඝරස්ස උපචාරෙ පන ලබ්භමානවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘ඝරූපචාරො චෙත්ථා’’තිආදිමාහ. එකවළඤ්ජන්ති එකෙන ද්වාරෙන වළඤ්ජිතබ්බං. නානානිවෙසනෙසූති නානාකුලස්ස නානූපචාරෙසු නිවෙසනෙසු. ලජ්ජී පෙසලො අගතිගමනං වජ්ජෙත්වා මෙධාවී ච උපපරික්ඛිත්වා උද්දිසතීති ආහ ‘‘පෙසලො ලජ්ජී මෙධාවී ඉච්ඡිතබ්බො’’ති. නිසින්නස්සපි නිද්දායන්තස්සපීති අනාදරෙ සාමිවචනං, වුඩ්ඪතරෙ නිද්දායන්තෙ නවකස්ස ගාහිතං සුග්ගාහිතන්ති අත්ථො. තිචීවරපරිවාරං වාති එත්ථ ‘‘උදකමත්තලාභී විය අඤ්ඤොපි උද්දෙසභත්තං අලභිත්වා වත්ථාදිඅනෙකප්පකාරකං ලභති චෙ, තස්සෙව ත’’න්ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අත්තනො රුචිවසෙන යං කිඤ්චි වත්වා ආහරිතුං විස්සජ්ජිතත්තා විස්සට්ඨදූතො නාම. යං ඉච්ඡතීති ‘‘උද්දෙසභත්තං දෙථා’’තිආදීනි වදන්තො යං ඉච්ඡති. පුච්ඡාසභාගෙනාති පුච්ඡාසදිසෙන.

‘‘එකා ¶ කූටට්ඨිතිකා නාම හොතී’’ති වත්වා තමෙව ඨිතිකං විභාවෙන්තො ‘‘රඤ්ඤො වා හී’’තිආදිමාහ. අඤ්ඤෙහි උද්දෙසභත්තාදීහි අමිස්සෙත්වා විසුංයෙව ඨිතිකාය ගහෙතබ්බත්තා ‘‘එකචාරිකභත්තානී’’ති වුත්තං. ථෙය්යාය හරන්තීති පත්තහාරකා හරන්ති. ගීවා හොතීති ආණාපකස්ස ගීවා හොති. සබ්බං පත්තස්සාමිකස්ස හොතීති චීවරාදිකම්පි සබ්බං පත්තස්සාමිකස්සෙව හොති, ‘‘මයා ¶ භත්තමෙව සන්ධාය වුත්තං, න චීවරාදි’’න්ති වත්වා ගහෙතුං වට්ටතීති අත්ථො. මනුස්සානං වචනං කාතුං වට්ටතීති වුත්තා ගච්ඡන්තීති මනුස්සානං වචනං කාතුං වට්ටතීති තෙන භික්ඛුනා වුත්තා ගච්ඡන්ති. අකතභාගො නාමාති ආගන්තුකභාගො නාම, අදින්නපුබ්බභාගොති අත්ථො. සබ්බො සඞ්ඝො පරිභූඤ්ජතූති වුත්තෙති එත්ථ ‘‘පඨමමෙව ‘සබ්බසඞ්ඝිකභත්තං දෙථා’ති වත්වා පච්ඡා ‘සබ්බො සඞ්ඝො පරිභුඤ්ජතූ’ති අවුත්තෙපි භාජෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. කිං ආහරීයතීති අවත්වාති ‘‘කතරභත්තං තයා ආහරීයතී’’ති දායකං අපුච්ඡිත්වා. පකතිඨිතිකායාති උද්දෙසභත්තඨිතිකාය.

පිණ්ඩපාතභාජනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

210. ‘‘එත්තකෙ භික්ඛූ සඞ්ඝතො උද්දිසිත්වා දෙථා’’තිආදීනි අවත්වා ‘‘එත්තකානං භික්ඛූනං භත්තං දෙථා’’ති වත්වා දින්නං සඞ්ඝිකං නිමන්තනං නාම. පිණ්ඩපාතිකානම්පි වට්ටතීති භික්ඛාපරියායෙන වුත්තත්තා වට්ටති. පටිපාටියාති ලද්ධපටිපාටියා. විච්ඡින්දිත්වාති ‘‘භත්තං ගණ්හථා’’ති පදං අවත්වා. තෙනෙවාහ ‘‘භත්තන්ති අවදන්තෙනා’’ති. ආලොපසඞ්ඛෙපෙනාති එකෙකපිණ්ඩවසෙන. අයඤ්ච නයො නිමන්තනෙයෙව, න උද්දෙසභත්තෙ. තස්ස හි එකස්ස පහොනකප්පමාණංයෙව භාජෙතබ්බං, තස්මා උද්දෙසභත්තෙ ආලොපට්ඨිතිකා නාම නත්ථි.

ආරුළ්හායෙව මාතිකං. සඞ්ඝතො අට්ඨ භික්ඛූති එත්ථ යෙ මාතිකං ආරුළ්හා, තෙ අට්ඨ භික්ඛූති යොජෙතබ්බං. උද්දෙසභත්තනිමන්තනභත්තාදිසඞ්ඝිකභත්තමාතිකාසු නිමන්තනභත්තමාතිකාය ඨිතිකාවසෙන ආරුළ්හෙ භත්තුද්දෙසකෙන වා සයං වා සඞ්ඝතො උද්දිසාපෙත්වා ගහෙත්වා ගන්තබ්බං, න අත්තනා ¶ රුචිතෙ ගහෙත්වාති අධිප්පායො. මාතිකං ආරොපෙත්වාති ‘‘සඞ්ඝතො ගණ්හාමී’’තිආදිනා වුත්තමාතිකාභෙදං දායකස්ස විඤ්ඤාපෙත්වාති අත්ථො. ‘‘එකවාරන්ති යාව තස්මිං ආවාසෙ වසන්ති භික්ඛූ ¶ , සබ්බෙ ලභන්තී’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – එකවාරන්ති න එකදිවසං සන්ධාය වුත්තං, යත්තකා පන භික්ඛූ තස්මිං ආවාසෙ වසන්ති, තෙ සබ්බෙ. එකස්මිං දිවසෙ ගහිතභික්ඛූ අඤ්ඤදා අග්ගහෙත්වා යාව එකවාරං සබ්බෙ භික්ඛූ භොජිතා හොන්තීති ජානාති චෙ, යෙ ජානන්ති, තෙ ගහෙත්වා ගන්තබ්බන්ති. පටිබද්ධකාලතො පට්ඨායාති තත්ථෙව වාසස්ස නිබද්ධකාලතො පට්ඨාය.

නිමන්තනභත්තකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

211. උපනිබන්ධිත්වාති ලිඛිත්වා. ගාමවසෙනපීති යෙභුය්යෙන සමලාභගාමවසෙනපි. බහූනි සලාකභත්තානීති තිංසං වා චත්තාරීසං වා භත්තානි. සචෙ හොන්තීති අජ්ඣාහරිත්වා යොජෙතබ්බං. සල්ලක්ඛෙත්වාති තානි භත්තානි පමාණවසෙන සල්ලක්ඛෙත්වා. නිග්ගහෙන දත්වාති දූරං ගන්තුං අනිච්ඡන්තස්ස නිග්ගහෙන සම්පටිච්ඡාපෙත්වා. පුන විහාරං ආගන්ත්වාති එත්ථ විහාරං අනාගන්ත්වා භත්තං ගහෙත්වා පච්ඡා විහාරෙ අත්තනො පාපෙත්වා භුඤ්ජිතුම්පි වට්ටති. එකගෙහවසෙනාති වීථියම්පි එකපස්සෙ ඝරපාළියා වසෙන. උද්දිසිත්වාපීති ‘‘අසුකකුලෙ සලාකභත්තානි තුය්හං පාපුණන්තී’’ති වත්වා.

212. වාරගාමෙති අතිදූරත්තා වාරෙන ගන්තබ්බගාමෙ. සට්ඨිතො වා පණ්ණාසතො වාති දණ්ඩකම්මත්ථාය උදකඝටං සන්ධාය වුත්තං. විහාරවාරොති සබ්බභික්ඛූසු භික්ඛාය ¶ ගතෙසු විහාරරක්ඛණවාරො. නෙසන්ති විහාරවාරිකානං. ඵාතිකම්මමෙවාති විහාරරක්ඛණකිච්චස්ස පහොනකපටිපාදනමෙව. දූරත්තා නිග්ගහෙත්වාපි වාරෙන ගහෙතබ්බො ගාමො වාරගාමො. විහාරවාරෙ නියුත්තා විහාරවාරිකා, වාරෙන විහාරරක්ඛණකා. අඤ්ඤථත්තන්ති පසාදඤ්ඤථත්තං. ඵාතිකම්මමෙව භවන්තීති විහාරරක්ඛණත්ථාය සඞ්ඝෙන දාතබ්බා අතිරෙකලාභා හොන්ති. එකස්සෙව පාපුණන්තීති දිවසෙ දිවසෙ එකෙකස්සෙව පාපිතානීති අත්ථො. සඞ්ඝනවකෙන ලද්ධකාලෙති දිවසෙ දිවසෙ එකෙකස්ස පාපිතානි ද්වෙ තීණි එකචාරිකභත්තානි තෙනෙව නියාමෙන අත්තනො පාපුණනට්ඨානෙ සඞ්ඝනවකෙන ලද්ධකාලෙ.

යස්ස ¶ කස්සචි සම්මුඛීභූතස්ස පාපෙත්වාති එත්ථ ‘‘යෙභුය්යෙන චෙ භික්ඛූ බහිසීමගතා හොන්ති, සම්මුඛීභූතස්ස යස්ස කස්සචි පාපෙතබ්බං සභාගත්තා එකෙන ලද්ධං සබ්බෙසං හොති, තස්මිම්පි අසති අත්තනො පාපෙත්වා දාතබ්බ’’න්ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. රසසලාකන්ති උච්ඡුරසසලාකං. සලාකවසෙන පන ගාහිතත්තා න සාදිතබ්බාති ඉදං අසාරුප්පවසෙන වුත්තං, න ධුතඞ්ගභෙදවසෙන. ‘‘සඞ්ඝතො නිරාමිසසලාකා…පෙ… වට්ටතියෙවා’’ති හි විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.26) වුත්තං. සාරත්ථදීපනියම්පි (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.325) – සඞ්ඝතො නිරාමිසසලාකාපි විහාරෙ පක්කභත්තම්පි වට්ටතියෙවාති සාධාරණං කත්වා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.26) වුත්තත්තා, ‘‘එවං ගාහිතෙ සාදිතබ්බං, එවං න සාදිතබ්බ’’න්ති විසෙසෙත්වා අවුත්තත්තා ච ‘‘භෙසජ්ජාදිසලාකායො චෙත්ථ කිඤ්චාපි පිණ්ඩපාතිකානම්පි වට්ටන්ති, සලාකවසෙන පන ගාහිතත්තා න සාදිතබ්බා’’ති එත්ථ අධිප්පායො වීමංසිතබ්බො. යදි හි භෙසජ්ජාදිසලාකා සලාකවසෙන ගාහිතා න සාදිතබ්බා සියා, ‘‘සඞ්ඝතො නිරාමිසසලාකා වට්ටතියෙවා’’ති ¶ න වදෙය්ය, ‘‘අතිරෙකලාභො සඞ්ඝභත්තං උද්දෙසභත්ත’’න්තිආදිවචනතො (මහාව. 128) ච ‘‘අතිරෙකලාභං පටික්ඛිපාමී’’ති සලාකවසෙන ගාහෙතබ්බං භත්තමෙව පටික්ඛිත්තං, න භෙසජ්ජං. සඞ්ඝභත්තාදීනි හි චුද්දස භත්තානියෙව තෙන න සාදිතබ්බානීති වුත්තානි. ඛන්ධකභාණකානං වා මතෙන ඉධ එවං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බන්ති වුත්තං. අග්ගතො දාතබ්බා භික්ඛා අග්ගභික්ඛා. අග්ගභික්ඛාමත්තන්ති එකකටච්ඡුභික්ඛාමත්තං. ලද්ධා වා අලද්ධා වා ස්වෙපි ගණ්හෙය්යාසීති ලද්ධෙපි අප්පමත්තතාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘යාවදත්ථං ලභති…පෙ… අලභිත්වා ස්වෙ ගණ්හෙය්යාසීති වත්තබ්බො’’ති. අග්ගභික්ඛමත්තන්ති හි එත්ථ මත්ත-සද්දො බහුභාවං නිවත්තෙති.

සලාකභත්තං නාම විහාරෙයෙව උද්දිසීයති විහාරමෙව සන්ධාය දීයමානත්තාති ආහ ‘‘විහාරෙ අපාපිතං පනා’’තිආදි. තත්ර ආසනසාලායාති තස්මිං ගාමෙ ආසනසාලාය. විහාරං ආනෙත්වා ගාහෙතබ්බන්ති තථා වත්වා තස්මිං දිවසෙ දින්නභත්තං විහාරමෙව ආනෙත්වා ඨිතිකාය ගාහෙතබ්බං. තත්ථාති තස්මිං දිසාභාගෙ. තං ගහෙත්වාති තං වාරගාමසලාකං අත්තනා ගහෙත්වා. තෙනාති යො අත්තනො පත්තවාරගාමෙ සලාකං දිසාගමිකස්ස අදාසි, තෙන. අනතික්කමන්තෙයෙව තස්මිං තස්ස සලාකා ගාහෙතබ්බාති යස්මා උපචාරසීමට්ඨස්සෙව සලාකා පාපුණාති, තස්මා තස්මිං දිසංගමිකෙ උපචාරසීමං අනතික්කන්තෙයෙව තස්ස දිසංගමිකස්ස පත්තසලාකා අත්තනො පාපෙත්වා ගාහෙතබ්බා.

දෙවසිකං ¶ පාපෙතබ්බාති උපචාරසීමායං ඨිතස්ස යස්ස කස්සචි වස්සග්ගෙන පාපෙතබ්බා. එවං එතෙසු අනාගතෙසු ආසන්නවිහාරෙ භික්ඛූනං භුඤ්ජිතුං වට්ටති, ඉතරථා සඞ්ඝිකං හොති. අනාගතදිවසෙති එත්ථ කථං තෙසං භික්ඛූනං ආගතානාගතභාවො ¶ විඤ්ඤායතීති චෙ? යස්මා තතො තතො ආගතා භික්ඛූ තස්මිං ගාමෙ ආසනසාලාය සන්නිපතන්ති, තස්මා තෙසං ආගතානාගතභාවො සක්කා විඤ්ඤාතුං. අම්හාකං ගොචරගාමෙති සලාකභත්තදායකානං ගාමෙ. භුඤ්ජිතුං ආගච්ඡන්තීති ‘‘මහාථෙරො එකකොව විහාරෙ ඔහීනො අවස්සං සබ්බසලාකා අත්තනො පාපෙත්වා ඨිතො’’ති මඤ්ඤමානා ආගච්ඡන්ති.

213. අභිලක්ඛිතෙසු චතූසු පක්ඛදිවසෙසු දාතබ්බං භත්තං පක්ඛිකං. අභිලක්ඛිතෙසූති එත්ථ අභීති උපසාරමත්තං, ලක්ඛණියෙසුඉච්චෙවත්ථො, උපොසථසමාදානධම්මස්සවනපූජාසක්කාරාදිකරණත්ථං ලක්ඛිතබ්බෙසු සල්ලක්ඛෙතබ්බෙසු උපලක්ඛෙතබ්බෙසූති වුත්තං හොති. ස්වෙ පක්ඛොති අජ්ජපක්ඛිකං න ගාහෙතබ්බන්ති අට්ඨමියා භුඤ්ජිතබ්බං, සත්තමියා භුඤ්ජනත්ථාය න ගාහෙතබ්බං, දායකෙහි නියමිතදිවසෙනෙව ගාහෙතබ්බන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. ස්වෙ ලූඛන්ති අජ්ජ ආවාහමඞ්ගලාදිකරණතො අතිපණීතං භොජනං කරීයති, ස්වෙ තථා න භවිස්සති, අජ්ජෙව භික්ඛූ භොජෙස්සාමාති අධිප්පායො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.325) පන අඤ්ඤථා වුත්තං. පක්ඛිකභත්තතො උපොසථිකභත්තස්ස භෙදං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපොසථඞ්ගානි සමාදියිත්වා’’තිආදි. උපොසථෙ දාතබ්බං භත්තං උපොසථිකං.

පක්ඛිකභත්තාදිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

214. නිබන්ධාපිතන්ති ¶ ‘‘අසුකවිහාරෙ ආගන්තුකා භුඤ්ජන්තූ’’ති නියමිතං. ගමිකො ආගන්තුකභත්තම්පීති ගාමන්තරතො ආගන්ත්වා අවූපසන්තෙන ගමිකචිත්තෙන වසිත්වා පුන අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තං ¶ සන්ධාය වුත්තං, ආවාසිකස්ස පන ගන්තුකාමස්ස ගමිකභත්තමෙව ලබ්භති. ‘‘ලෙසං ඔඩ්ඩෙත්වා’’ති වුත්තත්තා ලෙසාභාවෙන යාව ගමනපරිබන්ධො විගච්ඡති, තාව භුඤ්ජිතුං වට්ටතීති ඤාපිතන්ති දට්ඨබ්බං.

215. තණ්ඩුලාදීනි පෙසෙන්ති…පෙ… වට්ටතීති අභිහටභික්ඛත්තා වට්ටති.

216. තථා පටිග්ගහිතත්තාති භික්ඛානාමෙන පටිග්ගහිතත්තා. පත්තං පූරෙත්වා ථකෙත්වා දින්නන්ති ‘‘ගුළකභත්තං දෙමා’’ති දින්නං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

පිණ්ඩපාතභාජනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

217. ඉතො පරං පච්චයානුක්කමෙන සෙනාසනභාජනකථාය වත්තබ්බායපි තස්සා මහාවිසයත්තා, ගිලානපච්චයභාජනීයකථාය පන අප්පවිසයත්තා, පිණ්ඩපාතභාජනීයකථාය අනුලොමත්තා ච තදනන්තරං තං දස්සෙතුමාහ ‘‘ගිලානපච්චයභාජනීයං පනා’’තිආදි. තත්ථ රාජරාජමහාමත්තාති උපලක්ඛණමත්තමෙවෙතං. බ්රාහ්මණමහාසාලගහපතිමහාසාලාදයොපි එවං කරොන්තියෙව. ඝණ්ටිං පහරිත්වාතිආදි හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා ච පාකටත්තා ¶ ච සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. උපචාරසීමං…පෙ… භාජෙතබ්බන්ති ඉදං සඞ්ඝං උද්දිස්ස දින්නත්තා වුත්තං. කුම්භං පන ආවජ්ජෙත්වාති කුම්භං දිසාමුඛං කත්වා. සචෙ ථිනං සප්පි හොතීති කක්ඛළං සප්පි හොති. ථොකං ථොකම්පි පාපෙතුං වට්ටතීති එවං කතෙ ඨිතිකාපි තිට්ඨති. සිඞ්ගිවෙරමරිචාදිභෙසජ්ජම්පි අවසෙසපත්තථාලකාදිසමණපරික්ඛාරොපීති ඉමිනා න කෙවලං භෙසජ්ජමෙව ගිලානපච්චයො හොති, අථ ඛො අවසෙසපරික්ඛාරොපි ගිලානපච්චයෙ අන්තොගධොයෙවාති දස්සෙති.

ගිලානපච්චයභාජනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

218. සෙනාසනභාජනකථායං ¶ සෙනාසනග්ගාහෙ විනිච්ඡයොති සෙනාසනභාජනමෙවාහ. තත්ථ උතුකාලෙ සෙනාසනග්ගාහො ච වස්සාවාසෙ සෙනාසනග්ගාහො චාති කාලවසෙන සෙනාසනග්ගාහො නාම දුවිධො හොතීති යොජනා. තත්ථ උතුකාලෙති හෙමන්තගිම්හානඋතුකාලෙ. වස්සාවාසෙති වස්සානකාලෙ. භික්ඛුං උට්ඨාපෙත්වා සෙනාසනං දාතබ්බං, අකාලො නාම නත්ථි දායකෙහි ‘‘ආගතානාගතස්ස චාතුද්දිසස්ස සඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති දින්නසඞ්ඝිකසෙනාසනත්තා. එකෙකං පරිවෙණන්ති එකෙකස්ස භික්ඛුස්ස එකෙකං පරිවෙණං. තත්ථාති තස්මිං ලද්ධපරිවෙණෙ. දීඝසාලාති චඞ්කමනසාලා. මණ්ඩලමාළොති උපට්ඨානසාලා. අනුදහතීති පීළෙති. අදාතුං න ලභතීති ඉමිනා සඤ්චිච්ච අදෙන්තස්ස පටිබාහනෙ පවිසනතො දුක්කටන්ති දීපෙති. ජම්බුදීපෙ පනාති අරියදෙසෙ භික්ඛූ සන්ධාය වුත්තං. තෙ කිර තථා පඤ්ඤාපෙන්ති.

219. න ¶ ගොචරගාමො ඝට්ටෙතබ්බොති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘න තත්ථ මනුස්සා වත්තබ්බා’’තිආදිනා. විතක්කං ඡින්දිත්වාති ‘‘ඉමිනා නීහාරෙන ගච්ඡන්තං දිස්වා නිවාරෙත්වා පච්චයෙ දස්සන්තී’’ති එවරූපං විතක්කං අනුප්පාදෙත්වා. තෙසු චෙ එකොති තෙසු මනුස්සෙසු එකො පණ්ඩිතපුරිසො. භණ්ඩපටිච්ඡාදනන්ති පටිච්ඡාදනභණ්ඩං, සරීරපටිච්ඡාදනං චීවරන්ති අත්ථො. සුද්ධචිත්තත්තාව අනවජ්ජන්ති ඉදං පුච්ඡිතක්ඛණෙ කාරණාචික්ඛණං සන්ධාය වුත්තං න හොති අසුද්ධචිත්තස්සපි පුච්ඡිතපඤ්හවිස්සජ්ජනෙ දොසාභාවා. එවං පන ගතෙ මං පුච්ඡිස්සන්තීති සඤ්ඤාය අගමනං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

පටිජග්ගිතබ්බානීති ඛණ්ඩඵුල්ලාභිසඞ්ඛරණසම්මජ්ජනාදීහි පටිජග්ගිතබ්බානි. මුණ්ඩවෙදිකායාති චෙතියස්ස හම්මියවෙදිකාය ඝටාකාරස්ස උපරි චතුරස්සවෙදිකාය. කත්ථ පුච්ඡිතබ්බන්ති පුච්ඡාය යතො පකතියා ලබ්භති, තත්ථ පුච්ඡිතබ්බන්ති විස්සජ්ජනා. කස්මා පුච්ඡිතබ්බන්තිආදි යතො පකතියා ලබ්භති, තත්ථාපි පුච්ඡනස්ස කාරණසන්දස්සනත්ථං වුත්තං. පටික්කම්මාති විහාරතො අපසක්කිත්වා. තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යොජනද්වියොජනන්තරෙ හොතී’’ති ආහ. උපනික්ඛෙපන්ති ඛෙත්තං වා නාළිකෙරාදිආරාමං වා කහාපණාදීනි වා ආරාමිකානං නිය්යාතෙත්වා ‘‘ඉතො උප්පන්නා වඩ්ඪි වස්සාවාසිකත්ථාය හොතූ’’ති දින්නං. වත්තං කත්වාති තස්මිං සෙනාසනෙ ¶ කත්තබ්බවත්තං කත්වා. ඉති සද්ධාදෙය්යෙති එවං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සද්ධාය දාතබ්බෙ වස්සාවාසිකලාභවිසයෙති අත්ථො.

වත්ථු පනාති තත්රුප්පාදෙ උප්පන්නරූපියං, තඤ්ච ‘‘තතො චතුපච්චයං පරිභුඤ්ජථා’’ති දින්නඛෙත්තාදිතො උප්පන්නත්තා කප්පියකාරකානං හත්ථෙ ‘‘කප්පියභණ්ඩං පරිභුඤ්ජථා’’ති දායකෙහි දින්නවත්ථුසදිසං හොතීති ආහ ‘‘කප්පියකාරකානඤ්හී’’තිආදි. සඞ්ඝසුට්ඨුතායාති සඞ්ඝස්ස හිතාය ¶ . පුග්ගලවසෙනෙව කාතබ්බන්ති පරතො වක්ඛමානනයෙන භික්ඛූ චීවරෙන කිලමන්ති, එත්තකං නාම තණ්ඩුලභාගං භික්ඛූනං චීවරං කාතුං රුච්චතීතිආදිනා පුග්ගලපරාමාසවසෙනෙව කාතබ්බං, ‘‘සඞ්ඝො චීවරෙන කිලමතී’’තිආදිනා පන සඞ්ඝපරාමාසවසෙන න කාතබ්බං. කප්පියභණ්ඩවසෙනාති සාමඤ්ඤතො වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘‘චීවරතණ්ඩුලාදිවසෙනෙව චා’’ති වුත්තං. ච-කාරො චෙත්ථ පනසද්දත්ථෙ වත්තති, න සමුච්චයත්ථෙති දට්ඨබ්බං. පුග්ගලවසෙනෙව කප්පියභණ්ඩවසෙන ච අපලොකනප්පකාරං දස්සෙතුං ‘‘තං පන එවං කත්තබ්බ’’න්තිආදි වුත්තං.

චීවරපච්චයං සල්ලක්ඛෙත්වාති සද්ධාදෙය්යතත්රුප්පාදවසෙන තස්මිං වස්සාවාසෙ ලබ්භමානචීවරසඞ්ඛාතං පච්චයං ‘‘එත්තක’’න්ති පරිච්ඡින්දිත්වා. සෙනාසනස්සාති සෙනාසනග්ගාහාපණස්ස. වුත්තන්ති මහාඅට්ඨකථායං වුත්තං. කස්මා එවං වුත්තන්ති ආහ ‘‘එවඤ්හී’’තිආදි, සෙනාසනග්ගාහාපකස්ස අත්තනාව අත්තනො ගහණං අසාරුප්පං, තස්මා උභො අඤ්ඤමඤ්ඤං ගාහෙස්සන්තීති අධිප්පායො. සම්මතසෙනාසනග්ගාහාපකස්ස ආණත්තියා අඤ්ඤෙන ගහිතොපි ගාහො රුහතියෙවාති වෙදිතබ්බං. අට්ඨපි සොළසපි ජනෙ සම්මන්නිතුං වට්ටතීති විසුං විසුං සම්මන්නිතුං වට්ටති, උදාහු එකතොති? එකතොපි වට්ටති. එකකම්මවාචාය සබ්බෙපි එකතො සම්මන්නිතුං වට්ටති. නිග්ගහකම්මමෙව හි සඞ්ඝො සඞ්ඝස්ස න කරොති. සම්මුතිදානං පන බහූනම්පි එකතො කාතුං වට්ටති. තෙනෙව සත්තසතිකක්ඛන්ධකෙ උබ්බාහිකසම්මුතියං අට්ඨපි ජනා එකතො සම්මතාති. ආසනඝරන්ති පටිමාඝරං. මග්ගොති උපචාරසීමබ්භන්තරගතෙ ගාමාභිමුඛමග්ගෙ කතසාලා වුච්චති, එවං පොක්ඛරණිරුක්ඛමූලාදීසුපි. රුක්ඛමූලාදයො ¶ ඡන්නා කවාටබද්ධාව සෙනාසනං. ඉතො පරානි සුවිඤ්ඤෙය්යානි.

220. මහාලාභපරිවෙණකථායං ලභන්තීති තත්ර වාසිනො භික්ඛූ ලභන්ති. විජටෙත්වාති එකෙකස්ස පහොනකප්පමාණෙන වියොජෙත්වා. ආවාසෙසූති සෙනාසනෙසු. පක්ඛිපිත්වාති එත්ථ පක්ඛිපනං ¶ නාම තෙසු වසන්තානං ඉතො උප්පන්නවස්සාවාසිකදානං. පවිසිතබ්බන්ති අඤ්ඤෙහි භික්ඛූහි තස්මිං මහාලාභෙ පරිවෙණෙ වසිත්වා චෙතියෙ වත්තං කත්වාව ලාභො ගහෙතබ්බොති අධිප්පායො.

221. පච්චයං විස්සජ්ජෙතීති චීවරපච්චයං නාධිවාසෙති. අයම්පීති තෙන විස්සජ්ජිතපච්චයොපි. පාදමූලෙ ඨපෙත්වා සාටකං දෙන්තීති පච්චයදායකා දෙන්ති. එතෙන ගහට්ඨෙහි පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නම්පි පංසුකූලිකානම්පි වට්ටතීති දස්සෙති. අථ වස්සාවාසිකං දෙමාති වදන්තීති එත්ථ ‘‘පංසුකූලිකානං න වට්ටතී’’ති අජ්ඣාහරිත්වා යොජෙතබ්බං. වස්සං වුත්ථභික්ඛූනන්ති පංසුකූලිකතො අඤ්ඤෙසං භික්ඛූනං. උපනිබන්ධිත්වා ගාහෙතබ්බන්ති ‘‘ඉමස්මිං රුක්ඛෙ වා මණ්ඩපෙ වා වසිත්වා චෙතියෙ වත්තං කත්වා ගණ්හථා’’ති එවං උපනිබන්ධිත්වා ගාහෙතබ්බං.

පාටිපදඅරුණතොතිආදි වස්සූපනායිකදිවසං සන්ධාය වුත්තං. අන්තරාමුත්තකං පන පාටිපදං අතික්කමිත්වාපි ගාහෙතුං වට්ටති. ‘‘කත්ථ නු ඛො වසිස්සාමි, කත්ථ වසන්තස්ස ඵාසු භවිස්සති, කත්ථ වා පච්චයෙ ලභිස්සාමී’’ති එවං උප්පන්නෙන විතක්කෙන චරතීති විතක්කචාරිකො. ඉදානි යං දායකා පච්ඡිමවස්සංවුත්ථානං වස්සාවාසිකං දෙති, තත්ථ පටිපජ්ජනවිධිං දස්සෙතුං ‘‘පච්ඡිමවස්සූපනායිකදිවසෙ පනා’’තිආදි ආරද්ධං. ආගන්තුකො චෙ භික්ඛූති චීවරෙ ගාහිතෙ පච්ඡා ආගතො ආගන්තුකො භික්ඛු. පත්තට්ඨානෙති වස්සග්ගෙන ආගන්තුකභික්ඛුනො ¶ පත්තට්ඨානෙ. පඨමවස්සූපගතාති ආගන්තුකස්ස ආගමනතො පුරෙතරමෙව පච්ඡිමිකාය වස්සූපනායිකාය වස්සූපගතා. ලද්ධං ලද්ධන්ති පුනප්පුනං දායකානං සන්තිකා ආගතාගතසාටකං.

සාදියන්තාපි හි තෙනෙව වස්සාවාසිකස්ස සාමිනොති ඡින්නවස්සත්තා වුත්තං. පඨමමෙව කතිකාය කතත්තා ‘‘නෙව අදාතුං ලභන්තී’’ති වුත්තං, දාතබ්බං වාරෙන්තානං ගීවා හොතීති අධිප්පායො. තෙසමෙව දාතබ්බන්ති වස්සූපගතෙසු අලද්ධවස්සාවාසිකානං එකච්චානමෙව දාතබ්බං. භතිනිවිට්ඨන්ති භතිං කත්වා විය නිවිට්ඨං පරියිට්ඨං. භතිනිවිට්ඨන්ති වා පානීයුපට්ඨානාදිභතිං කත්වා ලද්ධං. සඞ්ඝිකං පනාතිආදි කෙසඤ්චි වාදදස්සනං. තත්ථ සඞ්ඝිකං පන අපලොකනකම්මං කත්වා ගාහිතන්ති තත්රුප්පාදං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ අපලොකනකම්මං කත්වා ගාහිතන්ති ‘‘ඡින්නවස්සාවාසිකඤ්ච ඉදානි උප්පජ්ජනකවස්සාවාසිකඤ්ච ඉමෙසං දාතුං රුච්චතී’’ති අනන්තරෙ වුත්තනයෙන ¶ අපලොකනං කත්වා ගාහිතං සඞ්ඝෙන දින්නත්තා විබ්භන්තොපි ලභතෙව, පගෙව ඡින්නවස්සො. පච්චයවසෙන ගාහිතං පන තෙමාසං වසිත්වා ගහෙතුං අත්තනා දායකෙහි ච අනුමතත්තා භතිනිවිට්ඨම්පි ඡින්නවස්සොපි විබ්භන්තොපි න ලභතීති කෙචි ආචරියා වදන්ති. ඉදඤ්ච පච්ඡා වුත්තත්තා පමාණං, තෙනෙව වස්සූපනායිකදිවසෙ එවං දායකෙහි දින්නං වස්සාවාසිකං ගහිතභික්ඛුනො වස්සච්ඡෙදං අකත්වා වාසොව හෙට්ඨා විහිතො, න පානීයුපට්ඨානාදිභතිකරණමත්තං. යදි හි තං භතිනිවිට්ඨමෙව සියා, භතිකරණමෙව විධාතබ්බං, තස්මා වස්සග්ගෙන ගාහිතං ඡින්නවස්සාදයො න ලභන්තීති වෙදිතබ්බං.

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, වස්සංවුත්ථො භික්ඛු විබ්භමති, සඞ්ඝස්සෙව ත’’න්ති (මහාව. 374-375) වචනතො ‘‘වතට්ඨානෙ…පෙ… සඞ්ඝිකං හොතී’’ති වුත්තං ¶ . සඞ්ඝිකං හොතීති එතෙන වුත්ථවස්සානම්පි වස්සාවාසිකභාගො සඞ්ඝිකතො අමොචිතො තෙසං විබ්භමෙන සඞ්ඝිකො හොතීති දස්සෙති. මනුස්සෙති දායකමනුස්සෙ. ලභතීති ‘‘මම පත්තභාවං එතස්ස දෙථා’’ති දායකෙ සම්පටිච්ඡාපෙන්තෙනෙව සඞ්ඝිකතො වියොජිතං හොතීති වුත්තං. වරභාගං සාමණෙරස්සාති තස්ස පඨමගාහත්තා, ථෙරෙන පුබ්බෙ පඨමභාගස්ස ගහිතත්තා, ඉදානි ගය්හමානස්ස දුතියභාගත්තා ච වුත්තං.

222. ඉදානි අන්තරාමුත්තසෙනාසනග්ගාහං දස්සෙතුං ‘‘අයමපරොපී’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ අපරොපීති පුබ්බෙ වුත්තසෙනාසනග්ගාහද්වයතො අඤ්ඤොපීති අත්ථො. නනු ච ‘‘අයං සෙනාසනග්ගාහො නාම දුවිධො හොති උතුකාලෙ ච වස්සාවාසෙ චා’’ති වුත්තො, අථ කස්මා ‘‘අයමපරොපී’’ත්යාදි වුත්තොති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘දිවසවසෙන හී’’තිආදි. අපරජ්ජුගතාය ආසාළ්හියාති පඨමවස්සූපනායිකදිවසභූතං ආසාළ්හිපුණ්ණමියා පාටිපදං සන්ධාය වුත්තං, මාසගතාය ආසාළ්හියාති දුතියවස්සූපනායිකදිවසභූතසාවණපුණ්ණමියා පාටිපදං. අපරජ්ජුගතාය පවාරණාති අස්සයුජපුණ්ණමියා පාටිපදං.

223. උතුකාලෙ පටිබාහිතුං න ලභතීති හෙමන්තගිම්හෙසු අඤ්ඤෙ සම්පත්තභික්ඛූ පටිබාහිතුං න ලභති. නවකම්මන්ති නවකම්මසම්මුති. අකතන්ති අපරිසඞ්ඛතං. විප්පකතන්ති අනිට්ඨිතං. එකං මඤ්චට්ඨානං දත්වාති එකං මඤ්චට්ඨානං පුග්ගලිකං දත්වා. තිභාගන්ති තතියභාගං. එවං විස්සජ්ජනම්පි ථාවරෙන ථාවරං පරිවත්තනට්ඨානෙයෙව පවිසති, න ඉතරථා සබ්බසෙනාසනවිස්සජ්ජනතො ¶ . සචෙ සද්ධිවිහාරිකාදීනං දාතුකාමො හොතීති සචෙ සො සඞ්ඝස්ස භණ්ඩඨපනට්ඨානං වා අඤ්ඤෙසං භික්ඛූනං වසනට්ඨානං වා දාතුං න ඉච්ඡති, අත්තනො සද්ධිවිහාරිකාදීනඤ්ඤෙව දාතුකාමො හොති, තාදිසස්ස ¶ ‘‘තුය්හං පුග්ගලිකමෙව කත්වා ජග්ගාහී’’ති න සබ්බං දාතබ්බන්ති අධිප්පායො. තත්ථස්ස කත්තබ්බවිධිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කම්ම’’න්තිආදි. එවඤ්හීතිආදිම්හි චයානුරූපං තතියභාගෙ වා උපඩ්ඪභාගෙ වා ගහිතෙ තං භාගං දාතුං ලභතීති අත්ථො. යෙනාති තෙසු ද්වීසු තීසු භික්ඛූසු යෙන. සො සාමීති තස්සා භූමියා විහාරකරණෙ සොව සාමී, තං පටිබාහිත්වා ඉතරෙන න කාතබ්බන්ති අධිප්පායො.

224. අකතට්ඨානෙති සෙනාසනතො බහි චයාදීනං අකතට්ඨානෙ. චයං වා පමුඛං වාති සඞ්ඝිකසෙනාසනං නිස්සාය තතො බහි බන්ධිත්වා එකං සෙනාසනං වා. බහිකුට්ටෙති කුට්ටතො බහි, අත්තනො කතට්ඨානෙති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සෙනාසනග්ගාහකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

225. චතුපච්චයසාධාරණකථායං සම්මතෙන අප්පමත්තකවිස්සජ්ජකෙනාති ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය වා අපලොකනකම්මෙන වා සම්මතෙන අප්පමත්තකවිස්සජ්ජකසම්මුතිලද්ධෙන. අවිභත්තං සඞ්ඝිකභණ්ඩන්ති පුච්ඡිතබ්බකිච්චං නත්ථීති එත්ථ අවිභත්තං සඞ්ඝිකභණ්ඩන්ති කුක්කුච්චුප්පත්තිආකාරදස්සනං, එවං කුක්කුච්චං කත්වා පුච්ඡිතබ්බකිච්චං නත්ථි, අපුච්ඡිත්වාව දාතබ්බන්ති අධිප්පායො. කස්මාති චෙ? එත්තකස්ස සඞ්ඝිකභණ්ඩස්ස විස්සජ්ජනත්ථායෙව සමග්ගස්ස සඞ්ඝස්ස අනුමතියා කතසම්මුතිකම්මත්තා. ගුළපිණ්ඩෙ…පෙ… දාතබ්බොති එත්ථ ගුළපිණ්ඩං තාලපක්කප්පමාණන්ති වෙදිතබ්බං. පිණ්ඩාය පවිට්ඨස්සපීති ඉදං උපලක්ඛණමත්තං. අඤ්ඤෙන කාරණෙන බහිසීමගතස්සපි එසෙව ¶ නයො. ඔදනපටිවීසොති සඞ්ඝභත්තාදිසඞ්ඝිකඔදනපටිවීසො. අන්තොඋපචාරසීමායං ඨිතස්සාති අනාදරෙ සාමිවචනං, අන්තොඋපචාරසීමායං ඨිතස්සෙව ගාහෙතුං වට්ටති, න බහිඋපචාරසීමං පත්තස්සාති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 325) ‘‘බහිඋපචාරසීමාය ඨිතානං ගාහෙථාති වදන්ති, න ගාහෙතබ්බ’’න්ති. අන්තොගාමට්ඨානම්පීති එත්ථ පි-සද්දො අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථො, අන්තොගාමට්ඨානම්පි බහිගාමට්ඨානම්පි ¶ ගාහෙතුං වට්ටතීති අත්ථො. සම්භාවනත්ථො වා, තෙන අන්තොගාමට්ඨානම්පි ගාහෙතුං වට්ටති, පගෙව බහිගාමට්ඨානන්ති.

චතුපච්චයසාධාරණකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

චතුපච්චයභාජනීයවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

ඉදානි චතුපච්චයන්තොගධත්තා විහාරස්ස චතුපච්චයභාජනකථානන්තරං විහාරවිනිච්ඡයකථා ආරභීයතෙ. තත්රිදං වුච්චති –

තත්ථ ¶ කො විහාරොති චතූසු පච්චයෙසු සෙනාසනසඞ්ඛාතො චතූසු සෙනාසනෙසු විහාරසෙනාසනසඞ්ඛාතො භික්ඛූනං නිවාසභූතො පතිස්සයවිසෙසො. කෙනට්ඨෙන විහාරොති විහරන්ති එත්ථාති විහාරො, ඉරියාපථදිබ්බබ්රහ්මඅරියසඞ්ඛාතෙහි චතූහි විහාරෙහි අරියා එත්ථ විහරන්තීත්යත්ථො. ¶ සො කතිවිධොති සඞ්ඝිකවිහාරගණසන්තකවිහාරපුග්ගලිකවිහාරවසෙන තිබ්බිධො. වුත්තඤ්හෙතං සමන්තපාසාදිකායං ‘‘චාතුද්දිසං සඞ්ඝං උද්දිස්ස භික්ඛූනං දින්නං විහාරං වා පරිවෙණං වා ආවාසං වා මහන්තම්පි ඛුද්දකම්පි අභියුඤ්ජතො අභියොගො න රුහති, අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හිතුම්පි න සක්කොති. කස්මා? සබ්බෙසං ධුරනික්ඛෙපාභාවතො. න හෙත්ථ සබ්බෙ චාතුද්දිසා භික්ඛූ ධුරනික්ඛෙපං කරොන්තීති. දීඝභාණකාදිභෙදස්ස පන ගණස්ස, එකපුග්ගලස්ස වා සන්තකං අභියුඤ්ජිත්වා ගණ්හන්තො සක්කොති තෙ ධුරං නික්ඛිපාපෙතුං, තස්මා තත්ථ ආරාමෙ වුත්තනයෙනෙව විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො’’ති. ඉමිනා දායකසන්තකො විහාරො නාම නත්ථීති දීපෙති.

කෙන සො දාතබ්බොති ඛත්තියෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා යෙන කෙනචි සො විහාරො දාතබ්බො. කස්ස දාතබ්බොති සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා පුග්ගලස්ස වා දාතබ්බො. කථං දාතබ්බොති යදි සඞ්ඝස්ස දෙති, ‘‘ඉමං විහාරං ආගතානාගතස්ස චාතුද්දිසස්ස සඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති, යදි ගණස්ස, ‘‘ඉමං විහාරං ආයස්මන්තානං දම්මී’’ති, යදි පුග්ගලස්ස, ‘‘ඉමං විහාරං ආයස්මතො දම්මී’’ති දාතබ්බො. කො තස්ස ඉස්සරොති යදි සඞ්ඝස්ස දෙති, සඞ්ඝො තස්ස විහාරස්ස ඉස්සරො. යදි ගණස්ස දෙති, ගණො තස්ස ඉස්සරො. යදි පුග්ගලස්ස දෙති, පුග්ගලො තස්ස ඉස්සරොති. තථා ¶ හි වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘දීඝභාණකාදිකස්ස පන ගණස්ස එකපුග්ගලස්ස වා සන්තක’’න්ති.

කෙන සො ගාහිතොති සෙනාසනග්ගාහාපකෙන සො විහාරො ගාහිතො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්චහඞ්ගෙහි සමන්නාගතං සෙනාසනග්ගාහාපකං සම්මන්නිතුං, යො න ඡන්දාගතිං ගච්ඡෙය්ය, න දොසාගතිං ගච්ඡෙය්ය, න මොහාගතිං ගච්ඡෙය්ය, එවඤ්ච, භික්ඛවෙ, සම්මන්නිතබ්බො, පඨමං භික්ඛු යාචිතබ්බො, යාචිත්වා බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො –

‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො ඉත්ථන්නාමං භික්ඛුං සෙනාසනග්ගාහාපකං සම්මන්නෙය්ය, එසා ඤත්ති.

‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, සඞ්ඝො ඉත්ථන්නාමං භික්ඛුං සෙනාසනග්ගාහාපකං සම්මන්නති. යස්සායස්මතො ඛමති ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො සෙනාසනග්ගාහාපකස්ස සම්මුති, සො තුණ්හස්ස. යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්ය.

‘‘සම්මතො ¶ සඞ්ඝෙන ඉත්ථන්නාමො භික්ඛු සෙනාසනග්ගාහාපකො, ඛමති සඞ්ඝස්ස, තස්මා තුණ්හී, එවමෙතං ධාරයාමී’’ති (චූළව. 317).

කස්ස සො ගාහිතොති භික්ඛූනං සො විහාරො ගාහිතො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඨමං භික්ඛූ ගණෙතුං, භික්ඛූ ගණෙත්වා සෙය්යා ගණෙතුං, සෙය්යා ගණෙත්වා සෙය්යග්ගෙන ගාහෙතු’’න්ති (චූළව. 318). අනුට්ඨාපනියා කතීති චත්තාරො අනුට්ඨාපනීයා වුඩ්ඪතරො ගිලානො භණ්ඩාගාරිකො සඞ්ඝතො ලද්ධසෙනාසනොති. වුත්තඤ්හෙතං කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞඛා. අට්ඨ. අනුපඛජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘වුඩ්ඪො හි අත්තනො වුඩ්ඪතාය අනුට්ඨාපනීයො ¶ , ගිලානො ගිලානතාය, සඞ්ඝො පන භණ්ඩාගාරිකස්ස වා ධම්මකථිකවිනයධරගණවාචකාචරියානං වා බහූපකාරතං ගුණවිසිට්ඨතඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා ධුවවාසත්ථාය විහාරං සල්ලක්ඛෙත්වා සම්මන්නිත්වා දෙති, තස්මා යස්ස සඞ්ඝෙන දින්නො, සොපි අනුට්ඨාපනීයො’’ති.

කතිහඞ්ගෙහි යුත්තස්ස ධුවවාසාය දීයතෙති උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන ද්වීහි අඞ්ගෙහි යුත්තස්ස ධුවවාසත්ථාය විහාරො දීයතෙ. කතමෙහි ද්වීහි? බහූපකාරතාය ගුණවිසිට්ඨතාය චෙති. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘බහූපකාරතන්ති භණ්ඩාගාරිකතාදිබහුඋපකාරභාවං, න කෙවලං ඉදමෙවාති ආහ ‘ගුණවිසිට්ඨතඤ්චා’ති. තෙන බහූපකාරත්තෙපි ගුණවිසිට්ඨත්තාභාවෙ ගුණවිසිට්ඨත්තෙපි බහූපකාරත්තාභාවෙ දාතුං වට්ටතීති දස්සෙතී’’ති විනයත්ථමඤ්ජූසායං (කඞඛා. අභි. ටී. අනුපඛජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා) වචනතො. ඔමකපරිච්ඡෙදෙන එකෙන අඞ්ගෙන යුත්තස්සපි. කතමෙන එකෙන අඞ්ගෙන? බහූපකාරතාය වා ගුණවිසිට්ඨතාය වා. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘බහූපකාරතං ගුණවිසිට්ඨතඤ්ච සල්ලක්ඛෙන්තොති භණ්ඩාගාරිකස්ස බහූපකාරතං, ධම්මකථිකාදීනං ගුණවිසිට්ඨතඤ්ච සල්ලක්ඛෙන්තො’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.119-121) වචනතො.

සෙනාසනග්ගාහො පන දුවිධො උතුකාලෙ ච වස්සාවාසෙ චාති කාලවසෙන. අථ වා තයො සෙනාසනග්ගාහා පුරිමකො පච්ඡිමකො අන්තරාමුත්තකොති. තෙසං විසෙසො හෙට්ඨා වුත්තොව. ‘‘උතුකාලෙ සෙනාසනග්ගාහො අන්තරාමුත්තකො ච තඞ්ඛණපටිසල්ලානො චාති දුබ්බිධො. වස්සාවාසෙ සෙනාසනග්ගාහො පුරිමකො ච පච්ඡිමකො චාති දුබ්බිධොති චත්තාරො සෙනාසනග්ගාහා’’ති ආචරියා ¶ වදන්ති, තං වචනං පාළියම්පි අට්ඨකථායම්පි න ආගතං ¶ . පාළියං (චූළව. 318) පන ‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, සෙනාසනග්ගාහා පුරිමකො පච්ඡිමකො අන්තරාමුත්තකො’’ඉච්චෙව ආගතො, අට්ඨකථායම්පි (චූළව. අට්ඨ. 318) ‘‘තීසු සෙනාසනග්ගාහෙසු පුරිමකො ච පච්ඡිමකො චාති ඉමෙ ද්වෙ ගාහා ථාවරා, අන්තරාමුත්තකෙ අයං විනිච්ඡයො’’ති ආගතො.

ඉදානි පන එකච්චෙ ආචරියා ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ සබ්බෙ විහාරා සඞ්ඝිකාව, පුග්ගලිකවිහාරො නාම නත්ථි. කස්මා? විහාරදායකානං විහාරදානකාලෙ කුලූපකා ‘ඉමං විහාරං ආගතානාගතස්ස චාතුද්දිසස්ස සඞ්ඝස්ස දෙමා’ති වචීභෙදං කාරාපෙන්ති, තස්මා නවවිහාරාපි සඞ්ඝිකා එව. එකච්චෙසු විහාරෙසු එවං අවත්වා දෙන්තෙසුපි ‘තස්මිං ජීවන්තෙ පුග්ගලිකො හොති, මතෙ සඞ්ඝිකොයෙවා’ති වුත්තත්තා පොරාණකවිහාරාපි සඞ්ඝිකාව හොන්තී’’ති වදන්ති. තත්රෙවං විචාරෙතබ්බො – වචීභෙදං කාරාපෙත්වා දින්නවිහාරෙසුපි දායකා සඞ්ඝං උද්දිස්ස කරොන්තා නාම අප්පකා, ‘‘ඉමං නාම භික්ඛුං ඉමං නාම ථෙරං වසාපෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පුත්තදාරමිත්තාමච්චාදීහි සම්මන්තෙත්වා පතිට්ඨාපෙන්ති, පතිට්ඨානකාලෙ අවදන්තාපි දානකාලෙ යෙභුය්යෙන වදන්ති. අථ පන කුලූපකා දානකාලෙ සික්ඛාපෙත්වා වදාපෙන්ති, එවං වදන්තාපි දායකා අප්පකා සඞ්ඝං උද්දිස්ස දෙන්ති, බහුතරා අත්තනො කුලූපකමෙව උද්දිස්ස දෙන්ති. එවං සන්තෙ කුලූපකානං වචනං නවසු අධම්මිකදානෙසු ‘‘පුග්ගලස්ස පරිණතං සඞ්ඝස්ස පරිණාමෙතී’’ති (පාරා. 660; පාචි. 492) වුත්තං එකං අධම්මිකදානං ආපජ්ජති. ‘‘තස්මිං ජීවන්තෙ පුග්ගලිකො, මතෙ සඞ්ඝිකො’’ති අයං පාඨො මූලපුග්ගලිකවිසයෙ න ආගතො, මූලසඞ්ඝිකවිහාරං ජග්ගාපෙතුං පුග්ගලිකකාරාපනට්ඨානෙ ආගතො, තස්මා නවවිහාරාපි පුග්ගලං උද්දිස්ස දින්නා සන්තියෙව. පොරාණකවිහාරාපි මූලෙ පුග්ගලිකවසෙන ¶ දින්නා සද්ධිවිහාරිකාදීනං පුග්ගලිකවසෙනෙව දීයමානාපි තස්මිං ජීවන්තෙයෙව විස්සාසවසෙන ගය්හමානාපි පුග්ගලිකා හොන්තියෙව, තස්මා සබ්බසො පුග්ගලිකවිහාරස්ස අභාවවාදො විචාරෙතබ්බොව.

අඤ්ඤෙ පන ආචරියා ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ සඞ්ඝිකවිහාරා නාම න සන්ති, සබ්බෙ පුග්ගලිකාව. කස්මා? නවවිහාරාපි පතිට්ඨාපනකාලෙ දානකාලෙ ච කුලූපකභික්ඛුංයෙව උද්දිස්ස කතත්තා පුග්ගලිකාව, පොරාණකවිහාරාපි සිස්සානුසිස්සෙහි වා අඤ්ඤෙහි වා පුග්ගලෙහි එව පරිග්ගහිතත්තා, න කදාචි සඞ්ඝෙන පරිග්ගහිතත්තා පුග්ගලිකාව හොන්ති, න සඞ්ඝිකා’’ති වදන්ති. තත්රාප්යෙවං විචාරෙතබ්බං – නවවිහාරෙපි පතිට්ඨානකාලෙපි දානකාලෙපි එකච්චෙ සඞ්ඝං උද්දිස්ස ¶ කරොන්ති, එකච්චෙ පුග්ගලං. පුබ්බෙව පුග්ගලං උද්දිස්ස කතෙපි අත්ථකාමානං පණ්ඩිතානං වචනං සුත්වා පුග්ගලිකදානතො සඞ්ඝිකදානමෙව මහප්ඵලතරන්ති සද්දහිත්වා සඞ්ඝිකෙ කරොන්තාපි දායකා සන්ති, පුග්ගලිකවසෙන පටිග්ගහිතෙ පොරාණකවිහාරෙපි කෙචි භික්ඛූ මරණකාලෙ සඞ්ඝස්ස නිය්යාතෙන්ති. කෙචි කස්සචි අදත්වා මරන්ති, තදා සො විහාරො සඞ්ඝිකො හොති. සවත්ථුකමහාවිහාරෙ පන කරොන්තා රාජරාජමහාමත්තාදයො ‘‘පඤ්චවස්සසහස්සපරිමාණං සාසනං යාව තිට්ඨති, තාව මම විහාරෙ වසිත්වා සඞ්ඝො චත්තාරො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජතූ’’ති පණිධාය චිරකාලං සඞ්ඝස්ස පච්චයුප්පාදකරං ගාමඛෙත්තාදිකං ‘‘අම්හාකං විහාරස්ස දෙමා’’ති දෙන්ති, විහාරස්සාති ච විහාරෙ වසනකසඞ්ඝස්ස උද්දිස්ස දෙන්ති, න කුලූපකභූතස්ස එකපුග්ගලස්ස එව, තස්මා යෙභුය්යෙන සඞ්ඝිකා දිස්සන්ති, පාසාණෙසු අක්ඛරං ලිඛිත්වාපි ඨපෙන්ති, තස්මා සබ්බසො සඞ්ඝිකවිහාරාභාවවාදොපි විචාරෙතබ්බොව.

අපරෙ ¶ පන ආචරියා ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ විහාරදායකසන්තකාව, තස්මා දායකායෙව විචාරෙතුං ඉස්සරා, න සඞ්ඝො, න පුග්ගලො. විහාරදායකෙ අසන්තෙපි තස්ස පුත්තධීතුනත්තපනත්තාදයො යාව කුලපරම්පරා තස්ස විහාරස්ස ඉස්සරාව හොන්ති. කස්මාති චෙ? ‘යෙන විහාරො කාරිතො, සො විහාරසාමිකො’ති (පාචි. අට්ඨ. 116) ආගතත්තා ච ‘තස්ස වා කුලෙ යො කොචි ආපුච්ඡිතබ්බො’ති (පාචි. අට්ඨ. 116) ච වචනතො විහාරස්සාමිභූතො දායකො වා තස්ස වංසෙ උප්පන්නො වා විචාරෙතුං ඉස්සරො. ‘පච්ඡින්නෙ කුලවංසෙ යො තස්ස ජනපදස්ස සාමිකො, සො අච්ඡින්දිත්වා පුන දෙති චිත්තලපබ්බතෙ භික්ඛුනා නීහටං උදකවාහකං අළනාගරාජමහෙසී විය, එවම්පි වට්ටතී’ති අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.538-539) වචනතො විහාරදායකස්ස කුලවංසෙ පච්ඡින්නෙපි තස්ස ජනපදස්ස ඉස්සරො රාජා වා රාජමහාමත්තො වා යො කොචි ඉස්සරො වා විහාරං විචාරෙතුං යථාජ්ඣාසයං දාතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති, තම්පි අඤ්ඤෙ පණ්ඩිතා නානුජානන්ති.

කථං? ‘‘යෙන විහාරො කාරිතො, සො විහාරසාමිකො’’ති වචනං පුබ්බවොහාරවසෙන වුත්තං, න ඉදානි ඉස්සරවසෙන යථා ජෙතවනං, පත්තස්සාමිකොත්යාදි. යථා හි ජෙතස්ස රාජකුමාරස්ස වනං උය්යානං ජෙතවනන්ති විග්ගහෙ කතෙ යදිපි අනාථපිණ්ඩිකෙන කිණිත්වා විහාරපතිට්ඨාපනකාලතො පට්ඨාය රාජකුමාරො තස්ස උය්යානස්ස ඉස්සරො න හොති, තථාපි අනාථපිණ්ඩිකෙන කිණිතකාලතො පුබ්බෙ ඉස්සරභූතපුබ්බත්තා පුබ්බවොහාරවසෙන සබ්බදාපි ජෙතවනන්ත්වෙව ¶ වොහරීයති. යථා ච පත්තස්ස සාමිකො පත්තස්සාමිකොති විග්ගහෙ කතෙ යදිපි දායකෙහි කිණිත්වා භික්ඛුස්ස දින්නකාලතො පට්ඨාය කම්මාරො පත්තස්ස ඉස්සරො න හොති, තථාපි දායකෙන කිණිතකාලතො ¶ පුබ්බෙ ඉස්සරභූතපුබ්බත්තා පුබ්බවොහාරවසෙන පත්තස්සාමිකොත්වෙව වොහරීයති, එවං යදිපි භික්ඛුස්ස දින්නකාලතො පට්ඨාය දායකො විහාරස්ස ඉස්සරො න හොති වත්ථුපරිච්චාගලක්ඛණත්තා දානස්ස, තථාපි දානකාලතො පුබ්බෙ ඉස්සරභූතපුබ්බත්තා පුබ්බවොහාරවසෙන විහාරස්සාමිකොත්වෙව වොහරීයති, න මුඛ්යතො ඉස්සරභාවතොති විඤ්ඤායති, තස්මා සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා පුග්ගලස්ස වා දින්නකාලතො පට්ඨාය සඞ්ඝාදයො පටිග්ගාහකා එව විචාරෙතුං ඉස්සරා, න දායකො.

කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? සන්තෙසුපි අනාථපිණ්ඩිකාදීසු විහාරදායකෙසු ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්චහඞ්ගෙහි සමන්නාගතං භික්ඛුං සෙනාසනග්ගාහාපකං සම්මන්නිතු’’න්තිආදිනා (චූළව. 317) සඞ්ඝෙන සම්මතං සෙනාසනග්ගාහාපකං අනුජානිත්වා, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ…පෙ… සෙය්යග්ගෙන ගාහෙතු’’න්තිආදිනා (චූළව. 318) සෙනාසනග්ගාහාපකස්සෙව විචාරෙතුං ඉස්සරභාවස්ස වචනතො ච ‘‘ද්වෙ භික්ඛූ සඞ්ඝිකං භූමිං ගහෙත්වා සොධෙත්වා සඞ්ඝිකං සෙනාසනං කරොන්ති, යෙන සා භූමි පඨමං ගහිතා, සො සාමී’’ති ච ‘‘උභොපි පුග්ගලිකං කරොන්ති, සොයෙව සාමී’’ති ච ‘‘යො පන සඞ්ඝිකං වල්ලිමත්තම්පි අග්ගහෙත්වා ආහරිමෙන උපකරණෙන සඞ්ඝිකාය භූමියා පුග්ගලිකවිහාරං කාරෙති, උපඩ්ඪං සඞ්ඝිකං උපඩ්ඪං පුග්ගලික’’න්ති ච සඞ්ඝපුග්ගලානංයෙව සාමිභාවස්ස අට්ඨකථායං වුත්තත්තා ච විඤ්ඤායති.

‘‘තස්ස වා කුලෙ යො කොචි ආපුච්ඡිතබ්බො’’ති අට්ඨකථාවචනම්පි තෙසං විහාරස්ස ඉස්සරභාවදීපකං න හොති, අථ ඛො ගමිකො භික්ඛු දිසං ගන්තුකාමො විහාරෙ ආපුච්ඡිතබ්බභික්ඛුසාමණෙරආරාමිකෙසු ¶ අසන්තෙසු තෙ ආපුච්ඡිත්වා ගන්තබ්බභාවමෙව දීපෙති. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං ‘‘ඉමං පන දසවිධම්පි සෙය්යං සඞ්ඝිකෙ විහාරෙ සන්ථරිත්වා වා සන්ථරාපෙත්වා වා පක්කමන්තෙන ආපුච්ඡිත්වා පක්කමිතබ්බං, ආපුච්ඡන්තෙන ච භික්ඛුම්හි සති භික්ඛු ආපුච්ඡිතබ්බො…පෙ… තස්මිං අසති ආරාමිකො, තස්මිම්පි අසති යෙන විහාරො කාරිතො, සො විහාරස්සාමිකො, තස්ස වා කුලෙ යො කොචි ආපුච්ඡිතබ්බො’’ති. එවං ආරාමිකස්සපි ආපුච්ඡිතබ්බතො ඔලොකනත්ථාය වත්තසීසෙනෙව ආපුච්ඡිතබ්බො, න තෙසං සඞ්ඝිකසෙනාසනස්ස ඉස්සරභාවතොති දට්ඨබ්බං.

‘‘පච්ඡින්නෙ ¶ කුලවංසෙ’’ත්යාදිවචනඤ්ච අකප්පියවසෙන කතානං අකප්පියවොහාරෙන පටිග්ගහිතානං ඛෙත්තවත්ථුතළාකාදීනං අකප්පියත්තා භික්ඛූහි පරිච්චත්තානං කප්පියකරණත්ථාය රාජාදීහි ගහෙත්වා පුන තෙසංයෙව භික්ඛූනං දානමෙව දීපෙති, න තෙසං රාජාදීනං තෙහි භික්ඛූහි අඤ්ඤෙසං සඞ්ඝගණපුග්ගලචෙතියානං දානං. යදි දදෙය්යුං, අධම්මිකදානඅධම්මිකපඅග්ගහඅධම්මිකපරිභොගා සියුං. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. අට්ඨ. 329) ‘‘නව අධම්මිකානි දානානි සඞ්ඝස්ස පරිණතං අඤ්ඤසඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා පුග්ගලස්ස වා පරිණාමෙති, චෙතියස්ස පරිණතං අඤ්ඤචෙතියස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා පුග්ගලස්ස වා පරිණාමෙති, පුග්ගලස්ස පරිණතං අඤ්ඤපුග්ගලස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා පරිණාමෙතී’’ති. අට්ඨකථායඤ්ච (පරි. අට්ඨ. 329) ‘‘නව අධම්මිකානි දානානීති…පෙ… එවං වුත්තානි. නව පටිග්ගහපරිභොගාති එතෙසංයෙව දානානං පටිග්ගහා ච පරිභොගා චා’’ති වුත්තං. තස්මා යදි රාජාදයො ඉස්සරාති ගහෙත්වා අඤ්ඤස්ස දෙය්යුං, තම්පි දානං අධම්මිකදානං හොති, තං දානං පටිග්ගහා ¶ ච අධම්මිකපටිග්ගහා හොන්ති, තං දානං පරිභුඤ්ජන්තා ච අධම්මිකපරිභොගා හොන්තීති දට්ඨබ්බං.

අථාපි එවං වදෙය්යුං ‘‘විහාරදානං සඞ්ඝස්ස, අග්ගං බුද්ධෙන වණ්ණිතන්තිආදීසු (චූළව. 295, 315) ‘සඞ්ඝස්සා’ති අයං සද්දො ‘දාන’න්ති එත්ථ සාමිසම්බන්ධො න හොති, අථ ඛො සම්පදානමෙව, ‘දායකස්සා’ති පන සාමිසම්බන්ධො අජ්ඣාහරිතබ්බො, තස්මා සාමිභූතො දායකොව ඉස්සරො, න සම්පදානභූතො සඞ්ඝො’’ති. තෙ එවං වත්තබ්බා – ‘‘විහාරදානං සඞ්ඝස්සා’’ති ඉදං දානසමයෙ පවත්තවසෙන වුත්තං, න දින්නසමයෙ පවත්තවසෙන. දානකාලෙ හි දායකො අත්තනො වත්ථුභූතං විහාරං සඞ්ඝස්ස පරිච්චජිත්වා දෙති, තස්මා තස්මිං සමයෙ දායකො සාමී හොති, සඞ්ඝො සම්පදානං, දින්නකාලෙ පන සඞ්ඝොව සාමී හොති විහාරස්ස පටිග්ගහිතත්තා, න දායකො පරිච්චත්තත්තා, තස්මා සඞ්ඝො විචාරෙතුං ඉස්සරො. තෙනාහ භගවා ‘‘පරිච්චත්තං තං, භික්ඛවෙ, දායකෙහී’’ති (චූළව. 273). ඉදං පන සද්දලක්ඛණගරුකා සද්දහිස්සන්තීති වුත්තං, අත්ථතො පන චීවරාදීනං චතුන්නං පච්චයානං දානකාලෙයෙව දායකසන්තකභාවො දින්නකාලතො පට්ඨාය පටිග්ගාහකසන්තකභාවො සබ්බෙසං පාකටො, තස්මා ඉදම්පි වචනං දායකසන්තකභාවසාධකං න හොතීති දට්ඨබ්බං.

එවං හොතු, තථාපි ‘‘සචෙ භික්ඛූහි පරිච්චත්තභාවං ඤත්වා සාමිකො වා තස්ස පුත්තධීතරො ¶ වා අඤ්ඤො වා කොචි වංසෙ උප්පන්නො පුන කප්පියවොහාරෙන දෙති, වට්ටතී’’ති අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.538-539) වුත්තත්තා විහාරස්සාමිකභූතදායකස්ස වා තස්ස පුත්තධීතාදීනං වංසෙ උප්පන්නානං වා දාතුං ඉස්සරභාවො සිද්ධොයෙවාති. න සිද්ධො. කස්මාති චෙ? නනු වුත්තං ‘‘භික්ඛූහි පරිච්චත්තභාවං ඤත්වා’’ති, තස්මා අකප්පියත්තා භික්ඛූහි පරිච්චත්තමෙව කප්පියකරණත්ථාය දායකාදීහි පුන ¶ කප්පියවොහාරෙන දෙති, වට්ටති. යථා අප්පටිග්ගහිතත්තා භික්ඛූහි අපරිභුත්තමෙව ඛාදනීයභොජනීයං භික්ඛුසන්තකංයෙව ආපත්තිමොචනත්ථං දායකාදයො පටිග්ගහාපෙති, න පරිභුත්තං, යථා ච බීජගාමපරියාපන්නංයෙව භික්ඛුසන්තකං බීජගාමභූතගාමභාවතො පරිමොචනත්ථං කප්පියකාරකාදයො කප්පියං කරොන්ති, න අපරියාපන්නං, එවං අකප්පියං භික්ඛූහි පරිච්චත්තංයෙව තළාකාදිකං කප්පියකරණත්ථං දායකාදයො පුන දෙන්ති, න අපරිච්චත්තං, තස්මා ඉදම්පි වචනං කප්පියකරණත්තංයෙව සාධෙති, න ඉස්සරත්තන්ති විඤ්ඤායති.

තථාපි එවං වදෙය්යුං ‘‘ජාතිභූමියං ජාතිභූමිකා උපාසකා ආයස්මන්තං ධම්මිකත්ථෙරං සත්තහි ජාතිභූමිකවිහාරෙහි පබ්බාජයිංසූති වචනතො දායකො විහාරස්ස ඉස්සරොති විඤ්ඤායති. ඉස්සරත්තායෙව හි තෙ ථෙරං පබ්බාජෙතුං සක්කා, නො අනිස්සරා’’ති, න ඛො පනෙවං දට්ඨබ්බං. කස්මා? ‘‘ජාතිභූමිකා උපාසකා’’ඉච්චෙව හි වුත්තං, න ‘‘විහාරදායකා’’ති, තස්මා තස්මිං දෙසෙ වසන්තා බහවො උපාසකා ආයස්මන්තං ධම්මිකත්ථෙරං අයුත්තචාරිත්තා සකලසත්තවිහාරතො පබ්බාජයිංසු, න අත්තනො විහාරදායකභාවෙන ඉස්සරත්තා, තස්මා ඉදම්පි උදාහරණං න ඉස්සරභාවදීපකං, අථ ඛො අපරාධානුරූපකරණභාවදීපකන්ති දට්ඨබ්බං. එවං යදා දායකො විහාරං පතිට්ඨාපෙත්වා දෙති, තස්ස මුඤ්චචෙතනං පත්වා දින්නකාලතො පට්ඨාය සො වා තස්ස වංසෙ උප්පන්නො වා ජනපදස්සාමිකරාජාදයො වා ඉස්සරා භවිතුං වා විචාරෙතුං වා න ලභන්ති, පටිග්ගාහකභූතො සඞ්ඝො වා ගණො වා පුග්ගලො වා සොයෙව ඉස්සරො භවිතුං වා විචාරෙතුං වා ලභතීති දට්ඨබ්බං.

තත්ථ දායකාදීනං ඉස්සරො භවිතුං අලභනභාවො කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘වත්ථුපරිච්චාගලක්ඛණත්තා දානස්ස, පථවාදිවත්ථුපරිච්චාගෙන ¶ ච පුන ගහණස්ස අයුත්තත්තා’’ති විමතිවිනොදනියං වචනතො ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යං දීයමානං පතති, තං සාමං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං, පරිච්චත්තං තං, භික්ඛවෙ, දායකෙහී’’ති (චූළව. 273) භගවතා වුත්තත්තා ච ‘‘පරිච්චත්තං තං, භික්ඛවෙ, දායකෙහීති වචනෙන පනෙත්ථ පරසන්තකාභාවො දීපිතො’’ති අට්ඨකථායං ¶ වුත්තත්තා ච විඤ්ඤායති. සඞ්ඝාදීනං ඉස්සරො භවිතුං ලභනභාවො කථං ඤාතබ්බොති චෙ? සඞ්ඝිකො නාම විහාරො සඞ්ඝස්ස දින්නො හොති පරිච්චත්තො, ‘‘පුග්ගලිකෙ පුග්ගලිකසඤ්ඤී අඤ්ඤස්ස පුග්ගලිකෙ ආපත්ති දුක්කටස්ස, අත්තනො පුග්ගලිකෙ අනාපත්තී’’ති පාචිත්තියපාළියං (පාචි. 117, 127) ආගමනතො ච ‘‘අන්තමසො චතුරඞ්ගුලපාදකං ගාමදාරකෙහි පංස්වාගාරකෙසු කීළන්තෙහි කතම්පි සඞ්ඝස්ස දින්නතො පට්ඨාය ගරුභණ්ඩං හොතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 321) සමන්තපාසාදිකායං වචනතො ච ‘‘අභියොගෙපි චෙත්ථ චාතුද්දිසං සඞ්ඝං උද්දිස්ස භික්ඛූනං දින්නං විහාරං වා පරිවෙණං වා ආවාසං වා මහන්තම්පි ඛුද්දකම්පි අභියුඤ්ජතො අභියොගො න රුහති, අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හිතුම්පි න සක්කොති. කස්මා? සබ්බෙසං ධුරනික්ඛෙපාභාවතො. න හෙත්ථ සබ්බෙ චාතුද්දිසා භික්ඛූ ධුරනික්ඛෙපං කරොන්තීති. දීඝභාණකාදිභෙදස්ස පන ගණස්ස එකපුග්ගලස්ස වා සන්තකං අභියුඤ්ජිත්වා ගණ්හන්තො සක්කොති තෙ ධුරං නික්ඛිපාපෙතු’’න්ති දුතියපාරාජිකවණ්ණනායං (පාරා. අට්ඨ. 1.102) වචනතො ච විඤ්ඤායති.

කථං දායකාදීනං විචාරෙතුං අලභනභාවො විඤ්ඤායතීති චෙ? සන්තෙසුපි වෙළුවනවිහාරාදිදායකෙසු තෙසං විචාරණං අනනුජානිත්වා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්චහඞ්ගෙහි සමන්නාගතං භික්ඛුං සෙනාසනග්ගාහාපකං සම්මන්නිතු’’න්ති භික්ඛුස්සෙව සෙනාසනග්ගාහාපකසම්මුතිඅනුජානතො ච භණ්ඩනකාරකෙසු ¶ කොසම්බකභික්ඛූසු සාවත්ථිං ආගතෙසු අනාථපිණ්ඩිකෙන ච විසාඛාය මහාඋපාසිකාය ච ‘‘කථාහං, භන්තෙ, තෙසු භික්ඛූසු පටිපජ්ජාමී’’ති (මහාව. 468) එවං ජෙතවනවිහාරදායකපුබ්බාරාමවිහාරදායකභූතෙසු ආරොචිතෙසුපි තෙසං සෙනාසනවිචාරණං අවත්වා ආයස්මතා සාරිපුත්තත්ථෙරෙන ‘‘කථං නු ඛො, භන්තෙ, තෙසු භික්ඛූසු සෙනාසනෙ පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති ආරොචිතෙ ‘‘තෙන හි, සාරිපුත්ත, විවිත්තං සෙනාසනං දාතබ්බ’’න්ති වත්වා ‘‘සචෙ පන, භන්තෙ, විවිත්තං න හොති, කථං පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි විවිත්තං කත්වාපි දාතබ්බං, න ත්වෙවාහං, සාරිපුත්ත, කෙනචි පරියායෙන වුඩ්ඪතරස්ස භික්ඛුනො සෙනාසනං පටිබාහිතබ්බන්ති වදාමි, යො පටිබාහෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 473) ථෙරස්සෙව සෙනාසනස්ස විචාරණස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා ච විඤ්ඤායති.

කථං පන සඞ්ඝාදීනං සෙනාසනං විචාරෙතුං ලභනභාවො විඤ්ඤායතීති? ‘‘එවඤ්ච, භික්ඛවෙ, ¶ සම්මන්නිතබ්බො – පඨමං භික්ඛු යාචිතබ්බො, යාචිත්වා බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො –

සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො…පෙ… සම්මතො සඞ්ඝෙන ඉත්ථන්නාමො භික්ඛු සෙනාසනග්ගාහාපකො, ඛමති සඞ්ඝස්ස, තස්මා තුණ්හී, එවමෙතං ධාරයාමීති (චූළව. 317).

එවං සඞ්ඝෙන සෙනාසනග්ගාහාපකං සම්මන්නාපෙත්වා පුන තෙන සඞ්ඝසම්මතෙන සෙනාසනග්ගාහාපකෙන සෙනාසනග්ගාහකවිධානං අනුජානිතුං අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඨමං භික්ඛූ ගණෙතුං, භික්ඛූ ගණෙත්වා සෙය්යා ගණෙතුං, සෙය්යා ගණෙත්වා සෙය්යග්ගෙන ගාහෙතු’’න්ති වචනතො සඞ්ඝිකසෙනාසනස්ස ¶ සඞ්ඝෙන විචාරෙතුං ලභනභාවො විඤ්ඤායති.

‘‘දීඝභාණකාදිභෙදස්ස පන ගණස්ස එකපුග්ගලස්ස වා දින්නවිහාරාදිං අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හන්තෙ ධුරනික්ඛෙපසම්භවා පාරාජික’’න්ති අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 1.102) ආගමනතො ච ‘‘අත්තනො පුග්ගලිකෙ අනාපත්තී’’ති පාළියං (පාචි. 117) ආගමනතො ච ‘‘යස්මිං පන විස්සාසො රුහති, තස්ස සන්තකං අත්තනො පුග්ගලිකමිව හොතීති මහාපච්චරිආදීසු වුත්ත’’න්ති අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 112) වචනතො ච ගණස්ස දින්නො ගණසන්තකවිහාරො ගණෙනෙව විචාරීයතෙ, නො දායකාදීහි. පුග්ගලස්ස දින්නො පුග්ගලිකවිහාරොපි පටිග්ගාහකපුග්ගලෙනෙව විචාරීයතෙ, නො දායකාදීහීති විඤ්ඤායති. එවං විනයපාළියං අට්ඨකථාටීකාසු ච විහාරස්ස සඞ්ඝිකගණසන්තකපුග්ගලිකවසෙන තිවිධස්සෙව වචනතො ච තෙසංයෙව සඞ්ඝගණපුග්ගලානං විහාරවිචාරණස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා ච දායකසන්තකස්ස විහාරස්ස විසුං අවුත්තත්තා ච දායකානං විහාරවිචාරණස්ස අනනුඤ්ඤාතත්තා ච සඞ්ඝාදයො එව විහාරස්ස ඉස්සරා හොන්ති, තෙයෙව ච විචාරෙතුං ලභන්තීති දට්ඨබ්බං.

එවං හොතු, තෙසු පටිග්ගාහකභූතෙසු සඞ්ඝගණපුග්ගලෙසු සො විහාරො කස්ස සන්තකො හොති, කෙන ච විචාරෙතබ්බොති? වුච්චතෙ – සඞ්ඝිකවිහාරෙ තාව ‘‘ආගතානාගතස්ස චාතුද්දිසස්ස සඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති දින්නත්තා පටිග්ගාහකෙසු කාලකතෙසුපි තදඤ්ඤො චාතුද්දිසසඞ්ඝො ච අනාගතසඞ්ඝො ච ඉස්සරො, තස්ස සන්තකො, තෙන විචාරෙතබ්බො. ගණසන්තකෙ පන තස්මිං ගණෙ යාව එකොපි අත්ථි, තාව ගණසන්තකොව, තෙන අවසිට්ඨෙන භික්ඛුනා විචාරෙතබ්බො. සබ්බෙසු කාලකතෙසු ¶ යදි සකලගණො වා තංගණපරියාපන්නඅවසිට්ඨපුග්ගලො ¶ වා ජීවමානකාලෙයෙව යස්ස කස්සචි දින්නො, යෙන ච විස්සාසග්ගාහවසෙන ගහිතො, සො ඉස්සරො. සචෙපි සකලගණො ජීවමානකාලෙයෙව අඤ්ඤගණස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා පුග්ගලස්ස වා දෙති, තෙ අඤ්ඤගණසඞ්ඝපුග්ගලා ඉස්සරා හොන්ති. පුග්ගලිකවිහාරෙ පන සො විහාරස්සාමිකො අත්තනො ජීවමානකාලෙයෙව සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා පුග්ගලස්ස වා දෙති, තෙ ඉස්සරා හොන්ති. යො වා පන තස්ස ජීවමානස්සෙව විස්සාසග්ගාහවසෙන ගණ්හාති, සොව ඉස්සරො හොතීති දට්ඨබ්බො.

කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? සඞ්ඝිකෙ විහාරස්ස ගරුභණ්ඩත්තා අවිස්සජ්ජියං අවෙභඞ්ගිකං හොති, න කස්සචි දාතබ්බං. ගණසන්තකපුග්ගලිකෙසු පන තෙසං සාමිකත්තා දානවිස්සාසග්ගාහා රුහන්ති, ‘‘තස්මා සො ජීවමානොයෙව සබ්බං අත්තනො පරික්ඛාරං නිස්සජ්ජිත්වා කස්සචි අදාසි, කොචි වා විස්සාසං අග්ගහෙසි. යස්ස දින්නං, යෙන ච ගහිතං, තස්සෙව හොතී’’ති ච ‘‘ද්වින්නං සන්තකං හොති අවිභත්තං, එකස්මිං කාලකතෙ ඉතරො සාමී, බහූනම්පි සන්තකෙ එසෙව නයො’’ති (මහාව. අට්ඨ. 369) ච අට්ඨකථායං වුත්තත්තා විඤ්ඤායති.

එවං පන විස්සජ්ජෙත්වා අදින්නං ‘‘මමච්චයෙන අසුකස්ස හොතූ’’ති දානං අච්චයදානත්තා න රුහති. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 419) ‘‘සචෙ හි පඤ්චසු සහධම්මිකෙසු යො කොචි කාලං කරොන්තො ‘මමච්චයෙන මය්හං පරික්ඛාරො උපජ්ඣායස්ස හොතු, ආචරියස්ස හොතු, සද්ධිවිහාරිකස්ස හොතු, අන්තෙවාසිකස්ස හොතු, මාතු හොතු, පිතු හොතු, අඤ්ඤස්ස වා කස්සචි හොතූ’ති වදති, තෙසං න හොති, සඞ්ඝස්සෙව හොති. න හි පඤ්චන්නං සහධම්මිකානං අච්චයදානං රුහති, ගිහීනං පන රුහතී’’ති. එත්ථ ච එකච්චෙ පන විනයධරා ‘‘ගිහීනන්ති ¶ පදං සම්පදානන්ති ගහෙත්වා භික්ඛූනං සන්තකං අච්චයදානවසෙන ගිහීනං දදන්තෙ රුහති, පඤ්චන්නං පන සහධම්මිකානං දෙන්තො න රුහතී’’ති වදන්ති. එවං සන්තෙ මාතාපිතූනං දදන්තොපි රුහෙය්ය තෙසං ගිහිභූතත්තා. ‘‘අථ ච පන ‘මාතු හොතු, පිතු හොතු, අඤ්ඤස්ස වා කස්සචි හොතූ’ති වදති, තෙසං න හොතී’’ති වචනතො න රුහතීති විඤ්ඤායති, තස්මා ‘‘ගිහීනං පනා’’ති ඉදං න සම්පදානවචනං, අථ ඛො සාමිවචනමෙවාති දට්ඨබ්බං. තෙන ගිහීනං පන සන්තකං අච්චයදානං රුහතීති සම්බන්ධො කාතබ්බො.

කිඤ්ච භිය්යො – ‘‘සචෙ හි පඤ්චසු සහධම්මිකෙසු යො කොචි කාලං කරොන්තො මමච්චයෙන ¶ මය්හං පරික්ඛාරො’’ති ආරභිත්වා ‘‘න හි පඤ්චන්නං සහධම්මිකානං අච්චයදානං රුහති, ගිහීනං පන රුහතී’’ති වුත්තත්තා සාම්යත්ථෙ ඡට්ඨීබහුවචනං සමත්ථිතං භවති. යදි එවං ‘‘ගිහීන’’න්ති පදස්ස අසම්පදානත්තෙ සති කතමං සම්පදානං හොතීති? ‘‘යස්ස කස්සචී’’ති පදං. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 419) ‘‘මාතු හොතු, පිතු හොතු, අඤ්ඤස්ස වා කස්සචි හොතූ’’ති. අයමත්ථො අජ්ජුකවත්ථුනා (පාරා. 158) දීපෙතබ්බො. එවං ජීවමානකාලෙයෙව දත්වා මතෙසු විනිච්ඡයො අම්හෙහි ඤාතො, කස්සචි අදත්වා මතෙසු විනිච්ඡයො කථං ඤාතබ්බොති? තත්ථාපි සඞ්ඝිකෙ තාව හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සඞ්ඝොව ඉස්සරො, ගණසන්තකෙ පන එකච්චෙසු අවසෙසා ඉස්සරා, සබ්බෙසු මතෙසු සඞ්ඝොව ඉස්සරො. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 369) ‘‘සබ්බෙසු මතෙසු සඞ්ඝිකං හොතී’’ති. පුග්ගලිකෙ පන විහාරස්ස ගරුභණ්ඩත්තා අවිස්සජ්ජියං අවෙභඞ්ගිකං සඞ්ඝිකමෙව හොති.

කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘භික්ඛුස්ස, භික්ඛවෙ, කාලකතෙ සඞ්ඝො සාමී පත්තචීවරෙ, අපිච ගිලානුපට්ඨාකා බහූපකාරා, අනුජානාමි ¶ , භික්ඛවෙ, සඞ්ඝෙන තිචීවරඤ්ච පත්තඤ්ච ගිලානුපට්ඨාකානං දාතුං. යං තත්ථ ලහුභණ්ඩං ලහුපරික්ඛාරං, තං සම්මුඛීභූතෙන සඞ්ඝෙන භාජෙතුං. යං තත්ථ ගරුභණ්ඩං ගරුපරික්ඛාරං, තං ආගතානාගතස්ස චාතුද්දිසස්ස සඞ්ඝස්ස අවිස්සජ්ජියං අවෙභඞ්ගික’’න්ති (මහාව. 369) තෙන භගවතා ජානතා පස්සතා අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන වුත්තත්තා විඤ්ඤායති. එවම්පි ‘‘ගරුභණ්ඩං ගරුපරික්ඛාරං’’ඉච්චෙව භගවතා වුත්තං, න ‘‘විහාර’’න්ති, තස්මා කථං විහාරස්ස ගරුභණ්ඩභාවොති විඤ්ඤායතීති? ‘‘විහාරො විහාරවත්ථු, ඉදං දුතියං අවෙභඞ්ගික’’න්ති පාළියං,

‘‘ද්විසඞ්ගහානි ද්වෙ හොන්ති, තතියං චතුසඞ්ගහං;

චතුත්ථං නවකොට්ඨාසං, පඤ්චමං අට්ඨභෙදනං.

‘‘ඉති පඤ්චහි රාසීහි, පඤ්චනිම්මලලොචනො;

පඤ්චවීසවිධං නාථො, ගරුභණ්ඩං පකාසයී’’ති. (චූළව. අට්ඨ. 321) –

අට්ඨකථායඤ්ච වුත්තත්තා විඤ්ඤායති.

ඉති ¶ දායකො විහාරං කත්වා කුලූපකභික්ඛුස්ස දෙති, තස්ස මුඤ්චචෙතනුප්පත්තිතො පුබ්බකාලෙ දායකො විහාරස්සාමිකො හොති, දාතුං වා විචාරෙතුං වා ඉස්සරො, මුඤ්චචෙතනුප්පත්තිතො පට්ඨාය පටිග්ගාහකභික්ඛු සාමිකො හොති, පරිභුඤ්ජිතුං වා අඤ්ඤෙසං දාතුං වා ඉස්සරො. සො පුග්ගලො අත්තනො ජීවමානක්ඛණෙයෙව සද්ධිවිහාරිකාදීනං නිස්සජ්ජිත්වා දෙති, තදා තෙ සද්ධිවිහාරිකාදයො සාමිකා හොන්ති, පරිභුඤ්ජිතුං වා අඤ්ඤස්ස වා දාතුං ඉස්සරා. යදි පන කස්සචි අදත්වාව කාලං කරොති, තදා සඞ්ඝොව තස්ස විහාරස්ස සාමිකො හොති, න දායකො වා පුග්ගලො වා, සඞ්ඝානුමතියා එව පුග්ගලො පරිභුඤ්ජිතුං ලභති, න අත්තනො ඉස්සරවතායාති දට්ඨබ්බො.

එවං ¶ මූලතොයෙව සඞ්ඝස්ස දින්නත්තා සඞ්ඝිකභූතවිහාරො වා මූලෙ ගණපුග්ගලානං දින්නත්තා ගණසන්තකපුග්ගලිකභූතොපි තෙසං ගණපුග්ගලානං අඤ්ඤස්ස නිස්සජ්ජනවසෙන අදත්වා කාලකතත්තා පච්ඡා සඞ්ඝිකභාවං පත්තවිහාරො වා සඞ්ඝෙන විචාරෙතබ්බො හොති. සඞ්ඝෙනපි භගවතො අනුමතියා සෙනාසනග්ගාහාපකං සම්මන්නිත්වා ගාහාපෙතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 317) ‘‘අථ ඛො භික්ඛූනං එතදහොසි ‘කෙන නු ඛො සෙනාසනං ගාහෙතබ්බ’න්ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – ‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්චහඞ්ගෙහි සමන්නාගතං භික්ඛුං සෙනාසනග්ගාහාපකං සම්මන්නිතු’න්ති’’ආදි.

ඉමස්මිං ඨානෙ ‘‘සෙනාසනග්ගාහො නාම වස්සකාලවසෙන සෙනාසනග්ගාහො, උතුකාලවසෙන සෙනාසනග්ගාහො, ධුවවාසවසෙන සෙනාසනග්ගාහොති තිවිධො හොති. තෙසු වස්සකාලවසෙන සෙනාසනග්ගාහො පුරිමවස්සවසෙන සෙනාසනග්ගාහො, පච්ඡිමවස්සවසෙන සෙනාසනග්ගාහොති දුවිධො. උතුකාලවසෙන සෙනාසනග්ගාහොපි අන්තරාමුත්තකවසෙන සෙනාසනග්ගාහො, තඞ්ඛණපටිසල්ලානවසෙන සෙනාසනග්ගාහොති දුවිධො’’ති ආචරියා වදන්ති, එතං පාළියා ච අට්ඨකථාය ච අසමෙන්තං විය දිස්සති. පාළියඤ්හි (චූළව. 318) ‘‘අථ ඛො භික්ඛූනං එතදහොසි ‘කති නු ඛො සෙනාසනග්ගාහො’ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – තයොමෙ, භික්ඛවෙ, සෙනාසනග්ගාහා පුරිමකො පච්ඡිමකො අන්තරාමුත්තකො. අපරජ්ජුගතාය ආසාළ්හියා පුරිමකො ගාහෙතබ්බො, මාසගතාය ආසාළ්හියා පච්ඡිමකො ගාහෙතබ්බො, අපරජ්ජුගතාය පවාරණාය ආයතිං වස්සාවාසත්ථාය අන්තරාමුත්තකො ගාහෙතබ්බො. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, තයො සෙනාසනග්ගාහා’’ති එවං ආගතො, අට්ඨකථායම්පි ¶ (චූළව. අට්ඨ. 318) ‘‘තීසු සෙනාසනග්ගාහෙසු පුරිමකො ච පච්ඡිමකො ¶ චාති ඉමෙ ද්වෙ ගාහා ථාවරා. අන්තරාමුත්තකෙ අයං විනිච්ඡයො…පෙ… අයං තාව අන්තොවස්සෙ වස්සූපනායිකාදිවසෙන පාළියං ආගතසෙනාසනග්ගාහකථා, අයං පන සෙනාසනග්ගාහො නාම දුවිධො හොති උතුකාලෙ ච වස්සාවාසෙ චා’’ති එවං ආගතො, තස්මා සඞ්ඝෙන සම්මතසෙනාසනග්ගාහාපකෙන විචාරෙතබ්බා.

සෙනාසනග්ගාහො නාම උතුකාලෙ සෙනාසනග්ගාහො, වස්සාවාසෙ සෙනාසනග්ගාහොති දුවිධො. තත්ථ උතුකාලො නාම හෙමන්තඋතුගිම්හඋතුවසෙන අට්ඨ මාසා, තස්මිං කාලෙ භික්ඛූ අනියතාවාසා හොන්ති, තස්මා යෙ යදා ආගච්ඡන්ති, තෙසං තදා භික්ඛූ උට්ඨාපෙත්වා සෙනාසනං දාතබ්බං, අකාලො නාම නත්ථි. අයං උතුකාලෙ සෙනාසනග්ගාහො නාම. වස්සාවාසෙ සෙනාසනග්ගාහො පන ‘‘පුරිමකො පච්ඡිමකො අන්තරාමුත්තකො’’ති පාළියං ආගතනයෙන තිවිධො හොති. අන්තරාමුත්තකොපි හි ආයතිං වස්සාවාසත්ථාය ගාහිතත්තා වස්සාවාසෙ සෙනාසනග්ගාහමෙව පවිසති, න උතුකාලෙ සෙනාසනග්ගාහො. වුත්තඤ්හි භගවතා ‘‘අපරජ්ජුගතාය පවාරණාය ආයතිං වස්සාවාසත්ථාය අන්තරාමුත්තකො ගාහෙතබ්බො’’ති. තඞ්ඛණපටිසල්ලානවසෙන සෙනාසනග්ගාහොති ච නෙව පාළියං න අට්ඨකථායං විසුං ආගතො, උතුකාලෙ සෙනාසනග්ගාහොයෙව තදඞ්ගසෙනාසනග්ගාහොතිපි තඞ්ඛණපටිසල්ලානවසෙන සෙනාසනග්ගාහොතිපි වදන්ති, තස්මා උතුකාලවසෙන සෙනාසනග්ගාහොපි ‘‘අන්තරාමුත්තකවසෙන සෙනාසනග්ගාහො තඞ්ඛණපටිසල්ලානවසෙන සෙනාසනග්ගාහොති දුබ්බිධො’’ති න වත්තබ්බො.

අථාපි ¶ වදන්ති ‘‘යථාවුත්තෙසු පඤ්චසු සෙනාසනග්ගාහෙසු චත්තාරො සෙනාසනග්ගාහා පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතෙන සෙනාසනග්ගාහාපකසම්මුතිලද්ධෙන භික්ඛුනා අන්තොඋපචාරසීමට්ඨෙන හුත්වා අන්තොසීමට්ඨානං භික්ඛූනං යථාවිනයං විචාරෙතබ්බා හොන්ති, තෙ පන විචාරණා යාවජ්ජකාලා ථාවරා හුත්වා න තිට්ඨන්ති, ධුවවාසවසෙන විචාරණමෙව යාවජ්ජකාලා ථාවරං හුත්වා තිට්ඨතී’’ති, තම්පි තථා න සක්කා වත්තුං. කස්මා? සෙනාසනග්ගාහාපකභෙදෙ ‘‘ධුවවාසවසෙන සෙනාසනග්ගාහො’’ති පාළියං අට්ඨකථායඤ්ච නත්ථි. ධුවවාසවසෙන විචාරණඤ්ච සම්මුතිලද්ධෙන සෙනාසනග්ගාහාපකෙන විචාරෙතබ්බං න හොති, අථ ඛො සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන අපලොකනකම්මවසෙන දුවඞ්ගසමන්නාගතස්ස භික්ඛුස්ස අනුට්ඨාපනීයං කත්වා දානමෙව, තස්මා සමග්ගො සඞ්ඝො බහූපකාරතාගුණවිසිට්ඨතාසඞ්ඛාතෙහි ද්වීහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං භික්ඛුං අපලොකනකම්මවසෙන සම්මන්නිත්වා ¶ තස්ස ඵාසුකං ආවාසං ධුවවාසවසෙන අනුට්ඨාපනීයං කත්වා දෙති, තං යාවජ්ජකාලා ථාවරං හුත්වා තිට්ඨතීති වත්තබ්බං.

සමග්ගො සඞ්ඝොව ධුවවාසවසෙන දෙති, න සෙනාසනග්ගාහාපකොති අයමත්ථො කථං ඤාතබ්බොති චෙ? ‘‘සඞ්ඝො පන භණ්ඩාගාරිකස්ස වා ධම්මකථිකවිනයධරාදීනං වා ගණවාචකආචරියස්ස වා බහූපකාරතං ගුණවිසිට්ඨතඤ්ච සල්ලක්ඛෙන්තො ධුවවාසත්ථාය විහාරං සම්මන්නිත්වා දෙතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 120; කඞ්ඛා. අට්ඨ. අනුපඛජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘සඞ්ඝො පන බහුස්සුතස්ස උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීහි බහූපකාරස්ස භාරනිත්ථාරකස්ස ඵාසුකං ආවාසං අනුට්ඨාපනීයං කත්වා දෙතී’’ති ච ‘‘සඞ්ඝො පන භණ්ඩාගාරිකස්ස වා ධම්මකථිකවිනයධරගණවාචකාචරියානං වා බහූපකාරතං ගුණවිසිට්ඨතඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා ධුවවාසත්ථාය විහාරං සල්ලක්ඛෙත්වා සම්මන්නිත්වා දෙතී’’ති ච ‘‘බහුස්සුතස්ස සඞ්ඝභාරනිත්ථාරකස්ස ¶ භික්ඛුනො අනුට්ඨාපනීයසෙනාසනම්පී’’ති (පරි. අට්ඨ. 495-496) ච ‘‘අපලොකනකම්මං නාම සීමට්ඨකං සඞ්ඝං සොධෙත්වා ඡන්දාරහානං ඡන්දං ආහරිත්වා සමග්ගස්ස සඞ්ඝස්ස අනුමතියා තික්ඛත්තුං සාවෙත්වා කත්තබ්බං කම්ම’’න්ති ච අට්ඨකථාසු (පරි. අට්ඨ. 482) වචනතො සාධුකං නිස්සංසයෙන ඤාතබ්බොති.

කථං පන අපලොකනකම්මෙන දාතබ්බභාවො විඤ්ඤායතීති? ‘‘බහුස්සුතස්ස සඞ්ඝභාරනිත්ථාරකස්ස භික්ඛුනො අනුට්ඨාපනීයසෙනාසනම්පි සඞ්ඝකිච්චං කරොන්තානං කප්පියකාරකාදීනං භත්තවෙතනම්පි අපලොකනකම්මෙන දාතුං වට්ටතී’’ති පරිවාරට්ඨකථායං (පරි. අට්ඨ. 495-496) කම්මවග්ගෙ ආගතත්තා විඤ්ඤායති. කථං පන දුවඞ්ගසමන්නාගතස්ස භික්ඛුනොයෙව දාතබ්බභාවො විඤ්ඤායතීති? ‘‘බහූපකාරතන්ති භණ්ඩාගාරිකතාදිබහුඋපකාරභාවං. න කෙවලං ඉදමෙවාති ආහ ‘ගුණවිසිට්ඨතඤ්චා’තිආදි. තෙන බහූපකාරත්තෙපි ගුණවිසිට්ඨත්තාභාවෙ, ගුණවිසිට්ඨත්තෙපි බහූපකාරත්තාභාවෙ දාතුං න වට්ටතීති දස්සෙතී’’ති විනයත්ථමඤ්ජූසායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. ටී. අනුපඛජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා) වුත්තත්තා විඤ්ඤායති.

කස්මා පන සෙනාසනග්ගාහාපකෙන විචාරෙතබ්බො සෙනාසනග්ගාහො යාවජ්ජකාලා න තිට්ඨතීති? පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතස්ස සෙනාසනග්ගාහාපකස්ස භික්ඛුනො දුල්ලභත්තා, නානාදෙසවාසීනං නානාචරියකුලසම්භවානං භික්ඛූනං එකසම්භොගපරිභොගස්ස දුක්කරත්තා ච ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහි ¶ න තිට්ඨති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්චහඞ්ගෙහි සමන්නාගතං භික්ඛුං සෙනාසනග්ගාහාපකං සම්මන්නිතුං, යො න ඡන්දාගතිං ගච්ඡෙය්ය, න දොසාගතිං ගච්ඡෙය්ය, න මොහාගතිං ගච්ඡෙය්ය, න භයාගතිං ගච්ඡෙය්ය ¶ , ගහිතාගහිතඤ්ච ජානෙය්යා’’ති (චූළව. 317). අට්ඨකථායම්පි (පාචි. අට්ඨ. 122) ‘‘එවරූපෙන හි සභාගපුග්ගලෙන එකවිහාරෙ වා එකපරිවෙණෙ වා වසන්තෙන අත්ථො නත්ථී’’ති වුත්තං. කස්මා පන ධුවවාසත්ථාය දානවිචාරො යාවජ්ජකාලා තිට්ඨතීති? පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතාභාවෙපි සීමට්ඨකස්ස සමග්ගස්ස සඞ්ඝස්ස අනුමතියා කත්තබ්බත්තා. වුත්තඤ්හි ‘‘අපලොකනකම්මං නාම සීමට්ඨකං සඞ්ඝං සොධෙත්වා ඡන්දාරහානං ඡන්දං ආහරිත්වා සමග්ගස්ස සඞ්ඝස්ස අනුමතියා තික්ඛත්තුං සාවෙත්වා කත්තබ්බං කම්ම’’න්ති (පරි. අට්ඨ. 482).

උතුකාලෙ සඞ්ඝිකසෙනාසනෙ වසන්තෙන ආගතො භික්ඛු න පටිබාහෙතබ්බො අඤ්ඤත්ර අනුට්ඨාපනීයා. වුත්තඤ්හි භගවතා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වස්සානං තෙමාසං පටිබාහිතුං, උතුකාලං පන න පටිබාහිතු’’න්ති (චූළව. 318). ‘‘අඤ්ඤත්ර අනුට්ඨාපනීයා’’ති වුත්තං, කතමෙ අනුට්ඨාපනීයාති? චත්තාරො අනුට්ඨාපනීයා වුඩ්ඪතරො, භණ්ඩාගාරිකො, ගිලානො, සඞ්ඝතො ලද්ධසෙනාසනො ච. තත්ථ වුඩ්ඪතරො භික්ඛු තස්මිං විහාරෙ අන්තොසීමට්ඨකභික්ඛූසු අත්තනා වුඩ්ඪතරස්ස අඤ්ඤස්ස අභාවා යථාවුඩ්ඪං කෙනචි අනුට්ඨාපනීයො. භණ්ඩාගාරිකො සඞ්ඝෙන සම්මන්නිත්වා භණ්ඩාගාරස්ස දින්නතාය සඞ්ඝස්ස භණ්ඩං රක්ඛන්තො ගොපෙන්තො වසති, තස්මා සො භණ්ඩාගාරිකො කෙනචි අනුට්ඨාපනීයො. ගිලානො ගෙලඤ්ඤාභිභූතො අත්තනො ලද්ධසෙනාසනෙ වසන්තො කෙනචි අනුට්ඨාපනීයො. සඞ්ඝතො ලද්ධසෙනාසනො සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන දින්නසෙනාසනත්තා කෙනචි අනුට්ඨාපනීයො. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 343) ‘‘චත්තාරො හි න වුට්ඨාපෙතබ්බා වුඩ්ඪතරො, භණ්ඩාගාරිකො, ගිලානො, සඞ්ඝතො ලද්ධසෙනාසනොති. තත්ථ වුඩ්ඪතරො අත්තනො වුඩ්ඪතාය නවකතරෙන න ¶ වුට්ඨාපෙතබ්බො, භණ්ඩාගාරිකො සඞ්ඝෙන සම්මන්නිත්වා භණ්ඩාගාරස්ස දින්නතාය, ගිලානො අත්තනො ගිලානතාය, සඞ්ඝො පන බහුස්සුතස්ස උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීහි බහූපකාරස්ස භාරනිත්ථාරකස්ස ඵාසුකං ආවාසං අනුට්ඨාපනීයං කත්වා දෙති, තස්මා සො උපකාරකතාය ච සඞ්ඝතො ලද්ධතාය ච න වුට්ඨාපෙතබ්බො’’ති. ඨපෙත්වා ඉමෙ චත්තාරො අවසෙසා වුට්ඨාපනීයාව හොන්ති.

අපරස්මිං භික්ඛුම්හි ආගතෙ වුට්ඨාපෙත්වා සෙනාසනං දාපෙතබ්බං. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 318) ‘‘උතුකාලෙ තාව කෙචි ආගන්තුකා භික්ඛූ පුරෙභත්තං ආගච්ඡන්ති, කෙචි ¶ පච්ඡාභත්තං පඨමයාමං වා මජ්ඣිමයාමං වා පච්ඡිමයාමං වා, යෙ යදා ආගච්ඡන්ති, තෙසං තදාව භික්ඛූ උට්ඨාපෙත්වා සෙනාසනං දාතබ්බං, අකාලො නාම නත්ථී’’ති. එතරහි පන සද්ධා පසන්නා මනුස්සා විහාරං කත්වා අප්පෙකච්චෙ පණ්ඩිතානං වචනං සුත්වා ‘‘සඞ්ඝෙ දින්නං මහප්ඵල’’න්ති ඤත්වා චාතුද්දිසං සඞ්ඝං ආරබ්භ ‘‘ඉමං විහාරං ආගතානාගතස්ස චාතුද්දිසස්ස සඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති වත්වා දෙන්ති, අප්පෙකච්චෙ අත්තනා පසන්නං භික්ඛුං ආරබ්භ විහාරං කත්වාපි දානකාලෙ තෙන උය්යොජිතා හුත්වා චාතුද්දිසං සඞ්ඝං ආරබ්භ වුත්තනයෙන දෙන්ති, අප්පෙකච්චෙ කරණකාලෙපි දානකාලෙපි අත්තනො කුලූපකභික්ඛුමෙව ආරබ්භ පරිච්චජන්ති, තථාපි දක්ඛිණොදකපාතනකාලෙ තෙන සික්ඛාපිතා යථාවුත්තපාඨං වචීභෙදං කරොන්ති, චිත්තෙන පන කුලූපකස්සෙව දෙන්ති, න සබ්බසඞ්ඝසාධාරණත්ථං ඉච්ඡන්ති.

ඉමෙසු තීසු දානෙසු පඨමං පුබ්බකාලෙපි දානකාලෙපි සඞ්ඝං උද්දිස්ස පවත්තත්තා සබ්බසඞ්ඝිකං හොති. දුතියං පුබ්බකාලෙ පුග්ගලං උද්දිස්ස පවත්තමානම්පි දානකාලෙ සඞ්ඝං උද්දිස්ස පවත්තත්තා සඞ්ඝිකමෙව. තතියං පන පුබ්බකාලෙපි දානකාලෙපි ¶ කුලූපකපුග්ගලමෙව උද්දිස්ස පවත්තති, න සඞ්ඝං, කෙවලං භික්ඛුනා වුත්තානුසාරෙනෙව වචීභෙදං කරොන්ති. එවං සන්තෙ ‘‘කිං අයං විහාරො චිත්තවසෙන පුග්ගලිකො හොති, වචීභෙදවසෙන සඞ්ඝිකො’’ති චින්තායං එකච්චෙ එවං වදෙය්යුං –

‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා;

මනසා චෙ පසන්නෙන, භාසති වා කරොති වා;

තතො නං සුඛමන්වෙති, ඡායාව අනපායිනීති. (ධ. ප. 2) –

වචනතො චිත්තවසෙන පුග්ගලිකො හොතී’’ති. අඤ්ඤෙ ‘‘යථා දායකා වදන්ති, තථා පටිපජ්ජිතබ්බන්ති (චූළව. අට්ඨ. 325) වචනතො වචීභෙදවසෙන සඞ්ඝිකො හොතී’’ති.

තත්රායං විචාරණා – ඉදං දානං පුබ්බෙ පුග්ගලස්ස පරිණතං පච්ඡා සඞ්ඝස්ස පරිණාමිතං, තස්මා ‘‘සඞ්ඝිකො’’ති වුත්තෙ නවසු අධම්මිකදානෙසු ‘‘පුග්ගලස්ස පරිණතං සඞ්ඝස්ස පරිණාමෙතී’’ති (පාරා. 660) වුත්තං අට්ඨමං අධම්මිකදානං හොති, තස්ස දානස්ස පටිග්ගහාපි පරිභොගාපි අධම්මිකපටිග්ගහා අධම්මිකපරිභොගා හොන්ති. ‘‘පුග්ගලිකො’’ති වුත්තෙ තීසු ධම්මිකදානෙසු ‘‘පුග්ගලස්ස දින්නං පුග්ගලස්සෙව දෙතී’’ති වුත්තං තතියධම්මිකදානං හොති, තස්ස ¶ පටිග්ගහාපි පරිභොගාපි ධම්මිකපටිග්ගහා ධම්මිකපරිභොගා හොන්ති, තස්මා පුග්ගලිකපක්ඛං භජති. අප්පෙකච්චෙ සුත්තන්තිකාදිගණෙ පසීදිත්වා විහාරං කාරෙත්වා ගණස්ස දෙන්ති ‘‘ඉමං විහාරං ආයස්මන්තානං දම්මී’’ති. අප්පෙකච්චෙ පුග්ගලෙ පසීදිත්වා විහාරං කත්වා පුග්ගලස්ස දෙන්ති ‘‘ඉමං විහාරං ආයස්මතො දම්මී’’ති. එතෙ පන ගණසන්තකපුග්ගලිකා විහාරා දානකාලතො පට්ඨාය පටිග්ගාහකසන්තකාව හොන්ති, න දායකසන්තකා. තෙසු ගණසන්තකො තාව එකච්චෙසු මතෙසු අවසෙසානං සන්තකො, තෙසු ධරමානෙසුයෙව ¶ කස්සචි දෙන්ති, තස්ස සන්තකො. කස්සචි අදත්වා සබ්බෙසු මතෙසු සඞ්ඝිකො හොති. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 369) ‘‘ද්වින්නං සන්තකං හොති අවිභත්තං, එකස්මිං කාලකතෙ ඉතරො සාමී, බහූනං සන්තකෙපි එසෙව නයො. සබ්බෙසු මතෙසු සඞ්ඝිකංව හොතී’’ති.

පුග්ගලිකවිහාරොපි යදි සො පටිග්ගාහකපුග්ගලො අත්තනො ජීවමානකාලෙයෙව සද්ධිවිහාරිකාදීනං දෙති, කොචි වා තස්ස විස්සාසෙන තං විහාරං අග්ගහෙසි, තස්ස සන්තකො හොති. කස්සචි අදත්වා කාලකතෙ සඞ්ඝිකො හොති. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං ‘‘සො ජීවමානොයෙව සබ්බං අත්තනො පරික්ඛාරං නිස්සජ්ජිත්වා කස්සචි අදාසි, කොචි වා විස්සාසං අග්ගහෙසි. යස්ස දින්නො, යෙන ච ගහිතො, තස්සෙව හොතී’’ති. පාළියඤ්ච (මහාව. 369) ‘‘භික්ඛුස්ස, භික්ඛවෙ, කාලකතෙ සඞ්ඝො සාමී පත්තචීවරෙ, අපිච ගිලානුපට්ඨාකා බහූපකාරා. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සඞ්ඝෙන තිචීවරඤ්ච පත්තඤ්ච ගිලානුපට්ඨාකානං දාතුං, යං තත්ථ ලහුභණ්ඩං ලහුපරික්ඛාරං, තං සම්මුඛීභූතෙන සඞ්ඝෙන භාජෙතුං, යං තත්ථ ගරුභණ්ඩං ගරුපරික්ඛාරං, තං ආගතානාගතස්ස චාතුද්දිසස්ස සඞ්ඝස්ස අවිස්සජ්ජියං අවෙභඞ්ගික’’න්ති (මහාව. 369) වුත්තං, තස්මා ඉමිනා නයෙන විනිච්ඡයො කාතබ්බො.

සඞ්ඝිකෙ පන පාළියං ආගතානං ‘‘පුරිමකො පච්ඡිමකො අන්තරාමුත්තකො චා’’ති (චූළව. 318) වුත්තානං තිණ්ණං සෙනාසනග්ගාහානඤ්ච අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 318) ආගතානං ‘‘උතුකාලෙ ච වස්සාවාසෙ චා’’ති වුත්තානං ද්වින්නං සෙනාසනග්ගාහානඤ්ච එතරහි අසම්පජ්ජනතො අනුට්ඨාපනීයපාළියං ආගතස්ස අත්තනො සභාවෙන අනුට්ඨාපනීයස්ස ධුවවාසත්ථාය සඞ්ඝෙන දින්නතාය අනුට්ඨාපනීයස්ස වසෙනෙව විනිච්ඡයො හොති. වුඩ්ඪතරගිලානා හි ¶ අත්තනො සභාවෙන අනුට්ඨාපනීයා හොන්ති. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 343) ‘‘වුඩ්ඪතරො අත්තනො වුඩ්ඪතාය නවකතරෙන න වුට්ඨාපෙතබ්බො, ගිලානො අත්තනො ගිලානතායා’’ති. භණ්ඩාගාරිකධම්මකථිකාදයො ¶ ධුවවාසත්ථාය සඞ්ඝෙන දින්නතාය අනුට්ඨාපනීයා හොන්ති. වුත්තඤ්හි ‘‘සඞ්ඝො පන භණ්ඩාගාරිකස්ස වා ධම්මකථිකවිනයධරාදීනං වා…පෙ… ධුවවාසත්ථාය විහාරං සම්මන්නිත්වා දෙති, තස්මා යස්ස සඞ්ඝෙන දින්නො, සොපි අනුට්ඨාපනීයො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 120; කඞ්ඛා. අට්ඨ. අනුපඛජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා). සො එවං වෙදිතබ්බො – එතරහි සඞ්ඝිකවිහාරෙසු සඞ්ඝත්ථෙරෙසු යථාකම්මඞ්ගතෙසු තස්මිං විහාරෙ යො භික්ඛු වුඩ්ඪතරො, සොපි ‘‘අයං විහාරො මයා වසිතබ්බො’’ති වදති. යො තත්ථ බ්යත්තො පටිබලො, සොපි තථෙව වදති. යෙන සො විහාරො කාරිතො, සොපි ‘‘මයා පසීදිතපුග්ගලො ආරොපෙතබ්බො’’ති වදති. සඞ්ඝොපි ‘‘මයමෙව ඉස්සරා, තස්මා අම්හෙහි ඉච්ඡිතපුග්ගලො ආරොපෙතබ්බො’’ති වදති. එවංද්විධා වා තිධා වා චතුධා වා භින්නෙසු මහන්තං අධිකරණං හොති.

තෙසු වුඩ්ඪතරො ‘‘න ත්වෙවාහං, භික්ඛවෙ, කෙනචි පරියායෙන වුඩ්ඪතරස්ස ආසනං පටිබාහිතබ්බන්ති වදාමි, යො පටිබාහෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති පාළිපාඨඤ්ච (මහාව. 473; චූළව. 316), ‘‘වුඩ්ඪතරො අත්තනො වුඩ්ඪතාය නවකතරෙන න වුට්ඨාපෙතබ්බො’’ති අට්ඨකථාවචනඤ්ච (පාචි. අට්ඨ. 119 ආදයො; කඞ්ඛා. අට්ඨ. අනුපඛජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා) ගහෙත්වා ‘‘අහමෙව එත්ථ වුඩ්ඪතරො, මයා වුඩ්ඪතරො අඤ්ඤො නත්ථි, තස්මා අහමෙව ඉමස්මිං විහාරෙ වසිතුමනුච්ඡවිකො’’ති සඤ්ඤී හොති. බ්යත්තොපි ‘‘බහුස්සුතස්ස සඞ්ඝභාරනිත්ථාරකස්ස භික්ඛුනො අනුට්ඨාපනීයසෙනාසනම්පී’’ති පරිවාරට්ඨකථාවචනඤ්ච (පරි. අට්ඨ. 495-496), ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, බ්යත්තෙන ¶ භික්ඛුනා පටිබලෙන දසවස්සෙන වා අතිරෙකදසවස්සෙන වා උපසම්පාදෙතුං, නිස්සයං දාතු’’න්තිආදිපාළිවචනඤ්ච (මහාව. 76, 82) ගහෙත්වා ‘‘අහමෙව එත්ථ බ්යත්තො පටිබලො, න මයා අඤ්ඤො බ්යත්තතරො අත්ථි, තස්මා අහමෙව ඉමස්ස විහාරස්ස අනුච්ඡවිකො’’ති සඤ්ඤී. විහාරකාරකොපි ‘‘යෙන විහාරො කාරිතො, සො විහාරසාමිකොති විනයපාඨො (පාචි. අට්ඨ. 116) අත්ථි, මයා ච බහුං ධනං චජිත්වා අයං විහාරො කාරිතො, තස්මා මයා පසන්නපුග්ගලො ආරොපෙතබ්බො, න අඤ්ඤො’’ති සඤ්ඤී. සඞ්ඝොපි ‘‘සඞ්ඝිකො නාම විහාරො සඞ්ඝස්ස දින්නො හොති පරිච්චත්තො’’තිආදිපාළිවචනඤ්ච (පාචි. 116, 121, 126, 131), අන්තමසො චතුරඞ්ගුලපාදකං ගාමදාරකෙහි පංස්වාගාරකෙසු කීළන්තෙහි කතම්පි සඞ්ඝස්ස දින්නකාලතො පට්ඨාය ගරුභණ්ඩං හොතී’’තිආදිඅට්ඨකථාවචනඤ්ච (චූළව. අට්ඨ. 321) ගහෙත්වා ‘‘අයං විහාරො සඞ්ඝිකො ¶ සඞ්ඝසන්තකො, තස්මා අම්හෙහි අභිරුචිතපුග්ගලොව ආරොපෙතබ්බො, න අඤ්ඤො’’ති සඤ්ඤී.

තත්ථ වුඩ්ඪතරස්ස වචනෙපි ‘‘න ත්වෙවාහං, භික්ඛවෙ’’ත්යාදිවචනං (චූළව. 316) තෙසු තෙසු ආසනසාලාදීසු අග්ගාසනස්ස වුඩ්ඪතරාරහත්තා භත්තං භුඤ්ජිත්වා නිසින්නොපි භික්ඛු වුඩ්ඪතරෙ ආගතෙ වුට්ඨාය ආසනං දාතබ්බං සන්ධාය භගවතා වුත්තං, න ධුවවාසං සන්ධාය. ‘‘වුඩ්ඪතරො අත්තනො වුඩ්ඪතාය’’ත්යාදිවචනඤ්ච (පාචි. අට්ඨ. 120; කඞ්ඛා. අට්ඨ. අනුපඛජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා) යථාවුඩ්ඪං සෙනාසනෙ දීයමානෙ වුඩ්ඪතරෙ ආගතෙ නවකතරො වුට්ඨාපෙතබ්බො, වුට්ඨාපෙත්වා වුඩ්ඪතරස්ස සෙනාසනං දාතබ්බං, වුඩ්ඪතරො පන නවකතරෙන න වුට්ඨාපෙතබ්බො. කස්මා? ‘‘අත්තනො වුඩ්ඪතරතායා’’ති උතුකාලෙ යථාවුඩ්ඪං සෙනාසනදානං සන්ධාය වුත්තං, න ධුවවාසත්ථාය දානං සන්ධාය ¶ , තස්මා ඉදම්පි වචනං උපපරික්ඛිතබ්බං, න සීඝං අනුජානිතබ්බං.

බ්යත්තවචනෙපි ‘‘බහුස්සුතස්ස සඞ්ඝභාරනිත්ථාරකස්ස’’ත්යාදිවචනඤ්ච (පරි. අට්ඨ. 445-496) න බහුස්සුතමත්තෙන සඞ්ඝිකවිහාරස්ස ඉස්සරභාවං සන්ධාය වුත්තං, අථ ඛො තස්ස භික්ඛුස්ස බහූපකාරතං ගුණවිසිට්ඨතඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා සඞ්ඝෙන ඵාසුකං ආවාසං අනුට්ඨාපනීයං කත්වා දින්නෙ සො භික්ඛු කෙනචි තම්හා විහාරා අනුට්ඨාපනීයො හොති, ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ’’ත්යාදිවචනඤ්ච (මහාව. 82) නිස්සයාචරියානං ලක්ඛණං පකාසෙතුං භගවතා වුත්තං, න සඞ්ඝිකවිහාරස්ස ඉස්සරත්තං, තස්මා ඉදම්පි වචනං උපපරික්ඛිතබ්බං, න සීඝං අනුජානිතබ්බං.

දායකවචනං පන නානුජානිතබ්බං පටිබාහිතබ්බං. කස්මා? ‘‘යෙන විහාරො කාරිතො’’ත්යාදිපාඨස්ස අමුඛ්යවොහාරත්තා. යථා හි පුථුජ්ජනකාලෙ රූපාදීසු සඤ්ජනස්ස භූතපුබ්බත්තා භූතපුබ්බගතියා අරහාපි ‘‘සත්තො’’ති, එවං දානකාලතො පුබ්බෙ තස්ස විහාරස්ස සාමිභූතපුබ්බත්තා දායකො ‘‘විහාරසාමිකො’’ති වුච්චති, න ඉස්සරත්තා. න හි සකලෙ විනයපිටකෙ අට්ඨකථාටීකාසු ච ‘‘විස්සජ්ජෙත්වා දින්නස්ස විහාරස්ස දායකො ඉස්සරො’’ති වා ‘‘දායකෙන විචාරෙතබ්බො’’ති වා ‘‘දායකසන්තකවිහාරො’’ති වා පාඨො අත්ථි, ‘‘සඞ්ඝිකො, ගණසන්තකො, පුග්ගලිකො’’ඉච්චෙව අත්ථි, තස්මා තස්ස වචනං නානුජානිතබ්බං.

සඞ්ඝස්ස ¶ වචනෙපි ‘‘සඞ්ඝිකො නාම විහාරො’’ත්යාදිවචනං (පාචි. 116, 121, 126, 131) සඞ්ඝසන්තකභාවං සඞ්ඝෙන විචාරෙතබ්බභාවං දීපෙති, සඞ්ඝො පන විචාරෙන්තො පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං භික්ඛුං සෙනාසනග්ගාහාපකං සම්මන්නිත්වා තෙන යථාවුඩ්ඪං විචාරෙතබ්බො වා හොති, සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන දුවඞ්ගසමන්නාගතස්ස භික්ඛුනො අපලොකනකම්මෙන ¶ ධුවවාසත්ථාය දාතබ්බො වා. තෙසු පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතස්ස භික්ඛුනො දුල්ලභත්තා සෙනාසනග්ගාහාපකසම්මුතියා අභාවෙ සති දුවඞ්ගසමන්නාගතො භික්ඛු පරියෙසිතබ්බො. එවං පන අපරියෙසිත්වා භණ්ඩාගාරිකතාදිබහඌපකාරතායුත්තස්ස බහුස්සුතතාදිගුණවිසිට්ඨතාවිරහස්ස භික්ඛුනො ආමිසගරුකතාදිවසෙන සඞ්ඝෙන විහාරො දාතබ්බො න හොති, තස්මා සඞ්ඝවචනම්පි උපපරික්ඛිතබ්බං, න තාව අනුජානිතබ්බං.

අථ තීණිපි වචනානි සංසන්දෙතබ්බානි. තත්ථ සඞ්ඝස්ස ඉස්සරත්තා සඞ්ඝො පුච්ඡිතබ්බො ‘‘කො පුග්ගලො තුම්හෙහි අභිරුචිතො’’ති, පුච්ඡිත්වා ‘‘එසො’’ති වුත්තෙ ‘‘කස්මා අභිරුචිතො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එසො පුග්ගලො අම්හෙ චීවරාදිපච්චයෙහි අනුග්ගහෙතා, අම්හාකං ඤාතිසාලොහිතො, උපජ්ඣායො, ආචරියො, සද්ධිවිහාරිකො, අන්තෙවාසිකො, සමානුපජ්ඣායකො, සමානාචරියකො, පියසහායො, ලාභී, යසස්සී, තස්මා අම්හෙහි අභිරුචිතො’’ති වුත්තෙ ‘‘න එත්තාවතා ධුවවාසත්ථාය විහාරො දාතබ්බො’’ති පටික්ඛිපිතබ්බො. අථ ‘‘එසො පුග්ගලො සබ්බෙහි අම්හෙහි වුඩ්ඪතරො අග්ගාසනං අග්ගොදකං අග්ගපිණ්ඩං අරහති, ධුවවාසත්ථාය විහාරො පන තස්ස දාතබ්බොති අට්ඨකථාචරියෙහි න වුත්තො’’ති වත්වා පටික්ඛිපිතබ්බො. අථ ‘‘ධම්මකථිකො, විනයධරො, ගණවාචකආචරියො’’ති වුත්තෙ ‘‘එසො ධුවවාසත්ථාය දින්නවිහාරස්ස අනුච්ඡවිකො, එතස්ස දාතබ්බො’’ති අනුමොදිතබ්බො. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘සඞ්ඝො පන භණ්ඩාගාරිකස්ස වා ධම්මකථිකවිනයධරාදීනං වා ගණවාචකආචරියස්ස වා බහූපකාරතං ගුණවිසිට්ඨතඤ්ච සල්ලක්ඛෙන්තො ධුවවාසත්ථාය විහාරං සම්මන්නිත්වා දෙතී’’ති වචනතො විඤ්ඤායති (පාචි. අට්ඨ. 129; කඞ්ඛා. අට්ඨ. අනුපඛජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා).

ඉධ ¶ පන සාධකපාඨෙ ‘‘භණ්ඩාගාරිකස්ස වා’’ති විජ්ජමානෙ කස්මා සාධ්යවචනෙ භණ්ඩාගාරිකො න වුත්තොති? එතරහි භණ්ඩාගාරස්ස අභාවා. යදි කෙසුචි විහාරෙසු භණ්ඩාගාරං සම්මන්නෙය්ය, සො භණ්ඩාගාරවිහාරෙ නිසින්නො සඞ්ඝස්ස පත්තචීවරරක්ඛණාදිකං උපකාරං කරෙය්ය, තස්ස බහූපකාරතං සල්ලක්ඛෙන්තො සඞ්ඝො භණ්ඩාගාරිකස්ස ඵාසුකං ආවාසං එතරහිපි ධුවවාසත්ථාය ¶ දදෙය්ය, සො තස්ස විසුං ධුවවාසවිහාරොති. එත්ථ සාධකපාඨෙ ‘‘ධම්මකථිකවිනයධරාදීනං වා’’තිආදිසද්දෙන බහුස්සුතො ආගතාගමො ධම්මධරො විනයධරො මාතිකාධරො පණ්ඩිතො බ්යත්තො මෙධාවී ලජ්ජී කුක්කුච්චකො සික්ඛාකාමොති වුත්තගුණවන්තෙ සඞ්ගණ්හාති. අථාපි ‘‘එසො පුග්ගලො බහුස්සුතො උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීහි භික්ඛූනං බහූපකාරො සඞ්ඝභාරනිත්ථාරකො’’ති වදති, ‘‘සාධු එසොපි ඵාසුකාවාසස්ස අරහො, අනුට්ඨාපනීයං කත්වා ධුවවාසත්ථාය විහාරො එතස්සපි දාතබ්බො’’ති වත්වා අනුමොදිතබ්බො. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘සඞ්ඝො පන බහුස්සුතස්ස උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීහි බහූපකාරස්ස භාරනිත්ථාරකස්ස ඵාසුකං ආවාසං අනුට්ඨාපනීයං කත්වා දෙතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 343) වචනතො විඤ්ඤායති.

අථාපි ‘‘අයං පුග්ගලො ධම්මකථිකො විනයධරො ගණවාචකාචරියො සඞ්ඝස්ස බහූපකාරො විසිට්ඨගුණයුත්තො’’ති වදති, ‘‘සාධු එතස්සපි පුග්ගලස්ස ධුවවාසත්ථාය විහාරං සල්ලක්ඛෙත්වා සම්මන්නිත්වාව දාතබ්බො’’ති වත්වා අනුමොදිතබ්බො. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘සඞ්ඝො පන භණ්ඩාගාරිකස්ස වා ධම්මකථිකවිනයධරාදීනං වා ගණවාචකාචරියස්ස වා බහූපකාරතං ගුණවිසිට්ඨතඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා ධුවවාසත්ථාය ¶ විහාරං සම්මන්නිත්වා දෙතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 120; කඞ්ඛා. අට්ඨ. අනුපඛජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා) වචනතො විඤ්ඤායති.

අථාපි ‘‘එසො පුග්ගලො බහුස්සුතො සඞ්ඝභාරනිත්ථාරකො’’ති වදති, ‘‘සාධු එතස්සපි අනුට්ඨාපනීයං කත්වා දාතබ්බො’’ති වත්වා අනුමොදිතබ්බො. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘බහුස්සුතස්ස සඞ්ඝභාරනිත්ථාරකස්ස භික්ඛුනො අනුට්ඨාපනීයසෙනාසනම්පී’’ති පරිවාරට්ඨකථායං (පරි. අට්ඨ. 495-496) වුත්තත්තා විඤ්ඤායති. තතො ‘‘එවං දුවඞ්ගසම්පන්නො පුග්ගලො අන්තොසීමට්ඨො වා බහිසීමට්ඨො වා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අන්තොසීමට්ඨො’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධු සුට්ඨු තස්ස දාතබ්බො’’ති සම්පටිච්ඡිතබ්බං. ‘‘බහිසීමට්ඨො’’ති වුත්තෙ ‘‘න දාතබ්බො’’ති පටික්ඛිපිතබ්බං. කස්මාති චෙ? ‘‘න, භික්ඛවෙ, නිස්සීමෙ ඨිතස්ස සෙනාසනං ගාහෙතබ්බං, යො ගාහෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 318) වචනතොති.

අථ ‘‘දුවඞ්ගසමන්නාගතෙ අන්තොසීමට්ඨෙ අසති එකඞ්ගසමන්නාගතො අන්තොසීමට්ඨො අත්ථී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අත්ථී’’ති වුත්තෙ ‘‘සාධු සුට්ඨු එතස්ස දාතබ්බො’’ති සම්පටිච්ඡිතබ්බං. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘බහූපකාරතං ගුණවිසිට්ඨතඤ්ච සල්ලක්ඛෙන්තොති භණ්ඩාගාරිකස්ස බහූපකාරතං ධම්මකථිකාදීනං ¶ ගුණවිසිට්ඨතඤ්ච සල්ලක්ඛෙන්තො’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.119-121) එකෙකඞ්ගවසෙන ආගතත්තා විඤ්ඤායති. ‘‘අන්තොසීමට්ඨො එකඞ්ගසමන්නාගතොපි නත්ථි, බහිසීමට්ඨොව අත්ථී’’ති වුත්තෙ ‘‘ආගන්ත්වා අන්තොසීමෙ ඨිතස්ස දාතබ්බො’’ති වත්තබ්බො. කස්මාති චෙ? ‘‘අසම්පත්තානම්පි උපචාරසීමං පවිට්ඨානං අන්තෙවාසිකාදීසු ගණ්හන්තෙසු දාතබ්බමෙවා’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 379) වචනතො විඤ්ඤායති.

සචෙ ¶ පන එකඞ්ගයුත්තභාවෙන වා දුවඞ්ගයුත්තභාවෙන වා සමානා ද්වෙ තයො භික්ඛූ අන්තොසීමායං විජ්ජමානා භවෙය්යුං, කස්ස දාතබ්බොති? වඩ්ඪතරස්සාති. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, සඞ්ඝිකං යථාවුඩ්ඪං පටිබාහිතබ්බං, යො පටිබාහෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 311) වචනතොති. සචෙ පන අන්තොසීමායං එකඞ්ගයුත්තො වා දුවඞ්ගයුත්තො වා භික්ඛු නත්ථි, සබ්බෙව ආවාසිකා බාලා අබ්යත්තා, එවං සති කස්ස දාතබ්බොති? යො තං විහාරං ආගච්ඡති ආගන්තුකො භික්ඛු, සො චෙ ලජ්ජී හොති පෙසලො බහුස්සුතො සික්ඛාකාමො, සො තෙහි ආවාසිකෙහි භික්ඛූහි අඤ්ඤත්ථ අගමනත්ථං සඞ්ගහං කත්වා සො ආවාසො දාතබ්බො.

අයමත්ථො කථං ජානිතබ්බොති චෙ? ‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤතරස්මිං ආවාසෙ සම්බහුලා භික්ඛූ විහරන්ති බාලා අබ්යත්තා, තෙ න ජානන්ති උපොසථං වා උපොසථකම්මං වා පාතිමොක්ඛං වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසං වා. තත්ථ අඤ්ඤො භික්ඛු ආගච්ඡති බහුස්සුතො ආගතාගමො ධම්මධරො විනයධරො මාතිකාධරො පණ්ඩිතො බ්යත්තො මෙධාවී ලජ්ජී කුක්කුච්චකො සික්ඛාකාමො, තෙහි, භික්ඛවෙ, භික්ඛූහි සො භික්ඛු සඞ්ගහෙතබ්බො අනුග්ගහෙතබ්බො උපලාපෙතබ්බො උපට්ඨාපෙතබ්බො චුණ්ණෙන මත්තිකාය දන්තකට්ඨෙන මුඛොදකෙන. නො චෙ සඞ්ගණ්හෙය්යුං අනුග්ගණ්හෙය්යුං උපලාපෙය්යුං උපට්ඨාපෙය්යුං චුණ්ණෙන මත්තිකාය දන්තකට්ඨෙන මුඛොදකෙන, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 163) සම්මාසම්බුද්ධෙන පඤ්ඤත්තත්තා, අට්ඨකථායඤ්ච (මහාව. අට්ඨ. 163) ‘‘සඞ්ගහෙතබ්බොති ‘සාධු, භන්තෙ, ආගතත්ථ, ඉධ භික්ඛා සුලභා සූපබ්යඤ්ජනං අත්ථි, වසථ අනුක්කණ්ඨමානා’ති එවං පියවචනෙන සඞ්ගහෙතබ්බො, පුනප්පුනං තථාකරණවසෙන අනුග්ගහෙතබ්බො, ‘ආම වසිස්සාමී’ති පටිවචනදාපනෙන ¶ උපලාපෙතබ්බො. අථ වා චතූහි පච්චයෙහි සඞ්ගහෙතබ්බො චෙව අනුග්ගහෙතබ්බො ච, පියවචනෙන උපලාපෙතබ්බො, කණ්ණසුඛං ආලපිතබ්බොති අත්ථො, චුණ්ණාදීහි උපට්ඨාපෙතබ්බො. ආපත්ති දුක්කටස්සාති සචෙ සකලොපි සඞ්ඝො න කරොති, සබ්බෙසං දුක්කටං. ඉධ නෙව ථෙරා, න දහරා ¶ මුච්චන්ති, සබ්බෙහි වාරෙන උපට්ඨාතබ්බො, අත්තනො වාරෙ අනුපට්ඨහන්තස්ස ආපත්ති. තෙන පන මහාථෙරානං පරිවෙණසම්මජ්ජනදන්තකට්ඨදානාදීනි න සාදිතබ්බානි. එවම්පි සති මහාථෙරෙහි සායංපාතං උපට්ඨානං ආගන්තබ්බං. තෙන පන තෙසං ආගමනං ඤත්වා පඨමතරං මහාථෙරානං උපට්ඨානං ගන්තබ්බං. සචස්ස සද්ධිංචරා භික්ඛූ උපට්ඨාකා අත්ථි, ‘මය්හං උපට්ඨාකා අත්ථි, තුම්හෙ අප්පොස්සුක්කා විහරථා’ති වත්තබ්බං. අථාපිස්ස සද්ධිං චරා නත්ථි, තස්මිංයෙව පන විහාරෙ එකො වා ද්වෙ වා වත්තසම්පන්නා වදන්ති ‘මය්හං ථෙරස්ස කත්තබ්බං කරිස්සාම, අවසෙසා ඵාසු විහරන්තූ’ති, සබ්බෙසං අනාපත්තී’’ති වුත්තත්තා. එවං තාදිසං බහිසීමතො අන්තොසීමමාගතං ලජ්ජීපෙසලබහුස්සුතසික්ඛාකාමභූතං භික්ඛුං අන්තොසීමාය ධුවනිවාසත්ථාය ඵාසුකං ආවාසං අනුට්ඨාපනීයං කත්වා දාතබ්බොති විඤ්ඤායති.

නනු ච ‘‘න, භික්ඛවෙ, නිස්සීමෙ ඨිතස්ස සෙනාසනං ගාහෙතබ්බං, යො ගාහෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 318) භගවතා වුත්තං, අථ කස්මා නිස්සීමතො ආගතස්ස ධුවවාසත්ථාය විහාරො දාතබ්බොති? වුච්චතෙ – ‘‘නිස්සීමෙ ඨිතස්සා’’ති ඉදං අනාදරෙ සාමිවචනං, තස්මා නිස්සීමෙ ඨිතංයෙව සෙනාසනං න ගාහෙතබ්බන්ති අත්ථො දට්ඨබ්බො, න නිස්සීමෙ ඨිතස්ස තස්ස භික්ඛුස්ස අන්තොසීමං පවිට්ඨස්සපි සෙනාසනං න ගාහෙතබ්බන්ති අත්ථො, තස්මා පුබ්බෙ බහිසීමායං ඨිතෙපි ඉදානි අන්තොසීමං පවිට්ඨකාලතො පට්ඨාය චතුපච්චයභාගො ලබ්භති. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං ¶ (මහාව. අට්ඨ. 379) ‘‘අසුකවිහාරෙ කිර බහුං චීවරං උප්පන්නන්ති සුත්වා යොජනන්තරිකවිහාරතොපි භික්ඛූ ආගච්ඡන්ති, සම්පත්තසම්පත්තානං ඨිතට්ඨානතො පට්ඨාය දාතබ්බ’’න්ති. අන්තොසීමට්ඨෙසු පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතුං අසක්කොන්තෙසු යත්ථ පාතිමොක්ඛුද්දෙසකො අත්ථි, සො ආවාසො ගන්තබ්බො හොති. අන්තොවස්සෙපි පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන විනා වස්සං වසිතුං න ලභති. යත්ථ පාතිමොක්ඛුද්දෙසකො අත්ථි, තත්ථ ගන්ත්වා වස්සං වසිතබ්බං, තස්මා බහිසීමතො ආගතොපි ලජ්ජීපෙසලබහුස්සුතසික්ඛාකාමභික්ඛු සඞ්ගහෙතබ්බො හොති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤතරස්මිං ආවාසෙ තදහුපොසථෙ සම්බහුලා භික්ඛූ විහරන්ති බාලා අබ්යත්තා, තෙ න ජානන්ති උපොසථං වා උපොසථකම්මං වා පාතිමොක්ඛං වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසං වා. තෙහි, භික්ඛවෙ, භික්ඛූහි එකො භික්ඛු සාමන්තා ආවාසා සජ්ජුකං පාහෙතබ්බො ‘ගච්ඡාවුසො සංඛිත්තෙන වා විත්ථාරෙන වා පාතිමොක්ඛං පරියාපුණිත්වා ආගච්ඡා’ති. එවඤ්චෙතං ලභෙථ, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ ලභෙථ, තෙහි, භික්ඛවෙ, භික්ඛූහි සබ්බෙහෙව යත්ථ ජානන්ති ¶ උපොසථං වා උපොසථකම්මං වා පාතිමොක්ඛං වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසං වා, සො ආවාසො ගන්තබ්බො. නො චෙ ගච්ඡෙය්යුං, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ඉධ පන, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤතරස්මිං ආවාසෙ සම්බහුලා භික්ඛූ වස්සං වසන්ති බාලා අබ්යත්තා, තෙ න ජානන්ති උපොසථං වා උපොසථකම්මං වා පාතිමොක්ඛං වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසං වා. තෙහි, භික්ඛවෙ, භික්ඛූහි එකො භික්ඛු සාමන්තා ආවාසා සජ්ජුකං පාහෙතබ්බො ‘ගච්ඡාවුසො සංඛිත්තෙන වා විත්ථාරෙන වා පාතිමොක්ඛං පරියාපුණිත්වා ආගච්ඡා’ති. එවඤ්චෙතං ලභෙථ, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ ලභෙථ, එකො භික්ඛු සත්තාහකාලිකං ¶ පාහෙතබ්බො ‘ගච්ඡාවුසො සංඛිත්තෙන වා විත්ථාරෙන වා පාතිමොක්ඛං පරියාපුණිත්වා ආගච්ඡා’ති. එවඤ්චෙතං ලභෙථ, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ ලභෙථ, න, භික්ඛවෙ, තෙහි භික්ඛූහි තස්මිං ආවාසෙ වස්සං වසිතබ්බං, වසෙය්යුං චෙ, ආපත්ති දුක්කටස්සාති’’ (මහාව. 163).

එවං බහිසීමතො ආගතස්සපි සඞ්ඝස්ස උපකාරං කාතුං සක්කොන්තස්ස විසිට්ඨගුණයුත්තස්ස දාතබ්බභාවො විඤ්ඤායති, තස්මා ‘‘අම්හාකං ගණො න හොති, අම්හාකං වංසො පවෙණී න හොති, අම්හාකං සන්දිට්ඨසම්භත්තො න හොතී’’තිආදීනි වත්වා න පටික්ඛිපිතබ්බො. ගණාදිභාවො හි අප්පමාණං, යථාවුත්තබහූපකාරතාදිභාවොයෙව පමාණං. සාමග්ගිකරණතො පට්ඨාය හි සමානගණො හොති. තථා හි උක්ඛිත්තානුවත්තකානං ලද්ධිනානාසංවාසකානම්පි ලද්ධිවිස්සජ්ජනෙන තිවිධඋක්ඛෙපනීයකම්මකතානං කම්මනානාසංවාසකානම්පි ඔසාරණං කත්වා සාමග්ගිකරණෙන සංවාසො භගවතා අනුඤ්ඤාතො. අලජ්ජිං පන බහුස්සුතම්පි සඞ්ගහං කාතුං න වට්ටති. සො හි අලජ්ජීපරිසං වඩ්ඪාපෙති, ලජ්ජීපරිසං හාපෙති. භණ්ඩනකාරකං පන විහාරතොපි නික්කඩ්ඪිතබ්බං. තථා හි ‘‘භණ්ඩනකාරකකලහකාරකමෙව සකලසඞ්ඝාරාමතො නික්කඩ්ඪිතුං ලභති. සො හි පක්ඛං ලභිත්වා සඞ්ඝම්පි භින්දෙය්ය. අලජ්ජීආදයො පන අත්තනො වසනට්ඨානතොයෙව නික්කඩ්ඪිතබ්බා, සකලසඞ්ඝාරාමතො නික්කඩ්ඪිතුං න වට්ටතී’’ති අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 128) වුත්තං.

වුඩ්ඪාපචායනාදිසාමග්ගිරසරහිතං විසභාගපුග්ගලම්පි සඞ්ගහං කාතුං න ලභති. වුත්තඤ්හි ‘‘එවරූපෙන හි විසභාගපුග්ගලෙන එකවිහාරෙ වා එකපරිවෙණෙ වා වසන්තෙන අත්ථො නත්ථි, තස්මා සබ්බත්ථෙවස්ස නිවාසො වාරිතො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 122), තස්මා ආවාසිකො වා හොතු ¶ ආගන්තුකො වා, සගණො වා හොතු අඤ්ඤගණො ¶ වා, බහුස්සුතසීලවන්තභූතො භික්ඛු සඞ්ගහෙතබ්බො. වුත්තඤ්හි භගවතා –

‘‘බහුස්සුතං ධම්මධරං, සප්පඤ්ඤං බුද්ධසාවකං;

නෙක්ඛං ජම්බොනදස්සෙව, කො තං නන්දිතුමරහති;

දෙවාපි නං පසංසන්ති, බ්රහ්මුනාපි පසංසිතො’’ති. (අ. නි. 4.6) –

අයං අන්තොසීමට්ඨෙන සඞ්ඝෙන බහූපකාරතාගුණවිසිට්ඨතාසඞ්ඛාතෙහි ගුණෙහි යුත්තස්ස සඞ්ඝභාරනිත්ථාරකස්ස භික්ඛුනො ඵාසුකං ආවාසං අනුට්ඨාපනීයං කත්වා දානෙ විනිච්ඡයො.

යදා පන සඞ්ඝත්ථෙරො ජරාදුබ්බලතාය වා රොගපීළිතතාය වා විවෙකජ්ඣාසයතාය වා ගණං අපරිහරිතුකාමො අඤ්ඤස්ස දාතුකාමො, අත්තනො අච්චයෙන වා කලහවිවාදාභාවමිච්ඡන්තො සද්ධිවිහාරිකාදීනං නිය්යාතෙතුකාමො හොති, තදා න අත්තනො ඉස්සරවතාය දාතබ්බං, අයං විහාරො සඞ්ඝිකො, තස්මා සඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා තං කාරණං ආචික්ඛිත්වා බහූපකාරතාගුණවිසිට්ඨතායුත්තපුග්ගලො විචිනාපෙතබ්බො. තතො සඞ්ඝො චත්තාරි අගතිගමනානි අනුපගන්ත්වා භගවතො අජ්ඣාසයානුරූපං ලජ්ජීපෙසලබහුස්සුතසික්ඛාකාමභූතං පුග්ගලං විචිනිත්වා ‘‘අයං භික්ඛු ඉමස්ස විහාරස්ස අනුච්ඡවිකො’’ති ආරොචෙති. මහාථෙරස්සපි තමෙව රුච්චති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ රුච්චති, අත්තනො භාරභූතං වුත්තප්පකාරඅඞ්ගවියුත්තං පුග්ගලං දාතුකාමො හොති. එවං සන්තෙ සඞ්ඝො ඡන්දාදිඅගතිං න ගච්ඡති, පුග්ගලොව ගච්ඡති, තස්මා සඞ්ඝස්සෙව අනුමතියා විහාරො දාතබ්බො.

