තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > විනයවිනිච්ඡය-ටීකා

. සුවිපුලාමලසද්ධාපඤ්ඤාදිගුණසමුදයාවහං සකලජනහිතෙකහෙතුජිනසාසනට්ඨිතිමූලභූතං විනයප්පකරණමිදමාරභන්තොයමාචරියො පකරණාරම්භෙ රතනත්තයප්පණාමපකරණාභිධානාභිධෙය්යකරණප්පකාරපයොජනනිමිත්තකත්තුපරිමාණාදීනි දස්සෙතුමාහ ‘‘වන්දිත්වා’’තිආදි. තත්ථ රතනත්තයං නාම.

‘‘චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චතී’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.33; සං. නි. අට්ඨ. 3.5.223; ඛු. පා. අට්ඨ. 6.3; සු. නි. අට්ඨ. 1.226; මහානි. අට්ඨ. 50) –

‘‘බුද්ධො ¶ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, ධම්මො ලොකුත්තරො නව;

සඞ්ඝො මග්ගඵලට්ඨො ච, ඉච්චෙතං රතනත්තය’’න්ති. –

විභාවිතප්පභෙදං සකලභවදුක්ඛවිනිවාරණං තිභවෙනෙකපටිසරණං වත්ථුත්තයං.

තස්ස පණාමො නාම පණාමකිරියානිප්ඵාදිකා චෙතනා. සා තිවිධා කායපණාමො වචීපණාමො මනොපණාමොති. තත්ථ කායපණාමො නාම රතනත්තයගුණානුස්සරණපුබ්බිකා අඤ්ජලිකම්මාදිකායකිරියාවසප්පවත්තිකා කායවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා චෙතනා. වචීපණාමො නාම තථෙව පවත්තා නානාවිධගුණවිසෙසවිභාවනසභාවථොමනාකිරියාවසප්පවත්තිකා වචීවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා ¶ චෙතනා. මනොපණාමො නාම උභයවිඤ්ඤත්තියො අසමුට්ඨාපෙත්වා කෙවලං ගුණානුස්සරණෙන චිත්තසන්තානස්ස තන්නින්නතප්පොණතප්පබ්භාරතාය ගාරවබහුමානනවසප්පවත්තිසාධිකා චෙතනා.

ඉමස්ස තාව රතනත්තයපණාමස්ස දස්සනං යථාධිප්පෙතත්ථසාධනත්ථං. ගුණාතිසයයොගෙන හි පණාමාරහෙ රතනත්තයෙ කතො පණාමො පුඤ්ඤවිසෙසභාවතො ඉච්ඡිතත්ථාභිනිප්ඵත්තිවිබන්ධකෙන උපඝාතකෙන, උපපීළකෙන ච අපුඤ්ඤකම්මෙන උපනීයමානස්ස උපද්දවජාලස්ස විනිවාරණෙන යථාලද්ධසම්පත්තිනිමිත්තකස්ස පුඤ්ඤකම්මස්ස අනුබලප්පදානෙන ච තබ්බිපාකසන්තතියා ආයුසුඛබලාදිවඩ්ඪනෙන ච චිරකාලප්පවත්තිහෙතුකොති යථාධිප්පෙතපකරණනිප්ඵත්තිනිබන්ධනකො හොති. අථාපි සොතූනඤ්ච වන්දනීයවන්දනාපුබ්බකෙනාරම්භෙන අනන්තරායෙන උග්ගහණධාරණාදික්කමෙන පකරණාවබොධප්පයොජනසාධනත්ථං. අපිච සොතූනමෙව විඤ්ඤාතසත්ථුකානං භගවතො යථාභූතගුණවිසෙසානුස්සවනෙන සමුපජාතප්පසාදානං පකරණෙ ගාරවුප්පාදනත්ථං, අවිඤ්ඤාතසත්ථුකානං ¶ පන පකරණස්ස ස්වාඛ්යාතතාය තප්පභවෙ සත්ථරි ගාරවුප්පාදනත්ථඤ්ච සොතුජනානුග්ගහමෙව පධානං කත්වා ආචරියෙහි ගන්ථාරම්භෙ ථුතිප්පණාමපරිදීපකානං ගාථාවාක්යානං නික්ඛෙපො විධීයති. ඉතරථා විනාපි තන්නික්ඛෙපං කායමනොපණාමෙනාපි යථාධිප්පෙතප්පයොජනසිද්ධිතො කිමෙතෙන ගන්ථගාරවකරෙනාති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පන පණාමප්පයොජනං සාරත්ථදීපනියාදීසු (සාරත්ථ. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; වි. වි. ටී. 2.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා) දස්සිතනයෙනෙව ඤාතබ්බං.

අභිධානකථනං පන වොහාරසුඛත්ථං. අභිධෙය්යස්ස සමුදිතෙන පකරණෙන පටිපාදෙතබ්බස්ස කථනං පකරණස්ස ආරභිතබ්බසභාවදස්සනත්ථං. විදිතානින්දිතසාත්ථකසුකරානුට්ඨානාභි ධෙය්යමෙව හි පකරණං පරික්ඛකජනා ආරභිතබ්බං මඤ්ඤන්තීති. කරණප්පකාරසන්දස්සනං සොතුජනසමුස්සාහනත්ථං. අනාකුලමසංකිණ්ණතාදිප්පකාරෙන හි විරචිතං පකරණං සොතාරො සොතුමුස්සහන්තීති. පයොජනකථනං පන පකරණජ්ඣායනෙ සොතුජනසමුත්තෙජනත්ථං. අසති හි පයොජනකථනෙ අවිඤ්ඤාතප්පයොජනා අජ්ඣායනෙ බ්යාවටා න හොන්තීති. නිමිත්තකථනං සරික්ඛකජනානං පකරණෙ ගාරවුප්පාදනත්ථං. පසත්ථකාරණුප්පන්නෙයෙව හි පකරණෙ සරික්ඛකා ගාරවං ජනෙන්තීති.

කත්තුකථනං පුග්ගලගරුකස්ස පකරණෙ ගාරවො පුග්ගලගාරවෙනපි හොතූති. පරිමාණකථනං අසජ්ඣායනාදිපසුතානං ¶ සම්පහංසනත්ථං. පකරණපරිමාණස්සවනෙන හි තෙ සම්පහට්ඨා ‘‘කිත්තකමිදමප්පකං න චිරෙනෙව පරිසමාපෙස්සාමා’’ති සජ්ඣායනාදීසු වත්තන්තීති. ආදි-සද්දෙන සක්කච්චසවනනියොජනං සඞ්ගහිතං, තං සබ්බසම්පත්තිනිදානසුතමයඤාණනිප්ඵාදනත්ථං. අසක්කච්චං සුණමානස්ස ච සවනාභාවතො තංහෙතුකස්ස ¶ සුතමයඤාණස්සාපි අභාවොති. තථා හි වික්ඛිත්තචිත්තො පුග්ගලො සබ්බසම්පත්තියා වුච්චමානොපි ‘‘න මයා සුතං, පුන භණිතබ්බ’’න්ති භණති.

තත්ථ පඨමගාථායං තාව ‘‘වන්දිත්වා’’ති ඉමිනා තිවිධොපි පණාමො අවිසෙසතො දස්සිතො. විසෙසතො පන ‘‘සෙට්ඨං, අප්පටිපුග්ගලං, භවාභාවකරං, නිරඞ්ගණ’’න්ති ඉමෙහි චතූහි පදෙහි වචීපණාමො, ‘‘සිරසා’’ති ඉමිනා කායප්පණාමො, ‘‘බුද්ධං, ධම්මං, ගණඤ්චා’’ති ඉමෙහි පන තීහි පදෙහි පණාමකිරියාය කම්මභූතං රතනත්තයං දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං.

‘‘විනයස්සවිනිච්ඡය’’න්ති ඉමිනා අභිධානං දස්සිතං අලුත්තසමාසෙන විනයවිනිච්ඡයනාමස්ස දස්සනතො. තස්ස අන්වත්ථභාවෙන සද්දප්පවත්තිනිමිත්තභූතං සකලෙනානෙන පකරණෙන පටිපාදෙතබ්බමභිධෙය්යම්පි තෙනෙව දස්සිතං. ‘‘සමාසෙනා’’ති ච ‘‘අනාකුලමසංකිණ්ණං, මධුරත්ථපදක්කම’’න්ති ච එතෙහි කරණප්පකාරො දස්සිතො. ‘‘හිතත්ථායා’’ති ච ‘‘පටුභාවකරං විනයක්කමෙ’’ති ච ‘‘අපාරං ඔතරන්තාන’’න්තිආදිනා ච පයොජනං. ‘‘භික්ඛූනං භික්ඛුනීන’’න්ති ඉමිනා බාහිරනිමිත්තං දස්සිතං. අබ්භන්තරනිමිත්තං පන බාහිරනිමිත්තභූතභික්ඛුභික්ඛුනිවිසයා කරුණා, සා ආචරියස්ස පකරණාරම්භෙනෙව විඤ්ඤායතීති විසුං න වුත්තා. ‘‘පවක්ඛාමී’’ති ඉමිනා සමානාධිකරණභාවෙන ලබ්භමානො ‘‘අහ’’න්ති සුද්ධකත්තා සාමඤ්ඤෙන දස්සිතො. විසෙසතො පන පකරණාවසානෙ –

‘‘රචිතො බුද්ධදත්තෙන, සුද්ධචිත්තෙන ධීමතා;

සුචිරට්ඨිතිකාමෙන, සාසනස්ස මහෙසිනො’’ති. (උ. වි. 961) –

ඉමාය ¶ ගාථාය චෙව ‘‘ඉති තම්බපණ්ණියෙන පරමවෙය්යාකරණෙන තිපිටකනයවිධිකුසලෙන පරමකවිවරජන හදයපදුමවනවිකසනකරෙන කවිවරාසභෙන පරමරතිකරවරමධුරවචනුග්ගාරෙන උරගපුරෙන බුද්ධදත්තෙන රචිතොයං විනයවිනිච්ඡයො’’ති (වි. වි. 3183) ඉමිනා වාක්යෙන ච ¶ දස්සිතො – ‘‘මාදිසාපි කවී හොන්ති, බුද්ධදත්තෙ දිවඞ්ගතෙ’’තිආදිනා පච්ඡිමකෙහි ච පසත්ථතරෙහි කවිවරෙහි අභිත්ථුතගුණො භදන්තබුද්ධදත්තාචරියො වෙදිතබ්බො. හෙතුකත්තා ච තත්ථෙව වක්ඛමානො පකරණජ්ඣෙසනෙ කතාධීනො බුද්ධසීහමහාථෙරො, සො –

හිතත්ථාය සමාසතො’’ති. (වි. වි. 3177-3178) –

උත්තරප්පකරණස්ස හෙතුකත්තා පන සඞ්ඝපාලමහාථෙරො, සොපි –

‘‘ඛන්තිසොරච්චසොසිල්ය-බුද්ධිසද්ධාදයාදයො;

පතිට්ඨිතා ගුණා යස්මිං, රතනානීව සාගරෙ.

‘‘විනයාචාරයුත්තෙන, තෙන සක්කච්ච සාදරං;

යාචිතො සඞ්ඝපාලෙන, ථෙරෙන ථිරචෙතසා.

‘‘සුචිරට්ඨිතිකාමෙන ¶ , විනයස්ස මහෙසිනො;

භික්ඛූනං පාටවත්ථාය, විනයස්සවිනිච්ඡයෙ;

අකාසිං පරමං එතං, උත්තරං නාම නාමතො’’ති. (උ. වි. 965-968) –

එවං දස්සිතො. න කෙවලමෙතෙ ද්වෙයෙව මහාථෙරා හෙතුකත්තාරො, අථ ඛො මහාවංසාදීසු –

ආදිනා නයෙන අභිත්ථුතගුණො තිපිටකපරියත්තියා අට්ඨකථාකාරො භදන්තබුද්ධඝොසාචරියො ච අනුස්සුතිවසෙන ‘‘හෙතුකත්තා’’ති වෙදිතබ්බො.

කථං? අයං කිර භදන්තබුද්ධදත්තාචරියො ලඞ්කාදීපතො සජාතිභූමිං ජම්බුදීපමාගච්ඡන්තො භදන්තබුද්ධඝොසාචරියං ජම්බුදීපවාසිකෙහි පටිපත්තිපරායනෙහි යුත්තබ්යත්තගුණොපෙතෙහි මහාථෙරවරෙහි කතාරාධනං සීහළට්ඨකථං පරිවත්තෙත්වා සකලජනසාධාරණාය මූලභාසාය තිපිටකපරියත්තියා අට්ඨකථං ලිඛිතුං ලඞ්කාදීපං ගච්ඡන්තං අන්තරාමග්ගෙ දිස්වා සාකච්ඡාය සමුපපරික්ඛිත්වා සබ්බලොකාතීතෙන අසදිසෙන පණ්ඩිච්චගුණෙන රතනනිධිදස්සනෙ පරමදලිද්දො විය බලවපරිතොසං පත්වා අට්ඨකථමස්ස කාතුකාමතං ඤත්වා ‘‘තුම්හෙ යථාධිප්පෙතපරියන්තලිඛිතමට්ඨකථං අම්හාකං පෙසෙථ, මයමස්සා පකරණං ලිඛාමා’’ති තස්ස සම්මුඛා පටිජානිත්වා තෙන ච ‘‘සාධු තථා කාතබ්බ’’න්ති අජ්ඣෙසිතො අභිධම්මට්ඨකථාය අභිධම්මාවතාරං, විනයට්ඨකථාය සඋත්තරං විනයවිනිච්ඡයපකරණඤ්ච අකාසීති අනුස්සුය්යතෙති.

‘‘සමාසෙනා’’ති ¶ ඉමිනා ච පරිමාණම්පි සාමඤ්ඤෙන දස්සිතං විත්ථාරපරිමාණෙ තස්ස පරිමාණසාමඤ්ඤස්ස විඤ්ඤායමානත්තා. විසෙසතො පන පරිච්ඡෙදපරිමාණං ගන්ථපරිමාණන්ති දුවිධං. තත්ථ පරිච්ඡෙදපරිමාණං ඉමස්මිං පකරණෙ කථාවොහාරෙන වුච්චති.

සෙය්යථිදං? – පාරාජිකකථා සඞ්ඝාදිසෙසකථා අනියතකථා නිස්සග්ගියකථා පාචිත්තියකථා පාටිදෙසනීයකථා සෙඛියකථාති භික්ඛුවිභඞ්ගකථා සත්තවිධා, තතො අනියතකථං වජ්ජෙත්වා තථෙව භික්ඛුනිවිභඞ්ගකථා ඡබ්බිධා, මහාඛන්ධකකථාදිකා භික්ඛුනික්ඛන්ධකකථාවසානා වීසතිවිධා ඛන්ධකකථා, කම්මකථා, කම්මවිපත්තිකථා, පකිණ්ණකවිනිච්ඡයො, කම්මට්ඨානභාවනාවිධානන්ති විනයවිනිච්ඡයෙ කථාපරිච්ඡෙදො සත්තතිංස.

උත්තරප්පකරණෙ ¶ ච වුත්තනයෙන භික්ඛුවිභඞ්ගෙ සත්තවිධා කථා, භික්ඛුනිවිභඞ්ගෙ ඡබ්බිධා, තදනන්තරා විපත්තිකථා, අධිකරණපච්චයකථා, ඛන්ධකපඤ්හාකථා, සමුට්ඨානසීසකථා, ආපත්තිසමුට්ඨානකථා, එකුත්තරනයකථා, සෙදමොචනකථා, විභඞ්ගද්වයනිදානාදිකථා, සබ්බඞ්ගලක්ඛණකථා, පරිවාරසඞ්කලනකථාති ඡත්තිංස කථාපරිච්ඡෙදා.

නිස්සන්දෙහෙ පන ‘‘අට්ඨතිංස කථාපරිච්ඡෙදා’’ති වුත්තං, තං එකුත්තරනයෙ අදස්සිතෙහිපි ද්වාදසකපන්නරසකනයෙහි සහ සොළසපරිච්ඡෙදෙ ගහෙත්වා අප්පකං ඌනමධිකං ගණනූපගං න හොතීති කත්වා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. උභයත්ථ කථාපරිච්ඡෙදපරිමාණං තෙසත්තතිවිධං හොති. නිස්සන්දෙහෙ ‘‘පඤ්චසත්තතිවිධා’’ති වචනෙ පරිහාරො වුත්තනයොව. ගන්ථපරිමාණං පන විනයවිනිච්ඡයෙ අසීතිගන්ථාධිකානි චත්තාරි ගන්ථසහස්සානි ¶ , උත්තරෙ පඤ්ඤාසගන්ථාධිකානි නව ගන්ථසතානි හොන්ති. තෙන වුත්තං උත්තරාවසානෙ –

‘‘ගාථා චතුසහස්සානි, සතඤ්ච ඌනවීසති;

පරිමාණතොති විඤ්ඤෙය්යො, විනයස්සවිනිච්ඡයො.

පඤ්ඤාසාධිකසඞ්ඛානි, නව ගාථාසතානි හි;

ගණනා උත්තරස්සායං, ඡන්දසානුට්ඨුභෙන තූ’’ති. (උ. වි. 969-970);

ඉච්චෙවං විනයවිනිච්ඡයො උත්තරො චාති ද්වෙ පකරණානි තිංසාධිකානි පඤ්චගාථාසහස්සානි. එත්ථ ච විනයවිනිච්ඡයො නාම උභතොවිභඞ්ගඛන්ධකාගතවිනිච්ඡයසඞ්ගාහකපකරණං. තතො පරං පරිවාරත්ථසඞ්ගාහකපකරණං උත්තරො නාම. තෙනෙව වක්ඛති –

‘‘යො මයා රචිතො සාරො, විනයස්සවිනිච්ඡයො;

තස්ස දානි කරිස්සාමි, සබ්බානුත්තරමුත්තර’’න්ති. (උ. වි. 2)

තං කස්මා උත්තරනාමෙන වොහරියතීති? පඤ්හුත්තරවසෙන ඨිතෙ පරිවාරෙ තථෙව සඞ්ගහෙතබ්බෙපි තෙන පකාරෙන පාරාජිකකථාමත්තං දස්සෙත්වා –

‘‘ඉතො ¶ පට්ඨාය මුඤ්චිත්වා, පඤ්හාපුච්ඡනමත්තකං;

විස්සජ්ජනවසෙනෙව, හොති අත්ථවිනිච්ඡයො’’ති. (උ. වි. 14) –

වත්වා පඤ්හං පහාය තතො පට්ඨාය උත්තරමත්තස්සෙව දස්සිතත්තා තථා වොහරීයන්ති.

‘‘තස්මා විනයනූපාය’’න්තිආදිනා පන සොතුජනං සක්කච්චසවනෙ නියොජෙති. සක්කච්චසවනපටිබද්ධා හි සබ්බාපි ලොකියලොකුත්තරසම්පත්තීති අයමෙත්ථ සමුදායත්ථො. අයං පන අවයවත්ථො – සො යස්මා අත්ථයොජනක්කමෙන පදයොජනං ¶ කත්වා වණ්ණිතෙ සුවිඤ්ඤෙය්යො හොති, තස්මා තථා පදයොජනං කත්වා අත්ථවණ්ණනං කරිස්සාම –

සෙට්ඨං අප්පටිපුග්ගලං බුද්ධඤ්චෙව භවාභාවකරං ධම්මඤ්චෙව නිරඞ්ගණං ගණඤ්චෙව සිරසා වන්දිත්වා භික්ඛූනං භික්ඛුනීනඤ්ච හිතත්ථාය සමාසෙන සමාහිතො විනයස්සවිනිච්ඡයං වක්ඛාමීති යොජනා.

තත්ථ සෙට්ඨන්ති සබ්බෙ ඉමෙ පසත්ථා අයමෙතෙසං අතිසයෙන පසත්ථොති සෙට්ඨො. තථා හි සො භගවා ‘‘අහඤ්හි බ්රාහ්මණ ජෙට්ඨො සෙට්ඨො ලොකස්සා’’ති (පාරා. 11) වෙරඤ්ජබ්රාහ්මණස්ස අත්තනො ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවස්ස පරිජානනවිනිච්ඡයහෙතුභූතාහි ඣානාදීහි නිරතිසයගුණසම්පත්තීහි සමන්නාගතත්තා –

‘‘ත්වමෙව අසි සම්බුද්ධො, තුවං සත්ථා අනුත්තරො;

සදෙවකස්මිං ලොකස්මිං, නත්ථි තෙ පටිපුග්ගලො. (දී. නි. 2.370);

තුවං බුද්ධො තුවං සත්ථා, තුවං මාරාභිභූ මුනි;

තුවං අනුසයෙ ඡෙත්වා, තිණ්ණො තාරෙසිමං පජං.

උපධී තෙ සමතික්කන්තා, ආසවා තෙ පදාලිතා;

සීහොසි අනුපාදානො, පහීනභයභෙරවො. (ම. නි. 2.400; සු. නි. 550-551; ථෙරගා. 839-940);

මහාවීර ¶ මහාපඤ්ඤ, ඉද්ධියා යසසා ජල;

සබ්බවෙරභයාතීත, පාදෙ වන්දාමි චක්ඛුමා’’ති. (සං. නි. 1.159; ධ. ප. අට්ඨ. 1.56); –

ආදීහී නානානයෙහි සදෙවකෙන ලොකෙන අභිත්ථවියතාය පසත්ථතමො, තමෙව සෙට්ඨං පසත්ථතමන්ති අත්ථො.

අප්පටිපුග්ගලන්ති ¶ නත්ථි එතස්ස පටිපුග්ගලො අධිකො, සදිසො වාති අප්පටිපුග්ගලො. තථා හි ගුණවසෙන අනන්තාපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අත්තනා අධිකස්ස, සදිසස්ස වා පුග්ගලස්ස අභාවතො –

‘‘න මෙ ආචරියො අත්ථි, සදිසො මෙ න විජ්ජති;

සදෙවකස්මිං ලොකස්මිං, නත්ථි මෙ පටිපුග්ගලො’’ති. (මහාව. 11) –

අත්තනාව අත්තනො අවිපරීතො අප්පටිපුග්ගලභාවො පටිඤ්ඤාතො, තස්මා තං අප්පටිපුග්ගලං සබ්බලොකුත්තමන්ති අත්ථො.

බුද්ධන්ති අනන්තමපරිමෙය්යං ඤෙය්යමණ්ඩලමනවසෙසං බුද්ධවාති බුද්ධො, එතෙන අනෙකකප්පකොටිසතසහස්සං සම්භතපුඤ්ඤඤාණසම්භාරානුභාවසිද්ධිධම්මරූපකායසිරිවිලාසපටිමණ්ඩිතො සද්ධම්මවරචක්කවත්තී සම්මාසම්බුද්ධො දස්සිතො. අථ වා චත්තාරි සච්චානි සයං විචිතොපචිතපාරමිතාපරිපාචිතෙන සවාසනානවසෙසකිලෙසප්පහායකෙන සයම්භුඤාණෙන බුජ්ඣීති බුද්ධො. යථාහ –

‘‘අභිඤ්ඤෙය්යං අභිඤ්ඤාතං, භාවෙතබ්බඤ්ච භාවිතං;

පහාතබ්බං පහීනං මෙ, තස්මා බුද්ධොස්මි බ්රාහ්මණා’’ති. (ම. නි. 2.392, 399; සු. නි. 563; ථෙරගා. 828);

විත්ථාරො පනස්ස ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො’’තිආදිනා (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 97; පටි. ම. 1.162) නිද්දෙසාදීසු ¶ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. සද්දසිද්ධි සාසනිකානං අවගමනත්ථෙ වත්තමානා බුධ-ධාතුතො ‘‘භාවකම්මෙසු ත’’ ඉති ඉතො තාතිවත්තමානෙ ‘‘බුධගමාදිත්ථෙ කත්තරී’’ති ඉමිනා කච්චායනසුත්තෙන කත්තරි තප්පච්චයවිධානතො වෙදිතබ්බා. ලොකියානං පන බොධනත්ථධාතූනම්පි ගමනත්ථතාය වුත්තත්තා ගත්යත්ථාකම්මකාදි ¶ සුත්තතො කත්තරි ත-ප්පච්චයකරණෙන වෙදිතබ්බා.

අථ වා ධාතූනං අනෙකත්ථතාය බුධ-ඉච්චයං ධාතු ජාගරණවිකසනත්ථෙසු වත්තමානො අකම්මකොති ‘‘පබුද්ධො පුරිසො, පබුද්ධං පදුම’’න්තිආදීසු විය බුද්ධවා අඤ්ඤාණනිද්දාවිගමෙන ඤාණචක්ඛූනි උම්මීලන්තො පබුද්ධො, ගුණෙහි වා විකසිතොති කත්තරි සිද්ධෙන බුද්ධ-සද්දෙන ‘‘බුද්ධො’’ති තිභවනෙකචූළාමණිපාදපඞ්කජරාගරතනො භගවා ලොකනාථො වුච්චති, ඉමස්මිං පක්ඛෙපි ගත්යත්ථාදිසුත්තෙ අකම්මකග්ගහණෙන පච්චයවිධානං දට්ඨබ්බං.

අථ වා සකම්මකානං ධාතූනං කම්මවචනිච්ඡාය අභාවෙ අකම්මකභාවතො ‘‘ඵලං සයමෙව පක්ක’’න්තිආදීසු විය බොධනත්ථෙයෙව බුධ-ධාතුතො කත්තරි විධානං සිජ්ඣති. අථ වා නීලගුණයොගෙන පටාදීසු නීලවොහාරො විය භාවසාධනං බුද්ධ-සද්දං ගහෙත්වා බුද්ධගුණයොගතො ‘‘බුද්ධො’’ති වොහරීයති. එවමනෙකධා සිද්ධෙන බුද්ධ-සද්දෙන වුච්චමානං තං භගවන්තං තං ධම්මරාජන්ති අත්ථො.

‘‘සෙට්ඨං අප්පටිපුග්ගල’’න්ති පදද්වයං ‘‘බුද්ධ’’න්ති එතස්ස විසෙසනං. එත්ථ ච ‘‘බුද්ධං, සෙට්ඨං, අප්පටිපුග්ගල’’න්ති ඉමෙහි තීහි පදෙහි නයතො ‘‘ඉතිපි සො භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’තිආදිනා (දී. නි. 1.157; 3.6; ම. නි. 1.147, 144; 3.434; සං. නි. 1.249; 5.479; අ. නි. 5.14, 30; 6.25, 26; නෙත්ති. 93), ‘‘යො වදතං පවරො මනුජෙසු, සක්යමුනී භගවා කතකිච්චො’’තිආදීහි (වි. ව. 886) ච අනෙකෙහි සුත්තපදෙහි දස්සිතදූරාවිදූරසන්තිකනිදානහෙතුඵලසත්තොපකාරාවත්ථාධම්මත්ථ- ලොකුද්ධාරත්තිකත්තයසඞ්ගහිතං සුපරිසුද්ධං බුද්ධගුණසමුදයං ¶ නිරවසෙසං දස්සෙති. අයමෙව හි බුද්ධගුණානං නිරවසෙසතො දස්සනූපායො, යදිදං නයදස්සනං. ඉතරථා පටිපදවණ්ණනාය අපරිමිතානං බුද්ධගුණානං කො හි නාම සමත්ථො පරියන්තං ගන්තුං. යථාහ –

‘‘බුද්ධොපි ¶ බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං;

වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්සා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 3.141; ම. නි. අට්ඨ. 2.425; උදා. අට්ඨ. 53; අප. අට්ඨ. 2.7.20; බු. වං. අට්ඨ. 4.4; චරියා. අට්ඨ. නිදානකථා, පකිණ්ණකකථා; දී. නි. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; ම. නි. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; සං. නි. ටී. 1.1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; අ. නි. ටී. 1.1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; වජිර. ටී. ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; සාරත්ථ. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; නෙත්ති. ටී. ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා);

එවමෙතෙහි තීහි පදෙහි නිරවසෙසගුණසංකිත්තනථුතියා වසෙන ‘‘වන්දිත්වා’’ති ඉමිනා පණාමස්ස ච වුත්තත්තා ඉමාය අඩ්ඪගාථාය බුද්ධරතනසඞ්ඛාතපඨමවන්දනීයවත්ථුවිසයා ථුතිපණාමසභාවා වන්දනා දස්සිතාති දට්ඨබ්බං.

තදනන්තරං ධම්මරතනස්ස පණාමං දස්සෙතුමාහ ‘‘භවාභාවකරං ධම්ම’’න්ති. එත්ථ භව-සද්දෙන ද්වෙ භවා වුත්තා කම්මභවො, උපපත්තිභවොති. තත්ථ කම්මභවො භවති එතස්මා ඵලන්ති ‘‘භවො’’ති වුච්චති. විපාකක්ඛන්ධකටත්තාරූපසඞ්ඛාතො පන උපපත්තිභවො අවිජ්ජාතණ්හුපාදානසඞ්ඛාරාදිසහකාරිකාරණයුත්තෙන කුසලාකුසලචෙතනාසඞ්ඛාතකම්මභවපච්චයෙන යථාරහං භවතීති ‘‘භවො’’ති වුච්චති. සො පන කාමභවරූපභවඅරූපභවසඤ්ඤීභවඅසඤ්ඤීභවනෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීභව- එකවොකාරභවචතුවොකාරභවපඤ්චවොකාරභවවසෙන නවවිධො. එවමෙතෙසු නවසු භවෙසු දසවිධොපි ධම්මො අත්තානං ධාරෙන්තස්ස පුග්ගලසන්තානස්ස අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුයා පරං අප්පටිසන්ධිකතාසාධනෙන භවෙසු ¶ , භවස්ස වා අභාවං කරොතීති භවාභාවකරො, තං, අපරාපරජාතිප්පබන්ධස්ස හෙතුසමුග්ඝාතෙන අප්පවත්තිධම්මතාපාදකන්ති අත්ථො.

ධම්මන්ති අත්තානං ධාරෙන්තෙ චතූසු අපායෙසු, සංසාරෙ ච අපතමානෙ ධාරෙතීති ධම්මො, සො චතුමග්ගඵලනිබ්බානසඞ්ඛාතනවලොකුත්තරධම්මො ච තප්පටිපාදකො නවඞ්ගසාසනාපරනාමධෙය්යචතුරාසීතිසහස්සධම්මක්ඛන්ධප්පභෙදභින්නො පරියත්තිධම්මො චාති දසවිධො. සොපි නිප්පරියායධම්මො, පරියායධම්මො ¶ චාති දුවිධො. තත්ථ නිප්පරියායධම්මො නාම අපායෙ, සංසාරෙ වා පධානහෙතුභූතානං උද්ධම්භාගියානං, ඔරම්භාගියානඤ්ච දසන්නං සංයොජනානං සමුච්ඡින්දනෙන මග්ගධම්මො, තස්ස තංකිච්චනිප්ඵත්තිනිමිත්තභාවෙන නිබ්බානධම්මො චාති පඤ්චවිධොපි නිප්පරියායෙන පුග්ගලසන්තානං ධාරෙතීති කත්වා ‘‘නිප්පරියායධම්මො’’ති වුච්චති. චත්තාරි පන සාමඤ්ඤඵලානි පටිප්පස්සද්ධිපහානෙන මග්ගානුගුණප්පවත්තියා, පරියත්ති ච මග්ගනිබ්බානාධිගමස්ස මූලකාරණභාවතොති පඤ්චවිධොපි පරියායධම්මො නාම.

එත්තාවතා ‘‘ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො’’තිආදිනා (සං. නි. 1.249; අ. නි. 3.76; දී. නි. 3.6; අ. නි. 6.10, 25, 26), ‘‘රාගවිරාගමනෙජමසොක’’න්තිආදීහි (වි. ව. 887) ච සුත්තන්තෙහි වුත්තස්ස, තදට්ඨකථාදීසු ච වණ්ණිතස්ස සරණානුස්සරණවසෙනාපි සග්ගමොක්ඛසම්පත්තිපටිලාභකාරණස්ස අනවසෙසස්ස ධම්මරතනගුණස්ස නයතො උද්දිට්ඨත්තා ච ‘‘වන්දිත්වා’’ති ඉමිනා පණාමස්ස දස්සිතත්තා ච ධම්මරතනසඞ්ඛාතස්ස දුතියස්ස වන්දනීයස්ස ථුතිපණාමසභාවා වන්දනා දස්සිතාති දට්ඨබ්බං.

තදනන්තරං ¶ සඞ්ඝරතනස්ස වන්දනාසන්දස්සනත්ථං වුත්තං ‘‘ගණඤ්චෙව නිරඞ්ගණ’’න්ති. එත්ථ ‘‘රාගො අඞ්ගණං දොසො අඞ්ගණං මොහො අඞ්ගණ’’න්ති (විභ. 924) වුත්තෙහි රාගාදිඅඞ්ගණෙහි තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිමුත්තිවසෙන නිග්ගතො විමුත්තොති නිරඞ්ගණො, තං නිරඞ්ගණං. අරියවංසෙ සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනසඞ්ඛාතෙහි ගුණගණෙහි ගණීයතීති ගණො, තං.

එත්තාවතා ‘‘සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො’’තිආදිනා (සං. නි. 1.249; අ. නි. 3.76; දී. නි. 3.6; අ. නි. 6.10, 25, 26;), ‘‘යත්ථ ච දින්නං මහප්ඵලමාහු, චතූසු සුචීසු පුරිසයුගෙසූ’’තිආදීහි (වි. ව. 888) ච තෙහි තෙහි සුත්තපදෙහි වුත්තානං, තදට්ඨකථාදීසු ච වණ්ණිතානං විමලාතුලනිඛිලවිසාලපෙසලසීලාදිනානප්පකාරානග්ඝසඞ්ඝරතනගුණානං සංකිත්තනසභාවාය ථුතියා ච ‘‘වන්දිත්වා’’ති එතෙන යථාවුත්තසරූපපභෙදපණාමස්ස වුත්තත්තා ච සඞ්ඝරතනසඞ්ඛාතතතියවන්දනීයවත්ථුවිසයා ථුතිප්පණාමසඞ්ඛාතා වන්දනා දස්සිතාති වෙදිතබ්බා. සිරසාති අත්තප්පසාදගාරවාවහන්තෙන මුද්ධනා. වන්දිත්වාති පණමිත්වා ථොමිත්වා වා.

එවං ¶ පඨමගාථාය වන්දනීයස්ස රතනත්තයස්ස ථුතිප්පණාමසඞ්ඛාතං වන්දනං දස්සෙත්වා තදනන්තරාය සන්දස්සෙතබ්බපයොජනාදිපටිපාදිකාය ගාථාය ‘‘භික්ඛූන’’න්ති ඉමිනා කිඤ්චාපි සංසාරෙ භයං ඉක්ඛතීති ‘‘භික්ඛූ’’ති කල්යාණපුථුජ්ජනෙන සද්ධිං අට්ඨ අරියපුග්ගලා වුච්චන්ති, පාළියං (පාරා. 44-45; විභ. 510) පන ‘‘භින්නපටං ධාරෙතීති භික්ඛු, භික්ඛනසීලොති භික්ඛූ’’තිආදිනා භික්ඛුසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරවසෙන නිබ්බචනන්තරානි දස්සෙත්වා ¶ පාතිමොක්ඛසංවරසංවරණාරහස්සෙව අධිප්පෙතභාවං දස්සෙතුං ‘‘සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන අකුප්පෙන ඨානාරහෙන උපසම්පන්නො, අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතො භික්ඛූ’’ති දස්සිතා සික්ඛාකාමා සාසනාවචාරා කුලපුත්තා ඉධාධිප්පෙතා, තෙසං භික්ඛූනඤ්ච. භික්ඛුනීනඤ්චාති අට්ඨවාචිකඋපසම්පදාකම්මෙන උභතොසඞ්ඝෙ උපසම්පන්නාතාදිසායෙව කුලධීතරො දස්සිතා. එකතොපසම්පන්නාපි සාමඤ්ඤෙන ගය්හන්ති. එකතොපසම්පන්නාති ච භික්ඛුනිසඞ්ඝෙ උපසම්පජ්ජිත්වා යාව භික්ඛුසඞ්ඝෙ න උපසම්පජ්ජන්ති, තාව, භික්ඛුනී ච ලිඞ්ගපරිවත්තනෙන භික්ඛුනිභාවප්පත්තා අධිප්පෙතා, තාසං භික්ඛුනීනඤ්ච.

හිතත්ථායාති සබ්බසම්පත්තිනිප්ඵාදකරණත්ථාය හිනොති ගච්ඡති යථාධිප්පෙතඵලසාධනෙ පවත්තතීති හිතන්ති අරොගතාදිකාරණං අමතොසධාදි වුච්චති. ඉධ පන සග්ගමොක්ඛසම්පත්තිසිද්ධිකාරණං පාතිමොක්ඛසංවරසීලරක්ඛනං වුච්චති, තදත්ථාය.

සමාහිතො සම්මා ආහිතො පවත්තිතො විනිච්ඡයමග්ගො එතෙනාති ‘‘සමාහිතො’’ති පකරණකාරකො දස්සිතො. අථ වා සම්මා ආහිතං විනයවිනිච්ඡයෙ ඨපිතං පවත්තිතං චිත්තමෙතස්සාති ‘‘සමාහිතචිත්තො’’ති වත්තබ්බෙ උත්තරපදලොපෙන ‘‘සමාහිතො’’ති වුත්තො. පරමගම්භීරසුදුත්තරවිනයපිටකත්ථවිනිච්ඡයෙ පවත්තනාරහස්ස ඉමිනා විසෙසනෙන අත්තනි සමාහිතචිත්තප්පවත්තිනිමිත්තභූතො අත්තනො ඤාණස්ස පදට්ඨානභූතො සමාධි දස්සිතො තෙන සමාධිනා සමාහිතො හුත්වාති අත්ථො.

පවක්ඛාමීති පකාරෙන වක්ඛාමි, යෙන පකාරෙන විනයවිනිච්ඡයෙ වුත්තෙ අජ්ජතනා මන්දසතිමතිවීරියා පටිපජ්ජනකා ගම්භීරතරං ¶ විනයපිටකත්ථවිනිච්ඡයං සුඛෙන උග්ගණ්හිතුං, ධාරෙතුඤ්ච සක්කොන්ති, තාදිසෙන පකාරවිසෙසෙන වක්ඛාමීති අත්ථො. සමාසෙනාති සමසනං සංඛිපනං සමාසො, තෙන, සංඛිත්තරුචිකානමුග්ඝාටිතඤ්ඤූනං කතාධිකාරානං ඤාණුත්තරානං පුග්ගලානඤ්ච ¶ පපඤ්චභීරුකානං ගහණධාරණෙ මන්දයන්තානං මන්දබුද්ධීනඤ්ච උපකාරකෙන නාතිවිත්ථාරක්කමෙනාති අත්ථො. විනයස්සාති විනයපිටකස්ස. තඤ්හි –

විනයො ‘විනයො’ති අක්ඛාතො’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමසඞ්ගීතිකථා; පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා) –

වුත්තෙහි අත්ථවිසෙසෙහි ‘‘විනයො’’ති වුච්චති. තස්ස එවං සන්දස්සිතසභාවස්ස ‘‘විනයො නාම සාසනස්ස ආයූ’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමසඞ්ගීතිකථා; පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමසඞ්ගීතිකථා; ඛු. පා. අට්ඨ. 5.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා) සඞ්ගීතිකාරකෙහි මහාකස්සපාදීහි අභිත්ථුතගුණස්ස විනයපිටකුත්තමස්ස. විනිච්ඡයන්ති විසෙසෙන, විවිධෙන වා ආකාරෙන විප්පටිපත්තිනීහරණවසෙන චීයති විභජීයතීති ‘‘විනිච්ඡයො’’ති ලද්ධනාමං විභජනං, විනයවිනිච්ඡයං නාම පකරණන්ති වුත්තං හොති. ‘‘විනයස්සවිනිච්ඡය’’න්ති ච අලුත්තසමාසොයං ‘‘දෙවානංපියතිස්සො, කණ්ඨෙකාළො’’තිආදීසු විය.

එවං දුතියගාථාය කත්තුනිමිත්තපයොජනාභිධානාභිධෙය්යපකරණප්පකාරෙකදෙසං දස්සෙත්වා සක්කච්චසවනකාරණනිදස්සනමුඛෙනාපි පකරණප්පකාරාදිං දස්සෙතුමාහ ‘‘අනාකුල’’මිච්චාදි. තත්ථ අනාකුලන්ති නත්ථි එත්ථ සද්දතො, අත්ථතො, විනිච්ඡයතො වා ආකුලං පුබ්බාපරවිරොධො, මිස්සතා ¶ වාති අනාකුලො, විනයවිනිච්ඡයො, තං වදතො මෙ නිබොධථාති සම්බන්ධො. අසංකිණ්ණන්ති නිකායන්තරලද්ධීහි අසම්මිස්සං.

මධුරත්ථපදක්කමන්ති පදානං කමො පදක්කමො, පදගති, සද්දානමුච්චාරණන්ති අත්ථො. මධුරො අත්ථො ච පදක්කමො ච යස්ස සො මධුරත්ථපදක්කමො, තං –

‘‘පදාසත්තං ¶ පදත්ථානං, මධුරත්ථමුදීරිතං;

යෙන මජ්ජන්ති ධීමන්තො, මධුනෙව මධුබ්බතා’’ති. –

ඉමිනා ලක්ඛණෙන සද්දානමත්ථානඤ්ච වසෙන පදාසත්තාපරනාමධෙය්යමාධුරියාලඞ්කාරෙන සමලඞ්කතත්තා මධුරත්ථපදක්කමං.

පටුභාවකරන්ති පටති ගච්ඡති පජානාතීති පටු, පඤ්ඤවා, පටුනො භාවො, සද්දප්පවත්තිනිමිත්තභූතා පඤ්ඤා, තං පටුභාවං පඤ්ඤාවිසෙසං කරොති ජනෙතීති පටුභාවකරො, තං, පඤ්ඤාවිසෙසජනකන්ති අත්ථො. එතං විනයස්ස විනිච්ඡයන්ති යොජනා. පරමන්ති උත්තමං. විනයක්කමෙති විනයපිටකෙ, තදත්ථෙ ච, පවත්තික්කමෙ පටුභාවකරන්ති අත්ථො.

එවං තතියගාථාය පකරණගුණාපදෙසෙන සොතුජනං සමුස්සාහෙත්වා ඉදානි ‘‘අපාර’’න්තිආදිචතුත්ථගාථාය පකරණඤ්ච තන්නිස්සයං විනයපිටකඤ්ච නාවාසාගරභාවෙන දස්සෙත්වා තිරොභූතොපමෙය්යොපමානභෙදෙන රූපකාලඞ්කාරෙන පකරණගුණං පකාසෙන්තො සොතුජනං සමුත්තෙජෙති. තත්ථ අපාරන්ති නත්ථි පාරං එතස්සාති අපාරො, විනයසාගරො. සො හි පුරිමබුද්ධුප්පාදෙසු සාසනං පසීදිත්වා විනයපිටකෙ උග්ගහණධාරණපටිපාදනපටිපත්තිවසෙන අකතාධිකාරෙහි පුග්ගලෙහි දුරධිගමනීයධම්මත්ථනිරුත්තිපටිභානපරියන්තතාය ‘‘අපාරො’’ති වුච්චති.

ඔතරන්තානන්ති ¶ සජ්ඣායනසවනධාරණාදිවසෙන අජ්ඣොගාහන්තානං. සාරන්ති නිබ්බානසම්පාපකභාවෙන සාරභූතාය අරියමග්ගසම්භාරාය පුබ්බභාගපටිපත්තියා මූලභූතපාතිමොක්ඛසංවරසඞ්ඛාතසීලසාරප්පකාසකතාය සාරං. විනයසාගරන්ති විනයපිටකසඞ්ඛාතං සාගරං. විනයො හි සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා කාලප්පත්තජානනස්සාපි ධම්මසෙනාපතිආදීනම්පි අවිසයත්තා අතිගම්භීරාතිවිත්ථිණ්ණභාවෙන සාගරො වියාති සාගරො, විනයො ච සො සාගරො චාති විනයසාගරො, තං, අගාධාපාරගුණයොගතො සාගරොපමං විනයපිටකන්ති අත්ථො.

දුතියගාථාය ‘‘භික්ඛූනං භික්ඛුනීන’’න්ති වත්වාපි ‘‘හිතත්ථායා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධත්තා ච වාක්යන්තරෙහි අන්තරිතභාවෙන දූරත්තා ච තං අනාදියිත්වා එත්ථ විනයසාගරජ්ඣොගාහනතදත්ථපටිපජ්ජනාරහකත්තුවිසෙසසන්දස්සනත්ථාය ¶ ‘‘භික්ඛූනං භික්ඛුනීන’’න්ති පුන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. නාවා විය භූතො නාවාභූතො, තං, නාවාට්ඨානියං මහානාවාසදිසන්ති අත්ථො. මනොරමන්ති මනො රමති එත්ථ, එතෙනාති වා මනොරමො, තං, අජ්ඣායනවොහාරපසුතානං පටිපත්තිපරායනානඤ්ච සාධූනං මනොරමන්ති අත්ථො.

එත්තාවතා පකරණගුණසංකිත්තනෙන සොතුජනං සමුත්තෙජෙත්වා ඉදානි සක්කච්චසවනෙ නියොජෙන්තො ‘‘තස්මා විනයනූපාය’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ තස්මාති යස්මා යථාවුත්තං අනාකුලතාදිවිවිධානග්ඝගුණාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං, තෙන හෙතුනාති අත්ථො. විනයනූපායන්ති විවිධාකාරෙන, විසෙසනයතො වා කායවාචානං නයනං දමනං අකත්තබ්බතො නිවත්තෙත්වා කත්තබ්බෙසු නියොජනං විනයනං, උපෙච්ච තං ඵලං ආයති උප්පජ්ජතීති උපායො, හෙතු, විනයනස්ස උපායො විනයනූපායො, තං, කායජීවිතානපෙක්ඛානං සික්ඛාකාමානං පෙසලානං භික්ඛූනං භික්ඛුනීනං කායවාචානං අනනුලොමිකවිප්ඵන්දිතාපනයනසඞ්ඛාතදමනස්ස ¶ කාරණභූතන්ති වුත්තං හොති.

එත්තාවතා අත්තනා කත්තුමිච්ඡිතෙ පකරණෙ පණ්ඩිතානං පවත්තිහෙතුභූතානං අනාකුලතාදිගුණානං විභාවනවසෙන ‘‘අනාකුල’’න්තිආදිවිසෙසනානි වත්වා ඉදානි සක්කච්චසවනාවබොධෙ විසයං විසෙසිතබ්බං දස්සෙතුමාහ ‘‘විනයස්සවිනිච්ඡය’’න්ති. එත්ථ ච දුතියගාථාය ‘‘විනයස්සවිනිච්ඡය’’න්ති ‘‘පවක්ඛාමී’’ති කිරියාය කම්මදස්සනවසෙන වුත්තං, තං ඉධ ආනෙත්වා සම්බන්ධියමානම්පි දූරසම්බන්ධං හොතීති තමනානෙත්වා ‘‘නිබොධථා’’ති ඉමිස්සා කිරියාය කම්මසන්දස්සනත්ථං ‘‘විනයස්සවිනිච්ඡය’’න්ති වුත්තත්තා පුනරුත්තිදොසාභාවොති දට්ඨබ්බං.

අවික්ඛිත්තෙන චිත්තෙනාති එත්ථ විවිධෙ ආරම්මණෙ ඛිත්තං පෙසිතං වික්ඛිත්තං, උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාදිපරෙතං අසමාහිතං චිත්තං, න වික්ඛිත්තං අවික්ඛිත්තං, තප්පටිපක්ඛං සමාහිතං කුසලචිත්තං, තෙන, එතස්ස පකරණුත්තමස්ස සවනාදිබ්යාපාරං විනා නානාරම්මණෙසු පවත්තිවසෙන වික්ඛෙපමනාපන්නෙන සමාහිතෙන චිත්තෙනාති අත්ථො. ‘‘අවික්ඛිත්තෙන…පෙ… නිබොධථා’’ති වදන්තෙන ච ‘‘අවික්ඛිත්තස්සායං ධම්මො, නායං ධම්මො වික්ඛිත්තස්සා’’ති වචනතො වික්ඛිත්තස්ස ධම්මෙසු දායාදාභාවතො අත්තනො පකරණත්ථභූතාය අධිසීලසික්ඛාය සම්මාපටිපජ්ජනාපදෙසො කතො හොති.

වදතො ¶ මෙති එත්ථ ‘‘ගාරවෙන චා’’ති පාඨසෙසො. තත්ථායමත්ථො – භාසමානෙ මයි ගාරවෙන, යථාවුත්තෙන කාරණෙන චාති සාමිභුම්මානමවිසෙසතාය ‘‘මෙ’’ති සාමිවචනස්ස ‘‘මයී’’ති අත්ථසම්භවතො අයමත්ථො වුත්තො. පකරණස්ස අනාකුලතාදිගුණසමන්නාගතත්තා ච වත්තරි මයි ගාරවෙන ච සමාහිතෙන චෙතසාති අධිප්පායො. නිබොධථාති වාක්යත්ථපදත්ථං සන්ධායභාසිතත්ථභාවත්ථාදිවසෙන ¶ නිසෙසතො බොධථ, සක්කච්චං සුත්වා විනයවිනිච්ඡයං බුජ්ඣථ විජානාථාති අත්ථො, චින්තාභාවනාමයඤාණානං මූලභූතපකරණවිසයං සුතමයඤාණං නිප්ඵාදෙථාති අධිප්පායො.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. එවං ¶ පඤ්චහි ගාථාහි රතනත්තයපණාමාදිං දස්සෙත්වා ඉදානි යථාපටිඤ්ඤාතවිනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘තිවිධෙ’’තිආදි. තත්ථ ‘‘තිවිධෙ’’තිආදිනා පඨමපාරාජිකසික්ඛාපදවිනිච්ඡයං දස්සෙති. තිවිධෙති වච්චපස්සාවමුඛමග්ගානං වසෙන තිප්පකාරෙ මග්ගෙති ඉමිනා සම්බන්ධො. තිලමත්තම්පීති තිලබීජමත්තම්පි අඞ්ගජාතන්ති සම්බන්ධො. මග්ගෙති වච්චපස්සාවානං නික්ඛමනද්වාරතාය, අන්නපානපිත්තසෙම්හාදීනං පවෙසනනික්ඛමනද්වාරතාය ච මග්ගවොහාරගතෙ සරීරප්පදෙසෙ, අල්ලොකාසෙති සම්බන්ධො. ‘‘මග්ගෙසු තිලමත්තම්පි, තීසු සෙවනචෙතනො’’ති වත්තබ්බෙපි ‘‘තිවිධෙ’’ති පකාරවාචිවිධසද්දොපාදානෙන සජාතිසඞ්ගහවසෙන තීහි රාසීහි සඞ්ගහෙත්වා පභෙදවසෙන තිංසවිධො මග්ගො දස්සිතො හොති.

සෙය්යථිදං? පාරාජිකවත්ථුභූතමුඛාදිමග්ගානං නිස්සයභූතෙ සත්තෙ දස්සෙතුං ‘‘තිස්සො ඉත්ථියො මනුස්සිත්ථී ¶ අමනුස්සිත්ථී තිරච්ඡානගතිත්ථී’’තිආදිනා (පාරා. 56) නයෙන පාළියං දස්සිතමනුස්සාමනුස්සතිරච්ඡානගතිත්ථීනං පච්චෙකං තිණ්ණං මග්ගානං වසෙන නව මග්ගා, තථෙව දස්සිතානං තිණ්ණං උභතොබ්යඤ්ජනකානං වසෙන නව මග්ගා, තිණ්ණං පන පණ්ඩකානං මුඛමග්ගවච්චමග්ගානං වසෙන පච්චෙකං ද්වෙ ද්වෙ මග්ගාති ඡ මග්ගා, තථා තිණ්ණං පන පුරිසානන්ති එවං තිංසවිධො හොති.

සෙවනචෙතනොති සෙවනෙ මෙථුනපයොගෙ චෙතනා අස්සාති විග්ගහො, මෙථුනරාගූපසංහිතාය චෙතනාය සමන්නාගතොති ¶ අත්ථො. අල්ලොකාසෙති තිංසමග්ගානමඤ්ඤතරෙ මග්ගෙ පකතිවාතෙන අසංඵුට්ඨෙ අල්ලපදෙසෙ, ඉමිනා බාහිරං පාරාජිකක්ඛෙත්තං න හොතීති දීපෙති. විසෙසනස්ස විසෙසාපෙක්ඛත්තා දුතියගාථාය ‘‘සසික්ඛො සො’’ති පදද්වයං ආහරිත්වා ‘‘සෙවනචෙතනො සසික්ඛො සො භික්ඛූ’’ති යොජෙතබ්බං.

අඞ්ගෙ සරීරෙ ජාතන්ති අඞ්ගජාතං, පුරිසනිමිත්තං. සතිපි අවසෙසසරීරාවයවානං තථාභාවෙ රුළ්හිවසෙන තදෙව තථා වුත්තං. පවෙසෙන්තොති ද්වයංද්වයසමාපත්තිසඞ්ඛාතකායිකකිරියං නිප්ඵාදෙන්තො. පරාජිතොති දුල්ලභාය ඛණසම්පත්තියා ලද්ධබ්බතො දුල්ලභා ලොකියලොකුත්තරගුණසම්පත්තිසුඛතො පරිහාපෙත්වා කිලෙසසපත්තෙහි පරාජයමාපාදිතොති අත්ථො.

අයමෙත්ථ යොජනා – සසික්ඛො සෙවනචෙතනො තිවිධෙ මග්ගෙ අල්ලොකාසෙ අඞ්ගජාතං තිලමත්තම්පි පවෙසෙන්තො සො භික්ඛු පරාජිතො හොතීති. එත්තාවතා –

‘‘යො පන භික්ඛු භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො සික්ඛං අපච්චක්ඛාය දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්ය, අන්තමසො තිරච්ඡානගතායපි, පාරාජිකො හොති අසංවාසො’’ති (පාරා. 44) –

භගවතා පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදං සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං.

7. එවං ඉමිස්සා ගාථාය අත්තූපක්කමමූලකං පාරාජිකං දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘භික්ඛුපච්චත්ථිකා මනුස්සිත්ථිං භික්ඛුස්ස සන්තිකෙ ආනෙත්වා වච්චමග්ගෙන (පාරා. 58) අඞ්ගජාතෙ ¶ අභිනිසීදෙන්තී’’තිආදිනයප්පවත්තං පරොපක්කමමූලකං පාරාජිකඤ්ච දස්සෙතුමාහ ‘‘පවෙසන’’න්තිආදි. තත්ථ පවෙසනන්ති භික්ඛුපච්චත්ථිකෙහි සුත්තපමත්තාදිමනුස්සිත්ථිආදීනමඤ්ඤතරං ආනෙත්වා යථාවුත්තමග්ගානමඤ්ඤතරං ¶ මග්ගං යථා පවිසති, තථා භික්ඛුනො අඞ්ගජාතෙ අභිනිසීදාපනෙ සම්භවන්තං මග්ගප්පවෙසනමාහ. පවෙසනං සාදියන්තො සසික්ඛො සොති යොජනා. එත්ථ ‘‘පවෙසනං සාදියති අධිවාසෙති, තස්මිං ඛණෙ සෙවනචිත්තං උපට්ඨාපෙතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.58) අට්ඨකථාවචනතො අග්ගතො යාව මූලං පවෙසෙන්තෙසු අස්සාදචිත්තං උපට්ඨාපෙන්තො තඞ්ඛණෙයෙව සාසනතො චුතොති අත්ථො. පවිට්ඨන්තිආදීසු පදෙසුපි එවමෙව යොජනා.

පවිට්ඨන්ති පවිට්ඨක්ඛණො. ‘‘පවිට්ඨ’’න්තිආදිනා තාය තාය කිරියාය උපලක්ඛිතො ඛණො ගහෙතබ්බො. තෙනෙවෙත්ථ අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං කතං. ඨිතන්ති එත්ථ ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨිසමයෙ’’ති අට්ඨකථාවචනස්ස සබ්බථා බ්යාපාරරහිතං කාලං සන්ධාය වුත්තත්තා සුක්කවිස්සට්ඨිසමයොපි ගහෙතබ්බො. තෙනෙව ගණ්ඨිපදෙ වුත්තනයෙන පවිට්ඨස්ස ච යාව උද්ධරණාරම්භො, තාව සම්භවන්තො ඨිතකාලොපි ගහෙතබ්බො. උද්ධරණන්ති නීහරණකාලො.

වාති විකප්පෙ, අපීති සමුච්චයෙ, සො වා-සද්දෙන විකප්පිතානං පක්ඛානං තුල්යබලතං ජොතෙති. ඉති ඉමෙහි ද්වීහිපි ‘‘සො චෙ පවෙසනං සාදියති, පවිට්ඨං සාදියතී’’තිආදිනා (පාරා. 58) පාළියං ආගතනයෙන ලබ්භමානං පවෙසනාදිඑකක්ඛණම්පි සාදියනපච්චයා ආපජ්ජමානං පාරාජිකං දස්සෙති. සසික්ඛොති සික්ඛාය සහ වත්තතීති සසික්ඛො, අපච්චක්ඛාතසික්ඛොති අත්ථො. සාදියන්තොති සෙවනචිත්තං උපට්ඨාපෙන්තො. සො භික්ඛු. ඨපෙත්වා කිරියන්ති අත්තූපක්කමනං විනා. චුතොති ‘‘භික්ඛුපච්චත්ථිකෙහි කතමිදං, න මයා’’ති ලෙසෙන න මුච්චති, සාදියනචිත්තෙ සති සාසනතො චුතොයෙව හොතීති අධිප්පායො.

එත්ථ ¶ ච සසික්ඛොති ඉදං ‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛාය දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’ති (පාරා. 44) සික්ඛාපදපාඨස්ස අත්ථදස්සනවසෙන නිද්දිට්ඨං. තස්ස පදභාජනෙ (පාරා. 45), තදට්ඨකථාය ච විභත්තං සික්ඛාපච්චක්ඛානං සඞ්ඛෙපතො එවං වෙදිතබ්බං – චිත්තඛෙත්තකාලපයොගපුග්ගලවිජානනවසෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන. උපසම්පන්නභාවතො චවිතුකාමතාචිත්තෙනෙව හි සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න දවා වා රවා වා වදන්තස්ස. එවං චිත්තවසෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

තථා ¶ ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමි, ධම්මං පච්චක්ඛාමි, සඞ්ඝං පච්චක්ඛාමි, සික්ඛං, විනයං, පාතිමොක්ඛං, උද්දෙසං, උපජ්ඣායං, ආචරියං, සද්ධිවිහාරිකං, අන්තෙවාසිකං, සමානුපජ්ඣායකං, සමානාචරියකං, සබ්රහ්මචාරිං පච්චක්ඛාමී’’ති එවං වුත්තානං බුද්ධාදීනං චතුද්දසන්නං, ‘‘ගිහීති මං ධාරෙහි, උපාසකො, ආරාමිකො, සාමණෙරො, තිත්ථියො, තිත්ථියසාවකො, අස්සමණො, අසක්යපුත්තියොති මං ධාරෙහී’’ති එවං වුත්තානං ගිහිආදීනං අට්ඨන්නඤ්චාති ඉමෙසං බාවීසතියා ඛෙත්තපදානං යස්ස කස්සචි සවෙවචනස්ස වසෙන තෙසු යං කිඤ්චි වත්තුකාමස්ස යං කිඤ්චි වදතො සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න රුක්ඛාදීනං අඤ්ඤතරස්ස නාමං ගහෙත්වා සික්ඛං පච්චක්ඛන්තස්ස. එවං ඛෙත්තවසෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

තත්ථ යදෙතං ‘‘පච්චක්ඛාමී’’ති ච ‘‘මං ධාරෙහී’’ති චාති වුත්තං වත්තමානකාලවචනං, යානි ච ‘‘අලං මෙ බුද්ධෙන, කිං නු මෙ බුද්ධෙන, න මමත්ථො බුද්ධෙන, සුමුත්තාහං බුද්ධෙනා’’තිආදිනා නයෙන ආඛ්යාතවසෙන කාලං අනාමසිත්වා පුරිමෙහි චුද්දසහි පදෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා වුත්තානි ‘‘අලං මෙ’’තිආදීනි චත්තාරි පදානි, තෙසංයෙව සවෙවචනානං වසෙන පච්චක්ඛානං හොති, න ‘‘පච්චක්ඛාසි’’න්ති වා ‘‘පච්චක්ඛිස්ස’’න්ති වා ¶ ‘‘මං ධාරෙසී’’ති වා ‘‘මං ධාරෙස්සතී’’ති වා ‘‘යං නූනාහං පච්චක්ඛෙය්ය’’න්ති වාතිආදීනි අතීතානාගතපරිකප්පවචනානි භණන්තස්ස. එවං වත්තමානකාලවසෙන චෙව අනාමට්ඨකාලවසෙන ච පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

පයොගො පන දුවිධො කායිකො ච වාචසිකො ච. තත්ථ ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිනා නයෙන යාය කායචි භාසාය වචීභෙදං කත්වා වාචසිකපයොගෙනෙව පච්චක්ඛානං හොති, න අක්ඛරලිඛනං වා හත්ථමුද්දාදිදස්සනං වා කායපයොගං කරොන්තස්ස. එවං වාචසිකපයොගෙනෙව පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

පුග්ගලො පන දුවිධො යො ච පච්චක්ඛාති, යස්ස ච පච්චක්ඛාති. තත්ථ යො පච්චක්ඛාති, සො සචෙ උම්මත්තකඛිත්තචිත්තවෙදනට්ටානං අඤ්ඤතරො න හොති. යස්ස පන පච්චක්ඛාති, සො සචෙ මනුස්සජාතිකො හොති, න ච උම්මත්තකාදීනං අඤ්ඤතරො, සම්මුඛීභූතො ච සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති. න හි අසම්මුඛීභූතස්ස දූතෙන වා පණ්ණෙන වා ආරොචනං රුහති. එවං යථාවුත්තස්ස පුග්ගලස්ස වසෙන පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

විජානනම්පි ¶ නියමිතානියමිතවසෙන දුවිධං. තත්ථ යස්ස, යෙසං වා නියමෙත්වා ‘‘ඉමස්ස, ඉමෙසං වා ආරොචෙමී’’ති වදති. සචෙ තෙ යථා පකතියා ලොකෙ මනුස්සා වචනං සුත්වා ආවජ්ජනසමයෙ ජානන්ති, එවං තස්ස වචනානන්තරමෙව තස්ස ‘‘අයං උක්කණ්ඨිතො’’ති වා ‘‘ගිහිභාවං පත්ථයතී’’ති වා යෙන කෙනචි ආකාරෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානභාවං ජානන්ති, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. අථ අපරභාගෙ ‘‘කිං ඉමිනා වුත්ත’’න්ති චින්තෙත්වා ජානන්ති, අඤ්ඤෙ වා ජානන්ති, අපච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. අනියමෙත්වා ආරොචෙන්තස්ස පන සචෙ වුත්තනයෙන යො කොචි මනුස්සජාතිකො වචනත්ථං ජානාති, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. එවං විජානනවසෙන පච්චක්ඛානං ¶ හොති, න තදභාවෙන. යො පන අන්තමසො දවායපි පච්චක්ඛාති, තෙන අපච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා.

ඉති ඉමෙසං වුත්තප්පකාරානං චිත්තාදීනං වසෙන අපච්චක්ඛාතසික්ඛො ‘‘සසික්ඛො’’ති වුත්තො.

8-10. ‘‘ඉදානි සන්ථතෙන සන්ථතස්ස ඝට්ටනෙ උපාදින්නකඝට්ටනාභාවතො දොසො නත්ථී’’ති පාපභික්ඛූනං ලෙසකප්පනං පටික්ඛිපිතුං ‘‘භික්ඛුපච්චත්ථිකා මනුස්සිත්ථිං භික්ඛුස්ස සන්තිකෙ ආනෙත්වා වච්චමග්ගෙන, පස්සාවමග්ගෙන, මුඛෙන අඞ්ගජාතං අභිනිසීදෙන්ති සන්ථතාය අසන්ථතස්සා’’තිආදිනා (පාරා. 61) නයෙන පාළියං වුත්තසන්ථතවාරානමත්ථං සඞ්ගණ්හන්තො ආහ ‘‘සන්ථතෙනා’’තිආදි. තත්ථ සන්ථතෙනාති චම්මචොළතිපුපට්ටාදීහි පටිච්ඡාදිතෙන. ‘‘පවෙසෙන්තො’’ති ඉමිනා සන්ථතවාරස්ස පරොපක්කමං නිස්සාය දස්සනමුපලක්ඛණන්ති අත්තූපක්කමෙපි යොජෙතබ්බතං දස්සෙති, තස්ස වක්ඛමානෙන ‘‘පරාජිතො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ‘‘තථෙවා’’ති ඉමිනා පවෙසෙන්තොතිආදිප්පකාරං පරාමසති.

එවං පවෙසෙන්තො කදා පරාජිතො හොතීති ආහ ‘‘උපාදින්නෙනා’’තිආදි. එත්ථ උපාදින්නෙනාති තණ්හාදිට්ඨීහි උපෙතෙන කම්මුනා අත්තනො ඵලභාවෙනෙව ආදින්නං ගහිතන්ති උපාදින්නං, එතෙන අත්තනො අඞ්ගජාතස්ස, වත්ථුපුග්ගලානං මග්ගස්ස ච ඝට්ටනට්ඨානගතං කායප්පසාදං දස්සෙති. ඉමිනාව අඞ්ගජාතගතං අනට්ඨකායප්පසාදං චම්මඛිලං, පිළකාදි ච ගහෙතබ්බං. ‘‘උපාදින්නකං නාම කායින්ද්රිය’’න්ති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. තබ්බිපරියායෙන ‘‘අනුපාදින්නක’’න්ති තප්පටිච්ඡාදකං චොළාදි වුත්තං. උපාදින්නෙන උපාදින්නෙ, අනුපාදින්නෙ වා පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ ඝට්ටිතෙ, අනුපාදින්නකෙන ¶ වා උපාදින්නෙ අනුපාදින්නෙ වා පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ ¶ ඝට්ටිතෙති යොජනා. එත්ථ ච කරණවචනන්තානි පදානි ‘‘අඞ්ගජාතෙනා’’ති ඉමස්ස විසෙසනානි.

එත්තාවතා සන්ථතචතුක්කවසෙන අත්තූපක්කමෙ සති පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ පාරාජිකං දස්සෙත්වා ඉදානි පරූපක්කමෙපි දස්සෙතුමාහ ‘‘සචෙ’’තිආදි. එත්ථාති එතෙසු චතූසු විකප්පෙසු. පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ පවිට්ඨෙ තූති එත්ථ තු-සද්දෙන පවෙසනට්ඨිතුද්ධාරක්ඛණත්තයං සමුච්චිනොති. යංතං-සද්දානං නිච්චසම්බන්ධත්තා හි ‘‘සො’’ති තං-සද්දොපාදානෙ ‘‘යො’’ති යං-සද්දොපි අජ්ඣාහරිතබ්බො, සාමත්ථියෙන සම්පිණ්ඩනත්ථො අපිසද්දො ච. අයමෙත්ථ අත්ථයොජනා – භික්ඛුපච්චත්ථිකෙහි ආනෙත්වා භික්ඛුනො අඞ්ගජාතෙ අභිනිසීදාපිතමනුස්සිත්ථිආදීනං තීසු මග්ගෙසු අඤ්ඤතරමග්ගසඞ්ඛාතං පාරාජිකක්ඛෙත්තං පවිට්ඨෙ වා තු-සද්දෙන සම්පිණ්ඩිතපවෙසනට්ඨිතුද්ධාරානමඤ්ඤතරක්ඛණෙ වා සචෙ යො සාදියති, සප්පමුඛාදිප්පවෙසනකාලෙ විය අනුත්තසිත්වා කාමරාගපිපාසාභිභූතො යදි සාදියති, සොපි භික්ඛු පරාජිතො හොතීති යොජනා. ‘‘සචෙ සාදියතී’’ති ඉමිනා සාසඞ්කවචනෙන න සාදියති, අනාපත්තීති සූචිතං හොති.

‘‘පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ’’ති ඉමිනා බ්යවච්ඡින්නෙ අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ වීතික්කමන්තස්ස ඉමස්මිංයෙව විකප්පෙ සම්භවන්තියො ඉතරාපත්තියො දස්සෙතුමාහ ‘‘ඛෙත්තෙ’’තිආදි. ‘‘එත්ථා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධනීයං. ‘‘ඛෙත්තෙ’’ති සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙපි හෙට්ඨා ‘‘පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ’’ති විසෙසිතත්තා, උපරිථුල්ලච්චයාදීනඤ්ච විධීයමානත්තා අඤ්ඤථානුපපත්තිලක්ඛණාය සාමත්ථියා ථුල්ලච්චයදුක්කටානං ඛෙත්තෙති අයමත්ථො ලබ්භති. ‘‘කණ්ණච්ඡිද්දක්ඛිනාසාසූ’’තිආදිනා නයෙන වක්ඛමානෙසු ජීවමානකසරීරගතථුල්ලච්චයදුක්කටක්ඛෙත්තෙසූති වුත්තං හොති.

ඉමෙසු ¶ ද්වීසු ඛෙත්තෙසු ‘‘සන්ථතාදිනා සන්ථතාදිං පවෙසෙන්තස්ස උපාදින්නාදීහි උපාදින්නාදීනං ඝට්ටනෙ අධිවාසෙන්තස්ස අනාපත්තී’’ති වත්තුමසක්කුණෙය්යතාය පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ වුත්තසබ්බවිකප්පෙ එත්ථ යොජෙන්තෙහි එවං යොජෙතබ්බං – ථුල්ලච්චයක්ඛෙත්තෙ සන්ථතෙ වා අසන්ථතෙ වා සන්ථතෙන වා අසන්ථතෙන වා අඞ්ගජාතෙන සෙවන්තස්ස උපාදින්නෙ වා අනුපාදින්නෙ වා උපාදින්නෙන, තථා අනුපාදින්නෙන වා ඝට්ටිතෙ ථුල්ලච්චයං තස්ස විනිද්දිසෙති. එවං දුක්කටක්ඛෙත්තෙ සන්ථතෙ වා…පෙ… ඝට්ටිතෙ දුක්කටඤ්ච තස්ස විනිද්දිසෙති යොජෙතබ්බං.

ඉහ ¶ සබ්බත්ථ තීසුපි ඛෙත්තෙසු උපාදින්න-සද්දෙන අනට්ඨකායප්පසාදං අඞ්ගජාතඤ්ච තත්ථජාතචම්මඛිලපිළකා ච ගය්හන්ති, දුක්කටක්ඛෙත්තෙ පන අඞ්ගුලිආදිඉතරාවයවාපි. තීසුපි ඛෙත්තෙසු අනුපාදින්න-සද්දෙන අඞ්ගජාතාදිපටිච්ඡාදිතවත්ථාදයො ච ගය්හන්ති, දුක්කටක්ඛෙත්තෙ පන නිමිත්තෙ නට්ඨකායප්පසාදචම්මඛිලපිළකරොමාදීනි. ඉමානි ච අනුපාදින්නානි. අඞ්ගජාතෙතරොපාදින්නාවයවෙ ච තීසුපි ඛෙත්තෙසු පවෙසෙන්තස්ස දුක්කටමෙව.

11. එත්තාවතා ජීවමානසරීරෙ සන්ථතාසන්ථතවසෙන පච්චෙකං තිවිධෙසුපි පාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටක්ඛෙත්තෙසු සන්ථතාසන්ථතවසෙනෙව දුවිධෙන නිමිත්තෙන සෙවන්තස්ස පරොපක්කමෙ සති සාදියන්තස්ස ලබ්භමානපාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටාපත්තියො යථාසම්භවං දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘මතසරීරෙ පන තථා තථා සෙවන්තානං දොසො නත්ථී’’ති පාපභික්ඛූනං ලෙසොකාසපටිබාහනත්ථං පාළියං දස්සිතෙසු යථාවුත්තෙසු තීසු ඛෙත්තෙසු ලබ්භමානා තිස්සො ආපත්තියො දස්සෙතුමාහ ‘‘මතෙ’’තිආදි.

තත්ථ ¶ ‘‘මතෙ’’ති එතස්ස ‘‘මනුස්සිත්ථිආදීනං සරීරෙ’’ති අජ්ඣාහරිත්වා අත්ථයොජනා කාතබ්බා. ඉමිනා ‘‘අක්ඛායිතෙ’’තිආදිනා දස්සිතානං නිමිත්තානං නිස්සයං දස්සිතං හොති. ‘‘නිමිත්තමත්තං සෙසෙත්වා’’තිආදිනා නයෙන වක්ඛමානගාථායං විය සකලසරීරෙ ඛාදිතෙපි නිමිත්තස්ස විජ්ජමානාවිජ්ජමානභාවොයෙව ආපත්තියාභාවාභාවස්ස පමාණන්ති ‘‘අක්ඛායිතෙ’’ති එතෙන ‘‘මතෙ’’ති එතං අවිසෙසෙත්වා ‘‘නිමිත්තෙ’’ති අජ්ඣාහරිත්වා තං තෙන විසෙසිතබ්බං. අථ වා ‘‘නිමිත්තමත්ත’’න්තිආදිනා වක්ඛමානගාථාය ‘‘නිමිත්තෙ’’ති පදං ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං.

අක්ඛායිතෙති සබ්බථා අක්ඛායිතෙ පාරාජිකවත්ථුභූතෙ නිමිත්තෙ. යෙභුය්යක්ඛායිතෙපි චාති කිඤ්චි කිඤ්චි ඛාදිත්වා බහුකාවසිට්ඨෙ නිමිත්තෙ. ‘‘යස්ස චතූසු භාගෙසු තිභාගමත්තං ඛාදිතං, තං නිමිත්තං යෙභුය්යක්ඛායිතං නාමා’’ති වදන්ති. මෙථුනන්ති රාගපරියුට්ඨානෙන සදිසභාවාපත්තියා මිථුනානං ඉදං මෙථුනං, මතිත්ථිආදීනං රාගපරියුට්ඨානෙන සදිසත්තාභාවෙපි තත්ථ වීතික්කමො රුළ්හියා ‘‘මෙථුන’’න්ති වුච්චති.

පාරාජිකොතිපරාජිතො, පරාජයමාපන්නොති අත්ථො. අයඤ්හි පාරාජික-සද්දො සික්ඛාපදාපත්තිපුග්ගලෙසු වත්තති. තත්ථ ‘‘අට්ඨානමෙතං ආනන්ද අනවකාසො, යං තථාගතො වජ්ජීනං ¶ වා වජ්ජිපුත්තකානං වා කාරණා සාවකානං පාරාජිකං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං සමූහනෙය්යා’’ති (පාරා. 43) එවං සික්ඛාපදෙ වත්තමානො වෙදිතබ්බො. ‘‘ආපත්ති ත්වං භික්ඛු ආපන්නො පාරාජික’’න්ති (පාරා. 67) ආපත්තියා. ‘‘න මයං පාරාජිකා, යො අවහටො, සො පාරාජිකො’’ති (පාරා. 155) එවං පුග්ගලෙ. ‘‘පාරාජිකෙන ධම්මෙන අනුද්ධංසෙය්යා’’තිආදීසු (පාරා. 384) පන ධම්මෙ වත්තතීති වදන්ති. යස්මා පන ¶ තත්ථ ධම්මොති කත්ථචි ආපත්ති, කත්ථචි සික්ඛාපදමෙව අධිප්පෙතං, තස්මා සො විසුං න වත්තබ්බො.

තත්ථ සික්ඛාපදං යො තං අතික්කමති තං පරාජෙති, තස්මා ‘‘පාරාජික’’න්ති වුච්චති. ආපත්ති පන යො නං අජ්ඣාපජ්ජති තං පරාජෙති, තස්මා ‘‘පාරාජිකා’’ති වුච්චති. පුග්ගලො යස්මා පරාජිතො පරාජයමාපන්නො, තස්මා ‘‘පාරාජිකො’’ති වුච්චති. සික්ඛාපදාපත්තීසු පාරාජික-සද්දො පරාජෙතීති ‘‘පාරාජිකො’’ති කත්තුසාධනො, පුග්ගලෙ පන පරාජීයතීති කම්මසාධනොති වෙදිතබ්බො. ‘‘නරො’’ති ඉමිනා පුබ්බෙ වුත්තභික්ඛුයෙව අධිප්පෙතො. සාමඤ්ඤජොතනා විසෙසෙ අවතිට්ඨතීති.

12. යෙභුය්යක්ඛායිතෙති චතූසු කොට්ඨාසෙසු එකකොට්ඨාසාවසෙසං කත්වා ඛාදිතෙ. උපඩ්ඪක්ඛායිතෙති සමභාගාවසෙසං ඛාදිතෙ. ථූලො අච්චයො ථුල්ලච්චයො, සොයෙව ආපජ්ජීයතීති ආපත්තීති ථුල්ලච්චයාපත්ති. පාචිත්තියාදයො සන්ධායෙත්ථ ථුල්ලච්චයවොහාරො, න පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසෙති දට්ඨබ්බං. සෙසෙති අවසෙසෙ උපකච්ඡකාදීසු. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං ‘‘අවසෙසසරීරෙ උපකච්ඡකාදීසු දුක්කට’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.59-60). දුට්ඨු කතන්ති දුක්කටං, දුක්කට-සද්දො නියතනපුංසකත්තා ඉත්ථිලිඞ්ගස්සාපි ආපත්ති-සද්දස්ස සලිඞ්ගෙන විසෙසනං හොති.

13. නිමිත්තමත්තං සෙසෙත්වා ඛායිතෙපීති එත්ථ තිණ්ණමඤ්ඤතරං නිමිත්තං සෙසෙත්වා සකලසරීරෙ ඛාදිතෙපි. පි-සද්දො බ්යතිරෙකෙ, පගෙව ඉතරෙති දීපෙති. තස්මිං නිමිත්තෙ අක්ඛායිතෙ වා යෙභුය්යක්ඛායිතෙ වාති ද්විධා වුත්තෙසු තීසු නිමිත්තෙසු අඤ්ඤතරස්මිං නිමිත්තෙ මෙථුනං සෙවතොපි පරාජයො පාරාජිකාපත්ති හොතීති අධිප්පායො ¶ . සෙවතොපීති එත්ථ පි-සද්දො අපෙක්ඛායං. තස්මා න කෙවලං හෙට්ඨා වුත්තානමෙවාති අපෙක්ඛති. සන්ථතාදයො විකප්පා යථාවුත්තනයෙන එත්ථාපි යොජෙතබ්බා.

14. ‘‘උද්ධුමාතාදිසම්පත්තෙ’’ති ¶ එත්ථ ‘‘යදා පන සරීරං උද්ධුමාතකං හොති කුථිතං නීලමක්ඛිකාසමාකිණ්ණං කිමිකුලසමාකුලං නවහි වණමුඛෙහි පග්ඝරිතපුබ්බකුණපභාවෙන උපගන්තුම්පි අසක්කුණෙය්යං, තදා පාරාජිකවත්ථුඤ්ච ථුල්ලච්චයවත්ථුඤ්ච ජහති, තාදිසෙ සරීරෙ යත්ථ කත්ථචි උපක්කමතො දුක්කටමෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.59-60) අට්ඨකථාවචනතො සබ්බත්ථාපි චාති අක්ඛායිතාදිසබ්බවිකප්පොපගතානි පාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටක්ඛෙත්තානි ගහිතානීති දට්ඨබ්බං. තත්ථාපි වීතික්කමො අනාපත්ති න හොතීති දස්සෙතුමාහ ‘‘දුක්කට’’න්ති. ‘‘ඛායිතක්ඛායිත’’න්තිආදීසු ඛායිතක්ඛායිතඤ්ච නාමෙතං සබ්බං මතසරීරකෙයෙව වෙදිතබ්බං, න ජීවමානෙති යොජෙතබ්බං.

15. ජීවමානෙ කථන්ති ආහ ‘‘ඡින්දිත්වා පනා’’තිආදි. තත්ථ වණසඞ්ඛෙපතොති වණසඞ්ගහතො. තස්මින්ති යත්ථ ඨිතං නිමිත්තං උප්පාටිතං, තස්මිං පදෙසෙ. එත්ථ දුතියො පන-සද්දො ඉධ අදස්සිතං අට්ඨකථායං ආගතනයෙන විඤ්ඤායමානං අත්ථවිසෙසං ජොතෙති. අට්ඨකථායහි ‘‘යදිපි නිමිත්තං සබ්බසො ඛායිතං, ඡවිචම්මම්පි නත්ථි, නිමිත්තසණ්ඨානං පඤ්ඤායති, පවෙසනං ජායති, පාරාජිකමෙවා’’ති එවං අජීවමානෙ වුත්තවිනිච්ඡයානුසාරෙන ජීවමානෙපි ඡවිචම්මමත්තං චෙ සබ්බසො උප්පාටිතං, නිමිත්තසණ්ඨානං පඤ්ඤායති, පවෙසනක්ඛමං හොති, තත්ථ සෙවන්තස්ස පාරාජිකමෙවාති විඤ්ඤායමානමත්ථං ජොතෙතීති වුත්තං හොති.

16. තතො ¶ නිමිත්තතොති සම්බන්ධො. පතිතායාති පතිතායං, අයමෙව වා පාඨො. නිමිත්තතොති නිමිත්තප්පදෙසතො පතිතායං මංසපෙසියන්ති සම්බන්ධො. ඡින්දිත්වා වා තච්ඡෙත්වා වා පතිතායං තස්සං නිමිත්තමංසපෙසියන්ති අත්ථො. මෙථුනරාගෙන උපක්කමන්තස්ස දුක්කටං විනිද්දිසෙති යොජනා.

17. ‘‘නඛපිට්ඨිප්පමාණෙපී’’තිආදිගාථාය ‘‘ඡින්දිත්වා’’තිආදිකා අට්ඨකථා ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බා. සතීති එත්ථ ‘‘අවසිට්ඨෙ’’ති පාඨසෙසො. ජීවමානෙති එත්ථ ‘‘සරීරෙ’’ති පාඨසෙසො. ජීවමානසරීරෙ පන ඡින්දිත්වා තච්ඡෙත්වා නිමිත්තෙ උප්පාටිතෙ නඛපිට්ඨිප්පමාණෙපි මංසෙ, න්හාරුම්හි වා අවසිට්ඨෙ සති මෙථුනං පටිසෙවන්තො පරාජිතොති යොජනා.

18. ‘‘කණ්ණච්ඡිද්දක්ඛී’’ති ගාථාය ‘‘ජීවමානෙ’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං, ‘‘සරීරෙ’’ති ¶ පාඨසෙසො. ‘‘අස්සගොමහිසාදීන’’න්තිආදිනා අස්සාදීනං වක්ඛමානත්තා පාරිසෙසතො ‘‘මනුස්සාන’’න්ති ලබ්භති. මනුස්සානං ජීවමානසරීරෙ කණ්ණ…පෙ… වණෙසු වාති යොජනා. වත්ථිකොසෙති මුත්තපථබ්භන්තරෙ. වණෙසු වාති සත්ථකාදීහි කතවණෙසු. අඞ්ගජාතන්ති තිලමත්තම්පි අඞ්ගජාතෙකදෙසං. රාගාති මෙථුනරාගෙන.

19. අවසෙසසරීරස්මින්ති කණ්ණච්ඡිද්දාදියථාවුත්තසරීරාවයවවජ්ජිතසරීරප්පදෙසෙ. තෙනාහ ‘‘උපකච්ඡූරුකාදිසූ’’ති උපකච්ඡං නාම බාහුමූලන්තරං. ඌරුකාදිසූති ඌරුවෙමජ්ඣාදීසු. ආදි-සද්දෙන වුත්තාවසෙසං සරීරප්පදෙසං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘අඞ්ගජාත’’න්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. ‘‘පවෙසෙත්වා’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති, අඞ්ගජාතං තිලබීජමත්තං පවෙසෙත්වාති ¶ වුත්තං හොති. වසා මෙථුනරාගස්ස සෙවමානස්සාති මෙථුනරාගෙන වීතික්කමන්තස්සාති අත්ථො. ‘‘සන්ථතෙනා’’තිආදිනා වුත්තප්පකාරො එත්ථාපි යොජෙතබ්බො.

20. අස්සගොමහිසාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන ගොකණ්ණගවජාදයො සඞ්ගහිතා. අස්සාදයො පාකටායෙව. ‘‘මතාන’’න්ති වක්ඛමානත්තා ‘‘ජීවමානාන’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භති. සෙවන්ති ‘‘වසා මෙථුනරාගස්සා’’ති අනුවත්තමානත්තා මෙථුනරාගවසෙන තිලබීජමත්තම්පි අඞ්ගජාතප්පදෙසං පවෙසෙන්තො ථුල්ලච්චයං ඵුසෙති යොජනා. එත්ථ ච ‘‘ඔට්ඨගද්රභදන්තීනං, අස්සගොමහිසාදින’’න්ති පාඨෙන භවිතබ්බං. එවඤ්හි සති අට්ඨකථාවසානෙ නිද්දිට්ඨෙන පකාරත්ථවාචිනා ආදි-සද්දෙන ථුල්ලච්චයවීතික්කමාරහනාසාවත්ථිකොසවන්තො අවුත්තා සබ්බෙපි සත්තා ගය්හන්ති. ‘‘අස්සගොමහිසාදීන’’න්ති පඨමපාදාවසානෙ නිද්දිට්ඨෙන ආදි-සද්දෙන ඔට්ඨගද්රභදන්තීනම්පි සඞ්ගහො හොතීති තෙසං පුනවචනං නිරත්ථකං සියාති.

21. තථා සෙවමානස්ස දුක්කටන්ති සම්බන්ධො. සබ්බතිරච්ඡානන්ති තිරියං අඤ්චන්ති වඩ්ඪන්තීති තිරච්ඡා, සබ්බෙ ච තෙ තිරච්ඡාචාති සබ්බතිරච්ඡා, තෙසං සබ්බතිරච්ඡානං. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘වසා මෙථුනරාගස්සා’’තිආදීනං පරාමට්ඨත්තා සබ්බතිරච්ඡානානං අක්ඛිආදීසු තිලබීජමත්තම්පි අඞ්ගජාතප්පදෙසං මෙථුනරාගෙන පවෙසෙන්තස්ස දුක්කටන්ති වුත්තං හොති. එත්ථාපි සන්ථතාදිවිකප්පෙ නිද්දොසභාවො න සක්කා වත්තුන්ති තම්පි යොජෙතබ්බං.

22. එවං තිරච්ඡානානං ජීවමානකසරීරෙ ලබ්භමානා ආපත්තියො දස්සෙත්වා තෙසංයෙව මතසරීරෙපි ¶ සම්භවනකආපත්තියො දස්සෙතුමාහ ‘‘තෙස’’න්තිආදි. ‘‘තෙස’’න්ති ¶ ඉමිනා මනුස්සතිරච්ඡානගතානං ගහණන්ති වදන්ති. මනුස්සානං මතාමතසරීරෙ පාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටක්ඛෙත්තෙසු තිස්සන්නං ආපත්තීනං දස්සිතත්තා, පුන ගහණෙ පයොජනාභාවා තෙ වජ්ජෙත්වා අනුවත්තමානසබ්බතිරච්ඡානන්ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං, තෙසං සබ්බතිරච්ඡානගතානන්ති අත්ථො. අල්ලසරීරෙසූති උද්ධුමාතකාදිභාවමසම්පත්තෙසු අල්ලමතසරීරෙසු තිවිධෙ ඛෙත්තස්මිං අසන්ථතෙ, සන්ථතෙ වා සති මෙථුනරාගස්ස වසා සෙවතො තිවිධාපි ආපත්ති සියාති අනුවත්තමානපදෙහි සහ යොජනා.

තිවිධෙ ඛෙත්තස්මින්ති මතමනුස්සසරීරෙ වුත්තනයෙන අක්ඛායිතයෙභුය්යක්ඛායිතභෙදෙ මග්ගත්තයසඞ්ඛාතෙ පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ ච යෙභුය්යක්ඛායිතඋපඩ්ඪක්ඛායිතභෙදෙ තස්මිංයෙව මග්ගත්තයසඞ්ඛාතෙ ච, අක්ඛායිතයෙභුය්යක්ඛායිතභෙදෙ කණ්ණච්ඡිද්දක්ඛිනාසාවත්ථිකොසවණසඞ්ඛාතෙ ච ථුල්ලච්චයක්ඛෙත්තෙ උපඩ්ඪක්ඛායිතයෙභුය්යක්ඛායිතභෙදෙ තස්මිංයෙව කණ්ණච්ඡිද්දක්ඛිනාසාවත්ථිකොසවණසඞ්ඛාතෙ ච, අක්ඛායිතයෙභුය්යක්ඛායිතඋපඩ්ඪක්ඛායිත යෙභුය්යක්ඛායිතභෙදෙ අවසෙසසරීරසඞ්ඛාතෙ දුක්කටක්ඛෙත්තෙ චාති තිවිධෙපි ඛෙත්තෙ. සතීති විජ්ජමානෙ. සන්ථතෙ වා අසන්ථතෙ වා මෙථුනරාගස්ස වසා සෙවතො යථාරහං පාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටසඞ්ඛාතා තිවිධා ආපත්ති භවෙය්යාති අත්ථො.

එතෙසමෙව ච උද්ධුමාතාදිභාවං සම්පත්තෙ සරීරෙ සන්ථතාදිවුත්තවිකප්පයුත්තෙසු තීසු මග්ගෙසු යත්ථ කත්ථචි මෙථුනරාගෙන සෙවතො ආපජ්ජිතබ්බදුක්කටඤ්ච උද්ධුමාතාදිසම්පත්තෙ සබ්බත්ථාපි ච දුක්කටන්ති මනුස්සසරීරෙ වුත්තනයෙන විඤ්ඤාතුං සක්කාති ඉමස්මිං තිරච්ඡානගතසරීරෙ විසෙසමත්තං දස්සෙතුං ‘‘තෙසං අල්ලසරීරෙසූ’’තිආදීනං වුත්තත්තා දුක්කටං පුබ්බෙ ¶ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘කුථිතකුණපෙ පන පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව සබ්බත්ථ දුක්කට’’න්ති.

23. බහි ඡුපන්තස්සාති යොජනා. නිමිත්තං මුත්තකරණං. ‘‘ඉත්ථියා’’ති සාමඤ්ඤෙන වුත්තෙපි චතුත්ථගාථාය ‘‘තිරච්ඡානගතිත්ථියා’’ති වක්ඛමානත්තා පාරිසෙසතො ඉමිනා මනුස්සාමනුස්සිත්ථීනමෙව ගහණං, ඉමිනා අමනුස්සිත්ථියාපි ගහණස්ස. ඉමිස්සානන්තරගාථාය ඉතො ‘‘ඉත්ථියා’’ති අනුවත්තිතෙ තත්රාපි අමනුස්සිත්ථියාපි ගහණං සියාති තම්පි වජ්ජෙත්වා කායසංසග්ගසඞ්ඝාදිසෙසස්ස වත්ථුභූතං මනුස්සිත්ථිමෙව දස්සෙතුං තත්ථ වුත්තං ‘‘ඉත්ථියා’’තිඅධිකවචනමෙව ඤාපකන්ති වෙදිතබ්බං.

මහාඅට්ඨකථායං ¶ (පාරා. අට්ඨ. 1.59-60) ‘‘ඉත්ථිනිමිත්තං මෙථුනරාගෙන මුඛෙන ඡුපති, ථුල්ලච්චය’’න්ති සාමඤ්ඤෙන වුත්තත්තා ච ධම්මක්ඛන්ධකෙ ‘‘න ච භික්ඛවෙ රත්තචිත්තෙන අඞ්ගජාතං ඡුපිතබ්බං, යො ඡුපෙය්ය, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (මහාව. 252) සාමඤ්ඤවචනතො ච උද්ධුමාතාදිභාවමසම්පත්තාය අල්ලමතමනුස්සිත්ථියා ච අක්ඛායිතෙ වා යෙභුය්යක්ඛායිතෙ වා නිමිත්තෙ සති පාරාජිකවත්ථුභාවතො තත්ථාපි බහි ඡුපන්තස්ස ථුල්ලච්චයන්ති අයමත්ථොපි මතාමතවිසෙසං අකත්වා ‘‘ඉත්ථියා’’ති ඉමිනාව සාමඤ්ඤවචනෙන ගහෙතබ්බො.

24. නිමිත්තෙනාති අත්තනො අඞ්ගජාතෙන. මුඛෙනාති පකතිමුඛෙන. නිමිත්තං ඉත්ථියාති ජීවමානකමනුස්සිත්ථියා අඞ්ගජාතං. යස්මා පන කායසංසග්ගසික්ඛාපදවිනීතවත්ථූසු මතිත්ථිවත්ථුම්හි මතිත්ථියා සරීරෙ කායසංසග්ගරාගෙන යො ඡුපති, තස්ස ‘‘අනාපත්ති භික්ඛු සඞ්ඝාදිසෙසස්ස, ආපත්ති ¶ ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 281) වුත්තත්තා මතමනුස්සිත්ථී න ගහෙතබ්බා. තථෙව යක්ඛිවත්ථුම්හි කායසංසග්ගරාගෙන යක්ඛිනියා සරීරං යෙන ඵුට්ඨං, තස්ස ‘‘අනාපත්ති භික්ඛු සඞ්ඝාදිසෙසස්ස, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති වුත්තත්තා, ඉධෙව උපරි දුතියසඞ්ඝාදිසෙසෙ ‘‘පණ්ඩකෙ යක්ඛිපෙතීසු, තස්ස ථුල්ලච්චයං සියා’’ති (වි. වි. 341) වක්ඛමානත්තා ච අමනුස්සිත්ථීපි න ගහෙතබ්බා. තෙන වුත්තං ‘‘ජීවමානකමනුස්සිත්ථියා අඞ්ගජාත’’න්ති. අන්තො පවෙසෙතුකාමතාය සති කායසංසග්ගරාගාසම්භවතො ‘‘කායසංසග්ගරාගෙනා’’ති ඉමිනා ච බහි ඡුපිතුකාමතා විඤ්ඤායතීති ‘‘බහී’’ති අනුවත්තනං විනාපි තදත්ථො ලබ්භති. ගරුකන්ති සඞ්ඝාදිසෙසො.

