තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > විනයවිනිච්ඡය ටීකා-1

. සුවිපුලාමලසද්ධාපඤ්ඤාදිගුණසමුදයාවහං සකලජනහිතෙකහෙතුජිනසාසනට්ඨිතිමූලභූතං විනයප්පකරණමිදමාරභන්තොයමාචරියො පකරණාරම්භෙ රතනත්තයප්පණාමපකරණාභිධානාභිධෙය්යකරණප්පකාරපයොජනනිමිත්තකත්තුපරිමාණාදීනි දස්සෙතුමාහ ‘‘වන්දිත්වා’’තිආදි. තත්ථ රතනත්තයං නාම.

‘‘චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චතී’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.33; සං. නි. අට්ඨ. 3.5.223; ඛු. පා. අට්ඨ. 6.3; සු. නි. අට්ඨ. 1.226; මහානි. අට්ඨ. 50) –

‘‘බුද්ධො ¶ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, ධම්මො ලොකුත්තරො නව;

සඞ්ඝො මග්ගඵලට්ඨො ච, ඉච්චෙතං රතනත්තය’’න්ති. –

විභාවිතප්පභෙදං සකලභවදුක්ඛවිනිවාරණං තිභවෙනෙකපටිසරණං වත්ථුත්තයං.

තස්ස පණාමො නාම පණාමකිරියානිප්ඵාදිකා චෙතනා. සා තිවිධා කායපණාමො වචීපණාමො මනොපණාමොති. තත්ථ කායපණාමො නාම රතනත්තයගුණානුස්සරණපුබ්බිකා අඤ්ජලිකම්මාදිකායකිරියාවසප්පවත්තිකා කායවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා චෙතනා. වචීපණාමො නාම තථෙව පවත්තා නානාවිධගුණවිසෙසවිභාවනසභාවථොමනාකිරියාවසප්පවත්තිකා වචීවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා ¶ චෙතනා. මනොපණාමො නාම උභයවිඤ්ඤත්තියො අසමුට්ඨාපෙත්වා කෙවලං ගුණානුස්සරණෙන චිත්තසන්තානස්ස තන්නින්නතප්පොණතප්පබ්භාරතාය ගාරවබහුමානනවසප්පවත්තිසාධිකා චෙතනා.

ඉමස්ස තාව රතනත්තයපණාමස්ස දස්සනං යථාධිප්පෙතත්ථසාධනත්ථං. ගුණාතිසයයොගෙන හි පණාමාරහෙ රතනත්තයෙ කතො පණාමො පුඤ්ඤවිසෙසභාවතො ඉච්ඡිතත්ථාභිනිප්ඵත්තිවිබන්ධකෙන උපඝාතකෙන, උපපීළකෙන ච අපුඤ්ඤකම්මෙන උපනීයමානස්ස උපද්දවජාලස්ස විනිවාරණෙන යථාලද්ධසම්පත්තිනිමිත්තකස්ස පුඤ්ඤකම්මස්ස අනුබලප්පදානෙන ච තබ්බිපාකසන්තතියා ආයුසුඛබලාදිවඩ්ඪනෙන ච චිරකාලප්පවත්තිහෙතුකොති යථාධිප්පෙතපකරණනිප්ඵත්තිනිබන්ධනකො හොති. අථාපි සොතූනඤ්ච වන්දනීයවන්දනාපුබ්බකෙනාරම්භෙන අනන්තරායෙන උග්ගහණධාරණාදික්කමෙන පකරණාවබොධප්පයොජනසාධනත්ථං. අපිච සොතූනමෙව විඤ්ඤාතසත්ථුකානං භගවතො යථාභූතගුණවිසෙසානුස්සවනෙන සමුපජාතප්පසාදානං පකරණෙ ගාරවුප්පාදනත්ථං, අවිඤ්ඤාතසත්ථුකානං ¶ පන පකරණස්ස ස්වාඛ්යාතතාය තප්පභවෙ සත්ථරි ගාරවුප්පාදනත්ථඤ්ච සොතුජනානුග්ගහමෙව පධානං කත්වා ආචරියෙහි ගන්ථාරම්භෙ ථුතිප්පණාමපරිදීපකානං ගාථාවාක්යානං නික්ඛෙපො විධීයති. ඉතරථා විනාපි තන්නික්ඛෙපං කායමනොපණාමෙනාපි යථාධිප්පෙතප්පයොජනසිද්ධිතො කිමෙතෙන ගන්ථගාරවකරෙනාති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පන පණාමප්පයොජනං සාරත්ථදීපනියාදීසු (සාරත්ථ. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; වි. වි. ටී. 2.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා) දස්සිතනයෙනෙව ඤාතබ්බං.

අභිධානකථනං පන වොහාරසුඛත්ථං. අභිධෙය්යස්ස සමුදිතෙන පකරණෙන පටිපාදෙතබ්බස්ස කථනං පකරණස්ස ආරභිතබ්බසභාවදස්සනත්ථං. විදිතානින්දිතසාත්ථකසුකරානුට්ඨානාභි ධෙය්යමෙව හි පකරණං පරික්ඛකජනා ආරභිතබ්බං මඤ්ඤන්තීති. කරණප්පකාරසන්දස්සනං සොතුජනසමුස්සාහනත්ථං. අනාකුලමසංකිණ්ණතාදිප්පකාරෙන හි විරචිතං පකරණං සොතාරො සොතුමුස්සහන්තීති. පයොජනකථනං පන පකරණජ්ඣායනෙ සොතුජනසමුත්තෙජනත්ථං. අසති හි පයොජනකථනෙ අවිඤ්ඤාතප්පයොජනා අජ්ඣායනෙ බ්යාවටා න හොන්තීති. නිමිත්තකථනං සරික්ඛකජනානං පකරණෙ ගාරවුප්පාදනත්ථං. පසත්ථකාරණුප්පන්නෙයෙව හි පකරණෙ සරික්ඛකා ගාරවං ජනෙන්තීති.

කත්තුකථනං පුග්ගලගරුකස්ස පකරණෙ ගාරවො පුග්ගලගාරවෙනපි හොතූති. පරිමාණකථනං අසජ්ඣායනාදිපසුතානං ¶ සම්පහංසනත්ථං. පකරණපරිමාණස්සවනෙන හි තෙ සම්පහට්ඨා ‘‘කිත්තකමිදමප්පකං න චිරෙනෙව පරිසමාපෙස්සාමා’’ති සජ්ඣායනාදීසු වත්තන්තීති. ආදි-සද්දෙන සක්කච්චසවනනියොජනං සඞ්ගහිතං, තං සබ්බසම්පත්තිනිදානසුතමයඤාණනිප්ඵාදනත්ථං. අසක්කච්චං සුණමානස්ස ච සවනාභාවතො තංහෙතුකස්ස ¶ සුතමයඤාණස්සාපි අභාවොති. තථා හි වික්ඛිත්තචිත්තො පුග්ගලො සබ්බසම්පත්තියා වුච්චමානොපි ‘‘න මයා සුතං, පුන භණිතබ්බ’’න්ති භණති.

තත්ථ පඨමගාථායං තාව ‘‘වන්දිත්වා’’ති ඉමිනා තිවිධොපි පණාමො අවිසෙසතො දස්සිතො. විසෙසතො පන ‘‘සෙට්ඨං, අප්පටිපුග්ගලං, භවාභාවකරං, නිරඞ්ගණ’’න්ති ඉමෙහි චතූහි පදෙහි වචීපණාමො, ‘‘සිරසා’’ති ඉමිනා කායප්පණාමො, ‘‘බුද්ධං, ධම්මං, ගණඤ්චා’’ති ඉමෙහි පන තීහි පදෙහි පණාමකිරියාය කම්මභූතං රතනත්තයං දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං.

‘‘විනයස්සවිනිච්ඡය’’න්ති ඉමිනා අභිධානං දස්සිතං අලුත්තසමාසෙන විනයවිනිච්ඡයනාමස්ස දස්සනතො. තස්ස අන්වත්ථභාවෙන සද්දප්පවත්තිනිමිත්තභූතං සකලෙනානෙන පකරණෙන පටිපාදෙතබ්බමභිධෙය්යම්පි තෙනෙව දස්සිතං. ‘‘සමාසෙනා’’ති ච ‘‘අනාකුලමසංකිණ්ණං, මධුරත්ථපදක්කම’’න්ති ච එතෙහි කරණප්පකාරො දස්සිතො. ‘‘හිතත්ථායා’’ති ච ‘‘පටුභාවකරං විනයක්කමෙ’’ති ච ‘‘අපාරං ඔතරන්තාන’’න්තිආදිනා ච පයොජනං. ‘‘භික්ඛූනං භික්ඛුනීන’’න්ති ඉමිනා බාහිරනිමිත්තං දස්සිතං. අබ්භන්තරනිමිත්තං පන බාහිරනිමිත්තභූතභික්ඛුභික්ඛුනිවිසයා කරුණා, සා ආචරියස්ස පකරණාරම්භෙනෙව විඤ්ඤායතීති විසුං න වුත්තා. ‘‘පවක්ඛාමී’’ති ඉමිනා සමානාධිකරණභාවෙන ලබ්භමානො ‘‘අහ’’න්ති සුද්ධකත්තා සාමඤ්ඤෙන දස්සිතො. විසෙසතො පන පකරණාවසානෙ –

‘‘රචිතො බුද්ධදත්තෙන, සුද්ධචිත්තෙන ධීමතා;

සුචිරට්ඨිතිකාමෙන, සාසනස්ස මහෙසිනො’’ති. (උ. වි. 961) –

ඉමාය ¶ ගාථාය චෙව ‘‘ඉති තම්බපණ්ණියෙන පරමවෙය්යාකරණෙන තිපිටකනයවිධිකුසලෙන පරමකවිවරජන හදයපදුමවනවිකසනකරෙන කවිවරාසභෙන පරමරතිකරවරමධුරවචනුග්ගාරෙන උරගපුරෙන බුද්ධදත්තෙන රචිතොයං විනයවිනිච්ඡයො’’ති (වි. වි. 3183) ඉමිනා වාක්යෙන ච ¶ දස්සිතො – ‘‘මාදිසාපි කවී හොන්ති, බුද්ධදත්තෙ දිවඞ්ගතෙ’’තිආදිනා පච්ඡිමකෙහි ච පසත්ථතරෙහි කවිවරෙහි අභිත්ථුතගුණො භදන්තබුද්ධදත්තාචරියො වෙදිතබ්බො. හෙතුකත්තා ච තත්ථෙව වක්ඛමානො පකරණජ්ඣෙසනෙ කතාධීනො බුද්ධසීහමහාථෙරො, සො –

හිතත්ථාය සමාසතො’’ති. (වි. වි. 3177-3178) –

උත්තරප්පකරණස්ස හෙතුකත්තා පන සඞ්ඝපාලමහාථෙරො, සොපි –

‘‘ඛන්තිසොරච්චසොසිල්ය-බුද්ධිසද්ධාදයාදයො;

පතිට්ඨිතා ගුණා යස්මිං, රතනානීව සාගරෙ.

‘‘විනයාචාරයුත්තෙන, තෙන සක්කච්ච සාදරං;

යාචිතො සඞ්ඝපාලෙන, ථෙරෙන ථිරචෙතසා.

‘‘සුචිරට්ඨිතිකාමෙන ¶ , විනයස්ස මහෙසිනො;

භික්ඛූනං පාටවත්ථාය, විනයස්සවිනිච්ඡයෙ;

අකාසිං පරමං එතං, උත්තරං නාම නාමතො’’ති. (උ. වි. 965-968) –

එවං දස්සිතො. න කෙවලමෙතෙ ද්වෙයෙව මහාථෙරා හෙතුකත්තාරො, අථ ඛො මහාවංසාදීසු –

ආදිනා නයෙන අභිත්ථුතගුණො තිපිටකපරියත්තියා අට්ඨකථාකාරො භදන්තබුද්ධඝොසාචරියො ච අනුස්සුතිවසෙන ‘‘හෙතුකත්තා’’ති වෙදිතබ්බො.

කථං? අයං කිර භදන්තබුද්ධදත්තාචරියො ලඞ්කාදීපතො සජාතිභූමිං ජම්බුදීපමාගච්ඡන්තො භදන්තබුද්ධඝොසාචරියං ජම්බුදීපවාසිකෙහි පටිපත්තිපරායනෙහි යුත්තබ්යත්තගුණොපෙතෙහි මහාථෙරවරෙහි කතාරාධනං සීහළට්ඨකථං පරිවත්තෙත්වා සකලජනසාධාරණාය මූලභාසාය තිපිටකපරියත්තියා අට්ඨකථං ලිඛිතුං ලඞ්කාදීපං ගච්ඡන්තං අන්තරාමග්ගෙ දිස්වා සාකච්ඡාය සමුපපරික්ඛිත්වා සබ්බලොකාතීතෙන අසදිසෙන පණ්ඩිච්චගුණෙන රතනනිධිදස්සනෙ පරමදලිද්දො විය බලවපරිතොසං පත්වා අට්ඨකථමස්ස කාතුකාමතං ඤත්වා ‘‘තුම්හෙ යථාධිප්පෙතපරියන්තලිඛිතමට්ඨකථං අම්හාකං පෙසෙථ, මයමස්සා පකරණං ලිඛාමා’’ති තස්ස සම්මුඛා පටිජානිත්වා තෙන ච ‘‘සාධු තථා කාතබ්බ’’න්ති අජ්ඣෙසිතො අභිධම්මට්ඨකථාය අභිධම්මාවතාරං, විනයට්ඨකථාය සඋත්තරං විනයවිනිච්ඡයපකරණඤ්ච අකාසීති අනුස්සුය්යතෙති.

‘‘සමාසෙනා’’ති ¶ ඉමිනා ච පරිමාණම්පි සාමඤ්ඤෙන දස්සිතං විත්ථාරපරිමාණෙ තස්ස පරිමාණසාමඤ්ඤස්ස විඤ්ඤායමානත්තා. විසෙසතො පන පරිච්ඡෙදපරිමාණං ගන්ථපරිමාණන්ති දුවිධං. තත්ථ පරිච්ඡෙදපරිමාණං ඉමස්මිං පකරණෙ කථාවොහාරෙන වුච්චති.

සෙය්යථිදං? – පාරාජිකකථා සඞ්ඝාදිසෙසකථා අනියතකථා නිස්සග්ගියකථා පාචිත්තියකථා පාටිදෙසනීයකථා සෙඛියකථාති භික්ඛුවිභඞ්ගකථා සත්තවිධා, තතො අනියතකථං වජ්ජෙත්වා තථෙව භික්ඛුනිවිභඞ්ගකථා ඡබ්බිධා, මහාඛන්ධකකථාදිකා භික්ඛුනික්ඛන්ධකකථාවසානා වීසතිවිධා ඛන්ධකකථා, කම්මකථා, කම්මවිපත්තිකථා, පකිණ්ණකවිනිච්ඡයො, කම්මට්ඨානභාවනාවිධානන්ති විනයවිනිච්ඡයෙ කථාපරිච්ඡෙදො සත්තතිංස.

උත්තරප්පකරණෙ ¶ ච වුත්තනයෙන භික්ඛුවිභඞ්ගෙ සත්තවිධා කථා, භික්ඛුනිවිභඞ්ගෙ ඡබ්බිධා, තදනන්තරා විපත්තිකථා, අධිකරණපච්චයකථා, ඛන්ධකපඤ්හාකථා, සමුට්ඨානසීසකථා, ආපත්තිසමුට්ඨානකථා, එකුත්තරනයකථා, සෙදමොචනකථා, විභඞ්ගද්වයනිදානාදිකථා, සබ්බඞ්ගලක්ඛණකථා, පරිවාරසඞ්කලනකථාති ඡත්තිංස කථාපරිච්ඡෙදා.

නිස්සන්දෙහෙ පන ‘‘අට්ඨතිංස කථාපරිච්ඡෙදා’’ති වුත්තං, තං එකුත්තරනයෙ අදස්සිතෙහිපි ද්වාදසකපන්නරසකනයෙහි සහ සොළසපරිච්ඡෙදෙ ගහෙත්වා අප්පකං ඌනමධිකං ගණනූපගං න හොතීති කත්වා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. උභයත්ථ කථාපරිච්ඡෙදපරිමාණං තෙසත්තතිවිධං හොති. නිස්සන්දෙහෙ ‘‘පඤ්චසත්තතිවිධා’’ති වචනෙ පරිහාරො වුත්තනයොව. ගන්ථපරිමාණං පන විනයවිනිච්ඡයෙ අසීතිගන්ථාධිකානි චත්තාරි ගන්ථසහස්සානි ¶ , උත්තරෙ පඤ්ඤාසගන්ථාධිකානි නව ගන්ථසතානි හොන්ති. තෙන වුත්තං උත්තරාවසානෙ –

‘‘ගාථා චතුසහස්සානි, සතඤ්ච ඌනවීසති;

පරිමාණතොති විඤ්ඤෙය්යො, විනයස්සවිනිච්ඡයො.

පඤ්ඤාසාධිකසඞ්ඛානි, නව ගාථාසතානි හි;

ගණනා උත්තරස්සායං, ඡන්දසානුට්ඨුභෙන තූ’’ති. (උ. වි. 969-970);

ඉච්චෙවං විනයවිනිච්ඡයො උත්තරො චාති ද්වෙ පකරණානි තිංසාධිකානි පඤ්චගාථාසහස්සානි. එත්ථ ච විනයවිනිච්ඡයො නාම උභතොවිභඞ්ගඛන්ධකාගතවිනිච්ඡයසඞ්ගාහකපකරණං. තතො පරං පරිවාරත්ථසඞ්ගාහකපකරණං උත්තරො නාම. තෙනෙව වක්ඛති –

‘‘යො මයා රචිතො සාරො, විනයස්සවිනිච්ඡයො;

තස්ස දානි කරිස්සාමි, සබ්බානුත්තරමුත්තර’’න්ති. (උ. වි. 2)

තං කස්මා උත්තරනාමෙන වොහරියතීති? පඤ්හුත්තරවසෙන ඨිතෙ පරිවාරෙ තථෙව සඞ්ගහෙතබ්බෙපි තෙන පකාරෙන පාරාජිකකථාමත්තං දස්සෙත්වා –

‘‘ඉතො ¶ පට්ඨාය මුඤ්චිත්වා, පඤ්හාපුච්ඡනමත්තකං;

විස්සජ්ජනවසෙනෙව, හොති අත්ථවිනිච්ඡයො’’ති. (උ. වි. 14) –

වත්වා පඤ්හං පහාය තතො පට්ඨාය උත්තරමත්තස්සෙව දස්සිතත්තා තථා වොහරීයන්ති.

‘‘තස්මා විනයනූපාය’’න්තිආදිනා පන සොතුජනං සක්කච්චසවනෙ නියොජෙති. සක්කච්චසවනපටිබද්ධා හි සබ්බාපි ලොකියලොකුත්තරසම්පත්තීති අයමෙත්ථ සමුදායත්ථො. අයං පන අවයවත්ථො – සො යස්මා අත්ථයොජනක්කමෙන පදයොජනං ¶ කත්වා වණ්ණිතෙ සුවිඤ්ඤෙය්යො හොති, තස්මා තථා පදයොජනං කත්වා අත්ථවණ්ණනං කරිස්සාම –

සෙට්ඨං අප්පටිපුග්ගලං බුද්ධඤ්චෙව භවාභාවකරං ධම්මඤ්චෙව නිරඞ්ගණං ගණඤ්චෙව සිරසා වන්දිත්වා භික්ඛූනං භික්ඛුනීනඤ්ච හිතත්ථාය සමාසෙන සමාහිතො විනයස්සවිනිච්ඡයං වක්ඛාමීති යොජනා.

තත්ථ සෙට්ඨන්ති සබ්බෙ ඉමෙ පසත්ථා අයමෙතෙසං අතිසයෙන පසත්ථොති සෙට්ඨො. තථා හි සො භගවා ‘‘අහඤ්හි බ්රාහ්මණ ජෙට්ඨො සෙට්ඨො ලොකස්සා’’ති (පාරා. 11) වෙරඤ්ජබ්රාහ්මණස්ස අත්තනො ජෙට්ඨසෙට්ඨභාවස්ස පරිජානනවිනිච්ඡයහෙතුභූතාහි ඣානාදීහි නිරතිසයගුණසම්පත්තීහි සමන්නාගතත්තා –

‘‘ත්වමෙව අසි සම්බුද්ධො, තුවං සත්ථා අනුත්තරො;

සදෙවකස්මිං ලොකස්මිං, නත්ථි තෙ පටිපුග්ගලො. (දී. නි. 2.370);

තුවං බුද්ධො තුවං සත්ථා, තුවං මාරාභිභූ මුනි;

තුවං අනුසයෙ ඡෙත්වා, තිණ්ණො තාරෙසිමං පජං.

උපධී තෙ සමතික්කන්තා, ආසවා තෙ පදාලිතා;

සීහොසි අනුපාදානො, පහීනභයභෙරවො. (ම. නි. 2.400; සු. නි. 550-551; ථෙරගා. 839-940);

මහාවීර ¶ මහාපඤ්ඤ, ඉද්ධියා යසසා ජල;

සබ්බවෙරභයාතීත, පාදෙ වන්දාමි චක්ඛුමා’’ති. (සං. නි. 1.159; ධ. ප. අට්ඨ. 1.56); –

ආදීහී නානානයෙහි සදෙවකෙන ලොකෙන අභිත්ථවියතාය පසත්ථතමො, තමෙව සෙට්ඨං පසත්ථතමන්ති අත්ථො.

අප්පටිපුග්ගලන්ති ¶ නත්ථි එතස්ස පටිපුග්ගලො අධිකො, සදිසො වාති අප්පටිපුග්ගලො. තථා හි ගුණවසෙන අනන්තාපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අත්තනා අධිකස්ස, සදිසස්ස වා පුග්ගලස්ස අභාවතො –

‘‘න මෙ ආචරියො අත්ථි, සදිසො මෙ න විජ්ජති;

සදෙවකස්මිං ලොකස්මිං, නත්ථි මෙ පටිපුග්ගලො’’ති. (මහාව. 11) –

අත්තනාව අත්තනො අවිපරීතො අප්පටිපුග්ගලභාවො පටිඤ්ඤාතො, තස්මා තං අප්පටිපුග්ගලං සබ්බලොකුත්තමන්ති අත්ථො.

බුද්ධන්ති අනන්තමපරිමෙය්යං ඤෙය්යමණ්ඩලමනවසෙසං බුද්ධවාති බුද්ධො, එතෙන අනෙකකප්පකොටිසතසහස්සං සම්භතපුඤ්ඤඤාණසම්භාරානුභාවසිද්ධිධම්මරූපකායසිරිවිලාසපටිමණ්ඩිතො සද්ධම්මවරචක්කවත්තී සම්මාසම්බුද්ධො දස්සිතො. අථ වා චත්තාරි සච්චානි සයං විචිතොපචිතපාරමිතාපරිපාචිතෙන සවාසනානවසෙසකිලෙසප්පහායකෙන සයම්භුඤාණෙන බුජ්ඣීති බුද්ධො. යථාහ –

‘‘අභිඤ්ඤෙය්යං අභිඤ්ඤාතං, භාවෙතබ්බඤ්ච භාවිතං;

පහාතබ්බං පහීනං මෙ, තස්මා බුද්ධොස්මි බ්රාහ්මණා’’ති. (ම. නි. 2.392, 399; සු. නි. 563; ථෙරගා. 828);

විත්ථාරො පනස්ස ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො’’තිආදිනා (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 97; පටි. ම. 1.162) නිද්දෙසාදීසු ¶ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. සද්දසිද්ධි සාසනිකානං අවගමනත්ථෙ වත්තමානා බුධ-ධාතුතො ‘‘භාවකම්මෙසු ත’’ ඉති ඉතො තාතිවත්තමානෙ ‘‘බුධගමාදිත්ථෙ කත්තරී’’ති ඉමිනා කච්චායනසුත්තෙන කත්තරි තප්පච්චයවිධානතො වෙදිතබ්බා. ලොකියානං පන බොධනත්ථධාතූනම්පි ගමනත්ථතාය වුත්තත්තා ගත්යත්ථාකම්මකාදි ¶ සුත්තතො කත්තරි ත-ප්පච්චයකරණෙන වෙදිතබ්බා.

අථ වා ධාතූනං අනෙකත්ථතාය බුධ-ඉච්චයං ධාතු ජාගරණවිකසනත්ථෙසු වත්තමානො අකම්මකොති ‘‘පබුද්ධො පුරිසො, පබුද්ධං පදුම’’න්තිආදීසු විය බුද්ධවා අඤ්ඤාණනිද්දාවිගමෙන ඤාණචක්ඛූනි උම්මීලන්තො පබුද්ධො, ගුණෙහි වා විකසිතොති කත්තරි සිද්ධෙන බුද්ධ-සද්දෙන ‘‘බුද්ධො’’ති තිභවනෙකචූළාමණිපාදපඞ්කජරාගරතනො භගවා ලොකනාථො වුච්චති, ඉමස්මිං පක්ඛෙපි ගත්යත්ථාදිසුත්තෙ අකම්මකග්ගහණෙන පච්චයවිධානං දට්ඨබ්බං.

අථ වා සකම්මකානං ධාතූනං කම්මවචනිච්ඡාය අභාවෙ අකම්මකභාවතො ‘‘ඵලං සයමෙව පක්ක’’න්තිආදීසු විය බොධනත්ථෙයෙව බුධ-ධාතුතො කත්තරි විධානං සිජ්ඣති. අථ වා නීලගුණයොගෙන පටාදීසු නීලවොහාරො විය භාවසාධනං බුද්ධ-සද්දං ගහෙත්වා බුද්ධගුණයොගතො ‘‘බුද්ධො’’ති වොහරීයති. එවමනෙකධා සිද්ධෙන බුද්ධ-සද්දෙන වුච්චමානං තං භගවන්තං තං ධම්මරාජන්ති අත්ථො.

‘‘සෙට්ඨං අප්පටිපුග්ගල’’න්ති පදද්වයං ‘‘බුද්ධ’’න්ති එතස්ස විසෙසනං. එත්ථ ච ‘‘බුද්ධං, සෙට්ඨං, අප්පටිපුග්ගල’’න්ති ඉමෙහි තීහි පදෙහි නයතො ‘‘ඉතිපි සො භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’තිආදිනා (දී. නි. 1.157; 3.6; ම. නි. 1.147, 144; 3.434; සං. නි. 1.249; 5.479; අ. නි. 5.14, 30; 6.25, 26; නෙත්ති. 93), ‘‘යො වදතං පවරො මනුජෙසු, සක්යමුනී භගවා කතකිච්චො’’තිආදීහි (වි. ව. 886) ච අනෙකෙහි සුත්තපදෙහි දස්සිතදූරාවිදූරසන්තිකනිදානහෙතුඵලසත්තොපකාරාවත්ථාධම්මත්ථ- ලොකුද්ධාරත්තිකත්තයසඞ්ගහිතං සුපරිසුද්ධං බුද්ධගුණසමුදයං ¶ නිරවසෙසං දස්සෙති. අයමෙව හි බුද්ධගුණානං නිරවසෙසතො දස්සනූපායො, යදිදං නයදස්සනං. ඉතරථා පටිපදවණ්ණනාය අපරිමිතානං බුද්ධගුණානං කො හි නාම සමත්ථො පරියන්තං ගන්තුං. යථාහ –

‘‘බුද්ධොපි ¶ බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං;

වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්සා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 3.141; ම. නි. අට්ඨ. 2.425; උදා. අට්ඨ. 53; අප. අට්ඨ. 2.7.20; බු. වං. අට්ඨ. 4.4; චරියා. අට්ඨ. නිදානකථා, පකිණ්ණකකථා; දී. නි. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; ම. නි. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; සං. නි. ටී. 1.1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; අ. නි. ටී. 1.1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; වජිර. ටී. ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; සාරත්ථ. ටී. 1.ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා; නෙත්ති. ටී. ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා);

එවමෙතෙහි තීහි පදෙහි නිරවසෙසගුණසංකිත්තනථුතියා වසෙන ‘‘වන්දිත්වා’’ති ඉමිනා පණාමස්ස ච වුත්තත්තා ඉමාය අඩ්ඪගාථාය බුද්ධරතනසඞ්ඛාතපඨමවන්දනීයවත්ථුවිසයා ථුතිපණාමසභාවා වන්දනා දස්සිතාති දට්ඨබ්බං.

තදනන්තරං ධම්මරතනස්ස පණාමං දස්සෙතුමාහ ‘‘භවාභාවකරං ධම්ම’’න්ති. එත්ථ භව-සද්දෙන ද්වෙ භවා වුත්තා කම්මභවො, උපපත්තිභවොති. තත්ථ කම්මභවො භවති එතස්මා ඵලන්ති ‘‘භවො’’ති වුච්චති. විපාකක්ඛන්ධකටත්තාරූපසඞ්ඛාතො පන උපපත්තිභවො අවිජ්ජාතණ්හුපාදානසඞ්ඛාරාදිසහකාරිකාරණයුත්තෙන කුසලාකුසලචෙතනාසඞ්ඛාතකම්මභවපච්චයෙන යථාරහං භවතීති ‘‘භවො’’ති වුච්චති. සො පන කාමභවරූපභවඅරූපභවසඤ්ඤීභවඅසඤ්ඤීභවනෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීභව- එකවොකාරභවචතුවොකාරභවපඤ්චවොකාරභවවසෙන නවවිධො. එවමෙතෙසු නවසු භවෙසු දසවිධොපි ධම්මො අත්තානං ධාරෙන්තස්ස පුග්ගලසන්තානස්ස අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුයා පරං අප්පටිසන්ධිකතාසාධනෙන භවෙසු ¶ , භවස්ස වා අභාවං කරොතීති භවාභාවකරො, තං, අපරාපරජාතිප්පබන්ධස්ස හෙතුසමුග්ඝාතෙන අප්පවත්තිධම්මතාපාදකන්ති අත්ථො.

ධම්මන්ති අත්තානං ධාරෙන්තෙ චතූසු අපායෙසු, සංසාරෙ ච අපතමානෙ ධාරෙතීති ධම්මො, සො චතුමග්ගඵලනිබ්බානසඞ්ඛාතනවලොකුත්තරධම්මො ච තප්පටිපාදකො නවඞ්ගසාසනාපරනාමධෙය්යචතුරාසීතිසහස්සධම්මක්ඛන්ධප්පභෙදභින්නො පරියත්තිධම්මො චාති දසවිධො. සොපි නිප්පරියායධම්මො, පරියායධම්මො ¶ චාති දුවිධො. තත්ථ නිප්පරියායධම්මො නාම අපායෙ, සංසාරෙ වා පධානහෙතුභූතානං උද්ධම්භාගියානං, ඔරම්භාගියානඤ්ච දසන්නං සංයොජනානං සමුච්ඡින්දනෙන මග්ගධම්මො, තස්ස තංකිච්චනිප්ඵත්තිනිමිත්තභාවෙන නිබ්බානධම්මො චාති පඤ්චවිධොපි නිප්පරියායෙන පුග්ගලසන්තානං ධාරෙතීති කත්වා ‘‘නිප්පරියායධම්මො’’ති වුච්චති. චත්තාරි පන සාමඤ්ඤඵලානි පටිප්පස්සද්ධිපහානෙන මග්ගානුගුණප්පවත්තියා, පරියත්ති ච මග්ගනිබ්බානාධිගමස්ස මූලකාරණභාවතොති පඤ්චවිධොපි පරියායධම්මො නාම.

එත්තාවතා ‘‘ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො’’තිආදිනා (සං. නි. 1.249; අ. නි. 3.76; දී. නි. 3.6; අ. නි. 6.10, 25, 26), ‘‘රාගවිරාගමනෙජමසොක’’න්තිආදීහි (වි. ව. 887) ච සුත්තන්තෙහි වුත්තස්ස, තදට්ඨකථාදීසු ච වණ්ණිතස්ස සරණානුස්සරණවසෙනාපි සග්ගමොක්ඛසම්පත්තිපටිලාභකාරණස්ස අනවසෙසස්ස ධම්මරතනගුණස්ස නයතො උද්දිට්ඨත්තා ච ‘‘වන්දිත්වා’’ති ඉමිනා පණාමස්ස දස්සිතත්තා ච ධම්මරතනසඞ්ඛාතස්ස දුතියස්ස වන්දනීයස්ස ථුතිපණාමසභාවා වන්දනා දස්සිතාති දට්ඨබ්බං.

තදනන්තරං ¶ සඞ්ඝරතනස්ස වන්දනාසන්දස්සනත්ථං වුත්තං ‘‘ගණඤ්චෙව නිරඞ්ගණ’’න්ති. එත්ථ ‘‘රාගො අඞ්ගණං දොසො අඞ්ගණං මොහො අඞ්ගණ’’න්ති (විභ. 924) වුත්තෙහි රාගාදිඅඞ්ගණෙහි තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිමුත්තිවසෙන නිග්ගතො විමුත්තොති නිරඞ්ගණො, තං නිරඞ්ගණං. අරියවංසෙ සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනසඞ්ඛාතෙහි ගුණගණෙහි ගණීයතීති ගණො, තං.

එත්තාවතා ‘‘සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො’’තිආදිනා (සං. නි. 1.249; අ. නි. 3.76; දී. නි. 3.6; අ. නි. 6.10, 25, 26;), ‘‘යත්ථ ච දින්නං මහප්ඵලමාහු, චතූසු සුචීසු පුරිසයුගෙසූ’’තිආදීහි (වි. ව. 888) ච තෙහි තෙහි සුත්තපදෙහි වුත්තානං, තදට්ඨකථාදීසු ච වණ්ණිතානං විමලාතුලනිඛිලවිසාලපෙසලසීලාදිනානප්පකාරානග්ඝසඞ්ඝරතනගුණානං සංකිත්තනසභාවාය ථුතියා ච ‘‘වන්දිත්වා’’ති එතෙන යථාවුත්තසරූපපභෙදපණාමස්ස වුත්තත්තා ච සඞ්ඝරතනසඞ්ඛාතතතියවන්දනීයවත්ථුවිසයා ථුතිප්පණාමසඞ්ඛාතා වන්දනා දස්සිතාති වෙදිතබ්බා. සිරසාති අත්තප්පසාදගාරවාවහන්තෙන මුද්ධනා. වන්දිත්වාති පණමිත්වා ථොමිත්වා වා.

එවං ¶ පඨමගාථාය වන්දනීයස්ස රතනත්තයස්ස ථුතිප්පණාමසඞ්ඛාතං වන්දනං දස්සෙත්වා තදනන්තරාය සන්දස්සෙතබ්බපයොජනාදිපටිපාදිකාය ගාථාය ‘‘භික්ඛූන’’න්ති ඉමිනා කිඤ්චාපි සංසාරෙ භයං ඉක්ඛතීති ‘‘භික්ඛූ’’ති කල්යාණපුථුජ්ජනෙන සද්ධිං අට්ඨ අරියපුග්ගලා වුච්චන්ති, පාළියං (පාරා. 44-45; විභ. 510) පන ‘‘භින්නපටං ධාරෙතීති භික්ඛු, භික්ඛනසීලොති භික්ඛූ’’තිආදිනා භික්ඛුසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරවසෙන නිබ්බචනන්තරානි දස්සෙත්වා ¶ පාතිමොක්ඛසංවරසංවරණාරහස්සෙව අධිප්පෙතභාවං දස්සෙතුං ‘‘සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන අකුප්පෙන ඨානාරහෙන උපසම්පන්නො, අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතො භික්ඛූ’’ති දස්සිතා සික්ඛාකාමා සාසනාවචාරා කුලපුත්තා ඉධාධිප්පෙතා, තෙසං භික්ඛූනඤ්ච. භික්ඛුනීනඤ්චාති අට්ඨවාචිකඋපසම්පදාකම්මෙන උභතොසඞ්ඝෙ උපසම්පන්නාතාදිසායෙව කුලධීතරො දස්සිතා. එකතොපසම්පන්නාපි සාමඤ්ඤෙන ගය්හන්ති. එකතොපසම්පන්නාති ච භික්ඛුනිසඞ්ඝෙ උපසම්පජ්ජිත්වා යාව භික්ඛුසඞ්ඝෙ න උපසම්පජ්ජන්ති, තාව, භික්ඛුනී ච ලිඞ්ගපරිවත්තනෙන භික්ඛුනිභාවප්පත්තා අධිප්පෙතා, තාසං භික්ඛුනීනඤ්ච.

හිතත්ථායාති සබ්බසම්පත්තිනිප්ඵාදකරණත්ථාය හිනොති ගච්ඡති යථාධිප්පෙතඵලසාධනෙ පවත්තතීති හිතන්ති අරොගතාදිකාරණං අමතොසධාදි වුච්චති. ඉධ පන සග්ගමොක්ඛසම්පත්තිසිද්ධිකාරණං පාතිමොක්ඛසංවරසීලරක්ඛනං වුච්චති, තදත්ථාය.

සමාහිතො සම්මා ආහිතො පවත්තිතො විනිච්ඡයමග්ගො එතෙනාති ‘‘සමාහිතො’’ති පකරණකාරකො දස්සිතො. අථ වා සම්මා ආහිතං විනයවිනිච්ඡයෙ ඨපිතං පවත්තිතං චිත්තමෙතස්සාති ‘‘සමාහිතචිත්තො’’ති වත්තබ්බෙ උත්තරපදලොපෙන ‘‘සමාහිතො’’ති වුත්තො. පරමගම්භීරසුදුත්තරවිනයපිටකත්ථවිනිච්ඡයෙ පවත්තනාරහස්ස ඉමිනා විසෙසනෙන අත්තනි සමාහිතචිත්තප්පවත්තිනිමිත්තභූතො අත්තනො ඤාණස්ස පදට්ඨානභූතො සමාධි දස්සිතො තෙන සමාධිනා සමාහිතො හුත්වාති අත්ථො.

පවක්ඛාමීති පකාරෙන වක්ඛාමි, යෙන පකාරෙන විනයවිනිච්ඡයෙ වුත්තෙ අජ්ජතනා මන්දසතිමතිවීරියා පටිපජ්ජනකා ගම්භීරතරං ¶ විනයපිටකත්ථවිනිච්ඡයං සුඛෙන උග්ගණ්හිතුං, ධාරෙතුඤ්ච සක්කොන්ති, තාදිසෙන පකාරවිසෙසෙන වක්ඛාමීති අත්ථො. සමාසෙනාති සමසනං සංඛිපනං සමාසො, තෙන, සංඛිත්තරුචිකානමුග්ඝාටිතඤ්ඤූනං කතාධිකාරානං ඤාණුත්තරානං පුග්ගලානඤ්ච ¶ පපඤ්චභීරුකානං ගහණධාරණෙ මන්දයන්තානං මන්දබුද්ධීනඤ්ච උපකාරකෙන නාතිවිත්ථාරක්කමෙනාති අත්ථො. විනයස්සාති විනයපිටකස්ස. තඤ්හි –

විනයො ‘විනයො’ති අක්ඛාතො’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමසඞ්ගීතිකථා; පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා) –

වුත්තෙහි අත්ථවිසෙසෙහි ‘‘විනයො’’ති වුච්චති. තස්ස එවං සන්දස්සිතසභාවස්ස ‘‘විනයො නාම සාසනස්ස ආයූ’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමසඞ්ගීතිකථා; පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමසඞ්ගීතිකථා; ඛු. පා. අට්ඨ. 5.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා) සඞ්ගීතිකාරකෙහි මහාකස්සපාදීහි අභිත්ථුතගුණස්ස විනයපිටකුත්තමස්ස. විනිච්ඡයන්ති විසෙසෙන, විවිධෙන වා ආකාරෙන විප්පටිපත්තිනීහරණවසෙන චීයති විභජීයතීති ‘‘විනිච්ඡයො’’ති ලද්ධනාමං විභජනං, විනයවිනිච්ඡයං නාම පකරණන්ති වුත්තං හොති. ‘‘විනයස්සවිනිච්ඡය’’න්ති ච අලුත්තසමාසොයං ‘‘දෙවානංපියතිස්සො, කණ්ඨෙකාළො’’තිආදීසු විය.

එවං දුතියගාථාය කත්තුනිමිත්තපයොජනාභිධානාභිධෙය්යපකරණප්පකාරෙකදෙසං දස්සෙත්වා සක්කච්චසවනකාරණනිදස්සනමුඛෙනාපි පකරණප්පකාරාදිං දස්සෙතුමාහ ‘‘අනාකුල’’මිච්චාදි. තත්ථ අනාකුලන්ති නත්ථි එත්ථ සද්දතො, අත්ථතො, විනිච්ඡයතො වා ආකුලං පුබ්බාපරවිරොධො, මිස්සතා ¶ වාති අනාකුලො, විනයවිනිච්ඡයො, තං වදතො මෙ නිබොධථාති සම්බන්ධො. අසංකිණ්ණන්ති නිකායන්තරලද්ධීහි අසම්මිස්සං.

මධුරත්ථපදක්කමන්ති පදානං කමො පදක්කමො, පදගති, සද්දානමුච්චාරණන්ති අත්ථො. මධුරො අත්ථො ච පදක්කමො ච යස්ස සො මධුරත්ථපදක්කමො, තං –

‘‘පදාසත්තං ¶ පදත්ථානං, මධුරත්ථමුදීරිතං;

යෙන මජ්ජන්ති ධීමන්තො, මධුනෙව මධුබ්බතා’’ති. –

ඉමිනා ලක්ඛණෙන සද්දානමත්ථානඤ්ච වසෙන පදාසත්තාපරනාමධෙය්යමාධුරියාලඞ්කාරෙන සමලඞ්කතත්තා මධුරත්ථපදක්කමං.

පටුභාවකරන්ති පටති ගච්ඡති පජානාතීති පටු, පඤ්ඤවා, පටුනො භාවො, සද්දප්පවත්තිනිමිත්තභූතා පඤ්ඤා, තං පටුභාවං පඤ්ඤාවිසෙසං කරොති ජනෙතීති පටුභාවකරො, තං, පඤ්ඤාවිසෙසජනකන්ති අත්ථො. එතං විනයස්ස විනිච්ඡයන්ති යොජනා. පරමන්ති උත්තමං. විනයක්කමෙති විනයපිටකෙ, තදත්ථෙ ච, පවත්තික්කමෙ පටුභාවකරන්ති අත්ථො.

එවං තතියගාථාය පකරණගුණාපදෙසෙන සොතුජනං සමුස්සාහෙත්වා ඉදානි ‘‘අපාර’’න්තිආදිචතුත්ථගාථාය පකරණඤ්ච තන්නිස්සයං විනයපිටකඤ්ච නාවාසාගරභාවෙන දස්සෙත්වා තිරොභූතොපමෙය්යොපමානභෙදෙන රූපකාලඞ්කාරෙන පකරණගුණං පකාසෙන්තො සොතුජනං සමුත්තෙජෙති. තත්ථ අපාරන්ති නත්ථි පාරං එතස්සාති අපාරො, විනයසාගරො. සො හි පුරිමබුද්ධුප්පාදෙසු සාසනං පසීදිත්වා විනයපිටකෙ උග්ගහණධාරණපටිපාදනපටිපත්තිවසෙන අකතාධිකාරෙහි පුග්ගලෙහි දුරධිගමනීයධම්මත්ථනිරුත්තිපටිභානපරියන්තතාය ‘‘අපාරො’’ති වුච්චති.

ඔතරන්තානන්ති ¶ සජ්ඣායනසවනධාරණාදිවසෙන අජ්ඣොගාහන්තානං. සාරන්ති නිබ්බානසම්පාපකභාවෙන සාරභූතාය අරියමග්ගසම්භාරාය පුබ්බභාගපටිපත්තියා මූලභූතපාතිමොක්ඛසංවරසඞ්ඛාතසීලසාරප්පකාසකතාය සාරං. විනයසාගරන්ති විනයපිටකසඞ්ඛාතං සාගරං. විනයො හි සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා කාලප්පත්තජානනස්සාපි ධම්මසෙනාපතිආදීනම්පි අවිසයත්තා අතිගම්භීරාතිවිත්ථිණ්ණභාවෙන සාගරො වියාති සාගරො, විනයො ච සො සාගරො චාති විනයසාගරො, තං, අගාධාපාරගුණයොගතො සාගරොපමං විනයපිටකන්ති අත්ථො.

දුතියගාථාය ‘‘භික්ඛූනං භික්ඛුනීන’’න්ති වත්වාපි ‘‘හිතත්ථායා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධත්තා ච වාක්යන්තරෙහි අන්තරිතභාවෙන දූරත්තා ච තං අනාදියිත්වා එත්ථ විනයසාගරජ්ඣොගාහනතදත්ථපටිපජ්ජනාරහකත්තුවිසෙසසන්දස්සනත්ථාය ¶ ‘‘භික්ඛූනං භික්ඛුනීන’’න්ති පුන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. නාවා විය භූතො නාවාභූතො, තං, නාවාට්ඨානියං මහානාවාසදිසන්ති අත්ථො. මනොරමන්ති මනො රමති එත්ථ, එතෙනාති වා මනොරමො, තං, අජ්ඣායනවොහාරපසුතානං පටිපත්තිපරායනානඤ්ච සාධූනං මනොරමන්ති අත්ථො.

එත්තාවතා පකරණගුණසංකිත්තනෙන සොතුජනං සමුත්තෙජෙත්වා ඉදානි සක්කච්චසවනෙ නියොජෙන්තො ‘‘තස්මා විනයනූපාය’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ තස්මාති යස්මා යථාවුත්තං අනාකුලතාදිවිවිධානග්ඝගුණාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං, තෙන හෙතුනාති අත්ථො. විනයනූපායන්ති විවිධාකාරෙන, විසෙසනයතො වා කායවාචානං නයනං දමනං අකත්තබ්බතො නිවත්තෙත්වා කත්තබ්බෙසු නියොජනං විනයනං, උපෙච්ච තං ඵලං ආයති උප්පජ්ජතීති උපායො, හෙතු, විනයනස්ස උපායො විනයනූපායො, තං, කායජීවිතානපෙක්ඛානං සික්ඛාකාමානං පෙසලානං භික්ඛූනං භික්ඛුනීනං කායවාචානං අනනුලොමිකවිප්ඵන්දිතාපනයනසඞ්ඛාතදමනස්ස ¶ කාරණභූතන්ති වුත්තං හොති.

එත්තාවතා අත්තනා කත්තුමිච්ඡිතෙ පකරණෙ පණ්ඩිතානං පවත්තිහෙතුභූතානං අනාකුලතාදිගුණානං විභාවනවසෙන ‘‘අනාකුල’’න්තිආදිවිසෙසනානි වත්වා ඉදානි සක්කච්චසවනාවබොධෙ විසයං විසෙසිතබ්බං දස්සෙතුමාහ ‘‘විනයස්සවිනිච්ඡය’’න්ති. එත්ථ ච දුතියගාථාය ‘‘විනයස්සවිනිච්ඡය’’න්ති ‘‘පවක්ඛාමී’’ති කිරියාය කම්මදස්සනවසෙන වුත්තං, තං ඉධ ආනෙත්වා සම්බන්ධියමානම්පි දූරසම්බන්ධං හොතීති තමනානෙත්වා ‘‘නිබොධථා’’ති ඉමිස්සා කිරියාය කම්මසන්දස්සනත්ථං ‘‘විනයස්සවිනිච්ඡය’’න්ති වුත්තත්තා පුනරුත්තිදොසාභාවොති දට්ඨබ්බං.

අවික්ඛිත්තෙන චිත්තෙනාති එත්ථ විවිධෙ ආරම්මණෙ ඛිත්තං පෙසිතං වික්ඛිත්තං, උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාදිපරෙතං අසමාහිතං චිත්තං, න වික්ඛිත්තං අවික්ඛිත්තං, තප්පටිපක්ඛං සමාහිතං කුසලචිත්තං, තෙන, එතස්ස පකරණුත්තමස්ස සවනාදිබ්යාපාරං විනා නානාරම්මණෙසු පවත්තිවසෙන වික්ඛෙපමනාපන්නෙන සමාහිතෙන චිත්තෙනාති අත්ථො. ‘‘අවික්ඛිත්තෙන…පෙ… නිබොධථා’’ති වදන්තෙන ච ‘‘අවික්ඛිත්තස්සායං ධම්මො, නායං ධම්මො වික්ඛිත්තස්සා’’ති වචනතො වික්ඛිත්තස්ස ධම්මෙසු දායාදාභාවතො අත්තනො පකරණත්ථභූතාය අධිසීලසික්ඛාය සම්මාපටිපජ්ජනාපදෙසො කතො හොති.

වදතො ¶ මෙති එත්ථ ‘‘ගාරවෙන චා’’ති පාඨසෙසො. තත්ථායමත්ථො – භාසමානෙ මයි ගාරවෙන, යථාවුත්තෙන කාරණෙන චාති සාමිභුම්මානමවිසෙසතාය ‘‘මෙ’’ති සාමිවචනස්ස ‘‘මයී’’ති අත්ථසම්භවතො අයමත්ථො වුත්තො. පකරණස්ස අනාකුලතාදිගුණසමන්නාගතත්තා ච වත්තරි මයි ගාරවෙන ච සමාහිතෙන චෙතසාති අධිප්පායො. නිබොධථාති වාක්යත්ථපදත්ථං සන්ධායභාසිතත්ථභාවත්ථාදිවසෙන ¶ නිසෙසතො බොධථ, සක්කච්චං සුත්වා විනයවිනිච්ඡයං බුජ්ඣථ විජානාථාති අත්ථො, චින්තාභාවනාමයඤාණානං මූලභූතපකරණවිසයං සුතමයඤාණං නිප්ඵාදෙථාති අධිප්පායො.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. එවං ¶ පඤ්චහි ගාථාහි රතනත්තයපණාමාදිං දස්සෙත්වා ඉදානි යථාපටිඤ්ඤාතවිනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘තිවිධෙ’’තිආදි. තත්ථ ‘‘තිවිධෙ’’තිආදිනා පඨමපාරාජිකසික්ඛාපදවිනිච්ඡයං දස්සෙති. තිවිධෙති වච්චපස්සාවමුඛමග්ගානං වසෙන තිප්පකාරෙ මග්ගෙති ඉමිනා සම්බන්ධො. තිලමත්තම්පීති තිලබීජමත්තම්පි අඞ්ගජාතන්ති සම්බන්ධො. මග්ගෙති වච්චපස්සාවානං නික්ඛමනද්වාරතාය, අන්නපානපිත්තසෙම්හාදීනං පවෙසනනික්ඛමනද්වාරතාය ච මග්ගවොහාරගතෙ සරීරප්පදෙසෙ, අල්ලොකාසෙති සම්බන්ධො. ‘‘මග්ගෙසු තිලමත්තම්පි, තීසු සෙවනචෙතනො’’ති වත්තබ්බෙපි ‘‘තිවිධෙ’’ති පකාරවාචිවිධසද්දොපාදානෙන සජාතිසඞ්ගහවසෙන තීහි රාසීහි සඞ්ගහෙත්වා පභෙදවසෙන තිංසවිධො මග්ගො දස්සිතො හොති.

සෙය්යථිදං? පාරාජිකවත්ථුභූතමුඛාදිමග්ගානං නිස්සයභූතෙ සත්තෙ දස්සෙතුං ‘‘තිස්සො ඉත්ථියො මනුස්සිත්ථී ¶ අමනුස්සිත්ථී තිරච්ඡානගතිත්ථී’’තිආදිනා (පාරා. 56) නයෙන පාළියං දස්සිතමනුස්සාමනුස්සතිරච්ඡානගතිත්ථීනං පච්චෙකං තිණ්ණං මග්ගානං වසෙන නව මග්ගා, තථෙව දස්සිතානං තිණ්ණං උභතොබ්යඤ්ජනකානං වසෙන නව මග්ගා, තිණ්ණං පන පණ්ඩකානං මුඛමග්ගවච්චමග්ගානං වසෙන පච්චෙකං ද්වෙ ද්වෙ මග්ගාති ඡ මග්ගා, තථා තිණ්ණං පන පුරිසානන්ති එවං තිංසවිධො හොති.

සෙවනචෙතනොති සෙවනෙ මෙථුනපයොගෙ චෙතනා අස්සාති විග්ගහො, මෙථුනරාගූපසංහිතාය චෙතනාය සමන්නාගතොති ¶ අත්ථො. අල්ලොකාසෙති තිංසමග්ගානමඤ්ඤතරෙ මග්ගෙ පකතිවාතෙන අසංඵුට්ඨෙ අල්ලපදෙසෙ, ඉමිනා බාහිරං පාරාජිකක්ඛෙත්තං න හොතීති දීපෙති. විසෙසනස්ස විසෙසාපෙක්ඛත්තා දුතියගාථාය ‘‘සසික්ඛො සො’’ති පදද්වයං ආහරිත්වා ‘‘සෙවනචෙතනො සසික්ඛො සො භික්ඛූ’’ති යොජෙතබ්බං.

අඞ්ගෙ සරීරෙ ජාතන්ති අඞ්ගජාතං, පුරිසනිමිත්තං. සතිපි අවසෙසසරීරාවයවානං තථාභාවෙ රුළ්හිවසෙන තදෙව තථා වුත්තං. පවෙසෙන්තොති ද්වයංද්වයසමාපත්තිසඞ්ඛාතකායිකකිරියං නිප්ඵාදෙන්තො. පරාජිතොති දුල්ලභාය ඛණසම්පත්තියා ලද්ධබ්බතො දුල්ලභා ලොකියලොකුත්තරගුණසම්පත්තිසුඛතො පරිහාපෙත්වා කිලෙසසපත්තෙහි පරාජයමාපාදිතොති අත්ථො.

අයමෙත්ථ යොජනා – සසික්ඛො සෙවනචෙතනො තිවිධෙ මග්ගෙ අල්ලොකාසෙ අඞ්ගජාතං තිලමත්තම්පි පවෙසෙන්තො සො භික්ඛු පරාජිතො හොතීති. එත්තාවතා –

‘‘යො පන භික්ඛු භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො සික්ඛං අපච්චක්ඛාය දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්ය, අන්තමසො තිරච්ඡානගතායපි, පාරාජිකො හොති අසංවාසො’’ති (පාරා. 44) –

භගවතා පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදං සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං.

7. එවං ඉමිස්සා ගාථාය අත්තූපක්කමමූලකං පාරාජිකං දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘භික්ඛුපච්චත්ථිකා මනුස්සිත්ථිං භික්ඛුස්ස සන්තිකෙ ආනෙත්වා වච්චමග්ගෙන (පාරා. 58) අඞ්ගජාතෙ ¶ අභිනිසීදෙන්තී’’තිආදිනයප්පවත්තං පරොපක්කමමූලකං පාරාජිකඤ්ච දස්සෙතුමාහ ‘‘පවෙසන’’න්තිආදි. තත්ථ පවෙසනන්ති භික්ඛුපච්චත්ථිකෙහි සුත්තපමත්තාදිමනුස්සිත්ථිආදීනමඤ්ඤතරං ආනෙත්වා යථාවුත්තමග්ගානමඤ්ඤතරං ¶ මග්ගං යථා පවිසති, තථා භික්ඛුනො අඞ්ගජාතෙ අභිනිසීදාපනෙ සම්භවන්තං මග්ගප්පවෙසනමාහ. පවෙසනං සාදියන්තො සසික්ඛො සොති යොජනා. එත්ථ ‘‘පවෙසනං සාදියති අධිවාසෙති, තස්මිං ඛණෙ සෙවනචිත්තං උපට්ඨාපෙතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.58) අට්ඨකථාවචනතො අග්ගතො යාව මූලං පවෙසෙන්තෙසු අස්සාදචිත්තං උපට්ඨාපෙන්තො තඞ්ඛණෙයෙව සාසනතො චුතොති අත්ථො. පවිට්ඨන්තිආදීසු පදෙසුපි එවමෙව යොජනා.

පවිට්ඨන්ති පවිට්ඨක්ඛණො. ‘‘පවිට්ඨ’’න්තිආදිනා තාය තාය කිරියාය උපලක්ඛිතො ඛණො ගහෙතබ්බො. තෙනෙවෙත්ථ අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං කතං. ඨිතන්ති එත්ථ ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨිසමයෙ’’ති අට්ඨකථාවචනස්ස සබ්බථා බ්යාපාරරහිතං කාලං සන්ධාය වුත්තත්තා සුක්කවිස්සට්ඨිසමයොපි ගහෙතබ්බො. තෙනෙව ගණ්ඨිපදෙ වුත්තනයෙන පවිට්ඨස්ස ච යාව උද්ධරණාරම්භො, තාව සම්භවන්තො ඨිතකාලොපි ගහෙතබ්බො. උද්ධරණන්ති නීහරණකාලො.

වාති විකප්පෙ, අපීති සමුච්චයෙ, සො වා-සද්දෙන විකප්පිතානං පක්ඛානං තුල්යබලතං ජොතෙති. ඉති ඉමෙහි ද්වීහිපි ‘‘සො චෙ පවෙසනං සාදියති, පවිට්ඨං සාදියතී’’තිආදිනා (පාරා. 58) පාළියං ආගතනයෙන ලබ්භමානං පවෙසනාදිඑකක්ඛණම්පි සාදියනපච්චයා ආපජ්ජමානං පාරාජිකං දස්සෙති. සසික්ඛොති සික්ඛාය සහ වත්තතීති සසික්ඛො, අපච්චක්ඛාතසික්ඛොති අත්ථො. සාදියන්තොති සෙවනචිත්තං උපට්ඨාපෙන්තො. සො භික්ඛු. ඨපෙත්වා කිරියන්ති අත්තූපක්කමනං විනා. චුතොති ‘‘භික්ඛුපච්චත්ථිකෙහි කතමිදං, න මයා’’ති ලෙසෙන න මුච්චති, සාදියනචිත්තෙ සති සාසනතො චුතොයෙව හොතීති අධිප්පායො.

එත්ථ ¶ ච සසික්ඛොති ඉදං ‘‘සික්ඛං අපච්චක්ඛාය දුබ්බල්යං අනාවිකත්වා’’ති (පාරා. 44) සික්ඛාපදපාඨස්ස අත්ථදස්සනවසෙන නිද්දිට්ඨං. තස්ස පදභාජනෙ (පාරා. 45), තදට්ඨකථාය ච විභත්තං සික්ඛාපච්චක්ඛානං සඞ්ඛෙපතො එවං වෙදිතබ්බං – චිත්තඛෙත්තකාලපයොගපුග්ගලවිජානනවසෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන. උපසම්පන්නභාවතො චවිතුකාමතාචිත්තෙනෙව හි සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න දවා වා රවා වා වදන්තස්ස. එවං චිත්තවසෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

තථා ¶ ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමි, ධම්මං පච්චක්ඛාමි, සඞ්ඝං පච්චක්ඛාමි, සික්ඛං, විනයං, පාතිමොක්ඛං, උද්දෙසං, උපජ්ඣායං, ආචරියං, සද්ධිවිහාරිකං, අන්තෙවාසිකං, සමානුපජ්ඣායකං, සමානාචරියකං, සබ්රහ්මචාරිං පච්චක්ඛාමී’’ති එවං වුත්තානං බුද්ධාදීනං චතුද්දසන්නං, ‘‘ගිහීති මං ධාරෙහි, උපාසකො, ආරාමිකො, සාමණෙරො, තිත්ථියො, තිත්ථියසාවකො, අස්සමණො, අසක්යපුත්තියොති මං ධාරෙහී’’ති එවං වුත්තානං ගිහිආදීනං අට්ඨන්නඤ්චාති ඉමෙසං බාවීසතියා ඛෙත්තපදානං යස්ස කස්සචි සවෙවචනස්ස වසෙන තෙසු යං කිඤ්චි වත්තුකාමස්ස යං කිඤ්චි වදතො සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න රුක්ඛාදීනං අඤ්ඤතරස්ස නාමං ගහෙත්වා සික්ඛං පච්චක්ඛන්තස්ස. එවං ඛෙත්තවසෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

තත්ථ යදෙතං ‘‘පච්චක්ඛාමී’’ති ච ‘‘මං ධාරෙහී’’ති චාති වුත්තං වත්තමානකාලවචනං, යානි ච ‘‘අලං මෙ බුද්ධෙන, කිං නු මෙ බුද්ධෙන, න මමත්ථො බුද්ධෙන, සුමුත්තාහං බුද්ධෙනා’’තිආදිනා නයෙන ආඛ්යාතවසෙන කාලං අනාමසිත්වා පුරිමෙහි චුද්දසහි පදෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා වුත්තානි ‘‘අලං මෙ’’තිආදීනි චත්තාරි පදානි, තෙසංයෙව සවෙවචනානං වසෙන පච්චක්ඛානං හොති, න ‘‘පච්චක්ඛාසි’’න්ති වා ‘‘පච්චක්ඛිස්ස’’න්ති වා ¶ ‘‘මං ධාරෙසී’’ති වා ‘‘මං ධාරෙස්සතී’’ති වා ‘‘යං නූනාහං පච්චක්ඛෙය්ය’’න්ති වාතිආදීනි අතීතානාගතපරිකප්පවචනානි භණන්තස්ස. එවං වත්තමානකාලවසෙන චෙව අනාමට්ඨකාලවසෙන ච පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

පයොගො පන දුවිධො කායිකො ච වාචසිකො ච. තත්ථ ‘‘බුද්ධං පච්චක්ඛාමී’’තිආදිනා නයෙන යාය කායචි භාසාය වචීභෙදං කත්වා වාචසිකපයොගෙනෙව පච්චක්ඛානං හොති, න අක්ඛරලිඛනං වා හත්ථමුද්දාදිදස්සනං වා කායපයොගං කරොන්තස්ස. එවං වාචසිකපයොගෙනෙව පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

පුග්ගලො පන දුවිධො යො ච පච්චක්ඛාති, යස්ස ච පච්චක්ඛාති. තත්ථ යො පච්චක්ඛාති, සො සචෙ උම්මත්තකඛිත්තචිත්තවෙදනට්ටානං අඤ්ඤතරො න හොති. යස්ස පන පච්චක්ඛාති, සො සචෙ මනුස්සජාතිකො හොති, න ච උම්මත්තකාදීනං අඤ්ඤතරො, සම්මුඛීභූතො ච සික්ඛාපච්චක්ඛානං හොති. න හි අසම්මුඛීභූතස්ස දූතෙන වා පණ්ණෙන වා ආරොචනං රුහති. එවං යථාවුත්තස්ස පුග්ගලස්ස වසෙන පච්චක්ඛානං හොති, න තදභාවෙන.

විජානනම්පි ¶ නියමිතානියමිතවසෙන දුවිධං. තත්ථ යස්ස, යෙසං වා නියමෙත්වා ‘‘ඉමස්ස, ඉමෙසං වා ආරොචෙමී’’ති වදති. සචෙ තෙ යථා පකතියා ලොකෙ මනුස්සා වචනං සුත්වා ආවජ්ජනසමයෙ ජානන්ති, එවං තස්ස වචනානන්තරමෙව තස්ස ‘‘අයං උක්කණ්ඨිතො’’ති වා ‘‘ගිහිභාවං පත්ථයතී’’ති වා යෙන කෙනචි ආකාරෙන සික්ඛාපච්චක්ඛානභාවං ජානන්ති, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. අථ අපරභාගෙ ‘‘කිං ඉමිනා වුත්ත’’න්ති චින්තෙත්වා ජානන්ති, අඤ්ඤෙ වා ජානන්ති, අපච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. අනියමෙත්වා ආරොචෙන්තස්ස පන සචෙ වුත්තනයෙන යො කොචි මනුස්සජාතිකො වචනත්ථං ජානාති, පච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා. එවං විජානනවසෙන පච්චක්ඛානං ¶ හොති, න තදභාවෙන. යො පන අන්තමසො දවායපි පච්චක්ඛාති, තෙන අපච්චක්ඛාතාව හොති සික්ඛා.

ඉති ඉමෙසං වුත්තප්පකාරානං චිත්තාදීනං වසෙන අපච්චක්ඛාතසික්ඛො ‘‘සසික්ඛො’’ති වුත්තො.

8-10. ‘‘ඉදානි සන්ථතෙන සන්ථතස්ස ඝට්ටනෙ උපාදින්නකඝට්ටනාභාවතො දොසො නත්ථී’’ති පාපභික්ඛූනං ලෙසකප්පනං පටික්ඛිපිතුං ‘‘භික්ඛුපච්චත්ථිකා මනුස්සිත්ථිං භික්ඛුස්ස සන්තිකෙ ආනෙත්වා වච්චමග්ගෙන, පස්සාවමග්ගෙන, මුඛෙන අඞ්ගජාතං අභිනිසීදෙන්ති සන්ථතාය අසන්ථතස්සා’’තිආදිනා (පාරා. 61) නයෙන පාළියං වුත්තසන්ථතවාරානමත්ථං සඞ්ගණ්හන්තො ආහ ‘‘සන්ථතෙනා’’තිආදි. තත්ථ සන්ථතෙනාති චම්මචොළතිපුපට්ටාදීහි පටිච්ඡාදිතෙන. ‘‘පවෙසෙන්තො’’ති ඉමිනා සන්ථතවාරස්ස පරොපක්කමං නිස්සාය දස්සනමුපලක්ඛණන්ති අත්තූපක්කමෙපි යොජෙතබ්බතං දස්සෙති, තස්ස වක්ඛමානෙන ‘‘පරාජිතො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ‘‘තථෙවා’’ති ඉමිනා පවෙසෙන්තොතිආදිප්පකාරං පරාමසති.

එවං පවෙසෙන්තො කදා පරාජිතො හොතීති ආහ ‘‘උපාදින්නෙනා’’තිආදි. එත්ථ උපාදින්නෙනාති තණ්හාදිට්ඨීහි උපෙතෙන කම්මුනා අත්තනො ඵලභාවෙනෙව ආදින්නං ගහිතන්ති උපාදින්නං, එතෙන අත්තනො අඞ්ගජාතස්ස, වත්ථුපුග්ගලානං මග්ගස්ස ච ඝට්ටනට්ඨානගතං කායප්පසාදං දස්සෙති. ඉමිනාව අඞ්ගජාතගතං අනට්ඨකායප්පසාදං චම්මඛිලං, පිළකාදි ච ගහෙතබ්බං. ‘‘උපාදින්නකං නාම කායින්ද්රිය’’න්ති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. තබ්බිපරියායෙන ‘‘අනුපාදින්නක’’න්ති තප්පටිච්ඡාදකං චොළාදි වුත්තං. උපාදින්නෙන උපාදින්නෙ, අනුපාදින්නෙ වා පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ ඝට්ටිතෙ, අනුපාදින්නකෙන ¶ වා උපාදින්නෙ අනුපාදින්නෙ වා පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ ¶ ඝට්ටිතෙති යොජනා. එත්ථ ච කරණවචනන්තානි පදානි ‘‘අඞ්ගජාතෙනා’’ති ඉමස්ස විසෙසනානි.

එත්තාවතා සන්ථතචතුක්කවසෙන අත්තූපක්කමෙ සති පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ පාරාජිකං දස්සෙත්වා ඉදානි පරූපක්කමෙපි දස්සෙතුමාහ ‘‘සචෙ’’තිආදි. එත්ථාති එතෙසු චතූසු විකප්පෙසු. පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ පවිට්ඨෙ තූති එත්ථ තු-සද්දෙන පවෙසනට්ඨිතුද්ධාරක්ඛණත්තයං සමුච්චිනොති. යංතං-සද්දානං නිච්චසම්බන්ධත්තා හි ‘‘සො’’ති තං-සද්දොපාදානෙ ‘‘යො’’ති යං-සද්දොපි අජ්ඣාහරිතබ්බො, සාමත්ථියෙන සම්පිණ්ඩනත්ථො අපිසද්දො ච. අයමෙත්ථ අත්ථයොජනා – භික්ඛුපච්චත්ථිකෙහි ආනෙත්වා භික්ඛුනො අඞ්ගජාතෙ අභිනිසීදාපිතමනුස්සිත්ථිආදීනං තීසු මග්ගෙසු අඤ්ඤතරමග්ගසඞ්ඛාතං පාරාජිකක්ඛෙත්තං පවිට්ඨෙ වා තු-සද්දෙන සම්පිණ්ඩිතපවෙසනට්ඨිතුද්ධාරානමඤ්ඤතරක්ඛණෙ වා සචෙ යො සාදියති, සප්පමුඛාදිප්පවෙසනකාලෙ විය අනුත්තසිත්වා කාමරාගපිපාසාභිභූතො යදි සාදියති, සොපි භික්ඛු පරාජිතො හොතීති යොජනා. ‘‘සචෙ සාදියතී’’ති ඉමිනා සාසඞ්කවචනෙන න සාදියති, අනාපත්තීති සූචිතං හොති.

‘‘පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ’’ති ඉමිනා බ්යවච්ඡින්නෙ අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ වීතික්කමන්තස්ස ඉමස්මිංයෙව විකප්පෙ සම්භවන්තියො ඉතරාපත්තියො දස්සෙතුමාහ ‘‘ඛෙත්තෙ’’තිආදි. ‘‘එත්ථා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධනීයං. ‘‘ඛෙත්තෙ’’ති සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙපි හෙට්ඨා ‘‘පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ’’ති විසෙසිතත්තා, උපරිථුල්ලච්චයාදීනඤ්ච විධීයමානත්තා අඤ්ඤථානුපපත්තිලක්ඛණාය සාමත්ථියා ථුල්ලච්චයදුක්කටානං ඛෙත්තෙති අයමත්ථො ලබ්භති. ‘‘කණ්ණච්ඡිද්දක්ඛිනාසාසූ’’තිආදිනා නයෙන වක්ඛමානෙසු ජීවමානකසරීරගතථුල්ලච්චයදුක්කටක්ඛෙත්තෙසූති වුත්තං හොති.

ඉමෙසු ¶ ද්වීසු ඛෙත්තෙසු ‘‘සන්ථතාදිනා සන්ථතාදිං පවෙසෙන්තස්ස උපාදින්නාදීහි උපාදින්නාදීනං ඝට්ටනෙ අධිවාසෙන්තස්ස අනාපත්තී’’ති වත්තුමසක්කුණෙය්යතාය පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ වුත්තසබ්බවිකප්පෙ එත්ථ යොජෙන්තෙහි එවං යොජෙතබ්බං – ථුල්ලච්චයක්ඛෙත්තෙ සන්ථතෙ වා අසන්ථතෙ වා සන්ථතෙන වා අසන්ථතෙන වා අඞ්ගජාතෙන සෙවන්තස්ස උපාදින්නෙ වා අනුපාදින්නෙ වා උපාදින්නෙන, තථා අනුපාදින්නෙන වා ඝට්ටිතෙ ථුල්ලච්චයං තස්ස විනිද්දිසෙති. එවං දුක්කටක්ඛෙත්තෙ සන්ථතෙ වා…පෙ… ඝට්ටිතෙ දුක්කටඤ්ච තස්ස විනිද්දිසෙති යොජෙතබ්බං.

ඉහ ¶ සබ්බත්ථ තීසුපි ඛෙත්තෙසු උපාදින්න-සද්දෙන අනට්ඨකායප්පසාදං අඞ්ගජාතඤ්ච තත්ථජාතචම්මඛිලපිළකා ච ගය්හන්ති, දුක්කටක්ඛෙත්තෙ පන අඞ්ගුලිආදිඉතරාවයවාපි. තීසුපි ඛෙත්තෙසු අනුපාදින්න-සද්දෙන අඞ්ගජාතාදිපටිච්ඡාදිතවත්ථාදයො ච ගය්හන්ති, දුක්කටක්ඛෙත්තෙ පන නිමිත්තෙ නට්ඨකායප්පසාදචම්මඛිලපිළකරොමාදීනි. ඉමානි ච අනුපාදින්නානි. අඞ්ගජාතෙතරොපාදින්නාවයවෙ ච තීසුපි ඛෙත්තෙසු පවෙසෙන්තස්ස දුක්කටමෙව.

11. එත්තාවතා ජීවමානසරීරෙ සන්ථතාසන්ථතවසෙන පච්චෙකං තිවිධෙසුපි පාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටක්ඛෙත්තෙසු සන්ථතාසන්ථතවසෙනෙව දුවිධෙන නිමිත්තෙන සෙවන්තස්ස පරොපක්කමෙ සති සාදියන්තස්ස ලබ්භමානපාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටාපත්තියො යථාසම්භවං දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘මතසරීරෙ පන තථා තථා සෙවන්තානං දොසො නත්ථී’’ති පාපභික්ඛූනං ලෙසොකාසපටිබාහනත්ථං පාළියං දස්සිතෙසු යථාවුත්තෙසු තීසු ඛෙත්තෙසු ලබ්භමානා තිස්සො ආපත්තියො දස්සෙතුමාහ ‘‘මතෙ’’තිආදි.

තත්ථ ¶ ‘‘මතෙ’’ති එතස්ස ‘‘මනුස්සිත්ථිආදීනං සරීරෙ’’ති අජ්ඣාහරිත්වා අත්ථයොජනා කාතබ්බා. ඉමිනා ‘‘අක්ඛායිතෙ’’තිආදිනා දස්සිතානං නිමිත්තානං නිස්සයං දස්සිතං හොති. ‘‘නිමිත්තමත්තං සෙසෙත්වා’’තිආදිනා නයෙන වක්ඛමානගාථායං විය සකලසරීරෙ ඛාදිතෙපි නිමිත්තස්ස විජ්ජමානාවිජ්ජමානභාවොයෙව ආපත්තියාභාවාභාවස්ස පමාණන්ති ‘‘අක්ඛායිතෙ’’ති එතෙන ‘‘මතෙ’’ති එතං අවිසෙසෙත්වා ‘‘නිමිත්තෙ’’ති අජ්ඣාහරිත්වා තං තෙන විසෙසිතබ්බං. අථ වා ‘‘නිමිත්තමත්ත’’න්තිආදිනා වක්ඛමානගාථාය ‘‘නිමිත්තෙ’’ති පදං ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං.

අක්ඛායිතෙති සබ්බථා අක්ඛායිතෙ පාරාජිකවත්ථුභූතෙ නිමිත්තෙ. යෙභුය්යක්ඛායිතෙපි චාති කිඤ්චි කිඤ්චි ඛාදිත්වා බහුකාවසිට්ඨෙ නිමිත්තෙ. ‘‘යස්ස චතූසු භාගෙසු තිභාගමත්තං ඛාදිතං, තං නිමිත්තං යෙභුය්යක්ඛායිතං නාමා’’ති වදන්ති. මෙථුනන්ති රාගපරියුට්ඨානෙන සදිසභාවාපත්තියා මිථුනානං ඉදං මෙථුනං, මතිත්ථිආදීනං රාගපරියුට්ඨානෙන සදිසත්තාභාවෙපි තත්ථ වීතික්කමො රුළ්හියා ‘‘මෙථුන’’න්ති වුච්චති.

පාරාජිකොතිපරාජිතො, පරාජයමාපන්නොති අත්ථො. අයඤ්හි පාරාජික-සද්දො සික්ඛාපදාපත්තිපුග්ගලෙසු වත්තති. තත්ථ ‘‘අට්ඨානමෙතං ආනන්ද අනවකාසො, යං තථාගතො වජ්ජීනං ¶ වා වජ්ජිපුත්තකානං වා කාරණා සාවකානං පාරාජිකං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං සමූහනෙය්යා’’ති (පාරා. 43) එවං සික්ඛාපදෙ වත්තමානො වෙදිතබ්බො. ‘‘ආපත්ති ත්වං භික්ඛු ආපන්නො පාරාජික’’න්ති (පාරා. 67) ආපත්තියා. ‘‘න මයං පාරාජිකා, යො අවහටො, සො පාරාජිකො’’ති (පාරා. 155) එවං පුග්ගලෙ. ‘‘පාරාජිකෙන ධම්මෙන අනුද්ධංසෙය්යා’’තිආදීසු (පාරා. 384) පන ධම්මෙ වත්තතීති වදන්ති. යස්මා පන ¶ තත්ථ ධම්මොති කත්ථචි ආපත්ති, කත්ථචි සික්ඛාපදමෙව අධිප්පෙතං, තස්මා සො විසුං න වත්තබ්බො.

තත්ථ සික්ඛාපදං යො තං අතික්කමති තං පරාජෙති, තස්මා ‘‘පාරාජික’’න්ති වුච්චති. ආපත්ති පන යො නං අජ්ඣාපජ්ජති තං පරාජෙති, තස්මා ‘‘පාරාජිකා’’ති වුච්චති. පුග්ගලො යස්මා පරාජිතො පරාජයමාපන්නො, තස්මා ‘‘පාරාජිකො’’ති වුච්චති. සික්ඛාපදාපත්තීසු පාරාජික-සද්දො පරාජෙතීති ‘‘පාරාජිකො’’ති කත්තුසාධනො, පුග්ගලෙ පන පරාජීයතීති කම්මසාධනොති වෙදිතබ්බො. ‘‘නරො’’ති ඉමිනා පුබ්බෙ වුත්තභික්ඛුයෙව අධිප්පෙතො. සාමඤ්ඤජොතනා විසෙසෙ අවතිට්ඨතීති.

12. යෙභුය්යක්ඛායිතෙති චතූසු කොට්ඨාසෙසු එකකොට්ඨාසාවසෙසං කත්වා ඛාදිතෙ. උපඩ්ඪක්ඛායිතෙති සමභාගාවසෙසං ඛාදිතෙ. ථූලො අච්චයො ථුල්ලච්චයො, සොයෙව ආපජ්ජීයතීති ආපත්තීති ථුල්ලච්චයාපත්ති. පාචිත්තියාදයො සන්ධායෙත්ථ ථුල්ලච්චයවොහාරො, න පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසෙති දට්ඨබ්බං. සෙසෙති අවසෙසෙ උපකච්ඡකාදීසු. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං ‘‘අවසෙසසරීරෙ උපකච්ඡකාදීසු දුක්කට’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.59-60). දුට්ඨු කතන්ති දුක්කටං, දුක්කට-සද්දො නියතනපුංසකත්තා ඉත්ථිලිඞ්ගස්සාපි ආපත්ති-සද්දස්ස සලිඞ්ගෙන විසෙසනං හොති.

13. නිමිත්තමත්තං සෙසෙත්වා ඛායිතෙපීති එත්ථ තිණ්ණමඤ්ඤතරං නිමිත්තං සෙසෙත්වා සකලසරීරෙ ඛාදිතෙපි. පි-සද්දො බ්යතිරෙකෙ, පගෙව ඉතරෙති දීපෙති. තස්මිං නිමිත්තෙ අක්ඛායිතෙ වා යෙභුය්යක්ඛායිතෙ වාති ද්විධා වුත්තෙසු තීසු නිමිත්තෙසු අඤ්ඤතරස්මිං නිමිත්තෙ මෙථුනං සෙවතොපි පරාජයො පාරාජිකාපත්ති හොතීති අධිප්පායො ¶ . සෙවතොපීති එත්ථ පි-සද්දො අපෙක්ඛායං. තස්මා න කෙවලං හෙට්ඨා වුත්තානමෙවාති අපෙක්ඛති. සන්ථතාදයො විකප්පා යථාවුත්තනයෙන එත්ථාපි යොජෙතබ්බා.

14. ‘‘උද්ධුමාතාදිසම්පත්තෙ’’ති ¶ එත්ථ ‘‘යදා පන සරීරං උද්ධුමාතකං හොති කුථිතං නීලමක්ඛිකාසමාකිණ්ණං කිමිකුලසමාකුලං නවහි වණමුඛෙහි පග්ඝරිතපුබ්බකුණපභාවෙන උපගන්තුම්පි අසක්කුණෙය්යං, තදා පාරාජිකවත්ථුඤ්ච ථුල්ලච්චයවත්ථුඤ්ච ජහති, තාදිසෙ සරීරෙ යත්ථ කත්ථචි උපක්කමතො දුක්කටමෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.59-60) අට්ඨකථාවචනතො සබ්බත්ථාපි චාති අක්ඛායිතාදිසබ්බවිකප්පොපගතානි පාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටක්ඛෙත්තානි ගහිතානීති දට්ඨබ්බං. තත්ථාපි වීතික්කමො අනාපත්ති න හොතීති දස්සෙතුමාහ ‘‘දුක්කට’’න්ති. ‘‘ඛායිතක්ඛායිත’’න්තිආදීසු ඛායිතක්ඛායිතඤ්ච නාමෙතං සබ්බං මතසරීරකෙයෙව වෙදිතබ්බං, න ජීවමානෙති යොජෙතබ්බං.

15. ජීවමානෙ කථන්ති ආහ ‘‘ඡින්දිත්වා පනා’’තිආදි. තත්ථ වණසඞ්ඛෙපතොති වණසඞ්ගහතො. තස්මින්ති යත්ථ ඨිතං නිමිත්තං උප්පාටිතං, තස්මිං පදෙසෙ. එත්ථ දුතියො පන-සද්දො ඉධ අදස්සිතං අට්ඨකථායං ආගතනයෙන විඤ්ඤායමානං අත්ථවිසෙසං ජොතෙති. අට්ඨකථායහි ‘‘යදිපි නිමිත්තං සබ්බසො ඛායිතං, ඡවිචම්මම්පි නත්ථි, නිමිත්තසණ්ඨානං පඤ්ඤායති, පවෙසනං ජායති, පාරාජිකමෙවා’’ති එවං අජීවමානෙ වුත්තවිනිච්ඡයානුසාරෙන ජීවමානෙපි ඡවිචම්මමත්තං චෙ සබ්බසො උප්පාටිතං, නිමිත්තසණ්ඨානං පඤ්ඤායති, පවෙසනක්ඛමං හොති, තත්ථ සෙවන්තස්ස පාරාජිකමෙවාති විඤ්ඤායමානමත්ථං ජොතෙතීති වුත්තං හොති.