සචෙ පන සඞ්ඝො යං කඤ්චි ආමිසං ලභිත්වා යථාවුත්තගුණවියුත්තස්ස භික්ඛුනො දාතුකාමො හොති, පුග්ගලො ¶ පන භගවතො අජ්ඣාසයානුරූපං වුත්තප්පකාරඅඞ්ගයුත්තභූතස්සෙව භික්ඛුස්ස දාතුකාමො, තදා පුග්ගලොපි සඞ්ඝපරියාපන්නොයෙවාති කත්වා ධම්මකම්මකාරකස්ස පුග්ගලස්සෙව අනුමතියා විහාරො දාතබ්බො, න සඞ්ඝානුමතියා. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.538-539) ‘‘සචෙ සඞ්ඝො කිඤ්චි ලභිත්වා ආමිසගරුකතාය න නිවාරෙති, එකො භික්ඛු නිවාරෙති, සොව භික්ඛු ඉස්සරො. සඞ්ඝිකෙසු හි කම්මෙසු යො ධම්මකම්මං කරොති, සොව ඉස්සරො’’ති. වුත්තඤ්හි –

සුක්කපක්ඛෙව චන්දිමා’’ති. (දී. නි. 3.246; අ. නි. 4.17-18; පාරි. 382, 386);

යදා පන ථෙරොපි කිඤ්චි අවත්වා යථාකම්මඞ්ගතො, සඞ්ඝොපි න කස්සචි විචාරෙති, එවං සඞ්ඝිකවිහාරෙ අභික්ඛුකෙ සුඤ්ඤෙ වත්තමානෙ තස්මිං දෙසෙ යෙන කෙනචි සාසනස්ස වුද්ධිමිච්ඡන්තෙන ආචරියෙන අන්තොසීමට්ඨකා භික්ඛූ එවං සමුස්සාහෙතබ්බා ‘‘මා තුම්හෙ ආයස්මන්තො එවං අකත්ථ, අන්තොසීමට්ඨකෙසු භික්ඛූසු බහූපකාරතාදියුත්තං පුග්ගලං විචිනථ, විචිනිත්වා ලභන්තා තස්ස පුග්ගලස්ස සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන ධුවවාසත්ථාය විහාරං අනුට්ඨාපනීයං කත්වා දෙථ, නො චෙ අන්තොසීමට්ඨකෙසු භික්ඛූසු අලත්ථ, අථ බහිසීමට්ඨකෙසු භික්ඛූසු විචිනථ. බහිසීමට්ඨකෙසු භික්ඛූසු විචිනිත්වා යථාවුත්තඅඞ්ගයුත්තපුග්ගලෙ ලබ්භමානෙ තං පුග්ගලං අන්තොසීමං පවෙසෙත්වා ¶ අන්තොසීමට්ඨකස්ස සඞ්ඝස්ස අනුමතියා ධුවවාසත්ථාය විහාරං සම්මන්නිත්වා අනුට්ඨාපනීයං කත්වා දෙථ. එවං කරොන්තා හි තුම්හෙ ආයස්මන්තො අප්පිච්ඡකථා-සන්තොසකථා-සල්ලෙඛකථා-පවිවිත්තකථාවීරියාරම්භකථා-සීලකථා-සමාධිකථා-පඤ්ඤාකථා-විමුත්තිකථා-විමුත්තිඤාණදස්සනකථාසඞ්ඛාතදසකථාවත්ථුසම්පන්නං පුග්ගලං උපනිස්සාය අස්සුතපුබ්බං ධම්මං සුණිස්සථ, සුතපුබ්බං ධම්මං පරියොදාපිස්සථ, කඞ්ඛං විනොදිස්සථ, දිට්ඨිං උජුං කරිස්සථ, චිත්තං පසාදෙස්සථ. යස්ස ලජ්ජිනො පෙසලස්ස බහුස්සුතස්ස සික්ඛාකාමස්ස භික්ඛුනො භික්ඛං අනුසික්ඛමානා සද්ධාය වඩ්ඪිස්සන්ති, සීලෙන වඩ්ඪිස්සන්ති, සුතෙන වඩ්ඪිස්සන්ති, චාගෙන වඩ්ඪිස්සන්ති, පඤ්ඤාය වඩ්ඪිස්සන්තී’’ති. වුත්තඤ්හෙතං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.14) ‘‘කතමො උපනිස්සයගොචරො දසකථාවත්ථුගුණසමන්නාගතො කල්යාණමිත්තො, යං නිස්සාය අස්සුතං සුණාති, සුතං පරියොදපෙති, කඞ්ඛං විතරති, දිට්ඨිං උජුං කරොති, චිත්තං පසාදෙති. යස්ස වා අනුසික්ඛමානො සද්ධාය වඩ්ඪති, සීලෙන වඩ්ඪති, සුතෙන වඩ්ඪති ¶ , චාගෙන වඩ්ඪති, පඤ්ඤාය වඩ්ඪති, අයං වුච්චති උපනිස්සයගොචරො’’ති. එවං සමුස්සාහෙත්වා ධම්මකථං කත්වා අන්තොසීමට්ඨකසඞ්ඝෙනෙව ධුවවාසවිහාරො දාපෙතබ්බොති.

එවං ජිනසාසනස්ස, වඩ්ඪිකාමො සුපෙසලො;

අකාසි පඤ්ඤවා භික්ඛු, සුට්ඨු ආවාසනිච්ඡයන්ති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

226. එවං ¶ චතුපච්චයභාජනවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි කථිනවිනිච්ඡයං කථෙතුමාහ ‘‘කථිනන්ති එත්ථ පනා’’තිආදි. තත්ථ කථිනන්ති කතමං කථිනං? සමූහපඤ්ඤත්ති. න හි පරමත්ථතො කථිනං නාම එකො ධම්මො අත්ථි, පුරිමවස්සංවුත්ථා භික්ඛූ, අනූනපඤ්චවග්ගසඞ්ඝො, චීවරමාසො, ධම්මෙන සමෙන උප්පන්නචීවරන්තිආදීසු යෙසු නාමරූපෙසු සමුප්පජ්ජමානෙසු තෙසං නාමරූපධම්මානං සමූහසමවායසඞ්ඛාතං සමූහපඤ්ඤත්තිමත්තමෙව කථිනං. අයමත්ථො කථං ජානිතබ්බොති? ‘‘තෙසඤ්ඤෙව ධම්මානං සඞ්ගහො සමවායො නාමං නාමකම්මං නාමධෙය්යං නිරුත්ති බ්යඤ්ජනං අභිලාපො, යදිදං කථින’’න්ති පරිවාරපාළියං (පරි. 412) ආගතත්තා ච, ‘‘තෙසඤ්ඤෙව ධම්මානන්ති යෙසු රූපාදිධම්මෙසු සති කථිනං නාම හොති, තෙසං සමොධානං මිස්සීභාවො. නාමං නාමකම්මන්තිආදිනා පන ‘කථින’න්ති ඉදං බහූසු ධම්මෙසු නාමමත්තං, න පරමත්ථතො එකො ධම්මො අත්ථීති දස්සෙතී’’ති අට්ඨකථායං (පරි. අට්ඨ. 412) ආගතත්තා ච, ‘‘යෙසු රූපාදිධම්මෙසූති පුරිමවස්සංවුත්ථා භික්ඛූ, පඤ්චහි අනූනො සඞ්ඝො, චීවරමාසො, ධම්මෙන සමෙන සමුප්පන්නං චීවරන්ති එවමාදීසු යෙසු රූපාරූපධම්මෙසු. සතීති සන්තෙසු. මිස්සීභාවොති සංසග්ගතා සමූහපඤ්ඤත්තිමත්තං. තෙනාහ න පරමත්ථතො එකො ධම්මො අත්ථීති දස්සෙතී’’ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පරිවාර 2.412) ආගතත්තා ච ජානිතබ්බොති.

කෙනට්ඨෙන ¶ කථිනන්ති? ථිරට්ඨෙන. කස්මා ථිරන්ති? අනාමන්තචාරඅසමාදානචාරගණභොජනයාවදත්ථචීවරයොචතත්ථචීවරුප්පාදසඞ්ඛාතෙ පඤ්චානිසංසෙ අන්තොකරණසමත්ථතාය. වුත්තඤ්හි සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.306) ‘‘පඤ්චානිසංසෙ අන්තොකරණසමත්ථතාය ථිරන්ති අත්ථො’’ති, තථා විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.306) වජිරබුද්ධිටීකායඤ්ච ¶ (වජිර. ටී. මහාවග්ග 306). අථ වා කෙනට්ඨෙන කථිනන්ති? සඞ්ගණ්හනට්ඨෙන. කථං සඞ්ගණ්හාතීති? පඤ්චානිසංසෙ අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං අදත්වා සඞ්ගණ්හාති සඞ්ඛිපිත්වා ගණ්හාති. වුත්තඤ්හි විනයත්ථමඤ්ජූසායං (කඞ්ඛා. අභි. ටී. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘පඤ්චානිසංසෙ අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං අදත්වා සඞ්ගණ්හනට්ඨෙන කථින’’න්ති.

කථින-සද්දො කාය ධාතුයා කෙන පච්චයෙන සිජ්ඣතීති? ටීකාචරියා ධාතුපච්චයෙ අචින්තෙත්වා අනිප්ඵන්නපාටිපදිකවසෙනෙව වණ්ණෙන්ති, තස්මා අයං සද්දො රුළ්හීසුද්ධනාමභූතො අනිප්ඵන්නපාටිපදිකසද්දොති වුච්චති. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? තීසුපි විනයටීකාසු (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.306; වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.306; වජිර. ටී. මහාවග්ග 306; කඞ්ඛා. අභි. ටී. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘ථිරන්ති අත්ථො’’ ඉච්චෙව වණ්ණිතත්තා. පඤ්චානිසංසෙ අන්තොකරණසමත්ථතායාති පන ථිරතා චස්ස හෙතුපදමෙව. අථ වා කථින-සද්දො කථධාතුයා ඉනපච්චයෙන සිජ්ඣති. කථං? කථ සඞ්ගහණෙතිමස්ස ලද්ධධාතුසඤ්ඤාදිස්ස පඤ්චානිසංසෙ අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං අදත්වා සඞ්ගණ්හාතීති අත්ථෙ ‘‘ඉන සබ්බත්ථා’’ති යොගවිභාගෙන වා ‘‘සුපතො චා’’ති එත්ථ ච-සද්දෙන වා ඉනපච්චයං කත්වා පරක්ඛරං නෙත්වා කථිනසද්දතො ස්යුප්පත්තාදිම්හි කතෙ රූපං. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘සඞ්ගණ්හනට්ඨෙනා’’ති වුත්තං කඞ්ඛාවිතරණීටීකාපාඨං නිස්සාය විඤ්ඤායති. අථ වා කඨ කිච්ඡජීවනෙති ධාතුතො ඉනපච්චයං කත්වා සිජ්ඣති. අයමත්ථො ‘‘කඨ කිච්ඡජීවනෙ, මුද්ධජදුතියන්තො ධාතු, ඉනො’’ති අභිධානප්පදීපිකාටීකායං වුත්තත්තා විඤ්ඤායති.

බහූ පන පණ්ඩිතා ඉමං පාඨංයෙව ගහෙත්වා ‘‘කථින-සද්දො මුද්ධජදුතියන්තොයෙව හොති, න දන්තජො’’ති වදන්ති චෙව ලිඛන්ති ච, න පනෙවං එකන්තතො වත්තබ්බං. කස්මා? අභිධානප්පදීපිකාටීකායං කක්ඛළපරියායං ගුණසද්දභූතං කඨිනසද්දං ¶ සන්ධාය වුත්තං, න සාසනවොහාරතො නාමසද්දභූතං. තෙනෙවාහ ‘‘පඤ්චකං කක්ඛළෙ’’ති. අනෙකෙසු පන පාළිඅට්ඨකථාදිපොත්ථකෙසු ජිනසාසනවොහාරතො නාමසද්දභූතො කථින-සද්දො දන්තජොයෙව යෙභුය්යෙන පඤ්ඤායති ¶ , තෙනෙව ච කාරණෙන අභිධානප්පදීපිකාටීකායම්පි වණ්ණවිපරියායෙ කථිනන්තිපි වුත්තං. අථ වා කත්ථ සිලාඝායන්ති ධාතුතො ඉනපච්චයං කත්වා සසංයොගත්ථකාරං නිසංයොගං කත්වා සිජ්ඣති. අයමත්ථො සිලාඝාදිසුත්තස්ස වුත්තියං ‘‘සිලාඝ කත්ථනෙ’’ති වචනතො, සද්දනීතියඤ්ච ‘‘කත්ථනං පසංසන’’න්ති වණ්ණිතත්තා ච විඤ්ඤායති. ඉදඤ්ච වචනං ‘‘ඉදඤ්හි කථිනවත්තං නාම බුද්ධප්පසත්ථ’’න්ති අට්ඨකථාවචනෙන (මහාව. අට්ඨ. 306) සමෙති. ආචරියා පන ‘‘කඨධාතු ඉනපච්චයො’’ති විකප්පෙත්වා ‘‘කඨ සමත්ථනෙ’’ති අත්ථං වදන්ති, තං ටීකාසු (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.306; වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.306; වජිර. ටී. මහාවග්ග 306; කඞ්ඛා. අභි. ටී. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘ථිරන්ති අත්ථො’’ති වචනං අනපෙක්ඛිත්වා ‘‘පඤ්චානිසංසෙ අන්තොකරණසමත්ථතායා’’ති හෙතුමෙව අත්ථභාවෙන ගහෙත්වා වුත්තං සියා, තං පන ථිරභාවස්ස හෙතුයෙව.

කථං විග්ගහො කාතබ්බොති? අයං කථින-සද්දො චතූසු පදෙසු නාමපදං, පඤ්චසු නාමෙසු සුද්ධනාමං, චතූසු සුද්ධනාමෙසු රුළ්හීසුද්ධනාමං, ද්වීසු පාටිපදිකසද්දෙසු අනිප්ඵන්නපාටිපදිකසද්දො, තස්මා විග්ගහො න කාතබ්බො. වුත්තඤ්හි –

‘‘රුළ්හීඛ්යාතං නිපාතඤ්චු-පසග්ගාලපනං තථා;

සබ්බනාමිකමෙතෙසු, න කතො විග්ගහො ඡසූ’’ති.

අයමත්ථො ‘‘කථිනන්ති…පෙ… ථිරන්ති අත්ථො’’ති ටීකාසු (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.306; වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.306; වජිර. ටී. මහාවග්ග 306; කඞ්ඛා. අභි. ටී. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) වචනතො විඤ්ඤායති. අථ වා පඤ්චානිසංසෙ අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං ¶ අදත්වා කථති සඞ්ගණ්හාතීති කථිනං, අයං වචනත්ථො යථාවුත්තවිනයත්ථමඤ්ජූසාපාඨවසෙන (කඞ්ඛා. අභි. ටී. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) විඤ්ඤායති. අථ වා කඨති කිච්ඡෙන ජීවතීති කථිනො, රුක්ඛො, තස්ස එසොති කථිනො, ථිරභාවො, සො එතස්ස අත්ථීති කථිනං, පඤ්ඤත්තිජාතං ඨ-කාරස්ස ථ-කාරං කත්වා කථිනන්ති වුත්තං. අයං නයො ‘‘කඨ කිච්ඡජීවනෙ’’ති ධාත්වත්ථසංවණ්ණනාය ච ‘‘පඤ්චානිසංසෙ අන්තොකරණසමත්ථතාය ථිරන්ති අත්ථො’’ති ටීකාවචනෙන (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.306; වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.306; වජිර. ටී. මහාවග්ග 306; කඞ්ඛා. අභි. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ච සමෙතීති දට්ඨබ්බො. අථ වා කථීයතෙ ¶ සිලාඝතෙ පසංසීයතෙ බුද්ධාදීහීති කථිනං, අයං නයො ‘‘කත්ථ සිලාඝාය’’න්ති ධාත්වත්ථසංවණ්ණනාය ච ‘‘ඉදඤ්හි කථිනවත්තං නාම බුද්ධප්පසත්ථ’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 306) අට්ඨකථාවචනෙන ච සමෙතීති දට්ඨබ්බො.

එත්ථ පන සඞ්ඛෙපරුචිත්තා ආචරියස්ස සද්දලක්ඛණං අවිචාරෙත්වා අත්ථමෙව පුච්ඡං කත්වා විස්සජ්ජෙතුං ‘‘කථිනං අත්ථරිතුං කෙ ලභන්ති, කෙ න ලභන්තී’’තිආදිමාහ. තත්ථ කෙ ලභන්තීති කෙ සාධෙන්තීති අත්ථො. පඤ්ච ජනා ලභන්තීති පඤ්ච ජනා සාධෙන්ති. කථිනදුස්සස්ස හි දායකා පච්ඡිමකොටියා චත්තාරො හොන්ති, එකො පටිග්ගාහකොති. ‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, ය්වායං චතුවග්ගො භික්ඛුසඞ්ඝො ඨපෙත්වා තීණි කම්මානි උපසම්පදං පවාරණං අබ්භාන’’න්ති චම්පෙය්යක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 388) වුත්තත්තා න පඤ්චවග්ගකරණීයන්ති ගහෙතබ්බං. පඨමප්පවාරණාය පවාරිතාති ඉදං වස්සච්ඡෙදං අකත්වා වස්සංවුත්ථභාවසන්දස්සනත්ථං වුත්තං අන්තරායෙන අපවාරිතානම්පි වුත්ථවස්සානං කථිනත්ථාරසම්භවතො. තෙනෙව ‘‘අප්පවාරිතා වා’’ති අවත්වා ‘‘ඡින්නවස්සා වා පච්ඡිමිකාය උපගතා වා න ලභන්තී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වුත්ථවස්සාපි ¶ න ලභන්තීති නානාසීමාය අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වුත්ථවස්සා ඉමස්මිං විහාරෙ කථිනත්ථාරං න ලභන්තීති අත්ථො. සබ්බෙති ඡින්නවස්සාදයො, අනුපගතාපි තත්ථෙව සඞ්ගහිතා. ආනිසංසන්ති කථිනානිසංසචීවරං. එකං අත්ථතචීවරංයෙව හි කථිනචීවරං නාම හොති, අවසෙසානි චීවරානි වා සාටකා වා කථිනානිසංසායෙව නාම. වක්ඛති හි ‘‘අවසෙසකථිනානිසංසෙ බලවවත්ථානි වස්සාවාසිකඨිතිකාය දාතබ්බානී’’ති. (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 226) ඉතරෙසන්ති පුරිමිකාය උපගතානං.

සො චෙ පච්ඡිමිකාය උපසම්පජ්ජති, ගණපූරකො චෙව හොති, ආනිසංසඤ්ච ලභතීති ඉමිනා සාමණෙරානං වස්සූපගමනං අනුඤ්ඤාතං හොති. සො හි පුරිමිකාය වස්සූපගතත්තා ආනිසංසං ලභති, පච්ඡිමිකාය පන උපසම්පජ්ජිතත්තා ගණපූරකො හොතීති. සචෙ පුරිමිකාය උපගතා කථිනත්ථාරකුසලා න හොන්තීතිආදිනා ‘‘අට්ඨධම්මකොවිදො භික්ඛු, කථිනත්ථාරමරහතී’’ති විනයවිනිච්ඡයෙ (වි. වි. 2704) ආගතත්තා සයං චෙ අට්ඨධම්මකුසලො, සයමෙව අත්ථරිතබ්බං. නො චෙ, අඤ්ඤෙ අට්ඨධම්මකුසලෙ පරියෙසිත්වා නෙතබ්බා, එවං අකත්වා කථිනං අත්ථරිතුං න වට්ටතීති දස්සෙති. කථිනං අත්ථරාපෙත්වාති සකාරිතවචනෙන තෙහි බාහිරතො ආගතත්ථෙරෙහි සයං කථිනං න අත්ථරිතබ්බං, සබ්බපුබ්බකිච්චාදිකං සංවිදහිත්වා තෙ ¶ පුරිමිකාය වස්සූපගතා අන්තොසීමට්ඨභික්ඛූයෙව අත්ථරාපෙතබ්බාති දස්සෙති, අඤ්ඤථා අඤ්ඤො කථිනං අත්ථරති, අඤ්ඤො ආනිසංසං ලභතීති ආපජ්ජති, න පනෙවං යුජ්ජති. වක්ඛති හි ‘‘ආනිසංසො පන ඉතරෙසංයෙව හොතී’’ති. දානඤ්ච භුඤ්ජිත්වාති ඛාදනීයභොජනීයභූතං අන්නපානාදිදානං භුඤ්ජිත්වා. න හි තෙ වත්ථුදානං ලභන්ති.

කථිනචීවරං ¶ දෙමාති දාතුං වට්ටතීති එත්ථ ‘‘සඞ්ඝස්ස කථිනචීවරං දෙමා’’ති වත්තබ්බං. එවඤ්හි සති ‘‘ඉදං සඞ්ඝස්ස කථිනදුස්සං උප්පන්න’’න්ති (මහාව. 307) කම්මවාචාය සමෙති. අථ ච පන පුබ්බෙ කතපරිචයත්තා ‘‘සඞ්ඝස්සා’’ති අවුත්තෙපි සම්පදානං පාකටන්ති කත්වා අවුත්තං සියාති. එත්ථෙකෙ ආචරියා වදන්ති ‘‘සඞ්ඝස්සාති අවුත්තෙපි කාලෙ දින්නං සඞ්ඝිකං හොතී’’ති, තත්රෙවං වත්තබ්බං ‘‘න කාලෙ දින්නං සබ්බං සඞ්ඝිකං හොතී’’ති. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘යඤ්ච කාලෙපි සඞ්ඝස්ස වා ඉදං අකාලචීවරන්ති, පුග්ගලස්ස වා ඉදං තුය්හං දම්මීතිආදිනා නයෙන දින්නං, එතං අකාලචීවරං නාමා’’ති කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. අකාලචිවරසික්ඛාපදවණ්ණනා) ආගතත්තා පුග්ගලිකම්පි හොතීති විඤ්ඤායති, තස්මා පරම්මුඛාපි නාමං වත්වා සම්මුඛාපි පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නං පුග්ගලිකමෙව හොති, න සඞ්ඝිකං. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 379) ‘‘පුග්ගලස්ස දෙතීති ‘ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මී’ති එවං පරම්මුඛා වා, පාදමූලෙ ඨපෙත්වා ‘ඉමං, භන්තෙ, තුම්හාකං දම්මී’ති එවං සම්මුඛා වා දෙතී’’ති. එවං පුග්ගලිකෙ සති තං චීවරං සඞ්ඝස්ස භාජෙතබ්බං හොති වා න හොති වාති? සො පුග්ගලො අත්තනො සද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකභූතස්ස සඞ්ඝස්ස වා අඤ්ඤස්ස සහධම්මිකසඞ්ඝස්ස වා භාජෙතුකාමො භාජෙය්ය, අභාජෙතුකාමො ‘‘භාජෙතූ’’ති න කෙනචි වචනීයො. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘න හි පුග්ගලස්ස ආදිස්ස දින්නං කෙනචි භාජනීයං හොතී’’ති ටීකාසු ආගමනතො විඤ්ඤායති. අථෙකෙ ආචරියා එවං වදන්ති ‘‘කථිනස්ස එකං මූලං සඞ්ඝොති (පරි. 408) වුත්තත්තා පුග්ගලං උද්දිස්ස දින්නෙපි සඞ්ඝායත්තං සඞ්ඝිකං හොති. යථා කිං ‘සීමාය දම්මි, සෙනාසනස්ස දම්මී’ති වුත්තෙපි තං දානං සඞ්ඝිකං හොති, යථා ච ‘කථිනචීවරං දම්මී’ති වුත්තෙ සඞ්ඝිකං හොතී’’ති.

තත්රෙවං ¶ විචාරෙතබ්බං – ‘‘කථිනස්ස එකං මූලං සඞ්ඝො’’ති වචනං (පරි. 408) කථිනස්ස මූලං කථිනස්ස කාරණං දස්සෙති. යථා හි මූලෙ විජ්ජමානෙ රුක්ඛො තිට්ඨති, අවිජ්ජමානෙ න තිට්ඨති, තස්මා මූලං රුක්ඛස්ස කාරණං හොති, පතිට්ඨං හොති, එවං සඞ්ඝෙ විජ්ජමානෙ ¶ කථිනං හොති, නො අවිජ්ජමානෙ, තස්මා සඞ්ඝො කථිනස්ස මූලං කථිනස්ස කාරණං නාම හොති. කථං සඞ්ඝෙ විජ්ජමානෙ කථිනං හොති? සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන චතුවග්ගභූතෙන සඞ්ඝෙන අත්ථාරාරහස්ස භික්ඛුනො ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය කථිනචීවරෙ දින්නෙයෙව තෙන චීවරෙන අත්ථතං කථිනං නාම හොති, නො අදින්නෙ, තස්මා චතුවග්ගසඞ්ඝෙ අලබ්භමානෙ සහස්සක්ඛත්තුං ‘‘කථිනං දම්මී’’ති වුත්තෙපි කථිනං නාම න හොති, තස්මා උපචාරසීමාය පරිච්ඡින්නෙ විහාරෙ එකො වා ද්වෙ වා තයො වා චත්තාරො වා භික්ඛූ විහරන්ති, තත්ථ කථිනචීවරෙ උප්පන්නෙ අඤ්ඤතො පරියෙසිත්වා චතුවග්ගසඞ්ඝො එකො පටිග්ගාහකොති පඤ්චන්නං භික්ඛූනං පූරණෙ සති කථිනං අත්ථරිතුං ලභති, නාසති, එවං සඞ්ඝෙ විජ්ජමානෙයෙව කථිනං නාම හොති, නො අවිජ්ජමානෙ, තස්මා සඞ්ඝස්ස කථිනස්ස මූලභූතතං කාරණභූතතං සන්ධාය ‘‘කථිනස්ස එකං මූලං සඞ්ඝො’’ති වුත්තං. ‘‘කථින’’න්ති වුත්තෙ සඞ්ඝිකංයෙව හොති, නො පුග්ගලිකන්ති අධිප්පායො එතස්මිං පාඨෙ න ලබ්භති. යථා කිං ‘‘කිච්චාධිකරණස්ස එකං මූලං සඞ්ඝො’’ති (චූළව. 219) එත්ථ අපලොකනකම්මඤත්තිකම්මඤත්තිදුතියකම්මඤත්තිචතුත්ථකම්මසඞ්ඛාතං කිච්චාධිකරණං චතුවග්ගාදිකෙ සඞ්ඝෙ විජ්ජමානෙයෙව හොති, නො අවිජ්ජමානෙ, තස්මා සඞ්ඝස්ස කිච්චාධිකරණස්ස මූලභූතතං කාරණභූතතං සන්ධාය ‘‘කිච්චාධිකරණස්ස එකං මූලං සඞ්ඝො’’ති වුච්චති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

යදිපි ¶ වුත්තං ‘‘යථා ‘සීමාය දම්මි, සෙනාසනස්ස දම්මී’තිආදීසු තං දානං සඞ්ඝායත්තමෙව හොති, තථා ‘කථින දම්මී’ති වුත්තෙ පුග්ගලං උද්දිස්ස දින්නෙපි සඞ්ඝායත්තමෙව සඞ්ඝිකමෙව හොතී’’ති, තථාපි එවං විචාරණා කාතබ්බා – ‘‘සීමාය දම්මි, සෙනාසනස්ස දම්මී’’තිආදීසු සීමා ච සෙනාසනඤ්ච දානපටිග්ගාහකා න හොන්ති, තස්මා සීමට්ඨස්ස ච සෙනාසනට්ඨස්ස ච සඞ්ඝස්ස ආයත්තං හොති, පුග්ගලො පන දානපටිග්ගාහකොව, තස්මා ‘‘ඉමං කථිනචීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දම්මී’’ති පරම්මුඛා වා තස්ස භික්ඛුනො පාදමූලෙ ඨපෙත්වා සම්මුඛා වා දින්නං කථං සඞ්ඝායත්තං සඞ්ඝසන්තකං භවෙය්ය, එවං සඞ්ඝස්ස අපරිණතං පුග්ගලිකචීවරං සඞ්ඝස්ස පරිණාමෙය්ය, නවසු අධම්මිකදානෙසු එකං භවෙය්ය, තස්ස චීවරස්ස පටිග්ගහොපි නවසු අධම්මිකපටිග්ගහෙසු එකො භවෙය්ය, තස්ස චීවරස්ස පරිභොගොපි නවසු අධම්මිකපරිභොගෙසු එකො භවෙය්ය. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? නව අධම්මිකානි දානානීති සඞ්ඝස්ස පරිණතං අඤ්ඤසඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා පුග්ගලස්ස වා පරිණාමෙති, චෙතියස්ස පරිණතං අඤ්ඤචෙතියස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා පුග්ගලස්ස වා පරිණාමෙති, පුග්ගලස්ස පරිණතං අඤ්ඤපුග්ගලස්ස ¶ වා සඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා පරිණාමෙති, ‘‘නව අධම්මිකා පරිභොගා’’ති ආගතං පරිවාරපාළිඤ්ච (පරි. 329) ‘‘නව පටිග්ගහපරිභොගාති එතෙසංයෙව දානානං පටිග්ගහා ච පරිභොගා චා’’ති ආගතං අට්ඨකථඤ්ච (පරි. අට්ඨ. 329) ඔලොකෙත්වා විඤ්ඤායතීති.

අථාපි එවං වදන්ති – දායකො සඞ්ඝත්ථෙරස්ස වා ගන්ථධුතඞ්ගවසෙන අභිඤ්ඤාතස්ස වා භත්තුද්දෙසකස්ස වා පහිණති ‘‘අම්හාකං භත්තග්ගහණත්ථාය අට්ඨ භික්ඛූ ගහෙත්වා ආගච්ඡථා’’ති, සචෙපි ඤාතිඋපට්ඨාකෙහි පෙසිතං ¶ හොති, ඉමෙ තයො ජනා පුච්ඡිතුං න ලභන්ති. ආරුළ්හායෙව මාතිකං, සඞ්ඝතො අට්ඨ භික්ඛූ උද්දිසාපෙත්වා අත්තනවමෙහි ගන්තබ්බං. කස්මා? භික්ඛුසඞ්ඝස්ස හි එතෙ භික්ඛූ නිස්සාය ලාභො උප්පජ්ජතීති. ගන්ථධුතඞ්ගාදීහි පන අනභිඤ්ඤාතො ආවාසිකභික්ඛු පුච්ඡිතුං ලභති, තස්මා තෙන ‘‘කිං සඞ්ඝතො ගණ්හාමි, උදාහු යෙ ජානාමි, තෙහි සද්ධිං ආගච්ඡාමී’’ති මාතිකං ආරොපෙත්වා යථා දායකා වදන්ති, තථා පටිපජ්ජිතබ්බන්ති (චූළව. අට්ඨ. 325), ඊදිසෙසු ඨානෙසු ‘‘සඞ්ඝස්ස ලාභො පුග්ගලං උපනිස්සාය උප්පජ්ජතී’’ති වචනං උපනිධාය ‘‘සඞ්ඝස්ස ලාභො පුග්ගලං නිස්සාය උප්පජ්ජති, පුග්ගලස්ස පත්තලාභො සඞ්ඝං ආමසිත්වා දෙන්තො සඞ්ඝායත්තො හොතී’’ති විඤ්ඤායතීති.

ඉමස්මිම්පි වචනෙ එවං විචාරණා කාතබ්බා – තස්මිං තු නිමන්තනෙ න පුග්ගලංයෙව නිමන්තෙති, අථ ඛො සසඞ්ඝං පුග්ගලං නිමන්තෙති. තත්ථ තු ‘‘සඞ්ඝ’’න්ති අවත්වා ‘‘අට්ඨ භික්ඛූ’’ති වුත්තත්තා ‘‘කිං සඞ්ඝතො ගණ්හාමි, උදාහු යෙ ජානාමි, තෙහි සද්ධිං ආගච්ඡාමී’’ති අනභිඤ්ඤාතො පුග්ගලො පුච්ඡිතුං ලභති. සඞ්ඝත්ථෙරස්ස පන සඞ්ඝං පරිහරිත්වා වසිතත්තා ‘‘අට්ඨ භික්ඛූ’’ති වුත්තෙ සඞ්ඝං ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙසං ගහණකාරණං නත්ථි, ගන්ථධුතඞ්ගවසෙන අභිඤ්ඤාතපුග්ගලොපි සඞ්ඝස්ස පුඤ්ඤනිස්සිතත්තා ‘‘අට්ඨ භික්ඛූ’’ති වුත්තෙ සඞ්ඝතොයෙව ගණ්හාති, භත්තුද්දෙසකස්සපි දෙවසිකං සඞ්ඝස්සෙව භත්තවිචාරණත්තා ‘‘අට්ඨ භික්ඛූ’’ති වුත්තෙ සඞ්ඝං ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙසං ගහණකාරණං නත්ථි. එවං ‘‘අට්ඨ භික්ඛූ ගහෙත්වා ආගච්ඡථා’’ති සහ සඞ්ඝෙන නිමන්තිතත්තා ‘‘ඉමෙ තයො ජනා පුච්ඡිතුං න ලභන්තී’’ති වුත්තං, න ‘‘ත්වං ආගච්ඡාහී’’ති පුග්ගලස්සෙව නිමන්තනෙ සතිපි සඞ්ඝං ¶ ගහෙත්වා ආගන්තබ්බතොති. එවං ‘‘අට්ඨ භික්ඛූ ගහෙත්වා ආගච්ඡථා’’ති සසඞ්ඝස්සෙව පුග්ගලස්ස නිමන්තිතත්තා සඞ්ඝො ගහෙතබ්බො හොති, න ‘‘තුම්හෙ ආගච්ඡථා’’ති පුග්ගලස්සෙව නිමන්තිතත්තා, තස්මා ‘‘පුග්ගලස්ස ලාභො සඞ්ඝායත්තො’’ති න සක්කා වත්තුං ¶ , අට්ඨකථාදීසු පකරණෙසුපි ‘‘පුග්ගලං නිස්සාය සඞ්ඝස්ස ලාභො උප්පජ්ජති’’ ඉච්චෙව වුත්තො, න ‘‘පුග්ගලස්ස ලාභො සඞ්ඝායත්තො’’ති. චීවරලාභඛෙත්තභූතාසු අට්ඨසු මාතිකාසු ච ‘‘සඞ්ඝස්ස දෙතී’’ති ච විසුං, ‘‘පුග්ගලස්ස දෙතී’’ති ච විසුං ආගතං. පුග්ගලස්ස දෙතීති ‘‘ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මී’’ති එවං පරම්මුඛා වා, පාදමූලෙ ඨපෙත්වා ‘‘ඉමං භන්තෙ තුම්හාකං දම්මී’’ති එවං සම්මුඛා වා දෙතීති.

ඉදානි පන චීවරං දාතුකාමා උපාසකා වා උපාසිකායො වා සයං අනාගන්ත්වා පුත්තදාසාදයො ආණාපෙන්තාපි ‘‘ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස ථෙරස්ස දෙථා’’ති වත්වා පුග්ගලස්සෙව දාපෙන්ති, සාමං ගන්ත්වා දදන්තාපි පාදමූලෙ ඨපෙත්වා වා හත්ථෙ ඨපෙත්වා වා හත්ථෙන ඵුසාපෙත්වා වා දදන්ති ‘‘ඉමං, භන්තෙ, චීවරං තුම්හෙ උද්දිස්ස එත්තකං ධනං පරිච්චජිත්වා කතං, එවඤ්ච එවඤ්ච හත්ථකම්මං කත්වා සම්පාදිතං, තස්මා තුම්හෙ නිවාසථ පාරුපථ පරිභුඤ්ජථා’’තිආදීනි වදන්ති, තස්ස පුග්ගලස්ස පරිභොගකරණමෙව ඉච්ඡන්ති, න සඞ්ඝස්ස දානං. කෙචි අතුට්ඨකථම්පි කථෙන්ති. එවං පුග්ගලමෙව උද්දිස්ස දින්නචීවරස්ස සඞ්ඝෙන ආයත්තකාරණං නත්ථි. ‘‘සචෙ පන ‘ඉදං තුම්හාකඤ්ච තුම්හාකං අන්තෙවාසිකානඤ්ච දම්මී’ති එවං වදති, ථෙරස්ස ච අන්තෙවාසිකානඤ්ච පාපුණාතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 379) ආගමනතො එවං වත්වා දෙන්තෙ පන ආචරියන්තෙවාසිකානං පාපුණාති, අනන්තෙවාසිකස්ස පන න පාපුණාති. ‘‘උද්දෙසං ගහෙතුං ආගතො ගහෙත්වා ගච්ඡන්තො ච අත්ථි, තස්සපි පාපුණාතී’’ති ආගමනතො ¶ බහිසීමට්ඨස්ස ධම්මන්තෙවාසිකස්සපි පාපුණාති. ‘‘තුම්හෙහි සද්ධිං නිබද්ධචාරිකභික්ඛූනං දම්මීති වුත්තෙ උද්දෙසන්තෙවාසිකානං වත්තං කත්වා උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීනි ගහෙත්වා විචරන්තානං සබ්බෙසං පාපුණාතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 379) ආගමනතො එවං වත්වා දෙන්තෙ ධම්මන්තෙවාසිකානං වත්තපටිපත්තිකාරකානඤ්ච අන්තෙවාසිකානං පාපුණාති. එවං දායකානං වචනානුරූපමෙව දානස්ස පවත්තනතො ‘‘යථා දායකා වදන්ති, තථා පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 325) අට්ඨකථාචරියා වදන්ති.

එවං ඉදානි දායකා යෙභුය්යෙන පුග්ගලස්සෙව දෙන්ති, සතෙසු සහස්සෙසු එකොයෙව පණ්ඩිතො බහුස්සුතො දායකො සඞ්ඝස්ස දදෙය්ය, පුග්ගලිකචීවරඤ්ච සඞ්ඝිකභවනත්ථාය අකරියමානං න ඤත්තියා කම්මවාචාය ච අරහං හොති. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ඤත්තිකම්මවාචාවිරොධතො. කථං විරොධොති චෙ? ඤත්තියා කම්මවාචාය ච ‘‘ඉදං සඞ්ඝස්ස කථිනදුස්සං උප්පන්න’’න්ති කථිනචීවරස්ස ¶ සඞ්ඝිකභාවො වුත්තො, ඉදානි පන තං චීවරං ‘‘පුග්ගලස්ස දින්නං පුග්ගලික’’න්ති වචනත්ථානුරූපතො පුග්ගලිකං හොති, එවම්පි විරොධො. ‘‘සඞ්ඝො ඉමං කථිනදුස්සං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දදෙය්ය කථිනං අත්ථරිතු’’න්ති එත්ථ ච සඞ්ඝොති ධාතුයා කත්තා හොති, භික්ඛුනොති සම්පදානං, ඉධ පන සඞ්ඝස්ස තස්මිං කථිනචීවරෙ අනිස්සරභාවතො සඞ්ඝො කත්තා න හොති, භික්ඛු පටිග්ගාහලක්ඛණාභාවතො සම්පදානං න හොති, එවම්පි විරොධො. දායකෙන පන සඞ්ඝස්ස පරිච්චත්තත්තා සඞ්ඝිකභූතං කථිනචීවරං යස්මිං කාලෙ සඞ්ඝො කථිනං අත්ථරිතුං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතස්ස භික්ඛුනො දෙති, තස්මිං කාලෙ ඤත්තිදුතියකම්මවාචං ඉදානි මනුස්සා ‘‘ඤත්තී’’ති වොහරන්ති, තඤ්ච චීවරං ‘‘ඤත්තිලද්ධචීවර’’න්ති, තං චීවරදායකඤ්ච ‘‘ඤත්තිලද්ධදායකො’’ති ¶ , තස්මා සඞ්ඝිකචීවරමෙව ඤත්තිලද්ධං හොති, නො පුග්ගලිකචීවරං. ඤත්තිලද්ධකාලතො පන පට්ඨාය තං චීවරං පුග්ගලිකං හොති. කස්මා? අත්ථාරකපුග්ගලස්ස චීවරභාවතොති.

අථාපි වදන්ති ‘‘දින්නන්ති පාඨඤ්ච ‘සාධෙන්තී’ති පාඨඤ්ච ‘ආනිසංසං ලභන්තී’ති පාඨඤ්ච උපනිධාය අයමත්ථො විඤ්ඤායතී’’ති, තත්ථායමාචරියානමධිප්පායො – ‘‘දින්නං ඉදං සඞ්ඝෙනා’’ති එත්ථ දා-ධාතුයා සඞ්ඝෙනාති කත්තා, ඉදන්ති කම්මං, ඉමස්ස කථිනචීවරස්ස සඞ්ඝිකත්තා සඞ්ඝෙන දින්නං හොති, තෙන විඤ්ඤායති ‘‘කථින’’න්ති වුත්තෙ සඞ්ඝිකං හොතීති. ‘‘කථිනත්ථාරං කෙ ලභන්තීති එත්ථ කෙ ලභන්තීති කෙ සාධෙන්තීති අත්ථො. පඤ්ච ජනා සාධෙන්තී’’ති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 306) වුත්තං. තත්ථ පඤ්ච ජනාති සඞ්ඝො වුත්තො, ඉමිනාපි විඤ්ඤායති ‘‘කථිනන්ති වුත්තෙ සඞ්ඝිකං හොතී’’ති. ආනිසංසං ලභන්තීති එත්ථ ච සඞ්ඝිකත්තා සබ්බෙ සීමට්ඨකභික්ඛූ ආනිසංසං ලභන්ති, ඉමිනාපි විඤ්ඤායති ‘‘කථිනන්ති වුත්තෙ සඞ්ඝිකං හොතී’’ති.

තත්රාප්යෙවං විචාරණා කාතබ්බා – පුබ්බෙදායකා චත්තාරොපි පච්චයෙ යෙභුය්යෙන සඞ්ඝස්සෙව දෙන්ති, තස්මා සඞ්ඝස්ස චතුපච්චයභාජනකථා අතිවිත්ථාරා හොති. අප්පකතො පන පුග්ගලස්ස දෙන්ති, තස්මා සඞ්ඝස්ස දින්නං කථිනචීවරං සඞ්ඝෙන අත්ථාරකස්ස පුග්ගලස්ස දින්නං සන්ධාය වුත්තං. සාධෙන්තීති ච කථිනදුස්සස්ස දායකා චත්තාරො, පටිග්ගාහකො එකොති පඤ්ච ජනා කථිනදානකම්මං සාධෙන්තීති වුත්තං. ආනිසංසං ලභන්තීති ඉදඤ්ච අත්ථාරකස්ස ච අනුමොදනානඤ්ච භික්ඛූනං ආනිසංසලාභමෙව වුත්තං, න එතෙහි පාඨෙහි ‘‘කථින’’න්ති වුත්තෙ සඞ්ඝිකං හොතීති අත්ථො විඤ්ඤාතබ්බො හොතීති දට්ඨබ්බො. සඞ්ඝස්ස උප්පන්නචීවරං සඞ්ඝෙන අත්ථාරකස්ස ¶ දින්නභාවො කථං විඤ්ඤායතීති? ‘‘ඉදං ¶ සඞ්ඝස්ස කථිනදුස්සං උප්පන්නං, සඞ්ඝො ඉමං කථිනදුස්සං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දෙති කථිනං අත්ථරිතු’’න්ති වුත්තං පාළිපාඨඤ්ච (මහාව. 307) ‘‘සඞ්ඝො අජ්ජ කථිනදුස්සං ලභිත්වා පුනදිවසෙ දෙති, අයං නිචයසන්නිධී’’ති වුත්තං අට්ඨකථාපාඨඤ්ච දිස්වා විඤ්ඤායතීති. සඞ්ඝසන්තකභූතං චීවරමෙව දානකිරියාය කම්මං, සඞ්ඝො කත්තා, පුග්ගලො සම්පදානං භවිතුං අරහභාවො ච යථාවුත්තපාළිපාඨමෙව උපනිධාය විඤ්ඤායතීති.

එවං සන්තෙ පුග්ගලස්ස දින්නං පුග්ගලිකචීවරං සඞ්ඝිකං කාතුං කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති? සචෙ සො පටිග්ගාහකපුග්ගලො දායකානං එවං වදති ‘‘උපාසක දානං නාම පුග්ගලස්ස දින්නතො සඞ්ඝස්ස දින්නං මහප්ඵලතරං හොති, තස්මා සඞ්ඝස්ස දෙහි, සඞ්ඝස්ස දත්වා පුන සඞ්ඝෙන අත්ථාරාරහස්ස භික්ඛුනො කම්මවාචාය දත්වා තෙන පුග්ගලෙන යථාවිනයං අත්ථතෙයෙව කථිනං නාම හොති, න පුග්ගලස්ස දත්වා පුග්ගලෙන සාමංයෙව අත්ථතෙ, තස්මා සඞ්ඝස්ස දෙහී’’ති උය්යොජෙත්වා සඞ්ඝස්ස දාපිතෙපි තං චීවරං සඞ්ඝිකං හොති කථිනත්ථාරාරහං. යදි පන දායකො අප්පස්සුතතාය ‘‘නාහං, භන්තෙ, කිඤ්චි ජානාමි, ඉමං චීවරං තුම්හාකමෙව දම්මී’’ති වක්ඛති, එවං සති පුග්ගලිකවසෙනෙව සම්පටිච්ඡිත්වා තෙන පුග්ගලෙන තං චීවරං සඞ්ඝස්ස දින්නම්පි සඞ්ඝිකං හොති.

යදි එවං සමණෙනෙව සමණස්ස දින්නං චීවරං කථං කථිනත්ථාරාරහං භවෙය්යාති? නො න භවෙය්ය. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 306) ‘‘කථිනං කෙන දින්නං වට්ටති? යෙන කෙනචි දෙවෙන වා මනුස්සෙන වා පඤ්චන්නං වා සහධම්මිකානං අඤ්ඤතරෙන දින්නං වට්ටතී’’ති. අථ කස්මා පරම්පරභූතෙහි ආචරියෙහි ඤත්තිලද්ධචීවරතො අවසෙසානි චීවරානි සඞ්ඝස්ස භාජෙත්වා එව පරිභුඤ්ජිතානීති? වුච්චතෙ – එකච්චෙ භික්ඛූ ආචරියපරම්පරාගතඅනඋසාරෙනෙව ¶ පටිපජ්ජන්ති, කෙචි බහූනං කිරියං දිස්වා දිට්ඨානුගතිවසෙන පටිපජ්ජන්ති, බහුස්සුතාපි කෙචි ථෙරා අරුච්චන්තාපි පවෙණිභෙදභයෙන පටිපජ්ජන්ති, අපරෙ රුචිවසෙන අත්ථඤ්ච අධිප්පායඤ්ච පරිණාමෙත්වා ගණ්හන්ති, පකරණමෙවානුගතභික්ඛූ පන යථාපකරණාගතමෙව අත්ථං ගහෙත්වා සඞ්ඝිකඤ්ච පුග්ගලිකඤ්ච අමිස්සං කත්වා, කාලචීවරඤ්ච අකාලචීවරඤ්ච අමිස්සං කත්වා ගණ්හන්ති. භික්ඛුනිවිභඞ්ගෙ (පාචි. 738) ‘‘ථූලනන්දා භික්ඛුනී අකාලචීවරං ‘කාලචීවර’න්ති අධිට්ඨහිත්වා භාජාපෙස්සති, අථ භගවා නිස්සග්ගියපාචිත්තියාපත්තිං පඤ්ඤපෙසී’’ති ආගතං, තස්මා ලජ්ජීපෙසලබහුස්සුතසික්ඛාකාමභූතෙන භික්ඛුනා අනෙක-පාළිඅට්ඨකථාදයො ¶ පකරණෙ ඔලොකෙත්වා සංසන්දිත්වා පකරණමෙවානුගන්තබ්බං, න අඤ්ඤෙසං කිරියං සද්දහිතබ්බං, න ච අනුගන්තබ්බං. භගවතො හි ධරමානකාලෙ වා තතො පච්ඡා වා පුබ්බෙ දායකා යෙභුය්යෙන චත්තාරො පච්චයෙ සඞ්ඝස්සෙව දෙන්ති, තස්මා සඞ්ඝිකසෙනාසනස්ස සඞ්ඝිකචීවරස්ස ච බාහුල්ලතො පුබ්බාචරියා සඞ්ඝස්ස භාජෙත්වා එව පරිභුඤ්ජිංසු.

ඉදානි පන දායකා යෙභුය්යෙන චත්තාරො පච්චයෙ පුග්ගලස්සෙව දෙන්ති, තස්මා සෙනාසනම්පි අභිනවභූතං පුග්ගලිකමෙව බහුලං හොති, චීවරම්පි පුග්ගලිකමෙව බහුලං. දලිද්දාපි සුත්තකන්තනකාලතො පට්ඨාය ‘‘ඉමං චීවරං කථිනකාලෙ ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ච තථෙව වත්වා ච සබ්බකිච්චානි කරොන්ති, මහද්ධනා ච සාටකස්ස කීණිතකාලතො පට්ඨාය තථෙව චින්තෙත්වා කථෙත්වා කරොන්ති, දානකාලෙ ච ‘‘ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස දෙහී’’ති පුත්තදාසාදයො වා පෙසෙන්ති, සාමං වා ගන්ත්වා චීවරං තස්ස භික්ඛුස්ස පාදමූලෙ වා හත්ථෙ වා ඨපෙත්වා ‘‘ඉමං චීවරං තුය්හං ¶ දම්මී’’ති වත්වා වා චින්තෙත්වා වා දෙන්ති, සතෙසු වා සහස්සෙසු වා එකො පණ්ඩිතපුරිසො ‘‘පුග්ගලස්ස දින්නදානතො සඞ්ඝස්ස දින්නං මහප්ඵල’’න්ති ඤත්වා ‘‘ඉමං කථිනචීවරං සඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති වත්වා වා චින්තෙත්වා වා දෙති, තස්ස සා දක්ඛිණා සඞ්ඝගතා හොති. සචෙ පන දායකො පුග්ගලස්ස දාතුකාමො හොති, පුග්ගලො පන තස්ස මහප්ඵලභාවමිච්ඡන්තො දක්ඛිණා-විභඞ්ගසුත්තාදිධම්මදෙසනාය (ම. නි. 3.376 ආදයො) පුග්ගලිකදානතො සඞ්ඝිකදානස්ස මහප්ඵලභාවං ජානාපෙත්වා ‘‘ඉමං තව චීවරං සඞ්ඝස්ස දෙහී’’ති උය්යොජෙති, දායකොපි තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘ඉමං කථිනචීවරං සඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති වත්වා වා චින්තෙත්වා වා දෙති, එවම්පි සා දක්ඛිණා සඞ්ඝගතා හොති.

යදි පන භික්ඛුනා උය්යොජිතොපි දුප්පඤ්ඤො දායකො තස්ස වචනං අනාදියිත්වා පුග්ගලස්සෙව දෙති, තස්ස සා දක්ඛිණා පුග්ගලගතා හොති. අථ පන සො පුග්ගලො සයං සම්පටිච්ඡිත්වා පුන සඞ්ඝස්ස පරිච්චජති, එවම්පි තං චීවරං සඞ්ඝිකං හොති, තං සඞ්ඝිකවසෙන භාජෙතබ්බං. යදි පන දායකොපි පුග්ගලස්සෙව දෙති, පුග්ගලොපි සම්පටිච්ඡිත්වා න පරිච්චජති, එවං සන්තෙ තං චීවරං පුග්ගලිකං හොති, න කථිනකාලමත්තෙන වා කථිනවචනමත්තෙන වා සඞ්ඝිකං හොති. ඉදානි පන ඉමිනා නයෙන පුග්ගලිකචීවරංයෙව බහුලං හොති. එවං සන්තෙපි ආචරියපරම්පරා පවෙණිං අභින්දිතුකාමා සඞ්ඝිකං විය කත්වා භාජෙත්වා පරිභුඤ්ජිංසු ¶ . යදි මුඛ්යතො සඞ්ඝිකං සියා, සඞ්ඝෙන දින්නතො පරං එකසූචිමත්තම්පි පුග්ගලො අධිකං ගණ්හිතුං න ලභෙය්ය.

එකච්චෙ ථෙරා සඞ්ඝිකන්ති පන වදන්ති, භාජනකාලෙ පන ඉස්සරවතාය යථාරුචි විචාරෙන්ති, එකච්චෙ භික්ඛූ මුඛ්යසඞ්ඝිකන්ති ¶ මඤ්ඤමානා අභාජෙතුකාමම්පි පුග්ගලං අභිභවිත්වා භාජාපෙන්ති, තස්ස පුග්ගලස්ස මාතා පිතා ඤාතකා උපාසකාදයො ‘‘අම්හාකං පුත්තස්ස දෙම, අම්හාකං ඤාතකභික්ඛුස්ස දෙම, අම්හාකං කුලූපකස්ස දෙමා’’ති, අඤ්ඤෙපි සද්ධා පසන්නා දායකා ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස පුග්ගලස්ස දෙමා’’ති විචාරෙත්වා පරම්මුඛාපි ‘‘ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මී’’ති වත්වා සම්මුඛාපි පාදමූලෙ වා හත්ථෙ වා ඨපෙත්වා දෙන්ති, එවරූපං චීවරං පුග්ගලිකං හොති, සඞ්ඝං ආමසිත්වා අවුත්තත්තා සඞ්ඝායත්තං න හොති, ‘‘කථිනං දස්සාමී’’ති වා ‘‘කථිනං දාතුං ගතො’’ති වා ‘‘කථිනචීවර’’න්ති වා පුබ්බාපරකාලෙසු වචනං පන මුඛ්යකථිනභූතස්ස සඞ්ඝිකචීවරස්ස කාලෙ දින්නත්තා තදුපචාරතො වොහාරමත්තං හොති. යථා කිං? ‘‘උපොසථික’’න්ති වුත්තං භත්තං චුද්දසසු සඞ්ඝිකභත්තෙසු අන්තොගධං මුඛ්යසඞ්ඝිකං හොති, සමාදින්නඋපොසථා දායකා සායං භුඤ්ජිතබ්බභත්තභාගං සඞ්ඝස්ස දෙන්ති, තං සඞ්ඝො සලාකභත්තං විය ඨිතිකං කත්වා භුඤ්ජති, ඉති සඞ්ඝස්ස දින්නත්තා සඞ්ඝිකං හොති. ඉදානි පන දායකා අත්තනො අත්තනො කුලූපකස්ස වා ඤාතිභික්ඛුස්ස වා උපොසථදිවසෙසු භත්තං දෙන්ති, තං සඞ්ඝස්ස අදින්නත්තා සඞ්ඝිකං න හොති. එවං සන්තෙපි උපොසථදිවසෙ දින්නත්තා මුඛ්යවසෙන පවත්තඋපොසථභත්තං විය තදුපචාරෙන ‘‘උපොසථභත්ත’’න්ති වොහරීයති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

එවං ඉමස්මිං කාලෙ යෙභුය්යෙන පුග්ගලස්සෙව දින්නත්තා පුග්ගලිකභූතං චීවරං ඤත්තිකම්මවාචාරහං න හොති, සඞ්ඝිකමෙව ඤත්තිකම්මවාචාරහං හොති, තදෙව ච පඤ්චානිසංසකාරණං හොති, තස්මා පණ්ඩිතෙන පුග්ගලෙන ‘‘උපාසකා සඞ්ඝෙ දෙථ, සඞ්ඝෙ දින්නං මහප්ඵලං හොතී’’තිආදිනා නියොජෙත්වා දාපෙතබ්බං, සයං වා සම්පටිච්ඡිත්වා සඞ්ඝස්ස පරිච්චජිතබ්බං. එවං පරිච්චජිතත්තා සඞ්ඝිකභූතං චීවරං ඤත්තිකම්මවාචාරහඤ්ච ¶ හොති පඤ්චානිසංසනිප්ඵාදකඤ්ච. එවං නියොජනඤ්ච ‘‘සඞ්ඝෙ ගොතමි දෙහි, සඞ්ඝෙ තෙ දින්නෙ අහඤ්චෙව පූජිතො භවිස්සාමි සඞ්ඝො චා’’ති (ම. නි. 3.376) භගවතා වුත්තවචනං අනුගතං හොතීති දට්ඨබ්බං.

පරිකම්මං ¶ කරොන්තානං භික්ඛූනං යාගුභත්තඤ්ච දාතුං වට්ටතීති ඉදං පුච්ඡිතත්තා දොසො නත්ථීති කත්වා වුත්තං, අපුච්ඡිතෙ පන එවං කථෙතුං න වට්ටති. ඛලිමක්ඛිතසාටකොති අහතවත්ථං සන්ධාය වුත්තං. සුට්ඨු ධොවිත්වාතිආදිනා සපුබ්බකරණං අත්ථාරං දස්සෙති. ධොවනසිබ්බනරජනකප්පකරණෙන හි විචාරණඡෙදනබන්ධනානිපි දස්සිතානියෙව හොන්ති, අත්ථාරදස්සනෙන පච්චුද්ධාරඅධිට්ඨානානිපි දස්සෙති. සූචිආදීනි චීවරකම්මුපකරණානි සජ්ජෙත්වා බහූහි භික්ඛූහි සද්ධින්ති ඉදං පන සිබ්බනස්ස උපකරණනිදස්සනං. තදහෙවාති ඉදං පන කරණසන්නිධිමොචනත්ථං වුත්තං. දායකස්ස හත්ථතො සාටකං ලද්ධදිවසෙයෙව සඞ්ඝෙන අත්ථාරකස්ස භික්ඛුනො දාතබ්බං, එවං අදෙන්තෙ නිචයසන්නිධි හොති. අත්ථාරකෙනපි සඞ්ඝතො ලද්ධදිවසෙයෙව කථිනං අත්ථරිතබ්බං, එවං අකරොන්තෙ කරණසන්නිධි හොති.

අඤ්ඤානි ච බහූනි ආනිසංසවත්ථානි දෙතීති ඉමිනා අත්ථරිතබ්බසාටකොයෙව කථිනසාටකො නාම, තතො අඤ්ඤෙ සාටකා බහවොපි කථිනානිසංසායෙව නාමාති දස්සෙති. එතෙන ච ‘‘කථිනානිසංසො’’ති වත්ථානියෙව වුත්තානි න අග්ඝොති දීපෙති. යදි අග්ඝො වුත්තො සියා, එවං සති ‘‘බහ්වානිසංසානි කථිනවත්ථානි දෙතී’’ති වත්තබ්බං, එවං පන අවත්වා ‘‘බහූනි කථිනානිසංසවත්ථානි දෙතී’’ති වුත්තං, තෙන ඤායති ‘‘න අග්ඝො වුත්තො’’ති, තස්මා බහ්වානිසංසභාවො අග්ඝවසෙන න ගහෙතබ්බො, අථ ඛො වත්ථවසෙනෙව ගහෙතබ්බොති. ඉතරොති අඤ්ඤො දායකො. තථා ¶ තථා ඔවදිත්වා සඤ්ඤාපෙතබ්බොති ‘‘උපාසක දානං නාම සඞ්ඝස්ස දින්නකාලතො පට්ඨාය මහප්ඵලං හොති මහානිසංසං, අත්ථාරො පන භික්ඛූනං උපකාරත්ථාය භගවතා අනුඤ්ඤාතො, තස්මා ඤත්තිලද්ධම්පි අලද්ධම්පි මහප්ඵලමෙවා’’ති වා ‘‘උපාසක අයම්පි දායකො සඞ්ඝස්සෙව දෙති, ත්වම්පි සඞ්ඝස්සෙව දෙසි, භගවතා ච –

‘යො සීලවා සීලවන්තෙසු දදාති දානං;

තං වෙ දානං විපුලඵලන්ති බ්රූමී’ති. (ම. නි. 3.382) –

වුත්තං, තස්මා සඞ්ඝස්ස දින්නකාලතො පට්ඨාය මහප්ඵලමෙවා’’ති වා ඉතිආදීනි වත්වා සඤ්ඤාපෙතබ්බො.

යස්ස ¶ සඞ්ඝො කථිනචීවරං දෙති, තෙන භික්ඛුනා කථිනං අත්ථරිතබ්බන්ති යොජනා. යො ජිණ්ණචීවරො හොති භික්ඛු, තස්ස දාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. ඉමස්මිං ඨානෙ ඉදානි භික්ඛූ –

‘‘පටිග්ගහණඤ්ච සප්පායං, ඤත්ති ච අනුසාවනං;

කප්පබින්දු පච්චුද්ධාරො, අධිට්ඨානත්ථරානි ච;

නියොජනානුමොදා ච, ඉච්චයං කථිනෙ විධී’’ති. –

ඉමං ගාථං ආහරිත්වා කථිනදානකම්මවාචාය පඨමං කථිනචීවරස්ස පටිග්ගහණඤ්ච සප්පායපුච්ඡනඤ්ච කරොන්ති, තදයුත්තං විය දිස්සති. කස්මාති චෙ? ‘‘අට්ඨහඞ්ගෙහි සමන්නාගතො පුග්ගලො භබ්බො කථිනං අත්ථරිතුං…පෙ… පුබ්බකරණං ජානාති, පච්චුද්ධාරං ජානාති, අධිට්ඨානං ජානාති, අත්ථාරං ජානාති, මාතිකං ජානාති, පලිබොධං ජානාති, උද්ධාරං ජානාති, ආනිසංසං ජානාතී’’ති පරිවාරපාළියඤ්ච (පරි. 409),

‘‘අට්ඨධම්මවිදො ¶ භික්ඛු, කථිනත්ථාරමරහති;

පුබ්බපච්චුද්ධාරාධිට්ඨා-නත්ථාරො මාතිකාති ච;

පලිබොධො ච උද්ධාරො, ආනිසංසා පනට්ඨිමෙ’’ති. (වි. වි. 2704, 2706) –

විනයවිනිච්ඡයප්පකරණෙ ච ආගතෙසු අට්ඨසු අඞ්ගෙසු අනාගතත්තා ච ‘‘පුබ්බකරණං සත්තහි ධම්මෙහි සඞ්ගහිතං ධොවනෙන විචාරණෙන ඡෙදනෙන බන්ධනෙන සිබ්බනෙන රජනෙන කප්පකරණෙනා’’ති පරිවාරපාළියඤ්ච (පරි. 408),

‘‘ධොවනඤ්ච විචාරො ච, ඡෙදනං බන්ධනම්පි ච;

සිබ්බනං රජනං කප්පං, පුබ්බකිච්චන්ති වුච්චතී’’ති. (වි. වි. 2707) –

විනයවිනිච්ඡයප්පකරණෙ ච වුත්තෙසු සත්තසු පුබ්බකරණෙසු අනාගතත්තා ච.

න ¶ කෙවලඤ්ච පකරණෙසු අනාගතමෙව, අථ ඛො යුත්තිපි න දිස්සති. කථං? පටිග්ගහණං නාම ‘‘යො පන භික්ඛු අදින්නං මුඛද්වාරං ආහාරං ආහාරෙය්ය අඤ්ඤත්ර උදකදන්තපොනා, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 265) යාවකාලිකාදීසු අජ්ඣොහරිතබ්බෙසු චතූසු කාලිකවත්ථූසු භගවතා වුත්තං, න චීවරෙ, තං පන පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නම්පි පරම්මුඛා දින්නම්පි ලබ්භතෙව. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 379) ‘‘ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මීති එවං පරම්මුඛා වා පාදමූලෙ ඨපෙත්වා ‘ඉමං තුම්හාක’න්ති එවං සම්මුඛා වා දෙතී’’ති, තස්මා පටිග්ගහණකිච්චං නත්ථි, දායකෙන චීවරෙ දින්නෙ සඞ්ඝස්ස චිත්තෙන සම්පටිච්ඡනමත්තමෙව පමාණං හොති.

සප්පායපුච්ඡනඤ්ච එවං කරොන්ති – එකෙන භික්ඛුනා ‘‘භොන්තො සඞ්ඝා සඞ්ඝස්ස කථිනෙ සම්පත්තෙ කස්ස පුග්ගලස්ස සප්පායාරහං හොතී’’ති පුච්ඡිතෙ එකො භික්ඛු නාමං ¶ වත්වා ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස ථෙරස්ස සප්පායාරහං හොතී’’ති වදති, සප්පායඉති ච නිවාසනපාරුපනත්ථං ගහෙත්වා වදන්ති. එතස්මිං වචනෙ සද්දතො ච අත්ථතො ච අධිප්පායතො ච යුත්ති ගවෙසිතබ්බා හොති. කථං? සද්දතො වග්ගභෙදෙ සතියෙව බහුවචනං කත්තබ්බං, න අභෙදෙ, එවං සද්දතො. සප්පායඉතිවචනඤ්ච අනුරූපත්ථෙයෙව වත්තබ්බං, න නිවාසනපාරුපනත්ථෙ, එවං අත්ථතො. ඉදඤ්ච චීවරං සඞ්ඝො කථිනං අත්ථරිතුං පුග්ගලස්ස දෙති, න නිවාසනපාරුපනත්ථං. වුත්තඤ්හි පාළියං (මහාව. 307) ‘‘සඞ්ඝො ඉමං කථිනදුස්සං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දෙති කථිනං අත්ථරිතු’’න්ති, තස්මා යුත්ති ගවෙසිතබ්බා හොති. ‘‘පටිග්ගහණඤ්ච සප්පාය’’න්තිආදිගාථාපි කත්ථචි පාළියං අට්ඨකථාටීකාදීසු ච න දිස්සති, තස්මා ඉධ වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බං.

සචෙ බහූ ජිණ්ණචීවරා, වුඩ්ඪස්ස දාතබ්බන්ති ඉදං කථිනචීවරස්ස සඞ්ඝිකත්තා ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, සඞ්ඝිකං යථාවුඩ්ඪං පටිබාහිතබ්බං, යො පටිබාහෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති ඉමිනා පාළිනයෙන (චූළව. 311) වුත්තං. එතෙනෙව නයෙන සබ්බෙසු බලවචීවරෙසු සන්තෙසුපි වුඩ්ඪස්සෙව දාතබ්බන්ති සිද්ධං. වුඩ්ඪෙසු…පෙ… දාතබ්බන්ති කරණසන්නිධිමොචනත්ථං වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘සචෙ වුඩ්ඪො’’ත්යාදි. නවකතරෙනපි හි කරණසන්නිධිං මොචෙත්වා කථිනෙ අත්ථතෙ අනුමොදනං කරොන්තස්ස සඞ්ඝස්ස පඤ්චානිසංසලාභො හොතීති. අපිචාතිආදිනා සඞ්ඝෙන කත්තබ්බවත්තං දස්සෙති. වචනක්කමො පන එවං කාතබ්බො – කථිනදුස්සං ලභිත්වා සඞ්ඝෙ සීමාය සන්නිපතිතෙ එකෙන භික්ඛුනා ‘‘භන්තෙ, සඞ්ඝස්ස ඉදං කථිනදුස්සං උප්පන්නං, සඞ්ඝො ඉමං කථිනදුස්සං කථන්නාමස්ස භික්ඛුනො ¶ දදෙය්ය කථිනං අත්ථරිතු’’න්ති වුත්තෙ අඤ්ඤෙන ‘‘යො ජිණ්ණචීවරො, තස්සා’’ති වත්තබ්බං, තතො පුරිමෙන ‘‘බහූ ¶ ජිණ්ණචීවරා’’ති වා ‘‘නත්ථි ඉධ ජිණ්ණචීවරා’’ති වා වුත්තෙ අපරෙන ‘‘තෙන හි වුඩ්ඪස්සා’’ති වත්තබ්බං, පුන පුරිමෙන ‘‘කො එත්ථ වුඩ්ඪො’’ති වුත්තෙ ඉතරෙන ‘‘ඉත්ථන්නාමො භික්ඛූ’’ති වත්තබ්බං, පුන පුරිමෙන ‘‘සො භික්ඛු තදහෙව චීවරං කත්වා අත්ථරිතුං සක්කොතී’’ති වුත්තෙ ඉතරෙන ‘‘සො සක්කොතී’’ති වා ‘‘සඞ්ඝො මහාථෙරස්ස සඞ්ගහං කරිස්සතී’’ති වා වත්තබ්බං, පුන පුරිමෙන ‘‘සො මහාථෙරො අට්ඨහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතො’’ති වුත්තෙ ඉතරෙන ‘‘ආම සමන්නාගතො’’ති වත්තබ්බං, තතො ‘‘සාධු සුට්ඨු තස්ස දාතබ්බ’’න්ති වුත්තෙ බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන සඞ්ඝො ඤාතබ්බො.

එත්ථ ච ‘‘භන්තෙ, සඞ්ඝස්සා’’තිආදිවචනං ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, ඉදං සඞ්ඝස්ස කථිනදුස්සං උප්පන්නං, යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො ඉමං කථිනදුස්සං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දදෙය්ය කථිනං අත්ථරිතු’’න්ති ඉමාය ඤත්තිපාළියා සමෙති. ‘‘යො ජිණ්ණචීවරො, තස්සා’’තිආදි ‘‘සඞ්ඝෙන කස්සා’’තිආදි ‘‘සඞ්ඝෙන කස්ස දාතබ්බං, යො ජිණ්ණචීවරො හොතී’’තිආදිනා අට්ඨකථාවචනෙන (මහාව. අට්ඨ. 306) සමෙති. ‘‘සො මහාථෙරො අට්ඨහඞ්ගෙහි සමන්නාගතො’’තිආදි ‘‘අට්ඨහඞ්ගෙහි සමන්නාගතො පුග්ගලො භබ්බො කථිනං අත්ථරිතු’’න්තිආදිකාය පරිවාරපාළියා (පරි. 409) සමෙතීති දට්ඨබ්බං. යස්ස පන දීයති, තස්ස ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය දාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. ඉමිනා ඉමස්ස කථිනදානකම්මස්ස ගරුකත්තා න අපලොකනමත්තෙන දාතබ්බන්ති ඉමමත්ථං පකාසෙති. ගරුකලහුකානං භෙදො කම්මාකම්මවිනිච්ඡයකථායං ආවි භවිස්සති.

එවං දින්නෙ පන කථිනෙ පච්චුද්ධරිතබ්බා අධිට්ඨාතබ්බා වාචා භින්දිතබ්බාති සම්බන්ධො. සචෙ තං කථිනදුස්සං නිට්ඨිතපරිකම්මමෙව හොතීති ඉමිනා කථිනදුස්සං නාම න කෙවලං පකතිසාටකමෙව ¶ හොති, අථ ඛො පරිනිට්ඨිතසත්තවිධපුබ්බකිච්චචීවරම්පි හොතීති දස්සෙති, තස්මා නිට්ඨිතචීවරස්මිං දින්නෙ සත්තවිධපුබ්බකිච්චකරණෙන අත්ථො නත්ථි, කෙවලං පච්චුද්ධරණාදීනියෙව කාතබ්බානි. සචෙ පන කිඤ්චි අපරිනිට්ඨිතං හොති, අන්තමසො කප්පබින්දුමත්තම්පි, තං නිට්ඨාපෙත්වායෙව පච්චුද්ධරණාදීනි කාතබ්බානි. ගණ්ඨිකපට්ටපාසකපට්ටානි පන සිබ්බනන්තොගධානි, තානිපි නිට්ඨාපෙත්වායෙව කාතබ්බානි. අනිට්ඨාපෙන්තො අනිට්ඨිතසිබ්බනකිච්චමෙව හොති. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.462-463) ‘‘තත්ථ කතන්ති සූචිකම්මපරියොසානෙන ¶ කතං, සූචිකම්මපරියොසානං නාම යං කිඤ්චි සූචියා කත්තබ්බං. පාසකපට්ටගණ්ඨිකපට්ටපරියොසානං කත්වා සූචියා පටිසාමන’’න්ති. ඉදඤ්හි කථිනවත්තං නාම බුද්ධප්පසත්ථන්ති ‘‘අත්ථතකථිනානං වො භික්ඛවෙ පඤ්ච කප්පිස්සන්තී’’තිආදිනා පසත්ථං.

කතපරියොසිතං පන කථිනං ගහෙත්වාති –

‘‘ධොවනඤ්ච විචාරො ච, ඡෙදනං බන්ධනම්පි ච;

සිබ්බනං රජනං කප්පං, පුබ්බකිච්චන්ති වුච්චතී’’ති. (වි. වි. 2707) –

වුත්තානි සත්තවිධපුබ්බකරණානි කත්වා පරියොසාපිතං කථිනචීවරං ගහෙත්වා. අත්ථාරකෙන භික්ඛුනා පච්චුද්ධරිතබ්බා අධිට්ඨාතබ්බා වාචා භින්දිතබ්බාති සම්බන්ධො. සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරිතුකාමො භික්ඛු පුබ්බෙ තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨිතං පොරාණිකං සඞ්ඝාටිං ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං පච්චුද්ධරාමී’’ති වත්වා පච්චුද්ධරිතබ්බා, තතො අනධිට්ඨිතං නවං සඞ්ඝාටිං ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’ති වත්වා අධිට්ඨාතබ්බා, තතො අත්ථරණකාලෙ තමෙව අධිට්ඨිතසඞ්ඝාටිං ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’ති වාචා භින්දිතබ්බාති අත්ථො. එස නයො ඉතරෙසු. එතෙන කථිනත්ථාරණං නාම වචීභෙදකරණමෙව හොති, න කිඤ්චි කායවිකාරකරණන්ති ඉමමත්ථං දීපෙති ¶ . තථා හි වුත්තං විනයත්ථමඤ්ජූසායං (කඞ්ඛා. අභි. ටී. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘අත්ථරිතබ්බන්ති අත්ථරණං කාතබ්බං, තඤ්ච ඛො තථාවචීභෙදකරණමෙවාති දට්ඨබ්බ’’න්ති.

තත්ථ පච්චුද්ධාරො තිවිධො ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං පච්චුද්ධරාමී’’ති සඞ්ඝාටියා පච්චුද්ධාරො, ‘‘ඉමං උත්තරාසඞ්ගං පච්චුද්ධරාමී’’ති උත්තරාසඞ්ගස්ස පච්චුද්ධාරො, ‘‘ඉමං අන්තරවාසකං පච්චුද්ධරාමී’’ති අන්තරවාසකස්ස පච්චුද්ධාරොති. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 408) ‘‘පච්චුද්ධාරො තීහි ධම්මෙහි සඞ්ගහිතො සඞ්ඝාටියා උත්තරාසඞ්ගෙන අන්තරවාසකෙනා’’ති. අධිට්ඨානං තිවිධං ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’ති සඞ්ඝාටියා අධිට්ඨානං, ‘‘ඉමං උත්තරාසඞ්ගං අධිට්ඨාමී’’ති උත්තරාසඞ්ගස්ස අධිට්ඨානං, ‘‘ඉමං අන්තරවාසකං අධිට්ඨාමී’’ති අන්තරවාසකස්ස අධිට්ඨානන්ති. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 408) ‘‘අධිට්ඨානං තීහි ධම්මෙහි සඞ්ගහිතං සඞ්ඝාටියා උත්තරාසඞ්ගෙන අන්තරවාසකෙනා’’ති.

අථ ¶ වා අධිට්ඨානං දුවිධං කායෙන අධිට්ඨානං, වාචාය අධිට්ඨානන්ති. තත්ථ පොරාණිකං සඞ්ඝාටිං ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං පච්චුද්ධරාමී’’ති පච්චුද්ධරිත්වා නවං සඞ්ඝාටිං හත්ථෙන ගහෙත්වා ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’ති චිත්තෙන ආභොගං කත්වා කායවිකාරකරණෙන කායෙන වා අධිට්ඨාතබ්බං, වචීභෙදං කත්වා වාචාය වා අධිට්ඨාතබ්බං. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.469; කඞ්ඛා. අට්ඨ. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘තත්ථ යස්මා ද්වෙ චීවරස්ස අධිට්ඨානානි කායෙන වා අධිට්ඨෙති, වාචාය වා අධිට්ඨෙතීති වුත්තං, තස්මා…පෙ… අධිට්ඨාතබ්බා’’ති. අථ වා අධිට්ඨානං දුවිධං සම්මුඛාධිට්ඨානපරම්මුඛාධිට්ඨානවසෙන. තත්ථ යදි චීවරං හත්ථපාසෙ ඨිතං හොති, ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’ති වචීභෙදං කත්වා අධිට්ඨාතබ්බං, අථ අන්තොගබ්භෙ වා සාමන්තවිහාරෙ වා හොති, ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘එතං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’ති වචීභෙදං කත්වා අධිට්ඨාතබ්බං. වුත්තඤ්හි ¶ අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.469; කඞ්ඛා. අට්ඨ. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘තත්ර දුවිධං අධිට්ඨානං සචෙ හත්ථපාසෙ හොතී’’තිආදි, විනයත්ථමඤ්ජූසායඤ්ච (කඞ්ඛා. අභි. ටී. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘දුවිධන්ති සම්මුඛාපරම්මුඛාභෙදෙන දුවිධ’’න්ති.

අත්ථාරො කතිවිධො? අත්ථාරො එකවිධො. වචීභෙදකරණෙනෙව හි අත්ථාරො සම්පජ්ජති, න කායවිකාරකරණෙන. අයමත්ථො යථාවුත්ත-පරිවාරපාළියා ච ‘‘අත්ථරිතබ්බන්ති අත්ථරණං කාතබ්බං, තඤ්ච ඛො තථාවචීභෙදකරණමෙවාති දට්ඨබ්බ’’න්ති විනයත්ථමඤ්ජූසාවචනෙන ච විඤ්ඤායති. අථ වා අත්ථාරො තිවිධො වත්ථුප්පභෙදෙන. තත්ථ යදි සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරිතුකාමො හොති, පොරාණිකා සඞ්ඝාටි පච්චුද්ධරිතබ්බා, නවා සඞ්ඝාටි අධිට්ඨාතබ්බා, ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’ති වාචා භින්දිතබ්බා. අථ උත්තරාසඞ්ගෙන කථිනං අත්ථරිතුකාමො හොති, පොරාණකො උත්තරාසඞ්ගො පච්චුද්ධරිතබ්බො, නවො උත්තරාසඞ්ගො අධිට්ඨාතබ්බො, ‘‘ඉමිනා උත්තරාසඞ්ගෙන කථිනං අත්ථරාමී’’ති වාචා භින්දිතබ්බා. අථ අන්තරවාසකෙන කථිනං අත්ථරිතුකාමො හොති, පොරාණකො අන්තරවාසකො පච්චුද්ධරිතබ්බො, නවො අන්තරවාසකො අධිට්ඨාතබ්බො, ‘‘ඉමිනා අන්තරවාසකෙන කථිනං අත්ථරාමී’’ති වාචා භින්දිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 413) ‘‘සචෙ සඞ්ඝාටියා’’තිආදි.

එත්ථ සියා – කිං පන ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං පච්චුද්ධරාමී’’ති විසෙසං කත්වාව පච්චුද්ධරිතබ්බා, උදාහු ‘‘ඉමං පච්චුද්ධරාමී’’ති සාමඤ්ඤතොපි පච්චුද්ධරිතබ්බාති? පරික්ඛාරචොළාධිට්ඨානෙන ¶ අධිට්ඨිතං චීවරං ‘‘ඉමං පච්චුද්ධරාමී’’ති සාමඤ්ඤතො පච්චුද්ධරිතබ්බං, න ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං පච්චුද්ධරාමී’’ති විසෙසතො පච්චුද්ධරිතබ්බං. කස්මා? පුබ්බෙ අලද්ධනාමත්තා. තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨිතං පන චීවරං විසෙසතොයෙව පච්චුද්ධරිතබ්බං, න සාමඤ්ඤතො. කස්මා? පටිලද්ධවිසෙසනාමත්තා ¶ . ඉධ පන කථිනාධිකාරෙ පුබ්බෙව තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨිතත්තා විසෙසතොයෙව පච්චුද්ධරිතබ්බන්ති දට්ඨබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 408) කථිනාධිකාරෙ ‘‘පච්චුද්ධාරො තීහි ධම්මෙහි සඞ්ගහිතො සඞ්ඝාටියා උත්තරාසඞ්ගෙන අන්තරවාසකෙනා’’ති. කිං පන නිච්චතෙචීවරිකොයෙව කථිනං අත්ථරිතුං ලභති, උදාහු අවත්ථාතෙචීවරිකොපීති? තෙචීවරිකො දුවිධො ධුතඞ්ගතෙචීවරිකවිනයතෙචීවරිකවසෙන. තත්ථ ධුතඞ්ගතෙචීවරිකො ‘‘අතිරෙකචීවරං පටික්ඛිපාමි, තෙචීවරිකඞ්ගං සමාදියාමී’’ති අධිට්ඨහිත්වා ධාරණතො සබ්බකාලමෙව ධාරෙති. විනයතෙචීවරිකො පන යදා තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨහිත්වා ධාරෙතුකාමො හොති, තදා තථා අධිට්ඨහිත්වා ධාරෙති. යදා පන පරික්ඛාරචොළාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨහිත්වා ධාරෙතුකාමො හොති, තදා තථා අධිට්ඨහිත්වා ධාරෙති, තස්මා තිචීවරාධිට්ඨානස්ස දුප්පරිහාරත්තා සබ්බදා ධාරෙතුං අසක්කොන්තො හුත්වා පරික්ඛාරචොළවසෙන ධාරෙන්තොපි තං පච්චුද්ධරිත්වා ආසන්නෙ කාලෙ තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨහන්තොපි කථිනං අත්ථරිතුං ලභතියෙවාති දට්ඨබ්බං.

කච්චි නු භො කථිනදානකම්මවාචාභණනසීමායමෙව කථිනං අත්ථරිතබ්බං, උදාහු අඤ්ඤසීමායාති? යදි කථිනදානකම්මවාචාභණනබද්ධසීමා වස්සූපනායිකඛෙත්තභූතඋපචාරසීමාය අන්තො ඨිතා, එවං සති තස්මිංයෙව සීමමණ්ඩලෙ අත්ථරණං කාතබ්බං. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘පරිනිට්ඨිතපුබ්බකරණමෙව චෙ දායකො සඞ්ඝස්ස දෙති, සම්පටිච්ඡිත්වා කම්මවාචාය දාතබ්බං. තෙන ච තස්මිංයෙව සීමමණ්ඩලෙ අධිට්ඨහිත්වා අත්ථරිත්වා සඞ්ඝො අනුමොදාපෙතබ්බො’’ති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 308) ආගතත්තා විඤ්ඤායතීති. යදි එවං ‘‘තස්මිංයෙව සීමමණ්ඩලෙ’’ඉච්චෙව ටීකායං වුත්තත්තා ‘‘යස්මිං කිස්මිඤ්චි ¶ සීමමණ්ඩලෙ කම්මවාචං භණිත්වා තස්මිංයෙව සීමමණ්ඩලෙ අත්ථරිතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බං, න ‘‘කථිනදානකම්මවාචාභණනබද්ධසීමා වස්සූපනායිකඛෙත්තභූතඋපචාරසීමාය අන්තො ඨිතා’’ති විසෙසං කත්වා වත්තබ්බන්ති? න න වත්තබ්බං. කම්මවාචාභණනසීමා හි බද්ධසීමාභූතා, කථිනත්ථාරසීමා පන උපචාරසීමාභූතා, උපචාරසීමා ච නාම බද්ධසීමං අවත්ථරිත්වාපි ගච්ඡති, තස්මා සා සීමා බද්ධසීමා ච හොති උපචාරසීමා චාති තස්මිංයෙව සීමමණ්ඩලෙ කථිනදානකම්මවාචං ¶ භණිත්වා තත්ථෙව අත්ථරණං කාතබ්බං, න යස්මිං කිස්මිඤ්චි සීමමණ්ඩලෙ කම්මවාචං භණිත්වා තත්ථෙව අත්ථරණං කත්තබ්බන්ති දට්ඨබ්බං. එවම්පි ‘‘උපචාරසීමාය’’ඉච්චෙව වත්තබ්බං, න ‘‘වස්සූපනායිකඛෙත්තභූතඋපචාරසීමායා’’ති, තම්පි වත්තබ්බමෙව. තෙසං භික්ඛූනං වස්සූපනායිකඛෙත්තභූතාය එව උපචාරසීමාය කථිනත්ථාරං කාතුං ලභති, න අඤ්ඤඋපචාරසීමාය. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 306) ‘‘අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වුත්ථවස්සාපි න ලභන්තීති මහාපච්චරියං වුත්ත’’න්ති.

යථිච්ඡසි, තථා භවතු, අපි තු ඛලු ‘‘කම්මවාචාභණනසීමා බද්ධසීමාභූතා, කථිනත්ථාරසීමා උපචාරසීමාභූතා’’ති තුම්හෙහි වුත්තං, තථාභූතභාවො කථං ජානිතබ්බොති? වුච්චතෙ – කථිනත්ථාරසීමායං තාව උපචාරසීමාභූතභාවො ‘‘සචෙ පන එකසීමාය බහූ විහාරා හොන්ති, සබ්බෙ භික්ඛූ සන්නිපාතෙත්වා එකත්ථ කථිනං අත්ථරිතබ්බ’’න්ති ඉමිස්සා අට්ඨකථාය (මහාව. අට්ඨ. 306) අත්ථං සංවණ්ණෙතුං ‘‘එකසීමායාති එකඋපචාරසීමායාති අත්ථො යුජ්ජතී’’ති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 306) ආගතත්තා විඤ්ඤායති. කම්මවාචාභණනසීමාය බද්ධසීමාභූතභාවො පන ‘‘තෙ ච ඛො හත්ථපාසං අවිජහිත්වා එකසීමායං ඨිතා. සීමා ච නාමෙසා බද්ධසීමා ¶ අබද්ධසීමාති දුවිධා හොතී’’ති කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ආගතත්තා ච ‘‘සීමා ච නාමෙසා කතමා, යත්ථ හත්ථපාසං අවිජහිත්වා ඨිතා කම්මප්පත්තා නාම හොන්තීති අනුයොගං සන්ධාය සීමං දස්සෙන්තො විභාගවන්තානං සභාවවිභාවනං විභාගදස්සනමුඛෙනෙව හොතීති ‘සීමා ච නාමෙසා’තිආදිමාහා’’ති විනයත්ථමඤ්ජූසායං (කඞ්ඛා. අභි. ටී. නිදානවණ්ණනා) ආගතත්තා ච විඤ්ඤායති.

තත්ථ කතිවිධා බද්ධසීමා, කතිවිධා අබද්ධසීමාති? තිවිධා බද්ධසීමා ඛණ්ඩසීමාසමානසංවාසසීමාඅවිප්පවාසසීමාවසෙන. තිවිධා අබද්ධසීමා ගාමසීමාඋදකුක්ඛෙපසීමාසත්තබ්භන්තරසීමාවසෙනාති දට්ඨබ්බා. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘එවං එකාදස විපත්තිසීමායො අතික්කමිත්වා තිවිධසම්පත්තියුත්තා නිමිත්තෙන නිමිත්තං සම්බන්ධිත්වා සම්මතා සීමා බද්ධසීමාති වෙදිතබ්බා. ඛණ්ඩසීමා සමානසංවාසසීමා අවිප්පවාසසීමාති තස්සායෙව භෙදො. අබද්ධසීමා පන ගාමසීමා සත්තබ්භන්තරසීමා උදකුක්ඛෙපසීමාති තිවිධා’’ති කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ආගතත්තා විඤ්ඤායති. එවං තීසු බද්ධසීමාසු ¶ , තීසු අබද්ධසීමාසූති ඡසුයෙව සීමාසු කම්මප්පත්තසඞ්ඝස්ස චතුවග්ගකරණීයාදිකම්මස්ස කත්තබ්බභාවවචනතො සුද්ධාය උපචාරසීමාය කම්මවාචාය අභණිතබ්බභාවො විඤ්ඤායති. අන්තොඋපචාරසීමාය බද්ධසීමාය සති තං බද්ධසීමං අවත්ථරිත්වාපි උපචාරසීමාය ගමනතො සා බද්ධසීමා කම්මවාචාභණනාරහා ච හොති කථිනත්ථාරාරහා චාති වෙදිතබ්බං.

නනු ච පන්නරසවිධා සීමා අට්ඨකථාසු (මහාව. අට්ඨ. 379; කඞ්ඛා. අට්ඨ. අකාලචීවරසික්ඛාපදවණ්ණනා) ආගතා, අථ කස්මා ඡළෙව වුත්තාති? සච්චං, තාසු පන පන්නරසසු සීමාසු උපචාරසීමා සඞ්ඝලාභවිභජනාදිට්ඨානමෙව හොති, ලාභසීමා ¶ තත්රුප්පාදගහණට්ඨානමෙව හොතීති ඉමා ද්වෙ සීමායො සඞ්ඝකම්මකරණට්ඨානං න හොන්ති, නිගමසීමා නගරසීමා ජනපදසීමා රට්ඨසීමා රජ්ජසීමා දීපසීමා චක්කවාළසීමාති ඉමා පන සීමායො ගාමසීමාය සමානගතිකා ගාමසීමායමෙව අන්තොගධාති න විසුං වුත්තාති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච උපචාරසීමාය බද්ධසීමං අවත්ථරිත්වා ගතභාවො කථං ජානිතබ්බොති? ‘‘උපචාරසීමා පරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස පරික්ඛෙපෙන, අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානෙන පරිච්ඡින්නා’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 379) වුත්තත්තා පරික්ඛෙපපරික්ඛෙපාරහට්ඨානානං අන්තො බද්ධසීමාය විජ්ජමානාය තං අවත්ථරිත්වා උපචාරසීමා ගතා. තථා හි ‘‘ඉමිස්සා උපචාරසීමාය ‘සඞ්ඝස්ස දම්මී’ති දින්නං පන ඛණ්ඩසීමසීමන්තරිකාසු ඨිතානම්පි පාපුණාතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 379) වුත්තං. තෙන ඤායති ‘‘උපචාරසීමාය අන්තො ඨිතා බද්ධසීමා උපචාරසීමාපි නාම හොතී’’ති. හොතු, එවං සති අන්තොඋපචාරසීමායං බද්ධසීමාය සති තත්ථෙව කථිනදානකම්මවාචං වාචාපෙත්වා තත්ථෙව කථිනං අත්ථරිතබ්බං භවෙය්ය, අන්තොඋපචාරසීමායං බද්ධසීමාය අවිජ්ජමානාය කථං කරිස්සන්තීති? අන්තොඋපචාරසීමායං බද්ධසීමාය අවිජ්ජමානාය බහිඋපචාරසීමායං විජ්ජමානබද්ධසීමං වා උදකුක්ඛෙපලභනට්ඨානං වා ගන්ත්වා කම්මවාචං වාචාපෙත්වා පුන විහාරං ආගන්ත්වා වස්සූපනායිකඛෙත්තභූතාය උපචාරසීමායං ඨත්වා කථිනං අත්ථරිතබ්බන්ති දට්ඨබ්බං.

නනු ච භො එවං සන්තෙ අඤ්ඤිස්සා සීමාය ඤත්ති, අඤ්ඤිස්සා අත්ථාරො හොති, එවං සන්තෙ ‘‘පරිනිට්ඨිතපුබ්බකරණමෙව චෙ දායකො සඞ්ඝස්ස දෙති, සම්පටිච්ඡිත්වා කම්මවාචාය දාතබ්බං. තෙන ච තස්මිංයෙව සීමමණ්ඩලෙ අධිට්ඨහිත්වා අත්ථරිත්වා සඞ්ඝො අනුමොදාපෙතබ්බො’’ති වුත්තෙන ¶ වජිරබුද්ධිටීකාවචනෙන (වජිර. ටී. මහාවග්ග 308) විරුජ්ඣතීති? නනු ¶ අවොචුම්හ ‘‘කම්මවාචාභණනසීමා බද්ධසීමාභූතා, කථිනත්ථාරසීමා උපචාරසීමාභූතා’’ති. තස්මා වජිරබුද්ධිටීකාවචනෙන න විරුජ්ඣති. තත්ථ පුබ්බෙ යෙභුය්යෙන බද්ධසීමවිහාරත්තා සමග්ගං සඞ්ඝං සන්නිපාතෙත්වා කම්මවාචං වාචාපෙත්වා උපචාරසීමබද්ධසීමභූතෙ තස්මිංයෙව විහාරෙ අත්ථරණං සන්ධාය වුත්තං. බද්ධසීමවිහාරෙ අහොන්තෙපි අන්තොඋපචාරසීමායං බද්ධසීමාය විජ්ජමානාය තත්ථෙව සීමමණ්ඩලෙ කම්මවාචං වාචාපෙත්වා තත්ථෙව අත්ථරිතබ්බභාවො අම්හෙහිපි වුත්තොයෙව. යදි පන න චෙව බද්ධසීමවිහාරො හොති, න ච අන්තොඋපචාරසීමායං බද්ධසීමා අත්ථි, එවරූපෙ විහාරෙ කම්මවාචං වාචාපෙතුං න ලභති, අඤ්ඤං බද්ධසීමං වා උදකුක්ඛෙපං වා ගන්ත්වා කම්මවාචං වාචාපෙත්වා අත්තනො විහාරං ආගන්ත්වා වස්සූපනායිකඛෙත්තභූතාය උපචාරසීමාය ඨත්වා කථිනං අත්ථරිතබ්බං. එවමෙව පරම්පරභූතා බහවො ආචරියවරා කරොන්තීති දට්ඨබ්බං.

අපරෙ පන ආචරියා ‘‘බද්ධසීමවිරහාය සුද්ධඋපචාරසීමාය සති තස්සංයෙව උපචාරසීමායං ඤත්තිකම්මවාචාපි වාචෙතබ්බා, කථිනං අත්ථරිතබ්බං, න අඤ්ඤිස්සා සීමාය ඤත්ති, අඤ්ඤිස්සා අත්ථරණං කාතබ්බ’’න්ති වදන්ති. අයං පන නෙසමධිප්පායො – ‘‘කථිනත්ථතසීමායන්ති උපචාරසීමං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 306) කථිනත්ථාරට්ඨානභූතාය සීමාය උපචාරසීමාභාවො වුත්තො, තස්සංයෙව ටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 308) පුබ්බෙ නිද්දිට්ඨපාඨෙ ‘‘තස්මිංයෙව සීමමණ්ඩලෙ අධිට්ඨහිත්වා අත්ථරිත්වා සඞ්ඝො අනුමොදාපෙතබ්බො’’ති කම්මවාචාභණනසීමායමෙව අත්ථරිතබ්බභාවො ච වුත්තො, තස්මා අඤ්ඤිස්සා සීමාය ඤත්ති, අඤ්ඤිස්සා අත්ථරණං න කාතබ්බං, තස්සංයෙව උපචාරසීමායං කම්මවාචං සාවෙත්වා තස්මිංයෙව අත්ථාරො කාතබ්බො, උපචාරසීමතො බහි ඨිතං බද්ධසීමං ගන්ත්වා අත්ථරණකිච්චං නත්ථීති.

තත්රෙවං ¶ විචාරණා කාතබ්බා – ඉදං භාසන්තරෙසු ‘‘ඤත්තී’’ති කථිතං කථිනදානකම්මං චතූසු සඞ්ඝකම්මෙසු ඤත්තිදුතියකම්මං හොති, ඤත්තිදුතියකම්මස්ස නවසු ඨානෙසු කථිනදානං, ගරුකලහුකෙසු ගරුකං, යදි ‘‘උපචාරසීමායං චත්තාරි සඞ්ඝකම්මානි කාතබ්බානී’’ති පකරණෙසු ආගතං අභවිස්සා, එවං සන්තෙ තෙසං ආචරියානං වචනානුරූපතො උපචාරසීමායං කථිනදානඤත්තිකම්මවාචං වාචෙතබ්බං අභවිස්සා, න පන පකරණෙසු ‘‘උපචාරසීමායං චත්තාරි සඞ්ඝකම්මානි කාතබ්බානී’’ති ආගතං, අථ ඛො ‘‘සඞ්ඝලාභවිභජනං, ආගන්තුකවත්තං කත්වා ආරාමප්පවිසනං ¶ , ගමිකස්ස භික්ඛුනො සෙනාසනආපුච්ඡනං, නිස්සයපඅප්පස්සම්භනං, පාරිවාසිකමානත්තචාරිකභික්ඛූනං අරුණුට්ඨාපනං, භික්ඛුනීනං ආරාමප්පවිසනආපුච්ඡනං ඉච්චෙවමාදීනි එව උපචාරසීමාය කත්තබ්බානී’’ති ආගතං, තස්මා කථිනදානඤත්තිදුතියකම්මවාචා කෙවලායං උපචාරසීමායං න වාචෙතබ්බාති සිද්ධා. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘අවිප්පවාසසීමා නාම තියොජනාපි හොති, එවං සන්තෙ තියොජනෙ ඨිතා ලාභං ගණ්හිස්සන්ති, තියොජනෙ ඨත්වා ආගන්තුකවත්තං පූරෙත්වා ආරාමං පවිසිතබ්බං භවිස්සති, ගමිකො තියොජනං ගන්ත්වා සෙනාසනං ආපුච්ඡිස්සති, නිස්සයපටිපන්නස්ස භික්ඛුනො තියොජනාතික්කමෙ නිස්සයො පටිප්පස්සම්භිස්සති, පාරිවාසිකෙන තියොජනං අතික්කමිත්වා අරුණං උට්ඨපෙතබ්බං භවිස්සති, භික්ඛුනියා තියොජනෙ ඨත්වා ආරාමප්පවිසනං ආපුච්ඡිතබ්බං භවිස්සති, සබ්බම්පෙතං උපචාරසීමාය පරිච්ඡෙදවසෙනෙව කාතුං වට්ටති, තස්මා උපචාරසීමායමෙව භාජෙතබ්බ’’න්ති එවමාදිඅට්ඨකථාපාඨතො (මහාව. අට්ඨ. 379) විඤ්ඤායතීති.

අථෙවං ¶ වදෙය්යුං – ‘‘උපචාරසීමා ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය ඨානං න හොතී’’ති තුම්හෙහි වුත්තං, අථ ච පන කතපුබ්බං අත්ථි. තථා හි චීවරපටිග්ගාහකසම්මුතිචීවරනිදහකසම්මුතිචීවරභාජකසම්මුතීනං ‘‘සුණාතු මෙ…පෙ… ධාරයාමීති ඉමාය කම්මවාචාය වා අපලොකනෙන වා අන්තොවිහාරෙ සබ්බසඞ්ඝමජ්ඣෙපි ඛණ්ඩසීමායපි සම්මන්නිතුං වට්ටතියෙවා’’ති උපචාරසීමායං ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය නිප්ඵාදෙතබ්බභාවො අට්ඨකථායං (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 194) ආගතො. භණ්ඩාගාරස්ස පන ‘‘ඉමං පන භණ්ඩාගාරං ඛණ්ඩසීමං ගන්ත්වා ඛණ්ඩසීමාය නිසින්නෙහි සම්මන්නිතුං න වට්ටති, විහාරමජ්ඣෙයෙව ‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො ඉත්ථන්නාමං විහාරං භණ්ඩාගාරං සම්මන්නෙය්යා’තිආදිනා නයෙන කම්මවාචාය වා අපලොකනෙන වා සම්මන්නිතබ්බ’’න්ති අට්ඨකථායං (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 197) උපචාරසීමායමෙව ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය සම්මන්නිතබ්බභාවො ආගතොති.

තෙ එවං වත්තබ්බා – සචෙපි අට්ඨකථායං ආගතං ‘‘අන්තොවිහාරෙ’’ති පාඨො ‘‘විහාරමජ්ඣෙ’’ති පාඨො ච උපචාරසීමං සන්ධාය වුත්තොති මඤ්ඤමානා තුම්හෙ ආයස්මන්තො එවං අවචුත්ථ, තෙ පන පාඨා උපචාරසීමං සන්ධාය අට්ඨකථාචරියෙහි න වුත්තා, අථ ඛො අවිප්පවාසසීමාසඞ්ඛාතං මහාසීමං සන්ධාය වුත්තා. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ඛණ්ඩසීමාය වක්ඛමානත්තා. ඛණ්ඩසීමාය හි මහාසීමා එව පටියොගී හොති. උපචාරසීමාති අයමත්ථො කථං ¶ ජානිතබ්බොති චෙ? ‘‘ඉමං පන සමානසංවාසකසීමං සම්මන්නන්තෙහි පබ්බජ්ජූපසම්පදාදීනං සඞ්ඝකම්මානං සුඛකරණත්ථං පඨමං ඛණ්ඩසීමා සම්මන්නිතබ්බා…පෙ… එවං බද්ධාසු පන සීමාසු ඛණ්ඩසීමාය ඨිතා භික්ඛූ මහාසීමාය කම්මං කරොන්තානං න කොපෙන්ති ¶ , මහාසීමාය වා ඨිතා ඛණ්ඩසීමාය කම්මං කරොන්තානං. සීමන්තරිකාය පන ඨිතා උභින්නම්පි න කොපෙන්තී’’ති වුත්තඅට්ඨකථාපාඨවසෙන (මහාව. අට්ඨ. 138) ජානිතබ්බොති. අථ වා තෙහි ආයස්මන්තෙහි ආභතභණ්ඩාගාරසම්මුතිපාඨවසෙනපි අයමත්ථො විඤ්ඤායති. කථං? චීවරපටිග්ගාහකාදිපුග්ගලසම්මුතියො පන අන්තොවිහාරෙ සබ්බසඞ්ඝමජ්ඣෙපි ඛණ්ඩසීමායම්පි සම්මන්නිතුං වට්ටති, භණ්ඩාගාරසඞ්ඛාතවිහාරසම්මුති පන විහාරමජ්ඣෙයෙවාති අට්ඨකථායං වුත්තං, තත්ථ විසෙසකාරණං පරියෙසිතබ්බං.

තත්රෙවං විසෙසකාරණං පඤ්ඤායති – ‘‘අඤ්ඤිස්සා සීමාය වත්ථු අඤ්ඤිස්සා කම්මවාචා’’ති වත්තබ්බදොසපරිහාරත්ථං වුත්තං. පුග්ගලසම්මුතියො හි පුග්ගලස්ස වත්ථුත්තා යදි මහාසීමභූතෙ අන්තොවිහාරෙ කත්තුකාමා හොන්ති, සබ්බසඞ්ඝමජ්ඣෙ තං වත්ථුභූතං පුග්ගලං හත්ථපාසෙ කත්වා කරෙය්යුං. යදි ඛණ්ඩසීමාය කත්තුකාමා, තං වත්ථුභූතං පුග්ගලං ඛණ්ඩසීමං ආනෙත්වා තත්ථ සන්නිපතිතකම්මප්පත්තසඞ්ඝස්ස හත්ථපාසෙ කත්වා කරෙය්යුං. උභයථාපි යථාවුත්තදොසො නත්ථි, භණ්ඩාගාරසම්මුති පන භණ්ඩාගාරස්ස විහාරත්තා ඛණ්ඩසීමං ආනෙතුං න සක්කා, තස්මා යදි තං සම්මුතිං ඛණ්ඩසීමායං ඨත්වා කරෙය්යුං, වත්ථු මහාසීමායං හොති, කම්මවාචා ඛණ්ඩසීමායන්ති යථාවුත්තදොසො හොති, තස්මිඤ්ච දොසෙ සති වත්ථුවිපන්නත්තා කම්මං විපජ්ජති, තස්මා මහාසීමභූතවිහාරමජ්ඣෙයෙව සා සම්මුති කාතබ්බාති අට්ඨකථාචරියානං මති, න උපචාරසීමාය ඤත්තිදුතියකම්මං කාතබ්බන්ති.

අථාපි එවං වදෙය්යුං ‘‘විහාරසද්දෙන අවිප්පවාසසීමභූතා මහාසීමාව වුත්තා, න උපචාරසීමා’’ති ඉදං වචනං කථං පච්චෙතබ්බන්ති? ඉමිනායෙව අට්ඨකථාවචනෙන. යදි හි උපචාරසීමා ¶ වුත්තා භවෙය්ය, උපචාරසීමා නාම බද්ධසීමං අවත්ථරිත්වාපි පවත්තා ආවාසෙසු වා භික්ඛූසු වා වඩ්ඪන්තෙසු අනියමවසෙන වඩ්ඪති, තස්මා ඛණ්ඩසීමං අවත්ථරිත්වා පවත්තනතො විහාරෙන සහ ඛණ්ඩසීමා එකසීමායෙව හොති, එවං සති විහාරෙ ඨිතං භණ්ඩාගාරං ඛණ්ඩසීමාය ඨත්වා සම්මන්නිතුං සක්කා භවෙය්ය, න පන සක්කා ‘‘ඛණ්ඩසීමාය නිසින්නෙහි සම්මන්නිතුං න වට්ටතී’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 343) පටිසිද්ධත්තා. තෙන ඤායති ‘‘ඉමස්මිං ¶ ඨානෙ විහාරසද්දෙන අවිප්පවාසසීමභූතා මහාසීමා වුත්තා, න උපචාරසීමා’’ති. උපචාරසීමාය අනියමවසෙන වඩ්ඪනභාවො කථං ජානිතබ්බොති? ‘‘උපචාරසීමා පරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස පරික්ඛෙපෙන, අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානෙන පරිච්ඡින්නා හොති. අපිච භික්ඛූනං ධුවසන්නිපාතට්ඨානතො වා පරියන්තෙ ඨිතභොජනසාලතො වා නිබද්ධවසනකආවාසතො වා ථාමමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ද්වින්නං ලෙඩ්ඩුපාතානං අන්තො උපචාරසීමා වෙදිතබ්බා, සා පන ආවාසෙසු වඩ්ඪන්තෙසු වඩ්ඪති, පරිහායන්තෙසු පරිහායති. මහාපච්චරියං පන ‘භික්ඛූසුපි වඩ්ඪන්තෙසු වඩ්ඪතී’ති වුත්තං, තස්මා සචෙ විහාරෙ සන්නිපතිතභික්ඛූහි සද්ධිං එකාබද්ධා හුත්වා යොජනසතම්පි පූරෙත්වා නිසීදන්ති, යොජනසතම්පි උපචාරසීමාව හොති, සබ්බෙසං ලාභො පාපුණාතී’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 379) වචනතොති.

යදි එවං උපචාරසීමාය කථිනත්ථතභාවො කස්මා වුත්තොති? කථිනත්ථරණං නාම න සඞ්ඝකම්මං, පුග්ගලකම්මමෙව හොති, තස්මා වස්සූපනායිකඛෙත්තභූතාය උපචාරසීමාය කාතබ්බා හොති. ඤත්තිකම්මවාචා පන සඞ්ඝකම්මභූතා, තස්මා උපචාරසීමාය කාතුං න වට්ටති, සුවිසොධිතපරිසාය බද්ධාබද්ධසීමායමෙව වට්ටතීති දට්ඨබ්බං. නනු ච භො ‘‘කථිනං අත්ථරිතුං කෙ ලභන්ති, කෙ න ලභන්ති? ගණනවසෙන ¶ තාව පච්ඡිමකොටියා පඤ්ච ජනා ලභන්ති, උද්ධං සතසහස්සම්පි, පඤ්චන්නං හෙට්ඨා න ලභන්තී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං, අථ කස්මා ‘‘කථිනත්ථරණං නාම න සඞ්ඝකම්මං, පුග්ගලකම්මමෙව හොතී’’ති වුත්තන්ති? ‘‘න සඞ්ඝො කථිනං අත්ථරති, න ගණො කථිනං අත්ථරති, පුග්ගලො කථිනං අත්ථරතී’’ති පරිවාරෙ (පරි. 414) වුත්තත්තා ච අපලොකනකම්මාදීනං චතුන්නං සඞ්ඝකම්මානං ඨානෙසු අපවිට්ඨත්තා ච. අට්ඨකථායං පන කථිනත්ථාරස්ස උපචාරභූතං කථිනදානකම්මවාචාභණනකාලං සන්ධාය වුත්තං. තස්මිඤ්හි කාලෙ කථිනදායකා චත්තාරො, පටිග්ගාහකො එකොති පච්ඡිමකොටියා පඤ්ච හොන්ති, තතො හෙට්ඨා න ලභතීති. ඤත්තිකම්මවාචාය සඞ්ඝකම්මභාවො කථං ජානිතබ්බොති? ‘‘චතුන්නං සඞ්ඝකම්මානං ඤත්තිදුතියකම්මස්ස නවසු ඨානෙසු කථිනදාන’’න්ති ආගතත්තා, ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, ඉදං සඞ්ඝස්ස කථිනදුස්සං උප්පන්න’’න්තිආදිනා වුත්තත්තා චාති.

අපරෙ පන ආචරියා ‘‘භාසන්තරෙසු ඤත්තීති වුත්තා කථිනදානකම්මවාචා අත්ථාරකිරියාය පවිසති, අත්ථාරකිරියා ච උපචාරසීමායං කාතබ්බා, තස්මා කථිනදානකම්මවාචාපි උපචාරසීමායං කාතබ්බායෙවා’’ති වදන්ති, තෙසං අයමධිප්පායො – මහාවග්ගපාළියං ¶ (මහාව. 306) ‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, කථිනං අත්ථරිතබ්බ’’න්ති ආරභිත්වා ‘‘බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො…පෙ… එවං ඛො, භික්ඛවෙ, අත්ථතං හොති කථින’’න්ති කථිනදානඤත්තිකම්මවාචාතො පට්ඨාය යාව අනුමොදනා පාඨො ආගතො, පරිවාරපාළියඤ්ච (පරි. 412) ‘‘කථිනත්ථාරො ජානිතබ්බො’’ති උද්දෙසස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘සචෙ සඞ්ඝස්ස කථිනදුස්සං උප්පන්නං හොති, සඞ්ඝෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බං, අත්ථාරකෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බං, අනුමොදකෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති පුච්ඡං නීහරිත්වා ‘‘සඞ්ඝෙන ඤත්තිදුතියෙන ¶ කම්මෙන කථිනත්ථාරකස්ස භික්ඛුනො දාතබ්බං…පෙ… අනුමොදාමා’’ති ඤත්තිතො පට්ඨාය යාව අනුමොදනා පාඨො ආගතො, තස්මා ඤත්තිතො පට්ඨාය යාව අනුමොදනා සබ්බො විධි කථිනත්ථාරකිරියායං පවිසති, තතො කථිනත්ථාරකිරියාය උපචාරසීමායං කත්තබ්බාය සති ඤත්තිසඞ්ඛාතකථිනදානකම්මවාචාපි උපචාරසීමායං කත්තබ්බායෙවාති.

තත්රෙවං විචාරණා කාතබ්බා – අත්ථාරකිරියාය විසුං අනාගතාය සති ‘‘සබ්බො විධි අත්ථාරකිරියායං පවිසතී’’ති වත්තබ්බං භවෙය්ය, අථ ච පන මහාවග්ගපාළියඤ්ච පරිවාරපාළියඤ්ච අත්ථාරකිරියා විසුං ආගතායෙව, තස්මා ඤත්තිසඞ්ඛාතා කථිනදානකම්මවාචා අත්ථාරකිරියායං න පවිසති, කෙවලං අත්ථාරකිරියාය උපචාරභූතත්තා පන තතො පට්ඨාය අනුක්කමෙන වුත්තං. යථා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සීමං සම්මන්නිතු’’න්ති සීමාසම්මුතිං අනුජානිත්වා ‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, සම්මන්නිතබ්බා’’ති සීමාසම්මුතිවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘පඨමං නිමිත්තා කිත්තෙතබ්බා…පෙ… එවමෙතං ධාරයාමී’’ති නිමිත්තකිත්තනෙන සහ සීමාසම්මුතිකම්මවාචා දෙසිතා, තත්ථ නිමිත්තකිත්තනං සීමාසම්මුතිකම්මං න හොති, කම්මවාචායෙව සීමාසම්මුතිකම්මං හොති, තථාපි සීමාසම්මුතිකම්මවාචාය උපචාරභාවතො සහ නිමිත්තකිත්තනෙන සීමාසම්මුතිකම්මවාචා දෙසිතා. යථා ච උපසම්පදාකම්මවිධිං දෙසෙන්තො ‘‘පඨමං උපජ්ඣං ගාහාපෙතබ්බො…පෙ… එවමෙතං ධාරයාමී’’ති උපජ්ඣායගාහාපනාදිනා සහ උපසම්පදාකම්මං දෙසිතං, තත්ථ උපජ්ඣායගාහාපනාදි උපසම්පදාකම්මං න හොති, ඤත්තිචතුත්ථකම්මවාචායෙව උපසම්පදාකම්මං හොති, තථාපි උපසම්පදාකම්මස්ස සමීපෙ භූතත්තා උපජ්ඣායගාහාපනාදිනා සහ ඤත්තිචතුත්ථකම්මවාචා දෙසිතා, එවමෙත්ථ කථිනදානකම්මවාචා අත්ථාරකිරියා න හොති, තථාපි ¶ අත්ථාරකිරියාය උපචාරභූතත්තා කථිනදානඤත්තිදුතියකම්මවාචාය සහ කථිනත්ථාරකිරියා දෙසිතා, තස්මා කථිනදානකම්මවාචා අත්ථාරකිරියායං න පවිසතීති දට්ඨබ්බං.

අථ ¶ වා ඤත්තිදුතියකම්මවාචා ච අත්ථාරො චාති ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා අතුල්යකිරියා අතුල්යකත්තාරො අතුල්යකම්මා අතුල්යකාලා ච හොන්ති, තෙන විඤ්ඤායති ‘‘භාසන්තරෙසු ඤත්තීති වුත්තා ඤත්තිදුතියකම්මවාචා අත්ථාරකිරියායං න පවිසතී’’ති. තත්ථ කථං අතුල්යකිරියා හොන්ති? කම්මවාචා දානකිරියා හොති, අත්ථාරො පන්නරසධම්මානං කාරණභූතා අත්ථාරකිරියා, එවං අතුල්යකිරියා. කථං අතුල්යකත්තාරොති? කම්මවාචාය කත්තා සඞ්ඝො හොති, අත්ථාරස්ස කත්තා පුග්ගලො, එවං අතුල්යකත්තාරො හොන්ති. කථං අතුල්යකම්මා හොන්ති? කම්මවාචාය කම්මං කථිනදුස්සං හොති, අත්ථාරස්ස කම්මං කථිනසඞ්ඛාතා සමූහපඤ්ඤත්ති, එවං අතුල්යකම්මා හොන්ති. කථං අතුල්යකාලා හොන්ති? කථිනදානකම්මවාචා පුබ්බකරණපච්චුද්ධාරඅධිට්ඨානානං පුබ්බෙ හොති, අත්ථාරො තෙසං පච්ඡා, එවං අතුල්යකාලා හොන්තීති. අථ වා අත්ථාරො ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’තිආදිනා වචීභෙදසඞ්ඛාතෙන එකෙන ධම්මෙන සඞ්ගහිතො, න ඤත්තිඅනුස්සාවනාදිනා අනෙකෙහි ධම්මෙහි සඞ්ගහිතො. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 408) ‘‘අත්ථාරො එකෙන ධම්මෙන සඞ්ගහිතො වචීභෙදෙනා’’ති. ඉමිනාපි කාරණෙන ජානිතබ්බං ‘‘න ඤත්ති අත්ථාරෙ පවිට්ඨා’’ති.

අඤ්ඤෙ පන ආචරියා එවං වදන්ති – ‘‘කථිනත්ථාරං කෙ ලභන්ති, කෙ න ලභන්තීති? ගණනවසෙන තාව පච්ඡිමකොටියා පඤ්ච ජනා ලභන්ති, උද්ධං සතසහස්සම්පි, පඤ්චන්නං හෙට්ඨා න ලභන්තී’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 306) ආගතත්තා ‘‘හෙට්ඨිමන්තතො ¶ පඤ්ච භික්ඛූ කථිනත්ථාරං ලභන්ති, තතො අප්පකතරා න ලභන්තී’’ති විඤ්ඤායති. ‘‘පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතීති පච්ඡිමකොටියා චත්තාරො කථිනදුස්සස්ස දායකා, එකො පටිග්ගාහකොති පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතී’’ති කඞ්ඛාවිතරණීටීකායං (කඞ්ඛා. අභි. ටී. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ආගතත්තා තස්මිං වාක්යෙ ‘‘වට්ටතී’’ති කිරියාය කත්තා ‘‘සො කථිනත්ථාරො’’ති වුච්චති, තස්මා අත්ථාරොති ඉමිනා ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’ති වුත්තඅත්ථරණකිරියා න අධිප්පෙතා, චතූහි භික්ඛූහි අත්ථාරකස්ස භික්ඛුනො ඤත්තියා දානං අධිප්පෙතන්ති විඤ්ඤායති. ‘‘කථිනත්ථාරං කෙ ලභන්ති…පෙ… උද්ධං සතසහස්සන්ති ඉදං අත්ථාරකස්ස භික්ඛුනො සඞ්ඝස්ස කථිනදුස්සදානකම්මං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති විනයවිනිච්ඡයටීකායං වුත්තං. තස්මිම්පි පාඨෙ ඤත්තියා දින්නංයෙව සන්ධාය ‘‘පඤ්ච ජනා අත්ථාරං ලභන්තී’’ති ඉදං වචනං අට්ඨකථාචරියෙහි වුත්තං, ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’තිආදි පුග්ගලස්ස අත්ථරණං සන්ධාය න වුත්තන්ති ටීකාචරියස්ස අධිප්පායො. එවං කඞ්ඛාවිතරණීටීකා-විනයවිනිච්ඡයටීකාකාරකෙහි ආචරියෙහි ‘‘ඤත්තිදුතියකම්මං අත්ථාරො නාමා’’ති ¶ විනිච්ඡිතත්තා උපචාරසීමායං කථිනදානඤත්තිකම්මවාචාකරණං යුත්තන්ති විඤ්ඤායතීති වදන්ති.

තත්රෙවං විචාරණා කාතබ්බා – ‘‘ඤත්තිදුතියකම්මංයෙව අත්ථාරො නාමා’’ති ටීකාචරියා න වදෙය්යුං. වදෙය්යුං චෙ, අට්ඨකථාය විරුද්ධො සියා. කථං විරුද්ධොති චෙ? ‘‘ඡින්නවස්සා වා පච්ඡිමිකාය උපගතා වා න ලභන්ති, අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වුත්ථවස්සාපි න ලභන්තීති මහාපච්චරියං වුත්ත’’න්ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 306) ආගතත්තා ‘‘තෙ ඡින්නවස්සාදයො කථිනත්ථාරං න ලභන්තී’’ති විඤ්ඤායති. යදි ඤත්තිදුතියකම්මං අත්ථාරො නාම සියා, එවං සති තෙ භික්ඛූ ඤත්තිදුතියකම්මෙපි ගණපූරකභාවෙන අප්පවිට්ඨා සියුං. අථ ච පන ‘‘පුරිමිකාය ¶ උපගතානං පන සබ්බෙ ගණපූරකා හොන්තී’’ති අට්ඨකථාය (මහාව. අට්ඨ. 306) වුත්තත්තා තෙ ඤත්තිදුතියකම්මෙ පවිට්ඨාව හොන්ති, තස්මා අට්ඨකථාචරියො පඤ්චානිසංසහෙතුභූතං ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’තිආදිකං වචීභෙදංයෙව ‘‘අත්ථාරො’’ති වදති, න ඤත්තිදුතියකම්මං, තස්මා තෙ ඡින්නවස්සාදයො පඤ්චානිසංසහෙතුභූතං කථිනත්ථාරං න ලභන්ති, ඤත්තිදුතියකම්මෙ පන චතුවග්ගසඞ්ඝපූරකභාවං ලභන්තීති විඤ්ඤායති. පුනපි වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ පුරිමිකාය උපගතා චත්තාරො වා හොන්ති තයො වා ද්වෙ වා එකො වා, ඉතරෙ ගණපූරකෙ කත්වා කථිනං අත්ථරිතබ්බ’’න්ති. එවං අලබ්භමානකථිනත්ථාරෙයෙව ඡින්නවස්සාදයො ගණපූරකෙ කත්වා ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය කථිනදුස්සං දාපෙත්වා පුරිමිකාය උපගතෙහි කථිනස්ස අත්ථරිතබ්බභාවතො ‘‘ඤත්තිදුතියකම්මංයෙව අත්ථාරො නාමාති ටීකාචරියා න වදෙය්යු’’න්ති අවචිම්හාති.

නනු ච භො ඉමස්මිම්පි අට්ඨකථාවචනෙ ‘‘ඉතරෙ ගණපූරකෙ කත්වා කථිනං අත්ථරිතබ්බ’’න්ති වචනෙන චතුවග්ගසඞ්ඝෙන කත්තබ්බං ඤත්තිදුතියකම්මංයෙව ‘‘අත්ථාරො’’ති වුත්තන්ති? න, පුබ්බාපරවිරොධතො. පුබ්බෙ හි ඡින්නවස්සාදීනං කථිනං අත්ථරිතුං අලබ්භමානභාවො වුත්තො, ඉධ ‘‘ඤත්තිදුතියකම්මං අත්ථාරො’’ති වුත්තෙ තෙසම්පි ලබ්භමානභාවො වුත්තො භවෙය්ය, න අට්ඨකථාචරියා පුබ්බාපරවිරුද්ධං කථෙය්යුං, තස්මා ‘‘කත්වා’’ති පදං ‘‘අත්ථරිතබ්බ’’න්ති පදෙන සම්බජ්ඣන්තෙන සමානකාලවිසෙසනං අකත්වා පුබ්බකාලවිසෙසනමෙව කත්වා සම්බන්ධිතබ්බං, එවං සති පුබ්බවචනෙනාපරවචනං ගඞ්ගොදකෙන යමුනොදකං විය සංසන්දති, පච්ඡාපි ච ‘‘කම්මවාචං සාවෙත්වා කථිනං අත්ථරාපෙත්වා දානඤ්ච භුඤ්ජිත්වා ගමිස්සන්තී’’ති විසුං කම්මවාචාසාවනං විසුං කථිනත්ථරණං ¶ පුබ්බාපරානුක්කමතො වුත්තං ¶ , තස්මා ඤත්තිදුතියකම්මං අත්ථාරො නාම න හොති, කෙවලං අත්ථාරස්ස කාරණමෙව උපචාරමෙව හොතීති දට්ඨබ්බං. කිඤ්ච භිය්යො – ‘‘න සඞ්ඝො කථිනං අත්ථරති, න ගණො කථිනං අත්ථරති, පුග්ගලො කථිනං අත්ථරතී’’ති පරිවාරවචනෙන (පරි. 414) අයමත්ථො ජානිතබ්බොති.

යදි එවං කඞ්ඛාවිතරණීටීකා-විනයවිනිච්ඡයටීකාසු ආගතපාඨානං අධිප්පායො කථං භාසිතබ්බො භවෙය්ය. නනු කඞ්ඛාවිතරණීටීකායං ‘‘වට්ටතී’’ති ඉමිස්සා කිරියාය කත්තා ‘‘සො කථිනත්ථාරො’’ති වුත්තො, විනයවිනිච්ඡයටීකායඤ්ච ‘‘කථිනදුස්සදානකම්ම’’න්ති පදං ‘‘සන්ධායා’’ති කිරියාය කම්මං, කථිනත්ථාරො…පෙ… ඉදං ‘‘වුත්ත’’න්ති කිරියාය කම්මං හොති. එවං ටීකාසු නීතත්ථතො ආගතපාඨෙසු සන්තෙසු ‘‘ඤත්තිදුතියකම්මංයෙව අත්ථාරො නාමාති ටීකාචරියා න වදෙය්යු’’න්ති න වත්තබ්බන්ති? යෙනාකාරෙන අට්ඨකථාවචනෙන ටීකාවචනඤ්ච පුබ්බාපරඅට්ඨකථාවචනඤ්ච අවිරුද්ධං භවෙය්ය, තෙනාකාරෙන ටීකාපාඨානං අධිප්පායො ගහෙතබ්බො. කථං? කඞ්ඛාවිතරණීඅට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘සො සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතී’’ති ආගතො, තස්මිං අට්ඨකථාවචනෙ චොදකෙන චොදෙතබ්බස්ස අත්ථිතාය තං පරිහරිතුං ‘‘පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතීති පච්ඡිමකොටියා චත්තාරො කථිනදුස්සස්ස දායකා, එකො පටිග්ගාහකොති පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතී’’ති පාඨො ටීකාචරියෙන වුත්තො, කථං චොදෙතබ්බං අත්ථීති? භො අට්ඨකථාචරිය ‘‘සො සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතී’’ති වුත්තො, එවං සති පඤ්චන්නං කථිනත්ථාරකානං එව සො කථිනත්ථාරො වට්ටති, න එකද්විතිචතුපුග්ගලානන්ති අත්ථො ආපජ්ජති, එවං සති ‘‘න සඞ්ඝො කථිනං අත්ථරති, න ගණො කථිනං අත්ථරති, පුග්ගලො කථිනං අත්ථරතී’’ති ආගතපාළියා විරුජ්ඣනතො ආගමවිරොධො ¶ ආපජ්ජති, තං චොදනං පරිහරන්තො ‘‘පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතීති පච්ඡිමකොටියා චත්තාරො කථිනදුස්සස්ස දායකා, එකො පටිග්ගාහකොති පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතී’’ති පාඨො ටීකාචරියෙන වුත්තො. තත්ථායමධිප්පායො – භො චොදකාචරිය අට්ඨකථාචරියෙන කථිනත්ථාරකාලෙ පඤ්චන්නං අත්ථාරකානං භික්ඛූනං වසෙන ‘‘සො සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතී’’ති පාඨො න වුත්තො, අථ ඛො සඞ්ඝෙන අත්ථාරකස්ස කථිනදුස්සදානකාලෙ පච්ඡිමකොටියා චත්තාරො කථිනදුස්සස්ස දායකා, එකො පටිග්ගාහකොති පඤ්චන්නං දායකපටිග්ගාහකපුග්ගලානං අත්ථිතාය සො පච්ඡා කත්තබ්බො අත්ථාරො වට්ටති, කාරණසම්පත්තියා ඵලසම්පත්ති හොති, තස්මා තස්මිං අට්ඨකථාවචනෙ ආගමවිරොධො නාපජ්ජතීති.

විනයවිනිච්ඡයටීකායම්පි ¶ ‘‘කථිනත්ථාරං කෙ ලභන්ති, කෙ න ලභන්තීති? ගණනවසෙන තාව පච්ඡිමකොටියා පඤ්ච ජනා ලභන්ති, උද්ධං සතසහස්සම්පි, පඤ්චන්නං හෙට්ඨා න ලභන්තී’’ති අට්ඨකථාවචනෙ පරෙහි පුච්ඡිතබ්බස්ස අත්ථිතාය තං පුච්ඡං විස්සජ්ජෙතුං ‘‘ඉදං අත්ථාරකස්ස භික්ඛුනො සඞ්ඝස්ස කථිනදුස්සදානකම්මං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති පාඨො ටීකාචරියෙන වුත්තො. කථං පුච්ඡිතබ්බන්ති චෙ? භො අට්ඨකථාචරිය ‘‘හෙට්ඨිමකොටියා පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතී’’ති ඉදං වචනං කිං පඤ්චානිසංසස්ස කාරණභූතං ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’තිආදිඅත්ථාරකිරියං සන්ධාය වුත්තං, උදාහු අත්ථාරස්ස කාරණභූතං කථිනදුස්සදානකම්මන්ති. කථං විස්සජ්ජනාති? භො භද්රමුඛ ‘‘හෙට්ඨිමකොටියා පඤ්චන්නං ජනානං වට්ටතී’’ති ඉදං පඤ්චානිසංසස්ස කාරණභූතං ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’තිආදිකං අත්ථාරකිරියං සන්ධාය අට්ඨකථාචරියෙන න වුත්තං, අථ ඛො අත්ථාරස්ස කාරණභූතං කථිනදානකම්මං සන්ධාය වුත්තන්ති ¶ . තත්රායමධිප්පායො – සඞ්ඝෙන අත්ථාරකස්ස දින්නදුස්සෙන එව කථිනත්ථාරො සම්භවති, න ඨිතිකාය ලද්ධචීවරෙන වා පුග්ගලිකචීවරෙන වා සම්භවති, තඤ්ච කථිනදුස්සදානකම්මං චත්තාරො කථිනදුස්සදායකා, එකො පටිග්ගාහකොති පඤ්චසු භික්ඛූසු විජ්ජමානෙසුයෙව සම්පජ්ජති, න තතො ඌනෙසූති පච්ඡිමකොටියා පඤ්චන්නං වට්ටති, කාරණසිද්ධියා ඵලසිද්ධි හොති, තෙනෙව ච කාරණෙන ‘‘කථිනදුස්සදානකම්මං වුත්ත’’න්ති මුඛ්යවසෙන අවත්වා ‘‘සන්ධාය වුත්ත’’න්ති උපචාරවසෙනාහ. එවං වුත්තෙයෙව අට්ඨකථාවචනස්ස පුබ්බාපරවිරොධො නත්ථි, අට්ඨකථාවචනෙන ච ටීකාවචනං විරුද්ධං න හොතීති දට්ඨබ්බං, ‘‘අපලොකනාදිසඞ්ඝකම්මකරණත්ථං බද්ධසීමා භගවතා අනුඤ්ඤාතා’’ති ඉමිනා විනයලක්ඛණෙන ච සමෙති.

‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’තිආදිකා පන අත්ථාරකිරියා අපලොකනාදීසු චතූසු සඞ්ඝකම්මෙසු අප්පවිට්ඨා, අධිට්ඨානාදයො විය පඤ්චානිසංසලාභකාරණභූතා පුග්ගලකිරියාව හොතීති වස්සූපනායිකඛෙත්තභූතාය අන්තොඋපචාරසීමාය කාතබ්බා, තස්මා අන්තොඋපචාරසීමායං බද්ධසීමාය අවිජ්ජමානාය බහිඋපචාරසීමායං බද්ධසීමං වා උදකුක්ඛෙපසත්තබ්භන්තරලභමානට්ඨානං වා ගන්ත්වා ඤත්තිදුතියකම්මෙන කථිනදුස්සං දාපෙත්වා පුන විහාරං ආගන්ත්වා අන්තොඋපචාරසීමායමෙව කථිනත්ථරණං පුබ්බාචරියෙහි කතං, තං සුකතමෙව හොතීති දට්ඨබ්බං. එවං අග්ගහෙත්වා සුද්ධඋපචාරසීමායමෙව ඤත්තිදුතියකම්මං කාතබ්බන්ති ගය්හමානෙ සති තෙසං ආයස්මන්තානං දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජමානා සිස්සානුසිස්සා ධුවවාසත්ථාය විහාරදානාදිඅපලොකනකම්මං වා උපොසථපවාරණාදිඤත්තිකම්මං වා සීමාසම්මන්නනාදිඤත්තිදුතියකම්මං ¶ වා උපසම්පදාදිඤත්තිචතුත්ථකම්මං වා උපචාරසීමායමෙව කරෙය්යුං, එවං කරොන්තා භගවතො ¶ සාසනෙ මහන්තං ජටං මහන්තං ගුම්බං මහන්තං විසමං කරෙය්යුං, තස්මා තමකරණත්ථං යුත්තිතො ච ආගමතො ච අනෙකානි කාරණානි ආහරිත්වා කථයිම්හාති.

සාසනෙ ගාරවං කත්වා, සද්ධම්මස්සානුලොමතො;

මයා කතං විනිච්ඡයං, සම්මා චින්තෙන්තු සාධවො.

පුනප්පුනං විචින්තෙත්වා, යුත්තං චෙ හොති ගණ්හන්තු;

නො චෙ යුත්තං මා ගණ්හන්තු, සම්මාසම්බුද්ධසාවකාති.

ඉතො පරානිපි කාරණසාධකානි ආහරන්ති ආචරියා, තෙසං පටිවචනෙන අතිවිත්ථාරො භවිස්සති, උපචාරසීමාය චතුන්නං සඞ්ඝකම්මානං කතට්ඨානභාවො පුබ්බෙ වුත්තොව, තස්මා තං වචනං මනසි කත්වා සංසයං අකත්වා ධාරෙතබ්බොති.

‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’ති වාචා භින්දිතබ්බාති කිං එත්තකෙන වචීභෙදෙන කථිනං අත්ථතං හොති, උදාහු අඤ්ඤො කොචි කායවිකාරො කාතබ්බො? න කාතබ්බො. එත්තකෙනෙව හි වචීභෙදෙන අත්ථතං හොති, කථිනං. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 408) ‘‘අත්ථාරො එකෙන ධම්මෙන සඞ්ගහිතො වචීභෙදෙනා’’ති.

එවං කථිනත්ථාරං දස්සෙත්වා අනුමොදාපනඅනුමොදනෙ දස්සෙන්තො ‘‘තෙන කථිනත්ථාරකෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යෙන භික්ඛුනා ‘‘ඉමාය සඞ්ඝාටියා කථිනං අත්ථරාමී’’තිආදිනා වචීභෙදෙන කථිනං අත්ථතං, තෙන ‘‘කථිනස්ස අත්ථාරා පන්නරස ධම්මා ජායන්තී’’ති පරිවාරෙ (පරි. 403) ආගතත්තා කථිනත්ථාරෙන සහෙව පඤ්ච ආනිසංසා ආගතා, අථ කස්මා සඞ්ඝං අනුමොදාපෙතීති? කිඤ්චාපි අත්ථාරකස්ස භික්ඛුනො පඤ්ච ආනිසංසා ආගතා, සඞ්ඝස්ස පන අනාගතා, තස්මා සඞ්ඝස්ස ච ආගමනත්ථං සඞ්ඝං අනුමොදාපෙති, සඞ්ඝො ¶ ච අනුමොදනං කරොති, එවං කතෙ උභින්නම්පි ආනිසංසා ආගතා හොන්ති. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 403) ‘‘ද්වින්නං පුග්ගලානං අත්ථතං හොති කථිනං අත්ථාරකස්ස ච අනුමොදකස්ස චා’’ති. එත්ථ ච කථිනත්ථාරකභික්ඛුතො වුඩ්ඪතරො භික්ඛු තස්මිං ¶ සඞ්ඝෙ අත්ථි, ඉධ වුත්තනයෙන අත්ථාරකෙන ‘‘භන්තෙ’’ති වත්තබ්බං, අනුමොදකෙන ‘‘ආවුසො’’ති. යදි පන කථිනත්ථාරකො භික්ඛු සබ්බෙසං වුඩ්ඪතරො හොති, තෙන ‘‘ආවුසො’’ති වත්තබ්බං, ඉතරෙහි ‘‘භන්තෙ’’ති, එවං සෙසනයද්වයෙපි. එවං සබ්බෙසං අත්ථතං හොති කථිනන්ති. ඉමෙසු පන සඞ්ඝපුග්ගලෙසු යෙ තස්මිං විහාරෙ පුරිමිකාය වස්සං උපගන්ත්වා පඨමපවාරණාය පවාරිතා, තෙයෙව අනුමොදිතුං ලභන්ති, ඡින්නවස්සා වා පච්ඡිමිකාය උපගතා වා අඤ්ඤස්මිං විහාරෙ වුත්ථවස්සා වා න ලභන්ති, අනනුමොදන්තාපි ආනිසංසං න ලභන්ති.

එවං කථිනත්ථාරං දස්සෙත්වා ඉදානි චීවරවිභාගං දස්සෙතුං ‘‘එවං අත්ථතෙ පන කථිනෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ සචෙ කථිනචීවරෙන සද්ධිං ආභතං ආනිසංසන්ති ඉමිනා එකං අත්ථතචීවරමෙව කථිනචීවරං නාම, තතො අඤ්ඤං තෙන සද්ධිං ආභතං සබ්බං චීවරං කථිනානිසංසචීවරං නාමාති දස්සෙති. වක්ඛති හි ‘‘අවසෙසකථිනානිසංසෙ බලවවත්ථානී’’තිආදි. තෙන ඤායති ‘‘වත්ථමෙව ඉධ ආනිසංසො නාම, න අග්ඝො, කථිනසාටකෙන සද්ධිං ආභතානං අඤ්ඤසාටකානං බහුලවසෙන අත්ථරිතබ්බං, න කථිනසාටකස්ස මහග්ඝවසෙනා’’ති. භික්ඛුසඞ්ඝො අනිස්සරො, අත්ථතකථිනො භික්ඛුයෙව ඉස්සරො. කස්මා? දායකෙහි විචාරිතත්තා. භික්ඛුසඞ්ඝො ඉස්සරො, කස්මා? දායකෙහි අවිචාරිතත්තා, මූලකථිනස්ස ච සඞ්ඝෙ දින්නත්තා. අවසෙසකථිනානිසංසෙති ¶ තස්ස දින්නවත්ථෙහි අවසෙසකථිනානිසංසවත්ථෙ. බලවවත්ථානීති අත්ථරිතබ්බකථිනසාටකංයෙව අහතං වා අහතකප්පං වා දාතුං වට්ටති, ආනිසංසචීවරං පන යථාසත්ති යථාබලං පුරාණං වා අභිනවං වා දුබ්බලං වා බලවං වා දාතුං වට්ටති, තස්මා තෙසු දුබ්බලවත්ථෙ ඨිතිකාය දින්නෙ ලද්ධභික්ඛුස්ස උපකාරකං න හොති, තස්මා උපකාරණයොග්ගානි බලවවත්ථානි දාතබ්බානීති අධිප්පායො. වස්සාවාසිකඨිතිකාය දාතබ්බානීති යත්තකා භික්ඛූ වස්සාවාසිකචීවරං ලභිංසු, තෙ ඨපෙත්වා තෙසං හෙට්ඨතො පට්ඨාය යථාක්කමං දාතබ්බානි. ථෙරාසනතො පට්ඨායාති යත්තකා භික්ඛූ තිස්සං කථිනත්ථතසීමායං සන්ති, තෙසු ජෙට්ඨකභික්ඛුතො පට්ඨාය දාතබ්බානි. ආසනග්ගහණං පන යථාවුඩ්ඪං නිසින්නෙ සන්ධාය කතං. එතෙන වස්සාවාසිකකථිනානිසංසානං සමානගතිකතං දීපෙති. ගරුභණ්ඩං න භාජෙතබ්බන්ති කථිනසාටකෙන සද්ධිං ආභතෙසු මඤ්චපීඨාදිකං ගරුභණ්ඩං න භාජෙතබ්බං, සඞ්ඝිකවසෙනෙව පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො. තත්ථ ගරුභණ්ඩවිනිච්ඡයො අනන්තරකථායං ආවි භවිස්සති.

ඉමස්මිං පන ඨානෙ වත්තබ්බං අත්ථි. කථං? ඉදානි භික්ඛූ කථිනානිසංසචීවරං කුසපාතං කත්වා ¶ විභජන්ති, තං යුත්තං විය න දිස්සතීති. කස්මාති චෙ? ‘‘අවසෙසකථිනානිසංසෙ බලවවත්ථානි වස්සාවාසිකඨිතිකාය දාතබ්බානි, ඨිතිකාය අභාවෙ ථෙරාසනතො පට්ඨාය දාතබ්බානී’’ති වචනතොති. එවං සන්තෙ කත්ථ කුසපාතො කාතබ්බොති? භණ්ඩාගාරෙ ඨපිතචීවරෙති. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘උස්සන්නං හොතීති බහු රාසිකතං හොති, භණ්ඩාගාරං න ගණ්හාති. සම්මුඛීභූතෙනාති අන්තොඋපචාරසීමායං ඨිතෙන. භාජෙතුන්ති කාලං ඝොසාපෙත්වා පටිපාටියා භාජෙතුං…පෙ… එවං ඨපිතෙසු චීවරපටිවීසෙසු කුසො පාතෙතබ්බො’’ති අට්ඨකථායං ¶ (මහාව. අට්ඨ. 343) වුත්තත්තා, තස්මා ඉමිස්සං අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව භාජෙතබ්බන්ති අම්හාකං ඛන්ති.

එකච්චෙ පන භික්ඛූ එකෙකස්ස එකෙකස්මිං චීවරෙ අප්පහොන්තෙ චීවරං පරිවත්තෙත්වා අකප්පියවත්ථුං ගහෙත්වා භාජෙන්ති, තං අතිඔළාරිකමෙව. අඤ්ඤෙපි එකච්චානං චීවරානං මහග්ඝතාය එකච්චානං අප්පග්ඝතාය සමග්ඝං කාතුං න සක්කාති තථෙව කරොන්ති, තම්පි ඔළාරිකමෙව. තත්ථ හි අකප්පියවත්ථුනා පරිවත්තනෙපි තස්ස විචාරණෙපි භාගග්ගහණෙපි ආපත්තියෙව හොති. එකෙ ‘‘කථිනං නාම දුබ්බිචාරණීය’’න්ති වත්වා අත්ථරණං න කරොන්ති, පුග්ගලිකවසෙනෙව යථාජ්ඣාසයං විචාරෙන්ති, තං පන යදි දායකෙහි පුග්ගලස්සෙව දින්නං, පුග්ගලෙන ච සඞ්ඝස්ස අපරිච්චජිතං, එවං සති අත්තනො සන්තකත්තා යුත්තං විය දිස්සති. යදි පන සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා දින්නං, පුග්ගලස්ස දින්නෙපි සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා පරිච්චජිතං, එවං සන්තෙ සඞ්ඝගණානං සන්තකත්තා අයුත්තං භවෙය්ය. අපරෙ පන කථිනවසෙන පටිග්ගහිතෙ විචාරෙතුං දුක්කරන්ති මඤ්ඤමානා ‘‘න මයං කථිනවසෙන පටිග්ගණ්හාම, වස්සාවාසිකභාවෙනෙව පටිග්ගණ්හාමා’’ති වත්වා යථාරුචි විචාරෙන්ති, තම්පි අයුත්තං. වස්සාවාසිකම්පි හි සඞ්ඝස්ස දින්නං සඞ්ඝිකං හොතියෙව, පුග්ගලස්ස දින්නං පුග්ගලිකං. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘සචෙ පන තෙසං සෙනාසනෙ පංසුකූලිකො වසති, ආගතඤ්ච තං දිස්වා ‘තුම්හාකං වස්සාවාසිකං දෙමා’ති වදන්ති, තෙන සඞ්ඝස්ස ආචික්ඛිතබ්බං. සචෙ තානි කුලානි සඞ්ඝස්ස දාතුං න ඉච්ඡන්ති, ‘තුම්හාකංයෙව දෙමා’ති වදන්ති, සභාගො භික්ඛු ‘වත්තං කත්වා ගණ්හාහී’ති වත්තබ්බො, පංසුකූලිකස්ස පනෙතං න වට්ටතී’’ති අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 318; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 219) වුත්තත්තා.

වස්සාවාසිකං ¶ දුවිධං සද්ධාදෙය්යතත්රුප්පාදවසෙන. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 318) ‘‘ඉති ¶ සද්ධාදෙය්යෙ දායකමනුස්සා පුච්ඡිතබ්බා, තත්රුප්පාදෙ පන කප්පියකාරකා පුච්ඡිතබ්බා’’ති. සද්ධාදෙය්යවස්සාවාසිකම්පි සවිහාරාවිහාරවසෙන දුවිධං. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 318) ‘‘මහාපදුමත්ථෙරො පනාහ න එවං කාතබ්බං. මනුස්සා හි අත්තනො ආවාසපටිජග්ගනත්ථාය පච්චයං දෙන්ති, තස්මා අඤ්ඤෙහි භික්ඛූහි තත්ථ පවිසිතබ්බ’’න්ති, ‘‘යෙසං පන සෙනාසනං නත්ථි, කෙවලං පච්චයමෙව දෙන්ති, තෙසං පච්චයං අවස්සාවාසිකෙ සෙනාසනෙ ගාහෙතුං වට්ටතී’’ති ච. තත්රුප්පාදවස්සාවාසිකං නාම කප්පියකාරකානං හත්ථෙ කප්පියවත්ථුපඅභුඤ්ජනත්ථාය දින්නවත්ථුතො නිබ්බත්තං. වුත්තම්පි චෙතං අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 318) ‘‘කප්පියකාරකානඤ්හි හත්ථෙ ‘කප්පියභණ්ඩං පරිභුඤ්ජථා’ති දින්නවත්ථුතො යං යං කප්පියං, තං සබ්බං පරිභුඤ්ජිතුං අනුඤ්ඤාත’’න්ති. එවං වස්සාවාසිකචීවරම්පි පුබ්බෙ යෙභුය්යෙන සඞ්ඝස්සෙව දෙන්ති, තස්මා ‘‘කථිනචීවරං දෙමා’’ති වුත්තෙ කථිනචීවරභාවෙන පටිග්ගහෙතබ්බං, ‘‘වස්සාවාසිකං දෙමා’’ති වුත්තෙ වස්සාවාසිකචීවරභාවෙනෙව පටිග්ගහෙතබ්බං. කස්මා? ‘‘යථා දායකා වදන්ති, තථා පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 325) වචනතො.