25. තථෙව බහි ඡුපන්තස්සාති යොජනා, අන්තො අප්පවෙසෙත්වා බහියෙව ඡුපන්තස්සාති වුත්තං හොති. උභයරාගෙනාති කායසංසග්ගරාගෙන, මෙථුනරාගෙන වා. පුරිසස්සාපීති ජීවමානකපුරිසස්සපි. පි-සද්දො න කෙවලං වුත්තනයෙන ඉත්ථියා නිමිත්තං ඵුසන්තස්සෙව ආපත්ති, අථ ඛො පුරිසස්සාපීති දීපෙති. ‘‘නිමිත්ත’’න්ති මුත්තකරණමෙව වුච්චති. ‘‘ජීවමානකපුරිසස්සා’’ති අයං විසෙසො කුතො ලබ්භතීති චෙ? ‘‘කායසංසග්ගරාගෙන වා මෙථුනරාගෙන වා ජීවමානකපුරිසස්ස වත්ථිකොසං අප්පවෙසෙන්තො නිමිත්තෙන නිමිත්තං ඡුපති, දුක්කට’’න්ති ඉතො අට්ඨකථාවචනතො (පාරා. අට්ඨ. 1.59-60) ලබ්භති.

26. අචිරවතිතරන්තානං ගුන්නං පිට්ඨිං අභිරුහන්තා ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ මෙථුනරාගෙන අඞ්ගජාතෙන ¶ අඞ්ගජාතං ඡුපිංසූති ඉමස්මිං වත්ථුම්හි ‘‘න ච භික්ඛවෙ රත්තචිත්තෙන අඞ්ගජාතං ඡුපිතබ්බං, යො ඡුපෙය්ය, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (මහාව. 252) ආගතනයං දස්සෙතුමාහ ¶ ‘‘නිමිත්තෙනා’’තිආදි. එත්ථාපි ‘‘තථා’’ති ඉමස්සානුවත්තනතො ‘‘බහී’’ති ලබ්භති. අත්තනො නිමිත්තෙන තිරච්ඡානගතිත්ථියා නිමිත්තං මෙථුනරාගතො බහි ඡුපන්තස්ස ථුල්ලච්චයං හොතීති යොජනා.

27. ‘‘මෙථුනරාගතො’’ති ඉමිනා බ්යවච්ඡින්නමත්ථං දස්සෙතුමාහ ‘‘කායසංසග්ගරාගෙනා’’තිආදි. එත්ථාපි ‘‘කායසංසග්ගරාගෙනා’’තිවචනසාමත්ථියා බහි ඡුපනං වෙදිතබ්බං. නිමිත්තස්සාති පස්සාවමග්ගස්ස. ඡුපනෙති ඵුසනෙ.

28. තමාවට්ටකතෙති එත්ථ ‘‘තං ආවට්ටකතෙ’’ති පදච්ඡෙදො. ආවට්ටකතෙති විවටෙ. ‘‘මුඛෙ’’ති සම්බන්ධිසද්දත්තා, අඤ්ඤස්ස සම්බන්ධිනො ච අනිද්දිට්ඨත්තා සුතානුලොමිකානං සුතසම්බන්ධස්සෙව බලවත්තා ච පුරිමානන්තරගාථාය ‘‘තිරච්ඡානගතිත්ථියා මුඛෙ’’ති කිඤ්චාපි සුතස්සෙව සම්බන්ධො විඤ්ඤායති, තථාපි ඉමාය ගාථාය විනීතවත්ථුම්හි (පාරා. 73) ‘‘අඤ්ඤතරො භික්ඛු සිවථිකං ගන්ත්වා ඡින්නසීසං පස්සිත්වා වට්ටකතෙ මුඛෙ අච්ඡුපන්තං අඞ්ගජාතං පවෙසෙසී’’ති දස්සිතඡින්නසීසවත්ථුස්ස සඞ්ගහිතත්තා මනුස්සමුඛමෙව ගහෙතබ්බං සියා. තිරච්ඡානගතානං, පන අමනුස්සානඤ්ච මුඛෙ තථා පවෙසො නිද්දොසොති වත්තුමසක්කුණෙය්යත්තා තත්ථාපි ඉදමෙව උපලක්ඛණන්ති පාරාජිකප්පහොනකානං සබ්බෙසං මුඛෙති දට්ඨබ්බං. තං අඞ්ගජාතං. තත්ථ ආවට්ටකතෙ පාරාජිකප්පහොනකානං මුඛෙ ආකාසගතං කත්වා කත්ථචි අඵුසාපෙත්වා නීහරන්තස්ස උක්ඛිපන්තස්ස දුක්කටන්ති යොජනා. අථ වා තිරච්ඡානානං ආවට්ටකතෙ මුඛෙති යොජෙත්වා තදඤ්ඤසඞ්ගහො උපලක්ඛණවසෙන කාතබ්බො.

29. තථාති ¶ ‘‘ආකාසගතං කත්වා’’ති යථාවුත්තප්පකාරං පරාමසති. චතූහි පස්සෙහීති සහත්ථෙ කරණවචනං. ‘‘පස්සෙහී’’ති සම්බන්ධිසද්දත්තා ‘‘නිමිත්තස්සා’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති. ‘‘ඉත්ථියා’’ති සාමඤ්ඤසද්දත්තා ‘‘සබ්බස්සා’’ති පාඨසෙසො. ජාතිවාචකත්තා එකවචනං. ‘‘චතූහි පස්සෙහි, හෙට්ඨිමත්තල’’න්ති ච ඉමෙසං සම්බන්ධිපදස්ස අනිද්දෙසෙපි මෙථුනපාරාජිකාධිකාරත්තා ච සන්ථතචතුක්කස්ස අට්ඨකථාවසානෙ ඉමාය ගාථාය සඞ්ගහිතස්ස ඉමස්ස විනිච්ඡයස්ස පරියොසානෙ ‘‘යථා ච ඉත්ථිනිමිත්තෙ වුත්තං, එවං සබ්බත්ථ ලක්ඛණං වෙදිතබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.61-62) නිමිත්තවිනිච්ඡයස්සාතිදෙසස්ස ¶ කතත්තා ච සාමත්ථියෙන ‘‘නිමිත්තස්සා’’ති ලබ්භති. ඉදමෙව ‘‘පවෙසෙත්වා’’ති එතස්ස ආධාරවසෙන ගහෙතබ්බං. ‘‘අඞ්ගජාත’’න්ති අනුවත්තති.

එවං වාක්යං පූරෙත්වා ‘‘යථා ආවට්ටකතෙ මුඛෙ අඞ්ගජාතං පවෙසෙත්වා තමාකාසගතං කත්වා නීහරන්තස්ස දුක්කටං, තථා සබ්බස්සා ඉත්ථියා නිමිත්තෙ පස්සාවමග්ගසඞ්ඛාතෙ අඞ්ගජාතං පවෙසෙත්වා තස්ස චතූහි පස්සෙහි සහ හෙට්ඨිමත්තලං චත්තාරො පස්සෙ, හෙට්ඨිමත්තලඤ්ච අච්ඡුපන්තං ආකාසගතං කත්වා නීහරන්තස්ස දුක්කට’’න්ති යොජෙත්වා අත්ථො වත්තබ්බො.

30. උප්පාටිතොට්ඨමංසෙසූති උප්පාටිතං ඔට්ඨමංසං යෙසන්ති විග්ගහො. තෙසු දන්තෙසු. බහිනික්ඛන්තකෙසු වාති පකතියා ඔට්ඨමංසතො බහි නික්ඛමිත්වා ඨිතෙසු වා දන්තෙසු. වායමන්තස්සාති අඞ්ගජාතෙන ඡුපන්තස්ස.

31. අට්ඨිසඞ්ඝට්ටනං කත්වාති නිමිත්තමංසසන්නිස්සයානි අට්ඨීනි සඞ්ඝට්ටෙත්වා. මග්ගෙති අට්ඨිසඞ්ඝාතමයෙ මග්ගෙ. දුවිධරාගතොති ¶ මෙථුනරාගෙන වා කායසංසග්ගරාගෙන වා. වායමන්තස්සාති අඞ්ගජාතං පවෙසෙත්වා චාරෙන්තස්ස.

32. ආලිඞ්ගන්තස්සාති පරිස්සජන්තස්ස. හත්ථගාහාදීසු හත්ථො නාම කප්පරතො පට්ඨාය යාව අග්ගනඛා. හත්ථස්ස, තප්පටිබන්ධස්ස ච ගහණං හත්ථග්ගාහො. අවසෙසසරීරස්ස, තප්පටිබන්ධස්ස ච පරාමසනං පරාමාසො. නිස්සන්දෙහෙ පන ‘‘මාතුගාමස්ස සරීරස්ස වා තප්පටිබන්ධස්ස වා හත්ථෙන ගහණං හත්ථග්ගාහො’’ති වුත්තං, තං අට්ඨකථාය න සමෙති. තස්මා යථාවුත්තනයස්සෙව අට්ඨකථාසු ආගතත්තා සොයෙව සාරතො පච්චෙතබ්බො. පරාමසෙපි ‘‘හත්ථෙන සරීරස්ස, තප්පටිබන්ධස්ස ච පරාමසන’’න්ති යං තත්ථ වුත්තං, තම්පි න යුජ්ජති. අවසෙසසරීරාවයවෙනාපි පරාමසතො දුක්කටමෙව හොතීති. චුම්බනාදීසූති ආදි-සද්දෙන වෙණිග්ගාහාදිං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘අයං නයො’’ති එතෙන ‘‘ඉත්ථියා මෙථුනරාගෙන හත්ථග්ගාහාදීසු දුක්කට’’න්ති ඉමමත්ථං අතිදිසති.

33. මනුස්සාමනුස්සෙහි අඤ්ඤෙසු තිරච්ඡානගතෙසු හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන මෙථුනධම්මපාරාජිකවත්ථුභූතෙ ¶ සත්තෙ දස්සෙතුමාහ ‘‘අපදෙ’’තිආදි. ‘‘අපදෙ, ද්විපදෙ, චතුප්පදෙ’’ති ඉමෙහි විසෙසනෙහි විසෙසිතබ්බං ‘‘සත්තනිකායෙ’’ති ඉදං වත්තබ්බං. අපදෙ සත්තනිකායෙ. අහයොති ථලචරෙසු උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතො හත්ථිගිලනකෙ අජගරෙ උපාදාය හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන නාගා ච. මච්ඡාති ජලජෙසු උපරිමකොටියා පඤ්චසතයොජනිකානි තිමිරපිඞ්ගලාදිමච්ඡෙ උපාදාය හෙට්ඨිමන්තතො පාඨීනපාවුසාදයො මච්ඡා ච. ද්විපදෙ සත්තනිකායෙ. කපොතාති උපරිමකොටියා ගරුළෙ උපාදාය හෙට්ඨිමන්තතො කපොතාකපොතපක්ඛී ච. පාරාවතාති කෙචි. චතුප්පදෙ සත්තනිකායෙ. ගොධාති උපරිමකොටියා හත්ථිං ¶ උපාදාය හෙට්ඨිමන්තතො ගොධා චාති ඉමෙ සත්තා. හෙට්ඨාති හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදතො. පාරාජිකස්සවත්ථූති මෙථුනධම්මපාරාජිකස්ස වත්ථූනීති පාඨසෙසො.

34. සෙවෙතුකාමතා මෙථුනසෙවාය තණ්හා, තාය මෙථුනරාගසඞ්ඛාතාය සම්පයුත්තං චිත්තං සෙවෙතුකාමතාචිත්තං. මග්ගෙති වච්චමග්ගාදීනං අඤ්ඤතරෙ මග්ගෙ. මග්ගස්ස අත්තනො මුත්තකරණස්ස පවෙසනං. පබ්බජ්ජාය, පාතිමොක්ඛසංවරසීලස්ස වා අන්තෙ විනාසෙ භවොති අන්තිමො, පාරාජිකාපන්නො පුග්ගලො, තස්ස වත්ථු අන්තිමභාවස්ස කාරණත්තා පාරාජිකාපත්ති අන්තිමවත්ථූති වුච්චති, තදෙව පඨමං චතුන්නං පාරාජිකානං ආදිම්හි දෙසිතත්තා පඨමන්තිමවත්ථු, තස්ස පඨමන්තිමවත්ථුනො, පඨමපාරාජිකස්සාති වුත්තං හොති.

35. සාමන්තා ආපත්තිසමීපෙ භවං සාමන්තං, පාරාජිකාපත්තියා සමීපෙ පුබ්බභාගෙ භවන්ති අත්ථො. සෙසානං පන තිණ්ණම්පීති අවසෙසානං අදින්නාදානාදීනං තිණ්ණං පාරාජිකධම්මානං. ථුල්ලච්චයං සාමන්තමිති උදීරිතන්ති සම්බන්ධො. කථමුදීරිතං? ‘‘ඵන්දාපෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 94) දුතියෙ, ‘‘මනුස්සං උද්දිස්ස ඔපාතං ඛණති, පතිත්වා දුක්ඛවෙදනං උප්පාදෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති, තතියෙ, ‘‘පටිවිජානන්තස්ස ආපත්ති පාරාජිකස්ස, අප්පටිවිජානන්තස්ස ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 215) චතුත්ථෙ සමුදීරිතං.

එත්ථ ච චතුත්ථපාරාජිකස්ස ථුල්ලච්චයාපත්තියා සාමන්තාපත්තිභාවො යස්ස උත්තරිමනුස්සධම්මං සමුල්ලපති, සො යාව න පටිවිජානාති, තාව සමුල්ලපනපච්චයා ථුල්ලච්චයාපත්තිසම්භාවෙ, සමුල්ලපිතෙ තස්මිං සමුල්ලපිතමත්ථෙ පටිවිජානන්තෙ පාරාජිකාපත්තිසම්භාවෙ ච යුජ්ජති. සො ¶ ච ‘‘අප්පටිවිජානන්තස්ස වුත්තෙ ථුල්ලච්චය’’න්ති ඉමිනාව සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බං.

36. අජානන්තස්ස ¶ වාතූපත්ථද්ධං අඞ්ගජාතං දිස්වා අත්තනො රුචියා වීතික්කමං කත්වා මාතුගාමෙසු ගච්ඡන්තෙසු අජානමානස්ස, මහාවනෙ දිවා නිද්දුපගතභික්ඛුනො විය පරෙහි කිරියමානං අජානන්තස්සාති වුත්තං හොති. තථෙවාති ඉමිනා ‘‘අනාපත්තීති ඤාතබ්බ’’න්ති ඉදමාකඩ්ඪති. අස්සාදියන්තස්සාති භික්ඛුපච්චත්ථිකෙසු අභිභවිත්වා වීතික්කමං කරොන්තෙසු ච කාරාපෙන්තෙසු ච, සප්පමුඛං පවිට්ඨකාලෙ විය උත්තසිත්වා අනධිවාසෙන්තස්ස ච, මහාවනෙ දිවාවිහාරොපගතභික්ඛුනො විය පරොපක්කමං ඤත්වාපි කායෙ ආදිත්තඅග්ගිනා විය උත්තසිත්වා අනධිවාසෙන්තස්සාති අත්ථො. ‘‘අජානන්තස්සා’’ති එත්ථ අපි-සද්දො යොජෙතබ්බො. බුද්ධසාසනෙ ඛීරසාගරසලිලනිම්මලෙ සබ්බපඨමං පාතුභූතත්තා ආදි ච තං වීතික්කමසඞ්ඛාතං කම්මඤ්චාති ආදිකම්මං, තං එතස්ස අත්ථීති ආදිකම්මී, එත්ථ සුදින්නො භික්ඛු, තස්ස ආදිකම්මිනොති ගහෙතබ්බො. උපරිපි ඉමෙසං පදානං ආගතාගතට්ඨානෙ ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉධ ච උපරි සබ්බසික්ඛාපදෙසු ච නිදානාදිවසෙන සත්තරසවිධො සාධාරණවිනිච්ඡයො පකිණ්ණකෙ සඞ්ඛෙපතො, උත්තරෙ විත්ථාරතො ච ආවි භවිස්සති. තස්මා එත්ථ න දස්සිතොති වෙදිතබ්බං.

37-38. විනයෙති විනයපිටකෙ. අනයූපරමෙති නෙති පාපෙති සීලසම්පදං සමාධිසම්පදං පඤ්ඤාසම්පදඤ්චාති නයො, කායවචීද්වාරෙහි අවීතික්කමසඞ්ඛාතො සංවරො, තප්පටිපක්ඛො අසංවරො අනයො නාම, තස්ස උපරමො නිවත්ති එත්ථාති අනයූපරමො, විනයො, තත්ථ අනයූපරමෙ විනයෙ.

තතො ¶ එව පරමෙ උක්කට්ඨෙ. අනයස්ස වා උපරමෙ නිවත්තනෙ පරමෙ උක්කට්ඨෙති ගහෙතබ්බං. පරා උත්තමා මා සාසනසිරී එත්ථාති පරමො, විනයොති එවම්පි ගහෙතබ්බං. ‘‘විනයො නාම සාසනස්ස ආයූ’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමසඞ්ගීතිකථා; පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමසඞ්ගීතිකථා; ඛු. පා. අට්ඨ. 5.මහාසඞ්ගීතිකථා; ථෙරගා. අට්ඨ. 1.251) වචනතො උත්තමසාසනසම්පත්තියුත්තෙති අත්ථො.

සුජනස්සාති සොභණො ජනො සුජනො, සික්ඛාකාමො අධිසීලසික්ඛාය සොභමානො පියසීලො කුලපුත්තො, තස්ස නයනෙ නයනූපමෙ විනයෙති සම්බන්ධො. අනයූපරමත්තා, පරමත්තා ච සුජනස්ස කුලපුත්තස්ස නයනෙ නයනූපමෙ. සුඛානයනෙති ලොකියලොකුත්තරභෙදං සුඛං ආනෙතීති සුඛානයනං, තස්මිං. ඉදඤ්ච ‘‘නයනෙ’’ති එතස්ස විසෙසනං.

එතං ¶ විසෙසනං කිමත්ථන්ති චෙ? උපමාභාවෙන ගහිතපකතිනයනතො ඉධ සම්භවන්තං විසෙසං දස්සෙතුන්ති වෙදිතබ්බං. කතරො සො විසෙසොති චෙ? පකතිනයනං රාගදොසාදිකිලෙසූපනිස්සයො හුත්වා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකදුක්ඛස්ස ච පච්චයො හොති. ඉදං පන විනයනයනං ඉමස්ස කුලපුත්තස්ස එවං අහුත්වා එකංසෙන මොක්ඛාවහනසුඛස්සෙව පච්චයො හොතීති ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං. යථා විනයමවිරාධෙත්වා පටිපජ්ජනෙන සිජ්ඣනකසීලසංවරමූලකඅවිප්පටිසාරාදිඅනුපාදිසෙසපරිනිබ්බානාවසා- නඵලසම්පත්තිවසෙන උප්පජ්ජනකලොකියලොකුත්තරසුඛාවහනෙ විනයෙති වුත්තං හොති.

පධානරතොති එත්ථ ‘‘අපී’’ති පාඨසෙසො. පධානෙ විනයාභියොගෙ රතොපි, විනයෙ අජ්ඣායනසවනචින්තනාදිවසෙන වායමන්තොපීති අත්ථො. අථ වා ‘‘විරාගො සෙට්ඨො ධම්මාන’’න්ති (ධ. ප. 273; නෙත්ති. 170; කථා. 872) වචනතො පධානං නිබ්බානං, තස්මිං රතොති අත්ථො ¶ . සාරමතෙති ‘‘සාර’’න්ති අධිමතෙ. අථ වා සාරං අඵෙග්ගුමතං මහාවිහාරවාසීනං ආචරියමතං එත්ථාති ‘‘සාරමතො’’ති විනයවිනිච්ඡයො වුත්තො, තස්මිං. ඉධාති ඉමස්මිං විනයවිනිච්ඡයෙ. රතොති අච්චන්තාභිරතො. ‘‘න රතො’’ති එත්ථ න-කාරං ‘‘රමතෙ’’ති ඔසානපදෙන යොජෙත්වා යො පන න රමතෙති සම්බන්ධො.

ථෙරනවමජ්ඣිමභික්ඛුභික්ඛුනීනං අන්තරෙ යො පන පුග්ගලො නිච්චපරිවත්තනසවනානුස්සරණචින්තනවසෙන න රමතෙ න කීළති, සො පුග්ගලො විනයෙ පධානරතොපි විනයපිටකෙ අජ්ඣයනසවනාදිවසෙන යුත්තපයුත්තොපි පටු හොති කිං, න හොතෙවාති දස්සෙති. විනයපිටකෙ පාටවමාකඞ්ඛන්තෙහි පඨමං තාවෙත්ථ සක්කච්චං අභියොගො කාතබ්බොති අධිප්පායො.

ඉමමෙවත්ථං ආනිසංසපාරංපරියපයොජනෙන සහ දස්සෙතුමාහ ‘‘ඉම’’න්තිආදි. ඉමන්ති වුච්චමානං විනයවිනිච්ඡයං, ‘‘අවෙදී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ‘‘යො’’ති පාඨසෙසො. යො කුලපුත්තො සතිසම්පජඤ්ඤසද්ධාසම්පන්නො ඉමං විනයවිනිච්ඡයං සම්මා අවෙදි අඤ්ඤාසි. කිං භූතන්ති ආහ ‘‘හිතවිභාවන’’න්ති. ලොකියලොකුත්තරසම්පත්තියා මූලසාධනත්තා සීලමිධ හිතං නාම, තං විභාවෙති පකාසෙතීති හිතවිභාවනොති විග්ගහො. ‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය…පෙ… විජටයෙ ජට’’න්ති (සං. නි. 1.23, 192; මි. ප. 2.1.9) වුත්තත්තා සබ්බකිලෙසජටාවිජටනලොකුත්තරඤාණස්ස පදට්ඨානසොපචාරසාභිඤ්ඤාරූපාරූපඅට්ඨසමාධීනං පදට්ඨානතාය සබ්බලොකියලොකුත්තරගුණසම්පදානං ¶ මූලභූතෙසු චතුපාරිසුද්ධිසීලෙසු පධානං පාතිමොක්ඛසංවරසීලං, තප්පකාසකත්තා අයං විනයවිනිච්ඡයො ‘‘හිතවිභාවනො’’ති වුත්තො.

භාවනන්ති ¶ භාවීයති පුනප්පුනං චෙතසි නිවෙසීයතීති භාවනො, භාවනීයොති වුත්තං හොති. හිතවිභාවකත්තායෙව හිතත්ථීහි පුනප්පුනං චිත්තෙ වාසෙතබ්බොති වුත්තං හොති, තං එවංවිධං විනයවිනිච්ඡයං. සුරසම්භවන්ති රසීයති අස්සාදීයතීති රසො, සද්දරසො අත්ථරසො කරුණාදිරසො විමුත්තිරසො ච, සොභණො රසො එතස්සාති සුරසො, විනයවිනිච්ඡයො, තං සුරසං. භවං භවන්තං, සන්තන්ති වුත්තං හොති, සුරසං සමානං, සුරසං භූතන්ති අත්ථො. කිං වුත්තං හොති? ‘‘සිලෙසො පසාදො සමතා මධුරතා සුඛුමාලතා අත්ථබ්යත්ති උදාරතා ඔජො කන්ති සමාධී’’ති එවං වුත්තෙහි කවිජනෙහි අස්සාදෙතබ්බසිලෙසාදිදසවිධසද්දජීවිතගුණසඞ්ඛාතසද්දරසසම්පත්තීහි ච සභාවාඛ්යානං උපමා රූපකං දීපකං ආවුත්තීති එවමාදික්කමනිද්දිට්ඨපඤ්චතිංසඅත්ථාලඞ්කාරෙසු අනුරූපසභාවාඛ්යානාදිප්පධානඅත්ථාලඞ්කාරසඞ්ඛාතඅත්ථරසසම්පත්තීහි ච යථාසම්භවං පකාසිතබ්බකරුණාරසඅබ්භුතරසසන්තරසාදීහි ච යුත්තත්තා සුරසං ඉමං විනයවිනිච්ඡයන්ති වුත්තං හොති.

අථ වා ඉමිනා පකරණෙන පධානතො විධීයමානපාතිමොක්ඛසංවරසීලස්ස එකන්තෙන සමාධිසංවත්තනිකත්තා සමාධිස්ස ච පඤ්ඤාය පදට්ඨානත්තා පඤ්ඤාය ච නිබ්බානපාපනතො මූලකාරණං හුත්වා කමෙන නිබ්බානාමතඵලරසසම්පදායකං ඉමං විනයවිනිච්ඡයං පරමස්සාදනීයරූපෙන ධිතිවිමුත්තිරසෙන සුරසභූතන්ති වුත්තං හොතීති ච වෙදිතබ්බං. සම්භවන්ති එත්ථ සං වුච්චති සුඛං කායිකං චෙතසිකඤ්ච, තං භවති එතස්මාති සම්භවො, විනයවිනිච්ඡයො, තං, කායචිත්තසුඛානං මූලකාරණභූතං, වුත්තනයෙන සුරසත්තා ච යථාවුත්තරසසම්පදසාරමහුස්සවෙන සම්භූතමානසිකසුඛස්ස, තංසමුට්ඨානරූපනිස්සයකායිකසුඛස්ස ච පභවභූතන්ති අත්ථො. එත්තාවතා ¶ ඉමස්ස විනයවිනිච්ඡයස්ස සම්මා විඤ්ඤාතබ්බතාය කාරණං දස්සිතං හොති.

එවං නානාගුණරතනාකරං ඉමං විනයවිනිච්ඡයං සම්පජානන්තො සො කුලපුත්තො කිං හොතීති චෙ? පාලිනා උපාලිනා සමො භවති. පාලිනාති සාසනං පාලෙතීති ‘‘පාලො’’ති විනයො වුච්චති, වුත්තඤ්හි ‘‘විනයො නාම සාසනස්ස ආයූ’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමසඞ්ගීතිකථා; පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමසඞ්ගීතිකථා; ඛු. පා. අට්ඨ. 5.මහාසඞ්ගීතිකථා; ථෙරගා. අට්ඨ. 1.251) සො ¶ අස්ස අත්ථීති පාලී, පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධවසෙන තිවිධසාසනස්ස ජීවිතභූතවිනයපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතසාසනධරත්තා ‘‘පාලී’’ති ලද්ධනාමෙන උපාලිනා, ‘‘එතදග්ගං භික්ඛවෙ මම සාවකානං භික්ඛූනං විනයධරානං යදිදං උපාලී’’ති (අ. නි. 1.219, 228) චතුපරිසමජ්ඣෙ නිසින්නෙන සද්ධම්මවරචක්කවත්තිනා සම්මාසම්බුද්ධෙන මුඛපදුමං විකාසෙත්වා පකාසිතඑතදග්ගට්ඨානෙන විසෙසතො සායනරක්ඛනකභාවෙන පටිලද්ධපාලීතිනාමධෙය්යෙන උපාලිමහාථෙරෙන සමො හොතීති වුත්තං හොති.

කස්මිං විසයෙ සමො භවතීති චෙ? සාසනෙ. සාසනෙති යථාවුත්තෙ තිවිධෙ සාසනෙ, තත්රාපි ථාවරජඞ්ගමසකලවත්ථුවිත්ථාරාධරමණ්ඩලසදිසෙ පටිපත්තිපටිවෙධද්වයධාරෙ පරියත්තිසාසනෙ, තත්ථාපි විනයකථාධිකාරත්තා ලබ්භමානෙ විනයපිටකසඞ්ඛාතපරියත්තිසාසනෙකදෙසෙ සමො භවතීති අත්ථො.

කිංභූතෙ සාසනෙ? මාරබලිසාසනෙ. මාරස්ස බලි මාරබලි, මාරගොචරො, තස්ස සාසනං හිංසකං මාරබලිසාසනං, තස්මිං. ඛන්ධාදීසු පඤ්චසු මාරෙසු පධානභූතකාමරාගාදිපභවකිලෙසමාරස්ස ගොචරභාවෙන බලිසඞ්ඛාතඉත්ථිසරීරාදිනිස්සයඵොට්ඨබ්බාදිවිසයස්ස පරිච්චජාපනත්ථං ‘‘යො පන භික්ඛු…පෙ… අසංවාසො’’තිආදිනා (පාරා. 44) නයෙන වුත්තත්තා තස්ස ¶ මාරබලිස්ස හිංසකං හොතීති මාරබලිසාසනනාමධෙය්යවිනයපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතසාසනෙති අත්ථො.

අථ වා ‘‘බළිසෙනපි ජාලෙන, හත්ථෙන කුමිනෙන වා’’ති උදකට්ඨකථාය වක්ඛමානත්තා බළිස-සද්දෙන මච්ඡමාරණකණ්ටකමාහ, තං මාරස්ස බළිසං අසති ඛිපති වජ්ජෙතීති මාරබළිසාසනං, තස්මිං, ‘‘සමන්තපාසො මාරස්සා’’ති වුත්තත්තා සංසාරසාගරෙ පරිවත්තමානකසංකිලෙසදාසපුථුජ්ජනසඞ්ඛාතමච්ඡෙ ගණ්හිතුං මාරමහාකෙවට්ටෙන පක්ඛිත්තබළිසසඞ්ඛාතඉත්ථිරූපසද්දාදිපඤ්චකාමගුණා- මිසාවුතකාමරාගාදිකිලෙසමහාබළිසං තදඞ්ගප්පහානවීතික්කමප්පහානාදිවසෙන පජහන්තෙ විනයපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතෙ සාසනෙති අධිප්පායො.

එත්ථ ච සාරමතෙ ඉධ ඉමස්මිං විනයවිනිච්ඡයෙ යො පන න රමතෙ, සො පුග්ගලො අනයූපරමෙ ¶ තතො එව පරමෙ උත්තමෙ සුජනස්ස සුඛානයනෙ නයනෙ නයනුපමෙ විනයෙ රතො අභිරතො පධානරතොපි විනයෙ අජ්ඣායනාදීසු යොගමාපජ්ජන්තොපි පටු හොති පටුතරො හොති කිං, න හොතෙව. තස්මා විනයෙ පාටවත්ථිනා එත්ථෙව සක්කච්චාභියොගො කාතබ්බොති සඞ්ඛෙපතො සාධිප්පායා අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා. අථ වා පධානෙ චතුබ්බිධෙ සම්මප්පධානෙ වීරියෙ රතො අභිරතො යො පන නරො සාරමතෙ ඉධ ඉමස්මිං විනයවිනිච්ඡයෙ යතො රමතෙ, අතො තස්මා සො අනයූපරමෙ සුජනස්ස සුඛානයනෙ විනයෙ පටු හොති කුසලො හොතීති යොජනාති නො ඛන්ති.

හිතවිභාවනං හිතප්පකාසකං භාවනං භාවනීයං ආසෙවිතබ්බං සුරසම්භවං සුරසං සමානං සුරසං භූතං සම්භවං සුඛහෙතුකං ඉමං විනයවිනිච්ඡයං යො අවෙදි අඤ්ඤාසි, සො පුග්ගලො මාරබළිසාසනෙ මාරවිසයප්පහානකරෙ, අථ වා මාරබළිසස්ස ¶ මාරස්ස වත්ථුකාමාමිසාවුතකිලෙසකාමබළිසස්ස අසනෙ වජ්ජමානෙ සාසනෙ තිවිධෙපි ජිනසාසනෙ, තත්ථාපි පටිපත්තිපටිවෙධානං පතිට්ඨානභූතෙ පරියත්තිසාසනෙ, තත්රාපි සකලසාසනස්ස ජීවිතසමානෙ විනයපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතපරියත්තිසාසනෙකදෙසෙ පාලිනා විනයපරියත්තියං එතදග්ගෙ ඨපනෙන සාසනපාලනෙ තංමූලභාවතො පාලසඞ්ඛාතවිනයපරියත්තියා පසත්ථතරෙන උපාලිනා උපාලිමහාථෙරෙන සමො භවතීති යොජනා.

පඨමපාරාජිකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

39. ඉදානි දුතියං පාරාජිකවිනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘ආදියන්තො’’තිආදි. තත්ථ ‘‘ථෙය්යචිත්තෙනා’’ති පාඨසෙසො. සො ච පච්චත්තෙකවචනන්තෙහි සබ්බපදෙහි යොජෙතබ්බො, ථෙය්යචිත්තෙන ආදියන්තො පරාජිතොති සම්බන්ධො. පරසන්තකං ආරාමාදිං අභියුඤ්ජිත්වා සාමිකං පරාජෙත්වා ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හන්තො තදත්ථාය කතෙ පුබ්බපයොගෙ දුක්කටං, සාමිකස්ස විමතුප්පාදනෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච ¶ ආපජ්ජිත්වා තස්ස ච අත්තනො ච ධුරනික්ඛෙපෙන පාතිමොක්ඛසංවරසීලසම්පත්තියා අදායාදො හුත්වා පරාජිතො හොතීති වුත්තං හොති.

‘‘තථා’’ති ච ‘‘අපී’’ති ච ‘‘පරාජිතො’’ති ච ‘‘ථෙය්යචිත්තෙනා’’ති ඉමිනා සහ එකතො කත්වා ‘‘හරන්තො’’තිආදීහි චතූහිපි පදෙහි යොජෙතබ්බං. ථෙය්යචිත්තෙන හරන්තොපි තථා පරාජිතොති යොජනා සීසාදීහි පරසන්තකං භණ්ඩං හරන්තො ථෙය්යචිත්තෙන භණ්ඩස්ස ආමසනෙ ¶ දුක්කටඤ්ච ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච ආපජ්ජිත්වා සීසතො ඛන්ධොහරණාදිපයොගං කරොන්තොපි තථා පරාජිතො හොතීති අත්ථො.

ථෙය්යචිත්තෙන අවහරන්තොපි තථා පරාජිතොති යොජනා. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – අඤ්ඤෙහි සඞ්ගොපනාදිං සන්ධාය අත්තනි උපනික්ඛිත්තභණ්ඩං ‘‘දෙහි මෙ භණ්ඩ’’න්ති චොදියමානො ‘‘න මයා ගහිත’’න්තිආදිනා මුසා වත්වා ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හන්තොපි තස්ස විමතුප්පාදනෙ ථුල්ලච්චයමාපජ්ජිත්වා තථෙව ධුරනික්ඛෙපෙන පරාජිතො හොතීති. ‘‘නාහං අග්ගහෙසි’’න්තිආදිනා අවජානිත්වා පටික්ඛිපිත්වා හරන්තො ‘‘අවහරන්තො’’ති වුත්තො.

ථෙය්යචිත්තෙන ඉරියාපථං විකොපෙන්තොපි තථා පරාජිතොති යොජනා. යං පන අඤ්ඤෙසං භණ්ඩහරණකමනුස්සාදීනමඤ්ඤතරං ‘‘තෙන භණ්ඩෙන සහ ගණ්හාමී’’ති භණ්ඩං හරන්තං ථෙය්යචිත්තෙන නිවාරෙත්වා අත්තනා ඉච්ඡිතදිසාභිමුඛං කත්වා තස්ස පකතිඉරියාපථං විකොපෙන්තොපි පඨමපාදුද්ධාරෙන ථුල්ලච්චයමාපජ්ජිත්වා දුතියපදවාරාතික්කමෙන තථෙව පරාජිතො හොතීති අත්ථො.

ථෙය්යචිත්තෙන ඨානා චාවෙන්තොපි තථා පරාජිතොති යොජනා. ථලාදීසු ඨිතං භණ්ඩං ථෙය්යචිත්තෙන අවහරිතුකාමතාය ඨිතට්ඨානතො අපනෙන්තොපි දුතියපරියෙසනාදීසු ආමසනාවසානෙසු සබ්බෙසුපි පයොගෙසු දුක්කටානි ච ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච ආපජ්ජිත්වා උපරි වක්ඛමානප්පකාරෙසු විය ඨිතට්ඨානතො කෙසග්ගමත්තම්පි අපනෙන්තො තථෙව පරාජිතො හොතීති අත්ථො.

එවමෙතාය ගාථාය ‘‘ආදියෙය්ය හරෙය්ය අවහරෙය්ය ඉරියාපථං විකොපෙය්ය ඨානාචාවෙය්ය සඞ්කෙතං වීතිනාමෙය්යා’’ති ¶ (පාරා. 92) පදභාජනාගතෙසු ඡසු පදෙසු ආදො පඤ්ච පදානි සඞ්ගහෙත්වා ¶ ඡට්ඨං පදං කස්මා න සඞ්ගහිතන්ති චෙ? අයං ගාථා න තංපදභාජනං දස්සෙතුං වුත්තා, අථ ඛො තෙසං පදානං විනිච්ඡයං සන්ධාය අට්ඨකථාසු (පාරා. අට්ඨ. 1.92) වුත්තපඤ්චවීසතිඅවහාරෙ දස්සෙතුං තදවයවභූතපඤ්චපඤ්චකානි දස්සෙතුකාමෙන වුත්තා, තස්මා එත්ථ ඡට්ඨං පදං න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අථ වා වක්ඛමානෙ තතියපඤ්චකෙ නිස්සග්ගියාවහාරපදෙන, පඤ්චමපඤ්චකෙ පරිකප්පාවහාරපදෙන ච සඞ්ගය්හමානත්තා එත්ථ නානෙකභණ්ඩපඤ්චකද්වයං අසඞ්කරතො දස්සෙතුං ඡට්ඨං පදං න ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං.

40. ඉමස්මිං අදින්නාදානපාරාජිකෙ වත්ථුම්හි ඔතිණ්ණෙ කත්තබ්බවිනිච්ඡයස්ස පඤ්චවීසතිඅවහාරානං අඞ්ගානි හොන්ති, තෙ ච නානාභණ්ඩපඤ්චකං එකභණ්ඩපඤ්චකං සාහත්ථිකපඤ්චකං පුබ්බපයොගපඤ්චකං ථෙය්යාවහාරපඤ්චකන්ති නිද්දිට්ඨා පඤ්චපඤ්චකභෙදා, තත්ථ ඉමාය ගාථාය නානෙකභණ්ඩපඤ්චකද්වයප්පභෙදෙ දස අවහාරෙ සඞ්ගහෙත්වා අවසෙසපඤ්චකත්තයං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’ති ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තිස්සං ගාථායං. නානෙකභණ්ඩානන්ති නානා, එකො ච භණ්ඩො යෙසන්ති විග්ගහො. සවිඤ්ඤාණකඅවිඤ්ඤාණකභණ්ඩවසෙන නානාභණ්ඩපඤ්චකඤ්ච සවිඤ්ඤාණකභණ්ඩවසෙනෙව එකභණ්ඩපඤ්චකඤ්ච වෙදිතබ්බං. පඤ්ච පරිමාණා යෙසන්තෙ පඤ්චකා, තෙසං. අවහාරාති අවහරණානි, චොරකම්මානීති වුත්තං හොති. එතෙති අනන්තරගාථාය ‘‘ආදියන්තො’’තිආදිනා නිද්දිට්ඨා ආදියන්තාදයො. පටිපත්තිසන්තානෙ විසෙසං විනිච්ඡයං භාවෙති උප්පාදෙතීති විභාවී, විනයධරො, තෙන විභාවිනා. විඤ්ඤාතබ්බාති පරෙසං ආරාමාදිසවිඤ්ඤාණකවත්ථූනි වා දාසමයූරාදිං කෙවලං සවිඤ්ඤාණකවත්ථුමත්තං වා අවහරිතුං කතා යථාවුත්තසරූපා ආදියනාදයො ඨානාචාවනපරියොසානා ¶ පඤ්ච අවහාරා යථාවුත්තනානාභණ්ඩඑකභණ්ඩවිසයා හුත්වා පවත්තන්තීති නානාභණ්ඩපඤ්චකං එකභණ්ඩපඤ්චකන්ති දස අවහාරා භවන්තීති විනයධරෙන ඔතිණ්ණස්ස වත්ථුනො විනිච්ඡයොපකාරකත්තා තථතො ඤාතබ්බාති අත්ථො.

41. එවං පඤ්චවීසති අවහාරෙ දස්සෙතුං වත්තබ්බෙසු පඤ්චසු පඤ්චකෙසු නානෙකභණ්ඩපඤ්චකානි ද්වෙ දස්සෙත්වා ඉදානි අවසෙසපඤ්චකත්තයං දස්සෙතුමාහ ‘‘සාහත්ථා’’තිආදි. තත්ථ සාහත්ථොති සකො හත්ථො, තෙන නිබ්බත්තො, තස්ස වා සම්බන්ධීති සාහත්ථො, අවහාරො, චොරෙන සහත්ථා කතො අවහාරොති අත්ථො. ආණත්තිකො චෙවාති ආණත්තියා නිබ්බත්තො ආණත්තිකො, අවහාරො, චොරස්ස ‘‘ඉමං නාම භණ්ඩං ගණ්හා’’ති යස්ස කස්සචි ආණාපනෙන ¶ සිද්ධො අවහාරො ච. නිස්සග්ගොති නිස්සජ්ජනං නිස්සග්ගො, අවහාරො, සුඞ්කඝාතට්ඨානෙ, පරිකප්පිතොකාසෙ වා ඨත්වා භණ්ඩස්ස බහි පාතනන්ති වුත්තං හොති.

අත්ථසාධකොති පාරාජිකාපත්තිසඞ්ඛාතං අත්ථං සාධෙතීති අත්ථසාධකො, සො අවහාරො ච යථාණත්තිකං අවිරාධෙත්වා එකංසෙන අවහරන්තස්ස ‘‘අසුකස්ස භණ්ඩං අවහරා’’ති අවිසෙසෙන වා අවහරිතබ්බවත්ථුවිසෙසො ගහණකාලො ගහණදෙසො ගහණාකාරො චාති එවමාදිවිසෙසානමඤ්ඤතරෙන විසෙසෙත්වා වා ආණාපනඤ්ච එකංසෙන පාදග්ඝනකතෙලපිවනකං උපාහනාදිකිඤ්චිවත්ථුං තෙලභාජනාදීසු පාතනාදිප්පයොගො චාති එවමාදිප්පයොගො ච කිරියාසිද්ධියා පුරෙතරමෙව පාරාජිකසඞ්ඛාතස්ස අත්ථස්ස සාධනතො අත්ථසාධකො අවහාරො චාති වුත්තං හොති.

ධුරනික්ඛෙපනඤ්චාති ¶ ධුරස්ස නික්ඛෙපනං ධුරනික්ඛෙපනං, තඤ්ච අවහාරො, පරසන්තකානං ආරාමාදීනං අභියොගවිසයෙ ච උපනික්ඛිත්තස්ස භණ්ඩාදිනො විසයෙ ච චොරස්ස සාමිනො විස්සජ්ජනෙ ච සාමිනො ච, යදා කදාචි යථාකථඤ්චි ගණ්හිස්සාමීති ගහණෙ නිරුස්සාහභාවසඞ්ඛාතො ධුරනික්ඛෙපාවහාරො චාති වුත්තං හොති. ඉති ඉදං ධුරනික්ඛෙපනඤ්ච යථාවුත්තප්පකාරං සාහත්ථාදිචතුක්කඤ්ච පඤ්චන්නං අවහාරානං සමූහො පඤ්චකං, සාහත්ථාදිපඤ්චකං ‘‘සාහත්ථපඤ්චක’’න්ති වුච්චති. ආදි-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති වෙදිතබ්බං.

42. පුබ්බසහපයොගා චාති එත්ථ ‘‘පුබ්බපයොගො සහපයොගො’’ති පයොග-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. ‘‘ආණත්තිවසෙන පුබ්බපයොගො වෙදිතබ්බො’’ති අට්ඨකථාවචනතො (පාරා. අට්ඨ. 1.92) යථාණත්තිකමවිරාධෙත්වා ගණ්හතො ‘‘අසුකස්ස ඉත්ථන්නාමං භණ්ඩං අවහරා’’ති ආණාපනං පුබ්බපයොගො නාම අවහාරො. කායෙන, වාචාය වා පයුජ්ජනං ආණාපනං පයොගො, ආණත්තස්ස භණ්ඩග්ගහණතො පුබ්බත්තා පුබ්බො ච සො පයොගො චාති පුබ්බපයොගො අවහාරොති දට්ඨබ්බං. ‘‘ඨානාචාවනවසෙන සහපයොගො වෙදිතබ්බො’’ති අට්ඨකථාවචනස්ස උපලක්ඛණපදත්තා ඨානාචාවනඤ්ච පරායත්තභූමිගහණෙ ඛීලසඞ්කමනාදිකඤ්ච සහපයොගො අවහාරොති වෙදිතබ්බො.

සංවිදාහරණන්ති බහූහි එකතො හුත්වා ‘‘ඉදං නාම භණ්ඩං අවහරිස්සාමා’’ති සංවිදහිත්වා සබ්බෙහි, එකතො වා සබ්බෙසං අනුමතියා එකෙන වා ගන්ත්වා පරසන්තකස්ස ථෙය්යචිත්තෙන හරණසඞ්ඛාතො සංවිදාවහාරො ච. සමං එකී හුත්වා විසුං එකෙනාපි ථෙය්යචිත්තෙන පාදෙ වා පාදාරහෙ ¶ වා ගහිතෙ කතමන්තනානං සබ්බෙසම්පි පාරාජිකං හොතීති දට්ඨබ්බං ¶ . සංවිදහිත්වා මන්තෙත්වා අවහරණං සංවිදාහරණං. නිරුත්තිනයෙන සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා. ‘‘සංවිදාහරණ’’න්ති ‘‘සංවිදාවහාරො’’ති ඉමස්ස වෙවචනං. ‘‘සම්බහුලා සංවිදහිත්වා එකො භණ්ඩං අවහරති, ආපත්ති සබ්බෙසං පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 118) වචනතො එවං සහකතමන්තනෙසු එකෙනාපි ථෙය්යචිත්තෙන පාදෙ වා පාදාරහෙ වා ගහිතෙ කතමන්තනානං සබ්බෙසං පාරාජිකං හොතීති දට්ඨබ්බං.

සඞ්කෙතකම්මන්ති පුබ්බණ්හාදිකාලපරිච්ඡෙදෙන සඤ්ජානනං සඞ්කෙතො, තෙන කතං කම්මං අවහරණං සඞ්කෙතකම්මං නාම. තං පන පුරෙභත්තාදීසු කඤ්චි කාලං පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ ඉත්ථන්නාමං භණ්ඩං අවහරා’’ති වුත්තෙ තස්මිංයෙව කාලෙ තංයෙව යථාවුත්තං භණ්ඩං අවහරති චෙ, සඞ්කෙතකාරකස්ස සඞ්කෙතක්ඛණෙයෙව පාරාජිකන්ති සඞ්ඛෙපතො වෙදිතබ්බං.

නෙමිත්තන්ති පරභණ්ඩාවහාරස්ස හෙතුත්තා අක්ඛිනිඛණනාදි නිමිත්තං නාම, තෙන නිබ්බත්තං නෙමිත්තං, අවහරණසඞ්ඛාතකම්මං අවහාරො. ‘‘මයා අක්ඛිම්හි නිඛණිතෙ වා භමුම්හි උක්ඛිත්තෙ වා ඉත්ථන්නාමං භණ්ඩං අවහරා’’ති ආණත්තෙන තං නිමිත්තං දිස්වා වුත්තමෙව භණ්ඩං වුත්තනියාමමවිරාධෙත්වා ගහිතං චෙ, නිමිත්තකාරකස්ස නිමිත්තකරණක්ඛණෙයෙව පාරාජිකං හොති. වුත්තනියාමං විරාධෙත්වා ගහිතං චෙ, නිමිත්තකාරකො මුච්චති, අවහාරකස්සෙව පාරාජිකං. පුබ්බපයොගො ආදි යස්ස තං පුබ්බපයොගාදි, පුබ්බපයොගාදි ච තං පඤ්චකඤ්චාති විග්ගහො.

43. ථෙය්යඤ්ච පසය්හඤ්ච පරිකප්පො ච පටිච්ඡන්නො ච කුසො ච ථෙය්යපසය්හපරිකප්පපටිච්ඡන්නකුසා, තෙ ආදී උපපදභූතා යෙසං අවහාරානං තෙ ථෙය්ය…පෙ… කුසාදිකා ¶ , අවහාරා, ඉමිනා ථෙය්යාවහාරො ච…පෙ… කුසාවහාරො චාති වුත්තං හොති. තත්ථ ථෙය්යාවහාරොති ථෙනො වුච්චති චොරො, තස්ස භාවො ථෙය්යං, එත්ථ න-කාරලොපො නිරුත්තිනයෙන දට්ඨබ්බො, තෙන අවහරණං ථෙය්යාවහාරො, සන්ධිච්ඡෙදාදිවසෙන අදිස්සමානෙන ගහණඤ්ච කූටමානකූටකහාපණාදීහි වඤ්චෙත්වා ගහණඤ්ච ථෙය්යාවහාරො.

පසය්හ අභිභවිත්වා අවහරණං පසය්හාවහාරො, ගාමවිලොපකා විය සාමිකෙ අභිභවිත්වා ගහණඤ්ච රාජභටාදයො විය අභිභවිත්වා නිබද්ධකරග්ගහණෙ අධිකග්ගහණඤ්ච පසය්හාවහාරො.

වත්ථසුත්තාදිකං ¶ පරිච්ඡිජ්ජ කප්පෙත්වා අවහරණං පරිකප්පාවහාරො, සො ච භණ්ඩොකාසපරිකප්පවසෙන දුවිධො හොති. තත්ථ නික්ඛිත්තභණ්ඩං අන්ධකාරප්පදෙසං පවිසිත්වා සුත්තාදිභණ්ඩානි තත්ථ නික්ඛිත්තානි, තෙ පෙළාදයො ගණ්හන්තස්ස ‘‘වත්ථානි චෙ ගණ්හිස්සාමි, සුත්තානි චෙ න ගණ්හිස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන පරිකප්පෙත්වා උක්ඛිපනං භණ්ඩපරිකප්පපුබ්බකත්තා භණ්ඩපරිකප්පාවහාරො නාම. ආරාමපරිවෙණාදීනි පවිසිත්වා ලොභනීයං භණ්ඩං දිස්වා ගබ්භපාසාදතලපමුඛමාළකපාකාරද්වාරකොට්ඨකාදිං යං කිඤ්චි ඨානං පරිකප්පෙත්වා ‘‘එත්ථන්තරෙ දිට්ඨො චෙ, ඔලොකෙතුං ගහිතං විය දස්සාමි, නො චෙ, හරිස්සාමී’’ති පරිකප්පෙත්වා ආදාය ගන්ත්වා පරිකප්පිතට්ඨානාතික්කමො ඔකාසපරිකප්පපුබ්බකත්තා ඔකාසපරිකප්පාවහාරො නාමාති සඞ්ඛෙපතො වෙදිතබ්බො.

තිණපණ්ණාදීහි ¶ පටිච්ඡන්නස්ස භණ්ඩස්ස අවහරණං පටිච්ඡන්නාවහාරො, උය්යානාදීසු කීළමානෙහි වා සඞ්ඝපරිවිසන්තෙහි වා මනුස්සෙහි ඔමුඤ්චිත්වා ඨපිතං අලඞ්කාරාදිකං යං කිඤ්චි භණ්ඩං දිස්වා ‘‘ඔණමිත්වා ගණ්හන්තෙ ආසඞ්කන්තී’’ති ඨත්වා තිණපණ්ණපංසුවාලුකාදීහි පටිච්ඡාදෙත්වා සාමිකෙසු පරියෙසිත්වා අදිස්වා සාලයෙසු ගතෙසු පච්ඡා ථෙය්යචිත්තෙන ගහණඤ්ච තදෙව භණ්ඩං කද්දමාදීසු ථෙය්යචිත්තෙන අඞ්ගුට්ඨාදීහි පීළෙත්වා ඔසීදාපෙත්වා හෙට්ඨාභාගෙන ඵුට්ඨට්ඨානං උපරිභාගෙන අතික්කමනඤ්ච පටිච්ඡන්නාවහාරොති වුත්තං හොති.

කුසෙන අවහාරො කුසාවහාරො, ථෙය්යචිත්තෙන කුසං සඞ්කාමෙත්වා පරකොට්ඨාසස්ස අග්ඝෙන මහන්තස්ස වා සමසමස්ස වා ගහණන්ති අත්ථො. යො පන භික්ඛු කුසපාතනෙන සඞ්ඝස්ස චීවරෙසු භාජියමානෙසු අත්තනො කොට්ඨාසෙන සමං වා අධිකං වා ඌනකං වා අග්ඝෙන පඤ්චමාසකං වා අතිරෙකපඤ්චමාසකං වා අග්ඝනකං අඤ්ඤස්ස කොට්ඨාසං අවහරිතුකාමො අත්තනො කොට්ඨාසෙ පතිතං කුසං පරකොට්ඨාසෙ පාතෙතුකාමො උද්ධරති, තඞ්ඛණෙ ච පරස්ස කොට්ඨාසෙ පාතිතක්ඛණෙ ච න පාරාජිකං අනාපජ්ජිත්වා පරකොට්ඨාසතො පරනාමලිඛිතං කුසං උක්ඛිපෙන්තො තතො කෙසග්ගමත්තම්පි අපනාමෙති, පාරාජිකො හොති. යදි පඨමං පරකොට්ඨාසතො කුසං උද්ධරති, උද්ධටක්ඛණෙ ච අත්තනො කොට්ඨාසෙ පාතිතක්ඛණෙ ච සකනාමලිඛිතං කුසං උද්ධරණක්ඛණෙ ච පාරාජිකං අනාපජ්ජිත්වා පරකොට්ඨාසෙ පාතනක්ඛණෙ හත්ථතො කෙසග්ගමත්තම්පි මුත්තෙ පාරාජිකො හොති.

යදි ¶ ද්වෙපි කුසෙ පටිච්ඡාදෙත්වා සබ්බෙසු භික්ඛූසු සකසකකොට්ඨාසං ආදාය ගතෙසු යස්මිං කුසං පටිච්ඡාදෙසි, තස්ස සාමිකෙන ආගන්ත්වා ‘‘මය්හං කුසො කස්මා න ¶ දිස්සතී’’ති වුත්තෙ චොරො ‘‘මය්හම්පි කුසො න දිස්සතී’’ති වත්වා අත්තනො කොට්ඨාසං තස්ස සන්තකං විය දස්සෙත්වා තස්මිං විවදිත්වා වා අවිවදිත්වා වා ගහෙත්වා ගතෙ ඉතරං කොට්ඨාසං උද්ධරති චෙ, උද්ධටක්ඛණෙයෙව පාරාජිකො හොති. යදි පරො ‘‘මය්හං කොට්ඨාසං තුය්හං න දෙමි, ත්වං තුය්හං කොට්ඨාසං විචිනිත්වා ගණ්හාහී’’ති වදති, එවං වුත්තෙ සො අත්තනො අස්සාමිකභාවං ජානන්තොපි පරස්ස කොට්ඨාසං උද්ධරති, උද්ධටක්ඛණෙ පාරාජිකො හොති. යදි පරො විවාදභීරුකත්තා ‘‘කිං විවාදෙනා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘මය්හං වා පත්තං හොතු තුය්හං වා, වරකොට්ඨාසං ත්වං ගණ්හාහී’’ති වදෙය්ය, දින්නකං නාම ගහිතං හොතීති පාරාජිකං න හොතීති. යදි ‘‘තව රුච්චනකං ගණ්හාහී’’ති වුත්තො විවාදභයෙන අත්තනො පත්තං වරභාගං ඨපෙත්වා ලාමකභාගං ගහෙත්වා ගතො, චොරො පච්ඡා ගණ්හන්තො විචිතාවසෙසං නාම අග්ගහෙසීති පාරාජිකො න හොති. එවං කුසාවහාරවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. අයමෙත්ථ පඤ්චවීසතියා අවහාරෙසු සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

44. එත්තාවතා අදින්නාදානපාරාජිකස්ස විනිච්ඡයාවයවරූපෙන උග්ගහෙතබ්බෙ පඤ්චවීසති අවහාරෙ දස්සෙත්වා ඉදානි අදින්නාදානවිනිච්ඡයෙ සම්පත්තෙ සහසා ආපත්තිං අනාරොපෙත්වා පඨමං ඔලොකෙතබ්බානි පඤ්ච ඨානානි දස්සෙතුං ‘‘වත්ථුකාලග්ඝදෙසෙ චා’’තිආදි ආරද්ධං.

තත්ථ වත්ථු නාම අවහටභණ්ඩං. කිං වුත්තං හොති? අවහාරකෙන ‘‘මයා ඉත්ථන්නාමං භණ්ඩං අවහට’’න්ති වුත්තෙපි තස්ස භණ්ඩස්ස සස්සාමිකඅස්සාමිකභාවං උපපරික්ඛිත්වා සස්සාමිකං ¶ චෙ, අවහාරකාලෙ තෙසං සාලයභාවං වා නිරාලයභාවං වා නියමෙත්වා සාලයකාලෙ චෙ ගහිතං, භණ්ඩං අග්ඝාපෙත්වා මාසකං වා ඌනමාසකං වා හොති, දුක්කටෙන, අතිරෙකමාසකං වා ඌනපඤ්චමාසකං වා හොති, ථුල්ලච්චයෙන, පඤ්චමාසකං වා අතිරෙකපඤ්චමාසකං වා හොති, පාරාජිකෙන කාතබ්බො. සාමිකානං නිරාලයකාලෙ චෙ ගහිතං, නත්ථි පාරාජිකං. භණ්ඩසාමිකෙ පන භණ්ඩං ආහරාපෙන්තෙ තං වා භණ්ඩං තදග්ඝනකං වා දාතබ්බන්ති.

කාලො නාම අවහාරකාලො. භණ්ඩං නාමෙතං කදාචි මහග්ඝං හොති, කදාචි සමග්ඝං. තස්මා ¶ අවහටභණ්ඩස්ස අග්ඝං පරිච්ඡින්දන්තෙහි අවහටකාලානුරූපං කත්වා පරිච්ඡින්දනත්ථං කාලවිනිච්ඡයො කාතබ්බොති වුත්තං හොති.

අග්ඝො නාම අවහටභණ්ඩස්ස අග්ඝො. එත්ථ ච සබ්බදා භණ්ඩානං අග්ඝො සමානරූපො න හොති, නවභණ්ඩං මහග්ඝං හොති, පුරාණං චෙ සමග්ඝං. තස්මා අවහාරකාලෙ භණ්ඩස්ස නවභාවං වා පුරාණභාවං වා නියමෙත්වා අග්ඝො පරිච්ඡින්දිතබ්බොති අධිප්පායො.

දෙසො චාති භණ්ඩාවහාරදෙසො. එත්ථ ච සබ්බස්සාපි භණ්ඩස්ස උට්ඨානදෙසෙ සමග්ඝං හුත්වා අඤ්ඤත්ථ මහග්ඝත්තා අවහටභණ්ඩෙ අග්ඝං පරිච්ඡින්දිත්වා තදනුරූපා ආපත්තියො නියමන්තෙහි අග්ඝං පරිච්ඡින්දනත්ථාය අවහාරදෙසං නියමෙත්වා තස්මිං දෙසෙ අග්ඝවසෙන තදනුරූපා ආපත්තියො කාරෙතබ්බාති අධිප්පායො.

පරිභොගො නාම අවහටභණ්ඩෙ අවහාරතො පුබ්බෙ පරෙහි කතපරිභොගො. එත්ථ ච යස්ස කස්සචි භණ්ඩස්ස පරිභොගෙන අග්ඝො පරිහායතීති භණ්ඩසාමිකං පුච්ඡිත්වා තස්මිං ¶ භණ්ඩෙ නවෙපි එකවාරම්පි යෙන කෙනචි පකාරෙන පරිභුත්තෙ පරිහාපෙත්වා අග්ඝො පරිච්ඡින්දිතබ්බොති වුත්තං හොති.

එවමාදිනා නයෙන එතානි පඤ්ච ඨානානි උපපරික්ඛිත්වාව විනිච්ඡයො කාතබ්බොති දස්සෙතුමාහ ‘‘පඤ්චපි ඤත්වා එතානි කත්තබ්බො පණ්ඩිතෙන විනිච්ඡයො’’ති.

45. එත්තාවතා අදින්නාදානවිනිච්ඡයාවයවභූතෙ පඤ්චවීසති අවහාරෙ ච පඤ්චට්ඨානාවලොකනඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි අනාගතෙ පාපභික්ඛූනං ලෙසොකාසපිදහනත්ථං පරසන්තකං යං කිඤ්චි වත්ථුං යත්ථ කත්ථචි ඨිතං යෙන කෙනචි පකාරෙන ගණ්හතො මොක්ඛාභාවං දස්සෙතුකාමෙන තථාගතෙන යා පනෙතා –

නික්ඛිත්තා ¶ , තාසං යථාක්කමං පදභාජනෙ, තදට්ඨකථාය ච ආගතනයෙන විනිච්ඡයං දස්සෙතුකාමො පඨමං තාව භූමට්ඨෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘දුතියං වාපී’’තිආදි.

තත්ථ දුතියං ථෙය්යචිත්තෙන පරියෙසතො දුක්කටන්ති සම්බන්ධො. එවං සබ්බපදෙසු. උපරි සඤ්ජාතාහි රුක්ඛලතාහි, ඉට්ඨකපාසාණාදීහි ච සඤ්ඡන්නං මහානිධිං උද්ධරිතුකාමෙන ‘‘මයා එකෙනෙව න සක්කා’’ති අත්තනො අඤ්ඤං සහායං පරියෙසිතුං ථෙය්යචිත්තෙන සයිතට්ඨානා උට්ඨානාදීසු සබ්බපයොගෙසු දුක්කටං හොතීති අත්ථො. කුදාලං භූමිඛණනත්ථාය පිටකං වාපි පංසුඋද්ධරණත්ථාය යං කිඤ්චි භාජනං. ඉමෙසු ද්වීසු කුදාලස්ස චෙ දණ්ඩො නත්ථි, දණ්ඩත්ථාය රුක්ඛතො දණ්ඩං ඡින්දතො ච කුදාලො චෙ න හොති, කුදාලකරණත්ථාය අයොබීජං උද්ධරණත්ථාය අකප්පියපථවිං ඛණන්තස්සපි පච්ඡිකරණත්ථාය පණ්ණානි ඡින්දතොපි පිටකවායනත්ථාය වල්ලිං ඡින්දතොපි ¶ උභයත්ථාපි පරියෙසනෙ මුසා භණතොපි දුක්කටඤ්චෙව පාචිත්තියඤ්ච, ඉතරපයොගෙසු දුක්කටමෙවාති වෙදිතබ්බං.

ගච්ඡතොති දුතියාදිං පරියෙසිත්වා ලද්ධා වා අලද්ධා වා නිධිට්ඨානං ගච්ඡන්තස්ස පදෙ පදෙ දුක්කටන්ති අත්ථො. එත්ථ ච ‘‘ථෙය්යචිත්තො දුතියං වා පරියෙසතී’’තිආදි පාළියං (පාරා. 94) ‘‘ථෙය්යචිත්තො’’ති වුත්තත්තා, ඉධ ‘‘ථෙය්යචිත්තෙනා’’ති වචනතො ‘‘ඉමං නිධිං ලභිත්වා බුද්ධපූජං වා කරිස්සාමි, සඞ්ඝභත්තං වා කරිස්සාමී’’ති එවමාදිනා නයෙන කුසලචිත්තප්පවත්තියා සති අනාපත්තීති දට්ඨබ්බං. පුබ්බයොගතොති අදින්නාදානස්ස පුබ්බපයොගභාවතො, දුතියපරියෙසනාදීසු පුබ්බපයොගෙසු දුක්කටන්ති අත්ථො.

දුක්කටඤ්ච ¶ අට්ඨවිධං හොති පුබ්බපයොගදුක්කටං සහපයොගදුක්කටං අනාමාසදුක්කටං දුරුපචිණ්ණදුක්කටං විනයදුක්කටං ඤාතදුක්කටං ඤත්තිදුක්කටං පටිස්සවදුක්කටන්ති. තත්ථ ‘‘ථෙය්යචිත්තො දුතියං වා කුදාලං වා පිටකං වා පරියෙසති ගච්ඡති වා, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වුත්තං පුබ්බපයොගදුක්කටං නාම. ඉධ පාචිත්තියට්ඨානෙ පාචිත්තියං, ඉතරෙසු පුබ්බපයොගෙසු දුක්කටං. ‘‘තත්ථජාතකං කට්ඨං වා ලතං වා ඡින්දති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වුත්තං සහපයොගදුක්කටං. ඉධ අදින්නාදානසහිතපයොගත්තා පාචිත්තියවත්ථුම්හි, ඉතරත්ර ච දුක්කටමෙවාති අයමෙත්ථ විසෙසො. මුත්තාමණිආදීසු දසසු රතනෙසු, සාලිආදීසු සත්තසු ධඤ්ඤෙසු, සබ්බෙසු ච ආවුධභණ්ඩාදීසු ආමසනපච්චයා දුක්කටං අනාමාසදුක්කටං. කදලිනාළිකෙරපනසාදිරුක්ඛට්ඨමෙව ඵලං ආමසන්තස්ස වුත්තං දුක්කටං දුරුපචිණ්ණදුක්කටං. උපචරණං උපචිණ්ණං, පරාමසනන්ති අත්ථො. දුට්ඨු උපචිණ්ණං දුරුපචිණ්ණං, දුරුපචිණ්ණෙ දුක්කටං දුරුපචිණ්ණදුක්කටං. භික්ඛාචාරකාලෙ පත්තෙ රජස්මිං පතිතෙ පත්තං අප්පටිග්ගහෙත්වා වා අධොවිත්වා වා භික්ඛාපටිග්ගහණෙන දුක්කටං විනයදුක්කටං, විනයෙ පඤ්ඤත්තං දුක්කටං විනයදුක්කටං. කිඤ්චාපි අවසෙසදුක්කටානිපි විනයෙ පඤ්ඤත්තානෙව, තථාපි රුළ්හියා මයූරාදිසද්දෙහි මොරාදයො විය ඉදමෙව තථා වුච්චති. ‘‘සුත්වා න වදන්ති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වුත්තං ඤාතදුක්කටං නාම. එකාදසසු සමනුභාසනාසු ‘‘ඤත්තියා දුක්කට’’න්ති වුත්තං ඤත්තිදුක්කටං. ‘‘තස්ස භික්ඛවෙ භික්ඛුනො පුරිමිකා ච න පඤ්ඤායති, පටිස්සවෙ ච ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 207) වුත්තං පටිස්සවදුක්කටං නාම. ඉමෙසු අට්ඨසු දුක්කටෙසු ඉධ ආපජ්ජිතබ්බං දුක්කටං පුබ්බපයොගදුක්කටං නාම. තෙනාහ ‘‘පුබ්බයොගතො’’ති. ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ¶ උපසග්ගං අනාදියිත්වා ‘‘පුබ්බපයොගතො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘පුබ්බයොගතො’’ති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

එත්ථ ¶ ච කිඤ්චාපි ඉමෙසු දුක්කටෙසු අසඞ්ගහිතානි උභතොවිභඞ්ගාගතානි දිවාසෙය්යාදිදුක්කටානි චෙව ඛන්ධකාගතානි ච බහූනි දුක්කටානි සන්ති, තානි පනෙත්ථ විනයදුක්කටෙයෙව සඞ්ගහිතබ්බානි. ‘‘විනයෙ පඤ්ඤත්තං දුක්කටං විනයදුක්කට’’න්ති හි සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.94) වුත්තන්ති. අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 1.94) පන රජොකිණ්ණදුක්කටස්සෙව ‘‘විනයදුක්කට’’න්ති ගහණං උපලක්ඛණමත්තං. ඉතරථා අට්ඨ දුක්කටානීති ගණනාපරිච්ඡෙදොයෙව නිරත්ථකො සියාති පුබ්බපයොගෙ දුක්කටාදීනම්පි විනයදුක්කටෙයෙව සඞ්ගහෙතබ්බභාවෙපි කතිපයානි දස්සෙත්වා ඉතරෙසමෙකතො දස්සනත්ථං තෙසං විසුං ගහණං සුත්තඞ්ගසඞ්ගහිතත්තෙපි ගෙය්යගාථාදීනං අට්ඨන්නං විසුං දස්සනං වියාති වෙදිතබ්බං.

46. තත්ථජාතකං කට්ඨං වාති තස්මිං චිරනිහිතනිධූපරි ජාතං අල්ලං සුක්ඛං කට්ඨං වා. ලතං වාති තාදිසං වල්ලිං වා. ඉදං උපලක්ඛණං තිණාදීනං ඛුද්දකගච්ඡානඤ්ච ගහෙතබ්බත්තා. උභයත්ථාපීති අල්ලෙ ච සුක්ඛෙ චාති වුත්තං හොති. අල්ලරුක්ඛාදීනි ඡින්දතො පාචිත්තියං අහුත්වා දුක්කටමත්තස්ස භවනෙ කාරණං දස්සෙති ‘‘සහපයොගතො’’ති. අවහාරෙන සහිතපයොගත්තා පාචිත්තියට්ඨානෙපි දුක්කටමෙවාති වුත්තං හොති. ‘‘සහපයොගතො උභයත්ථාපි දුක්කට’’න්ති වදන්තො පඨමගාථාය දස්සිතපුබ්බපයොගතො ඉමාය දස්සිතසහපයොගස්ස විසෙසං දස්සෙති.

47. පථවින්ති කප්පියං වා අකප්පියං වා පථවිං. අකප්පියපථවිං ඛණතො සහපයොගත්තා දුක්කටමෙව. බ්යූහතොති පංසුං එකතො රාසිං කරොන්තස්ස. ‘‘වියූහති එකපස්සෙ රාසිං කරොතී’’ති අට්ඨකථාවචනතො ඌහ-ඉච්චෙතස්ස ධාතුනො විතක්කෙ උප්පන්නත්තෙපි ධාතූනමනෙකත්ථත්තා වි-උපසග්ගවසෙන ¶ ඉධ රාසිකරණෙ වත්තතීති ගහෙතබ්බං. රාසිභූතං පංසුං කුදාලෙන වා හත්ථෙන වා පච්ඡියා වා උද්ධරන්තස්ස ච අපනෙන්තස්ස ච පයොගගණනාය දුක්කටං පංසුමෙව වාති එත්ථ අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන වා-සද්දෙන සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. ආමසන්තස්සාති නිධිකුම්භිං හත්ථෙන පරාමසන්තස්ස. වාති සමුච්චයෙ. දුක්කටන්ති දුට්ඨු කතං කිරියං සත්ථාරා වුත්තං විරාධෙත්වා ඛලිත්වා කතත්තාති දුක්කටං. වුත්තඤ්චෙතං පරිවාරෙ (පරි. 339) –

‘‘දුක්කටන්ති ¶ හි යං වුත්තං, තං සුණොහි යථාතථං;

අපරද්ධං විරද්ධඤ්ච, ඛලිතං යඤ්ච දුක්කට’’න්ති.

දුට්ඨු වා විරූපං කතං කිරියාති දුක්කටං. වුත්තම්පි චෙතං පරිවාරෙ (පරි. 339) –

‘‘යං මනුස්සො කරෙ පාපං, ආවි වා යදි වා රහො;

‘දුක්කට’න්ති පවෙදෙන්ති, තෙනෙතං ඉති වුච්චතී’’ති.

එවං ‘‘තත්ථජාතක’’න්තිආදිගාථාද්වයාගතං ඡෙදනදුක්කටං ඛණනදුක්කටං බ්යූහනදුක්කටං උද්ධරණදුක්කටං ආමසනදුක්කටන්ති පඤ්චසු සහපයොගදුක්කටෙසු පුරිමපුරිමපයොගෙහි ආපන්නා දුක්කටාපත්තියො පච්ඡිමං පච්ඡිමං දුක්කටං පත්වා පටිපස්සම්භන්ති, තංතංපයොගාවසානෙ ලජ්ජිධම්මං ඔක්කමිත්වා ඔරමති චෙ, තංතංදුක්කටමත්තං දෙසෙත්වා පරිසුද්ධො හොති. ධුරනික්ඛෙපමකත්වා ඵන්දාපෙන්තස්ස ථුල්ලච්චයං පත්වා ආමසනදුක්කටං පටිපස්සම්භතීති මහාඅට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 1.94) වුත්තං. යථාපාළියා ගය්හමානෙ පුරිමපුරිමාපත්තීනං පටිපස්සද්ධි ‘‘ඤත්තියා දුක්කටං, ද්වීහි ¶ කම්මවාචාහි ථුල්ලච්චයා පටිපස්සම්භන්තී’’ති පාළියං (පාරා. 414, 421, 428, 439) ආගතත්තා අනුස්සාවනාය එව ලබ්භතීති දට්ඨබ්බං. ඉමස්ස පන සුත්තස්ස අනුලොමවසෙන මහාඅට්ඨකථායං වුත්තා ඉමස්මිං අදින්නාදානසික්ඛාපදෙපි ආපත්තිපටිපස්සද්ධි පමාණන්ති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

48. ‘‘ඵන්දාපෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස. ඨානා චාවෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 94) වුත්තං ඨානාචාවනෙ පාරාජිකඤ්ච තස්ස සාමන්තාපත්තිභූතං ථුල්ලච්චයඤ්ච ඨානභෙදවිඤ්ඤාපනමුඛෙන වත්තබ්බන්ති ඉදානි තං දස්සෙතුමාහ ‘‘මුඛෙපාස’’න්තිආදි. තත්ථ මුඛෙ කුම්භිමුඛවට්ටියං. පාසං පවෙසෙත්වාති බන්ධනං පාසං පක්ඛිපිත්වා. ඛාණුකෙති අයොඛාණුම්හි, ඛදිරඛාණුකෙ වා. බද්ධකුම්භියා ඨානභෙදො බන්ධනානං වසා ඤෙය්යොති සම්බන්ධො.

49. ඉදානි ඨානභෙදං දස්සෙති ‘‘ද්වෙ’’තිආදිනා. ‘‘එකස්මිං ඛාණුකෙ’’ති ඉමිනා ද්වීසු දිසාසු වා තීසු චතූසු වා දිසාසු ඛාණුකෙ ඛණිත්වා බද්ධඛාණුගණනාය සම්භවන්තො ඨානභෙදො ¶ උපලක්ඛිතො හොති. වලයං…පෙ… කතාය වා ද්වෙ ඨානානීති යොජනා. වාති සමුච්චයෙ උපලක්ඛිතො හොති.

50. එවං ඨානභෙදං දස්සෙත්වා ඉදානි ඨානවසෙන ආපජ්ජිතබ්බා ආපත්තියො දස්සෙතුමාහ ‘‘උද්ධරන්තස්සා’’තිආදි. සඞ්ඛලින්ති දාමං. ථුල්ලච්චයන්ති එකස්ස සන්තිකෙ දෙසෙතබ්බාසු ආපත්තීසු ථූලත්තා, අච්චයත්තා ච ථුල්ලච්චයං නාම. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ –

තෙනෙතං ඉති වුච්චතී’’ති. (පරි. 339);

එත්ථ ච ථූලච්චයන්ති වත්තබ්බෙ ‘‘සම්පරායෙ ච (සං. නි. 1.49) සුග්ගති, තං හොති කටුකප්ඵල’’න්තිආදීසු (ධ. ප. 66) විය ලකාරස්ස ද්විත්තං, සංයොගෙ ඌකාරස්ස රස්සො ච වෙදිතබ්බො. තතො සඞ්ඛලිකභෙදතො පරං. ඨානා චාවෙතීති ඨිතට්ඨානතො කෙසග්ගමත්තම්පි අපනෙති. එත්ථ ච නාවට්ඨකථායං ‘‘උද්ධං වා අධො වා තිරියං වා අන්තමසො කෙසග්ගමත්තම්පි සඞ්කාමෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 99) වුත්තනයෙන ‘‘තිරිය’’න්ති වුත්තා චතස්සො දිසා, උද්ධමධො චාති ඡට්ඨානානි. තාසු එකං දිසං අපනීයමානාය කුම්භියා තංදිසාභිමුඛං ඉතරදිසායං ඨිතපස්සෙ ඔරිමදිසාය ඨිතපස්සෙන ඵුට්ඨොකාසස්ස කෙසග්ගමත්තම්පි අනතික්කන්තෙ ඵන්දාපනවසෙන ථුල්ලච්චයං හොති, අතික්කන්තෙ ඨානා චාවිතත්තා පාරාජිකං හොතීති වෙදිතබ්බො. ඉමමෙව සන්ධායාහ ‘‘ඨානා චාවෙති චෙ චුතො’’ති. එසෙව නයො ඵන්දනරහිතාය නිධිකුම්භියා ඨානාචාවනෙපි.

51. එවං පඨමං බන්ධනං ඡින්දිත්වා පච්ඡා කුම්භිග්ගහණෙ නයං දස්සෙත්වා ඉදානි පඨමං කුම්භිං අපනෙත්වා පච්ඡා බන්ධනාපනයනෙ නයං දස්සෙතුමාහ ‘‘පඨම’’න්තිආදි. සො නයොති ‘‘පඨමුද්ධාරෙ ථුල්ලච්චයං, දුතියුද්ධාරෙ පාරාජික’’න්ති තමෙවත්ථමතිදිසති.

52. වලයන්ති ¶ ¶ කුම්භියා බද්ධසඞ්ඛලිකාය මූලෙ පවෙසිතං වලයං. මූලෙ ඝංසන්තො ඉතො චිතො ච සාරෙතීති යොජනා. ඝංසන්තොති ඵුසාපෙන්තො. ඉතො චිතො ච සාරෙතීති ඔරතො ච පාරතො ච සඤ්චාලෙති. රක්ඛතීති එත්ථ ‘‘සීලං භික්ඛු’’න්ති පාඨසෙසො, පාරාජිකං නාපජ්ජතීති වුත්තං හොති. තත්ථාති තස්මිං මූලෙ. ඛෙගතං කරොන්තොවාති සබ්බපස්සතො මූලං අඵුසාපෙත්වා ආකාසගතං කරොන්තොව. පරාජිතොති ඨානාචාවනස්ස කතත්තා පරාජයමාපන්නො හොති.

53. කුම්භිමත්ථකෙ ජාතන්ති යොජනා. චිරකාලං නිහිතත්තා මූලෙහි කුම්භිං විනන්ධිත්වා ඨිතන්ති අත්ථො. සමීපෙ ජාතං රුක්ඛං ඡින්දතොති යොජනා. එත්ථ ච ‘‘තත්ථජාතකං කට්ඨං වා’’තිආදිකාය ගාථාය නිධිමත්ථකෙ භූමියං ඨිතරුක්ඛලතාදිං ඡින්දන්තස්ස ආපත්ති වුත්තා, ඉමාය පන ගාථාය භූමිං නිඛණිත්වා ඔතිණ්ණකාලෙ නිධිං විනන්ධිත්වා ඨිතමූලං අල්ලරුක්ඛං, ඛාණුකං වා ගහෙත්වා ආහාති පුනරුත්තිදොසාභාවො වෙදිතබ්බො. ‘‘අතත්ථජ’’න්ති ඉමිනා සහපයොගාභාවමාහ. ඉමිනාව පුරිමගාථාය වුත්තං කට්ඨලතාදීනි නිධිසම්බන්ධානි චෙ, යථාවුත්තදුක්කටස්ස වත්ථූනි, සමීපානි චෙ, පාචිත්තියස්සෙව වත්ථූනීති දීපෙති.

54. ඉදානි එවං පරියෙසිත්වා දිට්ඨනිධිභාජනං ඨිතට්ඨානතො අචාලෙත්වා අන්තොඨිතං භණ්ඩමත්තං ගණ්හතො විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘අන්තොකුම්භිගත’’න්තිආදි. තත්ථ ඵන්දාපෙතීති අන්තොචාටියා පක්ඛිත්තෙ අත්තනො භාජනෙ පක්ඛිපිතුං රාසිකරණාදිවසෙන ඵන්දාපෙති. අපබ්යූහති වාති හෙට්ඨා ඨිතං ගණ්හිතුං උපරි ඨිතානි අපනෙන්තො වියූහති වා. අථ වා අපබ්යූහන්තොති (පාරා. අට්ඨ. 1.94) අට්ඨකථාවචනස්ස ද්විධා කරොන්තොති ¶ ගණ්ඨිපදෙ අත්ථො වුත්තොති අත්තනො භාජනෙ පක්ඛිපිතුං ඉතො චිතො ච රාසිං කරොන්තොති අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථෙවාති අන්තොකුම්භියමෙව.

55. හරන්තොති අවහරන්තො. මුට්ඨිං ඡින්දතීති අත්තනො භාජනං පක්ඛිපිත්වා ගණ්හිතුං අසක්කුණෙය්යො අන්තොකුම්භිම්හි හත්ථං ඔතාරෙත්වා කුම්භිගතභණ්ඩෙන යථා අබද්ධං හොති, තථා මුට්ඨියා පරිච්ඡින්දති, කුම්භිගතං මුට්ඨියා ගණ්හන්තො කුම්භිගතෙන මුට්ඨිගතං යථා අසම්මිස්සං හොති, තථා පරිච්ඡින්දිත්වා පාදග්ඝනකං වා අතිරෙකපාදග්ඝනකං වා ගණ්හාතීති වුත්තං හොති. අත්තනො භාජනෙ ගතං කත්වා වා ඡින්දතීති යොජනා. අත්තනො භාජනගතං කත්වා කුම්භිගතෙන යථා ¶ අසම්මිස්සං හොති, තථා පරිච්ඡින්දතීති අත්ථො, සචෙ අත්තනො භාජනගතං හුත්වා කුම්භිගතෙන අසම්මිස්සං භණ්ඩං පඤ්චමාසකං වා අතිරෙකපඤ්චමාසකං වා අග්ඝති, පාරාජිකොති වුත්තං හොති.

56. හාරං වාති මුත්තාහාරං වා. පාමඞ්ගං වාති සුවණ්ණමයං, රජතමයං වා පාමඞ්ගං දාමං. සුත්තාරුළ්හන්ති සුත්තෙ ආරුළ්හං සුත්තාරුළ්හං, සුත්තඤ්ච සුත්තාරුළ්හඤ්ච සුත්තාරුළ්හන්ති එකදෙසසරූපෙකසෙසො දට්ඨබ්බො. ‘‘සුත්තෙන ආවුතස්සාපි සුත්තමයස්සාපි එතං අධිවචන’’න්ති අට්ඨකථාවචනතො (පාරා. අට්ඨ. 1.94) පඨමමුත්තාහාරං විනා සුවණ්ණරජතපවාළාදිමණිකං වා සුත්තෙසු ආවුණිත්වා කතා නානාවලියො චෙව සුත්තමයානි ච භණ්ඩානි ගහෙතබ්බානි. කුම්භියා ඨිතන්ති පාඨසෙසො. ඵන්දාපෙතීති ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හිතුකාමතාය චාලෙති. යථාවත්ථුන්ති වීතික්කමානුරූපං ථුල්ලච්චයං හොතීති අධිප්පායො. ඨානා චාවෙතීති ඨිතට්ඨානතො කෙසග්ගමත්තම්පි අතික්කාමෙති ¶ . චුතොති පාතිමොක්ඛසංවරසීලා පරිහීනොති අත්ථො.

අපරිපුණ්ණාය කුම්භියාඑකදෙසට්ඨං භණ්ඩං තතො තතො කෙසග්ගමත්තම්පි ඨානං අපනෙත්වා තත්ථෙව අන්තොකුම්භියා අඤ්ඤං ඨානං නෙන්තස්ස ච තත්ථෙව ආකාසගතං කරොන්තස්ස ච ‘‘අත්තනො භාජනගතං වා කරොති, මුට්ඨිං වා ඡින්දතී’’ති (පාරා. 94) එතෙහි සදිසත්තා වත්ථුම්හි පාදං අග්ඝන්තෙ පාරාජිකා හොතීති මහාඅට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 1.94) ඉදං සන්නිට්ඨානං. භාජනතලෙ කොටිං ඨපෙත්වා කමෙන සකලභාජනකුච්ඡිං තෙනෙව පූරෙත්වා මුඛවට්ටියා එකා කොටි නික්ඛිත්තා චෙ, තථාඨපිතස්ස හාරාදිනො සකලභාජනං අට්ඨානන්ති කොටිං ගහෙත්වා උජුකං උක්ඛිපන්තස්ස ඔසානකොටි භාජනතලතො කෙසග්ගමත්තම්පි ආකාසගතං කරොතො ච මුඛවට්ටියං ඝංසිත්වා ආකඩ්ඪන්තස්ස සකලභාජනොදරං ඛෙපෙත්වා මුඛවට්ටියා ඨපිතකොටියා ඵුට්ඨට්ඨානං අපරාය කොටියා කෙසග්ගමත්තම්පි අතික්කාමයතො ච භාජනකුච්ඡියා උපඩ්ඪං වත්ථාදිනා කෙනචි පූරෙත්වා තස්සොපරි ඨපිතහාරාදිසුත්තාරුළ්හස්ස ඨිතොකාසමෙව ඨානන්ති තතො කෙසග්ගමත්තං අපනෙන්තස්සපි පාරාජිකං හොතීති වුත්තං හොති.

57. සප්පිආදීසූති භාජනගතෙසු සප්පිආදිද්රවවත්ථූසු යං කිඤ්චි. පාදපූරණන්ති පාදං පූරෙතීති පාදපූරණං, පාදග්ඝනකන්ති අත්ථො. පිවතො පරාජයොති සම්බන්ධො. කදාති චෙ? එකෙනෙව ¶ පයොගෙන පීතමත්තෙ පාදපූරණෙති යොජනා. ‘‘මුඛගතං විනා’’ති පාඨසෙසො. තත්ථ එකෙනෙව පයොගෙනාති ධුරනික්ඛෙපමකත්වා එකාබද්ධං කත්වා ආකඩ්ඪෙත්වා ¶ පිවනපයොගෙන. ‘‘මුඛගතං විනා’’ති ඉමිනා සචෙ ගලගතෙනෙව පාදො පූරති, අන්තොගලං පවිට්ඨෙති වුත්තං හොති. මුඛගතෙන පූරති, මුඛගතං භාජනගතෙන වියොජෙත්වා ඔට්ඨෙසු පිහිතෙසූති වුත්තං හොති. වෙළුනළාදීහි ආකඩ්ඪෙත්වා පිවන්තස්ස නාළගතෙන පූරති, නාළගතං භාජනගතෙන වියොජෙත්වා නාළිකොටියං අඞ්ගුලියා පිහිතායන්ති වුත්තං හොති. ඉදං ‘‘අත්තනො භාජනගතං වා කරොති, මුට්ඨිං වා ඡින්දතී’’ති (පාරා. 94) වුත්තනයස්ස අනුලොමවසෙන මහාපච්චරියාදීසු (පාරා. අට්ඨ. 1.94) අට්ඨකථාසු වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායො.

‘‘එකෙනෙව පයොගෙන පීතමත්තෙ පරාජයො’’ති ඉමිනා සප්පිආදීසු මහග්ඝෙසු තත්තකෙනෙව පාදපූරණඤ්චෙ හොති, එකවාරමෙව මුඛෙන වා සප්පිආදිනා වා භාජනගතෙන එකාබද්ධභාවෙ ඡින්නමත්තෙපි අත්තනො භාජනෙ කුම්භිං පණාමෙත්වා පක්ඛිත්තෙන කුම්භිගතෙ ඡින්නමත්තෙපි පාරාජිකො හොතීති ගහෙතබ්බං.

58. ‘‘ධුරනික්ඛෙපං කත්වා පුනප්පුනං පිවන්තස්ස න පරාජයො’’ති ඉමිනා ධුරනික්ඛෙපමකත්වා පුනප්පුනං පිවතො පරාජයොති සාමත්ථියා වුත්තං හොති. ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා පුනප්පුනං මුඛෙන ගහෙත්වා වා පුටාදීහි වා ගහෙත්වා පාදපූරණමත්තං පිවන්තස්ස පරාජයො හොතීති ගහෙතබ්බං.

59-60. සචෙ ඛිපති ථෙය්යචිත්තොති සම්බන්ධො. යං කිඤ්චි භණ්ඩකන්ති තෙලපිවනාරහං දුකූලසාටකචම්මඛණ්ඩාදිකං භණ්ඩං. තෙලකුම්භියං පරස්සාති ලබ්භති. තං නික්ඛිත්තභණ්ඩං. ධුවන්ති එකංසෙන. තාවදෙ විනස්සතීති සම්බන්ධො. තාවදෙති තස්මිං ඛණෙයෙව. කතරස්මිං ඛණෙති ආහ ‘‘හත්ථතො මුත්තමත්තෙ’’ති, තෙලස්ස පීතකාලං අනාගම්ම පුබ්බපයොගත්තා ¶ පඨමමෙව හොතීති අධිප්පායො. විනස්සතීති සීලවිනාසං පාපුණාති. ආවිඤ්ජෙත්වාති පණාමෙත්වා. ගාළෙතීති පග්ඝරාපෙති. ‘‘සාළෙතී’’තිපි පඨන්ති, සොයෙව අත්ථො. සාළ සවනෙති ධාතු. තථාති ‘‘ථෙය්යචිත්තො විනස්සතී’’ති ආකඩ්ඪති, ථෙය්යචිත්තෙන එවං කරොන්තස්ස පාරාජිකො හොතීති වුත්තං හොති.

61. තන්ති තෙලස්ස ඔකිරණභාවං ඤත්වා පඨමමෙව තුච්ඡභාජනෙ ථෙය්යචිත්තෙන නික්ඛිත්තං පාදග්ඝනකතෙලපිවනකං ¶ තං වත්ථාදිභණ්ඩං. ‘‘උද්ධරන්තොවා’’ති සාවධාරණවචනෙන ‘‘පීතමත්තෙ පරාජයො’’ති දස්සිතං මහාඅට්ඨකථාමතං පටික්ඛිත්තං හොති. ධංසිතොති ‘‘සාසනකප්පරුක්ඛා පාතිතො, පාරාජිකාපන්නොති අධිප්පායො. ‘‘ථෙය්යචිත්තො’’ති ආකඩ්ඪනත්ථං ‘‘තථා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධනීයං. ඉමිනා සුද්ධචිත්තෙන ගොපනත්ථාය තුච්ඡභාජනෙ වත්ථාදිං නික්ඛිපිත්වා අඤ්ඤෙන තං අනොලොකෙත්වා තෙලෙ ආසිත්තෙ පච්ඡා සුද්ධචිත්තෙනෙව උද්ධරතො න දොසොති දීපිතං හොති.

62. තත්ථෙවාති ඨිතට්ඨානෙයෙව. භින්දතොති ඨානා අචාවෙත්වා තිණජ්ඣාපකස්ස විය භික්ඛුනො ඨානාචාවනාධිප්පායං විනා පාසාණාදිනා කෙනචි පහරිත්වා භින්දතො. ‘‘මන්තොසධානුභාවෙන භින්දතො’’ති ච වදන්ති. ඡඩ්ඩෙන්තස්සාති අඡඩ්ඩෙතුකාමස්සාපි සතො පරිපුණ්ණතෙලඝටාදීසු චාපල්ලෙන වාලුකං වා උදකං වා ඔකිරිත්වා උත්තරාපෙන්තස්සාති අත්ථො. ‘‘උදකමාතිකං ඝටාභිමුඛං කත්වා ඔපිලාපෙන්තස්සා’’ති වදන්ති. ඨානාචාවනාධිප්පායෙ සතිපි ථෙය්යචිත්තාභාවෙන පාරාජිකා න විජ්ජති, භණ්ඩදෙය්යං ¶ පන හොතීති සන්නිට්ඨානං. ඣාපෙන්තස්සාති කට්ඨානි පක්ඛිපිත්වා ඣාපෙන්තස්ස. අපරිභොගං කරොන්තස්සාති උච්චාරපස්සාවාදිමොකිරිත්වා අපරිභොගං කරොන්තස්ස. දුක්කටන්ති එතෙසු භින්දනාදීසු චතූසුපි ඨානෙසු පදභාජනියං දුක්කටමෙව ආගතත්තා වුත්තං.

63. ඉදානි ථලට්ඨෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘ඨපිත’’න්තිආදි. තත්ථ පත්ථරිත්වාති අත්ථරිත්වා. එත්ථ ච-සද්දො අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථො, තෙන ථලෙ රාසිකතධඤ්ඤාදීසු විනිච්ඡයො නිමිකුම්භියා වුත්තවිනිච්ඡයානුසාරෙන විඤ්ඤාතුං සක්කාති තං සරූපතො අවුත්තං සමුච්චිනොති. අත්ථරණාදිකන්ති පච්චත්ථරණාදිකං. වෙඨෙත්වා උද්ධරන්තස්සාති කිලඤ්ජසංහරණනියාමෙන වට්ටෙත්වා සංහරිත්වා උද්ධරන්තස්ස. මුත්තෙ ඨානාති කමෙන සංහරිත්වා ඨිතට්ඨානතො කෙසග්ගමත්තම්පි මුත්තෙ සති. පරාභවොති සාසනතො පරිහීනො.

64. එවං අත්ථරිත්වා ඨපිතවත්ථාදීනං සංහරිත්වා ගහණෙ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා තිරියතො ආකඩ්ඪනෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘ඔරිමන්තෙනා’’තිආදි. පි, වාති පකාරන්තරමෙව සමුච්චිනොති. උජුකං කඩ්ඪතොපි වාති අත්ථරිත්වා ඨපිතවත්ථාදිකං චතූසු දිසාසු එකං දිසං උජුකමාකඩ්ඪතො ¶ ච පාරාජිකං හොති. කදාති චෙ? එත්ථාපි ඔරිමන්තෙන ඵුට්ඨමොකාසං පාරිමන්තතො අතික්කන්තෙ පාරාජිකන්ති යොජනා. ඔරිමන්තෙන ඵුට්ඨමොකාසන්ති ගහෙත්වා ආකඩ්ඪන්තස්ස අත්තනො ඨිතදිසාගතපරියන්තෙන ඵුසිත්වා ඨිතට්ඨානං. පාරිමන්තතොති පාරිමන්තෙන, කරණත්ථෙ තො-පච්චයො.

