📜
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
කඞ්ඛාවිතරණීපුරාණ-ටීකා
ගන්ථාරම්භකථා
බුද්ධං ¶ ¶ ධම්මඤ්ච සඞ්ඝන්ති-ආදිනා යා පකාසිතා;
භදන්තබුද්ධඝොසෙන, මාතිකාට්ඨකථා සුභා;
තස්සා හි ලීනපදං වි-කාසනකොයමාරම්භො.
ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා
විප්පසන්නෙනාති ¶ විවිධප්පසන්නෙන. කථං? ‘‘ඉතිපි සො…පෙ… බුද්ධො භගවා, ස්වාක්ඛාතො…පෙ… විඤ්ඤූහි, සුප්පටිපන්නො…පෙ… ලොකස්සා’’ති (අ. නි. 5.10) එවමාදිනා. ‘‘චෙතසා’’ති වුත්තත්තා තීසු වන්දනාසු චෙතොවන්දනා අධිප්පෙතා. තන්නින්නතාදිවසෙන කායාදීහි පණාමකරණං වන්දනා, ගුණවසෙන මනසාපි තථාව කරණං මානං, පච්චයප්පටිපත්තියාදීහි පූජාකරණං පූජා, පච්චයාදීනං අභිසඞ්ඛරණං සක්කච්ච කරණං සක්කාරො, තෙසං. භාජනන්ති ආධාරො, අධිකරණං වා.
ථෙරා මහාකස්සපාදයො, තෙසං වංසොති ථෙරවංසො, ආගමාධිගමසම්පදාය තස්ස වංසස්ස පදීපභූතාති ථෙරවංසප්පදීපා, තෙසං ථෙරවංසප්පදීපානං. අසංහීරත්තා ථිරානං. විනයක්කමෙති විනයපිටකෙ, ආරම්භානුරූපවචනමෙතං. සුත්තාභිධම්මෙසුපි තෙ ථිරා එව. ‘‘බුද්ධං ධම්මඤ්ච සඞ්ඝඤ්ච පුබ්බාචරියසීහානඤ්චා’’ති අවත්වා කස්මා විසුං වුත්තන්ති චෙ? පයොජනවිසෙසදස්සනත්ථං. වත්ථුත්තයස්ස හි පණාමකරණස්ස අන්තරායනිවාරණං පයොජනං ¶ අත්තනො නිස්සයභූතානං ආචරියානං පණාමකරණස්ස උපකාරඤ්ඤුතාදස්සනං. තෙන බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච සඞ්ඝඤ්ච වන්දිත්වා, ච-සද්දෙන පුබ්බාචරියසීහානඤ්ච නමො කත්වාති යොජනා. අථ වා ‘‘වන්දිත්වා’’ති චෙතොවන්දනං දස්සෙත්වා තතො ‘‘නමො කත්වා’’ති වාචාවන්දනා, ‘‘කතඤ්ජලී’’ති කායවන්දනාපි දස්සිතාති යොජෙතබ්බං.
ඉදානි අභිධානප්පයොජනං දස්සෙතුං ‘‘පාමොක්ඛ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ පාමොක්ඛන්ති පධානං. සීලඤ්හි සබ්බෙසං කුසලධම්මානං පධානං ආදිභාවතො. යථා ච සත්තානං ඛජ්ජභොජ්ජලෙය්යපෙය්යවසෙන චතුබ්බිධොපි ආහාරො මුඛෙන පවිසිත්වා අඞ්ගමඞ්ගානි ඵරති, එවං යොගිනොපි චාතුභූමකං කුසලං සීලමුඛෙන පවිසිත්වා අත්ථසිද්ධිං සම්පාදෙති. තෙන වුත්තං ‘‘මුඛ’’න්තිආදි. අථ වා මුඛන්ති උපායො, තෙන මොක්ඛප්පවෙසාය නිබ්බානසච්ඡිකිරියාය මුඛං උපායොති අත්ථො. මහෙසිනා යං පාතිමොක්ඛං පකාසිතන්ති සම්බන්ධො. මහන්තෙ සීලාදික්ඛන්ධෙ එසි ගවෙසීති මහෙසි.
සූරතෙන නිවාතෙනාති ‘‘තත්ථ කතමං සොරච්චං? යො කායිකො අවීතික්කමො’’තිආදිනා (ධ. ස. 1349) සූරතෙන, නීචවුත්තිනා මානුද්ධච්චවසෙන අත්තානං අනුක්ඛිපනභාවෙන නිවාතෙන. විනයාචාරයුත්තෙන චාරිත්තවාරිත්තෙහි යුත්තෙන. ‘‘සොණත්ථෙරෙන යාචිතො’’ති අවත්වා ‘‘සූරතෙනා’’තිආදි ¶ කස්මා වුත්තං, කිං දුස්සීලෙන වා දුට්ඨෙන වා අලජ්ජිනා වා යාචිතෙන වණ්ණනා කාතුං න වට්ටතීති චෙ? න න වට්ටති. ථෙරස්ස වචනං පටික්ඛිපිතුං න සක්කා, එවරූපගුණො ථෙරොව, යාචනවසෙන කත්තබ්බො ආදරෙනාති දස්සෙතුං වුත්තං.
නාමෙනාති අත්තනො ගුණනාමෙන. සද්දලක්ඛණසුභතො, විනිච්ඡයසුභතො, විඤ්ඤෙය්යසුභතො ච සුභං.
ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
නිදානවණ්ණනා
‘‘ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොති, තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමි…පෙ… තුණ්හී, එවමෙතං ධාරයාමී’’ති වත්වා ‘‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදාන’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තං. එත්ථෙව යාවතතියානුසාවනකථාවසානෙ අථ ¶ ඛො උද්දෙසකාලෙ ‘‘ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොතී’’ති වත්වා ‘‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදානං. තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමී’’තිආදිනා නයෙන ආගතං. උපොසථක්ඛන්ධකෙපි එවමෙව ආගතං. තත්ථ පුබ්බෙ වුත්තං පච්ඡා ආගතසුත්තෙන විරුජ්ඣති. තස්මා යථා න විරුජ්ඣති, තථා උපපරික්ඛිත්වා ගහෙතබ්බං. එවං න විරුජ්ඣතීති එකෙ. කථං? ‘‘ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොතී’’ති වත්වා ‘‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදානං. තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමී’’තිආදිනා සුඋද්දිට්ඨං හොතීති එතං උද්දෙසලක්ඛණං ඉධාපි ඛන්ධකෙපි වුත්තත්තා. තස්මා ‘‘ඵාසු හොතී’’ති වත්වා ‘‘තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමී’’ති වුත්තට්ඨානෙ අවුත්තම්පි ආනෙත්වා ගහෙතබ්බං. කස්මා? ඉධ නිදානං න දස්සිතං, උද්දෙසො උද්දෙසකාලෙ උද්දිසිතබ්බලක්ඛණස්ස තත්ථ වුත්තත්තා. අපිච ‘‘නිදානුද්දෙසො’’ති පදං උද්ධරිත්වා නිදානුද්දෙසං දස්සෙතුකාමොපි ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො…පෙ… ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොතී’’ති පාඨවසෙන ආගතං නිදානං නිට්ඨාපෙත්වා උපරි අට්ඨකථාවසෙන යොජෙතබ්බං පාළිං ඉධ යොජෙත්වා ‘‘තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමි…පෙ… ධාරයාමී’’ති නිදානපාළිං පරිපුණ්ණං කත්වා පුන ‘‘තත්ථ නිදානුද්දෙසො’’ති උද්ධටපදවසෙන සඞ්ඛෙපතො නිදානුද්දෙසලක්ඛණං දස්සෙතුං ‘‘එවමෙතං ධාරයාමී’’ති වත්වා ‘‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදාන’’න්තිආදි වුත්තං, තස්මා එවං උපරි ච ඛන්ධකෙ ච, අථ ඛො උද්දෙසකාලෙ ‘‘ආවිකතා හිස්ස ¶ ඵාසු හොතී’’ති වත්වා ‘‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදානං. තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමී’’තිආදි නිදානුද්දෙසොව දස්සිතො, න නිදානං.
සවනාණත්තිවචනන්ති එත්ථ සඞ්ඝනවකතරෙන වත්තුං අයුත්තන්ති චෙ? යුත්තමෙව. ‘‘පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන එවං වත්තබ්බ’’න්ති භගවතා වුත්තත්තා භගවතොව ආණත්ති, න උද්දෙසකස්ස. ඉධ නවකතරවසෙන වුත්තං. ථෙරොපි පන උද්දිසිතුං ලභතීති දස්සනත්ථං ‘‘ථෙරාධිකං පාතිමොක්ඛ’’න්ති වුත්තං. ඉමිනා සුත්තෙන නවකතරො න ලභතීති චෙ? තං දස්සෙතුං ‘‘යො තත්ථ භික්ඛූ’’තිආදි වුත්තං.
යථා චතුවග්ගෙන ඨපෙත්වා උපසම්පදාපවාරණාඅබ්භානානි සබ්බං සඞ්ඝකම්මං කාතුං වට්ටති, එවං ‘‘අතිරෙකවීසතිවග්ගෙන ඉමං නාම කම්මං කාතබ්බ’’න්ති අවත්වා අතිරෙකවචනත්තා අඤ්ඤං අත්ථං සූචෙති, කිං තන්ති ‘‘චතුවග්ගාදිනා’’තිආදි. තඤ්හි තෙහි එව සිද්ධං. කථං? චතුවග්ගෙන උපසම්පදාපවාරණා…පෙ… වීසතිවග්ගෙන ¶ න කිඤ්චි සඞ්ඝකම්මං කාතුං න වට්ටතීති. එත්ථ ‘‘දසවග්ගෙන අබ්භානකම්මමත්තං ඨපෙත්වා’’ති වදන්තෙන චතුපඤ්චවග්ගෙන කරණීයානිපි දසවග්ගෙන කාතුං අනුඤ්ඤාතානි. තස්මා අතිරෙකෙන වට්ටතීති දීපිතං, ‘‘ඨපෙත්වා’’ති වචනෙන ඌනතරෙන න වට්ටතීති දීපිතමෙව. තස්මා න වත්තබ්බං අතිරෙකවීසතිවග්ගොති චෙ? වත්තබ්බමෙව. චතුපඤ්චවග්ගෙන කත්තබ්බං ඡසත්තඅට්ඨනවවග්ගෙන කාතබ්බන්ති ච, දසවග්ගෙන කාතබ්බං එකාදසද්වාදස…පෙ… එකූනවීසතිවග්ගෙන කාතබ්බන්ති ච දීපිතං. ඌනතරෙන න වට්ටතීති දීපිතං පාකටතො. සබ්බප්පකාරෙන පන අතිරෙකවීසතිඅනතිරෙකවීසතිවග්ගෙ වුත්තෙපි දීපිතං හොතීති වජිරබුද්ධිත්ථෙරෙන ලිඛිතං. ඉතො පට්ඨාය ‘‘ලිඛිත’’න්ති වුත්තෙ වජිරබුද්ධිත්ථෙරෙනාති ගහෙතබ්බං.
සචෙ අනුපොසථෙපි වට්ටෙය්ය, ‘‘උපොසථං කරෙය්යා’’ති න වදෙය්ය, යස්මා අනුපොසථෙ කාතුං න වට්ටති, තස්මා ‘‘අජ්ජුපොසථො’’ති වත්වා පුන ‘‘උපොසථං කරෙය්යා’’ති වුත්තං. ‘‘පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමා එවා’’ති අවධාරණං තතො පරං පවාරණාදිවසස්ස නත්ථිතාය කතං. උද්ධං පකතිඋපොසථෙ වුත්තෙන පකතිචාරිත්තෙන සද්ධිං ඉදම්පි.
‘‘නිමිත්තෙන නිමිත්තං සම්බන්ධිත්වා’’ති න වත්තබ්බං ‘‘තිවිධසම්පත්තියුත්තා’’ති වුත්තත්තාති චෙ? වත්තබ්බමෙව. කස්මා? තිවිධසම්පත්ති නාම නිමිත්තසම්පත්ති, පරිසාසම්පත්ති, කම්මවාචාසම්පත්තීතිආදිං වත්වා ‘‘නිමිත්තසම්පත්ති නාම පබ්බතනිමිත්තං, පාසාණනිමිත්ත’’න්තිආදි ¶ වුත්තං, න නිමිත්තෙන නිමිත්තසම්බන්ධනං වුත්තං. අපිච ‘‘තිවිධසම්පත්තියුත්තා’’ති සම්පයොගඞ්ගෙසු දස්සෙත්වා පුන තමෙව පහානඞ්ගෙසු දස්සෙතුං ‘‘නිමිත්තෙන නිමිත්තං සම්බන්ධිත්වා’’ති වුත්තං. නදිසමුද්දජාතස්සරෙසු සම්මතසීමාතො කම්මානි න විපජ්ජන්ති උදකුක්ඛෙපසීමත්තාති ‘‘විපත්තිසීමායො නාමා’’ති කස්මා වුත්තාති චෙ? සෙසලක්ඛණානි සම්පාදෙත්වා නදියං සීමාය බද්ධාය උදකපරියන්තං කත්වා සීමාගතත්තා පුන තං නදිං අන්තො කත්වා තළාකෙ කතෙ සචෙ තස්සා සීමාය කම්මං කාතුං වට්ටෙය්ය, සීමාතො කම්මානි න විපජ්ජෙය්යුං. යස්මා පන එවං කාතුං න වට්ටති, තස්මා ‘‘උදකුක්ඛෙපසීමත්තා’’ති වුත්තං අකාරණං.
වීසතිවග්ගකරණීයත්තා සඞ්ඝකම්මස්ස කම්මාරහෙන සද්ධිං එකවීසති භික්ඛූ නිසීදිතුං න සක්කොන්තී’’ති වුත්තං, සුඛනිසජ්ජාවසෙන නිසීදිතුන්ති අධිප්පායො. ‘‘පරිමණ්ඩලාකාරෙන නිසීදිතු’’න්ති අට්ඨකථායං වුත්තං. තියොජනං අතික්කමිත්වාති මජ්ඣෙ ඨත්වා දියඩ්ඪං කත්වා තියොජනං. කොණතො ¶ හි කොණං තියොජනං අතික්කාමෙති, ආපත්තිඤ්ච ආපජ්ජති, සීමා ච අසීමා හොති. කිත්තෙත්වාති නිමිත්තානි සම්පන්නානිපි අඤ්ඤමඤ්ඤනාමවිපරියායෙන, අනිමිත්තානං නාමෙහි ච කිත්තෙත්වාති අත්ථො.
රාසිකතං පංසුපි රුක්ඛෙසු ජාතෙසු සුද්ධපංසුපබ්බතො හොති. ගුළපිණ්ඩපරිමාණො ථූලතාය, න තුලගණනාය. භූමියං පතිට්ඨිතො’’ති ඉමිනා කුටසරාවාදීසු රොපිතං පටික්ඛිපති, තතො අපනෙත්වා පන තඞ්ඛණම්පි භූමියං රොපිතො වට්ටති. නවමූලසාඛානිග්ගමනං පන අකාරණං. ඛන්ධං ඡින්දිත්වා රොපිතෙ පන එතං යුජ්ජති. සූචිදණ්ඩකප්පමාණො කනිට්ඨඞ්ගුලිපරිමාණමත්තො. ‘‘අට්ඨඞ්ගුලුබ්බෙධො’’ති ඉමිනා උබ්බෙධො පරිච්ඡින්නො හොති, ‘‘ගොවිසාණමත්තො’’ති ඉමිනා පරිණාහො. ‘‘එවං සන්තෙපි ගොවිසාණපරිණාහෙ පරිච්ඡෙදො නත්ථි, තස්මා ඛුද්දකොපි මහන්තොපි වට්ටති එවාති වදන්ති.
ජාතස්සරෙ පරිපුණ්ණමෙව උදකං නිමිත්තූපගං දිස්වා අපරිපුණ්ණං අන්තරා ඨිතිභූතං ‘‘ජාතස්සරෙ සම්මතා’’ති වුත්තං විපත්තිං න ආපජ්ජතීති ‘‘නදියා සම්මතා, සමුද්දෙ සම්මතා, ජාතස්සරෙ සම්මතා’’ති එත්ථාපි ලොණී න ගහිතා. බද්ධසීමං වා නදිසමුද්දජාතස්සරෙ වා අනොක්කමිත්වාති එත්ථාපි ‘‘නදියා වා, භික්ඛවෙ, සමුද්දෙ වා ජාතස්සරෙ වා’’ති (මහාව. 147) එත්ථාපි න ගහිතා. තස්මා ලොණී න අබද්ධසීමාති චෙ? අබද්ධසීමාව. ‘‘යොපි නදිං වා සමුද්දං වා භින්දිත්වා නික්ඛන්තඋදකෙන කතො සොබ්භො එතං ලක්ඛණං පාපුණාති, අයම්පි ¶ ජාතස්සරොයෙවා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) වුත්තත්තා ජාතස්සරග්ගහණෙන ගහිතාති තත්ථ තත්ථ අවුත්තා. ‘‘යාවතිකා තස්මිං ගාමඛෙත්තෙ’’ති වුත්තත්තා අඤ්ඤම්පි ගාමං අන්තො කත්වා සමානසංවාසකසීමාසම්මන්නනකාලෙ තස්මිං ගාමෙ භික්ඛූ ආගච්ඡන්තු වා මා වා, වට්ටති. අවිප්පවාසසීමාසම්මන්නනකාලෙ ආගන්තබ්බමෙව.
අගමනපථෙසූති එත්ථ එකදිවසෙන ගන්ත්වා පච්චාගන්තුං අසක්කුණෙය්යට්ඨානෙති වදන්ති, බද්ධසීමාභාවං පටික්ඛිපිත්වාති අත්ථො.
‘‘සමන්තා උදකුක්ඛෙපා’’ති වුත්තත්තා සබ්බදිසාසු ගහෙතබ්බමෙවාති චෙ? යතො ලබ්භති, තතො ගහෙතබ්බො ‘‘යස්මිං පදෙසෙ පකතිවීචියො ඔත්ථරිත්වා ¶ සණ්ඨහන්ති, තතො පට්ඨාය කප්පියභූමි, තත්ථ ඨත්වා උපොසථාදිකම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා. අනුබන්ධො අඩ්ඪමාසො අන්වඩ්ඪමාසො, අඩ්ඪමාසස්ස වා අනු. යො පන කෙනචි අන්තමසො තිරච්ඡානෙනපි ඛණිත්වා අකතොති අධිප්පායො.
‘‘අඤ්ඤං තත්තකංයෙව පරිච්ඡෙදං අනතික්කමිත්වා ඨිතොපි කම්මං කොපෙතී’’ති වුත්තත්තා අතික්කමිත්වා ඨිතො න කොපෙතීති දීපිතමෙව හොතීති උපතිස්සත්ථෙරො, තං පන ‘‘ද්වින්නං උදකුක්ඛෙපානං අන්තරෙ අඤ්ඤො එකො උදකුක්ඛෙපො උපචාරත්ථාය ඨපෙතබ්බො’’ති වචනෙන විරුජ්ඣති. සමන්තපාසාදිකායඤ්හි ‘‘අඤ්ඤං තත්තකංයෙවා’’ති පදං නත්ථි. තස්මා තස්සාධිප්පායො පරියෙසිතබ්බො. අන්තොඋදකුක්ඛෙපසීමාය උපචාරත්ථාය ඨපිතං උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදං අනතික්කමිත්වාති අත්ථො ගහෙතබ්බො. ථෙරෙන අඤ්ඤථා පපඤ්චිත්වා ලිඛිතං.
‘‘සභාගවත්ථුනා ලහුකාපත්ති’’න්ති වුත්තත්තා සභාගසඞ්ඝාදිසෙසං ආරොචෙතුං වට්ටතීති චෙ? න වට්ටති දෙසනාගාමිනිං සන්ධාය ඉධ වුත්තත්තා. තස්මා එව සමුච්චයක්ඛන්ධකෙ ‘‘සභාගසඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නස්ස පන සන්තිකෙ ආවිකාතුං න වට්ටති. සචෙ ආවිකරොති, ආපත්ති ආවිකතා හොති, දුක්කටා පන න මුච්චතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102) වුත්තං. යථා සඞ්ඝෙන ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො…පෙ… පටිකරිස්සතී’’ති වත්වා උපොසථං කාතුං ලභති, එවං තීහි ද්වීහිපි අඤ්ඤං සුද්ධං පස්සිත්වා ‘‘පටිකරිස්සාමා’’ති වත්වා උපොසථං කාතුං වට්ටති. එකෙනාපි ‘‘පරිසුද්ධං ලභිත්වා පටිකරිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා උපොසථං කාතුං වට්ටතීති. අට්ඨකථායම්පි ‘‘සාමන්තො භික්ඛු එවමස්ස වචනීයොති එත්ථ සභාගො එව වත්තබ්බො. විසභාගස්ස හි වුච්චමානෙ භණ්ඩනකලහසඞ්ඝභෙදාදීනිපි හොන්ති, තස්මා තස්ස අවත්වා ඉතො වුට්ඨහිත්වා ¶ පටිකරිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා උපොසථො කාතබ්බොති අන්ධකට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති වත්වා තස්ස අප්පටික්ඛිත්තත්තා වට්ටතීති දීපිතමෙව. ‘‘යදා අඤ්ඤං සුද්ධං භික්ඛුං අනාපත්තිකං පස්සිස්සති, තදා තස්ස සන්තිකෙ’’ති වුත්තත්තා ලහුකස්සෙව අනුඤ්ඤාතත්තා සමුච්චයක්ඛන්ධකෙ වුත්තත්තා සභාගසඞ්ඝාදිසෙසං පන ඤත්තියා ආරොචෙත්වා උපොසථං කාතුං න වට්ටති.
දෙවබ්රහ්මා ¶ පන ‘‘තිරච්ඡානගතො’’ති පදං ඨපෙත්වා යෙන කෙනචි පදෙන අසඞ්ගහිතාපි ඉමිනා සඞ්ගහිතාති දස්සනත්ථං ‘‘යස්ස උපසම්පදා පටික්ඛිත්තා’’ති වුත්තං.
‘‘චාතුමාසිනියං පන පවාරිතානං සන්තිකෙ අනුපගතෙන වා ඡින්නවස්සෙන වා වුට්ඨවස්සෙන වා’’ති අවත්වා ‘‘අනුපගතෙන වා ඡින්නවස්සෙන වා’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. වුට්ඨවස්සො පන තස්මිං කාලෙ අනුපගතත්තා ‘‘අනුපගතො’’ති සඞ්ඛ්යං ගතොති. සබ්බාය වුට්ඨිතාය සබ්බෙ වුට්ඨහිත්වා ගතෙ සන්නිපාතෙතුං න සක්කා, එකච්චෙ සන්නිපාතෙත්වා පාරිසුද්ධිං ආරොචෙතුං වට්ටතීති වදන්ති. කස්මා? ඤත්තිං ඨපෙත්වා කත්තබ්බසඞ්ඝකම්මාභාවා වග්ගං න හොතීති. පවාරණායපි එසෙව නයො. අයඤ්හෙත්ථ විසෙසො – සචෙ පුරිමිකාය උපගතෙහි පච්ඡිමිකාය උපගතා ථොකතරා චෙව හොන්ති සමසමා ච, සඞ්ඝපවාරණාය ච ගණං පූරෙන්ති, සඞ්ඝපවාරණාවසෙන ඤත්ති ඨපෙතබ්බාති. ‘‘එකොව භික්ඛු හොති…පෙ… අඤ්ඤෙසං අනාගතභාවං ඤත්වා’’ති වුත්තත්තා අධිට්ඨානුපොසථං සීමං පවිසිත්වා කාතුං න සක්කාති වදන්ති.
‘‘කිං සඞ්ඝස්ස පුබ්බකිච්ච’’න්ති ඉදං න ඤත්තිං ඨපෙත්වා වත්තබ්බං. තඤ්හි ඤත්තිතො පුරෙතරමෙව කරීයති. තස්මා ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, කිං සඞ්ඝස්ස පුබ්බකිච්චං, යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ල’’න්ති වත්තබ්බං සියාති. තථාපි න වත්තබ්බං. න හි තං ඤත්තියා අන්තො කරීයතීති. එවං සන්තෙ නෙතං වත්තබ්බන්ති ආපජ්ජති පයොජනාභාවාති චෙ? න, යථාගතට්ඨානෙ එව වත්තබ්බතො, පරපදාපෙක්ඛතායාති වුත්තං හොති. ඉදං පුබ්බකිච්චං අකත්වා උපොසථකම්මං කරොන්තො සඞ්ඝො, පුග්ගලො වා ඨපනක්ඛෙත්තාතික්කමෙ ආපජ්ජති. තස්මිඤ්හි ඛෙත්තෙ අතික්කන්තෙ සම්මජ්ජනාදිකරණෙ ආපත්තිමොක්ඛො න හොති උපොසථකම්මතො පුබ්බෙ කත්තබ්බකම්මාකරණපච්චයත්තා තස්සා ආපත්තියා. න සා කම්මපරියොසානාපෙක්ඛා එත්ථාගතසම්පජානමුසාවාදාපත්ති විය, තස්මා පාතිමොක්ඛුද්දෙසකො භික්ඛු ‘‘පාරිසුද්ධිං ආයස්මන්තො ආරොචෙථා’’ති වත්තුකාමො පඨමමෙව පාරිසුද්ධාපාරිසුද්ධිපච්චයං පුබ්බකිච්චං සරාපෙති. තඤ්හි කතං පාරිසුද්ධිපච්චයො හොති, අකතං අපාරිසුද්ධිපච්චයො. තෙනෙව උභයාපෙක්ඛාධිප්පායෙන කතං, න කතන්ති අවත්වා ‘‘කිං සඞ්ඝස්ස පුබ්බකිච්ච’’මිච්චෙවාහ. තත්ථ අකතපක්ඛෙ තාව පාරිසුද්ධිආරොචනක්කමනිදස්සනත්ථං පරතො ¶ ‘‘යස්ස ¶ සියා ආපත්ති, සො ආවිකරෙය්යා’’ති ච, කතපක්ඛෙ ‘‘අසන්තියා ආපත්තියා තුණ්හී භවිතබ්බ’’න්ති ච වක්ඛති.
‘‘සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන චතූහි භික්ඛූහි සන්නිපතිත්වා’’ති ච, ‘‘උපොසථකරණත්ථං සන්නිපතිතෙ සඞ්ඝෙ බහි…පෙ… අදෙන්තෙන ඡන්දො දාතබ්බො’’ති ච වදන්ති. අසන්නිපතිතෙපි පන වට්ටති. ඉදඤ්හි ඡන්දදානසමයදස්සනත්ථං වුත්තං. උපොසථකරණත්ථං සන්නිපතිතෙ සඞ්ඝෙ බහි උපොසථං කත්වා ආගතස්ස කත්තබ්බාකාරදස්සනත්ථඤ්ච වුත්තං. පධානඝරවාසිනො පධානඝරං පවිසිතුකාමා අත්තනො සභාගභික්ඛූනං ඡන්දං දත්වා සචෙ සඞ්ඝො සන්නිපතති, ‘‘මය්හං ඡන්දො ආරොචෙතබ්බො’’ති වත්වා පධානඝරං පවිසන්ති. අයං සීහළදීපෙ පයොගො. ආරොචෙන්තෙන පන සන්නිපතිතෙ ආරොචෙතබ්බං. පඤ්චසු භික්ඛූසු එකස්මිං විහාරෙ වසන්තෙසු එකස්ස ඡන්දපාරිසුද්ධිං ආහරිත්වා චතුන්නං පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතුං අනුඤ්ඤාතත්තා සන්නිපතිතෙ ඡන්දො ගහෙතබ්බො ආරොචෙතබ්බොති වචනං නිරත්ථකං විය. ‘‘ථෙය්යසංවාසකො පටිජානාතීති (මහාව. 165) වචනතො සාමණෙරෙන ආහටාපි වට්ටති. කම්මං න කොපෙතී’’ති ච, ‘‘සචෙ පුබ්බෙ ඡන්දං දත්වා බහිසීමාගතො පුන පවිසති, පච්ඡා ඡන්දග්ගහණකිච්චං නත්ථි, තස්ස පයොගො සීමාසම්මුතිවසෙන වෙදිතබ්බො’’ති ච ‘‘ඡන්දදානෙ තික්ඛත්තුං වචනෙ ඉදං පයොජනං – පඨමං සමග්ගභාවං, දුතියං පච්ඡා විධාතබ්බභාවං, තතියං ඡන්දහාරකස්ස දුක්කටමොචනං දීපෙතී’’ති (වජිර. ටී. මහාවග්ග 164) ච ලිඛිතං. බිළාලසඞ්ඛලිකාබද්ධාව හොති අන්තොගෙහෙ එව සම්පයොජනත්තා, යථා සා න කත්ථචි ගච්ඡති, තථා සාපි න කත්ථචි ගච්ඡතීති අධිප්පායො. ඉතරථා විසෙසනං නිරත්ථකං හොතීති ආචරියෙන ගහිතං.
‘‘න හි තං අකත්වා උපොසථං කාතුං වට්ටතී’’ති පුබ්බෙ දස්සිතත්තා ‘‘ඉදම්පි හි උභය’’න්ති කස්මා වුත්තන්ති චෙ? සෙසානි ථෙරෙන ආණත්තෙන කාතබ්බානි දස්සිතානි, ඉමෙ පන ද්වෙ ථෙරෙන වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන වා ඤත්තිට්ඨපනකෙන වා යෙන වා තෙන වා කාතබ්බානීති ච, සම්මජ්ජනාදීනි තත්ථ තත්ථ තාදිසානි පයොජනානි නිප්ඵාදෙන්ති, ඉමෙ පන ද්වෙ තත්ථ තත්ථ න කිඤ්චි කම්මං සාධෙන්ති, තස්මා ‘‘කිං ඉමිනා’’ති අවත්වා කාතබ්බමෙවාති දස්සෙතුඤ්ච ‘‘ඉදම්පි හි උභය’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘ආයස්මන්තානං පාදෙ වන්දතී’’ති ¶ ගණවසෙන වත්වා පුග්ගලවසෙන න වුත්තං තෙන ආරොචෙතබ්බස්ස අඤ්ඤස්ස අභාවා.
සඞ්ඝස්ස උද්දිට්ඨං හොතීති සඞ්ඝෙන උද්දිට්ඨං හොතීති අත්ථො. සමග්ගස්ස හි සඞ්ඝස්සාති එත්ථ සමග්ගභාවස්ස කායසාමග්ගිකාරණත්තා නත්ථි දොසොති චෙ? තං න, උද්දෙසෙපි සවනෙපි සමග්ගභාවස්ස ¶ ඉච්ඡිතබ්බත්තා. ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ’’ති හි ඉමිනා චිත්තසාමග්ගිං දීපෙති සවනෙ සබ්බෙහි එකීභූතභාවතො.
සඤ්චිච්ච ආපත්තිං ආපජ්ජතීති එත්ථ අනාදරියවසෙන ආපජ්ජන්තො එව අලජ්ජී හොති, න ඉතරොති. ආපත්තිං පරිගූහතීති එත්ථ ලජ්ජාය පරිගූහන්තො අලජ්ජී න හොති, ‘කිං ඉමිනා’ති අනාදරියවසෙන පරිගූහන්තො හොතී’’ති ච ලිඛිතං.
‘‘සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධාන’’න්ති න වත්තබ්බං, ‘‘ඡන්න’’න්ති වත්තබ්බන්ති චෙ? සත්තන්නමෙවාති වත්තබ්බං. පාරාජිකාපත්තිං ආපන්නො හි සචෙ අත්තනො සාපත්තිකභාවං පකාසෙති, සඞ්ඝස්ස ච උපොසථො සම්පජ්ජති, තස්ස ච ගිහිභාවෙන වා සාමණෙරභාවෙන වා සුද්ධි හොතීති.
එකච්චෙ ආචරියා නාම ධම්මභාරිකො කිර ආචරියො. කස්මා එවං වුත්තන්ති චෙ? යාවතතියානුසාවනා නාම තික්ඛත්තුං වචනං. තථා පාඨෙ අනාගතත්තා කෙවලං ‘‘යාවතතියං අනුසාවිත’’න්ති පදමෙව දිස්වා ‘‘යස්ස සියා ආපත්ති, සො ආවිකරෙය්යා’’ති ඉදං ‘‘සචෙ ආපත්තිං ආපන්නා, ආවිකරොථා’’ති ඉමමත්ථං දීපෙති. ‘‘අසන්තියා ආපත්තියා තුණ්හී භවිතබ්බ’’න්ති ඉදම්පි තමෙවත්ථං දීපෙති. ‘‘තුණ්හීභාවෙන ඛො පනායස්මන්තෙ පරිසුද්ධාති වෙදිස්සාමී’’ති ඉදම්පි තමෙවාති එවමත්ථං ගහෙත්වා වුත්තං කිර.
අපරෙති අත්ථදස්සිත්ථෙරො කිර. එතං සන්ධායාති එත්ථ ‘‘සකිම්පි අනුසාවිත’’න්ති පදස්ස වචනෙන තික්ඛත්තුං අනුසාවනා කාතබ්බාති එත්තකමෙව දීපිතං විය දිස්සති.
ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තන්ති කථං විඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘අයමෙත්ථ ආචරියපරම්පරාභතො විනිච්ඡයො’’ති වුත්තං.
‘‘සරමානෙනා’’ති ¶ ඉමිනා සම්පජානමුසාවාදස්ස සචිත්තකත්තං දස්සෙති. සඞ්ඝමජ්ඣෙ වාතිආදි ලක්ඛණවචනං කිර. සඞ්ඝුපොසථකරණත්ථං සඞ්ඝමජ්ඣෙ චෙ නිසින්නො, තස්මිං සඞ්ඝමජ්ඣෙ ආවිකාතබ්බා. ගණුපොසථකරණත්ථඤ්චෙ ගණමජ්ඣෙ නිසින්නො, තස්මිං ගණමජ්ඣෙ. එකස්සෙව සන්තිකෙ චෙ පාරිසුද්ධිඋපොසථං කත්තුකාමො, තස්මිං එකපුග්ගලෙ ආවිකාතබ්බාති, එතෙන න කෙවලං සඞ්ඝමජ්ඣෙ එවායං මුසාවාදො සම්භවති, අථ ඛො එත්ථ වුත්තලක්ඛණෙන අසතිපි ‘‘පාරිසුද්ධිං ආයස්මන්තො ආරොචෙථා’’තිආදිවිධානෙ ගණුපොසථෙපි සාපත්තිකො හුත්වා උපොසථං ¶ කත්තුකාමො අනාරොචෙත්වා තුණ්හීභූතොව චෙ කරොති, අයං සම්පජානමුසාවාදාපත්තිං ආපජ්ජතීති ඉමස්සත්ථස්ස ආවිකරණතො ලක්ඛණවචනං කිරෙතන්ති වුත්තන්ති තක්කිකා. අඤ්ඤථා ‘‘ගණමජ්ඣෙ වා’’ති න වත්තබ්බන්ති තෙසං අධිප්පායො. ආරොචනාධිප්පායවසෙන වුත්තන්ති ආචරියස්ස තක්කො. ආරොචෙන්තො හි ‘‘සඞ්ඝස්ස ආරොචෙමී’’ති අධිප්පායෙන ආවිකරොන්තො සඞ්ඝමජ්ඣෙ ආවිකරොති නාම, උභතොපස්සෙ නිසින්නානං ආරොචෙන්තො ගණමජ්ඣෙ ආවිකරොති නාම, ‘‘එකස්සෙව ආරොචෙස්සාමී’’ති අධිප්පායෙන ආවිකරොන්තො එකපුග්ගලෙ ආවිකරොති නාම. සචෙපි වෙමතිකො හොති…පෙ… පටිකරිස්සාමීති එවං කතෙ යාව වෙමතිකො හොති, තාව සභාගාපත්තිං පටිග්ගහෙතුං ලභති, අඤ්ඤෙසඤ්ච කම්මානං පරිසුද්ධො නාම හොති. පුන නිබ්බෙමතිකො හුත්වා දෙසෙතබ්බං වා න වාති නෙව පාළියං, න අට්ඨකථායං අත්ථි, දෙසිතෙ පන දොසො නත්ථි. තථා ඉතො වුට්ඨහිත්වා තං ආපත්තිං පටිකරිස්සාමීති එත්ථ ච සකලසඞ්ඝෙ සභාගාපත්තිං ආපන්නෙ, වෙමතිකෙ චාති ලිඛිතං (වජිර. ටී. මහාවග්ග 169-170).
නිදානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
පාරාජිකකණ්ඩං
1. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා
ඉධ ¶ ¶ පන ඨත්වා සික්ඛාපදානං කමභෙදො පකාසෙතබ්බො. කථං – සබ්බසික්ඛාපදානං යථාසම්භවං දෙසනාක්කමො, පහානක්කමො, පටිපත්තික්කමො, උප්පත්තික්කමොති චතුබ්බිධො කමො ලබ්භති. තත්ථ භගවතා රාජගහෙ භික්ඛූනං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අනුජානන්තෙන පාතිමොක්ඛුද්දෙසස්ස යො දෙසනාක්කමො අනුඤ්ඤාතො, තං දෙසනාක්කමං අනුක්කමන්තොව මහාකස්සපො පඨමං පාරාජිකුද්දෙසං පුච්ඡි, තදනන්තරං සඞ්ඝාදිසෙසුද්දෙසං, තදනන්තරං අනියතුද්දෙසං, තදනන්තරං විත්ථාරුද්දෙසං. තදනන්තරං භික්ඛුනිවිභඞ්ගඤ්ච තෙනෙව අනුක්කමෙන පුච්ඡි. තතො පරං තයො ආපත්තික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහෙතුං විනා ගණනපරිච්ඡෙදෙන සෙඛියධම්මෙ පුච්ඡි. ආපත්තික්ඛන්ධෙ සභාගතො පට්ඨාය පුච්ඡන්තො වීසතිඛන්ධකෙ පුච්ඡි. නිදානුද්දෙසන්තොගධානං වා සරූපෙන අනුද්දිට්ඨානං පුච්ඡනත්ථං ඛන්ධකෙ පුච්ඡි. එතෙන ඛන්ධකෙ පඤ්ඤත්තා ථුල්ලච්චයාපි සඞ්ගහිතා හොන්ති. පුච්ඡිතානුක්කමෙනෙව ආයස්මා උපාලිත්ථෙරො බ්යාකාසි. අයමෙත්ථ දෙසනාක්කමො. උභතොවිභඞ්ගඛන්ධකතො පන උච්චිනිත්වා තදා පරිවාරො විසුං පාළි කතො, ඉමමෙව වචනං සන්ධාය අට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘එතෙනෙව උපායෙන ඛන්ධකං පරිවාරෙපි ආරොපයිංසූ’’තිආදි (පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගඊතිකථා). අපිච පාළියං ‘‘එතෙනෙව උපායෙන උභතොවිභඞ්ගෙ පුච්ඡි. පුට්ඨො පුට්ඨො ආයස්මා උපාලි විස්සජ්ජෙසී’’ති (චූළව. 439) එත්තකමෙව වුත්තං. තස්මා ථෙරො උභතොවිභඞ්ගෙ එව පුච්ඡි. විස්සජ්ජන්තො පන ආයස්මා උපාලි නිරවසෙසං දස්සෙන්තො ඛන්ධකපරිවාරෙ අන්තො කත්වා දෙසෙසි. ගණසජ්ඣායකාලෙ පන තදා ඛන්ධකපරිවාරා විසුං පාළි කතාති අයමෙත්ථ දෙසනාක්කමො.
යදි එවං නිදානුද්දෙසො පඨමදෙසනාති චෙ? න, උපොසථක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 133) ‘‘යානි මයා භික්ඛූනං සික්ඛාපදානි පඤ්ඤත්තානි, තානි නෙසං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අනුජානෙය්ය’’න්ති ¶ වචනතො, ‘‘යස්ස සියා ආපත්තී’’ති (මහාව. 134) වචනතො ච. අකුසලාබ්යාකතානං ආපත්තීනං දිට්ඨධම්මසම්පරායිකාසවට්ඨානියත්තා යථාභූතං සීලසංවරකෙන පරිවජ්ජනෙන පහාතබ්බත්තා පහානක්කමොපෙත්ථ සම්භවති ‘‘තාවදෙව චත්තාරි අකරණීයානි ආචික්ඛිතබ්බානී’’ති ¶ වචනතො. තථා ‘‘සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූ’’ති (ම. නි. 3.75; විභ. 508) වචනතො යථාභූතං ආචික්ඛනසික්ඛනෙන පටිපත්තික්කමොපි සම්භවති. යථුද්දෙසක්කමං පරියාපුණිතබ්බපරියත්තිඅත්ථෙනාපි පටිපත්තික්කමො, එවමිමෙහි තීහි කමෙහි දෙසෙතබ්බානමෙතෙසං සික්ඛාපදානං යථාසම්භවං උප්පත්තික්කමො සම්භවති. තථා හි යං යං සාධාරණං, තං තං භික්ඛුං ආරබ්භ උප්පන්නෙ එව වත්ථුස්මිං ‘‘යා පන භික්ඛුනී ඡන්දසො මෙථුනං ධම්ම’’න්තිආදිනා නයෙන භික්ඛුනීනම්පි පඤ්ඤත්තං. යතො භික්ඛුනීනං තං අනුප්පන්නපඤ්ඤත්ති න සියා, තතො අනුප්පන්නපඤ්ඤත්ති තස්මිං නත්ථීති (පරි. 201-202) පරිවාරවචනං න විරුජ්ඣති. එත්තාවතා පුරිමෙන කමත්තයෙන යං පඨමං දෙසෙතබ්බං, තං පාරාජිකුද්දෙසෙ පඨමුප්පන්නත්තා මෙථුනධම්මපාරාජිකං සබ්බපඨමං දෙසෙතුකාමො ආයස්මා උපාලිත්ථෙරො ‘‘තත්ර සුදං භගවා වෙසාලියං විහරතී’’ති (පාරා. 23) වෙසාලියමෙව පාපෙත්වා ඨපෙසි.
ඉදානි සබ්බෙසං සික්ඛාපදානං පඤ්ඤාපනවිධානං වෙදිතබ්බං. කථං? ‘‘එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, ඉමං සික්ඛාපදං උද්දිසෙය්යාථා’’ති (පාරා. 39, 43) එවං සඋද්දෙසඅනුද්දෙසභෙදතො දුවිධං. තත්ථ පාතිමොක්ඛෙ සරූපතො ආගතා පඤ්ච ආපත්තික්ඛන්ධා සඋද්දෙසපඤ්ඤත්ති නාම. සාපි ද්විධා සපුග්ගලාපුග්ගලනිද්දෙසභෙදතො. තත්ථ යස්සා පඤ්ඤත්තියා අන්තො ආපත්තියා සහ, විනා වා පුග්ගලො දස්සිතො, සා සපුග්ගලනිද්දෙසා. ඉතරා අපුග්ගලනිද්දෙසා.
තත්ථ සපුග්ගලනිද්දෙසා ද්විධා අදස්සිතදස්සිතාපත්තිභෙදතො. තත්ථ අදස්සිතාපත්තිකා නාම අට්ඨ පාරාජිකා ධම්මා වෙදිතබ්බා. ‘‘පාරාජිකො හොති අසංවාසො’’ති (පාරා. 39, 44, 89, 91, 167, 171, 195, 197) හි පුග්ගලොව තත්ථ දස්සිතො, නාපත්ති. දස්සිතාපත්තිකා නාම භික්ඛුනිපාතිමොක්ඛෙ ආගතා සත්තරස සඞ්ඝාදිසෙසා ධම්මා. ‘‘අයම්පි භික්ඛුනී පඨමාපත්තිකං ධම්මං ආපන්නා නිස්සාරණීයං සඞ්ඝාදිසෙස’’න්ති (පාචි. 683, 687) හි තත්ථ ආපත්ති දස්සිතා සද්ධිං පුග්ගලෙන.
තථා අපුග්ගලනිද්දෙසාපි අදස්සිතදස්සිතාපත්තිභෙදතො ද්විධා. තත්ථ අදස්සිතාපත්තිකා නාම සෙඛියා ධම්මා. වුත්තාවසෙසා දස්සිතාපත්තිකාති වෙදිතබ්බා.
සාපි ¶ ¶ ද්විධා අනිද්දිට්ඨකාරකනිද්දිට්ඨකාරකභෙදතො. තත්ථ අනිද්දිට්ඨකාරකා නාම සුක්කවිසට්ඨිමුසාවාදොමසවාදපෙසුඤ්ඤභූතගාමඅඤ්ඤවාදකඋජ්ඣාපනකගණභොජනපරම්පරභොජනසුරාමෙරයඅඞ්ගුලිපතොදකහසධම්මඅනාදරියතලඝාතකජතුමට්ඨකසික්ඛාපදානං වසෙන පඤ්චදසවිධා හොන්ති. තත්ථ නිද්දිට්ඨකාරකෙ මිස්සාමිස්සභෙදො වෙදිතබ්බො – තත්ථ උපයොගභුම්මවිභත්තියො එකංසෙන මිස්සා. අවසෙසා මිස්සා ච අමිස්සා ච. සෙය්යථිදං – පච්චත්තං තාව ද්වීසු අනියතෙසු උපයොගෙන මිස්සං, ද්වාදසසු පාටිදෙසනීයෙසු කරණෙන මිස්සං, ඌනපඤ්චබන්ධනපත්තසික්ඛාපදෙසු සාමිකරණෙහි, ඌනවීසතිවස්සෙ භුම්මෙන, මොහනකෙ උපයොගසාමිභුම්මෙහි. යස්මා ‘‘විවණ්ණක’’න්ති භාවො අධිප්පෙතො, න කත්තා, තස්මා විවණ්ණකසික්ඛාපදං යදා න සම්භවති, එවං පච්චත්තං පඤ්චවිධං මිස්සං හොති. සෙසෙසු පඨමානියතං ඨපෙත්වා ආදිම්හි ‘‘යො පන භික්ඛූ’’ති එවමාගතං පච්චත්තං වා, දුතියානියතං ඨපෙත්වා පණීතභොජනසමණුද්දෙසතතියචතුත්ථපාටිදෙසනීයසික්ඛාපදෙසු මජ්ඣෙ ‘‘යො පන භික්ඛූ’’ති එවමාගතං පච්චත්තං වා, දුබ්බචකුලදූසකසංසට්ඨසික්ඛාපදෙසු ආදිම්හි කෙවලං ‘‘භික්ඛූ’’ති ආගතං පච්චත්තං වා, භෙදානුවත්තකසික්ඛාපදෙ මජ්ඣෙ ආගතං පච්චත්තං වා අඤ්ඤාය විභත්තියා අමිස්සමෙව හොති. තත්ථ භෙදානුවත්තකතුවට්ටනද්වයසංසට්ඨදුතියපාටිදෙසනීයසික්ඛාපදෙසු බහුවචනං, ඉතරත්ථ සබ්බත්ථ එකවචනමෙවාති වෙදිතබ්බං.
තථා උපයොගො ද්වීසු විකප්පනසික්ඛාපදෙසු, තන්තවායසික්ඛාපදෙ ච පච්චත්තෙන මිස්සො, අභිහටසික්ඛාපදෙ කරණෙන, රාජසික්ඛාපදෙ කරණසාමිපච්චත්තෙහීති උපයොගො තිධා මිස්සො හොති. කරණඤ්ච කුටිකාරමහල්ලකදුතියකථිනද්වෙභාගනිසීදනසන්ථතදුබ්බණ්ණකරණසික්ඛාපදෙසු ඡසු පච්චත්තෙන මිස්සං, පඨමතතියකථිනඅට්ඨඞ්ගුලපාදකනිසීදනකණ්ඩුප්පටිච්ඡාදිකවස්සිකසාටිකඋදකසාටිකද්වෙධම්මපච්චාසීසනසික්ඛාපදෙසු අට්ඨසු සාමිනා මිස්සන්ති කරණං ද්විධා මිස්සං හොති. අවසෙසෙසු ඡබ්බස්සවස්සිකසාටිකද්වත්තිච්ඡදනාවසථපිණ්ඩමහානාමගරුලහුපාවුරණසික්ඛාපදෙසු සත්තසු කරණවිභත්ති අඤ්ඤවිභත්තියා අමිස්සා, අච්චෙකඑළකලොමසික්ඛාපදෙසු සාමිවිභත්ති කරණවිභත්තියා මිස්සා. අතිරෙකපත්තභෙසජ්ජසික්ඛාපදෙසු අග්ගහිතග්ගහණෙන සාමිවිභත්ති අමිස්සාව හොතීති වෙදිතබ්බා. එවං තාව නිද්දිට්ඨකාරකෙසු සික්ඛාපදෙසු –
පඤ්චධා ¶ ච තිධා චෙව, ද්විධා චෙපි තථෙකධා;
භින්නා විභත්තියො පඤ්ච, සබ්බෙකාදසධා සියුං.
එවං ¶ තාව යථාවුත්තෙසු සඋද්දෙසපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතෙසු සික්ඛාපදෙසු අග්ගහිතග්ගහණෙන පඤ්ඤාසුත්තරෙසු තිසතෙසු නවුතිඅනිද්දිට්ඨකාරකෙ වජ්ජෙත්වා නිද්දිට්ඨකාරකානි අතිරෙකසට්ඨිද්විසතානි හොන්ති. තෙසු පච්චත්තකරණානි තිංසුත්තරානි ද්විසතානි හොන්ති. තෙසු අමිස්සපච්චත්තකරණානි ද්වාදසුත්තරානි ද්විසතානි, මිස්සපච්චත්තකරණානි අට්ඨාරස හොන්ති. අවසෙසෙසු තිංසතියා සික්ඛාපදෙසු මිස්සොපයොගකරණානි පඤ්ච හොන්ති, මිස්සකරණානි චුද්දස, අමිස්සානි සත්ත, මිස්සාමිස්සකරණානි ද්වෙ, අමිස්සානි ද්වෙති සබ්බෙසුපි නිද්දිට්ඨකාරකෙසු භෙදානුවත්තකදුබ්බචකුලදූසකපඨමදුතියතතියකථිනඅභිහටකුටිකාරමහල්ලකවිකප්පනද්වයද්වෙභාගඡබ්බස්සනිසීදනසන්ථතඑළකලොමාතිරෙකපත්තභෙසජ්ජවස්සිකසාටිකතන්තවායඅච්චෙකඡාරත්තද්ව පඤ්චත්තිංසෙසු ‘‘යො පන භික්ඛූ’’ති නත්ථි. දුතියානියතපණීතභොජනසමණුද්දෙසතතියචතුත්ථපාටිදෙසනීයෙසු මජ්ඣෙ අත්ථි.
එත්තාවතා සඋද්දෙසානුද්දෙසදුකං, සපුග්ගලාපුග්ගලනිද්දෙසදුකං, පච්චෙකදස්සිතාපත්තිදුකද්වයං, අනිද්දිට්ඨකාරකදුකං, තත්ථ නිද්දිට්ඨකාරකෙසු පච්චත්තභුම්මදුකං, සයොපනායොපනදුකං, අයොපනමජ්ඣෙයොපනදුකං, එකානෙකවචනදුකන්ති නව දුකානි දස්සිතානි හොන්ති. විසෙසකාරණං තස්මිං තස්මිං සික්ඛාපදෙ සම්පත්තෙ ආවිභවිස්සති. එවං තාව සඋද්දෙසපඤ්ඤත්තිං ඤත්වා සෙසවිනයපිටකෙ යා කාචි පඤ්ඤත්ති අනුද්දෙසපඤ්ඤත්තීති වෙදිතබ්බා. සා පදභාජනන්තරාපත්තිවිනීතවත්ථුපටික්ඛෙපපඤ්ඤත්තිඅවුත්තසිද්ධිසික්ඛාපදවසෙන ඡබ්බිධා හොති.
තත්ථ ‘‘යෙභුය්යෙන ඛයිතෙ ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස (පරි. 157-158), වට්ටකතෙ මුඛෙ අච්ඡුපන්තස්ස ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 73) එවමාදිකා පදභාජනෙ සන්දිස්සමානාපත්ති පදභාජනසික්ඛාපදං නාම. ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, සබ්බමත්තිකාමයා කුටි කාතබ්බා, යො ¶ කරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදි (පාරා. 85) අන්තරාපත්තිසික්ඛාපදං නාම. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, දිවාපටිසල්ලීයන්තෙන ද්වාරං සංවරිත්වා පටිසල්ලීයිතු’’න්ති (පාරා. 77) එවමාදි විනීතවත්ථුසික්ඛාපදං නාම. ‘‘සඞ්ඝභෙදකො, භික්ඛවෙ, අනුපසම්පන්නො න උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති (මහාව. 115) එවමාදි පටික්ඛෙපසික්ඛාපදං නාම.
යස්මා පන තෙන තෙන පටික්ඛෙපෙන ‘‘යො පන භික්ඛු සමග්ගං සඞ්ඝං අධම්මසඤ්ඤී භින්දෙය්ය, පාරාජිකො හොති අසංවාසො. යො පන භික්ඛු දුට්ඨචිත්තො භගවතො ජීවමානකසරීරෙ ලොහිතං ¶ උප්පාදෙය්ය, පාරාජිකො හොති අසංවාසො’’ති සික්ඛාපදානි පඤ්ඤත්තානි හොන්ති. යානි සන්ධාය ‘‘එකස්ස ඡෙජ්ජකා හොති, චතුන්නං ථුල්ලච්චයං, චතුන්නඤ්චෙව අනාපත්ති, සබ්බෙසං එකවත්ථුකා’’ති වුත්තං. ‘‘අත්ථාපත්ති තිට්ඨන්තෙ භගවති ආපජ්ජති, නො පරිනිබ්බුතෙ’’ති (පරි. 323) ච වුත්තං. තෙන න කෙවලං ‘‘න, භික්ඛවෙ, ජානං සඞ්ඝභෙදකො අනුපසම්පන්නො උපසම්පාදෙතබ්බො…පෙ… ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති ඉදමෙව සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං හොති සාධකං හොති. ‘‘පණ්ඩකො, භික්ඛවෙ, අනුපසම්පන්නො න උපසම්පාදෙතබ්බො, උපසම්පන්නො නාසෙතබ්බො’’ති (මහාව. 109) එවමාදීසු පන උපජ්ඣායාදීනං දුක්කටමෙව පඤ්ඤත්තං, න පණ්ඩකාදීනං පාරාජිකාපත්ති. න හි තෙසං භික්ඛුභාවො අත්ථි. යතො සියා පාරාජිකාපත්ති. තථා ‘‘න අච්ඡින්නෙ ථෙවෙ පක්කමිතබ්බ’’න්ති (මහාව. 66, 67, 78, 79) එවමාදිකඤ්ච පටික්ඛෙපසික්ඛාපදමෙව නාම.
ඛන්ධකෙසු පඤ්ඤත්තදුක්කටථුල්ලච්චයානි පඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදං නාම. ‘‘තෙන හි, සාරිපුත්ත, භෙදානුවත්තකෙ ථුල්ලච්චයං දෙසාපෙහී’’ති (චූළව. 345) වුත්තං, ථුල්ලච්චයම්පි තත්ථෙව සමොධානං ගච්ඡති. ඉදං තෙසං විභත්තිකම්මක්ඛණෙ අපඤ්ඤත්තත්තා අවිජ්ජමානම්පි භගවතො වචනෙන විසුද්ධක්ඛණෙපි විජ්ජමානං ජාතන්ති එකෙ. ‘‘භෙදානුවත්තකෙ දෙසාපෙහී’’ති වචනතො සෙසභෙදානුවත්තකානං ‘‘යො පන භික්ඛු ජානං සඞ්ඝභෙදකානං අනුවත්තෙය්ය, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං හොතීති වෙදිතබ්බං. තථා සබ්බානි ඛන්ධකවත්තානි, විනයකම්මානි ච තත්ථෙව සමොධානං ගච්ඡන්ති. යථාහ ‘‘පඤ්ඤත්තෙ තං උපාලි මයා ආගන්තුකානං භික්ඛූනං ආගන්තුකවත්තං…පෙ… එවං සුපඤ්ඤත්තෙ ඛො මයා උපාලි සික්ඛාපදෙ’’තිආදි. ‘‘යා පන භික්ඛුනී නච්චං වා ගීතං වා වාදිතං වා දස්සනාය ගච්ඡෙය්ය ¶ , පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 834) ඉමිනා සුත්තෙන භික්ඛුනී නච්චෙය්ය වා ගායෙය්ය වා වාදෙය්ය වා, පාචිත්තියන්ති එවමාදිකං යං කිඤ්චි අට්ඨකථාය දිස්සමානං ආපත්තිජාතං විනයකම්මං වා අවුත්තසිද්ධිසික්ඛාපදං නාම. ඡබ්බිධම්පෙතං ඡහි ආකාරෙහි උද්දෙසාරහං න හොතීති අනුද්දෙසසික්ඛාපදං නාමාති වෙදිතබ්බං. සෙය්යථිදං – පඤ්චහි උද්දෙසෙහි යථාසම්භවං විසභාගත්තා ථුල්ලච්චයදුබ්භාසිතානං සභාගවත්ථුකම්පි දුක්කටථුල්ලච්චයද්වයං අසභාගාපත්තිකත්තා අන්තරාපත්තිපඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදානං, නානාවත්ථුකාපත්තිකත්තා පටික්ඛෙපසික්ඛාපදානං, කෙසඤ්චි විනීතවත්ථුපඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදානඤ්ච අදස්සිතාපත්තිකත්තා, අදස්සිතවත්ථුකත්තා භෙදානුවත්තකථුල්ලච්චයස්ස, අදස්සිතාපත්තිවත්ථුකත්තා අවුත්තසිද්ධිසික්ඛාපදානන්ති. එත්තාවතා ‘‘දුවිධං සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනං සඋද්දෙසානුද්දෙසභෙදතො’’ති යං වුත්තං, තං සමාසතො පකාසිතං හොති.
පඤ්ඤත්තියං ¶ තාව –
‘‘කාරකො ඉධ නිද්දිට්ඨො, අපෙක්ඛාය අභාවතො;
පුබ්බෙ වත්තබ්බවිධානා-භාවතො ච ආදිතො යොපනෙන සහා’’ති. –
අයං නයො වෙදිතබ්බො. තස්සත්ථො – යෙ තෙ අනිද්දිට්ඨකාරකා පුබ්බෙ වුත්තප්පභෙදා සුක්කවිසට්ඨිආදයො සික්ඛාපදවිසෙසා, තෙසු අධිප්පායකම්මවත්ථුපුග්ගලපයොගෙ අපෙක්ඛාය භාවතො කාරකො න නිද්දිට්ඨො තෙසං සාපෙක්ඛභාවදස්සනත්ථං. තං සබ්බං තස්මිං තස්මිං සික්ඛාපදෙ ආවිභවිස්සති, ඉධ පන පාරාජිකපඤ්ඤත්තියං අපෙක්ඛාය අභාවතො කාරකො නිද්දිට්ඨො. යො පන කාරකො ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මිං භික්ඛුනා උබ්භතස්මි’’න්තිආදීසු (පාරා. 462, 472, 475) විය පුබ්බෙ වත්තබ්බවිධානාභාවතො කරණාදිවසෙන අනිද්දිසිත්වා පච්චත්තවසෙන නිද්දිට්ඨො අපෙක්ඛාය අභාවතො. තත්ථ නිද්දිසියමානො සෙසදුතියානියතපණීතභොජනං සමණුද්දෙසතතියචතඋත්ථපාටිදෙසනීයෙසු විය මජ්ඣෙ අනිද්දිසිත්වා ‘‘න හෙව ඛො පන…පෙ… ඔභාසිතු’’න්තිආදි (පාරා. 453) විය පුබ්බෙ වත්තබ්බවිධානාභාවතො එව ආදිම්හි නිද්දිට්ඨො. ආදිම්හි නිද්දිසියමානොපි පුබ්බෙ වුත්තප්පභෙදෙසු භෙදානුවත්තකාදීසු පඤ්චත්තිංසෙසු සික්ඛාපදෙසු විය අනිද්දිසිත්වා පුබ්බෙ වත්තබ්බවිධානාභාවතො එව ‘‘යො පන භික්ඛූ’’තිආදිතොව යොපන-සද්දෙන සහ ¶ නිද්දිට්ඨො. එවං නිද්දිසියමානොපි සො යස්මා ‘‘යා පන භික්ඛුනියො ද්වෙ එකමඤ්චෙ තුවට්ටෙය්යු’’න්තිආදි (පාචි. 933) ආපත්ති විය පරප්පභවං ආපත්තිං න ආපජ්ජති, තස්මා ‘‘යො පන භික්ඛූ’’ති එකවචනෙන නිද්දිට්ඨො. මෙථුනධම්මාපත්තිපි පරප්පභවා ‘‘ද්වයංද්වයසමාපත්තී’’ති (පාරා. 39) වචනතොති චෙ? තං න, අධිප්පායජානනතො. අනෙකිස්සා එව භික්ඛුනියා ආපත්ති, න එකිස්සාති නියමො තත්ථ අත්ථි, න එවං ඉධ නියමොති අනියමිතාධිප්පායො. ලම්බීමුදුපිට්ඨීනං කුතො ‘‘ද්වයංද්වයසමාපත්තී’’ති (පාරා. 55) වචනතො තෙසං මෙථුනධම්මාපත්ති. අයමත්ථො චතස්සො මෙථුනධම්මපච්චයාති අට්ඨවත්ථුකං සන්ධාය ‘‘ඡෙජ්ජං සියා මෙථුනධම්මපච්චයා’’ති (පරි. 481) ච පරිවාරෙ වුත්තවචනෙන සාධෙතබ්බො.
භෙදානුවත්තකසික්ඛාපදෙ තිණ්ණං උද්ධං න සමනුභාසිතබ්බා, න සඞ්ඝෙන සඞ්ඝං එකතො කාතබ්බන්ති. නයදස්සනත්ථං ආදිතොව ‘‘භික්ඛූ හොන්තී’’ති බහුවචනනිද්දෙසං කත්වා පුන ‘‘එකො වා ද්වෙ වා තයො වා’’ති (පාරා. 418) වුත්තං, අඤ්ඤථා න තතො උද්ධං ‘‘අනුවත්තකා හොන්තී’’ති ආපජ්ජති. තතො නිදානවිරොධො. පඤ්චසතමත්තා හි තදනුවත්තකා අහෙසුං. යං පන සත්තසතිකක්ඛන්ධකෙ ‘‘සඞ්ඝො චත්තාරො පාචීනකෙ භික්ඛූ, චත්තාරො පාවෙය්යකෙ භික්ඛූ සම්මන්නෙය්ය ¶ …පෙ… සම්මතා’’තිආදි (චූළව. 456) ඤත්තිදුතියකම්මං වුත්තං, තං ‘‘උබ්බාහිකාය ඉමං අධිකරණං වූපසමෙතු’’න්ති වුත්තත්තා තෙහි කත්තබ්බවිධානං. සම්මුතිකරණමෙව වා තතියං කත්වා කප්පති. න හි තෙ තෙන කම්මෙන කම්මාරහා කම්මකතා හොන්ති. යස්ස සඞ්ඝො කම්මං කරොති, සො කම්මාරහොති ලක්ඛණං. න ච තදා සඞ්ඝො තෙසං අට්ඨන්නම්පි භික්ඛූනං කම්මං අකාසි. භජාපියමානා තෙ කම්මපත්තභාවං භජන්ති. අධිකරණවූපසමකම්මස්ස පත්තා යුත්තා සඞ්ඝෙන කතාති කත්වා කම්මපත්තා එව හි තෙ හොන්ති. ‘‘තෙ භික්ඛූ භික්ඛූහි යාවතතියං සමනුභාසිතබ්බා තස්ස පටිනිස්සග්ගායා’’ති (පාරා. 418) වචනතො තෙහි කත්තබ්බවිධානං. සම්මුතිකරණමෙව කම්මං හොතීති චෙ? තං න, අධිප්පායජානනතො, තස්ස පටිනිස්සග්ගාය එව තෙ භික්ඛූ කම්මාරහා කාතබ්බා, න දොසාගතිවසෙනාති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. න හි පාචීනකාදීනං සම්මුතියා අධිකරණවූපසමසිද්ධි විය තෙසං සමනුභාසනකම්මෙන තස්ස පටිනිස්සග්ගසිද්ධි හොති, සම්මුති නාමෙසා ¶ පඨමං අනුමතිං ගහෙත්වා යාචිත්වාව කරීයති, න තථා කම්මන්ති. කම්මකරණෙ පන තදත්ථසිද්ධි හොතියෙව. පරසම්මුතියා බහුතරාව සම්මන්නිතබ්බාති වෙදිතබ්බං.
‘‘මෙථුනධම්ම’’න්ති එවං බාහුල්ලනයෙන ලද්ධනාමකං සකපයොගෙන වා පරපයොගෙන වා අත්තනො නිමිත්තස්ස සකමග්ගෙ වා පරමග්ගෙ වා පරනිමිත්තස්ස වා සකමග්ගෙ එව පවෙසනපවිට්ඨට්ඨිතඋද්ධරණෙසු යං කිඤ්චි එකං පටිසාදියනවසෙන සෙවෙය්ය, පාරාජිකො හොති අසංවාසොති. කෙචි පන ‘‘පවෙසනාදීනි චත්තාරි වා තීණි වා ද්වෙ වා එකං වා පටිසෙවෙය්ය, පාරාජිකො හොති. වුත්තඤ්හෙතං ‘සො චෙ පවෙසනං සාදියති, පවිට්ඨං සාදියති, ඨිතං සාදියති, උද්ධරණං සාදියති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’තිආදී’’ති (පාරා. 58) වදන්ති. තෙසං මතෙන චතූසුපි චතස්සො පාරාජිකාපත්තියො ආපජ්ජති. තෙයෙව එවං වදන්ති – ආපජ්ජතු මෙථුනධම්මපාරාජිකාපත්ති, මෙථුනධම්මපාරාජිකාපත්තියා තංභාගියාති අත්තනො වීතික්කමෙ පාරාජිකාපත්තියො, සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිඤ්ච ආපජ්ජිත්වා සික්ඛං පච්චක්ඛාය ගහට්ඨකාලෙ මෙථුනාදිකං පාරාජිකං ආපජ්ජිත්වා පුන පබ්බජිත්වා උපසම්පජ්ජිත්වා එකං සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිං එකමනෙකං වා පටිකරිත්වාව සො පුග්ගලො යස්මා නිරාපත්තිකො හොති, තස්මා සො ගහට්ඨකාලෙ සාපත්තිකොවාති. අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නස්සාපි අත්ථෙව ආපත්ති. වුට්ඨානදෙසනාහි පන අසුජ්ඣනතො ‘‘පයොගෙ පයොගෙ ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති න වුත්තං. ගණනපයොජනාභාවතො කිඤ්චාපි න වුත්තං, අථ ඛො පදභාජනෙ (පාරා. 58) ‘‘ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති වචනෙනායමත්ථො සිද්ධොති යුත්තිඤ්ච වදන්ති.
යදි ¶ එවං මාතිකායම්පි ‘‘යො පන භික්ඛු මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්ය, පාරාජික’’න්ති වත්තබ්බං භවෙය්ය, පාරාජිකස්ස අනවසෙසවචනම්පි න යුජ්ජෙය්ය. සබ්බෙපි හි ආපත්තික්ඛන්ධෙ, භික්ඛුගණනඤ්ච අනවසෙසෙත්වා තිට්ඨතීති අනවසෙසවචනන්ති කත්වා පවෙසෙව ආපත්ති, න පවිට්ඨාදීසු. තමෙවෙකං සන්ධාය ‘‘යස්ස සියා ආපත්තී’’ති (මහාව. 134) පාරාජිකාපත්තිම්පි අන්තො කත්වා නිදානුද්දෙසවචනං වෙදිතබ්බං. තස්මා මාතිකායං ‘‘පාරාජික’’න්ති අවත්වා ‘‘පාරාජිකො හොතී’’ති (පාරා. 42, 44) පුග්ගලනිද්දෙසවචනං තෙන සරීරබන්ධනෙන උපසම්පදාය අභබ්බභාවදීපනත්ථං. ‘‘ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති පදභාජනෙ වචනං අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නස්සාපි ¶ පාරාජිකස්ස අසංවාසස්ස සතො පුග්ගලස්ස අථෙය්යසංවාසකභාවදීපනත්ථං. න හි සො සංවාසං සාදියන්තොපි ථෙය්යසංවාසකො හොති, තස්මා උපසම්පන්නො ‘‘භික්ඛූ’’ත්වෙව වුච්චති. තෙනෙවාහ ‘‘අසුද්ධො හොති පුග්ගලො අඤ්ඤතරං පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපන්නො, තඤ්චෙ සුද්ධදිට්ඨි සමානො අනොකාසං කාරාපෙත්වා අක්කොසාධිප්පායො වදති, ආපත්ති ඔමසවාදෙන දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 389) අනුපසම්පන්නස්ස තදභාවතො සිද්ධො සො උපසම්පන්නො ‘‘භික්ඛූ’’ත්වෙව වුච්චතීති, තෙන පදසොධම්මං, සහසෙය්යඤ්ච ජනෙති, භික්ඛුපෙසුඤ්ඤාදිඤ්ච ජනෙතීති වෙදිතබ්බං (වජිර. ටී. පාරාජික 39).
නිදානා මාතිකාභෙදො, විභඞ්ගො තන්නියාමකො;
තතො ආපත්තියා භෙදො, අනාපත්ති තදඤ්ඤථාති. (වජිර. ටී. පාරාජික 43-44) –
අයං නයො වෙදිතබ්බො. තත්ථ සුදින්නවත්ථු (පාරා. 24 ආදයො)-මක්කටිවත්ථු (පාරා. 40 ආදයො)-වජ්ජිපුත්තකවත්ථු (පාරා. 43) චාති තිප්පභෙදවත්ථු ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස නිදානං නාම. තතො නිදානා ‘‘යො පන භික්ඛු භික්ඛූනං…පෙ… අසංවාසො’’ති (පාරා. 44) ඉමිස්සා මාතිකාය භෙදො ජාතො. තත්ථ හි ‘‘අන්තමසො තිරච්ඡානගතායා’’ති (පාරා. 44) ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ‘‘සච්චං, ආවුසො, භගවතා සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තඤ්ච ඛො ඉත්ථියා, නො පුරිසෙ, නො පණ්ඩකෙ, නො උභතොබ්යඤ්ජනකෙ චා’’ති මක්කටිපාරාජිකො විය අඤ්ඤොපි ලෙසං ඔඩ්ඩෙතුං සක්කොති, තස්මා තාදිසස්ස අලෙසොකාසස්ස දස්සනත්ථං ඉදං වුච්චති, මක්කටිසඞ්ඛාතා නිදානා ‘‘අන්තමසො තිරච්ඡානගතායපී’’ති මාතිකාය වචනභෙදො, න ඉත්ථියා එව මෙථුනසිද්ධිදස්සනතො. තස්මා විභඞ්ගො තන්නියාමකො තස්සා මාතිකාය අධිප්පෙතත්ථනියාමකො විභඞ්ගොති. විභඞ්ගෙ හි ‘‘තිස්සො ඉත්ථියො, තයො උභතොබ්යඤ්ජනකා, තයො පණ්ඩකා, තයො පුරිසා. මනුස්සිත්ථියා තයො මග්ගෙ, තිරච්ඡානගතපුරිසස්ස ද්වෙ මග්ගෙ’’තිආදිනා (පාරා. 56) නයෙන ¶ සබ්බලෙසොකාසං පිදහිත්වා නියමො කතො. එත්ථාහ – යදි එවං සාධාරණසික්ඛාපදවසෙන වා ලිඞ්ගපරිවත්තනවසෙන වා න කෙවලං භික්ඛූනං, භික්ඛුනීනම්පි ‘‘සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’ති විභඞ්ගෙ වත්තබ්බං සියා. තදවචනෙන හි භික්ඛුනී පුරිසලිඞ්ගපාතුභාවෙන භික්ඛුභාවෙ ¶ ඨිතා එවං වදෙය්ය ‘‘නාහං උපසම්පදාකරණකාලෙ භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නා, තස්මා න අපච්චක්ඛාතසික්ඛාපි මෙථුනධම්මෙන පාරාජිකා හොමී’’ති. වුච්චතෙ – යථා වුත්තං, තථා න වත්තබ්බං අනිට්ඨප්පසඞ්ගතො. තථා වුත්තෙ භික්ඛුනීනම්පි සික්ඛාපච්චක්ඛානං අත්ථීති ආපජ්ජති. තඤ්චානිට්ඨං. ඉදමපරමනිට්ඨං ‘‘සබ්බසික්ඛාපදානි සාධාරණානෙව නාසාධාරණානී’’ති. අපිචායං භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නාව හොතීති දස්සනත්ථං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තංයෙව උපජ්ඣං තමෙව උපසම්පදං තානි වස්සානි භික්ඛූහි සඞ්ගමිතු’’න්තිආදි (පාරා. 69) වුත්තං. තතො ආපත්තියා භෙදොති තතො විභඞ්ගතො ‘‘අක්ඛයිතෙ සරීරෙ පාරාජිකං, යෙභුය්යෙන ඛයිතෙ ථුල්ලච්චය’’න්තිආදි (පාරා. 73, පරි. 157) ආපත්තියා භෙදො හොති. අනාපත්ති තදඤ්ඤථාති තතො එව විභඞ්ගතො යෙන ආකාරෙන ආපත්ති වුත්තා, තතො අඤ්ඤෙනාකාරෙන අනාපත්තිභෙදොව හොති. ‘‘සාදියති, ආපත්ති පාරාජිකස්ස, න සාදියති, අනාපත්තී’’ති හි විභඞ්ගෙ අසති න පඤ්ඤායති. එත්තාවතා ‘‘නිදානා මාතිකාභෙදො’’ති අයං ගාථා සමාසතො වුත්තත්ථා හොති. විසෙසකාරණං පන තස්මිං තස්මිං සික්ඛාපදෙ ආවිභවිස්සති.
පඨමපඤ්ඤත්ති තාව පඨමබොධිං අතික්කමිත්වා පඤ්ඤත්තත්තා, ආයස්මතො සුදින්නස්ස අට්ඨවස්සිකකාලෙ පඤ්ඤත්තත්තා ච රත්තඤ්ඤුමහත්තං පත්තකාලෙ පඤ්ඤත්තා, දුතියපඤ්ඤත්ති බාහුසච්චමහත්තං පත්තකාලෙ. සො හි ආයස්මා මක්කටිපාරාජිකො යථා මාතුගාමප්පටිසංයුත්තෙසු සික්ඛාපදෙසු තිරච්ඡානගතිත්ථී න අධිප්පෙතා, තථා ඉධාපීති සඤ්ඤාය ‘‘සච්චං, ආවුසො…පෙ… තඤ්ච ඛො මනුස්සිත්ථියා, නො තිරච්ඡානගතායා’’ති (පාරා. 41) ආහ. තතියපඤ්ඤත්ති ලාභග්ගමහත්තං පත්තකාලෙ උප්පන්නා ‘‘යාවදත්ථං භුඤ්ජිත්වා’’තිආදි (පාරා. 43) වචනතො, වෙපුල්ලමහත්තම්පි එත්ථෙව ලබ්භතීති ඉමං පඨමපාරාජිකසික්ඛාපදං තිවිධම්පි වත්ථුං උපාදාය චතුබ්බිධම්පි තං කාලං පත්වා පඤ්ඤත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
තත්ථ යො පනාති අනවසෙසපරියාදානපදං. භික්ඛූති තස්ස අතිප්පසඞ්ගනියමපදං. භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නොති තස්ස විසෙසනවචනං. න හි සබ්බොපි භික්ඛුනාමකො, යා භගවතා යාය කායචි උපසම්පදාය උපසම්පන්නභික්ඛූනං හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන සික්ඛිතබ්බා සික්ඛා විහිතා ¶ , ‘‘එත්ථ සහ ජීවන්තී’’ති යො ච සාජීවො වුත්තො, තං උභයං සමාපන්නොව හොති. කදා පන සමාපන්නො හොති? යාය කායචි උපසම්පදාය උපසම්පන්නසමනන්තරමෙව තදුභයං ¶ ජානන්තොපි අජානන්තොපි තදජ්ඣුපගතත්තා සමාපන්නොව නාම හොති. සහ ජීවන්තීති යාව සික්ඛං න පච්චක්ඛාති, පාරාජිකභාවං වා න පාපුණාති. යං පන වුත්තං අන්ධකට්ඨකථායං ‘‘සික්ඛං පරිපූරෙන්තො සික්ඛාසමාපන්නො සාජීවං අවීතික්කමන්තො සාජීවසමාපන්නො’’ති, තං උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන වුත්තං. න හි සික්ඛං අපරිපූරෙන්තො, කාමවිතක්කාදිබහුලො වා එකච්චං සාවසෙසං සාජීවං වීතික්කමන්තො වා සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො නාම න හොති.
උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන පන චතුක්කං ලබ්භති – ‘‘අත්ථි භික්ඛු සික්ඛාසමාපන්නො සීලානි පච්චවෙක්ඛන්තො න සාජීවසමාපන්නො අචිත්තකං සික්ඛාපදං වීතික්කමන්තො, අත්ථි න සික්ඛාසමාපන්නො කාමවිතක්කාදිබහුලො සාජීවසමාපන්නො නිරාපත්තිකො, අත්ථි න සික්ඛාසමාපන්නො න ච සාජීවසමාපන්නො අනවසෙසං ආපත්තිං ආපන්නො, අත්ථි උභයසමාපන්නො සික්ඛං පරිපූරෙන්තො සාජීවඤ්ච අවීතික්කමන්තො’’ති. අයමෙත්ථ චතුත්ථො භික්ඛු උක්කට්ඨො ඉධ අධිප්පෙතො සියා. න හි භගවා අනුක්කට්ඨං වත්තුං යුත්තොති චෙ? න, ‘‘තත්ර යායං අධිසීලසික්ඛා, අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතා සික්ඛා’’ති වචනවිරොධතො, උක්කට්ඨග්ගහණාධිප්පායෙ සති ‘‘සික්ඛාති තිස්සො සික්ඛා’’ති එත්තකමෙව වත්තබ්බන්ති අධිප්පායො. සික්ඛත්තයසමාපන්නො හි සබ්බුක්කට්ඨො. ‘‘මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්යා’’ති පරතො වචනං අපෙක්ඛිත්වා අධිසීලසික්ඛාව වුත්තාති චෙ? න, තස්සාපි අභබ්බත්තා. න හි අධිසීලසික්ඛං පරිපූරෙන්තො, සාජීවඤ්ච අවීතික්කමන්තො මෙථුනධම්මං පටිසෙවිතුං භබ්බො, තං සික්ඛං අපරිපූරෙන්තො, සාජීවඤ්ච වීතික්කමන්තොයෙව හි පටිසෙවෙය්යාති අධිප්පායා. තස්මා එවමෙත්ථ අත්ථො ගහෙතබ්බො. යස්මා සික්ඛාපදසඞ්ඛාතො සාජීවො අධිසීලසික්ඛමෙව සඞ්ගණ්හාති, න ඉතරසික්ඛාද්වයං, තස්මා ‘‘තත්ර යායං අධිසීලසික්ඛා, අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතා සික්ඛා’’ති වුත්තං. තස්මා අධිසීලසික්ඛාය සඞ්ගාහකො සාජීවො සික්ඛාසාජීවොති වුත්තො. ඉති සාජීවවිසෙසනත්ථං සික්ඛාග්ගහණං කතං. තදත්ථදීපනත්ථමෙව විභඞ්ගෙ සික්ඛං අපරාමසිත්වා ‘‘තස්මිං සික්ඛති, තෙන වුච්චති සාජීවසමාපන්නො’’ති (පාරා. 45) වුත්තං. තෙන ¶ එකමෙවිදං අත්ථපදන්ති දීපිතං හොති. තඤ්ච උපසම්පදූපගමනන්තරතො පට්ඨාය සික්ඛනාධිකාරත්තා ‘‘සික්ඛතී’’ති ච ‘‘සමාපන්නො’’ති ච වුච්චති. යො එවං ‘‘සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’ති සඞ්ඛං ගතො, තාදිසං පච්චයං පටිච්ච අපරභාගෙ සාජීවසඞ්ඛාතමෙව සික්ඛං අපච්චක්ඛාය තස්මිංයෙව දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්යාති අයමත්ථො යුජ්ජති.
කින්තු අට්ඨකථානයො පටික්ඛිත්තො හොති, සො ච න පටික්ඛෙපාරහො හොති, අධිප්පායො පනෙත්ථ ¶ පරියෙසිතබ්බො. සබ්බෙසු සික්ඛාපදෙසු ඉදමෙව භික්ඛුලක්ඛණං සාධාරණං යදිදං ‘‘භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’ති. ඛීණාසවොපි සාවකො ආපත්තිං ආපජ්ජති අචිත්තකං, තථා සෙක්ඛො, පුථුජ්ජනො පන සචිත්තකම්පි, තස්මා සෙක්ඛාසෙක්ඛපුථුජ්ජනානං සාමඤ්ඤමිදං භික්ඛුලක්ඛණන්ති කත්වා කෙවලං සික්ඛාසමාපන්නො, කෙවලං සාජීවසමාපන්නො, උභයසමාපන්නො චාති සරූපෙකදෙසඑකසෙසනයෙන ‘‘සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’ත්වෙව සම්පිණ්ඩෙත්වා උක්කට්ඨග්ගහණෙන අනුක්කට්ඨානං ගහණසිද්ධිතො අට්ඨකථායං උක්කට්ඨොව වුත්තො. තමෙව සම්පාදෙතුං ‘‘තස්මිං සික්ඛති, තෙන වුච්චති සාජීවසමාපන්නො’’ති එත්ථ සික්ඛාසද්දස්ස අවචනෙ පරිහාරං වත්වා යස්මා පන සො සික්ඛම්පි සමාපන්නො, තස්මා සික්ඛාසමාපන්නොතිපි අත්ථතො වෙදිතබ්බොති ච වත්වා ‘‘යං සික්ඛං සමාපන්නො, තං අපච්චක්ඛාය, යඤ්ච සාජීවං සමාපන්නො, තත්ථ දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’ති වුත්තන්ති අයමට්ඨකථාය අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. එතස්මිං පන අධිප්පායෙ අධිසීලසික්ඛාය එව ගහණං සබ්බත්ථිකත්තා, සීලාධිකාරතො ච විනයස්සාති වෙදිතබ්බං. යථා ච සික්ඛාපදං සමාදියන්තො සීලං සමාදියතීති වුච්චති, එවං සික්ඛාපදං පච්චක්ඛන්තො සීලං පච්චක්ඛාතීති වත්තුං යුජ්ජති, තස්මා තත්ථ වුත්තං ‘‘යං සික්ඛං සමාපන්නො, තං අපච්චක්ඛායා’’ති (පාරා. අට්ඨ. සික්ඛාපච්චක්ඛානවිභඞ්ගවණ්ණනා). එත්තාවතා සමාසතො ‘‘සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’ති එත්ථ වත්තබ්බවිනිච්ඡයො නිට්ඨිතො හොති.
කිං ඉමිනා විසෙසවචනෙන පයොජනං, නනු ‘‘යො පන භික්ඛු සික්ඛං අපච්චක්ඛාය දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා…පෙ… අසංවාසො’’ති එත්තකමෙව වත්තබ්බන්ති චෙ? න වත්තබ්බං අනිට්ඨප්පසඞ්ගතො. ‘‘යො පන සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො ථෙය්යසංවාසාදිකො කෙවලෙන සමඤ්ඤාමත්තෙන, පටිඤ්ඤාමත්තෙන ¶ වා භික්ඛු, තස්සාපි සික්ඛාපච්චක්ඛානං අත්ථි, සික්ඛං අපච්චක්ඛාය ච මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවන්තස්ස පාරාජිකාපත්ති. යො වා පච්ඡා පාරාජිකං ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා න සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො, තස්ස ච, යො වා පක්ඛපණ්ඩකත්තා පණ්ඩකභාවූපගමනෙන න සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො, තස්ස ච තදුභයං අත්ථීති ආපජ්ජති. පණ්ඩකභාවපක්ඛෙ ච පණ්ඩකො උපසම්පදාය න වත්ථූ’’ති වුත්තං. තස්මා ඉතරස්මිං පක්ඛෙ වත්ථූති සිද්ධං. තස්මිං පක්ඛෙ උපසම්පන්නො පණ්ඩකභාවපක්ඛෙ පණ්ඩකත්තා න සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො, සො පරිච්චජිතබ්බාය සික්ඛාය අභාවෙන සික්ඛං අපච්චක්ඛාය මුඛෙන පරස්ස අඞ්ගජාතග්ගහණනයෙන මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්ය, තස්ස කුතො පාරාජිකාපත්තීති අධිප්පායො. අයං නයො අපණ්ඩකපක්ඛං අලභමානස්සෙව පරතො යුජ්ජති, ලභන්තස්ස පන අරූපසත්තානං කුසලාදිසමාපත්තික්ඛණෙ භවඞ්ගවිච්ඡෙදෙ සතිපි අමරණං විය පණ්ඩකභාවපක්ඛෙපි භික්ඛුභාවො අත්ථි. සංවාසං වා සාදියන්තස්ස න ථෙය්යසංවාසකභාවො අත්ථි අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නස්ස විය. න ච සහසෙය්යාදිං ජනෙති ¶ . ගණපූරකො පන න හොති අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නො විය. න සො සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො. ඉතරස්මිං පන පක්ඛෙ හොති, අයං ඉමස්ස තතො විසෙසො. කිමයං සහෙතුකො, උදාහු අහෙතුකොති? න අහෙතුකො. යතො උපසම්පදා තස්ස අපණ්ඩකපක්ඛෙ අනුඤ්ඤාතා සහෙතුකප්පටිසන්ධිකත්තා. පණ්ඩකභාවපක්ඛෙපි කිස්ස නානුඤ්ඤාතාති චෙ? පණ්ඩකභූතත්තා ඔපක්කමිකපණ්ඩකස්ස විය.
අපිච ‘‘සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’ති ඉමිනා තස්ස සික්ඛාසමාදානං දීපෙත්වා තං සමාදින්නං සික්ඛං අපච්චක්ඛාය, තත්ථ ච දුබ්බල්යං අනාවිකත්වාති වත්තුං යුජ්ජති, න අඤ්ඤථාති ඉමිනා කාරණෙන යථාවුත්තානිට්ඨප්පසඞ්ගතො ‘‘යො පන භික්ඛු භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො සික්ඛං අපච්චක්ඛායා’’තිආදි වුත්තං. යථා චෙත්ථ, එවං ‘‘යො පන භික්ඛු භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො සික්ඛං අපච්චක්ඛාය දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා ගාමා වා අරඤ්ඤා වා අදින්නං…පෙ… යො පන භික්ඛු භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො සික්ඛං අපච්චක්ඛාය දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා සුගතචීවරප්පමාණං චීවරං කාරාපෙය්යා’’ති සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බං.
‘‘අන්තමසො තිරච්ඡානගතායපී’’ති මනුස්සිත්ථිං උපාදාය වුත්තං. න හි පගෙව පණ්ඩකෙ, පුරිසෙ වාති වත්තුං යුජ්ජති. සෙසං තත්ථ තත්ථ වුත්තනයමෙව ¶ . අයං තාව මාතිකාය විනිච්ඡයො අඤ්ඤත්ථාපි යථාසම්භවං යොජෙත්වා දීපෙතබ්බො.
සාරිපුත්තබෙලට්ඨසීසානන්දාදයොපි සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිකාරණත්තා ච ආපත්තිආපජ්ජනතො ච කස්මා මහාවිභඞ්ගෙ ඤත්තිචතුත්ථඋපසම්පදායෙව ආගතාති? පටික්ඛිත්තාය සරණගමනූපසම්පදාය අනුඤ්ඤාතප්පසඞ්ගභයාති උපතිස්සත්ථෙරො. ආපත්තියා භබ්බතං සන්ධාය තස්මිම්පි වුත්තෙ පුබ්බෙ පටික්ඛිත්තාපි භගවතා පුන අනුඤ්ඤාතාති භික්ඛූනං මිච්ඡාගාහො වා විමති වා උප්පජ්ජති, තස්මා න වුත්තාති වුත්තං හොති.
‘‘අධම්මකම්මං වග්ගකම්ම’’ති (මහාව. 387) වචනතො කුප්පකම්මම්පි කත්ථචි ‘‘කම්ම’’න්ති වුච්චති, තස්මා ‘‘අකුප්පෙනා’’ති වුත්තං. යස්මා අකුප්පකම්මම්පි එකච්චං න ඨානාරහං, යෙන අපත්තො ඔසාරණං සුඔසාරිතොති වුච්චති, තස්මා ‘‘ඨානාරහෙනා’’ති වුත්තං. යදි එවං ‘‘ඨානාරහෙනා’’ති ඉදමෙව වත්තබ්බං ඉමිනා අකුප්පසිද්ධිතොති චෙ? න, අට්ඨානාරහෙන අකුප්පෙන උපසම්පන්නො ඉමස්මිං අත්ථෙ න අධිප්පෙතො අනිට්ඨප්පසඞ්ගතො. ද්වීහි පනෙතෙහි එකතො වුත්තෙහි ¶ අයමත්ථො පඤ්ඤායති – කෙවලං තෙන අකුප්පෙන උපසම්පන්නො අයම්පි ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතො භික්ඛූති, ඨානාරහෙන ච අකුප්පෙන ච උපසම්පන්නො අයම්පි ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතො භික්ඛූති, කුප්පෙන උපසම්පන්නො නාධිප්පෙතොති.
‘‘පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය අපරිපුණ්ණවීසතිවස්සො’’ති වුත්තත්තා ඔපපාතිකඤ්චාති සොළසවස්සුද්දෙසිකා ඔපපාතිකා පටිසන්ධිතො පට්ඨාය අපරිපුණ්ණවීසතිවස්සාති වදන්ති. ‘සොළසවස්සුද්දෙසිකා හොන්තී’ති වුත්තත්තා පුන චත්තාරි වස්සානි ඉච්ඡිතබ්බානි, ‘පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨායා’ති ඉදං ගබ්භසෙය්යකානං වසෙන වුත්ත’’න්ති එකෙ. ‘‘කෙචි වදන්තී’’ති යත්ථ යත්ථ ලිඛීයති, තත්ථ තත්ථ විචාරෙත්වා අත්ථං සුට්ඨු උපලක්ඛයෙ. ඔපක්කමිකෙ පණ්ඩකභාවො ආරුළ්හනයෙන වෙදිතබ්බො. ‘‘පක්ඛපණ්ඩකො අපණ්ඩකපක්ඛෙ පබ්බාජෙත්වා පණ්ඩකපක්ඛෙ නාසෙතබ්බො’’ති (වජිර. ටී. මහාවග්ග 109) ලිඛිතං.
‘‘බින්දුං අදත්වා චෙ නිවාසෙති, ථෙය්යසංවාසකො න හොතී’’ති වදන්ති, වීමංසිතබ්බං. ලිඞ්ගානුරූපස්සාති සාමණෙරාරහස්ස සංවාසස්ස සාදිතත්තාති අධිප්පායො.
රාජභයාදීහි ¶ ගහිතලිඞ්ගානං ‘‘ගිහී මං ‘සමණො’ති ජානන්තූ’’ති වඤ්චනචිත්තෙ සතිපි භික්ඛූනං වඤ්චෙතුකාමතාය ච තෙහි සංවසිතුකාමතාය ච අභාවා දොසො න ජාතොති. ‘‘යො එවං පබ්බජති, සො ථෙය්යසංවාසකො නාම හොතී’’ති වා ‘‘එවං කාතුං න ලබ්භතී’’ති වා ‘‘එවං පබ්බජිතො සාමණෙරො න හොතී’’ති වා න ජානාති, වට්ටති. ‘‘ජානාති, න වට්ටතී’’ති ච ලිඛිතං. ‘‘රාජදුබ්භික්ඛාදිඅත්ථාය චීවරං පාරුපිත්වා සංවාසං සාදියන්තො ථෙය්යසංවාසකො හොති. කස්මා? අසුද්ධචිත්තත්තා. පුන සො ‘සුද්ධං බ්රහ්මචරියං කරිස්සාමි, කිං එතෙනාති විප්පටිසාරෙන වා පච්චයාදිසුලභතාය වා කරිස්සාමී’ති සුද්ධමානසො හුත්වා යාව සො සංවාසං නාධිවාසෙති, තාව ථෙය්යසංවාසකො න හොති. එවං සුද්ධචිත්තුප්පත්තිතො පට්ඨාය සංවාසං සාදියති චෙ, ථෙය්යසංවාසකො හොතීති අධිප්පෙතො. ඉතරථා සබ්බං විරුජ්ඣතී’’ති එකෙ.
‘‘නාභිපරාමාසාදිනා ජාතො තථාරූපං පිතරං ඝාතෙති චෙ, පිතුඝාතකො හොතී’’ති වදන්ති.
යො පන කායසංසග්ගෙන සීලවිනාසං පාපෙති, න සො භික්ඛුනිදූසකො ‘‘තිණ්ණං මග්ගාන’’න්ති ¶ වචනතො. භික්ඛුනිං පන එකතොඋපසම්පන්නං දූසෙත්වාපි භික්ඛුනිදූසකො හොති, සොපි පාරාජිකො හොතීති විනිච්ඡයො. භික්ඛුනී පන ථෙය්යසංවාසිකා, මාතුපිතුඅරහන්තඝාතිකා, ලොහිතුප්පාදිකා, තිත්ථියපක්කන්තිකා ච හොති, අට්ඨකථාසු අනාගතං විනයධරා සම්පටිච්ඡන්ති.