16. තතො ¶ නිමිත්තතොති සම්බන්ධො. පතිතායාති පතිතායං, අයමෙව වා පාඨො. නිමිත්තතොති නිමිත්තප්පදෙසතො පතිතායං මංසපෙසියන්ති සම්බන්ධො. ඡින්දිත්වා වා තච්ඡෙත්වා වා පතිතායං තස්සං නිමිත්තමංසපෙසියන්ති අත්ථො. මෙථුනරාගෙන උපක්කමන්තස්ස දුක්කටං විනිද්දිසෙති යොජනා.

17. ‘‘නඛපිට්ඨිප්පමාණෙපී’’තිආදිගාථාය ‘‘ඡින්දිත්වා’’තිආදිකා අට්ඨකථා ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බා. සතීති එත්ථ ‘‘අවසිට්ඨෙ’’ති පාඨසෙසො. ජීවමානෙති එත්ථ ‘‘සරීරෙ’’ති පාඨසෙසො. ජීවමානසරීරෙ පන ඡින්දිත්වා තච්ඡෙත්වා නිමිත්තෙ උප්පාටිතෙ නඛපිට්ඨිප්පමාණෙපි මංසෙ, න්හාරුම්හි වා අවසිට්ඨෙ සති මෙථුනං පටිසෙවන්තො පරාජිතොති යොජනා.

18. ‘‘කණ්ණච්ඡිද්දක්ඛී’’ති ගාථාය ‘‘ජීවමානෙ’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං, ‘‘සරීරෙ’’ති ¶ පාඨසෙසො. ‘‘අස්සගොමහිසාදීන’’න්තිආදිනා අස්සාදීනං වක්ඛමානත්තා පාරිසෙසතො ‘‘මනුස්සාන’’න්ති ලබ්භති. මනුස්සානං ජීවමානසරීරෙ කණ්ණ…පෙ… වණෙසු වාති යොජනා. වත්ථිකොසෙති මුත්තපථබ්භන්තරෙ. වණෙසු වාති සත්ථකාදීහි කතවණෙසු. අඞ්ගජාතන්ති තිලමත්තම්පි අඞ්ගජාතෙකදෙසං. රාගාති මෙථුනරාගෙන.

19. අවසෙසසරීරස්මින්ති කණ්ණච්ඡිද්දාදියථාවුත්තසරීරාවයවවජ්ජිතසරීරප්පදෙසෙ. තෙනාහ ‘‘උපකච්ඡූරුකාදිසූ’’ති උපකච්ඡං නාම බාහුමූලන්තරං. ඌරුකාදිසූති ඌරුවෙමජ්ඣාදීසු. ආදි-සද්දෙන වුත්තාවසෙසං සරීරප්පදෙසං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘අඞ්ගජාත’’න්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. ‘‘පවෙසෙත්වා’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති, අඞ්ගජාතං තිලබීජමත්තං පවෙසෙත්වාති ¶ වුත්තං හොති. වසා මෙථුනරාගස්ස සෙවමානස්සාති මෙථුනරාගෙන වීතික්කමන්තස්සාති අත්ථො. ‘‘සන්ථතෙනා’’තිආදිනා වුත්තප්පකාරො එත්ථාපි යොජෙතබ්බො.

20. අස්සගොමහිසාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන ගොකණ්ණගවජාදයො සඞ්ගහිතා. අස්සාදයො පාකටායෙව. ‘‘මතාන’’න්ති වක්ඛමානත්තා ‘‘ජීවමානාන’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භති. සෙවන්ති ‘‘වසා මෙථුනරාගස්සා’’ති අනුවත්තමානත්තා මෙථුනරාගවසෙන තිලබීජමත්තම්පි අඞ්ගජාතප්පදෙසං පවෙසෙන්තො ථුල්ලච්චයං ඵුසෙති යොජනා. එත්ථ ච ‘‘ඔට්ඨගද්රභදන්තීනං, අස්සගොමහිසාදින’’න්ති පාඨෙන භවිතබ්බං. එවඤ්හි සති අට්ඨකථාවසානෙ නිද්දිට්ඨෙන පකාරත්ථවාචිනා ආදි-සද්දෙන ථුල්ලච්චයවීතික්කමාරහනාසාවත්ථිකොසවන්තො අවුත්තා සබ්බෙපි සත්තා ගය්හන්ති. ‘‘අස්සගොමහිසාදීන’’න්ති පඨමපාදාවසානෙ නිද්දිට්ඨෙන ආදි-සද්දෙන ඔට්ඨගද්රභදන්තීනම්පි සඞ්ගහො හොතීති තෙසං පුනවචනං නිරත්ථකං සියාති.

21. තථා සෙවමානස්ස දුක්කටන්ති සම්බන්ධො. සබ්බතිරච්ඡානන්ති තිරියං අඤ්චන්ති වඩ්ඪන්තීති තිරච්ඡා, සබ්බෙ ච තෙ තිරච්ඡාචාති සබ්බතිරච්ඡා, තෙසං සබ්බතිරච්ඡානං. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘වසා මෙථුනරාගස්සා’’තිආදීනං පරාමට්ඨත්තා සබ්බතිරච්ඡානානං අක්ඛිආදීසු තිලබීජමත්තම්පි අඞ්ගජාතප්පදෙසං මෙථුනරාගෙන පවෙසෙන්තස්ස දුක්කටන්ති වුත්තං හොති. එත්ථාපි සන්ථතාදිවිකප්පෙ නිද්දොසභාවො න සක්කා වත්තුන්ති තම්පි යොජෙතබ්බං.

22. එවං තිරච්ඡානානං ජීවමානකසරීරෙ ලබ්භමානා ආපත්තියො දස්සෙත්වා තෙසංයෙව මතසරීරෙපි ¶ සම්භවනකආපත්තියො දස්සෙතුමාහ ‘‘තෙස’’න්තිආදි. ‘‘තෙස’’න්ති ¶ ඉමිනා මනුස්සතිරච්ඡානගතානං ගහණන්ති වදන්ති. මනුස්සානං මතාමතසරීරෙ පාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටක්ඛෙත්තෙසු තිස්සන්නං ආපත්තීනං දස්සිතත්තා, පුන ගහණෙ පයොජනාභාවා තෙ වජ්ජෙත්වා අනුවත්තමානසබ්බතිරච්ඡානන්ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං, තෙසං සබ්බතිරච්ඡානගතානන්ති අත්ථො. අල්ලසරීරෙසූති උද්ධුමාතකාදිභාවමසම්පත්තෙසු අල්ලමතසරීරෙසු තිවිධෙ ඛෙත්තස්මිං අසන්ථතෙ, සන්ථතෙ වා සති මෙථුනරාගස්ස වසා සෙවතො තිවිධාපි ආපත්ති සියාති අනුවත්තමානපදෙහි සහ යොජනා.

තිවිධෙ ඛෙත්තස්මින්ති මතමනුස්සසරීරෙ වුත්තනයෙන අක්ඛායිතයෙභුය්යක්ඛායිතභෙදෙ මග්ගත්තයසඞ්ඛාතෙ පාරාජිකක්ඛෙත්තෙ ච යෙභුය්යක්ඛායිතඋපඩ්ඪක්ඛායිතභෙදෙ තස්මිංයෙව මග්ගත්තයසඞ්ඛාතෙ ච, අක්ඛායිතයෙභුය්යක්ඛායිතභෙදෙ කණ්ණච්ඡිද්දක්ඛිනාසාවත්ථිකොසවණසඞ්ඛාතෙ ච ථුල්ලච්චයක්ඛෙත්තෙ උපඩ්ඪක්ඛායිතයෙභුය්යක්ඛායිතභෙදෙ තස්මිංයෙව කණ්ණච්ඡිද්දක්ඛිනාසාවත්ථිකොසවණසඞ්ඛාතෙ ච, අක්ඛායිතයෙභුය්යක්ඛායිතඋපඩ්ඪක්ඛායිත යෙභුය්යක්ඛායිතභෙදෙ අවසෙසසරීරසඞ්ඛාතෙ දුක්කටක්ඛෙත්තෙ චාති තිවිධෙපි ඛෙත්තෙ. සතීති විජ්ජමානෙ. සන්ථතෙ වා අසන්ථතෙ වා මෙථුනරාගස්ස වසා සෙවතො යථාරහං පාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටසඞ්ඛාතා තිවිධා ආපත්ති භවෙය්යාති අත්ථො.

එතෙසමෙව ච උද්ධුමාතාදිභාවං සම්පත්තෙ සරීරෙ සන්ථතාදිවුත්තවිකප්පයුත්තෙසු තීසු මග්ගෙසු යත්ථ කත්ථචි මෙථුනරාගෙන සෙවතො ආපජ්ජිතබ්බදුක්කටඤ්ච උද්ධුමාතාදිසම්පත්තෙ සබ්බත්ථාපි ච දුක්කටන්ති මනුස්සසරීරෙ වුත්තනයෙන විඤ්ඤාතුං සක්කාති ඉමස්මිං තිරච්ඡානගතසරීරෙ විසෙසමත්තං දස්සෙතුං ‘‘තෙසං අල්ලසරීරෙසූ’’තිආදීනං වුත්තත්තා දුක්කටං පුබ්බෙ ¶ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘කුථිතකුණපෙ පන පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව සබ්බත්ථ දුක්කට’’න්ති.

23. බහි ඡුපන්තස්සාති යොජනා. නිමිත්තං මුත්තකරණං. ‘‘ඉත්ථියා’’ති සාමඤ්ඤෙන වුත්තෙපි චතුත්ථගාථාය ‘‘තිරච්ඡානගතිත්ථියා’’ති වක්ඛමානත්තා පාරිසෙසතො ඉමිනා මනුස්සාමනුස්සිත්ථීනමෙව ගහණං, ඉමිනා අමනුස්සිත්ථියාපි ගහණස්ස. ඉමිස්සානන්තරගාථාය ඉතො ‘‘ඉත්ථියා’’ති අනුවත්තිතෙ තත්රාපි අමනුස්සිත්ථියාපි ගහණං සියාති තම්පි වජ්ජෙත්වා කායසංසග්ගසඞ්ඝාදිසෙසස්ස වත්ථුභූතං මනුස්සිත්ථිමෙව දස්සෙතුං තත්ථ වුත්තං ‘‘ඉත්ථියා’’තිඅධිකවචනමෙව ඤාපකන්ති වෙදිතබ්බං.

මහාඅට්ඨකථායං ¶ (පාරා. අට්ඨ. 1.59-60) ‘‘ඉත්ථිනිමිත්තං මෙථුනරාගෙන මුඛෙන ඡුපති, ථුල්ලච්චය’’න්ති සාමඤ්ඤෙන වුත්තත්තා ච ධම්මක්ඛන්ධකෙ ‘‘න ච භික්ඛවෙ රත්තචිත්තෙන අඞ්ගජාතං ඡුපිතබ්බං, යො ඡුපෙය්ය, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (මහාව. 252) සාමඤ්ඤවචනතො ච උද්ධුමාතාදිභාවමසම්පත්තාය අල්ලමතමනුස්සිත්ථියා ච අක්ඛායිතෙ වා යෙභුය්යක්ඛායිතෙ වා නිමිත්තෙ සති පාරාජිකවත්ථුභාවතො තත්ථාපි බහි ඡුපන්තස්ස ථුල්ලච්චයන්ති අයමත්ථොපි මතාමතවිසෙසං අකත්වා ‘‘ඉත්ථියා’’ති ඉමිනාව සාමඤ්ඤවචනෙන ගහෙතබ්බො.

24. නිමිත්තෙනාති අත්තනො අඞ්ගජාතෙන. මුඛෙනාති පකතිමුඛෙන. නිමිත්තං ඉත්ථියාති ජීවමානකමනුස්සිත්ථියා අඞ්ගජාතං. යස්මා පන කායසංසග්ගසික්ඛාපදවිනීතවත්ථූසු මතිත්ථිවත්ථුම්හි මතිත්ථියා සරීරෙ කායසංසග්ගරාගෙන යො ඡුපති, තස්ස ‘‘අනාපත්ති භික්ඛු සඞ්ඝාදිසෙසස්ස, ආපත්ති ¶ ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 281) වුත්තත්තා මතමනුස්සිත්ථී න ගහෙතබ්බා. තථෙව යක්ඛිවත්ථුම්හි කායසංසග්ගරාගෙන යක්ඛිනියා සරීරං යෙන ඵුට්ඨං, තස්ස ‘‘අනාපත්ති භික්ඛු සඞ්ඝාදිසෙසස්ස, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති වුත්තත්තා, ඉධෙව උපරි දුතියසඞ්ඝාදිසෙසෙ ‘‘පණ්ඩකෙ යක්ඛිපෙතීසු, තස්ස ථුල්ලච්චයං සියා’’ති (වි. වි. 341) වක්ඛමානත්තා ච අමනුස්සිත්ථීපි න ගහෙතබ්බා. තෙන වුත්තං ‘‘ජීවමානකමනුස්සිත්ථියා අඞ්ගජාත’’න්ති. අන්තො පවෙසෙතුකාමතාය සති කායසංසග්ගරාගාසම්භවතො ‘‘කායසංසග්ගරාගෙනා’’ති ඉමිනා ච බහි ඡුපිතුකාමතා විඤ්ඤායතීති ‘‘බහී’’ති අනුවත්තනං විනාපි තදත්ථො ලබ්භති. ගරුකන්ති සඞ්ඝාදිසෙසො.

25. තථෙව බහි ඡුපන්තස්සාති යොජනා, අන්තො අප්පවෙසෙත්වා බහියෙව ඡුපන්තස්සාති වුත්තං හොති. උභයරාගෙනාති කායසංසග්ගරාගෙන, මෙථුනරාගෙන වා. පුරිසස්සාපීති ජීවමානකපුරිසස්සපි. පි-සද්දො න කෙවලං වුත්තනයෙන ඉත්ථියා නිමිත්තං ඵුසන්තස්සෙව ආපත්ති, අථ ඛො පුරිසස්සාපීති දීපෙති. ‘‘නිමිත්ත’’න්ති මුත්තකරණමෙව වුච්චති. ‘‘ජීවමානකපුරිසස්සා’’ති අයං විසෙසො කුතො ලබ්භතීති චෙ? ‘‘කායසංසග්ගරාගෙන වා මෙථුනරාගෙන වා ජීවමානකපුරිසස්ස වත්ථිකොසං අප්පවෙසෙන්තො නිමිත්තෙන නිමිත්තං ඡුපති, දුක්කට’’න්ති ඉතො අට්ඨකථාවචනතො (පාරා. අට්ඨ. 1.59-60) ලබ්භති.

26. අචිරවතිතරන්තානං ගුන්නං පිට්ඨිං අභිරුහන්තා ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ මෙථුනරාගෙන අඞ්ගජාතෙන ¶ අඞ්ගජාතං ඡුපිංසූති ඉමස්මිං වත්ථුම්හි ‘‘න ච භික්ඛවෙ රත්තචිත්තෙන අඞ්ගජාතං ඡුපිතබ්බං, යො ඡුපෙය්ය, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (මහාව. 252) ආගතනයං දස්සෙතුමාහ ¶ ‘‘නිමිත්තෙනා’’තිආදි. එත්ථාපි ‘‘තථා’’ති ඉමස්සානුවත්තනතො ‘‘බහී’’ති ලබ්භති. අත්තනො නිමිත්තෙන තිරච්ඡානගතිත්ථියා නිමිත්තං මෙථුනරාගතො බහි ඡුපන්තස්ස ථුල්ලච්චයං හොතීති යොජනා.

27. ‘‘මෙථුනරාගතො’’ති ඉමිනා බ්යවච්ඡින්නමත්ථං දස්සෙතුමාහ ‘‘කායසංසග්ගරාගෙනා’’තිආදි. එත්ථාපි ‘‘කායසංසග්ගරාගෙනා’’තිවචනසාමත්ථියා බහි ඡුපනං වෙදිතබ්බං. නිමිත්තස්සාති පස්සාවමග්ගස්ස. ඡුපනෙති ඵුසනෙ.

28. තමාවට්ටකතෙති එත්ථ ‘‘තං ආවට්ටකතෙ’’ති පදච්ඡෙදො. ආවට්ටකතෙති විවටෙ. ‘‘මුඛෙ’’ති සම්බන්ධිසද්දත්තා, අඤ්ඤස්ස සම්බන්ධිනො ච අනිද්දිට්ඨත්තා සුතානුලොමිකානං සුතසම්බන්ධස්සෙව බලවත්තා ච පුරිමානන්තරගාථාය ‘‘තිරච්ඡානගතිත්ථියා මුඛෙ’’ති කිඤ්චාපි සුතස්සෙව සම්බන්ධො විඤ්ඤායති, තථාපි ඉමාය ගාථාය විනීතවත්ථුම්හි (පාරා. 73) ‘‘අඤ්ඤතරො භික්ඛු සිවථිකං ගන්ත්වා ඡින්නසීසං පස්සිත්වා වට්ටකතෙ මුඛෙ අච්ඡුපන්තං අඞ්ගජාතං පවෙසෙසී’’ති දස්සිතඡින්නසීසවත්ථුස්ස සඞ්ගහිතත්තා මනුස්සමුඛමෙව ගහෙතබ්බං සියා. තිරච්ඡානගතානං, පන අමනුස්සානඤ්ච මුඛෙ තථා පවෙසො නිද්දොසොති වත්තුමසක්කුණෙය්යත්තා තත්ථාපි ඉදමෙව උපලක්ඛණන්ති පාරාජිකප්පහොනකානං සබ්බෙසං මුඛෙති දට්ඨබ්බං. තං අඞ්ගජාතං. තත්ථ ආවට්ටකතෙ පාරාජිකප්පහොනකානං මුඛෙ ආකාසගතං කත්වා කත්ථචි අඵුසාපෙත්වා නීහරන්තස්ස උක්ඛිපන්තස්ස දුක්කටන්ති යොජනා. අථ වා තිරච්ඡානානං ආවට්ටකතෙ මුඛෙති යොජෙත්වා තදඤ්ඤසඞ්ගහො උපලක්ඛණවසෙන කාතබ්බො.

29. තථාති ¶ ‘‘ආකාසගතං කත්වා’’ති යථාවුත්තප්පකාරං පරාමසති. චතූහි පස්සෙහීති සහත්ථෙ කරණවචනං. ‘‘පස්සෙහී’’ති සම්බන්ධිසද්දත්තා ‘‘නිමිත්තස්සා’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති. ‘‘ඉත්ථියා’’ති සාමඤ්ඤසද්දත්තා ‘‘සබ්බස්සා’’ති පාඨසෙසො. ජාතිවාචකත්තා එකවචනං. ‘‘චතූහි පස්සෙහි, හෙට්ඨිමත්තල’’න්ති ච ඉමෙසං සම්බන්ධිපදස්ස අනිද්දෙසෙපි මෙථුනපාරාජිකාධිකාරත්තා ච සන්ථතචතුක්කස්ස අට්ඨකථාවසානෙ ඉමාය ගාථාය සඞ්ගහිතස්ස ඉමස්ස විනිච්ඡයස්ස පරියොසානෙ ‘‘යථා ච ඉත්ථිනිමිත්තෙ වුත්තං, එවං සබ්බත්ථ ලක්ඛණං වෙදිතබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.61-62) නිමිත්තවිනිච්ඡයස්සාතිදෙසස්ස ¶ කතත්තා ච සාමත්ථියෙන ‘‘නිමිත්තස්සා’’ති ලබ්භති. ඉදමෙව ‘‘පවෙසෙත්වා’’ති එතස්ස ආධාරවසෙන ගහෙතබ්බං. ‘‘අඞ්ගජාත’’න්ති අනුවත්තති.

එවං වාක්යං පූරෙත්වා ‘‘යථා ආවට්ටකතෙ මුඛෙ අඞ්ගජාතං පවෙසෙත්වා තමාකාසගතං කත්වා නීහරන්තස්ස දුක්කටං, තථා සබ්බස්සා ඉත්ථියා නිමිත්තෙ පස්සාවමග්ගසඞ්ඛාතෙ අඞ්ගජාතං පවෙසෙත්වා තස්ස චතූහි පස්සෙහි සහ හෙට්ඨිමත්තලං චත්තාරො පස්සෙ, හෙට්ඨිමත්තලඤ්ච අච්ඡුපන්තං ආකාසගතං කත්වා නීහරන්තස්ස දුක්කට’’න්ති යොජෙත්වා අත්ථො වත්තබ්බො.

30. උප්පාටිතොට්ඨමංසෙසූති උප්පාටිතං ඔට්ඨමංසං යෙසන්ති විග්ගහො. තෙසු දන්තෙසු. බහිනික්ඛන්තකෙසු වාති පකතියා ඔට්ඨමංසතො බහි නික්ඛමිත්වා ඨිතෙසු වා දන්තෙසු. වායමන්තස්සාති අඞ්ගජාතෙන ඡුපන්තස්ස.

31. අට්ඨිසඞ්ඝට්ටනං කත්වාති නිමිත්තමංසසන්නිස්සයානි අට්ඨීනි සඞ්ඝට්ටෙත්වා. මග්ගෙති අට්ඨිසඞ්ඝාතමයෙ මග්ගෙ. දුවිධරාගතොති ¶ මෙථුනරාගෙන වා කායසංසග්ගරාගෙන වා. වායමන්තස්සාති අඞ්ගජාතං පවෙසෙත්වා චාරෙන්තස්ස.

32. ආලිඞ්ගන්තස්සාති පරිස්සජන්තස්ස. හත්ථගාහාදීසු හත්ථො නාම කප්පරතො පට්ඨාය යාව අග්ගනඛා. හත්ථස්ස, තප්පටිබන්ධස්ස ච ගහණං හත්ථග්ගාහො. අවසෙසසරීරස්ස, තප්පටිබන්ධස්ස ච පරාමසනං පරාමාසො. නිස්සන්දෙහෙ පන ‘‘මාතුගාමස්ස සරීරස්ස වා තප්පටිබන්ධස්ස වා හත්ථෙන ගහණං හත්ථග්ගාහො’’ති වුත්තං, තං අට්ඨකථාය න සමෙති. තස්මා යථාවුත්තනයස්සෙව අට්ඨකථාසු ආගතත්තා සොයෙව සාරතො පච්චෙතබ්බො. පරාමසෙපි ‘‘හත්ථෙන සරීරස්ස, තප්පටිබන්ධස්ස ච පරාමසන’’න්ති යං තත්ථ වුත්තං, තම්පි න යුජ්ජති. අවසෙසසරීරාවයවෙනාපි පරාමසතො දුක්කටමෙව හොතීති. චුම්බනාදීසූති ආදි-සද්දෙන වෙණිග්ගාහාදිං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘අයං නයො’’ති එතෙන ‘‘ඉත්ථියා මෙථුනරාගෙන හත්ථග්ගාහාදීසු දුක්කට’’න්ති ඉමමත්ථං අතිදිසති.

33. මනුස්සාමනුස්සෙහි අඤ්ඤෙසු තිරච්ඡානගතෙසු හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන මෙථුනධම්මපාරාජිකවත්ථුභූතෙ ¶ සත්තෙ දස්සෙතුමාහ ‘‘අපදෙ’’තිආදි. ‘‘අපදෙ, ද්විපදෙ, චතුප්පදෙ’’ති ඉමෙහි විසෙසනෙහි විසෙසිතබ්බං ‘‘සත්තනිකායෙ’’ති ඉදං වත්තබ්බං. අපදෙ සත්තනිකායෙ. අහයොති ථලචරෙසු උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදතො හත්ථිගිලනකෙ අජගරෙ උපාදාය හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන නාගා ච. මච්ඡාති ජලජෙසු උපරිමකොටියා පඤ්චසතයොජනිකානි තිමිරපිඞ්ගලාදිමච්ඡෙ උපාදාය හෙට්ඨිමන්තතො පාඨීනපාවුසාදයො මච්ඡා ච. ද්විපදෙ සත්තනිකායෙ. කපොතාති උපරිමකොටියා ගරුළෙ උපාදාය හෙට්ඨිමන්තතො කපොතාකපොතපක්ඛී ච. පාරාවතාති කෙචි. චතුප්පදෙ සත්තනිකායෙ. ගොධාති උපරිමකොටියා හත්ථිං ¶ උපාදාය හෙට්ඨිමන්තතො ගොධා චාති ඉමෙ සත්තා. හෙට්ඨාති හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදතො. පාරාජිකස්සවත්ථූති මෙථුනධම්මපාරාජිකස්ස වත්ථූනීති පාඨසෙසො.

34. සෙවෙතුකාමතා මෙථුනසෙවාය තණ්හා, තාය මෙථුනරාගසඞ්ඛාතාය සම්පයුත්තං චිත්තං සෙවෙතුකාමතාචිත්තං. මග්ගෙති වච්චමග්ගාදීනං අඤ්ඤතරෙ මග්ගෙ. මග්ගස්ස අත්තනො මුත්තකරණස්ස පවෙසනං. පබ්බජ්ජාය, පාතිමොක්ඛසංවරසීලස්ස වා අන්තෙ විනාසෙ භවොති අන්තිමො, පාරාජිකාපන්නො පුග්ගලො, තස්ස වත්ථු අන්තිමභාවස්ස කාරණත්තා පාරාජිකාපත්ති අන්තිමවත්ථූති වුච්චති, තදෙව පඨමං චතුන්නං පාරාජිකානං ආදිම්හි දෙසිතත්තා පඨමන්තිමවත්ථු, තස්ස පඨමන්තිමවත්ථුනො, පඨමපාරාජිකස්සාති වුත්තං හොති.

35. සාමන්තා ආපත්තිසමීපෙ භවං සාමන්තං, පාරාජිකාපත්තියා සමීපෙ පුබ්බභාගෙ භවන්ති අත්ථො. සෙසානං පන තිණ්ණම්පීති අවසෙසානං අදින්නාදානාදීනං තිණ්ණං පාරාජිකධම්මානං. ථුල්ලච්චයං සාමන්තමිති උදීරිතන්ති සම්බන්ධො. කථමුදීරිතං? ‘‘ඵන්දාපෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 94) දුතියෙ, ‘‘මනුස්සං උද්දිස්ස ඔපාතං ඛණති, පතිත්වා දුක්ඛවෙදනං උප්පාදෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති, තතියෙ, ‘‘පටිවිජානන්තස්ස ආපත්ති පාරාජිකස්ස, අප්පටිවිජානන්තස්ස ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 215) චතුත්ථෙ සමුදීරිතං.

එත්ථ ච චතුත්ථපාරාජිකස්ස ථුල්ලච්චයාපත්තියා සාමන්තාපත්තිභාවො යස්ස උත්තරිමනුස්සධම්මං සමුල්ලපති, සො යාව න පටිවිජානාති, තාව සමුල්ලපනපච්චයා ථුල්ලච්චයාපත්තිසම්භාවෙ, සමුල්ලපිතෙ තස්මිං සමුල්ලපිතමත්ථෙ පටිවිජානන්තෙ පාරාජිකාපත්තිසම්භාවෙ ච යුජ්ජති. සො ¶ ච ‘‘අප්පටිවිජානන්තස්ස වුත්තෙ ථුල්ලච්චය’’න්ති ඉමිනාව සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බං.

36. අජානන්තස්ස ¶ වාතූපත්ථද්ධං අඞ්ගජාතං දිස්වා අත්තනො රුචියා වීතික්කමං කත්වා මාතුගාමෙසු ගච්ඡන්තෙසු අජානමානස්ස, මහාවනෙ දිවා නිද්දුපගතභික්ඛුනො විය පරෙහි කිරියමානං අජානන්තස්සාති වුත්තං හොති. තථෙවාති ඉමිනා ‘‘අනාපත්තීති ඤාතබ්බ’’න්ති ඉදමාකඩ්ඪති. අස්සාදියන්තස්සාති භික්ඛුපච්චත්ථිකෙසු අභිභවිත්වා වීතික්කමං කරොන්තෙසු ච කාරාපෙන්තෙසු ච, සප්පමුඛං පවිට්ඨකාලෙ විය උත්තසිත්වා අනධිවාසෙන්තස්ස ච, මහාවනෙ දිවාවිහාරොපගතභික්ඛුනො විය පරොපක්කමං ඤත්වාපි කායෙ ආදිත්තඅග්ගිනා විය උත්තසිත්වා අනධිවාසෙන්තස්සාති අත්ථො. ‘‘අජානන්තස්සා’’ති එත්ථ අපි-සද්දො යොජෙතබ්බො. බුද්ධසාසනෙ ඛීරසාගරසලිලනිම්මලෙ සබ්බපඨමං පාතුභූතත්තා ආදි ච තං වීතික්කමසඞ්ඛාතං කම්මඤ්චාති ආදිකම්මං, තං එතස්ස අත්ථීති ආදිකම්මී, එත්ථ සුදින්නො භික්ඛු, තස්ස ආදිකම්මිනොති ගහෙතබ්බො. උපරිපි ඉමෙසං පදානං ආගතාගතට්ඨානෙ ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉධ ච උපරි සබ්බසික්ඛාපදෙසු ච නිදානාදිවසෙන සත්තරසවිධො සාධාරණවිනිච්ඡයො පකිණ්ණකෙ සඞ්ඛෙපතො, උත්තරෙ විත්ථාරතො ච ආවි භවිස්සති. තස්මා එත්ථ න දස්සිතොති වෙදිතබ්බං.

37-38. විනයෙති විනයපිටකෙ. අනයූපරමෙති නෙති පාපෙති සීලසම්පදං සමාධිසම්පදං පඤ්ඤාසම්පදඤ්චාති නයො, කායවචීද්වාරෙහි අවීතික්කමසඞ්ඛාතො සංවරො, තප්පටිපක්ඛො අසංවරො අනයො නාම, තස්ස උපරමො නිවත්ති එත්ථාති අනයූපරමො, විනයො, තත්ථ අනයූපරමෙ විනයෙ.

තතො ¶ එව පරමෙ උක්කට්ඨෙ. අනයස්ස වා උපරමෙ නිවත්තනෙ පරමෙ උක්කට්ඨෙති ගහෙතබ්බං. පරා උත්තමා මා සාසනසිරී එත්ථාති පරමො, විනයොති එවම්පි ගහෙතබ්බං. ‘‘විනයො නාම සාසනස්ස ආයූ’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමසඞ්ගීතිකථා; පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමසඞ්ගීතිකථා; ඛු. පා. අට්ඨ. 5.මහාසඞ්ගීතිකථා; ථෙරගා. අට්ඨ. 1.251) වචනතො උත්තමසාසනසම්පත්තියුත්තෙති අත්ථො.

සුජනස්සාති සොභණො ජනො සුජනො, සික්ඛාකාමො අධිසීලසික්ඛාය සොභමානො පියසීලො කුලපුත්තො, තස්ස නයනෙ නයනූපමෙ විනයෙති සම්බන්ධො. අනයූපරමත්තා, පරමත්තා ච සුජනස්ස කුලපුත්තස්ස නයනෙ නයනූපමෙ. සුඛානයනෙති ලොකියලොකුත්තරභෙදං සුඛං ආනෙතීති සුඛානයනං, තස්මිං. ඉදඤ්ච ‘‘නයනෙ’’ති එතස්ස විසෙසනං.

එතං ¶ විසෙසනං කිමත්ථන්ති චෙ? උපමාභාවෙන ගහිතපකතිනයනතො ඉධ සම්භවන්තං විසෙසං දස්සෙතුන්ති වෙදිතබ්බං. කතරො සො විසෙසොති චෙ? පකතිනයනං රාගදොසාදිකිලෙසූපනිස්සයො හුත්වා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකදුක්ඛස්ස ච පච්චයො හොති. ඉදං පන විනයනයනං ඉමස්ස කුලපුත්තස්ස එවං අහුත්වා එකංසෙන මොක්ඛාවහනසුඛස්සෙව පච්චයො හොතීති ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං. යථා විනයමවිරාධෙත්වා පටිපජ්ජනෙන සිජ්ඣනකසීලසංවරමූලකඅවිප්පටිසාරාදිඅනුපාදිසෙසපරිනිබ්බානාවසා- නඵලසම්පත්තිවසෙන උප්පජ්ජනකලොකියලොකුත්තරසුඛාවහනෙ විනයෙති වුත්තං හොති.

පධානරතොති එත්ථ ‘‘අපී’’ති පාඨසෙසො. පධානෙ විනයාභියොගෙ රතොපි, විනයෙ අජ්ඣායනසවනචින්තනාදිවසෙන වායමන්තොපීති අත්ථො. අථ වා ‘‘විරාගො සෙට්ඨො ධම්මාන’’න්ති (ධ. ප. 273; නෙත්ති. 170; කථා. 872) වචනතො පධානං නිබ්බානං, තස්මිං රතොති අත්ථො ¶ . සාරමතෙති ‘‘සාර’’න්ති අධිමතෙ. අථ වා සාරං අඵෙග්ගුමතං මහාවිහාරවාසීනං ආචරියමතං එත්ථාති ‘‘සාරමතො’’ති විනයවිනිච්ඡයො වුත්තො, තස්මිං. ඉධාති ඉමස්මිං විනයවිනිච්ඡයෙ. රතොති අච්චන්තාභිරතො. ‘‘න රතො’’ති එත්ථ න-කාරං ‘‘රමතෙ’’ති ඔසානපදෙන යොජෙත්වා යො පන න රමතෙති සම්බන්ධො.

ථෙරනවමජ්ඣිමභික්ඛුභික්ඛුනීනං අන්තරෙ යො පන පුග්ගලො නිච්චපරිවත්තනසවනානුස්සරණචින්තනවසෙන න රමතෙ න කීළති, සො පුග්ගලො විනයෙ පධානරතොපි විනයපිටකෙ අජ්ඣයනසවනාදිවසෙන යුත්තපයුත්තොපි පටු හොති කිං, න හොතෙවාති දස්සෙති. විනයපිටකෙ පාටවමාකඞ්ඛන්තෙහි පඨමං තාවෙත්ථ සක්කච්චං අභියොගො කාතබ්බොති අධිප්පායො.

ඉමමෙවත්ථං ආනිසංසපාරංපරියපයොජනෙන සහ දස්සෙතුමාහ ‘‘ඉම’’න්තිආදි. ඉමන්ති වුච්චමානං විනයවිනිච්ඡයං, ‘‘අවෙදී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ‘‘යො’’ති පාඨසෙසො. යො කුලපුත්තො සතිසම්පජඤ්ඤසද්ධාසම්පන්නො ඉමං විනයවිනිච්ඡයං සම්මා අවෙදි අඤ්ඤාසි. කිං භූතන්ති ආහ ‘‘හිතවිභාවන’’න්ති. ලොකියලොකුත්තරසම්පත්තියා මූලසාධනත්තා සීලමිධ හිතං නාම, තං විභාවෙති පකාසෙතීති හිතවිභාවනොති විග්ගහො. ‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය…පෙ… විජටයෙ ජට’’න්ති (සං. නි. 1.23, 192; මි. ප. 2.1.9) වුත්තත්තා සබ්බකිලෙසජටාවිජටනලොකුත්තරඤාණස්ස පදට්ඨානසොපචාරසාභිඤ්ඤාරූපාරූපඅට්ඨසමාධීනං පදට්ඨානතාය සබ්බලොකියලොකුත්තරගුණසම්පදානං ¶ මූලභූතෙසු චතුපාරිසුද්ධිසීලෙසු පධානං පාතිමොක්ඛසංවරසීලං, තප්පකාසකත්තා අයං විනයවිනිච්ඡයො ‘‘හිතවිභාවනො’’ති වුත්තො.

භාවනන්ති ¶ භාවීයති පුනප්පුනං චෙතසි නිවෙසීයතීති භාවනො, භාවනීයොති වුත්තං හොති. හිතවිභාවකත්තායෙව හිතත්ථීහි පුනප්පුනං චිත්තෙ වාසෙතබ්බොති වුත්තං හොති, තං එවංවිධං විනයවිනිච්ඡයං. සුරසම්භවන්ති රසීයති අස්සාදීයතීති රසො, සද්දරසො අත්ථරසො කරුණාදිරසො විමුත්තිරසො ච, සොභණො රසො එතස්සාති සුරසො, විනයවිනිච්ඡයො, තං සුරසං. භවං භවන්තං, සන්තන්ති වුත්තං හොති, සුරසං සමානං, සුරසං භූතන්ති අත්ථො. කිං වුත්තං හොති? ‘‘සිලෙසො පසාදො සමතා මධුරතා සුඛුමාලතා අත්ථබ්යත්ති උදාරතා ඔජො කන්ති සමාධී’’ති එවං වුත්තෙහි කවිජනෙහි අස්සාදෙතබ්බසිලෙසාදිදසවිධසද්දජීවිතගුණසඞ්ඛාතසද්දරසසම්පත්තීහි ච සභාවාඛ්යානං උපමා රූපකං දීපකං ආවුත්තීති එවමාදික්කමනිද්දිට්ඨපඤ්චතිංසඅත්ථාලඞ්කාරෙසු අනුරූපසභාවාඛ්යානාදිප්පධානඅත්ථාලඞ්කාරසඞ්ඛාතඅත්ථරසසම්පත්තීහි ච යථාසම්භවං පකාසිතබ්බකරුණාරසඅබ්භුතරසසන්තරසාදීහි ච යුත්තත්තා සුරසං ඉමං විනයවිනිච්ඡයන්ති වුත්තං හොති.

අථ වා ඉමිනා පකරණෙන පධානතො විධීයමානපාතිමොක්ඛසංවරසීලස්ස එකන්තෙන සමාධිසංවත්තනිකත්තා සමාධිස්ස ච පඤ්ඤාය පදට්ඨානත්තා පඤ්ඤාය ච නිබ්බානපාපනතො මූලකාරණං හුත්වා කමෙන නිබ්බානාමතඵලරසසම්පදායකං ඉමං විනයවිනිච්ඡයං පරමස්සාදනීයරූපෙන ධිතිවිමුත්තිරසෙන සුරසභූතන්ති වුත්තං හොතීති ච වෙදිතබ්බං. සම්භවන්ති එත්ථ සං වුච්චති සුඛං කායිකං චෙතසිකඤ්ච, තං භවති එතස්මාති සම්භවො, විනයවිනිච්ඡයො, තං, කායචිත්තසුඛානං මූලකාරණභූතං, වුත්තනයෙන සුරසත්තා ච යථාවුත්තරසසම්පදසාරමහුස්සවෙන සම්භූතමානසිකසුඛස්ස, තංසමුට්ඨානරූපනිස්සයකායිකසුඛස්ස ච පභවභූතන්ති අත්ථො. එත්තාවතා ¶ ඉමස්ස විනයවිනිච්ඡයස්ස සම්මා විඤ්ඤාතබ්බතාය කාරණං දස්සිතං හොති.

එවං නානාගුණරතනාකරං ඉමං විනයවිනිච්ඡයං සම්පජානන්තො සො කුලපුත්තො කිං හොතීති චෙ? පාලිනා උපාලිනා සමො භවති. පාලිනාති සාසනං පාලෙතීති ‘‘පාලො’’ති විනයො වුච්චති, වුත්තඤ්හි ‘‘විනයො නාම සාසනස්ස ආයූ’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමසඞ්ගීතිකථා; පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමසඞ්ගීතිකථා; ඛු. පා. අට්ඨ. 5.මහාසඞ්ගීතිකථා; ථෙරගා. අට්ඨ. 1.251) සො ¶ අස්ස අත්ථීති පාලී, පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධවසෙන තිවිධසාසනස්ස ජීවිතභූතවිනයපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතසාසනධරත්තා ‘‘පාලී’’ති ලද්ධනාමෙන උපාලිනා, ‘‘එතදග්ගං භික්ඛවෙ මම සාවකානං භික්ඛූනං විනයධරානං යදිදං උපාලී’’ති (අ. නි. 1.219, 228) චතුපරිසමජ්ඣෙ නිසින්නෙන සද්ධම්මවරචක්කවත්තිනා සම්මාසම්බුද්ධෙන මුඛපදුමං විකාසෙත්වා පකාසිතඑතදග්ගට්ඨානෙන විසෙසතො සායනරක්ඛනකභාවෙන පටිලද්ධපාලීතිනාමධෙය්යෙන උපාලිමහාථෙරෙන සමො හොතීති වුත්තං හොති.

කස්මිං විසයෙ සමො භවතීති චෙ? සාසනෙ. සාසනෙති යථාවුත්තෙ තිවිධෙ සාසනෙ, තත්රාපි ථාවරජඞ්ගමසකලවත්ථුවිත්ථාරාධරමණ්ඩලසදිසෙ පටිපත්තිපටිවෙධද්වයධාරෙ පරියත්තිසාසනෙ, තත්ථාපි විනයකථාධිකාරත්තා ලබ්භමානෙ විනයපිටකසඞ්ඛාතපරියත්තිසාසනෙකදෙසෙ සමො භවතීති අත්ථො.

කිංභූතෙ සාසනෙ? මාරබලිසාසනෙ. මාරස්ස බලි මාරබලි, මාරගොචරො, තස්ස සාසනං හිංසකං මාරබලිසාසනං, තස්මිං. ඛන්ධාදීසු පඤ්චසු මාරෙසු පධානභූතකාමරාගාදිපභවකිලෙසමාරස්ස ගොචරභාවෙන බලිසඞ්ඛාතඉත්ථිසරීරාදිනිස්සයඵොට්ඨබ්බාදිවිසයස්ස පරිච්චජාපනත්ථං ‘‘යො පන භික්ඛු…පෙ… අසංවාසො’’තිආදිනා (පාරා. 44) නයෙන වුත්තත්තා තස්ස ¶ මාරබලිස්ස හිංසකං හොතීති මාරබලිසාසනනාමධෙය්යවිනයපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතසාසනෙති අත්ථො.

අථ වා ‘‘බළිසෙනපි ජාලෙන, හත්ථෙන කුමිනෙන වා’’ති උදකට්ඨකථාය වක්ඛමානත්තා බළිස-සද්දෙන මච්ඡමාරණකණ්ටකමාහ, තං මාරස්ස බළිසං අසති ඛිපති වජ්ජෙතීති මාරබළිසාසනං, තස්මිං, ‘‘සමන්තපාසො මාරස්සා’’ති වුත්තත්තා සංසාරසාගරෙ පරිවත්තමානකසංකිලෙසදාසපුථුජ්ජනසඞ්ඛාතමච්ඡෙ ගණ්හිතුං මාරමහාකෙවට්ටෙන පක්ඛිත්තබළිසසඞ්ඛාතඉත්ථිරූපසද්දාදිපඤ්චකාමගුණා- මිසාවුතකාමරාගාදිකිලෙසමහාබළිසං තදඞ්ගප්පහානවීතික්කමප්පහානාදිවසෙන පජහන්තෙ විනයපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතෙ සාසනෙති අධිප්පායො.

එත්ථ ච සාරමතෙ ඉධ ඉමස්මිං විනයවිනිච්ඡයෙ යො පන න රමතෙ, සො පුග්ගලො අනයූපරමෙ ¶ තතො එව පරමෙ උත්තමෙ සුජනස්ස සුඛානයනෙ නයනෙ නයනුපමෙ විනයෙ රතො අභිරතො පධානරතොපි විනයෙ අජ්ඣායනාදීසු යොගමාපජ්ජන්තොපි පටු හොති පටුතරො හොති කිං, න හොතෙව. තස්මා විනයෙ පාටවත්ථිනා එත්ථෙව සක්කච්චාභියොගො කාතබ්බොති සඞ්ඛෙපතො සාධිප්පායා අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා. අථ වා පධානෙ චතුබ්බිධෙ සම්මප්පධානෙ වීරියෙ රතො අභිරතො යො පන නරො සාරමතෙ ඉධ ඉමස්මිං විනයවිනිච්ඡයෙ යතො රමතෙ, අතො තස්මා සො අනයූපරමෙ සුජනස්ස සුඛානයනෙ විනයෙ පටු හොති කුසලො හොතීති යොජනාති නො ඛන්ති.

හිතවිභාවනං හිතප්පකාසකං භාවනං භාවනීයං ආසෙවිතබ්බං සුරසම්භවං සුරසං සමානං සුරසං භූතං සම්භවං සුඛහෙතුකං ඉමං විනයවිනිච්ඡයං යො අවෙදි අඤ්ඤාසි, සො පුග්ගලො මාරබළිසාසනෙ මාරවිසයප්පහානකරෙ, අථ වා මාරබළිසස්ස ¶ මාරස්ස වත්ථුකාමාමිසාවුතකිලෙසකාමබළිසස්ස අසනෙ වජ්ජමානෙ සාසනෙ තිවිධෙපි ජිනසාසනෙ, තත්ථාපි පටිපත්තිපටිවෙධානං පතිට්ඨානභූතෙ පරියත්තිසාසනෙ, තත්රාපි සකලසාසනස්ස ජීවිතසමානෙ විනයපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතපරියත්තිසාසනෙකදෙසෙ පාලිනා විනයපරියත්තියං එතදග්ගෙ ඨපනෙන සාසනපාලනෙ තංමූලභාවතො පාලසඞ්ඛාතවිනයපරියත්තියා පසත්ථතරෙන උපාලිනා උපාලිමහාථෙරෙන සමො භවතීති යොජනා.

පඨමපාරාජිකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

39. ඉදානි දුතියං පාරාජිකවිනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘ආදියන්තො’’තිආදි. තත්ථ ‘‘ථෙය්යචිත්තෙනා’’ති පාඨසෙසො. සො ච පච්චත්තෙකවචනන්තෙහි සබ්බපදෙහි යොජෙතබ්බො, ථෙය්යචිත්තෙන ආදියන්තො පරාජිතොති සම්බන්ධො. පරසන්තකං ආරාමාදිං අභියුඤ්ජිත්වා සාමිකං පරාජෙත්වා ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හන්තො තදත්ථාය කතෙ පුබ්බපයොගෙ දුක්කටං, සාමිකස්ස විමතුප්පාදනෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච ¶ ආපජ්ජිත්වා තස්ස ච අත්තනො ච ධුරනික්ඛෙපෙන පාතිමොක්ඛසංවරසීලසම්පත්තියා අදායාදො හුත්වා පරාජිතො හොතීති වුත්තං හොති.

‘‘තථා’’ති ච ‘‘අපී’’ති ච ‘‘පරාජිතො’’ති ච ‘‘ථෙය්යචිත්තෙනා’’ති ඉමිනා සහ එකතො කත්වා ‘‘හරන්තො’’තිආදීහි චතූහිපි පදෙහි යොජෙතබ්බං. ථෙය්යචිත්තෙන හරන්තොපි තථා පරාජිතොති යොජනා සීසාදීහි පරසන්තකං භණ්ඩං හරන්තො ථෙය්යචිත්තෙන භණ්ඩස්ස ආමසනෙ ¶ දුක්කටඤ්ච ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච ආපජ්ජිත්වා සීසතො ඛන්ධොහරණාදිපයොගං කරොන්තොපි තථා පරාජිතො හොතීති අත්ථො.

ථෙය්යචිත්තෙන අවහරන්තොපි තථා පරාජිතොති යොජනා. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – අඤ්ඤෙහි සඞ්ගොපනාදිං සන්ධාය අත්තනි උපනික්ඛිත්තභණ්ඩං ‘‘දෙහි මෙ භණ්ඩ’’න්ති චොදියමානො ‘‘න මයා ගහිත’’න්තිආදිනා මුසා වත්වා ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හන්තොපි තස්ස විමතුප්පාදනෙ ථුල්ලච්චයමාපජ්ජිත්වා තථෙව ධුරනික්ඛෙපෙන පරාජිතො හොතීති. ‘‘නාහං අග්ගහෙසි’’න්තිආදිනා අවජානිත්වා පටික්ඛිපිත්වා හරන්තො ‘‘අවහරන්තො’’ති වුත්තො.

ථෙය්යචිත්තෙන ඉරියාපථං විකොපෙන්තොපි තථා පරාජිතොති යොජනා. යං පන අඤ්ඤෙසං භණ්ඩහරණකමනුස්සාදීනමඤ්ඤතරං ‘‘තෙන භණ්ඩෙන සහ ගණ්හාමී’’ති භණ්ඩං හරන්තං ථෙය්යචිත්තෙන නිවාරෙත්වා අත්තනා ඉච්ඡිතදිසාභිමුඛං කත්වා තස්ස පකතිඉරියාපථං විකොපෙන්තොපි පඨමපාදුද්ධාරෙන ථුල්ලච්චයමාපජ්ජිත්වා දුතියපදවාරාතික්කමෙන තථෙව පරාජිතො හොතීති අත්ථො.

ථෙය්යචිත්තෙන ඨානා චාවෙන්තොපි තථා පරාජිතොති යොජනා. ථලාදීසු ඨිතං භණ්ඩං ථෙය්යචිත්තෙන අවහරිතුකාමතාය ඨිතට්ඨානතො අපනෙන්තොපි දුතියපරියෙසනාදීසු ආමසනාවසානෙසු සබ්බෙසුපි පයොගෙසු දුක්කටානි ච ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච ආපජ්ජිත්වා උපරි වක්ඛමානප්පකාරෙසු විය ඨිතට්ඨානතො කෙසග්ගමත්තම්පි අපනෙන්තො තථෙව පරාජිතො හොතීති අත්ථො.

එවමෙතාය ගාථාය ‘‘ආදියෙය්ය හරෙය්ය අවහරෙය්ය ඉරියාපථං විකොපෙය්ය ඨානාචාවෙය්ය සඞ්කෙතං වීතිනාමෙය්යා’’ති ¶ (පාරා. 92) පදභාජනාගතෙසු ඡසු පදෙසු ආදො පඤ්ච පදානි සඞ්ගහෙත්වා ¶ ඡට්ඨං පදං කස්මා න සඞ්ගහිතන්ති චෙ? අයං ගාථා න තංපදභාජනං දස්සෙතුං වුත්තා, අථ ඛො තෙසං පදානං විනිච්ඡයං සන්ධාය අට්ඨකථාසු (පාරා. අට්ඨ. 1.92) වුත්තපඤ්චවීසතිඅවහාරෙ දස්සෙතුං තදවයවභූතපඤ්චපඤ්චකානි දස්සෙතුකාමෙන වුත්තා, තස්මා එත්ථ ඡට්ඨං පදං න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අථ වා වක්ඛමානෙ තතියපඤ්චකෙ නිස්සග්ගියාවහාරපදෙන, පඤ්චමපඤ්චකෙ පරිකප්පාවහාරපදෙන ච සඞ්ගය්හමානත්තා එත්ථ නානෙකභණ්ඩපඤ්චකද්වයං අසඞ්කරතො දස්සෙතුං ඡට්ඨං පදං න ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං.

40. ඉමස්මිං අදින්නාදානපාරාජිකෙ වත්ථුම්හි ඔතිණ්ණෙ කත්තබ්බවිනිච්ඡයස්ස පඤ්චවීසතිඅවහාරානං අඞ්ගානි හොන්ති, තෙ ච නානාභණ්ඩපඤ්චකං එකභණ්ඩපඤ්චකං සාහත්ථිකපඤ්චකං පුබ්බපයොගපඤ්චකං ථෙය්යාවහාරපඤ්චකන්ති නිද්දිට්ඨා පඤ්චපඤ්චකභෙදා, තත්ථ ඉමාය ගාථාය නානෙකභණ්ඩපඤ්චකද්වයප්පභෙදෙ දස අවහාරෙ සඞ්ගහෙත්වා අවසෙසපඤ්චකත්තයං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’ති ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තිස්සං ගාථායං. නානෙකභණ්ඩානන්ති නානා, එකො ච භණ්ඩො යෙසන්ති විග්ගහො. සවිඤ්ඤාණකඅවිඤ්ඤාණකභණ්ඩවසෙන නානාභණ්ඩපඤ්චකඤ්ච සවිඤ්ඤාණකභණ්ඩවසෙනෙව එකභණ්ඩපඤ්චකඤ්ච වෙදිතබ්බං. පඤ්ච පරිමාණා යෙසන්තෙ පඤ්චකා, තෙසං. අවහාරාති අවහරණානි, චොරකම්මානීති වුත්තං හොති. එතෙති අනන්තරගාථාය ‘‘ආදියන්තො’’තිආදිනා නිද්දිට්ඨා ආදියන්තාදයො. පටිපත්තිසන්තානෙ විසෙසං විනිච්ඡයං භාවෙති උප්පාදෙතීති විභාවී, විනයධරො, තෙන විභාවිනා. විඤ්ඤාතබ්බාති පරෙසං ආරාමාදිසවිඤ්ඤාණකවත්ථූනි වා දාසමයූරාදිං කෙවලං සවිඤ්ඤාණකවත්ථුමත්තං වා අවහරිතුං කතා යථාවුත්තසරූපා ආදියනාදයො ඨානාචාවනපරියොසානා ¶ පඤ්ච අවහාරා යථාවුත්තනානාභණ්ඩඑකභණ්ඩවිසයා හුත්වා පවත්තන්තීති නානාභණ්ඩපඤ්චකං එකභණ්ඩපඤ්චකන්ති දස අවහාරා භවන්තීති විනයධරෙන ඔතිණ්ණස්ස වත්ථුනො විනිච්ඡයොපකාරකත්තා තථතො ඤාතබ්බාති අත්ථො.

41. එවං පඤ්චවීසති අවහාරෙ දස්සෙතුං වත්තබ්බෙසු පඤ්චසු පඤ්චකෙසු නානෙකභණ්ඩපඤ්චකානි ද්වෙ දස්සෙත්වා ඉදානි අවසෙසපඤ්චකත්තයං දස්සෙතුමාහ ‘‘සාහත්ථා’’තිආදි. තත්ථ සාහත්ථොති සකො හත්ථො, තෙන නිබ්බත්තො, තස්ස වා සම්බන්ධීති සාහත්ථො, අවහාරො, චොරෙන සහත්ථා කතො අවහාරොති අත්ථො. ආණත්තිකො චෙවාති ආණත්තියා නිබ්බත්තො ආණත්තිකො, අවහාරො, චොරස්ස ‘‘ඉමං නාම භණ්ඩං ගණ්හා’’ති යස්ස කස්සචි ආණාපනෙන ¶ සිද්ධො අවහාරො ච. නිස්සග්ගොති නිස්සජ්ජනං නිස්සග්ගො, අවහාරො, සුඞ්කඝාතට්ඨානෙ, පරිකප්පිතොකාසෙ වා ඨත්වා භණ්ඩස්ස බහි පාතනන්ති වුත්තං හොති.

අත්ථසාධකොති පාරාජිකාපත්තිසඞ්ඛාතං අත්ථං සාධෙතීති අත්ථසාධකො, සො අවහාරො ච යථාණත්තිකං අවිරාධෙත්වා එකංසෙන අවහරන්තස්ස ‘‘අසුකස්ස භණ්ඩං අවහරා’’ති අවිසෙසෙන වා අවහරිතබ්බවත්ථුවිසෙසො ගහණකාලො ගහණදෙසො ගහණාකාරො චාති එවමාදිවිසෙසානමඤ්ඤතරෙන විසෙසෙත්වා වා ආණාපනඤ්ච එකංසෙන පාදග්ඝනකතෙලපිවනකං උපාහනාදිකිඤ්චිවත්ථුං තෙලභාජනාදීසු පාතනාදිප්පයොගො චාති එවමාදිප්පයොගො ච කිරියාසිද්ධියා පුරෙතරමෙව පාරාජිකසඞ්ඛාතස්ස අත්ථස්ස සාධනතො අත්ථසාධකො අවහාරො චාති වුත්තං හොති.

ධුරනික්ඛෙපනඤ්චාති ¶ ධුරස්ස නික්ඛෙපනං ධුරනික්ඛෙපනං, තඤ්ච අවහාරො, පරසන්තකානං ආරාමාදීනං අභියොගවිසයෙ ච උපනික්ඛිත්තස්ස භණ්ඩාදිනො විසයෙ ච චොරස්ස සාමිනො විස්සජ්ජනෙ ච සාමිනො ච, යදා කදාචි යථාකථඤ්චි ගණ්හිස්සාමීති ගහණෙ නිරුස්සාහභාවසඞ්ඛාතො ධුරනික්ඛෙපාවහාරො චාති වුත්තං හොති. ඉති ඉදං ධුරනික්ඛෙපනඤ්ච යථාවුත්තප්පකාරං සාහත්ථාදිචතුක්කඤ්ච පඤ්චන්නං අවහාරානං සමූහො පඤ්චකං, සාහත්ථාදිපඤ්චකං ‘‘සාහත්ථපඤ්චක’’න්ති වුච්චති. ආදි-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති වෙදිතබ්බං.

42. පුබ්බසහපයොගා චාති එත්ථ ‘‘පුබ්බපයොගො සහපයොගො’’ති පයොග-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. ‘‘ආණත්තිවසෙන පුබ්බපයොගො වෙදිතබ්බො’’ති අට්ඨකථාවචනතො (පාරා. අට්ඨ. 1.92) යථාණත්තිකමවිරාධෙත්වා ගණ්හතො ‘‘අසුකස්ස ඉත්ථන්නාමං භණ්ඩං අවහරා’’ති ආණාපනං පුබ්බපයොගො නාම අවහාරො. කායෙන, වාචාය වා පයුජ්ජනං ආණාපනං පයොගො, ආණත්තස්ස භණ්ඩග්ගහණතො පුබ්බත්තා පුබ්බො ච සො පයොගො චාති පුබ්බපයොගො අවහාරොති දට්ඨබ්බං. ‘‘ඨානාචාවනවසෙන සහපයොගො වෙදිතබ්බො’’ති අට්ඨකථාවචනස්ස උපලක්ඛණපදත්තා ඨානාචාවනඤ්ච පරායත්තභූමිගහණෙ ඛීලසඞ්කමනාදිකඤ්ච සහපයොගො අවහාරොති වෙදිතබ්බො.

සංවිදාහරණන්ති බහූහි එකතො හුත්වා ‘‘ඉදං නාම භණ්ඩං අවහරිස්සාමා’’ති සංවිදහිත්වා සබ්බෙහි, එකතො වා සබ්බෙසං අනුමතියා එකෙන වා ගන්ත්වා පරසන්තකස්ස ථෙය්යචිත්තෙන හරණසඞ්ඛාතො සංවිදාවහාරො ච. සමං එකී හුත්වා විසුං එකෙනාපි ථෙය්යචිත්තෙන පාදෙ වා පාදාරහෙ ¶ වා ගහිතෙ කතමන්තනානං සබ්බෙසම්පි පාරාජිකං හොතීති දට්ඨබ්බං ¶ . සංවිදහිත්වා මන්තෙත්වා අවහරණං සංවිදාහරණං. නිරුත්තිනයෙන සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා. ‘‘සංවිදාහරණ’’න්ති ‘‘සංවිදාවහාරො’’ති ඉමස්ස වෙවචනං. ‘‘සම්බහුලා සංවිදහිත්වා එකො භණ්ඩං අවහරති, ආපත්ති සබ්බෙසං පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 118) වචනතො එවං සහකතමන්තනෙසු එකෙනාපි ථෙය්යචිත්තෙන පාදෙ වා පාදාරහෙ වා ගහිතෙ කතමන්තනානං සබ්බෙසං පාරාජිකං හොතීති දට්ඨබ්බං.

සඞ්කෙතකම්මන්ති පුබ්බණ්හාදිකාලපරිච්ඡෙදෙන සඤ්ජානනං සඞ්කෙතො, තෙන කතං කම්මං අවහරණං සඞ්කෙතකම්මං නාම. තං පන පුරෙභත්තාදීසු කඤ්චි කාලං පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ ඉත්ථන්නාමං භණ්ඩං අවහරා’’ති වුත්තෙ තස්මිංයෙව කාලෙ තංයෙව යථාවුත්තං භණ්ඩං අවහරති චෙ, සඞ්කෙතකාරකස්ස සඞ්කෙතක්ඛණෙයෙව පාරාජිකන්ති සඞ්ඛෙපතො වෙදිතබ්බං.

නෙමිත්තන්ති පරභණ්ඩාවහාරස්ස හෙතුත්තා අක්ඛිනිඛණනාදි නිමිත්තං නාම, තෙන නිබ්බත්තං නෙමිත්තං, අවහරණසඞ්ඛාතකම්මං අවහාරො. ‘‘මයා අක්ඛිම්හි නිඛණිතෙ වා භමුම්හි උක්ඛිත්තෙ වා ඉත්ථන්නාමං භණ්ඩං අවහරා’’ති ආණත්තෙන තං නිමිත්තං දිස්වා වුත්තමෙව භණ්ඩං වුත්තනියාමමවිරාධෙත්වා ගහිතං චෙ, නිමිත්තකාරකස්ස නිමිත්තකරණක්ඛණෙයෙව පාරාජිකං හොති. වුත්තනියාමං විරාධෙත්වා ගහිතං චෙ, නිමිත්තකාරකො මුච්චති, අවහාරකස්සෙව පාරාජිකං. පුබ්බපයොගො ආදි යස්ස තං පුබ්බපයොගාදි, පුබ්බපයොගාදි ච තං පඤ්චකඤ්චාති විග්ගහො.

43. ථෙය්යඤ්ච පසය්හඤ්ච පරිකප්පො ච පටිච්ඡන්නො ච කුසො ච ථෙය්යපසය්හපරිකප්පපටිච්ඡන්නකුසා, තෙ ආදී උපපදභූතා යෙසං අවහාරානං තෙ ථෙය්ය…පෙ… කුසාදිකා ¶ , අවහාරා, ඉමිනා ථෙය්යාවහාරො ච…පෙ… කුසාවහාරො චාති වුත්තං හොති. තත්ථ ථෙය්යාවහාරොති ථෙනො වුච්චති චොරො, තස්ස භාවො ථෙය්යං, එත්ථ න-කාරලොපො නිරුත්තිනයෙන දට්ඨබ්බො, තෙන අවහරණං ථෙය්යාවහාරො, සන්ධිච්ඡෙදාදිවසෙන අදිස්සමානෙන ගහණඤ්ච කූටමානකූටකහාපණාදීහි වඤ්චෙත්වා ගහණඤ්ච ථෙය්යාවහාරො.

පසය්හ අභිභවිත්වා අවහරණං පසය්හාවහාරො, ගාමවිලොපකා විය සාමිකෙ අභිභවිත්වා ගහණඤ්ච රාජභටාදයො විය අභිභවිත්වා නිබද්ධකරග්ගහණෙ අධිකග්ගහණඤ්ච පසය්හාවහාරො.

වත්ථසුත්තාදිකං ¶ පරිච්ඡිජ්ජ කප්පෙත්වා අවහරණං පරිකප්පාවහාරො, සො ච භණ්ඩොකාසපරිකප්පවසෙන දුවිධො හොති. තත්ථ නික්ඛිත්තභණ්ඩං අන්ධකාරප්පදෙසං පවිසිත්වා සුත්තාදිභණ්ඩානි තත්ථ නික්ඛිත්තානි, තෙ පෙළාදයො ගණ්හන්තස්ස ‘‘වත්ථානි චෙ ගණ්හිස්සාමි, සුත්තානි චෙ න ගණ්හිස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන පරිකප්පෙත්වා උක්ඛිපනං භණ්ඩපරිකප්පපුබ්බකත්තා භණ්ඩපරිකප්පාවහාරො නාම. ආරාමපරිවෙණාදීනි පවිසිත්වා ලොභනීයං භණ්ඩං දිස්වා ගබ්භපාසාදතලපමුඛමාළකපාකාරද්වාරකොට්ඨකාදිං යං කිඤ්චි ඨානං පරිකප්පෙත්වා ‘‘එත්ථන්තරෙ දිට්ඨො චෙ, ඔලොකෙතුං ගහිතං විය දස්සාමි, නො චෙ, හරිස්සාමී’’ති පරිකප්පෙත්වා ආදාය ගන්ත්වා පරිකප්පිතට්ඨානාතික්කමො ඔකාසපරිකප්පපුබ්බකත්තා ඔකාසපරිකප්පාවහාරො නාමාති සඞ්ඛෙපතො වෙදිතබ්බො.

තිණපණ්ණාදීහි ¶ පටිච්ඡන්නස්ස භණ්ඩස්ස අවහරණං පටිච්ඡන්නාවහාරො, උය්යානාදීසු කීළමානෙහි වා සඞ්ඝපරිවිසන්තෙහි වා මනුස්සෙහි ඔමුඤ්චිත්වා ඨපිතං අලඞ්කාරාදිකං යං කිඤ්චි භණ්ඩං දිස්වා ‘‘ඔණමිත්වා ගණ්හන්තෙ ආසඞ්කන්තී’’ති ඨත්වා තිණපණ්ණපංසුවාලුකාදීහි පටිච්ඡාදෙත්වා සාමිකෙසු පරියෙසිත්වා අදිස්වා සාලයෙසු ගතෙසු පච්ඡා ථෙය්යචිත්තෙන ගහණඤ්ච තදෙව භණ්ඩං කද්දමාදීසු ථෙය්යචිත්තෙන අඞ්ගුට්ඨාදීහි පීළෙත්වා ඔසීදාපෙත්වා හෙට්ඨාභාගෙන ඵුට්ඨට්ඨානං උපරිභාගෙන අතික්කමනඤ්ච පටිච්ඡන්නාවහාරොති වුත්තං හොති.

කුසෙන අවහාරො කුසාවහාරො, ථෙය්යචිත්තෙන කුසං සඞ්කාමෙත්වා පරකොට්ඨාසස්ස අග්ඝෙන මහන්තස්ස වා සමසමස්ස වා ගහණන්ති අත්ථො. යො පන භික්ඛු කුසපාතනෙන සඞ්ඝස්ස චීවරෙසු භාජියමානෙසු අත්තනො කොට්ඨාසෙන සමං වා අධිකං වා ඌනකං වා අග්ඝෙන පඤ්චමාසකං වා අතිරෙකපඤ්චමාසකං වා අග්ඝනකං අඤ්ඤස්ස කොට්ඨාසං අවහරිතුකාමො අත්තනො කොට්ඨාසෙ පතිතං කුසං පරකොට්ඨාසෙ පාතෙතුකාමො උද්ධරති, තඞ්ඛණෙ ච පරස්ස කොට්ඨාසෙ පාතිතක්ඛණෙ ච න පාරාජිකං අනාපජ්ජිත්වා පරකොට්ඨාසතො පරනාමලිඛිතං කුසං උක්ඛිපෙන්තො තතො කෙසග්ගමත්තම්පි අපනාමෙති, පාරාජිකො හොති. යදි පඨමං පරකොට්ඨාසතො කුසං උද්ධරති, උද්ධටක්ඛණෙ ච අත්තනො කොට්ඨාසෙ පාතිතක්ඛණෙ ච සකනාමලිඛිතං කුසං උද්ධරණක්ඛණෙ ච පාරාජිකං අනාපජ්ජිත්වා පරකොට්ඨාසෙ පාතනක්ඛණෙ හත්ථතො කෙසග්ගමත්තම්පි මුත්තෙ පාරාජිකො හොති.

යදි ¶ ද්වෙපි කුසෙ පටිච්ඡාදෙත්වා සබ්බෙසු භික්ඛූසු සකසකකොට්ඨාසං ආදාය ගතෙසු යස්මිං කුසං පටිච්ඡාදෙසි, තස්ස සාමිකෙන ආගන්ත්වා ‘‘මය්හං කුසො කස්මා න ¶ දිස්සතී’’ති වුත්තෙ චොරො ‘‘මය්හම්පි කුසො න දිස්සතී’’ති වත්වා අත්තනො කොට්ඨාසං තස්ස සන්තකං විය දස්සෙත්වා තස්මිං විවදිත්වා වා අවිවදිත්වා වා ගහෙත්වා ගතෙ ඉතරං කොට්ඨාසං උද්ධරති චෙ, උද්ධටක්ඛණෙයෙව පාරාජිකො හොති. යදි පරො ‘‘මය්හං කොට්ඨාසං තුය්හං න දෙමි, ත්වං තුය්හං කොට්ඨාසං විචිනිත්වා ගණ්හාහී’’ති වදති, එවං වුත්තෙ සො අත්තනො අස්සාමිකභාවං ජානන්තොපි පරස්ස කොට්ඨාසං උද්ධරති, උද්ධටක්ඛණෙ පාරාජිකො හොති. යදි පරො විවාදභීරුකත්තා ‘‘කිං විවාදෙනා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘මය්හං වා පත්තං හොතු තුය්හං වා, වරකොට්ඨාසං ත්වං ගණ්හාහී’’ති වදෙය්ය, දින්නකං නාම ගහිතං හොතීති පාරාජිකං න හොතීති. යදි ‘‘තව රුච්චනකං ගණ්හාහී’’ති වුත්තො විවාදභයෙන අත්තනො පත්තං වරභාගං ඨපෙත්වා ලාමකභාගං ගහෙත්වා ගතො, චොරො පච්ඡා ගණ්හන්තො විචිතාවසෙසං නාම අග්ගහෙසීති පාරාජිකො න හොති. එවං කුසාවහාරවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. අයමෙත්ථ පඤ්චවීසතියා අවහාරෙසු සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

44. එත්තාවතා අදින්නාදානපාරාජිකස්ස විනිච්ඡයාවයවරූපෙන උග්ගහෙතබ්බෙ පඤ්චවීසති අවහාරෙ දස්සෙත්වා ඉදානි අදින්නාදානවිනිච්ඡයෙ සම්පත්තෙ සහසා ආපත්තිං අනාරොපෙත්වා පඨමං ඔලොකෙතබ්බානි පඤ්ච ඨානානි දස්සෙතුං ‘‘වත්ථුකාලග්ඝදෙසෙ චා’’තිආදි ආරද්ධං.

තත්ථ වත්ථු නාම අවහටභණ්ඩං. කිං වුත්තං හොති? අවහාරකෙන ‘‘මයා ඉත්ථන්නාමං භණ්ඩං අවහට’’න්ති වුත්තෙපි තස්ස භණ්ඩස්ස සස්සාමිකඅස්සාමිකභාවං උපපරික්ඛිත්වා සස්සාමිකං ¶ චෙ, අවහාරකාලෙ තෙසං සාලයභාවං වා නිරාලයභාවං වා නියමෙත්වා සාලයකාලෙ චෙ ගහිතං, භණ්ඩං අග්ඝාපෙත්වා මාසකං වා ඌනමාසකං වා හොති, දුක්කටෙන, අතිරෙකමාසකං වා ඌනපඤ්චමාසකං වා හොති, ථුල්ලච්චයෙන, පඤ්චමාසකං වා අතිරෙකපඤ්චමාසකං වා හොති, පාරාජිකෙන කාතබ්බො. සාමිකානං නිරාලයකාලෙ චෙ ගහිතං, නත්ථි පාරාජිකං. භණ්ඩසාමිකෙ පන භණ්ඩං ආහරාපෙන්තෙ තං වා භණ්ඩං තදග්ඝනකං වා දාතබ්බන්ති.

කාලො නාම අවහාරකාලො. භණ්ඩං නාමෙතං කදාචි මහග්ඝං හොති, කදාචි සමග්ඝං. තස්මා ¶ අවහටභණ්ඩස්ස අග්ඝං පරිච්ඡින්දන්තෙහි අවහටකාලානුරූපං කත්වා පරිච්ඡින්දනත්ථං කාලවිනිච්ඡයො කාතබ්බොති වුත්තං හොති.

අග්ඝො නාම අවහටභණ්ඩස්ස අග්ඝො. එත්ථ ච සබ්බදා භණ්ඩානං අග්ඝො සමානරූපො න හොති, නවභණ්ඩං මහග්ඝං හොති, පුරාණං චෙ සමග්ඝං. තස්මා අවහාරකාලෙ භණ්ඩස්ස නවභාවං වා පුරාණභාවං වා නියමෙත්වා අග්ඝො පරිච්ඡින්දිතබ්බොති අධිප්පායො.

දෙසො චාති භණ්ඩාවහාරදෙසො. එත්ථ ච සබ්බස්සාපි භණ්ඩස්ස උට්ඨානදෙසෙ සමග්ඝං හුත්වා අඤ්ඤත්ථ මහග්ඝත්තා අවහටභණ්ඩෙ අග්ඝං පරිච්ඡින්දිත්වා තදනුරූපා ආපත්තියො නියමන්තෙහි අග්ඝං පරිච්ඡින්දනත්ථාය අවහාරදෙසං නියමෙත්වා තස්මිං දෙසෙ අග්ඝවසෙන තදනුරූපා ආපත්තියො කාරෙතබ්බාති අධිප්පායො.

පරිභොගො නාම අවහටභණ්ඩෙ අවහාරතො පුබ්බෙ පරෙහි කතපරිභොගො. එත්ථ ච යස්ස කස්සචි භණ්ඩස්ස පරිභොගෙන අග්ඝො පරිහායතීති භණ්ඩසාමිකං පුච්ඡිත්වා තස්මිං ¶ භණ්ඩෙ නවෙපි එකවාරම්පි යෙන කෙනචි පකාරෙන පරිභුත්තෙ පරිහාපෙත්වා අග්ඝො පරිච්ඡින්දිතබ්බොති වුත්තං හොති.

එවමාදිනා නයෙන එතානි පඤ්ච ඨානානි උපපරික්ඛිත්වාව විනිච්ඡයො කාතබ්බොති දස්සෙතුමාහ ‘‘පඤ්චපි ඤත්වා එතානි කත්තබ්බො පණ්ඩිතෙන විනිච්ඡයො’’ති.

45. එත්තාවතා අදින්නාදානවිනිච්ඡයාවයවභූතෙ පඤ්චවීසති අවහාරෙ ච පඤ්චට්ඨානාවලොකනඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි අනාගතෙ පාපභික්ඛූනං ලෙසොකාසපිදහනත්ථං පරසන්තකං යං කිඤ්චි වත්ථුං යත්ථ කත්ථචි ඨිතං යෙන කෙනචි පකාරෙන ගණ්හතො මොක්ඛාභාවං දස්සෙතුකාමෙන තථාගතෙන යා පනෙතා –

නික්ඛිත්තා ¶ , තාසං යථාක්කමං පදභාජනෙ, තදට්ඨකථාය ච ආගතනයෙන විනිච්ඡයං දස්සෙතුකාමො පඨමං තාව භූමට්ඨෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘දුතියං වාපී’’තිආදි.

තත්ථ දුතියං ථෙය්යචිත්තෙන පරියෙසතො දුක්කටන්ති සම්බන්ධො. එවං සබ්බපදෙසු. උපරි සඤ්ජාතාහි රුක්ඛලතාහි, ඉට්ඨකපාසාණාදීහි ච සඤ්ඡන්නං මහානිධිං උද්ධරිතුකාමෙන ‘‘මයා එකෙනෙව න සක්කා’’ති අත්තනො අඤ්ඤං සහායං පරියෙසිතුං ථෙය්යචිත්තෙන සයිතට්ඨානා උට්ඨානාදීසු සබ්බපයොගෙසු දුක්කටං හොතීති අත්ථො. කුදාලං භූමිඛණනත්ථාය පිටකං වාපි පංසුඋද්ධරණත්ථාය යං කිඤ්චි භාජනං. ඉමෙසු ද්වීසු කුදාලස්ස චෙ දණ්ඩො නත්ථි, දණ්ඩත්ථාය රුක්ඛතො දණ්ඩං ඡින්දතො ච කුදාලො චෙ න හොති, කුදාලකරණත්ථාය අයොබීජං උද්ධරණත්ථාය අකප්පියපථවිං ඛණන්තස්සපි පච්ඡිකරණත්ථාය පණ්ණානි ඡින්දතොපි පිටකවායනත්ථාය වල්ලිං ඡින්දතොපි ¶ උභයත්ථාපි පරියෙසනෙ මුසා භණතොපි දුක්කටඤ්චෙව පාචිත්තියඤ්ච, ඉතරපයොගෙසු දුක්කටමෙවාති වෙදිතබ්බං.

ගච්ඡතොති දුතියාදිං පරියෙසිත්වා ලද්ධා වා අලද්ධා වා නිධිට්ඨානං ගච්ඡන්තස්ස පදෙ පදෙ දුක්කටන්ති අත්ථො. එත්ථ ච ‘‘ථෙය්යචිත්තො දුතියං වා පරියෙසතී’’තිආදි පාළියං (පාරා. 94) ‘‘ථෙය්යචිත්තො’’ති වුත්තත්තා, ඉධ ‘‘ථෙය්යචිත්තෙනා’’ති වචනතො ‘‘ඉමං නිධිං ලභිත්වා බුද්ධපූජං වා කරිස්සාමි, සඞ්ඝභත්තං වා කරිස්සාමී’’ති එවමාදිනා නයෙන කුසලචිත්තප්පවත්තියා සති අනාපත්තීති දට්ඨබ්බං. පුබ්බයොගතොති අදින්නාදානස්ස පුබ්බපයොගභාවතො, දුතියපරියෙසනාදීසු පුබ්බපයොගෙසු දුක්කටන්ති අත්ථො.

දුක්කටඤ්ච ¶ අට්ඨවිධං හොති පුබ්බපයොගදුක්කටං සහපයොගදුක්කටං අනාමාසදුක්කටං දුරුපචිණ්ණදුක්කටං විනයදුක්කටං ඤාතදුක්කටං ඤත්තිදුක්කටං පටිස්සවදුක්කටන්ති. තත්ථ ‘‘ථෙය්යචිත්තො දුතියං වා කුදාලං වා පිටකං වා පරියෙසති ගච්ඡති වා, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වුත්තං පුබ්බපයොගදුක්කටං නාම. ඉධ පාචිත්තියට්ඨානෙ පාචිත්තියං, ඉතරෙසු පුබ්බපයොගෙසු දුක්කටං. ‘‘තත්ථජාතකං කට්ඨං වා ලතං වා ඡින්දති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වුත්තං සහපයොගදුක්කටං. ඉධ අදින්නාදානසහිතපයොගත්තා පාචිත්තියවත්ථුම්හි, ඉතරත්ර ච දුක්කටමෙවාති අයමෙත්ථ විසෙසො. මුත්තාමණිආදීසු දසසු රතනෙසු, සාලිආදීසු සත්තසු ධඤ්ඤෙසු, සබ්බෙසු ච ආවුධභණ්ඩාදීසු ආමසනපච්චයා දුක්කටං අනාමාසදුක්කටං. කදලිනාළිකෙරපනසාදිරුක්ඛට්ඨමෙව ඵලං ආමසන්තස්ස වුත්තං දුක්කටං දුරුපචිණ්ණදුක්කටං. උපචරණං උපචිණ්ණං, පරාමසනන්ති අත්ථො. දුට්ඨු උපචිණ්ණං දුරුපචිණ්ණං, දුරුපචිණ්ණෙ දුක්කටං දුරුපචිණ්ණදුක්කටං. භික්ඛාචාරකාලෙ පත්තෙ රජස්මිං පතිතෙ පත්තං අප්පටිග්ගහෙත්වා වා අධොවිත්වා වා භික්ඛාපටිග්ගහණෙන දුක්කටං විනයදුක්කටං, විනයෙ පඤ්ඤත්තං දුක්කටං විනයදුක්කටං. කිඤ්චාපි අවසෙසදුක්කටානිපි විනයෙ පඤ්ඤත්තානෙව, තථාපි රුළ්හියා මයූරාදිසද්දෙහි මොරාදයො විය ඉදමෙව තථා වුච්චති. ‘‘සුත්වා න වදන්ති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වුත්තං ඤාතදුක්කටං නාම. එකාදසසු සමනුභාසනාසු ‘‘ඤත්තියා දුක්කට’’න්ති වුත්තං ඤත්තිදුක්කටං. ‘‘තස්ස භික්ඛවෙ භික්ඛුනො පුරිමිකා ච න පඤ්ඤායති, පටිස්සවෙ ච ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 207) වුත්තං පටිස්සවදුක්කටං නාම. ඉමෙසු අට්ඨසු දුක්කටෙසු ඉධ ආපජ්ජිතබ්බං දුක්කටං පුබ්බපයොගදුක්කටං නාම. තෙනාහ ‘‘පුබ්බයොගතො’’ති. ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ¶ උපසග්ගං අනාදියිත්වා ‘‘පුබ්බපයොගතො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘පුබ්බයොගතො’’ති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

එත්ථ ¶ ච කිඤ්චාපි ඉමෙසු දුක්කටෙසු අසඞ්ගහිතානි උභතොවිභඞ්ගාගතානි දිවාසෙය්යාදිදුක්කටානි චෙව ඛන්ධකාගතානි ච බහූනි දුක්කටානි සන්ති, තානි පනෙත්ථ විනයදුක්කටෙයෙව සඞ්ගහිතබ්බානි. ‘‘විනයෙ පඤ්ඤත්තං දුක්කටං විනයදුක්කට’’න්ති හි සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 2.94) වුත්තන්ති. අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 1.94) පන රජොකිණ්ණදුක්කටස්සෙව ‘‘විනයදුක්කට’’න්ති ගහණං උපලක්ඛණමත්තං. ඉතරථා අට්ඨ දුක්කටානීති ගණනාපරිච්ඡෙදොයෙව නිරත්ථකො සියාති පුබ්බපයොගෙ දුක්කටාදීනම්පි විනයදුක්කටෙයෙව සඞ්ගහෙතබ්බභාවෙපි කතිපයානි දස්සෙත්වා ඉතරෙසමෙකතො දස්සනත්ථං තෙසං විසුං ගහණං සුත්තඞ්ගසඞ්ගහිතත්තෙපි ගෙය්යගාථාදීනං අට්ඨන්නං විසුං දස්සනං වියාති වෙදිතබ්බං.

46. තත්ථජාතකං කට්ඨං වාති තස්මිං චිරනිහිතනිධූපරි ජාතං අල්ලං සුක්ඛං කට්ඨං වා. ලතං වාති තාදිසං වල්ලිං වා. ඉදං උපලක්ඛණං තිණාදීනං ඛුද්දකගච්ඡානඤ්ච ගහෙතබ්බත්තා. උභයත්ථාපීති අල්ලෙ ච සුක්ඛෙ චාති වුත්තං හොති. අල්ලරුක්ඛාදීනි ඡින්දතො පාචිත්තියං අහුත්වා දුක්කටමත්තස්ස භවනෙ කාරණං දස්සෙති ‘‘සහපයොගතො’’ති. අවහාරෙන සහිතපයොගත්තා පාචිත්තියට්ඨානෙපි දුක්කටමෙවාති වුත්තං හොති. ‘‘සහපයොගතො උභයත්ථාපි දුක්කට’’න්ති වදන්තො පඨමගාථාය දස්සිතපුබ්බපයොගතො ඉමාය දස්සිතසහපයොගස්ස විසෙසං දස්සෙති.