කිඤ්චි අවත්වා හත්ථෙ වා පාදමූලෙ වා ඨපෙත්වා ගතෙ කිං කාතබ්බන්ති? තත්ථ සචෙ ‘‘ඉදං වත්ථු චෙතියස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා පරපුග්ගලස්ස වා අත්ථාය පරිණත’’න්ති ජානෙය්ය, තෙසං අත්ථාය පටිග්ගහෙතබ්බං. අථ ‘‘මමත්ථාය පරිණත’’න්ති ජානෙය්ය, අත්තනො අත්ථාය පටිග්ගහෙතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 329) ‘‘නව අධම්මිකදානානී’’තිආදි. අථ න කිඤ්චි ජානෙය්ය, අත්තනො හත්ථෙ වා පාදමූලෙ වා කිඤ්චි අවත්වා ඨපිතං තස්සෙව පුග්ගලිකං හොති. න හි චෙතියාදීනං අත්ථාය පරිණතං ¶ කිඤ්චි අවත්වා භික්ඛුස්ස හත්ථෙ වා පාදමූලෙ වා ඨපෙතීති. වුත්තඤ්හෙතං සමන්තපාසාදිකායං (මහාව. අට්ඨ. 379) ‘‘පුග්ගලස්ස දෙතීති ‘ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මී’ති එවං පරම්මුඛා වා පාදමූලෙ ඨපෙත්වා ‘ඉමං, භන්තෙ, තුම්හාකං දම්මී’ති එවං සම්මුඛා වා දෙතී’’තිආදි.

‘‘ඉමිස්සං අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව භාජෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං, කථං භාජෙතබ්බන්ති? ‘‘අවසෙසකථිනානිසංසෙ බලවවත්ථානි වස්සාවාසිකඨිතිකාය දාතබ්බානී’’ති වුත්තත්තා යෙ භික්ඛූ ඉමස්මිං වස්සෙ වස්සාවාසිකං න ලභිංසු, තෙසං හෙට්ඨතො පට්ඨාය එකෙකං චීවරං වා සාටකං වා දාතබ්බං. අථ චීවරානං වා සාටකානං වා අවසිට්ඨෙසු සන්තෙසු පුන ථෙරාසනතො පට්ඨාය දුතියභාගො දාතබ්බො. තතො චීවරෙසු වා සාටකෙසු වා ඛීණෙසු යෙ ලභන්ති, තෙසු පච්ඡිමස්ස ¶ වස්සාදීනි සල්ලක්ඛෙතබ්බානි. න කෙවලං තස්මිං කථිනත්ථතදිවසෙ දින්නදුස්සානි එව කථිනානිසංසානි නාම හොන්ති, අථ ඛො යාව කථිනස්ස උබ්භාරා සඞ්ඝං උද්දිස්ස දින්නචීවරානිපි සඞ්ඝිකෙන තත්රුප්පාදෙන ආරාමිකෙහි ආභතචීවරානිපි කථිනානිසංසානියෙව හොන්ති. තස්මා තාදිසෙසු චීවරෙසු උප්පජ්ජමානෙසු යථාවුත්තසල්ලක්ඛිතවස්සස්ස භික්ඛුනො හෙට්ඨතො පට්ඨාය පුනප්පුනං ගාහෙතබ්බං. ‘‘ඨිතිකාය අභාවෙ ථෙරාසනතො පට්ඨාය දාතබ්බානී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 306) වචනතො තස්මිං වස්සෙ වස්සාවාසිකචීවරානං අනුප්පජ්ජනතො වා උප්පජ්ජමානෙසුපි ඨිතිකාය අගාහාපනතො වා වස්සාවාසිකඨිතිකාය අභාවෙ සති ලද්ධබ්බකථිනානිසංසෙ තස්සං උපචාරසීමායං සබ්බෙ භික්ඛූ පටිපාටියා නිසීදාපෙත්වා ථෙරාසනතො පට්ඨාය ඨිතිකං කත්වා එකෙකස්ස භික්ඛුනො එකෙකං චීවරං වා සාටකං වා දාතබ්බං. සඞ්ඝනවකස්ස ¶ දානකාලෙපි මහාථෙරා ආගච්ඡන්ති, ‘‘භන්තෙ, වීසතිවස්සානං දීයති, තුම්හාකං ඨිතිකා අතික්කන්තා’’ති න වත්තබ්බා, ඨිතිකං ඨපෙත්වා තෙසං දත්වා පච්ඡා ඨිතිකාය දාතබ්බං. දුතියභාගෙ පන ථෙරාසනං ආරුළ්හෙ පච්ඡා ආගතානං පඨමභාගො න පාපුණාති, දුතියභාගතො වස්සග්ගෙන දාතබ්බො. අයං ඨිතිකාවිචාරො චතුපච්චයභාජනකථාතො (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 202) ගහෙතබ්බොති.

නනු ච භො එකච්චානි කථිනානිසංසචීවරානි මහග්ඝානි, එකච්චානි අප්පග්ඝානි හොන්ති, කථං එකෙකස්ස එකෙකස්මිං දින්නෙ අග්ඝසමත්තං භවෙය්යාති? වුච්චතෙ – භණ්ඩාගාරචීවරභාජනෙ අග්ඝසමත්තං ඉච්ඡිතබ්බං. තථා හි වුත්තං චීවරක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 343) ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන සඞ්ඝස්ස භණ්ඩාගාරෙ චීවරං උස්සන්නං හොති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සම්මුඛීභූතෙන සඞ්ඝෙන භාජෙතුං…පෙ… අථ ඛො චීවරභාජකානං භික්ඛූනං එතදහොසි ‘කථං නු ඛො චීවරං භාජෙතබ්බ’න්ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඨමං උච්චිනිත්වා තුලයිත්වා වණ්ණාවණ්ණං කත්වා භික්ඛූ ගණෙත්වා වග්ගං බන්ධිත්වා චීවරපටිවීසං ඨපෙතු’’න්ති. අට්ඨකථායඤ්ච (මහාව. අට්ඨ. 343) ‘‘උච්චිනිත්වාති ‘ඉදං ථූලං, ඉදං සණ්හං, ඉදං ඝනං, ඉදං තනුකං, ඉදං පරිභුත්තං, ඉදං අපරිභුත්තං, ඉදං දීඝතො එත්තකං, පුථුලතො එත්තක’න්ති එවං වත්ථානි විචිනිත්වා. තුලයිත්වාති ‘ඉදං එත්තකං අග්ඝති, ඉදං එත්තක’න්ති එවං අග්ඝපරිච්ඡෙදං කත්වා. වණ්ණාවණ්ණං කත්වාති සචෙ සබ්බෙසං එකෙකමෙව දසදසඅග්ඝනකං පාපුණාති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ පාපුණාති, යං නව වා අට්ඨ වා අග්ඝති, තං අඤ්ඤෙන එකඅග්ඝනකෙන ච ද්විඅග්ඝනකෙන ච සද්ධිං බන්ධිත්වා එතෙන උපායෙන ¶ සමෙ පටිවීසෙ ඨපෙත්වාති අත්ථො ¶ . භික්ඛූ ගණෙත්වා වග්ගං බන්ධිත්වාති සචෙ එකෙකස්ස දීයමානෙ දිවසො න පහොති, දස දස භික්ඛූ ගණෙත්වා දස දස චීවරපටිවීසෙ එකවග්ගං බන්ධිත්වා එකං භණ්ඩිකං කත්වා එවං චීවරපටිවීසං ඨපෙතුං අනුජානාමීති අත්ථො. එවං ඨපිතෙසු චීවරපටිවීසෙසු කුසො පාතෙතබ්බො’’ති වුත්තං. තෙන ඤායති ‘‘භණ්ඩාගාරචීවරභාජනෙ අග්ඝසමත්තං ඉච්ඡිතබ්බං, කුසපාතො ච කාතබ්බො’’ති.

ඉමස්මිං පන කථිනානිසංසචීවරභාජනෙ අග්ඝසමත්තං න ඉච්ඡිතබ්බං, කුසපාතො ච න කාතබ්බො. තථා හි වුත්තං කථිනක්ඛන්ධකට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 306) ‘‘එවං අත්ථතෙ පන කථිනෙ සචෙ කථිනචීවරෙන සද්ධිං ආභතං ආනිසංසං දායකා ‘යෙන අම්හාකං කථිනං ගහිතං, තස්සෙව දෙමා’ති දෙන්ති, භික්ඛුසඞ්ඝො අනිස්සරො. අථ අවිචාරෙත්වාව දත්වා ගච්ඡන්ති, භික්ඛුසඞ්ඝො ඉස්සරො, තස්මා සචෙ කථිනත්ථාරකස්ස සෙසචීවරානිපි දුබ්බලානි හොන්ති, සඞ්ඝෙන අපලොකෙත්වා තෙසම්පි අත්ථාය වත්ථානි දාතබ්බානි, කම්මවාචා පන එකායෙව වට්ටති. අවසෙසකථිනානිසංසෙ බලවවත්ථානි වස්සාවාසිකඨිතිකාය දාතබ්බානි. ඨිතිකාය අභාවෙ ථෙරාසනතො පට්ඨාය දාතබ්බානි’’ඉච්චෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘අග්ඝපරිච්ඡෙදං කත්වා’’ති වා ‘‘කුසපාතො කාතබ්බො’’ති වා. තෙන ඤායති ‘‘කථිනානිසංසචීවරානි වස්සාවාසිකඨිතිකාය වා වුඩ්ඪතරතො වා පට්ඨායෙව දාතබ්බානි, නෙව අග්ඝසමත්තං කාතබ්බං, න කුසො පාතෙතබ්බො’’ති.

ඉදානි පන වස්සාවාසිකභාවෙන අදින්නත්තා වස්සාවාසිකඨිතිකාය අකතත්තා ච කථිනත්ථතචීවරතො ච කථිනත්ථාරකස්ස අවසෙසචීවරත්ථාය දින්නවත්ථතො ච අවසෙසකථිනානිසංසෙ බලවවත්ථානි වුඩ්ඪතරතො පට්ඨාය එකස්ස භික්ඛුස්ස එකං වත්ථං දාතබ්බං, තෙසු පන වරං වරං වුඩ්ඪස්ස දාතබ්බං ¶ . කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘පච්ඡිමවස්සූපනායිකදිවසෙ පන සචෙ කාලං ඝොසෙත්වා සන්නිපතිතෙ සඞ්ඝෙ කොචි දසහත්ථං වත්ථං ආහරිත්වා වස්සාවාසිකං දෙති, ආගන්තුකො සචෙ භික්ඛුසඞ්ඝත්ථෙරො හොති, තස්ස දාතබ්බං. නවකො චෙ හොති, සම්මතෙන භික්ඛුනා සඞ්ඝත්ථෙරො වත්තබ්බො ‘සචෙ, භන්තෙ, ඉච්ඡථ, පඨමභාගං මුඤ්චිත්වා ඉදං වත්ථං ගණ්හථා’ති. අමුඤ්චන්තස්ස න දාතබ්බං. සචෙ පන පුබ්බෙ ගාහිතං මුඤ්චිත්වා ගණ්හාති, දාතබ්බං. එතෙනෙව උපායෙන දුතියත්ථෙරතො පට්ඨාය පරිවත්තෙත්වා පත්තට්ඨානෙ ආගන්තුකස්ස දාතබ්බං. සචෙ පඨමවස්සූපගතා ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච වා වත්ථානි අලත්ථුං, ලද්ධං ලද්ධං එතෙනෙව උපායෙන විස්සජ්ජාපෙත්වා යාව ආගන්තුකස්ස සමකං හොති, තාව දාතබ්බං. තෙන පන සමකෙ ලද්ධෙ අවසිට්ඨො අනුභාගො ථෙරාසනෙ දාතබ්බො’’ති ¶ සෙනාසනක්ඛන්ධකට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 318) වචනතො තංසංවණ්ණනාභූතායං විමතිවිනොදනියඤ්ච (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.318) ‘‘ආගන්තුකො සචෙ භික්ඛූති චීවරෙ ගාහිතෙ පච්ඡා ආගතො ආගන්තුකො භික්ඛු. පත්තට්ඨානෙති වස්සග්ගෙන පත්තට්ඨානෙ. පඨමවස්සූපගතාති ආගන්තුකස්ස ආගමනතො පුරෙතරමෙව පච්ඡිමිකාය වස්සූපනායිකාය වස්සූපගතා. ලද්ධං ලද්ධන්ති දායකානං සන්තිකා ආගතාගතසාටක’’න්ති වචනතො, වජිරබුද්ධිටීකායඤ්ච (වජිර. ටී. චූළවග්ග 318) ‘‘පඨමභාගං මුඤ්චිත්වාති ඉදං චෙ පඨමගාහිතවත්ථුතො මහග්ඝං හොතීති ලිඛිත’’න්ති වචනතො ච විඤ්ඤායති. එවං අට්ඨකථායං ටීකාසු ච වස්සාවාසිකදානෙ පච්ඡා ආභතං මහග්ඝවත්ථං මහාථෙරතො පට්ඨාය පරිවත්තෙත්වා තෙහි අනිච්ඡිතංයෙව වස්සග්ගෙන පත්තස්ස පච්ඡා ආගතස්ස භික්ඛුනො දාතබ්බභාවස්ස වුත්තත්තා වරං වරං වුඩ්ඪස්ස දාතබ්බන්ති විඤ්ඤායති.

‘‘සචෙ ¶ පඨමවස්සූපගතා ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච වා වත්ථානි අලත්ථු’’න්ති වත්ථගණනාය එව වුත්තත්තා, අග්ඝගණනාය අවුත්තත්තා ච කථිනානිසංසවත්ථස්ස ච වස්සාවාසිකගතිකභාවස්ස වචනතො කථිනානිසංසවත්ථානි වත්ථගණනාවසෙනෙව භාජෙතබ්බානි, න අග්ඝසමභාවෙනාති ච දට්ඨබ්බානි, තෙනෙව ච කාරණෙන ‘‘යො බහූනි කථිනානිසංසවත්ථානි දෙති, තස්ස සන්තකෙනෙව අත්ථරිතබ්බ’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 306) වුත්තං. බහූනි හි කථිනානිසංසවත්ථානි විභජනකාලෙ සඞ්ඝස්ස උපකාරකානි හොන්තීති.

පාළිඅට්ඨකථාදීහි, නෙත්වා වුත්තං විනිච්ඡයං;

කථිනෙ චීවරෙ මය්හං, චින්තයන්තු විචක්ඛණා.

චින්තයිත්වා පුනප්පුනං, යුත්තං චෙ ධාරයන්තු තං;

අයුත්තඤ්චෙ ඉතො අඤ්ඤං, පරියෙසන්තු කාරණන්ති.

‘‘යො ච තත්ථ චීවරුප්පාදො, සො නෙසං භවිස්සතී’’ති චීවරස්සෙව අත්ථතකථිනානං භික්ඛූනං සන්තකභාවස්ස භගවතා වුත්තත්තා චීවරතො අඤ්ඤානි සඞ්ඝං උද්දිස්ස දින්නානි පිණ්ඩපාතාදීනි වත්ථූනි උපචාරසීමං පවිට්ඨස්ස ආගතාගතස්ස සඞ්ඝස්ස සන්තකං හොන්ති. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 306) ‘‘කථිනං අත්ථරාපෙත්වා දානඤ්ච භුඤ්ජිත්වා ගමිස්සන්ති ¶ , ආනිසංසො පන ඉතරෙසංයෙව හොතී’’ති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සාමණෙරානං උපඩ්ඪපටිවීසං දාතු’’න්ති (මහාව. 343) පාඨං උපනිස්සාය කථිනානිසංසචීවරම්පි සාමණෙරානං උපඩ්ඪපටිවීසංයෙව දෙන්ති, න පනෙවං කාතබ්බං. භණ්ඩාගාරෙ ඨපිතඤ්හි අකාලචීවරමෙව සාමණෙරානං උපඩ්ඪපටිවීසං කත්වා දාතබ්බං. වස්සාවාසිකකථිනානිසංසාදිකාලචීවරං පන සමකමෙව දාතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං චීවරක්ඛන්ධකට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 343) ‘‘සාමණෙරානං උපඩ්ඪපටිවීසන්ති එත්ථ යෙ සාමණෙරා අත්තිස්සරා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ¶ කත්තබ්බකම්මං න කරොන්ති, උද්දෙසපරිපුච්ඡාසු යුත්තා ආචරියුපජ්ඣායානංයෙව වත්තපටිපත්තිං කරොන්ති, අඤ්ඤෙසං න කරොන්ති, එතෙසංයෙව උපඩ්ඪභාගො දාතබ්බො. යෙ පන පුරෙභත්තඤ්ච පච්ඡාභත්තඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝස්සෙව කත්තබ්බකිච්චං කරොන්ති, තෙසං සමකො දාතබ්බො. ඉදඤ්ච පිට්ඨිසමයෙ උප්පන්නෙන භණ්ඩාගාරෙ ඨපිතෙන අකාලචීවරෙනෙව කථිතං, කාලචීවරං පන සමකමෙව දාතබ්බ’’න්ති.

කච්චි නු ඛො සාමණෙරා වස්සං උපගතා, යෙන ආනිසංසං ලභෙය්යුන්ති? ආම උපගතාති. කථං විඤ්ඤායතීති? ‘‘අථ චත්තාරො භික්ඛූ උපගතා, එකො පරිපුණ්ණවස්සො සාමණෙරො, සො චෙ පච්ඡිමිකාය උපසම්පජ්ජති, ගණපූරකො චෙව හොති, ආනිසංසඤ්ච ලභතී’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 306) වචනතො වජිරබුද්ධිටීකායඤ්ච (වජිර. ටී. මහාවග්ග 306) ‘‘පච්ඡිමිකාය උපසම්පන්නො පඨමපවාරණාය පවාරෙතුම්පි ලභති, වස්සිකො ච හොති, ආනිසංසඤ්ච ලභතීති සාමණෙරානං වස්සූපගමනං අනුඤ්ඤාතං හොති. සාමණෙරා කථිනානිසංසං ලභන්තීති වදන්තී’’ති වචනතොති.

තත්රුප්පාදෙසු කථිනානිසංසෙසු යදි ආරාමිකා තණ්ඩුලාදීහි වත්ථානි චෙතාපෙන්ති, වත්ථෙහිපි තණ්ඩුලාදීනි චෙතාපෙන්ති, තත්ථ කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති? විභජනකාලෙ විජ්ජමානවත්ථුවසෙන කාතබ්බං. තථා හි වුත්තං වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 306) ‘‘තත්රුප්පාදෙන තණ්ඩුලාදිනා වත්ථූසු චෙතාපිතෙසු අත්ථතකථිනානමෙව තානි වත්ථානි පාපුණන්ති. වත්ථෙහි පන තණ්ඩුලාදීසු චෙතාපිතෙසු සබ්බෙසං තානි පාපුණන්තීති වුත්ත’’න්ති. ‘‘සචෙ පන එකසීමායං බහූ විහාරා හොන්තී’’ති එත්ථ කතරසීමා අධිප්පෙතාති? උපචාරසීමා. උපචාරසීමායංයෙව හි සඞ්ඝලාභවිභජනාදිකං සිජ්ඣති. වුත්තඤ්හෙතං ¶ වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 306) ‘‘කථිනත්ථතසීමායන්ති ¶ උපචාරසීමං සන්ධාය වුත්තං, උපචාරසීමට්ඨස්ස මතකචීවරාදිභාගියතාය බද්ධසීමාය තත්රුප්පාදාභාවතො විඤ්ඤෙය්යමෙතං ‘උපචාරසීමාව අධිප්පෙතා’ති’’.

එවං කථිනත්ථාරං දස්සෙත්වා සඞ්ඝෙ රුචිතාය මාතිකාපලිබොධඋබ්භාරෙ අදස්සෙත්වාව අන්තෙ ආනිසංසං දස්සෙතුං ‘‘අත්ථතකථිනානං වො භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ අට්ඨවිධා මාතිකා පක්කමනන්තිකා, නිට්ඨානන්තිකා, සන්නිට්ඨානන්තිකා, නාසනන්තිකා, සවනන්තිකා, ආසාවච්ඡෙදිකා, සීමාතික්කන්තිකා, සහුබ්භාරාති. තත්ථ අත්ථතකථිනො භික්ඛු කතපරියොසිතං චීවරං ආදාය ‘‘ඉමං විහාරං න පච්චෙස්සාමී’’ති පක්කමති, තස්ස භික්ඛුනො උපචාරසීමාතික්කමෙනෙව කථිනුබ්භාරො භවති, පඤ්චානිසංසානි අලභනෙය්යො හොති. අයං කථිනුබ්භාරො පක්කමනමෙවස්ස අන්තභූතත්තා පක්කමනන්තිකො නාම හොති.

අත්ථතකථිනො භික්ඛු අනිට්ඨිතමෙව අත්තනො භාගභූතං චීවරං ආදාය අඤ්ඤං විහාරං ගතො, තස්ස බහිඋපචාරසීමගතස්ස එවං හොති ‘‘ඉමස්මිංයෙව විහාරෙ ඉමං චීවරං කාරෙස්සාමි, න පුරාණවිහාරං පච්චෙස්සාමී’’ති, සො බහිසීමායමෙව තං චීවරං කාරෙති, තස්ස භික්ඛුනො තස්මිං චීවරෙ නිට්ඨිතෙ කථිනුබ්භාරො හොති. අයං කථිනුබ්භාරො චීවරනිට්ඨානමෙවස්ස අන්තොති නිට්ඨානන්තිකො නාම.

භික්ඛු අත්ථතකථිනො අකතචීවරමාදාය පක්කමති, තස්ස බහිඋපචාරසීමගතස්ස එවං හොති ‘‘ඉමං චීවරං නෙව කාරෙස්සාමි, පොරාණවිහාරඤ්ච න පච්චෙස්සාමී’’ති, තස්ස භික්ඛුනො තෙන සන්නිට්ඨානෙන කථිනුබ්භාරො හොති. අයං කථිනුබ්භාරො සන්නිට්ඨානමෙවස්ස අන්තොති සන්නිට්ඨානන්තිකො නාම.

අත්ථතකථිනො ¶ භික්ඛු අකතමෙව චීවරං ආදාය පක්කමති, බහිසීමගතස්ස තස්ස එවං හොති ‘‘ඉධෙවිමං චීවරං කාරෙස්සාමි, න ච පොරාණවිහාරං පච්චෙස්සාමී’’ති, තස්ස චීවරං කුරුමානං චොරාදීහි නස්සති, අග්යාදීහි විනස්සති, කථිනුබ්භාරො හොති. අයං කථිනුබ්භාරො නාසනමෙවස්ස අන්තොති නාසනන්තිකො නාම.

අත්ථතකථිනො භික්ඛු අකතචීවරමාදාය ‘‘ඉමං විහාරං පච්චෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පක්කමති ¶ , තස්ස බහිසීමගතස්ස එවං හොති ‘‘ඉධෙවිමං චීවරං කාරෙස්සාමී’’ති, සො කතචීවරො සුණාති ‘‘විහාරෙ කිර සඞ්ඝෙන කථිනං උබ්භත’’න්ති, තෙන සවනමත්තෙනස්ස කථිනං උබ්භතං හොති. අයං කථිනබ්භාරො සවනමෙවස්ස අන්තොති සවනන්තිකො නාම.

අත්ථතකථිනො භික්ඛු අඤ්ඤත්ථ පච්චාසාචීවරකාරණා පක්කමති, තස්ස බහිසීමගතස්ස එවං හොති ‘‘ඉධ බහිසීමායමෙව චීවරපච්චාසං පයිරුපාසාමි, න විහාරං පච්චෙස්සාමී’’ති, සො තත්ථෙව තං චීවරපච්චාසං පයිරුපාසති, සො තං චීවරපච්චාසං අලභමානො චීවරාසා පච්ඡිජ්ජති, තෙනෙව තස්ස භික්ඛුනො කථිනුබ්භාරො භවති. අයං කථිනුබ්භාරො ආසාවච්ඡෙදසහිතත්තා ආසාවච්ඡෙදිකො නාම.

අත්ථතකථිනො භික්ඛු අකතචීවරං ආදාය ‘‘ඉමං විහාරං පච්චෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පක්කමති, සො බහිසීමගතො තං චීවරං කාරෙති, සො කතචීවරො ‘‘විහාරං පච්චෙස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො බහිඋපචාරසීමායමෙව කථිනුබ්භාරකාලං වීතිනාමෙති, තස්ස කථිනුබ්භාරො භවති. අයං කථිනුබ්භාරො චීවරකාලස්ස අන්තිමදිවසසඞ්ඛාතාය සීමාය අතික්කන්තත්තා සීමාතික්කන්තිකො නාම.

අත්ථතකථිනො භික්ඛු චීවරං ආදාය ‘‘ඉමං විහාරං පච්චෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පක්කමති, සො කතචීවරො ‘‘විහාරං ¶ පච්චෙස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො පච්චාගන්ත්වා විහාරෙ කථිනුබ්භාරං පප්පොති, තස්ස භික්ඛුනො විහාරෙ භික්ඛූහි සහ කථිනුබ්භාරො භවති. අයං කථිනුබ්භාරො විහාරෙ භික්ඛූහි සහ කතත්තා සහුබ්භාරො නාම. අයං අට්ඨවිධො කථිනුබ්භාරො අට්ඨ මාතිකා නාම. වුත්තඤ්හෙතං කථිනක්ඛන්ධකපාළියං (මහාව. 310) ‘‘අට්ඨිමා, භික්ඛවෙ, මාතිකා කථිනස්ස උබ්භාරාය පක්කමනන්තිකා නිට්ඨානන්තිකා සන්නිට්ඨානන්තිකා නාසනන්තිකා සවනන්තිකා ආසාවච්ඡෙදිකා සීමාතික්කන්තිකා සහුබ්භාරාති. භික්ඛු අත්ථතකථිනො කතචීවරමාදාය පක්කමති ‘න පච්චෙස්ස’න්ති, තස්ස භික්ඛුනො පක්කමනන්තිකො කථිනුබ්භාරො’’තිආදි, විනයවිනිච්ඡයප්පකරණෙ ච –

‘‘පක්කමනඤ්ච ¶ නිට්ඨානං, සන්නිට්ඨානඤ්ච නාසනං;

සවනමාසා ච සීමා ච, සහුබ්භාරොති අට්ඨිමා’’ති. (වි. වි. 2709);

පලිබොධො දුවිධො ආවාසපලිබොධො, චීවරපලිබොධොති. තත්ථ ‘‘යස්මිං විහාරෙ කථිනං අත්ථතං හොති, තස්මිං වසිස්සාමී’’ති අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තොපි ‘‘පුන තං විහාරං ආගච්ඡිස්සාමී’’ති සාපෙක්ඛො හොති. අයං ආවාසපලිබොධො නාම. තස්ස භික්ඛුනො චීවරං අකතං වා හොති අපරියොසිතං වා, ‘‘අඤ්ඤතො චීවරං ලච්ඡාමී’’ති ආසා වා අනුපච්ඡින්නා හොති. අයං චීවරපලිබොධො නාම. වුත්තඤ්හෙතං කථිනක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 325) ‘‘කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, ද්වෙ කථිනස්ස පලිබොධා? ආවාසපලිබොධො ච චීවරපලිබොධො ච. කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, ආවාසපලිබොධො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු වසති වා තස්මිං ආවාසෙ, සාපෙක්ඛො වා පක්කමති ‘පච්චෙස්ස’න්ති, එවං ඛො, භික්ඛවෙ, ආවාසපලිබොධො හොති. කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, චීවරපලිබොධො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො චීවරං අකතං ¶ වා හොති විප්පකතං වා, චීවරාසා වා අනුපච්ඡින්නා, එවං ඛො, භික්ඛවෙ, චීවරපලිබොධො හොතී’’ති.

උබ්භාරො දුවිධො අට්ඨමාතිකාඋබ්භාරඅන්තරුබ්භාරවසෙන. තත්ථ බහිඋපචාරසීමගතානං භික්ඛූනං වසෙන වුත්තා සත්ත කථිනුබ්භාරා ච බහිඋපචාරසීමං ගන්ත්වා නිවත්තෙත්වා කථිනත්ථතවිහාරෙ අන්තරුබ්භාරං පත්වා භික්ඛූහි සහ අන්තරුබ්භාරස්ස කතත්තා සහුබ්භාරසඞ්ඛාතො එකො කථිනුබ්භාරො චාති ඉමෙ අට්ඨ කථිනුබ්භාරා අට්ඨමාතිකාය පවිට්ඨත්තා අට්ඨමාතිකාඋබ්භාරො නාම. බහිසීමං අගන්ත්වා තස්මිංයෙව විහාරෙ නිසීදිත්වා කථිනුබ්භාරං ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය කථිනුබ්භාරො අට්ඨමාතිකාය අප්පවිට්ඨො හුත්වා කාලපරිච්ඡෙදං අප්පත්වා අන්තරායෙව කතත්තා අන්තරුබ්භාරො නාම.

අන්තරුබ්භාරසහුබ්භාරා ඤත්තිදුතියකම්මවාචායෙව කතා, එවං සන්තෙ කො තෙසං විසෙසොති? අන්තරුබ්භාරො බහිසීමං අගන්ත්වා අන්තොසීමායමෙව ඨිතෙහි භික්ඛූහි කතො. සහුබ්භාරො බහිසීමං ගතෙන භික්ඛුනා පච්චාගන්ත්වා තං අන්තරුබ්භාරං පත්වා තෙහි අන්තොසීමට්ඨෙහි භික්ඛූහි සහ කතොති අයමෙතෙසං විසෙසො. පක්කමනන්තිකාදයො සත්ත කථිනුබ්භාරා න කම්මවාචාය ¶ කතා, කෙවලං ද්වින්නං පලිබොධානං උපච්ඡෙදෙන පඤ්චහි ආනිසංසෙහි විගතත්තා කථිනුබ්භාරා නාම හොන්ති. වුත්තඤ්හෙතං ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙන විනයවිනිච්ඡයෙ –

‘‘අට්ඨන්නං මාතිකානං වා, අන්තරුබ්භාරතොපි වා;

උබ්භාරාපි දුවෙ වුත්තා, කථිනස්ස මහෙසිනා’’ති.

තට්ටීකායම්පි ‘‘අට්ඨන්නං මාතිකානන්ති බහිසීමගතානං වසෙන වුත්තා. පක්කමනන්තිකාදයො සත්ත මාතිකා බහිසීමං ගන්ත්වා අන්තරුබ්භාරං ¶ සම්පත්තස්ස වසෙන වුත්තා, සහුබ්භාරො ඉමාසං අට්ඨන්නං මාතිකානං වසෙන ච. අන්තරුබ්භාරතොපි වාති බහිසීමං අගන්ත්වා තත්ථෙව වසිත්වා කථිනුබ්භාරකම්මෙන උබ්භතකථිනානං වසෙන ලබ්භනතො අන්තරුබ්භාරොති මහෙසිනා කථිනස්ස උබ්භාරා දුවෙ වුත්තාති යොජනා. බහිසීමං ගන්ත්වා ආගතස්ස වසෙන සඋබ්භාරො, බහිසීමං අගතානං වසෙන අන්තරුබ්භාරොති එකොයෙව උබ්භාරො ද්විධා වුත්තො’’ති වුත්තං.

කස්මා පන අන්තරුබ්භාරවසෙන කම්මවාචාය කථිනං උබ්භතන්ති? මහාදානං දාතුකාමෙහි උපාසකෙහි ආගතස්ස සඞ්ඝස්ස අකාලචීවරං දාතුකාමෙහි යාචිතත්තා. වුත්තඤ්හි භික්ඛුනීවිභඞ්ගපාළියං (පාචි. 925) ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරෙන උපාසකෙන සඞ්ඝං උද්දිස්ස විහාරො කාරාපිතො හොති, සො තස්ස විහාරස්ස මහෙ උභතොසඞ්ඝස්ස අකාලචීවරං දාතුකාමො හොති. තෙන ඛො පන සමයෙන උභතොසඞ්ඝස්ස කථිනං අත්ථතං හොති. අථ ඛො සො උපාසකො සඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා කථිනුද්ධාරං යාචී’’තිආදි. කථං පන කම්මවාචා කාතබ්බාති? ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො කථිනං උද්ධරෙය්ය, එසා ඤත්ති. සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, සඞ්ඝො කථිනං උද්ධරති. යස්සායස්මතො ඛමති කථිනස්ස උද්ධාරො, සො තුණ්හස්ස. යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්ය. උබ්භතං සඞ්ඝෙන කථිනං, ඛමති සඞ්ඝස්ස, තස්මා තුණ්හී, එවමෙතං ධාරයාමී’’ති එවං කාතබ්බාති. වුත්තඤ්හි භික්ඛුනීවිභඞ්ගෙ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කථිනං උද්ධරිතුං, එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, කථිනං උද්ධරිතබ්බං. බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො – සුණාතු මෙ…පෙ… ධාරයාමී’’ති.

එතෙන ¶ ¶ ච කථිනුබ්භාරෙන පුබ්බෙ කතං කථිනදුස්සදානඤත්තිදුතියකම්මවාචං උබ්භතන්ති වදන්ති, න පන කථිනදුස්සදානඤත්තිදුතියකම්මං උබ්භතං, අථ ඛො අත්ථාරකම්මමෙවාති දට්ඨබ්බං. යදි හි කථිනදුස්සදානඤත්තිදුතියකම්මං උබ්භතං භවෙය්ය, තාය කම්මවාචාය කථිනදුස්සදානස්ස සිජ්ඣනතො ඉමාය කථිනුබ්භාරකම්මවාචාය තං පුබ්බෙ දින්නදුස්සං පුන ආහරාපෙතබ්බං සියා, න පඤ්චානිසංසවිගමනං. යස්මා පන ඉමාය කථිනුබ්භාරකම්මවාචාය පඤ්චානිසංසවිගමනමෙව හොති, න පුබ්බෙ දින්නකථිනදුස්සස්ස පුන ආහරාපනං. තෙන විඤ්ඤායති ‘‘පඤ්චානිසංසලාභකාරණං අත්ථරණකම්මමෙව ඉමාය කථිනබ්භාරකම්මවාචාය උද්ධරීයති, න කථිනදුස්සදානඤත්තිදුතියකම්මවාචාති, තස්මා කථිනුබ්භාරකම්මවාචාකරණතො පච්ඡා සඞ්ඝස්ස උප්පන්නං චීවරං අකාලචීවරං හොති, සඞ්ඝො පඤ්චානිසංසෙ න ලභති, චීවරං සබ්බසඞ්ඝිකං හුත්වා ආගතාගතස්ස සඞ්ඝස්ස භාජනීයං හොතීති දට්ඨබ්බං. අයමත්ථො කථිනදුස්සදානඤත්තිදුතියකම්මවාචාය ච කථිනුබ්භාරකම්මවාචාය ච අත්ථඤ්ච අධිප්පායඤ්ච සුට්ඨු විනිච්ඡිනිත්වා පුබ්බාපරං සංසන්දිත්වා පච්චෙතබ්බොති.

එත්ථ සියා – කථිනුබ්භාරං යාචන්තානං සබ්බෙසං කථිනුබ්භාරො දාතබ්බො, උදාහු එකච්චානන්ති, කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව සබ්බෙසං දාතබ්බො, කථිනුබ්භාරකම්මෙන පඤ්චානිසංසවිගමනතො සඞ්ඝස්ස ලාභන්තරායො භවෙය්ය, අථ එකච්චානං මුඛොලොකනං විය සියාති? යදි කථිනත්ථාරමූලකලාභතො කථිනුබ්භාරමූලකලාභො මහන්තො භවෙය්ය, තෙසං යාචන්තානං කථිනුබ්භාරො දාතබ්බො. යදි අප්පකො, න දාතබ්බො. යදි සමො, කුලප්පසාදත්ථාය දාතබ්බොති. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 927) ‘‘කීදිසො කථිනුද්ධාරො දාතබ්බො, කීදිසො න දාතබ්බොති? යස්ස ¶ අත්ථාරමූලකො ආනිසංසො මහා, උබ්භාරමූලකො අප්පො, එවරූපො න දාතබ්බො. යස්ස පන අත්ථාරමූලකො ආනිසංසො අප්පො, උබ්භාරමූලකො මහා, එවරූපො දාතබ්බො. සමානිසංසොපි සද්ධාපරිපාලනත්ථං දාතබ්බොවා’’ති. ඉමිනාපි විඤ්ඤායති ‘‘පඤ්චානිසංසානං කාරණභූතං අත්ථාරකම්මමෙව උද්ධරීයති, න කථිනදුස්සදානභූතං ඤත්තිදුතියකම්ම’’න්ති.

ආනිසංසකථායං පඤ්චාති ඉදානි වුච්චමානා අනාමන්තචාරාදයො පඤ්ච කිරියා. කප්පිස්සන්තීති කප්පා භවිස්සන්ති, අනාපත්තිකාරණා භවිස්සන්තීති අත්ථො. අනාමන්තචාරොති අනාමන්තෙත්වා චරණං. යො හි දායකෙහි භත්තෙන නිමන්තිතො හුත්වා සභත්තො සමානො විහාරෙ සන්තං ¶ භික්ඛුං අනාමන්තෙත්වා කුලෙසු චාරිත්තං ආපජ්ජති, තස්ස භික්ඛුනො චාරිත්තසික්ඛාපදෙන පාචිත්තියාපත්ති හොති, සා ආපත්ති අත්ථතකථිනස්ස න හොතීති අත්ථො. තත්ථ චාරිත්තසික්ඛාපදං නාම ‘‘යො පන භික්ඛු නිමන්තිතො සභත්තො සමානො සන්තං භික්ඛුං අනාපුච්ඡා පුරෙභත්තං වා පච්ඡාභත්තං වා කුලෙසු චාරිත්තං ආපජ්ජෙය්ය අඤ්ඤත්ර සමයා, පාචිත්තියං. තත්ථායං සමයො චීවරදානසමයො චීවරකාරසමයො, අයං තත්ථ සමයො’’ති අචෙලකවග්ගෙ පඤ්චමසික්ඛාපදං (පාචි. 299-300). චීවරවිප්පවාසොති තිණ්ණං චීවරානං අඤ්ඤතරෙන වා සබ්බෙන වා විනා හත්ථපාසෙ අකත්වා අරුණුට්ඨාපනං, එවං කරොතොපි දුතියකථිනසික්ඛාපදෙන ආපත්ති න හොතීති අධිප්පායො. තත්ථ ච දුතියකථිනසික්ඛාපදං නාම ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මිං පන භික්ඛුනා උබ්භතස්මිං කථිනෙ එකරත්තම්පි චෙ භික්ඛු තිචීවරෙන විප්පවසෙය්ය අඤ්ඤත්ර භික්ඛුසම්මුතියා, නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති ආගතං නිස්සග්ගියෙසු දුතියසික්ඛාපදං (පාරා. 472).

ගණභොජනන්ති ¶ එතෙන ගණභොජනසික්ඛාපදෙන අනාපත්ති වුත්තාති සම්බන්ධො. තත්ථ ගණභොජනං නාම ‘‘අම්හාකං භත්තං දෙථා’’ති භික්ඛූනං විඤ්ඤත්තියා වා ‘‘අම්හාකං භත්තං ගණ්හථා’’ති දායකානං නිමන්තනෙන වා අකප්පියවොහාරෙන චත්තාරො වා අතිරෙකා වා භික්ඛූ එකතො පටිග්ගණ්හිත්වා එකතො භුඤ්ජනං. ගණභොජනසික්ඛාපදං නාම ‘‘ගණභොජනෙ අඤ්ඤත්ර සමයා පාචිත්තියං. තත්ථායං සමයො ගිලානසමයො චීවරදානසමයො චීවරකාරසමයො අද්ධානගමනසමයො නාවාභිරුහනසමයො මහාසමයො සමණභත්තසමයො, අයං තත්ථ සමයො’’ති ආගතං භොජනවග්ගෙ දුතියසික්ඛාපදං (පාචි. 215). අනධිට්ඨිතං අවිකප්පිතං වට්ටතීති පඨමකථිනසික්ඛාපදෙන ආපත්ති න හොතීති අධිප්පායො. තත්ථ පඨමකථිනසික්ඛාපදං නාම ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මිං පන භික්ඛුනා උබ්භතස්මිං කථිනෙ දසාහපරමං අතිරෙකචීවරං ධාරෙතබ්බං, තං අතික්කාමයතො නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති ආගතං නිස්සග්ගියෙසු පඨමසික්ඛාපදං (පාරා. 472). කථිනත්ථතසීමායාති උපචාරසීමං සන්ධාය වුත්තං. මතකචීවරන්ති මතස්ස චීවරං. තත්රුප්පාදෙනාති සඞ්ඝසන්තකෙන ආරාමුය්යානඛෙත්තවත්ථුආදිනා. යං සඞ්ඝිකං චීවරං උප්පජ්ජති, තං තෙසං භවිස්සතීති ඉමිනා චීවරමෙව කථිනත්ථාරකානං භික්ඛූනං සන්තකං හොති, තතො අඤ්ඤං පිණ්ඩපාතභෙසජ්ජාදිකං ආගතාගතස්ස සඞ්ඝස්ස සන්තකං හොතීති දස්සෙති.

එවං ¶ අට්ඨඞ්ගසම්පන්නො, ලජ්ජී භික්ඛු සුපෙසලො;

කරෙය්ය කථිනත්ථාරං, උබ්භාරඤ්චාපි සාධුකන්ති.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

කථිනත්ථාරවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

227. එවං ¶ කථිනවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි ගරුභණ්ඩාදිවිනිච්ඡයං දස්සෙතුං ‘‘ගරුභණ්ඩානීති එත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ගරූති –

‘‘පුමෙ ආචරියාදිම්හි, ගරු මාතාපිතූසුපි;

ගරු තීසු මහන්තෙ ච, දුජ්ජරාලහුකෙසු චා’’ති. –

වුත්තෙසු අනෙකත්ථෙසු අලහුකවාචකො. භණ්ඩ-සද්දො ‘‘භාජනාදිපරික්ඛාරෙ, භණ්ඩං මූලධනෙපි චා’’ති එත්ථ භාජනාදිපරික්ඛාරත්ථො හොති. වචනත්ථො පන ගරන්ති උග්ගච්ඡන්ති උග්ගතා පාකටා හොන්තීති ගරූනි, භඩිතබ්බානි ඉච්ඡිතබ්බානීති භණ්ඩානි, ගරූනි ච තානි භණ්ඩානි චාති ගරුභණ්ඩානි, ආරාමාදීනි වත්ථූනි. ඉති ආදිනා නයෙන සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ භගවතා දස්සිතානි ඉමානි පඤ්ච වත්ථූනි ගරුභණ්ඩානි නාමාති යොජෙතබ්බං.

මඤ්චෙසු මසාරකොති මඤ්චපාදෙ විජ්ඣිත්වා තත්ථ අටනියො පවෙසෙත්වා කතො. බුන්දිකාබද්ධොති අටනීහි මඤ්චපාදෙ ඩංසාපෙත්වා පල්ලඞ්කසඞ්ඛෙපෙන කතො. කුළීරපාදකොති අස්සමෙණ්ඩකාදීනං පාදසදිසෙහි පාදෙහි කතො. යො වා පන කොචි වඞ්කපාදකො, අයං වුච්චති ‘‘කුළීරපාදකො’’ති. ආහච්චපාදකොති අයං පන ‘‘ආහච්චපාදකො නාම මඤ්චො අඞ්ගෙ විජ්ඣිත්වා කතො හොතී’’ති එවං පරතො පාළියංයෙව (පාචි. 131) වුත්තො, තස්මා අටනියො විජ්ඣිත්වා ¶ තත්ථ පාදසිඛං පවෙසෙත්වා උපරි ආණිං දත්වා කතමඤ්චො ආහච්චපාදකොති වෙදිතබ්බො. පීඨෙපි එසෙව නයො.

උණ්ණභිසිආදීනං පඤ්චන්නං අඤ්ඤතරාති උණ්ණභිසි චොළභිසි වාකභිසි තිණභිසි පණ්ණභිසීති ඉමෙසං පඤ්චන්නං භිසීනං අඤ්ඤතරා ¶ . පඤ්ච භිසියොති පඤ්චහි උණ්ණාදීහි පූරිතභිසියො. තූලගණනාය හි එතාසං ගණනා. තත්ථ උණ්ණග්ගහණෙන න කෙවලං එළකලොමමෙව ගහිතං, ඨපෙත්වා පන මනුස්සලොමං යං කිඤ්චි කප්පියාකප්පියමංසජාතීනං පක්ඛිචතුප්පදානං ලොමං, සබ්බං ඉධ උණ්ණග්ගහණෙනෙව ගහිතං, තස්මා ඡන්නං චීවරානං, ඡන්නං අනුලොමචීවරානඤ්ච අඤ්ඤතරෙන භිසිච්ඡවිං කත්වා තං සබ්බං පක්ඛිපිත්වා භිසිං කාතුං වට්ටති. එළකලොමානි පන අපක්ඛිපිත්වා කම්බලමෙව චතුග්ගුණං වා පඤ්චගුණං වා පක්ඛිපිත්වා කතාපි උණ්ණභිසිසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති. චොළභිසිආදීසු යං කිඤ්චි නවචොළං වා පුරාණචොළං වා සංහරිත්වා වා අන්තො පක්ඛිපිත්වා වා කතා චොළභිසි, යං කිඤ්චි වාකං පක්ඛිපිත්වා කතා වාකභිසි, යං කිඤ්චි තිණං පක්ඛිපිත්වා කතා තිණභිසි, අඤ්ඤත්ර සුද්ධතමාලපත්තං යං කිඤ්චි පණ්ණං පක්ඛිපිත්වා කතා පණ්ණභිසීති වෙදිතබ්බා. තමාලපත්තං පන අඤ්ඤෙන මිස්සමෙව වට්ටති, සුද්ධං න වට්ටති. භිසියා පමාණනියමො නත්ථි, මඤ්චභිසි පීඨභිසි භූමත්ථරණභිසි චඞ්කමනභිසි පාදපුඤ්ඡනභිසීති එතාසං අනුරූපතො සල්ලක්ඛෙත්වා අත්තනො රුචිවසෙන පමාණං කාතබ්බං. යං පනෙතං උණ්ණාදිපඤ්චවිධතූලම්පි භිසියං වට්ටති, තං මසූරකෙපි වට්ටතීති කුරුන්දියං වුත්තං. තත්ථ මසූරකෙති චම්මමයභිසියං. එතෙන මසූරකං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති සිද්ධං හොති.

බිම්බොහනෙ තීණි තූලානි රුක්ඛතූලං ලතාතූලං පොටකීතූලන්ති. තත්ථ රුක්ඛතූලන්ති සිම්බලිරුක්ඛාදීනං යෙසං කෙසඤ්චි රුක්ඛානං තූලං. ලතාතූලන්ති ඛීරවල්ලිආදීනං යාසං කාසඤ්චි ලතානං තූලං. පොටකීතූලන්ති පොටකීතිණාදීනං යෙසං කෙසඤ්චි තිණජාතිකානං අන්තමසො උච්ඡුනළාදීනම්පි තූලං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.297) පන ‘‘පොටකීතූලන්ති එරකතිණතූල’’න්ති වුත්තං, එතෙහි තීහි සබ්බභූතගාමා සඞ්ගහිතා හොන්ති. රුක්ඛවල්ලිතිණජාතියො ¶ හි මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤො භූතගාමො නාම නත්ථි, තස්මා යස්ස කස්සචි භූතගාමස්ස තූලං බිම්බොහනෙ වට්ටති, භිසිං පන පාපුණිත්වා සබ්බම්පෙතං ‘‘අකප්පියතූල’’න්ති වුච්චති න කෙවලඤ්ච බිම්බොහනෙ එතං තූලමෙව, හංසමොරාදීනං සබ්බසකුණානං, සීහාදීනං සබ්බචතුප්පදානඤ්ච ¶ ලොමම්පි වට්ටති. පියඞ්ගුපුප්ඵබකුළපුප්ඵාදි පන යං කිඤ්චි පුප්ඵං න වට්ටති. තමාලපත්තං සුද්ධමෙව න වට්ටති, මිස්සකං පන වට්ටති, භිසීනං අනුඤ්ඤාතං පඤ්චවිධං උණ්ණාදිතූලම්පි වට්ටති. අද්ධකායිකානි පන බිම්බොහනානි න වට්ටන්ති. අද්ධකායිකානීති උපඩ්ඪකායප්පමාණානි, යෙසු කටිතො පට්ඨාය යාව සීසං උපදහන්ති ඨපෙන්ති. සීසප්පමාණං පන වට්ටති, සීසප්පමාණං නාම යස්ස විත්ථාරතො තීසු කණ්ණෙසු ද්වින්නං කණ්ණානං අන්තරං මිනියමානං විදත්ථි චෙව චතුරඞ්ගුලඤ්ච හොති, මජ්ඣට්ඨානං මුට්ඨිරතනං හොති, දීඝතො පන දියඩ්ඪරතනං වා ද්විරතනං වාති කුරුන්දියං වුත්තං, අයං සීසප්පමාණස්ස උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදො, ඉතො උද්ධං න වට්ටති, හෙට්ඨා පන වට්ටතීති අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 297) වුත්තං. තත්ථ ‘‘තීසු කණ්ණෙසු ද්වින්නං කණ්ණාන’’න්ති පාඨං උපනිධාය බිම්බොහනස්ස උභොසු අන්තෙසු ඨපෙතබ්බචොළකං තිකොණමෙව කරොන්ති එකච්චෙ. ‘‘ඉදඤ්ච ඨානං ගණ්ඨිට්ඨාන’’න්ති වදන්ති.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.297) පන ‘‘සීසප්පමාණං නාම යත්ථ ගීවාය සහ සකලං සීසං ඨපෙතුං සක්කා, තස්ස ච මුට්ඨිරතනං විත්ථාරප්පමාණන්ති දස්සෙන්තො ‘විත්ථාරතො’තිආදිමාහ. ඉදඤ්ච බිම්බොහනස්ස උභොසු අන්තෙසු ඨපෙතබ්බචොළප්පමාණදස්සනං, තස්ස වසෙන බිම්බොහනස්ස විත්ථාරප්පමාණං පරිච්ඡිජ්ජති, තං වට්ටං වා චතුරස්සං වා කත්වා සිබ්බිතං යථා කොටිතො කොටි විත්ථාරතො පුථුලට්ඨානං මුට්ඨිරතනප්පමාණං හොති, එවං සිබ්බිතබ්බං, ඉතො අධිකං න වට්ටති. තං පන අන්තෙසු ඨපිතචොළං කොටියා කොටිං ආහච්ච දිගුණං කතං ¶ තිකණ්ණං හොති, තෙසු තීසු කණ්ණෙසු ද්වින්නං කණ්ණානං අන්තරං විදත්ථිචතුරඞ්ගුලං හොති, මජ්ඣට්ඨානං කොටිතො කොටිං ආහච්ච මුට්ඨිරතනං හොති, ඉදමස්ස උක්කට්ඨප්පමාණ’’න්ති වුත්තත්තා බිම්බොහනස්ස උභොසු අන්තෙසු ඨපෙතබ්බචොළකං පකතියායෙව තිකණ්ණං න හොති, අථ ඛො කොටියා කොටිං ආහච්ච දිගුණකතකාලෙයෙව හොති, තස්මා තං චොළකං වට්ටං වා හොතු චතුරස්සං වා, දිගුණං කත්වා මිනියමානං තිකණ්ණමෙව හොති, ද්වින්නඤ්ච කණ්ණානං අන්තරං චතුරඞ්ගුලාධිකවිදත්ථිමත්තං හොති, තස්ස ච චොළකස්ස මජ්ඣට්ඨානං මුට්ඨිරතනං හොති, තස්සෙව චොළකස්ස පමාණෙන බිම්බොහනස්ස මජ්ඣට්ඨානම්පි මුට්ඨිරතනං හොතීති විඤ්ඤායතීති.

‘‘කම්බලමෙව…පෙ… උණ්ණභිසිසඞ්ඛමෙව ගච්ඡතීති සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා ගොනකාදිඅකප්පියම්පි උණ්ණමයත්ථරණං භිසියං පක්ඛිපිත්වා සයිතුං වට්ටතීති දට්ඨබ්බං. මසූරකෙති චම්මමයභිසියං, චම්මමයං පන බිම්බොහනං තූලපුණ්ණම්පි න වට්ටතී’’ති ච විමතිවිනොදනියං ¶ (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.297) වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.297) පන ‘‘සීසප්පමාණන්ති යත්ථ ගලවාටකතො පට්ඨාය සබ්බසීසං උපදහන්ති, තං සීසප්පමාණං හොති, තඤ්ච උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතො තිරියං මුට්ඨිරතනං හොතීති දස්සෙතුං ‘යත්ථ විත්ථාරතො තීසු කණ්ණෙසූ’තිආදිමාහ. මජ්ඣට්ඨානං මුට්ඨිරතනං හොතීති බිම්බොහනස්ස මජ්ඣට්ඨානං තිරියතො මුට්ඨිරතනප්පමාණං හොතී’’ති වුත්තං. අරඤ්ජරොති බහුඋදකගණ්හනකා මහාචාටි. ජලං ගණ්හිතුං අලන්ති අරඤ්ජරො, වට්ටචාටි විය හුත්වා ථොකං දීඝමුඛො මජ්ඣෙ පරිච්ඡෙදං දස්සෙත්වා කතොති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායන්ති අජ්ඣාහාරසම්බන්ධො.

ද්විසඞ්ගහානි ¶ ද්වෙ හොන්තීති ද්වෙ පඨමදුතියඅවිස්සජ්ජියානි ‘‘ආරාමො ආරාමවත්ථූ’’ති ච ‘‘විහාරො විහාරවත්ථූ’’ති ච වුත්තද්වෙද්වෙවත්ථුසඞ්ගහානි හොන්ති. තතියං අවිස්සජ්ජියං ‘‘මඤ්චො පීඨං භිසි බිම්බොහන’’න්ති වුත්තචතුවත්ථුසඞ්ගහං හොති. චතුත්ථං අවිස්සජ්ජියං ‘‘ලොහකුම්භී ලොහභාණකං ලොහවාරකො ලොහකටාහං වාසි ඵරසු කුඨාරී කුදාලො නිඛාදන’’න්ති වුත්තනවකොට්ඨාසවන්තං හොති. පඤ්චමං අවිස්සජ්ජියං ‘‘වල්ලි වෙළු මුඤ්ජං පබ්බජං තිණං මත්තිකා දාරුභණ්ඩං මත්තිකාභණ්ඩ’’න්ති වුත්තඅට්ඨභෙදනං අට්ඨපභෙදවන්තං හොතීති යොජනා. පඤ්චනිම්මලලොචනොති මංසචක්ඛුදිබ්බචක්ඛුධම්මචක්ඛුබුද්ධචක්ඛුසමන්තචක්ඛූනං වසෙන නිම්මලපඤ්චලොචනො.

සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ අවිස්සජ්ජියං කීටාගිරිවත්ථුස්මිං අවෙභඞ්ගියන්ති එත්ථ ‘‘සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ ගාමකාවාසවත්ථුස්මිං අවිස්සජ්ජියං කීටාගිරිවත්ථුස්මිං අවෙභඞ්ගිය’’න්ති වත්තබ්බං. කස්මා? ද්වින්නම්පි වත්ථූනං සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ ආගතත්තා. සෙනාසනක්ඛන්ධකෙති අයං සාමඤ්ඤාධාරො. ගාමකාවාසවත්ථුස්මිං කීටාගිරිවත්ථුස්මින්ති විසෙසාධාරො. අයමත්ථො පාළිං ඔලොකෙත්වා පච්චෙතබ්බො. තෙනෙව හි සමන්තපාසාදිකායං (චූළව. අට්ඨ. 321) ‘‘සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ’’ති අවත්වා ‘‘ඉධ’’ඉච්චෙව වුත්තං, ඉධාති ඉමිනා ගාමකාවාසවත්ථුං දස්සෙති, කීටාගිරිවත්ථු පන සරූපතො දස්සිතමෙව. සාමඤ්ඤාධාරො පන තංසංවණ්ණනාභාවතො අවුත්තොපි සිජ්ඣතීති න වුත්තොති විඤ්ඤායති.

228. ථාවරෙන ච ථාවරං, ගරුභණ්ඩෙන ච ගරුභණ්ඩන්ති එත්ථ පඤ්චසු කොට්ඨාසෙසු පුරිමද්වයං ථාවරං, පච්ඡිමත්තයං ගරුභණ්ඩන්ති වෙදිතබ්බං. සමකමෙව දෙතීති එත්ථ ඌනකං දෙන්තම්පි විහාරවත්ථුසාමන්තං ¶ ගහෙත්වා දූරතරං දුක්ඛගොපං විස්සජ්ජෙතුං වට්ටතීති ¶ දට්ඨබ්බං. වක්ඛති හි ‘‘භික්ඛූනඤ්චෙ මහග්ඝතරං…පෙ… සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටතී’’ති. ජානාපෙත්වාති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ජානාපෙත්වා, අපලොකෙත්වාති අත්ථො. නනු තුම්හාකං බහුතරං රුක්ඛාති වත්තබ්බන්ති ඉදං සාමිකෙසු අත්තනො භණ්ඩස්ස මහග්ඝතං අජානිත්වා දෙන්තෙසු තං ඤත්වා ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හතො අවහාරො හොතීති වුත්තං. විහාරෙන විහාරො පරිවත්තෙතබ්බොති සවත්ථුකෙන අඤ්ඤෙසං භූමියං කතපාසාදාදිනා, අවත්ථුකෙන වා සවත්ථුකං පරිවත්තෙතබ්බං, අවත්ථුකං පන අවත්ථුකෙනෙව පරිවත්තෙතබ්බං කෙවලං පාසාදස්ස භූමිතො අථාවරත්තා. එවං ථාවරෙසුපි ථාවරවිභාගං ඤත්වාව පරිවත්තෙතබ්බං.

‘‘කප්පියමඤ්චා සම්පටිච්ඡිතබ්බාති ඉමිනා සුවණ්ණාදිවිචිත්තං අකප්පියමඤ්චං ‘සඞ්ඝස්සා’ති වුත්තෙපි සම්පටිච්ඡිතුං න වට්ටතීති දස්සෙති. ‘විහාරස්ස දෙමා’ති වුත්තෙ සඞ්ඝස්ස වට්ටති, න පුග්ගලස්ස ඛෙත්තාදි වියාති දට්ඨබ්බ’’න්ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.321) වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළ්වග්ග 3.321) පන ‘‘කප්පියමඤ්චා සම්පටිච්ඡිතබ්බාති ‘සඞ්ඝස්ස දෙමා’ති දින්නං සන්ධාය වුත්තං. සචෙ පන ‘විහාරස්ස දෙමා’ති වදන්ති, සුවණ්ණරජතමයාදිඅකප්පියමඤ්චෙපි සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. න කෙවලං…පෙ… පරිවත්තෙතුං වට්ටන්තීති ඉමිනා අථාවරෙන ථාවරම්පි අථාවරම්පි පරිවත්තෙතුං වට්ටතීති දස්සෙති. ථාවරෙන අථාවරමෙව හි පරිවත්තෙතුං න වට්ටති. ‘‘අකප්පියං වා මහග්ඝං කප්පියං වාති එත්ථ අකප්පියං නාම සුවණ්ණමයමඤ්චාදි අකප්පියභිසිබිම්බොහනානි ච. මහග්ඝං කප්පියං නාම දන්තමයමඤ්චාදි, පාවාරාදිකප්පියඅත්ථරණාදීනි චා’’ති සාරත්ථදීපනියං වුත්තං, විමතිවිනොදනියං පන ‘‘අකප්පියං වාති ආසන්දිආදි, පමාණාතික්කන්තං බිම්බොහනාදි ච. මහග්ඝං කප්පියං වාති සුවණ්ණාදිවිචිත්තං කප්පියවොහාරෙන දින්න’’න්ති වුත්තං.

229. ‘‘කාළලොහ ¶ …පෙ… භාජෙතබ්බො’’ති වුත්තත්තා වට්ටකංසලොහමයම්පි භාජනං පුග්ගලිකම්පි සම්පටිච්ඡිතුම්පි පරිහරිතුම්පි වට්ටති පුග්ගලානං පරිහරිතබ්බස්සෙව භාජෙතබ්බත්තාති වදන්ති, තං උපරි ‘‘කංසලොහවට්ටලොහභාජනවිකති සඞ්ඝිකපරිභොගෙන වා ගිහිවිකටා වා වට්ටතී’’තිආදිකෙන මහාපච්චරිවචනෙන විරුජ්ඣති. ඉමස්ස හි ‘‘වට්ටලොහකංසලොහානං යෙන කෙනචි කතො සීහළදීපෙ පාදග්ගණ්හනකො භාජෙතබ්බො’’ති වුත්තස්ස මහාඅට්ඨකථාවචනස්ස පටික්ඛෙපාය තං මහාපච්චරිවචනං පච්ඡා දස්සිතං, තස්මා වට්ටලොහකංසලොහමයං යං කිඤ්චි පාදග්ගණ්හනකවාරකම්පි උපාදාය අභාජනීයමෙව, ගිහීහි දීයමානම්පි පුග්ගලස්ස සම්පටිච්ඡිතුම්පි ¶ න වට්ටති. පාරිහාරියං න වට්ටතීති පත්තාදිපරික්ඛාරං විය සයමෙව පටිසාමෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටති. ගිහිසන්තකං විය ආරාමිකාදයො චෙ සයමෙව ගොපෙත්වා විනියොගකාලෙ ආනෙත්වා පටිදෙන්ති, පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති, ‘‘පටිසාමෙත්වා භික්ඛූනං දෙථා’’ති වත්තුම්පි වට්ටතීති.

පණ්ණසූචි නාම ලෙඛනීති වදන්ති. අත්තනා ලද්ධානිපීතිආදිනා පටිග්ගහණෙ දොසො නත්ථි, පරිහරිත්වා පරිභොගොව ආපත්තිකරොති දස්සෙති. යථා චෙත්ථ, එවං උපරි භාජනීයවාසිආදීසු අත්තනො සන්තකෙසුපි.

අනාමාසම්පීති සුවණ්ණාදිමයම්පි, සබ්බං තං ආමසිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති.

උපක්ඛරෙති උපකරණෙ. සිඛරං නාම යෙන පරිබ්භමන්තා ඡින්දන්ති. පත්තබන්ධකො නාම පත්තස්ස ගණ්ඨිආදිකාරකො. ‘‘පටිමානං සුවණ්ණාදිපත්තකාරකො’’තිපි වදන්ති.

‘‘අඩ්ඪබාහූති කප්පරතො පට්ඨාය යාව අංසකූට’’න්ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ‘‘අඩ්ඪබාහු නාම විදත්ථිචතුරඞ්ගුලන්තිපි වදන්තී’’ති ¶ සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 2.321) වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායම්පි (වජිර. ටී. චූළවග්ග 321) ‘‘අඩ්ඪබාහූති කප්පරතො පට්ඨාය යාව අංසකූටන්ති ලිඛිත’’න්ති වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.321) පන ‘‘අඩ්ඪබාහුප්පමාණා නාම අඩ්ඪබාහුමත්තා, අඩ්ඪබ්යාමමත්තාතිපි වදන්තී’’ති වුත්තං. යොත්තානීති චම්මරජ්ජුකා. තත්ථජාතකාති සඞ්ඝිකභූමියං ජාතා.

‘‘අට්ඨඞ්ගුලසූචිදණ්ඩමත්තොති දීඝසො අට්ඨඞ්ගුලමත්තො පරිණාහතො පණ්ණසූචිදණ්ඩමත්තො’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී.. චූළවග්ග 3.321) විමතිවිනොදනියං පන (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.321) ‘‘අට්ඨඞ්ගුලසූචිදණ්ඩමත්තොති සරදණ්ඩාදිසූචිආකාරතනුදණ්ඩකමත්තොපී’’ති වුත්තං. අට්ඨඞ්ගුලප්පමාණොති දීඝතො අට්ඨඞ්ගුලප්පමාණො. රිත්තපොත්ථකොපීති අලිඛිතපොත්ථකොපි, ඉදඤ්ච පණ්ණප්පසඞ්ගෙන වුත්තං.

ආසන්දිකොති චතුරස්සපීඨං වුච්චති ‘‘උච්චකම්පි ආසන්දික’’න්ති (චූළව. 297) වචනතො ¶ . එකතොභාගෙන දීඝපීඨමෙව හි අට්ඨඞ්ගුලපාදකං වට්ටති, චතුරස්සාසන්දිකො පන පමාණාතික්කන්තොපි වට්ටතීති වෙදිතබ්බො. සත්තඞ්ගො නාම තීසු දිසාසු අපස්සයං කත්වා කතමඤ්චො, අයම්පි පමාණාතික්කන්තොපි වට්ටති. භද්දපීඨන්ති වෙත්තමයං පීඨං වුච්චති. පීඨිකාති පිලොතිකබන්ධං පීඨමෙව. එළකපාදපීඨං නාම දාරුපටිකාය උපරිපාදෙ ඨපෙත්වා භොජනඵලකං විය කතපීඨං වුච්චති. ආමණ්ඩකවණ්ටකපීඨං නාම ආමලකාකාරෙන යොජිතබහඋපාදපීඨං. ඉමානි තාව පාළියං ආගතපීඨානි. දාරුමයං පන සබ්බම්පි පීඨං වට්ටති.

‘‘ඝට්ටනඵලකං නාම යත්ථ ඨපෙත්වා රජිතචීවරං හත්ථෙන ඝට්ටෙන්ති. ඝට්ටනමුග්ගරො නාම අනුවාතාදිඝට්ටනත්ථං කතොති වදන්තී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.321) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.321) ‘‘ඝට්ටනඵලකං ඝට්ටනමුග්ගරොති ඉදං රජිතචීවරං එකස්මිං මට්ඨෙ දණ්ඩමුග්ගරෙ ¶ වෙඨෙත්වා එකස්ස මට්ඨඵලකස්ස උපරි ඨපෙත්වා උපරි අපරෙන මට්ඨඵලකෙන නික්කුජ්ජිත්වා එකො උපරි අක්කමිත්වා තිට්ඨති, ද්වෙ ජනා උපරිඵලකං ද්වීසු කොටීසු ගහෙත්වා අපරාපරං ආකඩ්ඪනවිකඩ්ඪනං කරොන්ති, එතං සන්ධාය වුත්තං. හත්ථෙ ඨපාපෙත්වා හත්ථෙන පහරණං පන නිට්ඨිතරජනස්ස චීවරස්ස අල්ලකාලෙ කාතබ්බං, ඉදං පන ඵලකමුග්ගරෙහි ඝට්ටනං සුක්ඛකාලෙ ථද්ධභාවවිමොචනත්ථන්ති දට්ඨබ්බ’’න්ති වුත්තං. ‘‘අම්බණන්ති ඵලකෙහි පොක්ඛරණීසදිසකතපානීයභාජනං. රජනදොණීති යත්ථ පක්කරජනං ආකිරිත්වා ඨපෙන්තී’’ති සාරත්ථදීපනියං. විමතිවිනොදනියං පන ‘‘අම්බණන්ති එකදොණිකනාවාඵලකෙහි පොක්ඛරණීසදිසං කතං. පානීයභාජනන්තිපි වදන්ති. රජනදොණීති එකදාරුනාව කතං රජනභාජනං. උදකදොණීති එකදාරුනාව කතං උදකභාජන’’න්ති වුත්තං.

‘‘භූමත්ථරණං කාතුං වට්ටතීති අකප්පියචම්මං සන්ධාය වුත්තං. පච්චත්ථරණගතිකන්ති ඉමිනා මඤ්චපීඨෙපි අත්ථරිතුං වට්ටතීති දීපෙති. පාවාරාදිපච්චත්ථරණම්පි ගරුභණ්ඩන්ති එකෙ. නොති අපරෙ, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බ’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.321) වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. චූළවග්ග 321) පන ‘‘දණ්ඩමුග්ගරො නාම ‘යෙන රජිතචීවරං පොථෙන්ති, තම්පි ගරුභණ්ඩමෙවා’ති වුත්තත්තා, ‘පච්චත්ථරණගතික’න්ති වුත්තත්තා ච අපි-සද්දෙන පාවාරාදිපච්චත්ථරණං සබ්බං ගරුභණ්ඩමෙවාති වදන්ති. එතෙනෙව සුත්තෙන අඤ්ඤථා අත්ථං වත්වා පාවාරාදිපච්චත්ථරණං න ගරුභණ්ඩං, භාජනීයමෙව, සෙනාසනත්ථාය දින්නපච්චත්ථරණමෙව ගරුභණ්ඩන්ති වදන්ති. උපපරික්ඛිතබ්බ’’න්ති වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.321) පන ¶ ‘‘භූමත්ථරණං කාතුං වට්ටතීති අකප්පියචම්මං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ භූමත්ථරණසඞ්ඛෙපෙන සයිතුම්පි වට්ටතියෙව. පච්චත්ථරණගතිකන්ති ඉමිනා මඤ්චාදීසු ¶ අත්ථරිතබ්බං මහාචම්මං එළකචම්මං නාමාති දස්සෙතී’’ති වුත්තං. ඡත්තමුට්ඨිපණ්ණන්ති තාලපණ්ණං සන්ධාය වුත්තං. පත්තකටාහන්ති පත්තපචනකටාහං. ගණ්ඨිකාති චීවරගණ්ඨිකා. විධොති කායබන්ධනවිධො.

ඉදානි විනයත්ථමඤ්ජූසායං (කඞ්ඛා. අභි. ටී. දුබ්බලසික්ඛාපදවණ්ණනා) ආගතනයො වුච්චතෙ – ආරාමො නාම පුප්ඵාරාමො වා ඵලාරාමො වා. ආරාමවත්ථු නාම තෙසංයෙව ආරාමානං අත්ථාය පරිච්ඡින්දිත්වා ඨපිතොකාසො. තෙසු වා ආරාමෙසු විනට්ඨෙසු තෙසං පොරාණකභූමිභාගො. විහාරො නාම යං කිඤ්චි පාසාදාදිසෙනාසනං. විහාරවත්ථු නාම තස්ස පතිට්ඨානොකාසො. මඤ්චො නාම මසාරකො බුන්දිකාබද්ධො කුළීරපාදකො ආහච්චපාදකොති ඉමෙසං පුබ්බෙ වුත්තානං චතුන්නං මඤ්චානං අඤ්ඤතරො. පීඨං නාම මසාරකාදීනංයෙව චතුන්නං පීඨානං අඤ්ඤතරං. භිසි නාම උණ්ණභිසිආදීනං පඤ්චන්නං භිසීනං අඤ්ඤතරං. බිම්බොහනං නාම රුක්ඛතූලලතාතූලපොටකීතූලානං අඤ්ඤතරෙන පුණ්ණං. ලොහකුම්භී නාම කාළලොහෙන වා තම්බලොහෙන වා යෙන කෙනචි කතකුම්භී. ලොහභාණකාදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ පන භාණකන්ති අරඤ්ජරො වුච්චති. වාරකොති ඝටො. කටාහං කටාහමෙව. වාසිආදීසු වල්ලිආදීසු ච දුවිඤ්ඤෙය්යං නාම නත්ථි…පෙ….

තත්ථ ථාවරෙන ථාවරන්ති විහාරවිහාරවත්ථුනා ආරාමආරාමවත්ථුං විහාරවිහාරවත්ථුං. ඉතරෙනාති අථාවරෙන, පච්ඡිමරාසිත්තයෙනාති වුත්තං හොති. අකප්පියෙනාති සුවණ්ණමයමඤ්චාදිනා චෙව අකප්පියභිසිබිම්බොහනෙහි ච. මහග්ඝකප්පියෙනාති දන්තමයමඤ්චාදිනා චෙව පාවාරාදිනා ච. ඉතරන්ති අථාවරං. කප්පියපරිවත්තනෙන පරිවත්තෙතුන්ති යථා අකප්පියං න හොති, එවං පරිවත්තෙතුං…පෙ… එවං ¶ තාව ථාවරෙන ථාවරපරිවත්තනං වෙදිතබ්බං. ඉතරෙන ඉතරපරිවත්තනෙ පන මඤ්චපීඨං මහන්තං වා හොතු, ඛුද්දකං වා, අන්තමසො චතුරඞ්ගුලපාදකං ගාමදාරකෙහි පංස්වාගාරකෙසු කීළන්තෙහි කතම්පි සඞ්ඝස්ස දින්නකාලතො පට්ඨාය ගරුභණ්ඩං හොති…පෙ… සතග්ඝනකෙන වා සහස්සග්ඝනකෙන වා මඤ්චෙන අඤ්ඤං මඤ්චසතම්පි ලභති, පරිවත්තෙත්වා ගහෙතබ්බං. න කෙවලං මඤ්චෙන මඤ්චොයෙව, ආරාමආරාමවත්ථුවිහාරවිහාරවත්ථුපීඨභිසිබිම්බොහනානිපි පරිවත්තෙතුං වට්ටන්ති. එස නයො පීඨභිසිබිම්බොහනෙසුපි.

කාළලොහතම්බලොහකංසලොහවට්ටලොහානන්ති එත්ථ කංසලොහං වට්ටලොහඤ්ච කිත්තිමලොහං. තීණි හි ¶ කිත්තිමලොහානි කංසලොහං වට්ටලොහං හාරකූටන්ති. තත්ථ තිපුතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං කංසලොහං. සීසතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං වට්ටලොහං. රසතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං හාරකූටං. තෙන වුත්තං ‘‘කංසලොහං වට්ටලොහඤ්ච කිත්තිමලොහ’’න්ති. තතො අතිරෙකන්ති තතො අතිරෙකගණ්හනකො. සාරකොති මජ්ඣෙ මකුළං දස්සෙත්වා මුඛවට්ටිවිත්ථතං කත්වා පිට්ඨිතො නාමෙත්වා කාතබ්බං එකං භාජනං. සරාවන්තිපි වදන්ති. ආදි-සද්දෙන කඤ්චනකාදීනං ගිහිඋපකරණානං ගහණං. තානි හි ඛුද්දකානිපි ගරුභණ්ඩානෙව ගිහිඋපකරණත්තා. පි-සද්දෙන පගෙව මහන්තානීති දස්සෙති, ඉමානි පන භාජනීයානි භික්ඛුපකරණත්තාති අධිප්පායො. යථා ච එතානි, එවං කුණ්ඩිකාපි භාජනීයා. වක්ඛති හි ‘‘යථා ච මත්තිකාභණ්ඩෙ, එවං ලොහභණ්ඩෙපි කුණ්ඩිකා භාජනීයකොට්ඨාසමෙව භජතී’’ති. සඞ්ඝිකපරිභොගෙනාති ආගන්තුකානං වුඩ්ඪතරානං දත්වා පරිභොගෙන. ගිහිවිකටාති ගිහීහි විකතා පඤ්ඤත්තා, අත්තනො වා සන්තකකරණෙන විරූපං කතා. පුග්ගලිකපරිභොගෙන න වට්ටතීති ආගන්තුකානං අදත්වා අත්තනො සන්තකං විය ගහෙත්වා ¶ පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටති. පිප්ඵලිකොති කත්තරි. ආරකණ්ටකං සූචිවෙධකං. තාළං යන්තං. කත්තරයට්ඨිවෙධකො කත්තරයට්ඨිවලයං. යථා තථා ඝනකතං ලොහන්ති ලොහවට්ටි ලොහගුළො ලොහපිණ්ඩි ලොහචක්කලිකන්ති එවං ඝනකතං ලොහං. ඛීරපාසාණමයානීති මුදුකඛීරවණ්ණපාසාණමයානි.

ගිහිවිකටානිපි න වට්ටන්ති අනාමාසත්තා. පි-සද්දෙන පගෙව සඞ්ඝිකපරිභොගෙන වා පුග්ගලිකපරිභොගෙන වාති දස්සෙති. සෙනාසනපරිභොගො පන සබ්බකප්පියො, තස්මා ජාතරූපාදිමයා සබ්බාපි සෙනාසනපරික්ඛාරා ආමාසා. තෙනාහ ‘‘සෙනාසනපරිභොගෙ පනා’’තිආදි.

සෙසාති තතො මහත්තරී වාසි. යා පනාති යා කුඨාරී පන. කුදාලො අන්තමසො චතුරඞ්ගුලමත්තොපි ගරුභණ්ඩමෙව. නිඛාදනං චතුරස්සමුඛං වා හොතු දොණිමුඛං වා වඞ්කං වා උජුකං වා, අන්තමසො සම්මුඤ්ජනීදණ්ඩවෙධනම්පි, දණ්ඩබන්ධඤ්චෙ, ගරුභණ්ඩමෙව. තෙනාහ ‘‘කුදාලො දණ්ඩබන්ධනිඛාදනං වා අගරුභණ්ඩං නාම නත්ථී’’ති. සිපාටිකා නාම ඛුරකොසො, සිඛරං පන දණ්ඩබන්ධනිඛාදනං අනුලොමෙතීති ආහ ‘‘සිඛරම්පි නිඛාදනෙනෙව සඞ්ගහිත’’න්ති. සචෙ පන වාසි අදණ්ඩකං ඵලමත්තං, භාජනීයං. උපක්ඛරෙති වාසිආදිභණ්ඩෙ.

පත්තබන්ධකො නාම පත්තස්ස ගණ්ඨිකාදිකාරකො. ‘‘පටිමානං සුවණ්ණාදිපත්තකාරකො’’තිපි වදන්ති. තිපුච්ඡෙදනකසත්ථං සුවණ්ණච්ඡෙදනකසත්ථං කතපරිකම්මචම්මච්ඡින්දනකඛුද්දකසත්ථන්ති ඉමානි ¶ චෙත්ථ තීණි පිප්ඵලිකං අනුලොමන්තීති ආහ ‘‘අයං පන විසෙසො’’තිආදි. ඉතරානීති මහාකත්තරිආදීනි.

අඩ්ඪබාහුප්පමාණාති ¶ කප්පරතො පට්ඨාය යාව අංසකූටප්පමාණා, විදත්ථිචතුරඞ්ගුලප්පමාණාති වුත්තං හොති. තත්ථජාතකාති සඞ්ඝිකභූමියං ජාතා, ආරක්ඛසංවිධානෙන රක්ඛිතත්තා රක්ඛිතා ච සා මඤ්ජූසාදීසු පක්ඛිත්තං විය යථා තං න නස්සති, එවං ගොපනතො ගොපිතා චාති රක්ඛිතගොපිතා. තත්ථජාතකාපි පන අරක්ඛිතා ගරුභණ්ඩමෙව න හොති. සඞ්ඝකම්මෙ ච චෙතියකම්මෙ ච කතෙති ඉමිනා සඞ්ඝසන්තකෙන චෙතියසන්තකං රක්ඛිතුං පරිවත්තිතුඤ්ච වට්ටතීති දීපෙති. සුත්තං පනාති වට්ටිතඤ්චෙව අවට්ටිතඤ්ච සුත්තං.

අට්ඨඞ්ගුලසූචිදණ්ඩමත්තොති අන්තමසො දීඝසො අට්ඨඞ්ගුලමත්තො පරිණාහතො සීහළ-පණ්ණසූචිදණ්ඩමත්තො. එත්ථාති වෙළුභණ්ඩෙ. දඩ්ඪං ගෙහං යෙසං තෙති දඩ්ඪගෙහා. න වාරෙතබ්බාති ‘‘මා ගණ්හිත්වා ගච්ඡථා’’ති න නිසෙධෙතබ්බා. දෙසන්තරගතෙන සම්පත්තවිහාරෙ සඞ්ඝිකාවාසෙ ඨපෙතබ්බා.

අවසෙසඤ්ච ඡදනතිණන්ති මුඤ්ජපබ්බජෙහි අවසෙසං යං කිඤ්චි ඡදනතිණං. අට්ඨඞ්ගුලප්පමාණොපීති විත්ථාරතො අට්ඨඞ්ගුලප්පමාණො. ලිඛිතපොත්ථකො පන ගරුභණ්ඩං න හොති. කප්පියචම්මානීති මිගාදීනං චම්මානි. සබ්බං චක්කයුත්තයානන්ති රථසකටාදිකං සබ්බං චක්කයුත්තයානං. විසඞ්ඛතචක්කං පන යානං භාජනීයං. අනුඤ්ඤාතවාසි නාම යා සිපාටිකාය පක්ඛිපිත්වා පරිහරිතුං සක්කාති වුත්තා. මුට්ඨිපණ්ණං තාලපත්තං. තඤ්හි මුට්ඨිනා ගහෙත්වා පරිහරන්තීති ‘‘මුට්ඨිපණ්ණ’’න්ති වුච්චති. ‘‘මුට්ඨිපණ්ණන්ති ඡත්තච්ඡදපණ්ණමෙවා’’ති කෙචි. අරණීසහිතන්ති අරණීයුගළං, උත්තරාරණී අධරාරණීති අරණීද්වයන්ති අත්ථො. ඵාතිකම්මං කත්වාති අන්තමසො තංඅග්ඝනකවාලිකායපි ථාවරං වඩ්ඪිකම්මං කත්වා. කුණ්ඩිකාති අයකුණ්ඩිකා චෙව තම්බලොහකුණ්ඩිකා ච. භාජනීයකොට්ඨාසමෙව භජතීති භාජනීයපක්ඛමෙව සෙවති ¶ , න තු ගරුභණ්ඩන්ති අත්ථො. කඤ්චනකො පන ගරුභණ්ඩමෙවාති අධිප්පායො.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

ගරුභණ්ඩවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

230. එවං ¶ ගරුභණ්ඩවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි චොදනාදිවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘චොදනාදිවිනිච්ඡයොති එත්ථ පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ චොදීයතෙ චොදනා, දොසාරොපනන්ති අත්ථො. ආදි-සද්දෙන සාරණාදයො සඞ්ගණ්හාති. වුත්තඤ්හෙතං කම්මක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 4, 5) ‘‘චොදෙත්වා කතං හොති, සාරෙත්වා කතං හොති, ආපත්තිං රොපෙත්වා කතං හොතී’’ති. ‘‘චොදෙතුං පන කො ලභති, කො න ලභතී’’ති ඉදං අනුද්ධංසනාධිප්පායං විනාපි චොදනාලක්ඛණං දස්සෙතුං වුත්තං. සීලසම්පන්නොති ඉදං දුස්සීලස්ස වචනං අප්පමාණන්ති අධිප්පායෙන වුත්තං. භික්ඛුනීනං පන භික්ඛුං චොදෙතුං අනිස්සරත්තා ‘භික්ඛුනිමෙවා’ති වුත්තං. සතිපි භික්ඛුනීනං භික්ඛූසු අනිස්සරභාවෙ තාහි කතචොදනාපි චොදනාරහත්තා චොදනායෙවාති අධිප්පායෙන ‘‘පඤ්චපි සහධම්මිකා ලභන්තී’’ති වුත්තං. භික්ඛුස්ස සුත්වා චොදෙතීතිආදිනා චොදකො යෙසං සුත්වා චොදෙති, තෙසම්පි වචනං පමාණමෙවාති සම්පටිච්ඡිතත්තා තෙසං චොදනාපි රුහතෙවාති දස්සෙතුං ‘‘ථෙරො සුත්තං නිදස්සෙසී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.385-386) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.386) පන ‘‘අමූලකචොදනාපසඞ්ගෙන සමූලකචොදනාලක්ඛණාදිං දස්සෙතුං ‘චොදෙතුං පන කො ¶ ලභති, කො න ලභතී’තිආදි ආරද්ධං. ‘භික්ඛුස්ස සුත්වා චොදෙතී’තිආදිසුත්තං යස්මා යෙ චොදකස්ස අඤ්ඤෙසං විපත්තිං පකාසෙන්ති, තෙපි තස්මිං ඛණෙ චොදකභාවෙ ඨත්වාව පකාසෙන්ති, තෙසඤ්ච වචනං ගහෙත්වා ඉතරොපි යස්මා චොදෙතුඤ්ච අසම්පටිච්ඡන්තං තෙහි තිත්ථියසාවකපරියොසානෙහි පඨමචොදකෙහි සම්පටිච්ඡාපෙතුඤ්ච ලභති, තස්මා ඉධ සාධකභාවෙන උද්ධටන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

ගරුකානං ද්වින්නන්ති පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසානං. අවසෙසානන්ති ථුල්ලච්චයාදීනං පඤ්චන්නං ආපත්තීනං. මිච්ඡාදිට්ඨි නාම ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනයප්පවත්තා දසවත්ථුකා දිට්ඨි. ‘‘අන්තවා ලොකො අනන්තවා ලොකො’’තිආදිකා අන්තං ගණ්හාපකදිට්ඨි අන්තග්ගාහිකා නාම. ආජීවහෙතු පඤ්ඤත්තානං ඡන්නන්ති ආජීවහෙතුපි ආපජ්ජිතබ්බානං උත්තරිමනුස්සධම්මෙ පාරාජිකං, සඤ්චරිත්තෙ සඞ්ඝාදිසෙසො, ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසති, සො අරහා’’ති පරියායෙන ථුල්ලච්චයං, භික්ඛුස්ස පණීතභොජනවිඤ්ඤත්තියා පාචිත්තියං, භික්ඛුනියා පණීතභොජනවිඤ්ඤත්තියා පාටිදෙසනීයං, සූපොදනවිඤ්ඤත්තියා දුක්කටන්ති ඉමෙසං පරිවාරෙ (පරි. 287) වුත්තානං ඡන්නං. න හෙතා ආපත්තියො ආජීවහෙතු එව පඤ්ඤත්තා සඤ්චරිත්තාදීනං අඤ්ඤථාපි ආපජ්ජිතබ්බතො. ආජීවහෙතුපි ¶ එතාසං ආපජ්ජනං සන්ධාය එවං වුත්තං, ආජීවහෙතුපි පඤ්ඤත්තානන්ති අත්ථො. දිට්ඨිවිපත්තිආජීවවිපත්තීහි චොදෙන්තොපි තම්මූලිකාය ආපත්තියා එව චොදෙති.

‘‘කස්මා මං න වන්දසී’’ති පුච්ඡිතෙ ‘‘අස්සමණොසි, අසක්යපුත්තියොසී’’ති අවන්දනකාරණස්ස වුත්තත්තා අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නො න වන්දිතබ්බොති වදන්ති. චොදෙතුකාමතාය එව අවන්දිත්වා අත්තනා වත්තබ්බස්ස වුත්තමත්ථං ඨපෙත්වා ¶ අවන්දියභාවෙ තං කාරණං න හොතීති චූළගණ්ඨිපදෙ මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ ච වුත්තං. අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නස්ස අවන්දියෙසු අවුත්තත්තා තෙන සද්ධිං සයන්තස්ස සහසෙය්යාපත්තියා අභාවතො, තස්ස ච පටිග්ගහණස්ස රුහනතො තදෙව යුත්තතරන්ති විඤ්ඤායති. කිඤ්චාපි යාව සො භික්ඛුභාවං පටිජානාති, තාව වන්දිතබ්බො, යදා පන ‘‘අස්සමණොම්හී’’ති පටිජානාති, තදා න වන්දිතබ්බොති අයමෙත්ථ විසෙසො වෙදිතබ්බො. අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නස්ස හි භික්ඛුභාවං පටිජානන්තස්සෙව භික්ඛුභාවො, න තතො පරං. භික්ඛුභාවං අප්පටිජානන්තො හි අනුපසම්පන්නපක්ඛං භජති. යස්මා ආමිසං දෙන්තො අත්තනො ඉච්ඡිතට්ඨානෙයෙව දෙති, තස්මා පටිපාටියා නිසින්නානං යාගුභත්තාදීනි දෙන්තෙන එකස්ස චොදෙතුකාමතාය අදින්නෙපි චොදනා නාම න හොතීති ආහ ‘‘න තාව තා චොදනා හොතී’’ති.

231. චොදෙතබ්බොති චුදිතො, චුදිතො එව චුදිතකො, අපරාධවන්තො පුග්ගලො. චොදෙතීති චොදකො, අපරාධපකාසකො. චුදිතකො ච චොදකො ච චුදිතකචොදකා. උබ්බාහිකායාති උබ්බහන්ති වියොජෙන්ති එතාය අලජ්ජීනං තජ්ජනිං වා කලහං වාති උබ්බාහිකා, සඞ්ඝසම්මුති, තාය. විනිච්ඡිනනං නාම තාය සම්මතභික්ඛූහි විනිච්ඡිනනමෙව. අලජ්ජුස්සන්නාය හි පරිසාය සමථක්ඛන්ධකෙ ආගතෙහි දසහඞ්ගෙහි සමන්නාගතා ද්වෙ තයො භික්ඛූ තත්ථෙව වුත්තාය ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය සම්මන්නිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං සමථක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 231-232) –

‘‘තෙහි චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූහි තස්මිං අධිකරණෙ විනිච්ඡියමානෙ අනන්තානි චෙව භස්සානි ජායන්ති, න චෙකස්ස භාසිතස්ස අත්ථො විඤ්ඤායති ¶ . අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, එවරූපං අධිකරණං උබ්බාහිකාය වූපසමෙතුං. දසහඞ්ගෙහි සමන්නාගතො භික්ඛු උබ්බාහිකාය සම්මන්නිතබ්බො, සීලවා හොති, පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරති ආචාරගොචරසම්පන්නො අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු ¶ , බහුස්සුතො හොති සුතධරො සුතසන්නිචයො, යෙ තෙ ධම්මා ආදිකල්යාණා මජ්ඣෙකල්යාණා පරියොසානකල්යාණා සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං කෙවලපරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං අභිවදන්ති, තථාරූපස්ස ධම්මා බහුස්සුතා හොන්ති ධාතා වචසා පරිචිතා මනසානුපෙක්ඛිතා දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධා, උභයානි ඛො පනස්ස පාතිමොක්ඛානි විත්ථාරෙන ස්වාගතානි හොන්ති සුවිභත්තානි සුප්පවත්තීනි සුවිනිච්ඡිතානි සුත්තසො අනුබ්යඤ්ජනසො, විනයෙ ඛො පන ඡෙකො හොති අසංහීරො, පටිබලො හොති උභො අත්ථපච්චත්ථිකෙ අස්සාසෙතුං සඤ්ඤාපෙතුං නිජ්ඣාපෙතුං පෙක්ඛෙතුං පස්සිතුං පසාදෙතුං, අධිකරණසමුප්පාදවූපසමකුසලො හොති, අධිකරණං ජානාති, අධිකරණසමුදයං ජානාති, අධිකරණනිරොධං ජානාති, අධිකරණනිරොධගාමිනිපටිපදං ජානාති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඉමෙහි දසහඞ්ගෙහි සමන්නාගතං භික්ඛුං උබ්බාහිකාය සම්මන්නිතුං.

‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, සම්මන්නිතබ්බො. පඨමං භික්ඛු යාචිතබ්බො, යාචිත්වා බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො –

‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අම්හාකං ඉමස්මිං අධිකරණෙ විනිච්ඡියමානෙ අනන්තානි චෙව භස්සානි ¶ ජායන්ති, න චෙකස්ස භාසිතස්ස අත්ථො විඤ්ඤායති. යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො ඉත්ථන්නාමඤ්ච ඉත්ථන්නාමඤ්ච භික්ඛුං සම්මන්නෙය්ය උබ්බාහිකාය ඉමං අධිකරණං වූපසමෙතුං, එසා ඤත්ති.

‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අම්හාකං ඉමස්මිං අධිකරණෙ විනිච්ඡියමානෙ අනන්තානි චෙව භස්සානි ජායන්ති, න චෙකස්ස භාසිතස්ස අත්ථො විඤ්ඤායති. සඞ්ඝො ඉත්ථන්නාමඤ්ච ඉත්ථන්නාමඤ්ච භික්ඛුං සම්මන්නති උබ්බාහිකාය ඉමං අධිකරණං වූපසමෙතුං. යස්සායස්මතො ඛමති ඉත්ථන්නාමස්ස ච ඉත්ථන්නාමස්ස ච භික්ඛුනො සම්මුති උබ්බාහිකාය ඉමං අධිකරණං වූපසමෙතුං, සො තුණ්හස්ස. යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්ය.

‘‘සම්මතො සඞ්ඝෙන ඉත්ථන්නාමො ච ඉත්ථන්නාමො ච භික්ඛු උබ්බාහිකාය ඉමං අධිකරණං වූපසමෙතුං, ඛමති සඞ්ඝස්ස, තස්මා තුණ්හී, එවමෙතං ධාරයාමී’’ති.

තෙහි ¶ ච සම්මතෙහි විසුං වා නිසීදිත්වා තස්සා එව වා පරිසාය ‘‘අඤ්ඤෙහි න කිඤ්චි කථෙතබ්බ’’න්ති සාවෙත්වා තං අධිකරණං විනිච්ඡිතබ්බං. තුම්හාකන්ති චුදිතකචොදකෙ සන්ධාය වුත්තං.

‘‘කිම්හීති කිස්මිං වත්ථුස්මිං. කිම්හි නම්පි න ජානාසීති කිම්හි නන්ති වචනම්පි න ජානාසි. නාස්ස අනුයොගො දාතබ්බොති නාස්ස පුච්ඡා පටිපුච්ඡා දාතබ්බා’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.385-386) වුත්තං, විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.386) පන – කිම්හීති කිස්මිං වත්ථුස්මිං, කතරවිපත්තියන්ති අත්ථො. කිම්හි නං නාමාති ඉදං ‘‘කතරාය විපත්තියා ¶ එතං චොදෙසී’’ති යාය කායචි විඤ්ඤායමානාය භාසාය වුත්තෙපි චොදකස්ස විනයෙ අපකතඤ්ඤුතාය ‘‘සීලාචාරදිට්ඨිආජීවවිපත්තීසු කතරායාති මං පුච්ඡතී’’ති විඤ්ඤාතුං අසක්කොන්තස්ස පුච්ඡා, න පන ‘‘කිම්හී’’තිආදිපදත්ථමත්තං අජානන්තස්ස. න හි අනුවිජ්ජකො චොදකං බාලං අපරිචිතභාසාය ‘‘කිම්හි න’’න්ති පුච්ඡති. කිම්හි නම්පි න ජානාසීති ඉදම්පි වචනමත්තං සන්ධාය වුත්තං න හොති. ‘‘කතරවිපත්තියා’’ති වුත්තෙ ‘‘අසුකාය විපත්තියා’’ති වත්තුම්පි ‘‘න ජානාසී’’ති වචනස්ස අධිප්පායමෙව සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘නාස්ස අනුයොගො දාතබ්බො’’ති.

‘‘තස්ස නයො දාතබ්බො’’ති තස්සාති බාලස්ස ලජ්ජිස්ස. ‘‘තස්ස නයො දාතබ්බො’’ති වත්වා ච ‘‘කිම්හි නං චොදෙසීති සීලවිපත්තියා’’තිආදි අධිප්පායප්පකාසනමෙව නයදානං වුත්තං, න පන කිම්හි-නං-පදානංපරියායමත්තදස්සනං. න හි බාලො ‘‘කතරවිපත්තියං නං චොදෙසී’’ති ඉමස්ස වචනස්ස අත්ථෙ ඤාතෙපි විපත්තිප්පභෙදං, අත්තනා චොදියමානං විපත්තිසරූපඤ්ච ජානිතුං සක්කොති, තස්මා තෙනෙව අජානනෙන අලජ්ජී අපසාදෙතබ්බො. කිම්හි නන්ති ඉදම්පි උපලක්ඛණමත්තං. අඤ්ඤෙන වා යෙන කෙනචි ආකාරෙන අවිඤ්ඤුතං පකාසෙත්වා විස්සජ්ජෙතබ්බොව. ‘‘දුම්මඞ්කූනං පුග්ගලානං නිග්ගහායා’’තිආදිවචනතො ‘‘අලජ්ජීනිග්ගහත්ථාය…පෙ… පඤ්ඤත්ත’’න්ති වුත්තං. එහිතීති එති, හි-කාරො එත්ථ ආගමො දට්ඨබ්බො, ආගමිස්සතීති අත්ථො. දිට්ඨසන්තානෙනාති දිට්ඨනියාමෙන. අලජ්ජිස්ස පටිඤ්ඤාය එව කාතබ්බන්ති වචනපටිවචනක්කමෙනෙව දොසෙ ආවිභූතෙපි අලජ්ජිස්ස ‘‘අසුද්ධො අහ’’න්ති දොසසම්පටිච්ඡනපටිඤ්ඤාය එව ආපත්තියා කාතබ්බන්ති අත්ථො. කෙචි පන ‘‘අලජ්ජිස්ස එතං නත්ථීති සුද්ධපටිඤ්ඤාය එව අනාපත්තියා කාතබ්බන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො සඞ්ගහිතො’’ති ¶ වදන්ති, තං ¶ න යුත්තං අනුවිජ්ජකස්සෙව නිරත්ථකත්තාපත්තිතො, චොදකෙනෙව අලජ්ජිපටිඤ්ඤාය ඨාතබ්බතො. දොසොපගමපටිඤ්ඤා එව හි ඉධ පටිඤ්ඤාති අධිප්පෙතා, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘එතම්පි නත්ථි, එතම්පි නත්ථීති පටිඤ්ඤං න දෙතී’’තිආදි.

තදත්ථදීපනත්ථන්ති අලජ්ජිස්ස දොසෙ ආවිභූතෙපි තස්ස දොසොපගමපටිඤ්ඤාය එව කාතබ්බතාදීපනත්ථං. විවාදවත්ථුසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ පච්චත්ථිකා අත්ථපච්චත්ථිකා. සඤ්ඤං දත්වාති තෙසං කථාපච්ඡෙදත්ථං අභිමුඛකරණත්ථඤ්ච සද්දං කත්වා. විනිච්ඡිනිතුං අනනුච්ඡවිකොති අසුද්ධොති සඤ්ඤාය චොදකපක්ඛෙ පවිට්ඨත්තා අනුවිජ්ජකභාවතො බහිභූතත්තා අනුවිජ්ජිතුං අසක්කුණෙය්යත්තං සන්ධාය වුත්තං. සන්දෙහෙ එව හි සති අනුවිජ්ජිතුං සක්කා, අසුද්ධලද්ධියා පන සති චුදිතකෙන වුත්තං සබ්බං අසච්චතොපි පටිභාති, කථං තත්ථ අනුවිජ්ජනා සියාති.

තථා නාසිතකොව භවිස්සතීති ඉමිනා විනිච්ඡයම්පි අදත්වා සඞ්ඝතො වියොජනං නාම ලිඞ්ගනාසනා විය අයම්පි එකො නාසනප්පකාරොති දස්සෙති. එකසම්භොගපරිභොගාති ඉදං අත්තනො සන්තිකා තෙසං විමොචනත්ථං වුත්තං, න පන තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤසම්භොගෙ යොජනත්ථං.

විරද්ධං හොතීති සඤ්චිච්ච ආපත්තිං ආපන්නො හොති. ආදිතො පට්ඨාය අලජ්ජී නාම නත්ථීති ඉදං ‘‘පක්ඛානං අනුරක්ඛණත්ථාය පටිඤ්ඤං න දෙතී’’ති ඉමස්ස අලජ්ජීලක්ඛණසම්භවස්ස කරණවචනං. පටිච්ඡාදිතකාලතො පට්ඨාය අලජ්ජී නාම එව, පුරිමො ලජ්ජිභාවො න රක්ඛතීති අත්ථො. පටිඤ්ඤං න දෙතීති ‘‘සචෙ මයා කතදොසං වක්ඛාමි, මය්හං අනුවත්තකා භිජ්ජිස්සන්තී’’ති පටිඤ්ඤං න දෙති. ඨානෙ න තිට්ඨතීති ලජ්ජිට්ඨානෙ න තිට්ඨති, කායවාචාසු වීතික්කමො ¶ හොති එවාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘විනිච්ඡයො න දාතබ්බො’’ති, පුබ්බෙ පක්ඛිකානං පටිඤ්ඤාය වූපසමිතස්සපි අධිකරණස්ස දුවූපසන්තතාය අයම්පි තථා නාසිතකොව භවිස්සතීති අධිප්පායො.

232. අදින්නාදානවත්ථුං විනිච්ඡිනන්තෙන පඤ්චවීසති අවහාරා සාධුකං සල්ලක්ඛෙතබ්බාති එත්ථ පඤ්චවීසති අවහාරා නාම පඤ්ච පඤ්චකානි, තත්ථ පඤ්ච පඤ්චකානි නාම නානාභණ්ඩපඤ්චකං එකභණ්ඩපඤ්චකං සාහත්ථිකපඤ්චකං පුබ්බපයොගපඤ්චකං ථෙය්යාවහාරපඤ්චකන්ති. තථා හි වුත්තං කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුතියපාරාජිකවණ්ණනා) ‘‘තෙ පන අවහාරා පඤ්ච ¶ පඤ්චකානි සමොධානෙත්වා සාධුකං සල්ලක්ඛෙතබ්බා’’තිආදි. තත්ථ නානාභණ්ඩපඤ්චකඑකභණ්ඩපඤ්චකානි පදභාජනෙ (පාරා. 92) වුත්තානං ‘‘ආදියෙය්ය, හරෙය්ය, අවහරෙය්ය, ඉරියාපථං විකොපෙය්ය, ඨානා චාවෙය්යා’’ති ඉමෙසං පදානං වසෙන ලබ්භන්ති. තථා හි වුත්තං පොරාණෙහි –

තත්ථ නානාභණ්ඩපඤ්චකං සවිඤ්ඤාණකඅවිඤ්ඤාණකවසෙන දට්ඨබ්බං, ඉතරං සවිඤ්ඤාණකවසෙනෙව. කථං? ආදියෙය්යාති ආරාමං අභියුඤ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. සාමිකස්ස විමතිං උප්පාදෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස. සාමිකො ‘‘න මය්හං භවිස්සතී’’ති ධුරං නික්ඛිපති, ආපත්ති පාරාජිකස්ස. හරෙය්යාති අඤ්ඤස්ස භණ්ඩං හරන්තො සීසෙ භාරං ථෙය්යචිත්තො ආමසති, දුක්කටං. ඵන්දාපෙති, ථුල්ලච්චයං. ඛන්ධං ඔරොපෙති, පාරාජිකං. අවහරෙය්යාති උපනික්ඛිත්තං භණ්ඩං ‘‘දෙහි ¶ මෙ භණ්ඩ’’න්ති වුච්චමානො ‘‘නාහං ගණ්හාමී’’ති භණති, දුක්කටං. සාමිකස්ස විමතිං උප්පාදෙති, ථුල්ලච්චයං. සාමිකො ‘‘න මය්හං භවිස්සතී’’ති ධුරං නික්ඛිපති, පාරාජිකං. ඉරියාපථං විකොපෙය්යාති ‘‘සහභණ්ඩහාරකං නෙස්සාමී’’ති පඨමං පාදං අතික්කාමෙති, ථුල්ලච්චයං. දුතියං පාදං අතික්කාමෙති, පාරාජිකං. ඨානා චාවෙය්යාති ථලට්ඨං භණ්ඩං ථෙය්යචිත්තො ආමසති, දුක්කටං. ඵන්දාපෙති, ථුල්ලච්චයං. ඨානා චාවෙති, පාරාජිකං. එවං තාව නානාභණ්ඩපඤ්චකං වෙදිතබ්බං. සස්සාමිකස්ස පන දාසස්ස වා තිරච්ඡානගතස්ස වා යථාවුත්තෙන අභියොගාදිනා නයෙන ආදියනහරණ අවහරණ ඉරියාපථවිකොපන ඨානාචාවනවසෙන එකභණ්ඩපඤ්චකං වෙදිතබ්බං. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘තත්ථ නානෙකභණ්ඩානං, පඤ්චකානං වසා පන;

ආදියනාදිපඤ්චකා, දුවිධාති උදීරිතා’’ති.

කතමං ¶ සාහත්ථිකපඤ්චකං? සාහත්ථිකො ආණත්තිකො නිස්සග්ගියො අත්ථසාධකො ධුරනික්ඛෙපොති. තථා හි වුත්තං –

‘‘සාහත්ථාණත්තිකො චෙව, නිස්සග්ගියොත්ථසාධකො;

ධුරනික්ඛෙපකො චාති, ඉදං සාහත්ථපඤ්චක’’න්ති.

තත්ථ සාහත්ථිකො නාම පරස්ස භණ්ඩං සහත්ථා අවහරති. ආණත්තිකො නාම ‘‘අසුකස්ස භණ්ඩං අවහරා’’ති අඤ්ඤං ආණාපෙති. නිස්සග්ගියො නාම සුඞ්කඝාතපරිකප්පිතොකාසානං අන්තො ඨත්වා බහි පාතනං. අත්ථසාධකො නාම ‘‘අසුකස්ස භණ්ඩං යදා සක්කොසි, තදා තං අවහරා’’ති ආණාපෙති. තත්ථ සචෙ පරො අනන්තරායිකො හුත්වා තං අවහරති, ආණාපකස්ස ආණත්තික්ඛණෙයෙව පාරාජිකං. පරස්ස වා පන තෙලකුම්භියා පාදග්ඝනකං තෙලං අවස්සං පිවනකානි උපාහනාදීනි පක්ඛිපති ¶ , හත්ථතො මුත්තමත්තෙයෙව පාරාජිකං. ධුරනික්ඛෙපො පන ආරාමාභියොගඋපනික්ඛිත්තභණ්ඩවසෙන වෙදිතබ්බො. තාවකාලිකභණ්ඩදෙය්යානි අදෙන්තස්සපි එසෙව නයොති ඉදං සාහත්ථිකපඤ්චකං.

කතමං පුබ්බපයොගපඤ්චකං? පුබ්බපයොගො සහපයොගො සංවිදාවහාරො සඞ්කෙතකම්මං නිමිත්තකම්මන්ති. තෙන වුත්තං –

‘‘පුබ්බසහපයොගො ච, සංවිදාහරණං තථා;

සඞ්කෙතකම්මං නිමිත්තං, ඉදං සාහත්ථපඤ්චක’’න්ති.

තත්ථ ආණත්තිවසෙන පුබ්බපයොගො වෙදිතබ්බො. ඨානාචාවනවසෙන, ඛිලාදීනි සඞ්කාමෙත්වා ඛෙත්තාදිග්ගහණවසෙන ච සහපයොගො වෙදිතබ්බො. සංවිදාවහාරො නාම ‘‘අසුකං නාම භණ්ඩං අවහරිස්සාමා’’ති සංවිදහිත්වා සම්මන්තයිත්වා අවහරණං. එවං සංවිදහිත්වා ගතෙසු හි එකෙනපි තස්මිං භණ්ඩෙ ඨානා චාවිතෙ සබ්බෙසං අවහාරො හොති. සඞ්කෙතකම්මං නාම සඤ්ජානනකම්මං. සචෙ හි පුරෙභත්තාදීසු යං කිඤ්චි කාලං පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘අසුකස්මිං කාලෙ ඉත්ථන්නාමං භණ්ඩං අවහරා’’ති වුත්තො සඞ්කෙතතො අපච්ඡා අපුරෙ තං අවහරති, සඞ්කෙතකාරකස්ස සඞ්කෙතකරණක්ඛණෙයෙව අවහාරො. නිමිත්තකම්මං නාම සඤ්ඤුප්පාදනත්ථං අක්ඛිනිඛණනාදිනිමිත්තකරණං ¶ . සචෙ හි එවං කතනිමිත්තතො අපච්ඡා අපුරෙ ‘‘යං අවහරා’’ති වුත්තො, තං අවහරති, නිමිත්තකාරකස්ස නිමිත්තක්ඛණෙයෙව අවහාරොති ඉදං පුබ්බපයොගපඤ්චකං.

කතමං ථෙය්යාවහාරපඤ්චකං? ථෙය්යාවහාරො පසය්හාවහාරො පරිකප්පාවහාරො පටිච්ඡන්නාවහාරො කුසාවහාරොති. තෙන වුත්තං –

‘‘ථෙය්යා ¶ පසය්හා පරිකප්පා, පටිච්ඡන්නා කුසා තථා;

අවහාරා ඉමෙ පඤ්ච, ථෙය්යාවහාරපඤ්චක’’න්ති.

තත්ථ යො සන්ධිච්ඡෙදාදීනි කත්වා අදිස්සමානො අවහරති, කූටතුලාකූටමානකූටකහාපණාදීහි වා වඤ්චෙත්වා ගණ්හාති, තස්සෙවං ගණ්හතො අවහාරො ථෙය්යාවහාරොති වෙදිතබ්බො. යො පන පසය්හ බලක්කාරෙන පරෙසං සන්තකං ගණ්හාති ගාමඝාතකාදයො විය, අත්තනො පත්තබලිතො වා වුත්තනයෙනෙව අධිකං ගණ්හාති රාජභටාදයො විය, තස්සෙවං ගණ්හතො අවහාරො පසය්හාවහාරොති වෙදිතබ්බො. පරිකප්පෙත්වා ගහණං පන පරිකප්පාවහාරො නාම.

සො භණ්ඩොකාසස්ස වසෙන දුවිධො. තත්රායං භණ්ඩපරිකප්පො – සාටකත්ථිකො අන්තොගබ්භං පවිසිත්වා ‘‘සචෙ සාටකො භවිස්සති, ගණ්හිස්සාමි. සචෙ සුත්තං, න ගණ්හිස්සාමී’’ති පරිකප්පෙත්වා අන්ධකාරෙ පසිබ්බකං ගණ්හාති. තත්ර චෙ සාටකො හොති, උද්ධාරෙයෙව පාරාජිකං. සුත්තඤ්චෙ හොති, රක්ඛති. බහි නීහරිත්වා මුඤ්චිත්වා ‘‘සුත්ත’’න්ති ඤත්වා පුන ආහරිත්වා ඨපෙති, රක්ඛතියෙව. ‘‘සුත්ත’’න්ති ඤත්වාපි යං ලද්ධං, තං ගහෙතබ්බන්ති ගච්ඡති, පදවාරෙන කාරෙතබ්බො. භූමියං ඨපෙත්වා ගණ්හාති, උද්ධාරෙ පාරාජිකං. ‘‘චොරො චොරො’’ති අනුබන්ධො ඡඩ්ඩෙත්වා පලායති, රක්ඛති. සාමිකා දිස්වා ගණ්හන්ති, රක්ඛතියෙව. අඤ්ඤො චෙ ගණ්හාති, භණ්ඩදෙය්යං. සාමිකෙසු නිවත්තන්තෙසු සයං දිස්වා පංසුකූලසඤ්ඤාය ‘‘පගෙවෙතං මයා ගහිතං, මම දානි සන්තක’’න්ති ගණ්හන්තස්සපි භණ්ඩදෙය්යමෙව. තත්ථ ය්වායං ‘‘සචෙ සාටකො භවිස්සති, ගණ්හිස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන පවත්තො පරිකප්පො, අයං භණ්ඩපරිකප්පො නාම. ඔකාසපරිකප්පො පන එවං වෙදිතබ්බො – එකච්චො පන පරපරිවෙණාදීනි පවිට්ඨො කිඤ්චි ලොභනෙය්යභණ්ඩං දිස්වා ගබ්භද්වාරපමුඛහෙට්ඨා ¶ පාසාදද්වාරකොට්ඨකරුක්ඛමූලාදිවසෙන පරිච්ඡෙදං කත්වා ‘‘සචෙ මං එත්ථන්තරෙ පස්සිස්සන්ති, දට්ඨුකාමතාය ගහෙත්වා විචරන්තො විය දස්සාමි. නො චෙ පස්සිස්සන්ති ¶ , හරිස්සාමී’’ති පරිකප්පෙති, තස්ස තං ආදාය පරිකප්පිතපරිච්ඡෙදං අතික්කන්තමත්තෙ අවහාරො හොති. ඉති ය්වායං වුත්තනයෙනෙව පවත්තො පරිකප්පො, අයං ඔකාසපරිකප්පො නාම. එවමිමෙසං ද්වින්නං පරිකප්පානං වසෙන පරිකප්පෙත්වා ගණ්හතො අවහාරො පරිකප්පාවහාරොති වෙදිතබ්බො.

පටිච්ඡාදෙත්වා පන අවහරණං පටිච්ඡන්නාවහාරො. සො එවං වෙදිතබ්බො – යො භික්ඛු උය්යානාදීසු පරෙසං ඔමුඤ්චිත්වා ඨපිතං අඞ්ගුලිමුද්දිකාදිං දිස්වා ‘‘පච්ඡා ගණ්හිස්සාමී’’ති පංසුනා වා පණ්ණෙන වා පටිච්ඡාදෙති, තස්ස එත්තාවතා උද්ධාරො නත්ථීති න තාව අවහාරො හොති. යදා පන සාමිකා විචිනන්තා අපස්සිත්වා ‘‘ස්වෙ ජානිස්සාමා’’ති සාලයාව ගතා හොන්ති, අථස්ස තං උද්ධරතො උද්ධාරෙ අවහාරො. ‘‘පටිච්ඡන්නකාලෙයෙව එතං මම සන්තක’’න්ති සකසඤ්ඤාය වා ‘‘ගතාදානි තෙ, ඡඩ්ඩිතභණ්ඩං ඉද’’න්ති පංසුකූලසඤ්ඤාය වා ගණ්හන්තස්ස පන භණ්ඩදෙය්යං. තෙසු දුතියතතියදිවසෙ ආගන්ත්වා විචිනිත්වා අදිස්වා ධුරනික්ඛෙපං කත්වා ගතෙසුපි ගහිතං භණ්ඩදෙය්යමෙව. පච්ඡා ඤත්වා චොදියමානස්ස අදදතො සාමිකානං ධුරනික්ඛෙපෙ අවහාරො හොති. කස්මා? යස්මා තස්ස පයොගෙන තෙහි න දිට්ඨං. යො පන තථාරූපං භණ්ඩං යථාඨානෙ ඨිතංයෙව අප්පටිච්ඡාදෙත්වා ථෙය්යචිත්තො පාදෙන අක්කමිත්වා කද්දමෙ වා වාලිකාය වා පවෙසෙති, තස්ස පවෙසිතමත්තෙයෙව අවහාරො.

කුසං සඞ්කාමෙත්වා පන අවහරණං කුසාවහාරො නාම. සොපි එවං වෙදිතබ්බො – යො භික්ඛු විලීවමයං වා තාලපණ්ණමයං වා කතසඤ්ඤාණං යං කිඤ්චි කුසං පාතෙත්වා චීවරෙ ¶ භාජියමානෙ අත්තනො කොට්ඨාසස්ස සමීපෙ ඨිතං සමග්ඝතරං වා මහග්ඝතරං වා සමසමං වා අග්ඝෙන පරස්ස කොට්ඨාසං හරිතුකාමො අත්තනො කොට්ඨාසෙ පතිතං කුසං පරස්ස කොට්ඨාසෙ පාතෙතුකාමතාය උද්ධරති, රක්ඛති තාව. පරස්ස කොට්ඨාසෙ පාතිතෙ රක්ඛතෙව. යදා පන තස්මිං පතිතෙ පරස්ස කොට්ඨාසතො පරස්ස කුසං උද්ධරති, උද්ධටමත්තෙ අවහාරො. සචෙ පඨමතරං පරස්ස කොට්ඨාසතො කුසං උද්ධරති, අත්තනො කොට්ඨාසෙ පාතෙතුකාමතාය උද්ධාරෙ රක්ඛති, පාතනෙපි රක්ඛති. අත්තනො කොට්ඨාසතො පන අත්තනො කුසං උද්ධරතො උද්ධාරෙයෙව රක්ඛති, තං උද්ධරිත්වා පරකොට්ඨාසෙ පාතෙන්තස්ස හත්ථතො මුත්තමත්තෙ අවහාරො හොති, අයං කුසාවහාරො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන සමන්තපාසාදිකතො (පාරා. අට්ඨ. 1.92) ගහෙතබ්බො.

තුලයිත්වාති ¶ උපපරික්ඛිත්වා.

සාමීචීති වත්තං, ආපත්ති පන නත්ථීති අධිප්පායො.

මහාජනසම්මද්දොති මහාජනසඞ්ඛොභො. භට්ඨෙ ජනකායෙති අපගතෙ ජනකායෙ. ‘‘ඉදඤ්ච කාසාවං අත්තනො සන්තකං කත්වා එතස්සෙව භික්ඛුනො දෙහී’’ති කිං කාරණා එවමාහ? චීවරස්සාමිකෙන ධුරනික්ඛෙපො කතො, තස්මා තස්ස අදින්නං ගහෙතුං න වට්ටති. අවහාරකොපි විප්පටිසාරස්ස උප්පන්නකාලතො පට්ඨාය චීවරස්සාමිකං පරියෙසන්තො විචරති ‘‘දස්සාමී’’ති, චීවරස්සාමිකෙන ච ‘‘මමෙත’’න්ති වුත්තෙ එතෙනපි අවහාරකෙන ආලයො පරිච්චත්තො, තස්මා එවමාහ. යදි එවං චීවරස්සාමිකොයෙව ‘‘අත්තනො සන්තකං ගණ්හාහී’’ති කස්මා න වුත්තොති? උභින්නං කුක්කුච්චවිනොදනත්ථං. කථං? අවහාරකස්ස ‘‘මයා සහත්ථෙන න දින්නං, භණ්ඩදෙය්යමෙත’’න්ති කුක්කුච්චං උප්පජ්ජෙය්ය ¶ , ඉතරස්ස ‘‘මයා පඨමං ධුරනික්ඛෙපං කත්වා පච්ඡා අදින්නං ගහිත’’න්ති කුක්කුච්චං උප්පජ්ජෙය්යාති.

දාරුඅත්ථං ඵරතීති දාරූහි කත්තබ්බකිච්චං සාධෙති. මයි සන්තෙතිආදි සබ්බං රඤ්ඤා පසාදෙන වුත්තං, ථෙරෙන පන ‘‘අනනුච්ඡවිකං කත’’න්ති න මඤ්ඤිතබ්බං.

එකදිවසං දන්තකට්ඨච්ඡෙදනාදිනා යා අයං අග්ඝහානි වුත්තා, සා භණ්ඩස්සාමිනා කිණිත්වා ගහිතමෙව සන්ධාය වුත්තා. සබ්බං පනෙතං අට්ඨකථාචරියප්පමාණෙන ගහෙතබ්බං. පාසාණඤ්ච සක්ඛරඤ්ච පාසාණසක්ඛරං.

‘‘ධාරෙය්ය අත්ථං විචක්ඛණො’’ති ඉමස්සෙව විවරණං ‘‘ආපත්තිං වා අනාපත්තිං වා’’තිආදි. ‘‘සික්ඛාපදං සමං තෙනා’’ති ඉතො පුබ්බෙ එකා ගාථා –

‘‘දුතියං අදුතියෙන, යං ජිනෙන පකාසිතං;

පරාජිතකිලෙසෙන, පාරාජිකපදං ඉධා’’ති.

තාය ¶ සද්ධිං ඝටෙත්වා අදුතියෙන පරාජිතකිලෙසෙන ජිනෙන දුතියං යං ඉදං පාරාජිකපදං පකාසිතං, ඉධ තෙන සමං අනෙකනයවොකිණ්ණං ගම්භීරත්ථවිනිච්ඡයං අඤ්ඤං කිඤ්චි සික්ඛාපදං න විජ්ජතීති යොජනා. තත්ථ පරාජිතකිලෙසෙනාති සන්තානෙ පුන අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනෙ චතූහි මග්ගඤාණෙහි සහ වාසනාය සමුච්ඡින්නසබ්බකිලෙසෙන. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.159) පන ‘‘පරාජිතකිලෙසෙනාති විජිතකිලෙසෙන, නිකිලෙසෙනාති අත්ථො’’ති වුත්තං. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ.

තෙනාති තෙන දුතියපාරාජිකසික්ඛාපදෙන. අත්ථො නාම පාළිඅත්ථො. විනිච්ඡයො නාම පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො. අත්ථො ච විනිච්ඡයො ච අත්ථවිනිච්ඡයා, තෙ ගම්භීරා යස්මින්ති ගම්භීරත්ථවිනිච්ඡයං ¶ . වත්ථුම්හි ඔතිණ්ණෙති චොදනාවසෙන වා අත්තනාව අත්තනො වීතික්කමාරොචනවසෙන වා සඞ්ඝමජ්ඣෙ අදින්නාදානවත්ථුස්මිං ඔතිණ්ණෙ. එත්ථාති ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මිං. විනිච්ඡයොති ආපත්තානාපත්තිනියමනං. අවත්වාවාති ‘‘ත්වං පාරාජිකං ආපන්නො’’ති අවත්වාව. කප්පියෙපි ච වත්ථුස්මින්ති අත්තනා ගහෙතුං කප්පියෙ මාතුපිතුආදිසන්තකෙපි වත්ථුස්මිං. ලහුවත්තිනොති ථෙය්යචිත්තුප්පාදෙන ලහුපරිවත්තිනො. ආසීවිසන්ති සීඝමෙව සකලසරීරෙ ඵරණසමත්ථවිසං.

233. පකතිමනුස්සෙහි උත්තරිතරානං බුද්ධාදිඋත්තමපුරිසානං අධිගමධම්මොති උත්තරිමනුස්සධම්මො, තස්ස පරෙසං ආරොචනං උත්තරිමනුස්සධම්මාරොචනං. තං විනිච්ඡිනන්තෙන ඡ ඨානානි සොධෙතබ්බානීති යොජනා. තත්ථ කිං තෙ අධිගතන්ති අධිගමපුච්ඡා. කින්ති තෙ අධිගතන්ති උපායපුච්ඡා. කදා තෙ අධිගතන්ති කාලපුච්ඡා. කත්ථ තෙ අධිගතන්ති ඔකාසපුච්ඡා. කතමෙ තෙ කිලෙසා පහීනාති පහීනකිලෙසපුච්ඡා. කතමෙසං ත්වං ධම්මානං ලාභීති පටිලද්ධධම්මපුච්ඡා. ඉදානි තමෙව ඡට්ඨානවිසොධනං විත්ථාරෙතුමාහ ‘‘සචෙ හී’’තිආදි. තත්ථ එත්තාවතාති එත්තකෙන බ්යාකරණවචනමත්තෙන න සක්කාරො කාතබ්බො. බ්යාකරණඤ්හි එකස්ස අයාථාවතොපි හොතීති. ඉමෙසු ඡසු ඨානෙසු සොධනත්ථං එවං වත්තබ්බොති යථා නාම ජාතරූපපතිරූපකම්පි ජාතරූපං විය ඛායතීති ජාතරූපං නිඝංසනතාපනඡෙදනෙහි සොධෙතබ්බං, එවමෙව ඉදානෙව වුත්තෙසු ඡසු ඨානෙසු පක්ඛිපිත්වා සොධනත්ථං වත්තබ්බො. විමොක්ඛාදීසූති ආදි-සද්දෙන සමාපත්තිඤාණදස්සනමග්ගභාවනාඵලසච්ඡිකිරියාදිං සඞ්ගණ්හාති. පාකටො හොති අධිගතවිසෙසස්ස සතිසම්මොසාභාවතො. සෙසපුච්ඡාසුපි ‘‘පාකටො හොතී’’ති පදෙ එසෙව නයො.

සබ්බෙසඤ්හි ¶ ¶ අත්තනා අධිගතමග්ගෙන පහීනා කිලෙසා පාකටා හොන්තීති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. කස්සචි හි අත්තනා අධිගතමග්ගවජ්ඣකිලෙසෙසු සන්දෙහො උප්පජ්ජතියෙව මහානාමස්ස සක්කස්ස විය. සො හි සකදාගාමී සමානොපි ‘‘තස්ස මය්හං, භන්තෙ, එවං හොති – කො සු නාම මෙ ධම්මො අජ්ඣත්තං අප්පහීනො, යෙන මෙ එකදා ලොභධම්මාපි චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති, දොසධම්මාපි චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති, මොහධම්මාපි චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්තී’’ති (ම. නි. 1.175) භගවන්තං පුච්ඡි. අයං කිර රාජා සකදාගාමිමග්ගෙන ලොභදොසමොහා නිරවසෙසා පහීයන්තීති සඤ්ඤී අහොසීති.

යාය පටිපදාය යස්ස අරියමග්ගො ආගච්ඡති, සා පුබ්බභාගපටිපත්ති ආගමනපටිපදා. සොධෙතබ්බාති සුද්ධා, උදාහු න සුද්ධාති විචාරණවසෙන සොධෙතබ්බා. ‘‘න සුජ්ඣතීති තත්ථ තත්ථ පමාදපටිපත්තිසම්භවතො. අපනෙතබ්බොති අත්තනො පටිඤ්ඤාය අපනෙතබ්බො’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.197-198). විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.197) පන ‘‘න සුජ්ඣතීති පුච්ඡියමානො පටිපත්තික්කමං උල්ලඞ්ඝිත්වා කථෙසි. අපනෙතබ්බොති තයා වුත්තක්කමෙනායං ධම්මො න සක්කා අධිගන්තුන්ති අධිගතමානතො අපනෙතබ්බො’’ති වුත්තං. ‘‘සුජ්ඣතී’’ති වත්වා සුජ්ඣනාකාරං දස්සෙතුං ‘‘දීඝරත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. පඤ්ඤායතීති එත්ථාපි ‘‘යදී’’ති පදං ආනෙත්වා යදි සො භික්ඛු තාය පටිපදාය පඤ්ඤායතීති සම්බන්ධො. චතූසු පච්චයෙසු අලග්ගත්තා ‘‘ආකාසෙ පාණිසමෙන චෙතසා’’ති වුත්තං. වුත්තසදිසං බ්යාකරණං හොතීති යොජනා. තත්ථ වුත්තසදිසන්ති තස්ස භික්ඛුනො බ්යාකරණං ඉමස්මිං සුත්තෙ වුත්තෙන සදිසං, සමන්ති අත්ථො. ඛීණාසවස්ස පටිපත්තිසදිසා පටිපත්ති හොතීති දීඝරත්තං ¶ සුවික්ඛම්භිතකිලෙසත්තා, ඉදඤ්ච අරහත්තං පටිජානන්තස්ස වසෙන වුත්තං. තෙනාහ ‘‘ඛීණාසවස්ස නාමා’’තිආදි. ඛීණාසවස්ස නාම…පෙ… න හොතීති පහීනවිපල්ලාසත්තා, ජීවිතනිකන්තියා ච අභාවතො න හොති, පුථුජ්ජනස්ස පන අප්පහීනවිපල්ලාසත්තා ජීවිතනිකන්තිසබ්භාවතො ච අප්පමත්තකෙනපි හොති, එවං සුවික්ඛම්භිතකිලෙසස්ස වත්තනසෙක්ඛධම්මපටිජානනං ඉමිනා භයුප්පාදනෙන, අම්බිලාදිදස්සනෙ ඛෙළුප්පාදාදිනා ච න සක්කා වීමංසිතුං, තස්මා තස්ස වචනෙනෙව තං සද්ධාතබ්බං.

අයං භික්ඛු සම්පන්නවෙය්යාකරණොති ඉදං න කෙවලං අභායනකමෙව සන්ධාය වුත්තං එකච්චස්ස සූරජාතිකස්ස පුථුජ්ජනස්සපි අභායනතො, රජ්ජනීයාරම්මණානං බදරසාළවාදිඅම්බිලමද්දනාදීනං ¶ උපයොජනෙපි ඛෙළුප්පාදාදිතණ්හුප්පත්තිරහිතං සබ්බථා සුවිසොධිතමෙව සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

234. ‘‘නීහරිත්වාති සාසනතො නීහරිත්වා’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.45) වුත්තං, විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.45) පන ‘‘නීහරිත්වාති පාළිතො උද්ධරිත්වා’’ති. තථා හි ‘‘පඤ්චහුපාලි, අඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙන භික්ඛුනා නානුයුඤ්ජිතබ්බං. කතමෙහි පඤ්චහි? සුත්තං න ජානාති, සුත්තානුලොමං න ජානාතී’’තිආදිපාළිතො (පරි. 442) සුත්තං සුත්තානුලොමඤ්ච නීහරිංසු, ‘‘අනාපත්ති එවං අම්හාකං ආචරියානං උග්ගහො පරිපුච්ඡාති භණතී’’ති එවමාදිතො ආචරියවාදං, ‘‘ආයස්මා උපාලි එවමාහ ‘අනාපත්ති ආවුසො සුපිනන්තෙනා’’ති (පාරා. 78) එවමාදිතො අත්තනොමතිං නීහරිංසු. සා ච ථෙරස්ස අත්තනොමති සුත්තෙන සඞ්ගහිතත්තා සුත්තං ජාතං, එවමඤ්ඤාපි සුත්තාදීහි සඞ්ගහිතාව ගහෙතබ්බා, නෙතරාති වෙදිතබ්බං. අථ වා නීහරිත්වාති ¶ විභජිත්වා, සාට්ඨකථං සකලං විනයපිටකං සුත්තාදීසු චතූසු පදෙසෙසු පක්ඛිපිත්වා චතුධා විභජිත්වා විනයං පකාසෙසුං තබ්බිනිමුත්තස්ස අභාවාති අධිප්පායො. වජිරබුද්ධිටීකායම්පි (වජිර. ටී. පාරාජික 45) ‘‘නීහරිත්වාති එත්ථ සාසනතො නීහරිත්වාති අත්ථො…පෙ… තාය හි අත්තනොමතියා ථෙරො එතදග්ගට්ඨපනං ලභති. අපිච වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘අනුපසම්පන්නෙන පඤ්ඤත්තෙන වා අපඤ්ඤත්තෙන වා වුච්චමානො…පෙ… අනාදරියං කරොති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’ති. තත්ථ හි පඤ්ඤත්තං නාම සුත්තං, සෙසත්තයං අපඤ්ඤත්තං නාම. තෙනායං ‘චතුබ්බිධඤ්හි විනයං, මහාථෙරා’ති ගාථා සුවුත්තා’’ති වුත්තං.

වුත්තන්ති මිලින්දපඤ්හෙ නාගසෙනත්ථෙරෙන වුත්තං. පජ්ජතෙ අනෙන අත්ථොති පදං, භගවතා කණ්ඨාදිවණ්ණුප්පත්තිට්ඨානං ආහච්ච විසෙසෙත්වා භාසිතං පදං ආහච්චපදං, භගවතොයෙව වචනං. තෙනාහ ‘‘ආහච්චපදන්ති සුත්තං අධිප්පෙත’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.45) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.45) පන ‘‘කණ්ඨාදිවණ්ණුප්පත්තිට්ඨානකරණාදීහි නීහරිත්වා අත්තනො වචීවිඤ්ඤත්තියාව භාසිතං වචනං ආහච්චපද’’න්ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 45) පන ‘‘අට්ඨ වණ්ණට්ඨානානි ආහච්ච වුත්තෙන පදනිකායෙනාති අත්ථො, උදාහටෙන කණ්ඨොක්කන්තෙන පදසමූහෙනාති අධිප්පායො’’ති වුත්තං. ‘‘ඉදං කප්පති, ඉදං න කප්පතී’’ති එවං අවිසෙසෙත්වා ‘‘යං භික්ඛවෙ මයා ‘ඉදං න කප්පතී’ති අප්පටික්ඛිත්තං ¶ , තඤ්චෙ අකප්පියං අනුලොමෙති, කප්පියං පටිබාහති, තං වො න කප්පතී’’තිආදිනා (මහාව. 305) වුත්තසාමඤ්ඤලක්ඛණං ඉධ රසොති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘රසොති සුත්තානුලොම’’න්ති. රසොති සාරො ‘‘පත්තරසො’’තිආදීසු (ධ. ස. 628-630) විය, පටික්ඛිත්තානුඤ්ඤාතසුත්තසාරොති අත්ථො. රසොති වා ¶ ලක්ඛණං පටිවත්ථුකං අනුද්ධරිත්වා ලක්ඛණානුලොමෙන වුත්තත්තා. රසෙනාති තස්ස ආහච්චභාසිතස්ස රසෙන, තතො උද්ධටෙන විනිච්ඡයෙනාති අත්ථො. සුත්තඡායා විය හි සුත්තානුලොමන්ති. ධම්මසඞ්ගාහකපභුතිආචරියපරම්පරතො ආනීතා අට්ඨකථාතන්ති ඉධ ‘‘ආචරියවංසො’’ති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘ආචරියවංසොති ආචරියවාදො’’ති, ආචරියවාදො ‘‘ආචරියවංසො’’ති වුත්තො පාළියං වුත්තානං ආචරියානං පරම්පරාය ආභතොව පමාණන්ති දස්සනත්ථං. අධිප්පායොති කාරණොපපත්තිසිද්ධො උහාපොහනයපවත්තො පච්චක්ඛාදිපමාණපතිරූපකො. අධිප්පායොති එත්ථ ‘‘අත්තනොමතී’’ති කෙචි අත්ථං වදන්ති.

විනයපිටකෙ පාළීති ඉධ අධිකාරවසෙන වුත්තං, සෙසපිටකෙසුපි සුත්තාදිචතුනයා යථානුරූපං ලබ්භන්තෙව.

‘‘මහාපදෙසාති මහාඔකාසා. මහන්තානි විනයස්ස පතිට්ඨාපනට්ඨානානි, යෙසු පතිට්ඨාපිතො විනයො විනිච්ඡිනීයති අසන්දෙහතො, මහන්තානි වා කාරණානි මහාපදෙසා, මහන්තානි විනයවිනිච්ඡයකාරණානීති වුත්තං හොති. අත්ථතො පන ‘යං භික්ඛවෙ’තිආදිනා වුත්තාසාධිප්පායා පාළියෙව මහාපදෙසාති වදන්ති. තෙනෙවාහ ‘යෙ භගවතා එවං වුත්තා’තිආදි. ඉමෙ ච මහාපදෙසා ඛන්ධකෙ ආගතා, තස්මා තෙසං විනිච්ඡයකථා තත්ථෙව ආවි භවිස්සතීති ඉධ න වුච්චතී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.45) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.45) පන ‘‘මහාපදෙසාති මහාඔකාසා මහාවිසයා, තෙ අත්ථතො ‘යං භික්ඛවෙතිආදිපාළිවසෙන අකප්පියානුලොමතො කප්පියානුලොමතො ච පුග්ගලෙහි නයතො තථා තථා ගය්හමානා අත්ථනයා එව. තෙ හි භගවතා සරූපතො අවුත්තෙසුපි පටික්ඛිත්තානුලොමෙසු අනුඤ්ඤාතානුලොමෙසු ¶ ච සෙසෙසු කිච්චෙසු නිවත්තිපවත්තිහෙතුතාය මහාගොචරාති ‘මහාපදෙසා’ති වුත්තා, න පන ‘යං භික්ඛවෙ මයා ඉදං න කප්පතී’තිආදිනා වුත්තා සාධිප්පායා පාළියෙව තස්සා සුත්තෙ පවිට්ඨත්තා. ‘සුත්තානුලොමම්පි සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බං…පෙ… සුත්තමෙව බලවතර’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45) හි වුත්තං. න හෙසා සාධිප්පායා පාළි සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බා, න ගහෙතබ්බා ¶ වා හොති. යෙනායං සුත්තානුලොමං සියා, තස්මා ඉමං පාළිඅධිප්පායං නිස්සාය පුග්ගලෙහි ගහිතා යථාවුත්තඅත්ථාව සුත්තානුලොමං, තංපකාසකත්තා පන අයං පාළිපි සුත්තානුලොමන්ති ගහෙතබ්බං. තෙනාහ ‘යෙ භගවතා එවං වුත්තා’තිආදි. ‘යං භික්ඛවෙ’තිආදිපාළිනයෙන හි පුග්ගලෙහි ගහිතබ්බා යෙ අකප්පියානුලොමාදයො අත්ථා වුත්තා, තෙ මහාපදෙසාති අත්ථො’’ති වුත්තං.

වජිරබුද්ධිටීකායම්පි (වජිර. ටී. පාරාජික 45) ‘‘පරිවාරට්ඨකථායං ඉධ ච කිඤ්චාපි ‘සුත්තානුලොමං නාම චත්තාරො මහාපදෙසා’ති වුත්තං, අථ ඛො මහාපදෙසනයසිද්ධං පටික්ඛිත්තාපටික්ඛිත්තං අනුඤ්ඤාතානනුඤ්ඤාතං කප්පියාකප්පියන්ති අත්ථතො වුත්තං හොති. තත්ථ යස්මා ‘ඨානං ඔකාසො පදෙසොති කාරණවෙවචනානි ‘අට්ඨානමෙතං, ආනන්ද, අනවකාසො’තිආදි සාසනතො, ‘නිග්ගහට්ඨාන’න්ති ච ‘අසන්දිට්ඨිට්ඨාන’න්ති ච ‘අසන්දිට්ඨි ච පන පදෙසො’ති ච ලොකතො, තස්මා මහාපදෙසාති මහාකාරණානීති අත්ථො. කාරණං නාම ඤාපකො හෙතු ඉධාධිප්පෙතං, මහන්තභාවො පන තෙසං මහාවිසයත්තා මහාභූතානං විය. තෙ දුවිධා විනයමහාපදෙසා සුත්තන්තිකමහාපදෙසා චාති. තත්ථ විනයමහාපදෙසා විනයෙ යොගං ගච්ඡන්ති, ඉතරෙ උභයත්ථාපි, තෙනෙව පරිවාරෙ (පරි. 442) අනුයොගවත්තෙ ¶ ‘ධම්මං න ජානාති, ධම්මානුලොමං න ජානාතී’ති’’ වුත්තං. තත්ථ ධම්මන්ති ඨපෙත්වා විනයපිටකං අවසෙසං පිටකද්වයං, ධම්මානුලොමන්ති සුත්තන්තිකෙ චත්තාරො මහාපදෙසෙතිආදි.

යදි සාපි තත්ථ තත්ථ භගවතා පවත්තිතා පකිණ්ණකදෙසනාව අට්ඨකථා, සා පන ධම්මසඞ්ගාහකෙහි පඨමං තීණි පිටකානි සඞ්ගායිත්වා තස්ස අත්ථවණ්ණනානුරූපෙනෙව වාචනාමග්ගං ආරොපිතත්තා ‘‘ආචරියවාදො’’ති වුච්චති ‘‘ආචරියා වදන්ති සංවණ්ණෙන්ති පාළිං එතෙනා’’ති කත්වා. තෙනාහ ‘‘ආචරියවාදො නාම…පෙ… අට්ඨකථාතන්තී’’ති. තිස්සො හි සඞ්ගීතියො ආරුළ්හොයෙව බුද්ධවචනස්ස අත්ථසංවණ්ණනාභූතො කථාමග්ගො මහාමහින්දත්ථෙරෙන තම්බපණ්ණිදීපං ආභතො, පච්ඡා තම්බපණ්ණියෙහි මහාථෙරෙහි සීහළභාසාය ඨපිතො නිකායන්තරලද්ධිසඞ්කරපරිහරණත්ථං. භගවතො පකිණ්ණකදෙසනාභූතා ච සුත්තානුලොමභූතා ච අට්ඨකථා යස්මා ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි පාළිවණ්ණනාක්කමෙන සඞ්ගහෙත්වා වුත්තා, තස්මා ආචරියවාදොති වුත්තා. එතෙන ච අට්ඨකථා සුත්තසුත්තානුලොමෙසු අත්ථතො සඞ්ගය්හතීති වෙදිතබ්බං. යථා ච එසා, එවං අත්තනොමතිපි පමාණභූතා. න හි භගවතො වචනං වචනානුලොමඤ්ච අනිස්සාය ¶ අග්ගසාවකාදයොපි අත්තනො ඤාණබලෙන සුත්තාභිධම්මවිනයෙසු කිඤ්චි සම්මුතිපරමත්ථභූතං අත්ථං වත්තුං සක්කොන්ති, තස්මා සබ්බම්පි වචනං සුත්තෙ සුත්තානුලොමෙ ච සඞ්ගය්හති. විසුං පන අට්ඨකථාදීනං සඞ්ගහිතත්තා තදවසෙසං සුත්තසුත්තානුලොමතො ගහෙත්වා චතුධා විනයො නිද්දිට්ඨො.

කිඤ්චාපි අත්තනොමති සුත්තාදීහි සංසන්දිත්වාව පරිකප්පීයති, තථාපි සා න සුත්තාදීසු විසෙසතො නිද්දිට්ඨාති ආහ ‘‘සුත්තසුත්තානුලොමආචරියවාදෙ මුඤ්චිත්වා’’ති. අනුබුද්ධියාති සුත්තාදීනියෙව අනුගතබුද්ධියා. නයග්ගාහෙනාති සුත්තාදිතො ¶ ලබ්භමානනයග්ගහණෙන. අත්තනොමතිං සාමඤ්ඤතො පඨමං දස්සෙත්වා ඉදානි තමෙව විසෙසෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘සුත්තන්තාභිධම්මවිනයට්ඨකථාසූ’’ති වචනතො පිටකත්තයස්සපි සාධාරණා එසා කථාති වෙදිතබ්බා. ථෙරවාදොති මහාසුමත්ථෙරාදීනං ගාහො. ඉදානි තත්ථ පටිපජ්ජිතබ්බාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තං පනා’’තිආදි. තත්ථ අත්ථෙනාති අත්තනා නයතො ගහිතෙන අත්ථෙන. පාළින්ති අත්තනො ගාහස්ස නිස්සයභූතං සාට්ඨකථං පාළිං. පාළියාති තප්පටික්ඛෙපත්ථං පරෙනාභතාය සාට්ඨකථාය පාළියා, අත්තනා ගහිතං අත්ථං නිස්සාය, පාළිඤ්ච සංසන්දිත්වාති අත්ථො. ආචරියවාදෙති අත්තනා පරෙන ච සමුද්ධටඅට්ඨකථාය. ඔතාරෙතබ්බාති ඤාණෙන අනුප්පවෙසෙතබ්බා. ඔතරති චෙව සමෙති චාති අත්තනා උද්ධටෙහි සංසන්දනවසෙන ඔතරති, පරෙන උද්ධටෙන සමෙති. සබ්බදුබ්බලාති අසබ්බඤ්ඤුපුග්ගලස්ස දොසවාසනාය යාථාවතො අත්ථසම්පටිපත්තිඅභාවතො වුත්තං.