‘‘සම්පජානමුසාවාදෙ පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 2) වුත්තං මරියාදං අවීතික්කමන්තො තස්මිඤ්ච සික්ඛාපදෙ සික්ඛතීති වුච්චති. සික්ඛාපදන්ති අසභාවධම්මො සඞ්කෙතොව, ඉධ පඤ්ඤත්ති අධිප්පෙතා. ‘‘මෙථුනසංවරස්සෙතං අධිවචන’’න්ති සමන්තපාසාදිකායං වුත්තං, තං පනත්ථං සන්ධායාති ලිඛිතං. සික්ඛාති තං තං සික්ඛාපදං, සික්ඛනභාවෙන පවත්තචිත්තුප්පාදො. සාජීවන්ති පඤ්ඤත්ති. තදත්ථදස්සනත්ථං පුබ්බෙ ‘‘මෙථුනසංවරස්සෙතං අධිවචන’’න්ති වුත්තං. යස්මා සික්ඛාය ගුණසම්මතාය පුඤ්ඤසම්මතාය තන්තියා අභාවතො ලොකස්ස දුබ්බල්යාවිකම්මං තත්ථ න සම්භවති. පත්ථනීයා හි සා, තස්මා ‘‘යඤ්ච සාජීවං ¶ සමාපන්නො, තස්මිං දුබ්බලභාවං අප්පකාසෙත්වා’’ති වුත්තං. ආණාය හි දුබ්බල්යං සම්භවතීති උපතිස්සො. දුබ්බල්යාවිකම්මපදං සික්ඛාපච්චක්ඛානපදස්ස බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාය වා පරිවාරකභාවෙන වා වෙදිතබ්බං. අථ වා යස්මා සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස එකච්චං දුබ්බල්යාවිකම්මං අකතං හොති, තස්මා තං සන්ධාය ‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛායා’’ති පදස්ස අත්ථං විවරන්තො ‘‘දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’ති ආහ. තත්ථ සියා යස්මා න සබ්බං දුබ්බල්යාවිකම්මං සික්ඛාපච්චක්ඛානං, තස්මා ‘‘දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’ති පඨමං වත්වා තස්ස අත්ථනියමත්ථං ‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛායා’’ති වත්තබ්බන්ති? තං න, කස්මා? අත්ථානුක්කමාභාවතො. ‘‘සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’ති හි වුත්තත්තා ‘‘යං සික්ඛං සමාපන්නො, තං අපච්චක්ඛාය, යඤ්ච සාජීවං සමාපන්නො, තත්ථ දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’ති වුච්චමානෙ අනුක්කමෙනෙව අත්ථො වුත්තො හොති, න අඤ්ඤථා, තස්මා ඉදමෙව පඨමං වුත්තන්ති. තෙසංයෙවාති චුද්දසන්නං.
‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛායා’’ති සබ්බසික්ඛාපදානං සාධාරණත්ථං ‘‘අයමෙත්ථ අනුපඤ්ඤත්තී’’ති වුත්තං.
පවෙසනං නාම අඞ්ගජාතං පවෙසෙන්තස්ස අඞ්ගජාතෙන සම්ඵුසනං. පවිට්ඨං නාම යාව මූලං පවෙසෙන්තස්ස විප්පකතකාලො වායාමකාලො. සුක්කවිසට්ඨිසමයෙ අඞ්ගජාතං ඨිතං නාම. උද්ධරණං නාම නීහරණකාලො. විනයගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘වායාමතො ඔරමිත්වා ඨානං ඨිතං නාමා’’ති වුත්තං, තං ¶ අසඞ්කරතො දස්සනත්ථං වුත්තං. පවෙසනපවිට්ඨඋද්ධරණකාලෙසුපි සුක්කවිසට්ඨි හොතියෙව. සාදියනං නාම සෙවනචිත්තස්ස අධිවාසනචිත්තස්ස උප්පාදනං.
උභතොවිභඞ්ගෙ එව පඤ්ඤත්තානි සන්ධාය ‘‘ඉදඤ්හි සබ්බසික්ඛාපදානං නිදාන’’න්ති වුත්තං. ‘‘විනයධරපඤ්චමෙන ගණෙන උපසම්පදා’’ති (මහාව. 259) වුත්තත්තා ඉධ තතියා සහයොගෙන වුත්තා. තස්මා වීසතිපි භික්ඛූ චෙ නිසින්නා, පඤ්චමො විනයධරොව ඉච්ඡිතබ්බො, එවං සති පාරාජිකො චෙ විනයධරො, උපසම්පදාකම්මං කොපෙතීති චෙ? න, පරිවාරාවසානෙ කම්මවග්ගෙ (පරි. 482 ආදයො) යං කම්මවිපත්තිලක්ඛණං වුත්තං, තස්ස තස්මිං නත්ථිතාය. ‘‘කථං වත්ථුතො වා ඤත්තිතො වා අනුස්සාවනතො වා සීමතො වා පරිසතො වා’’ති එත්තකං වුත්තං, නනු අයං ‘‘පරිසතො වා’’ති වචනෙන සඞ්ගහිතොති චෙ? න, ‘‘ද්වාදසහි ආකාරෙහි පරිසතො කම්මානි විපජ්ජන්තී’’ති (පරි. 487) සුත්තස්ස ¶ හි විභඞ්ගෙ තස්ස අනාමට්ඨත්තාති අයමත්ථො යස්මා තත්ථ තත්ථ සරූපෙන වුත්තපාළිවසෙනෙව සක්කා ජානිතුං, තස්මා නයමුඛං දස්සෙත්වා සංඛිත්තොති ලිඛිතං. ‘‘අඞ්ග’’න්ති පදං උද්ධරිත්වා ‘‘සබ්බසික්ඛාපදෙසු ආපත්තීනං අඞ්ගානඞ්ගං වෙදිතබ්බ’’න්ති වුත්තං, ඉධ පන ‘‘අඞ්ග’’න්ති වුත්තං, කස්මා? සමුට්ඨනාදීනං පරිවාරාදීසු සඞ්ඛෙපෙන ආගතත්තා තත්ථ ගහෙත්වා ඉධාපි නිද්දිට්ඨානං අනඞ්ගානං වවත්ථානාභාවතො, සබ්බත්ථ සඞ්ඛෙපතො ච විත්ථාරතො ච අනඞ්ගත්තෙ වුච්චමානෙ අතිවිත්ථාරතාය තස්මිං තස්මිං සික්ඛාපදෙ අනූනං වත්තබ්බතො චාති වෙදිතබ්බො, සබ්බාපත්තීනං සඞ්ගාහකවසෙනාති අත්ථො.
යානි සික්ඛාපදානි ‘‘කිරියානී’’ති වුච්චන්ති, තෙසං වසෙන කායවාචා සහ විඤ්ඤත්තියා වෙදිතබ්බා, අකිරියානං වසෙන විනා විඤ්ඤත්තියා වෙදිතබ්බා. චිත්තං පනෙත්ථ අප්පමාණං භූතාරොචනසමුට්ඨානස්ස කිරියත්තා, අචිත්තකත්තා ච. තත්ථ කිරියා ආපත්තියා අනඞ්ගන්තරචිත්තසමුට්ඨානා වෙදිතබ්බා. අවිඤ්ඤත්තිජනකම්පි එකච්චං බාහුල්ලනයෙන ‘‘කිරිය’’න්ති වුච්චති යථෙව පඨමපාරාජිකං. විඤ්ඤත්තියා අභාවෙපි ‘‘සො චෙ සාදියති, ආපත්ති පාරාජිකස්ස, න සාදියති, අනාපත්තී’’ති හි වුත්තං, විඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතාපි කිරියා විනා සෙවනචිත්තෙන න හොති වුත්තචිත්තජත්තා, විකාරරූපත්තා, චිත්තානුපරිවත්තිකත්තා ච. තස්මා කිරියාසඞ්ඛාතමිදං විඤ්ඤත්තිරූපං, ඉතරං චිත්තජරූපං විය ජනකචිත්තෙන විනා න තිට්ඨති, ඉතරං සද්දායතනං තිට්ඨති, තස්මා කිරියාය සති එකන්තතො තජ්ජනකං සෙවනචිත්තං අත්ථි එවාති කත්වා න සාදියති, අනාපත්තීති න යුජ්ජතීති. යස්මා විඤ්ඤත්තිජනකම්පි සමානං සෙවනචිත්තං න සබ්බකාලං විඤ්ඤත්තිං ජනෙති, තස්මා විනාපි විඤ්ඤත්තියා සයං උප්පජ්ජතීති කත්වා ‘‘සාදියති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති වුත්තං. නුප්පජ්ජති චෙ, න සාදියති නාම, තස්ස ¶ අනාපත්ති. තෙනෙව භගවා ‘‘කිංචිත්තො ත්වං භික්ඛූ’’ති (පාරා. 135) චිත්තෙනෙව ආපත්තිං පරිච්ඡින්දති, න කිරියායාති වෙදිතබ්බං.
එත්ථ සමුට්ඨානග්ගහණං කත්තබ්බතො වා අකත්තබ්බතො වා කායාදිභෙදාපෙක්ඛමෙව ආපත්තිං ආපජ්ජති, න අඤ්ඤථාති දස්සනප්පයොජනං. තෙසු කිරියාග්ගහණං කායාදීනං සවිඤ්ඤත්තිකාවිඤ්ඤත්තිකභෙදදස්සනප්පයොජනං. සඤ්ඤාග්ගහණං ආපත්තියා අඞ්ගානඞ්ගචිත්තවිසෙසදස්සනප්පයොජනං. තෙන ¶ යං චිත්තං කිරියලක්ඛණෙ වා අකිරියලක්ඛණෙ වා සන්නිහිතං, යතො වා කිරියා වා අකිරියා වා හොති, න තං අවිසෙසෙන ආපත්තියා අඞ්ගං වා අනඞ්ගං වා හොති. කින්තු යාය සඤ්ඤාය ‘‘සඤ්ඤාවිමොක්ඛ’’න්ති වුච්චති, තාය සම්පයුත්තං චිත්තං අඞ්ගං, ඉතරං අනඞ්ගන්ති දස්සිතං හොති. ඉදානි යෙන චිත්තෙන සික්ඛාපදං සචිත්තකං හොති, තදභාවා අචිත්තකං, තෙන තස්ස අවිසෙසෙන සාවජ්ජතාය ‘‘ලොකවජ්ජමෙවා’’ති වුත්තං. කින්තු සාවජ්ජංයෙව සමානං එකච්චං ලොකවජ්ජං, එකච්චං පණ්ණත්තිවජ්ජන්ති දස්සනප්පයොජනං චිත්තලොකවජ්ජග්ගහණං. චිත්තමෙව යස්මා ‘‘ලොකවජ්ජ’’න්ති වුච්චති, තස්මා මනොකම්මම්පි සියා ආපත්තීති අනිට්ඨප්පසඞ්ගනිවාරණප්පයොජනං කම්මග්ගහණං.
යං පනෙත්ථ අකිරියලක්ඛණං කම්මං, තං කුසලත්තිකවිනිමුත්තං සියාති අනිට්ඨප්පසඞ්ගනිවාරණප්පයොජනං කුසලත්තිකග්ගහණං. යා පනෙත්ථ අබ්යාකතාපත්ති, තං එකච්චං අවෙදනම්පි නිරොධං සමාපන්නො ආපජ්ජතීති වෙදනාත්තිකං එත්ථ න ලබ්භතීති අනිට්ඨප්පසඞ්ගනිවාරණත්ථං වෙදනාත්තිකග්ගහණං. සික්ඛාපදඤ්හි සචිත්තකපුග්ගලවසෙන ‘‘තිචිත්තං තිවෙදන’’න්ති ලද්ධවොහාරං අචිත්තකෙනාපන්නම්පි ‘‘තිචිත්තං තිවෙදන’’මිචෙව වුච්චති. තත්රිදං සාධකසුත්තං – ‘‘අත්ථාපත්ති අචිත්තකො ආපජ්ජති අචිත්තකො වුට්ඨාති (පරි. 324), අත්ථාපත්ති කුසලචිත්තො ආපජ්ජති කුසලචිත්තො වුට්ඨාතී’’තිආදි (පරි. 470). ‘‘සචිත්තකං ආපත්තිදීපනං, සඤ්ඤාවිමොක්ඛං අනාපත්තිදීපනං, අචිත්තකං වත්ථුඅජානනං, නොසඤ්ඤාවිමොක්ඛං වීතික්කමනාජානනං. ඉදමෙව තෙසං නානාත්ත’’න්ති (වජිර. ටී. පාරාජික 61-66 පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා) ලිඛිතං.
සචිත්තකපක්ඛෙති එත්ථ අයං තාව ගණ්ඨිපදනයො – සචිත්තකපක්ඛෙති සුරාපානාදිඅචිත්තකෙ සන්ධාය වුත්තං. සචිත්තකෙසු පන යං එකන්තමකුසලෙනෙව සමුට්ඨාති, තඤ්ච උභයං ලොකවජ්ජං නාම. සුරාපානස්මිඤ්හි ‘‘සුරා’’ති වා ‘‘පාතුං න වට්ටතී’’ති වා ජානිත්වා පිවනෙ අකුසලමෙවාති. තත්ථ ‘‘න වට්ටතීති ජානිත්වා’’ති වුත්තවචනං න යුජ්ජති පණ්ණත්තිවජ්ජස්සපි ¶ ලොකවජ්ජතාපසඞ්ගතො. ඉමං අනිට්ඨප්පසඞ්ගං පරිහරිතුකාමතාය ච වජිරබුද්ධිත්ථෙරෙන ලිඛිතං – ‘‘ඉධ ‘සචිත්තක’න්ති ච ‘අචිත්තක’න්ති ච විචාරණා වත්ථුවිජානනෙ එව හොති, න පඤ්ඤත්තිවිජානනෙ. යදි පඤ්ඤත්තිවිජානනෙ හොති ¶ , සබ්බසික්ඛාපදානි ලොකවජ්ජානෙව සියුං, න ච සබ්බසික්ඛාපදානි ලොකවජ්ජානි. තස්මා වත්ථුවිජානනෙ එව හොතීති ඉදං යුජ්ජති. කස්මා? යස්මා සෙඛියෙසු පඤ්ඤත්තිවිජානනමෙව පමාණං, න වත්ථුමත්තවිජානන’’න්ති. අයං පනෙත්ථ අත්ථො සික්ඛාපදසීසෙන ආපත්තිං ගහෙත්වා යස්ස සික්ඛාපදස්ස සචිත්තකස්ස චිත්තං අකුසලමෙව හොති, තං ලොකවජ්ජං, සචිත්තකාචිත්තකසඞ්ඛාතස්ස අචිත්තකස්ස ච සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව හොති, තම්පි සුරාපානාදිලොකවජ්ජන්ති ඉමමත්ථං සන්ධාය ‘‘යස්සා සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව හොති, අයං ලොකවජ්ජා නාමා’’ති වුත්තං. ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ’’ති හි ඉදං වචනං අචිත්තකං සන්ධායාහ. න හි එකංසතො සචිත්තකාය ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ’’ති විසෙසනෙ පයොජනං අත්ථීති, එවං සන්තෙපි අනියමෙන වුත්තඤ්ච නියමවසෙන එව ගහෙතබ්බන්ති අත්ථො.
තිරච්ඡානානං පනාති පන-සද්දෙන ථුල්ලච්චයාදිකාරං නිවත්තෙති. කිරියාති එත්ථ ‘‘ඨිතං සාදියතී’’ති (පාරා. 58) වුත්තත්තා තං කථන්ති චෙ? ‘‘සාදියතී’’ති වුත්තත්තා කිරියා එව. එවං සන්තෙ ‘‘කායකම්මං මනොකම්ම’’න්ති වත්තබ්බන්ති චෙ? න, පචුරවොහාරවසෙන ‘‘කායකම්ම’’න්ති වුත්තත්තා. උබ්භජාණුමණ්ඩලිකාය ලබ්භති එවාති ලිඛිතං. පුබ්බෙ වුත්තනයෙන සංසන්දෙත්වා ගහෙතබ්බං. ‘‘දුන්නික්ඛිත්තස්ස, භික්ඛවෙ, පදබ්යඤ්ජනස්ස අත්ථොපි දුන්නයො හොතී’’ති (අ. නි. 2.20) වදන්තෙනාපි අත්ථස්ස සුඛග්ගහණත්ථමෙව පදබ්යඤ්ජනස්ස සුනික්ඛිත්තභාවො ඉච්ඡිතො, න අක්ඛරවචනාය, තස්මා ආහ ‘‘අත්ථඤ්හි නාථො සරණං අවොචා’’තිආදි.
පඨමපාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. දුතියපාරාජිකවණ්ණනා
ගාමා වා අරඤ්ඤා වාති ලක්ඛණානුපඤ්ඤත්තිකත්තා ආදිම්හි වුත්තා. සබ්බස්මිඤ්හි විනයපිටකෙ ගාමො, ගාමූපචාරො, ගාමක්ඛෙත්තං, ගාමසීමා, ගාමසීමූපචාරොති පඤ්චවිධො ගාමභෙදො වෙදිතබ්බො. තථා ආරඤ්ඤකසීමාය එකං අගාමකං අරඤ්ඤං, සංවිධානසික්ඛාපදානං (පාචි. 180 ආදයො) එකං, සගාමකං එකං ¶ , අවිප්පවාසසීමාය එකං, ගණම්හාඔහීයනකස්ස (පාචි. 691) එකන්ති පඤ්චවිධො අරඤ්ඤභෙදො වෙදිතබ්බො. තත්ථ අත්ථි ¶ ගාමො න ගාමපරිහාරං කත්ථචි ලභති, අත්ථි ගාමො න ගාමකිච්චං කරොති, තථා අත්ථි අරඤ්ඤං න අරඤ්ඤපරිහාරං කත්ථචි ලභති, අත්ථි අරඤ්ඤං න අරඤ්ඤකිච්චං කරොතීති අයම්පි භෙදො වෙදිතබ්බො.
තත්ථ අවිප්පවාසසීමාසම්මන්නනකම්මවාචාය ඨපෙත්වා ‘‘ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති (මහාව. 144) එත්ථ ගාමො නාම පරික්ඛිත්තො චෙ, පරික්ඛෙපස්ස අන්තො, අපරික්ඛිත්තො චෙ, පරික්ඛෙපොකාසතො අන්තො වෙදිතබ්බො. අයං උදොසිතසික්ඛාපදෙ ‘‘අන්තොගාමො’’ති (පාරා. 478) ආගතො. සාසඞ්කසික්ඛාපදෙ ‘‘අන්තරඝර’’න්ති (පාරා. 654) ආගතො අනාසඞ්කතො. යථාහ ‘‘අන්තරඝරෙ නික්ඛිපෙය්යාති සමන්තා ගොචරගාමෙ නික්ඛිපෙය්යා’’ති (පාරා. 654). තථා අන්තරඝරප්පටිසංයුත්තානං සෙඛියානං අයමෙව පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. ‘‘යා පන භික්ඛුනී එකා ගාමන්තරං ගච්ඡෙය්යා’’ති (පාචි. 687) එත්ථාපි අයමෙව පරිච්ඡෙදො අධිප්පෙතො ‘‘පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපං අතික්කමන්තියා, අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරං අතික්කමන්තියා’’ති වුත්තත්තා.
යෙසු පුරාණපොත්ථකෙසු ‘‘උපචාරං ඔක්කමන්තියා’’ති ලිඛිතං, තං විකාලෙ ගාමප්පවෙසනසික්ඛාපදෙසු ආචිණ්ණං නයං ගහෙත්වා පමාදෙන ලිඛීයති, න පමාණං. යෙසු ච පොත්ථකෙසු විකාලෙ ගාමප්පවෙසනසික්ඛාපදස්ස විභඞ්ගෙ (පාචි. 513) ‘‘ගාමං පවිසෙය්යාති පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපං අතික්කමන්තස්ස, අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරං අතික්කමන්තස්සා’’ති ලිඛීයති, සා පමාදලෙඛා. උපචාරං ඔක්කමන්තස්සාති තත්ථ පාඨො. වුත්තඤ්හි සමන්තපාසාදිකායං ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරො අදින්නාදානෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 512). ඉධ කඞ්ඛාවිතරණියම්පි වුත්තං ‘‘සන්තං භික්ඛුං අනාපුච්ඡිත්වාති…පෙ… උපචාරං ඔක්කමන්තස්සා’’තිආදි (කඞ්ඛා. අට්ඨ. විකාලගාමප්පවෙසනසික්ඛාපදවණ්ණනා).
යං පන කත්ථචි පොත්ථකෙ ‘‘භික්ඛුනියා ගාමන්තරාධිකාරෙ එකෙන පාදෙන ඉතරස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපං වා අතික්කමන්තෙ, උපචාරං වා ඔක්කන්තෙ ථුල්ලච්චයං, දුතියෙන අතික්කන්තමත්තෙ, ඔක්කන්තමත්තෙ ච සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති පාඨො දිස්සති. තත්ථ ‘‘ඔක්කන්තෙ, ඔක්කන්තමත්තෙ’’ති එතානි පදානි අධිකානි ¶ , කෙවලං ලිඛිතකෙහි අඤ්ඤෙහි ලිඛිතානි. කත්ථචි පොත්ථකෙ ‘‘ඔක්කන්තමත්තෙ චා’’ති පදං න දිස්සති, ඉතරං දිස්සති. තානි ද්වෙ පදානි පාළියා විරුජ්ඣන්ති. ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරං අතික්කාමෙන්තියා’’ති (පාචි. 692) හි පාළි ¶ . තථා සමන්තපාසාදිකාය (පාචි. අට්ඨ. 692) විරුජ්ඣන්ති. ‘‘පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං එකෙන පාදෙන අතික්කමති, ථුල්ලච්චයං, දුතියෙන අතික්කමති, සඞ්ඝාදිසෙසො. අපිචෙත්ථ සකගාමතො…පෙ… එකෙන පාදෙන ඉතරස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපෙ වා උපචාරෙ වා අතික්කන්තෙ ථුල්ලච්චයං, දුතියෙන අතික්කන්තමත්තෙ සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 692) හි වුත්තං.
ගණ්ඨිපදෙ චස්ස ‘‘පරික්ඛෙපං අතික්කාමෙන්තියා’’ති වත්වා ‘‘උපචාරෙපි එසෙව නයො’’ති වුත්තං. අනුගණ්ඨිපදෙ ච ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරං ‘ඔක්කමන්තියා’තිපි පොත්ථකෙසු එකච්චෙසු දිස්සති, තං න ගහෙතබ්බ’’න්ති වුත්තං. අපරම්පි වුත්තං ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරං ‘අතික්කාමෙන්තියා’ති වචනෙනාපි එවං වෙදිතබ්බං – විකාලෙ ගාමප්පවෙසනෙ ද්වින්නං ලෙඩ්ඩුපාතානං එව වසෙන උපචාරො පරිච්ඡින්දිතබ්බො, ඉතරථා යථා එත්ථ පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං පරික්ඛෙපං විය කත්වා ‘අතික්කාමෙන්තියා’ති වුත්තං, එවං තත්ථාපි ‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරං අතික්කාමෙන්තස්සා’ති වදෙය්ය. යස්මා පන තත්ථ පරික්ඛෙපාරහට්ඨානතො උත්තරිමෙකො ලෙඩ්ඩුපාතො උපචාරොති අධිප්පෙතො. තස්මා තදත්ථදීපනත්ථං ‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරං ඔක්කමන්තස්සා’ති වුත්ත’’න්ති.
යං පන අන්ධකට්ඨකථායං පරික්ඛෙපාරහට්ඨානංයෙව උපචාරන්ති සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘පරික්ඛෙපපඅක්ඛෙපාරහට්ඨානානං නින්නානාකරණදීපනත්ථං උපචාරං ඔක්කමන්තස්සා’’ති වුත්තං, පාළිවිසෙසමසල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරං අතික්කමන්තස්ස ඉධ උපචාරො පරික්ඛෙපො යථා භවෙය්ය, තං උපචාරං පඨමං පාදං අතික්කාමෙන්තස්ස ආපත්ති දුක්කටස්ස, දුතියං පාදං අතික්කාමෙන්තස්ස ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති වුත්තං, තං න ගහෙතබ්බමෙව පාළියා විසෙසසම්භවතොති. පොරාණගණ්ඨිපදෙ ‘‘උපචාරං අතික්කාමෙන්තියා භික්ඛුනියා ගාමන්තරාපත්තී’’ති වුත්තං. තස්මා ඉධ කඞ්ඛාවිතරණියා ‘‘එකෙන පාදෙන ඉතරස්ස…පෙ… අතික්කන්තමත්තෙ සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති අයමෙව පාඨො වෙදිතබ්බො. එත්තාවතා ඉමෙසු යථාවුත්තෙසු ඨානෙසු යථාවුත්තපරිච්ඡෙදොව ගාමොති වෙදිතබ්බො. ඉමස්ස ¶ අත්ථස්ස දීපනත්ථං ‘‘ගාමො නාම එකකුටිකොපී’’තිආදි (පාරා. 92) වුත්තං. ඉමස්ස වසෙන අසතිපි පරික්ඛෙපාතික්කමෙ, උපචාරොක්කමනෙ වා අන්තරාරාමතො වා භික්ඛුනුපස්සයතො වා තිත්ථියසෙය්යතො වා පටික්කමනතො වා තං ගාමං පවිසන්තස්ස අන්තරාරාමපරික්ඛෙපස්ස, උපචාරස්ස වා අතික්කමනවසෙන ගාමපච්චයා ආපත්තියො වෙදිතබ්බා.
ගාමූපචාරො පන ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති (මහාව. 144) එත්ථ පරික්ඛිත්තස්ස ¶ ගාමස්ස පරික්ඛෙපොව, අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපොකාසොව. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං ‘‘ගාමූපචාරොති පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපො, අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපොකාසො. තෙසු අධිට්ඨිතතෙචීවරිකො භික්ඛු පරිහාරං න ලභතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 144). කිං පනෙත්ථ කාරණං, යෙන අයං ගාමො, ගාමූපචාරො ච ඉධ අඤ්ඤථා, අඤ්ඤත්ථ තථාති? අට්ඨුප්පත්තිතො ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ ‘භගවතා තිචීවරෙන අවිප්පවාසසම්මුති අනුඤ්ඤාතා’ති අන්තරඝරෙ චීවරානි නික්ඛිපන්තී’’ති (මහාව. 143) ඉමිස්සා හි අට්ඨුප්පත්තියා ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති (මහාව. 144) වුත්තං. තස්මා යත්ථ අන්තරඝරසඤ්ඤා, තත්ථ අවිප්පවාසසීමා න ගච්ඡතීති වෙදිතබ්බා. තෙන ච උදොසිතසික්ඛාපදෙ ‘‘අන්තොගාමෙ චීවරං නික්ඛිපිත්වා අන්තොගාමෙ වත්ථබ්බ’’න්ති (පාරා. 478) ච ‘‘සභායෙ වා ද්වාරමූලෙ වා, හත්ථපාසා වා න විජහිතබ්බ’’න්ති ච වුත්තං. කප්පියභූමියං වසන්තොයෙව හි කප්පියභූමියං නික්ඛිත්තචීවරං රක්ඛති. සාසඞ්කසික්ඛාපදෙ පන ‘‘යස්මා යත්ථ ගාමෙ චීවරං නික්ඛිත්තං, තෙන ගාමෙන විප්පවසන්තො චීවරෙන විප්පවසතීති වුච්චති, තස්මා පුන ගාමසීමං ඔක්කමිත්වා වසිත්වා පක්කමතී’’ති වුත්තං. තස්මිඤ්හි සික්ඛාපදෙ ගාමසීමා ගාමො නාමාති අධිප්පෙතො. තත්ථ විකාලෙ ගාමප්පවෙසනසික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ ‘‘පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපං අතික්කමන්තස්ස ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 513) වචනතො පරික්ඛෙපො න ගාමො. කින්තු ගාමූපචාරොති ලෙසෙන දස්සිතං හොති. ඉමස්මිං පන සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ ‘‘ගාමූපචාරො නාමා’’ති ආරභිත්වා ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති ඉමිනා අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපොකාසො ගාමූපචාරොති සිද්ධං. තදත්ථසම්භවතො තස්මිං ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො ගාමූපචාරොති කුරුන්දට්ඨකථායං, මහාපච්චරියම්පි වුත්තං ¶ . උපචාරො හි ‘‘ගාමො එකූපචාරො නානූපචාරො’’තිආදීසු ද්වාරං, ‘‘අජ්ඣොකාසො එකූපචාරො’’ති එත්ථ සමන්තා සත්තබ්භන්තරසඞ්ඛාතං පමාණං, තස්මා ‘‘ගාමූපචාරොති පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපො, අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපොකාසො’’ති අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තථා කුරුන්දියං, මහාපච්චරියඤ්ච. තථා පාළියම්පි ‘‘අජ්ඣාරාමො නාම පරික්ඛිත්තස්ස ආරාමස්ස අන්තො ආරාමො, අපරික්ඛිත්තස්ස උපචාරො. අජ්ඣාවසථො නාම පරික්ඛිත්තස්ස ආවසථස්ස අන්තො ආවසථො, අපරික්ඛිත්තස්ස උපචාරො’’තිආදීසු දිස්සති. මහාඅට්ඨකථායං පන ‘‘ගාමූපචාරො’’තිආදීසු දිස්සති. තස්මා දුතියො ලෙඩ්ඩුපාතො උපචාරොති අධිප්පෙතො.
‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරං ඔක්කමන්තස්ස ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති පාළිවිසෙසසම්භවතො ච පඨමො ලෙඩ්ඩුපාතො ගාමො එව, දුතියො ගාමූපචාරොති වුත්තං. පරික්ඛිත්තස්ස ¶ පන ගාමස්ස ඉන්දඛීලෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො ගාමූපචාරොති වුත්තන්ති එත්ථ භෙදො නත්ථි. එත්තාවතා පරික්ඛිත්තස්ස දුවිධො උපචාරො, අපරික්ඛිත්තස්ස චතුබ්බිධො උපචාරො යත්ථ සම්භවති, යත්ථ ච න සම්භවති, තං සබ්බං දස්සිතං හොති.
ගාමඛෙත්තස්ස ච ගාමසීමාය ච ලක්ඛණං අට්ඨකථායමෙව වුත්තං. උභයඤ්හි අත්ථතො එකං. තත්ථ ගාමසීමාය ගාමභාවො සාසඞ්කසික්ඛාපදවසෙන වෙදිතබ්බො.
ගාමසීමූපචාරො නාම මනුස්සානං කට්ඨතිණපුප්ඵඵලාදිඅත්ථිකානං වනචරකානං වලඤ්ජනට්ඨානං. ඉමස්ස ගාමසීමූපචාරභාවො උදොසිතසික්ඛාපදෙ, ‘‘අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ සමන්තා සත්තබ්භන්තරා’’ති (පාරා. 494) ආගතට්ඨානෙ ඛන්ධකෙ (මහාව. 147) ච වෙදිතබ්බො. එත්ථ හි භගවා ගාමන්තවාසීනං භික්ඛූනං සීමං දස්සෙන්තො ‘‘යං ගාමං වා නිගමං වා උපනිස්සාය විහරතී’’ති (මහාව. 147) වත්වා දස්සෙති. තදනන්තරමෙව ‘‘අගාමකෙ’’තිආදිනා සත්තබ්භන්තරසීමං දස්සෙති. තස්මා යො භික්ඛු ගාමං වා නිගමං වා උපනිස්සාය න විහරති, කෙවලං නාවායං වා ථලමග්ගෙන වා අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො හොති, තස්ස තත්ථ තත්ථ සත්තබ්භන්තරසීමා ලබ්භතීති වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්හි ‘‘එකකුලස්ස සත්ථො හොති ¶ , සත්ථෙ චීවරං නික්ඛිපිත්වා පුරතො වා පච්ඡතො වා සත්තබ්භන්තරා න විජහිතබ්බ’’න්තිආදි (පාරා. 489). ඉදමෙව අරඤ්ඤං සන්ධාය ‘‘ආරඤ්ඤකසීමාය එකං අගාමකං අරඤ්ඤ’’න්ති වුත්තං.
යං සන්ධාය ‘‘අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ අද්ධයොජනෙ අද්ධයොජනෙ ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 414) පාළියං වුත්තං. ඉදං සංවිධානසික්ඛාපදානං එකං අගාමකං අරඤ්ඤං නාම.
පුරිමෙන පන සඝරං සඞ්ගහිතං, ඉමිනා තමසඞ්ගහිතන්ති. යං සන්ධාය ගණම්හා ඔහීයනාධිකාරෙ අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 692) ‘‘අගාමකෙ අරඤ්ඤෙති එත්ථ ‘නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා සබ්බමෙතං අරඤ්ඤ’න්ති එවං වුත්තං ලක්ඛණං අරඤ්ඤං. තං පනෙත කෙවලං ගාමාභාවෙන ‘අගාමක’න්ති වුත්තං, න විඤ්ඣාටවිසදිසතායා’’ති වුත්තං. යං සන්ධාය ‘‘ආරඤ්ඤකං නාම සෙනාසනං පඤ්චධනුසතිකං පච්ඡිම’’න්ති (පාරා. 654; පාචි. 573) වුත්තං. ඉදං ආරඤ්ඤකසෙනාසනං නාම පරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපතො බහි, අපරික්ඛිත්තස්ස පන පරික්ඛෙපොකාසතො බහි සරුක්ඛං වා අරුක්ඛං වා විහාරෙ කුන්නදිසමාකිණ්ණම්පි අරඤ්ඤං නාම. තථා ‘‘ගණම්හා ඔහීයනකස්ස එක’’න්ති වුත්තං. ඉදං අරඤ්ඤංව. ඉදං පන පුබ්බෙ අගාමකභාවෙන ආගතට්ඨානෙ වුත්තලක්ඛණමෙව හුත්වා නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා දස්සනූපචාරවිජහනෙ ¶ එකමෙව ආපත්තිං කරොති, තතො උද්ධං අනාපත්ති. ‘‘සංවිධානසික්ඛාපදානං එක’’න්ති වුත්තං පන අද්ධයොජනෙ අද්ධයොජනෙ එකෙකං ආපත්තිං කරොති, න තතො ඔරං. ඉතරානි තීණි යථාවුත්තපරිච්ඡෙදතො ඔරමෙව තත්ථ වුත්තවිධිං න සම්පාදෙන්ති, පරං සම්පාදෙන්ති. එවමෙතෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤනානත්තං වෙදිතබ්බං.
තත්ථ පඤ්චවිධෙ ගාමෙ යො ‘‘පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඉන්දඛීලෙ ඨිතස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති (පාරා. 92) වුත්තො, සො න කත්ථචි විනයපිටකෙ උපයොගං ගතො, කෙවලං අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපොකාසතො අපරො එකො ලෙඩ්ඩුපාතො ගාමූපචාරො නාමාති දීපනත්ථං වුත්තො. පරික්ඛිත්තස්සපි චෙ ගාමස්ස එකො ලෙඩ්ඩුපාතො කප්පියභූමිසමානො උපචාරොති වුත්තො, පගෙව අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපොකාසතො එකො. සො පන පාකටත්තා ච අජ්ඣොකාසත්තා ච ඔක්කමන්තස්ස ආපත්තිං කරොති ඨපෙත්වා ¶ භික්ඛුනියා ගාමන්තරාපත්තිං. භික්ඛුනියො හි තස්මිං දුතියලෙඩ්ඩුපාතසඞ්ඛාතෙ ගාමූපචාරෙ වසන්තී ආපත්තිඤ්ච ආපජ්ජන්ති, ගාමං පවිසන්තී ගාමන්තරාපත්තිඤ්ච. තාසඤ්හි ඨිතට්ඨානං අරඤ්ඤසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති ‘‘තාවදෙව ඡායා මෙතබ්බා…පෙ… තස්සා තයො ච නිස්සයෙ, අට්ඨ ච අකරණීයානි ආචික්ඛෙය්යාථා’’ති (චූළව. 430) වචනතො. අරඤ්ඤප්පටිසංයුත්තානං සික්ඛාපදානං, විකාලෙගාමප්පවෙසනසික්ඛාපදස්ස (පාචි. 508) ච භික්ඛුනීනං අසාධාරණත්තා ච අන්තරාරාමභික්ඛුනුපස්සයප්පටික්කමනාදීනං කප්පියභූමිභාවවචනතො ච ‘‘එකා ගණම්හා ඔහීයෙය්යාති අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ දුතියිකාය භික්ඛුනියා දස්සනූපචාරං වා සවනූපචාරං වා විජහන්තියා ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’තිආදිසික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිතො (පාචි. 692) ච භික්ඛුනික්ඛන්ධකනයඑන වා යස්මා පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඉන්දඛීලතො පට්ඨාය අපරික්ඛිත්තස්ස උපචාරතො පට්ඨාය නීයති, තත්ථ අන්තරඝරෙ නික්ඛිත්තචීවරෙ සති චතුරඞ්ගසමොධානෙන භික්ඛූ වසන්ති, තස්මා සගාමකං නාම හොති.
අවිප්පවාසසීමාය එකං නාම ‘‘න, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනියා අරඤ්ඤෙ වත්ථබ්බං, යා වසෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 431) වචනතො භික්ඛුනීනං අරඤ්ඤවාසො නාම නත්ථීති සිද්ධං. තාය හි අරඤ්ඤෙ භික්ඛුනුපස්සයෙ සති අන්තොආවාසෙපි දුතියිකාය දස්සනසවනූපචාරං විජහන්තියා ආපත්ති. තස්මා අවිප්පවාසසීමාධිකාරෙ ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති (මහාව. 144) එත්ථ යං ඨානං ඨපිතං, තත්ථෙව භික්ඛුනුපස්සයොපි කප්පති, න තතො පරං.
තාසඤ්ච ¶ අවිප්පවාසසීමාකම්මවාචායං ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති වචනං නත්ථීති කත්වා තෙස්වෙව ගාමගාමූපචාරෙසු ඵරති. තතො පරං දුතියෙසු ලෙඩ්ඩුපාතාදීසු තාසං අකප්පියභූමිකත්තා න සමානසංවාසකසීමා අරඤ්ඤෙ ඵරති භික්ඛූනං ගාමගාමූපචාරං විය. තස්මා වුත්තං ‘‘භික්ඛුනියා ඨපෙත්වා ගාමන්තරාපත්ති’’න්ති.
එවං තාව පඤ්චවිධං ගාමභෙදං, අරඤ්ඤභෙදඤ්ච ඤත්වා ඉදානි ‘‘අත්ථි ගාමො න ගාමපරිහාරං කත්ථචි ලභතී’’තිආදිභෙදො වෙදිතබ්බො. තත්ථ යො අට්ඨකථායං ‘‘අමනුස්සො නාම යො සබ්බසො වා මනුස්සානං අභාවෙන යක්ඛපරිග්ගහභූතො’’ති වුත්තො, සො ගාමො න ගාමපරිහාරං කත්ථචි සික්ඛාපදෙ ලභති. යඤ්හි සන්ධාය අට්ඨකථායං ‘‘තං පනෙතං බුද්ධකාලෙ, චක්කවත්තිකාලෙ ¶ ච නගරං හොති, සෙසකාලෙ සුඤ්ඤං හොති යක්ඛපරිග්ගහිත’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.84; දී. නි. අට්ඨ. 1.150) වුත්තං. යො පන පටිරාජචොරාදීහි විලුත්තත්තා, කෙවලං භයෙන වා ඡඩ්ඩිතො සඝරොව අන්තරහිතගාමභූතො, සො ‘‘ගාමන්තරෙ ගාමන්තරෙ ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 183) වුත්තපාචිත්තියං ජනෙති, විකාලෙ ගාමප්පවෙසනං, සෙඛියෙ චත්තාරි ජනෙතීති වෙදිතබ්බා. යො පන ගාමො යතො වා මනුස්සා කෙනචිදෙව කරණීයෙන පුනපි ආගන්තුකාමා එව අපක්කන්තාති වුත්තො, අමනුස්සො සො පකතිගාමසදිසොව.
අත්ථි අරඤ්ඤං න අරඤ්ඤපරිහාරං කත්ථචි ලභතීති එත්ථ ‘‘අජ්ඣොකාසො එකූපචාරො නාම අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ සමන්තා සත්තබ්භන්තරා එකූපචාරො, තතො පරං නානූපචාරො’’ති (පාරා. 494) එත්ථ ය්වායං නානූපචාරොති වුත්තො, තං වෙදිතබ්බං. යො පන පරික්ඛිත්තස්ස එකලෙඩ්ඩුපාතසඞ්ඛාතො ගාමූපචාරනාමකො ගාමො, යො වා සත්ථො නාතිරෙකචාතුමාසනිවිට්ඨො, සො අත්ථි ගාමො න ගාමකිච්චං කරොති. න හි තං ඨානං ඔක්කමන්තො ගාමප්පවෙසනාපත්තිං ආපජ්ජති. යං පන ගාමසීමාය පරියාපන්නං මනුස්සානං වලඤ්ජනට්ඨානභූතං අරඤ්ඤං, තං අත්ථි අරඤ්ඤං න අරඤ්ඤකිච්චං කරොති නාම. න හි තත්ථ ආරඤ්ඤකසීමා ලබ්භතීති. එත්තාවතා ‘‘ගාමා වා අරඤ්ඤා වා’’ති ඉමිස්සා අනුපඤ්ඤත්තියා ලක්ඛණානුපඤ්ඤත්තිභාවො දස්සිතො හොති.
‘‘ගොනිසාදිනිවිට්ඨොපි ගාමො’’ති එත්ථ සචෙ තස්ස ගාමස්ස ගාමඛෙත්තපරිච්ඡෙදො අත්ථි, සබ්බොපි එකො ගාමො. නො චෙ, උපචාරෙන වා පරික්ඛෙපෙන වා පරිච්ඡින්දිතබ්බො. සචෙ ගාමඛෙත්තෙ සති කානිචි තානි ඝරානි අඤ්ඤමඤ්ඤඋපචාරප්පහොනකං ඨානං අතික්කමිත්වා දූරෙ දූරෙ කතානි හොන්ති, විකාලෙ ගාමප්පවෙසෙ උපචාරොව පමාණං. අන්තරඝරප්පටිසංයුත්තෙසු සෙඛියෙසු, ¶ භික්ඛුනියා ගාමන්තරාපත්තීසු ච ඝරානං පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං පමාණං, උපොසථාදිකම්මානං ගාමඛෙත්තං පමාණං, ආරඤ්ඤකසෙනාසනස්ස ආසන්නඝරස්ස දුතියලෙඩ්ඩුපාතතො පට්ඨාය පඤ්චධනුසතන්තරතා පමාණන්ති එවං නො පටිභානන්ති ආචරියා.
‘‘යම්පි එකස්මිංයෙව ගාමඛෙත්තෙ එකං පදෙසං ‘අයම්පි විසුංගාමො හොතූ’ති පරිච්ඡින්දිත්වා රාජා කස්සචි දෙති, සොපි විසුංගාමසීමා හොතියෙවා’’ති ¶ (මහාව. අට්ඨ. 147) අට්ඨකථාවචනතො තං පවිසන්තියා භික්ඛුනියා ගාමන්තරාපත්ති හොති එව. සචෙ තත්ථ විහාරො වා දෙවකුලං වා සභා වා ගෙහං වා නත්ථි, කෙවලං වත්ථුමත්තකමෙව හොති, ගාමොති විනයකම්මං සබ්බං තත්ථ කප්පති. ‘‘අමනුස්සො ගාමො’’ති හි වුත්තං. තඤ්ච ඨානං ඉතරස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපබ්භන්තරෙ වා උපචාරබ්භන්තරෙ වා හොති, විකාලෙ ගාමප්පවෙසනං ආපුච්ඡිත්වාව ගන්තබ්බං. නො චෙ, අරඤ්ඤං විය යථාසුඛං ගන්තබ්බං. තත්ථ චෙ ආරාමො වා තිත්ථියසෙය්යාදීසු අඤ්ඤතරොවා හොති, ලද්ධකප්පමෙව. භික්ඛුනුපස්සයො චෙ හොති, ගාමං පිණ්ඩාය පවිසන්තියා භික්ඛුනියා ගාමන්තරාපත්ති පරිහරිතබ්බා. ‘‘අරඤ්ඤං නාම ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච අවසෙසං අරඤ්ඤං නාමා’’ති (පාරා. 92) එත්ථ පරික්ඛෙපෙ සති යථාවුත්තපරිච්ඡෙදං ගාමමෙව ඨපෙත්වා අවසෙසං තස්ස උපචාරං, තතො පරඤ්ච අරඤ්ඤං නාම, පරික්ඛෙපෙ අසති යථාවුත්තපරිච්ඡෙදං ගාමූපචාරමෙව ඨපෙත්වා තතො පරං අවසෙසං අරඤ්ඤං නාමාති අධිප්පායො. එවං සති ‘‘නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා සබ්බමෙතං අරඤ්ඤ’’න්ති (විභ. 529) වුත්තලක්ඛණෙ අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ ගණම්හාඔහීයනාපත්ති, තත්ථ අවිප්පවාසසීමාය ඵරණං විකාලෙ ගාමප්පවෙසනාපත්තියා අනාපත්තීති එවමාදිවිනයවිධි සමෙති, අඤ්ඤථා න සමෙති.
‘‘ඨපෙත්වා ගාමූපචාරං අවසෙසං අරඤ්ඤං නාමා’’ති (මහාව. 144) වුත්තෙ ගාමූපචාරතො පරො අරඤ්ඤන්ති සිද්ධෙ ‘‘ඨපෙත්වා ගාම’’න්ති විසෙසත්ථො න දිස්සති, ගාමස්ස පන අරඤ්ඤභාවප්පසඞ්ගභයා වුත්තන්ති චෙ? න, ගාමූපචාරස්ස අභාවප්පසඞ්ගතො. සති හි ගාමෙ ගාමූපචාරො හොති, සො ච තව මතෙන අරඤ්ඤභූතො. කුතො දානි ගාමූපචාරො. ගාමූපචාරොපි චෙ අරඤ්ඤසඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, පරොව ගාමොති කත්වා න යුත්තං ගාමස්ස අරඤ්ඤභාවප්පසඞ්ගතො ච. තස්මා ‘‘ගාමා වා අරඤ්ඤා වා’’ති එත්ථ ගාමූපචාරොපි ‘‘ගාමො’’ ත්වෙව සඞ්ගහිතො. තස්මා ගාමස්ස අරඤ්ඤභාවප්පසඞ්ගො න යුජ්ජති. යදි එවං ‘‘ඨපෙත්වා ගාමං අවසෙසං අරඤ්ඤං නාමා’’ති එත්තකං වත්තබ්බන්ති චෙ? න, අරඤ්ඤස්ස පරිච්ඡෙදජානනප්පසඞ්ගතො. තථා හි වුත්තො ‘‘අරඤ්ඤපරිච්ඡෙදො න පඤ්ඤායතී’’ති නො ලද්ධි. ගාමූපචාරපරියන්තො හි ඉධ ගාමො නාම. යදි එවං ‘‘ගාමස්ස ච අරඤ්ඤස්ස ච පරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්ත’’න්ති අට්ඨකථායං වත්තබ්බං, ‘‘අරඤ්ඤස්ස ¶ පරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්ත’’න්ති කිමත්ථං ¶ වුත්තන්ති චෙ? වුච්චතෙ – අට්ඨකථාචරියෙන පඨමගාමූපචාරංයෙව සන්ධාය වුත්තං ‘‘අරඤ්ඤපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථ’’න්ති සබ්බසික්ඛාපදෙ හි බාහිරඉන්දඛීලතො පට්ඨාය ගාමූපචාරං අරඤ්ඤං නාම. ගාමපරිච්ඡෙදවචනෙ පයොජනං පනෙත්ථ නත්ථි පරික්ඛෙපෙනෙව පාකටභූතත්තා. දුතියගාමූපචාරොව ගාමස්ස පරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්තො පරික්ඛෙපභාවෙන අපාකටත්තා. තත්ථ පඨමගාමූපචාරො චෙ අරඤ්ඤපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්තො, තත්ථ න වත්තබ්බො. ‘‘නික්ඛමිත්වා ඉන්දඛීලා සබ්බමෙතං අරඤ්ඤ’’න්ති වත්තබ්බං. එවං සන්තෙ සුබ්යත්තතරං අරඤ්ඤපරිච්ඡෙදො දස්සිතො හොති, මිච්ඡාගාහො ච න හොති.
‘‘මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති හි වුත්තෙ අයං ගාමූපචාරොව අරඤ්ඤං ගාමූපචාරස්ස විභඞ්ගත්තා. යදි අරඤ්ඤපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්තං, අවුත්තකමෙව, අරඤ්ඤතො පරන්ති ච මිච්ඡාගාහො හොතීති චෙ, නනු වුත්තං ‘‘පඨමමෙව ඉදං පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරනියමනත්ථං වුත්ත’’න්ති? අරඤ්ඤපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං කිඤ්චාපි ‘‘ගාමූපචාරො’’තිආදි ආරද්ධං, ඉන්දඛීලෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතොති පන එවං වචනප්පයොජනං. අපරික්ඛිත්තස්ස ච ගාමස්ස ය්වායං ලෙඩ්ඩුපාතො උපචාරො’’ති මහාඅට්ඨකථායං වුත්තො, තස්ස නියමනන්ති වුත්තං හොති. කථං පඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘අරඤ්ඤං නාමා’’ති පදං අනුද්ධරිත්වා ‘‘ගාමූපචාරො නාමා’’ති උද්ධරණස්ස කතත්තා. තත්ථ ‘‘ගාමූපචාරො නාමා’’ති මාතිකායං අවිජ්ජමානං පදං උද්ධරන්තො තයො අත්ථවසෙ දස්සෙති. සෙය්යථිදං – අරඤ්ඤපරිච්ඡෙදදස්සනමෙකො අත්ථො, අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරෙන සද්ධිං පරිච්ඡෙදදස්සනමෙකො, න කෙවලං අපරික්ඛිත්තස්සයෙව උපචාරො විනයාධිකාරෙ සප්පයොජනො දස්සිතබ්බො, නිප්පයොජනොපි පරික්ඛිත්තස්ස උපචාරො ඉමිනා පරියායෙන ලබ්භතීති අනුසඞ්ගප්පයොජනමෙකො අත්ථොපි වෙදිතබ්බො.
‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති ඉදං භගවා තයො අත්ථවසෙ පටිච්ච අභාසි. සෙය්යථිදං – අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරිච්ඡෙදදස්සනමෙකො, අවිප්පවාසසීමාධිකාරෙ අයමෙව ගාමූපචාරොති දස්සනමෙකො, තත්ථ ඨිතස්ස දුතියො ලෙඩ්ඩුපාතො සබ්බත්ථ ගාමප්පටිසංයුත්තෙසු සික්ඛාපදෙසු සකිච්චකො උපචාරොති දස්සනමෙකොති එවං භගවා අත්තනො දෙසනාවිලාසප්පත්තියා එකෙකපදුද්ධාරණෙන තයො අත්ථවසෙ දස්සෙතීති වෙදිතබ්බං.
තථා ¶ අවිප්පවාසසීමාකම්මවාචාය ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති (මහාව. 144) එත්ථාපි ¶ පරික්ඛෙපෙ සති ගාමං ඨපෙත්වා, අසති ගාමූපචාරං ඨපෙත්වාති අත්ථො. පරික්ඛිත්තස්ස, අපරික්ඛිත්තස්ස ච මජ්ඣෙ ආරාමෙ අවිප්පවාසසීමාසම්මන්නනකාලෙ අයං නයො අතිවිය යුජ්ජති. උභයපරිවජ්ජනතො පුබ්බෙ වුත්තනයෙන වා උභයත්ථ උභයං ලබ්භතෙව. ‘‘අන්තරාරාමෙසු පන ආචිණ්ණකප්පා භික්ඛූ අවිප්පවාසසීමං සම්මන්නන්තී’’ති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. ‘‘අන්තරඝරප්පටිසංයුත්තානං සෙඛියානං අන්තරාරාමෙසු අසම්භවතො අන්තරාරාමො න ගාමසඞ්ඛං ගච්ඡති, තස්මා තත්ථපි අවිප්පවාසසීමා රුහතෙවා’’ති එකෙ. තෙ භික්ඛූ දුතියස්ස ගාමූපචාරස්ස ගාමසඞ්ඛාසභාවතො තාසං ඉමාය දුතියාය අවිප්පවාසකම්මවාචාය අභාවං දස්සෙත්වා පටික්ඛිපිතබ්බා. අජ්ඣාරාමො පන ගාමොපි සමානො තිත්ථියසෙය්යාදි විය කප්පියභූමීති වෙදිතබ්බො.
ආපත්තියා පරිච්ඡෙදං, තථානාපත්තියාපි ච;
දස්සෙතුං ගාමසම්බන්ධ-සික්ඛාපදවිභාවනෙ.
ගාමගාමූපචාරා ද්වෙ, දස්සිතා ඉධ තාදිනා;
සීමා සීමූපචාරා තු, අනෙකන්තාති නුද්ධටා.
උපචාරා ච ද්වෙ හොන්ති, බාහිරබ්භන්තරබ්බසා;
පරික්ඛිත්තාපරික්ඛිත්ත-භෙදා චෙ චතුරො සියුං.
අයඤ්හි උපචාරසද්දො විනයපිටකෙ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අගිලානෙනපි ආරාමෙ ආරාමූපචාරෙ ඡත්තං ධාරෙතු’’න්ති (චූළව. 270) එවමාදීසු බාහිරෙ උපචාරෙ දිස්සති. බාහිරො උපචාරො නාම පරික්ඛෙපතො, පරික්ඛෙපාරහට්ඨානතො වා එකො ලෙඩ්ඩුපාතො. ‘‘අජ්ඣාරාමො නාම පරික්ඛිත්තස්ස ආරාමස්ස අන්තොආරාමො, අපරික්ඛිත්තස්ස උපචාරො. අජ්ඣාවසථො නාම පරික්ඛිත්තස්ස ආවසථස්ස අන්තොආවසථො, අපරික්ඛිත්තස්ස උපචාරො’’තිආදීසු (පාචි. 506) පන උපචාරසද්දො අබ්භන්තරෙ උපචාරෙ දිස්සති. අබ්භන්තරො උපචාරො ච නාම පරික්ඛෙපො, පරික්ඛෙපාරහට්ඨානඤ්ච හොති. ඉධ පන පරික්ඛෙපො ‘‘අජ්ඣාරාමො, අජ්ඣාවසථො’’ති වා න වුච්චති, අන්තො එව ආරාමො, ආවසථොති වා. තෙසු බාහිරබ්භන්තරභෙදභින්නෙසු ද්වීසු උපචාරෙසු අවිප්පවාසසීමාධිකාරෙ ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති (මහාව. 144) එත්ථ ගාමූපචාරො නාම අබ්භන්තරූපචාරො ¶ අධිප්පෙතො, න බාහිරො. භික්ඛුනියා අරඤ්ඤසඤ්ඤිතතාය තස්ස බාහිරස්ස, තස්සා ගාමන්තරාපත්තියා ඨානභූතත්තා ච අබ්භන්තරඋපචාරස්සාති ¶ ඉදමෙත්ථ කාරණද්වයං වෙදිතබ්බං. තත්ථ ඉධ අදින්නාදානපාරාජිකවිභඞ්ගෙයෙව පඨමො ගාමූපචාරො දස්සිතො, සො බාහිරො, දුතියො අබ්භන්තරොති වෙදිතබ්බො. පඨමෙන ච අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස දුතියලෙඩ්ඩුපාතසඞ්ඛාතො බාහිරො උපචාරො, දුතියෙන ච පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපතො බාහිරසඞ්ඛාතො අබ්භන්තරො උපචාරො ලෙසෙන දස්සිතොති වෙදිතබ්බො. එවං චත්තාරොපි උපචාරා ඉධ භගවතා දෙසනාවිලාසප්පත්තෙන දෙසනාලීලාය දස්සිතා හොන්තීති අයං නයො සුට්ඨු ලක්ඛෙත්වා ආචරියෙහි සම්මන්තයිත්වා යථානුරූපං තත්ථ යොජෙතබ්බො. ඉතරථා –
අසම්බුධං බුද්ධමහානුභාවං;
ධම්මස්ස ගම්භීරනයත්තතඤ්ච;
යො වණ්ණයෙ නං විනයං අවිඤ්ඤූ;
සො දුද්දසො සාසනනාසහෙතු.
පාළිං තදත්ථඤ්ච අසම්බුධඤ්හි;
නාසෙති යො අට්ඨකථානයඤ්ච;
අනිච්ඡයං නිච්ඡයතො පරෙහි;
ගාමොති තෙයෙව පුරක්ඛතො සො.
අනුක්කමෙනෙව මහාජනෙන;
පුරක්ඛතො පණ්ඩිතමානි භික්ඛු;
අපණ්ඩිතානං විමතිං අකත්වා;
ආචරියලීලං පුරතො කරොති.
තත්ථ හි පාළියං ‘‘ගාමස්ස උපචාරො ගාමූපචාරො, ගාමසඞ්ඛාතො උපචාරො ගාමූපචාරො නාමා’’ති උද්ධරිත්වා ගාමස්ස උපචාරං දස්සෙන්තො ‘‘ඉන්දඛීලෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති (පාරා. 92) වත්වා පුන ගාමසඞ්ඛාතං උපචාරං දස්සෙන්තො ‘‘ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති වුත්තං. ඉමමත්ථං සන්ධාය විකාලෙ ගාමප්පවෙසනගාමන්තරඅඅප්පවාසසම්මුතිආදීසු පරික්ඛෙපාරහට්ඨානමෙව ගාමූපචාරන්ති වුත්තන්ති ලිඛිතං.
අත්ථතො ¶ එකන්ති එත්ථ සඞ්ඛාසද්දං සඞ්ඛාතසද්දෙන සමානයති. ‘‘ආදියෙය්යා’’ති ඉදං පඤ්චවීසතියා අවහාරානං සාධාරණපදං. ඨානාචාවනවසෙන ච ඛීලාදීනි සඞ්කාමෙත්වා ඛෙත්තාදිග්ගහණවසෙන ¶ චාති අත්ථො. ඨානාචාවනෙ යථා සාමිකස්ස ධුරනික්ඛෙපාදිං අනොලොකෙත්වාව ආපත්ති, තථා ඉහාපීති ගහෙතබ්බා.
‘‘අසුකං නාම භණ්ඩං අවහරිස්සාමී’’ති සබ්බෙසං එකාසයත්තා ‘‘එකෙනාපී’’ති වුත්තං. යදි ආණත්ති ඉච්ඡිතබ්බා, සංවිධාවහාරො නාම එකො අවහාරො පරිහායිතබ්බො.
ඔකාසපරිකප්පෙ ඨානාචාවනාය ගහිතම්පි ඔකාසපරිකප්පිතත්තා රක්ඛති. ඔකාසාතික්කමොව පමාණං පුබ්බෙ අසුද්ධචිත්තෙන ගහිතත්තා. ඉදානි සුද්ධචිත්තෙන ගහිතෙපි හොති එවාති වදන්ති, තං න සුන්දරං. එත්ථ පන විනිච්ඡයො සමන්තපාසාදිකං ඔලොකෙත්වා ගහෙතබ්බො.
උද්ධාරො නත්ථීති ඨානාචාවනං නත්ථීති අත්ථො.
උද්ධතමත්තෙ අවහාරො සකලස්ස පයොගස්ස නිට්ඨාපිතත්තා, න අත්ථසාධකවසෙන. උද්ධාරෙයෙව රක්ඛතීති එත්ථ එව-සද්දෙන පාතනෙ න රක්ඛතීති අත්ථෙ සිද්ධෙපි අත්ථසාධකවසෙන අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තං උද්ධරිත්වා’’තිආදි වුත්තං.
‘‘පථබ්යාරාජපදෙසරාජාදයො බහූ, තෙසං සඞ්ගණ්හනත්ථං ‘රාජානො’ති බහුවචනං වුත්ත’’න්ති ලිඛිතං. කිඤ්චාපි බහුවචනං කතං, ඉදං පන එකං බිම්බිසාරමෙවාති දට්ඨබ්බං. රාජානොති කිඤ්චි අනිද්දිසිත්වා සාධාරණවසෙන කිඤ්චාපි වුත්තං, ඉදං පන බිම්බිසාරමෙවාති.
පුබ්බප්පයොගෙති එත්ථ ගමනකාලෙ මග්ගසොධනාධිකරණෙ අපාචිත්තියඛෙත්තෙ දුක්කටං, ලතාච්ඡෙදනාදීසු පාචිත්තියමෙව. ගන්ත්වා පන කුම්භිමත්ථකෙ ජාතලතාදිච්ඡෙදනෙ සහපයොගත්තා දුක්කටං. ‘‘එකභණ්ඩෙ එවං භාරියමිදං, ‘ත්වම්පි එකපස්සං ගණ්හ, අහම්පි එකපස්සං ගණ්හාමී’ති සංවිදහිත්වා උභයෙසං පයොගෙන ඨානාචාවනෙ කතෙ කායවාචාචිත්තෙහි සමුට්ඨාති. අඤ්ඤථා සාහත්ථිකං වා ආණත්තිකස්ස අඞ්ගං න හොති ¶ , ආණත්තිකං වා සාහත්ථිකස්සාති වුත්තලක්ඛණෙන විරුජ්ඣතී’’ති විනයගණ්ඨිපදෙ ලිඛිතං. පි-සද්දො පනෙත්ථ තත්ථෙව ලිඛිතො.
කායවාචාසමුට්ඨානං, යස්සා ආපත්තියා සියා;
තත්ර වාචඞ්ගං චිත්තංව, කම්මං නස්සා විධීයති.
කිරියාකිරියාදිකං ¶ යඤ්චෙ, යම්පි කම්මත්තයං භවෙ;
න යුත්තං තං විරුද්ධත්තා, කම්මමෙකංව යුජ්ජතීති. (වජිර. ටී. පාරාජික 131 පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා);
දුතියපාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. තතියපාරාජිකවණ්ණනා
යථා ඤාතපරිඤ්ඤා ධම්මානං සභාවජානනමෙව ‘‘ඉදං රූපං, අයං වෙදනා’’ති, තීරණපරිඤ්ඤා පන ධම්මසභාවෙන සද්ධිං අනිච්චාදිවසෙන පවත්තමානං ‘‘රූපං අනිච්චන්ති වා’’තිආදි, එවමිධ සද්ධිං චෙතෙත්වා එකත්තෙනාපි පාණාතිපාතාභාවා ‘‘ජීවිතා වොරොපෙය්යා’’ති වුත්තං. ‘‘මනුස්සවිග්ගහ’’න්ති වුත්තත්තා ගබ්භසෙය්යකානං වසෙන සබ්බසුඛුමඅත්තභාවතො පට්ඨාය දස්සෙතුං ‘‘කලලතො පට්ඨායා’’ති ආහ. එත්ථ ජීවිතා වොරොපෙන්තො පච්චුප්පන්නතො වියොජෙති. තත්ථ ඛණපච්චුප්පන්නං න සක්කා වොරොපෙතුං, සන්තතිපච්චුප්පන්නං වා අද්ධාපච්චුප්පන්නං වා සක්කා. කථං? තස්මිඤ්හි උපක්කමෙ කතෙ ලද්ධූපක්කමං ජීවිතදසකං නිරුජ්ඣමානං දුබ්බලස්ස පරිහීනවෙගස්ස පච්චයො හොති. සන්තතිපච්චුප්පන්නං යථා ද්වෙ තයො ජවනවාරෙ ජවිත්වා නිරුජ්ඣති, අද්ධාපච්චුප්පන්නඤ්ච තදනුරූපං කත්වා නිරුජ්ඣති, තථා පච්චයො හොති. තතො සන්තතිපච්චුප්පන්නං වා අද්ධාපච්චුප්පන්නං වා යථාපරිච්ඡින්නකාලං අපත්වා අන්තරාව නිරුජ්ඣති. එවං තදුභයම්පි වොරොපෙතුං සක්කා. තස්මා පච්චුප්පන්නං වියොජෙති.
‘‘ඉමස්ස පනත්ථස්සා’’ති වොහාරවසෙන වුත්තමත්ථං පරමත්ථවසෙන ආවිභාවත්ථං ‘‘පාණො වෙදිතබ්බො’’තිආදි වුත්තං. කායවිඤ්ඤත්තිසහිතාය චෙතනාය පයුජ්ජතීති පයොගො, කො සො? සරීරෙ සත්ථාදීනං ගමනං පහරණන්ති කායවචීවිඤ්ඤත්තිසහිතාය චෙතනාය පරසරීරෙ සත්ථපාතනං. දූරෙ ඨිතන්ති දූරෙ වා තිට්ඨතු, සමීපෙ වා. හත්ථතො ¶ මුත්තෙන පහාරො නිස්සග්ගියො. තත්ථාති නිස්සග්ගියප්පයොගෙ. යො කොචි මරතූති එත්ථ මහාජනසමූහෙ න සක්කා. යස්සූපරි සරො පතති, තස්සෙව ජීවිතමරණං කාතුං, න යස්ස කස්සචි ජීවිතමරණං. ආණාපනන්ති වචීවිඤ්ඤත්තිසහිතාය චෙතනාය අධිප්පෙතත්ථසාධනං. තෙනෙව ‘‘සාවෙතුකාමො න සාවෙතී’’ති (පාරා. 54) වුත්තං. ආණත්තිනියාමකාති ආණත්තිකප්පයොගසාධිකා. එතෙසු හි අවිරජ්ඣිතෙසු එව ආණත්තිපයොගො හොති, න අඤ්ඤථා.
රූපූපහාරොති ¶ එත්ථ –
‘‘මමාලාභෙන එසිත්ථී, මරතූ’’ති සමීපගො;
දුට්ඨචිත්තො සචෙ යාති, හොති සො ඉත්ථිමාරකො.
භික්ඛත්ථාය සචෙ යාති, ජානන්තොපි න මාරකො;
අනත්ථිකො හි සො තස්සා, මරණෙන උපෙක්ඛකො.
වියොගෙන ච මෙ ජායා, ජනනී ච න ජීවති;
ඉති ජානං වියුඤ්ජන්තො, තදත්ථිකො හොති මාරකො.
පබ්බජ්ජාදිනිමිත්තඤ්චෙ, යාති ජානං න මාරකො;
අනත්ථිකො හි සො තස්සා, මරණෙන උපෙක්ඛකො.
හාරකසද්දස්ස භෙදතො අත්ථං විත්ථාරෙත්වා උභයම්පි එකමෙවාති දස්සෙතුං ‘‘සත්ථඤ්ච තං හාරකඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. එතෙන ථාවරප්පයොගං දස්සෙති සාහත්ථිකාදීසු පයොගෙසු. ‘‘ඉති චිත්තමනො’’ති උද්ධරිත්වාපි ඉතිසද්දස්ස අත්ථො න තාව වුත්තො. කිඤ්චාපි න වුත්තො, අධිකාරවසෙන පන ආගතං ඉතිසද්දං යොජෙත්වා ඉති චිත්තසඞ්කප්පොති එත්ථ ‘‘මරණසඤ්ඤී මරණචෙතනො මරණාධිප්පායො’’ති වුත්තත්තා මරණංයෙව වක්ඛතීති වෙදිතබ්බො. වුත්තනයෙනාති ඡප්පයොගවසෙන. සාහත්ථිකනිස්සග්ගියප්පයොගෙසු සන්නිට්ඨාපකචෙතනාය සත්තමාය සහ උප්පන්නකායවිඤ්ඤත්තියා සාහත්ථිකතා වෙදිතබ්බා. ආණත්තිකෙ පන සත්තහිපි චෙතනාහි සහ වචීවිඤ්ඤත්තිසම්භවතො සත්ත සත්ත සද්දා එකතො හුත්වා එකෙකක්ඛරභාවං ගන්ත්වා යත්තකෙහි අක්ඛරෙහි ¶ අත්තනො අධිප්පායං විඤ්ඤාපෙන්ති, තදවසානක්ඛරසමුට්ඨාපිකාය සත්තමචෙතනාය සහජාතවචීවිඤ්ඤත්තියා ආණත්තිකතා වෙදිතබ්බා.
තතියපාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. චතුත්ථපාරාජිකවණ්ණනා
ඉධෙව සඞ්ගහන්ති ‘‘ඉති ජානාමි, ඉති පස්සාමී’’ති පදෙ කථන්ති චෙ, ‘‘ඉති ජානාමී’’තිආදිමාහ ¶ . කෙවලං ‘‘පාපිච්ඡතායා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. චතුත්ථපාරාජිකවණ්ණනා) වචනතො මන්දත්තා මොමූහත්තා සමුදාචරන්තස්ස අනාපත්තීති දීපිතං. ‘‘අතීතකාලෙ සොතාපන්නොම්හී’’ති වදන්තො පරියායෙන වදති, ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසති, සො භික්ඛු අරහා’’තිආදීසු (පරි. 165) විය සික්ඛාපදෙපි ‘‘ඉති ජානාමී’’ති (පාරා. 195, 197) පච්චුප්පන්නමෙව වුත්තං.
චතුත්ථපාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
මාතුඝාතකපිතුඝාතකඅරහන්තඝාතකා තතියපාරාජිකං ආපන්නා, භික්ඛුනිදූසකො, ලම්බීආදයො ච චත්තාරො පඨමපාරාජිකං ආපන්නා එවාති කත්වා කුතො චතුවීසතීති චෙ? න, අධිප්පායාජානනතො. මාතුඝාතකාදයො හි චත්තාරො ඉධානුපසම්පන්නා එව අධිප්පෙතා, ලම්බීආදයො චත්තාරො කිඤ්චාපි පඨමපාරාජිකෙන සඞ්ගහිතා, යස්මා පන එකෙන පරියායෙන මෙථුනධම්මං පටිසෙවිනො හොන්ති, තස්මා විසුං වුත්තා. න ලභති භික්ඛූහීති එත්ථ ‘‘උපොසථාදිභෙදං සංවාස’’න්ති එත්තකං වුත්තං. විනයට්ඨකථායං ‘‘උපොසථප්පවාරණාපාතිමොක්ඛුද්දෙසසඞ්ඝකම්මප්පභෙද’’න්ති වුත්තං. පාළියං ‘‘සංවාසො නාම එකකම්මං එකුද්දෙසො සමසික්ඛතා’’ති (පාරා. 55, 92, 172, 198) වුත්තං. තිවිධෙනාපි සඞ්ඝකම්මං කාතුං න වට්ටතීති පටික්ඛිත්තං. ‘‘න, භික්ඛවෙ, ගහට්ඨෙන නිසින්නපරිසාය පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතබ්බ’’න්තිආදි (මහාව. 154) පාතිමොක්ඛප්පවාරණාසු එව ආගතං, අඤ්ඤෙසු ච එවරූපෙසු ඨානෙසු සෙසං කම්මං කාතුං නත්ථි පටික්ඛෙපො. ආචරියාපි ‘‘සෙසං කම්මං කාතුං වට්ටති, නත්ථි ආපත්තී’’ති වදන්ති. ‘‘අන්තිමවත්ථු අජ්ඣාපන්නං අමූලකෙන පාරාජිකෙන චොදෙන්තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසො, සඞ්ඝාදිසෙසෙන ¶ චොදෙන්තස්ස පාචිත්තියන්ති භික්ඛුනො විය වුත්තං, න අනුපසම්පන්නස්ස විය දුක්කටං. තස්මා තෙන සහසෙය්යා, තස්ස පටිග්ගහණඤ්ච භික්ඛුස්ස වට්ටතීති ආචරියා වදන්තී’’ති ලිඛිතං. ‘‘යථා පුරෙ තථා පච්ඡාති ‘එකකම්මං එකුද්දෙසො සමසික්ඛතා’ති එවං වුත්තසංවාසස්ස අභබ්බතාමත්තං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති වදන්ති, වීමංසිතබ්බං.
ඉදානි චතුන්නම්පි සාධාරණං පකිණ්ණකං – මෙථුනධම්මං පටිසෙවන්තො අත්ථි කොචි පාරාජිකො හොති අසංවාසො, අත්ථි කොචි න පාරාජිකො හොති අසංවාසො, අත්ථි කොචි න පාරාජිකො සංවාසො දුක්කටවත්ථුස්මිං වා ථුල්ලච්චයවත්ථුස්මිං වා පටිසෙවන්තො, අත්ථි කොචි න පාරාජිකො පක්ඛපණ්ඩකො අපණ්ඩකපක්ඛෙ උපසම්පන්නො පණ්ඩකපක්ඛෙ මෙථුනධම්මං පටිසෙවන්තො. සො ආපත්තිං නාපජ්ජතීති න පාරාජිකො නාම. න හි අභික්ඛුස්ස ආපත්ති නාම අත්ථි. සො ¶ අනාපත්තිකත්තා අපණ්ඩකපක්ඛෙ ආගතො කිං අසංවාසො හොති, න හොතීති? හොති. ‘‘අභබ්බො තෙන සරීරබන්ධනෙනා’’ති (මහාව. 129) හි වුත්තං. ‘‘යො පන භික්ඛු භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො…පෙ… අසංවාසො’’ති (පාරා. 44) වුත්තත්තා යො භික්ඛුභාවෙන මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවති, සො එව අභබ්බො. නායං අපාරාජිකත්තාති චෙ? න, ‘‘බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො’’ති (මහාව. 126) වුත්තට්ඨානෙ යථා අභික්ඛුනා කම්මවාචාය සාවිතායපි කම්මං රුහති කම්මවිපත්තියා අසම්භවතො, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. තත්රායං විසෙසො – උපසම්පන්නපුබ්බො එවං චෙ කම්මවාචං සාවෙති, සඞ්ඝො ච තස්මිං උපසම්පන්නසඤ්ඤී එව චෙ, කම්මං රුහති, නාඤ්ඤථාති නො ඛන්තීති ආචරියො.
ගහට්ඨො වා තිත්ථියො වා පණ්ඩකො වා කම්මවාචං සාවෙති, සඞ්ඝෙන කම්මවාචා න වුත්තා හොති. ‘‘සඞ්ඝො උපසම්පාදෙය්ය සඞ්ඝො උපසම්පාදෙති, උපසම්පන්නො සඞ්ඝෙනා’’ති (මහාව. 127) හි වචනතො සඞ්ඝෙන කම්මවාචාය වත්තබ්බතාය සඞ්ඝපරියාපන්නෙන, සඞ්ඝපරියාපන්නසඤ්ඤිතෙන වා එකෙන වුත්තාය සඞ්ඝෙන වුත්තා හොතීති වෙදිතබ්බො, න ගහට්ඨතිත්ථියපණ්ඩකාදීසු අඤ්ඤතරෙන. අයමෙව සබ්බකම්මෙසු යුත්ති දට්ඨබ්බා.
තථා අත්ථි මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවන්තො කොචි නාසෙතබ්බො, ‘‘යො භික්ඛුනිදූසකො, අයං නාසෙතබ්බො’’ති (මහාව. 114-115 අත්ථතො සමානං) වුත්තත්තා තෙන එව සො අනුපසම්පන්නොව ¶ සහසෙය්යාපත්තිං වා අඤ්ඤං වා තාදිසං ජනෙති, තස්ස ඔමසනෙ ච දුක්කටං හොති. අභික්ඛුනියා මෙථුනධම්මං පටිසෙවන්තො න නාසෙතබ්බො, ‘‘අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නො, භික්ඛවෙ, අනුපසම්පන්නො න උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති පාළියා අභාවතො, තෙනෙව සො උපසම්පන්නසඞ්ඛං ගච්ඡති, සහසෙය්යාපත්තිආදිං න ජනෙති, කෙවලං අසංවාසොති කත්වා ගණපූරකො න හොති. එකකම්මඑකුද්දෙසො හි සංවාසොති වුත්තො, සමසික්ඛතාපි සංවාසොති කත්වා සො තෙන සද්ධිං නත්ථීති. පදසොධම්මාපත්තිං පන ජනෙතීති කාරණච්ඡායා දිස්සතීති. යථා භික්ඛුනියා සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස එකකම්මාදිනො සංවාසස්ස අභාවා භික්ඛුනී අසංවාසා භික්ඛුස්ස, තථා භික්ඛු ච භික්ඛුනියා, පදසොධම්මාපත්තිං පන න ජනෙති. තථා අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නොපි එකෙච්චො ‘‘යො නාසෙතබ්බොති වුත්තො’’ති ඉමිනා නිදස්සනෙන සකාරණච්ඡායා අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොතීති න ගහණං ගච්ඡති. අපිච ‘‘උභො නාසෙතබ්බා, දූසකො නාසෙතබ්බො’’ති (පාරා. 66) වචනතො, ‘‘මෙත්තියං භික්ඛුනිං නාසෙථා’’ති (පාරා. 384) වචනතො ච යො සඞ්ඝමජ්ඣං පවිසිත්වා අනුවිජ්ජකෙන අනුවිජ්ජියමානො පරාජිතො, සොපි අනුපසම්පන්නොව, න ඔමසවාදපාචිත්තියං ජනෙතීති වෙදිතබ්බො.
අපිචෙත්ථ ¶ සික්ඛාපච්චක්ඛාතකචතුක්කං වෙදිතබ්බං. අත්ථි හි පුග්ගලො සික්ඛාපච්චක්ඛාතකො න සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො, අත්ථි පුග්ගලො න සික්ඛාපච්චක්ඛාතකො සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො, අත්ථි පුග්ගලො සික්ඛාපච්චක්ඛාතකො චෙව සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො ච, අත්ථි පුග්ගලො නෙව සික්ඛාපච්චක්ඛාතකො න සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො. තත්ථ තතියො භික්ඛුනී සික්ඛාපච්චක්ඛාතකා වෙදිතබ්බා. සා හි යාව න ලිඞ්ගං පරිච්චජති, කාසාවෙසු සඋස්සාහාව සමානා සාමඤ්ඤා චවිතුකාමා සික්ඛං පච්චක්ඛන්තීපි භික්ඛුනී එව සික්ඛාසාජීවසමාපන්නාව. වුත්තඤ්හි භගවතා ‘‘නත්ථි, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනියා සික්ඛාපච්චක්ඛාන’’න්ති. කදා පන සා අභික්ඛුනී හොතීති? යදා සා විබ්භන්තාති සඞ්ඛං ගච්ඡති. වුත්තඤ්හි භගවතා ‘‘යදෙව සා විබ්භන්තා, තදෙව සා අභික්ඛුනී’’ති (චූළව. 434). කිත්තාවතා පන විබ්භන්තා හොතීති? සාමඤ්ඤා චවිතුකාමා කාසාවෙසු අනාලයා කාසාවං වා අපනෙති, නග්ගා වා ගච්ඡති, තිණපණ්ණාදිනා වා පටිච්ඡාදෙත්වා ගච්ඡති, කාසාවංයෙව ¶ වා ගිහිනිවාසනාකාරෙන නිවාසෙති, ඔදාතං වා වත්ථං නිවාසෙති, ලිඞ්ගෙනෙව වා සද්ධිං තිත්ථියෙසු පවිසිත්වා කෙසලුඤ්චනාදිවතං සමාදියති, තිත්ථියලිඞ්ගං වා සමාදියති, තදා විබ්භන්තා නාම හොති. තත්ථ යා සලිඞ්ගෙ ඨිතාව තිත්ථියවතං සමාදියති, සා තිත්ථියපක්කන්තභික්ඛු විය පච්ඡා පබ්බජ්ජම්පි න ලභති. සෙසා පබ්බජ්ජමෙව ලභති, න උපසම්පදං. පාළියං කිඤ්චාපි ‘‘යා, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනී සකාවාසා තිත්ථායතනං සඞ්කන්තා, සා ආගතා න උපසම්පාදෙතබ්බා’’ති (චූළව. 434) වචනතො යා පඨමං විබ්භමිත්වා පච්ඡා තිත්ථායතනං සඞ්කන්තා, සා ආගතා උපසම්පාදෙතබ්බාති අනුඤ්ඤාතං විය දිස්සති. සඞ්ගීතිආචරියෙහි පන ‘‘චතුවීසති පාරාජිකානී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.233) වුත්තත්තා න පුන සා උපසම්පාදෙතබ්බා. තස්මා එව සික්ඛාපච්චක්ඛානං නානුඤ්ඤාතං භගවතා. අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නා පන භික්ඛුනී එව. පක්ඛපණ්ඩකීපි භික්ඛුනී එව. ඉමං නයං චතූසුපි යොජෙත්වා යථාරහං කථෙතබ්බං.
පාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සඞ්ඝාදිසෙසකණ්ඩං
1. සුක්කවිස්සට්ඨිසික්ඛාපදවණ්ණනා
අඤ්ඤත්ර ¶ ¶ සුපිනන්තාති ස්වායං දුබ්බලවත්ථුකත්තා චෙතනාය පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪිතුං අසමත්ථා, සුපිනෙ උපට්ඨිතං නිමිත්තඤ්හි දුබ්බලං. පවත්තෙ පන අඤ්ඤෙහි කුසලාකුසලෙහි උපත්ථම්භිතා විපාකං දෙති. කිඤ්චාපි විපාකං දෙති, අථ ඛො අවිසයෙ උප්පන්නත්තා අබ්බොහාරිකාව සුපිනන්තචෙතනාති ලිඛිතං. යං පනෙත්ථ ‘‘සුපිනෙ උපට්ඨිතං නිමිත්තඤ්හි දුබ්බල’’න්ති වුත්තං, තං අනෙකන්තං, න ච ආරම්මණදුබ්බලතාය චිත්තප්පවත්ති දුබ්බලා අතීතානාගතාරම්මණාය, පඤ්ඤත්තාරම්මණාය වා අදුබ්බලත්තා. තස්මා දුබ්බලවත්ථුකත්තාති දුබ්බලහදයවත්ථුකත්තාති නො තක්කොති (වජිර. ටී. පාරාජික 236-237) ආචරියො. අවත්ථුකතාය දුබ්බලභාවො යුජ්ජතීති චෙ? න, අවත්ථුකාය භාවනාපභවාය අතිරෙකබලවසම්භවතො. භාවනාබලසමප්පිතඤ්හි චිත්තං අරූපම්පි සමානං අතිභාරම්පි කරජකායං ගහෙත්වා එකචිත්තක්ඛණෙනෙව බ්රහ්මලොකම්පි පාපෙත්වා ඨපෙති, තප්පටිභාගං අනප්පිතම්පි කාමාවචරචිත්තං කරජකායං ආකාසෙ ලඞ්ඝනසමත්ථං කරොති. කිං පනෙත්ථ තං අනුමානකරණං? යෙන චිත්තස්සෙව ආනුභාවොති පඤ්ඤායෙය්ය චිත්තානුභාවෙන ඨපනලඞ්ඝනාදිකිරියාවිසෙසනිබ්බත්තිදස්සනතො. පකතිචිත්තසමුට්ඨානරූපං විය අසංසට්ඨත්තා, නික්ඛමනත්තා ච වත්ථිසීසං, කටි, කායොති තිධා සුක්කස්ස ඨානං පකප්පෙන්ති ආචරියා. සප්පවිසං විය තං දට්ඨබ්බං, න ච විසෙ ඨානනියමො, කොධවසෙන පස්සන්තස්ස හොති. එවමස්ස න ඨානනියමො, රාගවසෙන උපක්කමන්තස්ස හොතීති නො තක්කොති ආචරියො.
‘‘දකසොතං අනොතිණ්ණෙපී’’ති ඉදං ‘‘ඔතිණ්ණමත්තෙ’’ති ඉමිනා විරුජ්ඣතීති චෙ, තං දස්සෙතුං ‘‘ඨානතො පන චුත’’න්තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – නිමිත්තෙ උපක්කමං කත්වා සුක්කං ඨානා චාවෙත්වා පුන විප්පටිසාරවසෙන දකසොතොරොහණං නිවාරෙතුං න සක්කා, තථාපි අධිවාසාධිප්පායෙන ¶ අධිවාසෙත්වා අන්තරා දකසොතතො උද්ධං නිවාරෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය ‘‘බහි නික්ඛන්තෙ වා’’ති වුත්තං, තස්මා ඨානා චුතඤ්හි අවස්සං ¶ දකසොතං ඔතරතීති අට්ඨකථාය අධිප්පායො. තස්මා උභයං සමෙතීති ගහෙතබ්බො.
එත්ථාහ – කස්මා ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ‘‘යො පන භික්ඛූ’’තිආදිනා කාරකො න නිද්දිට්ඨොති? වුච්චතෙ – අධිප්පායාපෙක්ඛාය භාවතො කාරකො න නිද්දිට්ඨො තස්ස සාපෙක්ඛභාවදස්සනත්ථං. කථං? කණ්ඩුවනාදිඅධිප්පායචෙතනාවසෙන චෙතෙන්තස්ස කණ්ඩුවනාදිඋපක්කමෙන උපක්කමන්තස්ස මෙථුනරාගවසෙන ඌරුආදීසු දුක්කටවත්ථූසු, වණාදීසු ථුල්ලච්චයවත්ථූසු ච උපක්කමන්තස්ස සුක්කවිසට්ඨියා සතිපි න සඞ්ඝාදිසෙසො ‘‘අනාපත්ති භික්ඛු න මොචනාධිප්පායස්සා’’ති (පාරා. 263) වචනතො. තස්මා තදත්ථදස්සනත්ථං ඉධ කාරකො න නිද්දිට්ඨො. අඤ්ඤථා ‘‘යො පන භික්ඛු සඤ්චෙතනිකං සුක්කවිසට්ඨිං ආපජ්ජෙය්ය, සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති නිද්දිට්ඨෙ කාරකෙ ‘‘චෙතෙති න උපක්කමති මුච්චති, අනාපත්තී’’ති (පාරා. 262) වුත්තවචනවිරොධො. තථා ‘‘සඤ්චෙතනිකාය සුක්කවිසට්ඨියා අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තා සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති භුම්මෙ නිද්දිට්ඨෙපි සො එව විරොධො හෙත්වත්ථනියමසිද්ධිතො. තස්මා තදුභයම්පි වචනක්කමං අවත්වා ‘‘සඤ්චෙතනිකා සුක්කවිසට්ඨි අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තා සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති වුත්තං. තත්ථ නිමිත්තත්ථෙ භුම්මවචනාභාවතො හෙත්වත්ථනියමො න කතො හොති. තස්මිං අකතෙ සඤ්චෙතනිකා සුක්කවිසට්ඨි අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තා සඞ්ඝාදිසෙසොති, උපක්කමෙ අසති අනාපත්තීති අයමත්ථො දීපිතො හොතීති වෙදිතබ්බං.
ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ද්වෙ ආපත්තිසහස්සානි හොන්ති. කථං? අත්තනො හත්ථාදිභෙදෙ අජ්ඣත්තරූපෙ රාගූපත්ථම්භනවසෙන අඞ්ගජාතෙ කම්මනියප්පත්තෙ ආරොග්යත්ථාය නීලං මොචෙන්තස්ස එකා ආපත්ති, අජ්ඣත්තරූපෙ එව රාගූපත්ථම්භෙ පීතකාදීනං මොචනවසෙන නවාති දස. එවං ‘‘සුඛත්ථායා’’තිආදීනං නවන්නං වසෙනාති රාගූපත්ථම්භෙ අජ්ඣත්තරූපවසෙන සතං. එවමෙවං වච්චප්පස්සාවවාතඋච්චාලිඞ්ගපාණකදට්ඨූපත්ථම්භෙසු ච සතං සතං කත්වා සබ්බං පඤ්චසතං. යථා අජ්ඣත්තරූපෙ පඤ්චසතං, එවං බහිද්ධාරූපෙ වා අජ්ඣත්තබහිද්ධාරූපෙ වා ආකාසෙ වා කටිං කම්පෙන්තොති ද්වෙ සහස්සානි ආපත්තියො හොන්තීති.
සුක්කවිස්සට්ඨිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. කායසංසග්ගසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘ඔතිණ්ණො’’ති ¶ ¶ ඉමිනාස්ස සෙවනාධිප්පායතා දස්සිතා. තෙනෙව ‘‘කායසංසග්ගරාගසමඞ්ගිස්සෙතං අධිවචන’’න්ති වුත්තං. ‘‘විපරිණතෙන…පෙ… සද්ධි’’න්ති ඉමිනාස්ස වායාමො දස්සිතො. ‘‘සද්ධි’’න්ති හි පදං සංයොගං දීපෙති, සො ච සංයොගො සමාගමො. කෙන චිත්තෙන? විපරිණතෙන චිත්තෙන, න පත්තප්පටිග්ගහණාධිප්පායාදිනාති අධිප්පායො. ‘‘කායසංසග්ගං සමාපජ්ජෙය්යා’’ති ඉමිනාස්ස වායමතො ඵස්සප්පටිවිජානනා දස්සිතා හොති. වායමිත්වා ඵස්සං පටිවිජානන්තො හි සමාපජ්ජති නාම. එවමස්ස තිවඞ්ගසම්පත්ති දස්සිතා හොති. අථ වා ඔතිණ්ණො විපරිණතෙන චිත්තෙන යක්ඛාදිනා සත්තො විය. උපයොගත්ථෙ වා එතං කරණවචනං, ඔතිණ්ණො විපරිණතං චිත්තං කූපාදිං විය සත්තො. අථ වා ‘‘රාගතො උත්තිණ්ණො භවිස්සාමී’’ති භික්ඛුභාවං උපගතොපි යො පන භික්ඛු තතො උත්තිණ්ණාධිප්පායතො විපරිණතෙන චිත්තෙන හෙතුභූතෙන තමෙව රාගං ඔතිණ්ණො. මාතුගාමෙන අත්තනො සමීපං වා ආගතෙන, අත්තනා උපගතෙන වා. එතෙන මාතුගාමස්ස සාරත්තතා වා හොතු, විරත්තතා වා, සා ඉධ අප්පමාණං.
හත්ථග්ගාහං වාති එත්ථ හත්ථෙන සබ්බොපි උපාදින්නකො කායො සඞ්ගහිතො, න භින්නසන්තානො තප්පටිබද්ධො වත්ථාලඞ්කාරාදි. වෙණිග්ගහණෙන අනුපාදින්නකො අභින්නසන්තානො කෙසලොමනඛග්ගදන්තග්ගාදිකො කම්මපච්චයඋතුසමුට්ඨානො ගහිතොති වෙදිතබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘අන්තමසො ලොමෙන ලොමං ඵුසන්තස්සාපී’’ති. තෙන අඤ්ඤතරස්ස වා…පෙ… පරාමසනන්ති එත්ථ අනුපාදින්නකානම්පි සෙසලොමාදීනං අඞ්ගභාවො වෙදිතබ්බො. එවං සන්තෙ ‘‘ඵස්සං පටිජානන්තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති ඉමිනා විරුජ්ඣතීති චෙ? න, තදත්ථජානනතො. ඵුට්ඨභාවං පටිවිජානන්තොපි ඵස්සං පටිජානාති නාම, න කායවිඤ්ඤාණුප්පත්තියා එව. අනෙකන්තිකඤ්හෙත්ථ කායවිඤ්ඤාණං. තස්මා එව ඉධ ඵස්සප්පටිවිජානනං අඞ්ගන්ත්වෙව න වුත්තං. තස්මිඤ්හි වුත්තෙ ඨානමෙතං විජ්ජති ‘‘න ච මෙ ලොමඝට්ටනෙන කායවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං, තස්මිං ‘න ඵස්සං පටිජානාමී’ති අනාපන්නසඤ්ඤී සියා’’ති. ‘‘වෙණී නාම කහාපණමාලාදිසම්පයුත්තං, තත්ථ ‘වෙණිං ගණ්හිස්සාමී’ති කහාපණමාලාදිං එව ගණ්හාති, න ලොමං, නත්ථි සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති වදන්ති. වීමංසිතබ්බං.
කායසංසග්ගසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. දුට්ඨුල්ලවාචාසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘කදා ¶ ¶ තෙ මාතා පසීදිස්සතී’’ති ආයාචනං දුට්ඨුල්ලවාචාය සිඛාපත්තලක්ඛණදස්සනත්ථං වුත්තං, න මෙථුනුපසංහිතෙයෙව දුට්ඨුල්ලවාචාති දස්සනත්ථං. ‘‘උභතොබ්යඤ්ජනකාසී’’ති වචනං පන පුරිසනිමිත්තෙන අසඞ්ඝාදිසෙසවත්ථුනා මිස්සවචනං, පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස ච ඉත්ථිනිමිත්තං පටිච්ඡන්නං, ඉතරං පාකටං. යදි තම්පි ජනෙති, කථං ‘අනිමිත්තාසී’තිආදීනි පදානි න සඞ්ඝාදිසෙසං ජනෙන්තී’’ති එකෙ, තං න යුත්තං පුරිසස්සාපි නිමිත්තාධිවචනත්තා. ‘‘මෙථුනුපසංහිතාහි සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති (පාරා. 248) මාතිකායං ලක්ඛණස්ස වුත්තත්තා ච මෙථුනුපසංහිතාහි ඔභාසනෙ පටිවිජානන්තියා සඞ්ඝාදිසෙසො, අප්පටිවිජානන්තියා ථුල්ලච්චයං, ඉතරෙහි ඔභාසනෙ පටිවිජානන්තියා ථුල්ලච්චයං, අප්පටිවිජානන්තියා දුක්කටන්ති එකෙ, විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං. එත්ථාහ – ‘‘සිඛරණී’’තිආදීහි අක්කොසන්තස්ස පටිඝචිත්තං උප්පජ්ජති, කස්මා ‘‘තිවෙදන’’න්ති අවත්වා ‘‘ද්විවෙදන’’න්ති වුත්තන්ති? රාගවසෙන අයං ආපත්ති, න පටිඝවසෙන. තස්මා රාගවසෙනෙව පවත්තො අක්කොසො ඉධ අධිප්පෙතො. තස්මා ‘‘ද්විවෙදන’’න්ති වචනං සුවුත්තමෙව.