ථලං ¶ නාම පටිච්ඡන්නාපටිච්ඡන්නභූමිපාසාදපබ්බතතලාදීනි, තත්රට්ඨං ධඤ්ඤාදිභණ්ඩං ථලට්ඨං නාම හොති. තත්ථ සබ්බත්ථ විනිච්ඡයො වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො.

65-6. පරිච්ඡෙදාති ඨානපරිච්ඡෙදා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

67-8. ඛෙගතන්ති ආකාසගතං. අස්සාති මොරස්ස. තන්ති මොරං.

69. ඨානාති යථාපරිච්ඡින්නා ඡබ්බිධා ඨානා. තස්සාති මොරස්ස ඵන්දාපනෙති යොජනා. තස්සාති වා භික්ඛුස්ස ථුල්ලච්චයමුදීරිතං.

70. අග්ගහෙත්වා හත්ථෙන ලෙඩ්ඩුඛිපනාදිපයොගෙන මොරං තාසෙත්වා ඨිතට්ඨානතො අපනෙති. අත්තනො ඨානාති මොරස්ස අත්තනො ඡප්පකාරට්ඨානා. සයං ඨානාති භික්ඛු සකට්ඨානා, සමණභාවතොති වුත්තං හොති.

71-2. ඉදානි ‘‘ඨානා චාවෙති චෙ මොර’’න්ති දස්සිතං ඨානාචාවනං විභාවෙතුමාහ ‘‘ඵුට්ඨොකාස’’න්තිආදි.

73. කරෙ නිලීයතීති පසාරිතහත්ථතලෙ නිසීදති.

75. උඩ්ඩෙත්වාති ආකාසං උප්පතිත්වා.

76. අඞ්ගෙ ¶ නිලීනන්ති අංසකූටාදිසරීරාවයවෙ නිලීනං. පාදෙති අත්තනො පඨමුද්ධාරපාදෙ. දුතියෙ පාදෙ.

77. පාදානන්ති ¶ ද්වින්නං පාදානං. කලාපස්සාති භූමියං ඵුසියමානස්ස කලාපග්ගස්ස.

78. තතො පථවිතොති තීහි අවයවෙහි පතිට්ඨිතපථවිප්පදෙසතො, න පඨමතො තත්ථ දුක්කටත්තා, න දුතියතො තත්ථ ථුල්ලච්චයත්තා, තතියා පන ඨානා කෙසග්ගමත්තම්පි චාවයතො පාරාජිකන්ති වුත්තං හොති.

‘‘පඤ්ජරෙ ඨිතං මොරං සහ පඤ්ජරෙන උද්ධරති, පාරාජිකං. යදි පන පාදං නග්ඝති, සබ්බත්ථ අග්ඝවසෙන කත්තබ්බං. අන්තොවත්ථුම්හි චරන්තං මොරං ථෙය්යචිත්තො පදසා බහිවත්ථුං නීහරන්තො ද්වාරපරිච්ඡෙදං අතික්කාමෙති, පාරාජිකං. වජෙ ඨිතබලිබද්දස්ස හි වජො විය අන්තොවත්ථු තස්ස ඨානං. හත්ථෙන පන ගහෙත්වා අන්තොවත්ථුස්මිම්පි ආකාසගතං කරොන්තස්ස පාරාජිකමෙව. අන්තොගාමෙ චරන්තම්පි ගාමපරිච්ඡෙදං අතික්කාමෙන්තස්ස පාරාජිකං. සයමෙව නික්ඛමිත්වා ගාමූපචාරෙ වා වත්ථූපචාරෙ වා චරන්තං පන ථෙය්යචිත්තො කට්ඨෙන වා කථලාය වා උත්රාසෙත්වා අටවීභිමුඛං කරොති, මොරො උඩ්ඩෙත්වා අන්තොගාමෙ වා අන්තොවත්ථුම්හි වා ඡදනපිට්ඨෙ වා නිලීයති, රක්ඛති. සචෙ පන අටවීභිමුඛො උඩ්ඩෙති වා ගච්ඡති වා, ‘අටවිං පවෙසෙත්වා ගහෙස්සාමී’ති පරිකප්පෙ අසති පථවිතො කෙසග්ගමත්තම්පි උප්පතිතමත්තෙ වා දුතියපදවාරෙ වා පාරාජිකං. කස්මා? යස්මා ගාමතො නික්ඛමන්තස්ස ඨිතට්ඨානමෙව ඨානං හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.96) –

අට්ඨකථාගතො ¶ විනිච්ඡයො උපලක්ඛිතොති වෙදිතබ්බං. කපිඤ්ජරාදිපරසන්තකසකුණෙසු ච එසෙව විනිච්ඡයො දට්ඨබ්බො.

79. පත්තෙති ද්වාරෙ භික්ඛාය ඨිතං භික්ඛුනො හත්ථගතෙ පත්තෙ. තස්ස ථෙය්යචිත්තස්ස.

80. අනුද්ධරිත්වාවාති ¶ පත්තෙ පතිතං සුවණ්ණාදිං හත්ථෙන අනුක්ඛිපිත්වාව පඨමපදවාරෙ ථුල්ලච්චයං ගම්මමානත්තා න වුත්තං.

81. හත්ථෙති හත්ථතලෙ. වත්ථෙති චීවරෙ. මත්ථකෙති සිරසි. ගාථාඡන්දවසෙන වා-සද්දෙ ආකාරස්ස රස්සත්තං. පතිට්ඨිතන්ති පතිතං. තන්ති ඡිජ්ජමානං තං සුවණ්ණඛණ්ඩාදි. යදි ආකාසෙ ගච්ඡන්තං, පතන්තං වා හත්ථෙන ගණ්හාති. ගහිතහත්ථෙ ඨිතට්ඨානමෙව ඨානං, තතො කෙසග්ගමත්තම්පි අපනෙන්තස්ස පාරාජිකං. තථා ගහෙත්වා ථෙය්යචිත්තෙන ගච්ඡතො දුතියපාදුද්ධාරෙ. වත්ථාදීසු පතිතෙපි එසෙව නයො.

82. මඤ්චපීඨාදීසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන මඤ්චපීඨසදිසෙ වෙහාසභූතෙ අට්ටවිතානාදයො සඞ්ගණ්හාති. ආමාසම්පීති හත්ථෙන වා කායෙන වා ආමසිතබ්බං වත්ථාදිඤ්ච. අනාමාසම්පීති තථා අපරාමසිතබ්බං සුවණ්ණාදිං. ආමසන්තස්සාති හත්ථාදීහි පරාමසන්තස්ස. ‘‘දුක්කට’’න්ති ඉමිනා ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච ඨානාචාවනෙ පාරාජිකඤ්ච හෙට්ඨා ථලට්ඨෙ වුත්තනයෙන විඤ්ඤාතුං සක්කාති අතිදිසති. ඨානපරිච්ඡෙදො පන මඤ්චාදීහි එව උක්ඛිපන්තස්ස චතුන්නං පාදානං වසෙන, තත්රට්ඨමෙව ගණ්හන්තස්ස මඤ්චස්ස චතූසු පාදසීසෙසු ඵුසිත්වා ¶ මජ්ඣෙ අඵුසිත්වා ඨිතස්ස ඛලිමක්ඛිතථද්ධසාටකස්ස චතුන්නං පාදසීසානං වසෙන, අටනීසු ඵුසිත්වා ඨිතස්ස අටනීනං වසෙන වා වෙදිතබ්බො.

83. වංසෙති චීවරවංසෙ, ඉමිනා චීවරනික්ඛෙපනත්ථාය ඨපිතරුක්ඛදණ්ඩසලාකාරජ්ජුආදයො උපලක්ඛිතා. ඔරතොති අත්තනො ඨිතදිසාභිමුඛතො. භොගන්ති සංහරිත්වා චීවරං තස්ස නාමෙත්වා ඨපිතමජ්ඣට්ඨානං. අන්තන්ති නාමෙත්වා එකතො කතං, උභයානං වා අන්තං. පාරතො කත්වාති වංසතො පරභාගෙ කත්වා.

84. චීවරෙන ඵුට්ඨොකාසොති චීවරෙන ඵුට්ඨට්ඨානං. තස්සාති තථා ඨපිතස්ස චීවරස්ස. සො සකලො චීවරවංසො ඨානං න තු හොතීති මතොති සම්බන්ධො.

85-6. ඔරිමන්තෙන ¶ ඵුට්ඨං වා තං ඔකාසන්ති සම්බන්ධො. චීවරභොගං ගහෙත්වා ථෙය්යචිත්තෙන අත්තනො අභිමුඛං ආකඩ්ඪතො අත්තනො ඨිතදිසාය චීවරවංසෙ චීවරෙන ඵුසිත්වා ඨිතට්ඨානපරියන්තං ඉතරෙන අතික්කාමයතො චුතීති සම්බන්ධො. ඉතරෙන පාරිමන්තෙන භිත්තිදිසාය චීවරස්ස ඵුට්ඨොකාසපරියන්තං ඉතරෙන ඵුට්ඨං තං ඔකාසං ඔරිමන්තෙන අතික්කාමයතො වා චුතීති යොජනා. ඉතරෙනාති පාරිමන්තෙන භිත්තිපස්සෙ චීවරවංසෙ ඵුසිත්වා ඨිතචීවරපරියන්තෙන. ඵුට්ඨං චීවරවංසොකාසං. ඔරිමන්තෙනාති අත්තනො ඨිතදිසාය චීවරවංසෙ ඵුසිත්වා ඨපිතචීවරප්පදෙසෙන. අතික්කාමයතොති කෙසග්ගමත්තම්පි අතික්කාමෙන්තස්ස.

එවං දීඝන්තාකඩ්ඪනෙ සම්භවන්තං විකප්පං දස්සෙත්වා ඉදානි තිරියන්තෙන අතික්කමනවිධිං දස්සෙතුමාහ ‘‘දක්ඛිණන්තෙනා’’තිආදි. පුනාති අථ වා. දක්ඛිණන්තෙන ඵුට්ඨට්ඨානං වාමන්තෙන ¶ අතික්කාමයතො චුතීති යොජනා. චීවරං හරිතුං චීවරාභිමුඛං ඨිතස්ස අත්තනො දක්ඛිණපස්සෙ චීවරකොටියා ඵුට්ඨං චීවරට්ඨිතප්පදෙසං වාමපස්සෙ චීවරන්තෙන අතික්කාමයතො පාරාජිකමෙවාති අත්ථො. වාමන්තෙන ඵුට්ඨට්ඨානං ඉතරෙන අතික්කාමයතො වා චුතීති යොජනා. වාමන්තෙන ඵුට්ඨට්ඨානන්ති චීවරාභිමුඛං ඨිතස්ස වාමපස්සෙ චීවරන්තෙන ඵුට්ඨං චීවරට්ඨිතප්පදෙසං. ඉතරෙන දක්ඛිණපස්සෙ චීවරන්තෙන අතික්කාමයතො වා චුති පාරාජිකා හොතීති අත්ථො.

87. වංසතොති චීවරෙන ඵුසිත්වා ඨිතචීවරවංසප්පදෙසතො. ‘‘කෙසග්ගමත්ත’’න්ති කත්ථචි පොත්ථකෙ ලිඛන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. ‘‘උක්ඛිත්තෙ’’ති භුම්මෙකවචනන්තෙන සමානාධිකරණත්තා පච්චත්තෙකවචනන්තතා න යුජ්ජතීති. ‘‘කෙසග්ගමත්තෙ උක්ඛිත්තෙ’’ති කත්ථචි පාඨො දිස්සති, සො ච පමාණං.

88. විමොචෙන්තො ථුල්ලච්චයං ඵුසෙති යොජනා. චීවරවංසෙ ඵුසාපෙත්වා, අඵුසාපෙත්වා වා රජ්ජුයා බන්ධිත්වා ඨපිතචීවරං ගණ්හිතුකාමො ථෙය්යචිත්තෙන බන්ධනං මොචෙන්තො ථුල්ලච්චයං ආපජ්ජතීති අත්ථො. මුත්තෙති මුත්තමත්තෙ. පාරාජිකො හොති ඨානා චුතභාවතොති අධිප්පායො.

89. වෙඨෙත්වාති එත්ථ ‘‘වංසමෙවා’’ති සාමත්ථියතො ලබ්භති. චීවරවංසං පලිවෙඨෙත්වා තත්ථෙව ඨපිතචීවරං නිබ්බෙඨෙන්තස්ස භික්ඛුනොපි අයං නයොති සම්බන්ධො. නිබ්බෙඨෙන්තස්සාති විනිවෙඨෙන්තස්ස. අයං නයොති ‘‘නිබ්බෙඨෙන්තස්ස ථුල්ලච්චයං, නිබ්බෙඨිතෙ පාරාජික’’න්ති යථාවුත්තනයමතිදිසති ¶ . වලයං ඡින්දතො වාපි අයං නයොති සම්බන්ධො. ‘‘භික්ඛුනො, වංසෙ, ඨපිතං, චීවර’’න්ති ච ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. චීවරවංසෙ පවෙසෙත්වා ¶ ඨපිතං චීවරවලයං යථා ඡින්නමත්තෙ ඨානා චවති, තථා ඡින්දන්තස්ස භික්ඛුනො ඡෙදනෙ ථුල්ලච්චයං, ඡින්නෙ පාරාජිකන්ති අත්ථො. මොචෙන්තස්සාප්යයං නයොති එත්ථාපි ‘‘වලය’’න්ති ඉමිනා සද්ධිං ‘‘භික්ඛුනො’’තිආදිපදානි යොජෙතබ්බානි. චීවරවංසෙ ඨපිතං චීවරං වලයං මොචෙන්තස්සාපි ථුල්ලච්චයපාරාජිකානි පුබ්බෙ වුත්තනයානෙව.

ඉහ පුරිමෙන අපි-සද්දෙන යථාවුත්තපකාරද්වයෙ සම්පිණ්ඩිතෙ ඉතරෙන අපි-සද්දෙන අවුත්තසම්පිණ්ඩනමන්තරෙන අත්ථවිසෙසාභාවතො අවුත්තමත්ථං සම්පිණ්ඩෙති, තෙන ‘‘ආකාසගතං වා කරොති, නීහරති වා’’ති පකාරද්වයං සඞ්ගණ්හාති. තෙන රුක්ඛමූලෙ පවෙසෙත්වා ඨපිතනිධිසඞ්ඛලිකවලයමිව චීවරවංසෙ සබ්බට්ඨානෙහිපි අඵුසාපෙත්වා චීවරවලයං ආකාසගතං කරොන්තස්සාපි චීවරවංසකොටියා බහි නීහරන්තස්සාපි ථුල්ලච්චයපාරාජිකානි වුත්තනයෙනෙව ඤාතබ්බානීති එතෙයෙව සඞ්ගණ්හාති. ‘‘වලයං ඡින්දතො වාපි, මොචෙන්තස්ස වාපි, වලයං ආකාසගතං වා කරොති, නීහරති වා’’ති ඉමෙසු චතූසු විකප්පෙසු එකම්පි තථා අකත්වා චීවරවලයං චීවරවංසෙ ඝංසෙත්වා ඉතො චිතො ච සඤ්චාරෙන්තස්ස චීවරවලයස්ස සබ්බොපි චීවරවංසො ඨානන්ති ‘‘ඨානාචාවනං නත්ථී’’ති වුත්තබ්යතිරෙකවසෙන දස්සිතබ්බන්ති ගහෙතබ්බං.

90. ඨපිතස්ස හීති එත්ථ පසිද්ධිසූචකං හි-සද්දං ආනෙත්වා ‘‘චීවරෙ විය හී’’ති යොජෙත්වා විසෙසත්ථජොතකං තු-සද්දං ආනෙත්වා ‘‘ඨපිතස්ස තූ’’ති යොජෙතබ්බං. අථ වා නිපාතානමනෙකත්ථත්තා යථාඨානෙ ඨිතානමෙව විසෙසත්ථෙ හි-සද්දො, පසිද්ධියං තු-සද්දො ච යොජෙතබ්බො. විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. දීඝතො වා තිරියතො වා පසාරෙත්වා ¶ චීවරවංසෙ නික්ඛිත්තස්ස චීවරස්ස විනිච්ඡයො පන සංහරිත්වා චීවරවංසෙ ඨපිතචීවරවිනිච්ඡයො විය වුත්තො, ‘‘ඔරිමන්තෙන…පෙ… පාරාජිකං භවෙ’’ති ගාථාත්තයෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බොති අත්ථො.

91. සික්කායාති ඔලම්බිකාධාරෙ. යං භණ්ඩකන්ති සම්බන්ධො. පක්ඛිපිත්වාති නිවෙසෙත්වා. ලග්ගිතං හොතීති ඔලම්බිතං හොති. ‘‘සික්කාතො තං හරන්තො වා චුතො’’ති එතස්මිං විකප්පෙ ¶ සික්කාය ඵුට්ඨට්ඨානවසෙන ඨානාචාවනං වෙදිතබ්බං. දුතියවිකප්පෙ සික්කාය, බන්ධනට්ඨානස්ස ච භිත්තිපස්සෙ ඵුට්ඨට්ඨානං යදි සියා, තස්ස ච වසෙන ඨානාචාවනං වෙදිතබ්බං.

92-3. කුන්තාදීති ආදි-සද්දෙන භින්දිවාලාදි දීඝවත්ථු ගහෙතබ්බං. තට්ටිකාඛාණුකා විය භිත්තියං පටිපාටියා නිවෙසිතානි මිගසිඞ්ගානි වා සූලානි වා නාගදන්තා නාම. අග්ගෙ වාති කුන්තඵලකොටියං වා. බුන්දෙ වාති කුන්තදන්තමූලෙ වා. පරිකඩ්ඪතොති උජුකං ආකඩ්ඪතො.

ඵුට්ඨොකාසන්ති තස්මිං තස්මිං නාගදන්තෙ ඵුට්ඨට්ඨානං අතික්කාමයතො කෙසග්ගමත්තෙන පරාජයො සියාති සම්බන්ධො, ඨපිතට්ඨපිතට්ඨානං විහාය කෙසග්ගමත්තම්පි අතික්කාමයතො පාරාජිකන්ති අත්ථො. කෙසග්ගෙන අන්තරෙන හෙතුනා පරාජයොති ගහෙතබ්බං, කෙසග්ගමත්තම්පි අපනයනහෙතු පාරාජිකං හොතීති අත්ථො.

94-5. එවං දීඝතො ආකඩ්ඪනෙ, උක්ඛිපනෙ ච විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා තිරියං ආකඩ්ඪනෙ, පරතො නයනෙ ච විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘පාකාරාභිමුඛො’’තිආදි. ආකඩ්ඪතීති අත්තනො ¶ ඨිතට්ඨානාභිමුඛං ආවිඤ්ඡති. ඔරිමන්තඵුට්ඨොකාසන්ති ඔරිමන්තෙන ඵුට්ඨොකාසං, අත්තනො දිසාය කුන්තදණ්ඩෙන ඵුට්ඨොකාසන්ති අත්ථො. එත්ථ අච්චයනකිරියාසම්බන්ධෙ සාමිවචනප්පසඞ්ගෙ උපයොගවචනං. ‘‘සකම්මකධාතුප්පයොගෙ උපයොගවචනස්ස මාගධිකවොහාරෙ දස්සනතො කම්මත්ථෙයෙව උපයොගවචන’’න්ති එකෙ වදන්ති, එතං කච්චායනලක්ඛණෙන සමානං. ඉතරන්තච්චයෙති ඉතරන්තෙන කතො අච්චයොති ඉතරන්තච්චයො, මජ්ඣෙපදලොපසමාසො, පාරිමන්තෙන කත්තබ්බාතික්කමෙ කතෙති අත්ථො. කෙසග්ගෙන චුතොති යොජනා. යථාවුත්තොයෙව අත්ථො.

පරතො පෙල්ලන්තස්සාති පරතො කත්වා පෙල්ලන්තස්ස, භිත්තිපස්සාභිමුඛං කත්වා නිප්පීළෙන්තස්සාති අත්ථො. තථෙවාති ‘‘කෙසග්ගෙන චුතො’’ති ආකඩ්ඪති. ඨපිතෙපි ච කුන්තාදිම්හි අයං නයොති යොජනා. ‘‘කෙසග්ගෙනා’’තිආදිනා අයමෙව විනිච්ඡයනයො වත්තබ්බොති අත්ථො.

96. තාලස්ස ඵලං චාලෙන්තස්ස අස්ස භික්ඛුනො යෙන ඵලෙන වත්ථු පඤ්චමාසකං පූරති, තස්මිං ඵලෙ බන්ධනා මුත්තෙ පාරාජිකං භවෙති යොජනා.

97. තාලස්ස ¶ පිණ්ඩිං ඡින්දතීති තාලඵලකණ්ණිකං ඡින්දති. යාය වත්ථු පූරති, තස්සා ඡින්නමත්තාය ‘‘අස්ස පාරාජිකං සියා’’ති හෙට්ඨා වුත්තනයො ඉධාපි යොජෙතබ්බො. තාලපිණ්ඩි සචෙ ආකාසගතා හොති, පිණ්ඩිමූලමෙව ඨානං. පණ්ණදණ්ඩෙ වා පණ්ණෙ වා අපස්සාය ඨිතා චෙ, ඨිතට්ඨානෙහි සහ පිණ්ඩිමූලං ගහෙත්වා ඨානභෙදං ඤත්වා ඨානාචාවනෙන පාරාජිකම්පි දට්ඨබ්බං. එසෙව නයොති ‘‘යෙන වත්ථු පූරති, තස්මිං බන්ධනා මුත්තෙ අස්ස පාරාජිකං සියා’’ති යථාවුත්තො එව නයො. එතෙසු සබ්බෙසු ¶ ඨානෙසු පාරාජිකවීතික්කමතො පුබ්බභාගානන්තරප්පයොගෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච සහපයොගෙ පාචිත්තියට්ඨානෙ දුක්කටඤ්ච තතොපි පුබ්බපයොගෙ පාචිත්තියට්ඨානෙ පාචිත්තියඤ්ච දුක්කටඤ්ච ගමනදුතියපරියෙසනාදිඅවසෙසපයොගෙසු අදින්නාදානපුබ්බකත්තා දුක්කටඤ්ච අසම්මුය්හන්තෙහි වෙදිතබ්බං.

98. උදකෙ නිධිට්ඨානං ගච්ඡතොති සම්බන්ධො. අගම්භීරොදකෙ නිධිට්ඨානං පදවාරෙන ගච්ඡතො පදෙ පදෙ පුබ්බපයොගෙ දුක්කටං හොතීති යොජනා. ගම්භීරෙ පන තථාති ‘‘පදවාරෙන ගච්ඡතො දුක්කට’’න්ති යථාවුත්තමතිදිසති. ගච්ඡතොති තරතො, හත්ථං අචාලෙත්වා තරන්තස්ස පදවාරගණනාය, හත්ථෙන ච වායමන්තස්ස ‘‘පදවාරෙනා’’ති ඉදං උපලක්ඛණන්ති කත්වා හත්ථවාරගණනාය පදවාරගණනාය දුක්කටානි වෙදිතබ්බානි. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘ගම්භීරෙ හත්ථෙහි වා පාදෙහි වා පයොගං කරොන්තස්ස හත්ථවාරෙහි වා පදවාරෙහි වා පයොගෙ පයොගෙ දුක්කට’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.98).

උම්මුජ්ජනාදිසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන නිමුජ්ජනං සඞ්ගණ්හාති. එත්ථාපි ‘‘තථා’’ති අනුවත්තමානත්තා පයොගෙ පයොගෙ දුක්කටන්ති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. නිහිතකුම්භියා ගහණත්ථං නිමුජ්ජනුම්මුජ්ජනෙසුපි හත්ථවාරෙන, පදවාරෙන, හත්ථපදවාරෙහි ච දුක්කටමෙවාති වුත්තං හොති. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘එසෙව නයො කුම්භිගහණත්ථං නිමුජ්ජනුම්මුජ්ජනෙසූ’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.98).

ඉමිස්සා ගාථාය ‘‘නිධිට්ඨානං ගච්ඡතො දුක්කට’’න්ති වචනතො තථා ගච්ඡන්තස්ස උදකසප්පචණ්ඩමච්ඡදස්සනෙන භායිත්වා පලායන්තස්ස ගමනස්ස අතදත්ථත්තා අනාපත්තීති බ්යතිරෙකෙන ¶ විඤ්ඤායති. එත්ථ දුතියපරියෙසනාදිසබ්බපයොගෙසු පාචිත්තියට්ඨානෙ ¶ පාචිත්තියඤ්ච පාචිත්තියෙන සහ දුක්කටඤ්ච අවසෙසපයොගෙසු සුද්ධදුක්කටඤ්ච සහපයොගෙ භාජනාමසනෙ අනාමාසදුක්කටඤ්ච ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච ඨානාචාවනෙ පාරාජිකඤ්ච නිධිකුම්භියා වුත්තනයෙන විඤ්ඤාතුං සක්කාති න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තත්ථ ඨානභෙදො පඤ්චධා හොති, ඉධ පීළෙත්වා ඔසාරෙතුං සක්කුණෙය්යත්තා අධොදිසාය සහ ඡබ්බිධං හොතීති අයමෙතෙසං විසෙසො.

99. තත්ථ ජාතකපුප්ඵෙසූති තස්මිං ජලෙ රුළ්හෙසු උප්පලාදිකුසුමෙසු, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. යෙන පුප්ඵෙනාති නිද්ධාරිතබ්බං. ඡින්දතොති එත්ථ වත්තමානකාලවසෙන අත්ථං අග්ගහෙත්වා ‘‘ඡින්නවතො’’ති භූතවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. එවං අග්ගහිතෙ අන්තිමස්ස පයොගස්ස යාව අනුපරමො, ථුල්ලච්චයාරහත්තා පාරාජිකවචනස්ස වත්ථුවිරොධිතාය ච ඉමස්සෙව පච්ඡිමකුසුමස්ස කන්තනකාලෙ පුප්ඵනාළපස්සෙ තචමත්තෙපි අච්ඡින්නෙ පාරාජිකං නත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘එකනාළ…පෙ… පරිරක්ඛතී’’ති එත්ථෙව අනන්තරෙ වුච්චමානනයස්ස විරුද්ධත්තා ච ඉමං විනිච්ඡයං දස්සෙතුං ලිඛිතස්ස ‘‘යස්මිං පුප්ඵෙ වත්ථු පූරති, තස්මිං ඡින්නමත්තෙ පාරාජික’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.98) අට්ඨකථාවචනස්ස විරුද්ධත්තා ච වත්තමානකාලමගහෙත්වා භූතකාලස්සෙව ගහෙතබ්බත්තා ‘‘කදා දෙවදත්ත ආගතොසී’’ති පඤ්හස්ස ‘‘එසොහමාගච්ඡාමි, ආගච්ඡන්තං මා මං විජ්ඣා’’ති උත්තරෙ විය වත්තමානසමීපෙ වත්තමානෙවාති භූතෙ වත්තමානබ්යපදෙසතො වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

100. ‘‘උප්පලජාතියා’’ති ඉමිනා ‘‘පදුමජාතියා’’ති බ්යතිරෙකතො වුත්තත්තා ‘‘පදුමජාතිකානං පන දණ්ඩෙ ඡින්නෙ අබ්භන්තරෙ සුත්තං අච්ඡින්නම්පි රක්ඛතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.98) අට්ඨකථානයො සඞ්ගහිතොති ¶ දට්ඨබ්බං. එකනාළස්ස වා පස්සෙති ‘‘නාළස්ස එකපස්සෙ’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධසුඛත්ථං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තතොති නාළතො.

101. භාරබද්ධකුසුමෙසු විනිච්ඡයස්ස වක්ඛමානත්තා ඡින්දිත්වා ඨපිතෙසූති අබද්ධකුසුමවසෙන ගහෙතබ්බං. පුබ්බෙ වුත්තනයෙනාති තත්රජාතකකුසුමෙසු වුත්තවිනිච්ඡයානුසාරෙන. ‘‘යෙන පුප්ඵෙන පූරති, තස්මිං ඡින්නමත්තෙ’’ති අවත්වා ගහිතමත්තෙ පාරාජිකන්ති යොජනා චෙත්ථ විසෙසො.

102. භාරං කත්වා බද්ධානි භාරබද්ධානීති මජ්ඣපදලොපීසමාසො. පුප්ඵානීති පාදග්ඝනකානි ¶ උප්පලාදිකුසුමානි. ඡස්වාකාරෙසූති උදකෙ ඔසීදාපෙතුං සක්කුණෙය්යත්තා අධොදිසාය සහ චතස්සො දිසා, උද්ධන්ති ඉමාසු ඡසු දිසාසු, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. කෙනචි ආකාරෙනාති නිද්ධාරෙතබ්බදස්සනං. ඨානාචාවනස්ස සාධකතමත්තා කරණෙයෙව කරණවචනං. නස්සතීති පාදග්ඝනකපුප්ඵානං ඨානාචාවනෙන පාරාජිකමාපජ්ජිත්වා ලොකියලොකුත්තරානං අනවසෙසගුණානං පතිට්ඨානභූතං පාතිමොක්ඛසංවරසීලං නාසෙත්වා සයං ගුණමරණෙන මීයතීති අත්ථො.

103. පුප්ඵානං කලාපන්ති පාදග්ඝනකඋප්පලාදිකුසුමකලාපං. උදකං චාලෙත්වාති යථා වීචි උට්ඨාති, තථා චාලෙත්වා. පුප්ඵට්ඨානාති පුප්ඵානං ඨිතට්ඨානා. චාවෙතීති කලාපං කෙසග්ගමත්තම්පි අපනෙති. ‘‘පුප්ඵං ඨානා චාවෙතී’’ති කත්ථචි පොත්ථකෙසු පාඨො දිස්සති. පුප්ඵකලාපස්සෙව ගහිතත්තා පුරිමොයෙව ගහෙතබ්බො.

104. ‘‘එත්ථ ගතං ගහෙස්සාමී’’ති සහ පාඨසෙසෙන යොජනා. පරිකප්පෙතීති ‘‘එත්ථ ගතං ගහෙස්සාමී’’ති ඨානං පරිච්ඡින්දිත්වා ¶ තක්කෙති. රක්ඛතීති ඨානාචාවනෙපි සති සො පරිකප්පො පාරාජිකාපත්තිතො තං භික්ඛුං රක්ඛති. ගතට්ඨානාති පුප්ඵකලාපෙන ගතං සම්පත්තඤ්ච තං ඨානඤ්චාති විග්ගහො. ‘‘උද්ධරන්තො’’ති එතෙන ‘‘පුප්ඵානං කලාප’’න්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. ‘‘කතට්ඨානා’’තිපි පාඨො, කතා පුප්ඵානං ඨානා උද්ධරන්තොති සම්බන්ධො. උදකං චාලෙත්වා වීචියො උට්ඨාපෙත්වා වීචිප්පහාරෙන උදකපිට්ඨෙන පරිකප්පිතට්ඨානං සම්පත්තං පුප්ඵකලාපං ඨිතට්ඨානා උද්ධරන්තො කෙසග්ගමත්තම්පි ඨානා චාවෙන්තොති අත්ථො. ‘‘ඨානා’’ති ඉදං ‘‘භට්ඨො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධනීයං. භට්ඨො නාම පවුච්චතීති අත්තනා සමාදාය රක්ඛියමානා පාතිමොක්ඛසංවරසීලසඞ්ඛාතසබ්බගුණරතනඞ්කුරාභිනිබ්බත්තට්ඨානා පතිතො නාම හොතීති පවුච්චති.

105. ජලතො අච්චුග්ගතස්සාති එත්ථ ‘‘පුප්ඵස්සා’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති. ජලපිට්ඨිතො අච්චුග්ගතස්ස පුප්ඵස්ස සකලජලං ඨානං, කද්දමපිට්ඨිතො පට්ඨාය උදකපිට්ඨිපරියන්තං පුප්ඵදණ්ඩෙන ඵරිත්වා ඨිතං සබ්බමුදකං ඨානන්ති වුත්තං හොති. උප්පාටෙත්වාති පුප්ඵග්ගං ආකඩ්ඪිත්වා උප්පීළෙත්වා. තතොති තස්මා පුප්ඵට්ඨානභූතසකලජලරාසිතො. උජුන්ති උජුං කත්වා. උද්ධරතොති උප්පාටෙන්තස්ස.

106. නාළන්තෙති උප්පාටිතපුප්ඵනාළස්ස මූලකොටියා. ජලතොති උදකපිට්ඨිතො. මුත්තමත්තෙ ¶ කෙසග්ගමත්තං දූරං කත්වාති පාඨසෙසයොජනා කාතබ්බා. ‘‘ජලතො’’ති පඨමතතියපාදෙසු ද්වික්ඛත්තුං වචනං අත්ථාවිසෙසෙපි පදාවුත්තිඅලඞ්කාරෙ අඩ්ඪයමකවසෙන වුත්තත්තා පුනරුත්තිදොසො න හොතීති වෙදිතබ්බං. ‘‘මුත්තමත්තෙ, අමුත්තෙ’’ති ච සම්බන්ධිතබ්බං, අත්ථානං වා විසෙසතො උභයත්ථ වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තස්මිං නාළන්තෙති සම්බන්ධො.

107. තස්ස ¶ නාමෙත්වා උප්පාටිතස්ස. සහ ගච්ඡෙන උප්පාටිතස්සාපි අයමෙව විනිච්ඡයො. ඉධ පන සබ්බපුප්ඵපණ්ණනාළානි මූලතො පභුති පඨමං ඨිතට්ඨානතො අපනාමනවසෙන ඨානාචාවනං වෙදිතබ්බං. එවං පුප්ඵාදීනි උප්පාටෙන්තස්ස භූතගාමවිකොපනාපත්තියා ඨානෙ සහපයොගදුක්කටං හොතීති වෙදිතබ්බං.

108-9. බළිසාදිමච්ඡග්ගහණොපකරණානං වචනතො, ජලෙ ඨිතමතමච්ඡානං විනිච්ඡයස්ස ච වක්ඛමානත්තා මච්ඡෙති ජීවමානකමච්ඡානං ගහණං. උපලක්ඛණවසෙන වා අවුත්තසමුච්චයත්ථ වා-සද්දෙන වා ඛිපකාදීනි මච්ඡවධොපකරණානි වුත්තානෙවාති දට්ඨබ්බං. වත්ථූති පාදො. තස්මිං මච්ඡෙ. උද්ධටොයෙව උද්ධටමත්තො, මච්ඡො, තස්මිං. ජලාති උදකතො කෙසග්ගමත්තම්පි අපනෙත්වා උක්ඛිත්තමත්තෙති වුත්තං හොති.

110. පුප්ඵානං විය මච්ඡානම්පි ඨිතට්ඨානමෙව ඨානන්ති අග්ගහෙත්වා සකලජලං ඨානං කත්වා කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඨානං සලිලජානං හී’’තිආදි. සලිලෙ ජාතා සලිලජා, ඉති පකරණතො මච්ඡායෙව වුච්චන්ති. අත්ථප්පකරණසද්දන්තරසන්නිධානාදීහි සද්දා විසෙසත්ථං වදන්තීති. හීති පසිද්ධියං. කෙවලන්ති අවධාරණෙ, ජලමෙවාති වුත්තං හොති. ඉමිනා බහිඋදකං නිවත්තිතං හොති. සකලං ජලමෙව ඨානං යස්මා, තස්මා සලිලට්ඨං ජලා විමොචෙන්තො පාරාජිකො හොතීති හෙතුහෙතුමන්තභාවෙන යොජනා වෙදිතබ්බා. ආපන්නං පරාජෙතීති පාරාජිකා, ආපත්ති, සා එතස්ස අත්ථීති පාරාජිකො, පුග්ගලො.

111. නීරං උදකං. වාරිම්හි ජලෙ ජාතො වාරිජො, ඉති පකරණතො මච්ඡොව ගය්හති. එතෙනෙව ආකාසෙ උප්පතිතමච්ඡො ¶ , ගොචරත්ථාය ච ථලමුග්ගතකුම්මාදයො උපලක්ඛිතාති වෙදිතබ්බං. තෙසං ගහණෙ විනිච්ඡයො ආකාසට්ඨථලට්ඨකථාය වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. භණ්ඩග්ඝෙන විනිද්දිසෙති දුක්කටාදිවත්ථුනො ¶ භණ්ඩස්ස අග්ඝවසෙන දුක්කටථුල්ලච්චයපාරාජිකාපත්තියො වදෙය්යාති අත්ථො.

112. තළාකෙති සරස්මිං, ඉමිනා ච වාපිපොක්ඛරණිසොබ්භාදිජලාසයා සඞ්ගය්හන්ති. නදියාති නින්නගාය, ඉමිනා ච කන්දරාදයො සඞ්ගය්හන්ති. නින්නෙති ආවාටෙ. මච්ඡවිසං නාමාති එත්ථ නාම-සද්දො සඤ්ඤායං. මච්ඡවිසනාමකං මදනඵලාදිකං දට්ඨබ්බං. ගතෙති විසපක්ඛිපකෙ මච්ඡඝාතකෙ ගතෙ.

114. සාමිකෙසූති විසං යොජෙත්වා ගතෙසු මච්ඡසාමිකෙසු. ආහරන්තෙසූති ආහරාපෙන්තෙසු. භණ්ඩදෙය්යන්ති භණ්ඩඤ්ච තං දෙය්යඤ්චාති විග්ගහො, අත්තනා ගහිතවත්ථුං වා තදග්ඝනකං වා භණ්ඩං දාතබ්බන්ති අත්ථො.

115. මච්ඡෙති මතමච්ඡෙ. සෙසෙති නමතමච්ඡෙ.

116. අමතෙසු ගහිතෙසූති පකරණතො ලබ්භති, නිමිත්තත්ථෙ චෙතං භුම්මං. අනාපත්තිං වදන්තීති අදින්නාදානාපත්තියා අනාපත්තිං වදන්ති, මාරණප්පත්තියා පාචිත්තියං හොතෙව. අයඤ්ච විනිච්ඡයො අරක්ඛිතඅගොපිතෙසු අස්සාමිකතළාකාදීසු වෙදිතබ්බො.

117. නාවන්ති එත්ථ ‘‘නාවා නාම යාය තරතී’’ති (පාරා. 99) වචනතො ජලතාරණාරහං අන්තමසො එකම්පි වහන්තං රජනදොණිවෙණුකලාපාදිකං ¶ වෙදිතබ්බං. නාවට්ඨං නාම භණ්ඩං යං කිඤ්චි ඉන්ද්රියබද්ධං වා අනින්ද්රියබද්ධං වා. ‘‘ථෙනෙත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති ඉමිනා ‘‘ථෙය්යචිත්තස්සා’’ති ඉමමත්ථං විඤ්ඤාපෙති. පාදුද්ධාරෙති දුතියපරියෙසනාදිඅත්ථං ගච්ඡන්තස්ස පදෙ පදෙ. දොසාති දුක්කටාපත්තියො. වුත්තාති ‘‘නාවට්ඨං භණ්ඩං අවහරිස්සාමී’ති ථෙය්යචිත්තො දුතියං වා පරියෙසති ගච්ඡති වා, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 99) පදභාජනියං භගවතා වුත්තා, ඉමිනා පුබ්බපයොගසහපයොගදුක්කටානි, ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයං, ඨානාචාවනෙ පාරාජිකඤ්ච උපලක්ඛණවසෙන දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං.

118. චණ්ඩසොතෙති ¶ වෙගෙන ගච්ඡන්තෙ උදකප්පවාහෙ, ‘‘චණ්ඩසොතෙ’’ති ඉමිනා බන්ධනං විනා සභාවෙන අට්ඨිතභාවස්ස සූචනතො ‘‘බන්ධනමෙව ඨාන’’න්ති වුත්තට්ඨානපරිච්ඡෙදස්ස කාරණං දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. යස්මා චණ්ඩසොතෙ බද්ධා, තස්මා බන්ධනමෙකමෙව ඨානං මතන්ති වුත්තං හොති. තස්මින්ති බන්ධනෙ. ධීරා විනයධරා.

119-120. ‘‘නිච්චලෙ උදකෙ නාව-මබන්ධනමවට්ඨිත’’න්ති ඉමිනා ඡධා ඨානපරිච්ඡෙදස්ස ලබ්භමානත්තෙ කාරණං දස්සෙති. නාවං කඩ්ඪතො තස්ස පාරාජිකන්ති සම්බන්ධො. පුනපි කිං කරොන්තොති ආහ ‘‘එකෙනන්තෙන සම්ඵුට්ඨ’’න්තිආදි. තං නාවං අතික්කාමයතොති සම්බන්ධො. එත්ථාපි ‘‘කඩ්ඪිතවතො අතික්කමිතවතො’’ති භූතවසෙන අත්ථො යොජෙතබ්බො. යමෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

121. එවං චතුපස්සාකඩ්ඪනෙ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි උද්ධං, අධො ච උක්ඛිපනඔසීදාපනෙසු විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘තථා’’තිආදි. තථාති ‘‘තස්ස පාරාජික’’න්ති ආකඩ්ඪති. කස්මිං ¶ කාලෙති ආහ ‘‘උද්ධං කෙසග්ගමත්තම්පී’’තිආදි. අධොනාවාතලන්ති නාවාතලස්ස අධො අධොනාවාතලං, තස්මිං උද්ධං කෙසග්ගමත්තම්පි උදකම්හා විමොචිතෙති ඉමිනා සම්බන්ධො. තෙන ඵුට්ඨං කෙසග්ගමත්තම්පි මුඛවට්ටියා විමොචිතෙති යොජනා. තෙනාති අධොනාවාතලෙන ඵුට්ඨෙ උදකෙ මුඛවට්ටියා කරණභූතාය කෙසග්ගමත්තම්පි විමොචිතෙති ගහෙතබ්බං.

122. තීරෙ බන්ධිත්වා පන නිච්චලෙ ජලෙ ඨපිතා යා නාවා, තස්සා නාවාය ඨානං බන්ධනඤ්ච ඨිතොකාසො චාති ද්විධා මතන්ති යොජනා.

123. පුබ්බං පඨමං බන්ධනස්ස විමොචනෙ ථුල්ලච්චයං හොතීති යොජනා. කෙනචුපායෙනාති ‘‘පුරතො පච්ඡතො වාපී’’තිආදික්කමෙන යථාවුත්තොපායඡක්කෙසු යෙන කෙනචි උපායෙනාති අත්ථො. ඨානා චාවෙති නාවං.

124. පඨමං ඨානා චාවෙත්වාති ‘‘පුරතො පච්ඡතො වා’’තිආදිනා යථාවුත්තෙසු ඡසු ආකාරෙසු අඤ්ඤතරෙන ආකාරෙන නාවං ඨපිතට්ඨානතො පඨමං චාවෙත්වා. එසෙව ච නයොති නාවාය ¶ පඨමං ඨිතට්ඨානතො චාවනෙ ථුල්ලච්චයං, පච්ඡා බන්ධනමොචනෙ පාරාජිකන්ති එසෙව නයො නෙතබ්බොති අත්ථො. එත්ථ ච ‘‘තීරෙ බන්ධිත්වා නිච්චලෙ උදකෙ ඨපිතනාවාය බන්ධනඤ්ච ඨිතොකාසො චාති ද්වෙ ඨානානි, තං පඨමං බන්ධනා මොචෙති, ථුල්ලච්චයං. පච්ඡා ඡන්නං ආකාරානං අඤ්ඤතරෙන ඨානා චාවෙති, පාරාජිකං. පඨමං ඨානා චාවෙත්වා පච්ඡා බන්ධනමොචනෙපි එසෙව නයො’’ති (පාරා. 99) අට්ඨකථායං වුත්තවිනිච්ඡයො සඞ්ගහිතො. ආමසනඵන්දාපනෙසු දුක්කටථුල්ලච්චයානි හෙට්ඨා කුම්භියං වුත්තනයෙනෙව ඤාතුං සක්කුණෙය්යත්තා න වුත්තානීති වෙදිතබ්බං. එවමුපරිපි.

125. උස්සාරෙත්වාති ¶ උදකතො ථලං ආරොපෙත්වා. නිකුජ්ජිත්වාති අධොමුඛං කත්වා. ථලෙ ඨපිතාය නාවාය මුඛවට්ටියා ඵුට්ඨොකාසො එව ඨානන්ති යොජනා. හීති විසෙසො, තෙන ජලට්ඨතො ථලට්ඨාය නාවාය වුත්තං විසෙසං ජොතෙති.

126. එත්ථ අධො ඔසීදාපනස්ස අලබ්භමානතාය තං විනා ඉතරෙසං පඤ්චන්නං ආකාරානං වසෙන ඨානාචාවනං දස්සෙතුමාහ ‘‘ඤෙය්යො’’තිආදි. යතො කුතොචීති තිරියං චතස්සන්නං, උපරිදිසාය ච වසෙන යං කිඤ්චි දිසාභිමුඛං කෙසග්ගමත්තම්පි අතික්කමෙන්තො.

127. උක්කුජ්ජිතායපීති උද්ධංමුඛං ඨපිතායපි. ඝටිකානන්ති දාරුඛණ්ඩානං. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘ඤෙය්යො ඨානපරිච්ඡෙදො’’තිආදිනා වුත්තනයං අතිදිසති. සො පන උක්කුජ්ජිත්වා භූමියං ඨපිතනාවාය යුජ්ජති. ඝටිකානං උපරි ඨපිතාය පන නාගදන්තෙසු ඨපිතකුන්තෙ වුත්තවිනිච්ඡයො යුජ්ජති.

128. ‘‘ථෙය්යා’’ති ඉදං ‘‘පාජෙන්තස්සා’’ති විසෙසනං. තිත්ථෙති තිත්ථාසන්නජලෙ. අරිත්තෙනාති කෙනිපාතෙන. ඵියෙනාති පාජනඵලකෙන. පාජෙන්තස්සාති පෙසෙන්තස්ස. ‘‘තං පාජෙතී’’තිපි පාඨො දිස්සති, තං නාවං යො පාජෙති, තස්ස පරාජයොති අත්ථො.

129-30. ඡත්තන්ති ආතපවාරණං. පණාමෙත්වාති යථා වාතං ගණ්හාති, තථා පණාමෙත්වා. උස්සාපෙත්වාව චීවරන්ති චීවරං උද්ධං උච්චාරෙත්වා වා. ගාථාඡන්දවසෙන ‘ව’ඉති රස්සත්තං. ලඞ්කාරසදිසන්ති පසාරිතපටසරික්ඛකං. සමීරණන්ති මාලුතං. න දොසො තස්ස විජ්ජතීති ඉදං වාතස්ස ¶ ¶ අවිජ්ජමානක්ඛණෙ එවං කරොතො පච්ඡා ආගතෙන වාතෙන නීතනාවාය වසෙන වුත්තං. වායමානෙ පන වාතෙ එවං කරොන්තස්ස ආපත්තියෙවාති දට්ඨබ්බං.

131-2. සයමෙව උපාගතන්ති සම්බන්ධො. ගාමසමීපෙ තිත්ථං ගාමතිත්ථං. තන්ති නාවං. ඨානාති ඡත්තෙන වා චීවරෙන වා ගහිතවාතෙන ගන්ත්වා ගාමතිත්ථෙ ඨිතට්ඨානා. අචාලෙන්තොති ඵන්දාපනම්පි අකරොන්තො, ඉමිනා ථුල්ලච්චයස්සාපි අභාවං දස්සෙති. ‘‘අචාවෙන්තො’’තිපි පාඨො, ඨිතට්ඨානතො කෙසග්ගමත්තම්පි අනපනෙන්තොති අත්ථො, ඉමිනා පාරාජිකාභාවං දස්සෙති. කිණිත්වාති මූලෙන වික්කිණිත්වා. සයමෙව ච ගච්ඡන්තින්ති එත්ථ ච-කාරො වත්තබ්බන්තරසමුච්චයෙ. තථා පණාමිතඡත්තෙන වා උස්සාපිතචීවරෙන වා ගහිතවාතෙන අත්තනා ගච්ඡන්තිං. ඨානා චාවෙතීති අත්තනා ඉච්ඡිතදිසාභිමුඛං කත්වා පාජනවසෙන ගමනට්ඨානා චාවෙති.

133-4. යන්ති එතෙනාති යානං. රමයතීති රථො. වහති, වුය්හති, වහන්ති එතෙනාති වා වය්හං. ‘‘උපරි මණ්ඩපසදිසං පදරච්ඡන්නං, සබ්බපාලිගුණ්ඨිමං වා ඡාදෙත්වා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.100) අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන කතං සකටං වය්හං නාම. සන්දමානිකාති ‘‘උභොසු පස්සෙසු සුවණ්ණරජතාදිමයා ගොපානසියො දත්වා ගරුළපක්ඛකනයෙන කතා සන්දමානිකා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.100) අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන කතයානවිසෙසො. ඨානා චාවනයොගස්මින්ති ඨානා චාවනප්පයොගෙ.

135-6. දසට්ඨානාචාවනවසෙන පාරාජිකං වදන්තෙහි පඨමං ඨානභෙදස්ස ඤාතබ්බත්තා තං දස්සෙත්වා ආපත්තිභෙදං දස්සෙතුමාහ ¶ ‘‘යානස්ස දුකයුත්තස්සා’’තිආදි. දුකයුත්තස්සාති දුකං ගොයුගං යුත්තස්ස යස්සාති, යුත්තෙ යස්මින්ති වා විග්ගහො. දස ඨානානීති ද්වින්නං ගොණානං අට්ඨ පාදා, ද්වෙ ච චක්කානීති එතෙසං දසන්නං පතිට්ඨිතට්ඨානානං වසෙන දස ඨානානි වදෙය්යාති අත්ථො. එතෙනෙව නයෙන චතුයුත්තාදියානෙ අට්ඨාරසාති ඨානභෙදස්ස නයො දස්සිතො හොති. යානං පාජයතොති සකටාදියානං පෙසයතො. ‘‘ධුරෙති යුගාසන්නෙ’’ති අට්ඨකථාය ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. රථීසාය යුගෙන සද්ධිං බන්ධනට්ඨානාසන්නෙති වුත්තං හොති. ‘‘ධුර’’න්ති ච යුගස්සෙව නාමං. ‘‘ධුරං ඡඩ්ඩෙත්වා, ධුරං ආරොපෙත්වා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.100) අට්ඨකථාවචනතො තංසහචරියාය සම්බන්ධනට්ඨානම්පි ¶ ධුරං නාම. ඉධ පන ගඞ්ගා-සද්දො විය ගඞ්ගාසමීපෙ ධුරසමීපෙ පාජකස්ස නිසජ්ජාරහට්ඨානෙ ධුරස්ස වත්තමානතා ලබ්භති.

ගොණානං පාදුද්ධාරෙ තස්ස ථුල්ලච්චයං විනිද්දිසෙති යොජනා. ඉදඤ්ච ගොණානං අවිලොමකාලං සන්ධාය වුත්තං. විලොමකාලෙ සම්භවන්තං විසෙසං ජොතෙතුං ‘‘ථුල්ලච්චයං තු’’ ඉච්චත්ර තු-සද්දෙන අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ පන ගොණා ‘නායං අම්හාකං සාමිකො’ති ඤත්වා ධුරං ඡඩ්ඩෙත්වා ආකඩ්ඪන්තා තිට්ඨන්ති වා ඵන්දන්ති වා, රක්ඛති තාව. ගොණෙ පුන උජුකං පටිපාදෙත්වා ධුරං ආරොපෙත්වා දළ්හං යොජෙත්වා පාචනෙන විජ්ඣිත්වා පාජෙන්තස්ස වුත්තනයෙනෙව තෙසං පාදුද්ධාරෙන ථුල්ලච්චය’’න්ති වුත්තවිසෙසො සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බො. චක්කානං හීති එත්ථ අධිකෙන හි-සද්දෙන ‘‘සචෙපි සකද්දමෙ මග්ගෙ එකං චක්කං කද්දමෙ ලග්ගං හොති, දුතියං චක්කං ගොණා පරිවත්තෙන්තා පවත්තෙන්ති, එකස්ස පන ඨිතත්තා න තාව අවහාරො හොති. ගොණෙ පන පුන උජුකං පටිපාදෙත්වා පාජෙන්තස්ස ¶ ඨිතචක්කෙ කෙසග්ගමත්තං ඵුට්ඨොකාසං අතික්කන්තෙ පාරාජික’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.100) අට්ඨකථායං වුත්තවිසෙසො දස්සිතො හොතීති දට්ඨබ්බං.

137-9. එත්තාවතා යුත්තයානවිනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි අයුත්තයානවිනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘අයුත්තකස්සා’’තිආදි. ධුරෙන උපත්ථම්භනියං ඨිතස්ස තස්ස අයුත්තකස්සාපි ච යානකස්ස උපත්ථම්භනිචක්කකානං වසෙන තීණෙව ඨානානි භවන්තීති යොජනා. තත්ථ අයුත්තකස්සාති ගොණෙහි අයුත්තකස්ස. ධුරෙනාති යථාවුත්තනයෙන ධුරයුත්තට්ඨානසමීපදෙසෙන, සකටසීසෙනාති වුත්තං හොති. උපත්ථම්භනියන්ති සකටසීසොපත්ථම්භනියා උපරි ඨිතස්ස. උපත්ථම්භයති ධුරන්ති උපත්ථම්භනී. සකටස්ස පච්ඡිමභාගොපත්ථම්භනත්ථං දීයමානං දණ්ඩද්වයං පච්ඡිමොපත්ථම්භනී නාම, පුරිමභාගස්ස දීයමානස්ස උපත්ථම්භනී පුරිමොපත්ථම්භනී නාමාති අයමුපත්ථම්භනීනං විසෙසො. ඉධ පුරිමොපත්ථම්භනී අධිප්පෙතා. ‘‘උපත්ථම්භනිචක්කකානං වසෙන තීණෙව ඨානානී’’ති ඉදං හෙට්ඨා අකප්පකතාය උපත්ථම්භනියා වසෙන වුත්තං, කප්පකතාය පන වසෙන ‘‘චත්තාරී’’ති වත්තබ්බං.

‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘ඨානානි තීණෙවා’’ති ආකඩ්ඪති, දාරුචක්කද්වයවසෙන තීණි ඨානානීති අත්ථො. ‘‘දාරූන’’න්ති ඉමිනා බහුවචනනිද්දෙසෙන රාසිකතදාරූනං දාරුකස්ස එකස්සාපි ඵලකස්සාපි ගහණං වෙදිතබ්බං. ‘‘භූමියම්පි ධුරෙනෙව, තථෙව ඨපිතස්ස චා’’ති ඉමිනා ¶ තීණියෙව ඨානානීති අතිදිසති. එත්ථ ධුරචක්කානං පතිට්ඨිතොකාසවසෙන තීණි ඨානානි. එත්ථ ච උපරිට්ඨපිතස්ස චාති ච-කාරං ‘‘භූමියං ඨපිතස්සා’’ති එත්ථාපි යොජෙත්වා සමුච්චයං කාතුං සක්කාති. තත්ථ අධිකවචනෙන ච-කාරෙන අට්ඨකථායං ‘‘යං පන අයුත්තකං ධුරෙ එකාය, පච්ඡතො ¶ ච ද්වීහි උපත්ථම්භනීහි උපත්ථම්භෙත්වා ඨපිතං, තස්ස තිණ්ණං උපත්ථම්භනීනං, චක්කානඤ්ච වසෙන පඤ්ච ඨානානි. සචෙ ධුරෙ උපත්ථම්භනී හෙට්ඨාභාගෙ කප්පකතා හොති, ඡ ඨානානී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.100) වුත්තවිනිච්ඡයං සඞ්ගණ්හාති.

පුරතො පච්ඡතො වාපීති එත්ථ ‘‘කඩ්ඪිත්වා’’ති පාඨසෙසො. අපි-සද්දෙන ‘‘උක්ඛිපිත්වාපී’’ති අවුත්තං සමුච්චිනොති. යො පන පුරතො කඩ්ඪිත්වා ඨානා චාවෙති, යො වා පන පච්ඡතො කඩ්ඪිත්වා ඨානා චාවෙති, යො වා පන උක්ඛිපිත්වා ඨානා චාවෙතීති යොජනා. තිණ්ණන්ති ඉමෙ තයො ගහිතා, ‘‘තෙස’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භති, තෙසං තිණ්ණං පුග්ගලානන්ති වුත්තං හොති. කදා කිං හොතීති ආහ ‘‘ථුල්ලච්චයං තු…පෙ… පරාජයො’’ති. ‘‘ඨානා චාවෙ’’ති ඉදං ‘‘ථුල්ලච්චය’’න්ති ඉමිනාපි සම්බන්ධනීයං. තු-සද්දස්ස විසෙසජොතනත්ථං උපාත්තත්තා සාවසෙසට්ඨානාචාවනෙ ඵන්දාපනථුල්ලච්චයං, නිරවසෙසට්ඨානාචාවනෙ පන කතෙ ඨානාචාවනපාරාජිකා වුත්තා හොතීති දට්ඨබ්බං.

140. අක්ඛානං සීසකෙහීති අක්ඛස්ස උභයකොටීහි. ‘‘ජාත්යාඛ්යායමෙකස්මිං බහුවචනමඤ්ඤතරාය’’මිති වචනතො එකස්මිං අත්ථෙ බහුවචනං යුජ්ජති. ‘‘ඨිතස්සා’’ති එතස්ස විසෙසනස්ස ‘‘යානස්සා’’ති විසෙසිතබ්බං සාමත්ථියා ලබ්භති. ‘‘ඨානානි ද්වෙ’’ති වුත්තත්තා යථා සකටධුරං භූමිං න ඵුසති, එවං උච්චතරෙසු ද්වීසු තුලාදිදාරූසු ද්වෙ අක්ඛසීසෙ ආරොපෙත්වා ඨපිතං යානමෙව ගය්හති.

141. කඩ්ඪන්තොති ද්වින්නං අක්ඛසීසානං ආධාරභූතෙසු දාරූසු ඝංසිත්වා ඉතො චිතො ච කඩ්ඪන්තො. උක්ඛිපන්තොති උජුං ඨිතට්ඨානතො උච්චාරෙන්තො. ඵුට්ඨොකාසච්චයෙති ඵුට්ඨොකාසතො ¶ කෙසග්ගමත්තාතික්කමෙ. අඤ්ඤස්සාති යථාවුත්තප්පකාරතො ඉතරස්ස. යස්ස කස්සචි රථාදිකස්ස යානස්ස.

142. අක්ඛුද්ධීනන්ති චතුන්නං අක්ඛරුද්ධනකආණීනං. අක්ඛස්ස උභයකොටීසු චක්කාවුණනට්ඨානතො ¶ අන්තො ද්වීසු සකටබාහාසු අක්ඛරුද්ධනත්ථාය ද්වෙ අඞ්ගුලියො විය ආකොටිතා චතස්සො ආණියො අක්ඛුද්ධි නාම. ධුරස්සාති ධුරබන්ධනට්ඨානාසන්නස්ස රථසීසග්ගස්ස. තං යානං. වා-සද්දෙන පස්සෙ වා ගහෙත්වා කඩ්ඪන්තො, මජ්ඣෙ වා ගහෙත්වා උක්ඛිපෙන්තොති කිරියන්තරං විකප්පෙති. ගහෙත්වාති එත්ථ ‘‘කඩ්ඪන්තො’’ති පාඨසෙසො. ඨානා චාවෙතීති උද්ධීසු ගහෙත්වා කඩ්ඪන්තො අත්තනො දිසාය උද්ධිඅන්තෙන ඵුට්ඨට්ඨානං ඉතරෙන උද්ධිපරියන්තෙන කෙසග්ගමත්තම්පි අතික්කාමෙති.

‘‘උද්ධීසු වා’’ති සාසඞ්කවචනෙන අනුද්ධිකයානස්සාපි විජ්ජමානත්තං සූචිතං හොති. අට්ඨකථායං ‘‘අථ උද්ධිඛාණුකා න හොන්ති, සමමෙව බාහං කත්වා මජ්ඣෙ විජ්ඣිත්වා අක්ඛසීසානි පවෙසිතානි හොන්ති, තං හෙට්ඨිමතලස්ස සමන්තා සබ්බං පථවිං ඵුසිත්වා තිට්ඨති, තත්ථ චතූසු දිසාසු, උද්ධඤ්ච ඵුට්ඨට්ඨානාතික්කමවසෙන පාරාජිකං වෙදිතබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.100) වුත්තවිනිච්ඡයඤ්ච බ්යතිරෙකවසෙන සඞ්ගණ්හාති.

143. නාභියාති නාභිමුඛෙන. එකමෙව සියා ඨානන්ති එකං නාභියා ඵුට්ඨට්ඨානමෙව ඨානං භවතීති අත්ථො. ‘‘එකමස්ස සියා ඨාන’’න්ති පොත්ථකෙසු දිස්සති, තතො පුරිමපාඨොව සුන්දරතරො. පරිච්ඡෙදොපීති එත්ථ පි-සද්දො විසෙසත්ථජොතකො, පරිච්ඡෙදො පනාති අත්ථො. පඤ්චධාති නාභියා චතුපස්සපරියන්තං, උද්ධඤ්ච පඤ්චධා, ඨානාචාවනාකාරො හොතීති අත්ථො.

144. ඨානානි ¶ ද්වෙති නෙමියා, නාභියා ච ඵුට්ඨට්ඨානවසෙන ද්වෙ ඨානානි. අස්සාති චක්කස්ස. තෙසං ද්වින්නං ඨානානං. භිත්තිආදිං අපස්සාය ඨපිතචක්කස්සාපි හි අට්ඨකථායං වුත්තො අයම්පි විනිච්ඡයො වුත්තො, යොපි ඉමිනා ච පාඨෙන දස්සිතො හොති.

145. අනාරක්ඛන්ති සාමිකෙන අසංවිහිතාරක්ඛං. අධොදෙත්වාති ගොණෙ අපෙසෙත්වා. වට්ටති, පාරාජිකං න හොතීති අධිප්පායො. සාමිකෙ ආහරාපෙන්තෙ පන භණ්ඩදෙය්යං හොති.

146. භාරට්ඨකථාය සීසක්ඛන්ධකටොලම්බවසාති එවංනාමකානං සරීරාවයවානං වසෙන භාරො ¶ චතුබ්බිධො හොති. තත්ථ සීසභාරාදීසු අසම්මොහත්ථං සීසාදීනං පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො – සීසස්ස තාව පුරිමගලෙ ගලවාටකො පිට්ඨිගලෙ කෙසඤ්චි කෙසන්තෙ ආවට්ටො හොති, ගලස්සෙව උභොසු පස්සෙසු කෙසඤ්චි කෙසාවට්ටා ඔරුය්හ ජායන්ති, යෙ ‘‘කණ්ණචූළිකා’’ති වුච්චන්ති, තෙසං අධොභාගො චාති අයං හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදො, තතො උපරි සීසං, එත්ථන්තරෙ ඨිතභාරො සීසභාරො නාම.

උභොසු පස්සෙසු කණ්ණචූළිකාහි පට්ඨාය හෙට්ඨා, කප්පරෙහි පට්ඨාය උපරි, පිට්ඨිගලාවට්ටතො ච ගලවාටකතො ච පට්ඨාය හෙට්ඨා, පිට්ඨිවෙමජ්ඣාවට්ටතො ච උරපරිච්ඡෙදමජ්ඣෙ හදයආවාටතො ච පට්ඨාය උපරි ඛන්ධො, එත්ථන්තරෙ ඨිතභාරො ඛන්ධභාරො නාම.

පිට්ඨිවෙමජ්ඣාවට්ටතො ¶ , පන හදයආවාටතො ච පට්ඨාය හෙට්ඨා යාව පාදනඛසිඛා, අයං කටිපරිච්ඡෙදො, එත්ථන්තරෙ සමන්තතො සරීරෙ ඨිතභාරො කටිභාරො නාම.

කප්පරතො පට්ඨාය පන හෙට්ඨා යාව හත්ථනඛසිඛා, අයං ඔලම්බකපරිච්ඡෙදො, එත්ථන්තරෙ ඨිතභාරො ඔලම්බකො නාම.

භරතීති භාරො, භරති එතෙන, එතස්මින්ති වා භාරො, ඉති යථාවුත්තසීසාදයො අවයවා වුච්චන්ති. භාරෙ තිට්ඨතීති භාරට්ඨං. ඉති සීසාදීසු ඨිතං භණ්ඩං වුච්චති. ‘‘භාරොයෙව භාරට්ඨ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.101) අට්ඨකථාවචනතො භරීයතීති භාරො, කම්මනි සිද්ධෙන භාර-සද්දෙන භණ්ඩමෙව වුච්චති.

147. සිරස්මිංයෙවාති යථාපරිච්ඡින්නෙ සිරසි එව. සාරෙතීති අනුක්ඛිපන්තො ඉතො චිතො ච සාරෙති. ථුල්ලච්චයං සියාති ඵන්දාපනථුල්ලච්චයං භවෙය්ය.

148. ඛන්ධන්ති යථාපරිච්ඡින්නමෙව ඛන්ධං. ඔරොපිතෙති ඔහාරිතෙ. සීසතොති එත්ථ ‘‘උද්ධ’’න්ති පාඨසෙසො, යථාපරිච්ඡින්නසීසතො උපරීති අත්ථො. කෙසග්ගමත්තම්පීති කෙසග්ගමත්තං දූරං කත්වා. පි-සද්දො පගෙව තතො අධිකන්ති දීපෙති. මොචෙන්තොපීති කෙසග්ගෙන අඵුසන්තං අපනෙන්තො. එත්ථාපි පි-සද්දෙන න කෙවලං ඛන්ධං ඔරොපෙන්තස්සෙව පාරාජිකං, අපිච ඛො මොචෙන්තොපි ¶ පරාජිතොති හෙට්ඨා වුත්තමපෙක්ඛති. පසිබ්බකාදියමකභාරං පන සීසෙ ච පිට්ඨියඤ්චාති ද්වීසු ඨානෙසු ඨිතත්තා ද්වීහි ඨානෙහි අපනයනෙන පාරාජිකං හොති, තඤ්ච ‘‘සීසතො මොචෙන්තො’’ති ඉමිනාව එකදෙසවසෙන සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං.

149-50. එවං ¶ සීසභාරෙ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා තදනන්තරං උද්දෙසක්කමෙසු ඛන්ධභාරාදීසු විනිච්ඡයෙ දස්සෙතබ්බෙපි අවසානෙ වුත්තඔලම්බකභාරෙ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ආද්යන්තභාරානං වුත්තනයානුසාරෙන සෙසෙසුපි විනිච්ඡයං අතිදිසිතුමාහ ‘‘භාර’’න්තිආදි. සුද්ධමානසොති පාතරාසාදිකාරණෙන අථෙය්යචිත්තො, හත්ථගතභාරං ථෙය්යචිත්තෙන භූමියං ඨපනනිස්සජ්ජනාදිං කරොන්තස්ස හත්ථතො මුත්තමත්තෙ පාරාජිකන්ති ඉදමෙතෙන උපලක්ඛිතන්ති දට්ඨබ්බං.

එත්ථ වුත්තනයෙනෙවාති සීසභාරඔලම්බකභාරෙසු වුත්තානුසාරෙන. සෙසෙසුපි භාරෙසූති ඛන්ධභාරාදිකෙසුපි. මතිසාරෙන සාරමතිනා. වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයොති යථාපරිච්ඡින්නෙසු ඨානෙසු ඨිතං පාදග්ඝනකං යං කිඤ්චි වත්ථුං ථෙය්යචිත්තෙන ‘‘ගණ්හිස්සාමී’’ති ආමසන්තස්ස දුක්කටං, ඨානා අචාවෙත්වා ඵන්දාපෙන්තස්ස ථුල්ලච්චයං, යථාපරිච්ඡින්නට්ඨානාතික්කමනවසෙන වා උද්ධංඋක්ඛිපනවසෙන වා ඨානා චාවෙන්තස්ස පාරාජිකං හොතීති අයං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති අත්ථො.

151-3. ඉදානි ආරාමට්ඨවිනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘දුක්කට’’න්තිආදි. ආරාමන්ති චම්පකාදිපුප්ඵාරාමඤ්ච අම්බාදිඵලාරාමඤ්චාති ද්වීසු ආරාමෙසු යං කඤ්චි ආරාමං. ආරමන්ති එත්ථ පුප්ඵාදිකාමිනොති විග්ගහො, තං ආරාමං, අභි-සද්දයොගෙ උපයොගවචනං. අභියුඤ්ජතොති පරායත්තභාවං ජානන්තො ‘‘මම සන්තක’’න්ති අට්ටං කත්වා ගණ්හිතුං ථෙය්යචිත්තෙන සහායාදිභාවත්ථං දුතියකපරියෙසනාදිවසෙන අභියුඤ්ජන්තස්ස දුක්කටං මුනිනා වුත්තන්ති ඉමිනා සම්බන්ධනීයං, අදින්නාදානස්ස පුබ්බපයොගත්තා සහපයොගගණනාය දුක්කටන්ති භගවතා ¶ වුත්තන්ති අත්ථො. ධම්මං චරන්තොති අට්ටං කරොන්තො. පරං සාමිකං පරාජෙති චෙ, සයං සාසනතො පරාජිතොති යොජනා.

තස්සාති භණ්ඩසාමිනො. විමතිං ජනයන්තස්සාති ‘‘ඉමිනා සහ අට්ටං කත්වා මම සන්තකං ලභිස්සාමි ¶ වා, න වා’’ති සංසයං උප්පාදෙන්තස්ස චොරස්ස. යොපි ධම්මං චරන්තො සයං පරජ්ජති, තස්ස ච ථුල්ලච්චයන්ති යොජනා.

සාමිනො ධුරනික්ඛෙපෙති ‘‘අයං ථද්ධො කක්ඛළො ජීවිතබ්රහ්මචරියන්තරායම්පි මෙ කරෙය්ය, අලං දානි මය්හං ඉමිනා ආරාමෙනා’’ති සාමිනො ධුරනික්ඛෙපෙ සති, අත්තනො ‘‘න දස්සාමී’’ති ධුරනික්ඛෙපෙ චාති යොජනා. එවං උභින්නං ධුරනික්ඛෙපෙ පාරාජිකං. තස්සාති අභියුඤ්ජන්තස්ස. සබ්බෙසං කූටසක්ඛීනඤ්චාති ච-කාරො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති වෙදිතබ්බො. චොරස්ස අස්සාමිකභාවං ඤත්වාපි තදායත්තකරණත්ථං යං කිඤ්චි වදන්තා කූටසක්ඛිනො, තෙසං සබ්බෙසම්පි භික්ඛූනං පාරාජිකං හොතීති අත්ථො.

154. විහාරට්ඨකථායං විහාරන්ති උපලක්ඛණත්තා ‘‘පරිවෙණං වා, ආවාසං වා’’ති ච ගහෙතබ්බං. සඞ්ඝිකන්ති චාතුද්දිසං සඞ්ඝං උද්දිස්ස භික්ඛූනං දින්නත්තා සඞ්ඝසන්තකං. කඤ්චීති ඛුද්දකං, මහන්තං වාති අත්ථො. අච්ඡින්දිත්වාන ගණ්හිතුං අභියුඤ්ජන්තස්ස පාරාජිකා න සිජ්ඣතීතිපි පාඨසෙසයොජනා. හෙතුං දස්සෙති ‘‘සබ්බෙසං ධුරනික්ඛෙපාභාවතො’’ති, සබ්බස්සෙව චාතුද්දිසිකසඞ්ඝස්ස ධුරනික්ඛෙපස්ස අසම්භවතොති අත්ථො. ‘‘විහාර’’න්ති එත්තකමෙව අවත්වා ‘‘සඞ්ඝික’’න්ති විසෙසනෙන දීඝභාණකාදිභෙදස්ස ගණස්ස, එකපුග්ගලස්ස වා දින්නවිහාරාදිං අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හන්තෙ ධුරනික්ඛෙපසම්භවා පාරාජිකන්ති වුත්තං හොති. එත්ථ විනිච්ඡයො ආරාමෙ විය ¶ වෙදිතබ්බො. ඉමෙසු තත්රට්ඨභණ්ඩෙ විනිච්ඡයො භූමට්ඨථලට්ඨආකාසට්ඨවෙහාසට්ඨෙසු වුත්තනයෙන ඤාතුං සක්කාති න වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

155-6. ඛෙත්තට්ඨෙ සීසානීති වල්ලියො. නිදම්පිත්වානාති යථා ධඤ්ඤමත්තං හත්ථගතං හොති, තථා කත්වා. අසිතෙනාති දාත්තෙන. ලායිත්වාති දායිත්වා. සබ්බකිරියාපදෙසු ‘‘සාලිආදීනං සීසානී’’ති සම්බන්ධනීයං. සාලිආදීනං සීසානි නිදම්පිත්වා ගණ්හතො යස්මිං බීජෙ ගහිතෙ වත්ථු පූරති, තස්මිං බන්ධනා මොචිතෙ තස්ස පාරාජිකං භවෙති යොජනා. අසිතෙන ලායිත්වා ගණ්හතො ¶ යස්මිං සීසෙ ගහිතෙ…පෙ… භවෙ, කරෙන ඡින්දිත්වා ගණ්හතො යස්සං මුට්ඨියං ගහිතායං…පෙ… භවෙති යොජනා. බීජෙති වීහාදිඵලෙ. වත්ථු පූරතීති පාදග්ඝනකං හොතීති. මුට්ඨියන්ති සීසමුට්ඨියං, බීජමුට්ඨියං වා. බන්ධනා මොචිතෙති බන්ධනට්ඨානතො මොචිතෙ.

157. දණ්ඩො වාති වත්ථුපූරකවීහිදණ්ඩො වා. අච්ඡින්නො රක්ඛතීති සම්බන්ධො. තචො වාති තස්ස දණ්ඩස්ස එකපස්සෙ ඡල්ලි වා අච්ඡින්නො රක්ඛතිච්චෙව සම්බන්ධො. වා-ග්ගහණෙන ඉධාවුත්තං අට්ඨකථාගතං (පාරා. අට්ඨ. 1.104) ‘‘වාකො’’ති ඉදං සඞ්ගණ්හාති. වාකො නාම දණ්ඩෙ වා තචෙ වා බාහිරං. ඉධාපි තචො වා අච්ඡින්නො රක්ඛතීති යොජනා. වීහිනාළම්පි වාති ගහිතධඤ්ඤසාලිසීසෙන පතිට්ඨිතං වීහිකුද්රූසාදිගච්ඡානං නාළං, තචගබ්භොති වුත්තං හොති. දීඝන්ති දීඝං චෙ හොති. ‘‘අනික්ඛන්තොවා’’ති ඉමිනා ‘‘දණ්ඩො’’ති සම්බන්ධො. ‘‘තතො’’ති පාඨසෙසො. තතො ¶ දීඝවීහිනාළතො සබීජවීහිසීසදණ්ඩො සබ්බසො ඡින්නො ඡින්නකොටියා කෙසග්ගමත්තම්පි බහි අනික්ඛන්තොති අත්ථො. රක්ඛතීති තං භික්ඛුං දුක්කටථුල්ලච්චයපාරාජිකවත්ථූනං අනුරූපාපත්තිතො පාලෙති. මුත්තො චෙ, න රක්ඛතීති අත්ථො.

වුත්තඤ්චෙතං අට්ඨකථායං ‘‘වීහිනාළං දීඝම්පි හොති, යාව අන්තොනාළතො වීහිසීසදණ්ඩකො න නික්ඛමති, තාව රක්ඛති. කෙසග්ගමත්තම්පි නාළතො දණ්ඩකස්ස හෙට්ඨිමතලෙ නික්ඛන්තමත්තෙ භණ්ඩග්ඝවසෙන කාරෙතබ්බො’’ති (පාරා. 1.104). තථා ඉමිනාව විනිච්ඡයෙන අට්ඨකථායං ‘‘ලායිතබ්බවත්ථුපූරකවීහිසීසමුට්ඨියා මූලෙ ඡින්නෙපි සීසෙසු අච්ඡින්නවීහිසීසග්ගෙහි සද්ධිං ජටෙත්වා ඨිතෙසු රක්ඛති, ජටං විජටෙත්වා වියොජිතෙසු යථාවුත්තපාරාජිකාදිආපත්තියො හොන්තී’’ති එවමාදිකො විනිච්ඡයො ච සූචිතොති ගහෙතබ්බො.

158. මද්දිත්වාති වීහිසීසානි මද්දිත්වා. පප්ඵොටෙත්වාති භුසාදීනි ඔඵුනිත්වා. ඉතො සාරං ගණ්හිස්සාමීති පරිකප්පෙතීති යොජනා. ඉතොති වීහිසීසතො. සාරං ගණ්හිස්සාමීති සාරභාගං ආදියිස්සාමි. සචෙ පරිකප්පෙතීති යොජනා. රක්ඛතීති වත්ථුපහොනකප්පමාණං දාත්තෙන ලායිත්වා වා හත්ථෙන ඡින්දිත්වා වා ඨානා චාවෙත්වා ගහිතම්පි යාව පරිකප්පො න නිට්ඨාති, තාව ආපත්තිතො රක්ඛතීති අත්ථො.

159. මද්දනෙපීති වීහිසීසමද්දනෙපි. උද්ධරණෙපීති පලාලාපනයනෙපි. පප්ඵොටනෙපීති භුසාදිකචවරාපනයනෙපි ¶ . දොසො නත්ථීති අග්ඝවසෙන පාරාජිකාදිආපත්තියො න භවන්ති, සහපයොගදුක්කටං පන හොතෙව. අත්තනො…පෙ… පරාජයොති ¶ අත්තනො පඨමං පරිකප්පිතාකාරෙන සබ්බං කත්වා සාරභාගං ගණ්හිතුං අත්තනො භාජනෙ පක්ඛිත්තමත්තෙ යථාවුත්තපාරාජිකාදයො හොන්තීති අත්ථො.

160. එත්තාවතා ‘‘ඛෙත්තට්ඨං නාම භණ්ඩං ඛෙත්තෙ චතූහි ඨානෙහි නික්ඛිත්තං හොති භූමට්ඨං ථලට්ඨං ආකාසට්ඨං වෙහාසට්ඨ’’න්ති (පාරා. 104) වුත්තානි ඛෙත්තට්ඨානි චත්තාරි යථාවුත්තසදිසානීති තානි පහාය ‘‘තත්ථජාතක’’න්තිආදි පාළියං ආගතෙ තත්රජාතෙ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘ඛෙත්තං නාම යත්ථ පුබ්බණ්ණං වා අපරණ්ණං වා ජායතී’’ති (පාරා. 104) එවමාගතෙ ඛෙත්තෙපි විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘ජාන’’න්තිආදි. ජානන්ති පරසන්තකභාවං ජානන්තො. ඛීලන්ති අප්පිතක්ඛරං වා ඉතරං වා පාසාණාදිඛීලං. සඞ්කාමෙතීති පරායත්තභූමිං සාමිකා යථා පස්සන්ති, තථා වා අඤ්ඤථා වා අත්තනො සන්තකං කාතුකාමතාය කෙසග්ගමත්තම්පි ඨානං යථා සසන්තකං හොති, තථා ථෙය්යචිත්තෙන නිඛණතීති අත්ථො.

161. තං පාරාජිකත්තං තස්ස කදා හොතීති ආහ ‘‘සාමිකානං තු ධුරනික්ඛෙපනෙ සතී’’ති. ‘‘හොතී’’ති පාඨසෙසො. තු-සද්දෙන ‘‘අත්තනො වා’’ති විසෙසස්ස සඞ්ගහිතත්තා සාමිනො නිරාලයභාවසඞ්ඛාතධුරනික්ඛෙපෙ ච ‘‘සාමිකස්ස න දස්සාමී’’ති අත්තනො ධුරනික්ඛෙපෙ ච තස්ස පාරාජිකත්තං හොතීති අත්ථො. එවමුදීරිතන්ති ‘‘කෙසග්ගමත්තම්පී’’ති එවං නියමිතං කථිතං.

162. යා පනාති යා භූමි පන. තෙසු ද්වීසු ඛීලෙසු. ආදො ථුල්ලච්චයන්ති පඨමෙ ඛීලෙ සඞ්කාමිතෙ සො භික්ඛු ථුල්ලච්චයං ආපජ්ජති. දුතියෙති දුතියෙ ඛීලෙ සඞ්කාමිතෙ පරාජයො ¶ හොතීති යොජනා. බහූහි ඛීලෙහි ගහෙතබ්බට්ඨානෙ පරියන්තඛීලෙසු ද්වීසු විනිච්ඡයො ච එතෙනෙව වුත්තො හොති. එත්ථ පන අන්තෙ ඛීලද්වයං විනා අවසෙසඛීලනිඛණනෙ ච ඉතරෙසු තදත්ථෙසු සබ්බපයොගෙසු ච දුක්කටං හොතීති විසෙසො.

163-4. ‘‘මමෙදං සන්තක’’න්ති ඤාපෙතුකාමොති සම්බන්ධො. පරසන්තකාය භූමියා පරායත්තභාවං ඤත්වාව ථෙය්යචිත්තෙන කෙසග්ගමත්තම්පි ඨානං ගණ්හිතුකාමතාය ‘‘එත්තකං ඨානං මම සන්තක’’න්ති ¶ රජ්ජුයා වා යට්ඨියා වා මිනිත්වා පරස්ස ඤාපෙතුකාමොති අත්ථො. යෙහි ද්වීහි පයොගෙහීති සබ්බපච්ඡිමකෙහි රජ්ජුපසාරණයට්ඨිපාතනානමඤ්ඤතරෙහි ද්වීහි පයොගෙහි. තෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං.

ඉධ රජ්ජුං වාපීති විකප්පත්ථවා-සද්දෙන ‘‘යට්ඨිං වා’’ති යොජෙතබ්බෙපි අවුත්තසමුච්චයත්ථං අධිකවචනභාවෙන වුත්තපි-සද්දෙන ඉධාවුත්තමරියාදවතීනං විනිච්ඡයස්ස ඤාපිතත්තා යථාවුත්තරජ්ජුයට්ඨිවිනිච්ඡයෙසු විය පරසන්තකාය භූමියා කෙසග්ගමත්තම්පි ඨානං ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හිතුකාමතාය වතිපාදෙ නිඛණිත්වා වා සාඛාමත්තෙන වා වතිං කරොන්තස්ස මරියාදං වා බන්ධන්තස්ස පාකාරං වා චිනන්තස්ස පංසුමත්තිකා වා වඩ්ඪෙන්තස්ස පුබ්බපයොගෙ පාචිත්තියට්ඨානෙ පාචිත්තියඤ්ච දුක්කටඤ්ච සහපයොගෙ කෙවලදුක්කටඤ්ච පච්ඡිමපයොගෙසු ද්වීසු පඨමපයොගෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච අවසානපයොගෙ පාරාජිකඤ්ච හොතීති විනිච්ඡයොපි සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බං.

165. වත්ථට්ඨාදීසු වත්ථට්ඨස්සාති එත්ථ ‘‘වත්ථු නාම ආරාමවත්ථු විහාරවත්ථූ’’ති (පාරා. 105) පදභාජනෙ වුත්තත්තා පුප්ඵාදිආරාමෙ ¶ කාතුං සඞ්ඛරිත්වා ඨපිතභූමි ච පුබ්බකතාරාමානං විනාසෙ තුච්ඡභූමි ච විහාරං කාතුං අභිසඞ්ඛතා භූමි ච නට්ඨවිහාරභූමි චාති එවං විභාගවති වසති එත්ථ උපරොපො වා විහාරො වාති ‘‘වත්ථූ’’ති වුච්චති ඉච්චෙවං දුවිධං වත්ථුඤ්ච ‘‘වත්ථුට්ඨං නාම භණ්ඩං වත්ථුස්මිං චතූහි ඨානෙහි නික්ඛිත්තං හොති භූමට්ඨං ථලට්ඨං ආකාසට්ඨං වෙහාසට්ඨ’’න්ති (පාරා. 105) වචනතො එවං චතුබ්බිධං භණ්ඩඤ්චාති ඉදං ද්වයං වත්ථු ච වත්ථුට්ඨඤ්ච වත්ථුවත්ථුට්ඨන්ති වත්තබ්බෙ එකදෙසසරූපෙකසෙසවසෙන සමාසෙත්වා, උ-කාරස්ස ච අකාරං කත්වා ‘‘වත්ථට්ඨස්සා’’ති දස්සිතන්ති ගහෙතබ්බං. යථාවුත්තදුවිධවත්ථුනො, වත්ථට්ඨස්ස ච භණ්ඩස්සාති අත්ථො. ඛෙත්තට්ඨෙති එත්ථාපි අයමෙව සමාසොති ඛෙත්තෙ ච ඛෙත්තට්ඨෙ චාති ගහෙතබ්බං. නාවට්ඨාදිවොහාරෙපි එසෙව නයො. ගාමට්ඨෙපි චාති ‘‘ගාමට්ඨං නාම භණ්ඩං ගාමෙ චතූහි ඨානෙහි නික්ඛිත්තං හොති භූමට්ඨං…පෙ… වෙහාසට්ඨ’’න්ති (පාරා. 106) වුත්තෙ චතුබ්බිධෙ ගාමට්ඨභණ්ඩෙපීති අත්ථො.

166. අරඤ්ඤට්ඨකථායං ¶ ‘‘තිණං වා’’තිආදිපදානං ‘‘තත්ථජාතක’’න්ති පදෙන සම්බන්ධො. තත්ථජාතකන්ති ‘‘අරඤ්ඤං නාම යං මනුස්සානං පරිග්ගහිතං හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.107) වචනතො තත්ථජාතං යං කිඤ්චි මනුස්සසන්තකං සාමිකානං අකාමා අගහෙතබ්බතො සාරක්ඛෙ අරඤ්ඤෙ උප්පන්නන්ති අත්ථො. තිණං වාති පරෙහි ලායිත්වා ඨපිතං වා අත්තනා ලායිතබ්බං වා ගෙහච්ඡාදනාරහං තිණං වා. පණ්ණං වාති එවරූපමෙව ගෙහච්ඡාදනාරහං තාලපණ්ණාදිපණ්ණං වා. ලතං වාති තථාරූපමෙව වෙත්තලතාදිකං වල්ලිං වා. යා පන දීඝා හොති ¶ , මහාරුක්ඛෙ ච ගච්ඡෙ ච විනිවිජ්ඣිත්වා වා වෙඨෙත්වා වා ගතා, සා මූලෙ ඡින්නාපි අවහාරං න ජනෙති, අග්ගෙ ඡින්නාපි. යදා පන අග්ගෙපි මූලෙපි ඡින්නා හොති, තදා අවහාරං ජනෙති. සචෙ පන වෙඨෙත්වා ඨිතා හොති, වෙඨෙත්වා ඨිතා පන රුක්ඛතො මොචිතමත්තා අවහාරං ජනෙතීති අයමෙත්ථ විසෙසො. සාමිකෙන අවිස්සජ්ජිතාලයං ඡල්ලිවාකාදිඅවසෙසභණ්ඩඤ්ච ඉමිනාව උපලක්ඛිත්වා සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. කට්ඨමෙව වාති දාරුං වා. භණ්ඩග්ඝෙනෙව කාතබ්බොති එත්ථ අන්තොභූතහෙතුත්ථවසෙන කාරෙතබ්බොති අත්ථො ගහෙතබ්බො. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බො’’ති. අවහටතිණාදිභණ්ඩෙසු අග්ඝවසෙන මාසකං වා ඌනමාසකං වා හොති, දුක්කටං. අතිරෙකමාසකං වා ඌනපඤ්චමාසකං වා හොති, ථුල්ලච්චයං. පඤ්චමාසකං වා අතිරෙකපඤ්චමාසකං වා හොති, පාරාජිකං. පාරාජිකං චෙ අනාපන්නො, ආමසනදුක්කටං, ඵන්දාපනථුල්ලච්චයඤ්ච කාරෙතබ්බොති අත්ථො. ගණ්හන්තොති අවහරන්තො.

167-74. ඉදානි ‘‘කට්ඨමෙව වා’’ති වුත්තරුක්ඛදාරූසු විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘මහග්ඝෙ’’තිආදි. මහග්ඝෙති පඤ්චමාසකං වා අතිරෙකපඤ්චමාසකං වා අග්ඝකං හුත්වා මහග්ඝෙ. නස්සතීති ථෙය්යචිත්තසමඞ්ගී හුත්වා ඡින්නමත්තෙපි පාරාජිකං ආපජ්ජති. පි-සද්දො අවධාරණෙ. ‘‘කොචිපී’’ති ඉමිනා අද්ධගතොපි අල්ලං වා හොතු පුරාණං වා, තච්ඡෙත්වා ඨපිතං න ගහෙතබ්බමෙවාති අත්ථො.

මූලෙති උපලක්ඛණමත්තං. ‘‘අග්ගෙ ච මූලෙ ච ඡින්නො හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.107) අට්ඨකථාවචනතො මූලඤ්ච අග්ගඤ්ච ඡින්දිත්වාති ගහෙතබ්බො. අද්ධගතන්ති ජිණ්ණගළිතපතිතතචං, චිරකාලං ඨිතන්ති වුත්තං හොති.

ලක්ඛණෙති ¶ අත්තනො සන්තකං ඤාපෙතුං රුක්ඛක්ඛන්ධෙ තචං ඡින්දිත්වා කතසල්ලක්ඛණෙ. ඡල්ලියොනද්ධෙති ¶ සමන්තතො අභිනවුප්පන්නාහි ඡල්ලීහි පරියොනන්ධිත්වා අදස්සනං ගමිතෙ. අජ්ඣාවුත්ථඤ්චාති එත්ථ ‘‘ගෙහ’’න්ති පාඨසෙසො. ගෙහං කතඤ්ච අජ්ඣාවුත්ථඤ්චාති යොජනා. ගෙහං කාතුං අරඤ්ඤසාමිකානං මූලං දත්වා රුක්ඛෙ කිණිත්වා ඡින්නදාරූහි තං ගෙහං කතඤ්ච පරිභුත්තඤ්චාති අත්ථො. විනස්සන්තඤ්චාති එත්ථාපි ‘‘අවසිට්ඨං දාරු’’න්ති පාඨසෙසො. තං ගෙහං කත්වා අවසිට්ඨං වස්සාතපාදීහි විවිධා ජීරිත්වා විනස්සමානං, විපන්නදාරුන්ති වුත්තං හොති. ගණ්හතො න දොසො කොචීති සම්බන්ධො. ‘‘සාමිකා නිරාලයා’’ති ගණ්හතො කාචිපි ආපත්ති නත්ථීති අත්ථො. කිංකාරණන්ති චෙ? අරඤ්ඤසාමිකෙහි මූලං ගහෙත්වා අඤ්ඤෙසං දින්නත්තා, තෙසඤ්ච නිරාලයං ඡඩ්ඩිතත්තාති ඉදමෙත්ථ කාරණං.

වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං ‘‘ගෙහාදීනං අත්ථාය රුක්ඛෙ ඡින්දිත්වා යදා තානි කතානි, අජ්ඣාවුත්ථානි ච හොන්ති, දාරූනිපි අරඤ්ඤෙ වස්සෙන ච ආතපෙන ච විනස්සන්ති, ඊදිසානිපි දිස්වා ‘ඡඩ්ඩිතානී’ති ගහෙතුං වට්ටති. කස්මා? යස්මා අරඤ්ඤසාමිකා එතෙසං අනිස්සරා. යෙහි අරඤ්ඤසාමිකානං දෙය්යධම්මං දත්වා ඡින්නානි, තෙ එව ඉස්සරා, තෙහි ච තානි ඡඩ්ඩිතානි, නිරාලයා තත්ථ ජාතා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.107). එවම්පි සති පච්ඡා සාමිකෙසු ආහරාපෙන්තෙසු භණ්ඩදෙය්යං හොතීති දට්ඨබ්බං.

යො චාති අරඤ්ඤසාමිකානං දෙය්යධම්මං පවිසන්තො අදත්වා ‘‘නික්ඛමන්තො දස්සාමී’’ති රුක්ඛෙ ගාහාපෙත්වා නික්ඛමන්තො යො ච භික්ඛු. ආරක්ඛට්ඨානං පත්වාති අරඤ්ඤපාලකා යත්ථ නිසින්නා අරඤ්ඤං රක්ඛන්ති, තං ඨානං පත්වා. ‘‘චින්තෙන්තො’’ති කිරියන්තරසාපෙක්ඛත්තා ‘‘අතික්කමෙය්යා’’ති සාමත්ථියතො ¶ ලබ්භති. තස්මා චිත්තෙ කම්මට්ඨානාදීනි කත්වාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පකාරත්ථෙන කුසලපක්ඛියා විතක්කා සඞ්ගය්හන්ති. අඤ්ඤං චින්තෙන්තො වා ආරක්ඛනට්ඨානං පත්වායෙව අතික්කාමෙය්යාති යොජෙත්වා අත්ථො වත්තබ්බො. තත්ථ අඤ්ඤං චින්තෙන්තො වාති අඤ්ඤං විහිතො වා, ඉමිනා යථාවුත්තවිතක්කානං සඞ්ගහො. අස්සාති එත්ථ ‘‘දෙය්ය’’න්ති කිතයොගෙ කත්තරි සාමිවචනත්තා අනෙනාති අත්ථො.

‘‘යොචා’’ති එත්ථ අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන ච-සද්දෙන අරඤ්ඤපවිසනකාලෙ යථාවුත්තනයෙන මූලං අදත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා දාරූනි ගහෙත්වා ගමනකාලෙ ‘‘අරඤ්ඤපාලකා සචෙ යාචන්ති, දස්සාමී’’ති පරිකප්පෙත්වා ගන්ත්වා තෙහි අයාචිතත්තා අදත්වා ගච්ඡන්තොපි තථෙව ආගන්ත්වා ආරක්ඛකෙසු ¶ කීළාපසුතෙසු වා නිද්දායන්තෙසු වා බහි නික්ඛන්තෙසු වා තත්ථ ඨත්වා ආරක්ඛකෙ පරියෙසිත්වා අදිස්වා ගච්ඡන්තොපි තථෙව ආගන්ත්වා තත්ථ නියුත්තඉස්සරජනෙහි අත්තනො හත්ථතො දාතබ්බං දත්වා වා අත්තානං සම්මානං කත්වා වා පාලකෙ සඤ්ඤාපෙත්වා වා පාලකෙ ඔකාසං යාචිත්වා තෙහි දින්නොකාසො වා ගච්ඡන්තොපීති එත්තකා වුත්තෙන සදිසත්තා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා.