පමාදපාඨවසෙන ආචරියවාදස්ස සුත්තානුලොමෙන අසංසන්දනාපි සියාති ආහ ‘‘ඉතරො න ගහෙතබ්බො’’ති. සමෙන්තමෙව ගහෙතබ්බන්ති යෙ සුත්තෙන සංසන්දන්ති, එවරූපාව අත්ථා මහාපදෙසතො උද්ධරිතබ්බාති දස්සෙති තථා තථා උද්ධටඅත්ථානංයෙව සුත්තානුලොමත්තා. තෙනාහ ‘‘සුත්තානුලොමතො හි සුත්තමෙව බලවතර’’න්ති. අථ වා සුත්තානුලොමස්ස සුත්තෙකදෙසත්තෙපි සුත්තෙ විය ‘‘ඉදං කප්පති, ඉදං න කප්පතී’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා ආහච්චභාසිතං කිඤ්චි නත්ථීති ආහ ‘‘සුත්තා…පෙ… බලවතර’’න්ති. අප්පටිවත්තියන්ති අප්පටිබාහියං. කාරකසඞ්ඝසදිසන්ති පමාණත්තා සඞ්ගීතිකාරකසඞ්ඝසදිසං. ‘‘බුද්ධානං ඨිතකාලසදිස’’න්ති ඉමිනා බුද්ධානංයෙව කථිතධම්මභාවං දස්සෙති, ධරමානබුද්ධසදිසන්ති වුත්තං ¶ හොති. සුත්තෙ හි පටිබාහිතෙ බුද්ධොව පටිබාහිතො හොති. ‘‘සකවාදී සුත්තං ගහෙත්වා කථෙතීති සකවාදී අත්තනො සුත්තං ගහෙත්වා වොහරති. පරවාදී සුත්තානුලොමන්ති ¶ අඤ්ඤනිකායවාදී අත්තනො නිකායෙ සුත්තානුලොමං ගහෙත්වා කථෙතී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.45) වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.45) පන ‘‘සකවාදී සුත්තං ගහෙත්වා කථෙතීතිආදීසු යො යථාභූතමත්ථං ගහෙත්වා කථනසීලො, සො සකවාදී. සුත්තන්ති සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හං පාළිවචනං. පරවාදීති මහාවිහාරවාසී වා හොතු අඤ්ඤනිකායවාසී වා, යො විපරීතතො අත්ථං ගහෙත්වා කථනසීලො, සොව ඉධ ‘පරවාදී’ති වුත්තො. සුත්තානුලොමන්ති සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හං වා අනාරුළ්හං වා යං කිඤ්චි විපල්ලාසතො වා වඤ්චනාය වා ‘සඞ්ගීතිත්තයාගතමිද’න්ති දස්සියමානං සුත්තානුලොමං. කෙචි ‘අඤ්ඤනිකායෙ සුත්තානුලොම’න්ති වදන්ති, තං න යුත්තං සකවාදීපරවාදීනං උභින්නම්පි සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හසුත්තාදීනමෙව ගහෙතබ්බතො. තථා හි වක්ඛති ‘තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හං පාළිආගතං පඤ්ඤායති, ගහෙතබ්බ’න්තිආදි (පාරා. අට්ඨ. 1.45). න හි සකවාදී අඤ්ඤනිකායසුත්තාදිං පමාණතො ගණ්හාති. යෙන තෙසු සුත්තාදීසු දස්සිතෙසු තත්ථ ඨාතබ්බං භවෙය්ය, වක්ඛති ච ‘පරො තස්ස අකප්පියභාවසාධකං සුත්තතො බහුං කාරණඤ්ච විනිච්ඡයඤ්ච දස්සෙති…පෙ… සාධූති සම්පටිච්ඡිත්වා අකප්පියෙයෙව ඨාතබ්බ’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45), තස්මා පරවාදිනාපි සඞ්ගීතිත්තයෙ අනාරුළ්හම්පි අනාරුළ්හමිච්චෙව දස්සීයති, කෙවලං තස්ස තස්ස සුත්තාදිනො සඞ්ගීතිත්තයෙ අනාගතස්ස කූටතා, ආගතස්ස ච බ්යඤ්ජනච්ඡායාය අඤ්ඤථා අධිප්පායයොජනා ච විසෙසා, තත්ථ ච යං කූටං, තං අපනීයති. යං අඤ්ඤථා යොජිතං, තං තස්ස විපරීතතාදස්සනත්ථං තදඤ්ඤෙන සුත්තාදිනා ¶ සංසන්දනා කරීයති. යො පන පරවාදිනා ගහිතො අධිප්පායො සුත්තන්තාදිනා සංසන්දති, සො සකවාදිනාපි අත්තනො ගාහං විස්සජ්ජෙත්වා ගහෙතබ්බොති උභින්නම්පි සඞ්ගීතිත්තයාගතමෙව සුත්තං පමාණන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව කථාවත්ථුපකරණෙ ‘සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානි පරවාදෙ පඤ්චා’ති, සුත්තසහස්සම්පි අධිප්පායග්ගහණනානත්තෙන සඞ්ගීතිත්තයාගතමෙව ගහිතං, න නිකායන්තරෙ’’ති වුත්තං.

වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 45) පන ‘‘පරවාදීති අම්හාකං සමයවිජානනකො අඤ්ඤනිකායිකොති වුත්තං. පරවාදී සුත්තානුලොමන්ති කථං? ‘අඤ්ඤත්ර උදකදන්තපොනා’ති සුත්තං සකවාදිස්ස, තදනුලොමතො නාළිකෙරඵලස්ස උදකම්පි උදකමෙව හොතීති පරවාදී ච.

‘නාළිකෙරස්ස ¶ යං තොයං, පුරාණං පිත්තවඩ්ඪනං;

තමෙව තරුණං තොයං, පිත්තඝං බලවඩ්ඪන’න්ති. –

එවං පරවාදිනා වුත්තෙ සකවාදී ධඤ්ඤඵලස්ස ගතිකත්තා, ආහාරත්ථස්ස ච ඵරණතො ‘යාවකාලිකමෙව ත’න්ති වදන්තො පටික්ඛිපතී’’ති. ඛෙපං වා ගරහං වා අකත්වාති ‘‘කිං ඉමිනා’’ති ඛෙපං පටික්ඛෙපං ඡඩ්ඩනං වා ‘‘කිමෙස බාලො වදති, කිමෙස බාලො ජානාතී’’ති ගරහං නින්දං වා අකත්වා. සුත්තානුලොමන්ති අත්තනා අවුත්තං අඤ්ඤනිකායෙ සුත්තානුලොමං. ‘‘සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බන්ති සකවාදිනා සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බ’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.45). විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.45) පන ‘‘සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බන්ති යස්ස සුත්තස්ස අනුලොමනතො ඉදං සුත්තානුලොමං අකාසි, තස්මිං, තදනුරූපෙ වා අඤ්ඤතරස්මිං සුත්තෙ අත්තනා ගහිතං සුත්තානුලොමං අත්ථතො සංසන්දනවසෙන ඔතාරෙතබ්බං. ‘ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙන ඉමස්මිං සුත්තෙ සංසන්දතී’ති සංසන්දෙත්වා දස්සෙතබ්බන්ති අත්ථො’’ති ¶ වුත්තං. සුත්තස්මිංයෙව ඨාතබ්බන්ති අත්තනො සුත්තෙයෙව ඨාතබ්බං. අයන්ති සකවාදී. පරොති පරවාදී. ආචරියවාදො සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බොති යස්ස සුත්තස්ස සංවණ්ණනාවසෙන අයං ආචරියවාදො පවත්තො, තස්මිං, තාදිසෙ ච අඤ්ඤස්මිං සුත්තෙ පුබ්බාපරඅත්ථසංසන්දනවසෙන ඔතාරෙතබ්බං. ගාරය්හාචරියවාදොති පමාදලිඛිතො, භින්නලද්ධිකෙහි ච ඨපිතො, එස නයො සබ්බත්ථ.

වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 45) පන – පරො ආචරියවාදන්ති ‘‘සුඞ්කං පරිහරතීති එත්ථ උපචාරං ඔක්කමිත්වා කිඤ්චාපි පරිහරති, අවහාරො එවා’’ති අට්ඨකථාවචනතො ‘‘තථා කරොන්තො පාරාජිකමාපජ්ජතී’’ති පරවාදිනා වුත්තෙ සකවාදී ‘‘සුඞ්කං පරිහරති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති සුත්තං තත්ථෙව ආගතමහාඅට්ඨකථාවචනෙන සද්ධිං දස්සෙත්වා පටිසෙධෙති. තථා කරොන්තස්ස දුක්කටමෙවාති. පරො අත්තනොමතින්ති එත්ථ ‘‘පුරෙභත්තං පරසන්තකං අවහරාති පුරෙභත්තමෙව හරිස්සාමීති වායමන්තස්ස පච්ඡාභත්තං හොති, පුරෙභත්තපයොගොව සො, තස්මා මූලට්ඨො න මුච්චතීති තුම්හාකං ථෙරවාදත්තා මූලට්ඨස්ස පාරාජිකමෙවා’’ති පරවාදිනා වුත්තෙ සකවාදී ‘‘තං සඞ්කෙතං පුරෙ වා පච්ඡා වා තං භණ්ඩං අවහරති, මූලට්ඨස්ස අනාපත්තී’’ති සුත්තං දස්සෙත්වා පටික්ඛිපති.

පරො සුත්තන්ති ‘‘අනියතහෙතුධම්මො සම්මත්තනියතහෙතුධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති සුත්තං ¶ පට්ඨානෙ ලිඛිතං දස්සෙත්වා ‘‘අරියමග්ගස්ස න නිබ්බානමෙවාරම්මණ’’න්ති පරවාදිනා වුත්තෙ සකවාදී ආරම්මණත්තිකාදිසුත්තානුලොමෙන ඔතරතීති පටික්ඛිපති. සුත්තානුලොමෙ ඔතරන්තංයෙව හි සුත්තං නාම, නෙතරං. තෙන වුත්තං ‘‘පාළිආගතං පඤ්ඤායතී’’ති එත්තකෙනපි ¶ සිද්ධෙ ‘‘තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හං පාළිආගතං පඤ්ඤායතී’’තිආදි. තාදිසඤ්හි පමාදලෙඛන්ති ආචරියො. ‘‘අප්පමාදො අමතපදං, පමාදො මච්චුනො පද’’න්ති (ධ. ප. 21) වචනතො දින්නභොජනෙ භුඤ්ජිත්වා පරිස්සයානි පරිවජ්ජිත්වා සතිං පච්චුපට්ඨපෙත්වා විහරන්තො නිච්චො හොතීති. එවරූපස්ස අත්ථස්ස ආරුළ්හම්පි සුත්තං න ගහෙතබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘නො චෙ තථා පඤ්ඤායතී’’ති සිද්ධෙපි ‘‘නො චෙ තථා පඤ්ඤායති, න ඔතරති න සමෙතීති. බාහිරකසුත්තං වා’’ති වුත්තත්තා අත්තනො සුත්තම්පි අත්ථෙන අසමෙන්තං න ගහෙතබ්බං. පරො ආචරියවාදන්තිආදීසු ද්වීසු නයෙසු පමාදලෙඛවසෙන තත්ථ තත්ථ ආගතට්ඨකථාවචනං ථෙරවාදෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා වෙදිතබ්බං.

අථායං ආචරියවාදං ගහෙත්වා කථෙති, පරො සුත්තන්ති පරවාදිනා ‘‘මූලබීජං නාම හලිද්දි සිඞ්ගිවෙරං වචා…පෙ… බීජෙ බීජසඤ්ඤී ඡින්දති වා ඡෙදාපෙති වා භින්දති වා…පෙ… ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 91) තුම්හාකං පාඨත්තා ‘‘හලිද්දිගණ්ඨිං ඡින්දන්තස්ස පාචිත්තිය’’න්ති වුත්තෙ සකවාදී ‘‘යානි වා පනඤ්ඤානි අත්ථි මූලෙ ජායන්ති, මූලෙ සඤ්ජායන්තී’’තිආදිං දස්සෙත්වා තස්ස අට්ඨකථාසඞ්ඛාතෙන ආචරියවාදෙන පටික්ඛිපති. න හි ගණ්ඨිම්හි ගණ්ඨි ජායතීති. පරො සුත්තානුලොමන්ති පරවාදිනා ‘‘අනාපත්ති එවං අම්හාකං ආචරියානං උග්ගහො’’ති වචනස්සානුලොමතො ‘‘අම්හාකං පොරාණභික්ඛූ එකපාසාදෙ ගබ්භං ථකෙත්වා අනුපසම්පන්නෙන සයිතුං වට්ටතීති තථා කත්වා ආගතා, තස්මා අම්හාකං වට්ටතීති තුම්හෙසු එව එකච්චෙසු වදන්තෙසු ‘‘තුම්හාකං න කිඤ්චි වත්තුං සක්කා’’ති වුත්තෙ සකවාදී ‘‘සුත්තං සුත්තානුලොමඤ්ච උග්ගහිතකානංයෙව ආචරියානං උග්ගහො පමාණ’’න්තිආදිඅට්ඨකථාවචනං දස්සෙත්වා පටිසෙධෙති. පරො අත්තනොමතින්ති ‘‘ද්වාරං ¶ විවරිත්වා අනාපුච්ඡා සයිතෙසු කෙ මුච්චන්තී’’ති එත්ථ පන ද්වෙපි ජනා මුච්චන්ති – යො ච යක්ඛගහිතකො, යො ච බන්ධිත්වා නිපජ්ජාපිතොති තුම්හාකං ථෙරවාදත්තා අඤ්ඤෙ සබ්බෙපි යථා තථා වා නිපන්නාදයොපි මුච්චන්තීති පටිසෙධෙති.

අථ පනායං අත්තනොමතිං ගහෙත්වා කථෙති, පරො සුත්තන්ති ‘‘ආපත්තිං ආපජ්ජන්තී’’ති පරවාදිනා වුත්තෙ සකවාදී ‘‘දිවා කිලන්තරූපො මඤ්චෙ නිසින්නො පාදෙ භූමිතො අමොචෙත්වාව නිද්දාවසෙන ¶ නිපජ්ජති, තස්ස අනාපත්තී’’තිආදිඅට්ඨකථාවචනං දස්සෙත්වා එකභඞ්ගෙන නිපන්නාදයොපි මුච්චන්තීති පටිසෙධෙති.

අථායං අත්තනොමතිං ගහෙත්වා කථෙති, පරො සුත්තානුලොමන්ති ‘‘දොමනස්සම්පාහං දෙවානමින්ද දුවිධෙන වදාමි සෙවිතබ්බම්පි අසෙවිතබ්බම්පීතිආදිවචනෙහි (දී. නි. 2.360) සංසන්දනතො සදාරපොසෙ දොසො තුම්හාකං නත්ථි, තෙන වුත්තං ‘පුත්තදාරස්ස සඞ්ගහො’’ති (ඛු. පා. 5.6; සු. නි. 265) පරවාදිනා වුත්තෙ ‘‘කිඤ්චාපි සකවාදී බහුස්සුතො න හොති, අථ ඛො රාගසහිතෙනෙව අකුසලෙන භවිතබ්බ’’න්ති පටික්ඛිපති. සෙසෙසුපි ඉමිනා නයෙන අඤ්ඤථාපි අනුරූපතො යොජෙතබ්බං, ඉදං සබ්බං උපතිස්සත්ථෙරාදයො ආහු. ධම්මසිරිත්ථෙරො පන ‘‘එත්ථ පරොති වුත්තො අඤ්ඤනිකායිකො, සො පන අත්තනො සුත්තාදීනියෙව ආහරති, තානි සකවාදී අත්තනො සුත්තාදිම්හි ඔතාරෙත්වා සචෙ සමෙති, ගණ්හාති. නො චෙ, පටික්ඛිපතී’’ති වදතීති ආගතං.

නනු ච ‘‘සුත්තානුලොමතො සුත්තමෙව බලවතර’’න්ති හෙට්ඨා වුත්තං, ඉධ පන ‘‘සුත්තං සුත්තානුලොමෙ ඔතාරෙතබ්බ’’න්තිආදි කස්මා වුත්තන්ති? නායං විරොධො, ‘‘සුත්තානුලොමතො සුත්තමෙව බලවතර’’න්ති ඉදඤ්හි සකමතෙයෙව සුත්තං ¶ සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ හි සකමතිපරියාපන්නමෙව සුත්තාදිං සන්ධාය ‘‘අත්තනොමති සබ්බදුබ්බලා, අත්තනොමතිතො ආචරියවාදො බලවතරො, ආචරියවාදතො සුත්තානුලොමං බලවතරං, සුත්තානුලොමතො සුත්තමෙව බලවතර’’න්ති ච වුත්තං. ඉධ පන පරවාදිනා ආනීතං අඤ්ඤනිකායෙ සුත්තං සන්ධාය ‘‘සුත්තානුලොමෙ සුත්තං ඔතාරෙතබ්බ’’න්තිආදි වුත්තං, තස්මා පරවාදිනා ආනීතං සුත්තාදි අත්තනො සුත්තානුලොමආචරියවාදඅත්තනොමතීසු ඔතාරෙත්වා සමෙන්තංයෙව ගහෙතබ්බං, ඉතරං න ගහෙතබ්බන්ති අයං නයො ඉධ වුච්චතීති න කොචි පුබ්බාපරවිරොධොති අයං සාරත්ථදීපනියාගතො (සාරත්ථ. ටී. 2.45) නයො. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.45) පන ‘‘යං කිඤ්චි කූටසුත්තං බාහිරකසුත්තාදිවචනං න ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙතුං සුත්තං සුත්තානුලොමෙ ඔතාරෙතබ්බන්තිආදි වුත්ත’’න්ති වුත්තං.

බාහිරකසුත්තන්ති තිස්සො සඞ්ගීතියො අනාරුළ්හගුළ්හවෙස්සන්තරාදීනි ච මහාසඞ්ඝිකනිකායවාසීනං සුත්තානි. වෙදල්ලාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන ගුළ්හඋම්මග්ගාදිග්ගහණං වෙදිතබ්බං ¶ . ඉතරං ගාරය්හසුත්තං න ගහෙතබ්බං. ‘‘අත්තනොමතියමෙව ඨාතබ්බ’’න්ති ඉමිනා අඤ්ඤනිකායතො ආනීතසුත්තතොපි සකනිකායෙ අත්තනොමතියෙව බලවතරාති දස්සෙති. ‘‘සකවාදී සුත්තං ගහෙත්වා කථෙති, පරවාදී සුත්තමෙවා’’ති එවමාදිනා සමානජාතිකානං වසෙන වාරො න වුත්තො. සුත්තස්ස සුත්තෙයෙව ඔතාරණං භින්නං විය හුත්වා න පඤ්ඤායති, වුත්තනයෙනෙව ච සක්කා යොජෙතුන්ති.

ඉදානි සකවාදීපරවාදීනං කප්පියාකප්පියාදිභාවං සන්ධාය විවාදෙ උප්පන්නෙ තත්ථ පටිපජ්ජිතබ්බවිධිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථ පනායං කප්පියන්ති ගහෙත්වා කථෙතී’’තිආදි. අථ වා එවං සුත්තසුත්තානුලොමාදිමුඛෙන සාමඤ්ඤතො විවාදං ¶ දස්සෙත්වා ඉදානි විසෙසතො විවාදවත්ථුං තබ්බිනිච්ඡයමුඛෙන සුත්තාදිඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘අථ පනායං කප්පිය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුත්තෙ ච සුත්තානුලොමෙ ච ඔතාරෙතබ්බන්ති සකවාදිනා අත්තනොයෙව සුත්තෙ ච සුත්තානුලොමෙ ච ඔතාරෙතබ්බං. පරො කාරණං න වින්දතීති පරවාදී කාරණං න ලභති. සුත්තතො බහුං කාරණඤ්ච විනිච්ඡයඤ්ච දස්සෙතීති පරවාදී අත්තනො සුත්තතො බහුං කාරණඤ්ච විනිච්ඡයඤ්ච ආහරිත්වා දස්සෙති, ‘‘සාධූති සම්පටිච්ඡිත්වා අකප්පියෙයෙව ඨාතබ්බ’’න්ති ඉමිනා අත්තනො නිකායෙ සුත්තාදීනි අලභන්තෙන සකවාදිනා පරවාදීවචනෙයෙව ඨාතබ්බන්ති වදති. සුත්තෙ ච සුත්තානුලොමෙ චාති එත්ථ ච-කාරො විකප්පනත්ථො, තෙන ආචරියවාදාදීනම්පි සඞ්ගහො. තෙනාහ ‘‘කාරණඤ්ච විනිච්ඡයඤ්ච දස්සෙතී’’ති. තත්ථ කාරණන්ති සුත්තාදිනයං නිස්සාය අත්තනොමතියා උද්ධටං හෙතුං. විනිච්ඡයන්ති අට්ඨකථාවිනිච්ඡයං.

ද්වින්නම්පි කාරණච්ඡායා දිස්සතීති සකවාදීපරවාදීනං උභින්නම්පි කප්පියාකප්පියභාවසාධකං කාරණපතිරූපකච්ඡායා දිස්සති. තත්ථ කාරණච්ඡායාති සුත්තාදීසු ‘‘කප්පිය’’න්ති ගාහස්ස, ‘‘අකප්පිය’’න්ති ගාහස්ස ච නිමිත්තභූතෙන කිච්ඡෙන පටිපාදනීයං අවිභූතකාරණං කාරණච්ඡායා, කාරණපතිරූපකන්ති අත්ථො. යදි ද්වින්නම්පි කාරණච්ඡායා දිස්සති, කස්මා අකප්පියෙයෙව ඨාතබ්බන්ති ආහ ‘‘විනයඤ්හි පත්වා’’තිආදි. ‘‘විනයං පත්වා’’ති වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කප්පියාකප්පියවිචාරණං ආගම්මා’’ති. රුන්ධිතබ්බන්තිආදීසු දුබ්බිඤ්ඤෙය්යවිනිච්ඡයෙ කප්පියාකප්පියභාවෙ සති ‘‘කප්පිය’’න්ති ගහණං රුන්ධිතබ්බං, ‘‘අකප්පිය’’න්ති ගහණං ගාළ්හං කාතබ්බං, අපරාපරප්පවත්තං කප්පියග්ගහණං සොතං පච්ඡින්දිතබ්බං, ගරුකභාවසඞ්ඛතෙ ¶ අකප්පියෙයෙව ඨාතබ්බන්ති අත්ථො. අථ වා රුන්ධිතබ්බන්ති කප්පියසඤ්ඤාය ¶ වීතික්කමකාරණං රුන්ධිතබ්බං, තංනිවාරණචිත්තං දළ්හතරං කාතබ්බං. සොතං පච්ඡින්දිතබ්බන්ති තත්ථ වීතික්කමප්පවත්ති පච්ඡින්දිතබ්බා. ගරුකභාවෙති අකප්පියභාවෙති අත්ථො.

බහූහි සුත්තවිනිච්ඡයකාරණෙහීති බහූහි සුත්තෙහි චෙව තතො ආනීතවිනිච්ඡයකාරණෙහි ච. අථ වා සුත්තෙන අට්ඨකථාවිනිච්ඡයෙන ච ලද්ධකාරණෙහි. අත්තනො ගහණං න විස්සජ්ජෙතබ්බන්ති සකවාදිනා අත්තනො ‘‘අකප්පිය’’න්ති ගහණං න විස්සජ්ජෙතබ්බන්ති අත්ථො.

ඉදානි වුත්තමෙවත්ථං නිගමෙන්තො ‘‘එව’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ යොති සකවාදීපරවාදීසු යො කොචි. කෙචි පන ‘‘සකවාදීසුයෙව යො කොචි ඉධාධිප්පෙතො’’ති වදන්ති, එවං සන්තෙ ‘‘අථ පනායං කප්පියන්ති ගහෙත්වා කථෙතී’’තිආදීසු සබ්බත්ථ උභොපි සකවාදිනොයෙව සියුං හෙට්ඨා වුත්තස්සෙව නිගමනවසෙන ‘‘එව’’න්තිආදිනා වුත්තත්තා, තස්මා තං න ගහෙතබ්බං. අතිරෙකකාරණං ලභතීති එත්ථ සුත්තාදීසු පුරිමං පුරිමං අතිරෙකකාරණං නාම, යො වා සුත්තාදීසු චතූසු බහුතරං කාරණං ලභති, සො අතිරෙකකාරණං ලභති නාම.

සුට්ඨු පවත්ති එතස්සාති, සුට්ඨු පවත්තති සීලෙනාති වා සුප්පවත්ති. තෙනාහ ‘‘සුප්පවත්තීති සුට්ඨු පවත්ත’’න්ති. වාචාය උග්ගතං වාචුග්ගතං, වචසා සුග්ගහිතන්ති වුත්තං හොති. අථ වා වාචුග්ගතන්ති වාචාය උග්ගතං, තත්ථ නිරන්තරං ඨිතන්ති අත්ථො. සුත්තතොති ඉමස්ස විවරණං ‘‘පාළිතො’’ති. එත්ථ ච ‘‘සුත්තං නාම සකලං විනයපිටක’’න්ති වුත්තත්තා පුන සුත්තතොති තදත්ථපටිපාදකං සුත්තාභිධම්මපාළිවචනං අධිප්පෙතං. අනුබ්යඤ්ජනසොති ඉමස්ස විවරණං ‘‘පරිපුච්ඡතො ච අට්ඨකථාතො චා’’ති. පාළිං අනුගන්ත්වා අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනතො පකාසනතො ¶ ‘‘අනුබ්යඤ්ජන’’න්ති හි පරිපුච්ඡා අට්ඨකථා ච වුච්චති. එත්ථ ච අට්ඨකථාය විසුං ගහිතත්තා ‘‘පරිපුච්ඡා’’ති ථෙරවාදො වුත්තො. අථ වා පරිපුච්ඡාති ආචරියස්ස සන්තිකා පාළියා අත්ථසවනං. අට්ඨකථාති පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයො. තදුභයම්පි පාළිං අනුගන්ත්වා අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනතො ‘‘අනුබ්යඤ්ජන’’න්ති වුත්තං.

විනයෙති විනයාචාරෙ. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘විනයං අජහන්තො අවොක්කමන්තො’’තිආදි. තත්ථ පතිට්ඨානං නාම සඤ්චිච්ච ආපත්තියා අනාපජ්ජනාදිනා හොතීති ආහ ‘‘ලජ්ජිභාවෙන පතිට්ඨිතො’’ති, තෙන ලජ්ජී හොතීති වුත්තං හොති. විනයධරස්ස ලක්ඛණෙ වත්තබ්බෙ කිං ඉමිනා ලජ්ජිභාවෙනාති ¶ ආහ ‘‘අලජ්ජී හී’’තිආදි. තත්ථ බහුස්සුතොපීති ඉමිනා පඨමලක්ඛණසමන්නාගමං දස්සෙති. ලාභගරුකතායාති ඉමිනා විනයෙ ඨිතතාය අභාවෙ පඨමලක්ඛණයොගා කිච්චකරො න හොති, අථ ඛො අකිච්චකරො අනත්ථකරො එවාති දස්සෙති. සඞ්ඝභෙදස්ස පුබ්බභාගෙ පවත්තකලහස්සෙතං අධිවචනං සඞ්ඝරාජීති. කුක්කුච්චකොති අණුමත්තෙසුපි වජ්ජෙසු භයදස්සනවසෙන කුක්කුච්චං උප්පාදෙන්තො. තන්තිං අවිසංවාදෙත්වාති පාළිං අඤ්ඤථා අකත්වා. අවොක්කමන්තොති අනතික්කමන්තො.

විත්ථුනතීති අත්ථං අදිස්වා නිත්ථුනති, විත්ථම්භති වා. විප්ඵන්දතීති කම්පති. සන්තිට්ඨිතුං න සක්කොතීති එකස්මිංයෙව අත්ථෙ පතිට්ඨාතුං න සක්කොති. තෙනාහ ‘‘යං යං පරෙන වුච්චති, තං තං අනුජානාතී’’ති. සකවාදං ඡඩ්ඩෙත්වා පරවාදං ගණ්හාතීති ‘‘උච්ඡුම්හි කසටං යාවජීවිකං, රසො සත්තාහකාලිකො, තදුභයවිනිමුත්තො ච උච්ඡු නාම විසුං නත්ථි, තස්මා උච්ඡුපි විකාලෙ වට්ටතී’’ති පරවාදිනා වුත්තෙ තම්පි ගණ්හාති. එකෙකලොමන්ති පලිතං සන්ධාය වුත්තං. යම්හීති යස්මිං පුග්ගලෙ. පරික්ඛයං පරියාදානන්ති අත්ථතො එකං.

ආචරියපරම්පරාති ¶ ආචරියානං විනිච්ඡයපරම්පරා. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘අත්තනොමතිං පහාය…පෙ… යථා ආචරියො ච ආචරියාචරියො ච පාළිඤ්ච පරිපුච්ඡඤ්ච වදන්ති, තථා ඤාතුං වට්ටතී’’ති. න හි ආචරියානං නාමමත්තතො පරම්පරජානනෙ පයොජනං අත්ථි. පුබ්බාපරානුසන්ධිතොති පුබ්බවචනස්ස අපරවචනෙන සහ අත්ථසම්බන්ධජානනතො. අත්ථතොති සද්දත්ථපිණ්ඩත්ථඅධිප්පෙතත්ථාදිතො. කාරණතොති තදත්ථුපපත්තිතො. ආචරියපරම්පරන්ති ඉමස්සෙව වෙවචනං ‘‘ථෙරවාදඞ්ග’’න්ති, ථෙරපටිපාටින්ති අත්ථො. ද්වෙ තයො පරිවට්ටාති ද්වෙ තයො පරම්පරා.

ඉමෙහි ච පන තීහි ලක්ඛණෙහීති එත්ථ පඨමෙන ලක්ඛණෙන විනයස්ස සුට්ඨු උග්ගහිතභාවො වුත්තො, දුතියෙන තත්ථ ලජ්ජිභාවෙන චෙව අචලතාය ච සුප්පතිට්ඨිතතා, තතියෙන පාළිඅට්ඨකථාසු සරූපෙන අනාගතානම්පි තදනුලොමතො ආචරියෙහි දින්නනයතො විනිච්ඡිනිතුං සමත්ථතා. ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මින්ති චොදනාවසෙන වීතික්කමවත්ථුස්මිං සඞ්ඝමජ්ඣෙ ඔතිණ්ණෙ. චොදකෙන ච චුදිතකෙන ච වුත්තෙ වත්තබ්බෙති එවං ඔතිණ්ණවත්ථුං නිස්සාය චොදකෙන ‘‘දිට්ඨං සුත’’න්තිආදිනා, චුදිතකෙන ‘‘අත්ථී’’තිආදිනා ච යං වත්තබ්බං, තස්මිං වත්තබ්බෙ වුත්තෙති අත්ථො. වත්ථු ඔලොකෙතබ්බන්ති තස්ස තස්ස සික්ඛාපදස්ස වත්ථු ඔලොකෙතබ්බං. ‘‘තිණෙන වා පණ්ණෙන ¶ වා…පෙ… යො ආගච්ඡෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති හිදං නිස්සග්ගියෙ අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදස්ස (පාරා. 517) වත්ථුස්මිං පඤ්ඤත්තං.

ථුල්ලච්චයදුබ්භාසිතාපත්තීනං මාතිකාය අනාගතත්තා ‘‘පඤ්චන්නං ආපත්තීනං අඤ්ඤතර’’න්ති වුත්තං. තිකදුක්කටන්ති ‘‘අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී උජ්ඣායති ඛීයති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදිනා (පාචි. 106) ආගතං තිකදුක්කටං. අඤ්ඤතරං වා ආපත්තින්ති ¶ ‘‘කාලෙ විකාලසඤ්ඤී, ආපත්ති දුක්කටස්ස, කාලෙ වෙමතිකො, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදිකං (පාචි. 250) දුකදුක්කටං සන්ධාය වුත්තං.

අන්තරාපත්තින්ති එත්ථ තස්මිං තස්මිං සික්ඛාපදෙ ආගතවත්ථුවීතික්කමං විනා අඤ්ඤස්මිං වත්ථුවීතික්කමෙ නිදානතො පභුති විනීතවත්ථුපරියොසානා අන්තරන්තරා වුත්තා ආපත්ති. ඉධ පන ‘‘වත්ථුං ඔලොකෙතී’’ති විසුං ගහිතත්තා තදවසෙසා අන්තරාපත්තීති ගහිතා. පටිලාතං උක්ඛිපතීති ඉදම්පි විසිබ්බනසික්ඛාපදෙ (පාචි. 350) ආගතං, තත්ථ ඩය්හමානං අලාතං අග්ගිකපාලාදිතො බහි පතිතං අවිජ්ඣාතමෙව පටිඋක්ඛිපති, පුන යථාඨානෙ ඨපෙතීති අත්ථො. විජ්ඣාතං පන පටික්ඛිපන්තස්ස පාචිත්තියමෙව.

අනාපත්තින්ති එත්ථ අන්තරන්තරා වුත්තා අනාපත්තිපි අත්ථි, ‘‘අනාපත්ති, භික්ඛවෙ, ඉද්ධිමස්ස ඉද්ධිවිසයෙ’’තිආදි විය සාපි සඞ්ගය්හති. සික්ඛාපදන්තරෙසූති විනීතවත්ථුං අන්තොකත්වා එකෙකස්මිං සික්ඛාපදන්තරෙ.

පාරාජිකාපත්තීති න වත්තබ්බන්ති ඉදං ආපන්නපුග්ගලෙන ලජ්ජිධම්මෙ ඨත්වා යථාභූතං ආවිකරණෙපි දුබ්බිනිච්ඡයං අදින්නාදානාදිං සන්ධාය වුත්තං. යං පන මෙථුනාදීසු විජානනං, තං වත්තබ්බමෙව. තෙනාහ ‘‘මෙථුනධම්මවීතික්කමො හී’’තිආදි. යො පන අලජ්ජිතාය පටිඤ්ඤං අදත්වා වික්ඛෙපං කරොති, තස්ස ආපත්ති න සක්කා ඔළාරිකාපි විනිච්ඡිනිතුං. යාව සො යථාභූතං නාවිකරොති, සඞ්ඝස්ස ච ආපත්තිසන්දෙහො න විගච්ඡති, තාව නාසිතකොව භවිස්සති. සුඛුමාති අත්තනොපි දුවිඤ්ඤෙය්යසභාවස්ස ලහුපරිවත්තිනො චිත්තස්ස සීඝපරිවත්තිතාය වුත්තං. සුඛුමාති වා චිත්තපරිවත්තියා සුඛුමතාය සුඛුමා. තෙනාහ ‘‘චිත්තලහුකා’’ති, චිත්තං විය ¶ ලහුකාති අත්ථො. අථ වා චිත්තං ලහු සීඝපරිවත්ති එතෙසන්ති ¶ චිත්තලහුකා. තෙති තෙ වීතික්කමෙ. තංවත්ථුකන්ති තෙ අදින්නාදානමනඋස්සවිග්ගහවීතික්කමා වත්ථු අධිට්ඨානං කාරණමෙතස්සාති තංවත්ථුකං.

යං ආචරියො භණති, තං කරොහීතිආදි සබ්බං ලජ්ජීපෙසලං කුක්කුච්චකමෙව සන්ධාය වුත්තං. යො යාථාවතො පකාසෙත්වා සුද්ධිමෙව ගවෙසති, තෙනපි. පාරාජිකොසීති න වත්තබ්බොති අනාපත්තිකොටියාපි සඞ්කියමානත්තා වුත්තං. තෙනෙව ‘‘පාරාජිකච්ඡායා’’ති වුත්තං. ‘‘සීලානි සොධෙත්වාති යංවත්ථුකං කුක්කුච්චං උප්පන්නං, තං අමනසිකරිත්වා අවසෙසසීලානි සොධෙත්වා’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.45) වුත්තං, විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.45) පන ‘‘සීලානි සොධෙත්වාති යස්මිං වීතික්කමෙ පාරාජිකාසඞ්කා වත්තති, තත්ථ පාරාජිකාභාවපක්ඛං ගහෙත්වා දෙසනාවුට්ඨානගාමිනීනං ආපත්තීනං සොධනවසෙන සීලානි සොධෙත්වා’’ති. පාකටභාවතො සුඛවලඤ්ජතාය ච ‘‘ද්වත්තිංසාකාරං තාව මනසි කරොහී’’ති වුත්තං, උපලක්ඛණවසෙන වා. අඤ්ඤස්මිං කම්මට්ඨානෙ කතපරිචයෙන තමෙව මනසි කාතබ්බං. යං කිඤ්චි වා අභිරුචිතං මනසි කාතුං වට්ටතෙව. කම්මට්ඨානං ඝටයතීති අන්තරන්තරා ඛණ්ඩං අදස්සෙත්වා චිත්තෙන සද්ධිං ආරම්මණභාවෙන චිරකාලං ඝටයති. සඞ්ඛාරා පාකටා හුත්වා උපට්ඨහන්තීති විපස්සනාකම්මට්ඨානිකො චෙ, තස්ස සඞ්ඛාරා පාකටා හුත්වා උපට්ඨහන්ති.

සචෙ කතපාරාජිකවීතික්කමො භවෙය්ය, තස්ස සතිපි අසරිතුකාමතාය විප්පටිසාරවත්ථුවසෙන පුනප්පුනං තං උපට්ඨහතීති චිත්තෙකග්ගතං න වින්දති. තෙන වුත්තං ‘‘කම්මට්ඨානං න ඝටයතී’’තිආදි. කම්මට්ඨානං න ඝටයතීති චිත්තක්ඛොභාදිබහුලස්ස සුද්ධසීලස්සපි චිත්තං න සමාධියති, තං ඉධ ¶ පාරාජිකමූලන්ති න ගහෙතබ්බං. කතපාපමූලකෙන විප්පටිසාරෙනෙවෙත්ථ චිත්තස්ස අසමාධියනං සන්ධාය ‘‘කම්මට්ඨානං න ඝටයතී’’තිආදි වුත්තං. තෙනාහ ‘‘විප්පටිසාරග්ගිනා’’තිආදි. අත්තනාති චිත්තෙන කරණභූතෙන පුග්ගලො කත්තා ජානාති, පච්චත්තෙ වා කරණවචනං, අත්තා සයං ජානාතීති අත්ථො. අඤ්ඤා ච දෙවතා ජානන්තීති ආරක්ඛදෙවතාහි අඤ්ඤා පරචිත්තවිදුනියො දෙවතා ජානන්ති.

ඉමස්මිං ඨානෙ පණ්ඩිතෙහි විචාරෙතබ්බං කාරණං අත්ථි. කථං? ඉදානි එකච්චෙ විනයධරා පඨමපාරාජිකවිසයෙ වත්ථුම්හි ඔතිණ්ණෙ ඉත්ථියා වා පුරිසෙන වා ගහට්ඨෙන වා පබ්බජිතෙන වා චොදියමානෙ චුදිතකං භික්ඛුං පුච්ඡිත්වා පටිඤ්ඤාය අදීයමානාය තං භික්ඛුං සුසානෙ එකකමෙව ¶ සයාපෙන්ති, එවං සයාපියමානො සො භික්ඛු සචෙ භයසන්තාසවිරහිතො සබ්බරත්තිං තස්මිං සුසානෙ සයිතුං වා නිසීදිතුං වා සක්කොති, තං ‘‘පරිසුද්ධො එසො’’ති විනිච්ඡිනන්ති. සචෙ පන භයසන්තාසප්පත්තො සබ්බරත්තිං සයිතුං වා නිසීදිතුං වා න සක්කොති, තං ‘‘අසුද්ධො’’ති විනිච්ඡිනන්ති, තං අයුත්තං විය දිස්සති. කස්මාති චෙ? අට්ඨකථාය විරුද්ධොති, අට්ඨකථායං දුතියතතියපාරාජිකවිසයෙ එව තථාරූපො විචාරො වුත්තො, න පඨමචතඋත්ථපාරාජිකවිසයෙ. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘මෙථුනධම්මවීතික්කමො හි උත්තරිමනුස්සධම්මවීතික්කමො ච ඔළාරිකො, අදින්නාදානමනුස්සවිග්ගහවීතික්කමා පන සුඛුමා චිත්තලහුකා, තෙ සුඛුමෙනෙව ආපජ්ජති, සුඛුමෙන රක්ඛති, තස්මා විසෙසෙන තංවත්ථුකං කුක්කුච්චං පුච්ඡියමානො’’ති. ටීකායඤ්ච (සාරත්ථ. ටී. 2.45) වුත්තං ‘‘තංවත්ථුකන්ති තෙ අදින්නාදානමනුස්සවිග්ගහවීතික්කමා වත්ථු අධිට්ඨානං කාරණමෙතස්සාති තංවත්ථුක’’න්ති, ඉදම්පි එකං කාරණං.

තත්ථාපි ¶ අඤ්ඤෙ පණ්ඩිතෙපි විනිච්ඡිනාපෙත්වා තෙසම්පි පාරාජිකච්ඡායාදිස්සනෙයෙව තථා විනිච්ඡයො කාතබ්බො, න සුද්ධභාවදිස්සනෙ. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං ‘‘ආපත්තීති අවත්වා ‘සචස්ස ආචරියො ධරති…පෙ… අථ දහරස්සපි පාරාජිකච්ඡායාව උපට්ඨාති, තෙනපි ‘පාරාජිකොසී’ති න වත්තබ්බො. දුල්ලභො හි බුද්ධුප්පාදො, තතො දුල්ලභතරා පබ්බජ්ජා ච උපසම්පදා ච, එවං පන වත්තබ්බ’’න්ති, ඉදමෙකං. නිසීදාපියමානොපි විවිත්තොකාසෙයෙව නිසීදාපෙතබ්බො, න සුසානෙ. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘විවිත්තං ඔකාසං සම්මජ්ජිත්වා දිවාවිහාරං නිසීදිත්වා’’තිආදි, ඉදමෙකං. විවිත්තොකාසෙ නිසීදාපියමානොපි දිවායෙව නිසීදාපෙතබ්බො, න රත්තිං. තථා හි වුත්තං ‘‘දිවසං අතික්කන්තම්පි න ජානාති, සො දිවසාතික්කමෙ උපට්ඨානං ආගතො එවං වත්තබ්බො’’ති, ඉදමෙකං.

ඊදිසං විධානං සයං ආරොචිතෙ එව විධාතබ්බං, න පරෙහි චොදියමානෙ. තථා හි වුත්තං ‘‘එවං කතවීතික්කමෙන භික්ඛුනා සයමෙව ආගන්ත්වා ආරොචිතෙ පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති. අථ කස්මා ඉදානි එවං කරොන්තීති? ගිහීනං අසක්ඛිකඅට්ටකරණෙ උදකෙ නිමුජ්ජාපනං විය මඤ්ඤමානා එවං කරොන්ති. තම්පි මායාකුසලා මනුස්සා විවිධෙහි උපායෙහි විතථං කරොන්ති, තස්මා සච්චම්පි හොති, අසච්චම්පි හොති. තෙනෙව ච කාරණෙන මහොසධපණ්ඩිතාදයො බොධිසත්තා අසක්ඛිකම්පි අට්ටං උදකනිමුජ්ජාපනාදිනා න විනිච්ඡිනන්ති, උභින්නං වචනං පරිසං ගාහාපෙත්වා තෙසං වචනඤ්ච කිරියඤ්ච පරිග්ගහෙත්වා සච්චඤ්ච විතථඤ්ච ඤත්වාව විනිච්ඡිනන්ති. සාසනෙ ¶ පන භික්ඛූ සූරජාතිකාපි සන්ති, භීරුකජාතිකාපි සන්ති. සුසානඤ්ච නාම පකතිමනුස්සානම්පි භයසන්තාසකරං හොති, රත්තිකාලෙ පන අතිවිය භයානකං හුත්වා උපට්ඨාති ¶ , එවංභූතෙ සුසානෙ රත්තියං එකො අසහායො හුත්වා නිපජ්ජාපියමානො භීරුකජාතිකො භික්ඛු පරිසුද්ධසීලොපි සමානො කිං න භායෙය්ය, කථං සබ්බරත්තිං සයිතුං වා නිසීදිතුං වා සක්කුණෙය්ය, තථාරූපං භික්ඛුං ‘‘අපරිසුද්ධො’’ති වදන්තො කථං කිච්චකරො භවිස්සති.

අලජ්ජී පන සූරජාතිකො අත්තනො වජ්ජං පටිච්ඡාදෙතුකාමො භායන්තොපි අභායන්තො විය හුත්වා ‘‘සචෙ විකාරං දස්සෙස්සාමි, අනත්ථං මෙ කරිස්සන්තී’’ති අනත්ථභයෙන අධිවාසෙත්වා සයිතුං වා නිසීදිතුං වා සක්කුණෙය්ය, එවරූපං පුග්ගලං ‘‘පරිසුද්ධො’’ති වදන්තො කථං සුවිනිච්ඡිතො භවිස්සතීති. ඉදම්පි එකං කාරණං.

අථාපි වදෙය්යුං – යථා උදකෙ නිමුජ්ජාපිතමනුස්සානං අසච්චවාදීනං දෙවතානුභාවෙන කුම්භීලාදයො ආගන්ත්වා ගණ්හන්තා විය උපට්ඨහන්ති, තස්මා අසච්චවාදිනො සීඝං ප්ලවන්ති, සච්චවාදීනං පන න උපට්ඨහන්ති, තස්මා තෙ සුඛෙන නිසීදිතුං සක්කොන්ති, එවං තෙසම්පි භික්ඛූනං අපරිසුද්ධසීලානං දෙවතානුභාවෙන සීහබ්යග්ඝාදයො ආගතා විය පඤ්ඤායන්ති, තස්මා තෙ සබ්බරත්තිං සයිතුං වා නිසීදිතුං වා න සක්කොන්ති. පරිසුද්ධසීලානං පන තථා න පඤ්ඤායන්ති, තස්මා තෙ සබ්බරත්තිං දෙවතාහි රක්ඛිතා හුත්වා භයසන්තාසරහිතා සුසානෙ සයිතුං වා නිසීදිතුං වා සක්කොන්ති, එවං දෙවතා සක්ඛිං කත්වා විනිච්ඡිතත්තා සුවිනිච්ඡිතමෙව හොතීති, තම්පි තථා න සක්කා වත්තුං. කස්මා? අට්ඨකථාටීකාදීසු තථා අවුත්තත්තා. අට්ඨකථායඤ්හි ‘‘විවිත්තං ඔකාසං සම්මජ්ජිත්වා දිවාවිහාරං නිසීදිත්වා සීලානි සොධෙත්වා ‘ද්වත්තිංසාකාරං තාව මනසිකරොහී’ති වත්තබ්බො. සචෙ තස්ස අරොගං සීලං කම්මට්ඨානං ඝටයති, සඞ්ඛාරා පාකටා හුත්වා උපට්ඨහන්ති, උපචාරප්පනාප්පත්තං විය චිත්තං එකග්ගං හොති, දිවසං අතික්කන්තම්පි න ජානාති…පෙ… යස්ස පන සීලං භින්නං හොති, තස්ස කම්මට්ඨානං න ¶ ඝටයති, පතොදාභිතුන්නං විය චිත්තං කම්පති, විප්පටිසාරග්ගිනා ඩය්හති, තත්තපාසාණෙ නිසින්නො විය තඞ්ඛණඤ්ඤෙව වුට්ඨාතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං.

ටීකායම්පි (සාරත්ථ. ටී. 2.45) ‘‘කම්මට්ඨානං ඝටයතීති අන්තරන්තරා ඛණ්ඩං අදස්සෙත්වා චිත්තෙන සද්ධිං ආරම්මණභාවෙන චිරකාලං ඝටයති. සඞ්ඛාරා පාකටා උපට්ඨහන්තීති විපස්සනාකම්මට්ඨානිකො ¶ චෙ, තස්ස සඞ්ඛාරා පාකටා හුත්වා උපට්ඨහන්ති. සචෙ කතපාරාජිකවීතික්කමො භවෙය්ය, තස්ස සතිපි අසරිතුකාමතාය විප්පටිසාරවත්ථුවසෙන පුනප්පුනං තං උපට්ඨහතීති චිත්තෙකග්ගතං න වින්දතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං.

විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. 1.45) ‘‘කම්මට්ඨානං ඝටයතීති විප්පටිසාරමූලකෙන වික්ඛෙපෙන අන්තරන්තරා ඛණ්ඩං අදස්සෙත්වා පබන්ධවසෙන චිත්තෙන සඞ්ඝටයති. සඞ්ඛාරාති විපස්සනාකම්මට්ඨානවසෙන වුත්තං. සාපත්තිකස්ස හි පගුණම්පි කම්මට්ඨානං න සුට්ඨු උපට්ඨාති. පගෙව පාරාජිකස්ස. තස්ස හි විප්පටිසාරනින්නතාය චිත්තං එකග්ගං න හොති. එකස්ස පන විතක්කවික්ඛෙපාදිබහුලස්ස සුද්ධසීලස්සපි චිත්තං න සමාධියති, තං ඉධ පාරාජිකමූලන්ති න ගහෙතබ්බං. කතපාපමූලකෙන විප්පටිසාරෙනෙවෙත්ථ චිත්තස්ස අසමාධියනං සන්ධාය ‘කම්මට්ඨානං න ඝටයතී’තිආදි වුත්ත’’න්ති එත්තකමෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘දෙවතානුභාවෙනා’’තිආදි, තස්මා යදි බුද්ධසාසනෙ සගාරවො සික්ඛාකාමො භික්ඛු දුතියතතියපාරාජිකවිසයෙ අත්තනො කඤ්චි වීතික්කමං දිස්වා ‘‘පාරාජිකං ආපන්නො නු ඛො අහං, න නු ඛො’’ති සංසයපක්ඛන්දො විනයධරං උපසඞ්කමිත්වා තං වීතික්කමං යථාභූතං ආචික්ඛිත්වා පුච්ඡෙය්ය, තතො විනයධරෙන අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව ‘‘සබ්බං පුබ්බවිධානං කත්වා විවිත්තං ඔකාසං සම්මජ්ජිත්වා දිවාවිහාරං නිසීදිත්වා සීලානි සොධෙත්වා ද්වත්තිංසාකාරෙ තාව මනසිකරොහී’’ති එත්තකමෙව වත්තබ්බො ¶ , න වත්තබ්බො ‘‘සුසානෙ සෙය්යං කප්පෙහී’’තිආදි. ආගතකාලෙපි අට්ඨකථායං ආගතනයෙනෙව පුච්ඡිත්වා අට්ඨකථායං ආගතනයෙනෙවස්ස සුද්ධාසුද්ධභාවො වත්තබ්බොති දට්ඨබ්බං.

එවං හොතු, එවං සන්තෙ ඉදානි පඨමපාරාජිකවිසයෙ චොදෙන්තානං කථං විනිච්ඡයො කාතබ්බොති? චොදකෙන වත්ථුස්මිං ආරොචිතෙ චුදිතකො පුච්ඡිතබ්බො ‘‘සන්තමෙතං, නො’’ති එවං වත්ථුං උපපරික්ඛිත්වා භූතෙන වත්ථුනා චොදෙත්වා සාරෙත්වා ඤත්තිසම්පදාය අනුස්සාවනසම්පදාය තං අධිකරණං වූපසමෙතබ්බං. එවම්පි අලජ්ජී නාම ‘‘එතම්පි නත්ථි, එතම්පි නත්ථී’’ති වදෙය්ය, පටිඤ්ඤං න දදෙය්ය, අථ කිං කාතබ්බන්ති? එවම්පි අලජ්ජිස්ස පටිඤ්ඤාය එව ආපත්තියා කාරෙතබ්බං යථා තං තිපිටකචූළාභයත්ථෙරෙනාති. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.385-386) ‘‘එවං ලජ්ජිනා චොදියමානො අලජ්ජී බහූසුපි වත්ථූසු උප්පන්නෙසු පටිඤ්ඤං න දෙති, සො ‘නෙව සුද්ධො’ති වත්තබ්බො, න ‘අසුද්ධො’ති, ජීවමතකො නාම ආමකපූතිකො නාම ¶ චෙස. සචෙ පනස්ස අඤ්ඤම්පි තාදිසං වත්ථු උප්පජ්ජති, න විනිච්ඡිතබ්බං, තථා නාසිතකොව භවිස්සතී’’තිආදි.

235. එවං විනයධරලක්ඛණඤ්ච ඡට්ඨානඔලොකනඤ්ච විදිත්වා ඉදානි…පෙ… විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. කිමත්ථන්ති ආහ ‘‘යා සා…පෙ… ජානනත්ථ’’න්ති. යා සා පුබ්බෙ වුත්තප්පභෙදා චොදනා අත්ථි, තස්සායෙව සම්පත්තිවිපත්තිජානනත්ථං ආදිමජ්ඣපඅයොසානාදීනං වසෙන විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො, න අවුත්තචොදනාපභෙදජානනත්ථන්ති අත්ථො. සෙය්යථිදන්ති පුච්ඡනත්ථෙ නිපාතො, සො විනිච්ඡයො කතමොති අත්ථො.

චොදනාය ¶ කති මූලානි, කති වත්ථූනි, කති භූමියොති එත්ථ ‘‘කතිහාකාරෙහී’’තිපි වත්තබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ (පරි. 362) චොදනාකණ්ඩෙ ‘‘චොදනාය කති මූලානි, කති වත්ථූනි, කති භූමියො, කතිහාකාරෙහි චොදෙතී’’ති. මෙත්තචිත්තො වක්ඛාමි, නො දොසන්තරොති එතස්සපි පරතො ‘‘චොදනාය ඉමා පඤ්ච භූමියො. කතමෙහි ද්වීහාකාරෙහි චොදෙති, කායෙන වා චොදෙති, වාචාය වා චොදෙති, ඉමෙහි ද්වීහාකාරෙහි චොදෙතී’’ති වත්තබ්බං. කස්මා? චොදනාකණ්ඩෙ (පරි. 362) තථා විජ්ජමානතොති. පන්නරසසු ධම්මෙසු පතිට්ඨාතබ්බන්ති පරිසුද්ධකායසමාචාරතා, පරිසුද්ධවචීසමාචාරතා, මෙත්තචිත්තෙ පච්චුපට්ඨිතතා, බහුස්සුතතා, උභයපාතිමොක්ඛස්වාගතතා, කාලෙන වචනතා, භූතෙන වචනතා, සණ්හෙන වචනතා, අත්ථසඤ්හිතෙන වචනතා, මෙත්තචිත්තො හුත්වා වචනතා, කාරුඤ්ඤතා, හිතෙසිතා, අනුකම්පතා, ආපත්තිවුට්ඨානතා, විනයපුරෙක්ඛාරතාති. වුත්තඤ්හෙතං උපාලිපඤ්චකෙ (පරි. 436) ‘‘චොදකෙනුපාලි භික්ඛුනා පරං චොදෙතුකාමෙන එවං පච්චවෙක්ඛිතබ්බං – පරිසුද්ධකායසමාචාරො නු ඛොම්හි…පෙ… පරිසුද්ධවචීසමාචාරො නු ඛොම්හි…පෙ… මෙත්තං නු ඛො මෙ චිත්තං පච්චුපට්ඨිතං සබ්රහ්මචාරීසු…පෙ… බහුස්සුතො නු ඛොම්හි සුතධරො සුතසන්නිචයො…පෙ… උභයානි ඛො මෙ පාතිමොක්ඛානි විත්ථාරෙන ස්වාගතානි…පෙ… කාලෙන වක්ඛාමි, නො අකාලෙන, භූතෙන වක්ඛාමි, නො අභූතෙන, සණ්හෙන වක්ඛාමි, නො ඵරුසෙන, අත්ථසඤ්හිතෙන වක්ඛාමි, නො අනත්ථසඤ්හිතෙන, මෙත්තචිත්තො වක්ඛාමි, නො දොසන්තරො…පෙ… කාරුඤ්ඤතා, හිතෙසිතා, අනුකම්පතා, ආපත්තිවුට්ඨානතා, විනයපුරෙක්ඛාරතා’’ති.

තත්ථ කාරුඤ්ඤතාති කාරුණිකභාවො. ඉමිනා කරුණා ච කරුණාපුබ්බභාගො ච දස්සිතො ¶ . හිතෙසිතාති හිතගවෙසනතා ¶ . අනුකම්පතාති තෙන හිතෙන සංයොජනතා. ආපත්තිවුට්ඨානතාති ආපත්තිතො වුට්ඨාපෙත්වා සුද්ධන්තෙ පතිට්ඨාපනතා. වත්ථුං චොදෙත්වා සාරෙත්වා පටිඤ්ඤං ආරොපෙත්වා යථාපටිඤ්ඤාය කම්මකරණං විනයපුරෙක්ඛාරතා නාම. අමූලකම්පි සමූලකම්පි ‘‘මූල’’න්ති ගහෙත්වා වදන්තීති ආහ ‘‘ද්වෙ මූලානී’’ති. කාලෙන වක්ඛාමීතිආදීසු එකො එකං ඔකාසං කාරෙත්වා චොදෙන්තො කාලෙන වදති නාම. සඞ්ඝමජ්ඣෙ ගණමජ්ඣෙ සලාකග්ගයාගුඅග්ගවිතක්කමාළකභික්ඛාචාරමග්ගආසනසාලාදීසු, උපට්ඨාකෙහි පරිවාරිතක්ඛණෙ වා චොදෙන්තො අකාලෙන වදති නාම. තච්ඡෙන වත්ථුනා චොදෙන්තො භූතෙන වදති නාම. තුච්ඡෙන චොදෙන්තො අභූතෙන වදති නාම. ‘‘අම්භො මහල්ලක පරිසාවචර පංසුකූලික ධම්මකථික පතිරූපං තව ඉද’’න්ති වදන්තො ඵරුසෙන වදති නාම. ‘‘භන්තෙ, මහල්ලකා පරිසාවචරා පංසුකූලිකා ධම්මකථිකා පතිරූපං තුම්හාකං ඉද’’න්ති වදන්තො සණ්හෙන වදති නාම. කාරණනිස්සිතං කත්වා වදන්තො අත්ථසඤ්හිතෙන වදති නාම. මෙත්තචිත්තො වක්ඛාමි, නො දොසන්තරොති මෙත්තචිත්තං උපට්ඨාපෙත්වා වක්ඛාමි, න දුට්ඨචිත්තො හුත්වා. සච්චෙ ච අකුප්පෙ චාති වචීසච්චෙ ච අකුප්පතාය ච. චුදිතකෙන හි සච්චඤ්ච වත්තබ්බං, කොපො ච න කාතබ්බො, අත්තනා ච න කුච්ඡිතබ්බං, පරො ච න ඝට්ටෙතබ්බොති අත්ථො.

ඉමස්මිං ඨානෙ ‘‘සඞ්ඝෙන ඔතිණ්ණානොතිණ්ණං ජානිතබ්බං – අනුවිජ්ජකෙන යෙන ධම්මෙන යෙන විනයෙන යෙන සත්ථුසාසනෙන තං අධිකරණං වූපසම්මති, තථා තං අධිකරණං වූපසමෙතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං චොදනාකණ්ඩෙ (පරි. 363) ‘‘චොදකෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බං? චුදිතකෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බං? සඞ්ඝෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බං? අනුවිජ්ජකෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බං? චොදකෙන ¶ කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති? චොදකෙන පඤ්චසු ධම්මෙසු පතිට්ඨාය පරො චොදෙතබ්බො. කාලෙන වක්ඛාමි නො අකාලෙන, භූතෙන වක්ඛාමි නො අභූතෙන, සණ්හෙන වක්ඛාමි නො ඵරුසෙන, අත්ථසඤ්හිතෙන වක්ඛාමි නො අනත්ථසඤ්හිතෙන, මෙත්තචිත්තො වක්ඛාමි නො දොසන්තරොති. චොදකෙන එවං පටිපජ්ජිතබ්බං. චුදිතකෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති? චුදිතකෙන ද්වීසු ධම්මෙසු පතිට්ඨාතබ්බං සච්චෙ ච අකුප්පෙ ච. චුදිතකෙන එවං පටිපජ්ජිතබ්බං. සඞ්ඝෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති? සඞ්ඝෙන ඔතිණ්ණානොතිණ්ණං ජානිතබ්බං. සඞ්ඝෙන එවං පටිපජ්ජිතබ්බං. අනුවිජ්ජකෙන කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති? අනුවිජ්ජකෙන යෙන ධම්මෙන යෙන විනයෙන යෙන සත්ථුසාසනෙන තං අධිකරණං වූපසම්මති, තථා තං අධිකරණං වූපසමෙතබ්බං. අනුවිජ්ජකෙන එවං පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති.

අට්ඨකථායම්පි ¶ (පරි. අට්ඨ. 362-363) ‘‘චොදනාය කො ආදීතිආදිපුච්ඡානං විස්සජ්ජනෙ සච්චෙ අකුප්පෙ චාති එත්ථ සච්චෙ පතිට්ඨාතබ්බං අකුප්පෙ ච, යං කතං වා අකතං වා, තදෙව වත්තබ්බං, න චොදකෙ වා අනුවිජ්ජකෙ වා සඞ්ඝෙ වා කොපො උප්පාදෙතබ්බො. ඔතිණ්ණානොතිණ්ණං ජානිතබ්බන්ති ඔතිණ්ණඤ්ච අනොතිණ්ණඤ්ච වචනං ජානිතබ්බං. තත්රායං ජානනවිධි – එත්තකා චොදකස්ස පුබ්බකථා, එත්තකා පච්ඡිමකථා, එත්තකා චුදිතකස්ස පුබ්බකථා, එත්තකා පච්ඡිමකථාති ජානිතබ්බා. චොදකස්ස පමාණං ගණ්හිතබ්බං, චුදිතකස්ස පමාණං ගණ්හිතබ්බං, අනුවිජ්ජකස්ස පමාණං ගණ්හිතබ්බං. අනුවිජ්ජකො අප්පමත්තකම්පි අහාපෙන්තො ‘ආවුසො, සමන්නාහරිත්වා උජුං කත්වා ආහරා’ති වත්තබ්බො, සඞ්ඝෙන එවං පටිපජ්ජිතබ්බං. යෙන ධම්මෙන යෙන විනයෙන යෙන සත්ථුසාසනෙන තං අධිකරණං වූපසම්මතීති එත්ථ ධම්මොති භූතං වත්ථු. විනයොති චොදනා චෙව සාරණා ච. සත්ථුසාසනන්ති ඤත්තිසම්පදා චෙව අනුස්සාවනසම්පදා ¶ ච. එතෙන හි ධම්මෙන ච විනයෙන ච සත්ථුසාසනෙන ච අධිකරණං වූපසම්මති, තස්මා අනුවිජ්ජකෙන භූතෙන වත්ථුනා චොදෙත්වා ආපත්තිං සාරෙත්වා ඤත්තිසම්පදාය චෙව අනුස්සාවනසම්පදාය ච තං අධිකරණං වූපසමෙතබ්බං, අනුවිජ්ජකෙන එවං පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති ආගතං, තස්මා වත්තබ්බමෙත්තකං ද්වයන්ති.

එවං එකදෙසෙන චොදනාකණ්ඩනයං දස්සෙත්වා ඉදානි එකදෙසෙනෙව මහාසඞ්ගාමනයං දස්සෙන්තො ‘‘අනුවිජ්ජකෙන චොදකො පුච්ඡිතබ්බො’’තිආදිමාහ. තත්ථ යං ඛො ත්වං, ආවුසො, ඉමං භික්ඛුං චොදෙසි, කිම්හි නං චොදෙසීති චොදනාසාමඤ්ඤතො වුත්තං, පාළියං (මහාව. 237) පන පවාරණට්ඨපනවසෙන චොදනං සන්ධාය ‘‘යං ඛො ත්වං, ආවුසො, ඉමස්ස භික්ඛුනො පවාරණං ඨපෙසී’’ති වුත්තං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

එවං එකදෙසෙන මහාසඞ්ගාමනයං දස්සෙත්වා ඉදානි එකදෙසෙනෙව චූළසඞ්ගාමනයං දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ගාමාවචරෙන භික්ඛුනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සඞ්ගාමාවචරෙන භික්ඛුනාති සඞ්ගාමො වුච්චති අධිකරණවිනිච්ඡයත්ථාය සඞ්ඝසන්නිපාතො. තත්ර හි අත්තපච්චත්ථිකා චෙව සාසනපච්චත්ථිකා ච උද්ධම්මං උබ්බිනයං සත්ථුසාසනං දීපෙන්තා සමොසරන්ති වෙසාලිකා වජ්ජිපුත්තකා විය. යො භික්ඛු තෙසං පච්චත්ථිකානං ලද්ධිං මද්දිත්වා සකවාදදීපනත්ථාය තත්ථ අවචරති, අජ්ඣොගාහෙත්වා විනිච්ඡයං පවත්තෙති, සො සඞ්ගාමාවචරො නාම යසත්ථෙරො විය, තෙන සඞ්ගාමාවචරෙන භික්ඛුනා සඞ්ඝං උපසඞ්කමන්තෙන නීචචිත්තෙන සඞ්ඝො උපසඞ්කමිතබ්බො. නීචචිත්තෙනාති මානද්ධජං නිපාතෙත්වා නිහතමානචිත්තෙන ¶ . රජොහරණසමෙනාති පාදපුඤ්ඡනසමෙන, යථා රජොහරණස්ස සංකිලිට්ඨෙ වා අසංකිලිට්ඨෙ වා පාදෙ පුඤ්ඡියමානෙ ¶ නෙව රාගො න දොසො, එවං ඉට්ඨානිට්ඨෙසු අරජ්ජන්තෙන අදුස්සන්තෙනාති අත්ථො. යථාපතිරූපෙ ආසනෙති යථාපතිරූපං ආසනං ඤත්වා අත්තනො පාපුණනට්ඨානෙ ථෙරානං භික්ඛූනං පිට්ඨිං අදස්සෙත්වා නිසීදිතබ්බං.

අනානාකථිකෙනාති නානාවිධං තං තං අනත්ථකථං අකථෙන්තෙන. අතිරච්ඡානකථිකෙනාති දිට්ඨසුතමුතම්පි රාජකථාදිකං තිරච්ඡානකථං අකථෙන්තෙන. සාමං වා ධම්මො භාසිතබ්බොති සඞ්ඝසන්නිපාතට්ඨානෙ කප්පියාකප්පියසන්නිස්සිතා වා රූපාරූපපරිච්ඡෙදසමථචාරවිපස්සනාචාරට්ඨානනිසජ්ජවත්තාදිනිස්සිතා වා කථා ධම්මො නාම. එවරූපො ධම්මො සයං වා භාසිතබ්බො, පරො වා අජ්ඣෙසිතබ්බො. යො භික්ඛු තථාරූපිං කථං කථෙතුං පහොති, සො වත්තබ්බො ‘‘ආවුසො, සඞ්ඝමජ්ඣම්හි පඤ්හෙ උප්පන්නෙ ත්වං කථෙය්යාසී’’ති. අරියො වා තුණ්හීභාවො නාතිමඤ්ඤිතබ්බොති අරියා තුණ්හී නිසීදන්තා න බාලපුථුජ්ජනා විය නිසීදන්ති, අඤ්ඤතරං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වාව නිසීදන්ති. ඉති කම්මට්ඨානමනසිකාරවසෙන තුණ්හීභාවො අරියො තුණ්හීභාවො නාම, සො නාතිමඤ්ඤිතබ්බො, ‘‘කිං කම්මට්ඨානානුයොගෙනා’’ති නාවජානිතබ්බො, අත්තනො පතිරූපං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වාව නිසීදිතබ්බන්ති අත්ථො.

න උපජ්ඣායො පුච්ඡිතබ්බොති ‘‘කො නාම තුය්හං උපජ්ඣායො’’ති න පුච්ඡිතබ්බො. එස නයො සබ්බත්ථ. න ජාතීති ‘‘ඛත්තියජාතියො ත්වං බ්රාහ්මණජාතියො’’ති එවං ජාති න පුච්ඡිතබ්බා. න ආගමොති ‘‘දීඝභාණකො ත්වං මජ්ඣිමභාණකො’’ති එවං ආගමො න පුච්ඡිතබ්බො. කුලපදෙසොපි ඛත්තියකුලාදිවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. අත්රස්ස පෙමං වා දොසො වාති තත්ර පුග්ගලෙ එතෙසං කාරණානං අඤ්ඤතරවසෙන පෙමං වා භවෙය්ය දොසො වා.

නො ¶ පරිසකප්පිකෙනාති පරිසකප්පකෙන පරිසානුවිධායකෙන න භවිතබ්බං, යං පරිසාය රුච්චති, තදෙව චෙතෙත්වා කප්පෙත්වා න කථෙතබ්බන්ති අත්ථො. න හත්ථමුද්දා දස්සෙතබ්බාති කථෙතබ්බෙ ච අකථෙතබ්බෙ ච සඤ්ඤාජනනත්ථං හත්ථවිකාරො න කාතබ්බො.

අත්ථං අනුවිධියන්තෙනාති විනිච්ඡයපටිවෙධමෙව සල්ලක්ඛෙන්තෙන, ‘‘ඉදං සුත්තං උපලබ්භති, ඉමස්මිං විනිච්ඡයෙ ඉදං වක්ඛාමී’’ති එවං පරිතුලයන්තෙන නිසීදිතබ්බන්ති අත්ථො. න ච ආසනා ¶ වුට්ඨාතබ්බන්ති න ආසනා වුට්ඨාය සන්නිපාතමණ්ඩලෙ විචරිතබ්බං. විනයධරෙ හි උට්ඨිතෙ සබ්බා පරිසා වුට්ඨහන්ති, තස්මා න වුට්ඨාතබ්බං. න වීතිහාතබ්බන්ති න විනිච්ඡයො හාපෙතබ්බො. න කුම්මග්ගො සෙවිතබ්බොති න ආපත්ති දීපෙතබ්බා. අසාහසිකෙන භවිතබ්බන්ති න සහසා කාරිනා භවිතබ්බං, න සහසා දුරුත්තවචනං කථෙතබ්බන්ති අත්ථො. වචනක්ඛමෙනාති දුරුත්තවාචං ඛමනසීලෙන. හිතපරිසක්කිනාති හිතෙසිනා හිතගවෙසිනා කරුණා ච කරුණාපුබ්බභාගො ච උපට්ඨාපෙතබ්බොති අයං පදද්වයෙපි අධිප්පායො. අනසුරුත්තෙනාති න අසුරුත්තෙන, අසුරුත්තං වුච්චති විග්ගාහිකකථාසඞ්ඛාතං අසුන්දරවචනං, තං න කථෙතබ්බන්ති අත්ථො. අත්තා පරිග්ගහෙතබ්බොති ‘‘විනිච්ඡිනිතුං වූපසමෙතුං සක්ඛිස්සාමි නු ඛො, නො’’ති එවං අත්තා පරිග්ගහෙතබ්බො, අත්තනො පමාණං ජානිතබ්බන්ති අත්ථො. පරො පරිග්ගහෙතබ්බොති ‘‘ලජ්ජියා නු ඛො අයං පරිසා සක්කා සඤ්ඤාපෙතුං, උදාහු නො’’ති එවං පරො පරිග්ගහෙතබ්බො. චොදකො පරිග්ගහෙතබ්බොති ‘‘ධම්මචොදකො නු ඛො, නො’’ති එවං පරිග්ගහෙතබ්බො. චුදිතකො පරිග්ගහෙතබ්බොති ‘‘ධම්මචුදිතකො නු ඛො, නො’’ති එවං පරිග්ගහෙතබ්බො. අධම්මචොදකො පරිග්ගහෙතබ්බොති තස්ස පමාණං ජානිතබ්බං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

වුත්තං ¶ අහාපෙන්තෙනාති චොදකචුදිතකෙහි වුත්තවචනං අහාපෙන්තෙන. අවුත්තං අපකාසෙන්තෙනාති අනොසටං වත්ථුං අපකාසෙන්තෙන. මන්දො හාසෙතබ්බොති මන්දො මොමූළ්හො පග්ගණ්හිතබ්බො, ‘‘නනු ත්වං කුලපුත්තො’’ති උත්තෙජෙත්වා අනුයොගවත්තං කථාපෙත්වා තස්ස අනුයොගො ගණ්හිතබ්බො. භීරු අස්සාසෙතබ්බොති යස්ස සඞ්ඝමජ්ඣං වා ගණමජ්ඣං වා අනොසටපුබ්බත්තා සාරජ්ජං උප්පජ්ජති, තාදිසො ‘‘මා භායි, විස්සත්ථො කථයාහි, මයං තෙ උපත්ථම්භා භවිස්සාමා’’ති වත්වාපි අනුයොගවත්තං කථාපෙතබ්බො. චණ්ඩො නිසෙධෙතබ්බොති අපසාරෙතබ්බො තජ්ජෙතබ්බො. අසුචි විභාවෙතබ්බොති අලජ්ජිං පකාසෙත්වා ආපත්තිං දෙසාපෙතබ්බො. උජුමද්දවෙනාති යො භික්ඛු උජු සීලවා කායවඞ්කාදිරහිතො, සො මද්දවෙනෙව උපචරිතබ්බො. ධම්මෙසු ච පුග්ගලෙසු චාති එත්ථ යො ධම්මගරුකො හොති, න පුග්ගලගරුකො, අයමෙව ධම්මෙසු ච පුග්ගලෙසු ච මජ්ඣත්තොති වෙදිතබ්බො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

චොදනාදිවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

32. ගරුකාපත්තිවුට්ඨානවිනිච්ඡයකථා

236. එවං ¶ චොදනාදිවිනිච්ඡයං කථෙත්වා ඉදානි ගරුකාපත්තිවුට්ඨානවිනිච්ඡයං කථෙතුං ‘‘ගරුකාපත්තිවුට්ඨාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ගරු අලහුකං පටිකරණං එතිස්සා ආපත්තියාති ගරුකා, ආපජ්ජිතබ්බාති ආපත්ති, ගරුකා ච සා ආපත්ති ¶ චාති ගරුකාපත්ති, වුට්ඨහතෙ වුට්ඨානං, ගරුකාපත්තියා වුට්ඨානං ගරුකාපත්ති වුට්ඨානං. කිං තං? සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිතො පරිසුද්ධභාවො. තෙනාහ ‘‘පරිවාසමානත්තාදීහි විනයකම්මෙහි ගරුකාපත්තිතො වුට්ඨාන’’න්ති. කිඤ්චාපි චතුබ්බිධො පරිවාසො, අප්පටිච්ඡන්නපරිවාසො පන ඉධ නාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘තිවිධො පරිවාසො’’ති. තථා හි වුත්තං සමන්තපාසාදිකායං (චූළව. අට්ඨ. 75) ‘‘තත්ථ චතුබ්බිධො පරිවාසො – අප්පටිච්ඡන්නපරිවාසො පටිච්ඡන්නපරිවාසො සුද්ධන්තපරිවාසො සමොධානපරිවාසොති. තෙසු ‘යො සො, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤොපි අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ ආකඞ්ඛති පබ්බජ්ජං, ආකඞ්ඛති උපසම්පදං, තස්ස චත්තාරො මාසෙ පරිවාසො දාතබ්බො’ති එවං මහාඛන්ධකෙ (මහාව. 86) වුත්තො තිත්ථියපරිවාසො අප්පටිච්ඡන්නපරිවාසො නාම. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං වුත්තමෙව. අයං පන ඉධ අනධිප්පෙතො’’ති. ඉතො පරං අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව සුවිඤ්ඤෙය්යොති තස්මා දුබ්බිඤ්ඤෙය්යට්ඨානෙයෙව වණ්ණයිස්සාම.

237. එවං යො යො ආපන්නො හොති, තස්ස තස්ස නාමං ගහෙත්වා කම්මවාචා කාතබ්බාති එතෙන පාළියං සබ්බසාධාරණවසෙන ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අයං ඉත්ථන්නාමො භික්ඛූ’’ති ච ‘‘යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො’’ති ච ආගතෙපි කම්මවාචාභණනකාලෙ තථා අභණිත්වා ‘‘අයං බුද්ධරක්ඛිතො භික්ඛූ’’ති ච ‘‘ඉමස්ස බුද්ධරක්ඛිතස්ස භික්ඛුනො’’ති ච එවං සකසකනාමං උද්ධරිත්වාව කම්මවාචා කාතබ්බාති දස්සෙති.

මාළකසීමායමෙව වත්තං සමාදාතබ්බං, න තතො බහි. කස්මා? ‘‘අඤ්ඤත්ථ කම්මවාචා අඤ්ඤත්ථ සමාදාන’’න්ති වත්තබ්බදොසප්පසඞ්ගතො. අසමාදින්නවත්තස්ස ආරොචනාසම්භවතො, මාළකසීමාය ¶ සන්නිපතිතානං භික්ඛූනං එකස්සපි අනාරොචනෙ සති රත්තිච්ඡෙදසම්භවතො ච. පරිවාසං සමාදියාමි, වත්තං සමාදියාමීති ඉමෙසු ද්වීසු පදෙසු එකෙකෙන වා උභොහි පදෙහි වා ¶ සමාදාතබ්බං. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘එකපදෙනපි චෙත්ථ නික්ඛිත්තො හොති පරිවාසො, ද්වීහි පන සුනික්ඛිත්තොයෙව, සමාදානෙපි එසෙව නයො’’ති වක්ඛමානත්තා. සමාදියිත්වා තත්ථෙව සඞ්ඝස්ස ආරොචෙතබ්බං, න තත්ථ අනාරොචෙත්වා අඤ්ඤත්ථ ගන්තබ්බං. කස්මා? වුට්ඨිතාය පරිසාය පුන සන්නිපාතෙතුං දුක්කරත්තා, එකස්සපි භික්ඛුනො අනාරොචෙත්වා අරුණුට්ඨාපනෙ සති රත්තිච්ඡෙදකරත්තා.

ආරොචෙන්තෙන එවං ආරොචෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. ‘‘අහං භන්තෙ…පෙ… සඞ්ඝො ධාරෙතූ’’ති එත්තකමෙව වත්වා යාචනෙ විය ‘‘දුතියම්පි තතියම්පී’’ති අවුත්තත්තා අච්චායිකකරණෙ සති එකවාරං ආරොචිතෙපි උපපන්නමෙවාති දට්ඨබ්බං. වෙදියාමහං භන්තෙ, වෙදියතීති මං සඞ්ඝො ධාරෙතූති එත්ථ ‘‘වෙදියාමීති චිත්තෙන සම්පටිච්ඡිත්වා සුඛං අනුභවාමි, න තප්පච්චයා අහං දුක්ඛිතොති අධිප්පායො’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.97) වුත්තං. එත්ථ ච ‘‘සුඛං වෙදෙමි වෙදන’’න්තිආදීසු විය පි-සද්දො අනුභවනත්ථො හොති. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. චූළවග්ග 97) පන ‘‘වෙදියාමීති ජානෙමි, චිත්තෙන සම්පටිච්ඡිත්වා සුඛං අනුභවාමි, න තප්පච්චයා අහං දුක්ඛිතොති අධිප්පායොති ලිඛිත’’න්ති වුත්තං. එත්ථ පන ‘‘දීපඞ්කරො ලොකවිදූ’’තිආදීසු විය ඤාණත්ථො අනුභවනත්ථො ච. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.97) පන ‘‘වෙදියාමහන්ති ජානාපෙමහං, ආරොචෙමීති අත්ථො, අනුභවාමීතිපිස්ස අත්ථං වදන්ති. පුරිමං පන පසංසන්ති ආරොචනවචනත්තා’’ති. එත්ථ තු –

‘‘සම්පන්නං ¶ සාලිකෙදාරං, සුවා ඛාදන්ති බ්රාහ්මණ;

පටිවෙදෙමි තෙ බ්රහ්මෙ, න නං වාරෙතුමුස්සහෙ’’ති. –

ආදීසු විය ආරොචනත්ථොති දට්ඨබ්බො.

ආරොචෙත්වා…පෙ… නික්ඛිපිතබ්බන්ති දුක්කටපරිමොචනත්ථං වුත්තං. කෙචි පන ‘‘තදහෙව පුන වත්තං සමාදියිත්වා අරුණං උට්ඨාපෙතුකාමස්ස රත්තිච්ඡෙදපරිහාරත්ථම්පී’’ති වදන්ති. යස්ස මාළකෙ නාරොචිතං, තස්ස ආරොචෙත්වා නික්ඛිපිතබ්බං. යස්ස ආරොචිතං, තස්ස පුන ආරොචනකිච්චං නත්ථි, කෙවලං නික්ඛිපිතබ්බමෙව. ‘‘සභාගා භික්ඛූ වසන්තී’’ති වුත්තත්තා විසභාගානං වසනට්ඨානෙ වත්තං අසමාදියිත්වා බහි එව කාතුම්පි වට්ටතීති දට්ඨබ්බං. ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ ¶ අතික්කමිත්වාති ඉදං විහාරෙ භික්ඛූනං සජ්ඣායාදිසද්දසවනූපචාරවිජහනත්ථං වුත්තං, මහාමග්ගතො ඔක්කම්මාති ඉදං මග්ගපටිපන්නානං භික්ඛූනං සවනූපචාරාතික්කමනත්ථං, ගුම්බෙන වාතිආදි දස්සනූපචාරවිජහනත්ථං. සොපි කෙනචි කම්මෙන පුරෙඅරුණෙ එව ගච්ඡතීති ඉමිනා ආරොචනාය කතාය සබ්බෙසු භික්ඛූසු බහිවිහාරං ගතෙසුපි ඌනෙගණෙචරණදොසො වා විප්පවාසදොසො වා න හොති ආරොචනත්ථත්තා සහවාසස්සාති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘අයඤ්චා’’තිආදි. අනික්ඛිත්තවත්තෙන අන්තොඋපචාරගතානං සබ්බෙසම්පි ආරොචෙතබ්බා. ‘‘අයං නික්ඛිත්තවත්තස්ස පරිහාරො’’ති වුත්තං, තත්ථ නික්ඛිත්තවත්තස්සාති වත්තං නික්ඛිපිත්වා පරිවසන්තස්සාති අත්ථො. අයං පනෙත්ථ ථෙරස්ස අධිප්පායො – වත්තං නික්ඛිපිත්වා පරිවසන්තස්ස උපචාරගතානං සබ්බෙසං ආරොචනකිච්චං නත්ථි, දිට්ඨරූපානං සුතසද්දානං ආරොචෙතබ්බං, අදිට්ඨඅසුතානම්පි අන්තොද්වාදසහත්ථගතානං ආරොචෙතබ්බං. ඉදං වත්තං නික්ඛිපිත්වා පරිවසන්තස්ස ලක්ඛණන්ති. ථෙරස්සාති මහාපදුමත්ථෙරස්ස.

238. කුක්කුච්චවිනොදනත්ථායාති ඉමෙසු පටිච්ඡන්නදිවසප්පමාණෙන පරිවසිතදිවසෙසු ‘‘සියුං නු ඛො තිවිධරත්තිච්ඡෙදකාරණයුත්තානි ¶ කානිචි දිවසානි, එවං සති අපරිපුණ්ණපරිවාසදිවසත්තා න මානත්තාරහො භවෙය්ය, අසති ච මානත්තාරහභාවෙ මානත්තං දින්නම්පි අදින්නංයෙව භවෙය්ය, එවඤ්ච සති ආපන්නාපත්තිතො වුට්ඨානං න භවෙය්යා’’ති ඉමස්ස විනයකුක්කුච්චස්ස විනොදනත්ථාය. එකෙන වා ද්වීහි වා තීහි වා දිවසෙහි අධිකතරානි දිවසානි පරිවසිත්වා නනු චායං පරිවුත්ථපරිවාසො, තස්මානෙන මානත්තමෙව යාචිතබ්බං, අථ කස්මා වත්තං සමාදියිත්වා මානත්තං යාචිතබ්බන්ති ආහාති චොදනං මනසි කරොන්තෙන වුත්තං ‘‘අයඤ්හි වත්තෙ සමාදින්නෙ’’තිආදි. හි යස්මා අයං භික්ඛු වත්තෙ සමාදින්නෙ එව මානත්තාරහො හොති, න අසමාදින්නෙ, ඉති තස්මා වත්තං සමාදියිත්වා මානත්තං යාචිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. නනු ච කම්මවාචායං ‘‘සො පරිවුත්ථපරිවාසො සඞ්ඝං මානත්තං යාචති’’ඉච්චෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘සමාදින්නවත්තො’’ති, අථ කස්මා ‘‘වත්තෙ සමාදින්නෙ එව මානත්තාරහො හොතී’’ති වුත්තන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘නික්ඛිත්තවත්තෙන පරිවුත්ථත්තා’’ති. යස්මා අයං භික්ඛු නික්ඛිත්තවත්තෙන හුත්වා පරිවුත්ථො හොති, නො අනික්ඛිත්තවත්තෙන, තස්මා නික්ඛිත්තවත්තෙන හුත්වා පරිවුත්ථත්තා අයං භික්ඛු වත්තෙ සමාදින්නෙ එව මානත්තාරහො හොති, නො අසමාදින්නෙති යොජනා. තථා හි වුත්තං ‘‘අනික්ඛිත්තවත්තස්ස පන පුන සමාදානකිච්චං නත්ථි. සො හි පටිච්ඡන්නදිවසාතික්කමෙනෙව මානත්තාරහො හොති, තස්මා තස්ස මානත්තං දාතබ්බමෙවා’’ති.

චතූහි ¶ පඤ්චහි වා භික්ඛූහි සද්ධින්ති ඌනෙගණෙචරණදොසා විමුච්චනත්ථං. පරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස පරික්ඛෙපතොතිආදි කිඤ්චාපි පාළියං නත්ථි, අථ ඛො අට්ඨකථාචරියානං වචනෙන තථා එව පටිපජ්ජිතබ්බන්ති ච වුත්තං. ‘‘අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වාති ද්වාදසහත්ථෙ උපචාරෙ සල්ලක්ඛෙත්වා, අනික්ඛිත්තවත්තානං උපචාරසීමාය ආගතභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා ¶ සහවාසාදිකං වෙදිතබ්බන්ති ච වුත්තං. ‘නික්ඛිපන්තෙන ආරොචෙත්වා නික්ඛිපිතබ්බං පයොජනං අත්ථී’ති ච වුත්තං, න පන තං පයොජනං දස්සිත’’න්ති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. චූළවග්ග 97) වුත්තං, වත්තභෙදදුක්කටා මුච්චනපයොජනං හොතීති වෙදිතබ්බං.

239. අබ්භානං කාතුං න වට්ටතීති කතම්පි අකතමෙව හොතීති අත්ථො. ‘‘තෙනාපි වත්තං සමාදියිත්වා ආරොචෙත්වා අබ්භානං යාචිතබ්බ’’න්ති වුත්තත්තා අබ්භානයාචනත්ථං මානත්තස්ස සමාදියනකාලෙපි ආරොචෙතබ්බමෙව. පුබ්බෙ මානත්තචාරිතකාලෙ ආරොචිතමෙවාති අනාරොචෙත්වා අබ්භානං න යාචිතබ්බන්ති විඤ්ඤායති. එවං මානත්තයාචනකාලෙපි පරිවාසං සමාදියිත්වා ආරොචෙතබ්බමෙවාති දට්ඨබ්බං.

240. චිණ්ණමානත්තො භික්ඛු අබ්භෙතබ්බොති චිණ්ණමානත්තස්ස ච අබ්භානාරහස්ස ච නින්නානාකරණත්තා වුත්තං. අඤ්ඤථා ‘‘අබ්භානාරහො අබ්භෙතබ්බො’’ති වත්තබ්බං සියා. උක්ඛෙපනීයකම්මකතොපි අත්තනො ලද්ධිග්ගහණවසෙන සභාගභික්ඛුම්හි සති තස්ස අනාරොචාපෙතුං න ලභති.

‘‘අනන්තරායිකස්ස පන අන්තරායිකසඤ්ඤාය ඡාදයතො අච්ඡන්නාවා’’ති පාඨො. අවෙරිභාවෙන සභාගො අවෙරිසභාගො. ‘‘සභාගසඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නස්ස පන සන්තිකෙ ආවි කාතුං න වට්ටතී’’ති පසඞ්ගතො ඉධෙව පකාසිතං. ලහුකෙසු පටික්ඛෙපො නත්ථි. තත්ථ ඤත්තියා ආවි කත්වා උපොසථං කාතුං අනුඤ්ඤාතත්තා ලහුකසභාගං ආවි කාතුං වට්ටතීති. සභාගසඞ්ඝාදිසෙසං පන ඤත්තියා ආරොචනං න වට්ටතීති කිර. ‘‘තස්ස සන්තිකෙ තං ආපත්තිං පටිකරිස්සතීති (මහාව. 171) වුත්තත්තා ලහුකස්සෙවායං සමනුඤ්ඤාතා. න හි සක්කා සුද්ධස්ස එකස්ස සන්තිකෙ සඞ්ඝාදිසෙසස්ස ¶ පටිකරණං කාතු’’න්ති ලිඛිතං. ලහුකෙසුපි සභාගං ආවි කාතුං න වට්ටතීති. තස්මා එව හි ඤත්තියා ආවිකරණං අනුඤ්ඤාතං, ඉතරථා තං නිරත්ථකං සියා. අඤ්ඤමඤ්ඤාරොචනස්ස වට්ටති, තතො න වට්ටතීති දීපනත්ථමෙව ඤත්තියා ආවිකරණමනුඤ්ඤාතං ¶ , තෙනෙව ඉධ ‘‘සභාගසඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නස්සා’’තිආදි වුත්තං, අයමත්ථො ‘‘එත්තාවතා තෙ ද්වෙ නිරාපත්තිකා හොන්ති, තෙසං සන්තිකෙ සෙසෙහි සභාගාපත්තියො දෙසෙතබ්බා’’ති වචනෙන කඞ්ඛාවිතරණියම්පි (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) පකාසිතොව. සඞ්ඝාදිසෙසං පන ඤත්තියා ආරොචෙත්වා උපොසථං කාතුං වට්ටති. තස්සා ඤත්තියා අයමත්ථො – යදා සුද්ධං භික්ඛුං පස්සිස්සති, තස්ස සන්තිකෙ අඤ්ඤමඤ්ඤාරොචනවසෙන පටිකරිස්සති, එවං පටිකතෙ ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, සාපත්තිකෙන පාතිමොක්ඛං සොතබ්බං, යො සුණෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 386) වුත්තාපත්තිතො මොක්ඛො හොති, තස්මා ‘‘ගරුකං වා හොතු ලහුකං වා, ඤත්තියා ආවි කාතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. උභොසු නයෙසු යුත්තතරං ගහෙතබ්බං. ‘‘නාමඤ්චෙව ආපත්ති චාති තෙන තෙන වීතික්කමෙනාපන්නාපත්ති ආපත්ති. නාමන්ති තස්සා ආපත්තියා නාම’’න්ති ලිඛිතං. ආරොචෙත්වා නික්ඛිපිතබ්බන්ති එත්ථ ආරොචනං වත්තභෙදදුක්කටපරිහරණප්පයොජනන්ති වෙදිතබ්බං.

‘‘සතියෙව අන්තරායෙ අන්තරායිකසඤ්ඤී ඡාදෙති, අච්ඡන්නා හොති. අන්තරායිකස්ස පන අන්තරායිකසඤ්ඤාය වා අනන්තරායිකසඤ්ඤාය වා ඡාදයතො අච්ඡන්නාවා’’තිපි පාඨො. අවෙරීති හිතකාමො. උද්ධස්තෙ අරුණෙති උට්ඨිතෙ අරුණෙ. සුද්ධස්ස සන්තිකෙති සභාගසඞ්ඝාදිසෙසං අනාපන්නස්ස සන්තිකෙ. වත්ථුන්ති අසුචිමොචනාදිවීතික්කමං. සුක්කවිස්සට්ඨීති වත්ථු චෙව ගොත්තඤ්චාති ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨී’’ති ඉදං අසුචිමොචනලක්ඛණස්ස වීතික්කමස්ස පකාසනතො ¶ වත්ථු චෙව හොති, සජාතියසාධාරණවිජාතියවිනිවත්තසභාවාය සුක්කවිස්සට්ඨියා එව පකාසනතො ගොත්තඤ්ච හොතීති අත්ථො. ගං තායතීති හි ගොත්තං. සඞ්ඝාදිසෙසොති නාමඤ්චෙව ආපත්ති චාති සඞ්ඝාදිසෙසොති තෙන තෙන වීතික්කමෙන ආපන්නස්ස ආපත්තිනිකායස්ස නාමපකාසනතො නාමඤ්චෙව හොති, ආපත්තිසභාවතො ආපත්ති ච.

සුද්ධස්සාති සභාගසඞ්ඝාදිසෙසං අනාපන්නස්ස, තතො වුට්ඨිතස්ස වා. අඤ්ඤස්මින්ති සුද්ධන්තපරිවාසවසෙන ආපත්තිවුට්ඨානතො අඤ්ඤස්මිං ආපත්තිවුට්ඨානෙ. පටිච්ඡාදියිත්ථාති පටිච්ඡන්නා. කා සා? ආපත්ති. දිවසාදීහි පරිච්ඡින්දිත්වා වසනං පරිවාසො. කො සො? විනයකම්මකරණං. පටිච්ඡන්නාය ආපත්තියා පරිවාසො පටිච්ඡන්නපරිවාසො.

පටිච්ඡන්නපරිවාසකථා නිට්ඨිතා.

242. සුජ්ඣනං ¶ සුද්ධො, කො සො? ආපත්තිවිගමො. අමති ඔසානභාවං ගච්ඡතීති අන්තො, සුද්ධො අන්තො යස්ස පරිවාසස්සාති සුද්ධන්තො, සුද්ධන්තො ච සො පරිවාසො චාති සුද්ධන්තපරිවාසො, සුද්ධකාලං පරියන්තං කත්වා අසුද්ධකාලප්පමාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා කතපරිවාසො.

243. සමොධීයතෙ සමොධානං, නානාකාලිකා නානාවත්ථුකා ආපත්තියො අග්ඝාදිවසෙන සමොධානං එකීකරණං ¶ , සමොධානෙත්වා කතො පරිවාසො සමොධානපරිවාසොති විග්ගහො. කම්මවාචායං ‘‘පටිකස්සිතො සඞ්ඝෙන ඉත්ථන්නාමො භික්ඛු අන්තරා සම්බහුලානං ආපත්තීනං අප්පටිච්ඡන්නානං මූලායපටිකස්සනා, ඛමති සඞ්ඝස්ස, තස්මා තුණ්හී, එවමෙතං ධාරයාමී’’ති එත්ථ ගත්යත්ථධාතුයා කම්මනි ච නයනත්ථධාතුයා කම්මනි ච තදත්ථසම්පදානෙ ච විභත්තිපරිණාමෙ චාති ඉමෙසු චතූසු ඨානෙසු ආයාදෙසස්ස වුත්තත්තා, පටිපුබ්බකසධාතුයා ච නයනත්ථත්තා ‘‘මූලායා’’ති ඉදං ‘‘පටිකස්සිතො’’ති එත්ථ කම්මං, තස්මා ‘‘පටිකස්සිතො…පෙ… මූලාය’’ ඉති එත්තකමෙව භවිතබ්බං, න ‘‘මූලායපටිකස්සනා’’ති එවං මඤ්ඤමානා සද්දවිදුනො ‘‘පටිකස්සනා’’ති ඉදං අධිකන්ති වා වදෙය්යුං මක්ඛෙය්යුං වා, න පනෙතං වත්තබ්බං. නවපාඨෙසුයෙව අයං පාඨො සද්දලක්ඛණයුත්තො වා අයුත්තො වාති චින්තෙතබ්බො, න පන පාළියට්ඨකථාදිතො ආගතෙසු පොරාණපාඨෙසු. තෙසු පන කථං යොජියමානො අයං පාඨො සද්දයුත්තියා ච අත්ථයුත්තියා ච සමන්නාගතො භවෙය්යාති යොජනාකාරොයෙව චින්තෙතබ්බො. අයඤ්ච පාඨො පොරාණපාළිපාඨොව, තස්මා ‘‘මූලායපටිකස්සනා’’ති ඉදං කරණවසෙන විපරිණාමෙත්වා ‘‘මූලායපටිකස්සනාය පටිකස්සිතො’’ති යොජෙතබ්බං.

කථං පනෙතස්ස පොරාණපාඨභාවො ජානිතබ්බොති? පකරණෙ ආගතත්තා. වුත්තඤ්හි විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.102) ‘‘පාළියං පටිකස්සිතො සඞ්ඝෙන උදායි භික්ඛු අන්තරා එකිස්සා ආපත්තියා…පෙ… මූලායපටිකස්සනාති ඉදං කරණවසෙන විපරිණාමෙත්වා ¶ මූලායපටිකස්සනාය පටිකස්සිතොති යොජෙතබ්බ’’න්ති. අථ වා ‘‘මූලාය පටිකස්සනා මූලායපටිකස්සනා’’ති අලුත්තසමාසවසෙන උත්තරපදෙන සමාසං කත්වා සඞ්ඝෙන ඉත්ථන්නාමො භික්ඛු අන්තරා සම්බහුලානං ආපත්තීනං ¶ අප්පටිච්ඡන්නානං හෙතු පටිකස්සිතො. සා මූලායපටිකස්සනා ඛමති සඞ්ඝස්සාති යොජෙතබ්බං. තථා හි වුත්තං තත්ථෙව (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.102) ‘‘අථ වා මූලායපටිකස්සනා ඛමති සඞ්ඝස්සාති උත්තරපදෙන සහ පච්චත්තවසෙනෙව යොජෙතුම්පි වට්ටතී’’ති.

තං දෙන්තෙන පඨමං මූලාය පටිකස්සිත්වා පච්ඡාපරිවාසො දාතබ්බොති එත්ථ තං ඔධානසමොධානපරිවාසං දෙන්තෙන පඨමං තං භික්ඛුං මූලාය පටිකස්සිත්වා මූලදිවසෙ ආකඩ්ඪිත්වා තස්ස අන්තරාපත්තියා සමොධානපරිවාසො දාතබ්බොති අත්ථො. යථා කිං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.102) ‘‘උදායිං භික්ඛුං අන්තරා එකිස්සා ආපත්තියා…පෙ… මූලාය පටිකස්සිත්වාති එත්ථ අන්තරා එකිස්සා ආපත්තියා හෙතුභූතාය උදායිං භික්ඛුං මූලාය පටිකස්සිත්වා මූලදිවසෙ ආකඩ්ඪිත්වා තස්සා අන්තරාපත්තියා සමොධානපරිවාසං දෙතූති යොජනා’’ති වුත්තං. මහාසුමත්ථෙරවාදෙ ආවිකාරාපෙත්වා විස්සජ්ජෙතබ්බොති තස්ස අතෙකිච්ඡභාවං තෙනෙව සඞ්ඝස්ස පාකටං කාරෙත්වා ලජ්ජීගණතො වියොජනවසෙන විස්සජ්ජෙතබ්බොති අත්ථො.

ඔධානසමොධානපරිවාසකථා නිට්ඨිතා.

244. අග්ඝෙන අග්ඝවසෙන අරහවසෙන සමොධානං අග්ඝසමොධානං, ආපන්නාසු සම්බහුලාසු ආපත්තීසු යා ආපත්තියො චිරතරප්පටිච්ඡන්නායො, තාසං අග්ඝෙන සමොධාය තාසං රත්තිපරිච්ඡෙදවසෙන අවසෙසානං ඌනතරප්පටිච්ඡන්නානං ආපත්තීනං පරිවාසො දීයති, අයං වුච්චති අග්ඝසමොධානො ¶ . සතං ආපත්තියොති කායසංසග්ගාදිවසෙන එකදිවසෙ ආපන්නා සතං ආපත්තියො. දසසතන්ති සහස්සආපත්තියො. රත්තිසතං ඡාදයිත්වානාති යොජෙතබ්බං. ‘‘අග්ඝසමොධානො නාම සභාගවත්ථුකායො සම්බහුලා ආපත්තියො ආපන්නස්ස බහුරත්තිං පටිච්ඡාදිතාපත්තියං නික්ඛිපිත්වා දාතබ්බො, ඉතරො නානාවත්ථුකානං වසෙනාති අයමෙතෙසං විසෙසො’’ති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. චූළවග්ග 102) වුත්තං.

අග්ඝසමොධානපරිවාසකථා නිට්ඨිතා.

246. ලිඞ්ගපරිවත්තනකකථායං ¶ යදි කස්සචි භික්ඛුනො ඉත්ථිලිඞ්ගං පාතු භවෙය්ය, කිං තෙන පුන උපජ්ඣා ගහෙතබ්බා, පුන උපසම්පදා කාතබ්බා, කිං භික්ඛූපසම්පදාතො පට්ඨාය වස්සගණනා කාතබ්බා, උදාහු ඉතො පට්ඨායාති පුච්ඡාය සති තං පරිහරිතුමාහ ‘‘සචෙ’’තිආදි. එවං සන්තෙ සා භික්ඛුනී භික්ඛූනං මජ්ඣෙයෙව වසිතබ්බං භවෙය්යාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘අප්පතිරූප’’න්තිආදි. එවං සන්තෙ භික්ඛුභූතකාලෙ ආපජ්ජිතාපත්තියො කථං කාතබ්බාති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘යා දෙසනාගාමිනියො වා’’තිආදි. තත්ථ භික්ඛූනං භික්ඛුනීහි සාධාරණාති සඤ්චරිත්තාදයො. අසාධාරණාති සුක්කවිස්සට්ඨිආදයො. හොතු භගවතො අනුඤ්ඤාතවසෙන ලිඞ්ගෙ පරිවත්තෙ අසාධාරණාපත්තීහි වුට්ඨිතභාවො, පුන පකතිලිඞ්ගෙ උප්පන්නෙ පුන ආපත්ති සියාති ආසඞ්කං පරිහරිතුං ‘‘පුන පකතිලිඞ්ගෙ’’තිආදි වුත්තං. ඉදානි තමත්ථං පාළියා සාධෙතුං ‘‘වුත්තඤ්චෙත’’න්තිආදිමාහ. තස්සත්ථො පඨමපාරාජිකවණ්ණනාය ටීකාසු (සාරත්ථ. ටී. 2.69; වජිර. ටී. පාරාජික 69) වුත්තනයෙනෙව දට්ඨබ්බො, ඉධ පන ගරුකාපත්තිවුට්ඨානකථාභූතත්තා සායෙව කථා වුච්චතෙ.

247. තත්ථ ¶ භික්ඛුනීහි සාධාරණාය පටිච්ඡන්නාය ආපත්තියාති සඤ්චරිත්තාදිආපත්තියා, හෙත්වත්ථෙ චෙතං කරණවචනං. පරිවසන්තස්සාති අනාදරෙ සාමිවචනං. පක්ඛමානත්තමෙව දාතබ්බං, න පුන පරිවාසො දාතබ්බො භික්ඛුනිභාවෙ අපරිවාසාරහත්තාති අධිප්පායො. මානත්තං චරන්තස්සාති අනාදරෙයෙව සාමිවචනං, ඡාරත්තමානත්තෙ ආචිණ්ණෙයෙව පරිවත්තති, පුන පක්ඛමානත්තමෙව දාතබ්බන්ති. තෙන වක්ඛති ‘‘සචෙ චිණ්ණමානත්තස්සා’’තිආදි. අකුසලවිපාකෙ පරික්ඛීණෙති පුරිසින්ද්රියස්ස අන්තරධානං සන්ධාය වුත්තං. ඉත්ථින්ද්රියපතිට්ඨානං පන කුසලවිපාකමෙව. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං ‘‘උභයම්පි අකුසලෙන අන්තරධායති, කුසලෙන පටිලබ්භතී’’ති. ඡාරත්තං මානත්තමෙව දාතබ්බං, න පරිවාසො දාතබ්බො, න වා පක්ඛමානත්තං දාතබ්බං.

‘‘අයං පන විසෙසො’’ති වත්වා තං විසෙසං දස්සෙතුමාහ ‘‘සචෙ’’තිආදි. පරිවාසදානං නත්ථි, ඡාරත්තං මානත්තමෙව දාතබ්බං. කස්මා? භික්ඛුනිකාලෙ පටිච්ඡන්නත්තා. භික්ඛුකාලෙ ඡන්නායෙව හි ආපත්ති පරිවාසාරහා හොති, නො භික්ඛුනිකාලෙති අයමෙතාසං විසෙසො. පක්ඛමානත්තං චරන්තියාති අනාදරෙ සාමිවචනං, පක්ඛමානත්තෙ ආචිණ්ණෙයෙවාති අත්ථො. තථා හි වක්ඛති ‘‘චිණ්ණමානත්තායා’’තිආදි. ඡාරත්තං මානත්තං චරන්තස්සාතිආදි වුත්තනයමෙව.

ඉදානි ¶ සඞ්ඝාදිසෙසාපත්ති යස්මා සාවසෙසගරුකාපත්ති හොති සතෙකිච්ඡා, තස්මා යථා නාම රොගාතුරො පුග්ගලො කිඤ්චි අත්තනො හිතසුඛකාරණං කාතුං න සක්කොති, තමෙනං කාරුණිකො තිකිච්ඡකො කරුණාසඤ්චොදිතො තිකිච්ඡං කත්වා ගෙලඤ්ඤතො වුට්ඨාපෙත්වා ¶ හිතසුඛං ජනෙති, එවං සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිසමඞ්ගී පුග්ගලො ආණාවීතික්කමන්තරායිකභාවතො සග්ගමොක්ඛමග්ගං සොධෙතුං න සක්කොති, තමෙනං මහාකාරුණිකො භගවා මහාකරුණාය සඤ්චොදිතමානසො අනෙකෙහි නයෙහි ආපත්තිතො වුට්ඨානං කත්වා සග්ගමොක්ඛසුඛෙ පතිට්ඨපෙති, භගවතො අධිප්පායඤ්ඤුනො අට්ඨකථාචරියාපි අනෙකෙහි කාරණෙහි භගවතො වචනස්ස අත්ථං පකාසෙත්වා විසුද්ධකාමානං නයං දෙන්ති, තථා ටීකාචරියාදයොපි. එවං දින්නෙ පන නයෙ යොනිසො මනසි කාතුං සක්කොන්තා පණ්ඩිතා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජන්ති, අසක්කොන්තා අඤ්ඤථා අත්ථං ගහෙත්වා න යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජන්ති, තෙසං දිට්ඨානුගතිං අනුගච්ඡන්තා සිස්සාදයොපි තථෙව කරොන්ති, තස්මා භගවතො වචනඤ්ච පුබ්බෙනාපරං සංසන්දිත්වා අට්ඨකථාටීකාදිවචනඤ්ච සම්මා තුලයිත්වා තථතො භගවතො අධිප්පායං ඤත්වා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජන්තෙහි ගරුකාපත්තිතො වුට්ඨහනත්ථං යොගො කරණීයො.

තස්මා යදා භික්ඛූ ආගච්ඡන්ති විනයධරස්ස සන්තිකං ‘‘ගරුකාපත්තිවුට්ඨානං කරිස්සාමා’’ති, තදා විනයධරෙන ‘‘ත්වං කතරාපත්තිං ආපන්නො’’ති පුච්ඡිතබ්බො. ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නො’’ති වුත්තෙ ‘‘කතරසඞ්ඝාදිසෙස’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමං නාමා’’ති වුත්තෙ සුක්කවිස්සට්ඨියං මොචෙතුකාමචෙතනා, උපක්කමො, මුච්චනන්ති තීණි අඞ්ගානි. කායසංසග්ගෙ මනුස්සිත්ථී, ඉත්ථිසඤ්ඤිතා, කායසංසග්ගරාගො, තෙන රාගෙන වායාමො, හත්ථග්ගාහාදිසමාපජ්ජනන්ති පඤ්ච අඞ්ගානි. දුට්ඨුල්ලවාචායං මනුස්සිත්ථී, ඉත්ථිසඤ්ඤිතා, දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදරාගො, තෙන රාගෙන ඔභාසනං, තඞ්ඛණවිජානනන්ති පඤ්ච අඞ්ගානි. අත්තකාමෙ මනුස්සිත්ථී, ඉත්ථිසඤ්ඤිතා, අත්තකාමපාරිචරියාය රාගො, තෙන රාගෙන වණ්ණභණනං, තඞ්ඛණවිජානනන්ති පඤ්ච අඞ්ගානි. සඤ්චරිත්තෙ යෙසු සඤ්චරිත්තං සමාපජ්ජති, තෙසං මනුස්සජාතිකතා ¶ , නාලංවචනීයතා, පටිග්ගණ්හනවීමංසනපච්චාහරණානීති පඤ්ච අඞ්ගානි. කුටිකාරෙ උල්ලිත්තාදීනං අඤ්ඤතරතා, හෙට්ඨිමපමාණසම්භවො, අදෙසිතවත්ථුකතා, පමාණාතික්කන්තතා, අත්තුද්දෙසිකතා, වාසාගාරතා, ලෙපඝටනාති සත්ත පමාණයුත්තාදීසු ඡධා අඞ්ගානි. විහාරකාරෙ තානියෙව ඡ අඞ්ගානි. දුට්ඨදොසෙ යං චොදෙති, තස්ස උපසම්පන්නොති සඞ්ඛ්යුපගමනං, තස්මිං සුද්ධසඤ්ඤිතා, යෙන පාරාජිකෙන චොදෙති ¶ , තස්ස දිට්ඨාදිවසෙන අමූලකතා, චාවනාධිප්පායෙන සම්මුඛාචොදනා, තස්ස තඞ්ඛණවිජානනන්ති පඤ්ච අඞ්ගානි. අඤ්ඤභාගියෙ අඤ්ඤභාගියස්ස අධිකරණස්ස කඤ්චිදෙසං ලෙසමත්තං උපාදියනතා, පුරිමානි පඤ්චාති ඡ අඞ්ගානි. සඞ්ඝභෙදෙ භෙදාය පරක්කමනං, ධම්මකම්මෙන සමනුභාසනං, කම්මවාචාපරියොසානං, අප්පටිනිස්සජ්ජනන්ති චත්තාරි අඞ්ගානි. භෙදානුවත්තකෙ අඞ්ගෙසු යථා තත්ථ පරක්කමනං, එවං ඉධ අනුවත්තනන්ති චත්තාරි අඞ්ගානි. දුබ්බචෙ අඞ්ගෙසු යථා තත්ථ පරක්කමනං, එවං ඉධ අවචනීයකරණතාති චත්තාරි අඞ්ගානි. කුලදූසකෙ අඞ්ගෙසු යථා තත්ථ පරක්කමනං, එවං ඉධ ඡන්දාදීහි පාපනන්ති චත්තාරි අඞ්ගානි. ඉති ඉමානි අඞ්ගානි සොධෙත්වා සචෙ අඞ්ගපාරිපූරී හොති, ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති වත්තබ්බො. නො චෙ, ‘‘නායං සඞ්ඝාදිසෙසො, ථුල්ලච්චයාදීසු අඤ්ඤතරාපත්තී’’ති වත්වා ‘‘නායං වුට්ඨානගාමිනී, දෙසනාගාමිනී අයං ආපත්ති, තස්මා පතිරූපස්ස භික්ඛුස්ස සන්තිකෙ දෙසෙහී’’ති වත්වා දෙසාපෙතබ්බො.

අථ පන අනාපත්තිච්ඡායා පඤ්ඤායති, ‘‘අනාපත්තී’’ති වත්වා උය්යොජෙතබ්බා. සචෙ පන සඞ්ඝාදිසෙසච්ඡායා පඤ්ඤායති, ‘‘ත්වං ඉමං ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා ඡාදෙසි, න ඡාදෙසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘න ඡාදෙමී’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි ත්වං න පරිවාසාරහො, මානත්තාරහොව හොතී’’ති වත්තබ්බො. ‘‘ඡාදෙමී’’ති පන වුත්තෙ ‘‘දසසු ආකාරෙසු අඤ්ඤතරකාරණෙන ¶ ඡාදෙසි, උදාහු අඤ්ඤකාරණෙනා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘දසසු අඤ්ඤතරකාරණෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘එවම්පි මානත්තාරහො හොති, න පරිවාසාරහො’’ති වත්තබ්බො. අථ ‘‘අඤ්ඤකාරණෙනා’’ති වදති, එවං සන්තෙපි ‘‘ත්වං ආපත්තිආපන්නභාවං ජානන්තො පටිච්ඡාදෙසි, උදාහු අජානන්තො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අජානන්තො පටිච්ඡාදෙමී’’ති වුත්තෙ ච ‘‘ආපත්තිආපන්නභාවං සරන්තො පටිච්ඡාදෙසි, උදාහු විසරිත්වා පටිච්ඡාදෙසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘විසරිත්වා පටිච්ඡාදෙමී’’ති වුත්තෙ ච ‘‘ආපත්තිආපන්නභාවෙ වෙමතිකො හුත්වා පටිච්ඡාදෙසි, උදාහු නිබ්බෙමතිකො හුත්වා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘වෙමතිකො හුත්වා’’ති වුත්තෙ ච ‘‘න ත්වං පරිවාසාරහො, මානත්තාරහොව හොතී’’ති වත්තබ්බො.

අථ ‘‘ජානන්තො පටිච්ඡාදෙමී’’ති වුත්තෙ ච ‘‘සරන්තො පටිච්ඡාදෙමී’’ති වුත්තෙ ච ‘‘නිබ්බෙමතිකො හුත්වා පටිච්ඡාදෙමී’’ති වුත්තෙ ච ‘‘ත්වං පරිවාසාරහො’’ති වත්තබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං සමුච්චයක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 144) ‘‘සො එවං වදති ‘යායං, ආවුසො, ආපත්ති ජානපටිච්ඡන්නා, ධම්මිකං තස්සා ආපත්තියා පරිවාසදානං, ධම්මත්තා රුහති. යා ච ඛ්වායං, ආවුසො, ආපත්ති අජානප්පටිච්ඡන්නා, අධම්මිකං තස්සා ආපත්තියා පරිවාසදානං, අධම්මත්තා න ¶ රුහති. එකිස්සා, ආවුසො, ආපත්තියා භික්ඛු මානත්තාරහො’’’ති ච, ‘‘සො එවං වදති ‘යායං ආපත්ති සරමානපටිච්ඡන්නා, ධම්මිකං තස්සා ආපත්තියා පරිවාසදානං, ධම්මත්තා රුහති. යා ච ඛ්වායං ආපත්ති අසරමානපටිච්ඡන්නා, අධම්මිකං තස්සා ආපත්තියා පරිවාසදානං, අධම්මත්තා න රුහති. එකිස්සා, ආවුසො, ආපත්තියා භික්ඛු මානත්තාරහො’’’ති ච, ‘‘සො එවං වදති ‘යායං, ආවුසො, ආපත්ති නිබ්බෙමතිකපටිච්ඡන්නා, ධම්මිකං තස්සා ආපත්තියා පරිවාසදානං, ධම්මත්තා රුහති. යා ච ඛ්වායං, ආවුසො, ආපත්ති ¶ වෙමතිකපටිච්ඡන්නා, අධම්මිකං තස්සා ආපත්තියා පරිවාසදානං, අධම්මත්තා න රුහති. එකිස්සා, ආවුසො, ආපත්තියා භික්ඛුමානත්තාරහො’’’ති ච.

එවං පරිවාසාරහභාවං පකාසෙත්වා ‘‘අයං භික්ඛු පරිවාසාරහො, තීසු පරිවාසෙසු කතරපරිවාසාරහො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘භික්ඛු ත්වං කති ආපත්තියො ඡාදෙසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එකං ආපත්ති’’න්ති වා ‘‘ද්වෙ තීණි තතුත්තරි වා ආපත්තියො ඡාදෙමී’’ති වා වුත්තෙ ‘‘කතීහං ත්වං ආපත්තිං පටිච්ඡාදෙසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එකාහමෙවාහං පටිච්ඡාදෙමී’’ති වා ‘‘ද්වීහං තීහං තතුත්තරි වා පටිච්ඡාදෙමී’’ති වා වුත්තෙ ‘‘යාවතීහං පටිච්ඡාදෙසි, තාවතීහං ත්වං පටිවසිස්සසී’’ති වත්තබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘යාවතීහං ජානං පටිච්ඡාදෙති, තාවතීහං තෙන භික්ඛුනා අකාමා පරිවත්ථබ්බ’’න්ති. තතො ‘‘අයං භික්ඛු ආපත්තිපරියන්තං ජානාති, තස්මා පටිච්ඡන්නපරිවාසාරහො’’ති (පාරා. 442) ඤත්වා තදනුරූපා කම්මවාචා කාතබ්බා.

එත්ථ ච ආපත්තිපරියන්තපුච්ඡනං කම්මවාචාකරණත්ථමෙව හොති, රත්තිපරියන්තපුච්ඡනං පන තදත්ථඤ්චෙව සුද්ධන්තපරිවාසස්ස අනනුරූපභාවදස්සනත්ථඤ්ච හොති. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (චුළව. අට්ඨ. 102) ‘‘සො දුවිධො චූළසුද්ධන්තො මහාසුද්ධන්තොති, දුවිධොපි චෙස රත්තිපරිච්ඡෙදං සකලං වා එකච්චං වා අජානන්තස්ස ච අසරන්තස්ස ච තත්ථ වෙමතිකස්ස ච දාතබ්බො. ආපත්තිපරියන්තං පන ‘අහං එත්තකා ආපත්තියො ආපන්නො’ති ජානාතු වා, මා වා, අකාරණමෙත’’න්ති. තතො තස්ස භික්ඛුනො නිසීදනට්ඨානං ජානිතබ්බං. දුවිධඤ්හි නිසීදනට්ඨානං අනික්ඛිත්තවත්තෙන නිසීදිතබ්බට්ඨානං, නික්ඛිත්තවත්තෙන නිසීදිතබ්බට්ඨානන්ති.

තත්ථ ¶ අප්පභික්ඛුකෙ විහාරෙ සභාගභික්ඛූනං වසනට්ඨානෙ උපචාරසීමාපරිච්ඡින්නො අන්තොවිහාරො අනික්ඛිත්තවත්තෙන නිසීදිතබ්බට්ඨානං හොති. උපචාරසීමං අතික්කම්ම මහාමග්ගතො ඔක්කම්ම ¶ ගුම්බවතිපටිච්ඡන්නට්ඨානං නික්ඛිත්තවත්තෙන නිසීදිතබ්බට්ඨානං හොති. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 102) ‘‘සචෙ අප්පභික්ඛුකො විහාරො හොති, සභාගා භික්ඛූ වසන්ති, වත්තං අනික්ඛිපිත්වා විහාරෙයෙව රත්තිපරිග්ගහො කාතබ්බො. අථ න සක්කා සොධෙතුං, වුත්තනයෙනෙව වත්තං නික්ඛිපිත්වා පච්චූසසමයෙ එකෙන භික්ඛුනා සද්ධිං මානත්තවණ්ණනායං වුත්තනයෙනෙව උපචාරසීමං අතික්කමිත්වා මහාමග්ගා ඔක්කම්ම පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ නිසීදිත්වා අන්තොඅරුණෙයෙව වුත්තනයෙනෙව වත්තං සමාදියිත්වා තස්ස භික්ඛුනො පරිවාසො ආරොචෙතබ්බො’’ති. ‘‘මානත්තවණ්ණනායං වුත්තනයෙනෙවා’’ති ච ‘‘සචෙ අප්පභික්ඛුකො විහාරො හොති, සභාගා භික්ඛූ වසන්ති, වත්තං අනික්ඛිපිත්වා අන්තොවිහාරෙයෙව රත්තියො ගණෙතබ්බා. අථ න සක්කා සොධෙතුං, වුත්තනයෙනෙව වත්තං නික්ඛිපිත්වා පච්චූසසමයෙ චතූහි පඤ්චහි වා භික්ඛූහි සද්ධිං පරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස පරික්ඛෙපතො, අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානතො ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා මහාමග්ගතො ඔක්කම්ම ගුම්බෙන වා වතියා වා පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ නිසීදිතබ්බ’’න්ති (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 238) ඉදං වචනං සන්ධාය වුත්තං.

තත්ථ අප්පභික්ඛුකො විහාරො හොතීති ඉදං බහුභික්ඛුකෙ විහාරෙ අඤ්ඤෙ භික්ඛූ ගච්ඡන්ති, අඤ්ඤෙ භික්ඛූ ආගච්ඡන්ති, තස්මා රත්තිච්ඡෙදවත්තභෙදකාරණානි සොධෙතුං දුක්කරත්තා වුත්තං. වක්ඛති හි ‘‘අථ න සක්කා සොධෙතු’’න්ති. සභාගා භික්ඛූ වසන්තීති ඉදං විසභාගානං වෙරීභික්ඛූනං සන්තිකෙ වත්තං ආරොචෙන්තො පකාසෙතුකාමො හොති ¶ , තස්මා වුත්තං. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 102; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 236) ‘‘තස්මා අවෙරිසභාගස්ස සන්තිකෙ ආරොචෙතබ්බා. යො පන විසභාගො හොති සුත්වා පකාසෙතුකාමො, එවරූපස්ස උපජ්ඣායස්සපි සන්තිකෙ නාරොචෙතබ්බා’’ති, තස්මා විසභාගානං වසනට්ඨානෙ වත්තං අසමාදියිත්වා බහියෙව කාතුම්පි වට්ටතීති දට්ඨබ්බං. විහාරෙයෙවාති අන්තොඋපචාරසීමායමෙව. වක්ඛති හි ‘‘අථ න සක්කා…පෙ… උපචාරසීමං අතික්කමිත්වා’’ති. රත්තිපරිග්ගහො කාතබ්බොති රත්තිගණනා කාතබ්බා. වුත්තඤ්හි මානත්තවණ්ණනායං ‘‘රත්තියො ගණෙතබ්බා’’ති. අථ න සක්කා සොධෙතුන්ති බහුභික්ඛුකත්තා වා විහාරස්ස විසභාගානං වසනට්ඨානත්තා වා රත්තිච්ඡෙදවත්තාභෙදකාරණානිපි සොධෙතුං න සක්කා. වත්තං නික්ඛිපිත්වාති පරිවාසවත්තං නික්ඛිපිත්වා. පච්චූසසමයෙති පච්ඡිමයාමකාලෙ අරුණොදයතො පුරෙතරමෙව. තථා හි වක්ඛති ‘‘අන්තොඅරුණෙයෙව වුත්තනයෙන වත්තං සමාදියිත්වා තස්ස භික්ඛුනො පරිවාසො ආරොචෙතබ්බො’’ති. එකෙන භික්ඛුනා සද්ධින්ති විප්පවාසරත්තිච්ඡෙදවිමුච්චනත්ථං විනා පකතත්තෙන සභික්ඛුකආවාසඅභික්ඛුකඅනාවාසගමනසඞ්ඛාතවත්තභෙදවිමුච්චනත්ථඤ්ච ¶ වුත්තං. තථා හි වුත්තං ‘‘න, භික්ඛවෙ, පාරිවාසිකෙන භික්ඛුනා සභික්ඛුකා ආවාසා අභික්ඛුකො අනාවාසො ගන්තබ්බො අඤ්ඤත්ර පකතත්තෙන අඤ්ඤත්ර අන්තරායා’’ති (චූළව. 76).

මානත්තවණ්ණනායං වුත්තනයෙනාති ‘‘පරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස පරික්ඛෙපතො, අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානතො ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා’’ති වුත්තනයෙන. යදි එවං විසමමිදං නයදස්සනං, පරික්ඛෙපපරික්ඛෙපාරහට්ඨානෙ එව හි උපචාරසීමා හොති, කස්මා තත්ථ උපචාරසීමතො ද්වෙලෙඩ්ඩුපාතාතික්කමො වුත්තො, ඉධ පන උපචාරසීමාතික්කමො එවාති ¶ ? සච්චං, තථාපි විහාරෙ භික්ඛූනං සජ්ඣායාදිසද්දසවනසබ්භාවතො සුවිදූරාතික්කමො වුත්තො, ඉධ පන උපචාරසීමතො අතික්කමමත්තොපි අතික්කමොයෙවාති කත්වා වුත්තො. බුද්ධමතඤ්ඤුනො හි අට්ඨකථාචරියා. තථා හි වුත්තං වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. චූළවග්ග 97) ‘‘පරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස පරික්ඛෙපතොතිආදි කිඤ්චාපි පාළියං නත්ථි, අථ ඛො අට්ඨකථාචරියානං වචනෙන තථා එව පටිපජ්ජිතබ්බන්ති ච වුත්ත’’න්ති.

මානත්තවණ්ණනායං චතූහි පඤ්චහි වා භික්ඛූහි සද්ධින්ති ඉදං පන ඌනෙගණෙචරණරත්තිච්ඡෙදවිමුච්චනත්ථං වුත්තං. ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වාතිආදි අඤ්ඤෙසං භික්ඛූනං සවනූපචාරදස්සනූපචාරවිජහනත්ථං වුත්තං. තෙනෙවාහ ටීකාචරියො ‘‘ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වාති ඉදං විහාරෙ භික්ඛූනං සජ්ඣායාදිසද්දසවනූපචාරවිජහනත්ථං වුත්තං, ‘මහාමග්ගතො ඔක්කම්මාති ඉදං මග්ගපටිපන්නානං භික්ඛූනං සවනූපචාරවිජහනත්ථං, ගුම්බෙන වාතිආදි දස්සනූපචාරවිජහනත්ථ’’න්ති. තස්මා යථාවුත්තං දුවිධං ඨානං පරිවසන්තමානත්තචාරිකභික්ඛූහි නිසීදිතබ්බට්ඨානං හොති. තෙසු ච යදි අන්තොවිහාරෙයෙව නිසීදිත්වා පරිවසති, උපචාරසීමගතානං සබ්බෙසං භික්ඛූනං ආරොචෙතබ්බං හොති. අථ බහිඋපචාරසීමායං, දිට්ඨරූපානං සුතසද්දානං ආරොචෙතබ්බං. අදිට්ඨඅසුතානම්පි අන්තොද්වාදසහත්ථගතානං ආරොචෙතබ්බමෙව. වුත්තඤ්හි වජිරබුද්ධිටීකායං ‘‘වත්තං නික්ඛිපිත්වා වසන්තස්ස උපචාරසීමගතානං සබ්බෙසං ආරොචනකිච්චං නත්ථි, දිට්ඨරූපානං සුතසද්දානං ආරොචෙතබ්බං. අදිට්ඨඅස්සුතානම්පි අන්තොද්වාදසහත්ථගතානං ආරොචෙතබ්බං. ඉදං වත්තං නික්ඛිපිත්වා වසන්තස්ස ලක්ඛණන්ති වුත්ත’’න්ති. ඉදඤ්ච වත්තං අනික්ඛිපිත්වා වසන්තස්ස අන්තොවිහාරෙයෙව රත්තිපරිග්ගහස්ස ච නික්ඛිපිත්වා වසන්තස්ස උපචාරසීමං අතික්කමිත්වා වත්තසමාදානස්ස ච අට්ඨකථායං වුත්තත්තා වුත්තං. උපචාරො පන ¶ අන්තොසීමාය ¶ ඨිතානං සකලඋපචාරසීමා හොති, බහිඋපචාරසීමාය ඨිතානං ද්වාදසහත්ථමත්තං. තෙනෙව හි උද්දෙසභත්තාදිසඞ්ඝලාභො යදි අන්තොසීමාය උප්පජ්ජති, සීමට්ඨකසඞ්ඝස්ස හොති. යදි බහිසීමායං, ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ පත්තභික්ඛූනං, තස්මා උපචාරවසෙනපි එස අත්ථො විඤ්ඤායති. තථා හි වුත්තං වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. චූළවග්ග 97) ‘‘අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වාති ද්වාදසහත්ථෙ උපචාරෙ සල්ලක්ඛෙත්වා අනික්ඛිත්තවත්තානං උපචාරසීමාය ආගතභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා සහවාසාදිකං වෙදිතබ්බන්ති ච වුත්ත’’න්ති.

එවං අනික්ඛිත්තවත්තානං හුත්වා පරිවසන්තානං අන්තොවිහාරෙයෙව වසනස්ස, නික්ඛිත්තවත්තානං හුත්වා පරිවසන්තානං විහාරතො බහි ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා වසනස්ස ච අට්ඨකථාදීසු පකරණෙසු ආගතත්තා තථාගතනයො පකරණාගතනයො හොති. ඉදානි පන ආචරියා අනික්ඛිත්තවත්තස්ස ච රත්තිච්ඡෙදවත්තභෙදදොසෙ පරිහරිතුං අතිදුක්කරත්තා, නික්ඛිත්තවත්තස්ස ච දෙවසිකං පච්චූසසමයෙ බහිසීමගමනස්ස දුක්ඛත්තා, වාළසරීසපාදිපරිසයස්ස ච ආසඞ්කිතබ්බභාවතො රත්තිච්ඡෙදවත්තභෙදපරිහරණවසෙන ලක්ඛණපාරිපූරිමෙව මනසි කරොන්තා නික්ඛිත්තවත්තාපි සමානා අන්තොවිහාරෙයෙව පරිවාසවසනඤ්ච මානත්තචරණඤ්ච කරොන්ති.

එකච්චෙ ආචරියා බහිඋපචාරසීමායං පතිරූපට්ඨානෙ පකතත්තානං භික්ඛූනං වසනසාලං කාරාපෙත්වා පාරිවාසිකභික්ඛූනං නිපජ්ජනමඤ්චං සබ්බතො ඡන්නපරිච්ඡින්නං සද්වාරබන්ධනං සුගුත්තං කාරාපෙත්වා තං පදෙසං වතියා පරික්ඛිපාපෙත්වා සායන්හසමයෙ තත්ථ ගන්ත්වා උපට්ඨාකසාමණෙරාදයො නිවත්තාපෙත්වා පුරිමයාමෙ වා මජ්ඣිමයාමෙ වා සමන්තතො සද්දඡිජ්ජනකාලෙ පකතත්තභික්ඛූ සාලායං නිපජ්ජාපෙත්වා පාරිවාසිකභික්ඛූ ¶ වත්තං සමාදාපෙත්වා ආරොචාපෙත්වා අත්තනො අත්තනො මඤ්චකෙසු නිපජ්ජාපෙත්වා පච්ඡිමයාමකාලෙ උට්ඨාපෙත්වා අරුණෙ උට්ඨිතෙ ආරොචාපෙත්වා වත්තං නික්ඛිපාපෙන්ති. එස නයො පකරණෙසු අනාගතත්තා ආචරියානං මතෙන කතත්තා ආචරියනයො නාම. එස නයොපි යථාරුතතො පකරණෙසු අනාගතොපි පකරණානුලොමවසෙන රත්තිච්ඡෙදවත්තභෙදදොසෙ පරිහරිත්වා ලජ්ජිපෙසලෙහි බහුස්සුතෙහි සික්ඛාකාමෙහි විනයෙ පකතඤ්ඤූහි විචාරිතො සමානො සුන්දරො පසත්ථොව හොති, තස්මා ‘‘අනුලොමනයො’’තිපි වත්තුං වට්ටති.

නනු ච අනික්ඛිත්තවත්තානංයෙව අන්තොවිහාරෙ වසනං අට්ඨකථායං වුත්තං, අථ කස්මා නික්ඛිත්තවත්තාපි සමානා වසන්තීති? සච්චං, තත්ථ පන අප්පභික්ඛුකත්තා සභාගභික්ඛූනං වසනට්ඨානත්තා ¶ ච රත්තිච්ඡෙදවත්තභෙදදොසෙ ච පරිහරිතුං සක්කුණෙය්යභාවතො සකලරත්තින්දිවම්පි වත්තං අනික්ඛිපිත්වා වසනං වුත්තං, ඉධ පන තථා අසක්කුණෙය්යභාවතො දිවා වත්තං නික්ඛිපිත්වා රත්තියං සමාදියන්තො ආගන්තුකානං අනාගමනකාලභාවතො, සද්දඡිජ්ජනකාලභාවතො ච රත්තිච්ඡෙදාදිදොසෙ පරිහරිතුං සක්කුණෙය්යත්තා තදනුලොමොයෙව හොතීති මන්ත්වා ආචරියා එවං කරොන්තීති දට්ඨබ්බං.

එවං හොතු, බහිඋපචාරසීමාය වසන්තානං පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ නිසීදනමෙව අට්ඨකථායං වුත්තං, න පකතත්තසාලාකරණමඤ්චකරණාදීනි, අථ කස්මා එතානි කරොන්තීති? සච්චං, තථාපි පකතත්තසාලාකරණං පාරිවාසිකානං භික්ඛූනං පකතත්තෙහි භික්ඛූහි විප්පවාසරත්තිච්ඡෙදවත්තභෙදදොසපරිහරණත්ථං, තං ‘‘තයො ඛො, උපාලි, පාරිවාසිකස්ස භික්ඛුනො රත්තිච්ඡෙදා සහවාසො, විප්පවාසො, අනාරොචනා’’ති වුත්තපාඨං ¶ (චූළව. 83) අනුලොමෙති. මඤ්චකරණං සහවාසරත්තිච්ඡෙදවත්තභෙදදොසපරිහරණත්ථං, තං ‘‘න, භික්ඛවෙ, පාරිවාසිකෙන භික්ඛුනා පකතත්තෙන භික්ඛුනා සද්ධිං එකච්ඡන්නෙ ආවාසෙ වත්ථබ්බං, න එකච්ඡන්නෙ අනාවාසෙ වත්ථබ්බං, න එකච්ඡන්නෙ ආවාසෙ වා අනාවාසෙ වා වත්ථබ්බ’’න්ති වුත්තපාඨඤ්ච (චූළව. 81) යථාවුත්තපාඨඤ්ච අනුලොමෙති. ආදි-සද්දෙන සායන්හසමයෙ ගමනාදීනි සඞ්ගණ්හාති. තෙසු අට්ඨකථායං පච්චූසසමයෙ ගමනෙ එව වුත්තෙපි සායන්හසමයෙ ගමනං රත්තිගමනස්ස බහුපරිස්සයත්තා පරිස්සයවිනොදනත්ථං, තං ‘‘අන්තරායතො පරිමුච්චනත්ථාය ගන්තබ්බමෙවා’’ති වුත්තං අට්ඨකථාපාඨං (චූළව. අට්ඨ. 76) අනුලොමෙති. උපට්ඨාකසාමණෙරාදීනං නිවත්තාපනං අනුපසම්පන්නෙන සහසෙය්යසඞ්කානිවත්තනත්ථං, තං ‘‘යො පන භික්ඛු අනුපසම්පන්නෙන සහසෙය්යං කප්පෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති වුත්තං මාතිකාපාඨං (පාචි. 49) අනුලොමෙති. පුරිමයාමෙ වා මජ්ඣිමයාමෙ වා සමන්තතො සද්දඡිජ්ජනකාලෙ පකතත්තභික්ඛූ සාලායං නිපජ්ජාපෙත්වා පාරිවාසිකභික්ඛූනං වත්තසමාදාපනං අඤ්ඤභික්ඛූනං සද්දසවනවිවජ්ජනත්ථං, තං අනාරොචනරත්තිච්ඡෙදදොසපරිහරණත්ථං, තං යථාවුත්තරත්තිච්ඡෙදපාඨං අනුලොමෙති.

නනු ච අට්ඨකථායං අන්තොඅරුණෙයෙව වත්තසමාදාපනං වුත්තං, අථ කස්මා ‘‘පුරිමයාමමජ්ඣිමයාමෙසූ’’ති වුත්තන්ති? නායං දොසො, හිය්යොඅරුණුග්ගමනතො පට්ඨාය හි යාව අජ්ජඅරුණුග්ගමනා එකො රත්තින්දිවො අජ්ජඅරුණස්ස අන්තො නාම, අජ්ජඅරුණතො පට්ඨාය පච්ඡාකාලො අරුණස්ස බහි නාම, තස්මා පුරිමමජ්ඣිමයාමෙසු කතවත්තසමාදානම්පි අරුණොදයතො ¶ පුරෙ කතත්තා අන්තොඅරුණෙ කතංයෙව හොති. වත්තං අසමාදියිත්වා නිපජ්ජනෙ ච සති නිද්දාවසෙන අරුණුග්ගමනකාලං අජානිත්වා වත්තසමාදානං අතික්කන්තං ¶ භවෙය්ය, තස්මා පුරෙතරමෙව සමාදානං කත්වා නිපජ්ජනං ඤායාගතං හොති, ‘‘අන්තොඅරුණෙයෙව වුත්තනයෙනෙව වත්තං සමාදියිත්වා’’ති වුත්තඅට්ඨකථාපාඨඤ්ච (චූළව. අට්ඨ. 102) අනුලොමෙති.

එවං හොතු, එවං සන්තෙපි කස්මා ‘‘ආරොචාපෙත්වා’’ති වුත්තං, නනු මාළකසීමායං සමාදින්නකාලෙයෙව වත්තමාරොචිතන්ති? සච්චං ආරොචිතං, අයං පන භික්ඛු දිවා වත්තං නික්ඛිපිත්වා නිසින්නො, ඉදානි සමාදින්නො, තස්මා මාළකසීමාය ආරොචිතම්පි පුන ආරොචෙතබ්බං හොති. ඉදම්පි ‘‘අන්තොඅරුණෙයෙව වුත්තනයෙනෙව වත්තං සමාදියිත්වා තස්ස භික්ඛුනො පරිවාසො ආරොචෙතබ්බො’’ති පාඨං (චූළව. අට්ඨ. 102) අනුලොමෙති. අථ ‘‘අත්තනො අත්තනො මඤ්චකෙසු නිපජ්ජාපෙත්වා’’ති කස්මා වුත්තං, නනු අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස මඤ්චෙසු නිපජ්ජමානාපි පකතත්තසාලතො නිබ්බොදකපතනට්ඨානතො බහි නිපජ්ජමානා සහවාසරත්තිච්ඡෙදදොසතො මුත්තායෙවාති? න පනෙවං දට්ඨබ්බං. න හි පාරිවාසිකො පකතත්තභික්ඛූහෙව එකච්ඡන්නෙ නිපන්නො සහවාසරත්තිච්ඡෙදප්පත්තො හොති, අථ ඛො අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි හොතියෙව. වුත්තඤ්චෙතං සමන්තපාසාදිකායං (චූළව. අට්ඨ. 81) ‘‘සචෙ හි ද්වෙ පාරිවාසිකා එකතො වසෙය්යුං, තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අජ්ඣාචාරං ඤත්වා අගාරවා වා විප්පටිසාරිනො වා හුත්වා පාපිට්ඨතරං වා ආපත්තිං ආපජ්ජෙය්යුං විබ්භමෙය්යුං වා, තස්මා නෙසං සහසෙය්යා සබ්බප්පකාරෙන පටික්ඛිත්තා’’ති. ‘‘පච්ඡිමයාමකාලෙ උට්ඨාපෙත්වා අරුණෙ උට්ඨිතෙ ආරොචාපෙත්වා වත්තං නික්ඛිපාපෙන්තී’’ති එත්ථ අරුණෙ අනුට්ඨිතෙයෙව වත්තනික්ඛිපනෙ කරියමානෙ රත්තිච්ඡෙදො හොති, සා රත්ති ගණනූපගා න හොති, තස්මා පඨමපරිච්ඡෙදෙ වුත්තං අරුණකථාවිනිච්ඡයං ඔලොකෙත්වා අරුණුග්ගමනභාවො සුට්ඨු ජානිතබ්බො.

‘‘ආරොචාපෙත්වා ¶ වත්තං නික්ඛිපාපෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. කස්මා ආරොචාපෙති, නනු සමාදින්නකාලෙයෙව ආරොචිතන්ති? සච්චං, තථාපි පාරිවාසිකවත්තසමාදානකාලෙ ආරොචිතෙසු භික්ඛූසු එකච්චෙ නික්ඛිපනකාලෙ ගච්ඡන්ති, අඤ්ඤෙ ආගච්ඡන්ති, එවං පරිසසඞ්කමනම්පි සියා, තථා ච සති අභිනවාගතානං සබ්භාවා ආරොචෙතබ්බං හොති, අසති පන අභිනවාගතභික්ඛුම්හි ආරොචනකිච්චං නත්ථි. එවං සන්තෙපි ආරොචනෙ දොසාභාවතො පුන ආරොචනං ඤායාගතං හොති, මානත්තචරණකාලෙ පන සමාදානෙ ආරොචිතෙපි නික්ඛිපනෙ අවස්සං ආරොචෙතබ්බමෙව ¶ . කස්මා? දිවසන්තරභාවතො. ‘‘දෙවසිකං ආරොචෙතබ්බ’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 90) හි වුත්තං. එවං සන්තෙපි සායං සමාදානකාලෙ ආරොචෙස්සති, තස්මා නික්ඛිපනෙ ආරොචනකිච්චං නත්ථීති චෙ? න, සායං සමාදානකාලෙ එතෙ භික්ඛූ ආගච්ඡිස්සන්තිපි, න ආගච්ඡිස්සන්තිපි, අනාගතානං කථං ආරොචෙතුං ලභිස්සති, අනාරොචනෙ ච සති රත්තිච්ඡෙදො සියා, තස්මා තස්මිං දිවසෙ අරුණෙ උට්ඨිතෙ වත්තනික්ඛිපනතො පුරෙයෙව ආරොචෙතබ්බන්ති නො මති, සුට්ඨුතරං උපධාරෙත්වා ගහෙතබ්බං. එවං පකරණාගතනයෙන වා පකරණානුලොමආචරියනයෙන වා සම්මාසම්බුද්ධස්ස ආණං පතිට්ඨාපෙන්තෙන විනයකොවිදෙන බහුස්සුතෙන ලජ්ජීපෙසලභූතෙන විනයධරෙන විසුද්ධිකාමානං පෙසලානං භික්ඛූනං සීලවිසුද්ධත්ථාය සුට්ඨු විචාරෙත්වා පරිවාසවත්තාමානත්තචරණවත්තානි ආචික්ඛිතබ්බානීති.

ඉමස්මිං ඨානෙ ලජ්ජීභික්ඛූනං පරිවාසාදිකථාය කුසලත්ථං නානාවාදනයො වුච්චතෙ – කෙචි භික්ඛූ ‘‘පකතත්තසාලං කුරුමානෙන තස්සා සාලාය මජ්ඣෙ ථම්භං නිමිත්තං කත්වා තතො ද්වාදසහත්ථමත්තං පදෙසං සල්ලක්ඛෙත්වා යථා පඤ්ඤත්තෙ ¶ පාරිවාසිකානං මඤ්චෙ නිපන්නස්ස භික්ඛුස්ස ගීවා තස්ස පදෙසස්ස උපරි හොති, තථා පඤ්ඤාපෙතබ්බො. එවං කතෙ සුකතං හොතී’’ති වදන්ති කරොන්ති ච. එකච්චෙ ‘‘මඤ්චෙ නිපන්නස්ස භික්ඛුස්ස කටි තස්ස පදෙසස්ස උපරි හොති, යථා පඤ්ඤාපෙතබ්බො, එවං කතෙ සුකතං හොතී’’ති වදන්ති කරොන්ති ච, තං වචනං නෙව පාළියං, න අට්ඨකථාටීකාදීසු විජ්ජති, කෙවලං තෙසං පරිකප්පමෙව. අයං පන නෙසං අධිප්පායො සියා – ‘‘ද්වාදසහත්ථං පන උපචාරං මුඤ්චිත්වා නිසීදිතුං වට්ටතී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තවචනඤ්ච ‘‘අථ ද්වාදසහත්ථං උපචාරං ඔක්කමිත්වා අජානන්තස්සෙව ගච්ඡති, රත්තිච්ඡෙදො හොති එව, වත්තභෙදො පන නත්ථී’’ති අට්ඨකථාවචනඤ්ච (චූළව. අට්ඨ. 97) ‘‘අදිට්ඨඅස්සුතානම්පි අන්තොද්වාදසහත්ථගතානං ආරොචෙතබ්බ’’න්ති වුත්තටීකාවචනඤ්ච (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.97) ‘‘අදිට්ඨඅස්සුතානම්පි අන්තොද්වාදසහත්ථගතානං ආරොචෙතබ්බං, ‘ඉදං වත්තං නික්ඛිපිත්වා වසන්තස්ස ලක්ඛණ’න්ති වුත්ත’’න්ති වුත්තවජිරබුද්ධිටීකාවචනඤ්ච (වජිර. ටී. චූළවග්ග 97) ‘‘අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වාති ද්වාදසහත්ථෙ උපචාරෙ සල්ලක්ඛෙත්වා, අනික්ඛිත්තවත්තානං උපචාරසීමාය ආගතභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා සහවාසාදිකං වෙදිතබ්බ’’න්ති වුත්තං වජිරබුද්ධිටීකාවචනඤ්ච පස්සිත්වා අයොනිසො අත්ථං ගහෙත්වා සබ්බත්ථ ද්වාදසහත්ථමෙව පමාණං, තතො ඌනම්පි අධිකම්පි න වට්ටති, තස්මා යථාවුත්තනයෙන මජ්ඣෙ ථම්භතො ද්වාදසහත්ථමත්තෙ පදෙසෙ නිපන්නස්ස භික්ඛුස්ස ¶ ගීවා වා කටි වා හොතු, එවං සන්තෙ ද්වාදසහත්ථප්පදෙසෙ පාරිවාසිකභික්ඛු හොති, තතො සහවාසතො වා විප්පවාසතො වා රත්තිච්ඡෙදවත්තභෙදදොසා න හොන්තීති.