දුට්ඨුල්ලවාචාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. අත්තකාමසික්ඛාපදවණ්ණනා
දුට්ඨුල්ලොභාසනෙ වුත්තප්පකාරායාති දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලජානනසමත්ථාය. පරස්ස භික්ඛුනො අත්තකාමපාරිචරියාය වණ්ණභණනෙ දුක්කටං, ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසති, තස්ස අග්ගදානං මෙථුනං ධම්මං දෙහී’’ති පරියායවචනෙපි දුක්කටං, ‘‘අත්තකාමපාරිචරියාය වණ්ණං භාසෙය්ය, යා මාදිසං සීලවන්ත’’න්ති ච වුත්තත්තාති එකෙ. පඤ්චසු අඞ්ගෙසු සබ්භාවා සඞ්ඝාදිසෙසොවාති එකෙ, විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං. ‘‘ඉමස්මිං සික්ඛාපදද්වයෙ කායසංසග්ගෙ විය යක්ඛිපෙතීසුපි දුට්ඨුල්ලත්තකආමවචනෙ ථුල්ලච්චයන්ති වදන්ති. අට්ඨකථාසු පන නාගත’’න්ති (වජිර. ටී. පාරාජික 295) ලිඛිතං. උභතොබ්යඤ්ජනකො පන පණ්ඩකගතිකොව.
අත්තකාමසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා
අලංවචනීයාති ¶ ¶ න වචනීයා, නිවාරණෙ අලං-සද්දො, න අලංවචනීයා නාලංවචනීයා. ‘‘පටිග්ගණ්හාති වීමංසති පච්චාහරති, ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්සා’’ති (පාරා. 305) වුත්තත්තා යස්ස එකන්තෙන සඞ්ඝාදිසෙසො හොති, තස්ස පටිග්ගණ්හනවීමංසනපයොගා එතෙ දුක්කටථුල්ලච්චයා නත්ථීති වදන්තීති ලිඛිතං. කිඤ්චාපි එත්ථ ‘‘ඉත්ථී නාම මනුස්සිත්ථී, න යක්ඛී න පෙතී න තිරච්ඡානගතා. පුරිසො නාම මනුස්සපුරිසො, න යක්ඛො න පෙතො න තිරච්ඡානගතො’’ති පාළි නත්ථි, තථාපි කායසංසග්ගාදීසු ‘‘මාතුගාමො නාම මනුස්සිත්ථී’’ති (පාරා. 285) ඉත්ථිවවත්ථානස්ස කතත්තා ඉධාපි මනුස්සිත්ථී එවාති පඤ්ඤායති. මෙථුනපුබ්බභාගසාමඤ්ඤතො ඉත්ථිවවත්ථානෙන පුරිසවවත්ථානං කතමෙව හොති. තෙනෙවාහ ‘‘යෙසු සඤ්චරිත්තං සමාපජ්ජති, තෙසං මනුස්සජාතිකතා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා). කායසංසග්ගාදීසු ච පණ්ඩකයක්ඛිපෙතියො ථුල්ලච්චයවත්ථුකාව වුත්තා, තථා ඉධාපි, පණ්ඩකසභාවත්තා මනුස්සඋභතොබ්යඤ්ජනකො ච ථුල්ලච්චයවත්ථුකොව හොති. සෙසා මනුස්සපුරිසඅමනුස්සපණ්ඩකඋභතොබ්යඤ්ජනකතිරච්ඡානගතපුරිසාදයො දුක්කටවත්ථුකාව මිච්ඡාචාරදස්සනසභාවතොති වෙදිතබ්බං.
සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
6. කුටිකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා
කිං භන්තෙති එත්තකෙපි වුත්තෙ. පුච්ඡිතො යදත්ථාය පවිට්ඨො, තං කථෙතුං ලභති පුච්ඡිතපඤ්ඤත්තා භික්ඛාචාරවත්තෙති ලිඛිතං. හත්ථකම්මං යාචිතො ‘‘උපකරණං, මූලං වා දස්සතී’’ති යාචති, වට්ටති, න වට්ටතීති? වට්ටති සෙනාසනෙ ඔභාසපරිකථාදීනං ලද්ධත්තාති එකෙ. තිහත්ථා වාති එත්ථ වඩ්ඪකිහත්ථෙන තිහත්ථා. ‘‘පමාණයුත්තො මඤ්චොති පකතිවිදත්ථියා නවවිදත්ථිප්පමාණමඤ්චො, සො තත්ථ ඉතො ච න සඤ්චරති, තස්මා චතුහත්ථවිත්ථාරා න හොතී’’තිආදි ලිඛිතං. අකුටියා පන වත්ථුදෙසනාකිච්චං නත්ථි උල්ලිත්තාවලිත්තං කාතුං වුත්තත්තා. ‘‘උල්ලිත්තාදිභාවො…පෙ… ‘ඡදනමෙව සන්ධාය වුත්තො’ති යුත්තමිදං. කස්මාති චෙ? යස්මා මත්තිකාමයභිත්තිං ¶ උට්ඨාපෙත්වා උපරි උල්ලිත්තං වා අවලිත්තං වා උභයං වා භිත්තියා ඝටිතං කරොන්තස්ස ආපත්ති එව විනාපි භිත්තිලෙපෙනා’’ති ලිඛිතං. එවමෙත්ථ ථම්භතුලාපිට්ඨසඞ්ඝාටාදි නිරත්ථකං සියා. තස්මා විචාරෙත්වාව ගහෙතබ්බං. ‘‘උපොසථාගාරම්පි භවිස්සති, අහම්පි වසිස්සාමී’’ති වා ‘‘භික්ඛූහි වා සාමණෙරෙහි වා එකතො වසිස්සාමී’’ති වා කරොන්තස්ස වට්ටති එව. කස්මා? ‘‘අත්තුද්දෙස’’න්ති වුත්තත්තාති ලිඛිතං.
ඉදං ¶ පන සික්ඛාපදං චතුත්ථපාරාජිකං විය නිදානාපෙක්ඛං. න හි වග්ගුමුදාතීරියා භික්ඛූ සයමෙව අත්තනො අසන්තං උත්තරිමනුස්සධම්මං මුසාවාදලක්ඛණං පාපෙත්වා භාසිංසු. අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්හි තෙ උත්තරිමනුස්සධම්මවණ්ණං භාසිංසු. න ච තාවතා පාරාජිකවත්ථු හොති, තත්තකෙන පන ලෙසෙන භගවා තං වත්ථුං නිදානං කත්වා පාරාජිකං පඤ්ඤපෙසි, තථා ඉධාපි. න හි නිදානෙ ‘‘අදෙසිතවත්ථුකායො සාරම්භායො අපරික්කමනායො’’ති වුත්තං. ‘‘අප්පමාණිකායො’’ති පන වුත්තත්තා පමාණමතික්කමන්තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසොව නිදානාපෙක්ඛො. තත්ථ සාරම්භෙ අපරික්කමනෙ සඞ්ඝාදිසෙසප්පසඞ්ගං විය දිස්සමානං ‘‘විභඞ්ගො තංනියමකො’’ති වුත්තත්තා විභඞ්ගෙ න නිවාරෙති. තථා මහල්ලකෙ.
එත්ථාහ – කිමත්ථං මාතිකායං දුක්කටවත්ථු වුත්තං, නනු විභඞ්ගෙ එව වත්තබ්බං සියාති? එවමෙතං. කිං නු භික්ඛූ අභිනෙතබ්බා වත්ථුදෙසනාය, තෙහි භික්ඛූහි වත්ථු දෙසෙතබ්බං, කීදිසං? අනාරම්භං සපරික්කමනන්ති. ඉතරඤ්හි ‘‘සාරම්භෙ චෙ භික්ඛු වත්ථුස්මිං අපරික්කමනෙ’’ති එවං අනුප්පසඞ්ගවසෙන ආගතත්තා වුත්තං. යස්මා වත්ථු නාම අත්ථි සාරම්භං අපරික්කමනං, අත්ථි අනාරම්භං සපරික්කමනං, අත්ථි සාරම්භං සපරික්කමනං, අත්ථි අනාරම්භං අපරික්කමනන්ති බහුවිධං, තස්මා බහුවිධත්තා වත්ථු දෙසෙතබ්බං අනාරම්භං සපරික්කමනං, නෙතරන්ති වුත්තං හොති. කිමත්ථිකා පනෙත්ථ වත්ථුදෙසනාති චෙ? ගරුකාපත්තිපඤ්ඤාපනහෙතුපරිවජ්ජනුපායත්තා. වත්ථුඅදෙසනා හි ගරුකාපත්තිපඤ්ඤාපනහෙතුභූතා. ගරුකාපත්තිපඤ්ඤාපනං අකතවිඤ්ඤත්තිගිහිපීළාජනනං, අත්තදුක්ඛපරදුක්ඛහෙතුභූතො ච සාරම්භභාවොති එතෙ වත්ථුදෙසනාපදෙසෙන උපායෙන පරිවජ්ජිතා හොන්ති. න හි භික්ඛූ අකප්පියකුටිකරණත්ථං ගිහීනං වා පීළානිමිත්තං, සාරම්භවත්ථුකුටිකරණත්ථං වා වත්ථුං දෙසෙන්තීති. හොන්ති චෙත්ථ –
‘‘දුක්කටස්ස ¶ හි වත්ථූනං, මාතිකාය පකාසනා;
ගරුකාපත්තිහෙතූනං, තෙසං එවං පකාසිතා.
‘‘වත්ථුස්ස දෙසනුපායෙන, ගරුකාපත්තිහෙතුයො;
වජ්ජිතා හොන්ති යං තස්මා, සාරම්භාදි ජහාපිත’’න්ති.
කුටිකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
7. විහාරකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා
කිරියාමත්තතො ¶ සමුට්ඨානභාවතො අකිරියමෙවෙතං. තං දෙසනාඅකරණවසෙන. භික්ඛූ වා අනභිනෙය්යාති එත්ථ වා-සද්දො අවධාරණත්ථොති වෙදිතබ්බො. ‘‘ආයස්මා ඡන්නො චෙතියරුක්ඛං ඡෙදාපෙසී’’ති (පාරා. 365) ආගතත්තා ඉදම්පි නිදානාපෙක්ඛන්ති වෙදිතබ්බං.
විහාරකාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
8. දුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘කස්මා මම වන්දනාදීනි…පෙ… ‘ඝටිතෙයෙව සීසං එතී’ති වුත්තත්තා අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නකං වන්දිතුං න වට්ටතී’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. පරිවාරාවසානෙ උපාලිපඤ්චකෙ ‘‘කති නු ඛො, භන්තෙ, අවන්දියා’’තිආදිනා (පරි. 467) වුත්තපාළියං අවුත්තත්තා, ‘‘පච්ඡා උපසම්පන්නෙන පුරෙ උපසම්පන්නො වන්දියො’’ති (පරි. 468) වුත්තත්තා ච, තස්මා එව ඉමිස්සං කඞ්ඛාවිතරණියං ‘‘උපසම්පන්නොති සඞ්ඛ්යුපගමන’’න්ති වුත්තං. සුත්තාධිප්පායො පන එවං ගහෙතබ්බො – අවන්දන්තො සාමීචිප්පටික්ඛෙපසඞ්ඛාතාය චොදනාය චොදෙති නාමාති දස්සනත්ථං වුත්තන්ති. තස්මා එව ‘‘එත්තාවතා ච චොදනා නාම හොතී’’ති වුත්තං. ඉධ අධිප්පෙතං ආපත්තිආපජ්ජනාකාරං දස්සෙතුං ‘‘‘කස්මා මම වන්දනාදීනි න කරොසී’තිආදි වුත්ත’’න්ති ලිඛිතං.
කතූපසම්පදන්ති යස්ස උපසම්පදා රුහති, තං, පණ්ඩකාදයො. ඨපනක්ඛෙත්තන්ති එත්ථ සබ්බසඞ්ගාහිකං, පුග්ගලිකඤ්චාති දුවිධං පවාරණාඨපනං. තත්ථ ¶ සබ්බසඞ්ගාහිකෙ ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො…පෙ… තෙවාචිකං පවාරෙ’’ති සු-කාරතො යාව රෙ-කාරො. පුග්ගලිකඨපනෙ පන ‘‘සඞ්ඝං, භන්තෙ, පවාරෙමි…පෙ… පස්සන්තො පටී’’ති සං-කාරතො යාව අයං සබ්බපච්ඡිමො ටි-කාරො, එත්ථන්තරෙ එකපදෙපි ඨපෙන්තෙන ඨපිතා හොති. උපොසථෙ පන ඉමිනානුසාරෙන විසෙසො වෙදිතබ්බො ‘‘කරෙය්යා’’ති රෙ-කාරෙ අනතික්කමන්තෙ.
දුට්ඨදොසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
9. අඤ්ඤභාගියසික්ඛාපදවණ්ණනා
අඤ්ඤභාගො ¶ වා අස්ස අත්ථීති යථා සුවණ්ණස්සෙදං සොවණ්ණමිත්යත්ර සුවණ්ණවා අනෙන සුවණ්ණො ඉත්යුච්චතෙ. තං පටිමාය සරීරං, සිලාපුත්තකස්ස සරීරන්ති ච නිදස්සනං. ඡගලකස්ස ‘‘දබ්බො’’ති දින්නං නාමං ‘‘දෙසො’’ති වුච්චති. කස්මා? ථෙරං අනුද්ධංසෙතුං ථෙරස්සාපි අපදිසිතබ්බත්තා. අඤ්ඤම්පි වත්ථුං න ථෙරංයෙව. ලිස්සති සිලිස්සති වොහාරමත්තෙනෙවන අත්ථතො. ඊසකං අල්ලීයතීති ලෙසොති අධිප්පායො. ලිසසෙලඡකොලඅල්ලීභාවෙ. තෙන වුත්තං ‘‘ඊසකං අල්ලීයතීති ලෙසො’’ති. යස්මා දෙසලෙසා අත්ථතො නින්නානාකරණං, තස්මා ‘‘කිඤ්චිදෙසං ලෙසමත්තං උපාදායා’’ති පදං උද්ධරිත්වා ‘‘දස ලෙසා ජාතිලෙසො’’තිආදි (පාරා. 394) පදභාජනෙ වුත්තං.
අට්ඨුප්පත්තිවසෙනෙව ආවිභූතන්ති එත්ථ කිඤ්ච භිය්යො අනියමත්තා. න හි මෙත්තියභූමජකානං විය අඤ්ඤෙසං සබ්බෙසම්පි ‘‘ඡගලකමෙවෙත්ථ අඤ්ඤභාගියං අධිකරණං හොති, අඤ්ඤං ගොමහිංසාදිකම්පි හොති, න ච මෙත්තියභූමජකා විය සබ්බෙපි නාමලෙසමත්තමෙව උපාදියන්ති, අඤ්ඤම්පි ජාතිලෙසාදිං උපාදියන්ති, තස්මා අනියමත්තා න විභත්තං. කිඤ්ච භිය්යො තථාවුත්තෙ ඡගලකස්සෙව අඤ්ඤභාගියතා සම්භවති, න අඤ්ඤස්ස, යෙන සොව දස්සිතො. ලෙසො ච නාම ලෙසොව, න ජාතිආදි, යෙන සොව දස්සිතොති එවං මිච්ඡාගාහප්පසඞ්ගතොති වෙදිතබ්බං. ඉධ ච…පෙ… සඤ්ඤිනොපීති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ච අමූලකසික්ඛාපදෙ චාති අත්ථො.
අඤ්ඤභාගියසික්ඛං ¶ යො, නෙව සික්ඛති යුත්තිතො;
ගච්ඡෙ විනයවිඤ්ඤූහි, අඤ්ඤභාගියතංව සො. (වජිර. ටී. පාරාජික 408);
අඤ්ඤභාගියසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
11. භෙදානුවත්තකසික්ඛාපදවණ්ණනා
තිණ්ණං උද්ධං කම්මාරහා…පෙ… කරොතීති එත්ථ ‘‘ඉමෙ චත්තාරො’’ති වා ‘‘ඉමඤ්ච ඉමඤ්චා’’ති වා වත්වා කාතුං න වට්ටතීති ලිඛිතං.
භෙදානුවත්තකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
12. දුබ්බචසික්ඛාපදවණ්ණනා
දුක්ඛෙන ¶ වත්තබ්බො දුබ්බචො. වුච්චමානො න සහති.
දුබ්බචසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
නිගමනවණ්ණනා
‘‘නාමමත්තවසෙනා’’ති පාඨො. ‘‘නාමගොත්තවසෙනා’’ති ලිඛිතං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘අයං කිරියා භික්ඛූනං කාතුං න වට්ටතී’’ති ජානිත්වා සචෙ ඡාදෙති, ඡන්නාව හොතීති අත්ථො. සභාගමත්තමෙවාති අවෙරිසභාගමත්තමෙවාති අධිප්පායො.
වත්ථු චෙව ගොත්තඤ්චාති එත්ථ වත්ථූති වීතික්කමනං අසුචිමුච්චනං. ගොත්තන්ති ගං තායතීති ගොත්තං, සජාතිතො අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං අදත්වා ගං බුද්ධිං, වචනඤ්ච තායතීති අත්ථො. වත්ථු ච සජාතිමෙව ගච්ඡති. සජාති නාමෙත්ථ අඤ්ඤෙහි විසිට්ඨාවිසිට්ඨභූතා කිරියා, න කායසංසග්ගාදි. නාමඤ්චෙව ආපත්ති චාති එත්ථ ආපත්තීති වීතික්කමෙනාපන්නාපත්තියා නාමං.
පුන ¶ ආගතාගතානං භික්ඛූනං ආරොචෙන්තෙනාති එත්ථ ද්වින්නං ආරොචෙන්තෙන ‘‘ආයස්මන්තා ධාරෙන්තු’’තිණ්ණං වා අතිරෙකානං වා ආරොචෙන්තෙන ‘‘ආයස්මන්තො ධාරෙන්තූ’’ති එවං ආරොචනවිධානං වෙදිතබ්බං. වත්තභෙදඤ්ච රත්තිච්ඡෙදඤ්ච අකත්වාති එත්ථ ඨපෙත්වා නවකතරං පාරිවාසිකං අවසෙසානං අන්තමසො මූලායපටිකස්සනාරහාදීනම්පි අභිවාදනාදිසාදියනෙ, පටිපාටියා නිසීදනෙ, ඔවදනෙ, කම්මිකානං ගරහණෙ චාතිආදීසු වත්තභෙදො හොති. දස්සනසවනවිසයෙසු අනාරොචනෙ ච භික්ඛූහි එකච්ඡන්නෙ වසනෙ ච අජානන්තස්සෙව විහාරෙ භික්ඛූනං ආගන්ත්වා ගමනෙ චාතිආදීසු රත්තිච්ඡෙදො හොති. නානාසංවාසකෙහි විනයකම්මාභාවතො තෙසං අනාරොචනෙ රත්තිච්ඡෙදො න හොති. ‘‘ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා’’ති වචනතො අන්තො න වට්ටති. නික්ඛිත්තවත්තෙනෙව හුත්වා විචරන්තෙන යස්ස සන්තිකෙ පුබ්බෙ සමාදියිත්වා ආරොචිතං, තස්සාපි සන්තිකෙ පච්ඡා නික්ඛිපනකාලෙ ආරොචෙත්වාව නික්ඛිපිතබ්බං. තස්මා පුන සමාදානකාලෙපි සො චෙ තතො ගච්ඡති, තං දිවසං අගන්ත්වා දිවා ආරොචෙත්වාපි යදි එවං අතීතදිවසං හොති, ‘‘අරුණෙ උට්ඨිතෙ තස්ස සන්තිකෙ ආරොචෙත්වා වත්තං නික්ඛිපිත්වා විහාරං ගන්තබ්බන්ති තස්ස සන්තිකෙ ආරොචෙත්වා වත්තං නික්ඛිපිතබ්බ’’න්ති වුත්තං. අපිච ‘‘විහාරං ගන්ත්වා යං සබ්බපඨමං ¶ භික්ඛුං පස්සති, තස්ස ආරොචෙත්වා නික්ඛිපිතබ්බ’’න්ති වුත්තං. සචෙ රත්තිච්ඡෙදො හොති, විහාරසීමාපරියාපන්නානං සබ්බෙසං ආරොචෙතබ්බං සියා. ‘‘තස්ස ආරොචෙත්වා’’ති ඉදං පන පුබ්බෙ අනාරොචිතං සන්ධාය වත්තභෙදරක්ඛණත්ථං වුත්තං. තස්මා එව සමන්තපාසාදිකායං (චූළව. අට්ඨ. 97) එවං වුත්තං ‘‘අඤ්ඤං විහාරතො නික්ඛන්තං වා ආගන්තුකං වා’’ති.
සුද්ධන්තපරිවාසෙ පන සචෙ ‘‘මාසමත්තං අසුද්ධොම්හී’’ති අග්ගහෙසි, පරිවසන්තො පුන ඌනං වා අධිකං වා සන්නිට්ඨානං කරොති, තත්තකම්පි පරිවසිතබ්බමෙව, පරිවාසදානකිච්චං නත්ථි. අයඤ්හි සුද්ධන්තපරිවාසො නාම උද්ධම්පි ආරොහති, හෙට්ඨාපි ඔරොහති. ඉදමස්ස ලක්ඛණං.
සමොදහිත්වාති මූලාපත්තිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා, පක්ඛිපිත්වාති අත්ථො. අප්පටිච්ඡන්නා චෙ අන්තරාපත්ති, මූලාය පටිකස්සනං අකත්වා පුබ්බෙ ගහිතපරිවාසෙනෙව පරිවසිතබ්බං. යො පන ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා විබ්භමිත්වා පුන උපසම්පන්නො ¶ හුත්වාපි පටිච්ඡාදෙති, යො ච පුබ්බෙ පටිච්ඡාදෙත්වා පච්ඡා න පටිච්ඡාදෙති, යො ච උභයත්ථ පටිච්ඡාදෙති, සබ්බෙසං පටිච්ඡන්නදිවසවසෙන පරිවාසො දාතබ්බො. ‘‘පුරිමස්මිං ආපත්තික්ඛන්ධෙ වා’’ති ච ‘‘පච්ඡිමස්මිං ආපත්තික්ඛන්ධෙ වා’’ති (චූළව. 166 ආදයො) ච පාළියං වුත්තත්තා ද්වෙ භික්ඛූ විසුද්ධිකං ආපන්නා හොන්ති, තෙ සුද්ධිකදිට්ඨිනො හොන්ති. එකො ඡාදෙති, එකො න ඡාදෙති. යො ඡාදෙති, සො දුක්කටං දෙසාපෙතබ්බො. ‘‘උභොපි යථාධම්මං කාරාපෙතබ්බා’’ති (චූළව. 181) වචනතො යං කඤ්චි ආපත්තිං ඡාදෙත්වා දුක්කටං ආපජ්ජතීති වෙදිතබ්බො.
තෙසු ගතෙසු වා අගතෙසු වා පුරිමනයෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බන්ති එත්ථ ඌනෙ ගණෙ චරණං, අනුට්ඨහනං එකරත්තම්පි ගණෙන විප්පවාසං, සචෙ රත්තියා එකක්ඛණෙන සඞ්ඝො වසති, සචෙ සො පුරෙ අරුණමෙව කෙනචි කරණීයෙන ගතොති එත්ථපි මානත්තෙපි එවං ජාතෙ. ‘‘අයඤ්ච යස්මා ගණස්ස ආරොචෙත්වා, භික්ඛූනඤ්ච අත්ථිභාවං සල්ලක්ඛෙත්වාව වසි, තෙනස්ස ඌනෙ ගණෙ චරණදොසො වා විප්පවාසො වා න හොතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 97) සමන්තපාසාදිකායං වුත්තං. තස්මා තෙන ආරොචිතෙ මුහුත්තම්පි නිසීදිත්වා ගතෙපි විප්පවාසො නත්ථි. පාරිවාසිකස්ස, උක්ඛිත්තකස්ස ච පකතත්තෙන තස්මිං වසනං උදකපාතෙන වාරිතං, තස්මා නානූපචාරෙපි එකච්ඡන්නෙ න වට්ටති.
ඉදානි පාඨවිචාරණා වෙදිතබ්බා – ‘‘නව පඨමාපත්තිකා චත්තාරො යාවතතියකා’’ති ඉදං සභාවනියමවචනං. තෙන වුට්ඨානං අනියමන්ති දස්සෙති. එකච්චාපත්තිවුට්ඨානඤ්හි කම්මතොපි ¶ හොති අකම්මතොපි, න එවං ආපජ්ජනන්ති වුත්තං හොති. අඤ්ඤතරං වා අඤ්ඤතරං වාති තෙසං ද්විධා භින්නානම්පි වුට්ඨානක්කමභෙදාභාවදීපකවචනං. යාවතීහං, තාවතීහන්ති එත්ථ අහපරිච්ඡෙදො අරුණවසෙන. ‘‘ජාන’’න්ති ඉමිනා ජානනප්පටිච්ඡන්නස්ස අකාමා පරිවත්ථබ්බන්ති දස්සෙති. තෙන භික්ඛුනා අකාමා පරිවත්ථබ්බන්ති තෙන භික්ඛුනා වසතා අකාමා පරිවත්ථබ්බං, න පරිවත්තිතලිඞ්ගෙනාති දස්සනත්ථං වුත්තං. පරිවුත්ථපරිවාසෙනාති ආදිම්හි පරිවුත්ථපරිවාසෙනෙව පරිවාසතො උත්තරි ඉතිවාරෙන ආදිතො භික්ඛුනාව ඡාරත්තං, පරිවත්තිතලිඞ්ගෙන උද්ධම්පි භික්ඛුමානත්තාය පටිපජ්ජිතබ්බං, න පරිවාසෙ විය තප්පච්චයා අචිණ්ණමානත්තො. චිණ්ණමානත්තොව අබ්භෙතබ්බො, න ඉතරො, න පරිවාසෙ විය මානත්තාරහෙ, පක්ඛමානත්තඤ්ච ¶ චරන්තියා භික්ඛුනියා ලිඞ්ගං පරිවත්තාතික්කමෙ සති චිණ්ණමානත්තො භික්ඛු හොති, පුන භික්ඛුමානත්තං ගහෙත්වා චිණ්ණමානත්තොව භික්ඛු අබ්භෙතබ්බොති දස්සෙති.
යත්ථ සියාති යස්සං සමානසංවාසකසීමායම්පි වීසතිගණො භික්ඛුසඞ්ඝො අත්ථි. එකෙනපි චෙ ඌනො වීසතිගණොති න යුජ්ජති, ඌනො චෙ. න හි වීසතිගණො, සඞ්ඝො චෙ ඌනො. තස්මා ‘‘එකෙනපි චෙ ඌනො සඞ්ඝො’’ති එත්තකමෙව වත්තබ්බන්ති චෙ? න, චතුවග්ගපඤ්චවග්ගදසවග්ගප්පසඞ්ගනිවාරණප්පයොජනතො. තස්මා වීසතිවග්ගො භික්ඛුසඞ්ඝො චෙ භික්ඛුනා එකෙනපි ඌනො, නට්ඨො දට්ඨබ්බො. කෙචි පන විනයෙ අප්පකතඤ්ඤුනො ‘‘යථා අතිරෙකචතුවග්ගොපි සඞ්ඝො චතුවග්ගකරණීයෙ කම්මෙ ‘චතුවග්ගො’ති වුච්චති, තථා පඤ්චවග්ගදසවග්ගකරණීයෙ කම්මෙ අතිරෙකපඤ්චවග්ගදසවග්ගොපි ‘පඤ්චවග්ගදසවග්ගො’ති වුච්චති. තස්මා ඌනොපි චතුවග්ගපඤ්චවග්ගදසවග්ගවීසතිවග්ගොවා’’ති මඤ්ඤෙය්යුං, තෙසං මඤ්ඤනානිවාරණත්ථං ‘‘එකෙනපි චෙ ඌනො’’තිආදි වුත්තං. අථ වා වීසති භික්ඛුසඞ්ඝො චෙ, ඨපෙත්වා එකෙනපි චෙ ඌනො අප්පකතත්තො, තං ඨපෙත්වා එකෙනපි චෙති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. අයං තත්ථ සාමීචීති වචනං යං වුත්තං සබ්බත්ථ ‘‘තස්ස ආපත්තියා පරිවාසං දෙති, මූලාය පටිකස්සති, මානත්තං දෙති, අබ්භෙතී’’ති, තස්ස ආවිභාවකරණත්ථං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තෙන තෙසු අයං යථාවුත්තා සාමීචි නියතා ඉච්ඡිතබ්බා, න රාජසික්ඛාපදාදීසු විය අනියතා. තත්ථ හි කෙනචි අන්තරායෙන තං සාමීචිමකරොන්තෙපි අනාපත්තීති දීපිතං හොති.
සඞ්ඝාදිසෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
අනියතකණ්ඩං
1. පඨමානියතසික්ඛාපදවණ්ණනා
අනියතෙ ¶ ¶ ආදිතොව ඉදං පකිණ්ණකං. සෙය්යථිදං – ඉදං අනියතකණ්ඩං නිප්පයොජනං තත්ථ අපුබ්බාභාවතොති චෙ? න, ගරුකලහුකභෙදභින්නාපත්තිරොපනාරොපනක්කමලක්ඛණදීපනප්පයොජනතො. එත්ථ හි ‘‘සා චෙ එවං වදෙය්ය ‘අය්යො මයා…පෙ… සො ච තං පටිජානාති, ආපත්තියා කාරෙතබ්බො’’’තිආදිනා (පාරා. 446) ආපත්තියා ගරුකාය, ලහුකාය ච ආරොපනක්කමලක්ඛණං, ‘‘න කාරෙතබ්බො’’ති ඉමිනා අනාරොපනක්කමලක්ඛණඤ්ච දස්සිතං. ලක්ඛණදීපනතො ආදිම්හි, අන්තෙ වා උද්දිසිතබ්බන්ති චෙ? න, අසම්භවතො. කථං න තාව ආදිම්හි සම්භවති, යෙසමිදං ලක්ඛණං, තෙසං සික්ඛාපදානං අදස්සිතත්තා. න අන්තෙ ගරුකමිස්සකත්තා. තස්මා ගරුකලහුකානං මජ්ඣෙ එව උද්දිසිතබ්බතං අරහති උභයමිස්සකත්තා. යා තත්ථ පාචිත්තියසඞ්ඛාතා ලහුකාපත්ති දස්සිතා, සාපි ගරුකාති කථිතා. තෙනෙවාහ ‘‘මෙථුනධම්මසන්නිස්සිතකිලෙසසඞ්ඛාතෙන රහස්සාදෙනා’’තිආදි. තස්මා ගරුකානං එව අනන්තරං උද්දිට්ඨන්තිපි එකෙ. එවං සති පඨමානියතමෙවාලං තාවතා ලක්ඛණදීපනසිද්ධිතො, කිං දුතියෙනාති චෙ? න, ඔකාසනියමපච්චයමිච්ඡාගාහනිවාරණප්පයොජනතො. ‘‘පටිච්ඡන්නෙ ආසනෙ අලංකම්මනියෙ’’ති ඔකාසනියමතො හි තබ්බිපරීතෙ ඔකාසෙ ඉදං ලක්ඛණං න විකප්පිතන්ති මිච්ඡාගාහො හොති. තංනිවාරණතො දුතියානියතම්පි සාත්ථකමෙවාති අධිප්පායො. කස්මා? ඔකාසභෙදතො, රහොභෙදදීපනතො, රහොනිසජ්ජස්සාදභෙදදීපනතො. ඔකාසනියමභාවෙ ච රහොනිසජ්ජස්සාදභෙදො ජාතො. ද්වින්නං රහොනිසජ්ජසික්ඛාපදානං නානාත්තජානනඤ්ච සියා තථා කායසංසග්ගභෙදදීපනතො. නාලං කම්මනියෙපි හි ඔකාසෙ අප්පටිච්ඡන්නෙ, පටිච්ඡන්නෙපි වා නිසින්නාය වාතපානකවාටච්ඡිද්දාදීහි නික්ඛන්තකෙසාදිග්ගහණෙන කායසංසග්ගො ලබ්භතීති එවමාදයොපි නයා විත්ථාරතො වෙදිතබ්බා.
තත්රිදං ¶ මුඛමත්තනිදස්සනං – ඔකාසභෙදතොති අලංකම්මනියනාලංකම්මනියභෙදතො. පටිච්ඡන්නම්පි හි එකච්චං නාලංකම්මනියං වාතපානාදිනා අන්තරිතත්තා ¶ , උභයප්පටිච්ඡන්නම්පි එකච්චං නාලංකම්මනියං විජානතං අජ්ඣොකාසත්තා. රහොභෙදදීපනතොති එත්ථ රහභාවසාමඤ්ඤෙපි රහො ද්විධා පටිච්ඡන්නාපටිච්ඡන්නභෙදතොති අධිප්පායො. රහොනිසජ්ජස්සාදභෙදදීපනතොති මෙථුනස්සාදවසෙන නිසජ්ජා, දුට්ඨුල්ලස්සාදවසෙන නිසජ්ජාති තාදිසස්ස භෙදස්ස දීපනතොති අත්ථො. ‘‘ඉධ ආගතනයත්තා භික්ඛුනිපාතිමොක්ඛෙ ඉදං කණ්ඩං පරිහීනන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති වදන්ති. ‘‘අට්ඨුප්පත්තියා තත්ථ අනුප්පන්නත්තා’’ති එකෙ, තං අනෙකන්තභාවදීපනතො අයුත්තං. සබ්බබුද්ධකාලෙ හි භික්ඛූනං පඤ්ච, භික්ඛුනීනං චත්තාරො ච උද්දෙසා සන්ති. පාතිමොක්ඛුද්දෙසපඤ්ඤත්තියා අසාධාරණත්තා තත්ථ නිද්දිට්ඨසඞ්ඝාදිසෙසපාචිත්තියානන්ති එකෙ. තාසඤ්හි භික්ඛුනීනං උබ්භජාණුමණ්ඩලික (පාචි. 658) -අට්ඨවත්ථුක (පාචි. 675) -වසෙන කායසංසග්ගවිසෙසො පාරාජිකවත්ථු, ‘‘හත්ථග්ගහණං වා සාදියෙය්ය, කායං වා තදත්ථාය උපසංහරෙය්යා’’ති (පාචි. 675) වචනතො සාදියනම්පි, ‘‘සන්තිට්ඨෙය්ය වා’’ති (පාචි. 675) වචනතො ඨානම්පි, ‘‘සඞ්කෙතං වා ගච්ඡෙය්යා’’ති (පාචි. 675) වචනතො ගමනම්පි, ‘‘ඡන්නං වා අනුපවිසෙය්යා’’ති (පාචි. 675) වචනතො පටිච්ඡන්නට්ඨානප්පවෙසොපි හොති, තථා ‘‘රත්තන්ධකාරෙ අප්පදීපෙ, පටිච්ඡන්නෙ ඔකාසෙ අජ්ඣොකාසෙ එකෙනෙකා සන්තිට්ඨෙය්ය වා සල්ලපෙය්ය වා’’ති (පාචි. 839) වචනතො දුට්ඨුල්ලවාචාපි පාචිත්තියවත්ථුකන්ති කත්වා තාසං අඤ්ඤථා අනියතකණ්ඩස්ස අවත්තබ්බතාපත්තිතො න වුත්තන්ති තෙසං අධිප්පායො. පකිණ්ණකං.
‘‘දෙසනාවුට්ඨානගාමිනීනං ආපත්තීනං වසෙන අලජ්ජිආදයො ලජ්ජීනං චොදෙස්සන්තී’’ති ආගතත්තා ලජ්ජිපග්ගහත්ථාය පතිරූපායපි උපාසිකාය වචනෙන අකත්වා භික්ඛුස්සෙව පටිඤ්ඤාය කාතබ්බන්ති ආපත්තියො පන ලක්ඛණදස්සනත්ථං පඤ්ඤත්තං විත්ථාරනයමෙව ගහෙත්වා වත්තුං යුත්තං ‘‘ඉමෙ ඛො පනායස්මන්තො ද්වෙ අනියතා ධම්මා’’ති (පාරා. 443) උද්දෙසදස්සනත්තාති ලිඛිතං. සොතස්ස රහොති එත්ථ රහොති වචනසාමඤ්ඤතො වුත්තං. දුට්ඨුල්ලසාමඤ්ඤතො දුට්ඨුල්ලාරොචනප්පටිච්ඡාදනසික්ඛාපදෙසු පාරාජිකවචනං විය. තස්මා ‘‘චක්ඛුස්සෙව පන රහො ‘රහො’ති ඉධ අධිප්පෙතො’’ති වුත්තං. කථං පඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘මාතුගාමො නාම…පෙ… අන්තමසො තදහුජාතාපි දාරිකා’’ති (පාරා. 445) වුත්තත්තා දුට්ඨුල්ලොභාසනං ඉධ නාධිප්පෙතන්ති දීපිතමෙවාති. අන්තොද්වාදසහත්ථෙපීති ¶ පි-සද්දෙන අපිහිතකවාටස්ස ගබ්භස්ස ද්වාරෙ නිසින්නොපීති අත්ථො. අචෙලකවග්ගෙ රහොපටිච්ඡන්නාසනසික්ඛාපදෙ (පාචි. 288) ‘‘යො කොචි විඤ්ඤූ පුරිසො දුතියො හොතී’’ති ඉමස්ස අනුරූපතො ‘‘ඉත්ථීනං පන සතම්පි අනාපත්තිං න කරොතියෙවා’’ති වුත්තං. ‘‘අලංකම්මනියෙති සක්කා හොති මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවිතු’’න්ති (පාරා. 445) විභඞ්ගෙ ¶ වචනතො රහොනිසජ්ජස්සාදො චෙත්ථ මෙථුනධම්මසන්නිස්සිතකිලෙසො, න දුතියෙ විය දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදකිලෙසො. තස්මා ච පඤ්ඤායති සොතස්ස රහො නාධිප්පෙතොති.
තිණ්ණං ධම්මානං අඤ්ඤතරෙන වදෙය්යාති රහොනිසජ්ජසික්ඛාපදවසෙන නිසින්නස්ස තස්සානුසාරෙන පාචිත්තියමෙව අවත්වා පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසායපි ආපත්තියා භෙදදස්සනත්ථං වුත්තං. පුන ආපත්තිප්පටිජානනං අවත්වා කස්මා ‘‘නිසජ්ජං භික්ඛු පටිජානමානො’’ති වත්ථුප්පටිජානනං වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – ආපත්තියා චොදිතෙ විනයධරෙන ‘‘කිස්මිං වත්ථුස්මි’’න්ති පුච්ඡිතෙ චුදිතකෙන ‘‘ඉමස්මිං වත්ථුස්මි’’න්ති වුත්තෙ විනයධරෙන ‘‘ඊදිසං නාම අකාසී’’ති පුච්ඡිතෙ සො වත්ථුං පටිජානමානොව කාරෙතබ්බොති දස්සනත්ථං ‘‘නිසජ්ජං භික්ඛු පටිජානමානො’’ති වුත්තං. යදි එවං නිසජ්ජං පටිජානමානොපි ආපත්තියාව කාරෙතබ්බොති? අනුරූපමෙව. එවං පන ගහෙතබ්බං – තිණ්ණම්පි ආපත්තීනං වත්ථූනි අග්ගහෙත්වා ඉධ සික්ඛාපදවසෙන නිසජ්ජමෙව වුත්තං. තස්මිං ගහිතෙපි හි ආපත්ති ගහිතාව හොතීති. යෙන වා සාති එත්ථ වා-සද්දො ‘‘තෙන සො භික්ඛු කාරෙතබ්බො වා’’ති යොජෙතබ්බො. සො ච විකප්පත්ථො. තස්මා ‘‘කාරෙතබ්බො වා පටිජානමානො, න වා කාරෙතබ්බො අප්පටිජානමානො’’ති අත්ථො. තෙන වුත්තං ‘‘පටිජානමානො වා’’තිආදි. රහොනිසජ්ජසික්ඛාපදවසෙන නිසජ්ජපච්චයා ආපත්තියා වුත්තත්තා සෙසෙසුපි සෙසසික්ඛාපදවසෙන ආපත්ති ගහෙතබ්බා. ‘‘සමුට්ඨානාදීනි පඨමපාරාජිකසදිසානෙවා’’ති වුත්තත්තා ඉධ දුට්ඨුල්ලොභාසනස්ස අනධිප්පෙතභාවො වෙදිතබ්බො.
පඨමානියතසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. දුතියානියතසික්ඛාපදවණ්ණනා
සඞ්ඝාදිසෙසෙන ¶ වාති කායසංසග්ගදුට්ඨුල්ලොභාසනෙන. තස්මා එවං කායසංසග්ගවාරො පාළියම්පි වුත්තො. අනන්ධො අබධිරොති අනන්ධො කායසංසග්ගං පස්සති, අබධිරො දුට්ඨුල්ලං සුණාති, තස්මා එව අදින්නාදානසදිසානෙවාති වුත්ත’’න්ති ලිඛිතං. එත්ථ ච කායවාචාචිත්තතො සමුට්ඨානං කථන්ති චෙ? කායසංසග්ගඤ්හි සමාපජ්ජන්තො දුට්ඨුල්ලම්පි භණති, දුට්ඨුල්ලං භණන්තො නිසීදති චාති සම්භවති, දුට්ඨුල්ලමෙව වා සන්ධාය වුත්තං. තඤ්හි අදින්නාදානසමුට්ඨානන්ති.
යො ¶ දෙසනං සබ්බවිදූපමොව;
නානානයාකාරවිචිත්තභෙදං;
ඤාතුං උපායාන මනො සතිමා;
තං ලාභහෙතුං න කරොති පුඤ්ඤන්ති.
දුතියානියතසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
අනියතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
නිස්සග්ගියකණ්ඩං
1. චීවරවග්ගො
1. කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා
නිස්සග්ගියකණ්ඩෙ ¶ ¶ තිණ්ණං කථිනසික්ඛාපදානං, වස්සිකසාටිකඅච්චෙකචීවරසාසඞ්කසික්ඛාපදානඤ්ච එකදෙසනාය තථාකිණ්ණාපත්තික්ඛන්ධාව වෙදිතබ්බා –
කථිනං යස්ස චත්තාරො, සහජා සමයද්වයං;
ඡන්නං සික්ඛාපදානඤ්ච, එකදෙසවිනිච්ඡයො.
තත්ථ කථිනන්ති ‘‘සඞ්ඝස්ස අනුමොදනාය, ගණස්ස අනුමොදනාය, පුග්ගලස්ස අත්ථාරා සඞ්ඝස්ස අත්ථතං හොති කථින’’න්ති (පරි. 414) වචනතො තෙසංයෙව අනුමොදනාදිධම්මානං සඞ්ගහො කථිනං නාම. යථාහ ‘‘කථිනං ජානිතබ්බන්ති තෙසඤ්ඤෙව ධම්මානං සඞ්ගහො සමවායො නාමං නාමකම්ම’’න්තිආදි (පරි. 412). තස්මා කථිනන්ති ඉදං බහූසු ධම්මෙසු නාමමත්තං, න පරමත්ථතො එකො ධම්මො. කො පනස්ස අත්ථාරොති? තදෙකදෙසොව ඛීරස්ස ධාරා විය. යථා චාහ ‘‘අත්ථාරො එකෙන ධම්මෙන සඞ්ගහිතො වචීභෙදෙනා’’ති. සහජා නාම අට්ඨ මාතිකා, ද්වෙ පලිබොධා, පඤ්චානිසංසාති ඉමෙ පන්නරස ධම්මා. සමයද්වයං නාම කථිනත්ථාරසමයො, චීවරසමයො චාති. තත්ථ කථිනත්ථාරසමයො වස්සානස්ස පච්ඡිමො මාසො. චීවරසමයො නාම අනත්ථතෙ කථිනෙ අයං කත්තිකමාසො, අත්ථතෙ චත්තාරො හෙමන්තිකා චාති පඤ්ච මාසා.
තත්ථ අට්ඨ මාතිකා නාම පක්කමනන්තිකාදයො. තා සබ්බාපි අත්ථාරෙන එකතො උප්පජ්ජන්ති නාම. තබ්භාවභාවිතාය අත්ථාරෙ සති උද්ධාරො සම්භවති. තත්ථ කථිනත්ථාරෙන එකුප්පාදා ¶ එකනිරොධා අන්තරුබ්භාරො සහුබ්භාරො, අවසෙසා කථිනුබ්භාරා එකුප්පාදා, නානානිරොධා ච. තත්ථ එකනිරොධාති අත්ථාරෙන සහ නිරොධා, අන්තරුබ්භාරසහුබ්භාරානං උද්ධාරාභාවො එකක්ඛණෙ හොතීති අත්ථො. සෙසා නානා නිරුජ්ඣන්ති නාම. තෙසු හි උද්ධාරභාවං පත්තෙසුපි අත්ථාරො තිට්ඨති එවාති අට්ඨකථායං අත්ථවිභාවනා. සචෙ අත්ථතෙ කථිනෙ භික්ඛුස්මිං සාපෙක්ඛෙ ¶ තම්හා ආවාසා පක්කමන්තෙ සඞ්ඝො අන්තරුබ්භාරං කරොති, තස්ස භික්ඛුනො පඨමමෙව මූලාවාසෙ නිට්ඨිතචීවරපලිබොධාභාවෙපි සති අන්තරුබ්භාරෙ පලිබොධො ඡිජ්ජති සතිපි සාපෙක්ඛතාය සඋස්සාහත්තා. ඉමිනා පරියායෙන පක්කමනන්තිකො කථිනුද්ධාරො අත්ථාරෙන එකුප්පාදො නානානිරොධො හොති. තථා අන්තරුබ්භාරෙ සති සුණන්තස්සාපි යාව චීවරනිට්ඨානං න ගච්ඡති, තාව පරිහාරසම්භවතො නිට්ඨානන්තිකො. යාව සන්නිට්ඨානං න ගච්ඡති, තාව පරිහාරසම්භවතො සන්නිට්ඨානන්තිකො. යාව න නස්සති, තාව පරිහාරසම්භවතො නාසනන්තිකො. යාව න සුණාති, තාව පරිහාරසම්භවතො සවනන්තිකො. යාව චීවරාසා න ඡිජ්ජති, තාව පරිහාරසම්භවතො ආසාවච්ඡෙදිකො. යාව සීමං නාතික්කමති, තාව පරිහාරසම්භවතො සීමාතික්කන්තිකො. අත්ථාරෙන එකුප්පාදො නානානිරොධො හොතීති වෙදිතබ්බො.
තත්ථ අන්තරුබ්භාරසහුබ්භාරා ද්වෙ අන්තොසීමායං එව සම්භවන්ති, න බහිසීමායං. පක්කමනසවනසීමාතික්කන්තිකා බහිසීමායමෙව සම්භවන්ති, න අන්තොසීමායං. නිට්ඨානසඅආට්ඨානාසාවච්ඡෙදිකා අන්තොසීමායඤ්චෙව බහිසීමායඤ්ච. අන්තරුබ්භාරො සඞ්ඝායත්තො, පක්කමනනිට්ඨානසන්නිට්ඨානසීමාතික්කන්තිකා පුග්ගලාධීනා, සෙසා තදුභයවිපරීතා.
තත්ථ ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මි’’න්ති ඉමිනා චීවරපලිබොධාභාවමෙව දීපෙති. න ආවාසපලිබොධාභාවං. ‘‘උබ්භතස්මිං කථිනෙ’’ති ඉමිනා උභයපලිබොධාභාවං දීපෙති, තස්මා උභයපලිබොධාභාවදීපනත්ථං තදෙව වත්තබ්බන්ති චෙ? න, විසෙසත්තා. කථං? කාමඤ්චෙතං තස්මා ‘‘උබ්භතස්මිං කථිනෙ’’ති කෙසඤ්චි කථිනුද්ධාරානං නානානිරොධත්තා, සඞ්ඝපුග්ගලාධීනානධීනත්තා ච අන්තොබහිඋභයසීමාසු නියමානියමතො ච උබ්භතස්මිං කථිනෙ සඞ්ඝස්ස, න පුග්ගලස්ස උබ්භතං හොති, තථාපි ‘‘උබ්භතස්මිං කථිනෙ’’ති ඉදං සාමඤ්ඤවචනං. තස්මා ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මි’’න්ති ඉමිනා නියමෙති.
කිං වුත්තං හොති – සඞ්ඝස්ස අන්තරුබ්භාරෙන උබ්භතස්මිං කථිනෙ අච්ඡින්නචීවරපලිබොධො බහිසීමාගතො පච්ඡා ගන්ත්වා අත්තනො සීමාගතො අනිට්ඨිතචීවරො ආනිසංසං ලභති එවාති කත්වා ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මි’’න්ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තත්ථ ආවාසපලිබොධො නාම වසති වා තස්මිං ¶ ආවාසෙ, සාපෙක්ඛො වා පක්කමති. චීවරපලිබොධො නාම චීවරං අකතං ¶ විප්පකතං, චීවරාසානුපච්ඡින්නා, තබ්බිපරීතෙන අපලිබොධො වෙදිතබ්බො. තත්ථ අනත්ථතකථිනානං චීවරකාලසමයෙ නියමතො චත්තාරො ආනිසංසා ලබ්භන්ති, අසමාදානචාරො අනියමතො. තෙන සාසඞ්කසික්ඛාපදං වුත්තං. කථං චත්තාරො නියතාති චෙ? ‘‘චීවරකාලසමයො නාම අනත්ථතෙ කථිනෙ වස්සානස්ස පච්ඡිමො මාසො’’ති (පාරා. 649) වචනතො අනත්ථතකථිනානං තස්මිං මාසෙ යාවදත්ථචීවරං සිද්ධං, තථා තතියකථිනසික්ඛාපදෙ (පාරා. 497 ආදයො) අකාලචීවරං නාම පිට්ඨිසමයතො පට්ඨාය තං පටිග්ගහෙත්වා සඞ්ඝතො ලභිතබ්බං චෙ, යාව චීවරකාලසමයං නික්ඛිපිත්වා භාජෙත්වා ගහෙතබ්බං. පුග්ගලිකං චෙ, වස්සානස්ස ඡට්ඨපක්ඛස්ස පඤ්චමිතො පට්ඨාය යාව චීවරකාලසමයං අනධිට්ඨිතං අවිකප්පිතං වට්ටති අච්චෙකචීවරසික්ඛාපදෙන අනුඤ්ඤාතත්තා, න තතො පරං. තදා උප්පන්නචීවරස්ස පටිසිද්ධත්තා පඨමකථිනෙන. තත්ථ අට්ඨකථායං වුත්තනයො සඞ්ඝිකං සන්ධාය, තථා පොරාණගණ්ඨිපදෙ චාති වෙදිතබ්බං.
පඨමකථිනෙ (පාරා. 459 ආදයො) පඨමපඤ්ඤත්තියා, අවිසෙසෙන වා එකාදසමෙ දිවසෙ ආපත්ති. වස්සානස්ස හි අන්තොනිවාරණත්ථං අට්ඨකථාය ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මිං භික්ඛුනා උබ්භතස්මිං කථිනෙ’’ති (පාරා. 462 ආදයො) වුත්තං. එසෙව නයො දුතියෙ, තතියෙ ච. තෙන චීවරකාලතො පුරෙ වා අන්තො වා උප්පන්නං චීවරකාලතො උද්ධං එකදිවසම්පි පරිහාරං න ලභති. යදි ලභෙය්ය, අච්චෙකචීවරසික්ඛාපදවිරොධො. ‘‘යාව චීවරකාලසමයං නික්ඛිපිතබ්බං, තතො චෙ උත්තරි නික්ඛිපෙය්ය, නිස්සග්ගිය’’න්ති (පාරා. 648) හි තත්ථ වුත්තං. වස්සාවාසිකභාවෙන සඞ්ඝතො ලද්ධං වුට්ඨවස්සත්තා අත්තනො සන්තකභූතං අච්චෙකචීවරං චීවරකාලසමයං අතික්කාමයතො එව ආපත්ති, න අච්චෙකචීවරකාලං අතික්කාමයතො ආපත්තීති. ‘‘අනත්ථතෙ කථිනෙ එකාදසමාසෙ උප්පන්න’’න්ති (පාරා. 500) වචනතො යො ච තත්ථ චීවරුප්පාදො, සො ච නෙසං භවිස්සතීති සිද්ධං, අනාමන්තචාරගණභොජනසික්ඛාපදෙ ‘‘අඤ්ඤත්ර සමයා’’ති (පාචි. 222 ආදයො) වුත්තත්තා සෙසද්වයං සිද්ධමෙව. තස්මා ‘‘කාලෙපි ආදිස්ස දින්නං, එතං අකාලචීවර’’න්ති (පාරා. 500) වචනතො ආදිස්ස දින්නචීවරං පරිහාරං න ලභති.
අපරකත්තිකායමෙව වා උබ්භතස්මිං කථිනෙ ලභති, එවං ‘‘උබ්භතස්මිං කථිනෙ’’ති වුත්තත්තාති චෙ? න වත්තබ්බං. ඡ ඨානානි හි සාපෙක්ඛතාය වුත්තානි ¶ . දුට්ඨදොසද්වයෙ අධිකරණචතුත්ථං, පඨමානියතෙ සොතස්ස රහො, තතියකථිනෙ ආදිස්ස දින්නං චීවරං, අච්චෙකචීවරසික්ඛාපදෙ ¶ ‘‘සඤ්ඤාණං කත්වා නික්ඛිපිතබ්බ’’න්ති පදං, දුට්ඨුල්ලාරොචනප්පටිච්ඡාදනද්වයෙ අධිකරණං, පාරාජිකවචනඤ්ච, තීසු කථිනසික්ඛාපදෙසු ‘‘අට්ඨන්නං මාතිකානං අඤ්ඤතරායා’’ති වචනන්ති. තත්ථ ආදිස්ස දින්නං චීවරං සඞ්ඝිකං භාජිතබ්බචීවරං සන්ධාය වුත්තං, න පුග්ගලිකං. සඤ්ඤාණං කත්වා නික්ඛිපිතබ්බන්ති වස්සාවාසිකචීවරං සන්ධාය වුත්තං. අවුට්ඨවස්සෙන පච්ඡා දාතබ්බත්තා සඤ්ඤාණං කාතබ්බං, න ඤාතිප්පවාරිතතො ලද්ධං පුග්ගලිකං සන්ධාය. තස්මා දුවිධං අච්චෙකචීවරං සඞ්ඝෙ නින්නං, පුග්ගලෙ නින්නඤ්චාති සිද්ධං. තත්ථ සඞ්ඝෙ පරිණතං අච්චෙකචීවරං වස්සූපනායිකදිවසතො පට්ඨාය, පිට්ඨිසමයතො පට්ඨාය වා යාව පවාරණා නික්ඛිපිතුං වට්ටති එව සඞ්ඝිකත්තා, පුග්ගලිකම්පි ‘‘වස්සංවුට්ඨකාලෙ ගණ්හථා’’ති දින්නත්තා. තාදිසඤ්හි යාව වස්සංවුට්ඨො න හොති, තාව තස්සෙව දායකස්ස සන්තකං හොති. එත්තකො විසෙසහෙතු.
‘‘අනච්චෙකචීවරෙ අනච්චෙකචීවරසඤ්ඤී චීවරකාලසමයං අතික්කාමෙති, අනාපත්තී’’ති වචනතො අච්චෙකචීවරකස්සෙව සො අපරාධො. යෙන ‘‘විරොධො’’ති වචනං දස්සෙය්යාති න විනයෙ විසෙසහෙතු පරියෙසිතබ්බො. බුද්ධවිසයත්තා පමාණන්ති චෙ? න, යදි එවං එත්ථ අත්තනො සන්තකභූතම්පි අච්චෙකචීවරං සඤ්ඤාණං කත්වා නික්ඛිපිතබ්බමෙව, න අධිට්ඨාතබ්බං න විකප්පෙතබ්බං න විස්සජ්ජෙතබ්බං. තතො ‘‘අනාපත්ති, අන්තොසමයෙ අධිට්ඨෙති විකප්පෙති විස්සජ්ජෙතී’’තිආදිවචනවිරොධො (පාරා. 651) අධිවාසෙතබ්බො සියා. තථා ‘‘වස්සානස්ස පච්ඡිමෙ මාසෙ කථිනුද්ධාරෙ කතෙ තස්මිං මාසෙ අත්ථතෙ කථිනෙ කථිනුද්ධාරදිවසං අතික්කාමෙති, නිස්සග්ගියං හොතී’’ති වචනතො නිස්සග්ගියං හොතීති අයම්පි අත්ථවිරොධො අධිවාසෙතබ්බො සියා. තස්මිඤ්ච ‘‘අනච්චෙකචීවරෙ අනාපත්තී’’ති වුත්තං, තඤ්ච අනධිට්ඨිතං අවිකප්පිතමෙවාති එත්තකො විසෙසහෙතු. අතිරෙකචීවරඤ්චෙතං පඨමසික්ඛාපදෙනාපත්ති, ඉතරං චෙ අනාපත්තියෙවාති ඉමස්ස අත්ථස්ස අයං භගවතො විසෙසහෙතු. තථා අතිරෙකදසාහානාගතායෙව කත්තිකපුණ්ණමාය සඞ්ඝස්ස වස්සාවාසිකත්ථං අච්චෙකචීවරං විය දදමානං න ¶ ගහෙතබ්බං, දසාහානාගතාය එව ගහෙතබ්බන්ති එත්තකො විසෙසහෙතු. තතො අට්ඨකථානයවිරොධො ච අධිවාසෙතබ්බො සියා. තත්ථ ‘‘අධිට්ඨිතතො පට්ඨාය උප්පන්නං අච්චෙකචීවරං න හොතී’’ති වත්වා අඤ්ඤථා නයො දස්සිතො. පොරාණගණ්ඨිපදෙ සො ච නයො සඞ්ඝිකං උපාදාය වුත්තත්තා න විරුජ්ඣතීති නෙව සො ච පටික්ඛිත්තො. යථා අනච්චෙකචීවරං ඡට්ඨිතො පට්ඨාය උප්පන්නං අතිරෙකදසාහානාගතායපි පටිග්ගහෙතබ්බං, පටිග්ගහෙත්වා චීවරකාලසමයං අතික්කාමයතොපි අනාපත්තීති අයම්පි නයො අධිවාසෙතබ්බො සියා. තතො පඨමකථිනවිරොධො. දසාහානාගතාය එව පටිග්ගහෙතබ්බං, පටිග්ගහෙත්වා ¶ චීවරකාලසමයං අතික්කාමයතො අනාපත්තීති චෙ, තං ද්වෙ දසාහෙ ලභතීති එත්තකො විසෙසහෙතු.
අන්තරා අනාපත්තික්ඛෙත්තචීවරකාලප්පවිට්ඨත්තා අධිට්ඨහිත්වා පච්චුද්ධටං විය තං පුනපි දසාහෙ ලභතීති චෙ? න, කාලප්පවෙසො අධිට්ඨානං විය හොතීති චෙ? න, ‘‘වස්සිකසාටිකං වස්සානං චාතුමාසං අධිට්ඨාතුං, තතො පරං විකප්පෙතු’’න්ති වචනවිරොධං කත්වා, තතො පරං දසාහං අවිකප්පෙන්තස්සාපි අනාපත්ති සියා. අපිච යං වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘වස්සිකසාටිකා අන්තොවස්සෙ ලද්ධා චෙව නිට්ඨිතා ච, අන්තොදසාහෙ අධිට්ඨාතබ්බා, දසාහාතික්කමෙ නිට්ඨිතා, තදහෙව අධිට්ඨාතබ්බා, දසාහෙ අප්පහොන්තෙ චීවරකාලං නාතික්කාමෙතබ්බා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.630). තෙන ආපත්තිතො න මුච්චෙය්ය. කාලප්පවෙසො හි අධිට්ඨානපරියායො න ජාතොති. එත්තාවතා යථාවුත්තො අත්ථවිකප්පො පාළිනයෙනෙව පතිට්ඨාපිතො හොති.
අපිචෙත්ථ යං වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘දසාහෙ අප්පහොන්තෙ චීවරකාලං නාතික්කාමෙතබ්බා’’ති, තත්ථපි චීවරකාලෙ උප්පන්නං, දසාහෙ අප්පහොන්තෙ චස්ස කරණං නත්ථි, තං අච්චෙකචීවරං අකාලචීවරමිව චීවරකාලං නාතික්කාමෙතබ්බන්ති සිද්ධමෙතං. පාළිතො ච තඤ්චෙ අන්තොකාලෙ උප්පජ්ජති, දසාහෙ අප්පහොන්තෙපි උප්පජ්ජති, එවං උප්පන්නං අච්චෙකචීවරං අච්චෙකචීවරමෙව න හොති. න හි තං කාලවිසෙසවසෙන අච්චෙකචීවරසඞ්ඛං ගච්ඡති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අච්චෙකචීවරං නාම සෙනාය වා ගන්තුකාමො හොති, පවාසං වා ගන්තුකාමො හොති, ගිලානො වා හොති, ගබ්භිනී වා හොති ¶ , අස්සද්ධස්ස වා සද්ධා උප්පන්නා හොති…පෙ… ‘වස්සාවාසිකං දස්සාමී’ති එවං ආරොචිතං, එතං අච්චෙකචීවරං නාමා’’ති (පාරා. 649). තස්මා යථා තං චීවරං නාතික්කාමෙතබ්බං, තථා අනච්චෙකචීවරම්පීති සිද්ධං හොති. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘දසාහෙ අප්පහොන්තෙ චීවරකාලං නාතික්කාමෙතබ්බා’’ති. අපිච යදි එවං තං අච්චෙකචීවරසික්ඛාපදමෙව අච්චෙකචීවරං චීවරකාලං නාතික්කාමෙතබ්බන්ති ඉමස්ස පන අත්ථවිසෙසස්ස දස්සනත්ථං භගවතා පඤ්ඤත්තං.
මහාඅට්ඨකථායං පන තං එවං වුත්තං – කාමඤ්චෙදං ‘‘දසාහපරමං අතිරෙකචීවරං ධාරෙතබ්බ’’න්ති ඉමිනා සිද්ධං, අට්ඨුප්පත්තිවසෙන පන අපුබ්බං විය අත්ථං දස්සෙත්වා සික්ඛාපදං ඨපිතන්ති අත්ථවිසෙසදීපනපයොජනතො. තස්මා තං තස්ස අත්ථවිසෙසදස්සනත්ථං වුත්තන්ති සිද්ධමෙව. තස්මාපි වෙදිතබ්බමෙව යං කිඤ්චි චීවරං චීවරකාලසමයං නාතික්කාමෙතබ්බන්ති. අපිච යං වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘ඡට්ඨිතො පට්ඨාය පන උප්පන්නං අනච්චෙකචීවරම්පි පච්චුද්ධාරෙත්වා ඨපිතචීවරම්පි ¶ එතං පරිහාරං ලභතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.646-649). තෙන ‘‘අනච්චෙකචීවරෙ අනච්චෙකචීවරසඤ්ඤී චීවරකාලසමයං අතික්කාමෙති, අනාපත්තී’’ති (පාරා. 650) ඉමිනාපි අනච්චෙකචීවරස්සාපි අච්චෙකචීවරපරිහාරලාභං දීපෙතීති.
එත්තාවතා යථාවුත්තො දුතියො අත්ථවිකප්පො පාළිනයෙන, අට්ඨකථානයෙන ච පතිට්ඨාපිතො හොති. එවං තාව පකිණ්ණකාය අධිකථා පරතො පාඨතො විත්ථාරිතා හොතීති අපකිණ්ණකං.
චීවරපලිබොධො, ආවාසපලිබොධො චාති ද්වෙ පලිබොධා. තෙසු එකපලිබොධෙපි සති අනාමන්තචාරාදිආනිසංසං ලභති, තං ඉධ නත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මිං භික්ඛුනා උබ්භතස්මිං කථිනෙ’’ති වුත්තං. තස්මා එව ‘‘අත්ථතකථිනස්ස හි භික්ඛුනො’’තිආදි වුත්තං. කථිනත්ථාරාරහස්සාති එත්ථ ‘‘අට්ඨහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතො පුග්ගලො භබ්බො කථිනං අත්ථරිතුං – පුබ්බකරණං ජානාති, පච්චුද්ධාරං ජානාති, අධිට්ඨානං ජානාති, අත්ථාරං ජානාති, මාතිකං ජානාති, පලිබොධං ජානාති, උද්ධාරං ජානාති, ආනිසංසං ජානාතී’’ති (පරි. 409) වචනතො ඉමෙහි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතො පුග්ගලො කථිනත්ථාරාරහො නාම. පුබ්බකරණං නාම ධොවනවිචාරණච්ඡෙදනසිබ්බනරජනකප්පකරණං.
‘‘චීවරං ¶ නාම ඛොම’’න්තිආදිනා පාළිවසෙන ජාතිඤ්ච පමාණඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි අතිරෙකචීවරං දස්සෙතුං ‘‘යං පන වුත්තං අධිට්ඨිතවිකප්පිතෙසූ’’තිආදි වුත්තං. ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වා’’ති වුත්තෙපි යස්මිං ඨානෙ යං ඨපිතං, තස්මිං තං පච්ඡා හොතු වා, මා වා, අධිට්ඨානං රුහතෙව. පුරෙ පච්ඡා ඨපනට්ඨානං න පමාණං.
අන්තිමවත්ථුං අජ්ඣාපන්නස්ස භික්ඛුභාවපරිච්චාගවසෙන සෙතවත්ථනිවාසනං වා කාසාවචජනං වා හීනායාවත්තනං.
එකාදසමෙ අරුණුග්ගමනෙති අන්තිමං ඨපෙත්වා තතො පුරිමතරස්මින්ති අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ අන්තිමං නාම අපරකත්තිකාය පඨමාරුණුග්ගමනං. තඤ්හි කාලත්තා නිස්සග්ගියං න කරොති. ඉධ ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මිං භික්ඛුනා’’ති කරණවචනං නිදානානපෙක්ඛං නිදානෙ කරණාභාවතො. තස්මා එව ‘‘දසාහපරම’’න්ති අයමෙත්ථ අනුපඤ්ඤත්තීති වුත්තං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තිචීවරං අධිට්ඨාතුං න විකප්පෙතු’’න්තිආදි (මහාව. 358) වචනතො ච ඉධ ‘‘විකප්පෙතී’’ති අවිසෙසෙන වුත්තවචනං විරුද්ධං විය දිස්සති, න ච විරුද්ධං තථාගතා භාසන්ති, ¶ තස්මා එවමස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො – තිචීවරං තිචීවරසඞ්ඛෙපෙන පරිහාරතො අධිට්ඨාතුමෙව අනුජානාමි, න විකප්පෙතුං. වස්සිකසාටිකං පන චතුමාසතො පරං විකප්පෙතුමෙව, න අධිට්ඨාතුන්ති. එවඤ්ච පන සති යො තිචීවරෙ එකෙන චීවරෙන විප්පවසිතුකාමො හොති, තස්ස තිචීවරාධිට්ඨානං පච්චුද්ධරිත්වා විප්පවාසසුඛත්ථං විකප්පනාය ඔකාසො දින්නො හොති, දසාහාතික්කමෙ ච අනාපත්තීති. එතෙන උපායෙන සබ්බත්ථ විකප්පනාය අපටිසිද්ධභාවො වෙදිතබ්බොති ලිඛිතං.
ඉමස්ස පන සික්ඛාපදස්ස අයං සඞ්ඛෙපවිනිච්ඡයො – අනත්ථතෙ කථිනෙ හෙමන්තානං පඨමදිවසතො පට්ඨාය, අත්ථතෙ කථිනෙ ගිම්හානං පඨමදිවසතො පට්ඨාය උප්පන්නචීවරං සන්ධාය ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මි’’න්තිආදි වුත්තං. එත්ථාහ – ‘‘රජකෙහි ධොවාපෙත්වා සෙතකං කාරාපෙන්තස්සාපි අධිට්ඨානං අධිට්ඨානමෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.465) වචනතො අරජිතෙපි අධිට්ඨානං රුහතීති. තෙන සූචිකම්මං කත්වා රජිත්වා කප්පබින්දුං දත්වා අධිට්ඨාතබ්බන්ති නියමො කාතබ්බො, න කාතබ්බොති? කත්තබ්බොව. පත්තො විය අධිට්ඨිතො යථා පුන සෙතභාවං වා තම්බභාවං වා පත්තො අධිට්ඨානං න විජහති, න ච පන තාදිසො ¶ යං අධිට්ඨානං උපගච්ඡති, එවමෙතං දට්ඨබ්බන්ති. ‘‘ස්වෙ කථිනං උද්ධරිස්සතී’’ති ලද්ධචීවරං සචෙ අජ්ජෙව න අධිට්ඨාති, අරුණුග්ගමනෙ එව නිස්සග්ගියං හොති. කස්මා? ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මි’’න්තිආදිනා (පාරා. 462-463;) සික්ඛාපදස්ස වුත්තත්තා. කථිනබ්භන්තරෙ දසාහතො උත්තරිපි පරිහාරං ලභති, කථිනතො පන පච්ඡා එකදිවසම්පි න ලභති. යථා කිං – යථා අත්ථතකථිනො සඞ්ඝො තිචීවරං අත්ථතදිවසතො පට්ඨාය යාව උබ්භාරා ආනිසංසං ලභති, න තතො පරං, එවං අත්ථතදිවසතො පට්ඨාය යාව උබ්භාරා ලභති, උද්ධතෙ පන කථිනෙ එකදිවසම්පි න ලභති. එත්ථාහ – උබ්භතදිවසතො පට්ඨාය පුන දසාහං ලභතීති? න, කස්මා? ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, දසාහපරමං අතිරෙකචීවරං ධාරෙතු’’න්ති වචනතො. කථිනබ්භන්තරෙපි එකාදසෙ අරුණුග්ගමනෙ නිස්සග්ගියන්ති ආපන්නං. තං පන අතිප්පසඞ්ගං නිවාරෙතුං ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මි’’න්තිආදි වුත්තං, න කථිනදිවසානි අදිවසානීති දීපනත්ථං. අයමත්ථො තත්ථ තත්ථ ආවිභවිස්සති. අථ වා වස්සිකසාටිකා අනතිරිත්තප්පමාණා නාමං ගහෙත්වා වුත්තනයෙනෙව චත්තාරො වස්සිකෙ මාසෙ අධිට්ඨාතබ්බා, තතො පරං පච්චුද්ධරිත්වා විකප්පෙතබ්බාති වුත්තං. එත්ථ ‘‘පච්චුද්ධරිත්වා’’ති වචනෙ උපොසථදිවසෙ එව පච්චුද්ධරිත්වා විකප්පෙත්වා ඨපිතං හොති, තතො පරං හෙමන්තස්ස පඨමදිවසතො පට්ඨාය පච්චුද්ධරණාභාවා. එවං කථිනබ්භන්තරෙ උප්පන්නචීවරම්පි වෙදිතබ්බන්ති ලිඛිතං.
කථිනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. උදොසිතසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘අත්ථතකථිනස්ස ¶ පඤ්ච මාසෙ බද්ධසීමායං යත්ථ කත්ථචි චීවරං නික්ඛිපිත්වා පක්කමන්තස්ස අනාපත්තී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං. ‘‘අබද්ධසීමායපි වට්ටතී’’ති ඉදං අබද්ධසීමායං කථිනත්ථාරඤ්ච ආරඤ්ඤකසික්ඛාපදඤ්ච සාධෙතීති ලිඛිතං. ඉදානි –
‘‘ඡින්නං ධුතඞ්ගං සාසඞ්ක-සම්මතො සන්තරුත්තරං;
අචීවරස්සානාපත්ති, පච්චුද්ධාරාදිසිද්ධිතො’’ති. (වජිර. ටී. පාරාජික 479) –
ඉදං පකිණ්ණකං වෙදිතබ්බං.
තත්රායං ¶ චොදනාපුබ්බඞ්ගමවිනිච්ඡයො – කෙචි ‘‘දිගුණං සඞ්ඝාටි’’න්ති (මහාව. 348) වචනතො ‘‘එකච්චිකා සඞ්ඝාටි නාධිට්ඨාතබ්බා. සචෙ අධිට්ඨාති, න රුහතී’’ති වත්වා උපසම්පදාපෙක්ඛානම්පි දිගුණංයෙව සඞ්ඝාටිං දත්වා උපසම්පාදෙන්ති, තෙ ඉමිනා සුත්තලෙසෙන සඤ්ඤාපෙතබ්බා. භගවතා හි ‘‘ඡින්නකං සඞ්ඝාටිං, ඡින්නකං උත්තරාසඞ්ගං, ඡින්නකං අන්තරවාසක’’න්ති පඨමං අනුඤ්ඤාතං. තතො ‘‘අඤ්ඤතරස්ස භික්ඛුනො තිචීවරෙ කරියමානෙ සබ්බං ඡින්නකං නප්පහොති. ද්වෙ ඡින්නකානි එකං අඡින්නකං නප්පහොති, ද්වෙ අඡින්නකානි එකං ඡින්නකං නප්පහොතී’’ති ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අන්වාධිකම්පි ආරොපෙතු’’න්ති (මහාව. 360) අනුඤ්ඤාතං, තස්මා එකච්චිකාපි සඞ්ඝාටි වට්ටතීති සිද්ධං. යා ඡිජ්ජමානාපි නප්පහොති, තස්සා කුතො දිගුණතාති? අට්ඨකථායම්පිස්ස වුත්තං ‘‘අන්වාධිකම්පි ආරොපෙතුන්ති ආගන්තුකපත්තම්පි දාතුං, ඉදං පන අප්පහොනකෙ ආරොපෙතබ්බං. සචෙ පහොති, ආගන්තුකපත්තං න වට්ටති, ඡින්දිතබ්බමෙවා’’ති (මහාව. අට්ඨ. 360). කථිනං පන ඡින්නකමෙව වට්ටති, ආවෙණිකලක්ඛණත්තා, ‘‘ඡින්නකං දිගුණං නප්පහොතී’’ති වචනාභාවතො චාති සන්නිට්ඨානමෙත්ථ ගන්තබ්බන්ති.
ධුතඞ්ගන්ති අනුපසම්පන්නානං තෙචීවරිකධුතඞ්ගාභාවතො තිචීවරෙනෙව තෙචීවරිකොති, තෙසං අධිට්ඨානාභාවතො ‘‘අධිට්ඨිතෙනෙවා’’ති වත්තබ්බං හොතූති චෙ? න, ධුතඞ්ගභෙදෙන විරොධප්පසඞ්ගතො. චතුත්ථචීවරසාදියනෙන හි ධුතඞ්ගභෙදො, න තිචීවරවිප්පවාසෙන, නාපි අතිරෙකචීවරසාදියනෙන, නාපි අතිරෙකචීවරධාරණෙන. යස්මා පන භික්ඛූනං එව භගවතා අධිට්ඨානවසෙන නව චීවරානි ¶ අනුඤ්ඤාතානි, ජාතිවසෙන ච වුත්තානි, න එවං අනුපසම්පන්නානං, තස්මා නෙසං චීවරනියමාභාවා න තං ධුතඞ්ගං අනුඤ්ඤාතං ගහට්ඨානං විය. තස්මා තස්ස සමාදානවිධානෙ අවචනතො ච සන්නිට්ඨානමෙත්ථ ගන්තබ්බන්ති.
සාසඞ්කසම්මතොති කඞ්ඛාවිතරණියං (කඞ්ඛා. අට්ඨ. සාසඞ්කසික්ඛාපදවණ්ණනා) සාසඞ්කසික්ඛාපදෙ විසුං අඞ්ගානි න වුත්තානි, ‘‘සෙසමෙත්ථ චීවරවග්ගස්ස දුතියසික්ඛාපදෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බ’’න්ති වුත්තං, න ච පනෙතං වුත්තං. තත්ථ රත්තිවිප්පවාසො චතුත්ථමඞ්ගං, ඉධ ඡාරත්තවිප්පවාසො, අයමෙත්ථ විසෙසොති. තස්මා අඞ්ගසාමඤ්ඤතො ච සම්මුතිසාමඤ්ඤතො ච සාසඞ්කසික්ඛාපදමෙවිදන්ති ඉදං ¶ නිප්පදෙසං, තං සප්පදෙසං මාසපරමත්තා. තත්ථ බහිගාමෙපි ගාමසීමං ඔක්කමිත්වා වසිත්වා පක්කමන්තස්ස අනාපත්ති, ඉධ න තථා. ඉධ අනන්තරෙ අනන්තරෙ අරුණුග්ගමනෙ නිස්සග්ගියං, තත්ථ සත්තමෙති අයං ඉමෙසං ද්වින්නං විසෙසො. අඞ්ගානි පන චීවරනික්ඛෙපනඞ්ගසම්පත්තිතො විපරියායෙන, ඉධ වුත්තනයෙන ච සිද්ධත්තා න වුත්තානි. තානි කාමං න වුත්තානි, තථාපි චතුත්ථමඞ්ගං විසෙසිතබ්බං, න පන විසෙසිතං. කිං කාරණං? ඉධ වුත්තනිස්සජ්ජනක්කමෙන නිස්සජ්ජිත්වා ආපත්තිදෙසනතො, තත්ථාපන්නාපත්තිවිමොක්ඛදීපනත්ථං. සංවච්ඡරවිප්පවුත්ථම්පි රත්තිවිප්පවුත්ථමෙව, පගෙව ඡාරත්තවිප්පවුත්ථං. එවං සන්තෙපි තත්ථ යථාවුත්තඅඞ්ගසම්පත්තියා සති තත්ථ වුත්තනයෙනෙව නිස්සජ්ජිතබ්බං. හෙමන්තෙ, ගිම්හෙ වා නිස්සජ්ජති චෙ? ඉධ වුත්තනයෙනාපි නිස්සජ්ජිතුං වට්ටතීති ඤාපනත්ථං චතුත්ථමඞ්ගං න විසෙසිතන්ති නො තක්කොති ආචරියො. මාසාතික්කන්තං, දසාහාතික්කන්තම්පි චීවරං ‘‘දසාහාතික්කන්ත’’න්ති වත්වා නිස්සට්ඨමෙව, න ඌනමාසං හුත්වා ‘‘දසාහාතික්කන්ත’’න්ති වත්වා, මාසාතික්කන්ත’’න්ති වත්වාති එකෙ. තථාපි සචෙ පච්චාසාචීවරං හොති, නිස්සග්ගියං. ‘‘දසාහාතික්කන්ත’’න්ති වත්වා මූලචීවරං පන ‘‘මාසාතික්කන්ත’’න්ති වත්වා නිස්සජ්ජිතබ්බං.
‘‘සන්තරුත්තර’’න්ති වා ‘‘සඞ්ඝාටි’’න්ති වා ‘‘චීවර’’න්ති වා කිං තිචීවරං, උදාහු අඤ්ඤම්පීති? කිඤ්චෙත්ථ – යදි තිචීවරමෙව පටිසිද්ධං, පරියාපන්නවසෙන අච්ඡින්නචීවරඅඅඡන්දනධොවාපනවිඤ්ඤත්තිආදිවිරොධො. අථ අඤ්ඤම්පි ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මි’’න්ති එවමාදිනා විරොධොති? වුච්චතෙ – න නියමතො වෙදිතබ්බං යථාසම්භවං ගහෙතබ්බතො. තථා හි ‘‘චීවරං නික්ඛිපිත්වා සන්තරුත්තරෙන ජනපදචාරිකං පක්කමන්තී’’ති (පාරා. 471) එවමාදීසු තිචීවරමෙව, ‘‘න, භික්ඛවෙ, සන්තරුත්තරෙන ගාමො පවිසිතබ්බො (මහාව. 362), සන්තරුත්තරපරමං තතො චීවරං සාදිතබ්බ’’න්ති (පාරා. 523-524) එවමාදීසු යං කිඤ්චි, තථා ‘‘සගුණං කත්වා සඞ්ඝාටියො දාතබ්බා, නිවාසනං දාතබ්බං, සඞ්ඝාටි දාතබ්බා, හන්ද තෙ, ආවුසො ¶ , සඞ්ඝාටි, දෙහි මෙ පට’’න්ති එවමාදීසු. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සබ්බඤ්හි චීවරං සඞ්ඝටිතට්ඨෙන ‘සඞ්ඝාටී’ති වුච්චතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 898). තථා ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මි’’න්ති එත්ථාපීති එකෙ. අන්තොසමයෙ යාවදත්ථං චීවරං අනුඤ්ඤාතං, තං සබ්බං කරියමානං කදා නිට්ඨානං ගච්ඡිස්සති, තස්මා තිචීවරමෙවාති එකෙ.
අචීවරස්සානාපත්ති ¶ පච්චුද්ධාරාදිසිද්ධිතොති කිං වුත්තං හොති – උදොසිතසික්ඛාපදස්ස නිප්පයොජනභාවප්පසඞ්ගතො තිචීවරවිප්පවාසෙ තෙචීවරස්ස ආපත්තීති එකෙ. තත්ථෙතං වුච්චති න හොති ආපත්ති පච්චුද්ධාරාදිසිද්ධිතො. ‘‘අනාපත්ති අන්තොඅරුණෙ පච්චුද්ධරති විස්සජ්ජෙතී’’ති (පාරා. 496) හි වුත්තං. අඤ්ඤථා පච්චුද්ධරන්තස්ස, අන්තොඅරුණෙ විස්සජ්ජෙන්තස්ස ච යාව අඤ්ඤො නාධිට්ඨාති, තාව ආපත්තිං ආපජ්ජති යථාවුත්තනයෙනෙව. අඤ්ඤථා සත්තබ්භන්තරෙන විප්පවාසස්සාති විප්පවාසතො යථාරුතංයෙව සති විප්පවාසෙ විප්පවාසතො, අවිප්පවාසෙ සති අවිප්පවාසතොති.
උදොසිතසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. අකාලචීවරසික්ඛාපදවණ්ණනා
අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානස්ස දුබ්බිජානත්තා තං දස්සෙතුං ‘‘අපිච භික්ඛූන’’න්තිආදි වුත්තං. විහාරපරියන්තෙ නිවිට්ඨධුවසන්නිපාතට්ඨානතො වා පරියන්තෙ ඨිතභොජනසාලතො වා නිබද්ධවසනකආවාසතො වාති එවං ගහෙතබ්බං. සචෙ විහාරෙ සන්නිපතිතභික්ඛූහි සද්ධිං එකාබද්ධා හුත්වා යොජනසතම්පි පූරෙත්වා නිසීදන්ති, යොජනසතම්පි උපචාරසීමා හොතීති අත්ථො. ‘‘සමානසංවාසකසීමායා’’ති වුත්තෙ ඛණ්ඩසීමාදීසු ඨිතානං න පාපුණාති, තාසං විසුං සමානසංවාසකසීමත්තාති ච සමානසංවාසකඅවිප්පවාසසීමානං ඉදං නානත්තං. ‘‘අවිප්පවාසසීමාය දම්මී’’ති දින්නං පන ගාමෙ ඨිතානං න පාපුණාති. කස්මා? ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති (මහාව. 144) වචනතො. ‘‘සමානසංවාසකසීමායා’’ති දින්නං පන යස්මිං ඨානෙ අවිප්පවාසසීමා අත්ථි, තත්ථ ඨිතානම්පි. ‘‘තත්ර ඨිතානඤ්ච පාපුණාතී’’ති ච, ‘‘ඛණ්ඩසීමායං ඨත්වා ‘සීමට්ඨකසඞ්ඝො ගණ්හාතූ’ති වුත්තෙ උපචාරසීමාය එව පරිච්ඡින්දිත්වා දාතබ්බ’’න්ති ච, ‘‘තෙසං බහිසීමට්ඨානම්පි පාපුණාති යාව කථිනස්සුබ්භාරාති අත්ථො’’ති ච, ‘‘අනත්ථතෙ පන කථිනෙ අන්තොහෙමන්තෙ සචෙ විහාරං පවිසිත්වා ‘වස්සංවුට්ඨසඞ්ඝස්ස දම්මී’ති වදති, යෙ තත්ථ වස්සච්ඡෙදං අකත්වා පච්ඡිමවස්සංවුට්ඨා, තෙසං බහිසීමට්ඨානම්පි පාපුණාතී’’ති විනයධරා ¶ පරිච්ඡින්දන්ති, අට්ඨකථායං පන අනාගතං. තස්මා සමන්තපාසාදිකායං ‘‘ලක්ඛණඤ්ඤූ වදන්තී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 379) වුත්තන්ති ච, ‘‘‘චීවරමාසතො පට්ඨාය යාව ¶ හෙමන්තස්ස පච්ඡිමො දිවසො, තාව වස්සාවාසිකං දෙමා’ති වුත්තෙ කථිනං අත්ථතං වා හොතු, අනත්ථතං වාති යං සමන්තපාසාදිකාවචනං (මහාව. අට්ඨ. 379), එත්ථාපි යදි අත්ථතං, පුරිමවස්සංවුට්ඨා පඤ්ච මාසෙ. යදි අනත්ථතං, පච්ඡිමවස්සංවුට්ඨා චත්තාරො මාසෙ ලභන්තීති විනිච්ඡයො’’ති ච ලිඛිතං.
‘‘යෙහි මය්හං යාගු පීතාති යෙහි නිමන්තිතෙහි මය්හං යාගු පීතාති අධිප්පායො. තස්මා යෙහි නිමන්තිතෙහි යාගු පීතා, තෙසංයෙව පාපුණාතීති වුත්තං. අඤ්ඤථා ‘යෙහි මය්හං යාගු පීතා’ති වුත්තෙ නිමන්තිතා වා හොන්තු, අනිමන්තිතා වා, යෙහි පීතා, තෙසං පාපුණිතබ්බානී’’ති වදන්ති. එත්ථ ‘‘නිට්ඨිතචීවරස්මිං භික්ඛුනා උබ්භතස්මිං කථිනෙ’’ති වදන්තො ඤාපෙති එත්ථන්තරෙ තිණ්ණම්පි අකාලචීවරානං උප්පත්තිඅභාවන්ති. කස්මා පන පදභාජනෙ විත්ථාරිතානීති? වුච්චතෙ – ඉදං පන සික්ඛාපදං අධිට්ඨානං සන්ධාය න වුත්තං කින්තු පඨමසික්ඛාපදෙ දසාහපරමං අනුජානිත්වා තස්මිං අප්පහොන්තෙ සචෙ පච්චාසා අත්ථි, තමෙව වඩ්ඪෙත්වා මාසමනුජානන්තො ඉමම්පි අත්ථවිසෙසං දීපෙති. අකාලචීවරං නාම සම්මුඛීභූතෙන භාජෙතබ්බං. තං පන ‘‘ආකඞ්ඛමානෙන භික්ඛුනා පටිග්ගහෙතබ්බ’’න්ති ඉමිනා සික්ඛාපදෙන වඩ්ඪෙත්වා වුත්තන්ති. තස්මා තීණිපි පදභාජනෙ විත්ථාරිතානීති.
‘‘ඛිප්පමෙව කාරෙතබ්බන්ති සීඝං අන්තොදසාහෙයෙව කාරෙතබ්බ’’න්ති ඉදං පන පහොනකභාවෙ පුරිමසික්ඛාපදලක්ඛණෙනාති දීපෙතුං වුත්තං. තස්මා එවං ‘‘සීඝ’’න්ති වා ‘‘ලහු’’න්ති වා ආදිනා අවත්වාපි ‘‘දසාහා’’ති වුත්තන්ති. අත්ථතකථිනස්ස එවං හොතු, අනත්ථතෙ පන කථිනෙ කථන්ති වුත්තෙ අනත්ථතස්ස පටික්ඛෙපතං දස්සෙතීති වුත්තො අපස්සන්තො විඝාතං ආපජ්ජතීති (වජිර. ටී. පාරාජික 499-500) ලිඛිතං.
අකාලචීවරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. පුරාණචීවරසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘සාකියානියො විය සුද්ධභික්ඛුසඞ්ඝෙ වා’’ති ඉදං ‘‘භික්ඛුනී නාම උභතොසඞ්ඝෙ උපසම්පන්නා’’ති ¶ (පාරා. 505) ඉමිනා විරුජ්ඣතීති චෙ? න, අධිප්පායාජානනතො ¶ . භික්ඛූනං සන්තිකෙ උපසම්පදාය පටික්ඛිත්තත්තා තදනුප්පසඞ්ගභයා එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
එකෙන වත්ථුනාති යෙන කෙනචි පඨමෙන. අවුත්තා වා ධොවතීති අවුත්තා ධොවති, රජති ආකොටෙතීති අත්ථො. ‘‘‘අවුත්තා’ති වචනතො අවාදාපෙත්වා ධොවනාදීසු අනාපත්තී’’ති ලිඛිතං. ඉධ චීවරං නාම නිවාසනපාරුපනූපගමෙව. යදි එවං ‘‘නිවාසනපාරුපනූපගමෙව වත්තබ්බ’’න්ති චෙ? තං න වත්තබ්බං ‘‘පුරාණචීවර’’න්ති ඉමිනාව සිද්ධත්තා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘පුරාණචීවරං නාම සකිං නිවත්ථම්පි සකිං පාරුතම්පී’’ති (පාරා. 505).
පුරාණචීවරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. චීවරප්පටිග්ගහණසික්ඛාපදවණ්ණනා
උපචාරො ද්වාදසහත්ථො. අචිත්තකත්තා කථං පංසුකූලං වට්ටතීති චෙ? තාය තස්ස භික්ඛුනො අදින්නත්තා, භික්ඛුනා ච තතො භික්ඛුනිතො අග්ගහිතත්තා ච.
චීවරප්පටිග්ගහණසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
6. අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදවණ්ණනා
ඤාතකප්පවාරිතෙ වා විඤ්ඤාපෙන්තස්සාති එත්ථ ච සඞ්ඝවසෙන පවාරිතෙසු පමාණමෙව වට්ටති. පුග්ගලිකප්පවාරණාය යං යං පවාරෙති, තං තංයෙව විඤ්ඤාපෙතබ්බන්ති ලිඛිතං.
අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
7. තතුත්තරිසික්ඛාපදවණ්ණනා
පකතියා සන්තරුත්තරෙන චරති කථිනපලිබොධවසෙන වා සාසඞ්කසික්ඛාපදවසෙන වා. එත්ථ සියා – ‘‘න මත්තං ජානිත්වා බහුං චීවරං විඤ්ඤාපෙස්සන්ති, දුස්සවාණිජ්ජං වා’’තිආදිනා (පාරා. 522) උජ්ඣායන්තානං සුත්වා භගවාපි ඡබ්බග්ගියෙ භික්ඛූ ¶ ‘‘කථඤ්හි නාම තුම්හෙ මොඝපුරිසා ¶ න මත්තං ජානිත්වා බහුං චීවරං විඤ්ඤාපෙස්සථා’’ති (පාරා. 522) වත්වා සික්ඛාපදස්ස පඤ්ඤත්තත්තා ච ඉමිස්සං කඞ්ඛාවිතරණියං ‘‘බහුචීවරවිඤ්ඤාපනවත්ථුස්මිං පඤ්ඤත්ත’’න්ති වුත්තත්තා, සමන්තපාසාදිකායං ‘‘න හි අනච්ඡින්නචීවරා අත්තනො අත්ථාය සාඛාපලාසං භඤ්ජිතුං ලභන්ති, අච්ඡින්නචීවරානං පන අත්ථාය ලභන්තී’’ති වුත්තත්තා ච අඤ්ඤස්සත්ථාය පමාණං විඤ්ඤාපෙතුං වට්ටතීති චෙ? න, කස්මා? අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදස්ස අට්ඨුප්පත්තියා එව අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්ති වාරිතා. තස්ස සික්ඛාපදස්ස අනාපත්ති. පාළියං (පාරා. 521) ‘‘අඤ්ඤස්සත්ථායා’’ති ඉමිස්සා අනාපත්තිපාළියා අඤ්ඤස්සත්ථාය විඤ්ඤාපෙන්තො තස්ස ඤාතකප්පවාරිතෙ එව විඤ්ඤාපෙති, න අඤ්ඤෙති වචනතො ච වාරිතා. තස්මා භගවාපි ‘‘බහුං චීවරං විඤ්ඤාපෙස්සථා’’ති (පාරා. 522) විගරහිත්වා සික්ඛාපදං පඤ්ඤාපෙන්තො ‘‘අභිහට්ඨුං පවාරෙය්යා’’ති වුත්තනයෙනෙව පමාණතො ගහණං අනුජානි, න අඤ්ඤස්සත්ථාය පමාණතො විඤ්ඤාපනං. යස්මා පනිමං සික්ඛාපදං අඤ්ඤස්සත්ථාය විඤ්ඤාපනවත්ථුස්මිංයෙව පඤ්ඤත්තං, තස්මා ඉධ ‘‘අඤ්ඤස්සත්ථායා’’ති න වුත්තං, න න ලබ්භතීති කත්වා.