47. පථවින්ති කප්පියං වා අකප්පියං වා පථවිං. අකප්පියපථවිං ඛණතො සහපයොගත්තා දුක්කටමෙව. බ්යූහතොති පංසුං එකතො රාසිං කරොන්තස්ස. ‘‘වියූහති එකපස්සෙ රාසිං කරොතී’’ති අට්ඨකථාවචනතො ඌහ-ඉච්චෙතස්ස ධාතුනො විතක්කෙ උප්පන්නත්තෙපි ධාතූනමනෙකත්ථත්තා වි-උපසග්ගවසෙන ¶ ඉධ රාසිකරණෙ වත්තතීති ගහෙතබ්බං. රාසිභූතං පංසුං කුදාලෙන වා හත්ථෙන වා පච්ඡියා වා උද්ධරන්තස්ස ච අපනෙන්තස්ස ච පයොගගණනාය දුක්කටං පංසුමෙව වාති එත්ථ අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන වා-සද්දෙන සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. ආමසන්තස්සාති නිධිකුම්භිං හත්ථෙන පරාමසන්තස්ස. වාති සමුච්චයෙ. දුක්කටන්ති දුට්ඨු කතං කිරියං සත්ථාරා වුත්තං විරාධෙත්වා ඛලිත්වා කතත්තාති දුක්කටං. වුත්තඤ්චෙතං පරිවාරෙ (පරි. 339) –

‘‘දුක්කටන්ති ¶ හි යං වුත්තං, තං සුණොහි යථාතථං;

අපරද්ධං විරද්ධඤ්ච, ඛලිතං යඤ්ච දුක්කට’’න්ති.

දුට්ඨු වා විරූපං කතං කිරියාති දුක්කටං. වුත්තම්පි චෙතං පරිවාරෙ (පරි. 339) –

‘‘යං මනුස්සො කරෙ පාපං, ආවි වා යදි වා රහො;

‘දුක්කට’න්ති පවෙදෙන්ති, තෙනෙතං ඉති වුච්චතී’’ති.

එවං ‘‘තත්ථජාතක’’න්තිආදිගාථාද්වයාගතං ඡෙදනදුක්කටං ඛණනදුක්කටං බ්යූහනදුක්කටං උද්ධරණදුක්කටං ආමසනදුක්කටන්ති පඤ්චසු සහපයොගදුක්කටෙසු පුරිමපුරිමපයොගෙහි ආපන්නා දුක්කටාපත්තියො පච්ඡිමං පච්ඡිමං දුක්කටං පත්වා පටිපස්සම්භන්ති, තංතංපයොගාවසානෙ ලජ්ජිධම්මං ඔක්කමිත්වා ඔරමති චෙ, තංතංදුක්කටමත්තං දෙසෙත්වා පරිසුද්ධො හොති. ධුරනික්ඛෙපමකත්වා ඵන්දාපෙන්තස්ස ථුල්ලච්චයං පත්වා ආමසනදුක්කටං පටිපස්සම්භතීති මහාඅට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 1.94) වුත්තං. යථාපාළියා ගය්හමානෙ පුරිමපුරිමාපත්තීනං පටිපස්සද්ධි ‘‘ඤත්තියා දුක්කටං, ද්වීහි ¶ කම්මවාචාහි ථුල්ලච්චයා පටිපස්සම්භන්තී’’ති පාළියං (පාරා. 414, 421, 428, 439) ආගතත්තා අනුස්සාවනාය එව ලබ්භතීති දට්ඨබ්බං. ඉමස්ස පන සුත්තස්ස අනුලොමවසෙන මහාඅට්ඨකථායං වුත්තා ඉමස්මිං අදින්නාදානසික්ඛාපදෙපි ආපත්තිපටිපස්සද්ධි පමාණන්ති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

48. ‘‘ඵන්දාපෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස. ඨානා චාවෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 94) වුත්තං ඨානාචාවනෙ පාරාජිකඤ්ච තස්ස සාමන්තාපත්තිභූතං ථුල්ලච්චයඤ්ච ඨානභෙදවිඤ්ඤාපනමුඛෙන වත්තබ්බන්ති ඉදානි තං දස්සෙතුමාහ ‘‘මුඛෙපාස’’න්තිආදි. තත්ථ මුඛෙ කුම්භිමුඛවට්ටියං. පාසං පවෙසෙත්වාති බන්ධනං පාසං පක්ඛිපිත්වා. ඛාණුකෙති අයොඛාණුම්හි, ඛදිරඛාණුකෙ වා. බද්ධකුම්භියා ඨානභෙදො බන්ධනානං වසා ඤෙය්යොති සම්බන්ධො.

49. ඉදානි ඨානභෙදං දස්සෙති ‘‘ද්වෙ’’තිආදිනා. ‘‘එකස්මිං ඛාණුකෙ’’ති ඉමිනා ද්වීසු දිසාසු වා තීසු චතූසු වා දිසාසු ඛාණුකෙ ඛණිත්වා බද්ධඛාණුගණනාය සම්භවන්තො ඨානභෙදො ¶ උපලක්ඛිතො හොති. වලයං…පෙ… කතාය වා ද්වෙ ඨානානීති යොජනා. වාති සමුච්චයෙ උපලක්ඛිතො හොති.

50. එවං ඨානභෙදං දස්සෙත්වා ඉදානි ඨානවසෙන ආපජ්ජිතබ්බා ආපත්තියො දස්සෙතුමාහ ‘‘උද්ධරන්තස්සා’’තිආදි. සඞ්ඛලින්ති දාමං. ථුල්ලච්චයන්ති එකස්ස සන්තිකෙ දෙසෙතබ්බාසු ආපත්තීසු ථූලත්තා, අච්චයත්තා ච ථුල්ලච්චයං නාම. වුත්තඤ්හෙතං පරිවාරෙ –

තෙනෙතං ඉති වුච්චතී’’ති. (පරි. 339);

එත්ථ ච ථූලච්චයන්ති වත්තබ්බෙ ‘‘සම්පරායෙ ච (සං. නි. 1.49) සුග්ගති, තං හොති කටුකප්ඵල’’න්තිආදීසු (ධ. ප. 66) විය ලකාරස්ස ද්විත්තං, සංයොගෙ ඌකාරස්ස රස්සො ච වෙදිතබ්බො. තතො සඞ්ඛලිකභෙදතො පරං. ඨානා චාවෙතීති ඨිතට්ඨානතො කෙසග්ගමත්තම්පි අපනෙති. එත්ථ ච නාවට්ඨකථායං ‘‘උද්ධං වා අධො වා තිරියං වා අන්තමසො කෙසග්ගමත්තම්පි සඞ්කාමෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 99) වුත්තනයෙන ‘‘තිරිය’’න්ති වුත්තා චතස්සො දිසා, උද්ධමධො චාති ඡට්ඨානානි. තාසු එකං දිසං අපනීයමානාය කුම්භියා තංදිසාභිමුඛං ඉතරදිසායං ඨිතපස්සෙ ඔරිමදිසාය ඨිතපස්සෙන ඵුට්ඨොකාසස්ස කෙසග්ගමත්තම්පි අනතික්කන්තෙ ඵන්දාපනවසෙන ථුල්ලච්චයං හොති, අතික්කන්තෙ ඨානා චාවිතත්තා පාරාජිකං හොතීති වෙදිතබ්බො. ඉමමෙව සන්ධායාහ ‘‘ඨානා චාවෙති චෙ චුතො’’ති. එසෙව නයො ඵන්දනරහිතාය නිධිකුම්භියා ඨානාචාවනෙපි.

51. එවං පඨමං බන්ධනං ඡින්දිත්වා පච්ඡා කුම්භිග්ගහණෙ නයං දස්සෙත්වා ඉදානි පඨමං කුම්භිං අපනෙත්වා පච්ඡා බන්ධනාපනයනෙ නයං දස්සෙතුමාහ ‘‘පඨම’’න්තිආදි. සො නයොති ‘‘පඨමුද්ධාරෙ ථුල්ලච්චයං, දුතියුද්ධාරෙ පාරාජික’’න්ති තමෙවත්ථමතිදිසති.

52. වලයන්ති ¶ ¶ කුම්භියා බද්ධසඞ්ඛලිකාය මූලෙ පවෙසිතං වලයං. මූලෙ ඝංසන්තො ඉතො චිතො ච සාරෙතීති යොජනා. ඝංසන්තොති ඵුසාපෙන්තො. ඉතො චිතො ච සාරෙතීති ඔරතො ච පාරතො ච සඤ්චාලෙති. රක්ඛතීති එත්ථ ‘‘සීලං භික්ඛු’’න්ති පාඨසෙසො, පාරාජිකං නාපජ්ජතීති වුත්තං හොති. තත්ථාති තස්මිං මූලෙ. ඛෙගතං කරොන්තොවාති සබ්බපස්සතො මූලං අඵුසාපෙත්වා ආකාසගතං කරොන්තොව. පරාජිතොති ඨානාචාවනස්ස කතත්තා පරාජයමාපන්නො හොති.

53. කුම්භිමත්ථකෙ ජාතන්ති යොජනා. චිරකාලං නිහිතත්තා මූලෙහි කුම්භිං විනන්ධිත්වා ඨිතන්ති අත්ථො. සමීපෙ ජාතං රුක්ඛං ඡින්දතොති යොජනා. එත්ථ ච ‘‘තත්ථජාතකං කට්ඨං වා’’තිආදිකාය ගාථාය නිධිමත්ථකෙ භූමියං ඨිතරුක්ඛලතාදිං ඡින්දන්තස්ස ආපත්ති වුත්තා, ඉමාය පන ගාථාය භූමිං නිඛණිත්වා ඔතිණ්ණකාලෙ නිධිං විනන්ධිත්වා ඨිතමූලං අල්ලරුක්ඛං, ඛාණුකං වා ගහෙත්වා ආහාති පුනරුත්තිදොසාභාවො වෙදිතබ්බො. ‘‘අතත්ථජ’’න්ති ඉමිනා සහපයොගාභාවමාහ. ඉමිනාව පුරිමගාථාය වුත්තං කට්ඨලතාදීනි නිධිසම්බන්ධානි චෙ, යථාවුත්තදුක්කටස්ස වත්ථූනි, සමීපානි චෙ, පාචිත්තියස්සෙව වත්ථූනීති දීපෙති.

54. ඉදානි එවං පරියෙසිත්වා දිට්ඨනිධිභාජනං ඨිතට්ඨානතො අචාලෙත්වා අන්තොඨිතං භණ්ඩමත්තං ගණ්හතො විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘අන්තොකුම්භිගත’’න්තිආදි. තත්ථ ඵන්දාපෙතීති අන්තොචාටියා පක්ඛිත්තෙ අත්තනො භාජනෙ පක්ඛිපිතුං රාසිකරණාදිවසෙන ඵන්දාපෙති. අපබ්යූහති වාති හෙට්ඨා ඨිතං ගණ්හිතුං උපරි ඨිතානි අපනෙන්තො වියූහති වා. අථ වා අපබ්යූහන්තොති (පාරා. අට්ඨ. 1.94) අට්ඨකථාවචනස්ස ද්විධා කරොන්තොති ¶ ගණ්ඨිපදෙ අත්ථො වුත්තොති අත්තනො භාජනෙ පක්ඛිපිතුං ඉතො චිතො ච රාසිං කරොන්තොති අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථෙවාති අන්තොකුම්භියමෙව.

55. හරන්තොති අවහරන්තො. මුට්ඨිං ඡින්දතීති අත්තනො භාජනං පක්ඛිපිත්වා ගණ්හිතුං අසක්කුණෙය්යො අන්තොකුම්භිම්හි හත්ථං ඔතාරෙත්වා කුම්භිගතභණ්ඩෙන යථා අබද්ධං හොති, තථා මුට්ඨියා පරිච්ඡින්දති, කුම්භිගතං මුට්ඨියා ගණ්හන්තො කුම්භිගතෙන මුට්ඨිගතං යථා අසම්මිස්සං හොති, තථා පරිච්ඡින්දිත්වා පාදග්ඝනකං වා අතිරෙකපාදග්ඝනකං වා ගණ්හාතීති වුත්තං හොති. අත්තනො භාජනෙ ගතං කත්වා වා ඡින්දතීති යොජනා. අත්තනො භාජනගතං කත්වා කුම්භිගතෙන යථා ¶ අසම්මිස්සං හොති, තථා පරිච්ඡින්දතීති අත්ථො, සචෙ අත්තනො භාජනගතං හුත්වා කුම්භිගතෙන අසම්මිස්සං භණ්ඩං පඤ්චමාසකං වා අතිරෙකපඤ්චමාසකං වා අග්ඝති, පාරාජිකොති වුත්තං හොති.

56. හාරං වාති මුත්තාහාරං වා. පාමඞ්ගං වාති සුවණ්ණමයං, රජතමයං වා පාමඞ්ගං දාමං. සුත්තාරුළ්හන්ති සුත්තෙ ආරුළ්හං සුත්තාරුළ්හං, සුත්තඤ්ච සුත්තාරුළ්හඤ්ච සුත්තාරුළ්හන්ති එකදෙසසරූපෙකසෙසො දට්ඨබ්බො. ‘‘සුත්තෙන ආවුතස්සාපි සුත්තමයස්සාපි එතං අධිවචන’’න්ති අට්ඨකථාවචනතො (පාරා. අට්ඨ. 1.94) පඨමමුත්තාහාරං විනා සුවණ්ණරජතපවාළාදිමණිකං වා සුත්තෙසු ආවුණිත්වා කතා නානාවලියො චෙව සුත්තමයානි ච භණ්ඩානි ගහෙතබ්බානි. කුම්භියා ඨිතන්ති පාඨසෙසො. ඵන්දාපෙතීති ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හිතුකාමතාය චාලෙති. යථාවත්ථුන්ති වීතික්කමානුරූපං ථුල්ලච්චයං හොතීති අධිප්පායො. ඨානා චාවෙතීති ඨිතට්ඨානතො කෙසග්ගමත්තම්පි අතික්කාමෙති ¶ . චුතොති පාතිමොක්ඛසංවරසීලා පරිහීනොති අත්ථො.

අපරිපුණ්ණාය කුම්භියාඑකදෙසට්ඨං භණ්ඩං තතො තතො කෙසග්ගමත්තම්පි ඨානං අපනෙත්වා තත්ථෙව අන්තොකුම්භියා අඤ්ඤං ඨානං නෙන්තස්ස ච තත්ථෙව ආකාසගතං කරොන්තස්ස ච ‘‘අත්තනො භාජනගතං වා කරොති, මුට්ඨිං වා ඡින්දතී’’ති (පාරා. 94) එතෙහි සදිසත්තා වත්ථුම්හි පාදං අග්ඝන්තෙ පාරාජිකා හොතීති මහාඅට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 1.94) ඉදං සන්නිට්ඨානං. භාජනතලෙ කොටිං ඨපෙත්වා කමෙන සකලභාජනකුච්ඡිං තෙනෙව පූරෙත්වා මුඛවට්ටියා එකා කොටි නික්ඛිත්තා චෙ, තථාඨපිතස්ස හාරාදිනො සකලභාජනං අට්ඨානන්ති කොටිං ගහෙත්වා උජුකං උක්ඛිපන්තස්ස ඔසානකොටි භාජනතලතො කෙසග්ගමත්තම්පි ආකාසගතං කරොතො ච මුඛවට්ටියං ඝංසිත්වා ආකඩ්ඪන්තස්ස සකලභාජනොදරං ඛෙපෙත්වා මුඛවට්ටියා ඨපිතකොටියා ඵුට්ඨට්ඨානං අපරාය කොටියා කෙසග්ගමත්තම්පි අතික්කාමයතො ච භාජනකුච්ඡියා උපඩ්ඪං වත්ථාදිනා කෙනචි පූරෙත්වා තස්සොපරි ඨපිතහාරාදිසුත්තාරුළ්හස්ස ඨිතොකාසමෙව ඨානන්ති තතො කෙසග්ගමත්තං අපනෙන්තස්සපි පාරාජිකං හොතීති වුත්තං හොති.

57. සප්පිආදීසූති භාජනගතෙසු සප්පිආදිද්රවවත්ථූසු යං කිඤ්චි. පාදපූරණන්ති පාදං පූරෙතීති පාදපූරණං, පාදග්ඝනකන්ති අත්ථො. පිවතො පරාජයොති සම්බන්ධො. කදාති චෙ? එකෙනෙව ¶ පයොගෙන පීතමත්තෙ පාදපූරණෙති යොජනා. ‘‘මුඛගතං විනා’’ති පාඨසෙසො. තත්ථ එකෙනෙව පයොගෙනාති ධුරනික්ඛෙපමකත්වා එකාබද්ධං කත්වා ආකඩ්ඪෙත්වා ¶ පිවනපයොගෙන. ‘‘මුඛගතං විනා’’ති ඉමිනා සචෙ ගලගතෙනෙව පාදො පූරති, අන්තොගලං පවිට්ඨෙති වුත්තං හොති. මුඛගතෙන පූරති, මුඛගතං භාජනගතෙන වියොජෙත්වා ඔට්ඨෙසු පිහිතෙසූති වුත්තං හොති. වෙළුනළාදීහි ආකඩ්ඪෙත්වා පිවන්තස්ස නාළගතෙන පූරති, නාළගතං භාජනගතෙන වියොජෙත්වා නාළිකොටියං අඞ්ගුලියා පිහිතායන්ති වුත්තං හොති. ඉදං ‘‘අත්තනො භාජනගතං වා කරොති, මුට්ඨිං වා ඡින්දතී’’ති (පාරා. 94) වුත්තනයස්ස අනුලොමවසෙන මහාපච්චරියාදීසු (පාරා. අට්ඨ. 1.94) අට්ඨකථාසු වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායො.

‘‘එකෙනෙව පයොගෙන පීතමත්තෙ පරාජයො’’ති ඉමිනා සප්පිආදීසු මහග්ඝෙසු තත්තකෙනෙව පාදපූරණඤ්චෙ හොති, එකවාරමෙව මුඛෙන වා සප්පිආදිනා වා භාජනගතෙන එකාබද්ධභාවෙ ඡින්නමත්තෙපි අත්තනො භාජනෙ කුම්භිං පණාමෙත්වා පක්ඛිත්තෙන කුම්භිගතෙ ඡින්නමත්තෙපි පාරාජිකො හොතීති ගහෙතබ්බං.

58. ‘‘ධුරනික්ඛෙපං කත්වා පුනප්පුනං පිවන්තස්ස න පරාජයො’’ති ඉමිනා ධුරනික්ඛෙපමකත්වා පුනප්පුනං පිවතො පරාජයොති සාමත්ථියා වුත්තං හොති. ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා පුනප්පුනං මුඛෙන ගහෙත්වා වා පුටාදීහි වා ගහෙත්වා පාදපූරණමත්තං පිවන්තස්ස පරාජයො හොතීති ගහෙතබ්බං.

59-60. සචෙ ඛිපති ථෙය්යචිත්තොති සම්බන්ධො. යං කිඤ්චි භණ්ඩකන්ති තෙලපිවනාරහං දුකූලසාටකචම්මඛණ්ඩාදිකං භණ්ඩං. තෙලකුම්භියං පරස්සාති ලබ්භති. තං නික්ඛිත්තභණ්ඩං. ධුවන්ති එකංසෙන. තාවදෙ විනස්සතීති සම්බන්ධො. තාවදෙති තස්මිං ඛණෙයෙව. කතරස්මිං ඛණෙති ආහ ‘‘හත්ථතො මුත්තමත්තෙ’’ති, තෙලස්ස පීතකාලං අනාගම්ම පුබ්බපයොගත්තා ¶ පඨමමෙව හොතීති අධිප්පායො. විනස්සතීති සීලවිනාසං පාපුණාති. ආවිඤ්ජෙත්වාති පණාමෙත්වා. ගාළෙතීති පග්ඝරාපෙති. ‘‘සාළෙතී’’තිපි පඨන්ති, සොයෙව අත්ථො. සාළ සවනෙති ධාතු. තථාති ‘‘ථෙය්යචිත්තො විනස්සතී’’ති ආකඩ්ඪති, ථෙය්යචිත්තෙන එවං කරොන්තස්ස පාරාජිකො හොතීති වුත්තං හොති.

61. තන්ති තෙලස්ස ඔකිරණභාවං ඤත්වා පඨමමෙව තුච්ඡභාජනෙ ථෙය්යචිත්තෙන නික්ඛිත්තං පාදග්ඝනකතෙලපිවනකං ¶ තං වත්ථාදිභණ්ඩං. ‘‘උද්ධරන්තොවා’’ති සාවධාරණවචනෙන ‘‘පීතමත්තෙ පරාජයො’’ති දස්සිතං මහාඅට්ඨකථාමතං පටික්ඛිත්තං හොති. ධංසිතොති ‘‘සාසනකප්පරුක්ඛා පාතිතො, පාරාජිකාපන්නොති අධිප්පායො. ‘‘ථෙය්යචිත්තො’’ති ආකඩ්ඪනත්ථං ‘‘තථා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධනීයං. ඉමිනා සුද්ධචිත්තෙන ගොපනත්ථාය තුච්ඡභාජනෙ වත්ථාදිං නික්ඛිපිත්වා අඤ්ඤෙන තං අනොලොකෙත්වා තෙලෙ ආසිත්තෙ පච්ඡා සුද්ධචිත්තෙනෙව උද්ධරතො න දොසොති දීපිතං හොති.

62. තත්ථෙවාති ඨිතට්ඨානෙයෙව. භින්දතොති ඨානා අචාවෙත්වා තිණජ්ඣාපකස්ස විය භික්ඛුනො ඨානාචාවනාධිප්පායං විනා පාසාණාදිනා කෙනචි පහරිත්වා භින්දතො. ‘‘මන්තොසධානුභාවෙන භින්දතො’’ති ච වදන්ති. ඡඩ්ඩෙන්තස්සාති අඡඩ්ඩෙතුකාමස්සාපි සතො පරිපුණ්ණතෙලඝටාදීසු චාපල්ලෙන වාලුකං වා උදකං වා ඔකිරිත්වා උත්තරාපෙන්තස්සාති අත්ථො. ‘‘උදකමාතිකං ඝටාභිමුඛං කත්වා ඔපිලාපෙන්තස්සා’’ති වදන්ති. ඨානාචාවනාධිප්පායෙ සතිපි ථෙය්යචිත්තාභාවෙන පාරාජිකා න විජ්ජති, භණ්ඩදෙය්යං ¶ පන හොතීති සන්නිට්ඨානං. ඣාපෙන්තස්සාති කට්ඨානි පක්ඛිපිත්වා ඣාපෙන්තස්ස. අපරිභොගං කරොන්තස්සාති උච්චාරපස්සාවාදිමොකිරිත්වා අපරිභොගං කරොන්තස්ස. දුක්කටන්ති එතෙසු භින්දනාදීසු චතූසුපි ඨානෙසු පදභාජනියං දුක්කටමෙව ආගතත්තා වුත්තං.

63. ඉදානි ථලට්ඨෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘ඨපිත’’න්තිආදි. තත්ථ පත්ථරිත්වාති අත්ථරිත්වා. එත්ථ ච-සද්දො අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථො, තෙන ථලෙ රාසිකතධඤ්ඤාදීසු විනිච්ඡයො නිමිකුම්භියා වුත්තවිනිච්ඡයානුසාරෙන විඤ්ඤාතුං සක්කාති තං සරූපතො අවුත්තං සමුච්චිනොති. අත්ථරණාදිකන්ති පච්චත්ථරණාදිකං. වෙඨෙත්වා උද්ධරන්තස්සාති කිලඤ්ජසංහරණනියාමෙන වට්ටෙත්වා සංහරිත්වා උද්ධරන්තස්ස. මුත්තෙ ඨානාති කමෙන සංහරිත්වා ඨිතට්ඨානතො කෙසග්ගමත්තම්පි මුත්තෙ සති. පරාභවොති සාසනතො පරිහීනො.

64. එවං අත්ථරිත්වා ඨපිතවත්ථාදීනං සංහරිත්වා ගහණෙ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා තිරියතො ආකඩ්ඪනෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘ඔරිමන්තෙනා’’තිආදි. පි, වාති පකාරන්තරමෙව සමුච්චිනොති. උජුකං කඩ්ඪතොපි වාති අත්ථරිත්වා ඨපිතවත්ථාදිකං චතූසු දිසාසු එකං දිසං උජුකමාකඩ්ඪතො ¶ ච පාරාජිකං හොති. කදාති චෙ? එත්ථාපි ඔරිමන්තෙන ඵුට්ඨමොකාසං පාරිමන්තතො අතික්කන්තෙ පාරාජිකන්ති යොජනා. ඔරිමන්තෙන ඵුට්ඨමොකාසන්ති ගහෙත්වා ආකඩ්ඪන්තස්ස අත්තනො ඨිතදිසාගතපරියන්තෙන ඵුසිත්වා ඨිතට්ඨානං. පාරිමන්තතොති පාරිමන්තෙන, කරණත්ථෙ තො-පච්චයො.

ථලං ¶ නාම පටිච්ඡන්නාපටිච්ඡන්නභූමිපාසාදපබ්බතතලාදීනි, තත්රට්ඨං ධඤ්ඤාදිභණ්ඩං ථලට්ඨං නාම හොති. තත්ථ සබ්බත්ථ විනිච්ඡයො වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො.

65-6. පරිච්ඡෙදාති ඨානපරිච්ඡෙදා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

67-8. ඛෙගතන්ති ආකාසගතං. අස්සාති මොරස්ස. තන්ති මොරං.

69. ඨානාති යථාපරිච්ඡින්නා ඡබ්බිධා ඨානා. තස්සාති මොරස්ස ඵන්දාපනෙති යොජනා. තස්සාති වා භික්ඛුස්ස ථුල්ලච්චයමුදීරිතං.

70. අග්ගහෙත්වා හත්ථෙන ලෙඩ්ඩුඛිපනාදිපයොගෙන මොරං තාසෙත්වා ඨිතට්ඨානතො අපනෙති. අත්තනො ඨානාති මොරස්ස අත්තනො ඡප්පකාරට්ඨානා. සයං ඨානාති භික්ඛු සකට්ඨානා, සමණභාවතොති වුත්තං හොති.

71-2. ඉදානි ‘‘ඨානා චාවෙති චෙ මොර’’න්ති දස්සිතං ඨානාචාවනං විභාවෙතුමාහ ‘‘ඵුට්ඨොකාස’’න්තිආදි.

73. කරෙ නිලීයතීති පසාරිතහත්ථතලෙ නිසීදති.

75. උඩ්ඩෙත්වාති ආකාසං උප්පතිත්වා.

76. අඞ්ගෙ ¶ නිලීනන්ති අංසකූටාදිසරීරාවයවෙ නිලීනං. පාදෙති අත්තනො පඨමුද්ධාරපාදෙ. දුතියෙ පාදෙ.

77. පාදානන්ති ¶ ද්වින්නං පාදානං. කලාපස්සාති භූමියං ඵුසියමානස්ස කලාපග්ගස්ස.

78. තතො පථවිතොති තීහි අවයවෙහි පතිට්ඨිතපථවිප්පදෙසතො, න පඨමතො තත්ථ දුක්කටත්තා, න දුතියතො තත්ථ ථුල්ලච්චයත්තා, තතියා පන ඨානා කෙසග්ගමත්තම්පි චාවයතො පාරාජිකන්ති වුත්තං හොති.

‘‘පඤ්ජරෙ ඨිතං මොරං සහ පඤ්ජරෙන උද්ධරති, පාරාජිකං. යදි පන පාදං නග්ඝති, සබ්බත්ථ අග්ඝවසෙන කත්තබ්බං. අන්තොවත්ථුම්හි චරන්තං මොරං ථෙය්යචිත්තො පදසා බහිවත්ථුං නීහරන්තො ද්වාරපරිච්ඡෙදං අතික්කාමෙති, පාරාජිකං. වජෙ ඨිතබලිබද්දස්ස හි වජො විය අන්තොවත්ථු තස්ස ඨානං. හත්ථෙන පන ගහෙත්වා අන්තොවත්ථුස්මිම්පි ආකාසගතං කරොන්තස්ස පාරාජිකමෙව. අන්තොගාමෙ චරන්තම්පි ගාමපරිච්ඡෙදං අතික්කාමෙන්තස්ස පාරාජිකං. සයමෙව නික්ඛමිත්වා ගාමූපචාරෙ වා වත්ථූපචාරෙ වා චරන්තං පන ථෙය්යචිත්තො කට්ඨෙන වා කථලාය වා උත්රාසෙත්වා අටවීභිමුඛං කරොති, මොරො උඩ්ඩෙත්වා අන්තොගාමෙ වා අන්තොවත්ථුම්හි වා ඡදනපිට්ඨෙ වා නිලීයති, රක්ඛති. සචෙ පන අටවීභිමුඛො උඩ්ඩෙති වා ගච්ඡති වා, ‘අටවිං පවෙසෙත්වා ගහෙස්සාමී’ති පරිකප්පෙ අසති පථවිතො කෙසග්ගමත්තම්පි උප්පතිතමත්තෙ වා දුතියපදවාරෙ වා පාරාජිකං. කස්මා? යස්මා ගාමතො නික්ඛමන්තස්ස ඨිතට්ඨානමෙව ඨානං හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.96) –

අට්ඨකථාගතො ¶ විනිච්ඡයො උපලක්ඛිතොති වෙදිතබ්බං. කපිඤ්ජරාදිපරසන්තකසකුණෙසු ච එසෙව විනිච්ඡයො දට්ඨබ්බො.

79. පත්තෙති ද්වාරෙ භික්ඛාය ඨිතං භික්ඛුනො හත්ථගතෙ පත්තෙ. තස්ස ථෙය්යචිත්තස්ස.

80. අනුද්ධරිත්වාවාති ¶ පත්තෙ පතිතං සුවණ්ණාදිං හත්ථෙන අනුක්ඛිපිත්වාව පඨමපදවාරෙ ථුල්ලච්චයං ගම්මමානත්තා න වුත්තං.

81. හත්ථෙති හත්ථතලෙ. වත්ථෙති චීවරෙ. මත්ථකෙති සිරසි. ගාථාඡන්දවසෙන වා-සද්දෙ ආකාරස්ස රස්සත්තං. පතිට්ඨිතන්ති පතිතං. තන්ති ඡිජ්ජමානං තං සුවණ්ණඛණ්ඩාදි. යදි ආකාසෙ ගච්ඡන්තං, පතන්තං වා හත්ථෙන ගණ්හාති. ගහිතහත්ථෙ ඨිතට්ඨානමෙව ඨානං, තතො කෙසග්ගමත්තම්පි අපනෙන්තස්ස පාරාජිකං. තථා ගහෙත්වා ථෙය්යචිත්තෙන ගච්ඡතො දුතියපාදුද්ධාරෙ. වත්ථාදීසු පතිතෙපි එසෙව නයො.

82. මඤ්චපීඨාදීසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන මඤ්චපීඨසදිසෙ වෙහාසභූතෙ අට්ටවිතානාදයො සඞ්ගණ්හාති. ආමාසම්පීති හත්ථෙන වා කායෙන වා ආමසිතබ්බං වත්ථාදිඤ්ච. අනාමාසම්පීති තථා අපරාමසිතබ්බං සුවණ්ණාදිං. ආමසන්තස්සාති හත්ථාදීහි පරාමසන්තස්ස. ‘‘දුක්කට’’න්ති ඉමිනා ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච ඨානාචාවනෙ පාරාජිකඤ්ච හෙට්ඨා ථලට්ඨෙ වුත්තනයෙන විඤ්ඤාතුං සක්කාති අතිදිසති. ඨානපරිච්ඡෙදො පන මඤ්චාදීහි එව උක්ඛිපන්තස්ස චතුන්නං පාදානං වසෙන, තත්රට්ඨමෙව ගණ්හන්තස්ස මඤ්චස්ස චතූසු පාදසීසෙසු ඵුසිත්වා ¶ මජ්ඣෙ අඵුසිත්වා ඨිතස්ස ඛලිමක්ඛිතථද්ධසාටකස්ස චතුන්නං පාදසීසානං වසෙන, අටනීසු ඵුසිත්වා ඨිතස්ස අටනීනං වසෙන වා වෙදිතබ්බො.

83. වංසෙති චීවරවංසෙ, ඉමිනා චීවරනික්ඛෙපනත්ථාය ඨපිතරුක්ඛදණ්ඩසලාකාරජ්ජුආදයො උපලක්ඛිතා. ඔරතොති අත්තනො ඨිතදිසාභිමුඛතො. භොගන්ති සංහරිත්වා චීවරං තස්ස නාමෙත්වා ඨපිතමජ්ඣට්ඨානං. අන්තන්ති නාමෙත්වා එකතො කතං, උභයානං වා අන්තං. පාරතො කත්වාති වංසතො පරභාගෙ කත්වා.

84. චීවරෙන ඵුට්ඨොකාසොති චීවරෙන ඵුට්ඨට්ඨානං. තස්සාති තථා ඨපිතස්ස චීවරස්ස. සො සකලො චීවරවංසො ඨානං න තු හොතීති මතොති සම්බන්ධො.

85-6. ඔරිමන්තෙන ¶ ඵුට්ඨං වා තං ඔකාසන්ති සම්බන්ධො. චීවරභොගං ගහෙත්වා ථෙය්යචිත්තෙන අත්තනො අභිමුඛං ආකඩ්ඪතො අත්තනො ඨිතදිසාය චීවරවංසෙ චීවරෙන ඵුසිත්වා ඨිතට්ඨානපරියන්තං ඉතරෙන අතික්කාමයතො චුතීති සම්බන්ධො. ඉතරෙන පාරිමන්තෙන භිත්තිදිසාය චීවරස්ස ඵුට්ඨොකාසපරියන්තං ඉතරෙන ඵුට්ඨං තං ඔකාසං ඔරිමන්තෙන අතික්කාමයතො වා චුතීති යොජනා. ඉතරෙනාති පාරිමන්තෙන භිත්තිපස්සෙ චීවරවංසෙ ඵුසිත්වා ඨිතචීවරපරියන්තෙන. ඵුට්ඨං චීවරවංසොකාසං. ඔරිමන්තෙනාති අත්තනො ඨිතදිසාය චීවරවංසෙ ඵුසිත්වා ඨපිතචීවරප්පදෙසෙන. අතික්කාමයතොති කෙසග්ගමත්තම්පි අතික්කාමෙන්තස්ස.

එවං දීඝන්තාකඩ්ඪනෙ සම්භවන්තං විකප්පං දස්සෙත්වා ඉදානි තිරියන්තෙන අතික්කමනවිධිං දස්සෙතුමාහ ‘‘දක්ඛිණන්තෙනා’’තිආදි. පුනාති අථ වා. දක්ඛිණන්තෙන ඵුට්ඨට්ඨානං වාමන්තෙන ¶ අතික්කාමයතො චුතීති යොජනා. චීවරං හරිතුං චීවරාභිමුඛං ඨිතස්ස අත්තනො දක්ඛිණපස්සෙ චීවරකොටියා ඵුට්ඨං චීවරට්ඨිතප්පදෙසං වාමපස්සෙ චීවරන්තෙන අතික්කාමයතො පාරාජිකමෙවාති අත්ථො. වාමන්තෙන ඵුට්ඨට්ඨානං ඉතරෙන අතික්කාමයතො වා චුතීති යොජනා. වාමන්තෙන ඵුට්ඨට්ඨානන්ති චීවරාභිමුඛං ඨිතස්ස වාමපස්සෙ චීවරන්තෙන ඵුට්ඨං චීවරට්ඨිතප්පදෙසං. ඉතරෙන දක්ඛිණපස්සෙ චීවරන්තෙන අතික්කාමයතො වා චුති පාරාජිකා හොතීති අත්ථො.

87. වංසතොති චීවරෙන ඵුසිත්වා ඨිතචීවරවංසප්පදෙසතො. ‘‘කෙසග්ගමත්ත’’න්ති කත්ථචි පොත්ථකෙ ලිඛන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. ‘‘උක්ඛිත්තෙ’’ති භුම්මෙකවචනන්තෙන සමානාධිකරණත්තා පච්චත්තෙකවචනන්තතා න යුජ්ජතීති. ‘‘කෙසග්ගමත්තෙ උක්ඛිත්තෙ’’ති කත්ථචි පාඨො දිස්සති, සො ච පමාණං.

88. විමොචෙන්තො ථුල්ලච්චයං ඵුසෙති යොජනා. චීවරවංසෙ ඵුසාපෙත්වා, අඵුසාපෙත්වා වා රජ්ජුයා බන්ධිත්වා ඨපිතචීවරං ගණ්හිතුකාමො ථෙය්යචිත්තෙන බන්ධනං මොචෙන්තො ථුල්ලච්චයං ආපජ්ජතීති අත්ථො. මුත්තෙති මුත්තමත්තෙ. පාරාජිකො හොති ඨානා චුතභාවතොති අධිප්පායො.

89. වෙඨෙත්වාති එත්ථ ‘‘වංසමෙවා’’ති සාමත්ථියතො ලබ්භති. චීවරවංසං පලිවෙඨෙත්වා තත්ථෙව ඨපිතචීවරං නිබ්බෙඨෙන්තස්ස භික්ඛුනොපි අයං නයොති සම්බන්ධො. නිබ්බෙඨෙන්තස්සාති විනිවෙඨෙන්තස්ස. අයං නයොති ‘‘නිබ්බෙඨෙන්තස්ස ථුල්ලච්චයං, නිබ්බෙඨිතෙ පාරාජික’’න්ති යථාවුත්තනයමතිදිසති ¶ . වලයං ඡින්දතො වාපි අයං නයොති සම්බන්ධො. ‘‘භික්ඛුනො, වංසෙ, ඨපිතං, චීවර’’න්ති ච ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. චීවරවංසෙ පවෙසෙත්වා ¶ ඨපිතං චීවරවලයං යථා ඡින්නමත්තෙ ඨානා චවති, තථා ඡින්දන්තස්ස භික්ඛුනො ඡෙදනෙ ථුල්ලච්චයං, ඡින්නෙ පාරාජිකන්ති අත්ථො. මොචෙන්තස්සාප්යයං නයොති එත්ථාපි ‘‘වලය’’න්ති ඉමිනා සද්ධිං ‘‘භික්ඛුනො’’තිආදිපදානි යොජෙතබ්බානි. චීවරවංසෙ ඨපිතං චීවරං වලයං මොචෙන්තස්සාපි ථුල්ලච්චයපාරාජිකානි පුබ්බෙ වුත්තනයානෙව.

ඉහ පුරිමෙන අපි-සද්දෙන යථාවුත්තපකාරද්වයෙ සම්පිණ්ඩිතෙ ඉතරෙන අපි-සද්දෙන අවුත්තසම්පිණ්ඩනමන්තරෙන අත්ථවිසෙසාභාවතො අවුත්තමත්ථං සම්පිණ්ඩෙති, තෙන ‘‘ආකාසගතං වා කරොති, නීහරති වා’’ති පකාරද්වයං සඞ්ගණ්හාති. තෙන රුක්ඛමූලෙ පවෙසෙත්වා ඨපිතනිධිසඞ්ඛලිකවලයමිව චීවරවංසෙ සබ්බට්ඨානෙහිපි අඵුසාපෙත්වා චීවරවලයං ආකාසගතං කරොන්තස්සාපි චීවරවංසකොටියා බහි නීහරන්තස්සාපි ථුල්ලච්චයපාරාජිකානි වුත්තනයෙනෙව ඤාතබ්බානීති එතෙයෙව සඞ්ගණ්හාති. ‘‘වලයං ඡින්දතො වාපි, මොචෙන්තස්ස වාපි, වලයං ආකාසගතං වා කරොති, නීහරති වා’’ති ඉමෙසු චතූසු විකප්පෙසු එකම්පි තථා අකත්වා චීවරවලයං චීවරවංසෙ ඝංසෙත්වා ඉතො චිතො ච සඤ්චාරෙන්තස්ස චීවරවලයස්ස සබ්බොපි චීවරවංසො ඨානන්ති ‘‘ඨානාචාවනං නත්ථී’’ති වුත්තබ්යතිරෙකවසෙන දස්සිතබ්බන්ති ගහෙතබ්බං.

90. ඨපිතස්ස හීති එත්ථ පසිද්ධිසූචකං හි-සද්දං ආනෙත්වා ‘‘චීවරෙ විය හී’’ති යොජෙත්වා විසෙසත්ථජොතකං තු-සද්දං ආනෙත්වා ‘‘ඨපිතස්ස තූ’’ති යොජෙතබ්බං. අථ වා නිපාතානමනෙකත්ථත්තා යථාඨානෙ ඨිතානමෙව විසෙසත්ථෙ හි-සද්දො, පසිද්ධියං තු-සද්දො ච යොජෙතබ්බො. විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති යොජනා. දීඝතො වා තිරියතො වා පසාරෙත්වා ¶ චීවරවංසෙ නික්ඛිත්තස්ස චීවරස්ස විනිච්ඡයො පන සංහරිත්වා චීවරවංසෙ ඨපිතචීවරවිනිච්ඡයො විය වුත්තො, ‘‘ඔරිමන්තෙන…පෙ… පාරාජිකං භවෙ’’ති ගාථාත්තයෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බොති අත්ථො.

91. සික්කායාති ඔලම්බිකාධාරෙ. යං භණ්ඩකන්ති සම්බන්ධො. පක්ඛිපිත්වාති නිවෙසෙත්වා. ලග්ගිතං හොතීති ඔලම්බිතං හොති. ‘‘සික්කාතො තං හරන්තො වා චුතො’’ති එතස්මිං විකප්පෙ ¶ සික්කාය ඵුට්ඨට්ඨානවසෙන ඨානාචාවනං වෙදිතබ්බං. දුතියවිකප්පෙ සික්කාය, බන්ධනට්ඨානස්ස ච භිත්තිපස්සෙ ඵුට්ඨට්ඨානං යදි සියා, තස්ස ච වසෙන ඨානාචාවනං වෙදිතබ්බං.

92-3. කුන්තාදීති ආදි-සද්දෙන භින්දිවාලාදි දීඝවත්ථු ගහෙතබ්බං. තට්ටිකාඛාණුකා විය භිත්තියං පටිපාටියා නිවෙසිතානි මිගසිඞ්ගානි වා සූලානි වා නාගදන්තා නාම. අග්ගෙ වාති කුන්තඵලකොටියං වා. බුන්දෙ වාති කුන්තදන්තමූලෙ වා. පරිකඩ්ඪතොති උජුකං ආකඩ්ඪතො.

ඵුට්ඨොකාසන්ති තස්මිං තස්මිං නාගදන්තෙ ඵුට්ඨට්ඨානං අතික්කාමයතො කෙසග්ගමත්තෙන පරාජයො සියාති සම්බන්ධො, ඨපිතට්ඨපිතට්ඨානං විහාය කෙසග්ගමත්තම්පි අතික්කාමයතො පාරාජිකන්ති අත්ථො. කෙසග්ගෙන අන්තරෙන හෙතුනා පරාජයොති ගහෙතබ්බං, කෙසග්ගමත්තම්පි අපනයනහෙතු පාරාජිකං හොතීති අත්ථො.

94-5. එවං දීඝතො ආකඩ්ඪනෙ, උක්ඛිපනෙ ච විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා තිරියං ආකඩ්ඪනෙ, පරතො නයනෙ ච විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘පාකාරාභිමුඛො’’තිආදි. ආකඩ්ඪතීති අත්තනො ¶ ඨිතට්ඨානාභිමුඛං ආවිඤ්ඡති. ඔරිමන්තඵුට්ඨොකාසන්ති ඔරිමන්තෙන ඵුට්ඨොකාසං, අත්තනො දිසාය කුන්තදණ්ඩෙන ඵුට්ඨොකාසන්ති අත්ථො. එත්ථ අච්චයනකිරියාසම්බන්ධෙ සාමිවචනප්පසඞ්ගෙ උපයොගවචනං. ‘‘සකම්මකධාතුප්පයොගෙ උපයොගවචනස්ස මාගධිකවොහාරෙ දස්සනතො කම්මත්ථෙයෙව උපයොගවචන’’න්ති එකෙ වදන්ති, එතං කච්චායනලක්ඛණෙන සමානං. ඉතරන්තච්චයෙති ඉතරන්තෙන කතො අච්චයොති ඉතරන්තච්චයො, මජ්ඣෙපදලොපසමාසො, පාරිමන්තෙන කත්තබ්බාතික්කමෙ කතෙති අත්ථො. කෙසග්ගෙන චුතොති යොජනා. යථාවුත්තොයෙව අත්ථො.

පරතො පෙල්ලන්තස්සාති පරතො කත්වා පෙල්ලන්තස්ස, භිත්තිපස්සාභිමුඛං කත්වා නිප්පීළෙන්තස්සාති අත්ථො. තථෙවාති ‘‘කෙසග්ගෙන චුතො’’ති ආකඩ්ඪති. ඨපිතෙපි ච කුන්තාදිම්හි අයං නයොති යොජනා. ‘‘කෙසග්ගෙනා’’තිආදිනා අයමෙව විනිච්ඡයනයො වත්තබ්බොති අත්ථො.

96. තාලස්ස ඵලං චාලෙන්තස්ස අස්ස භික්ඛුනො යෙන ඵලෙන වත්ථු පඤ්චමාසකං පූරති, තස්මිං ඵලෙ බන්ධනා මුත්තෙ පාරාජිකං භවෙති යොජනා.

97. තාලස්ස ¶ පිණ්ඩිං ඡින්දතීති තාලඵලකණ්ණිකං ඡින්දති. යාය වත්ථු පූරති, තස්සා ඡින්නමත්තාය ‘‘අස්ස පාරාජිකං සියා’’ති හෙට්ඨා වුත්තනයො ඉධාපි යොජෙතබ්බො. තාලපිණ්ඩි සචෙ ආකාසගතා හොති, පිණ්ඩිමූලමෙව ඨානං. පණ්ණදණ්ඩෙ වා පණ්ණෙ වා අපස්සාය ඨිතා චෙ, ඨිතට්ඨානෙහි සහ පිණ්ඩිමූලං ගහෙත්වා ඨානභෙදං ඤත්වා ඨානාචාවනෙන පාරාජිකම්පි දට්ඨබ්බං. එසෙව නයොති ‘‘යෙන වත්ථු පූරති, තස්මිං බන්ධනා මුත්තෙ අස්ස පාරාජිකං සියා’’ති යථාවුත්තො එව නයො. එතෙසු සබ්බෙසු ¶ ඨානෙසු පාරාජිකවීතික්කමතො පුබ්බභාගානන්තරප්පයොගෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච සහපයොගෙ පාචිත්තියට්ඨානෙ දුක්කටඤ්ච තතොපි පුබ්බපයොගෙ පාචිත්තියට්ඨානෙ පාචිත්තියඤ්ච දුක්කටඤ්ච ගමනදුතියපරියෙසනාදිඅවසෙසපයොගෙසු අදින්නාදානපුබ්බකත්තා දුක්කටඤ්ච අසම්මුය්හන්තෙහි වෙදිතබ්බං.

98. උදකෙ නිධිට්ඨානං ගච්ඡතොති සම්බන්ධො. අගම්භීරොදකෙ නිධිට්ඨානං පදවාරෙන ගච්ඡතො පදෙ පදෙ පුබ්බපයොගෙ දුක්කටං හොතීති යොජනා. ගම්භීරෙ පන තථාති ‘‘පදවාරෙන ගච්ඡතො දුක්කට’’න්ති යථාවුත්තමතිදිසති. ගච්ඡතොති තරතො, හත්ථං අචාලෙත්වා තරන්තස්ස පදවාරගණනාය, හත්ථෙන ච වායමන්තස්ස ‘‘පදවාරෙනා’’ති ඉදං උපලක්ඛණන්ති කත්වා හත්ථවාරගණනාය පදවාරගණනාය දුක්කටානි වෙදිතබ්බානි. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘ගම්භීරෙ හත්ථෙහි වා පාදෙහි වා පයොගං කරොන්තස්ස හත්ථවාරෙහි වා පදවාරෙහි වා පයොගෙ පයොගෙ දුක්කට’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.98).

උම්මුජ්ජනාදිසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන නිමුජ්ජනං සඞ්ගණ්හාති. එත්ථාපි ‘‘තථා’’ති අනුවත්තමානත්තා පයොගෙ පයොගෙ දුක්කටන්ති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. නිහිතකුම්භියා ගහණත්ථං නිමුජ්ජනුම්මුජ්ජනෙසුපි හත්ථවාරෙන, පදවාරෙන, හත්ථපදවාරෙහි ච දුක්කටමෙවාති වුත්තං හොති. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘එසෙව නයො කුම්භිගහණත්ථං නිමුජ්ජනුම්මුජ්ජනෙසූ’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.98).

ඉමිස්සා ගාථාය ‘‘නිධිට්ඨානං ගච්ඡතො දුක්කට’’න්ති වචනතො තථා ගච්ඡන්තස්ස උදකසප්පචණ්ඩමච්ඡදස්සනෙන භායිත්වා පලායන්තස්ස ගමනස්ස අතදත්ථත්තා අනාපත්තීති බ්යතිරෙකෙන ¶ විඤ්ඤායති. එත්ථ දුතියපරියෙසනාදිසබ්බපයොගෙසු පාචිත්තියට්ඨානෙ ¶ පාචිත්තියඤ්ච පාචිත්තියෙන සහ දුක්කටඤ්ච අවසෙසපයොගෙසු සුද්ධදුක්කටඤ්ච සහපයොගෙ භාජනාමසනෙ අනාමාසදුක්කටඤ්ච ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච ඨානාචාවනෙ පාරාජිකඤ්ච නිධිකුම්භියා වුත්තනයෙන විඤ්ඤාතුං සක්කාති න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තත්ථ ඨානභෙදො පඤ්චධා හොති, ඉධ පීළෙත්වා ඔසාරෙතුං සක්කුණෙය්යත්තා අධොදිසාය සහ ඡබ්බිධං හොතීති අයමෙතෙසං විසෙසො.

99. තත්ථ ජාතකපුප්ඵෙසූති තස්මිං ජලෙ රුළ්හෙසු උප්පලාදිකුසුමෙසු, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. යෙන පුප්ඵෙනාති නිද්ධාරිතබ්බං. ඡින්දතොති එත්ථ වත්තමානකාලවසෙන අත්ථං අග්ගහෙත්වා ‘‘ඡින්නවතො’’ති භූතවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. එවං අග්ගහිතෙ අන්තිමස්ස පයොගස්ස යාව අනුපරමො, ථුල්ලච්චයාරහත්තා පාරාජිකවචනස්ස වත්ථුවිරොධිතාය ච ඉමස්සෙව පච්ඡිමකුසුමස්ස කන්තනකාලෙ පුප්ඵනාළපස්සෙ තචමත්තෙපි අච්ඡින්නෙ පාරාජිකං නත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘එකනාළ…පෙ… පරිරක්ඛතී’’ති එත්ථෙව අනන්තරෙ වුච්චමානනයස්ස විරුද්ධත්තා ච ඉමං විනිච්ඡයං දස්සෙතුං ලිඛිතස්ස ‘‘යස්මිං පුප්ඵෙ වත්ථු පූරති, තස්මිං ඡින්නමත්තෙ පාරාජික’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.98) අට්ඨකථාවචනස්ස විරුද්ධත්තා ච වත්තමානකාලමගහෙත්වා භූතකාලස්සෙව ගහෙතබ්බත්තා ‘‘කදා දෙවදත්ත ආගතොසී’’ති පඤ්හස්ස ‘‘එසොහමාගච්ඡාමි, ආගච්ඡන්තං මා මං විජ්ඣා’’ති උත්තරෙ විය වත්තමානසමීපෙ වත්තමානෙවාති භූතෙ වත්තමානබ්යපදෙසතො වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

100. ‘‘උප්පලජාතියා’’ති ඉමිනා ‘‘පදුමජාතියා’’ති බ්යතිරෙකතො වුත්තත්තා ‘‘පදුමජාතිකානං පන දණ්ඩෙ ඡින්නෙ අබ්භන්තරෙ සුත්තං අච්ඡින්නම්පි රක්ඛතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.98) අට්ඨකථානයො සඞ්ගහිතොති ¶ දට්ඨබ්බං. එකනාළස්ස වා පස්සෙති ‘‘නාළස්ස එකපස්සෙ’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධසුඛත්ථං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තතොති නාළතො.

101. භාරබද්ධකුසුමෙසු විනිච්ඡයස්ස වක්ඛමානත්තා ඡින්දිත්වා ඨපිතෙසූති අබද්ධකුසුමවසෙන ගහෙතබ්බං. පුබ්බෙ වුත්තනයෙනාති තත්රජාතකකුසුමෙසු වුත්තවිනිච්ඡයානුසාරෙන. ‘‘යෙන පුප්ඵෙන පූරති, තස්මිං ඡින්නමත්තෙ’’ති අවත්වා ගහිතමත්තෙ පාරාජිකන්ති යොජනා චෙත්ථ විසෙසො.

102. භාරං කත්වා බද්ධානි භාරබද්ධානීති මජ්ඣපදලොපීසමාසො. පුප්ඵානීති පාදග්ඝනකානි ¶ උප්පලාදිකුසුමානි. ඡස්වාකාරෙසූති උදකෙ ඔසීදාපෙතුං සක්කුණෙය්යත්තා අධොදිසාය සහ චතස්සො දිසා, උද්ධන්ති ඉමාසු ඡසු දිසාසු, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. කෙනචි ආකාරෙනාති නිද්ධාරෙතබ්බදස්සනං. ඨානාචාවනස්ස සාධකතමත්තා කරණෙයෙව කරණවචනං. නස්සතීති පාදග්ඝනකපුප්ඵානං ඨානාචාවනෙන පාරාජිකමාපජ්ජිත්වා ලොකියලොකුත්තරානං අනවසෙසගුණානං පතිට්ඨානභූතං පාතිමොක්ඛසංවරසීලං නාසෙත්වා සයං ගුණමරණෙන මීයතීති අත්ථො.

103. පුප්ඵානං කලාපන්ති පාදග්ඝනකඋප්පලාදිකුසුමකලාපං. උදකං චාලෙත්වාති යථා වීචි උට්ඨාති, තථා චාලෙත්වා. පුප්ඵට්ඨානාති පුප්ඵානං ඨිතට්ඨානා. චාවෙතීති කලාපං කෙසග්ගමත්තම්පි අපනෙති. ‘‘පුප්ඵං ඨානා චාවෙතී’’ති කත්ථචි පොත්ථකෙසු පාඨො දිස්සති. පුප්ඵකලාපස්සෙව ගහිතත්තා පුරිමොයෙව ගහෙතබ්බො.

104. ‘‘එත්ථ ගතං ගහෙස්සාමී’’ති සහ පාඨසෙසෙන යොජනා. පරිකප්පෙතීති ‘‘එත්ථ ගතං ගහෙස්සාමී’’ති ඨානං පරිච්ඡින්දිත්වා ¶ තක්කෙති. රක්ඛතීති ඨානාචාවනෙපි සති සො පරිකප්පො පාරාජිකාපත්තිතො තං භික්ඛුං රක්ඛති. ගතට්ඨානාති පුප්ඵකලාපෙන ගතං සම්පත්තඤ්ච තං ඨානඤ්චාති විග්ගහො. ‘‘උද්ධරන්තො’’ති එතෙන ‘‘පුප්ඵානං කලාප’’න්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. ‘‘කතට්ඨානා’’තිපි පාඨො, කතා පුප්ඵානං ඨානා උද්ධරන්තොති සම්බන්ධො. උදකං චාලෙත්වා වීචියො උට්ඨාපෙත්වා වීචිප්පහාරෙන උදකපිට්ඨෙන පරිකප්පිතට්ඨානං සම්පත්තං පුප්ඵකලාපං ඨිතට්ඨානා උද්ධරන්තො කෙසග්ගමත්තම්පි ඨානා චාවෙන්තොති අත්ථො. ‘‘ඨානා’’ති ඉදං ‘‘භට්ඨො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධනීයං. භට්ඨො නාම පවුච්චතීති අත්තනා සමාදාය රක්ඛියමානා පාතිමොක්ඛසංවරසීලසඞ්ඛාතසබ්බගුණරතනඞ්කුරාභිනිබ්බත්තට්ඨානා පතිතො නාම හොතීති පවුච්චති.

105. ජලතො අච්චුග්ගතස්සාති එත්ථ ‘‘පුප්ඵස්සා’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති. ජලපිට්ඨිතො අච්චුග්ගතස්ස පුප්ඵස්ස සකලජලං ඨානං, කද්දමපිට්ඨිතො පට්ඨාය උදකපිට්ඨිපරියන්තං පුප්ඵදණ්ඩෙන ඵරිත්වා ඨිතං සබ්බමුදකං ඨානන්ති වුත්තං හොති. උප්පාටෙත්වාති පුප්ඵග්ගං ආකඩ්ඪිත්වා උප්පීළෙත්වා. තතොති තස්මා පුප්ඵට්ඨානභූතසකලජලරාසිතො. උජුන්ති උජුං කත්වා. උද්ධරතොති උප්පාටෙන්තස්ස.

106. නාළන්තෙති උප්පාටිතපුප්ඵනාළස්ස මූලකොටියා. ජලතොති උදකපිට්ඨිතො. මුත්තමත්තෙ ¶ කෙසග්ගමත්තං දූරං කත්වාති පාඨසෙසයොජනා කාතබ්බා. ‘‘ජලතො’’ති පඨමතතියපාදෙසු ද්වික්ඛත්තුං වචනං අත්ථාවිසෙසෙපි පදාවුත්තිඅලඞ්කාරෙ අඩ්ඪයමකවසෙන වුත්තත්තා පුනරුත්තිදොසො න හොතීති වෙදිතබ්බං. ‘‘මුත්තමත්තෙ, අමුත්තෙ’’ති ච සම්බන්ධිතබ්බං, අත්ථානං වා විසෙසතො උභයත්ථ වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තස්මිං නාළන්තෙති සම්බන්ධො.

107. තස්ස ¶ නාමෙත්වා උප්පාටිතස්ස. සහ ගච්ඡෙන උප්පාටිතස්සාපි අයමෙව විනිච්ඡයො. ඉධ පන සබ්බපුප්ඵපණ්ණනාළානි මූලතො පභුති පඨමං ඨිතට්ඨානතො අපනාමනවසෙන ඨානාචාවනං වෙදිතබ්බං. එවං පුප්ඵාදීනි උප්පාටෙන්තස්ස භූතගාමවිකොපනාපත්තියා ඨානෙ සහපයොගදුක්කටං හොතීති වෙදිතබ්බං.

108-9. බළිසාදිමච්ඡග්ගහණොපකරණානං වචනතො, ජලෙ ඨිතමතමච්ඡානං විනිච්ඡයස්ස ච වක්ඛමානත්තා මච්ඡෙති ජීවමානකමච්ඡානං ගහණං. උපලක්ඛණවසෙන වා අවුත්තසමුච්චයත්ථ වා-සද්දෙන වා ඛිපකාදීනි මච්ඡවධොපකරණානි වුත්තානෙවාති දට්ඨබ්බං. වත්ථූති පාදො. තස්මිං මච්ඡෙ. උද්ධටොයෙව උද්ධටමත්තො, මච්ඡො, තස්මිං. ජලාති උදකතො කෙසග්ගමත්තම්පි අපනෙත්වා උක්ඛිත්තමත්තෙති වුත්තං හොති.

110. පුප්ඵානං විය මච්ඡානම්පි ඨිතට්ඨානමෙව ඨානන්ති අග්ගහෙත්වා සකලජලං ඨානං කත්වා කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඨානං සලිලජානං හී’’තිආදි. සලිලෙ ජාතා සලිලජා, ඉති පකරණතො මච්ඡායෙව වුච්චන්ති. අත්ථප්පකරණසද්දන්තරසන්නිධානාදීහි සද්දා විසෙසත්ථං වදන්තීති. හීති පසිද්ධියං. කෙවලන්ති අවධාරණෙ, ජලමෙවාති වුත්තං හොති. ඉමිනා බහිඋදකං නිවත්තිතං හොති. සකලං ජලමෙව ඨානං යස්මා, තස්මා සලිලට්ඨං ජලා විමොචෙන්තො පාරාජිකො හොතීති හෙතුහෙතුමන්තභාවෙන යොජනා වෙදිතබ්බා. ආපන්නං පරාජෙතීති පාරාජිකා, ආපත්ති, සා එතස්ස අත්ථීති පාරාජිකො, පුග්ගලො.

111. නීරං උදකං. වාරිම්හි ජලෙ ජාතො වාරිජො, ඉති පකරණතො මච්ඡොව ගය්හති. එතෙනෙව ආකාසෙ උප්පතිතමච්ඡො ¶ , ගොචරත්ථාය ච ථලමුග්ගතකුම්මාදයො උපලක්ඛිතාති වෙදිතබ්බං. තෙසං ගහණෙ විනිච්ඡයො ආකාසට්ඨථලට්ඨකථාය වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. භණ්ඩග්ඝෙන විනිද්දිසෙති දුක්කටාදිවත්ථුනො ¶ භණ්ඩස්ස අග්ඝවසෙන දුක්කටථුල්ලච්චයපාරාජිකාපත්තියො වදෙය්යාති අත්ථො.

112. තළාකෙති සරස්මිං, ඉමිනා ච වාපිපොක්ඛරණිසොබ්භාදිජලාසයා සඞ්ගය්හන්ති. නදියාති නින්නගාය, ඉමිනා ච කන්දරාදයො සඞ්ගය්හන්ති. නින්නෙති ආවාටෙ. මච්ඡවිසං නාමාති එත්ථ නාම-සද්දො සඤ්ඤායං. මච්ඡවිසනාමකං මදනඵලාදිකං දට්ඨබ්බං. ගතෙති විසපක්ඛිපකෙ මච්ඡඝාතකෙ ගතෙ.

114. සාමිකෙසූති විසං යොජෙත්වා ගතෙසු මච්ඡසාමිකෙසු. ආහරන්තෙසූති ආහරාපෙන්තෙසු. භණ්ඩදෙය්යන්ති භණ්ඩඤ්ච තං දෙය්යඤ්චාති විග්ගහො, අත්තනා ගහිතවත්ථුං වා තදග්ඝනකං වා භණ්ඩං දාතබ්බන්ති අත්ථො.

115. මච්ඡෙති මතමච්ඡෙ. සෙසෙති නමතමච්ඡෙ.

116. අමතෙසු ගහිතෙසූති පකරණතො ලබ්භති, නිමිත්තත්ථෙ චෙතං භුම්මං. අනාපත්තිං වදන්තීති අදින්නාදානාපත්තියා අනාපත්තිං වදන්ති, මාරණප්පත්තියා පාචිත්තියං හොතෙව. අයඤ්ච විනිච්ඡයො අරක්ඛිතඅගොපිතෙසු අස්සාමිකතළාකාදීසු වෙදිතබ්බො.

117. නාවන්ති එත්ථ ‘‘නාවා නාම යාය තරතී’’ති (පාරා. 99) වචනතො ජලතාරණාරහං අන්තමසො එකම්පි වහන්තං රජනදොණිවෙණුකලාපාදිකං ¶ වෙදිතබ්බං. නාවට්ඨං නාම භණ්ඩං යං කිඤ්චි ඉන්ද්රියබද්ධං වා අනින්ද්රියබද්ධං වා. ‘‘ථෙනෙත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති ඉමිනා ‘‘ථෙය්යචිත්තස්සා’’ති ඉමමත්ථං විඤ්ඤාපෙති. පාදුද්ධාරෙති දුතියපරියෙසනාදිඅත්ථං ගච්ඡන්තස්ස පදෙ පදෙ. දොසාති දුක්කටාපත්තියො. වුත්තාති ‘‘නාවට්ඨං භණ්ඩං අවහරිස්සාමී’ති ථෙය්යචිත්තො දුතියං වා පරියෙසති ගච්ඡති වා, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 99) පදභාජනියං භගවතා වුත්තා, ඉමිනා පුබ්බපයොගසහපයොගදුක්කටානි, ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයං, ඨානාචාවනෙ පාරාජිකඤ්ච උපලක්ඛණවසෙන දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං.

118. චණ්ඩසොතෙති ¶ වෙගෙන ගච්ඡන්තෙ උදකප්පවාහෙ, ‘‘චණ්ඩසොතෙ’’ති ඉමිනා බන්ධනං විනා සභාවෙන අට්ඨිතභාවස්ස සූචනතො ‘‘බන්ධනමෙව ඨාන’’න්ති වුත්තට්ඨානපරිච්ඡෙදස්ස කාරණං දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. යස්මා චණ්ඩසොතෙ බද්ධා, තස්මා බන්ධනමෙකමෙව ඨානං මතන්ති වුත්තං හොති. තස්මින්ති බන්ධනෙ. ධීරා විනයධරා.

119-120. ‘‘නිච්චලෙ උදකෙ නාව-මබන්ධනමවට්ඨිත’’න්ති ඉමිනා ඡධා ඨානපරිච්ඡෙදස්ස ලබ්භමානත්තෙ කාරණං දස්සෙති. නාවං කඩ්ඪතො තස්ස පාරාජිකන්ති සම්බන්ධො. පුනපි කිං කරොන්තොති ආහ ‘‘එකෙනන්තෙන සම්ඵුට්ඨ’’න්තිආදි. තං නාවං අතික්කාමයතොති සම්බන්ධො. එත්ථාපි ‘‘කඩ්ඪිතවතො අතික්කමිතවතො’’ති භූතවසෙන අත්ථො යොජෙතබ්බො. යමෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

121. එවං චතුපස්සාකඩ්ඪනෙ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි උද්ධං, අධො ච උක්ඛිපනඔසීදාපනෙසු විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘තථා’’තිආදි. තථාති ‘‘තස්ස පාරාජික’’න්ති ආකඩ්ඪති. කස්මිං ¶ කාලෙති ආහ ‘‘උද්ධං කෙසග්ගමත්තම්පී’’තිආදි. අධොනාවාතලන්ති නාවාතලස්ස අධො අධොනාවාතලං, තස්මිං උද්ධං කෙසග්ගමත්තම්පි උදකම්හා විමොචිතෙති ඉමිනා සම්බන්ධො. තෙන ඵුට්ඨං කෙසග්ගමත්තම්පි මුඛවට්ටියා විමොචිතෙති යොජනා. තෙනාති අධොනාවාතලෙන ඵුට්ඨෙ උදකෙ මුඛවට්ටියා කරණභූතාය කෙසග්ගමත්තම්පි විමොචිතෙති ගහෙතබ්බං.

122. තීරෙ බන්ධිත්වා පන නිච්චලෙ ජලෙ ඨපිතා යා නාවා, තස්සා නාවාය ඨානං බන්ධනඤ්ච ඨිතොකාසො චාති ද්විධා මතන්ති යොජනා.

123. පුබ්බං පඨමං බන්ධනස්ස විමොචනෙ ථුල්ලච්චයං හොතීති යොජනා. කෙනචුපායෙනාති ‘‘පුරතො පච්ඡතො වාපී’’තිආදික්කමෙන යථාවුත්තොපායඡක්කෙසු යෙන කෙනචි උපායෙනාති අත්ථො. ඨානා චාවෙති නාවං.

124. පඨමං ඨානා චාවෙත්වාති ‘‘පුරතො පච්ඡතො වා’’තිආදිනා යථාවුත්තෙසු ඡසු ආකාරෙසු අඤ්ඤතරෙන ආකාරෙන නාවං ඨපිතට්ඨානතො පඨමං චාවෙත්වා. එසෙව ච නයොති නාවාය ¶ පඨමං ඨිතට්ඨානතො චාවනෙ ථුල්ලච්චයං, පච්ඡා බන්ධනමොචනෙ පාරාජිකන්ති එසෙව නයො නෙතබ්බොති අත්ථො. එත්ථ ච ‘‘තීරෙ බන්ධිත්වා නිච්චලෙ උදකෙ ඨපිතනාවාය බන්ධනඤ්ච ඨිතොකාසො චාති ද්වෙ ඨානානි, තං පඨමං බන්ධනා මොචෙති, ථුල්ලච්චයං. පච්ඡා ඡන්නං ආකාරානං අඤ්ඤතරෙන ඨානා චාවෙති, පාරාජිකං. පඨමං ඨානා චාවෙත්වා පච්ඡා බන්ධනමොචනෙපි එසෙව නයො’’ති (පාරා. 99) අට්ඨකථායං වුත්තවිනිච්ඡයො සඞ්ගහිතො. ආමසනඵන්දාපනෙසු දුක්කටථුල්ලච්චයානි හෙට්ඨා කුම්භියං වුත්තනයෙනෙව ඤාතුං සක්කුණෙය්යත්තා න වුත්තානීති වෙදිතබ්බං. එවමුපරිපි.

125. උස්සාරෙත්වාති ¶ උදකතො ථලං ආරොපෙත්වා. නිකුජ්ජිත්වාති අධොමුඛං කත්වා. ථලෙ ඨපිතාය නාවාය මුඛවට්ටියා ඵුට්ඨොකාසො එව ඨානන්ති යොජනා. හීති විසෙසො, තෙන ජලට්ඨතො ථලට්ඨාය නාවාය වුත්තං විසෙසං ජොතෙති.

126. එත්ථ අධො ඔසීදාපනස්ස අලබ්භමානතාය තං විනා ඉතරෙසං පඤ්චන්නං ආකාරානං වසෙන ඨානාචාවනං දස්සෙතුමාහ ‘‘ඤෙය්යො’’තිආදි. යතො කුතොචීති තිරියං චතස්සන්නං, උපරිදිසාය ච වසෙන යං කිඤ්චි දිසාභිමුඛං කෙසග්ගමත්තම්පි අතික්කමෙන්තො.

127. උක්කුජ්ජිතායපීති උද්ධංමුඛං ඨපිතායපි. ඝටිකානන්ති දාරුඛණ්ඩානං. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘ඤෙය්යො ඨානපරිච්ඡෙදො’’තිආදිනා වුත්තනයං අතිදිසති. සො පන උක්කුජ්ජිත්වා භූමියං ඨපිතනාවාය යුජ්ජති. ඝටිකානං උපරි ඨපිතාය පන නාගදන්තෙසු ඨපිතකුන්තෙ වුත්තවිනිච්ඡයො යුජ්ජති.

128. ‘‘ථෙය්යා’’ති ඉදං ‘‘පාජෙන්තස්සා’’ති විසෙසනං. තිත්ථෙති තිත්ථාසන්නජලෙ. අරිත්තෙනාති කෙනිපාතෙන. ඵියෙනාති පාජනඵලකෙන. පාජෙන්තස්සාති පෙසෙන්තස්ස. ‘‘තං පාජෙතී’’තිපි පාඨො දිස්සති, තං නාවං යො පාජෙති, තස්ස පරාජයොති අත්ථො.

129-30. ඡත්තන්ති ආතපවාරණං. පණාමෙත්වාති යථා වාතං ගණ්හාති, තථා පණාමෙත්වා. උස්සාපෙත්වාව චීවරන්ති චීවරං උද්ධං උච්චාරෙත්වා වා. ගාථාඡන්දවසෙන ‘ව’ඉති රස්සත්තං. ලඞ්කාරසදිසන්ති පසාරිතපටසරික්ඛකං. සමීරණන්ති මාලුතං. න දොසො තස්ස විජ්ජතීති ඉදං වාතස්ස ¶ ¶ අවිජ්ජමානක්ඛණෙ එවං කරොතො පච්ඡා ආගතෙන වාතෙන නීතනාවාය වසෙන වුත්තං. වායමානෙ පන වාතෙ එවං කරොන්තස්ස ආපත්තියෙවාති දට්ඨබ්බං.

131-2. සයමෙව උපාගතන්ති සම්බන්ධො. ගාමසමීපෙ තිත්ථං ගාමතිත්ථං. තන්ති නාවං. ඨානාති ඡත්තෙන වා චීවරෙන වා ගහිතවාතෙන ගන්ත්වා ගාමතිත්ථෙ ඨිතට්ඨානා. අචාලෙන්තොති ඵන්දාපනම්පි අකරොන්තො, ඉමිනා ථුල්ලච්චයස්සාපි අභාවං දස්සෙති. ‘‘අචාවෙන්තො’’තිපි පාඨො, ඨිතට්ඨානතො කෙසග්ගමත්තම්පි අනපනෙන්තොති අත්ථො, ඉමිනා පාරාජිකාභාවං දස්සෙති. කිණිත්වාති මූලෙන වික්කිණිත්වා. සයමෙව ච ගච්ඡන්තින්ති එත්ථ ච-කාරො වත්තබ්බන්තරසමුච්චයෙ. තථා පණාමිතඡත්තෙන වා උස්සාපිතචීවරෙන වා ගහිතවාතෙන අත්තනා ගච්ඡන්තිං. ඨානා චාවෙතීති අත්තනා ඉච්ඡිතදිසාභිමුඛං කත්වා පාජනවසෙන ගමනට්ඨානා චාවෙති.

133-4. යන්ති එතෙනාති යානං. රමයතීති රථො. වහති, වුය්හති, වහන්ති එතෙනාති වා වය්හං. ‘‘උපරි මණ්ඩපසදිසං පදරච්ඡන්නං, සබ්බපාලිගුණ්ඨිමං වා ඡාදෙත්වා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.100) අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන කතං සකටං වය්හං නාම. සන්දමානිකාති ‘‘උභොසු පස්සෙසු සුවණ්ණරජතාදිමයා ගොපානසියො දත්වා ගරුළපක්ඛකනයෙන කතා සන්දමානිකා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.100) අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන කතයානවිසෙසො. ඨානා චාවනයොගස්මින්ති ඨානා චාවනප්පයොගෙ.

135-6. දසට්ඨානාචාවනවසෙන පාරාජිකං වදන්තෙහි පඨමං ඨානභෙදස්ස ඤාතබ්බත්තා තං දස්සෙත්වා ආපත්තිභෙදං දස්සෙතුමාහ ¶ ‘‘යානස්ස දුකයුත්තස්සා’’තිආදි. දුකයුත්තස්සාති දුකං ගොයුගං යුත්තස්ස යස්සාති, යුත්තෙ යස්මින්ති වා විග්ගහො. දස ඨානානීති ද්වින්නං ගොණානං අට්ඨ පාදා, ද්වෙ ච චක්කානීති එතෙසං දසන්නං පතිට්ඨිතට්ඨානානං වසෙන දස ඨානානි වදෙය්යාති අත්ථො. එතෙනෙව නයෙන චතුයුත්තාදියානෙ අට්ඨාරසාති ඨානභෙදස්ස නයො දස්සිතො හොති. යානං පාජයතොති සකටාදියානං පෙසයතො. ‘‘ධුරෙති යුගාසන්නෙ’’ති අට්ඨකථාය ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. රථීසාය යුගෙන සද්ධිං බන්ධනට්ඨානාසන්නෙති වුත්තං හොති. ‘‘ධුර’’න්ති ච යුගස්සෙව නාමං. ‘‘ධුරං ඡඩ්ඩෙත්වා, ධුරං ආරොපෙත්වා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.100) අට්ඨකථාවචනතො තංසහචරියාය සම්බන්ධනට්ඨානම්පි ¶ ධුරං නාම. ඉධ පන ගඞ්ගා-සද්දො විය ගඞ්ගාසමීපෙ ධුරසමීපෙ පාජකස්ස නිසජ්ජාරහට්ඨානෙ ධුරස්ස වත්තමානතා ලබ්භති.

ගොණානං පාදුද්ධාරෙ තස්ස ථුල්ලච්චයං විනිද්දිසෙති යොජනා. ඉදඤ්ච ගොණානං අවිලොමකාලං සන්ධාය වුත්තං. විලොමකාලෙ සම්භවන්තං විසෙසං ජොතෙතුං ‘‘ථුල්ලච්චයං තු’’ ඉච්චත්ර තු-සද්දෙන අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ පන ගොණා ‘නායං අම්හාකං සාමිකො’ති ඤත්වා ධුරං ඡඩ්ඩෙත්වා ආකඩ්ඪන්තා තිට්ඨන්ති වා ඵන්දන්ති වා, රක්ඛති තාව. ගොණෙ පුන උජුකං පටිපාදෙත්වා ධුරං ආරොපෙත්වා දළ්හං යොජෙත්වා පාචනෙන විජ්ඣිත්වා පාජෙන්තස්ස වුත්තනයෙනෙව තෙසං පාදුද්ධාරෙන ථුල්ලච්චය’’න්ති වුත්තවිසෙසො සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බො. චක්කානං හීති එත්ථ අධිකෙන හි-සද්දෙන ‘‘සචෙපි සකද්දමෙ මග්ගෙ එකං චක්කං කද්දමෙ ලග්ගං හොති, දුතියං චක්කං ගොණා පරිවත්තෙන්තා පවත්තෙන්ති, එකස්ස පන ඨිතත්තා න තාව අවහාරො හොති. ගොණෙ පන පුන උජුකං පටිපාදෙත්වා පාජෙන්තස්ස ¶ ඨිතචක්කෙ කෙසග්ගමත්තං ඵුට්ඨොකාසං අතික්කන්තෙ පාරාජික’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.100) අට්ඨකථායං වුත්තවිසෙසො දස්සිතො හොතීති දට්ඨබ්බං.

137-9. එත්තාවතා යුත්තයානවිනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි අයුත්තයානවිනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘අයුත්තකස්සා’’තිආදි. ධුරෙන උපත්ථම්භනියං ඨිතස්ස තස්ස අයුත්තකස්සාපි ච යානකස්ස උපත්ථම්භනිචක්කකානං වසෙන තීණෙව ඨානානි භවන්තීති යොජනා. තත්ථ අයුත්තකස්සාති ගොණෙහි අයුත්තකස්ස. ධුරෙනාති යථාවුත්තනයෙන ධුරයුත්තට්ඨානසමීපදෙසෙන, සකටසීසෙනාති වුත්තං හොති. උපත්ථම්භනියන්ති සකටසීසොපත්ථම්භනියා උපරි ඨිතස්ස. උපත්ථම්භයති ධුරන්ති උපත්ථම්භනී. සකටස්ස පච්ඡිමභාගොපත්ථම්භනත්ථං දීයමානං දණ්ඩද්වයං පච්ඡිමොපත්ථම්භනී නාම, පුරිමභාගස්ස දීයමානස්ස උපත්ථම්භනී පුරිමොපත්ථම්භනී නාමාති අයමුපත්ථම්භනීනං විසෙසො. ඉධ පුරිමොපත්ථම්භනී අධිප්පෙතා. ‘‘උපත්ථම්භනිචක්කකානං වසෙන තීණෙව ඨානානී’’ති ඉදං හෙට්ඨා අකප්පකතාය උපත්ථම්භනියා වසෙන වුත්තං, කප්පකතාය පන වසෙන ‘‘චත්තාරී’’ති වත්තබ්බං.

‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘ඨානානි තීණෙවා’’ති ආකඩ්ඪති, දාරුචක්කද්වයවසෙන තීණි ඨානානීති අත්ථො. ‘‘දාරූන’’න්ති ඉමිනා බහුවචනනිද්දෙසෙන රාසිකතදාරූනං දාරුකස්ස එකස්සාපි ඵලකස්සාපි ගහණං වෙදිතබ්බං. ‘‘භූමියම්පි ධුරෙනෙව, තථෙව ඨපිතස්ස චා’’ති ඉමිනා ¶ තීණියෙව ඨානානීති අතිදිසති. එත්ථ ධුරචක්කානං පතිට්ඨිතොකාසවසෙන තීණි ඨානානි. එත්ථ ච උපරිට්ඨපිතස්ස චාති ච-කාරං ‘‘භූමියං ඨපිතස්සා’’ති එත්ථාපි යොජෙත්වා සමුච්චයං කාතුං සක්කාති. තත්ථ අධිකවචනෙන ච-කාරෙන අට්ඨකථායං ‘‘යං පන අයුත්තකං ධුරෙ එකාය, පච්ඡතො ¶ ච ද්වීහි උපත්ථම්භනීහි උපත්ථම්භෙත්වා ඨපිතං, තස්ස තිණ්ණං උපත්ථම්භනීනං, චක්කානඤ්ච වසෙන පඤ්ච ඨානානි. සචෙ ධුරෙ උපත්ථම්භනී හෙට්ඨාභාගෙ කප්පකතා හොති, ඡ ඨානානී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.100) වුත්තවිනිච්ඡයං සඞ්ගණ්හාති.

පුරතො පච්ඡතො වාපීති එත්ථ ‘‘කඩ්ඪිත්වා’’ති පාඨසෙසො. අපි-සද්දෙන ‘‘උක්ඛිපිත්වාපී’’ති අවුත්තං සමුච්චිනොති. යො පන පුරතො කඩ්ඪිත්වා ඨානා චාවෙති, යො වා පන පච්ඡතො කඩ්ඪිත්වා ඨානා චාවෙති, යො වා පන උක්ඛිපිත්වා ඨානා චාවෙතීති යොජනා. තිණ්ණන්ති ඉමෙ තයො ගහිතා, ‘‘තෙස’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භති, තෙසං තිණ්ණං පුග්ගලානන්ති වුත්තං හොති. කදා කිං හොතීති ආහ ‘‘ථුල්ලච්චයං තු…පෙ… පරාජයො’’ති. ‘‘ඨානා චාවෙ’’ති ඉදං ‘‘ථුල්ලච්චය’’න්ති ඉමිනාපි සම්බන්ධනීයං. තු-සද්දස්ස විසෙසජොතනත්ථං උපාත්තත්තා සාවසෙසට්ඨානාචාවනෙ ඵන්දාපනථුල්ලච්චයං, නිරවසෙසට්ඨානාචාවනෙ පන කතෙ ඨානාචාවනපාරාජිකා වුත්තා හොතීති දට්ඨබ්බං.