වරාහාති සූකරා. වග්ඝාති බ්යග්ඝා. අච්ඡාති ඉස්සා. තරච්ඡාති කාළසීහා. ආදි-සද්දෙන දීපිමත්තහත්ථිසීහාදයො වාළමිගා සඞ්ගය්හන්ති. එතෙයෙව වරාහාදයො සමාගමවසෙන මරණාදිඅනිට්ඨසමීපචාරිතාය උප අනිට්ඨසමීපෙ දවන්ති පවත්තන්තීති ‘‘උපද්දවා’’ති වුච්චන්ති. ආරක්ඛට්ඨානං ආගතකාලෙ දිට්ඨවරාහාදිඋපද්දවතොති වුත්තං හොති. මුච්චිතුකාමතායාති මොක්ඛාධිප්පායෙන. ‘‘තථෙවා’’ති ඉමිනා පවිසනකාලෙ දෙය්යධම්මං අදත්වා ‘‘නික්ඛමනකාලෙ දස්සාමී’’ති ¶ පවිසිත්වා දාරුං ගහෙත්වා ආරක්ඛට්ඨානං පත්තොති පුරිමගාථාය සාමත්ථියතො ලබ්භමානොයෙවත්ථො දස්සිතො. තං ඨානන්ති තං ආරක්ඛට්ඨානං. අතික්කාමෙතීති ‘‘ඉදං තං ඨාන’’න්තිපි අසල්ලක්ඛණමත්තභයුපද්දවො හුත්වා පලායන්තො අතික්කමති, භණ්ඩදෙය්යං පන හොතීති යොජනා.

සුඞ්කඝාතතොති එත්ථාපි පි-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති වෙදිතබ්බො, සුඞ්කගහණට්ඨානතොපීති අත්ථො. සුඞ්කස්ස රඤ්ඤො දාතබ්බභාගස්ස ඝාතො මුසිත්වා ගහණමත්තො, සුඞ්කො හඤ්ඤති එත්ථාති වා සුඞ්කඝාතොති විග්ගහො. සුඞ්කඝාතසරූපං පරතො ආවි භවිස්සති. තස්මාති සුඞ්කඝාතතො තස්ස ගරුකත්තා එව. තන්ති තං සුඞ්කඝාතට්ඨානං. අනොක්කම්ම ගච්ඡතොති අපවිසිත්වා ගච්ඡන්තස්ස. දුක්කටං උද්දිට්ඨං ‘‘සුඞ්කං පරිහරති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 113).

එතන්ති යථාවුත්තආරක්ඛට්ඨානං. ථෙය්යචිත්තෙන පරිහරන්තස්සාති ථෙය්යචිත්තෙන පරිහරිත්වා දූරතො ගච්ඡන්තස්ස. ආකාසෙනපි ගච්ඡතො පාරාජිකමනුද්දිට්ඨං සත්ථුනාති සම්බන්ධො.

නනු ච ‘‘ඉදං පන ථෙය්යචිත්තෙන පරිහරන්තස්ස ආකාසෙන ගච්ඡතොපි පාරාජිකමෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.107) අට්ඨකථායං වුත්තවචනං විනා පාළියං ‘‘අරඤ්ඤට්ඨ’’න්ති මාතිකාපදස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘තත්ථජාතකං කට්ඨං වා ලතං වා තිණං වා පඤ්චමාසකං වා අතිරෙකපඤ්චමාසකං වා අග්ඝනකං ථෙය්යචිත්තො ආමසති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ඵන්දාපෙති, ආපත්ති ¶ ථුල්ලච්චයස්ස. ඨානා චාවෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 106) සාමඤ්ඤවචනතො සුඞ්කඝාතෙ ‘‘සුඞ්කං පරිහරති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වචනං විය එත්ථ ආරක්ඛට්ඨානං ¶ පරිහරන්තස්ස විසුං වුත්තපාරාජිකාපත්තිවචනෙ අසතිපි ‘‘අට්ඨකථාය’’න්ති අවත්වා ‘‘සත්ථුනා’’ති කස්මා ආහාති? වුච්චතෙ – අට්ඨකථාචරියෙන තථෙව වුත්තත්තා ආහ. කස්මා පන අට්ඨකථාචරියෙන ‘‘අපඤ්ඤත්තං න පඤ්ඤපෙස්සාම, පඤ්ඤත්තං න සමුච්ඡින්දිස්සාමා’’ති (පාරා. 565) පාළිපාඨං ජානන්තෙනපි පාළියං අවුත්තපාරාජිකං නිද්දිට්ඨන්ති? එත්ථ විනිච්ඡයං භික්ඛූහි පුට්ඨෙන භගවතා වුත්තනයස්ස මහාඅට්ඨකථාය ආගතත්තා තස්සෙව නයස්ස සමන්තපාසාදිකායං නිද්දිට්ඨභාවං ජානන්තෙන ඉමිනාපි ආචරියෙන ඉධ ‘‘සත්ථුනා’’ති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

අථ වා ‘‘සුඞ්කං පරිහරති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වත්වා ආරක්ඛට්ඨානවිනිච්ඡයෙ අවචනං යථාවුත්තවිසයස්ස අදිට්ඨභාවෙන වා සියා, ඉමස්ස තථා අනවජ්ජතා වා සියා, වුත්තානුසාරෙන සුවිඤ්ඤෙය්යතා වා සියාති තයො විකප්පා. තෙසු පඨමවිකප්පො සබ්බඤ්ඤුභාවබාධනතො දුබ්බිකප්පමත්තං හොති. දුතියවිකප්පො ලොකවජ්ජස්ස ඉමස්ස අනවජ්ජභාවො නාම අනුපපන්නොති අනාදාතබ්බො. පාරිසෙසතො තතියවිකප්පො යුජ්ජති.

තත්ථ ‘‘වුත්තානුසාරෙනා’’ති කිමෙත්ථ වුත්තං නාම, තදනුසාරෙන ඉමස්සාපි සුවිඤ්ඤෙය්යතා කථන්ති චෙ? පඨමනිද්දිට්ඨෙ අරඤ්ඤට්ඨනිද්දෙසෙ සාමඤ්ඤෙන ‘‘ඨානා චාවෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 106) ඉදං වුත්තං, න පන ථෙය්යචිත්තෙන ආරක්ඛට්ඨානපරිහරණඤ්ච. ‘‘ගමනකාලෙ ‘මූලං දත්වා ගමිස්සාමී’ති පුබ්බපරිකප්පිතනියාමෙන අදත්වා ගච්ඡතො පරිකප්පාවහාරොව හොතී’’ති ච ‘‘තං පන යෙන කෙනචි ආකාරෙන පරිකප්පිතට්ඨානං පහාය ගමනං ඨානාචාවනං නාම හොතෙවාති තෙන වත්ථුනා පාරාජිකමෙව හොතී’’ති ¶ ච ‘‘ඨානා චාවෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’ති ඉමිනා ච විඤ්ඤාතත්ථමෙව හොතී’’ති ච විසුං න වුත්තං. සුඞ්කට්ඨානපරිහරණං පන ඨානපරිහරණසභාවත්තා සභාවතො ඊදිසංව සන්තම්පි ඉදං විය පරිකප්පිතට්ඨානං න හොතීති වක්ඛමානරාජසම්මතට්ඨානතො අඤ්ඤං පරිකප්පිතට්ඨානං සමානම්පි ථෙය්යචිත්තුප්පත්තිමත්තෙන තං පරිහරිත්වා ගච්ඡන්තස්ස ථෙය්යචිත්තෙන අත්තනො පත්තං ගණ්හන්තස්ස විය පාරාජිකාය අවත්ථුතඤ්ච දුක්කටස්සෙව වත්ථුභාවඤ්ච විඤ්ඤාපෙතුං ‘‘සුඞ්කං පරිහරති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වුත්තන්ති භගවතො අධිප්පායඤ්ඤුනා අට්ඨකථාචරියෙන ‘‘පාරාජිකමෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.107) වුත්තත්තා ¶ තෙන අට්ඨකථායං වුත්තනීහාරමෙව දස්සෙතුං අයමාචරියොපි ‘‘සත්ථුනා පාරාජිකමනුද්දිට්ඨ’’න්ති ආහාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

තස්මාති යස්මා එවං පරිහරිත්වා ථෙය්යචිත්තෙන දූරතො වජ්ජෙත්වා ගච්ඡන්තස්සාපි පාරාජිකප්පහොනකතාය අච්චන්තභාරියං හොති, තස්මා. එත්ථාති ඉමස්මිං අරඤ්ඤාරක්ඛට්ඨානෙ. ‘‘විසෙසෙනා’’ති ඉදං ‘‘අප්පමත්තෙන හොතබ්බ’’න්ති ඉමිනා හෙතුභාවෙන සම්බන්ධනීයං. සතිසම්පන්නචෙතසාති ච පියසීලෙනාති ච ‘‘භික්ඛුනා’’ති එතස්ස විසෙසනං. අසික්ඛාකාමස්ස භික්ඛුනො ඉමස්ස ඔවාදස්ස අභාජනතාය තං පරිවජ්ජෙතුමාහ ‘‘පියසීලෙනා’’ති. පියසීලස්සාපි සතිවිරහිතස්ස පමත්තට්ඨානෙ සරණාසම්භවා ඉමස්ස අභාජනතාය තං වජ්ජෙතුමාහ ‘‘සතිසම්පන්නචෙතසා’’ති.

175-6. තොයදුල්ලභකාලස්මින්ති තොයං දුල්ලභං යස්මිං සො තොයදුල්ලභො, තොයදුල්ලභො ච සො කාලො චාති තොයදුල්ලභකාලො, තස්මිං. ආවජ්ජෙත්වා වාති උදකභාජනං නාමෙත්වා වා. පවෙසෙත්වා වාති අත්තනො ¶ භාජනං තස්මිං පක්ඛිපිත්වා වා. ඡිද්දං කත්වාපි වාති උදකභාජනෙ ඔමට්ඨාදිභෙදං ඡිද්දං කත්වා වා ගණ්හන්තස්ස භණ්ඩග්ඝෙන විනිද්දිසෙති වක්ඛමානෙන සම්බන්ධනීයං.

තථාති යථා තොයදුල්ලභකාලස්මිං භාජනෙ රක්ඛිතගොපිතං උදකං අවහරන්තස්ස පාරාජිකං වුත්තං, තෙනෙව නීහාරෙන. වාපියං වාති පරසන්තකාය සාරක්ඛාය වාපියං වා. තළාකෙ වාති තාදිසෙ ජාතස්සරෙ වා. එවං සාරක්ඛානං පොක්ඛරණිආදීනං එතෙහි වා අවුත්තසමුච්චයෙන වා-සද්දෙන වා ගහණං වෙදිතබ්බං. අත්තනො භාජනං පවෙසෙත්වා ගණ්හන්තස්සාති උපලක්ඛණපදන්ති භාජනගතජලෙ ච ඉධ ච තෙලභාජනෙ විය මුඛෙන වා වංසාදීහි වා ආකඩ්ඪිත්වා ථෙය්යචිත්තෙන පිවන්තස්ස යථාවත්ථුකමාපත්තිවිධානං වෙදිතබ්බං.

177. මරියාදන්ති වාපිආදීනං පාළිවට්ටබන්ධං. ඡින්දතොති කුදාලාදීහි පංසුආදීනි උද්ධරිත්වා ද්විධා කරොන්තස්ස. විසෙසත්ථාවජොතකෙන තු-සද්දෙන ‘‘මරියාදං ඡින්දිත්වා දුබ්බලං කත්වා තස්ස ¶ ඡින්දනත්ථාය වීචියො උට්ඨාපෙතුං උදකං සයං ඔතරිත්වා වා ගොමහිංසෙ වා අඤ්ඤෙ මනුස්සෙ වා කීළන්තෙ දාරකෙ වා ඔතාරෙත්වා වා අත්තනො ධම්මතාය ඔතිණ්ණෙ තාසෙත්වා වා උදකෙ ඨිතං රුක්ඛං ඡින්දිත්වා වා ඡෙදාපෙත්වා වා පාතෙත්වා වා පාතාපෙත්වා වා ජලං ඛොභෙති, තතො උට්ඨිතාහි වීචීහි මරියාදෙ ඡින්නෙපි තෙනෙව ඡින්නො හොති. එවමෙව ගොමහිංසාදයො මරියාදං ආරොහන්තෙනාපි අඤ්ඤෙහි ආරොහාපෙන්තෙනාපි තෙසං ඛුරෙහි මරියාදෙ ඡින්නෙපි, උදකනිද්ධමනාදිං පිදහිත්වා වා පිදහාපෙත්වා වා වාපිමරියාදාය නීචට්ඨානං බන්ධිත්වා වා බන්ධාපෙත්වා වා අතිරෙකජලාපගමනමග්ගතො නීහරිතබ්බොදකං වාරෙත්වා වා බාහිරතො උදකං පවෙසෙත්වා වා පූරෙති, ඔඝෙන මරියාදෙ ¶ ඡින්නෙපි තෙනෙව ඡින්නං හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.108 අත්ථතො සමානං) එවමාදිකං අට්ඨකථාගතවිසෙසං සඞ්ගණ්හාති. අදින්නාදානපුබ්බතොති අදින්නාදානස්ස පුබ්බපයොගත්තා. භූතගාමෙන සද්ධිම්පීති භූතගාමෙනපි සද්ධිං. අපි-සද්දෙන පථවිඛණනං සම්පිණ්ඩෙති. මරියාදං ඡින්දන්තො තත්ථජාතං තිණාදිං ඡින්දති, භූතගාමපාචිත්තියෙන සද්ධිං දුක්කටං. ජාතපථවිං ඡින්දති, පථවිඛණනපාචිත්තියෙන සද්ධිං දුක්කටං ආපජ්ජතීති අධිප්පායො.

178. කාතබ්බොති එත්ථ ‘‘භණ්ඩග්ඝෙන ආපත්තියා’’ති පාඨසෙසො. අන්තොභූතහෙත්වත්ථවසෙන කාරෙතබ්බොති ගහෙතබ්බො. අන්තො ඨත්වා ඡින්දන්තො බහිඅන්තෙන, බහි ඨත්වා ඡින්දන්තො අන්තොඅන්තෙන, උභයත්ථාපි ඨත්වා ඡින්දන්තො මජ්ඣතො භණ්ඩග්ඝෙන ආපත්තියා කාරෙතබ්බොති යොජනා. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – අන්තොවාපියං ඨත්වා මරියාදං ඡින්දිත්වා උදකෙ බහි නික්ඛමිතෙ නික්ඛන්තඋදකග්ඝෙන දුක්කටථුල්ලච්චයපාරාජිකාසු යථාපන්නාය ආපත්තියා කාරෙතබ්බො. බහි ඨත්වා මරියාදං ඡින්දිත්වා අන්තොවාපියං පවිසන්තොදකස්ස ඨිතට්ඨානතො චාවිතක්ඛණෙ නික්ඛන්තඋදකග්ඝෙන ආපත්තියා කාරෙතබ්බො. කදාචි අන්තො කදාචි බහි ඨත්වා මරියාදං මජ්ඣෙ ඨපෙත්වා ඡින්දන්තො මජ්ඣෙ ඨිතට්ඨානං ඡින්දිත්වා උදකස්ස නීහටක්ඛණෙ නීහටඋදකස්ස අග්ඝෙන ආපත්තියා කාරෙතබ්බොති.

179-80. වාරෙනාති වාරෙන වාරෙන සාමණෙරා අරඤ්ඤතො යං දන්තකට්ඨං සඞ්ඝස්සත්ථාය ආනෙත්වා සචෙ ආචරියානම්පි ආහරන්ති, යාව තෙ දන්තකට්ඨං පමාණෙන ඡින්දිත්වා සඞ්ඝස්ස ච ආචරියානඤ්ච ¶ න නිය්යාදෙන්ති, තාව අරඤ්ඤතො ¶ ආභතත්තා තං සබ්බං සඞ්ඝස්ස ච සකසකආචරියානඤ්ච ආභතං දන්තකට්ඨං තෙසමෙව ච දන්තකට්ඨහාරකානං සාමණෙරානං සන්තකං හොතීති අත්ථයොජනා.

181. තස්මාති යස්මා තෙසමෙව සාමණෙරානං සන්තකං හොති, තස්මා. තං අරඤ්ඤතො ආභතං දන්තකට්ඨඤ්ච සඞ්ඝස්ස ගරුභණ්ඩඤ්ච දන්තකට්ඨන්ති සම්බන්ධො. සඞ්ඝිකාය භූමියං උප්පන්නං සඞ්ඝෙන රක්ඛිතගොපිතත්තා ගරුභණ්ඩභූතං දන්තකට්ඨඤ්චාති වුත්තං හොති. ගණ්හන්තස්ස චාති අධිකච-කාරෙන ඉහාවුත්තස්ස අට්ඨකථාගතස්ස ගණපුග්ගලගිහිපරිබද්ධ ආරාමුය්යානසඤ්ජාතඡින්නාඡින්නරක්ඛිතගොපිතදන්තකට්ඨස්ස සමුච්චිතත්තා තඤ්ච ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හන්තස්ස අවහටදන්තකට්ඨස්ස අග්ඝවසෙන ආපත්තියො වත්තබ්බාති අයමත්ථො දීපිතො හොති.

182. තෙහි දන්තකට්ඨහාරකෙහි සාමණෙරෙහි. නිය්යාදිතන්ති මහාසඞ්ඝස්ස පටිපාදිතං.

183. සඞ්ඝිකකාලතො පට්ඨාය ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හතොපි අවහාරාභාවෙ කාරණං දස්සෙතුමාහ ‘‘අරක්ඛත්තා’’තිආදි. තත්ථ අරක්ඛත්තාති සඞ්ඝිකභාවෙන ලද්ධෙපි රක්ඛිතගොපිතදන්තකට්ඨෙ විය සඞ්ඝෙන කතාරක්ඛායාභාවා. යථාවුඩ්ඪමභාජෙතබ්බතොති සඞ්ඝිකත්තස්සාපි සතො යථාවුඩ්ඪං පටිපාටිමනතික්කම්ම භාජෙතබ්බඵලපුප්ඵාදීනං විය භාජෙතබ්බතාභාවතො. සබ්බසාධාරණත්තා චාති සඞ්ඝපරියාපන්නානං සබ්බෙසමෙව සාධාරණත්තා.

ඉදන්ති සඞ්ඝස්ස නිය්යාදිතදන්තකට්ඨං. අඤ්ඤං වියාති අඤ්ඤං ගණපුග්ගලාදිසන්තකං රක්ඛිතගොපිතදන්තකට්ඨං විය. එවං චොරිකාය ගණ්හතො අවහාරාභාවෙ කාරණෙන සාධිතෙපි ථෙය්යචිත්තෙන ¶ සකපරික්ඛාරම්පි ගණ්හතො දුක්කටස්ස වුත්තත්තා තථා ගණ්හන්තො දුක්කටා න මුච්චතීති දට්ඨබ්බං. වත්තං පන ජානිතබ්බං – සඞ්ඝිකදන්තකට්ඨං ගණ්හන්තෙන පධානඝරාදීසු පවිසිත්වා චිරෙන ඔසරන්තෙන බහි වීතිනාමෙතබ්බදිවසෙ ගණෙත්වා තංපමාණෙන ගහෙතබ්බං, මග්ගං ගච්ඡන්තෙන එකං ද්වෙ දන්තකට්ඨානි ථවිකාය පක්ඛිපිත්වා ගන්තබ්බං, තත්ථෙව වසන්තෙන දිවසෙ ඛාදිතබ්බදන්තකට්ඨං ගහෙතබ්බන්ති.

184. ‘‘අග්ගිං ¶ වා දෙතී’’තිආදීසු ‘‘රුක්ඛෙ’’ති පකරණතො ලබ්භති ‘‘රුක්ඛො විනස්සතී’’ති වක්ඛමානත්තා, රුක්ඛො ච ‘‘වනප්පති නාම යො මනුස්සානං පරිග්ගහිතො හොති රුක්ඛො පරිභොගො’’ති (පාරා. 110) පාළියං ආගතත්තා ච අට්ඨකථාය (පාරා. අට්ඨ. 1.110) ච වුත්තනයෙන අම්බලබුජපනසාදිකො මනුස්සානං පරිභොගාරහො මනුස්සායත්තො රක්ඛිතගොපිතොයෙව ගහෙතබ්බො. අග්ගිං වා දෙතීති චොරිකාය අග්ගිං ආලිම්පෙති වා. සත්ථෙන රුක්ඛෙ සමන්තතො ආකොටෙතීති වාසිඵරසුආදිසත්ථෙන රුක්ඛතචං ඡින්දන්තො සමන්තතො ආවාටං දස්සෙති. මණ්ඩූකකණ්ටකනාමකං විසං වා රුක්ඛෙ ආකොටෙතීති චොරිකාය රුක්ඛං නාසෙතුකාමො රුක්ඛෙ මණ්ඩූකකණ්ටකනාමකං විසං පවෙසෙති.

185. යෙන වා තෙන වාති යථාවුත්තෙන වා අවුත්තෙන වා යෙන කෙනචි උපායෙන. රුක්ඛො විනස්සතීති අග්ගිං දත්වා ඣාපිතො ධඤ්ඤකලාපො විය, තෙලකුම්භී විය ච විනාව ඨානාචාවනෙන යථාට්ඨිතමෙවනස්සති. ‘‘ඩය්හතී’’ති ඉදං ‘‘අග්ගිං දෙතී’’ති ඉදං සන්ධාය වුත්තං. විනස්සතීති මණ්ඩූකකණ්ටකාකොටනාදිඅවසෙසපයොගං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං ‘‘ථෙය්යචිත්තො ඡින්දති, පහාරෙ පහාරෙ ආපත්ති දුක්කටස්ස, එකං පහාරං ¶ අනාගතෙ ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස, තස්මිං පහාරෙ ආගතෙ ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 110) ඨානාචාවනෙන පාරාජිකස්ස ආගතත්තා. පකාසිතන්ති එත්ථ ‘‘අට්ඨකථාය’’න්ති ලබ්භති. පාඨාගතං පාරාජිකං පන පාරිසෙසතො ච සූචීයතීති තබ්බාචකස්ස වා සඞ්ගාහකස්ස වා වචනස්ස ඉහාවිජ්ජමානත්තා තත්ථ විනිච්ඡයො පාසංසිකොපි ඉහාවුත්තො.

186-7. ‘‘හරණකං නාම අඤ්ඤස්ස හරණකං භණ්ඩං. ථෙය්යචිත්තො ආමසති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ඵන්දාපෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස. ඨානා චාවෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 111) වුත්තහරණකනිද්දෙසෙ ‘‘ඨානා චාවෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 111) පාඨෙ ‘‘ඨාන’’න්ති ගහිතසීසාදිට්ඨානප්පභෙදවසෙන අට්ඨකථාය (පාරා. අට්ඨ. 1.110) ආගතවිනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘ඡින්දිත්වා මොචෙත්වා ගණ්හතො’’ති. කිරියානං සකම්මකත්තා ‘‘අලඞ්කාර’’න්ති පාඨසෙසො. ඡින්දිත්වාති ගීවෙය්යකාදිං. මොචෙත්වාති කණ්ණපිළන්ධනාදිං.

සීසාදීහි ¶ මොචිතමත්තස්මින්ති එත්ථාපි විසෙසිතබ්බදස්සනත්ථං ‘‘අලඞ්කාරස්මි’’න්ති තමෙව භුම්මෙකවචනන්තවසෙන ගහෙතබ්බං. ආකඩ්ඪනවිකඩ්ඪනන්ති එත්ථ අභිමුඛං කඩ්ඪනං ආකඩ්ඪනන්ති කත්වා අත්තනො සමීපමාවිඤ්ඡනං ආකඩ්ඪනං, විපරීතං කඩ්ඪනං විකඩ්ඪනන්ති කත්වා තබ්බිපරීතං විකඩ්ඪනං.

188-9. වලයන්ති අවඞ්කං මට්ඨහත්ථූපගං. කටකම්පි වාති අනෙකවඞ්කෙ යොජෙත්වා බුබ්බුළාදීනි දස්සෙත්වා වා අදස්සෙත්වා ¶ වා කතං හත්ථූපගං. අග්ගබාහුන්ති කප්පරතො පට්ඨාය අග්ගහත්ථං. අපරාපරං චාරෙතීති ඉතො චිතො ච සඤ්චාරෙති. ‘‘සාරෙතී’’ති වා පාඨො, සොයෙව අත්ථො. තං වලයං වා කටකං වා. ආකාසගතං කරොතීති සබ්බදිසාහි යථා හත්ථං න ඵුසති, තථා ආකාසගතං කරොති. නිධිවලයස්ස පවෙසිතරුක්ඛමූලෙ සබ්බදිසාහි අඵුසන්තං ආකාසගතකරණෙ පාරාජිකං හොති, ඉධ ‘‘රක්ඛතී’’ති කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘සවිඤ්ඤාණකතො’’තිආදි. ඉදන්ති වලයං කටකඤ්ච.

190. ‘‘නිවත්ථං වත්ථ’’න්ති ඉමිනා චීවරම්පි ගය්හති. පරස්ස වත්ථසාමිකස්ස. පරොපීති වත්ථසාමිකොපි. තන්ති චොරෙන අච්ඡිජ්ජමානං අත්තනා නිවත්ථවත්ථං. ලජ්ජාය සහසා න මුඤ්චතීති ලජ්ජාය සීඝතරං න පරිච්චජති.

191. චොරොපි ආකඩ්ඪති, සො පරොපි ආකඩ්ඪතීති යොජනා. සො පරො චොරතො අඤ්ඤො, වත්ථසාමිකොති අත්ථො. පරස්සාති වත්ථසාමිකස්ස.

192. ‘‘ඨානා චාවෙය්යා’’ති පාඨෙ ඨාන-සද්දෙන සඞ්ගහිතසීසාදිට්ඨානතො හරීයතෙති හරණකන්ති වුත්තාලඞ්කාරාදිභණ්ඩස්ස චාවනෙන පාරාජිකං දස්සෙත්වා ඉදානි තදෙව හරණකං හාරකෙන සහ හරන්තස්ස හාරකස්ස ඨිතට්ඨානතො අපනයනෙන ඨානාචාවනඤ්ච ‘‘ඨානා චාවෙය්යා’’ති ඉමිනාව සඞ්ගය්හතීති තත්ථාපි විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘සභණ්ඩහාරක’’න්තිආදි. භණ්ඩං හරති නෙතීති භණ්ඩහාරකො, පුරිසාදිකො, තෙන සහාති සභණ්ඩහාරකං, අලඞ්කාරවත්ථාදීනි ආදාය ගච්ඡන්තෙහි ඉත්ථිපුරිසාදිපාණෙහි සහෙව. භණ්ඩන්ති තෙහි හරියමානත්තා හරණකසඞ්ඛාතවත්ථාභරණාදිභණ්ඩං ¶ . නෙන්තස්සාති ‘‘නෙන්තො අස්සා’’ති පදච්ඡෙදො. නෙන්තොති ඨිතට්ඨානතො චාවෙත්වා අත්තනා ඉච්ඡිතදිසාභිමුඛං පාපෙන්තො. අස්ස පඨමෙ පාදෙ අතික්කන්තෙ ථුල්ලච්චයං ආපජ්ජිත්වාති ¶ පාඨසෙසයොජනා. අස්සාති ඉමස්ස භණ්ඩහාරකස්ස. පඨමපාදෙ අතික්කන්තෙ අත්තනා පඨමං ගන්තබ්බදිසතො චොරස්සාභිමතදිසං ගතෙ ථුල්ලච්චයං ආපජ්ජිත්වා දුතියෙ අතික්කන්තෙ චුතො සියාති යොජනා.

193. ථෙය්යචෙතනො සචෙ තජ්ජෙත්වා පරස්ස හත්ථතො භණ්ඩං පාතාපෙති, පරස්ස හත්ථතො භණ්ඩෙ මුත්තමත්තෙ තජ්ජෙත්වා පාතාපකස්ස පරාජයොති යොජනා. භණ්ඩෙ මුත්තමත්තෙති භණ්ඩෙ හත්ථතො කෙසග්ගමත්තම්පි මුත්තක්ඛණෙ.

194. අථාපීති අථ වා. පරිකප්පෙත්වා පාතාපෙති වාති එත්ථ ‘‘යං මය්හං රුච්චති, තං ගණ්හිස්සාමී’’ති වා ‘‘එවරූපං චෙ හොති, ගණ්හිස්සාමී’’ති විසෙසෙත්වා වා පරිකප්පෙත්වා තජ්ජෙත්වා පාතෙති, දුක්කටං. එවං පාතිතං භණ්ඩං තස්ස චොරස්ස ආමසනෙ දුක්කටං වුත්තන්ති යොජනා.

195. යථාවත්ථුන්ති භණ්ඩස්ස අග්ඝානුරූපං, ථුල්ලච්චයං හොතීති අධිප්පායො. ඡඩ්ඩිතෙපීති තස්ස චොරභාවං ජානිත්වා භීතතසිතෙන අත්තනා නීයමානෙ භණ්ඩෙ ඡඩ්ඩිතෙපි සති. තෙනෙව ඨානාචාවනං කාරාපිතන්ති පාරාජිකන්ති න ගහෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘න දොසො’’ති. ‘‘තිට්ඨ තිට්ඨා’’ති වුත්තෙ පන උත්තසිත්වා ඡඩ්ඩනං තස්ස ආණත්තියා විනා හොතීති තත්ථ තස්ස අනාපත්තීති අධිප්පායො. තථා වදතො පන අදින්නාදානපුබ්බපයොගත්තා දුක්කටමෙව.

196. තන්ති තං ඡඩ්ඩිතං භණ්ඩං. තදුද්ධාරෙති තස්ස ඡඩ්ඩිතස්ස භණ්ඩස්ස උද්ධාරෙ පාරාජිකං. පාරාජිකං කදා සියාති ¶ ආහ ‘‘සාමිකෙ සාලයෙ ගතෙ’’ති. නිරාලයං ඡඩ්ඩිතං පන ගණ්හතො අසති ථෙය්යචිත්තෙ න දොසොති බ්යතිරෙකතො දස්සෙති.

197. සාමිකස්ස සාලයකාලෙ ගණ්හන්තස්සාපි පාරාජිකාභාවප්පකාරං දස්සෙතුමාහ ‘‘ගණ්හතො’’ති. පුබ්බගාථාය ‘‘ත’’න්ති ඉධානුවත්තතෙ. සකසඤ්ඤායගණ්හතොති ‘‘තිට්ඨ තිට්ඨා’’ති වචනතො උත්තසිත්වා සාලයං ඡඩ්ඩිතං තං වත්ථුං සකසඤ්ඤාය ගණ්හන්තස්ස. ගහණෙති සකසඤ්ඤාය ගහණහෙතු, සකසඤ්ඤාය ගහිතභණ්ඩං අත්තනො ගහණකාරණා භික්ඛුං අවහාරාපත්තිතො රක්ඛතීති අධිප්පායො ¶ . තෙනාහ ‘‘ගහණෙ පන රක්ඛතී’’ති. භණ්ඩදෙය්යං පන හොතීති යොජනා. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ගහණෙ රක්ඛතීති අතිදිසති.

198-9. ධුරනික්ඛෙපං කත්වාති ‘‘මය්හං කිමෙතෙන භණ්ඩෙන, ජීවිතරක්ඛනමෙව වරතර’’න්ති නිරාලයො හුත්වා. තෙනාහ ‘‘භීතො චොරා පලායතී’’ති. චොරාති එත්ථ ච හෙතුම්හි නිස්සක්කං. ගණ්හතොති එත්ථ ‘‘ත’’න්ති පාඨසෙසො, තථා ඡඩ්ඩිතං තං භණ්ඩන්ති අත්ථො. උද්ධාරෙ දුක්කටන්ති වත්ථුම්හි අනවජ්ජෙපි ථෙය්යචිත්තවසෙන දුක්කටං හොති, අසති ථෙය්යචිත්තෙ දුක්කටම්පි න හොතීති වුත්තං හොති. ආහරාපෙන්තෙති එත්ථ භාවලක්ඛණෙ භුම්මං, තස්මිං භණ්ඩසාමිනි ආහරාපෙන්තෙ සතීති අත්ථො.

200. නිරාලයෙන ඡඩ්ඩිතවත්ථුනො ගහණෙ භණ්ඩදෙය්යඤ්ච අදෙන්තස්ස පරාජයො ච කස්මාති ආහ ‘‘තස්සා’’තිආදි. අඤ්ඤාසූති මහාපච්චරියාදීසු ඉතරාසු අට්ඨකථාසු.

201. උපනිධිකථාය ¶ ‘‘න ගණ්හාමී’’ති සම්පජානමුසාවාදං භාසතොති යොජනා. යෙන කෙනචි රහසි ‘‘ඉදං මය්හං භණ්ඩං පටිසාමෙත්වා දෙහී’’ති නිය්යාදිතං භණ්ඩං පච්ඡා සාමිකෙන ‘‘දෙහි මෙ තං භණ්ඩ’’න්ති වුත්තෙ අච්චන්තමුපගන්තුං ‘‘නාහං ගණ්හාමී’’ති සම්පජානමුසාවාදං භාසතොති අත්ථො. ගණ්හාමීති අග්ගහෙසිං. අච්චන්තා හෙසො අතීතෙ වත්තමානප්පයොගොයං. ‘‘සම්පජානමුසාවාදෙ පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 2) ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස විසයෙ කස්මා දුක්කටං වුත්තන්ති ආහ ‘‘අදින්නාදානපුබ්බකත්තා’’තිආදි. තත්ථ අදින්නාදානපුබ්බකත්තාති අදින්නාදානස්ස සහපයොගවසෙන පුබ්බඞ්ගමත්තා, න පුබ්බපයොගත්තා. න හි අදින්නාදානස්ස පුබ්බපයොගෙ පාචිත්තියට්ඨානෙ දුක්කටමත්ථීති. තෙනෙවාහ අට්ඨකථායං ‘‘අදින්නාදානස්ස පයොගත්තා’’ති.

202. එතස්සාති එතස්ස සමීපෙ. කිං නු දස්සතීති දස්සති කිං නු. විමතුප්පාදෙති හෙතුම්හි භුම්මං. තස්සාති යස්ස භික්ඛුනො සන්තිකෙ උපනික්ඛිත්තං, තස්ස.

203. තස්මින්ති ¶ යස්මිං උපනික්ඛිත්තං, තස්මිං භික්ඛුම්හි. දානෙ නිරුස්සාහෙති අත්තනි නික්ඛිත්තස්ස භණ්ඩස්ස සාමිකස්ස දානවිසයෙ උස්සාහරහිතෙ සති, ‘‘න දානි තං දස්සාමී’’ති ධුරනික්ඛෙපෙ කතෙති අධිප්පායො. තෙනෙවාහ ‘‘උභින්නං ධුරනික්ඛෙපෙ’’ති. පරොති භණ්ඩසාමිකො. ධුරන්ති ‘‘යෙන කෙනචි ආකාරෙන ගණ්හිස්සාමී’’ති උස්සාහං. නික්ඛිපෙති නික්ඛිපෙය්ය.

204. චිත්තෙනාදාතුකාමොවාති එත්ථ ‘‘යො තස්සා’’ති පාඨසෙසො. චෙති අපි-සද්දත්ථෙ. යො චොරො චිත්තෙන අදාතුකාමොව, තස්ස චොරස්ස ‘‘දස්සාමී’’ති මුඛෙන ¶ වදතොපීති යොජනා. අථ වා අදාතුකාමොති එත්ථ ‘‘හුත්වා’’ති පාඨසෙසො. චෙති වුත්තත්ථො. එවාති ‘‘පරාජයො’’ති ඉමිනා යුජ්ජති. චිත්තෙන අදාතුකාමො හුත්වා මුඛෙන ‘‘දස්සාමී’’ති වදතොපි සාමිනො ධුරනික්ඛෙපෙ සති පරාජයො හොතෙවාති යොජනා.

205. සුඞ්කඝාතස්සාති ‘‘සුඞ්කඝාතං නාම රඤ්ඤා ඨපිතං හොති පබ්බතඛණ්ඩෙ වා නදීතිත්ථෙ වා ගාමද්වාරෙ වා’’ති (පාරා. 113) පාළියං ආගතස්ස ‘‘සුඞ්කං තතො හනන්ති…පෙ… විනාසෙන්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.113) අට්ඨකථායං නිරුත්තස්ස ‘‘ඉතො පට්ඨාය නීයමානෙ භණ්ඩෙ එත්තකතො එත්තකං රාජභාගං ගහෙතබ්බ’’න්ති රාජාදීහි තංතංපදෙසසාමිකෙහි නියමිතස්ස පබ්බතඛණ්ඩාදිට්ඨානස්ස. බහීති සුඞ්කගහණත්ථාය පරිකප්පිතසීමතො බහි. පාතෙතීති එත්ථ ‘‘ථෙය්යචිත්තො’’ති පකරණතො ලබ්භති. ‘‘රාජාරහං භණ්ඩ’’න්ති පාඨසෙසො. යතො කුතොචි භණ්ඩතො පඤ්චමාසකං වා අතිරෙකපඤ්චමාසකං වා අග්ඝනකො භාගො රාජාදිදෙසසාමිකස්ස දාතබ්බො හොති, තාදිසං භණ්ඩං ථෙය්යචිත්තො යථා බහි පතති, එවං ඛිපතීති අත්ථො. ධුවං පතතීති එත්ථාපි ‘‘ත’’න්ති පාඨසෙසො, ‘‘භණ්ඩ’’න්ති පකරණතො ලබ්භති. යථා ඛිත්තං තං භණ්ඩං එකන්තෙන බහි පතතීති. හත්ථතො මුත්තමත්තෙ තස්මිං භණ්ඩෙ.

206. ‘‘ධුවං පතතී’’ති එත්ථ බ්යතිරෙකං දස්සෙතුමාහ ‘‘තං රුක්ඛෙ’’තිආදි. තන්ති ථෙය්යාය බහි පාතෙතුං ඛිත්තං භණ්ඩං පටිහතං හුත්වාති යොජනා. වාතක්ඛිත්තම්පි වාති පාඨො ¶ ගහෙතබ්බො. ‘‘වාතක්ඛිත්තො’’ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසො වා දට්ඨබ්බො.

207. පච්ඡාති ¶ පතිතට්ඨානෙ ථොකං චිරායිත්වා, ඉමිනා ථොකම්පි චිරායිතමත්තෙ පයොගසාධියං කාරියං සිද්ධමෙවාති පාරාජිකස්ස කාරණං සම්පන්නමෙවාති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘පාරාජිකං සියා’’ති.

208. ‘‘ඨත්වා’’තිආදිනා පතිතට්ඨානෙ අචිරායිත්වා ගතෙපි තස්මිං බහි පතිතට්ඨානතො ඉතරත්රාපි චිරායිතෙන බහි පාතනප්පයොගෙන සාධියං කාරියං සිද්ධමෙවාති පාරාජිකකාරණස්ස සිද්ධතං දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘පරාජයො’’ති. ‘‘අතිට්ඨමාන’’න්තිආදිනා යත්ථ කත්ථචි අචිරායනෙන පයොගස්ස නිරත්ථකතං දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘රක්ඛතී’’ති.

210. සයං වා වට්ටෙතීති අන්තො ඨිතො සයං වා හත්ථෙන වා පාදෙන වා යට්ඨියා වා බහිසීමාය නින්නට්ඨානං පරිවට්ටෙති. අට්ඨත්වාති පවට්ටිතමත්තෙ අන්තො කත්ථචිපි අට්ඨත්වා. වට්ටමානන්ති පවට්ටන්තං. ගතන්ති බහිසීමං කෙසග්ගමත්තට්ඨානම්පි අන්තොසීමමතික්කමමත්තං.

211. තං භණ්ඩං සචෙ අන්තො ඨත්වා ඨත්වා බහි ගච්ඡතීති යොජනා. යදි අන්තොසීමාය ඨත්වා ඨත්වා බහිසීමං ගච්ඡතීති අත්ථො. රක්ඛතීති අන්තොසීමාය පඨමගතිනිවත්තනෙනෙව එතස්ස භික්ඛුනො පයොගවෙගස්ස නිවත්තත්තා, තතො උපරි නිවත්තනාරහකාරණස්ස අලද්ධභාවෙන අත්තනා ච ගතත්තා තථා බහිසීමප්පත්තං තං භණ්ඩං තංමූලකපයොජකං ¶ භික්ඛුං ආපත්තියා රක්ඛතීති අධිප්පායො. සුද්ධචිත්තෙන ඨපිතෙති ‘‘එවං ඨපිතෙ වට්ටිත්වා ගමිස්සතී’’ති ථෙය්යචිත්තෙන විනා ‘‘කෙවලං ඨපෙස්සාමී’’ති චිත්තෙන බහිසීමාභිමුඛං නින්නට්ඨානං ඔතාරෙත්වා ඨපිතෙ. සයං වට්ටතීති භණ්ඩං සයමෙව නින්නට්ඨානං නින්නං හුත්වා බහිසීමං චෙ පවට්ටන්තං ගච්ඡති. වට්ටතීති ආපත්තියා අකරණතො වට්ටති.

212. ගච්ඡන්තෙති චොරස්ස පයොගං විනා අත්තනාව ගච්ඡන්තෙ. තන්ති රාජදෙය්යපඤ්චමාසකඅතිරෙකපඤ්චමාසකමත්තං සුඞ්කවන්තං භණ්ඩං. නීහටෙපි නාවහාරොති යොජනා. කෙවලං ථෙය්යචිත්තස්ස ආපත්තියා අනඞ්ගභාවතො, යානාදිපයොජකකායවචීපයොගස්ස අභාවතො, භණ්ඩට්ඨපිතයානාදිනො ¶ අත්තනාව බහිසීමප්පත්තත්තා, තෙනෙව භණ්ඩස්සාපි ගතත්තා ච භික්ඛුනො අවහාරො නත්ථීති අත්ථො.

213. පයොගෙන විනාති චොරස්ස සකපයොගමන්තරෙන. අවහාරො න විජ්ජතීති එත්ථ යුත්ති වුත්තනයාව.

214. මණින්ති පාදාරහං සුඞ්කදාතබ්බමණිරතනං, එතෙනෙව උපලක්ඛණපදත්තා යංකිඤ්චි භණ්ඩං සඞ්ගහිතමෙව. පාරාජිකං සියාති යානස්ස අත්තනා පාජිතත්තාති අධිප්පායො. සීමාතික්කමනෙති සුඞ්කග්ගහණස්ස නියමිතට්ඨානාතික්කමනෙ.

215. මතන්ති ‘‘එත්තකභණ්ඩතො එත්තකං ගහෙතබ්බ’’න්ති රාජූහි අනුමතං. සෙසො කථාමග්ගොති ‘‘සුඞ්කට්ඨානං පත්වා සුඞ්කිකෙසු නිද්දායමානෙසු, කීළන්තෙසු, බහිගතෙසු වා පරියෙසිත්වා අදිස්වා ගච්ඡතො න දොසො, භණ්ඩදෙය්යං ¶ හොතී’’ති එවමාදිකො විනිච්ඡයකථාමග්ගො. අරඤ්ඤට්ඨකථාසමොති ‘‘යො චාරක්ඛට්ඨානං පත්වා’’තිආදිනා (වි. වි. 170) යථාවුත්තඅරඤ්ඤට්ඨකථාය සදිසො,

ආදිනා නයෙන වුච්චමානසදිසොයෙව. තෙනෙව ගතත්ථතාය ඉදානි න විචාරීයතීති අධිප්පායො.

216. ‘‘පාණො ¶ නාම මනුස්සපාණො වුච්චතී’’ති (පාරා. 114) පාළිතො ච ‘‘තම්පි භුජිස්සං හරන්තස්ස අවහාරො නත්ථී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.114) අට්ඨකථාවචනතො ච පරදාසමනුස්සොයෙව අධිප්පෙතොති තමෙව දස්සෙතුමාහ ‘‘අන්තොජාත’’න්තිආදි. ගෙහදාසියා කුච්ඡිම්හි දාසස්ස ජාතො අන්තොජාතො නාම, තං වා. ධනෙන කීතො ධනක්කීතො, තං වා. දින්නං වා පන කෙනචීති මාතුලඅය්යකාදීසු යෙන කෙනචි දාසං කත්වා දින්නං වා. දාසන්ති පච්චෙකං සම්බන්ධනීයං. කරමරානීතං වා දාසන්ති පරවිසයං විලුම්පිත්වා ආනෙත්වා දාසභාවාය ගහිතසඞ්ඛාතං කරමරානීතදාසං වා. හරන්තස්ස පරාජයොති එත්ථ ‘‘චොරිකාය හරිස්සාමී’’ති ආමසනෙ දුක්කටං, ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයං ආපජ්ජිත්වා ඨිතට්ඨානතො කෙසග්ගමත්තම්පි අතික්කාමයතො පාරාජිකං හොතීති අධිප්පායො.

217. භුජිස්සං වාති යස්ස කස්සචි මනුස්සස්ස අදාසභූතං. මානුසන්ති මනුස්සජාතිකං සත්තං. ආඨපිතන්ති උපනික්ඛිත්තං.

218. තන්ති ¶ අන්තොජාතාදීසු දාසෙසු යං කඤ්චි දාසං. පලායිතුකාමොවාති පලාපෙතුකාමො නීහරිතුකාමො. අථ වා තං දාසං භුජෙහි උක්ඛිපිත්වා අයං පලායිතුකාමොතිපි අත්ථො ගහෙතබ්බො. භුජෙහීති උභොහි හත්ථෙහි. තං ඨිතට්ඨානතොති තස්ස ඨිතට්ඨානං තංඨිතට්ඨානං, තතො තංඨිතට්ඨානතො, චොරෙන අත්තනා ඨිතට්ඨානතොති අත්ථො න ගහෙතබ්බොති දස්සෙතුමෙවං වුත්තං. කිඤ්චි සඞ්කාමෙතීති කෙසග්ගමත්තම්පි තතො අඤ්ඤං ඨානං පාපෙති. භුජෙහි වාති එත්ථ වා-සද්දො වක්ඛමානපකාරන්තරාපෙක්ඛො, ‘‘සඞ්කාමෙති වා’’ති යොජෙතබ්බං.

219. තජ්ජෙත්වාති භයකරෙන වචනෙන ලෙසෙන, ඉඞ්ගිතෙන වා තාසෙත්වා නෙන්තස්ස තස්සාති සම්බන්ධො. පදවාරතොති පදවාරෙන යුත්තා ථුල්ලච්චයාදයො ආපත්තියො හොන්තීති යොජනා. පඨමපදවාරයුත්තා ථුල්ලච්චයාපත්ති, දුතියපදවාරයුත්තා පාරාජිකාපත්ති හොතීති අත්ථො.

220. හත්ථාදීසූති ආදි-සද්දෙන කෙසවත්ථාදිං සඞ්ගණ්හාති. තන්ති දාසං. කඩ්ඪතොපීති ආකඩ්ඪතොපි. පරාජයොති ‘‘පදවාරතො’’ති අනුවත්තමානත්තා පඨමපදවාරෙ ථුල්ලච්චයං, දුතියපදවාරෙ අතික්කන්තෙ පාරාජිකන්ති අත්ථො. අයං නයොති ‘‘පදවාරතො යුත්තා ථුල්ලච්චයාදයො ආපත්තියො හොන්තී’’ති වුත්තනයො.

221. වෙගසාවාති ¶ වෙගෙනෙව, චොරස්ස වචනෙන කාතබ්බවිසෙසරහිතෙන බලවගමනවෙගෙනාති වුත්තං හොති. ඉමිනා අනාපත්තිභාවස්ස කාරණං දස්සෙති.

222. සණිකන්ති ¶ මන්දගතියා. වදතීති ‘‘ගච්ඡ, යාහි, පලායා’’තිආදිකං වචනං කථෙති. සොපි චාති යො මන්දගතියා ගච්ඡන්තො එවං වුත්තො, සොපි ච.

223. පලායිත්වාති සාමිකං පහාය ගන්ත්වා. අඤ්ඤන්ති සාමිකායත්තට්ඨානතො අඤ්ඤං ඨානං. සාපණං වීථිසන්නිවෙසයුත්තං නිගමම්පි වා. තතොති පලායිත්වා පවිට්ඨගාමාදිතො. තන්ති පලායිත්වා පවිට්ඨං තං දාසං.

224. ථෙය්යාති ථෙය්යචිත්තෙන. සප්පකරණ්ඩන්ති සප්පසයනපෙළං. යථාවත්ථුන්ති ථුල්ලච්චයමාහ. ඨානතොති සප්පපෙළාය ඨිතට්ඨානතො. චාවනෙති කෙසග්ගමත්තාතික්කමෙ.

225. කරණ්ඩන්ති සප්පපෙළං. උග්ඝාටෙත්වාති විවරිත්වා. කරණ්ඩතලතොති අන්තොපෙළාය තලතො. නඞ්ගුට්ඨෙති නඞ්ගුට්ඨපරියන්තෙ.

226. ඝංසිත්වාති පෙළාපස්සෙ ඵුසාපෙත්වා. සප්පකරණ්ඩස්ස මුඛවට්ටිතොති කරණ්ඩපුටමුඛවට්ටිතො. තස්ස නඞ්ගුට්ඨෙ මුත්තමත්තෙති යොජනා.

227. නාමතොති නාමෙන, නාමං වත්වාති වුත්තං හොති. පක්කොසන්තස්සාති අව්හායන්තස්ස. තස්සාති පක්කොසකස්ස.

228. තථාති කරණ්ඩං විවරිත්වා. මණ්ඩූකමූසිකානං රවං කත්වා නාමෙන පක්කොසන්තස්සාති යොජනා. වා-සද්දෙන ලාජාවිකිරණඅච්ඡරපහාරාදිකං සඞ්ගණ්හාති.

229. මුඛන්ති ¶ සප්පකරණ්ඩස්ස මුඛං. එවමෙව ච කරොන්තස්සාති මණ්ඩූකසඤ්ඤං, මූසිකසඤ්ඤං කත්වා වා ලාජා විකිරිත්වා ¶ වා අච්ඡරං පහරිත්වා වා නාමං වත්වා පක්කොසන්තස්ස. යෙන කෙනචීති වුත්තනීහාරතො යෙන වා තෙන වා.

230. න පක්කොසති චෙති යථාවුත්තනයෙන යොජෙත්වා නාමං වත්වා න පක්කොසති. තස්සාති කරණ්ඩමුඛවිවරකස්ස භික්ඛුස්ස.

231. හත්ථින්ති හත්ථිම්හි, භුම්මත්ථෙ එව උපයොගවචනං.

232. සාලායන්ති හත්ථිසාලායං. වසති එත්ථාති වත්ථු, රාජාගාරං, තස්ස අන්තො අන්තොවත්ථු, අන්තොරාජගෙහන්ති අත්ථො. අඞ්ගණෙති අන්තොරාජඞ්ගණෙ. පි-සද්දො ‘‘අන්තොනගරෙ’’ති අවුත්තම්පි සම්පිණ්ඩෙති. වත්ථු චාති ච-සද්දෙන අඞ්ගණං සමුච්චිනොති. සකලං අඞ්ගණං ඨානන්ති හත්ථිනො විචරණයොග්ගං අඞ්ගණට්ඨානං සන්ධායාහ, සකලසාලාති ගහෙතබ්බං.

233. අබද්ධස්සාති යථාවුත්තසාලාරාජවත්ථඞ්ගණාපෙක්ඛාය වුත්තං. අබද්ධස්ස හි හත්ථිනො සකලසාලාදයො ඨානං, තදතික්කමෙ ඨානාචාවනං හොතීති අත්ථො. හීති අවධාරණෙ වා. ‘‘බද්ධස්ස හී’’ති යොජනාය විසෙසත්ථොව දට්ඨබ්බො, බද්ධස්ස පනාති වුත්තං හොති. බද්ධස්ස පනාති සාලාදීසු සන්නිහිතස්ස පන. ඨිතට්ඨානඤ්චාති සාලාදීසු ඨිතට්ඨානඤ්ච, චතූහි පාදෙහි අක්කන්තට්ඨානන්ති වුත්තං හොති. බන්ධනඤ්චාති ගීවාය වා පච්ඡා පාදද්වයබන්ධනවලයෙ වා උභයත්ථ වා බන්ධනට්ඨානඤ්ච. තස්මාති යස්මා ඨිතට්ඨානඤ්ච බන්ධනඤ්ච ඨානන්ති ඡ වා පඤ්ච වා ඨානානි ලබ්භන්ති, තස්මා. තෙසං ඨානානං. කාරයෙති එත්ථ ‘‘ආපත්ති’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භතීති. හරතොති හත්ථිසාලාදිතො චොරිකාය හරන්තස්ස ¶ . කාරයෙති ආමසනෙ දුක්කටං, ඨානභෙදගණනාය යාව පච්ඡිමට්ඨානා පුරිමෙසු ථුල්ලච්චයානි, අන්තිමට්ඨානා කෙසග්ගමත්තම්පි චාවනෙ පාරාජිකං කාරෙය්යාති අත්ථො.

234. ඨිතට්ඨානන්ති ¶ චතූහි පාදෙහි අක්කන්තට්ඨානං, ඉදඤ්ච අබද්ධහත්ථිං සන්ධාය වුත්තං. බද්ධස්ස විනිච්ඡයො සාලාදීසු බද්ධස්ස වුත්තවිනිච්ඡයසදිසොති ගතත්ථතාය න වුත්තො.

235. එකං ඨානන්ති සයිතට්ඨානමත්තං. තස්මින්ති ගජෙ. තස්සාති භික්ඛුස්ස. තුරඞ්ගමහිසාදීසු ද්විපදෙ ච බහුප්පදෙ ච.

236. එසෙව නයො ඤෙය්යො, වත්තබ්බං කිඤ්චිපි නත්ථීති යොජනා. තත්ථ තුරඞ්ගා අස්සා. මහිසා ලුලායා. ආදි-සද්දෙන ගොගද්රභඔට්ඨාදිචතුප්පදානං සඞ්ගහො. නත්ථි කිඤ්චිපි වත්තබ්බන්ති අස්සසාලාරාජාගාරඞ්ගණබහිනගරාදීසු අබන්ධිතසයනඅස්සාදීනං ඨානභෙදො යථාවුත්තසදිසත්තා න වුත්තො.

බන්ධිත්වා ඨපිතඅස්සස්ස පන සචෙ සො චතූසු පාදෙසු බද්ධො හොති, බන්ධනානං, ඛුරානඤ්ච ගණනාය අට්ඨ ඨානානි, සචෙ මුඛෙ ච බද්ධො හොති, නව ඨානානි, මුඛෙයෙව බද්ධො, පඤ්ච ඨානානීති ඨානභෙදො ච තථෙව සසමිගසූකරාදිචතුප්පදෙසු බන්ධිත්වා ඨපිතෙසු බද්ධබද්ධට්ඨානෙහි සහ චතූහි පාදෙහි අක්කන්තට්ඨානවසෙන ලබ්භමානො ඨානභෙදො ච ගොමහිසෙසු බද්ධෙසු එවමෙව ලබ්භමානො ඨානභෙදො ච වජාදීසු පදෙසෙසු පවෙසිතෙසු ද්වාරෙසු රුක්ඛසූචියො අපනෙත්වා වා අනපනෙත්වා වා නාමං වත්වා වා අවත්වා වා පක්කොසන්තස්ස, සාඛාභඞ්ගතිණාදීනි දස්සෙත්වා පක්කොසිත්වා වා අපක්කොසිත්වා වා පලොභෙන්තස්ස තාසෙත්වා නික්ඛමන්තස්ස ¶ සප්පකරණ්ඩකෙ සප්පස්ස වුත්තනයෙන ලබ්භමානො විසෙසො ච නෙතබ්බො. ඉහ සබ්බත්ථ ඨානභෙදෙසු බහුකෙසුපි උපන්තට්ඨානෙසු ථුල්ලච්චයං, අන්තට්ඨානෙ පාරාජිකං වුත්තසදිසන්ති ඉමස්ස සබ්බස්ස විනිච්ඡයස්ස ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනාව ගතත්තා, ආහටතො අවිඤ්ඤායමානස්ස කස්සචි විසෙසස්සාභාවා ච වුත්තං ‘‘නත්ථි කිඤ්චිපි වත්තබ්බ’’න්ති.

ද්විපදෙපීති ‘‘ද්විපදං නාම මනුස්සා පක්ඛජාතා’’ති (පාරා. 115) පාළියං වුත්තා මනුස්සා ච මයූරාදිලොමපක්ඛා ච වග්ගුලිආදිචම්මපක්ඛා ච භමරාදිඅට්ඨිපක්ඛා චාති එවමාදිකෙ සත්තෙ ච. බහුප්පදෙති ‘‘බහුප්පදං නාම විච්ඡිකා සතපදී උච්චාලිඞ්ගපාණකා’’ති (පාරා. 117) පාළියං වුත්තබහුප්පදසත්තෙ චාති අත්ථො.

එත්තාවතා ¶ පාපභික්ඛූනං ලෙසොකාසපිදහනත්ථං පදභාජනෙ වුත්තභූමට්ඨාදිතිංසවිනිච්ඡයමාතිකාකථාසු පඤ්චවීසති මාතිකාකථා දස්සෙත්වා අවසිට්ඨාසු පඤ්චමාතිකාකථාසු සංවිදාවහාරො, සඞ්කෙතකම්මං, නිමිත්තකම්මන්ති මාතිකත්තයකථා පඨමමෙව අදින්නාදානවිනිච්ඡයසම්භාරභූතානං පඤ්චවීසතියා අවහාරානං දස්සනට්ඨානෙ ඨත්වා –

‘‘පුබ්බසහපයොගො ච, සංවිදාහරණම්පි ච;

සඞ්කෙතකම්මං නෙමිත්තං, පුබ්බයොගාදිපඤ්චක’’න්ති. (වි. වි. 42) –

ඉමිනා සඞ්ගහිතාති තං පහාය අවසෙසෙ ඔචරකො, ඔණිරක්ඛකොති කථාද්වයෙ ඔචරණකකථාය ආණත්තිකප්පයොගත්තා, තඤ්ච ඔණිරක්ඛකෙන කරියමානං ඨානාචාවනං සාහත්ථිකෙන වා ආණත්තිකෙන වා පයොගෙන හොතීති තස්සාපි ‘‘සාහත්ථාණත්තිකො චෙවා’’ති සාහත්ථිකපඤ්චකෙ පඨමමෙව සඞ්ගහිතත්තා ච ථලට්ඨවෙහාසට්ඨකථාදීසු ¶ සඞ්ගහිතත්තා ච තඤ්ච ද්වයං න වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ‘‘ඔචරකො නාම භණ්ඩං ඔචරිත්වා ආචික්ඛතී’’ති (පාරා. 118) පාළියං වුත්තො චොරාපනපුරිසො ‘‘ඔචරකො’’ති වෙදිතබ්බො. ඔචරතීති ඔචරකො, තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා අන්තො අනුපවිසතීති වුත්තං හොතීති. ‘‘ඔණිරක්ඛො නාම ආහටං භණ්ඩං ගොපෙන්තො’’ති (පාරා. 118) පාළියං වුත්තො මුහුත්තං අත්තනි ඨපිතස්ස පරභණ්ඩස්ස රක්ඛකො ‘‘ඔණිරක්ඛො’’ති වෙදිතබ්බො. ඔණිතං රක්ඛතීති ඔණිරක්ඛො, යො පරෙන අත්තනො වසනට්ඨානෙ ආභතං භණ්ඩං ‘‘ඉදං තාව භන්තෙ මුහුත්තං ඔලොකෙථ, යාවාහං ඉදං නාම කිච්චං කත්වා ආගච්ඡාමී’’ති වුත්තො රක්ඛති, තස්සෙතං අධිවචනං.

237. ‘‘පඤ්චහි ආකාරෙහි අදින්නං ආදියන්තස්ස ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’තිආදිනා (පාරා. 122) නයෙන පාළියං ආගතානි පඤ්චඞ්ගානි සඞ්ගහෙතුමාහ ‘‘පරෙස’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘පරෙසං සන්තකං ධන’’න්ති ඉමිනා පරමනුස්සසන්තකතා, ‘‘පරෙසන්ති විජානිත්වා’’ති ඉමිනා පරායත්තභාවස්ස ජානනං, ‘‘ගරුක’’න්ති ඉමිනා පාදං වා අතිරෙකපාදං වා අග්ඝනකතා, ‘‘ථෙය්යචිත්තෙනා’’ති ¶ ඉමිනා ථෙය්යචිත්තතා, ‘‘ඨානා චාවෙතී’’ති ඉමිනා පඤ්චවීසතියා අවහාරානං අඤ්ඤතරස්ස සමඞ්ගිතාති එවමෙත්ථ පඤ්චඞ්ගසඞ්ගහො වෙදිතබ්බො.

238. එත්තාවතා තිංසමාතිකාකථාවිනිච්ඡයං සඞ්ගහෙත්වා ඉදානි ‘‘අනාපත්ති සසඤ්ඤිස්ස විස්සාසග්ගාහෙ තාවකාලිකෙ පෙතපරිග්ගහෙ තිරච්ඡානගතපරිග්ගහෙ පංසුකූලසඤ්ඤිස්සා’’තිආදිනා ¶ (පාරා. 131) නයෙන පාළියං ආගතං අනාපත්තිවාරං සඞ්ගහෙතුමාහ ‘‘අනාපත්තී’’තිආදි. තත්ථ සසඤ්ඤිස්සාති පරසන්තකම්පි ‘‘සසන්තක’’න්ති සුද්ධසඤ්ඤාය ගණ්හන්තස්ස අනාපත්තීති සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බං. එවං ගහිතං සාමිකෙහි දිස්වා යාචිතෙ අදෙන්තස්ස උභින්නං ධුරනික්ඛෙපෙන පාරාජිකං.

තිරච්ඡානපරිග්ගහෙති තිරච්ඡානෙහි පරිග්ගහිතවත්ථුම්හි. සචෙපි හි නාගගරුළමාණවකමාණවිකාපි මනුස්සවෙසෙන ආපණං පසාරෙත්වා නිසින්නා හොන්ති, භික්ඛු ච ථෙය්යචිත්තෙන තෙසං සන්තකං ගණ්හාති, අනාපත්තීති වුත්තං හොති. සීහබ්යග්ඝදීපිපභුතීහි වාළමිගෙහි ගහිතගොචරං පඨමං මොචාපෙන්තස්ස තං මුඤ්චිත්වා අත්තනොපි හිංසනතො ථොකං ඛායිතෙ වාරෙන්තස්ස දොසො නත්ථි. සෙනාදීසු තිරච්ඡානෙසු යෙන කෙනචි ගහිතං ගොචරං මොචාපෙතුං වට්ටති. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං ‘‘සෙනාදයොපි ආමිසං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙ පාතාපෙත්වා ගණ්හිතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.131). එවමෙව ධම්මනිදෙඩ්ඩුභාදීහි ගහිතමණ්ඩූකාදයො ජීවිතරක්ඛනත්ථාය මොචාපෙතුං වට්ටතීති වෙදිතබ්බං.

තාවකාලිකග්ගාහෙති ‘‘පටිකරිස්සාමී’’ති තාවකාලිකං ගණ්හන්තස්ස එවං ගහිතං සචෙ භණ්ඩසාමිකො පුග්ගලො වා ගණො වා ‘‘තුම්හෙව ගණ්හථා’’ති අනුජානෙය්ය, වට්ටති. නානුජානෙය්ය, න ගණ්හෙය්ය, දාතබ්බං. අදෙන්තස්ස උභින්නං ධුරනික්ඛෙපෙන පාරාජිකං. ‘‘සඞ්ඝසන්තකං පන පටිදාතුමෙව වට්ටතී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං.

විස්සාසග්ගාහෙති ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ පඤ්චහඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස විස්සාසං ගහෙතුං, සන්දිට්ඨො ච හොති, සම්භත්තො ච, ආලපිතො ච, ජීවති ච, ගහිතෙ ච අත්තමනො ¶ හොතී’’ති (මහාව. 356) පාළියං ආගතං පඤ්චහඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස සන්තකං විස්සාසෙන ගණ්හන්තස්ස ගහණෙ විනිච්ඡයො යථාවුත්තසුත්තවණ්ණනායං වෙදිතබ්බො. යථාහ සමන්තපාසාදිකායං –

තත්ථ ¶ සන්දිට්ඨොති දිට්ඨමත්තකමිත්තො. සම්භත්තොති දළ්හමිත්තො. ආලපිතොති ‘‘මම සන්තකං යං ඉච්ඡසි, තං ගණ්හෙය්යාසි, ආපුච්ඡිත්වා ගහණෙ කාරණං නත්ථී’’ති වුත්තො. ජීවතීති අනුට්ඨානසෙය්යාය සයිතොපි යාව ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදං න පාපුණාති. ගහිතෙ ච අත්තමනොති ගහිතෙ තුට්ඨචිත්තො හොති, එවරූපස්ස සන්තකං ‘‘ගහිතෙ මෙ අත්තමනො භවිස්සතී’’ති ජානන්තෙන ගහෙතුං වට්ටති. අනවසෙසපරියාදානවසෙන චෙතානි පඤ්චඞ්ගානි වුත්තානි, විස්සාසග්ගාහො පන තීහඞ්ගෙහි රුහති – සන්දිට්ඨො, ජීවති, ගහිතෙ අත්තමනො, සම්භත්තො, ජීවති, ගහිතෙ අත්තමනො, ආලපිතො, ජීවති, ගහිතෙ අත්තමනොති.

යො පන ජීවති, න ච ගහිතෙ අත්තමනො හොති, තස්ස සන්තකං විස්සාසග්ගාහෙන ගහිතම්පි පුන දාතබ්බං. දදමානෙන ච මතකධනං තාව යෙ තස්ස ධනෙ ඉස්සරා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා, තෙසං දාතබ්බං. අනත්තමනස්ස සන්තකං තස්සෙව දාතබ්බං. යො පන පඨමංයෙව ‘‘සුට්ඨු කතං තයා මම සන්තකං ගණ්හන්තෙනා’’ති වචීභෙදෙන වා චිත්තුප්පාදමත්තෙන වා අනුමොදිත්වා පච්ඡා කෙනචි කාරණෙන කුපිතො පච්චාහරාපෙතුං න ලභති. යොපි අදාතුකාමොව, චිත්තෙන පන අධිවාසෙති, න කිඤ්චි වදති, සොපි පුන පච්චාහරාපෙතුං න ලභති. යො පන ‘‘මයා තුම්හාකං ¶ සන්තකං ගහිතං වා පරිභුත්තං වා’’ති වුත්තෙ ‘‘ගහිතං වා හොතු පරිභුත්තං වා, මයා පන තං කෙනචිදෙව කරණීයෙන ඨපිතං, තං පාකතිකං කාතුං වට්ටතී’’ති වදති, අයං පච්චාහරාපෙතුං ලභතීති (පාරා. අට්ඨ. 1.131).

පෙතපරිග්ගහෙති පෙත්තිවිසයුප්පන්නා ච මරිත්වා තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ නිබ්බත්තා ච චාතුමහාරාජිකාදයො දෙවා ච ඉමස්මිං අත්ථෙ පෙතා නාම, තෙසං සන්තකං ගණ්හන්තස්ස ච අනාපත්තීති අත්ථො. සචෙපි හි සක්කො දෙවරාජා ආපණං පසාරෙත්වා නිසින්නො හොති, දිබ්බචක්ඛුකො ච භික්ඛු තං ඤත්වා සතසහස්සග්ඝනකම්පි වත්ථං තස්ස විරවන්තස්සෙව අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හිතුං වට්ටති. දෙවපූජත්ථං රුක්ඛාදීසු මට්ඨවත්ථාදීනි ගණ්හතො නිද්දොසතාය කිමෙව වත්තබ්බං. පංසුකූලසඤ්ඤාය ගණ්හතොපි අනාපත්ති. තථා ගහිතම්පි සචෙ සස්සාමිකං හොති, සාමිකෙ ආහරාපෙන්තෙ දාතබ්බන්ති උපලක්ඛණතො වෙදිතබ්බං.

239. එත්ථාති ¶ දුතියපාරාජිකවිනිච්ඡයෙ. ච-සද්දෙන අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන අවසෙසසික්ඛාපදවිනිච්ඡයෙ සඞ්ගණ්හාති. වත්තබ්බොති මාතිකට්ඨකථාදීසු විය අවසානෙ කථෙතබ්බො. පාළිමුත්තවිනිච්ඡයොති සමුට්ඨානාදිකො තංතංසික්ඛාපදපාළියං අනාගතො උපාලිත්ථෙරාදීහි ඨපිතො විනිච්ඡයො.

240. පරාජිතානෙකමලෙනාති අපරිමෙය්යකප්පකොටිසතසහස්සොපචිතපාරමිතාසම්භූතෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානෙන ආසවක්ඛයඤාණෙන සහ වාසනාය සමුච්ඡෙදප්පහානෙන පරාජිතා රාගාදයො අනෙකකිලෙසමලා යෙන සො පරාජිතානෙකමලො, තෙන පරාජිතානෙකමලෙන ¶ . ජිනෙන යං දුතියං පාරාජිකං වුත්තං, අස්ස දුතියපාරාජිකස්ස ච අත්ථො මයා සමාසෙන වුත්තො. අසෙසෙන අතිවිත්ථාරනයෙන වත්තුං තස්ස අත්ථං කථෙතුං කො හි සමත්ථොති යොජනා. එත්ථ ච-සද්දො පඨමපාරාජිකසමුච්චයත්ථො. හි-සද්දො අවධාරණෙ, තෙන අසෙසෙන තදත්ථං වත්තුං සමත්ථො නත්ථෙව අඤ්ඤත්ර තථාගතාති දීපෙති.

දුතියපාරාජිකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

241-2. එවමතිසුඛුමනයසමාකුලං දුතියපාරාජිකං දස්සෙත්වා ඉදානි තතියපාරාජිකං දස්සෙතුමාහ ‘‘මනුස්සජාති’’න්තිආදි. තත්ථ මනුස්සජාතින්ති ජායතීති ජාති, රූපාරූපපටිසන්ධි, මනුස්සෙසු ජාති යස්ස සො මනුස්සජාති, මනුස්සජාතිකො මනුස්සවිග්ගහොති වුත්තං හොති, තං මනුස්සජාතිං.

එත්ථ ච මනුස්සෙසූති කුසලාකුසලමනස්ස උස්සන්නත්තා මනුස්සසඞ්ඛාතෙසු නරෙසු. ‘‘යං මාතුකුච්ඡිස්මිං පඨමං ¶ චිත්තං උප්පන්න’’න්ති (පාරා. 172) පදභාජනෙ වුත්තනයෙන මාතුකුච්ඡිම්හි පඨමං උප්පජ්ජමානපටිසන්ධිචිත්තඤ්ච තංසම්පයුත්තවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතඛන්ධත්තයඤ්ච තංසහජාතානි –

‘‘තිලතෙලස්ස යථා බින්දු, සප්පිමණ්ඩො අනාවිලො;

එවං වණ්ණප්පටිභාගං, ‘කලල’න්ති පවුච්චතී’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 2.172; විභ. අට්ඨ. 26) –

වුත්තානි ¶ ජාතිඋණ්ණංසුම්හි පසන්නතිලතෙලෙ වා සප්පිමණ්ඩෙ වා ඔතාරෙත්වා උක්ඛිපිත්වා විධුනිතෙ අග්ගෙ ලම්බමානබින්දුප්පමාණකලලසඞ්ඛාතානි සභාවකානං කායභාවවත්ථුදසකවසෙන තිංස රූපානි ච අභාවකානං කායවත්ථුදසකවසෙන වීසති රූපානි චාති අයං නාමරූපපටිසන්ධි ඉධ ‘‘ජාතී’’ති ගහිතා. ‘‘යස්සා’’ති ඉමිනා අඤ්ඤපදෙන ‘‘යාව මරණකාලා එත්ථන්තරෙ එසො මනුස්සවිග්ගහො නාමා’’ති (පාරා. 172) පදභාජනෙ වුත්තනයෙන පඨමභවඞ්ගතො පට්ඨාය චුතිචිත්තාසන්නභවඞ්ගපරියන්තසන්තානසඞ්ඛාතසත්තො ගහිතො. ඉමිනා මනුස්සවිග්ගහස්ස පටිසන්ධිතො පට්ඨාය පාරාජිකවත්ථුභාවං දස්සෙති.

ජානන්තොති ‘‘සත්තො අය’’න්ති ජානන්තො. ජීවිතා යො වියොජයෙති යො භික්ඛු ජීවිතින්ද්රියා වියොජෙය්ය වොරොපෙය්ය, තස්ස ජීවිතින්ද්රියං උපච්ඡින්දෙය්ය උපරොධෙය්යාති වුත්තං හොති. තෙනාහ පදභාජනෙ ‘‘ජීවිතා වොරොපෙය්යාති ජීවිතින්ද්රියං උපච්ඡින්දති උපරොධෙතී’’ති (පාරා. 172).

තඤ්ච ජීවිතින්ද්රියං රූපාරූපවසෙන දුවිධං හොති. තත්ථ අරූපජීවිතින්ද්රියං අවිග්ගහත්තා උපක්කමවිසයං න හොති. රූපජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදෙන පන තදායත්තවුත්තිතාය තංසමකාලමෙව ඔච්ඡිජ්ජමානතාය එත්ථ සාමඤ්ඤෙන උභයම්පි ගහෙතබ්බං. ඉදඤ්ච අතීතානාගතං න ගහෙතබ්බං තස්ස අවිජ්ජමානත්තා. උපක්කමවිසයාරහං පන පච්චුප්පන්නමෙව ගහෙතබ්බං. තඤ්ච ඛණසන්තතිඅද්ධාවසෙන තිවිධං හොති.

තත්ථ උප්පාදට්ඨිතිභඞ්ගවසෙන ඛණත්තයපරියාපන්නො භාවො ඛණපච්චුප්පන්නං නාම. තං සරසභඞ්ගභූතත්තා සයං භිජ්ජමානං උපක්කමසාධියං විනාසවන්තං න හොති. ආතපෙ ඨත්වා ගබ්භං පවිට්ඨස්ස ¶ අන්ධකාරවිගමන්තරඤ්ච සීතෙන ඔවරකං පවිට්ඨස්ස විසභාගඋතුසමුට්ඨානෙන ¶ සීතපනූදන්තරඤ්ච රූපසන්තති සන්තතිපච්චුප්පන්නං නාම. පටිසන්ධිචුතීනමන්තරාළප්පවත්ති ඛන්ධසන්තති අද්ධාපච්චුප්පන්නං නාම. ඉමස්මිං ද්වයෙ උපක්කමසම්භවො, තංවසෙන උපච්ඡිජ්ජමානං ජීවිතං සන්තානපරිහානිපච්චයභාවතො සන්තතිඅද්ධාපච්චුප්පන්නද්වයං යථාපරිච්ඡින්නකාලමප්පත්වා උපක්කමවසෙන අන්තරායෙව නිරුජ්ඣති, තස්මා සන්තතිඅද්ධාපච්චුප්පන්නරූපජීවිතින්ද්රියඤ්ච තංනිරොධෙන නිරුජ්ඣමානඅරූපජීවිතින්ද්රියඤ්චාති උභයං එත්ථ ‘‘ජීවිතා’’ති ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. ඉදමෙව සන්ධායාහ පදභාජනෙ ‘‘සන්තතිං විකොපෙතී’’ති (පාරා. 172).

ඉමිස්සාව පාණාතිපාතභාවෙ ආපත්තිභාවතො එත්ථ ඨත්වා අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.172) පාණපාණාතිපාතපාණාතිපාතීපාණාතිපාතප්පයොගානං විභාගො දස්සිතො. තත්ථ පාණොති වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො උපච්ඡිජ්ජමානං ජීවිතින්ද්රියං, තං ‘‘ජීවිතා’’ති ඉමිනා වුත්තං. පාණාතිපාතො නාම වධකචෙතනා, සො ච ‘‘වියොජයෙ’’ති ඉමිනා සන්දස්සිතො. පාණාතිපාතී නාම පුග්ගලො, සො ච ‘‘යො’’ති ඉමිනා සන්දස්සිතො. පාණාතිපාතප්පයොගො පන –

ආදිනා නයෙන ඉධෙව වක්ඛමානවිභාගත්තා වක්ඛමානනයෙනෙව දට්ඨබ්බො.

අස්ස සත්ථං නික්ඛිපෙය්ය වාති යොජනා. අස්සාති මනුස්සජාතිකස්ස. ‘‘හත්ථපාසෙ’’ති පාඨසෙසො. හත්ථපාසො නාම සමීපොති. අස්සාති සමීපසම්බන්ධෙ සාමිවචනං. සත්ථන්ති එත්ථ ජීවිතවිහිං සනුපකරණභාවෙන සම්මතා ධාරාවන්තඅසිආදි ච ධාරාරහිතයට්ඨිභින්දිවාලලගුළාදි ච ¶ උපලක්ඛණවසෙන ගහෙතබ්බා. සසති හිංසතීති සත්ථං. තෙනෙවාහ පදභාජනෙ ‘‘අසිං වා සත්තිං වා භින්දිවාලං වා ලගුළං වා පාසාණං වා සත්ථං වා විසං වා රජ්ජුං වා’’ති. ඉධාවුත්තං කරපාලිකාඡුරිකාදි සමුඛං ‘‘සත්ථං වා’’ති ඉමිනා සඞ්ගහිතං. නික්ඛිපෙය්යාති යථා භොගහෙතුං ලභති, තථා උපනික්ඛිපෙය්ය, අත්තවධාය ඉච්ඡිතක්ඛණෙ යථා ගණ්හාති, තථා සමීපෙ තෙනෙව චිත්තෙන ඨපෙය්යාති වුත්තං හොති. ඉමිනා ථාවරප්පයොගො සන්දස්සිතො.

මරණෙ ¶ ගුණං වා වදෙය්යාති යොජනා, මරණත්ථාය මරණෙ ගුණං වණ්ණෙතීති අත්ථො. ‘‘ජීවිතෙ ආදීනවං දස්සෙති, මරණෙ ගුණං භණතී’’ති (පාරා. 172) පදභාජනෙ වුත්තත්තා ‘‘කිං තුය්හිමිනා පාපකෙන දුජ්ජීවිතෙන, යො ත්වං න ලභසි පණීතභොජනානි භුඤ්ජිතු’’මිච්චාදිනා නයෙන මරණත්ථාය ජීවිතෙ අවණ්ණං වදන්තො ච ‘‘ත්වං ඛොසි උපාසක කතකල්යාණො අකතපාපො, මතං තෙ ජීවිතා සෙය්යො, ඉතො ත්වං කාලකතො විවිධවිහඞ්ගමවිකූජිතෙ පරමසුරභිකුසුමභූසිතතරුවරනිචිතෙ පරමරතිකරලළිතගතිභාසිතවිලපිතසුරයුවතිගණවිචරිතෙ වරනන්දනෙ අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවාරිතො විචරිස්සසී’’තිආදිනා නයෙන මරණත්ථාය මරණානිසංසං දස්සෙන්තො ච ‘‘මරණෙ ගුණං වදෙය්ය’’ඉච්චෙව වුච්චති.

මරණූපායං දෙසෙය්යාති යොජනා. මරණාධිප්පායෙනෙව ‘‘සත්ථං වා ආහර, විසං වා ඛාද, රජ්ජුයා වා උබ්බන්ධිත්වා කාලඞ්කරොහී’’ති පදභාජනෙ වුත්තසත්ථහරණානි ච අවුත්තම්පි සොබ්භනරකපපාතාදීසු පපතනඤ්චාති එවමාදිකං මරණූපායං ආචික්ඛෙය්ය. ‘‘හොති අයම්පී’’ති පදච්ඡෙදො, අපීති පුබ්බෙ වුත්තද්වයං සමුච්චිනොති. ද්වෙධා භින්නසිලා විය අසන්ධෙය්යොව ¶ සො ඤෙය්යොති ද්විධා භින්නපාසාණො විය භගවතො පටිපත්තිපටිවෙධසාසනද්වයෙන සො පච්චුප්පන්නෙ අත්තභාවෙ සන්ධාතුමසක්කුණෙය්යොවාති ඤාතබ්බොති අත්ථො.

243. ථාවරාදයොති ආදි-සද්දෙන විජ්ජාමයඉද්ධිමයපයොගද්වයං සඞ්ගහිතං.

244. තත්ථාති තෙසු ඡසු පයොගෙසු. සකො හත්ථො සහත්ථො, තෙන නිබ්බත්තො සාහත්ථිකො, පයොගො. ඉධ හත්ථග්ගහණං උපලක්ඛණං, තස්මා හත්ථාදිනා අත්තනො අඞ්ගපච්චඞ්ගෙන නිප්ඵාදිතො වධප්පයොගො සාහත්ථිකොති වෙදිතබ්බො.

245. ‘‘ත්වං තං එවං පහරිත්වා මාරෙහී’’ති භික්ඛුනො පරස්ස යං ආණාපනං, අයමාණත්තිකො නයොති යොජනා. ආණත්තිකො නයොති ආණත්තියෙව ආණත්තිකො. නෙති පවත්තෙතීති නයො, පයොගස්සෙතං නාමං.

246. දූරන්ති දූරට්ඨං. කායෙන පටිබද්ධෙනාති එත්ථ කායෙකදෙසො හත්ථාදි කායො අවයවෙ සමුදායොපචාරතො ‘‘ගාමො දඩ්ඪො’’ති යථා. කායපටිබද්ධං චාපාදිකං පටිබද්ධං නාම පුබ්බපදලොපෙන ¶ ‘‘දෙවදත්තො දත්තො’’ති යථා. වා-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො, කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වාති වුත්තං හොති, ‘‘උසුආදිනිපාතන’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො. විධානං විධි, පයොගොති අත්ථො.

247. අසඤ්චාරිමුපායෙනාති අසඤ්චාරිමෙන නිච්චලෙන උපායෙන. ඔපතන්ති එත්ථාති ඔපාතො, සො ආදි යෙසං අපස්සෙනවිසභෙසජ්ජසංවිධානාදීනං තෙ ඔපාතාදයො, තෙසං ¶ විධානං ඔපාතාදිවිධානං, ඔපාතක්ඛණනාදිකිරියා.

248. විජ්ජායාති ආථබ්බනවෙදාගතමරණමන්තසඞ්ඛාතවිජ්ජාය. ජප්පනන්ති යථා පරො න සුණාති, තථා පුනප්පුනං වචනං.

249. මාරණෙ සමත්ථා යා කම්මවිපාකජා ඉද්ධි, අයං ඉද්ධිමයො පයොගො නාමාති සමුදීරිතොති යොජනා. කම්මවිපාකෙ ජාතා කම්මවිපාකජා, ඉද්ධි, යා ‘‘නාගානං නාගිද්ධි සුපණ්ණානං සුපණ්ණිද්ධි යක්ඛානං යක්ඛිද්ධී’’තිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 2.172) බහුධා අට්ඨකථායං වුත්තා. තත්ථ දිට්ඨදට්ඨඵුට්ඨවිසානං නාගානං දිස්වා, ඩංසිත්වා, ඵුසිත්වා ච පරූපඝාතකරණෙ නාගිද්ධි වෙදිතබ්බා. එවං සෙසානම්පි. ඉද්ධියෙව ඉද්ධිමයො, භාවනාමයො ඉද්ධිප්පයොගො පනෙත්ථ න ගහෙතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං –

‘‘කෙචි පන භාවනාමයිද්ධියාපි පරූපඝාතකරණං වදන්ති. සහ පරූපඝාතකරණෙන ච ආදිත්තඝරූපරි ඛිත්තස්ස උදකඝටස්ස භෙදනං විය ඉද්ධිවිනාසඤ්ච ඉච්ඡන්ති, තං තෙසං ඉච්ඡාමත්තමෙව. කස්මා? යස්මා තං කුසලවෙදනාවිතක්කපරිත්තත්තිකාදීහි න සමෙති. කථං? අයඤ්හි භාවනාමයිද්ධි නාම චතුත්ථජ්ඣානමයා කුසලත්තිකෙ කුසලා චෙව අබ්යාකතා ච, පාණාතිපාතො අකුසලො. වෙදනාත්තිකෙ අදුක්ඛමසුඛසම්පයුත්තා, පාණාතිපාතො දුක්ඛසම්පයුත්තො. විතක්කත්තිකෙ අවිතක්කඅවිචාරා, පාණාතිපාතො සවිතක්කසවිචාරො. පරිත්තත්තිකෙ ¶ මහග්ගතා, පාණාතිපාතො පරිත්තොයෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.172).

250. තත්ථාති තෙසු ඡබ්බිධෙසු පයොගෙසු. උද්දෙසොපීති උද්දිසනං උද්දෙසො, තංසහිතො පයොගොපි ¶ උද්දෙසොති වුත්තං හොති ‘‘කුන්තෙ පවෙසෙහී’’ති යථා. එවං වත්තබ්බතාය ච අනුද්දෙසොති තබ්බිපරීතවචනමෙව ඤාපකන්ති වෙදිතබ්බං. එත්ථ එකෙකො උද්දෙසොපි අනුද්දෙසොපි හොතීති තෙසමයං භෙදො පන දුවිධො හොතීති පරිදීපිතොති යොජනා. ඉමෙසු ඡසු පයොගෙස්වෙව එකෙකස්සෙව උද්දිස්සානුද්දිස්සකිරියමානතාය දුවිධභාවතො තෙසං ද්වාදසවිධො භෙදො පදභාජනෙ ච අට්ඨකථාය ච දීපිතො, තත්ථ විනිච්ඡයමිදානි දස්සයිස්සාමීති අධිප්පායො.

251. බහූසුපීති මනුස්සෙසු බහූසුපි. තෙන කම්මෙනාති පහාරදානසඞ්ඛාතෙන කම්මෙන. බජ්ඣතීති අපායං නෙතුං කම්මපාසෙන කම්මන්තරං නිවාරෙත්වා බජ්ඣතීති අත්ථො.

252. පහාරෙපීති පහරණෙපි. දෙහිනොති මනුස්සවිග්ගහස්ස. තස්සාති පහටස්ස.

253. පහටමත්තෙ වාති පහටක්ඛණෙ වා. පච්ඡාති තප්පච්චයා කාලන්තරෙ වා. උභයථාපි ච මතෙති ද්වින්නං ආකාරානමඤ්ඤතරෙන මතෙපි. හන්තා වධකො. පහටමත්තස්මින්ති තස්මිං මරණාරහපහාරස්ස ලද්ධක්ඛණෙයෙව, මරණතො පුබ්බභාගෙයෙවාති මත්තසද්දෙන දීපෙති. මරණත්ථාය ච අඤ්ඤත්ථාය ච දින්නෙසු අනෙකෙසු පහාරෙසු මරණත්ථාය ¶ දින්නප්පහාරෙනෙව යදා කදාචි මරිස්සති, පහාරදානක්ඛණෙයෙව පාරාජිකං හොති. අමරණාධිප්පායෙන දින්නප්පහාරබලෙන චෙ මරෙය්ය, න හොතීති වුත්තං හොතීති.

254. ද්වෙ පයොගාති උද්දිස්සානුද්දිස්සකිරියාභෙදභින්නා සාහත්ථිකාණත්තිකා ද්වෙ පයොගා.

255. කරණස්සාති කිරියාය. විසෙසොති නානත්තං. ආණත්තිනියාමකාති ආණත්තිං නියාමෙන්ති වවත්ථාපෙන්තීති ආණත්තිනියාමකා.

256. තත්ථාති තෙසු ආණත්තිනියාමකෙසු ඡසු ආකාරෙසු. යොබ්බනාදි චාති ආදි-සද්දෙන ථාවරියමන්දඛිඩ්ඩවුද්ධාදිඅවත්ථාවිසෙසො සඞ්ගහිතො.

257. යං මාතිකාය නිද්දිට්ඨං සත්ථං, තං කතමං?. සත්තමාරණන්ති සත්තෙ මාරෙන්ති එතෙනාති සත්තමාරණං, අසිආදිවධොපකරණං.

258. විජ්ඣනන්ති ¶ උසුආදීහි විජ්ඣනං. භෙදනන්ති කකචාදීහි ද්විධාකරණං. ඡෙදනන්ති ඛග්ගාදීහි ද්විධාකරණං. තාළනන්ති මුග්ගරාදීහි ආඝාතනං. එවමාදිවිධොති එවමාදිප්පකාරො. අනෙකොති බහුකො භෙදො. කරණස්ස විසෙසො කිරියාවිසෙසොති අත්ථො.

259-60. ‘‘පුරතො පහරිත්වාන මාරෙහී’’ති යො භාසිතො ආණාපකෙන, තෙන ආණත්තෙන පච්ඡතො…පෙ… මාරිතෙති යොජනා. වත්ථාණත්ති විසඞ්කෙතාති එත්ථ ‘‘යං ‘මාරෙහී’ති…පෙ… තතො’’ති වත්ථුවිසඞ්කෙතො දස්සිතො. ‘‘පුරතො…පෙ… මාරිතෙ’’ති ආණත්තිවිසඞ්කෙතො දස්සිතො. මූලට්ඨොති ආණාපකො. මූලන්ති හි පුබ්බකිරියානුරූපං ආණාපනං, තත්ථ ඨිතොති මූලට්ඨො.

261. ඉමිනා ¶ විසඞ්කෙතෙ ආණාපකස්ස අනාපත්තිං දස්සෙත්වා සඞ්කෙතෙ අවිරාධිතෙ උභින්නම්පි පාරාජිකං දස්සෙතුමාහ ‘‘වත්ථු’’න්තිආදි. තං වත්ථුං අවිරජ්ඣිත්වා මාරිතෙ උභයෙසං…පෙ… උදීරිතො, යථාණත්ති ච මාරිතෙ…පෙ… උදීරිතොති යොජනා. මාරිතෙ වත්ථුස්මින්ති සාමත්ථියා ලබ්භති. උභයෙසන්ති ආණාපකආණත්තානං. යථාකාලන්ති ආණාපකස්ස ආණත්තික්ඛණං, ආණත්තස්ස මාරණක්ඛණඤ්ච අනතික්කමිත්වා. බන්ධනං බන්ධො, කම්මුනා බන්ධො කම්මබන්ධො. අථ වා බජ්ඣති එතෙනාති බන්ධො, කම්මමෙව බන්ධො කම්මබන්ධො.

264. විසඞ්කෙතො නාති විසඞ්කෙතො නත්ථි, ද්වින්නම්පි යථාකාලපරිච්ඡෙදං කම්මබන්ධොයෙවාති අත්ථො.

265. සබ්බසොති සබ්බෙසු කාලභෙදෙසු, සබ්බසො වෙදිතබ්බොති වා සම්බන්ධො. සබ්බසොති සබ්බප්පකාරෙන. විභාවිනාති පණ්ඩිතෙන. සො හි අත්ථං විභාවෙතීති තථා වුත්තො.

266-7-8. ‘‘ඉමං ගාමෙ ඨිත’’න්ති ඉදං තං සඤ්ජානිතුං වුත්තං, න මාරණක්ඛණට්ඨානනියමත්ථායාති ‘‘යත්ථ කත්ථචි ඨිත’’න්ති වත්වාපි ‘‘නත්ථි තස්ස විසඞ්කෙතො’’ති ආහ. තස්සාති ආණාපකස්ස. ‘‘තත්ථා’’ති වා පාඨො, තස්සං ආණත්තියන්ති අත්ථො. ‘‘ගාමෙයෙව ඨිතං වෙරිං මාරෙහී’’ති සාවධාරණං ආණත්තො වනෙ චෙ ඨිතං මාරෙති වා ‘‘වනෙයෙව ඨිතං වෙරිං මාරෙහී’’ති සාවධාරණං වුත්තො ගාමෙ ඨිතං චෙ මාරෙති වාති යොජනා. ‘‘භික්ඛුනා සාවධාරණ’’න්ති ¶ ච පොත්ථකෙසු ලිඛන්ති, තං අග්ගහෙත්වා ‘‘වනෙ වා ¶ සාවධාරණ’’න්ති පාඨොයෙව ගහෙතබ්බො. විගතො සඞ්කෙතො ආණත්තිනියාමො එත්ථාති විසඞ්කෙතො.

269. සබ්බදෙසෙසූති ගාමවනඅඞ්ගණගෙහාදීසු සබ්බෙසු ඨානෙසු. භෙදතොති නානත්තතො.

270. ‘‘සත්ථෙන පන මාරෙහී’’ති යෙන කෙනචි යො ආණත්තො, තෙන යෙන කෙනචි සත්ථෙන මාරිතෙ විසඞ්කෙතො නත්ථීති යොජනා.

271-2. ඉමිනා වාසිනා හීති එත්ථ හීති පදපූරණෙ. ‘‘ඉමිනා අසිනා මාරෙය්යා’’ති වුත්තො අඤ්ඤෙන අසිනා මාරෙති වා ‘‘ත්වං ඉමස්ස අසිස්ස එතාය ධාරාය මාරය’’ ඉති වුත්තො තං වෙරිං සචෙ ඉතරාය ධාරාය මාරෙති වා ථරුනා මාරෙති වා තුණ්ඩෙන මාරෙති වා, තථා මාරිතෙ විසඞ්කෙතොයෙව හොතීති යොජනා. ථරුනාති ඛග්ගමුට්ඨිනා. තුණ්ඩෙනාති ඛග්ගතුණ්ඩෙන. ‘‘විසඞ්කෙතොවා’’ති සඞ්කෙතවිරාධෙනෙව පාරාජිකං න හොතීති දස්සනපදමෙතං.

273. සබ්බාවුධකජාතිසූති ඉධාවුත්තකරපාලිකාඡුරිකාදිසබ්බපහරණසාමඤ්ඤෙසු. විසෙසතොති භෙදතො.

274. පරෙනාති භික්ඛුනා. සොති ආණත්තො. නිසින්නං නං මාරෙති, විසඞ්කෙතො න විජ්ජතීති ‘‘ගච්ඡන්තමෙව මාරෙහී’’ති සාවධාරණං අවුත්තත්තා ‘‘නිසින්නොපි සොයෙවා’’ති තං මාරෙන්තස්ස විසඞ්කෙතො න හොති, අවධාරණං අන්තරෙන කථනං තං සඤ්ජානාපෙතුං වුච්චතීති ඉරියාපථනියාමකං න හොතීති අධිප්පායො.