අට්ඨකථාසු ‘‘අඤ්ඤාතකප්පවාරිතට්ඨානෙ පකතියා බහුම්පි වට්ටති, අච්ඡින්නකාරණා පමාණමෙව වට්ටතී’’ති වුත්තං. තං ‘‘අනාපත්ති ඤාතකානං පවාරිතාන’’න්ති (පාරා. 526) වුත්තඅනාපත්තිපාළියා න සමෙතීති සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 2.526) වුත්තත්තා ඉධාපි වුත්තනයෙනෙව ඤාතකප්පවාරිතෙ විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අත්තනො ධනෙන ගණ්හන්තස්ස අනාපත්තීති ලිඛිතං. ‘‘අඤ්ඤස්සත්ථායා’’ති නිදානවිරොධතො න වුත්තං, තථාපි අනන්තරෙ වුත්තනයෙනෙව ලබ්භති එවාති වදන්ති.
තතුත්තරිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
8. උපක්ඛටසික්ඛාපදවණ්ණනා
පඨමඋපක්ඛටෙ ‘‘පුබ්බෙ අප්පවාරිතො’’ති (පාරා. 528) වචනතො තස්මිං ඛණෙ පවාරිතොපි අප්පවාරිතොව හොතීති වෙදිතබ්බං.
උපක්ඛටසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
9. දුතියඋපක්ඛටසික්ඛාපදවණ්ණනා
දුතියඋපක්ඛටෙන ¶ ¶ කිං පයොජනන්ති චෙ? නත්ථි පයොජනං, කෙවලං අට්ඨුප්පත්තිවසෙන පන පඤ්ඤත්තං භික්ඛුනියා රහොනිසජ්ජසික්ඛාපදං විය. එවං සන්තෙ සඞ්ගීතිකාරකෙහි සඞ්ගීතිං අනාරොපෙතබ්බං භවෙය්ය විනාපි තෙන තදත්ථසිද්ධිතො, අනිස්සරත්තා, අනාරොපෙතුං අනුඤ්ඤාතත්තා ච. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ආකඞ්ඛමානො, ආනන්ද, සඞ්ඝො…පෙ… සමූහනෙය්යා’’ති (දී. නි. 2.216; චූළව. 441). ඉදං සබ්බමකාරණං. න හි බුද්ධා අප්පයොජනං වචනං නිච්ඡාරෙන්ති, පගෙව සික්ඛාපදං. තෙනෙවාහ අට්ඨකථායං ‘‘ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉදඤ්හි පුරිමස්ස අනුපඤ්ඤත්තිසදිස’’න්තිආදි. අනුපඤ්ඤත්ති ච නිප්පයොජනං නත්ථි. තංසදිසඤ්චෙතං, න නිප්පයොජනන්ති දස්සිතං හොති. එවං සන්තෙ කො පනෙත්ථ අත්ථවිසෙසොති? තතො ආහ ‘‘කෙවලං තත්ථ එකස්ස පීළා කතා, ඉධ ද්වින්නං, අයමෙත්ථ විසෙසො’’ති. ඉමිනා අත්ථවිසෙසෙන කො පනඤ්ඤො අතිරෙකත්ථො දස්සිතොති? පොරාණගණ්ඨිපදෙ තාව වුත්තං ‘‘එකස්මිම්පි වත්ථුස්මිං උභින්නම්පි පීළා කාතුං න වට්ටතීති අයමතිරෙකත්ථො දස්සිතො’’ති. තෙනෙතං දීපෙති ‘‘න කෙවලං පටිලද්ධචීවරගණනාය එව ආපත්තිගණනා, පීළිතපුග්ගලසඞ්ඛාතවත්ථුගණනායපී’’ති.
හොන්ති චෙත්ථ –
‘‘වත්ථුතො ගණනායපි, සියා ආපත්ති නෙකතා;
ඉති සන්දස්සනත්ථඤ්ච, දුතියූපක්ඛටං ඉධ.
‘‘කායසංසග්ගසික්ඛාය, විභඞ්ගෙ විය කින්තෙතං;
එකිත්ථියාපි නෙකතා, ආපත්තීනං පයොගතො’’ති. (වජිර. ටී. පාරාජික 532);
අපිචෙතං සික්ඛාපදං තංජාතිකෙසු සික්ඛාපදෙසු සබ්බෙසුපි ගහෙතබ්බවිනිච්ඡයස්ස දස්සනප්පයොජනන්ති වෙදිතබ්බං. ආහ ච –
‘‘අඤ්ඤාතිකාය බහුතාය විමිස්සතාය;
ආපත්තියාපි බහුතා ච විමිස්සතා ච;
ඉච්චෙවමාදිවිධිසම්භවදස්සනත්ථං ¶ ;
සත්ථා උපක්ඛටමිදං දුතියං අවොචා’’ති. (වජිර. ටී. පාරාජික 532);
තස්සායං ¶ සඞ්ඛෙපතො අධිප්පායපුබ්බඞ්ගමා විචාරණා – පුරාණචීවරං එකමෙව භික්ඛු භික්ඛුනීහි ද්වීහි, බහූහි වා ධොවාපෙති, භික්ඛුනිගණනාය පාචිත්තියගණනා. තථා ද්වින්නං, බහූනං වා සාධාරණං එකමෙව චීවරං අඤ්ඤත්ර පාරිවත්තකා පටිග්ගණ්හාති, ඉධාපි තථා ද්වින්නං, බහූනං වා සාධාරණමෙකං විඤ්ඤාපෙති, විඤ්ඤත්තපුග්ගලගණනාය ආපත්තිගණනා. තථා අඤ්ඤෙසුපි එවරූපෙසු සික්ඛාපදෙසු නයො නෙතබ්බො. අයං තාව බහුතාය නයො.
විමිස්සතාය පන ඤාතිකාය, අඤ්ඤාතිකාය ච එකං ධොවාපෙති, එකතො නිට්ඨාපනෙ එකං පාචිත්තියං. අථ ඤාතිකා පඨමං ථොකං ධොවිත්වා ඨිතා, පුන අඤ්ඤාතිකා සුධොතං කරොති, නිස්සග්ගියං පාචිත්තියං. අථ අඤ්ඤාතිකා පඨමං ධොවති, පච්ඡා ඤාතිකා සුධොතං කරොති, අඤ්ඤාතිකාය පයොගවසෙන භික්ඛුනො දුක්කටමෙව. අඤ්ඤාතිකාය, ඤාතිකාය ච අඤ්ඤාතිකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, ඤාතිකසඤ්ඤී වා ධොවාපෙති, යථාවුත්තනයෙන නිස්සග්ගියදුක්කටාදිආපත්තිභෙදගණනා වෙදිතබ්බා. තථා අඤ්ඤාතිකාය, ඤාතිකාය ච සන්තකං චීවරං උභොහි එකතො දිය්යමානං පටිග්ගණ්හාති, නිස්සග්ගියමෙව. අථ අඤ්ඤාතිකාය එව හත්ථතො පටිග්ගණ්හාති, නිස්සග්ගියමෙව. අථ ඤාතිකාය හත්ථතො පටිග්ගණ්හාති, අනාපත්ති. අථ උභොසු අඤ්ඤාතිකාදිසඤ්ඤී, වුත්තනයෙනෙව නිස්සග්ගියදුක්කටාදිආපත්තිභෙදගණනා වෙදිතබ්බා. තථා අඤ්ඤාතිකවිඤ්ඤත්තිආදීසුපි යථාසම්භවං නයො නෙතබ්බො. අයං විමිස්සතාය නයො.
ආදිසද්දෙන පන අනෙකෙ අඤ්ඤාතිකා විඤ්ඤත්තා, විඤ්ඤත්තපුග්ගලගණනාය දුක්කටං. එකො දෙති, එකො න දෙති, නිස්සග්ගියං. අථ අවිඤ්ඤත්තො දෙති, න නිසග්ගියං. අථ විඤ්ඤත්තාවිඤ්ඤත්තානං සාධාරණං විඤ්ඤත්තො දෙති, නිස්සග්ගියං. උභො දෙන්ති, නිස්සග්ගියමෙව. අවිඤ්ඤත්තො දෙති, නිස්සග්ගියෙන අනාපත්ති. විඤ්ඤත්තස්ස වචනෙන අවිඤ්ඤත්තො දෙති, අනාපත්ති එව. තථා උපක්ඛටාදීසුපි යථාසම්භවං නයො නෙතබ්බො.
එත්තාවතා සඞ්ඛෙපතො අඤ්ඤාතිකායාදිගාථා වුත්තාධිප්පායා හොති. යං පනෙත්ථ භික්ඛුනියා රහොනිසජ්ජසික්ඛාපදං නිප්පයොජනතාය නිදස්සනං ¶ වුත්තං, තස්ස පයොජනවිසෙසො තස්මිංයෙව ආවිභවිස්සතීති ¶ . එවමෙව අඤ්ඤත්ථපි වචනෙන, විසෙසඅට්ඨුප්පත්තිවසෙන ච සික්ඛාපදෙසු ඤාතබ්බං විසෙසප්පයොජනන්ති.
දුතියඋපක්ඛටසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
10. රාජසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘ඨානං භඤ්ජති, ආගතකාරණං විනාසෙතී’’ති වුත්තත්තා පුන චොදනං න ලභතීති එකෙ. ආගමනස්ස සාත්ථකං න හොති, චීවරං න ලභිස්සති පටිසන්ථාරස්ස කතත්තාති එකෙ. චොදනාලක්ඛණං න හොතීති කත්වා වුත්තන්ති එකෙ. ‘‘ධම්මදෙසනාධිප්පායාදිනා න පටිසන්ථාරො කාතබ්බො’’ති උපතිස්සත්ථෙරො ‘‘‘ආගතකාරණං විනාසෙතී’ති චොදනාඨානානි භඤ්ජති, චොදෙතුකාමො අකත්තබ්බමකාසි, තප්පච්චයා වත්තභෙදෙ දුක්කට’’න්ති ච වදති. ධම්මසිරිත්ථෙරො පන ‘‘ආසනෙ චෙ නිසීදති, එකාය නිසජ්ජාය ද්වෙ ඨානානි භඤ්ජති. ආමිසං චෙ පටිග්ගණ්හාති, එකෙන පටිග්ගහණෙන ද්වෙ ඨානානි භඤ්ජති. ධම්මං චෙ භාසති, ධම්මදෙසනාසික්ඛාපදෙ වුත්තපරිච්ඡෙදාය එකාය වාචාය ද්වෙ ඨානානි භඤ්ජති. තං සන්ධාය ‘ආගතකාරණං විනාසෙතී’ති වුත්ත’’න්ති වදති. ‘‘එසො ඛො’’ති වුත්තෙන සඤ්ඤත්තො එකො, ‘‘අයං වෙය්යාවච්චකරොති…පෙ… අවුත්තෙපි චොදෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තො දුතියො, සචෙ පන දූතො ගච්ඡන්තොව ‘‘අහං තස්ස හත්ථෙ දස්සාමී’’තිආදිනා වුත්තො තතියො, ‘‘අඤ්ඤං වා පෙසෙත්වා ආරොචාපෙතී’’ති වුත්තො චතුත්ථොති යථා භික්ඛුනා නිද්දිට්ඨා චත්තාරො, තථෙව දූතෙන නිද්දිට්ඨා චත්තාරො. මුඛවෙවටිකකප්පියකාරකො, පරම්මුඛකප්පියකාරකො චෙති එතෙසු අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතෙසු විය පටිපජ්ජිතබ්බන්ති ලිඛිතං.
රාජසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
චීවරවග්ගො පඨමො.
2. එළකලොමවග්ගො
1. කොසියසික්ඛාපදවණ්ණනා
කාරාපෙය්යාති ¶ ¶ අත්තනො ච පරස්ස ච උභින්නඤ්ච කොසියං එකතො ගණ්හිත්වා වුත්තං, උභො වා එකතො කරොන්තීති අත්ථතො වෙදිතබ්බං. තත්ථ අත්තනා කතං චෙ, ‘‘නිස්සජ්ජනකාලෙ සයං කතං නිස්සග්ගිය’’න්ති වත්තබ්බං. උභොහි චෙ කතං, යථාපාළිමෙව.
කොසියසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. සුද්ධකාළකසික්ඛාපදවණ්ණනා
යථා පඨමෙ ‘‘එකෙනපි කොසියංසුනා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. කොසියසික්ඛාපදවණ්ණනා) වුත්තං, තථා ඉධ ‘‘එකෙනපි අඤ්ඤෙන අමිස්සිතාන’’න්ති වචනාභාවතො අඤ්ඤෙන මිස්සභාවෙ සතිපි අපඤ්ඤායමානරූපකං චෙ, ‘‘සුද්ධකාළක’’මිච්චෙව වුච්චතීති වදන්ති.
සුද්ධකාළකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. ද්වෙභාගසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘තුලයිත්වා’’ති වචනතො යථා තුලාධාරණාය කාළකාධිකා න හොන්ති, තථා කාළකානං ද්වෙ භාගා ගහෙතබ්බා උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන. ‘‘එකස්සාපි කාළකලොමස්ස අතිරෙකභාවෙ නිස්සග්ගියන්ති වචනං තුලාධාරණාය කිඤ්චාපි න සමෙති, අචිත්තකත්තා පන සික්ඛාපදස්ස පුබ්බෙ තුලාය ධාරයිත්වා ඨපිතෙසු එකම්පි ලොමං තත්ථ පතෙය්ය, නිස්සග්ගියන්ති අයමධිප්පායොති නො තක්කො’’ති ආචරියො. වුත්තපරිච්ඡෙදෙන අග්ගහණං අකිරියා, සන්ථතකරණං කිරියා.
ද්වෙභාගසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. ඡබ්බස්සසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘ඔරෙන ¶ ¶ චෙ ඡන්නං වස්සාන’’න්ති වුත්තත්තා ඡබ්බස්සෙ පරිපුණ්ණෙ කාතුං වට්ටතීති නිට්ඨානදිවසතො පට්ඨාය ඡන්නං වස්සානං පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. යානි පනෙත්ථ අතිරෙකඡබ්බස්සවසෙන වා සම්මුතිවසෙන වා කතානි, සබ්බානි තානි එකතො පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටන්තීති. ගිලානස්ස ච එකං නප්පහොතීති අනෙකම්පි වට්ටති. යතො පට්ඨාය රොගස්ස මන්දතාය සන්ථතං ආදාය ගන්තුං සක්කොති, තතො පට්ඨාය සම්මුති වා රොගො වා න රක්ඛතීති එකෙ. අපිච ඡවස්සබුද්ධනිම්මලං සික්ඛාපදං විචාරෙතුං ගම්භීරත්තා. තස්මා ඡවස්සෙ කම්මං කතන්ති.
ඡබ්බස්සසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. නිසීදනසික්ඛාපදවණ්ණනා
කස්මා පනෙත්ථ ‘‘සන්ථතං පන භික්ඛුනා’’ති සික්ඛාපදං අපඤ්ඤපෙත්වා ‘‘නිසීදනසන්ථත’’න්ති පඤ්ඤත්තං, නනු එත්ථ කාරණෙන භවිතබ්බන්ති? අත්ථි කාරණං, චීවරසඤ්ඤිතාය සන්ථතානං උජ්ඣිතත්තා තෙසං අචීවරභාවදස්සනත්ථං තථා පඤ්ඤත්තං භගවතාති වුත්තං හොති. තස්මා තෙ භික්ඛූ තෙචීවරිකධුතඞ්ගභෙදභයා සන්ථතෙ චතුත්ථචීවරසඤ්ඤිතාය සන්ථතානි උජ්ඣිත්වා තෙරස ධුතඞ්ගානි සමාදයිංසු, භගවා ච තෙසං සන්ථතං අනුජානි. තතො තෙසං භික්ඛූනං එවං හොති ‘‘නිසීදනචීවරසණ්ඨානම්පෙතං නිසීදනසන්ථතං නො භගවතා අනුඤ්ඤාතං චතුත්ථචීවරභාවෙන, පගෙව කතසන්ථතං වා’’ති. තතො ‘‘සන්ථතෙ තෙසං චීවරසඤ්ඤිතා න භවිස්සතී’’ති තදත්ථං භගවතා ‘‘සන්ථත’’න්ති අපඤ්ඤපෙත්වා ‘‘නිසීදනසන්ථත’’න්ති පඤ්ඤත්තන්ති අධිප්පායො. ඉමෙසු පන පඤ්චසු සන්ථතෙසු පුරිමානි තීණි විනයකම්මං කත්වා පටිලභිත්වාපි පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටන්ති අකප්පියත්තා, පච්ඡිමානි ද්වෙ වට්ටන්තීති (වජිර. ටී. පාරාජික 566-567) ලිඛිතං. කථං පඤ්ඤායතීති චෙ? ‘‘අනාපත්ති අඤ්ඤෙන කතං පටිලභිත්වා පරිභුඤ්ජතී’’ති (පාරා. 570) වචනතොති වෙදිතබ්බං.
නිසීදනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
6. එළකලොමසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නස්සා’’ති ¶ ¶ ඉමිනා පකතියා දීඝමග්ගං පටිපන්නස්ස උප්පන්නානිපි තියොජනපරමමෙව හරිතබ්බානි, පගෙව අප්පටිපන්නස්සාති දස්සෙති. පටිපන්නස්ස චෙ, අද්ධානං නාම පටිපන්නස්ස අකාමා වස්සංවුට්ඨභික්ඛුනියා මග්ගප්පටිපත්ති වියාති දස්සෙති. අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නස්ස නිස්සග්ගියන්ති වා සම්බන්ධො. තෙනෙව වාසාධිප්පායස්ස පටිප්පස්සද්ධගමනුස්සාහත්තා ‘‘අප්පටිපන්නො’’ති සඞ්ඛං ගතස්ස අනාපත්තීති සිද්ධං. ඉමස්මිං පන අත්ථවිකප්පෙ ‘‘භික්ඛුනො පනෙව එළකලොමානි උප්පජ්ජෙය්යුං…පෙ… අසන්තෙපි හාරකෙ අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නස්ස නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති යොජනා වෙදිතබ්බා. යස්මා වා එළකලොමානං උප්පත්තිට්ඨානතො පට්ඨාය තියොජනපරමතා අධිප්පෙතා, මග්ගං අප්පටිපන්නස්ස ච තියොජනපරමතා නත්ථි, තස්මා ‘‘අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නස්ස උප්පජ්ජෙය්යු’’න්ති වුත්තං. තෙන අච්ඡින්නං පටිලභිත්වා හරතො ච අනාපත්තීති සිද්ධං. පටිලාභො හි තෙසං උප්පත්ති නාමාති.
‘‘ආකඞ්ඛමානෙන භික්ඛුනා පටිග්ගහෙතබ්බානී’’ති ඉමිනා අත්තනා පටිග්ගහිතානංයෙව තියොජනාතික්කමෙ ආපත්තීති දස්සෙති. තෙන අනාකඞ්ඛමානෙන පරසන්තකානි පටිග්ගහිතානි හරන්තස්ස අනාපත්තීති සිද්ධං.
අඞ්ගෙසු ‘‘අත්තනො සන්තකතා’’ති නත්ථි, අයමත්ථො ‘‘භික්ඛුනො උප්පජ්ජෙය්යු’’න්ති ඉමිනා, ‘‘අච්ඡින්නං පටිලභිත්වා’’ති ඉමිනා ච දීපිතො හොතීති වෙදිතබ්බො. පොරාණගණ්ඨිපදෙ ච ‘‘අඤ්ඤං භික්ඛුං හරාපෙන්තො ගච්ඡති චෙ, ද්වින්නම්පි අනාපත්තී’’ති වුත්තං. තස්මා ද්වෙ භික්ඛූ තියොජනපරමං පත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස භණ්ඩං පරිවත්තෙත්වා චෙ හරන්ති, අනාපත්තීති සිද්ධං.
තියොජනපරමං සහත්ථා හරිතබ්බානීති තියොජනපරමමෙව අත්තනා හරිතබ්බානි, තං කිමත්ථන්ති? සීමාය එතපරමතො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තියොජනපරමං සීමං සම්මන්නිතු’’න්ති (මහාව. 140). වාසාධිප්පායෙන, පච්චාගමනාධිප්පායෙන වා ගච්ඡතො එතපරමතා ච. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ අතිමහතියො සීමායො සම්මන්නන්ති…පෙ… භික්ඛූ උපොසථං ආගච්ඡන්තා උද්දිස්සමානෙපි පාතිමොක්ඛෙ ආගච්ඡන්ති, උද්දිට්ඨමත්තෙපි ආගච්ඡන්ති, අන්තරාපි පරිවසන්තී’’ති (මහාව. 140).
අසන්තෙ ¶ හාරකෙති ආණත්තියා හාරකෙ අසති. කම්බලස්ස උපරි නිසීදිත්වා ගච්ඡන්තස්ස ¶ සචෙ එකම්පි ලොමං චීවරෙ ලග්ගං හොති, තියොජනාතික්කමෙ ආපත්ති එව කම්බලතො විජටිතත්තාති ලිඛිතං. තං කම්බලස්ස පටිග්ගහිතත්තා අත්තනො අත්ථාය පටිග්ගහිතමෙව හොතීති යුත්තං.
එළකලොමසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
8. ජාතරූපසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘නිබ්බත්තරුක්ඛච්ඡායාපි රුක්ඛපරිච්ඡෙදං අනතික්කන්තා’’ති ලිඛිතං.
ජාතරූපසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
9. රූපියසංවොහාරසික්ඛාපදවණ්ණනා
ජාතරූපරජතපරිවත්තනන්ති උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන වුත්තං.
රූපියසංවොහාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
10. කයවික්කයසික්ඛාපදවණ්ණනා
අසන්තෙ පාචිත්තියං දෙසෙතබ්බමෙවාති එත්ථ කිං සුද්ධිකං පාචිත්තියං, උදාහු නිස්සග්ගියන්ති? නිස්සග්ගියං පාචිත්තියමෙව.
කයවික්කයසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
තත්රිදං පකිණ්ණකං
අට්ඨමසික්ඛාපදං පරෙන අත්තනො අත්ථාය දිය්යමානස්ස වා පාරිවත්තකභාවෙන දිය්යමානස්ස වා පංසුකූලස්ස වා රූපියස්ස උග්ගණ්හනඋග්ගණ්හාපනසාදියනානි පටික්ඛිපති.
නවමං පරස්ස වා අත්තනො වා රූපියපරිවත්තනං පටික්ඛිපති.
දසමං ¶ ¶ අරූපියපරිවත්තනං. ‘‘අරූපියෙ අරූපියසඤ්ඤී පඤ්චන්නං සහ අනාපත්තී’’ති (පාරා. 591; වි. වි. ටී. 1.591; වජිර. ටී. පාරාජික 587) ච වචනං ඉතරෙහි සහ ආපත්තීති දීපෙති. අරූපියඤ්ච දුක්කටවත්ථු. තස්මා තස්ස පරිවත්තනෙ සති නිස්සග්ගියන්ති එකන්තෙන වුත්තං. පඤ්චන්නං සහ දුක්කටවත්ථූනං පරිවත්තනෙ අනාපත්තිප්පසඞ්ගතො අනාපත්ති එවාති පොරාණාති චෙ? න, කප්පියවත්ථූනංයෙව තත්ථ ආගතත්තා. යදි කප්පියවත්ථු නිස්සග්ගියං, පගෙව දුක්කටවත්ථූති චෙ? න, ආපත්තිගරුකලහුකභාවෙන වත්ථුගරුකලහුකනියමාභාවතො.
නිස්සග්ගියවත්ථුතො හි මුත්තාමණිවෙළුරියාදි මහග්ඝප්පහොනකම්පි දුක්කටවත්ථූති කත්වා නිස්සග්ගියවත්ථුතො මුත්තාදි ලහුකං හොති. ලහුකෙපි වත්ථුස්මිං යථෙව දුක්කටවත්ථුනො පටිග්ගහණෙ දුක්කටං, තථෙව තස්ස වා තෙන වා චෙතාපනෙපි දුක්කටං යුත්තන්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.589) අට්ඨකථාචරියා.
අථ වා යං වුත්තං ‘‘කප්පියවත්ථූනංයෙව තත්ථ ආගතත්තා’’ති, තත්ථ කිඤ්චාපි දුක්කටවත්ථූනිපි අධිප්පෙතානි, න පන පාළියං වුත්තානි අනාපත්තිවාරප්පසඞ්ගභයාති වුත්තං හොති. මුත්තාදීසුපි වුත්තෙසු අනාපත්තියං කප්පියකාරකස්ස ආචික්ඛති, ‘‘ඉදං මුත්තාදි අම්හාකං අත්ථි, අම්හාකඤ්ච ඉමිනා ච ඉමිනා ච වෙළුරියාදිනා අත්ථො’’ති භණති, දසමෙන ආපජ්ජතීති අධිප්පායො සියා. යස්මා ච ඉදං කප්පියකාරකස්ස ආචික්ඛනාදිසංවොහාරො ච, තස්මා තං නවමෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. කිඤ්චාපි කයවික්කයෙව හොති කප්පියවත්ථූහි අනුඤ්ඤාතං, ඉමිනාව නයෙන කිඤ්චාපි දුක්කටවත්ථුපි දසමෙ අධිප්පෙතං ආපජ්ජති, අට්ඨකථාවිරොධතො පන නාධිප්පෙතමිච්චෙව ගහෙතබ්බො.
කා පනෙත්ථ කාරණච්ඡායාති, පඤ්චන්නං සහ තත්ථ අනාපත්තිප්පසඞ්ගතො අනාපත්ති එවාති චෙ? න, තත්ථ අනාගතත්තා. අනාගතකාරණා වුත්තන්ති චෙ? න, පඤ්චන්නං සහ ආපත්තිවත්ථුකස්ස අනාපත්තිවාරලාභෙ විසෙසකාරණාභාවා, අකප්පියත්තා පඤ්චන්නං සහාපි ආපත්තියා භවිතබ්බන්ති සිද්ධො අට්ඨකථාවාදො.
අපරො නයො – යදි දුක්කටවත්ථුනා කයවික්කයෙ නිස්සග්ගියං, කප්පියවත්ථුම්හි වුත්තපරියායො තත්ථ ලබ්භෙය්ය, න පන ලබ්භතීති නවමෙ එව තානි වත්තබ්බානි. තස්මා සංවොහාරො නාම කයවික්කයොපි අඤ්ඤථා පරිවත්තනං ¶ පරියාදියිත්වා පවත්තො, කයවික්කයඤ්ච මොචෙත්වා ¶ ‘‘ඉමිනා ඉමං දෙහී’ති චෙතාපෙති, වට්ටතී’’ති අවත්වා දසමස්ස අනාපත්තිවාරෙ වුත්තනයෙනෙව තෙසං පරිවත්තනෙ නිස්සග්ගියානුමතිවිරොධතො අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව දුක්කටවත්ථුනා චෙතාපනෙ දුක්කටමෙව. නෙසං කයවික්කයෙන නිස්සග්ගියන්ති චෙ? න, සබ්බස්සපි කයවික්කයත්තා. තෙනෙව වුත්තං ‘‘අන්ධකට්ඨකථායං පන ‘සචෙ කයවික්කයං සමාපජ්ජෙය්ය, නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’න්ති භාසිතං, තං දුබ්භාසිතං. කස්මා? න හි දානග්ගහණතො අඤ්ඤො කයවික්කයො නාම අත්ථී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.589), අත්තනො මතියා කයවික්කයලක්ඛණසම්මතෙ දසමස්ස අනාපත්තිවාරෙ වුත්තනයෙනෙව තෙසං පරිවත්තනෙ නිස්සග්ගියානුමතිවිරොධතො ච. භවතු වා අත්තනො පටිසිද්ධමිදං කාරණං, දසමෙ අවස්සමෙව ජානිතබ්බානීති තානි කයවික්කයානෙවාති තෙසං නිස්සග්ගියභාවඤ්ච ගතානීති එවම්පි සිද්ධො අට්ඨකථාවාදො.
එත්ථාහු පොරාණා – ‘‘අත්තනො සන්තකං රූපියං පරහත්ථගතං කරොති අජ්ඣාචරති, දුක්කටං. පරස්ස රූපියං අත්තනො හත්ථගතං කරොති, අට්ඨමෙන නිස්සග්ගියං. උග්ගහිතවත්ථුපරිවත්තනෙ කථං ජාතං? අබ්බොහාරිකං ජාතං. අථ පරස්ස රූපියං අත්තනො හත්ථගතං පඨමං කරොති, රූපියප්පටිග්ගහණස්ස කතත්තා අට්ඨමෙන නිස්සග්ගියං. අත්තනො සන්තකං රූපියං පරස්ස හත්ථගතං පච්ඡා කරොති, සංවොහාරෙන නිස්සග්ගිය’’න්ති. ‘‘රූපියස්ස ගහණමත්තෙන අට්ඨමෙන ආපත්ති, පච්ඡා පරිවත්තනෙ නවමෙනා’’ති හි තත්ථ වුත්තං, තං පන යුත්තං. ‘‘අජ්ඣාචරති, දුක්කට’’න්ති දුවුත්තං. දුක්කටස්ස අනියමප්පසඞ්ගතො නිස්සජ්ජනවිධානෙසු දස්සිතොව. කිං වුත්තං හොති – යදි ද්වීහි නිස්සග්ගියෙහි භවිතබ්බං, නිස්සජ්ජනවිධානෙ ‘‘අහං, භන්තෙ, රූපියං පටිග්ගහෙසිං, නානාප්පකාරකඤ්ච රූපියසංවොහාරං සමාපජ්ජි’’න්ති වත්තබ්බං භවෙය්ය ‘‘රූපියං චෙතාපෙතී’’ති සබ්බත්ථ පාළියං රූපියප්පටිග්ගහණස්ස වුත්තත්තා.
එත්තාවතා යං පොරාණගණ්ඨිපදෙ වුත්තං ‘‘දුක්කටවත්ථුනා කයවික්කයං පරිහරන්තෙන චතූසු නිස්සග්ගියවත්ථූසු එකෙකස්මිං ගහිතෙ අට්ඨමෙන නිස්සග්ගියං හොති. දුක්කටවත්ථුනා දුක්කටවත්ථුන්ති ‘‘ඉමිනා ඉදං දෙහී’’ති ගහිතෙ තෙනෙව නිස්සග්ගියං හොති. ‘‘කයවික්කයම්පි නීහරිත්වා ගහිතෙ දුක්කටං, චෙතාපිතරූපියග්ගහණෙ අට්ඨමෙන, පරිවත්තනෙ නවමෙනාතිආදිනා අත්තනා අනුග්ගහෙත්වා කප්පියවසෙන නීහරිත්වා පඤ්චහි සහධම්මිකෙහි සද්ධිං පරිවත්තෙතුං ¶ වට්ටතී’’ති, තං විසොධිතං හොති. අපරම්පි තත්ථ වුත්තං ‘‘නිස්සජ්ජිතබ්බෙ අසති කථං පාචිත්තියං, දුන්නිස්සට්ඨරූපියම්පි ‘න ඡඩ්ඩෙතී’ති වදන්තස්ස විස්සට්ඨො උපාසකො තං ගහෙත්වා අඤ්ඤං චෙ භික්ඛුනො දෙති, කප්පතී’’ති, තඤ්ච දුවුත්තං. න හි ගහිතත්තා තතො අඤ්ඤං වත්ථු හොති. පුන අපරඤ්ච තත්ථ වුත්තං ‘‘ඉමං ‘ගණ්හාහී’ති ¶ වදන්තස්ස සද්ධාදෙය්යවිනිපාතදුක්කටං, ‘එතං දෙහී’ති වදන්තස්ස විඤ්ඤත්තිදුක්කට’’න්ති, තඤ්ච දුවුත්තං. තත්ථ හි පයොගදුක්කටං යුත්තං විය පඤ්ඤායති.
පකිණ්ණකං නිට්ඨිතං.
එළකලොමවග්ගො දුතියො.
3. පත්තවග්ගො
1. පත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා
ද්වෙ අපත්තා, තස්මා එතෙ භාජනපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බා, නඅධිට්ඨානූපගානවිකප්පනූපගතාති අත්ථොති ච. සමණසාරුප්පෙන පක්කන්ති අයොපත්තො පඤ්චහි පාකෙහි පක්කො හොති, මත්තිකාපත්තො ද්වීහි. ‘‘භික්ඛුනියා පත්තසන්නිච්චයස්ස වාරිතත්තා (වජිර. ටී. පාරාජික 602) භික්ඛුස්සපි තං ‘අනනුරූප’න්ති කත්වා ‘පුරාණපත්තං පච්චුද්ධරිත්වා’ති වුත්ත’’න්ති ච ලිඛිතං, තං න යුත්තං පාළියං ‘‘සන්නිච්චයං කරෙය්යාති අනධිට්ඨිතො අවිකප්පිතො’’ති (පාචි. 735) වුත්තත්තා. සො හි කථිනක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 306 ආදයො) නිච්චයසන්නිධි විය එකොපි පුනදිවසෙ ‘‘සන්නිච්චයො’’ති වුච්චති. අනන්තරසික්ඛාපදෙ පන ‘‘දුතියො වාරිතො’’ති අධිට්ඨානං නියතං. තස්මා ද්වෙ පත්තෙ අධිට්ඨාතුං න ලභති. සචෙ එකතො අධිට්ඨාති, ද්වෙපි අනධිට්ඨිතා හොන්ති. විසුං විසුං අධිට්ඨාති, දුතියො අනධිට්ඨිතො. විකප්පෙතුං පන බහූපි ලභති. කාකණිකමත්තම්පීති එත්ථ පි-කාරො ‘‘එකපාකම්පි ජනෙතී’’ති පාකං සම්පිණ්ඩෙති. අථ වා සචෙ එකපාකෙනෙව සාරුප්පො, වට්ටතීති පාකපරිමාණං න වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. අපත්තත්තා අධිට්ඨානූපගො ¶ න හොති. අපච්චුද්ධරන්තෙන විකප්පෙතබ්බොති පුරාණපත්තං අපච්චුද්ධරන්තෙන සො පත්තො විකප්පෙතබ්බොති අත්ථොති ලිඛිතං.
පත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. ඌනපඤ්චබන්ධනසික්ඛාපදවණ්ණනා
පවාරිතෙති ¶ එත්ථ සඞ්ඝවසෙන පවාරිතට්ඨානෙ පඤ්චබන්ධනෙනෙව වට්ටති, පුග්ගලිකවසෙන පවාරිතට්ඨානෙ ඌනපඤ්චබන්ධනෙනාපි වට්ටතීති ලිඛිතං.
යො ඌනපඤ්චබන්ධනත්ථං, වුත්තම්පි චෙතං කරො සො;
ඌනපඤ්චබන්ධනත්ථං, පත්වාන සන්තිකෙ.
ඌනපඤ්චබන්ධනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. භෙසජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘පටිසායනීයානි පටිග්ගහෙත්වා’’ති වදන්තෙන පාදමක්ඛනාදීනං අත්ථාය පටිග්ගහෙත්වා ඨපෙතුං වට්ටතීති දීපිතන්ති ලිඛිතං. ‘‘යෙසං මංසං කප්පතී’’ති වචනෙන යෙසං මංසං න කප්පති, තෙසං සප්පිආදි න කප්පතීති වදන්තා අජානිත්වා වදන්ති. යෙසඤ්හි මංසං කප්පති, තෙසං සප්පීතිආදි සත්තාහකාලිකනිස්සග්ගියවත්ථුපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්තං. තථා පණීතභොජනසික්ඛාපදෙ යෙසං මංසං කප්පති, තෙසංයෙව ඛීරාදි පණීතභොජනං, නෙතරන්ති දස්සෙතුං වුත්තන්ති. මධු නාම මධුකරිභමරමක්ඛිකානං ආසයෙසු නිය්යාසසදිසං මහාමධු හොති, තං යාවජීවිකන්ති ච ලිඛිතං.
භෙසජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
පත්තවග්ගො තතියො.
නිස්සග්ගියපාචිත්තියවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
පාචිත්තියකණ්ඩං
4. භොජනවග්ගො
2. ගණභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා
දෙවදත්තො ¶ ¶ කාලෙ විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජති, තප්පච්චයා භගවතා ‘‘ගණභොජනෙ පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 209) සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං. පදභාජනෙ පන ‘‘නිමන්තිතා භුඤ්ජන්තී’’ති (පාචි. 218) නිමන්තනමෙව ගහෙත්වා විභත්තං. අන්ධකට්ඨකථායං පන වත්ථුවසෙන විඤ්ඤත්තියා යාචනම්පි වුත්තන්ති ලිඛිතං. කස්මා? පරිවාරෙ එව ‘‘ගණභොජනං ද්වීහාකාරෙහි පසවති විඤ්ඤත්තිතො වා නිමන්තනතො වා’’ති (පරි. 322) වුත්තත්තා. තස්මා අට්ඨුප්පත්තියංයෙව පාකටත්තා පදභාජනෙ න වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘‘එකතො ගණ්හන්තී’ති ච ගහිතභත්තාපි අඤ්ඤෙ යාව ගණ්හන්ති, තාව චෙ තිට්ඨන්ති, එකතො ගණ්හන්ති එව නාමා’’ති ච, ‘‘යො කොචි පබ්බජිතොති සහධම්මිකෙසු, තිත්ථියෙසු වාති අත්ථො’’ති ච, ‘‘සමයාභාවොති සත්තන්නං අනාපත්තිසමයානං අභාවො’’ති ච, ‘‘සමයලද්ධකෙන සහ චත්තාරො හොන්තී’’ති ච, ‘‘සමයලද්ධකො සයමෙව මුච්චති, සෙසානං ගණපූරකත්තා ආපත්තිකරො හොතී’’ති ච ලිඛිතං.
එත්ථාහ – ‘‘පටිග්ගහණමෙව හෙත්ථ පමාණ’’න්ති වුත්තං, අථ කස්මා පාළියං ‘‘ගණභොජනං නාම යත්ථ චත්තාරො…පෙ… භුඤ්ජන්තී’’ති (පාචි. 218) වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – තත්ථ ‘‘භුඤ්ජන්තී’’ති පටිග්ගහණනියමවචනං. න හි අප්පටිග්ගහිතකං භික්ඛූ භුඤ්ජන්තීති.
ගණභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. පරම්පරභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා
අඤ්ඤත්ර ¶ සමයාති පන නිමන්තනතො පසවනතො භොජනාපෙක්ඛං පාචිත්තියන්ති එකෙ. එකො භික්ඛු පිණ්ඩාය චරන්තො භත්තං ලභති, තමඤ්ඤො චූපාසකො නිමන්තෙත්වා ඝරෙ නිසීදාපෙසි, න ච තාව භත්තං සම්පජ්ජති ¶ . සචෙ සො භික්ඛු පිණ්ඩාය චරිත්වා ලද්ධභත්තං භුඤ්ජති, ආපත්ති. කස්මාති චෙ? ‘‘පරම්පරභොජනං නාම පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරෙන භොජනෙන නිමන්තිතො තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භොජනං භුඤ්ජති, එතං පරම්පරභොජනං නාමා’’ති (පාචි. 227) වුත්තත්තා. පඨමකථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.
පරම්පරභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. කාණමාතාසික්ඛාපදවණ්ණනා
ද්වත්තිපත්තපූරා පටිග්ගහෙතබ්බාති තථානීතපූවෙහි අත්ථිකෙන උක්කට්ඨපත්තප්පමාණවසෙන ගහෙතබ්බා. ‘‘මා ඛො ත්වං එත්ථ පටිග්ගණ්හී’’ති අපාථෙය්යාදිඅත්ථාය සජ්ජිතසඤ්ඤාය අතිරෙකප්පටිග්ගහණෙන ආරොචනෙ, අසංවිභාගෙ ච න මුච්චති අචිත්තකත්තා සික්ඛාපදස්ස. අථ උග්ගහිතකං ගණ්හාති, න මුච්චති එව. අසංවිභාගෙ පන අනාපත්ති අකප්පියත්තා. අචිත්තකතා පණ්ණත්තිජානනාභාවෙනෙව, න වත්ථුජානනාභාවෙනාති එකෙ. ‘‘න පාථෙය්යාදිඅත්ථාය සජ්ජිතභාවජානන’’න්ති අඞ්ගෙසු අවුත්තත්තා සචෙ සඤ්චිච්ච න වදති, පාචිත්තියන්ති පොරාණා වදන්ති. අතිරෙකප්පටිග්ගහණන්ති තත්ථ පඤ්චමංව අඞ්ගං වුත්තං, තස්මා අප්පටිග්ගහිතත්තා න පාචිත්තියං, කත්තබ්බාකරණතො පන දුක්කටං. අඤ්ඤථා කිරියාකිරියං ඉදං ආපජ්ජති. අනිවාරණං, අනාරොචනං වා ඡට්ඨමඞ්ගං වත්තබ්බං සියා.
කාණමාතාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. පඨමපවාරණාසික්ඛාපදවණ්ණනා
භුත්තාවී පවාරණං නාම පඤ්චඞ්ගිකං. තෙසු ‘‘අසනං පඤ්ඤායත්තී’’ති එතෙනෙව ‘‘භුත්තාවී’’ති එතස්ස සිද්ධත්තා විසුං අත්ථසිද්ධි න දිස්සති. දිස්සති චෙ, අඞ්ගානං ඡක්කත්තදස්සනන්ති ¶ (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 238-239) ලිඛිතං. ‘‘භොජනං පඤ්ඤායතී’’ති අභිහටං සන්ධාය වුත්තං.
කොට්ටෙත්වා ¶ කතචුණ්ණම්පීති පි-කාරෙන කුණ්ඩකං සම්පිණ්ඩෙති. සමපාකභජ්ජිතානං පන ආතපසුක්ඛානං වා කුණ්ඩකං වා යෙ කෙචි තණ්ඩුලා වාති එත්තකමෙව වුත්තත්තා සමපාකභජ්ජිතානං වීහීනං, වීහිපලාසානං වා තණ්ඩුලචුණ්ණං පවාරෙති. තථා ඛරපාකභජ්ජිතානං කුණ්ඩකම්පි පවාරෙති. භජ්ජිතසත්තුයො පිණ්ඩෙත්වා කතො අපක්කසත්තුමොදකොපි පවාරෙතීති ලිඛිතං. සචෙ අවසිට්ඨං නත්ථි, න පවාරෙති. කස්මා? අසනසඞ්ඛාතස්ස විප්පකතභොජනස්ස අභාවතො.
අකප්පියමංසං පන කිඤ්චාපි පටික්ඛිපිතබ්බට්ඨානෙ ඨිතං, ඛාදියමානං පන මංසභාවං න ජහාති, තස්මා පවාරෙති. භොජනසාලාය භුඤ්ජන්තො චෙ අත්තනො අපාපුණනකොට්ඨාසං අභිහටං පටික්ඛිපති, න පවාරෙති. කාමං පටික්ඛිපති, පත්තෙ පන ආරාමිකා ආකිරන්ති, තං භුඤ්ජිතුං න වට්ටති. ඉදඤ්හි බුද්ධප්පටිකුට්ඨාය අනෙසනාය උප්පන්නෙයෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති. යථා හි සඞ්ඝතො ලද්ධං පිණ්ඩං දුස්සීලො දෙති, තඤ්චෙ පටික්ඛිපති, න පවාරෙති, එවංසම්පදමිදන්ති ච, විභාගො ලජ්ජී චෙ දෙති, තං සො න අජ්ඣොහරිතුකාමතාය පටික්ඛිපති, පවාරෙතීති ච, ‘‘සමංසරසං සමච්ඡරස’’න්ති ආපජ්ජනතො ‘‘මංසරස’’න්ති වුත්තෙ පන පටික්ඛිපතො හොති, ‘‘මංසස්ස රසං මංසරස’’න්ති අයං විග්ගහො නාධිප්පෙතොති ච වුත්තං. භත්තමිස්සකං යාගුං ආහරිත්වා ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වදති, න පවාරෙති. ‘‘භත්තං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ පවාරෙති. කස්මා? යෙනාපුච්ඡිතො, තස්ස අත්ථිතාය. එත්ථ පන ‘‘යාගුමිස්සකං ගණ්හථා’’ති වදති, තත්ර චෙ යාගු බහුතරා වා හොති, සමසමා වා. භත්තං මන්දං, න පවාරෙති. යාගු චෙ මන්දා, භත්තං බහුතරං, පවාරෙති. ඉදඤ්ච සබ්බඅට්ඨකථාසු වුත්තත්තා න සක්කා පටික්ඛිපිතුං. කාරණං පනෙත්ථ දුද්දසං. ‘‘භත්තමිස්සකං ගණ්හථා’’ති වදති. තත්ර භත්තං බහුතරං වා සමකං වා අප්පතරං වා හොති, පවාරෙති එව. භත්තං වා යාගුං වා අනාමසිත්වා ‘‘මිස්සකං ගණ්හථා’’ති වදති. තත්ර චෙ භත්තං බහුතරං, සමකං වා හොති, පවාරෙති. අප්පතරං න පවාරෙති. තං සබ්බං වීමංසිතබ්බන්ති.
ඵලං ¶ වා කන්දමූලාදි වා පඤ්චහි සමණකප්පෙහි කප්පියං අකතන්ති එත්ථ කප්පියං අකාරාපිතෙහි කදලිඵලාදීහි සද්ධිං අතිරිත්තං කාරාපෙත්වාපි තං කදලිඵලාදිං ඨපෙත්වා අවසෙසං භුඤ්ජිතුං වට්ටති. අමිස්සකරසත්තා පුන තානි කප්පියං කාරාපෙත්වා අඤ්ඤස්මිං භාජනෙ ඨපෙත්වා ¶ කාරෙත්වා භුඤ්ජිතුං වට්ටති. කස්මා? පුබ්බෙ තෙසු විනයකම්මස්ස අනාරුළ්හත්තාති වදන්ති.
පත්තෙ රජං පතිතං අප්පටිග්ගහිතමෙව හොති. තස්මා පටිග්ගහෙත්වාව භික්ඛා ගණ්හිතබ්බා. ‘‘අපටිග්ගහෙත්වා ගණ්හතො විනයදුක්කට’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 265) වුත්තත්තා එතමඤ්ඤෙසම්පි න වට්ටතීති වදන්ති. ‘‘තං පන පුන පටිග්ගහෙත්වා භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්තී’’ති එත්ථාපි එවමෙව. ඉමස්මිං පන ‘‘අතිරිත්තං කතං අනතිරිත්තකතං හොතී’’ති එත්ථාපි එවමෙව. ඉමස්මිං පන ‘‘අතිරිත්තං කතං, අනතිරිත්තං කතං හොතී’’තිආදීහි උපපරික්ඛිත්වා විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති දීපිතං. අලමෙතං සබ්බන්ති ඉදම්පි තෙ අධිකං, ඉතො අඤ්ඤං න ලච්ඡසීති අත්ථො.
ආහාරත්ථායාති විකාලෙ එවාති එකෙ. ‘‘පඨමකථිනසදිසානි. ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො. කායකම්මං අජ්ඣොහරණතො. වචීකම්මං වාචාය ‘‘අතිරිත්තං කරොථ, භන්තෙ’’ති අකාරාපනතොති වෙදිතබ්බං.
පඨමපවාරණාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
6. දුතියපවාරණාසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘භුත්තස්මිං පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 243) මාතිකායං වුත්තත්තා ‘‘භොජනපරියොසානෙ පාචිත්තිය’’න්ති වුත්තං, න අජ්ඣොහාරෙ අජ්ඣොහාරෙ.
දුතියපවාරණාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
7. විකාලභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා
ජම්බුදීපස්ස ¶ කාලෙන පරිච්ඡෙදොති එවං කිර.
විකාලභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
8. සන්නිධිකාරකසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘දුද්ධොතො ¶ හොතී’’තිආදිනා නයෙන ඉධ වුත්තත්තා, ‘‘දුද්ධොතං පත්තං ධොවිත්වා පුන
තත්ථ අච්ඡොදකං වා ආසිඤ්චිත්වා, අඞ්ගුලියා වා ඝංසිත්වා නිස්නෙහභාවො ජානිතබ්බො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 253) සමන්තපාසාදිකායං වුත්තත්තා ච මත්තිකාපත්තස්ස කපාලෙන පීතො ස්නෙහො සන්නිධිං කරොතීති සිද්ධන්ති ලිඛිතං. සයං පටිග්ගහෙත්වා අපරිච්චත්තමෙවාති එත්ථ අපරිච්චත්තං නාම අනුපසම්පන්නානං නිරපෙක්ඛඅපරිච්චත්තං අවිජහිතං. ‘‘පටිග්ගහණන්ති එත්ථ පටිග්ගහිතභාවමවිජහිතමෙව සන්නිධිං ජනෙතී’’ති ධම්මසිරිත්ථෙරො, තං ‘‘පටිග්ගණ්හාති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 255) පාළියා විරුජ්ඣති. තස්ස පන පුන පටිග්ගණ්හනකිච්චාභාවතො වීමංසිතබ්බං.
සන්නිධිකාරකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
9. පණීතභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘තෙසං මංසඤ්ච ඛීරදධීනි ච ඉධ අධිප්පෙතානී’’ති ඉදං පාචිත්තියවත්ථුපරිච්ඡෙදො, න පන කප්පියඛීරාදිපරිච්ඡෙදො, තස්මා යස්ස කස්සචි ඛීරාදීනි වට්ටන්තීති ච, ‘‘මහානාමසික්ඛාපදෙන කාරෙතබ්බො’’ති සඞ්ඝවසෙන පවාරිතෙ භෙසජ්ජත්ථාය සප්පිආදිභෙසජ්ජපඤ්චකං විඤ්ඤාපෙති චෙ, තත්ථ ‘‘න භෙසජ්ජකරණීයෙන භෙසජ්ජං විඤ්ඤාපෙතී’’ති එත්ථ සඞ්ගහං ගච්ඡති, තස්මා ‘‘තෙන පාචිත්තිය’’න්ති (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 261) ච ලිඛිතං.
පණීතභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
10. දන්තපොනසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘සරීරාවයවෙනා’’ති ¶ වුත්තත්තා මුඛෙන පටිග්ගහණං අනුඤ්ඤාතං. ‘‘චිඤ්චාදිපත්තෙසු භූමියං අත්ථතෙසු න වට්ටති, කල්ලඛෙත්තෙ තත්ථ වට්ටතී’’ති ච, ‘‘සාමං ගහෙත්වා’’ති ඉමිනා න කෙවලං සප්පදට්ඨංයෙව, අඤ්ඤම්පි දට්ඨං විසෙසෙති. සාමං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති ච ලිඛිතං.
දන්තපොනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
භොජනවග්ගො චතුත්ථො.
5. අචෙලකවග්ගො
1. අචෙලකසික්ඛාපදවණ්ණනා
අචෙලකාදයො ¶ යස්මා, තිත්ථියාව මතා ඉධ;
තස්මා තිත්ථියනාමෙන, තිකච්ඡෙදො කතො තතො.
අතිත්ථියස්ස නග්ගස්ස, තථා තිත්ථියලිඞ්ගිනො;
ගහට්ඨස්සාපි භික්ඛුස්ස, කප්පතීති විනිච්ඡයො.
අතිත්ථියස්ස චිත්තෙන, තිත්ථියස්ස ච ලිඞ්ගිනො;
සොතාපන්නාදිනො දාතුං, කප්පතීතීධ නො මති.
අචෙලකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. සභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා
අනුපවිසිත්වා නිසීදනචිත්තෙන සචිත්තකතාති වෙදිතබ්බා.
සභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4-5. රහොපටිච්ඡන්නරහොනිසජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා
චතුත්ථං පඨමානියතෙ, පඤ්චමං දුතියානියතෙ වුත්තනයමෙව. ඉධ පඤ්චමං උපනන්දස්ස චතුත්ථං හොති.
රහොපටිච්ඡන්නරහොනිසජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
6. චාරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා
සභත්තො ¶ ¶ සමානොති නිමන්තනභත්තොති පොරාණා. සන්තං භික්ඛුං, අනාපුච්ඡා, පුරෙභත්තං පච්ඡාභත්තං, අඤ්ඤත්ර සමයාති අයමෙත්ථ චතුබ්බිධා අනුපඤ්ඤත්ති. තත්ථ සමයා ද්වෙ සමයා. භත්තියඝරන්ති නිමන්තිතස්ස ඝරං වා සලාකාභත්තාදිදායකානං වා ඝරං. ‘‘සමුට්ඨානාදීනි පඨමකථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො, ‘‘ඉධ නිමන්තනා අකප්පියනිමන්තනා’’ති එකෙ.
පුරෙභත්තඤ්ච පිණ්ඩාය, චරිත්වා යදි භුඤ්ජති;
සියා පරම්පරාපත්ති, පච්ඡාභත්තං න සා සියා.
පච්ඡාභත්තඤ්ච ගමිකො, පුබ්බගෙහං යදි ගච්ඡෙ;
එකෙ ආපත්තියෙවාති, අනාපත්තීති එකච්චෙ.
කුලන්තරස්සොක්කමනෙ, ආපත්තිමතයො හි තෙ;
සමානභත්තපච්චාසා, ඉති ආහු ඉධාපරෙ.
මතා ගණිකභත්තෙන, සමෙන්ති නං නිමන්තනෙ;
විස්සජ්ජනං සමානන්ති, එකෙ සම්මුඛතාපරෙ.
සන්නිට්ඨානත්ථිකෙහෙව, විචාරෙතබ්බභෙදතො;
විඤ්ඤූ චාරිත්තමිච්චෙව, සික්ඛාපදමිදං විදූ. (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 294);
චාරිත්තසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
7. මහානාමසික්ඛාපදවණ්ණනා
පණීතභොජනසික්ඛාපදෙ ‘‘මහානාමසික්ඛාපදෙන කාරෙතබ්බො’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පණීතභොජනසික්ඛාපදවණ්ණනා) යං වුත්තං, තස්සත්ථො සඞ්ඝවසෙන පවාරිතෙ භෙසජ්ජත්ථාය සප්පිආදිභෙසජ්ජපඤ්චකං ¶ විඤ්ඤාපෙති චෙ, ‘‘නභෙසජ්ජෙන කරණීයෙන භෙසජ්ජං විඤ්ඤාපෙතී’’ති (පාචි. 309) වචනෙන පාචිත්තියන්ති (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 310) ලිඛිතං. ‘‘තයා ඉමිනාව පවාරිතම්හා, අම්හාකඤ්ච ඉමිනා ච ඉමිනා ච අත්ථො’’ති යථාභූතං ආචික්ඛිත්වා විඤ්ඤාපෙතුං ගිලානොව ලභති, න ඉතරොති ච, ‘‘අඤ්ඤස්ස අත්ථායා’’ති ¶ අස්ස ඤාතකප්පවාරිතෙ, අත්තනො වා ඤාතකප්පවාරිතෙති අත්ථොති ච, ‘‘අපරියන්තප්පවාරණාය පවාරිතෙ’’ති සඞ්ඝවසෙන, පුග්ගලවසෙන ච පවාරෙත්වා දායකා. තස්මා ‘‘සඞ්ඝප්පවාරණතා’’ති වත්වා ‘‘පුග්ගලප්පවාරණතා’’ති න වුත්තන්ති ච, ‘‘පරියන්තාතික්කමො’’ති වචනෙන ගිලානො ගහිතො, තස්මා ‘‘ගිලානාගිලානතා’’ති න වුත්තං. එවං සන්තෙපි ‘‘සඞ්ඝප්පවාරණාය පවාරණතා’’ති පාඨොති ච ලිඛිතං, වීමංසිතබ්බං.
මහානාමසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
8. උය්යුත්තසෙනාසික්ඛාපදවණ්ණනා
හත්ථිආදීසු එකමෙකන්ති අන්තමසො එකපුරිසාරුළ්හහත්ථිම්පි, එකං සරහත්ථං පුරිසම්පි. සමුට්ඨානාදීනි එළකලොමසදිසානි, ඉදං පන ලොකවජ්ජං, අකුසලචිත්තං තිවෙදන’’න්ති පාඨො.
උය්යුත්තසෙනාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
9. සෙනාවාසසික්ඛාපදවණ්ණනා
කෙනචි පලිබුද්ධස්සාති වෙරිකෙන වා ඉස්සරෙන වා කෙනචි රුද්ධස්ස. සෙනාපරික්ඛෙපෙන වා පරික්ඛෙපාරහට්ඨානෙන වා සඤ්චරණට්ඨානපරියන්තෙන වා පරිච්ඡින්දිතබ්බා.
සෙනාවාසසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
අචෙලකවග්ගො පඤ්චමො.
6. සුරාපානවග්ගො
1. සුරාපානසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘සුරා’’ති ¶ වා ‘‘න වට්ටතී’’ති වා ජානිත්වා පිවනෙ අකුසලමෙවාති ලිඛිතං. අකුසලචිත්තන්ති යෙභුය්යෙන තං සන්ධාය කිර වුත්තං. අථ කස්මා ¶ විනයට්ඨකථායං ‘‘අකුසලෙනෙව පාතබ්බතායා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 329) වුත්තන්ති චෙ? සචිත්තකපක්ඛෙ අකුසලෙනෙව පාතබ්බතායාති.
සුරාපානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. අඞ්ගුලිපතොදකසික්ඛාපදවණ්ණනා
කායසංසග්ගසඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිභාවෙ සමානෙපි භික්ඛුනියාපි අනුපසම්පන්නෙපි දුක්කටං, උපසම්පන්නෙ එව පාචිත්තියන්ති එවං පුග්ගලාපෙක්ඛං දස්සෙතුං ‘‘අඞ්ගුලිපතොදකෙ පාචිත්තිය’’න්ති වුත්තං. සති කරණීයෙති එත්ථ පුරිසං සති කරණීයෙ ආමසතොති අධිප්පායො, න ඉත්ථිං.
අඞ්ගුලිපතොදකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. හසධම්මසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘චික්ඛල්ලං වා’’ති වචනතො සක්ඛරම්පි ඛිපනකීළාය කීළතො දුක්කටමෙව. උපරිගොප්ඵකෙ පාචිත්තියං, අඤ්ඤත්ථ දුක්කටන්ති පාචිත්තියවත්ථුඅත්ථවසෙන ‘‘උදකෙ හසධම්මෙ පාචිත්තිය’’න්ති වුත්තං.
ඉදං සඤ්ඤාවිමොක්ඛං චෙ, තිකපාචිත්තියං කථං;
කීළිතංව අකීළාති, මිච්ඡාගාහෙන තං සියා.
එත්තාවතා ¶ කථං කීළා, ඉති කීළායං එවායං;
අකීළාසඤ්ඤී හොතෙත්ථ, විනයත්ථං සමාදයෙ.
එකන්තාකුසලො යස්මා, කීළායාභිරතමනො;
තස්මා අකුසලං චිත්තං, එකමෙවෙත්ථ ලබ්භතීති. (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 336);
හසධම්මසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. අනාදරියසික්ඛාපදවණ්ණනා
තස්ස ¶ වචනන්ති ‘‘අයං උක්ඛිත්තකො වා වම්භිතො වා ගරහිතො වා ඉමස්ස වචනං අකතං භවිස්සතී’’ති අනාදරියං කරොති. ධම්මන්ති කථායං ධම්මො නස්සෙය්ය වා විනස්සෙය්ය වා අන්තරධායෙය්ය වා, තං වා අසික්ඛිතුකාමො අනාදරියං කරොති. ‘‘ලොකවජ්ජං අතික්කමිත්වා ‘ඉදං අම්හාකං ආචරියුග්ගහො’ති වදන්තස්ස න වට්ටතී’’ති (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 344) ලිඛිතං.
අනාදරියසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
6. ජොතිසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘විසිබ්බනාපෙක්ඛො’’ති වුත්තත්තා අඤ්ඤස්ස වට්ටති, අඤ්ඤෙසඤ්ච.
ජොතිනෙකමනෙකෙ වා, ජාලෙන්ති මුනයො සහ;
එකො සොපෙති නානෙකො, අධිප්පායවිසෙසතො.
ජොතිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
8. දුබ්බණ්ණකරණසික්ඛාපදවණ්ණනා
මොරක්ඛිමණ්ඩලමඞ්ගුලපිට්ඨීනන්ති ¶ න එකන්තතො, අධිකං, ඔරඤ්චාති වදන්ති. එකකොණෙපි වට්ටති, එවං යත්ථ කත්ථචි එකබින්දුපි වට්ටතීති.
දුබ්බණ්ණකරණසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
9. විකප්පනසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘සමුට්ඨානාදීනි පඨමකථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො. එත්ථ පරිභොගෙන කායකම්මං. අපච්චුද්ධරණෙන වචීකම්මං.
විකප්පනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
10. අපනිධානසික්ඛාපදවණ්ණනා
සසූචිකෙ ¶ සූචිඝරෙ සූචිගණනාය ආපත්තියොති පොරාණා.
අපනිධානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සුරාපානවග්ගො ඡට්ඨො.
7. සප්පාණකවග්ගො
1. සඤ්චිච්චසික්ඛාපදවණ්ණනා
වත්ථුගණනාය කම්මබන්ධගණනාචෙතනාමාරණානං, න කම්මබන්ධගණනාය චෙතනාමාරණා. එත්ථ එකචෙතනාය බහුපාණකා මරන්තීති අයං විභාගො වෙදිතබ්බො.
සඤ්චිච්චසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. සප්පාණකසික්ඛාපදවණ්ණනා
සප්පාණකන්ති ¶ පාණකානං මරණවසෙන පාචිත්තියං, න සප්පාණකඋදකපරිභොගවසෙන පාචිත්තියං, තස්මා එව ‘‘පණ්ණත්තිවජ්ජ’’න්ති වුත්තං. අසුද්ධචිත්තත්තා පාචිත්තියං, සුද්ධචිත්තෙ අනාපත්ති. පදීපුජ්ජලනෙ විය පණ්ණත්තිවජ්ජතා වුත්තාති ලිඛිතං.
ජලෙ පක්ඛිපනං පුබ්බං, ජලප්පවෙසනං ඉදං;
එවං උභින්නං නානාත්තං, ඤෙය්යං ඤාණවතා සදාති. (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 387)
සප්පාණකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. ඌනවීසතිවස්සසික්ඛාපදවණ්ණනා
අඤ්ඤං උපසම්පාදෙතීති –
උපජ්ඣායො සචෙ සාමං, කම්මවාචඤ්ච සාවෙති;
කම්මං රුහති ඉච්චෙකෙ, නෙති විනයකොවිදො.
දුක්කටං ¶ විහිතං යස්මා, ආචරියස්ස ගණස්ස ච;
තස්මා භින්නාව ආචරිය-උපජ්ඣායා විසුං ඉධාති.
ඌනවීසතිවස්සසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
7. සංවිධානසික්ඛාපදවණ්ණනා
ඉධ එකතොඋපසම්පන්නා, සික්ඛමානා, සාමණෙරීති ඉමා තිස්සොපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති, ඉමාසං පන තිස්සන්නං සමයො රක්ඛති, අයමිමාසං, මාතුගාමස්ස ච විසෙසොති වෙදිතබ්බං.
සංවිධානසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
9. උක්ඛිත්තසම්භොගසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘තං ¶ දිට්ඨිං අප්පටිනිස්සට්ඨෙනාති ලද්ධිනානාසංවාසකං සන්ධායා’’ති ලිඛිතං. තිචිත්තන්ති එත්ථ විපාකාබ්යාකතචිත්තෙන සහසෙය්යං කප්පෙය්යාති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. අඤ්ඤථා සචිත්තකත්තා සික්ඛාපදස්ස කිරියාබ්යාකතං සන්ධාය න යුජ්ජති.
උක්ඛිත්තසම්භොගසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
10. කණ්ටකසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘අයං සමණුද්දෙසො පාරාජිකො හොති. සචෙ තං දිට්ඨිං පටිනිස්සජ්ජති, සඞ්ඝස්ස ආරොචෙත්වා සඞ්ඝානුමතියා පබ්බාජෙතබ්බො’’ති පොරාණගණ්ඨිපදෙ වුත්තං, තං න යුත්තං. දණ්ඩකම්මනාසනා හි ඉධාධිප්පෙතා. යදි සො පාරාජිකො හොති, ලිඞ්ගනාසනා නාම සියා. ‘‘තෙ පටිසෙවතො නාලං අන්තරායායා’’ති ච දිට්ඨි සත්ථරි අසත්ථාදිදිට්ඨි න හොති. සචෙ සා යස්ස උප්පජ්ජති, සො පාරාජිකො හොති, තස්මිම්පි එවමෙව ¶ පටිපජ්ජිතබ්බං, සංවරෙ අතිට්ඨන්තො ලිඞ්ගනාසනාය නාසෙතබ්බොති (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 428) ආචරියස්ස තක්කො.
කණ්ටකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සප්පාණකවග්ගො සත්තමො.
8. සහධම්මිකවග්ගො
4. පහාරසික්ඛාපදවණ්ණනා
අඞ්ගෙසු න මොක්ඛාධිප්පායතා විය අමරණාධිප්පායතා වත්තබ්බාති චෙ? න වත්තබ්බා. කස්මා? යො භික්ඛු සයං පහාරං දාතුකාමො, සො අධිප්පායෙන තස්ස මරණෙ පයොගවිරහොවාති කත්වා ¶ අමරණාධිකාරත්තා කෙවලං අමරණාධිප්පායො එව සොති තා විය තා න වුත්තා. මොක්ඛාධිප්පායස්ස පන කොපො නත්ථි, තස්මා අනාපත්තීති වුත්තං.
පහාරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. තලසත්තිකසික්ඛාපදවණ්ණනා
තලමෙව තලසත්තිකං. ‘‘පොථනසමත්ථට්ඨෙන සත්තික’’න්ති එකෙ. යස්මා පහරිතුකාමතාය පහරතො පුරිමෙන පාචිත්තියං, කෙවලං උච්චාරෙතුකාමතාය උග්ගිරණමත්තෙ කතෙ ඉමිනා පාචිත්තියං. ඉමිනා පන විරජ්ඣිත්වා පහාරො දින්නො, තස්මා නපහරිතුකාමතාය දින්නත්තා දුක්කටං. කිමිදං දුක්කටං පහාරපච්චයා, උදාහු උග්ගිරණපච්චයාති? පහාරපච්චයා එව දුක්කටං, පුරිමං උග්ගිරණපච්චයා පාචිත්තියන්ති සදුක්කටං පාචිත්තියං යුජ්ජති. පුරිමඤ්හි උග්ගිරණං, පච්ඡා පහාරො. න ච පච්ඡිමං පහාරං නිස්සාය පුරිමං උග්ගිරණං අනාපත්තිවත්ථුකං භවිතුමරහතීති නො තක්කොති (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 456) ආචරියො.
තලසත්තිකසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
7. සඤ්චිච්චසික්ඛාපදවණ්ණනා
පරො ¶ කුක්කුච්චං උප්පාදෙතු වා, මා වා, තං අප්පමාණං. ‘‘කුක්කුච්චුපාදන’’න්ති තතියමඞ්ගං තස්ස අධිප්පායවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
සඤ්චිච්චසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
8. උපස්සුතිසික්ඛාපදවණ්ණනා
උපස්සුතින්ති යථා උපකුජ්ඣං ‘‘සමීපකුජ්ඣ’’න්ති වුච්චති, තථා උපස්සුති ‘‘සමීපස්සුතී’’ති වෙදිතබ්බා. යත්ථ ඨිතො සුණාති, තං ඨානන්ති අත්ථො. සුතීති පනෙත්ථ පරෙසං වචනසද්දො ච. සො හි සුය්යතීති සුති නාම. උපසුය්යති වා එත්ථාති උපස්සුති. ඔකාසො හි සුති නාම. ඉමෙසං සුත්වාති එත්ථ ‘‘වචන’’න්ති පාඨසෙසො.
සමුට්ඨානාදීනි ¶ අතීතද්වයසදිසානීති න ගහෙතබ්බානි. ථෙය්යසත්ථසමුට්ඨානං. සියා කිරියං ගන්ත්වා සවනෙ. සියා අකිරියං ඨිතට්ඨානං ආගන්ත්වා වදන්තානං අජානාපනවසෙන සමුට්ඨානතො. ‘‘සඤ්ඤාවිමොක්ඛං, සචිත්තකං, ලොකවජ්ජං, කායකම්මං, වචීකම්මං, අකුසලචිත්තං, දුක්ඛවෙදන’’න්ති ලිඛිතං.
උපස්සුතිසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
9. කම්මප්පටිබාහනසික්ඛාපදවණ්ණනා
අප්පමත්තකවිස්සජ්ජනකෙන පන චීවරං කරොන්තස්ස සෙනාසනක්ඛන්ධකවණ්ණනායං (චූළව. 328) වුත්තප්පභෙදානි සූචිආදීනි අනපලොකෙත්වාපි දාතබ්බානි. තතො අතිරෙකං දෙන්තෙන අපලොකනකම්මං කාතබ්බං. එවං කතං පන අපලොකනං කම්මලක්ඛණමෙවාති අධිප්පායො. එවං සබ්බත්ථ කම්මලක්ඛණං වෙදිතබ්බං. ගාමසීමාවිහාරෙසු ඔසාරණාදීනි සඞ්ඝකම්මානියෙව න වට්ටන්ති. විස්සජ්ජියවෙභඞ්ගියානි පන වට්ටන්ති. ‘‘සඞ්ඝස්ස සන්තක’’න්ති සාමඤ්ඤතො අවත්වා ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ සඞ්ඝස්ස සන්තක’’න්ති අපලොකෙතබ්බන්ති ච, ‘‘සමුට්ඨානාදීනි අදින්නාදානසදිසානි, ඉදං පන දුක්ඛවෙදන’’න්ති පාඨොති ච ලිඛිතං.
කම්මප්පටිබාහනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
10. ඡන්දංඅදත්වාගමනසික්ඛාපදවණ්ණනා
සන්නිපාතං ¶ අනාගන්ත්වා චෙ ඡන්දං න දෙති, අනාපත්තීති එකෙ. දුක්කටන්ති එකෙ ධම්මකම්මන්තරායකරණාධිප්පායත්තා.
ඡන්දංඅදත්වාගමනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
11. දුබ්බලසික්ඛාපදවණ්ණනා
අකප්පියෙන වාති සුවණ්ණරජතමයමඤ්චාදිනා. කප්පියමඤ්චො සම්පටිච්ඡිතබ්බොති ‘‘සඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති දින්නං සන්ධාය වුත්තං, තෙහි පන ‘‘විහාරස්ස දෙමා’’ති වුත්තෙ සුවණ්ණරජතමයාදිඅකප්පියමඤ්චාපි ¶ සම්පටිච්ඡිතබ්බාති ච, ‘‘අරඤ්ජරො බහුඋදකගණ්හනකො’’ති ච, ‘‘සඞ්ඝිකපඅභොගෙන වාති සචෙ ආරාමිකාදයො පටිසාමෙත්වා පටිදෙන්ති, පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති ච, ‘‘කංසලොහාදිභාජනං සඞ්ඝස්ස දින්නම්පි පාරිහාරියං න වට්ටතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 321) සමන්තපාසාදිකායං වුත්තත්තා අත්තනො හත්ථෙන ගහෙත්වා පටිසාමිතුං න ලභතීති ච, ‘‘වෙධකො කායබන්ධනස්සාති වදන්තී’’ති ච, ‘‘හිඞ්ගු හිඞ්ගුලිහරිතාලමනොසිලා අඤ්ජනානී’’ති පාඨොති ච, ‘‘දාරුමයො වා…පෙ… අපාදකොපි සමුග්ගො’’ති පාඨොති ච, ‘‘දාරුමයො තුම්බොති දාරුමයො උදකතුම්බො’’ති ච, ‘‘ථම්භතුලාසොපානඵලකාදීසූ’’ති ච ලිඛිතං.
දුබ්බලසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
12. පරිණාමනසික්ඛාපදවණ්ණනා
එකො භික්ඛු උක්ඛිත්තකස්ස දාතුකාමො හොති, තස්ස දානං නිවාරෙත්වා අඤ්ඤස්ස දාපෙති, අනාපත්ති. තථා සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනං කරොන්තස්ස දාපෙති, අත්තනො නිස්සිතකා ඉත්ථන්නාමස්ස පත්තං දාතුකාමා ආපුච්ඡන්ති, ‘‘විසභාගො එසො, සභාගස්ස දෙහී’’ති වදති. අනාපත්ති අත්තනො භාරභූතත්තා. තස්ස පන දාතුකාමං අඤ්ඤස්ස දාපෙති ¶ , ආපත්ති එව. සබ්බත්ථ ආපුච්ඡිත්වා දාතුකාමං යථාසුඛං විචාරෙතුං ලභති.
පරිණාමනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සහධම්මිකවග්ගො අට්ඨමො.
9. රතනවග්ගො
1. අන්තෙපුරසික්ඛාපදවණ්ණනා
අසයනිඝරෙති පරික්ඛිත්තස්ස බහිභූතෙසු රුක්ඛමූලාදීසු. ‘‘සචෙ ඛත්තියොව හොති, නාභිසිත්තො, අභිසිත්තොව හොති, න ඛත්තියො, රක්ඛතී’’ති ආචරියො ‘‘ඛත්තියතා, අභිසිත්තතා’’ති ¶ ආපත්තියා අඞ්ගභාවෙන වුත්තත්තා. සමුට්ඨානාදීනි පඨමකථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.
අන්තෙපුරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. රතනසික්ඛාපදවණ්ණනා
සබ්බොපි කථාමග්ගො භණ්ඩාගාරිකසීසෙන නික්ඛිපනං, ගොපනඤ්ච පටික්ඛිපිත්වා පවත්තො.
රතනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. විකාලගාමප්පවෙසනසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘සන්තං භික්ඛු’’න්ති ච ‘‘අනාපුච්ඡා’’ති ච ‘‘තථාරූපා අච්චායිකාති ච ඉමාති එත්ථ තිස්සො’’ති පාඨො. ‘‘සමුට්ඨානාදීනි කථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.
විකාලගාමප්පවෙසනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. සූචිඝරසික්ඛාපදවණ්ණනා
තං ¶ අස්සාති තං භෙදනකං අස්ස පාචිත්තියස්ස අත්ථි පඨමං භෙදනං කත්වා පච්ඡා දෙසෙතබ්බත්තා. එස නයො ඉතරෙසුපි. වාසිජටෙති වාසිදණ්ඩකෙ.
සූචිඝරසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. මඤ්චපීඨසික්ඛාපදවණ්ණනා
අට්ඨඞ්ගුලපාදකන්ති භාවනපුංසකං. තුලාසඞ්ඝාතෙ ඨපනමෙව අට්ටකරණං.
මඤ්චපීඨසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
6. තූලොනද්ධසික්ඛාපදවණ්ණනා
කිඤ්චාපි ¶ පටිලාභෙයෙව පාචිත්තියං විය දිස්සති, පරිභොගෙ එව පන ආපත්ති දට්ඨබ්බා. ‘‘අඤ්ඤෙන කතං පටිලභිත්වා පරිභුඤ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 529) වචනං එත්ථ සාධකං.
තූලොනද්ධසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
7. නිසීදනසික්ඛාපදවණ්ණනා
කිඤ්චාපි නිසීදනස්ස ජාති න දිස්සති එත්ථ, තථාපි චීවරක්ඛන්ධකෙ අනුඤ්ඤාතත්තා, ‘‘නව චීවරානි අධිට්ඨාතබ්බානී’’ති එත්ථ ච පරියාපන්නත්තා චීවරජාති එවස්ස ජාතීති වෙදිතබ්බං. ‘‘ලාභෙ සදසං, අලාභෙ අදසම්පි වට්ටතී’’ති එකෙ, තං න යුත්තං ‘‘නිසීදනං නාම සදසං වුච්චතී’’ති (පාචි. 531-532) තස්ස සණ්ඨානනියමනතො.
නිසීදනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
රතනවග්ගො නවමො.
සුද්ධපාචිත්තියවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
පාටිදෙසනීයකණ්ඩං
1. පඨමපාටිදෙසනීයසික්ඛාපදවණ්ණනා
යාමකාලිකාදීසු ¶ ¶ ආහාරත්ථාය එව දුක්කටං. තම්පි ආමිසෙන අසම්භින්නරසෙ, සම්භින්නෙ පන එකරසෙ පාටිදෙසනීයමෙව.
පඨමපාටිදෙසනීයසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. දුතියපාටිදෙසනීයසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘සමුට්ඨානාදීනි කථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.
දුතියපාටිදෙසනීයසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. චතුත්ථපාටිදෙසනීයසික්ඛාපදවණ්ණනා
ආරාමෙ වා ආරාමූපචාරෙ වා පටිග්ගහෙත්වා අජ්ඣොහරන්තස්සාති ආරාමෙ වා ආරාමූපචාරෙ වා පටිග්ගහෙත්වා ආරාමෙ වා ආරාමූපචාරෙ වා අජ්ඣොහරන්තස්සාති අත්ථො.
බහාරාමෙ පටිග්ගහිතං අජ්ඣාරාමෙ භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්ති. අඞ්ගෙසු ච ‘‘අජ්ඣාරාමෙ වා ආරාමූපචාරෙ වා පටිග්ගහණ’’න්ති ගහෙතබ්බං. අජ්ඣාරාමෙ හි දස්සිතෙ ආරාමූපචාරං දස්සිතමෙවාති. ‘‘සමුට්ඨානාදීනි කථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.
චතුත්ථපාටිදෙසනීයසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
පාටිදෙසනීයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සෙඛියකණ්ඩං
සෙඛියෙසු ¶ ¶ සතිපි වීතික්කමෙ අනාදරියාපෙක්ඛස්සෙව ආපත්තීති දස්සනත්ථං කාරකො න වුත්තො. අයඤ්හි විනයධම්මතා, යදිදං සාපෙක්ඛෙ කාරකනිද්දෙසො, සො වුත්තනියමෙ විධි, භුම්මකරණඤ්ච. අට්ඨඞ්ගුලාධිකම්පි ඔතාරෙත්වා නිවාසෙතුං වට්ටති. තතො පරං ඔතාරෙන්තස්ස දුක්කටන්ති මහාඅට්ඨකථායං වුත්තං. ආරාමෙ වාති බුද්ධුපට්ඨානාදිකාලෙ. පාරුපිතබ්බන්ති උත්තරාසඞ්ගකිච්චවසෙන වුත්තං.
ඨත්වාති එත්ථ ගච්ඡන්තොපි පරිස්සයාභාවං ඔලොකෙතුං ලභතියෙවාති (වජිර. ටී. පාචිත්තිය 582) ලිඛිතං. යථා වාසූපගතස්ස අන්තරඝරෙ කායං විවරිත්වා නිසීදිතුං වට්ටති, තථා තස්ස සන්තිකෙ ගන්තුකාමස්සපි කායබන්ධනං අබන්ධිත්වා සඞ්ඝාටිං අපාරුපිත්වා ගාමප්පවෙසනමනාරොචෙත්වා යථාකාමං ගන්තුං වට්ටති. තස්මා අද්ධානමග්ගගමනකාලෙ එකො භික්ඛු ගාමප්පවෙසනවත්තං පූරෙත්වා ගාමං පවිසිත්වා එකං ආවසථං පුරතොව ඨිතං පත්වා පරික්ඛාරං ඨපෙත්වා වාසූපගතො චෙ හොති, ඉතරෙහි තස්ස සන්තිකං යථාසුඛං ගන්තුං වට්ටති. කො පන වාදො චතූහපඤ්චාහං වාසමධිට්ඨාය වසිතභික්ඛූනං සන්තිකං ගන්තුඤ්ච වාසූපගතානං සන්තිකං ගන්තුඤ්ච වට්ටතීති. බුද්ධපූජම්පි යථාසුඛං ගන්තුං වට්ටති. වුත්තම්පි චෙතං අට්ඨකථායං ‘‘අනාපත්ති කාරණං පටිච්ච තහං තහං ඔලොකෙතී’’ති. තත්ථ කාරණං නාම ආමිසපූජාති වෙදිතබ්බාති ලිඛිතං.
ඡබ්බීසතිසාරුප්පවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
යස්මා ‘‘සමතිත්තිකො පිණ්ඩපාතො පටිග්ගහෙතබ්බො’’ති (පාචි. 602-603) වචනං පිණ්ඩපාතො සමපුණ්ණො පටිග්ගහෙතබ්බොති දීපෙති, තස්මා අත්තනො හත්ථගතෙ පත්තෙ පිණ්ඩපාතො දිය්යමානො ථූපීකතොපි චෙ හොති, වට්ටතීති දීපිතො හොති. සූපොදනවිඤ්ඤත්තියං මුඛෙ පක්ඛිපිත්වා විප්පටිසාරෙ උප්පන්නෙ පුන උග්ගිරිතුකාමස්සාපි සහසා චෙ පවිසති, එත්ථ අසඤ්චිච්ච ¶ භුඤ්ජති නාම. විඤ්ඤත්තිකතඤ්ච අකතඤ්ච එකස්මිං ඨානෙ ඨිතං සහසා අනුපධාරෙත්වා ගහෙත්වා භුඤ්ජති, අස්සතියා භුඤ්ජති නාම.
සයං ¶ යානගතො හුත්වා, යථා යානගතස්ස චෙ;
අලං වත්ථුං තථා නාලං, සඡත්තො ඡත්තපාණිනො.
‘‘සූපොදනවිඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදං ථෙය්යසත්ථසමුට්ඨානං, කිරියං, සඤ්ඤාවිමොක්ඛං, සචිත්තකං, ලොකවජ්ජං, කායකම්මං, වචීකම්මං, අකුසලචිත්තං, දුක්ඛවෙදන’’න්ති පාඨො.
සෙඛියවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
භික්ඛුපාතිමොක්ඛවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
භික්ඛුනීපාතිමොක්ඛවණ්ණනා
පාරාජිකකණ්ඩං
අභිලාපමත්තමෙවාති ¶ ¶ එත්ථ දහරවසෙන ‘‘භන්තෙ’’ති ච වුඩ්ඪවසෙන ‘‘ආවුසො’’ති ච තත්ථ දුවිධො අභිලාපො, ඉධ පන වුඩ්ඪදහරානං ‘‘අය්යා’’ති එකමෙව.
කායසංසග්ගෙ වුත්තනයෙනාති එත්ථ තබ්බහුලනයෙන කිරියසමුට්ඨානතා වුත්තා. ‘‘කායසංසග්ගං සමාපජ්ජෙය්යා’’ති අවත්වා පන ‘‘සාදියෙය්යා’’ති වුත්තත්තා අකිරියතොපි සමුට්ඨාතීති වෙදිතබ්බං. යථා චෙත්ථ, එවං හෙට්ඨා ‘‘මනුස්සිත්ථියා තයො මග්ගෙ මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවන්තස්ස ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’තිආදිනා (පාරා. 56) නයෙන කිරියසමුට්ඨානතං වත්වා තදනන්තරං ‘‘භික්ඛුපච්චත්ථිකා මනුස්සිත්ථිං භික්ඛුස්ස සන්තිකං ආනෙත්වා වච්චමග්ගෙන අඞ්ගජාතං අභිනිසීදෙන්ති, සො චෙ පවෙසනං සාදියතී’’තිආදිනා (පාරා. 58) නයෙන අකිරියසමුට්ඨානස්සපි වුත්තත්තා පඨමපාරාජිකායපි තබ්බහුලනයෙනෙව කිරියසමුට්ඨානතා වෙදිතබ්බා. න හි පවෙසනසාදියනාදිම්හි කිරියසමුට්ඨානතා දිස්සති.
අඞ්ගජාතචලනඤ්චෙත්ථ ¶ න සාරතො දට්ඨබ්බං ‘‘සො චෙ පවෙසනං න සාදියති, පවිට්ඨං න සාදියති, ඨිතං න සාදියති, උද්ධරණං සාදියති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 58) එත්ථ ඨිතනසාදියනෙ පකතියාපි පරිපුණ්ණචලනත්තා. සාදියනපච්චයා පටිසෙවනචලනඤ්චෙත්ථ න දිස්සතෙවාති තබ්බහුලනයෙනෙව කිරියසමුට්ඨානතා ගහෙතබ්බා.
අපිච භික්ඛුනියාපි පඨමපාරාජිකෙ තස්ස සාදියනස්ස සරූපෙන වුත්තත්තා තදනුරූපවසෙන විභඞ්ගනයමනොලොකෙත්වා ‘‘කිරියසමුට්ඨාන’’මිච්චෙව වුත්තං. යථා චෙතෙසු තබ්බහුලනයෙන කිරියසමුට්ඨානතා වුත්තා, තථා සුරාදීනං අකුසලෙනෙව පාතබ්බතා. ඉතරථා ‘‘යං අකුසලෙනෙව ¶ ආපජ්ජති, අයං ලොකවජ්ජා, සෙසා පණ්ණත්තිවජ්ජා’’ති වුත්තෙ ලොකවජ්ජපණ්ණත්තිවජ්ජානං නියමලක්ඛණසිද්ධි හොති, තථා තං අවත්වා ‘‘යස්සා සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව හොති, අයං ලොකවජ්ජා, සෙසා පණ්ණත්තිවජ්ජා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා) වුත්තෙ ලොකවජ්ජවචනං නිරත්ථකං සියා වත්ථුඅජානනපක්ඛෙපි අකුසලෙනෙව පාතබ්බත්තා. යස්මා තත්ථ සුරාපානවීතික්කමස්ස අකුසලචිත්තුප්පාදො නත්ථි, තස්මා ඛන්ධකට්ඨකථායං ‘‘මජ්ජපානෙ පන භික්ඛුනො අජානිත්වාපි බීජතො පට්ඨාය මජ්ජං පිවන්තස්ස පාචිත්තියං. සාමණෙරො ජානිත්වාව පිවන්තො සීලභෙදං ආපජ්ජති, න අජානිත්වා’’ති (මහාව. අට්ඨ. 108) වුත්තං, න වුත්තං ‘‘වත්ථුඅජානනපක්ඛෙ පාණාතිපාතාදීනං සිද්ධිකරඅකුසලචිත්තුප්පාදසදිසෙ චිත්තුප්පාදෙ සතිපි සාමණෙරො සීලභෙදං නාපජ්ජතී’’ති. අභිනිවෙසවචනං පාණාතිපාතාදීහි සමානගතිකත්තා සාමණෙරානං සුරාපානස්ස. ‘‘සුරාමෙරයිමෙ’’ති වත්ථුං ජානිත්වා පාතබ්බතාදිවසෙන වීතික්කමන්තස්ස අකුසලස්ස අසම්භවො නත්ථි. තෙන වුත්තං ‘‘යස්සා සචිත්තකපක්ඛෙ’’තිආදි.
කිඤ්චෙත්ථ – යුත්තිවචනෙන අරහන්තානං අප්පවිසනතො සචිත්තකාචිත්තකපක්ඛෙසු අකුසලනියමොති චෙ? න, ධම්මතාවසෙන සෙක්ඛානම්පි අප්පවිසනතො. අචිත්තකපක්ඛෙ අකුසලනියමාභාවදස්සනත්ථං සුපන්තස්ස මුඛෙ පක්ඛිත්තජලබින්දුමිව සුරාබින්දුආදයො උදාහරිතබ්බා. තබ්බහුලනයෙන හි අත්ථෙ ගහිතෙ පුබ්බෙනාපරං අට්ඨකථාය සමෙති සද්ධිං පාළියා චාති. ආචරියාපි සුරාපානෙ අකුසලනියමාභාවමෙව වදන්ති. එකච්චෙ පන කිරියසමුට්ඨානතා පනස්ස තබ්බහුලනයමෙව, න පඨමපාරාජිකෙ. කථං? කායසංසග්ගසික්ඛාපදං පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානං. එත්ථ භික්ඛුස්ස ච භික්ඛුනියා ච කායසංසග්ගභාවෙ සති භික්ඛුනී කායඞ්ගං අචොපයමානාපි චිත්තෙනෙව අධිවාසෙති, ආපජ්ජති, න එවං භික්ඛු. භික්ඛු පන චොපයමානොව ආපජ්ජති, එවමෙව පඨමපාරාජිකෙපි චොපනෙ සති එව ආපජ්ජති, නාසති. පවෙසනං ¶ සාදියතීති එත්ථ පවෙසනසාදියනං නාම සෙවනචිත්තුප්පාදනං, මග්ගෙන වා මග්ගප්පටිපන්නම්පි ඉච්ඡන්ති. තස්සාපි කායචලනං එකන්තං අත්ථි එව. එවං සන්තෙපි වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බන්ති වදන්තීති ලිඛිතං
පාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සඞ්ඝාදිසෙසකණ්ඩං
1. උස්සයවාදිකාසික්ඛාපදවණ්ණනා
භික්ඛුනීනං ¶ ¶ සඞ්ඝාදිසෙසං පත්වා වුට්ඨානවිධයො සන්දස්සනත්ථං ‘‘අයං භික්ඛුනී…පෙ… ආපන්නා’’ති පුග්ගලනියමං කත්වා පාරාජිකතො අධිප්පායන්ති ‘‘නිස්සාරණීයං සඞ්ඝාදිසෙස’’න්ති ආපත්තිනාමග්ගහණඤ්ච කතං. ‘‘සමුට්ඨානාදීනි පඨමකථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියමෙවා’’ති පාඨො.
උස්සයවාදිකාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. චොරිවුට්ඨාපිකාසික්ඛාපදවණ්ණනා
කත්ථචි අගන්ත්වා නිසින්නට්ඨානෙ එව නිසීදිත්වා කරොන්තියා වාචාචිත්තතො, ඛණ්ඩසීමාදිගතාය කායවාචාචිත්තතො.
චොරිවුට්ඨාපිකාසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. එකගාමන්තරගමනසික්ඛාපදවණ්ණනා
‘‘ආභොගං විනා’’ති වුත්තත්තා ආභොගෙ සති අනාපත්ති, ඉමස්මිං පන සික්ඛාපදෙ සමන්තපාසාදිකායං උපචාරාතික්කමෙ ආපත්ති වුත්තා, ඉධ ඔක්කමෙ. ද්වීසුපි වුත්තං අත්ථතො එකමෙව ගාමන්තරගමනසඞ්ඝාදිසෙසං උපචාරස්ස සන්ධාය වුත්තත්තා. ගණම්හා ඔහීයනස්ස විරොධො. ‘‘අරඤ්ඤෙ’’ති ඉදං අත්ථවසෙන වුත්තං, ගාමන්තරෙපි හොති එව.
සික්ඛාපදා ¶ බුද්ධවරෙන වණ්ණිතාති ගාථාය වසෙන, අට්ඨකථායම්පි ගාමන්තරපරියාපන්නං නදිපාරන්ති වුත්තං.
එකගාමන්තරගමනසික්ඛාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
‘‘ඡාදනපච්චයා ¶ පන දුක්කටං ආපජ්ජතී’’ති ඉදං –
‘‘ආපජ්ජති ගරුකං සාවසෙසං;
ඡාදෙති අනාදරියං පටිච්ච;
න භික්ඛුනී නො ච ඵුසෙය්ය වජ්ජං;
පඤ්හාමෙසා කුසලෙහි චින්තිතා’’ති. (පරි. 481) –
ඉමාය විරුජ්ඣති. තස්මා පමාදලෙඛා විය දිස්සතීති ගවෙසිතබ්බො එත්ථ අත්ථො. භික්ඛූනං මානත්තකථායං ‘‘පරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස පරික්ඛෙපතො, අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානතො ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කමිත්වා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිගමනවණ්ණනා) වුත්තං, ඉධ පන ‘‘ගාමූපචාරතො ච භික්ඛූනං විහාරූපචාරතො ච ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ර භික්ඛූනං වුත්තප්පකාරප්පදෙසං අතික්කමිත්වා ගාමෙපි තං කම්මං කාතුං වට්ටති, භික්ඛුනීනං පන ගාමෙ න වට්ටති. තස්මා එවං වුත්තන්ති එකෙ. අපරෙ පන භික්ඛූනම්පි ගාමෙ න වට්ටති. භික්ඛුවිහාරො නාම පුබ්බෙ එව ගාමූපචාරං අතික්කමිත්වා ඨිතො, තස්මා ගාමං අවත්වා විහාරූපචාරමෙව හෙට්ඨා වුත්තං. භික්ඛුනීනං විහාරො ගාමෙ එව වට්ටති, න බහි, තස්මා ගාමූපචාරඤ්ච විහාරූපචාරඤ්ච උභයමෙවෙත්ථ දස්සිතං. තස්මා උභයත්ථාපි අත්ථතො නානාත්තං නත්ථීති වදන්ති. යං යුජ්ජති, තං ගහෙතබ්බං.
සඞ්ඝාදිසෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
නිස්සග්ගියකණ්ඩං
දුතියෙ ¶ ¶ ඉධ භාජාපිතාය ලද්ධචීවරං නිස්සග්ගියං හොති, තං විනයකම්මං කත්වාපි අත්තනා න ලබ්භති.
තතියෙ ‘‘සමුට්ඨානාදීනි අදින්නාදානසදිසානි, ඉදං පන දුක්ඛවෙදන’’න්ති පාඨො.
චතුත්ථෙ පඨමං විඤ්ඤත්තං අලභිත්වා අඤ්ඤං තතො ඌනතරම්පි ලභෙය්ය, නිස්සග්ගියමෙව අඞ්ගසම්පත්තිතො.
නිස්සග්ගියවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
පාචිත්තියකණ්ඩං
1. පඨමවග්ගවණ්ණනා
පඨමෙ ¶ ¶ හරිතපත්තවණ්ණො හරිතකො. චාපලසුණං අමිඤ්ජකො. අඞ්කුරමත්තමෙව හි තස්ස හොති. පලණ්ඩුකාදයො සභාවෙනෙව වට්ටන්ති. සූපසම්පාකාදී විනාපි අන්තමසො යාගුභත්තෙපි පක්ඛිපිතුං වට්ටතීති ලිඛිතං, ‘‘භික්ඛුනියාපි ගිලානාය පුරෙභත්තමෙව ලසුණං කප්පති, න අගිලානායා’’ති අභයගිරීනං උග්ගහොති.