තත්රෙවං යුත්තායුත්තවිචාරණා කාතබ්බා. යථාවුත්තපාඨෙසු පඨමපාඨස්ස අයමධිප්පායො – පකතත්තභික්ඛුම්හි ඡමාය ¶ නිසින්නෙ යදි පාරිවාසිකභික්ඛු ආසනෙ නිසීදිතුකාමො, පකතත්තස්ස භික්ඛුනො නිසින්නට්ඨානතො ද්වාදසහත්ථං උපචාරං මුඤ්චිත්වාව නිසීදිතුං වට්ටති, න ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙති. එතෙන ද්වීසුපි ඡමාය නිසින්නෙසු ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙපි වට්ටති, ද්වාදසහත්ථප්පදෙසතො බහි නිසීදන්තො ආසනෙපි නිසීදිතුං වට්ටතීති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘න ඡමාය නිසින්නෙති පකතත්තෙ භූමියං නිසින්නෙ ඉතරෙන අන්තමසො තිණසන්ථරෙපි උච්චතරෙ වාලිකතලෙපි වා න නිසීදිතබ්බං, ද්වාදසහත්ථං පන උපචාරං මුඤ්චිත්වා නිසීදිතුං වට්ටතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 81). ඉති පකතත්තෙ ඡමාය නිසින්නෙ පාරිවාසිකෙන නිසීදිතබ්බට්ඨානදීපකො අයං පාඨො, න මඤ්චපඤ්ඤාපනට්ඨානසයනට්ඨානදීපකො, තං පුබ්බාපරපරිපුණ්ණං සකලං පාඨං අනොලොකෙත්වා එකදෙසමත්තමෙව පස්සිත්වා පරිකප්පවසෙන අයොනිසො අධිප්පායං ගණ්හන්ති.

දුතියපාඨස්ස පන අයමධිප්පායො – බහි උපචාරසීමාය පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ වත්තං සමාදියිත්වා නිසින්නෙ භික්ඛුස්මිං තස්ස නිසින්නට්ඨානතො ද්වාදසහත්ථං උපචාරං ඔක්කමිත්වා තස්ස අජානන්තස්සෙව අඤ්ඤො භික්ඛු ගච්ඡති, තස්ස පාරිවාසිකස්ස භික්ඛුනො රත්තිච්ඡෙදො හොති, වත්තභෙදො පන නත්ථි. කස්මා රත්තිච්ඡෙදො හොති? උපචාරං ඔක්කමිතත්තා. කස්මා න වත්තභෙදො? අජානන්තත්තාති. එතෙන බහිඋපචාරසීමාය උපචාරො ද්වාදසහත්ථප්පමාණො හොති ආරොචනක්ඛෙත්තභූතොති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘ගුම්බෙන වා වතියා වා පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ නිසීදිතබ්බං, අන්තොඅරුණෙයෙව වුත්තනයෙන වත්තං සමාදියිත්වා ආරොචෙතබ්බං. සචෙ අඤ්ඤො කොචි භික්ඛු කෙනචිදෙව කරණීයෙන තං ඨානං ආගච්ඡති, සචෙ එස තං පස්සති, සද්දං වාස්ස සුණාති, ආරොචෙතබ්බං. අනාරොචෙන්තස්ස රත්තිච්ඡෙදො චෙව වත්තභෙදො ච. අථ ද්වාදසහත්ථං ¶ උපචාරං ඔක්කමිත්වා අජානන්තස්සෙව ගච්ඡති, රත්තිච්ඡෙදො හොති එව, වත්තභෙදො පන නත්ථී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 97). ඉති අයම්පි පාඨො ආරොචනක්ඛෙත්තදීපකො හොති, න මඤ්චපඤ්ඤාපනාදිදීපකොති දට්ඨබ්බං.

තතියපාඨස්ස පන අයමධිප්පායො – කිං බහිඋපචාරසීමාය වත්තසමාදානට්ඨානං ආගතභික්ඛූනං ¶ දිට්ඨරූපානං සුතසද්දානංයෙව ආරොචෙතබ්බන්ති පුච්ඡාය සති අදිට්ඨඅස්සුතානම්පි අන්තොද්වාදසහත්ථගතානං ආරොචෙතබ්බන්ති විස්සජ්ජෙතබ්බන්ති. එතෙන අදිට්ඨඅස්සුතානං පන අන්තොද්වාදසහත්ථගතානංයෙව ආරොචෙතබ්බං, න බහිද්වාදසහත්ථගතානං, දිට්ඨසුතානං පන අන්තොද්වාදසහත්ථගතානම්පි බහිද්වාදසහත්ථගතානම්පි ආකාසාදිගතානම්පි ආරොචෙතබ්බමෙවාති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘අයං පනෙත්ථ ථෙරස්ස අධිප්පායො – වත්තං නික්ඛිපිත්වා පරිවසන්තස්ස උපචාරගතානං සබ්බෙසං ආරොචනකිච්චං නත්ථි, දිට්ඨරූපානං සුතසද්දානං ආරොචෙතබ්බං, අදිට්ඨඅස්සුතානම්පි අන්තොද්වාදසහත්ථගතානං ආරොචෙතබ්බං. ඉදං වත්තං නික්ඛිපිත්වා පරිවසන්තස්ස ලක්ඛණ’’න්ති (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.97). ඉති අයම්පි පාඨො ආරොචෙතබ්බලක්ඛණදීපකො හොති, න මඤ්චපඤ්ඤාපනාදිදීපකොති. චතුත්ථපාඨස්ස අධිප්පායොපි තතියපාඨස්ස අධිප්පායසදිසොව.

පඤ්චමපාඨස්ස පන අයමධිප්පායො – අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වාති එත්ථ එතස්මිං අට්ඨකථාවචනෙ නික්ඛිත්තවත්තානං භික්ඛූනං අත්තනො නිසින්නට්ඨානතො ද්වාදසහත්ථෙ උපචාරෙ අඤ්ඤෙසං භික්ඛූනං අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා අනික්ඛිත්තවත්තානං උපචාරසීමාය අඤ්ඤෙසං භික්ඛූනං ආගතභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා සහවාසාදිකං වෙදිතබ්බං. ආදි-සද්දෙන විප්පවාසඅනාරොචනඌනෙගණෙචරණානි සඞ්ගණ්හාති. අයඤ්ච යස්මා ගණස්ස ආරොචෙත්වා භික්ඛූනඤ්ච අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා වසි ¶ , තස්මා නික්ඛිත්තවත්තානං බහිඋපචාරසීමාය සමාදින්නත්තා අත්තනො නිසින්නට්ඨානතො ද්වාදසහත්ථෙ උපචාරෙ අඤ්ඤෙසං භික්ඛූනං අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා අනික්ඛිත්තවත්තානං අන්තොවිහාරෙ සමාදින්නත්තා උපචාරසීමාය අඤ්ඤෙසං භික්ඛූනං ආගතභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා සහවාසවිප්පවාසඅනාරොචනඌනෙගණෙචරණසඞ්ඛාතානි වත්තච්ඡෙදකාරණානි වෙදිතබ්බානීති. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 97) ‘‘අයඤ්ච යස්මා ගණස්ස ආරොචෙත්වා භික්ඛූනඤ්ච අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වාව වසි, තෙනස්ස ඌනෙගණෙචරණදොසො වා විප්පවාසො වා න හොතී’’ති. ඉති අයඤ්ච පාඨො පකතත්තභික්ඛූසු ගතෙසුපි වත්තං ආරොචෙත්වා භික්ඛූනං අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා වසිතත්තා දොසාභාවමෙව දීපෙති, න මඤ්චපඤ්ඤාපනාදීනි. ඉති ඉමෙසං පාඨානං අයොනිසො අධිප්පායං ගහෙත්වා ‘‘සබ්බත්ථ ද්වාදසහත්ථමෙව පමාණ’’න්ති මඤ්ඤමානා විචාරිංසු, තෙසං දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජමානා සිස්සානුසිස්සාදයොපි තථෙව කරොන්ති, තදෙතං අප්පමාණං.

කථං? යං තත්ථ පකතත්තසාලාය මජ්ඣෙ ථම්භං නිමිත්තං කත්වා ද්වාදසහත්ථං මිනිංසු, තදප්පමාණං ¶ . න හි ථම්භෙන වා සාලාය වා සහවාසො වා විප්පවාසො වා වුත්තො, අථ ඛො පකතත්තභික්ඛුනාව. වුත්තඤ්හි සමන්තපාසාදිකායං (චූළව. අට්ඨ. 83) ‘‘තත්ථ සහවාසොති ය්වායං පකතත්තෙන භික්ඛුනා සද්ධිං එකච්ඡන්නෙතිආදිනා නයෙන වුත්තො එකතො වාසො. විප්පවාසොති එකකස්සෙව වාසො’’ති. යඤ්හි තතො ද්වාදසහත්ථමත්තට්ඨානෙ භික්ඛුස්ස ගීවාට්ඨපනං වා කටිට්ඨපනං වා වදන්ති, තදපි අප්පමාණං. බහිඋපචාරසීමාය හි පරිවසන්තස්ස භික්ඛුස්ස සකලසරීරං පකතත්තභික්ඛූනං අන්තොද්වාදසහත්ථෙ උපචාරෙ ඨපෙතබ්බං හොති, න එකදෙසමත්තං.

තෙසං ¶ පන අයමධිප්පායො සියා – ද්වාදසහත්ථප්පදෙසතො සකලසරීරස්ස අන්තොකරණෙ සති සහවාසො භවෙය්ය, බහිකරණෙ සති විප්පවාසො, තෙන උපඩ්ඪං අන්තො උපඩ්ඪං බහි හොතූති, තං මිච්ඡාඤාණවසෙන හොති. න හි සහවාසදොසො ද්වාදසහත්ථෙන කථිතො, අථ ඛො එකච්ඡන්නෙ සයනෙන. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා පාරිවාසිකක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 81) ‘‘න, භික්ඛවෙ, පාරිවාසිකෙන භික්ඛුනා පකතත්තෙන භික්ඛුනා සද්ධිං එකච්ඡන්නෙ ආවාසෙ වත්ථබ්බං, න එකච්ඡන්නෙ අනාවාසෙ වත්ථබ්බං, න එකච්ඡන්නෙ ආවාසෙ වා අනාවාසෙ වා වත්ථබ්බ’’න්ති. අට්ඨකථායම්පි (චූළව. අට්ඨ. 81) වුත්තං ‘‘එකච්ඡන්නෙ ආවාසෙ’’තිආදීසු ආවාසො නාම වසනත්ථාය කතසෙනාසනං. අනාවාසො නාම චෙතියඝරං බොධිඝරං සම්මුඤ්ජනිඅට්ටකො දාරුඅට්ටකො පානීයමාළො වච්චකුටි ද්වාරකොට්ඨකොති එවමාදි. තතියපදෙන තදුභයම්පි ගහිතං, ‘එතෙසු යත්ථ කත්ථචි එකච්ඡන්නෙ ඡදනතො උදකපතනට්ඨානපරිච්ඡින්නෙ ඔකාසෙ උක්ඛිත්තකො වසිතුං න ලභති, පාරිවාසිකො පන අන්තොආවාසෙයෙව න ලභතී’ති මහාපච්චරියං වුත්තං. මහාඅට්ඨකථායං පන ‘අවිසෙසෙන උදකපාතෙන වාරිත’න්ති වුත්තං. කුරුන්දියං ‘එතෙසු එත්තකෙසු පඤ්චවණ්ණඡදනබද්ධට්ඨානෙසු පාරිවාසිකස්ස ච උක්ඛිත්තකස්ස ච පකතත්තෙන සද්ධිං උදකපාතෙන වාරිත’න්ති වුත්තං, තස්මා නානූපචාරෙපි එකච්ඡන්නෙ න වට්ටති. සචෙ පනෙත්ථ තදහුපසම්පන්නෙපි පකතත්තෙ පඨමං පවිසිත්වා නිපන්නෙ සට්ඨිවස්සොපි පාරිවාසිකො පච්ඡා පවිසිත්වා ජානන්තො නිපජ්ජති, රත්තිච්ඡෙදො චෙව වත්තභෙදදුක්කටඤ්ච, අජානන්තස්ස රත්තිච්ඡෙදොව, න වත්තභෙදදුක්කටං. සචෙ පන තස්මිං පඨමං නිපන්නෙ පච්ඡා පකතත්තො පවිසිත්වා නිපජ්ජති, පාරිවාසිකො ච ජානාති, රත්තිච්ඡෙදො චෙව වත්තභෙදදුක්කටඤ්ච. නො චෙ ජානාති ¶ , රත්තිච්ඡෙදොව, න වත්තභෙදදුක්කටන්ති, තස්මා සාලායපි විහාරෙපි ඡදනතො උදකපතනට්ඨානතො මුත්තමත්තෙයෙව සහවාසදොසො න විජ්ජතීති දට්ඨබ්බං.

එකච්චෙ ¶ පන මජ්ඣිමත්ථම්භතො ද්වාදසහත්ථායාමෙන දණ්ඩකෙන චක්කං භමිත්වා සමන්තතො බාහිරෙ ලෙඛං කරොන්ති, එවං කතෙ සා බාහිරලෙඛා ආවට්ටතො ද්වාසත්තතිහත්ථමත්තා හොති, තතො තං පදෙසං ද්වාදසහත්ථෙන දණ්ඩකෙන මිනිත්වා භාජියමානං ඡභාගමෙව හොති, තතො තෙසං ඡභාගානං සීමාය එකෙකස්මිං මඤ්චෙ පඤ්ඤපියමානෙ ඡළෙව මඤ්චට්ඨානානි හොන්ති, තස්මා එකස්මිං වට්ටමණ්ඩලෙ ඡ භික්ඛූයෙව අපුබ්බං අචරිමං වසිතුං ලභන්ති, න තතො උද්ධන්ති වදන්ති. කස්මා පන එවං කරොන්තීති? පුබ්බෙ වුත්තනයෙන ‘‘සබ්බත්ථ ද්වාදසහත්ථමත්තමෙව පමාණ’’න්ති ගහිතත්තා. එවං කිර නෙසමධිප්පායො – පාරිවාසිකො පකතත්තස්ස භික්ඛුනො ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ සයමානො සහවාසො සියා, බාහිරෙ සයමානො විප්පවාසො, තථා අඤ්ඤමඤ්ඤස්සපීති. එවං කරොන්තානං පන නෙසං සකඅධිප්පායොපි න සිජ්ඣති, කුතො භගවතො අධිප්පායො.

කථං? පාරිවාසිකො භික්ඛු පකතත්තභික්ඛූනඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ච ද්වාදසහත්ථමත්තෙ පදෙසෙ හොතූති නෙසමධිප්පායො. අථ පන මජ්ඣිමත්ථම්භං නිමිත්තං කත්වා මිනියමානා සමන්තතො බාහිරලෙඛා ථම්භතොයෙව ද්වාදසහත්ථමත්තා හොති, න පකතත්තභික්ඛූහි. තෙ හි ථම්භතො බහි එකරතනද්විතිරතනාදිට්ඨානෙ ඨිතා, බාහිරතොපි ලෙඛායෙව ථම්භතො ද්වාදසහත්ථමත්තා හොති, න තස්සූපරි නිපන්නභික්ඛු. සො හි ද්විරතනමත්තෙනපි තිරතනමත්තෙනපි ලෙඛාය අන්තොපි හොති බහිපි. අඤ්ඤමඤ්ඤස්සපි ඡභාගසීමායෙව අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ද්වාදසහත්ථමත්තා හොති ¶ , න තස්සූපරි පඤ්ඤත්තමඤ්චො වා තත්ථ නිපන්නභික්ඛු වා. මඤ්චො හි එකරතනමත්තෙන වා ද්විරතනමත්තෙන වා සීමං අතික්කමිත්වා ඨිතො, භික්ඛූපි සයමානා න සීමාය උපරියෙව සයන්ති, විදත්ථිමත්තෙන වා රතනමත්තෙන වා සීමං අතික්කමිත්වා වා අප්පත්වා වා සයන්ති, තස්මා තෙ පාරිවාසිකා භික්ඛූ පකතත්තභික්ඛූනම්පි අඤ්ඤමඤ්ඤස්සපි ද්වාදසහත්ථමත්තට්ඨායිනො න හොන්ති, තතො ඌනාව හොන්ති, තස්මා සකඅධිප්පායොපි න සිජ්ඣති.

භගවතො පන අධිප්පායො – යදි අප්පභික්ඛුකාදිඅඞ්ගසම්පන්නත්තා විහාරස්ස වත්තං අනික්ඛිපිත්වා අන්තොවිහාරෙයෙව පරිවසති, එවං සති පකතත්තෙන භික්ඛුනා න එකච්ඡන්නෙ ආවාසෙ වසිතබ්බං. යදි තාදිසආවාසෙ වා අනාවාසෙ වා ඡදනතො උදකපතනට්ඨානස්ස අන්තො සයෙය්ය, සහවාසො නාම, රත්තිච්ඡෙදො හොතීති අයමත්ථො යථාවුත්ත-පාළියා ච අට්ඨකථාය ච පකාසෙතබ්බො. න එකච්ඡන්නෙ ආවාසෙ ද්වීහි වත්ථබ්බං. යදි වසෙය්ය, වුඩ්ඪස්ස රත්තිච්ඡෙදොයෙව, නවකස්ස රත්තිච්ඡෙදො චෙව වත්තභෙදදුක්කටඤ්ච හොති. සමවස්සා චෙ, අජානන්තස්ස රත්තිච්ඡෙදොයෙව ¶ , ජානන්තස්ස උභයම්පීති අයමත්ථො ‘‘තයො ඛො, උපාලි, පාරිවාසිකස්ස භික්ඛුනො රත්තිච්ඡෙදා සහවාසො විප්පවාසො අනාරොචනා’’ති ච ‘‘න, භික්ඛවෙ, පාරිවාසිකෙන භික්ඛුනා පාරිවාසිකෙන වුඩ්ඪතරෙන සද්ධිං න එකච්ඡන්නෙ ආවාසෙ වත්ථබ්බ’’න්ති (චූළව. 82) ච ‘‘වුඩ්ඪතරෙනාති එත්ථ…පෙ… සචෙ හි ද්වෙ පාරිවාසිකා එකතො වසෙය්යුං, තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අජ්ඣාචාරං ඤත්වා අගාරවා වා විප්පටිසාරිනො වා හුත්වා පාපිට්ඨතරං වා ආපත්තිං ආපජ්ජෙය්යුං විබ්භමෙය්යුං වා, තස්මා නෙසං සහසෙය්යා සබ්බප්පකාරෙන පටික්ඛිත්තා’’ති (චූළව. අට්ඨ. 81) ච ඉමෙහි පාළිඅට්ඨකථාපාඨෙහි පකාසෙතබ්බො. විප්පවාසෙපි පාරිවාසිකෙන අභික්ඛුකෙ ¶ ආවාසෙ න වත්ථබ්බං, පකතත්තෙන විනා අභික්ඛුකො ආවාසො න ගන්තබ්බො, බහිසීමායං භික්ඛූනං වසනට්ඨානතො ද්වාදසහත්ථප්පමාණස්ස උපචාරස්ස අන්තො නිසීදිතබ්බන්ති භගවතො අධිප්පායො.

අයමත්ථො ‘‘න, භික්ඛවෙ, පාරිවාසිකෙන භික්ඛුනා සභික්ඛුකා ආවාසා අභික්ඛුකො ආවාසො ගන්තබ්බො අඤ්ඤත්ර පකතත්තෙන අඤ්ඤත්ර අන්තරායා’’තිආදි (චූළව. 76) ච ‘‘තයො ඛො, උපාලි…පෙ… අනාරොචනා’’ති ච ‘‘චත්තාරො ඛො, උපාලි, මානත්තචාරිකස්ස භික්ඛුනො රත්තිච්ඡෙදා සහවාසො, විප්පවාසො, අනාරොචනා, ඌනෙගණෙචරණ’’න්ති (චූළව. 92) ච ‘‘විප්පවාසොති එකකස්සෙව වාසො’’ති ච ‘‘අයඤ්ච යස්මා ගණස්ස ආරොචෙත්වා භික්ඛූනඤ්ච අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වාව වසි, තෙනස්ස ඌනෙගණෙචරණදොසො වා විප්පවාසො වා න හොතී’’ති ච ‘‘අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වාති ද්වාදසහත්ථෙ උපචාරෙ සල්ලක්ඛෙත්වා, අනික්ඛිත්තවත්තානං උපචාරසීමාය ආගතභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා සහවාසාදිකං වෙදිතබ්බ’’න්ති ච ආගතෙහි පාළියට්ඨකථා-වජිරබුද්ධිටීකාපාඨෙහි පකාසෙතබ්බො, තස්මා විහාරෙ පරිවසන්තස්ස උපචාරසීමාය අබ්භන්තරෙ යත්ථ කත්ථචි වසන්තස්ස නත්ථි විප්පවාසො, බහිඋපචාරසීමායං පරිවසන්තස්ස භික්ඛූනං නිසින්නපරියන්තතො ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ වසන්තස්ස ච නත්ථි විප්පවාසොති, තඤ්ච පරිවාසකාලෙ ‘‘එකෙන භික්ඛුනා සද්ධි’’න්ති වචනතො එකස්සපි භික්ඛුනො, මානත්තචරණකාලෙ ‘‘චතූහි පඤ්චහි වා භික්ඛූහි සද්ධි’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 102) වචනතො ච චතුන්නං පඤ්චන්නම්පි භික්ඛූනං හත්ථපාසභූතෙ ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙපි වසිතුං ලභති, නත්ථි විප්පවාසොති දට්ඨබ්බං.

වත්තං සමාදියිත්වා තෙසං භික්ඛූනං ආරොචිතකාලතො පන පට්ඨාය කෙනචි කරණීයෙන තෙසු ¶ භික්ඛූසු ගතෙසුපි ¶ යථාවුත්තඅට්ඨකථාපාඨනයෙන විප්පවාසො න හොති. තථා හි වුත්තං විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.97) ‘‘සොපි කෙනචි කම්මෙන පුරෙඅරුණෙ එව ගච්ඡතීති ඉමිනා ආරොචනාය කතාය සබ්බෙසුපි භික්ඛූසු බහිවිහාරං ගතෙසු ඌනෙගණෙචරණදොසො වා විප්පවාසදොසො වා න හොති ආරොචිතත්තා සහවාසස්සාති දස්සෙති. තෙනාහ ‘අයඤ්චා’තිආදී’’ති. අපරෙ පන ආචරියා ‘‘බහිසීමාය වත්තසමාදානට්ඨානෙ වතිපරික්ඛෙපොපි පකතත්තභික්ඛූහෙව කාතබ්බො, න කම්මාරහභික්ඛූහි. යථා ලොකෙ බන්ධනාගාරාදි දණ්ඩකාරකෙහි එව කත්තබ්බං, න දණ්ඩාරහෙහි, එවමිධාපී’’ති වදන්ති, තම්පි අට්ඨකථාදීසු න දිස්සති. න හි වතිපරික්ඛෙපො දණ්ඩකම්මත්ථාය කාරිතො, අථ ඛො දස්සනූපචාරවිජහනත්ථමෙව. තථා හි වුත්තං සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.97) ‘‘ගුම්බෙන වා වතියා වා පටිච්ඡන්නට්ඨානෙති දස්සනූපචාරවිජහනත්ථ’’න්ති. තථා විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.97) ‘‘ගුම්බෙන වාතිආදි දස්සනූපචාරවිජහනත්ථ’’න්ති. ඉතො පරං අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව පරිවාසදානඤ්ච මානත්තදානඤ්ච වෙදිතබ්බං. යත්ථ පන සංසයිතබ්බං අත්ථි, තත්ථ සංසයවිනොදනත්ථාය කථෙතබ්බං කථයාම.

එකච්චෙ භික්ඛූ එවං වදන්ති – පාරිවාසිකො භික්ඛු වුඩ්ඪතරොපි සමානො වත්තෙ සමාදින්නෙ නවකට්ඨානෙ ඨිතො. තථා හි වුත්තං ‘‘යත්ථ පන නිසීදාපෙත්වා පරිවිසන්ති, තත්ථ සාමණෙරානං ජෙට්ඨකෙන, භික්ඛූනං සඞ්ඝනවකෙන හුත්වා නිසීදිතබ්බ’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 75) තස්මා ආරොචිතකාලාදීසු ‘‘අහං භන්තෙ’’ඉච්චෙව වත්තබ්බං, න ‘‘අහං ආවුසො’’ති. තත්රෙවං විචාරණා කාතබ්බා – පාරිවාසිකාදයො භික්ඛූ සෙය්යාපරියන්තආසනපරියන්තභාගිතාය නවකට්ඨානෙ ඨිතා, න එකන්තෙන ¶ නවකභූතත්තා. තථා හි වුත්තං භගවතා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පාරිවාසිකානං භික්ඛූනං පඤ්ච යථාවුඩ්ඪං උපොසථං පවාරණං වස්සිකසාටිකං ඔණොජනං භත්ත’’න්ති (චූළව. 75). අට්ඨකථායඤ්ච (චූළව. අට්ඨ. 81) ‘‘පකතත්තං භික්ඛුං දිස්වා ආසනා වුට්ඨාතබ්බං, පකතත්තො භික්ඛු ආසනෙන නිමන්තෙතබ්බො’’ති එතිස්සා පාළියා සංවණ්ණනාය ‘‘වුට්ඨාතබ්බං, නිමන්තෙතබ්බොති තදහුපසම්පන්නම්පි දිස්වා වුට්ඨාතබ්බමෙව, වුට්ඨාය ච ‘අහං ඉමිනා සුඛනිසින්නො වුට්ඨාපිතො’ති පරම්මුඛෙන න ගන්තබ්බං, ‘ඉදං ආචරිය ආසනං, එත්ථ නිසීදථා’ති එවං නිමන්තෙතබ්බොයෙවා’’ති එත්ථෙව ‘‘ආචරියා’’ති ආලපනවිසෙසො වුත්තො, න අඤ්ඤත්ථ. යදි වුඩ්ඪතරෙනපි ‘‘භන්තෙ’’ඉච්චෙව වත්තබ්බො සියා, ඉධාපි ‘‘ඉදං, භන්තෙ, ආසන’’න්ති වත්තබ්බං භවෙය්ය, න පන වුත්තං, තස්මා න තෙසං තං වචනං සාරතො පච්චෙතබ්බං. ඉමස්මිං ¶ පන විනයසඞ්ගහප්පකරණෙ (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 237) ‘‘ආරොචෙන්තෙන සචෙ නවකතරො හොති, ‘ආවුසො’ති වත්තබ්බං. සචෙ වුඩ්ඪතරො, ‘භන්තෙ’ති වත්තබ්බ’’න්ති වුත්තං, ඉදඤ්ච ‘‘එකෙන භික්ඛුනා සද්ධි’’න්ති හෙට්ඨා වුත්තත්තා තං පටිග්ගාහකභූතං පකතත්තං භික්ඛුං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

බහවො පන භික්ඛූ පාරිවාසිකං භික්ඛුං සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසීදාපෙත්වා වත්තං යාචාපෙත්වා කම්මවාචාපරියොසානෙ සමාදාපෙත්වා ආරොචනමකාරෙත්වා සඞ්ඝමජ්ඣතො නික්ඛමාපෙත්වා පරිසපරියන්තෙ නිසීදාපෙත්වා තත්ථ නිසින්නෙන ආරොචාපෙත්වා වත්තං නික්ඛිපාපෙන්ති, එවං කරොන්තානඤ්ච නෙසං අයමධිප්පායො – අයං භික්ඛු වත්තෙ අසමාදින්නෙ වුඩ්ඪට්ඨානියොපි හොති, තස්මා යාචනකාලෙ ච කම්මවාචාසවනකාලෙ ච වත්තසමාදානකාලෙ ච සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසීදනාරහො හොති, වත්තෙ පන සමාදින්නෙ නවකට්ඨානියො, තස්මා න සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසීදනාරහො, ආසනපරියන්තභාගිතාය ¶ පරිසපරියන්තෙයෙව නිසීදනාරහොති, තදෙතං එවං විචාරෙතබ්බං – අයං භික්ඛු සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසීදමානො ආසනං ගහෙත්වා යථාවුඩ්ඪං නිසින්නො න හොති, අථ ඛො කම්මාරහභාවෙන ආසනං අග්ගහෙත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා උක්කුටිකමෙව නිසින්නො හොති, කම්මාරහො ච නාම සඞ්ඝමජ්ඣෙයෙව ඨපෙතබ්බො හොති, නො බහි, තස්මා ‘‘සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසීදනාරහො න හොතී’’ති න සක්කා වත්තුං තස්මිං කාලෙ, නික්ඛමාපිතෙ ච වත්තාරොචනවත්තනික්ඛිපනානං අනිට්ඨිතත්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං ආහච්ච සුට්ඨු නිසින්නං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිහරිතුමසක්කුණෙය්යත්තා, චීවරකණ්ණපාදපිට්ඨිආදීහි බාධිතත්තා අගාරවකිරියා විය දිස්සති, ආරොචනකිරියඤ්ච වත්තනික්ඛිපනඤ්ච සඞ්ඝමජ්ඣෙයෙව කත්තබ්බං පරියන්තෙ නිසීදිත්වා කරොන්තො අට්ඨකථාවිරොධො හොති. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 97) ‘‘වත්තං සමාදියිත්වා තත්ථෙව සඞ්ඝස්ස ආරොචෙතබ්බං…පෙ… ආරොචෙත්වා සචෙ නික්ඛිපිතුකාමො, වුත්තනයෙනෙව සඞ්ඝමජ්ඣෙ නික්ඛිපිතබ්බ’’න්ති. කස්මා? සමාදානට්ඨානෙයෙව ආරොචාපෙත්වා තත්ථෙව නික්ඛිපාපෙත්වා නිට්ඨිතසබ්බකිච්චමෙව නික්ඛමාපෙත්වා අත්තනො ආසනෙ නිසීදාපෙන්තො ඤායාගතොති අම්හාකං ඛන්ති.

තථා සායං වත්තාරොචනකාලෙ බහූසු පාරිවාසිකෙසු වුඩ්ඪතරං පඨමං සමාදාපෙත්වා ආරොචාපෙත්වා අනුක්කමෙන සබ්බපච්ඡා නවකතරං සමාදාපෙන්ති ආරොචාපෙන්ති, පාතො නික්ඛිපනකාලෙ පන නවකතරං පඨමං ආරොචාපෙත්වා නික්ඛිපාපෙන්ති, තතො අනුක්කමෙන වුඩ්ඪතරං සබ්බපච්ඡා ආරොචාපෙත්වා නික්ඛිපාපෙන්ති. තෙසං අයමධිප්පායො සියා – යදා දස භික්ඛූ පකතත්තා ¶ දස භික්ඛූ පාරිවාසිකා හොන්ති, තදා වුඩ්ඪතරෙන පඨමං සමාදියිත්වා ආරොචිතෙ තස්ස ආරොචනං අවසෙසා එකූනවීසති භික්ඛූ ¶ සුණන්ති, දුතියස්ස අට්ඨාරස, තතියස්ස සත්තරසාති අනුක්කමෙන හායිත්වා සබ්බනවකස්ස ආරොචනං දස පකතත්තා සුණන්ති සෙසානං අපකතත්තභාවතො. තතො නික්ඛිපනකාලෙ සබ්බනවකො පුබ්බෙ අත්තනා ආරොචිතානං දසන්නං භික්ඛූනං ආරොචෙත්වා නික්ඛිපති, තතො පටිලොමෙන දුතියො එකාදසන්නං, තතියො ද්වාදසන්නන්ති අනුක්කමෙන වඩ්ඪිත්වා සබ්බජෙට්ඨකො අත්තනා පුබ්බෙ ආරොචිතානං එකූනවීසතිභික්ඛූනං ආරොචෙත්වා නික්ඛිපති, එවං යථානුක්කමෙන නික්ඛිපනං හොති. සබ්බජෙට්ඨකෙ පන පඨමං නික්ඛිත්තෙ සති පුබ්බෙ අත්තනා ආරොචිතානං නවන්නං භික්ඛූනං තදා අපකතත්තභාවතො ආරොචිතානං සන්තිකෙ නික්ඛිපනං න හොති, තථා සෙසානං. තෙසං පන එකච්චානං ඌනං හොති, එකච්චානං අධිකං, තස්මා යථාවුත්තනයෙන සබ්බනවකතො පට්ඨාය අනුක්කමෙන නික්ඛිපිතබ්බන්ති.

එවංවාදීනං පන තෙසමායස්මන්තානං වාදෙ පකතත්තායෙව භික්ඛූ ආරොචෙතබ්බා හොන්ති, නො අපකතත්තා. පුබ්බෙ ආරොචිතානංයෙව සන්තිකෙ වත්තං නික්ඛිපිතබ්බං හොති, නො අනාරොචිතානං. එවං පන පකතත්තායෙව භික්ඛූ ආරොචෙතබ්බා න හොන්ති, අථ ඛො අපකතත්තාපි ‘‘සචෙ ද්වෙ පාරිවාසිකා ගතට්ඨානෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පස්සන්ති, උභොහි අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ආරොචෙතබ්බ’’න්ති අට්ඨකථායං වුත්තත්තා. පුබ්බෙ ආරොචිතානම්පි අනාරොචිතානම්පි සන්තිකෙ ආරොචෙත්වා නික්ඛිපිතබ්බමෙව ‘‘සචෙ සො භික්ඛු කෙනචිදෙව කරණීයෙන පක්කන්තො හොති, යං අඤ්ඤං සබ්බපඨමං පස්සති, තස්ස ආරොචෙත්වා නික්ඛිපිතබ්බ’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 102) වුත්තත්තා, තස්මා තථා අකරොන්තෙපි සබ්බෙසං ආරොචිතත්තා නත්ථි දොසො. අප්පෙකච්චෙ භික්ඛූ ‘‘පකතත්තස්සෙවායං ආරොචනා’’ති මඤ්ඤමානා සායං වුඩ්ඪපටිපාටියා වත්තං සමාදියිත්වා ආරොචෙත්වා ¶ අත්තනො සයනං පවිසිත්වා ද්වාරජග්ගනසයනසොධනාදීනි කරොන්තා අඤ්ඤෙසං ආරොචිතං න සුණන්ති. අප්පෙකච්චෙ පාතො සයං ආරොචෙත්වා නික්ඛිපිත්වා අඤ්ඤෙසං ආරොචනං වා නික්ඛිපනං වා අනාගමෙත්වා භික්ඛාචාරාදීනං අත්ථාය ගච්ඡන්ති, එවං කරොන්තානං තෙසං ආරොචනං එකච්චානං අසුතභාවසම්භවතො සාසඞ්කො හොති පාරිවාසිකානං අඤ්ඤමඤ්ඤාරොචනස්ස පකරණෙසු ආගතත්තා. න කෙවලං සාරත්ථදීපනියංයෙව, අථ ඛො වජිරබුද්ධිටීකායම්පි (වජිර. ටී. චූළවග්ග 76) ‘‘සචෙ ද්වෙ පාරිවාසිකා ගතට්ඨානෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පස්සන්ති, උභොහිපි අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ආරොචෙතබ්බං අවිසෙසෙන ‘ආගන්තුකෙන ආරොචෙතබ්බං, ආගන්තුකස්ස ආරොචෙතබ්බ’න්ති වුත්තත්තා’’ති වුත්තං.

තථා ¶ අප්පෙකච්චෙ පකතත්තා භික්ඛූ පාරිවාසිකෙසු භික්ඛූසු සායං වත්තසමාදානත්ථං පකතත්තසාලතො නික්ඛමිත්වා අත්තනො අත්තනො සයනසමීපං ගතෙසු අත්තනො සයනපඤ්ඤාපනපඅක්ඛාරඨපනඅඤ්ඤමඤ්ඤආලාපසල්ලාපකරණාදිවසෙන ආළොලෙන්තා පාරිවාසිකානං වත්තාරොචනං න සුණන්ති, න මනසි කරොන්ති. අප්පෙකච්චෙ පාතො වත්තනික්ඛිපනකාලෙ පාරිවාසිකභික්ඛූසු වත්තාරොචනවත්තනික්ඛිපනානි කරොන්තෙසුපි නිද්දාපසුතා හුත්වා න සුණන්ති. එවං කරොන්තානම්පි තෙසං එකච්චානං අස්සුතසම්භවතො වත්තාරොචනං සාසඞ්කං හොතීති. හොතු සාසඞ්කං, සුණන්තානං අස්සුතසම්භවෙපි ආරොචකානං සම්මාආරොචනෙන වත්තස්ස පරිපුණ්ණත්තා කො දොසොති චෙ? ආරොචකානං සම්මා ආරොචිතත්තා වත්තෙ පරිපුණ්ණෙපි වත්තභෙදදුක්කටතොව විමුත්තො සියා, න රත්තිච්ඡෙදතො. වුත්තඤ්හි සමන්තපාසාදිකායං (චූළව. අට්ඨ. 76) ‘‘සචෙ වායමන්තොපි සම්පාපුණිතුං වා සාවෙතුං ¶ වා න සක්කොති, රත්තිච්ඡෙදොව හොති, න වත්තභෙදදුක්කට’’න්ති.

අථඤ්ඤෙ භික්ඛූ වත්තං සමාදියිත්වා රත්තිං නිපන්නා නිද්දාභාවෙන මනුස්සසද්දම්පි සුණන්ති, භෙරිආදිසද්දම්පි සුණන්ති, සකටනාවාදියානසද්දම්පි සුණන්ති, තෙ තෙන සද්දෙන ආසඞ්කන්ති ‘‘භික්ඛූනං නු ඛො අය’’න්ති, තෙ තෙන කාරණෙන රත්තිච්ඡෙදං මඤ්ඤන්ති. කස්මා? ‘‘අයඤ්ච නෙසං ඡත්තසද්දං වා උක්කාසිතසද්දං වා ඛිපිතසද්දං වා සුත්වා ආගන්තුකභාවං ජානාති, ගන්ත්වා ආරොචෙතබ්බං. ගතකාලෙ ජානන්තෙනපි අනුබන්ධිත්වා ආරොචෙතබ්බමෙව. සම්පාපුණිතුං අසක්කොන්තස්ස රත්තිච්ඡෙදොව හොති, න වත්තභෙදදුක්කට’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 76) වුත්තත්තාති. තෙ එවං සඤ්ඤාපෙතබ්බා – මායස්මන්තො එවං මඤ්ඤිත්ථ, නායං පාඨො බහිසීමට්ඨවසෙන වුත්තො, අථ ඛො උපචාරසීමට්ඨවසෙන වුත්තො. වුත්තඤ්හි තත්ථෙව ‘‘යෙපි අන්තොවිහාරං අප්පවිසිත්වා උපචාරසීමං ඔක්කමිත්වා ගච්ඡන්තී’’ති. තත්ථපි ආගන්තුකභාවස්ස ජානිතත්තා රත්තිච්ඡෙදො හොති, තස්මා දූරෙසද්දසවනමත්තෙන රත්තිච්ඡෙදො නත්ථි, ‘‘අයං භික්ඛූනං සද්දො, අයං භික්ඛූහි වාදිතභෙරිඝණ්ටාදිසද්දො, අයං භික්ඛූහි පාජිතසකටනාවාදිසද්දො’’ති නිසින්නට්ඨානතො ජානන්තොයෙව රත්තිච්ඡෙදකරො හොති. තෙනාහ ‘‘ආයස්මා කරවීකතිස්සත්ථෙරො ‘සමණො අය’න්ති වවත්ථානමෙව පමාණ’’න්ති.

දිවා දූරෙ ගච්ඡන්තං ජනකායං දිස්වාපි ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ නු ඛො’’ති පරිකප්පෙන්තා රත්තිච්ඡෙදං මඤ්ඤන්ති, තම්පි අකාරණං. කස්මා? ‘‘භික්ඛූ’’ති වවත්ථානස්ස අභාවා. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං ‘‘නදීආදීසු නාවාය ගච්ඡන්තම්පි පරතීරෙ ඨිතම්පි ආකාසෙ ගච්ඡන්තම්පි පබ්බතථලඅරඤ්ඤාදීසු ¶ දූරෙ ඨිතම්පි භික්ඛුං දිස්වා සචෙ ‘භික්ඛූ’ති වවත්ථානං අත්ථි, නාවාදීහි වා ගන්ත්වා මහාසද්දං කත්වා ¶ වා වෙගෙන අනුබන්ධිත්වා වා ආරොචෙතබ්බ’’න්ති. ඉති භික්ඛුං දිස්වාපි ‘‘භික්ඛූ’’ති වවත්ථානමෙව පමාණං. අභික්ඛුං පන ‘‘භික්ඛූ’’ති වවත්ථානෙ සන්තෙපි වා අසන්තෙපි වා කිං වත්තබ්බං අත්ථි, බහවො පන භික්ඛූ ඉදං රූපදස්සනං සද්දසවනඤ්ච ආසඞ්කන්තා ‘‘පභාතෙ සති තං ද්වයං භවෙය්ය, තස්මා මනුස්සානං ගමනකාලසද්දකරණකාලතො පුබ්බෙයෙව වත්තං නික්ඛිපිතබ්බ’’න්ති මඤ්ඤමානා අනුග්ගතෙයෙව අරුණෙ වත්තං නික්ඛිපන්ති, තදයුත්තං රත්තිච්ඡෙදත්තාති.

අථ පන විනයධරෙන ‘‘කිත්තකා තෙ ආපත්තියො, ඡාදෙසි, කීවතීහං පටිච්ඡාදෙසී’’ති පුට්ඨො සමානො ‘‘අහං, භන්තෙ, ආපත්තිපරියන්තං න ජානාමි, රත්තිපරියන්තං න ජානාමි, ආපත්තිපරියන්තං නස්සරාමි, රත්තිපරියන්තං නස්සරාමි, ආපත්තිපරියන්තෙ වෙමතිකො, රත්තිපරියන්තෙ වෙමතිකො’’ති වුත්තෙ ‘‘අයං භික්ඛු සුද්ධන්තපරිවාසාරහො’’ති ඤත්වා තස්සපි දුවිධත්තා චූළසුද්ධන්තමහාසුද්ධන්තවසෙන ‘‘තෙසු අයං භික්ඛු ඉමස්ස අරහො’’ති ඤාපනත්ථං උපසම්පදතො පට්ඨාය අනුලොමක්කමෙන වා ආරොචිතදිවසතො පට්ඨාය පටිලොමක්කමෙන වා ‘‘කිත්තකං කාලං ත්වං ආරොචනආවිකරණාදිවසෙන සුද්ධො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම භන්තෙ, එත්තකං කාලං අහං සුද්ධොම්හී’’ති වුත්තෙ ‘‘අයං භික්ඛු එකච්චං රත්තිපරියන්තං ජානාති, තස්මා චූළසුද්ධන්තාරහො’’ති ඤත්වා තස්ස සුද්ධකාලං අපනෙත්වා අසුද්ධකාලවසෙන පරියන්තං කත්වා චූළසුද්ධන්තපරිවාසො දාතබ්බො. අයං උද්ධම්පි ආරොහති, අධොපි ඔරොහති. යො පන අනුලොමවසෙන වා පටිලොමවසෙන වා පුච්ඡියමානො ‘‘සකලම්පි රත්තිපරියන්තං අහං න ජානාමි නස්සරාමි, වෙමතිකො හොමී’’ති වුත්තෙ ‘‘අයං භික්ඛු සකලම්පි රත්තිපරියන්තං න ජානාති, තස්මා මහාසුද්ධන්තාරහො’’ති ඤත්වා තස්ස උපසම්පදතො පට්ඨාය යාව වත්තසමාදානා එත්තකං කාලං පරියන්තං කත්වා මහාසුද්ධන්තපරිවාසො ¶ දාතබ්බො. උද්ධංආරොහනඅධොඔරොහනභාවො පනෙසං අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 102) වුත්තොයෙව. ඉතො පරම්පි විධානං අට්ඨකථායං ආගතනයෙනෙව දට්ඨබ්බං.

ඉදානි පන බහවො භික්ඛූ ‘‘අයං චූළසුද්ධන්තාරහො, අයං මහාසුද්ධන්තාරහො’’ති අවිචිනන්තා අන්තොකම්මවාචායං ‘‘ආපත්තිපරියන්තං න ජානාති, රත්තිපරියන්තං න ජානාති, ආපත්තිපරියන්තං නස්සරති, රත්තිපරියන්තං නස්සරති, ආපත්තිපරියන්තෙ වෙමතිකො, රත්තිපරියන්තෙ වෙමතිකො’’ති ¶ අවිසෙසවචනමෙව මනසි කරොන්තා ‘‘ඉමාය කම්මවාචාය දින්නං සුද්ධන්තපරිවාසං ගහෙත්වා පඤ්චාහමත්තං වා දසාහමත්තං වා පරිවසිත්වා අපරියන්තරත්තිපටිච්ඡාදිතාහි අපරියන්තාහි ආපත්තීහි මොක්ඛො හොතී’’ති මඤ්ඤන්තා පඤ්චාහමත්තං වා දසාහමත්තං වා පරිවසිත්වා මානත්තං යාචන්ති, එවං කරොන්තා තෙ භික්ඛූ සහස්සක්ඛත්තුං පරිවසන්තාපි ආපත්තිතො න මුච්චෙය්යුං. කස්මාති චෙ? පාළියා ච අට්ඨකථාය ච විරුජ්ඣනතො. වුත්තඤ්හි පාළියං (පාරා. 442) ‘‘යාවතීහං ජානං පටිච්ඡාදෙති, තාවතීහං තෙන භික්ඛුනා අකාමා පරිවත්ථබ්බං. පරිවුත්ථපරිවාසෙන භික්ඛුනා උත්තරි ඡාරත්තං භික්ඛුමානත්තාය පටිපජ්ජිතබ්බං. චිණ්ණමානත්තො භික්ඛු යත්ථ සියා වීසතිගණො භික්ඛුසඞ්ඝො, තත්ථ සො භික්ඛු අබ්භෙතබ්බො’’ති, තස්මා පටිච්ඡන්නදිවසමත්තං අපරිවසිත්වා මානත්තාරහො නාම න හොති, අමානත්තාරහස්ස මානත්තදානං න රුහති, අචිණ්ණමානත්තො අබ්භානාරහො න හොති, අනබ්භානාරහස්ස අබ්භානං න රුහති, අනබ්භිතො භික්ඛු ආපත්තිමුත්තො පකතත්තො න හොතීති අයමෙත්ථ භගවතො අධිප්පායො.

අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 102) පන චූළසුද්ධන්තෙ ‘‘තං ගහෙත්වා පරිවසන්තෙන යත්තකං කාලං අත්තනො සුද්ධිං ජානාති, තත්තකං අපනෙත්වා ¶ අවසෙසං මාසං වා ද්විමාසං වා පරිවසිතබ්බ’’න්ති, මහාසුද්ධන්තෙ ‘‘තං ගහෙත්වා ගහිතදිවසතො යාව උපසම්පදදිවසො, තාව රත්තියො ගණෙත්වා පරිවසිතබ්බ’’න්ති වුත්තං, තස්මා පටිච්ඡන්නරත්තිප්පමාණං පරිවසන්තොයෙව මානත්තාරහො හොති, න පඤ්චාහදසාහරත්තිප්පමාණමත්තං පරිවසන්තොති අයං අට්ඨකථාචරියානං අධිප්පායො. තෙනෙව ච කාරණෙන දෙසනාආරොචනාදීහි සබ්බකාලං ආපත්තිං සොධෙත්වා වසන්තානං ලජ්ජීපෙසලානං සික්ඛාකාමානං භික්ඛූනං සුද්ධන්තපරිවාසං දාතුං අයුත්තරූපො, දෙසනාආරොචනාදීහි ආපත්තිං අසොධෙත්වා පමාදවසෙන චිරකාලං වසන්තානං ජනපදවාසිකාදීනං දාතුං යුත්තරූපොති වෙදිතබ්බං. එත්ථාපි අවසෙසවිනිච්ඡයො අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

අථ පන විනයධරෙන ‘‘ත්වං, ආවුසො, කතරආපත්තිං ආපන්නො, කති රත්තියො තෙ ඡාදිතා’’ති පුට්ඨො ‘‘අහං, භන්තෙ, සඞ්ඝාදිසෙසං ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා පක්ඛමත්තං පටිච්ඡාදිතා, තෙනාහං සඞ්ඝං පක්ඛපරිවාසං යාචිත්වා සඞ්ඝෙන දින්නෙ පක්ඛපරිවාසෙ පරිවසිත්වා අනික්ඛිත්තවත්තොව හුත්වා අන්තරා සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිං ආපජ්ජිත්වා පඤ්චාහමත්තං ඡාදිතා’’ති වුත්තෙ ‘‘අයං භික්ඛු සමොධානපරිවාසාරහො, තීසු ච සමොධානපරිවාසෙසු ඔධානසමොධානාරහො’’ති ඤත්වා ¶ ‘‘තෙන හි භික්ඛු ත්වං මූලායපටිකස්සනාරහො’’ති වත්වා තං මූලාය පටිකස්සිත්වා පරිවුත්ථදිවසෙ අදිවසෙ කත්වා අන්තරා පටිච්ඡන්නෙ පඤ්ච දිවසෙ මූලාපත්තියා පටිච්ඡන්නෙසු දිවසෙසු සමොධානෙත්වා ඔධානසමොධානො දාතබ්බො. ඉතො පරානි ඔධානසමොධානෙ වත්තබ්බවචනානි පාළියං අට්ඨකථායඤ්ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

අථ පන විනයධරෙන පුට්ඨො ‘‘අහං, භන්තෙ, සම්බහුලා සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො ආපජ්ජිං, සම්බහුලා ආපත්තියො ¶ එකාහප්පටිච්ඡන්නායො…පෙ… සම්බහුලා ආපත්තියො දසාහප්පටිච්ඡන්නායො’’ති වුත්තෙ ‘‘අයං භික්ඛු අග්ඝසමොධානාරහො’’ති ඤත්වා තාසං ආපත්තීනං යා ආපත්තියො චිරතරප්පටිච්ඡන්නායො, තාසං අග්ඝෙන සමොධානපරිවාසො දාතබ්බො. තත්රෙවං වදන්ති – ‘‘යා ආපත්තියො චිරතරප්පටිච්ඡන්නායො, තාසං අග්ඝෙන සමොධානපරිවාසො දාතබ්බො’’ති වුත්තො, එවං සන්තෙ පක්ඛප්පටිච්ඡන්නමාසප්පටිච්ඡන්නාදීසු කථන්ති? තෙසුපි ‘‘යා ආපත්තියො පක්ඛප්පටිච්ඡන්නායො, යා ආපත්තියො මාසප්පටිච්ඡන්නායො’’ති වත්තබ්බොති. යදි එවං පාළිවිරොධො ආපජ්ජති. පාළියඤ්හි දසාහප්පටිච්ඡන්නපරියොසානා එව ආපත්ති දස්සිතා, න පක්ඛප්පටිච්ඡන්නමාසප්පටිච්ඡන්නාදයොති? සච්චං, පාළියං තථාදස්සනං පන නයදස්සනමත්තං. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 102) ‘‘පඤ්චදස දිවසානි පටිච්ඡන්නාය ‘පක්ඛප්පටිච්ඡන්න’න්ති වත්වා යොජනා කාතබ්බා…පෙ… එවං යාව සට්ඨිසංවච්ඡරං, අතිරෙකසට්ඨිසංවච්ඡරප්පටිච්ඡන්නන්ති වා තතො වා භිය්යොපි වත්වා යොජනා කාතබ්බා’’ති. මහාපදුමත්ථෙරෙනපි වුත්තං ‘‘අයං සමුච්චයක්ඛන්ධකො නාම බුද්ධානං ඨිතකාලසදිසො, ආපත්ති නාම පටිච්ඡන්නා වා හොතු අප්පටිච්ඡන්නා වා සමකඌනතරඅතිරෙකප්පටිච්ඡන්නා වා, විනයධරස්ස කම්මවාචං යොජෙතුං සමත්ථභාවොයෙවෙත්ථ පමාණ’’න්ති, තස්මා පක්ඛප්පටිච්ඡන්නාදීනං කම්මවාචාකරණෙ කුක්කුච්චං න කාතබ්බන්ති.

හොතු, එවම්පි පක්ඛප්පටිච්ඡන්නං පරියන්තං කත්වා කතාය කම්මවාචාය තතො උද්ධං ආපත්ති නත්ථීති කථං ජානෙය්යාති? ඉදානි සික්ඛාකාමා භික්ඛූ දෙවසිකම්පි දෙසනාරොචනාවිකරණානි කරොන්ති එකාහිකද්වීහිකාදිවසෙනපි, කිච්චපසුතා හුත්වා තථා අසක්කොන්තාපි උපොසථදිවසං නාතික්කමන්ති, ගිලානාදිවසෙන තදතික්කන්තාපි අතික්කන්තභාවං ¶ ජානන්ති, තස්මා තදතික්කන්තභාවෙ සති අතිරෙකපක්ඛප්පටිච්ඡන්නමාසප්පටිච්ඡන්නාදිවසෙන වඩ්ඪෙත්වා කම්මවාචං කරෙය්ය, තදතික්කන්තභාවෙ පන අසති පක්ඛප්පටිච්ඡන්නපරියන්තා ¶ හොති, තස්මා පක්ඛපරියන්තකම්මවාචාකරණං ඤායාගතං හොතීති දට්ඨබ්බං.

එවං හොතු, තථාපි යදෙතං ‘‘සම්බහුලා ආපත්තියො එකාහප්පටිච්ඡන්නායො…පෙ… සම්බහුලා ආපත්තියො පක්ඛප්පටිච්ඡන්නායො’’ති වුත්තං, තත්ථ ඉමිනායෙව අනුක්කමෙන මයා පටිච්ඡාදිතා ආපත්තියො හොන්තීති කථං ජානෙය්ය, අජානනෙ ච සති ‘‘යා ච ඛ්වායං, ආවුසො, ආපත්ති අජානප්පටිච්ඡන්නා, අධම්මිකං තස්සා ආපත්තියා පරිවාසදානං, අධම්මත්තා න රුහතී’’ති ඉදං ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති. තත්ථ හි ආපත්තියා ආපන්නභාවං අජානන්තො හුත්වා පටිච්ඡාදෙති, තස්මා ‘‘ආපත්ති ච හොති ආපත්තිසඤ්ඤී චා’’ති වුත්තආපත්තිසඤ්ඤිතාභාවා අප්පටිච්ඡන්නමෙව හොති, තස්මා අප්පටිච්ඡන්නාය ආපත්තියා පරිවාසදානං අධම්මිකං හොති. ඉධ පන ‘‘එත්තකා රත්තියො මයා ඡාදිතා’’ති ඡන්නකාලමෙව න ජානාති, තදජානභාවෙ සතිපි පරිවාසදානං රුහති. තෙනෙව ච කාරණෙන සුද්ධන්තපරිවාසෙ (චූළව. 156-157) ‘‘ආපත්තිපරියන්තං න ජානාති, රත්තිපරියන්තං න ජානාති, ආපත්තිපරියන්තං නස්සරති, රත්තිපරියන්තං නස්සරති, ආපත්තිපරියන්තෙ වෙමතිකො, රත්තිපරියන්තෙ වෙමතිකො’’ති රත්තිපරියන්තස්ස අජානනඅසරණවෙමතිකභාවෙ සතිපි පරිවාසදානං වුත්තං, තස්මා ඡාදිතකාලං තථතො අජානන්තොපි ‘‘සම්බහුලා ආපත්තියො එකාහප්පටිච්ඡන්නායො…පෙ… සම්බහුලා ආපත්තියො පක්ඛප්පටිච්ඡන්නායො’’ති එත්ථ අප්පවිට්ඨස්ස අභාවා සම්පජ්ජතියෙවාති දට්ඨබ්බං.

අථාපි ¶ එවං වදෙය්යුං – ‘‘සම්බහුලා ආපත්තියො එකාහප්පටිච්ඡන්නායො…පෙ… සම්බහුලා ආපත්තියො පක්ඛප්පටිච්ඡන්නායො’’ති වුත්තෙ තෙසු දිවසෙසු ආපත්තියො අත්ථි පටිච්ඡන්නායොපි, අත්ථි අප්පටිච්ඡන්නායොපි, අත්ථි චිරප්පටිච්ඡන්නායොපි, අත්ථි අචිරප්පටිච්ඡන්නායොපි, අත්ථි එකාපි, අත්ථි සම්බහුලාපි, සබ්බා තා ආපත්තියො එතෙනෙව පදෙන සඞ්ගහිතා සියුන්ති? සඞ්ගහිතා එව. න හෙත්ථ සංසයො කාතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 102) ‘‘අඤ්ඤස්මිං පන ආපත්තිවුට්ඨානෙ ඉදං ලක්ඛණං – යො අප්පටිච්ඡන්නං ආපත්තිං ‘පටිච්ඡන්නා’ති විනයකම්මං කරොති, තස්ස ආපත්ති වුට්ඨාති. යො පටිච්ඡන්නං ‘අප්පටිච්ඡන්නා’ති විනයකම්මං කරොති, තස්ස න වුට්ඨාති. අචිරප්පටිච්ඡන්නං ‘චිරප්පටිච්ඡන්නා’ති කරොන්තස්සපි වුට්ඨාති, චිරප්පටිච්ඡන්නං ‘අචිරප්පටිච්ඡන්නා’ති කරොන්තස්ස න වුට්ඨාති. එකං ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා ‘සම්බහුලා’ති කරොන්තස්සපි වුට්ඨාති එකං විනා සම්බහුලානං අභාවතො. සම්බහුලා පන ආපජ්ජිත්වා ¶ ‘එකං ආපජ්ජි’න්ති කරොන්තස්ස න වුට්ඨාතී’’ති, තස්මා එතෙහි පදෙහි සබ්බාසං පටිච්ඡන්නාපත්තීනං සඞ්ගහිතත්තා තාහි ආපත්තීහි වුට්ඨානං සම්භවතීති දට්ඨබ්බං.

අථ පන විනයධරෙන පුට්ඨො ‘‘අහං, භන්තෙ, සම්බහුලා සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො ආපජ්ජිං එකං සුක්කවිස්සට්ඨිං, එකං කායසංසග්ගං, එකං දුට්ඨුල්ලවාචං, එකං අත්තකාමං, එකං සඤ්චරිත්තං, එකං කුටිකාරං, එකං විහාරකාරං, එකං දුට්ඨදොසං, එකං අඤ්ඤභාගියං, එකං සඞ්ඝභෙදං, එකං භෙදානුවත්තකං, එකං දුබ්බචං, එකං කුලදූසක’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අයං භික්ඛු මිස්සකසමොධානපරිවාසාරහො’’ති ඤත්වා අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 102) ආගතනයෙන පරිවාසො දාතබ්බො. එත්ථාහ – අග්ඝසමොධානමිස්සකසමොධානානං කො විසෙසො, කිං නානාකරණන්ති? වුච්චතෙ – අග්ඝසමොධානපරිවාසො අචිරප්පටිච්ඡන්නා ¶ ආපත්තියො චිරප්පටිච්ඡන්නායං ආපත්තියං සමොධානෙත්වා තස්සා චිරප්පටිච්ඡන්නාය ආපත්තියා අග්ඝවසෙන දීයති, මිස්සකසමොධානපරිවාසො නානාවත්ථුකා ආපත්තියො සමොධානෙත්වා තාසං මිස්සකවසෙන දීයති, අයමෙතෙසං විසෙසො. අථ වා අග්ඝසමොධානො සභාගවත්ථූනං ආපත්තීනං සමොධානවසෙන හොති, ඉතරො විසභාගවත්ථූනන්ති ආචරියා. තෙනෙවාහ ආචරියවජිරබුද්ධිත්ථෙරො (වජිර. ටී. චූළවග්ග 102) ‘‘අග්ඝසමොධානො නාම සභාගවත්ථුකායො සම්බහුලා ආපත්තියො ආපන්නස්ස බහුරත්තිං පටිච්ඡාදිතාපත්තියං නික්ඛිපිත්වා දාතබ්බො, ඉතරො නානාවත්ථුකානං වසෙනාති අයමෙතෙසං විසෙසො’’ති.

අථ සියා ‘‘එවං චිරප්පටිච්ඡන්නායො ච අචිරප්පටිච්ඡන්නායො ච නානාවත්ථුකායො ආපත්තියො ආපජ්ජන්තස්ස කො පරිවාසො දාතබ්බො අග්ඝසමොධානො වා මිස්සකසමොධානො වා, අථ තදුභයා වා’’ති. කිඤ්චෙත්ථ – යදි අග්ඝසමොධානං දදෙය්ය, චිරප්පටිච්ඡන්නාහි ච අචිරප්පටිච්ඡන්නාහි ච සභාගවත්ථුකාහි ආපත්තීහි වුට්ඨිතො භවෙය්ය, චිරප්පටිච්ඡන්නාහි ච අචිරප්පටිච්ඡන්නාහි ච නො විසභාගවත්ථුකාහි. යදි ච මිස්සකසමොධානං දදෙය්ය, සමානකාලප්පටිච්ඡන්නාහි විසභාගවත්ථූහි ආපත්තීහි වුට්ඨිතො භවෙය්ය, නො අසමානකආලප්පටිච්ඡන්නාහි සභාගවත්ථුකාහි ච, අථ තදුභයම්පි දදෙය්ය, ‘‘එකස්මිං කම්මෙ ද්වෙ පරිවාසා දාතබ්බා’’ති නෙව පාළියං, න අට්ඨකථායං වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – ඉදඤ්හි සබ්බම්පි පරිවාසාදිකං විනයකම්මං වත්ථුවසෙන වා ගොත්තවසෙන වා නාමවසෙන වා ආපත්තිවසෙන වා කාතුං වට්ටතියෙව.

තත්ථ ¶ ¶ සුක්කවිස්සට්ඨීති වත්ථු චෙව ගොත්තඤ්ච. සඞ්ඝාදිසෙසොති නාමඤ්චෙව ආපත්ති ච. තත්ථ ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨිං කායසංසග්ග’’න්තිආදිවචනෙනාපි ‘‘නානාවත්ථුකායො’’ති වචනෙනපි වත්ථු චෙව ගොත්තඤ්ච ගහිතං හොති, ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති වචනෙනපි ‘‘ආපත්තියො’’ති වචනෙනපි නාමඤ්චෙව ආපත්ති ච ගහිතා හොති, තස්මා අග්ඝසමොධානවසෙන පරිවාසෙ දින්නෙ ‘‘අහං, භන්තෙ, සම්බහුලා සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො ආපජ්ජි’’න්තිආදිවචනෙනෙව වත්ථුස්ස ච ගොත්තස්ස ච නාමස්ස ච ආපත්තියා ච ගහිතත්තා චිරප්පටිච්ඡන්නාහි අචිරප්පටිච්ඡන්නාහි ච සභාගවත්ථුකාහි ච විසභාගවත්ථුකාහි ච සබ්බාහි ආපත්තීහි වුට්ඨාතීති දට්ඨබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං සමන්තපාසාදිකායං ‘‘එත්ථ ච ‘සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො ආපජ්ජිං නානාවත්ථුකායො’තිපි ‘සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො ආපජ්ජි’න්තිපි එවං පුබ්බෙ වුත්තනයෙන වත්ථුවසෙනපි ගොත්තවසෙනපි නාමවසෙනපි ආපත්තිවසෙනපි යොජෙත්වා කම්මවාචං කාතුං වට්ටතියෙවාති අයං මිස්සකසමොධානො’’ති, ඉමස්මිඤ්ච විනයසඞ්ගහප්පකරණෙ (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 245) තථෙව වත්වා ‘‘තස්මා න ඉධ විසුං කම්මවාචං යොජෙත්වා දස්සයිස්සාම, පුබ්බෙ සබ්බාපත්තිසාධාරණං කත්වා යොජෙත්වා දස්සිතාය එව කම්මවාචාය නානාවත්ථුකාහිපි ආපත්තීහි වුට්ඨානසම්භවතො සායෙවෙත්ථ කම්මවාචා අල’’න්ති.

යදි එවං ආචරියවජිරබුද්ධිත්ථෙරෙන ද්වින්නං විසෙසො න වත්තබ්බො, අථ කස්මා වුත්තොති? තීසු සමොධානපරිවාසෙසු ඔධානසමොධානො මූලායපටිකස්සනාය ඔධූනිතකාලෙයෙව දාතබ්බො, අග්ඝසමොධානමිස්සකසමොධානපරිවාසා පන විසුංයෙව දාතබ්බා. ‘‘එවං දින්නෙ එතෙසං ¶ කො විසෙසො’’ති චින්තායං විසෙසසම්භවමත්තදස්සනත්ථං වුත්තො. අට්ඨකථායං පන පරිවාසාදිකම්මස්ස ලක්ඛණං දස්සෙතුං ‘‘වත්ථුවසෙන වා’’තිආදිමාහ, තස්මා ලක්ඛණවසෙනෙව සභාගවත්ථුකාහිපි ආපත්තීහි වුට්ඨානං සම්භවති. තෙනෙව ච කාරණෙන සාරත්ථදීපනිනාමිකායං විනයටීකායඤ්ච විමතිවිනොදනිනාමිකායං විනයටීකායඤ්ච න කොචි විසෙසො වුත්තොති දට්ඨබ්බො.

යදි එවං මිස්සකසමොධානකම්මවාචායපි චිරප්පටිච්ඡන්නාහි අචිරප්පටිච්ඡන්නාහිපි ආපත්තීහි වුට්ඨානං සම්භවෙය්ය. තත්ථපි හි ‘‘අහං, භන්තෙ, සම්බහුලා සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො ආපජ්ජිං නානාවත්ථුකායො’’තිපි ‘‘එකා සුක්කවිස්සට්ඨි…පෙ… එකා කුලදූසකා’’තිපි වත්තබ්බං. එවං සති ‘‘සම්බහුලා’’තිපි ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො’’තිපි වත්ථුගොත්තනාමාපත්තීහි කිත්තනසම්භවතො චිරප්පටිච්ඡන්නාහිපි අචිරප්පටිච්ඡන්නාහිපි ආපත්තීහි වුට්ඨානං සම්භවෙය්යාති? න පනෙවං දට්ඨබ්බං. වත්ථාදිකිත්තනඤ්හි සබ්බාපත්තීනං ගණ්හනත්ථං හොති. එවං ගණ්හන්තෙපි පටිච්ඡන්නකාලස්ස ¶ අකථිතත්තා ‘‘එත්තකං නාම කාලං පරිවසිතබ්බ’’න්ති න පඤ්ඤායති, තස්මිං අපඤ්ඤායමානෙ තෙන පමාණෙන පරිවාසො න හොති, තස්මිං අසති ආපත්තිතො වුට්ඨානං න සම්භවති, තස්මා මිස්සකසමොධානකම්මවාචාය චිරප්පටිච්ඡන්නාහිපි අචිරප්පටිච්ඡන්නාහිපි ආපත්තීහි වුට්ඨානං න සම්භවතීති දට්ඨබ්බං.

මානත්තකථායම්පි මානත්තං නාම අප්පටිච්ඡන්නමානත්තං පටිච්ඡන්නමානත්තං පක්ඛමානත්තං සමොධානමානත්තන්ති චතුබ්බිධං හොති. තත්ථ ¶ යො භික්ඛු සඞ්ඝාදිසෙසං ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා තං දිවසමෙව ආරොචෙති, එකරත්තිමත්තම්පි න පටිච්ඡාදෙති, තස්ස පරිවාසං අදත්වාව දින්නං මානත්තං අප්පටිච්ඡන්නමානත්තං නාම. යො ආපජ්ජිත්වා දසහි ආකාරෙහි විනා තං දිවසං නාරොචෙති, එකරත්තාදිවසෙන පටිච්ඡාදෙති, තත්ථ යථාපටිච්ඡන්නදිවසං පරිවාසං දත්වා පරිවුත්ථපරිවාසස්ස දින්නං මානත්තං පටිච්ඡන්නමානත්තං නාම. ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා පටිච්ඡන්නාය වා අප්පටිච්ඡන්නාය වා භික්ඛුනියා පක්ඛමත්තමෙව දින්නං මානත්තං පක්ඛමානත්තං නාම. භික්ඛු පන පටිච්ඡන්නාය ආපත්තියා පරිවසිත්වා අනික්ඛිත්තවත්තකාලෙයෙව පුන ආපජ්ජිත්වා න පටිච්ඡාදෙති, තස්ස මූලාය පටිකස්සිත්වා පරිවුත්ථදිවසෙ අදිවසෙ කත්වා අප්පටිච්ඡාදිතත්තා සමොධානපරිවාසං අදත්වා දින්නං මානත්තං සමොධානමානත්තං නාම. මානත්තාරහකාලෙපි මානත්තචරණකාලෙපි අබ්භානාරහකාලෙපි එසෙව නයො. තෙසු තීණි මානත්තානි අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා න වුත්තානි. පක්ඛමානත්තං පච්ඡා ආගමිස්සති.

යානි පන පරිවාසමානත්තානි අනවට්ඨිතත්තා පුථුජ්ජනස්ස ගිහිආදිවසෙන පරිවත්තනෙ සති පුන දාතබ්බාදාතබ්බභාවෙ සඞ්කිතබ්බානි, තානි දස්සෙතුං පාළියං අනෙකෙහි පකාරෙහි විත්ථාරතො වුත්තානි. තෙසු භික්ඛූනං සංසයවිනොදනත්ථාය එකදෙසං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ කොචී’’තිආදිමාහ. තත්ථ විබ්භමතීති විරූපො හුත්වා භමති, හීනායාවත්තති ගිහී හොතීති අත්ථො. සාමණෙරො හොතීති උපසම්පන්නභාවං ජහිත්වා සාමණෙරභාවං උපගච්ඡති. තත්ථ පාරාජිකප්පත්තභාවෙන වා ‘‘ගිහීති මං ධාරෙථා’’තිආදිනා සික්ඛාපච්චක්ඛානෙන වා ගිහී හොති ¶ . තෙසු පඨමෙන පුන උපසම්පදාය අභබ්බත්තා පුන පරිවාසො න රුහතියෙව, දුතියෙන පන පුන උපසම්පදාය භබ්බත්තා ‘‘සො චෙ පුන උපසම්පජ්ජතී’’ති ¶ වුත්තං. ඉතරො පන පාරාජිකප්පත්තභාවෙන සාමණෙරො න හොති. කස්මා? සරණගමනාදීනං විනස්සනතො. වුත්තඤ්හි විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.108) ‘‘උපසම්පන්නානම්පි පාරාජිකසමආපත්තියා සරණගමනාදිසාමණෙරභාවස්සපි විනස්සනතො සෙනාසනග්ගාහො ච පටිප්පස්සම්භති, සඞ්ඝලාභම්පි තෙන ලභන්තීති වෙදිතබ්බ’’න්ති, ගිහී පන හුත්වා පුන සාමණෙරභාවමත්තං ලද්ධබ්බං හොති. ‘‘සාමණෙරොති මං ධාරෙථා’’තිආදිනා පන සික්ඛාපච්චක්ඛානෙ කතෙ සියා සාමණෙරභාවො, තතොපි පුන උපසම්පජ්ජිතුකාමතාය සති සියා උපසම්පන්නභාවො. ‘‘ගිහීති මං ධාරෙථා’’තිආදිනා සික්ඛාපච්චක්ඛානං කත්වා ගිහිභාවං උපගතෙපි පුන සාමණෙරපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා සාමණෙරො හොති. තතො පුන උපසම්පජ්ජිතුං ලද්ධබ්බත්තා ‘‘පුන උපසම්පජ්ජතී’’ති වුත්තො. තෙසං භික්ඛුභාවෙ පරිවාසෙ අනිට්ඨිතෙපි ගිහිසාමණෙරභාවං පත්තත්තා පරිවාසො න රුහති උපසම්පන්නානමෙව පරිවාසස්ස භගවතා පඤ්ඤත්තත්තාති අත්ථො.

එවං සන්තෙ පුන උපසම්පජ්ජන්තස්ස කිං පරිවාසො පුන දාතබ්බොති ආහ ‘‘සො චෙ පුන උපසම්පජ්ජතී’’තිආදි. තස්සත්ථො – සො විබ්භන්තකො සො වා සාමණෙරො පුන උපසම්පන්නභාවං උපගච්ඡති, පුරිමං පුබ්බෙ භික්ඛුභූතකාලෙ දින්නං පරිවාසදානං එව ඉදානි පරිවාසදානං හොති. යො පරිවාසො පුබ්බෙ භික්ඛුභූතකාලෙ දින්නො, සො පරිවාසො සුදින්නො, දුදින්නො න හොති. යො යත්තකො කාලො පරිවුත්ථො, සො තත්තකො කාලො සුපරිවුත්ථොයෙව හොති, න දුපරිවුත්ථො, තස්මා අවසෙසො කාලො පරිවසිතබ්බොති. ඉදං වුත්තං හොති – පුබ්බෙ භික්ඛුකාලෙ පක්ඛප්පටිච්ඡන්නාය ආපත්තියා පරිවාසං ගහෙත්වා දසදිවසමත්තං පරිවසිත්වා අනිට්ඨිතෙයෙව පරිවාසෙ විබ්භමිත්වා සාමණෙරො ¶ වා හුත්වා පුන උපසම්පන්නෙන අවසෙසපඤ්චදිවසෙ පරිවසිත්වා පරිවාසො නිට්ඨාපෙතබ්බොති. මානත්තාරහාදීසුපි එසෙව නයො. උම්මත්තකාදීසුපි තස්මිං කාලෙ අජානන්තත්තා ‘‘පරිවාසො න රුහතී’’ති වුත්තං. තිණ්ණම්පි උක්ඛිත්තකානං කම්මනානාසංවාසකත්තා තෙහි සහසංවාසොයෙව නත්ථීති උක්ඛිත්තකානං පරිවාසො න රුහතීති වුත්තං.

සචෙ පුන ඔසාරීයතීති උක්ඛෙපනීයකම්මං පටිප්පස්සම්භනවසෙන සමානසංවාසකභාවං පවෙසීයති. ‘‘සචෙ කස්සචි භික්ඛුනො ඉත්ථිලිඞ්ගං පාතුභවතී’’තිආදීසු අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව අත්ථො සුවිඤ්ඤෙය්යො හොති. යං පන වුත්තං ‘‘පක්ඛමානත්තං පච්ඡා ආගමිස්සතී’’ති, තත්රෙවං ¶ ජානිතබ්බං – පක්ඛමානත්තන්ති භික්ඛුනියා දාතබ්බමානත්තං. තං පන පටිච්ඡන්නායපි අප්පටිච්ඡන්නායපි ආපත්තියා අඩ්ඪමාසමත්තමෙව දාතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ගරුධම්මං අජ්ඣාපන්නාය භික්ඛුනියා උභතොසඞ්ඝෙ පක්ඛමානත්තං චරිතබ්බ’’න්ති (පාචි. 149; චූළව. 403; අ. නි. 8.51). තං පන භික්ඛුනීහි අත්තනො සීමං සොධෙත්වා විහාරසීමාය වා විහාරසීමං සොධෙතුං අසක්කොන්තීහි ඛණ්ඩසීමාය වා සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන චතුවග්ගගණං සන්නිපාතාපෙත්වා දාතබ්බං. සචෙ එකා ආපත්ති හොති, එකිස්සා වසෙන, සචෙ ද්වෙ වා තිස්සො වා සම්බහුලා වා එකවත්ථුකා වා නානාවත්ථුකා වා, තාසං තාසං වසෙන වත්ථුගොත්තනාමආපත්තීසු යං යං ඉච්ඡති, තං තං ආදාය යොජනා කාතබ්බා.

තත්රිදං එකාපත්තිවසෙන මුඛමත්තනිදස්සනං – තාය ආපන්නාය භික්ඛුනියා භික්ඛුනිසඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා වුඩ්ඪානං භික්ඛුනීනං පාදෙ වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා එවමස්ස වචනීයො ‘‘අහං ¶ , අය්යෙ, එකං ආපත්තිං ආපජ්ජිං ගාමන්තරං, සාහං, අය්ය,එ එකිස්සා ආපත්තියා ගාමන්තරාය පක්ඛමානත්තං යාචාමී’’ති. එවං තික්ඛත්තුං යාචාපෙත්වා බ්යත්තාය භික්ඛුනියා පටිබලාය සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො ‘‘සුණාතු මෙ, අය්යෙ, සඞ්ඝො, අයං ඉත්ථන්නාමා භික්ඛුනී එකං ආපත්තිං ආපජ්ජි ගාමන්තරං, සා සඞ්ඝං එකිස්සා ආපත්තියා ගාමන්තරාය පක්ඛමානත්තං යාචති. යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො ඉත්ථන්නාමාය භික්ඛුනියා එකිස්සා ආපත්තියා ගාමන්තරාය පක්ඛමානත්තං දදෙය්ය, එසා ඤත්ති. සුණාතු මෙ, අය්යෙ, සඞ්ඝො…පෙ… දුතියම්පි. තතියම්පි එතමත්ථං වදාමි. සුණාතු මෙ, අය්යෙ, සඞ්ඝො…පෙ… භාසෙය්ය. දින්නං සඞ්ඝෙන ඉත්ථන්නාමාය භික්ඛුනියා එකිස්සා ආපත්තියා ගාමන්තරාය පක්ඛමානත්තං, ඛමති සඞ්ඝස්ස, තස්මා තුණ්හී, එවමෙතං ධාරයාමී’’ති.

කම්මවාචාපරියොසානෙ වත්තං සමාදියිත්වා භික්ඛුමානත්තකථායං වුත්තනයෙනෙව සඞ්ඝස්ස ආරොචෙත්වා නික්ඛිත්තවත්තං වසිතුකාමාය තථෙව සඞ්ඝස්ස මජ්ඣෙ වා පක්කන්තාසු භික්ඛුනීසු එකභික්ඛුනියා වා දුතියිකාය වා සන්තිකෙ වුත්තනයෙනෙව නික්ඛිපිතබ්බං. අඤ්ඤිස්සා පන ආගන්තුකාය සන්තිකෙ ආරොචෙත්වා නික්ඛිපිතබ්බං, නික්ඛිත්තකාලතො පට්ඨාය පකතත්තට්ඨානෙ තිට්ඨති.

පුන සමාදියිත්වා අරුණං උට්ඨපෙන්තියා පන භික්ඛුනීනංයෙව සන්තිකෙ වසිතුං න ලබ්භති ¶ . ‘‘උභතොසඞ්ඝෙ පක්ඛමානත්තං චරිතබ්බ’’න්ති හි වුත්තං, තස්මා අස්සා ආචරියුපජ්ඣායාහි විහාරං ගන්ත්වා සඞ්ගාහකපක්ඛෙ ඨිතො එකො මහාථෙරො වා ධම්මකථිකො වා භික්ඛු වත්තබ්බො ‘‘එකිස්සා භික්ඛුනියා විනයකම්මං කත්තබ්බමත්ථි, තත්ර නො අය්යා චත්තාරො භික්ඛූ පෙසෙථා’’ති. සඞ්ගහං අකාතුං න ලබ්භති, ‘‘පෙසෙස්සාමා’’ති වත්තබ්බං. චතූහි පකතත්තභික්ඛුනීහි මානත්තචාරිනිං භික්ඛුනිං ¶ ගහෙත්වා අන්තොඅරුණෙයෙව නික්ඛිපිත්වා ගාමූපචාරතො ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා මග්ගා ඔක්කම්ම ගුම්බවතිආදීහි පටිච්ඡන්නෙ ඨානෙ නිසීදිතබ්බං, විහාරූපචාරතොපි ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතා අතික්කමිතබ්බා. චතූහි පකතත්තභික්ඛූහිපි තත්ථ ගන්තබ්බං, ගන්ත්වා පන භික්ඛුනීහි සද්ධිං න එකට්ඨානෙ නිසීදිතබ්බං, පටික්කමිත්වා අවිදූරෙ ඨානෙ නිසීදිතබ්බං. කුරුන්දිමහාපච්චරීසු පන ‘‘භික්ඛුනීහි බ්යත්තං එකං වා ද්වෙ වා උපාසිකායො භික්ඛූහිපි එකං වා ද්වෙ වා උපාසකෙ අත්තරක්ඛණත්ථාය ගහෙත්වා ගන්තබ්බ’’න්ති වුත්තං. කුරුන්දියංයෙව ච ‘‘භික්ඛුනුපස්සයස්ස ච විහාරස්ස ච උපචාරං මුඤ්චිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං, ‘‘ගාමස්සා’’ති න වුත්තං.

එවං නිසින්නෙසු පන භික්ඛුනීසු ච භික්ඛූසු ච තාය භික්ඛුනියා ‘‘මානත්තං සමාදියාමි, වත්තං සමාදියාමී’’ති වත්තං සමාදියිත්වා භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස තාව එවං ආරොචෙතබ්බං ‘‘අහං, අය්යෙ, එකං ආපත්තිං ආපජ්ජිං ගාමන්තරං, සාහං සඞ්ඝං එකිස්සා ආපත්තියා ගාමන්තරාය පක්ඛමානත්තං යාචිං, තස්සා මෙ සඞ්ඝො එකිස්සා ආපත්තියා ගාමන්තරාය පක්ඛමානත්තං අදාසි, සාහං මානත්තං චරාමි, වෙදියාමහං අය්යෙ, වෙදියතීති මං සඞ්ඝො ධාරෙතූ’’ති.

තතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා එවං ආරොචෙතබ්බං ‘‘අහං, අය්යා, එකං ආපත්තිං ආපජ්ජිං…පෙ… වෙදියාමහං අය්යා, වෙදියතීති මං සඞ්ඝො ධාරෙතූ’’ති. ඉධාපි යාය කායචි භාසාය ආරොචෙතුං වට්ටති. ආරොචෙත්වා ච භික්ඛුනිසඞ්ඝස්සෙව සන්තිකෙ නිසීදිතබ්බං, ආරොචිතකාලතො පට්ඨාය භික්ඛූනං ගන්තුං වට්ටති. සචෙ සාසඞ්කා හොති, භික්ඛුනියො තත්ථෙව ඨානං පච්චාසීසන්ති, ඨාතබ්බං. සචෙ අඤ්ඤො භික්ඛු වා භික්ඛුනී වා තං ඨානං එති, පස්සන්තියා ආරොචෙතබ්බං. නො චෙ ආරොචෙති, රත්තිච්ඡෙදො චෙව වත්තභෙදදුක්කටඤ්ච ¶ . සචෙ අජානන්තියා එව උපචාරං ඔක්කමිත්වා ගච්ඡති, රත්තිච්ඡෙදොව හොති, න වත්තභෙදදුක්කටං. සචෙ භික්ඛුනියො උපජ්ඣායාදීනං වත්තකරණත්ථං පගෙව ගන්තුකාමා හොන්ති, රත්තිවිප්පවාසගණඔහීයනගාමන්තරාපත්තිරක්ඛණත්ථං ¶ එකං භික්ඛුනිං ඨපෙත්වා ගන්තබ්බං, තාය අරුණෙ උට්ඨිතෙ තස්සා සන්තිකෙ වත්තං නික්ඛිපිතබ්බං. එතෙනුපායෙන අඛණ්ඩා පඤ්චදස රත්තියො මානත්තං චරිතබ්බං.

අනික්ඛිත්තවත්තාය පන පාරිවාසිකක්ඛන්ධකෙ වුත්තනයෙනෙව සම්මා වත්තිතබ්බං. අයං පන විසෙසො – ‘‘ආගන්තුකස්ස ආරොචෙතබ්බ’’න්ති එත්ථ යත්තකා පුරෙභත්තං වා පච්ඡාභත්තං වා තං ගාමං භික්ඛූ වා භික්ඛුනියො වා ආගච්ඡන්ති, සබ්බෙසං ආරොචෙතබ්බං. අනාරොචෙන්තියා රත්තිච්ඡෙදො චෙව වත්තභෙදදුක්කටඤ්ච. සචෙපි රත්තිං කොචි භික්ඛු තං ගාමූපචාරං ඔක්කමිත්වා ගච්ඡති, රත්තිච්ඡෙදො හොතියෙව, අජානනපච්චයා පන වත්තභෙදතො මුච්චති. කුරුන්දීආදීසු පන ‘‘අනික්ඛිත්තවත්තභික්ඛූනං වුත්තනයෙනෙව කථෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං, තං පාරිවාසිකවත්තාදීනං උපචාරසීමාය පරිච්ඡින්නත්තා යුත්තතරං දිස්සති. උපොසථෙ ආරොචෙතබ්බං, පවාරණාය ආරොචෙතබ්බං, චතුන්නං භික්ඛූනඤ්ච භික්ඛුනීනඤ්ච දෙවසිකං ආරොචෙතබ්බං. සචෙ භික්ඛූනං තස්මිං ගාමෙ භික්ඛාචාරො සම්පජ්ජති, තත්ථෙව ගන්තබ්බං. නො චෙ සම්පජ්ජති, අඤ්ඤත්ර චරිත්වාපි තත්ර ආගන්ත්වා අත්තානං දස්සෙත්වා ගන්තබ්බං, බහිගාමෙ වා සඞ්කෙතට්ඨානං කාතබ්බං ‘‘අසුකස්මිං නාම ඨානෙ අම්හෙ පස්සිස්සතී’’ති. තාය සඞ්කෙතට්ඨානං ගන්ත්වා ආරොචෙතබ්බං, සඞ්කෙතට්ඨානෙ අදිස්වා විහාරං ගන්ත්වා ආරොචෙතබ්බං. විහාරෙ සබ්බභික්ඛූනං ආරොචෙතබ්බං. සචෙ සබ්බෙසං සක්කා න හොති ආරොචෙතුං, බහි උපචාරසීමාය ඨත්වා භික්ඛුනියො පෙසෙතබ්බා, තාහි ආනීතානං චතුන්නං භික්ඛූනං ආරොචෙතබ්බං. සචෙ විහාරො දූරො හොති සාසඞ්කො, උපාසකෙ ච උපාසිකායො ¶ ච ගහෙත්වා ගන්තබ්බං. සචෙ පන අයං එකා වසති, රත්තිවිප්පවාසං ආපජ්ජති, තස්මාස්සා එකා පකතත්තා භික්ඛුනී සම්මන්නිත්වා දාතබ්බා එකච්ඡන්නෙ වසනත්ථාය.

එවං අඛණ්ඩං මානත්තං චරිත්වා වීසතිගණෙ භික්ඛුනිසඞ්ඝෙ වුත්තනයෙනෙව අබ්භානං කාතබ්බං. ‘‘සචෙ මානත්තං චරමානා අන්තරාපත්තිං ආපජ්ජති, මූලාය පටිකස්සිත්වා තස්සා ආපත්තියා මානත්තං දාතබ්බ’’න්ති කුරුන්දියං වුත්තං, ඉදං පක්ඛමානත්තං නාම. ඉදං පන පක්ඛමානත්තං සමන්තපාසාදිකායං (චූළව. අට්ඨ. 102) පාළිමුත්තවිනයවිනිච්ඡයභාවෙන ආගතම්පි ඉමස්මිං විනයසඞ්ගහප්පකරණෙ ආචරියෙන අනුද්ධටං. අයං පනාචරියස්ස අධිප්පායො සියා – ඉදං පක්ඛමානත්තං භික්ඛුනියොයෙව සන්ධාය භගවතා විසුං පඤ්ඤත්තං, භික්ඛූහි අසාධාරණං, ඉමස්මිඤ්ච කාලෙ භික්ඛුනිසඞ්ඝො නත්ථි, තස්මා ගන්ථස්ස ලහුභාවත්ථං ඉදම්පි අඤ්ඤම්පි ඊදිසං අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බන්ති. අම්හෙහි පන භික්ඛුනිසඞ්ඝෙ අවිජ්ජමානෙපි ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝො ¶ භික්ඛුනීහි සමාදාතබ්බවත්තං ජානිස්සති. ‘දුබ්බලජාතිකා හි භීරුකජාතිකා භික්ඛුනියො භගවතො ආණං පතිට්ඨාපෙන්තියො එවරූපං දුක්කරං දුරභිසම්භවං වත්තං සමාදයිංසු, කිමඞ්ගං පන මය’න්ති මනසි කරොන්තා භගවතො ආණං පතිට්ඨාපෙන්තා පරිවාසාදිවත්තං සමාදියිස්සන්තී’’ති මන්ත්වා ආචරියෙන අනුද්ධටම්පි ඉමස්මිං විනයාලඞ්කාරප්පකරණෙ උද්ධටං, තස්මා සම්මාසම්බුද්ධෙ සඤ්ජාතසද්ධාපෙමගාරවාදියුත්තෙහි සත්ථුසාසනකරෙහි භික්ඛූහි සම්මා සික්ඛිතබ්බං. ඉතො පරානි අට්ඨකථායං ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

248. පාරිවාසිකවත්තකථායං නවකතරං පාරිවාසිකන්ති අත්තනා නවකතරං පාරිවාසිකං. පාරිවාසිකස්ස හි ¶ අත්තනා නවකතරං පාරිවාසිකං ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙ මූලායපටිකස්සනාරහ මානත්තාරහ මානත්තචාරික අබ්භානාරහාපි පකතත්තට්ඨානෙයෙව තිට්ඨන්ති. තෙනාහ ‘‘අන්තමසො මූලායපටිකස්සනාරහාදීනම්පී’’ති. අන්තමසො මූලායපටිකස්සනාරහාදීනම්පීති ආදි-සද්දෙන මානත්තාරහමානත්තචාරිකඅබ්භානාරහෙ සඞ්ගණ්හාති. තෙ හි පාරිවාසිකානං, පාරිවාසිකා ච තෙසං පකතත්තට්ඨානෙ එව තිට්ඨන්ති. අධොතපාදට්ඨපනකන්ති යත්ථ ඨත්වා පාදෙ ධොවන්ති, තාදිසං දාරුඵලකඛණ්ඩාදිං. පාදඝංසනන්ති සක්ඛරකථලාදිං. පාදෙ ඝංසන්ති එතෙනාති පාදඝංසනං, සක්ඛරකථලාදි. වුත්තඤ්හි භගවතා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තිස්සො පාදඝංසනියො සක්ඛරං කථලං සමුද්දඵෙණ’’න්ති (චූළව. 269). සද්ධිවිහාරිකානම්පි සාදියන්තස්සාති සද්ධිවිහාරිකානම්පි අභිවාදනාදිං සාදියන්තස්ස. වත්තං කරොන්තීති එත්තකමත්තස්සෙව වුත්තත්තා සද්ධිවිහාරිකාදීහිපි අභිවාදනාදිං කාතුං න වට්ටති. ‘‘මා මං ගාමප්පවෙසනං ආපුච්ඡථා’’ති වුත්තෙ අනාපුච්ඡාපි ගාමං පවිසිතුං වට්ටති.

යො යො වුඩ්ඪොති පාරිවාසිකෙසු භික්ඛූසු යො යො වුඩ්ඪො. නවකතරස්ස සාදිතුන්ති පාරිවාසිකනවකතරස්ස අභිවාදනාදිං සාදිතුං. ‘‘පාරිසුද්ධිඋපොසථෙ කරියමානෙ’’ති ඉදං පවාරණදිවසෙසු සඞ්ඝෙ පවාරෙන්තෙ අනුපගතඡින්නවස්සාදීහි කරියමානං පාරිසුද්ධිඋපොසථම්පි සන්ධාය වුත්තං. තත්ථෙවාති සඞ්ඝනවකට්ඨානෙයෙව. අත්තනො පාළියා පවාරෙතබ්බන්ති අත්තනො වස්සග්ගෙන පත්තපාළියා පවාරෙතබ්බං, න පන සබ්බෙසු පවාරිතෙසූති අත්ථො.

ඔණොජනං ¶ නාම විස්සජ්ජනං, තං පන පාරිවාසිකෙන පාපිතස්ස අත්තනා සම්පටිච්ඡිතස්සෙව පුනදිවසාදිඅත්ථාය විස්සජ්ජනං කාතබ්බං. අසම්පටිච්ඡිත්වා චෙ විස්සජ්ජෙති, න ලභතීති ¶ වුත්තං. යදි පන න ගණ්හාති න විස්සජ්ජෙතීති යදි පුරිමදිවසෙ අත්තනො න ගණ්හාති, ගහෙත්වා ච න විස්සජ්ජෙති.

චතුස්සාලභත්තන්ති භොජනසාලාය පටිපාටියා දීයමානං භත්තං. හත්ථපාසෙ ඨිතෙනාති දායකස්ස හත්ථපාසෙ ඨිතෙන, පටිග්ගහණරුහනට්ඨානෙති අධිප්පායො. මහාපෙළභත්තෙපීති මහන්තෙසු භත්තපච්ඡිආදිභාජනෙසු ඨපෙත්වා දීයමානභත්තෙසුපි. ඉතො පරම්පි පාරිවාසිකවත්තං පාළියං (චූළව. 75) ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. තත්ථ පන අට්ඨකථායං ආගතනයෙනෙව අත්ථො සුවිඤ්ඤෙය්යො හොති, තස්මා දුබ්බිඤ්ඤෙය්යට්ඨානෙයෙව කථයිස්සාම.

‘‘න සාමණෙරො උපට්ඨාපෙතබ්බො’’ති එත්ථ දුබ්බිධං සාමණෙරං දස්සෙතුං ‘‘අඤ්ඤො’’තිආදිමාහ. ‘‘න භික්ඛුනියො ඔවදිතබ්බා’’ති එත්ථ ලද්ධසම්මුතිකෙන ආණත්තොපි ගරුධම්මෙහි අඤ්ඤෙහි වා ඔවදිතුං න ලභතීති ආහ ‘‘පටිබලස්ස වා භික්ඛුස්ස භාරො කාතබ්බො’’ති. ආගතා භික්ඛුනියො වත්තබ්බාති සම්බන්ධො. සවචනීයන්ති සදොසං. ජෙට්ඨකට්ඨානං න කාතබ්බන්ති පධානට්ඨානං න කාතබ්බං. කිං තන්ති ආහ ‘‘පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙනා’’තිආදි.

රජෙහි හතා උපහතා භූමි එතිස්සාති රජොහතභූමි, රජොකිණ්ණභූමීති අත්ථො. පච්චයන්ති වස්සාවාසිකලාභං සන්ධාය වුත්තං. එකපස්සෙ ඨත්වාති පාළිං විහාය භික්ඛූනං පච්ඡතො ඨත්වා. සෙනාසනං න ලභතීති සෙය්යපරියන්තභාගිතාය වස්සග්ගෙන ගණ්හිතුං න ලභති. අස්සාති භවෙය්ය. ‘‘ආගන්තුකෙන ආරොචෙතබ්බං, ආගන්තුකස්ස ආරොචෙතබ්බ’’න්ති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා සචෙ ද්වෙ පාරිවාසිකා ගතට්ඨානෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පස්සන්ති, උභොහිපි අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ආරොචෙතබ්බං. යථා බහි දිස්වා ආරොචිතස්ස භික්ඛුනො ¶ විහාරං ආගතෙන පුන ආරොචනකිච්චං නත්ථි, එවං අඤ්ඤවිහාරං ගතෙනපි තත්ථ පුබ්බෙ ආරොචිතස්ස පුන ආරොචනකිච්චං නත්ථීති වදන්ති. අවිසෙසෙනාති පාරිවාසිකස්ස ච උක්ඛිත්තකස්ස ච අවිසෙසෙන.

ඔබද්ධන්ති පලිබුද්ධං. සහවාසොති වුත්තප්පකාරෙ ඡන්නෙ භික්ඛුනා සද්ධිං සයනමෙව අධිප්පෙතං, න සෙසඉරියාපථකප්පනං. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

පාපිට්ඨතරාති ¶ පාරාජිකාපත්තීති උක්කංසවසෙන වුත්තං. සඤ්චරිත්තාදිපණ්ණත්තිවජ්ජතො පන සුක්කවිස්සට්ඨාදිකා ලොකවජ්ජාව. තත්ථපි සඞ්ඝභෙදාදිකා පාපිට්ඨතරා එව. කම්මන්ති පාරිවාසිකකම්මවාචාති එතෙන ‘‘කම්මභූතා වාචා කම්මවාචා’’ති කම්මවාචාසද්දස්ස අත්ථොපි සිද්ධොති වෙදිතබ්බො. සවචනීයන්ති එත්ථ ස-සද්දො ‘‘සන්ති’’අත්ථං වදති, අත්තනො වචනෙන අත්තනො පවත්තනකම්මන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො, ‘‘මා පක්කමාහී’’ති වා ‘‘එහි විනයධරානං සම්මුඛීභාව’’න්ති වා එවං අත්තනො ආණාය පවත්තනකකම්මං න කාතබ්බන්ති අධිප්පායො. එවඤ්හි කෙනචි සවචනීයෙ කතෙ අනාදරෙන අතික්කමිතුං න වට්ටති, බුද්ධස්ස සඞ්ඝස්ස ආණා අතික්කන්තා නාම හොති. රජොහතභූමීති පණ්ණසාලාවිසෙසනං. පච්චයන්ති වස්සාවාසිකචීවරං. සෙනාසනං න ලභතීති වස්සග්ගෙන න ලභති. අපණ්ණකපටිපදාති අවිරද්ධපටිපදා. සචෙ වායමන්තොපීති එත්ථ අවිසයභාවං ඤත්වා අවායමන්තොපි සඞ්ගය්හති. අවිසෙසෙනාති පාරිවාසිකුක්ඛිත්තකානං සාමඤ්ඤෙන. පඤ්චවණ්ණඡදනබන්ධනට්ඨානෙසූති පඤ්චප්පකාරඡදනෙහි ඡන්නට්ඨානෙසු. ඔබද්ධන්ති උට්ඨානාදිබ්යාපාරපටිබද්ධං, පීළිතන්ති අත්ථො. මඤ්චෙ වා පීඨෙ වාති එත්ථ වාසද්දො සමුච්චයත්ථො. තෙන තට්ටිකාචම්මඛණ්ඩාදීසු දීඝාසනෙසුපි නිසීදිතුං න වට්ටතීති දීපිතං හොති. න වත්තභෙදදුක්කටන්ති වුඩ්ඪතරස්ස ¶ ජානන්තස්සපි වත්තභෙදෙ දුක්කටං නත්ථීති දස්සෙති. වත්තං නික්ඛිපාපෙත්වාති ඉදම්පි පරිවාසාදිමෙව සන්ධාය වුත්තං, න සෙසකම්මානි.

‘‘සෙනාසනං න ලභති සෙය්යපරියන්තභාගිතාය. උද්දෙසාදීනි දාතුම්පි න ලභතීති වදන්ති. ‘තදහුපසම්පන්නෙපි පකතත්තෙ’ති වචනතො අනුපසම්පන්නෙහි වසිතුං වට්ටති. සමවස්සාති එතෙන අපච්ඡා අපුරිමං නිපජ්ජනෙ ද්වින්නම්පි වත්තභෙදාපත්තිභාවං දීපෙති. අත්තනො අත්තනො නවකතරන්ති පාරිවාසිකාදිනවකතරං. පඨමං සඞ්ඝමජ්ඣෙ පරිවාසං ගහෙත්වා නික්ඛිත්තවත්තෙන පුන එකස්සපි සන්තිකෙ සමාදියිතුං නික්ඛිපිතුඤ්ච වට්ටති, මානත්තෙ පන නික්ඛිපිතුං වට්ටති. ඌනෙගණෙචරණදොසත්තා න ගහෙතුන්ති එකෙ. පඨමං ආදින්නවත්තං එකස්ස සන්තිකෙ යථා නික්ඛිපිතුං වට්ටති, තථා සමාදියිතුම්පි වට්ටතීති පොරාණගණ්ඨිපදෙ’’ති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. චූළවග්ග 76) වුත්තන්ති.

ඉදං එත්ථ යං වත්තං ‘‘චතුනවුතිපාරිවාසිකවත්ත’’න්ති පාරිවාසිකක්ඛන්ධකපාළියං (චූළව. 75) ආගතං, සමන්තපාසාදිකායම්පි එත්තකාය පාළියා (චූළව. අට්ඨ. 75-84) වණ්ණනං වත්වා ‘‘පාරිවාසිකවත්තකථා නිට්ඨිතා’’ති ආහ. ඉමස්මිං විනයසඞ්ගහපකරණෙ ¶ (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 248) පන ‘‘න ඡමායං චඞ්කමන්තෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමිතබ්බ’’න්ති ඉමස්සානන්තරං ‘‘පාරිවාසිකචතුත්ථො චෙ, භික්ඛවෙ’’තිආදීනි අග්ගහෙත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, පාරිවාසිකෙන භික්ඛුනා සාදිතබ්බ’’න්තිආදීනි පඨමං පඤ්ඤත්තපදානි ගහෙත්වා තෙසං පදානං සංවණ්ණනං කත්වා ‘‘ඉදං පාරිවාසිකවත්ත’’න්ති අඤ්ඤථා අනුක්කමො වුත්තො, සො පාළියා ච අට්ඨකථාය ච න සමෙති. ආචරියස්ස පන අයමධිප්පායො සියා – ‘‘පාරිවාසිකචතුත්ථො චෙ, භික්ඛවෙ’’තිආදීනි පාරිවාසිකභික්ඛූනං සමාදියිතබ්බානි න හොන්ති ¶ , අථ ඛො කම්මකාරකානං භික්ඛූනං කත්තබ්බාකත්තබ්බකම්මදස්සනමෙතං, තස්මා පාරිවාසිකවත්තෙ න පවෙසෙතබ්බං. ‘‘න, භික්ඛවෙ, පාරිවාසිකෙන භික්ඛුනා සාදිතබ්බ’’න්තිආදීනි පන පාරිවාසිකභික්ඛූනං සම්මාවත්තිතබ්බවත්තානියෙව හොන්ති, තස්මා ඉමානියෙව පාරිවාසිකවත්තෙ පවෙසෙතබ්බානීති. අම්හෙහි පන පාළිඅට්ඨකථාටීකාසු ආගතානුක්කමෙන පඨමං පඤ්ඤත්තවත්තානං අත්ථං පඨමං දස්සෙත්වා පච්ඡා පඤ්ඤත්තපදානං අත්ථො පච්ඡා වුත්තොති දට්ඨබ්බො.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

ගරුකාපත්තිවුට්ඨානවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

249. එවං ගරුකාපත්තිවුට්ඨානවිනිච්ඡයකථං කථෙත්වා ඉදානි කම්මාකම්මවිනිච්ඡයකථං කථෙතුං ‘‘කම්මාකම්මන්ති එත්ථ පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන කරීයතෙ තන්ති කම්මං, අපලොකනාදිචතුබ්බිධවිනයකම්මං. ඉතරස්මිම්පි එසෙව නයො. අ-කාරො වුද්ධිඅත්ථො, න වුද්ධිප්පත්තං කම්මං අකම්මං. කම්මඤ්ච අකම්මඤ්ච කම්මාකම්මං වජ්ජාවජ්ජං විය, ඵලාඵලං විය ච. තත්ථ ච කම්මන්ති අපලොකනකම්මඤත්තිකම්මද්වයං. අකම්මන්ති ඤත්තිදුතියකම්මඤත්තිචතඋත්ථකම්මද්වයං. අථ වා කම්මන්ති චතූසුපි එතෙසු ලහුකකම්මං. අකම්මන්ති ගරුකකම්මං. කම්මාකම්මන්ති එත්ථ පන විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. තත්ථ පනාති පක්ඛන්තරත්ථෙ නිපාතො ¶ , ගරුකාපත්තිවුට්ඨානවිනිච්ඡයකථාපක්ඛතො අඤ්ඤො කම්මාකම්මවිනිච්ඡයකථාපක්ඛො වෙදිතබ්බොති වා මයා වුච්චතෙති වා අත්ථො.

චත්තාරි ¶ කම්මානීති එත්ථ චත්තාරීති පරිච්ඡෙදනිදස්සනං. තෙන විනයකම්මානි නාම චත්තාරි එව හොන්ති, න ඉතො ඌනාධිකානීති දස්සෙති. කම්මානීති පරිච්ඡින්නකම්මනිදස්සනං. අපලොකනකම්මන්තිආදීනි පරිච්ඡින්නකම්මානං උද්දෙසකථනං. තත්ථ අපලොකීයතෙ ආයාචීයතෙ අපලොකනං, අපපුබ්බලොකධාතු ආයාචනත්ථෙ, යුපච්චයො භාවත්ථවාචකො. අපලොකනවසෙන කත්තබ්බං කම්මං අපලොකනකම්මං, සීමට්ඨකසඞ්ඝං අපලොකෙත්වා සඞ්ඝානුමතියා කත්තබ්බං කම්මං. ඤාපනා ඤත්ති, සඞ්ඝස්ස ජානාපනාති අත්ථො. ඤත්තියා කත්තබ්බං කම්මං ඤත්තිකම්මං, අනුස්සාවනං අකත්වා සුද්ධඤත්තියායෙව කත්තබ්බකම්මං. ද්වින්නං පූරණී දුතියා, ඤත්ති දුතියා එතස්ස කම්මස්සාති ඤත්තිදුතියං, ඤත්තිදුතියඤ්ච තං කම්මඤ්චාති ඤත්තිදුතියකම්මං, එකාය ඤත්තියා එකාය අනුස්සාවනාය කත්තබ්බකම්මං. චතුන්නං පූරණී චතුත්ථී, ඤත්ති චතුත්ථී එතස්ස කම්මස්සාති ඤත්තිචතුත්ථං, ඤත්තිචතුත්ථඤ්ච තං කම්මඤ්චාති ඤත්තිචතුත්ථකම්මං, එකාය ඤත්තියා තීහි අනුස්සාවනාහි කත්තබ්බකම්මං. තෙන වක්ඛති ‘‘අපලොකනකම්මං නාම සීමට්ඨකසඞ්ඝං සොධෙත්වා’’තිආදි.

එවං චත්තාරි කම්මානි උද්දිසිත්වා පරිවාරෙ (පරි. 482 ආදයො) කම්මවග්ගෙ ආගතනයෙනෙව තෙසං චතුන්නං කම්මානං විපත්තිකාරණානි පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජෙතුං ‘‘ඉමානි චත්තාරි කම්මානි කතිහාකාරෙහි විපජ්ජන්ති? පඤ්චහාකාරෙහි විපජ්ජන්තී’’තිආදිමාහ. තත්ථ වත්ථුතොති විනයකම්මස්ස කාරණභූතවත්ථුතො. ඤත්තිතො අනුස්සාවනතොති ද්වෙපි කම්මවාචායමෙව. සීමතොති කම්මකරණට්ඨානභූතබද්ධසීමතො. පරිසතොති කම්මප්පත්තඡන්දාරහභූතකාරකසඞ්ඝතො. තානියෙව හි පඤ්ච සබ්බෙසං විනයකම්මානං විපත්තිකාරණානි හොන්ති.

තතො ¶ තං කම්මවිපත්තිකාරණභූතං වත්ථුං පාළිනයෙන විත්ථාරෙතුං ‘‘සම්මුඛාකරණීයං කම්මං අසම්මුඛා කරොති, වත්ථුවිපන්නං අධම්මකම්ම’’න්ත්යාදිමාහ. තත්ථ සම්මුඛාකරණීයං පටිපුච්ඡාකරණීයං පටිඤ්ඤායකරණීයන්ති ඉමෙසං තිණ්ණං අතථාකරණෙන, සතිවිනයො අමූළ්හවිනයො තස්සපාපියසිකා තජ්ජනීයකම්මං නියසකම්මං පබ්බාජනීයකම්මං පටිසාරණීයකම්මං උක්ඛෙපනීයකම්මං පරිවාසො මූලායපටිකස්සනා මානත්තං අබ්භානං උපසම්පදන්ති ¶ ඉමෙසං තෙරසකම්මානං අඤ්ඤකම්මාරහස්ස අඤ්ඤකම්මකරණෙන, උපොසථො පවාරණාති ඉමෙසං ද්වින්නං අදිවසෙ කරණෙන, පණ්ඩකො ථෙය්යසංවාසකො තිත්ථියපක්කන්තකො තිරච්ඡානගතො මාතුඝාතකො පිතුඝාතකො අරහන්තඝාතකො ලොහිතුප්පාදකො සඞ්ඝභෙදකො භික්ඛුනිදූසකො උභතොබ්යඤ්ජනකො ඌනවීසතිවස්සො අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නපුබ්බොති ඉමෙසං තෙරසන්නං පුග්ගලානං උපසම්පදාකම්මකරණෙන ඉති ඉමානි එකතිංස කම්මානි වත්ථුවිපන්නං අධම්මකම්මං හොති. ඤත්තිතො පඤ්ච, අනුස්සාවනතො පඤ්චාති ඉමානි දස කාරණානි අන්තොකම්මවාචායමෙව ලභන්ති, සීමතො එකාදස කාරණානි සීමාසම්මුතිවසෙන ලභන්ති, පරිසතො ද්වාදස කාරණානි චතුවග්ගපඤ්චවග්ගදසවග්ගවීසතිවග්ගසඞ්ඛාතෙසු චතූසු සඞ්ඝෙසු එකෙකස්මිං කම්මපත්තඡන්දාරහසම්මුඛීභූතසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං තිණ්ණං සඞ්ඝානං වසෙන ලභන්තීති.

එවං කම්මවිපත්තිකාරණානි දස්සෙත්වා පුන චතුවග්ගසඞ්ඝාදීසු සන්නිසින්නානං භික්ඛූනං විසෙසනාමං දස්සෙතුං ‘‘චතුවග්ගකරණෙ කම්මෙ’’තිආදිමාහ. තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

250. තතො පරං චතුන්නං කම්මානං ඨානං සඞ්ඛෙපතො දස්සෙතුං ‘‘අපලොකනකම්මං කති ඨානානි ගච්ඡතී’’තිආදිමාහ. තම්පි සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

251. තතො ¶ තානියෙව කම්මානි තෙසු ඨානෙසු පවත්තානි විත්ථාරතො පකාසෙතුකාමො ‘‘අයං තාව පාළිනයො. අයං පනෙත්ථ ආදිතො පට්ඨාය විනිච්ඡයකථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තස්සං විනිච්ඡයකථායං චතූසු කම්මෙසු කතමං අපලොකනකම්මං නාමාති පුච්ඡායං තං දස්සෙතුමාහ ‘‘අපලොකනකම්මං නාමා’’තිආදි. තත්ථ සීමට්ඨකසඞ්ඝං සොධෙත්වාති අවිප්පවාසසඞ්ඛාතමහාසීමට්ඨකං සඞ්ඝං සොධෙත්වා. න හි ඛණ්ඩසීමාය සන්නිපතිතෙ සඞ්ඝෙ සොධෙතබ්බකිච්චං අත්ථි, අවිප්පවාසසීමාසඞ්ඛාතාය මහාසීමාය පන විත්ථාරත්තා බහූනං භික්ඛූනං වසනට්ඨානත්තා සමග්ගභාවත්ථං සොධෙතබ්බං හොති. ඡන්දාරහානං ඡන්දං ආහරිත්වාති තිස්සං සීමායං චතුවග්ගාදිගණං පූරෙත්වා හත්ථපාසං අවිජහිත්වා ඨිතෙහි භික්ඛූහි අඤ්ඤෙසං හත්ථපාසං අනාගතානං පකතත්තභික්ඛූනං ඡන්දං ආහරිත්වා. වුත්තඤ්හි ‘‘චතුවග්ගකරණෙ කම්මෙ චත්තාරො භික්ඛූ පකතත්තා කම්මප්පත්තා, අවසෙසා පකතත්තා ඡන්දාරහා’’ති (පරි. 497). සමග්ගස්ස සඞ්ඝස්ස අනුමතියාති ඡන්දස්ස ආහරිතත්තා හත්ථපාසං ආගතාපි අනාගතාපි සබ්බෙ භික්ඛූ සමග්ගායෙව හොන්ති, තස්මා සමග්ගස්ස සඞ්ඝස්ස අනුමතියා. තික්ඛත්තුං සාවෙත්වාති ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො’’තිආදිනා කම්මවාචං අභණිත්වා ¶ ‘‘රුච්චති සඞ්ඝස්ස. දුතියම්පි…පෙ… තතියම්පි රුච්චති සඞ්ඝස්සා’’ති තික්ඛත්තුං සාවෙත්වා කත්තබ්බකම්මං අපලොකනකම්මං නාමාති යොජනා. වුත්තනයෙනෙවාති අපලොකනකම්මෙ වුත්තනයෙනෙව. ඉමිනා ‘‘සීමට්ඨකසඞ්ඝං සොධෙත්වා, ඡන්දාරහානං ඡන්දං ආහරිත්වා’’ති ඉදං ද්වයං අතිදිසති. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ ¶ තෙසු චතූසු කම්මෙසු කිං අඤ්ඤකම්මං ඉතරකම්මවසෙන කාතබ්බන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘තත්ර’’ඉච්චාදි. එවං හොතු, එවං සන්තෙ අවිසෙසෙන සබ්බම්පි කම්මං අඤ්ඤවසෙන කත්තබ්බන්ති ආහ ‘‘ඤත්තිදුතියකම්මං පනා’’තිආදි. තත්ථ පන-සද්දො විසෙසත්ථජොතකො, ඤත්තිදුතියකම්මෙ පන විසෙසො අත්ථීති අත්ථො. ඉතො පරානි සුවිඤ්ඤෙය්යානෙව. පටික්ඛිත්තමෙව අට්ඨකථායන්ති අජ්ඣාහාරසම්බන්ධො. යදි එවං අක්ඛරපරිහීනාදීසු සන්තෙසු කම්මකොපො සියාති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. තත්ථ අක්ඛරපරිහීනන්ති ‘‘සුණාතු මෙ’’තිආදීසු සු-කාර ණා-කාර තු-කාරාදීනං භස්සනං. පදපරිහීනන්ති සුණාතූතිආදීනං විභත්යන්තපදානං භස්සනං. දුරුත්තපදං පන උපරි වක්ඛති.

ඉදානි පුනප්පුනවචනෙ පයොජනං දස්සෙන්තො ‘‘ඉදං අකුප්පකම්මෙ දළ්හිකම්මං හොති, කුප්පකම්මෙ කම්මං හුත්වා තිට්ඨතී’’ති ආහ. තත්ථ ඉදන්ති ඉදං පුනප්පුනං වුත්තකම්මං. අකුප්පකම්මෙති අකුප්පෙ ඨානාරහෙ පුරෙකතකම්මෙ. දළ්හිකම්මං හොතීති ථිරතරකම්මං හොති එකාය රජ්ජුයා බන්ධිතබ්බභාරෙ දුතියතතියාදිරජ්ජූහි බන්ධනං විය. කුප්පකම්මෙති අක්ඛරපරිහීනාදිවසෙන කුප්පෙ අට්ඨානාරහෙ පුරෙකතකම්මෙ. කම්මං හුත්වා තිට්ඨතීති පුනප්පුනං වුත්තෙ සති තෙසං අක්ඛරපරිහීනාදීනං සොධිතත්තා පරිසුද්ධකම්මං හුත්වා තිට්ඨති. අකුප්පකම්මෙ කුප්පකම්මෙති වා භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථෙ භුම්මවචනං. පුරෙතරං කතකම්මස්මිං අකුප්පකම්මෙ සති පච්ඡා ඉදං පුනප්පුනං වුත්තකම්මං දළ්හිකම්මං හොති, පුරෙකතකම්මස්මිං කුප්පකම්මෙ සති ඉදං පුනප්පුනං වුත්තකම්මං අකුප්පං ඨානාරහං පරිසුද්ධකම්මං හුත්වා තිට්ඨතීති. ඉමං පාඨං නිස්සාය ආචරියවරා එකපුග්ගලම්පි අනෙකක්ඛත්තුං උපසම්පදකම්මං කරොන්ති. කස්මා පන තෙ භික්ඛූ ලජ්ජීපෙසලබහුස්සුතසික්ඛාකාමභූතානං අත්තනො ¶ ආචරියුපජ්ඣායානං සන්තිකෙ සික්ඛං ගණ්හන්තීති? න තෙ අත්තනො ආචරියුපජ්ඣායානං සන්තිකා ලද්ධසික්ඛං පච්චක්ඛාය අඤ්ඤං ගණ්හන්ති, අථ ඛො තාය එව සද්ධිං දිගුණතිගුණං කරොන්ති. එවං සන්තෙපි පුරිමසික්ඛාය අසද්දහන්තායෙව කරෙය්යුං, නො සද්දහන්තාති? නො අසද්දහන්තා ¶ , සද්දහන්තාපි තෙ භික්ඛූ පුනප්පුනකරණෙ යුත්තිතොපි ආගමතොපි ආදීනවං අපස්සන්තා ආනිසංසමෙව පස්සන්තා කරොන්තීති.

කථං යුත්තිතො ආනිසංසං පස්සන්ති? යථා හි ලොකෙ අභිසිත්තම්පි රාජානං පුනප්පුනාභිසිඤ්චනෙ ආදීනවං න පස්සන්ති, අථ ඛො අභිසෙකානුභාවෙන රාජිද්ධිප්පත්තතාදීහි කාරණෙහි ආනිසංසමෙව පස්සන්ති, යථා ච සාසනෙ චෙතියං වා පටිමං වා නිට්ඨිතසබ්බකිච්චං ‘‘අනෙකජාතිසංසාර’’න්තිආදීහි භගවතො වචනෙහි අභිසෙකමඞ්ගලං කරොන්තාපි පුනප්පුනකරණෙ ආදීනවං අපස්සන්තා අතිරෙකතරං මහිද්ධිකතාමහානුභාවතාදිආනිසංසමෙව පස්සන්තා පුනප්පුනං කරොන්තියෙව, එවමෙව කතඋපසම්පදකම්මං භික්ඛුං පුනදෙව කම්මවාචාභණනෙ ආදීනවං අපස්සන්තා පුබ්බෙ කතකම්මස්මිං වත්ථුආදීසු පඤ්චසු අඞ්ගෙසු එකස්මිම්පි අඞ්ගෙ අපරිපුණ්ණෙ සති කම්මකොපසම්භවතො ඉදානි කතකම්මෙන පරිපුණ්ණඅඞ්ගෙ සති කම්මසම්පත්තිසම්භවඤ්ච පුබ්බෙව කම්මසම්පත්තිසම්භවෙපි දළ්හිකම්මථිරතරසම්භවඤ්ච ආනිසංසං පස්සන්තා කරොන්ති. කථං ආගමතො ආනිසංසං පස්සන්ති? යථාවුත්තපරිවාරට්ඨකථාපාඨවිනයසඞ්ගහපාඨෙසු දුරුත්තපදස්ස සොධනත්ථං පුනප්පුනං වත්තබ්බභාවස්ස උපලක්ඛණනයෙන වචනතො. සෙසඤත්තිදොසඅනුස්සාවනදොසානඤ්ච වත්ථුවිපත්තිසීමවිපත්තිපරිසවිපත්තිදොසානඤ්ච සොධනං දස්සිතං හොති. තෙනෙව ච කාරණෙන අයම්පි පච්ඡිමපාඨො ආචරියෙන වුත්තො. තස්සත්ථො හෙට්ඨා ¶ වුත්තොව. ඉති පුබ්බෙ කතකම්මස්ස කොපසම්භවෙපි ඉදානි කතකම්මෙන සම්පජ්ජනසඞ්ඛාතං ආනිසංසං ආගමතො පස්සන්තීති දට්ඨබ්බං.

කෙචි පන ආචරියා ඉමං ‘‘පුනප්පුනං වත්තුං වට්ටතීති පාඨං තස්මිංයෙව පඨමකම්මකරණකාලෙ දුරුත්තසොධනත්ථං වත්තබ්බතං සන්ධාය වුත්තං, න චිරකාලෙ’’ති වදන්ති, තදෙතං වචනං නෙව අට්ඨකථායං ආගතං, න ටීකාදීසු විනිච්ඡිතං, තෙසං මතිමත්තමෙව, තස්මා න ගහෙතබ්බං. අපිච තස්මිං ඛණෙ පුනප්පුනං වචනතොපි අපරභාගෙ වචනං මහප්ඵලං හොති මහානිසංසං. තස්මිඤ්හි කාලෙ පුනප්පුනං භණනෙ ඤත්තිදොසඅනුස්සාවනදොසානි පච්ඡිමභණනෙ සුට්ඨු භණන්තො සොධෙතුං සක්කුණෙය්ය, න වත්ථුවිපත්තිසීමවිපත්තිපරිසවිපත්තිදොසානි. තස්මිඤ්හි ඛණෙ තමෙව වත්ථු, සා එව සීමා, සා එව පරිසා, තස්මා තානි පුනප්පුනවචනෙන සොධෙතුමසක්කුණෙය්යානි හොන්ති. අපරභාගෙ කරොන්තො පන පුබ්බෙ අපරිපුණ්ණවීසතිවස්සභාවෙන වත්ථුවිපත්තිභූතෙපි ඉදානි පරිපුණ්ණවීසතිවස්සත්තා වත්ථුසම්පත්ති හොති, පුබ්බෙ සීමසඞ්කරාදිභාවෙන සීමවිපත්තිසම්භවෙපි ඉදානි තදභාවත්ථාය සුට්ඨු සොධිතත්තා සීමසම්පත්ති හොති, පුබ්බෙ වග්ගකම්මාදිවසෙන ¶ පරිසවිපත්තිසම්භවෙපි ඉදානි තදභාවත්ථාය සුට්ඨු සොධිතත්තා පරිසසම්පත්ති හොති, එවං පඤ්ච විපත්තියො සොධෙත්වා පඤ්ච සම්පත්තියො සම්පාදෙත්වා කාතුං සක්කුණෙය්යතො පඨමකාලෙ පුනප්පුනං භණනතොපි අපරභාගෙ භණනං මහප්ඵලං හොති මහානිසංසන්ති වෙදිතබ්බං.

යදි එවං උපසම්පදසික්ඛාය දහරො භවෙය්යාති? න භවෙය්ය. කස්මා? පොරාණසික්ඛං අප්පච්චක්ඛිත්වා තාය එව පතිට්ඨිතත්තාති. එවං සන්තෙපි පුරෙකතකම්මස්ස සම්පජ්ජනභාවෙන ¶ තිට්ඨන්තෙ සති තාය ඨිතත්තා අදහරො සියා. පුරිමකම්මස්ස අසම්පජ්ජනභාවෙන ඉදානි කතකම්මෙයෙව උපසම්පදභාවෙන තිට්ඨන්තෙ සති කස්මා දහරො න භවෙය්යාති? එවං සන්තෙ දහරො භවෙය්ය. එවං දහරො සමානො පුරිමසික්ඛාය වස්සං ගණෙත්වා යථාවුඩ්ඪං වන්දනාදීනි සම්පටිච්ඡන්තො මහාසාවජ්ජො භවෙය්යාති? එවං පුරිමසික්ඛාය අට්ඨිතභාවං පච්ඡිමසික්ඛාය එව ලද්ධුපසම්පදභාවං තථතො ජානන්තො එවං කරොන්තො සාවජ්ජො හොති, එවං පන අජානන්තො ‘‘පුරිමසික්ඛායමෙව ඨිතො’’ති මඤ්ඤිත්වා එවං කරොන්තො අනවජ්ජොති වෙදිතබ්බො. කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘අනාපත්ති ඌනවීසතිවස්සං පරිපුණ්ණසඤ්ඤීති එත්ථ කිඤ්චාපි උපසම්පාදෙන්තස්ස අනාපත්ති, පුග්ගලො පන අනුපසම්පන්නොව හොති. සචෙ පන සො දසවස්සච්චයෙන අඤ්ඤං උපසම්පාදෙති, තං චෙ මුඤ්චිත්වා ගණො පූරති, සූපසම්පන්නො. සොපි ච යාව න ජානාති, තාවස්ස නෙව සග්ගන්තරායො, න මොක්ඛන්තරායො. ඤත්වා පන පුන උපසම්පජ්ජිතබ්බ’’න්ති සමන්තපාසාදිකායං (පාචි. අට්ඨ. 406) ආගතත්තා විඤ්ඤායති. එවං වත්ථුවිපන්නත්තා කම්මකොපතො අනුපසම්පන්නස්ස පුග්ගලස්ස උපජ්ඣායො භවිතුං යුත්තකාලෙ පුන උපසම්පජ්ජනෙන උපසම්පන්නභූතභාවස්ස අට්ඨකථායං ආගතත්තා ඉමිනා නයෙන සීමවිපන්නපඅසවිපන්නඤත්තිවිපන්නඅනුස්සාවනවිපන්නභූතත්තා කම්මකොපතො පුබ්බෙ අනුපසම්පන්නභූතං පුග්ගලම්පි අපරභාගෙ වුඩ්ඪිප්පත්තිකාලෙපි පඤ්ච විපත්තිදොසානි සොධෙත්වා පුන උපසම්පදකම්මවාචාකරණෙන උපසම්පාදෙතුං වට්ටති. සොපි පුග්ගලො පුබ්බකම්මකාලෙ අනුපසම්පන්නො හුත්වාපි අපරකම්මකාලෙ උපසම්පන්නො හොතීති දට්ඨබ්බො.

එකච්චෙ පන භික්ඛූ පොරාණසික්ඛං පච්චක්ඛාය නවසික්ඛමෙව ගණ්හිංසු, තෙ පන භික්ඛූ නවසික්ඛාවසෙන දහරාව භවන්ති, එවං ¶ කරණඤ්ච අතිවිය ගුණවිසිට්ඨං අත්තනො නවකතරං භික්ඛුං දිස්වා තස්මිං පුග්ගලෙ පයිරුපාසිතුකාමො තං පුග්ගලං අත්තනා වුඩ්ඪතරං කාතුකාමො අත්තානං දහරං කාතුකාමො හුත්වා ධම්මගාරවෙන කරොන්තො යුත්තො භවෙය්ය. අථ පන සික්ඛාසම්පන්නං ¶ කත්තුකාමො එවං කරෙය්ය, සික්ඛා නාම පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතෙ සති සම්පජ්ජති, සීලවිසුද්ධියෙව කාරණං හොති, තස්මා යදි පුරිමසික්ඛා අට්ඨිතා භවෙය්ය, පච්චක්ඛානකිච්චං නත්ථි, සයමෙව පතිතා හොති. පුරිමසික්ඛාය ඨිතාය සති විබ්භමිතුකාමොයෙව පච්චක්ඛානං කරෙය්ය, න භික්ඛුභවිතුකාමො, සො පන චතුපාරිසුද්ධිසීලමෙව පරිසුද්ධං කරෙය්ය, තස්මා පොරාණසික්ඛාය පච්චක්ඛානං අයුත්තං විය දිස්සති. තතො පොරාණසික්ඛං පච්චක්ඛාය නවසික්ඛාගහණතො පුනප්පුනං කරණංයෙව යුත්තතරං දිස්සති. කස්මා? පොරාණසික්ඛං පච්චක්ඛාය නවසික්ඛාගහණෙ පුරිමකම්මං අසම්පජ්ජිත්වා පච්ඡිමකම්මසම්පජ්ජනෙ සති කිඤ්චාපි පුරිමසික්ඛා නත්ථි, යා පච්චක්ඛාතබ්බා, තථාපි නවසික්ඛාය සම්පජ්ජිතත්තා දොසො නත්ථි, දහරභාවං පත්තොපි යුත්තරූපොයෙව.

යදි පුරිමකම්මම්පි පච්ඡිමකම්මම්පි සම්පජ්ජතියෙව, එවං සති පුරිමසික්ඛාය පච්චක්ඛානං නිරත්ථකං. පච්ඡිමසික්ඛාය ඨිතොපි දහරභාවං පත්තත්තා අයුත්තරූපො. යදි පන පුරිමකම්මමෙව සම්පජ්ජති, න පච්ඡිමකම්මං, එවං සති පුබ්බෙ ඨිතපොරාණසික්ඛාපි පච්චක්ඛානෙන පතිතා. පච්ඡිමසික්ඛාපි පච්ඡිමකම්මස්ස පඤ්චන්නං විපත්තීනං අඤ්ඤතරෙන යොගතො න සම්පජ්ජති, තස්මා පුරිමසික්ඛාය ච පතිතත්තා පච්ඡිමසික්ඛාය ච අලද්ධත්තා උභතො භට්ඨත්තා අයුත්තොව හොති. පොරාණසික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය නවසික්ඛාගහණෙ පන සති පුරිමකම්මං සම්පන්නං හුත්වා පච්ඡිමකම්මං අසම්පන්නං හොන්තම්පි පුරිමසික්ඛාය පතිට්ඨිතොයෙව, පුරිමං අසම්පන්නං හුත්වා පච්ඡිමං සම්පන්නම්පි ¶ පච්ඡිමසික්ඛාය ඨිතො එව. පුරිමපච්ඡිමකම්මද්වයම්පි පඤ්චහඞ්ගෙහි සම්පන්නම්පි දළ්හිකම්මථිරතරභූතාය පුරිමසික්ඛාය ඨිතොයෙව සො භික්ඛු හොති, තස්මා පුරිමසික්ඛං පච්චක්ඛාය නවසික්ඛාගහණතො පුරිමසික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය පුනප්පුනං නවසික්ඛාගහණං යුත්තතරං හොතීති දට්ඨබ්බං.

ඉමං පන පුනප්පුනං කරොන්තානං ආචරියානං වාදං අමනසිකරොන්තා අඤ්ඤෙ ආචරියා අනෙකප්පකාරං අනිච්ඡිතකථං කථෙන්ති. කථං? එකච්චෙ ථෙරා එවං වදන්ති ‘‘කිං ඉමෙ භික්ඛූ එවං කරොන්තා පාරාජිකප්පත්තං භික්ඛුං පුන සික්ඛාය පතිට්ඨාපෙස්සාමාති මඤ්ඤන්තී’’ති. තෙ ථෙරා පුනප්පුනං කම්මවාචං භණන්තෙ භික්ඛූ දිස්වා ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ ඉමිනා කාරණෙන එවං කරොන්තී’’ති චින්තෙත්වා එවමාහංසු. එකච්චෙ පන ථෙරා ‘‘කස්මා ඉමෙ භික්ඛූ පුනප්පුනං කරොන්ති, යථා නාම අසනි එකවාරමෙව පතන්තී සත්තෙ ජීවිතක්ඛයං පාපෙති, එවමෙව භගවතො ආණාභූතා කම්මවාචා ¶ එකවාරං භණමානා කම්මං සිජ්ඣාපෙති, න අනෙකවාර’’න්ති, තෙපි ‘‘කම්මසිජ්ඣනත්ථාය පුනප්පුනං භණන්තී’’ති චින්තෙත්වා එවමාහංසු. බහවො පන භික්ඛූ පුනප්පුනං කරොන්තෙ දිස්වා එවං වදන්ති ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ ආචරියුපජ්ඣායෙහි දින්නසික්ඛං අසද්දහන්තා එවං කරොන්ති, ආචරියුපජ්ඣායගුණාපරාධකා එතෙ සමණා’’ති. තෙ ‘‘පුබ්බසික්ඛං අසද්දහිත්වා පුනප්පුනං කරොන්තී’’ති මඤ්ඤන්තා එවමාහංසු.

අපරෙ පන ථෙරා ‘‘පඨමං උපසම්පදකම්මවාචාභණනකාලෙයෙව පුනප්පුනං වත්තබ්බං, න අපරභාගෙ’’ති, තත්ථ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. අඤ්ඤෙ එවමාහංසු ‘‘ඤත්තිදුතියකම්මවාචායමෙව පුනප්පුනං වත්තබ්බන්ති අට්ඨකථායං වුත්තං, න ඤත්තිචතුත්ථකම්මෙ, අථ ච පනිමෙ භික්ඛූ ඤත්තිචතුත්ථකම්මභූතාය උපසම්පදකම්මවාචාය පුනප්පුනං කරොන්ති, එතං අට්ඨකථාය න සමෙතී’’ති, තං නීතත්ථමෙව ගහෙත්වා ¶ වදිංසු. නෙය්යත්ථතො පන ඉමිනා නයෙන චතූසුපි කම්මෙසු පුනප්පුනං කාතබ්බන්ති දස්සෙති. කම්මසඞ්කරමෙව හි ඤත්තිදුතියකම්මෙ විසෙසතො වදති, පුනප්පුනං වත්තබ්බභාවො පන සබ්බෙසූති දට්ඨබ්බො. තෙනෙව හි ඤත්තිචතුත්ථකම්මවාචාය උපසම්පන්නට්ඨානෙයෙව පුබ්බෙ අනුපසම්පන්නස්ස පුග්ගලස්ස පච්ඡා උපසම්පජ්ජිතබ්බභාවො අට්ඨකථායං වුත්තොති.

පටිපුච්ඡාකරණීයාදීසුපීති එත්ථ ආදිසද්දෙන පටිංඤ්ඤාය කරණීයාදයො සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ පටිපුච්ඡාය කරණීයං අප්පටිපුච්ඡා කරොතීති පුච්ඡිත්වා චොදෙත්වා සාරෙත්වා කාතබ්බං අපුච්ඡිත්වා අචොදෙත්වා අසාරෙත්වා කරොති. පටිඤ්ඤාය කරණීයං අප්පටිඤ්ඤාය කරොතීති පටිඤ්ඤං ආරොපෙත්වා යථාදින්නාය පටිඤ්ඤාය කාතබ්බං අපටිඤ්ඤාය පටිඤ්ඤං අකරොන්තස්ස විලපන්තස්ස බලක්කාරෙන කරොති. සතිවිනයාරහස්සාති දබ්බමල්ලපුත්තත්ථෙරසදිසස්ස ඛීණාසවස්ස. අමූළ්හවිනයාරහස්සාති ගග්ගභික්ඛුසදිසස්ස උම්මත්තකස්ස. තස්සපාපියසිකකම්මාරහස්සාති උපවාළභික්ඛුසදිසස්ස උස්සන්නපාපස්ස. තජ්ජනීයකම්මාරහස්සාති පණ්ඩකලොහිතකභික්ඛුසදිසස්ස භණ්ඩනකාරකස්ස. නියසකම්මාරහස්සාති සෙය්යසකභික්ඛුසදිසස්ස අභිණ්හාපත්තිකස්ස. පබ්බාජනීයකම්මාරහස්සාති අස්සජිපුනබ්බසුකභික්ඛුසදිසස්ස කුලදූසකස්ස. පටිසාරණීයකම්මාරහස්සාති සුධම්මභික්ඛුසඅසස්ස උපාසකෙ ජාතිආදීහි දූසෙන්තස්ස. උක්ඛෙපනීයකම්මාරහස්සාති ඡන්නභික්ඛුසදිසස්ස ආපත්තිං අපස්සන්තස්ස ආපත්තිං අදෙසෙන්තස්ස අරිට්ඨභික්ඛුසදිසස්ස මිච්ඡාදිට්ඨිං අවිස්සජ්ජෙන්තස්ස. පරිවාසාරහස්සාති පටිච්ඡන්නසඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිකස්ස. මූලායපටිකස්සනාරහස්සාති අන්තරාපත්තිං ¶ ආපන්නස්ස. මානත්තාරහන්ති අප්පටිච්ඡන්නසඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිකං. අබ්භානාරහන්ති චිණ්ණමානත්තං භික්ඛුං. උපසම්පාදෙතීති උපසම්පදකම්මං කරොති.

අනුපොසථෙ ¶ උපොසථං කරොතීති අනුපොසථදිවසෙ උපොසථං කරොති. උපොසථදිවසො නාම ඨපෙත්වා කත්තිකමාසං අවසෙසෙසු එකාදසසු මාසෙසු භින්නස්ස සඞ්ඝස්ස සාමග්ගිදිවසො ච යථාවුත්තා චාතුද්දසපන්නරසා ච, එතං තිප්පකාරම්පි උපොසථදිවසං ඨපෙත්වා අඤ්ඤස්මිං දිවසෙ උපොසථං කරොන්තො අනුපොසථෙ උපොසථං කරොති නාම. යත්ර හි පත්තචීවරාදිඅත්ථාය අප්පමත්තකෙන කාරණෙන විවදන්තා උපොසථං වා පවාරණං වා ඨපෙන්ති, තත්ථ තස්මිං අධිකරණෙ විනිච්ඡිතෙ ‘‘සමග්ගා ජාතම්හා’’ති අන්තරා සාමග්ගීඋපොසථං කාතුං න ලභන්ති, කරොන්තෙහි අනුපොසථෙ උපොසථො කතො නාම හොති.

අප්පවාරණාය පවාරෙතීති අප්පවාරණදිවසෙ පවාරෙති. පවාරණදිවසො නාම එකස්මිං කත්තිකමාසෙ භින්නස්ස සඞ්ඝස්ස සාමග්ගිදිවසො ච පච්චුක්කඩ්ඪිත්වා ඨපිතදිවසො ච ද්වෙ ච පුණ්ණමාසියො, එතං චතුබ්බිධං පවාරණදිවසං ඨපෙත්වා අඤ්ඤස්මිං දිවසෙ පවාරෙන්තො අප්පවාරණාය පවාරෙති නාම. ඉධාපි අප්පමත්තකස්ස විවාදස්ස වූපසමෙ සාමග්ගීපවාරණං කාතුං න ලභන්ති. කරොන්තෙහි අප්පවාරණාය පවාරණා කතා හොතීති අයං අට්ඨකථාපාඨො (පරි. අට්ඨ. 483).

‘‘උම්මත්තකස්ස භික්ඛුනො උම්මත්තකසම්මුති උම්මත්තකෙන යාචිත්වා කතෙ අසම්මුඛාපි දාතුං වට්ටති, තත්ථ නිසින්නෙපි න කුප්පති නියමාභාවතො. අසම්මුඛා කතෙ පන දොසාභාවං දස්සෙතුං ‘අසම්මුඛා කතං සුකතං හොතී’ති වුත්තං. දූතෙන උපසම්පදා පන සම්මුඛා කාතුං න සක්කා කම්මවාචානානත්තසම්භවතො. පත්තනික්කුජ්ජනාදයො හත්ථපාසතො අපනීතමත්තෙපි කාතුං වට්ටන්ති. සඞ්ඝසම්මුඛතාතිආදීසු යාවතිකා භික්ඛූ කම්මප්පත්තා, තෙ ආගතා හොන්ති, ඡන්දාරහානං ¶ ඡන්දො ආහතො හොති, සම්මුඛීභූතා න පටික්කොසන්ති, අයං සඞ්ඝසම්මුඛතා. යෙන ධම්මෙන යෙන විනයෙන යෙන සත්ථුසාසනෙන සඞ්ඝො කම්මං කරොති, අයං ධම්මසම්මුඛතා විනයසම්මුඛතා. තත්ථ ධම්මොති භූතං වත්ථු. විනයොති චොදනා චෙව සාරණා ච. සත්ථුසාසනං නාම ඤත්තිසම්පදා චෙව අනුස්සාවනසම්පදා ¶ ච. යස්ස සඞ්ඝො කම්මං කරොති, තස්ස සම්මුඛාභාවො පුග්ගලසම්මුඛතා. කත්තිකමාසස්ස පවාරණමාසත්තා ‘ඨපෙත්වා කත්තිකමාස’න්ති වුත්තං. පච්චුක්කඩ්ඪිත්වා ඨපිතදිවසො චාති කාළපක්ඛෙ චාතුද්දසිං පන්නරසිං වා සන්ධාය වුත්තං. ද්වෙ පුණ්ණමාසියොති පඨමපච්ඡිමවස්සූපගතානං වසෙන වුත්ත’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පරිවාර 3.483) ආගතං.

‘‘ඨපිතඋපොසථපවාරණානං කත්තිකමාසෙ සාමග්ගියා කතාය සාමග්ගීපවාරණං මුඤ්චිත්වා උපොසථං කාතුං න වට්ටතීති ආහ ‘ඨපෙත්වා කත්තිකමාස’න්ති. සචෙ පන තෙසං නානාසීමාසු මහාපවාරණාය විසුං පවාරිතානං කත්තිකමාසබ්භන්තරෙ සාමග්ගී හොති, සාමග්ගීඋපොසථො එව තෙහි කාතබ්බො, න පවාරණා එකස්මිං වස්සෙ කතපවාරණානං පුන පවාරණාය අවිහිතත්තා. සාමග්ගීදිවසො හොතීති අනුපොසථදිවසෙ සාමග්ගීකරණං සන්ධාය වුත්තං. සචෙ පන චාතුද්දසියං පන්නරසියං වා සඞ්ඝො සාමග්ගිං කරොති, තදා සාමග්ගීඋපොසථදිවසො න හොති, චාතුද්දසීපන්නරසීඋපොසථොව හොති. උපරි පවාරණායපි එසෙව නයො. පච්චුක්කඩ්ඪිත්වා ඨපිතදිවසො චාති භණ්ඩනකාරකෙහි උපද්දුතා වා කෙනචිදෙව කරණීයෙන පවාරණසඞ්ගහං වා කත්වා ඨපිතො කාළපක්ඛචාතුද්දසීදිවසො ච. ද්වෙ ච පුණ්ණමාසියොති පුබ්බකත්තිකපුණ්ණමා පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමා චාති ද්වෙ පුණ්ණමාසියො. එතං ¶ චතුබ්බිධන්ති පුණ්ණමාසිද්වයෙන සද්ධිං සාමග්ගීපවාරණං චාතුද්දසීපවාරණඤ්ච සම්පිණ්ඩෙත්වා, ඉදඤ්ච පකතිචාරිත්තවසෙන වුත්තං. තථාරූපපච්චයෙ පන සති උභින්නං පුණ්ණමාසීනං පුරිමා ද්වෙ චාතුද්දසියො, කාළපක්ඛචාතුද්දසියා අනන්තරා පන්නරසීපීති ඉමෙපි තයො දිවසා පවාරණාදිවසා එවාති ඉමං සත්තවිධම්පි පවාරණාදිවසං ඨපෙත්වා අඤ්ඤස්මිං දිවසෙ පවාරෙතුං න වට්ටතී’’ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පරිවාර 2.483) ආගතං.

එවං වත්ථුවිපත්තිවිනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි ඤත්තිවිපත්තිවිනිච්ඡයං අනුස්සාවනවිපත්තිවිනිච්ඡයඤ්ච දස්සෙන්තො ‘‘ඤත්තිතො විපත්තියං පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පඤ්චමඤත්තිවිපත්තියං ‘‘පච්ඡා වා ඤත්තිං ඨපෙතී’’ති එතස්ස සංවණ්ණනායං අනුස්සාවනකම්මං කත්වාති පඨමං අනුස්සාවනං සාවෙත්වා ‘‘එසා ඤත්තී’’ති අනුස්සාවනානන්තරමෙව සකලං ඤත්තිං වත්වා, පරියොසානෙ ‘‘එසා ඤත්තී’’ති වත්වාති අධිප්පායො.

252. චතුත්ථඅනුස්සාවනවිපත්තිසංවණ්ණනායං ¶ ‘‘ය්වායන්ති බ්යඤ්ජනප්පභෙදො අධිප්පෙතො. දසධා බ්යඤ්ජනබුද්ධියා පභෙදොති එත්ථ දසධා දසවිධෙන බ්යඤ්ජනානං පභෙදොති යොජෙතබ්බං. කෙනායං පභෙදොති ආහ ‘බ්යඤ්ජනබුද්ධියා’ති. යථාධිප්පෙතත්ථබ්යඤ්ජනතො බ්යඤ්ජනසඞ්ඛාතානං අක්ඛරානං ජනිකා බුද්ධි බ්යඤ්ජනබුද්ධි, තාය බ්යඤ්ජනබුද්ධියා, අක්ඛරසමුට්ඨාපකචිත්තභෙදෙනෙවාති අත්ථො. යං වා සංයොගපරං කත්වා වුච්චති, ඉදම්පි ගරුකන්ති යොජනා’’ති විමතිවිනොදනියං වුත්තං.

සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පරිවාර 3.485) පන ‘‘ඨානකරණානි සිථිලානි කත්වා උච්චාරෙතබ්බමක්ඛරං සිථිලං, තානියෙව ධනිතානි අසිථිලානි කත්වා උච්චාරෙතබ්බමක්ඛරං ධනිතං. ද්විමත්තකාලං දීඝං, එකමත්තකාලං රස්සං. දසධා බ්යඤ්ජනබුද්ධියා පභෙදොති එවං සිථිලාදිවසෙන බ්යඤ්ජනබුද්ධියා අක්ඛරුප්පාදකචිත්තස්ස දසප්පකාරෙන ¶ පභෙදො. සබ්බානි හි අක්ඛරානි චිත්තසමුට්ඨානානි යථාධිප්පෙතත්ථබ්යඤ්ජනතො බ්යඤ්ජනානි ච. සංයොගො පරො එතස්මාති සංයොගපරො. න සංයොගපරො අසංයොගපරො ‘ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතථෙරස්ස යස්ස න ඛමතී’ති එත්ථ ත-කාර න-කාරසහිතාරො අසංයොගපරො. කරණානීති කණ්ඨාදීනි’’ ඉති එත්තකං වුත්තං.