275-6. අසති ¶ සාවධාරණෙ විසඞ්කෙතාභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි සාවධාරණෙ ඉරියාපථන්තරෙසු විසඞ්කෙතං දස්සෙතුමාහ ‘‘නිසින්නංයෙවා’’තිආදි. ‘‘නිසින්නංයෙව මාරෙහී’’ති වුත්තො ගච්ඡන්තං මාරෙති, විසඞ්කෙතන්ති ඤාතබ්බං. ‘‘ගච්ඡන්තංයෙව මාරෙහී’’ති වුත්තො නිසින්නං මාරෙති, විසඞ්කෙතන්ති ඤාතබ්බන්ති යොජනා. ඉමමෙව යොජනාක්කමං සන්ධායාහ ‘‘යථාක්කම’’න්ති.

277. විජ්ඣිත්වාති සරාදීහි විජ්ඣිත්වා.

278. ඡින්දිත්වාති ¶ අසිආදීහි ඡින්දිත්වා. පුන සොති පයොගො.

279. කරණෙසූති විජ්ඣනාදිකිරියාවිසෙසෙසු.

280-1. එත්තාවතා ආණත්තිනියාමකනිද්දෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි දීඝාදිලිඞ්ගවසෙනාපි සම්භවන්තං විසඞ්කෙතං දස්සෙතුමාහ ‘‘දීඝ’’න්තිආදි. ‘‘දීඝං…පෙ… ථූලං මාරෙහීති අනියමෙත්වා ආණාපෙතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.174) අට්ඨකථාවචනතො එව-කාරං විනා ‘‘දීඝං මාරෙහී’’ති අනියමෙත්වා කෙනචි යො ආණත්තො හොති, සොපි ආණත්තො යං කිඤ්චි තාදිසං සචෙ මාරෙති, නත්ථි තත්ථ විසඞ්කෙතො, උභින්නම්පි පරාජයොති යොජනා. එවං ‘‘රස්ස’’න්තිආදිසබ්බපදෙහිපි පච්චෙකං යොජනා කාතබ්බා. අනියමෙත්වාති විසඞ්කෙතාභාවස්ස හෙතුදස්සනං. එවකාරො වාක්යාලඞ්කාරො. තත්ථාති ආණත්තිකප්පයොගෙ. ‘‘උභින්නම්පි පරාජයො’’ති වුත්තත්තා ආණාපකං විනා අඤ්ඤං යථාවුත්තක්ඛණං මනුස්සවිග්ගහං ‘‘යං කිඤ්චි තාදිස’’න්ති ඉමිනා දස්සෙති.

සචෙ ආණාපකො ආණාපෙත්වා අත්තානමෙව මාරෙති, ආණාපකො දුක්කටං ආපජ්ජිත්වා මරති, ආණත්තස්ස ¶ පාරාජිකං. ආණාපකෙන අත්තානමුද්දිස්ස ආණත්තියා කතාය ආණත්තො අජානිත්වා තාදිසං අඤ්ඤං මාරෙති, ඔකාසස්ස අනියමිතත්තා ආණාපකො මුච්චති, ඉතරො කම්මුනා බජ්ඣති. යදි ‘‘අමුකස්මිං රත්තිට්ඨානෙ වා දිවාට්ඨානෙ වා නිසින්නං ඊදිසං මාරෙහී’’ති ඔකාසං නියමෙත්වා ආණාපෙති, තත්ථ ආණාපකතො අඤ්ඤස්මිං මාරිතෙ උභින්නම්පි පාරාජිකං. තතො බහි මාරිතෙ වධකස්සෙව කම්මබන්ධො. ආණාපකො අත්තානමෙව උද්දිස්ස ආණාපෙති, ඉතරො ච තමෙව තත්ථ මාරෙති, ආණාපකස්ස දුක්කටං, ආණත්තස්ස පාරාජිකං. සචෙ අඤ්ඤත්ථ මාරෙති, මූලට්ඨො මුච්චති. අජානිත්වා අඤ්ඤං තත්ථ වා අඤ්ඤත්ථ වා මාරෙති, වධකො පාරාජිකං ආපජ්ජති, මූලට්ඨො මුච්චති. ආනන්තරියවත්ථුම්හි ආනන්තරියෙන සද්ධිං යොජෙතබ්බං.

282. යො මනුස්සං කඤ්චි උද්දිස්ස සචෙ ඔපාතං ඛණති, තථා ඔපාතං ඛණන්තස්ස තස්ස දුක්කටං නාම ආපත්ති හොතීති අජ්ඣාහාරයොජනා. යොජනා ච නාමෙසා යථාරුතයොජනා, අජ්ඣාහාරයොජනාති දුවිධා. තත්ථ පාඨාගතපදානමෙව යොජනා යථාරුතයොජනා, ඌනපූරණත්ථමජ්ඣාහාරපදෙහි සහ පාඨාගතපදානං යොජනා අජ්ඣාහාරයොජනාති වෙදිතබ්බා. ‘‘ඛණන්තස්ස ¶ ච ඔපාත’’න්ති පොත්ථකෙසු පාඨො දිස්සති. ‘‘ඛණන්තස්ස තථොපාත’න්ති පාඨො සුන්දරො’’ති නිස්සන්දෙහෙ වුත්තං. ‘‘ආවාටන්ති එතස්ස ‘ඔපාත’න්ති පරියායො’’ති ච වුත්තං. තතොපි –

පාඨො ¶ සුන්දරතරො. ජාතපථවිං ඛණන්තස්ස පාරාජිකපයොගත්තා පයොගගණනාය දුක්කටං.

283. තත්ථාති තස්මිං ආවාටෙ. තස්සාති පතිතස්ස මනුස්සවිග්ගහස්ස. දුක්ඛස්සුප්පත්තියාති දුක්ඛුප්පත්තිහෙතු. තස්සාති යෙන ආවාටො ඛතො, තස්ස භික්ඛුනො. පතිත්වා සො චෙ මරති, තස්මිං මතෙ තස්ස භික්ඛුනො පාරාජිකං භවෙති යොජනා.

284. අඤ්ඤස්මින්ති යං සමුද්දිස්ස ආවාටො ඛතො, තතො අඤ්ඤස්මිං. අනුද්දිස්සකන්ති කිරියාවිසෙසනං, අනුද්දිස්සකං කත්වාති අත්ථො. ඔපාතවිසෙසනං චෙ, ‘‘අනුද්දිස්සකො ඔපාතො’’ති පදච්ඡෙදො. ‘‘අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදීසු (සං. නි. 5.139; අ. නි. 4.34; 10.15; ඉතිවු. 90; නෙත්ති. 170) විය ඔ-කාරට්ඨානෙ අ-කාරො, ම-කාරාගමො ච දට්ඨබ්බො, අනොදිස්සකො ඔපාතො ඛතො හොතීති අත්ථො.

285. ‘‘එත්ථ පතිත්වා යො කොචි මරතූ’’ති අනොදිස්සකො ඔපාතො සචෙ ඛතො හොති, යත්තකා නිපතිත්වා මරන්ති චෙ, අස්ස තත්තකා දොසා හොන්තීති යොජනා. ‘‘යො කොචී’’ති ඉමිනා අත්තනො මාතාපිතරො ච සඞ්ගහිතා. දොසාති කම්මබන්ධදොසා, පාරාජිකං පන එකමෙව. අස්සාති යෙන අනොදිස්ස ඔපාතො ඛතො, තස්ස.

286. ආනන්තරියවත්ථුස්මිං මතෙති පාඨසෙසො, ‘‘තත්ථ පතිත්වා’’ති අධිකාරො, අරහන්තෙ, මාතරි, පිතරි ච තස්මිං පතිත්වා මතෙ කාලකතෙති අත්ථො. ආනන්තරියකන්ති එත්ථ සකත්ථෙ, කුච්ඡිතෙ ¶ , සඤ්ඤායං වා ක-පච්චයො දට්ඨබ්බො. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘ආනන්තරියවත්ථුස්මි’’න්ති ඉමස්මිං සමාසපදෙ ¶ අවයවභූතම්පි ‘‘වත්ථුස්මි’’න්ති ඉදඤ්ච ‘‘තත්ථ පතිත්වා මතෙ’’ති ඉදඤ්ච ආකඩ්ඪති. ථුල්ලච්චයාදීනං වත්ථුස්මිං තත්ථ පතිත්වා මතෙ ථුල්ලච්චයාදයො හොන්තීති යොජනා. තස්මිං ආවාටෙ පතිත්වා යක්ඛාදීසු මතෙසු, පාරාජිකවත්ථුනො දුක්ඛුප්පත්තියඤ්ච ථුල්ලච්චයං, මනුස්සවිග්ගහෙ මතෙ පාරාජිකං, තිරච්ඡානෙ මතෙ පාචිත්තියන්ති වුත්තං හොති.

287. පාණාතිපාතා ද්වෙති ද්වින්නං මතත්තා ද්වෙ පාණාතිපාතා, එකෙන පාරාජිකං, ඉතරෙන කම්මබන්ධොයෙව. එකොවෙකෙකධංසනෙති මාතු වා දාරකස්ස වා මරණෙ එකො පාණාතිපාතොව.

288. චොරෙහි අනුබද්ධො එත්ථ ආවාටෙ පතිත්වා මරිස්සති චෙ, ඔපාතඛණකස්සෙව පාරාජිකං හොති කිරාති යොජනා. කිරාති අනුස්සවනෙ අරුචිසූචකං.

289-90. වෙරිනො භික්ඛුතො අඤ්ඤෙ වෙරිපුග්ගලා. තත්ථ තස්මිං ඔපාතෙ සචෙ මනුස්සං පාතෙත්වා මාරෙන්ති, තථා වෙරිනො තත්ථ සයමෙව පතිතං මනුස්සං බහි නීහරිත්වා සචෙ මාරෙන්ති, තත්ථ ඔපපාතිකා මනුස්සා ඔපාතෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො නික්ඛන්තුං අසක්කොන්තා මතා චෙ සියුං, සබ්බත්ථ ච යථාවුත්තසබ්බවාරෙසු ඔපාතඛණකස්සෙව පරාජයොති යොජනා. නිබ්බත්තිත්වා හීති එත්ථ හීති පදපූරණෙ. යත්ථ යත්ථ නිපාතසද්දානං අත්ථො න දස්සිතො, තත්ථ තත්ථ පදපූරණමත්තතා වෙදිතබ්බා.

291. යක්ඛාදයොති ආදි-සද්දෙන තිරච්ඡානානං සඞ්ගහො. වත්ථුවසාති ථුල්ලච්චයපාචිත්තියානං වත්ථුභූතයක්ඛතිරච්ඡානානං වසා. ථුල්ලච්චයාදයොති ආදි-සද්දෙන පාචිත්තියසඞ්ගහො.

293. අයං ¶ නයොති ‘‘අනාපත්තී’’ති යථාවුත්තො නයො.

294-5. බජ්ඣන්තීති සචෙ අවස්සං බජ්ඣන්ති. තත්ථාති තස්මිං පාසෙ. ‘‘හත්ථතො මුත්තමත්තස්මි’’න්ති ඉමිනා පයොගස්ස අත්ථසාධකතං දීපෙති.

296. යං ¶ පන උද්දිස්ස පාසො ඔඩ්ඩිතො, තතො අඤ්ඤස්ස බන්ධනෙ තු අනාපත්ති පකාසිතාති යොජනා.

297. මුධා වාපීති අමූලෙන වාපි. මූලට්ඨස්සෙවාති පාසකාරකස්සෙව. කම්මබන්ධොති පාණාතිපාතො. බජ්ඣති එතෙනාති බන්ධො, කම්මමෙව බන්ධො කම්මබන්ධො. පාරාජිකමත්තෙ වත්තබ්බෙපි යාව සො වත්තති, තාව තත්ථ බජ්ඣිත්වා මතසත්තෙසු පඨමමතස්ස වසෙන පාරාජිකං, අවසෙසානං පාණාතිපාතසඞ්ඛාතස්ස අකුසලරාසිනො සම්භවතො තං සබ්බං සඞ්ගහෙත්වා සාමඤ්ඤෙන ද්වයම්පි දස්සෙතුමාහ ‘‘කම්මබන්ධො’’ති.

298. ‘‘සචෙ යෙන ලද්ධො, සො උග්ගළිතං වා පාසං සණ්ඨපෙති, තස්ස පස්සෙන වා ගච්ඡන්තෙ දිස්වා වතිං කත්වා සම්මුඛෙ පවෙසෙති, ථද්ධතරං වා පාසයට්ඨිං ඨපෙති, දළ්හතරං වා පාසරජ්ජුං බන්ධති, ථිරතරං වා ඛාණුකං ආකොටෙතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.176) අට්ඨකථාගතං විනිච්ඡයං සඞ්ගහිතුමාහ ‘‘පාසමුග්ගළිතම්පි වා’’ති. එත්ථ අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන පි-සද්දෙන ‘‘සණ්ඨපෙතී’’තිආදිකා ‘‘බන්ධතී’’ති දස්සිතකිරියාවසානා පයොගා දස්සිතා. ථිරං වාපීති එත්ථ අපි-සද්දො අට්ඨකථාය අවසිට්ඨං ‘‘ඛාණුකං ආකොටෙතී’’ති කිරියං සමුච්චිනොති උභයත්ථපි පකාරන්තරවිකප්පත්ථත්තාති ගහෙතබ්බා. එවන්ති ¶ එවං සති. යෙන පාසො ලද්ධො, තෙනාපි එවං පාසෙ කතවිසෙසෙ සතීති වුත්තං හොති. උභින්නන්ති පාසකාරකස්ස ච ඉදානි ලභිත්වා පටිජග්ගන්තස්ස චාති උභයෙසං.

299-300. යොති පාසකාරකො, ලද්ධපාසකොති ඉමෙසං යො කොචි. උග්ගළාපෙත්වාති විඝාටෙත්වා, යථා තත්ථ පාණිනො න බජ්ඣන්ති, එවං කත්වාති අත්ථො. තත්ථ චාති පුන සණ්ඨපිතෙ පාසෙ ච. කො විමුච්චති? යෙන ලද්ධො, සො.

301-2. ගොපෙත්වාති ගොපනහෙතු මොක්ඛො න හොතීති යොජනා. ‘‘සීහං දිස්වා භයං හොතී’’තිආදීසු විය හෙතුම්හි ත්වා-පච්චයො දට්ඨබ්බො. තමඤ්ඤො…පෙ… න ච මුච්චතීති එත්ථ න චාති නෙව. නාසෙත්වා සබ්බසො වාති සො යථා යස්ස කස්සචි සත්තස්ස විනාසොපකරණං න හොති, තථා ඡින්දනාදීහි නාසෙත්වා. තං පාසයට්ඨිං. කො විමුච්චති? පාසකාරකො.

303. සූලං ¶ රොපෙන්තස්සාති සූලං නිඛණන්තස්ස. සජ්ජෙන්තස්සාති සණ්ඨපෙන්තස්ස.

304. අසඤ්චිච්චාති එත්ථ ‘‘කතෙන පයොගෙනා’’ති පාඨසෙසො, ‘‘මතෙපි අනාපත්තී’’ති එතෙහි සම්බන්ධො. ‘‘ඉමිනාහං උපක්කමෙන ඉමං මාරෙස්සාමී’’ති අචෙතෙත්වා අපකප්පෙත්වා අවධකචෙතනො හුත්වා කතෙන අඤ්ඤත්ථිකෙනපි උපක්කමෙන පරෙ මතෙපි ආපත්ති නත්ථීති අත්ථො, මුසලුස්සාපනාදිවත්ථූසු (පාරා. 180) විය අයං සත්තොතිසඤ්ඤී හුත්වා ‘‘ඉමිනා උපක්කමෙන ඉමං මාරෙස්සාමී’’ති වීතික්කමසමුට්ඨාපකචෙතනාසම්පයුත්තවිකප්පරහිතො හුත්වා අඤ්ඤත්ථිකෙන පයොගෙන මනුස්සෙ මතෙපි පාරාජිකං නත්ථීති වුත්තං හොති.

අජානන්තස්සාති ¶ ‘‘ඉමිනා අයං මරිස්සතී’’ති අජානන්තස්ස උපක්කමෙන පරෙ මතෙපි අනාපත්ති, විසගතපිණ්ඩපාතවත්ථුම්හි (පාරා. 181) විය ‘‘ඉදං කාරණ’’න්ති අජානිත්වා කතෙන මනුස්සෙ මතෙපි අනාපත්තීති වුත්තං හොති. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘අනාපත්තී’’ති ආකඩ්ඪති. අමරණචිත්තස්ස අමරණිච්ඡාසහිතචිත්තස්ස උපක්කමෙන පරෙ මතෙපි අනාපත්ති වුද්ධපබ්බජිතාදිවත්ථූසු (පාරා. 180) වියාති අත්ථො. උම්මත්තකාදයො වුත්තසරූපායෙව.

305. ‘‘මනුස්සපාණිම්හී’’ති ඉමිනා මනුස්සභාවො අඞ්ගභාවෙන දස්සිතො. ‘‘සචස්ස චිත්තං මරණූපසංහිත’’න්ති ඉමිනා මරණූපසංහිතචිත්තතා දස්සිතා.

තතියපාරාජිකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

306-7. එවං නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙන තතියපාරාජිකවිනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි චතුත්ථපාරාජිකවිනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘අසන්ත’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘අසන්ත’’න්ති අපෙක්ඛිත්වා ‘‘අත්තනී’’ති ච ‘‘ඣානාදිභෙද’’න්ති අපෙක්ඛිත්වා ‘‘උත්තරිමනුස්සධම්ම’’න්ති ච ‘‘සමුදාචරෙය්යා’’ති අපෙක්ඛිත්වා ‘‘යො භික්ඛූ’’ති ච සාමත්ථියා ලබ්භතීති අජ්ඣාහරිත්වා ‘‘අත්තනි අසන්ත’’න්තිආදිනා නයෙන යොජෙතබ්බං.

අත්තනි ¶ අසන්තන්ති තස්මිං අත්තභාවෙ අත්තනො සන්තානෙ අනුප්පාදිතතාය අවිජ්ජමානං. අත්තස්සිතමෙව කත්වාති අත්තුපනායිකං කත්වා අත්තනි විජ්ජමානං විය කත්වා තං උපනෙත්වා ¶ . භවං අධිට්ඨාය ච වත්තමානන්ති පටිසන්ධිතො පට්ඨාය ච වත්තන්තං භවං චිත්තෙන අධිට්ඨහිත්වා තක්කෙත්වා, චිත්තෙ ඨපෙත්වාති වුත්තං හොති. අඤ්ඤාපදෙසඤ්ච විනාති ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසතීධ භික්ඛූ’’තිආදිනා නයෙන වක්ඛමානං පරියායකථං ඨපෙත්වා. අධිමානඤ්ච විනාති අදිට්ඨෙ දිට්ඨසඤ්ඤිතාදිසභාවං අධිගතමානසඞ්ඛාතං ‘‘අධිගතඋත්තරිමනුස්සධම්මො අහම්හී’’ති අධිමානඤ්ච ඨපෙත්වා. ඣානාදිභෙදන්ති ඣානාදයො භෙදා විසෙසා යස්ස තං ඣානාදිභෙදං, ‘‘උත්තරිමනුස්සධම්මො නාම ඣානං විමොක්ඛො සමාධි සමාපත්ති ඤාණදස්සනං මග්ගභාවනා ඵලසච්ඡි කිරියා කිලෙසප්පහානං විනීවරණතා චිත්තස්ස සුඤ්ඤාගාරෙ අභිරතී’’ති (පාරා. 198, 199) පදභාජනෙ වුත්තං ඣානාදිධම්මවිසෙසන්ති අත්ථො. ‘‘උත්තරිමනුස්සධම්මන්ති උත්තරිමනුස්සානං ඣායීනඤ්චෙව අරියානඤ්ච ධම්ම’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.197) අට්ඨකථාය වුත්තං ඣානලාභීහි චෙව අට්ඨහි අරියපුග්ගලෙහි ච අධිගතත්තා තෙසං සන්තකන්ති සඞ්ඛ්යං ගතං උත්තරිමනුස්සධම්මං.

විඤ්ඤත්තිපථෙ ඨිතස්ස කායෙන වා වාචාය වා යො භික්ඛු සමුදාචරෙය්යාති අජ්ඣාහරිත්වා යොජෙතබ්බං. විඤ්ඤත්තිපථෙ ඨිතස්සාති ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ පදෙසෙ ඨිතස්ස ‘‘ඉත්ථියා වා පුරිසස්ස වා ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වා’’ති (පාරා. 198) පදභාජනෙ වුත්තස්ස යස්ස කස්සචි. කායෙන වාති හත්ථමුද්දාදිවසෙන කායෙන වා. ‘‘සික්ඛාපච්චක්ඛානං හත්ථමුද්දාය සීසං න ඔතරති, ඉදං අභූතාරොචනං හත්ථමුද්දායපි ඔතරතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.215) අට්ඨකථායං වුත්තත්තා ඉධ හත්ථමුද්දාදිහත්ථවිකාරො ච අඞ්ගපච්චඞ්ගචොපනඤ්ච ‘‘කායෙනා’’ති ඉමිනා ගහෙතබ්බං. වාචාය වාති යො සවනූපචාරෙ ඨිතො තෙන විඤ්ඤාතුං සක්කුණෙය්යෙන යෙන කෙනචි වොහාරෙන වා. යො භික්ඛූති යො උපසම්පන්නො ථෙරො වා නවො ¶ වා මජ්ඣිමො වා. සමුදාචරෙය්යාති ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජාමී’’තිආදිවචනප්පකාරෙසු යං කඤ්චි පකාරං වදෙය්ය. තදත්ථෙති තෙන වුත්තවාක්යස්ස අත්ථෙ. ඤාතෙවාති ඤාතෙ එව. මාතුගාමං වා පුරිසං වා යං කිඤ්චි උද්දිස්ස වුත්තෙ, තෙනෙව වා අනුද්දිස්ස වුත්තෙ සවනූපචාරෙ ඨිතෙන යෙන කෙනචි මනුස්සභූතෙන වචනසමනන්තරමෙව ‘‘අයං පඨමජ්ඣානලාභී’’තිආදිකෙ යථාවුත්තෙ අත්ථප්පකාරෙ ඤාතෙයෙව. ‘‘සො’’ති අජ්ඣාහරිත්වා ‘‘සො පුන රුළ්හිභාවෙ අභබ්බො’’ති යොජෙතබ්බං, අත්තනි අවිජ්ජමානගුණං සන්තං විය කත්වා ඉච්ඡාචාරෙ ඨත්වා එවං කථිතපුග්ගලො සීලෙ පතිට්ඨාය උපරූපරි ලබ්භමානලොකියලොකුත්තරගුණෙහි බුද්ධිසඞ්ඛාතං සාසනෙ බුද්ධිමධිගන්තුං අනරහොති අත්ථො ¶ . කිං වියාති ආහ ‘‘යථෙව…පෙ… රුළිභාවෙ’’ති. ‘‘යථා’’ති එතෙන සම්බන්ධො ‘‘තථා’’ති, යථා තාලො මත්ථකච්ඡින්නො අභබ්බො පුන විරුළ්හියා, සොපි පාරාජිකං ආපන්නො තථෙව දට්ඨබ්බොති අත්ථො.

308-9. ඉදානි ‘‘ඤාතෙව අභබ්බො’’ති ච ‘‘අඤ්ඤාපදෙසඤ්ච විනා’’ති ච එතස්මිං වාක්යද්වයෙ බ්යතිරෙකත්ථවසෙන සම්භවන්තං ආපත්තිභෙදං දස්සෙතුමාහ ‘‘අසන්තමෙවා’’තිආදි.

අනන්තරන්ති ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජාමී’’තිආදිවචනසමනන්තරමෙව. සොති ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ ඨත්වා යෙන තං වචනං සුතං, සො පරො පුග්ගලො. ජානාති චෙති ‘‘අයං පඨමජ්ඣානලාභී’’තිආදිවසෙන තෙන වුත්තවචනප්පකාරෙන අත්ථං අවිරාධෙත්වා අචිරෙනෙව සචෙ ජානාතීති අත්ථො. යො පන ඣානාදීනං අත්තනා අලද්ධභාවෙන වා ආගමෙ උග්ගහපරිපුච්ඡාදිවසෙන අපරිචිතත්තා වා ඣානාදිසරූපං අජානන්තොපි ¶ කෙවලං ‘‘ඣානං විමොක්ඛො සමාධි සමාපත්තී’’තිආදිවචනානං සුතපුබ්බත්තා තෙන ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජාමී’’තිආදිවචනෙ වුත්තෙ ‘‘ඣානං කිර එස සමාපජ්ජතී’’ති යදි එත්තකමත්ථම්පි ජානාති, සොපි ‘‘ජානාති’’ච්චෙව අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.215) වුත්තොති ගහෙතබ්බො. චුතො හීති හි-සද්දො අවධාරණෙ, අත්තනා වුත්තෙ තෙන තත්තකෙයෙව ඤාතෙ සො අසන්තගුණදීපකො පාපපුග්ගලො ඵලසම්පත්තිසම්පන්නං ඉමං සාසනාමතමහාපාදපං ආරුය්හාපි ඵලං අපරිභුඤ්ජිත්වා විරාධෙත්වා පතිත්වා මතො නාම හොතීති වුත්තං හොති. ඉමස්සෙවත්ථස්ස ‘‘අසන්ත’’මිච්චාදිනා පඨමං වුත්තස්සපි බ්යතිරෙකත්ථං දස්සෙතුං අනුවාදවසෙන වුත්තත්තා පුනරුත්තිදොසො න හොතීති දට්ඨබ්බං.

ඉදානි තං බ්යතිරෙකත්ථං දස්සෙතුමාහ ‘‘නො චෙ…පෙ… හොතී’’ති. යස්ස සො ආරොචෙති, සො චෙ න ජානාති, අස්ස අසන්තගුණදීපකස්ස මුසාවාදිනො.

‘‘අඤ්ඤාපදෙසඤ්ච විනා’’ති ඉමිනා දස්සිතබ්යතිරෙකත්ථස්ස භාවාභාවෙ සම්භවන්තං ආපත්තිභෙදං දස්සෙතුමාහ ‘‘යො තෙ’’තිආදි. යො භික්ඛු තෙ තව ඉධ ඉමස්මිං විහාරෙ වසතීති යොජනා. දීපිතෙති අත්තනො අධිප්පායෙ පකාසිතෙ. ජානාති චෙති යො තථා වුත්තවචනං අස්සොසි, සො ‘‘එස අඤ්ඤාපදෙසෙන අත්තනො ඣානලාභිතං දීපෙතී’’ති වා ‘‘එසො ඣානලාභී’’ති ¶ වා වචනසමනන්තරමෙව සචෙ ජානාති. අස්සාති එවං කථිතවචනවතො තස්ස භික්ඛුනො. තං තෙන වුත්තවචනං. දුක්කටමෙව හොති, න ථුල්ලච්චයන්ති අත්ථො. අත්තනො ආවාසකාරානං දායකානං අඤ්ඤස්ස පවත්තිං කථෙන්තස්ස විය අත්තනොයෙව අසන්තගුණං සන්තමිව ¶ කත්වා කථනාකාරො ඉමාය ගාථාය අත්ථතො වුත්තොති දට්ඨබ්බො.

එත්ථ ච ඣානලාභීති චාති අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන ච-සද්දෙන පාළියං (පාරා. 220) ආගතා අවසෙසපරියායවාරා ච සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං. තථා ඣානලාභීති එත්ථ ඣානග්ගහණෙන විමොක්ඛාදීනඤ්ච උපලක්ඛිතත්තා ඣානාදිදසවිධඋත්තරිමනුස්සධම්මවිසයපරියායකථං සුතවතා තඞ්ඛණෙ තදත්ථෙ ඤාතෙ පරියායසමුල්ලාපකෙන ආපජ්ජිතබ්බං ථුල්ලච්චයඤ්ච අවිඤ්ඤාතෙ වා චිරෙන විඤ්ඤාතෙ වා ආපජ්ජිතබ්බං දුක්කටඤ්ච ඉමාය ගාථාය අත්ථතො දස්සිතමෙවාති දට්ඨබ්බං.

310. එතන්ති යථාවුත්තප්පකාරං ඣානාදිභෙදං උත්තරිමනුස්සධම්මං. අධිමානාති ‘‘අධිගතොහ’’න්ති එවං උප්පන්නමානා, අධිකමානාති අත්ථො, ‘‘අයං ධම්මො මයා අධිගතො’’ති දළ්හමුප්පන්නෙන මානෙන කථෙන්තස්සාති වුත්තං හොති. වුත්තො අනාපත්තිනයොති ආපත්තියා අභාවො අනාපත්ති, සා එව නයො නෙතබ්බො බුජ්ඣිතබ්බොති කත්වා, අනාපත්තීති වුත්තං හොති. ‘‘අධිමානෙනා’’ති එවං වුත්තො භගවතාති අත්ථො, ‘‘අධිගතධම්මොහ’’න්ති අධිමානෙන ‘‘අහං පඨමජ්ඣානලාභී’’තිආදීනි වදන්තස්ස අනාපත්තීති වුත්තං හොති.

අයමධිමානො කස්ස හොති, කස්ස න හොතීති චෙ? අරියානං න හොති මග්ගපච්චවෙක්ඛණාදීහි පඤ්චහි පච්චවෙක්ඛණාහි සඤ්ජාතසොමනස්සානං විතිණ්ණකඞ්ඛත්තා. දුස්සීලස්සාපි න හොති තස්ස අරියගුණාධිගමෙ නිරුස්සාහත්තා. සුසීලස්සාපි කම්මට්ඨානානුයොගරහිතස්ස නිද්දාරාමතාදිමනුයුත්තස්ස න හොති විස්සට්ඨභාවනාභියොගත්තා. සුපරිසුද්ධාය සීලසම්පත්තියා පතිට්ඨාය සමථභාවනාමනුයුත්තස්ස රූපාරූපසමාපත්තියං පත්තාසිනො වා විපස්සනාභියුත්තස්ස ¶ සොපක්කිලෙසොදයබ්බයඤාණලාභිනො වා උප්පජ්ජති. සො සමථවිපස්සනාභාවනාහි කිලෙසසමුදාචාරස්ස අභාවෙ උප්පන්නෙ තෙ විසෙසභාගිනො භවිතුං අදත්වා ඨිතිභාගිනො කත්වා ඨපෙතීති වෙදිතබ්බො.

පනාති අපි-සද්දත්ථො. ‘‘එව’’න්ති ඉමිනා ‘‘අනාපත්තිනයො වුත්තො’’ති පච්චාමසති. ‘‘අවත්තුකාමස්සා’’ති ඉදඤ්ච පාළියං ආගතං ‘‘අනුල්ලපනාධිප්පායස්සා’’ති ¶ (පාරා. 222, 225) ඉදඤ්ච අනත්ථන්තරං. අවත්තුකාමස්සාති එවං වුත්තොති යොජනා. කොහඤ්ඤෙන පාපිච්ඡාපකතස්ස ‘‘ඣානාදීනං ලාභිම්හී’’ති වදන්තස්ස අජ්ඣාසයො උල්ලපනාධිප්පායො නාම, තථා අහුත්වා සබ්රහ්මචාරීසු අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තස්ස එවමෙව අනාපත්තිභාවො වුත්තො භගවතාති අත්ථො. ආදිකස්සාපි එවං වුත්තොති යොජනා. ‘‘අනාපත්ති ආදිකම්මිකස්සා’’ති (පාරා. 222) ආදිකම්මිකස්සාපි අනාපත්තිභාවො වුත්තො භගවතාති අත්ථො. ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ වග්ගුමුදාතීරියා භික්ඛූ ආදිකම්මිකා. අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන තථා-සද්දෙන ඉධ අවුත්තඋම්මත්තකඛිත්තචිත්තවෙදනට්ටා ගහිතා.

311. පාපිච්ඡතාති ‘‘එවං මං ජනො සම්භාවෙස්සතී’’ති ඣානලාභිතාදිහෙතුකාය සම්භාවනාය සම්භාවනානිමිත්තස්ස පච්චයපටිලාභස්ස පත්ථනාසඞ්ඛාතාය පාපිකාය ලාමිකාය ඉච්ඡාය සමන්නාගතභාවො ච. තස්සාති යං ඣානාදිභෙදභින්නං උත්තරිමනුස්සධම්මං සමුල්ලපි, තස්ස ධම්මස්ස. අසන්තභාවොති අත්තසන්තානෙ පච්චුප්පන්නජාතියං අනුප්පාදිතභාවෙන අවිජ්ජමානභාවො. මනුස්සකස්ස ආරොචනඤ්චෙවාති වුත්තවචනස්ස අත්ථං තඞ්ඛණෙ ජානනකස්ස මනුස්සජාතිකස්ස ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජි’’න්තිආදිනා නයෙන සවනූපචාරෙ ¶ ඨත්වා ආරොචනඤ්ච. නඤ්ඤාපදෙසෙන ආරොචනඤ්චාති සම්බන්ධො. ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසති, සො භික්ඛු පඨමං ඣානං සමාපජ්ජී’’තිආදිනා (පාරා. 220) නයෙන පවත්තඅඤ්ඤාපදෙසං විනා උජුකමෙව ආරොචනඤ්ච. තදෙව ඤාණන්ති තදා එව ඤාණං, අචිරායිත්වා වුත්තක්ඛණෙයෙව ජානනන්ති අත්ථො. එත්ථාති ඉමස්මිං චතුත්ථපාරාජිකාපත්තියං. ධීරා විනයධරා.

312. පඨමෙ දුතියෙ චන්තෙති මනුස්සවිග්ගහපාරාජිකවජ්ජිතෙ යථාවුත්තපාරාජිකත්තයෙ. පරියායො න විජ්ජතීති පාරාජිකාපත්තිපථං පරියායවචනං න ලභති. ‘‘න පනෙතරෙ’’ති ඉදං එත්ථාපි යොජෙතබ්බං, ඉතරෙ පන තතියපාරාජිකෙ පරියායො න විජ්ජතීති අත්ථො. ‘‘මරණවණ්ණං වා සංවණ්ණෙය්යා’’ති (පාරා. 172) ච ‘‘අම්භො පුරිස කිං තුය්හිමිනා’’තිආදිනා (පාරා. 171) ච ‘‘යො එවං මරති, සො ධනං වා ලභතී’’තිආදිනා (පාරා. 175) ච පරියායෙන වදන්තස්ස පාරාජිකමෙවාති වුත්තං හොති. ආණත්ති පාරාජිකහෙතුආණත්තිකප්පයොගො. න පනෙතරෙති පඨමචතුත්ථපාරාජිකද්වයෙ පන පාරාජිකහෙතුභූතා ආණත්ති න ලභතීති අත්ථො.

313. ආදීති ¶ පඨමපාරාජිකං. එකසමුට්ඨානන්ති එකකාරණං. සමුට්ඨාති ආපත්ති එතස්මාති සමුට්ඨානං, කාරණං කායාදි. තං පන ඡබ්බිධං කායො, වාචා, කායවාචා, කායචිත්තං, වාචාචිත්තං, කායවාචාචිත්තන්ති. තෙසං විනිච්ඡයං උත්තරෙ (උ. වි. 325 ආදයො) යථාගතට්ඨානෙයෙව ච වණ්ණයිස්සාම. තත්රිදං එකසමුට්ඨානං එකං කායචිත්තං සමුට්ඨානං එතස්සාති කත්වා. තෙනාහ ‘‘දුවඞ්ගං කායචිත්තතො’’ති. ‘‘තං සමුට්ඨාන’’න්ති අජ්ඣාහාරො. යෙන සමුට්ඨානෙන පඨමපාරාජිකාපත්ති උප්පජ්ජති, තංසමුට්ඨානසඞ්ඛාතං ¶ කාරණං. අඞ්ගජාතසඞ්ඛාතං කායඤ්ච සෙවනචිත්තඤ්චාති ද්වයං අඞ්ගං අවයවං එතස්සාති දුවඞ්ගං, තදුභයසභාවන්ති අත්ථො යථා ‘‘දුවඞ්ගං චතුත්ථජ්ඣාන’’න්ති. සෙසාති අවසිට්ඨානි තීණි පාරාජිකානි. තිසමුට්ඨානාති කායචිත්තං, වාචාචිත්තං, කායවාචාචිත්තන්ති තිසමුට්ඨානා තීණි සමුට්ඨානානි එතෙසන්ති කත්වා. තෙසන්ති තෙසං තිණ්ණං සමුට්ඨානානං. අඞ්ගානීති අවයවානි. සත්ත කායො, චිත්තං, වාචා, චිත්තං, කායො, වාචා, චිත්තන්ති, තංසභාවාති වුත්තං හොති.

314. ආදීති මෙථුනධම්මපටිසෙවනචිත්තසම්පයුත්තචෙතනාසභාවං පඨමපාරාජිකං. සුඛොපෙක්ඛායුතං උදීරිතන්ති යොජනා. ඉට්ඨාලම්බණපටිලාභාදිසොමනස්සහෙතුම්හි සති සුඛවෙදනාසම්පයුත්තං හොති, තස්මිං අසති උපෙක්ඛාවෙදනාය සම්පයුත්තං හොතීති වුත්තන්ති අත්ථො.

තතියං දුක්ඛවෙදනන්ති තතියං මනුස්සවිග්ගහපාරාජිකං දොසචිත්තසම්පයුත්තචෙතනාසභාවත්තා දුක්ඛවෙදනාය සම්පයුත්තන්ති අත්ථො.

දුතියන්ති අදින්නාදානචෙතනාලක්ඛණං දුතියපාරාජිකං. ලොභෙන පරසන්තකං චොරිකාය ගණ්හන්තස්ස සොමනස්සසම්පයුත්තං හොති, කොධෙන අභිභූතස්ස විලුම්පිත්වා වා විලුම්පාපෙත්වා වා ගණ්හතො දොමනස්සසම්පයුත්තං හොති, සොමනස්සං, දොමනස්සඤ්ච විනා අග්ගහෙතුකාමො විය හුත්වා උදාසීනස්ස ගණ්හතො උපෙක්ඛාසම්පයුත්තං හොතීති ‘‘තිවෙදනමුදීරිත’’න්ති ආහ.

චතුත්ථඤ්චාති උත්තරිමනුස්සධම්මසමුල්ලපනචෙතනාලක්ඛණං චතුත්ථපාරාජිකඤ්ච. සම්භාවනිච්ඡාය පච්චයාසාය වා තුට්ඨතුට්ඨස්සෙව ‘‘අහං පඨමං ඣානං සමාපජ්ජාමී’’තිආදිනා නයෙන ¶ අත්තනො උත්තරිමනුස්සධම්මලාභිතං වදන්තස්ස සොමනස්සසම්පයුත්තං හොති, අඤ්ඤපුග්ගලෙසු පටිහතචිත්තස්ස කලහපුරෙක්ඛාරතාය වදතො දොමනස්සසම්පයුත්තං හොති, පච්චයාලාභෙන ජිඝච්ඡාදිදුක්ඛං ¶ සහිතුමසක්කුණෙය්යතාය උදාසීනස්ස වදතො උපෙක්ඛාසම්පයුත්තං හොතීති ‘‘තිවෙදනමුදීරිත’’න්ති ආහ.

315. අට්ඨ චිත්තානීති ලොභසහගතානි අට්ඨ චිත්තානි ලබ්භරෙති යොජනා, ලබ්භන්තීති අත්ථො, චෙතනාසභාවෙන පඨමපාරාජිකෙන සම්පයුත්තානීති වුත්තං හොති. එවමුපරිපි. දුවෙති පටිඝසම්පයුත්තානි ද්වෙ චිත්තානි. දස චිත්තානීති ලොභසහගතානි අට්ඨ, ද්වෙ පටිඝසම්පයුත්තානීති. ලබ්භරෙති සම්පයුත්තභාවෙන ලබ්භන්ති.

316. තස්මාති යස්මා යථාවුත්තචිත්තෙහි සම්පයුත්තං, තෙන හෙතුනා. ක්රියාති කරණෙන ආපජ්ජිතබ්බත්තා කිරියා. වීතික්කමසඤ්ඤාය අභාවෙන මුච්චනතො සඤ්ඤාය විමොක්ඛො එතස්සාති සඤ්ඤාවිමොක්ඛං. ලොකවජ්ජන්ති ලොකෙන අකුසලභාවතො වජ්ජනීයන්ති දීපිතං පකාසිතං.

317. ආපත්තියංයෙවාති එවකාරෙන න සික්ඛාපදෙති දස්සෙති. ඉදං විධානන්ති සමුට්ඨානාදිකං ඉදං යථාවුත්තං විධානං. විභාවිනාති පඤ්ඤවතා විනයධරෙන.

318-9. මුදුපිට්ඨි චාති ලතා විය නමිත්වා කරණං දස්සෙත්වා නච්චිතුං සමවාහිත්වා මුදුකතපිට්ඨිකො ච. ලම්බී චාති පලම්බමානෙන දීඝෙන අඞ්ගජාතෙන යුත්තො. ලම්බතීති ලම්බං, අඞ්ගජාතං, තං යස්ස අත්ථි සො ලම්බී. ඉමෙ ද්වෙපි කාමපරිළාහාතුරභාවෙ සති අත්තනො අඞ්ගජාතං අත්තනො ¶ මුඛං, වච්චමග්ගඤ්ච පවෙසෙත්වා වීතික්කමිතුමරහත්තා පාරාජිකාපන්නසදිසත්තා පරිවජ්ජිතා. මුඛග්ගාහීති මුඛෙන ගහණං මුඛග්ගාහො, සො එතස්ස අත්ථීති මුඛග්ගාහී, පරස්ස අඞ්ගජාතං මුඛෙන ගණ්හන්තොති අත්ථො. නිසීදකොති පරස්ස අඞ්ගජාතෙ අත්තනො වච්චමග්ගෙන නිසීදන්තො. ඉමෙ ද්වෙ සහවාසිකානං සීලවිනාසනතො අඤ්ඤෙහි සංවසිතුං අනරහාති පාරාජිකාපන්නසදිසත්තා විවජ්ජිතා. තෙසන්ති අසංවාසතාසාමඤ්ඤෙන චත්තාරො පාරාජිකාපන්නෙ සඞ්ගණ්හාති. ‘‘තෙසඤ්ච මග්ගෙනමග්ගපටිපත්තිසාමඤ්ඤෙන පඨමපාරාජිකාපන්නස්සෙව අනුලොමිකාති ගහෙතබ්බා’’ ඉච්චෙවං නිස්සන්දෙහෙ වුත්තං. ඉමිනා ච අකතවීතික්කමානම්පි මුදුපිට්ඨිආදීනං චතුන්නං අනුලොමපාරාජිකභාවො වුත්තොති විඤ්ඤායති.

‘‘අපරානිපි ලම්බී, මුදුපිට්ඨිකො, පරස්ස අඞ්ගජාතං මුඛෙන ගණ්හාති, පරස්ස අඞ්ගජාතෙ අභිනිසීදතීති ඉමෙසං චතුන්නං වසෙන චත්තාරි අනුලොමපාරාජිකානීති වදන්ති. එතානි හි යස්මා උභින්නං රාගවසෙන සදිසභාවූපගතානං ධම්මො ‘මෙථුනධම්මො’ති වුච්චති, තස්මා එතෙන පරියායෙන මෙථුනං ධම්මං අප්පටිසෙවිත්වායෙව කෙවලං මග්ගෙන මග්ගප්පවෙසනවසෙන ආපජ්ජිතබ්බත්තා මෙථුනධම්මපාරාජිකස්ස අනුලොමෙන්තීති ‘අනුලොමපාරාජිකානී’ති වුච්චන්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.233) –

වුත්තත්තා ච තබ්බණ්ණනාය ච සාරත්ථදීපනියං –

‘‘ලම්බංදීඝතාය පලම්බමානං අඞ්ගජාතමෙතස්සාති ලම්බී. සො එත්තාවතා න පාරාජිකො, අථ ඛො යදා අනභිරතියා පීළිතො අත්තනො අඞ්ගජාතං මුඛෙ ¶ වා වච්චමග්ගෙ වා පවෙසෙති, තදා පාරාජිකො හොති. මුදුකා පිට්ඨි එතස්සාති මුදුපිට්ඨිකො, කතපරිකම්මාය මුදුකාය පිට්ඨියා සමන්නාගතො. සොපි යදා අනභිරතියා පීළිතො අත්තනො අඞ්ගජාතං අත්තනො මුඛෙ පවෙසෙති තදා පාරාජිකො හොති. පරස්ස අඞ්ගජාතං මුඛෙන ගණ්හාතීති යො අනභිරතියා පීළිතො පරස්ස සුත්තස්ස වා පමත්තස්ස වා අඞ්ගජාතං අත්තනො මුඛෙන ගණ්හාති. පරස්ස අඞ්ගජාතෙ අභිනිසීදතීති යො අනභිරතියා පීළිතො පරස්ස අඞ්ගජාතං කම්මනියං දිස්වා අත්තනො වච්චමග්ගෙන තස්සූපරි අභිනිසීදති, තං අත්තනො වච්චමග්ගං පවෙසෙතීති අත්ථො. ලම්බීආදයො චත්තාරො කිඤ්චාපි පඨමපාරාජිකෙන සඞ්ගහිතා, යස්මා පන උභින්නං රාගපරියුට්ඨානසඞ්ඛාතෙන පරියායෙන මෙථුනං ධම්මං අප්පටිසෙවිනො හොන්ති, තස්මා විසුං වුත්තා’’ති (සාරත්ථ. ටී. 2.233) –

වුත්තත්තා ච කතවීතික්කමායෙවෙතෙ ‘‘පාරාජිකා’’ති ගහෙතබ්බා.

භික්ඛුනීනඤ්ච චත්තාරීති එත්ථ ‘‘අසාධාරණානී’’ති පාඨසෙසො, භික්ඛූහි අසාධාරණානි භික්ඛුනීනමෙව නියතානි උබ්භජාණුමණ්ඩලිකා, වජ්ජපටිච්ඡාදිකා, උක්ඛිත්තානුවත්තිකා, අට්ඨවත්ථුකාති ¶ චත්තාරි පාරාජිකානි ච. විබ්භන්තා භික්ඛුනී සයන්ති එත්ථ ‘‘තෙසං අනුලොමිකා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තෙසං චතුන්නං පාරාජිකානං අනුලොමිකා සයං විබ්භන්තා භික්ඛුනී චාති යොජනා. චිත්තවසිකා හුත්වා අත්තනා ¶ නිවත්ථචීවරම්පි හි මාතුගාමානං නිවාසනනීහාරෙන සයමෙව නිවාසෙත්වා ගිහිවෙසං රොචෙත්වා ගහිතමත්තෙ සාසනතො චුතා භික්ඛුනී චාති වුත්තං හොති. එවංකරණෙන ගිහිභාවාපන්නතාසාමඤ්ඤෙන සංවාසාරහා න හොන්තීති ඉමෙසං චතුන්නං පාරාජිකානං අනුලොමිකා ජාතා.

තථාති යථා ඉමෙ දස්සිතා තෙන අසංවාසාරහතාය, භික්ඛුභාවාය අභබ්බතාය ච පාරාජිකාව, තථා එකාදස අභබ්බපුග්ගලාපි හොන්තීති අත්ථො. එකාදසාභබ්බාති මාතුඝාතකො, පිතුඝාතකො, අරහන්තඝාතකො, සඞ්ඝභෙදකො, ලොහිතුප්පාදකො, පණ්ඩකො, තිරච්ඡානගතො, උභතොබ්යඤ්ජනකො, ථෙය්යසංවාසකො, භික්ඛුනිදූසකො, තිත්ථියපක්කන්තකොති එකාදස. සබ්බෙතෙ චතුවීසති එතෙ සබ්බෙ චතුවීසති පුග්ගලා සමොධානතො වෙදිතබ්බාති අධිප්පායො.

320. ඉමෙ චතුවීසති පාරාජිකා පුග්ගලා සීසච්ඡින්නොව ජීවිතුං ඉධ භික්ඛුභාවාය අභබ්බාති වුත්තාති යොජනා.

321. ඉමෙසං එකාදසන්නං අභබ්බතාය හෙතුදස්සනත්ථමාහ ‘‘පණ්ඩකො චා’’තිආදි. පණ්ඩකො චාති ආසිත්තපණ්ඩකො, උසූයපණ්ඩකො, පක්ඛපණ්ඩකො, ඔපක්කමිකපණ්ඩකො, නපුංසකපණ්ඩකොති වුත්තො පඤ්චවිධො පණ්ඩකො ච. තිරච්ඡානොති තිරියං අඤ්ඡති ගච්ඡතීති ‘‘තිරච්ඡානො’’ති ගහිතො නාගසුපණ්ණාදිකො සබ්බතිරච්ඡානයොනිකො ච. යක්ඛාදයො සබ්බෙ අමනුස්සාපි ඉධ තිරච්ඡානෙයෙව සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බා. උභතොබ්යඤ්ජනොපි චාති ඉත්ථිපුරිසබ්යඤ්ජනසාධකෙහි උභතො කම්මතො ජාතානි ථනාදිකානි බ්යඤ්ජනානි යස්සාති නිරුත්තො ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනො ¶ , පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනොති දුවිධො උභතොබ්යඤ්ජනො ච. වත්ථුවිපන්නාති තබ්භාවභාවිතාය භික්ඛුභාවො වසති එත්ථාති වත්ථු, පුග්ගලානං භික්ඛුභාවාරහතා, සා පන පබ්බජ්ජාක්ඛන්ධකාගතසබ්බදොසවිරහිතගුණසම්පයුත්තතා, තං විපන්නං පණ්ඩකභාවාදියොගෙන යෙසං තෙ ‘‘වත්ථුවිපන්නා’’ති ගහෙතබ්බා. හි-සද්දො හෙතුම්හි. යස්මා වත්ථුවිපන්නා, තස්මා ඉධ අත්තභාවෙ පබ්බජ්ජාය අභබ්බාති වුත්තං හොති. ‘‘අහෙතුපටිසන්ධිකා’’ති වචනෙන ¶ ඉමෙසං විපාකාවරණයුත්තභාවමාහ, ඉමිනා එතෙසං මග්ගාධිගමස්ස වාරිතභාවො දස්සිතොති වෙදිතබ්බං.

322. පඤ්චානන්තරිකාති කම්මාවරණෙන යුත්තතාය සග්ගමොක්ඛසම්පත්තිතො පරිහායිත්වා මරණානන්තරං අපායපටිසන්ධියං නියතා මාතුඝාතකාදයො පඤ්චානන්තරිකා ච. ථෙය්යසංවාසොපි චාති ලිඞ්ගත්ථෙනකො, සංවාසත්ථෙනකො, උභයත්ථෙනකොති තිවිධො ථෙය්යසංවාසකො ච. දූසකොති පකතත්තාය භික්ඛුනියා මෙථුනං පටිසෙවිත්වා තස්සා දූසිතත්තා භික්ඛුනිං දූසෙතීති ‘‘භික්ඛුනිදූසකො’’ති වුත්තො ච. තිත්ථිපක්කන්තකො චාති තිත්ථියානං ලද්ධිං, වෙසඤ්ච රොචෙත්වා තං ගහෙත්වා තෙසමන්තරං පවිට්ඨො ච. ඉති අට්ඨ පන කිරියානට්ඨාති යොජනා. ඉතීති ඉදමත්ථත්තා ඉමෙති වුත්තං හොති. තෙ ඉමෙති සම්බන්ධො. තෙ ඉමෙ අට්ඨ පන මාතුවධාදිකිරියාය ඉහත්තභාවෙ භික්ඛුභාවාය අනරහා හුත්වා නට්ඨාති අත්ථො. එත්තාවතා එකාදසඅභබ්බානං අභබ්බතාය කාරණං දස්සිතං හොති.

323. මයා පාරාජිකානං සාරභූතො යො අයං විනිච්ඡයො වුත්තො, තස්ස විනිච්ඡයස්ස අනුසාරෙන අනුගමනෙන සෙසොපි විනිච්ඡයො බුධෙන පණ්ඩිතෙන අසෙසතොව විඤ්ඤාතුං සක්කාති යොජනා.

324. පටුභාවකරෙ ¶ පරමෙ විවිධෙහි නයෙහි යුත්තෙ විනයපිටකෙ පරමත්ථනයං අභිපත්ථයතා අයං සතතං පරියාපුණිතබ්බොති යොජනා. තත්ථ විවිධෙහි නානප්පකාරෙහි. නයෙහීති නීයන්ති වුත්තානුසාරෙන උදීරියන්තීති ‘‘නයා’’ති වුත්තෙහි චක්කපෙය්යාලාදීහි නයෙහි. පරමත්ථනයන්ති පරමො ච සො අත්ථො චාති පරමත්ථො, පරමො වා විසෙසෙන නිච්ඡිතබ්බො අත්ථො පරමත්ථො, සොයෙව විනිච්ඡයත්ථිකානං බුද්ධියා නෙතබ්බොති පරමත්ථනයො, විනිච්ඡයූපායො නීයති එතෙනාති කත්වා ‘‘පරමත්ථනයො’’ති වුච්චති, තං පරමත්ථනයං. අභිපත්ථයතාති විනයපිටකෙ විනිච්ඡයං වා තදුපායං වා පත්ථයතා, ඉච්ඡන්තෙනාති අත්ථො. ‘‘පරියාපුණිතබ්බො අය’’න්ති පදච්ඡෙදො. ම-කාරො ආගමසන්ධිජො, ඔ-කාරස්ස අ-කාරාදෙසො. පරියාපුණිතබ්බොති පඨිතබ්බො, සොතබ්බො චින්තෙතබ්බො ධාරෙතබ්බොති වුත්තං හොති. අයන්ති විනයවිනිච්ඡයො.

චතුත්ථපාරාජිකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

325. එවං ¶ නානානයපටිමණ්ඩිතස්ස පාරාජිකකණ්ඩස්ස විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි තදනන්තරමුද්දිට්ඨස්ස තෙරසකණ්ඩස්ස විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘මොචෙතුකාමතා’’තිආදි. මොචෙතුං කාමෙතීති මොචෙතුකාමො, තස්ස භාවො මොචෙතුකාමතා, තාය සම්පයුත්තං චිත්තං මොචෙතුකාමතාචිත්තං. එත්ථ ‘‘මොචෙතුකාමතා’’ති ඉමිනා එකාදසසු රාගෙසු ‘‘මොචනස්සාදො’’ති වුත්තං ඉමස්ස සඞ්ඝාදිසෙසස්ස මූලකාරණං සුක්කමොචනවිසයං රාගමාහ.

එකාදස ¶ රාගා නාම ‘‘මොචනස්සාදො, මුච්චනස්සාදො, මුත්තස්සාදො, මෙථුනස්සාදො, ඵස්සස්සාදො, කණ්ඩුවනස්සාදො, දස්සනස්සාදො, නිසජ්ජස්සාදො, වාචස්සාදො, ගෙහස්සිතපෙමං, වනභඞ්ගිය’’න්ති එවමාගතා. ඉධ මොචනං නාම සම්භවධාතුමොචනං, තදත්ථාය තබ්බිසයරාගසම්පයුත්තවෙදනා මොචනස්සාදො නාම. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘මොචෙතුං අස්සාදො මොචනස්සාදො’’ති. මුච්චමානෙ අස්සාදො මුච්චනස්සාදො, සම්භවධාතුම්හි මුච්චමානෙ තංරාගසම්පයුත්තා වෙදනා මුච්චනස්සාදො නාම. එතෙනෙව නයෙන මුත්තස්සාදාදිවාචස්සාදාවසානෙසු පදෙසු අත්ථක්කමො වෙදිතබ්බො. ඉමෙහි නවහි පදෙහි අස්සාදසීසෙන කුන්තයට්ඨිඤායෙන තංසහචරිතො රාගො දස්සිතො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘නවහි පදෙහි සම්පයුත්තඅස්සාදසීසෙන රාගො වුත්තො’’ති.

ගෙහස්සිතපෙමන්ති එත්ථ ගෙහට්ඨා මාතුආදයො ආධෙය්යආධාරවොහාරෙන ‘‘ගෙහා’’ති වුච්චන්ති. ‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’තිආදීසු විය තන්නිස්සිතො සිනෙහපරියායො රාගො ‘‘ගෙහස්සිතපෙම’’න්ති වුත්තො. ඉමිනා පදෙන රාගස්ස සභාවො සන්දස්සිතො. වනතො භඤ්ජිත්වා ආභතං යං කිඤ්චි ඵලපුප්ඵාදි වනභඞ්ගියං නාම. ඉධ පන රාගවසෙන පටිබද්ධචිත්තං මාතුගාමෙහි විරහදුක්ඛාපනයනත්ථං (පාරා. අට්ඨ. 2.240) තෙසං ඨානෙ ඨපෙත්වා දස්සනඵුසනවසෙන වින්දිතුං රාගීහි ගහෙතබ්බතො තෙහි පිළන්ධිතමාලසහිතං තම්බූලන්ති එවමාදි ‘‘වනභඞ්ගිය’’න්ති අධිප්පෙතං. ඉමිනා පත්ථිතවිසයගොචරො රාගො තදායත්තවත්ථුවසෙන සන්දස්සිතො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘එකෙන පදෙන සරූපෙනෙව රාගො, එකෙන ¶ පදෙන වත්ථුනා වුත්තො. වනභඞ්ගො හි රාගස්ස වත්ථු, න රාගොයෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.240).

‘‘මොචෙතුකාමතා’’ති ¶ ඉදමෙව අවත්වා ‘‘චිත්ත’’න්ති වචනෙන වීතික්කමසාධිකාය කායවිඤ්ඤත්තියා සමුට්ඨාපකං රාගසම්පයුත්තං චිත්තවිසෙසං දස්සෙති. තෙන චිත්තෙන සමුට්ඨාපියමානං විඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතං වීතික්කමං ‘‘වායාමො’’ති ඉමිනා දස්සෙති. වායාමො නාම තංචිත්තසම්පයුත්තවීරියං. එත්ථ පන ‘‘සෙම්හො ගුළො’’තිආදීසු විය ඵලෙ හෙතූපචාරඤායෙන වීතික්කමස්ස විසෙසහෙතුභූතවීරියවාචකෙන ච පදෙන වීතික්කමොව වුත්තොති දට්ඨබ්බං. අජ්ඣත්තබාහිරවත්ථුඝට්ටනං, ආකාසෙ කටිකම්පනන්ති සුක්කමොචනත්ථො වායාමොති අත්ථො. සුක්කස්ස මොචනං සුක්කමොචනං.

එත්ථ ච සුක්කස්සාති ‘‘සුක්කන්ති දස සුක්කානි නීලං පීතකං ලොහිතකං ඔදාතං තක්කවණ්ණං දකවණ්ණං තෙලවණ්ණං ඛීරවණ්ණං දධිවණ්ණං සප්පිවණ්ණ’’න්ති (පාරා. 237) පදභාජනෙ වුත්තානි සත්තානං පිත්තාදිආසයභෙදෙන, පථවිධාතුආදීනං චතුන්නං වා රසසොණිතමංසමෙදඅට්ඨිඅට්ඨිමිඤ්ජානං ඡන්නං දෙහධාතූනං වා භෙදෙන අනෙකධා භින්නෙ දසවිධෙ සුක්කෙ අඤ්ඤතරස්ස සුක්කස්සාති අත්ථො. මොචනං විස්සට්ඨීති පරියායං, පකතියා ඨිතසකට්ඨානතො මොචනන්ති අත්ථො. යථාහ පදභාජනෙ ‘‘විස්සට්ඨීති ඨානතො චාවනා වුච්චතී’’ති (පාරා. 237). ඉහ ‘‘ඨානං නාම වත්ථිසීසසඞ්ඛාතං මුත්තකරණමූල’’න්ති කෙචි. ‘‘කටී’’ති අපරෙ. ‘‘සකලකායො’’ති අඤ්ඤෙ. ඉමෙසං තිණ්ණං වචනෙසු ‘‘තතියස්ස භාසිතං සුභාසිත’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.237) අට්ඨකථායං තතියවාදස්ස කතපාසංසත්තා කෙසලොමනඛදන්තානං මංසවිනිමුත්තට්ඨානඤ්ච මුත්තකරීසඛෙළසිඞ්ඝාණිකාථද්ධසුක්ඛචම්මඤ්ච වජ්ජෙත්වා අවසෙසං සකලසරීරං කායප්පසාදභාවජීවිතින්ද්රියඅබද්ධපිත්තානං ¶ විය සම්භවධාතුයා ච ඨානන්ති වෙදිතබ්බං.

‘‘සුක්කමොචන’’න්ති ඉමිනාකිං වුත්තං හොතීති? ‘‘ආරොග්යත්ථාය, සුඛත්ථාය, භෙසජ්ජත්ථාය, දානත්ථාය, පුඤ්ඤත්ථාය, යඤ්ඤත්ථාය, සග්ගත්ථාය, බීජත්ථාය, වීමංසත්ථාය, දවත්ථාය මොචෙතී’’ති (පාරා. 237) වුත්තදසවිධඅධිප්පායන්තොගධඅඤ්ඤතරඅධිප්පායො හුත්වා ‘‘රාගූපත්ථම්භෙ, වච්චූපත්ථම්භෙ, පස්සාවූපත්ථම්භෙ, වාතූපත්ථම්භෙ, උච්චාලිඞ්ගපාණකදට්ඨූපත්ථම්භෙ මොචෙතී’’ති (පාරා. 237) වුත්තපඤ්චවිධකාලානමඤ්ඤතරකාලෙ ‘‘අජ්ඣත්තරූපෙ, බහිද්ධාරූපෙ, අජ්ඣත්තබහිද්ධාරූපෙ, ආකාසෙ කටිං කම්පෙන්තො මොචෙතී’’ති (පාරා. 237) වුත්තචතුරුපායානමඤ්ඤතරෙන උපායෙන යථාවුත්තරාගපිසාචවසෙන විවසො හුත්වා යථාවුත්තනීලාදිදසවිධසම්භවධාතූනමඤ්ඤතරං යථාවුත්තට්ඨානතො ඛුද්දකමක්ඛිකාය පිවනමත්තම්පි සචෙ මොචෙතීති සඞ්ඛෙපතො ¶ ගහෙතබ්බං. එත්ථ ච උච්චාලිඞ්ගපාණකා නාම ලොමසපාණා, යෙසං ලොමෙ අල්ලිනෙ අඞ්ගජාතං කම්මනියං හොති.

අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තෙනාති සුපිනො එව සුපිනන්තො, නිස්සක්කවචනප්පසඞ්ගෙ කරණවචනතො සුපිනන්තාති අත්ථො. සුපිනා නාම ‘‘වාතාදිධාතුක්ඛොභවසෙන වා පුබ්බානුභූතඉත්ථිරූපාදිවිසයවසෙන වා ඉට්ඨානිට්ඨදෙවතානුභාවෙන වා පුඤ්ඤෙන පටිලභිතබ්බඅත්ථස්ස, අපුඤ්ඤෙන පත්තබ්බානත්ථස්ස ච පුබ්බනිමිත්තවසෙන වා හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.237) වුත්තෙසු චතූසු කාරණෙසු එකෙන කාරණෙන කපිනිද්දාය සුපිනෙ දිස්සමානාරම්මණතො යං සුක්කමොචනං හොති, තං අවිසයං සුක්කමොචනං විනාති වුත්තං හොති.

සඞ්ඝාදිසෙසොව සඞ්ඝාදිසෙසතා. සඞ්ඝාදිසෙසං ආපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාතුකාමස්ස කුලපුත්තස්ස ආදිම්හි පරිවාසදානත්ථං ¶ , මජ්ඣෙ ච මූලායපටිකස්සනෙන විනා වා සහ වා මානත්තදානත්ථං, අවසානෙ අබ්භානත්ථඤ්ච සඞ්ඝො එසිතබ්බොති ‘‘සඞ්ඝො ආදිම්හි චෙව සෙසෙ ච ඉච්ඡිතබ්බො අස්සාති සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.237; කඞ්ඛා. අට්ඨ. සුක්කවිස්සට්ඨිසික්ඛාපදවණ්ණනා) වුත්තත්තා සඞ්ඝාදිසෙසා නාම, සුක්කවිස්සට්ඨිසඞ්ඝාදිසෙසාපත්ති හොතීති අත්ථො. යථාහ පදභාජනෙ ‘‘සඞ්ඝොව තස්සා ආපත්තියා පරිවාසං දෙති, මූලාය පටිකස්සති, මානත්තං දෙති, අබ්භෙති, න සම්බහුලා, න එකපුග්ගලො, තෙන වුච්චති ‘සඞ්ඝාදිසෙසො’ති. තස්සෙව ආපත්තිනිකායස්ස නාමං නාමකම්මං අධිවචනං, තෙනපි වුච්චති ‘සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති (පාරා. 237). එත්ථ ච පරිවාසාදිකථා සඞ්ඝාදිසෙසාවසානෙ ආගතට්ඨානෙයෙව ආවි භවිස්සති.

326. එත්තාවතා මූලසික්ඛාපදාගතං අත්තූපක්කමමූලකං ආපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි ඉමිස්සා සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තියා පරූපක්කමෙනපි ආපජ්ජනං දස්සෙතුමාහ ‘‘පරෙනා’’තිආදි. උපක්කමාපෙත්වාති අඞ්ගජාතස්ස ගහණං වා ඝට්ටනං වා කාරෙත්වා.

327. සඤ්චිච්චාති ‘‘උපක්කමාමි මොචෙස්සාමී’’ති චෙතෙත්වා පකප්පෙත්වා. උපක්කමන්තස්සාති අජ්ඣත්තරූපාදීසු තීසු යත්ථ කත්ථචි ඝට්ටෙන්තස්ස. සමුද්දිට්ඨන්ති ‘‘චෙතෙති උපක්කමති න මුච්චති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 262) පදභාජනෙ භගවතා වුත්තන්ති අධිප්පායො.

328. ඉමිස්සං ¶ ගාථායං ‘‘අත්තනො අඞ්ගජාතං උපක්කමන්තස්සා’’ති ඉමිනා අජ්ඣත්තරූපෙ වා බහිද්ධාරූපෙ වා අජ්ඣත්තබහිද්ධාරූපෙ වා අත්තනො අඞ්ගජාතං ඝට්ටෙන්තස්සාති ඉමස්ස අත්ථස්ස වුත්තත්තා ¶ අඞ්ගජාතඝට්ටනෙන විනාභාවතො ඉමිනා අසඞ්ගය්හමානස්සාපි ආකාසෙ කටිකම්පනෙන සුක්කමොචනෙ සඞ්ඝාදිසෙසස්ස පඨමගාථායං ‘‘වායාමො’’ති සාමඤ්ඤවචනෙන සඞ්ගහිතත්තා තං ඨපෙත්වා ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරස්ස භික්ඛුනො මොචනාධිප්පායස්ස ආකාසෙ කටිං කම්පෙන්තස්ස අසුචි මුච්චි…පෙ… අසුචි න මුච්චි. තස්ස කුක්කුච්චං අහොසි…පෙ… අනාපත්ති භික්ඛු සඞ්ඝාදිසෙසස්ස, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති ආකාසෙකටිකම්පනවත්ථුම්හි වුත්තත්තා අමුත්තෙ ථුල්ලච්චයං සඞ්ගහෙතුමාහ ‘‘සඤ්චිච්චා’’තිආදි.

තත්ථ සඤ්චිච්චාති ‘‘උපක්කමාමි මොචෙස්සාමී’’ති ජානිත්වා සඤ්ජානිත්වාති අත්ථො. ‘‘උපක්කමන්තස්සා’’ති සාමඤ්ඤතො තං විසෙසෙතුං ‘‘ආකාසෙ කම්පනෙනපී’’ති ආහ, කටිකම්පනෙනාති ගහෙතබ්බං. කථමිදං ලබ්භතීති චෙ? ඉමාය කථාය සඞ්ගහෙතබ්බවත්ථුම්හි ‘‘ආකාසෙ කටිං කම්පෙන්තස්සා’’ති (පාරා. 266) පාඨෙ ‘‘කටිං කම්පෙන්තස්සා’’ති වචනසහචරස්ස ‘‘ආකාසෙ’’ති වචනස්ස සන්නිධානබලෙන ලබ්භති අත්ථප්පකරණසද්දන්තරසන්නිධානා සද්දානං විසෙසත්ථදීපනතො.

329. වත්ථින්ති මුත්තවත්ථිං, මුත්තකරණස්ස වත්ථින්ති අත්ථො. කීළාය පූරෙත්වාති ගාමදාරකො විය කීළිතුකාමතාය මුත්තවත්ථිං දළ්හං ගහෙත්වා පූරෙත්වාති අත්ථො. යථාහ වත්ථිවත්ථුම්හි අට්ඨකථායං ‘‘තෙ භික්ඛූ වත්ථිං දළ්හං ගහෙත්වා පූරෙත්වා පූරෙත්වා විස්සජ්ජෙන්තා ගාමදාරකාවිය පස්සාවමකංසූ’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.264). ‘‘න වට්ටතී’’ති සාමඤ්ඤෙන කස්මා වුත්තන්ති? තස්මිං වත්ථුස්මිං වුත්තනයෙන මොචනාධිප්පායෙන දළ්හං ගහෙත්වා පූරෙත්වා පූරෙත්වා විස්සජ්ජෙන්තස්ස සුක්කෙ මුත්තෙ මොචනාධිප්පායො චෙතෙති, උපක්කමති, මුච්චතීති අඞ්ගානං සම්පන්නත්තා සඞ්ඝාදිසෙසස්ස ¶ , අමුත්තෙ ථුල්ලච්චයස්ස සම්භවතො උභයසඞ්ගහත්ථමාහ.

330. උපනිජ්ඣායනවත්ථුම්හි ‘‘න ච භික්ඛවෙ සාරත්තෙන මාතුගාමස්ස අඞ්ගජාතං උපනිජ්ඣායිතබ්බං, යො උපනිජ්ඣායෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 266) පාළියං ‘‘මාතුගාමස්සා’’ති සාමඤ්ඤෙන වුත්තත්තා ‘‘තිස්සන්න’’න්ති වදති. තිස්සන්නං පන ඉත්ථීනන්ති මනුස්සාමනුස්සතිරච්ඡානගතවසෙන තිස්සන්නං ඉත්ථීනං. ‘‘අඞ්ගජාත’’න්ති විසෙසෙත්වා වුත්තත්තා ‘‘නිමිත්ත’’න්ති ¶ මුත්තකරණමෙව වුච්චති, පටසතෙනාපි පටිච්ඡාදිතං වා අප්පටිච්ඡාදිතං වා යොනිමග්ගන්ති අත්ථො. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘සචෙපි පටසතං නිවත්ථා හොති, පුරතො වා පච්ඡතො වා ඨත්වා ‘ඉමස්මිං නාම ඔකාසෙ නිමිත්ත’න්ති උපනිජ්ඣායන්තස්ස දුක්කටමෙව. අනිවත්ථානං ගාමදාරිකානං නිමිත්තං උපනිජ්ඣායන්තස්ස පන කිමෙව වත්තබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.266). පුරතො වාති එත්ථ ‘‘ඨත්වා’’ති පාඨසෙසො.

331. එකෙන…පෙ… පස්සතො එකං දුක්කටන්ති සම්බන්ධො. ‘‘එකෙන පයොගෙන එකං දුක්කට’’න්ති වචනතො අනෙකෙහි පයොගෙහි අනෙකානි දුක්කටානීති බ්යතිරෙකතො ලබ්භති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ඉතො චිතො ච විලොකෙත්වා පුනප්පුනං උපනිජ්ඣායන්තස්ස පයොගෙ පයොගෙ දුක්කට’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.266). ඉමිස්සා අට්ඨකථාය ‘‘ඉතො චිතො චා’’ති වුත්තත්තා උම්මීලනනිමීලනන්ති එත්ථ ‘‘විවිධා තං අනොලොකෙත්වා තමෙව ඔලොකෙන්තස්සා’’ති ලබ්භති.

332. අමොචනාධිප්පායස්ස මුත්තස්මිං අනාපත්ති පකාසිතාති යොජනා. මොචනාධිප්පායං විනා භෙසජ්ජකරණත්ථං සුද්ධචිත්තෙන අඞ්ගජාතෙ භෙසජ්ජලෙපං කරොන්තස්ස වා සුද්ධචිත්තෙනෙව උච්චාරපස්සාවාදිං කරොන්තස්ස වා මුත්තෙපි අනාපත්තීති ¶ ඉදං ‘‘අනාපත්ති සුපිනන්තෙන නමොචනාධිප්පායස්සා’’තිආදිනා (පාරා. 263) නයෙන අනාපත්තිවාරෙ වුත්තමෙවාති අත්ථො.

ඉමස්මිං පාඨෙ ‘‘අනුපක්කමන්තස්සා’’ති අවුත්තෙපි ඉමස්ස පාඨස්ස පුරතො ‘‘චෙතෙති න උපක්කමති මුච්චති, අනාපත්තී’’ති (පාරා. 262) ච ‘‘න චෙතෙති න උපක්කමති මුච්චති, අනාපත්තී’’ති (පාරා. 262) ච වචනතො තං සඞ්ගහෙතුමාහ ‘‘අනුපක්කමතොපි ච මුත්තස්මිං අනාපත්ති පකාසිතා’’ති. මොචනස්සාදරාගෙන පීළිතො හුත්වා ‘‘අහො වත මෙ මුච්චෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා වා එවරූපමොචනස්සාදරාගපීළාපුබ්බඞ්ගමචිත්තෙ අසතිපි කෙවලං කාමවිතක්කමත්තෙන උපහතො හුත්වා තාදිසඅජ්ඣත්තිකබාහිරවත්ථූසු ඝට්ටනවසෙන වා ආකාසෙ කටිකම්පනවසෙන වා උපක්කමං අකරොන්තස්ස තාදිසචින්තාබලෙන වා කාමවිතක්කබලෙන වා සුක්කෙ මුත්තෙපි අනාපත්තීති ඉදං යථාවුත්තපාඨවසෙන පකාසිතන්ති අත්ථො.

සුපිනන්තෙන මුත්තස්මිං, අනාපත්ති පකාසිතාති එත්ථ අන්තසද්දත්ථාභාවතො සුපිනෙති අත්ථො. සුපිනෙ මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවන්තස්ස වා මාතුගාමෙහි කායසංසග්ගං ආපජ්ජන්තස්ස වා සුක්කෙ මුත්තෙපි ¶ අවිසයත්තා අනාපත්ති පාළියං ‘‘අනාපත්ති භික්ඛු සුපිනන්තෙනා’’ති (පාරා. 263) ඉමිනා පකාසිතාති අත්ථො.

එත්ථ ඨත්වා අට්ඨකථායං ‘‘සුපිනෙ පන උප්පන්නාය අස්සාදචෙතනාය සචස්ස විසයො හොති, නිච්චලෙන භවිතබ්බං. න හත්ථෙන නිමිත්තං කීළාපෙතබ්බං. කාසාවපච්චත්ථරණරක්ඛනත්ථං පන හත්ථපුටෙන ගහෙත්වා ජග්ගනත්ථාය උදකට්ඨානං ගන්තුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.262) වුත්තත්තා අණ්ඩපාලිකා කිකීසකුණා විය, වාලපාලිකා චමරී විය, එකනෙත්තපාලකො පුරිසො විය ච කායජීවිතෙපි අපෙක්ඛං පහාය සීලං ¶ රක්ඛිතුකාමෙන සික්ඛාකාමෙන නිබ්බානගාමිනිපටිපත්තිං පූරෙතුකාමෙන කුලපුත්තෙන ‘‘අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තා’’ති (පාරා. 237) වදතො තථාගතස්ස අධිප්පායානුකූලං අට්ඨකථාතො ඤත්වා අප්පමත්තෙන පටිපජ්ජිතබ්බන්ති අයමත්රානුසාසනී.

333. මනුස්සිත්ථින්ති මනුස්සජාතිකං ඉත්ථිං, ‘‘මාතුගාමො නාම මනුස්සිත්ථී, න යක්ඛී, න පෙතී, න තිරච්ඡානගතා, අන්තමසො තදහුජාතාපි දාරිකා, පගෙව මහත්තරී’’ති (පාරා. 271) පදභාජනෙ වුත්තත්තා තදහුජාතකුමාරිකාභාවෙනපි ඨිතං ජීවමානකමනුස්සමාතුගාමන්ති වුත්තං හොති. ‘‘මනුස්සිත්ථි’’න්ති සාමඤ්ඤවචනෙන ජීවමානකමනුස්සිත්ථින්ති අයං විසෙසො කුතො ලබ්භතීති? විනීතවත්ථුම්හි (පාරා. 281 ආදයො) මතිත්ථියා කායං ඵුසන්තස්ස ථුල්ලච්චයවචනතො පාරිසෙසතො ලබ්භති. ආමසන්තොති ‘‘හත්ථග්ගාහං වා වෙණිග්ගාහං වා අඤ්ඤතරස්ස වා අඤ්ඤතරස්ස වා අඞ්ගස්ස පරාමසන’’න්ති (පාරා. 270) වුත්තත්තා හත්ථාදිඅඞ්ගපච්චඞ්ගඵුසනාදිනානප්පකාරානං අඤ්ඤතරෙන පකාරෙන ආමසන්තොති අත්ථො. අත්තනො කායෙන ඉත්ථියා කායස්ස සංසග්ගෙ මිස්සීභාවෙ රාගො කායසංසග්ගරාගො. සඞ්ඝාදිසෙසො එතස්ස අත්ථීති සඞ්ඝාදිසෙසිකො, කායසංසග්ගසඞ්ඝාදිසෙසො ආපන්නො හොතීති වුත්තං හොති.

334. කායසංසග්ගරාගෙන ඉත්ථියා අන්තමසො ලොමම්පි අත්තනො සරීරෙ ලොමෙන ඵුසන්තස්ස භික්ඛුනො සඞ්ඝාදිසෙසාපත්ති හොතීති යොජනා. එත්ථ (පාරා. අට්ඨ. 2.274) ‘‘ලොමගණනාය සඞ්ඝාදිසෙසා හොන්තී’’ති කුරුන්දට්ඨකථාමතස්ස අට්ඨිතත්තා ¶ , ‘‘කොට්ඨාසගණනාය න හොති, ඉත්ථිගණනාය හොතී’’ති මහාඅට්ඨකථාමතස්ස ඨිතත්තා සඞ්ඝසන්තකෙ මඤ්චපීඨෙ පච්චත්ථරණාදිනා කෙනචි ¶ අප්පටිච්ඡාදිතෙ ඵුසන්තස්ස විය ලොමගණනාය අහුත්වා ඵුට්ඨලොමානං බහුත්තෙපි එකස්මිං පයොගෙ එකා එව ආපත්ති, බහූසු පයොගෙසු පයොගගණනාය ආපත්තියො හොන්තීති සන්නිට්ඨානං.

335. ඉත්ථියාති මනුස්සිත්ථියා. සම්ඵුට්ඨොති හත්ථාදිසරීරාවයවෙ සංසග්ගං සමාපන්නො. සෙවනචෙතනො වායමිත්වා කායසංසග්ගරාගෙන අත්තනො කායං චාලෙත්වාති අත්ථො. සඞ්ඝාදිසෙසතාති එත්ථ සකත්ථෙ තද්ධිතප්පච්චයො. ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසිතා’’ති පන පාඨො සුන්දරො, සඞ්ඝාදිසෙසස්ස අත්ථිතා විජ්ජමානභාවොති අත්ථො. සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තියා සබ්භාවසඞ්ඛාතා අත්ථිතා ඊපච්චයත්ථෙ පුග්ගලෙ සඞ්ඝාදිසෙසීසද්දපවත්තිනිමිත්තං හොතීති භාවපච්චයො තංඅත්ථවසෙන ලබ්භති. යථාහු ‘‘යස්ස ගුණස්ස හි භාවා දබ්බෙ සද්දසන්නිවෙසො, තදභිධානෙ ත්තතාදයො’’ති.

336. එකෙන හත්ථෙන ගහෙත්වාති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. කායසංසග්ගසික්ඛාපදවණ්ණනා) එත්ථ ‘‘කායසංසග්ගරාගෙනා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. ‘‘මනුස්සිත්ථි’’න්ති අජ්ඣාහාරො. තං මනුස්සිත්ථිං. තත්ථ තත්ථාති ඉත්ථියා තස්මිං තස්මිං සරීරාවයවෙ. ‘‘එකාවාපත්තී’’ති පඨමං ගහිතහත්ථස්ස අනපනීතත්තා වුත්තං. ගහිතහත්ථං පන මොචෙත්වා පුනප්පුනං ඵුසන්තස්ස පයොගගණනාය ආපත්ති හොතීති බ්යතිරෙකතො ලබ්භති.

337. එකෙන හත්ථෙන අග්ගහෙත්වා සීසතො යාව පාදං, පාදතො යාව සීසඤ්ච කායා හත්ථං අමොචෙත්වා දිවසම්පි තං ඉත්ථිං ඵුසන්තස්ස එකාවාපත්තීති යොජනා. එත්ථාපි ‘‘අමොචෙත්වා’’ති ¶ බ්යතිරෙකතො මොචෙත්වා ඵුසන්තස්ස පයොගගණනාය අනෙකාපත්තියොති ලබ්භති.

338. එකතො ගහිතපඤ්චඞ්ගුලීනං ගණනාය සචෙ ආපත්ති සියා, එකස්ස මාතුගාමස්ස සරීරං රාගචිත්තෙන ඵුසන්තස්ස ද්වත්තිංසකලාපකොට්ඨාසතො බ්යතිරෙකස්ස සරීරස්සාභාවා ද්වත්තිංසකලාපකොට්ඨාසගණනාය ආපත්තියා භවිතබ්බං, තථා අභාවතො ඉදම්පි න හොතීති දස්සනත්ථං ‘‘න හි කොට්ඨාසතො සියා’’ති ආහ.

340-1. ඉත්ථියා විමතිස්සාපි අත්තනො කායෙන ඉත්ථියා කායං ඵුසතො තස්ස ථුල්ලච්චයං සියා, ඉත්ථියා පණ්ඩකාදිසඤ්ඤිනොපි අත්තනොපි කායෙන ¶ ඉත්ථියා කායං ඵුසතො තස්ස ථුල්ලච්චයං සියා. ආදි-සද්දෙන පුරිසතිරච්ඡානගතානං සඞ්ගහො. ඉත්ථියා ඉත්ථිසඤ්ඤිනො අත්තනො කායෙන ඉත්ථියා කායසම්බද්ධං ඵුසතො තස්ස ථුල්ලච්චයං සියා. පණ්ඩකෙ පණ්ඩකසඤ්ඤිනො අත්තනො කායෙන පණ්ඩකස්ස කායං ඵුසතො තස්ස ථුල්ලච්චයං සියා. යක්ඛිපෙතීසු යක්ඛිපෙතිසඤ්ඤිනො අත්තනො කායෙන තාසං කායං ඵුසතො තස්ස ථුල්ලච්චයං සියාති යොජනා. එත්ථ ‘‘පණ්ඩකග්ගහණෙන උභතොබ්යඤ්ජනකොපි ගය්හතී’’ති වජිරබුද්ධිටීකායං වුත්තං. ‘‘ඉත්ථියා වෙමතිකස්සාපි පණ්ඩකාදිසඤ්ඤිනොපි අත්තනො කායෙන ඉත්ථියා කායසම්බද්ධං ඵුසතො තස්ස ථුල්ලච්චයං සියා’’ති න යොජෙතබ්බං. කස්මා? තථා යොජනායං පාළියං දුක්කටං වුත්තං, න ථුල්ලච්චයන්ති අනිට්ඨප්පසඞ්ගතො.

‘‘දුක්කටං කායසංසග්ගෙ, තිරච්ඡානගතිත්ථියා’’ති ඉමිනා විනීතවත්ථුම්හි ආගතනයෙ සඞ්ගහිතෙපි තෙනෙව නයෙන පණ්ඩකෙ ¶ විමතිඉත්ථිසඤ්ඤිතාදිඅඤ්ඤමතිපක්ඛෙ ච පුරිසතිරච්ඡානගතෙසු පුරිසතිරච්ඡානගතසඤ්ඤිවිමතිපණ්ඩකාදිඅඤ්ඤමතිපක්ඛෙ ච ඉති ඉමෙසං තිණ්ණං කායපටිබද්ධාමසනාදීසු ච පදභාජනෙ වුත්තසබ්බදුක්කටාපත්තියො උපලක්ඛිතාති දට්ඨබ්බං.

342. අත්තනො කායෙන පටිබද්ධෙන ඉත්ථියා කායෙන පටිබද්ධං ඵුසන්තස්ස භික්ඛුනො පන දුක්කටන්ති යොජනා. එත්ථ පි-සද්දො වුත්තදුක්කටානං සමුච්චයත්ථො. ච-සද්දෙන පන අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන ‘‘නිස්සග්ගියෙන කායං ආමසති. නිස්සග්ගියෙන කායපටිබද්ධං ආමසති. නිස්සග්ගියෙන නිස්සග්ගියං ආමසති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 276) පාළියං ආගතදුක්කටානං සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො.

343-4. න කෙවලං පදභාජනාගතඉත්ථිසරීරාදිකමෙව අනාමාසං, විනීතවත්ථූසු දාරුධීතලිකවත්ථුඅනුලොමතො පොත්ථලිකාදිඉත්ථිරූපකඤ්ච නිස්සග්ගියවාරානුලොමතො අසරීරට්ඨං මාතුගාමෙහි පරිභුත්තවත්ථාභරණාදිඤ්ච විභඞ්ගක්ඛන්ධකාදීසු වුත්තනයානුසාරෙන අට්ඨකථාගතං අවසෙසං අනාමාසවත්ථුඤ්ච ආමසන්තස්ස ආපත්තිං සඞ්ගහෙතුමාහ ‘‘ඉත්ථීන’’න්තිආදි.

‘‘ඉත්ථීනං ඉත්ථිරූපඤ්චා’’ති ඉදං ‘‘ඉත්ථිකාය ඉත්ථිධනං (පාරා. 34), සද්ධානං සද්ධාපරායන’’න්තිආදීසු විය ලොකවොහාරවසෙන වුත්තං. ඉත්ථීනං දාරුලොහමයාදිකං ඉත්ථිරූපඤ්චාති යොජනා. ආදි-සද්දෙන හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදතො මත්තිකාය, පිට්ඨෙන වා කතං මාතුගාමරූපං සඞ්ගණ්හාති. මාතුගාමරූපං යෙන කෙනචි දින්නං සබ්බරතනමයං විනා අවසෙසං සාදියිත්වා ¶ භින්දිත්වා ¶ සමණසාරුප්පපරික්ඛාරං කාරාපෙතුං, අඵුසිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බෙ වා යොජෙතුං වට්ටති.

‘‘වත්ථ’’න්ති ඉමිනා නිවාසනපාරුපනද්වයම්පි සාමඤ්ඤෙන ගහිතං. ඉදඤ්ච මාතුගාමෙන පරිභුඤ්ජිතුං ඨපිතම්පි අනාමාසමෙව, චීවරත්ථාය දින්නං සම්පටිච්ඡිත්වා ගණ්හිතුං වට්ටති. හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන තිණචුම්බටකං, අඞ්ගුලියා පණ්ණමුද්දිකං උපාදාය අලඞ්කාරමෙව. එත්ථ ච වාලකෙසවට්ටකෙසෙසු පවෙසනකදන්තසූචිආදි කප්පියභණ්ඩං දිය්යමානං සමණසාරුප්පපරික්ඛාරත්ථාය ගහෙතබ්බං.

තත්ථජාතඵලං ඛජ්ජන්ති රුක්ඛෙ ඨිතං ඛාදිතබ්බං පනසනාළිකෙරාදිඵලඤ්ච මනුස්සෙහි රාසිකතං පරිභුඤ්ජිතබ්බඵලඤ්ච ‘‘මනුස්සෙහි රාසිකතෙසුපි එසෙව නයො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.281) අට්ඨකථායං වුත්තත්තා අනාමාසන්ති උපලක්ඛණතො ඉමිනාව ගහෙතබ්බං. අරඤ්ඤෙ රුක්ඛතො පතිතං ඵලං ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස දස්සාමී’’ති ගහෙතුං වට්ටති. ‘‘මුග්ගාදිං තත්ථජාතක’’න්ති උපලක්ඛණපදත්තා ගච්ඡතො වියුත්තම්පි ගහෙතබ්බං. මුග්ගාදින්ති එත්ථ ‘‘අපරණ්ණ’’න්ති පාඨසෙසො.

සබ්බානි ධඤ්ඤානීති ‘‘සාලි වීහි යවො කඞ්ගු, කුද්රූසවරකගොධුමා’’ති වුත්තානි සත්ත ධඤ්ඤානි. ඛෙත්තමග්ගෙන ගච්ඡතා සාලිසීසෙ හත්ථෙන අඵුසන්තෙන ගන්තබ්බං. සචෙ මග්ගො සම්බාධො හොති, සරීරෙ ධඤ්ඤං ඵුසන්තෙපි මග්ගත්තා න දොසො. වීථියං, ගෙහඞ්ගණෙ වා ධඤ්ඤෙසු පසාරිතෙසු අපසක්කිත්වා චෙ ගන්තුං න සක්කා, ‘‘මග්ගං අධිට්ඨාය ගන්තබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.281) අට්ඨකථාවචනතො ‘‘ඉමං මග්ගං ගමිස්සාමී’’ති ගන්තුං වට්ටති. ‘‘කුලගෙහෙ ධඤ්ඤමත්ථකෙ චෙ ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා දින්නං හොති, නිසීදිතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.281 අත්ථතො සමානං) අට්ඨකථායං වුත්තං. ‘‘ආසනසාලායං ධඤ්ඤෙ විප්පකිණ්ණෙ අනුක්කමිත්වා එකමන්තෙ පීඨකං පඤ්ඤාපෙත්වා ¶ නිසීදිතබ්බං. සචෙ මනුස්සා තස්මිං ධඤ්ඤමත්ථකෙ ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා දෙන්ති, නිසීදිතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.281 අත්ථතො සමානං) අට්ඨකථායං වුත්තත්තා අත්තනා තත්ථ ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා නිසීදිතුං න වට්ටති.

345. ධමනසඞ්ඛාදිං සබ්බං පඤ්චඞ්ගතුරියම්පි චාති සම්බන්ධො. ධමනසඞ්ඛො නාම සද්දකරණසඞ්ඛො ¶ . ආදි-සද්දෙන වංසසිඞ්ගතාළාදීනං සඞ්ගහො. පඤ්චඞ්ගතුරියන්ති ආතතං, විතතං, ආතතවිතතං, ඝනං, සුසිරන්ති පඤ්චඞ්ගසඞ්ඛාතං තුරියං. තත්ථ ආතතං නාම චම්මපරියොනද්ධෙසු භෙරිආදීසු එකතො ආකඩ්ඪිත්වා ඔනද්ධං එකතලතුරියං. විතතං නාම උභතො ආකඩ්ඪිත්වා ඔනද්ධං උභයතලතුරියං. ආතතවිතතං නාම උභයතො ච මජ්ඣතො ච සබ්බතො පරියොනන්ධිතං. ඝනං සම්මාදි. සම්මන්ති තාළං, ඝණ්ටාකිඞ්කණිආදීනම්පි එත්ථෙව සඞ්ගහො. සුසිරන්ති වංසාදි.

ඉධ (පාරා. අට්ඨ. 2.281) කුරුන්දට්ඨකථායං වුත්තනයෙන භෙරිපොක්ඛරඤ්ච භෙරිතලචම්මඤ්ච වීණා ච වීණාපොක්ඛරචම්මඤ්ච දණ්ඩො ච අනාමාසං. ‘‘පූජං කත්වා චෙතියඞ්ගණාදීසු ඨපිතභෙරියො අචාලෙන්තෙන අවසෙසට්ඨානං සම්මජ්ජිතබ්බං. කචවරඡඩ්ඩනකාලෙ කචවරං විය ගහෙත්වා එකස්මිං ඨානෙ ඨපෙතබ්බ’’න්ති මහාපච්චරියං වුත්තං. තුරියභණ්ඩෙසු යං කිඤ්චි අත්තනො දීයමානං තං පරිවත්තෙත්වා කප්පියපරික්ඛාරං ගහෙතුං අධිවාසෙතබ්බං. දොණි වා පොක්ඛරං වා දන්තකට්ඨනික්ඛිපනත්ථාය, චම්මඤ්ච සත්ථකොසකරණත්ථාය ගහෙතබ්බං.

රතනානි ච සබ්බානීති මුත්තා මණි වෙළුරියො සඞ්ඛො සිලා පවාළං රජතං ජාතරූපං ලොහිතඞ්කො මසාරගල්ලන්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.281) වුත්තානි සබ්බානි රතනානි ච. එත්ථ ච විද්ධා, අවිද්ධා වා සාමුද්දිකාදී සබ්බාපි මුත්තා අනාමාසා. භණ්ඩමූලත්ථඤ්ච ගණ්හිතුං ¶ න වට්ටති. අන්තමසො ජාතිඵලිකං උපාදාය නීලපීතාදිභෙදො සබ්බොපි මණි ධොතවිද්ධො අනාමාසො. ආහතාකාරෙනෙව ඨිතො අවිද්ධාධොතො මණි පත්තාදි භණ්ඩමූලත්ථං අධිවාසෙතුං වට්ටතීති වුත්තං. මහාපච්චරියං පන පටික්ඛිත්තං. පචිත්වා කතො කාචමණියෙවෙකො වට්ටති. වෙළුරියෙ ච මණිසදිසොයෙව විනිච්ඡයො.

ධමනසඞ්ඛො ‘‘සබ්බං ධමනසඞ්ඛාදි’’න්තිආදිගාථාය තුරියෙසු ගහිතො. රතනඛචිතො සඞ්ඛො අනාමාසො. පානීයසඞ්ඛො ධොතොපි අධොතොපි ආමාසො. අවසෙසසඞ්ඛො පන අඤ්ජනාදිභෙසජ්ජත්ථං, පත්තාදිභණ්ඩමූලභාවෙන ච අධිවාසෙතුං වට්ටති. සුවණ්ණෙන එකතො විලියාපෙත්වා කතා මුග්ගවණ්ණා සිලා අනාමාසා. සෙසා සිලා ඛුද්දකනිසානාදිකම්මත්ථං අධිවාසෙතුං වට්ටති. ‘‘පවාළං ධොතමධොතඤ්ච විද්ධමවිද්ධඤ්ච සබ්බථා අනාමාසං, නාපි අධිවාසෙතබ්බ’’න්ති මහාපච්චරියං වුත්තත්තා පවාළපටිමාචෙතියානි චෙව පොත්ථකෙසු පවෙසෙතබ්බආණියා ¶ මූලෙ, අග්ගෙච පවෙසෙතබ්බං පදුමාදිආකාරෙන කතං වට්ටඤ්ච න ගහෙතබ්බං න ඵුසිතබ්බං.