දුතියෙ ආබාධපච්චයා භික්ඛුනිසඞ්ඝං ආපුච්ඡිත්වා සංහරාපෙතුං වට්ටති, භික්ඛුස්ස එත්ථ ච ලසුණෙ ච දුක්කටං.
සත්තමෙ ‘‘සමුට්ඨානාදීනි අද්ධානමග්ගසික්ඛාපදසදිසානී’’ති පාඨො.
නවමෙ කුට්ටො නාම ඝරකුට්ටො. පාකාරො නාම පරික්ඛෙපපාකාරො.
ඡඩ්ඩිතඛෙත්තෙති පුරාණඛෙත්තෙ. සඞ්ඝසන්තකෙ භික්ඛුස්ස ඡඩ්ඩෙතුං වට්ටති සඞ්ඝපරියාපන්නත්තා. භික්ඛුනීනම්පි සඞ්ඝසන්තකෙ භික්ඛුසඞ්ඝසන්තකෙ වුත්තනයෙනෙව වට්ටති. එවං සන්තෙපි සාරුප්පවසෙන කාතබ්බන්ති ලිඛිතං.
දසමෙ ‘‘සයං තානි වත්ථූනි කරොන්තියා’’තිආදි ඉධ සික්ඛාපදෙ නත්ථි. කස්මා? එළකලොමසමුට්ඨානත්තා. යදි එවං කස්මා වුත්තන්ති චෙ? සුත්තානුලොමමහාපදෙසතො. යදි නච්චාදීනි පස්සිතුං වා සුණිතුං වා න ලභති, පගෙව අත්තනා කාතුන්ති නයතො ලබ්භමානත්තා වුත්තං. ඉතරථා මහාපදෙසා නිරත්ථකා සියුං. ‘‘එවං අඤ්ඤත්ථපි නයො නෙතබ්බො. සමුට්ඨානම්පි ඉධ වුත්තමෙව ¶ අග්ගහෙත්වා ඡසමුට්ඨානවසෙන ගහෙතබ්බ’’න්ති ආචරියා. ඉධ වුත්තං සමුට්ඨානං නාම මූලභූතස්ස අන්තරා වුත්තාපත්තියා, තස්මා එළකලොමසමුට්ඨානමෙවාති අපරෙ. ආරාමෙ ඨත්වාති න කෙවලං ඨත්වා, තතො ගන්ත්වා පන සබ්බිරියාපථෙහිපි ලභති. ආරාමෙ ඨිතාති පන ආරාමපරියාපන්නාති අත්ථො. ඉතරථා නිසින්නාපි න ලභෙය්යාති.
පඨමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. දුතියවග්ගවණ්ණනා
පඤ්චමෙ ¶ උපචාරො ද්වාදසහත්ථො. ‘‘සමුට්ඨානාදීනි කථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.
සත්තමෙ ධුවපඤ්ඤත්තෙති භික්ඛුනීනං අත්ථාය. කුලානීති කුලඝරානි.
දුතියවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. තතියවග්ගවණ්ණනා
චතුත්ථෙ සඞ්ඝාටිආදිවසෙන අධිට්ඨිතානං සඞ්ඝාටිචාරං.
පඤ්චමෙ ‘‘ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.
ඡට්ඨෙ අඤ්ඤස්මිං පරික්ඛාරෙ දුක්කටන්ති ථාලකාදීනං වා සප්පිතෙලාදීනං වා අඤ්ඤතරස්මිං.
තතියවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. චතුත්ථවග්ගවණ්ණනා
ඡට්ඨෙ සංසට්ඨවිහාරසික්ඛාපදෙ ‘‘සෙසමෙත්ථ පඨමඅරිට්ඨසික්ඛාපදෙ වුත්තවිනිච්ඡයසදිසමෙවා’’ති පාඨො.
චතුත්ථවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. පඤ්චමවග්ගවණ්ණනා
‘‘චිත්තාගාරං ¶ නාම යත්ථ කත්ථචි මනුස්සානං කීළිතුං රමිතුං කතං හොතී’’තිආදිනා (පාචි. 979) පාළියං වුත්තත්තා චිත්තාගාරාදීනි සබ්බෙසං අත්ථාය කතානි, න රඤ්ඤො එව.
සත්තමෙ එතෙන නිස්සජ්ජිතුං කප්පියං වුත්තං. ‘‘නිස්සජ්ජිත්වා පරිභුඤ්ජතී’’ති (පාචි. 1007) පාළි ච අත්ථි. ‘‘සමුට්ඨානාදීනි කථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො. අට්ඨමෙපි එසොව පාඨො.
පඤ්චමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
6. ඡට්ඨවග්ගවණ්ණනා
දසමෙ ¶ ‘‘සමුට්ඨානාදීනි කථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.
ඡට්ඨවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
8. අට්ඨමවග්ගවණ්ණනා
පඨමදුතියතතියෙසු ‘‘ගිහිගතා’’ති වා ‘‘කුමාරිභූතා’’ති වා න වත්තබ්බා. වදන්ති චෙ, කම්මං කුප්පති.
එකාදසමෙ ඡන්දං අවිස්සජ්ජෙත්වාති ‘‘යථාසුඛ’’න්ති අවත්වා. එත්ථ පන අයං විනිච්ඡයො – ‘‘පාරිවාසිකඡන්දදානෙනා’’ති ඉදං උද්ධරිත්වා ‘‘වුට්ඨිතාය පරිසායා’’ති (පාචි. 1168) පදභාජනං වුත්තං. එතස්ස පන සමන්තපාසාදිකායං ‘‘වුට්ඨිතාය පරිසායාති ඡන්දං විස්සජ්ජෙත්වා කායෙන වා වාචාය වා ඡන්දවිස්සජ්ජනමත්තෙන වා වුට්ඨිතායා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 1167) වුත්තං. ඉධ ඡන්දස්ස පන අවිස්සට්ඨත්තා කම්මං කාතුං වට්ටතීති වුත්තං. තස්මා ඡන්දං අවිස්සජ්ජෙත්වාව ද්වාදසහත්ථපාසෙ විහරිත්වා පුන සන්නිපාතකරණඤ්ච වට්ටතීති ලිඛිතං.
අට්ඨමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
9. නවමවග්ගවණ්ණනා
තතියෙ ¶ ‘‘සෙසං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං, ඉදං පන අකුසලචිත්ත’’න්ති පාඨො.
චතුත්ථෙ වුත්තනයෙනාති තතියෙ වුත්තනයෙන.
එකාදසමෙ ‘‘සමුට්ඨානාදීනි කථිනසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.
ද්වාදසමෙ ‘‘සමුට්ඨානාදීනි පදසොධම්මසදිසානි, ඉදං පන කිරියාකිරිය’’න්ති පාඨො.
තෙරසමෙ ‘‘සංකච්චිකං නාම අධක්ඛකං උබ්භනාභි, තස්සා පටිච්ඡාදනත්ථායා’’ති (පාචි. 1226) පාළියං වුත්තත්තා ඉධාපි ‘‘අධක්ඛකඋබ්භනාභිසඞ්ඛාතස්ස සරීරස්ස පටිච්ඡාදනත්ථ’’න්ති ¶ පාඨො. අපරික්ඛෙපෙ ආපත්තිපරිච්ඡෙදං සමන්තපාසාදිකවසෙන අග්ගහෙත්වා ඉධ වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බන්ති ලිඛිතං.
නවමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සුද්ධපාචිත්තියවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
සමුට්ඨානවිනිච්ඡයවණ්ණනා
සමුට්ඨානානං විනිච්ඡයෙ පන ගිරග්ගසමජ්ජාදීනි ‘‘අචිත්තකානි ලොකවජ්ජානී’’ති වුත්තත්තා ‘‘නච්ච’’න්ති වා ‘‘ගන්ධ’’න්ති වා අජානිත්වාපි දස්සනෙන, විලිම්පනෙන වා ආපජ්ජනතො වත්ථුඅජානනචිත්තෙන අචිත්තකානි. ‘‘නච්ච’’න්ති වා ‘‘ගන්ධ’’න්ති වා ජානිත්වා පස්සන්තියා, විලිම්පන්තියා වා අකුසලත්තා එව ලොකවජ්ජානි. චොරිවුට්ඨාපනාදීනි ‘‘චොරී’’තිආදිනා වත්ථුං ජානිත්වා කරණෙයෙව ආපජ්ජනත්තා සචිත්තකානි. උපසම්පදාදීනං එකන්තාකුසලචිත්තෙනෙව අකත්තබ්බත්තා පණ්ණත්තිවජ්ජානි. ‘‘ඉධ සචිත්තකාචිත්තකතා පණ්ණත්තිජානනාජානනතාය අග්ගහෙත්වා වත්ථුජානනාජානනතාය ගහෙතබ්බ’’න්ති ලිඛිතං. අධිප්පෙතත්තා සඞ්ඛෙපතො දස්සනාභාවා –
අචිත්තකත්තං ¶ ද්විධා මතං, වත්ථුපණ්ණත්තිඅඤ්ඤාණා;
වුත්තං ඤාණං ද්විධා ඉධ, සකනාමෙන අඤ්ඤාතං.
පරනාමඤ්ච ජානනං, වත්ථුස්සෙකං බලක්කාරෙ;
එකධා සමචාරිකෙ, තස්මිං තප්පටිබන්ධොති.
පරනාමෙන ජානනං, ද්විධා මුත්තාදිකෙ එකං;
එකං ලොමාදිකෙ මතන්ති, අයං භෙදො වෙදිතබ්බො.
සෙසමෙත්ථ උත්තානං, අනුත්තානත්ථෙ වුත්තවිනිච්ඡයත්තා න උද්ධටන්ති;
සමුට්ඨානවිනිච්ඡයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
භික්ඛුනීපාතිමොක්ඛවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
කඞ්ඛාවිතරණීපුරාණටීකා නිට්ඨිතා.
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
කඞ්ඛාවිතරණී-අභිනවටීකා
ගන්ථාරම්භකථා
තිලොකතිලකං ¶ ¶ බුද්ධං, වන්දෙ සුද්ධගුණාකරං;
කරුණාසීතලීභූත-හදයං මහිතොදයං.
තෙනාපි ධම්මරාජෙන, ලොකෙකාචරියෙන යො;
පූජිතො තඤ්ච සද්ධම්මං, වන්දෙ ගම්භීරමුත්තමං.
මුනින්දචන්දසද්ධම්ම-රංසීහි විමලෙහි යො;
බොධිතොහං සදා වන්දෙ, තං සඞ්ඝං කුමුදාකරං.
විනයෙ ¶ නයගම්භීරෙ, සබ්බථා පාරදස්සිනා;
වාදිනා දුත්තරාගාධ-සබ්බසත්ථමහණ්ණවෙ.
යා කතා බුද්ධඝොසෙන, ථෙරෙන ථිරචෙතසා;
කඞ්ඛාවිතරණී නාම, මාතිකට්ඨකථා සුභා.
ථිරානෙකගුණොඝෙන, ථෙරෙන විනයඤ්ඤුනා;
කල්යාණාචාරයුත්තෙන, ධීමතා මුනිසූනුනා;
විනයට්ඨිතිකාමෙන, සුමෙධෙනාභියාචිතො.
තමහං වණ්ණයිස්සාමි, සුවිසුද්ධමනාකුලං;
සාධවො තං නිසාමෙථ, සක්කච්චං මම භාසතොති.
ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා
සබ්බකුසලධම්මප්පමුඛස්ස විපුලොළාරගුණවිසෙසාවහස්ස පරමගම්භීරස්ස පාතිමොක්ඛස්ස අත්ථසංවණ්ණනං කත්තුකාමොයමාචරියො පඨමං තාව ‘‘බුද්ධං ධම්ම’’න්තිආදිනා රතනත්තයප්පණාමකරණෙන අත්තනො චිත්තසන්තානං පුනාති. විසුද්ධචිත්තසන්තානනිස්සයා හි පඤ්ඤා තික්ඛවිසදභාවප්පත්තියා යථාධිප්පෙතසංවණ්ණනාය පරියොසානගමනසමත්ථා හොතීති ¶ . අපිච රතනත්තයප්පණාමෙන විධුතසබ්බකිබ්බිසෙ චිත්තසන්තානෙ භවන්තරූපචිතානිපි අන්තරායිකකම්මානි පච්චයවෙකල්ලතො යථාධිප්පෙතාය අත්ථසංවණ්ණනාය නාලමන්තරායකරණායාතිපි ආචරියස්ස රතනත්තයවන්දනා.
තත්ථ බුද්ධසද්දස්ස තාව ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො’’තිආදිනා (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 97; පටි. ම. 1.162) නිද්දෙසනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අථ වා සවාසනාය අඤ්ඤාණනිද්දාය අච්චන්තවිගමතො, බුද්ධියා වා විකසිතභාවතො බුද්ධවාති බුද්ධො ජාගරණවිකසනත්ථවසෙන. අථ වා කස්සචිපි ඤෙය්යධම්මස්ස අනවබුද්ධස්ස අභාවෙන, ඤෙය්යවිසෙසස්ස ච කම්මභාවෙන අග්ගහණතො ¶ කම්මවචනිච්ඡාය අභාවෙන අවගමනත්ථවසෙනෙව කත්තුනිද්දෙසො ලබ්භතීති බුද්ධවාති බුද්ධො යථා ‘‘දික්ඛිතො න දදාතී’’ති. අත්ථතො පන පාරමිතාපරිභාවිතෙන සයම්භුඤාණෙන සහවාසනාය විගතවිද්ධස්තනිරවසෙසුපක්කිලෙසො මහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅපරිමෙය්යගුණගණාධාරොව ඛන්ධසන්තානො බුද්ධො. යථාහ –
‘‘බුද්ධොති යො සො භගවා සයම්භූ අනාචරියකො පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣි, තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො, බලෙසු ච වසීභාව’’න්ති (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 97; පටි. ම. 1.161),
තං බුද්ධං.
ධාරෙතීති ධම්මො. අයඤ්හි යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ අපායදුක්ඛෙ, සංසාරදුක්ඛෙ ච අපතමානෙ ධාරෙතීති, තන්නිබ්බත්තකකිලෙසවිද්ධංසනඤ්චෙත්ථ ධාරණං. එවඤ්ච කත්වා අරියමග්ගො, තස්ස තදත්ථසිද්ධිහෙතුතාය නිබ්බානඤ්චාති උභයමෙව නිප්පරියායතො ධාරෙති. අරියඵලඤ්ච පන තංසමුච්ඡින්නකිලෙසපටිප්පස්සම්භනෙන තදනුකූලතාය, පරියත්තිධම්මො ච තදධිගමහෙතුතායාති උභයම්පි පරියායතො ධාරෙතීති වෙදිතබ්බං, තං ධම්මං. ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො. තෙන යථාවුත්තං බුද්ධං, ඉමඤ්ච ධම්මං වන්දිත්වාති බුද්ධරතනෙන සහ වන්දනකිරියාය ධම්මරතනං සමුච්චිනොති.
න කෙවලං ඉදං ද්වයමෙවාති ආහ ‘‘සඞ්ඝඤ්චා’’ති. අරියෙන දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතො ඝටිතොති සඞ්ඝො, අට්ඨඅරියපුග්ගලසමූහො. තෙහි ¶ තෙහි වා මග්ගඵලෙහි කිලෙසදරථානං සමුච්ඡෙදපටිප්පස්සම්භනවසෙන සම්මදෙව ඝාතිතත්තා සඞ්ඝො, පොථුජ්ජනිකසඞ්ඝස්සාපි පුබ්බභාගප්පටිපදාය ඨිතත්තා පුරිමචෙතනාය විය දානෙ එත්ථෙව සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සොපි හි කිඤ්චාපි අරියෙන දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන අසංහතො, නිය්යානිකපක්ඛියෙන පන පොථුජ්ජනිකෙන සංහතත්තා දක්ඛිණෙය්යපණිපාතාරහො සඞ්ඝොයෙවාති, තං සඞ්ඝං. ච-සද්දස්සත්ථො එත්ථාපි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.
කිංවිසිට්ඨං බුද්ධං, ධම්මං, සඞ්ඝඤ්චාති ආහ ‘‘වන්දනාමානපූජාසක්කාරභාජන’’න්ති. ඉදඤ්ච විසෙසනං පච්චෙකං යොජෙතබ්බං ‘‘වන්දනාමානපූජාසක්කාරභාජනං. බුද්ධං…පෙ… වන්දනාමානපූජාසක්කාරභාජනං සඞ්ඝඤ්චා’’ති. තත්ථ සදෙවකෙන ලොකෙන අරහතාදීහි ගුණෙහි සෙට්ඨභාවෙන කරියමානො පණාමො වන්දනා, සම්මානො මානො, ගන්ධපුප්ඵාදීහි උපහාරො පූජා, අභිසඞ්ඛතපච්චයදානං ¶ සක්කාරො, වන්දනා ච මානො ච පූජා ච සක්කාරො ච වන්දනාමානපූජාසක්කාරා, තෙසං මහප්ඵලභාවකරණෙන භාජනත්තා ආධාරත්තා වන්දනාමානපූජාසක්කාරභාජනං. ඉමිනා රතනත්තයස්ස අරහතාදීහි ගුණෙහි අසමභාවං දස්සෙති. තන්දස්සනම්පි තක්කතස්ස නිපච්චකාරස්ස සසන්තානපවනාදිවසෙන යථාධිප්පෙතාය අත්ථසංවණ්ණනාය නිප්ඵාදනසමත්ථභාවදීපනත්ථන්ති වෙදිතබ්බං.
විප්පසන්නෙන චෙතසා වන්දිත්වාති අරහතාදිඅනෙකප්පකාරගුණවිසෙසානුස්සරණවසෙන විවිධෙන, විසෙසෙන වා පසන්නෙන මනසා සද්ධිං කායවාචාහි කරණභූතාහි අභිවන්දියාති අත්ථො, තීහි ද්වාරෙහි නමස්සිත්වාති වුත්තං හොති. තිවිධා චායං වන්දනා කායවචීමනොවන්දනානං වසෙන. තත්ථ බුද්ධාදිගුණාරම්මණා කාමාවචරකුසලකිරියානං අඤ්ඤතරචෙතනා කායවචීවිඤ්ඤත්තියො සමුට්ඨාපෙත්වා කායවචීද්වාරවසෙන උප්පන්නා කායවචීවන්දනාති වුච්චති, උභයවිඤ්ඤත්තියො පන අසමුට්ඨාපෙත්වා මනොද්වාරවසෙන උප්පන්නා මනොවන්දනාති. ඉමස්ස පදස්ස ‘‘වණ්ණනං වණ්ණයිස්සාමී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො.
එවං රතනත්තයස්ස පණාමං දස්සෙත්වා ඉදානි අත්තනො නිස්සයභූතානං අට්ඨකථාචරියානඤ්ච පණාමං දස්සෙන්තො ‘‘ථෙරවංසප්පදීපාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ කතඤ්ජලී පුබ්බාචරියසීහානං නමො කත්වාති සම්බන්ධො. කතො අඤ්ජලි කරපුටො එතෙනාති කතඤ්ජලී. ඡන්දානුරක්ඛණත්ථඤ්හෙත්ථ දීඝො ¶ , කතඤ්ජලී හුත්වාති වුත්තං හොති. පුබ්බාචරියා පොරාණට්ඨකථාකාරා තම්බපණ්ණියා මහාථෙරා, තෙ එව පරිස්සයසහනතො, පටිපක්ඛභූතකිලෙසහනනතො, පරවාදිමිගෙහි අපධංසනීයතො ච සීහසදිසත්තා සීහාති පුබ්බාචරියසීහා, තෙසං පුබ්බාචරියසීහානං. කීදිසා තෙ පුබ්බාචරියසීහා, යෙසං තයා නමො කරීයතීති ආහ ‘‘ථෙරවංසප්පදීපාන’’න්තිආදි. තත්ථ ථෙරවංසප්පදීපානන්ති ථිරෙහි සීලක්ඛන්ධාදීහි සමන්නාගතාති ථෙරා, මහාකස්සපාදයො, තෙසං වංසො අන්වයොති ථෙරවංසො. එතෙන භින්නලද්ධිකානං සත්තරසභෙදානං මහාසඞ්ඝිකාදීනං වංසං පටික්ඛිපති, ථෙරවංසපරියාපන්නා හුත්වා පන ආගමාධිගමසම්පන්නත්තා පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන තස්ස ථෙරවංසස්ස දීපනතො ථෙරවංසප්පදීපා, පුබ්බාචරියසීහා, තෙසං ථෙරවංසප්පදීපානං. අසංහීරත්තා ථිරානං. විනයක්කමෙති ආරම්භානුරූපවචනමෙතං, තෙ පන සුත්තාභිධම්මෙසුපි ථිරා එව.
එවං අට්ඨකථාචරියානම්පි පණාමං දස්සෙත්වා ඉදානි සංවණ්ණෙතබ්බධම්මවිසෙසස්ස අභිධානානිසංසං, දෙසකසම්පත්තියො ච දස්සෙන්තො ‘‘පාමොක්ඛ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ මහෙසිනා යං පාතිමොක්ඛං පකාසිතන්ති සම්බන්ධො. තත්ථ මහෙසිනාති මහන්තෙ සීලාදිකෙ පඤ්ච ධම්මක්ඛන්ධෙ එසී ¶ ගවෙසීති මහෙසි. මහන්තෙහි එසිතොති වා පුථුජ්ජනසෙඛාසෙඛඉසීහි විසිට්ඨත්තා මහන්තො ඉසීති වා මහෙසි, සම්මාසම්බුද්ධො, තෙන මහෙසිනා. පාතිමොක්ඛන්ති සත්තාපත්තික්ඛන්ධසංවරභූතං සික්ඛාපදසීලං, තද්දීපනතො උභතොවිභඞ්ගසුත්තසඞ්ඛාතං ගන්ථපාතිමොක්ඛමෙව වා. කිම්භූතන්ති ආහ ‘‘පාමොක්ඛ’’න්තිආදි. පමුඛෙ සාධූති පමොක්ඛං, පමොක්ඛමෙව පාමොක්ඛං, වජ්ජපටිපක්ඛත්තා අනවජ්ජානං සමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතානං පරිත්තමහග්ගතලොකුත්තරානං කුසලානං ධම්මානං ආදි පතිට්ඨාභූතන්ති අත්ථො. ‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය නරො සපඤ්ඤො, චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවය’’න්ති (සං. නි. 1.23, 192; පෙටකො. 22; මි. ප. 2.1.9) හි වුත්තං. මුඛමිවාති මුඛං, ද්වාරං. යථා හි සත්තානං ඛජ්ජභොජ්ජලෙය්යපෙය්යවසෙන චතුබ්බිධොපි ආහාරො මුඛෙන පවිසිත්වා අඞ්ගපච්චඞ්ගානි ඵරති, එවං යොගිනොපි චාතුභූමකකුසලං සීලමුඛෙන පවිසිත්වා අත්ථසිද්ධිං සම්පාදෙති. තෙන වුත්තං ‘‘මුඛමිවාති මුඛ’’න්ති. අථ වා මුඛං ද්වාරං මොක්ඛප්පවෙසාය නිබ්බානසච්ඡිකිරියායාති අත්ථො. වුත්තඤ්හි –
‘‘අවිප්පටිසාරත්ථානි ¶ ඛො, ආනන්ද, කුසලානි සීලානී’’ති (අ. නි. 11.1).
තථා –
‘‘අවිප්පටිසාරො පාමොජ්ජත්ථාය, පාමොජ්ජං පීතත්ථාය, පීති පස්සද්ධත්ථාය, පස්සද්ධි සුඛත්ථාය, සුඛං සමාධත්ථාය, සමාධි යථාභූතඤාණදස්සනත්ථාය, යථාභූතඤාණදස්සනං නිබ්බිදත්ථාය, නිබ්බිදා විරාගත්ථාය, විරාගො විමුත්තත්ථාය, විමුත්ති විමුත්තිඤාණදස්සනත්ථාය, විමුත්තිඤාණදස්සනං අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථායා’’ති (පරි. 366) ච.
එවං සංවණ්ණෙතබ්බධම්මස්ස අභිධානාදිං දස්සෙත්වා ඉදානි සංවණ්ණනාය නිමිත්තං දස්සෙතුං ‘‘සූරතෙනා’’තිආදිනා චතුත්ථගාථමාහ. තත්ථ සූරතෙනාති සොභනෙ රතොති සූරතො උ-කාරස්ස දීඝං කත්වා, තෙන සූරතෙන, සොභනෙ කායිකවාචසිකකම්මෙ රතෙනාති අත්ථො, විනීතෙනාති වුත්තං හොති. නිවාතෙනාති නීචවුත්තිනා. සුචිසල්ලෙඛවුත්තිනාති සුචිභූතා කිලෙසසල්ලිඛනසමත්ථා වුත්ති පටිපත්ති එතස්සාති සුචිසල්ලෙඛවුත්ති, තෙන සුචිසල්ලෙඛවුත්තිනා, පරිසුද්ධාය අප්පිච්ඡවුත්තියා සමන්නාගතෙනාති අත්ථො. විනයාචාරයුත්තෙනාති වාරිත්තචාරිත්තසීලසම්පන්නෙන. අථ වා විනයොති චෙත්ථ පාතිමොක්ඛසංවරාදිභෙදො සංවරවිනයො. ආචාරොති ආචාරගොචරනිද්දෙසෙ ආගතසමණසාරුප්පාචාරො ¶ . සොණත්ථෙරෙනාති එත්ථ සොණොති තස්ස නාමං. ථිරෙහි සීලක්ඛන්ධාදීහි සමන්නාගතත්තා ථෙරො. යාචිතොති අභියාචිතො. ථෙරො හි පාතිමොක්ඛස්ස ගම්භීරතාය දුරවගාහතං, ආචරියස්ස ච තංසංවණ්ණනාය සාමත්ථියං ඤත්වා ‘‘පාතිමොක්ඛස්ස තයා අත්ථසංවණ්ණනා කාතබ්බා. එවඤ්හි සාසනස්ස සුචිරට්ඨිතිකතා හොතී’’ති සානිසංසගාරවෙන යාචනං අකාසි. තදස්ස යාචනං අත්තනො සංවණ්ණනාය නිදානභූතං දස්සෙන්තො ‘‘යාචිතො’’ති ආහ.
එත්ථ ච ‘‘සූරතෙනා’’ති ඉමිනාස්ස සොරච්චං වුච්චති. ‘‘නිවාතෙනා’’ති ඉමිනා නීචමනතා නිවාතවුත්තිතා, යාය නිවාතවුත්තිතාය සමන්නාගතො පුග්ගලො නිහතමානො, නිහතදප්පො, පාදපුඤ්ඡනචොළකසමො, භින්නවිසාණූසභසමො, උද්ධටදාඨසප්පසමො ච හුත්වා සණ්හො සඛිලො සුඛසම්භාසො ¶ හොති. ‘‘සුචිසල්ලෙඛවුත්තිනා’’ති ඉමිනා ඉන්ද්රියසංවරපච්චයසන්නිස්සිතආජීවපාරිසුද්ධිසීලං. ‘‘විනයාචාරයුත්තෙනා’’ති ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරසීලං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. එවමනෙකගුණෙහි තස්ස අභිත්ථවනං යථාවුත්තගුණසමන්නාගතස්ස සබ්රහ්මචාරිනො අජ්ඣෙසනං න සක්කා පටිබාහිතුන්ති පරමගම්භීරස්සාපි පාතිමොක්ඛස්ස අත්ථසංවණ්ණනායං පවත්තාති දස්සනත්ථං. කිඤ්ච – තාදිසස්ස අජ්ඣෙසනං නිස්සාය කරියමානා අත්ථසංවණ්ණනා තස්ස අජ්ඣෙසනාධිපච්චෙන, මමඤ්ච උස්සාහසම්පත්තියා න චිරෙන පරියොසානං ගච්ඡතීති කතන්ති වෙදිතබ්බං.
එවං සංවණ්ණනාය නිමිත්තං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්සවනෙ සොතුජනස්සාදරං ජනෙතුං තප්පයොජනකරණප්පකාරනිස්සයාභිධානාදිං දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිගාථාද්වයමාහ. තත්ථ තත්ථාති ‘‘යං මහෙසිනා පාතිමොක්ඛං පකාසිත’’න්ති වුත්තං, තස්මිං පාතිමොක්ඛෙ. සඤ්ජාතකඞ්ඛානන්ති පදපදත්ථවිනිච්ඡයවසෙන සඤ්ජාතකඞ්ඛානං, සමුප්පන්නසංසයානන්ති අත්ථො. කඞ්ඛාවිතරණත්ථායාති යථාවුත්තසංසයස්ස අතික්කමනත්ථාය. තස්සාති පාතිමොක්ඛස්ස. වණ්ණීයති අත්ථො කථීයති එතායාති වණ්ණනා, අට්ඨකථා, තං වණ්ණනං. ඉමස්ස ච ‘‘වණ්ණයිස්සාමී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. කිංභූතන්ති ආහ ‘‘පරිපුණ්ණවිනිච්ඡය’’න්තිආදි. පරිපුණ්ණවිනිච්ඡයන්ති ඛන්ධකපරිවාරපදභාජනාදිවසෙන අසාධාරණවිනිච්ඡයස්ස ච නිදානාදිවසෙන සත්තරසප්පභෙදස්ස ච සබ්බසික්ඛාපදසාධාරණවිනිච්ඡයස්ස පකාසනතො සම්පුණ්ණවිනිච්ඡයං.
මහාවිහාරවාසීනන්ති මහාමෙඝවනුය්යානභූමිභාගෙ පතිට්ඨිතො විහාරො මහාවිහාරො, යො සත්ථුනො මහාබොධිනා විභූසිතො, තත්ථ වසන්ති සීලෙනාති මහාවිහාරවාසිනො, තෙසං මහාවිහාරවාසීනං ¶ . වාචනාමග්ගනිස්සිතන්ති කථාමග්ගනිස්සිතං, අට්ඨකථානිස්සිතන්ති අත්ථො, මහාවිහාරවාසීනං සීහළට්ඨකථානයං ඉධ නිස්සායාති වුත්තං හොති. වණ්ණයිස්සාමීති පවත්තයිස්සාමි. නාමෙනාති අත්තනො ගුණනාමෙන. කඞ්ඛාවිතරන්ති එතායාති කඞ්ඛාවිතරණී, තං කඞ්ඛාවිතරණිං. සුභන්ති අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නත්තා සුන්දරං, සද්දලක්ඛණසුභතො, විනිච්ඡයසුභතො, විඤ්ඤෙය්යසුභතො ච සුභං පරිසුද්ධං. එත්ථ ච ‘‘කඞ්ඛාවිතරණත්ථායා’’ති ඉමිනා පයොජනං දස්සෙති, පුරිපුණ්ණවිනිච්ඡය’’න්ති ඉමිනා ¶ සංවණ්ණනාප්පකාරං, ‘‘මහාවිහාරවාසීනං වාචනාමග්ගනිස්සිත’’න්ති ඉමිනා සංවණ්ණනාය නිස්සයවිසුද්ධිං නිකායන්තරලද්ධිසඞ්කරදොසවිවජ්ජනතො, ‘‘වණ්ණයිස්සාමී’’ති ඉමිනා අත්තනො අජ්ඣාසයං දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං. ‘‘වත්තයිස්සාමී’’තිපි පාඨො.
ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
නිදානවණ්ණනා
එවං රතනත්තයපණාමාදිසහිතං සඤ්ඤාදිකං දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘පාතිමොක්ඛස්ස වණ්ණනං වණ්ණයිස්සාමී’’ති වුත්තත්තා පාතිමොක්ඛං තාව වචනත්ථතො, සරූපභෙදතො, ගන්ථභෙදතො, උද්දෙසවිභාගතො, උද්දෙසපරිච්ඡෙදතො ච වවත්ථපෙත්වා තදුද්දෙසක්කමෙනායං වණ්ණනා භවිස්සතීති දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ පාතිමොක්ඛ’’න්තිආදි ආරද්ධං.
තත්ථ තත්ථාති තස්මිං ගාථාපදෙ. පඅතිමොක්ඛන්ති පකාරතො අතිවිය සීලෙසු මුඛභූතං. අතිපමොක්ඛන්ති තමෙව පදං උපසග්ගබ්යත්තයෙන වදති. අථ වා ප අති මොක්ඛන්ති පදච්ඡෙදො, තස්ස උපසග්ගබ්යත්තයෙනත්ථමාහ ‘‘අතිපමොක්ඛ’’න්ති. එවං පභෙදතො පදවණ්ණනං කත්වා සද්දත්ථතො වදති ‘‘අතිසෙට්ඨං අතිඋත්තමන්ති අත්ථො’’ති. එත්ථ ච සීලපාතිමොක්ඛං සබ්බගුණානං මූලභාවතො සෙට්ඨං, ගන්ථපාතිමොක්ඛං පන සෙට්ඨගුණසහචරණතො සෙට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං. උත්තමන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ඉතීති එවං. ඉමිනා යථාවුත්තවචනත්ථං නිදස්සෙති. නිදස්සනත්ථො හි අයං ඉති-සද්දො ‘‘සබ්බමත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයමෙකො අන්තො, සබ්බං නත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයං දුතියො අන්තො’’තිආදීසු (සං. නි. 2.15; 3.90) විය. ඉමිනාති ආසන්නපච්චක්ඛවචනං ඉති-සද්දෙන අනන්තරනිදස්සිතස්ස, පටිග්ගාහකෙහි ච සොතවිඤ්ඤාණාදිවීථියා ¶ පටිපන්නස්ස වචනත්ථස්ස වචනතො. අථ වා ඉමිනාති ආසන්නපච්චක්ඛභාවකරණවචනං යථාවුත්තස්ස වචනත්ථස්ස අභිමුඛීකරණතො. වචනත්ථෙනාති ‘‘අතිසෙට්ඨ’’න්ති සද්දත්ථෙන. එකවිධම්පීති එකකොට්ඨාසම්පි. සීලගන්ථභෙදතො දුවිධං හොතීති පුන සීලගන්ථසඞ්ඛාතෙන පභෙදෙන දුවිධං හොති, සීලපාතිමොක්ඛං, ගන්ථපාතිමොක්ඛඤ්චාති දුවිධං හොතීති අත්ථො.
ඉදානි ¶ තදුභයස්සාපි සුත්තෙ ආගතභාවං දස්සෙතුං ‘‘තථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පාති රක්ඛතීති පාති, තං මොක්ඛෙති මොචෙති ආපායිකාදීහි දුක්ඛෙහීති පාතිමොක්ඛං, සංවරණං සංවරො, කායවාචාහි අවීතික්කමො, පාතිමොක්ඛමෙව සංවරො පාතිමොක්ඛසංවරො, පාතිමොක්ඛසංවරෙන සංවුතො සමන්නාගතො පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො. විහරතීති වත්තති.
ආදිමෙතන්ති එතං සික්ඛාපදසීලං පුබ්බුප්පත්තිඅත්ථෙන ආදි. වුත්තම්පි චෙතං –
‘‘තස්මාතිහ ත්වං, උත්තිය, ආදිමෙව විසොධෙහි කුසලෙසු ධම්මෙසු. කො චාදි කුසලානං ධම්මානං? සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං, දිට්ඨි ච උජුකා’’ති (සං. නි. 5.382).
යථා හි නගරවඩ්ඪකී නගරං මාපෙතුකාමො පඨමං නගරට්ඨානං සොධෙති, තතො අපරභාගෙ වීථිචතුක්කසිඞ්ඝාටකාදිපරිච්ඡෙදෙන විභජිත්වා නගරං මාපෙති, යථා වා පන රජකො පඨමං තීහි ඛාරෙහි වත්ථං ධොවිත්වා පරිසුද්ධෙ වත්ථෙ යදිච්ඡකං රඞ්ගජාතං උපනෙති, යථා වා පන ඡෙකො චිත්තකාරො රූපං ලිඛිතුකාමො ආදිතොව භිත්තිපරිකම්මං කරොති, තතො අපරභාගෙ රූපං සමුට්ඨාපෙති, එවමෙව යොගාවචරො ආදිතොව සීලං විසොධෙත්වා අපරභාගෙ සමථවිපස්සනාදයො ධම්මෙ සච්ඡිකරොති. තස්මා සීලං ‘‘ආදී’’ති වුත්තං. ‘‘මුඛමෙත’’න්තිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. ආදිසද්දෙන ‘‘පාතිමොක්ඛෙ ච සංවරො’’තිආදිපාළිං (දී. නි. 2.90; ධ. ප. 185) සඞ්ගණ්හාති.
සීලන්ති චාරිත්තවාරිත්තවසෙන දුවිධං විනයපිටකපරියාපන්නං සික්ඛාපදසීලං, ධම්මතො පන සීලං නාම පාණාතිපාතාදීහි වා විරමන්තස්ස, වත්තපටිපත්තිං වා පූරෙන්තස්ස චෙතනාදයො ධම්මා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං පටිසම්භිදායං ‘‘කිං සීලන්ති චෙතනා සීලං චෙතසිකං සීලං සංවරො සීලං අවීතික්කමො සීල’’න්ති (පටි. ම. 1.39) ‘‘උභයානි ඛො පනස්ස පාතිමොක්ඛානී’’ති භික්ඛුභික්ඛුනීපාතිමොක්ඛවසෙන උභයානි පාතිමොක්ඛානි, ද්වෙ මාතිකාති අත්ථො. අස්සාති භික්ඛුනොවාදකස්ස ¶ . විත්ථාරෙනාති උභතොවිභඞ්ගෙන සද්ධිං. ස්වාගතානීති සුට්ඨු ආගතානි. ආදිසද්දෙන ‘‘පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යා’’තිආදිපාළිං (මහාව. 134) සඞ්ගණ්හාති. තත්ථාති තෙසු සීලගන්ථපාතිමොක්ඛෙසු. යොති ¶ අනියමනිද්දෙසො, යො කොචි පුග්ගලො. නන්ති විනයපරියාපන්නසීලං. රක්ඛතීති සමාදියිත්වා අවිකොපෙන්තො පාලෙති. තං ‘‘පාතී’’ති ලද්ධනාමං පාතිමොක්ඛසීලෙ ඨිතං. මොචෙතීති සහකාරිකාරණභාවතො මොක්ඛෙති. අපායෙ ජාතං ආපායිකං, දුක්ඛං, තං ආදි යෙසං තානි ආපායිකාදීනි. ආදිසද්දෙන තදඤ්ඤං සබ්බං සංසාරදුක්ඛං සඞ්ගණ්හාති. අත්තානුවාදාදීහීති අත්තානං අනුවාදො අත්තානුවාදො, සො ආදි යෙසං තානි අත්තානුවාදාදීනි, තෙහි අත්තානුවාදාදීහි. ආදිසද්දෙන පරානුවාදදණ්ඩදුග්ගතිභයානි සඞ්ගණ්හාති. තස්ස පාතිමොක්ඛස්ස ජොතකත්තාති තස්ස සීලපාතිමොක්ඛස්ස දීපනත්තා. ආදිම්හි පන වුත්තො වචනත්ථොති ‘‘අතිසෙට්ඨ’’න්තිආදිනා ආදිම්හි වුත්තො වචනත්ථො. උභින්නම්පි සාධාරණො හොති සීලපාතිමොක්ඛං සබ්බගුණානං මූලභාවතො සෙට්ඨං, ගන්ථපාතිමොක්ඛං සෙට්ඨගුණසහචරණතො සෙට්ඨන්ති.
තත්ථාති තෙසු සීලපාතිමොක්ඛගන්ථපාතිමොක්ඛෙසු. ‘‘අයං වණ්ණනා’’ති වක්ඛමානවණ්ණනමාහ. ගන්ථපාතිමොක්ඛස්ස තාව යුජ්ජතු, කථං සීලපාතිමොක්ඛස්ස යුජ්ජතීති ආහ ‘‘ගන්ථෙ හී’’තිආදි. හීති කාරණත්ථෙ නිපාතො. තස්සාති ගන්ථස්ස. අත්ථොති සීලං. වණ්ණිතොව හොතීති ගන්ථවණ්ණනාමුඛෙන අත්ථස්සෙව වණ්ණනතො. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා ගන්ථෙ වණ්ණිතෙ තදවිනාභාවතො තස්සත්ථො වණ්ණිතො හොති, තස්මා සීලපාතිමොක්ඛස්සපි යුජ්ජතීති.
එවං සරූපභෙදතො වවත්ථපෙත්වා ඉදානි ගන්ථභෙදතො වවත්ථපෙතුං ‘‘තං පනෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථාති තෙසු භික්ඛුපාතිමොක්ඛභික්ඛුනීපාතිමොක්ඛෙසු ද්වීසු. උද්දෙසා පරිච්ඡිජ්ජන්ති යෙහි වක්ඛමානවචනප්පබන්ධෙහි, තෙ උද්දෙසපරිච්ඡෙදා, තෙහි. වවත්ථිතන්ති අසඞ්කරතො ඨිතං.
එවං ගන්ථභෙදතො වවත්ථපෙත්වා ඉදානි උද්දෙසවිභාගතො වවත්ථපෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. උද්දිසීයති සරූපෙන කථීයති එත්ථ, එතෙනාති වා උද්දෙසො, නිදානස්ස උද්දෙසොති නිදානුද්දෙසො. එවං සෙසෙසුපි. විත්ථාරොව උද්දෙසො විත්ථාරුද්දෙසො.
ඉදානි නිදානුද්දෙසාදීනං පරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං ‘‘තත්ථ නිදානුද්දෙසො’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු පඤ්චසු උද්දෙසෙසු. නිදානුද්දෙසො උද්දිට්ඨො ¶ හොතීති සම්බන්ධො. යං පනෙත්ථ නිදානුද්දෙසපරිච්ඡෙදං දස්සෙන්තෙන ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො…පෙ… ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොතී’’ති ¶ ඉධාගතනිදානපාළිං දස්සෙත්වා තදනන්තරං උද්දෙසකාලෙ වත්තබ්බස්සාපි ‘‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදාන’’න්ති ඉමස්ස පාඨස්ස යොජනං අකත්වා ‘‘තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමී’’තිආදිනා අනුසාවනාදිකමෙව යොජෙත්වා දස්සිතං, තං පන අපරිපුණ්ණනිදානපාළිදස්සනපුබ්බකනිදානුද්දෙසපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං, ඛුද්දකපෙය්යාලවසෙන වා පාකටත්තා තස්ස අයොජනං කතන්ති වෙදිතබ්බං, උද්දෙසකාලෙ පන යොජෙත්වාව වත්තබ්බං. වක්ඛති හි ‘‘තං පනෙතං පාරාජිකාදීනං අවසානෙ දිස්සති, න නිදානාවසානෙ. කිඤ්චාපි න දිස්සති, අථ ඛො උද්දෙසකාලෙ ‘ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොතී’ති වත්වා ‘උද්දිට්ඨං ඛො ආයස්මන්තො නිදානං, තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමී’තිආදිනා නයෙන වත්තබ්බමෙවා’’තිආදි. අවසෙසෙ සුතෙන සාවිතෙති අවසිට්ඨං පාරාජිකුද්දෙසාදිචතුක්කං ‘‘සුතා ඛො පනායස්මන්තෙහි චත්තාරො පාරාජිකා ධම්මා…පෙ… අවිවදමානෙහි සික්ඛිතබ්බ’’න්ති එවං සුතවසෙන සාවිතෙ.
එතෙනෙව නයෙන සෙසා තයො පාතිමොක්ඛුද්දෙසපරිච්ඡෙදා වෙදිතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘පාරාජිකුද්දෙසාදීන’’න්තිආදිමාහ. පාරාජිකුද්දෙසාදීනං පරිච්ඡෙදා යොජෙතබ්බාති සම්බන්ධො. නිදානස්ස ආදිතො පට්ඨාය පාරාජිකාදීනි ඔසාපෙත්වාති නිදානං, පාරාජිකඤ්ච, තදුභයං සඞ්ඝාදිසෙසඤ්ච, තංතිකං අනියතඤ්චාති එවං යථාක්කමං උද්දිසිත්වා පාරාජිකාදීනි පරියොසාපෙත්වා. යොජෙතබ්බාති ‘‘අවසෙසෙ සුතෙන සාවිතෙ උද්දිට්ඨො හොති පාරාජිකුද්දෙසො’’තිආදිනා යොජෙතබ්බා. අවසෙසං සුතෙන සාවෙතබ්බන්ති වචනතොති උපොසථක්ඛන්ධකෙ –
‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, පාතිමොක්ඛුද්දෙසා නිදානං උද්දිසිත්වා අවසෙසං සුතෙන සාවෙතබ්බං, අයං පඨමො පාතිමොක්ඛුද්දෙසො. නිදානං උද්දිසිත්වා චත්තාරි පාරාජිකානි උද්දිසිත්වා අවසෙසං සුතෙන සාවෙතබ්බං, අයං දුතියො පාතිමොක්ඛුද්දෙසො’’තිආදීසු (මහාව. 150) –
එවං වුත්තත්තා. යස්මිං විප්පකතෙති යස්මිං උද්දෙසෙ අපරියොසිතෙ. අන්තරායො උප්පජ්ජතීති දසසු අන්තරායෙසු යො කොචි අන්තරායො උප්පජ්ජති ¶ . දස අන්තරායා නාම – රාජන්තරායො, චොරන්තරායො, අග්යන්තරායො, උදකන්තරායො, මනුස්සන්තරායො, අමනුස්සන්තරායො, වාළන්තරායො, සරීසපන්තරායො, ජීවිතන්තරායො, බ්රහ්මචරියන්තරායොති. තත්ථ සචෙ භික්ඛූසු ‘‘උපොසථං කරිස්සාමා’’ති (මහාව. අට්ඨ. 150) නිසින්නෙසු රාජා ආගච්ඡති, අයං රාජන්තරායො. චොරා ආගච්ඡන්ති, අයං චොරන්තරායො. දවදාහො වා ආගච්ඡති, ආවාසෙ වා අග්ගි උට්ඨහති, අයං ¶ අග්යන්තරායො. මෙඝො වා උට්ඨහති, ඔඝො වා ආගච්ඡති, අයං උදකන්තරායො. බහූ මනුස්සා ආගච්ඡන්ති, අයං මනුස්සන්තරායො. භික්ඛුං යක්ඛො ගණ්හාති, අයං අමනුස්සන්තරායො. බ්යග්ඝාදයො චණ්ඩමිගා ආගච්ඡන්ති, අයං වාළන්තරායො. භික්ඛුං සප්පාදයො ඩංසන්ති, අයං සරීසපන්තරායො. භික්ඛු ගිලානො වා හොති, කාලං වා කරොති, වෙරිනො වා තං මාරෙතුකාමා ගණ්හන්ති, අයං ජීවිතන්තරායො. මනුස්සා එකං වා බහූ වා භික්ඛූ බ්රහ්මචරියා චාවෙතුකාමා ගණ්හන්ති, අයං බ්රහ්මචරියන්තරායො. ඉති යං වුත්තං ‘‘අන්තරායො උප්පජ්ජතීති දසසු අන්තරායෙසු යො කොචි අන්තරායො උප්පජ්ජතී’’ති, තස්සත්ථො පකාසිතො හොතීති.
තෙන සද්ධින්ති විප්පකතුද්දෙසෙන සද්ධිං. අවසෙසං සුතෙන සාවෙතබ්බං උද්දිට්ඨඋද්දෙසාපෙක්ඛත්තා අවසෙසවචනස්ස. යථාහ ‘‘නිදානං උද්දිසිත්වා’’තිආදි (මහාව. 150). තෙනාහ ‘‘නිදානුද්දෙසෙ පනා’’තිආදි. සුතෙන සාවෙතබ්බං නාම නත්ථි උපොසථස්ස අන්තරායොව හොතීති අධිප්පායො. අනියතුද්දෙසො පරිහායතීති භික්ඛුනීනං අනියතසික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා අභාවතො. තදභාවො ච ‘‘ඉදමෙව ලක්ඛණං තත්ථාපි අනුගත’’න්ති කත්වාති වෙදිතබ්බං. සෙසන්ති අවසෙසුද්දෙසපරිච්ඡෙදදස්සනං. එතෙසං ද්වින්නං පාතිමොක්ඛානන්ති සම්බන්ධො. තාවාති පඨමං. ඉදන්ති ඉදානි වත්තබ්බං බුද්ධියං විපරිවත්තමානං සාමඤ්ඤෙන දස්සෙති, ඉදං අක්ඛරපදනියමිතගන්ථිතං වචනං වුච්චති කථීයතීති අත්ථො. කිං තන්ති ආහ, ‘‘සුණාතු මෙතිආදීන’’න්තිආදි.
තත්ථ සුණාතු මෙතිආදීනන්ති ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො අජ්ජුපොසථො’’තිආදීනං භික්ඛුපාතිමොක්ඛෙ ආගතානං සුත්තපදානං. අත්ථනිච්ඡයන්ති ¶ අභිධෙය්යත්ථස්ස චෙව අධිප්පායත්ථස්ස ච නිච්ඡයනං, වවත්ථාපනන්ති අත්ථො. ඉමාය හි අට්ඨකථාය තෙසං අභිධෙය්යත්ථො චෙව අධිප්පායත්ථො ච අනෙකධා වවත්ථාපීයති. අථ වා නිච්ඡින්නොති නිච්ඡයො. ගණ්ඨිට්ඨානෙසු ඛීලමද්දනාකාරෙන පවත්තා විමතිච්ඡෙදකථා, අත්ථො ච නිච්ඡයො ච අත්ථනිච්ඡයො, තං අත්ථනිච්ඡයං, මයා වුච්චමානං අත්ථඤ්ච විනිච්ඡයඤ්චාති වුත්තං හොති. සීලසම්පන්නාති සමන්තතො පන්නං පත්තං පුණ්ණන්ති සම්පන්නං, සීලං සම්පන්නමෙතෙසන්ති සීලසම්පන්නා, පරිපුණ්ණසීලාති අත්ථො. අථ වා සම්මදෙව පන්නා ගතා උපාගතාති සම්පන්නා, සීලෙන සම්පන්නා සීලසම්පන්නා, පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතාති අත්ථො. අධිසීලඅධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතා තිස්සොපි සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන සික්ඛා, තං කාමෙන්තීති සික්ඛාකාමා. සුණන්තු මෙති තෙ සබ්බෙපි භික්ඛවො මම සන්තිකා නිසාමෙන්තු. ඉමිනා අත්තනො සංවණ්ණනාය සක්කච්චං සවනෙ නියොජෙති. සක්කච්චසවනපටිබද්ධා හි සබ්බාපි සාසනසම්පත්තීති. එත්ථ ච සීලසම්පන්නානං සික්ඛාකාමානංයෙව භික්ඛූනං ගහණං තදඤ්ඤෙසං ¶ ඉමිස්සා සංවණ්ණනාය අභාජනභාවතො. න හි තෙ විනයං සොතබ්බං, පටිපජ්ජිතබ්බඤ්ච මඤ්ඤිස්සන්ති.
එත්ථාති එතස්මිං ගාථාපදෙ, එතෙසං වා ගාථාය සඞ්ගහිතානං ‘‘සුණාතු මෙ’’තිආදීනං පදානමන්තරෙ. සවනෙ ආණත්තිවචනං සවනාණත්තිවචනං. කිඤ්චාපි සවනාණත්තිවචනං, තථාපි පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන එවං වත්තබ්බන්ති භගවතා වුත්තත්තා භගවතො ආණත්ති, න උද්දෙසකස්සාති නවකතරෙනාපි ඉදං වත්තුං වට්ටති සඞ්ඝගාරවෙන, සඞ්ඝබහුමානෙන ච සහිතත්තා සගාරවසප්පතිස්සවචනං. සඞ්ඝො හි සුප්පටිපන්නතාදිගුණවිසෙසයුත්තත්තා උත්තමං ගාරවප්පතිස්සවට්ඨානං. ඉදඤ්ච සබ්බං කෙන කත්ථ කදා වුත්තන්ති ආහ ‘‘සබ්බමෙව චෙත’’න්තිආදි. පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අනුජානන්තෙනාති –
‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතුං, එවඤ්ච පන, භික්ඛවෙ, උද්දිසිතබ්බං, බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන සඞ්ඝො ඤාපෙතබ්බො ‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො’’’ති (මහාව. 133-134) –
එවමාදිනා ¶ අනුජානන්තෙන. රාජගහෙති එවංනාමකෙ නගරෙ. තඤ්හි මන්ධාතුමහාගොවින්දාදීහි පරිග්ගහිතත්තා ‘‘රාජගහ’’න්ති වුච්චති. තං පනෙතං බුද්ධකාලෙ, චක්කවත්තිකාලෙ ච නගරං හොති, සෙසකාලෙ සුඤ්ඤං හොති යක්ඛපරිග්ගහිතං, තෙසං වසනට්ඨානං හුත්වා තිට්ඨති. තස්මාති යස්මා ඉදං පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන වත්තබ්බවචනං, තස්මා. කිං තෙ උභොපි පාතිමොක්ඛං උද්දිසන්ති, යෙනෙවං වත්තබ්බන්ති ආහ ‘‘සඞ්ඝත්ථෙරො වා හී’’තිආදි. ථෙරාධිකන්ති ථෙරාධීනං, ථෙරායත්තං භවිතුන්ති අත්ථො. ‘‘ථෙරාධෙය්ය’’න්ති වා පාඨො, සොයෙවත්ථො. තත්ථාති තිස්සං පරිසායං. බ්යත්තොති පඤ්ඤාවෙය්යත්තියෙන සමන්නාගතො, පගුණමාතිකොති අත්ථො. පටිබලොති වත්තුං සමත්ථො, අභීතොති වුත්තං හොති. එත්ථ ච කිඤ්චාපි දහරස්සාපි බ්යත්තස්ස පාතිමොක්ඛො අනුඤ්ඤාතො, අථ ඛො එත්ථායං අධිප්පායො – සචෙ ථෙරස්ස පඤ්ච වා චත්තාරො වා තයො වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසා නාගච්ඡන්ති, ද්වෙ පන අක්ඛණ්ඩා සුවිසදා වාචුග්ගතා හොන්ති, ථෙරායත්තොව පාතිමොක්ඛො. සචෙ පන එත්තකම්පි විසදං කාතුං න සක්කොති, බ්යත්තස්ස භික්ඛුනො ආයත්තොති.
ඉදානි ‘‘සඞ්ඝො’’ති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා ඉධාධිප්පෙතසඞ්ඝං විසෙසෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඝොති ඉමිනා පන පදෙනා’’තිආදිමාහ කිඤ්චාපීති අනුග්ගහත්ථෙ නිපාතො, තස්ස යදි නාමාති අත්ථො වෙදිතබ්බො. දක්ඛන්ති එතාය සත්තා යථාධිප්පෙතාහි සම්පත්තීහි වඩ්ඪන්තීති දක්ඛිණා, පරලොකං සද්දහිත්වා ¶ දාතබ්බං දානං, තං දක්ඛිණං අරහති, දක්ඛිණාය වා හිතො, යස්මා නං මහප්ඵලකාරිතාය විසොධෙතීති දක්ඛිණෙය්යො, දිට්ඨිසීලසඞ්ඝාතෙන සංහතොති සඞ්ඝො, දක්ඛිණෙය්යො ච සො සඞ්ඝො චාති දක්ඛිණෙය්යසඞ්ඝො. සම්මුතියා චතුවග්ගාදිවිනයපඤ්ඤත්තියා සිද්ධො සඞ්ඝො සම්මුතිසඞ්ඝො. අවිසෙසෙනාති ‘‘අරියා’’ති වා ‘‘පුථුජ්ජනා’’ති වා අවිසෙසෙත්වා සාමඤ්ඤෙන. සොති සම්මුතිසඞ්ඝො. ඉධාති ඉමිස්සං උපොසථඤත්තියං. අධිප්පෙතො උපොසථඤත්තියා අවිසෙසත්තා. නනු ච සොපි පඤ්චවිධො හොති, තත්ථ කතමො ඉධාධිප්පෙතොති අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘සො පනෙසා’’තිආදි. කම්මවසෙනාති විනයකම්මවසෙන. පඤ්ච විධා පකාරා අස්ස සම්මුතිසඞ්ඝස්සාති පඤ්චවිධො. තථා හි විධයුත්තගතප්පකාරසද්දෙ සමානත්ථෙ වණ්ණයන්ති. චතුන්නං ¶ වග්ගො සමූහොති චතුවග්ගො, චතුපරිමාණයුත්තො වා වග්ගො චතුවග්ගො. එවං පඤ්චවග්ගාදි.
ඉදානි යෙසං කම්මානං වසෙනායං පඤ්චවිධො හොති, තං විසෙසෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති පඤ්චවිධෙ සඞ්ඝෙ. මජ්ඣිමෙසු ජනපදෙසු උපසම්පදකම්මස්ස දසවග්ගකරණීයත්තා වුත්තං ‘‘ඨපෙත්වා…පෙ… උපසම්පදඤ්චා’’ති. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘න කිඤ්චි සඞ්ඝකම්මං කාතුං න වට්ටතී’’ති ඉමමත්ථං අතිදිසති. යදි එවං කිමත්ථං අතිරෙකවීසතිවග්ගො වුත්තොති ආහ ‘‘සො පනා’’තිආදි. අතිරෙකතරෙනාති චතුවග්ගාදිකරණීයං පඤ්චවග්ගාදිනා අතිරෙකතරෙන, දසවග්ගකරණීයඤ්ච එකාදසවග්ගාදිනා අතිරෙකතරෙන. දස්සනත්ථන්ති ඤාපනත්ථං. ඉදමෙව චානෙන කත්තබ්බං කම්මන්ති ‘‘කම්මවසෙන පඤ්චවිධො’’ති වුත්තං. කම්මස්සානියමෙ කථමෙතං යුජ්ජෙය්යාති ඊදිසී චොදනා අනවකාසාති දට්ඨබ්බං. ඉමස්මිං පනත්ථෙති උපොසථෙ.
උපොසථසද්දො පනායං පාතිමොක්ඛුද්දෙසසීලඋපවාසපඤ්ඤත්තිදිවසෙසු වත්තති. තථා හෙස ‘‘ආයාමාවුසො කප්පින, උපොසථං ගමිස්සාමා’’තිආදීසු (දී. නි. අට්ඨ. 1.150; ම. නි. අට්ඨ. 3.85) තිමොක්ඛුද්දෙසෙ ආගතො, ‘‘එවං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතො ඛො, විසාඛෙ, උපොසථො උපවුත්ථො’’තිආදීසු (අ. නි. 8.43) සීලෙ, ‘‘සුද්ධස්ස වෙ සදා ඵග්ගු, සුද්ධස්සුපොසථො සදා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.79) උපවාසෙ, ‘‘උපොසථො නාම නාගරාජා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.246) පඤ්ඤත්තියං, ‘‘න, භික්ඛවෙ, තදහුපොසථෙ සභික්ඛුකා ආවාසා’’තිආදීසු (මහාව. 181) දිවසෙ, ඉධාපි දිවසෙයෙව වත්තමානො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘අජ්ජ උපොසථදිවසො’’තිආදි. උපවසන්ති එත්ථාති උපොසථො. උපවසන්තීති සීලෙන වා සබ්බසො ආහාරස්ස අභුඤ්ජනසඞ්ඛාතෙන අනසනෙන වා ඛීරපානමධුපානාදිමත්තෙන වා උපෙතා හුත්වා වසන්තීති අත්ථො.
සබ්බෙසම්පි ¶ වාක්යානං එව-කාරත්ථසහිතත්තා ‘‘උපොසථො’’ති එතස්ස ‘‘උපොසථො එවා’’ති අයමත්ථො ලබ්භතීති ආහ ‘‘එතෙන අනුපොසථදිවසං පටික්ඛිපතී’’ති. ඉමිනා අවධාරණෙන නිරාකතං දස්සෙති, අථ වා සද්දන්තරත්ථාපොහනවසෙන සද්දො අත්ථං වදතීති ‘‘උපොසථො’’ති එතස්ස ‘‘අනුපොසථො න හොතී’’ති අයමත්ථොති වුත්තං ‘‘එතෙන අනුපොසථදිවසං පටික්ඛිපතී’’ති. ‘‘එස නයො පන්නරසො’’ති ඉමිනා අඤ්ඤං උපොසථදිවසං ¶ පටික්ඛිපතීති එත්ථාපි. එතෙනාති ‘‘උපොසථො’’ති එතෙන සද්දෙන. පඤ්චදසන්නං තිථීනං පූරණවසෙන පන්නරසො. පන්නරසොති ඉමිනා අඤ්ඤං උපොසථදිවසං පටික්ඛිපතී’’ති සංඛිත්තෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘දිවසවසෙන හී’’තිආදිමාහ. චතුද්දසියං නියුත්තො චාතුද්දසිකො. එවං පන්නරසිකො. සාමග්ගිඋපොසථො නාම සඞ්ඝසාමග්ගිකතදිවසෙ කාතබ්බඋපොසථො. හෙමන්තගිම්හවස්සානානං තිණ්ණං උතූනන්ති එත්ථ හෙමන්තඋතු නාම අපරකත්තිකස්ස කාළපක්ඛපාටිපදතො පට්ඨාය ඵග්ගුනපුණ්ණමපරියොසානා චත්තාරො මාසා, ගිම්හඋතු නාම ඵග්ගුනස්ස කාලපක්ඛපාටිපදතො පට්ඨාය ආසාළ්හපුණ්ණමපරියොසානා චත්තාරො මාසා, වස්සානඋතු නාම ආසාළ්හස්ස කාළපක්ඛපාටිපදතො පට්ඨාය අපරකත්තිකපුණ්ණමපරියොසානා චත්තාරො මාසා. තතියසත්තමපක්ඛෙසු ද්වෙ ද්වෙ කත්වා ඡ චාතුද්දසිකාති හෙමන්තස්ස උතුනො තතියෙ ච සත්තමෙ ච පක්ඛෙ ද්වෙ චාතුද්දසිකා, එවමිතරෙසං උතූනන්ති ඡ චාතුද්දසිකා. සෙසා පන්නරසිකාති සෙසා අට්ඨාරස පන්නරසිකා. හොන්ති චෙත්ථ –
‘‘කත්තිකස්ස ච කාළම්හා, යාව ඵග්ගුනපුණ්ණමා;
‘හෙමන්තකාලො’ති විඤ්ඤෙය්යො, අට්ඨ හොන්ති උපොසථා.
‘‘ඵග්ගුනස්ස ච කාළම්හා, යාව ආසාළ්හපුණ්ණමා;
‘ගිම්හකාලො’ති විඤ්ඤෙය්යො, අට්ඨ හොන්ති උපොසථා.
‘‘ආසාළ්හස්ස ච කාළම්හා, යාව කත්තිකපුණ්ණමා;
‘වස්සකාලො’ති විඤ්ඤෙය්යො, අට්ඨ හොන්ති උපොසථා.
‘‘උතූනං පන තිණ්ණන්නං, පක්ඛෙ තතියසත්තමෙ;
‘චාතුද්දසො’ති පාතිමොක්ඛං, උද්දිසන්ති නයඤ්ඤුනො’’ති.
පකතියා නබහුතරාවාසිකාදිපච්චයෙන කාතබ්බං පකතිචාරිත්තං. බහුතරාවාසිකාදිපච්චයෙ පන සති අඤ්ඤස්මිං චාතුද්දසෙපි කාතුං වට්ටති. තෙනාහ ‘‘සකි’’න්තිආදි. සකින්ති එකස්මිං වාරෙ ¶ . ආවාසිකානං අනුවත්තිතබ්බන්ති ආවාසිකෙහි ‘‘අජ්ජුපොසථො චාතුද්දසො’’ති පුබ්බකිච්චෙ කරියමානෙ අනුවත්තිතබ්බං, න පටික්කොසිතබ්බං. ආදිසද්දෙන ‘‘ආවාසිකෙහි ආගන්තුකානං අනුවත්තිතබ්බ’’න්ති (මහාව. 178) වචනං, ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තෙහි ¶ භික්ඛූහි ද්වෙ තයො උපොසථෙ චාතුද්දසිකෙ කාතුං, කථං මයං තෙහි භික්ඛූහි පඨමතරං පවාරෙය්යාමා’’ති (මහාව. 240) වචනඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. එත්ථ ච පඨමසුත්තස්ස එකෙකස්ස උතුනො තතියසත්තමපක්ඛස්ස චාතුද්දසෙ වා අවසෙසස්ස පන්නරසෙ වා සකිං පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතබ්බන්ති පකතිචාරිත්තවසෙනපි අත්ථසම්භවතො ‘‘ආගන්තුකෙහී’’තිආදීනි සුත්තානි දස්සිතානීති වෙදිතබ්බං. තථාරූපපච්චයෙ සතීති අඤ්ඤස්මිම්පි චාතුද්දසිකෙ උපොසථං කාතුං අනුරූපෙ ‘‘ආවාසිකා බහුතරා හොන්තී’’ති එවමාදිකෙ පච්චයෙ සති. අඤ්ඤස්මිම්පි චාතුද්දසෙති තිණ්ණං උතූනං තතියසත්තමපක්ඛචාතුද්දසතො අඤ්ඤස්මිං චාතුද්දසෙ.
න කෙවලං උපොසථදිවසාව හොන්තීති ආහ ‘‘පුරිමවස්සංවුට්ඨානං පනා’’තිආදි. මා ඉති චන්දො වුච්චති තස්ස ගතියා දිවසස්ස මිනිතබ්බතො, සො එත්ථ සබ්බකලාපාරිපූරියා පුණ්ණොති පුණ්ණමා, පුබ්බකත්තිකාය පුණ්ණමා පුබ්බකත්තිකපුණ්ණමා, අස්සයුජපුණ්ණමා. සා හි පච්ඡිමකත්තිකං නිවත්තෙතුං එවං වුත්තා. තෙසංයෙවාති පුරිමවස්සංවුට්ඨානංයෙව. භණ්ඩනකාරකෙහීති කලහකාරකෙහි. පච්චුක්කඩ්ඪන්තීති උක්කඩ්ඪන්ති. භණ්ඩනකාරකෙහි අනුවාදවසෙන අස්සයුජපුණ්ණමාදිං පරිච්චජන්තා පවාරණං කාළපක්ඛං, ජුණ්හපක්ඛන්ති උද්ධං කඩ්ඪන්තීති අත්ථො. ‘‘සුණන්තු මෙ ආයස්මන්තො ආවාසිකා, යදායස්මන්තානං පත්තකල්ලං, ඉදානි උපොසථං කරෙය්යාම, පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යාම, ආගමෙ කාළෙ පවාරෙය්යාමා’’ති (මහාව. 240) ‘‘සුණන්තු මෙ ආයස්මන්තො ආවාසිකා, යදායස්මන්තානං පත්තකල්ලං, ඉදානි උපොසථං කරෙය්යාම, පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යාම, ආගමෙ ජුණ්හෙ පවාරෙය්යාමා’’ති ච එවං ඤත්තියා පවාරණං උක්කඩ්ඪන්තීති වුත්තං හොති.
අථාති අනන්තරත්ථෙ නිපාතො. චතුද්දසන්නං පූරණො චාතුද්දසො, දිවසො. යං සන්ධාය ‘‘ආගමෙ ජුණ්හෙ පවාරෙය්යාමා’’ති ඤත්තිං ඨපයිංසු, තස්මිං පන ආගමෙ ජුණ්හෙ කොමුදියා චාතුමාසිනියා අවස්සං පවාරෙතබ්බං. න හි තං අතික්කමිත්වා පවාරෙතුං ලබ්භති. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘තෙ චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ භණ්ඩනකාරකා කලහකාරකා විවාදකාරකා භස්සකාරකා සඞ්ඝෙ අධිකරණකාරකා තම්පි ජුණ්හං අනුවසෙය්යුං, තෙහි, භික්ඛවෙ, භික්ඛූහි සබ්බෙහෙව ¶ ආගමෙ ¶ ජුණ්හෙ කොමුදියා චාතුමාසිනියා අකාමා පවාරෙතබ්බ’’න්ති (මහාව. 240).
තෙනෙවාහ ‘‘පච්ඡිමවස්සංවුට්ඨානඤ්ච පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමා එවා’’ති. යදි හි තං අතික්කමිත්වා පවාරෙය්ය, දුක්කටාපත්තිං ආපජ්ජෙය්ය. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘න ච, භික්ඛවෙ, අපවාරණාය පවාරෙතබ්බං අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝසාමග්ගියා’’ති (මහාව. 233). විසුද්ධිපවාරණායොගතො පවාරණාදිවසා. පිසද්දෙන න කෙවලං පවාරණාදිවසායෙව, අථ ඛො උපොසථදිවසාපි හොන්තීති දස්සෙති. ඉදානි යො සො සාමග්ගිඋපොසථදිවසො වුත්තො, තඤ්ච තප්පසඞ්ගෙන සාමග්ගිපවාරණාදිවසඤ්ච දස්සෙන්තො ‘‘යදා පනා’’තිආදිමාහ. ඔසාරිතෙ තස්මිං භික්ඛුස්මින්ති උක්ඛිත්තකෙ භික්ඛුස්මිං ඔසාරිතෙ, තං ගහෙත්වා සීමං ගන්ත්වා ආපත්තිං දෙසාපෙත්වා කම්මවාචාය කම්මප්පටිප්පස්සද්ධිවසෙන පවෙසිතෙති වුත්තං හොති. තස්ස වත්ථුස්සාති තස්ස අධිකරණස්ස. තදා ඨපෙත්වා…පෙ… උපොසථදිවසො නාම හොතීති සම්බන්ධො. කිං කාරණන්ති ආහ ‘‘තාවදෙවා’’තිආදි. තත්ථ තාවදෙවාති තං දිවසමෙව. වචනතොති කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 475) වුත්තත්තා. යත්ථ පන පත්තචීවරාදීනං අත්ථාය අප්පමත්තකෙන කාරණෙන විවදන්තා උපොසථං වා පවාරණං වා ඨපෙන්ති, තත්ථ තස්මිං අධිකරණෙ විනිච්ඡිතෙ ‘‘සමග්ගා ජාතම්හා’’ති අන්තරා සාමග්ගිඋපොසථං කාතුං න ලභන්ති. කරොන්තෙහි අනුපොසථෙ උපොසථො කතො නාම හොති. කත්තිකමාසබ්භන්තරෙති එත්ථ කත්තිකමාසො නාම පුබ්බකත්තිකමාසස්ස කාළපක්ඛපාටිපදතො පට්ඨාය යාව අපරකත්තිකපුණ්ණමා, තාව එකූනතිංසරත්තිදිවො, තස්සබ්භන්තරෙ, තතො පච්ඡා වා පන පුරෙ වා න වට්ටති. අයමෙව යො කොචි දිවසොයෙව. ඉධාපි කොසම්බකක්ඛන්ධකෙ සාමග්ගියා සදිසාව සාමග්ගී වෙදිතබ්බා. යෙ පන කිස්මිඤ්චිදෙව අප්පමත්තකෙ පවාරණං ඨපෙත්වා සමග්ගා හොන්ති, තෙහි පවාරණායමෙව පවාරණා කාතබ්බා, තාවදෙව න කාතබ්බා. කරොන්තෙහි අප්පවාරණාය පවාරණා කතා හොති. න කාතබ්බොයෙවාති නියමෙන යදි කරොති, දුක්කටන්ති දස්සෙති. තත්ථ හි උපොසථකරණෙ දුක්කටං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘න, භික්ඛවෙ, අනුපොසථෙ උපොසථො කාතබ්බො අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝසාමග්ගියා’’ති (මහාව. 183).
‘‘පත්තකාලමෙව ¶ පත්තකල්ල’’න්ති ඉමිනා සකත්ථෙ භාවප්පච්චයොති දස්සෙති. නාසතීති අන්වයතො වුත්තමෙව බ්යතිරෙකතො දළ්හං කරොති.
අනුරූපාති අරහා අනුච්ඡවිකා, සාමිනොති වුත්තං හොති. සබ්බන්තිමෙනාති සබ්බහෙට්ඨිමෙන චත්තාරො, න තෙහි විනා තං උපොසථකම්මං කරීයති, න තෙසං ඡන්දො වා පාරිසුද්ධි වා එති. අවසෙසා ¶ පන සචෙපි සහස්සමත්තා හොන්ති, සචෙ සමානසංවාසකා, සබ්බෙ ඡන්දාරහාව හොන්ති, ඡන්දපාරිසුද්ධිං දත්වා ආගච්ඡන්තු වා, මා වා, කම්මං න කුප්පති. පකතත්තාති අනුක්ඛිත්තා, පාරාජිකං අනජ්ඣාපන්නා ච. හත්ථපාසො නාම දියඩ්ඪහත්ථප්පමාණො.
සීමා ච නාමෙසා කතමා, යත්ථ හත්ථපාසං අවිජහිත්වා ඨිතා කම්මප්පත්තා නාම හොන්තීති අනුයොගං සන්ධාය සීමං දස්සෙන්තො විභාගවන්තානං සභාවවිභාවනං විභාගදස්සනමුඛෙනෙව හොතීති ‘‘සීමා ච නාමෙසා’’තිආදිමාහ. සම්භින්දන්තෙනාති මිස්සීකරොන්තෙන. අජ්ඣොත්ථරන්තෙනාති මද්දන්තෙන, අන්තො කරොන්තෙනාති වුත්තං හොති. ඉමා විපත්තිසීමායො නාමාති සම්බන්ධො. කස්මා විපත්තිසීමායො නාමාති ආහ ‘‘එකාදසහී’’තිආදි. ආකාරෙහීති කාරණෙහි. වචනතොති කම්මවග්ගෙ (පරි. 482 ආදයො) කථිතත්තා. සඞ්ඝකම්මං නාමෙතං වීසතිවග්ගකරණීයපරමන්ති ආහ ‘‘යත්ථ එකවීසති භික්ඛූ නිසීදිතුං න සක්කොන්තී’’ති. යස්සං සීමායං හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන කම්මාරහෙන සද්ධිං එකවීසති භික්ඛූ පරිමණ්ඩලාකාරෙන නිසීදිතුං න සක්කොන්ති, අයං අතිඛුද්දකා නාමාති අත්ථො. එවරූපා ච සීමා සම්මතාපි අසම්මතා, ගාමඛෙත්තසදිසාව හොති, තත්ථ කතං කම්මං කුප්පති. එස නයො සෙසසීමාසුපි.
සම්මතාති බද්ධා, වාචිතකම්මවාචාති අත්ථො. කම්මවාචාය වාචනමෙව හි බන්ධනං නාම. නිමිත්තං න උපගච්ඡතීති අනිමිත්තුපගො, තං අනිමිත්තුපගං, අනිමිත්තාරහන්ති වුත්තං හොති. තචසාරරුක්ඛො නාම තාලනාළිකෙරාදිකා. පංසුපුඤ්ජවාලුකාපුඤ්ජානන්ති පංසුරාසිවාලුකාරාසීනං මජ්ඣෙ. නිද්ධාරණෙ චෙතං සාමිවචනං. පොත්ථකෙසු පන කත්ථචි ‘‘පංසුපුඤ්ජං වා වාලුකාපුඤ්ජං වා අඤ්ඤතර’’න්ති පාඨො දිස්සති, සො පන අපාඨො. න හි සො ‘‘අඤ්ඤතර’’න්ති ඉමිනා යුජ්ජතීති. අන්තරාති නිමිත්තුපගනිමිත්තානමන්තරා. එත්ථ ¶ ච යා තීහි නිමිත්තෙහි බජ්ඣමානා අනිමිත්තුපගෙසු තචසාරරුක්ඛාදීසු අඤ්ඤතරං අන්තරා එකං නිමිත්තං කත්වා සම්මතා, සා ඛණ්ඩනිමිත්තා නාම හොති. යා පන චතුපඤ්චනිමිත්තාදීහි බජ්ඣමානා ඉමෙසු තචසාරරුක්ඛාදීසු අඤ්ඤතරං අන්තරා එකං නිමිත්තං කත්වා සම්මතා, සා ඛණ්ඩනිමිත්තා නාම න හොතීති විඤ්ඤායති නිමිත්තුපගානං නිමිත්තානං තිණ්ණං සබ්භාවතො. අට්ඨකථාසු පන අවිසෙසෙන වුත්තං, තස්මා උපපරික්ඛිත්වා ගහෙතබ්බං. සබ්බෙන සබ්බන්ති සබ්බප්පකාරෙන. නිමිත්තානං බහි ඨිතෙන සම්මතාති තෙසං බහි ඨිතෙන වාචිතකම්මවාචා. නිමිත්තානි පන අන්තො ච බහි ච ඨත්වා කිත්තෙතුං වට්ටන්ති.
එවං සම්මතාපීති නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා කම්මවාචාය සම්මතාපි. ඉමස්ස ‘‘අසම්මතාව හොතී’’ති ¶ ඉමිනා සම්බන්ධො. සබ්බා, භික්ඛවෙ, නදී අසීමාති යා කාචි නදීලක්ඛණප්පත්තා නදී නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා ‘‘එතං බද්ධසීමං කරොමා’’ති කතාපි අසීමා, බද්ධසීමා න හොතීති අත්ථො. අත්තනො සභාවෙන පන සා බද්ධසීමාසදිසා. සබ්බත්ථ සඞ්ඝකම්මං කාතුං වට්ටති. සමුද්දජාතස්සරෙසුපි එසෙව නයො. ‘‘සංසට්ඨවිටපා’’ති ඉමිනා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ආසන්නතං දීපෙති. බද්ධා හොතීති පච්ඡිමදිසාභාගෙ සීමං සන්ධාය වුත්තං. තස්සා පදෙසන්ති තස්සා එකදෙසං. යත්ථ ඨත්වා භික්ඛූහි කම්මං කාතුං සක්කා හොති, තාදිසං එකදෙසන්ති වුත්තං හොති. යත්ථ පන ඨිතෙහි කම්මං කාතුං න සක්කා, තාදිසං පදෙසං අන්තො කරිත්වා බන්ධන්තා සීමාය සීමං සම්භින්දන්ති නාම, න තු අජ්ඣොත්ථරන්ති නාමාති ගහෙතබ්බං. ගණ්ඨිපදෙසු පන ‘‘සම්භින්දනං පරෙසං සීමාය එකං වා ද්වෙ වා නිමිත්තෙ කිත්තෙත්වා ලෙඛාමත්තං ගහෙත්වා බන්ධනං. අජ්ඣොත්ථරණං නාම පරෙසං සීමාය නිමිත්තෙ කිත්තෙත්වා තං සකලං වා තස්සෙකදෙසං වා අන්තො කරොන්තෙන තස්සා බහි එකිස්සං ද්වීසු වා දිසාසු නිමිත්තෙ කිත්තෙත්වා බන්ධන’’න්ති වුත්තං.
පබ්බතාදීනං නිමිත්තානං සම්පදා නිමිත්තසම්පත්ති. පබ්බතොව නිමිත්තං පබ්බතනිමිත්තං. එවං සෙසෙසුපි. එවං වුත්තෙසූති උපොසථක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 138 ආදයො) සීමාසම්මුතියං වුත්තෙසු. ඉමෙහි ච පන අට්ඨහි නිමිත්තෙහි අසම්මිස්සෙහිපි අඤ්ඤමඤ්ඤමිස්සෙහිපි සීමං සම්මන්නිතුං වට්ටති. තෙනාහ ‘‘තස්මිං තස්මිං දිසාභාගෙ යථාලද්ධානි නිමිත්තුපගානි නිමිත්තානී’’ති. එකෙන, පන ද්වීහි වා නිමිත්තෙහි සම්මන්නිතුං ¶ න වට්ටති, තීණි පන ආදිං කත්වා වුත්තප්පකාරානං නිමිත්තානං සතෙනාපි වට්ටති. ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය කිං නිමිත්ත’’න්ති විනයධරෙන පුච්ඡිතබ්බං, ‘‘පබ්බතො, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ පුන විනයධරෙනෙව ‘‘එසො පබ්බතො නිමිත්ත’’න්ති එවං නිමිත්තං කිත්තෙතබ්බං. ‘‘එතං පබ්බතං නිමිත්තං කරොම, නිමිත්තං කරිස්සාම, නිමිත්තං කතො, නිමිත්තං හොතු, හොති භවිස්සතී’’ති එවං පන කිත්තෙතුං න වට්ටති. පාසාණාදීසුපි එසෙව නයො. තෙනාහ ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය කිං නිමිත්ත’’න්තිආදි. ‘‘පබ්බතො, භන්තෙ, උදකං, භන්තෙ’’ති එවං පන උපසම්පන්නො වා ආචික්ඛතු, අනුපසම්පන්නො වා, වට්ටතියෙව. ආදිසද්දෙන ‘‘පුරත්ථිමාය අනුදිසාය කිං නිමිත්තං? පාසාණො, භන්තෙ, එසො පාසාණො නිමිත්තං. දක්ඛිණාය දිසාය, දක්ඛිණාය අනුදිසාය, පච්ඡිමාය දිසාය, පච්ඡිමාය අනුදිසාය, උත්තරාය දිසාය, උත්තරාය අනුදිසාය කිං නිමිත්තං? උදකං, භන්තෙ, එතං උදකං නිමිත්ත’’න්ති ඉදං සඞ්ගණ්හාති. එත්ථ පන අට්ඨත්වා පුන ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය කිං නිමිත්තං? පබ්බතො, භන්තෙ, එසො පබ්බතො නිමිත්ත’’න්ති එවං පඨමං කිත්තිතනිමිත්තං කිත්තෙත්වාව ඨපෙතබ්බං. එවඤ්හි නිමිත්තෙන නිමිත්තං ඝටිතං හොති. සම්මා කිත්තෙත්වාති අඤ්ඤමඤ්ඤනාමවිපරියායෙන, අනිමිත්තානං නාමෙන ච අකිත්තෙත්වා යථාවුත්තෙනෙව නයෙන කිත්තෙත්වා. සම්මතාති ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ’’තිආදිනා නයෙන උපොසථක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 139 ආදයො) ¶ වුත්තාය පරිසුද්ධාය ඤත්තිදුතියකම්මවාචාය බද්ධා. තත්ථ නිමිත්තානි සකිං කිත්තිතානිපි කිත්තිතානෙව හොන්ති. අන්ධකට්ඨකථායං පන තික්ඛත්තුං සීමමණ්ඩලං සම්බන්ධන්තෙන නිමිත්තං කිත්තෙතබ්බ’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 138) වුත්තං.
තත්රාති තෙසු අට්ඨසු නිමිත්තෙසු. නිමිත්තුපගතාති නිමිත්තයොග්යතා. ‘‘හත්ථිප්පමාණතො පට්ඨායා’’ති වචනතො හත්ථිප්පමාණොපි නිමිත්තුපගොයෙව. හත්ථී පන සත්තරතනො වා අඩ්ඪට්ඨරතනො (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.138) වා. තතො ඔමකතරොති තතො හත්ථිප්පමාණතො ඛුද්දකතරො. සචෙ චතූසු දිසාසු චත්තාරො වා තීසු වා තයො පබ්බතා හොන්ති, චතූහි, තීහි වා පබ්බතනිමිත්තෙහෙව සම්මන්නිතුම්පි වට්ටති, ද්වීහි පන නිමිත්තෙහි, එකෙන වා සම්මන්නිතුං න වට්ටති. ඉතො පරෙසු පාසාණනිමිත්තාදීසුපි එසෙව නයො. තස්මා පබ්බතනිමිත්තං කරොන්තෙන පුච්ඡිතබ්බං ‘‘එකාබද්ධො, න එකාබද්ධො’’ති. සචෙ ¶ එකාබද්ධො හොති, න කාතබ්බො. තඤ්හි චතූසු වා අට්ඨසු වා දිසාසු කිත්තෙන්තෙනාපි එකමෙව නිමිත්තං කිත්තිතං හොති. තස්මා යො එවං චක්කසණ්ඨානෙන විහාරං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතො පබ්බතො, තං එකදිසාය කිත්තෙත්වා අඤ්ඤාසු දිසාසු තං බහිද්ධා කත්වා අන්තො අඤ්ඤානි නිමිත්තානි කිත්තෙතබ්බානි. සචෙ පබ්බතස්ස තතියභාගං වා උපඩ්ඪං වා අන්තොසීමාය කත්තුකාමා හොන්ති, පබ්බතං අකිත්තෙත්වා යත්තකං පදෙසං අන්තො කත්තුකාමා, තස්ස පරතො තස්මිංයෙව පබ්බතෙ ජාතරුක්ඛවම්මිකාදීසු අඤ්ඤතරං නිමිත්තං කිත්තෙතබ්බං. සචෙ යොජනද්වියොජනප්පමාණං සබ්බං පබ්බතං අන්තො කත්තුකාමා හොන්ති, පබ්බතස්ස පරතො භූමියං ජාතරුක්ඛවම්මිකාදීනි නිමිත්තානි කිත්තෙතබ්බානි (මහාව. අට්ඨ. 138; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 158).
සඞ්ඛං ගච්ඡතීති ගණනං වොහාරං ගච්ඡතීති අත්ථො. ද්වත්තිංසපලගුළපිණ්ඩපරිමාණොති ථූලතාය, න තුලගණනාය. තත්ථ ‘‘එකපලං නාම දසකලඤ්ජ’’න්ති වදන්ති. ඉට්ඨකා මහන්තාපි න වට්ටති. තථා අනිමිත්තුපගපාසාණානං රාසි, පගෙව පංසුවාලුකාරාසි. භූමිසමො ඛලමණ්ඩලසදිසො පිට්ඨිපාසාණො වා භූමිතො ඛාණුකො විය උට්ඨිතපාසාණො වා හොති, සොපි පමාණූපගො චෙ, වට්ටති. ‘‘පිට්ඨිපාසාණො පන අතිමහන්තොපි පාසාණසඞ්ඛමෙව ගච්ඡතීති ආහ ‘‘පිට්ඨිපාසාණො පනා’’තිආදි. තස්මා සචෙ මහතො පිට්ඨිපාසාණස්ස එකං පදෙසං අන්තොසීමායං කත්තුකාමා හොන්ති, තං අකිත්තෙත්වා තස්සුපරි අඤ්ඤො පාසාණො කිත්තෙතබ්බො. සචෙ පිට්ඨිපාසාණුපරි විහාරං කරොන්ති, විහාරමජ්ඣෙන ච පිට්ඨිපාසාණො විනිවිජ්ඣිත්වා ගච්ඡති, එවරූපො පිට්ඨිපාසාණො න වට්ටති. සචෙ හි තං කිත්තෙන්ති, නිමිත්තස්සුපරි විහාරො හොති, නිමිත්තඤ්ච ¶ නාම බහිසීමායං හොති, විහාරොපි බහිසීමායං ආපජ්ජති. විහාරං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතපිට්ඨිපාසාණො පන එකත්ථ කිත්තෙත්වා අඤ්ඤත්ථ න කිත්තෙතබ්බො.
වනනිමිත්තෙ තිණවනං වා තචසාරරුක්ඛවනං වා න වට්ටතීති ආහ ‘‘අන්තොසාරෙහී’’තිආදි. අන්තොසාරා නාම අම්බජම්බුපනසාදයො. අන්තොසාරමිස්සකෙහීති අන්තො සාරො යෙසං තෙ අන්තොසාරා, තෙහි මිස්සකා අන්තොසාරමිස්සකා, තෙහි. චතුපඤ්චරුක්ඛමත්තම්පීති හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදනාහ ¶ . උක්කංසතො පන යොජනසතිකම්පි වනං වට්ටති. එත්ථ පන චතුරුක්ඛමත්තඤ්චෙ, තයො සාරතො, එකො අසාරතො. පඤ්චරුක්ඛමත්තඤ්චෙ, තයො සාරතො, ද්වෙ අසාරතොති ගහෙතබ්බං. සචෙ පන වනමජ්ඣෙ විහාරං කරොන්ති, තං වනං න කිත්තෙතබ්බං. එකදෙසං අන්තොසීමායං කත්තුකාමෙහිපි වනං අකිත්තෙත්වා තත්ථ රුක්ඛපාසාණාදයො කිත්තෙතබ්බා, විහාරං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතවනං එකත්ථ කිත්තෙත්වා අඤ්ඤත්ථ න කිත්තෙතබ්බං (මහාව. අට්ඨ. 138).
රුක්ඛනිමිත්තෙපි තචසාරරුක්ඛො න වට්ටතීති ආහ ‘‘අන්තොසාරො’’ති. ‘‘භූමියං පතිට්ඨිතො’’ති ඉමිනා කුටසරාවාදීසු ඨිතං පටික්ඛිපති. තතො අපනෙත්වා පන තඞ්ඛණම්පි භූමියං රොපෙත්වා කොට්ඨකං කත්වා උදකං ආසිඤ්චිත්වා කිත්තෙතුං වට්ටති, නවමූලසාඛානිග්ගමනං අකාරණං. ඛන්ධං ඡින්දිත්වා රොපිතෙ පන එතං යුජ්ජති. සූචිදණ්ඩකප්පමාණොති ‘‘සීහළදීපෙ ලෙඛනදණ්ඩප්පමාණො’’ති වදන්ති (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.138), සො ච කනිට්ඨඞ්ගුලිපරිමාණොති දට්ඨබ්බො. ඉදං පන රුක්ඛනිමිත්තං කිත්තෙන්තෙන ‘‘රුක්ඛො’’තිපි, ‘‘සාකරුක්ඛො, සාලරුක්ඛො’’තිපි වත්තුං වට්ටති. එකාබද්ධං පන සුප්පතිට්ඨිතනිග්රොධසදිසං රුක්ඛං එකත්ථ කිත්තෙත්වා අඤ්ඤත්ථ කිත්තෙතුං න වට්ටති.
මග්ගනිමිත්තෙ අරඤ්ඤඛෙත්තනදීතළාකමග්ගාදයො න වට්ටන්තීති ආහ ‘‘ජඞ්ඝමග්ගො වා හොතූ’’තිආදි. යො පන ජඞ්ඝමග්ගො සකටමග්ගතො ඔක්කමිත්වා පුන සකටමග්ගමෙව ඔතරති, යෙ වා ජඞ්ඝමග්ගසකටමග්ගා අවලඤ්ජිතා, තෙ න වට්ටන්ති. තෙනාහ ‘‘ජඞ්ඝසත්ථසකටසත්ථෙහී’’තිආදි. එත්ථ ච සචෙ සකටමග්ගස්ස අන්තිමචක්කමග්ගං නිමිත්තං කරොන්ති, මග්ගො බහිසීමාය හොති. සචෙ බාහිරචක්කමග්ගං නිමිත්තං කරොන්ති, බාහිරචක්කමග්ගොව බහිසීමාය හොති, සෙසං අන්තොසීමං භජතීති වෙදිතබ්බං. සචෙපි ද්වෙ මග්ගා නික්ඛමිත්වා පච්ඡා සකටධුරමිව එකීභවන්ති, ද්විධා භින්නට්ඨානෙ වා සම්බන්ධට්ඨානෙ වා සකිං කිත්තෙත්වා පුන න කිත්තෙතබ්බා. එකාබද්ධනිමිත්තඤ්හෙතං හොති.
සචෙ ¶ විහාරං පරික්ඛිපිත්වා චත්තාරො මග්ගා චතූසු දිසාසු ගච්ඡන්ති, මජ්ඣෙ එකං කිත්තෙත්වා අපරං කිත්තෙතුං න වට්ටති. එකාබද්ධනිමිත්තඤ්හෙතං. කොණං විනිවිජ්ඣිත්වා ගතං පන පරභාගෙ කිත්තෙතුං වට්ටති. විහාරමජ්ඣෙන ¶ විනිවිජ්ඣිත්වා ගතමග්ගො පන න කිත්තෙතබ්බො. කිත්තිතෙ පන නිමිත්තස්ස උපරි විහාරො හොති. ඉමඤ්ච මග්ගං කිත්තෙන්තෙන ‘‘මග්ගො පජ්ජො පථො’’තිආදිනා (චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 101) වුත්තෙසු දසසු නාමෙසු යෙන කෙනචි නාමෙන කිත්තෙතුං වට්ටති. පරිඛාසණ්ඨානෙන විහාරං පරික්ඛිපිත්වා ගතමග්ගො එකත්ථ කිත්තෙත්වා අඤ්ඤත්ථ කිත්තෙතුං න වට්ටති.
යං පන අබද්ධසීමාලක්ඛණෙ නදිං වක්ඛාමාති ‘‘යස්සා ධම්මිකානං රාජූනං කාලෙ’’තිආදිනා (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) උදකුක්ඛෙපසීමායං නදියා වක්ඛමානත්තා වුත්තං. යා පන නදී මග්ගො විය සකටධුරසණ්ඨානෙන වා පරිඛාසණ්ඨානෙන වා විහාරං පරික්ඛිපිත්වා ගතා, නං එකත්ථ කිත්තෙත්වා අඤ්ඤත්ථ කිත්තෙතුං න වට්ටති. විහාරස්ස චතූසු දිසාසු අඤ්ඤමඤ්ඤං විනිවිජ්ඣිත්වා ගතෙ නදීචතුක්කෙපි එසෙව නයො. අසම්මිස්සනදියො පන චතස්සොපි කිත්තෙතුං වට්ටති. සචෙ වතිං කරොන්තො විය රුක්ඛපාදෙ නිඛණිත්වා වල්ලිපලාලාදීහි නදීසොතං රුම්භන්ති, උදකම්පි අජ්ඣොත්ථරිත්වා ආවරණං පවත්තතියෙව, නිමිත්තං කාතුං වට්ටති. යථා පන උදකං නප්පවත්තති, එවං සෙතුම්හි කතෙ අප්පවත්තමානා නදී නිමිත්තං කාතුං න වට්ටති. පවත්තනට්ඨානෙ නදීනිමිත්තං, අප්පවත්තනට්ඨානෙ උදකනිමිත්තං කාතුං වට්ටති.