140. අක්ඛානං සීසකෙහීති අක්ඛස්ස උභයකොටීහි. ‘‘ජාත්යාඛ්යායමෙකස්මිං බහුවචනමඤ්ඤතරාය’’මිති වචනතො එකස්මිං අත්ථෙ බහුවචනං යුජ්ජති. ‘‘ඨිතස්සා’’ති එතස්ස විසෙසනස්ස ‘‘යානස්සා’’ති විසෙසිතබ්බං සාමත්ථියා ලබ්භති. ‘‘ඨානානි ද්වෙ’’ති වුත්තත්තා යථා සකටධුරං භූමිං න ඵුසති, එවං උච්චතරෙසු ද්වීසු තුලාදිදාරූසු ද්වෙ අක්ඛසීසෙ ආරොපෙත්වා ඨපිතං යානමෙව ගය්හති.

141. කඩ්ඪන්තොති ද්වින්නං අක්ඛසීසානං ආධාරභූතෙසු දාරූසු ඝංසිත්වා ඉතො චිතො ච කඩ්ඪන්තො. උක්ඛිපන්තොති උජුං ඨිතට්ඨානතො උච්චාරෙන්තො. ඵුට්ඨොකාසච්චයෙති ඵුට්ඨොකාසතො ¶ කෙසග්ගමත්තාතික්කමෙ. අඤ්ඤස්සාති යථාවුත්තප්පකාරතො ඉතරස්ස. යස්ස කස්සචි රථාදිකස්ස යානස්ස.

142. අක්ඛුද්ධීනන්ති චතුන්නං අක්ඛරුද්ධනකආණීනං. අක්ඛස්ස උභයකොටීසු චක්කාවුණනට්ඨානතො ¶ අන්තො ද්වීසු සකටබාහාසු අක්ඛරුද්ධනත්ථාය ද්වෙ අඞ්ගුලියො විය ආකොටිතා චතස්සො ආණියො අක්ඛුද්ධි නාම. ධුරස්සාති ධුරබන්ධනට්ඨානාසන්නස්ස රථසීසග්ගස්ස. තං යානං. වා-සද්දෙන පස්සෙ වා ගහෙත්වා කඩ්ඪන්තො, මජ්ඣෙ වා ගහෙත්වා උක්ඛිපෙන්තොති කිරියන්තරං විකප්පෙති. ගහෙත්වාති එත්ථ ‘‘කඩ්ඪන්තො’’ති පාඨසෙසො. ඨානා චාවෙතීති උද්ධීසු ගහෙත්වා කඩ්ඪන්තො අත්තනො දිසාය උද්ධිඅන්තෙන ඵුට්ඨට්ඨානං ඉතරෙන උද්ධිපරියන්තෙන කෙසග්ගමත්තම්පි අතික්කාමෙති.

‘‘උද්ධීසු වා’’ති සාසඞ්කවචනෙන අනුද්ධිකයානස්සාපි විජ්ජමානත්තං සූචිතං හොති. අට්ඨකථායං ‘‘අථ උද්ධිඛාණුකා න හොන්ති, සමමෙව බාහං කත්වා මජ්ඣෙ විජ්ඣිත්වා අක්ඛසීසානි පවෙසිතානි හොන්ති, තං හෙට්ඨිමතලස්ස සමන්තා සබ්බං පථවිං ඵුසිත්වා තිට්ඨති, තත්ථ චතූසු දිසාසු, උද්ධඤ්ච ඵුට්ඨට්ඨානාතික්කමවසෙන පාරාජිකං වෙදිතබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.100) වුත්තවිනිච්ඡයඤ්ච බ්යතිරෙකවසෙන සඞ්ගණ්හාති.

143. නාභියාති නාභිමුඛෙන. එකමෙව සියා ඨානන්ති එකං නාභියා ඵුට්ඨට්ඨානමෙව ඨානං භවතීති අත්ථො. ‘‘එකමස්ස සියා ඨාන’’න්ති පොත්ථකෙසු දිස්සති, තතො පුරිමපාඨොව සුන්දරතරො. පරිච්ඡෙදොපීති එත්ථ පි-සද්දො විසෙසත්ථජොතකො, පරිච්ඡෙදො පනාති අත්ථො. පඤ්චධාති නාභියා චතුපස්සපරියන්තං, උද්ධඤ්ච පඤ්චධා, ඨානාචාවනාකාරො හොතීති අත්ථො.

144. ඨානානි ¶ ද්වෙති නෙමියා, නාභියා ච ඵුට්ඨට්ඨානවසෙන ද්වෙ ඨානානි. අස්සාති චක්කස්ස. තෙසං ද්වින්නං ඨානානං. භිත්තිආදිං අපස්සාය ඨපිතචක්කස්සාපි හි අට්ඨකථායං වුත්තො අයම්පි විනිච්ඡයො වුත්තො, යොපි ඉමිනා ච පාඨෙන දස්සිතො හොති.

145. අනාරක්ඛන්ති සාමිකෙන අසංවිහිතාරක්ඛං. අධොදෙත්වාති ගොණෙ අපෙසෙත්වා. වට්ටති, පාරාජිකං න හොතීති අධිප්පායො. සාමිකෙ ආහරාපෙන්තෙ පන භණ්ඩදෙය්යං හොති.

146. භාරට්ඨකථාය සීසක්ඛන්ධකටොලම්බවසාති එවංනාමකානං සරීරාවයවානං වසෙන භාරො ¶ චතුබ්බිධො හොති. තත්ථ සීසභාරාදීසු අසම්මොහත්ථං සීසාදීනං පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො – සීසස්ස තාව පුරිමගලෙ ගලවාටකො පිට්ඨිගලෙ කෙසඤ්චි කෙසන්තෙ ආවට්ටො හොති, ගලස්සෙව උභොසු පස්සෙසු කෙසඤ්චි කෙසාවට්ටා ඔරුය්හ ජායන්ති, යෙ ‘‘කණ්ණචූළිකා’’ති වුච්චන්ති, තෙසං අධොභාගො චාති අයං හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදො, තතො උපරි සීසං, එත්ථන්තරෙ ඨිතභාරො සීසභාරො නාම.

උභොසු පස්සෙසු කණ්ණචූළිකාහි පට්ඨාය හෙට්ඨා, කප්පරෙහි පට්ඨාය උපරි, පිට්ඨිගලාවට්ටතො ච ගලවාටකතො ච පට්ඨාය හෙට්ඨා, පිට්ඨිවෙමජ්ඣාවට්ටතො ච උරපරිච්ඡෙදමජ්ඣෙ හදයආවාටතො ච පට්ඨාය උපරි ඛන්ධො, එත්ථන්තරෙ ඨිතභාරො ඛන්ධභාරො නාම.

පිට්ඨිවෙමජ්ඣාවට්ටතො ¶ , පන හදයආවාටතො ච පට්ඨාය හෙට්ඨා යාව පාදනඛසිඛා, අයං කටිපරිච්ඡෙදො, එත්ථන්තරෙ සමන්තතො සරීරෙ ඨිතභාරො කටිභාරො නාම.

කප්පරතො පට්ඨාය පන හෙට්ඨා යාව හත්ථනඛසිඛා, අයං ඔලම්බකපරිච්ඡෙදො, එත්ථන්තරෙ ඨිතභාරො ඔලම්බකො නාම.

භරතීති භාරො, භරති එතෙන, එතස්මින්ති වා භාරො, ඉති යථාවුත්තසීසාදයො අවයවා වුච්චන්ති. භාරෙ තිට්ඨතීති භාරට්ඨං. ඉති සීසාදීසු ඨිතං භණ්ඩං වුච්චති. ‘‘භාරොයෙව භාරට්ඨ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 1.101) අට්ඨකථාවචනතො භරීයතීති භාරො, කම්මනි සිද්ධෙන භාර-සද්දෙන භණ්ඩමෙව වුච්චති.

147. සිරස්මිංයෙවාති යථාපරිච්ඡින්නෙ සිරසි එව. සාරෙතීති අනුක්ඛිපන්තො ඉතො චිතො ච සාරෙති. ථුල්ලච්චයං සියාති ඵන්දාපනථුල්ලච්චයං භවෙය්ය.

148. ඛන්ධන්ති යථාපරිච්ඡින්නමෙව ඛන්ධං. ඔරොපිතෙති ඔහාරිතෙ. සීසතොති එත්ථ ‘‘උද්ධ’’න්ති පාඨසෙසො, යථාපරිච්ඡින්නසීසතො උපරීති අත්ථො. කෙසග්ගමත්තම්පීති කෙසග්ගමත්තං දූරං කත්වා. පි-සද්දො පගෙව තතො අධිකන්ති දීපෙති. මොචෙන්තොපීති කෙසග්ගෙන අඵුසන්තං අපනෙන්තො. එත්ථාපි පි-සද්දෙන න කෙවලං ඛන්ධං ඔරොපෙන්තස්සෙව පාරාජිකං, අපිච ඛො මොචෙන්තොපි ¶ පරාජිතොති හෙට්ඨා වුත්තමපෙක්ඛති. පසිබ්බකාදියමකභාරං පන සීසෙ ච පිට්ඨියඤ්චාති ද්වීසු ඨානෙසු ඨිතත්තා ද්වීහි ඨානෙහි අපනයනෙන පාරාජිකං හොති, තඤ්ච ‘‘සීසතො මොචෙන්තො’’ති ඉමිනාව එකදෙසවසෙන සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං.

149-50. එවං ¶ සීසභාරෙ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා තදනන්තරං උද්දෙසක්කමෙසු ඛන්ධභාරාදීසු විනිච්ඡයෙ දස්සෙතබ්බෙපි අවසානෙ වුත්තඔලම්බකභාරෙ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ආද්යන්තභාරානං වුත්තනයානුසාරෙන සෙසෙසුපි විනිච්ඡයං අතිදිසිතුමාහ ‘‘භාර’’න්තිආදි. සුද්ධමානසොති පාතරාසාදිකාරණෙන අථෙය්යචිත්තො, හත්ථගතභාරං ථෙය්යචිත්තෙන භූමියං ඨපනනිස්සජ්ජනාදිං කරොන්තස්ස හත්ථතො මුත්තමත්තෙ පාරාජිකන්ති ඉදමෙතෙන උපලක්ඛිතන්ති දට්ඨබ්බං.

එත්ථ වුත්තනයෙනෙවාති සීසභාරඔලම්බකභාරෙසු වුත්තානුසාරෙන. සෙසෙසුපි භාරෙසූති ඛන්ධභාරාදිකෙසුපි. මතිසාරෙන සාරමතිනා. වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයොති යථාපරිච්ඡින්නෙසු ඨානෙසු ඨිතං පාදග්ඝනකං යං කිඤ්චි වත්ථුං ථෙය්යචිත්තෙන ‘‘ගණ්හිස්සාමී’’ති ආමසන්තස්ස දුක්කටං, ඨානා අචාවෙත්වා ඵන්දාපෙන්තස්ස ථුල්ලච්චයං, යථාපරිච්ඡින්නට්ඨානාතික්කමනවසෙන වා උද්ධංඋක්ඛිපනවසෙන වා ඨානා චාවෙන්තස්ස පාරාජිකං හොතීති අයං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති අත්ථො.

151-3. ඉදානි ආරාමට්ඨවිනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘දුක්කට’’න්තිආදි. ආරාමන්ති චම්පකාදිපුප්ඵාරාමඤ්ච අම්බාදිඵලාරාමඤ්චාති ද්වීසු ආරාමෙසු යං කඤ්චි ආරාමං. ආරමන්ති එත්ථ පුප්ඵාදිකාමිනොති විග්ගහො, තං ආරාමං, අභි-සද්දයොගෙ උපයොගවචනං. අභියුඤ්ජතොති පරායත්තභාවං ජානන්තො ‘‘මම සන්තක’’න්ති අට්ටං කත්වා ගණ්හිතුං ථෙය්යචිත්තෙන සහායාදිභාවත්ථං දුතියකපරියෙසනාදිවසෙන අභියුඤ්ජන්තස්ස දුක්කටං මුනිනා වුත්තන්ති ඉමිනා සම්බන්ධනීයං, අදින්නාදානස්ස පුබ්බපයොගත්තා සහපයොගගණනාය දුක්කටන්ති භගවතා ¶ වුත්තන්ති අත්ථො. ධම්මං චරන්තොති අට්ටං කරොන්තො. පරං සාමිකං පරාජෙති චෙ, සයං සාසනතො පරාජිතොති යොජනා.

තස්සාති භණ්ඩසාමිනො. විමතිං ජනයන්තස්සාති ‘‘ඉමිනා සහ අට්ටං කත්වා මම සන්තකං ලභිස්සාමි ¶ වා, න වා’’ති සංසයං උප්පාදෙන්තස්ස චොරස්ස. යොපි ධම්මං චරන්තො සයං පරජ්ජති, තස්ස ච ථුල්ලච්චයන්ති යොජනා.

සාමිනො ධුරනික්ඛෙපෙති ‘‘අයං ථද්ධො කක්ඛළො ජීවිතබ්රහ්මචරියන්තරායම්පි මෙ කරෙය්ය, අලං දානි මය්හං ඉමිනා ආරාමෙනා’’ති සාමිනො ධුරනික්ඛෙපෙ සති, අත්තනො ‘‘න දස්සාමී’’ති ධුරනික්ඛෙපෙ චාති යොජනා. එවං උභින්නං ධුරනික්ඛෙපෙ පාරාජිකං. තස්සාති අභියුඤ්ජන්තස්ස. සබ්බෙසං කූටසක්ඛීනඤ්චාති ච-කාරො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති වෙදිතබ්බො. චොරස්ස අස්සාමිකභාවං ඤත්වාපි තදායත්තකරණත්ථං යං කිඤ්චි වදන්තා කූටසක්ඛිනො, තෙසං සබ්බෙසම්පි භික්ඛූනං පාරාජිකං හොතීති අත්ථො.

154. විහාරට්ඨකථායං විහාරන්ති උපලක්ඛණත්තා ‘‘පරිවෙණං වා, ආවාසං වා’’ති ච ගහෙතබ්බං. සඞ්ඝිකන්ති චාතුද්දිසං සඞ්ඝං උද්දිස්ස භික්ඛූනං දින්නත්තා සඞ්ඝසන්තකං. කඤ්චීති ඛුද්දකං, මහන්තං වාති අත්ථො. අච්ඡින්දිත්වාන ගණ්හිතුං අභියුඤ්ජන්තස්ස පාරාජිකා න සිජ්ඣතීතිපි පාඨසෙසයොජනා. හෙතුං දස්සෙති ‘‘සබ්බෙසං ධුරනික්ඛෙපාභාවතො’’ති, සබ්බස්සෙව චාතුද්දිසිකසඞ්ඝස්ස ධුරනික්ඛෙපස්ස අසම්භවතොති අත්ථො. ‘‘විහාර’’න්ති එත්තකමෙව අවත්වා ‘‘සඞ්ඝික’’න්ති විසෙසනෙන දීඝභාණකාදිභෙදස්ස ගණස්ස, එකපුග්ගලස්ස වා දින්නවිහාරාදිං අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හන්තෙ ධුරනික්ඛෙපසම්භවා පාරාජිකන්ති වුත්තං හොති. එත්ථ විනිච්ඡයො ආරාමෙ විය ¶ වෙදිතබ්බො. ඉමෙසු තත්රට්ඨභණ්ඩෙ විනිච්ඡයො භූමට්ඨථලට්ඨආකාසට්ඨවෙහාසට්ඨෙසු වුත්තනයෙන ඤාතුං සක්කාති න වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

155-6. ඛෙත්තට්ඨෙ සීසානීති වල්ලියො. නිදම්පිත්වානාති යථා ධඤ්ඤමත්තං හත්ථගතං හොති, තථා කත්වා. අසිතෙනාති දාත්තෙන. ලායිත්වාති දායිත්වා. සබ්බකිරියාපදෙසු ‘‘සාලිආදීනං සීසානී’’ති සම්බන්ධනීයං. සාලිආදීනං සීසානි නිදම්පිත්වා ගණ්හතො යස්මිං බීජෙ ගහිතෙ වත්ථු පූරති, තස්මිං බන්ධනා මොචිතෙ තස්ස පාරාජිකං භවෙති යොජනා. අසිතෙන ලායිත්වා ගණ්හතො ¶ යස්මිං සීසෙ ගහිතෙ…පෙ… භවෙ, කරෙන ඡින්දිත්වා ගණ්හතො යස්සං මුට්ඨියං ගහිතායං…පෙ… භවෙති යොජනා. බීජෙති වීහාදිඵලෙ. වත්ථු පූරතීති පාදග්ඝනකං හොතීති. මුට්ඨියන්ති සීසමුට්ඨියං, බීජමුට්ඨියං වා. බන්ධනා මොචිතෙති බන්ධනට්ඨානතො මොචිතෙ.

157. දණ්ඩො වාති වත්ථුපූරකවීහිදණ්ඩො වා. අච්ඡින්නො රක්ඛතීති සම්බන්ධො. තචො වාති තස්ස දණ්ඩස්ස එකපස්සෙ ඡල්ලි වා අච්ඡින්නො රක්ඛතිච්චෙව සම්බන්ධො. වා-ග්ගහණෙන ඉධාවුත්තං අට්ඨකථාගතං (පාරා. අට්ඨ. 1.104) ‘‘වාකො’’ති ඉදං සඞ්ගණ්හාති. වාකො නාම දණ්ඩෙ වා තචෙ වා බාහිරං. ඉධාපි තචො වා අච්ඡින්නො රක්ඛතීති යොජනා. වීහිනාළම්පි වාති ගහිතධඤ්ඤසාලිසීසෙන පතිට්ඨිතං වීහිකුද්රූසාදිගච්ඡානං නාළං, තචගබ්භොති වුත්තං හොති. දීඝන්ති දීඝං චෙ හොති. ‘‘අනික්ඛන්තොවා’’ති ඉමිනා ‘‘දණ්ඩො’’ති සම්බන්ධො. ‘‘තතො’’ති පාඨසෙසො. තතො ¶ දීඝවීහිනාළතො සබීජවීහිසීසදණ්ඩො සබ්බසො ඡින්නො ඡින්නකොටියා කෙසග්ගමත්තම්පි බහි අනික්ඛන්තොති අත්ථො. රක්ඛතීති තං භික්ඛුං දුක්කටථුල්ලච්චයපාරාජිකවත්ථූනං අනුරූපාපත්තිතො පාලෙති. මුත්තො චෙ, න රක්ඛතීති අත්ථො.

වුත්තඤ්චෙතං අට්ඨකථායං ‘‘වීහිනාළං දීඝම්පි හොති, යාව අන්තොනාළතො වීහිසීසදණ්ඩකො න නික්ඛමති, තාව රක්ඛති. කෙසග්ගමත්තම්පි නාළතො දණ්ඩකස්ස හෙට්ඨිමතලෙ නික්ඛන්තමත්තෙ භණ්ඩග්ඝවසෙන කාරෙතබ්බො’’ති (පාරා. 1.104). තථා ඉමිනාව විනිච්ඡයෙන අට්ඨකථායං ‘‘ලායිතබ්බවත්ථුපූරකවීහිසීසමුට්ඨියා මූලෙ ඡින්නෙපි සීසෙසු අච්ඡින්නවීහිසීසග්ගෙහි සද්ධිං ජටෙත්වා ඨිතෙසු රක්ඛති, ජටං විජටෙත්වා වියොජිතෙසු යථාවුත්තපාරාජිකාදිආපත්තියො හොන්තී’’ති එවමාදිකො විනිච්ඡයො ච සූචිතොති ගහෙතබ්බො.

158. මද්දිත්වාති වීහිසීසානි මද්දිත්වා. පප්ඵොටෙත්වාති භුසාදීනි ඔඵුනිත්වා. ඉතො සාරං ගණ්හිස්සාමීති පරිකප්පෙතීති යොජනා. ඉතොති වීහිසීසතො. සාරං ගණ්හිස්සාමීති සාරභාගං ආදියිස්සාමි. සචෙ පරිකප්පෙතීති යොජනා. රක්ඛතීති වත්ථුපහොනකප්පමාණං දාත්තෙන ලායිත්වා වා හත්ථෙන ඡින්දිත්වා වා ඨානා චාවෙත්වා ගහිතම්පි යාව පරිකප්පො න නිට්ඨාති, තාව ආපත්තිතො රක්ඛතීති අත්ථො.

159. මද්දනෙපීති වීහිසීසමද්දනෙපි. උද්ධරණෙපීති පලාලාපනයනෙපි. පප්ඵොටනෙපීති භුසාදිකචවරාපනයනෙපි ¶ . දොසො නත්ථීති අග්ඝවසෙන පාරාජිකාදිආපත්තියො න භවන්ති, සහපයොගදුක්කටං පන හොතෙව. අත්තනො…පෙ… පරාජයොති ¶ අත්තනො පඨමං පරිකප්පිතාකාරෙන සබ්බං කත්වා සාරභාගං ගණ්හිතුං අත්තනො භාජනෙ පක්ඛිත්තමත්තෙ යථාවුත්තපාරාජිකාදයො හොන්තීති අත්ථො.

160. එත්තාවතා ‘‘ඛෙත්තට්ඨං නාම භණ්ඩං ඛෙත්තෙ චතූහි ඨානෙහි නික්ඛිත්තං හොති භූමට්ඨං ථලට්ඨං ආකාසට්ඨං වෙහාසට්ඨ’’න්ති (පාරා. 104) වුත්තානි ඛෙත්තට්ඨානි චත්තාරි යථාවුත්තසදිසානීති තානි පහාය ‘‘තත්ථජාතක’’න්තිආදි පාළියං ආගතෙ තත්රජාතෙ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘ඛෙත්තං නාම යත්ථ පුබ්බණ්ණං වා අපරණ්ණං වා ජායතී’’ති (පාරා. 104) එවමාගතෙ ඛෙත්තෙපි විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘ජාන’’න්තිආදි. ජානන්ති පරසන්තකභාවං ජානන්තො. ඛීලන්ති අප්පිතක්ඛරං වා ඉතරං වා පාසාණාදිඛීලං. සඞ්කාමෙතීති පරායත්තභූමිං සාමිකා යථා පස්සන්ති, තථා වා අඤ්ඤථා වා අත්තනො සන්තකං කාතුකාමතාය කෙසග්ගමත්තම්පි ඨානං යථා සසන්තකං හොති, තථා ථෙය්යචිත්තෙන නිඛණතීති අත්ථො.

161. තං පාරාජිකත්තං තස්ස කදා හොතීති ආහ ‘‘සාමිකානං තු ධුරනික්ඛෙපනෙ සතී’’ති. ‘‘හොතී’’ති පාඨසෙසො. තු-සද්දෙන ‘‘අත්තනො වා’’ති විසෙසස්ස සඞ්ගහිතත්තා සාමිනො නිරාලයභාවසඞ්ඛාතධුරනික්ඛෙපෙ ච ‘‘සාමිකස්ස න දස්සාමී’’ති අත්තනො ධුරනික්ඛෙපෙ ච තස්ස පාරාජිකත්තං හොතීති අත්ථො. එවමුදීරිතන්ති ‘‘කෙසග්ගමත්තම්පී’’ති එවං නියමිතං කථිතං.

162. යා පනාති යා භූමි පන. තෙසු ද්වීසු ඛීලෙසු. ආදො ථුල්ලච්චයන්ති පඨමෙ ඛීලෙ සඞ්කාමිතෙ සො භික්ඛු ථුල්ලච්චයං ආපජ්ජති. දුතියෙති දුතියෙ ඛීලෙ සඞ්කාමිතෙ පරාජයො ¶ හොතීති යොජනා. බහූහි ඛීලෙහි ගහෙතබ්බට්ඨානෙ පරියන්තඛීලෙසු ද්වීසු විනිච්ඡයො ච එතෙනෙව වුත්තො හොති. එත්ථ පන අන්තෙ ඛීලද්වයං විනා අවසෙසඛීලනිඛණනෙ ච ඉතරෙසු තදත්ථෙසු සබ්බපයොගෙසු ච දුක්කටං හොතීති විසෙසො.

163-4. ‘‘මමෙදං සන්තක’’න්ති ඤාපෙතුකාමොති සම්බන්ධො. පරසන්තකාය භූමියා පරායත්තභාවං ඤත්වාව ථෙය්යචිත්තෙන කෙසග්ගමත්තම්පි ඨානං ගණ්හිතුකාමතාය ‘‘එත්තකං ඨානං මම සන්තක’’න්ති ¶ රජ්ජුයා වා යට්ඨියා වා මිනිත්වා පරස්ස ඤාපෙතුකාමොති අත්ථො. යෙහි ද්වීහි පයොගෙහීති සබ්බපච්ඡිමකෙහි රජ්ජුපසාරණයට්ඨිපාතනානමඤ්ඤතරෙහි ද්වීහි පයොගෙහි. තෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං.

ඉධ රජ්ජුං වාපීති විකප්පත්ථවා-සද්දෙන ‘‘යට්ඨිං වා’’ති යොජෙතබ්බෙපි අවුත්තසමුච්චයත්ථං අධිකවචනභාවෙන වුත්තපි-සද්දෙන ඉධාවුත්තමරියාදවතීනං විනිච්ඡයස්ස ඤාපිතත්තා යථාවුත්තරජ්ජුයට්ඨිවිනිච්ඡයෙසු විය පරසන්තකාය භූමියා කෙසග්ගමත්තම්පි ඨානං ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හිතුකාමතාය වතිපාදෙ නිඛණිත්වා වා සාඛාමත්තෙන වා වතිං කරොන්තස්ස මරියාදං වා බන්ධන්තස්ස පාකාරං වා චිනන්තස්ස පංසුමත්තිකා වා වඩ්ඪෙන්තස්ස පුබ්බපයොගෙ පාචිත්තියට්ඨානෙ පාචිත්තියඤ්ච දුක්කටඤ්ච සහපයොගෙ කෙවලදුක්කටඤ්ච පච්ඡිමපයොගෙසු ද්වීසු පඨමපයොගෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච අවසානපයොගෙ පාරාජිකඤ්ච හොතීති විනිච්ඡයොපි සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බං.

165. වත්ථට්ඨාදීසු වත්ථට්ඨස්සාති එත්ථ ‘‘වත්ථු නාම ආරාමවත්ථු විහාරවත්ථූ’’ති (පාරා. 105) පදභාජනෙ වුත්තත්තා පුප්ඵාදිආරාමෙ ¶ කාතුං සඞ්ඛරිත්වා ඨපිතභූමි ච පුබ්බකතාරාමානං විනාසෙ තුච්ඡභූමි ච විහාරං කාතුං අභිසඞ්ඛතා භූමි ච නට්ඨවිහාරභූමි චාති එවං විභාගවති වසති එත්ථ උපරොපො වා විහාරො වාති ‘‘වත්ථූ’’ති වුච්චති ඉච්චෙවං දුවිධං වත්ථුඤ්ච ‘‘වත්ථුට්ඨං නාම භණ්ඩං වත්ථුස්මිං චතූහි ඨානෙහි නික්ඛිත්තං හොති භූමට්ඨං ථලට්ඨං ආකාසට්ඨං වෙහාසට්ඨ’’න්ති (පාරා. 105) වචනතො එවං චතුබ්බිධං භණ්ඩඤ්චාති ඉදං ද්වයං වත්ථු ච වත්ථුට්ඨඤ්ච වත්ථුවත්ථුට්ඨන්ති වත්තබ්බෙ එකදෙසසරූපෙකසෙසවසෙන සමාසෙත්වා, උ-කාරස්ස ච අකාරං කත්වා ‘‘වත්ථට්ඨස්සා’’ති දස්සිතන්ති ගහෙතබ්බං. යථාවුත්තදුවිධවත්ථුනො, වත්ථට්ඨස්ස ච භණ්ඩස්සාති අත්ථො. ඛෙත්තට්ඨෙති එත්ථාපි අයමෙව සමාසොති ඛෙත්තෙ ච ඛෙත්තට්ඨෙ චාති ගහෙතබ්බං. නාවට්ඨාදිවොහාරෙපි එසෙව නයො. ගාමට්ඨෙපි චාති ‘‘ගාමට්ඨං නාම භණ්ඩං ගාමෙ චතූහි ඨානෙහි නික්ඛිත්තං හොති භූමට්ඨං…පෙ… වෙහාසට්ඨ’’න්ති (පාරා. 106) වුත්තෙ චතුබ්බිධෙ ගාමට්ඨභණ්ඩෙපීති අත්ථො.

166. අරඤ්ඤට්ඨකථායං ¶ ‘‘තිණං වා’’තිආදිපදානං ‘‘තත්ථජාතක’’න්ති පදෙන සම්බන්ධො. තත්ථජාතකන්ති ‘‘අරඤ්ඤං නාම යං මනුස්සානං පරිග්ගහිතං හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.107) වචනතො තත්ථජාතං යං කිඤ්චි මනුස්සසන්තකං සාමිකානං අකාමා අගහෙතබ්බතො සාරක්ඛෙ අරඤ්ඤෙ උප්පන්නන්ති අත්ථො. තිණං වාති පරෙහි ලායිත්වා ඨපිතං වා අත්තනා ලායිතබ්බං වා ගෙහච්ඡාදනාරහං තිණං වා. පණ්ණං වාති එවරූපමෙව ගෙහච්ඡාදනාරහං තාලපණ්ණාදිපණ්ණං වා. ලතං වාති තථාරූපමෙව වෙත්තලතාදිකං වල්ලිං වා. යා පන දීඝා හොති ¶ , මහාරුක්ඛෙ ච ගච්ඡෙ ච විනිවිජ්ඣිත්වා වා වෙඨෙත්වා වා ගතා, සා මූලෙ ඡින්නාපි අවහාරං න ජනෙති, අග්ගෙ ඡින්නාපි. යදා පන අග්ගෙපි මූලෙපි ඡින්නා හොති, තදා අවහාරං ජනෙති. සචෙ පන වෙඨෙත්වා ඨිතා හොති, වෙඨෙත්වා ඨිතා පන රුක්ඛතො මොචිතමත්තා අවහාරං ජනෙතීති අයමෙත්ථ විසෙසො. සාමිකෙන අවිස්සජ්ජිතාලයං ඡල්ලිවාකාදිඅවසෙසභණ්ඩඤ්ච ඉමිනාව උපලක්ඛිත්වා සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. කට්ඨමෙව වාති දාරුං වා. භණ්ඩග්ඝෙනෙව කාතබ්බොති එත්ථ අන්තොභූතහෙතුත්ථවසෙන කාරෙතබ්බොති අත්ථො ගහෙතබ්බො. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බො’’ති. අවහටතිණාදිභණ්ඩෙසු අග්ඝවසෙන මාසකං වා ඌනමාසකං වා හොති, දුක්කටං. අතිරෙකමාසකං වා ඌනපඤ්චමාසකං වා හොති, ථුල්ලච්චයං. පඤ්චමාසකං වා අතිරෙකපඤ්චමාසකං වා හොති, පාරාජිකං. පාරාජිකං චෙ අනාපන්නො, ආමසනදුක්කටං, ඵන්දාපනථුල්ලච්චයඤ්ච කාරෙතබ්බොති අත්ථො. ගණ්හන්තොති අවහරන්තො.

167-74. ඉදානි ‘‘කට්ඨමෙව වා’’ති වුත්තරුක්ඛදාරූසු විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘මහග්ඝෙ’’තිආදි. මහග්ඝෙති පඤ්චමාසකං වා අතිරෙකපඤ්චමාසකං වා අග්ඝකං හුත්වා මහග්ඝෙ. නස්සතීති ථෙය්යචිත්තසමඞ්ගී හුත්වා ඡින්නමත්තෙපි පාරාජිකං ආපජ්ජති. පි-සද්දො අවධාරණෙ. ‘‘කොචිපී’’ති ඉමිනා අද්ධගතොපි අල්ලං වා හොතු පුරාණං වා, තච්ඡෙත්වා ඨපිතං න ගහෙතබ්බමෙවාති අත්ථො.

මූලෙති උපලක්ඛණමත්තං. ‘‘අග්ගෙ ච මූලෙ ච ඡින්නො හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.107) අට්ඨකථාවචනතො මූලඤ්ච අග්ගඤ්ච ඡින්දිත්වාති ගහෙතබ්බො. අද්ධගතන්ති ජිණ්ණගළිතපතිතතචං, චිරකාලං ඨිතන්ති වුත්තං හොති.

ලක්ඛණෙති ¶ අත්තනො සන්තකං ඤාපෙතුං රුක්ඛක්ඛන්ධෙ තචං ඡින්දිත්වා කතසල්ලක්ඛණෙ. ඡල්ලියොනද්ධෙති ¶ සමන්තතො අභිනවුප්පන්නාහි ඡල්ලීහි පරියොනන්ධිත්වා අදස්සනං ගමිතෙ. අජ්ඣාවුත්ථඤ්චාති එත්ථ ‘‘ගෙහ’’න්ති පාඨසෙසො. ගෙහං කතඤ්ච අජ්ඣාවුත්ථඤ්චාති යොජනා. ගෙහං කාතුං අරඤ්ඤසාමිකානං මූලං දත්වා රුක්ඛෙ කිණිත්වා ඡින්නදාරූහි තං ගෙහං කතඤ්ච පරිභුත්තඤ්චාති අත්ථො. විනස්සන්තඤ්චාති එත්ථාපි ‘‘අවසිට්ඨං දාරු’’න්ති පාඨසෙසො. තං ගෙහං කත්වා අවසිට්ඨං වස්සාතපාදීහි විවිධා ජීරිත්වා විනස්සමානං, විපන්නදාරුන්ති වුත්තං හොති. ගණ්හතො න දොසො කොචීති සම්බන්ධො. ‘‘සාමිකා නිරාලයා’’ති ගණ්හතො කාචිපි ආපත්ති නත්ථීති අත්ථො. කිංකාරණන්ති චෙ? අරඤ්ඤසාමිකෙහි මූලං ගහෙත්වා අඤ්ඤෙසං දින්නත්තා, තෙසඤ්ච නිරාලයං ඡඩ්ඩිතත්තාති ඉදමෙත්ථ කාරණං.

වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං ‘‘ගෙහාදීනං අත්ථාය රුක්ඛෙ ඡින්දිත්වා යදා තානි කතානි, අජ්ඣාවුත්ථානි ච හොන්ති, දාරූනිපි අරඤ්ඤෙ වස්සෙන ච ආතපෙන ච විනස්සන්ති, ඊදිසානිපි දිස්වා ‘ඡඩ්ඩිතානී’ති ගහෙතුං වට්ටති. කස්මා? යස්මා අරඤ්ඤසාමිකා එතෙසං අනිස්සරා. යෙහි අරඤ්ඤසාමිකානං දෙය්යධම්මං දත්වා ඡින්නානි, තෙ එව ඉස්සරා, තෙහි ච තානි ඡඩ්ඩිතානි, නිරාලයා තත්ථ ජාතා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.107). එවම්පි සති පච්ඡා සාමිකෙසු ආහරාපෙන්තෙසු භණ්ඩදෙය්යං හොතීති දට්ඨබ්බං.

යො චාති අරඤ්ඤසාමිකානං දෙය්යධම්මං පවිසන්තො අදත්වා ‘‘නික්ඛමන්තො දස්සාමී’’ති රුක්ඛෙ ගාහාපෙත්වා නික්ඛමන්තො යො ච භික්ඛු. ආරක්ඛට්ඨානං පත්වාති අරඤ්ඤපාලකා යත්ථ නිසින්නා අරඤ්ඤං රක්ඛන්ති, තං ඨානං පත්වා. ‘‘චින්තෙන්තො’’ති කිරියන්තරසාපෙක්ඛත්තා ‘‘අතික්කමෙය්යා’’ති සාමත්ථියතො ¶ ලබ්භති. තස්මා චිත්තෙ කම්මට්ඨානාදීනි කත්වාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පකාරත්ථෙන කුසලපක්ඛියා විතක්කා සඞ්ගය්හන්ති. අඤ්ඤං චින්තෙන්තො වා ආරක්ඛනට්ඨානං පත්වායෙව අතික්කාමෙය්යාති යොජෙත්වා අත්ථො වත්තබ්බො. තත්ථ අඤ්ඤං චින්තෙන්තො වාති අඤ්ඤං විහිතො වා, ඉමිනා යථාවුත්තවිතක්කානං සඞ්ගහො. අස්සාති එත්ථ ‘‘දෙය්ය’’න්ති කිතයොගෙ කත්තරි සාමිවචනත්තා අනෙනාති අත්ථො.

‘‘යොචා’’ති එත්ථ අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන ච-සද්දෙන අරඤ්ඤපවිසනකාලෙ යථාවුත්තනයෙන මූලං අදත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා දාරූනි ගහෙත්වා ගමනකාලෙ ‘‘අරඤ්ඤපාලකා සචෙ යාචන්ති, දස්සාමී’’ති පරිකප්පෙත්වා ගන්ත්වා තෙහි අයාචිතත්තා අදත්වා ගච්ඡන්තොපි තථෙව ආගන්ත්වා ආරක්ඛකෙසු ¶ කීළාපසුතෙසු වා නිද්දායන්තෙසු වා බහි නික්ඛන්තෙසු වා තත්ථ ඨත්වා ආරක්ඛකෙ පරියෙසිත්වා අදිස්වා ගච්ඡන්තොපි තථෙව ආගන්ත්වා තත්ථ නියුත්තඉස්සරජනෙහි අත්තනො හත්ථතො දාතබ්බං දත්වා වා අත්තානං සම්මානං කත්වා වා පාලකෙ සඤ්ඤාපෙත්වා වා පාලකෙ ඔකාසං යාචිත්වා තෙහි දින්නොකාසො වා ගච්ඡන්තොපීති එත්තකා වුත්තෙන සදිසත්තා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා.

වරාහාති සූකරා. වග්ඝාති බ්යග්ඝා. අච්ඡාති ඉස්සා. තරච්ඡාති කාළසීහා. ආදි-සද්දෙන දීපිමත්තහත්ථිසීහාදයො වාළමිගා සඞ්ගය්හන්ති. එතෙයෙව වරාහාදයො සමාගමවසෙන මරණාදිඅනිට්ඨසමීපචාරිතාය උප අනිට්ඨසමීපෙ දවන්ති පවත්තන්තීති ‘‘උපද්දවා’’ති වුච්චන්ති. ආරක්ඛට්ඨානං ආගතකාලෙ දිට්ඨවරාහාදිඋපද්දවතොති වුත්තං හොති. මුච්චිතුකාමතායාති මොක්ඛාධිප්පායෙන. ‘‘තථෙවා’’ති ඉමිනා පවිසනකාලෙ දෙය්යධම්මං අදත්වා ‘‘නික්ඛමනකාලෙ දස්සාමී’’ති ¶ පවිසිත්වා දාරුං ගහෙත්වා ආරක්ඛට්ඨානං පත්තොති පුරිමගාථාය සාමත්ථියතො ලබ්භමානොයෙවත්ථො දස්සිතො. තං ඨානන්ති තං ආරක්ඛට්ඨානං. අතික්කාමෙතීති ‘‘ඉදං තං ඨාන’’න්තිපි අසල්ලක්ඛණමත්තභයුපද්දවො හුත්වා පලායන්තො අතික්කමති, භණ්ඩදෙය්යං පන හොතීති යොජනා.

සුඞ්කඝාතතොති එත්ථාපි පි-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති වෙදිතබ්බො, සුඞ්කගහණට්ඨානතොපීති අත්ථො. සුඞ්කස්ස රඤ්ඤො දාතබ්බභාගස්ස ඝාතො මුසිත්වා ගහණමත්තො, සුඞ්කො හඤ්ඤති එත්ථාති වා සුඞ්කඝාතොති විග්ගහො. සුඞ්කඝාතසරූපං පරතො ආවි භවිස්සති. තස්මාති සුඞ්කඝාතතො තස්ස ගරුකත්තා එව. තන්ති තං සුඞ්කඝාතට්ඨානං. අනොක්කම්ම ගච්ඡතොති අපවිසිත්වා ගච්ඡන්තස්ස. දුක්කටං උද්දිට්ඨං ‘‘සුඞ්කං පරිහරති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 113).

එතන්ති යථාවුත්තආරක්ඛට්ඨානං. ථෙය්යචිත්තෙන පරිහරන්තස්සාති ථෙය්යචිත්තෙන පරිහරිත්වා දූරතො ගච්ඡන්තස්ස. ආකාසෙනපි ගච්ඡතො පාරාජිකමනුද්දිට්ඨං සත්ථුනාති සම්බන්ධො.

නනු ච ‘‘ඉදං පන ථෙය්යචිත්තෙන පරිහරන්තස්ස ආකාසෙන ගච්ඡතොපි පාරාජිකමෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.107) අට්ඨකථායං වුත්තවචනං විනා පාළියං ‘‘අරඤ්ඤට්ඨ’’න්ති මාතිකාපදස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘තත්ථජාතකං කට්ඨං වා ලතං වා තිණං වා පඤ්චමාසකං වා අතිරෙකපඤ්චමාසකං වා අග්ඝනකං ථෙය්යචිත්තො ආමසති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ඵන්දාපෙති, ආපත්ති ¶ ථුල්ලච්චයස්ස. ඨානා චාවෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 106) සාමඤ්ඤවචනතො සුඞ්කඝාතෙ ‘‘සුඞ්කං පරිහරති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වචනං විය එත්ථ ආරක්ඛට්ඨානං ¶ පරිහරන්තස්ස විසුං වුත්තපාරාජිකාපත්තිවචනෙ අසතිපි ‘‘අට්ඨකථාය’’න්ති අවත්වා ‘‘සත්ථුනා’’ති කස්මා ආහාති? වුච්චතෙ – අට්ඨකථාචරියෙන තථෙව වුත්තත්තා ආහ. කස්මා පන අට්ඨකථාචරියෙන ‘‘අපඤ්ඤත්තං න පඤ්ඤපෙස්සාම, පඤ්ඤත්තං න සමුච්ඡින්දිස්සාමා’’ති (පාරා. 565) පාළිපාඨං ජානන්තෙනපි පාළියං අවුත්තපාරාජිකං නිද්දිට්ඨන්ති? එත්ථ විනිච්ඡයං භික්ඛූහි පුට්ඨෙන භගවතා වුත්තනයස්ස මහාඅට්ඨකථාය ආගතත්තා තස්සෙව නයස්ස සමන්තපාසාදිකායං නිද්දිට්ඨභාවං ජානන්තෙන ඉමිනාපි ආචරියෙන ඉධ ‘‘සත්ථුනා’’ති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

අථ වා ‘‘සුඞ්කං පරිහරති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වත්වා ආරක්ඛට්ඨානවිනිච්ඡයෙ අවචනං යථාවුත්තවිසයස්ස අදිට්ඨභාවෙන වා සියා, ඉමස්ස තථා අනවජ්ජතා වා සියා, වුත්තානුසාරෙන සුවිඤ්ඤෙය්යතා වා සියාති තයො විකප්පා. තෙසු පඨමවිකප්පො සබ්බඤ්ඤුභාවබාධනතො දුබ්බිකප්පමත්තං හොති. දුතියවිකප්පො ලොකවජ්ජස්ස ඉමස්ස අනවජ්ජභාවො නාම අනුපපන්නොති අනාදාතබ්බො. පාරිසෙසතො තතියවිකප්පො යුජ්ජති.

තත්ථ ‘‘වුත්තානුසාරෙනා’’ති කිමෙත්ථ වුත්තං නාම, තදනුසාරෙන ඉමස්සාපි සුවිඤ්ඤෙය්යතා කථන්ති චෙ? පඨමනිද්දිට්ඨෙ අරඤ්ඤට්ඨනිද්දෙසෙ සාමඤ්ඤෙන ‘‘ඨානා චාවෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 106) ඉදං වුත්තං, න පන ථෙය්යචිත්තෙන ආරක්ඛට්ඨානපරිහරණඤ්ච. ‘‘ගමනකාලෙ ‘මූලං දත්වා ගමිස්සාමී’ති පුබ්බපරිකප්පිතනියාමෙන අදත්වා ගච්ඡතො පරිකප්පාවහාරොව හොතී’’ති ච ‘‘තං පන යෙන කෙනචි ආකාරෙන පරිකප්පිතට්ඨානං පහාය ගමනං ඨානාචාවනං නාම හොතෙවාති තෙන වත්ථුනා පාරාජිකමෙව හොතී’’ති ¶ ච ‘‘ඨානා චාවෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’ති ඉමිනා ච විඤ්ඤාතත්ථමෙව හොතී’’ති ච විසුං න වුත්තං. සුඞ්කට්ඨානපරිහරණං පන ඨානපරිහරණසභාවත්තා සභාවතො ඊදිසංව සන්තම්පි ඉදං විය පරිකප්පිතට්ඨානං න හොතීති වක්ඛමානරාජසම්මතට්ඨානතො අඤ්ඤං පරිකප්පිතට්ඨානං සමානම්පි ථෙය්යචිත්තුප්පත්තිමත්තෙන තං පරිහරිත්වා ගච්ඡන්තස්ස ථෙය්යචිත්තෙන අත්තනො පත්තං ගණ්හන්තස්ස විය පාරාජිකාය අවත්ථුතඤ්ච දුක්කටස්සෙව වත්ථුභාවඤ්ච විඤ්ඤාපෙතුං ‘‘සුඞ්කං පරිහරති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වුත්තන්ති භගවතො අධිප්පායඤ්ඤුනා අට්ඨකථාචරියෙන ‘‘පාරාජිකමෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.107) වුත්තත්තා ¶ තෙන අට්ඨකථායං වුත්තනීහාරමෙව දස්සෙතුං අයමාචරියොපි ‘‘සත්ථුනා පාරාජිකමනුද්දිට්ඨ’’න්ති ආහාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

තස්මාති යස්මා එවං පරිහරිත්වා ථෙය්යචිත්තෙන දූරතො වජ්ජෙත්වා ගච්ඡන්තස්සාපි පාරාජිකප්පහොනකතාය අච්චන්තභාරියං හොති, තස්මා. එත්ථාති ඉමස්මිං අරඤ්ඤාරක්ඛට්ඨානෙ. ‘‘විසෙසෙනා’’ති ඉදං ‘‘අප්පමත්තෙන හොතබ්බ’’න්ති ඉමිනා හෙතුභාවෙන සම්බන්ධනීයං. සතිසම්පන්නචෙතසාති ච පියසීලෙනාති ච ‘‘භික්ඛුනා’’ති එතස්ස විසෙසනං. අසික්ඛාකාමස්ස භික්ඛුනො ඉමස්ස ඔවාදස්ස අභාජනතාය තං පරිවජ්ජෙතුමාහ ‘‘පියසීලෙනා’’ති. පියසීලස්සාපි සතිවිරහිතස්ස පමත්තට්ඨානෙ සරණාසම්භවා ඉමස්ස අභාජනතාය තං වජ්ජෙතුමාහ ‘‘සතිසම්පන්නචෙතසා’’ති.

175-6. තොයදුල්ලභකාලස්මින්ති තොයං දුල්ලභං යස්මිං සො තොයදුල්ලභො, තොයදුල්ලභො ච සො කාලො චාති තොයදුල්ලභකාලො, තස්මිං. ආවජ්ජෙත්වා වාති උදකභාජනං නාමෙත්වා වා. පවෙසෙත්වා වාති අත්තනො ¶ භාජනං තස්මිං පක්ඛිපිත්වා වා. ඡිද්දං කත්වාපි වාති උදකභාජනෙ ඔමට්ඨාදිභෙදං ඡිද්දං කත්වා වා ගණ්හන්තස්ස භණ්ඩග්ඝෙන විනිද්දිසෙති වක්ඛමානෙන සම්බන්ධනීයං.

තථාති යථා තොයදුල්ලභකාලස්මිං භාජනෙ රක්ඛිතගොපිතං උදකං අවහරන්තස්ස පාරාජිකං වුත්තං, තෙනෙව නීහාරෙන. වාපියං වාති පරසන්තකාය සාරක්ඛාය වාපියං වා. තළාකෙ වාති තාදිසෙ ජාතස්සරෙ වා. එවං සාරක්ඛානං පොක්ඛරණිආදීනං එතෙහි වා අවුත්තසමුච්චයෙන වා-සද්දෙන වා ගහණං වෙදිතබ්බං. අත්තනො භාජනං පවෙසෙත්වා ගණ්හන්තස්සාති උපලක්ඛණපදන්ති භාජනගතජලෙ ච ඉධ ච තෙලභාජනෙ විය මුඛෙන වා වංසාදීහි වා ආකඩ්ඪිත්වා ථෙය්යචිත්තෙන පිවන්තස්ස යථාවත්ථුකමාපත්තිවිධානං වෙදිතබ්බං.

177. මරියාදන්ති වාපිආදීනං පාළිවට්ටබන්ධං. ඡින්දතොති කුදාලාදීහි පංසුආදීනි උද්ධරිත්වා ද්විධා කරොන්තස්ස. විසෙසත්ථාවජොතකෙන තු-සද්දෙන ‘‘මරියාදං ඡින්දිත්වා දුබ්බලං කත්වා තස්ස ¶ ඡින්දනත්ථාය වීචියො උට්ඨාපෙතුං උදකං සයං ඔතරිත්වා වා ගොමහිංසෙ වා අඤ්ඤෙ මනුස්සෙ වා කීළන්තෙ දාරකෙ වා ඔතාරෙත්වා වා අත්තනො ධම්මතාය ඔතිණ්ණෙ තාසෙත්වා වා උදකෙ ඨිතං රුක්ඛං ඡින්දිත්වා වා ඡෙදාපෙත්වා වා පාතෙත්වා වා පාතාපෙත්වා වා ජලං ඛොභෙති, තතො උට්ඨිතාහි වීචීහි මරියාදෙ ඡින්නෙපි තෙනෙව ඡින්නො හොති. එවමෙව ගොමහිංසාදයො මරියාදං ආරොහන්තෙනාපි අඤ්ඤෙහි ආරොහාපෙන්තෙනාපි තෙසං ඛුරෙහි මරියාදෙ ඡින්නෙපි, උදකනිද්ධමනාදිං පිදහිත්වා වා පිදහාපෙත්වා වා වාපිමරියාදාය නීචට්ඨානං බන්ධිත්වා වා බන්ධාපෙත්වා වා අතිරෙකජලාපගමනමග්ගතො නීහරිතබ්බොදකං වාරෙත්වා වා බාහිරතො උදකං පවෙසෙත්වා වා පූරෙති, ඔඝෙන මරියාදෙ ¶ ඡින්නෙපි තෙනෙව ඡින්නං හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.108 අත්ථතො සමානං) එවමාදිකං අට්ඨකථාගතවිසෙසං සඞ්ගණ්හාති. අදින්නාදානපුබ්බතොති අදින්නාදානස්ස පුබ්බපයොගත්තා. භූතගාමෙන සද්ධිම්පීති භූතගාමෙනපි සද්ධිං. අපි-සද්දෙන පථවිඛණනං සම්පිණ්ඩෙති. මරියාදං ඡින්දන්තො තත්ථජාතං තිණාදිං ඡින්දති, භූතගාමපාචිත්තියෙන සද්ධිං දුක්කටං. ජාතපථවිං ඡින්දති, පථවිඛණනපාචිත්තියෙන සද්ධිං දුක්කටං ආපජ්ජතීති අධිප්පායො.

178. කාතබ්බොති එත්ථ ‘‘භණ්ඩග්ඝෙන ආපත්තියා’’ති පාඨසෙසො. අන්තොභූතහෙත්වත්ථවසෙන කාරෙතබ්බොති ගහෙතබ්බො. අන්තො ඨත්වා ඡින්දන්තො බහිඅන්තෙන, බහි ඨත්වා ඡින්දන්තො අන්තොඅන්තෙන, උභයත්ථාපි ඨත්වා ඡින්දන්තො මජ්ඣතො භණ්ඩග්ඝෙන ආපත්තියා කාරෙතබ්බොති යොජනා. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – අන්තොවාපියං ඨත්වා මරියාදං ඡින්දිත්වා උදකෙ බහි නික්ඛමිතෙ නික්ඛන්තඋදකග්ඝෙන දුක්කටථුල්ලච්චයපාරාජිකාසු යථාපන්නාය ආපත්තියා කාරෙතබ්බො. බහි ඨත්වා මරියාදං ඡින්දිත්වා අන්තොවාපියං පවිසන්තොදකස්ස ඨිතට්ඨානතො චාවිතක්ඛණෙ නික්ඛන්තඋදකග්ඝෙන ආපත්තියා කාරෙතබ්බො. කදාචි අන්තො කදාචි බහි ඨත්වා මරියාදං මජ්ඣෙ ඨපෙත්වා ඡින්දන්තො මජ්ඣෙ ඨිතට්ඨානං ඡින්දිත්වා උදකස්ස නීහටක්ඛණෙ නීහටඋදකස්ස අග්ඝෙන ආපත්තියා කාරෙතබ්බොති.

179-80. වාරෙනාති වාරෙන වාරෙන සාමණෙරා අරඤ්ඤතො යං දන්තකට්ඨං සඞ්ඝස්සත්ථාය ආනෙත්වා සචෙ ආචරියානම්පි ආහරන්ති, යාව තෙ දන්තකට්ඨං පමාණෙන ඡින්දිත්වා සඞ්ඝස්ස ච ආචරියානඤ්ච ¶ න නිය්යාදෙන්ති, තාව අරඤ්ඤතො ¶ ආභතත්තා තං සබ්බං සඞ්ඝස්ස ච සකසකආචරියානඤ්ච ආභතං දන්තකට්ඨං තෙසමෙව ච දන්තකට්ඨහාරකානං සාමණෙරානං සන්තකං හොතීති අත්ථයොජනා.

181. තස්මාති යස්මා තෙසමෙව සාමණෙරානං සන්තකං හොති, තස්මා. තං අරඤ්ඤතො ආභතං දන්තකට්ඨඤ්ච සඞ්ඝස්ස ගරුභණ්ඩඤ්ච දන්තකට්ඨන්ති සම්බන්ධො. සඞ්ඝිකාය භූමියං උප්පන්නං සඞ්ඝෙන රක්ඛිතගොපිතත්තා ගරුභණ්ඩභූතං දන්තකට්ඨඤ්චාති වුත්තං හොති. ගණ්හන්තස්ස චාති අධිකච-කාරෙන ඉහාවුත්තස්ස අට්ඨකථාගතස්ස ගණපුග්ගලගිහිපරිබද්ධ ආරාමුය්යානසඤ්ජාතඡින්නාඡින්නරක්ඛිතගොපිතදන්තකට්ඨස්ස සමුච්චිතත්තා තඤ්ච ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හන්තස්ස අවහටදන්තකට්ඨස්ස අග්ඝවසෙන ආපත්තියො වත්තබ්බාති අයමත්ථො දීපිතො හොති.

182. තෙහි දන්තකට්ඨහාරකෙහි සාමණෙරෙහි. නිය්යාදිතන්ති මහාසඞ්ඝස්ස පටිපාදිතං.

183. සඞ්ඝිකකාලතො පට්ඨාය ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හතොපි අවහාරාභාවෙ කාරණං දස්සෙතුමාහ ‘‘අරක්ඛත්තා’’තිආදි. තත්ථ අරක්ඛත්තාති සඞ්ඝිකභාවෙන ලද්ධෙපි රක්ඛිතගොපිතදන්තකට්ඨෙ විය සඞ්ඝෙන කතාරක්ඛායාභාවා. යථාවුඩ්ඪමභාජෙතබ්බතොති සඞ්ඝිකත්තස්සාපි සතො යථාවුඩ්ඪං පටිපාටිමනතික්කම්ම භාජෙතබ්බඵලපුප්ඵාදීනං විය භාජෙතබ්බතාභාවතො. සබ්බසාධාරණත්තා චාති සඞ්ඝපරියාපන්නානං සබ්බෙසමෙව සාධාරණත්තා.

ඉදන්ති සඞ්ඝස්ස නිය්යාදිතදන්තකට්ඨං. අඤ්ඤං වියාති අඤ්ඤං ගණපුග්ගලාදිසන්තකං රක්ඛිතගොපිතදන්තකට්ඨං විය. එවං චොරිකාය ගණ්හතො අවහාරාභාවෙ කාරණෙන සාධිතෙපි ථෙය්යචිත්තෙන ¶ සකපරික්ඛාරම්පි ගණ්හතො දුක්කටස්ස වුත්තත්තා තථා ගණ්හන්තො දුක්කටා න මුච්චතීති දට්ඨබ්බං. වත්තං පන ජානිතබ්බං – සඞ්ඝිකදන්තකට්ඨං ගණ්හන්තෙන පධානඝරාදීසු පවිසිත්වා චිරෙන ඔසරන්තෙන බහි වීතිනාමෙතබ්බදිවසෙ ගණෙත්වා තංපමාණෙන ගහෙතබ්බං, මග්ගං ගච්ඡන්තෙන එකං ද්වෙ දන්තකට්ඨානි ථවිකාය පක්ඛිපිත්වා ගන්තබ්බං, තත්ථෙව වසන්තෙන දිවසෙ ඛාදිතබ්බදන්තකට්ඨං ගහෙතබ්බන්ති.

184. ‘‘අග්ගිං ¶ වා දෙතී’’තිආදීසු ‘‘රුක්ඛෙ’’ති පකරණතො ලබ්භති ‘‘රුක්ඛො විනස්සතී’’ති වක්ඛමානත්තා, රුක්ඛො ච ‘‘වනප්පති නාම යො මනුස්සානං පරිග්ගහිතො හොති රුක්ඛො පරිභොගො’’ති (පාරා. 110) පාළියං ආගතත්තා ච අට්ඨකථාය (පාරා. අට්ඨ. 1.110) ච වුත්තනයෙන අම්බලබුජපනසාදිකො මනුස්සානං පරිභොගාරහො මනුස්සායත්තො රක්ඛිතගොපිතොයෙව ගහෙතබ්බො. අග්ගිං වා දෙතීති චොරිකාය අග්ගිං ආලිම්පෙති වා. සත්ථෙන රුක්ඛෙ සමන්තතො ආකොටෙතීති වාසිඵරසුආදිසත්ථෙන රුක්ඛතචං ඡින්දන්තො සමන්තතො ආවාටං දස්සෙති. මණ්ඩූකකණ්ටකනාමකං විසං වා රුක්ඛෙ ආකොටෙතීති චොරිකාය රුක්ඛං නාසෙතුකාමො රුක්ඛෙ මණ්ඩූකකණ්ටකනාමකං විසං පවෙසෙති.

185. යෙන වා තෙන වාති යථාවුත්තෙන වා අවුත්තෙන වා යෙන කෙනචි උපායෙන. රුක්ඛො විනස්සතීති අග්ගිං දත්වා ඣාපිතො ධඤ්ඤකලාපො විය, තෙලකුම්භී විය ච විනාව ඨානාචාවනෙන යථාට්ඨිතමෙවනස්සති. ‘‘ඩය්හතී’’ති ඉදං ‘‘අග්ගිං දෙතී’’ති ඉදං සන්ධාය වුත්තං. විනස්සතීති මණ්ඩූකකණ්ටකාකොටනාදිඅවසෙසපයොගං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං ‘‘ථෙය්යචිත්තො ඡින්දති, පහාරෙ පහාරෙ ආපත්ති දුක්කටස්ස, එකං පහාරං ¶ අනාගතෙ ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස, තස්මිං පහාරෙ ආගතෙ ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 110) ඨානාචාවනෙන පාරාජිකස්ස ආගතත්තා. පකාසිතන්ති එත්ථ ‘‘අට්ඨකථාය’’න්ති ලබ්භති. පාඨාගතං පාරාජිකං පන පාරිසෙසතො ච සූචීයතීති තබ්බාචකස්ස වා සඞ්ගාහකස්ස වා වචනස්ස ඉහාවිජ්ජමානත්තා තත්ථ විනිච්ඡයො පාසංසිකොපි ඉහාවුත්තො.

186-7. ‘‘හරණකං නාම අඤ්ඤස්ස හරණකං භණ්ඩං. ථෙය්යචිත්තො ආමසති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ඵන්දාපෙති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස. ඨානා චාවෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 111) වුත්තහරණකනිද්දෙසෙ ‘‘ඨානා චාවෙති, ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති (පාරා. 111) පාඨෙ ‘‘ඨාන’’න්ති ගහිතසීසාදිට්ඨානප්පභෙදවසෙන අට්ඨකථාය (පාරා. අට්ඨ. 1.110) ආගතවිනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘ඡින්දිත්වා මොචෙත්වා ගණ්හතො’’ති. කිරියානං සකම්මකත්තා ‘‘අලඞ්කාර’’න්ති පාඨසෙසො. ඡින්දිත්වාති ගීවෙය්යකාදිං. මොචෙත්වාති කණ්ණපිළන්ධනාදිං.

සීසාදීහි ¶ මොචිතමත්තස්මින්ති එත්ථාපි විසෙසිතබ්බදස්සනත්ථං ‘‘අලඞ්කාරස්මි’’න්ති තමෙව භුම්මෙකවචනන්තවසෙන ගහෙතබ්බං. ආකඩ්ඪනවිකඩ්ඪනන්ති එත්ථ අභිමුඛං කඩ්ඪනං ආකඩ්ඪනන්ති කත්වා අත්තනො සමීපමාවිඤ්ඡනං ආකඩ්ඪනං, විපරීතං කඩ්ඪනං විකඩ්ඪනන්ති කත්වා තබ්බිපරීතං විකඩ්ඪනං.

188-9. වලයන්ති අවඞ්කං මට්ඨහත්ථූපගං. කටකම්පි වාති අනෙකවඞ්කෙ යොජෙත්වා බුබ්බුළාදීනි දස්සෙත්වා වා අදස්සෙත්වා ¶ වා කතං හත්ථූපගං. අග්ගබාහුන්ති කප්පරතො පට්ඨාය අග්ගහත්ථං. අපරාපරං චාරෙතීති ඉතො චිතො ච සඤ්චාරෙති. ‘‘සාරෙතී’’ති වා පාඨො, සොයෙව අත්ථො. තං වලයං වා කටකං වා. ආකාසගතං කරොතීති සබ්බදිසාහි යථා හත්ථං න ඵුසති, තථා ආකාසගතං කරොති. නිධිවලයස්ස පවෙසිතරුක්ඛමූලෙ සබ්බදිසාහි අඵුසන්තං ආකාසගතකරණෙ පාරාජිකං හොති, ඉධ ‘‘රක්ඛතී’’ති කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘සවිඤ්ඤාණකතො’’තිආදි. ඉදන්ති වලයං කටකඤ්ච.

190. ‘‘නිවත්ථං වත්ථ’’න්ති ඉමිනා චීවරම්පි ගය්හති. පරස්ස වත්ථසාමිකස්ස. පරොපීති වත්ථසාමිකොපි. තන්ති චොරෙන අච්ඡිජ්ජමානං අත්තනා නිවත්ථවත්ථං. ලජ්ජාය සහසා න මුඤ්චතීති ලජ්ජාය සීඝතරං න පරිච්චජති.

191. චොරොපි ආකඩ්ඪති, සො පරොපි ආකඩ්ඪතීති යොජනා. සො පරො චොරතො අඤ්ඤො, වත්ථසාමිකොති අත්ථො. පරස්සාති වත්ථසාමිකස්ස.

192. ‘‘ඨානා චාවෙය්යා’’ති පාඨෙ ඨාන-සද්දෙන සඞ්ගහිතසීසාදිට්ඨානතො හරීයතෙති හරණකන්ති වුත්තාලඞ්කාරාදිභණ්ඩස්ස චාවනෙන පාරාජිකං දස්සෙත්වා ඉදානි තදෙව හරණකං හාරකෙන සහ හරන්තස්ස හාරකස්ස ඨිතට්ඨානතො අපනයනෙන ඨානාචාවනඤ්ච ‘‘ඨානා චාවෙය්යා’’ති ඉමිනාව සඞ්ගය්හතීති තත්ථාපි විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘සභණ්ඩහාරක’’න්තිආදි. භණ්ඩං හරති නෙතීති භණ්ඩහාරකො, පුරිසාදිකො, තෙන සහාති සභණ්ඩහාරකං, අලඞ්කාරවත්ථාදීනි ආදාය ගච්ඡන්තෙහි ඉත්ථිපුරිසාදිපාණෙහි සහෙව. භණ්ඩන්ති තෙහි හරියමානත්තා හරණකසඞ්ඛාතවත්ථාභරණාදිභණ්ඩං ¶ . නෙන්තස්සාති ‘‘නෙන්තො අස්සා’’ති පදච්ඡෙදො. නෙන්තොති ඨිතට්ඨානතො චාවෙත්වා අත්තනා ඉච්ඡිතදිසාභිමුඛං පාපෙන්තො. අස්ස පඨමෙ පාදෙ අතික්කන්තෙ ථුල්ලච්චයං ආපජ්ජිත්වාති ¶ පාඨසෙසයොජනා. අස්සාති ඉමස්ස භණ්ඩහාරකස්ස. පඨමපාදෙ අතික්කන්තෙ අත්තනා පඨමං ගන්තබ්බදිසතො චොරස්සාභිමතදිසං ගතෙ ථුල්ලච්චයං ආපජ්ජිත්වා දුතියෙ අතික්කන්තෙ චුතො සියාති යොජනා.

193. ථෙය්යචෙතනො සචෙ තජ්ජෙත්වා පරස්ස හත්ථතො භණ්ඩං පාතාපෙති, පරස්ස හත්ථතො භණ්ඩෙ මුත්තමත්තෙ තජ්ජෙත්වා පාතාපකස්ස පරාජයොති යොජනා. භණ්ඩෙ මුත්තමත්තෙති භණ්ඩෙ හත්ථතො කෙසග්ගමත්තම්පි මුත්තක්ඛණෙ.

194. අථාපීති අථ වා. පරිකප්පෙත්වා පාතාපෙති වාති එත්ථ ‘‘යං මය්හං රුච්චති, තං ගණ්හිස්සාමී’’ති වා ‘‘එවරූපං චෙ හොති, ගණ්හිස්සාමී’’ති විසෙසෙත්වා වා පරිකප්පෙත්වා තජ්ජෙත්වා පාතෙති, දුක්කටං. එවං පාතිතං භණ්ඩං තස්ස චොරස්ස ආමසනෙ දුක්කටං වුත්තන්ති යොජනා.

195. යථාවත්ථුන්ති භණ්ඩස්ස අග්ඝානුරූපං, ථුල්ලච්චයං හොතීති අධිප්පායො. ඡඩ්ඩිතෙපීති තස්ස චොරභාවං ජානිත්වා භීතතසිතෙන අත්තනා නීයමානෙ භණ්ඩෙ ඡඩ්ඩිතෙපි සති. තෙනෙව ඨානාචාවනං කාරාපිතන්ති පාරාජිකන්ති න ගහෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘න දොසො’’ති. ‘‘තිට්ඨ තිට්ඨා’’ති වුත්තෙ පන උත්තසිත්වා ඡඩ්ඩනං තස්ස ආණත්තියා විනා හොතීති තත්ථ තස්ස අනාපත්තීති අධිප්පායො. තථා වදතො පන අදින්නාදානපුබ්බපයොගත්තා දුක්කටමෙව.

196. තන්ති තං ඡඩ්ඩිතං භණ්ඩං. තදුද්ධාරෙති තස්ස ඡඩ්ඩිතස්ස භණ්ඩස්ස උද්ධාරෙ පාරාජිකං. පාරාජිකං කදා සියාති ¶ ආහ ‘‘සාමිකෙ සාලයෙ ගතෙ’’ති. නිරාලයං ඡඩ්ඩිතං පන ගණ්හතො අසති ථෙය්යචිත්තෙ න දොසොති බ්යතිරෙකතො දස්සෙති.

197. සාමිකස්ස සාලයකාලෙ ගණ්හන්තස්සාපි පාරාජිකාභාවප්පකාරං දස්සෙතුමාහ ‘‘ගණ්හතො’’ති. පුබ්බගාථාය ‘‘ත’’න්ති ඉධානුවත්තතෙ. සකසඤ්ඤායගණ්හතොති ‘‘තිට්ඨ තිට්ඨා’’ති වචනතො උත්තසිත්වා සාලයං ඡඩ්ඩිතං තං වත්ථුං සකසඤ්ඤාය ගණ්හන්තස්ස. ගහණෙති සකසඤ්ඤාය ගහණහෙතු, සකසඤ්ඤාය ගහිතභණ්ඩං අත්තනො ගහණකාරණා භික්ඛුං අවහාරාපත්තිතො රක්ඛතීති අධිප්පායො ¶ . තෙනාහ ‘‘ගහණෙ පන රක්ඛතී’’ති. භණ්ඩදෙය්යං පන හොතීති යොජනා. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ගහණෙ රක්ඛතීති අතිදිසති.

198-9. ධුරනික්ඛෙපං කත්වාති ‘‘මය්හං කිමෙතෙන භණ්ඩෙන, ජීවිතරක්ඛනමෙව වරතර’’න්ති නිරාලයො හුත්වා. තෙනාහ ‘‘භීතො චොරා පලායතී’’ති. චොරාති එත්ථ ච හෙතුම්හි නිස්සක්කං. ගණ්හතොති එත්ථ ‘‘ත’’න්ති පාඨසෙසො, තථා ඡඩ්ඩිතං තං භණ්ඩන්ති අත්ථො. උද්ධාරෙ දුක්කටන්ති වත්ථුම්හි අනවජ්ජෙපි ථෙය්යචිත්තවසෙන දුක්කටං හොති, අසති ථෙය්යචිත්තෙ දුක්කටම්පි න හොතීති වුත්තං හොති. ආහරාපෙන්තෙති එත්ථ භාවලක්ඛණෙ භුම්මං, තස්මිං භණ්ඩසාමිනි ආහරාපෙන්තෙ සතීති අත්ථො.

200. නිරාලයෙන ඡඩ්ඩිතවත්ථුනො ගහණෙ භණ්ඩදෙය්යඤ්ච අදෙන්තස්ස පරාජයො ච කස්මාති ආහ ‘‘තස්සා’’තිආදි. අඤ්ඤාසූති මහාපච්චරියාදීසු ඉතරාසු අට්ඨකථාසු.

201. උපනිධිකථාය ¶ ‘‘න ගණ්හාමී’’ති සම්පජානමුසාවාදං භාසතොති යොජනා. යෙන කෙනචි රහසි ‘‘ඉදං මය්හං භණ්ඩං පටිසාමෙත්වා දෙහී’’ති නිය්යාදිතං භණ්ඩං පච්ඡා සාමිකෙන ‘‘දෙහි මෙ තං භණ්ඩ’’න්ති වුත්තෙ අච්චන්තමුපගන්තුං ‘‘නාහං ගණ්හාමී’’ති සම්පජානමුසාවාදං භාසතොති අත්ථො. ගණ්හාමීති අග්ගහෙසිං. අච්චන්තා හෙසො අතීතෙ වත්තමානප්පයොගොයං. ‘‘සම්පජානමුසාවාදෙ පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 2) ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස විසයෙ කස්මා දුක්කටං වුත්තන්ති ආහ ‘‘අදින්නාදානපුබ්බකත්තා’’තිආදි. තත්ථ අදින්නාදානපුබ්බකත්තාති අදින්නාදානස්ස සහපයොගවසෙන පුබ්බඞ්ගමත්තා, න පුබ්බපයොගත්තා. න හි අදින්නාදානස්ස පුබ්බපයොගෙ පාචිත්තියට්ඨානෙ දුක්කටමත්ථීති. තෙනෙවාහ අට්ඨකථායං ‘‘අදින්නාදානස්ස පයොගත්තා’’ති.

202. එතස්සාති එතස්ස සමීපෙ. කිං නු දස්සතීති දස්සති කිං නු. විමතුප්පාදෙති හෙතුම්හි භුම්මං. තස්සාති යස්ස භික්ඛුනො සන්තිකෙ උපනික්ඛිත්තං, තස්ස.

203. තස්මින්ති ¶ යස්මිං උපනික්ඛිත්තං, තස්මිං භික්ඛුම්හි. දානෙ නිරුස්සාහෙති අත්තනි නික්ඛිත්තස්ස භණ්ඩස්ස සාමිකස්ස දානවිසයෙ උස්සාහරහිතෙ සති, ‘‘න දානි තං දස්සාමී’’ති ධුරනික්ඛෙපෙ කතෙති අධිප්පායො. තෙනෙවාහ ‘‘උභින්නං ධුරනික්ඛෙපෙ’’ති. පරොති භණ්ඩසාමිකො. ධුරන්ති ‘‘යෙන කෙනචි ආකාරෙන ගණ්හිස්සාමී’’ති උස්සාහං. නික්ඛිපෙති නික්ඛිපෙය්ය.

204. චිත්තෙනාදාතුකාමොවාති එත්ථ ‘‘යො තස්සා’’ති පාඨසෙසො. චෙති අපි-සද්දත්ථෙ. යො චොරො චිත්තෙන අදාතුකාමොව, තස්ස චොරස්ස ‘‘දස්සාමී’’ති මුඛෙන ¶ වදතොපීති යොජනා. අථ වා අදාතුකාමොති එත්ථ ‘‘හුත්වා’’ති පාඨසෙසො. චෙති වුත්තත්ථො. එවාති ‘‘පරාජයො’’ති ඉමිනා යුජ්ජති. චිත්තෙන අදාතුකාමො හුත්වා මුඛෙන ‘‘දස්සාමී’’ති වදතොපි සාමිනො ධුරනික්ඛෙපෙ සති පරාජයො හොතෙවාති යොජනා.

205. සුඞ්කඝාතස්සාති ‘‘සුඞ්කඝාතං නාම රඤ්ඤා ඨපිතං හොති පබ්බතඛණ්ඩෙ වා නදීතිත්ථෙ වා ගාමද්වාරෙ වා’’ති (පාරා. 113) පාළියං ආගතස්ස ‘‘සුඞ්කං තතො හනන්ති…පෙ… විනාසෙන්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.113) අට්ඨකථායං නිරුත්තස්ස ‘‘ඉතො පට්ඨාය නීයමානෙ භණ්ඩෙ එත්තකතො එත්තකං රාජභාගං ගහෙතබ්බ’’න්ති රාජාදීහි තංතංපදෙසසාමිකෙහි නියමිතස්ස පබ්බතඛණ්ඩාදිට්ඨානස්ස. බහීති සුඞ්කගහණත්ථාය පරිකප්පිතසීමතො බහි. පාතෙතීති එත්ථ ‘‘ථෙය්යචිත්තො’’ති පකරණතො ලබ්භති. ‘‘රාජාරහං භණ්ඩ’’න්ති පාඨසෙසො. යතො කුතොචි භණ්ඩතො පඤ්චමාසකං වා අතිරෙකපඤ්චමාසකං වා අග්ඝනකො භාගො රාජාදිදෙසසාමිකස්ස දාතබ්බො හොති, තාදිසං භණ්ඩං ථෙය්යචිත්තො යථා බහි පතති, එවං ඛිපතීති අත්ථො. ධුවං පතතීති එත්ථාපි ‘‘ත’’න්ති පාඨසෙසො, ‘‘භණ්ඩ’’න්ති පකරණතො ලබ්භති. යථා ඛිත්තං තං භණ්ඩං එකන්තෙන බහි පතතීති. හත්ථතො මුත්තමත්තෙ තස්මිං භණ්ඩෙ.

206. ‘‘ධුවං පතතී’’ති එත්ථ බ්යතිරෙකං දස්සෙතුමාහ ‘‘තං රුක්ඛෙ’’තිආදි. තන්ති ථෙය්යාය බහි පාතෙතුං ඛිත්තං භණ්ඩං පටිහතං හුත්වාති යොජනා. වාතක්ඛිත්තම්පි වාති පාඨො ¶ ගහෙතබ්බො. ‘‘වාතක්ඛිත්තො’’ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසො වා දට්ඨබ්බො.

207. පච්ඡාති ¶ පතිතට්ඨානෙ ථොකං චිරායිත්වා, ඉමිනා ථොකම්පි චිරායිතමත්තෙ පයොගසාධියං කාරියං සිද්ධමෙවාති පාරාජිකස්ස කාරණං සම්පන්නමෙවාති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘පාරාජිකං සියා’’ති.

208. ‘‘ඨත්වා’’තිආදිනා පතිතට්ඨානෙ අචිරායිත්වා ගතෙපි තස්මිං බහි පතිතට්ඨානතො ඉතරත්රාපි චිරායිතෙන බහි පාතනප්පයොගෙන සාධියං කාරියං සිද්ධමෙවාති පාරාජිකකාරණස්ස සිද්ධතං දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘පරාජයො’’ති. ‘‘අතිට්ඨමාන’’න්තිආදිනා යත්ථ කත්ථචි අචිරායනෙන පයොගස්ස නිරත්ථකතං දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘රක්ඛතී’’ති.

210. සයං වා වට්ටෙතීති අන්තො ඨිතො සයං වා හත්ථෙන වා පාදෙන වා යට්ඨියා වා බහිසීමාය නින්නට්ඨානං පරිවට්ටෙති. අට්ඨත්වාති පවට්ටිතමත්තෙ අන්තො කත්ථචිපි අට්ඨත්වා. වට්ටමානන්ති පවට්ටන්තං. ගතන්ති බහිසීමං කෙසග්ගමත්තට්ඨානම්පි අන්තොසීමමතික්කමමත්තං.

211. තං භණ්ඩං සචෙ අන්තො ඨත්වා ඨත්වා බහි ගච්ඡතීති යොජනා. යදි අන්තොසීමාය ඨත්වා ඨත්වා බහිසීමං ගච්ඡතීති අත්ථො. රක්ඛතීති අන්තොසීමාය පඨමගතිනිවත්තනෙනෙව එතස්ස භික්ඛුනො පයොගවෙගස්ස නිවත්තත්තා, තතො උපරි නිවත්තනාරහකාරණස්ස අලද්ධභාවෙන අත්තනා ච ගතත්තා තථා බහිසීමප්පත්තං තං භණ්ඩං තංමූලකපයොජකං ¶ භික්ඛුං ආපත්තියා රක්ඛතීති අධිප්පායො. සුද්ධචිත්තෙන ඨපිතෙති ‘‘එවං ඨපිතෙ වට්ටිත්වා ගමිස්සතී’’ති ථෙය්යචිත්තෙන විනා ‘‘කෙවලං ඨපෙස්සාමී’’ති චිත්තෙන බහිසීමාභිමුඛං නින්නට්ඨානං ඔතාරෙත්වා ඨපිතෙ. සයං වට්ටතීති භණ්ඩං සයමෙව නින්නට්ඨානං නින්නං හුත්වා බහිසීමං චෙ පවට්ටන්තං ගච්ඡති. වට්ටතීති ආපත්තියා අකරණතො වට්ටති.

212. ගච්ඡන්තෙති චොරස්ස පයොගං විනා අත්තනාව ගච්ඡන්තෙ. තන්ති රාජදෙය්යපඤ්චමාසකඅතිරෙකපඤ්චමාසකමත්තං සුඞ්කවන්තං භණ්ඩං. නීහටෙපි නාවහාරොති යොජනා. කෙවලං ථෙය්යචිත්තස්ස ආපත්තියා අනඞ්ගභාවතො, යානාදිපයොජකකායවචීපයොගස්ස අභාවතො, භණ්ඩට්ඨපිතයානාදිනො ¶ අත්තනාව බහිසීමප්පත්තත්තා, තෙනෙව භණ්ඩස්සාපි ගතත්තා ච භික්ඛුනො අවහාරො නත්ථීති අත්ථො.

213. පයොගෙන විනාති චොරස්ස සකපයොගමන්තරෙන. අවහාරො න විජ්ජතීති එත්ථ යුත්ති වුත්තනයාව.

214. මණින්ති පාදාරහං සුඞ්කදාතබ්බමණිරතනං, එතෙනෙව උපලක්ඛණපදත්තා යංකිඤ්චි භණ්ඩං සඞ්ගහිතමෙව. පාරාජිකං සියාති යානස්ස අත්තනා පාජිතත්තාති අධිප්පායො. සීමාතික්කමනෙති සුඞ්කග්ගහණස්ස නියමිතට්ඨානාතික්කමනෙ.

215. මතන්ති ‘‘එත්තකභණ්ඩතො එත්තකං ගහෙතබ්බ’’න්ති රාජූහි අනුමතං. සෙසො කථාමග්ගොති ‘‘සුඞ්කට්ඨානං පත්වා සුඞ්කිකෙසු නිද්දායමානෙසු, කීළන්තෙසු, බහිගතෙසු වා පරියෙසිත්වා අදිස්වා ගච්ඡතො න දොසො, භණ්ඩදෙය්යං ¶ හොතී’’ති එවමාදිකො විනිච්ඡයකථාමග්ගො. අරඤ්ඤට්ඨකථාසමොති ‘‘යො චාරක්ඛට්ඨානං පත්වා’’තිආදිනා (වි. වි. 170) යථාවුත්තඅරඤ්ඤට්ඨකථාය සදිසො,

ආදිනා නයෙන වුච්චමානසදිසොයෙව. තෙනෙව ගතත්ථතාය ඉදානි න විචාරීයතීති අධිප්පායො.