බීජතො පට්ඨාය රජතං, ජාතරූපඤ්ච කතං වා හොතු අකතං වා, සබ්බසො අනාමාසං, න ච සාදිතබ්බං. ඉමිනා කතං පටිමාදිකඤ්ච ආරකූටලොහඤ්ච අනාමාසන්ති වක්ඛති. කතාකතසුවණ්ණරජතානං අසාදියිතබ්බතාය ඉධ අට්ඨකථාය ආගතත්තා උත්තරෙන රාජපුත්තෙන කාරෙත්වා ආහටං සුවණ්ණචෙතියං න වට්ටතීති මහාපදුමත්ථෙරෙන පටික්ඛිත්තන්ති සුවණ්ණපටිමාචෙතියපොත්ථකාවච්ඡාදකමණිපදුමවට්ටාදි යං කිඤ්චි න සාදිතබ්බමෙව, න ච ආමසිතබ්බං. එතෙන කතං සෙනාසනොපකරණං පන පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. ධම්මමණ්ඩපෙ කතම්පි ¶ පටිජග්ගිතුං වට්ටති. ලොහිතවණ්ණො මණි, මසාරගල්ලමණි ච සබ්බථා අනාමාසො, න ච අධිවාසෙතබ්බොති මහාපච්චරියං වුත්තං.

346. සබ්බමාවුධභණ්ඩන්ති ඛග්ගාදි සබ්බං ආවුධොපකරණං පත්තාදිකප්පියපරික්ඛාරමූලත්ථාය දීයමානං සත්ථවාණිජාය අකාතබ්බත්තා න ගහෙතබ්බං, ‘‘ඉමං ගණ්හථා’’ති දින්නං භින්දිත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කත්වා ‘‘ඛුරාදිකප්පියපරික්ඛාරං කාරෙස්සාමී’’ති සාදිතුං වට්ටති. සඞ්ගාමභූමියං මග්ගෙ පතිතඛග්ගාදිං දිස්වා පාසාණෙන භින්දිත්වා ‘‘ඛුරාදිකප්පියභණ්ඩානි කාරෙස්සාමී’’ති ගණ්හිතුං වට්ටති. උසුසත්තිආදිකං ඵලතො දණ්ඩං අපනෙත්වා කප්පියපරික්ඛාරකාරාපනත්ථාය ගහෙතබ්බං.

ජියාති ධනුගුණො. ච-කාරෙන ඉමිස්සා ගාථාය අවුත්තං අඞ්කුසතොමරාදිං පරහිං සොපකරණං සඞ්ගණ්හාති. ධනුදණ්ඩකොති ජියාවිරහිතො ධනුදණ්ඩකො. ඉදං පරහිංසොපකරණභණ්ඩාදිකං විහාරෙ සම්මජ්ජිතබ්බට්ඨානෙ ඨපිතං චෙ, සාමිකානං වත්වා තෙහි අග්ගහිතං චෙ, අචාලෙන්තෙන සම්මජ්ජිතබ්බං.

ජාලඤ්චාති මච්ඡජාලපක්ඛිජාලාදිජාලඤ්ච. ජාලං දීයමානං ඡත්තවෙඨනත්ථං, ආසනචෙතියාදිමත්ථකෙ බන්ධනාදිපයොජනෙ සති තදත්ථඤ්ච ගහෙතබ්බං. සරවාරණං නාම ඵලකාදිකං අඤ්ඤෙහි අත්තනො විජ්ඣනත්ථාය විස්සට්ඨසරනිවාරණං විනාසනොපරොධකාරණං හොතීති භණ්ඩමූලත්ථං සාදිතුං ¶ වට්ටති. ‘‘දන්තකට්ඨාධාරඵලකාදි යදිච්ඡිතං කරොමී’’ති මුට්ඨිං අපනෙත්වා ගහෙතුං වට්ටති.

347. චෙතියන්ති එත්ථ ‘‘සුවණ්ණචෙතිය’’න්ති ඉදං ‘‘සුවණ්ණපටිබිම්බාදී’’ති අනන්තරං වුත්තත්තා ලබ්භති. සුවණ්ණග්ගහණඤ්චුපලක්ඛණන්ති රජතමයඤ්ච ගහෙතබ්බං. ආරකූටකන්ති සුවණ්ණවණ්ණං ලොහවිසෙසමාහ ¶ . ‘‘අනාමාස’’න්ති ඉදං ‘‘අසම්පටිච්ඡියං වා’’ති එතස්ස උපලක්ඛණං.

348. සබ්බං වාදිතමිති සම්බන්ධො. ඔනහිතුන්ති චම්මවරත්තතන්තීහි බන්ධිතුං. ඔනහාපෙතුන්ති තථෙව අඤ්ඤෙහි කාරාපෙතුං. වාදාපෙතුන්ති අඤ්ඤෙහි වාදාපෙතුං. වාදෙතුන්ති අත්තනා වාදෙතුං. වාදිතන්ති වාදනීයං යථා ‘‘කරණීයං කාරිත’’න්ති, වාදනාරහං තුරියභණ්ඩන්ති අත්ථො. ඉදඤ්ච ඔනහනාදිකිරියාය කම්මං.

349. උපහාරං කරිස්සාමාති පූජං කරිස්සාම. ඉති අනුමතිග්ගහණත්ථාය. වත්තබ්බාති තෙ වත්තාරො වත්තබ්බාති යොජනා.

350-1. ධුත්තියා ඉත්ථියාති විපන්නාචාරාය ලොළිත්ථියා. සයං ඵුසියමානස්සාති භික්ඛුනො පයොගං විනා ඉත්ථියා අත්තනාව ඵුසියමානස්ස. කායෙන අවායමිත්වාති තස්සා සරීරසම්ඵස්සානුභවනත්ථං අත්තනො කායං අචාලෙත්වා. ඵස්සං පටිවිජානතොති ඵස්සං අනුභවන්තස්ස.

අසඤ්චිච්චාති එත්ථ ‘‘ඵුසනෙ’’ති පාඨසෙසො, ‘‘ඉමිනා උපායෙන ඉමං ඵුසාමී’’ති අචෙතෙත්වා. කිං වුත්තං හොති? ‘‘ඉමිනා පත්තපටිග්ගහණාදිනා උපායෙන එතිස්සා සරීරසම්ඵස්සං අනුභවිස්සාමී’’ති අචින්තෙත්වා පත්තථාලකතට්ටකපණ්ණපුටභෙසජ්ජාදිං පටිග්ගණ්හාපෙන්තියා හත්ථෙ අත්තනො හත්ථෙන ඵුසනාදීසු අනාපත්තීති වුත්තං හොති. ‘‘අස්සතියා’’ති ඉදං පන ඉමිනාව සඞ්ගහිතත්තා ඉධ විසුං න වුත්තං, මාතුගාමස්ස සරීරෙ ඵුසනභාවං අජානිත්වා අඤ්ඤවිහිතො හුත්වා සතිං අනුපට්ඨපෙත්වා හත්ථපාදපසාරණාදීසු ඵුසන්තස්සාති අත්ථො.

අජානන්තස්සාති ¶ දාරකාකාරං දාරිකං ‘‘මාතුගාමො’’ති අජානිත්වා කෙනචි කරණීයෙන ඵුසන්තස්ස ¶ . මොක්ඛාධිප්පායිනො චාති ‘‘මොක්ඛාධිප්පායො කායෙන වායමති, ඵස්සං පටිවිජානාති, අනාපත්ති. මොක්ඛාධිප්පායො කායෙන වායමති, න ච ඵස්සං පටිවිජානාති, අනාපත්ති. මොක්ඛාධිප්පායො න ච කායෙන වායමති, ඵස්සං පටිවිජානාති, අනාපත්ති. මොක්ඛාධිප්පායො න ච කායෙන වායමති, න ච ඵස්සං පටිවිජානාති, අනාපත්තී’’ති (පාරා. 279) වුත්තමොක්ඛාධිප්පායවතො චතුබ්බිධස්ස පුග්ගලස්සාති වුත්තං හොති. ‘‘අනාපත්තී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො.

ඉමෙසු යො මාතුගාමෙන ආලිඞ්ගනාදිපයොගෙන අජ්ඣොත්ථරයමානො තං අත්තනො සරීරතො අපනෙත්වා මුඤ්චිතුකාමො හත්ථචාලෙන, මුට්ඨිආදීහි වා පටිපණාමනං, පහරණාදිකඤ්ච පයොගං කරොති, අයං පඨමො පුග්ගලො. අත්තානමජ්ඣොත්ථරිතුං ආගච්ඡන්තිං ඉත්ථිං දිස්වා පහරණාකාරාදිසබ්බපයොගං දස්සෙත්වා තාසෙත්වා අත්තනො සරීරං ඵුසිතුං අදෙන්තො දුතියො. ඉත්ථියා අජ්ඣොත්ථරිත්වා ආලිඞ්ගිතො චොපනරහිතං මං ‘‘අනත්ථිකො’’ති මන්ත්වා ‘‘සයමෙව පලායිස්සතී’’ති, ‘‘අචොපනමෙව මොක්ඛොපායො’’ති ඤත්වා නිච්චලොව හුත්වා ඵස්සං පටිවිජානන්තො තතියො. අත්තානං අජ්ඣොත්ථරිතුමාගච්ඡන්තිං ඉත්ථිං දිස්වා දුතියො විය තාසෙතුං කායප්පයොගං අකත්වා ‘‘අගතෙ පාතෙස්සාමි, පහරිත්වා තාසෙස්සාමී’’ති වා චින්තෙත්වා නිච්චලොව හුත්වා තිට්ඨන්තො චතුත්ථොති වෙදිතබ්බො.

352. පඨමෙනාති එත්ථ ‘‘පාරාජිකෙනා’’ති පාඨසෙසො, කායචිත්තසමුට්ඨානන්ති වුත්තං හොති. ඉධ චිත්තං නාම ¶ කායසංසග්ගරාගසම්පයුත්තං චිත්තං, සුක්කවිස්සට්ඨිම්හි මොචෙතුකාමතාය සම්පයුත්තං චිත්තං.

353-4. දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදෙනාති දුට්ඨු කුච්ඡිතභාවං උලති ගච්ඡතීති දුට්ඨුල්ලා, දුට්ඨුල්ලා ච සා වාචා චාති දුට්ඨුල්ලවාචා, වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගෙ මෙථුනධම්මපටිසංයුත්තා වාචා, යථාහ ‘‘දුට්ඨුල්ලා නාම වාචා වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගමෙථුනධම්මපටිසංයුත්තා වාචා’’ති (පාරා. 285), දුට්ඨුල්ලවාචාය අස්සාදො දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදො, තථාපවත්තවචීවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකචිත්තසම්පයුත්තා චෙතනා, තෙන සම්පයුත්තො රාගො ඉධ සහචරියෙන ‘‘දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදො’’ති වුත්තො, තෙන, දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදසම්පයුත්තෙන ¶ රාගෙනාති අත්ථො. ඉමිනා ‘‘ඔභාසන්තස්සා’’ති වක්ඛමානඔභාසනස්ස හෙතු දස්සිතො.

ඉත්ථියා ඉත්ථිසඤ්ඤිනො භික්ඛුනොති යොජනා. ඉත්ථියා ඉත්ථිසඤ්ඤිනොති ‘‘මාතුගාමො නාම මනුස්සිත්ථී, න යක්ඛී, න පෙතී, න තිරච්ඡානගතා, විඤ්ඤූ පටිබලා සුභාසිතදුබ්භාසිතං දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලං ආජානිතු’’න්ති පදභාජනෙ නිද්දිට්ඨසරූපාය සුභාසිතදුබ්භාසිතං ජානන්තියා මනුස්සිත්ථියා ඉත්ථිසඤ්ඤිනො භික්ඛුනොති අත්ථො. ‘‘ද්වින්නං මග්ගාන’’න්ති එතස්ස සම්බන්ධීවසෙන ‘‘ඉත්ථියා’’ති ඉදං සාමිවසෙන යොජෙතබ්බං, යථාවුත්තසරූපස්ස මාතුගාමස්ස වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගන්ති අත්ථො. වණ්ණාවණ්ණවසෙන චාති ‘‘වණ්ණං භණති නාම ද්වෙ මග්ගෙ ථොමෙති වණ්ණෙති පසංසති. අවණ්ණං භණති නාම ද්වෙ මග්ගෙ ඛුංසෙති වම්භෙති ගරහතී’’ති නිද්දෙසෙ වුත්තනයෙන උභො මග්ගෙ උද්දිස්ස ථොමනගරහණවසෙනාති වුත්තං හොති.

මෙථුනස්ස ¶ යාචනාදයො මෙථුනයාචනාදයො, තෙහි මෙථුනයාචනාදීහි, ‘‘යාචතිපි ආයාචතිපි පුච්ඡතිපි පටිපුච්ඡතිපි ආචික්ඛතිපි අනුසාසතිපි අක්කොසතිපී’’ති (පාරා. 285) උද්දෙසෙ වුත්තමෙථුනයාචනාදිවසෙනාති වුත්තං හොති. ඉමෙහි ද්වීහි ‘‘ඔභාසන්තස්සා’’ති වුත්තඔභාසනා දස්සිතා. ඔභාසන්තස්සාති උද්දෙසයන්තස්ස, පකාසෙන්තස්සාති අත්ථො. ‘‘විඤ්ඤු’’න්ති ඉමිනා ඔභාසනකිරියාය කම්මමාහ, ඉමිනා විසෙසිතබ්බං ‘‘මනුස්සිත්ථි’’න්ති ඉදං පකරණතො ලබ්භති, යථාදස්සිතපදභාජනාගතසරූපං විඤ්ඤුං පටිබලං මනුස්සිත්ථින්ති වුත්තං හොති. අන්තමසො හත්ථමුද්දායපීති ඔභාසනෙ අන්තිමපරිච්ඡෙදදස්සනං. දුට්ඨුල්ලවචනස්සාදභාවෙ සති යො වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගපටිබද්ධං ගුණදොසං වා මෙථුනධම්මයාචනාදිවසෙන වා දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලං ජානන්තිං මනුස්සිත්ථිං හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන හත්ථමුද්දායපි වදෙය්යාති අත්ථො.

ඉමස්මිං ගාථාද්වයෙ දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදෙන ඉත්ථියා ඉත්ථිසඤ්ඤිනො විඤ්ඤුං තං ඉත්ථිං ද්වින්නං මග්ගානං වණ්ණවසෙන අන්තමසො හත්ථමුද්දායපි ඔභාසන්තස්ස භික්ඛුනො ගරුකං සියාති එකං වාක්යං, තථා ‘‘ද්වින්නං මග්ගානං අවණ්ණවසෙනා’’ති ඉමිනා ච ‘‘මෙථුනයාචනාදීහී’’ති ඉමිනා ච යොජනාය වාක්යද්වයන්ති එවං යොජනාවසෙන තීණි වාක්යානි හොන්ති.

තත්ථ ¶ පඨමවාක්යෙ වණ්ණවචනෙන සඞ්ගහිතං ථොමනාදිකථං කථෙන්තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසො හොති. ‘‘ඉත්ථිලක්ඛණෙන සුභලක්ඛණෙන සමන්නාගතාසී’’ති එත්තකමෙව ථොමනත්ථං වදතො සඞ්ඝාදිසෙසො න හොති, ‘‘තව වච්චමග්ගො ච පස්සාවමග්ගො ච ඊදිසො සුභො සුසණ්ඨානො, තෙන නාම ¶ ඊදිසෙන ඉත්ථිලක්ඛණෙන සුභලක්ඛණෙන සමන්නාගතාසී’’ති වදන්තස්ස හොති. ‘‘වණ්ණෙති, පසංසතී’’ති පදද්වයඤ්ච ‘‘ථොමෙතී’’ති පදස්ස පරියායො.

දුතියවාක්යෙ අවණ්ණපදසඞ්ගහිතං ඛුංසනාදිත්තයෙ ඛුංසනං නාම පතොදොපමෙහි ඵරුසවචනෙහි තුදනං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ඛුංසෙතීති වාචාපතොදෙන ඝට්ටෙතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.285). පතුජ්ජතෙනෙනාති ‘‘පතොදො’’තිඅගච්ඡන්තෙ අස්සාදයො පවත්තෙතුං විජ්ඣනකපාචනදණ්ඩො වුච්චති. වම්භනං නාම අපසාදනං. අපසාදනං නාම ගුණතො පරිහාපනං. යථාහ ‘‘වම්භෙතීති අපසාදෙතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.285). ගරහා නාම දොසාරොපනං. යථාහ ‘‘ගරහතීති දොසං දෙතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.285). ඉමං ඛුංසනාදිපටිසංයුත්තවචනං වක්ඛමානෙසු ‘‘සිඛරණීසි, සම්භින්නාසි, උභතොබ්යඤ්ජනාසී’’ති ඉමෙසු තීසු පදෙසු අඤ්ඤතරෙන යොජෙත්වා කථෙන්තස්සෙව සඞ්ඝාදිසෙසො, න ඉතරස්ස.

තතියවාක්යෙ මෙථුනයාචනාදිවචනෙහි සඞ්ගහිතං ආයාචනාදිං කරොන්තස්සාපි සඞ්ඝාදිසෙසො. ‘‘යාචති නාම දෙහි මෙ අරහසි මෙ දාතු’’න්තිආදිනා (පාරා. 285) නයෙන එකෙකං පදං ‘‘දෙහි මෙ මෙථුනං ධම්ම’’න්තිආදිවසෙන මෙථුනධම්මපදෙන සහ ඝටෙත්වා මෙථුනධම්මං යාචන්තස්සෙව හොති.

‘‘කදා තෙ මාතා පසීදිස්සති, කදා තෙ පිතා පසීදිස්සති, කදා තෙ දෙවතායො පසීදිස්සන්ති, කදා තෙ සුඛණො සුලයො සුමුහුත්තො භවිස්සතී’’තිආදිආයාචනපදනිද්දෙසෙ එකෙකං පදං තත්ථෙව ඔසානෙ වුත්තෙන ‘‘කදා තෙ මෙථුනං ධම්මං ලභිස්සාමී’’ති පදෙන ඝටෙත්වා මෙථුනං යාචන්තස්සෙව හොති.

‘‘කථං ¶ ත්වං සාමිකස්ස දෙසි, කථං ජාරස්ස දෙසී’’ති (පාරා. 285) පුච්ඡානිද්දෙසවචනෙසු ච අඤ්ඤතරං මෙථුනධම්මපදෙන ඝටෙත්වා පුච්ඡන්තස්සෙව හොති.

‘‘එවං ¶ කිර ත්වං සාමිකස්ස දෙසි, එවං ජාරස්ස දෙසී’’ති (පාරා. 285) පටිපුච්ඡානිද්දෙසවචනෙසු අඤ්ඤතරං මෙථුනධම්මපදෙන ඝටෙත්වා විසෙසෙත්වා පටිපුච්ඡන්තස්සෙව හොති.

‘‘කථං දදමානා සාමිකස්ස පියා හොතී’’ති පුච්ඡතො මාතුගාමස්ස ‘‘එවං දෙහි, එවං දෙන්තී සාමිකස්ස පියා භවිස්සති මනාපා චා’’ති ආණත්තිවචනෙ, අනුසාසනිවචනෙ ච එසෙව නයො.

355. අක්කොසනිද්දෙසාගතෙසු ‘‘අනිමිත්තාසි නිමිත්තමත්තාසි අලොහිතාසි ධුවලොහිතාසි ධුවචොළාසි පග්ඝරන්තීසි සිඛරණීසි ඉත්ථිපණ්ඩකාසි වෙපුරිසිකාසි සම්භින්නාසි උභතොබ්යඤ්ජනාසී’’ති එකාදසසු පදෙසු ‘‘සිඛරණීසි සම්භින්නාසි උභතොබ්යඤ්ජනාසී’’ති පදත්තයං පච්චෙකං ආපත්තිකරං, ඉමිනා පදත්තයෙන සහ පුබ්බෙ වුත්තානි වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගමෙථුනධම්මපදානි තීණි චාති ඡප්පදානං පච්චෙකං ආපත්තිකරත්තා ඉතො පරානි අනිමිත්තාදීනි අට්ඨ පදානි ‘‘අනිමිත්තාසි මෙථුනධම්මං දෙහී’’තිආදිනා නයෙන මෙථුනධම්මපදෙන සහ ඝටෙත්වා වුත්තානෙව ආපත්තිකරානීති වෙදිතබ්බානි, ‘‘මෙථුනයාචනාදීහී’’ති එත්ථ ආදි-සද්දසඞ්ගහිතෙසු ‘‘අනිමිත්තාසී’’තිආදීසු එකාදසසු අක්කොසපදෙසු අන්තොගධත්තෙපි කෙවලං ආපත්තිකරත්තා ගරුතරං පදත්තයං විසුං සඞ්ගහෙතබ්බන්ති ඤාපෙතුමාහ ‘‘සිඛරණීසී’’තිආදි.

සිඛරණීසීති එත්ථ ‘‘සිඛරණී අසී’’ති පදච්ඡෙදො. ‘‘අසී’’ති පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. තු-සද්දො කෙවලයුත්තම්පි ආපත්තිකරං ¶ හොතීති විසෙසං ජොතෙති. කෙවලෙනාපි අක්කොසවචනෙනාති යොජනා. සිඛරණීසීති බහි නික්ඛන්තආණිමංසා භවසි. සම්භින්නාසීති මිස්සීභූතවච්චමග්ගපස්සාවමග්ගා. උභතොබ්යඤ්ජනාසීති ඉත්ථිනිමිත්තෙන, පුරිසනිමිත්තෙන චාති උභතොබ්යඤ්ජනෙහි සමන්නාගතා. ‘‘අයං ඉත්ථී, අයං පුරිසො’’ති බ්යඤ්ජයතීති බ්යඤ්ජනං, මුත්තකරණානි. සුණන්තියාති එත්ථ ‘‘විඤ්ඤුමනුස්සිත්ථියා’’ති අධිකාරතො ලබ්භති, ඉමිනා අක්කොසිතබ්බවත්ථු දස්සිතං හොති. භාසිතං සුණන්තියා සුභාසිතදුබ්භාසිතං ජානන්තියා මනුස්සිත්ථියා විසයෙ පවත්තඅක්කොසවචනෙන සඞ්ඝාදිසෙසො හොතීති අත්ථො.

356. පුනප්පුනං ඔභාසන්තස්ස වාචානං ගණනාය ගරුකා සියුන්ති යොජනා. එත්ථ ‘‘එකං ¶ ඉත්ථි’’න්ති අජ්ඣාහරිතබ්බං. එකවාචාය බහූ ඔභාසන්තස්ස ච ඉත්ථීනං ගණනාය ගරුකා සියුන්ති යොජනා. එත්ථාපි ‘‘ඉත්ථියොපී’’ති ලබ්භති.

357. සා චෙ නප්පටිජානාතීති එත්ථ ‘‘යං සුණන්තිං මනුස්සිත්ථිං ද්වින්නං මග්ගානං වණ්ණාවණ්ණවසෙන ඔභාසති, සා චෙ න පටිජානාතී’’ති සාමත්ථියා ලබ්භමානං ආදාය යොජෙතබ්බං. අත්තනො භාසිතං දුට්ඨුල්ලං වුත්තසමනන්තරමෙව අත්ථවසෙන සචෙ න ජානාතීති අත්ථො. තස්සාති තස්ස දුට්ඨුල්ලභාසිතභික්ඛුස්ස. උබ්භජාණුං, අධක්ඛකං වා ආදිස්ස භණනෙ චාපි තස්ස ථුල්ලච්චයං සියාති යොජනා. භණනෙති ද්වින්නං මග්ගානං වණ්ණාදිකථනෙ, ‘‘භණතො’’තිපි ලිඛන්ති, භණන්තස්ස, භණනහෙතූති අත්ථො. හෙතුම්හි අයමන්තපච්චයො ‘‘අසම්බුධ’’න්තිආදීසු (පාරා. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා) විය. උබ්භජාණුන්ති ජාණුතො උද්ධං. අක්ඛෙකන්ති අක්ඛකතො හෙට්ඨා.

358. උබ්භක්ඛකන්ති ¶ අක්ඛකතො උද්ධං. අධොජාණුමණ්ඩලන්ති ජාණුමණ්ඩලතො අධො. උද්දිසන්ති උද්දිස්ස. ‘‘උද්දිස්සුබ්භක්ඛං වා තථා, අධොජාණුමණ්ඩල’’න්ති ච ලිඛන්ති, සො පාඨො සුන්දරො. වණ්ණාදිභණනෙ දුක්කටන්ති සම්බන්ධො. ‘‘විඤ්ඤුමනුස්සිත්ථියා’’ති අධිකාරතො ලබ්භති. කායපටිබද්ධෙ වණ්ණාදිභණනෙ දුක්කටන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගා සඞ්ඝාදිසෙසක්ඛෙත්තං, අධක්ඛකං උබ්භජාණුමණ්ඩලං ථුල්ලච්චයක්ඛෙත්තං, උද්ධක්ඛකං අධොජාණුමණ්ඩලං දුක්කටක්ඛෙත්තන්ති ඉමෙසු තීසු ඛෙත්තෙසු අක්ඛකඤ්චෙව ජාණුමණ්ඩලඤ්ච ථුල්ලච්චයදුක්කටානං ද්වින්නං අවධිභූතං කත්ථ සඞ්ගය්හතීති? දුක්කටක්ඛෙත්තෙයෙව සඞ්ගය්හති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අක්ඛකං, පන ජාණුමණ්ඩලඤ්ච එත්ථෙව දුක්කටක්ඛෙත්තෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.286).

359. පණ්ඩකෙ යක්ඛිපෙතීසු ද්වින්නං මග්ගානං වණ්ණාදිභණනෙ තස්ස භණන්තස්ස ථුල්ලච්චයං භවෙති අධිකාරවසෙන ආගතපදෙහි සහ යොජෙතබ්බං. පණ්ඩකාදීසූති ආදි-සද්දෙන යක්ඛිපෙතීනං ගහණං.

360. උබ්භක්ඛක…පෙ… අයං නයොති ‘‘පණ්ඩකාදීසූ’’ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. අයං නයොති ‘‘දුක්කටමෙව හොතී’’ති වුත්තො නයො. සබ්බත්ථාති සඞ්ඝාදිසෙසථුල්ලච්චයදුක්කටක්ඛෙත්තවසෙන සබ්බෙසු ඛෙත්තෙසු.

361. අත්ථපුරෙක්ඛාරො ¶ හුත්වා ඔභාසතොපි අනාපත්තීති යොජනා. මාතුගාමානං ‘‘අනිමිත්තාසී’’තිආදීසු පදෙසු අත්ථකථනං පුරෙක්ඛත්වා ‘‘අනිමිත්තාසී’’තිආදිපදං භණන්තස්ස වා මාතුගාමෙහි සහ අට්ඨකථං සජ්ඣායන්තානං වා අනාපත්තීති අත්ථො. ධම්මපුරෙක්ඛාරො හුත්වා ඔභාසතො අනාපත්තීති යොජනා. පාළිධම්මං වාචෙන්තස්ස වා තාසං ¶ සුණන්තීනං සජ්ඣායනං වා පුරෙක්ඛත්වා ‘‘අනිමිත්තාසී’’තිආදීසු පදෙසු යං කිඤ්චි පබ්බජිතස්ස වා ඉතරස්ස වා මාතුගාමස්ස කථෙන්තස්ස අනාපත්තීති. පුරෙක්ඛත්වානුසාසනින්ති ‘‘ඉදානි අනිමිත්තාසි…පෙ… උභතොබ්යඤ්ජනාසි, අප්පමාදං දානි කරෙය්යාසි, යථා ආයතිම්පි එවරූපා නාහොසී’’ති අනුසාසනිං පුරෙක්ඛත්වා.

362. උම්මත්තකාදීනන්ති පිත්තුම්මත්තකයක්ඛුම්මත්තකවසෙන ද්වින්නං උම්මත්තකානඤ්ච ආදි-සද්දසඞ්ගහිතස්ස ඉමස්මිං ආදිකම්මිකස්ස උදායිත්ථෙරස්ස ච අනාපත්තීති වුත්තං හොති. ‘‘ඉදං සික්ඛාපදං තිසමුට්ඨානං කායචිත්තතො ච වාචාචිත්තතො ච කායවාචාචිත්තතො ච සමුට්ඨාති. කිරියං, සඤ්ඤාවිමොක්ඛං, සචිත්තකං, ලොකවජ්ජං, කායකම්මං, වචීකම්මං, අකුසලචිත්ත’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.287) අට්ඨකථායං වුත්තපකිණ්ණකවිනිච්ඡයං දස්සෙති ‘‘සමුට්ඨානාදයො…පෙ… තුල්යාවා’’ති. වෙදනාය අදින්නාදානෙන අසමත්තා ‘‘වෙදනෙත්ථ ද්විධා මතා’’ති ආහ, සුඛොපෙක්ඛාවෙදනාවසෙන ද්විධා මතාති අත්ථො.

363. කාමපාරිචරියායාති මෙථුනධම්මසඞ්ඛාතෙන කාමෙන පාරිචරියාය, මෙථුනධම්මෙන පාරිචරියායාති අත්ථො. අථ වා කාමිතා පත්ථිතාති කාමා, මෙථුනරාගවසෙන පත්ථිතාති අත්ථො, කාමා ච සා පාරිචරියා චාති කාමපාරිචරියා, තස්සා කාමපාරිචරියායාතිපි ගහෙතබ්බං, මෙථුනරාගචිත්තෙන අභිපත්ථිතපාරිචරියායාතිඅත්ථො. ‘‘වණ්ණං භාසතො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො, ‘‘එතදග්ගං භගිනි පාරිචරියානං යා මාදිසං සීලවන්තං කල්යාණධම්මං බ්රහ්මචාරිං එතෙන ධම්මෙන පරිචරෙය්යා’’ති අත්තනො මෙථුනධම්මෙන පාරිචරියාය ¶ ගුණං ආනිසංසං කථෙන්තස්සාති වුත්තං හොති. තස්මිංයෙව ඛණෙති තස්මිං භණිතක්ඛණෙයෙව. සා චෙ ජානාතීති යං උද්දිස්ස අභාසි, සචෙ සා වචනසමනන්තරමෙව ජානාති.

364. සා ¶ මනුස්සිත්ථී නො ජානාති චෙ, තස්ස ථුල්ලච්චයන්ති සම්බන්ධො. යක්ඛිපෙතිදෙවීසු ජානන්තීසු, පණ්ඩකෙ ච ජානන්තෙ අත්තකාමපාරිචරියාය වණ්ණං භාසතො තස්ස භික්ඛුනො ථුල්ලච්චයං හොතීති යොජනා. සෙසෙති පුරිසතිරච්ඡානගතවිසයෙ, යක්ඛිආදීනං අජානනවිසයෙ ච අත්තකාමපාරිචරියාය වණ්ණං භාසතො තස්ස ආපත්ති දුක්කටං හොතීති යොජනා.

365. චීවරාදීහීති චීවරපිණ්ඩපාතාදීහි. වත්ථුකාමෙහීති තණ්හාය වත්ථුභාවෙන වත්ථූ ච කාමිතත්තා කාමාති ච සඞ්ඛාතෙහි පච්චයෙහි.

366. රාගො එව රාගතා. ‘‘රාගිතා’’ති වා පාඨො, රාගො අස්ස අත්ථීති රාගී, තස්ස භාවො රාගිතා, අත්තකාමපාරිචරියාය රාගොති අත්ථො. ඔභාසොති අත්තකාමපාරිචරියාය ගුණභණනං. තෙන රාගෙනාති කාමපාරිචරියාය රාගෙන. ඛණෙ තස්මින්ති භණිතක්ඛණෙ. විජානනන්ති යං මනුස්සිත්ථිං උද්දිස්ස අත්තකාමපාරිචරියාය වණ්ණං භණති, තාය තස්ස වචනත්ථස්ස විජානනන්ති වුත්තං හොති.

367. පඤ්චඞ්ගානීති මනුස්සිත්ථිතා, තංසඤ්ඤිතා, පාරිචරියාය රාගිතා, තෙන රාගෙන ඔභාසනං, ඛණෙ තස්මිං විජානනන්ති ඉමානි එත්ථ අත්තකාමපාරිචරියසික්ඛාපදෙ පඤ්ච අඞ්ගානි ¶ , පඤ්ච ආපත්තිකාරණානීති අත්ථො. අස්සාති අත්තකාමපාරිචරියසික්ඛාපදස්ස.

368. ‘‘පටිග්ගණ්හාතී’’තිආදිකිරියාත්තයොපාදානසාමත්ථියෙන තික්ඛත්තුං පටිපාදනකං ‘‘යො භික්ඛූ’’ති ච ‘‘ගරු හොතී’’ති පදසාමත්ථියෙන ‘‘තස්සා’’ති ච ලබ්භමානත්තා තිවිධෙහි සහ ‘‘යො භික්ඛු පුරිසස්ස සන්දෙසං පටිග්ගණ්හාති, වීමංසති පච්චාහරති චෙ, තස්ස ගරු හොතී’’ති එකං වාක්යං හොති. එවං ‘‘ඉත්ථියාපි වා’’ති ඉමිනා යොජනායපි එකං වාක්යං හොතීති ඉමිස්සා ගාථාය වාක්යද්වයං යුජ්ජති.

ඉධ සන්දෙසක්කමඤ්ච යොජනාක්කමඤ්ච ජානනත්ථං පඨමං තාව ඉත්ථීනඤ්ච භරියානඤ්ච පභෙදො ච සරූපඤ්ච විභාවීයති – තෙසු ඉත්ථියො දසවිධා හොන්ති. යථාහ පදභාජනෙ ‘‘දස ඉත්ථියො ¶ මාතුරක්ඛිතා පිතුරක්ඛිතා මාතාපිතුරක්ඛිතා භාතුරක්ඛිතා භගිනිරක්ඛිතා ඤාතිරක්ඛිතා ගොත්තරක්ඛිතා ධම්මරක්ඛිතා සාරක්ඛා සපරිදණ්ඩා’’ති. භරියා ච දසවිධා හොන්ති. යථාහ පදභාජනෙ ‘‘දස භරියායො ධනක්කීතා ඡන්දවාසිනී භොගවාසිනී ඔදපත්තකිනී ඔභටචුම්බටා දාසී ච භරියා ච කම්මකාරී ච භරියා ච ධජාහටා මුහුත්තිකා’’ති (පාරා. 303). ඉමාසං පභෙදො ච සරූපානි ච සඞ්ඛෙපතො එවං වෙදිතබ්බානි –

පුරිසෙහි සහ යථා සංවාසං න කරොති, එවං මාතරා රක්ඛිතා මාතුරක්ඛිතා. යථාහ ‘‘මාතුරක්ඛිතා නාම මාතා රක්ඛති ගොපෙති ඉස්සරියං කාරෙති වසං වත්තෙතී’’ති. පිතුරක්ඛිතාදීසුපි එසෙව නයො. තත්ථ යස්මිං කොණ්ඩඤ්ඤාදිගොත්තෙ ජාතා, තස්මිංයෙව ගොත්තෙ ජාතෙහි ¶ රක්ඛිතා ගොත්තරක්ඛිතා. යථාහ ‘‘ගොත්තරක්ඛිතා නාම සගොත්තා රක්ඛන්තී’’තිආදි. එකං සත්ථාරං උද්දිස්ස පබ්බජිතෙහි වා එකගණපරියාපන්නෙහි වා රක්ඛිතා ධම්මරක්ඛිතා නාම. යථාහ ‘‘ධම්මරක්ඛිතා නාම සහධම්මිකා රක්ඛන්තී’’තිආදි (පාරා. 304). සාරක්ඛා නාම ‘‘ගබ්භෙපි පරිග්ගහිතා හොති ‘මය්හං එසා’ති අන්තමසො මාලාගුළපරික්ඛිත්තාපී’’ති පාළියං වුත්තසරූපා. සපරිදණ්ඩා නාම ‘‘කෙහිචි දණ්ඩො ඨපිතො හොති ‘යො ඉත්ථන්නාමං ඉත්ථිං ගච්ඡති, තස්ස එත්තකො දණ්ඩො’’ති වුත්තසරූපාති අයං දසන්නං ඉත්ථීනං සරූපසඞ්ඛෙපො. ඉමාසු දසසු සාරක්ඛසපරිදණ්ඩානං ද්වින්නං පරපුරිසසෙවායං මිච්ඡාචාරො හොති, ඉතරාසං න හොති. ඉමා දසපි පඤ්චසීලං රක්ඛන්තෙහි අගමනීයා.

දසසු භරියාසු ‘‘ධනක්කීතා නාම ධනෙන කිණිත්වා වාසෙතී’’ති වුත්තත්තා භරියභාවාය අප්පකං වා බහුං වා ධනං දත්වා ගහිතා ධනක්කීතා නාම. ‘‘ඡන්දවාසිනී නාම පියො පියං වාසෙතී’’ති වුත්තත්තා අත්තරුචියා සංවසිතෙන පුරිසෙන සම්පටිච්ඡිතා ඡන්දවාසිනී නාම. ‘‘භොගවාසිනී නාම භොගං දත්වා වාසෙතී’’ති වුත්තත්තා උදුක්ඛලමුසලාදිගෙහොපකරණං ලභිත්වා භරියභාවං ගච්ඡන්තී ජනපදිත්ථී භොගවාසිනී නාම. ‘‘පටවාසිනී නාම පටං දත්වා වාසෙතී’’ති වුත්තත්තා නිවාසනමත්තං වා පාරුපනමත්තං වා ලද්ධා භරියභාවං ගච්ඡන්තී දලිද්දිත්ථී පටවාසිනී නාම. ඔදපත්තකිනී නාම ‘‘උදකපත්තං ආමසිත්වා වාසෙතී’’ති (පාරා. 304) වුත්තත්තා ‘‘ඉදං උදකං විය සංසට්ඨා අභෙජ්ජා හොථා’’ති වත්වා එකස්මිං උදකපත්තෙ පුරිසෙන සද්ධිං හත්ථං ඔතාරෙත්වා භරියභාවං නීතො මාතුගාමො වුච්චති. ‘‘ඔභටචුම්බටා නාම චුම්බටං ඔරොපෙත්වා ¶ වාසෙතී’’ති (පාරා. 304) වුත්තත්තා සීසතො චුම්බටං ඔරොපෙත්වා භරියභාවමුපනීතා කට්ඨහාරිකාදිඉත්ථී ඔභටචුම්බටා නාම. දාසී ¶ ච භරියා ච නාම ‘‘දාසී චෙව හොති භරියා චා’’ති (පාරා. 304) වුත්තත්තා භරියං කත්වා වාසිතා ‘‘තස්සෙව දාසී ච භරියා චා’’ති වුත්තා. කම්මකාරී ච භරියා ච නාම ‘‘කම්මකාරී චෙව හොති භරියා චා’’ති (පාරා. 304) වුත්තත්තා පධානිත්ථිනිරපෙක්ඛෙන කුටුම්බකිච්චං කාරෙත්වා භරියභාවං නීතා භරියා කතකම්මා ‘‘කම්මකාරී ච භරියා චා’’ති වුත්තා. ‘‘ධජාහටා නාම කරමරානීතා වුච්චතී’’ති (පාරා. 304) වුත්තත්තා ධජං උස්සාපෙත්වා ගච්ඡන්තියා මහාසෙනාය සද්ධිං ගන්ත්වා පරවිසයං විලුම්පන්තෙන පච්ඡින්දිත්වා ආනෙත්වා භරියභාවමුපනීතා ඉත්ථී ධජාහටා නාම. ‘‘මුහුත්තිකා නාම තඞ්ඛණිකා වුච්චතී’’ති (පාරා. 304) වුත්තත්තා අචිරකාලං සංවාසත්ථාය ගහිතා ඉත්ථී මුහුත්තිකා නාමාති අයං දසන්නං භරියානං සරූපසඞ්ඛෙපො. යථාවුත්තාසු දසසු ඉත්ථීසු අඤ්ඤතරං දසන්නං භරියානං අඤ්ඤතරට්ඨානෙ ඨපනත්ථමධිප්පෙතභාවං වත්තුං පුරිසෙන ‘‘ගච්ඡ භන්තෙ ඉත්ථන්නාමං මාතුරක්ඛිතං බ්රූහි ‘හොහි කිර ඉත්ථන්නාමස්ස භරියා ධනක්කීතා’ති’’ආදිනා නයෙන දින්නසන්දෙසං ‘‘සාධු උපාසකා’’තිආදිනා නයෙන වචීභෙදං කත්වා වා සීසකම්පනාදිවසෙන වා පටිග්ගණ්හාතීති ආහ ‘‘පටිග්ගණ්හාති සන්දෙසං පුරිසස්සා’’ති.

එත්ථ පුරිසස්සාති උපලක්ඛණත්තා ‘‘පුරිසස්ස මාතා භික්ඛුං පහිණතී’’තිආදිනා (පාරා. 321) නයෙන පාළියං වුත්තපුරිසස්ස මාතාපිතුආදයො ච ගහෙතබ්බා. වීමංසතීති එවං පටිග්ගහිතසාසනං තස්සායෙව එකංසෙන අවිරාධෙත්වා වදන්තස්ස මාතාපිතුආදීනමඤ්ඤතරස්ස වා ආරොචෙතීති අත්ථො. එත්ථාපි වීමංසතීති උපලක්ඛණත්තා ‘‘පටිග්ගණ්හාති අන්තෙවාසිං වීමංසාපෙත්වා අත්තනා පච්චාහරති, ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්සා’’ති (පාරා. 338) වුත්තත්තා වීමංසාපෙතීතිපි ගහෙතබ්බං. පච්චාහරතීති තථා ආහටං සාසනං සුත්වා තස්සා ඉත්ථියා ¶ සම්පටිච්ඡිතෙ ච අසම්පටිච්ඡිතෙ ච ලජ්ජාය තුණ්හීභූතාය ච තං පවත්තිං පච්චාහරිත්වා ආචික්ඛතීති වුත්තං හොති. ඉධාපි පච්චාහරතීති උපලක්ඛණත්තා ‘‘පටිග්ගණ්හාති වීමංසති අන්තෙවාසිං පච්චාහරාපෙති, ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්සා’’ති (පාරා. 338) වුත්තත්තා පච්චාහරාපෙතීති ච ගහෙතබ්බං.

‘‘ඉත්ථියාපි වා’’ති ඉමිනා යොජෙත්වා ගහිතදුතියවාක්යෙ ච එවමෙව අත්ථො වත්තබ්බො. තත්ථ සන්දෙසක්කමො පන ‘‘මාතුරක්ඛිතා භික්ඛුං පහිණති ‘ගච්ඡ භන්තෙ ඉත්ථන්නාමං බ්රූහි ‘හොමි ඉත්ථන්නාමස්ස ¶ භරියා ධනක්කීතා’ති’’ආදිපාළිනයෙන (පාරා. 330) දට්ඨබ්බො. එත්ථාපි ‘‘වීමංසාපෙති පච්චාහරාපෙතී’’ති ඉදඤ්ච වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං. ඉමිනා නියාමෙන දසන්නං ඉත්ථීනං නාමං විසුං විසුං වත්වා දසන්නං භරියානං අඤ්ඤතරත්ථාය දීයමානසන්දෙසක්කමො යොජෙතබ්බො. ඉධාපි ඉත්ථියාපි වාති උපලක්ඛණත්තා ‘‘මාතුරක්ඛිතාය මාතා භික්ඛුං පහිණති ‘ගච්ඡ භන්තෙ ඉත්ථන්නාමං බ්රූහි ‘හොතු ඉත්ථන්නාමස්ස භරියා ධනක්කීතා’’තිආදිපාළිවසෙන (පාරා. 324) ඉත්ථියා මාතුපිතුආදීනඤ්ච සන්දෙසක්කමො යොජෙතබ්බො.

370. තං පවත්තිං. සඤ්චරිත්තා සඤ්චරණහෙතු. න මුච්චතීති ඉත්ථිපුරිසානං අන්තරෙ සාසනං පටිග්ගහෙත්වා සඤ්චරණහෙතු ආපජ්ජිතබ්බසඞ්ඝාදිසෙසතො න මුච්චතීති අත්ථො.

371. අඤ්ඤං වාති මාතාපිතුරක්ඛිතාදීසු අඤ්ඤතරං වා. ‘‘භාසතො’’ති ලිඛන්ති. ‘‘පෙසිතො’’ති ඉමිනා විරුද්ධත්තා තං පහාය ‘‘භාසතී’’ති පාඨො ගහෙතබ්බො. පාඨසෙසො වා කාතබ්බො. ‘‘යො අඤ්ඤං භාසති චෙ, තස්ස භාසතොති යොජනා’’ති නිස්සන්දෙහෙ වුත්තං. ‘‘මාතරා රක්ඛිතං ඉත්ථිං ‘ගච්ඡ බ්රූහී’ති යො පෙසිතො හොති, තස්ස පිතුරක්ඛිතං ¶ වා අඤ්ඤං වා භාසතො විසඞ්කෙතොවා’’ති, ‘‘මාතරා…පෙ… බ්රූහී’ති පෙසිතො හුත්වා පිතුරක්ඛිතං වා අඤ්ඤං වා භාසතො විසඞ්කෙතොවා’’ති යොජනා යුත්තතරාති අම්හාකං ඛන්ති.

372. පටිග්ගණ්හනතාදීහීති පටිග්ගණ්හනමෙව පටිග්ගණ්හනතා. ආදි-සද්දෙන වීමංසනපච්චාහරණානි ගහිතානි. සඤ්චරිත්තෙති සඤ්චරණෙ. සමාපන්නෙති ගතෙ සති. ගරුකාපත්තිමාදිසෙති එත්ථ ‘‘තස්සා’’ති සෙසො. ආදිසෙති කථෙය්ය.

373. ද්වීහි ථුල්ලච්චයං වුත්තන්ති එත්ථ ද්වීහි ද්වීහි අඞ්ගෙහි සඤ්චරිත්තෙ සමාපන්නෙ ථුල්ලච්චයං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. ‘‘පටිග්ගණ්හාති වීමංසති න පච්චාහරති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස. පටිග්ගණ්හාති න වීමංසති පච්චාහරති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස. න පටිග්ගණ්හාති වීමංසති පච්චාහරති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 338) ද්වීහි ද්වීහි අඞ්ගෙහි ථුල්ලච්චයං වුත්තන්ති අත්ථො. පණ්ඩකාදීසූති පණ්ඩකයක්ඛිපෙතීසු. තීහිපි අඞ්ගෙහි සඤ්චරිත්තෙ සමාපන්නෙ ථුල්ලච්චයං වුත්තන්ති යොජනා.

එකෙනෙවාති ¶ එකෙනෙව අඞ්ගෙන. සබ්බත්ථාති මාතුරක්ඛිතාදීසු සබ්බමාතුගාමෙසු ච විනීතවත්ථුම්හි ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො පුරිසො අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආණාපෙසි ‘ගච්ඡ භන්තෙ ඉත්ථන්නාමං ඉත්ථිං වීමංසා’ති. සො ගන්ත්වා මනුස්සෙ පුච්ඡි ‘කහං ඉත්ථන්නාමා’ති. සුත්තා භන්තෙති…පෙ… මතා භන්තෙති. නික්ඛන්තා භන්තෙති. අනිත්ථී භන්තෙති. ඉත්ථිපණ්ඩකා භන්තෙති. තස්ස කුක්කුච්චං අහොසි. අනාපත්ති භික්ඛු සඞ්ඝාදිසෙසස්ස, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 341) ආගතාසු සුත්තාදීසු පඤ්චසු ච.

374. අනාපත්ති පකාසිතාති චෙතියාදීසු කත්තබ්බං නිස්සාය ඉත්ථියා පුරිසස්ස, පුරිසෙන ච ඉත්ථියා දින්නසාසනං පටිග්ගහෙත්වා ¶ වීමංසිත්වා පච්චාහරිත්වා ආරොචෙන්තස්ස අනාපත්තිභාවො ‘‘අනාපත්ති සඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා ගිලානස්ස වා කරණීයෙන ගච්ඡති, උම්මත්තකස්ස ආදිකම්මිකස්සා’’ති (පාරා. 340) පාළියං වුත්තාති අත්ථො.

375. තථා තස්සාති මනුස්සජාතිකාය තස්සා. නනාලංවචනීයතාති ‘‘මමාය’’න්ති වා නිග්ගහපග්ගහෙ වා නිරාසඞ්කං වත්තුං නාහරතීති අලංවචනීයා, අස්සාමිකා, සා හි කෙනචි ‘‘මය්හං එසා’’ති වත්තුං වා නිරාසඞ්කෙන නිග්ගහපග්ගහවචනං වා වත්තුං අසක්කුණෙය්යා, අලංවචනීයා න භවතීති නාලංවචනීයා, සස්සාමිකා, සා හි සාමිකෙන තථා කාතුං සක්කුණෙය්යාති නාලංවචනීයා, නාලංවචනීයා න භවතීති නනාලංවචනීයා, අලංවචනීයපදෙන වුත්තා අස්සාමිකා එව, පටිසෙධා ද්වෙ පකතිමත්ථං ගමයන්තීති, නනාලංවචනීයාය භාවො නනාලංවචනීයතා, නිරාසඞ්කෙන අවචනීයතා අස්සාමිකභාවොති වුත්තං හොති. සඤ්චරිත්තවසෙන භික්ඛුනා වචනීයා න හොතීති වා ‘‘අලංවචනීයා’’තිපි ගහෙතබ්බමෙව. පටිග්ගණ්හනතාදීනං වසාති එත්ථ චකාරො ලුත්තනිද්දිට්ඨො. තතො පටිග්ගණ්හනවීමංසනපච්චාහරණසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං අඞ්ගානං වසෙන ච පුබ්බෙ වුත්තමනුස්සිත්ථිතා නනාලංවචනීයතාති වුත්තානං ද්වින්නං අඞ්ගානං වසෙන ච ඉදං සික්ඛාපදං ආපත්තිකාරණෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි යුත්තන්ති අත්ථො.

376. ඉදං සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදං. අථ වා ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන ච අයං සඞ්ඝාදිසෙසොති ගහෙතබ්බො. කායතො, වාචතො, කායවාචතො, කායචිත්තතො, වාචාචිත්තතො, කායවාචාචිත්තතො වා උප්පජ්ජනතො ඡසමුට්ඨානං. තතො එව අචිත්තකමුදීරිතං. මිස්සකසමුට්ඨානඤ්හි අචිත්තකං. අවසෙසචිත්තෙසුපි ¶ යස්මිං චිත්තෙ අසති අචිත්තකං නාම හොති, තං දස්සෙතුමාහ ‘‘අලංවචනියත්තං ¶ වා’’තිආදි. ගාථාබන්ධවසෙන රස්සො, ‘‘අලංවචනීයත්ත’’න්ති ගහෙතබ්බං. යො සන්දෙසං පෙසෙති, තස්මිං පටිබද්ධභාවන්ති අත්ථො. පණ්ණත්තිං වාති සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදසඞ්ඛාතං පණ්ණත්තිං වා අජානතො අචිත්තකමුදීරිතන්ති සම්බන්ධො.

377. සාසනන්ති මාතුගාමස්ස, පුරිසස්ස වා සාසනං. කායවිකාරෙනාති සීසකම්පනාදිනා කායවිකාරෙන. ගහෙත්වාති පටිග්ගහෙත්වා. තං උපගම්මාති පටිග්ගහිතසාසනං යස්ස වත්තබ්බං හොති, තං මාතුගාමං, පුරිසං වා උපගම්ම. වීමංසිත්වාති තං කිච්චං තීරෙත්වා. හරන්තස්සාති පච්චාහරන්තස්ස. කායතො සියාති වචීභෙදං විනා පටිග්ගහණාදීනං කායෙනෙව කතත්තා කායසමුට්ඨානතොව සඞ්ඝාදිසෙසො හොතීති අත්ථො.

378. ඉත්ථියා වචනං සුත්වාති යොජනා. යථා නිසින්නොවාති පකතියා නිසින්නට්ඨානෙයෙව නිසින්නො. තං වචනං. තත්ථෙවාගතස්සෙවාති යත්ථ නිසින්නො ඉත්ථියා සාසනං පටිග්ගණ්හි, තමෙව ආසනං අවිජහිත්වා අත්තනා නිසින්නට්ඨානමෙව ආගතස්ස සන්නිසිතබ්බපුරිසස්සෙව, එත්ථ ‘‘ආරොචෙත්වා’’ති පාඨසෙසො. පුන ‘‘ආරොචෙන්තස්සා’’ති ඉදං තත්ථෙවාගතාය තස්සා එව ඉත්ථියා එවං යොජෙතබ්බං. සාසනං දත්වා ගන්ත්වා පුන තත්ථෙව ආගතස්ස මාතුගාමස්සෙව ඤාතමනන්තරං කායිකකිරියං විනා වචනෙනෙව ආරොචෙන්තස්සාති අත්ථො. ඉදං ඉත්ථියා සාසනං පටිග්ගහණාදිවසෙන වුත්තං.

අථ වා පුරිසස්ස වචනං සුත්වා යථානිසින්නොව තං වචනං ඉත්ථියා ආරොචෙත්වා පුන තත්ථෙවාගතස්සෙව පුරිසස්ස ¶ ආරොචෙන්තස්සාති එවං පුරිසසන්දෙසං පටිග්ගහණාදිවසෙනාපි යොජනා කාතබ්බා. එත්ථ ච තත්ථෙවාගතස්සාති උපලක්ඛණං. සාසනවචනමත්තෙනෙව පටිග්ගහෙත්වා, කිච්චන්තරෙන ගන්ත්වා වා යදිච්ඡාවසෙන දිට්ඨට්ඨානෙ වා වත්වා පුනපි තත්ථෙව දිට්ඨට්ඨානෙ පුන ආරොචෙන්තස්ස ච වචනෙනෙව සමුට්ඨානභාවො වෙදිතබ්බො.

379. ‘‘අලං…පෙ… අජානතො’’ති අචිත්තකත්තකාරණං වුත්තමෙව, කස්මා පුන ‘‘අජානන්තස්ස පණ්ණත්ති’’න්ති වුත්තන්ති චෙ? තදුභයස්සාපි විසුං කාරණාභාවං විඤ්ඤාපෙතුං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. නං විධින්ති සාසනං පටිග්ගහෙත්වා ආහරිත්වා ආරොචෙත්වා පච්චාහරිත්වා ආරොචනසඞ්ඛාතං ¶ විධානං. අරහතොපීති ඛීණාසවස්සපි, සෙඛපුථුජ්ජනානං පගෙවාති අයමත්ථො සම්භාවනත්ථෙන අපි-සද්දෙන ජොතිතො.

380. ජානිත්වාති අලංවචනීයභාවං වා පණ්ණත්තිං වා උභයමෙව වා ජානිත්වා. තථාති කායවාචතො කරොන්තස්සාති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. සචිත්තකෙහීති යථාවුත්තචිත්තෙන සචිත්තකෙහි. තෙහෙවාති කායාදීහි තෙහි එව, ‘‘තීහෙවා’’තිපි පාඨො.

381-2. සයංයාචිතකෙහෙවාති එත්ථ ‘‘උපකරණෙහී’’ති පාඨසෙසො, ‘‘පුරිසං දෙථා’’තිආදිනා නයෙන අත්තනාව යාචිත්වා ගහිතෙහි උපකරණෙහෙවාති අත්ථො. යථාහ ‘‘සඤ්ඤාචිකා නාම සයං යාචිත්වා පුරිසම්පි පුරිසත්තකරම්පි ගොණම්පි සකටම්පි වාසිම්පි පරසුම්පි කුඨාරිම්පි කුදාලම්පි නිඛාදනම්පී’’ති ¶ . එත්ථ එව-කාරෙන අයාචිතං නිවත්තෙති. තෙන අස්සාමිකන්ති දීපිතං හොති. ‘‘කුටික’’න්ති ඉමිනා ‘‘කුටි නාම උල්ලිත්තා වා හොති අවලිත්තා වා උල්ලිත්තාවලිත්තා වා’’ති (පාරා. 349) වුත්තත්තා භූමිතො පට්ඨාය භිත්තිච්ඡදනානි පටිච්ඡාදෙත්වා මත්තිකාය වා සුධාය වා ද්වාරවාතපානාදිඅලෙපොකාසං ඨපෙත්වා අන්තො ලිත්තභාවෙන උල්ලිත්තානාමකං වා තථා බහි ලිත්තභාවෙන අවලිත්තානාමකං වා අන්තො ච බහි ච ලිත්තභාවෙන උල්ලිත්තාවලිත්තානාමකං වා කුටින්ති වුත්තං හොති.

අප්පමාණිකන්ති ‘‘තත්රිදං පමාණං, දීඝසො ද්වාදසවිදත්ථියො සුගතවිදත්ථියා, තිරියං සත්තන්තරා’’ති (පාරා. 348) දීඝපුථුලානං වුත්තප්පමාණෙන අතිරෙකත්තා අප්පමාණිකන්ති අත්ථො.

එත්ථ ච තිලක්ඛණං පටිවිජ්ඣිත්වා තීණි කිලෙසමූලානි උප්පාටෙත්වා කාලත්තයවත්ත සබ්බධම්මෙ පටිවිජ්ඣිත්වා තිභුවනෙකපටිසරණභූතස්ස භගවතො ධම්මරාජස්ස අඞ්ගුලං පමාණමජ්ඣිමපුරිසස්ස අඞ්ගුලතො තිවඞ්ගුලං හොති, එකා විදත්ථි තිස්සො විදත්ථියො හොන්ති, එකං රතනං තීණි රතනානි හොන්තීති එවං නියමිතා සුගතවිදත්ථි ච වඩ්ඪකිරතනෙන දියඩ්ඪරතනප්පමාණා හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සුගතවිදත්ථි නාම ඉදානි මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස තිස්සො විදත්ථියො වඩ්ඪකිහත්ථෙන දියඩ්ඪො හත්ථො හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.348-349). තස්මා ¶ සුගතවිදත්ථියා ද්වාදස වඩ්ඪකිහත්ථෙන අට්ඨාරස හත්ථා හොන්ති. ‘‘දීඝසො ද්වාදස විදත්ථියො සුගතවිදත්ථියාති බාහිරිමෙන මානෙනා’’ති (පාරා. 349) පදභාජනෙ වුත්තත්තා අන්තිමං සුධාලෙපං අග්ගහෙත්වා ථුසමත්තිකපරියන්තෙන වා මහාමත්තිකපරියන්තෙන වා බාහිරන්තතො අට්ඨාරසහත්ථප්පමාණං, ‘‘තිරියං සත්තන්තරාති අබ්භන්තරිමෙන මානෙනා’’ති (පාරා. 349) ¶ පදභාජනෙ වුත්තත්තා අබ්භන්තරිමෙන පුථුලතො ද්වාදසඞ්ගුලාධිකදසහත්ථප්පමාණඤ්ච කුටියා පමාණන්ති ගහෙතබ්බං. එවං ඨිතපමාණතො දීඝතො පුථුලතො වා උභතො වා කෙසග්ගමත්තාධිකාපි කුටි ආපත්තියා අඞ්ගං හොතීති දස්සෙතුං ‘‘අප්පමාණික’’න්ති ආහාති සඞ්ඛෙපතො වෙදිතබ්බං.

අත්තුද්දෙසන්ති උද්දිසිතබ්බොති උද්දෙසො, අත්තා උද්දෙසො එතිස්සාති අත්තුද්දෙසා, කුටි, තං අත්තුද්දෙසං. ‘‘අත්තුද්දෙසන්ති අත්තනො අත්ථායා’’ති පදභාජනෙ වුත්තත්තා ‘‘මය්හං එසා වාසත්ථාය භවිස්සතී’’ති අත්තානං උද්දිසිත්වාති අත්ථො. ‘‘කරොන්තස්සා’’ති ඉදං ‘‘කාරයමානෙනාති කරොන්තො වා කාරාපෙන්තො වා’’ති පදභාජනෙ වුත්තනයෙන පයොජකකත්තුනො ච ගහෙතබ්බත්තා උපලක්ඛණන්ති ගහෙතබ්බං. තථාති තෙනෙව පකාරෙන, යෙහි අස්සාමිකතාදීහි පකාරෙහි යුත්තං පමාණාතික්කන්තං කුටිං කරොන්තස්ස ආපත්ති, තෙහෙව පකාරෙහි යුත්තං අදෙසිතවත්ථුකම්පි කුටිං කරොන්තස්සාති. ඉමිනා අප්පමාණිකං විය අදෙසිතවත්ථුකම්පි විසුංයෙව ආපත්තියා පධානඞ්ගන්ති. වසති එත්ථාති වත්ථු, භූමි, සා අදෙසිතා එතිස්සාති අදෙසිතවත්ථුකා, කුටි, තං අදෙසිතවත්ථුකං.

කිං වුත්තං හොති? තෙන කුටිකාරෙන භික්ඛුනා කුටිවත්ථුං සොධෙත්වා සමතලං කාරෙත්වා සඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා වුඩ්ඪානං භික්ඛූනං පාදෙ වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘අහං භන්තෙ සඤ්ඤාචිකාය කුටිං කත්තුකාමො අස්සාමිකං අත්තුද්දෙසං, සොහං භන්තෙ සඞ්ඝං කුටිවත්ථුඔලොකනං යාචාමී’’ති තික්ඛත්තුං වත්වා යාචිතෙන සඞ්ඝෙන වා සඞ්ඝෙන ඤත්තිදුතියාය කම්මවාචාය සම්මතෙහි බ්යත්තෙහි ¶ පටිබලෙහි ද්වීහි භික්ඛූහි වා තෙන සද්ධිං ගන්ත්වා කුටිවත්ථුං ඔලොකෙත්වා සාරම්භභාවං වා අපරික්කමනභාවං වා උභයමෙව වා පස්සන්තෙහි ‘‘මායිධ කරී’’ති නිවාරෙත්වා අනාරම්භං චෙ හොති සපරික්කමනං, ආගන්ත්වා සඞ්ඝස්ස ආරොචිතෙ කුටිකාරකෙනෙව භික්ඛුනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන සඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා වුඩ්ඪානං භික්ඛූනං පාදෙ වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘අහං භන්තෙ සඤ්ඤාචිකාය කුටිං කත්තුකාමො අස්සාමිකං අත්තුද්දෙසං, සොහං භන්තෙ සඞ්ඝං කුටිවත්ථුදෙසනං යාචාමී’’ති තික්ඛත්තුං වත්වා යාචිතෙ වුඩ්ඪානුමතෙන බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන ඤත්තිදුතියාය කම්මවාචාය දෙසෙත්වා නිය්යාදිතකුටිවත්ථුස්ස ¶ අභාවා අදෙසිතවත්ථුකං, තෙනෙව අස්සාමිකතාදිපකාරෙන යුත්තං යථාවුත්තප්පකාරං කුටිකං අත්තනා යාචිතෙහි උපකරණෙහි කරොන්තස්ස, කාරාපෙන්තස්ස චාති වුත්තං හොති.

ද්වෙ සඞ්ඝාදිසෙසා හොන්තීති ‘‘භික්ඛූ වා අනභිනෙය්ය වත්ථුදෙසනාය, පමාණං වා අතික්කාමෙය්ය, සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති (පාරා. 348) තුල්යබලතාසූචකෙන වා-සද්දෙන සම්පිණ්ඩිත්වා වුත්තඅඞ්ගද්වයසහිතත්තා ද්වෙ සඞ්ඝාදිසෙසා හොන්තීති අත්ථො. යථාහ ‘‘භික්ඛු කුටිං කරොති අදෙසිතවත්ථුකං පමාණාතික්කන්තං අනාරම්භං සපරික්කමනං, ආපත්ති ද්වින්නං සඞ්ඝාදිසෙසාන’’න්ති (පාරා. 355) ච ‘‘භික්ඛුකුටිං කරොති අදෙසිතවත්ථුකං අනාරම්භං සපරික්කමනං, ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්සා’’ති (පාරා. 354) ච ‘‘භික්ඛු කුටිං කරොති පමාණාතික්කන්තං අනාරම්භං සපරික්කමනං, ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්සා’’ති (පාරා. 355) ච වුත්තත්තා ද්වීසු අඞ්ගෙසු එකං චෙ, එකොව සඞ්ඝාදිසෙසො ¶ හොතීති. තං පන ‘‘සචෙ එකවිපන්නා සා, ගරුකං එකකං සියා’’ති වක්ඛති.

සාරම්භාදීසූති එත්ථ සාරම්භ-සද්දො සොපද්දවපරියායො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සාරම්භං අනාරම්භන්ති සඋපද්දවං අනුපද්දව’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.348-349). එත්ථ ‘‘සෙතං ඡාගමාරභෙථ යජමානො’’ති පයොගෙ විය ආ-පුබ්බස්ස රභස්ස හිංසත්ථෙපි දිස්සමානත්තා කත්තුසාධනො ආරම්භ-සද්දො හිංසකානං කිපිල්ලිකාදිසත්තානං වාචකො භවතීති තංසහිතට්ඨානං සාරම්භං නාම හොති. තෙනෙව පදභාජනෙපි වුත්තං ‘‘සාරම්භං නාම කිපිල්ලිකානං වා ආසයො හොති, උපචිකානං වා, උන්දූරානං වා, අහීනං වා, විච්ඡිකානං වා, සතපදීනං වා, හත්ථීනං වා, අස්සානං වා, සීහානං වා, බ්යග්ඝානං වා…පෙ… ආසයො හොතී’’ති (පාරා. 353).

ආදි-සද්දෙන අපරික්කමනං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘සපරික්කමනං නාම සක්කා හොති යථායුත්තෙන සකටෙන අනුපරිගන්තුං, සමන්තා නිස්සෙණියා අනුපරිගන්තුං, එතං සපරික්කමනං නාමා’’ති (පාරා. 353) වුත්තලක්ඛණවිපරියායතො නිබ්බකොසස්ස උදකපාතට්ඨානෙ එකං චක්කං ඨපෙත්වා ඉතරං චක්කං බහි ඨපෙත්වා කුටිං පරික්ඛිපිත්වා ආවජ්ජියමානස්ස ගොයුත්තසකටස්ස වා නිස්සෙණියං ඨත්වා කුටිං ඡාදයමානානං නිස්සෙණියා වා පරතො ගමිතුමසක්කුණෙය්යත්තා අපරික්කමනන්ති වෙදිතබ්බං.

එවං ¶ වුත්තසාරම්භඅපරික්කමනසඞ්ඛාතඅඞ්ගද්වයෙන යුත්තං චෙ, ද්වෙ දුක්කටානි හොන්ති. යථාහ ‘‘භික්ඛු කුටිං කරොති දෙසිතවත්ථුකං පමාණිකං සාරම්භං අපරික්කමනං, ආපත්ති ද්වින්නං දුක්කටාන’’න්ති (පාරා. 355). එකං චෙ, එකමෙව හොති. යථාහ ‘‘භික්ඛු කුටිං කරොති දෙසිතවත්ථුකං පමාණිකං සාරම්භං සපරික්කමනං, ආපත්ති ¶ දුක්කටස්ස. භික්ඛු කුටිං කරොති දෙසිතවත්ථුකං පමාණිකං අනාරම්භං අපරික්කමනං, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 355) එතං තයම්පි ‘‘සාරම්භාදීසු දුක්කට’’න්ති සාමඤ්ඤෙන සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං.

එකං අඞ්ගං පමාණිකත්තං වා දෙසිතවත්ථුකත්තං වා විපන්නං එතිස්සාති එකවිපන්නා. පුබ්බෙ වුත්තත්ථානං සඞ්ඝාදිසෙසාදිපදානමත්ථො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. සාති යථාවුත්තලක්ඛණකුටි.

383. ඉදානි ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ අට්ඨුප්පත්තියං ‘‘තෙ යාචනබහුලා විඤ්ඤත්තිබහුලා විහරන්ති ‘පුරිසං දෙථ පුරිසත්තකරං දෙථා’’තිආදිපාළියා (පාරා. 342) අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.342) ආගතං කප්පියාකප්පියවිනිච්ඡයං සඞ්ඛෙපතො දස්සෙතුමාහ ‘‘පුරිස’’න්තිආදි. කම්මසහායත්ථායාති කිස්මිඤ්චි කම්මෙ සහායභාවාය, කම්මකරණත්ථායාති වුත්තං හොති. ‘‘ඉත්ථන්නාමං කම්මං කාතුං පුරිසං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති යාචිතුං වට්ටතීති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘කම්මකරණත්ථාය ‘පුරිසං දෙථා’ති යාචිතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.342). මූලච්ඡෙජ්ජවසෙනාති සාමිකානං ආයත්තභාවසඞ්ඛාතමූලස්ස ඡින්දනවසෙන, අත්තනො ආයත්තභාවකරණවසෙනාති වුත්තං හොති.

384. අවජ්ජන්ති වජ්ජරහිතං, නිද්දොසන්ති අත්ථො. මිගලුද්දකමච්ඡබන්ධකාදීනං සකකම්මං වජ්ජකම්මං නාම. තස්මා මිගලුද්දකාදයො හත්ථකම්මං යාචන්තෙන පන ‘‘තුම්හාකං හත්ථකම්මං දෙථා’’ති, ‘‘හත්ථකම්මං දාතබ්බ’’න්ති සාමඤ්ඤෙන අවත්වා ‘‘ඉත්ථන්නාමං කම්මං දාතබ්බ’’න්ති විසෙසෙත්වායෙව යාචිතබ්බං. ලුද්දකෙ වා ඉතරෙ වා නික්කම්මෙ අයාචිත්වාපි යථාරුචි කම්මං කාරාපෙතුං වට්ටති. හත්ථකම්මයාචනාය සබ්බථාපි කප්පියභාවං දීපෙතුං තංතංසිප්පිකෙ යාචිත්වා මහන්තම්පි පාසාදං කාරාපෙන්තෙන ¶ හත්ථකම්මෙ යාචිතෙ අත්තනො අනොකාසභාවං ඤත්වා අඤ්ඤෙසං කරොන්තානං දාතබ්බං මූලං දිය්යමානං අධිවාසෙතුං වට්ටතීති විත්ථාරතො අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.342 අත්ථතොසමානං) වුත්තත්තා කුසලානං අත්ථං අපරිහාපෙන්තෙන කප්පියෙන සාරුප්පෙන පයොගෙන යාචිතබ්බං. යාචිතකම්මං කාතුං අසමත්ථෙහි කරොන්තානං දිය්යමානං හත්ථකම්මමූලං කම්මං කාරාපෙත්වා ¶ කම්මකාරකෙ දස්සෙත්වා දාපෙතබ්බං. එවං යාචනාය අනවජ්ජභාවෙ අට්ඨකථාගතං කාරණං දස්සෙතුමාහ ‘‘හත්ථකම්මම්පී’’තිආදි. පි-සද්දො අවධාරණෙ, පදපූරණෙ වා. හි-සද්දො හෙතුම්හි. යස්මා ඉදං හත්ථකම්මං කිඤ්චි වත්ථු න හොති, තස්මා අනවජ්ජමෙව හත්ථකම්මං යාචිතුං පන වට්ටතීති.

385. ඤාතකාදිකෙති ඤාතකපවාරිතෙ. ඨපෙත්වාති වජ්ජෙත්වා. ගොණමායාචමානස්සාති අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතෙ තාවකාලිකං විනා කෙවලං කම්මකරණත්ථාය ගොණං යාචන්තස්ස. තෙසුපීති ඤාතකාදීසුපි මූලච්ඡෙජ්ජෙන ගොණමායාචනස්ස දුක්කටන්ති යොජනා. ‘‘තාවකාලිකනයෙන සබ්බත්ථ වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.342) අට්ඨකථාවචනතො යාව කම්මකරණකාලං, තාව නියමෙත්වා ඤාතකඅඤ්ඤාතකපවාරිතඅප්පවාරිතෙ සබ්බෙපි යාචිතුං වට්ටති. තථා යාචිත්වා වා අයාචිත්වා වා ගහිතො චෙ, රක්ඛිත්වා පටිජග්ගිත්වා සාමිකානං නිය්යාදෙතබ්බො, ගොණෙ වා නට්ඨෙ විසාණෙ වා භින්නෙ සාමිකෙසු අසම්පටිච්ඡන්තෙසු භණ්ඩදෙය්යං.

386. දෙමාති එත්ථ ‘‘තුම්හාක’’න්ති පාඨසෙසො. ‘‘විහාරස්ස දෙමා’ති වුත්තෙ පන ‘ආරාමිකානං ආචික්ඛථ පටිජග්ගනත්ථායා’ති වත්තබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.342) අට්ඨකථායං වුත්තං. සකටවිනිච්ඡයස්සාපි ¶ ගොණවිනිච්ඡයෙන සමානත්තා තං අවත්වා විසෙසමත්තමෙව දස්සෙතුමාහ ‘‘සකටං…පෙ… වට්ටතී’’ති. ‘‘තුම්හාකං දෙමාති වුත්තෙ’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තුම්හාකමෙව දෙමාති වුත්තෙ දාරුභණ්ඩං නාම සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.342).

387. කුඨාරාදීසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන නිඛාදනං සඞ්ගණ්හාති. අයං නයො වෙදිතබ්බොති පාඨසෙසො. ‘‘සකටං ගොණො විය තාවකාලිකං අකත්වා අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතෙ න යාචිතබ්බං, මූලච්ඡෙජ්ජවසෙන අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතෙ න යාචිතබ්බං, තාවකාලිකං යාචිතබ්බ’’න්ති විනිච්ඡයො ච ‘‘සකටං…පෙ… වට්ටතී’’ති විසෙසවිනිච්ඡයො චාති අයං නයො වාසිආදීසු ච වෙදිතබ්බොති අත්ථො. අනජ්ඣාවුත්ථකන්ති කෙනචි ‘‘මමෙත’’න්ති අපරිග්ගහිතං, ‘‘රක්ඛිතගොපිතට්ඨානෙයෙව හි විඤ්ඤත්ති නාම වුච්චතී’’ති අට්ඨකථාවචනතො අරක්ඛිතාගොපිතකන්ති වුත්තං හොති. අට්ඨකථාය වල්ලිආදිවිනිච්ඡයම්පි වත්වා ‘‘අනජ්ඣාවුත්ථකං පන යං කිඤ්චි ආහරාපෙතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.342) වුත්තත්තා සබ්බන්ති ¶ ඉධ වුත්තගොණාදිකඤ්ච වක්ඛමානවල්ලිආදිකඤ්ච ගහෙතබ්බං. ඉමිනා පුබ්බෙ වුත්තවිනිච්ඡයස්ස රක්ඛිතගොපිතවිසයත්තං දීපිතං හොති. හරාපෙතුම්පි වට්ටතීති එත්ථ අපි-සද්දෙන පගෙව කෙනචි හරිත්වා දින්නන්ති දීපෙති.

388. වල්ලිආදිම්හීති ආදි-සද්දෙන වෙත්තමුඤ්ජතිණමත්තිකා සඞ්ගණ්හාති. එත්ථ මුඤ්ජපබ්බජතිණං විනා ගෙහච්ඡාදනතිණං තිණං නාම. ගරුභණ්ඩප්පහොනකෙති ‘‘වල්ලි අඩ්ඪබාහුමත්තාපී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තලක්ඛණෙ ගරුභණ්ඩප්පහොනකෙ. පරෙසං සන්තකෙයෙවාති අවධාරණෙන න අනජ්ඣාවුත්ථකෙ දුක්කටන්ති බ්යතිරෙකතො දීපෙති.

389. පච්චයෙසූති ¶ චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනසඞ්ඛාතෙසු තීසු පච්චයෙසු. එව-කාරෙන ගිලානපච්චයසඞ්ඛාතෙ චතුත්ථපච්චයෙ විඤ්ඤත්ති වට්ටතීති දීපෙති. විඤ්ඤත්ති නාම ‘‘ආහර, දෙහී’’ති ඉච්ඡිතපච්චයෙ නාමං වත්වා යාචනා. අට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘සබ්බෙන සබ්බං න වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.342) සාවධාරණත්ථං දස්සෙතුං ‘‘න ච වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා නෙව වට්ටතීති අත්ථො ගහෙතබ්බො.

විඤ්ඤත්තියා අලබ්භමානභාවෙන සමත්තා පච්චයෙසු තීසු අනන්තරං සහනිද්දිට්ඨපච්චයත්තයතො තතියපච්චයෙයෙව ලබ්භමානවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘තතියෙ පරිකථොභාසනිමිත්තානි ච ලබ්භරෙ’’ති වුත්තත්තා අවසිට්ඨද්වයෙ පන පරිකථාදයො න ලබ්භන්තීති වුත්තං හොති. අවුත්තෙ චතුත්ථපච්චයෙපි සමුච්චයත්ථෙන ච-කාරෙන පරිකථාදිත්තයං ලබ්භතීති සිද්ධත්තා ‘‘තීස්වෙවා’’ති එව-කාරෙන බ්යතිරෙකමුඛෙන විඤ්ඤත්තියා ච අනුඤ්ඤාතත්තා චතුත්ථෙ ගිලානපච්චයෙ පරිකථොභාසනිමිත්තකම්මවිඤ්ඤත්තියො වට්ටන්තීති සිද්ධං. එත්තාවතා චතුත්ථෙ පච්චයෙ පරිකථාදයො චත්තාරොපි වට්ටන්ති, තතියපච්චයෙ විඤ්ඤත්තිං විනා සෙසත්තයං වට්ටති, පුරිමපච්චයද්වයෙ සබ්බම්පි න වට්ටතීති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

සෙනාසනපච්චයෙ පරිකථාදිකන්ති උපොසථාගාරාදිකරණාරහට්ඨානං ඔලොකෙත්වා උපාසකානං සුණන්තානං ‘‘ඉමස්මිං වත ඔකාසෙ එවරූපං සෙනාසනං කාතුං වට්ටතී’’ති වා ‘‘යුත්ත’’න්ති වා ‘‘අනුරූප’’න්ති වා පවත්තා කථා පරිකථා නාම. ‘‘උපාසකා තුම්හෙ කත්ථ වසථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පාසාදෙ භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛූනං පන උපාසකා පාසාදො න වට්ටතී’’තිආදිනා නයෙන පවත්තා ¶ කථා ඔභාසො නාම. උපාසකෙසු පස්සමානෙසු භූමියං රජ්ජුං පසාරෙත්වා භූමිං භාජෙත්වා ඛාණුකෙ ආකොටෙත්වා ‘‘කිමිදං භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ¶ ‘‘එත්ථ ආවාසං කරොම උපාසකා’’තිආදිකා කථා නිමිත්තකථා නාම. ගිලානපච්චයෙ ච ඉමිනා නයෙන යථාරහං වෙදිතබ්බං. සබ්බමෙතං අට්ඨකථාය (පාරා. අට්ඨ. 2.342) වුත්තං.

390-3. ඉදානි කුටිකාරස්ස භික්ඛුනො ආපත්තිදස්සනත්ථමාහ ‘‘අදෙසිතෙ’’තිආදි. තං උත්තානත්ථමෙව. නිසෙන්තස්සාති පාසාණෙ ඝංසිත්වා තිඛිණං කරොන්තස්ස. පාචිත්තියා සහාති ‘‘භූතගාමපාතබ්යතාය පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 90) වුත්තපාචිත්තියෙන සද්ධිං.

ආපත්තින්ති පාචිත්තියට්ඨානෙ පාචිත්තියඤ්චෙව දුක්කටඤ්ච ඉතරත්ර සුද්ධපයොගදුක්කටඤ්චාති ආපත්තිං.

යා පනාති යා කුටි. පඨමෙ දුතියෙති එත්ථ ‘‘පිණ්ඩෙහී’’ති කරණබහුවචනං විභත්තිවචනවිපරිණාමවසෙන ‘‘පිණ්ඩෙ’’ති භුම්මෙකවචනන්තං කත්වා යොජෙතබ්බං, ‘‘නික්ඛිත්තෙ’’ති අජ්ඣාහරිතබ්බං, භාවලක්ඛණෙ භුම්මං, නික්ඛිත්තෙ සතීති අත්ථො.

394. ‘‘සචෙ අඤ්ඤස්සා’’ති පදච්ඡෙදො. විප්පකතන්ති ආරද්ධමනිට්ඨිතං. ‘‘අනාපත්තී’’ති ඉදං නිට්ඨිතෙ ආපජ්ජිතබ්බසඞ්ඝාදිසෙසාභාවං සන්ධායාහ. පුබ්බපයොගමත්තෙන හි පාචිත්තියදුක්කටානිපි හොන්ති, තානි පන දෙසෙතබ්බානි. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘අනාපත්තී’’ති ආකඩ්ඪති, තෙන සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තියා අභාවතො පුබ්බභාගෙ ආපන්නානං පාචිත්තියදුක්කටානං දෙසෙතබ්බතා ච දීපිතා හොති. තං කුටින්ති තං විප්පකතකුටිං.

395. අඤ්ඤං භොජනසාලාදිං. තථාති අනාපත්තිමාහ.

396. ‘‘කරොතො’’ති ¶ ඉමිනා ‘‘කාරාපයතො’’තිපි ලබ්භති. උභයෙනාපි ‘‘ක්රියතො’’ති ඉමස්ස කාරණං දස්සෙති. ‘‘අප්පමාණික’’න්ති ඉමිනා සඞ්ඝාදිසෙසස්ස අඞ්ගං දස්සෙති.

397. තන්ති ¶ ‘‘අප්පමාණික’’න්ති එවං පච්චාමසති. ‘‘ක්රියාක්රියතො’’ති ඉදං කුටියා කරණඤ්ච වත්ථුදෙසනාය අකරණඤ්ච උපාදාය වුත්තං.

398. වත්ථුං අදෙසෙත්වාති සම්බන්ධො, ‘‘තෙන විහාරකාරකෙන භික්ඛුනා විහාරවත්ථුං සොධෙත්වා සඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා’’තිආදිනා (පාරා. 367) පදභාජනෙ ආගතනයෙන විහාරං කාරාපෙන්තෙන භික්ඛුනා විහාරවත්ථුං සොධෙත්වා සමතලං කාරෙත්වා සඞ්ඝං උපසඞ්කම්ම වුඩ්ඪානං භික්ඛූනං පාදෙ වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘අහං භන්තෙ මහල්ලකං විහාරං කත්තුකාමො සස්සාමිකං අත්තුද්දෙසං, සොහං භන්තෙ සඞ්ඝං විහාරවත්ථුඔලොකනං යාචාමී’’ති තික්ඛත්තුං යාචිත්වා ලද්ධෙ වුඩ්ඪෙ වා භික්ඛූ ඤත්තිදුතියාය කම්මවාචාය සඞ්ඝෙන සම්මතෙ වා භික්ඛූ නෙත්වා කතපරිකම්මං විහාරවත්ථුං දස්සෙත්වා කුටිවත්ථුඔලොකනෙ විය ගතභික්ඛූහි ඔලොකෙත්වා සාරම්භාදිභාවං උපපරික්ඛිත්වා අනාරම්භසපරික්කමනභාවං ඤත්වා ආගන්ත්වා සඞ්ඝස්ස ආරොචිතෙ පුන තෙන සඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා වුඩ්ඪානං භික්ඛූනං පාදෙ වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘අහං භන්තෙ මහල්ලකං විහාරං කත්තුකාමො සස්සාමිකං අත්තුද්දෙසං, සොහං භන්තෙ සඞ්ඝං විහාරවත්ථුදෙසනං යාචාමී’’ති තික්ඛත්තුං යාචිත්වා සඞ්ඝෙන ඤත්තිදුතියාය කම්මවාචාය විහාරවත්ථු දෙසෙතබ්බං ¶ , තථා අකත්වාති වුත්තං හොති. ඉහ සාරම්භාදි පඨමසික්ඛාපදෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

මහල්ලකන්ති ‘‘සස්සාමිකභාවෙන සඤ්ඤාචිකකුටිතො මහන්තභාවො එතස්ස අත්ථීති මහල්ලකො. යස්මා වා වත්ථුං දෙසාපෙත්වා පමාණාතික්කමෙනාපි කාතුං වට්ටති, තස්මා පමාණමහන්තතායපි මහල්ලකො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.366) අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන මහන්තභාවෙන යුත්තන්ති අත්ථො. විහාරන්ති ‘‘විහාරො නාම උල්ලිත්තො වා හොති අවලිත්තො වා උල්ලිත්තාවලිත්තො වා’’ති (පාරා. 371) පදභාජනෙ වුත්තප්පකාරං සෙනාසනන්ති අත්ථො. විහරන්ති අස්මින්ති විග්ගහො. උල්ලිත්තාදිසරූපං පුරිමසික්ඛාපදෙ වුත්තනයමෙව. තං විහාරං යො කරෙය්යාති යොජනා. කරෙය්ය වා කාරාපෙය්ය වාති පුබ්බෙ වුත්තනයමෙව. අත්තවාසත්ථන්ති අත්තනො වාසං පටිච්ච, ඉමිනා පරස්ස වාසත්ථාය කරොති, අනාපත්තීති බ්යතිරෙකතො විඤ්ඤායති. ‘‘ගරුක’’න්ති එත්ථ වත්ථුදෙසනාය අකාරාපනෙන ‘‘එකොව සඞ්ඝාදිසෙසො හොතී’’ති පුබ්බෙ වුත්තවිකප්පත්තයං ¶ න ගහෙතබ්බං. ඉදඤ්ච වක්ඛති ‘‘පමාණා…පෙ… සඞ්ඝාදිසෙසතා’’ති (වි. වි. 399 ආදයො).

399. ක්රියාසමුට්ඨානාභාවන්ති පමාණාතික්කමෙපි ආපත්තියා අසම්භවතො කිරියාසමුට්ඨානස්ස ඉධ අභාවො ඤාතබ්බො. ක්රිය…පෙ… ලක්ඛයෙති එත්ථ බ්යතිරෙකතො අදෙසිතවත්ථුකතාය අකිරියාසමුට්ඨානතා අනුඤ්ඤාතා.

401-3. තෙසූති චතුවීසතියා පාරාජිකෙසු. භික්ඛුනො අනුරූපානි එකූනවීසතීති භික්ඛුනීනං පටිනියතා උබ්භජාණුමණ්ඩලිකාදයො ¶ චත්තාරො තදනුලොමාය විබ්භන්තභික්ඛුනියා සහ පඤ්ච පාරාජිකෙ විනා භික්ඛුනො අනුරූපා සෙසා එකූනවීසති පාරාජිකා.

ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ පදභාජනෙ ‘‘පාරාජිකෙන ධම්මෙනාති චතුන්නං අඤ්ඤතරෙනා’’ති (පාරා. 386) වුත්තනයස්ස ඉධ ‘‘එකූනවීසතී’’ති වචනං විරුජ්ඣතීති චෙ? න විරුජ්ඣති. කස්මා? යස්මා පදභාජනං පාතිමොක්ඛුද්දෙසාගතමත්තං ගහෙත්වා පවත්තං, ඉදං පන බුද්ධානුමතිං ගහෙත්වා විනයපරියත්තිපවත්තකානං ආචරියානං මතං ගහෙත්වා පවත්තං, තස්මා න විරුජ්ඣතීති ගහෙතබ්බං. ආචරියො සබ්බපාරාජිකානං ‘‘බ්රහ්මචරියා චාවෙය්ය’’න්ති (පාරා. 385) වුත්තඅනුද්ධංසනස්ස එකන්තසාධනත්තා භික්ඛුනීනං පටිනියතසානුලොමපාරාජිකපඤ්චකං විනා අවසෙසං සබ්බං සඞ්ගණ්හි, තෙනෙව විනයට්ඨකථාය ගණ්ඨිපදවිවරණෙ ‘‘චතුන්නං අඤ්ඤතරෙනාති පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ එව ආගතෙ ගහෙත්වා වුත්තං, ඉතරෙසං අඤ්ඤතරෙනාපි අනුද්ධංසෙන්තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසොවා’’ති වුත්තං. තස්මා ‘‘අනුද්ධංසෙය්යා’’ති (පාරා. 384) පාඨෙ අධිප්පායං ගහෙත්වා පවත්තත්තා ඉමෙසං ආචරියානං මතං පමාණන්ති ගහෙතබ්බං. ‘‘තෙසු අඤ්ඤතරෙනා’’ති වක්ඛමානත්තා ‘‘එකූනවීසතී’’ති එත්ථ ‘‘යානී’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති.

අඤ්ඤතරෙන අමූලකෙනාති යොජනා. අමූලකෙනාති චොදකස්ස දස්සනාදීහි චොදනාමූලෙහි විරහිතත්තා අමූලකං, පාරාජිකං, තෙන. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘යං පාරාජිකං චොදකෙන චුදිතකම්හි පුග්ගලෙ නෙව දිට්ඨං න සුතං න පරිසඞ්කිතං, ඉදං එතෙසං දස්සනසවනපරිසඞ්කාසඞ්ඛාතානං ¶ මූලානං අභාවෙන අමූලකං නාමා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.385-386). එත්ථ ච මංසචක්ඛුනා වා දිබ්බචක්ඛුනා වා දිට්ඨං දිට්ඨං නාම ¶ . පකතිසොතෙන වා දිබ්බසොතෙන වා සුතං සුතං නාම. චිත්තෙන පරිසඞ්කිතං පරිසඞ්කිතං නාම. තං තිවිධං දිට්ඨසුතමුතපරිසඞ්කිතවසෙන.

තත්ථ තාදිසෙ කම්මනියෙ ඔකාසෙ මාතුගාමෙන සද්ධිං භික්ඛුනො අඤ්ඤථියං පයොගං දිස්වා අඤ්ඤථා ගහෙත්වා ‘‘වීතික්කමනං නු ඛොයමකාසී’’ති ගහණං දිට්ඨපරිසඞ්කිතං නාම. කුට්ටතිරොහිතෙ භික්ඛුම්හි මාතුගාමස්ස සද්දං සුත්වා තත්ථ අඤ්ඤස්ස විඤ්ඤුපුරිසස්ස සබ්භාවං අජානිත්වා ‘‘වීතික්කමනං නු ඛොයමකාසී’’ති එවං ගහණං සුතපරිසඞ්කිතං නාම. විහාරපරියන්තෙ තරුණමාතුගාමපුරිසානං දිවසං වීතිනාමෙත්වා ගතට්ඨානෙ විප්පකිණ්ණපුප්ඵානි ඔලොකෙත්වා, මංසසුරගන්ධඤ්ච ඝායිත්වා ‘‘ඉදං කස්ස කම්ම’’න්ති උපපරික්ඛන්තෙන භික්ඛුනො චෙතියපූජිතමාලාගන්ධස්ස පීතාරිට්ඨස්ස භික්ඛුනො සරීරගන්ධං ඝායිත්වා ‘‘තං එතස්ස කම්මං නු ඛො’’ති කිරියමානසංසයො මුතපරිසඞ්කිතං නාම. එවරූපස්ස දිට්ඨසුතපරිසඞ්කිතමූලකස්ස අභාවතො අමූලකෙන පාරාජිකෙනාති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන සමන්තපාසාදිකාය (පාරා. අට්ඨ. 2.385-386) වුත්තනයෙන දට්ඨබ්බො.

චොදෙතීති ‘‘පාරාජිකං ධම්මං ආපන්නොසී’’තිආදිවචනෙන සයං චොදෙති. චොදාපනං පන වක්ඛති. චාවනචෙතනො හුත්වාති ‘‘අප්පෙව නාම නං ඉමම්හා බ්රහ්මචරියා චාවෙය්ය’’න්ති උප්පන්නෙන පරං සාසනා චාවෙතුකාමෙන චිත්තෙන සමන්නාගතො හුත්වා. ‘‘සුද්ධං වා අසුද්ධං වා’’ති ඉදං ‘‘චොදෙතී’’ති ඉමිනා වුත්තචොදනාකිරියාය කම්මනිද්දෙසො, ‘‘අඤ්ඤං භික්ඛු’’න්ති සෙසො, පාරාජිකමනාපන්නං වා ආපන්නං වා අඤ්ඤං භික්ඛුන්ති අත්ථො. යොති මාතිකාගතභික්ඛු, ‘‘දුට්ඨො දොසො අප්පතීතො’’ති ඉදං අජ්ඣාහරිතබ්බං, උප්පන්නෙන දොසලෙසෙන ¶ සයං දූසිතො, පරඤ්ච දූසෙන්තො පීතිසුඛාදීහි අපගතො යො භික්ඛූති අත්ථො. වක්ඛමානෙන ‘‘තස්සා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො.

‘‘කතෙ ඔකාසම්හී’’ති පදච්ඡෙදො, ඔකාසං ‘‘කාරාපෙත්වා’’ති (පාරා. 389) පාඨතො අන්තොනීතහෙත්වත්ථතාය ‘‘කතෙ’’ති ‘‘කාරිතෙ’’ති එතස්ස පරියායො හොති, ‘‘ඔකාසං මෙ කරොහි, අහං තං වත්තුකාමො’’ති ඔකාසෙ කාරාපිතෙති අත්ථො. ‘‘අකතෙ ඔකාසෙ’’ති පදච්ඡෙදො ¶ , පුබ්බෙ වුත්තොයෙවත්ථො. දුක්කටාපත්තියා සහාති ඔකාසස්ස අකාරාපිතත්තා දුක්කටාපත්තියා සද්ධිං.

404-5. කොණ්ඨොසීති ධුත්තොසි. ජෙට්ඨබ්බතිකොසීති කාලීදෙවීවතනියුත්තොසි. කාලීදෙවී කිර සිරිදෙවියා ජෙට්ඨා, තස්මා තස්සා වතධරො ජෙට්ඨබ්බතිකො වුච්චති. තං පන වතං සමාදියිත්වා පූරෙන්තො සකලසරීරෙ මසිං මක්ඛෙත්වා කාකපත්තානි මුට්ඨියං කත්වා කාලීදෙවිං ඵලකෙ ලිඛාපෙත්වා තං කාජකොටියං බන්ධිත්වා උච්ඡිට්ඨොදකාදිඅසුචිසන්නිචිතඔලිගල්ලං පවිසිත්වා ‘‘දුස්සීලොසි නිස්සීලොසි සීලවිරහිතොසී’’ති ථොමෙන්තො විචරතීති.