යා පන දුබ්බුට්ඨිකාලෙ වා ගිම්හෙ වා නිරුදකභාවෙන නප්පවත්තති, සා වට්ටති. මහානදිතො උදකමාතිකං නීහරන්ති, සා කුන්නදීසදිසා හුත්වා තීණි සස්සානි සම්පාදෙන්තී නිච්චං පවත්තති. කිඤ්චාපි පවත්තති, නිමිත්තං කාතුං න වට්ටති. යා පන මූලෙ මහානදිතො නිග්ගතාපි කාලන්තරෙන තෙනෙව නිග්ගතමග්ගෙන නදිං භින්දිත්වා සයමෙව ගච්ඡති, ගච්ඡන්තී ච පරතො සුසුමාරාදිසමාකිණ්ණා නාවාදීහි සඤ්චරිතබ්බා නදී හොති, තං නිමිත්තං කාතුං වට්ටති.
අසන්දමානන්ති අප්පවත්තමානං. සන්දමානං නාම ඔඝනදීඋදකවාහකමාතිකාසු උදකං. වුත්තපරිච්ඡෙදකාලං අතිට්ඨන්තන්ති ‘‘යාව කම්මවාචාපරියොසානා සණ්ඨමානක’’න්ති වුත්තපරිච්ඡෙදකාලං අතිට්ඨන්තං. භාජනගතන්ති නාවාචාටිආදීසු භාජනෙසු ගතං. යං පන අන්ධකට්ඨකථායං ‘‘ගම්භීරෙසු ආවාටාදීසු උක්ඛෙපිමං උදකං නිමිත්තං න කාතබ්බ’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 138; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 158) වුත්තං, තං දුවුත්තං ¶ , අත්තනො මතිමත්තමෙව. ඨිතං පන අන්තමසො සූකරඛතායපි ගාමදාරකානං කීළනවාපියම්පි සචෙ යාව කම්මවාචාපරියොසානං තිට්ඨති, අප්පං වා ¶ හොතු, බහු වා, වට්ටතියෙව. තස්මිං පන ඨානෙ නිමිත්තසඤ්ඤාකරණත්ථං පාසාණවාලිකාපංසුආදිරාසි වා පාසාණත්ථම්භො වා දාරුත්ථම්භො වා කාතබ්බො.
එවං නිමිත්තසම්පත්තියුත්තතං දස්සෙත්වා ඉදානි යෙහි ආකාරෙහි බද්ධා පරිසාසම්පත්තියුත්තා නාම හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘පරිසාසම්පත්තියා යුත්තා නාමා’’තිආදිමාහ. ඉමස්ස පන කම්මස්ස චතුවග්ගකරණීයත්තා ‘‘චතූහි භික්ඛූහී’’ති වුත්තං. ඉමඤ්ච සීමං බන්ධිතුකාමෙහි සාමන්තවිහාරෙසු භික්ඛූ තස්ස තස්ස විහාරස්ස සීමාපරිච්ඡෙදං පුච්ඡිත්වා බද්ධසීමවිහාරානං සීමාය සීමන්තරිකං, අබද්ධසීමවිහාරානං සීමාය උපචාරං ඨපෙත්වා දිසාචාරිකභික්ඛූනං නිස්සඤ්චාරසමයෙ සචෙ එකස්මිං ගාමඛෙත්තෙ සීමං බන්ධිතුකාමා, යෙ තත්ථ බද්ධසීමවිහාරා, තෙසු භික්ඛූනං ‘‘මයං අජ්ජ සීමං බන්ධිස්සාම, තුම්හෙ සකසකසීමාපරිච්ඡෙදතො මා නික්ඛමිත්ථා’’ති පෙසෙතබ්බං. යෙ අබද්ධසීමවිහාරා, තෙසු භික්ඛූ එකජ්ඣං සන්නිපාතාපෙතබ්බා, ඡන්දාරහානං ඡන්දො ආහරාපෙතබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘යාවතිකා තස්මිං ගාමඛෙත්තෙ’’තිආදි. තස්මිං ගාමඛෙත්තෙති යස්මිං ගාමඛෙත්තෙ ඨත්වා කම්මවාචං වාචෙන්ති, තස්මිං ගාමඛෙත්තෙ. ‘‘සචෙ අඤ්ඤානිපි ගාමඛෙත්තානි අන්තො කත්තුකාමා, තෙසු ගාමෙසු යෙ භික්ඛූ වසන්ති, තෙහිපි ආගන්තබ්බං, අනාගච්ඡන්තානං ඡන්දො ආහරිතබ්බො’’ති මහාසුමත්ථෙරො ආහ. මහාපදුමත්ථෙරො පනාහ ‘‘නානාගාමඛෙත්තානි නාම පාටියෙක්කං බද්ධසීමාසදිසානි, න තතො ඡන්දපාරිසුද්ධි ආගච්ඡති. අන්තොනිමිත්තගතෙහි පන භික්ඛූහි ආගන්තබ්බ’’න්ති වත්වා පුන ආහ ‘‘සමානසංවාසකසීමාසම්මන්නනකාලෙ ආගමනම්පි අනාගමනම්පි වට්ටති, අවිප්පවාසසීමාසම්මන්නනකාලෙ පන අන්තොනිමිත්තගතෙහි ආගන්තබ්බං. අනාගච්ඡන්තානං ඡන්දො ආහරිතබ්බො’’ති (මහාව. අට්ඨ. 138).
ඉදානි යෙහි ආකාරෙහි සම්මතා කම්මවාචාසම්පත්තියුත්තා නාම හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘කම්මවාචාසම්පත්තියා යුත්තා නාමා’’තිආදිමාහ. ආදිසද්දෙන. ‘‘යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො එතෙහි නිමිත්තෙහි සීමං සම්මන්නෙය්ය සමානසංවාසං එකූපොසථං, එසා ඤත්ති. සුණාතු ¶ මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, යාවතා සමන්තා නිමිත්තා කිත්තිතා, සඞ්ඝො එතෙහි නිමිත්තෙහි සීමං සම්මන්නති සමානසංවාසං එකූපොසථං, යස්සායස්මතො ඛමති එතෙහි නිමිත්තෙහි සීමාය සම්මුති සමානසංවාසාය එකූපොසථාය, සො තුණ්හස්ස. යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්ය. සම්මතා සීමා සඞ්ඝෙන එතෙහි නිමිත්තෙහි සමානසංවාසා එකූපොසථා, ඛමති සඞ්ඝස්ස, තස්මා තුණ්හී, එවමෙතං ධාරයාමී’’ති (මහාව. 139) ඉමං පාළිසෙසං සඞ්ගණ්හාති. වුත්තායාති උපොසථක්ඛන්ධකෙ වුත්තාය. ඤත්තිදොසඅනුස්සාවනදොසෙහි විරහිතත්තා පරිසුද්ධාය.
ඛණ්ඩසීමා (මහාව. අට්ඨ. 138; සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.138; වජිර. ටී. මහාවග්ග 138) ¶ නාම ඛුද්දකසීමා. සමානසංවාසකත්ථං සම්මතා සීමා සමානසංවාසකසීමා. අවිප්පවාසත්ථං සම්මතා සීමා අවිප්පවාසසීමා. ඉමාසු පන තීසු සීමං සම්මන්නන්තෙහි පබ්බජ්ජුපසම්පදාදීනං සඞ්ඝකම්මානං සුඛකරණත්ථං පඨමං ඛණ්ඩසීමා බන්ධිතබ්බා. තං පන බන්ධන්තෙහි වත්තං ජානිතබ්බං. සචෙ හි බොධිචෙතියභත්තසාලාදීනි සබ්බවත්ථූනි පතිට්ඨාපෙත්වා කතවිහාරෙ බන්ධන්ති, විහාරමජ්ඣෙ බහූනං සමොසරණට්ඨානෙ අබන්ධිත්වා විහාරපච්චන්තෙ විවිත්තොකාසෙ බන්ධිතබ්බා. අකතවිහාරෙ බන්ධන්තෙහි බොධිචෙතියාදීනං සබ්බවත්ථූනං ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වා යථා පතිට්ඨිතෙසු වත්ථූසු විහාරපච්චන්තෙ විවිත්තොකාසෙ හොති, එවං බන්ධිතබ්බා. සා හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන සචෙ එකවීසතිභික්ඛූ ගණ්හාති, වට්ටති. තතො ඔරං න වට්ටති. පරං භික්ඛුසහස්සං ගණ්හන්තීපි වට්ටති. තං බන්ධන්තෙහි සීමාමාළකස්ස සමන්තා නිමිත්තුපගා පාසාණා ඨපෙතබ්බා, න ඛණ්ඩසීමාය ඨිතෙහි මහාසීමා බන්ධිතබ්බා, න මහාසීමාය ඨිතෙහි ඛණ්ඩසීමා. ඛණ්ඩසීමායමෙව පන ඨත්වා ඛණ්ඩසීමා බන්ධිතබ්බා, මහාසීමායමෙව ඨත්වා මහාසීමා.
තත්රායං බන්ධනවිධි – සමන්තා ‘‘එසො පාසාණො නිමිත්ත’’න්ති එවං නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා කම්මවාචාය සීමා සම්මන්නිතබ්බා. අථ තස්සා එව දළ්හීකම්මත්ථං අවිප්පවාසකම්මවාචා කාතබ්බා. එවඤ්හි ‘‘සීමං සමූහනිස්සාමා’’ති ආගතා සමූහනිතුං න සක්ඛිස්සන්ති. සීමං සම්මන්නිත්වා බහි සීමන්තරිකපාසාණා ඨපෙතබ්බා, සීමන්තරිකා පච්ඡිමකොටියා චතුරඞ්ගුලප්පමාණාපි (මහාව. අට්ඨ. 138; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 163) වට්ටති. සචෙ පන විහාරො මහා හොති, ද්වෙපි තිස්සොපි තතුත්තරිපි ඛණ්ඩසීමායො බන්ධිතබ්බා.
එවං ¶ ඛණ්ඩසීමං සම්මන්නිත්වා මහාසීමාසම්මුතිකාලෙ ඛණ්ඩසීමතො නික්ඛමිත්වා මහාසීමායං ඨත්වා සමන්තා අනුපරියායන්තෙහි සීමන්තරිකපාසාණා කිත්තෙතබ්බා. තතො අවසෙසනිමිත්තෙ කිත්තෙත්වා හත්ථපාසං අවිජහන්තෙහි කම්මවාචාය සමානසංවාසකසීමං සම්මන්නිත්වා තස්සා දළ්හීකම්මත්ථං අවිප්පවාසකම්මවාචාපි කාතබ්බා. එවඤ්හි ‘‘සීමං සමූහනිස්සාමා’’ති ආගතා සමූහනිතුං න සක්ඛිස්සන්ති. සචෙ පන ඛණ්ඩසීමාය නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා තතො සීමන්තරිකාය නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා මහාසීමාය නිමිත්තානි කිත්තෙන්ති, එවං තීසු ඨානෙසු නිමිත්තානි කිත්තෙත්වා යං සීමං ඉච්ඡන්ති, තං පඨමං බන්ධිතුං වට්ටති. එවං සන්තෙපි යථාවුත්තනයෙන ඛණ්ඩසීමතොව පට්ඨාය බන්ධිතබ්බා. එවං බද්ධාසු පන සීමාසු ඛණ්ඩසීමායං ඨිතා භික්ඛූ මහාසීමායං කම්මං කරොන්තානං න කොපෙන්ති, මහාසීමායං වා ඨිතා ඛණ්ඩසීමායං කරොන්තානං. සීමන්තරිකාය පන ඨිතා උභින්නම්පි න කොපන්ති. ගාමඛෙත්තෙ ඨත්වා කම්මං කරොන්තානං ¶ පන සීමන්තරිකාය ඨිතා කොපෙන්ති. සීමන්තරිකා හි ගාමඛෙත්තං භජති. අවිප්පවාසසීමාසම්මන්නනෙ කතෙ සති සා ච අවිප්පවාසසීමා නාම හොති. තෙනාහ ‘‘තස්සායෙව පභෙදො’’ති. තස්සායෙවාති බද්ධසීමාය එව.
අයං පන විසෙසො – ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති (මහාව. 144) වචනතො අවිප්පවාසසීමා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච න ඔතරති, සමානසංවාසකසීමා පන තත්ථාපි ඔතරති. සමානසංවාසකසීමා චෙත්ථ අත්තනො ධම්මතාය ගච්ඡති, අවිප්පවාසසීමා පන යත්ථ සමානසංවාසකසීමා, තත්ථෙව ගච්ඡති. න හි තස්සා විසුං නිමිත්තකිත්තනං අත්ථි. තත්ථ සචෙ අවිප්පවාසාය සම්මුතිකාලෙ ගාමො අත්ථි, තං සා න ඔතරති. සචෙ පන සම්මතාය සීමාය පච්ඡා ගාමො නිවිසති, සොපි සීමාසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති. යථා ච පච්ඡා නිවිට්ඨො, එවං පඨමං නිවිට්ඨස්ස පච්ඡා වඩ්ඪිතප්පදෙසොපි සීමාසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති. සචෙපි සීමාසම්මුතිකාලෙ ගෙහානි කතානි, ‘‘පවිසිස්සාමා’’ති ආලයොපි අත්ථි, මනුස්සා පන අප්පවිට්ඨා, පොරාණගාමං වා සගෙහමෙව ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ඤත්ථ ගතා, අගාමොයෙව එස, සීමා ඔතරති. සචෙ පන එකම්පි කුලං පවිට්ඨං වා අගතං වා අත්ථි, ගාමොයෙව, සීමා න ඔතරති.
එවං ¶ බද්ධසීමං දස්සෙත්වා ඉදානි අබද්ධසීමං දස්සෙන්තො ‘‘අබද්ධසීමා පනා’’තිආදිමාහ. ගාමො එව සීමා ගාමසීමා. ගාමග්ගහණෙන චෙත්ථ නිගමනගරානම්පි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. යත්තකෙ පදෙසෙ තස්ස ගාමස්ස ගාමභොජකා බලිං ලභන්ති, සො පදෙසො අප්පො වා හොතු, මහන්තො වා, එකං ගාමඛෙත්තං නාම. යම්පි එකස්මිංයෙව ගාමඛෙත්තෙ එකං පදෙසං ‘‘අයං විසුං ගාමො හොතූ’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා රාජා කස්සචි දෙති, සොපි විසුංගාමසීමා හොතියෙව. තස්මා සා ච ඉතරා ච පකතිගාමසීමා බද්ධසීමාසදිසාව හොති. කෙවලං පන තිචීවරවිප්පවාසපරිහාරං න ලභතීති (මහාව. අට්ඨ. 147).
අගාමකෙ අරඤ්ඤෙති විඤ්ඣාටවිසදිසෙ අරඤ්ඤෙ. තෙනාහ ‘‘අගාමකං නාමා’’තිආදි. අයං පන සීමා තිචීවරවිප්පවාසපරිහාරම්පි ලභති. මච්ඡබන්ධානන්ති කෙවට්ටානං. අගමනපථෙසූති ගන්තුං අසක්කුණෙය්යපථෙසු. යත්ථ තදහෙව ගන්ත්වා තදහෙව පච්චාගන්තුං න සක්කා හොති, තාදිසෙසූති වුත්තං හොති. තෙසං ගමනපරියන්තස්ස ඔරතො පන ගාමසීමාසඞ්ඛං ගච්ඡති. තත්ථ ගාමසීමං අසොධෙත්වා කම්මං කාතුං න වට්ටති. මජ්ඣෙ ඨිතානං සබ්බදිසාසු සත්තබ්භන්තරාති මජ්ඣෙ ඨිතානං භික්ඛූනං ඨිතොකාසතො සබ්බදිසාසු සත්තබ්භන්තරා. තත්ථාති තෙසු අබ්භන්තරෙසු. තස්මාති යස්මා පරිසවසෙන වඩ්ඪති, තස්මා. උපචාරත්ථායාති සීමොපචාරත්ථාය. සීමාභාවං පටික්ඛිපිත්වාති ¶ බද්ධසීමාභාවං පටික්ඛිපිත්වා. සමානො සංවාසො එත්ථාති සමානසංවාසා. එකො උපොසථො එත්ථාති එකූපොසථා. එත්ථ ච උපොසථස්ස විසුං ගහිතත්තා අවසෙසකම්මවසෙන සමානසංවාසතා වෙදිතබ්බා. වුත්තාති අබද්ධසීමාපරිච්ඡෙදං දස්සෙතුං උපොසථක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 149) වුත්තා. අනු අනු අඩ්ඪමාසං අන්වඩ්ඪමාසං, අඩ්ඪමාසෙ අඩ්ඪමාසෙති අත්ථො. එවං ‘‘අනුදසාහ’’න්තිආදීසුපි. දෙවෙති මෙඝෙ. වලාහකෙසු විගතමත්තෙසූති භාවෙනභාවලක්ඛණෙ භුම්මං. සොතන්ති උදකප්පවාහො වුච්චති. තිත්ථෙන වා අතිත්ථෙන වා ඔතරිත්වාති පාඨසෙසො. තිමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙත්වාති යථා තිමණ්ඩලපටිච්ඡාදනං හොති, එවං නිවාසෙත්වා. උත්තරන්තියාති යත්ථ කත්ථචි උත්තරන්තියා. භික්ඛුනීවිභඞ්ගෙ (පාචි. 692) භික්ඛුනියා වසෙන නදීලක්ඛණස්ස පාළියං ආගතත්තා ‘‘භික්ඛුනියා’’ති වුත්තං, න පන විසෙසසබ්භාවතො.
කෙනචි ¶ ඛණිත්වා අකතොති අන්තමසො තිරච්ඡානෙනපි ඛණිත්වා අකතො. නදිං වා සමුද්දං වා භින්දිත්වාති නදීකූලං වා සමුද්දවෙලං වා භින්දිත්වා. එතං ලක්ඛණන්ති ‘‘යත්ථ නදියං වුත්තප්පකාරෙ වස්සකාලෙ උදකං සන්තිට්ඨතී’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) වුත්තප්පකාරලක්ඛණං. ලොණීපි ජාතස්සරසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති. යත්ථ පන වුත්තප්පකාරෙ වස්සකාලෙ වස්සෙ පච්ඡින්නමත්තෙ පිවිතුං වා හත්ථපාදෙ ධොවිතුං වා උදකං න හොති සුක්ඛති, අයං ජාතස්සරො ගාමඛෙත්තසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති.
උදකුක්ඛෙපාති කරණත්ථෙ නිස්සක්කවචනන්ති ආහ ‘‘උදකුක්ඛෙපෙනා’’ති. කථං පන උදකං ඛිපිතබ්බන්ති ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. මජ්ඣිමෙන පුරිසෙනාති ථාමමජ්ඣිමෙන පුරිසෙන. අයං උදකුක්ඛෙපො නාමාති අයං උදකුක්ඛෙපෙන පරිච්ඡින්නා සීමා නාමාති අත්ථො. යාව පරිසා වඩ්ඪති, තාව අයං සීමාපි වඩ්ඪති, පරිසපරියන්තතො උදකුක්ඛෙපොයෙව පමාණං. සචෙ පන නදී නාතිදීඝා හොති, පභවතො පට්ඨාය යාව මුඛද්වාරං සබ්බත්ථ සඞ්ඝො නිසීදති, උදකුක්ඛෙපසීමාකම්මං නත්ථි. සකලාපි නදී එතෙසංයෙව භික්ඛූනං පහොති.
පකතිවස්සකාලෙති පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරෙ පකතිවස්සකාලෙ. චතූසු මාසෙසූති වස්සානස්ස චතූසු මාසෙසු. අතිවුට්ඨිකාලෙ ඔඝෙන ඔත්ථතොකාසො න ගහෙතබ්බො. සො හි ගාමසීමාසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති. අන්තොනදියං ජාතස්සරෙ ජාතපිට්ඨිපාසාණදීපකෙසුපි අයමෙව විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. සචෙ පන නදී පරිපුණ්ණා හොති සමතිත්ථිකා, උදකසාටිකං නිවාසෙත්වාපි අන්තොනදියංයෙව කම්මං කාතබ්බං. සචෙ න සක්කොන්ති, නාවායපි ඨත්වා කාතබ්බං. ගච්ඡන්තියා පන නාවාය කාතුං න වට්ටති. කස්මා? උදකුක්ඛෙපමත්තමෙව හි සීමා, තං ¶ නාවා සීඝමෙව අතික්කාමෙති. එවං සති අඤ්ඤිස්සා සීමාය ඤත්ති, අඤ්ඤිස්සා අනුස්සාවනා හොති, තස්මා නාවං අරිත්තෙන වා ඨපෙත්වා, පාසාණෙ වා ලම්බිත්වා, අන්තොනදියං ජාතරුක්ඛෙ වා බන්ධිත්වා කම්මං කාතබ්බං. අන්තොනදියං බද්ධඅට්ටකෙපි අන්තොනදියං ජාතරුක්ඛෙපි ඨිතෙහි කම්මං කාතුං වට්ටති.
සචෙ පන රුක්ඛස්ස සාඛා වා තතො නික්ඛන්තපාරොහො වා බහිනදීතීරෙ විහාරසීමාය වා ගාමසීමාය වා පතිට්ඨිතො, සීමං වා සොධෙත්වා, සාඛං ¶ වා ඡින්දිත්වා කම්මං කාතබ්බං. බහිනදීතීරෙ ජාතරුක්ඛස්ස අන්තොනදියං පවිට්ඨසාඛාය වා පාරොහෙ වා නාවං බන්ධිත්වා කම්මං කාතුං න වට්ටති. කරොන්තෙහි සීමා වා සොධෙතබ්බා, සාඛං ඡින්දිත්වා වා තස්ස බහිපතිට්ඨිතභාගො නාසෙතබ්බො. නදීතීරෙ පන ඛාණුකං කොට්ටෙත්වා තත්ථ බන්ධනාවාය න වට්ටතියෙව.
නදියං සෙතුං කරොන්ති, සචෙ අන්තොනදියංයෙව සෙතු වා සෙතුපාදා වා, සෙතුම්හි ඨිතෙහි කම්මං කාතුං වට්ටති. සචෙ පන සෙතු වා සෙතුපාදා වා බහිතීරෙ පතිට්ඨිතා, කම්මං කාතුං න වට්ටති, සීමං සොධෙත්වා කම්මං කාතබ්බං. අථ සෙතුපාදා අන්තො, සෙතු පන උභින්නම්පි තීරානං උපරිආකාසෙ ඨිතො, වට්ටති. ජාතස්සරෙපි එසෙව නයො.
‘‘යස්මිං පදෙසෙ පකතිවීචියො ඔත්ථරිත්වා සණ්ඨහන්තී’’ති එතෙන යං පදෙසං උද්ධං වඩ්ඪනකඋදකං වා පකතිවීචියො වා වෙගෙන ආගන්ත්වා ඔත්ථරන්ති, තත්ථ කම්මං කාතුං න වට්ටතීති (මහාව. අට්ඨ. 147) දස්සෙති. සචෙ ඌමිවෙගො බාධති, නාවාය වා අට්ටකෙ වා ඨත්වා කාතබ්බං. තෙසු විනිච්ඡයො නදියං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. සචෙ පන සමුද්දො ගාමසීමං වා නිගමසීමං වා ඔත්ථරිත්වා තිට්ඨති, සමුද්දොව හොති. තත්ථ කම්මං කාතුං වට්ටති. තතො පට්ඨාය කප්පියභූමීති ඔත්ථරිත්වා සණ්ඨිතඋදකන්තතො පට්ඨාය අන්තො නදීජාතස්සරසමුද්දො නාමාති අත්ථො. දුබ්බුට්ඨිකාලෙති වස්සානහෙමන්තෙ සන්ධාය වුත්තං. සුක්ඛෙසුපීති නිරුදකෙසුපි. යථා ච වාපිඛණනෙ, එවං ආවාටපොක්ඛරණීආදීනං ඛණනෙපි ගාමඛෙත්තං හොතියෙවාති දට්ඨබ්බං. වප්පං වා කරොන්තීති ලාබුතිපුසකාදිවප්පං වා කරොන්ති. තං ඨානන්ති යත්ථ වාපිආදිකං කතං, තං ඨානං. අඤ්ඤං පන කප්පියභූමි. සචෙ පන ජාතස්සරං පූරෙත්වා ථලං කරොන්ති, එකස්මිං දිසාභාගෙ පාළිං බන්ධිත්වා සබ්බමෙව නං මහාතළාකං වා කරොන්ති, සබ්බොපි අජාතස්සරො හොති. ගාමසීමාසඞ්ඛමෙව ගච්ඡති.
සචෙ ¶ නදිම්පි විනාසෙත්වා තළාකං කරොන්ති, හෙට්ඨා පාළි බද්ධා, උදකං ආගන්ත්වා තළාකං පූරෙත්වා තිට්ඨති, එත්ථ කම්මං කාතුං න වට්ටති. උපරි පවත්තනට්ඨානෙ ඡඩ්ඩිතං උදකං නදිං ඔත්ථරිත්වා සන්දනට්ඨානතො පට්ඨාය වට්ටති. කාචි නදී කාලන්තරෙන උප්පතිත්වා ගාමනිගමසීමං ඔත්ථරිත්වා පවත්තති, නදීයෙව ¶ හොති, කම්මං කාතුං වට්ටති. සචෙ විහාරසීමං ඔත්ථරති ‘‘විහාරසීමා’’ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති. තස්මාති යස්මා අන්තො ගච්ඡති, තස්මා. සමන්තා උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදො කාතබ්බොති පහොනකට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං. යත්ථ පන කුන්නදීආදීසු නප්පහොති, තත්ථ පහොනකට්ඨානතො උදකුක්ඛෙපපරිච්ඡෙදො කාතබ්බො. උපචාරත්ථායාති සීමොපචාරත්ථාය.
කස්මා පන අඤ්ඤමෙකං සත්තබ්භන්තරං, අඤ්ඤො එකො උදකුක්ඛෙපො ච උපචාරත්ථාය ඨපෙතබ්බොති ආහ ‘‘අයං හී’’තිආදි. ඉදං වුත්තං හොති (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.147; වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.147) – යස්මා අයං සත්තබ්භන්තරසීමා ච උදකුක්ඛෙපසීමා ච භික්ඛූනං ඨිතොකාසතො පට්ඨාය ලබ්භති, තෙ ච භික්ඛූ න සබ්බදා එකසදිසා, කදාචි වඩ්ඪන්ති, කදාචි පරිහායන්ති. යදා ච වඩ්ඪන්ති, තදා සීමාසඞ්කරො හොති. තස්මා අඤ්ඤමෙකං සත්තබ්භන්තරං, අඤ්ඤො එකො උදකුක්ඛෙපො ච උපචාරත්ථාය ඨපෙතබ්බොති. යං පන මහාඅට්ඨකථායං ‘‘තතො අධිකං වට්ටතියෙව, ඌනකං පන න වට්ටතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 147) වුත්තං, තම්පි එතදත්ථමෙව, න පන තත්ථ කතස්ස කම්මස්ස කුප්පත්තාති ගහෙතබ්බං. පරිච්ඡෙදතො බහි අඤ්ඤං තත්තකංයෙව පරිච්ඡෙදං අනතික්කමිත්වා ඨිතොපීති අත්තනො සත්තබ්භන්තරෙන, උදකුක්ඛෙපෙන වා යො තෙසං සත්තබ්භන්තරස්ස, උදකුක්ඛෙපස්ස වා පරිච්ඡෙදො, තතො බහි අඤ්ඤං තත්තකංයෙව පරිච්ඡෙදං අනතික්කමිත්වා ඨිතොපීති අත්ථො. කථමෙතං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘ඉදං සබ්බඅට්ඨකථාසු සන්නිට්ඨාන’’න්ති, ඉදං ‘‘කම්මං කොපෙතී’’ති මහාඅට්ඨකථාදීසු වවත්ථානන්ති අත්ථො. ‘‘ඉති ඉම’’න්තිආදි යථාවුත්තස්ස නිගමනං. හොති චෙත්ථ –
‘‘බද්ධාබද්ධවසෙනෙධ, සීමා නාම ද්විධා තහිං;
තිසම්පත්තියුත්තා වජ්ජි-තෙකාදස විපත්තිකා;
බද්ධසීමා තිධා ඛණ්ඩා-දිතො ගාමාදිතො පරා’’ති.
සභාගාපත්ති ච නාමෙසා දුවිධා වත්ථුසභාගා, ආපත්තිසභාගාති. තත්ථ ඉධ වත්ථුසභාගා අධිප්පෙතා, නෙතරාති දස්සෙතුං ‘‘යං සබ්බො සඞ්ඝො විකාලභොජනාදිනා’’තිආදිමාහ. ලහුකාපත්තින්ති ලහුකෙන විනයකම්මෙන විසුජ්ඣනතො ලහුකා ථුල්ලච්චයපාචිත්තියපාටිදෙසනීයදුක්කටදුබ්භාසිතසඞ්ඛාතා පඤ්චාපත්තියො. වත්ථුසභාගාය සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තියාපි සති උපොසථකම්මං පත්තකල්ලං ¶ න හොතියෙව. යථාහ ¶ ‘‘සභාගසඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නස්ස පන සන්තිකෙ ආවි කාතුං න වට්ටති. සචෙ ආවි කරොති, ආපත්ති ආවිකතා හොති, දුක්කටා පන න මුච්චතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102). තස්සා පන අදෙසනාගාමිනිතො එවං වුත්තං. වත්ථුසභාගාති වත්ථුවසෙන සමානභාගා, එකකොට්ඨාසාති වුත්තං හොති. ඉමමෙව වත්ථුසභාගං දෙසෙතුං න වට්ටති ‘‘න, භික්ඛවෙ, සභාගා ආපත්ති දෙසෙතබ්බා, යො දෙසෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 169) වුත්තත්තා, න පන ආපත්තිසභාගං. තෙනාහ ‘‘විකාලභොජනපච්චයා ආපන්නං පනා’’තිආදි. ආපත්තිසභාගන්ති ආපත්තියා සමානභාගං.
සාමන්තා ආවාසාති සාමන්තආවාසං, සමීපවිහාරන්ති අත්ථො. සජ්ජුකන්ති තදහෙවාගමනත්ථාය. පාහෙතබ්බොති පෙසෙතබ්බො. ඉච්චෙතං කුසලන්ති ඉති එතං සුන්දරං භද්දකං, ලද්ධකප්පන්ති වුත්තං හොති. නො චෙ ලභෙථාති විහාරානං දූරතාය වා මග්ගෙ පරිපන්ථාදිනා වා යදි න ලභෙථ. ‘‘තස්ස සන්තිකෙ පටිකරිස්සතී’’ති ඉමිනා වචනෙන සභාගාපත්ති ආවි කාතුම්පි න ලබ්භතීති දීපිතං හොති. යදි ලභෙය්ය, ආවි කත්වාපි උපොසථං කරෙය්ය. යදි පන සබ්බො සඞ්ඝො සභාගං සඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නො හොති, ඤත්තිං ඨපෙත්වා උපොසථං කාතුං න වට්ටති, උපොසථස්ස අන්තරායොව හොති. උභොපි දුක්කටං ආපජ්ජන්ති ‘‘න, භික්ඛවෙ, සභාගා ආපත්ති දෙසෙතබ්බා, යො දෙසෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්ස. න, භික්ඛවෙ, සභාගා ආපත්ති පටිග්ගහෙතබ්බා, යො පටිග්ගණ්හෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 169) වුත්තත්තා. විමති සංසයො, තත්ථ නියුත්තො වෙමතිකො. ‘‘පුන නිබ්බෙමතිකො හුත්වා දෙසෙතබ්බමෙවා’’ති නෙව පාළියං, න ච අට්ඨකථායං අත්ථි, දෙසිතෙ පන දොසො නත්ථි. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘පාරිසුද්ධිං ආයස්මන්තො ආරොචෙථා’’තිආදිනා නයෙන සාපත්තිකස්ස උපොසථකරණෙ පඤ්ඤත්තං දුක්කටං ආපජ්ජන්තීති වුත්තනයෙනෙව. කස්මා සභාගාපත්තියෙව වුත්තාති ආහ ‘‘එතාසු හී’’තිආදි. විසභාගාපත්තීසු විජ්ජමානාසුපි පත්තකල්ලං හොතියෙවාති විසභාගාසු පන විජ්ජමානාසු තෙසංයෙව පුග්ගලානං ආපත්ති, න සඞ්ඝස්සාති සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං හොතියෙව.
අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නකො නාම චතුන්නං පාරාජිකානං අඤ්ඤතරං අජ්ඣාපන්නකො. පණ්ඩකාදීනං විනිච්ඡයො පරතො පාරාජිකුද්දෙසෙ ආවි භවිස්සති ¶ . තිරච්ඡානගතොති අන්තමසො සක්කං දෙවරාජානං උපාදාය යො කොචි නාගමාණවකාදිකො අමනුස්සජාතිකො වෙදිතබ්බො, න අස්සගොණාදයො. තෙනාහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි. තත්ථ එත්ථාති එතිස්සං වජ්ජනීයපුග්ගලකථායං. යස්ස උපසම්පදා පටික්ඛිත්තාති ‘‘තිරච්ඡානගතො, භික්ඛවෙ, අනුපසම්පන්නො, න උපසම්පාදෙතබ්බො’’ති (මහාව. 111) යස්ස නාගසුපණ්ණාදිනො තිරච්ඡානගතස්ස උපසම්පදා පටික්ඛිත්තා ¶ , සො ඉධාපි තිරච්ඡානගතො නාමාති අත්ථො. තත්ථ හි අන්තමසො දෙවෙ උපාදාය නාගමාණවකාදිකො යො කොචි අමනුස්සජාතිකො ‘‘තිරච්ඡානගතො’’ති අධිප්පෙතො. වුත්තඤ්හි සමන්තපාසාදිකායං ‘‘තිරච්ඡානගතො, භික්ඛවෙති එත්ථ නාගො වා හොතු සුපණ්ණමාණවකාදීනං වා අඤ්ඤතරො, අන්තමසො සක්කං දෙවරාජානං උපාදාය යො කොචි අමනුස්සජාතියො, සො සබ්බොව ඉමස්මිං අත්ථෙ ‘තිරච්ඡානගතො’ති වෙදිතබ්බො’’ති (මහාව. අට්ඨ. 111). තිත්ථං වුච්චති ලද්ධි, තං එතෙසං අත්ථීති තිත්ථිකා, තිත්ථිකා එව තිත්ථියා, ඉතො අඤ්ඤලද්ධිකාති අත්ථො.
සුත්තස්ස උද්දෙසො සුත්තුද්දෙසො. පාරිසුද්ධි එව උපොසථො පාරිසුද්ධිඋපොසථො. එසෙව නයො අධිට්ඨානුපොසථොති එත්ථාපි. සොති පාතිමොක්ඛුද්දෙසො. ඔවාදොව පාතිමොක්ඛං, තස්ස උද්දෙසො සරූපෙන කථනං ඔවාදපාතිමොක්ඛුද්දෙසො. ‘‘ඉමස්මිං වීතික්කමෙ අයං නාම ආපත්තී’’ති එවං ආපත්තිවසෙන ආණාපනං පඤ්ඤාපනං ආණා, සෙසං අනන්තරසදිසමෙව.
ඛන්තී පරමං තපො තිතික්ඛා…පෙ… වුත්තා තිස්සො ගාථායො නාම –
‘‘ඛන්තී පරමං තපො තිතික්ඛා;
නිබ්බානං පරමං වදන්ති බුද්ධා;
න හි පබ්බජිතො පරූපඝාතී;
න සමණො හොති පරං විහෙඨයන්තො.
‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණං, කුසලස්ස උපසම්පදා;
සචිත්තපරියොදපනං, එතං බුද්ධාන සාසනං.
‘‘අනූපවාදො ¶ අනූපඝාතො, පාතිමොක්ඛෙ ච සංවරො;
මත්තඤ්ඤුතා ච භත්තස්මිං, පන්තඤ්ච සයනාසනං;
අධිචිත්තෙ ච ආයොගො, එතං බුද්ධාන සාසන’’න්ති.(දී. නි. 2.90; ධ. ප. 183-185) –
ඉමා තිස්සො ගාථායො.
තත්ථ ඛන්තී පරමං තපොති (දී. නි. අට්ඨ. 2.90; ධ. ප. අට්ඨ. 2.185) අධිවාසනඛන්ති ¶ නාම පරමං තපො. තිතික්ඛාති ඛන්තියා එව වෙවචනං, තිතික්ඛාසඞ්ඛාතා අධිවාසනඛන්ති උත්තමං තපොති අත්ථො. නිබ්බානං පරමං වදන්තීති සබ්බාකාරෙන පන නිබ්බානං ‘‘පරම’’න්ති වදන්ති බුද්ධා. න හි පබ්බජිතො පරූපඝාතීති යො අධිවාසනඛන්තිවිරහිතත්තා පරං උපඝාතෙති බාධති විහිංසති, සො පබ්බජිතො නාම න හොති. චතුත්ථපාදො පන තස්සෙව වෙවචනං. ‘‘න හි පබ්බජිතො’’ති එතස්ස හි ‘‘නසමණො හොතී’’ති වෙවචනං. ‘‘පරූපඝාතී’’ති එතස්ස ‘‘පරං විහෙඨයන්තො’’ති වෙවචනං. අථ වා පරූපඝාතීති සීලූපඝාතී. සීලඤ්හි උත්තමට්ඨෙන ‘‘පර’’න්ති වුච්චති. යො ච සමණො පරං යං කඤ්චි සත්තං විහෙඨයන්තො පරූපඝාතී හොති, අත්තනො සීලවිනාසකො, සො පබ්බජිතො නාම න හොතීති අත්ථො. අථ වා යො අධිවාසනඛන්තියා අභාවා පරූපඝාතී හොති, පරං අන්තමසො ඩංසමකසම්පි සඤ්චිච්ච ජීවිතා වොරොපෙති, සො න හි පබ්බජිතො. කිං කාරණා? මලස්ස අපබ්බාජිතත්තා. ‘‘පබ්බාජයමත්තනො මලං, තස්මා ‘පබ්බජිතො’ති වුච්චතී’’ති (ධ. ප. 388) ඉදඤ්හි පබ්බජිතලක්ඛණං. යොපි න හෙව ඛො උපඝාතෙති න මාරෙති, අපිච දණ්ඩාදීහි විහෙඨෙති, සො පරං විහෙඨයන්තො සමණො න හොති. කිං කාරණා? විහෙසාය අසමිතත්තා. ‘‘සමිතත්තා හි පාපානං, ‘සමණො’ති පවුච්චතී’’ති (ධ. ප. 265) ඉදඤ්හි සමණලක්ඛණං.
දුතියගාථාය සබ්බපාපස්සාති සබ්බාකුසලස්ස. අකරණන්ති අනුප්පාදනං. කුසලස්සාති චතුභූමකකුසලස්ස. උපසම්පදාති උපසම්පාදනං පටිලාභො. සචිත්තපරියොදපනන්ති අත්තනො චිත්තස්ස වොදාපනං පභස්සරභාවකරණං සබ්බසො පරිසොධනං, තං පන අරහත්තෙන හොති. ඉති සීලසංවරෙන සබ්බපාපං පහාය ලොකියලොකුත්තරාහි සමථවිපස්සනාහි කුසලං සම්පාදෙත්වා අරහත්තඵලෙන චිත්තං පරියොදාපෙතබ්බන්ති එතං බුද්ධානං සාසනං ඔවාදො අනුසිට්ඨි.
තතියගාථාය ¶ අනූපවාදොති වාචාය කස්සචි අනුපවදනං. අනූපඝාතොති කායෙන කස්සචි උපඝාතස්ස අකරණං. පාතිමොක්ඛෙති යං තං පාතිමොක්ඛං පඅතිමොක්ඛං අතිපමොක්ඛං උත්තමං සීලං, පාති වා අගතිවිසෙසෙහි, මොක්ඛෙති දුග්ගතිභයෙහි. යො වා නං පාති, තං මොක්ඛෙතීති ‘‘පාතිමොක්ඛ’’න්ති වුච්චති, තස්මිං පාතිමොක්ඛෙ ච. සංවරොති සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධානං අවීතික්කමලක්ඛණො සංවරො. මත්තඤ්ඤුතාති පටිග්ගහණපරිභොගවසෙන පමාණඤ්ඤුතා. පන්තඤ්ච සයනාසනන්ති ජනසඞ්ඝට්ටනවිරහිතං නිජ්ජනසම්බාධං විවිත්තං, සෙනාසනඤ්ච. එත්ථ ච ද්විහියෙව පච්චයෙහි චතුපච්චයසන්තොසො දීපිතොති වෙදිතබ්බො පච්චයසන්තොසසාමඤ්ඤෙන ඉතරද්වයස්සාපි ලක්ඛණහාරනයෙන ජොතිතත්තා. අධිචිත්තෙ ච ආයොගොති විපස්සනාපාදකං ¶ අට්ඨසමාපත්තිචිත්තං, තතොපි මග්ගඵලචිත්තමෙව අධිචිත්තං, තස්මිං යථාවුත්තෙ අධිචිත්තෙ ආයොගො ච අනුයොගො චාති අත්ථො. එතං බුද්ධාන සාසනන්ති එතං පරස්ස අනුපවදනං, අනුපඝාතනං, පාතිමොක්ඛෙ සංවරො, පටිග්ගහණපරිභොගෙසු මත්තඤ්ඤුතා, අට්ඨසමාපත්තිවසිභාවාය විවිත්තසෙනාසනසෙවනඤ්ච බුද්ධානං සාසනං ඔවාදො අනුසිට්ඨීති. ඉමා පන තිස්සො ගාථා සබ්බබුද්ධානං පාතිමොක්ඛුද්දෙසගාථායො හොන්තීති වෙදිතබ්බා. තං බුද්ධා එව උද්දිසන්ති, න සාවකා.
‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො’’තිආදිනා (මහාව. 134) නයෙන වුත්තං ආණාපාතිමොක්ඛං නාම. තං සාවකා එව උද්දිසන්ති, න බුද්ධා සඞ්ඝකම්මං කරොන්ති, න ච තත්ථ පරියාපන්නාති ආහ ‘‘තං සාවකා එව උද්දිසන්ති, න බුද්ධා’’ති. ඉමස්මිං අත්ථෙති ‘‘පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යා’’ති එතස්මිං අත්ථෙ.
අනුපගතො නාම තත්ථෙව උපසම්පන්නො, අසතියා පුරිමිකාය අනුපගතො වා. චාතුමාසිනියන්ති චාතුමාසියං. සා හි චතුන්නං මාසානං පාරිපූරිභූතාති චාතුමාසී, සා එව ‘‘චාතුමාසිනී’’ති වුච්චති, තස්සං චාතුමාසිනියං. පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමාසිනියන්ති අත්ථො. කායසාමග්ගින්ති කායෙන සමග්ගභාවං, හත්ථපාසූපගමනන්ති වුත්තං හොති.
අයං පනෙත්ථ විනිච්ඡයො – සචෙ පුරිමිකාය පඤ්ච භික්ඛූ වස්සං උපගතා, පච්ඡිමිකායපි පඤ්ච, පුරිමෙහි ඤත්තිං ඨපෙත්වා පවාරිතෙ පච්ඡිමෙහි ¶ තෙසං සන්තිකෙ පාරිසුද්ධිඋපොසථො කාතබ්බො, න එකස්මිං උපොසථග්ගෙ ද්වෙ ඤත්තියො ඨපෙතබ්බා. සචෙපි පච්ඡිමිකාය උපගතා චත්තාරො, තයො, ද්වෙ, එකො වා හොති, එසෙව නයො. අථ පුරිමිකාය චත්තාරො, පච්ඡිමිකායපි චත්තාරො, තයො, ද්වෙ, එකො වා, එසෙව නයො. අථ පුරිමිකාය තයො, පච්ඡිමිකාය තයො, ද්වෙ වා, එසෙව නයො. ඉදඤ්හෙත්ථ ලක්ඛණං – සචෙ පුරිමිකාය උපගතෙහි පච්ඡිමිකාය උපගතා ථොකතරා චෙව හොන්ති සමසමා ච, සඞ්ඝප්පවාරණාය ච ගණං පූරෙන්ති, සඞ්ඝප්පවාරණාවසෙන ඤත්තිං ඨපෙත්වා පුරිමෙහි පවාරෙතබ්බා. සචෙ පන පුරිමිකාය තයො, පච්ඡිමිකාය එකො හොති, තෙන සද්ධිං තෙ චත්තාරො හොන්ති, චතුන්නං සඞ්ඝඤත්තිං ඨපෙත්වා පවාරෙතුං න වට්ටති. ගණඤත්තියා පන සො ගණපූරකො හොති, තස්මා ගණවසෙන ඤත්තිං ඨපෙත්වා පුරිමෙහි පවාරෙතබ්බං, ඉතරෙන තෙසං සන්තිකෙ පාරිසුද්ධිඋපොසථො කාතබ්බො. සචෙ පුරිමිකාය ද්වෙ, පච්ඡිමිකාය ද්වෙ වා එකො වා, එත්ථාපි එසෙව නයො. සචෙ පුරිමිකාය එකො, පච්ඡිමිකායපි එකො, එකෙන එකස්ස සන්තිකෙ පවාරෙතබ්බං, එකෙන පාරිසුද්ධිඋපොසථො කාතබ්බො ¶ . සචෙ පුරිමවස්සූපගතෙහි පච්ඡිමවස්සූපගතා එකෙනපි අධිකතරා හොන්ති, පඨමං පාතිමොක්ඛං උද්දිසිත්වා පච්ඡා ථොකතරෙහි තෙසං සන්තිකෙ පවාරෙතබ්බං. කත්තිකචාතුමාසිනිපවාරණාය පන සචෙ පඨමං වස්සූපගතෙහි මහාපවාරණාය පවාරිතෙහි පච්ඡා උපගතා අධිකතරා වා සමසමා වා හොන්ති, පවාරණාඤත්තිං ඨපෙත්වා පවාරෙතබ්බං. තෙහි පවාරිතෙ පච්ඡා ඉතරෙහි පාරිසුද්ධිඋපොසථො කාතබ්බො. අථ මහාපවාරණාය පවාරිතා බහූ හොන්ති, පච්ඡා වස්සූපගතා ථොකා වා එකො වා, පාතිමොක්ඛෙ උද්දිට්ඨෙ පච්ඡා තෙසං සන්තිකෙ තෙන පවාරෙතබ්බන්ති.
එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වාති එකස්මිං අංසෙ සාධුකං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වාති අත්ථො. අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාති දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං උක්ඛිපිත්වා. සචෙ පන තත්ථ පාරිවාසිකොපි අත්ථි, සඞ්ඝනවකට්ඨානෙ නිසීදිත්වා තත්ථෙව නිසින්නෙන අත්තනො පාළියා පාරිසුද්ධිඋපොසථො කාතබ්බො. පාතිමොක්ඛෙ උද්දිසියමානෙ පන පාළියා අනිසීදිත්වා පාළිං විහාය හත්ථපාසං අමුඤ්චන්තෙන නිසීදිතබ්බං. පවාරණායපි එසෙව නයො.
සබ්බං ¶ පුබ්බකරණීයන්ති සම්මජ්ජනාදිං නවවිධං පුබ්බකිච්චං. යථා ච සබ්බො සඞ්ඝො සභාගාපත්තිං ආපජ්ජිත්වා ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො…පෙ… පටිකරිස්සතී’’ති (මහාව. 171) ඤත්තිං ඨපෙත්වා උපොසථං කාතුං ලභති, එවමෙත්ථාපි තීහි ‘‘සුණන්තු මෙ ආයස්මන්තා ඉමෙ භික්ඛූ සභාගං ආපත්තිං ආපන්නා, යදා අඤ්ඤං භික්ඛුං සුද්ධං අනාපත්තිකං පස්සිස්සන්ති, තදා තස්ස සන්තිකෙ තං ආපත්තිං පටිකරිස්සන්තී’’ති ගණඤත්තිං ඨපෙත්වා, ද්වීහිපි ‘‘අඤ්ඤං සුද්ධං පස්සිත්වා පටිකරිස්සාමා’’ති වත්වා උපොසථං කාතුං වට්ටති. එකෙනාපි ‘‘පරිසුද්ධං ලභිත්වා පටිකරිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා කාතුං වට්ටති. තදහූති තස්මිං අහු, තස්මිං දිවසෙති අත්ථො. නානාසංවාසකෙහීති ලද්ධිනානාසංවාසකෙහි. අනාවාසො නාම නවකම්මසාලාදිකො යො කොචි පදෙසො. අඤ්ඤත්ර සඞ්ඝෙනාති සඞ්ඝප්පහොනකෙහි භික්ඛූහි විනා. අඤ්ඤත්ර අන්තරායාති පුබ්බෙ වුත්තං දසවිධමන්තරායං විනා. සබ්බන්තිමෙන පන පරිච්ඡෙදෙන අත්තචතුත්ථෙන අන්තරායෙ වා සති ගන්තුං වට්ටති. යථා ච ආවාසාදයො න ගන්තබ්බා, එවං සචෙ විහාරෙ උපොසථං කරොන්ති, උපොසථාධිට්ඨානත්ථං සීමාපි නදීපි න ගන්තබ්බා. සචෙ පනෙත්ථ කොචි භික්ඛු හොති, තස්ස සන්තිකං ගන්තුං වට්ටති. විස්සට්ඨඋපොසථාපි ආවාසා ගන්තුං වට්ටති. එවං ගතො අධිට්ඨාතුම්පි ලභති. ආරඤ්ඤකෙනාපි භික්ඛුනා උපොසථදිවසෙ ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා අත්තනො විහාරමෙව ආගන්තබ්බං. සචෙ අඤ්ඤං විහාරං ඔක්කමති, තත්ථ උපොසථං කත්වාව ආගන්තබ්බං, අකත්වා ආගන්තුං න වට්ටති. යං ජඤ්ඤා ‘‘අජ්ජෙව තත්ථ ගන්තුං සක්කොමී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 181) ¶ එවරූපො පන ආවාසො ගන්තබ්බො. තත්ථ භික්ඛූහි සද්ධිං උපොසථං කරොන්තෙනාපි හි ඉමිනා නෙව උපොසථන්තරායො කතො භවිස්සතීති.
උදකං ආසනෙන චාති ආසනෙන සහ පානීයපරිභොජනීයං උදකඤ්චාති අත්ථො. සඞ්ඝසන්නිපාතතො පඨමං කත්තබ්බං පුබ්බකරණං. පුබ්බකරණතො පච්ඡා කත්තබ්බම්පි උපොසථකම්මතො පඨමං කත්තබ්බත්තා පුබ්බකිච්චං. උභයම්පි චෙතං උපොසථකම්මතො පඨමං කත්තබ්බත්තා ‘‘පුබ්බකිච්ච’’මිච්චෙව එත්ථ වුත්තන්ති ආහ ‘‘එවං ද්වීහි නාමෙහි නවවිධං පුබ්බකිච්චං දස්සිත’’න්ති. කිං තං කතන්ති පුච්ඡතීති ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. තං අකත්වා උපොසථං කාතුං න වට්ටති ‘‘න, භික්ඛවෙ, ථෙරෙන ආණත්තෙන අගිලානෙන න ¶ සම්මජ්ජිතබ්බං, යො න සම්මජ්ජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදි (මහාව. 159) වචනතො. තෙනෙවාහ ‘‘තස්මා ථෙරෙන ආණත්තෙනා’’තිආදි.
සචෙ පන ආණත්තො සම්මජ්ජනිං තාවකාලිකම්පි න ලභති, සාඛාභඞ්ගං කප්පියං කාරෙත්වා සම්මජ්ජිතබ්බං. තම්පි අලභන්තස්ස ලද්ධකප්පියං හොති. පානීයං පරිභොජනීයං උපට්ඨාපෙතබ්බන්ති ආගන්තුකානං අත්ථාය පානීයපරිභොජනීයං උපට්ඨාපෙතබ්බං. ආසනං පඤ්ඤාපෙතබ්බන්ති පීඨඵලකාදිආසනං පඤ්ඤාපෙතබ්බං. සචෙ උපොසථාගාරෙ ආසනානි නත්ථි, සංඝිකාවාසතොපි ආහරිත්වා පඤ්ඤාපෙත්වා පුන හරිතබ්බානි. ආසනෙසු අසති කටසාරකෙපි තට්ටිකායොපි පඤ්ඤාපෙතුං වට්ටති. තට්ටිකාසුපි අසති සාඛාභඞ්ගානි කප්පියං කාරෙත්වා පඤ්ඤාපෙතබ්බානි. කප්පියකාරකං අලභන්තස්ස ලද්ධකප්පියං හොති. පදීපො කාතබ්බොති පදීපෙතබ්බො, පදීපුජ්ජලනං කාතබ්බන්ති වුත්තං හොති. ආණාපෙන්තෙන පන ‘‘අසුකස්මිං නාම ඔකාසෙ තෙලං වා වට්ටි වා කපල්ලිකා වා අත්ථි, තං ගහෙත්වා කරොහී’’ති වත්තබ්බො. සචෙ තෙලාදීනි නත්ථි, පරියෙසිතබ්බානි. පරියෙසිත්වා අලභන්තස්ස ලද්ධකප්පියං හොති. අපිච කපාලෙ අග්ගිපි ජාලෙතබ්බො. ආණාපෙන්තෙන ච කිඤ්චි කම්මං කරොන්තො වා සදාකාලමෙව එකො වා භාරනිත්ථරණකො වා සරභාණකධම්මකථිකාදීසු අඤ්ඤතරො වා න ආණාපෙතබ්බො, අවසෙසා පන වාරෙන ආණාපෙතබ්බා. තෙනාහ ‘‘ථෙරෙනාපි පතිරූපං ඤත්වා ආණාපෙතබ්බ’’න්ති.
බහි උපොසථං කත්වා ආගතෙනාති නදියා වා සීමාය වා යත්ථ කත්ථචි උපොසථං කත්වා ආගතෙන ඡන්දො දාතබ්බො, ‘‘කතො මයා උපොසථො’’ති අච්ඡිතුං න ලභතීති අධිප්පායො. කිච්චප්පසුතො වාති ගිලානුපට්ඨාකාදිකිච්චප්පසුතො වා. සචෙ ගිලානො ඡන්දපාරිසුද්ධිං දාතුං න සක්කොති, මඤ්චෙන වා පීඨෙන වා සඞ්ඝමජ්ඣං ආනෙත්වා උපොසථො කාතබ්බො. සචෙ ගිලානුපට්ඨාකානං ¶ භික්ඛූනං එවං හොති ‘‘සචෙ ඛො මයං ඉමං ගිලානං ඨානා චාවෙස්සාම, ආබාධො වා අභිවඩ්ඪිස්සති, කාලකිරියා වා භවිස්සතී’’ති, න ත්වෙව සො ගිලානො ඨානා චාවෙතබ්බො, සඞ්ඝෙන තත්ථ ගන්ත්වා උපොසථො කාතබ්බො, න ත්වෙව වග්ගෙන සඞ්ඝෙන උපොසථො කාතබ්බො. කරෙය්ය චෙ, ආපත්ති දුක්කටස්ස. සචෙ බහූ තාදිසා ගිලානා හොන්ති, සඞ්ඝෙන පටිපාටියා ඨත්වා ¶ සබ්බෙ හත්ථපාසෙ කාතබ්බා. සචෙ දූරෙ දූරෙ හොන්ති, සඞ්ඝො නප්පහොති, තං දිවසං උපොසථො න කාතබ්බො, න ත්වෙව වග්ගෙන සඞ්ඝෙන උපොසථො කාතබ්බො. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තදහුපොසථෙ පාරිසුද්ධිං දෙන්තෙන ඡන්දම්පි දාතුං, සන්ති සඞ්ඝස්ස කරණීය’’න්ති (මහාව. 165) වුත්තත්තා භගවතො ආණං කරොන්තෙන ‘‘ඡන්දං දම්මී’’ති වුත්තං. ‘‘ඡන්දහාරකො චෙ, භික්ඛවෙ, දින්නෙ ඡන්දෙ තත්ථෙව පක්කමති, අඤ්ඤස්ස දාතබ්බො ඡන්දො’’තිආදිවචනතො (මහාව. 165) පුන අත්තනො ඡන්දදානපරිස්සමවිනොදනත්ථං ‘‘ඡන්දං මෙ හරා’’ති වුත්තං. ‘‘ඡන්දහාරකො චෙ, භික්ඛවෙ, දින්නෙ ඡන්දෙ සඞ්ඝප්පත්තො සඤ්චිච්ච න ආරොචෙති, ආහටො හොති ඡන්දො, ඡන්දහාරකස්ස ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 165) වුත්තත්තා දුක්කටතො තං මොචෙතුං ‘‘ඡන්දං මෙ ආරොචෙහී’’ති වුත්තං.
කායෙන වා වාචාය වා උභයෙන වා විඤ්ඤාපෙතබ්බොති මනසා චින්තෙත්වා කායප්පයොගං කරොන්තෙන යෙන කෙනචි අඞ්ගපච්චඞ්ගෙන වා, වාචං පන නිච්ඡාරෙතුං සක්කොන්තෙන තථෙව වාචාය වා, උභයථාපි සක්කොන්තෙන කායවාචාහි වා විඤ්ඤාපෙතබ්බො, ජානාපෙතබ්බොති අත්ථො. ‘‘අයං අත්ථො’’ති වචනතො පන යාය කායචිපි භාසාය විඤ්ඤාපෙතුං වට්ටති, පාරිසුද්ධිදානෙපි ඡන්දදානෙ වුත්තසදිසොව විනිච්ඡයො. තං පන දෙන්තෙන පඨමං සන්තී ආපත්ති දෙසෙතබ්බා. න හි සාපත්තිකො සමානො ‘‘පාරිසුද්ධිං දම්මි, පාරිසුද්ධිං මෙ හර, පාරිසුද්ධිං මෙ ආරොචෙහී’’ති (මහාව. 164) වත්තුං ලභති. ‘‘සන්ති සඞ්ඝස්ස කරණීයානී’’ති වත්තබ්බෙ වචනවිපල්ලාසෙන ‘‘සන්ති සඞ්ඝස්ස කරණීය’’න්ති වුත්තං. තෙසඤ්ච අත්තනො ච ඡන්දපාරිසුද්ධිං දෙතීති එත්ථ ඡන්දො ච ඡන්දපාරිසුද්ධි ච ඡන්දපාරිසුද්ධි, තං දෙතීති සරූපෙකසෙසනයෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉතරාති අඤ්ඤෙසං ඡන්දපාරිසුද්ධි. බිළාලසඞ්ඛලිකා ඡන්දපාරිසුද්ධීති එත්ථ බිළාලසඞ්ඛලිකා නාම බිළාලබන්ධනං. තත්ථ හි සඞ්ඛලිකාය පඨමවලයං දුතියවලයංයෙව පාපුණාති, න තතියං, එවමයම්පි ඡන්දපාරිසුද්ධි දායකෙන යස්ස දින්නා, තතො අඤ්ඤත්ථ න ගච්ඡතීති (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.164; වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.164). තස්මා සා බිළාලසඞ්ඛලිකසදිසත්තා ‘‘බිළාලසඞ්ඛලිකා’’ති වුත්තා. බිළාලසඞ්ඛලිකග්ගහණඤ්චෙත්ථ යාසං කාසඤ්චි සඞ්ඛලිකානං උපලක්ඛණමත්තන්ති දට්ඨබ්බං.
උතුක්ඛානන්ති ¶ ¶ තං තං කිරියං අරති වත්තෙතීති උතු, තස්ස අක්ඛානං උතුක්ඛානං, උතුආචික්ඛනන්ති අත්ථො. යථා ච තස්ස ආචික්ඛනං, තං සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘හෙමන්තාදීන’’න්තිආදි වුත්තං. ගණනාති කලනා. භික්ඛුනීනං අට්ඨගරුධම්මෙහි ඔවදනං භික්ඛුනොවාදො. ස්වෙ උපොසථොති ආගන්ත්වාති ‘‘ස්වෙ උපොසථො හොතී’’ති වුත්තෙ අජ්ජෙව ආගන්ත්වා පන්නරසිකෙ උපොසථෙ පක්ඛස්ස චාතුද්දසියං, චාතුද්දසිකෙ තෙරසියං ආගන්ත්වාති වුත්තං හොති. මහාපච්චරියං පන ‘‘පක්ඛස්ස තෙරසියංයෙව ආගන්ත්වා ‘අයං උපොසථො චාතුද්දසිකො වා පන්නරසිකො වා’ති පුච්ඡිතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 149) වුත්තං. එවං පුච්ඡිතෙන ච භික්ඛුනා සචෙ චාතුද්දසියං උපොසථං කරොන්ති, ‘‘චාතුද්දසිකො භගිනී’’ති වත්තබ්බං. සචෙ පන්නරසියං කරොන්ති, ‘‘පන්නරසිකො භගිනී’’ති වත්තබ්බං. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ඨපෙත්වා බාලං, ඨපෙත්වා ගිලානං, ඨපෙත්වා ගමිකං අවසෙසෙහි ඔවාදං ගහෙතු’’න්ති (චූළව. 414) වුත්තත්තා ‘‘තං ඨපෙත්වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ආරොචනවිධානං අජානන්තො බාලො. චාතුද්දසිකපන්නරසිකෙසු උපොසථෙසු වා පාටිපදෙ වා ගන්තුකාමො ගමියො, දුතියපක්ඛදිවසතො පන පට්ඨාය තතො උද්ධං ගච්ඡන්තො ඉධ ගමියො නාම න හොති. අරඤ්ඤෙ නිවාසො අස්සාති ආරඤ්ඤිකො. සොපි ‘‘අහං අරඤ්ඤවාසී, ස්වෙ උපොසථො, විහාරෙ න වසාමී’’ති අප්පටිග්ගහිතුං න ලභති. යදි න ගණ්හෙය්ය, දුක්කටං ආපජ්ජෙය්ය. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඔවාදො න ගහෙතබ්බො, යො න ගණ්හෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 414). තෙන පන පච්චාහරණත්ථාය සඞ්කෙතො කාතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ආරඤ්ඤිකෙන භික්ඛුනා ඔවාදං ගහෙතුං, සඞ්කෙතඤ්ච කාතුං අත්ර පතිහරිස්සාමී’’ති (චූළව. 415). තස්මා ආරඤ්ඤිකෙන භික්ඛුනා සචෙ භික්ඛුනීනං වසනගාමෙ භික්ඛා ලබ්භති, තත්ථෙව චරිත්වා භික්ඛුනියො දිස්වා ආරොචෙත්වා ගන්තබ්බං. නො චස්ස තත්ථ භික්ඛා සුලභා හොති, සාමන්තගාමෙ චරිත්වා භික්ඛුනීනං ගාමං ආගම්ම තථෙව කාතබ්බං. සචෙ දූරං ගන්තබ්බං හොති, සඞ්කෙතො කාතබ්බො ‘‘අහං අසුකං නාම තුම්හාකං ගාමද්වාරෙ සභං වා මණ්ඩපං වා රුක්ඛමූලං වා උපසඞ්කමිස්සාමි, තත්ර ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති. භික්ඛුනීහි තත්ර ගන්තබ්බං, අගන්තුං න ලබ්භති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘න, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනියා සඞ්කෙතං ¶ න ගන්තබ්බං, යා න ගච්ඡෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 415). උපොසථග්ගෙති උපොසථකරණට්ඨානෙ. අට්ඨහි අඞ්ගෙහීති –
‘‘සීලවා හොති, පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරති ආචාරගොචරසම්පන්නො, අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු. බහුස්සුතො හොති සුතධරො සුතසන්නිචයො, යෙ තෙ ධම්මා ආදිකල්යාණා මජ්ඣෙකල්යාණා පරියොසානකල්යාණා සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං කෙවලපරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං අභිවදන්ති, තථාරූපාස්ස ධම්මා බහුස්සුතා ¶ හොන්ති, ධාතා වචසා පරිචිතා, මනසා අනුපෙක්ඛිතා, දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධා. උභයානි ඛො පනස්ස පාතිමොක්ඛානි විත්ථාරෙන ස්වාගතානි හොන්ති සුවිභත්තානි සුප්පවත්තීනි සුවිනිච්ඡිතානි සුත්තසො අනුබ්යඤ්ජනසො. කල්යාණවාචො හොති කල්යාණවාක්කරණො. යෙභුය්යෙන භික්ඛුනීනං පියො හොති මනාපො. පටිබලො හොති භික්ඛුනියො ඔවදිතුං. න ඛො පනෙතං භගවන්තං උද්දිස්ස පබ්බජිතාය කාසායවත්ථවසනාය ගරුධම්මං අජ්ඣාපන්නපුබ්බො හොති. වීසතිවස්සො වා හොති අතිරෙකවීසතිවස්සො වා’’ති (පාචි. 147) –
ඉමෙහි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි. පාසාදිකෙනාති පසාදාවහෙන නිද්දොසෙන කායවචීමනොකම්මෙන. සම්පාදෙතූති තිවිධං සික්ඛං සම්පාදෙතු. යදා පන තාහි භික්ඛුනීහි පාතිමොක්ඛුද්දෙසකංයෙව දිස්වා ඔවාදො යාචිතො, තදා උපොසථග්ගෙ සන්නිපතිතෙහි භික්ඛුසඞ්ඝෙහි පුබ්බකිච්චවසෙන ‘‘අත්ථි කාචි භික්ඛුනියො ඔවාදං යාචමානා’’ති පුච්ඡිතෙ ‘‘එවං වදෙහී’’ති අත්තනා වත්තබ්බවචනං අඤ්ඤෙන කථාපෙත්වා ‘‘අත්ථි කොචි භික්ඛු භික්ඛුනොවාදකො සම්මතො’’තිආදිං සයං වත්වා පුන සයමෙව ගන්ත්වා භික්ඛුනීනං ආරොචෙතබ්බං. අඤ්ඤෙන වා භික්ඛුනා තස්මිං දිවසෙ පාතිමොක්ඛං උද්දිසාපෙතබ්බං. ඉදන්ති ‘‘තාහී’’ති බහුවචනං. එකතො සහෙව.
ඤත්තිට්ඨපකෙන වාති යත්ථ තිණ්ණං වසනට්ඨානෙ පාතිමොක්ඛුද්දෙසො නත්ථි, තත්ථ ඤත්තිට්ඨපනකෙන වා. ඉතරෙන වාති යත්ථ ද්වෙ භික්ඛූ වසන්ති, එකො වා, තත්ථ ඉතරෙන වා භික්ඛුනා සචෙ සයමෙව සම්මතො, ‘‘අහ’’න්ති වත්තබ්බං ¶ . තථෙවාති උපොසථග්ගෙ වුත්තසදිසමෙව. ‘‘ආරොචෙත්වාවා’’ති ඉමිනා අනාරොචනං පටික්ඛිපති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඔවාදො න ආරොචෙතබ්බො, යො න ආරොචෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 415) වචනතො ඔවාදං ගහෙත්වා උපොසථග්ගෙ අනාරොචෙතුං න වට්ටති.
පරිසුද්ධභාවන්ති ආපත්තියා පරිසුද්ධතං. ආරොචෙථාති ආවි කරොථ. එත්ථ සියාති ‘‘පාතිමොක්ඛං උද්දිසිස්සාමී’’ති එතස්මිං පදෙ අයමනුයොගො භවෙය්ය. කිං තං, යං සියාති ආහ ‘‘සඞ්ඝො උපොසථං කරෙය්යා’’තිආදි. පුබ්බෙනාපරං සන්ධියතීති පුබ්බවචනෙන අපරං වචනං සන්ධානං ගච්ඡති. සාමග්ගියාති කායචිත්තෙහි සහිතතාය. ගණස්සාති උද්දෙසකං ඨපෙත්වා චතුවග්ගෙ සෙසභික්ඛූනං. සඞ්ඝස්ස උද්දිට්ඨං හොතීති සඞ්ඝෙන උද්දිට්ඨං හොති. කරණත්ථෙ චෙතං සාමිවචනං. එත්ථාති පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ. ලක්ඛණන්ති සභාවො.
ථෙරා ¶ ච නවා ච මජ්ඣිමා චාති එත්ථ දසවස්සා, අතිරෙකදසවස්සා ච ථෙරා. ඌනපඤ්චවස්සා නවා. පඤ්චවස්සා, අතිරෙකපඤ්චවස්සා ච මජ්ඣිමා. අට්ඨිං කත්වාති අත්තානං තෙන පාතිමොක්ඛෙන අත්ථිකං කත්වා, තං වා පාතිමොක්ඛං ‘‘ඉදං මය්හං පාතිමොක්ඛ’’න්ති අත්ථිං කත්වා. මනසි කරිත්වාති චිත්තෙ ඨපෙත්වා. සොතද්වාරවසෙනාති සොතද්වාරිකජවනවිඤ්ඤාණවසෙන. සබ්බචෙතසා සමන්නාහරාමාති චිත්තස්ස ථොකම්පි බහි ගන්තුං අදෙන්තා සබ්බෙන චිත්තෙන ආවජ්ජෙම, සල්ලක්ඛෙමාති අත්ථො. මනසි කරොමාති ආවජ්ජෙම, සමන්නාහරාමාති අත්ථො. සො ච ඛො මනසිකාරො න එත්ථ ආරම්මණප්පටිපාදනලක්ඛණො, අථ ඛො වීථිප්පටිපාදනජවනප්පටිපාදනමනසිකාරපුබ්බකචිත්තෙ ඨපනලක්ඛණොති ආහ ‘‘එකග්ගචිත්තා හුත්වා චිත්තෙ ඨපෙය්යාමා’’ති. න සමෙතීති න සංගච්ඡති. කස්මා න සංගච්ඡතීති ආහ ‘‘සමග්ගස්ස හී’’තිආදි. කිඤ්ච භිය්යොති ආහ ‘‘පාතිමොක්ඛුද්දෙසකො චා’’තිආදි. සඞ්ඝපරියාපන්නොති සඞ්ඝෙ පරියාපන්නො අන්තොගධො.
ඉදානි තං දස්සෙතුන්ති සම්බන්ධො. ආයස්මන්තොති සන්නිපතිතානං පියවචනෙන ආලපනං.
අලජ්ජිතාති ¶ අලජ්ජිතාය, අලජ්ජනභාවෙනාති අත්ථො. තතියත්ථෙ හි ඉදං පච්චත්තවචනං. ‘‘අඤ්ඤාණතා’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. කුක්කුච්චප්පකතතාති කුක්කුච්චෙන අභිභූතතාය. සතිසම්මොසාති සතිවිප්පවාසතො. වීතික්කමන්ති සික්ඛාපදවීතික්කමනං.
සඤ්චිච්චාති සඤ්චෙතෙත්වා, අකප්පියභාවං ජානන්තොයෙව වීතික්කමචිත්තං පෙසෙත්වාති අත්ථො. පරිගූහතීති නිගූහති න දෙසෙති න වුට්ඨාති. ලජ්ජාය පරිගූහන්තො අලජ්ජී න හොති, ‘‘කිං ඉමිනා’’ති අනාදරියෙන පරිගූහන්තො අලජ්ජී හොතීති දස්සෙති. අගතිගමනඤ්ච ගච්ඡතීති භණ්ඩභාජනීයට්ඨානාදීසු ඡන්දාගතිආදිභෙදං අගතිගමනඤ්ච ගච්ඡති. අලජ්ජිපුග්ගලොති අජ්ඣත්තිකසමුට්ඨානලජ්ජාවිරහිතො පුග්ගලො. එත්ථ ච ‘‘සඤ්චිච්චා’’ති ඉමිනා අනාදරියවසෙනෙව ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො, ආපන්නඤ්ච ආපත්තිං පරිගූහන්තො, භණ්ඩභාජනීයට්ඨානාදීසු අගතිගමනං ගච්ඡන්තො ච අලජ්ජී හොති, න ඉතරොති දස්සෙති.
මන්දොති මන්දපඤ්ඤො, අපඤ්ඤස්සෙවෙතං නාමං. මොමූහොති අතිසංමූළ්හො. විරාධෙතීති න රාධෙති න සාධෙති. කුක්කුච්චෙති විනයසංසයෙ. කප්පියං චෙ කත්තබ්බං සියාති විනයධරං පුච්ඡිත්වා තෙන වත්ථුං ඔලොකෙත්වා මාතිකං, පදභාජනං, අන්තරාපත්තිං, අනාපත්තිඤ්ච ඔලොකෙත්වා ‘‘කප්පති, ආවුසො, මා එත්ථ කඞ්ඛී’’ති වුත්තෙ කත්තබ්බං භවෙය්ය.
සහසෙය්යචීවරවිප්පවාසාදීනීති ¶ එත්ථ සහසෙය්යා නාම අනුපසම්පන්නෙන උත්තරිදිරත්තතිරත්තං සහසෙය්යාපත්ති, විප්පවාසො නාම එකරත්තඡාරත්තවසෙන විප්පවාසො. ආදිසද්දෙන සත්තාහාතික්කමාදීසු ආපත්තිං සඞ්ගණ්හාති. සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධානන්ති පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසථුල්ලච්චයපාචිත්තියපාටිදෙසනීයදුක්කටදුබ්භාසිතසඞ්ඛාතානං සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධානං.
දෙසෙතු වා පකාසෙතු වාති සඞ්ඝමජ්ඣෙ වා ගණමජ්ඣෙ වා එකපුග්ගලෙ වා දෙසෙතු වා පකාසෙතු වා. එත්ථ ච පාරාජිකාපත්තිදෙසනා නාම භික්ඛුභාවස්ස පරිච්චාගො. වුට්ඨානං පන දෙසනාවිසෙසත්තා ‘‘දෙසනා’’ති දට්ඨබ්බං. පකාසෙතු වාති ආරොචෙතු වා.
එවං අනාපන්නා වාති එවං ඡන්නං ආකාරානං අඤ්ඤතරෙන අනාපන්නා වා. වුට්ඨිතා වාති පරිවාසාදිනා වුට්ඨිතා වා. ආරොචිතා වාති ආවිකතා ¶ වා. ආරොචෙන්තො ච ‘‘තුය්හං සන්තිකෙ එකං ආපත්තිං ආවිකරොමී’’ති වා ‘‘ආචික්ඛාමී’’ති වා ‘‘ආරොචෙමී’’ති වා ‘‘මම එකං ආපත්තිං ආපන්නභාවං ජානාහී’’ති වා වදතු, ‘‘එකං ගරුකං ආපත්තිං ආවිකරොමී’’ති වා ආදිනා නයෙන වදතු, සබ්බෙහිපි ආකාරෙහි ආරොචිතාව හොති. සචෙ පන ගරුකාපත්තිං ආවිකරොන්තො ‘‘ලහුකාපත්තිං ආවිකරොමී’’තිආදිනා නයෙන වදති, අනාවිකතා හොති ආපත්ති. වත්ථුං ආරොචෙති, ආපත්තිං ආරොචෙති, උභයං ආරොචෙති, තිවිධෙනාපි ආරොචිතාව හොති. අසන්තියා ආපත්තියාති භාවෙනභාවලක්ඛණෙ භුම්මං. තුණ්හීභාවෙනාපි හීති එත්ථ න කෙවලං ‘‘ආම, මයං පරිසුද්ධා’’ති වුත්තෙයෙව, අථ ඛො තුණ්හීභාවෙනාපීති අපිසද්දස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො.
කිං තං යාවතතියානුසාවිතං නාම, කථඤ්චෙතං යාවතතියානුසාවිතං හොතීති විචාරණායං ආචරියානං මතිභෙදමුඛෙන තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යාවතතියං අනුසාවිතං හොතීති එත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යදෙතං තික්ඛත්තුං අනුසාවිතන්ති සම්බන්ධො. අත්ථබ්යඤ්ජනභෙදතොති අරීයති ඤායතීති අත්ථො, අභිධෙය්යං, බ්යඤ්ජීයති අත්ථො අනෙනාති බ්යඤ්ජනං, අක්ඛරං, අත්ථො ච බ්යඤ්ජනඤ්ච අත්ථබ්යඤ්ජනානි, තෙසං භෙදො අත්ථබ්යඤ්ජනභෙදො, තතො, අත්ථස්ස ච බ්යඤ්ජනස්ස ච විසදිසත්තාති අත්ථො.
ඉදානි තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘‘අනුසාවනඤ්හි නාමා’’තිආදිමාහ. හීති කාරණත්ථෙ නිපාතො. තස්ස පන ‘‘අභින්න’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. තෙනාති භින්නත්තා. අස්සාති ‘‘යස්ස සියා’’තිආදිවචනත්තයස්ස. අවස්සඤ්චෙතමෙවං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා අතිප්පසඞ්ගොපි ¶ සියාති දස්සෙතුං ‘‘යදි චෙත’’න්තිආදිමාහ. එතන්ති ‘‘යස්ස සියා’’තිආදිවචනත්තයං. අපරෙ ‘‘අනුසාවිත’’න්ති පදං න අතීතත්ථං දීපෙති, අථ ඛො අනාගතත්ථං. ධාත්වත්ථසම්බන්ධො කාලන්තරවිහිතොපි පච්චයො කාලන්තරෙ සාධු හොතීති විකප්පෙසුං. තෙනාහ ‘‘අපරෙ ‘අනුසාවිත’න්ති පදස්සා’’තිආදි. උපරි උද්දෙසාවසානෙති පාරාජිකුද්දෙසාවසානෙ. අත්ථයුත්තීනං අභාවතොති අනාගතත්ථස්ස ච කාරණස්ස ච අභාවතො. ඉදානි තමෙව විභාවෙතුං ‘‘ඉදං හී’’තිආදිමාහ. කථමෙතං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘යදි චස්සා’’තිආදි. අයන්ති ¶ අනාගතකාලො. අනුසාවිතං හෙස්සතීති වදෙය්යාති අනුප්පයොගං අනාගතකාලං කත්වා ‘‘අනුසාවිතං හෙස්සතී’’ති බුද්ධො වදෙය්ය. අයං හෙත්ථාධිප්පායො – යදි චෙත්ථ ධාත්වත්ථසම්බන්ධො ත-පච්චයො සියා, තථා සති ධාත්වත්ථසම්බන්ධො නාම විසෙසනවිසෙස්යභාවො, සො ච අනුප්පයොගස්ස සමානත්ථභාවෙ සති උප්පජ්ජති, නාසතීති ‘‘හෙස්සතී’’ති අනුප්පයොගං වදෙය්ය, න ච වුත්තං. තස්මා අනාගතං න දීපෙති, අතීතකාලමෙව දීපෙතීති. අනුසාවියමානෙති වචනතොති ‘‘අනුසාවියමානෙ’’ති වත්තමානකාලවචනතො. යදි එවං ‘‘යාවතතියං අනුසාවිතං හොතී’’ති කිමිදන්ති ආහ ‘‘යාවතතිය’’න්තිආදි. කිං තෙන ලක්ඛීයති, යෙනෙතං ලක්ඛණවචනමත්තං සියාති ආහ ‘‘තෙනා’’තිආදි. තෙනාති ලක්ඛණවචනමත්තෙන හෙතුනා.
තදෙතන්ති පාතිමොක්ඛං. තං පනෙතන්ති ‘‘තත්ථායස්මන්තෙ පුච්ඡාමී’’තිආදිකං යාවතතියානුසාවනං. න දිස්සතීති නොපලබ්භති. ඉමමෙව ච අත්ථන්ති ඉමං අම්හෙහි වුත්තමෙවත්ථං. යදි හි ‘‘යස්ස සියා ආපත්තී’’තිආදිවචනත්තයං යාවතතියානුසාවනං සියා, තදෙව උපොසථක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 132 ආදයො) වදෙය්ය, න පන ‘‘සකිම්පි අනුසාවිතං හොතී’’තිආදිකන්ති අධිප්පායො. නනු චායං විනිච්ඡයො අට්ඨකථාසු න ආගතො, අථ කුතො ලද්ධොති ආහ ‘‘අයමෙත්ථා’’තිආදි. විනයට්ඨානෙසු කතපරිචයානං ආචරියානං තං තං අත්ථං ඤාපෙන්තී පවෙණි ආචරියපරම්පරා, තාය ආභතො ආනීතො ආචරියපරම්පරාභතො.
නනු සම්පජානමුසාවාදෙ පාචිත්තියෙන භවිතබ්බං, අථ කථං දුක්කටාපත්ති හොතීති ආහ ‘‘සා ච ඛො න මුසාවාදලක්ඛණෙනා’’තිආදි. සම්පජානමුසාවාදෙ කිං හොතීති ය්වායං ‘‘සම්පජානමුසාවාදො අස්ස හොතී’’ති වුත්තො, සො ආපත්තිතො කිං හොති, කතරා ආපත්ති හොතීති අත්ථො. දුක්කටං හොතීති දුක්කටාපත්ති හොති. වචීද්වාරෙ අකිරියසමුට්ඨානාපත්ති හොතීති අස්ස හි භික්ඛුනො අධම්මිකාය පටිඤ්ඤාය තුණ්හීභූතස්ස නිසින්නස්ස මනොද්වාරෙ ආපත්ති නාම නත්ථි. යස්මා පන ආවිකාතබ්බං නාවිකාසි, තෙනස්ස වචීද්වාරෙ අකිරියතො අයං ¶ ආපත්ති සමුට්ඨාතීති ¶ වෙදිතබ්බා. ඉදානි වුත්තමෙවත්ථං පාළියා සාධෙතුං ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදිමාහ. එතං උපාලිත්ථෙරෙන පරිවාරෙ සෙදමොචනගාථාසු (පරි. 479) වුත්තම්පි චාති අත්ථො.
අනාලපන්තො මනුජෙන කෙනචි වාචාති කෙනචි මනුජෙන වාචාය අනාලපන්තො. ගිරං නො ච පරෙ භණෙය්යාති ‘‘ඉති ඉමෙ සොස්සන්තී’’ති පරපුග්ගලෙ සන්ධාය සද්දම්පි න නිච්ඡාරෙය්ය. ආපජ්ජෙය්ය වාචසිකන්ති වාචතො සමුට්ඨිතං ආපත්තිං ආපජ්ජෙය්ය. පඤ්හාමෙසා කුසලෙහි චින්තිතාති එත්ථ පඤ්හාමෙසාති ලිඞ්ගබ්යත්තයෙන වුත්තං, එසො පඤ්හො කුසලෙහි චින්තිතොති අත්ථො. අයං පඤ්හො ඉමමෙව මුසාවාදං සන්ධාය වුත්තො.
තංතංසම්පත්තියා විබන්ධනවසෙන සත්තසන්තානස්ස අන්තරෙ වෙමජ්ඣෙ එති ආගච්ඡතීති අන්තරායො, දිට්ඨධම්මිකාදිඅනත්ථො, අතික්කමනට්ඨෙන තස්මිං අන්තරායෙ නියුත්තො, අන්තරායං වා ඵලං අරහති, අන්තරායස්ස වා කරණසීලොති අන්තරායිකො. තෙනාහ ‘‘විප්පටිසාරවත්ථුතායා’’තිආදි. තත්ථ විප්පටිසාරවත්ථුතායාති විප්පටිසාරො නාම පච්ඡානුතාපවසෙන චිත්තවිප්පටිසාරො, තස්ස කාරණතායාති අත්ථො. පඨමජ්ඣානාදිපච්චයභූතඅඅප්පටිසාරවිරුද්ධස්ස විප්පටිසාරස්ස පච්චයත්තාති වුත්තං හොති. පාමොජ්ජාදිසම්භවන්ති දුබ්බලතරුණා පීති පාමොජ්ජං, තං ආදි යෙසං තෙ පාමොජ්ජාදයො, තෙසං සම්භවො පටිලාභො පාමොජ්ජාදිසම්භවො, තං. ආදිසද්දෙන පීතිප්පස්සද්ධාදීනං ගහණං. පඨමජ්ඣානාදීනන්ති එත්ථාදිසද්දෙන පන ‘‘දුතියස්ස ඣානස්ස අධිගමාය අන්තරායිකො, තතියස්ස ඣානස්ස අධිගමාය අන්තරායිකො, චතුත්ථස්ස ඣානස්ස අධිගමාය අන්තරායිකො, ඣානානං, විමොක්ඛානං, සමාධීනං, සමාපත්තීනං, නෙක්ඛම්මානං, නිස්සරණානං, පවිවෙකානං, කුසලානං ධම්මානං අධිගමාය අන්තරායිකො’’ති (මහාව. 135) වුත්තදුතියජ්ඣානාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ‘‘තස්මා’’ති වුත්තෙ යංතංසද්දානං අබ්යභිචාරිතසම්බන්ධතාය ‘‘යස්මා’’ති අයමත්ථො උපට්ඨිතොයෙව හොතීති ආහ ‘‘තස්මාති යස්මා’’තිආදි. ජානන්තෙනාති ජානමානෙන. ඉමිනාස්ස සම්පජානමුසාවාදස්ස සචිත්තකතං දස්සෙති. විසුද්ධිං අපෙක්ඛතීති විසුද්ධාපෙක්ඛො, තෙන ¶ විසුද්ධාපෙක්ඛෙන. සා ච විසුද්ධි ඉධ වුට්ඨානාදීති ආහ ‘‘වුට්ඨාතුකාමෙන විසුජ්ඣිතුකාමෙනා’’ති. වුට්ඨානගාමිනිතො සඞ්ඝාදිසෙසතො වුට්ඨාතුකාමෙන, දෙසනාගාමිනිතො විසුජ්ඣිතුකාමෙනාති අත්ථො. සඞ්ඝමජ්ඣෙ වා ගණමජ්ඣෙ වා එකපුග්ගලෙ වාති උපොසථග්ගෙ සඞ්ඝස්ස ආරොචනවසෙන සඞ්ඝමජ්ඣෙ වා තත්ථෙව උභතො නිසින්නානං ආරොචනවසෙන ගණමජ්ඣෙ වා අනන්තරස්ස ආරොචනවසෙන එකපුග්ගලෙ වා පකාසෙතබ්බා. ඉතො වුට්ඨහිත්වාති ඉතො උපොසථග්ගතො වුට්ඨාය. එත්ථ පන සභාගොයෙව වත්තබ්බො. විසභාගස්ස හි වුච්චමානෙ භණ්ඩනකලහසඞ්ඝභෙදාදීනිපි හොන්ති. තස්මා තස්ස අවත්වා ‘‘ඉතො වුට්ඨහිත්වා ¶ පටිකරිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා උපොසථො කාතබ්බොති අන්ධකට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 170) වුත්තං.
කරණත්ථෙති තතියාවිභත්තිඅත්ථෙ. කත්තරි හෙතං පච්චත්තවචනං හොති ඵාසුසද්දාපෙක්ඛාය. පච්චත්තවචනන්ති පඨමාවචනං. පඨමජ්ඣානාදීනං අධිගමාය ඵාසු හොතීති අධිගමත්ථං තස්ස භික්ඛුනො ඵාසු හොති සුඛං හොති සංවරස්ස අවිප්පටිසාරහෙතුත්තා. තෙනාහ ‘‘අවිප්පටිසාරමූලකාන’’න්තිආදි. පාපපුඤ්ඤානං කතාකතවසෙන චිත්තවිප්පටිසාරාභාවො අවිප්පටිසාරො, සො මූලං කාරණං යෙසං තෙ අවිප්පටිසාරමූලා, අවිප්පටිසාරමූලායෙව අවිප්පටිසාරමූලකා, තෙසං අවිප්පටිසාරමූලකානං. සුඛප්පටිපදා සම්පජ්ජතීති සුඛා පටිපදා සමිජ්ඣති, පඨමජ්ඣානාදීනං සුඛෙන අධිගමො හොතීති අධිප්පායො. හොති චෙත්ථ –
‘‘නිදානෙ ඤත්තිට්ඨපනං, පුබ්බකිච්චස්ස පුච්ඡනං;
නිදානුද්දෙසසවනෙ, විසුද්ධාරොචනෙ විධි;
අනාරොචනෙ චාපත්ති, ඤෙය්යං පිණ්ඩත්ථපඤ්චක’’න්ති.
ඉති කඞ්ඛාවිතරණියා පාතිමොක්ඛවණ්ණනාය
විනයත්ථමඤ්ජූසායං ලීනත්ථප්පකාසනියං
නිදානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
පාරාජිකකණ්ඩං
ඉදානි ¶ ¶ නිදානුද්දෙසානන්තරං වුත්තස්ස පාරාජිකුද්දෙසස්ස අත්ථං සංවණ්ණෙතුං ‘‘ඉදානී’’තිආදි ආරද්ධං. නිදානානන්තරන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, නිදානං අනන්තරං කත්වාති වුත්තං හොති. තත්ථාති පාරාජිකකණ්ඩෙ. පාතිමොක්ඛෙති භික්ඛුපාතිමොක්ඛෙ. චත්තාරොති ගණනපරිච්ඡෙදො ඌනාතිරෙකභාවනිවත්තනතො. පාරාජිකාති සජාතිනාමං. ආපත්තියොති සබ්බසාධාරණනාමං. උද්දිසීයතීති උද්දෙසො. භාවප්පධානොයං නිද්දෙසො. තෙනාහ ‘‘උද්දිසිතබ්බත’’න්ති.
1. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා
යො පනාති (පාරා. අට්ඨ. 1.45 භික්ඛුපදභාජනීයවණ්ණනා) එත්ථ යස්මා පනාති නිපාතමත්තං, යොති අත්ථපදං, තඤ්ච අනියමෙන පුග්ගලං දීපෙති. තස්මා තස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යො කොචී’’ති ආහ. යස්මා පන යො යොකොචි නාම, සො අවස්සං ලිඞ්ගයුත්තජාතිනාමගොත්තසීලවිහාරගොචරවයෙසු එකෙනාකාරෙන පඤ්ඤායති, තස්මා තං තථා ඤාපෙතුං ‘‘රස්සදීඝාදිනා’’තිආදිමාහ. ආදිසද්දෙන නවකම්මාදීනං ගහණං. ලිඞ්ගාදිභෙදෙනාති ලිඞ්ගීයතිඤායති එතෙනාති ලිඞ්ගං, තං ආදි යෙසං තෙති ලිඞ්ගාදයො, තෙසං භෙදො ලිඞ්ගාදිභෙදො, තෙන ලිඞ්ගාදිභෙදෙන. එත්ථාදිසද්දෙන පන යුත්තාදීනං ගහණං. ඉදං වුත්තං හොති – ලිඞ්ගවසෙන යාදිසො වා තාදිසො වා හොතු, දීඝො වා රස්සො වා කාළො වා ඔදාතො වා මඞ්ගුරච්ඡවි වා කිසො වා ථූලො වා. යොගවසෙන යෙන වා තෙන වා යුත්තො හොතු, නවකම්මයුත්තො වා උද්දෙසයුත්තො වා වාසධුරයුත්තො වා. ජාතිවසෙන යංජච්චො වා තංජච්චො වා හොතු, ඛත්තියො වා බ්රාහ්මණො වා වෙස්සො වා සුද්ධො වා. නාමවසෙන යථානාමො වා තථානාමො වා හොතු, බුද්ධරක්ඛිතො වා ධම්මරක්ඛිතො වා සඞ්ඝරක්ඛිතො වා. ගොත්තවසෙන යථාගොත්තො වා තථාගොත්තො වා හොතු, කච්චායනො වා වාසිට්ඨො වා කොසියො වා. සීලෙසු යථාසීලො වා තථාසීලො වා හොතු, නවකම්මසීලො වා උද්දෙසසීලො වා වාසධුරසීලො වා. විහාරෙසුපි යථාවිහාරී වා තථාවිහාරී වා ¶ හොතු, නවකම්මවිහාරී වා උද්දෙසවිහාරී වා වාසධුරවිහාරී වා ¶ . ගොචරෙසුපි යථාගොචරො වා තථාගොචරො වා හොතු, නවකම්මගොචරො වා උද්දෙසගොචරො වා වාසධුරගොචරො වා. වයෙසුපි යො වා සො වා හොතු ථෙරො වා නවො වා මජ්ඣිමො වා, අථ ඛො සබ්බොව ඉමස්මිං අත්ථෙ ‘‘යො’’ති වුච්චතීති.
ඉදානි ‘‘භික්ඛූ’’ති පදං සංවණ්ණෙතුං ‘‘එහිභික්ඛූපසම්පදා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘එහි භික්ඛූ’’ති භගවතො වචනමත්තෙන භික්ඛුභාවො එහිභික්ඛූපසම්පදා. ‘‘බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමී’’තිආදිනා (මහාව. 105) නයෙන තික්ඛත්තුං වාචං භින්දිත්වා වුත්තෙහි තීහි සරණගමනෙහි උපසම්පදා සරණගමනූපසම්පදා. ඔවාදප්පටිග්ගහණූපසම්පදා (පාරා. අට්ඨ. 1.45) නාම –
‘‘තස්මාතිහ තෙ, කස්සප, එවං සික්ඛිතබ්බං ‘තිබ්බං මෙ හිරොත්තප්පං පච්චුපට්ඨිතං භවිස්සති ථෙරෙසු නවෙසු මජ්ඣිමෙසූ’ති, එවඤ්හි තෙ කස්සප සික්ඛිතබ්බං. තස්මාතිහ තෙ, කස්සප, එවං සික්ඛිතබ්බං ‘යං කිඤ්චි ධම්මං සුණිස්සාමි කුසලූපසංහිතං, සබ්බං තං අට්ඨිං කත්වා මනසි කරිත්වා සබ්බචෙතසා සමන්නාහරිත්වා ඔහිතසොතො ධම්මං සුණිස්සාමී’ති, එවඤ්හි තෙ, කස්සප, සික්ඛිතබ්බං. තස්මාතිහ තෙ, කස්සප, එවං සික්ඛිතබ්බං ‘සාතසහගතා ච මෙ කායගතාසති න විජහිස්සතී’ති, එවඤ්හි තෙ, කස්සප, සික්ඛිතබ්බ’’න්ති (සං. නි. 2.154) –
ඉමිනා ඔවාදප්පටිග්ගහණෙන මහාකස්සපත්ථෙරස්ස අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා.