පුන විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පරිවාර 2.485) ‘‘තත්ථ ආයස්මතොතිආදීසු සරානන්තරිතානි ස-කාර ම-කාරාදිබ්යඤ්ජනානි ‘සංයොගො’ති වුච්චන්ති. යො සංයොගො පරො යස්ස අ-කාරාදිනො, සො සංයොගපරො නාම. රස්සන්ති අ-කාරාදිබ්යඤ්ජනරහිතං පදං. අසංයොගපරන්ති ‘යස්ස න ඛමතී’තිආදීසු ස-කාර න-කාරාදිබ්යඤ්ජනසහිතං පදං සන්ධාය වුත්තං. ත-කාරස්ස ථ-කාරං අකත්වා ‘සුණාතු මෙ’තිආදිං අවත්වා වග්ගන්තරෙ සිථිලමෙව කත්වා ‘සුණාටු මෙ’තිආදිං වදන්තොපි දුරුත්තං කරොතියෙව ඨපෙත්වා අනුරූපං ආදෙසං. යඤ්හි ‘සච්චිකත්ථපරමත්ථෙනා’ති වත්තබ්බෙ ‘සච්චිකට්ඨපරමට්ඨෙනා’ති ච ‘අත්ථකථා’ති ච වත්තබ්බෙ ‘අට්ඨකථා’ති ච තත්ථ තත්ථ වුච්චති, තාදිසං පාළිඅට්ඨකථාදීසු දිට්ඨපයොගං තදනුරූපඤ්ච වත්තුං වට්ටති, තතො අඤ්ඤං න වට්ටති. තෙනාහ ‘අනුක්කමාගතං පවෙණිං අවිනාසෙන්තෙනා’තිආදි. ‘දීඝෙ වත්තබ්බෙ රස්ස’න්තිආදීසු ‘භික්ඛූන’න්ති වත්තබ්බෙ ‘භික්ඛුන’න්ති වා ‘බහූසූ’ති වත්තබ්බෙ ‘බහුසූ’ති වා ‘නක්ඛමතී’ති වත්තබ්බෙ ‘න ඛමතී’ති වා ‘උපසම්පදාපෙක්ඛො’ති වත්තබ්බෙ ‘උපසම්පදාපෙඛො’ති වා එවං අනුරූපට්ඨානෙසු එව දීඝරස්සාදිරස්සදීඝාදිවසෙන පරිවත්තෙතුං වට්ටති, න පන ‘නාගො’ති වත්තබ්බෙ ‘නගො’ති වා ‘සඞ්ඝො’ති ¶ වත්තබ්බෙ ‘සඝො’ති වා ‘තිස්සො’ති වත්තබ්බෙ ‘තිසො’ති වා ‘යාචතී’ති වත්තබ්බෙ ‘යාචන්තී’ති වා එවං අනනුරූපට්ඨානෙසු වත්තුං ¶ . සම්බන්ධං පන වවත්ථානඤ්ච සබ්බථාපි වට්ටතීති ගහෙතබ්බ’’න්ති ආගතං. සෙසානි අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව සුට්ඨු සල්ලක්ඛෙතබ්බානි.

253. සීමවිපත්තිවිනිච්ඡයො පන හෙට්ඨා සීමකථායං සබ්බෙන කථිතො, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බො.

පරිසවිපත්තිකථාය චතුවග්ගකරණෙති චතුවග්ගෙන සඞ්ඝෙන කත්තබ්බෙ. අනිස්සාරිතාති උපොසථට්ඨපනාදිනා වා ලද්ධිනානාසංවාසකභාවෙන වා න බහිකතා. අට්ඨකථායඤ්හි ‘‘අපකතත්තස්සාති උක්ඛිත්තකස්ස වා යස්ස වා උපොසථපවාරණා ඨපිතා හොන්තී’’ති (පරි. අට්ඨ. 425) වුත්තත්තා ඨපිතඋපොසථපවාරණො භික්ඛු අපකතත්තො එවාති ගහෙතබ්බං. පරිසුද්ධසීලාති පාරාජිකං අනාපන්නා අධිප්පෙතා. පරිවාසාදිකම්මෙසු පන ගරුකට්ඨාපි අපකතත්තා එවාති ගහෙතබ්බං. අවසෙසා…පෙ… ඡන්දාරහාව හොන්තීති හත්ථපාසං විජහිත්වා ඨිතෙ සන්ධාය වුත්තං, අවිජහිත්වා ඨිතා පන ඡන්දාරහා න හොන්ති, තෙපි චතුවග්ගාදිතො අධිකා හත්ථපාසං විජහිත්වාව ඡන්දාරහා හොන්ති, තස්මා සඞ්ඝතො හත්ථපාසං විජහිත්වා ඨිතෙනෙව ඡන්දො වා පාරිසුද්ධි වා දාතබ්බා.

සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පරිවාර 3.488) පන ‘‘අනුක්ඛිත්තා පාරාජිකං අනාපන්නා ච පකතත්තාති ආහ ‘පකතත්තා අනුක්ඛිත්තා’තිආදි. තත්ථ අනිස්සාරිතාති පුරිමපදස්සෙව වෙවචනං. පරිසුද්ධසීලාති පාරාජිකං අනාපන්නා. න තෙසං ඡන්දො වා පාරිසුද්ධි වා එතීති තීසු ද්වීසු වා නිසින්නෙසු එකස්ස වා ද්වින්නං වා ඡන්දපාරිසුද්ධි ආහටාපි අනාහටාව හොතීති අධිප්පායො’’ති ආගතො. එවං පාළියඤ්ච අට්ඨකථාය ච චතුන්නම්පි කම්මානං සම්පත්ති ච විපත්ති ච ආගතා, ටීකාචරියෙහි ච විනිච්ඡිතා, තස්මා ¶ අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව චත්තාරි කම්මානි කත්තබ්බානි, න අවුත්තනයෙන. වුත්තඤ්හි සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 1. ගන්ථාරම්භකථා; 2.431) –

‘‘බුද්ධෙන ¶ ධම්මො විනයො ච වුත්තො;

‘‘තස්මා හි යං අට්ඨකථාසු වුත්තං;

යස්මා පමාණං ඉධ පණ්ඩිතාන’’න්ති.

ඉමස්මිඤ්හි කම්මවග්ගෙ අපලොකනාදීනං චතුන්නං කම්මානං කරණට්ඨානං එකාදසවිපත්තිසීමවිමුත්තං බද්ධසීමභූතංයෙව වුත්තං, ‘‘එකාදසහි ආකාරෙහි සීමතො කම්මානි විපජ්ජන්තී’’ති (පරි. 486) වචනතො න අබද්ධඋපචාරසීමභූතං. න හි තත්ථ එකාදසවිපත්ති අත්ථි. අට්ඨකථායම්පි (පරි. අට්ඨ. 482) ‘‘අපලොකනකම්මං නාම සීමට්ඨකසඞ්ඝං සොධෙත්වා ඡන්දාරහානං ඡන්දං ආහරිත්වා සමග්ගස්ස සඞ්ඝස්ස අනුමතියා තික්ඛත්තුං සාවෙත්වා කත්තබ්බං කම්ම’’න්ති අපලොකනකම්මස්සාපි බද්ධසීමායමෙව කත්තබ්බභාවො වුත්තො, න උපචාරසීමායං. න හි තත්ථ සීමට්ඨකසඞ්ඝසොධනඤ්ච ඡන්දාරහානඤ්ච අත්ථි, අන්තොසීමං පවිට්ඨපවිට්ඨානං සඞ්ඝලාභො දාතබ්බොයෙව හොති, තස්මා ‘‘ඤත්තිකම්මභූතං උපොසථපවාරණාකම්මං අබද්ධසීමවිහාරෙපි කත්තබ්බ’’න්ති ගණ්හන්තානං ආචරියානං වාදොපි ‘‘ඤත්තිදුතියකම්මභූතං කථිනදානකම්මං උපචාරසීමායමෙව කත්තබ්බ’’න්ති ගණ්හන්තානං ආචරියානං වාදොපි පාළිවිරොධො අට්ඨකථාවිරොධො ච හොතීති වෙදිතබ්බො. යමෙත්ථ වත්තබ්බං, තං උපොසථපවාරණකථාවණ්ණනායඤ්ච ¶ කථිනකථාවණ්ණනායඤ්ච වුත්තං, අත්ථිකෙහි තත්ථ සුට්ඨු ඔලොකෙත්වා සංසයො විනොදෙතබ්බො.

ඉදානි සබ්බෙ භික්ඛූ ලෙඛකාරෙහි පරිචයවසෙන සබ්බගන්ථානං ආදිම්හි ලිඛිතං මහානමක්කාරපාඨං සරණගමනස්ස, කම්මවාචාය ච ආරම්භකාලෙ මහතා උස්සාහෙන භණන්ති, සො පන පාඨො නෙව සරණගමනපරියාපන්නො, න කම්මවාචාපරියාපන්නො, නාපි කම්මවාචාය පුබ්බකරණපරියාපන්නො, තස්මිං අභණිතෙපි න සරණගමනස්ස වා කම්මවාචාය වා හානි අත්ථි, න භණිතෙ වඩ්ඪි, තස්මා පකරණාචරියා සරණගමනාරම්භෙපි කම්මවාචාරම්භෙපි තස්ස මහානමක්කාරපාඨස්ස ¶ වණ්ණනං න වදන්ති, වදන්තො පන ‘‘භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස’’ ඉති පදානං අත්ථො විසුද්ධිමග්ගසමන්තපාසාදිකාසාරත්ථදීපනීආදිප්පකරණෙසු ‘‘භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ ඉතිපදානං අත්ථො විය විත්ථාරෙන වත්තබ්බො සියා, එවං සන්තෙපි භගවතො යථාභූතගුණදීපනවසෙන පවත්තත්තා සබ්බෙපි ආචරියා සබ්බෙසු ගන්ථාරම්භෙසු තික්ඛත්තුං මඞ්ගලත්ථං භණන්ති. භණන්තෙහි ච පන න-කාර මො-කාරාදීනං ඨානකරණාදිසම්පදං අහාපෙන්තෙන සිථිලධනිතදීඝරස්සාදිවිසෙසං මනසි කරොන්තෙන සමණසාරුප්පෙන පරිමණ්ඩලෙන පදබ්යඤ්ජනෙන භණිතබ්බො හොති, න අතිආයතකෙන ගීතසද්දසදිසෙන සද්දෙන. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ආයතකෙන ගීතස්සරෙන ධම්මො ගායිතබ්බො, යො ගායෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 249).

‘‘එකමත්තො භවෙ රස්සො, ද්විමත්තො දීඝමුච්චතෙ;

තිමත්තො තු ප්ලුතො ඤෙය්යො, බ්යඤ්ජනඤ්චඩ්ඪමත්තික’’න්ති. –

සද්දප්පකරණාචරියෙහි වුත්තං සද්දලක්ඛණං නිස්සාය න-කාරාදීසු රස්සභූතෙ අසරෙ එකමත්තං, න-බ්යඤ්ජනෙ අඩ්ඪමත්තං සම්පිණ්ඩෙත්වා ¶ දියඩ්ඪමත්තකාලං පමාණං කත්වා උච්චාරීයතෙ. මො-කාරාදීසු දීඝභූතෙ ඔ-කාරාදිසරෙ ද්විමත්තං, ම-කාරාදිබ්යඤ්ජනෙ අඩ්ඪමත්තං සම්පිණ්ඩෙත්වා අඩ්ඪතෙය්යමත්තාකාලං පමාණං කත්වා උච්චාරීයතෙ, න තතො උද්ධන්ති. නනු ‘‘ප්ලුතො තිමත්තො ඤෙය්යො’’ති වුත්තන්ති? සච්චං, සා පන දූරතො අව්හායනාදීසුයෙව ලබ්භති, නාඤ්ඤත්ථ. වුත්තඤ්හි කාරිකායං –

‘‘දූරතො අව්හානෙ ගීතෙ, තථෙව රොදනෙපි ච;

ප්ලුතා තිමත්තිකා වුත්තා, සබ්බෙතෙ නෙත්ථ ගය්හරෙ’’ති. –

කිත්තකෙන පන කාලෙන එකමත්තා විඤ්ඤෙය්යාති? අක්ඛිනිමිසඋම්මිසමත්තකාලෙනාති ආචරියා. එකෙ පන ආචරියා ‘‘අඞ්ගුලිඵොටනකාලප්පමාණෙනා’’ති වදන්ති. වුත්තඤ්හි ආචරියධම්මසෙනාපතිත්ථෙරෙන –

‘‘පමාණං එකමත්තස්ස, නිමිසුම්මිසතොබ්රවුං;

අඞ්ගුලිඵොටකාලස්ස, පමාණෙනාපි අබ්රවු’’න්ති.

එවං ¶ සද්දසත්ථාචරියෙහි වචනතො සුද්ධරස්සසරට්ඨානෙ එකමත්තාපමාණං, සබ්යඤ්ජනරස්සසරට්ඨානෙ දියඩ්ඪමත්තාපමාණං, සුද්ධදීඝසරට්ඨානෙ ද්විමත්තාපමාණං, සබ්යඤ්ජනදීඝසරට්ඨානෙ අඩ්ඪතෙය්යමත්තාපමාණං කාලං සල්ලක්ඛෙත්වා උච්චාරීයතෙ.

ඉදානි පන භික්ඛූ මහානමක්කාරභණනෙ බලවඋස්සාහං කත්වා භණන්තා රස්සට්ඨානෙසු ද්විතිමත්තාකාලං දීඝට්ඨානෙසු චතුපඤ්චමත්තාකාලං සරං පඨපෙත්වා භණන්ති, තදයුත්තං විය දිස්සති. අපරෙ පඨමවාරෙ භණිත්වා ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’ති පරියොසානපදං පත්වාපි තත්ථ අට්ඨපෙත්වා පුන ‘‘නමො තස්සා’’ති භණිත්වා ස-කාරෙ ඨපෙත්වා ථොකං විස්සමිත්වා දුතියවාරෙ ‘‘භගවතො’’ති ඉදං ආදිං කත්වා යාව පරියොසානං භණිත්වා ඨපෙන්ති. තතියවාරෙ පන ආදිතො පට්ඨාය පරියොසානෙ ඨපෙන්ති. එවං භණන්තඤ්ච බහූ පසංසන්ති, එවං පන කාතබ්බන්ති නෙව ¶ පාළියං, න අට්ඨකථායං විජ්ජති. යථා ඤත්තිචතුත්ථකම්මෙ කරියමානෙ තීණි අනුස්සාවනානි සද්දතො ච අත්ථතො ච අභින්නානි අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්කරවිරහිතානි කත්වා භණිතබ්බානි, එවං මහානමක්කාරපාඨෙ තික්ඛත්තුං භඤ්ඤමානෙ තයො වාරා සද්දතො ච අත්ථතො ච අභින්නෙ කත්වා සඞ්කරවිරහිතෙ කත්වා ආදිතො ආරභිත්වා පරියොසානෙ ඨපෙතබ්බා හොන්තීති.

තත්රායමෙකෙඑවං වදන්ති – යථා නාම ජවෙන ගච්ඡන්තස්ස ඨාතබ්බට්ඨානං පත්වාපි සහසා ඨාතුං න සක්කොති, එකපාදමත්තං ගන්ත්වා තිට්ඨති, එවං ආදිතො භණන්තස්ස බලවඋස්සාහත්තා පරියොසානෙ පත්තෙපි ඨපෙතුං න සක්කොති, ‘‘නමො තස්සා’’ති ද්විපදමත්තං භණිත්වා සක්කොතීති. එවං සන්තෙ දුතියතතියවාරෙසු කස්මා සක්කොතීති? තදා පන දුතියවාරෙ ථොකං විස්සමිතත්තා ලද්ධස්සාසො හුත්වා සක්කොතීති. එවං තෙ ආයස්මන්තො සයමෙව අත්තානං විඝාතං පාපෙන්ති. න හි ‘‘මහානමක්කාරං භණන්තෙන පඨමවාරෙ බලවඋස්සාහෙන භණිතබ්බො’’ති භගවතා පඤ්ඤත්තො, ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි වා ඨපිතො අත්ථි. එවං සන්තෙ යථා පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන පාතිමොක්ඛං උද්දිසන්තෙන යත්තකා භික්ඛූ පාතිමොක්ඛං සුණන්ති, තෙසං සවනප්පමාණෙන යාව පරියොසානා උද්දිසිතුං අත්තනො සරප්පමාණං ගහෙත්වා පාතිමොක්ඛො උද්දිසිතබ්බො, එවං කම්මවාචං භණන්තෙනපි සීමමණ්ඩලෙ නිසින්නභික්ඛූනං සවනප්පමාණෙන යාව පරියොසානා අත්තනො සරප්පමාණං ගහෙත්වා භණිතබ්බාති.

අපරෙ පන ආචරියා මො-කාරාදීසු ඔ-කාරන්තපදෙසු අඤ්ඤෙසං පදානං අතිරෙකෙන සරෙන ද්වත්තික්ඛත්තුං ¶ අනුකරණසද්දං අනුබන්ධාපයමානා භණන්ති, තෙසං ආචරියානං තාදිසං භණනං සුත්වා පරිචයප්පත්තා අඤ්ඤෙ භික්ඛූ වා ගහට්ඨා වා අඤ්ඤෙසං ¶ ආචරියානං කම්මවාචං න ගරුං කරොන්ති, තාය කම්මවාචාය උපසම්පදා අලභිතබ්බා විය මඤ්ඤන්ති, තාදිසං පන භණනං තෙසං ආචරියානං සිස්සානුසිස්සා එව තථා භණන්ති, න අඤ්ඤෙ ආචරියා. තෙ පන පොරාණාචරියානං සරසම්පන්නානං අනුකරණසද්දරහිතම්පි සහිතං විය ඛායමානං සුණන්තානං අතිමනොරථං සද්දං සුත්වා දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජන්තා එවං කරොන්ති මඤ්ඤෙ. න හි විනයෙ වා සද්දසත්ථෙසු වා තථා භණිතබ්බන්ති අත්ථි, තස්මා විචාරෙතබ්බමෙතන්ති.

බහූ පන භික්ඛූ ‘‘සිථිලං ධනිතඤ්ච දීඝරස්ස’’න්තිආදිනා විනයෙ කථිතවිනිච්ඡයඤ්ච ‘‘එත්ථ පඤ්චසු වග්ගෙසූ’’තිආදිනා සද්දසත්ථෙසු කතවිනිච්ඡයඤ්ච අජානන්තා පිටකත්තයකොවිදානං විනයධරබහුස්සුතත්ථෙරානං සන්තිකා අලද්ධොපදෙසා හුත්වා තත්ථ තත්ථ උපසම්පදං කරොන්තානං භික්ඛූනං වචනමෙව ගහෙත්වා හෙය්යොපාදෙය්යං අජානන්තා පුබ්බෙ පරදෙසතො ආගතානං පුඤ්ඤවන්තානං සරසම්පන්නානං මහාථෙරානං අනොසරෙන භණමානානං සරං සුත්වා තෙසං ථෙරවරානං මතිං අපුච්ඡිත්වාව යථාදිට්ඨං යථාසුතං ලිඛිත්වා ඨපෙන්තා අනුක්කමෙන පණ්ඩිතෙහි හසිතබ්බං අයුත්තං කථං දීපෙන්තා ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ බ්යග්ඝියා සද්දසදිසං සද්දං කරොන්ති, ඉමස්මිං ඨානෙ සකුණියා සද්දසදිසං සද්දං කරොන්ති, ඉමස්මිං ඨානෙ තම්බුලකසටපාතං කරොන්ති, ඉමස්මිං ඨානෙ දක්ඛිණතො නමන්තා භණන්ති, ඉමස්මිං ඨානෙ වාමතො නමන්තා භණන්ති, ඉමස්මිං ඨානෙ විලාසං කුරුමානා භණන්තී’’තිආදීනි වත්වා තදෙව සද්දහන්තා රුක්ඛමූලඋමඞ්ගලෙණාදීසු නිසීදිත්වා තමෙව වචනං අනුසික්ඛන්තා තදනුරූපං කම්මවාචං භණන්තා ‘‘අහං කම්මවාචාකුසලො’’ති වත්වා බාලජනෙ සඤ්ඤාපෙත්වා තෙසං තෙසං උපසම්පදාපෙක්ඛානං කම්මවාචං භණන්ති, ඉමෙ භික්ඛූ භගවතො ආණං අතික්කාමෙන්ති, සාසනං ඔසක්කාපෙන්තීති දට්ඨබ්බා.

අථාපරෙපි ¶ භික්ඛූ ගාමකාවාසාදීසු වසන්තා පණ්ඩිතානං සන්තිකෙ අපයිරුපාසමානා වත්ථුසම්පත්තිම්පි වත්ථුවිපත්තිම්පි ඤත්තිඅනුස්සාවනසීමපරිසසම්පත්තිම්පි විපත්තිම්පි තථතො අජානන්තා බහවො සිස්සෙ ඨපෙත්වා පබ්බජ්ජඤ්ච උපසම්පදඤ්ච කරොන්තා පරිසං වඩ්ඪාපෙන්ති, තෙපි භගවතො සාසනං ඔසක්කාපෙන්ති, තස්මා භගවතො ආණං කරොන්තෙහි ලජ්ජීපෙසලෙහි බහුස්සුතෙහි සික්ඛාකාමෙහි සප්පුරිසභික්ඛූහි එවරූපානං භික්ඛූනං සහායකෙහි උපත්ථම්භකෙහි එකසම්භොගසංවාසකරෙහි න භවිතබ්බං. ඉදානි භික්ඛූ –

‘‘ච-කාරන්තං ¶ ස-කාරන්තං, ත-කාරන්තසමං වදෙ;

ඤ-කාරන්තං ල-කාරන්තං, න-කාරන්තසමං වදෙ’’ති. –

ඉමං සිලොකං උපනිස්සාය සරණගමනෙපි ‘‘බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමී’’ති පාඨං ‘‘බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමී’’ති පඨන්ති. කම්මවාචායම්පි ‘‘පඨමං උපජ්ඣං ගාහාපෙතබ්බො’’තිආදිපාඨං ‘‘පඨමං උපජ්ඣං ගාහාපෙතබ්බො’’තිආදිනා පඨන්ති. එත්ථ යුත්තිතොපි ආගමතොපි කාරණං චින්තෙතබ්බං.

තත්රායං යුත්තිචින්තා – ‘‘ච-කාරන්තං ස-කාරන්තං, ත-කාරන්තසමං වදෙ’’ති එත්ථ ච-කාරො තාලුජො, ත-කාරො දන්තජො, එවමෙතෙ අක්ඛරා ඨානතොපි අසමානා. ච-කාරො ජිව්හාමජ්ඣකරණො, ත-කාරො ජිව්හග්ගකරණො, එවං කරණතොපි අසමානා. ච-කාරො දුතියවග්ගපරියාපන්නො, ත-කාරො චතුත්ථවග්ගපරියාපන්නො, එවං වග්ගතොපි අසමානා. සංයොගක්ඛරවසෙන න පුබ්බක්ඛරා සුතිං ලභන්තා සරවිසෙසං පාපුණන්ති, තෙනෙව ච-කාරෙන සද්දසත්ථකාරාචරියා ‘‘සංයොගෙ පරෙ රස්සත්ත’’න්ති ච ‘‘සංයොගපුබ්බා එ-කාරො-කාරා රස්සාඉව වත්තබ්බා’’ති ච වදන්ති. එවං සන්තෙ කථං අසමානට්ඨානිකෙන අසමානකරණෙන අසමානවග්ගෙන සංයොගක්ඛරෙන ලද්ධසුතිකා අක්ඛරා තතො අඤ්ඤෙන අසමානට්ඨානිකෙන අසමානකරණෙන අසමානවග්ගෙන ¶ සංයොගක්ඛරෙන ලද්ධසමානසුතිකා භවෙය්යුං. න කෙවලඤ්ච එතෙ අක්ඛරා අසමානට්ඨානිකා අසමානකරණා අසමානවග්ගාව හොන්ති, අථ ඛො අනාසන්නට්ඨානිකා අනාසන්නකරණා අනාසන්නවග්ගා ච හොන්ති. යථා ච වීණං වාදෙන්තානං දූරෙ තන්තිස්සරෙන තතො දූරෙ තන්තිස්සරො අසමානො හොති, එවං දූරට්ඨානිකෙන අක්ඛරෙන දූරකරණෙන තතො දූරට්ඨානිකො දූරකරණො සමානසුතිකො කථං භවෙය්ය, වග්ගක්ඛරානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං අසඞ්කරවසෙන අසමානසුතිවසෙන පවත්තනතො ‘‘වග්ගන්තං වා වග්ගෙ’’ති සුත්තෙ නිග්ගහිතස්ස වග්ගන්තකරණෙ සති අඤ්ඤවග්ගස්මිං පරෙ අඤ්ඤවග්ගන්තං න පාපුණාති, ‘‘වග්ගෙ ඝොසාඝොසානං තතියපඨමා’’ති සුත්තෙන ච අසදිසද්වෙභාවකරණෙ අඤ්ඤවග්ගෙ අඤ්ඤවග්ගද්වෙභාවො න හොති.

යදි ච ච-කාරන්තක්ඛරො ත-කාරන්තක්ඛරෙන සමානසුතිකො සියා, එවං සති කිං ච-කාරන්තක්ඛරලෙඛනෙන සබ්බත්ථ ත-කාරන්තමෙව ලිඛෙය්ය, තථා පන අලිඛිත්වා පයොගානුරූපං පඨමක්ඛරස්ස සදිසද්වෙභාවට්ඨානෙ ‘‘කච්චො කච්චායනො’’ති, අසදිසද්වෙභාවට්ඨානෙ ‘‘වච්ඡො වච්ඡායනො’’ති තතියක්ඛරස්ස සදිසද්වෙභාවට්ඨානෙ ‘‘මජ්ජං සම්මජ්ජ’’න්ති, අසදිසද්වෙභාවට්ඨානෙ ‘‘උපජ්ඣා ¶ උපජ්ඣායො’’ති සමානට්ඨානසමානකරණසමානවග්ගක්ඛරානමෙව ද්වෙභාවො ලිඛීයති, නො ඉතරෙසං, තස්මා පයොගානුරූපං ච-කාරන්ත ජ-කාරන්තට්ඨානෙසු සකවග්ගසුතිවසෙනෙව වත්තබ්බං, න අඤ්ඤවග්ගසුතිවසෙන. ස-කාරන්තෙ පන ස-කාරස්ස ත-කාරෙන සමානට්ඨානිකත්තා සමානකරණත්තා ච වග්ගඅවග්ගවසෙන භින්නෙපි අවග්ගක්ඛරානං වග්ගක්ඛරෙහි සාධාරණත්තා ච අවග්ගක්ඛරානං වග්ගක්ඛරානං විය විසුං සුතියා අභාවතො ච ස-කාරන්තස්ස ත-කාරන්තභණනං යුත්තං සියා. ස-කාරොපි හි දන්තජො, ත-කාරොපි, ස-කාරොපි ජිව්හග්ගකරණො, ත-කාරොපි ¶ , තස්මා සමානට්ඨානිකානං සමානකරණානං අක්ඛරානං සමානසුතිභාවො යුත්තො. ඤ-කාරන්ත ල-කාරන්තානං න-කාරන්තභණනෙපි ඉමිනා නයෙන ඤ-කාරන්ත න-කාරන්තානං අසමානසුතිභාවො ල-කාරන්ත න-කාරන්තානං සමානසුතිභාවො දට්ඨබ්බොති. අයමෙත්ථ යුත්තිචින්තා.

‘‘ච-කාරන්තං ස-කාරන්තං, ත-කාරන්තසමං වදෙ;

ඤ-කාරන්තං ල-කාරන්තං, න-කාරන්තසමං වදෙ’’ති. –

අයං සිලොකො කුතො පභවො, කත්ථ ආගතො, කෙන කාරිතොති? තත්ථ කුතො පභවොති භගවන්තස්මා වා ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි වා අට්ඨකථාචරියෙහි වා පභවො. කත්ථ ආගතොති විනයෙ වා සුත්තන්තෙ වා අභිධම්මෙ වා පාළියං වා අට්ඨකථාය වා ටීකාදීසු වා ආගතො. කෙන කාරිතොති නෙත්තිනිරුත්තිපෙටකොපදෙසකච්චායනප්පකරණකාරකෙන ආයස්මතා මහාකච්චායනත්ථෙරෙන වා මුඛමත්තදීපනිකාරකෙන වජිරබුද්ධාචරියෙන වා පදරූපසිද්ධිකාරකෙන බුද්ධපියාචරියෙන වා සද්දනීතිප්පකරණකාරකෙන අග්ගවංසාචරියෙන වා තදඤ්ඤසත්ථකාරකෙහි මහාථෙරෙහි වා කාරිතොති එවං ආගමචින්තායං සති අයං සිලොකො භගවන්තස්මා පභවො ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි වා අට්ඨකථාචරියෙහි වාති න පඤ්ඤායති. ‘‘විනයෙ වා සුත්තන්තෙ වා අභිධම්මෙ වා පාළියං වා අට්ඨකථාය වා ටීකාසු වා ආගතො’’ති හි න සක්කා වත්තුං. කච්චායනාචරියාදීහි සද්දසත්ථකාරකෙහි ආචරියෙහි කතොතිපි න දිස්සති. එවං සන්තෙ අප්පාටිහීරකතං ඉදං වචනං ආපජ්ජති.

එවං පන මයං චින්තයිම්හා – රාමඤ්ඤදෙසෙ කිර සකභාසායං ච-කාරන්ත ඤ-කාරන්තා න සන්ති ¶ , තෙනෙව රාමඤ්ඤදෙසියා භික්ඛූ ¶ ‘‘සච්ච’’ඉති ඉමං පාඨං වදන්තා ‘‘සත්ච’’ඉති වදන්ති, ‘‘පඤ්චඞ්ග’’ඉති පාඨං වදන්තා ‘‘පන්චඞ්ග’’ඉති වදන්ති, තස්මා අත්තනො විසයෙ අවිජ්ජමානං ච-කාරන්ත ඤ-කාරන්තං යථාපාඨං වත්තුමසක්කොන්තෙහි තෙහි භික්ඛූහි සකභාසානුරූපතො අයං සිලොකො කාරිතො භවිස්සතීති. එවං සන්තෙපි මරම්මභාසාය ච-කාරන්ත ඤ-කාරන්තපදානං සුතිවිසෙසවසෙන විසුං පඤ්ඤායනතො මරම්මදෙසියා භික්ඛූ තං සිලොකං අනුවත්තිත්වා ‘‘බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමී’’ති වා ‘‘පඨමං උපත්ඣං ගාහාපෙතබ්බො’’ති වා ‘‘හෙතුපත්චයො ආරම්මණපත්චයො’’ති වා වත්තුං න අරහන්ති. රාමඤ්ඤදෙසියාපි සකභාසාය විසුං අවිජ්ජමානම්පි ච-කාරන්ත ඤ-කාරන්තපදං සකභාසාකථනකාලෙයෙව භාසානුරූපං ත-කාරන්ත න-කාරන්තභාවෙන කථෙතබ්බං, මාගධභාසාකථනකාලෙ පන මාගධභාසාය ච-කාරන්ත ඤ-කාරන්තපදානං විසුං පයොගදස්සනතො මාගධභාසානුරූපං ච-කාරන්ත ඤ-කාරන්තපදානං විසුං සුතිවසෙන යථාපාඨමෙව කථෙතබ්බානීති නො මති. අයමෙත්ථ ආගමචින්තා.

ජිනසාසනමාරබ්භ, කථායං කථිතා මයා;

යුත්තායුත්තං චින්තයන්තු, පණ්ඩිතා ජිනසාවකා.

යුත්තායුත්තං චින්තයිත්වා, යුත්තඤ්චෙ ධාරයන්තු තං;

අයුත්තඤ්චෙ පජහන්තු, මානදොසවිවජ්ජිතාති.

254. එවං චතුන්නං කම්මානං සම්පත්තිවිපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි තෙසං කම්මානං ඨානප්පභෙදං දස්සෙන්තො ‘‘අපලොකනකම්මං කතමානි පඤ්ච ඨානානි ගච්ඡතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ විනිච්ඡයො අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අනුත්තානපදත්ථමෙව දස්සයිස්සාම. ‘‘එතරහි සචෙපි සාමණෙරො’’තිආදීසු බුද්ධාදීනං අවණ්ණභාසනම්පි අකප්පියාදිං කප්පියාදිභාවෙන දීපනම්පි දිට්ඨිවිපත්තියංයෙව පවිසති, තෙනෙව වක්ඛති ‘‘තං ලද්ධිං විස්සජ්ජාපෙතබ්බො’’ති. භික්ඛූනම්පි එසෙව ¶ නයො. මිච්ඡාදිට්ඨිකොති බුද්ධවචනාධිප්පායං විපරීතතො ගණ්හන්තො, සො එව ‘‘අන්තග්ගාහිකාය දිට්ඨියා සමන්නාගතො’’ති වුත්තො. කෙචි පන ‘‘සස්සතුච්ඡෙදානං අඤ්ඤතරදිට්ඨියා සමන්නාගතො’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං. සස්සතුච්ඡෙදගාහස්ස සාමණෙරානං ලිඞ්ගනාසනාය කාරණත්තෙන හෙට්ඨා අට්ඨකථායමෙව වුත්තත්තා ඉධ ච දණ්ඩකම්මනාසනාය එව අධිප්පෙතත්තා. කායසම්භොගසාමග්ගීති ¶ සහසෙය්යපටිග්ගහණාදි. සොරතොති සුභෙ රතො, සුට්ඨු ඔරතොති වා සොරතො. නිවාතවුත්තීති නීචවුත්ති.

තස්සාපි දාතබ්බොති විජ්ජමානං මුඛරාදිභාවං නිස්සාය අප්පටිපුච්ඡිත්වාපි පටිඤ්ඤං අග්ගහෙත්වාපි ආපත්තිං අනාරොපෙත්වාපි දෙසිතායපි ආපත්තියා ඛුංසනාදිතො අනොරමන්තස්ස දාතබ්බොව. ඔරමන්තස්ස පන ඛමාපෙන්තස්ස න දාතබ්බො. බ්රහ්මදණ්ඩස්ස දානන්ති ඛරදණ්ඩස්ස උක්කට්ඨදණ්ඩස්ස දානං. තජ්ජනීයාදිකම්මෙ හි කතෙ ඔවාදානුසාසනිප්පදානපටික්ඛෙපො නත්ථි, දින්නබ්රහ්මදණ්ඩෙ පන තස්මිං සද්ධිං තජ්ජනීයකම්මාදිකතෙහි පටික්ඛිත්තම්පි කාතුං න වට්ටති ‘‘නෙව වත්තබ්බො’’තිආදිනා ආලාපසල්ලාපමත්තස්සපි න-කාරෙන පටික්ඛිතත්තා. තඤ්හි දිස්වා භික්ඛූ ගීවං පරිවත්තෙත්වා ඔලොකනමත්තම්පි න කරොන්ති, එවං විවජ්ජෙතබ්බං නිම්මදනකරණත්ථමෙව තස්ස දණ්ඩස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා. තෙනෙව ඡන්නත්ථෙරොපි උක්ඛෙපනීයාදිකම්මකතොපි අභායිත්වා බ්රහ්මදණ්ඩෙ දින්නෙ ‘‘සඞ්ඝෙනාහං සබ්බථා විවජ්ජිතො’’ති මුච්ඡිතො පපති. යො පන බ්රහ්මදණ්ඩකතෙන සද්ධිං ඤත්වා සංසට්ඨො අවිවජ්ජෙත්වා විහරති, තස්ස දුක්කටමෙවාති ගහෙතබ්බං. අඤ්ඤථා බ්රහ්මදණ්ඩවිධානස්ස නිරත්ථකතාපසඞ්ගතො. තෙනාති බ්රහ්මදණ්ඩකතෙන. යථා තජ්ජනීයාදිකම්මකතෙහි, එවමෙව තතො අධිකම්පි සඞ්ඝං ආරාධෙන්තෙන සම්මා වත්තිතබ්බං, තඤ්ච ‘‘සොරතො ¶ නිවාතවුත්තී’’තිආදිනා සරූපතො දස්සිතමෙව. තෙනාහ ‘‘සම්මා වත්තිත්වා ඛමාපෙන්තස්ස බ්රහ්මදණ්ඩො පටිප්පස්සම්භෙතබ්බො’’ති. පටිසඞ්ඛාති පටිසඞ්ඛාය, ඤාණෙන උපපරික්ඛිත්වා.

යං තං භගවතා අවන්දියකම්මං අනුඤ්ඤාතන්ති සම්බන්ධො. ‘‘තස්ස භික්ඛුනො දණ්ඩකම්මං කාතු’’න්ති සාමඤ්ඤතො අනුඤ්ඤාතප්පකාරං දස්සෙත්වා පුන විසෙසතො අනුඤ්ඤාතප්පකාරං දස්සෙතුං ‘‘අථ ඛො’’තිආදි පාළිඋද්ධටාති වෙදිතබ්බං. ඉමස්ස අපලොකනකම්මස්ස ඨානං හොතීති අපලොකනකම්මසාමඤ්ඤස්ස පවත්තිට්ඨානං හොති. විසෙසබ්යතිරෙකෙන අවිජ්ජමානම්පි තදඤ්ඤත්ථ අප්පවත්තිං දස්සෙතුං විසෙසනිස්සිතං විය වොහරීයති. ‘‘කම්මඤ්ඤෙව ලක්ඛණ’’න්ති ඉමිනා ඔසාරණාදිවසෙන ගහිතාවසෙසානං සබ්බෙසං අපලොකනකම්මසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන ගහිතත්තා ‘‘කම්මඤ්ඤෙව ලක්ඛණමස්සාති කම්මලක්ඛණ’’න්ති නිබ්බචනං දස්සෙති, ඉදඤ්ච වුත්තාවසෙසානං කම්මානං නිට්ඨානට්ඨානං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මායතනාදීනි විය වුත්තාවසෙසඛන්ධායතනානන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘අයං පනෙත්ථ පාළිමුත්තකොපි කම්මලක්ඛණවිනිච්ඡයො’’තිආදි. යථා චෙත්ථ, එවං ¶ උපරි ඤත්තිකම්මාදීසුපි කම්මලක්ඛණං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පරිවාර 3.495-496) පන ‘‘කම්මමෙව ලක්ඛණන්ති කම්මලක්ඛණං. ඔසාරණනිස්සාරණභණ්ඩුකම්මාදයො විය කම්මඤ්ච හුත්වා අඤ්ඤඤ්ච නාමං න ලභති, කම්මමෙව හුත්වා උපලක්ඛීයතීති කම්මලක්ඛණන්ති වුච්චතී’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පරිවාර 495-496) පන ‘‘ඉමස්ස අපලොකනකම්මස්ස ඨානං හොතීති එවම්පි අපලොකනකම්මං පවත්තතීති අත්ථො. කම්මඤ්ඤෙව ලක්ඛණන්ති කම්මලක්ඛණං. ඔසාරණනිස්සාරණභණ්ඩුකම්මාදයො විය කම්මඤ්ච හුත්වා අඤ්ඤඤ්ච නාමං න ලභති, කම්මමෙව හුත්වා උපලක්ඛීයතීති ¶ කම්මලක්ඛණං උපනිස්සයො විය. හෙතුපච්චයාදිලක්ඛණවිමුත්තො හි සබ්බො පච්චයවිසෙසො තත්ථ සඞ්ගය්හතී’’ති වුත්තං. තස්ස කරණන්ති අවන්දියකම්මස්ස කරණවිධානං. න වන්දිතබ්බොති, ඉමිනා වන්දන්තියා දුක්කටන්ති දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං. සඞ්ඝෙන කතං කතිකං ඤත්වා මද්දනං විය හි සඞ්ඝසම්මුතිං අනාදරෙන අතික්කමන්තස්ස ආපත්ති එව හොති.

255. භික්ඛුසඞ්ඝස්සපි පනෙතං ලබ්භතියෙවාති අවන්දියකම්මස්ස උපලක්ඛණමත්තෙන ගහිතත්තා භික්ඛුසඞ්ඝස්සපි කම්මලක්ඛණං ලබ්භති එව. සලාකදානට්ඨානං සලාකග්ගං නාම, යාගුභත්තානං භාජනට්ඨානානි යාගග්ගභත්තග්ගානි නාම. එතෙසුපි හි ඨානෙසු සබ්බො සඞ්ඝො උපොසථෙ විය සන්නිපතිතො, කම්මඤ්ච වග්ගකම්මං න හොති, ‘‘මයමෙතං න ජානිම්හා’’ති පච්ඡා ඛීයන්තාපි න හොන්ති, ඛණ්ඩසීමාය පන කතෙ ඛීයන්ති. සඞ්ඝිකපච්චයඤ්හි අච්ඡින්නචීවරාදීනං දාතුං අපලොකෙන්තෙහි උපචාරසීමට්ඨානං සබ්බෙසං අනුමතිං ගහෙත්වාව කාතබ්බං. යො පන විසභාගපුග්ගලො ධම්මිකං අපලොකනං පටිබාහති, තං උපායෙන බහිඋපචාරසීමගතං වා කත්වා ඛණ්ඩසීමං වා පවිසිත්වා කාතුං වට්ටති. යං සන්ධාය ‘‘අපලොකනකම්මං කරොතී’’ති සාමඤ්ඤතො දස්සෙති, තං අපලොකනකම්මං සරූපතො දස්සෙතුං ආහ ‘‘අච්ඡින්නචීවරං’’ඉච්චාදි. යදි අපලොකෙත්වාව චීවරං දාතබ්බං, කිං පන අප්පමත්තකවිස්සජ්ජකසම්මුතියාති ආහ ‘‘අප්පමත්තකවිස්සජ්ජකෙන පනා’’තිආදි. නාළි වා උපඩ්ඪනාළි වාති දිවසෙ දිවසෙ අපලොකෙත්වා දාතබ්බස්ස පමාණදස්සනං. තෙන යාපනමත්තමෙව අපලොකෙතබ්බං, න අධිකන්ති දස්සෙති. එකදිවසංයෙව වාතිආදි දසවීසතිදිවසානං එකස්මිං දිවසෙයෙව දාතබ්බපරිච්ඡෙදදස්සනං. තෙන ‘‘යාවජීව’’න්ති වා ‘‘යාවරොගා ¶ වුට්ඨහතී’’ති වා එවං අපලොකෙතුං න වට්ටතීති දස්සෙති. ඉණපලිබොධන්ති ඉණවත්ථුං දාතුං වට්ටතීති සම්බන්ධො. තඤ්ච ඉණායිකෙහි පලිබුද්ධස්ස ලජ්ජීපෙසලස්ස සාසනුපකාරකස්ස පමාණයුත්තමෙව කප්පියභණ්ඩං නියමෙත්වා ¶ භික්ඛූහි අපලොකෙත්වා දාතබ්බං, න පන සහස්සං වා සතසහස්සං වා මහාඉණං. තාදිසඤ්හි භික්ඛාචරියවත්තෙන සබ්බෙහි භික්ඛූහි තාදිසස්ස භික්ඛුනො පරියෙසිත්වා දාතබ්බං.

‘‘ඡත්තං වා වෙදිකං වාති එත්ථ වෙදිකාති චෙතියස්ස උපරි චතුරස්සචයො වුච්චති. ඡත්තන්ති තතො උද්ධං වලයානි දස්සෙත්වා කතො අග්ගචයො වුච්චතී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පරිවාර 3.495-496) වුත්තං. චෙතියස්ස උපනික්ඛෙපතොති චෙතියස්ස පටිජග්ගනත්ථාය වඩ්ඪියා පයොජෙත්වා කප්පියකාරකෙහි ඨපිතවත්ථුතො. සඞ්ඝිකෙනපීති න කෙවලඤ්ච තත්රුප්පාදතො පච්චයදායකෙහි චතුපච්චයත්ථාය සඞ්ඝස්ස දින්නවත්ථුනාපීති අත්ථො. සඞ්ඝභත්තං කාතුං න වට්ටතීති මහාදානං දදන්තෙහිපි කරියමානං සඞ්ඝභත්තං විය කාරෙතුං න වට්ටතීති අධිප්පායො. ‘‘යථාසුඛං පරිභුඤ්ජිතුං රුච්චතී’’ති වුත්තත්තා අත්තනො අත්තනො පරිභොගපහොනකං අප්පං වා බහුං වා ගහෙතබ්බං, අධිකං පන ගහෙතුං න ලභති.

උපොසථදිවසෙති නිදස්සනමත්තං, යස්මිං කිස්මිඤ්චි දිවසෙපි කතං සුකතමෙව හොති. කරොන්තෙන ‘‘යං ඉමස්මිං විහාරෙ අන්තොසීමාය සඞ්ඝසන්තකං…පෙ… යථාසුඛං පරිභුඤ්ජිතුං මය්හං රුච්චතී’’ති එවං කතිකා කාතබ්බා. තථා ද්වීහි තීහිපි ‘‘ආයස්මන්තානං රුච්චතී’’ති වචනමෙව හෙත්ථ විසෙසො. තෙසම්පීති රුක්ඛානං. සා එව කතිකාති විසුං කතිකා න කාතබ්බාති අත්ථො.

තෙසන්ති ¶ රුක්ඛානං, සඞ්ඝො සාමීති සම්බන්ධො. පුරිමවිහාරෙති පුරිමෙ යථාසුඛං පරිභොගත්ථාය කතකතිකෙ විහාරෙ. පරිවෙණානි කත්වා ජග්ගන්තීති යත්ථ අරක්ඛියමානෙ ඵලාඵලානි රුක්ඛා ච විනස්සන්ති, තාදිසං ඨානං සන්ධාය වුත්තං, තත්ථ සඞ්ඝස්ස කතිකා න පවත්තතීති අධිප්පායො. යෙහි පන රුක්ඛබීජානි රොපෙත්වා ආදිතො පට්ඨාය පටිජග්ගිතා, තෙපි දසමභාගං දත්වා රොපකෙහෙව පරිභුඤ්ජිතබ්බානි. තෙහීති ජග්ගිතෙහි.

තත්ථාති තස්මිං විහාරෙ. මූලෙතිආදිකාලෙ, පුබ්බෙති අත්ථො. දීඝා කතිකාති අපරිච්ඡින්නකාලා යථාසුඛං පරිභොගත්ථාය කතිකා. නික්කුක්කුච්චෙනාති ‘‘අභාජිතමිද’’න්ති කුක්කුච්චං ¶ අකත්වාති අත්ථො. ඛීයනමත්තමෙව තන්ති තෙන ඛීයනෙන බහුං ඛාදන්තානං දොසො නත්ථි අත්තනො පරිභොගප්පමාණස්සෙව ගහිතත්තා, ඛීයන්තෙපි අත්තනො පහොනකං ගහෙත්වා ඛාදිතබ්බන්ති අධිප්පායො.

ගණ්හථාති න වත්තබ්බාති තථා වුත්තෙ තෙනෙව භික්ඛුනා දින්නං විය මඤ්ඤෙය්යුං. තං නිස්සාය මිච්ඡාජීවසම්භවො හොතීති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘අනුවිචරිත්වා’’තිආදි. උපඩ්ඪභාගොති එකස්ස භික්ඛුනො පටිවීසතො උපඩ්ඪභාගො, දෙන්තෙන ච ‘‘එත්තකං දාතුං සඞ්ඝො අනුඤ්ඤාසී’’ති එවං අත්තානං පරිමොචෙත්වා යථා තෙ සඞ්ඝෙ එව පසීදන්ති, එවං වත්වා දාතබ්බං. අපච්චාසීසන්තෙනාති ගිලානගමිකිස්සරාදීනං අනුඤ්ඤාතපුග්ගලානම්පි අත්තනො සන්තකං දෙන්තෙන අපච්චාසීසන්තෙනෙව දාතබ්බං. අනනුඤ්ඤාතපුග්ගලානං පන අපච්චාසීසන්තෙනපි දාතුං න වට්ටතීති. සඞ්ඝිකමෙව යථාකතිකාය දාපෙතබ්බං. අත්තනො සන්තකම්පි පච්චයදායකාදයො සයමෙව විස්සාසෙන ගණ්හන්ති, න වාරෙතබ්බා, ‘‘ලද්ධකප්පිය’’න්ති තුණ්හී භවිතබ්බං. පුබ්බෙ වුත්තමෙවාති ‘‘කුද්ධො හි සො රුක්ඛෙපි ඡින්දෙය්යා’’තිආදිනා තුණ්හීභාවෙ කාරණං පුබ්බෙ වුත්තමෙව, තෙහි කතඅනත්ථාභාවෙපි ¶ කාරුඤ්ඤෙන තුණ්හී භවිතුං වට්ටති, ‘‘ගණ්හථා’’තිආදි පන වත්තුං න වට්ටති.

ගරුභණ්ඩත්තා…පෙ… න දාතබ්බන්ති ජීවරුක්ඛානං ආරාමට්ඨානියත්තා දාරූනඤ්ච ගෙහසම්භාරානුපගතත්තා ‘‘සබ්බං ත්වමෙව ගණ්හාති දාතුං න වට්ටතී’’ති වුත්තං. අකතාවාසං වා කත්වාති පුබ්බෙ අවිජ්ජමානං සෙනාසනං කත්වා. ජග්ගිතකාලෙති ඵලවාරෙ සම්පත්තෙ. ජග්ගනකාලෙති ජග්ගිතුං ආරද්ධකාලෙ.

256. ඤත්තිකම්මට්ඨානභෙදෙති ඤත්තිකම්මස්ස ඨානභෙදෙ.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

කම්මාකම්මවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

එවං ¶ කම්මාකම්මවිනිච්ඡයකථං කථෙත්වා ඉදානි පකිණ්ණකවිනිච්ඡයකථං කථෙතුං ‘‘ඉදානි පකිණ්ණකකථා වෙදිතබ්බා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පකාරෙන කිණ්ණාති පකිණ්ණා, දිවාසෙය්යාති කථා විය විසුං විසුං අප්පවත්තිත්වා එකස්මිංයෙව පරිච්ඡෙදෙ කරණවසෙන පවත්තා ගණභොජනකථාදයො. පකිණ්ණකා සකත්ථෙ ක-පච්චයවසෙන.

අනාපුච්ඡා පංසුකූලං, තතො අච්ඡින්නචීවරං.

පටිභානචිත්තං විප්ප-කතභොජනමෙව ච;

උද්දිසන්තුද්දිසාපෙන්තා, තිවස්සන්තරිකා තථා.

දීඝාසනං ¶ ගිලානුප-ට්ඨානං මරණවණ්ණකං;

අත්තපාතනමප්පච්ච-වෙක්ඛිත්වා නිසින්නං තථා.

දවාය සිලාවිජ්ඣනං, දායාළිම්පනකං තථා;

මිච්ඡාදිට්ඨිකුලාභතං, ගොපකදානමෙව ච.

ධම්මිකායාචනා චෙව, උච්චාරාදීන ඡඩ්ඩනං;

න්හානෙ රුක්ඛඝංසනානි, වලිකාදීන ධාරණං.

දීඝකෙසා ආදාසාදි, නච්චාද්යඞ්ගච්ඡෙදාදි ච;

පත්තො සබ්බපංසුකූලං, පරිස්සවන නග්ගියං.

ගන්ධපුප්ඵං ¶ ආසිත්තකං, මළොරිකෙකභාජනං;

චෙලපති පාදඝංසී, බීජනී ඡත්තමෙව ච.

නඛාලොමා කායබන්ධා, නිවාසනපාරුපනා;

කාජ දන්තකට්ඨඤ්චෙව, රුක්ඛාරොහනකම්පි ච.

ඡන්දාරොපා ලොකායතා, ඛිපිතං ලසුණං තථා;

න අක්කමිතබ්බාදීනි, අවන්දියා ච වන්දියා.

වන්දනාකාරකථා ච, ආසන්දාදිකථාපි ච;

උච්චාසනමහාසනං, පාසාදපරිභොගකං.

උපාහනං යානඤ්චෙව, චීවරං ඡින්නචීවරං;

අකප්පියචීවරඤ්ච, චීවරස්ස විචාරණා.

දණ්ඩකථිනකඤ්චෙව, ගහපතිචීවරං තථා;

ඡචීවරං රජනාදි, අතිරෙකඤ්ච චීවරං.

අට්ඨවරං නිසීදනං, අධම්මකම්මමෙව ච;

ඔකාසො සද්ධාදෙය්යො ච, සන්තරුත්තරකොපි ච.

චීවරනික්ඛෙපො චෙව, සත්ථවත්ථිකම්මං තථා;

නහාපිතො දසභාගො, පාථෙය්යං පදෙසොපි ච.

සංසට්ඨං පඤ්චභෙසජ්ජං, දුතියං වසා මූලකං;

පිට්ඨං කසාව පණ්ණඤ්ච, ඵලඤ්ච ජතු ලොණකං.

චුණ්ණං ¶ ¶ අමනුස්සාබාධං, අඤ්ජනං නත්ථුමෙව ච;

ධූමනෙත්තං තෙලපාකං, සෙදං ලොහිතමොචනං.

පාදබ්භඤ්ජං ගණ්ඩාබාධො, විසඤ්ච ඝරදින්නකො;

දුට්ඨගහණිකො පණ්ඩු-රොගො ඡවිදොසොපි ච.

අභිසන්නදොසකායො, ලොණසුවීරකො තථා;

අන්තොවුත්ථාදිකථා ච, උග්ගහිතපටිග්ගහො.

තතො නිහතකථා ච, පුරෙභත්තපටිග්ගහො;

වනට්ඨං පොක්ඛරට්ඨඤ්ච, තථා අකතකප්පතං.

ආනිසංසකථා චෙති, පකිණ්ණකම්හි ආගතා.

1. තත්ථ ගණිතබ්බො සඞ්ඛ්යාතබ්බොති ගණො, යො කොචි සමූහො, ඉධ පන චතුවග්ගාදිගණො අධිප්පෙතො. භුඤ්ජතෙ භොජනං, බ්යවහරණභාවසඞ්ඛාතා භොජනකිරියා, ගණස්ස භොජනං ගණභොජනං, තස්මිං. ගණභොජනෙ පාචිත්තියං හොතීති එත්ථ ජනකහෙතුම්හි භුම්මවචනං. අඤ්ඤත්ර සමයාති ගිලානාදිසත්තවිධං සමයං ඨපෙත්වා. ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස විඤ්ඤත්තිං කත්වා භුඤ්ජනවත්ථුස්මිං පඤ්ඤත්තත්තා විඤ්ඤත්තිතො ගණභොජනං වත්ථුවසෙනෙව පාකටන්ති තං අවත්වා ‘‘ගණභොජනං නාම යත්ථ…පෙ… නිමන්තිතා භුඤ්ජන්තී’’ති නිමන්තනවසෙනෙවස්ස පදභාජනෙ ගණභොජනං වුත්තං. කිඤ්චි පන සික්ඛාපදං වත්ථුඅනුරූපම්පි සියාති ‘‘පදභාජනෙ වුත්තනයෙනෙව ගණභොජනං හොතී’’ති කෙසඤ්චි ආසඞ්කා භවෙය්යාති තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘ගණභොජනං ද්වීහි ආකාරෙහි පසවතී’’ති වුත්තං. එකතො ගණ්හන්තීති එත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ද්වාදසහත්ථං අමුඤ්චිත්වා ඨිතා එකතො ගණ්හන්ති නාමාති ගහෙතබ්බං. ‘‘අම්හාකං චතුන්නම්පි ¶ භත්තං දෙහී’ති වා විඤ්ඤාපෙය්යු’’න්ති වචනතො, හෙට්ඨා ‘‘ත්වං එකස්ස භික්ඛුනො භත්තං දෙහි, ත්වං ද්වින්නන්ති එවං විඤ්ඤාපෙත්වා’’ති ¶ වචනතො ච අත්තනො අත්ථාය අඤ්ඤෙන විඤ්ඤත්තම්පි සාදියන්තස්ස ගණභොජනං හොතියෙවාති දට්ඨබ්බං. එවං විඤ්ඤත්තිතො පසවතීති එත්ථ විඤ්ඤත්තියා සති ගණන්තස්ස එකතො හුත්වා ගහණෙ ඉමිනා සික්ඛාපදෙන ආපත්ති, විසුං ගහණෙ පණීතභොජනසූපොදනවිඤ්ඤත්තීහි ආපත්ති වෙදිතබ්බා.

පඤ්චන්නං භොජනානං නාමං ගහෙත්වාති එත්ථ ‘‘භොජනං ගණ්හථාති වුත්තෙපි ගණභොජනං හොතියෙවා’’ති වදන්ති. ‘‘හෙට්ඨා අද්ධානගමනවත්ථුස්මිං, නාවාභිරුහනවත්ථුස්මිඤ්ච ‘ඉධෙව, භන්තෙ, භුඤ්ජථා’ති වුත්තෙ යස්මා කුක්කුච්චායන්තා න පටිග්ගණ්හිංසු, තස්මා ‘භුඤ්ජථා’ති වුත්තෙපි ගණභොජනං හොතියෙවා’’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ‘‘පඤ්චන්නං භොජනානං නාමං ගහෙත්වා නිමන්තෙතී’’ති වුත්තත්තා පන ‘‘ඔදනං භුඤ්ජථා’’ති වා ‘‘භත්තං භුඤ්ජථා’’ති වා භොජනනාමං ගහෙත්වාව වුත්තෙ ගණභොජනං හොති, න අඤ්ඤථා. ‘‘ඉධෙව, භන්තෙ, භුඤ්ජථා’’ති එත්ථාපි ‘‘ඔදන’’න්ති වා ‘‘භත්ත’’න්ති වා වත්වාව තෙ එවං නිමන්තෙසුන්ති ගහෙතබ්බං. ගණවසෙන වා නිමන්තිතත්තා තෙ භික්ඛූ අපකතඤ්ඤුතාය කුක්කුච්චායන්තා න පටිග්ගණ්හිංසූති අයං අම්හාකං ඛන්ති, වීමංසිත්වා යුත්තතරං ගහෙතබ්බං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.217-218) පන ‘‘යෙන කෙනචි වෙවචනෙනාති වුත්තත්තා ‘භොජනං ගණ්හථා’තිආදිසාමඤ්ඤනාමෙනපි ගණභොජනං හොති. යං පන පාළියං අද්ධානගමනාදිවත්ථූසු ‘ඉධෙව භුඤ්ජථා’ති වුත්තවචනස්ස කුක්කුච්චායනං, තම්පි ඔදනාදිනාමං ගහෙත්වා වුත්තත්තා එව කතන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

කුරුන්දීවචනෙ ¶ විචාරෙතීති පඤ්චඛණ්ඩාදිවසෙන සංවිදහති. ඝට්ටෙතීති අනුවාතං ඡින්දිත්වා හත්ථෙන, දණ්ඩකෙන වා ඝට්ටෙති. සුත්තං කරොතීති සුත්තං වට්ටෙති. වලෙතීති දණ්ඩකෙ වා හත්ථෙ වා ආවට්ටෙති. ‘‘අභිනවස්සෙව චීවරස්ස කරණං ඉධ චීවරකම්මං නාම, පුරාණචීවරෙ සූචිකම්මං චීවරකම්මං නාම න හොතී’’ති වදන්ති. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.217-218) පන ‘‘ආගන්තුකපට්ටන්ති අච්ඡින්දිත්වා අන්වාධිං ආරොපෙත්වා කරණචීවරං සන්ධාය වුත්තං. ඨපෙතීති එකං අන්තං චීවරෙ බන්ධනවසෙන ඨපෙති. පච්චාගතං සිබ්බතීති තස්සෙව දුතියඅන්තං පරිවත්තිත්වා ආහතං සිබ්බති. ආගන්තුකපට්ටං බන්ධතීති චීවරෙන ලග්ගං කරොන්තො පුනප්පුනං තත්ථ තත්ථ සුත්තෙන බන්ධති. ඝට්ටෙතීති පමාණෙන ගහෙත්වා දණ්ඩාදීහි ඝට්ටෙති. සුත්තං කරොතීති සුත්තං තිගුණාදිභාවෙන වට්ටෙති. වලෙතීති අනෙකගුණසුත්තං හත්ථෙන ¶ වා චක්කදණ්ඩෙන වා වට්ටෙති එකත්තං කරොති. පරිවත්තනං කරොතීති පරිවත්තනදණ්ඩයන්තකං කරොති. යස්මිං සුත්තගුළං පවෙසෙත්වා වෙළුනාළිකාදීසු ඨපෙත්වා පරිබ්භමාපෙත්වා සුත්තකොටිතො පට්ඨාය ආකඩ්ඪන්තී’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 209-218) න ‘‘ආගන්තුකපට්ටං මොඝසුත්තෙන සිබ්බිත්වා ඨපෙන්ති. තත්ථ අනුවාතෙ යථා එකතලං හොති, තථා හත්ථෙහි ඝට්ටෙති. වලෙතීති ආවට්ටෙති. පරිවත්තනන්ති සුත්තං ගණ්හන්තානං සුඛග්ගහණත්ථං සුත්තපරිවත්තනං කරොති, පට්ටං සිබ්බන්තානං සුඛසිබ්බනත්ථං පට්ටපරිවත්තනඤ්ච, නවචීවරකාරකො ඉධාධිප්පෙතො, න ඉතරො’’ති වුත්තං.

අනිමන්තිතචතුත්ථන්ති අනිමන්තිතො චතුත්ථො යස්ස භික්ඛුචතුක්කස්ස, තං අනිමන්තිතචතුත්ථං. එවං සෙසෙසුපි. තෙනාහ ‘‘පඤ්චන්නං චතුක්කාන’’න්ති, ‘‘චතුත්ථෙ ආගතෙ න යාපෙන්තීති ¶ වචනතො සචෙ අඤ්ඤො කොචි ආගච්ඡන්තො නත්ථි, චත්තාරොයෙව ච තත්ථ නිසින්නා යාපෙතුං න සක්කොන්ති, න වට්ටතී’’ති වදන්ති. ගණභොජනාපත්තිජනකනිමන්තනභාවතො ‘‘අකප්පියනිමන්තන’’න්ති වුත්තං. සම්පවෙසෙත්වාති නිසීදාපෙත්වා. ගණො භිජ්ජතීති ගණො ආපත්තිං න ආපජ්ජතීති අධිප්පායො. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.220) පන ‘‘සම්පවෙසෙත්වාති තෙහි යොජෙත්වා. ගණො භිජ්ජතීති නිමන්තිතසඞ්ඝො න හොතීති අත්ථො’’ති වුත්තං.

‘‘යත්ථ චත්තාරො භික්ඛූ…පෙ… භුඤ්ජන්තී’’ති ඉමාය පාළියා සංසන්දනතො ‘‘ඉතරෙසං පන ගණපූරකො හොතී’’ති වුත්තං. අවිසෙසෙනාති ‘‘ගිලානො වා චීවරකාරකො වා’’ති අවිසෙසෙත්වා සබ්බසාධාරණවචනෙන. තස්මාති අවිසෙසිතත්තා.

අධිවාසෙත්වා ගතෙසූති එත්ථ අකප්පියනිමන්තනාධිවාසනක්ඛණෙ පුබ්බපයොගෙ දුක්කටම්පි නත්ථි, විඤ්ඤත්තිතො පසවනෙ පන විඤ්ඤත්තික්ඛණෙ ඉතරසික්ඛාපදෙහි දුක්කටං හොතීති ගහෙතබ්බං. භුත්වා ගතෙසූති එත්ථ ආගතෙසුපි භොජනකිච්චෙ නිට්ඨිතෙ ගණ්හිතුං වට්ටති. තානි ච තෙහි එකතො න ගහිතානීති යෙහි භොජනෙහි විසඞ්කෙතො නත්ථි, තානි භොජනානි තෙහි භික්ඛූහි එකතො න ගහිතානි එකෙන පච්ඡා ගහිතත්තා. මහාථෙරෙති භික්ඛූ සන්ධාය වුත්තං. නිමන්තනං සාදියථාති නිමන්තනභත්තං පටිග්ගණ්හථ. යානීති කුම්මාසාදීනි තෙහි භික්ඛූහි එකෙන පච්ඡා ගහිතත්තා එකතො න ගහිතානි. භත්තුද්දෙසකෙන පණ්ඩිතෙන භවිතබ්බං…පෙ… මොචෙතබ්බාති එතෙන භත්තුද්දෙසකෙන ¶ අකප්පියනිමන්තනෙ සාදිතෙ සබ්බෙසම්පි සාදිතං හොති, එකතො ගණ්හන්තානං ගණභොජනාපත්ති ච හොතීති දස්සෙති. දූතස්ස ද්වාරෙ ආගන්ත්වා පුන ‘‘භත්තං ගණ්හථා’’ති ¶ වචනභයෙන ‘‘ගාමද්වාරෙ අට්ඨත්වා’’ති වුත්තං. තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වාති අන්තරවීථිආදීසු තත්ථ තත්ථ ඨිතානං සන්තිකං ගන්ත්වා. භික්ඛූනං අත්ථාය ඝරද්වාරෙ ඨපෙත්වා දීයමානෙපි එසෙව නයො. නිවත්තථාති වුත්තෙ පන නිවත්තිතුං වට්ටතීති ‘‘නිවත්තථා’’ති විච්ඡින්දිත්වා පච්ඡා ‘‘භත්තං ගණ්හථා’’ති වුත්තත්තා වට්ටති.

2. පරම්පරභොජනකථායං පන පරස්ස පරස්ස භොජනං පරම්පරභොජනං. කිං තං? පඨමං නිමන්තිතභත්තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤස්ස භොජනකිරියා. පරම්පරභොජනං ගණභොජනං විය විඤ්ඤත්තිතො ච නිමන්තනතො ච න පසවතීති ආහ ‘‘පරම්පරභොජනං පනා’’තිආදි. පන-සද්දො විසෙසත්ථජොතකො. විකප්පනාවසෙනෙව තං භත්තං අසන්තං නාම හොතීති අනුපඤ්ඤත්තිවසෙන විකප්පනං අට්ඨපෙත්වා යථාපඤ්ඤත්තසික්ඛාපදමෙව ඨපිතං. පරිවාරෙ (පරි. 86) පන විකප්පනායං අනුජානනම්පි අනුපඤ්ඤත්තිසදිසන්ති කත්වා ‘‘චතස්සො අනුපඤ්ඤත්තියො’’ති වුත්තං, මහාපච්චරියාදීසු වුත්තනයං පච්ඡා වදන්තො පාළියා සංසන්දනතො පරම්මුඛාවිකප්පනමෙව පතිට්ඨාපෙති. කෙචි පන ‘‘තදා අත්තනො සන්තිකෙ ඨපෙත්වා භගවන්තං අඤ්ඤස්ස අභාවතො ථෙරො සම්මුඛාවිකප්පනං නාකාසි, භගවතා ච විසුං සම්මුඛාවිකප්පනා න වුත්තා, තථාපි සම්මුඛාවිකප්පනාපි වට්ටතී’’ති වදන්ති. තෙනෙව මාතිකාට්ඨකථායම්පි (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පරම්පරභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘යො භික්ඛු පඤ්චසු සහධම්මිකෙසු අඤ්ඤතරස්ස ‘මය්හං භත්තපච්චාසං තුය්හං දම්මී’ති වා ‘විකප්පෙමී’ති වා එවං සම්මුඛා වා ‘ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මී’ති වා ‘විකප්පෙමී’ති වා එවං පරම්මුඛා වා පඨමනිමන්තනං අවිකප්පෙත්වා පච්ඡා නිමන්තිතකුලෙ ලද්ධභික්ඛතො එකසිත්ථම්පි අජ්ඣොහරති, පාචිත්තිය’’න්ති වුත්තං.

පඤ්චහි ¶ භොජනෙහි නිමන්තිතස්ස යෙන යෙන පඨමං නිමන්තිතො, තස්ස තස්ස භොජනතො උප්පටිපාටියා අවිකප්පෙත්වා වා පරස්ස පරස්ස භොජනං පරම්පරභොජනන්ති ආහ ‘‘සචෙ පන මූලනිමන්තනං හෙට්ඨා හොති, පච්ඡිමං පච්ඡිමං උපරි, තං උපරිතො පට්ඨාය භුඤ්ජන්තස්ස ආපත්තී’’ති. හත්ථං අන්තො පවෙසෙත්වා සබ්බහෙට්ඨිමං ගණ්හන්තස්ස මජ්ඣෙ ඨිතම්පි අන්තොහත්ථගතං හොතීති ආහ ‘‘හත්ථං ¶ පන…පෙ… යථා යථා වා භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්තී’’ති. ඛීරස්ස රසස්ස ච භත්තෙන අමිස්සං හුත්වා උපරි ඨිතත්තා ‘‘ඛීරං වා රසං වා පිවතො අනාපත්තී’’ති වුත්තං.

‘‘මහාඋපාසකොති ගෙහස්සාමිකො. මහාඅට්ඨකථායං ‘ආපත්තී’ති වචනෙන කුරුන්දියං ‘වට්ටතී’ති වචනං විරුද්ධං විය දිස්සති. ද්වින්නම්පි අධිප්පායො මහාපච්චරියං විභාවිතො’’ති මහාගණ්ඨිපදෙ වුත්තං.

සබ්බෙ නිමන්තෙන්තීති අකප්පියනිමන්තනවසෙන නිමන්තෙන්ති. ‘‘පරම්පරභොජනං නාම පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරෙන භොජනෙන නිමන්තිතො, තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භොජනං භුඤ්ජති, එතං පරම්පරභොජනං නාමා’’ති වුත්තත්තා සතිපි භික්ඛාචරියාය පඨමං ලද්ධභාවෙ ‘‘පිණ්ඩාය චරිත්වා ලද්ධං භත්තං භුඤ්ජති, ආපත්තී’’ති වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.229) පන ‘‘ඛීරං වා රසං වාති පඤ්චභොජනාමිස්සං භත්තතො උපරි ඨිතං සන්ධාය වුත්තං. තඤ්හි අභොජනත්තා උප්පටිපාටියා පිවතොපි අනාපත්ති. තෙනාහ ‘භුඤ්ජන්තෙනා’තිආදී’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 229) පන ‘‘එත්ථ ‘මහාඋපාසකො භික්ඛූ නිමන්තෙති…පෙ… පච්ඡා ලද්ධං භත්තං භුඤ්ජන්තස්ස ආපත්ති. පිණ්ඩාය චරිත්වා ලද්ධභත්තං භුඤ්ජති, ආපත්තී’ති අට්ඨකථායං වචනතො, ‘කාලස්සෙව පිණ්ඩාය චරිත්වා ¶ භුඤ්ජිම්හා’ති පාළිතො, ඛන්ධකෙ ‘න ච, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤත්ර නිමන්තනෙ අඤ්ඤස්ස භොජ්ජයාගු පරිභුඤ්ජිතබ්බා, යො භුඤ්ජෙය්ය, යථාධම්මො කාරෙතබ්බො’ති වචනතො ච නිමන්තෙත්වා වා පවෙදෙතු අනිමන්තෙත්වා වා, පඨමගහිතනිමන්තිතස්ස භික්ඛුනො පඨමනිමන්තනභොජනතො අඤ්ඤං යං කිඤ්චි පරසන්තකං භොජනං පරම්පරභොජනාපත්තිං කරොති. අත්තනො සන්තකං, සඞ්ඝගණතො ලද්ධං වා අගහට්ඨසන්තකං වට්ටති, නිමන්තනතො පඨමං නිබද්ධත්තා පන නිච්චභත්තාදිපරසන්තකම්පි වට්ටතී’’ති වුත්තං.

3. අනාපුච්ඡාකථායං ‘‘පකතිවචනෙනාති එත්ථ යං ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ ඨිතෙන සොතුං සක්කා භවෙය්ය, තං පකතිවචනං නාම. ආපුච්ඡිතබ්බොති ‘අහං ඉත්ථන්නාමස්ස ඝරං ගච්ඡාමී’ති වා ‘චාරිත්තකං ¶ ආපජ්ජාමී’ති වා ඊදිසෙන වචනෙන ආපුච්ඡිතබ්බො. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරෙන නිමන්තනසාදියනං, සන්තං භික්ඛුං අනාපුච්ඡා, භත්තියඝරතො අඤ්ඤඝරප්පවෙසනං, මජ්ඣන්හිකානතික්කමො, සමයස්ස වා ආපදානං වා අභාවොති ඉමානි පනෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.298) එත්තකමෙව වුත්තං, විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පචිත්තිය 2.298) පන ‘‘පරියෙසිත්වා ආරොචනකිච්චං නත්ථීති වුත්තත්තා යො අපරියෙසිතබ්බො උපසඞ්කමිතුං යුත්තට්ඨානෙ දිස්සති, සො සචෙපි පකතිවචනස්ස සවනූපචාරං අතික්කම්ම ඨිතො, උපසඞ්කමිත්වා ආපුච්ඡිතබ්බො. තෙනාහ ‘අපිච…පෙ… යං පස්සති, සො ආපුච්ඡිතබ්බො’තිආදි. අනාපත්තිවාරෙ චෙත්ථ අන්තරාරාමාදීනඤ්ඤෙව වුත්තත්තා විහාරතො ගාමවීථිං අනුඤ්ඤාතකාරණං විනා අතික්කමන්තස්සාපි ආපත්ති හොති, න පන ඝරූපචාරං ¶ අතික්කමන්තස්සෙව. යං පන පාළියං ‘අඤ්ඤස්ස ඝරූපචාරං ඔක්කමන්තස්ස…පෙ… පඨමපාදං උම්මාරං අතික්කාමෙතී’තිආදි වුත්තං, තං ගාමෙ පවිට්ඨං සන්ධාය වුත්තං, තථාපි අඤ්ඤස්ස ඝරූපචාරං අනොක්කමිත්වා වීථිමජ්ඣෙනෙව ගන්ත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතඝරද්වාරාභිමුඛෙ ඨත්වා මනුස්සෙ ඔලොකෙත්වා ගච්ඡන්තස්සපි පාචිත්තියමෙව. තත්ථ කෙචි ‘වීථියං අතික්කමන්තස්ස ඝරූපචාරගණනාය ආපත්තියො’ති වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘යානි කුලානි උද්දිස්ස ගතො, තෙසං ගණනායා’ති. පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරෙන නිමන්තනසාදියනං, සන්තං භික්ඛුං අනාපුච්ඡනා, භත්තියඝරතො අඤ්ඤඝරූපසඞ්කමනං, මජ්ඣන්හිකානතික්කමො, සමයාපදානං අභාවොති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානී’’ති. විකාලගාමප්පවෙසනෙපි ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරො අදින්නාදානෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො’’ති ඉමිනා දුතියලෙඩ්ඩුපාතො ඉධ උපචාරොති දස්සෙති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. සන්තං භික්ඛුං අනාපුච්ඡනා, අනුඤ්ඤාතකාරණාභාවො, විකාලෙ ගාමප්පවෙසනන්ති ඉමානි පනෙත්ථ තීණි අඞ්ගානි.

4. පංසුකූලකථායං අභින්නෙ සරීරෙති අබ්භුණ්හෙ අල්ලසරීරෙ. ‘‘අබ්භුණ්හෙ’’ති ඉමිනාපි වුත්තමෙව පරියායභෙදමන්තරෙන විභාවෙතුං ‘‘අල්ලසරීරෙ’’ති වුත්තං.

විසභාගසරීරෙති ඉත්ථිසරීරෙ. විසභාගසරීරත්තා අච්චාසන්නෙන න භවිතබ්බන්ති ආහ ‘‘සීසෙ වා’’තිආදි. වට්ටතීති විසභාගසරීරෙපි අත්තනාව වුත්තවිධිං කාතුං සාටකඤ්ච ගහෙතුං වට්ටති ¶ . කෙචි පන ‘‘කිඤ්චාපි ඉමිනා සික්ඛාපදෙන අනාපත්ති, ඉත්ථිරූපං පන ආමසන්තස්ස දුක්කට’’න්ති වදන්ති. ‘‘යථාකම්මං ගතොති තතො පෙතත්තභාවතො මතභාවං දස්සෙති. අබ්භුණ්හෙති ආසන්නමරණතාය සරීරස්ස උණ්හසමඞ්ගිතං දස්සෙති, තෙනෙවාහ ‘අල්ලසරීරෙ’ති. කුණපසභාවං ¶ උපගතම්පි භින්නමෙව අල්ලභාවතො භින්නත්තා. විසභාගසරීරෙති ඉත්ථිසරීරෙ. ‘සීසෙ වා’තිආදි අධක්ඛකෙ උබ්භජාණුමණ්ඩලෙ පදෙසෙ චිත්තවිකාරප්පත්තිං සන්ධාය වුත්තං, යත්ථ කත්ථචි අනාමසන්තෙන කතං සුකතමෙව. මතසරීරම්පි හි යෙන කෙනචි ආකාරෙන සඤ්චිච්ච ඵුසන්තස්ස අනාමාසදුක්කටමෙවාති වදන්ති, තං යුත්තමෙව. න හි අපාරාජිකවත්ථුකෙපි චිත්තාදිඉත්ථිරූපෙ භවන්තං දුක්කටං පාරාජිකවත්ථුභූතෙ මතිත්ථිසරීරෙ නිවත්තතී’’ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.135) වුත්ත.

ඉමස්මිං ඨානෙ ආචරියෙන අවුත්තාපි පංසුකූලකථා පංසුකූලසාමඤ්ඤෙන වෙදිතබ්බා. සා හි චීවරක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 340) එවං ආගතා ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන යෙ තෙ භික්ඛූ ගහපතිචීවරං සාදියන්ති, තෙ කුක්කුච්චායන්තා පංසුකූලං න සාදියන්ති ‘එකංයෙව භගවතා චීවරං අනුඤ්ඤාතං, න ද්වෙ’ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගහපතිචීවරං සාදියන්තෙන පංසුකූලම්පි සාදියිතුං, තදුභයෙනපාහං, භික්ඛවෙ, සන්තුට්ඨිං වණ්ණෙමී’’ති. තත්ථ ‘‘එකංයෙව භගවතා චීවරං අනුඤ්ඤාතං, න ද්වෙති තෙ ‘කිර ඉතරීතරෙන චීවරෙනා’ති එතස්ස ‘ගහපතිකෙන වා පංසුකූලෙන වා’ති එවං අත්ථං සල්ලක්ඛිංසු. තත්ථ පන ඉතරීතරෙනපීති අප්පග්ඝෙනපි මහග්ඝෙනපි යෙන කෙනචීති අත්ථො’’ති අට්ඨකථායං වුත්තො, තස්මා ධුතඞ්ගං අසමාදියිත්වා විනයපංසුකූලමත්තසාදියකෙන භික්ඛුනා ගහපතිචීවරම්පි සාදිතබ්බං හොති, පංසුකූලධුතඞ්ගධරස්ස පන ගහපතිචීවරං න වට්ටති ‘‘ගහපතිචීවරං පටික්ඛිපාමි, පංසුකූලිකඞ්ගං සමාදියාමී’’ති සමාදානතොති දට්ඨබ්බං.

තෙන ඛො පන සමයෙන සම්බහුලා භික්ඛූ කොසලෙසු ජනපදෙසු අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නා හොන්ති. එකච්චෙ භික්ඛූ සුසානං ඔක්කමිංසු ¶ පංසුකූලාය, එකච්චෙ භික්ඛූ නාගමෙසුං. යෙ තෙ භික්ඛූ සුසානං ඔක්කමිංසු පංසුකූලාය, තෙ පංසුකූලානි ලභිංසු. යෙ තෙ භික්ඛූ නාගමෙසුං, තෙ එවමාහංසු ‘‘අම්හාකම්පි, ආවුසො, භාගං දෙථා’’ති. තෙ එවමාහංසු ‘‘න මයං, ආවුසො, තුම්හාකං භාගං දස්සාම, කිස්ස තුම්හෙ නාගමිත්ථා’’ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, නාගමෙන්තානං නාකාමා භාගං දාතුන්ති. තත්ථ නාගමෙසුන්ති යාව තෙ සුසානතො ¶ ආගච්ඡන්ති, තාව තෙ න අච්ඡිංසු, පක්කමිංසුයෙව. නාකාමා භාගං දාතුන්ති න අනිච්ඡාය දාතුං. යදි පන ඉච්ඡන්ති, දාතබ්බො.

තෙන ඛො පන සමයෙන සම්බහුලා භික්ඛූ කොසලෙසු ජනපදෙසු අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නා හොන්ති. එකච්චෙ භික්ඛූ සුසානං ඔක්කමිංසු පංසුකූලාය, එකච්චෙ භික්ඛූ ආගමෙසුං. යෙ තෙ භික්ඛූ සුසානං ඔක්කමිංසු පංසුකූලාය, තෙ පංසුකූලානි ලභිංසු. යෙ තෙ භික්ඛූ ආගමෙසුං, තෙ එවමාහංසු ‘‘අම්හාකම්පි, ආවුසා,එ භාගං දෙථා’’ති. තෙ එවමාහංසු ‘‘න මයං, ආවුසො, තුම්හාකං භාගං දස්සාම, කිස්ස තුම්හෙ න ඔක්කමිත්ථා’’ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ආගමෙන්තානං අකාමා භාගං දාතුන්ති.

තෙන ඛො පන සමයෙන සම්බහුලා භික්ඛූ කොසලෙසු ජනපදෙසු අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නා හොන්ති. එකච්චෙ භික්ඛූ පඨමං සුසානං ඔක්කමිංසු පංසුකූලාය, එකච්චෙ භික්ඛූ පච්ඡා ඔක්කමිංසු. යෙ තෙ භික්ඛූ පඨමං සුසානං ඔක්කමිංසු පංසුකූලාය, තෙ පංසුකූලානි ලභිංසු. යෙ තෙ භික්ඛූ පච්ඡා ඔක්කමිංසු, තෙ න ලභිංසු. තෙ එවමාහංසු ‘‘අම්හාකම්පි, ආවුසො, භාගං දෙථා’’ති. තෙ එවමාහංසු ‘‘න මයං, ආවුසො, තුම්හාකං භාගං දස්සාම, කිස්ස තුම්හෙ පච්ඡා ඔක්කමිත්ථා’’ති. භගවතො ¶ එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පච්ඡා ඔක්කන්තානං නාකාමා භාගං දාතුන්ති.

තෙන ඛො පන සමයෙන සම්බහුලා භික්ඛූ කොසලෙසු ජනපදෙසු අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නා හොන්ති. තෙ සදිසා සුසානං ඔක්කමිංසු පංසුකූලාය. එකච්චෙ භික්ඛූ පංසුකූලානි ලභිංසු, එකච්චෙ භික්ඛූ න ලභිංසු. යෙ තෙ භික්ඛූ න ලභිංසු, තෙ එවමාහංසු ‘‘අම්හාකම්පි, ආවුසො, භාගං දෙථා’’ති. තෙ එවමාහංසු ‘‘න මයං, ආවුසො, තුම්හාකං භාගං දස්සාම, කිස්ස තුම්හෙ න ලභිත්ථා’’ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සදිසානං ඔක්කන්තානං අකාමා භාගං දාතුන්ති.

තත්ථ ආගමෙසුන්ති උපචාරෙ අච්ඡිංසු. තෙනාහ භගවා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ආගමෙන්තානං අකාමා භාගං දාතු’’න්ති. උපචාරෙති සුසානස්ස ආසන්නප්පදෙසෙ. යදි පන මනුස්සා ‘‘ඉධාගතා එව ගණ්හන්තූ’’ති දෙන්ති, සඤ්ඤාණං වා කත්වා ගච්ඡන්ති ‘‘සම්පත්තා ගණ්හන්තූ’’ති ¶ . සම්පත්තානං සබ්බෙසම්පි පාපුණාති. සචෙ ඡඩ්ඩෙත්වා ගතා, යෙන ගහිතං, සො එව සාමී. සදිසා සුසානං ඔක්කමිංසූති සබ්බෙ සමං ඔක්කමිංසු, එකදිසාය වා ඔක්කමිංසූතිපි අත්ථො.

තෙන ඛො පන සමයෙන සම්බහුලා භික්ඛූ කොසලෙසු ජනපදෙසු අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නා හොන්ති. තෙ කතිකං කත්වා සුසානං ඔක්කමිංසු පංසුකූලාය. එකච්චෙ භික්ඛූ පංසුකූලානි ලභිංසු, එකච්චෙ භික්ඛූ න ලභිංසු. යෙ තෙ භික්ඛූ න ලභිංසු, තෙ එවමාහංසු ‘‘අම්හාකම්පි, ආවුසො, භාගං දෙථා’’ති. තෙ එවමාහංසු ‘‘න මයං, ආවුසො, තුම්හාකං භාගං දස්සාම, කිස්ස තුම්හෙ න ලභිත්ථා’’ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කතිකං කත්වා ඔක්කන්තානං අකාමා භාගං දාතුන්ති. තත්ථ තෙ කතිකං කත්වාති ‘‘ලද්ධං පංසුකූලං සබ්බෙ භාජෙත්වා ¶ ගණ්හිස්සාමා’’ති බහිමෙව කතිකං කත්වා. ඡඩ්ඩෙත්වා ගතාති කිඤ්චි අවත්වායෙව ඡඩ්ඩෙත්වා ගතා. එතෙන ‘‘භික්ඛූ ගණ්හන්තූ’’ති ඡඩ්ඩිතෙ එව අකාමා භාගදානං විහිතං, කෙවලං ඡඩ්ඩිතෙ පන කතිකාය අසති එකතො බහූසු පවිට්ඨෙසු යෙන ගහිතං, තෙන අකාමා භාගො න දාතබ්බොති දස්සෙති. සමානා දිසා පුරත්ථිමාදිභෙදා එතෙසන්ති සදිසාති ආහ ‘‘එකදිසාය වා ඔක්කමිංසූ’’ති.

5. අච්ඡින්නචීවරකථායං අනුපුබ්බකථාති අනුපුබ්බෙන විනිච්ඡයකථා. සෙසපරික්ඛාරානං සද්ධිවිහාරිකෙහි ගහිතත්තා නිවාසනපාරුපනමෙව අවසිට්ඨන්ති ආහ ‘‘නිවාසනපාරුපනමත්තංයෙව හරිත්වා’’ති. සද්ධිවිහාරිකානං තාව ආගමනස්ස වා අනාගමනස්ස වා අජානනතාය වුත්තං ‘‘ථෙරෙහි නෙව තාව…පෙ… භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති. පරෙසම්පි අත්ථාය ලභන්තීති අත්තනො චීවරං දදමානා සයං සාඛාභඞ්ගෙන පටිච්ඡාදෙන්තීති තෙසං අත්ථායපි භඤ්ජිතුං ලභන්ති. ‘‘තිණෙන වා පණ්ණෙන වා පටිච්ඡාදෙත්වා ආගන්තබ්බ’’න්ති වචනතො ඊදිසෙසු භූතගාමපාතබ්යතාපි අනුඤ්ඤාතායෙව හොතීති ආහ ‘‘නෙව භූතගාමපාතබ්යතාය පාචිත්තියං හොතී’’ති. න තෙසං ධාරණෙ දුක්කටන්ති තෙසං තිත්ථියධජානං ධාරණෙපි දුක්කටං නත්ථි.

යානි ච නෙසං වත්ථානි දෙන්තීති සම්බන්ධො. ථෙරානං සයමෙව දින්නත්තා වුත්තං ‘‘අච්ඡින්නචීවරට්ඨානෙ ¶ ඨිතත්තා’’ති. යදි ලද්ධිං ගණ්හාති, තිත්ථියපක්කන්තකො නාම හොති. තස්මා වුත්තං ‘‘ලද්ධිං අග්ගහෙත්වා’’ති. ‘‘නො චෙ හොති, සඞ්ඝස්ස විහාරචීවරං වා…පෙ… ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති ඉමිනා අන්තරාමග්ගෙ පවිට්ඨවිහාරතො නික්ඛමිත්වා අඤ්ඤත්ථ අත්තනො ¶ අභිරුචිතට්ඨානං ගච්ඡන්තස්ස දුක්කටං වුත්තං, ඉමිනා ච ‘‘යං ආවාසං පඨමං උපගච්ඡතී’’ති වුත්තං අන්තරාමග්ගෙ ඨිතවිහාරම්පි සචෙ නග්ගො හුත්වා ගච්ඡති, දුක්කටමෙවාති වෙදිතබ්බං. යදි එවං තත්ථ කස්මා න වුත්තන්ති චෙ? අනොකාසත්තා. තත්ථ හි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අච්ඡින්නචීවරස්ස වා…පෙ… චීවරං විඤ්ඤාපෙතු’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධෙන සඞ්ඝිකම්පි චීවරං නිවාසෙතුං පාරුපිතුඤ්ච අනුජානන්තො ‘‘යං ආවාසං පඨමං…පෙ… ගහෙත්වා පාරුපිතු’’න්ති ආහ, තස්මා තත්ථ අනොකාසත්තා දුක්කටං න වුත්තං.

විහාරචීවරන්ති සෙනාසනචීවරං. චිමිලිකාහීති පටපිලොතිකාහි. තස්ස උපරීති භූමත්ථරණස්ස උපරි. විදෙසගතෙනාති අඤ්ඤං චීවරං අලභිත්වා විදෙසගතෙන. එකස්මිං…පෙ… ඨපෙතබ්බන්ති එත්ථ සෙසෙන ගහෙත්වා ආගතත්තා ඨපෙන්තෙන ච සඞ්ඝිකපරිභොගවසෙනෙව ඨපිතත්තා අඤ්ඤස්මිං සෙනාසනෙ නියමිතම්පි අඤ්ඤත්ථ ඨපෙතුං වට්ටතීති වදන්ති. පරිභොගෙනෙවාති අඤ්ඤං චීවරං අලභිත්වා පරිභුඤ්ජනෙන.

පරිභොගජිණ්ණන්ති යථා තෙන චීවරෙන සරීරං පටිච්ඡාදෙතුං න සක්කා, එවං ජිණ්ණං. කප්පියවොහාරෙනාති කයවික්කයාපත්තිතො මොචනත්ථං වුත්තං. ‘‘විඤ්ඤාපෙන්තස්සා’’ති ඉමස්සෙව අත්ථං විභාවෙති ‘‘චෙතාපෙන්තස්ස පරිවත්තාපෙන්තස්සා’’ති. අත්තනො ධනෙන හි විඤ්ඤාපනං නාම පරිවත්තනමෙවාති අධිප්පායො. සඞ්ඝවසෙන පවාරිතානං විඤ්ඤාපනෙ වත්තං දස්සෙති ‘‘පමාණමෙව වට්ටතී’’ති. සඞ්ඝවසෙන හි පවාරිතෙ සබ්බෙසං සාධාරණත්තා අධිකං විඤ්ඤාපෙතුං න වට්ටති. යං යං පවාරෙතීති යං යං චීවරාදිං දස්සාමීති පවාරෙති. විඤ්ඤාපනකිච්චං නත්ථීති විනා විඤ්ඤත්තියා දීයමානත්තා විඤ්ඤාපෙත්වා කිං කරිස්සතීති අධිප්පායො. අඤ්ඤස්සත්ථායාති එත්ථපි ‘‘ඤාතකානං පවාරිතාන’’න්ති ¶ ඉදං අනුවත්තතියෙවාති ආහ ‘‘අත්තනො ඤාතකපවාරිතෙ’’තිආදි. විකප්පනුපගචීවරතා, සමයාභාවො, අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්ති, තාය ච පටිලාභොති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.515) පන පාළියං ධම්මනිමන්තනාති සමණෙසු වත්තබ්බාචාරධම්මමත්තවසෙන ¶ නිමන්තනා, දාතුකාමතාය කතනිමන්තනා න හොතීති අත්ථො. තෙනෙව ‘‘විඤ්ඤාපෙස්සතී’’ති වුත්තං. අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතතො හි විඤ්ඤත්ති නාම හොති.

‘‘තිණෙන වා පණ්ණෙන වා පටිච්ඡාදෙත්වා ආගන්තබ්බ’’න්ති ඉමිනා භූතගාමවිකොපනං අනුඤ්ඤාතන්ති ආහ ‘‘නෙවභූතගාමපාතබ්යතායා’’තිආදි. පඨමං සුද්ධචිත්තෙන ලිඞ්ගං ගහෙත්වා පච්ඡා ලද්ධිං ගණ්හන්තොපි තිත්ථියපක්කන්තකො එවාති ආහ ‘‘නිවාසෙත්වාපි ලද්ධි න ගහෙතබ්බා’’ති.

යං ආවාසං පඨමං උපගච්ඡතීති එත්ථපි විහාරචීවරාදිඅත්ථාය පවිසන්තෙනපි තිණාදීහි පටිච්ඡාදෙත්වාව ගන්තබ්බං, ‘‘න ත්වෙව නග්ගෙන ආගන්තබ්බ’’න්ති සාමඤ්ඤතො දුක්කටස්ස වුත්තත්තා. චිමිලිකාහීති පටපිලොතිකාහි. පරිභොගෙනෙවාති අඤ්ඤං චීවරං අලභිත්වා පරිභුඤ්ජනෙන. පරිභොගජිණ්ණන්ති යථා තං චීවරං පරිභුඤ්ජියමානං ඔභග්ගවිභග්ගතාය අසාරුප්පං හොති, එවං ජිණ්ණං.

අඤ්ඤස්සත්ථායාති එත්ථපි ‘‘ඤාතකානං පවාරිතාන’’න්ති ඉදං අනුවත්තතෙවාති ආහ ‘‘අත්තනො ඤාතකපවාරිතෙ’’තිආදි. ඉධ පන අඤ්ඤස්ස අච්ඡින්නනට්ඨචීවරස්ස අත්ථාය අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතෙ විඤ්ඤාපෙන්තස්ස නිස්සග්ගියෙන අනාපත්තීති අත්ථො ගහෙතබ්බො, ඉතරථා ‘‘ඤාතකානං පවාරිතාන’’න්ති ඉමිනා විසෙසො න භවෙය්ය, තෙනෙව අනන්තරසික්ඛාපදෙ ¶ වක්ඛති ‘‘අට්ඨකථාසු (පාරා. අට්ඨ. 2.526) පන ඤාතකපවාරිතට්ඨානෙ…පෙ… පමාණමෙව වට්ටතීති වුත්තං, තං පාළියා න සමෙතී’’ති ච ‘‘යස්මා පනිදං සික්ඛාපදං අඤ්ඤස්සත්ථාය විඤ්ඤාපනවත්ථුස්මිංයෙව පඤ්ඤත්තං, තස්මා ඉධ ‘අඤ්ඤස්සත්ථායා’ති න වුත්ත’’න්ති ච. විකප්පනුපගචීවරතා, සමයාභාවො, අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්ති, තාය ච පටිලාභොති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

‘‘තඤ්චෙ අඤ්ඤාතකො ගහපති වා ගහපතානී වා බහූහි චීවරෙහි අභිහට්ඨුං පවාරෙය්ය, සන්තරුත්තරපරමං තෙන භික්ඛුනා තතො චීවරං සාදිතබ්බං, තතො චෙ උත්තරි සාදියෙය්ය, නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති ඉමස්මිං තදුත්තරිසික්ඛාපදෙ (පාරා. 523) අභිහට්ඨුන්ති එත්ථ අභීති උපසග්ගො, හරිතුන්ති අත්ථො, ගණ්හිතුන්ති වුත්තං හොති. පවාරෙය්යාති ඉච්ඡාපෙය්ය, ඉච්ඡං රුචිං ¶ උප්පාදෙය්ය වදෙය්ය නිමන්තෙය්යාති අත්ථො. අභිහට්ඨුං පවාරෙන්තෙන පන යථා වත්තබ්බං. තං ආකාරං දස්සෙතුං ‘‘යාවත්තකං ඉච්ඡසි, තාවත්තකං ගණ්හාහී’’ති එවමස්ස පදභාජනං වුත්තං. අථ වා යථා ‘‘නෙක්ඛම්මං දට්ඨු ඛෙමතො’’ති එත්ථ දිස්වාති අත්ථො, එවමිධපි අභිහට්ඨුං පවාරෙය්යාති අභිහරිත්වා පවාරෙය්යාති අත්ථො. තත්ථ කායාභිහාරො වාචාභිහාරොති දුවිධො අභිහාරො. කායෙන වා හි වත්ථාදීනි අභිහරිත්වා පාදමූලෙ ඨපෙත්වා ‘‘යත්තකං ඉච්ඡසි, තත්තකං ගණ්හාහී’’ති වදන්තො පවාරෙය්ය, වාචාය වා ‘‘අම්හාකං දුස්සකොට්ඨාගාරං පරිපුණ්ණං, යත්තකං ඉච්ඡසි, තත්තකං ගණ්හාහී’’ති වදන්තො පවාරෙය්ය, තදුභයම්පි එකජ්ඣං කත්වා ‘‘අභිහට්ඨුං පවාරෙය්යා’’ති වුත්තං.

සන්තරුත්තරපරමන්ති සඅන්තරං උත්තරං පරමං අස්ස චීවරස්සාති සන්තරුත්තරපරමං, නිවාසනෙන සද්ධිං පාරුපනං උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදො අස්සාති ¶ වුත්තං හොති. තතො චීවරං සාදිතබ්බන්ති තතො අභිහටචීවරතො එත්තකං චීවරං ගහෙතබ්බං, න ඉතො පරන්ති අත්ථො. යස්මා පන අච්ඡින්නසබ්බචීවරෙන තෙචීවරිකෙනෙව භික්ඛුනා එවං පටිපජ්ජිතබ්බං, අඤ්ඤෙන අඤ්ඤථාපි, තස්මා තං විභාගං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ තීණි නට්ඨානි හොන්තී’’තිආදිනා නයෙනස්ස පදභාජනං වුත්තං.

තත්රායං විනිච්ඡයො – යස්ස තීණි නට්ඨානි, තෙන ද්වෙ සාදිතබ්බානි, එකං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා අඤ්ඤං සභාගට්ඨානතො පරියෙසිස්සති. යස්ස ද්වෙ නට්ඨානි, තෙන එකං සාදිතබ්බං. සචෙ පකතියාව සන්තරුත්තරෙන චරති, ද්වෙ සාදිතබ්බානි, එවං එකං සාදියන්තෙනෙව සමො භවිස්සති. යස්ස තීසු එකං නට්ඨං, න සාදිතබ්බං. යස්ස පන ද්වීසු එකං නට්ඨං, එකං සාදිතබ්බං. යස්ස එකංයෙව හොති, තඤ්ච නට්ඨං, ද්වෙ සාදිතබ්බානි. භික්ඛුනියා පන පඤ්චසුපි නට්ඨෙසු ද්වෙ සාදිතබ්බානි, චතූසු නට්ඨෙසු එකං සාදිතබ්බං, තීසු නට්ඨෙසු කිඤ්චි න සාදිතබ්බං, කො පන වාදො ද්වීසු වා එකස්මිං වා. යෙන කෙනචි හි සන්තරුත්තරපරමතාය ඨාතබ්බං, තතො උත්තරි න ලබ්භතීති ඉදමෙත්ථ ලක්ඛණං.

සෙසකං ආහරිස්සාමීති ද්වෙ චීවරානි කත්වා සෙසං පුන ආහරිස්සාමීති අත්ථො. න අච්ඡින්නකාරණාති බාහුසච්චාදිගුණවසෙන දෙන්ති. ඤාතකානන්තිආදීසු ඤාතකානං දෙන්තානං සාදියන්තස්ස, පවාරිතානං දෙන්තානං සාදියන්තස්ස, අත්තනො ධනෙන සාදියන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො. අට්ඨකථාසු පන ‘‘ඤාතකපවාරිතට්ඨානෙ පකතියා බහුම්පි වට්ටති, අච්ඡින්නකාරණා පමාණමෙව ¶ වට්ටතී’’ති වුත්තං, තං පාළියා න සමෙති. යස්මා පනිදං සික්ඛාපදං අඤ්ඤස්සත්ථාය විඤ්ඤාපනවත්ථුස්මිංයෙව පඤ්ඤත්තං, තස්මා ඉධ ‘‘අඤ්ඤස්සත්ථායා’’ති න වුත්තං. සෙසං උත්තානත්ථමෙව. සමුට්ඨානාදීසු ඉදම්පි ඡසමුට්ඨානං ¶ , කිරියං, නොසඤ්ඤාවිමොක්ඛං, අචිත්තකං, පණ්ණත්තිවජ්ජං, කායකම්මවචීකම්මං, තිචිත්තං, තිවෙදනන්ති.

සත්තමෙ පාළියං පග්ගාහිකසාලන්ති දුස්සවාණිජකානං ආපණං, ‘‘පග්ගාහිතසාල’’න්තිපි පඨන්ති. අභීති උපසග්ගොති තස්ස විසෙසත්ථාභාවං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘හරිතුන්ති අත්ථො’’ති. වරසද්දස්ස ඉච්ඡායං වත්තමානත්තා ආහ ‘‘ඉච්ඡාපෙය්යා’’ති. දට්ඨු ඛෙමතොති එත්ථ ගාථාබන්ධවසෙන අනුනාසිකලොපො දට්ඨබ්බො. සඅන්තරන්ති අන්තරවාසකසහිතං. උත්තරන්ති උත්තරාසඞ්ගං. අස්ස චීවරස්සාති සාදිතබ්බචීවරස්ස. අච්ඡින්නසබ්බචීවරෙනාති අච්ඡින්නානි සබ්බානි තීණි චීවරානි අස්සාති අච්ඡින්නසබ්බචීවරො, තෙනාති අත්ථො. යස්ස හි අච්ඡින්දනසමයෙ තීණි චීවරානි සන්නිහිතානි හොන්ති, තානි සබ්බානි අච්ඡින්නානීති සො ‘‘අච්ඡින්නසබ්බචීවරො’’ති වුච්චති. තෙනෙව ‘‘අච්ඡින්නසබ්බචීවරෙන තෙචීවරිකෙනා’’ති වුත්තං. තෙචීවරිකෙනාති හි අච්ඡින්දනසමයෙ තිචීවරස්ස සන්නිහිතභාවං සන්ධාය වුත්තං, න පන විනයෙ තෙචීවරිකාභාවං, ධුතඞ්ගතෙචීවරිකභාවං වා සන්ධාය. එවං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති ‘‘සන්තරුත්තරපරමං තෙන භික්ඛුනා තතො චීවරං සාදිතබ්බ’’න්ති වුත්තවිධිනා පටිපජ්ජිතබ්බං. අඤ්ඤෙනාති අච්ඡින්නඅසබ්බචීවරෙන. යස්ස තීසු චීවරෙසු එකං වා ද්වෙ වා චීවරානි අච්ඡින්නානි හොන්ති, තෙනාති අත්ථො. අඤ්ඤථාපීති ‘‘සන්තරුත්තරපරම’’න්ති වුත්තවිධානතො අඤ්ඤථාපි. යස්ස හි තීසු ද්වෙ චීවරානි අච්ඡින්නානි හොන්ති, එකං සාදිතබ්බං, එකස්මිං අච්ඡින්නෙ න සාදිතබ්බන්ති න තස්ස සන්තරුත්තරපරමසාදියනං සම්භවති. අයමෙව ච අත්ථො පදභාජනෙන විභාවිතො. තෙනාහ ‘‘තං විභාගං දස්සෙතු’’න්ති.

කෙචි පන ‘‘තෙචීවරිකෙනාති වුත්තත්තා තිචීවරං පරික්ඛාරචොළවසෙන අධිට්ඨහිත්වා පරිභුඤ්ජතො තස්මිං නට්ඨෙ බහූනිපි ගහෙතුං ලභතී’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. පදභාජනස්ස හි ¶ අධිප්පායං දස්සෙන්තෙන යස්මා පන ‘‘අච්ඡින්නසබ්බචීවරෙන…පෙ… තං විභාගං දස්සෙතු’’න්ති වුත්තං, පදභාජනෙ ච න තාදිසො අත්ථො උපලබ්භති, තස්මා තං න ගහෙතබ්බමෙව. යම්පි මාතිකාට්ඨකථායං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. තතුත්තරිසික්ඛාපදවණ්ණනා) වුත්තං ‘‘යස්ස අධිට්ඨිතතිචීවරස්ස තීණි නට්ඨානී’’ති, තත්ථපි අධිට්ඨිතග්ගහණං සරූපකථනමත්තන්ති ගහෙතබ්බං, න පන තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨිතචීවරස්සෙවාති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො පාළියං අට්ඨකථායඤ්ච තථා අත්ථස්සාසම්භවතො ¶ . න හි තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨිතචීවරස්සෙව ඉදං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තන්ති සක්කා විඤ්ඤාතුං. පුරිමසික්ඛාපදෙන හි අච්ඡින්නචීවරස්ස අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තියා අනුඤ්ඤාතත්තා පමාණං අජානිත්වා විඤ්ඤාපනවත්ථුස්මිං පමාණතො සාදියනං අනුජානන්තෙන භගවතා ඉදං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තස්මා පරික්ඛාරචොළිකස්ස බහුම්පි සාදිතුං වට්ටතීති අයමත්ථො නෙව පාළියා සමෙති, න ච භගවතො අධිප්පායං අනුලොමෙති.

යස්ස තීණි නට්ඨානි, තෙන ද්වෙ සාදිතබ්බානීති එත්ථ යස්ස තිචීවරතො අධිකම්පි චීවරං අඤ්ඤත්ථ ඨිතං අත්ථි, තදා තස්ස චීවරස්ස අලබ්භනීයභාවතො තෙනපි සාදිතුං වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. පකතියාව සන්තරුත්තරෙන චරතීති සාසඞ්කසික්ඛාපදවසෙන වා අවිප්පවාසසම්මුතිවසෙන වා තතියස්ස අලාභෙන වා චරති. ‘‘ද්වෙ නට්ඨානී’’ති අධිකාරත්තා වුත්තං ‘‘ද්වෙ සාදිතබ්බානී’’ති. එකං සාදියන්තෙනෙව සමො භවිස්සතීති තිණ්ණං චීවරානං ද්වීසු නට්ඨෙසු එකං සාදියන්තෙන සමො භවිස්සති උභින්නම්පි සන්තරුත්තරපරමතාය අවට්ඨානතො. යස්ස එකංයෙව හොතීති අඤ්ඤෙන කෙනචි කාරණෙන විනට්ඨසෙසචීවරං සන්ධාය වුත්තං.

‘‘සෙසකං තුම්හෙව හොතූති දෙන්තී’’ති වුත්තත්තා ‘‘පමාණයුත්තං ගණ්හිස්සාම, සෙසකං ආහරිස්සාමා’’ති වත්වා ¶ ගහෙත්වා ගමනසමයෙපි ‘‘සෙසකම්පි තුම්හාකංයෙව හොතූ’’ති වදන්ති, ලද්ධකප්පියමෙව. පවාරිතානන්ති අච්ඡින්නකාලතො පුබ්බෙයෙව පවාරිතානං. පාළියා න සමෙතීති සන්තරුත්තරපරමතො උත්තරි සාදියනෙ අනාපත්තිදස්සනත්ථං ‘‘අනාපත්ති ඤාතකානං පවාරිතාන’’න්ති වුත්තත්තා න සමෙති. සන්තරුත්තරපරමං සාදියන්තස්ස හි ආපත්තිප්පසඞ්ගොයෙව නත්ථි, සති ච සික්ඛාපදෙන ආපත්තිප්පසඞ්ගෙ අනාපත්ති යුත්තා දස්සෙතුන්ති අධිප්පායො. කෙචි පන ‘‘පමාණමෙව වට්ටතීති ඉදං සල්ලෙඛදස්සනත්ථං වුත්ත’’න්ති වදන්ති.

යස්මා පනිදං…පෙ… න වුත්තන්ති එත්ථායමධිප්පායො – ‘‘අඤ්ඤස්සත්ථායා’’ති වුච්චමානෙ අඤ්ඤෙසං අත්ථාය පමාණං අතික්කමිත්වාපි ගණ්හිතුං වට්ටතීති ආපජ්ජති, තඤ්ච අඤ්ඤස්සත්ථාය විඤ්ඤාපනවත්ථුස්මිං පඤ්ඤත්තත්තා වත්ථුනා සංසන්දියමානං න සමෙති. න හි යං වත්ථුං නිස්සාය සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තස්මිංයෙව අනාපත්තිවචනං යුත්තන්ති. ගණ්ඨිපදෙසු පන තීසුපි ‘‘ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස අත්තනො සාදියනපටිබද්ධතාවසෙන පවත්තත්තා ‘අඤ්ඤස්සත්ථායා’ති වත්තුං ඔකාසොයෙව නත්ථි, තස්මා න වුත්ත’’න්ති කථිතං. ඉධ ‘‘අඤ්ඤස්සත්ථායා’’ති අවුත්තත්තා අඤ්ඤෙසං අත්ථාය ¶ ඤාතකපවාරිතෙසු අධිකං විඤ්ඤාපෙන්තස්ස ආපත්තීති චෙ? න, තත්ථ පුරිමසික්ඛාපදෙනෙව අනාපත්තිසිද්ධිතො. තතුත්තරිතා, අච්ඡින්නාදිකාරණතා, අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්ති, තාය ච පටිලාභොති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානි.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.522-524) පන ‘‘පාළියං පග්ගාහිකසාලන්ති දුස්සාපණං. තඤ්හි වාණිජකෙහි දුස්සානි පග්ගහෙත්වා දස්සනට්ඨානතාය ‘පග්ගාහිකසාලා’ති වුච්චති. අස්ස චීවරස්සාති සාදිතබ්බචීවරස්ස. තෙචීවරිකෙනාති ඉමිනා අච්ඡින්නතිචීවරතො අඤ්ඤස්ස විහාරාදීසු නිහිතස්ස චීවරස්ස අභාවං දස්සෙති ¶ . යදි භවෙය්ය, විඤ්ඤාපෙතුං න වට්ටෙය්ය, තාවකාලිකං නිවාසෙත්වා අත්තනො චීවරං ගහෙතබ්බං. තාවකාලිකම්පි අලභන්තස්ස භූතගාමවිකොපනං කත්වා තිණපණ්ණෙහි ඡදනං විය විඤ්ඤාපනම්පි වට්ටති එව. අඤ්ඤෙනාති අච්ඡින්නඅසබ්බචීවරෙන. ‘ද්වෙ නට්ඨානී’ති අධිකාරතො වුත්තං ‘ද්වෙ සාදිතබ්බානී’ති. පාළියා න සමෙතීති ‘අනාපත්ති ඤාතකානං පවාරිතාන’න්ති (පාරා. 526) ඉමාය පාළියා න සමෙති තතුත්තරි විඤ්ඤාපනආපත්තිප්පසඞ්ගෙ එව වුත්තත්තා. අඤ්ඤස්සත්ථායාති න වුත්තන්ති ඉදං අඤ්ඤස්සත්ථාය තතුත්තරි විඤ්ඤාපනෙ නිස්සග්ගියං පාචිත්තියං හොතීති ඉමමත්ථං දීපෙති. තඤ්ච පාචිත්තියං යෙසං අත්ථාය විඤ්ඤාපෙති, තෙසං වා සියා විඤ්ඤාපකස්සෙව වා, න තාව තෙසං, තෙහි අවිඤ්ඤාපිතත්තා, නාපි විඤ්ඤාපකස්ස, අත්තානං උද්දිස්ස අවිඤ්ඤත්තත්තා. තස්මා අඤ්ඤස්සත්ථාය විඤ්ඤාපෙන්තස්සපි නිස්සග්ගියං පාචිත්තියං න දිස්සති. පාළියං පන ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස අත්තනො සාදියනපටිබද්ධතාවසෙන පවත්තත්තා ‘අඤ්ඤස්සත්ථායා’ති අනාපත්තිවාරෙ න වුත්තන්ති වදන්ති, තඤ්ච යුත්තං විය දිස්සති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. තතුත්තරිචීවරතා, අච්ඡින්නාදිකාරණතා, අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්ති, තාය ච පටිලාභොති ඉමානෙත්ථ චත්තාරි අඞ්ගානී’’ති.

ඉදං තතුත්තරිසික්ඛාපදවිනිච්ඡයං ආචරියෙන අවුත්තම්පි අච්ඡින්නචීවරාධිකාරෙයෙව පවත්තත්තා අම්හෙහි ගහිතං, අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදස්ස සමයෙසු අච්ඡින්නචීවරකාලෙ අඤ්ඤාතකානං විඤ්ඤාපෙතබ්බභාවො භගවතා වුත්තො, තෙහි දින්නචීවරස්ස මත්තසො ගහිතභාවො තතුත්තරිසික්ඛාපදෙන වුත්තො. තස්මා අච්ඡින්නචීවරඅධිකාරොයෙව හොතීති.

ඉතො ¶ ¶ පරං අච්ඡින්දනසාමඤ්ඤෙන චීවරඅච්ඡින්දනවිනිච්ඡයං වක්ඛාම – තත්ථ යම්පි ත්යාහන්ති යම්පි තෙ අහං. සො කිර ‘‘මම පත්තචීවරඋපාහනපච්චත්ථරණානි වහන්තො මයා සද්ධිං චාරිකං පක්කමිස්සතී’’ති අදාසි. තෙනෙවමාහ ‘‘මයා සද්ධිං ජනපදචාරිකං පක්කමිස්සතී’’ති. අච්ඡින්දීති බලක්කාරෙන අග්ගහෙසි, සකසඤ්ඤාය ගහිතත්තා පනස්ස පාරාජිකං නත්ථි, කිලමෙත්වා ගහිතත්තා ආපත්ති පඤ්ඤත්තා.

සයං අච්ඡින්දති, නිස්සග්ගියං පාචිත්තියන්ති එකං චීවරං එකාබද්ධානි ච බහූනි අච්ඡින්දතො එකා ආපත්ති, එකතො අබද්ධානි විසුං විසුං ඨිතානි බහූනි අච්ඡින්දතො, ‘‘සඞ්ඝාටිං ආහර, උත්තරාසඞ්ගං ආහරා’’ති එවං ආහරාපයතො ච වත්ථුගණනාය ආපත්තියො. ‘‘මයා දින්නානි සබ්බානි ආහරා’’ති වදතොපි එකවචනෙනෙව සම්බහුලා ආපත්තියො.

අඤ්ඤං ආණාපෙති, ආපත්ති දුක්කටස්සාති ‘‘චීවරං ගණ්හා’’ති ආණාපෙති, එකං දුක්කටං. ආණත්තො බහූනි ගණ්හාති, එකං පාචිත්තියං. ‘‘සඞ්ඝාටිං ගණ්හ, උත්තරාසඞ්ගං ගණ්හා’’ති වදතො වාචාය වාචාය දුක්කටං. ‘‘මයා දින්නානි සබ්බානි ගණ්හා’’ති වදතො එකවාචාය සම්බහුලා ආපත්තියො.

අඤ්ඤං පරික්ඛාරන්ති විකප්පනුපගපච්ඡිමං චීවරං ඨපෙත්වා යං කිඤ්චි අන්තමසො සූචිම්පි. වෙඨෙත්වා ඨපිතසූචීසුපි වත්ථුගණනාය දුක්කටානි. සිථිලවෙඨිතාසු එවං. ගාළ්හං කත්වා බද්ධාසු පන එකමෙව දුක්කටන්ති මහාපච්චරියං වුත්තං. සූචිඝරෙ පක්ඛිත්තාසුපි එසෙව නයො. ථවිකාය පක්ඛිපිත්වා සිථිලබද්ධගාළ්හබද්ධෙසු තිකටුකාදීසු භෙසජ්ජෙසුපි එසෙව නයො.

සො වා දෙතීති ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකංයෙව ඉදං සාරුප්ප’’න්ති එවං වා දෙති. අථ වා පන ‘‘ආවුසො, මයං තුය්හං ‘වත්තපටිපත්තිං ¶ කරිස්සති, අම්හාකං සන්තිකෙ උපජ්ඣං ගණ්හිස්සති, ධම්මං පරියාපුණිස්සතී’ති චීවරං අදම්හා, සොදානි ත්වං න වත්තං කරොසි, න උපජ්ඣං ගණ්හාසි, න ධම්මං පරියාපුණාසී’’ති එවමාදීහි වුත්තො ‘‘භන්තෙ, චීවරත්ථාය මඤ්ඤෙ භණථ, ඉදං ¶ වො චීවර’’න්ති දෙති, එවම්පි සො වා දෙති. දිසාපක්කන්තං වා පන දහරං ‘‘නිවත්තෙථ න’’න්ති භණති, සො න නිවත්තති. ‘‘චීවරං ගහෙත්වා රුන්ධථා’’ති එවං චෙ නිවත්තති, සාධු. සචෙ ‘‘පත්තචීවරත්ථාය මඤ්ඤෙ තුම්හෙ භණථ, ගණ්හථ න’’න්ති දෙති, එවම්පි සොයෙව දෙති. විබ්භන්තං වා දිස්වා ‘‘මයං තුය්හං ‘වත්තං කරිස්සතී’ති පත්තචීවරං අදම්හා, සොදානි ත්වං විබ්භමිත්වා චරසී’’ති වදති, ඉතරො ‘‘ගණ්හථ තුම්හාකං පත්තචීවර’’න්ති දෙති, එවම්පි සො වා දෙති. ‘‘මම සන්තිකෙ උපජ්ඣං ගණ්හන්තස්සෙව තෙ දෙමි, අඤ්ඤත්ථ ගණ්හන්තස්ස න දෙමි. වත්තං කරොන්තස්සෙව දෙමි, අකරොන්තස්ස න දෙමි. ධම්මං පරියාපුණන්තස්සෙව දෙමි, අපරියාපුණන්තස්ස න දෙමි. අවිබ්භමන්තස්සෙව දෙමි, විබ්භමන්තස්ස න දෙමී’’ති එවං පන දාතුං න වට්ටති, දදතො දුක්කටං, ආහරාපෙතුං පන වට්ටති. චජිත්වා දින්නං අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හන්තො භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බො. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. අයං සමන්තපාසාදිකතො උද්ධටවිනිච්ඡයො.

යම්පි ත්යාහන්ති එත්ථ යන්ති කාරණවචනං, තස්මා එවමෙත්ථ සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො – ‘‘මයා සද්ධිං ජනපදචාරිකං පක්කමිස්සතීති යං කාරණං නිස්සාය අහං තෙ, ආවුසො, චීවරං අදාසිං, තං න කරොසී’’ති කුපිතො අනත්තමනො අච්ඡින්දීති. යන්ති වා චීවරං පරාමසති. තත්ථ ‘‘මයා සද්ධිං ජනපදචාරිකං පක්කමිස්සතීති යම්පි තෙ අහං චීවරං අදාසිං, තං චීවරං ගණ්හිස්සාමී’’ති කුපිතො අනත්තමනො අච්ඡින්දීති සම්බන්ධිතබ්බං.

ආණත්තො ¶ බහූනි ගණ්හාති, එකං පාචිත්තියන්ති ‘‘චීවරං ගණ්හා’’ති ආණත්තියා එකචීවරවිසයත්තා එකමෙව පාචිත්තියං. වාචාය වාචාය දුක්කටන්ති එත්ථ අච්ඡින්නෙසු වත්ථුගණනාය පාචිත්තියානි. එකවාචාය සම්බහුලා ආපත්තියොති ඉදං අච්ඡින්නෙසු වත්ථුගණනාය ආපජ්ජිතබ්බං පාචිත්තියාපත්තිං සන්ධාය වුත්තං, ආණත්තියා ආපජ්ජිතබ්බං පන දුක්කටං එකමෙව.

එවන්ති ඉමිනා ‘‘වත්ථුගණනාය දුක්කටානී’’ති ඉදං පරාමසති. එසෙව නයොති සිථිලං ගාළ්හඤ්ච පක්ඛිත්තාසු ආපත්තියා බහුත්තං එකත්තඤ්ච අතිදිසති.

ආවුසො මයන්තිආදීසු ගණ්හිතුකාමතාය එවං වුත්තෙපි තෙනෙව දින්නත්තා අනාපත්ති. අම්හාකං ¶ සන්තිකෙ උපජ්ඣං ගණ්හිස්සතීති ඉදං සාමණෙරස්සපි දානං දීපෙති, තස්මා කිඤ්චාපි පාළියං ‘‘භික්ඛුස්ස සාමං චීවරං දත්වා’’ති වුත්තං, තථාපි අනුපසම්පන්නකාලෙ දත්වාපි උපසම්පන්නකාලෙ අච්ඡින්දන්තස්ස පාචිත්තියමෙවාති වෙදිතබ්බං. අච්ඡින්දනසමයෙ උපසම්පන්නභාවොයෙව හෙත්ථ පමාණං. දෙතීති තුට්ඨො වා කුපිතො වා දෙති. රුද්ධථාති නිවාරෙථ. එවං පන දාතුං න වට්ටතීති එත්ථ එවං දින්නං න තාව ‘‘තස්ස සන්තක’’න්ති අනධිට්ඨහිත්වාව පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති වෙදිතබ්බං. ආහරාපෙතුං පන වට්ටතීති එවං දින්නං භතිසදිසත්තා ආහරාපෙතුං වට්ටති. චජිත්වා දින්නන්ති වුත්තනයෙන අදත්වා අනපෙක්ඛෙන හුත්වා තස්සෙව දින්නං. භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බොති සකසඤ්ඤාය විනා ගණ්හන්තො භණ්ඩං අග්ඝාපෙත්වා ආපත්තියා කාරෙතබ්බො. විකප්පනුපගපච්ඡිමචීවරතා, සාමං දින්නතා, සකසඤ්ඤිතා, උපසම්පන්නතා, කොධවසෙන අච්ඡින්දනං වා අච්ඡින්දාපනං වාති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි. අයං සාරත්ථදීපනීපාඨො (සාරත්ථ. ටී. 2.635).

විමතිවිනොදනියං ¶ (වි. වි. ටී. 1.631) පන ‘‘යම්පි…පෙ… අච්ඡින්දීති එත්ථ යං තෙ අහං චීවරං අදාසිං, තං ‘මයා සද්ධිං පක්කමිස්සතී’ති සඤ්ඤාය අදාසිං, න අඤ්ඤථාති කුපිතො අච්ඡින්දීති එවං අජ්ඣාහරිත්වා යොජෙතබ්බං. එකං දුක්කටන්ති යදි ආණත්තො අවස්සං අච්ඡින්දති, ආණත්තික්ඛණෙ එව පාචිත්තියං. යදි න අච්ඡින්දති, තදා එව දුක්කටන්ති දට්ඨබ්බං. එකවාචාය සම්බහුලාපත්තියොති යදි ආණත්තො අනන්තරායෙන අච්ඡින්දති, ආණත්තික්ඛණෙයෙව වත්ථුගණනාය පාචිත්තියාපත්තියො පයොගකරණක්ඛණෙයෙව ආපත්තියා ආපජ්ජිතබ්බතො, චීවරං පන අච්ඡින්නෙයෙව නිස්සග්ගියං හොති. යදි සො න අච්ඡින්දති, ආණත්තික්ඛණෙ එකමෙව දුක්කටන්ති දට්ඨබ්බං. එවමඤ්ඤත්ථපි ඊදිසෙසු නයො ඤාතබ්බො. උපජ්ඣං ගණ්හිස්සතීති සාමණෙරස්ස දානං දීපෙති, තෙන ච සාමණෙරකාලෙ දත්වා උපසම්පන්නකාලෙ අච්ඡින්දතොපි පාචිත්තියං දීපෙති. ‘‘භික්ඛුස්ස සාමං චීවරං දත්වා’’ති ඉදං උක්කට්ඨවසෙන වුත්තං. ආහරාපෙතුං පන වට්ටතීති කම්මෙ අකතෙ භතිසදිසත්තා වුත්තං. විකප්පනුපගපච්ඡිමචීවරතා, සාමං දින්නතා, සකසඤ්ඤිතා, උපසම්පන්නතා, කොධවසෙන අච්ඡින්දනං වා අච්ඡින්දාපනං වාති ඉමානෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානී’’ති වුත්තං.

6. පටිභානචිත්තකථායං ¶ අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති සාරත්ථදීපනියං න කිඤ්චි වුත්තං, විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.299) පන ‘‘කරොහීති වත්තුං න වට්ටතීති ආණත්තියා එව පටික්ඛිත්තත්තා ද්වාරපාලං ‘කිං න කරොසී’තිආදිනා පරියායෙන වත්තුං වට්ටති. ජාතකපකරණන්ති ජාතකපටිසංයුත්තං ඉත්ථිපුරිසාදි යං කිඤ්චි රූපං අධිප්පෙතං. ‘පරෙහි කාරාපෙතු’න්ති වුත්තත්තා බුද්ධරූපම්පි සයං කාතුං න ලභතී’’ති වුත්තං.

7. විප්පකතභොජනකථායම්පි ¶ සාරත්ථදීපනී විමතිවිනොදනී වජිරබුද්ධිටීකාසු න කිඤ්චි වුත්තං. පඨමං කතං පකතං, වි අනිට්ඨිතං පකතං විප්පකතං, විප්පකතං භොජනං යෙන සො විප්පකතභොජනො, පඨමං භුඤ්ජිත්වා අනිට්ඨිතභොජනකිච්චො භික්ඛු. වුත්තෙන භික්ඛුනා පවිසිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. රිත්තහත්ථම්පි උට්ඨාපෙතුං න වට්ටතීති එත්ථ කාරණමාහ ‘‘විප්පකතභොජනොයෙව හි සො හොතී’’ති, යාගුඛජ්ජකාදීසුපි පීතෙසු ඛාදිතෙසුපි භත්තස්ස අභුත්තත්තා අනිට්ඨිතභොජනකිච්චො හොති. පවාරිතො හොති, තෙන වත්තබ්බොති පවාරිතෙන ආසනා වුට්ඨිතෙන භුඤ්ජිතුං අලභමානත්තා අත්තනො සන්තිකෙ උදකෙ අසන්තෙ වත්තබ්බොති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

8. උද්දිසන්තඋද්දිසාපනකථායං උද්දිසන්තෙනාති උද්දෙසං දෙන්තෙන, පාළිං වාචෙන්තෙනාති අත්ථො. උද්දිසාපෙන්තෙනාති උද්දෙසං ගණ්හන්තෙන, පාළිං වාචාපෙන්තෙනාති අත්ථො. උච්චතරෙපීති පි-සද්දෙන සමානාසනං සම්පිණ්ඩෙති. නීචතරෙපීති එත්ථාපි එසෙව නයො.

9. තිවස්සන්තරිකකථායං තීණි වස්සානි තිවස්සං, තීණි වා වස්සානි තිවස්සානි, තිවස්සානං ¶ අන්තරං තිවස්සන්තරං, තිවස්සන්තරෙ ඨිතොති තිවස්සන්තරො, තෙන තිවස්සන්තරෙන, අන්තර-සද්දො මජ්ඣත්ථවාචකො, ණ-පච්චයො ඨිතත්ථෙ. තෙනාහ වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. චූළවග්ග 320) ‘‘තිවස්සන්තරෙනාති තිණ්ණං වස්සානං ¶ අන්තො ඨිතෙනා’’ති. අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 320) පන සරූපමෙව දස්සෙන්තො ‘‘තිවස්සන්තරො නාමා’’තිආදිමාහ. ඉමෙ සබ්බෙති සබ්බෙ තිවිධා ඉමෙ සමානාසනිකා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

10. දීඝාසනකථායං සංහාරිමං වාති සංහරිතුං යුත්තං කටසාරකාදි. අසංහාරිමං වාති සංහරිතුං අසක්කුණෙය්යං පාසාණාදි ආසනං. තෙනාහ සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.320) ‘‘දීඝාසනං නාම මඤ්චපීඨවිනිමුත්තං යං කිඤ්චි තිණ්ණන්නං එකතො සුඛං නිසීදිතුං පහොතී’’ති. කස්මා පන ‘‘තිණ්ණන්නං පහොතී’’ති වුත්තං, නනු ද්වින්නං පහොනකාසනම්පි දීඝමෙවාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘අනුජානාමි…පෙ… එත්තකං පච්ඡිමං දීඝාසනන්ති හි වුත්ත’’න්ති. ද්වින්නං පහොනකෙ හි අදීඝාසනෙ සමානාසනිකෙහෙව සහ නිසීදිතුං වට්ටති, තිණ්ණන්නං පහොනකතො පට්ඨාය ගහිතෙ දීඝාසනෙ පන අසමානාසනිකෙහිපි සහ නිසීදිතුං වට්ටති. යදි එවං පණ්ඩකාදීහිපි සහ නිසීදිතුං වට්ටෙය්යාති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඨපෙත්වා පණ්ඩක’’න්තිආදි. තත්ථ අත්ථො සුවිඤ්ඤෙය්යොව.

11. ගිලානුපට්ඨානකථායං පලිපන්නොති නිමුග්ගො, මක්ඛිතොති අත්ථො. උච්චාරෙත්වාති උක්ඛිපිත්වා. සමානාචරියකොති එත්ථ ‘‘සචෙපි එකස්ස ආචරියස්ස එකො අන්තෙවාසිකො හොති, එකො සද්ධිවිහාරිකො, එතෙපි අඤ්ඤමඤ්ඤං සමානාචරියකා එවා’’ති වදන්ති. භෙසජ්ජං යොජෙතුං අසමත්ථො හොතීති වෙජ්ජෙන ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච භෙසජ්ජං ¶ ගහෙත්වා ඉමිනා යොජෙත්වා දාතබ්බ’’න්ති වුත්තෙ තථා කාතුං අසමත්ථොති අත්ථො. නීහාතුන්ති නීහරිතුං, ඡඩ්ඩෙතුන්ති අත්ථො. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.365-366) පන ‘‘භූමියං පරිභණ්ඩං අකාසීති ගිලානෙන නිපන්නභූමියං කිලිට්ඨට්ඨානං ධොවිත්වා හරිතූපලිත්තං කාරෙසීති අත්ථො. භෙසජ්ජං යොජෙතුං අසමත්ථොති පරෙහි වුත්තවිධිම්පි කාතුං අසමත්ථො’’ති වුත්තං.

12. මරණවණ්ණකථායං ¶ මරණත්ථිකාව හුත්වාති ඉමස්ස කායස්ස භෙදෙන සග්ගපාපනාධිප්පායත්තා අත්ථතො මරණත්ථිකාව හුත්වා. මරණත්ථිකභාවං අජානන්තාති ‘‘එවං අධිප්පායිනො මරණත්ථිකා නාම හොන්තී’’ති අත්තනො මරණත්ථිකභාවං අජානන්තා. න හි තෙ අත්තනො චිත්තප්පවත්තිං න ජානන්ති. වොහාරවසෙනාති පුබ්බභාගවොහාරවසෙන, මරණාධිප්පායස්ස සන්නිට්ඨාපකචෙතනාක්ඛණෙ කරුණාය අභාවතො කාරුඤ්ඤෙන පාසෙ බද්ධසූකරමොචනං විය න හොතීති අධිප්පායො. ‘‘යථායුනා’’ති වුත්තමෙවත්ථං යථානුසන්ධිනාති පරියායන්තරෙන වුත්තං, යථානුසන්ධිනා යථායුපරිච්ඡෙදෙනාති වුත්තං හොති. අථ වා යථානුසන්ධිනාති යථානුප්පබන්ධෙන, යාව තස්මිං භවෙ සන්තානස්ස අනුප්පබන්ධො අවිච්ඡින්නපවත්ති හොති, තාව ඨත්වාති වුත්තං හොති.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.180) ‘‘වොහාරවසෙනාති පුබ්බභාගවොහාරවසෙන මරණාධිප්පායස්ස සන්නිට්ඨාපකචෙතනාක්ඛණෙ කරුණාය අභාවතො, කාරුඤ්ඤෙන පාසෙ බද්ධසූකරමොචනං විය න හොතීති අධිප්පායො. ‘යථායුනා’ති වුත්තමෙවත්ථං යථානුසන්ධිනාති පරියායන්තරෙන වුත්ත’’න්ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 180) පන ‘‘මරණත්ථිකාව හුත්වාති ¶ ඉමස්ස කායස්ස භෙදෙන සග්ගපාපනාධිප්පායත්තා අත්ථතො මරණත්ථිකාව හුත්වා. ‘‘එවංඅධිප්පායිනො මරණත්ථිකා නාම හොන්තී’’ති අත්තනො මරණත්ථිකභාවං අජානන්තා ආපන්නා පාරාජිකං. න හි තෙ අත්තනො චිත්තප්පවත්තිං න ජානන්තීති වුච්චන්ති. වොහාරවසෙනාති පුබ්බභාගෙ වොහාරවසෙන, සන්නිට්ඨානෙ පනෙතං නත්ථි, පාසෙ බද්ධසූකරමොචනෙ විය න හොති. යථානුසන්ධිනාති අන්තරා අමරිත්වාති අත්ථො’’ති වුත්තං.

13. අත්තපාතනකථායං විභත්තිබ්යත්තයෙනාති විභත්තිවිපරිණාමෙන. විසෙසාධිගමොති සමාධි විපස්සනා ච. අතිවිය පාකටත්තා ‘‘හත්ථප්පත්තො විය දිස්සතී’’ති වුත්තං. උපච්ඡින්දතීති විසෙසාධිගමස්ස වික්ඛෙපො මා හොතූති ආහාරං උපච්ඡින්දති. විසෙසාධිගමන්ති ලොකුත්තරධම්මපටිලාභං. බ්යාකරිත්වාති ආරොචෙත්වා. උපච්ඡින්දති, න වට්ටතීති යස්මා සභාගානං ලජ්ජීභික්ඛූනංයෙව අරියා අත්තනා අධිගතවිසෙසං තාදිසෙ කාරණෙ සති ආරොචෙන්ති, තෙ ච භික්ඛූ ¶ අප්පතිරූපාය අනෙසනාය පච්චයං න පරියෙසන්ති, තස්මා තෙහි පරියෙසිතපච්චයෙ කුක්කුච්චං උප්පාදෙත්වා ආහාරං උපච්ඡින්දිතුං න වට්ටතීති අත්ථො. සභාගානඤ්හි බ්යාකතත්තා උපච්ඡින්දිතුං න ලභති. තෙ හි කප්පියඛෙත්තං ආරොචෙන්ති. තෙනෙව ‘‘සභාගානඤ්හි ලජ්ජීභික්ඛූනං කථෙතුං වට්ටතීති ඉදං ‘උපච්ඡින්දති, න වට්ටතී’ති ඉමස්ස කාරණං දස්සෙන්තෙන වුත්ත’’න්ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අථ වා විසෙසාධිගමං බ්යාකරිත්වාති ඉදං විසෙසස්ස අධිගතභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, අධිගමන්තරායං ආසඞ්කන්තෙනෙව ච ආහාරුපච්ඡෙදො කාතබ්බොති අනුඤ්ඤාතත්තා අධිගතෙන න කාතබ්බොති දස්සෙතුං ‘‘විසෙසාධිගමං බ්යාකරිත්වා ආහාරං උපච්ඡින්දති, න වට්ටතී’’ති වුත්තං. කිං පන අරියා අත්තනා අධිගතවිසෙසං අඤ්ඤෙසං ¶ ආරොචෙන්තීති ඉමිස්සා චොදනාය ‘‘සභාගානඤ්හි ලජ්ජීභික්ඛූනං කථෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං, අයමෙත්ථ යුත්තතරොති අම්හාකං ඛන්ති, ගණ්ඨිපදෙපි අයමත්ථො දස්සිතොයෙවාති.

විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. 1.182-183) ‘‘විභත්තිබ්යත්තයෙනාති විභත්තිවිපරිණාමෙන. විසෙසාධිගමොති සමාධි විපස්සනා ච. විසෙසාධිගමන්ති ලොකුත්තරධම්මපටිලාභං. බ්යාකරිත්වාති ආරොචෙත්වා, ඉදඤ්ච විසෙසස්ස අධිගතභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. අධිගතවිසෙසා හි දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනත්ථං ලජ්ජීභික්ඛූනං අවස්සං අධිගමං බ්යාකරොන්ති, අධිගතවිසෙසෙන පන අබ්යාකරිත්වාපි ආහාරං උපච්ඡින්දිතුං න වට්ටති, අධිගමන්තරායවිනොදනත්ථමෙව ආහාරුපච්ඡෙදස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා තදධිගමෙ සො න කාතබ්බොව. කිං පනාධිගමං ආරොචෙතුං වට්ටතීති ආහ සභාගානඤ්හීතිආදී’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 181-183) ‘‘හත්ථප්පත්තො විය දිස්සති, ‘තස්ස වික්ඛෙපො මා හොතූ’ති උපච්ඡින්දති, විසෙසාධිගමං බ්යාකරිත්වා තප්පභවං සක්කාරං ලජ්ජායන්තො ආහාරං උපච්ඡින්දති සභාගානං බ්යාකතත්තා. තෙ හි කප්පියඛෙත්තං ආරොචෙන්තී’’ති වුත්තං.

අප්පච්චවෙක්ඛිත්වානිසින්නකථා

14. අප්පච්චවෙක්ඛිත්වා නිසින්නකථායං අප්පටිවෙක්ඛිත්වාති අනුපපරික්ඛිත්වා. උද්ධං වා අධො වා සඞ්කමන්තීති පච්ඡා ආගතානං ඔකාසදානත්ථං නිසින්නපාළියා උද්ධං වා අධො වා ගච්ඡන්ති. පටිවෙක්ඛණකිච්චං නත්ථීති පච්ඡා ආගතෙහි උපපරික්ඛණකිච්චං නත්ථි. හෙට්ඨා කිස්මිඤ්චි විජ්ජමානෙ සාටකං වලිං ගණ්හාතීති ආහ ‘‘යස්මිං වලි න පඤ්ඤායතී’’ති. පටිවෙක්ඛණඤ්චෙතං ¶ ගිහීනං සන්තකෙයෙවාති දට්ඨබ්බං. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. 1.180) ‘‘හෙට්ඨා කිස්මිඤ්චි විජ්ජමානෙ සාටකං වලිං ගණ්හාතීති ආහ ¶ ‘යස්මිං වලි න පඤ්ඤායතී’ති. පටිවෙක්ඛණඤ්චෙතං ගිහීනං සන්තකෙ එවාති දට්ඨබ්බ’’න්ති එත්තකමෙව වුත්තං, වජිරබුද්ධිටීකායම්පි (වජිර. ටී. පාරාජික 180) ‘‘අප්පටිවෙක්ඛිත්වාති අවිචාරෙත්වා. හෙට්ඨිමභාගෙ හි කිස්මිඤ්චි විජ්ජමානෙ වලි පඤ්ඤායතී’’ති එත්තකමෙව.

15. දවායසිලාවිජ්ඣනකථායං දවාසද්දො හසාධිප්පායවාචකො. පටිපුබ්බවිධ-ධාතු පවට්ටනත්ථොති ආහ ‘‘හසාධිප්පායෙන පාසාණො න පවට්ටෙතබ්බො’’ති. සිලාසද්දස්ස පාසාණවාචකත්තා සො එව න පටිවිජ්ඣිතබ්බොති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘න කෙවලඤ්චා’’තිආදි. යදි එවං සබ්බෙසම්පි අත්ථාය න වට්ටෙය්යාති ආහ ‘‘චෙතියාදීනං අත්ථායා’’තිආදි. ධොවනදණ්ඩකන්ති භණ්ඩධොවනදණ්ඩං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.182-183) පන ‘‘භණ්ඩකං වා ධොවන්තාති චීවරං වා ධොවන්තා. ධොවනදණ්ඩකන්ති චීවරධොවනදණ්ඩ’’න්ති වුත්තං.

16. දායාලිම්පනකථායං අල්ල…පෙ… පාචිත්තියන්ති සුක්ඛට්ඨානෙපි අග්ගිං පාතෙත්වා ඉමිනා අධිප්පායෙන ආලිම්පෙන්තස්ස පාචිත්තියමෙව. දුක්කටන්ති සුක්ඛට්ඨානෙ වා සුක්ඛං ‘‘අසුක්ඛ’’න්ති අවවත්ථපෙත්වා වා අග්ගිං පාතෙන්තස්ස දුක්කටං. කීළාධිප්පායෙපි එසෙව නයො, කීළාධිප්පායො ච පටපටායමානසද්දස්සාදවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. පටිපක්ඛභූතො අග්ගි පටග්ගි. පරිත්තකරණන්ති ආරක්ඛකරණං. සයං වා උට්ඨිතන්ති වාතෙරිතානං වෙළුආදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ඝට්ටනෙන සමුට්ඨිතං. නිරුපාදානොති ඉන්ධනරහිතො. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.190) පන ‘‘ඛිඩ්ඩාධිප්පායෙනපි දුක්කටන්ති සුක්ඛතිණාදීසු අග්ගිකරණං සන්ධාය වුත්තං. අල්ලෙසු පන ¶ කීළාධිප්පායෙනපි කරොන්තස්ස පාචිත්තියමෙව. පටිපක්ඛභූතො, පටිමුඛං ගච්ඡන්තො වා අග්ගි පටග්ගි, තස්ස අල්ලතිණාදීසුපි දානං අනුඤ්ඤාතං. තං දෙන්තෙන දූරතොව ආගච්ඡන්තං දාවග්ගිං දිස්වා විහාරස්ස සමන්තතො එකක්ඛණෙ අකත්වා එකදෙසතො පට්ඨාය විහාරස්ස සමන්තතො සණිකං ඣාපෙත්වා යථා මහන්තොපි අග්ගි විහාරං පාපුණිතුං න සක්කොති, එවං විහාරස්ස සමන්තා ¶ අබ්භොකාසං කත්වා පටග්ගි දාතබ්බො. සො ඩාවග්ගිනො පටිපථං ගන්ත්වා එකතො හුත්වා තෙන සහ නිබ්බාති. පරිත්තකරණන්ති සමන්තා රුක්ඛතිණාදිච්ඡෙදනපරිඛාඛණනාදිආරක්ඛකරණං. තෙනාහ ‘තිණකුටිකානං සමන්තා භූමිතච්ඡන’න්තිආදී’’ති, වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 190) පන ‘‘පරිත්තන්ති රක්ඛණං, තං දස්සෙතුං ‘සමන්තා භූමිතච්ඡන’න්තිආදි වුත්ත’’න්ති එත්තකමෙව වුත්තං.

17. මිච්ඡාදිට්ඨිකුලාභතකථායං නත්ථි සද්ධා එතෙසූති අස්සද්ධා, මච්ඡරිනො, තෙසු අස්සද්ධෙසු. මිච්ඡාදිට්ඨියා යුත්තානි කුලානි මිච්ඡාදිට්ඨිකුලානි, මජ්ඣෙලොපතතියාතප්පුරිසසමාසො, ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනයප්පවත්තාය දසවත්ථුකාය මිච්ඡාදිට්ඨියා යුත්තකුලානි, තෙසු. මිච්ඡාදිට්ඨිකුලෙසු ලභිත්වාති සම්බන්ධො. අසක්කච්චකාරීනං තෙසං සක්කච්චකරණෙන, අප්පණීතදායීනං තෙසං පණීතදානෙන භවිතබ්බමෙත්ථ කාරණෙනාති කාරණං උපපරික්ඛිත්වාව භුඤ්ජිතුං යුත්තන්ති ආහ ‘‘අනුපපරික්ඛිත්වා නෙව අත්තනා භුඤ්ජිතබ්බං, න පරෙසං දාතබ්බ’’න්ති. යෙන කාරණෙන භවිතබ්බං, තං දස්සෙතුං ‘‘විසමිස්සම්පි හී’’තිආදි වුත්තං. න කෙවලං පිණ්ඩපාතමෙවාති ආහ ‘‘යම්පී’’තිආදි. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘අපිහිතවත්ථුස්මිම්පි හී’’තිආදි. තතො අඤ්ඤම්පි දස්සෙති ගන්ධහලිද්දාදිමක්ඛිතොතිආදිනා ¶ . තත්ථපි කාරණං දස්සෙතුමාහ ‘‘සරීරෙ රොගට්ඨානානී’’තිආදි.