දුස්සීලත්තා එව හීනජ්ඣාසයතාය පාපධම්මො ලාමකසභාවොසි. පූතිනා කම්මෙන සීලවිපත්තියා අන්තො පවිට්ඨත්තා අන්තොපූති. ඡහි ද්වාරෙහි රාගාදිකිලෙසානුස්සවනෙන තින්තත්තා අවස්සුතො. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව. ගරුකං නිද්දිසෙති එත්ථ ‘‘කතොකාසම්හී’’ති ච ‘‘තථෙව අකතොකාසෙ, දුක්කටාපත්තියා සහා’’ති ච ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. එවමුත්තරත්රාපි.

406. සම්මුඛාති ¶ චුදිතකස්ස සම්මුඛා, අවිදූරෙති අත්ථො. හත්ථමුද්දායාති මුත්තපාණාදිවසෙන. තං හත්ථමුද්දාය කථිතං. පරොති යං චොදෙසි, සො චුදිතකො පරො. භික්ඛුනොති චොදකස්ස භික්ඛුනො.

407. සම්මුඛෙ ඨත්වාති චුදිතකස්ස ආසන්නෙ ඨත්වා. ‘‘චොදාපෙන්තස්සා’’ති එතස්ස කම්මභාවතො පරොති ඉදං උපයොගන්තවසෙන සම්බන්ධිතබ්බං. එවමුත්තරත්ර. කෙනචීති අඤ්ඤෙන කෙනචි පුග්ගලෙන. තස්ස චොදකස්ස. ‘‘චොදාපෙන්තස්සා’’ති පුන වචනං නියමත්ථං.

408. සොපීති උග්ගහාපිතත්තා චොදනං කරොන්තො ඉතරො පයොජ්ජකපුග්ගලොපි. තෙසං ද්වින්නම්පීති පයොජකපයොජ්ජකානං ද්වින්නම්පි.

409. වුත්තට්ඨානං පණ්ණං වා සන්දෙසං වා හරන්තො දූතො නාම, සො ‘‘පණ්ණං වා සාසනං වා පෙසෙත්වා’’ති ඉමිනා සඞ්ගය්හතීති තස්මිං විසුං අවත්තබ්බෙපි ‘‘දුත’’න්ති වචනෙන නිස්සට්ඨදූතමාහ ¶ . පණ්ණං වා අදත්වා ‘‘එවඤ්ච එවඤ්ච වදා’’ති සාසනඤ්ච අදත්වා ‘‘තං චොදෙහී’’ති අත්ථමත්තමෙව දත්වා නිස්සට්ඨො භික්ඛු ඉධ ‘‘නිස්සට්ඨදූතො’’ති ගහෙතබ්බො.

අථ වා ‘‘දූත’’න්ති ඉමිනා චොදෙතුං උග්ගහාපෙත්වා, තමනුග්ගහාපෙත්වා වා නිස්සට්ඨො භික්ඛු දූතොයෙව ගහෙතබ්බො. ‘‘පණ්ණ’’න්ති ඉමිනා පබ්බජිතස්ස වා අපබ්බජිතස්ස වා කස්සචි හත්ථෙ චොදනං ලිඛිත්වා දින්නපණ්ණං ගහෙතබ්බං. සාසනන්ති ‘‘පාරාජිකං ආපන්නො’’තිආදිනා නයෙන වත්වා පෙසියමානං සාසනං ගහෙතබ්බං. ඉදං තයම්පි දූරෙ නිසීදිත්වා අඤ්ඤෙහි කාරාපනතො ‘‘චොදාපෙන්තස්සා’’ති ආහ. ‘‘පර’’න්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. එත්ථ ඔකාසකාරාපනං නත්ථි.

410. තථාති ¶ යථා අමූලකෙන පාරාජිකෙන සම්මුඛා ඔකාසෙ කාරිතෙ, අකාරිතෙ ච, තථා අමූලකෙහි සඞ්ඝාදිසෙසෙහීති වුත්තං හොති. ‘‘වුත්තෙ සම්මුඛා පරෙ’’ති භුම්මවසෙන අධිකතෙන යොජෙතබ්බං, චොදෙති චොදාපෙතීති වුත්තං හොතීති. පාචිත්තියාපත්තීති ඔකාසෙ කාරිතෙ කෙවලා, අකාරිතෙ දුක්කටෙන සහාති ගහෙතබ්බං. සම්මුඛා සෙසාපත්තීහි පරෙ වුත්තෙ චාවනසඤ්ඤිනො දුක්කටං හොතීති යොජනා. ඔකාසාකාරාපනෙනපි දුක්කටමෙව හොති.

411. අක්කොසනාධිප්පායස්සාති ඛුංසනාධිප්පායස්ස. අකතොකාසන්ති අකාරිතොකාසං, ‘‘පර’’න්ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. අත්තනාති චොදකෙන, ‘‘සයං අකාරිතොකාස’’න්ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. සහ පාචිත්තියෙනාති ‘‘ඔමසවාදෙ පාචිත්තිය’’න්ති (පාරා. 14) වුත්තපාචිත්තියෙන සහ. වදන්තස්සාති චොදෙන්තස්ස වා චොදාපෙන්තස්ස වා, එත්ථ ‘‘සම්මුඛා’’ති ඉදං වක්ඛමානස්ස ‘‘අසම්මුඛා’’ති එතස්ස විපරියායතො ලබ්භති, ච-කාරෙන කාරිතොකාසපක්ඛෙ දුක්කටෙන පාචිත්තියසම්බන්ධී.

412. අසම්මුඛා වදන්තස්සාති එත්ථ ‘‘අක්කොසනාධිප්පායස්සා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. ‘‘අකතොකාසමත්තනා’’ති නානුවත්තති. සත්තහි ආපත්තීහීති පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසථුල්ලච්චයපාචිත්තියපාටිදෙසනීයදුක්කටදුබ්භාසිතසඞ්ඛාතෙසු සත්තසු ආපත්තික්ඛන්ධෙසු යෙන කෙනචීති වුත්තං හොති. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘අසම්මුඛා’’ති ඉදං සඞ්ගණ්හාති. කම්මන්ති තජ්ජනීයාදිසත්තවිධං කම්මං.

413. උම්මත්තකාදීනන්ති ¶ ආදි-සද්දෙන ‘‘අනාපත්ති සුද්ධෙ අසුද්ධදිට්ඨිස්ස අසුද්ධෙ අසුද්ධදිට්ඨිස්ස උම්මත්තකස්ස ආදිකම්මිකස්සා’’ති ¶ (පාරා. 390) වුත්තෙ සඞ්ගණ්හාති. පඤ්චඞ්ගසංයුතන්ති යං චොදෙති, තස්ස ‘‘උපසම්පන්නො’’ති සඞ්ඛ්යූපගමනං, තස්මිං සුද්ධසඤ්ඤිතා, යෙන පාරාජිකෙන චොදෙති, තස්ස දිට්ඨාදිවසෙන අමූලකතා, චාවනාධිප්පායෙන සම්මුඛා චොදනා, තස්ස තඞ්ඛණවිජානනන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි යුත්තං හොති.

415. ඉදන්ති ‘‘සික්ඛාපද’’න්ති සෙසො, ‘‘සික්ඛාපද’’න්ති ච ඉමිනා තප්පටිපාදනීයා ආපත්තියෙව ගය්හති. තිසමුට්ඨානන්ති කායචිත්තතො, වාචාචිත්තතො, කායවාචාචිත්තතොති සචිත්තකෙහි තීහි සමුට්ඨානතො තිසමුට්ඨානං. තෙනෙවාහ ‘‘සචිත්ත’’න්ති. පටිඝචිත්තානං ද්වින්නං අඤ්ඤතරෙන සහිතත්තා සචිත්තකං. තංසම්පයුත්තාය දොමනස්සවෙදනාය වසෙන දුක්ඛවෙදනං.

416. ලෙසමත්තන්ති ‘‘අඤ්ඤම්පි වත්ථුං ලිස්සති සිලිස්සති වොහාරමත්තෙනෙව ඊසකං අල්ලීයතීති ලෙසො, ජාතිආදීනංයෙව අඤ්ඤතරකොට්ඨාසස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.391) අට්ඨකථාය දස්සිතනිබ්බචනෙසු ‘‘ලෙසො නාම දස ලෙසා ජාතිලෙසො නාමලෙසො’’තිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 394) නයෙන පදභාජනෙ වුත්තෙසු ජාතිනාමගොත්තාදීසු දසසු ලෙසෙසු අඤ්ඤතරලෙසමත්තන්ති වුත්තං හොති.

තත්ථ ජාති නාම ඛත්තියබ්රාහ්මණාදිජාති. නාමං නාම ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ‘‘ඡගලකො දබ්බො මල්ලපුත්තො නාම, ඡගලිකා මෙත්තියා භික්ඛුනී නාමා’’ති ඨපිතං නාමං විය චොදකෙහි ඨපිතනාමඤ්ච බුද්ධරක්ඛිතාදිසකනාමඤ්චාති දුවිධං නාමං. ගොත්තං නාම ගොතමමොග්ගල්ලානාදිගොත්තං. ලිඞ්ගං නාම ¶ දීඝතාදිසණ්ඨානනානත්තඤ්ච කණ්හතාදිවණ්ණනානත්තඤ්චාති ඉදං දුවිධලිඞ්ගං. ආපත්තිලෙසො නාම ලහුකාදිරූපෙන ඨිතපාචිත්තියාදිආපත්ති. පත්තො නාම ලොහපත්තාදි. චීවරං නාම පංසුකූලාදි. උපජ්ඣායො නාම චුදිතකස්ස උපජ්ඣායො. ආචරියො නාම චුදිතකස්ස පබ්බජ්ජාචරියාදිකො. සෙනාසනං නාම චුදිතකස්සෙව නිවාසපාසාදාදිකං.

චොදෙය්යාති අඤ්ඤඛත්තියජාතිකං පුග්ගලං පාරාජිකං අජ්ඣාපජ්ජන්තං දිස්වා අත්තනො වෙරිඛත්තියජාතිකං ¶ පුග්ගලං ‘‘ඛත්තියො මයා දිට්ඨො, පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපන්නොසී’’තිආදිනා නයෙන චොදෙති. ගරුකාපත්ති නාම සඞ්ඝාදිසෙසො. සචෙ චාවනචෙතනොති ‘‘අප්පෙව නාම නං ඉමම්හා බ්රහ්මචරියා චාවෙය්ය’’න්ති (පාරා. 392) වුත්තත්තා සචෙ ඉමං සාසනා චාවෙය්යාමීති අධිප්පායො හුත්වා චොදෙතීති වුත්තං හොති, ඉමිනා බ්යතිරෙකවසෙන න අඤ්ඤාධිප්පායොති වුත්තමෙව හොතීති පුරිමසික්ඛාපදට්ඨකථායං දස්සිතෙසු ‘‘චාවනාධිප්පායො අක්කොසාධිප්පායො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.389) එවමාදිනානප්පකාරාධිප්පායෙසු ආපත්තියා අඞ්ගභූතං චාවනාධිප්පායං දස්සෙත්වා සෙසාධිප්පායෙ පටික්ඛිපති.

417. තථාසඤ්ඤීති අයං පාරාජිකමජ්ඣාපන්නොයෙවාති තථාසඤ්ඤී. ‘‘චොදෙති වා චොදාපෙති වා’’ති වුත්තත්තා ‘‘තථාසඤ්ඤී’’ති ඉදං ‘‘චොදාපෙතී’’ති ඉමිනාපි යොජෙතබ්බං. සෙසොති එත්ථ ‘‘පාරාජිකානි වුත්තානී’’තිආදිං කත්වා ‘‘සචිත්තං දුක්ඛවෙදන’’න්ති පරියන්තං කත්වා දස්සිතපඨමසික්ඛාපදවිනිච්ඡයසඞ්ගාහකකථාපබන්ධෙන වුත්තසබ්බවිනිච්ඡයෙසු තංසික්ඛාපදනියතං ‘‘අමූලකෙනා’’ති ඉදඤ්ච ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ‘‘භික්ඛුමන්තිමවත්ථුනා…පෙ… අනාපත්ති සියා’’ති වුත්තමත්ථඤ්ච ¶ ඨපෙත්වා අවසිට්ඨසබ්බවිනිච්ඡයොති අත්ථො. අනන්තරසමො මතො හෙට්ඨා අනන්තරං වුත්තසික්ඛාපදෙනෙව සදිසොති වෙදිතබ්බො.

418. සමග්ගස්ස සඞ්ඝස්සාති ‘‘සමග්ගො නාම සඞ්ඝො සමානසංවාසකො සමානසීමායං ඨිතො’’ති පදභාජනෙ වුත්තත්තා චිත්තෙන ච කායෙන ච එකීභූතස්ස සඞ්ඝස්සාති වුත්තං හොති. ච-කාරො පදපූරණො, එව-කාරත්ථො වා, නසමග්ගස්සාති බ්යතිරෙකත්ථො වෙදිතබ්බො. භෙදත්ථං වායමෙය්යාති ‘‘ඉමෙ කථං කදා භිජ්ජිස්සන්තී’’ති රත්තින්දිවං චින්තෙත්වා උපායං ගවෙසිත්වා පක්ඛපරියෙසනාදිං කරෙය්යාති අත්ථො. වුත්තඤ්හි පාළියං ‘‘භෙදාය පරක්කමෙය්යාති කථං ඉමෙ නානා අස්සු විනා අස්සු වග්ගා අස්සූති පක්ඛං පරියෙසති ගණං බන්ධතී’’ති (පාරා. 412).

භෙදහෙතුන්ති ‘‘ඉධුපාලි භික්ඛු අධම්මං ‘ධම්මො’ති දීපෙති, ධම්මං ‘අධම්මො’ති දීපෙතී’’තිආදිනා (පරි. 459) නයෙන ඛන්ධකෙ වුත්තං අට්ඨාරසභෙදකරවත්ථුසඞ්ඛාතං සඞ්ඝභෙදකාරණමාහ ¶ . ඉදමෙව හි පදභාජනෙ වුත්තං ‘‘භෙදනසංවත්තනිකං වා අධිකරණන්ති අට්ඨාරසභෙදකරවත්ථූනී’’ති. ගහෙත්වාති පග්ගය්හ. තිට්ඨෙය්යාති නප්පටිනිස්සජ්ජෙය්ය. පරිදීපයන්ති එත්ථ පරිදීපෙන්තො, න පටිනිස්සජ්ජන්තොති අත්ථො. යථාහ ‘‘තිට්ඨෙය්යාති න පටිනිස්සජ්ජෙය්යා’’ති.

419. භික්ඛූහීති තස්ස සඞ්ඝභෙදකස්ස පරක්කමනං පස්සන්තෙහි වා දූරෙ චෙ, ඨිතං පවත්තිං සුණන්තෙහි වා ලජ්ජීහි සුපෙසලෙහි සෙසභික්ඛූහි. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘භික්ඛූහීති අඤ්ඤෙහි භික්ඛූහි. යෙ පස්සන්ති යෙ සුණන්ති, තෙහි වත්තබ්බො’’ති ¶ (පාරා. 412). තස්ස වදන්තෙහි එවං වත්තබ්බන්ති වචනාකාරදස්සනත්ථමාහ ‘‘මායස්මා සමග්ගස්ස සඞ්ඝස්ස භෙදාය පරක්කමි, භෙදනසංවත්තනිකං වා අධිකරණං සමාදාය පග්ගය්හ අට්ඨාසි, සමෙතායස්මා සඞ්ඝෙන, සමග්ගො හි සඞ්ඝො සම්මොදමානො අවිවදමානො එකුද්දෙසො ඵාසු විහරතී’’ති (පාරා. 411) පාඨං, තං එකදෙසසඞ්ගහවසෙන උපලක්ඛෙතුමාහ ‘‘භෙදත්ථං…පෙ… භෙදකාරණ’’න්ති. ඉති වත්තබ්බොති යොජනා.

420. වුච්චමානො හීති එත්ථ හි-සද්දො අපි-සද්දත්ථො. ‘‘පී’’ති වා පාඨො, තෙහි ලජ්ජිභික්ඛූහි ‘‘මායස්මා’’තිආදිනා නයෙන විසුං තික්ඛත්තුං වුත්තොපීති අත්ථො. නිස්සජ්ජෙය්ය න චෙව නන්ති තං භෙදාය පරක්කමනං අප්පටිනිස්සජ්ජනපච්චයා දුක්කටාපත්තිං ආපජ්ජිත්වාපි න විස්සජ්ජෙය්යාති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘නො චෙ පටිනිස්සජ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 412). තථා හි අප්පටිනිස්සජ්ජන්තො හත්ථෙසු, පාදෙසු ච ගහෙත්වා සඞ්ඝමජ්ඣෙ ආනෙත්වා තථෙව තික්ඛත්තුං වුත්තොපි තං අවිස්සජ්ජෙත්වා දුක්කටාපත්තිං ආපන්නොති ඉමිනා ච සඞ්ගහිතො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘සො භික්ඛු සඞ්ඝමජ්ඣම්පි ආකඩ්ඪිත්වා වත්තබ්බො ‘මායස්මා…පෙ… ඵාසු විහරතී’ති. දුතියම්පි වත්තබ්බො. තතියම්පි වත්තබ්බො. සචෙ පටිනිස්සජ්ජති, ඉච්චෙතංකුසලං. නො චෙ පටිනිස්සජ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති. ඉදං උභයත්ථ දුක්කටං සාමඤ්ඤෙන වක්ඛති ‘‘තික්ඛත්තුං පන වුත්තස්ස, අපරිච්චජතොපි ත’’න්ති.

සමනුභාසිතබ්බොති එත්ථ ‘‘සො භික්ඛූ’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං, ‘‘යාවතතිය’’න්ති සෙසො, යථාහ ‘‘සො භික්ඛු ¶ භික්ඛූහි යාවතතියං සමනුභාසිතබ්බො’’ති (පාරා. 411), තථා සඞ්ඝමජ්ඣෙපි තික්ඛත්තුං වුච්චමානොපි නො විස්සජ්ජෙත්වා දුක්කටං ආපන්නො සො ආධානග්ගාහී භික්ඛු ¶ සඞ්ඝෙන තික්ඛත්තුං වුත්තං කම්මවාචං වත්වා සමනුභාසිතබ්බොති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘යාවතතියං සමනුභාසිතබ්බොති යාව තතියං සමනුභාසනං, තාව සමනුභාසිතබ්බො, තීහි සමනුභාසනකම්මවාචාහි කම්මං කාතබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.411). තන්ති භෙදාය පරක්කමනං, භෙදනසංවත්තනිකං අධිකරණං පග්ගහෙත්වා ඨානඤ්ච. අච්චජන්ති, ඤත්තිචතුත්ථාය කම්මවාචාය වුච්චමානායපි අච්චජන්තො. ගරුකං ඵුසෙති තතියාය කම්මවාචාය ‘‘සො භාසෙය්යා’’ති ය්යකාරප්පත්තාය සඞ්ඝාදිසෙසං ආපජ්ජති.

421. සඞ්ඝස්ස භෙදාය පරක්කමන්තං භික්ඛුං දිස්වා, සුත්වා, ඤත්වා ච අවදන්තස්ස භික්ඛුනො දුක්කටන්ති යොජනා.

422. කීවදූරෙ වසන්තෙහි සුත්වා ගන්ත්වා වත්තබ්බන්ති ආහ ‘‘ගන්ත්වා’’තිආදි. අද්ධයොජනමෙව අද්ධයොජනතා, තතො අධිකං වා. ගිලානං පටිච්ච අද්ධයොජනං වුත්තං, ඉතරං පටිච්ච ‘‘අධිකං දූරම්පි පන ගන්තබ්බ’’න්ති වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘සචෙ සක්කොතී’’ති. තාවදෙති තදා එව, අචිරායිත්වාති අත්ථො.

423. තික්ඛත්තුං පන වුත්තස්සාති ‘‘මායස්මා’’තිආදිනා නයෙන විසුඤ්ච සඞ්ඝමජ්ඣෙ ච තික්ඛත්තුං වුත්තස්සාපි අපරිච්චජන්තස්ස. තං භෙදාය පරක්කමාදිකං. භෙදප්පවත්තියා සුතක්ඛණෙ සයං අගන්ත්වා පණ්ණං වා සාසනං වා පෙසෙන්තස්ස ආපත්තිං දස්සෙතුමාහ ‘‘දූතං වා’’තිආදි. යථාහ අට්ඨකථායං ¶ (පාරා. අට්ඨ. 2.411) ‘‘දූතං වා පණ්ණං වා පෙසෙත්වා වදතොපි ආපත්තිමොක්ඛො නත්ථී’’තිආදි.

425. ය්යකාරෙ පන සම්පත්තෙති ‘‘යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්යා’’ති (පාරා. 413) තතියකම්මවාචාය අන්තෙ ය්යකාරෙ උච්චාරිතෙ. පස්සම්භන්තීති පටිප්පස්සම්භන්ති, වූපසමන්තීති අත්ථො. දුක්කටාදයොති ඤත්තියා දුක්කටං, ද්වීහි කම්මවාචාහි ද්වෙ ච ථුල්ලච්චයා. යථාහ ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසං අජ්ඣාපජ්ජන්තස්ස ඤත්තියා දුක්කටං, ද්වීහි කම්මවාචාහි ථුල්ලච්චයා පටිප්පස්සම්භන්තී’’ති (පාරා. 414). තස්මා ඤත්තියා පුබ්බෙ බහි ච සඞ්ඝමජ්ඣෙ ච තික්ඛත්තුං වුත්තෙපි අප්පටිනිස්සජ්ජනෙන ආපන්නානි ද්වෙ දුක්කටානි දෙසෙතබ්බානීති විඤ්ඤායති.

ඉමිස්සා ¶ කම්මවාචාය කිං ආපන්නාපත්තියො පටිප්පස්සම්භන්ති, උදාහු අනාපන්නාති විචාරණාය ‘‘යො අවසානෙ පටිනිස්සජ්ජිස්සති, සො තා ආපත්තියො න ආපජ්ජති, තස්මා අනාපන්නා පටිප්පස්සම්භන්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.414) මහාසුමත්ථෙරස්ස වාදං ‘‘කිමනාපන්නානං පටිප්පස්සද්ධියා’’ති පටිබාහිත්වා ‘‘ලිඞ්ගපරිවත්තනෙ අසාධාරණාපත්තියො විය ආපන්නා පටිප්පස්සම්භන්තී’’ති මහාපදුමත්ථෙරස්ස වාදො ඨිතො.

426. අකතෙ පන කම්මස්මින්ති යථාවුත්තසමනුභාසනකම්මෙ අකතෙ. අපරිච්චජතොපි චාති තං සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමනං අපරිච්චජන්තස්සාපි. ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසෙනා’’ති ඉමිනා කම්මං අකත්වා සඞ්ඝමජ්ඣෙ ච බහි ච තික්ඛත්තුං වුච්චමානස්ස අප්පටිනිස්සජ්ජනෙන දුක්කටං පන හොතීති බ්යතිරෙකතොව දස්සෙති.

427. පුබ්බෙ වාති ඤත්තියා පුබ්බෙ විසුං, සඞ්ඝමජ්ඣෙ වා තික්ඛත්තුං වුච්චමානෙපි. තඞ්ඛණෙපීති ඤත්තික්ඛණෙ වා. ඤත්තියා ¶ අනිට්ඨිතායපි පච්ඡාපි, ඉමස්ස අවධිං දස්සෙති ‘‘අසම්පත්තෙ ය්යකාරස්මි’’න්ති. පටිනිස්සජ්ජතොපි ච තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසෙන අනාපත්ති පකාසිතාති පඨමගාථාය පච්ඡිමඩ්ඪං ඉධානෙත්වා යොජෙතබ්බං.

428. එත්තාවතා ‘‘අනාපත්ති අසමනුභාසන්තස්ස පටිනිස්සජ්ජන්තස්ස උම්මත්තකස්ස ඛිත්තචිත්තස්ස වෙදනාට්ටස්ස ආදිකම්මිකස්සා’’ති (පාරා. 416) පාඨෙ ‘‘පටිනිස්සජ්ජන්තස්සා’’ති පදෙන ගහිතෙසු ‘‘ඤත්තිතො’’තිආදීසු විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා තං නිගමෙතුං ‘‘පටිනිස්සජ්ජතො වාපි ත’’න්ති ආහ. නිගමනත්ථජොතකො එවං-සද්දො සාමත්ථියා ලබ්භති, එවං ‘‘ඤත්තිතො’’තිආදිනා යථාවුත්තනයෙන පටිනිස්සජ්ජන්තස්ස වාති අත්ථො. තන්ති සඞ්ඝභෙදප්පයොගං. අසමනුභාසතො වාති අසමනුභාසියමානස්ස. ‘‘අසමනුභාසියතො’’ති වත්තබ්බෙ විකරණපච්චයලොපෙන ‘‘අසමනුභාසතො’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අසමනුභාසන්තස්සාති අසමනුභාසියමානස්සා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.416). ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසෙන අනාපත්ති පකාසිතා’’ති අනුවත්තමානත්තා ඉච්ඡිතත්ථෙ සිද්ධෙපි පුන ‘‘අනාපත්ති පකාසිතා’’ති වචනෙ පුනරුත්තතා ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, පදාවුත්ති නාම අලංකාරො හොතීති.

429. ඉමස්ස ¶ සික්ඛාපදස්ස අත්ථුප්පත්තියං සඞ්ඝභෙදත්ථං පඤ්ච වත්ථූනි යාචන්තෙන දෙවදත්තෙන ‘‘සාධු භන්තෙ භික්ඛූ යාවජීවං මච්ඡමංසං න ඛාදෙය්යුං, යො මච්ඡමංසං ඛාදෙය්ය, වජ්ජං නං ඵුසෙය්යා’’ති (පාරා. 409) වුත්තෙ ‘‘අලං දෙවදත්ත මයා තිකොටිපරිසුද්ධං මච්ඡමංසං අනුඤ්ඤාතං අදිට්ඨං අසුතං අපරිසඞ්කිත’’න්ති (පාරා. 409) අනුඤ්ඤාතෙසු මච්ඡමංසෙසු කප්පියාකප්පියවිනිච්ඡයං පුබ්බෙ අනොකාසාභාවෙන අවත්වා පකතං සික්ඛාපදවිනිච්ඡයං නිට්ඨාපෙත්වා ඉදානි පත්තාවසෙසං තං දස්සෙතුං ‘‘යඤ්හී’’තිආදි ආරද්ධං ¶ . ‘‘තං තස්සා’’ති වක්ඛමානත්තා ‘‘ය’’න්ති ඉදං ‘‘භික්ඛු’’න්ති ඉමිනා ච ‘‘මච්ඡමංස’’න්ති එතෙන ච යොජෙතබ්බං. මච්ඡන්ති ඔදකං. මංසන්ති ථලජානං මංසං. නිබ්බෙමතිකොති ‘‘මං උද්දිස්ස කත’’න්ති වා ‘‘සඞ්ඝං උද්දිස්ස කත’’න්ති වා උප්පන්නාය විමතියා විරහිතො.

430. සමුද්දිස්ස කතන්ති සඞ්ඝං වා අත්තානං වා උද්දිස්ස කතං. ‘‘ඤත්වා’’ති ඉමිනා අජානිත්වා භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්තිභාවමාහ.

431. හත්ථීනං අස්සානං අච්ඡානං මනුස්සානං අහීනං කුක්කුරානං දීපීනං සීහානං බ්යග්ඝානං තරච්ඡානං මංසං අකප්පියං හොතීති යොජනා.

432. සචිත්තකතා ආපත්තියායෙව යුජ්ජති, ඉධ පන තංහෙතුකං මංසමෙව හෙතුම්හි ඵලූපචාරෙන සචිත්තකන්ති ගහිතං. එත්ථ චිත්තං නාම අත්තානං වා සඞ්ඝං වා උද්දිස්ස කතභාවජානනචිත්තං. සෙසන්ති අනුද්දිස්සකතං අකප්පියමංසං. අචිත්තකන්ති වුත්තනයමෙව.

433. පුච්ඡිත්වායෙවාති අකප්පියමංසපරිහාරත්ථං දසසු මංසෙසු නාමඤ්ච උද්දිස්සකතස්ස පරිහාරත්ථං උභයස්සාපි පටිලද්ධාකාරඤ්ච පුච්ඡිත්වායෙවාති අත්ථො. ඔදකෙසු මච්ඡෙසු අකප්පියාභාවතො ලද්ධාකාරොව ඤාතබ්බො. මංසෙ දිට්ඨමත්තෙයෙව ‘‘ඉදං අසුකමංස’’න්ති ජානන්ති චෙ, අපුච්ඡිතෙපි දොසො නත්ථි. දායකෙසු මංසස්සාභාවෙ ලද්ධනියාමෙ අපුච්ඡිතෙපි දොසො නත්ථි. යථා වා තථා වා විමතියා උප්පන්නාය අප්පටිග්ගාහෙත්වා නිසින්නෙ ‘‘කස්මා න පටිග්ගණ්හථා’’ති පුච්ඡිතෙ විමතියා උප්පන්නාකාරං වත්වා ‘‘මයං තුම්හෙ වා ඉතරෙ භික්ඛූ වා උද්දිස්ස න කරිම්හා’’ති ¶ වත්වා ‘‘අම්හාකමෙව සන්ධාය කතං, පණ්ණාකාරත්ථාය කතං, අතිථීනං වා අත්ථාය කත’’න්තිආදිනා ¶ අත්තනා ලද්ධප්පකාරං වත්වා ‘‘සංසයං අකත්වා පටිග්ගහෙතබ්බ’’න්ති වදෙය්යුං චෙ, පටිග්ගහෙතුං වට්ටතීති සබ්බමිදං අට්ඨකථාය වුත්තං.

භික්ඛූනං එතං වත්තන්ති යොජනා. වත්තට්ඨාති සම්මාසම්බුද්ධෙන මහාකරුණාය දෙසිතං පාතිමොක්ඛසංවරසීලං විසොධෙත්වා පටිපජ්ජනෙ පතිට්ඨිතා. ‘‘විනයඤ්ඤුනො’’ති ඉමිනා විනයං අජානිත්වා උපදෙසප්පමාණෙනෙව වත්තං පූරෙන්තෙහි වත්තස්ස විරොධොපි සියාති තෙ නිවත්තෙති. ‘‘වත්තට්ඨා’’ති විසෙසනෙන විනයං ඤත්වාපි අපූරණෙ නිවත්තෙති. උභයෙනපි අත්තනා වුත්තවිනිච්ඡයස්ස පරිසුද්ධභාවං දීපෙති.

434. ඉදං සමනුභාසනන්ති යථාවුත්තසික්ඛාපදමාහ. සමනුභාසනෙන සාධෙතබ්බා ආපත්ති සමනුභාසනා කාරණූපචාරෙන. අඤ්ඤථා එකසමුට්ඨානාදිභාවො න යුජ්ජති. එකසමුට්ඨානං කායවාචාචිත්තසඞ්ඛාතං එකං සමුට්ඨානං එතස්සාති කත්වා. කායකම්මන්ති හත්ථමුද්දාවසෙන කායෙන කාතබ්බස්ස පටිනිස්සජ්ජනස්ස අකතත්තා කායකම්මං. වචීකම්මන්ති වචසා කාතබ්බස්ස අකතත්තා වචීකම්මං. අක්රියන්ති යථාවුත්තනයෙන ‘‘සඞ්ඝභෙදොපක්කමනිවාරණාය පරක්කමනං පටිනිස්සජ්ජාමී’’ති කායවිකාරෙන වා වචීභෙදෙන වා අවිඤ්ඤාපනතො අකිරියං නාම හොතීති වුත්තං හොති.

435. කිඤ්චිපි වත්තබ්බන්ති ‘‘එකො වා ද්වෙ වා තයො වා’ති වුත්තසඞ්ඝභෙදානුවත්තකභික්ඛුං පස්සන්තෙහි සුණන්තෙහි ලජ්ජිභික්ඛූහි ¶ විසුඤ්ච සඞ්ඝමජ්ඣෙ ච නෙත්වා තික්ඛත්තුංයෙව සඞ්ඝභෙදානුවත්තනස්ස අකත්තබ්බතං වත්වා තතො අනොරමන්තානං ඤත්තිචතුත්ථාය කම්මවාචාය සමනුභාසනකම්මං කාතබ්බ’’න්ති ඉදඤ්ච ‘‘තතියානුස්සාවනාය ය්ය-කාරප්පත්තාය ආපජ්ජනකසඞ්ඝාදිසෙසතො පුබ්බෙ ආපන්නා දුක්කටථුල්ලච්චයා පටිප්පස්සම්භන්තී’’ති ඉදඤ්ච අනාපත්තිපකාරො චාති ඉමං සාධාරණවිනිච්ඡයං සන්ධායාහ. වචනප්පකාරභෙදො පන අත්ථෙව, සො සඞ්ඛෙපතො මාතිකාය (පාරා. 418-419) විත්ථාරතො පදභාජනෙ (පාරා. 418-419) ආගතනයෙන වත්තබ්බො. අස්සාති දුතියසඞ්ඝභෙදසික්ඛාපදස්ස. ‘‘සමුට්ඨානා…පෙ… මතා’’ති ඉමිනා සාධාරණවිනිච්ඡයො අතිදිට්ඨොති දට්ඨබ්බං.

436. උද්දෙසපරියාපන්නෙති ¶ එත්ථ ‘‘සික්ඛාපදෙ’’ති සෙසො, නිදානපාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසඅනියතවිත්ථාරසඞ්ඛාතෙ පඤ්චවිධඋද්දෙසලක්ඛණපාතිමොක්ඛෙ අන්තොගධසික්ඛාපදවිසයෙති අත්ථො. ‘‘උද්දෙසපරියාපන්නෙ සික්ඛාපදෙ’’ති ඉමිනා ‘‘අවචනීයමත්තානං කරොතී’’ති ඉමස්ස විසයං දස්සෙති. භික්ඛු දුබ්බචජාතිකොති එත්ථ ‘‘යො’’ති අජ්ඣාහාරො. ‘‘දුබ්බචජාතිකොති දුබ්බචසභාවො, වත්තුං අසක්කුණෙය්යොති අත්ථො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.425-426) අට්ඨකථාය වුත්තදොවචස්සතාය හෙතුභූතපාපිච්ඡතාදීහි එකූනවීසතියා ධම්මෙහි සමන්නාගතො හුත්වා අත්තනි වුත්තං අනුසිට්ඨිං සාදරමග්ගහණෙන නාසනතා දොවචස්සසභාවොති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං පදභාජනෙ ‘‘දුබ්බචජාතිකො හොතීති දුබ්බචො හොති දොවචස්සකරණෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො අක්ඛමො අප්පදක්ඛිණග්ගාහී අනුසාසනි’’න්ති (පාරා. 426).

අවචනීයමත්තානං ¶ කරොතීති ‘‘මා මං ආයස්මන්තො කිඤ්චි අවචුත්ථ කල්යාණං වා පාපකං වා, අහම්පායස්මන්තෙ න කිඤ්චි වක්ඛාමි කල්යාණං වා පාපකං වා, විරමථායස්මන්තො මම වචනායා’’ති (පාරා. 425) වුත්තනයෙන අත්තානං අවචනීයං කරොති. ගරුකං සියාති එත්ථ ‘‘තස්සා’’ති ඉදං අජ්ඣාහාරනයසම්බන්ධෙන ලබ්භති. තත්රායං යොජනා – දුබ්බචජාතිකො යො භික්ඛු උද්දෙසපරියාපන්නෙ සික්ඛාපදෙ අත්තානං අවචනීයං කරොති, තස්ස ගරුකං සියාති.

කිං වුත්තං හොති? යො භික්ඛු අත්තනො දොවචස්සතං පස්සන්තෙහි, සුණන්තෙහි ච ලජ්ජිභික්ඛූහි ‘‘මා ආයස්මා අත්තානං අවචනීයං අකාසි…පෙ… අඤ්ඤමඤ්ඤවුට්ඨාපනෙනා’’ති (පාරා. 425) වුත්තනයෙන තික්ඛත්තුං වුත්තොපි දුක්කටං ආපජ්ජිත්වාපි න විස්සජ්ජෙති, ‘‘සො භික්ඛු සඞ්ඝමජ්ඣම්පි ආකඩ්ඪිත්වා වත්තබ්බො’’ති (පාරා. 426) වුත්තත්තා හත්ථෙ ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිත්වාපි සඞ්ඝමජ්ඣං නෙත්වා තථෙව තික්ඛත්තුං වුත්තෙ දුක්කටං ආපජ්ජිත්වාපි න විස්සජ්ජෙති, තස්ස දුබ්බචජාතිකස්ස ඤත්තිචතුත්ථාය කම්මවාචාය කරියමානෙ සමනුභාසනකම්මෙ තතියාය කම්මවාචාය ය්යකාරප්පත්තාය පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ඤත්තියා දුක්කටං, ද්වීහි කම්මවාචාහි ථුල්ලච්චයෙ ච පටිප්පස්සම්භයමානො සඞ්ඝාදිසෙසො හොතීති වුත්තං හොති.

437. දුබ්බචෙති එත්ථ ‘‘සික්ඛාපදෙ’’ති සෙසො, තථා සඞ්ඝභෙදකවණ්ණනෙති එත්ථාපි. සඞ්ඝභෙදො එව සඞ්ඝභෙදකො, තං වණ්ණෙති කථෙතීති සඞ්ඝභෙදකවණ්ණනං, කිං තං? සික්ඛාපදං, තඤ්ච ¶ පඨමමෙව සඞ්ඝභෙදකසික්ඛාපදං ගහෙතබ්බං, තස්මිං වුත්තනයෙනාති යොජනා. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සමුට්ඨානාදීනි පඨමසඞ්ඝභෙදසදිසානෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.425-426). ‘‘සබ්බො විනිච්ඡයො’’ති එතෙන ඉධ දස්සිතෙන ¶ ‘‘ගරුකං සියා’’ති එතෙන සඞ්ගහිතං සඞ්ඝාදිසෙසාවසානවිනිච්ඡයං වජ්ජෙත්වා ‘‘අකතෙ පනා’’තිආදිගාථාත්තයෙන වුත්තඅනාපත්තිප්පකාරෙ ච ‘‘ඉදමෙකසමුට්ඨාන’’න්තිආදිගාථාය වුත්තසමුට්ඨානාදිකෙ ච අතිදිසති.

438. යො කුලදූසකො භික්ඛු, සො ඡන්දගාමිතාදීහි පාපෙන්තො භික්ඛුහි කම්මෙ කරියමානෙ තං ඡන්දගාමිතාදීහි පාපනං අච්චජන්තො ගරුකං ඵුසෙ සඞ්ඝාදිසෙසං ආපජ්ජතීති යොජනා. ‘‘කුලදූසකොති කුලානි දූසෙති පුප්ඵෙන වා ඵලෙන වා චුණ්ණෙන වා මත්තිකාය වා දන්තකට්ඨෙන වා වෙළුයා වා වෙජ්ජිකාය වා ජඞ්ඝපෙසනිකෙන වා’’ති (පාරා. 437) වචනතො සද්ධාසම්පන්නකුලානි ලාභං නිස්සාය පුප්ඵදානාදීහි සඞ්ගණ්හිත්වා තථා අකරොන්තෙසු ලජ්ජිභික්ඛූසු කුලානං සද්ධාදූසනතො කුලදූසකො, භික්ඛු.

ඡන්දගාමිතාදීහි පාපෙන්තොති කුලදූසනකම්මං කරොන්තං දිස්වා වා සුත්වා වා අවචනතො ආපජ්ජිතබ්බදුක්කටතො මුච්චනත්ථාය ‘‘ආයස්මා ඛො…පෙ… අලන්තෙ ඉධ වාසෙනා’’ති වදන්තෙ ලජ්ජී පෙසලෙ භික්ඛූ ‘‘ඡන්දගාමිනො ච භික්ඛූ…පෙ… එකච්චං න පබ්බාජෙන්තී’’ති ඡන්දගාමිතාදීහි චතූහි අගතිගමනෙහි යොජෙන්තොති අත්ථො. කම්මෙ කරියමානෙති යථාවුත්තනයෙන අත්තානං ගරහන්තානං භික්ඛූනං කරියමානං අක්කොසනඤ්ච පරිභාසනඤ්ච යෙ පස්සන්ති, යෙ ච සුණන්ති, තෙහි ‘‘මායස්මා එවං අවච, න ච භික්ඛූ ඡන්දගාමිනො…පෙ… අලන්තෙ ඉධ වාසෙනා’’ති තික්ඛත්තුං වුච්චමානොපි දුක්කටං ආපජ්ජිත්වාපි අප්පටිනිස්සජ්ජන්තං හත්ථෙ ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිත්වා සඞ්ඝමජ්ඣං ආනෙත්වා ‘‘මායස්මා එවං අවචා’’තිආදිනා නයෙනෙව ¶ පුනපි තික්ඛත්තුං වුත්තෙ දුක්කටං ආපජ්ජිත්වාපි අප්පටිනිස්සජ්ජන්තස්ස ඤත්තිචතුත්ථාය කම්මවාචාය සමනුභාසනකම්මෙ කරියමානෙති වුත්තං හොති. ගරුකං ඵුසෙති ඤත්තියා දුක්කටං, ද්වීහි කම්මවාචාහි ථුල්ලච්චයෙ ච පටිප්පස්සම්භෙන්තො තතියකම්මවාචාය අන්තෙ ය්යකාරෙ සම්පත්තෙ සඞ්ඝාදිසෙසං ආපජ්ජතීති වුත්තං හොති.

439-40. ‘‘කුලානි ¶ දූසෙති පුප්ඵෙන වා’’තිආදිනා (පාරා. 437) නයෙන වුත්තකුලදූසනොපකරණභූතචුණ්ණපණ්ණාදීසු විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘චුණ්ණ’’න්තිආදි. චුණ්ණන්ති සිරීසපණ්ණාදිචුණ්ණං. පණ්ණන්ති තම්බූලපණ්ණතාලපණ්ණාදිඛාදිතබ්බාඛාදිතබ්බපණ්ණං. ඵලන්ති තාලපනසාදිඵලං. පුප්ඵන්ති චම්පකාදිපුප්ඵං. වෙළුන්ති අන්දොළිකාපාටං කිරණ්ඩාදිකං වෙළුං. කට්ඨන්ති ගෙහදාරුං, ඉන්ධනඤ්ච. මත්තිකන්ති පාකතිකං, පඤ්චවණ්ණං වා මත්තිකං.

අත්තනො සන්තකං, තාවකාලිකාදිවසෙන ගහිතං වා චුණ්ණං…පෙ… මත්තිකං කුලසඞ්ගහණත්ථාය දදතො කුලදූසනදුක්කටං හොතීති සම්බන්ධො. ථෙය්යාති චොරිකා. ‘‘දදතො’’ති ඉදං සාමිවචනං ‘‘කාතබ්බො’’ති පච්චත්තවචනන්තං විසෙසිතබ්බමපෙක්ඛිත්වා ‘‘දදන්තො’’ති විභත්තිවිපරිණාමෙන පච්චත්තවචනන්තං අනුවත්තෙතබ්බං. කාතබ්බොති එත්ථ කාරෙතබ්බොති අත්ථො. ඉමිනා සඞ්ඝසන්තකං, ගණසන්තකං, අඤ්ඤපුග්ගලසන්තකඤ්ච චුණ්ණාදිං කුලසඞ්ගහත්ථං චොරිකාය දෙන්තො භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බොති ඉමං විනිච්ඡයං දස්සෙති. සඞ්ඝඤ්ඤසන්තකෙති සඞ්ඝඤ්ඤසන්තකචුණ්ණාදිකෙති අත්ථො. එත්ථ අඤ්ඤ-සද්දෙන ගණපුග්ගලානං ගහණං.

441. සඞ්ඝිකං ගරුභණ්ඩං වාති සඞ්ඝසන්තකං ගරුභණ්ඩපහොනකං වා පණ්ණාදිකං. සෙනාසනනියාමිතන්ති ‘‘එත්තකා ඵලරුක්ඛාදයො සෙනාසනෙ නවකම්මත්ථායා’’ති එවං නියමිතං ¶ වා. ඉස්සරවතායෙ වාති එවකාරෙන ‘‘ථෙය්යා’’ති ඉදං නිවත්තිතං.

442. හරිත්වා වාති අත්තනායෙව හරිත්වා වා. ‘‘පුප්ඵං දෙන්තස්සා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. එස නයො උපරිපි. හරාපෙත්වා වාති අඤ්ඤස්ස හත්ථෙ පෙසෙත්වා වා. පක්කොසිත්වා වාති ආමන්තෙත්වා වා පක්කොසාපෙත්වා වාති උපලක්ඛණතො ලබ්භති. ආගතස්ස වාති අත්තනා එව ආගතස්ස වා. ‘‘කුලසඞ්ගහණත්ථායා’’ති වචනෙන ‘‘එවරූපෙ අධිප්පායෙ අසති වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා ‘‘චෙතියං පූජං කරොන්තාපි ‘පූජෙස්සාමා’ති පුප්ඵානි ගහෙත්වා ගච්ඡන්තාපි තත්ථ තත්ථ සම්පත්තානං චෙතියපූජනත්ථාය දෙන්ති, එතම්පි පුප්ඵදානං නාම න හොතී’’තිආදිකං (පාරා. අට්ඨ. 2.436-437) අට්ඨකථාගතං සබ්බං විනිච්ඡයං දස්සිතං හොති.

443. එවං උස්සග්ගං දස්සෙත්වා අපවාදං දස්සෙතුමාහ ‘‘හරිත්වා වා’’තිආදි. ‘‘හරාපෙත්වා’’ති ඉමිනා යොජෙතබ්බස්ස වා-සද්දස්ස අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථතාය ‘‘පක්කොසිත්වා වා පක්කොසාපෙත්වා ¶ වා, ආගතානං වා’’ති ච සඞ්ගය්හති. ආගතස්සෙවාති එවකාරෙන හරිත්වා දානාදිං නිවත්තෙති.

444. තඤ්චාති මාතාපිතුආදීනං තං පුප්ඵදානඤ්ච. වත්ථුපූජත්ථන්ති රතනත්තයපූජනත්ථං. න පනඤ්ඤථාති අඤ්ඤෙන පකාරෙන දාතුං න වට්ටති. යෙන පකාරෙන දාතුං න වට්ටති, කොයං පකාරොති ආහ ‘‘සිවාදී’’තිආදි. සිවාදිපූජනත්ථන්ති මහිස්සරාදිදෙවතාපූජනත්ථඤ්ච. මණ්ඩනත්ථන්ති පිළන්ධනත්ථං. එවං අදාතබ්බප්පකාරනියමනෙන ‘‘ඉමං වික්කිණිත්වා ජීවිකං කප්පෙස්සන්තී’’ති මාතාපිතුආදීනං දාතුං වට්ටතීති වදන්ති.

445. ‘‘ඵලාදීසු ¶ …පෙ… විනිච්ඡයො’’ති ඉමිනා ‘‘හරිත්වා වා හරාපෙත්වා වා’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තවිනිච්ඡයො ඵලපණ්ණාදීසු සබ්බත්ථ සමානොති දස්සෙති.

446. ‘‘පුප්ඵාදිභාජනෙ’’ති පුප්ඵඵලාදීනං භාජනකාලෙ. සම්මතෙනාති පුප්ඵාදිභාජනත්ථං ඛන්ධකෙ වුත්තනයෙන සඞ්ඝෙන සම්මතෙන භික්ඛුනා. අස්සාති භාජනට්ඨානං ආගතස්ස. ඉතරෙනාති සඞ්ඝසම්මුතිං විනා පුප්ඵාදීනි භාජාපෙන්තෙන. ඤාපෙත්වා දාතබ්බන්ති සබ්බං සඞ්ඝං ජානාපෙත්වා දාතබ්බං.

447. උපඩ්ඪභාවන්ති එකෙන භික්ඛුනා ලද්ධබ්බභාගතො උපඩ්ඪං. ‘‘ථොකං ථොක’’න්ති ඉමිනා උපඩ්ඪතොපි අප්පතරං ගහිතං.

448. පරිබ්බයවිහීනස්සාති තණ්ඩුලාදිජීවිතවුත්තිවයමූලරහිතස්ස. සම්පත්තිස්සරියස්සාපීති අත්තනො සමීපමුපගතස්ස ඉස්සරස්ස ච. ‘‘දාතබ්බං තු සකං ඵල’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ‘‘පරිබ්බයවිහීනානං, දාතුං සපරසන්තක’’න්ති ඛුද්දසික්ඛාය ආගතං, ඉධ ‘‘සකං ඵල’’න්ති වුත්තං. තත්ථ පරවචනෙන විස්සාසිකානං ගහණං, ඉධ පන විස්සාසග්ගාහෙන ගහෙත්වා දීයමානම්පි සසන්තකමෙවාති ‘‘සක’’න්ති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

449-50. යත්ර සඞ්ඝාරාමෙ සඞ්ඝෙන ඵලරුක්ඛපරිච්ඡෙදං කත්වා කතිකා කතාති යොජනා, ‘‘ආගන්තුකානං එත්තකං ඵලං දාතබ්බ’’න්ති ඵලපරිච්ඡෙදං කත්වා වා ‘‘එත්තකෙසු රුක්ඛෙසු ඵලං දාතබ්බ’’න්ති ¶ රුක්ඛපරිච්ඡෙදං කත්වා වා සඞ්ඝෙන කතිකා යෙන පකාරෙන කතාති අත්ථො. තත්රාගතස්සපීති එවං ඨපිතකතිකවත්තං තං සඞ්ඝාරාමං ඵලත්ථාය ආගතස්සාපි.

යථාපරිච්ඡෙදන්ති ¶ සඞ්ඝෙන තථාකතඵලරුක්ඛපරිච්ඡෙදමනතික්කම්ම. දදතොති ඔචිනිත්වා ඨපිතඵලං, කප්පියකාරකෙහි ඔචිනාපෙත්වා වා දෙන්තස්ස. ඔචිතඵලෙ ච කප්පියකාරකෙ ච අසති ඵලත්ථාය ආගතෙසු වත්තිතබ්බවිධිං දස්සෙතුමාහ ‘‘දස්සෙතබ්බාපි වා’’තිආදි. ‘‘වත්වා’’ති සෙසො. ච-කාරං අපි-සද්දෙන එකතො කත්වා ‘‘අපිචා’’ති යොජනා. එවං වත්වා සඞ්ඝෙන පරිච්ඡින්නරුක්ඛා දස්සෙතබ්බාති ඉමිනා ‘‘ඉධ ඵලානි සුන්දරානි, ඉතො ගණ්හථා’ති එවං පන න වත්තබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.436-437) අට්ඨකථා බ්යතිරෙකතො දස්සිතා හොති.

451. ‘‘ඛණිත්වා’’ති එතෙන ‘‘ඛණාපෙත්වා’’ති ඉදම්පි සඞ්ගහිතං, ‘‘කප්පියභූමි’’න්ති වක්ඛමානත්තා පථවින්ති එත්ථ ‘‘අකප්පිය’’න්ති ලබ්භති. තෙනෙවාහ ‘‘පාචිත්තියෙනා’’ති. ‘‘මාලාගච්ඡ’’න්ති ඉමිනා පුප්ඵූපගෙ තරුණගච්ඡෙ ච මල්ලිකාසුමනාදිගුම්බගාගච්ඡෙ ච සඞ්ගණ්හාති. යථාහ අට්ඨකථාය ‘‘තරුණකා හි පුප්ඵරුක්ඛාපි පුප්ඵගච්ඡාපි ‘මාලාවච්ඡා’ත්වෙව වුච්චන්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431). ආදි-සද්දෙන ඵලූපගරුක්ඛෙ ච භෙසජ්ජරසෙ ඔසධගච්ඡෙ ච සඞ්ගණ්හාති. ‘‘රොපාපනෙ’’ති වක්ඛමානත්තා ‘‘සය’’න්ති ඉදං ‘‘රොපනෙ’’ති ඉමිනා යුජ්ජති.

‘‘සයං ඛණිත්වා’’ති කස්මා න යුජ්ජතීති? ‘‘ඛණාපෙත්වා’’ති වක්ඛමානස්ස අභාවා ච ‘‘යො පන භික්ඛු පථවිං ඛණෙය්ය වා ඛණාපෙය්ය වා, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 85) වචනතො ඛණාපනෙ පාචිත්තියෙන භවිතබ්බත්තා ච ‘‘ඛණිත්වා’’ති ඉමිනා ච ඛණනඛණාපනානං ද්වින්නමෙව ගහෙතබ්බත්තා න යුජ්ජති. කුලදූසනෙති කුලදූසනනිමිත්තං. අකප්පියපථවිං ඛණිත්වා, ඛණාපෙත්වා ච සයං මාලාගච්ඡාදිරොපනෙ කතෙ අස්ස මාලාගච්ඡාදිරොපකස්ස ¶ භික්ඛුනො අකප්පියපථවීඛණනපච්චයෙන පාචිත්තියෙන සද්ධිං කුලදූසනෙ කුලදූසනනිමිත්තං දුක්කටං හොතීති යොජනා.

452. ‘‘තථා’’ති ¶ ඉමිනා ‘‘සයං රොපනෙ’’ති ඉදං විනා අවසෙසප්පකාරං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘අකප්පියෙන වාක්යෙනා’’ති ඉදං ‘‘අකප්පියපථවිං ඛණාපෙත්වා’’ති ඉමිනා ච ‘‘රොපාපනෙ’’ති ඉමිනා ච යුජ්ජති. ‘‘ඉමං භූමිං ඛණ, ඉමං ගච්ඡං රොපෙහී’’තිආදිකං අකප්පියං වොහාරං වත්වා අකප්පියපථවිං ඛණාපෙත්වා මාලාගච්ඡාදිරොපනං කාරාපෙන්තස්සාපි තථෙව පාචිත්තියඤ්ච දුක්කටඤ්ච හොතීති අත්ථො.

ඛණනරොපනෙහි ද්වීහි පාචිත්තියදුක්කටානි අවසිට්ඨෙහි තදත්ථිකෙහි සබ්බවොහාරපයොගභෙදෙහි කිං හොතීති ආහ ‘‘සබ්බත්ථා’’තිආදි. කුලදූසනෙති නිමිත්තෙ, විසයෙ වා භුම්මං. අකප්පියෙන වාක්යෙන පන පථවිං ඛණාපෙත්වා අකප්පියෙන වාක්යෙන රොපාපනෙපි තථා පාචිත්තියෙන සහ කුලදූසනෙ භික්ඛුනො දුක්කටං වුත්තං. සබ්බත්ථ ඉතො පරෙසුපි තදත්ථිකෙන සබ්බවොහාරබ්යාපාරෙසු කුලදූසනනිමිත්තං භික්ඛුනො දුක්කටං වුත්තන්ති යොජනා.

453. කප්පියභූමියා අත්තනා ඛණනෙ, අකප්පියවොහාරෙන ඛණාපනෙ ච පාචිත්තියාභාවතො දුක්කටංයෙව වුත්තන්ති ආහ ‘‘උභයත්ථ චා’’තිආදි. එත්ථ ‘‘එව’’න්ති සෙසො, සො යථාවුත්තමත්ථං නිගමෙති. එවං යථාවුත්තනයෙන කප්පියභූමියම්පි මාලාගච්ඡාදිරොපනරොපාපනසඞ්ඛාතෙසු ද්වීසු ඨානෙසු ච භික්ඛුනො දුක්කටං වුත්තන්ති යොජනා.

454. සදුක්කටා ¶ පාචිත්තීති ‘‘ආවාටං ඛණ, ගච්ඡං රොපෙහී’’ති එකවාරං ආණත්තෙ බහූ ආවාටෙ ඛණිත්වා බහූසු ගච්ඡෙසු රොපිතෙසුපි ආණත්තියා එකත්තා දුක්කටෙන සහ පාචිත්තියං හොතීති අයමත්ථො අකප්පියභූමිං සන්ධාය වුත්තො. ‘‘සුද්ධං වා දුක්කට’’න්ති ඉදං අකප්පියභූමියං කප්පියෙන වොහාරෙන ආවාටං ඛණාපකස්ස ච කප්පියභූමියං අකප්පියවොහාරෙන ආවාටං ඛණාපකස්ස ච ‘‘ඉමං ගච්ඡං රොපෙහී’’ති එකවාරාණත්තපච්චයා ආපජ්ජිතබ්බං කුලදූසනදුක්කටං සන්ධාය වුත්තං.

455. කප්පියෙනෙව වාක්යෙනාති එත්ථ කප්පියවාක්යං නාම ‘‘එත්ථ ආවාටං ජාන, එත්ථ ආවාටං ජානිතබ්බං, එත්ථ ආවාටෙන භවිතබ්බ’’න්ති එවරූපං වාක්යඤ්ච ‘‘ඉමං ගච්ඡං එත්ථ ජාන, අයං ගච්ඡො එත්ථ ජානිතබ්බො’’තිආදිවාක්යඤ්ච. එවකාරෙන අකප්පියවොහාරඤ්ච කප්පියාකප්පියමිස්සකවොහාරඤ්ච නිවත්තෙති. පරියායොභාසනිමිත්තකම්මං පන ‘‘ඉතරත්තයං වට්ටතී’’ති ¶ (පාරා. අට්ඨ. 2.431) අට්ඨකථාවචනතො වට්ටති. උභයත්ථ ච භූමියාති කප්පියාකප්පියභූමීසු ද්වීසු. රොපනෙති එත්ථ සම්බන්ධතො, පකරණතො ච ‘‘මාලාගච්ඡාදීන’’න්ති ලබ්භති.

‘‘වාක්යෙනා’’ති වුත්තත්තා ‘‘රොපාපනෙ’’ති වත්තබ්බො, ‘‘රොපනෙ’’ති කිමත්ථමාහාති චෙ? සුද්ධකත්තුනිද්දෙසෙන පයොජකස්සාපි සඞ්ගහෙතබ්බතො ගාථාබන්ධවසෙන වුත්තං. ඉමිනා උපරිගාථාය ‘‘සයං රොපෙතු’’න්ති එත්ථ ‘‘සය’’න්ති ඉමිනා විසෙසෙත්වා ‘‘රොපාපෙතු’’න්ති ඉදං නිවත්තෙති. ‘‘පරිභොගත්ථාය හි කප්පියභූමියං වා අකප්පියභූමියං වා කප්පියවොහාරෙන රොපාපනෙ අනාපත්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431) අට්ඨකථාවිනිච්ඡයො ඉමාය ගාථාය සඞ්ගහිතොති වෙදිතබ්බො. කොචි දොසොති පාචිත්තියඤ්ච දුක්කටඤ්චාති වුත්තදොසෙසු එකොපි දොසො න විජ්ජතීති අත්ථො.

456-7. ‘‘සයං ¶ රොපෙතු’’න්ති ඉදං ‘‘ආරාමාදීනමත්ථායා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධිතබ්බං.

ආදි-සද්දෙන වනාදිං සඞ්ගණ්හාති. සයං රොපිතස්ස වාති එත්ථ වා-සද්දෙන ‘‘රොපාපිතස්සා’’ති ඉදං සඞ්ගණ්හාති, එතස්ස විසෙසනත්ථං ‘‘කප්පියෙන වොහාරෙනා’’ති පාඨසෙසො. අයං පන විනිච්ඡයො ‘‘ආරාමත්ථාය පන වනත්ථාය ච ඡායත්ථාය ච අකප්පියවොහාරමත්තමෙව න වට්ටති, සෙසං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431) අට්ඨකථාගතනයෙන වෙදිතබ්බො. අන්තො ආරාමභූසනත්ථාය, බහි අරඤ්ඤත්ථාය විය ඡායත්ථාය සුද්ධචිත්තෙන ‘‘ඉමං ජානා’’තිආදිකප්පියවොහාරෙන රොපාපිතරුක්ඛෙ ච කප්පියභූමියඤ්ච අත්තනා කතෙ වා අකප්පියවොහාරෙන කාරාපිතෙ වා අකප්පියභූමියඤ්ච කප්පියවොහාරෙන අත්තනා කාරාපිතෙ වා අඤ්ඤෙහි කතෙ වා ආවාටෙ අත්තනා රොපිතෙ රුක්ඛෙ ච ඵලං පරිභුඤ්ජිතුං ඉච්ඡති චෙ, පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති අත්ථො.

ආරාමාදීනමත්ථාය කප්පියභූමියං සයං රොපිතස්ස වා කප්පියභූමියං වා අකප්පියභූමියං වා කප්පියවොහාරෙන රොපාපිතස්ස වා රුක්ඛස්ස යඤ්ච ඵලං, තං ඵලං පරිභුඤ්ජිතුං භික්ඛූනං වට්ටතීති යොජනා. කත්ථචි පොත්ථකෙසු ‘‘ආරාමාදීනමත්ථායා’’ති ගාථාය ලිඛිතට්ඨානෙ ¶ ‘‘කුලසඞ්ගහණත්ථායා’’තිආදිගාථා දිස්සති. සා පාළික්කමවිරුද්ධත්තා අට්ඨානප්පයුත්තා, ‘‘පුප්ඵාන’’න්තිආදිගාථාය පුරතො වුච්චමානා පන ඨානප්පයුත්තා හොති.

458. සබ්බත්ථාති ආරාමාදිඅත්ථාය පුබ්බෙ විය අත්තනා රොපිතෙසු, රොපාපිතෙසු ච සබ්බෙසු මාලාගච්ඡාදීසු. අකප්පියොදකෙනෙව පාචිත්තීති ‘‘යො පන භික්ඛු ජානං සප්පාණකං ¶ උදකං තිණං වා මත්තිකං වා සිඤ්චෙය්ය වා සිඤ්චාපෙය්ය වා, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 140) වුත්තා පාචිත්ති එව, න දුක්කටන්ති අත්ථො.

459. ඉදානි දුක්කටෙන සද්ධිං පාචිත්තියවිසයං දස්සෙති ‘‘කුල…පෙ… දුක්කට’’න්ති. සිඤ්චතොති කප්පියොදකෙනෙව සිඤ්චතො, සිඤ්චාපයතො ච.

460. තෙසංයෙව ද්වින්නං පන අත්ථායාති කුලදූසනපරිභොගානං ද්වින්නමත්ථාය. සිඤ්චනෙ සිඤ්චාපනෙති එත්ථ ‘‘මාලාගච්ඡාදීන’’න්ති පකරණතො ලබ්භති. දුක්කටන්ති එත්ථ ‘‘කෙවල’’න්ති සෙසො.

461. ඔචිනාපනෙති අඤ්ඤෙහි පුප්ඵානං ඔචිනාපනෙ. සයමොචිනනෙ චාපීති අත්තනාව ඔචිනනෙ ච. සපාචිත්තියදුක්කටන්ති ‘‘භූතගාමපාතබ්යතාය පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 90) වුත්තත්තා පුප්ඵොචිනනහෙතු පාචිත්තියඤ්ච කුලදූසනදුක්කටඤ්ච හොතීති වුත්තං හොති.

462. පූජාදිඅත්ථාය, කුලසඞ්ගහත්ථාය ච පුප්ඵානං ඔචිනනඔචිනාපනානි කාරාපෙන්තස්ස ආපත්තියා ආපජ්ජනප්පකාරං දස්සෙතුමාහ ‘‘පුප්ඵාන’’න්ති. ‘‘පුප්ඵානං ගණනාය පාචිත්තියං හොතී’’ති වුත්තත්තා පුප්ඵමොචිනතොති එත්ථ ‘‘විසුං විසු’’න්ති සෙසො. එකෙකපුප්ඵං ඔචිනන්තස්ස පුප්ඵගණනාය පාචිත්තියං හොතීති අත්ථො. ‘‘එකෙන පයොගෙන බහූනි පුප්ඵානි ඔචිනන්තස්ස පන පයොගගණනාය හොතී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං ඉධ බ්යතිරෙකතො ලබ්භති. ‘‘ඔචිනතො’’ති ඉමිනා ‘‘ඔචිනාපයතො’’ති ඉදඤ්ච කිරියාසාමඤ්ඤෙ විසෙසස්ස අන්තොගධභාවතො වා උපලක්ඛණතො වා දස්සිතන්ති.

තත්ථ ¶ ච පුප්ඵානි විසුං විසුං වත්වා ඔචිනාපෙන්තස්ස පුප්ඵානං ගණනාය හොතීති ඉදමෙව ¶ ආපජ්ජති. එකවාරමාණත්තෙන බහූනි පුප්ඵානි බහූසු ච වාරෙසු ඔචිතෙසු ආණත්තිගණනාය හොතීති විනිච්ඡයො දට්ඨබ්බො. ඉදං සබ්බප්පකාරං අනන්තරවුත්තගාථාය දස්සිතවිධිම්හි ච දට්ඨබ්බන්ති ඤාපෙතුමාහ ‘‘කුලත්ථං චෙ සදුක්කටා’’ති. කුලත්ථන්ති කුලසඞ්ගහත්ථං. ‘‘සදුක්කටා’’ති වුත්තත්තා පාචිත්තියඤ්ච දුක්කටඤ්ච පුප්ඵගණනාය හොතීති සිද්ධං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘පුප්ඵගණනාය දුක්කටපාචිත්තියානී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431).

463. ගන්ථනං ගන්ථො, තෙන නිබ්බත්තං ගන්ථිමං. එස නයො සබ්බත්ථ. ගන්ථිමාදිසරූපං සයමෙව වක්ඛති. සඞ්ගහණං සඞ්ගහො, පුප්ඵානං සඞ්ගහොති විග්ගහො.

464. ඉමානි ගන්ථිමාදීනි සරූපතො දස්සෙතුමාහ ‘‘තත්ථ දණ්ඩෙන දණ්ඩං වා’’තිආදි. තත්ථ තත්ථාති තෙසු ඡසු පුප්ඵසඞ්ගහෙසු. ‘‘දණ්ඩෙන දණ්ඩං වා’’ති ඉදං සදණ්ඩඋප්පලාදිකුසුමං සන්ධායාහ. ‘‘වණ්ටෙනපි ච වණ්ටක’’න්ති ඉදං සවණ්ටකරත්තකුසුමාදිං සන්ධායාහ. කරණං සබ්බන්ති කතං සබ්බං. ඉධ සබ්බත්ථ කප්පියවිධිවිභාගං ‘‘සබ්බමෙත’’මිච්චාදිගාථායං වක්ඛති.

465. සුත්තාදීහි ගොප්ඵෙත්වාති එත්ථ ‘‘වස්සිකපුප්ඵාදීනී’’ති සෙසො. සුත්තෙන වා කදලිවාකාදීහි වා වස්සිකාදිපුප්ඵෙ ගන්ථිත්වා කතපුප්ඵවිකාරො ගොප්ඵිමං නාම. එකතො වණ්ටානි යස්සාති විග්ගහො. උභතොවණ්ටිකාති එත්ථාපි එසෙව නයො. අප්පත්ථෙ වා සකත්ථෙ වා ක-කාරො දට්ඨබ්බො. ඉත්ථිලිඞ්ගවිසයෙ ක-කාරතො පුබ්බාකාරස්ස ඉ-කාරාදෙසො.

සබ්බපුප්ඵානං වණ්ටානි එකදිසාය කත්වා ගන්ථිතපුප්ඵාවලි එකතොවණ්ටිකා නාම, වණ්ටානි උභයදිසාය කත්වා ගන්ථිතපුප්ඵාවලි ¶ උභතොවණ්ටිකා නාමාති තං ගොප්ඵිමං එවං දුවිධං හොතීති අත්ථො. ‘‘වාකං වා වල්ලිං වා රජ්ජුං වා දිගුණං කත්වා තත්ථ නීපකදම්බාදිවණ්ටරහිතානි පුප්ඵානි වෙඨෙත්වා ගහණං ගොප්ඵිමං නාමා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431 අත්ථතො සමානං) අට්ඨකථාය වුත්තං.

466. බුන්දෙසූති මූලෙසු. මකුලාදිකන්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන වණ්ටරහිතමධුකාදිපුප්ඵඤ්ච වණ්ටසහිතමල්ලිකාදිපුප්ඵඤ්ච සඞ්ගහිතං. සූචිආදීහීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන තාලහීරාදිං සඞ්ගණ්හාති ¶ . මාලාවිකතීති පුප්ඵමාලාවිකති. සූචිආදීහි මකුලාදිකං පුප්ඵං බුන්දෙසු විජ්ඣිත්වා ආවුතා මාලාවිකති වෙධිමං නාමාති වුච්චතීති යොජනා.

467. ‘‘වෙඨිමං නාම පුප්ඵදාමපුප්ඵහත්ථකෙසු දට්ඨබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431) අට්ඨකථාය දස්සිතප්පකාරෙසු පඨමප්පකාරං දස්සෙති ‘‘වෙඨෙත්වා කතං මාලාගුණෙහි වා’’ති. ධම්මදෙසනාය වා පටිමාය වා ධාතුයා වා පූජං කත්තුකාමා මුද්ධනි උජුකං කත්වා මාලාදාමකලාපං ඔලම්බිත්වා අග්ගෙ ඝටිකාකාරදස්සනත්ථං මාලාවලියො අනෙකක්ඛත්තුං පරික්ඛිපන්තා වෙඨෙන්ති, ඉදං එවරූපං මාලාගුණකරණම්පි වෙඨිමං නාමාති වුත්තං හොති.

අඤ්ඤප්පකාරං දස්සෙති ‘‘වාකාදීහි ච බද්ධං වා’’ති, ‘‘බන්ධිත්වා’’තිපි පාඨො, ‘‘කත’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො. එකච්චෙ උප්පලාදිදීඝදණ්ඩකුසුමානි අට්ඨ වා නව වා දස වා කලාපං කත්වා තෙසමෙව දණ්ඩානං වාකෙහි වා අඤ්ඤෙන යෙන කෙනචි දණ්ඩකග්ගෙ ඨපෙත්වා වා විසුං වා බන්ධිත්වා උප්පලහත්ථාදිං කරොන්ති, තඤ්ච වෙඨිමං නාමාති වුත්තං හොති. එතං ද්වයම්පි න වට්ටති.

කප්පියකාරකෙහි ¶ ඔචිනිත්වා ඨපිතපුප්ඵානි සාටකෙ පක්ඛිපිත්වා භණ්ඩිකං කත්වා බන්ධිතුං න වට්ටති. තෙසුයෙව පුප්ඵෙසු අච්ඡින්නෙන දණ්ඩෙන වා තස්මිංයෙව දණ්ඩෙ අච්ඡින්නවාකෙන වා කලාපං කත්වා බන්ධිතුං, අංසභණ්ඩිකාය පක්ඛිපිත්වා ගහෙතුඤ්ච වට්ටති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තෙසංයෙව පන වාකෙන වා දණ්ඩෙන බන්ධිතුං අංසභණ්ඩිකං වා කාතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘වාකෙන වා දණ්ඩෙන වා’ති ච ඉදං අච්ඡින්දිත්වා පරික්ඛිපිත්වා බන්ධනං සන්ධාය වදන්තී’’ති සීහළගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. පදුමාදිපුප්ඵානි පදුමාදිපණ්ණෙසු නාළෙහි පවෙසෙත්වා නාළෙහි බහි කත්වා පණ්ණෙන පුප්ඵානි පටිච්ඡාදෙත්වා පණ්ණග්ගෙ බන්ධිතුං වට්ටති. ‘‘දණ්ඩෙ පන බන්ධිතුං න වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431) ච අට්ඨකථායමෙව වුත්තං.

468. පුප්ඵමාලාහි පූරණෙති පුප්ඵාවලීහි පූරණෙ. ඉදං කත්ථ ලබ්භතීති ආහ ‘‘බොධි’’න්තිආදි. පුප්ඵපටං නාම මාලාවලියො තන්තං විය පසාරෙත්වා වත්ථං වායන්තෙහි විය තිරියඤ්ච මාලාවලීහි වායිතපටං වුච්චති. ඉදං පුප්ඵපටං මාලාවලීහි දීඝසො පූරණං සන්ධාය ¶ පුරිමෙ ගහිතං, තිරියතො වායනං සන්ධාය වක්ඛමානෙ වායිමෙපි ගහිතන්ති පුනරුත්තාභාවො වෙදිතබ්බො. පටාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන චෙතියධාතුකරණ්ඩකවෙදිකාදීනං ගහණං.

පරික්ඛෙපෙසු ලබ්භතීති බොධික්ඛන්ධාදීනං පුනප්පුනං පරික්ඛිපනෙසු ලබ්භති. බොධික්ඛන්ධාදයො පුප්ඵාවලීහි පරික්ඛිපන්තෙහි පඨමවද්ධට්ඨානෙ පුප්ඵාවලියා අනතික්කාමිතෙ පුරිමං නාම ඨානං යාව පාපුණාති, තාව අඤ්ඤෙන ගහෙත්වා පරික්ඛිපන්තෙන ආහරිත්වා පුනපි තස්මිං ඨානෙ පත්තෙ අඤ්ඤස්ස දානවසෙන බොධික්ඛන්ධං, චෙතියං, ධාතුකරණ්ඩකං වා පුප්ඵකඤ්චුකෙන ඡාදෙතුං ¶ වට්ටතීති අට්ඨකථාය වුත්තං. සචෙපි ද්වෙයෙව භික්ඛූ උභොසු පස්සෙසු ඨත්වා පරියායෙන හරන්ති, වට්ටතියෙවාති වදන්ති. පුප්ඵපටවායනත්ථං පසාරියමානපුප්ඵාවලීසු ච එසෙව විනිච්ඡයො.

දීඝපුප්ඵාවලිං නාගදන්තෙසු පක්ඛිපිත්වා පුන පක්ඛිපිතුං න වට්ටති. ‘‘නාගදන්තෙසු පන පුප්ඵවලයං පවෙසෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා අඤ්ඤෙහි වලයං කත්වා දින්නපුප්ඵාවලිවලයං ධාතුකරණ්ඩථුපිකාය පවෙසෙතුං වට්ටති. ‘‘මාලාගුණෙහි පන බහූහිපි කතං පුප්ඵදාමං ලභිත්වා ආසනමත්ථකාදීසු බන්ධිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා පුප්ඵදාමපුප්ඵාවලීනං පුප්ඵරහිතාය සුත්තකොටියා රජ්ජුදණ්ඩාදීසු බන්ධිතුං වට්ටති.

469. පුප්ඵරූපං නාම ‘‘ගොප්ඵිමපුප්ඵෙහෙව හත්ථිඅස්සාදිරූපකානි කරොන්ති, තානිපි වායිමට්ඨානෙ තිට්ඨන්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431) වුත්තත්තා තංතංරූපසණ්ඨානං කත්වා පුප්ඵාවලියො නිවෙසෙත්වා කරියමානං හත්ථිඅස්සාදිරූපං. ඉමස්මිං අට්ඨකථාපාඨෙ ‘‘තානිපි වායිමට්ඨානෙ තිට්ඨන්තී’’ති වුත්තත්තා ච ‘‘අඤ්ඤෙහි කතපරිච්ඡෙදෙ පන පුප්ඵානි ඨපෙන්තෙන හත්ථිඅස්සාදිරූපකම්පි කාතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431) අට්ඨකථාපාඨස්ස සාරත්ථදීපනියං ‘‘පුප්ඵානි ඨපෙන්තෙනාති අගන්ථිතානි පාකතිකපුප්ඵානි ඨපෙන්තෙන. පුප්ඵදාමං පන පූජනත්ථාය භූමියං ඨපෙන්තෙන ඵුසාපෙත්වා වා අඵුසාපෙත්වා වා දිගුණං කත්වා ඨපෙතුං න වට්ටතී’’ති (සාරත්ථ. ටී. 2.431) වුත්තත්තා ච ඉමං හත්ථිආදිරූපං පූරෙන්තෙන මාලාවලිං අඤ්ඤෙහි කතපරිච්ඡෙදෙ සම්බන්ධිත්වා පාසාණආසනමඤ්චපීඨහත්ථිරූපාදිමත්ථකෙ ඨපෙත්වා පූජනප්පකාරො වායිමන්ති විඤ්ඤායති.

පුප්ඵපටන්ති ¶ ¶ පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරං පුප්ඵපටං පූරෙන්තෙන එකාපි පුප්ඵාවලි පරිවත්තෙත්වා න ඨපෙතබ්බා, වායන්තෙන අඤ්ඤෙහි පූරිතෙපි එකාපි පුප්ඵාවලි න පාතෙතබ්බා, ඉදං පූරිමවායිමානං නානාකරණං. ආදිග්ගහණෙන පුප්ඵජාලං සඞ්ගණ්හාති, තං කරොන්තස්ස ජාලච්ඡිද්දගණනාය දුක්කටං හොති. ‘‘භිත්තිච්ඡත්තබොධිත්ථම්භාදීසුපි එසෙව නයො’’ති වුත්තත්තා ඡත්තාදීසු ච පුප්ඵජාලං න දාතබ්බං.

470. ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස සාධාරණත්තා ‘‘භික්ඛූනං භික්ඛුනීනඤ්චා’’ති ආහ. බුද්ධස්සපීති එත්ථ පි-සද්දො සම්භාවනෙ, ‘‘පූජත්ථ’’න්ති වත්තබ්බං, බුද්ධස්ස පූජත්ථායපි කාතුං වා කාරාපෙතුං වා න වට්ටතීති අත්ථො. ධම්මසඞ්ඝරතනානිපි උපලක්ඛණතො සඞ්ගය්හන්ති. සෙසෙ කිමෙව වත්තබ්බන්ති බ්යතිරෙකත්ථො.

471. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘සයං පරෙහි වා කාරාපෙතුං භික්ඛූනඤ්ච භික්ඛුනීනඤ්ච බුද්ධස්සපී’’ති අනන්තරගාථාය වුත්තමතිදිසති. කලම්බකන්ති ද්වින්නං ධනුකානමන්තරෙ ඔලම්බකදාමං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘කලම්බකොති අඩ්ඪචන්දනාගදන්තන්තරෙ ඝටිකාදාමඔලම්බකො වුත්තො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431). එත්ථ ච ඝටිකාදාමඔලම්බකො නාම අන්තෙ ඝටිකාකාරයුත්තො යමකදාමඔලම්බකො. කාතුන්ති බන්ධිතුං න වට්ටතීති යොජනා. එකෙකපුප්ඵදාමං පන නික්ඛන්තසුත්තකොටියා පබන්ධිත්වා ඔලම්බිතුං වට්ටති. පුප්ඵදාමද්වයං සඞ්ඝටිතුකාමෙනපි නික්ඛන්තසුත්තකොටියාව සුත්තකොටි සඞ්ඝටිතුං වට්ටති. අඩ්ඪචන්දකමෙව වාති ‘‘අඩ්ඪචන්දාකාරෙන මාලාගුණපරික්ඛෙපො’’ති අට්ඨකථාය වුත්තසරූපං වා.

එත්ථ ච අඩ්ඪචන්දාකාරෙන මාලාගුණපරික්ඛෙපො නාම අඩ්ඪචන්දාකාරෙන මාලාගුණස්ස පුනප්පුනං හරණපච්චාහරණවසෙන පූරෙත්වා පරික්ඛිපනං. තෙනෙව තං පූරිමෙ පවිට්ඨං. තස්මා එතම්පි ¶ අඩ්ඪචන්දාකාරං පුනප්පුනං හරණපච්චාහරණවසෙන පූරිතං න වට්ටති, එකවාරං පන අඩ්ඪචන්දාකාරෙන මාලාගුණං හරිතුං වට්ටතීති වදන්ති. කාතුං න වට්ටතීති සම්බන්ධො. ‘‘තදුභයම්පි පූරිමෙයෙව පවිට්ඨ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431) අට්ඨකථායං වුත්තං. අඤ්ඤෙහි පූරිතන්ති අඤ්ඤෙහි ආයතං පසාරෙත්වා පූරිතං පුප්ඵපටං. වායිතුම්පි චාති තිරියං එකපුප්ඵාවලිම්පි වායිතුං ‘‘න වට්ටතී’’ති ඉමිනාව සම්බන්ධො.

472. පිට්ඨකාචමයන්ති ¶ තණ්ඩුලපිට්ඨාදීහි කතඤ්චෙව කාචමත්තිකාය ච කතං පුප්ඵදාමං. භෙණ්ඩුපුප්ඵමයම්පි චාති භෙණ්ඩුදණ්ඩකෙහි මල්ලිකාසුමනචම්පකාදිසදිසං කත්වා ඡිද්දෙහි කතදාමඤ්ච. ‘‘ගෙණ්ඩුපුප්ඵමය’’න්තිපි ලිඛන්ති. ඛරපත්තමයන්ති එත්ථ ඛරපත්තං නාම කුඞ්කුට්ඨඛචිතං පුප්ඵපටන්ති වදන්ති. කාතුන්ති ගන්ථනගන්ථාපනාදීනි කාතුං. භෙණ්ඩුඛරපත්තදාමානං පටික්ඛිත්තත්තා චෙලාදීහි කතදාමම්පි න වට්ටති අකප්පියානුලොමත්තාති වදන්ති.

473. හීරාදීහීති තාලනාළිකෙරහීරාදීහි. ආදි-සද්දෙන තිණසලාකාදිං සඞ්ගණ්හාති. පටාකත්ථන්ති පටාකාකාරෙන පූජනත්ථං. ‘‘විජ්ඣන්තස්සා’’ති ඉමිනා කණ්ටකෙහි විජ්ඣනං, හීරාදීහි ආවුණනඤ්ච සඞ්ගහිතං.

475. අසොකපිණ්ඩිආදීනන්ති අසොකපුප්ඵමඤ්ජරිකාදීනං. ආදි-සද්දෙන අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.431) එතෙහෙව සද්ධිං දස්සිතං ජාලවිතානං, ඡිද්දානි දස්සෙත්වා කතවෙදිකා, නාගදන්තකං, පුප්ඵචඞ්කොටකාපිධානං, තාලපණ්ණවලයාදිඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. ධම්මරජ්ජුයාති එත්ථ සාරත්ථදීපනියං ‘‘ධම්මරජ්ජු නාම චෙතියං වා බොධිං වා පුප්ඵපවෙසනත්ථ ආවජ්ජිත්වා බද්ධරජ්ජූ’ති මහාගණ්ඨිපදෙ, මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ ච වුත්තං, තස්මා තථා බද්ධාය රජ්ජුයා චෙතියස්ස ච අන්තරෙ පුප්ඵානි පවෙසෙතුං වට්ටතීති ¶ විඤ්ඤායති. ගණ්ඨිපදෙ පන ‘ධම්මරජ්ජුන්ති සිථිලවට්ටිතං රජ්ජුං කත්වා බොධිං වා චෙතියං වා පරික්ඛිපිත්වා ධම්මාසනෙ වා ලම්බිත්වා තත්ථ පුප්ඵානි පවෙසෙන්තී’ති වුත්තං, තස්මා සිථිලවට්ටිතාය රජ්ජුයා අන්තරෙපි පුප්ඵානි පවෙසෙතුං වට්ටතීති විඤ්ඤායති, වීමංසිත්වා යුත්තතරං ගහෙතබ්බං. උභයත්ථාපි පනෙත්ථ නෙවත්ථි විරොධොති අම්හාකං ඛන්තී’’ති (සාරත්ථ. ටී. 2.431) ලිඛිතං.

476. විජ්ඣන්තස්සපීති පි-සද්දෙන ධම්මාසනවිතානාදීසු පුප්ඵපූජනත්ථං සයං කණ්ටකහීරාදිප්පවෙසනං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘විතානාදීසු පුප්ඵපූජනත්ථං කණ්ටකහීරාදිප්පවෙසනං න වට්ටතී’ති ඉදං අට්ඨකථාචරියප්පමාණතො ගහෙතබ්බ’’න්ති සාරත්ථදීපනියං වුත්තං.

477. කප්පියවචනං නාම ‘‘එවං ජාන, එවං කතෙ සොභෙය්ය, යථා එතානි පුප්ඵානි න විකිරියන්ති, තථා කරොහී’’තිආදි (පාරා. අට්ඨ. 2.431) අට්ඨකථාගතං කප්පියවචනං. වත්ථුපූජනෙති රතනත්තයපූජනෙ. නිමිත්තාදීසු නිමිත්තං නාම පුප්ඵානි ච ගන්ථනවාකෙ ¶ ච ගහෙත්වා ගන්ථිතුං ජානන්තානං සමීපෙ ඨපනං. ඔභාසො නාම ‘‘තුම්හෙහි පිළන්ධිතකුසුමානි කස්මා න විකිරන්තී’’ති වුත්තෙ ‘‘ගන්ථිතත්තා’’ති චෙ වදති, නනු පූජනකපුප්ඵානි ගන්ථිතුං න වට්ටතීතිආදිවචනානි. පරියායො නාම පණ්ඩිතෙහි පුප්ඵානි යථා න විකිරියන්ති, තථා ගන්ථිත්වා පූජෙතුං මනාපන්තිආදිවචනං. පකාසිතා අට්ඨකථායං.

478. ‘‘කුලානි දූසෙති පුප්ඵෙන වා’’තිආදිපාඨෙ (පාරා. 437) ‘‘වෙජ්ජිකාය වා ජඞ්ඝපෙසනිකෙන වා’’ති (පාරා. 437) වුත්තං වෙජ්ජකම්මාදිං කුලදූසනතො විසුං කත්වා ‘‘න කෙවලං…පෙ… කුදාචන’’න්ති කස්මා වුත්තන්ති? විසුං කාතුං න වුත්තං. යොජනා පනෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බා ¶ ‘‘න කෙවලමිදමෙව වුත්තප්පකාරං පුප්ඵදානාදිකුලදූසනං කුදාචනං අකත්තබ්බං, අථ ඛො වෙජ්ජකම්මාදි කුලදූසනම්පි කුදාචනං න කත්තබ්බ’’න්ති. වෙජ්ජකම්මාදීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන වක්ඛමානපරිත්තොදකසුත්තදානඅනාමට්ඨපිණ්ඩදානදූතෙය්යජඞ්ඝපෙසනිකෙ සඞ්ගණ්හාති.

479. ‘‘කුදාචනං න කත්තබ්බ’’න්ති සාමඤ්ඤෙන නිසෙධෙත්වා ඉදානි ‘‘කත්තබ්බ’’මිච්චාදිනා අපවාදවිධිං දස්සෙති. පඤ්චන්නං සහධම්මිනන්ති භික්ඛුභික්ඛුනිසික්ඛමානසාමණෙරසාමණෙරීනං පඤ්චන්නං සහ සද්ධිං චරිතබ්බො පබ්බජ්ජාසාසනධම්මො එතෙසං අත්ථීති ‘‘සහධම්මිකා’’ති සඞ්ඛං ගතානං. අකතවිඤ්ඤත්තිං කත්වාපීති අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතෙ භෙසජ්ජං යාචිත්වාපි ‘‘වදෙය්යාථ භන්තෙ යෙනත්ථො’’ති එවං අකතට්ඨානෙ විඤ්ඤත්ති අකතවිඤ්ඤත්ති. අත්තනො ධනෙති සසන්තකවිසයෙ.

480. ‘‘තථා’’ති සහධම්මිකානං වුත්තමතිදිසති. තදුපට්ඨාකජන්තුනොති තෙසං ද්වින්නං මාතාපිතූනං වෙය්යාවච්චකරස්ස. භණ්ඩුකස්සාති ගිහිලිඞ්ගෙ ඨිතස්සාපි පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්ස. අත්තනො වෙය්යාවච්චකරස්සපීති අත්තනො කම්මකරස්සපි. එත්තකානඤ්ච ජනානං පඤ්චසහධම්මිකානං විය අකතවිඤ්ඤත්තියාපි භෙසජ්ජං කාතබ්බන්ති වුත්තං හොති.

481. ජෙට්ඨභාතාති අත්තනො පුබ්බජො භාතා. කනිට්ඨොති අනුජො භාතා. තථා භගිනියො දුවෙති ජෙට්ඨකනිට්ඨා ද්වෙ භගිනියො. චූළමාතාති මාතු කනිට්ඨා. චූළපිතාති පිතු කනිට්ඨො. මහාමාතාති මාතු ජෙට්ඨා. මහාපිතා පිතු ජෙට්ඨභාතා.

482. පිතුච්ඡාති පිතුභගිනී ජෙට්ඨකනිට්ඨා. මාතුලොති මාතු භාතා. ජෙට්ඨකනිට්ඨෙ ද්වෙ පිතුච්ඡා ¶ , ද්වෙ මාතුලෙ ¶ ච එකතො කත්වා ‘‘දසා’’ති වුත්තං. භෙසජ්ජං කාතුං වට්ටතීති සම්බන්ධො.

484. ‘‘දස්සන්ති මෙ ඉමෙ’’ති ආභොගං කත්වා වා දාතබ්බන්ති යොජනා.

485. එතෙසං දසන්නං ඤාතීනං. යාව සත්තමා කුලාති එත්ථ කුලපරිච්ඡෙදො කථං ගහෙතබ්බොති? ‘‘සපුත්තදාරං භාතු කුටුම්බං එකං කුලං, එවං තස්ස පුත්තස්ස වා ධීතු වා කුටුම්බං එකං කුල’’න්ති එවමාදිනා නයෙන යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ගහෙතබ්බා. ‘‘සපුත්තපතිභගිනියා කුටුම්බං එකං කුලං, තථා තස්ස පුත්තස්ස වා ධීතු වා කුටුම්බං එකං කුල’’න්තිආදිනා නයෙන යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ගහෙතබ්බා. චූළමාතාදීනම්පි කුලපරම්පරා ඉමිනා නියාමෙන ගහෙතබ්බාති වදන්ති. කුලදූසනං න රූහතීති ‘‘දාතුං පුප්ඵං පනඤ්ඤස්ස, ආගතස්සෙව ඤාතිනො’’තිආදිනා (වි. වි. 443) නයෙන කථිතවිධිනා එතෙසු පවත්තන්තස්ස කුලදූසනං න රුහතීති වුත්තං හොති.

486. භාතුජායාති අත්තනො ජෙට්ඨස්ස වා කනිට්ඨස්ස වා භාතු භරියා. භගිනිසාමිකොති අත්තනො ජෙට්ඨාය වා කනිට්ඨාය වා භගිනියා සාමිකො.

487. භාතුනොති ජෙට්ඨස්ස, කනිට්ඨස්ස ච භාතුනො. අනු පච්ඡා ජාතාති අනුජා, කනිට්ඨභගිනී. ‘‘අනුජා’’ති උපලක්ඛණන්ති ජෙට්ඨායපි සඞ්ගහො. ජෙට්ඨකනිට්ඨභාතූනං භරියා ච ජෙට්ඨකනිට්ඨභගිනීනං සාමිකා ච සචෙ අඤ්ඤාතකා හොන්තීති යොජනා. දෙථාති එත්ථ ‘‘ඉමං භෙසජ්ජ’’න්ති පාඨසෙසො.

488. තෙසම්පි ¶ භාතුභගිනීනං. ‘‘පුත්තාන’’න්ති ඉමිනා ධීතූනම්පි සඞ්ගහො. කත්වාති වත්වා. තුම්හාකං මාතාපිතූනං දෙථාති එත්ථාපි ‘‘ඉමං භෙසජ්ජ’’න්ති පකරණතො ලබ්භති. මාතාපිතූනන්ති උභයසඞ්ගාහකවචනතො ‘‘තුය්හං මාතු වා, තුය්හං පිතු වා’’ති යථාසම්භවං විසුං විසුඤ්ච වත්තබ්බං. තෙසන්ති ච තුම්හාකන්ති ච සාමිවචනං. පුත්තානන්ති ච මාතාපිතූනන්ති ච සම්පදානවචනං.

489. භෙසජ්ජකරණාරහානං ¶ වත්තබ්බතාය ‘‘අකල්ලකො’’ති ඉදං ඉස්සරාදිපදෙහි පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. අකල්ලකොති ආතුරො. කල්ලං වුච්චති සුඛං, තං එතස්ස අත්ථීති කල්ලකො, න කල්ලකො අකල්ලකො. ඤාතිජනුජ්ඣිතො වාති ඤාතිජනෙන පරිච්චත්තො වා.

490. එතෙසං සබ්බෙසන්ති ඉස්සරාදිආතුරානං සබ්බෙසමෙතෙසං ජනානං. ‘‘සාධුනා’’ති වක්ඛමානත්තා අපච්චාසීසතා සතාති එත්ථ සතාති කිරියාපදං. ‘‘ඉමස්මිං කතෙ ඉමෙ මය්හං එවරූපං දස්සන්තී’’ති අත්තනො අත්ථාය පච්චාසීසනං අකරොන්තෙනාති අත්ථො. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස උපකාරතං පච්චාසීසන්තෙන කාතුං වට්ටති. පටිසන්ථාරොති ආමිසපටිසන්ථාරො, ධම්මපටිසන්ථාරොති දුවිධො පටිසන්ථාරො. එත්ථ ආමිසපටිසන්ථාරො ගය්හති. භෙසජ්ජං ආමිසෙනපි හොතීති ධම්මකථාය සඞ්ගහොපි යුජ්ජතෙව. පටිසන්ථරණං පටිසන්ථාරො. පටිලද්ධාමිසස්ස ච ධම්මස්ස ච තෙසු ච අත්තනි ච පතිරූපෙනාකාරෙන සමං අත්ථරණං පවත්තනන්ති අත්ථො.

අපරො නයො – ආමිසස්ස ච ධම්මස්ස ච අලාභෙන අත්තනො, පරස්ස ච අන්තරෙ සම්භවන්තස්ස ඡිද්දස්ස විවරස්ස භෙදස්ස පටිසන්ථරණං පිදහනං සඞ්ගහණං පටිසන්ථාරො. අයඤ්හි ලොකසන්නිවාසො අලබ්භමානෙන ආමිසෙන ච ධම්මෙන ¶ චාති ද්වීහි ඡිද්දො, තස්ස තං ඡිද්දං යථා න පඤ්ඤායති, එවං පීඨස්ස විය පච්චත්ථරණෙන ආමිසෙන, ධම්මෙන ච පටිසන්ථරණං ‘‘ආමිසපටිසන්ථාරො, ධම්මපටිසන්ථාරො’’ති වුච්චතීති. සාධුනාති සාමීචිප්පටිපන්නතාදිඅරියධම්මෙ පතිට්ඨිතුකාමෙන අරියාචාරෙන භික්ඛුනාති අත්ථො. ‘‘අධුනා’’ති ඉදං ඉමිස්සා පටිපත්තියා සබ්බකාලං පටිපජ්ජිතබ්බතායපි පාපජනකණ්හකසංගාමෙ ඉමස්මිං විපන්නකාලෙ විසෙසෙන අප්පමත්තෙන පවත්තෙතබ්බන්ති අධිප්පායෙන වුත්තං.