පඤ්හාබ්යාකරණූපසම්පදා නාම සොපාකස්ස අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා. භගවා කිර පුබ්බාරාමෙ අනුචඞ්කමන්තං සොපාකසාමණෙරං ‘‘‘උද්ධුමාතකසඤ්ඤා’ති වා සොපාක ‘රූපසඤ්ඤා’ති වා ඉමෙ ධම්මා නානත්ථා නානාබ්යඤ්ජනා, උදාහු එකත්ථා බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.45) දස අසුභනිස්සිතෙ පඤ්හෙ පුච්ඡි. සො තෙ බ්යාකාසි. භගවා තස්ස සාධුකාරං දත්වා ‘‘කතිවස්සො ත්වං, සොපාකා’’ති පුච්ඡි. සත්තවස්සොහං භගවාති. ‘‘සොපාක, ත්වං මම සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා පඤ්හෙ බ්යාකාසී’’ති ආරද්ධචිත්තො උපසම්පදං අනුජානි, අයං පඤ්හාබ්යාකරණූපසම්පදා.
අට්ඨගරුධම්මපටිග්ගහණූපසම්පදා ¶ නාම මහාපජාපතියා අට්ඨගරුධම්මප්පටිග්ගහණෙන අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා.
දූතෙනූපසම්පදා ¶ නාම අඩ්ඪකාසියා ගණිකාය අනුඤ්ඤාතඋපසම්පදා.
අට්ඨවාචිකූපසම්පදා නාම භික්ඛුනියා භික්ඛුනිසඞ්ඝතො ඤත්තිචතුත්ථෙන, භික්ඛුසඞ්ඝතො ඤත්තිචතුත්ථෙනාති ඉමෙහි ද්වීහි කම්මෙහි උපසම්පදා.
ඤත්තිචතුත්ථකම්මූපසම්පදා නාම භික්ඛූනං එතරහි උපසම්පදා. ඤත්තිචතුත්ථෙනාති තීහි අනුස්සාවනාහි, එකාය ච ඤත්තියාති එවං ඤත්තිචතුත්ථෙන. කිඤ්චාපි හි ඤත්ති සබ්බපඨමං වුච්චති, තිස්සන්නං පන අනුස්සාවනානං අත්ථබ්යඤ්ජනභෙදාභාවතො අත්ථබ්යඤ්ජනභින්නං ඤත්තිං තාසං චතුත්ථන්ති කත්වා ‘‘ඤත්තිචතුත්ථ’’න්ති වුච්චති. අකුප්පෙනාති අකොපෙතබ්බතං, අප්පටික්කොසිතබ්බතඤ්ච උපගතෙන. ඨානාරහෙනාති කාරණාරහෙන සත්ථු සාසනාරහෙන. උපසම්පන්නො නාම උපරිභාවං සමාපන්නො, පත්තොති අත්ථො. භික්ඛුභාවො හි උපරිභාවො, තඤ්චෙස යථාවුත්තෙන කම්මෙන සමාපන්නත්තා ‘‘උපසම්පන්නො’’ති වුච්චති. කස්මා පනෙත්ථ ඉමිනාව උපසම්පන්නො ඉධ ගහිතො, නාඤ්ඤෙහීති? වුච්චතෙ – එහිභික්ඛූපසම්පදා අන්තිමභවිකානමෙව, සරණගමනූපසම්පදා පරිසුද්ධානං, ඔවාදප්පටිග්ගහණපඤ්හාබ්යාකරණූපසම්පදා මහාකස්සපසොපාකානං, න ච තෙ භබ්බා පාරාජිකාදිලොකවජ්ජං ආපජ්ජිතුං, අට්ඨගරුධම්මප්පටිග්ගහණාදයො ච භික්ඛුනීනංයෙව අනුඤ්ඤාතා. අයඤ්ච භික්ඛු, තස්මා ඤත්තිචතුත්ථෙනෙව උපසම්පදාකම්මෙන උපසම්පන්නො ඉධ ගහිතො, නාඤ්ඤෙහීති වෙදිතබ්බො. පණ්ණත්තිවජ්ජෙසු පන සික්ඛාපදෙසු අඤ්ඤෙපි එහිභික්ඛූපසම්පදාය උපසම්පන්නාදයො සඞ්ගය්හන්ති (සාරත්ථ. ටී. 2.45 භික්ඛුපදභාජනීයවණ්ණනා). වක්ඛති හි ‘‘පණ්ණත්තිවජ්ජෙසු පන අඤ්ඤෙපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්තී’’ති. ඉදානි ‘‘අකුප්පෙන ඨානාරහෙන උපසම්පන්නො’’ති සංඛිත්තෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘තස්ස පනා’’තිආදිමාහ.
තත්ථාති තෙසු පඤ්චසු. වසති එත්ථාති වත්ථු, ආධාරො පතිට්ඨා. තෙනාහ ‘‘උපසම්පදාපෙක්ඛො පුග්ගලො’’ති. ඌනානි අපරිපුණ්ණානි වීසති වස්සානි අස්සාති ඌනවීසතිවස්සො. එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං උපරි සප්පාණකවග්ගෙ ඌනවීසතිසික්ඛාපදෙ (කඞ්ඛා. අට්ඨ. ඌනවීසතිවස්සසික්ඛාපදවණ්ණනා) වණ්ණයිස්සාම. තෙසූති පණ්ඩකාදීසු එකාදසසු අභබ්බපුග්ගලෙසු. පණ්ඩකො (මහාව. අට්ඨ. 109) පනෙත්ථ පඤ්චවිධො හොති ආසිත්තපණ්ඩකො, උසූයපණ්ඩකො ¶ , ඔපක්කමිකපණ්ඩකො, නපුංසකපණ්ඩකො, පක්ඛපණ්ඩකොති. තෙසු ආසිත්තපණ්ඩකස්ස ච උසූයපණ්ඩකස්ස ¶ ච පබ්බජ්ජා න වාරිතා, ඉතරෙසං තිණ්ණං වාරිතා. තෙසුපි පක්ඛපණ්ඩකස්ස යස්මිං පක්ඛෙ පණ්ඩකො හොති, තස්මිංයෙවස්ස පක්ඛෙ පබ්බජ්ජා වාරිතාති. තයො චෙත්ථ පබ්බජ්ජූපසම්පදානං අභබ්බතාය අවත්ථූ. තෙනාහ ‘‘ආසිත්තපණ්ඩකඤ්චා’’තිආදි. තත්ථ යස්ස පරෙසං අඞ්ගජාතං මුඛෙන ගහෙත්වා අසුචිනා ආසිත්තස්ස පරිළාහො වූපසම්මති, අයං ආසිත්තපණ්ඩකො. යස්ස පරෙසං අජ්ඣාචාරං පස්සතො උසූයාය උප්පන්නාය පරිළාහො වූපසම්මති, අයං උසූයපණ්ඩකො. යස්ස උපක්කමෙන බීජානි අපනීතානි, අයං ඔපක්කමිකපණ්ඩකො (වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 135; වි. වි. ටී. මහාවග්ග 2.109). යො පන පටිසන්ධියංයෙව අභාවකො උප්පන්නො, අයං නපුංසකපණ්ඩකො. එකච්චො පන අකුසලවිපාකානුභාවෙන කාළපක්ඛෙ පණ්ඩකො හොති, ජුණ්හපක්ඛෙ පනස්ස පරිළාහො වූපසම්මති, අයං පක්ඛපණ්ඩකොති වෙදිතබ්බො.
ථෙය්යෙන සංවාසො එතස්සාති ථෙය්යසංවාසකො. සො ච න සංවාසමත්තස්සෙව ථෙනකො ඉධාධිප්පෙතො, අථ ඛො ලිඞ්ගස්ස, තදුභයස්ස ච ථෙනකොපීති ආහ ‘‘ථෙය්යසංවාසකො පන තිවිධො’’තිආදි. න භික්ඛුවස්සානි ගණෙතීති (මහාව. අට්ඨ. 110) ‘‘අහං දසවස්සො වා වීසතිවස්සො වා’’ති මුසා වත්වා භික්ඛුවස්සානි න ගණෙති. න යථාවුඩ්ඪං භික්ඛූනං වා සාමණෙරානං වා වන්දනං සාදියතීති අත්තනා මුසාවාදං කත්වා දස්සිතවස්සානුරූපෙන යථාවුඩ්ඪං වන්දනං නාධිවාසෙති. න ආසනෙන පටිබාහතීති ‘‘අපෙහි, මෙ එතං පාපුණාතී’’ති ආසනෙන නප්පටිබාහති. න උපොසථාදීසු සන්දිස්සතීති උපොසථප්පවාරණාදීසු න සන්දිස්සති. ලිඞ්ගමත්තස්සෙවාති එවසද්දෙන සංවාසං නිවත්තෙති. සමානොති සන්තො. ලිඞ්ගානුරූපස්ස සංවාසස්සාති සාමණෙරලිඞ්ගානුරූපස්ස සාමණෙරසංවාසස්ස. සචෙ පන කාසායෙ ධුරං නික්ඛිපිත්වා නග්ගො වා ඔදාතවත්ථනිවත්ථො වා මෙථුනසෙවනාදීහි අස්සමණො හුත්වා කාසායානි නිවාසෙති, ලිඞ්ගත්ථෙනකො හොති. සචෙ ගිහිභාවං පත්ථයමානො කාසායං ඔවට්ටිකං කත්වා, අඤ්ඤෙන වා ආකාරෙන ගිහිනිවාසනෙන නිවාසෙති ‘‘සොභති නු ඛො මෙ ගිහිලිඞ්ගං, න සොභතී’’ති වීමංසනත්ථං, රක්ඛති තාව, ‘‘සොභතී’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පුන ලිඞ්ගං සාදියති, ලිඞ්ගත්ථෙනකො හොති. ඔදාතං නිවාසෙත්වා වීමංසනසම්පටිච්ඡනෙසුපි එසෙව නයො ¶ . සචෙපි නිවත්ථකාසාවස්ස උපරි ඔදාතං නිවාසෙත්වා වීමංසති වා සම්පටිච්ඡති වා, රක්ඛති එව.
අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නකෙපි එසෙව නයොති පාරාජිකං ආපන්නකෙ භික්ඛුම්හිපි එසෙව නයොති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ කොචි භික්ඛු කාසායෙ සඋස්සාහොව ඔදාතං නිවාසෙත්වා ¶ මෙථුනං පටිසෙවිත්වා පුන කාසායානි නිවාසෙත්වා වස්සගණනාදිභෙදං සබ්බං විධිං ආපජ්ජති, අයං භික්ඛූහි දින්නලිඞ්ගස්ස අපරිච්චත්තත්තා න ලිඞ්ගත්ථෙනකො, ලිඞ්ගානුරූපස්ස සංවාසස්ස සාදිතත්තා නාපි සංවාසත්ථෙනකොති. විදෙසන්ති පරදෙසං. ඉදඤ්ච වඤ්චෙතුං සක්කුණෙය්යට්ඨානං දස්සෙතුං වුත්තං. යො පන සදෙසෙපි එවං කරොති, සොපි සංවාසත්ථෙනකොව. ‘‘සංවාසමත්තස්සෙවා’’ති ඉමිනා ලිඞ්ගං පටික්ඛිපති. සචෙ කොචි වුඩ්ඪපබ්බජිතො (මහාව. අට්ඨ. 110) භික්ඛුවස්සානි ගණෙත්වා මහාපෙළාදීසු දිය්යමානභත්තං ගණ්හාති, සොපි ථෙය්යසංවාසකො හොති. සයං සාමණෙරොව සාමණෙරප්පටිපාටියා කූටවස්සානි ගණෙත්වා ගණ්හන්තො ථෙය්යසංවාසකො න හොති. භික්ඛු පන භික්ඛුපටිපාටියා කූටවස්සානි ගණෙත්වා ගණ්හන්තො භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බො.
නනු සංවාසො නාම එකකම්මං එකුද්දෙසො සමසික්ඛතාති ආහ ‘‘භික්ඛුවස්සගණනාදිකො හී’’තිආදි. ඉමිනා න කෙවලං එකකම්මාදිකොව කිරියභෙදො සංවාසොති ඉධාධිප්පෙතො, අථ ඛො තදඤ්ඤො භික්ඛුවස්සගණනාදිකොපීති දස්සෙති. ඉමස්මිං අත්ථෙති ථෙය්යසංවාසකාධිකාරෙ. සික්ඛං පච්චක්ඛායාති සික්ඛං පරිච්චජිත්වා. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ කොචි භික්ඛු සික්ඛං පච්චක්ඛාය ලිඞ්ගං අනපනෙත්වා දුස්සීලකම්මං කත්වා වා අකත්වා වා ‘‘න මං කොචි ජානාතී’’ති පුන සබ්බං පුබ්බෙ වුත්තං වස්සගණනාදිභෙදං විධිං පටිපජ්ජති, සො ථෙය්යසංවාසකො හොතීති.
සචෙ පන කස්සචි රාජා කුද්ධො හොති, සො ‘‘එවං මෙ සොත්ථි භවිස්සතී’’ති සයමෙව ලිඞ්ගං ගහෙත්වා පලායති. තං දිස්වා රඤ්ඤො ආරොචෙන්ති. රාජා ‘‘සචෙ පබ්බජිතො, න තං ලබ්භා කිඤ්චි කාතු’’න්ති තස්මිං කොධං පටිවිනෙති. සො ‘‘වූපසන්තං මෙ රාජභය’’න්ති සඞ්ඝමජ්ඣං අනොසරිත්වාව ¶ ගිහිලිඞ්ගං ගහෙත්වා ආගතො පබ්බාජෙතබ්බො. අථාපි ‘‘සාසනං නිස්සාය මයා ජීවිතං ලද්ධං, හන්ද දානි අහං පබ්බජාමී’’ති උප්පන්නසංවෙගො තෙනෙව ලිඞ්ගෙන ආගන්ත්වා ආගන්තුකවත්තං න සාදියති, භික්ඛූහි පුට්ඨො වා අපුට්ඨො වා යථාභූතමත්තානං ආවිකත්වාව පබ්බජ්ජං යාචති, ලිඞ්ගං අපනෙත්වා පබ්බාජෙතබ්බො. සචෙ පන වත්තං සාදියති, පබ්බජිතාලයං දස්සෙති, සබ්බං පුබ්බෙ වුත්තං වස්සගණනාදිභෙදං පටිපජ්ජති, අයං පන න පබ්බාජෙතබ්බො.
ඉධ පනෙකච්චො දුබ්භික්ඛෙ ජීවිතුං අසක්කොන්තො සයමෙව ලිඞ්ගං ගහෙත්වා සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානි ¶ භුඤ්ජන්තො දුබ්භික්ඛෙ වීතිවත්තෙ සඞ්ඝමජ්ඣං අනොසරිත්වාව ගිහිලිඞ්ගං ගහෙත්වා ආගතොති සබ්බං පුරිමසදිසමෙව.
අපරො මහාකන්තාරං නිත්ථරිතුකාමො හොති, සත්ථවාහො ච පබ්බජිතෙ ගහෙත්වා ගච්ඡති. සො ‘‘එවං මං සත්ථවාහො ගහෙත්වා ගමිස්සතී’’ති සයමෙව ලිඞ්ගං ගහෙත්වා සත්ථවාහෙන සද්ධිං කන්තාරං නිත්ථරිත්වා ඛෙමන්තං පත්වා සඞ්ඝමජ්ඣං අනොසරිත්වාව ගිහිලිඞ්ගං ගහෙත්වා ආගතොති සබ්බං පුරිමසදිසමෙව.
අපරො රොගභයෙ (මහාව. අට්ඨ. 110; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 138) උප්පන්නෙ ජීවිතුං අසක්කොන්තො සයමෙව ලිඞ්ගං ගහෙත්වා සබ්බපාසණ්ඩියභත්තානි භුඤ්ජන්තො රොගභයෙ වූපසන්තෙ සඞ්ඝමජ්ඣං අනොසරිත්වාව ගිහිලිඞ්ගං ගහෙත්වා ආගතොති සබ්බං පුරිමසදිසමෙව.
අපරස්ස එකො වෙරිකො කුද්ධො හොති, ඝාතෙතුකාමො නං විචරති. සො ‘‘එවං මෙ සොත්ථි භවිස්සතී’’ති සයමෙව ලිඞ්ගං ගහෙත්වා පලායති. වෙරිකො ‘‘කුහිං සො’’ති පරියෙසන්තො ‘‘පබ්බජිත්වා පලාතො’’ති සුත්වා ‘‘සචෙ පබ්බජිතො, න තං ලබ්භා කිඤ්චි කාතු’’න්ති තස්මිං කොධං පටිවිනෙති. සො ‘‘වූපසන්තං මෙ වෙරිභය’’න්ති සඞ්ඝමජ්ඣං අනොසරිත්වාව ගිහිලිඞ්ගං ගහෙත්වා ආගතොති සබ්බං පුරිමසදිසමෙව.
අපරො ඤාතිකුලං ගන්ත්වා සික්ඛං පච්චක්ඛාය ගිහී හුත්වා ‘‘ඉමානි චීවරානි ඉධ විනස්සිස්සන්ති, සචෙපි ඉමානි ගහෙත්වා විහාරං ගමිස්සාමි, අන්තරාමග්ගෙ මං ‘චොරො’ති ගහෙස්සන්ති, යංනූනාහං කායපරිහාරියානි කත්වා ගච්ඡෙය්ය’’න්ති චීවරාහරණත්ථං නිවාසෙත්වා ච පාරුපිත්වා ච විහාරං ගච්ඡති. තං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා සාමණෙරා ච දහරා ච අබ්භුග්ගච්ඡන්ති, වත්තං ¶ දස්සෙන්ති. සො න සාදියති, යථාභූතමත්තානං ආවිකරොති. සචෙ භික්ඛූ ‘‘න දානි මයං තං මුඤ්චිස්සාමා’’ති බලක්කාරෙන පබ්බාජෙතුකාමා හොන්ති, කාසායානි අපනෙත්වා පුන පබ්බාජෙතබ්බො. සචෙ පන ‘‘න ඉමෙ මම හීනායාවත්තභාවං ජානන්තී’’ති තංයෙව භික්ඛුභාවං පටිජානිත්වා සබ්බං පුබ්බෙ වුත්තවස්සගණනාදිභෙදං විධිං පටිපජ්ජති, අයං න පබ්බාජෙතබ්බො. තෙනාහ ‘‘රාජදුබ්භික්ඛකන්තාර-රොගවෙරීභයෙන වා’’තිආදි. භයසද්දො චෙත්ථ පච්චෙකං යොජෙතබ්බො ‘‘රාජභයෙන, දුබ්භික්ඛභයෙනා’’තිආදිනා. ලිඞ්ගං ආදියතීති වෙසං ගණ්හාති. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. සංවාසං නාධිවාසෙති, යාව සො සුද්ධමානසොති භික්ඛූනං වඤ්චෙතුකාමතාය අභාවතො යො සුද්ධමානසො යාව සංවාසං නාධිවාසෙති, තාව එස ‘‘ගිහී මං ¶ ‘සමණො’ති ජානන්තූ’’ති වඤ්චනචිත්තෙ සතිපි භික්ඛූනං වඤ්චෙතුකාමතාය අභාවතො දොසො නත්ථීති ථෙය්යසංවාසකො නාමාති න වුච්චතීති අත්ථො.
තිත්ථියෙසු පක්කන්තකො පවිට්ඨොති තිත්ථියපක්කන්තකො. සො ච න කෙවලං තත්ථ පවිට්ඨමත්තෙනෙව තිත්ථියපක්කන්තකො හොති, අථ ඛො තෙසං ලද්ධිග්ගහණෙන. තෙනාහ ‘‘යො පනා’’තිආදි. ‘‘උපසම්පන්නො’’ති ඉමිනා අනුපසම්පන්නො තිත්ථියපක්කන්තකො න හොතීති දස්සෙති. වුත්තඤ්හෙතං කුරුන්දිඅට්ඨකථායං ‘‘අයඤ්ච තිත්ථියපක්කන්තකො නාම උපසම්පන්නභික්ඛුනා කථිතො, තස්මා සාමණෙරො සලිඞ්ගෙන තිත්ථායතනං ගතොපි පුන පබ්බජ්ජඤ්ච උපසම්පදඤ්ච ලභතී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 110). කුසචීරාදිකන්ති එත්ථාදිසද්දෙන ඵලකක්ඛණ්ඩජටාදීනං ගහණං. සචෙපි ‘‘අයං පබ්බජ්ජා සෙට්ඨා’’ති සෙට්ඨභාවං වා උපගච්ඡති, න මුච්චති, තිත්ථියපක්කන්තකොව හොති. වතානීති උක්කුටිකප්පධානාදීනි වතානි. සචෙ පන ‘‘සොභති නු ඛො මෙ තිත්ථියපබ්බජ්ජා, නනු ඛො සොභතී’’ති වීමංසනත්ථං කුසචීරාදීනි නිවාසෙති, ජටං වා බන්ධති, ඛාරිකාජං වා ආදියති, යාව න සම්පටිච්ඡති තං ලද්ධිං, තාව රක්ඛති, සම්පටිච්ඡිතමත්තෙ තිත්ථියපක්කන්තකො හොති. අච්ඡින්නචීවරො පන කුසචීරාදීනි නිවාසෙන්තො, රාජභයාදීහි වා තිත්ථියලිඞ්ගං ගණ්හන්තො ලද්ධියා අභාවෙන නෙව තිත්ථියපක්කන්තකො හොති.
අවසෙසො සබ්බොපීති නාගසුපණ්ණයක්ඛගන්ධබ්බාදිකො. යඤ්හෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.
යථා ¶ සමානජාතිකස්ස (සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.112) විකොපනෙ කම්මං ගරුතරං, න තථා විජාතිකස්සාති ආහ ‘‘මනුස්සජාතිකා’’ති. පුත්තසම්බන්ධෙන මාතාපිතුසමඤ්ඤා, දත්තකිත්තිමාදිවසෙනපි පුත්තවොහාරො ලොකෙ දිස්සති, සො ච ඛො පරියායතොති නිප්පරියායසිද්ධතං දස්සෙතුං ‘‘ජනෙත්තී’’ති වුත්තං. ජනෙත්තීති ජනිකා, මාතාති අත්ථො. යථා මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතස්සෙව කුසලධම්මානං තික්ඛවිසදසූරභාවාපත්ති, යථා තං තිණ්ණම්පි බොධිසත්තානං බොධිත්තයනිප්ඵත්තියං, එවං මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතස්සෙව අකුසලධම්මානම්පි තික්ඛවිසදසූරභාවාපත්තීති ආහ ‘‘මනුස්සභූතෙනෙවා’’ති. සඤ්චිච්චාති ‘‘පාණො’’ති සඤ්ඤාය සද්ධිං වධකචෙතනාය චෙතෙත්වා. අයං මාතුඝාතකො නාමාති අයං ආනන්තරියෙන මාතුඝාතකකම්මෙන මාතුඝාතකො නාම. යෙන පන මනුස්සිත්ථිභූතාපි අජනිකා පොසාවනිකමාතා වා මහාමාතා වා චූළමාතා වා ජනිකාපි වා අමනුස්සිත්ථිභූතා මාතා ඝාතිතා, තස්ස පබ්බජ්ජා න වාරිතා, න ච ආනන්තරිකො හොති. යෙන සයං තිරච්ඡානභූතෙන මනුස්සිත්ථිභූතා ¶ මාතා ඝාතිතා, සොපි ආනන්තරිකො න හොති. තිරච්ඡානගතත්තා පනස්ස පබ්බජ්ජා පටික්ඛිත්තා, කම්මං පනස්ස භාරියං හොති, ආනන්තරියං ආහච්චෙව තිට්ඨති.
යෙන මනුස්සභූතො ජනකො පිතා සයම්පි මනුස්සජාතිකෙනෙව සතා සඤ්චිච්ච ජීවිතා වොරොපිතො, අයං ආනන්තරියෙන පිතුඝාතකකම්මෙන පිතුඝාතකො නාමාති ඉමමත්ථං අතිදිසන්තො ‘‘පිතුඝාතකෙපි එසෙව නයො’’ති ආහ. සචෙපි හි වෙසියා පුත්තො හොති, ‘‘අයං මෙ පිතා’’ති න ජානාති, යස්ස සම්භවෙන නිබ්බත්තො, සො ච තෙන ඝාතිතො, ‘‘පිතුඝාතකො’’ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති, ආනන්තරියඤ්ච ඵුසති (මහාව. අට්ඨ. 114).
එළකචතුක්කං (ම. නි. අට්ඨ. 3.128; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.275; විභ. අට්ඨ. 809; සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.112), සඞ්ගාමචතුක්කං, චොරචතුක්කඤ්චෙත්ථ කථෙතබ්බං. ‘‘එළකං මාරෙමී’’ති අභිසන්ධිනාපි හි එළකට්ඨානෙ ඨිතං මනුස්සභූතං මාතරං වා පිතරං වා මාරෙන්තො ආනන්තරියං ඵුසති මාරණාධිප්පායෙනෙව ආනන්තරියවත්ථුනො විකොපිතත්තා. එළකාභිසන්ධිනා, පන මාතාපිතිඅභිසන්ධිනා වා එළකං මාරෙන්තො ආනන්තරියං න ඵුසති ආනන්තරියවත්ථුඅභාවතො. මාතාපිතිඅභිසන්ධිනා මාතාපිතරො මාරෙන්තො ඵුසතෙව ¶ . එසෙව නයො ඉතරස්මිම්පි චතුක්කද්වයෙ. සබ්බත්ථ හි පුරිමං අභිසන්ධිචිත්තං අප්පමාණං, වධකචිත්තං, පන තදාරම්මණජීවිතින්ද්රියඤ්ච ආනන්තරියානානන්තරියභාවෙ පමාණං.
අරහන්තඝාතකොපි මනුස්සඅරහන්තවසෙනෙව වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘යෙන අන්තමසො ගිහිලිඞ්ගෙ ඨිතොපී’’තිආදි. අමනුස්සජාතිකං පන අරහන්තං, මනුස්සජාතිකං වා අවසෙසං අරියපුග්ගලං ඝාතෙත්වා ආනන්තරිකො න හොති, පබ්බජ්ජාපිස්ස න වාරිතා, කම්මං පන බලවං හොති. තිරච්ඡානො මනුස්සඅරහන්තම්පි ඝාතෙත්වා ආනන්තරිකො න හොති, කම්මං පන භාරියන්ති අයමෙත්ථ විනිච්ඡයො. යථා මාතාපිතූසු, එවං අරහන්තෙපි එළකචතුක්කාදීනි වෙදිතබ්බානි.
පකතත්තං භික්ඛුනින්ති පරිසුද්ධසීලං උභතොසඞ්ඝෙ උපසම්පන්නං භික්ඛුනිං. යො (මහාව. අට්ඨ. 115) පන කායසංසග්ගෙන සීලවිනාසං පාපෙති, තස්ස පබ්බජ්ජා ච උපසම්පදා ච න වාරිතා. බලක්කාරෙන ඔදාතවත්ථවසනං කත්වා අනිච්ඡමානංයෙව දූසෙන්තොපි භික්ඛුනිදූසකොයෙව, බලක්කාරෙන පන ඔදාතවත්ථවසනං කත්වා ඉච්ඡමානං දූසෙන්තො භික්ඛුනිදූසකො න හොති. කස්මා? යස්මා ගිහිභාවෙ සම්පටිච්ඡිතමත්තෙයෙව සා අභික්ඛුනී හොති ¶ . සකිං සීලවිපන්නං පන පච්ඡා දූසෙන්තො සික්ඛමානසාමණෙරීසු ච විප්පටිපජ්ජන්තො නෙව භික්ඛුනිදූසකො හොති, පබ්බජ්ජං, උපසම්පදඤ්ච ලභතීති.
ධම්මතො උග්ගතං අපගතං උද්ධම්මං. උබ්බිනයන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. චතුන්නං කම්මානන්ති අපලොකනඤත්තිඤත්තිදුතියඤත්තිචතුත්ථසඞ්ඛාතානං චතුන්නං කම්මානං. ඉමෙසඤ්හි අඤ්ඤතරං සඞ්ඝකම්මං එකසීමායං විසුං විසුං කරොන්තෙන සඞ්ඝො භින්නො නාම හොති. තෙන වුත්තං ‘‘චතුන්නං කම්මානං අඤ්ඤතරවසෙන සඞ්ඝං භින්දතී’’ති.
‘‘දුට්ඨචිත්තෙනා’’ති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘‘වධකචිත්තෙනා’’ති වුත්තං. වධකචෙතනාය හි දූසිතං චිත්තං ඉධ දුට්ඨචිත්තං නාම. ලොහිතං උප්පාදෙතීති අන්තොසරීරෙයෙව ලොහිතං උප්පාදෙති, සඤ්චිතං කරොතීති අධිප්පායො. න හි තථාගතස්ස අභෙජ්ජකායතාය පරූපක්කමෙන ධම්මං භින්දිත්වා ලොහිතං පග්ඝරති, සරීරස්ස පන අන්තොයෙව එකස්මිං ඨානෙ ලොහිතං සමොසරති, ආඝාතෙන පකුප්පමානං සඤ්චිතං හොති, තං සන්ධායෙතං ¶ වුත්තං. යො පන රොගවූපසමනත්ථං ජීවකො විය සත්ථෙන ඵාලෙත්වා පූතිමංසඤ්ච ලොහිතඤ්ච නීහරිත්වා ඵාසුකං කරොති, අයං ලොහිතුප්පාදකො න හොති, බහුං පන සො පුඤ්ඤං පසවති (මහාව. අට්ඨ. 115).
දුවිධම්පි බ්යඤ්ජනන්ති යථාවුත්තකම්මද්වයතො සමුට්ඨිතං ඉත්ථිනිමිත්තං, පුරිසනිමිත්තඤ්චාති දුවිධම්පි බ්යඤ්ජනං. ඉමිනා ච විග්ගහෙන ‘‘උභතොබ්යඤ්ජනකො’’ති අසමානාධිකරණවිසයො බාහිරත්ථසමාසොයං, පුරිමපදෙ ච විභත්තිඅලොපොති දස්සෙති. සො දුවිධො හොති ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකො, පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකො චාති. තත්ථ ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස ඉත්ථිනිමිත්තං පාකටං හොති, පුරිසනිමිත්තං පටිච්ඡන්නං. පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස පුරිසනිමිත්තං පාකටං, ඉත්ථිනිමිත්තං පටිච්ඡන්නං. ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස ඉත්ථීසු පුරිසත්තං කරොන්තස්ස ඉත්ථිනිමිත්තං පටිච්ඡන්නං හොති, පුරිසනිමිත්තං පාකටං හොති. පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස පුරිසානං ඉත්ථිභාවං උපගච්ඡන්තස්ස පුරිසනිමිත්තං පටිච්ඡන්නං හොති, ඉත්ථිනිමිත්තං පාකටං හොති. ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකො සයඤ්ච ගබ්භං ගණ්හාති, පරඤ්ච ගණ්හාපෙති. පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකො පන සයං න ගණ්හාති, පරං ගණ්හාපෙතීති ඉදමෙතෙසං නානාකරණං.
අපරාමසනානීති අග්ගහණානි අවචනානි. ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො’’ති උපසම්පදාපෙක්ඛස්ස අකිත්තනන්ති යස්ස උපසම්පදා කරීයති, තස්ස අකිත්තනං, ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අයං ධම්මරක්ඛිතො ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘අයං ධම්මරක්ඛිතො’’ති (පරි. අට්ඨ. 484) ¶ අවචනන්ති වුත්තං හොති. ‘‘ඉත්ථන්නාමස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති උපජ්ඣායස්ස අකිත්තනන්ති ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අයං ධම්මරක්ඛිතො ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතස්ස උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘සුණාතු මෙ, භන්තෙ, සඞ්ඝො, අයං ධම්මරක්ඛිතො උපසම්පදාපෙක්ඛො’’ති වත්වා ‘‘ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතස්සා’’ති අවචනං. සබ්බෙන සබ්බං ඤත්තියා අනුච්චාරණන්ති ඤත්තිං අට්ඨපෙත්වා චතුක්ඛත්තුං කම්මවාචාය එව අනුස්සාවනකම්මස්ස කරණං. සම්පන්නන්ති උපෙතං.
හාපනං පරිච්චජනං. යොපි එකං ඤත්තිං ඨපෙත්වා සකිංයෙව වා ද්වික්ඛත්තුං වා අනුස්සාවනං කරොති, අයම්පි සාවනං හාපෙතියෙව. දුරුච්චාරණං නාම අඤ්ඤස්මිං ¶ අක්ඛරෙ වත්තබ්බෙ අඤ්ඤස්ස වචනං. තස්මා කම්මවාචං කරොන්තෙන භික්ඛුනා ය්වායං –
‘‘සිථිලං ධනිතඤ්ච දීඝරස්සං;
ගරුකං ලහුකඤ්චෙව නිග්ගහීතං;
සම්බන්ධවවත්ථිතං විමුත්තං;
දසධා බ්යඤ්ජනබුද්ධියා පභෙදො’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.190; ම. නි. අට්ඨ. 1.291; අ. නි. අට්ඨ. 2.3.64, පරි. අට්ඨ. 485; වි. සඞ්ග. අට්ඨ. 252) –
වුත්තො, අයං සුට්ඨු උපලක්ඛෙතබ්බො. එත්ථ හි සිථිලං නාම පඤ්චසු වග්ගෙසු පඨමතතියං. ධනිතං නාම තෙස්වෙව දුතියචතුත්ථං. දීඝන්ති දීඝෙන කාලෙන වත්තබ්බං ආ-කාරාදි. රස්සන්ති තතො උපඩ්ඪකාලෙන වත්තබ්බං අ-කාරාදි. ගරුකන්ති දීඝමෙව, යං වා ‘‘ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතත්ථෙරස්ස යස්ස නක්ඛමතී’’ති එවං සංයොගපරං කත්වා වුච්චති. ලහුකන්ති රස්සමෙව, යං වා ‘‘ආයස්මතො බුද්ධරක්ඛිතත්ථෙරස්ස යස්ස න ඛමතී’’ති එවං අසංයොගපරං කත්වා වුච්චති. නිග්ගහීතන්ති යං කරණානි නිග්ගහෙත්වා අවිස්සජ්ජෙත්වා අවිවටෙන මුඛෙන සානුනාසිකං කත්වා වත්තබ්බං. සම්බන්ධන්ති යං පරපදෙන සම්බන්ධිත්වා ‘‘තුණ්හිස්සා’’ති වා ‘‘තුණ්හස්සා’’ති වා වුච්චති. වවත්ථිතන්ති යං පරපදෙන සම්බන්ධං අකත්වා විච්ඡින්දිත්වා ‘‘තුණ්හී අස්සා’’ති වා ‘‘තුණ්හ අස්සා’’ති වා වුච්චති. විමුත්තන්ති යං කරණානි අනිග්ගහෙත්වා විස්සජ්ජෙත්වා විවටෙන මුඛෙන අනුනාසිකං අකත්වා වුච්චති.
තත්ථ ‘‘සුණාතු මෙ’’ති වත්තබ්බෙ ත-කාරස්ස ථ-කාරං කත්වා ‘‘සුණාථු මෙ’’ති වචනං සිථිලස්ස ¶ ධනිතකරණං නාම, තථා ‘‘පත්තකල්ලං එසා ඤත්තී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘පත්ථකල්ලං එසා ඤත්තී’’තිආදිවචනඤ්ච. ‘‘භන්තෙ, සඞ්ඝො’’ති වත්තබ්බෙ භ-කාර ඝ-කාරානං බ-කාර ග-කාරෙ කත්වා ‘‘බන්තෙ සංගො’’ති වචනං ධනිතස්ස සිථිලකරණං නාම. ‘‘සුණාතු මෙ’’ති විවටෙන මුඛෙන වත්තබ්බෙ ‘‘සුණංතු මෙ’’ති වා ‘‘එසා ඤත්තී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘එසං ඤත්තී’’ති වා අවිවටෙන මුඛෙන අනුනාසිකං කත්වා වචනං විමුත්තස්ස නිග්ගහිතවචනං නාම. ‘‘පත්තකල්ල’’න්ති අවිවටෙන මුඛෙන අනුනාසිකං කත්වා වත්තබ්බෙ ‘‘පත්තකල්ලා’’ති විවටෙන මුඛෙන අනුනාසිකං අකත්වා වචනං නිග්ගහිතස්ස විමුත්තවචනං නාම. ඉති සිථිලෙ කත්තබ්බෙ ධනිතං, ධනිතෙ කත්තබ්බෙ සිථිලං, විමුත්තෙ කත්තබ්බෙ නිග්ගහිතං, නිග්ගහිතෙ කත්තබ්බෙ විමුත්තන්ති ඉමානි චත්තාරි බ්යඤ්ජනානි ¶ අන්තොකම්මවාචාය කම්මං දූසෙන්ති. එවං වදන්තො හි අඤ්ඤස්මිං අක්ඛරෙ වත්තබ්බෙ අඤ්ඤං වදති, දුරුත්තං කරොතීති වුච්චති.
ඉතරෙසු පන දීඝරස්සාදීසු ඡසු බ්යඤ්ජනෙසු දීඝට්ඨානෙ දීඝමෙව. රස්සට්ඨානෙ ච රස්සමෙවාති එවං යථාඨානෙ තං තදෙව අක්ඛරං භාසන්තෙන අනුක්කමාගතං පවෙණිං අවිනාසෙන්තෙන කම්මවාචා කාතබ්බා. සචෙ පන එවං අකත්වා දීඝෙ වත්තබ්බෙ රස්සං, රස්සෙ වා වත්තබ්බෙ දීඝං වදති, තථා ගරුකෙ වත්තබ්බෙ ලහුකං, ලහුකෙ වා වත්තබ්බෙ ගරුකං වදති, සම්බන්ධෙ වා පන වත්තබ්බෙ වවත්ථිතං, වවත්ථිතෙ වා වත්තබ්බෙ සම්බන්ධං වදති, එවං වුත්තෙපි කම්මවාචා න කුප්පති. ඉමානි හි ඡ බ්යඤ්ජනානි කම්මං න කොපෙන්ති.
යං පන සුත්තන්තිකත්ථෙරා ‘‘ද-කාරො ත-කාරමාපජ්ජති, ත-කාරො ද-කාරමාපජ්ජති, ච-කාරො ජ-කාරමාපජ්ජති, ජ-කාරො ච-කාරමාපජ්ජති, ය-කාරො ක-කාරමාපජ්ජති, ක-කාරො ය-කාරමාපජ්ජති, තස්මා ද-කාරාදීසු වත්තබ්බෙසු ත-කාරාදීනං වචනං න විරුජ්ඣතී’’ති වදන්ති, තං කම්මවාචං පත්වා න වට්ටති. තස්මා විනයධරෙන නෙව ද-කාරො ත-කාරො කාතබ්බො…පෙ… න ක-කාරො ය-කාරො. යථාපාළියා නිරුත්තිං සොධෙත්වා දසවිධාය බ්යඤ්ජනනිරුත්තියා වුත්තදොසෙ පරිහරන්තෙන කම්මවාචා කාතබ්බා. ඉතරථා හි සාවනං හාපෙති නාම. ඤත්තිං අට්ඨපෙත්වා පඨමං අනුස්සාවනකරණන්ති සම්බන්ධො.
යාවතිකා භික්ඛූ කම්මප්පත්තාති යත්තකා භික්ඛූ තස්ස උපසම්පදාකම්මස්ස පත්තා යුත්තා අනුරූපා. තෙ ච ඛො සබ්බන්තිමෙන පරියායෙන හත්ථපාසං අවිජහිත්වා එකසීමට්ඨා පඤ්ච පකතත්තා භික්ඛූ. න හි තෙහි විනා තං කම්මං කරීයති, න තෙසං ඡන්දො එති. අවසෙසා පන සචෙපි සහස්සමත්තා හොන්ති, සචෙ එකසීමට්ඨා එකස්මිං ඨානෙ සමානසංවාසකා, සබ්බෙ ඡන්දාරහාව ¶ හොන්ති, ඡන්දං දත්වා ආගච්ඡන්තු වා, මා වා, කම්මං න කුප්පති. පටික්කොසනන්ති නිවාරණං. තිට්ඨති එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති ඨානං, කාරණං. ඉධ පන උපසම්පදාකම්මකරණස්ස කාරණත්තා උපසම්පදාකම්මවාචාසඞ්ඛාතං භගවතො වචනං වුච්චති. තෙනාහ ‘‘කාරණාරහත්තා පන සත්ථු සාසනාරහත්තා’’ති. යථා ච ‘‘තං කත්තබ්බ’’න්ති භගවතා අනුසිට්ඨං, තථාකරණං උපසම්පදාකම්මස්ස කාරණං හොතීති ¶ ඨානාරහං නාම. කෙචි (සාරත්ථ. ටී. 2.45) පන ‘‘ඨානාරහෙනාති එත්ථ ‘න, භික්ඛවෙ, හත්ථච්ඡින්නො පබ්බාජෙතබ්බො’තිආදි (මහාව. 119) සත්ථුසාසනං ඨාන’’න්ති වදන්ති. ඉධාති ඉමස්මිං පාරාජිකෙ. යථා ච ඉධ, එවං සබ්බත්ථාපි ලොකවජ්ජසික්ඛාපදෙසු අයමෙව අධිප්පෙතොති වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘පණ්ණත්තිවජ්ජෙසු පනා’’තිආදි. අඤ්ඤෙපීති එහිභික්ඛූපසම්පන්නාදයොපි. කථමෙතං විඤ්ඤායති පණ්ණත්තිවජ්ජෙසු සික්ඛාපදෙසු අඤ්ඤෙපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති? අත්ථතො ආපන්නත්තා. තථා හි ‘‘ද්වෙ පුග්ගලා අභබ්බා ආපත්තිං ආපජ්ජිතුං බුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච, ද්වෙ පුග්ගලා භබ්බා ආපත්තිං ආපජ්ජිතුං භික්ඛූ ච භික්ඛුනියො චා’’ති (පරි. 322) සාමඤ්ඤතො වුත්තත්තා. එහිභික්ඛූපසම්පන්නාදයොපි අසඤ්චිච්ච අස්සතියා අචිත්තකං සහසෙය්යාපත්තිආදිභෙදං පණ්ණත්තිවජ්ජං ආපජ්ජන්තීති (සාරත්ථ. ටී. 2.45) අත්ථතො ආපන්නං.
ඉදානි ‘‘භික්ඛූන’’න්ති ඉමං පදං විසෙසත්ථාභාවතො විසුං අවණ්ණෙත්වාව යං සික්ඛඤ්ච සාජීවඤ්ච සමාපන්නත්තා භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො හොති, තං දස්සෙන්තො ‘‘භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’තිආදිමාහ. සික්ඛිතබ්බාති සික්ඛා, පාතිමොක්ඛසංවරසීලං, සහ ජීවන්ති එත්ථාති සාජීවං, මාතිකාදිභෙදා පණ්ණත්ති, සික්ඛා ච සාජීවඤ්ච සික්ඛාසාජීවං, තදුභයං සමාපන්නො උපගතොති සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො. තෙනාහ ‘‘යා භික්ඛූන’’න්තිආදි. එත්ථ ච ‘‘සික්ඛා’’ති සාජීවසහචරියතො අධිසීලසික්ඛාව අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘අධිසීලසඞ්ඛාතා’’ති. අධිකං උත්තමං සීලන්ති අධිසීලං, ‘‘අධිසීල’’න්ති සඞ්ඛාතා අධිසීලසඞ්ඛාතා.
කතමං පනෙත්ථ සීලං, කතමං අධිසීලන්ති? වුච්චතෙ – පඤ්චඞ්ගදසඞ්ගසීලං තාව සීලමෙව, න තං අධිසීලං. පාතිමොක්ඛසංවරසීලං පන අධිසීල’’න්ති වුච්චති. තඤ්හි සූරියො විය පජ්ජොතානං, සිනෙරු විය ච පබ්බතානං සබ්බලොකියසීලානං අධිකඤ්චෙව උත්තමඤ්ච, බුද්ධුප්පාදෙයෙව ච පවත්තති, න විනා බුද්ධුප්පාදා. න හි තං පඤ්ඤත්තිං උද්ධරිත්වා අඤ්ඤො සත්තො පඤ්ඤාපෙතුං සක්කොති, බුද්ධායෙව පනස්ස සබ්බසො කායවචීද්වාරජ්ඣාචාරසොතං ඡින්දිත්වා තස්ස තස්ස වීතික්කමස්ස අනුච්ඡවිකං තං තං සීලසංවරං පඤ්ඤාපෙන්ති. පාතිමොක්ඛසංවරසීලතොපි ¶ ච මග්ගඵලසම්පයුත්තමෙව සීලං අධිසීලං, තං පන ඉධ න අධිප්පෙතං. න හි තං සමාපන්නො මෙථුනධම්මං පටිසෙවති.
එතෙති ¶ නානාදෙසජාතිගොත්තාදිභෙදභින්නා භික්ඛූ. සහ ජීවන්තීති එකුද්දෙසාදිවසෙන සහ පවත්තන්ති. තෙනාහ ‘‘එකජීවිකා සභාගවුත්තිනො’’ති. සික්ඛාපදසඞ්ඛාතන්ති පණ්ණත්තිසඞ්ඛාතං. සාපි හි විරතිආදීනං දීපනතො ‘‘සික්ඛාපද’’න්ති වුච්චති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘සික්ඛාපදන්ති යො තත්ථ නාමකායො පදකායො නිරුත්තිකායො බ්යඤ්ජනකායො’’ති. තත්ථාති තෙසු. සික්ඛං පරිපූරෙන්තොති අකත්තබ්බපරිවජ්ජනකත්තබ්බකරණවසෙන වාරිත්තචාරිත්තසඞ්ඛාතං දුවිධං සීලං පරිපූරෙන්තොති අත්ථො, වාරිත්තසීලවසෙන විරතිසම්පයුත්තචෙතනං, චාරිත්තසීලවසෙන විරතිවිප්පයුත්තචෙතනඤ්ච අත්තනි පවත්තෙන්තොති වුත්තං හොති. සාජීවඤ්ච අවීතික්කමන්තොති සික්ඛාපදඤ්ච අමද්දන්තො, සීලසංවරණං, සාජීවානතික්කමනඤ්චාති ඉදමෙව ද්වයං ඉධ සමාපජ්ජනං නාමාති අධිප්පායො. තත්ථ සාජීවානතික්කමො සික්ඛාපාරිපූරියා පච්චයො. තස්සානතික්කමනතො හි යාව මග්ගා සික්ඛා පරිපූරති. අපිචෙත්ථ ‘‘සික්ඛං පරිපූරෙන්තො’’ති ඉමිනා විරතිචෙතනාසඞ්ඛාතස්ස සීලසංවරස්ස විසෙසතො සන්තානෙ පවත්තනකාලොව ගහිතො, ‘‘අවීතික්කමන්තො’’ති ඉමිනා පන අප්පවත්තනකාලොපි. සික්ඛඤ්හි පරිපූරණවසෙන අත්තනි පවත්තෙන්තොපි නිද්දාදිවසෙන අප්පවත්තෙන්තොපි වීතික්කමාභාවා සික්ඛනවසෙන සමාපන්නොති වුච්චති.
යස්මා සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස එකච්චං දුබ්බල්යාවිකම්මං අත්ථො හොති, තස්මා තං සන්ධාය ‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛායා’’ති පදස්ස අත්ථං විවරන්තො ‘‘දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’ති ආහාති දස්සෙතුං ‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛාය දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සියා (පාරා. අට්ඨ. 1.45 සික්ඛාපච්චක්ඛානවිභඞ්ගවණ්ණනා), යස්මා න සබ්බං දුබ්බල්යාවිකම්මං සික්ඛාපච්චක්ඛානං, තස්මා ‘‘දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’ති පඨමං වත්වා තස්ස අත්ථනියමනත්ථං ‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛායා’’ති වත්තබ්බන්ති? තං න, කස්මා? අත්ථානුක්කමාභාවතො. ‘‘සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’ති හි වුත්තත්තා යං සික්ඛං සමාපන්නො, තං අපච්චක්ඛාය, යඤ්ච සාජීවං සමාපන්නො, තත්ථ දුබ්බල්යං අනාවිකත්වාති වුච්චමානෙ අනුක්කමෙනෙව අත්ථො වුත්තො හොති, න අඤ්ඤථා. තස්මා ඉදමෙව පඨමං වුත්තන්ති.
ඉදානි තදුභයමෙව පාකටං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. තදභාවෙනාති තෙසං චිත්තාදීනං අභාවෙන. චවිතුකාමතාචිත්තෙනාති අපගන්තුකාමතාචිත්තෙන ¶ . දවාති සහසා. යො හි ¶ අඤ්ඤං භණිතුකාමො සහසා ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’ති භණති, අයං දවා වදති නාම. රවාති විරජ්ඣිත්වා. යො හි අඤ්ඤං භණිතුකාමො විරුජ්ඣිත්වා ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’ති භණති, අයං රවා භණති නාම. පුරිමෙන කො විසෙසොති චෙ? පුරිමං පණ්ඩිතස්සාපි සහසාවසෙන අඤ්ඤභණනං, ඉදං පන මන්දත්තා මොමූහත්තා පක්ඛලන්තස්ස ‘‘අඤ්ඤං භණිස්සාමී’’ති අඤ්ඤභණනං. ‘‘අක්ඛරසමයානභිඤ්ඤාතතාය වා කරණසම්පත්තියා අභාවතො වා කථෙතබ්බං කථෙතුමසක්කොන්තො හුත්වා අඤ්ඤං කථෙන්තො රවා භණති නාමා’’ති (සාරත්ථ. ටී. 2.54) එකෙ.
වජ්ජාවජ්ජං උපනිජ්ඣායතීති උපජ්ඣායො, තං උපජ්ඣායං. ‘‘එවං සජ්ඣායිතබ්බං, එවං අභික්කමිතබ්බ’’න්තිආදිනා ආචාරසික්ඛාපනකො ආචරියො. අන්තෙ සමීපෙ වසති සීලෙනාති අන්තෙවාසී, විභත්තිඅලොපෙන යථා ‘‘වනෙකසෙරුකා’’ති. සමානො උපජ්ඣායො අස්සාති සමානුපජ්ඣායකො. එවං සමානාචරියකො. සබ්රහ්මචාරින්ති භික්ඛුං. සො හි ‘‘එකකම්මං, එකුද්දෙසො, සමසික්ඛතා’’ති ඉමං බ්රහ්මං සමානං චරති, තස්මා ‘‘සබ්රහ්මචාරී’’ති වුච්චති. එවං වුත්තානන්ති එවං පදභාජනීයෙ වුත්තානං. යථා හි ලොකෙ සස්සානං විරුහනට්ඨානං ‘‘ඛෙත්ත’’න්ති වුච්චති, එවමිමානිපි බුද්ධාදීනි පදානි සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස විරුහනට්ඨානත්ථා ‘‘ඛෙත්ත’’න්ති වුච්චන්තීති ආහ ‘‘ඉමෙසං ද්වාවීසතියා ඛෙත්තපදාන’’න්ති. යස්මා පනෙතෙසං වෙවචනෙහිපි සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, තස්මා ‘‘සවෙවචනස්සා’’ති වුත්තං. විවිධං එකස්මිංයෙව අත්ථෙ වචනං විවචනං, විවචනමෙව වෙවචනං, පරියායනාමං, සහ වෙවචනෙහීති සවෙවචනං, තස්ස සවෙවචනස්ස. එත්ථ ච වණ්ණපට්ඨානෙ (සාරත්ථ. ටී. 2.52; වි. වි. ටී. 1.53; වජිර. ටී. 53) ආගතං නාමසහස්සං, උපාලිගාථාසු (ම. නි. 2.76) නාමසතං, අඤ්ඤානි ච ගුණතො ලබ්භමානානි නාමානි ‘‘බුද්ධවෙවචනානී’’ති වෙදිතබ්බානි. සබ්බානිපි ධම්මස්ස නාමානි ‘‘ධම්මවෙවචනානී’’ති වෙදිතබ්බානි. එස නයො සබ්බත්ථ.
තෙසු යං කිඤ්චි වත්තුකාමස්ස යං කිඤ්චි වදතො සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොතීති තෙසු ද්වාවීසතියා ඛෙත්තපදෙසු යං කිඤ්චි එකං පදං වත්තුකාමස්ස තතො අඤ්ඤං යං කිඤ්චි පදම්පි වචීභෙදං කත්වා වදතො ඛෙත්තපදන්තොගධත්තා සික්ඛාපච්චක්ඛානං ¶ හොතීති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ පනායං ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’ති වත්තුකාමො පදපච්චාභට්ඨං කත්වා ‘‘පච්චක්ඛාමි බුද්ධ’’න්ති වා වදෙය්ය, මිලක්ඛභාසාදීසු වා අඤ්ඤතරභාසාය තමත්ථං වදෙය්ය, ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’ති වත්තුකාමො උප්පටිපාටියා ‘‘ධම්මං පච්චක්ඛාමී’’ති වා ‘‘සබ්රහ්මචාරිං පච්චක්ඛාමී’’ති වා වදෙය්ය, සෙය්යථාපි උත්තරිමනුස්සධම්මවිභඞ්ගෙ ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජාමී’’ති ¶ වත්තුකාමො ‘‘දුතියං ඣාන’’න්ති වදති. සචෙ ‘‘යස්ස වදති, සො අයං භික්ඛුභාවං චජිතුකාමො එතමත්ථං වදතී’’ති එත්තකමත්තම්පි ජානාති, විරද්ධං නාම නත්ථි, ඛෙත්තමෙව ඔතිණ්ණං, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. සක්කත්තා වා බ්රහ්මත්තා වා චුතසත්තො විය චුතොව හොති සාසනාති.
අලන්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.52) හොතු, පරියත්තන්ති අත්ථො. කිං නු මෙති කිං මය්හං කිච්චං, කිං කරණීයං, කිං සාධෙතබ්බන්ති අත්ථො. න මමත්ථොති නත්ථි මම අත්ථො. සුමුත්තාහන්ති සුට්ඨු මුත්තො අහං. පුරිමෙහි චුද්දසහි පදෙහීති බුද්ධාදීහි සබ්රහ්මචාරිපරියන්තෙහි පුරිමෙහි චුද්දසහි පදෙහි. යන්නූනාහං පච්චක්ඛෙය්යන්ති එත්ථ ‘‘යන්නූනා’’ති පරිවිතක්කදස්සනෙ නිපාතො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘සචාහං බුද්ධං පච්චක්ඛෙය්යං, සාධු වත මෙ සියා’’ති. ආදිසද්දෙන ‘‘පච්චක්ඛි’’න්ති වා ‘‘පච්චක්ඛිස්සාමී’’ති වා ‘‘භවිස්සාමී’’ති වා ‘‘හොමී’’ති වා ‘‘ජාතොම්හී’’ති වා ‘‘අම්හී’’ති වා එවංභූතානං ගහණං. සචෙ පන ‘‘අජ්ජ පට්ඨාය ‘ගිහී’ති මං ධාරෙහී’’ති වා ‘‘ජානාහී’’ති වා ‘‘සඤ්ජානාහී’’ති වා ‘‘මනසි කරොහී’’ති වා වදති, අරියකෙන වා වදති, මිලක්ඛකෙන වා. එවමෙතස්මිං අත්ථෙ වුත්තෙ යස්ස වදති, සචෙ සො ජානාති, පච්චක්ඛාතා හොති සික්ඛා. එස නයො සෙසෙසුපි ‘‘උපාසකො’’තිආදීසු සත්තසු පදෙසු. එත්ථ ච අරියකං නාම මාගධවොහාරො. මිලක්ඛකං නාම අනරියකො අන්ධදමිළාදි.
අක්ඛරලිඛනන්ති ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිනා අඤ්ඤෙසං දස්සනත්ථං අක්ඛරලිඛනං. අධිප්පායවිඤ්ඤාපකො අඞ්ගුලිසඞ්කොචනාදිකො හත්ථවිකාරො හත්ථමුද්දා, හත්ථසද්දො චෙත්ථ තදෙකදෙසෙසු අඞ්ගුලීසු දට්ඨබ්බො ‘‘න භුඤ්ජමානො සබ්බං හත්ථං මුඛෙ පක්ඛිපිස්සාමී’’තිආදීසු (පාචි. 618) විය. තස්මා අධිප්පායවිඤ්ඤාපකස්ස අඞ්ගුලිසඞ්කොචනාදිනො හත්ථවිකාරස්ස දස්සනං හත්ථමුද්දාදිදස්සනන්ති ¶ (සාරත්ථ. ටී. 2.51) එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ආදිසද්දෙන සීසකම්පනදස්සනාදිං සඞ්ගණ්හාති.
උම්මත්තකඛිත්තචිත්තවෙදනාට්ටානන්ති එත්ථ උම්මත්තකොති පිත්තුම්මත්තකො. ඛිත්තචිත්තොති යක්ඛෙහි කතචිත්තවික්ඛෙපො, යක්ඛුම්මත්තකොති වුත්තං හොති. උභින්නං පන විසෙසො අනාපත්තිවාරෙ ආවිභවිස්සති. වෙදනාට්ටොති බලවතියා දුක්ඛවෙදනාය ඵුට්ඨො මුච්ඡාපරෙතො, තෙන විප්පලපන්තෙන පච්චක්ඛාතාපි අපච්චක්ඛාතාව හොති. මනුස්සජාතිකො හොතීති සභාගො වා විසභාගො වා ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා විඤ්ඤූ යොකොචි මනුස්සො හොති. උම්මත්තකාදීනන්ති එත්ථාදිසද්දෙන ඛිත්තචිත්තවෙදනාට්ටදෙවතාතිරච්ඡානගතානං ගහණං. තත්ර උම්මත්තකඛිත්තචිත්තවෙදනාට්ටතිරච්ඡානගතානං සන්තිකෙ පච්චක්ඛාතාපි අජානනභාවෙන අපච්චක්ඛාතාව හොති. දෙවතාය පන සන්තිකෙ අතිඛිප්පං ජානනභාවෙන. දෙවතා නාම මහාපඤ්ඤා තිහෙතුකප්පටිසන්ධිකා අතිඛිප්පං ජානන්ති, චිත්තඤ්ච නාමෙතං ලහුපරිවත්තං, තස්මා ‘‘චිත්තලහුකස්ස පුග්ගලස්ස චිත්තවසෙනෙව මා අතිඛිප්පං විනාසො අහොසී’’ති දෙවතාය සන්තිකෙ ¶ සික්ඛාපච්චක්ඛානං පටික්ඛිපි. තෙන වුත්තං ‘‘න ච උම්මත්තකාදීනං අඤ්ඤතරො’’ති. දූතෙන වාති ‘‘මම සික්ඛාපච්චක්ඛානභාවං කථෙහී’’ති මුඛසාසනවසෙන දූතෙන වා. පණ්ණෙන වාති පණ්ණෙ ලිඛිත්වා පහිණවසෙන පණ්ණෙන වා.
සචෙ තෙ සික්ඛාපච්චක්ඛානභාවං ජානන්තීති සම්බන්ධො. ආවජ්ජනසමයෙති අත්ථාභොගසමයෙ. ඉමිනා තං ඛණංයෙව පන අපුබ්බං අචරිමං දුජ්ජානන්ති දස්සෙති. වචනානන්තරමෙවාති වචනස්ස අනන්තරමෙව, ආවජ්ජනසමයෙවාති අත්ථො. එව-සද්දෙන පන චිරෙන ජානනං පටික්ඛිපති. උක්කණ්ඨිතොති අනභිරතියා ඉමස්මිං සාසනෙ කිච්ඡජීවිකං පත්තො. අථ වා ‘‘අජ්ජ යාමි, ස්වෙ යාමි, ඉතො යාමි, එත්ථ යාමී’’ති උද්ධං කණ්ඨං කත්වා විහරමානො වික්ඛිත්තො, අනෙකග්ගොති වුත්තං හොති. ඉදඤ්ච ‘‘අනභිරතො සාමඤ්ඤා චවිතුකාමො’’තිආදීනං (පාරා. 45) උපලක්ඛණං. යෙන කෙනචි…පෙ… ජානන්තීති සචෙ තෙ‘‘උක්කණ්ඨිතො’’ති වා ‘‘ගිහිභාවං පත්ථෙතී’’ති වා ‘‘අනභිරතො’’ති වා ‘‘සාමඤ්ඤා චවිතුකාමො’’ති වා යෙන කෙනචි ආකාරෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානභාවං ජානන්ති. ඉදඤ්හි සික්ඛාපච්චක්ඛානඤ්ච උපරි ¶ අභූතාරොචනදුට්ඨුල්ලවාචාඅත්තකාමදුට්ඨදොසභූතාරොචනසික්ඛාපදානි ච එකපරිච්ඡෙදානි, ආවජ්ජනසමයෙ ඤාතෙ එව සීසං එන්ති. ‘‘කිං අයං භණතී’’ති කඞ්ඛතා චිරෙන ඤාතෙ සීසං න එන්ති. තෙනාහ ‘‘අථ අපරභාගෙ’’තිආදි. අථ ද්වින්නං ඨිතට්ඨානෙ ද්වින්නම්පි නියමෙත්වා ‘‘එතෙසං ආරොචෙමී’’ති වදති, තෙසු එකස්මිං ජානන්තෙපි ද්වීසු ජානන්තෙසුපි පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. එවං සම්බහුලෙසුපි වෙදිතබ්බං. වුත්තනයෙනාති ‘‘තස්ස වචනානන්තර’’න්තිආදිනා වුත්තෙන නයෙන. යො කොචි මනුස්සජාතිකොති අන්තමසො නවකම්මිකං උපාදාය යො කොචි මනුස්සො. වුත්තඤ්හෙතං සමන්තපාසාදිකායං –
‘‘සචෙ පන අනභිරතියා පීළිතො සභාගෙ භික්ඛූ පරිසඞ්කමානො ‘යො කොචි ජානාතූ’ති උච්චාසද්දං කරොන්තො ‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’ති වදති, තඤ්ච අවිදූරෙ ඨිතො නවකම්මිකො වා අඤ්ඤො වා සමයඤ්ඤූ පුරිසො සුත්වා ‘උක්කණ්ඨිතො අයං සමණො ගිහිභාවං පත්ථෙති, සාසනතො චුතො’ති ජානාති, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.51).
සචෙ ¶ වචනත්ථං ඤත්වාපි ‘‘අයං උක්කණ්ඨිතො’’ති වා ‘‘ගිහිභාවං පත්ථෙතී’’ති වා න ජානාති, අපච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. සචෙ පන වචනත්ථං අජානිත්වාපි ‘‘උක්කණ්ඨිතො’’ති වා ‘‘ගිහිභාවං පත්ථෙතී’’ති වා ජානාති, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. දවායපීති කීළාධිප්පායෙනපි. චිත්තාදීනං වා වසෙනාති චිත්තාදීනං වා ඡළඞ්ගානං වසෙන. හොති චෙත්ථ –
‘‘චිත්තං ඛෙත්තඤ්ච කාලො ච, පයොගො පුග්ගලො තථා;
විජානනන්ති සික්ඛාය, පච්චක්ඛානං ඡළඞ්ගික’’න්ති.
සබ්බසො වා පන අපච්චක්ඛානෙනාති ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදීසු යෙන යෙන පරියායෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, තතො එකස්සපි පච්චක්ඛානස්ස අභාවෙන. ඉමිනා පන ‘‘ඉදං පදං සාවෙස්සාමි, සික්ඛං පච්චක්ඛාමී’’ති එවං පවත්තචිත්තුප්පාදස්ස අභාවං දස්සෙති. යස්ස හි එවරූපො චිත්තුප්පාදො නත්ථි, සො සබ්බසො න පච්චක්ඛාති නාමාති. සික්ඛාපච්චක්ඛානස්සාති ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිසික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස. අත්ථභූතං එකච්චං දුබ්බල්යන්ති ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’ති වදති විඤ්ඤාපෙති, එවම්පි, භික්ඛවෙ, දුබ්බල්යාවිකම්මඤ්චෙව හොති, සික්ඛා ¶ ච පච්චක්ඛාතා’’තිආදිනා (පාරා. 53) වුත්තෙහි යෙහි වචනෙහි සික්ඛාපච්චක්ඛානඤ්චෙව හොති දුබ්බල්යාවිකම්මඤ්ච, තං ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිකං අත්ථභූතං දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා. ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිම්හි පන වුත්තෙ සික්ඛාපරිපූරණෙ දුබ්බලභාවස්සාපි ගම්යමානත්තා සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස ඉදං දුබ්බල්යාවිකම්මං අත්ථොති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච ‘‘අත්ථභූත’’න්ති ඉමිනා ‘‘යන්නූනාහං බුද්ධං පච්චක්ඛෙය්ය’’න්තිආදිකං දුබ්බල්යාවිකම්මං පටික්ඛිපති. යෙන හි සික්ඛාපච්චක්ඛානඤ්චෙව හොති දුබ්බල්යාවිකම්මඤ්ච, තදෙව සික්ඛාපච්චක්ඛානස්ස අත්ථභූතං. යෙන පන දුබ්බල්යාවිකම්මමෙව හොති, න සික්ඛාපච්චක්ඛානං, න තං තස්ස අත්ථභූතන්ති.
රාගපරියුට්ඨානෙන සදිසභාවාපත්තියා මිථුනානං අයන්ති ‘‘මෙථුනො’’ති ධම්මොව වුච්චතීති ආහ ‘‘රාගපරියුට්ඨානෙනා’’තිආදි. තත්ථ රාගපරියුට්ඨානෙනාති රාගස්ස පරියුට්ඨානෙන, මෙථුනරාගස්ස පවත්තියා පරියොනද්ධචිත්තතායාති අත්ථො. ධම්මොති අජ්ඣාචාරො. ‘‘පලම්බතෙ විලම්බතෙ’’තිආදීසු විය උපසග්ගස්ස කොචි අත්ථවිසෙසො නත්ථීති ආහ ‘‘සෙවෙය්යා’’ති. අජ්ඣාපජ්ජෙය්යාති අභිභුය්ය පජ්ජෙය්ය. සබ්බන්තිමෙනාති පරනිම්මිතවසවත්ති…පෙ… චාතුමහාරාජිකමනුස්සිත්ථිනාගගරුළමාණවිකාදීනං සබ්බාසං අන්තිමෙන. තිරච්ඡානගතායාති තිරච්ඡානෙසු ¶ උප්පන්නාය. තෙනාහ ‘‘පටිසන්ධිවසෙනා’’ති. පාරාජිකාය වත්ථුභූතා එව චෙත්ථ තිරච්ඡානගතිත්ථී ‘‘තිරච්ඡානගතා’’ති ගහෙතබ්බා, න සබ්බා. තත්රායං පරිච්ඡෙදො –
‘‘අපදානං අහිමච්ඡා, ද්විපදානඤ්ච කුක්කුටී;
චතුප්පදානං මජ්ජාරී, වත්ථු පාරාජිකස්සිමා’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 1.55)
තත්ථ අහිග්ගහණෙන සබ්බාපි අජගරගොනසාදිභෙදා දීඝජාති සඞ්ගහිතා. තස්මා දීඝජාතීසු යත්ථ තිණ්ණං මග්ගානං අඤ්ඤතරස්මිං සක්කා තිලඵලමත්තම්පි පවෙසෙතුං, සා පාරාජිකවත්ථු, අවසෙසා දුක්කටවත්ථූති වෙදිතබ්බා. මච්ඡග්ගහණෙන සබ්බාපි මච්ඡකච්ඡපමණ්ඩූකාදිභෙදා ඔදකජාති සඞ්ගහිතා. තත්රාපි දීඝජාතියං වුත්තනයෙනෙව පාරාජිකවත්ථු ච දුක්කටවත්ථු ච වෙදිතබ්බං. අයං පන විසෙසො – පතඞ්ගමුඛමණ්ඩූකා නාම හොන්ති, තෙසං මුඛසණ්ඨානං මහන්තං, ඡිද්දං අප්පකං, තත්ථ පවෙසනං නප්පහොති, මුඛසණ්ඨානං පන වණසඞ්ඛෙපං ගච්ඡති, තස්මා තං ථුල්ලච්චයවත්ථූති වෙදිතබ්බං ¶ . කුක්කුටිග්ගහණෙන සබ්බාපි කාකකපොතාදිභෙදා පක්ඛිජාති සඞ්ගහිතා. තත්රාපි වුත්තනයෙනෙව පාරාජිකවත්ථු ච දුක්කටවත්ථු ච වෙදිතබ්බං. මජ්ජාරිග්ගහණෙන සබ්බාපි රුක්ඛසුනඛමඞ්ගුසගොධාදිභෙදා චතුප්පදජාති සඞ්ගහිතා. තත්රාපි වුත්තනයෙනෙව පාරාජිකවත්ථු ච දුක්කටවත්ථු ච වෙදිතබ්බං.
පාරාජිකො හොතීති (පාරා. අට්ඨ. 1.55) පරාජිතො හොති පරාජයං අපන්නො. අයඤ්හි පාරාජිකසද්දො සික්ඛාපදාපත්තිපුග්ගලෙසු වත්තති. තත්ථ ‘‘අට්ඨානමෙතං, ආනන්ද, අනවකාසො, යං තථාගතො වජ්ජීනං වා වජ්ජිපුත්තකානං වා කාරණා සාවකානං පාරාජිකං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං සමූහනෙය්යා’’ති (පාරා. 43) එවං සික්ඛාපදෙ වත්තමානො වෙදිතබ්බො. ‘‘ආපත්තිං ත්වං භික්ඛු ආපන්නො පාරාජික’’න්ති (පාරා. 67) එවං ආපත්තියං. ‘‘න මයං පාරාජිකා, යො අවහටො, සො පාරාජිකො’’ති (පාරා. 155) එවං පුග්ගලෙ වත්තමානො වෙදිතබ්බො. ‘‘පාරාජිකෙන ධම්මෙන අනුද්ධංසෙය්යා’’තිආදීසු (පාරා. 384) පන ධම්මෙ වත්තතීති වදන්ති. යස්මා පන තත්ථ ‘‘ධම්මො’’ති කත්ථචි ආපත්ති, කත්ථචි සික්ඛාපදමෙව අධිප්පෙතං, තස්මා සො විසුං න වත්තබ්බො. තත්ථ සික්ඛාපදං යො තං අතික්කමති, තං පරාජෙති, තස්මා ‘‘පාරාජික’’න්ති වුච්චති. ආපත්ති පන යො නං අජ්ඣාපජ්ජති, තං පරාජෙති, තස්මා ‘‘පාරාජිකා’’ති වුච්චති. පුග්ගලො යස්මා පරාජිතො පරාජයමාපන්නො, තස්මා ‘‘පාරාජිකො’’ති වුච්චති. ඉධ පන පුග්ගලො වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘පාරාජිකො හොතී’’තිආදි. ඉමිනාපි ¶ ඉදං දස්සෙති – ‘‘පරාජිතසද්දෙ උපසග්ගස්ස වුද්ධිං කත්වා, ත-කාරස්ස ච ක-කාරං කත්වා පාරාජිකො හොතීති නිද්දිට්ඨො’’ති.
අපලොකනාදි චතුබ්බිධම්පි සඞ්ඝකම්මං සීමාපරිච්ඡින්නෙහි පකතත්තෙහි භික්ඛූහි එකතො කත්තබ්බත්තා එකකම්මං නාම. ආදිසද්දෙන එකුද්දෙසසමසික්ඛතානං ගහණං. තත්ථ පඤ්චවිධොපි පාතිමොක්ඛුද්දෙසො එකතො උද්දිසිතබ්බත්තා එකුද්දෙසො නාම. නහාපිතපුබ්බකාදීනං විය ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාතං ඨපෙත්වා අවසෙසං සබ්බම්පි සික්ඛාපදං සබ්බෙහිපි ලජ්ජිපුග්ගලෙහි සමං සික්ඛිතබ්බභාවතො සමසික්ඛතා නාම. යස්මා සබ්බෙපි ලජ්ජිනො එතෙසු ¶ එකකම්මාදීසු සහ වසන්ති, න එකොපි තතො බහිද්ධා සන්දිස්සති, තස්මා තානි සබ්බානිපි ගහෙත්වා එකකම්මාදිකො තිවිධොපි සංවාසො නාමාති ආහ ‘‘සො ච වුත්තප්පකාරො සංවාසො තෙන පුග්ගලෙන සද්ධිං නත්ථි, තෙන කාරණෙන සො පාරාජිකො පුග්ගලො ‘අසංවාසො’ති වුච්චතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.55).
ඉදානි යස්මා න කෙවලං මනුස්සිත්ථියා එව නිමිත්තං පාරාජිකවත්ථු, අථ ඛො අමනුස්සිත්ථිතිරච්ඡානගතිත්ථීනම්පි. න ච ඉත්ථියා එව. අථ ඛො උභතොබ්යඤ්ජනකපණ්ඩකපුරිසානම්පි, තස්මා තෙ සත්තෙ, තෙසඤ්ච යං යං නිමිත්තං වත්ථු හොති, තං තං නිමිත්තං, තත්ථ ච යථා පටිසෙවන්තො පාරාජිකො හොති, තඤ්ච සබ්බං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘අයං පනෙත්ථ විනිච්ඡයො’’තිආදිමාහ. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. තෙසූති යෙ තිංසමග්ගා වුත්තා, තෙසු. අත්තනො වාති ලම්බිමුදුපිට්ඨිකෙ සන්ධාය වුත්තං. සන්ථතස්ස වාති යෙන කෙනචි වත්ථෙන වා පණ්ණෙන වා වාකපට්ටෙන වා චම්මෙන වා තිපුසීසාදීනං පට්ටෙන වා පලිවෙඨෙත්වා, අන්තො වා පවෙසෙත්වා පටිච්ඡන්නස්ස. අක්ඛායිතස්ස වාති සොණසිඞ්ගාලාදීහි අක්ඛාදිතස්ස. යෙභුය්යෙන අක්ඛායිතස්සාති යාව උපඩ්ඪක්ඛායිතො නාම න හොති, එවං අක්ඛායිතස්ස. අල්ලොකාසෙති තින්තොකාසෙ. සන්ථතන්ති තෙසංයෙව වත්ථාදීනං යෙන කෙනචි පටිච්ඡන්නං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – න හෙත්ථ අනුපාදින්නකං අනුපාදින්නකෙන ඡුපති, මුත්ති අත්ථි, අථ ඛො උපාදින්නකෙන වා අනුපාදින්නකං ඝට්ටියතු, අනුපාදින්නකෙන වා උපාදින්නකං, අනුපාදින්නකෙන වා අනුපාදින්නකං, උපාදින්නකෙන වා උපාදින්නකං. සචෙ යත්තකෙ පවිට්ඨෙ පාරාජිකං හොතීති වුත්තං, තත්තකං සෙවනචිත්තෙන පවෙසෙති, සබ්බත්ථායං පාරාජිකාපත්තිං ආපන්නො නාම හොතීති.
එවං සෙවනචිත්තෙනෙව පවෙසෙන්තස්ස ආපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි යස්මා තං පවෙසනං නාම න කෙවලං අත්තූපක්කමෙනෙව, පරූපක්කමෙනාපි හොති. තත්රාපි සාදියන්තස්සෙව ආපත්ති පටිසෙවනචිත්තසමඞ්ගිස්ස ¶ , න ඉතරස්සාති දස්සෙතුං ‘‘පරෙන වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පරෙනාති භික්ඛුපච්චත්ථිකාදිනා යෙන කෙනචි අඤ්ඤෙන. පවෙසනපවිට්ඨට්ඨිතඋද්ධරණෙසූති එත්ථ අග්ගතො (සාරත්ථ. ටී. 2.58) යාව මූලා පවෙසනං පවෙසනං නාම. අඞ්ගජාතස්ස යත්තකං ඨානං පවෙසනාරහං, තත්තකං අනවසෙසතො පවිට්ඨං පවිට්ඨං නාම. එවං ¶ පවිට්ඨස්ස උද්ධරණාරම්භතො අන්තරා ඨිතකාලො ඨිතං නාම. සමන්තපාසාදිකායං පන මාතුගාමස්ස සුක්කවිසට්ඨිං පත්වා සබ්බථා වායාමතො ඔරමිත්වා ඨිතකාලං සන්ධාය ‘‘සුක්කවිසට්ඨිසමයෙ’’ති වුත්තං. උද්ධරණං නාම යාව අග්ගා නීහරණකාලො. සාදියතීති සෙවනචිත්තං උපට්ඨපෙති. අසාධාරණවිනිච්ඡයොති අදින්නාදානාදීහි සබ්බෙහි සික්ඛාපදෙහි අසාධාරණො විනිච්ඡයො.
සාධාරණවිනිච්ඡයත්ථන්ති පරිවාරවසෙන සාධාරණවිනිච්ඡයත්ථං. මාතිකාති මාතා, ජනෙත්තීති අත්ථො. නිදදාති දෙසනං දෙසවසෙන අවිදිතං විදිතං කත්වා නිදස්සෙතීති නිදානං. පඤ්ඤාපීයතීති පඤ්ඤත්ති, තස්සා පකාරො පඤ්ඤත්තිවිධි අඞ්ගෙති ගමෙති ඤාපෙතීති අඞ්ගං, කාරණං. සමුට්ඨහන්ති ආපත්තියො එතෙනාති සමුට්ඨානං, උප්පත්තිකාරණං, තස්ස විධි සමුට්ඨානවිධි. වජ්ජකම්මප්පභෙදඤ්චාති එත්ථ පභෙදසද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො ‘‘වජ්ජප්පභෙදං, කම්මප්පභෙදඤ්චා’’ති. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං සික්ඛාපදෙ.
පඤ්ඤත්තිට්ඨානන්ති පඤ්ඤත්තිට්ඨපනස්ස ඨානං, සික්ඛාපදානං පඤ්ඤත්තිදෙසොති අත්ථො. පුග්ගලොති එත්ථ ආදිකම්මිකොයෙව අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘පුග්ගලො නාම යං යං ආරබ්භ තං තං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්ත’’න්ති, සො සො පුග්ගලොති අධිප්පායො. හොන්ති චෙත්ථ –
‘‘සුදින්නො ධනියො සම්බහුලා වග්ගුමුදන්තිකා;
සෙය්යසකො උදායි චා-ළවකා ඡන්නමෙත්තියා.
‘‘දෙවදත්තස්සජිපුනබ්බසු-ඡබ්බග්ගියොපනන්දඤ්ඤතරොපි ච;
හත්ථකො චානුරුද්ධො ච, සත්තරස චූළපන්ථකො.
‘‘බෙලට්ඨසීසො චානන්දො, සාගතොරිට්ඨනාමකො;
නන්දත්ථෙරෙන තෙවීස, භික්ඛූනං ආදිකම්මිකා.
‘‘සුන්දරීනන්දා ¶ ථුල්ලනන්දා, ඡබ්බග්ගියඤ්ඤතරාපි ච;
චණ්ඩකාළී සම්බහුලා, ද්වෙ ච භික්ඛුනියො පරා;
භික්ඛුනීනං තු සත්තෙව, හොන්ති තා ආදිකම්මිකා’’ති.
තස්ස තස්ස පුග්ගලස්සාති යං යං සුදින්නාදිකං පුග්ගලං ආරබ්භ සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තස්ස තස්ස පුග්ගලස්ස. පඤ්ඤත්තීති පඨමපඤ්ඤත්ති. පඨමපඤ්ඤත්තියා පච්ඡා ¶ ඨපිතා පඤ්ඤත්ති අනුපඤ්ඤත්ති. අනුප්පන්නෙ දොසෙ ඨපිතා පඤ්ඤත්ති අනුප්පන්නපඤ්ඤත්ති. සබ්බත්ථ මජ්ඣිමදෙසෙ චෙව පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු චාති සබ්බෙසු පදෙසෙසු ඨපිතා පඤ්ඤත්ති සබ්බත්ථපඤ්ඤත්ති. මජ්ඣිමදෙසෙයෙව ඨපිතා පඤ්ඤත්ති පදෙසපඤ්ඤත්ති. භික්ඛූනඤ්චෙව භික්ඛුනීනඤ්ච සාධාරණභූතා පඤ්ඤත්ති සාධාරණපඤ්ඤත්ති. සුද්ධභික්ඛූනමෙව, සුද්ධභික්ඛුනීනං වා පඤ්ඤත්තං සික්ඛාපදං අසාධාරණපඤ්ඤත්ති. උභින්නම්පි පඤ්ඤත්ති උභතොපඤ්ඤත්ති. විනයධරපඤ්චමෙනාති අනුස්සාවනකාචරියපඤ්චමෙන. ගුණඞ්ගුණූපාහනාති චතුප්පටලතො පට්ඨාය කතා උපාහනා, න එකද්විතිපටලා. චම්මත්ථරණන්ති අත්ථරිතබ්බං චම්මං. එතෙසං වසෙන චතුබ්බිධා පදෙසපඤ්ඤත්ති නාමාති එතෙසං වසෙන චතුබ්බිධා පඤ්ඤත්ති මජ්ඣිමදෙසෙයෙව පඤ්ඤත්තාති පදෙසපඤ්ඤත්ති නාම. තෙනෙවාහ ‘‘මජ්ඣිමදෙසෙයෙව හී’’තිආදි. යස්මා මජ්ඣිමදෙසෙයෙව යථාවුත්තවත්ථුවීතික්කමෙ ආපත්ති හොති, න පච්චන්තිමජනපදෙ, තස්මා පදෙසපඤ්ඤත්තීති අත්ථො. ධුවන්හානං පටික්ඛෙපමත්තන්ති නිච්චනහානප්පටිසෙධනමෙව. එත්ථ ච මත්තසද්දෙන අඤ්ඤානි තීණි සික්ඛාපදානි පටික්ඛිපති. තානි හි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සබ්බපච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු විනයධරපඤ්චමෙන ගණෙන උපසම්පද’’න්තිආදිනා (මහාව. 259) චම්මක්ඛන්ධකෙ ආගතානි. තෙනෙවාහ ‘‘තතො අඤ්ඤා පදෙසපඤ්ඤත්ති නාම නත්ථී’’ති. සබ්බානීති තතො අවසෙසානි සබ්බානි සික්ඛාපදානි. තස්මාති යස්මා අනුප්පන්නපඤ්ඤත්ති අට්ඨගරුධම්මවසෙන භික්ඛුනීනංයෙව ආගතා, යස්මා ච ධුවන්හානං පටික්ඛෙපමත්තං ඨපෙත්වා පාතිමොක්ඛෙ සබ්බානි සික්ඛාපදානි සබ්බත්ථපඤ්ඤත්තියෙව හොන්ති, යස්මා ච සාධාරණපඤ්ඤත්තිදුකඤ්ච එකතොපඤ්ඤත්තිදුකඤ්ච බ්යඤ්ජනමත්තං නානං, අත්ථතො එකං, තස්මා. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු සික්ඛාපදෙසු. ආපත්තිභෙදො හෙත්ථ උත්තරපදලොපෙන ‘‘ආපත්තී’’ති වුත්තොති ආහ ‘‘ආපත්තීති පුබ්බප්පයොගාදිවසෙන ආපත්තිභෙදො’’ති. සීලආචාරදිට්ඨිආජීවවිපත්තීනන්ති එත්ථ පඨමා ද්වෙ ආපත්තික්ඛන්ධා සීලවිපත්ති නාම, අවසෙසා පඤ්ච ආචාරවිපත්ති නාම, මිච්ඡාදිට්ඨි ච අන්තග්ගාහිකාදිට්ඨි ච දිට්ඨිවිපත්ති නාම, ආජීවහෙතු පඤ්ඤත්තානි ඡ සික්ඛාපදානි ආජීවවිපත්ති නාම, ඉති ඉමාසං සීලආචාරදිට්ඨිආජීවවිපත්තීනං අඤ්ඤතරාති අත්ථො.
න ¶ කෙවලං යථාවුත්තනයෙනෙව වුච්චන්තීති ආහ ‘‘යානි සික්ඛාපදසමුට්ඨානානීතිපි වුච්චන්තී’’ති. එතානි හි කිඤ්චාපි ආපත්තියා සමුට්ඨානානි, න ¶ සික්ඛාපදස්ස, වොහාරසුඛත්ථං පනෙවං වුච්චන්තීති. තත්ථාති තෙසු ඡසු සමුට්ඨානෙසු. තෙසූති සචිත්තකාචිත්තකෙසු. එකං සමුට්ඨානං උප්පත්තිකාරණං එතිස්සාති එකසමුට්ඨානා, එකෙන වා සමුට්ඨානං එතිස්සාති එකසමුට්ඨානා. ‘‘ද්විසමුට්ඨානා’’තිආදීසුපි එසෙව නයො.
සමුට්ඨානවසෙනාති සමුට්ඨානසීසවසෙන. පඨමපාරාජිකං සමුට්ඨානං එතිස්සාති පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානා. තථා අදින්නාදානසමුට්ඨානා’’තිආදීසුපි.
සයං පථවිඛණනෙ කායෙන, පරෙ ආණාපෙත්වා ඛණාපනෙ වාචාය ච ආපත්තිසම්භවතො ‘‘පථවිඛණනාදීසු වියා’’ති වුත්තං. ආදිසද්දෙන අදින්නාදානාදීනං පරිග්ගහො. පඨමකථිනාපත්ති කායවාචතො කත්තබ්බං අධිට්ඨානං වා විකප්පනං වා අකරොන්තස්ස හොති, නො කරොන්තස්සාති ආහ ‘‘පඨමකථිනාපත්ති වියා’’ති. අඤ්ඤාතිකාය භික්ඛුනියා හත්ථතො චීවරප්පටිග්ගහණාපත්ති තස්සා හත්ථතො චීවරං පටිග්ගණ්හන්තස්ස, පරිවත්තකං අදෙන්තස්ස ච හොතීති කිරියාකිරියතො සමුට්ඨාති. ‘‘සියා කරොන්තස්සා’’තිආදීසු සියාති ‘‘සියා ඛො පන තෙ බ්රාහ්මණ එවමස්සා’’තිආදීසු විය ‘‘කදාචී’’ති ඉමිනා සමානත්ථො නිපාතො. රූපියප්පටිග්ගහණාපත්ති සියා කිරියා ගහණෙන ආපජ්ජනතො, සියා අකිරියා පටික්ඛෙපස්ස අකරණතොති ආහ ‘‘රූපියප්පටිග්ගහණාපත්ති වියා’’ති. කුටිකාරාපත්ති වත්ථුං දෙසාපෙත්වා පමාණාතික්කන්තකරණෙ කරොන්තස්ස සියා, අදෙසාපෙත්වා පන පමාණාතික්කන්තකරණෙ පමාණයුත්තං වා කරොන්තස්ස ච අකරොන්තස්ස ච සියාති ආහ ‘‘කුටිකාරාපත්ති වියා’’ති.
සඤ්ඤාය අභාවෙන විමොක්ඛො අස්සාති සඤ්ඤාවිමොක්ඛොති මජ්ඣෙපදලොපසමාසො දට්ඨබ්බොති ආහ ‘‘යතො වීතික්කමසඤ්ඤායා’’තිආදි. ඉතරා නාම යතො වීතික්කමසඤ්ඤාය අභාවෙන න මුච්චති, සා ඉතරසද්දස්ස වුත්තප්පටියොගිවිසයත්තා. යා අචිත්තකෙන වා සචිත්තකමිස්සකෙන වා සමුට්ඨාතීති යා ආපත්ති කදාචි අචිත්තකෙන වා කදාචි සචිත්තකමිස්සකෙන වා සමුට්ඨානෙන සමුට්ඨාති. එත්ථ ච සඤ්ඤාදුකං අනාපත්තිමුඛෙන වුත්තං, සචිත්තකදුකං ආපත්තිමුඛෙනාති දට්ඨබ්බං.
යස්සා ¶ සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව හොතීති යස්සා සචිත්තකාය ආපත්තියා චිත්තං අකුසලමෙව හොති, යස්සා ච සචිත්තකාචිත්තකසඞ්ඛාතාය සුරාපානාදිඅචිත්තකාය ආපත්තියා වත්ථුවිජානනචිත්තෙන ¶ සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙව හොති, අයං ලොකවජ්ජා. ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ’’ති හි ඉදං වචනං සචිත්තකාචිත්තකං සන්ධාය වුත්තං. න හි එකංසතො සචිත්තකස්ස ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ’’ති විසෙසනෙ පයොජනං අත්ථීති. යං පනෙත්ථ ගණ්ඨිපදෙ ‘‘සුරාපානස්මිඤ්හි ‘සුරා’ති වා ‘න වට්ටතී’ති වා ජානිත්වා පිවනෙ අකුසලමෙවා’’ති වුත්තං. තත්ථ ‘‘න වට්ටතීති වා ජානිත්වා’’ති වුත්තවචනං න යුජ්ජති පණ්ණත්තිවජ්ජස්සාපි ලොකවජ්ජභාවප්පසඞ්ගතො. යස්සා පන ‘‘සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං අකුසලමෙවා’’ති නියමො නත්ථි, සා පණ්ණත්තිවජ්ජාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සෙසා පණ්ණත්තිවජ්ජා’’ති. තථා හි තස්සා වත්ථුවිජානනචිත්තෙන සචිත්තකපක්ඛෙ චිත්තං සියා කුසලං, සියා අකුසලං, සියා අබ්යාකතන්ති ‘‘අකුසලමෙවා’’ති නියමො නත්ථි. උභයත්ථ ආපජ්ජිතබ්බාති කායද්වාරෙ, වචීද්වාරෙ චාති උභයත්ථ ආපජ්ජිතබ්බා ආපත්ති, තා පන අදින්නාදානාදයො. ‘‘මනොද්වාරෙ ආපත්ති නාම නත්ථී’’ති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං උපනික්ඛිත්තසාදියනාදීසු ආපත්තිසම්භවතොති දට්ඨබ්බං.
අකුසලචිත්තො වා ආපජ්ජතීති පාරාජිකසුක්කවිසට්ඨිකායසංසග්ගදුට්ඨුල්ලඅත්තකාමපාරිචරියදුට්ඨදොසසඞ්ඝභෙදප්පහාරදානතලසත්තිකාදිභෙදං ආපත්තිං අකුසලචිත්තො ආපජ්ජති. අනුපසම්පන්නං පදසොධම්මං වාචෙන්තො, මාතුගාමස්ස ධම්මං දෙසෙන්තොති එවරූපං ආපත්තිං කුසලචිත්තො ආපජ්ජති. අසඤ්චිච්චසහසෙය්යාදිං අබ්යාකතචිත්තො ආපජ්ජති. යං අරහා ආපජ්ජති, සබ්බං අබ්යාකතචිත්තොව ආපජ්ජති. තෙනාහ ‘‘කුසලාබ්යාකතචිත්තො වා’’ති.
දුක්ඛවෙදනාසමඞ්ගී වාති දුට්ඨදොසාදිභෙදං ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො දුක්ඛවෙදනාසමඞ්ගී ආපජ්ජති. මෙථුනධම්මාදිභෙදං පන සුඛවෙදනාසමඞ්ගී ආපජ්ජති. යං සුඛවෙදනාසමඞ්ගී ආපජ්ජති, තංයෙව මජ්ඣත්තො හුත්වා ආපජ්ජන්තො අදුක්ඛමසුඛවෙදනාසමඞ්ගී ආපජ්ජති. තෙනාහ ‘‘ඉතරවෙදනාද්වයසමඞ්ගී වා’’ති. ඉදම්පි ච තිකද්වයං යෙභුය්යවසෙනෙව වුත්තං. නිපජ්ජිත්වා ¶ නිරොධසමාපන්නො හි අචිත්තකො අවෙදනො සහසෙය්යාපත්තිං ආපජ්ජතීති. කිඤ්චාපි එවං අනියමෙන වුත්තං, විසෙසො පනෙත්ථ අත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘එවං සන්තෙපී’’තිආදි වුත්තං. එවං සන්තෙපීති හි විසෙසාභිධානනිමිත්තාභ්යූපගමෙව යුජ්ජති. සබ්බෙසං වසෙන තීණි චිත්තානීති කුසලාකුසලාබ්යාකතානං වසෙන පදසොධම්මාදීසු තීණි චිත්තානි.