216. ‘‘පාණො ¶ නාම මනුස්සපාණො වුච්චතී’’ති (පාරා. 114) පාළිතො ච ‘‘තම්පි භුජිස්සං හරන්තස්ස අවහාරො නත්ථී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.114) අට්ඨකථාවචනතො ච පරදාසමනුස්සොයෙව අධිප්පෙතොති තමෙව දස්සෙතුමාහ ‘‘අන්තොජාත’’න්තිආදි. ගෙහදාසියා කුච්ඡිම්හි දාසස්ස ජාතො අන්තොජාතො නාම, තං වා. ධනෙන කීතො ධනක්කීතො, තං වා. දින්නං වා පන කෙනචීති මාතුලඅය්යකාදීසු යෙන කෙනචි දාසං කත්වා දින්නං වා. දාසන්ති පච්චෙකං සම්බන්ධනීයං. කරමරානීතං වා දාසන්ති පරවිසයං විලුම්පිත්වා ආනෙත්වා දාසභාවාය ගහිතසඞ්ඛාතං කරමරානීතදාසං වා. හරන්තස්ස පරාජයොති එත්ථ ‘‘චොරිකාය හරිස්සාමී’’ති ආමසනෙ දුක්කටං, ඵන්දාපනෙ ථුල්ලච්චයං ආපජ්ජිත්වා ඨිතට්ඨානතො කෙසග්ගමත්තම්පි අතික්කාමයතො පාරාජිකං හොතීති අධිප්පායො.

217. භුජිස්සං වාති යස්ස කස්සචි මනුස්සස්ස අදාසභූතං. මානුසන්ති මනුස්සජාතිකං සත්තං. ආඨපිතන්ති උපනික්ඛිත්තං.

218. තන්ති ¶ අන්තොජාතාදීසු දාසෙසු යං කඤ්චි දාසං. පලායිතුකාමොවාති පලාපෙතුකාමො නීහරිතුකාමො. අථ වා තං දාසං භුජෙහි උක්ඛිපිත්වා අයං පලායිතුකාමොතිපි අත්ථො ගහෙතබ්බො. භුජෙහීති උභොහි හත්ථෙහි. තං ඨිතට්ඨානතොති තස්ස ඨිතට්ඨානං තංඨිතට්ඨානං, තතො තංඨිතට්ඨානතො, චොරෙන අත්තනා ඨිතට්ඨානතොති අත්ථො න ගහෙතබ්බොති දස්සෙතුමෙවං වුත්තං. කිඤ්චි සඞ්කාමෙතීති කෙසග්ගමත්තම්පි තතො අඤ්ඤං ඨානං පාපෙති. භුජෙහි වාති එත්ථ වා-සද්දො වක්ඛමානපකාරන්තරාපෙක්ඛො, ‘‘සඞ්කාමෙති වා’’ති යොජෙතබ්බං.

219. තජ්ජෙත්වාති භයකරෙන වචනෙන ලෙසෙන, ඉඞ්ගිතෙන වා තාසෙත්වා නෙන්තස්ස තස්සාති සම්බන්ධො. පදවාරතොති පදවාරෙන යුත්තා ථුල්ලච්චයාදයො ආපත්තියො හොන්තීති යොජනා. පඨමපදවාරයුත්තා ථුල්ලච්චයාපත්ති, දුතියපදවාරයුත්තා පාරාජිකාපත්ති හොතීති අත්ථො.

220. හත්ථාදීසූති ආදි-සද්දෙන කෙසවත්ථාදිං සඞ්ගණ්හාති. තන්ති දාසං. කඩ්ඪතොපීති ආකඩ්ඪතොපි. පරාජයොති ‘‘පදවාරතො’’ති අනුවත්තමානත්තා පඨමපදවාරෙ ථුල්ලච්චයං, දුතියපදවාරෙ අතික්කන්තෙ පාරාජිකන්ති අත්ථො. අයං නයොති ‘‘පදවාරතො යුත්තා ථුල්ලච්චයාදයො ආපත්තියො හොන්තී’’ති වුත්තනයො.

221. වෙගසාවාති ¶ වෙගෙනෙව, චොරස්ස වචනෙන කාතබ්බවිසෙසරහිතෙන බලවගමනවෙගෙනාති වුත්තං හොති. ඉමිනා අනාපත්තිභාවස්ස කාරණං දස්සෙති.

222. සණිකන්ති ¶ මන්දගතියා. වදතීති ‘‘ගච්ඡ, යාහි, පලායා’’තිආදිකං වචනං කථෙති. සොපි චාති යො මන්දගතියා ගච්ඡන්තො එවං වුත්තො, සොපි ච.

223. පලායිත්වාති සාමිකං පහාය ගන්ත්වා. අඤ්ඤන්ති සාමිකායත්තට්ඨානතො අඤ්ඤං ඨානං. සාපණං වීථිසන්නිවෙසයුත්තං නිගමම්පි වා. තතොති පලායිත්වා පවිට්ඨගාමාදිතො. තන්ති පලායිත්වා පවිට්ඨං තං දාසං.

224. ථෙය්යාති ථෙය්යචිත්තෙන. සප්පකරණ්ඩන්ති සප්පසයනපෙළං. යථාවත්ථුන්ති ථුල්ලච්චයමාහ. ඨානතොති සප්පපෙළාය ඨිතට්ඨානතො. චාවනෙති කෙසග්ගමත්තාතික්කමෙ.

225. කරණ්ඩන්ති සප්පපෙළං. උග්ඝාටෙත්වාති විවරිත්වා. කරණ්ඩතලතොති අන්තොපෙළාය තලතො. නඞ්ගුට්ඨෙති නඞ්ගුට්ඨපරියන්තෙ.

226. ඝංසිත්වාති පෙළාපස්සෙ ඵුසාපෙත්වා. සප්පකරණ්ඩස්ස මුඛවට්ටිතොති කරණ්ඩපුටමුඛවට්ටිතො. තස්ස නඞ්ගුට්ඨෙ මුත්තමත්තෙති යොජනා.

227. නාමතොති නාමෙන, නාමං වත්වාති වුත්තං හොති. පක්කොසන්තස්සාති අව්හායන්තස්ස. තස්සාති පක්කොසකස්ස.

228. තථාති කරණ්ඩං විවරිත්වා. මණ්ඩූකමූසිකානං රවං කත්වා නාමෙන පක්කොසන්තස්සාති යොජනා. වා-සද්දෙන ලාජාවිකිරණඅච්ඡරපහාරාදිකං සඞ්ගණ්හාති.

229. මුඛන්ති ¶ සප්පකරණ්ඩස්ස මුඛං. එවමෙව ච කරොන්තස්සාති මණ්ඩූකසඤ්ඤං, මූසිකසඤ්ඤං කත්වා වා ලාජා විකිරිත්වා ¶ වා අච්ඡරං පහරිත්වා වා නාමං වත්වා පක්කොසන්තස්ස. යෙන කෙනචීති වුත්තනීහාරතො යෙන වා තෙන වා.

230. න පක්කොසති චෙති යථාවුත්තනයෙන යොජෙත්වා නාමං වත්වා න පක්කොසති. තස්සාති කරණ්ඩමුඛවිවරකස්ස භික්ඛුස්ස.

231. හත්ථින්ති හත්ථිම්හි, භුම්මත්ථෙ එව උපයොගවචනං.

232. සාලායන්ති හත්ථිසාලායං. වසති එත්ථාති වත්ථු, රාජාගාරං, තස්ස අන්තො අන්තොවත්ථු, අන්තොරාජගෙහන්ති අත්ථො. අඞ්ගණෙති අන්තොරාජඞ්ගණෙ. පි-සද්දො ‘‘අන්තොනගරෙ’’ති අවුත්තම්පි සම්පිණ්ඩෙති. වත්ථු චාති ච-සද්දෙන අඞ්ගණං සමුච්චිනොති. සකලං අඞ්ගණං ඨානන්ති හත්ථිනො විචරණයොග්ගං අඞ්ගණට්ඨානං සන්ධායාහ, සකලසාලාති ගහෙතබ්බං.

233. අබද්ධස්සාති යථාවුත්තසාලාරාජවත්ථඞ්ගණාපෙක්ඛාය වුත්තං. අබද්ධස්ස හි හත්ථිනො සකලසාලාදයො ඨානං, තදතික්කමෙ ඨානාචාවනං හොතීති අත්ථො. හීති අවධාරණෙ වා. ‘‘බද්ධස්ස හී’’ති යොජනාය විසෙසත්ථොව දට්ඨබ්බො, බද්ධස්ස පනාති වුත්තං හොති. බද්ධස්ස පනාති සාලාදීසු සන්නිහිතස්ස පන. ඨිතට්ඨානඤ්චාති සාලාදීසු ඨිතට්ඨානඤ්ච, චතූහි පාදෙහි අක්කන්තට්ඨානන්ති වුත්තං හොති. බන්ධනඤ්චාති ගීවාය වා පච්ඡා පාදද්වයබන්ධනවලයෙ වා උභයත්ථ වා බන්ධනට්ඨානඤ්ච. තස්මාති යස්මා ඨිතට්ඨානඤ්ච බන්ධනඤ්ච ඨානන්ති ඡ වා පඤ්ච වා ඨානානි ලබ්භන්ති, තස්මා. තෙසං ඨානානං. කාරයෙති එත්ථ ‘‘ආපත්ති’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භතීති. හරතොති හත්ථිසාලාදිතො චොරිකාය හරන්තස්ස ¶ . කාරයෙති ආමසනෙ දුක්කටං, ඨානභෙදගණනාය යාව පච්ඡිමට්ඨානා පුරිමෙසු ථුල්ලච්චයානි, අන්තිමට්ඨානා කෙසග්ගමත්තම්පි චාවනෙ පාරාජිකං කාරෙය්යාති අත්ථො.

234. ඨිතට්ඨානන්ති ¶ චතූහි පාදෙහි අක්කන්තට්ඨානං, ඉදඤ්ච අබද්ධහත්ථිං සන්ධාය වුත්තං. බද්ධස්ස විනිච්ඡයො සාලාදීසු බද්ධස්ස වුත්තවිනිච්ඡයසදිසොති ගතත්ථතාය න වුත්තො.

235. එකං ඨානන්ති සයිතට්ඨානමත්තං. තස්මින්ති ගජෙ. තස්සාති භික්ඛුස්ස. තුරඞ්ගමහිසාදීසු ද්විපදෙ ච බහුප්පදෙ ච.

236. එසෙව නයො ඤෙය්යො, වත්තබ්බං කිඤ්චිපි නත්ථීති යොජනා. තත්ථ තුරඞ්ගා අස්සා. මහිසා ලුලායා. ආදි-සද්දෙන ගොගද්රභඔට්ඨාදිචතුප්පදානං සඞ්ගහො. නත්ථි කිඤ්චිපි වත්තබ්බන්ති අස්සසාලාරාජාගාරඞ්ගණබහිනගරාදීසු අබන්ධිතසයනඅස්සාදීනං ඨානභෙදො යථාවුත්තසදිසත්තා න වුත්තො.

බන්ධිත්වා ඨපිතඅස්සස්ස පන සචෙ සො චතූසු පාදෙසු බද්ධො හොති, බන්ධනානං, ඛුරානඤ්ච ගණනාය අට්ඨ ඨානානි, සචෙ මුඛෙ ච බද්ධො හොති, නව ඨානානි, මුඛෙයෙව බද්ධො, පඤ්ච ඨානානීති ඨානභෙදො ච තථෙව සසමිගසූකරාදිචතුප්පදෙසු බන්ධිත්වා ඨපිතෙසු බද්ධබද්ධට්ඨානෙහි සහ චතූහි පාදෙහි අක්කන්තට්ඨානවසෙන ලබ්භමානො ඨානභෙදො ච ගොමහිසෙසු බද්ධෙසු එවමෙව ලබ්භමානො ඨානභෙදො ච වජාදීසු පදෙසෙසු පවෙසිතෙසු ද්වාරෙසු රුක්ඛසූචියො අපනෙත්වා වා අනපනෙත්වා වා නාමං වත්වා වා අවත්වා වා පක්කොසන්තස්ස, සාඛාභඞ්ගතිණාදීනි දස්සෙත්වා පක්කොසිත්වා වා අපක්කොසිත්වා වා පලොභෙන්තස්ස තාසෙත්වා නික්ඛමන්තස්ස ¶ සප්පකරණ්ඩකෙ සප්පස්ස වුත්තනයෙන ලබ්භමානො විසෙසො ච නෙතබ්බො. ඉහ සබ්බත්ථ ඨානභෙදෙසු බහුකෙසුපි උපන්තට්ඨානෙසු ථුල්ලච්චයං, අන්තට්ඨානෙ පාරාජිකං වුත්තසදිසන්ති ඉමස්ස සබ්බස්ස විනිච්ඡයස්ස ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනාව ගතත්තා, ආහටතො අවිඤ්ඤායමානස්ස කස්සචි විසෙසස්සාභාවා ච වුත්තං ‘‘නත්ථි කිඤ්චිපි වත්තබ්බ’’න්ති.

ද්විපදෙපීති ‘‘ද්විපදං නාම මනුස්සා පක්ඛජාතා’’ති (පාරා. 115) පාළියං වුත්තා මනුස්සා ච මයූරාදිලොමපක්ඛා ච වග්ගුලිආදිචම්මපක්ඛා ච භමරාදිඅට්ඨිපක්ඛා චාති එවමාදිකෙ සත්තෙ ච. බහුප්පදෙති ‘‘බහුප්පදං නාම විච්ඡිකා සතපදී උච්චාලිඞ්ගපාණකා’’ති (පාරා. 117) පාළියං වුත්තබහුප්පදසත්තෙ චාති අත්ථො.

එත්තාවතා ¶ පාපභික්ඛූනං ලෙසොකාසපිදහනත්ථං පදභාජනෙ වුත්තභූමට්ඨාදිතිංසවිනිච්ඡයමාතිකාකථාසු පඤ්චවීසති මාතිකාකථා දස්සෙත්වා අවසිට්ඨාසු පඤ්චමාතිකාකථාසු සංවිදාවහාරො, සඞ්කෙතකම්මං, නිමිත්තකම්මන්ති මාතිකත්තයකථා පඨමමෙව අදින්නාදානවිනිච්ඡයසම්භාරභූතානං පඤ්චවීසතියා අවහාරානං දස්සනට්ඨානෙ ඨත්වා –

‘‘පුබ්බසහපයොගො ච, සංවිදාහරණම්පි ච;

සඞ්කෙතකම්මං නෙමිත්තං, පුබ්බයොගාදිපඤ්චක’’න්ති. (වි. වි. 42) –

ඉමිනා සඞ්ගහිතාති තං පහාය අවසෙසෙ ඔචරකො, ඔණිරක්ඛකොති කථාද්වයෙ ඔචරණකකථාය ආණත්තිකප්පයොගත්තා, තඤ්ච ඔණිරක්ඛකෙන කරියමානං ඨානාචාවනං සාහත්ථිකෙන වා ආණත්තිකෙන වා පයොගෙන හොතීති තස්සාපි ‘‘සාහත්ථාණත්තිකො චෙවා’’ති සාහත්ථිකපඤ්චකෙ පඨමමෙව සඞ්ගහිතත්තා ච ථලට්ඨවෙහාසට්ඨකථාදීසු ¶ සඞ්ගහිතත්තා ච තඤ්ච ද්වයං න වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ‘‘ඔචරකො නාම භණ්ඩං ඔචරිත්වා ආචික්ඛතී’’ති (පාරා. 118) පාළියං වුත්තො චොරාපනපුරිසො ‘‘ඔචරකො’’ති වෙදිතබ්බො. ඔචරතීති ඔචරකො, තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා අන්තො අනුපවිසතීති වුත්තං හොතීති. ‘‘ඔණිරක්ඛො නාම ආහටං භණ්ඩං ගොපෙන්තො’’ති (පාරා. 118) පාළියං වුත්තො මුහුත්තං අත්තනි ඨපිතස්ස පරභණ්ඩස්ස රක්ඛකො ‘‘ඔණිරක්ඛො’’ති වෙදිතබ්බො. ඔණිතං රක්ඛතීති ඔණිරක්ඛො, යො පරෙන අත්තනො වසනට්ඨානෙ ආභතං භණ්ඩං ‘‘ඉදං තාව භන්තෙ මුහුත්තං ඔලොකෙථ, යාවාහං ඉදං නාම කිච්චං කත්වා ආගච්ඡාමී’’ති වුත්තො රක්ඛති, තස්සෙතං අධිවචනං.

237. ‘‘පඤ්චහි ආකාරෙහි අදින්නං ආදියන්තස්ස ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’තිආදිනා (පාරා. 122) නයෙන පාළියං ආගතානි පඤ්චඞ්ගානි සඞ්ගහෙතුමාහ ‘‘පරෙස’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘පරෙසං සන්තකං ධන’’න්ති ඉමිනා පරමනුස්සසන්තකතා, ‘‘පරෙසන්ති විජානිත්වා’’ති ඉමිනා පරායත්තභාවස්ස ජානනං, ‘‘ගරුක’’න්ති ඉමිනා පාදං වා අතිරෙකපාදං වා අග්ඝනකතා, ‘‘ථෙය්යචිත්තෙනා’’ති ¶ ඉමිනා ථෙය්යචිත්තතා, ‘‘ඨානා චාවෙතී’’ති ඉමිනා පඤ්චවීසතියා අවහාරානං අඤ්ඤතරස්ස සමඞ්ගිතාති එවමෙත්ථ පඤ්චඞ්ගසඞ්ගහො වෙදිතබ්බො.

238. එත්තාවතා තිංසමාතිකාකථාවිනිච්ඡයං සඞ්ගහෙත්වා ඉදානි ‘‘අනාපත්ති සසඤ්ඤිස්ස විස්සාසග්ගාහෙ තාවකාලිකෙ පෙතපරිග්ගහෙ තිරච්ඡානගතපරිග්ගහෙ පංසුකූලසඤ්ඤිස්සා’’තිආදිනා ¶ (පාරා. 131) නයෙන පාළියං ආගතං අනාපත්තිවාරං සඞ්ගහෙතුමාහ ‘‘අනාපත්තී’’තිආදි. තත්ථ සසඤ්ඤිස්සාති පරසන්තකම්පි ‘‘සසන්තක’’න්ති සුද්ධසඤ්ඤාය ගණ්හන්තස්ස අනාපත්තීති සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බං. එවං ගහිතං සාමිකෙහි දිස්වා යාචිතෙ අදෙන්තස්ස උභින්නං ධුරනික්ඛෙපෙන පාරාජිකං.

තිරච්ඡානපරිග්ගහෙති තිරච්ඡානෙහි පරිග්ගහිතවත්ථුම්හි. සචෙපි හි නාගගරුළමාණවකමාණවිකාපි මනුස්සවෙසෙන ආපණං පසාරෙත්වා නිසින්නා හොන්ති, භික්ඛු ච ථෙය්යචිත්තෙන තෙසං සන්තකං ගණ්හාති, අනාපත්තීති වුත්තං හොති. සීහබ්යග්ඝදීපිපභුතීහි වාළමිගෙහි ගහිතගොචරං පඨමං මොචාපෙන්තස්ස තං මුඤ්චිත්වා අත්තනොපි හිංසනතො ථොකං ඛායිතෙ වාරෙන්තස්ස දොසො නත්ථි. සෙනාදීසු තිරච්ඡානෙසු යෙන කෙනචි ගහිතං ගොචරං මොචාපෙතුං වට්ටති. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං ‘‘සෙනාදයොපි ආමිසං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තෙ පාතාපෙත්වා ගණ්හිතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.131). එවමෙව ධම්මනිදෙඩ්ඩුභාදීහි ගහිතමණ්ඩූකාදයො ජීවිතරක්ඛනත්ථාය මොචාපෙතුං වට්ටතීති වෙදිතබ්බං.

තාවකාලිකග්ගාහෙති ‘‘පටිකරිස්සාමී’’ති තාවකාලිකං ගණ්හන්තස්ස එවං ගහිතං සචෙ භණ්ඩසාමිකො පුග්ගලො වා ගණො වා ‘‘තුම්හෙව ගණ්හථා’’ති අනුජානෙය්ය, වට්ටති. නානුජානෙය්ය, න ගණ්හෙය්ය, දාතබ්බං. අදෙන්තස්ස උභින්නං ධුරනික්ඛෙපෙන පාරාජිකං. ‘‘සඞ්ඝසන්තකං පන පටිදාතුමෙව වට්ටතී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං.

විස්සාසග්ගාහෙති ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ පඤ්චහඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස විස්සාසං ගහෙතුං, සන්දිට්ඨො ච හොති, සම්භත්තො ච, ආලපිතො ච, ජීවති ච, ගහිතෙ ච අත්තමනො ¶ හොතී’’ති (මහාව. 356) පාළියං ආගතං පඤ්චහඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස සන්තකං විස්සාසෙන ගණ්හන්තස්ස ගහණෙ විනිච්ඡයො යථාවුත්තසුත්තවණ්ණනායං වෙදිතබ්බො. යථාහ සමන්තපාසාදිකායං –

තත්ථ ¶ සන්දිට්ඨොති දිට්ඨමත්තකමිත්තො. සම්භත්තොති දළ්හමිත්තො. ආලපිතොති ‘‘මම සන්තකං යං ඉච්ඡසි, තං ගණ්හෙය්යාසි, ආපුච්ඡිත්වා ගහණෙ කාරණං නත්ථී’’ති වුත්තො. ජීවතීති අනුට්ඨානසෙය්යාය සයිතොපි යාව ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදං න පාපුණාති. ගහිතෙ ච අත්තමනොති ගහිතෙ තුට්ඨචිත්තො හොති, එවරූපස්ස සන්තකං ‘‘ගහිතෙ මෙ අත්තමනො භවිස්සතී’’ති ජානන්තෙන ගහෙතුං වට්ටති. අනවසෙසපරියාදානවසෙන චෙතානි පඤ්චඞ්ගානි වුත්තානි, විස්සාසග්ගාහො පන තීහඞ්ගෙහි රුහති – සන්දිට්ඨො, ජීවති, ගහිතෙ අත්තමනො, සම්භත්තො, ජීවති, ගහිතෙ අත්තමනො, ආලපිතො, ජීවති, ගහිතෙ අත්තමනොති.

යො පන ජීවති, න ච ගහිතෙ අත්තමනො හොති, තස්ස සන්තකං විස්සාසග්ගාහෙන ගහිතම්පි පුන දාතබ්බං. දදමානෙන ච මතකධනං තාව යෙ තස්ස ධනෙ ඉස්සරා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා, තෙසං දාතබ්බං. අනත්තමනස්ස සන්තකං තස්සෙව දාතබ්බං. යො පන පඨමංයෙව ‘‘සුට්ඨු කතං තයා මම සන්තකං ගණ්හන්තෙනා’’ති වචීභෙදෙන වා චිත්තුප්පාදමත්තෙන වා අනුමොදිත්වා පච්ඡා කෙනචි කාරණෙන කුපිතො පච්චාහරාපෙතුං න ලභති. යොපි අදාතුකාමොව, චිත්තෙන පන අධිවාසෙති, න කිඤ්චි වදති, සොපි පුන පච්චාහරාපෙතුං න ලභති. යො පන ‘‘මයා තුම්හාකං ¶ සන්තකං ගහිතං වා පරිභුත්තං වා’’ති වුත්තෙ ‘‘ගහිතං වා හොතු පරිභුත්තං වා, මයා පන තං කෙනචිදෙව කරණීයෙන ඨපිතං, තං පාකතිකං කාතුං වට්ටතී’’ති වදති, අයං පච්චාහරාපෙතුං ලභතීති (පාරා. අට්ඨ. 1.131).

පෙතපරිග්ගහෙති පෙත්තිවිසයුප්පන්නා ච මරිත්වා තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ නිබ්බත්තා ච චාතුමහාරාජිකාදයො දෙවා ච ඉමස්මිං අත්ථෙ පෙතා නාම, තෙසං සන්තකං ගණ්හන්තස්ස ච අනාපත්තීති අත්ථො. සචෙපි හි සක්කො දෙවරාජා ආපණං පසාරෙත්වා නිසින්නො හොති, දිබ්බචක්ඛුකො ච භික්ඛු තං ඤත්වා සතසහස්සග්ඝනකම්පි වත්ථං තස්ස විරවන්තස්සෙව අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හිතුං වට්ටති. දෙවපූජත්ථං රුක්ඛාදීසු මට්ඨවත්ථාදීනි ගණ්හතො නිද්දොසතාය කිමෙව වත්තබ්බං. පංසුකූලසඤ්ඤාය ගණ්හතොපි අනාපත්ති. තථා ගහිතම්පි සචෙ සස්සාමිකං හොති, සාමිකෙ ආහරාපෙන්තෙ දාතබ්බන්ති උපලක්ඛණතො වෙදිතබ්බං.

239. එත්ථාති ¶ දුතියපාරාජිකවිනිච්ඡයෙ. ච-සද්දෙන අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන අවසෙසසික්ඛාපදවිනිච්ඡයෙ සඞ්ගණ්හාති. වත්තබ්බොති මාතිකට්ඨකථාදීසු විය අවසානෙ කථෙතබ්බො. පාළිමුත්තවිනිච්ඡයොති සමුට්ඨානාදිකො තංතංසික්ඛාපදපාළියං අනාගතො උපාලිත්ථෙරාදීහි ඨපිතො විනිච්ඡයො.

240. පරාජිතානෙකමලෙනාති අපරිමෙය්යකප්පකොටිසතසහස්සොපචිතපාරමිතාසම්භූතෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානෙන ආසවක්ඛයඤාණෙන සහ වාසනාය සමුච්ඡෙදප්පහානෙන පරාජිතා රාගාදයො අනෙකකිලෙසමලා යෙන සො පරාජිතානෙකමලො, තෙන පරාජිතානෙකමලෙන ¶ . ජිනෙන යං දුතියං පාරාජිකං වුත්තං, අස්ස දුතියපාරාජිකස්ස ච අත්ථො මයා සමාසෙන වුත්තො. අසෙසෙන අතිවිත්ථාරනයෙන වත්තුං තස්ස අත්ථං කථෙතුං කො හි සමත්ථොති යොජනා. එත්ථ ච-සද්දො පඨමපාරාජිකසමුච්චයත්ථො. හි-සද්දො අවධාරණෙ, තෙන අසෙසෙන තදත්ථං වත්තුං සමත්ථො නත්ථෙව අඤ්ඤත්ර තථාගතාති දීපෙති.

දුතියපාරාජිකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

241-2. එවමතිසුඛුමනයසමාකුලං දුතියපාරාජිකං දස්සෙත්වා ඉදානි තතියපාරාජිකං දස්සෙතුමාහ ‘‘මනුස්සජාති’’න්තිආදි. තත්ථ මනුස්සජාතින්ති ජායතීති ජාති, රූපාරූපපටිසන්ධි, මනුස්සෙසු ජාති යස්ස සො මනුස්සජාති, මනුස්සජාතිකො මනුස්සවිග්ගහොති වුත්තං හොති, තං මනුස්සජාතිං.

එත්ථ ච මනුස්සෙසූති කුසලාකුසලමනස්ස උස්සන්නත්තා මනුස්සසඞ්ඛාතෙසු නරෙසු. ‘‘යං මාතුකුච්ඡිස්මිං පඨමං ¶ චිත්තං උප්පන්න’’න්ති (පාරා. 172) පදභාජනෙ වුත්තනයෙන මාතුකුච්ඡිම්හි පඨමං උප්පජ්ජමානපටිසන්ධිචිත්තඤ්ච තංසම්පයුත්තවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතඛන්ධත්තයඤ්ච තංසහජාතානි –

‘‘තිලතෙලස්ස යථා බින්දු, සප්පිමණ්ඩො අනාවිලො;

එවං වණ්ණප්පටිභාගං, ‘කලල’න්ති පවුච්චතී’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 2.172; විභ. අට්ඨ. 26) –

වුත්තානි ¶ ජාතිඋණ්ණංසුම්හි පසන්නතිලතෙලෙ වා සප්පිමණ්ඩෙ වා ඔතාරෙත්වා උක්ඛිපිත්වා විධුනිතෙ අග්ගෙ ලම්බමානබින්දුප්පමාණකලලසඞ්ඛාතානි සභාවකානං කායභාවවත්ථුදසකවසෙන තිංස රූපානි ච අභාවකානං කායවත්ථුදසකවසෙන වීසති රූපානි චාති අයං නාමරූපපටිසන්ධි ඉධ ‘‘ජාතී’’ති ගහිතා. ‘‘යස්සා’’ති ඉමිනා අඤ්ඤපදෙන ‘‘යාව මරණකාලා එත්ථන්තරෙ එසො මනුස්සවිග්ගහො නාමා’’ති (පාරා. 172) පදභාජනෙ වුත්තනයෙන පඨමභවඞ්ගතො පට්ඨාය චුතිචිත්තාසන්නභවඞ්ගපරියන්තසන්තානසඞ්ඛාතසත්තො ගහිතො. ඉමිනා මනුස්සවිග්ගහස්ස පටිසන්ධිතො පට්ඨාය පාරාජිකවත්ථුභාවං දස්සෙති.

ජානන්තොති ‘‘සත්තො අය’’න්ති ජානන්තො. ජීවිතා යො වියොජයෙති යො භික්ඛු ජීවිතින්ද්රියා වියොජෙය්ය වොරොපෙය්ය, තස්ස ජීවිතින්ද්රියං උපච්ඡින්දෙය්ය උපරොධෙය්යාති වුත්තං හොති. තෙනාහ පදභාජනෙ ‘‘ජීවිතා වොරොපෙය්යාති ජීවිතින්ද්රියං උපච්ඡින්දති උපරොධෙතී’’ති (පාරා. 172).

තඤ්ච ජීවිතින්ද්රියං රූපාරූපවසෙන දුවිධං හොති. තත්ථ අරූපජීවිතින්ද්රියං අවිග්ගහත්තා උපක්කමවිසයං න හොති. රූපජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදෙන පන තදායත්තවුත්තිතාය තංසමකාලමෙව ඔච්ඡිජ්ජමානතාය එත්ථ සාමඤ්ඤෙන උභයම්පි ගහෙතබ්බං. ඉදඤ්ච අතීතානාගතං න ගහෙතබ්බං තස්ස අවිජ්ජමානත්තා. උපක්කමවිසයාරහං පන පච්චුප්පන්නමෙව ගහෙතබ්බං. තඤ්ච ඛණසන්තතිඅද්ධාවසෙන තිවිධං හොති.

තත්ථ උප්පාදට්ඨිතිභඞ්ගවසෙන ඛණත්තයපරියාපන්නො භාවො ඛණපච්චුප්පන්නං නාම. තං සරසභඞ්ගභූතත්තා සයං භිජ්ජමානං උපක්කමසාධියං විනාසවන්තං න හොති. ආතපෙ ඨත්වා ගබ්භං පවිට්ඨස්ස ¶ අන්ධකාරවිගමන්තරඤ්ච සීතෙන ඔවරකං පවිට්ඨස්ස විසභාගඋතුසමුට්ඨානෙන ¶ සීතපනූදන්තරඤ්ච රූපසන්තති සන්තතිපච්චුප්පන්නං නාම. පටිසන්ධිචුතීනමන්තරාළප්පවත්ති ඛන්ධසන්තති අද්ධාපච්චුප්පන්නං නාම. ඉමස්මිං ද්වයෙ උපක්කමසම්භවො, තංවසෙන උපච්ඡිජ්ජමානං ජීවිතං සන්තානපරිහානිපච්චයභාවතො සන්තතිඅද්ධාපච්චුප්පන්නද්වයං යථාපරිච්ඡින්නකාලමප්පත්වා උපක්කමවසෙන අන්තරායෙව නිරුජ්ඣති, තස්මා සන්තතිඅද්ධාපච්චුප්පන්නරූපජීවිතින්ද්රියඤ්ච තංනිරොධෙන නිරුජ්ඣමානඅරූපජීවිතින්ද්රියඤ්චාති උභයං එත්ථ ‘‘ජීවිතා’’ති ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. ඉදමෙව සන්ධායාහ පදභාජනෙ ‘‘සන්තතිං විකොපෙතී’’ති (පාරා. 172).

ඉමිස්සාව පාණාතිපාතභාවෙ ආපත්තිභාවතො එත්ථ ඨත්වා අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.172) පාණපාණාතිපාතපාණාතිපාතීපාණාතිපාතප්පයොගානං විභාගො දස්සිතො. තත්ථ පාණොති වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො උපච්ඡිජ්ජමානං ජීවිතින්ද්රියං, තං ‘‘ජීවිතා’’ති ඉමිනා වුත්තං. පාණාතිපාතො නාම වධකචෙතනා, සො ච ‘‘වියොජයෙ’’ති ඉමිනා සන්දස්සිතො. පාණාතිපාතී නාම පුග්ගලො, සො ච ‘‘යො’’ති ඉමිනා සන්දස්සිතො. පාණාතිපාතප්පයොගො පන –

ආදිනා නයෙන ඉධෙව වක්ඛමානවිභාගත්තා වක්ඛමානනයෙනෙව දට්ඨබ්බො.

අස්ස සත්ථං නික්ඛිපෙය්ය වාති යොජනා. අස්සාති මනුස්සජාතිකස්ස. ‘‘හත්ථපාසෙ’’ති පාඨසෙසො. හත්ථපාසො නාම සමීපොති. අස්සාති සමීපසම්බන්ධෙ සාමිවචනං. සත්ථන්ති එත්ථ ජීවිතවිහිං සනුපකරණභාවෙන සම්මතා ධාරාවන්තඅසිආදි ච ධාරාරහිතයට්ඨිභින්දිවාලලගුළාදි ච ¶ උපලක්ඛණවසෙන ගහෙතබ්බා. සසති හිංසතීති සත්ථං. තෙනෙවාහ පදභාජනෙ ‘‘අසිං වා සත්තිං වා භින්දිවාලං වා ලගුළං වා පාසාණං වා සත්ථං වා විසං වා රජ්ජුං වා’’ති. ඉධාවුත්තං කරපාලිකාඡුරිකාදි සමුඛං ‘‘සත්ථං වා’’ති ඉමිනා සඞ්ගහිතං. නික්ඛිපෙය්යාති යථා භොගහෙතුං ලභති, තථා උපනික්ඛිපෙය්ය, අත්තවධාය ඉච්ඡිතක්ඛණෙ යථා ගණ්හාති, තථා සමීපෙ තෙනෙව චිත්තෙන ඨපෙය්යාති වුත්තං හොති. ඉමිනා ථාවරප්පයොගො සන්දස්සිතො.

මරණෙ ¶ ගුණං වා වදෙය්යාති යොජනා, මරණත්ථාය මරණෙ ගුණං වණ්ණෙතීති අත්ථො. ‘‘ජීවිතෙ ආදීනවං දස්සෙති, මරණෙ ගුණං භණතී’’ති (පාරා. 172) පදභාජනෙ වුත්තත්තා ‘‘කිං තුය්හිමිනා පාපකෙන දුජ්ජීවිතෙන, යො ත්වං න ලභසි පණීතභොජනානි භුඤ්ජිතු’’මිච්චාදිනා නයෙන මරණත්ථාය ජීවිතෙ අවණ්ණං වදන්තො ච ‘‘ත්වං ඛොසි උපාසක කතකල්යාණො අකතපාපො, මතං තෙ ජීවිතා සෙය්යො, ඉතො ත්වං කාලකතො විවිධවිහඞ්ගමවිකූජිතෙ පරමසුරභිකුසුමභූසිතතරුවරනිචිතෙ පරමරතිකරලළිතගතිභාසිතවිලපිතසුරයුවතිගණවිචරිතෙ වරනන්දනෙ අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවාරිතො විචරිස්සසී’’තිආදිනා නයෙන මරණත්ථාය මරණානිසංසං දස්සෙන්තො ච ‘‘මරණෙ ගුණං වදෙය්ය’’ඉච්චෙව වුච්චති.

මරණූපායං දෙසෙය්යාති යොජනා. මරණාධිප්පායෙනෙව ‘‘සත්ථං වා ආහර, විසං වා ඛාද, රජ්ජුයා වා උබ්බන්ධිත්වා කාලඞ්කරොහී’’ති පදභාජනෙ වුත්තසත්ථහරණානි ච අවුත්තම්පි සොබ්භනරකපපාතාදීසු පපතනඤ්චාති එවමාදිකං මරණූපායං ආචික්ඛෙය්ය. ‘‘හොති අයම්පී’’ති පදච්ඡෙදො, අපීති පුබ්බෙ වුත්තද්වයං සමුච්චිනොති. ද්වෙධා භින්නසිලා විය අසන්ධෙය්යොව ¶ සො ඤෙය්යොති ද්විධා භින්නපාසාණො විය භගවතො පටිපත්තිපටිවෙධසාසනද්වයෙන සො පච්චුප්පන්නෙ අත්තභාවෙ සන්ධාතුමසක්කුණෙය්යොවාති ඤාතබ්බොති අත්ථො.

243. ථාවරාදයොති ආදි-සද්දෙන විජ්ජාමයඉද්ධිමයපයොගද්වයං සඞ්ගහිතං.

244. තත්ථාති තෙසු ඡසු පයොගෙසු. සකො හත්ථො සහත්ථො, තෙන නිබ්බත්තො සාහත්ථිකො, පයොගො. ඉධ හත්ථග්ගහණං උපලක්ඛණං, තස්මා හත්ථාදිනා අත්තනො අඞ්ගපච්චඞ්ගෙන නිප්ඵාදිතො වධප්පයොගො සාහත්ථිකොති වෙදිතබ්බො.

245. ‘‘ත්වං තං එවං පහරිත්වා මාරෙහී’’ති භික්ඛුනො පරස්ස යං ආණාපනං, අයමාණත්තිකො නයොති යොජනා. ආණත්තිකො නයොති ආණත්තියෙව ආණත්තිකො. නෙති පවත්තෙතීති නයො, පයොගස්සෙතං නාමං.

246. දූරන්ති දූරට්ඨං. කායෙන පටිබද්ධෙනාති එත්ථ කායෙකදෙසො හත්ථාදි කායො අවයවෙ සමුදායොපචාරතො ‘‘ගාමො දඩ්ඪො’’ති යථා. කායපටිබද්ධං චාපාදිකං පටිබද්ධං නාම පුබ්බපදලොපෙන ¶ ‘‘දෙවදත්තො දත්තො’’ති යථා. වා-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො, කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වාති වුත්තං හොති, ‘‘උසුආදිනිපාතන’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො. විධානං විධි, පයොගොති අත්ථො.

247. අසඤ්චාරිමුපායෙනාති අසඤ්චාරිමෙන නිච්චලෙන උපායෙන. ඔපතන්ති එත්ථාති ඔපාතො, සො ආදි යෙසං අපස්සෙනවිසභෙසජ්ජසංවිධානාදීනං තෙ ඔපාතාදයො, තෙසං ¶ විධානං ඔපාතාදිවිධානං, ඔපාතක්ඛණනාදිකිරියා.

248. විජ්ජායාති ආථබ්බනවෙදාගතමරණමන්තසඞ්ඛාතවිජ්ජාය. ජප්පනන්ති යථා පරො න සුණාති, තථා පුනප්පුනං වචනං.

249. මාරණෙ සමත්ථා යා කම්මවිපාකජා ඉද්ධි, අයං ඉද්ධිමයො පයොගො නාමාති සමුදීරිතොති යොජනා. කම්මවිපාකෙ ජාතා කම්මවිපාකජා, ඉද්ධි, යා ‘‘නාගානං නාගිද්ධි සුපණ්ණානං සුපණ්ණිද්ධි යක්ඛානං යක්ඛිද්ධී’’තිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 2.172) බහුධා අට්ඨකථායං වුත්තා. තත්ථ දිට්ඨදට්ඨඵුට්ඨවිසානං නාගානං දිස්වා, ඩංසිත්වා, ඵුසිත්වා ච පරූපඝාතකරණෙ නාගිද්ධි වෙදිතබ්බා. එවං සෙසානම්පි. ඉද්ධියෙව ඉද්ධිමයො, භාවනාමයො ඉද්ධිප්පයොගො පනෙත්ථ න ගහෙතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං –

‘‘කෙචි පන භාවනාමයිද්ධියාපි පරූපඝාතකරණං වදන්ති. සහ පරූපඝාතකරණෙන ච ආදිත්තඝරූපරි ඛිත්තස්ස උදකඝටස්ස භෙදනං විය ඉද්ධිවිනාසඤ්ච ඉච්ඡන්ති, තං තෙසං ඉච්ඡාමත්තමෙව. කස්මා? යස්මා තං කුසලවෙදනාවිතක්කපරිත්තත්තිකාදීහි න සමෙති. කථං? අයඤ්හි භාවනාමයිද්ධි නාම චතුත්ථජ්ඣානමයා කුසලත්තිකෙ කුසලා චෙව අබ්යාකතා ච, පාණාතිපාතො අකුසලො. වෙදනාත්තිකෙ අදුක්ඛමසුඛසම්පයුත්තා, පාණාතිපාතො දුක්ඛසම්පයුත්තො. විතක්කත්තිකෙ අවිතක්කඅවිචාරා, පාණාතිපාතො සවිතක්කසවිචාරො. පරිත්තත්තිකෙ ¶ මහග්ගතා, පාණාතිපාතො පරිත්තොයෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.172).

250. තත්ථාති තෙසු ඡබ්බිධෙසු පයොගෙසු. උද්දෙසොපීති උද්දිසනං උද්දෙසො, තංසහිතො පයොගොපි ¶ උද්දෙසොති වුත්තං හොති ‘‘කුන්තෙ පවෙසෙහී’’ති යථා. එවං වත්තබ්බතාය ච අනුද්දෙසොති තබ්බිපරීතවචනමෙව ඤාපකන්ති වෙදිතබ්බං. එත්ථ එකෙකො උද්දෙසොපි අනුද්දෙසොපි හොතීති තෙසමයං භෙදො පන දුවිධො හොතීති පරිදීපිතොති යොජනා. ඉමෙසු ඡසු පයොගෙස්වෙව එකෙකස්සෙව උද්දිස්සානුද්දිස්සකිරියමානතාය දුවිධභාවතො තෙසං ද්වාදසවිධො භෙදො පදභාජනෙ ච අට්ඨකථාය ච දීපිතො, තත්ථ විනිච්ඡයමිදානි දස්සයිස්සාමීති අධිප්පායො.

251. බහූසුපීති මනුස්සෙසු බහූසුපි. තෙන කම්මෙනාති පහාරදානසඞ්ඛාතෙන කම්මෙන. බජ්ඣතීති අපායං නෙතුං කම්මපාසෙන කම්මන්තරං නිවාරෙත්වා බජ්ඣතීති අත්ථො.

252. පහාරෙපීති පහරණෙපි. දෙහිනොති මනුස්සවිග්ගහස්ස. තස්සාති පහටස්ස.

253. පහටමත්තෙ වාති පහටක්ඛණෙ වා. පච්ඡාති තප්පච්චයා කාලන්තරෙ වා. උභයථාපි ච මතෙති ද්වින්නං ආකාරානමඤ්ඤතරෙන මතෙපි. හන්තා වධකො. පහටමත්තස්මින්ති තස්මිං මරණාරහපහාරස්ස ලද්ධක්ඛණෙයෙව, මරණතො පුබ්බභාගෙයෙවාති මත්තසද්දෙන දීපෙති. මරණත්ථාය ච අඤ්ඤත්ථාය ච දින්නෙසු අනෙකෙසු පහාරෙසු මරණත්ථාය ¶ දින්නප්පහාරෙනෙව යදා කදාචි මරිස්සති, පහාරදානක්ඛණෙයෙව පාරාජිකං හොති. අමරණාධිප්පායෙන දින්නප්පහාරබලෙන චෙ මරෙය්ය, න හොතීති වුත්තං හොතීති.

254. ද්වෙ පයොගාති උද්දිස්සානුද්දිස්සකිරියාභෙදභින්නා සාහත්ථිකාණත්තිකා ද්වෙ පයොගා.

255. කරණස්සාති කිරියාය. විසෙසොති නානත්තං. ආණත්තිනියාමකාති ආණත්තිං නියාමෙන්ති වවත්ථාපෙන්තීති ආණත්තිනියාමකා.

256. තත්ථාති තෙසු ආණත්තිනියාමකෙසු ඡසු ආකාරෙසු. යොබ්බනාදි චාති ආදි-සද්දෙන ථාවරියමන්දඛිඩ්ඩවුද්ධාදිඅවත්ථාවිසෙසො සඞ්ගහිතො.

257. යං මාතිකාය නිද්දිට්ඨං සත්ථං, තං කතමං?. සත්තමාරණන්ති සත්තෙ මාරෙන්ති එතෙනාති සත්තමාරණං, අසිආදිවධොපකරණං.

258. විජ්ඣනන්ති ¶ උසුආදීහි විජ්ඣනං. භෙදනන්ති කකචාදීහි ද්විධාකරණං. ඡෙදනන්ති ඛග්ගාදීහි ද්විධාකරණං. තාළනන්ති මුග්ගරාදීහි ආඝාතනං. එවමාදිවිධොති එවමාදිප්පකාරො. අනෙකොති බහුකො භෙදො. කරණස්ස විසෙසො කිරියාවිසෙසොති අත්ථො.

259-60. ‘‘පුරතො පහරිත්වාන මාරෙහී’’ති යො භාසිතො ආණාපකෙන, තෙන ආණත්තෙන පච්ඡතො…පෙ… මාරිතෙති යොජනා. වත්ථාණත්ති විසඞ්කෙතාති එත්ථ ‘‘යං ‘මාරෙහී’ති…පෙ… තතො’’ති වත්ථුවිසඞ්කෙතො දස්සිතො. ‘‘පුරතො…පෙ… මාරිතෙ’’ති ආණත්තිවිසඞ්කෙතො දස්සිතො. මූලට්ඨොති ආණාපකො. මූලන්ති හි පුබ්බකිරියානුරූපං ආණාපනං, තත්ථ ඨිතොති මූලට්ඨො.

261. ඉමිනා ¶ විසඞ්කෙතෙ ආණාපකස්ස අනාපත්තිං දස්සෙත්වා සඞ්කෙතෙ අවිරාධිතෙ උභින්නම්පි පාරාජිකං දස්සෙතුමාහ ‘‘වත්ථු’’න්තිආදි. තං වත්ථුං අවිරජ්ඣිත්වා මාරිතෙ උභයෙසං…පෙ… උදීරිතො, යථාණත්ති ච මාරිතෙ…පෙ… උදීරිතොති යොජනා. මාරිතෙ වත්ථුස්මින්ති සාමත්ථියා ලබ්භති. උභයෙසන්ති ආණාපකආණත්තානං. යථාකාලන්ති ආණාපකස්ස ආණත්තික්ඛණං, ආණත්තස්ස මාරණක්ඛණඤ්ච අනතික්කමිත්වා. බන්ධනං බන්ධො, කම්මුනා බන්ධො කම්මබන්ධො. අථ වා බජ්ඣති එතෙනාති බන්ධො, කම්මමෙව බන්ධො කම්මබන්ධො.

264. විසඞ්කෙතො නාති විසඞ්කෙතො නත්ථි, ද්වින්නම්පි යථාකාලපරිච්ඡෙදං කම්මබන්ධොයෙවාති අත්ථො.

265. සබ්බසොති සබ්බෙසු කාලභෙදෙසු, සබ්බසො වෙදිතබ්බොති වා සම්බන්ධො. සබ්බසොති සබ්බප්පකාරෙන. විභාවිනාති පණ්ඩිතෙන. සො හි අත්ථං විභාවෙතීති තථා වුත්තො.

266-7-8. ‘‘ඉමං ගාමෙ ඨිත’’න්ති ඉදං තං සඤ්ජානිතුං වුත්තං, න මාරණක්ඛණට්ඨානනියමත්ථායාති ‘‘යත්ථ කත්ථචි ඨිත’’න්ති වත්වාපි ‘‘නත්ථි තස්ස විසඞ්කෙතො’’ති ආහ. තස්සාති ආණාපකස්ස. ‘‘තත්ථා’’ති වා පාඨො, තස්සං ආණත්තියන්ති අත්ථො. ‘‘ගාමෙයෙව ඨිතං වෙරිං මාරෙහී’’ති සාවධාරණං ආණත්තො වනෙ චෙ ඨිතං මාරෙති වා ‘‘වනෙයෙව ඨිතං වෙරිං මාරෙහී’’ති සාවධාරණං වුත්තො ගාමෙ ඨිතං චෙ මාරෙති වාති යොජනා. ‘‘භික්ඛුනා සාවධාරණ’’න්ති ¶ ච පොත්ථකෙසු ලිඛන්ති, තං අග්ගහෙත්වා ‘‘වනෙ වා ¶ සාවධාරණ’’න්ති පාඨොයෙව ගහෙතබ්බො. විගතො සඞ්කෙතො ආණත්තිනියාමො එත්ථාති විසඞ්කෙතො.

269. සබ්බදෙසෙසූති ගාමවනඅඞ්ගණගෙහාදීසු සබ්බෙසු ඨානෙසු. භෙදතොති නානත්තතො.

270. ‘‘සත්ථෙන පන මාරෙහී’’ති යෙන කෙනචි යො ආණත්තො, තෙන යෙන කෙනචි සත්ථෙන මාරිතෙ විසඞ්කෙතො නත්ථීති යොජනා.

271-2. ඉමිනා වාසිනා හීති එත්ථ හීති පදපූරණෙ. ‘‘ඉමිනා අසිනා මාරෙය්යා’’ති වුත්තො අඤ්ඤෙන අසිනා මාරෙති වා ‘‘ත්වං ඉමස්ස අසිස්ස එතාය ධාරාය මාරය’’ ඉති වුත්තො තං වෙරිං සචෙ ඉතරාය ධාරාය මාරෙති වා ථරුනා මාරෙති වා තුණ්ඩෙන මාරෙති වා, තථා මාරිතෙ විසඞ්කෙතොයෙව හොතීති යොජනා. ථරුනාති ඛග්ගමුට්ඨිනා. තුණ්ඩෙනාති ඛග්ගතුණ්ඩෙන. ‘‘විසඞ්කෙතොවා’’ති සඞ්කෙතවිරාධෙනෙව පාරාජිකං න හොතීති දස්සනපදමෙතං.

273. සබ්බාවුධකජාතිසූති ඉධාවුත්තකරපාලිකාඡුරිකාදිසබ්බපහරණසාමඤ්ඤෙසු. විසෙසතොති භෙදතො.

274. පරෙනාති භික්ඛුනා. සොති ආණත්තො. නිසින්නං නං මාරෙති, විසඞ්කෙතො න විජ්ජතීති ‘‘ගච්ඡන්තමෙව මාරෙහී’’ති සාවධාරණං අවුත්තත්තා ‘‘නිසින්නොපි සොයෙවා’’ති තං මාරෙන්තස්ස විසඞ්කෙතො න හොති, අවධාරණං අන්තරෙන කථනං තං සඤ්ජානාපෙතුං වුච්චතීති ඉරියාපථනියාමකං න හොතීති අධිප්පායො.

275-6. අසති ¶ සාවධාරණෙ විසඞ්කෙතාභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි සාවධාරණෙ ඉරියාපථන්තරෙසු විසඞ්කෙතං දස්සෙතුමාහ ‘‘නිසින්නංයෙවා’’තිආදි. ‘‘නිසින්නංයෙව මාරෙහී’’ති වුත්තො ගච්ඡන්තං මාරෙති, විසඞ්කෙතන්ති ඤාතබ්බං. ‘‘ගච්ඡන්තංයෙව මාරෙහී’’ති වුත්තො නිසින්නං මාරෙති, විසඞ්කෙතන්ති ඤාතබ්බන්ති යොජනා. ඉමමෙව යොජනාක්කමං සන්ධායාහ ‘‘යථාක්කම’’න්ති.

277. විජ්ඣිත්වාති සරාදීහි විජ්ඣිත්වා.

278. ඡින්දිත්වාති ¶ අසිආදීහි ඡින්දිත්වා. පුන සොති පයොගො.

279. කරණෙසූති විජ්ඣනාදිකිරියාවිසෙසෙසු.

280-1. එත්තාවතා ආණත්තිනියාමකනිද්දෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි දීඝාදිලිඞ්ගවසෙනාපි සම්භවන්තං විසඞ්කෙතං දස්සෙතුමාහ ‘‘දීඝ’’න්තිආදි. ‘‘දීඝං…පෙ… ථූලං මාරෙහීති අනියමෙත්වා ආණාපෙතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.174) අට්ඨකථාවචනතො එව-කාරං විනා ‘‘දීඝං මාරෙහී’’ති අනියමෙත්වා කෙනචි යො ආණත්තො හොති, සොපි ආණත්තො යං කිඤ්චි තාදිසං සචෙ මාරෙති, නත්ථි තත්ථ විසඞ්කෙතො, උභින්නම්පි පරාජයොති යොජනා. එවං ‘‘රස්ස’’න්තිආදිසබ්බපදෙහිපි පච්චෙකං යොජනා කාතබ්බා. අනියමෙත්වාති විසඞ්කෙතාභාවස්ස හෙතුදස්සනං. එවකාරො වාක්යාලඞ්කාරො. තත්ථාති ආණත්තිකප්පයොගෙ. ‘‘උභින්නම්පි පරාජයො’’ති වුත්තත්තා ආණාපකං විනා අඤ්ඤං යථාවුත්තක්ඛණං මනුස්සවිග්ගහං ‘‘යං කිඤ්චි තාදිස’’න්ති ඉමිනා දස්සෙති.

සචෙ ආණාපකො ආණාපෙත්වා අත්තානමෙව මාරෙති, ආණාපකො දුක්කටං ආපජ්ජිත්වා මරති, ආණත්තස්ස ¶ පාරාජිකං. ආණාපකෙන අත්තානමුද්දිස්ස ආණත්තියා කතාය ආණත්තො අජානිත්වා තාදිසං අඤ්ඤං මාරෙති, ඔකාසස්ස අනියමිතත්තා ආණාපකො මුච්චති, ඉතරො කම්මුනා බජ්ඣති. යදි ‘‘අමුකස්මිං රත්තිට්ඨානෙ වා දිවාට්ඨානෙ වා නිසින්නං ඊදිසං මාරෙහී’’ති ඔකාසං නියමෙත්වා ආණාපෙති, තත්ථ ආණාපකතො අඤ්ඤස්මිං මාරිතෙ උභින්නම්පි පාරාජිකං. තතො බහි මාරිතෙ වධකස්සෙව කම්මබන්ධො. ආණාපකො අත්තානමෙව උද්දිස්ස ආණාපෙති, ඉතරො ච තමෙව තත්ථ මාරෙති, ආණාපකස්ස දුක්කටං, ආණත්තස්ස පාරාජිකං. සචෙ අඤ්ඤත්ථ මාරෙති, මූලට්ඨො මුච්චති. අජානිත්වා අඤ්ඤං තත්ථ වා අඤ්ඤත්ථ වා මාරෙති, වධකො පාරාජිකං ආපජ්ජති, මූලට්ඨො මුච්චති. ආනන්තරියවත්ථුම්හි ආනන්තරියෙන සද්ධිං යොජෙතබ්බං.

282. යො මනුස්සං කඤ්චි උද්දිස්ස සචෙ ඔපාතං ඛණති, තථා ඔපාතං ඛණන්තස්ස තස්ස දුක්කටං නාම ආපත්ති හොතීති අජ්ඣාහාරයොජනා. යොජනා ච නාමෙසා යථාරුතයොජනා, අජ්ඣාහාරයොජනාති දුවිධා. තත්ථ පාඨාගතපදානමෙව යොජනා යථාරුතයොජනා, ඌනපූරණත්ථමජ්ඣාහාරපදෙහි සහ පාඨාගතපදානං යොජනා අජ්ඣාහාරයොජනාති වෙදිතබ්බා. ‘‘ඛණන්තස්ස ¶ ච ඔපාත’’න්ති පොත්ථකෙසු පාඨො දිස්සති. ‘‘ඛණන්තස්ස තථොපාත’න්ති පාඨො සුන්දරො’’ති නිස්සන්දෙහෙ වුත්තං. ‘‘ආවාටන්ති එතස්ස ‘ඔපාත’න්ති පරියායො’’ති ච වුත්තං. තතොපි –

පාඨො ¶ සුන්දරතරො. ජාතපථවිං ඛණන්තස්ස පාරාජිකපයොගත්තා පයොගගණනාය දුක්කටං.

283. තත්ථාති තස්මිං ආවාටෙ. තස්සාති පතිතස්ස මනුස්සවිග්ගහස්ස. දුක්ඛස්සුප්පත්තියාති දුක්ඛුප්පත්තිහෙතු. තස්සාති යෙන ආවාටො ඛතො, තස්ස භික්ඛුනො. පතිත්වා සො චෙ මරති, තස්මිං මතෙ තස්ස භික්ඛුනො පාරාජිකං භවෙති යොජනා.

284. අඤ්ඤස්මින්ති යං සමුද්දිස්ස ආවාටො ඛතො, තතො අඤ්ඤස්මිං. අනුද්දිස්සකන්ති කිරියාවිසෙසනං, අනුද්දිස්සකං කත්වාති අත්ථො. ඔපාතවිසෙසනං චෙ, ‘‘අනුද්දිස්සකො ඔපාතො’’ති පදච්ඡෙදො. ‘‘අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදීසු (සං. නි. 5.139; අ. නි. 4.34; 10.15; ඉතිවු. 90; නෙත්ති. 170) විය ඔ-කාරට්ඨානෙ අ-කාරො, ම-කාරාගමො ච දට්ඨබ්බො, අනොදිස්සකො ඔපාතො ඛතො හොතීති අත්ථො.

285. ‘‘එත්ථ පතිත්වා යො කොචි මරතූ’’ති අනොදිස්සකො ඔපාතො සචෙ ඛතො හොති, යත්තකා නිපතිත්වා මරන්ති චෙ, අස්ස තත්තකා දොසා හොන්තීති යොජනා. ‘‘යො කොචී’’ති ඉමිනා අත්තනො මාතාපිතරො ච සඞ්ගහිතා. දොසාති කම්මබන්ධදොසා, පාරාජිකං පන එකමෙව. අස්සාති යෙන අනොදිස්ස ඔපාතො ඛතො, තස්ස.

286. ආනන්තරියවත්ථුස්මිං මතෙති පාඨසෙසො, ‘‘තත්ථ පතිත්වා’’ති අධිකාරො, අරහන්තෙ, මාතරි, පිතරි ච තස්මිං පතිත්වා මතෙ කාලකතෙති අත්ථො. ආනන්තරියකන්ති එත්ථ සකත්ථෙ, කුච්ඡිතෙ ¶ , සඤ්ඤායං වා ක-පච්චයො දට්ඨබ්බො. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘ආනන්තරියවත්ථුස්මි’’න්ති ඉමස්මිං සමාසපදෙ ¶ අවයවභූතම්පි ‘‘වත්ථුස්මි’’න්ති ඉදඤ්ච ‘‘තත්ථ පතිත්වා මතෙ’’ති ඉදඤ්ච ආකඩ්ඪති. ථුල්ලච්චයාදීනං වත්ථුස්මිං තත්ථ පතිත්වා මතෙ ථුල්ලච්චයාදයො හොන්තීති යොජනා. තස්මිං ආවාටෙ පතිත්වා යක්ඛාදීසු මතෙසු, පාරාජිකවත්ථුනො දුක්ඛුප්පත්තියඤ්ච ථුල්ලච්චයං, මනුස්සවිග්ගහෙ මතෙ පාරාජිකං, තිරච්ඡානෙ මතෙ පාචිත්තියන්ති වුත්තං හොති.

287. පාණාතිපාතා ද්වෙති ද්වින්නං මතත්තා ද්වෙ පාණාතිපාතා, එකෙන පාරාජිකං, ඉතරෙන කම්මබන්ධොයෙව. එකොවෙකෙකධංසනෙති මාතු වා දාරකස්ස වා මරණෙ එකො පාණාතිපාතොව.

288. චොරෙහි අනුබද්ධො එත්ථ ආවාටෙ පතිත්වා මරිස්සති චෙ, ඔපාතඛණකස්සෙව පාරාජිකං හොති කිරාති යොජනා. කිරාති අනුස්සවනෙ අරුචිසූචකං.

289-90. වෙරිනො භික්ඛුතො අඤ්ඤෙ වෙරිපුග්ගලා. තත්ථ තස්මිං ඔපාතෙ සචෙ මනුස්සං පාතෙත්වා මාරෙන්ති, තථා වෙරිනො තත්ථ සයමෙව පතිතං මනුස්සං බහි නීහරිත්වා සචෙ මාරෙන්ති, තත්ථ ඔපපාතිකා මනුස්සා ඔපාතෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො නික්ඛන්තුං අසක්කොන්තා මතා චෙ සියුං, සබ්බත්ථ ච යථාවුත්තසබ්බවාරෙසු ඔපාතඛණකස්සෙව පරාජයොති යොජනා. නිබ්බත්තිත්වා හීති එත්ථ හීති පදපූරණෙ. යත්ථ යත්ථ නිපාතසද්දානං අත්ථො න දස්සිතො, තත්ථ තත්ථ පදපූරණමත්තතා වෙදිතබ්බා.

291. යක්ඛාදයොති ආදි-සද්දෙන තිරච්ඡානානං සඞ්ගහො. වත්ථුවසාති ථුල්ලච්චයපාචිත්තියානං වත්ථුභූතයක්ඛතිරච්ඡානානං වසා. ථුල්ලච්චයාදයොති ආදි-සද්දෙන පාචිත්තියසඞ්ගහො.

293. අයං ¶ නයොති ‘‘අනාපත්තී’’ති යථාවුත්තො නයො.

294-5. බජ්ඣන්තීති සචෙ අවස්සං බජ්ඣන්ති. තත්ථාති තස්මිං පාසෙ. ‘‘හත්ථතො මුත්තමත්තස්මි’’න්ති ඉමිනා පයොගස්ස අත්ථසාධකතං දීපෙති.

296. යං ¶ පන උද්දිස්ස පාසො ඔඩ්ඩිතො, තතො අඤ්ඤස්ස බන්ධනෙ තු අනාපත්ති පකාසිතාති යොජනා.

297. මුධා වාපීති අමූලෙන වාපි. මූලට්ඨස්සෙවාති පාසකාරකස්සෙව. කම්මබන්ධොති පාණාතිපාතො. බජ්ඣති එතෙනාති බන්ධො, කම්මමෙව බන්ධො කම්මබන්ධො. පාරාජිකමත්තෙ වත්තබ්බෙපි යාව සො වත්තති, තාව තත්ථ බජ්ඣිත්වා මතසත්තෙසු පඨමමතස්ස වසෙන පාරාජිකං, අවසෙසානං පාණාතිපාතසඞ්ඛාතස්ස අකුසලරාසිනො සම්භවතො තං සබ්බං සඞ්ගහෙත්වා සාමඤ්ඤෙන ද්වයම්පි දස්සෙතුමාහ ‘‘කම්මබන්ධො’’ති.

298. ‘‘සචෙ යෙන ලද්ධො, සො උග්ගළිතං වා පාසං සණ්ඨපෙති, තස්ස පස්සෙන වා ගච්ඡන්තෙ දිස්වා වතිං කත්වා සම්මුඛෙ පවෙසෙති, ථද්ධතරං වා පාසයට්ඨිං ඨපෙති, දළ්හතරං වා පාසරජ්ජුං බන්ධති, ථිරතරං වා ඛාණුකං ආකොටෙතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.176) අට්ඨකථාගතං විනිච්ඡයං සඞ්ගහිතුමාහ ‘‘පාසමුග්ගළිතම්පි වා’’ති. එත්ථ අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන පි-සද්දෙන ‘‘සණ්ඨපෙතී’’තිආදිකා ‘‘බන්ධතී’’ති දස්සිතකිරියාවසානා පයොගා දස්සිතා. ථිරං වාපීති එත්ථ අපි-සද්දො අට්ඨකථාය අවසිට්ඨං ‘‘ඛාණුකං ආකොටෙතී’’ති කිරියං සමුච්චිනොති උභයත්ථපි පකාරන්තරවිකප්පත්ථත්තාති ගහෙතබ්බා. එවන්ති ¶ එවං සති. යෙන පාසො ලද්ධො, තෙනාපි එවං පාසෙ කතවිසෙසෙ සතීති වුත්තං හොති. උභින්නන්ති පාසකාරකස්ස ච ඉදානි ලභිත්වා පටිජග්ගන්තස්ස චාති උභයෙසං.

299-300. යොති පාසකාරකො, ලද්ධපාසකොති ඉමෙසං යො කොචි. උග්ගළාපෙත්වාති විඝාටෙත්වා, යථා තත්ථ පාණිනො න බජ්ඣන්ති, එවං කත්වාති අත්ථො. තත්ථ චාති පුන සණ්ඨපිතෙ පාසෙ ච. කො විමුච්චති? යෙන ලද්ධො, සො.

301-2. ගොපෙත්වාති ගොපනහෙතු මොක්ඛො න හොතීති යොජනා. ‘‘සීහං දිස්වා භයං හොතී’’තිආදීසු විය හෙතුම්හි ත්වා-පච්චයො දට්ඨබ්බො. තමඤ්ඤො…පෙ… න ච මුච්චතීති එත්ථ න චාති නෙව. නාසෙත්වා සබ්බසො වාති සො යථා යස්ස කස්සචි සත්තස්ස විනාසොපකරණං න හොති, තථා ඡින්දනාදීහි නාසෙත්වා. තං පාසයට්ඨිං. කො විමුච්චති? පාසකාරකො.

303. සූලං ¶ රොපෙන්තස්සාති සූලං නිඛණන්තස්ස. සජ්ජෙන්තස්සාති සණ්ඨපෙන්තස්ස.

304. අසඤ්චිච්චාති එත්ථ ‘‘කතෙන පයොගෙනා’’ති පාඨසෙසො, ‘‘මතෙපි අනාපත්තී’’ති එතෙහි සම්බන්ධො. ‘‘ඉමිනාහං උපක්කමෙන ඉමං මාරෙස්සාමී’’ති අචෙතෙත්වා අපකප්පෙත්වා අවධකචෙතනො හුත්වා කතෙන අඤ්ඤත්ථිකෙනපි උපක්කමෙන පරෙ මතෙපි ආපත්ති නත්ථීති අත්ථො, මුසලුස්සාපනාදිවත්ථූසු (පාරා. 180) විය අයං සත්තොතිසඤ්ඤී හුත්වා ‘‘ඉමිනා උපක්කමෙන ඉමං මාරෙස්සාමී’’ති වීතික්කමසමුට්ඨාපකචෙතනාසම්පයුත්තවිකප්පරහිතො හුත්වා අඤ්ඤත්ථිකෙන පයොගෙන මනුස්සෙ මතෙපි පාරාජිකං නත්ථීති වුත්තං හොති.

අජානන්තස්සාති ¶ ‘‘ඉමිනා අයං මරිස්සතී’’ති අජානන්තස්ස උපක්කමෙන පරෙ මතෙපි අනාපත්ති, විසගතපිණ්ඩපාතවත්ථුම්හි (පාරා. 181) විය ‘‘ඉදං කාරණ’’න්ති අජානිත්වා කතෙන මනුස්සෙ මතෙපි අනාපත්තීති වුත්තං හොති. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘අනාපත්තී’’ති ආකඩ්ඪති. අමරණචිත්තස්ස අමරණිච්ඡාසහිතචිත්තස්ස උපක්කමෙන පරෙ මතෙපි අනාපත්ති වුද්ධපබ්බජිතාදිවත්ථූසු (පාරා. 180) වියාති අත්ථො. උම්මත්තකාදයො වුත්තසරූපායෙව.

305. ‘‘මනුස්සපාණිම්හී’’ති ඉමිනා මනුස්සභාවො අඞ්ගභාවෙන දස්සිතො. ‘‘සචස්ස චිත්තං මරණූපසංහිත’’න්ති ඉමිනා මරණූපසංහිතචිත්තතා දස්සිතා.

තතියපාරාජිකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

306-7. එවං නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙන තතියපාරාජිකවිනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි චතුත්ථපාරාජිකවිනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘අසන්ත’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘අසන්ත’’න්ති අපෙක්ඛිත්වා ‘‘අත්තනී’’ති ච ‘‘ඣානාදිභෙද’’න්ති අපෙක්ඛිත්වා ‘‘උත්තරිමනුස්සධම්ම’’න්ති ච ‘‘සමුදාචරෙය්යා’’ති අපෙක්ඛිත්වා ‘‘යො භික්ඛූ’’ති ච සාමත්ථියා ලබ්භතීති අජ්ඣාහරිත්වා ‘‘අත්තනි අසන්ත’’න්තිආදිනා නයෙන යොජෙතබ්බං.

අත්තනි ¶ අසන්තන්ති තස්මිං අත්තභාවෙ අත්තනො සන්තානෙ අනුප්පාදිතතාය අවිජ්ජමානං. අත්තස්සිතමෙව කත්වාති අත්තුපනායිකං කත්වා අත්තනි විජ්ජමානං විය කත්වා තං උපනෙත්වා ¶ . භවං අධිට්ඨාය ච වත්තමානන්ති පටිසන්ධිතො පට්ඨාය ච වත්තන්තං භවං චිත්තෙන අධිට්ඨහිත්වා තක්කෙත්වා, චිත්තෙ ඨපෙත්වාති වුත්තං හොති. අඤ්ඤාපදෙසඤ්ච විනාති ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසතීධ භික්ඛූ’’තිආදිනා නයෙන වක්ඛමානං පරියායකථං ඨපෙත්වා. අධිමානඤ්ච විනාති අදිට්ඨෙ දිට්ඨසඤ්ඤිතාදිසභාවං අධිගතමානසඞ්ඛාතං ‘‘අධිගතඋත්තරිමනුස්සධම්මො අහම්හී’’ති අධිමානඤ්ච ඨපෙත්වා. ඣානාදිභෙදන්ති ඣානාදයො භෙදා විසෙසා යස්ස තං ඣානාදිභෙදං, ‘‘උත්තරිමනුස්සධම්මො නාම ඣානං විමොක්ඛො සමාධි සමාපත්ති ඤාණදස්සනං මග්ගභාවනා ඵලසච්ඡි කිරියා කිලෙසප්පහානං විනීවරණතා චිත්තස්ස සුඤ්ඤාගාරෙ අභිරතී’’ති (පාරා. 198, 199) පදභාජනෙ වුත්තං ඣානාදිධම්මවිසෙසන්ති අත්ථො. ‘‘උත්තරිමනුස්සධම්මන්ති උත්තරිමනුස්සානං ඣායීනඤ්චෙව අරියානඤ්ච ධම්ම’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.197) අට්ඨකථාය වුත්තං ඣානලාභීහි චෙව අට්ඨහි අරියපුග්ගලෙහි ච අධිගතත්තා තෙසං සන්තකන්ති සඞ්ඛ්යං ගතං උත්තරිමනුස්සධම්මං.

විඤ්ඤත්තිපථෙ ඨිතස්ස කායෙන වා වාචාය වා යො භික්ඛු සමුදාචරෙය්යාති අජ්ඣාහරිත්වා යොජෙතබ්බං. විඤ්ඤත්තිපථෙ ඨිතස්සාති ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ පදෙසෙ ඨිතස්ස ‘‘ඉත්ථියා වා පුරිසස්ස වා ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වා’’ති (පාරා. 198) පදභාජනෙ වුත්තස්ස යස්ස කස්සචි. කායෙන වාති හත්ථමුද්දාදිවසෙන කායෙන වා. ‘‘සික්ඛාපච්චක්ඛානං හත්ථමුද්දාය සීසං න ඔතරති, ඉදං අභූතාරොචනං හත්ථමුද්දායපි ඔතරතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.215) අට්ඨකථායං වුත්තත්තා ඉධ හත්ථමුද්දාදිහත්ථවිකාරො ච අඞ්ගපච්චඞ්ගචොපනඤ්ච ‘‘කායෙනා’’ති ඉමිනා ගහෙතබ්බං. වාචාය වාති යො සවනූපචාරෙ ඨිතො තෙන විඤ්ඤාතුං සක්කුණෙය්යෙන යෙන කෙනචි වොහාරෙන වා. යො භික්ඛූති යො උපසම්පන්නො ථෙරො වා නවො ¶ වා මජ්ඣිමො වා. සමුදාචරෙය්යාති ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජාමී’’තිආදිවචනප්පකාරෙසු යං කඤ්චි පකාරං වදෙය්ය. තදත්ථෙති තෙන වුත්තවාක්යස්ස අත්ථෙ. ඤාතෙවාති ඤාතෙ එව. මාතුගාමං වා පුරිසං වා යං කිඤ්චි උද්දිස්ස වුත්තෙ, තෙනෙව වා අනුද්දිස්ස වුත්තෙ සවනූපචාරෙ ඨිතෙන යෙන කෙනචි මනුස්සභූතෙන වචනසමනන්තරමෙව ‘‘අයං පඨමජ්ඣානලාභී’’තිආදිකෙ යථාවුත්තෙ අත්ථප්පකාරෙ ඤාතෙයෙව. ‘‘සො’’ති අජ්ඣාහරිත්වා ‘‘සො පුන රුළ්හිභාවෙ අභබ්බො’’ති යොජෙතබ්බං, අත්තනි අවිජ්ජමානගුණං සන්තං විය කත්වා ඉච්ඡාචාරෙ ඨත්වා එවං කථිතපුග්ගලො සීලෙ පතිට්ඨාය උපරූපරි ලබ්භමානලොකියලොකුත්තරගුණෙහි බුද්ධිසඞ්ඛාතං සාසනෙ බුද්ධිමධිගන්තුං අනරහොති අත්ථො ¶ . කිං වියාති ආහ ‘‘යථෙව…පෙ… රුළිභාවෙ’’ති. ‘‘යථා’’ති එතෙන සම්බන්ධො ‘‘තථා’’ති, යථා තාලො මත්ථකච්ඡින්නො අභබ්බො පුන විරුළ්හියා, සොපි පාරාජිකං ආපන්නො තථෙව දට්ඨබ්බොති අත්ථො.

308-9. ඉදානි ‘‘ඤාතෙව අභබ්බො’’ති ච ‘‘අඤ්ඤාපදෙසඤ්ච විනා’’ති ච එතස්මිං වාක්යද්වයෙ බ්යතිරෙකත්ථවසෙන සම්භවන්තං ආපත්තිභෙදං දස්සෙතුමාහ ‘‘අසන්තමෙවා’’තිආදි.

අනන්තරන්ති ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජාමී’’තිආදිවචනසමනන්තරමෙව. සොති ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ ඨත්වා යෙන තං වචනං සුතං, සො පරො පුග්ගලො. ජානාති චෙති ‘‘අයං පඨමජ්ඣානලාභී’’තිආදිවසෙන තෙන වුත්තවචනප්පකාරෙන අත්ථං අවිරාධෙත්වා අචිරෙනෙව සචෙ ජානාතීති අත්ථො. යො පන ඣානාදීනං අත්තනා අලද්ධභාවෙන වා ආගමෙ උග්ගහපරිපුච්ඡාදිවසෙන අපරිචිතත්තා වා ඣානාදිසරූපං අජානන්තොපි ¶ කෙවලං ‘‘ඣානං විමොක්ඛො සමාධි සමාපත්තී’’තිආදිවචනානං සුතපුබ්බත්තා තෙන ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජාමී’’තිආදිවචනෙ වුත්තෙ ‘‘ඣානං කිර එස සමාපජ්ජතී’’ති යදි එත්තකමත්ථම්පි ජානාති, සොපි ‘‘ජානාති’’ච්චෙව අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.215) වුත්තොති ගහෙතබ්බො. චුතො හීති හි-සද්දො අවධාරණෙ, අත්තනා වුත්තෙ තෙන තත්තකෙයෙව ඤාතෙ සො අසන්තගුණදීපකො පාපපුග්ගලො ඵලසම්පත්තිසම්පන්නං ඉමං සාසනාමතමහාපාදපං ආරුය්හාපි ඵලං අපරිභුඤ්ජිත්වා විරාධෙත්වා පතිත්වා මතො නාම හොතීති වුත්තං හොති. ඉමස්සෙවත්ථස්ස ‘‘අසන්ත’’මිච්චාදිනා පඨමං වුත්තස්සපි බ්යතිරෙකත්ථං දස්සෙතුං අනුවාදවසෙන වුත්තත්තා පුනරුත්තිදොසො න හොතීති දට්ඨබ්බං.

ඉදානි තං බ්යතිරෙකත්ථං දස්සෙතුමාහ ‘‘නො චෙ…පෙ… හොතී’’ති. යස්ස සො ආරොචෙති, සො චෙ න ජානාති, අස්ස අසන්තගුණදීපකස්ස මුසාවාදිනො.

‘‘අඤ්ඤාපදෙසඤ්ච විනා’’ති ඉමිනා දස්සිතබ්යතිරෙකත්ථස්ස භාවාභාවෙ සම්භවන්තං ආපත්තිභෙදං දස්සෙතුමාහ ‘‘යො තෙ’’තිආදි. යො භික්ඛු තෙ තව ඉධ ඉමස්මිං විහාරෙ වසතීති යොජනා. දීපිතෙති අත්තනො අධිප්පායෙ පකාසිතෙ. ජානාති චෙති යො තථා වුත්තවචනං අස්සොසි, සො ‘‘එස අඤ්ඤාපදෙසෙන අත්තනො ඣානලාභිතං දීපෙතී’’ති වා ‘‘එසො ඣානලාභී’’ති ¶ වා වචනසමනන්තරමෙව සචෙ ජානාති. අස්සාති එවං කථිතවචනවතො තස්ස භික්ඛුනො. තං තෙන වුත්තවචනං. දුක්කටමෙව හොති, න ථුල්ලච්චයන්ති අත්ථො. අත්තනො ආවාසකාරානං දායකානං අඤ්ඤස්ස පවත්තිං කථෙන්තස්ස විය අත්තනොයෙව අසන්තගුණං සන්තමිව ¶ කත්වා කථනාකාරො ඉමාය ගාථාය අත්ථතො වුත්තොති දට්ඨබ්බො.

එත්ථ ච ඣානලාභීති චාති අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන ච-සද්දෙන පාළියං (පාරා. 220) ආගතා අවසෙසපරියායවාරා ච සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං. තථා ඣානලාභීති එත්ථ ඣානග්ගහණෙන විමොක්ඛාදීනඤ්ච උපලක්ඛිතත්තා ඣානාදිදසවිධඋත්තරිමනුස්සධම්මවිසයපරියායකථං සුතවතා තඞ්ඛණෙ තදත්ථෙ ඤාතෙ පරියායසමුල්ලාපකෙන ආපජ්ජිතබ්බං ථුල්ලච්චයඤ්ච අවිඤ්ඤාතෙ වා චිරෙන විඤ්ඤාතෙ වා ආපජ්ජිතබ්බං දුක්කටඤ්ච ඉමාය ගාථාය අත්ථතො දස්සිතමෙවාති දට්ඨබ්බං.

310. එතන්ති යථාවුත්තප්පකාරං ඣානාදිභෙදං උත්තරිමනුස්සධම්මං. අධිමානාති ‘‘අධිගතොහ’’න්ති එවං උප්පන්නමානා, අධිකමානාති අත්ථො, ‘‘අයං ධම්මො මයා අධිගතො’’ති දළ්හමුප්පන්නෙන මානෙන කථෙන්තස්සාති වුත්තං හොති. වුත්තො අනාපත්තිනයොති ආපත්තියා අභාවො අනාපත්ති, සා එව නයො නෙතබ්බො බුජ්ඣිතබ්බොති කත්වා, අනාපත්තීති වුත්තං හොති. ‘‘අධිමානෙනා’’ති එවං වුත්තො භගවතාති අත්ථො, ‘‘අධිගතධම්මොහ’’න්ති අධිමානෙන ‘‘අහං පඨමජ්ඣානලාභී’’තිආදීනි වදන්තස්ස අනාපත්තීති වුත්තං හොති.

අයමධිමානො කස්ස හොති, කස්ස න හොතීති චෙ? අරියානං න හොති මග්ගපච්චවෙක්ඛණාදීහි පඤ්චහි පච්චවෙක්ඛණාහි සඤ්ජාතසොමනස්සානං විතිණ්ණකඞ්ඛත්තා. දුස්සීලස්සාපි න හොති තස්ස අරියගුණාධිගමෙ නිරුස්සාහත්තා. සුසීලස්සාපි කම්මට්ඨානානුයොගරහිතස්ස නිද්දාරාමතාදිමනුයුත්තස්ස න හොති විස්සට්ඨභාවනාභියොගත්තා. සුපරිසුද්ධාය සීලසම්පත්තියා පතිට්ඨාය සමථභාවනාමනුයුත්තස්ස රූපාරූපසමාපත්තියං පත්තාසිනො වා විපස්සනාභියුත්තස්ස ¶ සොපක්කිලෙසොදයබ්බයඤාණලාභිනො වා උප්පජ්ජති. සො සමථවිපස්සනාභාවනාහි කිලෙසසමුදාචාරස්ස අභාවෙ උප්පන්නෙ තෙ විසෙසභාගිනො භවිතුං අදත්වා ඨිතිභාගිනො කත්වා ඨපෙතීති වෙදිතබ්බො.

පනාති අපි-සද්දත්ථො. ‘‘එව’’න්ති ඉමිනා ‘‘අනාපත්තිනයො වුත්තො’’ති පච්චාමසති. ‘‘අවත්තුකාමස්සා’’ති ඉදඤ්ච පාළියං ආගතං ‘‘අනුල්ලපනාධිප්පායස්සා’’ති ¶ (පාරා. 222, 225) ඉදඤ්ච අනත්ථන්තරං. අවත්තුකාමස්සාති එවං වුත්තොති යොජනා. කොහඤ්ඤෙන පාපිච්ඡාපකතස්ස ‘‘ඣානාදීනං ලාභිම්හී’’ති වදන්තස්ස අජ්ඣාසයො උල්ලපනාධිප්පායො නාම, තථා අහුත්වා සබ්රහ්මචාරීසු අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තස්ස එවමෙව අනාපත්තිභාවො වුත්තො භගවතාති අත්ථො. ආදිකස්සාපි එවං වුත්තොති යොජනා. ‘‘අනාපත්ති ආදිකම්මිකස්සා’’ති (පාරා. 222) ආදිකම්මිකස්සාපි අනාපත්තිභාවො වුත්තො භගවතාති අත්ථො. ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ වග්ගුමුදාතීරියා භික්ඛූ ආදිකම්මිකා. අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන තථා-සද්දෙන ඉධ අවුත්තඋම්මත්තකඛිත්තචිත්තවෙදනට්ටා ගහිතා.