491-2. කෙනචීති උපලක්ඛණත්තා උපාසකෙන වා උපාසිකාය වාති අත්ථො. හත්ථෙනාති හත්ථාවයවා අඞ්ගුලියො වුත්තා සමුදායෙ පවත්තස්ස වොහාරස්ස අවයවෙ පවත්තනතො. කත්වාති එත්ථ ‘‘පරිත්ත’’න්ති පාඨසෙසො, කරොතිස්ස කිරියාසාමඤ්ඤෙ වත්තනතො භණිත්වාති අත්ථො. තෙසමෙව ච සන්තකන්ති පරිත්තං භණාපෙන්තානමෙව සන්තකං සුත්තොදකං. එවං වුත්තත්තා ‘‘අත්තනො සුත්තොදකං ආහරිත්වා පුඤ්ඤත්ථාය ඉදං හත්ථෙන චාලෙත්වා, ආමසිත්වා වා පරිත්තං භණථා’’ති වුත්තෙ කෙනචි පරිත්තොදකං සුත්තං කාතබ්බං. කෙනචි ‘‘පරිත්තොදකසුත්තානි දෙථා’’ති වුත්තෙ ¶ භික්ඛුනා තෙසමෙව සන්තකං ජලං හත්ථෙන චාලෙත්වා සුත්තකං මද්දිත්වා පරිත්තං කත්වා දාතබ්බන්ති යොජනා.

493. අනාමට්ඨොපීති හත්ථෙන අනාමසිතොපි, අපබ්බජිතස්ස හත්ථතො ලද්ධා අත්තනා වා අඤ්ඤෙන වා භික්ඛුනා අගහිතග්ගොති වුත්තං හොති.

494. චොරදාමරිකස්ස චාති ගාමවිලොපකස්ස චොරස්ස ච.

495. පණ්ඩුපලාසස්සාති ¶ පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්ස භණ්ඩුකස්ස, පණ්ඩුවණ්ණො පලාසො පණ්ඩුපලාසො, සො වියාති පණ්ඩුපලාසො, තංසදිසෙ තබ්බොහාරො ‘‘සීහොයං මාණවකො’’තිආදීසු විය. යථා පණ්ඩුපලාසො රුක්ඛා පතනාභිමුඛො තිට්ඨති නියතපාතො, එවමයම්පි ගිහිලිඞ්ගතො අපගමාභිමුඛො පබ්බජ්ජූපගමනෙ නියතොව තිට්ඨතීති ‘‘පණ්ඩුපලාසසදිසො’’ති වෙදිතබ්බො.

ථාලකෙපි චාති අත්තනො පරිභොගථාලකෙපි. ඉදඤ්ච නිදස්සනමත්තං, පත්තොපි ගහිතොයෙවාති දට්ඨබ්බං. ඨපෙත්වාති එත්ථ ‘‘පිණ්ඩපාත’’න්ති උපයොගවසෙන සම්බන්ධනීයං. තං පනාති අත්තනො පරිභොගථාලකෙ ඨපෙත්වා දිය්යමානං පිණ්ඩපාතං. ‘‘මාතාපිතූන’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.436-437) අට්ඨකථාවචනතො එත්ථ ‘‘පිතුනො’’ති උපලක්ඛණන්ති මාතාපිතූනම්පීති අත්ථො. සචෙ එකසෙසො ඉච්ඡිතො, ‘‘පිතූනම්පී’’ති පාඨො යුජ්ජති.

496. ජඞ්ඝපෙසනියන්ති ගිහීනං දූතෙය්යසාසනහරණකම්මං ‘‘ජඞ්ඝපෙසනිය’’න්ති වුච්චති. අපි චාති වුත්තසමුච්චයො.

497. එත්තාවතා සාමඤ්ඤවිධිං දස්සෙත්වා ඉදානි අපවාදවිධිං දස්සෙතුං ‘‘භණ්ඩූ’’තිආදි වුත්තං. සාසනන්ති සන්දෙසං. හරිතුන්ති වුත්තට්ඨානං නෙතුං.

498. අට්ඨවිධෙනපීති පුප්ඵදානාදිජඞ්ඝපෙසනියාවසානෙන අට්ඨප්පකාරෙනපි. කුලදූසනකම්මෙනාති කුලානං සද්ධාවිනාසකෙන අනාචාරකම්මෙන. ලද්ධන්ති එත්ථ ‘‘භොජන’’න්ති ඉදං ‘‘භුඤ්ජිතු’’න්ති ච ‘‘අජ්ඣොහාරෙසූ’’ති ච වුත්තත්තා, ‘‘සෙසෙසුපි අයං නයො’’ති වක්ඛමානත්තා ¶ ච ලබ්භති. පඤ්චසු සහධම්මිකෙසු එකෙනාපි කුලදූසනෙන කම්මෙන උප්පාදිතපච්චයො ¶ සබ්බෙසම්පි න වට්ටතීති ‘‘පඤ්චන්නං සහධම්මීනං න ච වට්ටතී’’ති සබ්බපටිසෙධො කතො.

499. සබ්බත්ථාති ‘‘අජ්ඣොහාරෙසූ’’ති එතස්ස විසෙසනං, සබ්බෙසූති අත්ථො. ‘‘අජ්ඣොහාරෙ අජ්ඣොහාරෙ’’ති අට්ඨකථාගතං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘අජ්ඣොහාරෙසූ’’ති ඉදං පරගලං කාතබ්බං ආමිසං සන්ධායාහ. සෙසපච්චයෙ පටිච්ච පරිභොගවසෙනෙව ‘‘සෙසෙසූ’’ති ආහ, අනජ්ඣොහරණීයෙසු සෙසපච්චයෙසූති අත්ථො. කිං වුත්තං හොති? චීවරපච්චයෙ සරීරතො මොචෙත්වා පරිභොගගණනාය, සෙනාසනපච්චයෙ නිබ්බකොසෙ උදකපතනට්ඨානතො අබ්භන්තරං පවිට්ඨවාරගණනාය, මඤ්චපීඨාදිසෙනාසනෙ නිසීදනසයනාදිපරිභොගගණනාය, අනජ්ඣොහරිත්වා අබ්භඤ්ජනාලෙපනාදිවසෙන කාතබ්බභෙසජ්ජෙ සරීරතො මොචෙත්වා වාරගණනායාති වුත්තං හොති. අයං නයොති ‘‘දුක්කටං පරිදීපිත’’න්ති වුත්තො නයො.

500. ‘‘උප්පන්නපච්චයා’’ති ඉදං ‘‘අභූතාරොචනෙනා’’ති ඉදමපෙක්ඛිත්වා වුත්තං. ‘‘කත්වා රූපියවොහාර’’න්ති ඉදමපෙක්ඛිත්වා ‘‘උප්පාදිතපච්චයා’’ති යොජනා කාතබ්බා. රූපියවොහාරවිනිච්ඡයො නිස්සග්ගියෙ ආවි භවිස්සති. අභූතාරොචනවිනිච්ඡයො චතුත්ථපාරාජිකෙ වුත්තො. සමානාති පකාසිතාති කුලදූසනකම්මෙන උප්පාදිතපච්චයෙහි සදිසාති අට්ඨකථායං වුත්තාති අත්ථො. ඉමිනා තත්ථාපි විනිච්ඡයො එත්තකොයෙවාති අතිදිසති.

501. ‘‘සංසාරවාසො දුක්ඛ’’න්ති ඤත්වා නිබ්බානාධිගමෙ මානසං බන්ධිත්වා නිබ්බානගාමිනිං පටිපදං සන්ධාය සාසනාවතිණ්ණෙන සික්ඛාකාමෙන කුලපුත්තෙන සෙවිතක්ඛණෙයෙව ජීවිතහරණසමත්ථවිසමිස්සපූතිමුත්තං ¶ විය වජ්ජනීයං අකප්පියපච්චයං උප්පාදෙතුං කරියමානං අකප්පියොපායප්පකාරං එකතො දස්සෙතුමාහ ‘‘විඤ්ඤත්තී’’තිආදි. තත්ථ විඤ්ඤත්ති යාචනා. අනුප්පදානන්ති පිණ්ඩපටිපිණ්ඩදානං. වෙජ්ජකම්මං වුත්තනයමෙව. අනෙසනං නාම අප්පිච්ඡතාය අනනුරූපෙන පයොගෙන පච්චයපරියෙසනං.

පාරිභට්යතා නාම ඉස්සරෙ සෙවිතුං පරිවාරෙත්වා තෙසං චිත්තරුචිතං විලපන්තානං පරිභටානං සෙවකජනානං විය ලාභත්ථිකස්ස භික්ඛුනො පච්චයදායකෙසු පවත්තීති වෙදිතබ්බො. පරි සමන්තතො භටති සෙවතීති පරිභටො, ඉස්සරජනානං සමීපාවචරො සෙවකජනො, පරිභටො වියාති ¶ පරිභටො, භික්ඛු, පරිභටස්ස කම්මං පාරිභට්යං, තස්ස භාවො පාරිභට්යතා. අථ වා පරිභටති ධාති විය කුලදාරකෙ අඞ්කෙ කරණාදිවසෙන ධාරෙතීති පරිභටො, පරිභටස්ස කම්මං පාරිභට්යං, තස්ස භාවො පාරිභට්යතාති ලාභාසාය භික්ඛුනො කුලදාරකෙසු අනනුලොමිකා පවත්ති වුච්චති.

මුග්ගසූපතා නාම පක්කමුග්ගා විය පක්කාපක්කබීජමිස්සා ලාභාසාය දායකානං චිත්තාරාධනත්ථාය සච්චාලීකමිස්සකතා. යථා මුග්ගෙසු පච්චමානෙසු කොචිදෙව න පච්චති, බහවො පච්චන්ති, එවමෙව යස්ස දායකෙහි සද්ධිං කථෙන්තස්ස කිඤ්චිදෙව සච්චං හොති, අසච්චමෙව බහුකං හොති, අයං වුච්චති මුග්ගසූපසදිසත්තා ‘‘මුග්ගසූපො’’ති, තස්ස කම්මං මුග්ගසූපං, තස්ස භාවො මුග්ගසූපතා. වත්ථුවිජ්ජකං නාම කූපවත්ථුගෙහවත්ථුආදීනං ආචික්ඛනං. වත්ථුවිජ්ජායකානං කතං වත්ථුවිජ්ජකං.

502. ජඞ්ඝපෙසනියං, දූතකම්මඤ්ච වුත්තනයමෙව. කුලදූසනන්ති වුත්තාවසෙසං. අභූතාරොචනඤ්ච වුත්තනයමෙව. බුද්ධපටිකුට්ඨන්ති ¶ බුද්ධෙහි පටික්කොසිතං ගරහිතං යථාවුත්තං මිච්ඡාජීවඤ්ච අවුත්තඤ්ච අඞ්ගවිජ්ජානක්ඛත්තවිජ්ජාඋක්කාපාතදිසාඩාහභූමිචාලාදිභෙදං මිච්ඡාජීවනූපායං සබ්බං. විවජ්ජයෙති විසමිව, ගූථමුත්තං විය ච ආරකා පරිවජ්ජෙය්යාති අත්ථො. ‘‘සික්ඛාකාමො කුලපුත්තො’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති.

503. පටිනිස්සජ්ජතොපි තන්ති සමනුභාසනකම්මතො පුබ්බෙ වා ඤත්තිචතුත්ථාසු කම්මවාචාසු අන්තකම්මවාචාය ය්ය-කාරං අප්පත්තාය වා කුලදූසනකම්මං පජහන්තස්සාති වුත්තං හොති. සඞ්ඝභෙදසමන්ති පඨමසඞ්ඝභෙදෙන සමන්ති.

504. ‘‘ජාන’’න්ති ඉමස්ස ‘‘භික්ඛුනා’’ති එතස්ස විසෙසනත්තා ජානතාති ගහෙතබ්බං. පාළියා ලිඛිතෙ සීහළගණ්ඨිපදෙ පන එවරූපං ආපත්තිං ආපන්නොස්මීති ඤත්වාති අත්ථො වුත්තො. යාවතීහන්ති යත්තකානි අහානි, ‘‘ඡාදිතා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො, ඡාදනකිරියාඅච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. ඡාදිතාති ‘‘අහං ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපන්නො’’ති සබ්රහ්මචාරීනං අනාරොචනදිවසෙන ¶ පටිච්ඡාදිතා. ආපත්තීති සඞ්ඝාදිසෙසාපත්ති. අකාමාති අරුචියාව සඞ්ඝාදිසෙසං ආපජ්ජිත්වා අකතපටිකම්මස්ස සග්ගමොක්ඛානං අන්තරායකරත්තාති අධිප්පායො. පරිවත්ථබ්බන්ති පරිවාසං සමාදාය වත්ථබ්බං. කිත්තකං කාලන්ති ආහ ‘‘තාවතීහ’’න්ති, තත්තකානි අහානීති වුත්තං හොති. ආපජ්ජිත්වා යත්තකානි අහානි පටිච්ඡාදෙති, තත්තකානෙව අහානීති අත්ථො.

505-6. ආපත්ති කිත්තකෙන පටිච්ඡන්නා හොතීති ආහ ‘‘ආපත්ති චා’’තිආදි. තත්ථ ආපත්ති චාති සඞ්ඝාදිසෙසාපත්ති ච. අනුක්ඛිත්තො චාති උක්ඛෙපනීයකම්මෙන සයං අනිස්සාරිතො ¶ ච. පහූ චාති සයං සබ්රහ්මචාරීනං සන්තිකං ගන්ත්වා ආරොචෙතුං පහොති ච. අනන්තරායිකො චාති ගමනවිබන්ධකෙන රාජචොරාදිඅන්තරායෙන විරහිතො ච. චතුස්ව පීති එත්ථ ‘‘එතෙසූ’’ති සෙසො, එතෙසු චතූසූති අත්ථො. තංසඤ්ඤීති ආපත්තිසඤ්ඤී අනුක්ඛිත්තසඤ්ඤී පහුසඤ්ඤී අනන්තරායිකසඤ්ඤීති වුත්තං හොති. තස්ස එවංසඤ්ඤිනො ඉමෙසු චතූසු තථාසඤ්ඤිනො පුග්ගලස්ස. ඡාදෙතුකාමතාති ආචරියාදීසු ගාරවෙන වා ගරහාදිභයා වා ‘‘න ආරොචෙස්සාමී’’ති පටිච්ඡාදෙතුකාමතා ච. ඡාදනන්ති තථා චින්තෙත්වා ‘‘අහං ඉත්ථන්නාමං ආපන්නො’’ති අවත්වා පටිච්ඡාදනඤ්චාති ඉමෙහි දසහි අඞ්ගෙහි. ‘‘භික්ඛුනා’’ති කත්තුනිද්දෙසත්තා ඡන්නාති එත්ථ ඡාදිතාති අත්ථො. කාලවිධිං දස්සෙති ‘‘අරුණුග්ගමනෙනා’’ති, ආපත්තිආපන්නදිවසං ඛෙපෙත්වා අරුණුට්ඨානෙන සද්ධිං ඡන්නා හොතීති අත්ථො.

507. එවං පටිච්ඡන්නසඞ්ඝාදිසෙසපටිකම්මත්ථං ‘‘අකාමා පරිවත්ථබ්බ’’න්ති විහිතස්ස පරිවාසස්ස කො භෙදො, කො පවත්තික්කමොති ආහ ‘‘තිවිධො’’තිආදි. සො පරිවාසො තිවිධො දීපිතොති සම්බන්ධො. කෙනාති ආහ ‘‘තිවිධාපෙතචෙතසා’’ති. ‘‘තිස්සො විධා, සෙය්යොහමස්මීති විධා, සදිසොහමස්මීති විධා, හීනොහමස්මීති විධා’’ති (දී. නි. 3.305) වුත්තවිධාය මානනාමධෙය්යතො තිවිධමානතො අපගතචිත්තෙන සම්මාසම්බුද්ධෙනාති අත්ථො.

පටිච්ඡන්නා ආපත්ති එතස්සාති පටිච්ඡන්නො. අරිසාදීනං ආගතිගණත්තා තත්ථ පක්ඛිපනෙන අ-කාරපච්චයො දට්ඨබ්බො. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘පටිච්ඡන්නාය දාතබ්බො’’තිආදි.

සුද්ධන්තොති ¶ ¶ ‘‘උභො කොටියො සොධෙත්වා දාතබ්බපරිවාසො සුද්ධන්තො නාමා’’ති පාළිගණ්ඨිපදෙ වුත්තත්තා උපසම්පදාකාලසඞ්ඛාතො සුද්ධො පුබ්බන්තො, ආරොචිතකාලසඞ්ඛාතො සුද්ධො අපරන්තො ච පරිවාසසමාදානකාලෙ වා පරිවසනකාලෙ වා උපපරික්ඛිත්වා දිට්ඨා සුද්ධා අන්තා අනාපත්තිකාලසඞ්ඛාතා උභො කොටියො අස්සාති කත්වා සුද්ධන්තනාමකො පරිවාසො ච. එත්ථ ච භෙදාදිං වක්ඛති.

සම්මා දිවසාදීනං ඔධානං පක්ඛෙපො යත්ථ සො සමොධානො, පරිවාසො. දිවසෙසු දිවසෙ වා ආපත්තීසු ආපත්තියො වා සබ්බා නානාවත්ථුකා ආපත්තියො එකතො කත්වා ඔධාය දාතබ්බපරිවාසොති අත්ථො. එත්ථාපි භෙදාදිං වක්ඛති.

508. තත්රාති තෙසු තීසු පරිවාසෙසු. ‘‘යො’’ති සෙසො. ඉතීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. යො පටිච්ඡන්නපරිවාසො, අයන්ති එවං පකාසිතොති යොජනා.

509-10. පරිවාසදානකාලෙ වුච්චමානාය කම්මවාචාය පධානලක්ඛණං දස්සෙතුමාහ ‘‘වත්ථුගොත්තවසෙනා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘වත්ථූ’’ති සුක්කමොචනාදිකො වීතික්කමො වුච්චති. අයමෙව සුක්කවිස්සට්ඨිආදිකං ගං වාචං සඤ්ඤඤ්ච තායති රක්ඛතීති කත්වා ‘‘ගොත්ත’’න්ති වුච්චති. තඤ්හි සජාතියසාධාරණවිජාතියවිනිවත්තනවසෙන අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං අදත්වා වාචං සද්දං, තබ්බිසයං සඤ්ඤඤ්ච රක්ඛති. ඉදං වත්ථුගොත්තද්වයවාචකං සුක්කවිස්සට්ඨිකායසංසග්ගවිසෙසවචනඤ්ච ‘‘නානාවත්ථුකා’’ති සාමඤ්ඤවචනඤ්චාති ඉමිනා වචනද්වයෙනාති වුත්තං හොති. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨිං කායසංසග්ග’න්තිආදිවචනෙනාපි ‘නානාවත්ථුකායො’තිආදිවචනෙනාපි වත්ථුචෙව ¶ ගොත්තඤ්ච සඞ්ගහිත’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 102). නාමාපත්තිවසෙන වාති එත්ථ සඞ්ඝාදිසෙසොති සජාතිසාධාරණනාමං, ආපත්තීති සබ්බසාධාරණනාමන්ති ද්වීහි නාමෙහි තංතංවීතික්කමවසෙන ආපජ්ජිතබ්බතො තදෙව ආපත්තීති එවමුභින්නං නාමාපත්තීනං වසෙන වාති අත්ථො.

කම්මවාචා හි කාතබ්බාති ‘‘වත්ථුගොත්තවසෙනාපී’’ති එත්ථ අපි-සද්දො ‘‘නාමාපත්තිවසෙන වා’’ති එත්ථ සඞ්ඝාදිසෙසොති සජාතිසාධාරණනාමං, ආපත්තීති සබ්බසාධාරණනාමන්ති ද්වීහි නාමෙහීති ඉදං සමුච්චිනොතීති උභයං එකතො යොජෙත්වා කම්මවාචා කාතබ්බාති. ‘‘නාමාපත්තිවසෙන ¶ වා’’ති එත්ථ විකප්පත්ථෙන වා-සද්දෙන, ‘‘අහං භන්තෙ සම්බහුලා සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො ආපජ්ජිං එකාහපටිච්ඡන්නායො’ති එවං නාමමත්තවසෙන වා යොජනා කාතබ්බා’’ති අට්ඨකථාය වුත්තවිසෙසනිවත්තනත්ථමත්තසද්දවසෙන ච වත්ථුගොත්තවිරහිතෙන කෙවලෙන නාමාපත්තිමත්තෙන පයොජෙත්වා කාතබ්බායෙවාති වුත්තං හොති. කම්මවාචාය කරණප්පකාරො පන සමුච්චයක්ඛන්ධකෙ ආගතනයෙන ආපන්නපුග්ගලනාමෙන ච එකාහපටිච්ඡන්නාදිවචනෙන ච යොජෙත්වා දට්ඨබ්බො. තස්ස දාතබ්බොති යොජනා. ‘‘පරිවාසො’’ති පකරණතො ලබ්භති, පටිච්ඡන්නාපත්තිකස්ස පුග්ගලස්ස පරිවාසො දාතබ්බොති අත්ථො.

තෙන චාති ලද්ධපරිවාසෙන අන්තොසීමාය උක්කුටිකං නිසින්නෙන පග්ගහිතඤ්ජලිනා භික්ඛුනා ච. සමාදියිත්වාති එත්ථාපි ‘‘වත්ත’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භති. ‘‘සමාදානෙප්යයං නයො’’ති (වි. වි. 514) වක්ඛමානත්තා ‘‘වත්තං සමාදියාමි, පරිවාසං සමාදියාමී’’ති ඉමෙසං ද්වින්නං අඤ්ඤතරං වා ද්වයමෙව වා තික්ඛත්තුං වත්වා පාරිවාසිකක්ඛන්ධකෙ වුත්තවත්තපූරණත්ථං සමාදියිත්වාති වුත්තං හොති. ආදිතො සඞ්ඝස්ස ආරොචෙතබ්බන්ති යොජනා. තථා ¶ වත්තං සමාදියිත්වා නිසින්නෙන පඨමං සඞ්ඝස්ස ‘‘අහං භන්තෙ එකං ආපත්තිං ආපජ්ජිං සඤ්චෙතනිකං සුක්කවිස්සට්ඨිං එකාහපටිච්ඡන්නං, සොහං සඞ්ඝං එකිස්සා ආපත්තියා සඤ්චෙතනිකාය සුක්කවිස්සට්ඨියා එකාහපටිච්ඡන්නාය එකාහපරිවාසං යාචිං, තස්ස මෙ සඞ්ඝො එකිස්සා ආපත්තියා සඤ්චෙතනිකාය සුක්කවිස්සට්ඨියා එකාහපටිච්ඡන්නාය එකාහපරිවාසං අදාසි, සොහං පරිවසාමි, වෙදයාමාහං භන්තෙ, වෙදයතීති මං සඞ්ඝො ධාරෙතූ’’ති එවං ආරොචෙතබ්බං.

‘‘ඉමඤ්ච පනත්ථං ගහෙත්වා යාය කායචි වාචාය ආරොචෙතුං වට්ටතියෙවා’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102) අට්ඨකථාවචනතො යාය කායචි භාසායපි ආරොචෙතුං වට්ටති.

511. පුනප්පුනාගතානන්ති එත්ථ ‘‘භික්ඛූන’’න්ති සෙසො. පුබ්බෙ ආරොචනට්ඨානං අසම්පත්තානං ආගන්තුකානං භික්ඛූනම්පි. ආරොචෙන්තොවාති එකස්ස ආරොචනෙ සො චෙ වුඩ්ඪතරො හොති, ‘‘භන්තෙ’’ති වත්වා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වත්වා, නවකො චෙ, ‘‘ආවුසො’’ති වත්වා අවසානෙ ‘‘මං ආයස්මා ධාරෙතූ’’ති, ද්වෙ චෙ හොන්ති, ‘‘මං ආයස්මන්තා ධාරෙන්තූ’’ති, තයො චෙ, ‘‘මං ආයස්මන්තො ධාරෙන්තූ’’ති වත්වා ආරොචෙන්තොව. රත්තියා ඡෙදං අකත්වාති ‘‘පකතත්තෙන භික්ඛුනා සද්ධිං එකච්ඡන්නෙ’’තිආදිනා (චූළව. 81) නයෙන වුත්තඑකසෙනාසනෙ පකතත්තෙන භික්ඛුනා සද්ධිං අරුණුට්ඨාපනවසෙන ¶ කරියමානෙන සහවාසෙන වා ‘‘පකතත්තභික්ඛූහි විනා එකකෙන වාසො’’ති වුත්තවිප්පවාසෙන වා ‘‘ආගන්තුකානං ආරොචනාය අකරණ’’න්ති වුත්තඅනාරොචනෙන වා සම්භවන්තං රත්තිච්ඡෙදමකත්වා. වත්තභෙදං අකත්වා වා පාරිවාසිකක්ඛන්ධකෙ පාරිවාසිකස්ස පඤ්ඤත්තවත්තතො එකම්පි අහාපෙත්වා ච. සදා වසෙති පරිවාසං වසිතුං ¶ පරිකප්පිතා සබ්බදිවසා යාව ඛිණන්ති, තාව වසෙය්යාති අත්ථො.

512. තත්ථ පරිවාසො විසොධෙතුං න සක්කා චෙති තස්ස විහාරස්ස මහන්තත්තා ආගතෙ ආගන්තුකභික්ඛූ පරියෙසිත්වා ආරොචෙන්තෙන රත්තිච්ඡෙදං අකත්වා පරිවාසං සොධෙතුං න සක්කා චෙ හොති. තං වත්තං නික්ඛිපිත්වානාති තථා සමාදින්නං වත්තං උපරි වක්ඛමානනයෙන නික්ඛිපිත්වා.

513. කත්ථ නික්ඛිපෙය්යාති ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථෙව සඞ්ඝමජ්ඣෙ වාති අත්තනො යස්මිං වත්තං සමාදින්නං, තස්මිංයෙව සඞ්ඝමජ්ඣෙ වා. පුග්ගලෙ වාති භික්ඛූසු උට්ඨාය තත්ථ තත්ථ ගතෙසු අන්තොසීමායයෙව ඔහීනෙ එකභික්ඛුම්හි වා අසතියා බහිසීමං ගතෙන සරිතක්ඛණෙ අත්තනා සද්ධිං ගච්ඡන්තෙ තස්සායෙව පරිසාය පරිවාසදානෙ සම්මුඛීභූතෙ පුග්ගලෙ වා ආගන්තුකභික්ඛු චෙ, තස්ස වා සන්තිකෙ ආරොචෙත්වා වත්තං නික්ඛිපිතබ්බන්ති වුත්තං හොති. කථං නික්ඛිපෙ’ති ආහ ‘‘නික්ඛිපාමී’’තිආදි. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘නික්ඛිපාමී’’ති එතං පච්චාමසති. තං වත්තන්ති අත්තනා සමාදින්නං තං වත්තං.

514. අයං නයොති ‘‘එකපදෙනාපි ද්වීහි පදෙහි වා පනා’’ති එවං අනන්තරොදිතනයො.

515-20. පකතත්තොති වුච්චතීති සග්ගමොක්ඛාවරණාභාවෙන පකතො පුබ්බසරූපෙනෙව ඨිතො අත්තා එතස්සාති ‘‘පකතත්තො’’ති කථීයති. පච්චූසකාලස්මින්ති අරුණතො පුරිමකාලෙ.

පරික්ඛිත්තවිහාරස්සාති එත්ථ පාකාරාදීහි පරික්ඛිත්තං එකම්පි සෙනාසනං විහරන්ති අස්මින්ති කත්වා තථා වුච්චති. ද්වෙ ¶ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කම්මාති යොජනා. ලෙඩ්ඩුපාතද්වයස්ස අවධිං දස්සෙති ‘‘පරික්ඛෙපතො බහී’’ති, ‘‘අපරික්ඛිත්තතො පරික්ඛෙපාරහට්ඨානා බහී’’ති ච.

පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං ¶ නාම කතමන්ති? විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.31) ධුතඞ්ගනිද්දෙසෙ ‘‘මජ්ඣිමට්ඨකථායං පන විහාරස්සාපි ගාමස්සෙව උපචාරං නීහරිත්වා උභින්නං ලෙඩ්ඩුපාතානං අබ්භන්තරා මිනිතබ්බ’න්ති වුත්තං. ඉදමෙත්ථපමාණ’’න්ති වුත්තත්තා අපරික්ඛිත්තස්ස පඨමලෙඩ්ඩුපාතං හොති, ගාමෙ වුත්තෙන විධිනා විහාරපරියන්තෙ ඨිතභත්තසාලගිලානසාලාදිසෙනාසනෙ චෙ පරික්ඛෙපො අත්ථි, තත්ථ වා, නත්ථි චෙ, නිබ්බකොසස්ස උදකපාතට්ඨානෙ ඨිතෙන මාතුගාමෙන ඡඩ්ඩිතභාජනධොවනොදකපතනට්ඨානෙ වා සෙනාසනතො දූරෙ චෙතියඞ්ගණෙ, බොධියඞ්ගණෙ වා ඨත්වා බලමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස හත්ථං පසාරෙත්වා අත්තනො බලප්පමාණෙන ඛිත්තස්ස මුට්ඨියා ගහිතපාසාණස්ස පතනට්ඨානං විහාරූපචාරො නාම, තදෙව පාකාරාදීහි පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං නාම. තත්ථ ඨත්වා තථෙව ඛිත්තස්ස පාසාණස්ස පතනට්ඨානං එකො ලෙඩ්ඩුපාතො, තත්ථාපි ඨත්වා තථෙව ඛිත්තස්ස පාසාණස්ස පතනට්ඨානං එකො ලෙඩ්ඩුපාතොති එවං ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතා ගහෙතබ්බා.

මග්ගතො ඔක්කමිත්වාති මග්ගතො අපසක්කිත්වා. ගුම්බෙනාති රුක්ඛගහනෙන වා ලතාගහනෙන වා. වතියාති කණ්ටකසාඛාදීහි කතාය වතියා.

වත්තමාදායාති පුබ්බෙ වුත්තනයෙන වත්තං සමාදියිත්වා. ආරොචෙත්වාති යථාවුත්තනයෙන ආරොචෙත්වා.

නික්ඛිපිත්වාති පුබ්බෙ වුත්තනයෙන වත්තං නික්ඛිපිත්වා. භික්ඛූති අත්තනා සද්ධිං හත්ථපාසදානත්ථාය ආගතො භික්ඛු. යස්ස කස්සචීති එත්ථ ‘‘සන්තිකෙ’’ති සෙසො.

ආරොචෙත්වා ¶ වාති අත්තනො නවකතරො චෙ, ‘‘ආවුසො’’ති, වුඩ්ඪො චෙ, ‘‘භන්තෙ’’ති වත්වා යථාවුත්තනයෙනෙව ආරොචෙත්වා. සෙසන්ති අවසෙසවිනිච්ඡයං. සමුච්චයස්සාති චූළවග්ගාගතස්ස තතියසමුච්චයක්ඛන්ධකස්ස. අට්ඨකථායචාති ‘‘සචෙ අඤ්ඤො කොචි භික්ඛු කෙනචිදෙව කරණීයෙනා’’තිආදිනා (චූළව. අට්ඨ. 102) අට්ඨකථාගතවිනිච්ඡයෙනාපි.

විභාවයෙති ‘‘සචෙ යං භික්ඛුං තත්ථ ආගතං පස්සති, භාසමානස්ස සද්දං සුණාති, තස්ස ආරොචෙතබ්බං. තථා අකරොන්තස්ස රත්තිච්ඡෙදො ච වත්තභෙදො ච හොති දුක්කටං ආපජ්ජති. සචෙ සො ද්වාදසරතනබ්භන්තරං පත්වා තස්ස අජානන්තස්සෙව පක්කන්තො හොති, රත්තිච්ඡෙදොව හොති, න වත්තභෙදො ¶ . සචෙ අත්තනා සද්ධිං ආගතො කෙනචිදෙව කරණීයෙන ගතො හොති, විහාරං ගන්ත්වා යං පඨමං පස්සති, තස්ස සන්තිකෙ ආරොචෙත්වා වත්තං නික්ඛිපිතබ්බං. එවං පරිකප්පිතදිවසෙ පුණ්ණෙ කුක්කුච්චවිනොදනත්ථං අතිරෙකෙ ච දිවසෙ වත්තං පූරෙත්වා පරියොසානෙ වත්තෙ අසමාදින්නෙ මානත්තාරහො න හොතීති සඞ්ඝං උපසඞ්කම්ම වත්තං සමාදියිත්වා ඛන්ධකෙ ආගතනයෙනෙව මානත්තං යාචිතබ්බං. අනික්ඛිත්තවත්තෙන චරිතුකාමස්ස පුන වත්තසමාදානං කාතබ්බං න හොතී’’ති එත්තකො විසෙසො, ඉමං අට්ඨකථාගතං විනිච්ඡයං පකාසෙය්යාති වුත්තං හොතීති.

521. න ජානතීති එත්ථ ඡන්දවසෙන රස්සො කතො. ආපත්තීනඤ්ච රත්තීනං, පරිච්ඡෙදං න ජානතීති බහූ සඞ්ඝාදිසෙසෙ ආපජ්ජිත්වාපි ‘‘එත්තකාහං ආපත්තියො ආපන්නො’’ති අත්තනො ආපන්නසඞ්ඝාදිසෙසාපත්තීනං පරිච්ඡෙදං ¶ න ජානාති, ‘‘මයා ආපන්නාපත්ති එත්තකෙ දිවසෙ පටිච්ඡන්නා’’ති දිවසපරිච්ඡෙදං න ජානාති.

522. ඉදානි තස්ස පභෙදං දස්සෙතුමාහ ‘‘එසෙවා’’තිආදි. පරිසුද්ධෙහීති සකලසංකිලෙසප්පහානෙන පරිසුද්ධසන්තානෙහි උපාලිත්ථෙරාදිපුබ්බාචරියෙහි. එසොව සුද්ධන්තොති එසො යථාවුත්තසරූපො සුද්ධන්තපරිවාසො. චූළසුද්ධන්තනාමො චාති ‘‘යො උපසම්පදතො පට්ඨාය අනුලොමක්කමෙන වා’’තිආදිනා (චූළව. අට්ඨ. 102) අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන උපසම්පදමාළකතො පට්ඨාය අනුලොමවසෙන වා ආරොචිතදිවසතො පට්ඨාය පටිලොමවසෙන වා සරන්තෙ ‘‘කිත්තකානි දිවසානි පරිසුද්ධොති සරසී’’ති විනයධරෙහි පුච්ඡිතෙ ‘‘එත්තකං කාලං පරිසුද්ධොස්මී’’ති වුත්තවතො තෙන වුත්තසුද්ධදිනානි පරියන්තං කත්වා දින්නො යාව උපසම්පන්නදිවසො, තාව බහුදිවසෙසු නෙතබ්බං මහාසුද්ධන්තං සන්ධාය ඉතරදිනානං පූරෙතබ්බත්තා චූළසුද්ධන්තො නාමාති වුත්තං හොති.

‘‘අයඤ්හි සුද්ධන්තපරිවාසො නාම උද්ධම්පි ආරොහති, හෙට්ඨාපි ඔරොහති, ඉදමස්ස ලක්ඛණ’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 102) වුත්තත්තා ඉමං පරිවාසං පරිවසනතො පච්ඡා දිවසං සරන්තො පරිකප්පෙත්වා යොජෙත්වා ගහිතදිවසතො වඩ්ඪෙති වා හාපෙති වා, උභයත්ථාපි ‘‘පුන පරිවාසදානකිච්චං නත්ථී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102) වචනතො පුබ්බෙ දින්නපරිවාසොයෙව පමාණං ¶ . ‘‘එතස්ස අප්පටිච්ඡන්නං ‘පටිච්ඡන්නා’ති වා අචිරපටිච්ඡන්නං ‘චිරපටිච්ඡන්නා’ති වා අසම්බහුලම්පි ‘සම්බහුලා’ති වා විපරීතතො ගහෙත්වා විනයකම්මං කරොන්තස්ස ආපත්තිතො වුට්ඨානං හොති, පටිච්ඡන්නං ‘අප්පටිච්ඡන්නා’තිආදිවිපරියායෙන න හොතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102 අත්ථතො සමානං) අට්ඨකථාගතනයො වෙදිතබ්බො.

මහාසුද්ධන්තනාමකොති ¶ ‘‘යො පන යථාවුත්තෙන අනුලොමපටිලොමනයෙන පුච්ඡියමානොපි රත්තිපරියන්තං න ජානාති, නෙව සරති, වෙමතිකො වා හොති, තස්ස දින්නො සුද්ධන්තපරිවාසො මහාසුද්ධන්තොති වුච්චතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102) අට්ඨකථායං නිද්දිට්ඨසරූපො මහාසුද්ධන්තො නාම. ‘‘අයං උද්ධං නාරොහති, හෙට්ඨා පන ඔරොහතී’’ති වුත්තත්තා අයං පරිවාසො යාව උපසම්පන්නදිවසො, තාව පූරෙතබ්බතො තතො උද්ධං නාරොහති. අන්තරාළෙ අත්තනො සුද්ධකාලං පරිකප්පෙත්වා සරති චෙ, තතො පට්ඨාය නිවත්තනතො දිවසහානං පන හොතෙව.

523. ‘‘අඤ්ඤතරො භික්ඛු සම්බහුලා සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො ආපන්නො හොති, සො ආපත්තිපරියන්තං න ජානාති, රත්තිපරියන්තං න ජානාතී’’ති (චූළව. 156) ආගතවත්ථුම්හි ඉමස්ස පරිවාසස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා තං වත්ථුං සඞ්ගහෙතුං ‘‘ආපත්තීනං චා’’තිආදිං වත්වාපි ‘‘ආපත්තිපරියන්තං පන ‘එත්තකා අහං ආපත්තියො ආපන්නො’ති ජානාතු වා මා වා, අකාරණමෙත’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 102) පටිසෙධෙත්වා අට්ඨකථායං පධානභාවෙන වුත්තරත්තිපරියන්තස්ස අපරිජානනමත්තමෙව පමාණන්ති දස්සෙතුමාහ ‘‘දුවිධොපී’’තිආදි. දුවිධොපි අයං සුද්ධන්තපරිවාසො එකච්චං රත්තිපරිච්ඡෙදං, සකලං වා රත්තිපරිච්ඡෙදං අජානතො වා විමතිස්ස වා දාතබ්බොති යොජනා.

524. ඉතරොපි සො සමොධානපරිවාසො තිධා මතොති යොජනා. ධාතුසද්දානං අනෙකත්ථත්තා ‘‘ඔධාන’’න්ති මක්ඛනං වුච්චති. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘ඔධුනිත්වා ¶ මක්ඛෙත්වා’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102). ‘‘සමොධාන’’න්ති පක්ඛෙපො වුච්චති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සමොදහිත්වා’’ති. ඔධානඤ්ච සමොධානඤ්ච ඔධානසමොධානං, තං යත්ථ සො පරිවාසො ‘‘ඔධානසමොධානො’’ති වෙදිතබ්බො. අරිසාදිගණෙ අන්තොගධත්තා හෙත්ථ, උපරි ච එවරූපෙ ඨානෙ අ-කාරපච්චයො දට්ඨබ්බො ¶ . පරිවුත්ථදිවසානං මක්ඛනඤ්ච මූලාපත්තියං අන්තරාපත්තීනං පක්ඛිපනඤ්ච යස්මිං සො පරිවාසොති වුත්තං හොති. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘දිවසෙ පරිවුත්ථෙ තු, ඔධුනිත්වා පදීයතෙ’’ති වක්ඛති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘පරිවුත්ථදිවසෙ ඔධුනිත්වා මක්ඛෙත්වා පුරිමාය ආපත්තියා මූලදිවසපරිච්ඡෙදෙ පච්ඡා ආපන්නං ආපත්තිං සමොදහිත්වා’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102).

අග්ඝපුබ්බකො මිස්සකපුබ්බකො සමොධානපරිවාසොති යොජනා, අග්ඝසමොධානපරිවාසො මිස්සකසමොධානපරිවාසොති වුත්තං හොති. අග්ඝො ච මිස්සකො ච අග්ඝමිස්සකා, තෙ පුබ්බකා එතස්සාති අග්ඝමිස්සකපුබ්බකො, සමොධානො. අග්ඝෙන සමොධානං අග්ඝසමොධානං, තං යත්ථ සො අග්ඝසමොධානො, ආපන්නාසු බහූසු සබ්බචිරපටිච්ඡන්නාපත්තීනං දිවසගණනග්ඝෙනෙව පච්ඡා ආපන්නආපත්තීනං පක්ඛෙපයුත්තපරිවාසොති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අග්ඝසමොධානො නාම සම්බහුලාසු ආපත්තීසු යා එකා වා ද්වෙ වා තිස්සො වා සම්බහුලා වා ආපත්තියො සබ්බචිරපටිච්ඡන්නායො, තාසං අග්ඝෙන සමොධාය තාසං රත්තිපරිච්ඡෙදවසෙන අවසෙසානං ඌනතරපටිච්ඡන්නානං ආපත්තීනං පරිවාසො දිය්යති, අයං වුච්චති අග්ඝසමොධානො’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102). මිස්සකානං නානාවත්ථුකානං ආපත්තීනං සමොධානං මිස්සකසමොධානං, තං යත්ථ සො පරිවාසො මිස්සකසමොධානො. මිස්සකානං නානාවත්ථුකානං ආපත්තීනං එකතො පක්ඛෙපයුත්තො පරිවාසොති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘මිස්සකසමොධානො ¶ නාම යො නානාවත්ථුකා ආපත්තියො එකතො කත්වා දිය්යතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102).

525-7. එවං තිවිධෙ සමොධානපරිවාසෙ පඨමපරිවාසස්ස විසෙසනභූතතාය අවයවානං ද්වින්නං ඔධානසමොධානසද්දානං අත්ථානුවාදෙන තදුභයඔධානසමොධානසරූපං විධාතුමාහ ‘‘ආපජ්ජිත්වා…පෙ… පකාසිතො’’ති. තත්ථ පඨමස්ස ඔධාන-සද්දසඞ්ඛාතස්ස අවයවස්ස අත්ථසරූපානුවාදමාහ ‘‘ආපජ්ජිත්වා…පෙ… පදීයතෙ’’ති. දුතියාවයවසඞ්ඛාතසමොධාන-සද්දස්ස අත්ථසරූපානුවාදමාහ ‘‘පුරිමාපත්තියා…පෙ… භික්ඛුනො’’ති. තෙනෙව උභයත්ථානුවාදෙ ‘‘භික්ඛුනො’’ති පදද්වයස්ස, ‘‘පදීයතෙ දාතබ්බො’’ති කිරියාපදද්වයස්ස ච විසුං විසුං ගහිතත්තා පුනරුත්තිදොසාභාවො වෙදිතබ්බො. එවං අවයවත්ථානුවාදෙන විධාතබ්බසමුදායං දස්සෙතුමාහ ‘‘එසොධානසමොධානපරිවාසො පකාසිතො’’ති. එත්ථ ඡාදෙන්තස්ස හීති හි-සද්දො හෙතුම්හි. එසොධානසමොධානොති එත්ථ එත-සද්දසම්බන්ධෙන ‘‘යො’’ති ලබ්භති.

තත්රායං ¶ යොජනා – ආපජ්ජිත්වා…පෙ… ඔධුනිත්වා යො යස්මා පදීයතෙ, පුරිමාපත්තියා…පෙ… යො යස්මා දාතබ්බො, තස්මා එසොධානසමොධානපරිවාසො පකාසිතොති.

තත්ථ අන්තරාපත්තිං ආපජ්ජිත්වාති පටිච්ඡන්නාපත්තියා පරිවසන්තො වා මානත්තාරහො වා මානත්තං චරන්තො වා අබ්භානාරහො වා හුත්වා කදාචි අඤ්ඤං සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිං ආපජ්ජිත්වා. ඡාදෙන්තස්සාති පඨමං ආපන්නාපත්තියාපටිච්ඡාදිතකාලෙන සමං වා ඌනං වා කාලං පටිච්ඡාදෙන්තස්ස. ‘‘මූලායපටිකස්සනෙන තෙ පරිවුත්ථදිවසෙ ච මානත්තචිණ්ණදිවසෙ ¶ ච සබ්බෙ ඔධුනිත්වා’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102) අට්ඨකථාවචනතො එත්ථ ‘‘පරිවුත්ථෙ’’ති උපලක්ඛණත්තා ‘‘මානත්තචිණ්ණෙ චා’’ති ගහෙතබ්බං. ඔධුනිත්වාති ච මූලායපටිකස්සනවසෙන මක්ඛෙත්වා, අදිවසෙ කත්වාති අධිප්පායො.

යො යස්මා පදීයතෙ, සො පරිවාසො සට්ඨිවස්සානි පරිවසිත්වා මානත්තාරහො හුත්වාපි අන්තරාපත්තිං ආපජ්ජිත්වා එකාහම්පි පටිච්ඡාදිතෙ මූලායපටිකස්සනෙන තෙ දිවසෙ සබ්බෙ මක්ඛෙත්වා තානෙව සට්ඨිවස්සානි පුනපි යස්මා පදීයතෙති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සට්ඨිවස්සානි පරිවසිත්වා මානත්තාරහො හුත්වාපි හි එකදිවසං අන්තරාපත්තිං පටිච්ඡාදෙත්වා පුනපි සට්ඨිවස්සානි පරිවාසාරහො හොතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102).

පුරිමාපත්තියාති තෙන ආපන්නාසු සම්බහුලාසු ආපත්තීසු සබ්බාපත්තීනං පුරෙතරමෙව පටිච්ඡන්නාය ආපත්තියා. මූලදිවසෙති පඨමං වීතික්කමදිවසෙ. විනිච්ඡිතෙති ‘‘අසුකසංවච්ඡරෙ අසුකමාසෙ අසුකදිවසෙ’’ති නියමිතෙ. සමොධාය පක්ඛිපිත්වා දාතබ්බොති සම්බන්ධො. විධානතො යාචමානස්සාති විධානතො සඞ්ඝෙන දාතබ්බොති යොජෙතබ්බං, සමුච්චයක්ඛන්ධකෙ වුත්තෙන විධිනා යාචමානස්ස තත්ථෙව වුත්තවිධිනා සඞ්ඝෙන දාතබ්බොති අත්ථො. ‘‘එසො ඔධානසමොධානපරිවාසො’’ති පදච්ඡෙදො.

528-9. තථා වුච්චතීති සම්බන්ධො. තාසං අග්ඝවසෙන හීති හි-සද්දො හෙතුම්හි. ‘‘සොති තංසද්දසම්බන්ධෙන ‘‘යො’’ති ලබ්භති. තත්රායං යොජනා – සම්බහුලා…පෙ… තාසං අග්ඝවසෙන තතො ඌනපටිච්ඡන්නානං ආපත්තීනං ¶ සමොධාය යො යස්මා පදාතබ්බො පරිවාසො, තස්මා සො යථා අවයවත්ථවසෙන ¶ ‘‘ඔධානසමොධානො’’ති පරිවාසො වුත්තො, තථා ‘‘අග්ඝසමොධානො’’ති වුච්චතීති.

තත්ථ සම්බහුලාසූති යාසං ආපත්තීනං පරිවසිතුකාමො, තාසු සම්බහුලාසු ආපත්තීසු, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. ‘‘එකා වා’’තිආදි නිද්ධාරියනිද්දෙසො. තාසං ආපත්තීනං. අග්ඝවසෙනාති ගණනවසෙන, රත්තිපරිච්ඡෙදවසෙනාති වුත්තං හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තාසං රත්තිපරිච්ඡෙදවසෙනා’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102). ‘‘පදාතබ්බො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. තතොති චිරපටිච්ඡන්නාපත්තිතො. ඌනපටිච්ඡන්නානං ආපත්තීනන්ති එත්ථ උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං, ඌනපටිච්ඡන්නායො ආපත්තියො සමොධායාති වුත්තං හොති.

530. නානා සුක්කවිස්සට්ඨිආදීනි වත්ථූනි යාසං තා නානාවත්ථුකා, නානාවත්ථුකා සඤ්ඤා යාසං ආපත්තීනං තා නානාවත්ථුකසඤ්ඤායො. සබ්බාති එත්ථ ‘‘යා’’ති සෙසො, සුක්කවිස්සට්ඨිආදිකුලදූසනාවසානා යා සබ්බා තෙරස සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියොති අත්ථො. තා සබ්බාති එත්ථ පි-සද්දො වත්තබ්බො. දාතබ්බොති එත්ථ ‘‘පරිවාසො’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තා සබ්බාපි එකතො කත්වා දාතබ්බො පරිවාසොති යොජනා. තස්ස තෙරස සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තියොපි එකතො කත්වාති අත්ථො. ‘‘අහං භන්තෙ සම්බහුලා සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො ආපජ්ජිං එකං සුක්කවිස්සට්ඨිං…පෙ… එකං කුලදූසකං, සොහං භන්තෙ සඞ්ඝං තාසං ආපත්තීනං සමොධානපරිවාසං යාචාමී’’ති තික්ඛත්තුං යාචනාය ච තදනුරූපාය ඤත්තියා ච කම්මවාචාසු ච නාමං ¶ වත්වා දාතබ්බපරිවාසො මිස්සකො මතො ‘‘මිස්සකසමොධානපරිවාසො’’ති ඤාතො. ද්වෙ, තිස්සො, චතස්සො, අතිරෙකා ච ආපන්නස්සාපි පරිවාසං දෙන්තෙන ඉමිනා නියාමෙන වත්ථුං, නාමං විසෙසෙත්වා ගහෙතබ්බං.

531. පරිවුත්ථපරිවාසස්සාති තිවිධෙ පරිවාසෙ අඤ්ඤතරස්ස වසෙන පරිවුත්ථපරිවාසස්ස. උත්තරි ඡ රත්තියොති පරිවාසතො උත්තරි ඡ රත්තියො, ඡ දිවසෙති වුත්තං හොති, ‘‘චරිතු’’න්ති සෙසො, චරණකිරියාය අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. මානත්තං දෙය්යන්ති යොජනා, ‘‘සඞ්ඝෙනා’’ති සාමත්ථියා ¶ ලබ්භති. සමුච්චයක්ඛන්ධකෙ වුත්තනයෙන යොජෙත්වා ඡාරත්තඤ්ච දාතබ්බො, භික්ඛුමානනවිධි භික්ඛුස්ස දාතබ්බොති අත්ථො.

‘‘පරිවුත්ථපරිවාසස්සා’’ති ඉමිනා පටිච්ඡන්නමානත්තං පකතං, තත්ථ පභෙදෙ අසති කස්මා ‘‘පටිච්ඡන්නාපටිච්ඡන්නවසා දුවෙ’’ති වුත්තන්ති? පකතභෙදමනපෙක්ඛිත්වා ඡාරත්තමානත්තෙ ලබ්භමානවිසයභෙදං දස්සෙතුං වුත්තං. එවඤ්හි සති සමොධානමානත්තෙ ච ‘‘ඡාරත්තං මානත්තං දෙතූ’’ති (චූළව. 128) පාළියං වුත්තත්තා තම්පි ගහෙත්වා ‘‘තිධා’’ති කස්මා න වුත්තන්ති? තම්පි පටිච්ඡන්නාපත්තියා පරිවුත්ථපරිවාසස්සෙව දාතබ්බමානත්තන්ති පටිච්ඡන්නමානත්තවචනෙනෙව සඞ්ගහිතත්තා විසුං න වුත්තං. තෙනෙව චතුබ්බිධෙ මානත්තෙ ඉමෙහි ද්වීහි විනා දස්සෙතබ්බෙසු ද්වීසු මානත්තෙසු පක්ඛමානත්තමත්තං ‘‘ඡාදෙන්තියා’’තිආදිගාථාය දස්සෙත්වා සමොධානමානත්තං විසුං න දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං.

534-6. විනිද්දිට්ඨප්පකාරන්ති ‘‘පරික්ඛිත්තවිහාරස්සා’’තිආදිනා යථාවුත්තගාථාද්වයෙන නිද්දිට්ඨප්පකාරං. ආදියිත්වාන තං ¶ තෙසන්ති එත්ථ ‘‘සන්තිකෙ’’ති වක්ඛමානතො ලබ්භති. තෙසං චතුන්නං සම්මුඛා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා තං වත්තං සමාදියිත්වාති අත්ථො. ‘‘තං තෙසං සන්තිකෙ’’ති ඉදං ‘‘ආරොචෙත්වා’’ති ඉමිනාපි යුජ්ජති. තෙසමෙව සම්මුඛා නිසින්නෙන ‘‘අහං භන්තෙ එකං ආපත්තිං ආපජ්ජිං සඤ්චෙතනිකං සුක්කවිස්සට්ඨි’’න්තිආදිනා නයෙන සමුච්චයක්ඛන්ධකාගතං ආරොචනං කත්වා. ඉමිනා අන්තොඅරුණෙ දිට්ඨානං අඤ්ඤෙසම්පි ආරොචනං උපලක්ඛිතං.

නික්ඛිපෙ සන්තිකෙ තෙසං වත්තන්ති එත්ථ ‘‘අරුණෙ උට්ඨිතෙ’’ති අජ්ඣාහරිතබ්බං. අරුණෙ උග්ගතෙ තෙසං භික්ඛූනං සම්මුඛා යථාවුත්තනයෙනෙව නිසීදිත්වා ‘‘වත්තං නික්ඛිපාමි, මානත්තං නික්ඛිපාමී’’ති ඉමෙසු ද්වීසු එකං වා ද්වයමෙව වා වත්වා වත්තං නික්ඛිපෙ.

537. තස්ස මානත්තස්ස. රත්තිච්ඡෙදාදිකොති එත්ථ ආදි-සද්දෙන වත්තභෙදො ගහිතො. අට්ඨකථාවසෙන පාළිවසෙනාති යොජනා.

538. වීසතියා ¶ භික්ඛූනං වග්ගො සමූහො වීසතිවග්ගො, සො එව වීසතිවග්ගිකො. අබ්භෙය්යාති ඔසාරෙය්ය, අබ්භන්තරං කරෙය්යාති අත්ථො. විධිනාති සමුච්චයක්ඛන්ධකාගතක්කමෙන. අබ්භිතොති සංවාසෙන අන්තො කතො, පකතත්තොති පකතිසභාවො, ආපත්තිං අනාපන්නකාලසදිසො හොතීති අත්ථො.

539. ආපත්තිං ඡාදෙන්තියා භික්ඛුනියාති යොජනා, ‘‘ආපජ්ජිත්වා’’ති සෙසො, ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා ‘‘ආපත්ති චා’’තිආදිනා (වි. වි. 505) නයෙන පුබ්බෙ දස්සිතෙහි දසහි අඞ්ගෙහි පටිච්ඡාදෙන්තියා භික්ඛුනියා අත්තනො ආපත්තිං ඡාදෙන්තියා භික්ඛුනියා. න ච ආපත්තීති එත්ථ ‘‘අත්තනො’’ති ඉමිනා අඤ්ඤිස්සා ¶ ආපත්තිං පටිච්ඡාදෙන්තියා වජ්ජපටිච්ඡාදිකාසඞ්ඛාතපාරාජිකාපත්තීති දීපිතං හොති. ‘‘භික්ඛුනියා’’ති ඉමිනා භික්ඛුස්ස දුක්කටාපත්තිභාවං දීපෙති.

541. විරුද්ධමත්ථං නයති පජහතීති විනයො, විනිච්ඡයො, තං විනයපිටකත්ථවිනිච්ඡයවිසෙසවිසයං සම්මොහසඞ්ඛාතං විරුද්ධං පච්චත්ථිකං තදඞ්ගවසෙන පජහනතො විනයනයසඞ්ඛාතං තතො එව අතිබුද්ධිදීපනං, අතිසයෙන බුද්ධිං දීපෙතීති අතිබුද්ධිදීපනං, තං විනයත්ථවිනිච්ඡයකං ඤාණපදීපං විසෙසෙන ජාලෙන්තං. විවිධෙහි නයෙහි යුත්තතාය විවිධනයයුතං. විනයනයෙති විනයපිටකස්ස පරසන්තානපාපනෙ, විනයවණ්ණනායන්ති වුත්තං හොති.

සඞ්ඝාදිසෙසකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

542-3. ඉදානි ¶ සඞ්ඝාදිසෙසකථානන්තරං අනියතකථං දස්සෙතුමාහ ‘‘රහොනිසජ්ජස්සාදෙනා’’තිආදි. රහසි නිසජ්ජා රහොනිසජ්ජා, තස්සා අස්සාදො රහොනිසජ්ජස්සාදො, තෙන රහොනිසජ්ජස්සාදෙන, මෙථුනධම්මසන්නිස්සිතෙන කිලෙසෙනාති අත්ථො. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං ‘‘රහොනිසජ්ජස්සාදොති මෙථුනධම්මසන්නිස්සිතකිලෙසො වුච්චතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.451). ‘‘රහො නාම චක්ඛුස්ස රහො සොතස්ස රහො. චක්ඛුස්ස රහො නාම න සක්කා හොති අක්ඛිං වා නිඛණියමානෙ භමුකං වා උක්ඛිපියමානෙ සීසං වා උක්ඛිපියමානෙ පස්සිතුං. සොතස්ස රහො නාම න සක්කා හොති පකතිකථා සොතු’’න්ති (පාරා. 445) පදභාජනෙ වුත්තරහෙසු ¶ චක්ඛුස්ස රහො එව ඉධාධිප්පෙතො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘කිඤ්චාපි පාළියං ‘සොතස්ස රහො’ති ආගතං, චක්ඛුස්ස රහෙනෙව පන පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.444-445).

චක්ඛුස්ස රහත්තා ‘‘පටිච්ඡන්න’’න්ති ඉමම්පි පටිච්ඡන්නත්තා එව ‘‘අලංකම්මනිය’’න්ති ඉමම්පි සඞ්ගණ්හාති. නිසජ්ජසද්දොපාදානෙන ‘‘ආසනෙ’’ති ඉදම්පි ගහිතමෙව. ‘‘මාතුගාමස්ස සන්තිකං ගන්තුකාමො’’ති ඉමිනා ‘‘මාතුගාමෙන සද්ධි’’න්ති ඉදම්පි ගහිතමෙව. එවං සාමත්ථියා ලබ්භමානපදොපාදානෙන යො පන භික්ඛු මාතුගාමෙන සද්ධිං එකො එකාය රහො පටිච්ඡන්නෙ ආසනෙ අලංකම්මනියෙ නිසජ්ජස්සාදෙනාති වුත්තං හොති. චක්ඛුස්ස රහභාවෙන කුට්ටාදිපටිච්ඡන්නෙ තෙනෙව මෙථුනසෙවනකම්මස්ස අනුරූපෙ ආසනෙ තදහුජාතායපි මනුස්සිත්ථියා සහ නිසජ්ජස්සාදරාගෙන සමන්නාගතො හුත්වාති අත්ථො. එත්ථ ‘‘මාතුගාමස්සා’’ති තදහුජාතම්පි ඉත්ථිං ගණ්හාතීති කුතො ලබ්භතීති? ‘‘මාතුගාමො නාම මනුස්සිත්ථී, න යක්ඛී, න පෙතී, න තිරච්ඡානගතා, අන්තමසො තදහුජාතාපි දාරිකා, පගෙව මහත්තරී’’ති (පාරා. 445) පදභාජනතො ලබ්භති.

‘‘නිවාසෙතී’’ති ඉමිනා ‘‘කායබන්ධනං බන්ධති, චීවරං පාරුපතී’’ති ඉදං ලක්ඛීයති. සබ්බත්ථාති යථාවුත්තං පයොගතො පුබ්බාපරපයොගෙ සඞ්ගණ්හාති. තෙනෙව ‘‘පයොගෙ ච පයොගෙ චා’’ති විච්ඡාපයොගො කතො. නිසීදතො චස්ස දුක්කටන්ති යොජනා. ‘‘උභින්නම්පි නිසජ්ජාය පාචිත්තිය’’න්ති වක්ඛමානත්තා දුක්කටං සන්ධාය එකකස්ස නිසීදතොති ගහෙතබ්බං.

544. නිසජ්ජාය ¶ උභින්නම්පීති එත්ථ ‘‘සකි’’න්ති සෙසො, උභින්නං නිසජ්ජාපූරණවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පුරෙ වා පච්ඡා වා එකක්ඛණෙ ¶ වා මාතුගාමස්ස වා භික්ඛුස්ස වා එකවාරං නිසජ්ජායාති වුත්තං හොති. වුත්තඤ්හෙතං පාළියං ‘‘මාතුගාමෙ නිසින්නෙ භික්ඛු උපනිසින්නො වා හොතී’’තිආදි (පාරා. 445). හොති පාචිත්තියන්ති යොජනා. පයොගගණනාය ච හොන්ති පාචිත්තියානීති ගහෙතබ්බං, මාතුගාමස්ස වා භික්ඛුනො වා උභින්නං වා උට්ඨායුට්ඨාය පුනප්පුනං උපනිසීදනපයොගගණනාය චාති අත්ථො. ‘‘ආපත්තීහිපි තීහිපී’’ති වක්ඛමානත්තා පාචිත්තියග්ගහණං පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසානං උපලක්ඛණං හොති, තීසු එකං හොතීති වුත්තං හොති. එත්ථ ‘‘පයොගගණනායා’’ති ඉදං පාරාජිකාය න ලබ්භති එකපයොගෙනෙව සිජ්ඣනතො. කායසංසග්ගසඞ්ඝාදිසෙසො, පන සරීරතො පුනප්පුනං වියුජ්ජිත්වා ඵුසනෙන පාචිත්තියඤ්ච යථාවුත්තනයෙනෙව ලබ්භති.

බහූසුපි මාතුගාමෙසු බහුකානි පාචිත්තියානි හොන්තීති යොජනා. බහූසු මාතුගාමෙසු නිසින්නෙසු නිසින්නානං ගණනාය එකෙනෙව පයොගෙන බහූනි පාචිත්තියානි ච සඞ්ඝාදිසෙසා ච හොන්ති. ‘‘පයොගගණනාය චා’’ති ඉමස්ස එත්ථාපි යුජ්ජමානත්තා තාසු විසුං විසුං උට්ඨායුට්ඨාය පුනප්පුනං නිසීදන්තීසු, සයඤ්ච උට්ඨායුට්ඨාය පුනප්පුනං නිසීදතො තාසං ගණනාය ආපජ්ජිතබ්බාපත්තියො පයොගගණනාය ච බහූ හොන්තීති ඉදං ලබ්භති. එත්ථාපි පන පාරාජිකං න ලබ්භති, සඞ්ඝාදිසෙසො, පාචිත්තියඤ්ච ලබ්භති.

545. සමීපෙ ඨිතොපි අන්ධො අනාපත්තිං න කරොතීති සොතස්ස රහභාවෙ අසතිපි පධානභූතස්ස ‘‘චක්ඛුස්ස රහො’’ති ඉමස්ස අඞ්ගස්ස විජ්ජමානත්තා වුත්තං ‘‘අන්තොද්වාදසහත්ථකෙ’’ති, ඉමිනා සවනූපචාරෙ විජ්ජමානෙපීති වුත්තං හොති. ඉත්ථීනං තු සතම්පි ච න කරොති අනාපත්තින්ති ¶ යොජනා, විඤ්ඤුනො පුරිසස්ස අසන්නිහිතභාවෙනාති අධිප්පායො. ‘‘ඉත්ථීනම්පි සතම්පි චා’’ති ලිඛන්ති, තතොපි අයමෙව පාඨො සුන්දරො. පි-සද්දො වා තු-සද්දත්ථෙ දට්ඨබ්බො.

546. නිපජ්ජිත්වාති එත්ථ ‘‘සමීපෙ’’ති සෙසො, ‘‘නිද්දායන්තොපී’’ති එතස්ස විසෙසකෙන ‘‘නිපජ්ජිත්වා’’ති ඉමිනා නිසීදිත්වා නිද්දායන්තොති ඉමස්ස නිවත්තිතත්තා සමීපෙ නිසීදිත්වා නිද්දායන්තොපි අනන්ධො මනුස්සපුරිසො අනාපත්තිං කරොතීති ලබ්භති. ‘‘කෙවල’’න්ති විසෙසනෙන බලවනිද්දූපගතො ¶ ගහිතොති තථා අහුත්වා අන්තරන්තරා ආපන්නාපන්නෙ විනිච්ඡිනිත්වා පවත්තමානාය කපිනිද්දාය නිද්දායන්තොපි අනාපත්තිං කරොතීති අයමත්ථො ලබ්භති. ‘‘පිහිතද්වාරගබ්භස්සා’’ති වත්තබ්බෙ මජ්ඣපදලොපීසමාසවසෙන ‘‘පිහිතගබ්භස්සා’’ති වුත්තං. ‘‘ද්වාරෙ’’ති ඉමිනා ද්වාරෙකදෙසභූතං උම්මාරං වා තංසමීපං වා උපචාරෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. සචෙ ගබ්භො පිහිතද්වාරො න හොති, අනාපත්තීති බ්යතිරෙකතො දස්සිතං.

547. ඉමස්මිං අනියතසික්ඛාපදෙ පාළියං අනාපත්තිවාරෙ අසතිපි ‘‘යො පන භික්ඛු මාතුගාමෙන සද්ධිං රහො පටිච්ඡන්නෙ ආසනෙ නිසජ්ජං කප්පෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 285) පඤ්චමස්ස අචෙලකවග්ගස්ස චතුත්ථසික්ඛාපදෙ අනාපත්තිවාරෙ ‘‘අනාපත්ති යො කොචි විඤ්ඤූ පුරිසො දුතියො හොති, තිට්ඨති න නිසීදති, අරහොපෙක්ඛො, අඤ්ඤවිහිතො නිසීදති, උම්මත්තකස්ස ආදිකම්මිකස්සා’’ති (පාචි. 288) වුත්තෙ අනාපත්තිවාරෙ සඞ්ගහෙතුමාහ ‘‘අනන්ධෙ සතී’’තිආදි. ‘‘එතස්ස සමීපෙ’’ති පකරණතො ලබ්භති. ඉධ පුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසෙන පුරිසො ලබ්භති, ‘‘තෙනාපි අබාලෙන භවිතබ්බං, මනුස්සජාතිකෙන භවිතබ්බ’’න්ති ඉදඤ්ච ¶ ‘‘විඤ්ඤුස්මි’’න්ති ඉමිනා ලබ්භති. අන්ධසදිසනිද්දූපගතපටිපක්ඛවාචිඅනන්ධපදෙන ‘‘අනිද්දායන්තෙ’’ති ලබ්භති, මනාපාමනාපං ජානන්තෙ අනිද්දායන්තෙ මනුස්සපුරිසෙ දස්සනූපචාරස්ස අන්තො විජ්ජමානෙති අත්ථො.

‘‘නිසජ්ජපච්චයා දොසො නත්ථී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො, එවරූපෙ රහො ආසනෙ මාතුගාමෙන සද්ධිං නිසින්නපච්චයා ආපත්ති නත්ථීති අත්ථො. ‘‘ඨිතස්සා’’ති ඉමිනාපි තදෙව පදං යොජෙතබ්බං. විඤ්ඤුම්හි පටිබලෙ මනුස්සපුරිසෙ අසන්නිහිතෙපි තථාවිධෙ රහො ආසනෙ මාතුගාමෙ ආසනෙ නිසින්නෙපි සයානෙපි ඨිතෙපි සයං ඨිතස්ස නිසජ්ජාය අභාවා තප්පච්චයා ආපත්ති න හොතීති අත්ථො. අරහසඤ්ඤිනො නිසජ්ජපච්චයා දොසො නත්ථීති රහො ආසනෙ මාතුගාමෙන සද්ධිං නිසජ්ජන්තස්සාපි ‘‘රහො’’ති සඤ්ඤාරහිතස්ස නිසීදතො නිසජ්ජපච්චයා අනාපත්තීති අත්ථො. වික්ඛිත්තචෙතසො නිසජ්ජපච්චයා දොසො නත්ථීති යොජනා.

548. එත්තාවතා පාචිත්තියාපත්තිමත්තතො අනාපත්තිප්පකාරං දස්සෙත්වා ඉදානි ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස අනියතවොහාරහෙතුභූතාහි තීහි ආපත්තීහි අනාපත්තිපකාරං දස්සෙතුමාහ ‘‘න දොසො’’තිආදි. ආපත්තීහිපි තීහිපීති ‘‘නිසජ්ජං භික්ඛු පටිජානමානො තිණ්ණං ධම්මානං අඤ්ඤතරෙන ¶ කාරෙතබ්බො පාරාජිකෙන වා සඞ්ඝාදිසෙසෙන වා පාචිත්තියෙන වා’’ති (පාරා. 444) පාළියං වුත්තාහි ‘‘පඨමපාරාජිකාපත්තිකායසංසග්ගසඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිපාචිත්තියාපත්තී’’ති ඉමාහි තීහිපි ආපත්තීහීති වුත්තං හොතීති.

549. වත්තබ්බභාවෙනාධිකතදුතියානියතවිනිච්ඡයතො පඨමානියතෙ වුත්තවිනිච්ඡයෙහි සමං විනිච්ඡයං පහාය තත්ථ ¶ අවුත්තං ඉමස්සෙව විනිච්ඡයවිසෙසං දස්සෙතුමාහ ‘‘අනන්ධා’’තිආදි. ඉධ දුට්ඨුල්ලවාචාසඞ්ඝාදිසෙසස්සාපි ගහිතත්තා තතො අනාපත්තිකරං දස්සෙතුං ‘‘අබධිරො’’ති වුත්තං. අනන්ධො අබධිරොති ‘‘පුරිසො’’ති ඉදං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘ඉත්ථී’’ති ඉදං සන්ධාය ‘‘අනන්ධාබධිරා’’ති ගහෙතබ්බං. එවමුපරිපි. තෙනාපි සවනූපචාරන්තොගධෙන භවිතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘අන්තොද්වාදසහත්ථට්ඨො’’ති වුත්තං.

550. ‘‘අන්ධො අබධිරො අනාපත්තිං න කරොතී’’ති ඉදං කායසංසග්ගසඞ්ඝාදිසෙසං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘බධිරො වාපි චක්ඛුමා, න කරොති අනාපත්ති’’න්ති ඉදං පන දුට්ඨුල්ලවාචාසඞ්ඝාදිසෙසං සන්ධාය වුත්තන්ති එවමෙත්ථ සන්ධාය භාසිතත්ථො වෙදිතබ්බො.

පුරිමානියතකථාය අවුත්තවිසෙසස්ස දුතියානියතකථාය වත්තුමිච්ඡිතත්තා අයම්පි විසෙසො ඉධ වත්තබ්බො. කොයං විසෙසො, යො ඉධ වත්තබ්බොති චෙ? තත්ථ ‘‘පටිච්ඡන්නෙ ආසනෙ අලංකම්මනියෙ’’ති (පාරා. 444) වුත්තං ආසනඞ්ගද්වයං ඉධ ‘‘න හෙව ඛො පන පටිච්ඡන්නං ආසනං හොති නාලංකම්මනිය’’න්ති (පාරා. 453) නිසෙධෙත්වා ‘‘අලඤ්ච ඛො හොති මාතුගාමං දුට්ඨුල්ලාහි වාචාහි ඔභාසිතු’’න්ති (පාරා. 453) ඉදං අපුබ්බඞ්ගං වුත්තං. තත්ර මාතුගාමොති අන්තමසො තදහුජාතාපි දාරිකා ගහිතා, ඉධ ‘‘මාතුගාමො නාම මනුස්සිත්ථී, න යක්ඛී, න පෙතී, න තිරච්ඡානගතා, විඤ්ඤූ පටිබලා සුභාසිතදුබ්භාසිතං දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලං ආජානිතු’’න්ති (පාරා. 454) විඤ්ඤූ පටිබලො මාතුගාමොව වුත්තො. තත්ථ ‘‘පාරාජිකෙන වා සඞ්ඝාදිසෙසෙන වා පාචිත්තියෙන වා’’ති (පාරා. 444) තිස්සො ආපත්තියො වුත්තා, ඉධ ‘‘නිසජ්ජං භික්ඛු පටිජානමානො ද්වින්නං ධම්මානං අඤ්ඤතරෙන ¶ කාරෙතබ්බො සඞ්ඝාදිසෙසෙන වා පාචිත්තියෙන වා’’ති (පාරා. 453) ද්වෙයෙව ආපත්තියො වුත්තා. සඞ්ඝාදිසෙසෙසු ච තත්ථ ‘‘සා චෙ එවං වදෙය්ය ‘අය්යො ¶ මයා දිට්ඨො නිසින්නො මාතුගාමෙන සද්ධිං කායසංසග්ගං සමාපජ්ජන්තො’ති, සො ච තං පටිජානාති, ආපත්තියා කාරෙතබ්බො’’ති (පාරා. 448) කායසංසග්ගසඞ්ඝාදිසෙසොව වුත්තො, ඉධ සො ච වුත්තො, ‘‘සා චෙ එවං වදෙය්ය ‘අය්යස්ස මයා සුතං නිසින්නස්ස මාතුගාමං දුට්ඨුල්ලාහි වාචාහි ඔභාසෙන්තස්සා’ති, සො ච තං පටිජානාති, ආපත්තියා කාරෙතබ්බො’’ති (පාරා. 455) දුට්ඨුල්ලවාචාසඞ්ඝාදිසෙසො ච වුත්තො. එත්තකො උභින්නමනියතානං විසෙසො.

අයං කස්මා න වුත්තොති? අයං සම්බොධවත්ථුවිසෙසො වත්තුමිච්ඡිතො පන අට්ඨකථාගතවිනිච්ඡයවිසෙසතොති තස්මා න වුත්තොති දට්ඨබ්බො. තිසමුට්ඨානමෙවිදං කායචිත්තවාචාචිත්තකායවාචාචිත්තවසෙන තීණි සමුට්ඨානානි එතස්සාති කත්වා.

ඉමෙහිපි ද්වීහි අනියතසික්ඛාපදෙහි සික්ඛාපදන්තරෙසු පඤ්ඤත්තායෙව ආපත්තියො, අනාපත්තියො ච දස්සිතා, න කොචි ආපත්තිවිසෙසො වුත්තො, තස්මා කිමෙතෙසං වචනෙනාති? වුච්චතෙ – විනයවිනිච්ඡයලක්ඛණං ඨපෙතුං භගවතා උප්පන්නෙ වත්ථුම්හි ද්වෙ අනියතා පඤ්ඤත්තා. කථං? එවරූපායපි සද්ධෙය්යවචනාය උපාසිකාය වුච්චමානො පටිජානමානොව ආපත්තියා කාරෙතබ්බො, න අප්පටිජානමානො, තස්මා ‘‘යාය කායචි ආපත්තියා යෙන කෙනචි චොදිතෙ පටිඤ්ඤාතකරණංයෙවඞ්ගං කාතබ්බ’’න්ති ඉමෙහි සික්ඛාපදෙහි විනිච්ඡයලක්ඛණං ඨපිතන්ති වෙදිතබ්බං. අථ කස්මා භික්ඛුනීනං අනියතං ¶ න වුත්තන්ති? ඉදමෙව ලක්ඛණං සබ්බත්ථ අනුගතන්ති න වුත්තං.

551. එවං අනියතකථං දස්සෙත්වා ඉදානි නිස්සග්ගියකථං දස්සෙතුමාහ ‘‘ඛොම’’න්තිආදි ¶ . ඛොමන්ති එවංනාමකං චීවරං. ඛොමන්ති ගච්ඡවිසෙසස්ස නාමං, තස්ස වාකෙහි කතචීවරං කාරණොපචාරවොහාරවසෙන ‘‘ඛොම’’න්ති වුත්තං. කප්පාසන්ති කප්පාසසුත්තමයං චීවරං, ඉදම්පි වුත්තනයෙනෙව ‘‘කප්පාස’’න්ති වුච්චති. කොසෙය්යං නාම කොසකාරකිමිකොසං, කොසෙන නිබ්බත්තං සුත්තං කොසෙය්යං. ඉධ පන තෙන කොසෙය්යසුත්තෙන නිබ්බත්තං චීවරං ‘‘කොසෙය්ය’’න්ති වුත්තං. සාණන්ති සාණවාකසුත්තෙහි වායිත්වා කතචීවරං. ඉදඤ්ච ඛොමං විය දට්ඨබ්බං. භඞ්ගන්ති ඛොමසුත්තාදීනි සබ්බානි, එකච්චානි වා මිස්සෙත්වා කතචීවරං. ඉදම්පි කරණප්පකාරෙන ලද්ධනාමකං. ‘‘භඞ්ගං නාම එකා ගච්ඡජාති, තස්සා වාකමයසුත්තෙහි වායිත්වා කතචීවර’’න්ති කෙචි. ඉමස්මිං පක්ඛෙ ඛොමං විය ගහෙතබ්බං. කම්බලන්ති මනුස්සලොමවාළලොමං විනා සෙසලොමෙහි වායිත්වා කතචීවරං වුත්තන්ති. ඉදං ‘‘චීවරං නාම ඡන්නං චීවරානං අඤ්ඤතරං චීවර’’න්ති (පාරා. 463) පදභාජනෙ ච ‘‘ඛොමං කප්පාසිකං කොසෙය්යං කම්බලං සාණං භඞ්ග’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.462-463) අට්ඨකථාය ච වුත්තං සන්ධායාහ. ‘‘ජාතිතො’’ති ¶ ඉදං පමාණාදිභෙදස්ස වක්ඛමානත්තා වුත්තං. ජාතිතොති ඛොමාදිසාමඤ්ඤතො. සාමඤ්ඤඤ්හි ‘‘ජාතී’’ති වුච්චති. දීඝරස්සථූලසුඛුමනීලපීතාදිභෙදභින්නානං සබ්බෙසං වත්ථාවයවානං සඞ්ගාහිකඛොමසුත්තමයතාසාමඤ්ඤං ජාතීති වුත්තං හොති. එවං සෙසෙසුපි.

552. දුකූලන්ති එවංනාමකං රුක්ඛවාකමයචීවරං. පත්තුණ්ණන්ති පත්තුණ්ණදෙසෙ සඤ්ජාතවත්ථං. ‘‘පත්තුණ්ණං කොසෙය්යවිසෙසො’’ති අභිධානකොසෙ වුත්තං. චිනන්ති චිනදෙසෙ උප්පන්නවත්ථං. සොමාරපට්ටකන්ති සොමාරදෙසෙ උප්පන්නවත්ථං. ‘‘සොමාරචිනපටක’’න්තිපි ලිඛන්ති, සොයෙවත්ථො. ඉද්ධිජන්ති එහිභික්ඛූනං පුඤ්ඤිද්ධියා නිබ්බත්තං චීවරං. දෙවදින්නන්ති දෙවතාහි දින්නං චීවරං. තඤ්හි කප්පරුක්ඛෙ නිබ්බත්තං, ජාලිනියා දෙවකඤ්ඤාය අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස දින්නවත්ථසදිසං. තස්සාති ජාතිතො ඡබ්බිධස්ස කප්පියචීවරස්ස. ඉදං ඡබ්බිධචීවරං යථාරහං අනුලොමිකං වුත්තන්ති අත්ථො. දුකූලඤ්හි සාණස්ස අනුලොමං වාකමයත්තා, පත්තුණ්ණාදීනි කොසෙය්යස්ස අනුලොමානි පාණකෙහි කතසුත්තමයත්තා, ඉද්ධිජම්පි ඛොමාදීනංයෙව අඤ්ඤතරං හොතීති තෙසං අනුලොමං, දෙවදින්නම්පි ඛොමාදීනංයෙව අනුලොමං හොති තෙසං අඤ්ඤතරභාවතො. යථාහ –

‘‘සාණස්ස තු දුකූලඤ්හි, ඉද්ධිජං දෙවදින්නකං;

ඛොමාදීනංවසිට්ඨංතු, කොසෙය්යස්සානුලොමික’’න්ති.

553. තිණ්ණං ¶ චීවරානං සමාහාරො තිචීවරන්ති පමාණයුත්තං සඞ්ඝාටිආදිනාමෙන අධිට්ඨිතචීවරස්සෙව නාමත්තා තදෙව වුච්චති. ගණනවසෙන යං කිඤ්චි චීවරත්තයං න වත්තබ්බං. සමුද්දෙකදෙසොපි යථා ‘‘සමුද්දො’’ති වුච්චති, එවං අධිට්ඨිතෙසු තීසු චීවරෙසු අඤ්ඤතරං ‘‘තිචීවර’’න්ති වුච්චති. පරික්ඛාරචොළන්ති ¶ සඞ්ඝාටිආදිවිසිට්ඨනාමෙහි අනධිට්ඨිතං ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ ආයාමෙන අට්ඨඞ්ගුලං සුගතඞ්ගුලෙන චතුරඞ්ගුලවිත්ථතං පච්ඡිමං චීවර’’න්ති (පාරා. 358) අනුඤ්ඤාතං පච්ඡිමචීවරපරියන්තං කත්වා කතාකතස්ස යස්ස කස්සචි චීවරස්ස රුළ්හිසඤ්ඤා.

මුඛං සන්දමානලාලං පුඤ්ඡති එතෙනාති මුඛපුඤ්ඡනන්ති කපොලතො නිච්චං සන්දමානලාලානං පුඤ්ඡනත්ථාය අනුඤ්ඤාතස්ස චීවරවිසෙසස්ස නාමං. නිසීදන්ති එත්ථාති නිසීදනන්ති ච භික්ඛූනං අත්ථරිත්වා නිසීදිතුං අනුඤ්ඤාතස්ස චීවරස්ස නාමං. අධිට්ඨෙය්යාති ‘‘ඉමං කණ්ඩුප්පටිච්ඡාදි’’න්තිආදිනා (වි. වි. 585) වක්ඛමානනයෙන නාමං ගහෙත්වා අධිට්ඨෙය්යාති අත්ථො. පච්චත්ථරණමෙව චාති සඞ්ඝිකෙ මඤ්චපීඨෙ සරීරසම්ඵුසනෙන ආපජ්ජිතබ්බාය ආපත්තියා මොචනත්ථාය තත්ථ අත්ථරිත්වා පරිභොගත්ථාය අනුඤ්ඤාතං පච්චත්ථරණචීවරඤ්ච.

554. එකාහන්ති වසනකිරියාය අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. තිචීවරන්ති තිචීවරෙන. විප්පවසෙය්යාති ‘‘සඞ්ඝාටියා වා උත්තරාසඞ්ගෙන වා අන්තරවාසකෙන වා’’ති (පාරා. 476) වුත්තත්තා එකදෙසෙ සමුදායොපචාරවසෙන අවයවස්ස වචනතො තිණ්ණං චීවරානං අඤ්ඤතරෙනාතිපි වුත්තං හොති. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘විනා’’ති ඉදං පච්චාමසති. අධිට්ඨාති අධිට්ඨායාති ගහෙතබ්බං ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො’’ති (ම. නි. 1.22, 23; අ. නි. 6.58) යථා, එත්ථ ‘‘වළඤ්ජියමාන’’න්ති සෙසො, අධිට්ඨාය වළඤ්ජියමානං නිසීදනං තථා විනා චතුමාසං න වසෙය්යාති යොජනා.

555. කප්පියන්ති කප්පියකාරණං නීලාදිවණ්ණභෙදකරණං. කප්පියන්ති ච කාරණෙ කාරියූපචාරෙන ගහෙතබ්බං. බින්දුං දත්වාති ‘‘නීලං වා කද්දමං වා කාළසාමං වා’’ති (පාචි. 368) වුත්තලොහමලාදිනා ¶ යෙන කෙනචිපි මඞ්ගුලපිට්ඨිප්පමාණාදිකං බින්දුං දත්වා. තත්ථාති තෙසු අධිට්ඨාතබ්බෙසු තිචීවරාදීසු, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. තිචීවරන්ති නිද්ධාරිතබ්බං. උපපන්නන්ති යුත්තං. පමාණෙනාති අනන්තරං වක්ඛමානෙන පමාණෙන. අධිට්ඨාතබ්බන්ති ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’තිආදිනා ¶ වක්ඛමානනයෙන නාමං වත්වා අධිට්ඨාතබ්බං. එවකාරෙන පන නාමං වත්වා න විකප්පෙතබ්බන්ති දස්සෙති. එස නයො සෙසචීවරෙසුපි. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ තිචීවරං අධිට්ඨාතුං, න විකප්පෙතු’’න්තිආදි (මහාව. 358). තස්මා තිචීවරාදීනි අධිට්ඨහන්තෙන ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’තිආදිනා නාමං වත්වා අධිට්ඨාතබ්බං. විකප්පෙන්තෙන පන ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටි’’න්තිආදිනා තස්ස චීවරස්ස නාමං අග්ගහෙත්වා ‘‘ඉමං චීවරං තුය්හං විකප්පෙමී’’ති විකප්පෙතබ්බං. තිචීවරං වා හොතු අඤ්ඤං වා, යදි තං තං නාමං ගහෙත්වා විකප්පෙති, අවිකප්පිතං හොති අතිරෙකචීවරට්ඨානෙ තිට්ඨති. තං චීවරන්ති සම්බන්ධො.

556-7. ‘‘උපපන්නං පමාණෙනා’’ති එත්ථ වුත්තප්පමාණං දස්සෙතුමාහ ‘‘පච්ඡිමන්තෙනා’’තිආදි. සඞ්ඝටිතට්ඨෙන සඞ්ඝාටි. වත්ථඛණ්ඩානි සිබ්බනකම්මෙන සඞ්ඝටෙත්වා කතත්තා ‘‘සඞ්ඝාටී’’ති චීවරානං සාමඤ්ඤනාමං. ඉධ පන රුළ්හියා අන්තරවාසකාදිවිසෙසනාමබ්යතිරිත්තෙ චීවරවිසෙසෙ වත්තති. මුට්ඨිපඤ්චකාති එත්ථ එකාදීනමට්ඨාරසන්තානං සඞ්ඛ්යාසද්දානං සඞ්ඛ්යෙය්යෙ වත්තමානත්තා පඤ්චසද්දො චීවරප්පමාණප්පකරණතො ලබ්භමානහත්ථසඞ්ඛාතරතනෙයෙව පවත්තති, තෙනෙව මුට්ඨිසද්දොපි උත්තරපදලොපෙන මුට්ඨිරතනෙ වත්තති. පඤ්චන්නං පූරණො පඤ්චමො, මුට්ඨියා පඤ්චමො මුට්ඨිපඤ්චමො. මුට්ඨිපඤ්චමො පරිමාණමෙතිස්සාති ‘‘මුට්ඨිපඤ්චමකා’’ති වත්තබ්බෙ ම-කාරලොපෙන ‘‘මුට්ඨිපඤ්චකා’’ති සඞ්ඝාටි වුත්තා.

මුට්ඨිත්තිකාති ¶ එත්ථ වුත්තනයෙන සඞ්ඛ්යෙය්යෙ වත්තමානො ති-සද්දො චීවරප්පමාණප්පකරණතො ලබ්භමානහත්ථසඞ්ඛාතරතනෙයෙව වත්තති, තෙනෙව මුට්ඨිසද්දොපි උත්තරපදලොපෙන මුට්ඨිරතනෙ වත්තති. තිණ්ණං පූරණො තතියො, මුට්ඨියා තතියො මුට්ඨිතතියො, මුට්ඨිතතියො පරිමාණමෙතිස්සාති ‘‘මුට්ඨිතතියකා’’ති වත්තබ්බෙ තිය-පච්චයලොපෙන ‘‘මුට්ඨිත්තිකා’’ති සඞ්ඝාටියෙව වුච්චති. එවමුපරිපි. තිරියන්ති තිරියතො.

උත්තමන්තෙනාති උක්කට්ඨපරිමාණන්තෙන. සත්ථුනො චීවරූනාපීති ‘‘තත්රිදං සුගතස්ස සුගතචීවරප්පමාණං, දීඝසො නව විදත්ථියො සුගතවිදත්ථියා, තිරියං ඡ විදත්ථියො’’ති (පාචි. 548) වුත්තප්පමාණසුගතචීවරතො ඌනාපි. පි-සද්දො සම්භාවනෙ, උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන තත්තකම්පි වට්ටති, තතො චෙ ඌනං වත්තබ්බමෙව නත්ථීති අත්ථො. අන්තද්වයසන්දස්සනෙන උභයමජ්ඣෙ යං පහොනකරුච්චනකප්පමාණං, තං ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙති.

558. මුට්ඨිපඤ්චකසද්දො ¶ පුබ්බෙ වුත්තනයෙනිධ දීඝන්තෙ වත්තති. මුට්ඨිපඤ්චකො දීඝන්තො යස්ස, යස්මිං වා පමාණෙති විග්ගහො, දීඝන්තතො මුට්ඨිපඤ්චකප්පමාණෙනාති වුත්තං හොති. ‘‘මුට්ඨිපඤ්චම’’න්තිපි ලිඛන්ති. තිරියන්තතොති විත්ථාරන්තතො. අඩ්ඪහත්ථො අඩ්ඪො උත්තරපදලොපෙන, සො තෙය්යො තතියො යස්ස පමාණස්සාති ගහෙතබ්බං, තං, අඩ්ඪතෙය්යරතනප්පමාණං හොතීති අත්ථො. ද්විහත්ථං වාති ද්වෙ හත්ථා යස්ස පමාණස්සාති විග්ගහො, ද්විරතනප්පමාණං වා හොතීති අත්ථො. ඉදඤ්ච ‘‘තිරියං ද්විහත්ථොපි වට්ටති. පාරුපනෙනපි හි සක්කා නාභිං පටිච්ඡාදෙතු’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469) අට්ඨකථාගතත්තා වුත්තං. ‘‘සෙසෙ අන්තරවාසකෙ’’ති ඉදං යථාවුත්තපරිමාණෙන පරිමිතචීවරනිදස්සනං.

559. අහතාහතකප්පානන්ති ¶ එත්ථ ‘‘වත්ථාන’’න්ති සෙසො. අහතානං වත්ථානන්ති නවවත්ථානං. අහතතො කිඤ්චි ඌනානි අහතකප්පානි, තෙසං නවවොහාරූපගානං කතිපයධොතානං වත්ථානන්ති වුත්තං හොති. සඞ්ඝාටීති සඞ්ඝාටිනාමකචීවරං. දිගුණාති දුපට්ටකතා.

560. උතුද්ධටානන්ති අතික්කන්තදිවසානං, බහුකාලං නිවාසෙත්වා පරිච්චත්තානන්ති වුත්තං හොති. අථ වා යානි උතුතො උද්ධටානි, තෙසං වත්ථානන්ති ගහෙතබ්බං, තිණ්ණං උතූනමඤ්ඤතරං අතික්කමිත්වා ඨිතානං පුරාණවත්ථානන්ති වුත්තං හොති. චීවරානන්ති චීවරත්ථානි වත්ථානෙව ගහිතානි. චතුග්ගුණාති චතුපට්ටා. සෙසා දුවෙති අන්තරවාසකඋත්තරාසඞ්ගා ද්වෙ. යථාසුඛන්ති යථාරුචි. පංසුකූලන්ති සුසානාදීසු පතිතපිලොතිකචීවරං.

561. ‘‘තීණිපී’’තිආදීසු ‘‘තිචීවරෙ කයිරමානෙ සබ්බං ඡින්නකං නප්පහොතී’’ති පාළියං ආගතවත්ථුම්හි ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ ද්වෙ ඡින්නකානි එකං අඡින්නක’’න්ති (මහාව. 360) ආදිවචනතො ‘‘චීවර’’න්ති සෙසො. ඡින්දිතබ්බන්ති වත්ථානි ඡින්දිත්වා සිබ්බෙත්වා කාතබ්බං. පහොති චෙති වත්ථානි ඡින්දිත්වා කරණෙ යදි චීවරස්ස පහොති. සබ්බෙසූති තීසු චීවරෙසු. අප්පහොන්තෙසූති වත්ථානං ඡින්දිත්වා සිබ්බනෙන අප්පහොන්තෙසු. අන්වාධිකන්ති වත්ථෙ ඌනාතිරෙකං අපනෙත්වා ආගන්තුකපත්තසඞ්ඛාතං අනුවාතං චීවරස්ස පරියන්තෙ, මජ්ඣෙ ච යථාරහං දීඝරස්සපරිමාණයුත්තං අල්ලියාපෙතබ්බන්ති වුත්තං හොති.

562. අච්ඡින්නං වාති යථාවුත්තනයෙන අච්ඡින්නං වා. අනාදින්නන්ති අනාදින්නආගන්තුකපත්තං ¶ . තිචීවරන්ති තීසු චීවරෙසු එකෙකන්ති වුත්තං හොති. දුබ්භොගෙනාති දුට්ඨු පරිභොගෙන ¶ . යථා පරිභුත්තං නස්සති, තථා කිලිට්ඨානං ධොවනාදිමකත්වා නිවාසනාදිනා පරිභොගෙන.

563-4. කුසින්ති ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච අනුවාතං චීවරමජ්ඣෙ තාදිසමෙව දීඝපත්තඤ්ච. වුත්තඤ්හෙතං චීවරක්ඛන්ධඅට්ඨකථායං ‘‘කුසීති ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච අනුවාතාදීනං දීඝපත්තානමෙතං අධිවචන’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 345). අඩ්ඪකුසින්ති අනුවාතසදිසං චීවරමජ්ඣෙ තත්ථ තත්ථ රස්සපත්තං. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘අඩ්ඪකුසීති අන්තරන්තරා රස්සපත්තානං නාම’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 345). මණ්ඩලන්ති එකෙකස්මිං ඛණ්ඩෙ මහාමණ්ඩලං. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘මණ්ඩලන්ති පඤ්චඛණ්ඩිකචීවරස්ස එකෙකස්මිං ඛණ්ඩෙ මහාමණ්ඩල’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 345). අඩ්ඪමණ්ඩලන්ති මණ්ඩලස්ස අන්තො නිවෙසියමානං ඛුද්දකමණ