ඉදානි තං යථාවුත්තනිදානාදිවෙදනාත්තිකපරියොසානං සත්තරසප්පකාරං ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ යොජෙතුං ‘‘ඉධ පනා’’තිආදිමාහ. ඉධාති ඉමස්මිං පඨමපාරාජිකසික්ඛාපදෙ. වෙසාලියන්ති එවංනාමකෙ ¶ ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන පවත්තවොහාරෙ නගරෙ. තඤ්හි නගරං තික්ඛත්තුං පාකාරපරික්ඛෙපවඩ්ඪනෙන විසාලීභූතත්තා ‘‘වෙසාලී’’ති වුච්චති. ඉදම්පි ච නගරං සබ්බඤ්ඤුතං සම්පත්තෙයෙව සම්මාසම්බුද්ධෙ සබ්බාකාරවෙපුල්ලත්තං පත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛායා’’ති ච ‘‘අන්තමසො තිරච්ඡානගතායපී’’ති ච ද්වෙ අනුපඤ්ඤත්තියොති මක්කටිවජ්ජිපුත්තකවත්ථූනං වසෙන වුත්තා. ‘‘අන්තමසො තිරච්ඡානගතායා’’ති ච ‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛායා’’ති ච ඉමා ද්වෙ අනුපඤ්ඤත්තියො. ආපත්තිකරා ච හොතීති පඨමපඤ්ඤත්තිතො විසුංයෙවාපත්තිකරා ච හොති. අඤ්ඤවාදකසික්ඛාපදාදීසු වියාති අඤ්ඤවාදකසික්ඛාපදාදීසු ‘‘විහෙසකෙ’’තිආදිකා (පාචි. 98) වියාති අත්ථො. ආදිසද්දෙන උජ්ඣාපනකස්ස පරිග්ගහො. එත්ථ හි අඤ්ඤවාදකාදිතො විසුංයෙව විහෙසකාදීසුපි පාචිත්තියං හොති. යථාහ ‘‘රොපිතෙ විහෙසකෙ සඞ්ඝමජ්ඣෙ වත්ථුස්මිං වා ආපත්තියා වා අනයුඤ්ජියමානො තං නකථෙතුකාමො තං නඋග්ඝාටෙතුකාමො තුණ්හීභූතො සඞ්ඝං විහෙසෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’තිආදි (පාරා. 100). සුපිනන්තෙ විජ්ජමානාපි මොචනස්සාදචෙතනා අබ්බොහාරිකත්තා අනාපත්තිකරාති ආහ ‘‘අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තාතිආදිකා වියා’’ති. තථා හි ථිනමිද්ධෙන අභිභූතත්තා සුපිනෙ චිත්තං අබ්බොහාරිකං, චිත්තස්ස අබ්බොහාරිකත්තා ඔපක්කමනකිරියාපවත්තනිකාපි චෙතනා අබ්බොහාරිකා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අත්ථෙසා, භික්ඛවෙ, චෙතනා, සා ච ඛො අබ්බොහාරිකා’’ති (පාරා. 235), තස්මා ‘‘අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තා’’ති අයං අනුපඤ්ඤත්ති අනාපත්තිකරා ජාතා. ආදිසද්දෙන ‘‘අඤ්ඤත්ර අධිමානා’’තිආදිකං (පාරා. 197) සඞ්ගණ්හාති. අදින්නාදානාදීසු වියාති අදින්නාදානාදීසු ¶ ‘‘අරඤ්ඤා වා’’තිආදිකා (පාරා. 91) වියාති අත්ථො. එත්ථ පන ආදිසද්දෙන පඨමපාරාජිකාදීනං සඞ්ගහො. එත්ථ හි ‘‘තඤ්ච ඛො ගාමෙ, නො අරඤ්ඤෙ’’තිආදිනා (පාරා. 90) නයෙන ලෙසං ඔඩ්ඩෙන්තානං ලෙසපිදහනත්ථං ‘‘අරඤ්ඤා වා’’තිආදිකා අනුපඤ්ඤත්ති වුත්තාති උපත්ථම්භකරාව හොති. තෙනෙව හි ‘‘නනු, ආවුසො, තථෙවෙතං හොතී’’ති (පාරා. 90) භික්ඛූහි වුත්තං.
වුත්තප්පකාරෙ මග්ගෙති ‘‘මනුස්සාමනුස්සතිරච්ඡානගතවසෙනා’’තිආදිනා (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකවණ්ණනා) වුත්තප්පකාරෙ තිංසමග්ගෙ. ඉමස්ස පන ‘‘ඡින්නෙ’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. තචාදීනි අනවසෙසෙත්වාති නිමිත්තප්පදෙසෙ බහි ඨිතානි ඡවිචම්මානි අනවසෙසෙත්වා. නිමිත්තසණ්ඨානමත්තං පඤ්ඤායතීති නිමිත්තමංසස්ස පන අබ්භන්තරෙ ඡවිචම්මස්ස ච විජ්ජමානත්තා වුත්තං. චම්මඛිලන්ති චම්මක්ඛණ්ඩං. ‘‘උණ්ණිගණ්ඩො’’තිපි (සාරත්ථ. ටී. 2.55; වි. වි. ටී. 1.55) වදන්ති. තඤ්හි නිමිත්තෙ ජාතත්තා නිමිත්තමෙව. තෙනාහ ‘‘සෙවනචිත්තෙ සති පාරාජික’’න්ති. සෙවනචිත්තෙති මෙථුනසෙවනචිත්තෙ. කායසංසග්ගසෙවනචිත්තෙ පන සති සඞ්ඝාදිසෙසොව ¶ . නට්ඨො කායප්පසාදො එත්ථාති නට්ඨකායප්පසාදං, සුක්ඛපීළකං වා මතචම්මං වාති අත්ථො. මතෙ අක්ඛායිතෙ, යෙභුය්යෙන අක්ඛායිතෙ ච පාරාජිකාපත්තිවචනතො (පාරා. 61) පන නට්ඨකායප්පසාදෙපි ඉත්ථිනිමිත්තෙ පවෙසෙන්තස්ස පාරාජිකාපත්තියෙව. නිමිත්තසණ්ඨානමත්තම්පි අනවසෙසෙත්වාති නිමිත්තාකාරෙන ඨිතං යථාවුත්තනිමිත්තමංසාදිම්පි අනවසෙසෙත්වා. වණසඞ්ඛෙපවසෙනාති වණසඞ්ගහවසෙන. වණෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච ‘‘අමග්ගෙන අමග්ගං පවෙසෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 66) ඉමස්ස සුත්තස්ස වසෙන වෙදිතබ්බං. තස්මිඤ්හි සුත්තෙ ද්වීසු සම්භින්නවණෙසු එකෙන වණෙන පවෙසෙත්වා දුතියෙන නීහරන්තස්ස ථුල්ලච්චයං වුත්තං. වුත්තඤ්හි සමන්තපාසාදිකායං ‘‘ඉමස්ස සත්තස්ස අනුලොමවසෙන සබ්බත්ථ වණසඞ්ඛෙපෙ ථුල්ලච්චයං වෙදිතබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.66). මනුස්සානං පන අක්ඛිආදයොපි වණසඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති වණෙන එකපරිච්ඡෙදං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තථා’’තිආදිමාහ. තෙසං වණසඞ්ගහො ‘‘නවද්වාරො මහාවණො’’ති (මි. ප. 2.6.1) එවමාදිසුත්තානුසාරෙන වෙදිතබ්බො. තත්ථ මනුස්සානන්ති ඉත්ථිපුරිසපණ්ඩකඋභතොබ්යඤ්ජනකවසෙන චතුබ්බිධානං මනුස්සානං. වත්ථිකොසෙසූති ¶ වත්ථිපුටෙසු පුරිසානං අඞ්ගජාතකොසෙසු. හත්ථිඅස්සාදීනඤ්ච තිරච්ඡානානන්ති හත්ථිඅස්සගොණගද්රභඔට්ඨමහිංසාදීනං තිරච්ඡානගතානං. තිරච්ඡානානං පනාති සබ්බෙසම්පි තිරච්ඡානගතානං. සබ්බෙසන්ති යථාවුත්තමනුස්සාදීනං සබ්බෙසං.
එවං ජීවමානකසරීරෙ ලබ්භමානං ආපත්තිවිසෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි මතසරීරෙ ලබ්භමානං ආපත්තිවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘මතසරීරෙ’’තිආදිමාහ. වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගමුඛමග්ගානං චතූසු කොට්ඨාසෙසු ද්වෙ කොට්ඨාසෙ ඨපෙත්වා යදා අපරෙ ද්වෙ කොට්ඨාසා ඛාදිතා, තදා උපඩ්ඪක්ඛායිතං නාම හොති. න කුථිතං හොතීති උද්ධුමාතකාදිභාවෙන කුථිතං න හොති, අල්ලන්ති අත්ථො. යදා පන සරීරං උද්ධුමාතකං හොති කුථිතං නීලමක්ඛිකසමාකිණ්ණං කිමිකුලසමාකුලං නවහි වණමුඛෙහි පග්ගළිතපුබ්බකුණපභාවෙන උපගන්තුම්පි අසක්කුණෙය්යං (පාරා. අට්ඨ. 1.59-60), තදා පාරාජිකවත්ථුඤ්ච ථුල්ලච්චයවත්ථුඤ්ච විජහති, දුක්කටවත්ථුමෙව හොතීති ආහ ‘‘කුථිතෙ දුක්කට’’න්ති. කුථිතෙති උද්ධුමාතකභාවප්පත්තෙ. ඊදිසෙ හි සරීරෙ යත්ථ කත්ථචි උපක්කමතො දුක්කටං. තථා වට්ටකතෙ මුඛෙ අච්ඡුපන්තං අඞ්ගජාතං පවෙසෙන්තස්සාති (පාරා. අට්ඨ. 1.73) විවට්ටෙ මුඛෙ චත්තාරි පස්සානි, තාලුකඤ්ච අප්ඵුසන්තං අඞ්ගජාතං පවෙසෙන්තස්ස දුක්කටන්ති අත්ථො. සචෙ පන හෙට්ඨා වා උපරි වා උභයපස්සෙහි වා ඡුපන්තං පවෙසෙති, පාරාජිකං. චතූහි පස්සෙහි අච්ඡුපන්තං පවෙසෙත්වා අබ්භන්තරෙ තාලුකං ඡුපති, පාරාජිකමෙව. බහි නික්ඛන්තජිව්හාය වා දන්තෙසු වා අඞ්ගජාතං පවෙසෙන්තස්ස ථුල්ලච්චයන්ති සම්බන්ධො. ජීවමානකසරීරෙපි බහි නික්ඛන්තජිව්හාය ථුල්ලච්චයමෙව. යදි පන බහි ජිව්හාය පලිවෙඨෙත්වා අන්තොමුඛං පවෙසෙති, පාරාජිකමෙව. යදි පන දන්තා සුඵුසිතා, අන්තොමුඛෙ ඔකාසො ¶ නත්ථි, දන්තා ච බහි ඔට්ඨමංසෙන පටිච්ඡන්නා, තත්ථ වාතෙන අසම්ඵුට්ඨං අල්ලොකාසං තිලඵලමත්තම්පි පවෙසෙන්තස්ස පාරාජිකමෙව. උප්පාටිතෙ පන ඔට්ඨමංසෙ දන්තෙසුයෙව උපක්කමන්තස්ස ථුල්ලච්චයං. යොපි දන්තො බහි නික්ඛමන්තො තිට්ඨති, න සක්කා ඔට්ඨෙහි පිදහිතුං, තත්ථාපි එසෙව නයො.
වෙදනාය අට්ටො පීළිතො වෙදනාට්ටො. උම්මත්තකොති චෙත්ථ පිත්තුම්මත්තකො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘යො පිත්තවසෙනා’’තිආදි. පිත්තවසෙනාති ¶ බද්ධපිත්තවසෙන. තස්මිඤ්හි බද්ධපිත්තෙ පිත්තකොසතො චලිත්වා බහි නික්ඛමන්තෙ සත්තා උම්මත්තකා හොන්ති, විපල්ලත්ථසඤ්ඤා හිරොත්තප්පං ඡඩ්ඩෙත්වා අසාරුප්පචරියං චරන්ති, ලහුකගරුකානි සික්ඛාපදානි මද්දන්තාපි න ජානන්ති, භෙසජ්ජකිරියායපි අතෙකිච්ඡා හොන්ති, එවරූපස්ස උම්මත්තකස්ස අනාපත්ති. අබද්ධපිත්තං පන ලොහිතං විය සබ්බඞ්ගගතං, තම්හි කුපිතෙ සත්තානං කණ්ඩුකච්ඡුසරීරකම්පාදීනි හොන්ති, තානි භෙසජ්ජකිරියාය වූපසමන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘බද්ධපිත්තවසෙනා’’ති. ඛිත්තචිත්තො නාම විස්සට්ඨචිත්තො යක්ඛුම්මත්තකො වුච්චතීති ආහ ‘‘යක්ඛෙහි කතචිත්තවික්ඛෙපො ඛිත්තචිත්තො’’ති. යක්ඛා කිර භෙරවානි ආරම්මණානි දස්සෙත්වා මුඛෙන හත්ථං පවෙසෙත්වා, හදයරූපං වා මද්දන්තා සත්තෙ වික්ඛිත්තචිත්තෙ විපල්ලත්ථසඤ්ඤෙ කරොන්ති, එවරූපස්ස ඛිත්තචිත්තස්ස අනාපත්ති. තෙසං පන උභින්නං අයං විසෙසො – පිත්තුම්මත්තකො නිච්චමෙව උම්මත්තකො හොති, පකතිසඤ්ඤං න ලභති. යක්ඛුම්මත්තකො අන්තරන්තරා පකතිසඤ්ඤං පටිලභති. ඉධ පන පිත්තුම්මත්තකො වා හොතු, යක්ඛුම්මත්තකො වා, යො සබ්බසො මුට්ඨස්සති කිඤ්චි න ජානාති, අග්ගිම්පි සුවණ්ණම්පි ගූථම්පි චන්දනම්පි එකසදිසං මද්දන්තොව විචරති, එවරූපස්ස අනාපත්ති. අන්තරන්තරා පකතිසඤ්ඤං පටිලභිත්වා ඤත්වා කරොන්තස්ස පන ආපත්තියෙව. තෙනාහ ‘‘ද්වින්නම්පි ච එතෙස’’න්තිආදි.
අධිමත්තවෙදනායාති අධිකප්පමාණාය දුක්ඛවෙදනාය. ආදිකම්මෙ නියුත්තො ආදිකම්මිකො, යො ච ආදිකම්මෙ නියුත්තො, සො තස්මිං කම්මෙ ආදිභූතො හොතීති ආහ ‘‘යො’’තිආදි. ඉධ පන සුදින්නත්ථෙරො ආදිකම්මිකො, තස්ස අනාපත්ති. අවසෙසානං මක්කටිසමණවජ්ජිපුත්තකාදීනං ආපත්තියෙව. පටිපාදනං සම්පාදනං. කරොන්තොයෙව හි තං ආපජ්ජතීති කිරියං. ඉදං (සාරත්ථ. ටී. 2.66) පන යෙභුය්යවසෙන වුත්තං මෙථුනධම්මෙ පරූපක්කමෙ සති සාදියන්තස්ස අකිරියසමුට්ඨානභාවතො. මෙථුනප්පටිසංයුත්තාය හි කාමසඤ්ඤාය අභාවෙන මුච්චනතො සඤ්ඤාවිමොක්ඛං. ‘‘අනාපත්ති අජානන්තස්ස, අසාදියන්තස්සා’’ති (පාරා. 66) හි වුත්තං. මෙථුනචිත්තෙනෙව නං ආපජ්ජති, න විනා චිත්තෙනාති සචිත්තකං. රාගවසෙනෙව ආපජ්ජිතබ්බතො ලොකවජ්ජං. කායද්වාරෙනෙව සමුට්ඨානතො කායකම්මං. චිත්තං පනෙත්ථ අඞ්ගමත්තං හොති ¶ , න තස්ස වසෙන කම්මභාවො ලබ්භති. ලොභචිත්තෙනෙව ¶ ආපජ්ජිතබ්බතො අකුසලචිත්තං. සුඛසමඞ්ගී වා උපෙක්ඛාසමඞ්ගී වා ආපජ්ජතීති ද්විවෙදනං. නනු සමුට්ඨානාදීනි ආපත්තියා හොන්ති, න සික්ඛාපදස්ස, අථ කස්මා සික්ඛාපදස්ස සමුට්ඨානාදීනි වුත්තානීති ආහ ‘‘ඉමානි ච සමුට්ඨානාදීනි නාමා’’තිආදි. ආපත්තියා හොන්තීති අජ්ඣාචාරස්ස හොන්ති.
මුනනතො අනුමුනනතො මුති, ඤාණං, තං එතස්ස අත්ථීති මුතිමා, ඤාණවාති අත්ථො.
පඨමපාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. දුතියපාරාජිකවණ්ණනා
එත්ථාති එතෙසු ද්වීසු. එකකුටිකාදිභෙදො සබ්බොපි ගාමොති වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො. තත්ථ එකකුටිකාදිභෙදොති යස්මිං ගාමෙ එකා එව කුටි එකං ගෙහං සෙය්යථාපි මලයජනපදෙ, අයං එකකුටිකො ගාමො නාම. ආදිසද්දෙන ‘‘ද්විකුටිකොපි ගාමො, තිකුටිකොපි ගාමො, චතුක්කුටිකොපි ගාමො’’ති (පාරා. 92) වුත්තප්පභෙදං සඞ්ගණ්හාති. අභිනවනිවිට්ඨො එකකුටිකාදිගාමො පන යාව මනුස්සා පවිසිත්වා වාසං න කප්පෙන්ති, තාව ගාමසඞ්ඛං න ගච්ඡති. කිංභූතොති ආහ ‘‘පරික්ඛිත්තො වා’’තිආදි. තත්ථ පරික්ඛිත්තො නාම ඉට්ඨකපාකාරං ආදිං කත්වා අන්තමසො කණ්ටකසාඛාහිපි පරික්ඛිත්තො. තබ්බිපරීතො අපරික්ඛිත්තො. අමනුස්සො නාම යො සබ්බසො වා මනුස්සානං අභාවෙන යක්ඛපරිග්ගහභූතො, යතො වා මනුස්සා කෙනචි කරණීයෙන පුනපි ආගන්තුකාමා එව අපක්කන්තා, යතො පන නිරපෙක්ඛා හුත්වා පක්කමන්ති, සො ගාමසඞ්ඛං න ගච්ඡති. න කෙවලං එකකුටිකාදිභෙදොවාති ආහ ‘‘අන්තමසො’’තිආදි. යො කොචි සත්ථොපීති ජඞ්ඝසත්ථසකටසත්ථාදීසු යො කොචි සත්ථොපි. ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ නිගමනගරානි විය ගාමග්ගහණෙනෙව ගාමූපචාරොපි සඞ්ගහිතොති ආහ ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්චා’’ති. අඤ්ඤථා පන මාතිකාය අනවසෙසතො අවහාරට්ඨානපරිග්ගහො කතො නාම න හොති, න ච බුද්ධා සාවසෙසං පාරාජිකං පඤ්ඤාපෙන්ති.
තත්ථාති තෙසු ගාමගාමූපචාරෙසු. ද්වාරෙති නිබ්බකොසස්ස උදකපතනට්ඨානතො අබ්භන්තරෙ. අන්තොගෙහෙති පමුඛස්ස අබ්භන්තරෙ. කතපරික්ඛෙපොති ¶ පාකාරවතිආදීහි කතපරික්ඛෙපො. සුප්පපතනාදිපරිච්ඡෙදො පනෙත්ථ අපරික්ඛිත්තඝරං සන්ධාය වුත්තො. න කෙවලං ඝරස්ස පුරතො, අථ ඛො සමන්තතො තත්තකොව පරිච්ඡෙදො ඝරූපචාරො නාමාති ගහෙතබ්බං. ‘‘පුරතො’’තිආදිකං පන ලොකියෙහි ¶ තථාකරණතො වුත්තං. ථාමමජ්ඣිමස්සාති මජ්ඣිමථාමස්ස, නෙව අප්පථාමස්ස, න මහාථාමස්සාති වුත්තං හොති. ‘‘යථා තරුණමනුස්සා’’තිආදිනා යථා මාතුගාමො කාකෙ උඩ්ඩාපෙන්තො උජුකමෙව හත්ථං උක්ඛිපිත්වා ලෙඩ්ඩුං ඛිපති, යථා ච උදකුක්ඛෙපෙ උදකං ඛිපන්ති, එවං ඛිත්තස්ස ලෙඩ්ඩුස්ස පතිතට්ඨානං පටික්ඛිපති. පවත්තිත්වාති ලුඨිත්වා, පරිවත්තිත්වාති වුත්තං හොති. තස්ස සචෙ ද්වෙ ඉන්දඛීලා හොන්තීති (පාරා. අට්ඨ. 1.92) තස්ස පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස සචෙ අනුරාධපුරස්සෙව ද්වෙ උම්මාරා හොන්ති. යස්ස පන එකො, තස්ස ගාමද්වාරබාහානං වෙමජ්ඣෙ ඨිතස්ස ලෙඩ්ඩුපාතබ්භන්තරං ගාමූපචාරො නාම. යත්ර පන ඉන්දඛීලො නත්ථි, තත්ර ගාමද්වාරබාහානං වෙමජ්ඣං. යත්ර ද්වාරබාහාපි නත්ථි, තත්ථ උභොසු පස්සෙසු වතියා වා පාකාරස්ස වා කොටිවෙමජ්ඣංව ඉන්දඛීලට්ඨානියත්තා ඉන්දඛීලොති ගහෙතබ්බං. යො පන ගාමො පුබ්බෙ මහා හුත්වා පච්ඡා කුලෙසු නට්ඨෙසු අප්පකො හොති, සො ඝරූපචාරතො ලෙඩ්ඩුපාතෙනෙව පරිච්ඡින්දිතබ්බො. පුරිමපරිච්ඡෙදො පනස්ස පරික්ඛිත්තස්සාපි අපරික්ඛිත්තස්සාපි අප්පමාණමෙවාති. නනු චෙතං අපරික්ඛිත්තස්ස උපචාරදස්සනං පදභාජනෙන විරුද්ධමිව දිස්සති. තත්ථ හි ‘‘ගාමූපචාරො නාම පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඉන්දඛීලෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති (පාරා. 92) වත්වා ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති (පාරා. 92) එත්තකමෙව වුත්තං, න පන තං ලෙඩ්ඩුපාතං ගාමසඞ්ඛෙපං කත්වා තතො පරං ගාමූපචාරොති වුත්තොති ආහ ‘‘පදභාජනෙපි හි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති.
අයමෙත්ථ අධිප්පායො – ඉධ ගාමො නාම දුවිධො හොති පරික්ඛිත්තො ච අපරික්ඛිත්තො ච (පාරා. අට්ඨ. 1.92). තත්ර පරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපොයෙව පරිච්ඡෙදො. තස්මා තස්ස විසුං පරිච්ඡෙදං අවත්වා ‘‘ගාමූපචාරො නාම පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඉන්දඛීලෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති පාළියං වුත්තං. අපරික්ඛිත්තස්ස පන ගාමස්ස ගාමපරිච්ඡෙදො වත්තබ්බො. තස්මා තස්ස ¶ ගාමස්ස ගාමපරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති (පාරා. 92) වුත්තං. ගාමපරිච්ඡෙදෙ ච දස්සිතෙ ගාමූපචාරලක්ඛණං පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව සක්කා ඤාතුන්ති පුන ‘‘තත්ථ ඨිතස්ස මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතො’’ති න වුත්තං, අත්ථො පන තත්ථාපි අයමෙව යථාවුත්තොති. යො පන ඝරූපචාරෙ ඨිතස්ස ලෙඩ්ඩුපාතංයෙව ‘‘ගාමූපචාරො’’ති වදති, තස්ස ඝරූපචාරො ‘‘ගාමො’’ති ආපජ්ජති. තතො ඝරං ඝරූපචාරො, ගාමො ගාමූපචාරොති එස විභාගො සඞ්කරීයති. අසංකරතො චෙත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. තස්මා පාළිඤ්ච අට්ඨකථඤ්ච සංසන්දිත්වා වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ ගාමො, ගාමූපචාරො ච වෙදිතබ්බොති.
තත්ථාති ¶ තෙසු ද්වීසු උපචාරෙසු. ය්වායං උපචාරො දස්සිතොති සම්බන්ධො. විකාලෙ ගාමප්පවෙසනාදීසූති එත්ථ ආදිසද්දෙන අසංකච්චිකාගාමප්පවෙසනං (පාචි. 1225) සඞ්ගණ්හාති. යො පන පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස උපචාරො වුත්තො, සො න කත්ථචි විනයපිටකෙ උපයොගං ගතො. කෙවලං අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපොකාසතො අපරො එකො ලෙඩ්ඩුපාතො ගාමූපචාරො නාමාති ඤාපනත්ථං වුත්තො. එවං වුත්තෙ හි ඤායති ‘‘පරික්ඛිත්තස්සාපි චෙ ගාමස්ස එකො ලෙඩ්ඩුපාතො කප්පියභූමි සමානො උපචාරොති වුත්තො, පගෙව අපරික්ඛිත්තස්ස පරික්ඛෙපොකාසතො එකො’’ති. ඉමෙසං පරිච්ඡෙදදස්සනත්ථන්ති ඉමෙසං ගාමාරඤ්ඤානං පරිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්තා අට්ඨකථායං. පාරාජිකවත්ථුන්ති පාදග්ඝනකං. අවහරන්තස්සාති ගණ්හන්තස්ස.
අදින්නන්ති (පාරා. අට්ඨ. 92) දන්තපොනසික්ඛාපදෙ අත්තනො සන්තකම්පි අප්පටිග්ගහිතකං කප්පියං අජ්ඣොහරණීයං වුච්චති, ඉධ පන යං කිඤ්චි පරපරිග්ගහිතං සසාමිකං භණ්ඩං, තදෙතං තෙහි සාමිකෙහි කායෙන වා වාචාය වා න දින්නන්ති අදින්නං. අවහාරප්පහොනකමෙව පන දස්සෙතුං ‘‘අඤ්ඤස්ස මනුස්සජාතිකස්ස සන්තක’’න්ති වුත්තං. සඞ්ඛාසද්දස්සෙව ත-කාරෙන වඩ්ඪෙත්වා වුත්තත්තා ‘‘සඞ්ඛා සඞ්ඛාතන්ති අත්ථතො එක’’න්ති වුත්තං. තත්ථ අත්ථතො එකන්ති පදත්ථතො එකං, අනත්ථන්තරන්ති වුත්තං හොති. කොට්ඨාසස්සෙතං නාමං භාගතො ¶ සඞ්ඛායති උපට්ඨාතීති කත්වා. පපඤ්චසඞ්ඛාති සත්තානං සංසාරෙ පපඤ්චෙන්ති චිරායන්තීති පපඤ්චා, තණ්හාමානදිට්ඨියො, යස්ස වා උප්පන්නා, තං ‘‘රත්තො’’ති වා ‘‘මත්තො’’ති වා ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිනිවිට්ඨො’’ති වා පපඤ්චෙන්ති බ්යඤ්ජෙන්තීති පපඤ්චා, සඞ්ඛා වුච්චති කොට්ඨාසො, පපඤ්චාව සඞ්ඛා පපඤ්චසඞ්ඛා, පපඤ්චකොට්ඨාසාති අත්ථො, තණ්හාමානදිට්ඨියොති වුත්තං හොති. ථෙය්යචිත්තසඞ්ඛාතොති ‘‘ථෙය්යචිත්තො’’ති කථිතො. එකො චිත්තකොට්ඨාසොති විස්සාසතාවකාලිකාදිග්ගාහවසප්පවත්තඅථෙය්යචිත්තකොට්ඨාසතො අඤ්ඤො චිත්තකොට්ඨාසො. ථෙය්යසඞ්ඛාතෙනාති ථෙය්යභූතචිත්තකොට්ඨාසෙන. යදි එවං අථ කස්මා එතස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘ථෙය්යචිත්තො අවහරණචිත්තො’’ති (පාරා. 92) වුත්තන්ති ආහ ‘‘යො චා’’තිආදි. බ්යඤ්ජනං අනාදියිත්වාති බ්යඤ්ජනෙ ආදරං අකත්වාති අත්ථො, සද්දත්ථමනපෙක්ඛිත්වාති වුත්තං හොති. අත්ථමෙවාති භාවත්ථමෙව.
තෙ පන අවහාරාති තෙ පඤ්චවීසති අවහාරා. සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකවසෙන නානාවිධො භණ්ඩො එතස්ස පඤ්චකස්සාති නානාභණ්ඩං, පඤ්චන්නං අවහාරානං සමූහො පඤ්චකං, පඤ්චපරිමාණමස්සාති වා පඤ්චකං, නානාභණ්ඩමෙව පඤ්චකං නානාභණ්ඩපඤ්චකං. සවිඤ්ඤාණකවසෙන එකො භණ්ඩො එතස්සාති එකභණ්ඩං. සෙසං වුත්තනයමෙව. සාහත්ථිකොව පඤ්චකං ¶ සාහත්ථිකපඤ්චකං. ආදිපදවසෙන චෙතං නාමං කුසලාදිත්තිකස්ස කුසලත්තිකවොහාරො විය. තස්මා සාහත්ථිකාදිපඤ්චකන්ති අත්ථතො දට්ඨබ්බං. එස නයො සෙසෙසු පඤ්චකද්වයෙසු. එතස්සෙවාති ‘‘ආදියෙය්යා’’ති එතස්සෙව මාතිකාපදස්ස. ඉමෙසං පදානං වසෙනාති ඉමෙසං පඤ්චන්නං පදානං වසෙන. එත්ථ ච පඨමපදං අභියොගවසෙන වුත්තං, දුතියපදං අඤ්ඤෙසං භණ්ඩං හරන්තස්ස ගච්ඡතො වසෙන, තතියපදං උපනික්ඛිත්තභණ්ඩවසෙන, චතුත්ථං සවිඤ්ඤාණකවසෙන, පඤ්චමං ථලෙ නික්ඛිත්තාදිවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
ඉදානි නෙසං අත්ථයොජනං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති තෙසු ද්වීසු පඤ්චකෙසු. ඉතරන්ති එකභණ්ඩපඤ්චකං. ආරාමන්ති පුප්ඵාරාමඵලාරාමං. අභියුඤ්ජතීති (පාරා. අට්ඨ. 1.102) පරසන්තකං ‘‘මම සන්තකොව අය’’න්ති මුසා භණිත්වා අභියුඤ්ජති චොදෙති, අට්ටං කරොතීති අත්ථො. සම්පජානමුසාවාදෙපි අදින්නාදානස්ස පුබ්බපයොගත්තා දුක්කටන්ති ආහ ‘‘ආපත්ති ¶ දුක්කටස්සා’’ති, දුක්කටසඞ්ඛාතා ආපත්ති භවෙය්යාති අත්ථො. අථ වා දුක්කටසඤ්ඤිතස්ස වීතික්කමස්ස ආපජ්ජනන්ති අත්ථො. එස නයො ‘‘ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’තිආදීසු. සාමිකස්ස විමතිං උප්පාදෙතීති විනිච්ඡයකුසලතාය, බලවනිස්සිතාදිභාවෙන වා ආරාමසාමිකස්ස සංසයං ජනෙති. කථං? තඤ්හි තථා විනිච්ඡයප්පසුතං දිස්වා සාමිකො චින්තෙති ‘‘සක්ඛිස්සාමි නු ඛො අහං ඉමං ආරාමං අත්තනො කාතුං, න සක්ඛිස්සාමි නු ඛො’’ති. එවං තස්ස විමති උප්පජ්ජමානා තෙන උප්පාදිතා හොති. ධුරං නික්ඛිපතීති යදා පන සාමිකො ‘‘අයං ථද්ධො කක්ඛළො ජීවිතබ්රහ්මචරියන්තරායම්පි මෙ කරෙය්ය, අලං දානි මය්හං ඉමිනා ආරාමෙනා’’ති ධුරං නික්ඛිපති, උස්සාහං ඨපෙති, අත්තනො සන්තකකරණෙ නිරුස්සාහො හොතීති අත්ථො. ආපත්ති පාරාජිකස්ස සචෙ සයම්පි කතධුරනික්ඛෙපො චාති අධිප්පායො. අථ පන සාමිකෙන ධුරෙ නික්ඛිත්තෙපි අභියුඤ්ජකො ධුරං අනික්ඛිපිත්වාව ‘‘ඉමං සුට්ඨු පීළෙත්වා මම ආණාපවත්තිං දස්සෙත්වා කිඞ්කාරප්පටිස්සාවිභාවෙ ඨපෙත්වා දස්සාමී’’ති දාතබ්බභාවෙ සඋස්සාහො, රක්ඛති තාව. අථාපි අභියුඤ්ජකො අච්ඡින්දිත්වා ‘‘න දානි ඉමං ඉමස්ස දස්සාමී’’ති ධුරං නික්ඛිපති, සාමිකො පන ධුරං න නික්ඛිපති, පක්ඛං පරියෙසති, කාලං ආගමෙති, ‘‘ලජ්ජිපරිසං තාව ලභාමි, පච්ඡා ජානිස්සාමී’’ති ගහණෙයෙව සඋස්සාහො හොති, රක්ඛතියෙව. යදා පන ‘‘සොපි න දස්සාමී’’ති, ‘‘සාමිකොපි න ලච්ඡාමී’’ති එවං උභො ධුරං නික්ඛිපන්ති, තදා අභියුඤ්ජකස්ස පාරාජිකං.
අඤ්ඤස්ස භණ්ඩං හරන්තොති වෙතනෙන වා මිත්තභාවෙන වා අඤ්ඤස්ස භණ්ඩං හරන්තො. සීසෙ භාරන්ති ¶ සීසෙ ඨිතභාරං. සීසස්ස තාව පුරිමගලෙ ගලවාටකො, පිට්ඨිගලෙ කෙසඤ්චි කෙසන්තෙ ආවට්ටො හොති, ගලස්සෙව උභොසු පස්සෙසු කෙසඤ්චි කෙසා ඔරුය්හ ජායන්ති, යෙ ‘‘කණ්ණචූළිකා’’ති වුච්චන්ති, තෙසං අධොභාගො චාති අයං හෙට්ඨිමකො පරිච්ඡෙදො, තතො උපරි සීසං, එත්ථන්තරෙ ඨිතභාරන්ති වුත්තං හොති. ඛන්ධං ඔරොපෙතීති උභොසු පස්සෙසු කණ්ණචූළිකාහි පට්ඨාය හෙට්ඨා, කප්පරෙහි පට්ඨාය උපරි, පිට්ඨිගලාවට්ටතො ච ගලවාටකතො ච පට්ඨාය හෙට්ඨා, පිට්ඨිවෙමජ්ඣාවට්ටතො ච උරපරිච්ඡෙදමජ්ඣෙ, හදයාවාටකතො ච පට්ඨාය උපරි ඛන්ධො, තං ඔරොපෙති.
අයං ¶ පනෙත්ථ විනිච්ඡයො – යො භික්ඛු ‘‘ඉදං ගහෙත්වා එත්ථ යාහී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.101) සාමිකෙහි අනාණත්තො සයමෙව ‘‘මය්හං ඉදං නාම දෙථ, අහං වො භණ්ඩං වහාමී’’ති තෙසං භණ්ඩං සීසෙන ආදාය ගච්ඡන්තො ථෙය්යචිත්තෙන තං භණ්ඩං ආමසති, දුක්කටං. යථාවුත්තසීසපරිච්ඡෙදං අනතික්කමන්තොව ඉතො චිතො ච ඝංසන්තො සාරෙතිපි පච්චාසාරෙතිපි, ථුල්ලච්චයං. ඛන්ධං ඔරොපිතමත්තෙ කිඤ්චාපි සාමිකානං ‘‘වහතූ’’ති චිත්තං අත්ථි, තෙහි පන අනාණත්තත්තා පාරාජිකං. ඛන්ධං පන අනොරොපෙත්වාපි සීසතො කෙසග්ගමත්තම්පි චාවෙන්තස්ස පාරාජිකං. යමකභාරස්ස පන එකො භාගො සීසෙ පතිට්ඨාති, එකො පිට්ඨියං, තත්ථ ද්වින්නං ඨානානං වසෙන විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. අයං පන සුද්ධසීසභාරස්සෙව වසෙන වුත්තො. යො චායං සීසභාරෙ වුත්තො, ඛන්ධභාරාදීසුපි අයමෙව විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.
උපනික්ඛිත්තං භණ්ඩන්ති සඞ්ගොපනත්ථාය අත්තනො හත්ථෙ පරෙහි ඨපිතභණ්ඩං. අහං න ගණ්හාමීති සම්බන්ධො. අතීතත්ථෙ චෙතං වත්තමානවචනං, නාහං ගහෙසින්ති අත්ථො. දුක්කටං (පාරා. අට්ඨ. 1.111) සම්පජානමුසාවාදෙපි අදින්නාදානස්ස පුබ්බපයොගත්තා. ‘‘කිං තුම්හෙ භණථ, නෙවිදං මය්හං අනුරූපං, න තුම්හාක’’න්තිආදීනි වදන්තස්සාපි දුක්කටමෙව. සාමිකස්ස විමතිං උප්පාදෙතීති ‘‘රහො මයා එතස්ස හත්ථෙ ඨපිතං, න අඤ්ඤො කොචි ජානාති, දස්සති නු ඛො මෙ, නො’’ති සාමිකස්ස විමතිං උප්පාදෙති. ධුරං නික්ඛිපතීති තස්ස ඵරුසාදිභාවං දිස්වා උස්සාහං ඨපෙති. තත්ර සචායං භික්ඛු ‘‘කිලමෙත්වා නං දස්සාමී’’ති දානෙ සඋස්සාහො, රක්ඛති තාව. සචෙ සො දානෙ නිරුස්සාහො, භණ්ඩසාමිකො පන ගහණෙ සඋස්සාහො, රක්ඛතෙව. යදි පන සො තස්මිං දානෙ නිරුස්සාහො, භණ්ඩසාමිකොපි ‘‘න මය්හං දස්සතී’’ති ධුරං නික්ඛිපති, එවං උභින්නං ධුරනික්ඛෙපෙන භික්ඛුනො පාරාජිකං. යදිපි මුඛෙන ‘‘දස්සාමී’’ති වදති, චිත්තෙන පන අදාතුකාමො, එවම්පි සාමිකස්ස ධුරනික්ඛෙපෙන භික්ඛුනො පාරාජිකං.
සහභණ්ඩහාරකං ¶ නෙස්සාමීති ‘‘සහභණ්ඩහාරකං භණ්ඩං නෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා. පඨමං පාදං අතික්කාමෙතීති භණ්ඩහාරකං තජ්ජෙත්වා තස්ස ගමනපථං වාරෙත්වා අත්තනා රුචිතමග්ගං එකපාදං අතික්කාමෙති. ථලට්ඨන්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.95) ථලෙ නික්ඛිත්තං, භූමිතලෙ වා පාසාණපබ්බතතලාදීසු වා යත්ථ කත්ථචි පටිච්ඡන්නෙ වා අප්පටිච්ඡන්නෙ වා ඨපිතන්ති අත්ථො. ඵන්දාපෙති, ථුල්ලච්චයන්ති යො ඵන්දාපෙති ¶ , තස්ස පයොගෙ පයොගෙ ථුල්ලච්චයං, ආමසනෙ දුක්කටං, ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච විසුං විසුං ථෙය්යචිත්තෙන ආමසනඵන්දාපනපයොගෙ කරොන්තස්සෙව හොති. ‘‘එකපයොගෙන ගණ්හන්තස්ස පන උද්ධාරෙ පාරාජිකමෙව, න දුක්කටථුල්ලච්චයානී’’ති වදන්ති. ඨානාති ඨිතට්ඨානතො. සචෙ තං ථලට්ඨං රාසිකතං හොති, අන්තොකුම්භියං භාජනගතකරණමුට්ඨිච්ඡෙදනවිනිච්ඡයෙන විනිච්ඡිනිතබ්බං. සචෙ එකාබද්ධං සිලෙසනිය්යාසාදි, පක්කමධුඵාණිතවිනිච්ඡයෙන විනිච්ඡිනිතබ්බං. සචෙ ගරුකං හොති භාරබද්ධං ලොහපිණ්ඩිතෙලමධුඝටාදි වා, කුම්භියං ඨානාචාවනවිනිච්ඡයෙන විනිච්ඡිනිතබ්බං. සඞ්ඛලිකාබද්ධස්ස ච ඨානභෙදො සල්ලක්ඛෙතබ්බො. පත්ථරිත්වා ඨපිතං පන පාවාරත්ථරණකටසාරකාදිං උජුකං ගහෙත්වා ආකඩ්ඪති, පාරිමන්තෙ ඔරිමන්තෙන ඵුට්ඨොකාසං අතික්කන්තෙ පාරාජිකං. තථෙව ගහෙත්වා පරතො පෙල්ලති, පාරිමන්තෙ ඵුට්ඨොකාසං ඔරිමන්තෙ අතික්කන්තෙ පාරාජිකං. වාමතො වා දක්ඛිණතො වා අපනාමෙන්තස්ස වාමන්තෙන වා දක්ඛිණන්තෙන වා ඵුට්ඨොකාසං දක්ඛිණන්තෙ වා වාමන්තෙ වා අතික්කන්තෙ පාරාජිකං. වෙඨෙත්වා උද්ධරති, කෙසග්ගමත්තං ආකාසගතං කරොන්තස්ස පාරාජිකං.
සකො හත්ථො සහත්ථො, තෙන නිබ්බත්තො, තස්ස වා සම්බන්ධීති සාහත්ථිකො, අවහාරො. ආණාපනං ආණත්ති, තාය ආණත්තියා නිබ්බත්තො අවහාරො ආණත්තිකො. නිස්සජ්ජනං නිස්සග්ගො, සුඞ්කඝාතට්ඨානෙ, පරිකප්පිතොකාසෙ ච ඨත්වා භණ්ඩස්ස බහි නිපාතනං, නිස්සග්ගොව නිස්සග්ගියො. කිරියාසිද්ධිතො පුරෙතරමෙව පාරාජිකාපත්තිසඞ්ඛාතං අත්ථං සාධෙතීති අත්ථසාධකො. ධුරස්ස ආලයසඞ්ඛාතස්ස භාරස්ස නික්ඛිපනං පරිච්චජනං නිරුස්සාහභාවාපජ්ජනං ධුරනික්ඛෙපො. ඉදානි බ්යඤ්ජනෙ ආදරං අකත්වා තෙසං අත්ථමත්තමෙව දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ සාහත්ථිකො නාමා’’තිආදිමාහ. සහත්ථාති සහත්ථෙන. කරණත්ථෙ හි ඉදං නිස්සක්කවචනං. ‘‘අසුකස්ස භණ්ඩං අවහරා’’ති අඤ්ඤං ආණාපෙතීති එත්ථාපි ආණත්තික්ඛණෙ එව ආපත්ති දට්ඨබ්බා. යදි එවං ඉමස්ස, අත්ථසාධකස්ස ච කො විසෙසොති? තං ඛණං එව ගහණෙ නියුඤ්ජනං ආණත්තිකපයොගො, කාලන්තරෙන ගහණත්ථං නියොගො අත්ථසාධකොති (සාරත්ථ. ටී. 2.92; වි. වි. ටී. 1.92) අයමෙතෙසං විසෙසොති. තෙනෙවාහ ‘‘අසුකස්ස භණ්ඩං යදා සක්කොසි, තදා තං අවහරාති ආණාපෙතී’’ති.
සුඞ්කඝාතපරිකප්පිතොකාසානන්ති ¶ සුඞ්කඝාතඤ්ච පරිකප්පිතොකාසො ච සුඞ්කඝාතපරිකප්පිතොකාසා, ¶ තෙසං. තත්ථ සුඞ්කඝාතන්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.113) රුක්ඛපබ්බතාදිසඤ්ඤාණෙන නියමිතස්ස සුඞ්කට්ඨානස්සෙතං අධිවචනං. තඤ්හි යස්මා තතො රාජදෙය්යභාගං සුඞ්කං අදත්වා නීහරන්තා රඤ්ඤො සුඞ්කං හනන්ති විනාසෙන්ති, තස්මා ‘‘සුඞ්කඝාත’’න්ති වුත්තං.
කොචි පරපරිවෙණාදීනි පවිට්ඨො කිඤ්චි ලොභනෙය්යභණ්ඩං දිස්වා ද්වාරප්පමුඛාදිවසෙන යං ඨානං ‘‘සචෙ මං එත්ථන්තරෙ පස්සිස්සන්ති, දට්ඨුකාමතාය ගහෙත්වා විචරන්තො විය දස්සාමි, නො චෙ පස්සිස්සන්ති, හරිස්සාමී’’ති පරිකප්පෙති, අයං පරිකප්පිතොකාසො. ආණත්තික්ඛණෙයෙව පාරාජිකන්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.121) අත්ථසාධකචෙතනාක්ඛණෙයෙව පාරාජිකං. සචෙපි අවහාරකො සට්ඨිවස්සාතික්කමෙනපි තං භණ්ඩං අවහරති, ආණාපකො ච අන්තරායෙව කාලං කරොති, හීනාය වා ආවත්තති, අස්සමණොව හුත්වා කාලං වා කරිස්සති, හීනාය වා ආවත්තිස්සති, අවහාරකස්ස පන අවහාරක්ඛණෙයෙව පාරාජිකං. පාදග්ඝනකතෙලන්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.94) එත්ථ පාදො නාම කහාපණස්ස චතුත්ථො භාගො, තං අග්ඝතීති පාදග්ඝනකං, පාදග්ඝනකඤ්ච තං තෙලඤ්චාති පාදග්ඝනකතෙලං. උපාහනා ආදි යෙසං වත්ථූනං තානි උපාහනාදීනි. ආදිසද්දෙන දුකූලසාටකචම්මක්ඛණ්ඩාදීනං ගහණං. පක්ඛිපතීති ථෙය්යචිත්තෙන පක්ඛිපති. තෙනාහ ‘‘හත්ථතො මුත්තමත්තෙයෙව පාරාජික’’න්ති සචෙ පන අත්තනොපි කුම්භියං අඤ්ඤො සප්පිං වා තෙලං වා ආකිරති, තත්ර චායං ථෙය්යචිත්තෙන තෙලපිවනකං භණ්ඩං පක්ඛිපති, වුත්තනයෙනෙව පාරාජිකං.
කායෙන වා වාචාය වා පයුඤ්ජනං ආණාපනං පයොගො, ආණත්තස්ස භණ්ඩග්ගහණතො පුබ්බත්තා පුබ්බො, ඉති පුබ්බො ච සො පයොගො චාති පුබ්බපයොගො. පයොගෙන සහ වත්තමානො අවහාරො සහපයොගො. සමං එකී හුත්වා විදහිත්වා මන්තෙත්වා අවහරණං සංවිධාවහාරො, අඤ්ඤමඤ්ඤං සඤ්ඤුප්පත්තියා කතාවහාරොති වුත්තං හොති. පුබ්බණ්හාදිකාලපරිච්ඡෙදෙන සඤ්ජානනං සඞ්කෙතො, තස්ස කම්මං සඞ්කෙතකම්මං. නිමිත්තස්ස කම්මං නිමිත්තකම්මං, සඤ්ඤුප්පාදනත්ථං කස්සචි නිමිත්තස්ස කරණන්ති අත්ථො. තත්ථාති යථාවුත්තෙසු පුබ්බපයොගාදීසු පඤ්චසු. ඛිලාදීනි සඞ්කාමෙත්වා ඛෙත්තාදිග්ගහණවසෙනාති ඛිලං, රජ්ජුං, වතිං, මරියාදං වා පාකාරං ¶ වා සඞ්කාමෙත්වා ඛෙත්තග්ගහණවසෙන, ඛිලං, රජ්ජුං, වතිං, මරියාදං වා පාකාරං වා සඞ්කාමෙත්වා වත්ථුග්ගහණවසෙන. සචෙ පන ද්වීහි ඛිලෙහි ගහෙතබ්බං හොති, පඨමෙ ඛිලෙ ථුල්ලච්චයං, දුතියෙ පාරාජිකං (පාරා. අට්ඨ. 1.104). සචෙ තීහි ගහෙතබ්බං හොති, පඨමෙ දුක්කටං, දුතියෙ ථුල්ලච්චයං, තතියෙ පාරාජිකං. එවං බහුකෙසුපි අවසානෙ ද්වෙ ඨපෙත්වා පුරිමෙහි දුක්කටං, අවසානෙ ද්වින්නං එකෙන ථුල්ලච්චයං ¶ , ඉතරෙන පාරාජිකං. රජ්ජුපසාරණාදීසුපි එසෙව නයො. යං පන සමන්තපාසාදිකායං ‘‘තඤ්ච ඛො සාමිකානං ධුරනික්ඛෙපෙනා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.104) වුත්තං, තං ‘‘ඛෙත්තං අභියුඤ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදි (පාරා. 104) -අධිකාරෙ වුත්තත්තා අභියොගවසෙන ගහණං සන්ධායාති දට්ඨබ්බං. සංවිදහිත්වාති එතස්සෙව වෙවචනං. සංමන්තයිත්වාති එකච්ඡන්දතාය එකජ්ඣාසයතාය භණිත්වාති අත්ථො. ඉමස්මිං අවහාරෙ අසම්මොහත්ථං ‘‘එවං සංවිදහිත්වා ගතෙසු හී’’තිආදිමාහ. සඤ්ජානනකම්මන්ති පුබ්බණ්හාදිකාලපරිච්ඡෙදවසෙන සඤ්ඤාණකරණං. තෙනාහ ‘‘සචෙ හී’’තිආදි.
එත්ථ ච ‘‘පුරෙභත්තං අවහරා’’ති වුත්තෙ (පාරා. අට්ඨ. 1.119) අජ්ජ වා පුරෙභත්තං අවහරතු, ස්වෙ වා, අනාගතෙ වා සංවච්ඡරෙ, නත්ථි විසඞ්කෙතො, උභින්නම්පි පාරාජිකං. සචෙ පන ‘‘අජ්ජ පුරෙභත්තං අවහරා’’ති වුත්තෙ ස්වෙ අවහරති. ‘‘අජ්ජා’’ති නියමිතං සඞ්කෙතං අතික්කම්ම පච්ඡා අවහටං හොති. සචෙ ‘‘ස්වෙ පුරෙභත්තං අවහරා’’ති වුත්තෙ අජ්ජ පුරෙභත්තං අවහරති, ‘‘ස්වෙ’’ති නියමිතං තං සඞ්කෙතං අපත්වා පුරෙ අවහටං හොති, එවං අවහරන්තස්ස අවහාරකස්සෙව පාරාජිකං, මූලට්ඨස්ස අනාපත්ති. ‘‘ස්වෙව පුරෙභත්ත’’න්ති වුත්තෙ තදහෙව වා, ස්වෙ පච්ඡාභත්තං වා අවහරන්තොපි තංසඞ්කෙතතො පුරෙ ච පච්ඡා ච අවහරති. යො පන එවංඅකත්වා යථාපරිච්ඡින්නකාලමෙව අවහරති, අයං සඞ්කෙතතො අපුරෙ අපච්ඡා තං අවහරතීති වෙදිතබ්බො. එස නයො පච්ඡාභත්තරත්තින්දිවෙසුපි, පුරිමයාමමජ්ඣිමයාමපච්ඡිමයාමකාළජුණ්හමාසඋතුසංවච්ඡරාදිවසෙනාපි එත්ථ සඞ්කෙතවිසඞ්කෙතතා වෙදිතබ්බා. පරභණ්ඩාවහාරසඤ්ඤුප්පාදස්ස හෙතුත්තා අක්ඛිනිඛණාදීනෙව නිමිත්තන්ති අක්ඛිනිඛණාදිනිමිත්තං, තස්ස කරණං අක්ඛිනිඛණාදිනිමිත්තකරණං. ආදිසද්දෙන භමුකුක්ඛෙපසීසකම්පනහත්ථලඞ්ඝනපාණිප්පහාරඅඞ්ගුලිඵොටනගීවුන්නාමනඋක්කාසනාදිඅනෙකප්පකාරං සඞ්ගණ්හාති. සෙසමෙත්ථ සඞ්කෙතකම්මෙ වුත්තනයමෙව.
ථෙනො ¶ වුච්චති චොරො, තස්ස භාවො ථෙය්යං, තෙන අවහරණං ථෙය්යාවහාරො. පසය්හ අභිභවිත්වා අවහරණං පසය්හාවහාරො. වත්ථසුත්තාදිකං පරිච්ඡිජ්ජ කප්පනං පරිකප්පො, තෙන අවහරණං පරිකප්පාවහාරො. තිණපණ්ණාදීහි පටිච්ඡන්නස්ස අවහාරො පටිච්ඡන්නාවහාරො. කුසෙන අවහාරො කුසාවහාරො. කූටමානකූටකහාපණාදීහීති එත්ථ කූටමානං (දී. නි. අට්ඨ. 1.10; ම. නි. අට්ඨ. 1.293; පු. ප. අට්ඨ. 179) නාම හදයභෙදසිඛාභෙදරජ්ජුභෙදවසෙන තිවිධං මානකූටං. තත්ථ හදයන්ති නාළිආදිමානභාජනානං අබ්භන්තරං, තස්ස භෙදො ඡිද්දකරණං හදයභෙදො, සො සප්පිතෙලාදිමිනනකාලෙ ලබ්භති. තානි හි ගණ්හන්තො හෙට්ඨාඡිද්දෙන මානෙන ‘‘සණිකං ¶ ආසිඤ්චා’’ති වත්වා අන්තොභාජනෙ බහුං පග්ඝරාපෙත්වා ගණ්හාති, දදන්තො ච ඡිද්දං පිධාය සීඝං පූරෙත්වා දෙති.
සිඛාභෙදො පන තිලතණ්ඩුලාදිමිනනකාලෙ ලබ්භති. තානි හි ගණ්හන්තො සණිකං සිඛං උස්සාපෙත්වා ගණ්හාති, දදන්තො වෙගෙන පූරෙත්වා සිඛං ඡින්දන්තො දෙති.
රජ්ජුභෙදො ඛෙත්තවත්ථුමිනනකාලෙ ලබ්භති. ඛෙත්තාදිං මිනන්තා හි අමහන්තම්පි මහන්තං කත්වා මිනන්ති, මහන්තම්පි අමහන්තං.
තම්බකංසාදිමයො කූටො කහාපණො කූටකහාපණො. ආදිසද්දෙන තුලාකූටකංසකූටවඤ්චනාදිං සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ තුලාකූටං රූපකූටං, අඞ්ගකූටං, ගහණකූටං, පටිච්ඡන්නකූටන්ති චතුබ්බිධං හොති. තත්ථ රූපකූටං නාම ද්වෙ තුලා සමරූපා කත්වා ගණ්හන්තො මහතියා ගණ්හාති, දදන්තො ඛුද්දිකාය දෙති. අඞ්ගකූටං නාම ගණ්හන්තො පච්ඡාභාගෙ හත්ථෙන තුලං අක්කමති, දදන්තො පුබ්බභාගෙ අක්කමති. ගහණකූටං නාම ගණ්හන්තො මූලෙ රජ්ජුං ගණ්හාති, දදන්තො අග්ගෙ. පටිච්ඡන්නකූටං නාම තුලං සුසිරං කත්වා අන්තො අයචුණ්ණං පක්ඛිපිත්වා ගණ්හන්තො තං පච්ඡාභාගෙ කරොති, දදන්තො අග්ගභාගෙ.
කංසො වුච්චති සුවණ්ණපාති, තාය වඤ්චනං කංසකූටං. කථං? එකං සුවණ්ණපාතිං කත්වා අඤ්ඤා ද්වෙ තිස්සො ලොහපාතියො සුවණ්ණවණ්ණා කරොන්ති. තතො ජනපදං ගන්ත්වා කිඤ්චිදෙව අඩ්ඪං කුලං පවිසිත්වා ‘‘සුවණ්ණභාජනානි කිණාථා’’ති වත්වා අග්ඝෙ පුච්ඡිතෙ සමග්ඝතරං දාතුකාමා හොන්ති ¶ . තතො තෙහි ‘‘කථං ඉමෙසං සුවණ්ණභාවො ජානිතබ්බො’’ති වුත්තෙ ‘‘වීමංසිත්වා ගණ්හථා’’ති සුවණ්ණපාතිං පාසාණෙ ඝංසිත්වා සබ්බා පාතියො දත්වා ගච්ඡති.
වඤ්චනං නාම තෙහි තෙහි උපායෙහි පරෙසං වඤ්චනං. තත්රිදමෙකං වත්ථු – එකො කිර ලුද්දකො මිගඤ්ච මිගපොතකඤ්ච ගහෙත්වා ආගච්ඡති, තමෙකො ධුත්තො ‘‘කිං භො මිගො අග්ඝති, කිං මිගපොතකො’’ති ආහ. ‘‘මිගො ද්වෙ කහාපණෙ, මිගපොතකො එක’’න්ති වුත්තෙ එකං කහාපණං දත්වා මිගපොතකං ගහෙත්වා ථොකං ගන්ත්වා නිවත්තෙන්තො ‘‘න මෙ භො මිගපොතකෙන අත්ථො, මිගං මෙ දෙහී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි ද්වෙ කහාපණෙ දෙහී’’ති ආහ. සො ආහ ‘‘නනු භො මයා පඨමං එකො කහාපණො දින්නො’’ති. ආම දින්නො, ඉමං මිගපොතකං ගණ්හ, එවං සො ච කහාපණො ¶ , අයඤ්ච කහාපණග්ඝනකො මිගපොතකොති ද්වෙ කහාපණා භවිස්සන්තීති. සො ‘‘කාරණං වදතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා මිගපොතකං ගහෙත්වා මිගං අදාසීති.
පසය්හාති (පාරා. අට්ඨ. 1.138) පරෙ අභිභුය්ය. ගාමං ඝාතෙන්තීති ගාමඝාතකා, ගාමං පහරන්තා චොරා, තෙ ආදි යෙසං තෙ ගාමඝාතකාදයො. ආදිසද්දෙන චෙත්ථ පන්ථඝාතකාදීනං ගහණං. උද්ධාරෙයෙව පාරාජිකන්ති ‘‘සචෙ සාටකො භවිස්සති, ගණ්හිස්සාමී’’ති පරිකප්පස්ස පවත්තත්තා, සාටකස්ස ච තත්ථ සබ්භාවතො. පදවාරෙන කාරෙතබ්බොති භූමියං අනික්ඛිපිත්වාව වීමංසිතත්තා වුත්තං. භණ්ඩදෙය්යන්ති යං පරස්ස නට්ඨං, තස්ස මූලං වා තදෙව වා භණ්ඩං දාතබ්බන්ති අත්ථො.
තස්සාති යො එවං පරිකප්පෙති, තස්ස. ඉමස්ස ‘‘අවහාරො හොතී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො.
පරෙසන්ති කීළන්තානං, පවිසන්තානං වා පරෙසං මනුස්සානං. ‘‘පච්ඡා ගණ්හිස්සාමී’’ති පංසුනා වා පණ්ණෙන වා පටිච්ඡාදෙතීති ‘‘සචෙ ඉදානෙව ඔනමිත්වා ගණ්හිස්සාමි, ‘කිං සමණො ගණ්හාතී’ති මං ජානිත්වා විහෙඨෙය්යුං පච්ඡා ගණ්හිස්සාමී’’ති පංසුනා වා පණ්ණෙන වා පටිච්ඡාදෙති. උද්ධාරො නත්ථීති ඨානාචාවනං නත්ථීති අත්ථො. සාමිකාති අන්තාගාමං පවිසිතුකාමා භණ්ඩසාමිකා මනුස්සා. උද්ධාරෙති උද්ධරණෙ, ඨානාචාවනෙති අත්ථො ¶ . ඨානාචාවනඤ්චෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. පවෙසෙතීති ඨානාචාවනවසෙන පවෙසෙති, හෙට්ඨිමන්තෙන ඵුට්ඨොකාසං කෙසග්ගමත්තම්පි උපරිමන්තෙන අතික්කාමෙන්තො පවෙසෙතීති අත්ථො.
සමග්ඝතරන්ති අප්පග්ඝතරං. උද්ධටමත්තෙ අවහාරොති සකභාවප්පයොගස්ස නිට්ඨාපිතත්තා, න අත්ථසාධකවසෙන. උද්ධාරෙ රක්ඛති අත්තනො කොට්ඨාසෙ පාතෙතුකාමතාය උද්ධටත්තා. එසෙව නයො පාතනෙපි රක්ඛතීති එත්ථාපි. ‘‘උද්ධාරෙයෙව රක්ඛතී’’ති ඉමිනාව පාතනෙ න රක්ඛතීති අත්ථෙ සිද්ධෙපි අත්ථසාධකවසෙන අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තං උද්ධරිත්වා’’තිආදි වුත්තං. සචෙ පන ද්වීසුපි කොට්ඨාසෙසු පතිතදණ්ඩකෙ අදස්සනං ගමෙති (පාරා. අට්ඨ. 1.138), තතො අවසෙසභික්ඛූසු ගතෙසු ඉතරො ‘‘මය්හං, භන්තෙ, දණ්ඩකො න පඤ්ඤායතී’’ති, ‘‘මය්හම්පි, ආවුසො, න පඤ්ඤායතී’’ති, ‘‘කතමො පන, භන්තෙ, මය්හං භාගො’’ති. ‘‘අයං තුය්හං භාගො’’ති අත්තනො භාගං දස්සෙති. තස්මිං විවදිත්වා වා අවිවදිත්වා වා තං ගණ්හිත්වා ගතෙ ඉතරො තස්ස භාගං උද්ධරති, උද්ධාරෙ ¶ පාරාජිකං. සචෙපි තෙන ‘‘අහං මම භාගං තුය්හං න දෙමි, ත්වං පන අත්තනො භාගං ඤත්වා ගණ්හා’’ති වුත්තෙපි ‘‘නායං මමා’’ති ජානන්තොපි තස්සෙව භාගං ගණ්හාති, උද්ධාරෙ පාරාජිකං. සචෙ පන ඉතරො ‘‘අයං තුය්හං භාගො, අයං මය්හං භාගොති කිං ඉමිනා විවාදෙනා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘මය්හං වා පත්තො හොතු, තුම්හාකං වා, යො වරභාගො, තං තුම්හෙ ගණ්හථා’’ති වදති, දින්නකං නාම ගහිතං හොති, නත්ථෙත්ථ අවහාරො. සචෙ සො විවාදභීරුකො භික්ඛු ‘‘යං තුය්හං රුච්චති, තං ගණ්හා’’ති වුත්තො අත්තනො පත්තං වරභාගං ඨපෙත්වා ලාමකංයෙව ගහෙත්වා ගච්ඡති, තතො ඉතරස්ස විචිනිතාවසෙසං ගණ්හන්තස්සාපි අවහාරො නත්ථෙව. එවමිමානි පඤ්ච පඤ්චකානි සමොධානෙත්වා ඉමෙ පඤ්චවීසති අවහාරා වෙදිතබ්බා. නිට්ඨිතො ‘‘ආදියෙය්යා’’ති ඉමස්ස පදස්ස විනිච්ඡයො. තෙනාහ ‘‘ඉති යං වුත්තං…පෙ… යස්සත්ථො පකාසිතො හොතී’’ති.
රාජානොති කිඤ්චාපි අවිසෙසෙන වුත්තං, අපරාධානුරූපං පන ඡෙජ්ජභෙජ්ජානුසාසකො පමාණභූතොව ඉධාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘රාජානොති ඉදං බිම්බිසාරංයෙව සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. සො හි ධම්මිකරාජත්තා යථාපවෙණියාව කරොති. අඤ්ඤෙ පන කාකණිකමත්තස්සපි සීසං ඡින්දෙය්යුං ¶ , බහුකස්සාපි න වා කිඤ්චි කරෙය්යුං. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤෙ පනා’’තිආදි. හනනං නාම පොථනඤ්චෙව ඡෙදනඤ්චාති ආහ ‘‘හත්ථාදීහි වා’’තිආදි. ආදිසද්දෙන පාදකසාවෙත්තඅඩ්ඪදණ්ඩකානං ගහණං. රජ්ජුබන්ධනාදීහීති ආදිසද්දෙන අන්දුබන්ධනසඞ්ඛලිකාබන්ධනඝරබන්ධනනගරබන්ධනපුරිසගුත්තීනං ගහණං. නීහරෙය්යුන්ති රට්ඨතො නික්ඛාමෙය්යුං. චොරොසි…පෙ… ථෙනොසීති එත්ථ ‘‘පරිභාසෙය්යු’’න්ති පදං අජ්ඣාහරිතබ්බං ඌනත්තා පදප්පයොගස්ස. තෙනාහ ‘‘ඉමෙහි වචනෙහි පරිභාසෙය්යු’’න්ති. යථාරූපං පන යස්මා පාදතො පට්ඨාය හොති, තස්මා ‘‘පාදස්ස වා පාදාරහස්ස වා’’ති ආහ. පොරාණකස්ස කහාපණස්ස චතුත්ථො භාගො පාදො, පාදං අරහතීති පාදාරහො, තස්ස පාදස්ස වා පාදාරහස්ස වා. එත්ථ ච පාදෙන කහාපණස්ස චතුත්ථභාගං අකප්පියභණ්ඩමෙව දස්සෙති, පාදාරහෙන පාදග්ඝනකං කප්පියභණ්ඩං. එත්තාවතා හෙට්ඨිමන්තදස්සනෙන සබ්බාකාරෙන දුතියපාරාජිකප්පහොනකවත්ථු දස්සිතං හොතීති දට්ඨබ්බං. පොරාණකස්සාති (සාරත්ථ. ටී. 2.88; වි. වි. ටී. 1.88) පොරාණසත්ථානුරූපං උප්පාදිතස්ස ලක්ඛණසම්පන්නස්ස නීලකහාපණසදිසස්ස කහාපණස්ස. එතෙන රුද්රදාමකාදීනි පටික්ඛිපති.
එවං අසාධාරණවිනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි සාධාරණවිනිච්ඡයං දස්සෙතුං ‘‘රාජගහෙ’’තිආදිමාහ. රඤ්ඤොති බිම්බිසාරරඤ්ඤො. මාසකො නාම පොරාණකස්ස කහාපණස්ස වීසතිමො භාගො. යො ලොකෙ ‘‘මඤ්ජෙට්ඨී’’තිපි වුච්චති. ඉදානි ඉමස්මිං අදින්නාදානෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බත්ථා’’තිආදි වුත්තං. සබ්බත්ථාති ඌනමාසකාතිරෙකමාසකපඤ්චමාසකෙසු. පරිහීනාපරිහීනවසෙනාති අග්ඝස්ස පරිහීනාපරිහීනවසෙන. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො ¶ , විත්ථාරො පන එවං වෙදිතබ්බො – ඉදඤ්හි අදින්නාදානං විනිච්ඡිනන්තෙන ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මිං සහසා අවිනිච්ඡිනිත්වා පඤ්ච ඨානානි ඔලොකෙතබ්බානි. යානි සන්ධාය පොරාණා ආහු –
‘‘වත්ථුං කාලඤ්ච දෙසඤ්ච, අග්ඝං පරිභොගපඤ්චමං;
තුලයිත්වා පඤ්චඨානානි, ධාරෙය්යත්ථං විචක්ඛණො’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 1.92);
තත්ථ ච වත්ථූති භණ්ඩං. අවහාරකෙන හි ‘‘මයා ඉදං නාම අවහට’’න්ති වුත්තෙපි ආපත්තිං අනාරොපෙත්වාව තං භණ්ඩං සසාමිකං වා අසාමිකං වාති ¶ උපපරික්ඛිතබ්බං. සසාමිකෙපි සාමිකානං සාලයභාවො වා නිරාලයභාවො වා උපපරික්ඛිතබ්බො. සචෙ තෙසං සාලයකාලෙ අවහටං, භණ්ඩං අග්ඝාපෙත්වා ආපත්ති කාරෙතබ්බා. සචෙ නිරාලයකාලෙ, න පාරාජිකෙන කාරෙතබ්බො. භණ්ඩසාමිකෙසු පන භණ්ඩං ආහරාපෙන්තෙසු භණ්ඩං දාතබ්බං. අයමෙත්ථ සාමීචි. එවං වත්ථු ඔලොකෙතබ්බං.
කාලොති අවහාරකාලො. තදෙව හි භණ්ඩං කදාචි සමග්ඝං හොති, කදාචි මහග්ඝං. තස්මා තං භණ්ඩං යස්මිං කාලෙ අවහටං, තස්මිංයෙව කාලෙ යො තස්ස අග්ඝො, තෙන අග්ඝෙන ආපත්ති කාරෙතබ්බා. එවං කාලො ඔලොකෙතබ්බො.
දෙසොති අවහාරදෙසො. තඤ්හි භණ්ඩං යස්මිං දෙසෙ අවහටං, තස්මිංයෙව දෙසෙ යො තස්ස අග්ඝො, තෙන අග්ඝෙන ආපත්ති කාරෙතබ්බා. භණ්ඩුට්ඨානදෙසෙ හි භණ්ඩං සමග්ඝං හොති, අඤ්ඤත්ථ මහග්ඝං. එවං දෙසො ඔලොකෙතබ්බො.
අග්ඝොති (පාරා. අට්ඨ. 1.92) භණ්ඩග්ඝො. නවභණ්ඩස්ස හි යො අග්ඝො, සො පච්ඡා පරිහායති. යථා නවධොතො පත්තො අට්ඨ වා දස වා අග්ඝති, සො පච්ඡා භින්නො වා ඡිද්දො වා ආණිගණ්ඨිකාහතො වා අප්පග්ඝො හොති, තස්මා න සබ්බදා භණ්ඩං පකතිඅග්ඝෙනෙව කාතබ්බන්ති. එවං අග්ඝො ඔලොකෙතබ්බො.
පරිභොගොති භණ්ඩස්ස පරිභොගො. පරිභොගෙනාපි හි වාසිආදිභණ්ඩස්ස අග්ඝො පරිහායති, තස්මා එවං උපපරික්ඛිතබ්බං – සචෙ කොචි කස්සචි පාදග්ඝනකං වාසිං හරති, තත්ර ¶ වාසිසාමිකො පුච්ඡිතබ්බො ‘‘තයා අයං වාසි කිත්තකෙන කීතා’’ති. ‘‘පාදෙන, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පන තෙ කිණිත්වාව ඨපිතා, උදාහු තං වලඤ්ජෙසී’’ති? සචෙ වදති ‘‘එකදිවසං මෙ දන්තකට්ඨං වා රජනඡල්ලි වා පත්තපචනදාරු වා ඡින්නං, ඝංසිත්වා වා නිසිතා’’ති. අථස්ස පොරාණො අග්ඝො භට්ඨොති වෙදිතබ්බො. යථා ච වාසියා, එවං අඤ්ජනියා වා අඤ්ජනිසලාකාය වා කුඤ්චිකාය වා පලාලෙන වා ථුසෙහි වා ඉට්ඨකචුණ්ණෙන වා එකවාරං ඝංසිත්වා ධොවනමත්තෙනාපි අග්ඝො භස්සති. තිපුමණ්ඩලස්ස මකරදන්තච්ඡෙදනෙනාපි පරිමද්දනමත්තෙනාපි, උදකසාටිකාය සකිං නිවාසනපාරුපනෙනාපි, පරිභොගසීසෙන ¶ අංසෙ වා සීසෙ වා ඨපනමත්තෙනාපි, තණ්ඩුලාදීනං පප්ඵොටනෙනාපි තතො එකං වා ද්වෙ වා අපනයනෙනපි, අන්තමසො එකං පාසාණසක්ඛරං උද්ධරිත්වා ඡඩ්ඩිතමත්තෙනාපි, සප්පිතෙලාදීනං භාජනන්තරපරිවත්තනෙනපි, අන්තමසො තතො මක්ඛිකං වා කිපිල්ලිකං වා උද්ධරිත්වා ඡඩ්ඩිතමත්තෙනපි, ගුළපිණ්ඩකස්ස මධුරභාවජානනත්ථං නඛෙන විජ්ඣිත්වා අණුමත්තං ගහිතමත්තෙනපි අග්ඝො භස්සති. තස්මා යං කිඤ්චි පාදග්ඝනකං වුත්තනයෙනෙව සාමිකෙන පරිභොගෙන ඌනං කතං හොති, න තං අවහාරකො භික්ඛු පාරාජිකෙන කාරෙතබ්බොති. එවං පරිභොගො ඔලොකෙතබ්බො.
එවං ඉමානි තුලයිත්වා පඤ්ච ඨානානි ධාරෙය්ය අත්ථං විචක්ඛණො ආපත්තිං වා අනාපත්තිං වා ගරුකං වා ලහුකං වා ආපත්තිං යථාඨානෙ ඨපෙය්යාති.
එවං තත්ථ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි අනාපත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘සකසඤ්ඤිස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සකසඤ්ඤිස්සාති ‘‘මය්හං සන්තකං ඉදං භණ්ඩ’’න්ති එවං සකසඤ්ඤිස්ස පරභණ්ඩම්පි ගණ්හතො ගහණෙ අනාපත්ති, ගහිතං පන පුන දාතබ්බං. සචෙ සාමිකෙහි ‘‘දෙහී’’ති වුත්තො න දෙති, තෙසං ධුරනික්ඛෙපෙ පාරාජිකං. විස්සාසග්ගාහෙති (පාරා. අට්ඨ. 1.131) විස්සාසග්ගහණෙපි අනාපත්ති. විස්සාසග්ගාහලක්ඛණං පන ඉමිනා සුත්තෙන ජානිතබ්බං –
‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්චහඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස විස්සාසං ගහෙතුං, සන්දිට්ඨො ච හොති, සම්භත්තො ච ආලපිතො ච ජීවති ච ජානාති ච ‘ගහිතෙ මෙ අත්තමනො’’’ති (මහාව. 356).
තත්ථ සන්දිට්ඨොති දිට්ඨමත්තකමිත්තො. සම්භත්තොති දළ්හමිත්තො. ආලපිතොති ‘‘මම සන්තකං යං ඉච්ඡසි, තං ගණ්හෙය්යාසි, ආපුච්ඡිත්වා ගහණෙ කාරණං නත්ථී’’ති වුත්තො. ජීවතීති අනුට්ඨානසෙය්යාය ¶ සයිතොපි යාව ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදං න පාපුණාති. ගහිතෙ ච අත්තමනොති ගහිතෙ තුට්ඨචිත්තො. එවරූපස්ස සන්තකං ‘‘ගහිතෙ මෙ අත්තමනො භවිස්සතී’’ති ජානන්තෙන ගහෙතුං වට්ටති. අනවසෙසපරියාදානවසෙන චෙතානි පඤ්චඞ්ගානි වුත්තානි. විස්සාසග්ගාහො පන තීහි අඞ්ගෙහි රුහති. කථං? සන්දිට්ඨො, ජීවති, ගහිතෙ අත්තමනො, සම්භත්තො, ජීවති, ගහිතෙ අත්තමනො, ආලපිතො, ජීවති, ගහිතෙ අත්තමනොති එවං.
යො ¶ පන ජීවති, න ච ගහිතෙ අත්තමනො හොති, තස්ස සන්තකං විස්සාසභාවෙන ගහිතම්පි පුන දාතබ්බං. දදන්තෙන ච මතකධනං තාව යෙ තස්ස ධනෙ ඉස්සරා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා, තෙසං දාතබ්බං. අනත්තමනස්ස සන්තකං තස්සෙව දාතබ්බං. යො පන පඨමංයෙව ‘‘සුට්ඨු කතං තයා මම සන්තකං ගණ්හන්තෙනා’’ති වචීභෙදෙන වා චිත්තුප්පාදමත්තෙන වා අනුමොදිත්වා පච්ඡා කෙනචි කාරණෙන කුපිතො, සො පච්චාහරාපෙතුං න ලභති. යො ච අදාතුකාමො, චිත්තෙන පන අධිවාසෙති, න කිඤ්චි වදති, සොපි පුන පච්චාහරාපෙතුං න ලභති. යො පන ‘‘මයා තුම්හාකං සන්තකං ගහිත’’න්ති වා ‘‘පරිභුත්ත’’න්ති වා වුත්තො ගහිතං වා හොතු, පරිභුත්තං වා, ‘‘මයා පන තං කෙනචිදෙව කරණීයෙන ඨපිතං, පාකතිකං කාතුං වට්ටතී’’ති වදති, අයං පච්චාහරාපෙතුං ලභති.
තාවකාලිකෙති ‘‘පටිදස්සාමි පටිකරිස්සාමී’’ති එවං ගණ්හන්තස්ස තාවකාලිකෙපි ගහණෙ අනාපත්ති. ගහිතං පන සචෙ භණ්ඩසාමිකො පුග්ගලො වා ගණො වා ‘‘තුය්හෙවෙතං හොතූ’’ති අනුජානාති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ අනුජානාති, ආහරාපෙන්තෙ දාතබ්බං. සඞ්ඝසන්තකං පන පටිදාතුමෙව වට්ටති.
පෙතපරිග්ගහෙති එත්ථ පන පෙත්තිවිසයෙ උපපන්නාපි, කාලං කත්වා තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ නිබ්බත්තාපි, චාතුමහාරාජිකාදයො දෙවාපි සබ්බෙ ‘‘පෙතා’’ත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගතා, තෙසං පරිග්ගහෙ අනාපත්ති. දෙවතාය පන උද්දිස්ස බලිකම්මං කරොන්තෙහි රුක්ඛාදීසු ලග්ගිතසාටකෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තඤ්ච ඛො ආරක්ඛකෙහි අපරිග්ගහිතෙ, පරිග්ගහිතං පන ගහෙතුං න වට්ටති (සාරත්ථ. ටී. 2.131).
තිරච්ඡානගතපරිග්ගහෙති නාගසුපණ්ණාදීනං තිරච්ඡානගතානං පරිග්ගහෙ. සචෙපි හි දෙවො වා නාගසුපණ්ණො වා මනුස්සරූපෙන ආපණං පසාරෙති, තතො චස්ස සන්තකං කොචි දිබ්බචක්ඛුකො භික්ඛු තං ඤත්වා ගහෙත්වා ගච්ඡති, වට්ටති.
පංසුකූලසඤ්ඤිස්සාති ¶ ‘‘අසාමිකං ඉදං පංසුකූල’’න්ති එවසඤ්ඤිස්සාපි ගහණෙ අනාපත්ති. සචෙ පන තං සසාමිකං හොති, ආහරාපෙන්තෙ දාතබ්බං. උම්මත්තකාදීනි පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරානෙව. ආදිකම්මිකො පනෙත්ථ ධනියො ¶ . අවසෙසානං පන රජකභණ්ඩිකාදිචොරානං ඡබ්බග්ගියාදීනං ආපත්තියෙව.
සචිත්තකෙහි තීහි සමුට්ඨානෙහි ඉදං සමුට්ඨාතීති ආහ ‘‘අදින්නාදානසමුට්ඨාන’’න්ති. තථා හි සාහත්ථිකං කායචිත්තතො සමුට්ඨාති. ආණත්තිකං වාචාචිත්තතො සමුට්ඨාති. සාහත්තිකාණත්තිකං කායවාචාචිත්තතො සමුට්ඨාති, තඤ්ච ඛො ‘‘භාරියමිදං, ත්වං එකපස්සං ගණ්හ, අහං එකපස්ස’’න්ති සංවිධාය උභයෙසං පයොගෙන එකස්ස වත්ථුනො ඨානාචාවනෙ ලබ්භති. ‘‘කායවචීකම්ම’’න්ති අවචනං පන කායවාචානං ඊදිසෙ ඨානෙ අඞ්ගමත්තත්තා. යාය පන චෙතනාය සමුට්ඨාපිතො පයොගො සාහත්ථිකො වා ආණත්තිකො වා පධානභාවෙන ඨානාචාවනං සාධෙති, තස්සා වසෙන ආපත්ති කාරෙතබ්බා. අඤ්ඤථා සාහත්ථිකං වා ආණත්තිකස්ස අඞ්ගං න හොති, ආණත්තිකං වා සාහත්ථිකස්සාති ඉදං විරුජ්ඣති. ‘‘අදින්නං ආදියාමී’’ති සඤ්ඤාය අභාවෙන මුච්චනතො සඤ්ඤාවිමොක්ඛං. කායෙන කතං කම්මං කායකම්මං, කායද්වාරෙන කතන්ති අත්ථො. වචීකම්මන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. තුට්ඨො වා භීතො වා මජ්ඣත්තො වා නං ආපජ්ජතීති තිවෙදනං. සෙසං පඨමසික්ඛාපදෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.
දුතියපාරාජිකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. තතියපාරාජිකවණ්ණනා
සන්ති සහත්ථෙ උපසග්ගො. තෙන සද්ධිං උස්සුක්කවචනමෙතං ‘‘සඤ්චිච්චා’’ති ආහ ‘‘සඤ්චෙතෙත්වා’’තිආදි. උස්සුක්කවචනන්ති එත්ථ උස්සුක්කවචනං (සාරත්ථ. ටී. 2.172) නාම පුබ්බකාලකිරියාවචනං. අයඤ්හි සමානකත්තුකෙසු පුබ්බාපරකාලකිරියාවචනෙසු පුබ්බකාලකිරියාවචනස්ස නිරුත්තිවොහාරො. ඉදානි ‘‘සද්ධිං චෙතෙත්වා’’ති ඉමිනා සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමෙවත්ථං පාකටං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘පාණො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘පාණො’’ති සඤ්ඤාය සද්ධිංයෙවාති ‘‘පාණො’’ති සඤ්ඤං අවිජහිත්වා එව, ‘‘පාණො’’ති සඤ්ඤුප්පත්තියා අනන්තරන්ති වුත්තං හොති. එවඤ්ච කත්වා කථං එකක්ඛණෙ එකස්ස චිත්තස්ස උභයාරම්මණභාවොති එදිසී චොදනා අනවකාසාති දට්ඨබ්බං. කෙචි පන ‘‘ඤාතපරිඤ්ඤාය ¶ දිට්ඨසභාවෙසු ධම්මෙසු තීරණපරිඤ්ඤාය තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා (සාරත්ථ. ටී. 2.172) ‘රූපං අනිච්ච’න්තිආදිනා සභාවෙන ¶ සද්ධිං එකක්ඛණෙ අනිච්චාදිලක්ඛණජානනං විය ‘පාණො’ති සඤ්ඤාය සද්ධිංයෙව ‘වධාමි න’න්ති ජානාතී’’ති වදන්ති. අපරෙ පන ආචරියා තත්ථාපි එවං න කථෙන්ති. එත්ථ ච මනුස්සවිග්ගහො’’ති අවත්වා ‘‘පාණො’’ති වචනං ‘‘මනුස්සො අය’’න්ති අජානිත්වා කෙවලං සත්තසඤ්ඤාය ඝාතෙන්තස්සාපි පාරාජිකභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. චෙතෙත්වාති චින්තෙත්වා. පකප්පෙත්වාති අභිවිචාරෙත්වා, සන්නිට්ඨානං කරිත්වාති අත්ථො.
ඉදානි මනුස්සඅත්තභාවං ආදිතො පට්ඨාය දස්සෙතුං ‘‘මනුස්සවිග්ගහ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ කලලතො පට්ඨායාති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන සද්ධිං උප්පන්නකලලරූපතො පට්ඨාය. කලලරූපං නාම ඉත්ථිපුරිසානං කායවත්ථුභාවදසකවසෙන සමතිංස රූපානි, නපුංසකානං කායවත්ථුදසකවසෙන වීසති. තත්ථ ඉත්ථිපුරිසානං කලලරූපං ජාතිඋණ්ණාය එකෙන අංසුනා උද්ධටතෙලබින්දුමත්තං හොති අච්ඡං විප්පසන්නං. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං –
‘‘තිලතෙලස්ස යථා බින්දු, සප්පිමණ්ඩො අනාවිලො;
එවංවණ්ණප්පටිභාගං, ‘කලල’න්ති පවුච්චතී’’ති. (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.235; විභ. අට්ඨ. 26; පාරා. අට්ඨ. 2.172);
එවං පරිත්තකං වත්ථුං ආදිං කත්වා යාව මරණකාලා එත්ථන්තරෙ අනුපුබ්බෙන වුඩ්ඪිප්පත්තො අත්තභාවො මනුස්සවිග්ගහො නාමාති වුත්තං හොති. ඉදඤ්ච යෙභුය්යවසෙනෙව වුත්තං. ඔපපාතිකසංසෙදජාපි හි මනුස්සා පාරාජිකවත්ථුයෙව. කලලකාලෙපීති පඨමසත්තාහෙපි. තත්ථ හි සන්තතිවසෙන පවත්තමානං කලලසඞ්ඛාතං අත්තභාවං ජීවිතා වොරොපෙතුං සක්කා, න පන සබ්බපඨමං කලලරූපං. පටිසන්ධිචිත්තෙන හි සද්ධිං තිංස කම්මජරූපානි නිබ්බත්තන්ති. තෙසු පන ඨිතෙසුයෙව සොළස භවඞ්ගචිත්තානි උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති. එතස්මිං අන්තරෙ ගහිතපටිසන්ධිකස්ස දාරකස්ස වා මාතුයා වා පනස්ස අන්තරායො නත්ථි. අයඤ්හි මරණස්ස අනොකාසො නාම. භෙසජ්ජසම්පදානෙනාති ගබ්භපාතනභෙසජ්ජදානෙන. තතො වා උද්ධම්පීති අබ්බුදපෙසිකාලාදීසුපි. ජීවිතා වියොජෙය්යාති සන්තතිවිකොපනවසෙන ජීවිතින්ද්රියතො අපනෙය්ය.
ඉමස්ස ¶ පනත්ථස්සාති ‘‘සඤ්චිච්ච මනුස්සවිග්ගහං ජීවිතා වොරොපෙය්යා’’ති (පාරා. 171) ඉමස්ස අත්ථස්ස. ආවිභාවත්ථන්ති පකාසනත්ථං. පාණස්ස අතිපාතො පාණාතිපාතො, පාණවධො පාණඝාතොති වුත්තං හොති. සත්තොති ඛන්ධසන්තානො. තත්ථ හි සත්තපඤ්ඤත්ති. ජීවිතින්ද්රියන්ති ¶ රූපාරූපජීවිතින්ද්රියං. රූපජීවිතින්ද්රියෙ හි විකොපිතෙ ඉතරම්පි තංසම්බන්ධතාය විනස්සතීති. යාය චෙතනායාති තස්මිං පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො කායවචීද්වාරානං අඤ්ඤතරද්වාරප්පවත්තාය යාය චෙතනාය. මනොද්වාරෙ පන පවත්තාය වධකචෙතනාය පාණාතිපාතභාවො නත්ථි. සා චෙතනාති සා ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා කායවචීද්වාරානං අඤ්ඤතරද්වාරප්පවත්තා වධකචෙතනා. ඉදං වුත්තං හොති – යාය චෙතනාය පවත්තමානස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස නිස්සයභූතෙසු මහාභූතෙසු උපක්කමකරණහෙතු තංමහාභූතපච්චයා උප්පජ්ජනකමහාභූතා නුප්පජ්ජිස්සන්ති (සාරත්ථ. ටී. 2.172), සා තාදිසපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා පාණාතිපාතො. ලද්ධූපක්කමානි හි මහාභූතානි ඉතරභූතානි විය න විසදානීති සමානජාතිකානං කාරණං න හොන්තීති.
පාණාතිපාතො අස්ස අත්ථීති පාණාතිපාතී. සංසග්ගෙ අයමීකාරො. තෙනාහ ‘‘වුත්තචෙතනාය සමඞ්ගිපුග්ගලො’’ති. සකො හත්ථො සහත්ථො, තෙන නිබ්බත්තො පයොගො සාහත්ථිකො. නිස්සජ්ජනං නිස්සග්ගො, සොව නිස්සග්ගියො. එවං ආණත්තිකො. විජ්ජාමයො මන්තපරිජප්පනයොගො. ඉද්ධිමයො කම්මවිපාකජිද්ධිමයො.
ඉදානි යථාවුත්තෙයෙව ඡ පයොගෙ විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු ඡසු පයොගෙසු. සාහත්ථිකොති එත්ථ හත්ථො උපලක්ඛණභාවෙන ගහිතොති ආහ ‘‘කායෙන වා’’තිආදි. තත්ථ කායෙනාති හත්ථෙන වා පාදෙන වා මුට්ඨිනා වා ජාණුනා වා යෙන කෙනචි අඞ්ගපච්චඞ්ගෙන. කායෙකදෙසො හෙත්ථ හත්ථාදිකායො අවයවෙ සමුදායොපචාරො යථා ‘‘ගාමො දඩ්ඪො’’ති. කායප්පටිබද්ධෙනාති කායතො අමොචිතෙන අසිආදිනා පහරණෙන. පහරණන්ති කායවිඤ්ඤත්තිසහිතාය වධකචෙතනාය අධිප්පෙතත්ථසාධනං. කායෙන වා සත්තිආදීනං, කායප්පටිබද්ධෙන වා උසුයන්තපාසාණාදීනං නිස්සජ්ජනන්ති යථාසම්භවං යොජෙතබ්බං. තත්ථාති තෙසු සාහත්ථිකනිස්සග්ගියෙසු ¶ . උද්දිස්සානුද්දිස්සභෙදතොති උද්දිසිත්වා ච අනුද්දිසිත්වා ච පවත්තිභෙදෙන. උද්දිසනං උද්දිසො, සො එතස්ස අත්ථීති උද්දිසකො, පයොගො, තස්මිං. බජ්ඣති එතෙනාති බද්ධො, කම්මමෙව බද්ධො කම්මබද්ධො, පාණාතිපාතොති අත්ථො. අථ වා බන්ධනං බද්ධො, කම්මුනා බද්ධො කම්මබද්ධො, සො අස්ස හොති, පාණාතිපාතකම්මමස්ස සිද්ධන්ති වුත්තං හොති. උභයත්ථාපීති උද්දිසකෙ, අනුද්දිසකෙ චාති ද්වීසුපි. පච්ඡා වා තෙනෙව රොගෙන මරතූති යොජනා. පහරිතක්ඛණෙයෙවාති මරණාය පහොනකප්පහාරස්ස ලද්ධක්ඛණෙයෙව කම්මබද්ධො. යදි අවස්සං තෙන මරතීති අධිප්පායො. සචෙ පන මරණාධිප්පායෙන පහාරං දත්වා තෙන අමතස්ස පුන අඤ්ඤෙන චිත්තෙන පහාරෙ දින්නෙ පච්ඡාපි පඨමප්පහාරෙනෙව මරති, තදාව කම්මබද්ධො. අථ දුතියපහාරෙන මරති ¶ , නත්ථි පාණාතිපාතො. උභයෙහි මතෙපි පඨමප්පහාරෙනෙව කම්මබද්ධො, උභයෙහිපි අමතෙ නෙවත්ති පාණාතිපාතො. එස නයො බහූහිපි එකස්ස පහාරෙ දින්නෙ. තත්රාපි හි යස්ස පහාරෙන මරති, තස්සෙව කම්මබද්ධොති. ආණාපනං නාම වචීවිඤ්ඤත්තිසහිතාය වධකචෙතනාය අධිප්පෙතත්ථසාධනං.
ඉදානි ඉමස්මිං ආණත්තිකපයොගෙ සඞ්කෙතවිසඞ්කෙතභාවජානනත්ථං ඡබ්බිධං නියමං දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං ආණත්තිකපයොගෙ. ආණත්තිනියාමකාති ආණත්තිකපයොගසාධිකා. එතෙසු හි අවිරජ්ඣිතෙසුයෙව ආණත්තිකපයොගො හොති, න අඤ්ඤථාති.
පුග්ගලොති මාරෙතබ්බො පුග්ගලො. තෙනාහ ‘‘යං හී’’තිආදි. ආණාපකස්ස ආපත්තීති ආණාපකස්ස ආණත්තික්ඛණෙ ආපත්ති, ආණත්තස්ස මාරණක්ඛණෙ. ආණාපකො මුච්චතීති ආණත්තස්සෙව කම්මබද්ධො, වත්ථුවිසෙසෙන පනෙත්ථ කම්මවිසෙසො ච ආපත්තිවිසෙසො ච හොතීති. ‘‘පුරෙභත්තං මාරෙහී’’ති ආණත්තො පුරෙභත්තමෙව මාරෙතීති ‘‘අජ්ජ ස්වෙ’’ති අනියමෙත්වා ‘‘පුරෙභත්තං මාරෙහී’’ති ආණත්තො යදා කදාචි පුරෙභත්තං මාරෙති. යො පන ‘‘අජ්ජ පුබ්බණ්හෙ’’ති වුත්තො මජ්ඣන්හෙ වා සායන්හෙ වා ස්වෙ වා පුබ්බණ්හෙ මාරෙති, විසඞ්කෙතො හොති, ආණාපකස්ස නත්ථි කම්මබද්ධො. පුබ්බණ්හෙ මාරෙතුං වායමන්තස්ස මජ්ඣන්හෙ ¶ ජාතෙපි එසෙව නයො. එතෙන නයෙන සබ්බකාලප්පභෙදෙසු සඞ්කෙතවිසඞ්කෙතතා වෙදිතබ්බා.
එවං වත්ථුකාලෙසු සඞ්කෙතවිසඞ්කෙතතං දස්සෙත්වා ඉදානි ඔකාසාදීසු සඞ්කෙතවිසඞ්කෙතතං අතිදිසන්තො ‘‘ඉමිනා නයෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඔකාසොති (පාරා. අට්ඨ. 2.174) ගාමො වා වනං වා ගෙහද්වාරං වාති එවමාදිකො. ආවුධන්ති අසි වා උසු වා සත්ති වාති එවමාදි. ඉරියාපථොති මාරෙතබ්බස්ස ගමනං වා නිසජ්ජා වාති එවමාදි. කිරියාවිසෙසොති විජ්ඣනං වා ඡෙදනං වා භෙදනං වා සඞ්ඛමුණ්ඩකං වාති එවමාදි. ඉමෙසු යථා යථා වධකො ආණත්තො, තථා තථා කතෙ ආණාපකස්ස ආපත්ති, අඤ්ඤථා කතෙ විසඞ්කෙතො හොති. තෙනාහ ‘‘ඉමිනා නයෙනා’’තිආදි. තත්ථ සබ්බත්ථාති ඔකාසාදීසු චතූසු. හොති චෙත්ථ –
‘‘යථාණත්තිවසෙනෙව, ආණත්තෙන කතෙ සති;
ආණාපකස්ස ආපත්ති, විසඞ්කෙතොඤ්ඤථා කතෙ’’ති.
ආණත්තියං ¶ පන අයං විසෙසො –