311. පාපිච්ඡතාති ‘‘එවං මං ජනො සම්භාවෙස්සතී’’ති ඣානලාභිතාදිහෙතුකාය සම්භාවනාය සම්භාවනානිමිත්තස්ස පච්චයපටිලාභස්ස පත්ථනාසඞ්ඛාතාය පාපිකාය ලාමිකාය ඉච්ඡාය සමන්නාගතභාවො ච. තස්සාති යං ඣානාදිභෙදභින්නං උත්තරිමනුස්සධම්මං සමුල්ලපි, තස්ස ධම්මස්ස. අසන්තභාවොති අත්තසන්තානෙ පච්චුප්පන්නජාතියං අනුප්පාදිතභාවෙන අවිජ්ජමානභාවො. මනුස්සකස්ස ආරොචනඤ්චෙවාති වුත්තවචනස්ස අත්ථං තඞ්ඛණෙ ජානනකස්ස මනුස්සජාතිකස්ස ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජි’’න්තිආදිනා නයෙන සවනූපචාරෙ ¶ ඨත්වා ආරොචනඤ්ච. නඤ්ඤාපදෙසෙන ආරොචනඤ්චාති සම්බන්ධො. ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසති, සො භික්ඛු පඨමං ඣානං සමාපජ්ජී’’තිආදිනා (පාරා. 220) නයෙන පවත්තඅඤ්ඤාපදෙසං විනා උජුකමෙව ආරොචනඤ්ච. තදෙව ඤාණන්ති තදා එව ඤාණං, අචිරායිත්වා වුත්තක්ඛණෙයෙව ජානනන්ති අත්ථො. එත්ථාති ඉමස්මිං චතුත්ථපාරාජිකාපත්තියං. ධීරා විනයධරා.

312. පඨමෙ දුතියෙ චන්තෙති මනුස්සවිග්ගහපාරාජිකවජ්ජිතෙ යථාවුත්තපාරාජිකත්තයෙ. පරියායො න විජ්ජතීති පාරාජිකාපත්තිපථං පරියායවචනං න ලභති. ‘‘න පනෙතරෙ’’ති ඉදං එත්ථාපි යොජෙතබ්බං, ඉතරෙ පන තතියපාරාජිකෙ පරියායො න විජ්ජතීති අත්ථො. ‘‘මරණවණ්ණං වා සංවණ්ණෙය්යා’’ති (පාරා. 172) ච ‘‘අම්භො පුරිස කිං තුය්හිමිනා’’තිආදිනා (පාරා. 171) ච ‘‘යො එවං මරති, සො ධනං වා ලභතී’’තිආදිනා (පාරා. 175) ච පරියායෙන වදන්තස්ස පාරාජිකමෙවාති වුත්තං හොති. ආණත්ති පාරාජිකහෙතුආණත්තිකප්පයොගො. න පනෙතරෙති පඨමචතුත්ථපාරාජිකද්වයෙ පන පාරාජිකහෙතුභූතා ආණත්ති න ලභතීති අත්ථො.

313. ආදීති ¶ පඨමපාරාජිකං. එකසමුට්ඨානන්ති එකකාරණං. සමුට්ඨාති ආපත්ති එතස්මාති සමුට්ඨානං, කාරණං කායාදි. තං පන ඡබ්බිධං කායො, වාචා, කායවාචා, කායචිත්තං, වාචාචිත්තං, කායවාචාචිත්තන්ති. තෙසං විනිච්ඡයං උත්තරෙ (උ. වි. 325 ආදයො) යථාගතට්ඨානෙයෙව ච වණ්ණයිස්සාම. තත්රිදං එකසමුට්ඨානං එකං කායචිත්තං සමුට්ඨානං එතස්සාති කත්වා. තෙනාහ ‘‘දුවඞ්ගං කායචිත්තතො’’ති. ‘‘තං සමුට්ඨාන’’න්ති අජ්ඣාහාරො. යෙන සමුට්ඨානෙන පඨමපාරාජිකාපත්ති උප්පජ්ජති, තංසමුට්ඨානසඞ්ඛාතං ¶ කාරණං. අඞ්ගජාතසඞ්ඛාතං කායඤ්ච සෙවනචිත්තඤ්චාති ද්වයං අඞ්ගං අවයවං එතස්සාති දුවඞ්ගං, තදුභයසභාවන්ති අත්ථො යථා ‘‘දුවඞ්ගං චතුත්ථජ්ඣාන’’න්ති. සෙසාති අවසිට්ඨානි තීණි පාරාජිකානි. තිසමුට්ඨානාති කායචිත්තං, වාචාචිත්තං, කායවාචාචිත්තන්ති තිසමුට්ඨානා තීණි සමුට්ඨානානි එතෙසන්ති කත්වා. තෙසන්ති තෙසං තිණ්ණං සමුට්ඨානානං. අඞ්ගානීති අවයවානි. සත්ත කායො, චිත්තං, වාචා, චිත්තං, කායො, වාචා, චිත්තන්ති, තංසභාවාති වුත්තං හොති.

314. ආදීති මෙථුනධම්මපටිසෙවනචිත්තසම්පයුත්තචෙතනාසභාවං පඨමපාරාජිකං. සුඛොපෙක්ඛායුතං උදීරිතන්ති යොජනා. ඉට්ඨාලම්බණපටිලාභාදිසොමනස්සහෙතුම්හි සති සුඛවෙදනාසම්පයුත්තං හොති, තස්මිං අසති උපෙක්ඛාවෙදනාය සම්පයුත්තං හොතීති වුත්තන්ති අත්ථො.

තතියං දුක්ඛවෙදනන්ති තතියං මනුස්සවිග්ගහපාරාජිකං දොසචිත්තසම්පයුත්තචෙතනාසභාවත්තා දුක්ඛවෙදනාය සම්පයුත්තන්ති අත්ථො.

දුතියන්ති අදින්නාදානචෙතනාලක්ඛණං දුතියපාරාජිකං. ලොභෙන පරසන්තකං චොරිකාය ගණ්හන්තස්ස සොමනස්සසම්පයුත්තං හොති, කොධෙන අභිභූතස්ස විලුම්පිත්වා වා විලුම්පාපෙත්වා වා ගණ්හතො දොමනස්සසම්පයුත්තං හොති, සොමනස්සං, දොමනස්සඤ්ච විනා අග්ගහෙතුකාමො විය හුත්වා උදාසීනස්ස ගණ්හතො උපෙක්ඛාසම්පයුත්තං හොතීති ‘‘තිවෙදනමුදීරිත’’න්ති ආහ.

චතුත්ථඤ්චාති උත්තරිමනුස්සධම්මසමුල්ලපනචෙතනාලක්ඛණං චතුත්ථපාරාජිකඤ්ච. සම්භාවනිච්ඡාය පච්චයාසාය වා තුට්ඨතුට්ඨස්සෙව ‘‘අහං පඨමං ඣානං සමාපජ්ජාමී’’තිආදිනා නයෙන ¶ අත්තනො උත්තරිමනුස්සධම්මලාභිතං වදන්තස්ස සොමනස්සසම්පයුත්තං හොති, අඤ්ඤපුග්ගලෙසු පටිහතචිත්තස්ස කලහපුරෙක්ඛාරතාය වදතො දොමනස්සසම්පයුත්තං හොති, පච්චයාලාභෙන ජිඝච්ඡාදිදුක්ඛං ¶ සහිතුමසක්කුණෙය්යතාය උදාසීනස්ස වදතො උපෙක්ඛාසම්පයුත්තං හොතීති ‘‘තිවෙදනමුදීරිත’’න්ති ආහ.

315. අට්ඨ චිත්තානීති ලොභසහගතානි අට්ඨ චිත්තානි ලබ්භරෙති යොජනා, ලබ්භන්තීති අත්ථො, චෙතනාසභාවෙන පඨමපාරාජිකෙන සම්පයුත්තානීති වුත්තං හොති. එවමුපරිපි. දුවෙති පටිඝසම්පයුත්තානි ද්වෙ චිත්තානි. දස චිත්තානීති ලොභසහගතානි අට්ඨ, ද්වෙ පටිඝසම්පයුත්තානීති. ලබ්භරෙති සම්පයුත්තභාවෙන ලබ්භන්ති.

316. තස්මාති යස්මා යථාවුත්තචිත්තෙහි සම්පයුත්තං, තෙන හෙතුනා. ක්රියාති කරණෙන ආපජ්ජිතබ්බත්තා කිරියා. වීතික්කමසඤ්ඤාය අභාවෙන මුච්චනතො සඤ්ඤාය විමොක්ඛො එතස්සාති සඤ්ඤාවිමොක්ඛං. ලොකවජ්ජන්ති ලොකෙන අකුසලභාවතො වජ්ජනීයන්ති දීපිතං පකාසිතං.

317. ආපත්තියංයෙවාති එවකාරෙන න සික්ඛාපදෙති දස්සෙති. ඉදං විධානන්ති සමුට්ඨානාදිකං ඉදං යථාවුත්තං විධානං. විභාවිනාති පඤ්ඤවතා විනයධරෙන.

318-9. මුදුපිට්ඨි චාති ලතා විය නමිත්වා කරණං දස්සෙත්වා නච්චිතුං සමවාහිත්වා මුදුකතපිට්ඨිකො ච. ලම්බී චාති පලම්බමානෙන දීඝෙන අඞ්ගජාතෙන යුත්තො. ලම්බතීති ලම්බං, අඞ්ගජාතං, තං යස්ස අත්ථි සො ලම්බී. ඉමෙ ද්වෙපි කාමපරිළාහාතුරභාවෙ සති අත්තනො අඞ්ගජාතං අත්තනො ¶ මුඛං, වච්චමග්ගඤ්ච පවෙසෙත්වා වීතික්කමිතුමරහත්තා පාරාජිකාපන්නසදිසත්තා පරිවජ්ජිතා. මුඛග්ගාහීති මුඛෙන ගහණං මුඛග්ගාහො, සො එතස්ස අත්ථීති මුඛග්ගාහී, පරස්ස අඞ්ගජාතං මුඛෙන ගණ්හන්තොති අත්ථො. නිසීදකොති පරස්ස අඞ්ගජාතෙ අත්තනො වච්චමග්ගෙන නිසීදන්තො. ඉමෙ ද්වෙ සහවාසිකානං සීලවිනාසනතො අඤ්ඤෙහි සංවසිතුං අනරහාති පාරාජිකාපන්නසදිසත්තා විවජ්ජිතා. තෙසන්ති අසංවාසතාසාමඤ්ඤෙන චත්තාරො පාරාජිකාපන්නෙ සඞ්ගණ්හාති. ‘‘තෙසඤ්ච මග්ගෙනමග්ගපටිපත්තිසාමඤ්ඤෙන පඨමපාරාජිකාපන්නස්සෙව අනුලොමිකාති ගහෙතබ්බා’’ ඉච්චෙවං නිස්සන්දෙහෙ වුත්තං. ඉමිනා ච අකතවීතික්කමානම්පි මුදුපිට්ඨිආදීනං චතුන්නං අනුලොමපාරාජිකභාවො වුත්තොති විඤ්ඤායති.

‘‘අපරානිපි ලම්බී, මුදුපිට්ඨිකො, පරස්ස අඞ්ගජාතං මුඛෙන ගණ්හාති, පරස්ස අඞ්ගජාතෙ අභිනිසීදතීති ඉමෙසං චතුන්නං වසෙන චත්තාරි අනුලොමපාරාජිකානීති වදන්ති. එතානි හි යස්මා උභින්නං රාගවසෙන සදිසභාවූපගතානං ධම්මො ‘මෙථුනධම්මො’ති වුච්චති, තස්මා එතෙන පරියායෙන මෙථුනං ධම්මං අප්පටිසෙවිත්වායෙව කෙවලං මග්ගෙන මග්ගප්පවෙසනවසෙන ආපජ්ජිතබ්බත්තා මෙථුනධම්මපාරාජිකස්ස අනුලොමෙන්තීති ‘අනුලොමපාරාජිකානී’ති වුච්චන්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.233) –

වුත්තත්තා ච තබ්බණ්ණනාය ච සාරත්ථදීපනියං –

‘‘ලම්බංදීඝතාය පලම්බමානං අඞ්ගජාතමෙතස්සාති ලම්බී. සො එත්තාවතා න පාරාජිකො, අථ ඛො යදා අනභිරතියා පීළිතො අත්තනො අඞ්ගජාතං මුඛෙ ¶ වා වච්චමග්ගෙ වා පවෙසෙති, තදා පාරාජිකො හොති. මුදුකා පිට්ඨි එතස්සාති මුදුපිට්ඨිකො, කතපරිකම්මාය මුදුකාය පිට්ඨියා සමන්නාගතො. සොපි යදා අනභිරතියා පීළිතො අත්තනො අඞ්ගජාතං අත්තනො මුඛෙ පවෙසෙති තදා පාරාජිකො හොති. පරස්ස අඞ්ගජාතං මුඛෙන ගණ්හාතීති යො අනභිරතියා පීළිතො පරස්ස සුත්තස්ස වා පමත්තස්ස වා අඞ්ගජාතං අත්තනො මුඛෙන ගණ්හාති. පරස්ස අඞ්ගජාතෙ අභිනිසීදතීති යො අනභිරතියා පීළිතො පරස්ස අඞ්ගජාතං කම්මනියං දිස්වා අත්තනො වච්චමග්ගෙන තස්සූපරි අභිනිසීදති, තං අත්තනො වච්චමග්ගං පවෙසෙතීති අත්ථො. ලම්බීආදයො චත්තාරො කිඤ්චාපි පඨමපාරාජිකෙන සඞ්ගහිතා, යස්මා පන උභින්නං රාගපරියුට්ඨානසඞ්ඛාතෙන පරියායෙන මෙථුනං ධම්මං අප්පටිසෙවිනො හොන්ති, තස්මා විසුං වුත්තා’’ති (සාරත්ථ. ටී. 2.233) –

වුත්තත්තා ච කතවීතික්කමායෙවෙතෙ ‘‘පාරාජිකා’’ති ගහෙතබ්බා.

භික්ඛුනීනඤ්ච චත්තාරීති එත්ථ ‘‘අසාධාරණානී’’ති පාඨසෙසො, භික්ඛූහි අසාධාරණානි භික්ඛුනීනමෙව නියතානි උබ්භජාණුමණ්ඩලිකා, වජ්ජපටිච්ඡාදිකා, උක්ඛිත්තානුවත්තිකා, අට්ඨවත්ථුකාති ¶ චත්තාරි පාරාජිකානි ච. විබ්භන්තා භික්ඛුනී සයන්ති එත්ථ ‘‘තෙසං අනුලොමිකා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තෙසං චතුන්නං පාරාජිකානං අනුලොමිකා සයං විබ්භන්තා භික්ඛුනී චාති යොජනා. චිත්තවසිකා හුත්වා අත්තනා ¶ නිවත්ථචීවරම්පි හි මාතුගාමානං නිවාසනනීහාරෙන සයමෙව නිවාසෙත්වා ගිහිවෙසං රොචෙත්වා ගහිතමත්තෙ සාසනතො චුතා භික්ඛුනී චාති වුත්තං හොති. එවංකරණෙන ගිහිභාවාපන්නතාසාමඤ්ඤෙන සංවාසාරහා න හොන්තීති ඉමෙසං චතුන්නං පාරාජිකානං අනුලොමිකා ජාතා.

තථාති යථා ඉමෙ දස්සිතා තෙන අසංවාසාරහතාය, භික්ඛුභාවාය අභබ්බතාය ච පාරාජිකාව, තථා එකාදස අභබ්බපුග්ගලාපි හොන්තීති අත්ථො. එකාදසාභබ්බාති මාතුඝාතකො, පිතුඝාතකො, අරහන්තඝාතකො, සඞ්ඝභෙදකො, ලොහිතුප්පාදකො, පණ්ඩකො, තිරච්ඡානගතො, උභතොබ්යඤ්ජනකො, ථෙය්යසංවාසකො, භික්ඛුනිදූසකො, තිත්ථියපක්කන්තකොති එකාදස. සබ්බෙතෙ චතුවීසති එතෙ සබ්බෙ චතුවීසති පුග්ගලා සමොධානතො වෙදිතබ්බාති අධිප්පායො.

320. ඉමෙ චතුවීසති පාරාජිකා පුග්ගලා සීසච්ඡින්නොව ජීවිතුං ඉධ භික්ඛුභාවාය අභබ්බාති වුත්තාති යොජනා.

321. ඉමෙසං එකාදසන්නං අභබ්බතාය හෙතුදස්සනත්ථමාහ ‘‘පණ්ඩකො චා’’තිආදි. පණ්ඩකො චාති ආසිත්තපණ්ඩකො, උසූයපණ්ඩකො, පක්ඛපණ්ඩකො, ඔපක්කමිකපණ්ඩකො, නපුංසකපණ්ඩකොති වුත්තො පඤ්චවිධො පණ්ඩකො ච. තිරච්ඡානොති තිරියං අඤ්ඡති ගච්ඡතීති ‘‘තිරච්ඡානො’’ති ගහිතො නාගසුපණ්ණාදිකො සබ්බතිරච්ඡානයොනිකො ච. යක්ඛාදයො සබ්බෙ අමනුස්සාපි ඉධ තිරච්ඡානෙයෙව සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බා. උභතොබ්යඤ්ජනොපි චාති ඉත්ථිපුරිසබ්යඤ්ජනසාධකෙහි උභතො කම්මතො ජාතානි ථනාදිකානි බ්යඤ්ජනානි යස්සාති නිරුත්තො ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනො ¶ , පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනොති දුවිධො උභතොබ්යඤ්ජනො ච. වත්ථුවිපන්නාති තබ්භාවභාවිතාය භික්ඛුභාවො වසති එත්ථාති වත්ථු, පුග්ගලානං භික්ඛුභාවාරහතා, සා පන පබ්බජ්ජාක්ඛන්ධකාගතසබ්බදොසවිරහිතගුණසම්පයුත්තතා, තං විපන්නං පණ්ඩකභාවාදියොගෙන යෙසං තෙ ‘‘වත්ථුවිපන්නා’’ති ගහෙතබ්බා. හි-සද්දො හෙතුම්හි. යස්මා වත්ථුවිපන්නා, තස්මා ඉධ අත්තභාවෙ පබ්බජ්ජාය අභබ්බාති වුත්තං හොති. ‘‘අහෙතුපටිසන්ධිකා’’ති වචනෙන ¶ ඉමෙසං විපාකාවරණයුත්තභාවමාහ, ඉමිනා එතෙසං මග්ගාධිගමස්ස වාරිතභාවො දස්සිතොති වෙදිතබ්බං.

322. පඤ්චානන්තරිකාති කම්මාවරණෙන යුත්තතාය සග්ගමොක්ඛසම්පත්තිතො පරිහායිත්වා මරණානන්තරං අපායපටිසන්ධියං නියතා මාතුඝාතකාදයො පඤ්චානන්තරිකා ච. ථෙය්යසංවාසොපි චාති ලිඞ්ගත්ථෙනකො, සංවාසත්ථෙනකො, උභයත්ථෙනකොති තිවිධො ථෙය්යසංවාසකො ච. දූසකොති පකතත්තාය භික්ඛුනියා මෙථුනං පටිසෙවිත්වා තස්සා දූසිතත්තා භික්ඛුනිං දූසෙතීති ‘‘භික්ඛුනිදූසකො’’ති වුත්තො ච. තිත්ථිපක්කන්තකො චාති තිත්ථියානං ලද්ධිං, වෙසඤ්ච රොචෙත්වා තං ගහෙත්වා තෙසමන්තරං පවිට්ඨො ච. ඉති අට්ඨ පන කිරියානට්ඨාති යොජනා. ඉතීති ඉදමත්ථත්තා ඉමෙති වුත්තං හොති. තෙ ඉමෙති සම්බන්ධො. තෙ ඉමෙ අට්ඨ පන මාතුවධාදිකිරියාය ඉහත්තභාවෙ භික්ඛුභාවාය අනරහා හුත්වා නට්ඨාති අත්ථො. එත්තාවතා එකාදසඅභබ්බානං අභබ්බතාය කාරණං දස්සිතං හොති.

323. මයා පාරාජිකානං සාරභූතො යො අයං විනිච්ඡයො වුත්තො, තස්ස විනිච්ඡයස්ස අනුසාරෙන අනුගමනෙන සෙසොපි විනිච්ඡයො බුධෙන පණ්ඩිතෙන අසෙසතොව විඤ්ඤාතුං සක්කාති යොජනා.

324. පටුභාවකරෙ ¶ පරමෙ විවිධෙහි නයෙහි යුත්තෙ විනයපිටකෙ පරමත්ථනයං අභිපත්ථයතා අයං සතතං පරියාපුණිතබ්බොති යොජනා. තත්ථ විවිධෙහි නානප්පකාරෙහි. නයෙහීති නීයන්ති වුත්තානුසාරෙන උදීරියන්තීති ‘‘නයා’’ති වුත්තෙහි චක්කපෙය්යාලාදීහි නයෙහි. පරමත්ථනයන්ති පරමො ච සො අත්ථො චාති පරමත්ථො, පරමො වා විසෙසෙන නිච්ඡිතබ්බො අත්ථො පරමත්ථො, සොයෙව විනිච්ඡයත්ථිකානං බුද්ධියා නෙතබ්බොති පරමත්ථනයො, විනිච්ඡයූපායො නීයති එතෙනාති කත්වා ‘‘පරමත්ථනයො’’ති වුච්චති, තං පරමත්ථනයං. අභිපත්ථයතාති විනයපිටකෙ විනිච්ඡයං වා තදුපායං වා පත්ථයතා, ඉච්ඡන්තෙනාති අත්ථො. ‘‘පරියාපුණිතබ්බො අය’’න්ති පදච්ඡෙදො. ම-කාරො ආගමසන්ධිජො, ඔ-කාරස්ස අ-කාරාදෙසො. පරියාපුණිතබ්බොති පඨිතබ්බො, සොතබ්බො චින්තෙතබ්බො ධාරෙතබ්බොති වුත්තං හොති. අයන්ති විනයවිනිච්ඡයො.

චතුත්ථපාරාජිකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

325. එවං ¶ නානානයපටිමණ්ඩිතස්ස පාරාජිකකණ්ඩස්ස විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි තදනන්තරමුද්දිට්ඨස්ස තෙරසකණ්ඩස්ස විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘මොචෙතුකාමතා’’තිආදි. මොචෙතුං කාමෙතීති මොචෙතුකාමො, තස්ස භාවො මොචෙතුකාමතා, තාය සම්පයුත්තං චිත්තං මොචෙතුකාමතාචිත්තං. එත්ථ ‘‘මොචෙතුකාමතා’’ති ඉමිනා එකාදසසු රාගෙසු ‘‘මොචනස්සාදො’’ති වුත්තං ඉමස්ස සඞ්ඝාදිසෙසස්ස මූලකාරණං සුක්කමොචනවිසයං රාගමාහ.

එකාදස ¶ රාගා නාම ‘‘මොචනස්සාදො, මුච්චනස්සාදො, මුත්තස්සාදො, මෙථුනස්සාදො, ඵස්සස්සාදො, කණ්ඩුවනස්සාදො, දස්සනස්සාදො, නිසජ්ජස්සාදො, වාචස්සාදො, ගෙහස්සිතපෙමං, වනභඞ්ගිය’’න්ති එවමාගතා. ඉධ මොචනං නාම සම්භවධාතුමොචනං, තදත්ථාය තබ්බිසයරාගසම්පයුත්තවෙදනා මොචනස්සාදො නාම. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘මොචෙතුං අස්සාදො මොචනස්සාදො’’ති. මුච්චමානෙ අස්සාදො මුච්චනස්සාදො, සම්භවධාතුම්හි මුච්චමානෙ තංරාගසම්පයුත්තා වෙදනා මුච්චනස්සාදො නාම. එතෙනෙව නයෙන මුත්තස්සාදාදිවාචස්සාදාවසානෙසු පදෙසු අත්ථක්කමො වෙදිතබ්බො. ඉමෙහි නවහි පදෙහි අස්සාදසීසෙන කුන්තයට්ඨිඤායෙන තංසහචරිතො රාගො දස්සිතො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘නවහි පදෙහි සම්පයුත්තඅස්සාදසීසෙන රාගො වුත්තො’’ති.

ගෙහස්සිතපෙමන්ති එත්ථ ගෙහට්ඨා මාතුආදයො ආධෙය්යආධාරවොහාරෙන ‘‘ගෙහා’’ති වුච්චන්ති. ‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’තිආදීසු විය තන්නිස්සිතො සිනෙහපරියායො රාගො ‘‘ගෙහස්සිතපෙම’’න්ති වුත්තො. ඉමිනා පදෙන රාගස්ස සභාවො සන්දස්සිතො. වනතො භඤ්ජිත්වා ආභතං යං කිඤ්චි ඵලපුප්ඵාදි වනභඞ්ගියං නාම. ඉධ පන රාගවසෙන පටිබද්ධචිත්තං මාතුගාමෙහි විරහදුක්ඛාපනයනත්ථං (පාරා. අට්ඨ. 2.240) තෙසං ඨානෙ ඨපෙත්වා දස්සනඵුසනවසෙන වින්දිතුං රාගීහි ගහෙතබ්බතො තෙහි පිළන්ධිතමාලසහිතං තම්බූලන්ති එවමාදි ‘‘වනභඞ්ගිය’’න්ති අධිප්පෙතං. ඉමිනා පත්ථිතවිසයගොචරො රාගො තදායත්තවත්ථුවසෙන සන්දස්සිතො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘එකෙන පදෙන සරූපෙනෙව රාගො, එකෙන ¶ පදෙන වත්ථුනා වුත්තො. වනභඞ්ගො හි රාගස්ස වත්ථු, න රාගොයෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.240).

‘‘මොචෙතුකාමතා’’ති ¶ ඉදමෙව අවත්වා ‘‘චිත්ත’’න්ති වචනෙන වීතික්කමසාධිකාය කායවිඤ්ඤත්තියා සමුට්ඨාපකං රාගසම්පයුත්තං චිත්තවිසෙසං දස්සෙති. තෙන චිත්තෙන සමුට්ඨාපියමානං විඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතං වීතික්කමං ‘‘වායාමො’’ති ඉමිනා දස්සෙති. වායාමො නාම තංචිත්තසම්පයුත්තවීරියං. එත්ථ පන ‘‘සෙම්හො ගුළො’’තිආදීසු විය ඵලෙ හෙතූපචාරඤායෙන වීතික්කමස්ස විසෙසහෙතුභූතවීරියවාචකෙන ච පදෙන වීතික්කමොව වුත්තොති දට්ඨබ්බං. අජ්ඣත්තබාහිරවත්ථුඝට්ටනං, ආකාසෙ කටිකම්පනන්ති සුක්කමොචනත්ථො වායාමොති අත්ථො. සුක්කස්ස මොචනං සුක්කමොචනං.

එත්ථ ච සුක්කස්සාති ‘‘සුක්කන්ති දස සුක්කානි නීලං පීතකං ලොහිතකං ඔදාතං තක්කවණ්ණං දකවණ්ණං තෙලවණ්ණං ඛීරවණ්ණං දධිවණ්ණං සප්පිවණ්ණ’’න්ති (පාරා. 237) පදභාජනෙ වුත්තානි සත්තානං පිත්තාදිආසයභෙදෙන, පථවිධාතුආදීනං චතුන්නං වා රසසොණිතමංසමෙදඅට්ඨිඅට්ඨිමිඤ්ජානං ඡන්නං දෙහධාතූනං වා භෙදෙන අනෙකධා භින්නෙ දසවිධෙ සුක්කෙ අඤ්ඤතරස්ස සුක්කස්සාති අත්ථො. මොචනං විස්සට්ඨීති පරියායං, පකතියා ඨිතසකට්ඨානතො මොචනන්ති අත්ථො. යථාහ පදභාජනෙ ‘‘විස්සට්ඨීති ඨානතො චාවනා වුච්චතී’’ති (පාරා. 237). ඉහ ‘‘ඨානං නාම වත්ථිසීසසඞ්ඛාතං මුත්තකරණමූල’’න්ති කෙචි. ‘‘කටී’’ති අපරෙ. ‘‘සකලකායො’’ති අඤ්ඤෙ. ඉමෙසං තිණ්ණං වචනෙසු ‘‘තතියස්ස භාසිතං සුභාසිත’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.237) අට්ඨකථායං තතියවාදස්ස කතපාසංසත්තා කෙසලොමනඛදන්තානං මංසවිනිමුත්තට්ඨානඤ්ච මුත්තකරීසඛෙළසිඞ්ඝාණිකාථද්ධසුක්ඛචම්මඤ්ච වජ්ජෙත්වා අවසෙසං සකලසරීරං කායප්පසාදභාවජීවිතින්ද්රියඅබද්ධපිත්තානං ¶ විය සම්භවධාතුයා ච ඨානන්ති වෙදිතබ්බං.

‘‘සුක්කමොචන’’න්ති ඉමිනාකිං වුත්තං හොතීති? ‘‘ආරොග්යත්ථාය, සුඛත්ථාය, භෙසජ්ජත්ථාය, දානත්ථාය, පුඤ්ඤත්ථාය, යඤ්ඤත්ථාය, සග්ගත්ථාය, බීජත්ථාය, වීමංසත්ථාය, දවත්ථාය මොචෙතී’’ති (පාරා. 237) වුත්තදසවිධඅධිප්පායන්තොගධඅඤ්ඤතරඅධිප්පායො හුත්වා ‘‘රාගූපත්ථම්භෙ, වච්චූපත්ථම්භෙ, පස්සාවූපත්ථම්භෙ, වාතූපත්ථම්භෙ, උච්චාලිඞ්ගපාණකදට්ඨූපත්ථම්භෙ මොචෙතී’’ති (පාරා. 237) වුත්තපඤ්චවිධකාලානමඤ්ඤතරකාලෙ ‘‘අජ්ඣත්තරූපෙ, බහිද්ධාරූපෙ, අජ්ඣත්තබහිද්ධාරූපෙ, ආකාසෙ කටිං කම්පෙන්තො මොචෙතී’’ති (පාරා. 237) වුත්තචතුරුපායානමඤ්ඤතරෙන උපායෙන යථාවුත්තරාගපිසාචවසෙන විවසො හුත්වා යථාවුත්තනීලාදිදසවිධසම්භවධාතූනමඤ්ඤතරං යථාවුත්තට්ඨානතො ඛුද්දකමක්ඛිකාය පිවනමත්තම්පි සචෙ මොචෙතීති සඞ්ඛෙපතො ¶ ගහෙතබ්බං. එත්ථ ච උච්චාලිඞ්ගපාණකා නාම ලොමසපාණා, යෙසං ලොමෙ අල්ලිනෙ අඞ්ගජාතං කම්මනියං හොති.

අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තෙනාති සුපිනො එව සුපිනන්තො, නිස්සක්කවචනප්පසඞ්ගෙ කරණවචනතො සුපිනන්තාති අත්ථො. සුපිනා නාම ‘‘වාතාදිධාතුක්ඛොභවසෙන වා පුබ්බානුභූතඉත්ථිරූපාදිවිසයවසෙන වා ඉට්ඨානිට්ඨදෙවතානුභාවෙන වා පුඤ්ඤෙන පටිලභිතබ්බඅත්ථස්ස, අපුඤ්ඤෙන පත්තබ්බානත්ථස්ස ච පුබ්බනිමිත්තවසෙන වා හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.237) වුත්තෙසු චතූසු කාරණෙසු එකෙන කාරණෙන කපිනිද්දාය සුපිනෙ දිස්සමානාරම්මණතො යං සුක්කමොචනං හොති, තං අවිසයං සුක්කමොචනං විනාති වුත්තං හොති.

සඞ්ඝාදිසෙසොව සඞ්ඝාදිසෙසතා. සඞ්ඝාදිසෙසං ආපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාතුකාමස්ස කුලපුත්තස්ස ආදිම්හි පරිවාසදානත්ථං ¶ , මජ්ඣෙ ච මූලායපටිකස්සනෙන විනා වා සහ වා මානත්තදානත්ථං, අවසානෙ අබ්භානත්ථඤ්ච සඞ්ඝො එසිතබ්බොති ‘‘සඞ්ඝො ආදිම්හි චෙව සෙසෙ ච ඉච්ඡිතබ්බො අස්සාති සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.237; කඞ්ඛා. අට්ඨ. සුක්කවිස්සට්ඨිසික්ඛාපදවණ්ණනා) වුත්තත්තා සඞ්ඝාදිසෙසා නාම, සුක්කවිස්සට්ඨිසඞ්ඝාදිසෙසාපත්ති හොතීති අත්ථො. යථාහ පදභාජනෙ ‘‘සඞ්ඝොව තස්සා ආපත්තියා පරිවාසං දෙති, මූලාය පටිකස්සති, මානත්තං දෙති, අබ්භෙති, න සම්බහුලා, න එකපුග්ගලො, තෙන වුච්චති ‘සඞ්ඝාදිසෙසො’ති. තස්සෙව ආපත්තිනිකායස්ස නාමං නාමකම්මං අධිවචනං, තෙනපි වුච්චති ‘සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති (පාරා. 237). එත්ථ ච පරිවාසාදිකථා සඞ්ඝාදිසෙසාවසානෙ ආගතට්ඨානෙයෙව ආවි භවිස්සති.

326. එත්තාවතා මූලසික්ඛාපදාගතං අත්තූපක්කමමූලකං ආපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි ඉමිස්සා සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තියා පරූපක්කමෙනපි ආපජ්ජනං දස්සෙතුමාහ ‘‘පරෙනා’’තිආදි. උපක්කමාපෙත්වාති අඞ්ගජාතස්ස ගහණං වා ඝට්ටනං වා කාරෙත්වා.

327. සඤ්චිච්චාති ‘‘උපක්කමාමි මොචෙස්සාමී’’ති චෙතෙත්වා පකප්පෙත්වා. උපක්කමන්තස්සාති අජ්ඣත්තරූපාදීසු තීසු යත්ථ කත්ථචි ඝට්ටෙන්තස්ස. සමුද්දිට්ඨන්ති ‘‘චෙතෙති උපක්කමති න මුච්චති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 262) පදභාජනෙ භගවතා වුත්තන්ති අධිප්පායො.

328. ඉමිස්සං ¶ ගාථායං ‘‘අත්තනො අඞ්ගජාතං උපක්කමන්තස්සා’’ති ඉමිනා අජ්ඣත්තරූපෙ වා බහිද්ධාරූපෙ වා අජ්ඣත්තබහිද්ධාරූපෙ වා අත්තනො අඞ්ගජාතං ඝට්ටෙන්තස්සාති ඉමස්ස අත්ථස්ස වුත්තත්තා ¶ අඞ්ගජාතඝට්ටනෙන විනාභාවතො ඉමිනා අසඞ්ගය්හමානස්සාපි ආකාසෙ කටිකම්පනෙන සුක්කමොචනෙ සඞ්ඝාදිසෙසස්ස පඨමගාථායං ‘‘වායාමො’’ති සාමඤ්ඤවචනෙන සඞ්ගහිතත්තා තං ඨපෙත්වා ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරස්ස භික්ඛුනො මොචනාධිප්පායස්ස ආකාසෙ කටිං කම්පෙන්තස්ස අසුචි මුච්චි…පෙ… අසුචි න මුච්චි. තස්ස කුක්කුච්චං අහොසි…පෙ… අනාපත්ති භික්ඛු සඞ්ඝාදිසෙසස්ස, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති ආකාසෙකටිකම්පනවත්ථුම්හි වුත්තත්තා අමුත්තෙ ථුල්ලච්චයං සඞ්ගහෙතුමාහ ‘‘සඤ්චිච්චා’’තිආදි.

තත්ථ සඤ්චිච්චාති ‘‘උපක්කමාමි මොචෙස්සාමී’’ති ජානිත්වා සඤ්ජානිත්වාති අත්ථො. ‘‘උපක්කමන්තස්සා’’ති සාමඤ්ඤතො තං විසෙසෙතුං ‘‘ආකාසෙ කම්පනෙනපී’’ති ආහ, කටිකම්පනෙනාති ගහෙතබ්බං. කථමිදං ලබ්භතීති චෙ? ඉමාය කථාය සඞ්ගහෙතබ්බවත්ථුම්හි ‘‘ආකාසෙ කටිං කම්පෙන්තස්සා’’ති (පාරා. 266) පාඨෙ ‘‘කටිං කම්පෙන්තස්සා’’ති වචනසහචරස්ස ‘‘ආකාසෙ’’ති වචනස්ස සන්නිධානබලෙන ලබ්භති අත්ථප්පකරණසද්දන්තරසන්නිධානා සද්දානං විසෙසත්ථදීපනතො.

329. වත්ථින්ති මුත්තවත්ථිං, මුත්තකරණස්ස වත්ථින්ති අත්ථො. කීළාය පූරෙත්වාති ගාමදාරකො විය කීළිතුකාමතාය මුත්තවත්ථිං දළ්හං ගහෙත්වා පූරෙත්වාති අත්ථො. යථාහ වත්ථිවත්ථුම්හි අට්ඨකථායං ‘‘තෙ භික්ඛූ වත්ථිං දළ්හං ගහෙත්වා පූරෙත්වා පූරෙත්වා විස්සජ්ජෙන්තා ගාමදාරකාවිය පස්සාවමකංසූ’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.264). ‘‘න වට්ටතී’’ති සාමඤ්ඤෙන කස්මා වුත්තන්ති? තස්මිං වත්ථුස්මිං වුත්තනයෙන මොචනාධිප්පායෙන දළ්හං ගහෙත්වා පූරෙත්වා පූරෙත්වා විස්සජ්ජෙන්තස්ස සුක්කෙ මුත්තෙ මොචනාධිප්පායො චෙතෙති, උපක්කමති, මුච්චතීති අඞ්ගානං සම්පන්නත්තා සඞ්ඝාදිසෙසස්ස ¶ , අමුත්තෙ ථුල්ලච්චයස්ස සම්භවතො උභයසඞ්ගහත්ථමාහ.

330. උපනිජ්ඣායනවත්ථුම්හි ‘‘න ච භික්ඛවෙ සාරත්තෙන මාතුගාමස්ස අඞ්ගජාතං උපනිජ්ඣායිතබ්බං, යො උපනිජ්ඣායෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 266) පාළියං ‘‘මාතුගාමස්සා’’ති සාමඤ්ඤෙන වුත්තත්තා ‘‘තිස්සන්න’’න්ති වදති. තිස්සන්නං පන ඉත්ථීනන්ති මනුස්සාමනුස්සතිරච්ඡානගතවසෙන තිස්සන්නං ඉත්ථීනං. ‘‘අඞ්ගජාත’’න්ති විසෙසෙත්වා වුත්තත්තා ‘‘නිමිත්ත’’න්ති ¶ මුත්තකරණමෙව වුච්චති, පටසතෙනාපි පටිච්ඡාදිතං වා අප්පටිච්ඡාදිතං වා යොනිමග්ගන්ති අත්ථො. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘සචෙපි පටසතං නිවත්ථා හොති, පුරතො වා පච්ඡතො වා ඨත්වා ‘ඉමස්මිං නාම ඔකාසෙ නිමිත්ත’න්ති උපනිජ්ඣායන්තස්ස දුක්කටමෙව. අනිවත්ථානං ගාමදාරිකානං නිමිත්තං උපනිජ්ඣායන්තස්ස පන කිමෙව වත්තබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.266). පුරතො වාති එත්ථ ‘‘ඨත්වා’’ති පාඨසෙසො.

331. එකෙන…පෙ… පස්සතො එකං දුක්කටන්ති සම්බන්ධො. ‘‘එකෙන පයොගෙන එකං දුක්කට’’න්ති වචනතො අනෙකෙහි පයොගෙහි අනෙකානි දුක්කටානීති බ්යතිරෙකතො ලබ්භති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ඉතො චිතො ච විලොකෙත්වා පුනප්පුනං උපනිජ්ඣායන්තස්ස පයොගෙ පයොගෙ දුක්කට’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.266). ඉමිස්සා අට්ඨකථාය ‘‘ඉතො චිතො චා’’ති වුත්තත්තා උම්මීලනනිමීලනන්ති එත්ථ ‘‘විවිධා තං අනොලොකෙත්වා තමෙව ඔලොකෙන්තස්සා’’ති ලබ්භති.

332. අමොචනාධිප්පායස්ස මුත්තස්මිං අනාපත්ති පකාසිතාති යොජනා. මොචනාධිප්පායං විනා භෙසජ්ජකරණත්ථං සුද්ධචිත්තෙන අඞ්ගජාතෙ භෙසජ්ජලෙපං කරොන්තස්ස වා සුද්ධචිත්තෙනෙව උච්චාරපස්සාවාදිං කරොන්තස්ස වා මුත්තෙපි අනාපත්තීති ¶ ඉදං ‘‘අනාපත්ති සුපිනන්තෙන නමොචනාධිප්පායස්සා’’තිආදිනා (පාරා. 263) නයෙන අනාපත්තිවාරෙ වුත්තමෙවාති අත්ථො.

ඉමස්මිං පාඨෙ ‘‘අනුපක්කමන්තස්සා’’ති අවුත්තෙපි ඉමස්ස පාඨස්ස පුරතො ‘‘චෙතෙති න උපක්කමති මුච්චති, අනාපත්තී’’ති (පාරා. 262) ච ‘‘න චෙතෙති න උපක්කමති මුච්චති, අනාපත්තී’’ති (පාරා. 262) ච වචනතො තං සඞ්ගහෙතුමාහ ‘‘අනුපක්කමතොපි ච මුත්තස්මිං අනාපත්ති පකාසිතා’’ති. මොචනස්සාදරාගෙන පීළිතො හුත්වා ‘‘අහො වත මෙ මුච්චෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා වා එවරූපමොචනස්සාදරාගපීළාපුබ්බඞ්ගමචිත්තෙ අසතිපි කෙවලං කාමවිතක්කමත්තෙන උපහතො හුත්වා තාදිසඅජ්ඣත්තිකබාහිරවත්ථූසු ඝට්ටනවසෙන වා ආකාසෙ කටිකම්පනවසෙන වා උපක්කමං අකරොන්තස්ස තාදිසචින්තාබලෙන වා කාමවිතක්කබලෙන වා සුක්කෙ මුත්තෙපි අනාපත්තීති ඉදං යථාවුත්තපාඨවසෙන පකාසිතන්ති අත්ථො.

සුපිනන්තෙන මුත්තස්මිං, අනාපත්ති පකාසිතාති එත්ථ අන්තසද්දත්ථාභාවතො සුපිනෙති අත්ථො. සුපිනෙ මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවන්තස්ස වා මාතුගාමෙහි කායසංසග්ගං ආපජ්ජන්තස්ස වා සුක්කෙ මුත්තෙපි ¶ අවිසයත්තා අනාපත්ති පාළියං ‘‘අනාපත්ති භික්ඛු සුපිනන්තෙනා’’ති (පාරා. 263) ඉමිනා පකාසිතාති අත්ථො.

එත්ථ ඨත්වා අට්ඨකථායං ‘‘සුපිනෙ පන උප්පන්නාය අස්සාදචෙතනාය සචස්ස විසයො හොති, නිච්චලෙන භවිතබ්බං. න හත්ථෙන නිමිත්තං කීළාපෙතබ්බං. කාසාවපච්චත්ථරණරක්ඛනත්ථං පන හත්ථපුටෙන ගහෙත්වා ජග්ගනත්ථාය උදකට්ඨානං ගන්තුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.262) වුත්තත්තා අණ්ඩපාලිකා කිකීසකුණා විය, වාලපාලිකා චමරී විය, එකනෙත්තපාලකො පුරිසො විය ච කායජීවිතෙපි අපෙක්ඛං පහාය සීලං ¶ රක්ඛිතුකාමෙන සික්ඛාකාමෙන නිබ්බානගාමිනිපටිපත්තිං පූරෙතුකාමෙන කුලපුත්තෙන ‘‘අඤ්ඤත්ර සුපිනන්තා’’ති (පාරා. 237) වදතො තථාගතස්ස අධිප්පායානුකූලං අට්ඨකථාතො ඤත්වා අප්පමත්තෙන පටිපජ්ජිතබ්බන්ති අයමත්රානුසාසනී.

333. මනුස්සිත්ථින්ති මනුස්සජාතිකං ඉත්ථිං, ‘‘මාතුගාමො නාම මනුස්සිත්ථී, න යක්ඛී, න පෙතී, න තිරච්ඡානගතා, අන්තමසො තදහුජාතාපි දාරිකා, පගෙව මහත්තරී’’ති (පාරා. 271) පදභාජනෙ වුත්තත්තා තදහුජාතකුමාරිකාභාවෙනපි ඨිතං ජීවමානකමනුස්සමාතුගාමන්ති වුත්තං හොති. ‘‘මනුස්සිත්ථි’’න්ති සාමඤ්ඤවචනෙන ජීවමානකමනුස්සිත්ථින්ති අයං විසෙසො කුතො ලබ්භතීති? විනීතවත්ථුම්හි (පාරා. 281 ආදයො) මතිත්ථියා කායං ඵුසන්තස්ස ථුල්ලච්චයවචනතො පාරිසෙසතො ලබ්භති. ආමසන්තොති ‘‘හත්ථග්ගාහං වා වෙණිග්ගාහං වා අඤ්ඤතරස්ස වා අඤ්ඤතරස්ස වා අඞ්ගස්ස පරාමසන’’න්ති (පාරා. 270) වුත්තත්තා හත්ථාදිඅඞ්ගපච්චඞ්ගඵුසනාදිනානප්පකාරානං අඤ්ඤතරෙන පකාරෙන ආමසන්තොති අත්ථො. අත්තනො කායෙන ඉත්ථියා කායස්ස සංසග්ගෙ මිස්සීභාවෙ රාගො කායසංසග්ගරාගො. සඞ්ඝාදිසෙසො එතස්ස අත්ථීති සඞ්ඝාදිසෙසිකො, කායසංසග්ගසඞ්ඝාදිසෙසො ආපන්නො හොතීති වුත්තං හොති.

334. කායසංසග්ගරාගෙන ඉත්ථියා අන්තමසො ලොමම්පි අත්තනො සරීරෙ ලොමෙන ඵුසන්තස්ස භික්ඛුනො සඞ්ඝාදිසෙසාපත්ති හොතීති යොජනා. එත්ථ (පාරා. අට්ඨ. 2.274) ‘‘ලොමගණනාය සඞ්ඝාදිසෙසා හොන්තී’’ති කුරුන්දට්ඨකථාමතස්ස අට්ඨිතත්තා ¶ , ‘‘කොට්ඨාසගණනාය න හොති, ඉත්ථිගණනාය හොතී’’ති මහාඅට්ඨකථාමතස්ස ඨිතත්තා සඞ්ඝසන්තකෙ මඤ්චපීඨෙ පච්චත්ථරණාදිනා කෙනචි ¶ අප්පටිච්ඡාදිතෙ ඵුසන්තස්ස විය ලොමගණනාය අහුත්වා ඵුට්ඨලොමානං බහුත්තෙපි එකස්මිං පයොගෙ එකා එව ආපත්ති, බහූසු පයොගෙසු පයොගගණනාය ආපත්තියො හොන්තීති සන්නිට්ඨානං.

335. ඉත්ථියාති මනුස්සිත්ථියා. සම්ඵුට්ඨොති හත්ථාදිසරීරාවයවෙ සංසග්ගං සමාපන්නො. සෙවනචෙතනො වායමිත්වා කායසංසග්ගරාගෙන අත්තනො කායං චාලෙත්වාති අත්ථො. සඞ්ඝාදිසෙසතාති එත්ථ සකත්ථෙ තද්ධිතප්පච්චයො. ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසිතා’’ති පන පාඨො සුන්දරො, සඞ්ඝාදිසෙසස්ස අත්ථිතා විජ්ජමානභාවොති අත්ථො. සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තියා සබ්භාවසඞ්ඛාතා අත්ථිතා ඊපච්චයත්ථෙ පුග්ගලෙ සඞ්ඝාදිසෙසීසද්දපවත්තිනිමිත්තං හොතීති භාවපච්චයො තංඅත්ථවසෙන ලබ්භති. යථාහු ‘‘යස්ස ගුණස්ස හි භාවා දබ්බෙ සද්දසන්නිවෙසො, තදභිධානෙ ත්තතාදයො’’ති.

336. එකෙන හත්ථෙන ගහෙත්වාති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. කායසංසග්ගසික්ඛාපදවණ්ණනා) එත්ථ ‘‘කායසංසග්ගරාගෙනා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. ‘‘මනුස්සිත්ථි’’න්ති අජ්ඣාහාරො. තං මනුස්සිත්ථිං. තත්ථ තත්ථාති ඉත්ථියා තස්මිං තස්මිං සරීරාවයවෙ. ‘‘එකාවාපත්තී’’ති පඨමං ගහිතහත්ථස්ස අනපනීතත්තා වුත්තං. ගහිතහත්ථං පන මොචෙත්වා පුනප්පුනං ඵුසන්තස්ස පයොගගණනාය ආපත්ති හොතීති බ්යතිරෙකතො ලබ්භති.

337. එකෙන හත්ථෙන අග්ගහෙත්වා සීසතො යාව පාදං, පාදතො යාව සීසඤ්ච කායා හත්ථං අමොචෙත්වා දිවසම්පි තං ඉත්ථිං ඵුසන්තස්ස එකාවාපත්තීති යොජනා. එත්ථාපි ‘‘අමොචෙත්වා’’ති ¶ බ්යතිරෙකතො මොචෙත්වා ඵුසන්තස්ස පයොගගණනාය අනෙකාපත්තියොති ලබ්භති.

338. එකතො ගහිතපඤ්චඞ්ගුලීනං ගණනාය සචෙ ආපත්ති සියා, එකස්ස මාතුගාමස්ස සරීරං රාගචිත්තෙන ඵුසන්තස්ස ද්වත්තිංසකලාපකොට්ඨාසතො බ්යතිරෙකස්ස සරීරස්සාභාවා ද්වත්තිංසකලාපකොට්ඨාසගණනාය ආපත්තියා භවිතබ්බං, තථා අභාවතො ඉදම්පි න හොතීති දස්සනත්ථං ‘‘න හි කොට්ඨාසතො සියා’’ති ආහ.

340-1. ඉත්ථියා විමතිස්සාපි අත්තනො කායෙන ඉත්ථියා කායං ඵුසතො තස්ස ථුල්ලච්චයං සියා, ඉත්ථියා පණ්ඩකාදිසඤ්ඤිනොපි අත්තනොපි කායෙන ¶ ඉත්ථියා කායං ඵුසතො තස්ස ථුල්ලච්චයං සියා. ආදි-සද්දෙන පුරිසතිරච්ඡානගතානං සඞ්ගහො. ඉත්ථියා ඉත්ථිසඤ්ඤිනො අත්තනො කායෙන ඉත්ථියා කායසම්බද්ධං ඵුසතො තස්ස ථුල්ලච්චයං සියා. පණ්ඩකෙ පණ්ඩකසඤ්ඤිනො අත්තනො කායෙන පණ්ඩකස්ස කායං ඵුසතො තස්ස ථුල්ලච්චයං සියා. යක්ඛිපෙතීසු යක්ඛිපෙතිසඤ්ඤිනො අත්තනො කායෙන තාසං කායං ඵුසතො තස්ස ථුල්ලච්චයං සියාති යොජනා. එත්ථ ‘‘පණ්ඩකග්ගහණෙන උභතොබ්යඤ්ජනකොපි ගය්හතී’’ති වජිරබුද්ධිටීකායං වුත්තං. ‘‘ඉත්ථියා වෙමතිකස්සාපි පණ්ඩකාදිසඤ්ඤිනොපි අත්තනො කායෙන ඉත්ථියා කායසම්බද්ධං ඵුසතො තස්ස ථුල්ලච්චයං සියා’’ති න යොජෙතබ්බං. කස්මා? තථා යොජනායං පාළියං දුක්කටං වුත්තං, න ථුල්ලච්චයන්ති අනිට්ඨප්පසඞ්ගතො.

‘‘දුක්කටං කායසංසග්ගෙ, තිරච්ඡානගතිත්ථියා’’ති ඉමිනා විනීතවත්ථුම්හි ආගතනයෙ සඞ්ගහිතෙපි තෙනෙව නයෙන පණ්ඩකෙ ¶ විමතිඉත්ථිසඤ්ඤිතාදිඅඤ්ඤමතිපක්ඛෙ ච පුරිසතිරච්ඡානගතෙසු පුරිසතිරච්ඡානගතසඤ්ඤිවිමතිපණ්ඩකාදිඅඤ්ඤමතිපක්ඛෙ ච ඉති ඉමෙසං තිණ්ණං කායපටිබද්ධාමසනාදීසු ච පදභාජනෙ වුත්තසබ්බදුක්කටාපත්තියො උපලක්ඛිතාති දට්ඨබ්බං.

342. අත්තනො කායෙන පටිබද්ධෙන ඉත්ථියා කායෙන පටිබද්ධං ඵුසන්තස්ස භික්ඛුනො පන දුක්කටන්ති යොජනා. එත්ථ පි-සද්දො වුත්තදුක්කටානං සමුච්චයත්ථො. ච-සද්දෙන පන අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන ‘‘නිස්සග්ගියෙන කායං ආමසති. නිස්සග්ගියෙන කායපටිබද්ධං ආමසති. නිස්සග්ගියෙන නිස්සග්ගියං ආමසති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 276) පාළියං ආගතදුක්කටානං සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො.

343-4. න කෙවලං පදභාජනාගතඉත්ථිසරීරාදිකමෙව අනාමාසං, විනීතවත්ථූසු දාරුධීතලිකවත්ථුඅනුලොමතො පොත්ථලිකාදිඉත්ථිරූපකඤ්ච නිස්සග්ගියවාරානුලොමතො අසරීරට්ඨං මාතුගාමෙහි පරිභුත්තවත්ථාභරණාදිඤ්ච විභඞ්ගක්ඛන්ධකාදීසු වුත්තනයානුසාරෙන අට්ඨකථාගතං අවසෙසං අනාමාසවත්ථුඤ්ච ආමසන්තස්ස ආපත්තිං සඞ්ගහෙතුමාහ ‘‘ඉත්ථීන’’න්තිආදි.

‘‘ඉත්ථීනං ඉත්ථිරූපඤ්චා’’ති ඉදං ‘‘ඉත්ථිකාය ඉත්ථිධනං (පාරා. 34), සද්ධානං සද්ධාපරායන’’න්තිආදීසු විය ලොකවොහාරවසෙන වුත්තං. ඉත්ථීනං දාරුලොහමයාදිකං ඉත්ථිරූපඤ්චාති යොජනා. ආදි-සද්දෙන හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදතො මත්තිකාය, පිට්ඨෙන වා කතං මාතුගාමරූපං සඞ්ගණ්හාති. මාතුගාමරූපං යෙන කෙනචි දින්නං සබ්බරතනමයං විනා අවසෙසං සාදියිත්වා ¶ භින්දිත්වා ¶ සමණසාරුප්පපරික්ඛාරං කාරාපෙතුං, අඵුසිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බෙ වා යොජෙතුං වට්ටති.

‘‘වත්ථ’’න්ති ඉමිනා නිවාසනපාරුපනද්වයම්පි සාමඤ්ඤෙන ගහිතං. ඉදඤ්ච මාතුගාමෙන පරිභුඤ්ජිතුං ඨපිතම්පි අනාමාසමෙව, චීවරත්ථාය දින්නං සම්පටිච්ඡිත්වා ගණ්හිතුං වට්ටති. හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන තිණචුම්බටකං, අඞ්ගුලියා පණ්ණමුද්දිකං උපාදාය අලඞ්කාරමෙව. එත්ථ ච වාලකෙසවට්ටකෙසෙසු පවෙසනකදන්තසූචිආදි කප්පියභණ්ඩං දිය්යමානං සමණසාරුප්පපරික්ඛාරත්ථාය ගහෙතබ්බං.

තත්ථජාතඵලං ඛජ්ජන්ති රුක්ඛෙ ඨිතං ඛාදිතබ්බං පනසනාළිකෙරාදිඵලඤ්ච මනුස්සෙහි රාසිකතං පරිභුඤ්ජිතබ්බඵලඤ්ච ‘‘මනුස්සෙහි රාසිකතෙසුපි එසෙව නයො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.281) අට්ඨකථායං වුත්තත්තා අනාමාසන්ති උපලක්ඛණතො ඉමිනාව ගහෙතබ්බං. අරඤ්ඤෙ රුක්ඛතො පතිතං ඵලං ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස දස්සාමී’’ති ගහෙතුං වට්ටති. ‘‘මුග්ගාදිං තත්ථජාතක’’න්ති උපලක්ඛණපදත්තා ගච්ඡතො වියුත්තම්පි ගහෙතබ්බං. මුග්ගාදින්ති එත්ථ ‘‘අපරණ්ණ’’න්ති පාඨසෙසො.

සබ්බානි ධඤ්ඤානීති ‘‘සාලි වීහි යවො කඞ්ගු, කුද්රූසවරකගොධුමා’’ති වුත්තානි සත්ත ධඤ්ඤානි. ඛෙත්තමග්ගෙන ගච්ඡතා සාලිසීසෙ හත්ථෙන අඵුසන්තෙන ගන්තබ්බං. සචෙ මග්ගො සම්බාධො හොති, සරීරෙ ධඤ්ඤං ඵුසන්තෙපි මග්ගත්තා න දොසො. වීථියං, ගෙහඞ්ගණෙ වා ධඤ්ඤෙසු පසාරිතෙසු අපසක්කිත්වා චෙ ගන්තුං න සක්කා, ‘‘මග්ගං අධිට්ඨාය ගන්තබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.281) අට්ඨකථාවචනතො ‘‘ඉමං මග්ගං ගමිස්සාමී’’ති ගන්තුං වට්ටති. ‘‘කුලගෙහෙ ධඤ්ඤමත්ථකෙ චෙ ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා දින්නං හොති, නිසීදිතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.281 අත්ථතො සමානං) අට්ඨකථායං වුත්තං. ‘‘ආසනසාලායං ධඤ්ඤෙ විප්පකිණ්ණෙ අනුක්කමිත්වා එකමන්තෙ පීඨකං පඤ්ඤාපෙත්වා ¶ නිසීදිතබ්බං. සචෙ මනුස්සා තස්මිං ධඤ්ඤමත්ථකෙ ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා දෙන්ති, නිසීදිතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.281 අත්ථතො සමානං) අට්ඨකථායං වුත්තත්තා අත්තනා තත්ථ ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා නිසීදිතුං න වට්ටති.

345. ධමනසඞ්ඛාදිං සබ්බං පඤ්චඞ්ගතුරියම්පි චාති සම්බන්ධො. ධමනසඞ්ඛො නාම සද්දකරණසඞ්ඛො ¶ . ආදි-සද්දෙන වංසසිඞ්ගතාළාදීනං සඞ්ගහො. පඤ්චඞ්ගතුරියන්ති ආතතං, විතතං, ආතතවිතතං, ඝනං, සුසිරන්ති පඤ්චඞ්ගසඞ්ඛාතං තුරියං. තත්ථ ආතතං නාම චම්මපරියොනද්ධෙසු භෙරිආදීසු එකතො ආකඩ්ඪිත්වා ඔනද්ධං එකතලතුරියං. විතතං නාම උභතො ආකඩ්ඪිත්වා ඔනද්ධං උභයතලතුරියං. ආතතවිතතං නාම උභයතො ච මජ්ඣතො ච සබ්බතො පරියොනන්ධිතං. ඝනං සම්මාදි. සම්මන්ති තාළං, ඝණ්ටාකිඞ්කණිආදීනම්පි එත්ථෙව සඞ්ගහො. සුසිරන්ති වංසාදි.

ඉධ (පාරා. අට්ඨ. 2.281) කුරුන්දට්ඨකථායං වුත්තනයෙන භෙරිපොක්ඛරඤ්ච භෙරිතලචම්මඤ්ච වීණා ච වීණාපොක්ඛරචම්මඤ්ච දණ්ඩො ච අනාමාසං. ‘‘පූජං කත්වා චෙතියඞ්ගණාදීසු ඨපිතභෙරියො අචාලෙන්තෙන අවසෙසට්ඨානං සම්මජ්ජිතබ්බං. කචවරඡඩ්ඩනකාලෙ කචවරං විය ගහෙත්වා එකස්මිං ඨානෙ ඨපෙතබ්බ’’න්ති මහාපච්චරියං වුත්තං. තුරියභණ්ඩෙසු යං කිඤ්චි අත්තනො දීයමානං තං පරිවත්තෙත්වා කප්පියපරික්ඛාරං ගහෙතුං අධිවාසෙතබ්බං. දොණි වා පොක්ඛරං වා දන්තකට්ඨනික්ඛිපනත්ථාය, චම්මඤ්ච සත්ථකොසකරණත්ථාය ගහෙතබ්බං.

රතනානි ච සබ්බානීති මුත්තා මණි වෙළුරියො සඞ්ඛො සිලා පවාළං රජතං ජාතරූපං ලොහිතඞ්කො මසාරගල්ලන්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.281) වුත්තානි සබ්බානි රතනානි ච. එත්ථ ච විද්ධා, අවිද්ධා වා සාමුද්දිකාදී සබ්බාපි මුත්තා අනාමාසා. භණ්ඩමූලත්ථඤ්ච ගණ්හිතුං ¶ න වට්ටති. අන්තමසො ජාතිඵලිකං උපාදාය නීලපීතාදිභෙදො සබ්බොපි මණි ධොතවිද්ධො අනාමාසො. ආහතාකාරෙනෙව ඨිතො අවිද්ධාධොතො මණි පත්තාදි භණ්ඩමූලත්ථං අධිවාසෙතුං වට්ටතීති වුත්තං. මහාපච්චරියං පන පටික්ඛිත්තං. පචිත්වා කතො කාචමණියෙවෙකො වට්ටති. වෙළුරියෙ ච මණිසදිසොයෙව විනිච්ඡයො.

ධමනසඞ්ඛො ‘‘සබ්බං ධමනසඞ්ඛාදි’’න්තිආදිගාථාය තුරියෙසු ගහිතො. රතනඛචිතො සඞ්ඛො අනාමාසො. පානීයසඞ්ඛො ධොතොපි අධොතොපි ආමාසො. අවසෙසසඞ්ඛො පන අඤ්ජනාදිභෙසජ්ජත්ථං, පත්තාදිභණ්ඩමූලභාවෙන ච අධිවාසෙතුං වට්ටති. සුවණ්ණෙන එකතො විලියාපෙත්වා කතා මුග්ගවණ්ණා සිලා අනාමාසා. සෙසා සිලා ඛුද්දකනිසානාදිකම්මත්ථං අධිවාසෙතුං වට්ටති. ‘‘පවාළං ධොතමධොතඤ්ච විද්ධමවිද්ධඤ්ච සබ්බථා අනාමාසං, නාපි අධිවාසෙතබ්බ’’න්ති මහාපච්චරියං වුත්තත්තා පවාළපටිමාචෙතියානි චෙව පොත්ථකෙසු පවෙසෙතබ්බආණියා ¶ මූලෙ, අග්ගෙච පවෙසෙතබ්බං පදුමාදිආකාරෙන කතං වට්ටඤ්ච න ගහෙතබ්බං න ඵුසිතබ්බං.

බීජතො පට්ඨාය රජතං, ජාතරූපඤ්ච කතං වා හොතු අකතං වා, සබ්බසො අනාමාසං, න ච සාදිතබ්බං. ඉමිනා කතං පටිමාදිකඤ්ච ආරකූටලොහඤ්ච අනාමාසන්ති වක්ඛති. කතාකතසුවණ්ණරජතානං අසාදියිතබ්බතාය ඉධ අට්ඨකථාය ආගතත්තා උත්තරෙන රාජපුත්තෙන කාරෙත්වා ආහටං සුවණ්ණචෙතියං න වට්ටතීති මහාපදුමත්ථෙරෙන පටික්ඛිත්තන්ති සුවණ්ණපටිමාචෙතියපොත්ථකාවච්ඡාදකමණිපදුමවට්ටාදි යං කිඤ්චි න සාදිතබ්බමෙව, න ච ආමසිතබ්බං. එතෙන කතං සෙනාසනොපකරණං පන පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. ධම්මමණ්ඩපෙ කතම්පි ¶ පටිජග්ගිතුං වට්ටති. ලොහිතවණ්ණො මණි, මසාරගල්ලමණි ච සබ්බථා අනාමාසො, න ච අධිවාසෙතබ්බොති මහාපච්චරියං වුත්තං.

346. සබ්බමාවුධභණ්ඩන්ති ඛග්ගාදි සබ්බං ආවුධොපකරණං පත්තාදිකප්පියපරික්ඛාරමූලත්ථාය දීයමානං සත්ථවාණිජාය අකාතබ්බත්තා න ගහෙතබ්බං, ‘‘ඉමං ගණ්හථා’’ති දින්නං භින්දිත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කත්වා ‘‘ඛුරාදිකප්පියපරික්ඛාරං කාරෙස්සාමී’’ති සාදිතුං වට්ටති. සඞ්ගාමභූමියං මග්ගෙ පතිතඛග්ගාදිං දිස්වා පාසාණෙන භින්දිත්වා ‘‘ඛුරාදිකප්පියභණ්ඩානි කාරෙස්සාමී’’ති ගණ්හිතුං වට්ටති. උසුසත්තිආදිකං ඵලතො දණ්ඩං අපනෙත්වා කප්පියපරික්ඛාරකාරාපනත්ථාය ගහෙතබ්බං.

ජියාති ධනුගුණො. ච-කාරෙන ඉමිස්සා ගාථාය අවුත්තං අඞ්කුසතොමරාදිං පරහිං සොපකරණං සඞ්ගණ්හාති. ධනුදණ්ඩකොති ජියාවිරහිතො ධනුදණ්ඩකො. ඉදං පරහිංසොපකරණභණ්ඩාදිකං විහාරෙ සම්මජ්ජිතබ්බට්ඨානෙ ඨපිතං චෙ, සාමිකානං වත්වා තෙහි අග්ගහිතං චෙ, අචාලෙන්තෙන සම්මජ්ජිතබ්බං.

ජාලඤ්චාති මච්ඡජාලපක්ඛිජාලාදිජාලඤ්ච. ජාලං දීයමානං ඡත්තවෙඨනත්ථං, ආසනචෙතියාදිමත්ථකෙ බන්ධනාදිපයොජනෙ සති තදත්ථඤ්ච ගහෙතබ්බං. සරවාරණං නාම ඵලකාදිකං අඤ්ඤෙහි අත්තනො විජ්ඣනත්ථාය විස්සට්ඨසරනිවාරණං විනාසනොපරොධකාරණං හොතීති භණ්ඩමූලත්ථං සාදිතුං ¶ වට්ටති. ‘‘දන්තකට්ඨාධාරඵලකාදි යදිච්ඡිතං කරොමී’’ති මුට්ඨිං අපනෙත්වා ගහෙතුං වට්ටති.

347. චෙතියන්ති එත්ථ ‘‘සුවණ්ණචෙතිය’’න්ති ඉදං ‘‘සුවණ්ණපටිබිම්බාදී’’ති අනන්තරං වුත්තත්තා ලබ්භති. සුවණ්ණග්ගහණඤ්චුපලක්ඛණන්ති රජතමයඤ්ච ගහෙතබ්බං. ආරකූටකන්ති සුවණ්ණවණ්ණං ලොහවිසෙසමාහ ¶ . ‘‘අනාමාස’’න්ති ඉදං ‘‘අසම්පටිච්ඡියං වා’’ති එතස්ස උපලක්ඛණං.

348. සබ්බං වාදිතමිති සම්බන්ධො. ඔනහිතුන්ති චම්මවරත්තතන්තීහි බන්ධිතුං. ඔනහාපෙතුන්ති තථෙව අඤ්ඤෙහි කාරාපෙතුං. වාදාපෙතුන්ති අඤ්ඤෙහි වාදාපෙතුං. වාදෙතුන්ති අත්තනා වාදෙතුං. වාදිතන්ති වාදනීයං යථා ‘‘කරණීයං කාරිත’’න්ති, වාදනාරහං තුරියභණ්ඩන්ති අත්ථො. ඉදඤ්ච ඔනහනාදිකිරියාය කම්මං.

349. උපහාරං කරිස්සාමාති පූජං කරිස්සාම. ඉති අනුමතිග්ගහණත්ථාය. වත්තබ්බාති තෙ වත්තාරො වත්තබ්බාති යොජනා.

350-1. ධුත්තියා ඉත්ථියාති විපන්නාචාරාය ලොළිත්ථියා. සයං ඵුසියමානස්සාති භික්ඛුනො පයොගං විනා ඉත්ථියා අත්තනාව ඵුසියමානස්ස. කායෙන අවායමිත්වාති තස්සා සරීරසම්ඵස්සානුභවනත්ථං අත්තනො කායං අචාලෙත්වා. ඵස්සං පටිවිජානතොති ඵස්සං අනුභවන්තස්ස.

අසඤ්චිච්චාති එත්ථ ‘‘ඵුසනෙ’’ති පාඨසෙසො, ‘‘ඉමිනා උපායෙන ඉමං ඵුසාමී’’ති අචෙතෙත්වා. කිං වුත්තං හොති? ‘‘ඉමිනා පත්තපටිග්ගහණාදිනා උපායෙන එතිස්සා සරීරසම්ඵස්සං අනුභවිස්සාමී’’ති අචින්තෙත්වා පත්තථාලකතට්ටකපණ්ණපුටභෙසජ්ජාදිං පටිග්ගණ්හාපෙන්තියා හත්ථෙ අත්තනො හත්ථෙන ඵුසනාදීසු අනාපත්තීති වුත්තං හොති. ‘‘අස්සතියා’’ති ඉදං පන ඉමිනාව සඞ්ගහිතත්තා ඉධ විසුං න වුත්තං, මාතුගාමස්ස සරීරෙ ඵුසනභාවං අජානිත්වා අඤ්ඤවිහිතො හුත්වා සතිං අනුපට්ඨපෙත්වා හත්ථපාදපසාරණාදීසු ඵුසන්තස්සාති අත්ථො.

අජානන්තස්සාති ¶ දාරකාකාරං දාරිකං ‘‘මාතුගාමො’’ති අජානිත්වා කෙනචි කරණීයෙන ඵුසන්තස්ස ¶ . මොක්ඛාධිප්පායිනො චාති ‘‘මොක්ඛාධිප්පායො කායෙන වායමති, ඵස්සං පටිවිජානාති, අනාපත්ති. මොක්ඛාධිප්පායො කායෙන වායමති, න ච ඵස්සං පටිවිජානාති, අනාපත්ති. මොක්ඛාධිප්පායො න ච කායෙන වායමති, ඵස්සං පටිවිජානාති, අනාපත්ති. මොක්ඛාධිප්පායො න ච කායෙන වායමති, න ච ඵස්සං පටිවිජානාති, අනාපත්තී’’ති (පාරා. 279) වුත්තමොක්ඛාධිප්පායවතො චතුබ්බිධස්ස පුග්ගලස්සාති වුත්තං හොති. ‘‘අනාපත්තී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො.

ඉමෙසු යො මාතුගාමෙන ආලිඞ්ගනාදිපයොගෙන අජ්ඣොත්ථරයමානො තං අත්තනො සරීරතො අපනෙත්වා මුඤ්චිතුකාමො හත්ථචාලෙන, මුට්ඨිආදීහි වා පටිපණාමනං, පහරණාදිකඤ්ච පයොගං කරොති, අයං පඨමො පුග්ගලො. අත්තානමජ්ඣොත්ථරිතුං ආගච්ඡන්තිං ඉත්ථිං දිස්වා පහරණාකාරාදිසබ්බපයොගං දස්සෙත්වා තාසෙත්වා අත්තනො සරීරං ඵුසිතුං අදෙන්තො දුතියො. ඉත්ථියා අජ්ඣොත්ථරිත්වා ආලිඞ්ගිතො චොපනරහිතං මං ‘‘අනත්ථිකො’’ති මන්ත්වා ‘‘සයමෙව පලායිස්සතී’’ති, ‘‘අචොපනමෙව මොක්ඛොපායො’’ති ඤත්වා නිච්චලොව හුත්වා ඵස්සං පටිවිජානන්තො තතියො. අත්තානං අජ්ඣොත්ථරිතුමාගච්ඡන්තිං ඉත්ථිං දිස්වා දුතියො විය තාසෙතුං කායප්පයොගං අකත්වා ‘‘අගතෙ පාතෙස්සාමි, පහරිත්වා තාසෙස්සාමී’’ති වා චින්තෙත්වා නිච්චලොව හුත්වා තිට්ඨන්තො චතුත්ථොති වෙදිතබ්බො.

352. පඨමෙනාති එත්ථ ‘‘පාරාජිකෙනා’’ති පාඨසෙසො, කායචිත්තසමුට්ඨානන්ති වුත්තං හොති. ඉධ චිත්තං නාම ¶ කායසංසග්ගරාගසම්පයුත්තං චිත්තං, සුක්කවිස්සට්ඨිම්හි මොචෙතුකාමතාය සම්පයුත්තං චිත්තං.

353-4. දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදෙනාති දුට්ඨු කුච්ඡිතභාවං උලති ගච්ඡතීති දුට්ඨුල්ලා, දුට්ඨුල්ලා ච සා වාචා චාති දුට්ඨුල්ලවාචා, වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගෙ මෙථුනධම්මපටිසංයුත්තා වාචා, යථාහ ‘‘දුට්ඨුල්ලා නාම වාචා වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගමෙථුනධම්මපටිසංයුත්තා වාචා’’ති (පාරා. 285), දුට්ඨුල්ලවාචාය අස්සාදො දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදො, තථාපවත්තවචීවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකචිත්තසම්පයුත්තා චෙතනා, තෙන සම්පයුත්තො රාගො ඉධ සහචරියෙන ‘‘දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදො’’ති වුත්තො, තෙන, දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදසම්පයුත්තෙන ¶ රාගෙනාති අත්ථො. ඉමිනා ‘‘ඔභාසන්තස්සා’’ති වක්ඛමානඔභාසනස්ස හෙතු දස්සිතො.

ඉත්ථියා ඉත්ථිසඤ්ඤිනො භික්ඛුනොති යොජනා. ඉත්ථියා ඉත්ථිසඤ්ඤිනොති ‘‘මාතුගාමො නාම මනුස්සිත්ථී, න යක්ඛී, න පෙතී, න තිරච්ඡානගතා, විඤ්ඤූ පටිබලා සුභාසිතදුබ්භාසිතං දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලං ආජානිතු’’න්ති පදභාජනෙ නිද්දිට්ඨසරූපාය සුභාසිතදුබ්භාසිතං ජානන්තියා මනුස්සිත්ථියා ඉත්ථිසඤ්ඤිනො භික්ඛුනොති අත්ථො. ‘‘ද්වින්නං මග්ගාන’’න්ති එතස්ස සම්බන්ධීවසෙන ‘‘ඉත්ථියා’’ති ඉදං සාමිවසෙන යොජෙතබ්බං, යථාවුත්තසරූපස්ස මාතුගාමස්ස වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගන්ති අත්ථො. වණ්ණාවණ්ණවසෙන චාති ‘‘වණ්ණං භණති නාම ද්වෙ මග්ගෙ ථොමෙති වණ්ණෙති පසංසති. අවණ්ණං භණති නාම ද්වෙ මග්ගෙ ඛුංසෙති වම්භෙති ගරහතී’’ති නිද්දෙසෙ වුත්තනයෙන උභො මග්ගෙ උද්දිස්ස ථොමනගරහණවසෙනාති වුත්තං හොති.

මෙථුනස්ස ¶ යාචනාදයො මෙථුනයාචනාදයො, තෙහි මෙථුනයාචනාදීහි, ‘‘යාචතිපි ආයාචතිපි පුච්ඡතිපි පටිපුච්ඡතිපි ආචික්ඛතිපි අනුසාසතිපි අක්කොසතිපී’’ති (පාරා. 285) උද්දෙසෙ වුත්තමෙථුනයාචනාදිවසෙනාති වුත්තං හොති. ඉමෙහි ද්වීහි ‘‘ඔභාසන්තස්සා’’ති වුත්තඔභාසනා දස්සිතා. ඔභාසන්තස්සාති උද්දෙසයන්තස්ස, පකාසෙන්තස්සාති අත්ථො. ‘‘විඤ්ඤු’’න්ති ඉමිනා ඔභාසනකිරියාය කම්මමාහ, ඉමිනා විසෙසිතබ්බං ‘‘මනුස්සිත්ථි’’න්ති ඉදං පකරණතො ලබ්භති, යථාදස්සිතපදභාජනාගතසරූපං විඤ්ඤුං පටිබලං මනුස්සිත්ථින්ති වුත්තං හොති. අන්තමසො හත්ථමුද්දායපීති ඔභාසනෙ අන්තිමපරිච්ඡෙදදස්සනං. දුට්ඨුල්ලවචනස්සාදභාවෙ සති යො වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගපටිබද්ධං ගුණදොසං වා මෙථුනධම්මයාචනාදිවසෙන වා දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලං ජානන්තිං මනුස්සිත්ථිං හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන හත්ථමුද්දායපි වදෙය්යාති අත්ථො.

ඉමස්මිං ගාථාද්වයෙ දුට්ඨුල්ලවාචස්සාදෙන ඉත්ථියා ඉත්ථිසඤ්ඤිනො විඤ්ඤුං තං ඉත්ථිං ද්වින්නං මග්ගානං වණ්ණවසෙන අන්තමසො හත්ථමුද්දායපි ඔභාසන්තස්ස භික්ඛුනො ගරුකං සියාති එකං වාක්යං, තථා ‘‘ද්වින්නං මග්ගානං අවණ්ණවසෙනා’’ති ඉමිනා ච ‘‘මෙථුනයාචනාදීහී’’ති ඉමිනා ච යොජනාය වාක්යද්වයන්ති එවං යොජනාවසෙන තීණි වාක්යානි හොන්ති.

තත්ථ ¶ පඨමවාක්යෙ වණ්ණවචනෙන සඞ්ගහිතං ථොමනාදිකථං කථෙන්තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසො හොති. ‘‘ඉත්ථිලක්ඛණෙන සුභලක්ඛණෙන සමන්නාගතාසී’’ති එත්තකමෙව ථොමනත්ථං වදතො සඞ්ඝාදිසෙසො න හොති, ‘‘තව වච්චමග්ගො ච පස්සාවමග්ගො ච ඊදිසො සුභො සුසණ්ඨානො, තෙන නාම ¶ ඊදිසෙන ඉත්ථිලක්ඛණෙන සුභලක්ඛණෙන සමන්නාගතාසී’’ති වදන්තස්ස හොති. ‘‘වණ්ණෙති, පසංසතී’’ති පදද්වයඤ්ච ‘‘ථොමෙතී’’ති පදස්ස පරියායො.

දුතියවාක්යෙ අවණ්ණපදසඞ්ගහිතං ඛුංසනාදිත්තයෙ ඛුංසනං නාම පතොදොපමෙහි ඵරුසවචනෙහි තුදනං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ඛුංසෙතීති වාචාපතොදෙන ඝට්ටෙතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.285). පතුජ්ජතෙනෙනාති ‘‘පතොදො’’තිඅගච්ඡන්තෙ අස්සාදයො පවත්තෙතුං විජ්ඣනකපාචනදණ්ඩො වුච්චති. වම්භනං නාම අපසාදනං. අපසාදනං නාම ගුණතො පරිහාපනං. යථාහ ‘‘වම්භෙතීති අපසාදෙතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.285). ගරහා නාම දොසාරොපනං. යථාහ ‘‘ගරහතීති දොසං දෙතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.285). ඉමං ඛුංසනාදිපටිසංයුත්තවචනං වක්ඛමානෙසු ‘‘සිඛරණීසි, සම්භින්නාසි, උභතොබ්යඤ්ජනාසී’’ති ඉමෙසු තීසු පදෙසු අඤ්ඤතරෙන යොජෙත්වා කථෙන්තස්සෙව සඞ්ඝාදිසෙසො, න ඉතරස්ස.

තතියවාක්යෙ මෙථුනයාචනාදිවචනෙහි සඞ්ගහිතං ආයාචනාදිං කරොන්තස්සාපි සඞ්ඝාදිසෙසො. ‘‘යාචති නාම දෙහි මෙ අරහසි මෙ දාතු’’න්තිආදිනා (පාරා. 285) නයෙන එකෙකං පදං ‘‘දෙහි මෙ මෙථුනං ධම්ම’’න්තිආදිවසෙන මෙථුනධම්මපදෙන සහ ඝටෙත්වා මෙථුනධම්මං යාචන්තස්සෙව හොති.

‘‘කදා තෙ මාතා පසීදිස්සති, කදා තෙ පිතා පසීදිස්සති, කදා තෙ දෙවතායො පසීදිස්සන්ති, කදා තෙ සුඛණො සුලයො සුමුහුත්තො භවිස්සතී’’තිආදිආයාචනපදනිද්දෙසෙ එකෙකං පදං තත්ථෙව ඔසානෙ වුත්තෙන ‘‘කදා තෙ මෙථුනං ධම්මං ලභිස්සාමී’’ති පදෙන ඝටෙත්වා මෙථුනං යාචන්තස්සෙව හොති.

‘‘කථං ¶ ත්වං සාමිකස්ස දෙසි, කථං ජාරස්ස දෙසී’’ති (පාරා. 285) පුච්ඡානිද්දෙසවචනෙසු ච අඤ්ඤතරං මෙථුනධම්මපදෙන ඝටෙත්වා පුච්ඡන්තස්සෙව හොති.