18. ගොපකදානකථායං පරෙසං සන්තකං ගොපෙති රක්ඛතීති ගොපකො, තස්ස දානං ගොපකදානං, උය්යානපාලකාදීහි භික්ඛූනං දාතබ්බදානං. තත්ථ පණ්ණං ආරොපෙත්වාති ‘‘එත්තකෙහෙව රුක්ඛෙහි එත්තකමෙව ගහෙතබ්බ’’න්ති පණ්ණං ආරොපෙත්වා, ලිඛිත්වාති වුත්තං හොති. නිමිත්තසඤ්ඤං කත්වාති සඞ්කෙතං කත්වා. දාරකාති තෙසං පුත්තනත්තාදයො දාරකා. අඤ්ඤෙපි යෙ කෙචි ගොපකා හොන්ති, තෙ සබ්බෙපි වුත්තා. සබ්බත්ථපි ගිහීනං ගොපකදානෙ යත්තකං ගොපකා දෙන්ති, තත්තකං ගහෙතබ්බං. සඞ්ඝිකෙ පන යථාපරිච්ඡෙදමෙව ගහෙතබ්බන්ති දීපිතත්තා ‘‘අත්ථතො එක’’න්ති වුත්තං. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. 1.156) ‘‘පණ්ණං ආරොපෙත්වාති ‘එත්තකෙ රුක්ඛෙ රක්ඛිත්වා ¶ තතො එත්තකං ගහෙතබ්බ’න්ති පණ්ණං ආරොපෙත්වා. නිමිත්තසඤ්ඤං කත්වාති සඞ්කෙතං කත්වා. දාරකාති තෙසං පුත්තනත්තාදයො යෙ කෙචි ගොපෙන්ති, තෙ සබ්බෙපි ඉධ ‘දාරකා’ති වුත්තා’’ති, වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 156) පන ‘‘ආරාමරක්ඛකාති විස්සත්ථවසෙන ගහෙතබ්බං. අධිප්පායං ඤත්වාති එත්ථ යස්ස දානං පටිග්ගණ්හන්තං භික්ඛුං, භාගං වා සාමිකා න රක්ඛන්ති න දණ්ඩෙන්ති, තස්ස දානං අප්පටිච්ඡාදෙත්වා ගහෙතුං වට්ටතීති ඉධ සන්නිට්ඨානං, තම්පි ‘න වට්ටති සඞ්ඝිකෙ’ති වුත්ත’’න්ති වුත්තං.

යත්ථාති යස්මිං ආවාසෙ. අඤ්ඤෙසං අභාවන්ති අඤ්ඤෙසං ආගන්තුකභික්ඛූනං අභාවං. තත්ථාති තාදිසෙ ආවාසෙ. භාජෙත්වා ඛාදන්තීති ආගන්තුකානම්පි සම්පත්තානං භාජෙත්වා ඛාදන්තීති අධිප්පායො. චතූසු පච්චයෙසු සම්මා උපනෙන්තීති ¶ අම්බඵලාදීනි වික්කිණිත්වා චීවරාදීසු චතූසු පච්චයෙසු සම්මා උපනෙන්ති. චීවරත්ථාය නියමෙත්වා දින්නාති ‘‘ඉමෙසං රුක්ඛානං ඵලානි වික්කිණිත්වා චීවරෙසුයෙව උපනෙතබ්බානි, න භාජෙත්වා ඛාදිතබ්බානී’’ති එවං නියමෙත්වා දින්නා. තෙසුපි ආගන්තුකා අනිස්සරාති පච්චයපරිභොගත්ථාය නියමෙත්වා දින්නත්තා භාජෙත්වා ඛාදිතුං අනිස්සරා. න තෙසු…පෙ… ඨාතබ්බන්ති එත්ථ ආගන්තුකෙහි හෙට්ඨා වුත්තනයෙන භාජෙත්වා ඛාදිතබ්බන්ති අධිප්පායො. තෙසං කතිකාය ඨාතබ්බන්ති ‘‘භාජෙත්වා න ඛාදිතබ්බ’’න්ති වා ‘‘එත්තකෙසු රුක්ඛෙසු ඵලානි ගණ්හිස්සාමා’’ති වා ‘‘එත්තකානි ඵලානි ගණ්හිස්සාමා’’ති වා ‘‘එත්තකානං දිවසානං අබ්භන්තරෙ ගණ්හිස්සාමා’’ති වා ‘‘න කිඤ්චි ගණ්හිස්සාමා’’ති වා එවං කතාය ආවාසිකානං කතිකාය ආගන්තුකෙහි ඨාතබ්බං. මහාඅට්ඨකථායං ‘‘අනිස්සරා’’ති වචනෙන දීපිතොයෙව අත්ථො මහාපච්චරියං ‘‘චතුන්නං පච්චයාන’’න්තිආදිනා විත්ථාරෙත්වා දස්සිතො. පරිභොගවසෙනෙවාති එත්ථ එව-සද්දො අට්ඨානප්පයුත්තො, පරිභොගවසෙන තමෙව භාජෙත්වාති යොජෙතබ්බං. එත්ථ එතස්මිං විහාරෙ, රට්ඨෙවා.

සෙනාසනපච්චයන්ති සෙනාසනඤ්ච තදත්ථාය නියමෙත්වා ඨපිතඤ්ච. ලාමකකොටියාති ලාමකං ආදිං කත්වා, ලාමකසෙනාසනතො පට්ඨායාති වුත්තං හොති. සෙනාසනෙපි තිණාදීනි ලාමකකොටියාව විස්සජ්ජෙතබ්බානි, සෙනාසනපරික්ඛාරාපි ලාමකකොටියාව විස්සජ්ජෙතබ්බා. මූලවත්ථුච්ඡෙදං පන කත්වා න උපනෙතබ්බන්ති ඉමිනා කිං වුත්තං හොති? තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු තාව ඉදං වුත්තං ‘‘සබ්බානි සෙනාසනානි න විස්සජ්ජෙතබ්බානීති වුත්තං හොතී’’ති. ලාමකකොටියා විස්සජ්ජන්තෙහිපි ¶ සෙනාසනභූමියො න විස්සජ්ජෙතබ්බාති අයමත්ථො වුත්තො හොතීති නො ඛන්ති. වීමංසිත්වා යං රුච්චති, තං ගහෙතබ්බං.

ධම්මසන්තකෙන ¶ බුද්ධපූජං කාතුං, බුද්ධසන්තකෙන වා ධම්මපූජං කාතුං වට්ටති න වට්ටතීති? ‘‘තථාගතස්ස ඛො එතං, වාසෙට්ඨ, අධිවචනං ධම්මකායො ඉතිපී’’ති ච ‘‘යො ඛො, වක්කලි, ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සතී’’ති (සං. නි. 3.87) ච වචනතො වට්ටතීති වදන්ති. කෙචි පන ‘‘එවං සන්තෙ ‘යො, භික්ඛවෙ, මං උපට්ඨහෙය්ය, සො ගිලානං උපට්ඨහෙය්යා’ති (මහාව. 365) වචනතො බුද්ධසන්තකෙන ගිලානස්සපි භෙසජ්ජං කාතුං යුත්තන්ති ආපජ්ජෙය්ය, තස්මා න වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං අකාරණං. න හි ‘‘යො, භික්ඛවෙ, මං උපට්ඨහෙය්ය, සො ගිලානං උපට්ඨහෙය්යා’’ති (මහාව. 365) ඉමිනා අත්තනො ච ගිලානස්ස ච එකසදිසතා, තදුපට්ඨානස්ස වා සමඵලතා වුත්තා. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – ‘‘යො මං ඔවාදානුසාසනීකරණෙන උපට්ඨහෙය්ය, සො ගිලානං උපට්ඨහෙය්ය, මම ඔවාදකාරකෙන ගිලානො උපට්ඨාතබ්බො’’ති (මහාව. අට්ඨ. 365). භගවතො ච ගිලානස්ස ච උපට්ඨානං එකසදිසන්ති එවං පනෙත්ථ අත්ථො න ගහෙතබ්බො, තස්මා ‘‘යො වො, ආනන්ද, මයා ධම්මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්ඤත්තො, සො වො මමච්චයෙන සත්ථා’’ති (දී. නි. 2.216) වචනතො ‘‘අහඤ්ච ඛො පනිදානි එකකොව ඔවදාමි අනුසාසාමි, මයි පරිනිබ්බුතෙ ඉමානි චතුරාසීති බුද්ධසහස්සානි තුම්හෙ ඔවදිස්සන්ති අනුසාසිස්සන්තී’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 2.216) වුත්තත්තා ච බහුස්සුතං භික්ඛුං පසංසන්තෙන ච ‘‘යො බහුස්සුතො, න සො තුම්හාකං සාවකො නාම, බුද්ධො නාම එස චුන්දා’’ති වුත්තත්තා ධම්මගරුකත්තා ච තථාගතස්ස පුබ්බනයො එව පසත්ථතරොති අම්හාකං ඛන්ති. විමතිවිනොදනියම්පි ‘‘යත්ථාති යස්මිං ආවාසෙ. අඤ්ඤෙසන්ති අඤ්ඤෙසං ආගන්තුකානං. තෙසුපි ආගන්තුකා අනිස්සරාති සෙනාසනෙ නිරන්තරං වසන්තානං චීවරත්ථාය දායකෙහි, භික්ඛූහි වා නියමෙත්වා දින්නත්තා භාජෙත්වා ඛාදිතුං අනිස්සරා. ආගන්තුකෙහිපි ඉච්ඡන්තෙහි තස්මිං ¶ විහාරෙ වස්සානාදීසු පවිසිත්වා චීවරත්ථාය ගහෙතබ්බං. තෙසං කතිකාය ඨාතබ්බන්ති සබ්බානි ඵලාඵලානි අභාජෙත්වා ‘එත්තකෙසු රුක්ඛෙසු ඵලානි භාජෙත්වා පරිභුඤ්ජිස්සාම, අඤ්ඤෙසු ඵලාඵලෙහි සෙනාසනානි පටිජග්ගිස්සාමා’ති වා ‘පිණ්ඩපාතාදිපච්චයං සම්පාදෙස්සාමා’ති වා ‘කිඤ්චිපි අභාජෙත්වා චතුපච්චයත්ථායෙව උපනෙමා’ති වා එවං සම්මා උපනෙන්තානං ආවාසිකානං කතිකාය ආගන්තුකෙහි ඨාතබ්බං. මහාඅට්ඨකථායං ‘අනිස්සරා’ති වචනෙන දීපිතො එව අත්ථො, මහාපච්චරියං ‘චතුන්නං පච්චයාන’න්තිආදිනා විත්ථාරෙත්වා දස්සිතො. පරිභොගවසෙනෙවාති එත්ථ එව-සද්දො ¶ අට්ඨානප්පයුත්තො, පරිභොගවසෙන තමෙව භාජෙත්වාති යොජෙතබ්බං. එත්ථාති එතස්මිං විහාරෙ, රට්ඨෙ වා. සෙනාසනපච්චයන්ති සෙනාසනඤ්ච තදත්ථාය නියමෙත්වා ඨපිතඤ්ච. ‘එකං වා ද්වෙ වා වරසෙනාසනානි ඨපෙත්වා’ති වුත්තමෙවත්ථං පුන බ්යතිරෙකමුඛෙන දස්සෙතුං ‘මූලවත්ථුච්ඡෙදං පන කත්වා න උපනෙතබ්බ’න්ති වුත්තං, සෙනාසනසඞ්ඛාතවත්ථුනො මූලච්ඡෙදං කත්වා සබ්බානි සෙනාසනානි න විස්සජ්ජෙතබ්බානීති අත්ථො. කෙචි පනෙත්ථ ‘එකං වා ද්වෙ වා වරසෙනාසනානි ඨපෙත්වා ලාමකතො පට්ඨාය විස්සජ්ජන්තෙහිපි සෙනාසනභූමියො න විස්සජ්ජෙතබ්බාති අයමත්ථො වුත්තො’ති වදන්ති, තම්පි යුත්තමෙව ඉමස්සපි අත්ථස්ස අවස්සං වත්තබ්බතො, ඉතරථා කෙචි සහ වත්ථුනාපි විස්සජ්ජෙතබ්බං මඤ්ඤෙය්යු’’න්ති.

වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාරාජික 153) ‘‘එත්ථ එතස්මිං විහාරෙ පරචක්කාදිභයං ආගතං. මූලවත්ථුච්ඡෙදන්ති ‘සබ්බසෙනාසනානං එතෙ ඉස්සරා’ති වචනතො ඉතරෙ අනිස්සරාති දීපිතං හොති. අයමෙව භික්ඛු ඉස්සරොති යත්ථ සො ඉච්ඡති, තත්ථ අත්තඤාතහෙතුං ¶ ලභතීති කිර අත්ථො, අපි ච ‘දහරො’ති වදන්ති. සවත්ථුකන්ති සහ භූමියාති වුත්තං හොතී’’ති.

19. ධම්මිකාරක්ඛයාචනකථායං ‘‘ගීවායෙවාති ආණත්තියා අභාවතො. තෙසං අනත්ථකාමතායාති ‘චොරො’ති වුත්තං මම වචනං සුත්වා කෙචි දණ්ඩිස්සන්ති, ජීවිතා වොරොපෙස්සන්තීති එවං සඤ්ඤාය. එතෙන කෙවලං භයෙන වා පරික්ඛාරග්ගහණත්ථං වා සහසා ‘චොරො’ති වුත්තෙ දණ්ඩිතෙපි න දොසොති දස්සෙති. රාජපුරිසානඤ්හි ‘චොරො අය’න්ති උද්දිස්සකථනෙ එව ගීවා. භික්ඛූනං, පන ආරාමිකාදීනං වා සම්මුඛා ‘අසුකො චොරො එවමකාසී’ති කෙනචි වුත්තවචනං නිස්සාය ආරාමිකාදීසු රාජපුරිසානං වත්වා දණ්ඩාපෙන්තෙසුපි භික්ඛුස්ස න ගීවා රාජපුරිසානං අවුත්තත්තා, යෙසඤ්ච වුත්තං, තෙහි සයං චොරස්ස අදණ්ඩිතත්තාති ගහෙතබ්බං. ‘ත්වං එතස්ස සන්තකං අච්ඡින්දා’ති ආණත්තොපි හි සචෙ අඤ්ඤෙන අච්ඡින්දාපෙති, ආණාපකස්ස අනාපත්ති විසඞ්කෙතත්තා. අත්තනො වචනකරන්ති ඉදං සාමීචිවසෙන වුත්තං. වචනං අකරොන්තානං රාජපුරිසානම්පි ‘ඉමිනා ගහිතපරික්ඛාරං ආහරාපෙහි, මා චස්ස දණ්ඩං කරොහී’ති උද්දිස්ස වදන්තස්සපි දණ්ඩෙ ගහිතෙපි න ගීවා එව දණ්ඩග්ගහණස්ස පටික්ඛිත්තත්තා ¶ ‘අසුකභණ්ඩං අවහරා’ති ආණාපෙත්වා විප්පටිසාරෙ උප්පන්නෙ පුන පටික්ඛිපනෙ (පාරා. 121) විය. දාසාදීනං සම්පටිච්ඡනෙ විය තදත්ථාය අඩ්ඩකරණෙ භික්ඛූනම්පි දුක්කටන්ති ආහ ‘කප්පියඅඩ්ඩො නාම, න වට්ටතී’ති. කෙනචි පන භික්ඛුනා ඛෙත්තාදිඅත්ථාය වොහාරිකානං සන්තිකං ගන්ත්වා අඩ්ඩෙ කතෙපි තං ඛෙත්තාදිසම්පටිච්ඡනෙ විය සබ්බෙසං අකප්පියං න හොති පුබ්බෙ එව සඞ්ඝසන්තකත්තා. භික්ඛුස්සෙව පන පයොගවසෙන ¶ ආපත්තියො හොන්ති. දාසාදීනම්පි පන අත්ථාය රක්ඛං යාචිතුං වොහාරිකෙන පුට්ඨෙන සඞ්ඝස්ස උප්පන්නං කප්පියක්කමං වත්තුං ආරාමිකාදීහි ච අඩ්ඩං කාරාපෙතුං වට්ටති එව. විහාරවත්ථාදිකප්පියඅඩ්ඩං පන භික්ඛුනා සයම්පි කාතුං වට්ටතී’’ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.679) ආගතො.

වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 681) ‘‘ගීවාති කෙවලං ගීවා එව හොති, න පාරාජිකං. කාරාපෙත්වා දාතබ්බාති එත්ථ සචෙ ආවුධභණ්ඩං හොති, තස්ස ධාරා න කාරාපෙතබ්බා, අඤ්ඤෙන පන ආකාරෙන සඤ්ඤාපෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

20. උච්චාරාදිඡඩ්ඩනකථායං අට්ඨමෙ උච්චාරාදිඡඩ්ඩනෙ ‘‘උච්චාරාදිභාවො, අනපලොකනං, වළඤ්ජනට්ඨානං, තිරොකුට්ටපාකාරතා, ඡඩ්ඩනං වා ඡඩ්ඩාපනං වාති ඉමානි පනෙත්ථ පඤ්ච අඞ්ගානි, නවමෙ හරිතූපරි ඡඩ්ඩනෙ සබ්බෙසන්ති භික්ඛුස්ස භික්ඛුනියා ච. ඉධ ඛෙත්තපාලකා ආරාමාදිගොපකා ච සාමිකා එවා’’ති එත්තකමෙව සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.830) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.830) පන ‘‘අට්ඨමෙ වළඤ්ජියමානතිරොකුට්ටාදිතා, අනපලොකෙත්වා උච්චාරාදීනං ඡඩ්ඩනාදීති ද්වෙ අඞ්ගානි. නවමෙ ‘මත්ථකච්ඡින්නනාළිකෙරම්පී’ති වුත්තත්තා හරිතූපරි ඡඩ්ඩනමෙව පටික්ඛිත්තං. තෙනාහ ‘අනික්ඛිත්තබීජෙසූ’තිආදි. යත්ථ ච ඡඩ්ඩෙතුං වට්ටති, තත්ථ හරිතෙ වච්චාදිං කාතුම්පි වට්ටති එව. සබ්බෙසන්ති භික්ඛුභික්ඛුනීන’’න්ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 832) පන ‘‘සාමිකෙ අපලොකෙත්වාව ඡඩ්ඩෙතීති කත්ථචි පොත්ථකෙ නත්ථි, කත්ථචි අත්ථි, අත්ථිභාවොව සෙය්යො කිරියාකිරියත්තා සික්ඛාපදස්ස. ඉධ ඛෙත්තපාලකා ආරාමාදිගොපකා ච සාමිකා එව. ‘සඞ්ඝස්ස ඛෙත්තෙ ආරාමෙ ච තත්ථ කචවරං ¶ න ඡඩ්ඩෙතබ්බන්ති කතිකා චෙ නත්ථි, භික්ඛුස්ස ¶ ඡඩ්ඩෙතුං වට්ටති සඞ්ඝපරියාපන්නත්තා, න භික්ඛුනීනං. තාසම්පි භික්ඛුනිසඞ්ඝසන්තකෙ වුත්තනයෙන වට්ටති, න තත්ථ භික්ඛුස්ස. එවං සන්තෙපි සාරුප්පවසෙනෙව කාතබ්බන්ති වුත්ත’’න්ති වුත්තං.

භික්ඛුවිභඞ්ගෙ පන සෙඛියවණ්ණනායං (පාචි. අට්ඨ. 651) ‘‘අසඤ්චිච්චාති පටිච්ඡන්නට්ඨානං ගච්ඡන්තස්ස සහසා උච්චාරො වා පස්සාවො වා නික්ඛමති, අසඤ්චිච්චකතො නාම, අනාපත්ති. න හරිතෙති එත්ථ යම්පි ජීවරුක්ඛස්ස මූලං පථවියං දිස්සමානං ගච්ඡති, සාඛා වා භූමිලග්ගා ගච්ඡති, සබ්බං හරිතසඞ්ඛාතමෙව, ඛන්ධෙ නිසීදිත්වා අප්පහරිතට්ඨානෙ පාතෙතුං වට්ටති. අප්පහරිතට්ඨානං ඔලොකෙන්තස්සෙව සහසා නික්ඛමති, ගිලානට්ඨානෙ ඨිතො හොති, වට්ටති. අප්පහරිතෙ කතොති අප්පහරිතං අලභන්තෙන තිණණ්ඩුපකං වා පලාලණ්ඩුපකං වා ඨපෙත්වා කතොපි පච්ඡා හරිතං ඔත්ථරති, වට්ටතියෙව. ‘ඛෙළෙන චෙත්ථ සිඞ්ඝාණිකාපි සඞ්ගහිතා’ති මහාපච්චරියං වුත්තං. න උදකෙති එතං පරිභොගඋදකමෙව සන්ධාය වුත්තං. වච්චකුටිසමඋද්දාදිඋදකෙසු පන අපරිභොගෙසු අනාපත්ති. දෙවෙ වස්සන්තෙ සමන්තතො උදකොඝො හොති, අනුදකට්ඨානං ඔලොකෙන්තස්සෙව නික්ඛමති, වට්ටති. මහාපච්චරියං වුත්තං එතාදිසෙ කාලෙ අනුදකට්ඨානං අලභන්තෙන කාතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. තස්සං වණ්ණනායං විමතිවිනොදනියඤ්ච (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.652) ‘‘ඛෙළෙන චෙත්ථ සිඞ්ඝාණිකාපි සඞ්ගහිතාති එත්ථ උදකගණ්ඩුසකං කත්වා උච්ඡුකචවරාදිඤ්ච මුඛෙනෙව හරිතුං උදකෙසු ඡඩ්ඩෙතුං වට්ටතීති දට්ඨබ්බ’’න්ති වුත්තං.

ඉමස්මිං ඨානෙ පණ්ඩිතෙහි විචාරෙතබ්බං අත්ථි – ‘‘වච්චකුටිසමුද්දාදිඋදකෙසු පන අපරිභොගෙසු අනාපත්තී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං, එවං සන්තෙ නදීජාතස්සරාදීසු ආපත්ති වා අනාපත්ති වාති. තත්ථ සමුද්දාදීති ආදි-සද්දෙන නදීජාතස්සරාපි සඞ්ගහිතාව, තස්මා අනාපත්තීති චෙ? න චෙවං දට්ඨබ්බං. යදි හි සමුද්දාදීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන නදීජාතස්සරාපි ¶ සඞ්ගහිතා, එවං සති ටීකාචරියා වදෙය්යුං, න පන වදන්ති, අට්ඨකථායඤ්ච ‘‘වච්චකුටිසමුද්දාදිඋදකෙසූ’’ති එත්තකමෙව වදෙය්ය, තථා පන අවත්වා ‘‘අපරිභොගෙසූ’’ති හෙතුමන්තවිසෙසනපදම්පි ගහිතං. තෙන ඤායති ‘‘ආදිසද්දෙන අපරිභොගානි චන්දනිකාදිඋදකානි එව ගහිතානි, න පරිභොගානි නදීජාතස්සරාදිඋදකානී’’ති. තෙන ච වච්චකුටිසමුද්දාදිඋදකානි අපරිභොගත්තා අනාපත්තිකරානි හොන්ති, නදීජාතස්සරාදිඋදකානි පන ¶ පරිභොගත්තා ආපත්තිකරානීති. කථං පන ‘‘අපරිභොගෙසූ’’ති ඉමස්ස පදස්ස හෙතුමන්තපදභාවො ජානිතබ්බොති? යුත්තිතො ආගමතො ච. කථං යුත්තිතො? ‘‘වච්චකුටිසමුද්දාදිඋදකානි පරිභොගානිපි සන්ති, අපරිභොගානිපී’’ති අබ්යභිචාරියභාවතො. බ්යභිචාරෙ හි සම්භවෙ එව සති විසෙසනං සාත්ථකං සියා. කථං ආගමතො? වුත්තඤ්හෙතං ආචරියබුද්ධදත්තත්ථෙරෙන විනයවිනිච්ඡයෙ (වි. වි. 1954) ‘‘තෙසං අපරිභොගත්තා’’ති. තස්මා ආදි-සද්දෙන අපරිභොගානියෙව උදකානි ගහිතානි, න පරිභොගානි. වුත්තඤ්හෙතං විනයවිනිච්ඡයටීකායං ‘‘වච්චකුටිසමුද්දාදිඋදකෙසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන සබ්බං අපරිභොගජලං සඞ්ගය්හති, තෙනෙව තෙසං අපරිභොගත්තමෙව කාරණමාහා’’ති, තස්මා මනුස්සානං පරිභොගෙසු නදීජාතස්සරතළාකපොක්ඛරණියාදිඋදකෙසු උච්චාරපස්සාවාදිකරණං න වට්ටතීති ජානිතබ්බමෙතං. ‘‘දෙවෙ වස්සන්තෙ සමන්තතො උදකොඝො හොති, අනුදකට්ඨානං ඔලොකෙන්තස්සෙව නික්ඛමති, වට්ටති. මහාපච්චරියං වුත්තං එතාදිසෙ කාලෙ අනුදකට්ඨානං අලභන්තෙන කාතුං වට්ටතීති වුත්ත’’න්ති අට්ඨකථායං ආගතත්තා මහන්තෙසු නදීජාතස්සරාදීසු ¶ නාවාදීහි ගතකාලෙ තාදිසෙ කාරණෙ සති ‘‘තීරං උපනෙහී’’ති වත්වා ‘‘උපනෙතුං අසක්කුණෙය්යට්ඨානෙ උදකෙපි කාතුං වට්ටති, අනාපත්තී’’ති අට්ඨකථානුලොමතො විඤ්ඤායති, උපපරික්ඛිත්වා ගහෙතබ්බං.

21. නහානෙ රුක්ඛාදිඝංසනන්ති එත්ථ අට්ඨපදාකාරෙනාති අට්ඨපදඵලකාකාරෙන, ජූතඵලකසදිසන්ති වුත්තං හොති. මල්ලකමූලකසණ්ඨානෙනාති ඛෙළමල්ලකමූලසණ්ඨානෙන. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.243) පන ‘‘අට්ඨපදාකාරෙනාති ජූතඵලකෙ අට්ඨගබ්භරාජිආකාරෙන. මල්ලකමූලසණ්ඨානෙනාති ඛෙළමල්ලකමූලසණ්ඨානෙන. ඉදඤ්ච වට්ටාධාරකං සන්ධාය වුත්තං. කණ්ටකෙ උට්ඨාපෙත්වා කතවට්ටකපාලස්සෙතං අධිවචනං. පුථුපාණිකන්ති මුට්ඨිං අකත්වා විකසිතහත්ථතලෙහි පිට්ඨිපරිකම්මං වුච්චති. එතමෙව සන්ධාය හත්ථපරිකම්ම’’න්ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. චූළවග්ග 244) පන ‘‘පුථුපාණිනා කත්තබ්බං කම්මං පුථුපාණිකම්ම’’න්ති වුත්තං.

එවං පාළිඅනුසාරෙනෙව නහානෙ කත්තබ්බාකත්තබ්බං දස්සෙත්වා ඉදානි නහානතිත්ථෙ නහායන්තානං භික්ඛූනං ¶ නහානවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘ඉදං පනෙත්ථ නහානවත්ත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ පස්සන්තානං අප්පසාදාවහනතො, ගිහිපුරිසානං කම්මං වියාති ගරහිතබ්බභාවතො ච වුත්තං ‘‘යත්ථ වා තත්ථ වා…පෙ… න ඔතරිතබ්බ’’න්ති. අඤ්ඤෙසු සම්මුඛීභූතෙසු අනුදකසාටකෙන නහායිතුං දුක්කරත්තා ‘‘සබ්බදිසා පන ඔලොකෙත්වා විවිත්තභාවං ඤත්වා’’ති වුත්තං. එවම්පි ඛාණුගුම්බලතාදීහි පටිච්ඡන්නාපි හුත්වා තිට්ඨෙය්යුන්ති ආහ ‘‘ඛාණු…පෙ… උක්කාසිත්වා’’ති. උද්ධංමුඛෙන චීවරාපනයනං හරායිතබ්බං සියාති වුත්තං ‘‘අවකුජ්ජ…පෙ… අපනෙත්වා’’ති. තතො කායබන්ධනට්ඨපනවත්තමාහ ‘‘කායබන්ධන’’න්ත්යාදිනා ¶ . තතො උදකසාටිකාය සති තං නිවාසෙත්වා ඔතරිතබ්බං සියා, තාය අසතියා කිං කාතබ්බන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘සචෙ’’තිආදි. තත්ථ පුබ්බෙ ‘‘ඨිතකෙනෙව න ඔතරිතබ්බ’’න්ති අහිරිකාකාරස්ස පටිසිද්ධත්තා ඉධ හිරිමන්තාකාරං දස්සෙති උදකන්තෙ උක්කුටිකං නිසීදිත්වා නිවාසනං මොචෙත්වාති. උණ්ණට්ඨානෙ, සමට්ඨානෙ වා පසාරිතෙ සති වා තෙන අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡෙය්යාති ආහ ‘‘සචෙ නින්නට්ඨාන’’න්තිආදි.

ඔතරන්තෙන කිං කාතබ්බන්ති පුච්ඡං සන්ධාය ‘‘ඔතරන්තෙන සණික’’න්ත්යාදි. තත්ථ පුබ්බෙ ‘‘වෙගෙන න ඔතරිතබ්බ’’න්ති පටිසිද්ධානුරූපමාහ ‘‘සණික’’න්ති. අතිගම්භීරං ගච්ඡන්තො උදකොඝතරඞ්ගවාතාදීහි පහරන්තො චලිතකායො සියා, අතිඋත්තානෙ නිසීදන්තො අප්පටිච්ඡන්නකායො සියාති වුත්තං ‘‘නාභිප්පමාණමත්තං ඔතරිත්වා’’ති. අත්තනො හත්ථවිකාරාදීහි වීචිං උට්ඨාපෙන්තො, සද්දඤ්ච කරොන්තො උද්ධටචපලභාවො සියාති වුත්තං ‘‘වීචිං අනුට්ඨපෙන්තෙන සද්දං අකරොන්තෙන නිවත්තිත්වා’’ති. නිවත්තිත්වා කිං කාතබ්බන්ති ආහ ආගතදිසාභිමුඛෙන නිමුජ්ජිතබ්බ’’න්ති, අභිමුඛෙන හුත්වාති පාඨසෙසො. ඉදානි තප්ඵලං දස්සෙන්තො ‘‘එව’’න්ත්යාදිමාහ. තතො උම්මුජ්ජන්තෙන කිං කාතබ්බන්ති පුච්ඡායමාහ ‘‘උම්මුජ්ජන්තෙනපී’’තිආදි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. චීවරං පාරුපිත්වාව ඨාතබ්බං, කස්මාති චෙ? න තාව කායතො උදකං ඔතරති, තස්මා ථොකං කාලං උත්තරාසඞ්ගං චීවරං උභොහි හත්ථෙහි අන්තෙ ගහෙත්වා පුරතො කත්වා ඨාතබ්බං. තතො කායස්ස සුක්ඛභාවං ඤත්වා චීවරං පාරුපිත්වා යථාරුචි ගන්තබ්බන්ති.

22. වලිකාදිකථායං ¶ ‘‘මුත්තොලම්බකාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන කුණ්ඩලාදිං සඞ්ගණ්හාති. පලම්බකසුත්තන්ති ¶ යඤ්ඤොපචිතාකාරෙන ඔලම්බකසුත්ත’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.245). විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.245) පන ‘‘මුත්තොලම්බකාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන කුණ්ඩලාදිං සඞ්ගණ්හාති. පලම්බකසුත්තන්ති බ්රාහ්මණානං යඤ්ඤොපචිතසුත්තාදිආකාරං වුච්චති. වලයන්ති හත්ථපාදවලය’’න්ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. චූළවග්ග 245) පන ‘‘කණ්ණතො නික්ඛන්තමුත්තොලම්බකාදීනං කුණ්ඩලාදීනන්ති ලිඛිතං. ‘කායූර’න්ති පාළිපාඨො. ‘කෙයූරාදීනී’ති ආචරියෙනුද්ධට’’න්ති වුත්තං.

23. දීඝකෙසකථායං සාරත්ථදීපනියං න කිඤ්චි වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.246) පන ‘‘ද්වඞ්ගුලෙති උපයොගබහුවචනං, ද්වඞ්ගුලප්පමාණං අතික්කාමෙතුං න වට්ටතීති අත්ථො. එත්ථ ච දුමාසස්ස වා ද්වඞ්ගුලස්ස වා අතික්කන්තභාවං අජානන්තස්සපි කෙසමස්සුගණනාය අචිත්තකාපත්තියො හොන්තීති වදන්ති. කොච්ඡෙනාති උසීරහීරාදීනි බන්ධිත්වා සමකං ඡින්දිත්වා ගහිතකොච්ඡෙන. චික්කලෙනාති සිලෙසයුත්තතෙලෙන. උණ්හාභිතත්තරජසිරානම්පීති උණ්හාභිතත්තානං රජොකිණ්ණසිරානං. අද්දහත්ථෙනාති අල්ලහත්ථෙනා’’ති වුත්තං.

උපරි පන පාළියං (චූළව. 275) ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ මස්සුං කප්පාපෙන්ති. මස්සුං වඩ්ඪාපෙන්ති. ගොලොමිකං කාරාපෙන්ති. චතුරස්සකං කාරාපෙන්ති. පරිමුඛං කාරාපෙන්ති. අඩ්ඪදුකං කාරාපෙන්ති. දාඨිකං ඨපෙන්ති. සම්බාධෙ ලොමං සංහරාපෙන්ති. මනුස්සා උජ්ඣායන්ති ඛීයන්ති විපාචෙන්ති ‘සෙය්යථාපි ගිහී කාමභොගිනො’ති ¶ . භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – න, භික්ඛවෙ, මස්සු කප්පාපෙතබ්බං. න මස්සු වඩ්ඪාපෙතබ්බං. න ගොලොමිකං කාරාපෙතබ්බං. න චතුරස්සකං කාරාපෙතබ්බං. න පරිමුඛං කාරාපෙතබ්බං. න අඩ්ඪදුකං කාරාපෙතබ්බං. න දාඨිකා ඨපෙතබ්බා. න සම්බාධෙ ලොමං සංහරාපෙතබ්බං, යො සංහරාපෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති ආගතං. අට්ඨකථායම්පි (චූළව. අට්ඨ. 275) ‘‘මස්සුං කප්පාපෙන්තීති කත්තරියා මස්සුං ඡෙදාපෙන්ති. මස්සුං වඩ්ඪාපෙන්තීති මස්සුං දීඝං කාරෙන්ති. ගොලොමිකන්ති හනුකම්හි දීඝං කත්වා ඨපිතං එළකමස්සු වුච්චති. චතුරස්සකන්ති චතුකොණං. පරිමුඛන්ති උදරෙ ලොමසංහරණං. අඩ්ඪදුකන්ති උදරෙ ලොමරාජිට්ඨපනං. ආපත්ති දුක්කටස්සාති මස්සුකප්පාපනාදීසු සබ්බත්ථ ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වුත්තං.

පුන ¶ පාළියං (චූළව. 275) ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ සක්ඛරිකායපි මධුසිත්ථකෙනපි නාසිකාලොමං ගාහාපෙන්ති, නාසිකා දුක්ඛා හොන්ති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සණ්ඩාසන්ති. තෙන ඛො පන සමයෙන ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ පලිතං ගාහාපෙන්ති. මනුස්සා උජ්ඣායන්ති ඛීයන්ති විපාචෙන්ති ‘සෙය්යථාපි ගිහී කාමභොගිනො’ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – න, භික්ඛවෙ, පලිතං ගාහාපෙතබ්බං, යො ගාහාපෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති ආගතං. ‘‘සක්ඛරාදීහි නාසිකාලොමග්ගාහාපනෙ ආපත්ති නත්ථි, අනුරක්ඛණත්ථං පන සණ්ඩාසො අනුඤ්ඤාතො’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං. ‘‘න, භික්ඛවෙ, පලිතං ගාහාපෙතබ්බන්ති එත්ථ භමුකාය වා නලාටෙ වා දාඨිකාය වා උග්ගන්ත්වා බීභච්ඡං ඨිතං, තාදිසං ලොමං පලිතං වා අපලිතං වා ගාහාපෙතුං වට්ටතී’’ති ච වුත්තං.

24. ආදාසාදිකථායං ආදාසො නාම මණ්ඩනපකතිකානං මනුස්සානං අත්තනො මුඛච්ඡායාදස්සනත්ථං කංසලොහාදීහි ¶ කතො භණ්ඩවිසෙසො. උදකපත්තො නාම උදකට්ඨපනකො පාතිසරාවාදිකො භාජනවිසෙසො. කංසපත්තාදීනීති ආදාසභාවෙන අකතානි පරිසුද්ධභාවෙන ආලොකකරානි වත්ථූනි. ආදි-සද්දෙන සුවණ්ණරජතජාතිඵලිකාදයො සඞ්ගණ්හාති, කඤ්ජියාදීනීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ද්රවජාතිකානි තෙලමධුඛීරාදීනි. ආබාධපච්චයාති අත්තනො මුඛෙ උප්පන්නවණපච්චයා. තෙනාහ ‘‘සඤ්ඡවි නු ඛො මෙ වණො’’තිආදි. ආයුං සඞ්ඛරොතීති ආයුසඞ්ඛාරො. කො සො? අත්තභාවො, තං ආයුසඞ්ඛාරං, තං ඔලොකෙන්තො කෙනාකාරෙන ඔලොකෙය්යාති පුච්ඡායමාහ ‘‘ජිණ්ණො නු ඛොම්හි නොති එව’’න්ති. තස්සත්ථො – මම අත්තභාවො ජිණ්ණො නු ඛො වා, නො ජිණ්ණො නු ඛො වාති එවං ඉමිනා මනසිකාරෙන කම්මට්ඨානසීසෙන ඔලොකෙතුං වට්ටති. ‘‘සොභති නු ඛො මෙ අත්තභාවො, නො වා’’ති එවං පවත්තෙන අත්තසිනෙහවසෙන ඔලොකෙතුං න වට්ටතීති.

න මුඛං ආලිම්පිතබ්බන්ති විප්පසන්නඡවිවණ්ණකරෙහි මුඛලෙපනෙහි න ලිම්පිතබ්බං. න උම්මද්දිතබ්බන්ති නානාඋම්මද්දනෙහි න උම්මද්දිතබ්බං. න චුණ්ණෙතබ්බන්ති මුඛචුණ්ණකෙන න මක්ඛෙතබ්බං. න මනොසිලිකාය මුඛං ලඤ්ජෙතබ්බන්ති මනොසිලාය තිලකාදිලඤ්ජනානි න කාතබ්බානි ¶ . න කෙවලං මනොසිලායමෙව, හරිතාලාදීහිපි තානි න වට්ටන්තියෙව. අඞ්ගරාගාදයො පාකටායෙව.

25. නච්චාදිකථායං ‘‘සාධුගීතන්ති අනිච්චතාදිපටිසංයුත්තගීතං. චතුරස්සෙන වත්තෙනාති පරිපුණ්ණෙන උච්චාරණවත්තෙන. තරඞ්ගවත්තාදීනං උච්චාරණවිධානානි නට්ඨප්පයොගානී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.248-249) වුත්තං, විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.248-249) ‘‘සාධුගීතන්ති අනිච්චතාදිපටිසඤ්ඤුත්තං ¶ ගීතං. චතුරස්සෙන වත්තෙනාති පරිපුණ්ණෙන උච්චාරණවත්තෙන. තරඞ්ගවත්තාදීනං සබ්බෙසං සාමඤ්ඤලක්ඛණං දස්සෙතුං ‘සබ්බෙසං…පෙ… ලක්ඛණ’න්ති වුත්තං. යත්තකාහි මත්තාහි අක්ඛරං පරිපුණ්ණං හොති, තතොපි අධිකමත්තායුත්තං කත්වා කථනං විකාරකථනං නාම, තථා අකත්වා කථනමෙව ලක්ඛණන්ති අත්ථො’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. චූළවග්ග 248-249) පන ‘‘සාධුගීතං නාම පරිනිබ්බුතට්ඨානෙ ගීතන්ති ලිඛිතං. දන්තගීතං ගායිතුකාමානං වාක්කරණීයං. දන්තගීතස්ස විභාවනත්ථං ‘යං ගායිස්සාමා’තිආදිමාහ. චතුරස්සවත්තං නාම චතුපාදගාථාවත්තං. ‘තරඞ්ගවත්තාදීනි උච්චාරණවිධානානි නට්ඨප්පයොගානී’ති ලිඛිත’’න්ති වුත්තං.

26. අඞ්ගච්ඡෙදාදිකථායං ‘‘අත්තනො අඞ්ගජාතං ඡින්දන්තස්සෙව ථුල්ලච්චයං, තතො අඤ්ඤං ඡින්දන්තස්ස දුක්කටං, ආබාධපච්චයා ඡින්දන්තස්ස අනාපත්තී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.251) පන ‘‘අඞ්ගජාතන්ති බීජවිරහිතං පුරිසනිමිත්තං. බීජෙ හි ඡින්නෙ ඔපක්කමිකපණ්ඩකො නාම අභබ්බො හොතීති වදන්ති. එකෙ පන ‘බීජස්සපි ඡෙදනක්ඛණෙ දුක්කටාපත්ති එව, කමෙන පුරිසින්ද්රියාදිකෙ අන්තරහිතෙ පණ්ඩකො නාම අභබ්බො හොති, තදා ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බො’ති වදන්ති. තාදිසං වා දුක්ඛං උප්පාදෙන්තස්සාති මුට්ඨිප්පහාරාදීහි අත්තනො දුක්ඛං උප්පාදෙන්තස්සා’’ති වුත්තං.

28. පත්තකථායං ¶ ‘‘භූමිආධාරකෙති වලයාධාරකෙ. දාරුආධාරකදණ්ඩාධාරකෙසූති එකදාරුනා කතආධාරකෙ, බහූහි දණ්ඩකෙහි කතආධාරකෙ වාති අත්ථො ¶ . තීහි දණ්ඩෙහි කතො පන න වට්ටති. භූමියං පන නික්කුජ්ජිත්වා එකමෙව ඨපෙතබ්බන්ති එත්ථ ‘ද්වෙ ඨපෙන්තෙන උපරි ඨපිතපත්තං එකෙන පස්සෙන භූමියං ඵුසාපෙත්වා ඨපෙතුං වට්ටතී’ති වදන්ති. ආලින්දකමිඩ්ඪිකාදීනන්ති පමුඛමිඩ්ඪිකාදීනං. පරිවත්තෙත්වා තත්ථෙව පතිට්ඨාතීති එත්ථ ‘පරිවත්තෙත්වා තතියවාරෙ තත්ථෙව මිඩ්ඪියා පතිට්ඨාතී’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. පරිභණ්ඩන්තෙති එත්ථ පරිභණ්ඩං නාම ගෙහස්ස බහිකුට්ටපාදස්ස ථිරභාවත්ථං කතා තනුකමිඩ්ඪිකා වුච්චති. තනුකමිඩ්ඪිකායාති ඛුද්දකමිඩ්ඪිකාය. මිඩ්ඪන්තෙපි ආධාරකෙ ඨපෙතුං වට්ටති. ‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ආධාරක’න්ති හි වචනතො මිඩ්ඪාදීසු යත්ථ කත්ථචි ආධාරකං ඨපෙත්වා තත්ථ පත්තං ඨපෙතුං වට්ටති ආධාරකෙ ඨපනොකාසස්ස අනියමිතත්තාති වදන්ති. ‘පත්තමාළො නාම වට්ටෙත්වා පත්තානං අගමනත්ථං වට්ටං වා චතුරස්සං වා ඉට්ඨකාදීහි පරික්ඛිපිත්වා කතො’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ඝටිකන්ති උපරි යොජිතං අග්ගළං. තාවකාලිකං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති සකිදෙව ගහෙත්වා තෙන ආමිසං පරිභුඤ්ජිත්වා ඡඩ්ඩෙතුං වට්ටතීති අධිප්පායො. ඝටිකටාහෙති භාජනකපාලෙ. පාළියං අභුං මෙති එත්ථ භවතීති භූ, වඩ්ඪි. න භූති අභූ, අවඩ්ඪි. භයවසෙන පන සා ඉත්ථී ‘අභු’න්ති ආහ, විනාසො මය්හන්ති අත්ථො. ඡවසීසස්ස පත්තන්ති ඡවසීසමයං පත්තං. පකතිවිකාරසම්බන්ධෙ චෙතං සාමිවචනං. අභෙදෙපි වා තදුපචාරවසෙනෙවායං වොහාරො ‘සිලාපුත්තකස්ස සරීර’න්තිආදීසු විය. චබ්බෙත්වාති ඛාදිත්වා. එකං උදකගණ්ඩුසං ගහෙත්වාති වාමහත්ථෙනෙව පත්තං උක්ඛිපිත්වා මුඛෙන ගණ්ඩුසං ගහෙත්වා. උච්ඡිට්ඨහත්ථෙනාති සාමිසෙන හත්ථෙන. එත්තාවතාති එකගණ්ඩුසං ගහණමත්තෙන. ලුඤ්චිත්වාති තතො මංසං උද්ධරිත්වා. එතෙසු සබ්බෙසු පණ්ණත්තිං ජානාතු වා, මා වා, ආපත්තියෙවා’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.253-255) වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං ¶ (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.252) පන ‘‘ගිහිවිකටානීති ගිහිසන්තකානි. පාළියං න අච්ඡුපියන්තීති න ඵුස්සිතානි හොන්ති. රූපකාකිණ්ණානි ඉත්ථිරූපාදිආකිණ්ණානි. භූමිආධාරකෙති දන්තාදීහි කතෙ වලයාධාරකෙ. එතස්ස වලයාධාරකස්ස අනුච්ඡවිතාය ඨපිතා පත්තා න පරිවත්තන්තීති ‘තයො පත්තෙ ඨපෙතුං වට්ටතී’ති වුත්තං. අනුච්චතඤ්හි සන්ධාය අයං ‘භූමිආධාරකො’ති වුත්තො. දාරුආධාරකදණ්ඩාධාරකෙසූති එකදාරුනා ¶ කතආධාරකෙ ච බහූහි දණ්ඩකෙහි කතආධාරකෙ ච, එතෙ ච උච්චතරා හොන්ති පත්තෙහි සහ පතනසභාවා, තෙන ‘සුසජ්ජිතෙසූ’ති වුත්තං. භමකොටිසදිසෙනාති යත්ථ ධමකරණාදිං පවෙසෙත්වා ලිඛන්ති, තස්ස භමකස්ස කොටියා සදිසො. තාදිසස්ස දාරුආධාරකස්ස අවිත්ථිණ්ණතාය ඨපිතොපි පත්තො පතතීති ‘අනොකාසො’ති වුත්තො. ආලින්දකමිඩ්ඪිකාදීනන්ති පමුඛමිඩ්ඪිකාදීනං, උච්චවත්ථුකානන්ති අත්ථො. බාහිරපස්සෙති පාසාදාදීනං බහිකුට්ටෙ. තනුකමිඩ්ඪිකායාති වෙදිකාය. සබ්බත්ථ පන හත්ථප්පමාණතො අබ්භන්තරෙ ඨපෙතුං වට්ටති, ආධාරකෙ පන තතො බහිපි වට්ටති. අඤ්ඤෙන පන භණ්ඩකෙනාති අඤ්ඤෙන භාරභණ්ඩෙන භණ්ඩකෙන. ‘බන්ධිත්වා ඔලම්බිතු’න්ති ච වුත්තත්තා පත්තත්ථවිකාය අංසබද්ධකො යථා ලග්ගිතට්ඨානතො න පරිගළති, තථා සබ්බථාපි බන්ධිත්වා ඨපෙතුං වට්ටති. බන්ධිත්වාපි උපරි ඨපෙතුං න වට්ටතීති ‘උපරි නිසීදන්තා ඔත්ථරිත්වා භින්දන්තී’ති වුත්තං. තත්ථ ඨපෙතුං වට්ටතීති නිසීදනසඞ්කාභාවතො වුත්තං. බන්ධිත්වා වාති බන්ධිත්වා ඨපිතඡත්තෙ වා. යො කොචීති භත්තපූරොපි තුච්ඡපත්තොපි. පරිහරිතුන්ති දිවසෙ දිවසෙ පිණ්ඩාය චරණත්ථාය ඨපෙතුං. පත්තං අලභන්තෙන පන එකදිවසං පිණ්ඩාය චරිත්වා භුඤ්ජිත්වා ඡඩ්ඩෙතුං වට්ටති. පණ්ණපුටාදීසුපි එසෙව නයො. ඡවසීසස්ස ¶ පත්තොති ඡවසීසමයො පත්තො, පකතිවිකාරසම්බන්ධෙ චෙතං සාමිවචනං. චබ්බෙත්වාති නිට්ඨුභිත්වා. ‘පටිග්ගහං කත්වා’ති වුත්තත්තා උච්ඡිට්ඨහත්ථෙන උදකං ගහෙත්වා පත්තං පරිප්ඵොසිත්වා ධොවනඝංසනවසෙන හත්ථං ධොවිතුං වට්ටති. එත්තකෙන හි පත්තං පටිග්ගහං කත්වා හත්ථො ධොවිතො නාම න හොති. එකං උදකගණ්ඩුසං ගහෙත්වාති පත්තං අඵුසිත්වා තත්ථ උදකමෙව උච්ඡිට්ඨහත්ථෙන උක්ඛිපිත්වා ගණ්ඩුසං කත්වා, වාමහත්ථෙනෙව වා පත්තං උක්ඛිපිත්වා මුඛෙන ගණ්ඩුසං ගහෙතුම්පි වට්ටති. බහි උදකෙන වික්ඛාලෙත්වාති ද්වීසු අඞ්ගුලීසු ආමිසමත්තං වික්ඛාලෙත්වා බහි ගහෙතුම්පි වට්ටති. පටිඛාදිතුකාමොති එත්ථ සයං න ඛාදිතුකාමොපි අඤ්ඤෙසං ඛාදනාරහං ඨපෙතුං ලභති. තත්ථෙව කත්වාති පත්තෙයෙව යථාඨපිතට්ඨානතො අනුද්ධරිත්වා. ලුඤ්චිත්වාති තතො මංසමෙව නිරවසෙසං උප්පට්ටෙත්වා’’ති වුත්තං.

වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. චූළවග්ග 254) පන ‘‘ආලින්දකමිඩ්ඪිකාදීනන්ති පමුඛමිඩ්ඪිකාදීනං. පරිවත්තෙත්වා තත්ථෙවාති එත්ථ ‘පරිවත්තෙත්වා තතියවාරෙ තත්ථෙව මිඩ්ඪිකාය පතිට්ඨාතී’ති ලිඛිතං. පරිභණ්ඩං නාම ගෙහස්ස බහිකුට්ටපාදස්ස ථිරභාවත්ථං කතා තනුකමිඩ්ඪිකා වුච්චති, එත්ථ ‘පරිවත්තෙත්වා පත්තො භිජ්ජතීති අධිකරණභෙදාසඞ්කාරඅභාවෙ ඨානෙ ඨපෙතුං වට්ටතී’ති ලිඛිතං. පත්තමාළො වත්තෙත්වා පත්තානං අපතනත්ථං වට්ටං වා චතුරස්සං වා ඉට්ඨකාදීහි පරික්ඛිපිත්වා ¶ මාළකච්ඡන්නෙන කතො. ‘පත්තමණ්ඩලිකා පත්තපච්ඡිකා කාලපණ්ණාදීහි කතා’ති ච ලිඛිතං. මිඩ්ඪන්තෙ ආධාරකෙ ඨපෙතුං වට්ටති පත්තසන්ධාරණත්ථං වුත්තත්තා. මඤ්චෙ ආධාරකෙපි න වට්ටති නිසීදනපච්චයා වාරිතත්තා. ආසන්නභූමිකත්තා ඔලම්බෙතුං වට්ටති. ‘අංසකූටෙ ලග්ගෙත්වාති (චූළව. අට්ඨ. 254) වචනතො අග්ගහත්ථෙ ¶ ලග්ගෙත්වා අඞ්කෙ ඨපෙතුං න වට්ටතී’ති කෙචි වදන්ති, න සුන්දරං. න කෙවලං යස්ස පත්තොතිආදි යදි හත්ථෙන ගහිතපත්තෙ භෙදසඤ්ඤා, පගෙව අඤ්ඤෙන සරීරාවයවෙනාති කත්වා වුත්තං. පාළියං පන පචුරවොහාරවසෙන වුත්තං. ඝටිකපාලමයං ඝටිකටාහං. ඡවසීසස්ස පත්තන්ති ‘සිලාපුත්තකස්ස සරීරං, ඛීරස්ස ධාරා’තිආදිවොහාරවසෙන වුත්තං, මඤ්චෙ නිසීදිතුං ආගතොති අත්ථො. පිසාචිල්ලිකාති පිසාචදාරකාතිපි වදන්ති. දින්නකමෙව පටිග්ගහිතමෙව. චබ්බෙත්වාති ඛාදිත්වා. අට්ඨීනි ච කණ්ටකානි ච අට්ඨිකණ්ටකානි. එතෙසු සබ්බෙසු පණ්ණත්තිං ජානාතු වා, මා වා, ආපත්තියෙවාති ලිඛිත’’න්ති වුත්තං.

29. සබ්බපංසුකූලාදිකථායං පංසු විය කුච්ඡිතභාවෙන උලති පවත්තතීති පංසුකූලං, සබ්බං තං එතස්සාති සබ්බපංසුකූලිකො, පත්තචීවරාදිකං සබ්බං සමණපරික්ඛාරං පංසුකූලංයෙව කත්වා ධාරණසීලොති අත්ථො. සමණපරික්ඛාරෙසු කතමං පංසුකූලං කත්වා ධාරෙතුං වට්ටතීති පුච්ඡං සන්ධායාහ ‘‘එත්ථ පන චීවරඤ්ච මඤ්චපීඨඤ්ච පංසුකූලං වට්ටතී’’ති. තත්ථ ච චීවරං විනයවසෙන ච ධුතඞ්ගසමාදානවසෙන ච වට්ටති, මඤ්චපීඨං විනයවසෙනෙව. කතමං පංසුකූලං න වට්ටතීති ආහ ‘‘අජ්ඣොහරණීයං පන දින්නමෙව ගහෙතබ්බ’’න්ති, න අදින්නං, තස්මා පංසුකූලං න වට්ටතීති අධිප්පායො. එත්ථ ච ‘‘අජ්ඣොහරණීය’’න්ති වචනෙන පිණ්ඩපාතගිලානපච්චයභෙසජ්ජපඅක්ඛාරවසෙන උභොපි පච්චයෙ දස්සෙති.

30. පරිස්සාවනකථායං අද්ධානමග්ගො නාම සබ්බන්තිමපරිච්ඡෙදෙන අඩ්ඪයොජනප්පමාණො, තත්තකං මග්ගං පරිස්සාවනං අග්ගහෙත්වා ¶ ගච්ඡන්තොපි අඤ්ඤෙන අපරිස්සාවනකෙන භික්ඛුනා යාචියමානො හුත්වා අදෙන්තොපි න වට්ටති, ආපත්තියෙව. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පරිස්සාවන’’න්ති අනුජානිත්වා ‘‘චොළකං නප්පහොති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි ¶ , භික්ඛවෙ, කටච්ඡුපරිස්සාවන’’න්ති (චූළව. 258) වුත්තත්තා පකතිපරිස්සාවනතො කටච්ඡුපරිස්සාවනං ඛුද්දකන්ති විඤ්ඤායති. පකතිපරිස්සාවනස්ස විධානං අට්ඨකථායං න වුත්තං, කටච්ඡුපරිස්සාවනස්ස පන විධානං ‘‘කටච්ඡුපරිස්සාවනං නාම තීසු දණ්ඩකෙසු විනන්ධිත්වා කත’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 258) වුත්තං. කටච්ඡුපරිස්සාවනං වත්වා පුන ‘‘චොළකං නප්පහොති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ධමකරණ’’න්ති (චූළව. 258) වුත්තත්තා කටච්ඡුපරිස්සාවනතොපි ධමකරණො ඛුද්දකතරොති විඤ්ඤායති. ධමකරණස්ස විධානං හෙට්ඨා පරික්ඛාරකථායං වුත්තමෙව. ‘‘භික්ඛූ නවකම්මං කරොන්ති, පරිස්සාවනං න සම්මති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, දණ්ඩපරිස්සාවන’’න්ති (චූළව 259) වුත්තත්තා පකතිපරිස්සාවනතොපි දණ්ඩපරිස්සාවනං මහන්තතරන්ති විඤ්ඤායති. ‘‘දණ්ඩපරිස්සාවනං න සම්මති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඔත්ථරක’’න්ති (චූළව. 259) වචනතො දණ්ඩපරිස්සාවනතොපි ඔත්ථරකං මහන්තතරන්ති විඤ්ඤායති. තෙසං පන ද්වින්නම්පි පරිස්සාවනානං විධානං අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 259) ආගතමෙව.

31. නග්ගකථායං න නග්ගෙන නග්ගො අභිවාදෙතබ්බොති නග්ගෙන නවකතරෙන භික්ඛුනා නග්ගො වුඩ්ඪතරො භික්ඛු න අභිවාදෙතබ්බො න වන්දිතබ්බො. කස්මා? ‘‘න, භික්ඛවෙ, නග්ගෙන නග්ගො අභිවාදෙතබ්බො, යො අභිවාදෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 261) භගවතා වචනතො න අභිවාදෙතබ්බොති යොජනා ¶ . එත්ථ පන වදි අභිවාදනථුතීසූති ධාතුස්ස චුරාදිගණත්තා ණෙ-පච්චයො හොති, න හෙත්වත්ථත්තා.

‘‘අකම්මකෙහි ධාතූහි, භාවෙ කිච්චා භවන්ති තෙ;

සකම්මකෙහි කම්මත්ථෙ, අරහසක්කත්ථදීපකා’’ති. –

වචනතො කම්මත්ථෙ තබ්බ-පච්චයොති දට්ඨබ්බො. න නග්ගෙන අභිවාදෙතබ්බන්ති එත්ථ තු නග්ගෙන භික්ඛුනා න අභිවාදෙතබ්බන්ති එත්තකමෙව යොජනා. නනු ච භො –

‘‘කිච්චා ¶ ධාතුහ්යකම්මෙහි, භාවෙයෙව නපුංසකෙ;

තදන්තා පායතො කම්මෙ, සකම්මෙහි තිලිඞ්ගිකා’’ති. –

වචනතො, ඉමිස්සා ච ධාතුයා සකම්මත්තා කම්මං අජ්ඣාහරිතබ්බං, කම්මානුරූපඤ්ච ලිඞ්ගං ඨපෙතබ්බං, අථ කස්මා එත්තකමෙව යොජනා කතාති? කම්මවචනිච්ඡාභාවතො. වුත්තඤ්හි –

‘‘කම්මස්සාවචනිච්ඡායං, සකම්මාඛ්යාතපච්චයා;

භාවෙපි තං යථා ගෙහෙ, දෙවදත්තෙන පච්චතෙ’’ති.

යථා ආඛ්යාතපච්චයසඞ්ඛාතා විභත්තියො සකම්මකධාතුතො භවන්තාපි කම්මවචනිච්ඡාය අසති කම්මං අවත්වා භාවත්ථමෙව වදන්ති, එවං කිච්චපච්චයාපි සකම්මකධාතුතො භවන්තාපි කම්මවචනිච්ඡායාභාවතො කම්මං අවත්වා භාවත්ථමෙව වදන්ති, තස්මා කම්මඤ්ච අනජ්ඣාහරිතං, කම්මානුරූපඤ්ච ලිඞ්ගං න ඨපිතං, භාවත්ථානුරූපමෙව ඨපිතන්ති දට්ඨබ්බං. එත්ථ හි ‘‘අයං නාම පුග්ගලො අභිවාදෙතබ්බො’’ති අචින්තෙත්වා සාමඤ්ඤතො කත්තාරමෙව ගහෙත්වා ඨපිතොති වෙදිතබ්බො.

න නග්ගෙන නග්ගො අභිවාදාපෙතබ්බොති එත්ථ පන නග්ගෙන වුඩ්ඪතරෙන භික්ඛුනා නග්ගො නවකතරො භික්ඛු න අභිවාදාපෙතබ්බො, න වන්දාපෙතබ්බොති යොජනා. එත්ථ හි සකාරිතස්ස කිච්චපච්චයස්ස දිට්ඨත්තා, ධාතුයා ච සකම්මකත්තා නවකතරො භික්ඛු ධාතුකත්තා හොති, වුඩ්ඪතරො භික්ඛු ධාතුකම්මං ¶ , පුන කාරිතසම්බන්ධෙ වුඩ්ඪතරො භික්ඛු කාරිතකත්තා හොති, නවකතරො භික්ඛු කාරිතකම්මං. වුත්තඤ්හි –

‘‘හෙතුක්රියාය සම්බන්ධී-භාවා කම්මන්ති මන්යතෙ;

හෙතුක්රියාපධානත්තා, අඤ්ඤථානුපපත්තිතො’’ති.

න නග්ගෙන අභිවාදාපෙතබ්බන්ති එත්ථ තු නග්ගෙන වුඩ්ඪතරෙන භික්ඛුනා න අභිවාදාපෙතබ්බං, න වන්දාපෙතබ්බන්ති යොජනා, එත්ථාපි කම්මවචනිච්ඡායාභාවතො වුත්තනයෙන භාවෙයෙව කිච්චපච්චයො හොතීති දට්ඨබ්බො. නනු වන්දාපකෙ සති වන්දාපෙතබ්බො ලබ්භතියෙව, අථ ‘‘කස්මා කම්මවචනිච්ඡායාභාවතො’’ති ¶ වුත්තන්ති? ‘‘වත්තිච්ඡානුපුබ්බිකා සද්දපටිපත්තී’’ති වචනතො වත්තිච්ඡාභාවතො න වුත්තන්ති. වුත්තඤ්හෙතං පුබ්බාචරියෙහි –

‘‘වත්තිච්ඡා න භවෙ සන්ත-මප්යසන්තම්පි සා භවෙ;

තං යථානුදරා කඤ්ඤා, සමුද්දො කුණ්ඩිකාති චා’’ති.

ඉතරෙසුපි සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. පටිච්ඡාදෙන්ති අඞ්ගමඞ්ගානි එතාහීති පටිච්ඡාදියො.

32. ගන්ධපුප්ඵකථායං ‘‘ගන්ධගන්ධං පන ගහෙත්වා කවාටෙ පඤ්චඞ්ගුලිං දාතුං වට්ටතී’’ති වචනතො ගන්ධෙ දින්නෙ පටිග්ගහිතුං වට්ටති, නො ලිම්පිතුන්ති සිද්ධං. ඉදානි පන මනුස්සා භික්ඛූ භොජෙත්වා හත්ථධොවනාවසානෙ හත්ථවාසත්ථාය ගන්ධවිලෙපනං දෙන්ති, තං භික්ඛූ පටිග්ගහෙත්වා එකච්චෙ හත්ථමෙව ලිම්පෙන්ති, එකච්චෙ කායම්පි මුඛම්පි ආලිම්පෙන්ති, ‘‘සුගන්ධො වතා’’තිආදීනි වත්වා හට්ඨපහට්ඨාකාරං කරොන්ති, තං වට්ටති, න වට්ටතීති? ‘‘කවාටෙ පඤ්චඞ්ගුලිකං දාතුං වට්ටතී’’ති විහාරෙ කවාටධූපනමත්තස්සෙව වුත්තත්තා කායධූපනස්ස අවුත්තත්තා, ‘‘මාලාගන්ධවිලෙපනධාරණමණ්ඩනවිභූසනට්ඨානා වෙරමණී’’ති ¶ වචනස්සානුලොමතො ච න වට්ටතීති දිස්සති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. ‘‘පුප්ඵං ගහෙත්වා විහාරෙ එකමන්තං නික්ඛිපිතු’’න්ති වචනතො පුප්ඵෙ දින්නෙ ගහෙතුං වට්ටති, න පිළන්ධනාදීනි කාතුන්ති සිද්ධං. ඉදානි පන භික්ඛූසු ගන්ධපුප්ඵෙසු ලද්ධෙසු ‘‘සුරභිගන්ධං වතිදං පුප්ඵ’’න්තිආදීනි වත්වා පහට්ඨාකාරං කත්වා සිඞ්ඝන්ති, තං වට්ටති, න වට්ටතීති? තම්පි විහාරෙයෙව එකමන්තං ඨපනස්ස වුත්තත්තා සිඞ්ඝිතබ්බාදිභාවස්ස අවුත්තත්තා, මාලාගන්ධාදිපාඨස්ස අනුලොමතො ච න වට්ටතීති දිස්සති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. ‘‘එකමන්තං නික්ඛිපිතු’’න්ති වචනස්ස පන සාමත්ථියතො චෙතියපටිමාපූජනාදීනි ච කාතුං වට්ටතීති විඤ්ඤායති.

33. ආසිත්තකූපධානකථායං මනුස්සානං භරණසීලතං සන්ධාය ‘‘තම්බලොහෙන වා රජතෙන වා’’ති ¶ වුත්තං, විකප්පනත්ථෙන පන වා-සද්දෙන හිරඤ්ඤෙන වා සුවණ්ණෙන වාතිආදිං සඞ්ගණ්හාති. පටික්ඛිත්තත්තා පනාති භගවතා පන ආසිත්තකූපධානස්ස සාමඤ්ඤවසෙන පටික්ඛිත්තත්තා. න කෙවලං රතනපෙළා එව න වට්ටති, අථ ඛො දාරුමයාපීති. එත්ථ පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, තං න විලීවමයතාලපණ්ණමයවෙත්තමයාදිකං සම්පිණ්ඩෙති.

34. මළොරිකකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මළොරික’’න්ති ගිලානො භික්ඛු භුඤ්ජමානො න සක්කොති හත්ථෙන පත්තං සන්ධාරෙතුං, තස්මා අනුඤ්ඤාතං. පුබ්බෙ පත්තසඞ්ගොපනත්ථං ආධාරකො අනුඤ්ඤාතො, ඉදානි භුඤ්ජනත්ථං. දණ්ඩාධාරකො වුච්චතීති දණ්ඩාධාරකො පධානතො මළොරිකොති වුච්චති. යට්ඨි…පෙ… පීඨාදීනිපි ආධාරකසාමඤ්ඤෙන එත්ථෙව ¶ පවිට්ඨානීති සම්බන්ධො. ආධාරකං නාම ඡිද්දං විද්ධම්පි අත්ථි, අවිද්ධම්පි අත්ථි, තෙසු කතමං වට්ටතීති ආහ ‘‘ආධාරසඞ්ඛෙපගමනතො හි…පෙ… වට්ටතියෙවා’’ති.

35. එකභාජනාදිකථායං එකතොභුඤ්ජනං නාම එකභාජනස්මිං එකක්ඛණෙයෙව සහභුඤ්ජනං, න නානාභාජනෙ. එකභාජනස්මිම්පි න නානාක්ඛණෙති ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. තස්මිං අපගතෙ තස්ස අපගතත්තා ඉතරස්ස සෙසකං භුඤ්ජිතුං වට්ටති. ඉමිනා එකක්ඛණෙ අභුඤ්ජනභාවං දස්සෙති. ඉතරස්සපීතිආදීසු ඉතරස්සපීති ඉතරීතරකථනං, සෙසභුඤ්ජකඉතරතො ඉතරස්සාති අත්ථො. තෙන පඨමං ගහෙත්වා ගතභික්ඛුමෙවාහ. තස්මිං ඛීණෙ තස්ස ඛණත්තා පඨමං ගහිතවත්ථුස්ස ඛීණත්තා පුන ගහෙතුං වට්ටති. ඉමිනා සහඅභුඤ්ජනභාවං දස්සෙති.

න එකමඤ්චෙ නිපජ්ජිතබ්බං සතිපි නානාඅත්ථරණෙ ‘‘න එකමඤ්චෙ තුවට්ටිතබ්බං, යො තුවට්ටෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 264) වචනතො. න එකත්ථරණෙ නිපජ්ජිතබ්බං සතිපි නානාමඤ්චෙ ‘‘න එකත්ථරණා තුවට්ටිතබ්බ’’න්ති (චූළව. 264) වචනතො, පගෙව උභින්නං එකත්තෙති අත්ථො. යදි එවං නානාමඤ්චනානාඅත්ථරණෙසු අසන්තෙසු කථං අනාපත්ති සියාති ¶ චින්තායමාහ ‘‘වවත්ථානං පනා’’තිආදි. එකත්ථරණපාවුරණෙහීති එත්ථ පන අයං එකත්ථරණපාවුරණසද්දො න චත්ථසමාසො හොති, අථ ඛො බාහිරත්ථසමාසොති ආහ ‘‘එකං අත්ථරණඤ්චෙව පාවුරණඤ්ච එතෙසන්ති එකත්ථරණපාවුරණා’’ති, තිපදතුල්යාධිකරණබාහිරත්ථසමාසොයං. කෙසමෙතමධිවචනන්ත්යාහ ‘‘එකං අන්තං අත්ථරිත්වා එකං පාරුපිත්වා නිපජ්ජන්තානමෙතං අධිවචන’’න්ති, එවං නිපජ්ජන්තානං භික්ඛූනං එතං එකත්ථරණපාවුරණපදං ¶ අධිවචනං හොතීති අධිප්පායො. කෙසං පන අන්තන්ති ආහ ‘‘සංහාරිමාන’’න්තිආදි.

36. චෙලපටිකකථායං චෙලපටිකන්ති චෙලසන්ථරං. කිං පන භගවතො සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනෙ කාරණන්ති? ‘‘බොධිරාජකුමාරො කිර ‘සචෙ අහං පුත්තං ලච්ඡාමි, අක්කමිස්සති මෙ භගවා චෙලපටික’න්ති ඉමිනා අජ්ඣාසයෙන සන්ථරි, අභබ්බො චෙස පුත්තලාභාය, තස්මා භගවා න අක්කමි. යදි අක්කමෙය්ය, පච්ඡා පුත්තං අලභන්තො ‘නායං සබ්බඤ්ඤූ’ති දිට්ඨිං ගණ්හෙය්ය, ඉදං තාව භගවතො අනක්කමනෙ කාරණං. යස්මා පන භික්ඛූපි යෙ අජානන්තා අක්කමෙය්යුං, තෙ ගිහීනං පරිභූතා භවෙය්යුං, තස්මා භික්ඛූ පරිභවතො මොචෙතුං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසි, ඉදං සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනෙ කාරණ’’න්ති අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 268) වුත්තං.

සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.268) පන ‘‘භගවා තුණ්හී අහොසීති ‘කිස්ස නු ඛො අත්ථාය රාජකුමාරෙන අයං මහාසක්කාරො කතො’ති ආවජ්ජෙන්තො පුත්තපත්ථනාය කතභාවං අඤ්ඤාසි. සො හි රාජපුත්තො අපුත්තකො, සුතඤ්චානෙන අහොසි ‘බුද්ධානං කිර අධිකාරං කත්වා මනසා ඉච්ඡිතං ලභන්තී’ති, සො ‘සචාහං පුත්තං ලභිස්සාමි, සම්මාසම්බුද්ධො ඉමං චෙලපටිකං අක්කමිස්සති. නො චෙ ලභිස්සාමි, න අක්කමිස්සතී’ති පත්ථනං කත්වා සන්ථරාපෙසි. අථ භගවා ‘නිබ්බත්තිස්සති නු ඛො එතස්ස පුත්තො’ති ආවජ්ජෙත්වා ‘න නිබ්බත්තිස්සතී’ති අද්දස. පුබ්බෙ කිර සො එකස්මිං දීපෙ වසමානො භරියාය සමානච්ඡන්දො අනෙකසකුණපොතකෙ ඛාදි. ‘සචස්ස මාතුගාමො පුඤ්ඤවා භවෙය්ය, පුත්තං ලභෙය්ය, උභොහි පන සමානච්ඡන්දෙහි හුත්වා පාපකම්මං කතං ¶ , තෙනස්ස පුත්තො න නිබ්බත්තිස්සතීති අඤ්ඤාසි. දුස්සෙ පන අක්කන්තෙ ‘බුද්ධානං අධිකාරං කත්වා පත්ථිතං ලභන්තීති ලොකෙ අනුස්සවො, මයා ච මහාඅධිකාරො ¶ කතො, න ච පුත්තං ලභාමි, තුච්ඡං ඉදං වචන’න්ති මිච්ඡාගාහං ගණ්හෙය්ය. තිත්ථියාපි ‘නත්ථි සමණානං අකත්තබ්බං නාම, චෙලපටිකම්පි මද්දන්තා ආහිණ්ඩන්තී’ති උජ්ඣායෙය්යුං, එතරහි ච අක්කමන්තෙසු බහූ භික්ඛූ පරචිත්තවිදුනො, තෙ භබ්බත්තං ජානිත්වා අක්කමිස්සන්ති. අභබ්බතං ජානිත්වා න අක්කමිස්සන්ති. අනාගතෙ පන උපනිස්සයො මන්දො භවිස්සති, අනාගතං න ජානිස්සන්ති. තෙසු අක්කමන්තෙසු සචෙ පත්ථිතං සමිජ්ඣිස්සති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ ඉජ්ඣිස්සති, ‘පුබ්බෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අධිකාරං කත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතං ලභන්ති, ඉදානි න ලභන්ති, තෙයෙව මඤ්ඤෙ භික්ඛූ පටිපත්තිපූරකා අහෙසුං, ඉමෙ පන පටිපත්තිං පූරෙතුං න සක්කොන්තී’ති මනුස්සා විප්පටිසාරිනො භවිස්සන්තීති ඉමෙහි තීහි කාරණෙහි භගවා අක්කමිතුං අනිච්ඡන්තො තුණ්හී අහොසි. පච්ඡිමං ජනතං තථාගතො අනුකම්පතීති ඉදං පන ථෙරො වුත්තෙසු කාරණෙසු තතියකාරණං සන්ධායාහා’’ති වුත්තං.

පාළියං (චූළව. 268) ‘‘යාචියමානෙන චෙලපටිකං අක්කමිතු’’න්ති වචනතො යාචියමානෙන එව අක්කමිතබ්බං, නො අයාචියමානෙනාති සිද්ධං, තත්ථපි ‘‘මඞ්ගලත්ථායා’’ති (චූළව. 268) වචනතො මඞ්ගලත්ථාය යාචියමානෙන අක්කමිතබ්බං, න සිරිසොභග්ගාදිඅත්ථාය යාචියමානෙනාති ච, තත්ථපි ‘‘ගිහීන’’න්ති (චූළව. 268) වචනතො ගිහීනං එව චෙලසන්ථරං අක්කමිතබ්බං, න පබ්බජිතානන්ති ච. අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 268) ‘‘යා කාචි ඉත්ථී අපගතගබ්භා වා හොතු, ගරුගබ්භා වා’’ති අනියමවාචකෙන වා-සද්දෙන වචනතො න කෙවලං ඉමා ද්වෙයෙව ගහෙතබ්බා, අථ ඛො ‘‘පතිට්ඨිතගබ්භා වා විජාතිපුත්තා වා’’තිආදිනා යා කාචි ¶ මඞ්ගලිකායො ඉත්ථියොපි පුරිසාපි ගහෙතබ්බා. ‘‘එවරූපෙසු ඨානෙසූ’’ති වුත්තත්තා න කෙවලං යථාවුත්තට්ඨානෙසුයෙව, අථ ඛො තංසදිසෙසු යෙසු කෙසුචි මඞ්ගලට්ඨානෙසු යෙසං කෙසඤ්චි ගිහීනං මඞ්ගලත්ථාය යාචියමානානං චෙලසන්ථරං අක්කමිතුං වට්ටතීති සිජ්ඣති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. පාළියං (චූළව. 268) ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ධොතපාදකං අක්කමිතු’’න්ති සාමඤ්ඤවසෙන වචනතො, අට්ඨකථායඤ්ච (චූළව. අට්ඨ. 268) ‘‘තං අක්කමිතුං වට්ටතී’’ති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා ධොතපාදකං අයාචියමානෙනපි භික්ඛුනා අක්කමිතබ්බන්ති සිද්ධං, ‘‘ධොතෙහි පාදෙහි අක්කමනත්ථායා’’ති පන වුත්තත්තා අධොතෙහි අක්කමිතුං න වට්ටතීති ච, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

37. පාදඝංසනීයකථායං ¶ පඨමං තාව අකප්පියපාදඝංසනිං දස්සෙතුං ‘‘කතකං න වට්ටතී’’ති ආහ. කතකං නාම කීදිසන්ති පුච්ඡාය සති වුත්තං ‘‘කතකං නාම පදුමකණ්ණිකාකාර’’න්තිආදි. කස්මා පටික්ඛිත්තන්ති වුත්තං ‘‘බාහුලිකානුයොගත්තා’’ති. තතො කප්පියපාදඝංසනියො දස්සෙතුමාහ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තිස්සො පාදඝංසනියො’’තිආදි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

38. බීජනීකථායං පඨමං තාව අකප්පියබීජනිං දස්සෙතුං ‘‘චමරීවාලෙහි කතබීජනී න වට්ටතී’’ති ආහ. තතො කප්පියඡබීජනියො දස්සෙතුං ‘‘මකසබීජනීආදි වට්ටතී’’ති ආහ. තත්ථ කප්පියඡබීජනියො නාම මකසබීජනී, වාකමයබීජනී, උසීරමයබීජනී, මොරපිඤ්ඡමයබීජනී, විධූපනං, තාලවණ්ටඤ්චාති. තාසං විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘විධූපනන්ති බීජනී වුච්චතී’’තිආදිමාහ ¶ . උසීරමයං මොරපිඤ්ඡමයඤ්ච සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා න වුත්තං. ‘‘බීජනින්ති චතුරස්සබීජනිං. තාලවණ්ටන්ති තාලපත්තාදීහි කතං මණ්ඩලිකබීජනි’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.269) වුත්තං.

39. ඡත්තකථායං ඡත්තං නාම තීණි ඡත්තානි සෙතච්ඡත්තං, කිලඤ්ජච්ඡත්තං, පණ්ණච්ඡත්තන්ති. තත්ථ සෙතච්ඡත්තන්ති වත්ථපලිගුණ්ඨිතං පණ්ඩරච්ඡත්තං. කිලඤ්ජච්ඡත්තන්ති විලීවච්ඡත්තං. පණ්ණච්ඡත්තන්ති තාලපණ්ණාදීහි යෙහි කෙහිචි කතං. මණ්ඩලබද්ධං සලාකබද්ධන්ති ඉදං පන තිණ්ණම්පි ඡත්තානං පඤ්ජරදස්සනත්ථං වුත්තං. තානි හි මණ්ඩලබද්ධානි චෙව හොන්ති සලාකබද්ධානි ච. යම්පි තත්ථජාතකදණ්ඩෙන කතං එකපණ්ණච්ඡත්තං හොති, තම්පි ඡත්තමෙව. ‘‘විලීවච්ඡත්තන්ති වෙණුවිලීවෙහි කතං ඡත්තං. තත්ථජාතකදණ්ඩකෙන කතන්ති තාලපණ්ණං සහ දණ්ඩකෙන ඡින්දිත්වා තමෙව ඡත්තදණ්ඩං කරොන්ති ගොපාලකාදයො විය, තං සන්ධායෙතං වුත්ත’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.634) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.634) පන ‘‘විලීවච්ඡත්තන්ති ¶ වෙණුපෙසිකාහි කතං. මණ්ඩලබද්ධානීති දීඝසලාකාසු තිරියං වලයාකාරෙන සලාකං ඨපෙත්වා සුත්තෙහි බද්ධානි දීඝඤ්ච තිරියඤ්ච උජුකමෙව සලාකායො ඨපෙත්වා දළ්හබද්ධානි චෙව තිරියං ඨපෙත්වා දීඝදණ්ඩකෙහෙව සඞ්කොචාරහං කත්වා සුත්තෙහෙව තිරියං බද්ධානි. තත්ථජාතකදණ්ඩකෙන කතන්ති සහ දණ්ඩකෙන ඡින්නතාලපණ්ණාදීහි කත’’න්ති වුත්තං. ඉධ පන ඡත්තධාරකපුග්ගලවසෙන වුත්තං, තස්මා අගිලානස්ස භික්ඛුනො ඡත්තං ධාරෙතුං න වට්ටති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

40. නඛකථායං දීඝනඛධාරණපච්චයා උප්පන්නෙ වත්ථුස්මිං ‘‘න, භික්ඛවෙ, දීඝා නඛා ධාරෙතබ්බා, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති ¶ (චූළව. 274) වචනතො ධාරෙන්තස්ස ආපත්ති. ‘‘නඛෙනපි නඛං ඡින්දන්ති, මුඛෙනපි නඛං ඡින්දන්ති, කුට්ටෙපි ඝංසන්ති, අඞ්ගුලියො දුක්ඛා හොන්ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, නඛච්ඡෙදන’’න්ති (චූළව. 274) වචනතො නඛච්ඡෙදනසත්ථකං ධාරෙතුං වට්ටති. හෙට්ඨා ච ‘‘නඛච්ඡෙදනං වලිතකංයෙව කරොන්ති, තස්මා තං වට්ටතී’’ති අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 1.85) වුත්තං. ‘‘වලිතකන්ති නඛච්ඡෙදනකාලෙ දළ්හග්ගහණත්ථං වලීහි යුත්තමෙව කරොන්ති, තස්මා තං වට්ටතී’’ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.85) වුත්තං. මංසප්පමාණෙනාති අඞ්ගුලග්ගමංසප්පමාණෙන. වීසතිමට්ඨන්ති වීසතිපි හත්ථපාදනඛෙ ලිඛිතමට්ඨෙ කරොන්ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ලොමකථායං ‘‘සම්බාධෙලොමං සංහරාපෙන්ති. මනුස්සා උජ්ඣායන්ති ඛීයන්ති විපාචෙන්ති සෙය්යථාපි ගිහී කාමභොගිනො’’ති වත්ථුස්මිං උප්පන්නෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ…පෙ… දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 275) වචනතො සංහරාපෙන්තස්ස ආපත්ති. අඤ්ඤතරස්ස භික්ඛුනො සම්බාධෙ වණො හොති, භෙසජ්ජං න තිට්ඨතීති ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ආබාධපච්චයා සම්බාධෙ ලොමං සංහරාපෙතු’’න්ති (චූළව. 275) වචනතො ආබාධපච්චයා භෙසජ්ජපතිට්ඨාපනත්ථාය සම්බාධෙ ලොමං හරාපෙන්තස්ස අනාපත්ති. ‘‘සෙය්යථාපි පිසාචිල්ලිකා’’ති මනුස්සානං උජ්ඣායනපච්චයා ‘‘න, භික්ඛවෙ, දීඝං නාසිකාලොමං ධාරෙතබ්බං, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති ¶ (චූළව. 275) වචනතො ධාරණපච්චයා ආපත්ති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සණ්ඩාස’’න්ති අනුරක්ඛණත්ථාය සණ්ඩාසො අනුඤ්ඤාතො, තස්මා නාසිකාලොමං සණ්ඩාසෙන හරාපෙතුං වට්ටති. පලිතන්ති පණ්ඩරකෙසං. ගාහෙතුං න වට්ටති ‘‘මා ¶ මෙ ජරාභාවො හොතූ’’ති මනසි කතත්තා. බීභච්ඡං හුත්වාති විරූපං හුත්වා. පලිතං වා අපලිතං වාති පණ්ඩරං වා අපණ්ඩරං වා. ගාහාපෙතුං වට්ටති අප්පසාදාවහත්තාති.

41. කායබන්ධනකථායං අකායබන්ධනෙනාති අබන්ධිතකායබන්ධනෙන. භික්ඛුනාති සෙසො. අථ වා අකායබන්ධනෙනාති අබන්ධිතකායබන්ධනො හුත්වාති ඉත්ථම්භූතත්ථෙ කරණවචනං යථා ‘‘භින්නෙන සීසෙන පග්ඝරන්තෙන ලොහිතෙන පටිවිසකෙ උජ්ඣාපෙසී’’ති. තෙනාහ ‘‘අබන්ධිත්වා නික්ඛමන්තෙන යත්ථ සරති, තත්ථ බන්ධිතබ්බ’’න්ති. කායබන්ධනං නාම ඡ කායබන්ධනානි කලාබුකං, දෙඩ්ඩුභකං, මුරජං, මද්දවීණං, පට්ටිකං, සූකරන්තකන්ති. තත්ථ කලාබුකං නාම බහුරජ්ජුකං. දෙඩ්ඩුභකං නාම උදකසප්පසීසසදිසං. මුරජං නාම මුරජවට්ටිසණ්ඨානං වෙඨෙත්වා කතං. මද්දවීණං නාම පාමඞ්ගසණ්ඨානං. ඊදිසඤ්හි එකම්පි න වට්ටති, පගෙව බහූනි. තස්මා පටික්ඛිත්තානි අකප්පියකායබන්ධනානි නාම චත්තාරි හොන්ති, පට්ටිකං, සූකරන්තකන්ති ඉමානි ද්වෙ කායබන්ධනානි භගවතා අනුඤ්ඤාතානි කප්පියකායබන්ධනානි නාම, තස්ස පකතිවීතා වා මච්ඡකණ්ටකවායිමා වා පට්ටිකා වට්ටති, සෙසා කුඤ්ජරච්ඡිකාදිභෙදා න වට්ටති. සූකරන්තකං නාම කුඤ්චිකකොසකසණ්ඨානං හොති, එකරජ්ජුකං, පන මුද්දිකකායබන්ධනඤ්ච සූකරන්තකං අනුලොමෙති. ඉමෙහි පන ද්වීහි සද්ධිං අට්ඨ කායබන්ධනානි හොන්ති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මුරජං මද්දවීණ’’න්ති ඉදං දසාසුයෙව අනුඤ්ඤාතන්ති පාමඞ්ගදසා චෙත්ථ චතුන්නං උපරි න වට්ටති. සොභකං නාම වෙඨෙත්වා මුඛවට්ටිසිබ්බනං. ගුණකං නාම මුදිඞ්ගසණ්ඨානෙන සිබ්බනං. එවං සිබ්බිතා හි අන්තො ථිරා හොන්තීති වුච්චති. පවනන්තොති පාසන්තො වුච්චති. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. චූළවග්ග 277-278) පන ‘‘මුද්දිකකායබන්ධනං නාම චතුරස්සං අකත්වා සජ්ජිතං ¶ . පාමඞ්ගදසා චතුරස්සා. මුදිඞ්ගසණ්ඨානෙනාති සඞ්ඝාටියා මුදිඞ්ගසිබ්බනාකාරෙන වරකසීසාකාරෙන. පවනන්තොති පාසන්තො, ‘දසාමූල’න්ති ච ලිඛිතං. අකායබන්ධනෙන සඤ්චිච්ච වා අසඤ්චිච්ච වා ගාමප්පවෙසනෙ ආපත්ති. සරිතට්ඨානතො බන්ධිත්වා පවිසිතබ්බං, නිවත්තිතබ්බං වාති ලිඛිත’’න්ති වුත්තං.

42. නිවාසනපාරුපනකථායං ¶ හත්ථිසොණ්ඩාදිවසෙන ගිහිනිවත්ථං න නිවාසෙතබ්බන්ති එත්ථ හත්ථිසොණ්ඩකං (චූළව. අට්ඨ. 280; කඞ්ඛා. අට්ඨ. පරිමණ්ඩලසික්ඛාපදවණ්ණනා) නාම නාභිමූලතො හත්ථිසොණ්ඩසණ්ඨානං ඔලම්බකං කත්වා නිවත්ථං චොළිකඉත්ථීනං නිවාසනං විය. මච්ඡවාළකං නාම එකතො දසන්තං එකතො පාසන්තං ඔලම්බිත්වා නිවත්ථං. චතුකණ්ණකං නාම උපරිතො ද්වෙ, හෙට්ඨතො ද්වෙති එවං චත්තාරො කණ්ණෙ දස්සෙත්වා නිවත්ථං. තාලවණ්ටකං නාම තාලවණ්ටාකාරෙන සාටකං ඔලම්බිත්වා නිවාසනං. සතවලිකං නාම දීඝසාටකං අනෙකක්ඛත්තුං ඔභුජිත්වා ඔවට්ටිකං කරොන්තෙන නිවත්ථං, වාමදක්ඛිණපස්සෙසු වා නිරන්තරං වලියො දස්සෙත්වා නිවත්ථං. සචෙ පන ජාණුතො පට්ඨාය එකං වා ද්වෙ වා වලියො පඤ්ඤායන්ති, වට්ටති. සංවෙල්ලියං නිවාසෙන්තීති මල්ලකම්මකාරාදයො විය කච්ඡං බන්ධිත්වා නිවාසෙන්ති, එවං නිවාසෙතුං ගිලානස්සපි මග්ගප්පටිපන්නස්සපි න වට්ටති. සෙතපටපාරුතාදිවසෙන න ගිහිපාරුතං පාරුපිතබ්බන්ති එත්ථ යං කිඤ්චි සෙතපටපාරුතං පරිබ්බාජකපාරුතං එකසාටකපාරුතං සොණ්ඩපාරුතං අන්තෙපුරිකපාරුතං මහාජෙට්ඨකපාරුතං කුටිපවෙසකපාරුතං බ්රාහ්මණපාරුතං පාළිකාරකපාරුතන්ති එවමාදි පරිමණ්ඩලලක්ඛණතො අඤ්ඤථා පාරුතං සබ්බමෙතං ගිහිපාරුතං නාම, තස්මා යථා සෙතපටා අඩ්ඪපාලකනිගණ්ඨා ¶ පාරුපන්ති, යථා ච එකච්චෙ පරිබ්බාජකා උරං විවරිත්වා ද්වීසු අංසකූටෙසු පාවුරණං ඨපෙන්ති, යථා ච එකසාටකා මනුස්සා නිවත්ථසාටකස්ස එකෙන අන්තෙන පිට්ඨිං පාරුපිත්වා උභො කණ්ණෙ උභොසු අංසකූටෙසු ඨපෙන්ති, යථා ච සුරාසොණ්ඩාදයො සාටකෙන ගීවං පරික්ඛිපිත්වා උභො අන්තෙ උරෙ වා ඔලම්බෙන්ති, පිට්ඨියං වා ඛිපෙන්ති, යථා ච අන්තෙපුරිකායො අක්ඛිතාරකමත්තං දස්සෙත්වා ඔගුණ්ඨිකං පාරුපන්ති, යථා ච මහාජෙට්ඨා දීඝසාටකං නිවාසෙත්වා තස්සෙව එකෙන අන්තෙන සකලසරීරං පාරුපන්ති, යථා ච කස්සකා ඛෙත්තකුටිං පවිසන්තා සාටකං පලිවෙඨෙත්වා උපකච්ඡකෙ පක්ඛිපිත්වා තස්සෙව එකෙන අන්තෙන සරීරං පාරුපන්ති, යථා ච බ්රාහ්මණා උභින්නං උපකච්ඡකානං අන්තරෙ සාටකං පවෙසෙත්වා අංසකූටෙසු පාරුපන්ති, යථා ච පාළිකාරකො භික්ඛු එකංසපාරුපනෙන පාරුතං වාමබාහුං විවරිත්වා චීවරං අංසකූටෙ ආරොපෙති. එවං අපාරුපිත්වා සබ්බෙපි එතෙ අඤ්ඤෙ ච එවරූපෙ පාරුපනදොසෙ වජ්ජෙත්වා නිබ්බිකාරං පරිමණ්ඩලං පාරුපිතබ්බං. තථා අපාරුපිත්වා ආරාමෙ වා අන්තරඝරෙ වා අනාදරෙන යං කිඤ්චි විකාරං කරොන්තස්ස දුක්කටං.

43. කාජකථායං ¶ මුණ්ඩවෙඨීති යථා රඤ්ඤො කුහිඤ්චි ගච්ඡන්තො පරික්ඛාරභණ්ඩග්ගහණමනුස්සාති අධිප්පායො. උභතොකාජන්ති එකස්මිංයෙව කාජෙ පුරතො ච පච්ඡතො ච උභොසු භාගෙසු ලග්ගෙත්වා වහිතබ්බභාරං. එකතොකාජන්ති එකතො පච්ඡතොයෙව ලග්ගෙත්වා වහිතබ්බභාරං. අන්තරාකාජන්ති මජ්ඣෙ ලග්ගෙත්වා ද්වීහි වහිතබ්බභාරං. සීසභාරාදයො සීසාදීහි වහිතබ්බභාරාදයො එව. ඔලම්බකන්ති හත්ථෙන ඔලම්බිත්වා වහිතබ්බභාරං. එතෙසු උභතොකාජමෙව න වට්ටති, සෙසා වට්ටන්ති.

44. දන්තකට්ඨකථායං ¶ දන්තකට්ඨස්ස අඛාදනෙ පඤ්ච දොසෙ, ඛාදනෙ පඤ්චානිසංසෙ ච දස්සෙත්වා භගවතා භික්ඛූනං දන්තකට්ඨං අනුඤ්ඤාතං. තත්ථ පඤ්ච දොසා නාම අචක්ඛුස්සං, මුඛං දුග්ගන්ධං, රසහරණියො න විසුජ්ඣන්ති, පිත්තං සෙම්හං භත්තං පරියොනන්ධති, භත්තමස්ස නච්ඡාදෙතීති. තත්ථ අචක්ඛුස්සන්ති චක්ඛූනං හිතං න හොති, පරිහානිං ජනෙති. නච්ඡාදෙතීති න රුච්චති. පඤ්චානිසංසා වුත්තපටිපක්ඛතො වෙදිතබ්බා. තතො දීඝදන්තකට්ඨඛාදනෙ ච අතිමදාහකදන්තකට්ඨඛාදනෙ ච දුක්කටං පඤ්ඤපෙත්වා අට්ඨඞ්ගුලපරමං චතුරඞ්ගුලපච්ඡිමං දන්තකට්ඨං අනුඤ්ඤාතං. තත්ථ අට්ඨඞ්ගුලං පරමං එතස්ස දන්තකට්ඨස්සාති අට්ඨඞ්ගුලපරමං. චතුරඞ්ගුලං පච්ඡිමං පමාණං එතස්ස දන්තකට්ඨස්සාති චතුරඞ්ගුලපච්ඡිමං. අතිමදාහකන්ති අතිඛුද්දකං. අට්ඨඞ්ගුලං මහාදන්තකට්ඨං නාම, චතුරඞ්ගුලං ඛුද්දකදන්තකට්ඨං නාම, පඤ්චඡසත්තඞ්ගුලං මජ්ඣිමදන්තකට්ඨං නාම. තෙන වුත්තං ‘‘දුවිධෙන උදකෙන තිවිධෙන දන්තකට්ඨෙනා’’ති. ‘‘අට්ඨඞ්ගුලපරමන්ති මනුස්සානං පමාණඞ්ගුලෙන අට්ඨඞ්ගුලපරම’’න්ති අට්ඨකථාය (චූළව. අට්ඨ. 282) මාහ.

එත්ථ ච පමාණඞ්ගුලෙනාති ඉදං පකතිඅඞ්ගුලෙනාති ගහෙත්වා මනුස්සානං පකතිඅඞ්ගුලෙන අට්ඨඞ්ගුලතො අධිකප්පමාණං දන්තකට්ඨං න වට්ටතීති වදන්ති. තත්තකමෙව ච කත්වා ඛාදන්ති. අට්ඨකථායං පන ‘‘මනුස්සානං පමාණඞ්ගුලෙන’’ ඉච්චෙව වුත්තං, න ‘‘පකතිඅඞ්ගුලෙනා’’ති. තස්මා යං වඩ්ඪකිහත්ථතො අඞ්ගුලං පමාණං කත්වා මනුස්සා ගෙහාදීනි මිනන්ති, තෙන මනුස්සානං පමාණඞ්ගුලභූතෙන වඩ්ඪකිඅඞ්ගුලෙන අට්ඨඞ්ගුලපරමන්ති අත්ථො ගහෙතබ්බො. වුත්තඤ්හි සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.280-282) ‘‘පමාණඞ්ගුලෙනාති ¶ වඩ්ඪකිඅඞ්ගුලං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. විමතිවිනොදනියඤ්ච (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.282) ‘‘පමාණඞ්ගුලෙනාති වඩ්ඪකිඅඞ්ගුලෙන, කෙචි පන ‘පකතිඅඞ්ගුලෙනා’ති වදන්ති, තං චතුරඞ්ගුලපච්ඡිමවචනෙන සමෙති. න හි පකතිඅඞ්ගුලෙන ¶ චතුරඞ්ගුලප්පමාණං දන්තකට්ඨං කණ්ඨෙ අවිලග්ගං ඛාදිතුං සක්කා’’ති.

45. රුක්ඛාරොහනකථායං පුරිසො පමාණො යස්ස රුක්ඛස්සාති පොරිසො, උද්ධං උක්ඛිපිතහත්ථෙන සද්ධිං මනුස්සකායප්පමාණො පඤ්චහත්ථමත්තඋච්චො රුක්ඛපදෙසො, තං පොරිසං රුක්ඛං, අවයවෙ සමුදායවොහාරො යථා ‘‘සමුද්දො දිට්ඨො’’ති, ආභුසො පදන්ති ගච්ඡන්ති පවත්තන්තීති ආපදා, පරිස්සයා. යාව අත්ථො අත්ථි එතස්මිං රුක්ඛෙති යාවදත්ථො, රුක්ඛො, අත්ථ-සද්දො පයොජනවාචකො. යාව තස්මිං රුක්ඛෙ භික්ඛුස්ස අත්ථො පයොජනං අත්ථි, තාව අභිරුහිතබ්බොති අධිප්පායො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

46. ඡන්දාරොපනකථායං ඡන්දසොති සක්කටභාසාය. න ආරොපෙතබ්බන්ති වාචනාමග්ගං න ආරොපෙතබ්බං. සකාය නිරුත්තියාති මාගධභාසාය. තත්ථ සන්තෙහි කතාති සක්කටා, අට්ඨකවාමකාදීහි සමිතපාපෙහි ඉසීහි කතාති අත්ථො. අථ වා සක්කරිතබ්බා පූජිතබ්බාති සක්කටා මනුස්සානං හිතසුඛාවහනතො, තදත්ථිකෙහි මනුස්සෙහි පූජිතබ්බාති අත්ථො. භාසීයතෙති භාසා, සක්කටා ච සා භාසා චාති සක්කටභාසා. වෙදත්තයගතා නිරුත්ති, සස්ස එසාති සකා, භගවතො වචනන්ත්යත්ථො. මගධෙ ජාතා මාගධිකා, ආදිකප්පකාලෙ මගධරට්ඨෙ ජාතාති අත්ථො. උච්චතෙති උත්ති, නීහරිත්වා උත්ති නිරුත්ති, පිටකත්තයතො නීහරිත්වා කථීයතෙත්යත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං පොරාණෙහි –

47. ලොකායතකථායං ලොකියන්ති පතිට්ඨහන්ති පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානි තබ්බිපාකො චාති ලොකො, සත්තලොකො. ආභුසො යතන්ති වීරියං කරොන්ති එත්ථාති ආයතං, ලොකස්ස ආයතං ලොකායතං, සත්තානං භුසො වීරියකරණට්ඨානන්ත්යත්ථො. කිං තං? තිත්ථියසත්ථං. සබ්බං උච්ඡිට්ඨං, කස්මා? සකුණාදීහි පරිභුත්තපුබ්බත්තා. සබ්බං අනුච්ඡිට්ඨං ඉමස්ස අවසෙසභොජනස්ස කෙනචි අපරිභුත්තපුබ්බත්තා. සෙතො කාකො අට්ඨිස්ස සෙතත්තා, කාළො බකො පාදස්ස කාළත්තාති. නත්ථි අත්ථො එත්ථාති නිරත්ථකං, නිරත්ථකමෙව කාරණං නිරත්ථකකාරණං. තෙන පටිසංයුත්තං නිරත්ථකකාරණපටිසංයුත්තං. තරන්ති එත්ථාති තිත්ථං, පට්ටනං. තිත්ථං වියාති තිත්ථං, ලද්ධි, තං එතෙසං අත්ථීති තිත්ථියා, විපරීතදස්සනා. සාසන්ති අත්තනො සාවකෙ එත්ථාති සත්ථං, තිත්ථියානං සත්ථං තිත්ථියසත්ථං. න තිරච්ඡානවිජ්ජා පරියාපුණිතබ්බාති එත්ථ තිරච්ඡානවිජ්ජා නාම යා කාචි බාහිරකා අනත්ථසඤ්හිතා. න පරියාපුණිතබ්බාති අත්තනා න පරියාපුණිතබ්බා. න වාචෙතබ්බාති පරෙසං න වාචෙතබ්බා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

48. ඛිපිතකථායං ඛිපීයිත්ථාති ඛිපිතො. ඛිපි අබ්යත්තසද්දෙති ධාතු. භාවෙනභාවලක්ඛණත්තා තස්මිං ඛිපිතෙති ¶ විභත්යන්තං. ‘‘යස්මිං කිස්මිඤ්චි පුග්ගලෙ’’ති ලක්ඛණවන්තකත්තා අජ්ඣාහරිතබ්බො. ජීවාති ජීව පාණධාරණෙති ධාතු, විභත්තිලොපො. යස්මිං කිස්මිඤ්චි පුග්ගලෙ ඛිපිතෙ භික්ඛුනා ‘‘ජීවා’’ති වචනං න වත්තබ්බං, භික්ඛුස්මිං ඛිපිතෙ ගිහිනා ‘‘ජීවථ භන්තෙ’’ති වුච්චමානෙ සති ‘‘චිරං ජීවා’’ති භික්ඛුනා වත්තුං වට්ටතීති යොජනා. ‘‘වුච්චමානෙ’’ති එත්ථ පන ලක්ඛණස්ස කම්මවාචකත්තා තෙන සමානාධිකරණං කම්මභූතං ‘‘භික්ඛුස්මි’’න්ති ලක්ඛණවන්තකම්මං අජ්ඣාහරිතබ්බං යථා කිං ‘‘ගොසු දුය්හමානාසු පුරිසො ආගතො’’ති ¶ . අපරෙ පන ආචරියා ඊදිසෙසු ඨානෙසු ‘‘සන්තෙසූ’’ති පදං අජ්ඣාහරිත්වා ඉදමෙව ලක්ඛණපදං, ‘‘ගොසු දුය්හමානාසූ’’ති පදද්වයං පන ‘‘සන්තෙසූ’’ති එත්ථ පකතිවිකතිවසෙන කත්තා එවාති වදන්ති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

49. ලසුණකථායං ‘‘ලසුණං නාම මාගධක’’න්ති (පාචි. 795) පාළියං ආගතං. අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 795) පන ‘‘මාගධකන්ති මගධෙසු ජාතං. මගධරට්ඨෙ ජාතලසුණමෙව හි ඉධ ලසුණන්ති අධිප්පෙතං, තම්පි භණ්ඩිකලසුණමෙව, න එකද්විතිමිඤ්ජකං. කුරුන්දියං පන ‘ජාතිදෙසං අවත්වා ‘මාගධකං නාම භණ්ඩිකලසුණ’න්ති වුත්ත’’න්ති වුත්තං. සචෙ ද්වෙ තයො භණ්ඩිකෙ එකතොයෙව සඞ්ඛරිත්වා අජ්ඣොහරති, එකං පාචිත්තියං. භින්දිත්වා එකෙකං මිඤ්ජං ඛාදන්තියා පන පයොගගණනාය පාචිත්තියානි, ඉදං භික්ඛුනීනං වසෙන පාචිත්තියං, භික්ඛුස්ස පන දුක්කටං.

පලණ්ඩුකාදීනං වණ්ණෙන වා මිඤ්ජාය වා නානත්තං වෙදිතබ්බං. වණ්ණෙන තාව පලණ්ඩුකො නාම පණ්ඩුවණ්ණො හොති. භඤ්ජනකො ලොහිතවණ්ණො, හරිතකො හරිතවණ්ණො, මිඤ්ජාය ¶ පන පලණ්ඩුකස්ස එකා මිඤ්ජා හොති, භඤ්ජනකස්ස ද්වෙ, හරිතකස්ස තිස්සො, චාපලසුණො අමිඤ්ජකො. අඞ්කුරමත්තමෙව හි තස්ස හොති. මහාපච්චරියාදීසු පන ‘‘පලණ්ඩුකස්ස තීණි මිඤ්ජානි, භඤ්ජනකස්ස ද්වෙ, හරිතකස්ස එක’’න්ති වුත්තං. එතෙ පලණ්ඩුකාදයො සභාවෙනෙව වට්ටන්ති, සූපසම්පාකාදීසු පන මාගධකම්පි වට්ටති. තඤ්හි පච්චමානෙසු මුග්ගසූපාදීසු වා මච්ඡමංසවිකතියා වා තෙලාදීසු වා බදරසාළවාදීසු වා අම්බිලපාකාදීසු වා උත්තරිභඞ්ගෙ වා යත්ථ කත්ථචි අන්තමසො යාගුපත්තෙපි පක්ඛිපිතුං වට්ටතීති වුත්තං. ‘‘සභාවෙනෙවාති සූපසම්පාකාදිං විනාව. බදරසාළවං නාම බදරඵලානි සුක්ඛාපෙත්වා චුණ්ණෙත්වා කත්තබ්බා ඛාදනීයවිකතී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.793-797) වුත්තං.

50. නඅක්කමිතබ්බාදිකථායං ‘‘පරිභණ්ඩකතභූමි නාම සණ්හමත්තිකාහි කතා කාළවණ්ණාදිභූමි ¶ . සෙනාසනං මඤ්චපීඨාදිකායෙව. තථෙව වළඤ්ජෙතුං වට්ටතීති අඤ්ඤෙහි ආවාසිකෙහි භික්ඛූහි පරිභුත්තනීහාරෙන පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. ‘නෙවාසිකා පකතියා අනත්ථතාය භූමියා ඨපෙන්ති චෙ, තෙසම්පි අනාපත්තියෙවා’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ‘ද්වාරම්පී’තිආදිනා වුත්තද්වාරවාතපානාදයො අපරිකම්මකතාපි න අපස්සයිතබ්බා. ලොමෙසූති ලොමෙසු ඵුසන්තෙසූ’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.324) වුත්තං. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.324) ‘‘පරිභණ්ඩකතභූමි වාති කාළවණ්ණාදිකතසණ්හභූමි වා. සෙනාසනං වාති මඤ්චපීඨාදි වා. තථෙව වළඤ්ජෙතුං වට්ටතීති ඉමිනා නෙවාසිකෙහි ධොතපාදාදීහි වළඤ්ජනට්ඨානෙ සඤ්චිච්ච අධොතපාදාදීහි වළඤ්ජන්තස්සෙව ආපත්ති පඤ්ඤත්තාති දස්සෙති ¶ , ‘ද්වාරම්පී’තිආදිනා සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා ද්වාරවාතපානාදයො අපරිකම්මකතාපි න අපස්සයිතබ්බා. අජානිත්වා අපස්සයන්තස්සපි ඉධ ලොමගණනාය ආපත්තී’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. චූළවග්ග 323-324) ‘‘නෙවාසිකා පකතියා අනත්ථතාය භූමියා ඨපෙන්ති චෙ, තෙසම්පි අනාපත්තියෙවාති ලිඛිතං, ද්වාරවාතපානාදයො අපරිකම්මකතාපි න අපස්සයිතබ්බාති ලිඛිත’’න්ති වුත්තං.

51. අවන්දියවන්දියකථායං ඉධ පකරණාචරියෙන සෙනාසනක්ඛන්ධකපාළිවසෙන දස අවන්දියා, තයො වන්දියා ච වුත්තා, අට්ඨකථාටීකාසු ච න කිඤ්චි වුත්තා, තස්මා ඉධ ආගතනයෙනෙව අත්ථො දට්ඨබ්බො. පරිවාරපාළියං (පරි. 467 ආදයො) පන උපාලිපඤ්චකෙ පඤ්චපඤ්චකවසෙන පඤ්චවීසති අවන්දියා, පඤ්ච වන්දියා ච වුත්තා. කථං? ‘‘කති නු ඛො, භන්තෙ, අවන්දියාති? පඤ්චිමෙ, උපාලි, අවන්දියා. කතමෙ පඤ්ච? අන්තරඝරං පවිට්ඨො අවන්දියො, රච්ඡගතො අවන්දියො, ඔතමසිකො අවන්දියො, අසමන්නාහරන්තො අවන්දියො, සුත්තො අවන්දියො. ඉමෙ ඛො, උපාලි, පඤ්ච අවන්දියා. අපරෙපි, උපාලි, පඤ්ච අවන්දියා. කතමෙ පඤ්ච? යාගුපානෙ අවන්දියො, භත්තග්ගෙ අවන්දියො, එකාවත්තො අවන්දියො, අඤ්ඤවිහිතො අවන්දියො, නග්ගො අවන්දියො. ඉමෙ ඛො, උපාලි, පඤ්ච අවන්දියා. අපරෙපි, උපාලි, පඤ්ච අවන්දියා. කතමෙ පඤ්ච? ඛාදන්තො අවන්දියො, භුඤ්ජන්තො අවන්දියො, උච්චාරං කරොන්තො අවන්දියො, පස්සාවං කරොන්තො අවන්දියො, උක්ඛිත්තකො අවන්දියො. ඉමෙ ඛො, උපාලි, පඤ්ච අවන්දියා. අපරෙපි, උපාලි, පඤ්ච අවන්දියා. කතමෙ පඤ්ච? පුරෙඋපසම්පන්නෙන ¶ පච්ඡාඋපසම්පන්නො අවන්දියො, අනුපසම්පන්නො අවන්දියො ¶ , නානාසංවාසකො වුඩ්ඪතරො අධම්මවාදී අවන්දියො, මාතුගාමො අවන්දියො, පණ්ඩකො අවන්දියො. ඉමෙ ඛො, උපාලි, පඤ්ච අවන්දියා. අපරෙපි, උපාලි, පඤ්ච අවන්දියා. කතමෙ පඤ්ච? පාරිවාසිකො අවන්දියො, මූලායපටිකස්සනාරහො අවන්දියො, මානත්තාරහො අවන්දියො, මානත්තචාරිකො අවන්දියො, අබ්භානාරහො අවන්දියො. ඉමෙ ඛො, උපාලි, පඤ්ච අවන්දියා’’ති.

‘‘කති නු ඛො, භන්තෙ, වන්දියාති? පඤ්චිමෙ, උපාලි, වන්දියා. කතමෙ පඤ්ච? පච්ඡාඋපසම්පන්නෙන පුරෙඋපසම්පන්නො වන්දියො, නානාසංවාසකො වුඩ්ඪතරො ධම්මවාදී වන්දියො, ආචරියො වන්දියො, උපජ්ඣායො වන්දියො, සදෙවකෙ ලොකෙ සමාරකෙ සබ්රහ්මකෙ සස්සමණබ්රාහ්මණියා පජාය සදෙවමනුස්සාය තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො වන්දියො. ඉමෙ ඛො, උපාලි, පඤ්ච වන්දියා’’ති.

අට්ඨකථායඤ්ච (පරි. අට්ඨ. 467) ‘‘ඔතමසිතොති අන්ධකාරගතො. තඤ්හි වන්දන්තස්ස මඤ්චපාදාදීසුපි නලාටං පටිහඤ්ඤෙය්ය. අසමන්නාහරන්තොති කිච්චප්පසුතත්තා වන්දනං අසමන්නාහරන්තො. සුත්තොති නිද්දං ඔක්කන්තො. එකාවත්තොති එකතො ආවත්තො සපත්තපක්ඛෙ ඨිතො වෙරී විසභාගපුග්ගලො වුච්චති, අයං අවන්දියො. අයඤ්හි වන්දියමානො පාදෙනපි පහරෙය්ය. අඤ්ඤවිහිතොති අඤ්ඤං චින්තයමානො. ඛාදන්තොති පිට්ඨඛජ්ජකාදීනි ඛාදන්තො. උච්චාරඤ්ච පස්සාවඤ්ච කරොන්තො අනොකාසගතත්තා අවන්දියො. උක්ඛිත්තකොති තිවිධෙනපි උක්ඛෙපනීයකම්මෙන උක්ඛිත්තකො අවන්දියො, තජ්ජනීයාදිකම්මකතා පන චත්තාරො වන්දිතබ්බා, උපොසථපවාරණාපි තෙහි සද්ධිං ලබ්භන්ති. ආදිතො පට්ඨාය ච වුත්තෙසු අවන්දියෙසු නග්ගඤ්ච උක්ඛිත්තකඤ්ච වන්දන්තස්සෙව හොති ආපත්ති ¶ , ඉතරෙසං පන අසාරුප්පට්ඨෙන ච අන්තරා වුත්තකාරණෙන ච වන්දනා පටික්ඛිත්තා. ඉතො පරං පච්ඡාඋපසම්පන්නාදයො දසපි ආපත්තිවත්ථුභාවෙනෙව අවන්දියා. තෙ වන්දන්තස්ස හි නියමෙනෙව ආපත්ති. ඉති ඉමෙසු පඤ්චසු පඤ්චකෙසු තෙරස ජනෙ වන්දන්තස්ස අනාපත්ති, ද්වාදසන්නං වන්දනාය ආපත්ති. ආචරියො වන්දියොති පබ්බජ්ජාචරියො උපසම්පදාචරියො නිස්සයාචරියො උද්දෙසාචරියො ඔවාදාචරියොති අයං පඤ්චවිධොපි ආචරියො වන්දියො’’ති ආගතො.

‘‘අන්තරා ¶ වුත්තකාරණෙනාති තඤ්හි වන්දන්තස්ස මඤ්චපාදාදීසු නලාටං පටිහඤ්ඤෙය්යාතිආදිනා වුත්තකාරණෙනා’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. පරිවාර 3.467) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටි. පරිවාර 2.467) පන ‘‘මඤ්චපාදාදීසුපි නලාටං පටිහඤ්ඤෙය්යාති අන්ධකාරෙ චම්මඛණ්ඩං පඤ්ඤපෙත්වා වන්දිතුං ඔනමන්තස්ස නලාටං වා අක්ඛි වා මඤ්චාදීසු පටිහඤ්ඤති. එතෙන වන්දතොපි ආපත්තිඅභාවං වත්වා වන්දනාය සබ්බථා පටික්ඛෙපාභාවඤ්ච දීපෙති. එවං සබ්බත්ථ සුත්තන්තරෙහි අප්පටික්ඛිත්තෙසු. නග්ගාදීසු පන වන්දිතුං න වට්ටතීති. එකතො ආවත්තොති එකස්මිං දොසාගතිපක්ඛෙ පරිවත්තො, පවිට්ඨොති අත්ථො. තෙනාහ ‘සපත්තපක්ඛෙ ඨිතො’ති. වන්දියමානොති ඔනමිත්වා වන්දියමානො. වන්දිතබ්බෙසු උද්දෙසාචරියො නිස්සයාචරියො ච යස්මා නවකාපි හොන්ති, තස්මා ‘තෙ වුඩ්ඪා එව වන්දියා’ති වන්දිතබ්බා’’ති ආගතං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. පරිවාර 467) ‘‘එකාවත්තොතිපි පඨන්ති, තස්ස කුද්ධො කොධාභිභූතොති කිර අත්ථො. එකවත්ථොතිපි කෙචි, උත්තරාසඞ්ගං අපනෙත්වා ඨිතොති කිර අත්ථො. තං සබ්බං අට්ඨකථායං උද්ධටපාළියා විරුජ්ඣති. එකාවත්තොති හි උද්ධටං, තස්මා න ගහෙතබ්බං. අන්තරා වුත්තකාරණෙනාති කිච්චප්පසුතත්තා අසමන්නාහරන්තො ¶ ‘නලාටං පටිහඤ්ඤෙය්යා’තිආදිවුත්තකාරණෙනා’’ති ආගතං.

දුතියගාථාසඞ්ගණිකට්ඨකථායං (පරි. අට්ඨ. 477) ‘‘දස පුග්ගලා නාභිවාදෙතබ්බාති සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ වුත්තා දස ජනා. අඤ්ජලිසාමීචෙන චාති සාමීචිකම්මෙන සද්ධිං අඤ්ජලි ච තෙසං න කාතබ්බො. නෙව පානීයපුච්ඡනතාලවණ්ටග්ගහණාදි ඛන්ධකවත්තං තෙසං දස්සෙතබ්බං, න අඤ්ජලි පග්ගණ්හිතබ්බොති අත්ථො. දසන්නං දුක්කටන්ති තෙසංයෙව දසන්නං එවං කරොන්තස්ස දුක්කටං හොතී’’ති ආගතං, තස්මා අඤ්ජලිකම්මමත්තම්පි නෙසං න කත්තබ්බන්ති.

‘‘නවකතරෙන, භන්තෙ, භික්ඛුනා වුඩ්ඪතරස්ස භික්ඛුනො පාදෙ වන්දන්තෙන කති ධම්මෙ අජ්ඣත්තං උපට්ඨාපෙත්වා පාදා වන්දිතබ්බාති? නවකතරෙනුපාලි, භික්ඛුනා වුඩ්ඪතරස්ස භික්ඛුනො පාදෙ වන්දන්තෙන පඤ්ච ධම්මෙ අජ්ඣත්තං උපට්ඨාපෙත්වා පාදා වන්දිතබ්බා. කතමෙ පඤ්ච? නවකතරෙනුපාලි, භික්ඛුනා වුඩ්ඪතරස්ස භික්ඛුනො පාදෙ වන්දන්තෙන එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා උභොහි පාණිතලෙහි පාදානි පරිසම්බාහන්තෙන පෙමඤ්ච ගාරවඤ්ච උපට්ඨාපෙත්වා පාදා වන්දිතබ්බා. නවකතරෙනුපාලි, භික්ඛුනා වුඩ්ඪතරස්ස භික්ඛුනො පාදෙ වන්දන්තෙන ¶ ඉමෙ පඤ්ච ධම්මෙ අජ්ඣත්තං උපට්ඨාපෙත්වා පාදා වන්දිතබ්බා’’ති (පරි. 469) ඉමස්මිං ඨානෙ සම්මාසම්බුද්ධෙන ආයස්මතො උපාලිස්ස වන්දනානයොව ආචික්ඛිතො.

පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වාති එත්ථ පඤ්චසරූපඤ්ච කථිතං. කථං? වුඩ්ඪතරස්ස පාදෙ වන්දන්තෙන උභො අංසෙ විවරිත්වා වන්දිතබ්බා, න ච උභො අංසෙ පාරුපිත්වා වන්දිතබ්බා, අථ ඛො එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා වන්දිතබ්බාති. එතෙන සඞ්ඝාටි පන එකංසං කතාපි අකතාපි නත්ථි දොසොති පකාසිතො ¶ හොති. ‘‘දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං කරපුටසඞ්ඛාතං අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාව වන්දිතබ්බා, න හත්ථතලපකාසනමත්තෙන වා න හත්ථමුට්ඨිපකාසනාදිනා වා වන්දිතබ්බා’’ති ච ‘‘න එකෙන හත්ථෙන චීවරකණ්ණඡුපනාදිමත්තෙන වන්දිතබ්බා, අථ ඛො උභොහි පාණිතලෙහි පාදානි පරිසම්බාහන්තෙන වන්දිතබ්බා’’ති ච ‘‘එවං වන්දන්තෙහි න දුට්ඨචිත්තඤ්ච අනාදරඤ්ච උපට්ඨාපෙත්වා වන්දිතබ්බා, අථ ඛො පෙමඤ්ච ගාරවඤ්ච උපට්ඨාපෙත්වා පාදා වන්දිතබ්බා’’ති ච එවං වන්දනානයො ආචික්ඛිතො හොති.

කථං පඤ්චපතිට්ඨිතසරූපං කථිතං? ඉධ එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වාති එකං, අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාති එකං, උභොහි පාණිතලෙහි පාදානි පරිසම්බාහන්තෙනාති එකං, පෙමඤ්ච උපට්ඨාපෙත්වාති එකං, ගාරවඤ්ච උපට්ඨාපෙත්වාති එකං, එවං පඤ්චපතිට්ඨිතසරූපං කථිතං හොති. තෙනාහ ‘‘පඤ්ච ධම්මෙ අජ්ඣත්තං උපට්ඨාපෙත්වා පාදා වන්දිතබ්බා’’ති. එවං සකලලොකස්ස හිතසුඛකාරකෙන ධම්මස්සාමිනා කායපණාමමනොපණාමවසෙන මහතො හිතසුඛස්ස පවත්තනත්ථං ආයස්මතො උපාලිත්ථෙරස්ස ආචික්ඛිතෙන වන්දනානයෙන වන්දිතුං වට්ටති.

ඉදානි පන ආචරියා අභිනවආගතානං දහරානඤ්ච සාමණෙරානඤ්ච වන්දනානයං සික්ඛන්තා න ඉමං ආහච්චභාසිතං පාළිං ගහෙත්වා සික්ඛන්ති, අථ ඛො පවෙණීආගතනයංයෙව ගහෙත්වා සික්ඛන්ති. කථං? යදි ඨත්වා වන්දථ, ද්වෙ පාදතලානි සමං භූමියං පතිට්ඨාපෙත්වා ද්වෙ හත්ථතලානි සමං ඵුසාපෙත්වා නලාටෙ පතිට්ඨාපෙත්වා වන්දිතබ්බාභිමුඛං ඔනමිත්වා වන්දථාති, අයං නයො ‘‘එවං මහාසත්තො සුවණ්ණකදලි විය බාරාණසිනගරාභිමුඛං ඔනමිත්වා මාතාපිතරො වන්දිත්වා’’ති ඉමං ජාතකට්ඨකථාවචනඤ්ච ‘‘දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සිරස්මිං පතිට්ඨාපෙත්වා’’තිආදිඅට්ඨකථාවචනඤ්ච ¶ අනුලොමෙති. ඉධ පන ද්වෙ පාදතලානි, ද්වෙ හත්ථතලානි, නලාටඤ්චාති පඤ්චසු පතිට්ඨිතානීති සරූපං වදන්ති. යදි නිසීදිත්වා වන්දථ, පඨමං ද්වෙ පාදතලානි ¶ භූමියං සමං පතිට්ඨාපෙත්වා ද්වෙ ජාණුමණ්ඩලානි සමං උස්සාපෙත්වා ද්වෙ කප්පරානි ද්වින්නං ජාණූනං උපරි සමං ඨපෙත්වා ද්වෙ හත්ථතලානි සමං ඵුසිතානි කත්වා අඤ්ජලිසඞ්ඛාතං කරපුටං සිරසඞ්ඛාතෙ නලාටෙ පතිට්ඨාපෙත්වා වන්දථ. තතො ඔනමිත්වා ද්වෙ ජාණුමණ්ඩලානි ච ද්වෙ කප්පරානි ච භූමියං සමං පතිට්ඨාපෙත්වා ද්වෙ හත්ථතලානි පසාරෙත්වා සමං භූමියං ඨපෙත්වා සීසං උභින්නං හත්ථපිට්ඨීනං උපරි කත්වා භූමියං පතිට්ඨාපෙත්වා වන්දථාති. එත්ථ තු ද්වෙ පාදතලානි එකං කත්වා, තථා ද්වෙ ජාණුමණ්ඩලානි එකං, ද්වෙ කප්පරානි එකං, ද්වෙ හත්ථතලානි එකං, සීසං එකං කත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතසරූපං කථෙන්ති. එස නයො පාළිඅට්ඨකථාටීකාසු න දිට්ඨො.

සමීපං ගන්ත්වා පාදානං වන්දනකාලෙ පන එකච්චෙ පඨමං අත්තනො සීසං හත්ථෙන පරාමසිත්වා තෙන හත්ථද්වයෙන ථෙරානං ජාණුමණ්ඩලං චීවරස්ස උපරියෙව සම්බාහන්ති. එකච්චෙ පඨමං ථෙරානං ජාණුමණ්ඩලං සචීවරංයෙව පරාමසිත්වා තෙනෙව හත්ථද්වයෙන අත්තනො සීසං පරාමසන්ති. එකච්චෙ ඡුපනමත්තමෙව කරොන්ති. එසපි නයො න කිස්මිඤ්චි දිට්ඨො. රාමඤ්ඤදෙසියා පන භික්ඛූ එවං සමීපං ගන්ත්වා වන්දනකාලෙ ථෙරානං පාදග්ගං අපස්සන්තාපි පරියෙසිත්වා චීවරතො නීහරිත්වා පාදග්ගමෙව පුනප්පුනං හත්ථෙන සම්බාහිත්වා සීසෙන පවට්ටෙත්වා චුම්බිත්වා ලෙහිත්වා චිරප්පවාසාගතපියමනාපඋපජ්ඣායං වා ආචරියං වා පස්සන්තා විය කත්වා වන්දන්ති. තං කිරියං පරිවාරපාළියං ‘‘උභොහි පාණිතලෙහි පාදානි පරිසම්බාහන්තෙන පෙමඤ්ච ගාරවඤ්ච උපට්ඨාපෙත්වා පාදා වන්දිතබ්බා’’ති ආගතපාළියා සංසන්දති ¶ විය දිස්සති. තෙපි න සබ්බෙ පාළිං පස්සන්ති, පවෙණීවසෙනෙව කරොන්ති, තස්මා සබ්බෙසං හිතත්ථං පාළිනයො අම්හෙහි උද්ධටො. පවෙණීආගතනයතො හි පාළිනයො බලවතරො, තස්මා භගවතො ආණං ගරුං කරොන්තෙහි සප්පුරිසෙහි පාළිනයො සමාසෙවිතබ්බොති අම්හාකං ඛන්ති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

55. ආසන්දාදිකථායං චතුරස්සපීඨන්ති සමචතුරස්සං. අට්ඨඞ්ගුලපාදං වට්ටතීති අට්ඨඞ්ගුලපාදකමෙව වට්ටති. පමාණාතික්කන්තොපි වට්ටතීති සමචතුරස්සමෙව සන්ධාය වුත්තං. ආයතචතුරස්සා පන සත්තඞ්ගපඤ්චඞ්ගාපි උච්චපාදා න වට්ටන්ති. වෙත්තෙහෙව චතුරස්සාදිආකාරෙන කතං භද්දපීඨන්ති ආහ ‘‘වෙත්තමයපීඨ’’න්ති. දාරුපට්ටිකාය උපරීති අටනිආකාරෙන ඨිතදාරුපටලස්ස හෙට්ඨා. උද්ධං පාදං කත්වා පවෙසනකාලඤ්හි සන්ධාය ‘‘උපරී’’ති වුත්තං. එළකස්ස ¶ පච්ඡිමපාදද්වයං විය වඞ්කාකාරෙන ඨිතත්තා පනෙතං ‘‘එළකපාදපීඨ’’න්ති (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.297) වුත්තං.

56. උච්චාසයනමහාසයනකථායං ‘‘වාළරූපානීති ආහරිමානි වාළරූපානි, ‘අකප්පියරූපාකුලො අකප්පියමඤ්චො පල්ලඞ්කො’ති සාරසමාසෙ වුත්තං. දීඝලොමකො මහාකොජවොති චතුරඞ්ගුලාධිකලොමො කාළකොජවො. ‘චතුරඞ්ගුලාධිකානි කිර තස්ස ලොමානී’ති වචනතො චතුරඞ්ගුලතො හෙට්ඨා වට්ටතීති වදන්ති. වානචිත්රො උණ්ණාමයත්ථරණොති භිත්තිච්ඡෙදාදිවසෙන විචිත්රො උණ්ණාමයත්ථරණො. ඝනපුප්ඵකො උණ්ණාමයත්ථරණොති උණ්ණාමයලොහිතත්ථරණො ¶ . පකතිතූලිකාති රුක්ඛතූලලතාතූලපොටකීතූලසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං තූලානං අඤ්ඤතරපුණ්ණා තූලිකා. ‘උද්දලොමීති උභතොදසං උණ්ණාමයත්ථරණං. එකන්තලොමීති එකතොදසං උණ්ණාමයත්ථරණ’න්ති දීඝනිකායට්ඨකථායං වුත්තං. සාරසමාසෙ පන ‘උද්දලොමීති එකතොඋග්ගතපුප්ඵං. එකන්තලොමීති උභතොඋග්ගතපුප්ඵ’න්ති වුත්තං. ‘කොසෙය්යකට්ටිස්සමයන්ති කොසෙය්යකසටමය’න්ති ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තං. සුද්ධකොසෙය්යන්ති රතනපරිසිබ්බනරහිතං. දීඝනිකායට්ඨකථායං පනෙත්ථ ‘ඨපෙත්වා තූලිකං සබ්බානෙව ගොනකාදීනි රතනපරිසිබ්බිතානි න වට්ටන්තී’ති වුත්තං. තත්ථ ‘ඨපෙත්වා තූලික’න්ති එතෙන රතනපරිසිබ්බනරහිතාපි තූලිකා න වට්ටතීති දීපෙති. ‘රතනපරිසිබ්බිතානි න වට්ටන්තී’ති ඉමිනා පන යානි රතනපරිසිබ්බිතානි, තානි භූමත්ථරණවසෙන යථානුරූපං මඤ්චාදීසු ච උපනෙතුං වට්ටතීති දීපිතන්ති වෙදිතබ්බං. එත්ථ ච විනයපරියායං පත්වා ගරුකෙ ඨාතබ්බත්තා ඉධ වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. සුත්තන්තිකදෙසනාය පන ගහට්ඨානම්පි වසෙන වුත්තත්තා තෙසං සඞ්ගණ්හනත්ථං ‘ඨපෙත්වා තූලිකං…පෙ… වට්ටතී’ති වුත්තන්ති අපරෙ.

අජිනචම්මෙහීති අජිනමිගචම්මෙහි. තානි කිර චම්මානි සුඛුමතරානි, තස්මා දුපට්ටතිපට්ටානි කත්වා සිබ්බන්ති. තෙන වුත්තං ‘අජිනප්පවෙණී’ති. උත්තරං උපරිභාගං ඡාදෙතීති උත්තරච්ඡදො, විතානං, තඤ්ච ලොහිතවිතානං ඉධාධිප්පෙතන්ති ආහ ‘උපරිබද්ධෙන රත්තවිතානෙනා’ති, ‘රත්තවිතානෙසු ච කාසාවං වට්ටති, කුසුම්භාදිරත්තමෙව න වට්ටතී’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. මහාඋපධානන්ති පමාණාතික්කන්තං උපධානං. එත්ථ ච කිඤ්චාපි දීඝනිකායට්ඨකථායං ‘අලොහිතකානි ද්වෙපි වට්ටන්තියෙව, තතො උත්තරි ලභිත්වා අඤ්ඤෙසං ¶ දාතබ්බානි. දාතුමසක්කොන්තො ¶ මඤ්චෙ තිරියං අත්ථරිත්වා උපරිපච්චත්ථරණං දත්වා නිපජ්ජිතුම්පි ලභතී’ති අවිසෙසෙන වුත්තං, සෙනාසනක්ඛන්ධකවණ්ණනායං (චූළව. අට්ඨ. 297) පන ‘අගිලානස්ස සීසූපධානඤ්ච පාදූපධානඤ්චාති ද්වයමෙව වට්ටති. ගිලානස්ස බිම්බොහනානි සන්ථරිත්වා උපරි ච පච්චත්ථරණං දත්වා නිපජ්ජිතුම්පි වට්ටතී’ති වුත්තත්තා ගිලානොයෙව මඤ්චෙ තිරියං අත්ථරිත්වා නිපජ්ජිතුං වට්ටතීති වෙදිතබ්බං. අභිනිස්සාය නිසීදිතුන්ති අපස්සාය නිසීදිතු’’න්ති එත්තකො විනිච්ඡයො සාරත්ථදීපනියං ආගතො.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.254) – පන වාළරූපානීති ආහරිමානි වාළරූපානි. චතුරඞ්ගුලාධිකානීති උද්දලොමීඑකන්තලොමීහි විසෙසදස්සනං. චතුරඞ්ගුලතො හි ඌනානි කිර උද්දලොමීආදීසු පවිසන්ති. වානචිත්රො උණ්ණාමයත්ථරණොති නානාවණ්ණෙහි උණ්ණාමයසුත්තෙහි භිත්තිච්ඡෙදාදිවසෙන වායිත්වා කතචිත්තත්ථරණො. ඝනපුප්ඵකොති බහලරාගො. පකතිතූලිකාති තූලපුණ්ණා භිසි. විකතිකාති සීහරූපාදිවසෙන වානචිත්රාව ගය්හති. ‘‘උද්දලොමීති උභතොදසං උණ්ණාමයත්ථරණං. එකන්තලොමීති එකන්තදසං උණ්ණාමයත්ථරණ’’න්ති දීඝනිකායට්ඨකථායං වුත්තං. කොසෙය්යකට්ටිස්සමයන්ති කොසියසුත්තානං අන්තරා සුවණ්ණමයසුත්තානි පවෙසෙත්වා වීතං, සුවණ්ණසුත්තං කිර කට්ටිස්සං කසටන්ති ච වුච්චති. තෙනෙව ‘‘කොසෙය්යකසටමය’’න්ති ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තන්ති වදන්ති. රතනපරිසිබ්බිතන්ති සුවණ්ණලිත්තං. සුද්ධකොසෙය්යන්ති රතනපරිසිබ්බනරහිතං.

අජිනමිගචම්මානං අතිසුඛුමත්තා දුපට්ටතිපට්ටානි කත්වා සිබ්බන්තීති වුත්තං ‘‘අජිනප්පවෙණී’’ති. රත්තවිතානෙනාති සබ්බරත්තෙන ¶ විතානෙන. යං පන නානාවණ්ණං වානචිත්තං වා ලෙපචිත්තං වා, තං වට්ටති. උභතොලොහිතකූපධානෙපි එසෙව නයො. චිත්රං වාති ඉදං පන සබ්බථා කප්පියත්තා වුත්තං, න පන උභතොඋපධානෙසු අකප්පියත්තා. න හි ලොහිතකසද්දො චිත්තෙ වට්ටති. පටලිග්ගහණෙනෙව චිත්තකස්සපි අත්ථරණස්ස සඞ්ගහෙතබ්බප්පසඞ්ගතො. කාසාවං පන ලොහිතඞ්ගවොහාරං න ගච්ඡති, තස්මා විතානෙපි උභතොඋපධානෙපි වට්ටති. සචෙ පමාණයුත්තන්තිආදි අඤ්ඤස්ස පමාණාතික්කන්තස්ස බිම්බොහනස්ස පටික්ඛිත්තභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, න පන උච්චාසයනමහාසයනභාවදස්සනත්ථං තථා අවුත්තත්තා, තං පන උපධානං උපොසථිකානං ගහට්ඨානං වට්ටති. උච්චාසයනමහාසයනමෙව හි තදා තෙසං න වට්ටති. දීඝනිකායට්ඨකථාදීසු කිඤ්චාපි ‘‘ඨපෙත්වා තූලිකං සබ්බානෙව ගොනකාදීනි රතනපරිසිබ්බිතානි න වට්ටන්තී’’ති වුත්තං, විනයට්ඨකථා ¶ එව පන කප්පියාකප්පියභාවෙ පමාණන්ති ගහෙතබ්බං. අභිනිස්සායාති අපස්සායාති වුත්තං.

පාසාදපරිභොගකථායං සාරත්ථදීපනියං වජිරබුද්ධිටීකායඤ්ච න කිඤ්චි වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. චූළවග්ග 2.320) පන ‘‘සුවණ්ණරජතාදිවිචිත්රානීති සඞ්ඝිකසෙනාසනං සන්ධාය වුත්තං. පුග්ගලිකං පන සුවණ්ණාදිවිචිත්රං භික්ඛුස්ස සම්පටිච්ඡිතුමෙව න වට්ටති ‘න කෙනචි පරියායෙන ජාතරූපරජතං සාදිතබ්බ’න්ති (මහාව. 299) වුත්තත්තා. තෙනෙවෙත්ථ අට්ඨකථායං (චූළව. අට්ඨ. 320) ‘සඞ්ඝිකවිහාරෙ වා පුග්ගලිකවිහාරෙ වා’ති වුත්තං. ගොනකාදිඅකප්පියභණ්ඩවිසයෙ එව වුත්තං එකභික්ඛුස්සපි තෙසං ගහණෙ දොසාභාවා’’ති වුත්තං.

උපාහනකථායං ¶ ‘‘අද්දාරිට්ඨකවණ්ණාති අභිනවාරිට්ඨඵලවණ්ණා, උදකෙන තින්තකාකපත්තවණ්ණාතිපි වදන්ති. උණ්ණාහි කතපාදුකාති උණ්ණාලොමමයකම්බලෙහි, උණ්ණාලොමෙහි එව වා කතපාදුකා. කාළසීහොති කාළමුඛවානරජාති. සෙසමෙත්ථ පාළිතො ච අට්ඨකථාතො ච සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවා’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.246) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.246) පන ‘‘අද්දාරිට්ඨකවණ්ණාති අල්ලාරිට්ඨඵලවණ්ණා, තින්තකාකපක්ඛවණ්ණාතිපි වදන්ති. රජනන්ති උපරිලිත්තනීලාදිවණ්ණං සන්ධාය වුත්තං. තෙනාහ ‘චොළකෙන පුඤ්ඡිත්වා’ති. තඤ්හි තථා පුඤ්ඡිතෙ විගච්ඡති. යං පන චම්මස්ස දුග්ගන්ධාපනයනත්ථං කාළරත්තාදිරජනෙහි රඤ්ජිතත්තා කාළරත්තාදිවණ්ණං හොති, තං චොළාදීහි අපනෙතුං න සක්කා චම්මගතිකමෙව, තස්මා තං වට්ටතීති දට්ඨබ්බං. ඛල්ලකන්ති සබ්බපණ්හිපිධානචම්මං අපරිගළනත්ථං පණ්හියා උපරිභාගෙ අපිධාය ආරොපනබන්ධනමත්තං වට්ටති. විචිත්රාති සණ්ඨානතො විචිත්රපට්ටා අධිප්පෙතා, න වණ්ණතො සබ්බසො අපනෙතබ්බෙසු ඛල්ලකාදීසු පවිට්ඨත්තා. බිළාලසදිසමුඛත්තා මහාඋලූකා පක්ඛිබිළාලාති වුච්චන්ති, තෙසං චම්මං නාම පක්ඛලොමමෙව. උණ්ණාහි කතපාදුකාති එත්ථ උණ්ණාමයකම්බලෙහි කතපාදුකා සඞ්ගය්හන්ති. කාළසීහොති ¶ කාළමුඛවානරජාති. චම්මං න වට්ටතීති නිසීදනත්ථරණං කාතුං න වට්ටති, භූමත්ථරණාදිවසෙන පරිභොගො වට්ටතෙවා’’ති වුත්තං.

වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 259) පන ‘‘මිගමාතුකොති තස්ස නාමං, වාතමිගොති ච තස්ස නාමං. ‘කාළසීහො කාළමුඛො කපී’ති ලිඛිතං. චම්මං න වට්ටතීති යෙන පරියායෙන චම්මං වට්ටිස්සති, සො පරතො ආවිභවිස්සති. ‘අත්තනො පුග්ගලිකවසෙන ¶ පච්චාහාරො පටික්ඛිත්තො’ති වුත්තං. ‘න, භික්ඛවෙ, කිඤ්චි චම්මං ධාරෙතබ්බ’න්ති එත්තාවතා සිද්ධෙ ‘න, භික්ඛවෙ, ගොචම්ම’න්ති ඉදං පරතො ‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සබ්බපච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු චම්මානි අත්ථරණානී’ති (මහාව. 259) එත්ථ අනුමතිප්පසඞ්ගභයා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

යානකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පුරිසයුත්තං හත්ථවට්ටක’’න්ති (මහාව. 253) එත්ථ අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පුරිසයුත්තං, අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, හත්ථවට්ටකන්ති එවං පච්චෙකං වාක්යපරිසමාපනං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘පුරිසයුත්තං ඉත්ථිසාරථි වා…පෙ… පුරිසා වා, වට්ටතියෙවා’’ති. ‘‘පීඨකසිවිකන්ති පීඨකයානං. පාටඞ්කින්ති අන්දොලිකායෙතං අධිවචන’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.253) වුත්තං, ‘‘පීඨකසිවිකන්ති ඵලකාදිනා කතං පීඨකයානං. පටපොතලිකං අන්දොලිකා. සබ්බම්පි යානං උපාහනෙනපි ගන්තුං අසමත්ථස්ස ගිලානස්ස අනුඤ්ඤාත’’න්ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.253).

57. චීවරකථායං ‘‘අහතකප්පානන්ති එකවාරධොතානං. උතුද්ධටානන්ති උතුතො දීඝකාලතො උද්ධටානං හතවත්ථකානං, පිලොතිකානන්ති වුත්තං හොති. පාපණිකෙති අන්තරාපණතො පතිතපිලොතිකචීවරෙ. උස්සාහො කරණීයොති පරියෙසනා කාතබ්බා. පරිච්ඡෙදො පනෙත්ථ නත්ථි, පට්ටසතම්පි වට්ටති. සබ්බමිදං සාදියන්තස්ස භික්ඛුනො වසෙන වුත්තං. අග්ගළං තුන්නන්ති එත්ථ උද්ධරිත්වා අල්ලීයාපනඛණ්ඩං අග්ගළං, සුත්තෙන සංසිබ්බිතං තුන්නං, වට්ටෙත්වා කරණං ඔවට්ටිකං. කණ්ඩුපකං ¶ වුච්චති මුද්දිකා. දළීකම්මන්ති අනුද්ධරිත්වාව උපස්සයං කත්වා අල්ලීයාපනකං ¶ වත්ථඛණ්ඩ’’න්ති අට්ඨකථායං ආගතං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.348) පන ‘‘අච්ඡුපෙය්යන්ති පතිට්ඨපෙය්යං. හතවත්ථකානන්ති කාලාතීතවත්ථානං. උද්ධරිත්වා අල්ලීයාපනඛණ්ඩන්ති දුබ්බලට්ඨානං අපනෙත්වා අල්ලීයාපනවත්ථඛණ්ඩ’’න්ති වුත්තං. දිගුණං සඞ්ඝාටින්ති දුපට්ටං සඞ්ඝාටිං. එකච්චියන්ති එකපට්ටං අග්ගපට්ටං. අග්ගළං අජ්ඣාපෙස්සන්ති ජිණ්ණට්ඨානෙ පිලොතිකඛණ්ඩං ලග්ගාපෙය්යං.

ඡින්නචීවරකථායං තීසු පන චීවරෙසු ද්වෙ වා එකං වා ඡින්දිත්වා කාතබ්බන්ති එත්ථ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඡින්නකං සඞ්ඝාටිං ඡින්නකං උත්තරාසඞ්ගං ඡින්නකං අන්තරවාසක’’න්ති (මහාව. 345) වචනතො පඤ්චඛණ්ඩසත්තඛණ්ඩාදිවසෙන ඡින්දිත්වාව කාතබ්බං, න අච්ඡින්දිත්වාති අත්ථො. සචෙ නප්පහොති, ආගන්තුකපට්ටං දාතබ්බන්ති එත්ථ යදි ඡින්දිත්වා කතෙ තිණ්ණම්පි චීවරානං අත්ථාය සාටකො නප්පහොති, ද්වෙ චීවරානි ඡින්නකානි කාතබ්බානි, එකං චීවරං අච්ඡින්නකං කත්තබ්බං. ද්වීසු චීවරෙසු ඡින්දිත්වා කතෙසු සාටකො නප්පහොති, ද්වෙ චීවරානි අච්ඡින්නකානි, එකං චීවරං ඡින්නකං කාතබ්බං. එකස්මිම්පි චීවරෙ ඡින්දිත්වා කතෙ සාටකො නප්පහොති, එවං සති අච්ඡින්දිත්වා ආගන්තුකපට්ටං දාතබ්බන්ති අත්ථො. තමත්ථං පාළියා සාධෙතුං ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අන්වාධිකම්පි ආරොපෙතුන්ති එවං අප්පහොන්තෙ සති ආගන්තුකපට්ටම්පි ආරොපෙතුං අනුජානාමීති අත්ථො.