‘‘එවං ¶ කිර ත්වං සාමිකස්ස දෙසි, එවං ජාරස්ස දෙසී’’ති (පාරා. 285) පටිපුච්ඡානිද්දෙසවචනෙසු අඤ්ඤතරං මෙථුනධම්මපදෙන ඝටෙත්වා විසෙසෙත්වා පටිපුච්ඡන්තස්සෙව හොති.

‘‘කථං දදමානා සාමිකස්ස පියා හොතී’’ති පුච්ඡතො මාතුගාමස්ස ‘‘එවං දෙහි, එවං දෙන්තී සාමිකස්ස පියා භවිස්සති මනාපා චා’’ති ආණත්තිවචනෙ, අනුසාසනිවචනෙ ච එසෙව නයො.

355. අක්කොසනිද්දෙසාගතෙසු ‘‘අනිමිත්තාසි නිමිත්තමත්තාසි අලොහිතාසි ධුවලොහිතාසි ධුවචොළාසි පග්ඝරන්තීසි සිඛරණීසි ඉත්ථිපණ්ඩකාසි වෙපුරිසිකාසි සම්භින්නාසි උභතොබ්යඤ්ජනාසී’’ති එකාදසසු පදෙසු ‘‘සිඛරණීසි සම්භින්නාසි උභතොබ්යඤ්ජනාසී’’ති පදත්තයං පච්චෙකං ආපත්තිකරං, ඉමිනා පදත්තයෙන සහ පුබ්බෙ වුත්තානි වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගමෙථුනධම්මපදානි තීණි චාති ඡප්පදානං පච්චෙකං ආපත්තිකරත්තා ඉතො පරානි අනිමිත්තාදීනි අට්ඨ පදානි ‘‘අනිමිත්තාසි මෙථුනධම්මං දෙහී’’තිආදිනා නයෙන මෙථුනධම්මපදෙන සහ ඝටෙත්වා වුත්තානෙව ආපත්තිකරානීති වෙදිතබ්බානි, ‘‘මෙථුනයාචනාදීහී’’ති එත්ථ ආදි-සද්දසඞ්ගහිතෙසු ‘‘අනිමිත්තාසී’’තිආදීසු එකාදසසු අක්කොසපදෙසු අන්තොගධත්තෙපි කෙවලං ආපත්තිකරත්තා ගරුතරං පදත්තයං විසුං සඞ්ගහෙතබ්බන්ති ඤාපෙතුමාහ ‘‘සිඛරණීසී’’තිආදි.

සිඛරණීසීති එත්ථ ‘‘සිඛරණී අසී’’ති පදච්ඡෙදො. ‘‘අසී’’ති පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. තු-සද්දො කෙවලයුත්තම්පි ආපත්තිකරං ¶ හොතීති විසෙසං ජොතෙති. කෙවලෙනාපි අක්කොසවචනෙනාති යොජනා. සිඛරණීසීති බහි නික්ඛන්තආණිමංසා භවසි. සම්භින්නාසීති මිස්සීභූතවච්චමග්ගපස්සාවමග්ගා. උභතොබ්යඤ්ජනාසීති ඉත්ථිනිමිත්තෙන, පුරිසනිමිත්තෙන චාති උභතොබ්යඤ්ජනෙහි සමන්නාගතා. ‘‘අයං ඉත්ථී, අයං පුරිසො’’ති බ්යඤ්ජයතීති බ්යඤ්ජනං, මුත්තකරණානි. සුණන්තියාති එත්ථ ‘‘විඤ්ඤුමනුස්සිත්ථියා’’ති අධිකාරතො ලබ්භති, ඉමිනා අක්කොසිතබ්බවත්ථු දස්සිතං හොති. භාසිතං සුණන්තියා සුභාසිතදුබ්භාසිතං ජානන්තියා මනුස්සිත්ථියා විසයෙ පවත්තඅක්කොසවචනෙන සඞ්ඝාදිසෙසො හොතීති අත්ථො.

356. පුනප්පුනං ඔභාසන්තස්ස වාචානං ගණනාය ගරුකා සියුන්ති යොජනා. එත්ථ ‘‘එකං ¶ ඉත්ථි’’න්ති අජ්ඣාහරිතබ්බං. එකවාචාය බහූ ඔභාසන්තස්ස ච ඉත්ථීනං ගණනාය ගරුකා සියුන්ති යොජනා. එත්ථාපි ‘‘ඉත්ථියොපී’’ති ලබ්භති.

357. සා චෙ නප්පටිජානාතීති එත්ථ ‘‘යං සුණන්තිං මනුස්සිත්ථිං ද්වින්නං මග්ගානං වණ්ණාවණ්ණවසෙන ඔභාසති, සා චෙ න පටිජානාතී’’ති සාමත්ථියා ලබ්භමානං ආදාය යොජෙතබ්බං. අත්තනො භාසිතං දුට්ඨුල්ලං වුත්තසමනන්තරමෙව අත්ථවසෙන සචෙ න ජානාතීති අත්ථො. තස්සාති තස්ස දුට්ඨුල්ලභාසිතභික්ඛුස්ස. උබ්භජාණුං, අධක්ඛකං වා ආදිස්ස භණනෙ චාපි තස්ස ථුල්ලච්චයං සියාති යොජනා. භණනෙති ද්වින්නං මග්ගානං වණ්ණාදිකථනෙ, ‘‘භණතො’’තිපි ලිඛන්ති, භණන්තස්ස, භණනහෙතූති අත්ථො. හෙතුම්හි අයමන්තපච්චයො ‘‘අසම්බුධ’’න්තිආදීසු (පාරා. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා) විය. උබ්භජාණුන්ති ජාණුතො උද්ධං. අක්ඛෙකන්ති අක්ඛකතො හෙට්ඨා.

358. උබ්භක්ඛකන්ති ¶ අක්ඛකතො උද්ධං. අධොජාණුමණ්ඩලන්ති ජාණුමණ්ඩලතො අධො. උද්දිසන්ති උද්දිස්ස. ‘‘උද්දිස්සුබ්භක්ඛං වා තථා, අධොජාණුමණ්ඩල’’න්ති ච ලිඛන්ති, සො පාඨො සුන්දරො. වණ්ණාදිභණනෙ දුක්කටන්ති සම්බන්ධො. ‘‘විඤ්ඤුමනුස්සිත්ථියා’’ති අධිකාරතො ලබ්භති. කායපටිබද්ධෙ වණ්ණාදිභණනෙ දුක්කටන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. වච්චමග්ගපස්සාවමග්ගා සඞ්ඝාදිසෙසක්ඛෙත්තං, අධක්ඛකං උබ්භජාණුමණ්ඩලං ථුල්ලච්චයක්ඛෙත්තං, උද්ධක්ඛකං අධොජාණුමණ්ඩලං දුක්කටක්ඛෙත්තන්ති ඉමෙසු තීසු ඛෙත්තෙසු අක්ඛකඤ්චෙව ජාණුමණ්ඩලඤ්ච ථුල්ලච්චයදුක්කටානං ද්වින්නං අවධිභූතං කත්ථ සඞ්ගය්හතීති? දුක්කටක්ඛෙත්තෙයෙව සඞ්ගය්හති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අක්ඛකං, පන ජාණුමණ්ඩලඤ්ච එත්ථෙව දුක්කටක්ඛෙත්තෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.286).

359. පණ්ඩකෙ යක්ඛිපෙතීසු ද්වින්නං මග්ගානං වණ්ණාදිභණනෙ තස්ස භණන්තස්ස ථුල්ලච්චයං භවෙති අධිකාරවසෙන ආගතපදෙහි සහ යොජෙතබ්බං. පණ්ඩකාදීසූති ආදි-සද්දෙන යක්ඛිපෙතීනං ගහණං.

360. උබ්භක්ඛක…පෙ… අයං නයොති ‘‘පණ්ඩකාදීසූ’’ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. අයං නයොති ‘‘දුක්කටමෙව හොතී’’ති වුත්තො නයො. සබ්බත්ථාති සඞ්ඝාදිසෙසථුල්ලච්චයදුක්කටක්ඛෙත්තවසෙන සබ්බෙසු ඛෙත්තෙසු.

361. අත්ථපුරෙක්ඛාරො ¶ හුත්වා ඔභාසතොපි අනාපත්තීති යොජනා. මාතුගාමානං ‘‘අනිමිත්තාසී’’තිආදීසු පදෙසු අත්ථකථනං පුරෙක්ඛත්වා ‘‘අනිමිත්තාසී’’තිආදිපදං භණන්තස්ස වා මාතුගාමෙහි සහ අට්ඨකථං සජ්ඣායන්තානං වා අනාපත්තීති අත්ථො. ධම්මපුරෙක්ඛාරො හුත්වා ඔභාසතො අනාපත්තීති යොජනා. පාළිධම්මං වාචෙන්තස්ස වා තාසං ¶ සුණන්තීනං සජ්ඣායනං වා පුරෙක්ඛත්වා ‘‘අනිමිත්තාසී’’තිආදීසු පදෙසු යං කිඤ්චි පබ්බජිතස්ස වා ඉතරස්ස වා මාතුගාමස්ස කථෙන්තස්ස අනාපත්තීති. පුරෙක්ඛත්වානුසාසනින්ති ‘‘ඉදානි අනිමිත්තාසි…පෙ… උභතොබ්යඤ්ජනාසි, අප්පමාදං දානි කරෙය්යාසි, යථා ආයතිම්පි එවරූපා නාහොසී’’ති අනුසාසනිං පුරෙක්ඛත්වා.

362. උම්මත්තකාදීනන්ති පිත්තුම්මත්තකයක්ඛුම්මත්තකවසෙන ද්වින්නං උම්මත්තකානඤ්ච ආදි-සද්දසඞ්ගහිතස්ස ඉමස්මිං ආදිකම්මිකස්ස උදායිත්ථෙරස්ස ච අනාපත්තීති වුත්තං හොති. ‘‘ඉදං සික්ඛාපදං තිසමුට්ඨානං කායචිත්තතො ච වාචාචිත්තතො ච කායවාචාචිත්තතො ච සමුට්ඨාති. කිරියං, සඤ්ඤාවිමොක්ඛං, සචිත්තකං, ලොකවජ්ජං, කායකම්මං, වචීකම්මං, අකුසලචිත්ත’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.287) අට්ඨකථායං වුත්තපකිණ්ණකවිනිච්ඡයං දස්සෙති ‘‘සමුට්ඨානාදයො…පෙ… තුල්යාවා’’ති. වෙදනාය අදින්නාදානෙන අසමත්තා ‘‘වෙදනෙත්ථ ද්විධා මතා’’ති ආහ, සුඛොපෙක්ඛාවෙදනාවසෙන ද්විධා මතාති අත්ථො.

363. කාමපාරිචරියායාති මෙථුනධම්මසඞ්ඛාතෙන කාමෙන පාරිචරියාය, මෙථුනධම්මෙන පාරිචරියායාති අත්ථො. අථ වා කාමිතා පත්ථිතාති කාමා, මෙථුනරාගවසෙන පත්ථිතාති අත්ථො, කාමා ච සා පාරිචරියා චාති කාමපාරිචරියා, තස්සා කාමපාරිචරියායාතිපි ගහෙතබ්බං, මෙථුනරාගචිත්තෙන අභිපත්ථිතපාරිචරියායාතිඅත්ථො. ‘‘වණ්ණං භාසතො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො, ‘‘එතදග්ගං භගිනි පාරිචරියානං යා මාදිසං සීලවන්තං කල්යාණධම්මං බ්රහ්මචාරිං එතෙන ධම්මෙන පරිචරෙය්යා’’ති අත්තනො මෙථුනධම්මෙන පාරිචරියාය ¶ ගුණං ආනිසංසං කථෙන්තස්සාති වුත්තං හොති. තස්මිංයෙව ඛණෙති තස්මිං භණිතක්ඛණෙයෙව. සා චෙ ජානාතීති යං උද්දිස්ස අභාසි, සචෙ සා වචනසමනන්තරමෙව ජානාති.

364. සා ¶ මනුස්සිත්ථී නො ජානාති චෙ, තස්ස ථුල්ලච්චයන්ති සම්බන්ධො. යක්ඛිපෙතිදෙවීසු ජානන්තීසු, පණ්ඩකෙ ච ජානන්තෙ අත්තකාමපාරිචරියාය වණ්ණං භාසතො තස්ස භික්ඛුනො ථුල්ලච්චයං හොතීති යොජනා. සෙසෙති පුරිසතිරච්ඡානගතවිසයෙ, යක්ඛිආදීනං අජානනවිසයෙ ච අත්තකාමපාරිචරියාය වණ්ණං භාසතො තස්ස ආපත්ති දුක්කටං හොතීති යොජනා.

365. චීවරාදීහීති චීවරපිණ්ඩපාතාදීහි. වත්ථුකාමෙහීති තණ්හාය වත්ථුභාවෙන වත්ථූ ච කාමිතත්තා කාමාති ච සඞ්ඛාතෙහි පච්චයෙහි.

366. රාගො එව රාගතා. ‘‘රාගිතා’’ති වා පාඨො, රාගො අස්ස අත්ථීති රාගී, තස්ස භාවො රාගිතා, අත්තකාමපාරිචරියාය රාගොති අත්ථො. ඔභාසොති අත්තකාමපාරිචරියාය ගුණභණනං. තෙන රාගෙනාති කාමපාරිචරියාය රාගෙන. ඛණෙ තස්මින්ති භණිතක්ඛණෙ. විජානනන්ති යං මනුස්සිත්ථිං උද්දිස්ස අත්තකාමපාරිචරියාය වණ්ණං භණති, තාය තස්ස වචනත්ථස්ස විජානනන්ති වුත්තං හොති.

367. පඤ්චඞ්ගානීති මනුස්සිත්ථිතා, තංසඤ්ඤිතා, පාරිචරියාය රාගිතා, තෙන රාගෙන ඔභාසනං, ඛණෙ තස්මිං විජානනන්ති ඉමානි එත්ථ අත්තකාමපාරිචරියසික්ඛාපදෙ පඤ්ච අඞ්ගානි ¶ , පඤ්ච ආපත්තිකාරණානීති අත්ථො. අස්සාති අත්තකාමපාරිචරියසික්ඛාපදස්ස.

368. ‘‘පටිග්ගණ්හාතී’’තිආදිකිරියාත්තයොපාදානසාමත්ථියෙන තික්ඛත්තුං පටිපාදනකං ‘‘යො භික්ඛූ’’ති ච ‘‘ගරු හොතී’’ති පදසාමත්ථියෙන ‘‘තස්සා’’ති ච ලබ්භමානත්තා තිවිධෙහි සහ ‘‘යො භික්ඛු පුරිසස්ස සන්දෙසං පටිග්ගණ්හාති, වීමංසති පච්චාහරති චෙ, තස්ස ගරු හොතී’’ති එකං වාක්යං හොති. එවං ‘‘ඉත්ථියාපි වා’’ති ඉමිනා යොජනායපි එකං වාක්යං හොතීති ඉමිස්සා ගාථාය වාක්යද්වයං යුජ්ජති.

ඉධ සන්දෙසක්කමඤ්ච යොජනාක්කමඤ්ච ජානනත්ථං පඨමං තාව ඉත්ථීනඤ්ච භරියානඤ්ච පභෙදො ච සරූපඤ්ච විභාවීයති – තෙසු ඉත්ථියො දසවිධා හොන්ති. යථාහ පදභාජනෙ ‘‘දස ඉත්ථියො ¶ මාතුරක්ඛිතා පිතුරක්ඛිතා මාතාපිතුරක්ඛිතා භාතුරක්ඛිතා භගිනිරක්ඛිතා ඤාතිරක්ඛිතා ගොත්තරක්ඛිතා ධම්මරක්ඛිතා සාරක්ඛා සපරිදණ්ඩා’’ති. භරියා ච දසවිධා හොන්ති. යථාහ පදභාජනෙ ‘‘දස භරියායො ධනක්කීතා ඡන්දවාසිනී භොගවාසිනී ඔදපත්තකිනී ඔභටචුම්බටා දාසී ච භරියා ච කම්මකාරී ච භරියා ච ධජාහටා මුහුත්තිකා’’ති (පාරා. 303). ඉමාසං පභෙදො ච සරූපානි ච සඞ්ඛෙපතො එවං වෙදිතබ්බානි –

පුරිසෙහි සහ යථා සංවාසං න කරොති, එවං මාතරා රක්ඛිතා මාතුරක්ඛිතා. යථාහ ‘‘මාතුරක්ඛිතා නාම මාතා රක්ඛති ගොපෙති ඉස්සරියං කාරෙති වසං වත්තෙතී’’ති. පිතුරක්ඛිතාදීසුපි එසෙව නයො. තත්ථ යස්මිං කොණ්ඩඤ්ඤාදිගොත්තෙ ජාතා, තස්මිංයෙව ගොත්තෙ ජාතෙහි ¶ රක්ඛිතා ගොත්තරක්ඛිතා. යථාහ ‘‘ගොත්තරක්ඛිතා නාම සගොත්තා රක්ඛන්තී’’තිආදි. එකං සත්ථාරං උද්දිස්ස පබ්බජිතෙහි වා එකගණපරියාපන්නෙහි වා රක්ඛිතා ධම්මරක්ඛිතා නාම. යථාහ ‘‘ධම්මරක්ඛිතා නාම සහධම්මිකා රක්ඛන්තී’’තිආදි (පාරා. 304). සාරක්ඛා නාම ‘‘ගබ්භෙපි පරිග්ගහිතා හොති ‘මය්හං එසා’ති අන්තමසො මාලාගුළපරික්ඛිත්තාපී’’ති පාළියං වුත්තසරූපා. සපරිදණ්ඩා නාම ‘‘කෙහිචි දණ්ඩො ඨපිතො හොති ‘යො ඉත්ථන්නාමං ඉත්ථිං ගච්ඡති, තස්ස එත්තකො දණ්ඩො’’ති වුත්තසරූපාති අයං දසන්නං ඉත්ථීනං සරූපසඞ්ඛෙපො. ඉමාසු දසසු සාරක්ඛසපරිදණ්ඩානං ද්වින්නං පරපුරිසසෙවායං මිච්ඡාචාරො හොති, ඉතරාසං න හොති. ඉමා දසපි පඤ්චසීලං රක්ඛන්තෙහි අගමනීයා.

දසසු භරියාසු ‘‘ධනක්කීතා නාම ධනෙන කිණිත්වා වාසෙතී’’ති වුත්තත්තා භරියභාවාය අප්පකං වා බහුං වා ධනං දත්වා ගහිතා ධනක්කීතා නාම. ‘‘ඡන්දවාසිනී නාම පියො පියං වාසෙතී’’ති වුත්තත්තා අත්තරුචියා සංවසිතෙන පුරිසෙන සම්පටිච්ඡිතා ඡන්දවාසිනී නාම. ‘‘භොගවාසිනී නාම භොගං දත්වා වාසෙතී’’ති වුත්තත්තා උදුක්ඛලමුසලාදිගෙහොපකරණං ලභිත්වා භරියභාවං ගච්ඡන්තී ජනපදිත්ථී භොගවාසිනී නාම. ‘‘පටවාසිනී නාම පටං දත්වා වාසෙතී’’ති වුත්තත්තා නිවාසනමත්තං වා පාරුපනමත්තං වා ලද්ධා භරියභාවං ගච්ඡන්තී දලිද්දිත්ථී පටවාසිනී නාම. ඔදපත්තකිනී නාම ‘‘උදකපත්තං ආමසිත්වා වාසෙතී’’ති (පාරා. 304) වුත්තත්තා ‘‘ඉදං උදකං විය සංසට්ඨා අභෙජ්ජා හොථා’’ති වත්වා එකස්මිං උදකපත්තෙ පුරිසෙන සද්ධිං හත්ථං ඔතාරෙත්වා භරියභාවං නීතො මාතුගාමො වුච්චති. ‘‘ඔභටචුම්බටා නාම චුම්බටං ඔරොපෙත්වා ¶ වාසෙතී’’ති (පාරා. 304) වුත්තත්තා සීසතො චුම්බටං ඔරොපෙත්වා භරියභාවමුපනීතා කට්ඨහාරිකාදිඉත්ථී ඔභටචුම්බටා නාම. දාසී ¶ ච භරියා ච නාම ‘‘දාසී චෙව හොති භරියා චා’’ති (පාරා. 304) වුත්තත්තා භරියං කත්වා වාසිතා ‘‘තස්සෙව දාසී ච භරියා චා’’ති වුත්තා. කම්මකාරී ච භරියා ච නාම ‘‘කම්මකාරී චෙව හොති භරියා චා’’ති (පාරා. 304) වුත්තත්තා පධානිත්ථිනිරපෙක්ඛෙන කුටුම්බකිච්චං කාරෙත්වා භරියභාවං නීතා භරියා කතකම්මා ‘‘කම්මකාරී ච භරියා චා’’ති වුත්තා. ‘‘ධජාහටා නාම කරමරානීතා වුච්චතී’’ති (පාරා. 304) වුත්තත්තා ධජං උස්සාපෙත්වා ගච්ඡන්තියා මහාසෙනාය සද්ධිං ගන්ත්වා පරවිසයං විලුම්පන්තෙන පච්ඡින්දිත්වා ආනෙත්වා භරියභාවමුපනීතා ඉත්ථී ධජාහටා නාම. ‘‘මුහුත්තිකා නාම තඞ්ඛණිකා වුච්චතී’’ති (පාරා. 304) වුත්තත්තා අචිරකාලං සංවාසත්ථාය ගහිතා ඉත්ථී මුහුත්තිකා නාමාති අයං දසන්නං භරියානං සරූපසඞ්ඛෙපො. යථාවුත්තාසු දසසු ඉත්ථීසු අඤ්ඤතරං දසන්නං භරියානං අඤ්ඤතරට්ඨානෙ ඨපනත්ථමධිප්පෙතභාවං වත්තුං පුරිසෙන ‘‘ගච්ඡ භන්තෙ ඉත්ථන්නාමං මාතුරක්ඛිතං බ්රූහි ‘හොහි කිර ඉත්ථන්නාමස්ස භරියා ධනක්කීතා’ති’’ආදිනා නයෙන දින්නසන්දෙසං ‘‘සාධු උපාසකා’’තිආදිනා නයෙන වචීභෙදං කත්වා වා සීසකම්පනාදිවසෙන වා පටිග්ගණ්හාතීති ආහ ‘‘පටිග්ගණ්හාති සන්දෙසං පුරිසස්සා’’ති.

එත්ථ පුරිසස්සාති උපලක්ඛණත්තා ‘‘පුරිසස්ස මාතා භික්ඛුං පහිණතී’’තිආදිනා (පාරා. 321) නයෙන පාළියං වුත්තපුරිසස්ස මාතාපිතුආදයො ච ගහෙතබ්බා. වීමංසතීති එවං පටිග්ගහිතසාසනං තස්සායෙව එකංසෙන අවිරාධෙත්වා වදන්තස්ස මාතාපිතුආදීනමඤ්ඤතරස්ස වා ආරොචෙතීති අත්ථො. එත්ථාපි වීමංසතීති උපලක්ඛණත්තා ‘‘පටිග්ගණ්හාති අන්තෙවාසිං වීමංසාපෙත්වා අත්තනා පච්චාහරති, ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්සා’’ති (පාරා. 338) වුත්තත්තා වීමංසාපෙතීතිපි ගහෙතබ්බං. පච්චාහරතීති තථා ආහටං සාසනං සුත්වා තස්සා ඉත්ථියා ¶ සම්පටිච්ඡිතෙ ච අසම්පටිච්ඡිතෙ ච ලජ්ජාය තුණ්හීභූතාය ච තං පවත්තිං පච්චාහරිත්වා ආචික්ඛතීති වුත්තං හොති. ඉධාපි පච්චාහරතීති උපලක්ඛණත්තා ‘‘පටිග්ගණ්හාති වීමංසති අන්තෙවාසිං පච්චාහරාපෙති, ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්සා’’ති (පාරා. 338) වුත්තත්තා පච්චාහරාපෙතීති ච ගහෙතබ්බං.

‘‘ඉත්ථියාපි වා’’ති ඉමිනා යොජෙත්වා ගහිතදුතියවාක්යෙ ච එවමෙව අත්ථො වත්තබ්බො. තත්ථ සන්දෙසක්කමො පන ‘‘මාතුරක්ඛිතා භික්ඛුං පහිණති ‘ගච්ඡ භන්තෙ ඉත්ථන්නාමං බ්රූහි ‘හොමි ඉත්ථන්නාමස්ස ¶ භරියා ධනක්කීතා’ති’’ආදිපාළිනයෙන (පාරා. 330) දට්ඨබ්බො. එත්ථාපි ‘‘වීමංසාපෙති පච්චාහරාපෙතී’’ති ඉදඤ්ච වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං. ඉමිනා නියාමෙන දසන්නං ඉත්ථීනං නාමං විසුං විසුං වත්වා දසන්නං භරියානං අඤ්ඤතරත්ථාය දීයමානසන්දෙසක්කමො යොජෙතබ්බො. ඉධාපි ඉත්ථියාපි වාති උපලක්ඛණත්තා ‘‘මාතුරක්ඛිතාය මාතා භික්ඛුං පහිණති ‘ගච්ඡ භන්තෙ ඉත්ථන්නාමං බ්රූහි ‘හොතු ඉත්ථන්නාමස්ස භරියා ධනක්කීතා’’තිආදිපාළිවසෙන (පාරා. 324) ඉත්ථියා මාතුපිතුආදීනඤ්ච සන්දෙසක්කමො යොජෙතබ්බො.

370. තං පවත්තිං. සඤ්චරිත්තා සඤ්චරණහෙතු. න මුච්චතීති ඉත්ථිපුරිසානං අන්තරෙ සාසනං පටිග්ගහෙත්වා සඤ්චරණහෙතු ආපජ්ජිතබ්බසඞ්ඝාදිසෙසතො න මුච්චතීති අත්ථො.

371. අඤ්ඤං වාති මාතාපිතුරක්ඛිතාදීසු අඤ්ඤතරං වා. ‘‘භාසතො’’ති ලිඛන්ති. ‘‘පෙසිතො’’ති ඉමිනා විරුද්ධත්තා තං පහාය ‘‘භාසතී’’ති පාඨො ගහෙතබ්බො. පාඨසෙසො වා කාතබ්බො. ‘‘යො අඤ්ඤං භාසති චෙ, තස්ස භාසතොති යොජනා’’ති නිස්සන්දෙහෙ වුත්තං. ‘‘මාතරා රක්ඛිතං ඉත්ථිං ‘ගච්ඡ බ්රූහී’ති යො පෙසිතො හොති, තස්ස පිතුරක්ඛිතං ¶ වා අඤ්ඤං වා භාසතො විසඞ්කෙතොවා’’ති, ‘‘මාතරා…පෙ… බ්රූහී’ති පෙසිතො හුත්වා පිතුරක්ඛිතං වා අඤ්ඤං වා භාසතො විසඞ්කෙතොවා’’ති යොජනා යුත්තතරාති අම්හාකං ඛන්ති.

372. පටිග්ගණ්හනතාදීහීති පටිග්ගණ්හනමෙව පටිග්ගණ්හනතා. ආදි-සද්දෙන වීමංසනපච්චාහරණානි ගහිතානි. සඤ්චරිත්තෙති සඤ්චරණෙ. සමාපන්නෙති ගතෙ සති. ගරුකාපත්තිමාදිසෙති එත්ථ ‘‘තස්සා’’ති සෙසො. ආදිසෙති කථෙය්ය.

373. ද්වීහි ථුල්ලච්චයං වුත්තන්ති එත්ථ ද්වීහි ද්වීහි අඞ්ගෙහි සඤ්චරිත්තෙ සමාපන්නෙ ථුල්ලච්චයං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. ‘‘පටිග්ගණ්හාති වීමංසති න පච්චාහරති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස. පටිග්ගණ්හාති න වීමංසති පච්චාහරති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්ස. න පටිග්ගණ්හාති වීමංසති පච්චාහරති, ආපත්ති ථුල්ලච්චයස්සා’’ති (පාරා. 338) ද්වීහි ද්වීහි අඞ්ගෙහි ථුල්ලච්චයං වුත්තන්ති අත්ථො. පණ්ඩකාදීසූති පණ්ඩකයක්ඛිපෙතීසු. තීහිපි අඞ්ගෙහි සඤ්චරිත්තෙ සමාපන්නෙ ථුල්ලච්චයං වුත්තන්ති යොජනා.

එකෙනෙවාති ¶ එකෙනෙව අඞ්ගෙන. සබ්බත්ථාති මාතුරක්ඛිතාදීසු සබ්බමාතුගාමෙසු ච විනීතවත්ථුම්හි ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො පුරිසො අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආණාපෙසි ‘ගච්ඡ භන්තෙ ඉත්ථන්නාමං ඉත්ථිං වීමංසා’ති. සො ගන්ත්වා මනුස්සෙ පුච්ඡි ‘කහං ඉත්ථන්නාමා’ති. සුත්තා භන්තෙති…පෙ… මතා භන්තෙති. නික්ඛන්තා භන්තෙති. අනිත්ථී භන්තෙති. ඉත්ථිපණ්ඩකා භන්තෙති. තස්ස කුක්කුච්චං අහොසි. අනාපත්ති භික්ඛු සඞ්ඝාදිසෙසස්ස, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 341) ආගතාසු සුත්තාදීසු පඤ්චසු ච.

374. අනාපත්ති පකාසිතාති චෙතියාදීසු කත්තබ්බං නිස්සාය ඉත්ථියා පුරිසස්ස, පුරිසෙන ච ඉත්ථියා දින්නසාසනං පටිග්ගහෙත්වා ¶ වීමංසිත්වා පච්චාහරිත්වා ආරොචෙන්තස්ස අනාපත්තිභාවො ‘‘අනාපත්ති සඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා ගිලානස්ස වා කරණීයෙන ගච්ඡති, උම්මත්තකස්ස ආදිකම්මිකස්සා’’ති (පාරා. 340) පාළියං වුත්තාති අත්ථො.

375. තථා තස්සාති මනුස්සජාතිකාය තස්සා. නනාලංවචනීයතාති ‘‘මමාය’’න්ති වා නිග්ගහපග්ගහෙ වා නිරාසඞ්කං වත්තුං නාහරතීති අලංවචනීයා, අස්සාමිකා, සා හි කෙනචි ‘‘මය්හං එසා’’ති වත්තුං වා නිරාසඞ්කෙන නිග්ගහපග්ගහවචනං වා වත්තුං අසක්කුණෙය්යා, අලංවචනීයා න භවතීති නාලංවචනීයා, සස්සාමිකා, සා හි සාමිකෙන තථා කාතුං සක්කුණෙය්යාති නාලංවචනීයා, නාලංවචනීයා න භවතීති නනාලංවචනීයා, අලංවචනීයපදෙන වුත්තා අස්සාමිකා එව, පටිසෙධා ද්වෙ පකතිමත්ථං ගමයන්තීති, නනාලංවචනීයාය භාවො නනාලංවචනීයතා, නිරාසඞ්කෙන අවචනීයතා අස්සාමිකභාවොති වුත්තං හොති. සඤ්චරිත්තවසෙන භික්ඛුනා වචනීයා න හොතීති වා ‘‘අලංවචනීයා’’තිපි ගහෙතබ්බමෙව. පටිග්ගණ්හනතාදීනං වසාති එත්ථ චකාරො ලුත්තනිද්දිට්ඨො. තතො පටිග්ගණ්හනවීමංසනපච්චාහරණසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං අඞ්ගානං වසෙන ච පුබ්බෙ වුත්තමනුස්සිත්ථිතා නනාලංවචනීයතාති වුත්තානං ද්වින්නං අඞ්ගානං වසෙන ච ඉදං සික්ඛාපදං ආපත්තිකාරණෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි යුත්තන්ති අත්ථො.

376. ඉදං සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදං. අථ වා ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන ච අයං සඞ්ඝාදිසෙසොති ගහෙතබ්බො. කායතො, වාචතො, කායවාචතො, කායචිත්තතො, වාචාචිත්තතො, කායවාචාචිත්තතො වා උප්පජ්ජනතො ඡසමුට්ඨානං. තතො එව අචිත්තකමුදීරිතං. මිස්සකසමුට්ඨානඤ්හි අචිත්තකං. අවසෙසචිත්තෙසුපි ¶ යස්මිං චිත්තෙ අසති අචිත්තකං නාම හොති, තං දස්සෙතුමාහ ‘‘අලංවචනියත්තං ¶ වා’’තිආදි. ගාථාබන්ධවසෙන රස්සො, ‘‘අලංවචනීයත්ත’’න්ති ගහෙතබ්බං. යො සන්දෙසං පෙසෙති, තස්මිං පටිබද්ධභාවන්ති අත්ථො. පණ්ණත්තිං වාති සඤ්චරිත්තසික්ඛාපදසඞ්ඛාතං පණ්ණත්තිං වා අජානතො අචිත්තකමුදීරිතන්ති සම්බන්ධො.

377. සාසනන්ති මාතුගාමස්ස, පුරිසස්ස වා සාසනං. කායවිකාරෙනාති සීසකම්පනාදිනා කායවිකාරෙන. ගහෙත්වාති පටිග්ගහෙත්වා. තං උපගම්මාති පටිග්ගහිතසාසනං යස්ස වත්තබ්බං හොති, තං මාතුගාමං, පුරිසං වා උපගම්ම. වීමංසිත්වාති තං කිච්චං තීරෙත්වා. හරන්තස්සාති පච්චාහරන්තස්ස. කායතො සියාති වචීභෙදං විනා පටිග්ගහණාදීනං කායෙනෙව කතත්තා කායසමුට්ඨානතොව සඞ්ඝාදිසෙසො හොතීති අත්ථො.

378. ඉත්ථියා වචනං සුත්වාති යොජනා. යථා නිසින්නොවාති පකතියා නිසින්නට්ඨානෙයෙව නිසින්නො. තං වචනං. තත්ථෙවාගතස්සෙවාති යත්ථ නිසින්නො ඉත්ථියා සාසනං පටිග්ගණ්හි, තමෙව ආසනං අවිජහිත්වා අත්තනා නිසින්නට්ඨානමෙව ආගතස්ස සන්නිසිතබ්බපුරිසස්සෙව, එත්ථ ‘‘ආරොචෙත්වා’’ති පාඨසෙසො. පුන ‘‘ආරොචෙන්තස්සා’’ති ඉදං තත්ථෙවාගතාය තස්සා එව ඉත්ථියා එවං යොජෙතබ්බං. සාසනං දත්වා ගන්ත්වා පුන තත්ථෙව ආගතස්ස මාතුගාමස්සෙව ඤාතමනන්තරං කායිකකිරියං විනා වචනෙනෙව ආරොචෙන්තස්සාති අත්ථො. ඉදං ඉත්ථියා සාසනං පටිග්ගහණාදිවසෙන වුත්තං.

අථ වා පුරිසස්ස වචනං සුත්වා යථානිසින්නොව තං වචනං ඉත්ථියා ආරොචෙත්වා පුන තත්ථෙවාගතස්සෙව පුරිසස්ස ¶ ආරොචෙන්තස්සාති එවං පුරිසසන්දෙසං පටිග්ගහණාදිවසෙනාපි යොජනා කාතබ්බා. එත්ථ ච තත්ථෙවාගතස්සාති උපලක්ඛණං. සාසනවචනමත්තෙනෙව පටිග්ගහෙත්වා, කිච්චන්තරෙන ගන්ත්වා වා යදිච්ඡාවසෙන දිට්ඨට්ඨානෙ වා වත්වා පුනපි තත්ථෙව දිට්ඨට්ඨානෙ පුන ආරොචෙන්තස්ස ච වචනෙනෙව සමුට්ඨානභාවො වෙදිතබ්බො.

379. ‘‘අලං…පෙ… අජානතො’’ති අචිත්තකත්තකාරණං වුත්තමෙව, කස්මා පුන ‘‘අජානන්තස්ස පණ්ණත්ති’’න්ති වුත්තන්ති චෙ? තදුභයස්සාපි විසුං කාරණාභාවං විඤ්ඤාපෙතුං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. නං විධින්ති සාසනං පටිග්ගහෙත්වා ආහරිත්වා ආරොචෙත්වා පච්චාහරිත්වා ආරොචනසඞ්ඛාතං ¶ විධානං. අරහතොපීති ඛීණාසවස්සපි, සෙඛපුථුජ්ජනානං පගෙවාති අයමත්ථො සම්භාවනත්ථෙන අපි-සද්දෙන ජොතිතො.

380. ජානිත්වාති අලංවචනීයභාවං වා පණ්ණත්තිං වා උභයමෙව වා ජානිත්වා. තථාති කායවාචතො කරොන්තස්සාති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. සචිත්තකෙහීති යථාවුත්තචිත්තෙන සචිත්තකෙහි. තෙහෙවාති කායාදීහි තෙහි එව, ‘‘තීහෙවා’’තිපි පාඨො.

381-2. සයංයාචිතකෙහෙවාති එත්ථ ‘‘උපකරණෙහී’’ති පාඨසෙසො, ‘‘පුරිසං දෙථා’’තිආදිනා නයෙන අත්තනාව යාචිත්වා ගහිතෙහි උපකරණෙහෙවාති අත්ථො. යථාහ ‘‘සඤ්ඤාචිකා නාම සයං යාචිත්වා පුරිසම්පි පුරිසත්තකරම්පි ගොණම්පි සකටම්පි වාසිම්පි පරසුම්පි කුඨාරිම්පි කුදාලම්පි නිඛාදනම්පී’’ති ¶ . එත්ථ එව-කාරෙන අයාචිතං නිවත්තෙති. තෙන අස්සාමිකන්ති දීපිතං හොති. ‘‘කුටික’’න්ති ඉමිනා ‘‘කුටි නාම උල්ලිත්තා වා හොති අවලිත්තා වා උල්ලිත්තාවලිත්තා වා’’ති (පාරා. 349) වුත්තත්තා භූමිතො පට්ඨාය භිත්තිච්ඡදනානි පටිච්ඡාදෙත්වා මත්තිකාය වා සුධාය වා ද්වාරවාතපානාදිඅලෙපොකාසං ඨපෙත්වා අන්තො ලිත්තභාවෙන උල්ලිත්තානාමකං වා තථා බහි ලිත්තභාවෙන අවලිත්තානාමකං වා අන්තො ච බහි ච ලිත්තභාවෙන උල්ලිත්තාවලිත්තානාමකං වා කුටින්ති වුත්තං හොති.

අප්පමාණිකන්ති ‘‘තත්රිදං පමාණං, දීඝසො ද්වාදසවිදත්ථියො සුගතවිදත්ථියා, තිරියං සත්තන්තරා’’ති (පාරා. 348) දීඝපුථුලානං වුත්තප්පමාණෙන අතිරෙකත්තා අප්පමාණිකන්ති අත්ථො.

එත්ථ ච තිලක්ඛණං පටිවිජ්ඣිත්වා තීණි කිලෙසමූලානි උප්පාටෙත්වා කාලත්තයවත්ත සබ්බධම්මෙ පටිවිජ්ඣිත්වා තිභුවනෙකපටිසරණභූතස්ස භගවතො ධම්මරාජස්ස අඞ්ගුලං පමාණමජ්ඣිමපුරිසස්ස අඞ්ගුලතො තිවඞ්ගුලං හොති, එකා විදත්ථි තිස්සො විදත්ථියො හොන්ති, එකං රතනං තීණි රතනානි හොන්තීති එවං නියමිතා සුගතවිදත්ථි ච වඩ්ඪකිරතනෙන දියඩ්ඪරතනප්පමාණා හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සුගතවිදත්ථි නාම ඉදානි මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස තිස්සො විදත්ථියො වඩ්ඪකිහත්ථෙන දියඩ්ඪො හත්ථො හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.348-349). තස්මා ¶ සුගතවිදත්ථියා ද්වාදස වඩ්ඪකිහත්ථෙන අට්ඨාරස හත්ථා හොන්ති. ‘‘දීඝසො ද්වාදස විදත්ථියො සුගතවිදත්ථියාති බාහිරිමෙන මානෙනා’’ති (පාරා. 349) පදභාජනෙ වුත්තත්තා අන්තිමං සුධාලෙපං අග්ගහෙත්වා ථුසමත්තිකපරියන්තෙන වා මහාමත්තිකපරියන්තෙන වා බාහිරන්තතො අට්ඨාරසහත්ථප්පමාණං, ‘‘තිරියං සත්තන්තරාති අබ්භන්තරිමෙන මානෙනා’’ති (පාරා. 349) ¶ පදභාජනෙ වුත්තත්තා අබ්භන්තරිමෙන පුථුලතො ද්වාදසඞ්ගුලාධිකදසහත්ථප්පමාණඤ්ච කුටියා පමාණන්ති ගහෙතබ්බං. එවං ඨිතපමාණතො දීඝතො පුථුලතො වා උභතො වා කෙසග්ගමත්තාධිකාපි කුටි ආපත්තියා අඞ්ගං හොතීති දස්සෙතුං ‘‘අප්පමාණික’’න්ති ආහාති සඞ්ඛෙපතො වෙදිතබ්බං.

අත්තුද්දෙසන්ති උද්දිසිතබ්බොති උද්දෙසො, අත්තා උද්දෙසො එතිස්සාති අත්තුද්දෙසා, කුටි, තං අත්තුද්දෙසං. ‘‘අත්තුද්දෙසන්ති අත්තනො අත්ථායා’’ති පදභාජනෙ වුත්තත්තා ‘‘මය්හං එසා වාසත්ථාය භවිස්සතී’’ති අත්තානං උද්දිසිත්වාති අත්ථො. ‘‘කරොන්තස්සා’’ති ඉදං ‘‘කාරයමානෙනාති කරොන්තො වා කාරාපෙන්තො වා’’ති පදභාජනෙ වුත්තනයෙන පයොජකකත්තුනො ච ගහෙතබ්බත්තා උපලක්ඛණන්ති ගහෙතබ්බං. තථාති තෙනෙව පකාරෙන, යෙහි අස්සාමිකතාදීහි පකාරෙහි යුත්තං පමාණාතික්කන්තං කුටිං කරොන්තස්ස ආපත්ති, තෙහෙව පකාරෙහි යුත්තං අදෙසිතවත්ථුකම්පි කුටිං කරොන්තස්සාති. ඉමිනා අප්පමාණිකං විය අදෙසිතවත්ථුකම්පි විසුංයෙව ආපත්තියා පධානඞ්ගන්ති. වසති එත්ථාති වත්ථු, භූමි, සා අදෙසිතා එතිස්සාති අදෙසිතවත්ථුකා, කුටි, තං අදෙසිතවත්ථුකං.

කිං වුත්තං හොති? තෙන කුටිකාරෙන භික්ඛුනා කුටිවත්ථුං සොධෙත්වා සමතලං කාරෙත්වා සඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා වුඩ්ඪානං භික්ඛූනං පාදෙ වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘අහං භන්තෙ සඤ්ඤාචිකාය කුටිං කත්තුකාමො අස්සාමිකං අත්තුද්දෙසං, සොහං භන්තෙ සඞ්ඝං කුටිවත්ථුඔලොකනං යාචාමී’’ති තික්ඛත්තුං වත්වා යාචිතෙන සඞ්ඝෙන වා සඞ්ඝෙන ඤත්තිදුතියාය කම්මවාචාය සම්මතෙහි බ්යත්තෙහි ¶ පටිබලෙහි ද්වීහි භික්ඛූහි වා තෙන සද්ධිං ගන්ත්වා කුටිවත්ථුං ඔලොකෙත්වා සාරම්භභාවං වා අපරික්කමනභාවං වා උභයමෙව වා පස්සන්තෙහි ‘‘මායිධ කරී’’ති නිවාරෙත්වා අනාරම්භං චෙ හොති සපරික්කමනං, ආගන්ත්වා සඞ්ඝස්ස ආරොචිතෙ කුටිකාරකෙනෙව භික්ඛුනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන සඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා වුඩ්ඪානං භික්ඛූනං පාදෙ වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘අහං භන්තෙ සඤ්ඤාචිකාය කුටිං කත්තුකාමො අස්සාමිකං අත්තුද්දෙසං, සොහං භන්තෙ සඞ්ඝං කුටිවත්ථුදෙසනං යාචාමී’’ති තික්ඛත්තුං වත්වා යාචිතෙ වුඩ්ඪානුමතෙන බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන ඤත්තිදුතියාය කම්මවාචාය දෙසෙත්වා නිය්යාදිතකුටිවත්ථුස්ස ¶ අභාවා අදෙසිතවත්ථුකං, තෙනෙව අස්සාමිකතාදිපකාරෙන යුත්තං යථාවුත්තප්පකාරං කුටිකං අත්තනා යාචිතෙහි උපකරණෙහි කරොන්තස්ස, කාරාපෙන්තස්ස චාති වුත්තං හොති.

ද්වෙ සඞ්ඝාදිසෙසා හොන්තීති ‘‘භික්ඛූ වා අනභිනෙය්ය වත්ථුදෙසනාය, පමාණං වා අතික්කාමෙය්ය, සඞ්ඝාදිසෙසො’’ති (පාරා. 348) තුල්යබලතාසූචකෙන වා-සද්දෙන සම්පිණ්ඩිත්වා වුත්තඅඞ්ගද්වයසහිතත්තා ද්වෙ සඞ්ඝාදිසෙසා හොන්තීති අත්ථො. යථාහ ‘‘භික්ඛු කුටිං කරොති අදෙසිතවත්ථුකං පමාණාතික්කන්තං අනාරම්භං සපරික්කමනං, ආපත්ති ද්වින්නං සඞ්ඝාදිසෙසාන’’න්ති (පාරා. 355) ච ‘‘භික්ඛුකුටිං කරොති අදෙසිතවත්ථුකං අනාරම්භං සපරික්කමනං, ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්සා’’ති (පාරා. 354) ච ‘‘භික්ඛු කුටිං කරොති පමාණාතික්කන්තං අනාරම්භං සපරික්කමනං, ආපත්ති සඞ්ඝාදිසෙසස්සා’’ති (පාරා. 355) ච වුත්තත්තා ද්වීසු අඞ්ගෙසු එකං චෙ, එකොව සඞ්ඝාදිසෙසො ¶ හොතීති. තං පන ‘‘සචෙ එකවිපන්නා සා, ගරුකං එකකං සියා’’ති වක්ඛති.

සාරම්භාදීසූති එත්ථ සාරම්භ-සද්දො සොපද්දවපරියායො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සාරම්භං අනාරම්භන්ති සඋපද්දවං අනුපද්දව’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.348-349). එත්ථ ‘‘සෙතං ඡාගමාරභෙථ යජමානො’’ති පයොගෙ විය ආ-පුබ්බස්ස රභස්ස හිංසත්ථෙපි දිස්සමානත්තා කත්තුසාධනො ආරම්භ-සද්දො හිංසකානං කිපිල්ලිකාදිසත්තානං වාචකො භවතීති තංසහිතට්ඨානං සාරම්භං නාම හොති. තෙනෙව පදභාජනෙපි වුත්තං ‘‘සාරම්භං නාම කිපිල්ලිකානං වා ආසයො හොති, උපචිකානං වා, උන්දූරානං වා, අහීනං වා, විච්ඡිකානං වා, සතපදීනං වා, හත්ථීනං වා, අස්සානං වා, සීහානං වා, බ්යග්ඝානං වා…පෙ… ආසයො හොතී’’ති (පාරා. 353).

ආදි-සද්දෙන අපරික්කමනං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘සපරික්කමනං නාම සක්කා හොති යථායුත්තෙන සකටෙන අනුපරිගන්තුං, සමන්තා නිස්සෙණියා අනුපරිගන්තුං, එතං සපරික්කමනං නාමා’’ති (පාරා. 353) වුත්තලක්ඛණවිපරියායතො නිබ්බකොසස්ස උදකපාතට්ඨානෙ එකං චක්කං ඨපෙත්වා ඉතරං චක්කං බහි ඨපෙත්වා කුටිං පරික්ඛිපිත්වා ආවජ්ජියමානස්ස ගොයුත්තසකටස්ස වා නිස්සෙණියං ඨත්වා කුටිං ඡාදයමානානං නිස්සෙණියා වා පරතො ගමිතුමසක්කුණෙය්යත්තා අපරික්කමනන්ති වෙදිතබ්බං.

එවං ¶ වුත්තසාරම්භඅපරික්කමනසඞ්ඛාතඅඞ්ගද්වයෙන යුත්තං චෙ, ද්වෙ දුක්කටානි හොන්ති. යථාහ ‘‘භික්ඛු කුටිං කරොති දෙසිතවත්ථුකං පමාණිකං සාරම්භං අපරික්කමනං, ආපත්ති ද්වින්නං දුක්කටාන’’න්ති (පාරා. 355). එකං චෙ, එකමෙව හොති. යථාහ ‘‘භික්ඛු කුටිං කරොති දෙසිතවත්ථුකං පමාණිකං සාරම්භං සපරික්කමනං, ආපත්ති ¶ දුක්කටස්ස. භික්ඛු කුටිං කරොති දෙසිතවත්ථුකං පමාණිකං අනාරම්භං අපරික්කමනං, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 355) එතං තයම්පි ‘‘සාරම්භාදීසු දුක්කට’’න්ති සාමඤ්ඤෙන සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං.

එකං අඞ්ගං පමාණිකත්තං වා දෙසිතවත්ථුකත්තං වා විපන්නං එතිස්සාති එකවිපන්නා. පුබ්බෙ වුත්තත්ථානං සඞ්ඝාදිසෙසාදිපදානමත්ථො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. සාති යථාවුත්තලක්ඛණකුටි.

383. ඉදානි ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ අට්ඨුප්පත්තියං ‘‘තෙ යාචනබහුලා විඤ්ඤත්තිබහුලා විහරන්ති ‘පුරිසං දෙථ පුරිසත්තකරං දෙථා’’තිආදිපාළියා (පාරා. 342) අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.342) ආගතං කප්පියාකප්පියවිනිච්ඡයං සඞ්ඛෙපතො දස්සෙතුමාහ ‘‘පුරිස’’න්තිආදි. කම්මසහායත්ථායාති කිස්මිඤ්චි කම්මෙ සහායභාවාය, කම්මකරණත්ථායාති වුත්තං හොති. ‘‘ඉත්ථන්නාමං කම්මං කාතුං පුරිසං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති යාචිතුං වට්ටතීති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘කම්මකරණත්ථාය ‘පුරිසං දෙථා’ති යාචිතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.342). මූලච්ඡෙජ්ජවසෙනාති සාමිකානං ආයත්තභාවසඞ්ඛාතමූලස්ස ඡින්දනවසෙන, අත්තනො ආයත්තභාවකරණවසෙනාති වුත්තං හොති.

384. අවජ්ජන්ති වජ්ජරහිතං, නිද්දොසන්ති අත්ථො. මිගලුද්දකමච්ඡබන්ධකාදීනං සකකම්මං වජ්ජකම්මං නාම. තස්මා මිගලුද්දකාදයො හත්ථකම්මං යාචන්තෙන පන ‘‘තුම්හාකං හත්ථකම්මං දෙථා’’ති, ‘‘හත්ථකම්මං දාතබ්බ’’න්ති සාමඤ්ඤෙන අවත්වා ‘‘ඉත්ථන්නාමං කම්මං දාතබ්බ’’න්ති විසෙසෙත්වායෙව යාචිතබ්බං. ලුද්දකෙ වා ඉතරෙ වා නික්කම්මෙ අයාචිත්වාපි යථාරුචි කම්මං කාරාපෙතුං වට්ටති. හත්ථකම්මයාචනාය සබ්බථාපි කප්පියභාවං දීපෙතුං තංතංසිප්පිකෙ යාචිත්වා මහන්තම්පි පාසාදං කාරාපෙන්තෙන ¶ හත්ථකම්මෙ යාචිතෙ අත්තනො අනොකාසභාවං ඤත්වා අඤ්ඤෙසං කරොන්තානං දාතබ්බං මූලං දිය්යමානං අධිවාසෙතුං වට්ටතීති විත්ථාරතො අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.342 අත්ථතොසමානං) වුත්තත්තා කුසලානං අත්ථං අපරිහාපෙන්තෙන කප්පියෙන සාරුප්පෙන පයොගෙන යාචිතබ්බං. යාචිතකම්මං කාතුං අසමත්ථෙහි කරොන්තානං දිය්යමානං හත්ථකම්මමූලං කම්මං කාරාපෙත්වා ¶ කම්මකාරකෙ දස්සෙත්වා දාපෙතබ්බං. එවං යාචනාය අනවජ්ජභාවෙ අට්ඨකථාගතං කාරණං දස්සෙතුමාහ ‘‘හත්ථකම්මම්පී’’තිආදි. පි-සද්දො අවධාරණෙ, පදපූරණෙ වා. හි-සද්දො හෙතුම්හි. යස්මා ඉදං හත්ථකම්මං කිඤ්චි වත්ථු න හොති, තස්මා අනවජ්ජමෙව හත්ථකම්මං යාචිතුං පන වට්ටතීති.

385. ඤාතකාදිකෙති ඤාතකපවාරිතෙ. ඨපෙත්වාති වජ්ජෙත්වා. ගොණමායාචමානස්සාති අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතෙ තාවකාලිකං විනා කෙවලං කම්මකරණත්ථාය ගොණං යාචන්තස්ස. තෙසුපීති ඤාතකාදීසුපි මූලච්ඡෙජ්ජෙන ගොණමායාචනස්ස දුක්කටන්ති යොජනා. ‘‘තාවකාලිකනයෙන සබ්බත්ථ වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.342) අට්ඨකථාවචනතො යාව කම්මකරණකාලං, තාව නියමෙත්වා ඤාතකඅඤ්ඤාතකපවාරිතඅප්පවාරිතෙ සබ්බෙපි යාචිතුං වට්ටති. තථා යාචිත්වා වා අයාචිත්වා වා ගහිතො චෙ, රක්ඛිත්වා පටිජග්ගිත්වා සාමිකානං නිය්යාදෙතබ්බො, ගොණෙ වා නට්ඨෙ විසාණෙ වා භින්නෙ සාමිකෙසු අසම්පටිච්ඡන්තෙසු භණ්ඩදෙය්යං.

386. දෙමාති එත්ථ ‘‘තුම්හාක’’න්ති පාඨසෙසො. ‘‘විහාරස්ස දෙමා’ති වුත්තෙ පන ‘ආරාමිකානං ආචික්ඛථ පටිජග්ගනත්ථායා’ති වත්තබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.342) අට්ඨකථායං වුත්තං. සකටවිනිච්ඡයස්සාපි ¶ ගොණවිනිච්ඡයෙන සමානත්තා තං අවත්වා විසෙසමත්තමෙව දස්සෙතුමාහ ‘‘සකටං…පෙ… වට්ටතී’’ති. ‘‘තුම්හාකං දෙමාති වුත්තෙ’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තුම්හාකමෙව දෙමාති වුත්තෙ දාරුභණ්ඩං නාම සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.342).

387. කුඨාරාදීසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන නිඛාදනං සඞ්ගණ්හාති. අයං නයො වෙදිතබ්බොති පාඨසෙසො. ‘‘සකටං ගොණො විය තාවකාලිකං අකත්වා අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතෙ න යාචිතබ්බං, මූලච්ඡෙජ්ජවසෙන අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතෙ න යාචිතබ්බං, තාවකාලිකං යාචිතබ්බ’’න්ති විනිච්ඡයො ච ‘‘සකටං…පෙ… වට්ටතී’’ති විසෙසවිනිච්ඡයො චාති අයං නයො වාසිආදීසු ච වෙදිතබ්බොති අත්ථො. අනජ්ඣාවුත්ථකන්ති කෙනචි ‘‘මමෙත’’න්ති අපරිග්ගහිතං, ‘‘රක්ඛිතගොපිතට්ඨානෙයෙව හි විඤ්ඤත්ති නාම වුච්චතී’’ති අට්ඨකථාවචනතො අරක්ඛිතාගොපිතකන්ති වුත්තං හොති. අට්ඨකථාය වල්ලිආදිවිනිච්ඡයම්පි වත්වා ‘‘අනජ්ඣාවුත්ථකං පන යං කිඤ්චි ආහරාපෙතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.342) වුත්තත්තා සබ්බන්ති ¶ ඉධ වුත්තගොණාදිකඤ්ච වක්ඛමානවල්ලිආදිකඤ්ච ගහෙතබ්බං. ඉමිනා පුබ්බෙ වුත්තවිනිච්ඡයස්ස රක්ඛිතගොපිතවිසයත්තං දීපිතං හොති. හරාපෙතුම්පි වට්ටතීති එත්ථ අපි-සද්දෙන පගෙව කෙනචි හරිත්වා දින්නන්ති දීපෙති.

388. වල්ලිආදිම්හීති ආදි-සද්දෙන වෙත්තමුඤ්ජතිණමත්තිකා සඞ්ගණ්හාති. එත්ථ මුඤ්ජපබ්බජතිණං විනා ගෙහච්ඡාදනතිණං තිණං නාම. ගරුභණ්ඩප්පහොනකෙති ‘‘වල්ලි අඩ්ඪබාහුමත්තාපී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තලක්ඛණෙ ගරුභණ්ඩප්පහොනකෙ. පරෙසං සන්තකෙයෙවාති අවධාරණෙන න අනජ්ඣාවුත්ථකෙ දුක්කටන්ති බ්යතිරෙකතො දීපෙති.

389. පච්චයෙසූති ¶ චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනසඞ්ඛාතෙසු තීසු පච්චයෙසු. එව-කාරෙන ගිලානපච්චයසඞ්ඛාතෙ චතුත්ථපච්චයෙ විඤ්ඤත්ති වට්ටතීති දීපෙති. විඤ්ඤත්ති නාම ‘‘ආහර, දෙහී’’ති ඉච්ඡිතපච්චයෙ නාමං වත්වා යාචනා. අට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘සබ්බෙන සබ්බං න වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.342) සාවධාරණත්ථං දස්සෙතුං ‘‘න ච වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා නෙව වට්ටතීති අත්ථො ගහෙතබ්බො.

විඤ්ඤත්තියා අලබ්භමානභාවෙන සමත්තා පච්චයෙසු තීසු අනන්තරං සහනිද්දිට්ඨපච්චයත්තයතො තතියපච්චයෙයෙව ලබ්භමානවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘තතියෙ පරිකථොභාසනිමිත්තානි ච ලබ්භරෙ’’ති වුත්තත්තා අවසිට්ඨද්වයෙ පන පරිකථාදයො න ලබ්භන්තීති වුත්තං හොති. අවුත්තෙ චතුත්ථපච්චයෙපි සමුච්චයත්ථෙන ච-කාරෙන පරිකථාදිත්තයං ලබ්භතීති සිද්ධත්තා ‘‘තීස්වෙවා’’ති එව-කාරෙන බ්යතිරෙකමුඛෙන විඤ්ඤත්තියා ච අනුඤ්ඤාතත්තා චතුත්ථෙ ගිලානපච්චයෙ පරිකථොභාසනිමිත්තකම්මවිඤ්ඤත්තියො වට්ටන්තීති සිද්ධං. එත්තාවතා චතුත්ථෙ පච්චයෙ පරිකථාදයො චත්තාරොපි වට්ටන්ති, තතියපච්චයෙ විඤ්ඤත්තිං විනා සෙසත්තයං වට්ටති, පුරිමපච්චයද්වයෙ සබ්බම්පි න වට්ටතීති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

සෙනාසනපච්චයෙ පරිකථාදිකන්ති උපොසථාගාරාදිකරණාරහට්ඨානං ඔලොකෙත්වා උපාසකානං සුණන්තානං ‘‘ඉමස්මිං වත ඔකාසෙ එවරූපං සෙනාසනං කාතුං වට්ටතී’’ති වා ‘‘යුත්ත’’න්ති වා ‘‘අනුරූප’’න්ති වා පවත්තා කථා පරිකථා නාම. ‘‘උපාසකා තුම්හෙ කත්ථ වසථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පාසාදෙ භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛූනං පන උපාසකා පාසාදො න වට්ටතී’’තිආදිනා නයෙන පවත්තා ¶ කථා ඔභාසො නාම. උපාසකෙසු පස්සමානෙසු භූමියං රජ්ජුං පසාරෙත්වා භූමිං භාජෙත්වා ඛාණුකෙ ආකොටෙත්වා ‘‘කිමිදං භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ¶ ‘‘එත්ථ ආවාසං කරොම උපාසකා’’තිආදිකා කථා නිමිත්තකථා නාම. ගිලානපච්චයෙ ච ඉමිනා නයෙන යථාරහං වෙදිතබ්බං. සබ්බමෙතං අට්ඨකථාය (පාරා. අට්ඨ. 2.342) වුත්තං.

390-3. ඉදානි කුටිකාරස්ස භික්ඛුනො ආපත්තිදස්සනත්ථමාහ ‘‘අදෙසිතෙ’’තිආදි. තං උත්තානත්ථමෙව. නිසෙන්තස්සාති පාසාණෙ ඝංසිත්වා තිඛිණං කරොන්තස්ස. පාචිත්තියා සහාති ‘‘භූතගාමපාතබ්යතාය පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 90) වුත්තපාචිත්තියෙන සද්ධිං.

ආපත්තින්ති පාචිත්තියට්ඨානෙ පාචිත්තියඤ්චෙව දුක්කටඤ්ච ඉතරත්ර සුද්ධපයොගදුක්කටඤ්චාති ආපත්තිං.

යා පනාති යා කුටි. පඨමෙ දුතියෙති එත්ථ ‘‘පිණ්ඩෙහී’’ති කරණබහුවචනං විභත්තිවචනවිපරිණාමවසෙන ‘‘පිණ්ඩෙ’’ති භුම්මෙකවචනන්තං කත්වා යොජෙතබ්බං, ‘‘නික්ඛිත්තෙ’’ති අජ්ඣාහරිතබ්බං, භාවලක්ඛණෙ භුම්මං, නික්ඛිත්තෙ සතීති අත්ථො.

394. ‘‘සචෙ අඤ්ඤස්සා’’ති පදච්ඡෙදො. විප්පකතන්ති ආරද්ධමනිට්ඨිතං. ‘‘අනාපත්තී’’ති ඉදං නිට්ඨිතෙ ආපජ්ජිතබ්බසඞ්ඝාදිසෙසාභාවං සන්ධායාහ. පුබ්බපයොගමත්තෙන හි පාචිත්තියදුක්කටානිපි හොන්ති, තානි පන දෙසෙතබ්බානි. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘අනාපත්තී’’ති ආකඩ්ඪති, තෙන සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තියා අභාවතො පුබ්බභාගෙ ආපන්නානං පාචිත්තියදුක්කටානං දෙසෙතබ්බතා ච දීපිතා හොති. තං කුටින්ති තං විප්පකතකුටිං.

395. අඤ්ඤං භොජනසාලාදිං. තථාති අනාපත්තිමාහ.

396. ‘‘කරොතො’’ති ¶ ඉමිනා ‘‘කාරාපයතො’’තිපි ලබ්භති. උභයෙනාපි ‘‘ක්රියතො’’ති ඉමස්ස කාරණං දස්සෙති. ‘‘අප්පමාණික’’න්ති ඉමිනා සඞ්ඝාදිසෙසස්ස අඞ්ගං දස්සෙති.

397. තන්ති ¶ ‘‘අප්පමාණික’’න්ති එවං පච්චාමසති. ‘‘ක්රියාක්රියතො’’ති ඉදං කුටියා කරණඤ්ච වත්ථුදෙසනාය අකරණඤ්ච උපාදාය වුත්තං.

398. වත්ථුං අදෙසෙත්වාති සම්බන්ධො, ‘‘තෙන විහාරකාරකෙන භික්ඛුනා විහාරවත්ථුං සොධෙත්වා සඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා’’තිආදිනා (පාරා. 367) පදභාජනෙ ආගතනයෙන විහාරං කාරාපෙන්තෙන භික්ඛුනා විහාරවත්ථුං සොධෙත්වා සමතලං කාරෙත්වා සඞ්ඝං උපසඞ්කම්ම වුඩ්ඪානං භික්ඛූනං පාදෙ වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘අහං භන්තෙ මහල්ලකං විහාරං කත්තුකාමො සස්සාමිකං අත්තුද්දෙසං, සොහං භන්තෙ සඞ්ඝං විහාරවත්ථුඔලොකනං යාචාමී’’ති තික්ඛත්තුං යාචිත්වා ලද්ධෙ වුඩ්ඪෙ වා භික්ඛූ ඤත්තිදුතියාය කම්මවාචාය සඞ්ඝෙන සම්මතෙ වා භික්ඛූ නෙත්වා කතපරිකම්මං විහාරවත්ථුං දස්සෙත්වා කුටිවත්ථුඔලොකනෙ විය ගතභික්ඛූහි ඔලොකෙත්වා සාරම්භාදිභාවං උපපරික්ඛිත්වා අනාරම්භසපරික්කමනභාවං ඤත්වා ආගන්ත්වා සඞ්ඝස්ස ආරොචිතෙ පුන තෙන සඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා වුඩ්ඪානං භික්ඛූනං පාදෙ වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘අහං භන්තෙ මහල්ලකං විහාරං කත්තුකාමො සස්සාමිකං අත්තුද්දෙසං, සොහං භන්තෙ සඞ්ඝං විහාරවත්ථුදෙසනං යාචාමී’’ති තික්ඛත්තුං යාචිත්වා සඞ්ඝෙන ඤත්තිදුතියාය කම්මවාචාය විහාරවත්ථු දෙසෙතබ්බං ¶ , තථා අකත්වාති වුත්තං හොති. ඉහ සාරම්භාදි පඨමසික්ඛාපදෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

මහල්ලකන්ති ‘‘සස්සාමිකභාවෙන සඤ්ඤාචිකකුටිතො මහන්තභාවො එතස්ස අත්ථීති මහල්ලකො. යස්මා වා වත්ථුං දෙසාපෙත්වා පමාණාතික්කමෙනාපි කාතුං වට්ටති, තස්මා පමාණමහන්තතායපි මහල්ලකො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.366) අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන මහන්තභාවෙන යුත්තන්ති අත්ථො. විහාරන්ති ‘‘විහාරො නාම උල්ලිත්තො වා හොති අවලිත්තො වා උල්ලිත්තාවලිත්තො වා’’ති (පාරා. 371) පදභාජනෙ වුත්තප්පකාරං සෙනාසනන්ති අත්ථො. විහරන්ති අස්මින්ති විග්ගහො. උල්ලිත්තාදිසරූපං පුරිමසික්ඛාපදෙ වුත්තනයමෙව. තං විහාරං යො කරෙය්යාති යොජනා. කරෙය්ය වා කාරාපෙය්ය වාති පුබ්බෙ වුත්තනයමෙව. අත්තවාසත්ථන්ති අත්තනො වාසං පටිච්ච, ඉමිනා පරස්ස වාසත්ථාය කරොති, අනාපත්තීති බ්යතිරෙකතො විඤ්ඤායති. ‘‘ගරුක’’න්ති එත්ථ වත්ථුදෙසනාය අකාරාපනෙන ‘‘එකොව සඞ්ඝාදිසෙසො හොතී’’ති පුබ්බෙ වුත්තවිකප්පත්තයං ¶ න ගහෙතබ්බං. ඉදඤ්ච වක්ඛති ‘‘පමාණා…පෙ… සඞ්ඝාදිසෙසතා’’ති (වි. වි. 399 ආදයො).

399. ක්රියාසමුට්ඨානාභාවන්ති පමාණාතික්කමෙපි ආපත්තියා අසම්භවතො කිරියාසමුට්ඨානස්ස ඉධ අභාවො ඤාතබ්බො. ක්රිය…පෙ… ලක්ඛයෙති එත්ථ බ්යතිරෙකතො අදෙසිතවත්ථුකතාය අකිරියාසමුට්ඨානතා අනුඤ්ඤාතා.

401-3. තෙසූති චතුවීසතියා පාරාජිකෙසු. භික්ඛුනො අනුරූපානි එකූනවීසතීති භික්ඛුනීනං පටිනියතා උබ්භජාණුමණ්ඩලිකාදයො ¶ චත්තාරො තදනුලොමාය විබ්භන්තභික්ඛුනියා සහ පඤ්ච පාරාජිකෙ විනා භික්ඛුනො අනුරූපා සෙසා එකූනවීසති පාරාජිකා.

ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ පදභාජනෙ ‘‘පාරාජිකෙන ධම්මෙනාති චතුන්නං අඤ්ඤතරෙනා’’ති (පාරා. 386) වුත්තනයස්ස ඉධ ‘‘එකූනවීසතී’’ති වචනං විරුජ්ඣතීති චෙ? න විරුජ්ඣති. කස්මා? යස්මා පදභාජනං පාතිමොක්ඛුද්දෙසාගතමත්තං ගහෙත්වා පවත්තං, ඉදං පන බුද්ධානුමතිං ගහෙත්වා විනයපරියත්තිපවත්තකානං ආචරියානං මතං ගහෙත්වා පවත්තං, තස්මා න විරුජ්ඣතීති ගහෙතබ්බං. ආචරියො සබ්බපාරාජිකානං ‘‘බ්රහ්මචරියා චාවෙය්ය’’න්ති (පාරා. 385) වුත්තඅනුද්ධංසනස්ස එකන්තසාධනත්තා භික්ඛුනීනං පටිනියතසානුලොමපාරාජිකපඤ්චකං විනා අවසෙසං සබ්බං සඞ්ගණ්හි, තෙනෙව විනයට්ඨකථාය ගණ්ඨිපදවිවරණෙ ‘‘චතුන්නං අඤ්ඤතරෙනාති පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ එව ආගතෙ ගහෙත්වා වුත්තං, ඉතරෙසං අඤ්ඤතරෙනාපි අනුද්ධංසෙන්තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසොවා’’ති වුත්තං. තස්මා ‘‘අනුද්ධංසෙය්යා’’ති (පාරා. 384) පාඨෙ අධිප්පායං ගහෙත්වා පවත්තත්තා ඉමෙසං ආචරියානං මතං පමාණන්ති ගහෙතබ්බං. ‘‘තෙසු අඤ්ඤතරෙනා’’ති වක්ඛමානත්තා ‘‘එකූනවීසතී’’ති එත්ථ ‘‘යානී’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති.

අඤ්ඤතරෙන අමූලකෙනාති යොජනා. අමූලකෙනාති චොදකස්ස දස්සනාදීහි චොදනාමූලෙහි විරහිතත්තා අමූලකං, පාරාජිකං, තෙන. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘යං පාරාජිකං චොදකෙන චුදිතකම්හි පුග්ගලෙ නෙව දිට්ඨං න සුතං න පරිසඞ්කිතං, ඉදං එතෙසං දස්සනසවනපරිසඞ්කාසඞ්ඛාතානං ¶ මූලානං අභාවෙන අමූලකං නාමා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.385-386). එත්ථ ච මංසචක්ඛුනා වා දිබ්බචක්ඛුනා වා දිට්ඨං දිට්ඨං නාම ¶ . පකතිසොතෙන වා දිබ්බසොතෙන වා සුතං සුතං නාම. චිත්තෙන පරිසඞ්කිතං පරිසඞ්කිතං නාම. තං තිවිධං දිට්ඨසුතමුතපරිසඞ්කිතවසෙන.

තත්ථ තාදිසෙ කම්මනියෙ ඔකාසෙ මාතුගාමෙන සද්ධිං භික්ඛුනො අඤ්ඤථියං පයොගං දිස්වා අඤ්ඤථා ගහෙත්වා ‘‘වීතික්කමනං නු ඛොයමකාසී’’ති ගහණං දිට්ඨපරිසඞ්කිතං නාම. කුට්ටතිරොහිතෙ භික්ඛුම්හි මාතුගාමස්ස සද්දං සුත්වා තත්ථ අඤ්ඤස්ස විඤ්ඤුපුරිසස්ස සබ්භාවං අජානිත්වා ‘‘වීතික්කමනං නු ඛොයමකාසී’’ති එවං ගහණං සුතපරිසඞ්කිතං නාම. විහාරපරියන්තෙ තරුණමාතුගාමපුරිසානං දිවසං වීතිනාමෙත්වා ගතට්ඨානෙ විප්පකිණ්ණපුප්ඵානි ඔලොකෙත්වා, මංසසුරගන්ධඤ්ච ඝායිත්වා ‘‘ඉදං කස්ස කම්ම’’න්ති උපපරික්ඛන්තෙන භික්ඛුනො චෙතියපූජිතමාලාගන්ධස්ස පීතාරිට්ඨස්ස භික්ඛුනො සරීරගන්ධං ඝායිත්වා ‘‘තං එතස්ස කම්මං නු ඛො’’ති කිරියමානසංසයො මුතපරිසඞ්කිතං නාම. එවරූපස්ස දිට්ඨසුතපරිසඞ්කිතමූලකස්ස අභාවතො අමූලකෙන පාරාජිකෙනාති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන සමන්තපාසාදිකාය (පාරා. අට්ඨ. 2.385-386) වුත්තනයෙන දට්ඨබ්බො.

චොදෙතීති ‘‘පාරාජිකං ධම්මං ආපන්නොසී’’තිආදිවචනෙන සයං චොදෙති. චොදාපනං පන වක්ඛති. චාවනචෙතනො හුත්වාති ‘‘අප්පෙව නාම නං ඉමම්හා බ්රහ්මචරියා චාවෙය්ය’’න්ති උප්පන්නෙන පරං සාසනා චාවෙතුකාමෙන චිත්තෙන සමන්නාගතො හුත්වා. ‘‘සුද්ධං වා අසුද්ධං වා’’ති ඉදං ‘‘චොදෙතී’’ති ඉමිනා වුත්තචොදනාකිරියාය කම්මනිද්දෙසො, ‘‘අඤ්ඤං භික්ඛු’’න්ති සෙසො, පාරාජිකමනාපන්නං වා ආපන්නං වා අඤ්ඤං භික්ඛුන්ති අත්ථො. යොති මාතිකාගතභික්ඛු, ‘‘දුට්ඨො දොසො අප්පතීතො’’ති ඉදං අජ්ඣාහරිතබ්බං, උප්පන්නෙන දොසලෙසෙන ¶ සයං දූසිතො, පරඤ්ච දූසෙන්තො පීතිසුඛාදීහි අපගතො යො භික්ඛූති අත්ථො. වක්ඛමානෙන ‘‘තස්සා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො.

‘‘කතෙ ඔකාසම්හී’’ති පදච්ඡෙදො, ඔකාසං ‘‘කාරාපෙත්වා’’ති (පාරා. 389) පාඨතො අන්තොනීතහෙත්වත්ථතාය ‘‘කතෙ’’ති ‘‘කාරිතෙ’’ති එතස්ස පරියායො හොති, ‘‘ඔකාසං මෙ කරොහි, අහං තං වත්තුකාමො’’ති ඔකාසෙ කාරාපිතෙති අත්ථො. ‘‘අකතෙ ඔකාසෙ’’ති පදච්ඡෙදො ¶ , පුබ්බෙ වුත්තොයෙවත්ථො. දුක්කටාපත්තියා සහාති ඔකාසස්ස අකාරාපිතත්තා දුක්කටාපත්තියා සද්ධිං.

404-5. කොණ්ඨොසීති ධුත්තොසි. ජෙට්ඨබ්බතිකොසීති කාලීදෙවීවතනියුත්තොසි. කාලීදෙවී කිර සිරිදෙවියා ජෙට්ඨා, තස්මා තස්සා වතධරො ජෙට්ඨබ්බතිකො වුච්චති. තං පන වතං සමාදියිත්වා පූරෙන්තො සකලසරීරෙ මසිං මක්ඛෙත්වා කාකපත්තානි මුට්ඨියං කත්වා කාලීදෙවිං ඵලකෙ ලිඛාපෙත්වා තං කාජකොටියං බන්ධිත්වා උච්ඡිට්ඨොදකාදිඅසුචිසන්නිචිතඔලිගල්ලං පවිසිත්වා ‘‘දුස්සීලොසි නිස්සීලොසි සීලවිරහිතොසී’’ති ථොමෙන්තො විචරතීති.

දුස්සීලත්තා එව හීනජ්ඣාසයතාය පාපධම්මො ලාමකසභාවොසි. පූතිනා කම්මෙන සීලවිපත්තියා අන්තො පවිට්ඨත්තා අන්තොපූති. ඡහි ද්වාරෙහි රාගාදිකිලෙසානුස්සවනෙන තින්තත්තා අවස්සුතො. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව. ගරුකං නිද්දිසෙති එත්ථ ‘‘කතොකාසම්හී’’ති ච ‘‘තථෙව අකතොකාසෙ, දුක්කටාපත්තියා සහා’’ති ච ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. එවමුත්තරත්රාපි.

406. සම්මුඛාති ¶ චුදිතකස්ස සම්මුඛා, අවිදූරෙති අත්ථො. හත්ථමුද්දායාති මුත්තපාණාදිවසෙන. තං හත්ථමුද්දාය කථිතං. පරොති යං චොදෙසි, සො චුදිතකො පරො. භික්ඛුනොති චොදකස්ස භික්ඛුනො.

407. සම්මුඛෙ ඨත්වාති චුදිතකස්ස ආසන්නෙ ඨත්වා. ‘‘චොදාපෙන්තස්සා’’ති එතස්ස කම්මභාවතො පරොති ඉදං උපයොගන්තවසෙන සම්බන්ධිතබ්බං. එවමුත්තරත්ර. කෙනචීති අඤ්ඤෙන කෙනචි පුග්ගලෙන. තස්ස චොදකස්ස. ‘‘චොදාපෙන්තස්සා’’ති පුන වචනං නියමත්ථං.

408. සොපීති උග්ගහාපිතත්තා චොදනං කරොන්තො ඉතරො පයොජ්ජකපුග්ගලොපි. තෙසං ද්වින්නම්පීති පයොජකපයොජ්ජකානං ද්වින්නම්පි.

409. වුත්තට්ඨානං පණ්ණං වා සන්දෙසං වා හරන්තො දූතො නාම, සො ‘‘පණ්ණං වා සාසනං වා පෙසෙත්වා’’ති ඉමිනා සඞ්ගය්හතීති තස්මිං විසුං අවත්තබ්බෙපි ‘‘දුත’’න්ති වචනෙන නිස්සට්ඨදූතමාහ ¶ . පණ්ණං වා අදත්වා ‘‘එවඤ්ච එවඤ්ච වදා’’ති සාසනඤ්ච අදත්වා ‘‘තං චොදෙහී’’ති අත්ථමත්තමෙව දත්වා නිස්සට්ඨො භික්ඛු ඉධ ‘‘නිස්සට්ඨදූතො’’ති ගහෙතබ්බො.

අථ වා ‘‘දූත’’න්ති ඉමිනා චොදෙතුං උග්ගහාපෙත්වා, තමනුග්ගහාපෙත්වා වා නිස්සට්ඨො භික්ඛු දූතොයෙව ගහෙතබ්බො. ‘‘පණ්ණ’’න්ති ඉමිනා පබ්බජිතස්ස වා අපබ්බජිතස්ස වා කස්සචි හත්ථෙ චොදනං ලිඛිත්වා දින්නපණ්ණං ගහෙතබ්බං. සාසනන්ති ‘‘පාරාජිකං ආපන්නො’’තිආදිනා නයෙන වත්වා පෙසියමානං සාසනං ගහෙතබ්බං. ඉදං තයම්පි දූරෙ නිසීදිත්වා අඤ්ඤෙහි කාරාපනතො ‘‘චොදාපෙන්තස්සා’’ති ආහ. ‘‘පර’’න්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. එත්ථ ඔකාසකාරාපනං නත්ථි.

410. තථාති ¶ යථා අමූලකෙන පාරාජිකෙන සම්මුඛා ඔකාසෙ කාරිතෙ, අකාරිතෙ ච, තථා අමූලකෙහි සඞ්ඝාදිසෙසෙහීති වුත්තං හොති. ‘‘වුත්තෙ සම්මුඛා පරෙ’’ති භුම්මවසෙන අධිකතෙන යොජෙතබ්බං, චොදෙති චොදාපෙතීති වුත්තං හොතීති. පාචිත්තියාපත්තීති ඔකාසෙ කාරිතෙ කෙවලා, අකාරිතෙ දුක්කටෙන සහාති ගහෙතබ්බං. සම්මුඛා සෙසාපත්තීහි පරෙ වුත්තෙ චාවනසඤ්ඤිනො දුක්කටං හොතීති යොජනා. ඔකාසාකාරාපනෙනපි දුක්කටමෙව හොති.

411. අක්කොසනාධිප්පායස්සාති ඛුංසනාධිප්පායස්ස. අකතොකාසන්ති අකාරිතොකාසං, ‘‘පර’’න්ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. අත්තනාති චොදකෙන, ‘‘සයං අකාරිතොකාස’’න්ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. සහ පාචිත්තියෙනාති ‘‘ඔමසවාදෙ පාචිත්තිය’’න්ති (පාරා. 14) වුත්තපාචිත්තියෙන සහ. වදන්තස්සාති චොදෙන්තස්ස වා චොදාපෙන්තස්ස වා, එත්ථ ‘‘සම්මුඛා’’ති ඉදං වක්ඛමානස්ස ‘‘අසම්මුඛා’’ති එතස්ස විපරියායතො ලබ්භති, ච-කාරෙන කාරිතොකාසපක්ඛෙ දුක්කටෙන පාචිත්තියසම්බන්ධී.

412. අසම්මුඛා වදන්තස්සාති එත්ථ ‘‘අක්කොසනාධිප්පායස්සා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. ‘‘අකතොකාසමත්තනා’’ති නානුවත්තති. සත්තහි ආපත්තීහීති පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසථුල්ලච්චයපාචිත්තියපාටිදෙසනීයදුක්කටදුබ්භාසිතසඞ්ඛාතෙසු සත්තසු ආපත්තික්ඛන්ධෙසු යෙන කෙනචීති වුත්තං හොති. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘අසම්මුඛා’’ති ඉදං සඞ්ගණ්හාති. කම්මන්ති තජ්ජනීයාදිසත්තවිධං කම්මං.