අකප්පියචීවරකථායං ‘‘නග්ගියං කුසචීරං ඵලකචීරං කෙසකම්බලං වාළකම්බලං උලූකපක්ඛිකං අජිනක්ඛිප’’න්ති ඉමානි තිත්ථියසමාදානත්තා ථුල්ලච්චයවත්ථූනීති භගවතා පටික්ඛිත්තානි ¶ . තත්ථ නග්ගියන්ති නග්ගභාවො අචෙලකභාවො. කුසචීරන්ති කුසෙන ගන්ථෙත්වා කතචීවරං. වාකචීරන්ති තාපසානං වක්කලං. ඵලකචීරන්ති ඵලකසණ්ඨානානි ඵලකානි සිබ්බිත්වා කතචීවරං. කෙසකම්බලන්ති කෙසෙහි තන්තෙ වායිත්වා කතකම්බලං. වාලකම්බලන්ති චාමරීවාලෙහි වායිත්වා කතකම්බලං. උලූකපක්ඛිකන්ති උලූකසකුණස්ස පක්ඛෙහි කතනිවාසනං ¶ . අජිනක්ඛිපන්ති සලොමං සඛුරං අජිනමිගචම්මං. තානි තිත්ථියද්ධජභූතානි අචීවරභාවෙන පාකටානීති ආචරියෙන ඉධ න වුත්තානි. පොත්ථකො පන අපාකටොති තං වත්වා සබ්බනීලකාදීනි දුක්කටවත්ථුකානි වුත්තානි. ‘‘තිපට්ටචීවරස්ස වා මජ්ඣෙ දාතබ්බානී’’ති වුත්තත්තා තිපට්ටචීවරං ධාරෙතුං වට්ටතීති සිද්ධං. තිපට්ටාදීනඤ්ච බහුපට්ටචීවරානං අන්තරෙ ඊදිසානි අසාරුප්පවණ්ණානි පටපිලොතිකානි කාතබ්බානීති දස්සෙති. කඤ්චුකං නාම සීසතො පටිමුඤ්චිත්වා කායාරුළ්හවත්ථං. තෙනාහ ‘‘ඵාලෙත්වා රජිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති. වෙඨනන්ති සීසවෙඨනං. තිරීටන්ති මකුටං. තස්ස විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘තිරීටකං පනා’’තිආදිමාහ.

චීවරවිචාරණකථායං ‘‘පණ්ඩිතො, භික්ඛවෙ, ආනන්දො, මහාපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, ආනන්දො. යත්ර හි නාම මයා සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං ආජානිස්සති, කුසිම්පි නාම කරිස්සති, අඩ්ඪකුසිම්පි නාම කරිස්සති, මණ්ඩලම්පි නාම කරිස්සති, අඩ්ඪමණ්ඩලම්පි නාම කරිස්සති, විවට්ටම්පි නාම කරිස්සති, අනුවිවට්ටම්පි නාම කරිස්සති, ගීවෙය්යකම්පි නාම කරිස්සති, ජඞ්ඝෙය්යකම්පි නාම කරිස්සති, බාහන්තම්පි නාම කරිස්සති, ඡින්නකං භවිස්සති, සත්ථලූඛං සමණසාරුප්පං පච්චත්ථිකානඤ්ච අනභිච්ඡිත’’න්ති (මහාව. 345) වචනතො ‘‘පස්සසි ¶ ත්වං, ආනන්ද, මගධඛෙත්තං අච්ඡිබද්ධං පාළිබද්ධං මරියාදබද්ධං සිඞ්ඝාටකබද්ධ’’න්ති භගවතො සංඛිත්තෙන වුත්තවචනං සුත්වා ආයස්මා ආනන්දො භගවතො අජ්ඣාසයානුරූපං සම්බහුලානං භික්ඛූනං චීවරං සංවිදහි. තථා ඉදානිපි එවරූපං චීවරං සංවිදහිතබ්බං.

තත්ථ ‘‘අච්ඡිබද්ධන්ති චතුරස්සකෙදාරබද්ධං. පාළිබද්ධන්ති ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච දීඝමරියාදබද්ධං. මරියාදබද්ධන්ති අන්තරන්තරා රස්සමරියාදබද්ධං. සිඞ්ඝාටකබද්ධන්ති මරියාදාය මරියාදං විනිවිජ්ඣිත්වා ගතට්ඨානෙ සිඞ්ඝාටකබද්ධං, චතුක්කසණ්ඨානන්ති අත්ථො. යත්ර හි නාමාති යො නාම. කුසිම්පි නාමාතිආදීසු කුසීති ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච අනුවාතාදීනං දීඝපට්ටානමෙතං අධිවචනං. අඩ්ඪකුසීති අන්තරන්තරාරස්සපට්ටානං නාමං. මණ්ඩලන්ති පඤ්චඛණ්ඩිකස්ස චීවරස්ස එකෙකස්මිං ඛණ්ඩෙ මහාමණ්ඩලං. අඩ්ඪමණ්ඩලන්ති ඛුද්දකමණ්ඩලං. විවට්ටන්ති මණ්ඩලඤ්ච අඩ්ඪමණ්ඩලඤ්ච එකතො කත්වා සිබ්බිතං මජ්ඣිමඛණ්ඩං. අනුවිවට්ටන්ති තස්ස උභොසු පස්සෙසු ද්වෙ ඛණ්ඩානි. ගීවෙය්යකන්ති ගීවාවෙඨනට්ඨානෙ දළ්හීකරණත්ථං අඤ්ඤසුත්තසංසිබ්බිතං ¶ ආගන්තුකපට්ටං. ජඞ්ඝෙය්යකන්ති ජඞ්ඝපාපුණනට්ඨානෙ තථෙව සංසිබ්බිතං පට්ටං. ගීවාට්ඨානෙ ච ජඞ්ඝට්ඨානෙ ච පට්ටානමෙතං නාමන්ති. බාහන්තන්ති අනුවිවට්ටානං බහි එකෙකං ඛණ්ඩං. ඉති පඤ්චඛණ්ඩිකචීවරෙනෙතං විචාරිතන්ති. අථ වා අනුවිවට්ටන්ති විවට්ටස්ස එකපස්සතො ද්වින්නං එකපස්සතො ද්වින්නන්ති චතුන්නම්පි ඛණ්ඩානමෙතං නාමං. බාහන්තන්ති සුප්පමාණං චීවරං පාරුපන්තෙන සංහරිත්වා බාහාය උපරි ඨපිතා උභො අන්තා බහිමුඛා තිට්ඨන්ති, තෙසං එතං නාමං. අයමෙව හි නයො මහාඅට්ඨකථායං වුත්තො’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 345) ආගතො.

දණ්ඩකථිනෙනචීවරසිබ්බනකථායං ¶ – තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ තත්ථ තත්ථ ඛීලං නික්ඛනිත්වා සම්බන්ධිත්වා චීවරං සිබ්බෙන්ති, චීවරං විකණ්ණං හොති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කථිනං කථිනරජ්ජුං, තත්ථ තත්ථ ඔබන්ධිත්වා චීවරං සිබ්බෙතුන්ති. විසමෙ කථිනං පත්ථරන්ති, කථිනං පරිභිජ්ජති…පෙ… න, භික්ඛවෙ, විසමෙ කථිනං පත්ථරිතබ්බං, යො පත්ථරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සාති.

ඡමාය කථිනං පත්ථරන්ති, කථිනං පංසුකිතං හොති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තිණසන්ථාරකන්ති. කථිනස්ස අන්තො ජීරති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අනුවාතං පරිභණ්ඩං ආරොපෙතුන්ති. කථිනං නප්පහොති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, දණ්ඩකථිනං බිදලකං සලාකං විනන්ධනරජ්ජුං විනන්ධනසුත්තකං විනන්ධිත්වා චීවරං සිබ්බෙතුන්ති. සුත්තන්තරිකායො විසමා හොන්ති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කළිම්භකන්ති. සුත්තා වඞ්කා හොන්ති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මොඝසුත්තකන්ති.

තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ අධොතෙහි පාදෙහි කථිනං අක්කමන්ති, කථිනං දුස්සති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – න, භික්ඛවෙ, අධොතෙහි පාදෙහි කථිනං අක්කමිතබ්බං, යො අක්කමෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සාති.

තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ අල්ලෙහි පාදෙහි කථිනං අක්කමන්ති, කථිනං දුස්සති. භගවතො ¶ එතමත්ථං ආරොචෙසුං – න, භික්ඛවෙ, අල්ලෙහි පාදෙහි කථිනං අක්කමිතබ්බං, යො අක්කමෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සාති.

තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ සඋපාහනා කථිනං අක්කමන්ති, කථිනං දුස්සති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – න, භික්ඛවෙ, සඋපාහනෙන කථිනං අක්කමිතබ්බං. යො අක්කමෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සාති.

තෙන ¶ ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ චීවරං සිබ්බන්තා අඞ්ගුලියා පටිග්ගණ්හන්ති, අඞ්ගුලියො දුක්ඛා හොන්ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පටිග්ගහන්ති.

තෙන ඛො පන සමයෙන ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ උච්චාවචෙ පටිග්ගහෙ ධාරෙන්ති සුවණ්ණමයං රූපියමයං. මනුස්සා උජ්ඣායන්ති ඛීයන්ති විපාචෙන්ති ‘‘සෙය්යථාපි ගිහී කාමභොගිනො’’ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – න, භික්ඛවෙ, උච්චාවචා පටිග්ගහා ධාරෙතබ්බා, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සාති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අට්ඨිමයං…පෙ… සඞ්ඛනාභිමයන්ති.

තෙන ඛො පන සමයෙන සූචියොපි සත්ථකාපි පටිග්ගහාපි නස්සන්ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ආවෙසනවිත්ථකන්ති. ආවෙසනවිත්ථකෙ සමාකුලා හොන්ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පටිග්ගහථවිකන්ති. අංසබද්ධකො න හොති…පෙ… අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අංසබද්ධකං බන්ධනසුත්තකන්ති.

තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ අබ්භොකාසෙ චීවරං සිබ්බන්තා සීතෙනපි උණ්හෙනපි කිලමන්ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කථිනසාලං කථිනමණ්ඩපන්ති. කථිනසාලා නීචවත්ථුකා හොති, උදකෙන ඔත්ථරීයති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, උච්චවත්ථුකං කාතුන්ති. චයො පරිපතති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, චිනිතුං තයො චයෙ ඉට්ඨකචයං, සිලාචයං, දාරුචයන්ති. ආරොහන්තා විහඤ්ඤන්ති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තයො සොපානෙ ඉට්ඨකසොපානං, සිලාසොපානං, දාරුසොපානන්ති. ආරොහන්තා පරිපතන්ති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ආලම්බනබාහන්ති. කථිනසාලාය තිණචුණ්ණං පරිපතති ¶ . අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඔගුම්ඵෙත්වා ¶ උල්ලිත්තාවලිත්තං කාතුං සෙතවණ්ණං කාළවණ්ණං ගෙරුකපරිකම්මං මාලාකම්මං ලතාකම්මං මකරදන්තකං පඤ්චපටිකං චීවරරජ්ජුන්ති.

තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ චීවරං සිබ්බෙත්වා තථෙව කථිනං උජ්ඣිත්වා පක්කමන්ති, උන්දූරෙහිපි උපචිකාහිපි ඛජ්ජති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කථිනං සඞ්ඝරිතුන්ති. කථිනං පරිභිජ්ජති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගොඝංසිකාය කථිනං සඞ්ඝරිතුන්ති. කථිනං විනිවෙඨියති. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, බන්ධනරජ්ජුන්ති.

තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ කුට්ටෙපි ථම්භෙපි කථිනං උස්සාපෙත්වා පක්කමන්ති, පරිපතිත්වා කථිනං භිජ්ජති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, භිත්තිඛීලෙ වා නාගදන්තෙ වා ලග්ගෙතුන්ති. අයං ඛුද්දකවත්ථුඛන්ධකෙ ආගතො පාළිපාඨො.

‘‘කථිනන්ති නිස්සෙණිම්පි, තත්ථ අත්ථරිතබ්බකටසාරකකිලඤ්ජානං අඤ්ඤතරම්පි. කථිනරජ්ජුන්ති යාය දුපට්ටචීවරං සිබ්බන්තා කථිනෙ චීවරං විබන්ධන්ති. කථිනං නප්පහොතීති දීඝස්ස භික්ඛුනො පමාණෙන කතං කථිනං ඉත්තරස්ස භික්ඛුනො චීවරං පත්ථරියමානං නප්පහොති, අන්තොයෙව හොති, දණ්ඩකෙ න පාපුණාතීති අත්ථො. දණ්ඩකථිනන්ති තස්ස මජ්ඣෙ ඉත්තරස්ස භික්ඛුනො පමාණෙන අඤ්ඤං නිස්සෙණිං බන්ධිතුං අනුජානාමීති අත්ථො. බිදලකන්ති දණ්ඩකථිනප්පමාණෙන කටසාරකස්ස පරියන්තෙ පටිසංහරිත්වා දුගුණකරණං. සලාකන්ති දුපට්ටචීවරස්ස අන්තරෙ පවෙසනසලාකං. විනන්ධනරජ්ජුන්ති මහානිස්සෙණියා සද්ධිං ඛුද්දකනිස්සෙණිං විනන්ධිතුං රජ්ජුං. විනන්ධනසුත්තකන්ති ඛුද්දකනිස්සෙණියා චීවරං විනන්ධිතුං සුත්තකං. විනන්ධිත්වා චීවරං සිබ්බිතුන්ති තෙන සුත්තකෙන තත්ථ චීවරං විනන්ධිත්වා ¶ සිබ්බෙතුං. විසමා හොන්තීති කාචි ඛුද්දකා හොන්ති, කාචි මහන්තා. කළිම්භකන්ති පමාණසඤ්ඤාකරණං යං කිඤ්චි තාලපණ්ණාදිං. මොඝසුත්තකන්ති වඩ්ඪකීනං දාරූසු කාළසුත්තෙන විය හලිද්දිසුත්තෙන සඤ්ඤාකරණං. අඞ්ගුලියා පටිග්ගණ්හන්තීති සූචිමුඛං අඞ්ගුලියා පටිච්ඡන්ති. පටිග්ගහන්ති අඞ්ගුලිකොසකං. ආවෙසනවිත්ථකං නාම යං කිඤ්චි පාතිචඞ්කොටකාදි. උච්චවත්ථුකන්ති පංසුං ආකිරිත්වා උච්චවත්ථුකං කාතුං අනුජානාමීති අත්ථො. ඔගුම්ඵෙත්වා උල්ලිත්තාවලිත්තං කාතුන්ති ඡදනං ඔධුනිත්වා ඝනදණ්ඩකං කත්වා අන්තො චෙව බහි ච මත්තිකාය ලිම්පිතුන්ති අත්ථො. ගොඝංසිකායාති වෙළුං වා රුක්ඛදණ්ඩකං ¶ වා අන්තො කත්වා තෙන සද්ධිං සංහරිතුන්ති අත්ථො. බන්ධනරජ්ජුන්ති තථා සංහරිතස්ස බන්ධනරජ්ජු’’න්ති අයං අට්ඨකථාපාඨො (චූළව. අට්ඨ. 256).

‘‘අනුවාතං පරිභණ්ඩන්ති කිලඤ්ජාදීසු කරොතීති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. බිදලකන්ති දුගුණකරණසඞ්ඛාතස්ස කිරියාවිසෙසස්ස අධිවචනං. කස්ස දුගුණකරණං? යෙන කිලඤ්ජාදිනා මහන්තං කථිනං අත්ථතං, තස්ස. තඤ්හි දණ්ඩකථිනප්පමාණෙන පරියන්තෙ සංහරිත්වා දුගුණං කාතබ්බං. පටිග්ගහන්ති අඞ්ගුලිකඤ්චුකං. පාති නාම පටිග්ගහසණ්ඨානෙන කතො භාජනවිසෙසො. න සම්මතීති නප්පහොති. නීචවත්ථුකං චිනිතුන්ති බහිකුට්ටස්ස සමන්තතො නීචවත්ථුකං කත්වා චිනිතු’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. චූළවග්ග 3.260-262).

‘‘නිස්සෙණිම්පීති චතූහි දණ්ඩෙහි චීවරප්පමාණෙන ආයතචතුරස්සං කත්වා බද්ධපටලම්පි. එත්ථ හි චීවරකොටියො සමකං බන්ධිත්වා චීවරං යථාසුඛං සිබ්බන්ති. තත්ථ අත්ථරිතබ්බන්ති තස්සා නිස්සෙණියා උපරි චීවරස්ස උපත්ථම්භනත්ථාය අත්ථරිතබ්බං. කථිනසඞ්ඛාතාය නිස්සෙණියා චීවරස්ස බන්ධනකරජ්ජු කථිනරජ්ජූති ¶ මජ්ඣිමපදලොපී සමාසොති ආහ ‘‘යායා’’තිආදි. තත්ථ යස්මා ද්වින්නං පටලානං එකස්මිං අධිකෙ ජාතෙ තත්ථ වලියො හොන්ති, තස්මා දුපට්ටචීවරස්ස පටලද්වයම්පි සමකං කත්වා බන්ධනකරජ්ජු කථිනරජ්ජූති වෙදිතබ්බං. පාළියං (චූළව. 256) කථිනස්ස අන්තො ජීරතීති කථිනෙ බද්ධස්ස චීවරස්ස පරියන්තො ජීරතී’’ති විමතිවිනොදනියං වුත්තං.

‘‘බිදලකං නාම දිගුණකරණසඞ්ඛාතස්ස කිරියාවිසෙසස්ස අධිවචනං. කස්ස දිගුණකරණං? යෙන කිලඤ්ජාදිනා මහන්තං කථිනං අත්ථතං, තස්ස. තඤ්හි දණ්ඩකථිනප්පමාණෙන පරියන්තෙ සංහරිත්වා දිගුණං කාතබ්බං, අඤ්ඤථා ඛුද්දකචීවරස්ස අනුවාතපරිභණ්ඩාදිවිධානකරණෙ හත්ථස්ස ඔකාසො න හොති. සලාකාය සති ද්වින්නං චීවරානං අඤ්ඤතරං ඤත්වා සිබ්බිතාසිබ්බිතං සුඛං පඤ්ඤායති. දණ්ඩකථිනෙ කතෙ න බහූහි සහායෙහි පයොජනං. ‘අසංකුටිත්වා චීවරං සමං හොති, කොණාපි සමා හොන්තී’ති ලිඛිතං, ‘හලිද්දිසුත්තෙන සඤ්ඤාකරණ’න්ති වුත්තත්තා ‘හලිද්දිසුත්තෙන චීවරං සිබ්බෙතුම්පි වට්ටතී’ති සිද්ධං. තත්ථ හි කෙචි අකප්පියසඤ්ඤිනො. පටිග්ගහො නාම අඞ්ගුලිකොසො. පාතීති පටිග්ගහසණ්ඨානං. පටිග්ගහථවිකන්ති ¶ අඞ්ගුලිකොසථවික’’න්ති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. චූළවග්ග 256) ආගතං.

ගහපතිචීවරාදිකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගහපතිචීවරං, යො ඉච්ඡති, පංසුකූලිකො හොතු, යො ඉච්ඡති, ගහපතිචීවරං සාදියතු, ඉතරීතරෙනපාහං, භික්ඛවෙ, සන්තුට්ඨිං වණ්ණෙමී’’ති (මහාව. 337) වචනතො අසමාදින්නධුතඞ්ගො යො භික්ඛු පංසුකූලං ධාරෙතුං ඉච්ඡති, තෙන පංසුකූලිකෙන භවිතබ්බං ¶ . යො පන ගිහීහි දින්නං ගහපතිචීවරං සාදියිතුං ඉච්ඡති, තෙන ගහපතිචීවරසාදියකෙන භවිතබ්බං. සමාදින්නධුතඞ්ගො පන භික්ඛු ‘‘ගහපතිචීවරං පටික්ඛිපාමි, පංසුකූලිකඞ්ගං සමාදියාමී’’ති අධිට්ඨහනතො ගහපතිචීවරං සාදියිතුං න වට්ටති. ගහපතිචීවරන්ති ගහපතීහි දින්නං චීවරං. ඉතරීතරෙනපීති අප්පග්ඝෙනපි මහග්ඝෙනපි යෙන කෙනචීති අත්ථො.

‘‘ඉතරීතරෙනාති ඉතරෙන ඉතරෙන. ඉතර-සද්දො පන අනියමවචනො ද්වික්ඛත්තුං වුච්චමානො යංකිඤ්චි-සද්දෙහි සමානත්ථො හොතීති වුත්තං අප්පග්ඝෙනපි මහග්ඝෙනපි යෙන කෙනචී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.337), ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පාවාරං, අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කොසෙය්යපාවාරං, අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කොජව’’න්ති (මහාව. 337) වචනතො පාවාරාදීනිපි සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටති. තත්ථ පාවාරොති සලොමකො කප්පාසාදිභෙදො. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කොජවන්ති එත්ථ පකතිකොජවමෙව වට්ටති, මහාපිට්ඨියකොජවං න වට්ටති. කොජවන්ති උණ්ණාමයො පාවාරසදිසො. ‘‘මහාපිට්ඨි කොජවන්ති හත්ථිපිට්ඨීසු අත්ථරිතබ්බතාය ‘මහාපිට්ඨිය’න්ති ලද්ධසමඤ්ඤං චතුරඞ්ගුලපුප්ඵං කොජව’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.337) වුත්තං. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.337) ‘‘මහාපිට්ඨියකොජවන්ති හත්ථිපිට්ඨියං අත්ථරිතබ්බතාය ‘මහාපිට්ඨිය’න්ති ලද්ධසමඤ්ඤං උණ්ණාමයත්ථරණ’’න්ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 337) පන ‘‘මහාපිට්ඨියකොජවං නාම අතිරෙකචතුරඞ්ගුලපුප්ඵං කිරා’’ති වුත්තං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කම්බල’’න්ති (මහාව. 338) වචනතො අඩ්ඪකාසියාදීනි මහග්ඝානිපි කම්බලානි වට්ටන්ති ¶ . අඩ්ඪකාසියන්ති එත්ථ කාසීති සහස්සං වුච්චති, තංඅග්ඝනකො කාසියො. අයං පන පඤ්ච සතානි අග්ඝති, තස්මා අඩ්ඪකාසියොති වුත්තො.

ඡචීවරකථායං ¶ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඡ චීවරානි ඛොමං කප්පාසිකං කොසෙය්යං කම්බලං සාණං භඞ්ග’’න්ති (මහාව. 339) වචනතො ඛොමාදීනි ඡ චීවරානි දුකූලාදීනි ඡ අනුලොමචීවරානි ච වට්ටන්ති. තත්ථ ‘‘ඛොමන්ති ඛොමසුත්තෙහි වායිතං ඛොමපට්ටචීවරං. කප්පාසිකන්ති කප්පාසතො නිබ්බත්තසුත්තෙහි වායිතං. කොසෙය්යන්ති කොසකාරකපාණකෙහි නිබ්බත්තසුත්තෙහි වායිතං. කම්බලන්ති උණ්ණාමයචීවරං. සාණන්ති සාණසුත්තෙහි කතචීවරං. භඞ්ගන්ති ඛොමසුත්තාදීනි සබ්බානි, එකච්චානි වා මිස්සෙත්වා කතචීවරං. භඞ්ගම්පි වාකමයමෙවාති කෙචි. දුකූලං පට්ටුණ්ණං සොමාරපටං චීනපටං ඉද්ධිජං දෙවදින්නන්ති ඉමානි පන ඡ චීවරානි එතෙසංයෙව අනුලොමානීති විසුං න වුත්තානි. දුකූලඤ්හි සාණස්ස අනුලොමං වාකමයත්තා. පට්ටුණ්ණදෙසෙ සඤ්ජාතවත්ථං පට්ටුණ්ණං. ‘පට්ටුණ්ණකොසෙය්යවිසෙසො’ති හි අභිධානකොසෙ වුත්තං. සොමාරදෙසෙ චීනදෙසෙ ච ජාතවත්ථානි සොමාරචීනපටානි. පට්ටුණ්ණාදීනි තීණි කොසෙය්යස්ස අනුලොමානි පාණකෙහි කතසුත්තමයත්තා. ඉද්ධිජං එහිභික්ඛූනං පුඤ්ඤිද්ධියා නිබ්බත්තචීවරං, තං ඛොමාදීනං අඤ්ඤතරං හොතීති තෙසං එව අනුලොමං. දෙවතාහි දින්නං චීවරං දෙවදින්නං. කප්පරුක්ඛෙ නිබ්බත්තං ජාලිනියා දෙවකඤ්ඤාය අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස දින්නවත්ථසදිසං, තම්පි ඛොමාදීනංයෙව අනුලොමං හොති තෙසු අඤ්ඤතරභාවතො’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.462-463) වුත්තං.

විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.463) පන ‘‘ඛොමන්ති ඛොමසුත්තෙහි වායිතං ඛොමපටචීවරං, තං වාකමයන්ති වදන්ති. කප්පාසසුත්තෙහි වායිතං කප්පාසිකං. එවං සෙසානිපි. කම්බලන්ති එළකාදීනං ලොමමයසුත්තෙන වායිතං පටං. භඞ්ගන්ති ඛොමසුත්තාදීනි සබ්බානි, එකච්චානි වා මිස්සෙත්වා වායිතං චීවරං, භඞ්ගම්පි වාකමයමෙවාති කෙචි ¶ . දුකූලං පට්ටුණ්ණං සොමාරපටං චීනපටං ඉද්ධිජං දෙවදින්නන්ති ඉමානි ඡ චීවරානි එතෙසඤ්ඤෙව අනුලොමානීති විසුං න වුත්තානි. දුකූලඤ්හි සාණස්ස අනුලොමං වාකමයත්තා. ‘පට්ටුණ්ණං කොසෙය්යවිසෙසො’ති අභිධානකොසෙ වුත්තං. සොමාරදෙසෙ චීනදෙසෙ ච ජාතවත්ථානි සොමාරචීනපටානි. පට්ටුණ්ණාදීනි තීණි ¶ කොසෙය්යස්ස අනුලොමානි පාණකෙහි කතසුත්තමයත්තා. ඉද්ධිජන්ති එහිභික්ඛූනං පුඤ්ඤිද්ධියා නිබ්බත්තචීවරං, කප්පරුක්ඛෙහි නිබ්බත්තං, දෙවදින්නඤ්ච ඛොමාදීනං අඤ්ඤතරං හොතීති තෙසං සබ්බෙසං අනුලොමානී’’ති වුත්තං.

රජනාදිකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඡ රජනානි මූලරජනං ඛන්ධරජනං තචරජනං පත්තරජනං පුප්ඵරජනං ඵලරජන’’න්ති වචනතො ඉමෙසු ඡසු රජනෙසු එකකෙන චීවරං රජිතබ්බං, න ඡකණෙන වා පණ්ඩුමත්තිකාය වා රජිතබ්බං. තාය රජිතචීවරං දුබ්බණ්ණං හොති. ඡරජනානං සරූපං හෙට්ඨා පරික්ඛාරකථායං වුත්තමෙව. තත්ථ ඡකණෙනාති ගොමයෙන. පණ්ඩුමත්තිකායාති තම්බමත්තිකාය. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, රජනං පචිතුං චුල්ලං රජනකුම්භි’’න්ති (මහාව. 344) වචනතො සීතුදකාය චීවරං න රජිතබ්බං. තාය හි රජිතචීවරං දුග්ගන්ධං හොති. තත්ථ සීතුදකාති අපක්කරජනං වුච්චති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, උත්තරාළුම්පං බන්ධිතු’’න්ති වචනතො උත්තරාළුම්පං බන්ධිතුං වට්ටති. තත්ථ උත්තරාළුම්පන්ති වට්ටාධාරකං, රජනකුම්භියා මජ්ඣෙ ඨපෙත්වා තං ආධාරකං පරික්ඛිපිත්වා රජනං පක්ඛිපිතුං අනුජානාමීති අත්ථො. එවඤ්හි කතෙ රජනං න උත්තරති. තත්ථ ‘‘රජනකුම්භියා මජ්ඣෙ ඨපෙත්වාති අන්තොරජනකුම්භියා මජ්ඣෙ ඨපෙත්වා. එවං වට්ටාධාරකෙ අන්තොරජනකුම්භියා පක්ඛිත්තෙ මජ්ඣෙ උදකං තිට්ඨති, වට්ටාධාරකතො බහි සමන්තා අන්තොකුම්භියං රජනච්ඡල්ලි. පක්ඛිපිතුන්ති ¶ රජනච්ඡල්ලිං පක්ඛිපිතු’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.344) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.344) පන ‘‘එවඤ්හි කතෙති වට්ටාධාරස්ස අන්තො රජනොදකං, බහි ඡල්ලිකඤ්ච කත්වා වියොජනෙ කතෙ. න උත්තරතීති කෙවලං උදකතො ඵෙණුට්ඨානාභාවා න උත්තරතී’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 344) පන ‘‘ගොමයෙ ආපත්ති නත්ථි, විරූපත්තා වාරිතං. කුඞ්කුමපුප්ඵං න වට්ටතීති වදන්තී’’ති වුත්තං.

‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, උදකෙ වා නඛපිට්ඨිකාය වා ථෙවකං දාතු’’න්ති (මහාව. 344) වචනතො තථා කත්වා රජනස්ස පක්කාපක්කභාවො ජානිතබ්බො. තත්ථ උදකෙ වා නඛපිට්ඨිකාය වාති සචෙ පරිපක්කං හොති, උදකපාතියා දින්නො ථෙවො සහසා න විසරති, නඛපිට්ඨියම්පි අවිසරන්තො තිට්ඨති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, රජනුළුඞ්කං දණ්ඩකථාලක’’න්ති (මහාව. 344) වචනතො ¶ රජනස්ස ඔලොකනකාලෙ කුම්භියා රක්ඛණත්ථං උළුඞ්කදණ්ඩකථාලිකානි ඉච්ඡිතබ්බානි. තත්ථ රජනුළුඞ්කන්ති රජනඋළුඞ්කං. දණ්ඩකථාලකන්ති දණ්ඩමෙව දණ්ඩකං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, රජනකොලම්බං රජනඝට’’න්ති (මහාව. 344) වචනතො තානිපි ඉච්ඡිතබ්බානි. තත්ථ රජනකොලම්බන්ති රජනකුණ්ඩං. තත්ථ රජනකුණ්ඩන්ති පක්කරජනට්ඨපනකං මහාඝටං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, රජනදොණික’’න්ති (මහාව. 344) වචනතො පාතියම්පි පත්තෙ චීවරෙ මද්දන්තෙ චීවරස්ස පරිභිජ්ජනතො චීවරරක්ඛණත්ථං රජනදොණිකා ඉච්ඡිතබ්බා. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තිණසන්ථරක’’න්ති (මහාව. 344) වචනතො ඡමාය චීවරෙ පත්ථරියමානෙ චීවරස්ස පංසුකිතත්තා තතො රක්ඛණත්ථං තිණසන්ථරං කාතබ්බං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, චීවරවංසං චීවරරජ්ජු’’න්ති (මහාව. 344) වචනතො තිණසන්ථාරකෙ උපචිකාදීහි ඛජ්ජමානෙ චීවරවංසෙ වා චීවරරජ්ජුයා ¶ වා චීවරං පත්ථරිතබ්බං මජ්ඣෙන චීවරෙ ලග්ගිතෙ රජනස්ස උභතො ගළිතත්තා.

‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කණ්ණෙ බන්ධිතු’’න්ති (මහාව. 344) වචනතො කණ්ණෙ බන්ධිතබ්බං චීවරස්ස කණ්ණෙ බන්ධියමානෙ කණ්ණස්ස ජිණ්ණත්තා. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කණ්ණසුත්තක’’න්ති (මහාව. 344) වචනතො කණ්ණසුත්තකෙන බන්ධිතබ්බං එවං බන්ධන්තෙ රජනස්ස එකතො ගළිතත්තා. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සම්පරිවත්තකං සම්පරිවත්තකං රජෙතුං, න ච අච්ඡින්නෙ ථෙවෙ පක්කමිතු’’න්ති (මහාව. 344) වචනතො තථා රජිතබ්බං. යාව රජනබින්දු ගළිතං න ඡිජ්ජති, තාව න අඤ්ඤත්ර ගන්තබ්බං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, උදකෙ ඔසාරෙතු’’න්ති (මහාව. 344) වචනතො පත්ථින්නං චීවරං උදකෙ ඔසාරෙතබ්බං. තත්ථ පත්ථින්නන්ති අතිරජිතත්තා ථද්ධං. උදකෙ ඔසාරෙතුන්ති උදකෙ පක්ඛිපිත්වා ඨපෙතුං. රජනෙ පන නික්ඛන්තෙ තං උදකං ඡඩ්ඩෙත්වා චීවරං මද්දිතබ්බං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පාණිනා ආකොටෙතු’’න්ති (මහාව. 344) වචනතො ඵරුසං චීවරං පාණිනා ආකොටෙතබ්බං. ‘‘න, භික්ඛවෙ, අච්ඡින්නකානි චීවරානි ධාරෙතබ්බානි, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 344) වචනතො අච්ඡින්නකානි චීවරානි දන්තකාසාවානි න ධාරෙතබ්බානි. තත්ථ දන්තකාසාවානීති එකං වා ද්වෙ වා වාරෙ රජිත්වා දන්තවණ්ණානි ධාරෙන්ති.

අතිරෙකචීවරකථායං ¶ ‘‘න, භික්ඛවෙ, අතිරෙකචීවරං ධාරෙතබ්බං, යො ධාරෙය්ය, යථාධම්මො කාරෙතබ්බො’’ති (මහාව. 347) වචනතො නිට්ඨිතචීවරස්මිං උබ්භතස්මිං කථිනෙ දසාහතො පරං අතිරෙකචීවරං ධාරෙන්තස්ස නිස්සග්ගියං පාචිත්තියං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, දසාහපරමං අතිරෙකචීවරං ධාරෙතු’’න්ති (මහාව. 347) වචනතො උබ්භතෙපි කථිනෙ දසාහබ්භන්තරෙ ¶ ධාරෙන්තස්ස අත්ථතකථිනානං අනුබ්භතෙපි කථිනෙ පඤ්චමාසබ්භන්තරෙ තතො පරම්පි දසාහබ්භන්තරෙ අනත්ථතකථිනානම්පි දසාහබ්භන්තරෙ අතිරෙකචීවරං අනාපත්ති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අතිරෙකචීවරං විකප්පෙතු’’න්ති (මහාව. 347) වචනතො දසාහතො පරං විකප්පෙත්වා අතිරෙකචීවරං ධාරෙතුං වට්ටති. කිත්තකං පන චීවරං විකප්පෙතබ්බන්ති? ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ආයාමෙන අට්ඨඞ්ගුලං සුගතඞ්ගුලෙන චතුරඞ්ගුලවිත්ථතං පච්ඡිමං චීවරං විකප්පෙතු’’න්ති (මහාව. 358) වචනතො සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන සුගතඞ්ගුලෙන අට්ඨඞ්ගුලායාමං චතුරඞ්ගුලවිත්ථාරං චීවරං විකප්පෙතුං වට්ටති. තත්ථ සුගතඞ්ගුලං නාම මජ්ඣිමපුරිසඞ්ගුලසඞ්ඛාතෙන වඩ්ඪකීඅඞ්ගුලෙන තිවඞ්ගුලං හොති, මනුස්සානං පකතිඅඞ්ගුලෙන අඩ්ඪපඤ්චකඞ්ගුලං, තස්මා දීඝතො වඩ්ඪකීහත්ථෙන එකහත්ථං පකතිහත්ථෙන දියඩ්ඪහත්ථං විත්ථාරතො වඩ්ඪකීහත්ථෙන විදත්ථිප්පමාණං පකතිහත්ථෙන ඡළඞ්ගුලාධිකවිදත්ථිප්පමාණං පච්ඡිමං චීවරං විකප්පෙතුං වට්ටති, තතො ඌනප්පමාණං න වට්ටති, අධිකප්පමාණං පන වට්ටතීති දට්ඨබ්බං.

අට්ඨවරකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වස්සිකසාටිකං ආගන්තුකභත්තං ගමිකභත්තං ගිලානභත්තං ගිලානුපට්ඨාකභත්තං ගිලානභෙසජ්ජං ධුවයාගුං භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස උදකසාටික’’න්ති වචනතො ඉමානි අට්ඨ දානානි සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටති. තත්ථ නික්ඛිත්තචීවරා හුත්වා කායං ඔවස්සන්තානං භික්ඛූනං නග්ගියං අසුචි ජෙගුච්ඡං පටිකූලං හොති, තස්මා වස්සිකසාටිකා අනුඤ්ඤාතා. ආගන්තුකො භික්ඛු න වීථිකුසලො හොති, න ගොචරකුසලො, කිලන්තො පිණ්ඩාය චරති, තස්මා ආගන්තුකභත්තං අනුඤ්ඤාතං, ගමිකො භික්ඛු අත්තනො භත්තං පරියෙසමානො සත්ථා වා විහායිස්සති ¶ , යත්ථ වා වාසං ගන්තුකාමො භවිස්සති, තත්ථ විකාලෙන උපගච්ඡිස්සති, කිලන්තො අද්ධානං ගමිස්සති, තස්මා ගමිකභත්තං. ගිලානස්ස භික්ඛුනො සප්පායානි භොජනානි අලභන්තස්ස ආබාධො වා අභිවඩ්ඪිස්සති, කාලකිරියා වා භවිස්සති, තස්මා ගිලානභත්තං. ගිලානුපට්ඨාකො භික්ඛු අත්තනො භත්තං පරියෙසමානො ගිලානස්ස උස්සූරෙ භත්තං නීහරිස්සති, තස්මා ගිලානුපට්ඨාකභත්තං. ගිලානස්ස භික්ඛුනො සප්පායානි භෙසජ්ජානි අලභන්තස්ස ¶ ආබාධො වා අභිවඩ්ඪිස්සති, කාලකිරියා වා භවිස්සති, තස්මා ගිලානභෙසජ්ජං. යස්මා භගවතා අන්ධකවින්දෙ දසානිසංසෙ සම්පස්සමානෙන යාගු අනුඤ්ඤාතා, තස්මා ධුවයාගු. යස්මා මාතුගාමස්ස නග්ගියං අසුචි ජෙගුච්ඡං පටිකූලං හොති, තස්මා භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස උදකසාටිකා අනුඤ්ඤාතා.

නිසීදනාදිකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කායගුත්තියා චීවරගුත්තියා සෙනාසනගුත්තියා නිසීදන’’න්ති (මහාව. 353) වචනතො කායාදීනං අසුචිමුච්චනාදිතො ගොපනත්ථාය නිසීදනං ධාරෙතුං වට්ටති. තස්ස විධානං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යාවමහන්තං පච්චත්ථරණං ආකඞ්ඛති, තාවමහන්තං පච්චත්ථරණං කාතු’’න්ති වචනතො අතිඛුද්දකෙන නිසීදනෙන සෙනාසනස්ස අගොපනත්තා මහන්තම්පි පච්චත්ථරණං කාතුං වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යස්ස කණ්ඩු වා පීළකා වා අස්සාවො වා ථුල්ලකච්ඡු වා ආබාධො, කණ්ඩුපටිච්ඡාදි’’න්ති වචනතො ඊදිසෙසු ආබාධෙසු සන්තෙසු චීවරාදිගුත්තත්ථාය කණ්ඩුපටිච්ඡාදි වට්ටති. තත්ථ පමාණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ ¶ , මුඛපුඤ්ඡනචොළ’’න්ති (මහාව. 355) වචනතො මුඛසොධනත්ථාය මුඛපුඤ්ඡනචොළං වට්ටති. තම්පි හෙට්ඨා වුත්තමෙව. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පරික්ඛාරචොළක’’න්ති වචනතො තිචීවරෙ පරිපුණ්ණෙ පරිස්සාවනථවිකාදීහි අත්ථෙ සති පරික්ඛාරචොළං වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තිචීවරං අධිට්ඨාතුං න විකප්පෙතුං, වස්සිකසාටිකං වස්සානං චාතුමාසං අධිට්ඨාතුං තතො පරං විකප්පෙතුං, නිසීදනං අධිට්ඨාතුං න විකප්පෙතුං, පච්චත්ථරණං අධිට්ඨාතුං න විකප්පෙතුං, කණ්ඩුපටිච්ඡාදිං යාව ආබාධා අධිට්ඨාතුං තතො පරං විකප්පෙතුං, මුඛපුඤ්ඡනචොළං අධිට්ඨාතුං න විකප්පෙතුං, පරික්ඛාරචොළං අධිට්ඨාතුං න විකප්පෙතු’’න්ති (මහාව. 358) වචනතො වුත්තනයෙන අධිට්ඨානඤ්ච විකප්පනා ච කාතබ්බා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන හෙට්ඨා වුත්තොව.

58. අධම්මකම්මකථායං ¶ න, භික්ඛවෙ…පෙ… දුක්කටස්සාති ඉදං ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ සඞ්ඝමජ්ඣෙ අධම්මකම්මං කරොන්ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – න, භික්ඛවෙ, අධම්මකම්මං කාතබ්බං, යො කරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 154) ඉමං උපොසථක්ඛන්ධකෙ ආගතපාඨං සන්ධාය වුත්තං. අනුජානාමි…පෙ… පටික්කොසිතුන්ති තථෙව ආගතං ‘‘භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අධම්මකම්මෙ කයිරමානෙ පටික්කොසිතු’’න්ති ඉමං. තත්ථ කරොන්තියෙවාති පඤ්ඤත්තම්පි සික්ඛාපදං මද්දිත්වා අධම්මකම්මං කරොන්තියෙවාති අත්ථො. ‘‘අනුජානාමි…පෙ… පටික්කොසිතු’’න්ති එවං අධම්මකම්මෙ කයිරමානෙ සති ‘‘පෙසලෙහි භික්ඛූහි තං අධම්මකම්මං අකතං, කම්මං දුක්කටං කම්මං පුන කාතබ්බ’’න්ති එවං පටික්කොසිතබ්බං, න තුණ්හීභාවෙන ඛමිතබ්බන්ති ¶ අත්ථො. ඉති වචනතොති ඉදං පන පුබ්බපාඨං ගහෙත්වා ඉති වචනතො. අධම්මකම්මං න කාතබ්බන්ති අපරපාඨං ගහෙත්වා ඉති වචනතො කයිරමානඤ්ච අධම්මකම්මං භික්ඛූහි නිවාරෙතබ්බන්ති ද්විධා යොජනා කාතබ්බා.

නිවාරෙන්තෙහි චාතිආදි පන ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන පෙසලා භික්ඛූ ඡබ්බග්ගියෙහි භික්ඛූහි අධම්මකම්මෙ කයිරමානෙ පටික්කොසන්ති, ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ ලභන්ති ආඝාතං, ලභන්ති අප්පච්චයං, වධෙන තජ්ජෙන්ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, දිට්ඨිම්පි ආවිකාතු’’න්ති (මහාව. 154) පාඨඤ්ච ‘‘තෙසංයෙව සන්තිකෙ දිට්ඨිං ආවිකරොන්ති, ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ ලභන්ති ආඝාතං, ලභන්ති අප්පච්චයං, වධෙන තජ්ජෙන්ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, චතූහි පඤ්චහි පටික්කොසිතුං, ද්වීහි තීහි දිට්ඨිං ආවිකාතුං, එකෙන අධිට්ඨාතුං න මෙතං ඛමතී’’ති ඉමෙ පාඨෙ සන්ධාය වුත්තං. වචනතොති ඉදං පන පාළියං තීණි සම්පදානානි ගහෙත්වා තීහි කිරියාපදෙහි විසුං විසුං යොජෙතබ්බං. සබ්බඤ්චෙතං අනුපද්දවත්ථාය වුත්තං, න ආපත්තිසබ්භාවතොති යොජනා. කථං අනුපද්දවසම්භවොති? නිග්ගහකම්මං කාතුං අසක්කුණෙය්යභාවතො, අඤ්ඤස්ස උපද්දවස්ස ච නිවාරණතො. තෙන වුත්තං වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 154) ‘‘තෙසං අනුපද්දවත්ථායාති සඞ්ඝො සඞ්ඝස්ස කම්මං න කරොති, අඤ්ඤොපි උපද්දවො බහූනං හොති, තස්මා වුත්ත’’න්ති.

59. ඔකාසකතකථායං ¶ න, භික්ඛවෙ, අනොකාසකතොතිආදි ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ අනොකාසකතං ¶ භික්ඛුං ආපත්තියා චොදෙන්ති. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං – න, භික්ඛවෙ, අනොකාසකතො භික්ඛු ආපත්තියා චොදෙතබ්බො, යො චොදෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඔකාසං කාරාපෙත්වා ආපත්තියා චොදෙතුං, කරොතු ආයස්මා ඔකාසං, අහං තං වත්තුකාමො’’ති (මහාව. 153) ඉදං පාඨං සන්ධාය වුත්තං. අධිප්පායෙසු චාවනාධිප්පායොති, සාසනතො චාවෙතුකාමො. අක්කොසාධිප්පායොති පරං අක්කොසිතුකාමො පරිභාසිතුකාමො. කම්මාධිප්පායොති තජ්ජනීයාදිකම්මං කත්තුකාමො. වුට්ඨානාධිප්පායොති ආපත්තිතො වුට්ඨාපෙතුකාමො. උපොසථප්පවාරණට්ඨපනාධිප්පායොති උපොසථං, පවාරණං වා ඨපෙතුකාමො. අනුවිජ්ජනාධිප්පායොති උපපරික්ඛිතුකාමො. ධම්මකථාධිප්පායොති ධම්මං දෙසෙතුකාමො. ඉති පරං චොදෙන්තානං භික්ඛූනං අධිප්පායභෙදො අනෙකවිධො හොතීති අත්ථො. පුරිමෙසු චතූසු අධිප්පායෙසූති චාවනාධිප්පායඅක්කොසාධිප්පායකම්මාධිප්පායවුට්ඨානාධිප්පායෙසු ඔකාසං අකාරාපෙන්තස්ස දුක්කටං. කාරාපෙත්වාපි සම්මුඛා චොදෙන්තස්ස යථානුරූපං සඞ්ඝාදිසෙසපාචිත්තියදුක්කටානි, අසම්මුඛා පන දුක්කටමෙවාති අයමෙත්ථ පිණ්ඩත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

‘‘ඨපනක්ඛෙත්තං පන ජානිතබ්බ’’න්ති වත්වා තං දස්සෙන්තො ‘‘සුණාතු මෙ’’තිආදිමාහ. අනුවිජ්ජකස්ස අනුවිජ්ජනාධිප්පායෙන වදන්තස්ස ඔකාසකම්මං නත්ථීති යොජනා. ධම්මකථිකස්ස අනොදිස්ස කම්මං කථෙන්තස්ස ඔකාසකම්මං නත්ථි. සචෙ පන ඔදිස්ස කථෙති, ආපත්ති, තස්මා තං දස්සෙත්වා ගන්තබ්බන්ති යොජෙතබ්බං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

60. සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනකථායං ¶ ‘‘මාතාපිතරොති ඛො, භික්ඛවෙ, වදමානෙ කිං වදෙය්යාම. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මාතාපිතූනං දාතුං, න ච, භික්ඛවෙ, සද්ධාදෙය්යං විනිපාතෙතබ්බං, යො විනිපාතෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 361) වචනතො දායකෙහි සද්ධාය භික්ඛුස්ස දින්නං විනිපාතෙත්වා ගිහීනං දාතුං න වට්ටති. ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, සද්ධාදෙය්යන්ති ¶ එත්ථ සෙසඤාතීනං දෙන්තො විනිපාතෙතියෙව. මාතාපිතරො පන සචෙ රජ්ජෙ ඨිතාපි පත්ථයන්ති, දාතබ්බ’’න්ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 361) වුත්තත්තා භාතුභගිනීආදීනං ඤාතකානම්පි දාතුං න වට්ටති. වුත්තඤ්හි ආචරියධම්මසිරිත්ථෙරෙන ඛුද්දසික්ඛායං –

‘‘න ලබ්භං විනිපාතෙතුං, සද්ධාදෙය්යඤ්ච චීවරං;

ලබ්භං පිතූනං සෙසානං, ඤාතීනම්පි න ලබ්භතී’’ති.

කයවික්කයසමාපත්තිසික්ඛාපදවණ්ණනායම්පි ‘‘මාතරං පන පිතරං වා ‘ඉමං දෙහී’ති වදතො විඤ්ඤත්ති න හොති, ‘ඉමං ගණ්හාහී’ති වදතො සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනං න හොති. අඤ්ඤාතකං ‘ඉමං දෙහී’ති වදතො විඤ්ඤත්ති හොති, ‘ඉමං ගණ්හාහී’ති වදතො සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනං හොති. ‘ඉමිනා ඉමං දෙහී’ති කයවික්කයං ආපජ්ජතො නිස්සග්ගියං හොතී’’ති අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.595) වුත්තං. තත්ථ ‘‘සෙසඤාතකෙසු සද්ධාදෙය්යවිනිපාතසම්භවතො තදභාවට්ඨානම්පි දස්සෙතුං ‘මාතරං පන පිතරං වා’ති වුත්ත’’න්ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.593-595) වුත්තං.

61. සන්තරුත්තරකථායං අන්තර-සද්දො මජ්ඣවාචකො. වසති සීලෙනාති වාසකො, ‘‘අන්තරෙ වාසකො අන්තරවාසකො’’ති ¶ වත්තබ්බෙ ‘‘රූපභවො රූප’’න්තිආදීසු විය උත්තරපදලොපීසමාසවසෙන ‘‘අන්තරො’’ති වුත්තො. උත්තරසද්දො උපරිවාචකො, ආභුසො සජ්ජතීති ආසඞ්ගො, ‘‘උත්තරෙ ආසඞ්ගො උත්තරාසඞ්ගො’’ති වත්තබ්බෙ වුත්තනයෙන ‘‘උත්තරො’’ති වුත්තො, අන්තරො ච උත්තරො ච අන්තරුත්තරා, සහ අන්තරුත්තරෙහි යො වත්තතීති සන්තරුත්තරො, සහපුබ්බපදභින්නාධිකරණද්විපදබහුබ්බීහිසමාසො. අථ වා සහ අන්තරෙන ච උත්තරෙන ච යො වත්තතීති සන්තරුත්තරො, තිපදබහුබ්බීහිසමාසො. සඞ්ඝාටිං ඨපෙත්වා අන්තරවාසකඋත්තරාසඞ්ගමත්තධරො හුත්වා ගාමො න පවිසිතබ්බොති අත්ථො. ‘‘පරිබ්බාජකමදක්ඛි තිදණ්ඩකෙනා’’තිආදීසු විය ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ චෙතං කරණවචනං, තස්මා අන්තරවාසකං තිමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙන්තෙන පරිමණ්ඩලං නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා සඞ්ඝාටිඤ්ච උත්තරාසඞ්ගඤ්ච දිගුණං කත්වා පාරුපිත්වා ගාමො පවිසිතබ්බො.

62. චීවරනික්ඛෙපකථායං ¶ සංහරීයතෙති සඞ්ඝාටි, තස්සා සඞ්ඝාටියා, භාවයොගෙ කම්මත්ථෙ ඡට්ඨී. නික්ඛෙපායාති ඨපනාය, සඞ්ඝාටිං අග්ගහෙත්වා විහාරෙ ඨපෙත්වා ගමනාය පඤ්ච කාරණානි හොන්තීති අත්ථො. ගිලානො වා හොතීති ගහෙත්වා ගන්තුං අසමත්ථො ගිලානො වා හොති. වස්සිකසඞ්කෙතං වා හොතීති ‘‘වස්සිකකාලො අය’’න්ති සඞ්කෙතං වා කතං හොති. නදීපාරගතං වා හොතීති නදියා පාරං ගන්ත්වා භුඤ්ජිතබ්බං හොති. අග්ගළගුත්තිවිහාරො වා හොතීති අග්ගළං දත්වාපි දාතබ්බො සුගුත්තවිහාරො වා හොති. අත්ථතකථිනං වා හොතීති තස්මිං විහාරෙ කථිනං අත්ථතං වා හොති අත්ථතකථිනානං අසමාදානචාරසම්භවතො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. ආරඤ්ඤිකස්ස පන විහාරො න සුගුත්තො හොතීති ¶ අප්පභික්ඛුකත්තා චොරාදීනං ගමනට්ඨානතො ච. භණ්ඩුක්ඛලිකායාති චීවරාදිට්ඨපනභණ්ඩුක්ඛලිකාය. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යං.

63. සත්ථකම්මවත්ථිකම්මකථායං සත්ථකම්මං වා වත්ථිකම්මං වාති එත්ථ යෙන කෙනචි සත්ථාදිනා ඡින්දනාදි සත්ථකම්මං නාම හොති. යෙන කෙනචි චම්මාදිනා වත්ථිපීළනං වත්ථිකම්මං නාම. ‘‘සම්බාධෙ දහනකම්මං පටික්ඛෙපාභාවා වට්ටතී’’ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.279). විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.279) පන ‘‘වත්ථිපීළනන්ති යථා වත්ථිගතතෙලාදි අන්තොසරීරෙ ආරොහන්ති, එවං හත්ථෙන වත්ථිමද්දන’’න්ති වුත්තං.

වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 279) පන ‘‘සම්බාධෙති වච්චමග්ගෙ, භික්ඛුස්ස භික්ඛුනියා ච පස්සාවමග්ගෙපි අනුලොමතො දහනං පටික්ඛෙපාභාවා වට්ටති. සත්ථවත්ථිකම්මානුලොමතො න වට්ටතීති චෙ? න, පටික්ඛිත්තපටික්ඛෙපා, පටික්ඛිපිතබ්බස්ස තප්පරමතාදීපනතො. කිං වුත්තං හොති? පුබ්බෙ පටික්ඛිත්තම්පි සත්ථකම්මං සම්පිණ්ඩෙත්වා පච්ඡා ‘න, භික්ඛවෙ…පෙ… ථුල්ලච්චයස්සා’ති ද්වික්ඛත්තුං සත්ථකම්මස්ස පරික්ඛෙපො කතො. තෙන සම්බාධස්ස සාමන්තා ද්වඞ්ගුලං පටික්ඛිපිතබ්බං නාම සත්ථවත්ථිකම්මතො උද්ධං නත්ථීති දස්සෙති. කිඤ්ච භිය්යො – පුබ්බෙ සම්බාධෙයෙව සත්ථකම්මං පටික්ඛිත්තං, පච්ඡා සම්බාධස්ස සාමන්තා ද්වඞ්ගුලම්පි පටික්ඛිත්තං ¶ , තස්මා තස්සෙව පටික්ඛෙපො, නෙතරස්සාති සිද්ධං. එත්ථ ‘සත්ථං නාම සත්ථහාරකං වාස්ස පරියෙසෙය්යා’තිආදීසු (පාරා. 167) විය යෙන ඡින්දති, තං සබ්බං. තෙන වුත්තං ‘කණ්ටකෙන වා’තිආදි. ඛාරුදානං පනෙත්ථ භික්ඛුනීවිභඞ්ගෙ පසාඛෙ පමුඛෙ අනුඤ්ඤාතන්ති වෙදිතබ්බං, එකෙ පන ‘සත්ථකම්මං වා’ති ¶ පාඨං විකප්පෙත්වා වත්ථිකම්මං කරොන්ති. වත්ථීති කිං? අග්ඝිකා වුච්චති, තාය ඡින්දනං වත්ථිකම්මං නාමාති ච අත්ථං වණ්ණයන්ති, තෙ ‘සත්ථහාරකං වාස්ස පරියෙසෙය්යා’ති ඉමස්ස පදභාජනීයං දස්සෙත්වා පටික්ඛිපිතබ්බා. අණ්ඩවුද්ධීති වාතණ්ඩකා, ආදානවත්තීති අනාහවත්තී’’ති වුත්තං. සෙසං අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

64. නහාපිතපුබ්බකථායං නහාපිතො පුබ්බෙති නහාපිතපුබ්බො, පුබ්බෙ නහාපිතො හුත්වා ඉදානි භික්ඛුභූතොති අත්ථො. තෙන නහාපිතපුබ්බෙන භික්ඛුනා. ඛුරභණ්ඩන්ති ඛුරාදිනහාපිතභණ්ඩං, ‘‘ලද්ධාතපත්තො රාජකුමාරො’’තිආදීසු විය උපලක්ඛණනයොයං. ‘‘න, භික්ඛවෙ, පබ්බජිතෙන අකප්පියං සමාදපෙතබ්බං, යො සමාදපෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. න ච, භික්ඛවෙ, නහාපිතපුබ්බෙන ඛුරභණ්ඩං පරිහරිතබ්බං, යො පරිහරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 303) ච ද්විධා පඤ්ඤත්ති, තස්මා නහාපිතපුබ්බෙන වා අනහාපිතපුබ්බෙන වා පබ්බජිතෙන නාම අකප්පියසමාදපනං න කාතබ්බං. නහාපිතපුබ්බෙන පන භික්ඛුනා ඛුරෙන අභිලක්ඛිතං ඛුරභණ්ඩං, ඛුරභණ්ඩඛුරකොසනිසිතපාසාණඛුරථවිකාදයො න පරිහරිතබ්බා එව. සෙසං අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 300) පන ‘‘න, භික්ඛවෙ, පබ්බජිතෙන අකප්පියෙ සමාදපෙතබ්බන්ති වුත්තත්තා අනුපසම්පන්නස්සපි න කෙවලං දසසු එව සික්ඛාපදෙසු, අථ ඛො යං භික්ඛුස්ස න කප්පති, තස්මිම්පීති අධිප්පායො’’ති වුත්තං.

65. දසභාගකථායං සඞ්ඝිකානීති සඞ්ඝසන්තකානි බීජානි. පුග්ගලිකායාති පුග්ගලස්ස සන්තකාය භූමියා. භාගං දත්වාති ¶ මූලභාගසඞ්ඛාතං දසමභාගං භූමිසාමිකානං දත්වා. පරිභුඤ්ජිතබ්බානීති තෙසං බීජානං ඵලානි රොපකෙහි පරිභුඤ්ජිතබ්බානීති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව ¶ . ඉදං කිර ජම්බුදීපෙ පොරාණකචාරිත්තන්ති ආදිකප්පකාලෙ පඨමකප්පිකා මනුස්සා බොධිසත්තං මහාසම්මතං නාම රාජානං කත්වා සබ්බෙපි අත්තනො අත්තනො තණ්ඩුලඵලසාලිඛෙත්තතො පවත්තතණ්ඩුලඵලානි දස කොට්ඨාසෙ කත්වා එකං කොට්ඨාසං භූමිසාමිකභූතස්ස මහාසම්මතරාජිනො දත්වා පරිභුඤ්ජිංසු. තතො පට්ඨාය ජම්බුදීපිකානං මනුස්සානං චාරිතත්තා වුත්තං. තෙනෙව සාරත්ථදීපනීනාමිකායම්පි විනයටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 304) ‘‘දසභාගං දත්වාති දසමභාගං දත්වා. තෙනෙවාහ ‘දස කොට්ඨාසෙ කත්වා එකො කොට්ඨාසො භූමිසාමිකානං දාතබ්බො’ති’’ වුත්තං.

66. පාථෙය්යකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ’’තිආදි භද්දියනගරෙ අමිතපරිභොගභූතෙන මෙණ්ඩකසෙට්ඨිනා අභියාචිතො හුත්වා අනුඤ්ඤාතං, ඉධ පන පඨමං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්ච ගොරසෙ ඛීරං දධිං තක්කං නවනීතං සප්පි’’න්ති (මහාව. 299) පඤ්ච ගොරසා අනුඤ්ඤාතා. තතො පරං සෙට්ඨිනො අභියාචනානුරූපං වත්වා අනුජානිතුං ‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, මග්ගා කන්තාරා’’තිආදිමාහ. සෙසං අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. තථා අලභන්තෙන අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතට්ඨානතො යාචිත්වාපි ගහෙතබ්බන්ති එතෙන එවරූපෙසු කාලෙසු විඤ්ඤත්තිපච්චයා දොසො නත්ථීති දස්සෙති. ‘‘එකදිවසෙන ගමනීයෙ මග්ගෙ එකභත්තත්ථාය පරියෙසිතබ්බ’’න්ති වුත්තත්තා පන තතො උපරි යාචනං න වට්ටතීති දස්සිතං. ‘‘දීඝෙ අද්ධානෙ’’තිආදිනා සචෙ මාසගමනීයෙ ¶ මග්ගෙ සත්තාහගමනීයො එව කන්තාරො හොති, තත්ථ සත්තාහයාපනීයමත්තමෙව පාථෙය්යං පරියෙසිතබ්බං, තතො පරං පිණ්ඩචාරිකාදිවසෙන සුභික්ඛසුලභපිණ්ඩමග්ගත්තා න පරියෙසිතබ්බන්ති.

67. මහාපදෙසකථායං මහාපදෙසා නාම අප්පටික්ඛිත්තා ද්වෙ, අනනුඤ්ඤාතා ද්වෙති චත්තාරොති දස්සෙන්තො ‘‘යං භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තෙසු අප්පටික්ඛිත්තෙපි අකප්පියානුලොමකප්පියානුලොමවසෙන ද්වෙ, තථා අනනුඤ්ඤාතෙපීති.

තත්ථ ¶ ‘‘පරිමද්දන්තාති උපපරික්ඛන්තා. පට්ටණ්ණුදෙසෙ සඤ්ජාතවත්ථං පට්ටුණ්ණං. ‘පට්ටුණ්ණං කොසෙය්යවිසෙසො’ති හි අභිධානකොසෙ වුත්තං. චීනදෙසෙ සොමාරදෙසෙ ච සඤ්ජාතවත්ථානි චීනසොමාරපටානි. පට්ටුණ්ණාදීනි තීණි කොසෙය්යස්ස අනුලොමානි පාණකෙහි කතසුත්තමයත්තා. ඉද්ධිමයං එහිභික්ඛූනං පුඤ්ඤිද්ධියා නිබ්බත්තචීවරං, තං ඛොමාදීනං අඤ්ඤතරං හොතීති තෙසංයෙව අනුලොමං. දෙවතාහි දින්නචීවරං දෙවදත්තියං, තං කප්පරුක්ඛෙ නිබ්බත්තං ජාලිනියා දෙවකඤ්ඤාය අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස දින්නවත්ථසදිසං, තම්පි ඛොමාදීනංයෙව අනුලොමං හොති තෙසු අඤ්ඤතරභාවතො. ද්වෙ පටානි දෙසනාමෙන වුත්තානීති තෙසං සරූපදස්සනමත්තමෙතං, නාඤ්ඤනිවත්තනපදං පට්ටුණ්ණපට්ටස්සපි දෙසනාමෙනෙව වුත්තත්තා. තුම්බාති තීණි භාජනානි. ඵලකතුම්බො ලාබුආදි. උදකතුම්බො උදකුක්ඛිපනකුටකො. කිලඤ්ජච්ඡත්තන්ති වෙළුවිලීවෙහි වායිත්වා කතඡත්ත’’න්ති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.305) වුත්තං.

‘‘යාවකාලිකපක්කානන්ති ¶ පක්කෙ සන්ධාය වුත්තං. ආමානි පන අනුපසම්පන්නෙහි සීතුදකෙ මද්දිත්වා පරිස්සාවෙත්වා දින්නපානං පච්ඡාභත්තම්පි කප්පති එව. අයඤ්ච අත්ථො මහාඅට්ඨකථායං සරූපතො අවුත්තොති ආහ ‘කුරුන්දියං පනා’තිආදි. උච්ඡුරසො නිකසටොති ඉදං පාතබ්බතාසාමඤ්ඤෙන යාමකාලිකකථායං වුත්තං, තං පන සත්තාහකාලිකමෙවාති ගහෙතබ්බං. ඉමෙ චත්තාරො රසාති ඵලපත්තපුප්ඵඋච්ඡුරසා චත්තාරො’’ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.300) වුත්තං. ‘‘ද්වෙ පටා දෙසනාමෙනෙවාති චීනපටසොමාරපටානි. තීණීති පට්ටුණ්ණෙන සහ තීණි. ඉද්ධිමයං එහිභික්ඛූනං නිබ්බත්තං. දෙවදත්තියං අනුරුද්ධත්ථෙරෙන ලද්ධ’’න්ති වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 305).

සංසට්ඨකථායං තදහුපටිග්ගහිතං කාලෙ කප්පතීතිආදි සබ්බං සම්භින්නරසං සන්ධාය වුත්තං. සචෙ හි ඡල්ලිම්පි අපනෙත්වා සකලෙනෙව නාළිකෙරඵලෙන සද්ධිං පානකං පටිග්ගහිතං හොති, නාළිකෙරං අපනෙත්වා තං විකාලෙපි කප්පති. උපරි සප්පිපිණ්ඩං ඨපෙත්වා සීතලපායාසං දෙන්ති, යං පායාසෙන අසංසට්ඨං සප්පි, තං අපනෙත්වා සත්තාහං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. බද්ධමධුඵාණිතාදීසුපි එසෙව නයො. තක්කොලජාතිඵලාදීහි අලඞ්කරිත්වා පිණ්ඩපාතං දෙන්ති, තානි උද්ධරිත්වා ධොවිත්වා යාවජීවං පරිභුඤ්ජිතබ්බානි, යාගුයං පක්ඛිපිත්වා දින්නසිඞ්ගිවෙරාදීසුපි, තෙලාදීසු පක්ඛිපිත්වා දින්නලට්ඨිමධුකාදීසුපි ¶ එසෙව නයො. එවං යං යං අසම්භින්නරසං හොති, තං තං එකතො පටිග්ගහිතම්පි යථා සුද්ධං හොති, තථා ධොවිත්වා වා තච්ඡෙත්වා වා තස්ස තස්ස කාලස්ස වසෙන පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති.

සචෙ ¶ පන සම්භින්නරසං හොති සංසට්ඨං, න වට්ටති. යාවකාලිකඤ්හි අත්තනා සද්ධිං සම්භින්නරසානි තීණිපි යාමකාලිකාදීනි අත්තනො සභාවං උපනෙති. යාමකාලිකං ද්වෙපි සත්තාහකාලිකාදීනි අත්තනො සභාවං උපනෙති. සත්තාහකාලිකං අත්තනා සද්ධිං සංසට්ඨං යාවජීවිකං අත්තනො සභාවඤ්ඤෙව උපනෙති, තස්මා තෙන තදහුපටිග්ගහිතෙන සද්ධිං තදහුපටිග්ගහිතං වා පුරෙපටිග්ගහිතං වා යාවජීවිකං සත්තාහං කප්පති, ද්වීහපටිග්ගහිතෙන ඡාහං…පෙ… සත්තාහපටිග්ගහිතෙන තදහෙව කප්පතීති වෙදිතබ්බං. තස්මායෙව හි ‘‘සත්තාහකාලිකෙන, භික්ඛවෙ, යාවජීවිකං තදහුපටිග්ගහිත’’න්ති අවත්වා ‘‘පටිග්ගහිතං සත්තාහං කප්පතී’’ති වුත්තං.

කාලයාමසත්තාහාතික්කමෙසු චෙත්ථ විකාලභොජනසන්නිධිභෙසජ්ජසික්ඛාපදානං වසෙන ආපත්තියො වෙදිතබ්බා. ඉමෙසු ච පන චතූසු කාලිකෙසු යාවකාලිකං යාමකාලිකන්ති ඉදමෙව ද්වයං අන්තොවුත්ථකඤ්චෙව සන්නිධිකාරකඤ්ච හොති, සත්තාහකාලිකඤ්ච යාවජීවිකඤ්ච අකප්පියකුටියං නික්ඛිපිතුම්පි වට්ටති, සන්නිධිම්පි න ජනෙතීති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

පඤ්චභෙසජ්ජකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තානි පඤ්ච භෙසජ්ජානි කාලෙ පටිග්ගහෙත්වා කාලෙ පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති (මහාව. 261) වචනතො සාරදිකෙන ආබාධෙන ඵුට්ඨානං භික්ඛූනං යාගුපි පීතා උග්ගච්ඡති, භත්තම්පි භුත්තං උග්ගච්ඡති, තෙ තෙන කිසා හොන්ති ලූඛා දුබ්බණ්ණා උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතා ධමනිසන්ථතගත්තා. තෙසං යං භෙසජ්ජඤ්චෙව අස්ස භෙසජ්ජසම්මතඤ්ච, ලොකස්ස ආහාරත්ථඤ්ච ඵරෙය්ය, න ච ඔළාරිකො ආහාරො ¶ පඤ්ඤායෙය්ය. තත්රිමානි පඤ්ච භෙසජ්ජානි. සෙය්යථිදං – සප්පි නවනීතං තෙලං මධු ඵාණිතං, තානි භෙසජ්ජානි කාලෙ පටිග්ගහෙත්වා කාලෙ පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. තත්ථ ‘‘සාරදිකෙන ආබාධෙනාති සරදකාලෙ උප්පන්නෙන පිත්තාබාධෙන. තස්මිඤ්හි කාලෙ වස්සොදකෙනපි තෙමෙන්ති, කද්දමම්පි මද්දන්ති, අන්තරන්තරා ¶ ආබාධොපි ඛරො හොති, තෙන තෙසං පිත්තං කොට්ඨබ්භන්තරගතං හොති. ආහාරත්ථඤ්ච ඵරෙය්යාති ආහාරත්ථං සාධෙය්යා’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 260) වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.260) ‘‘පිත්තං කොට්ඨබ්භන්තරගතං හොතීති බහිසරීරෙ බ්යාපෙත්වා ඨිතං අබද්ධපිත්තං කොට්ඨබ්භන්තරගතං හොති, තෙන පිත්තං කුපිතං හොතීති අධිප්පායො’’ති වුත්තං.

වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 260) ‘‘යං භෙසජ්ජඤ්චෙව අස්සාති පරතො ‘තදුභයෙන භිය්යොසොමත්තාය කිසා හොන්තී’තිආදිනා විරොධදස්සනතො නිදානානපෙක්ඛං යථාලාභවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යථානිදානං කස්මා න වුත්තන්ති චෙ? තදඤ්ඤාපෙක්ඛාධිප්පායතො. සබ්බබුද්ධකාලෙපි හි සප්පිආදීනං සත්තාහකාලිකභාවාපෙක්ඛොති. තථා වචනෙන භගවතො අධිප්පායො. තෙනෙව ‘ආහාරත්ථඤ්ච ඵරෙය්ය, න ච ඔළාරිකො ආහාරො පඤ්ඤායෙය්යා’ති වුත්තං. තථා හි කාලෙ පටිග්ගහෙත්වා කාලෙ පරිභුඤ්ජිතුන්ති එත්ථ ච කාලපරිච්ඡෙදො න කතො, කුතොයෙව පන ලබ්භා තදඤ්ඤාපෙක්ඛාධිප්පායො භගවතා මූලභෙසජ්ජාදීනි තානි පටිග්ගහෙත්වා යාවජීවන්ති කාලපරිච්ඡෙදො. යං පන ‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තානි භෙසජ්ජානි කාලෙ පටිග්ගහෙත්වා කාලෙ පරිභුඤ්ජිතු’න්ති (මහාව. 260) වචනං, තං ‘සන්නිධිං කත්වා අපරාපරස්මිං දිවසෙ කාලෙ එව පරිභුඤ්ජිතුං අනුජානාමී’ති අධිප්පායතො වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අඤ්ඤථා අතිසයත්තා භගවතො ¶ ‘යං භෙසජ්ජඤ්චෙව අස්සා’තිආදිවිතක්කුප්පාදො න සම්භවති. පණීතභොජනානුමතියා පසිද්ධත්තා ආබාධානුරූපසප්පායාපෙක්ඛාය වුත්තානීති චෙ? තඤ්ච න, ‘භිය්යොසොමත්තායා’ති කිසාදිභාවාපත්තිදස්සනතො. යථා උච්ඡුරසං උපාදාය ඵාණිතන්ති වුත්තං, තථා නවනීතං උපාදාය සප්පීති වත්තබ්බතො නවනීතං විසුං න වත්තබ්බන්ති චෙ? න විසෙසදස්සනාධිප්පායතො. යථා ඵාණිතග්ගහණෙන සිද්ධෙපි පරතො උච්ඡුරසො විසුං අනුඤ්ඤාතො උච්ඡුසාමඤ්ඤතො ගුළොදකට්ඨානෙ ඨපනාධිප්පායතො, තථා නවනීතෙ විසෙසවිධිදස්සනාධිප්පායතො නවනීතං විසුං අනුඤ්ඤාතන්ති වෙදිතබ්බං. විසෙසවිධි පනස්ස භෙසජ්ජසික්ඛාපදට්ඨකථාවසෙන (පාරා. අට්ඨ. 2.619-621) වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘පචිත්වා සප්පිං කත්වා පරිභුඤ්ජිතුකාමෙන අධොතම්පි පචිතුං වට්ටතී’ති. තත්ථ සප්පි පක්කාව හොති, නාපක්කා, තථා ඵාණිතම්පි. නවනීතං අපක්කමෙවා’’තිආදි.

දුතියභෙසජ්ජකථායං ¶ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තානි පඤ්ච භෙසජ්ජානි පටිග්ගහෙත්වා කාලෙපි විකාලෙපි පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති (මහාව. 261) වචනතො ‘‘තානි පඤ්ච භෙසජ්ජානි කාලෙ පටිග්ගහෙත්වා කාලෙ පරිභුඤ්ජන්තානං තෙසං භික්ඛූනං යානිපි තානි පාකතිකානි ලූඛානි භොජනානි, තානි නච්ඡාදෙන්ති, පගෙව සෙනෙසිතානි. තෙ තෙන චෙව සාරදිකෙන ආබාධෙන ඵුට්ඨා ඉමිනා ච භත්තාච්ඡාදකෙන තදුභයෙන භිය්යොසොමත්තාය කිසා හොන්තී’’ති ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං කාලෙපි විකාලෙපීති අනුඤ්ඤාතත්තා විකාලෙපි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. තත්ථ ‘‘නච්ඡාදෙන්තීති න ජීරන්ති, න වාතරොගං පටිප්පස්සම්භෙතුං සක්කොන්ති. සෙනෙසිතානීති සිනිද්ධානි. භත්තාච්ඡාදකෙනාති ¶ භත්තං අරොචිකෙනා’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 261) වුත්තං, ටීකාසු (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.261; වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.261-262) පන ‘‘නච්ඡාදෙන්තීති රුචිං න උප්පාදෙන්තී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං, මහාවිභඞ්ගෙ (පාරා. 622) පන ‘‘යානි ඛො පන තානි ගිලානානං භික්ඛූනං පටිසායනීයානි භෙසජ්ජානි. සෙය්යථිදං – සප්පි නවනීතං තෙලං මධු ඵාණිතං, තානි පටිග්ගහෙත්වා සත්තාහපරමං සන්නිධිකාරකං පරිභුඤ්ජිතබ්බානි, තං අතික්කාමයතො නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති වචනතො ඉමෙසං පඤ්චභෙසජ්ජානං සත්තාහකාලිකභාවො වෙදිතබ්බො, ඉධ පන අට්ඨුප්පත්තිවසෙන වුත්තොති.

වසාභෙසජ්ජකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වසානි භෙසජ්ජානි අච්ඡවසං මච්ඡවසං සුසුකාවසං සූකරවසං ගද්රභවසං කාලෙ පටිග්ගහිතං කාලෙ නිප්පක්කං කාලෙ සංසට්ඨං තෙලපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතුං. විකාලෙ චෙ, භික්ඛවෙ, පටිග්ගහිතං විකාලෙ නිප්පක්කං විකාලෙ සංසට්ඨං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති තිණ්ණං දුක්කටානං. කාලෙ චෙ, භික්ඛවෙ, පටිග්ගහිතං විකාලෙ නිප්පක්කං විකාලෙ සංසට්ඨං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති ද්වින්නං දුක්කටානං. කාලෙ චෙ, භික්ඛවෙ, පටිග්ගහිතං කාලෙ නිප්පක්කං විකාලෙ සංසට්ඨං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. කාලෙ චෙ, භික්ඛවෙ, පටිග්ගහිතං කාලෙ නිප්පක්කං කාලෙ සංසට්ඨං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, අනාපත්තී’’ති (මහාව. 262). තත්ථ ‘‘කාලෙ පටිග්ගහිතන්තිආදීසු මජ්ඣන්හිකෙ අවීතිවත්තෙ පටිග්ගහෙත්වා පචිත්වා පරිස්සාවෙත්වා චාති අත්ථො. තෙලපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතුන්ති ¶ සත්තාහකාලිකතෙලපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 262) වුත්තං, ටීකාසු (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.262; වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.261-262) පන ‘‘සුසුකාති ¶ සමුද්දෙ භවා එකා මච්ඡජාති, කුම්භිලාතිපි වදන්ති. සංසට්ඨන්ති පරිස්සාවිතං. තෙලපරිභොගෙනාති සත්තාහකාලිකපරිභොගං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති වුත්තං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන හෙට්ඨා චතුකාලිකකථායං වුත්තොයෙව.

මූලභෙසජ්ජකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මූලානි භෙසජ්ජානි, හලිද්දිං සිඞ්ගිවෙරං වචං වචත්තං අතිවිසං කටුකරොහිණිං උසීරං භද්දමුත්තකං, යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි මූලානි භෙසජ්ජානි නෙව ඛාදනීයෙ ඛාදනීයත්ථං ඵරන්ති, න භොජනීයෙ භොජනීයත්ථං ඵරන්ති, තානි පටිග්ගහෙත්වා යාවජීවං පරිහරිතුං, සති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිතුං. අසති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්තස්ස ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති. තත්ථ වචත්තන්ති සෙතවචං. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

පිට්ඨභෙසජ්ජකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, නිසදං නිසදපොතක’’න්ති (මහාව. 263) වචනතො පිසිතෙහි චුණ්ණකතෙහි මූලභෙසජ්ජෙහි අත්ථෙ සති නිසදඤ්ච නිසදපොතකඤ්ච පරිහරිතුං වට්ටති. තත්ථ නිසදං නිසදපොතකන්ති පිසනසිලා ච පිසනපොතො ච. නිසදන්ති පිසන්ති චුණ්ණවිචුණ්ණං කරොන්ති මූලභෙසජ්ජාදයො එත්ථාති නිසදං, පිසනසිලා. නිසදන්ති පිසන්ති චුණ්ණවිචුණ්ණං කරොන්ති මූලභෙසජ්ජාදයො එතෙනාති නිසදං, පොසෙතබ්බොති පොතො, දාරකො. ඛුද්දකප්පමාණතාය පොතො වියාති පොතො, නිසදඤ්ච තං පොතො චාති නිසදපොතො, තං නිසදපොතකං. නිපුබ්බසද චුණ්ණකරණෙති ධාතු.

කසාවභෙසජ්ජකථායං ¶ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කසාවානි භෙසජ්ජානි නිම්බකසාවං කුටජකසාවං පටොලකසාවං ඵග්ගවකසාවං නත්තමාලකසාවං, යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි කසාවානි ¶ භෙසජ්ජානි නෙව ඛාදනීයෙ ඛාදනීයත්ථං ඵරන්ති, න භොජනීයෙ භොජනීයත්ථං ඵරන්ති, තානි පටිග්ගහෙත්වා යාවජීවං පරිහරිතුං, සති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිතුං, අසති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්තස්ස ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 263) වචනතො තානිපි කසාවභෙසජ්ජානි පටිග්ගහෙත්වා යාවජීවං පරිහරිතුං සති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. තත්ථ ඵග්ගවන්ති ලතාජාති. නත්තමාලන්ති කරඤ්ජං. ‘‘කසාවෙහීති තචාදීනි උදකෙ තාපෙත්වා ගහිතඌසරෙහී’’ති විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.263) වුත්තං.

පණ්ණභෙසජ්ජකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පණ්ණානි භෙසජ්ජානි නිම්බපණ්ණං කුටජපණ්ණං පටොලපණ්ණං නත්තමාලපණ්ණං ඵග්ගවපණ්ණං සුලසිපණ්ණං කප්පාසපණ්ණං, යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි පණ්ණානි භෙසජ්ජානි නෙව ඛාදනීයෙ ඛාදනීයත්ථං ඵරන්ති, න භොජනීයෙ භොජනීයත්ථං ඵරන්ති, තානි පටිග්ගහෙත්වා යාවජීවං පරිහරිතුං, සති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිතුං, අසති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්තස්ස ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 263) වචනතො ඛාදනීයභොජනීයත්ථං අඵරන්තානි තානිපි පණ්ණානි පටිග්ගහෙත්වා යාවජීවං පරිහරිතුං, සති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. අච්ඡවසන්තිආදීසු නිස්සග්ගියවණ්ණනායං (පාරා. අට්ඨ. 2.623) වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. මූලභෙසජ්ජාදිවිනිච්ඡයොපි ඛුද්දකවණ්ණනායං වුත්තොයෙව, තස්මා ඉධ යං යං පුබ්බෙ අවුත්තං, තං තදෙව වණ්ණයිස්සාම.

ඵලභෙසජ්ජකථායං ¶ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඵලානි භෙසජ්ජානි බිළඞ්ගං පිප්පලිං මරිචං හරීතකං විභීතකං ආමලකං ගොට්ඨඵලං, යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි ඵලානි භෙසජ්ජානි නෙව ඛාදනීයෙ ඛාදනීයත්ථං ඵරන්ති, න භොජනීයෙ භොජනීයත්ථං ඵරන්ති, තානි පටිග්ගහෙත්වා යාවජීවං පරිහරිතුං, සති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිතුං, අසති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්තස්ස ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 263) වචනතො ඛාදනීයභොජනීයත්ථං අඵරන්තානි තානි ඵලානි පටිග්ගහෙත්වා යාවජීවං පරිහරිතුං, සති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිතුම්පි වට්ටති.

ජතුභෙසජ්ජකථායං ¶ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ජතූනි භෙසජ්ජානි හිඞ්ගුං හිඞ්ගුජතුං හිඞ්ගුසිපාටිකං තකං තකපත්තිං තකපණ්ණිං සජ්ජුලසං, යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි ජතූනි භෙසජ්ජානි නෙව ඛාදනීයෙ ඛාදනීයත්ථං ඵරන්ති, න භොජනීයෙ භොජනීයත්ථං ඵරන්ති, තානි පටිග්ගහෙත්වා යාවජීවං පරිහරිතුං, සති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිතුං, අසති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්තස්ස ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 263) වචනතො තානි ජතූනි භෙසජ්ජානි පටිග්ගහෙත්වා යාවජීවං පරිහරිතුං, සති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. තත්ථ හිඞ්ගුහිඞ්ගුජතුහිඞ්ගුසිපාටිකා හිඞ්ගුජාතියොයෙව. තකතකපත්තිතකපණ්ණයො ලාඛාජාතියො.

වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 263) පන ‘‘හිඞ්ගුජතු නාම හිඞ්ගුරුක්ඛස්ස දණ්ඩපල්ලවපවාළපාකනිප්ඵන්නා. හිඞ්ගුසිපාටිකා නාම තස්ස මූලසාඛපාකනිප්ඵන්නා. තකං නාම තස්ස රුක්ඛස්ස තචපාකොදකං. තකපත්තීති තස්ස පත්තපාකොදකං. තකපණ්ණීති තස්ස ඵලපාකොදකං. අථ වා ‘තකං නාම ලාඛා. තකපත්තීති කිත්තිමලොහසාඛා ¶ . තකපණ්ණීති පක්කලාඛා’ති ලිඛිතං. සති පච්චයෙති එත්ථ සතිපච්චයතා ගිලානාගිලානවසෙන ද්විධා වෙදිතබ්බා. විකාලභොජනසික්ඛාපදස්ස හි අනාපත්තිවාරෙ යාමකාලිකාදීනං තිණ්ණම්පි අවිසෙසෙන සතිපච්චයතා වුත්තා. ඉමස්මිං ඛන්ධකෙ ‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගිලානස්ස ගුළං අගිලානස්ස ගුළොදකං. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගිලානස්ස ලොණසොවීරකං, අගිලානස්ස උදකසම්භින්න’න්ති (මහාව. 273) වුත්තං, තස්මා සිද්ධං ‘සතිපච්චයතා ගිලානාගිලානවසෙන දුවිධා’ති, අඤ්ඤථා අසති පච්චයෙ ගුළොදකාදි ආපජ්ජති, තතො ච පාළිවිරොධො. ආහාරත්ථන්ති ආහාරපයොජනං, ආහාරකිච්චයාපනන්ති අත්ථොති ච. තෙලපරිභොගෙනාති සත්තාහකාලිකපරිභොගෙන. පිට්ඨෙහීති පිසිතතෙලෙහි. කොට්ඨඵලන්ති කොට්ඨරුක්ඛස්ස ඵලං, මදනඵලං වාති ච ලිඛිත’’න්ති වුත්තං.

ලොණභෙසජ්ජකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ලොණානි භෙසජ්ජානි සාමුද්දිකං කාළලොණං සින්ධවං උබ්භිදං බිලං, යානි වා පනඤ්ඤානිපි අත්ථි ලොණානි භෙසජ්ජානි නෙව ඛාදනීයෙ ඛාදනීයත්ථං ¶ ඵරන්ති, න භොජනීයෙ භොජනීයත්ථං ඵරන්ති, තානි පටිග්ගහෙත්වා යාවජීවං පරිහරිතුං, සති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිතුං, අසති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්තස්ස ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 263) වචනතො තානි ලොණානි පටිග්ගහෙත්වා යාවජීවං පරිහරිතුං, සති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. තත්ථ සාමුද්දන්ති සමුද්දතීරෙ වාලුකං විය සන්තිට්ඨති. කාළලොණන්ති පකතිලොණං. සින්ධවන්ති සෙතවණ්ණං පබ්බතෙ උට්ඨහති. උබ්භිදන්ති භූමිතො අඞ්කුරං විය උට්ඨහති. බිලන්ති දබ්බසම්භාරෙහි සද්ධිං පචිතං, තං රත්තවණ්ණං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.263) පන ‘‘උබ්භිදං නාම ඌසරපංසුමය’’න්ති ¶ වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.263) පන ‘‘උබ්භිදන්ති ඌසරපංසුමයං ලොණං. බිලන්ති ලොණවිසෙසො’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායම්පි තථෙව වුත්තං.

චුණ්ණකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යස්ස කණ්ඩු වා පීළකා වා අස්සාවො වා ථුල්ලකච්ඡු වා ආබාධො කායො වා දුග්ගන්ධො චුණ්ණානි භෙසජ්ජානි, අගිලානස්ස ඡකණං මත්තිකං රජනනිප්පක්කං. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, උදුක්ඛලං මුසල’’න්ති (මහාව. 264). ‘‘කායො වා දුග්ගන්ධොති කස්සචි අස්සාදීනං විය කායගන්ධො හොති, තස්සපි සිරීසකොසුම්බාදිචුණ්ණානි වා ගන්ධචුණ්ණානි වා සබ්බානි වට්ටන්ති. ඡකණන්ති ගොමයං. රජනනිප්පක්කන්ති රජනකසටං, පාකතිකචුණ්ණම්පි කොට්ටෙත්වා උදකෙන තෙමෙත්වා න්හායිතුං වට්ටති, එතම්පි රජනනිප්පක්කසඞ්ඛමෙව ගච්ඡතී’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 264) වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.264) පන ‘‘ඡකණන්ති ගොමයං. පාකතිකචුණ්ණං නාම අපක්කකසාවචුණ්ණං. තෙන ඨපෙත්වා ගන්ධචුණ්ණං සබ්බං වට්ටතීති වදන්තී’’ති වුත්තං. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.264-265) ‘‘ඡකණන්ති ගොමයං. පාකතිකචුණ්ණන්ති අපක්කකසාවචුණ්ණං, ගන්ධචුණ්ණං පන න වට්ටතී’’ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායම්පි (වජිර. ටී. මහාවග්ග 264) ‘‘ඡකණන්ති ගොමයං. පාකතිකචුණ්ණං නාම අපක්කකසාවචුණ්ණං. තෙන ඨපෙත්වා ගන්ධචුණ්ණං සබ්බං වට්ටතීති වදන්තී’’ති වුත්තං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, චුණ්ණචාලිනි’’න්ති (මහාව. 264) වචනතො ගිලානානං භික්ඛූනං චුණ්ණෙහි භෙසජ්ජෙහි චාලිතෙහි අත්ථෙ සති චුණ්ණචාලිනී වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, දුස්සචාලිනි’’න්ති (මහාව. 264) වචනතො සණ්හෙහි චුණ්ණෙහි අත්ථෙ සති දුස්සචාලිනී වට්ටති ¶ . ‘‘චුණ්ණචාලිනින්ති උදුක්ඛලෙ කොට්ටිතචුණ්ණපරිස්සාවනි’’න්ති විමතිවිනොදනියං ¶ (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.264-265) වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායම්පි (වජිර. ටී. මහාවග්ග 264) ‘‘චාලිතෙහීති පරිස්සාවිතෙහී’’ති වුත්තං.

අමනුස්සිකාබාධකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අමනුස්සිකාබාධෙ ආමකමංසං ආමකමංසලොහිත’’න්ති (මහාව. 264) වචනතො යස්ස භික්ඛුනො ආමකමංසං ඛාදිතස්ස ආමකලොහිතං පිවිතස්ස සො අමනුස්සාබාධො පටිප්පස්සම්භති, තස්ස අනාපත්ති. තත්ථ ආමකමංසඤ්ච ඛාදි, ආමකලොහිතඤ්ච පිවීති න තං භික්ඛු ඛාදි, න පිවි, අමනුස්සො ඛාදිත්වා ච පිවිත්වා ච පක්කන්තො. තෙන වුත්තං ‘‘තස්ස සො අමනුස්සිකාබාධො පටිප්පස්සම්භී’’ති.

අඤ්ජනකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අඤ්ජනං කාළඤ්ජනං රසඤ්ජනං සොතඤ්ජනං ගෙරුකං කපල්ල’’න්ති (මහාව. 265) වචනතො භික්ඛූනං චක්ඛුරොගෙ සති අඤ්ජනාදීනි වට්ටන්ති. තත්ථ ‘‘අඤ්ජනන්ති සබ්බසඞ්ගාහිකවචනමෙතං. කාළඤ්ජනන්ති එකා අඤ්ජනජාති. රසඤ්ජනන්ති නානාසම්භාරෙහි කතං. සොතඤ්ජනන්ති නදීසොතාදීසු උප්පජ්ජනකඅඤ්ජනං. ගෙරුකො නාම සුවණ්ණගෙරුකො. කපල්ලන්ති දීපසිඛතො ගහිතමසී’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 264) වුත්තං. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.265) ‘‘සුවණ්ණගෙරුකොති සුවණ්ණතුත්ථාදී’’ති වුත්තං. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.264-265) තථෙව වුත්තං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, චන්දනං තගරං කාළානුසාරියං තාලීසං භද්දමුත්තක’’න්ති (මහාව. 265) වචනතො අඤ්ජනූපපිසනෙහි අත්ථෙ සති ඉමානි චන්දනාදීනි වට්ටන්ති. තත්ථ ‘‘චන්දනන්ති ලොහිතචන්දනාදිකං යං කිඤ්චි චන්දනං. තගරාදීනි ¶ පාකටානි. අඤ්ඤානිපි නීලුප්පලාදීනි වට්ටන්තියෙව. අඤ්ජනූපපිසනෙහීති අඤ්ජනෙහි සද්ධිං එකතො පිසිතබ්බෙහි. න හි කිඤ්චි අඤ්ජනූපපිසනං න වට්ටතී’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 264) ටීකායං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.265) පන ‘‘අඤ්ජනූපපිසනන්ති අඤ්ජනත්ථාය උපපිසිතබ්බං යං කිඤ්චි ¶ චුණ්ණජාතී’’ති වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.264-265) පන ‘‘පාළියං අඤ්ජනූපපිසනන්ති අඤ්ජනෙ උපනෙතුං පිසිතබ්බභෙසජ්ජ’’න්ති වුත්තං.

‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අඤ්ජනි’’න්ති (මහාව. 265) වචනතො අඤ්ජනඨපනට්ඨානං වට්ටති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, උච්චාවචා අඤ්ජනී ධාරෙතබ්බා, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අට්ඨිමයං දන්තමයං විසාණමයං නළමයං වෙළුමයං කට්ඨමයං ජතුමයං ලොහමයං සඞ්ඛනාභිමය’’න්ති (මහාව. 265) වචනතො එතානි කප්පියානි. තත්ථ අට්ඨිමයන්ති මනුස්සට්ඨිං ඨපෙත්වා අවසෙසඅට්ඨිමයං. දන්තමයන්ති හත්ථිදන්තාදිසබ්බදන්තමයං. විසාණමයෙපි අකප්පියං නාම නත්ථි. නළමයාදයො එකන්තකප්පියායෙව.

‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අපිධාන’’න්ති (මහාව. 265) වචනතො අඤ්ජනීඅපිධානම්පි වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සුත්තකෙන බන්ධිත්වා අඤ්ජනියා බන්ධිතු’’න්ති (මහාව. 265) වචනතො අපිධානං සුත්තකෙන බන්ධිත්වා අඤ්ජනියා බන්ධිතබ්බං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සුත්තකෙන සිබ්බෙතු’’න්ති (මහාව. 265) වචනතො අපතනත්ථාය අඤ්ජනීසුත්තකෙන සිබ්බෙතුං වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අඤ්ජනිසලාක’’න්ති (මහාව. 265) වචනතො අඤ්ජනිසලාකම්පි වට්ටති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, උච්චාවචා අඤ්ජනිසලාකා ධාරෙතබ්බා, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අට්ඨිමයං…පෙ… සඞ්ඛනාභිමය’’න්ති (මහාව. 265) වචනතො එතායෙව අඤ්ජනිසලාකා වට්ටන්ති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සලාකට්ඨානිය’’න්ති (මහාව. 265) වචනතො අඤ්ජනිසලාකට්ඨානියම්පි වට්ටති. තත්ථ සලාකට්ඨානියන්ති යත්ථ සලාකං ඔදහන්ති, තං සුසිරදණ්ඩකං වා ථවිකං වා අනුජානාමීති ¶ අත්ථො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අඤ්ජනිත්ථවික’’න්ති (මහාව. 265) වචනතො ථවිකම්පි වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අංසබද්ධකං බන්ධනසුත්තක’’න්ති (මහාව. 265) වචනතො අඤ්ජනිත්ථවිකාය අංසෙ ලග්ගනත්ථාය අංසබද්ධකම්පි බන්ධනසුත්තකම්පි වට්ටති.

නත්ථුකථායං ¶ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මුද්ධනි තෙලක’’න්ති (මහාව. 266) වචනතො සීසාභිතාපස්ස භික්ඛුනො මුද්ධනි තෙලං වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, නත්ථුකම්ම’’න්ති (මහාව. 266) වචනතො නක්ඛමනීයෙ සති නත්ථුකම්මං වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, නත්ථුකරණි’’න්ති (මහාව. 266) වචනතො නත්ථුයා අගළනත්ථං නත්ථුකරණී වට්ටති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, උච්චාවචා නත්ථුකරණී ධාරෙතබ්බා, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අට්ඨිමයං…පෙ… සඞ්ඛනාභිමය’’න්ති (මහාව. 266) වචනතො එතායෙව නත්ථුකරණියො වට්ටන්ති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යමකනත්ථුකරණි’’න්ති (මහාව. 266) වචනතො නත්ථු විසමං ආසිඤ්චයන්ති චෙ, යමකනත්ථුකරණිං ධාරෙතබ්බං. තත්ථ යමකනත්ථුකරණින්ති සමසො තාහි ද්වීහි පනාළිකාහි එකං නත්ථුකරණිං.

ධූමනෙත්තකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ධූමං පාතු’’න්ති (මහාව. 266) වචනතො යමකනත්ථුකරණියා නක්ඛමනීයෙ සති ධූමං පාතුං වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ධූමනෙත්ත’’න්ති (මහාව. 266) වචනතො තමෙව වට්ටිං ආලිම්බෙත්වා පිවනපච්චයා කණ්ඨෙ දහන්තෙන ධූමනෙත්තධූමො පිවිතබ්බො. ‘‘න, භික්ඛවෙ, උච්චාවචානි ධූමනෙත්තානි ධාරෙතබ්බානි, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අට්ඨිමයං…පෙ… සඞ්ඛනාභිමය’’න්ති (මහාව. 266) වචනතො එතානි එව ධූමනෙත්තානි ධාරෙතබ්බානි. ‘‘අනුජානාමි ¶ , භික්ඛවෙ, අපිධාන’’න්ති (මහාව. 266) වචනතො පාණකාදිඅප්පවිසනත්ථං ධූමනෙත්තත්ථවිකම්පි වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යමකත්ථවික’’න්ති (මහාව. 266) වචනතො එකතො ඝංසියමානෙ සති යමකත්ථවිකං වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අංසබද්ධකං බන්ධනසුත්තක’’න්ති (මහාව. 266) වචනතො ධූමනෙත්තත්ථවිකස්ස අංසබද්ධබන්ධනසුත්තං වට්ටති.

තෙලපාකකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තෙලපාක’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො වාතාබාධෙ ¶ සති තෙලපාකො වට්ටති. තත්ථ අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තෙලපාකන්ති යං කිඤ්චි භෙසජ්ජපක්ඛිත්තං සබ්බං අනුඤ්ඤාතමෙව හොති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, අතිපක්ඛිත්තමජ්ජං තෙලං පාතබ්බං, යො පිවෙය්ය, යථාධම්මො කාරෙතබ්බො. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යස්මිං තෙලපාකෙ මජ්ජස්ස න වණ්ණො න ගන්ධො න රසො පඤ්ඤායති, එවරූපං මජ්ජපක්ඛිත්තං තෙලං පාතු’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො යස්මිං තෙලපාකෙ පක්ඛිත්තස්ස මජ්ජස්ස වණ්ණො වා ගන්ධො වා රසො වා න පඤ්ඤායති, තාදිසං තෙලං පිවිතබ්බං. තත්ථ අතිපක්ඛිත්තමජ්ජානීති අතිවිය ඛිත්තමජ්ජානි, බහුං මජ්ජං පක්ඛිපිත්වා යොජිතානීති අත්ථො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අබ්භඤ්ජනං අධිට්ඨාතු’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො අතිපක්ඛිත්තමජ්ජත්තා අපිවිතබ්බෙ තෙලෙ සති අබ්භඤ්ජනං අධිට්ඨාතුං වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තීණි තුම්බානි ලොහතුම්බං කට්ඨතුම්බං ඵලතුම්බ’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො තෙලපක්කභාජනානි ඉමානි තීණි තුම්බානි වට්ටන්ති.

සෙදකම්මකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සෙදකම්ම’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො අඞ්ගවාතෙ සති සෙදකම්මං කාතුං වට්ටති ¶ . තත්ථ අඞ්ගවාතොති හත්ථපාදෙ වාතො. නක්ඛමනීයො හොති, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සම්භාරසෙද’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො සෙදකම්මෙන නක්ඛමනීයෙ සති සම්භාරසෙදං කාතුං වට්ටති. තත්ථ සම්භාරසෙදන්ති නානාවිධපණ්ණසම්භාරසෙදං. නක්ඛමනීයො හොති, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මහාසෙද’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො සම්භාරසෙදනක්ඛමනීයෙ සති මහාසෙදං කාතුං වට්ටති. තත්ථ මහාසෙදන්ති මහන්තං සෙදං, පොරිසප්පමාණං ආවාටං අඞ්ගාරානං පූරෙත්වා පංසුවාලිකාදීහි පිදහිත්වා තත්ථ නානාවිධානි වාතහරණපණ්ණානි සන්ථරිත්වා තෙලමක්ඛිතෙන ගත්තෙන තත්ථ නිපජ්ජිත්වා සම්පරිවත්තන්තෙන සරීරං සෙදෙතුං අනුජානාමීති අත්ථො. නක්ඛමනීයො හොති, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, භඞ්ගොදක’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො මහාසෙදෙන නක්ඛමනීයෙ සති භඞ්ගොදකං කාතුං වට්ටති. තත්ථ භඞ්ගොදකන්ති නානාපණ්ණභඞ්ගකුථිතං උදකං, තෙහි පණ්ණෙහි ච උදකෙන ච සිඤ්චිත්වා සිඤ්චිත්වා සෙදෙතබ්බො. නක්ඛමනීයො හොති, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, උදකකොට්ඨක’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො භඞ්ගොදකෙන නක්ඛමනීයෙ සති උදකකොට්ඨකං කාතුං වට්ටති. තත්ථ උදකකොට්ඨකන්ති ¶ උදකකොට්ඨෙ චාටිං වා දොණිං වා උණ්හොදකස්ස පූරෙත්වා තත්ථ පවිසිත්වා සෙදකම්මකරණං අනුජානාමීති අත්ථො.

ලොහිතමොචනකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ලොහිතං මොචෙතු’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො පබ්බවාතෙ සති ලොහිතං මොචෙතුං වට්ටති. තත්ථ පබ්බවාතො හොතීති පබ්බෙ පබ්බෙ වාතො විජ්ඣති. ලොහිතං මොචෙතුන්ති සත්ථකෙන ලොහිතං මොචෙතුං. නක්ඛමනීයො හොති, අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ලොහිතං මොචෙත්වා විසාණෙන ගාහෙතුන්ති (මහාව. 267).

පාදබ්භඤ්ජනකථායං ¶ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පාදබ්භඤ්ජන’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො පාදෙසු ඵලිතෙසු පාදබ්භඤ්ජනං පචිතබ්බං. නක්ඛමනීයො හොති, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පජ්ජං අභිසඞ්ඛරිතු’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො පාදබ්භඤ්ජනතෙලෙන නක්ඛමනීයෙ සති පජ්ජං අභිසඞ්ඛරිතබ්බං. තත්ථ පජ්ජං අභිසඞ්ඛරිතුන්ති යෙන ඵලිතපාදා පාකතිකා හොන්ති, තං නාළිකෙරාදීසු නානාභෙසජ්ජානි පක්ඛිපිත්වා පජ්ජං අභිසඞ්ඛරිතුං, පාදානං සප්පායභෙසජ්ජං පචිතුන්ති අත්ථො.

ගණ්ඩාබාධකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සත්ථකම්ම’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො ගණ්ඩාබාධෙ සති සත්ථකම්මං කාතබ්බං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කසාවොදක’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො කසාවොදකෙන අත්ථෙ සති කසාවොදකං දාතබ්බං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තිලකක්ක’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො තිලකක්කෙන අත්ථෙ සති තිලකක්කං දාතබ්බං. තිලකක්කෙන අත්ථොති පිට්ඨෙහි තිලෙහි අත්ථො. ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ කබළික’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො කබළිකාය අත්ථෙ සති කබළිකා දාතබ්බා. තත්ථ කබළිකන්ති වණමුඛෙ සත්තුපිණ්ඩං පක්ඛිපිතුං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වණබන්ධනචොළ’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො ¶ වණබන්ධනචොළෙන අත්ථෙ සති වණබන්ධනචොළං දාතබ්බං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සාසපකුට්ටෙන ඵොසිතු’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො සචෙ වණො කුණ්ඩවතී, සාසපකුට්ටෙන ඵොසිතබ්බං. තත්ථ සාසපකුට්ටෙනාති සාසපපිට්ඨෙන.

‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ධූමං කාතු’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො යදි වණො කිලිජ්ජිත්ථ, ධූමං කාතුං වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ලොණසක්ඛරිකාය ඡින්දිතු’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො යදි වඩ්ඪමංසං වුට්ඨාති ¶ , ඡින්දිතබ්බං. තත්ථ වඩ්ඪමංසන්ති අධිකමංසං ආණී විය උට්ඨහති. ලොණසක්ඛරිකාය ඡින්දිතුන්ති ඛාරෙන ඡින්දිතුං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වණතෙල’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො යදි වණො න රුහති, වණරුහනතෙලං පචිතබ්බං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, විකාසිකං සබ්බං වණපටිකම්ම’’න්ති (මහාව. 267) වචනතො යදි තෙලං ගළති, විකාසිකං දාතබ්බං, සබ්බං වණපටිකම්මං කාතබ්බං. තත්ථ විකාසිකන්ති තෙලරුන්ධනපිලොතිකං. සබ්බං වණපටිකම්මන්ති යං කිඤ්චි වණපටිකම්මං නාම අත්ථි, සබ්බං අනුජානාමීති අත්ථො. මහාවිකටකථා පුබ්බෙ වුත්තාව.

සාමං ගහෙත්වාති ඉදං න කෙවලං සප්පදට්ඨස්සෙව, අඤ්ඤස්මිම්පි දට්ඨවිසෙ සති සාමං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං, අඤ්ඤෙසු පන කාරණෙසු පටිග්ගහිතමෙව වට්ටති.

විසපීතකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගූථං පායෙතු’’න්ති (මහාව. 268) වචනතො පීතවිසං භික්ඛුං ගූථං පායෙතුං වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යං කරොන්තො පටිග්ගණ්හාති, ස්වෙව පටිග්ගහො කතො, න පුන පටිග්ගහෙතබ්බො’’ති (මහාව. 268) වචනතො තදෙව වට්ටති. අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 268) පන න පුන පටිග්ගහෙතබ්බොති සචෙ භූමිප්පත්තො, පටිග්ගහාපෙතබ්බො, අප්පත්තං පන ගහෙතුං වට්ටති.

ඝරදින්නකාබාධකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සීතාලොළිං පායෙතු’’න්ති (මහාව. 269) වචනතො ¶ ඝරදින්නකාබාධස්ස භික්ඛුනො සීතාලොළිං පායෙතුං වට්ටති. තත්ථ ඝරදින්නකාබාධොති වසීකරණපාණකසමුට්ඨිතරොගො. ටීකායං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.269) පන ¶ ‘‘ඝරදින්නකාබාධො නාම වසීකරණත්ථාය ඝරණියා දින්නභෙසජ්ජසමුට්ඨිතො ආබාධො. තෙනාහ ‘වසීකරණපාණකසමුට්ඨිතරොගො’ති. ඝර-සද්දො චෙත්ථ අභෙදෙන ඝරණියා වත්තමානො අධිප්පෙතො’’ති වුත්තං. විමතිවිනොදනියම්පි (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.267-269) ‘‘ඝරදින්නකාබාධො නාම ඝරණියා දින්නවසීකරණභෙසජ්ජසමුට්ඨිතො ආබාධො’’ති වුත්තං. සීතාලොළින්ති නඞ්ගලෙන කසන්තස්ස ඵාලෙ ලග්ගමත්තිකං උදකෙන ආලොළෙත්වා පායෙතුං අනුජානාමීති අත්ථො.

දුට්ඨගහණිකකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ආමිසඛාරං පායෙතු’’න්ති (මහාව. 269) වචනතො දුට්ඨගහණිකස්ස භික්ඛුනො ආමිසඛාරං පායෙතුං වට්ටති. තත්ථ දුට්ඨගහණිකොති විපන්නගහණිකො, කිච්ඡෙන උච්චාරො නික්ඛමතීති අත්ථො. ආමිසඛාරන්ති සුක්ඛොදනං ඣාපෙත්වා තාය ඡාරිකාය පග්ඝරිතං ඛාරොදකං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.267-269) පන ‘‘තාය ඡාරිකාය පග්ඝරිතං ඛාරොදකන්ති පරිස්සාවනෙ තං ඡාරිකං පක්ඛිපිත්වා උදකෙ අභිසිඤ්චිතෙ තතො ඡාරිකතො හෙට්ඨා පග්ඝරිතං ඛාරොදක’’න්ති වුත්තං.

පණ්ඩුරොගාබාධකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, මුත්තහරීතකං පායෙතු’’න්ති (මහාව. 269) වචනතො පණ්ඩුරොගාබාධස්ස භික්ඛුනො මුත්තහරීතකං පායෙතුං වට්ටති. තත්ථ මුත්තහරීතකන්ති ගොමුත්තපරිභාවිතං හරීතකං.

ඡවිදොසාබාධකථායං ¶ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගන්ධාලෙපං කාතු’’න්ති (මහාව. 269) වචනතො ඡවිදොසාබාධස්ස භික්ඛුනො ගන්ධාලෙපං කාතුං වට්ටති.

අභිසන්නකායකථායං ¶ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, විරෙචනං පාතු’’න්ති (මහාව. 269) වචනතො අභිසන්නකායස්ස භික්ඛුනො විරෙචනං පාතුං වට්ටති. තත්ථ අභිසන්නකායොති උස්සන්නදොසකායො. අච්ඡකඤ්ජියා අත්ථො හොති, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අච්ඡකඤ්ජිය’’න්ති (මහාව. 269) වචනතො අච්ඡකඤ්ජියං පාතුං වට්ටති. තත්ථ අච්ඡකඤ්ජියන්ති තණ්ඩුලොදකමණ්ඩො. අකටයූසෙන අත්ථො හොති, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අකටයූස’’න්ති (මහාව. 269) වචනතො අකටයූසං පාතුං වට්ටති. තත්ථ අකටයූසන්ති අසිනිද්ධො මුග්ගපචිතපානීයො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.269) පන විමතිවිනොදනියඤ්ච (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.267-269) ‘‘අකටයූසෙනාති අනභිසඞ්ඛතෙන මුග්ගයූසෙනා’’ති වුත්තං. කටාකටෙන අත්ථො හොති, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, කටාකට’’න්ති (මහාව. 269) වචනතො කටාකටං පායෙතුං වට්ටති. තත්ථ කටාකටන්ති සොව ධොතසිනිද්ධො. සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.269) විමතිවිනොදනියඤ්ච (වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.267-269) ‘‘කටාකටෙනාති මුග්ගෙ පචිත්වා අචාලෙත්වාව පරිස්සාවිතෙන මුග්ගයූසෙනා’’ති වුත්තං. පටිච්ඡාදනීයෙන අත්ථො හොති, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පටිච්ඡාදනීය’’න්ති (මහාව. 269) වචනතො පටිච්ඡාදනීයං පාතුං වට්ටති. තත්ථ පටිච්ඡාදනීයෙනාති මංසරසෙන.

ලොණසොවීරකකථායං ¶ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගිලානස්ස ලොණසොවීරකං, අගිලානස්ස උදකසම්භින්නං පානපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති (මහාව. 273) වචනතො ගිලානෙන භික්ඛුනා ලොණසොවීරකං පාතබ්බං, අගිලානෙන උදකසම්භින්නං කත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බං, තඤ්ච ‘‘පානපරිභොගෙනා’’ති වචනතො විකාලෙපි වට්ටති.

තත්ථ ලොණසොවීරකං නාම සබ්බරසාභිසඞ්ඛතං එකං භෙසජ්ජං, තං කිර කරොන්තො හරීතකාමලකවිභීතකකසාවෙ සබ්බධඤ්ඤානි සබ්බඅපරණ්ණානි සත්තන්නම්පි ධඤ්ඤානං ඔදනං කදලිඵලාදීනි සබ්බඵලානි වෙත්තකෙතකඛජ්ජූරිකළීරාදයො සබ්බකළීරෙ මච්ඡමංසඛණ්ඩානි අනෙකානි ¶ ච මධුඵාණිතසින්ධවලොණතිකටුකාදීනි භෙසජ්ජානි පක්ඛිපිත්වා කුම්භිමුඛං ලිම්පිත්වා එකං ද්වෙ තීණි සංවච්ඡරානි ඨපෙන්ති, තං පරිපච්චිත්වා ජම්බුරසවණ්ණං හොති, වාතකාසකුට්ඨපණ්ඩුභගණ්ඩලාදීනං සිනිද්ධභොජනභුත්තානඤ්ච උත්තරපානං භත්තජීරණකභෙසජ්ජං තාදිසං නත්ථි, තං පනෙතං භික්ඛූනං පච්ඡාභත්තම්පි වට්ටති, ගිලානානං පාකතිකමෙව. අගිලානානං පන උදකසම්භින්නං පානපරිභොගෙනාති.

සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.191-192) පන ‘‘පානපරිභොගෙනාති වුත්තත්තා ලොණසොවීරකං යාමකාලික’’න්ති වුත්තං. විමතිවිනොදනියං (වි. වි. ටී. 1.192) පන ‘‘පානපරිභොගෙන වට්ටතීති සම්බන්ධො. එවං පන වුත්තත්තා ලොණසොවීරකං යාමකාලිකන්ති කෙචි වදන්ති, කෙචි පන ‘ගිලානානං පාකතිකමෙව, අගිලානානං පන උදකසම්භින්න’න්ති වුත්තත්තා ගුළං විය සත්තාහකාලික’’න්ති වුත්තං. වජිරබුද්ධිටීකායං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 263) පන ‘‘අවිසෙසෙන සතිපච්චයතා වුත්තා ¶ . ඉමස්මිං ඛන්ධකෙ ‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගිලානස්ස ගුළං, අගිලානස්ස ගුළොදකං, ගිලානස්ස ලොණසොවීරකං, අගිලානස්ස උදකසම්භින්න’න්ති (මහාව. 284) වුත්තං, තස්මා සිද්ධං ‘සතිපච්චයතා ගිලානාගිලානවසෙන දුවිධා’ති’’ වුත්තං.

අන්තොවුත්ථාදිකථායං ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භගවතො උදරවාතාබාධො හොති, අථ ඛො ආයස්මා ආනන්දො ‘පුබ්බෙපි භගවතො උදරවාතාබාධො තෙකටුලයාගුයා ඵාසු හොතී’ති සාමං තිලම්පි තණ්ඩුලම්පි මුග්ගම්පි විඤ්ඤාපෙත්වා අන්තො වාසෙත්වා අන්තො සාමං පචිත්වා භගවතො උපනාමෙසි ‘පිවතු භගවා තෙකටුලයාගු’න්ති. ජානන්තාපි තථාගතා පුච්ඡන්ති, ජානන්තාපි න පුච්ඡන්ති, කාලං විදිත්වා පුච්ඡන්ති, කාලං විදිත්වා න පුච්ඡන්ති, අත්ථසඤ්හිතං තථාගතා පුච්ඡන්ති, නො අනත්ථසඤ්හිතං, අනත්ථසඤ්හිතෙ සෙතුඝාතො තථාගතානං. ද්වීහි ආකාරෙහි බුද්ධා භගවන්තො භික්ඛූ පටිපුච්ඡන්ති ‘ධම්මං වා දෙසෙස්සාම, සාවකානං වා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සාමා’ති.

අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං ආනන්දං ආමන්තෙසි ‘කුතායං, ආනන්ද, යාගූ’ති. අථ ඛො ¶ ආයස්මා ආනන්දො භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසි. විගරහි බුද්ධො භගවා අනනුච්ඡවිකං, ආනන්ද, අනනුලොමිකං අප්පතිරූපං අස්සමණකං අකප්පියං අකරණීයං, කථඤ්හි නාම ත්වං, ආනන්ද, එවරූපාය බාහුල්ලාය චෙතෙස්සසි, යදපි, ආනන්ද, අන්තො වුත්ථං, තදපි අකප්පියං. යදපි අන්තො පක්කං, තදපි අකප්පියං. යදපි සාමං පක්කං, තදපි අකප්පියං. නෙතං, ආනන්ද, අප්පසන්නානං වා පසාදාය…පෙ… විගරහිත්වා ධම්මිං කථං කත්වා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – න, භික්ඛවෙ, අන්තො වුත්ථං අන්තො ¶ පක්කං සාමං පක්කං පරිභුඤ්ජිතබ්බං, යො පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. අන්තො චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං අන්තො පක්කං සාමං පක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති තිණ්ණං දුක්කටානං. අන්තො චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං අන්තො පක්කං අඤ්ඤෙහි පක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති ද්වින්නං දුක්කටානං. අන්තො චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං බහි පක්කං සාමං පක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති ද්වින්නං දුක්කටානං. බහි චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං අන්තො පක්කං සාමං පක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති ද්වින්නං දුක්කටානං. අන්තො චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං බහි පක්කං අඤ්ඤෙහි පක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. බහි චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං අන්තො පක්කං අඤ්ඤෙහි පක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. බහි චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං බහි පක්කං සාමං පක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. බහි චෙ, භික්ඛවෙ, වුත්ථං බහි පක්කං අඤ්ඤෙහි පක්කං, තඤ්චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, අනාපත්තී’’ති (මහාව. 274) වචනතො සහසෙය්යප්පහොනකෙ ඨානෙ වුත්ථතා, තත්ථ පක්කතා, උපසම්පන්නෙන සාමං පක්කතාති ඉමෙසං තිණ්ණං අඞ්ගානං සම්භවෙ සති තිස්සො ආපත්තියො, ද්වින්නං සම්භවෙ ද්වෙ ආපත්තියො, එකස්ස අඞ්ගස්ස සම්භවෙ එකා ආපත්තීති වෙදිතබ්බං.

අන්තො වුත්ථන්ති අකප්පියකුටියං වුත්ථං. සාමං පක්කන්ති එත්ථ යං කිඤ්චි ආමිසං භික්ඛුනො පචිතුං න වට්ටති. සචෙපිස්ස උණ්හයාගුයා සුලසිපණ්ණානි වා සිඞ්ගිවෙරං වා ලොණං වා පක්ඛිපන්ති, තම්පි චාලෙතුං න වට්ටති. ‘‘යාගුං නිබ්බාපෙමී’’ති පන චාලෙතුං වට්ටති. උත්තණ්ඩුභත්තං ලභිත්වාපි පිදහිතුං න වට්ටති. සචෙ පන මනුස්සා පිදහිත්වාව දෙන්ති, වට්ටති. ‘‘භත්තං වා මා නිබ්බායතූ’’ති පිදහිතුං වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පුන පාකං පචිතු’’න්ති (මහාව. 274) වචනතො පුබ්බෙ අනුපසම්පන්නෙහි පක්කං පුන පචිතුං වට්ටති. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 274) ‘‘ඛීරතක්කාදීසු ¶ පන සකිං කුථිතෙසු අග්ගිං දාතුං වට්ටති පුනපාකස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා’’ති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අන්තො වාසෙතු’’න්ති (මහාව. 274) වචනතො ¶ දුබ්භික්ඛසමයෙ තණ්ඩුලාදීනි අන්තො වාසෙතුං වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අන්තො පචිතු’’න්ති (මහාව. 274) වචනතො දුබ්භික්ඛසමයෙ අන්තො පචිතුං වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සාමං පචිතු’’න්ති (මහාව. 274) වචනතො දුබ්භික්ඛසමයෙ සාමම්පි පචිතුං වට්ටති. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අන්තො වුත්ථං අන්තො පක්කං සාමං පක්ක’’න්ති (මහාව. 274) වචනතො දුබ්භික්ඛසමයෙ තීණිපි වට්ටන්ති.

උග්ගහිතපටිග්ගහිතකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යත්ථ ඵලඛාදනීයං පස්සති, කප්පියකාරකො ච න හොති, සාමං ගහෙත්වා හරිත්වා කප්පියකාරකෙ පස්සිත්වා භූමියං නික්ඛිපිත්වා පටිග්ගහාපෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං, අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, උග්ගහිතං පටිග්ගහිතු’’න්ති (මහාව. 275) වචනතො තථා කත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති, ආපත්ති න හොතීති.

තතො නීහටකථායං ‘‘පටිග්ගණ්හථ, භික්ඛවෙ, පරිභුඤ්ජථ. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තතො නීහටං භුත්තාවිනා පවාරිතෙන අනතිරිත්තං පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති (මහාව. 276) වචනතො යස්මිං දානෙ නිමන්තිතා හුත්වා භික්ඛූ භුඤ්ජන්ති, තතො දානතො නීහටං භොජනං පවාරිතෙන භික්ඛුනා භුඤ්ජිතබ්බං, න පවාරිතසික්ඛාපදෙන ආපත්ති හොති. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 276) ‘‘තතො නීහටන්ති යත්ථ නිමන්තිතා භුඤ්ජන්ති, තතො නීහට’’න්ති.

පුරෙභත්තපටිග්ගහිතකථායං ¶ ‘‘පටිග්ගණ්හථ, භික්ඛවෙ, පරිභුඤ්ජථ, අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතං භුත්තාවිනා පවාරිතෙන අනතිරිත්තං පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති (මහාව. 277) වචනතො පුරෙභත්තං පටිග්ගහෙත්වා නික්ඛිපිතං පවාරිතෙන භික්ඛුනා අතිරිත්තං අකත්වා භුඤ්ජිතුං වට්ටති, පවාරිතසික්ඛාපදෙන ආපත්ති න හොති.

වනට්ඨපොක්ඛරට්ඨකථායං ¶ ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස කායඩාහාබාධො හොති. අථ ඛො ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො යෙනායස්මා සාරිපුත්තො තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං එතදවොච ‘පුබ්බෙ තෙ, ආවුසො සාරිපුත්ත, කායඩාහාබාධො කෙන ඵාසු හොතී’ති. භිසෙහි ච මෙ, ආවුසො, මුළාලිකාහි චාති…පෙ… අථ ඛො ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස භිසෙ ච මුළාලිකායො ච පරිභුත්තස්ස කායඩාහාබාධො පටිප්පස්සම්භි…පෙ… පටිග්ගණ්හථ, භික්ඛවෙ, පරිභුඤ්ජථ. අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, වනට්ඨං පොක්ඛරට්ඨං භුත්තාවිනා පවාරිතෙන අනතිරිත්තං පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති (මහාව. 278) වචනතො වනට්ඨං පොක්ඛරට්ඨං පවාරිතෙන භික්ඛුනා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති, පවාරිතසික්ඛාපදෙන ආපත්ති න හොති. තත්ථ වනට්ඨං පොක්ඛරට්ඨන්ති වනෙ චෙව පදුමිනිගච්ඡෙ ච ජාතං.

අකතකප්පකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අබීජං නිබ්බට්ටබීජං අකතකප්පං ඵලං පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති (මහාව. 278) වචනතො අබීජඤ්ච නිබ්බට්ටබීජඤ්ච ¶ ඵලං අග්ගිසත්ථනඛෙහි සමණකප්පං අකත්වාපි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. තත්ථ අබීජන්ති තරුණඵලං, යස්ස බීජං අඞ්කුරං න ජනෙති. නිබ්බට්ටබීජන්ති බීජං නිබ්බට්ටෙත්වා අපනෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බකං අම්බපනසාදි, තානි ඵලානි කප්පියකාරකෙ අසති කප්පං අකත්වාපි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති.

යාගුකථායං ‘‘දසයිමෙ, බ්රාහ්මණ, ආනිසංසා යාගුයා. කතමෙ දස, යාගුං දෙන්තො ආයුං දෙති, වණ්ණං දෙති, සුඛං දෙති, බලං දෙති, පටිභානං දෙති, යාගුපීතා ඛුදං පටිහනති, පිපාසං විනෙති, වාතං අනුලොමෙති, වත්ථිං සොධෙති, ආමාවසෙසං පාචෙති. ඉමෙ ඛො, බ්රාහ්මණ, දසානිසංසා යාගුයාති.

ඛුද්දං පිපාසඤ්ච බ්යපනෙති වාතං;

සොධෙති වත්ථිං පරිණාමෙති භත්තං;

මානුස්සසොභග්යතමිච්ඡතා වා’ති.

අථ ඛො භගවා තං බ්රාහ්මණං ඉමාහි ගාථාහි අනුමොදිත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. අථ ඛො භගවා එතස්මිං නිදානෙ එතස්මිං පකරණෙ ධම්මිං කථං කත්වා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, යාගුඤ්ච මධුගොළකඤ්චා’’ති ¶ (මහාව. 282) වචනතො යාගුඤ්ච මධුගොළකඤ්ච සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටති. අනුමොදනාගාථාය ‘‘පත්ථයතං ඉච්ඡත’’න්ති පදානං ‘‘අලමෙව දාතු’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො. සචෙ පන ‘‘පත්ථයතා ඉච්ඡතා’’ති පාඨො අත්ථි, සොයෙව ගහෙතබ්බො. ‘‘න, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤත්ර නිමන්තිතෙන අඤ්ඤස්ස භොජ්ජයාගු පරිභුඤ්ජිතබ්බා, යො පරිභුඤ්ජෙය්ය, යථාධම්මො කාරෙතබ්බො’’ති (මහාව. 283) වචනතො තථා භුඤ්ජන්තස්ස පරම්පරභොජනසික්ඛාපදෙන ආපත්ති හොති. භොජ්ජයාගූති යා පවාරණං ජනෙති. යථාධම්මො කාරෙතබ්බොති පරම්පරභොජනෙන කාරෙතබ්බො.

ගුළකථායං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගිලානස්ස ගුළං, අගිලානස්ස ගුළොදක’’න්ති (මහාව. 284) වචනතො ¶ ගිලානො භික්ඛු ගුළපිණ්ඩං විකාලෙපි ඛාදිතුං වට්ටති. අගිලානො පන උදකසම්භින්නං කත්වා ගුළොදකපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. ‘‘ගිලානස්ස ගුළන්ති තථාරූපෙන බ්යාධිනා ගිලානස්ස පච්ඡාභත්තං ගුළං අනුජානාමීති අත්ථො’’ති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 284) වුත්තං. ‘‘තථාරූපෙන බ්යාධිනා’’ති වුත්තත්තා යථාරූපෙන බ්යාධිනා ගිලානස්ස ගුළො පරිභුඤ්ජිතබ්බො හොති, තථාරූපෙන එව බ්යාධිනා ගිලානස්සාති වුත්තං විය දිස්සති, වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

එත්තකාසු කථාසු යා යා සංවණ්ණෙතබ්බප්පකරණෙ න දිස්සති, සා සා අම්හෙහි පෙසලානං භික්ඛූනං කොසල්ලත්ථං පාළිතො ච අට්ඨකථාතො ච ගහෙත්වා ටීකාචරියානං වචනෙහි අලඞ්කරිත්වා ඨපිතා, තස්මා නික්කඞ්ඛා හුත්වා පණ්ඩිතා උපධාරෙන්තු.

67. යං ¶ භික්ඛවෙතිආදි මහාපදෙසකථා නාම. තත්ථ මහන්තෙ අත්ථෙ උපදිස්සති එතෙහීති මහාපදෙසා, මහන්තා වා අත්ථා පදිස්සන්ති පඤ්ඤායන්ති එත්ථාති මහාපදෙසා, මහන්තානං වා අත්ථානං පදෙසො පවත්තිදෙසොති මහාපදෙසා. කෙ තෙ? ඉමෙයෙව චත්තාරො පාඨා, අත්ථා වා. තෙන වුත්තං ‘‘ඉමෙ චත්තාරො මහාපදෙසෙ’’තිආදි. තත්ථ ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරාති මහාකස්සපාදයො. සුත්තං ගහෙත්වාති ‘‘ඨපෙත්වා ධඤ්ඤඵලරස’’න්තිආදිකං සුත්තං ගහෙත්වා උපධාරෙන්තො. සත්ත ධඤ්ඤානීති –

‘‘සාලි වීහි ච කුද්රූසො, ගොධුමො වරකො යවො;

කඞ්ගූති සත්ත ධඤ්ඤානි, නීවාරාදී තු තබ්භිදා’’ති –.

වුත්තානි සත්ත ධඤ්ඤානි. සබ්බං අපරණ්ණන්ති මුග්ගමාසාදයො. අට්ඨ පානානීති අම්බපානං ජම්බුපානං චොචපානං මොචපානං සාලුකපානං මුද්දිකපානං මධුකපානං ඵාරුසකපානඤ්ච.

ඉමිනා නයෙනාති සුත්තානුලොමනයෙන. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං ‘‘සුත්තානුලොමං නාම චත්තාරො මහාපදෙසා’’ති. පාළිඤ්ච අට්ඨකථඤ්ච අනපෙක්ඛිත්වාති පාළියං නීතත්ථතො ආගතමෙව අග්ගහෙත්වා ¶ . අඤ්ඤානිපීති තතො අඤ්ඤානිපි. එතෙන මහාපදෙසා නාම න කෙවලං යථාවුත්තා එව, අථ ඛො අනෙකානි නානප්පකාරානි විනයධරස්ස ඤාණානුභාවප්පකාසිතානීති දස්සෙති.

68. ආනිසංසකථායං විනයං ධාරෙතීති විනයධරො, සික්ඛනවාචනමනසිකාරවිනිච්ඡයනතදනුලොමකරණාදිනා විනයපරියත්තිකුසලො ¶ භික්ඛු. විනයපරියත්තිමූලං එතෙසන්ති විනයපරියත්තිමූලකා. කෙ තෙ? පඤ්චානිසංසා. විනයපරියත්තියෙව මූලං කාරණං කත්වා ලභිතබ්බආනිසංසා, න අඤ්ඤපරියත්තිං වා පටිපත්තිආදයො වා මූලං කත්වාති අත්ථො. අථ වා පරියාපුණනං පරියත්ති, විනයස්ස පරියත්ති විනයපරියත්ති, සා මූලං එතෙසන්ති විනයපරියත්තිමූලකා, විනයපරියාපුණනහෙතුභවා ආනිසංසාති අත්ථො. ‘‘කතමෙ’’තිආදිනා තෙසං පඤ්චානිසංසාදීනං සරූපං පුච්ඡිත්වා ‘‘අත්තනො’’තිආදිනා විස්සජ්ජෙත්වා තං වචනං පාළියා සමත්ථෙතුං ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිමාහ.

එවං පඤ්චානිසංසානං සරූපං දස්සෙත්වා ඉදානි තෙයෙව විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘කථමස්සා’’තිආදිනා පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉධෙකච්චො’’තිආදිනා විස්සජ්ජෙති. තත්ථ අත්තනො සීලක්ඛන්ධසුගුත්තභාවො නාම ආපත්තිඅනාපජ්ජනභාවෙනෙව හොති, නො අඤ්ඤථාති ආපත්තිආපජ්ජනකාරණං දස්සෙත්වා තදභාවෙන අනාපජ්ජනං දස්සෙතුං ‘‘ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො ඡහාකාරෙහි ආපජ්ජතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ –

එදිසො වුච්චති අලජ්ජිපුග්ගලො’’ති. (පරි. 359) –

වුත්තෙන අලජ්ජීලක්ඛණෙන න ලජ්ජති න හිරීයතීති අලජ්ජී, තස්ස භාවො අලජ්ජිතා. නත්ථි ඤාණං එතස්සාති අඤ්ඤාණං, තස්ස භාවො අඤ්ඤාණතා. කුකතස්ස භාවො කුක්කුච්චං, තෙන පකතො කුක්කුච්චපකතො, තස්ස භාවො කුක්කුච්චපකතතා. කප්පතීති කප්පියං, න කප්පියං අකප්පියං ¶ , තස්මිං අකප්පියෙ ¶ , කප්පියං ඉති සඤ්ඤා යස්ස සො කප්පියසඤ්ඤී, තස්ස භාවො කප්පියසඤ්ඤිතා. ඉතරං තප්පටිපක්ඛතො කාතබ්බං, ඉමෙසු පඤ්චසු පදෙසු යකාරලොපො, තස්මා ‘‘අලජ්ජිතාය ආපත්තිං ආපජ්ජතී’’තිආදිනා යොජෙතබ්බානි. හෙත්වත්ථෙ චෙතං නිස්සක්කවචනං. සරතීති සති, සමුස්සනං සම්මොසො. සතියා සම්මොසො සතිසම්මොසො, තස්මා සතිසම්මොසා. හෙත්වත්ථෙ චෙතං කරණවචනං. ඉදානි තානි කාරණානි විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘කථ’’න්ත්යාදිමාහ. තං නයානුයොගෙන විඤ්ඤෙය්යමෙව.

අරිට්ඨො ඉති භික්ඛු අරිට්ඨභික්ඛු, කණ්ටකො ඉති සාමණෙරො කණ්ටකසාමණෙරො, වෙසාලියා ජාතා වෙසාලිකා, වජ්ජීනං පුත්තා වජ්ජිපුත්තා, වෙසාලිකා ච තෙ වජ්ජිපුත්තා චාති වෙසාලිකවජ්ජිපුත්තා, අරිට්ඨභික්ඛු ච කණ්ටකසාමණෙරො ච වෙසාලිකවජ්ජිපුත්තා ච අරිට්ඨභික්ඛුකණ්ටකසාමණෙරවෙසාලිකවජ්ජිපුත්තකා. පරූපහාරො ච අඤ්ඤාණඤ්ච කඞ්ඛාවිතරණඤ්ච පරූපහාරඅඤ්ඤාණකඞ්ඛාවිතරණා. කෙ තෙ? වාදා. තෙ ආදි යෙසං තෙති පරූපහාරඅඤ්ඤාණකඞ්ඛාවිතරණාදයො. වදන්ති එතෙහීති වාදා, පරූපහාරඅඤ්ඤාණකඞ්ඛාවිතරණාදයො වාදා එතෙසන්ති පරූ…පෙ… වාදා. කෙ තෙ? මිච්ඡාවාදිනො. අරිට්ඨ…පෙ… පුත්තා ච පරූපහාර…පෙ… වාදා ච මහාසඞ්ඝිකාදයො ච සාසනපච්චත්ථිකා නාමාති සමුච්චයද්වන්දවසෙන යොජනා කාතබ්බා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඉති විනයසඞ්ගහසංවණ්ණනාභූතෙ විනයාලඞ්කාරෙ

පකිණ්ණකවිනිච්ඡයකථාලඞ්කාරො නාම

නිගමගාථාසු ¶ පඨමගාථායං සද්ධම්මට්ඨිතිකාමෙන සාසනුජ්ජොතකාරිනා පරක්කමබාහුනා නරින්දෙන අජ්ඣෙසිතො සො අහං විනයසඞ්ගහං අකාසින්ති යොජනා.

දුතියතතියගාථායං ¶ තෙනෙව පරක්කමබාහුනරින්දෙනෙව කාරිතෙ රම්මෙ රමණීයෙ පාසාදසතමණ්ඩිතෙ පාසාදානං සතෙන පටිමණ්ඩිතෙ නානාදුමගණාකිණ්ණෙ භාවනාභිරතාලයෙ භාවනාය අභිරතානං භික්ඛූනං ආලයභූතෙ සීතලූදකසම්පන්නෙ ජෙතවනෙ ජෙතවනනාමකෙ විහාරෙ වසං වසන්තො හුත්වා, අථ වා වසං වසන්තො සොහං සො අහං යොගීනං හිතං හිතභූතං සාරං සාරවන්තං ඉමං ඊදිසං විනයසඞ්ගහං අකාසින්ති යොජනා.

සෙසගාථාසු ඉමිනා ගන්ථකරණෙන යං පුඤ්ඤං මය්හං සිද්ධං, අඤ්ඤං ඉතො ගන්ථකරණතො අඤ්ඤභූතං යං පුඤ්ඤං මයා පසුතං හොති, එතෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දුතියෙ අත්තසම්භවෙ තාවතිංසෙ පමොදෙන්තො සීලාචාරගුණෙ රතො පඤ්චකාමෙසු අලග්ගො දෙවපුත්තො හුත්වා පඨමං පඨමභූතං ඵලං සොතාපත්තිඵලං පත්වාන අන්තිමෙ අත්තභාවම්හි ලොකග්ගපුග්ගලං නාථං නාථභූතං සබ්බසත්තහිතෙ රතං මෙත්තෙය්යං මෙත්තෙය්යනාමකං මුනිපුඞ්ගවං මුනිසෙට්ඨං දිස්වාන තස්ස ධීරස්ස සද්ධම්මදෙසනං සුත්වා අග්ගං ඵලං අරහත්තඵලං අධිගන්ත්වා ලභිත්වා ජිනසාසනං සොභෙය්යං සොභාපෙය්යන්ති අයං පාකටයොජනා.

එතිස්සාය පන යොජනාය සති ආචරියවරස්ස වචනං න සම්පටිච්ඡන්ති පණ්ඩිතා. කථං? එත්ථ හි ඉතො දුතියභවෙ තාවතිංසභවනෙ දෙවපුත්තො හුත්වා සොතාපත්තිඵලං පත්වා අන්තිමභවෙ මෙත්තෙය්යස්ස භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා අරහත්තඵලං ලභෙය්යන්ති ආචරියස්ස පත්ථනා, සා අයුත්තරූපා ¶ හොති. සොතාපන්නස්ස හි සත්තභවතො උද්ධං පටිසන්ධි නත්ථි, තාවතිංසානඤ්ච දෙවානං භවසතෙනපි භවසහස්සෙනපි භවසතසහස්සෙනපි මෙත්තෙය්යස්ස භගවතො උප්පජ්ජනකාලො අප්පත්තබ්බො හොති. අථාපි වදෙය්ය ‘‘අන්තරා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා මෙත්තෙය්යස්ස භගවතො කාලෙ මනුස්සො භවෙය්යා’’ති, එවම්පි න යුජ්ජති. න හි බ්රහ්මලොකගතානං අරියානං පුන කාමභවූපපත්ති අත්ථි. වුත්තඤ්හි අභිධම්මෙ යමකප්පකරණෙ (යම. 2.අනුසයයමක. 312) ‘‘රූපධාතුයා චුතස්ස කාමධාතුං උපපජ්ජන්තස්ස සත්තෙව අනුසයා අනුසෙන්තී’’ති. අථාපි වදෙය්ය ‘‘බ්රහ්මලොකෙයෙව ඨත්වා අග්ගඵලං ලභෙය්යා’’ති, තථා ච ආචරියස්ස වචනෙ න දිස්සති, ‘‘සොභෙය්යං ජිනසාසන’’න්ති වුත්තත්තා භික්ඛුභූතත්තමෙව දිස්සති. න හි භික්ඛුභූතො සාසනං සොභාපෙතුං සක්කොති. අභිධම්මත්ථවිභාවනියඤ්ච –

‘‘ජොතයන්තං ¶ තදා තස්ස, සාසනං සුද්ධමානසං;

පස්සෙය්යං සක්කරෙය්යඤ්ච, ගරුං මෙ සාරිසම්භව’’න්ති. –

භික්ඛුභූතමෙව වුත්තං. අථාපි වදෙය්ය ‘‘අන්තරා දීඝායුකො භුම්මදෙවො හුත්වා තදා මනුස්සො භවෙය්යා’’ති, එවම්පි එකස්ස බුද්ධස්ස සාවකභූතො අරියපුග්ගලො පුන අඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස සාවකො න භවෙය්යාති, ආචරියො පන සබ්බපරියත්තිධරො අනෙකගන්ථකාරකො අනෙකෙසං ගන්ථකාරකානං ථෙරානං ආචරියපාචරියභූතො, තෙන න කෙවලං ඉධෙව ඉමා ගාථායො ඨපිතා, අථ ඛො සාරත්ථදීපනීනාමිකාය විනයටීකාය අවසානෙ ච ඨපිතා, තස්මා භවිතබ්බමෙත්ථ කාරණෙනාති වීමංසිතබ්බමෙතං.

අථ වා ඉමිනා…පෙ… දෙවපුත්තො හුත්වා පඨමං තාව ඵලං යථාවුත්තං තාවතිංසෙ පමොදනසීලාචාරගුණෙ රතං ¶ පඤ්චකාමෙසු අලග්ගභාවසඞ්ඛාතං ආනිසංසං පත්වාන අන්තිමෙ අත්තභාවම්හි…පෙ… සොභෙය්යන්ති යොජනා. අථ වා ඉමිනා…පෙ… පඤ්චකාමෙසු අලග්ගො හුත්වා අන්තිමෙ අත්තභාවම්හි…පෙ… සද්ධම්මදෙසනං සුත්වා පඨමං ඵලං සොතාපත්තිඵලං පත්වා තතො පරං අග්ගඵලං අරහත්තඵලං අධිගන්ත්වා ජිනසාසනං සොභෙය්යන්ති යොජනා. යථා අම්හාකං භගවතො ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තධම්මදෙසනං සුත්වා අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො සොතාපත්තිඵලං පත්වා පච්ඡා අරහත්තඵලං අධිගන්ත්වා ජිනසාසනං සොභෙසි, එවන්ති අත්ථො. ඉතො අඤ්ඤානිපි නයානි යථා ථෙරස්ස වචනානුකූලානි, තානි පණ්ඩිතෙහි චින්තෙතබ්බානි.

ජම්බුදීපතලෙ ¶ රම්මෙ, මරම්මවිසයෙ සුතෙ;

තම්බදීපරට්ඨෙ ඨිතං, පුරං රතනනාමකං.

ජිනසාසනපජ්ජොතං ¶ , අනෙකරතනාකරං;

සාධුජ්ජනානමාවාසං, සොණ්ණපාසාදලඞ්කතං.

තස්මිං රතනපුරම්හි, රාජානෙකරට්ඨිස්සරො;

සිරීසුධම්මරාජාති, මහාඅධිපතීති ච.

එවංනාමො මහාතෙජො, රජ්ජං කාරෙසි ධම්මතො;

කාරාපෙසි රාජා මණි-චූළං මහන්තචෙතියං.

තස්ස කාලෙ බ්රහාරඤ්ඤෙ, තිරියො නාම පබ්බතො;

පුබ්බකාරඤ්ඤවාසීනං, නිවාසො භාවනාරහො.

අට්ඨාරසහි දොසෙහි, මුත්තො පඤ්චඞ්ගුපාගතො;

අරඤ්ඤලක්ඛණං පත්තො, බද්ධසීමායලඞ්කතො.

තස්මිං පබ්බතෙ වසන්තො, මහාථෙරො සුපාකටො;

තිපෙටකාලඞ්කාරොති, ද්වික්ඛත්තුං ලද්ධලඤ්ඡනො.

තෙභාතුකනරින්දානං, ගරුභූතො සුපෙසලො;

කුසලො පරියත්තිම්හි, පටිපත්තිම්හි කාරකො.

සොහං ලජ්ජීපෙසලෙහි, භික්ඛූහි අභියාචිතො;

සාසනස්සොපකාරාය, අකාසිං සීලවඩ්ඪනං.

විනයාලඞ්කාරං නාම, ලජ්ජීනං උපකාරකං;

සුට්ඨු විනයසඞ්ගහ-වණ්ණනං සාධුසෙවිතං.

රූපඡිද්දනාසකණ්ණෙ ¶ ¶ , සම්පත්තෙ ජිනසාසනෙ;

ඡිද්දසුඤ්ඤසුඤ්ඤරූපෙ, කලියුගම්හි ආගතෙ.

නිට්ඨාපිතා අයං ටීකා, මයා සාසනකාරණා;

ද්වීසු සොණ්ණවිහාරෙසු, ද්වික්ඛත්තුං ලද්ධකෙතුනා.

ඉමිනා පුඤ්ඤකම්මෙන, අඤ්ඤෙන කුසලෙන ච;

ඉතො චුතාහං දුතියෙ, අත්තභාවම්හි ආගතෙ.

හිමවන්තපදෙසම්හි, පබ්බතෙ ගන්ධමාදනෙ;

ආසන්නෙ මණිගුහාය, මඤ්ජූසකදුමස්ස ච.

තස්මිං හෙස්සං භුම්මදෙවො, අතිදීඝායුකො වරො;

පඤ්ඤාවීරියසම්පන්නො, බුද්ධසාසනමාමකො.

යාව තිට්ඨති සාසනං, තාව චෙතියවන්දනං;

බොධිපූජං සඞ්ඝපූජං, කරෙය්යං තුට්ඨමානසො.

භික්ඛූනං පටිපන්නානං, වෙය්යාවච්චං කරෙය්යහං;

පරියත්තාභියුත්තානං, කඞ්ඛාවිනොදයෙය්යහං.

සාසනං පග්ගණ්හන්තානං, රාජූනං සහායො අස්සං;

සාසනං නිග්ගණ්හන්තානං, වාරෙතුං සමත්ථො අස්සං.

සාසනන්තරධානෙ තු, මඤ්ජූසං රුක්ඛමුත්තමං;

නන්දමූලඤ්ච පබ්භාරං, නිච්චං පූජං කරෙය්යහං.

යදා ¶ තු පච්චෙකබුද්ධා, උප්පජ්ජන්ති මහායසා;

තදා තෙසං නිච්චකප්පං, උපට්ඨානං කරෙය්යහං.

තෙනෙව අත්තභාවෙන, යාව බුද්ධුප්පාදා අහං;

තිට්ඨන්තො බුද්ධුප්පාදම්හි, මනුස්සෙසු භවාමහං.

මෙත්තෙය්යස්ස ¶ භගවතො, පබ්බජිත්වාන සාසනෙ;

තොසයිත්වාන ජිනං තං, ලභෙ බ්යාකරණුත්තමං.

බ්යාකරණං ලභිත්වාන, පූරෙත්වා සබ්බපාරමී;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, බුද්ධො හෙස්සං සදෙවකෙති.