413. උම්මත්තකාදීනන්ති ¶ ආදි-සද්දෙන ‘‘අනාපත්ති සුද්ධෙ අසුද්ධදිට්ඨිස්ස අසුද්ධෙ අසුද්ධදිට්ඨිස්ස උම්මත්තකස්ස ආදිකම්මිකස්සා’’ති ¶ (පාරා. 390) වුත්තෙ සඞ්ගණ්හාති. පඤ්චඞ්ගසංයුතන්ති යං චොදෙති, තස්ස ‘‘උපසම්පන්නො’’ති සඞ්ඛ්යූපගමනං, තස්මිං සුද්ධසඤ්ඤිතා, යෙන පාරාජිකෙන චොදෙති, තස්ස දිට්ඨාදිවසෙන අමූලකතා, චාවනාධිප්පායෙන සම්මුඛා චොදනා, තස්ස තඞ්ඛණවිජානනන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි යුත්තං හොති.

415. ඉදන්ති ‘‘සික්ඛාපද’’න්ති සෙසො, ‘‘සික්ඛාපද’’න්ති ච ඉමිනා තප්පටිපාදනීයා ආපත්තියෙව ගය්හති. තිසමුට්ඨානන්ති කායචිත්තතො, වාචාචිත්තතො, කායවාචාචිත්තතොති සචිත්තකෙහි තීහි සමුට්ඨානතො තිසමුට්ඨානං. තෙනෙවාහ ‘‘සචිත්ත’’න්ති. පටිඝචිත්තානං ද්වින්නං අඤ්ඤතරෙන සහිතත්තා සචිත්තකං. තංසම්පයුත්තාය දොමනස්සවෙදනාය වසෙන දුක්ඛවෙදනං.

416. ලෙසමත්තන්ති ‘‘අඤ්ඤම්පි වත්ථුං ලිස්සති සිලිස්සති වොහාරමත්තෙනෙව ඊසකං අල්ලීයතීති ලෙසො, ජාතිආදීනංයෙව අඤ්ඤතරකොට්ඨාසස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.391) අට්ඨකථාය දස්සිතනිබ්බචනෙසු ‘‘ලෙසො නාම දස ලෙසා ජාතිලෙසො නාමලෙසො’’තිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 394) නයෙන පදභාජනෙ වුත්තෙසු ජාතිනාමගොත්තාදීසු දසසු ලෙසෙසු අඤ්ඤතරලෙසමත්තන්ති වුත්තං හොති.

තත්ථ ජාති නාම ඛත්තියබ්රාහ්මණාදිජාති. නාමං නාම ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ‘‘ඡගලකො දබ්බො මල්ලපුත්තො නාම, ඡගලිකා මෙත්තියා භික්ඛුනී නාමා’’ති ඨපිතං නාමං විය චොදකෙහි ඨපිතනාමඤ්ච බුද්ධරක්ඛිතාදිසකනාමඤ්චාති දුවිධං නාමං. ගොත්තං නාම ගොතමමොග්ගල්ලානාදිගොත්තං. ලිඞ්ගං නාම ¶ දීඝතාදිසණ්ඨානනානත්තඤ්ච කණ්හතාදිවණ්ණනානත්තඤ්චාති ඉදං දුවිධලිඞ්ගං. ආපත්තිලෙසො නාම ලහුකාදිරූපෙන ඨිතපාචිත්තියාදිආපත්ති. පත්තො නාම ලොහපත්තාදි. චීවරං නාම පංසුකූලාදි. උපජ්ඣායො නාම චුදිතකස්ස උපජ්ඣායො. ආචරියො නාම චුදිතකස්ස පබ්බජ්ජාචරියාදිකො. සෙනාසනං නාම චුදිතකස්සෙව නිවාසපාසාදාදිකං.

චොදෙය්යාති අඤ්ඤඛත්තියජාතිකං පුග්ගලං පාරාජිකං අජ්ඣාපජ්ජන්තං දිස්වා අත්තනො වෙරිඛත්තියජාතිකං ¶ පුග්ගලං ‘‘ඛත්තියො මයා දිට්ඨො, පාරාජිකං ධම්මං අජ්ඣාපන්නොසී’’තිආදිනා නයෙන චොදෙති. ගරුකාපත්ති නාම සඞ්ඝාදිසෙසො. සචෙ චාවනචෙතනොති ‘‘අප්පෙව නාම නං ඉමම්හා බ්රහ්මචරියා චාවෙය්ය’’න්ති (පාරා. 392) වුත්තත්තා සචෙ ඉමං සාසනා චාවෙය්යාමීති අධිප්පායො හුත්වා චොදෙතීති වුත්තං හොති, ඉමිනා බ්යතිරෙකවසෙන න අඤ්ඤාධිප්පායොති වුත්තමෙව හොතීති පුරිමසික්ඛාපදට්ඨකථායං දස්සිතෙසු ‘‘චාවනාධිප්පායො අක්කොසාධිප්පායො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.389) එවමාදිනානප්පකාරාධිප්පායෙසු ආපත්තියා අඞ්ගභූතං චාවනාධිප්පායං දස්සෙත්වා සෙසාධිප්පායෙ පටික්ඛිපති.

417. තථාසඤ්ඤීති අයං පාරාජිකමජ්ඣාපන්නොයෙවාති තථාසඤ්ඤී. ‘‘චොදෙති වා චොදාපෙති වා’’ති වුත්තත්තා ‘‘තථාසඤ්ඤී’’ති ඉදං ‘‘චොදාපෙතී’’ති ඉමිනාපි යොජෙතබ්බං. සෙසොති එත්ථ ‘‘පාරාජිකානි වුත්තානී’’තිආදිං කත්වා ‘‘සචිත්තං දුක්ඛවෙදන’’න්ති පරියන්තං කත්වා දස්සිතපඨමසික්ඛාපදවිනිච්ඡයසඞ්ගාහකකථාපබන්ධෙන වුත්තසබ්බවිනිච්ඡයෙසු තංසික්ඛාපදනියතං ‘‘අමූලකෙනා’’ති ඉදඤ්ච ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ‘‘භික්ඛුමන්තිමවත්ථුනා…පෙ… අනාපත්ති සියා’’ති වුත්තමත්ථඤ්ච ¶ ඨපෙත්වා අවසිට්ඨසබ්බවිනිච්ඡයොති අත්ථො. අනන්තරසමො මතො හෙට්ඨා අනන්තරං වුත්තසික්ඛාපදෙනෙව සදිසොති වෙදිතබ්බො.

418. සමග්ගස්ස සඞ්ඝස්සාති ‘‘සමග්ගො නාම සඞ්ඝො සමානසංවාසකො සමානසීමායං ඨිතො’’ති පදභාජනෙ වුත්තත්තා චිත්තෙන ච කායෙන ච එකීභූතස්ස සඞ්ඝස්සාති වුත්තං හොති. ච-කාරො පදපූරණො, එව-කාරත්ථො වා, නසමග්ගස්සාති බ්යතිරෙකත්ථො වෙදිතබ්බො. භෙදත්ථං වායමෙය්යාති ‘‘ඉමෙ කථං කදා භිජ්ජිස්සන්තී’’ති රත්තින්දිවං චින්තෙත්වා උපායං ගවෙසිත්වා පක්ඛපරියෙසනාදිං කරෙය්යාති අත්ථො. වුත්තඤ්හි පාළියං ‘‘භෙදාය පරක්කමෙය්යාති කථං ඉමෙ නානා අස්සු විනා අස්සු වග්ගා අස්සූති පක්ඛං පරියෙසති ගණං බන්ධතී’’ති (පාරා. 412).

භෙදහෙතුන්ති ‘‘ඉධුපාලි භික්ඛු අධම්මං ‘ධම්මො’ති දීපෙති, ධම්මං ‘අධම්මො’ති දීපෙතී’’තිආදිනා (පරි. 459) නයෙන ඛන්ධකෙ වුත්තං අට්ඨාරසභෙදකරවත්ථුසඞ්ඛාතං සඞ්ඝභෙදකාරණමාහ ¶ . ඉදමෙව හි පදභාජනෙ වුත්තං ‘‘භෙදනසංවත්තනිකං වා අධිකරණන්ති අට්ඨාරසභෙදකරවත්ථූනී’’ති. ගහෙත්වාති පග්ගය්හ. තිට්ඨෙය්යාති නප්පටිනිස්සජ්ජෙය්ය. පරිදීපයන්ති එත්ථ පරිදීපෙන්තො, න පටිනිස්සජ්ජන්තොති අත්ථො. යථාහ ‘‘තිට්ඨෙය්යාති න පටිනිස්සජ්ජෙය්යා’’ති.

419. භික්ඛූහීති තස්ස සඞ්ඝභෙදකස්ස පරක්කමනං පස්සන්තෙහි වා දූරෙ චෙ, ඨිතං පවත්තිං සුණන්තෙහි වා ලජ්ජීහි සුපෙසලෙහි සෙසභික්ඛූහි. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘භික්ඛූහීති අඤ්ඤෙහි භික්ඛූහි. යෙ පස්සන්ති යෙ සුණන්ති, තෙහි වත්තබ්බො’’ති ¶ (පාරා. 412). තස්ස වදන්තෙහි එවං වත්තබ්බන්ති වචනාකාරදස්සනත්ථමාහ ‘‘මායස්මා සමග්ගස්ස සඞ්ඝස්ස භෙදාය පරක්කමි, භෙදනසංවත්තනිකං වා අධිකරණං සමාදාය පග්ගය්හ අට්ඨාසි, සමෙතායස්මා සඞ්ඝෙන, සමග්ගො හි සඞ්ඝො සම්මොදමානො අවිවදමානො එකුද්දෙසො ඵාසු විහරතී’’ති (පාරා. 411) පාඨං, තං එකදෙසසඞ්ගහවසෙන උපලක්ඛෙතුමාහ ‘‘භෙදත්ථං…පෙ… භෙදකාරණ’’න්ති. ඉති වත්තබ්බොති යොජනා.

420. වුච්චමානො හීති එත්ථ හි-සද්දො අපි-සද්දත්ථො. ‘‘පී’’ති වා පාඨො, තෙහි ලජ්ජිභික්ඛූහි ‘‘මායස්මා’’තිආදිනා නයෙන විසුං තික්ඛත්තුං වුත්තොපීති අත්ථො. නිස්සජ්ජෙය්ය න චෙව නන්ති තං භෙදාය පරක්කමනං අප්පටිනිස්සජ්ජනපච්චයා දුක්කටාපත්තිං ආපජ්ජිත්වාපි න විස්සජ්ජෙය්යාති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘නො චෙ පටිනිස්සජ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 412). තථා හි අප්පටිනිස්සජ්ජන්තො හත්ථෙසු, පාදෙසු ච ගහෙත්වා සඞ්ඝමජ්ඣෙ ආනෙත්වා තථෙව තික්ඛත්තුං වුත්තොපි තං අවිස්සජ්ජෙත්වා දුක්කටාපත්තිං ආපන්නොති ඉමිනා ච සඞ්ගහිතො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘සො භික්ඛු සඞ්ඝමජ්ඣම්පි ආකඩ්ඪිත්වා වත්තබ්බො ‘මායස්මා…පෙ… ඵාසු විහරතී’ති. දුතියම්පි වත්තබ්බො. තතියම්පි වත්තබ්බො. සචෙ පටිනිස්සජ්ජති, ඉච්චෙතංකුසලං. නො චෙ පටිනිස්සජ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති. ඉදං උභයත්ථ දුක්කටං සාමඤ්ඤෙන වක්ඛති ‘‘තික්ඛත්තුං පන වුත්තස්ස, අපරිච්චජතොපි ත’’න්ති.

සමනුභාසිතබ්බොති එත්ථ ‘‘සො භික්ඛූ’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං, ‘‘යාවතතිය’’න්ති සෙසො, යථාහ ‘‘සො භික්ඛු ¶ භික්ඛූහි යාවතතියං සමනුභාසිතබ්බො’’ති (පාරා. 411), තථා සඞ්ඝමජ්ඣෙපි තික්ඛත්තුං වුච්චමානොපි නො විස්සජ්ජෙත්වා දුක්කටං ආපන්නො සො ආධානග්ගාහී භික්ඛු ¶ සඞ්ඝෙන තික්ඛත්තුං වුත්තං කම්මවාචං වත්වා සමනුභාසිතබ්බොති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘යාවතතියං සමනුභාසිතබ්බොති යාව තතියං සමනුභාසනං, තාව සමනුභාසිතබ්බො, තීහි සමනුභාසනකම්මවාචාහි කම්මං කාතබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.411). තන්ති භෙදාය පරක්කමනං, භෙදනසංවත්තනිකං අධිකරණං පග්ගහෙත්වා ඨානඤ්ච. අච්චජන්ති, ඤත්තිචතුත්ථාය කම්මවාචාය වුච්චමානායපි අච්චජන්තො. ගරුකං ඵුසෙති තතියාය කම්මවාචාය ‘‘සො භාසෙය්යා’’ති ය්යකාරප්පත්තාය සඞ්ඝාදිසෙසං ආපජ්ජති.

421. සඞ්ඝස්ස භෙදාය පරක්කමන්තං භික්ඛුං දිස්වා, සුත්වා, ඤත්වා ච අවදන්තස්ස භික්ඛුනො දුක්කටන්ති යොජනා.

422. කීවදූරෙ වසන්තෙහි සුත්වා ගන්ත්වා වත්තබ්බන්ති ආහ ‘‘ගන්ත්වා’’තිආදි. අද්ධයොජනමෙව අද්ධයොජනතා, තතො අධිකං වා. ගිලානං පටිච්ච අද්ධයොජනං වුත්තං, ඉතරං පටිච්ච ‘‘අධිකං දූරම්පි පන ගන්තබ්බ’’න්ති වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘සචෙ සක්කොතී’’ති. තාවදෙති තදා එව, අචිරායිත්වාති අත්ථො.

423. තික්ඛත්තුං පන වුත්තස්සාති ‘‘මායස්මා’’තිආදිනා නයෙන විසුඤ්ච සඞ්ඝමජ්ඣෙ ච තික්ඛත්තුං වුත්තස්සාපි අපරිච්චජන්තස්ස. තං භෙදාය පරක්කමාදිකං. භෙදප්පවත්තියා සුතක්ඛණෙ සයං අගන්ත්වා පණ්ණං වා සාසනං වා පෙසෙන්තස්ස ආපත්තිං දස්සෙතුමාහ ‘‘දූතං වා’’තිආදි. යථාහ අට්ඨකථායං ¶ (පාරා. අට්ඨ. 2.411) ‘‘දූතං වා පණ්ණං වා පෙසෙත්වා වදතොපි ආපත්තිමොක්ඛො නත්ථී’’තිආදි.

425. ය්යකාරෙ පන සම්පත්තෙති ‘‘යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්යා’’ති (පාරා. 413) තතියකම්මවාචාය අන්තෙ ය්යකාරෙ උච්චාරිතෙ. පස්සම්භන්තීති පටිප්පස්සම්භන්ති, වූපසමන්තීති අත්ථො. දුක්කටාදයොති ඤත්තියා දුක්කටං, ද්වීහි කම්මවාචාහි ද්වෙ ච ථුල්ලච්චයා. යථාහ ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසං අජ්ඣාපජ්ජන්තස්ස ඤත්තියා දුක්කටං, ද්වීහි කම්මවාචාහි ථුල්ලච්චයා පටිප්පස්සම්භන්තී’’ති (පාරා. 414). තස්මා ඤත්තියා පුබ්බෙ බහි ච සඞ්ඝමජ්ඣෙ ච තික්ඛත්තුං වුත්තෙපි අප්පටිනිස්සජ්ජනෙන ආපන්නානි ද්වෙ දුක්කටානි දෙසෙතබ්බානීති විඤ්ඤායති.

ඉමිස්සා ¶ කම්මවාචාය කිං ආපන්නාපත්තියො පටිප්පස්සම්භන්ති, උදාහු අනාපන්නාති විචාරණාය ‘‘යො අවසානෙ පටිනිස්සජ්ජිස්සති, සො තා ආපත්තියො න ආපජ්ජති, තස්මා අනාපන්නා පටිප්පස්සම්භන්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.414) මහාසුමත්ථෙරස්ස වාදං ‘‘කිමනාපන්නානං පටිප්පස්සද්ධියා’’ති පටිබාහිත්වා ‘‘ලිඞ්ගපරිවත්තනෙ අසාධාරණාපත්තියො විය ආපන්නා පටිප්පස්සම්භන්තී’’ති මහාපදුමත්ථෙරස්ස වාදො ඨිතො.

426. අකතෙ පන කම්මස්මින්ති යථාවුත්තසමනුභාසනකම්මෙ අකතෙ. අපරිච්චජතොපි චාති තං සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමනං අපරිච්චජන්තස්සාපි. ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසෙනා’’ති ඉමිනා කම්මං අකත්වා සඞ්ඝමජ්ඣෙ ච බහි ච තික්ඛත්තුං වුච්චමානස්ස අප්පටිනිස්සජ්ජනෙන දුක්කටං පන හොතීති බ්යතිරෙකතොව දස්සෙති.

427. පුබ්බෙ වාති ඤත්තියා පුබ්බෙ විසුං, සඞ්ඝමජ්ඣෙ වා තික්ඛත්තුං වුච්චමානෙපි. තඞ්ඛණෙපීති ඤත්තික්ඛණෙ වා. ඤත්තියා ¶ අනිට්ඨිතායපි පච්ඡාපි, ඉමස්ස අවධිං දස්සෙති ‘‘අසම්පත්තෙ ය්යකාරස්මි’’න්ති. පටිනිස්සජ්ජතොපි ච තස්ස සඞ්ඝාදිසෙසෙන අනාපත්ති පකාසිතාති පඨමගාථාය පච්ඡිමඩ්ඪං ඉධානෙත්වා යොජෙතබ්බං.

428. එත්තාවතා ‘‘අනාපත්ති අසමනුභාසන්තස්ස පටිනිස්සජ්ජන්තස්ස උම්මත්තකස්ස ඛිත්තචිත්තස්ස වෙදනාට්ටස්ස ආදිකම්මිකස්සා’’ති (පාරා. 416) පාඨෙ ‘‘පටිනිස්සජ්ජන්තස්සා’’ති පදෙන ගහිතෙසු ‘‘ඤත්තිතො’’තිආදීසු විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා තං නිගමෙතුං ‘‘පටිනිස්සජ්ජතො වාපි ත’’න්ති ආහ. නිගමනත්ථජොතකො එවං-සද්දො සාමත්ථියා ලබ්භති, එවං ‘‘ඤත්තිතො’’තිආදිනා යථාවුත්තනයෙන පටිනිස්සජ්ජන්තස්ස වාති අත්ථො. තන්ති සඞ්ඝභෙදප්පයොගං. අසමනුභාසතො වාති අසමනුභාසියමානස්ස. ‘‘අසමනුභාසියතො’’ති වත්තබ්බෙ විකරණපච්චයලොපෙන ‘‘අසමනුභාසතො’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අසමනුභාසන්තස්සාති අසමනුභාසියමානස්සා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.416). ‘‘සඞ්ඝාදිසෙසෙන අනාපත්ති පකාසිතා’’ති අනුවත්තමානත්තා ඉච්ඡිතත්ථෙ සිද්ධෙපි පුන ‘‘අනාපත්ති පකාසිතා’’ති වචනෙ පුනරුත්තතා ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, පදාවුත්ති නාම අලංකාරො හොතීති.

429. ඉමස්ස ¶ සික්ඛාපදස්ස අත්ථුප්පත්තියං සඞ්ඝභෙදත්ථං පඤ්ච වත්ථූනි යාචන්තෙන දෙවදත්තෙන ‘‘සාධු භන්තෙ භික්ඛූ යාවජීවං මච්ඡමංසං න ඛාදෙය්යුං, යො මච්ඡමංසං ඛාදෙය්ය, වජ්ජං නං ඵුසෙය්යා’’ති (පාරා. 409) වුත්තෙ ‘‘අලං දෙවදත්ත මයා තිකොටිපරිසුද්ධං මච්ඡමංසං අනුඤ්ඤාතං අදිට්ඨං අසුතං අපරිසඞ්කිත’’න්ති (පාරා. 409) අනුඤ්ඤාතෙසු මච්ඡමංසෙසු කප්පියාකප්පියවිනිච්ඡයං පුබ්බෙ අනොකාසාභාවෙන අවත්වා පකතං සික්ඛාපදවිනිච්ඡයං නිට්ඨාපෙත්වා ඉදානි පත්තාවසෙසං තං දස්සෙතුං ‘‘යඤ්හී’’තිආදි ආරද්ධං ¶ . ‘‘තං තස්සා’’ති වක්ඛමානත්තා ‘‘ය’’න්ති ඉදං ‘‘භික්ඛු’’න්ති ඉමිනා ච ‘‘මච්ඡමංස’’න්ති එතෙන ච යොජෙතබ්බං. මච්ඡන්ති ඔදකං. මංසන්ති ථලජානං මංසං. නිබ්බෙමතිකොති ‘‘මං උද්දිස්ස කත’’න්ති වා ‘‘සඞ්ඝං උද්දිස්ස කත’’න්ති වා උප්පන්නාය විමතියා විරහිතො.

430. සමුද්දිස්ස කතන්ති සඞ්ඝං වා අත්තානං වා උද්දිස්ස කතං. ‘‘ඤත්වා’’ති ඉමිනා අජානිත්වා භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්තිභාවමාහ.

431. හත්ථීනං අස්සානං අච්ඡානං මනුස්සානං අහීනං කුක්කුරානං දීපීනං සීහානං බ්යග්ඝානං තරච්ඡානං මංසං අකප්පියං හොතීති යොජනා.

432. සචිත්තකතා ආපත්තියායෙව යුජ්ජති, ඉධ පන තංහෙතුකං මංසමෙව හෙතුම්හි ඵලූපචාරෙන සචිත්තකන්ති ගහිතං. එත්ථ චිත්තං නාම අත්තානං වා සඞ්ඝං වා උද්දිස්ස කතභාවජානනචිත්තං. සෙසන්ති අනුද්දිස්සකතං අකප්පියමංසං. අචිත්තකන්ති වුත්තනයමෙව.

433. පුච්ඡිත්වායෙවාති අකප්පියමංසපරිහාරත්ථං දසසු මංසෙසු නාමඤ්ච උද්දිස්සකතස්ස පරිහාරත්ථං උභයස්සාපි පටිලද්ධාකාරඤ්ච පුච්ඡිත්වායෙවාති අත්ථො. ඔදකෙසු මච්ඡෙසු අකප්පියාභාවතො ලද්ධාකාරොව ඤාතබ්බො. මංසෙ දිට්ඨමත්තෙයෙව ‘‘ඉදං අසුකමංස’’න්ති ජානන්ති චෙ, අපුච්ඡිතෙපි දොසො නත්ථි. දායකෙසු මංසස්සාභාවෙ ලද්ධනියාමෙ අපුච්ඡිතෙපි දොසො නත්ථි. යථා වා තථා වා විමතියා උප්පන්නාය අප්පටිග්ගාහෙත්වා නිසින්නෙ ‘‘කස්මා න පටිග්ගණ්හථා’’ති පුච්ඡිතෙ විමතියා උප්පන්නාකාරං වත්වා ‘‘මයං තුම්හෙ වා ඉතරෙ භික්ඛූ වා උද්දිස්ස න කරිම්හා’’ති ¶ වත්වා ‘‘අම්හාකමෙව සන්ධාය කතං, පණ්ණාකාරත්ථාය කතං, අතිථීනං වා අත්ථාය කත’’න්තිආදිනා ¶ අත්තනා ලද්ධප්පකාරං වත්වා ‘‘සංසයං අකත්වා පටිග්ගහෙතබ්බ’’න්ති වදෙය්යුං චෙ, පටිග්ගහෙතුං වට්ටතීති සබ්බමිදං අට්ඨකථාය වුත්තං.

භික්ඛූනං එතං වත්තන්ති යොජනා. වත්තට්ඨාති සම්මාසම්බුද්ධෙන මහාකරුණාය දෙසිතං පාතිමොක්ඛසංවරසීලං විසොධෙත්වා පටිපජ්ජනෙ පතිට්ඨිතා. ‘‘විනයඤ්ඤුනො’’ති ඉමිනා විනයං අජානිත්වා උපදෙසප්පමාණෙනෙව වත්තං පූරෙන්තෙහි වත්තස්ස විරොධොපි සියාති තෙ නිවත්තෙති. ‘‘වත්තට්ඨා’’ති විසෙසනෙන විනයං ඤත්වාපි අපූරණෙ නිවත්තෙති. උභයෙනපි අත්තනා වුත්තවිනිච්ඡයස්ස පරිසුද්ධභාවං දීපෙති.

434. ඉදං සමනුභාසනන්ති යථාවුත්තසික්ඛාපදමාහ. සමනුභාසනෙන සාධෙතබ්බා ආපත්ති සමනුභාසනා කාරණූපචාරෙන. අඤ්ඤථා එකසමුට්ඨානාදිභාවො න යුජ්ජති. එකසමුට්ඨානං කායවාචාචිත්තසඞ්ඛාතං එකං සමුට්ඨානං එතස්සාති කත්වා. කායකම්මන්ති හත්ථමුද්දාවසෙන කායෙන කාතබ්බස්ස පටිනිස්සජ්ජනස්ස අකතත්තා කායකම්මං. වචීකම්මන්ති වචසා කාතබ්බස්ස අකතත්තා වචීකම්මං. අක්රියන්ති යථාවුත්තනයෙන ‘‘සඞ්ඝභෙදොපක්කමනිවාරණාය පරක්කමනං පටිනිස්සජ්ජාමී’’ති කායවිකාරෙන වා වචීභෙදෙන වා අවිඤ්ඤාපනතො අකිරියං නාම හොතීති වුත්තං හොති.

435. කිඤ්චිපි වත්තබ්බන්ති ‘‘එකො වා ද්වෙ වා තයො වා’ති වුත්තසඞ්ඝභෙදානුවත්තකභික්ඛුං පස්සන්තෙහි සුණන්තෙහි ලජ්ජිභික්ඛූහි ¶ විසුඤ්ච සඞ්ඝමජ්ඣෙ ච නෙත්වා තික්ඛත්තුංයෙව සඞ්ඝභෙදානුවත්තනස්ස අකත්තබ්බතං වත්වා තතො අනොරමන්තානං ඤත්තිචතුත්ථාය කම්මවාචාය සමනුභාසනකම්මං කාතබ්බ’’න්ති ඉදඤ්ච ‘‘තතියානුස්සාවනාය ය්ය-කාරප්පත්තාය ආපජ්ජනකසඞ්ඝාදිසෙසතො පුබ්බෙ ආපන්නා දුක්කටථුල්ලච්චයා පටිප්පස්සම්භන්තී’’ති ඉදඤ්ච අනාපත්තිපකාරො චාති ඉමං සාධාරණවිනිච්ඡයං සන්ධායාහ. වචනප්පකාරභෙදො පන අත්ථෙව, සො සඞ්ඛෙපතො මාතිකාය (පාරා. 418-419) විත්ථාරතො පදභාජනෙ (පාරා. 418-419) ආගතනයෙන වත්තබ්බො. අස්සාති දුතියසඞ්ඝභෙදසික්ඛාපදස්ස. ‘‘සමුට්ඨානා…පෙ… මතා’’ති ඉමිනා සාධාරණවිනිච්ඡයො අතිදිට්ඨොති දට්ඨබ්බං.

436. උද්දෙසපරියාපන්නෙති ¶ එත්ථ ‘‘සික්ඛාපදෙ’’ති සෙසො, නිදානපාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසඅනියතවිත්ථාරසඞ්ඛාතෙ පඤ්චවිධඋද්දෙසලක්ඛණපාතිමොක්ඛෙ අන්තොගධසික්ඛාපදවිසයෙති අත්ථො. ‘‘උද්දෙසපරියාපන්නෙ සික්ඛාපදෙ’’ති ඉමිනා ‘‘අවචනීයමත්තානං කරොතී’’ති ඉමස්ස විසයං දස්සෙති. භික්ඛු දුබ්බචජාතිකොති එත්ථ ‘‘යො’’ති අජ්ඣාහාරො. ‘‘දුබ්බචජාතිකොති දුබ්බචසභාවො, වත්තුං අසක්කුණෙය්යොති අත්ථො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.425-426) අට්ඨකථාය වුත්තදොවචස්සතාය හෙතුභූතපාපිච්ඡතාදීහි එකූනවීසතියා ධම්මෙහි සමන්නාගතො හුත්වා අත්තනි වුත්තං අනුසිට්ඨිං සාදරමග්ගහණෙන නාසනතා දොවචස්සසභාවොති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං පදභාජනෙ ‘‘දුබ්බචජාතිකො හොතීති දුබ්බචො හොති දොවචස්සකරණෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො අක්ඛමො අප්පදක්ඛිණග්ගාහී අනුසාසනි’’න්ති (පාරා. 426).

අවචනීයමත්තානං ¶ කරොතීති ‘‘මා මං ආයස්මන්තො කිඤ්චි අවචුත්ථ කල්යාණං වා පාපකං වා, අහම්පායස්මන්තෙ න කිඤ්චි වක්ඛාමි කල්යාණං වා පාපකං වා, විරමථායස්මන්තො මම වචනායා’’ති (පාරා. 425) වුත්තනයෙන අත්තානං අවචනීයං කරොති. ගරුකං සියාති එත්ථ ‘‘තස්සා’’ති ඉදං අජ්ඣාහාරනයසම්බන්ධෙන ලබ්භති. තත්රායං යොජනා – දුබ්බචජාතිකො යො භික්ඛු උද්දෙසපරියාපන්නෙ සික්ඛාපදෙ අත්තානං අවචනීයං කරොති, තස්ස ගරුකං සියාති.

කිං වුත්තං හොති? යො භික්ඛු අත්තනො දොවචස්සතං පස්සන්තෙහි, සුණන්තෙහි ච ලජ්ජිභික්ඛූහි ‘‘මා ආයස්මා අත්තානං අවචනීයං අකාසි…පෙ… අඤ්ඤමඤ්ඤවුට්ඨාපනෙනා’’ති (පාරා. 425) වුත්තනයෙන තික්ඛත්තුං වුත්තොපි දුක්කටං ආපජ්ජිත්වාපි න විස්සජ්ජෙති, ‘‘සො භික්ඛු සඞ්ඝමජ්ඣම්පි ආකඩ්ඪිත්වා වත්තබ්බො’’ති (පාරා. 426) වුත්තත්තා හත්ථෙ ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිත්වාපි සඞ්ඝමජ්ඣං නෙත්වා තථෙව තික්ඛත්තුං වුත්තෙ දුක්කටං ආපජ්ජිත්වාපි න විස්සජ්ජෙති, තස්ස දුබ්බචජාතිකස්ස ඤත්තිචතුත්ථාය කම්මවාචාය කරියමානෙ සමනුභාසනකම්මෙ තතියාය කම්මවාචාය ය්යකාරප්පත්තාය පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ඤත්තියා දුක්කටං, ද්වීහි කම්මවාචාහි ථුල්ලච්චයෙ ච පටිප්පස්සම්භයමානො සඞ්ඝාදිසෙසො හොතීති වුත්තං හොති.

437. දුබ්බචෙති එත්ථ ‘‘සික්ඛාපදෙ’’ති සෙසො, තථා සඞ්ඝභෙදකවණ්ණනෙති එත්ථාපි. සඞ්ඝභෙදො එව සඞ්ඝභෙදකො, තං වණ්ණෙති කථෙතීති සඞ්ඝභෙදකවණ්ණනං, කිං තං? සික්ඛාපදං, තඤ්ච ¶ පඨමමෙව සඞ්ඝභෙදකසික්ඛාපදං ගහෙතබ්බං, තස්මිං වුත්තනයෙනාති යොජනා. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සමුට්ඨානාදීනි පඨමසඞ්ඝභෙදසදිසානෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.425-426). ‘‘සබ්බො විනිච්ඡයො’’ති එතෙන ඉධ දස්සිතෙන ¶ ‘‘ගරුකං සියා’’ති එතෙන සඞ්ගහිතං සඞ්ඝාදිසෙසාවසානවිනිච්ඡයං වජ්ජෙත්වා ‘‘අකතෙ පනා’’තිආදිගාථාත්තයෙන වුත්තඅනාපත්තිප්පකාරෙ ච ‘‘ඉදමෙකසමුට්ඨාන’’න්තිආදිගාථාය වුත්තසමුට්ඨානාදිකෙ ච අතිදිසති.

438. යො කුලදූසකො භික්ඛු, සො ඡන්දගාමිතාදීහි පාපෙන්තො භික්ඛුහි කම්මෙ කරියමානෙ තං ඡන්දගාමිතාදීහි පාපනං අච්චජන්තො ගරුකං ඵුසෙ සඞ්ඝාදිසෙසං ආපජ්ජතීති යොජනා. ‘‘කුලදූසකොති කුලානි දූසෙති පුප්ඵෙන වා ඵලෙන වා චුණ්ණෙන වා මත්තිකාය වා දන්තකට්ඨෙන වා වෙළුයා වා වෙජ්ජිකාය වා ජඞ්ඝපෙසනිකෙන වා’’ති (පාරා. 437) වචනතො සද්ධාසම්පන්නකුලානි ලාභං නිස්සාය පුප්ඵදානාදීහි සඞ්ගණ්හිත්වා තථා අකරොන්තෙසු ලජ්ජිභික්ඛූසු කුලානං සද්ධාදූසනතො කුලදූසකො, භික්ඛු.

ඡන්දගාමිතාදීහි පාපෙන්තොති කුලදූසනකම්මං කරොන්තං දිස්වා වා සුත්වා වා අවචනතො ආපජ්ජිතබ්බදුක්කටතො මුච්චනත්ථාය ‘‘ආයස්මා ඛො…පෙ… අලන්තෙ ඉධ වාසෙනා’’ති වදන්තෙ ලජ්ජී පෙසලෙ භික්ඛූ ‘‘ඡන්දගාමිනො ච භික්ඛූ…පෙ… එකච්චං න පබ්බාජෙන්තී’’ති ඡන්දගාමිතාදීහි චතූහි අගතිගමනෙහි යොජෙන්තොති අත්ථො. කම්මෙ කරියමානෙති යථාවුත්තනයෙන අත්තානං ගරහන්තානං භික්ඛූනං කරියමානං අක්කොසනඤ්ච පරිභාසනඤ්ච යෙ පස්සන්ති, යෙ ච සුණන්ති, තෙහි ‘‘මායස්මා එවං අවච, න ච භික්ඛූ ඡන්දගාමිනො…පෙ… අලන්තෙ ඉධ වාසෙනා’’ති තික්ඛත්තුං වුච්චමානොපි දුක්කටං ආපජ්ජිත්වාපි අප්පටිනිස්සජ්ජන්තං හත්ථෙ ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිත්වා සඞ්ඝමජ්ඣං ආනෙත්වා ‘‘මායස්මා එවං අවචා’’තිආදිනා නයෙනෙව ¶ පුනපි තික්ඛත්තුං වුත්තෙ දුක්කටං ආපජ්ජිත්වාපි අප්පටිනිස්සජ්ජන්තස්ස ඤත්තිචතුත්ථාය කම්මවාචාය සමනුභාසනකම්මෙ කරියමානෙති වුත්තං හොති. ගරුකං ඵුසෙති ඤත්තියා දුක්කටං, ද්වීහි කම්මවාචාහි ථුල්ලච්චයෙ ච පටිප්පස්සම්භෙන්තො තතියකම්මවාචාය අන්තෙ ය්යකාරෙ සම්පත්තෙ සඞ්ඝාදිසෙසං ආපජ්ජතීති වුත්තං හොති.

439-40. ‘‘කුලානි ¶ දූසෙති පුප්ඵෙන වා’’තිආදිනා (පාරා. 437) නයෙන වුත්තකුලදූසනොපකරණභූතචුණ්ණපණ්ණාදීසු විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘චුණ්ණ’’න්තිආදි. චුණ්ණන්ති සිරීසපණ්ණාදිචුණ්ණං. පණ්ණන්ති තම්බූලපණ්ණතාලපණ්ණාදිඛාදිතබ්බාඛාදිතබ්බපණ්ණං. ඵලන්ති තාලපනසාදිඵලං. පුප්ඵන්ති චම්පකාදිපුප්ඵං. වෙළුන්ති අන්දොළිකාපාටං කිරණ්ඩාදිකං වෙළුං. කට්ඨන්ති ගෙහදාරුං, ඉන්ධනඤ්ච. මත්තිකන්ති පාකතිකං, පඤ්චවණ්ණං වා මත්තිකං.

අත්තනො සන්තකං, තාවකාලිකාදිවසෙන ගහිතං වා චුණ්ණං…පෙ… මත්තිකං කුලසඞ්ගහණත්ථාය දදතො කුලදූසනදුක්කටං හොතීති සම්බන්ධො. ථෙය්යාති චොරිකා. ‘‘දදතො’’ති ඉදං සාමිවචනං ‘‘කාතබ්බො’’ති පච්චත්තවචනන්තං විසෙසිතබ්බමපෙක්ඛිත්වා ‘‘දදන්තො’’ති විභත්තිවිපරිණාමෙන පච්චත්තවචනන්තං අනුවත්තෙතබ්බං. කාතබ්බොති එත්ථ කාරෙතබ්බොති අත්ථො. ඉමිනා සඞ්ඝසන්තකං, ගණසන්තකං, අඤ්ඤපුග්ගලසන්තකඤ්ච චුණ්ණාදිං කුලසඞ්ගහත්ථං චොරිකාය දෙන්තො භණ්ඩග්ඝෙන කාරෙතබ්බොති ඉමං විනිච්ඡයං දස්සෙති. සඞ්ඝඤ්ඤසන්තකෙති සඞ්ඝඤ්ඤසන්තකචුණ්ණාදිකෙති අත්ථො. එත්ථ අඤ්ඤ-සද්දෙන ගණපුග්ගලානං ගහණං.

441. සඞ්ඝිකං ගරුභණ්ඩං වාති සඞ්ඝසන්තකං ගරුභණ්ඩපහොනකං වා පණ්ණාදිකං. සෙනාසනනියාමිතන්ති ‘‘එත්තකා ඵලරුක්ඛාදයො සෙනාසනෙ නවකම්මත්ථායා’’ති එවං නියමිතං ¶ වා. ඉස්සරවතායෙ වාති එවකාරෙන ‘‘ථෙය්යා’’ති ඉදං නිවත්තිතං.

442. හරිත්වා වාති අත්තනායෙව හරිත්වා වා. ‘‘පුප්ඵං දෙන්තස්සා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. එස නයො උපරිපි. හරාපෙත්වා වාති අඤ්ඤස්ස හත්ථෙ පෙසෙත්වා වා. පක්කොසිත්වා වාති ආමන්තෙත්වා වා පක්කොසාපෙත්වා වාති උපලක්ඛණතො ලබ්භති. ආගතස්ස වාති අත්තනා එව ආගතස්ස වා. ‘‘කුලසඞ්ගහණත්ථායා’’ති වචනෙන ‘‘එවරූපෙ අධිප්පායෙ අසති වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා ‘‘චෙතියං පූජං කරොන්තාපි ‘පූජෙස්සාමා’ති පුප්ඵානි ගහෙත්වා ගච්ඡන්තාපි තත්ථ තත්ථ සම්පත්තානං චෙතියපූජනත්ථාය දෙන්ති, එතම්පි පුප්ඵදානං නාම න හොතී’’තිආදිකං (පාරා. අට්ඨ. 2.436-437) අට්ඨකථාගතං සබ්බං විනිච්ඡයං දස්සිතං හොති.

443. එවං උස්සග්ගං දස්සෙත්වා අපවාදං දස්සෙතුමාහ ‘‘හරිත්වා වා’’තිආදි. ‘‘හරාපෙත්වා’’ති ඉමිනා යොජෙතබ්බස්ස වා-සද්දස්ස අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථතාය ‘‘පක්කොසිත්වා වා පක්කොසාපෙත්වා ¶ වා, ආගතානං වා’’ති ච සඞ්ගය්හති. ආගතස්සෙවාති එවකාරෙන හරිත්වා දානාදිං නිවත්තෙති.

444. තඤ්චාති මාතාපිතුආදීනං තං පුප්ඵදානඤ්ච. වත්ථුපූජත්ථන්ති රතනත්තයපූජනත්ථං. න පනඤ්ඤථාති අඤ්ඤෙන පකාරෙන දාතුං න වට්ටති. යෙන පකාරෙන දාතුං න වට්ටති, කොයං පකාරොති ආහ ‘‘සිවාදී’’තිආදි. සිවාදිපූජනත්ථන්ති මහිස්සරාදිදෙවතාපූජනත්ථඤ්ච. මණ්ඩනත්ථන්ති පිළන්ධනත්ථං. එවං අදාතබ්බප්පකාරනියමනෙන ‘‘ඉමං වික්කිණිත්වා ජීවිකං කප්පෙස්සන්තී’’ති මාතාපිතුආදීනං දාතුං වට්ටතීති වදන්ති.

445. ‘‘ඵලාදීසු ¶ …පෙ… විනිච්ඡයො’’ති ඉමිනා ‘‘හරිත්වා වා හරාපෙත්වා වා’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තවිනිච්ඡයො ඵලපණ්ණාදීසු සබ්බත්ථ සමානොති දස්සෙති.

446. ‘‘පුප්ඵාදිභාජනෙ’’ති පුප්ඵඵලාදීනං භාජනකාලෙ. සම්මතෙනාති පුප්ඵාදිභාජනත්ථං ඛන්ධකෙ වුත්තනයෙන සඞ්ඝෙන සම්මතෙන භික්ඛුනා. අස්සාති භාජනට්ඨානං ආගතස්ස. ඉතරෙනාති සඞ්ඝසම්මුතිං විනා පුප්ඵාදීනි භාජාපෙන්තෙන. ඤාපෙත්වා දාතබ්බන්ති සබ්බං සඞ්ඝං ජානාපෙත්වා දාතබ්බං.

447. උපඩ්ඪභාවන්ති එකෙන භික්ඛුනා ලද්ධබ්බභාගතො උපඩ්ඪං. ‘‘ථොකං ථොක’’න්ති ඉමිනා උපඩ්ඪතොපි අප්පතරං ගහිතං.

448. පරිබ්බයවිහීනස්සාති තණ්ඩුලාදිජීවිතවුත්තිවයමූලරහිතස්ස. සම්පත්තිස්සරියස්සාපීති අත්තනො සමීපමුපගතස්ස ඉස්සරස්ස ච. ‘‘දාතබ්බං තු සකං ඵල’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ‘‘පරිබ්බයවිහීනානං, දාතුං සපරසන්තක’’න්ති ඛුද්දසික්ඛාය ආගතං, ඉධ ‘‘සකං ඵල’’න්ති වුත්තං. තත්ථ පරවචනෙන විස්සාසිකානං ගහණං, ඉධ පන විස්සාසග්ගාහෙන ගහෙත්වා දීයමානම්පි සසන්තකමෙවාති ‘‘සක’’න්ති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

449-50. යත්ර සඞ්ඝාරාමෙ සඞ්ඝෙන ඵලරුක්ඛපරිච්ඡෙදං කත්වා කතිකා කතාති යොජනා, ‘‘ආගන්තුකානං එත්තකං ඵලං දාතබ්බ’’න්ති ඵලපරිච්ඡෙදං කත්වා වා ‘‘එත්තකෙසු රුක්ඛෙසු ඵලං දාතබ්බ’’න්ති ¶ රුක්ඛපරිච්ඡෙදං කත්වා වා සඞ්ඝෙන කතිකා යෙන පකාරෙන කතාති අත්ථො. තත්රාගතස්සපීති එවං ඨපිතකතිකවත්තං තං සඞ්ඝාරාමං ඵලත්ථාය ආගතස්සාපි.

යථාපරිච්ඡෙදන්ති ¶ සඞ්ඝෙන තථාකතඵලරුක්ඛපරිච්ඡෙදමනතික්කම්ම. දදතොති ඔචිනිත්වා ඨපිතඵලං, කප්පියකාරකෙහි ඔචිනාපෙත්වා වා දෙන්තස්ස. ඔචිතඵලෙ ච කප්පියකාරකෙ ච අසති ඵලත්ථාය ආගතෙසු වත්තිතබ්බවිධිං දස්සෙතුමාහ ‘‘දස්සෙතබ්බාපි වා’’තිආදි. ‘‘වත්වා’’ති සෙසො. ච-කාරං අපි-සද්දෙන එකතො කත්වා ‘‘අපිචා’’ති යොජනා. එවං වත්වා සඞ්ඝෙන පරිච්ඡින්නරුක්ඛා දස්සෙතබ්බාති ඉමිනා ‘‘ඉධ ඵලානි සුන්දරානි, ඉතො ගණ්හථා’ති එවං පන න වත්තබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.436-437) අට්ඨකථා බ්යතිරෙකතො දස්සිතා හොති.

451. ‘‘ඛණිත්වා’’ති එතෙන ‘‘ඛණාපෙත්වා’’ති ඉදම්පි සඞ්ගහිතං, ‘‘කප්පියභූමි’’න්ති වක්ඛමානත්තා පථවින්ති එත්ථ ‘‘අකප්පිය’’න්ති ලබ්භති. තෙනෙවාහ ‘‘පාචිත්තියෙනා’’ති. ‘‘මාලාගච්ඡ’’න්ති ඉමිනා පුප්ඵූපගෙ තරුණගච්ඡෙ ච මල්ලිකාසුමනාදිගුම්බගාගච්ඡෙ ච සඞ්ගණ්හාති. යථාහ අට්ඨකථාය ‘‘තරුණකා හි පුප්ඵරුක්ඛාපි පුප්ඵගච්ඡාපි ‘මාලාවච්ඡා’ත්වෙව වුච්චන්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431). ආදි-සද්දෙන ඵලූපගරුක්ඛෙ ච භෙසජ්ජරසෙ ඔසධගච්ඡෙ ච සඞ්ගණ්හාති. ‘‘රොපාපනෙ’’ති වක්ඛමානත්තා ‘‘සය’’න්ති ඉදං ‘‘රොපනෙ’’ති ඉමිනා යුජ්ජති.

‘‘සයං ඛණිත්වා’’ති කස්මා න යුජ්ජතීති? ‘‘ඛණාපෙත්වා’’ති වක්ඛමානස්ස අභාවා ච ‘‘යො පන භික්ඛු පථවිං ඛණෙය්ය වා ඛණාපෙය්ය වා, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 85) වචනතො ඛණාපනෙ පාචිත්තියෙන භවිතබ්බත්තා ච ‘‘ඛණිත්වා’’ති ඉමිනා ච ඛණනඛණාපනානං ද්වින්නමෙව ගහෙතබ්බත්තා න යුජ්ජති. කුලදූසනෙති කුලදූසනනිමිත්තං. අකප්පියපථවිං ඛණිත්වා, ඛණාපෙත්වා ච සයං මාලාගච්ඡාදිරොපනෙ කතෙ අස්ස මාලාගච්ඡාදිරොපකස්ස ¶ භික්ඛුනො අකප්පියපථවීඛණනපච්චයෙන පාචිත්තියෙන සද්ධිං කුලදූසනෙ කුලදූසනනිමිත්තං දුක්කටං හොතීති යොජනා.

452. ‘‘තථා’’ති ¶ ඉමිනා ‘‘සයං රොපනෙ’’ති ඉදං විනා අවසෙසප්පකාරං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘අකප්පියෙන වාක්යෙනා’’ති ඉදං ‘‘අකප්පියපථවිං ඛණාපෙත්වා’’ති ඉමිනා ච ‘‘රොපාපනෙ’’ති ඉමිනා ච යුජ්ජති. ‘‘ඉමං භූමිං ඛණ, ඉමං ගච්ඡං රොපෙහී’’තිආදිකං අකප්පියං වොහාරං වත්වා අකප්පියපථවිං ඛණාපෙත්වා මාලාගච්ඡාදිරොපනං කාරාපෙන්තස්සාපි තථෙව පාචිත්තියඤ්ච දුක්කටඤ්ච හොතීති අත්ථො.

ඛණනරොපනෙහි ද්වීහි පාචිත්තියදුක්කටානි අවසිට්ඨෙහි තදත්ථිකෙහි සබ්බවොහාරපයොගභෙදෙහි කිං හොතීති ආහ ‘‘සබ්බත්ථා’’තිආදි. කුලදූසනෙති නිමිත්තෙ, විසයෙ වා භුම්මං. අකප්පියෙන වාක්යෙන පන පථවිං ඛණාපෙත්වා අකප්පියෙන වාක්යෙන රොපාපනෙපි තථා පාචිත්තියෙන සහ කුලදූසනෙ භික්ඛුනො දුක්කටං වුත්තං. සබ්බත්ථ ඉතො පරෙසුපි තදත්ථිකෙන සබ්බවොහාරබ්යාපාරෙසු කුලදූසනනිමිත්තං භික්ඛුනො දුක්කටං වුත්තන්ති යොජනා.

453. කප්පියභූමියා අත්තනා ඛණනෙ, අකප්පියවොහාරෙන ඛණාපනෙ ච පාචිත්තියාභාවතො දුක්කටංයෙව වුත්තන්ති ආහ ‘‘උභයත්ථ චා’’තිආදි. එත්ථ ‘‘එව’’න්ති සෙසො, සො යථාවුත්තමත්ථං නිගමෙති. එවං යථාවුත්තනයෙන කප්පියභූමියම්පි මාලාගච්ඡාදිරොපනරොපාපනසඞ්ඛාතෙසු ද්වීසු ඨානෙසු ච භික්ඛුනො දුක්කටං වුත්තන්ති යොජනා.

454. සදුක්කටා ¶ පාචිත්තීති ‘‘ආවාටං ඛණ, ගච්ඡං රොපෙහී’’ති එකවාරං ආණත්තෙ බහූ ආවාටෙ ඛණිත්වා බහූසු ගච්ඡෙසු රොපිතෙසුපි ආණත්තියා එකත්තා දුක්කටෙන සහ පාචිත්තියං හොතීති අයමත්ථො අකප්පියභූමිං සන්ධාය වුත්තො. ‘‘සුද්ධං වා දුක්කට’’න්ති ඉදං අකප්පියභූමියං කප්පියෙන වොහාරෙන ආවාටං ඛණාපකස්ස ච කප්පියභූමියං අකප්පියවොහාරෙන ආවාටං ඛණාපකස්ස ච ‘‘ඉමං ගච්ඡං රොපෙහී’’ති එකවාරාණත්තපච්චයා ආපජ්ජිතබ්බං කුලදූසනදුක්කටං සන්ධාය වුත්තං.

455. කප්පියෙනෙව වාක්යෙනාති එත්ථ කප්පියවාක්යං නාම ‘‘එත්ථ ආවාටං ජාන, එත්ථ ආවාටං ජානිතබ්බං, එත්ථ ආවාටෙන භවිතබ්බ’’න්ති එවරූපං වාක්යඤ්ච ‘‘ඉමං ගච්ඡං එත්ථ ජාන, අයං ගච්ඡො එත්ථ ජානිතබ්බො’’තිආදිවාක්යඤ්ච. එවකාරෙන අකප්පියවොහාරඤ්ච කප්පියාකප්පියමිස්සකවොහාරඤ්ච නිවත්තෙති. පරියායොභාසනිමිත්තකම්මං පන ‘‘ඉතරත්තයං වට්ටතී’’ති ¶ (පාරා. අට්ඨ. 2.431) අට්ඨකථාවචනතො වට්ටති. උභයත්ථ ච භූමියාති කප්පියාකප්පියභූමීසු ද්වීසු. රොපනෙති එත්ථ සම්බන්ධතො, පකරණතො ච ‘‘මාලාගච්ඡාදීන’’න්ති ලබ්භති.

‘‘වාක්යෙනා’’ති වුත්තත්තා ‘‘රොපාපනෙ’’ති වත්තබ්බො, ‘‘රොපනෙ’’ති කිමත්ථමාහාති චෙ? සුද්ධකත්තුනිද්දෙසෙන පයොජකස්සාපි සඞ්ගහෙතබ්බතො ගාථාබන්ධවසෙන වුත්තං. ඉමිනා උපරිගාථාය ‘‘සයං රොපෙතු’’න්ති එත්ථ ‘‘සය’’න්ති ඉමිනා විසෙසෙත්වා ‘‘රොපාපෙතු’’න්ති ඉදං නිවත්තෙති. ‘‘පරිභොගත්ථාය හි කප්පියභූමියං වා අකප්පියභූමියං වා කප්පියවොහාරෙන රොපාපනෙ අනාපත්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431) අට්ඨකථාවිනිච්ඡයො ඉමාය ගාථාය සඞ්ගහිතොති වෙදිතබ්බො. කොචි දොසොති පාචිත්තියඤ්ච දුක්කටඤ්චාති වුත්තදොසෙසු එකොපි දොසො න විජ්ජතීති අත්ථො.

456-7. ‘‘සයං ¶ රොපෙතු’’න්ති ඉදං ‘‘ආරාමාදීනමත්ථායා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධිතබ්බං.

ආදි-සද්දෙන වනාදිං සඞ්ගණ්හාති. සයං රොපිතස්ස වාති එත්ථ වා-සද්දෙන ‘‘රොපාපිතස්සා’’ති ඉදං සඞ්ගණ්හාති, එතස්ස විසෙසනත්ථං ‘‘කප්පියෙන වොහාරෙනා’’ති පාඨසෙසො. අයං පන විනිච්ඡයො ‘‘ආරාමත්ථාය පන වනත්ථාය ච ඡායත්ථාය ච අකප්පියවොහාරමත්තමෙව න වට්ටති, සෙසං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431) අට්ඨකථාගතනයෙන වෙදිතබ්බො. අන්තො ආරාමභූසනත්ථාය, බහි අරඤ්ඤත්ථාය විය ඡායත්ථාය සුද්ධචිත්තෙන ‘‘ඉමං ජානා’’තිආදිකප්පියවොහාරෙන රොපාපිතරුක්ඛෙ ච කප්පියභූමියඤ්ච අත්තනා කතෙ වා අකප්පියවොහාරෙන කාරාපිතෙ වා අකප්පියභූමියඤ්ච කප්පියවොහාරෙන අත්තනා කාරාපිතෙ වා අඤ්ඤෙහි කතෙ වා ආවාටෙ අත්තනා රොපිතෙ රුක්ඛෙ ච ඵලං පරිභුඤ්ජිතුං ඉච්ඡති චෙ, පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති අත්ථො.

ආරාමාදීනමත්ථාය කප්පියභූමියං සයං රොපිතස්ස වා කප්පියභූමියං වා අකප්පියභූමියං වා කප්පියවොහාරෙන රොපාපිතස්ස වා රුක්ඛස්ස යඤ්ච ඵලං, තං ඵලං පරිභුඤ්ජිතුං භික්ඛූනං වට්ටතීති යොජනා. කත්ථචි පොත්ථකෙසු ‘‘ආරාමාදීනමත්ථායා’’ති ගාථාය ලිඛිතට්ඨානෙ ¶ ‘‘කුලසඞ්ගහණත්ථායා’’තිආදිගාථා දිස්සති. සා පාළික්කමවිරුද්ධත්තා අට්ඨානප්පයුත්තා, ‘‘පුප්ඵාන’’න්තිආදිගාථාය පුරතො වුච්චමානා පන ඨානප්පයුත්තා හොති.

458. සබ්බත්ථාති ආරාමාදිඅත්ථාය පුබ්බෙ විය අත්තනා රොපිතෙසු, රොපාපිතෙසු ච සබ්බෙසු මාලාගච්ඡාදීසු. අකප්පියොදකෙනෙව පාචිත්තීති ‘‘යො පන භික්ඛු ජානං සප්පාණකං ¶ උදකං තිණං වා මත්තිකං වා සිඤ්චෙය්ය වා සිඤ්චාපෙය්ය වා, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 140) වුත්තා පාචිත්ති එව, න දුක්කටන්ති අත්ථො.

459. ඉදානි දුක්කටෙන සද්ධිං පාචිත්තියවිසයං දස්සෙති ‘‘කුල…පෙ… දුක්කට’’න්ති. සිඤ්චතොති කප්පියොදකෙනෙව සිඤ්චතො, සිඤ්චාපයතො ච.

460. තෙසංයෙව ද්වින්නං පන අත්ථායාති කුලදූසනපරිභොගානං ද්වින්නමත්ථාය. සිඤ්චනෙ සිඤ්චාපනෙති එත්ථ ‘‘මාලාගච්ඡාදීන’’න්ති පකරණතො ලබ්භති. දුක්කටන්ති එත්ථ ‘‘කෙවල’’න්ති සෙසො.

461. ඔචිනාපනෙති අඤ්ඤෙහි පුප්ඵානං ඔචිනාපනෙ. සයමොචිනනෙ චාපීති අත්තනාව ඔචිනනෙ ච. සපාචිත්තියදුක්කටන්ති ‘‘භූතගාමපාතබ්යතාය පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 90) වුත්තත්තා පුප්ඵොචිනනහෙතු පාචිත්තියඤ්ච කුලදූසනදුක්කටඤ්ච හොතීති වුත්තං හොති.

462. පූජාදිඅත්ථාය, කුලසඞ්ගහත්ථාය ච පුප්ඵානං ඔචිනනඔචිනාපනානි කාරාපෙන්තස්ස ආපත්තියා ආපජ්ජනප්පකාරං දස්සෙතුමාහ ‘‘පුප්ඵාන’’න්ති. ‘‘පුප්ඵානං ගණනාය පාචිත්තියං හොතී’’ති වුත්තත්තා පුප්ඵමොචිනතොති එත්ථ ‘‘විසුං විසු’’න්ති සෙසො. එකෙකපුප්ඵං ඔචිනන්තස්ස පුප්ඵගණනාය පාචිත්තියං හොතීති අත්ථො. ‘‘එකෙන පයොගෙන බහූනි පුප්ඵානි ඔචිනන්තස්ස පන පයොගගණනාය හොතී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං ඉධ බ්යතිරෙකතො ලබ්භති. ‘‘ඔචිනතො’’ති ඉමිනා ‘‘ඔචිනාපයතො’’ති ඉදඤ්ච කිරියාසාමඤ්ඤෙ විසෙසස්ස අන්තොගධභාවතො වා උපලක්ඛණතො වා දස්සිතන්ති.

තත්ථ ¶ ච පුප්ඵානි විසුං විසුං වත්වා ඔචිනාපෙන්තස්ස පුප්ඵානං ගණනාය හොතීති ඉදමෙව ¶ ආපජ්ජති. එකවාරමාණත්තෙන බහූනි පුප්ඵානි බහූසු ච වාරෙසු ඔචිතෙසු ආණත්තිගණනාය හොතීති විනිච්ඡයො දට්ඨබ්බො. ඉදං සබ්බප්පකාරං අනන්තරවුත්තගාථාය දස්සිතවිධිම්හි ච දට්ඨබ්බන්ති ඤාපෙතුමාහ ‘‘කුලත්ථං චෙ සදුක්කටා’’ති. කුලත්ථන්ති කුලසඞ්ගහත්ථං. ‘‘සදුක්කටා’’ති වුත්තත්තා පාචිත්තියඤ්ච දුක්කටඤ්ච පුප්ඵගණනාය හොතීති සිද්ධං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘පුප්ඵගණනාය දුක්කටපාචිත්තියානී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431).

463. ගන්ථනං ගන්ථො, තෙන නිබ්බත්තං ගන්ථිමං. එස නයො සබ්බත්ථ. ගන්ථිමාදිසරූපං සයමෙව වක්ඛති. සඞ්ගහණං සඞ්ගහො, පුප්ඵානං සඞ්ගහොති විග්ගහො.

464. ඉමානි ගන්ථිමාදීනි සරූපතො දස්සෙතුමාහ ‘‘තත්ථ දණ්ඩෙන දණ්ඩං වා’’තිආදි. තත්ථ තත්ථාති තෙසු ඡසු පුප්ඵසඞ්ගහෙසු. ‘‘දණ්ඩෙන දණ්ඩං වා’’ති ඉදං සදණ්ඩඋප්පලාදිකුසුමං සන්ධායාහ. ‘‘වණ්ටෙනපි ච වණ්ටක’’න්ති ඉදං සවණ්ටකරත්තකුසුමාදිං සන්ධායාහ. කරණං සබ්බන්ති කතං සබ්බං. ඉධ සබ්බත්ථ කප්පියවිධිවිභාගං ‘‘සබ්බමෙත’’මිච්චාදිගාථායං වක්ඛති.

465. සුත්තාදීහි ගොප්ඵෙත්වාති එත්ථ ‘‘වස්සිකපුප්ඵාදීනී’’ති සෙසො. සුත්තෙන වා කදලිවාකාදීහි වා වස්සිකාදිපුප්ඵෙ ගන්ථිත්වා කතපුප්ඵවිකාරො ගොප්ඵිමං නාම. එකතො වණ්ටානි යස්සාති විග්ගහො. උභතොවණ්ටිකාති එත්ථාපි එසෙව නයො. අප්පත්ථෙ වා සකත්ථෙ වා ක-කාරො දට්ඨබ්බො. ඉත්ථිලිඞ්ගවිසයෙ ක-කාරතො පුබ්බාකාරස්ස ඉ-කාරාදෙසො.

සබ්බපුප්ඵානං වණ්ටානි එකදිසාය කත්වා ගන්ථිතපුප්ඵාවලි එකතොවණ්ටිකා නාම, වණ්ටානි උභයදිසාය කත්වා ගන්ථිතපුප්ඵාවලි ¶ උභතොවණ්ටිකා නාමාති තං ගොප්ඵිමං එවං දුවිධං හොතීති අත්ථො. ‘‘වාකං වා වල්ලිං වා රජ්ජුං වා දිගුණං කත්වා තත්ථ නීපකදම්බාදිවණ්ටරහිතානි පුප්ඵානි වෙඨෙත්වා ගහණං ගොප්ඵිමං නාමා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431 අත්ථතො සමානං) අට්ඨකථාය වුත්තං.

466. බුන්දෙසූති මූලෙසු. මකුලාදිකන්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන වණ්ටරහිතමධුකාදිපුප්ඵඤ්ච වණ්ටසහිතමල්ලිකාදිපුප්ඵඤ්ච සඞ්ගහිතං. සූචිආදීහීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන තාලහීරාදිං සඞ්ගණ්හාති ¶ . මාලාවිකතීති පුප්ඵමාලාවිකති. සූචිආදීහි මකුලාදිකං පුප්ඵං බුන්දෙසු විජ්ඣිත්වා ආවුතා මාලාවිකති වෙධිමං නාමාති වුච්චතීති යොජනා.

467. ‘‘වෙඨිමං නාම පුප්ඵදාමපුප්ඵහත්ථකෙසු දට්ඨබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431) අට්ඨකථාය දස්සිතප්පකාරෙසු පඨමප්පකාරං දස්සෙති ‘‘වෙඨෙත්වා කතං මාලාගුණෙහි වා’’ති. ධම්මදෙසනාය වා පටිමාය වා ධාතුයා වා පූජං කත්තුකාමා මුද්ධනි උජුකං කත්වා මාලාදාමකලාපං ඔලම්බිත්වා අග්ගෙ ඝටිකාකාරදස්සනත්ථං මාලාවලියො අනෙකක්ඛත්තුං පරික්ඛිපන්තා වෙඨෙන්ති, ඉදං එවරූපං මාලාගුණකරණම්පි වෙඨිමං නාමාති වුත්තං හොති.

අඤ්ඤප්පකාරං දස්සෙති ‘‘වාකාදීහි ච බද්ධං වා’’ති, ‘‘බන්ධිත්වා’’තිපි පාඨො, ‘‘කත’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො. එකච්චෙ උප්පලාදිදීඝදණ්ඩකුසුමානි අට්ඨ වා නව වා දස වා කලාපං කත්වා තෙසමෙව දණ්ඩානං වාකෙහි වා අඤ්ඤෙන යෙන කෙනචි දණ්ඩකග්ගෙ ඨපෙත්වා වා විසුං වා බන්ධිත්වා උප්පලහත්ථාදිං කරොන්ති, තඤ්ච වෙඨිමං නාමාති වුත්තං හොති. එතං ද්වයම්පි න වට්ටති.

කප්පියකාරකෙහි ¶ ඔචිනිත්වා ඨපිතපුප්ඵානි සාටකෙ පක්ඛිපිත්වා භණ්ඩිකං කත්වා බන්ධිතුං න වට්ටති. තෙසුයෙව පුප්ඵෙසු අච්ඡින්නෙන දණ්ඩෙන වා තස්මිංයෙව දණ්ඩෙ අච්ඡින්නවාකෙන වා කලාපං කත්වා බන්ධිතුං, අංසභණ්ඩිකාය පක්ඛිපිත්වා ගහෙතුඤ්ච වට්ටති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තෙසංයෙව පන වාකෙන වා දණ්ඩෙන බන්ධිතුං අංසභණ්ඩිකං වා කාතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘වාකෙන වා දණ්ඩෙන වා’ති ච ඉදං අච්ඡින්දිත්වා පරික්ඛිපිත්වා බන්ධනං සන්ධාය වදන්තී’’ති සීහළගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. පදුමාදිපුප්ඵානි පදුමාදිපණ්ණෙසු නාළෙහි පවෙසෙත්වා නාළෙහි බහි කත්වා පණ්ණෙන පුප්ඵානි පටිච්ඡාදෙත්වා පණ්ණග්ගෙ බන්ධිතුං වට්ටති. ‘‘දණ්ඩෙ පන බන්ධිතුං න වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431) ච අට්ඨකථායමෙව වුත්තං.

468. පුප්ඵමාලාහි පූරණෙති පුප්ඵාවලීහි පූරණෙ. ඉදං කත්ථ ලබ්භතීති ආහ ‘‘බොධි’’න්තිආදි. පුප්ඵපටං නාම මාලාවලියො තන්තං විය පසාරෙත්වා වත්ථං වායන්තෙහි විය තිරියඤ්ච මාලාවලීහි වායිතපටං වුච්චති. ඉදං පුප්ඵපටං මාලාවලීහි දීඝසො පූරණං සන්ධාය ¶ පුරිමෙ ගහිතං, තිරියතො වායනං සන්ධාය වක්ඛමානෙ වායිමෙපි ගහිතන්ති පුනරුත්තාභාවො වෙදිතබ්බො. පටාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන චෙතියධාතුකරණ්ඩකවෙදිකාදීනං ගහණං.

පරික්ඛෙපෙසු ලබ්භතීති බොධික්ඛන්ධාදීනං පුනප්පුනං පරික්ඛිපනෙසු ලබ්භති. බොධික්ඛන්ධාදයො පුප්ඵාවලීහි පරික්ඛිපන්තෙහි පඨමවද්ධට්ඨානෙ පුප්ඵාවලියා අනතික්කාමිතෙ පුරිමං නාම ඨානං යාව පාපුණාති, තාව අඤ්ඤෙන ගහෙත්වා පරික්ඛිපන්තෙන ආහරිත්වා පුනපි තස්මිං ඨානෙ පත්තෙ අඤ්ඤස්ස දානවසෙන බොධික්ඛන්ධං, චෙතියං, ධාතුකරණ්ඩකං වා පුප්ඵකඤ්චුකෙන ඡාදෙතුං ¶ වට්ටතීති අට්ඨකථාය වුත්තං. සචෙපි ද්වෙයෙව භික්ඛූ උභොසු පස්සෙසු ඨත්වා පරියායෙන හරන්ති, වට්ටතියෙවාති වදන්ති. පුප්ඵපටවායනත්ථං පසාරියමානපුප්ඵාවලීසු ච එසෙව විනිච්ඡයො.

දීඝපුප්ඵාවලිං නාගදන්තෙසු පක්ඛිපිත්වා පුන පක්ඛිපිතුං න වට්ටති. ‘‘නාගදන්තෙසු පන පුප්ඵවලයං පවෙසෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා අඤ්ඤෙහි වලයං කත්වා දින්නපුප්ඵාවලිවලයං ධාතුකරණ්ඩථුපිකාය පවෙසෙතුං වට්ටති. ‘‘මාලාගුණෙහි පන බහූහිපි කතං පුප්ඵදාමං ලභිත්වා ආසනමත්ථකාදීසු බන්ධිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තත්තා පුප්ඵදාමපුප්ඵාවලීනං පුප්ඵරහිතාය සුත්තකොටියා රජ්ජුදණ්ඩාදීසු බන්ධිතුං වට්ටති.

469. පුප්ඵරූපං නාම ‘‘ගොප්ඵිමපුප්ඵෙහෙව හත්ථිඅස්සාදිරූපකානි කරොන්ති, තානිපි වායිමට්ඨානෙ තිට්ඨන්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431) වුත්තත්තා තංතංරූපසණ්ඨානං කත්වා පුප්ඵාවලියො නිවෙසෙත්වා කරියමානං හත්ථිඅස්සාදිරූපං. ඉමස්මිං අට්ඨකථාපාඨෙ ‘‘තානිපි වායිමට්ඨානෙ තිට්ඨන්තී’’ති වුත්තත්තා ච ‘‘අඤ්ඤෙහි කතපරිච්ඡෙදෙ පන පුප්ඵානි ඨපෙන්තෙන හත්ථිඅස්සාදිරූපකම්පි කාතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431) අට්ඨකථාපාඨස්ස සාරත්ථදීපනියං ‘‘පුප්ඵානි ඨපෙන්තෙනාති අගන්ථිතානි පාකතිකපුප්ඵානි ඨපෙන්තෙන. පුප්ඵදාමං පන පූජනත්ථාය භූමියං ඨපෙන්තෙන ඵුසාපෙත්වා වා අඵුසාපෙත්වා වා දිගුණං කත්වා ඨපෙතුං න වට්ටතී’’ති (සාරත්ථ. ටී. 2.431) වුත්තත්තා ච ඉමං හත්ථිආදිරූපං පූරෙන්තෙන මාලාවලිං අඤ්ඤෙහි කතපරිච්ඡෙදෙ සම්බන්ධිත්වා පාසාණආසනමඤ්චපීඨහත්ථිරූපාදිමත්ථකෙ ඨපෙත්වා පූජනප්පකාරො වායිමන්ති විඤ්ඤායති.

පුප්ඵපටන්ති ¶ ¶ පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරං පුප්ඵපටං පූරෙන්තෙන එකාපි පුප්ඵාවලි පරිවත්තෙත්වා න ඨපෙතබ්බා, වායන්තෙන අඤ්ඤෙහි පූරිතෙපි එකාපි පුප්ඵාවලි න පාතෙතබ්බා, ඉදං පූරිමවායිමානං නානාකරණං. ආදිග්ගහණෙන පුප්ඵජාලං සඞ්ගණ්හාති, තං කරොන්තස්ස ජාලච්ඡිද්දගණනාය දුක්කටං හොති. ‘‘භිත්තිච්ඡත්තබොධිත්ථම්භාදීසුපි එසෙව නයො’’ති වුත්තත්තා ඡත්තාදීසු ච පුප්ඵජාලං න දාතබ්බං.

470. ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස සාධාරණත්තා ‘‘භික්ඛූනං භික්ඛුනීනඤ්චා’’ති ආහ. බුද්ධස්සපීති එත්ථ පි-සද්දො සම්භාවනෙ, ‘‘පූජත්ථ’’න්ති වත්තබ්බං, බුද්ධස්ස පූජත්ථායපි කාතුං වා කාරාපෙතුං වා න වට්ටතීති අත්ථො. ධම්මසඞ්ඝරතනානිපි උපලක්ඛණතො සඞ්ගය්හන්ති. සෙසෙ කිමෙව වත්තබ්බන්ති බ්යතිරෙකත්ථො.

471. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘සයං පරෙහි වා කාරාපෙතුං භික්ඛූනඤ්ච භික්ඛුනීනඤ්ච බුද්ධස්සපී’’ති අනන්තරගාථාය වුත්තමතිදිසති. කලම්බකන්ති ද්වින්නං ධනුකානමන්තරෙ ඔලම්බකදාමං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘කලම්බකොති අඩ්ඪචන්දනාගදන්තන්තරෙ ඝටිකාදාමඔලම්බකො වුත්තො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431). එත්ථ ච ඝටිකාදාමඔලම්බකො නාම අන්තෙ ඝටිකාකාරයුත්තො යමකදාමඔලම්බකො. කාතුන්ති බන්ධිතුං න වට්ටතීති යොජනා. එකෙකපුප්ඵදාමං පන නික්ඛන්තසුත්තකොටියා පබන්ධිත්වා ඔලම්බිතුං වට්ටති. පුප්ඵදාමද්වයං සඞ්ඝටිතුකාමෙනපි නික්ඛන්තසුත්තකොටියාව සුත්තකොටි සඞ්ඝටිතුං වට්ටති. අඩ්ඪචන්දකමෙව වාති ‘‘අඩ්ඪචන්දාකාරෙන මාලාගුණපරික්ඛෙපො’’ති අට්ඨකථාය වුත්තසරූපං වා.

එත්ථ ච අඩ්ඪචන්දාකාරෙන මාලාගුණපරික්ඛෙපො නාම අඩ්ඪචන්දාකාරෙන මාලාගුණස්ස පුනප්පුනං හරණපච්චාහරණවසෙන පූරෙත්වා පරික්ඛිපනං. තෙනෙව තං පූරිමෙ පවිට්ඨං. තස්මා එතම්පි ¶ අඩ්ඪචන්දාකාරං පුනප්පුනං හරණපච්චාහරණවසෙන පූරිතං න වට්ටති, එකවාරං පන අඩ්ඪචන්දාකාරෙන මාලාගුණං හරිතුං වට්ටතීති වදන්ති. කාතුං න වට්ටතීති සම්බන්ධො. ‘‘තදුභයම්පි පූරිමෙයෙව පවිට්ඨ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.431) අට්ඨකථායං වුත්තං. අඤ්ඤෙහි පූරිතන්ති අඤ්ඤෙහි ආයතං පසාරෙත්වා පූරිතං පුප්ඵපටං. වායිතුම්පි චාති තිරියං එකපුප්ඵාවලිම්පි වායිතුං ‘‘න වට්ටතී’’ති ඉමිනාව සම්බන්ධො.

472. පිට්ඨකාචමයන්ති ¶ තණ්ඩුලපිට්ඨාදීහි කතඤ්චෙව කාචමත්තිකාය ච කතං පුප්ඵදාමං. භෙණ්ඩුපුප්ඵමයම්පි චාති භෙණ්ඩුදණ්ඩකෙහි මල්ලිකාසුමනචම්පකාදිසදිසං කත්වා ඡිද්දෙහි කතදාමඤ්ච. ‘‘ගෙණ්ඩුපුප්ඵමය’’න්තිපි ලිඛන්ති. ඛරපත්තමයන්ති එත්ථ ඛරපත්තං නාම කුඞ්කුට්ඨඛචිතං පුප්ඵපටන්ති වදන්ති. කාතුන්ති ගන්ථනගන්ථාපනාදීනි කාතුං. භෙණ්ඩුඛරපත්තදාමානං පටික්ඛිත්තත්තා චෙලාදීහි කතදාමම්පි න වට්ටති අකප්පියානුලොමත්තාති වදන්ති.

473. හීරාදීහීති තාලනාළිකෙරහීරාදීහි. ආදි-සද්දෙන තිණසලාකාදිං සඞ්ගණ්හාති. පටාකත්ථන්ති පටාකාකාරෙන පූජනත්ථං. ‘‘විජ්ඣන්තස්සා’’ති ඉමිනා කණ්ටකෙහි විජ්ඣනං, හීරාදීහි ආවුණනඤ්ච සඞ්ගහිතං.

475. අසොකපිණ්ඩිආදීනන්ති අසොකපුප්ඵමඤ්ජරිකාදීනං. ආදි-සද්දෙන අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.431) එතෙහෙව සද්ධිං දස්සිතං ජාලවිතානං, ඡිද්දානි දස්සෙත්වා කතවෙදිකා, නාගදන්තකං, පුප්ඵචඞ්කොටකාපිධානං, තාලපණ්ණවලයාදිඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. ධම්මරජ්ජුයාති එත්ථ සාරත්ථදීපනියං ‘‘ධම්මරජ්ජු නාම චෙතියං වා බොධිං වා පුප්ඵපවෙසනත්ථ ආවජ්ජිත්වා බද්ධරජ්ජූ’ති මහාගණ්ඨිපදෙ, මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ ච වුත්තං, තස්මා තථා බද්ධාය රජ්ජුයා චෙතියස්ස ච අන්තරෙ පුප්ඵානි පවෙසෙතුං වට්ටතීති ¶ විඤ්ඤායති. ගණ්ඨිපදෙ පන ‘ධම්මරජ්ජුන්ති සිථිලවට්ටිතං රජ්ජුං කත්වා බොධිං වා චෙතියං වා පරික්ඛිපිත්වා ධම්මාසනෙ වා ලම්බිත්වා තත්ථ පුප්ඵානි පවෙසෙන්තී’ති වුත්තං, තස්මා සිථිලවට්ටිතාය රජ්ජුයා අන්තරෙපි පුප්ඵානි පවෙසෙතුං වට්ටතීති විඤ්ඤායති, වීමංසිත්වා යුත්තතරං ගහෙතබ්බං. උභයත්ථාපි පනෙත්ථ නෙවත්ථි විරොධොති අම්හාකං ඛන්තී’’ති (සාරත්ථ. ටී. 2.431) ලිඛිතං.

476. විජ්ඣන්තස්සපීති පි-සද්දෙන ධම්මාසනවිතානාදීසු පුප්ඵපූජනත්ථං සයං කණ්ටකහීරාදිප්පවෙසනං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘විතානාදීසු පුප්ඵපූජනත්ථං කණ්ටකහීරාදිප්පවෙසනං න වට්ටතී’ති ඉදං අට්ඨකථාචරියප්පමාණතො ගහෙතබ්බ’’න්ති සාරත්ථදීපනියං වුත්තං.

477. කප්පියවචනං නාම ‘‘එවං ජාන, එවං කතෙ සොභෙය්ය, යථා එතානි පුප්ඵානි න විකිරියන්ති, තථා කරොහී’’තිආදි (පාරා. අට්ඨ. 2.431) අට්ඨකථාගතං කප්පියවචනං. වත්ථුපූජනෙති රතනත්තයපූජනෙ. නිමිත්තාදීසු නිමිත්තං නාම පුප්ඵානි ච ගන්ථනවාකෙ ¶ ච ගහෙත්වා ගන්ථිතුං ජානන්තානං සමීපෙ ඨපනං. ඔභාසො නාම ‘‘තුම්හෙහි පිළන්ධිතකුසුමානි කස්මා න විකිරන්තී’’ති වුත්තෙ ‘‘ගන්ථිතත්තා’’ති චෙ වදති, නනු පූජනකපුප්ඵානි ගන්ථිතුං න වට්ටතීතිආදිවචනානි. පරියායො නාම පණ්ඩිතෙහි පුප්ඵානි යථා න විකිරියන්ති, තථා ගන්ථිත්වා පූජෙතුං මනාපන්තිආදිවචනං. පකාසිතා අට්ඨකථායං.

478. ‘‘කුලානි දූසෙති පුප්ඵෙන වා’’තිආදිපාඨෙ (පාරා. 437) ‘‘වෙජ්ජිකාය වා ජඞ්ඝපෙසනිකෙන වා’’ති (පාරා. 437) වුත්තං වෙජ්ජකම්මාදිං කුලදූසනතො විසුං කත්වා ‘‘න කෙවලං…පෙ… කුදාචන’’න්ති කස්මා වුත්තන්ති? විසුං කාතුං න වුත්තං. යොජනා පනෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බා ¶ ‘‘න කෙවලමිදමෙව වුත්තප්පකාරං පුප්ඵදානාදිකුලදූසනං කුදාචනං අකත්තබ්බං, අථ ඛො වෙජ්ජකම්මාදි කුලදූසනම්පි කුදාචනං න කත්තබ්බ’’න්ති. වෙජ්ජකම්මාදීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන වක්ඛමානපරිත්තොදකසුත්තදානඅනාමට්ඨපිණ්ඩදානදූතෙය්යජඞ්ඝපෙසනිකෙ සඞ්ගණ්හාති.

479. ‘‘කුදාචනං න කත්තබ්බ’’න්ති සාමඤ්ඤෙන නිසෙධෙත්වා ඉදානි ‘‘කත්තබ්බ’’මිච්චාදිනා අපවාදවිධිං දස්සෙති. පඤ්චන්නං සහධම්මිනන්ති භික්ඛුභික්ඛුනිසික්ඛමානසාමණෙරසාමණෙරීනං පඤ්චන්නං සහ සද්ධිං චරිතබ්බො පබ්බජ්ජාසාසනධම්මො එතෙසං අත්ථීති ‘‘සහධම්මිකා’’ති සඞ්ඛං ගතානං. අකතවිඤ්ඤත්තිං කත්වාපීති අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතෙ භෙසජ්ජං යාචිත්වාපි ‘‘වදෙය්යාථ භන්තෙ යෙනත්ථො’’ති එවං අකතට්ඨානෙ විඤ්ඤත්ති අකතවිඤ්ඤත්ති. අත්තනො ධනෙති සසන්තකවිසයෙ.

480. ‘‘තථා’’ති සහධම්මිකානං වුත්තමතිදිසති. තදුපට්ඨාකජන්තුනොති තෙසං ද්වින්නං මාතාපිතූනං වෙය්යාවච්චකරස්ස. භණ්ඩුකස්සාති ගිහිලිඞ්ගෙ ඨිතස්සාපි පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්ස. අත්තනො වෙය්යාවච්චකරස්සපීති අත්තනො කම්මකරස්සපි. එත්තකානඤ්ච ජනානං පඤ්චසහධම්මිකානං විය අකතවිඤ්ඤත්තියාපි භෙසජ්ජං කාතබ්බන්ති වුත්තං හොති.

481. ජෙට්ඨභාතාති අත්තනො පුබ්බජො භාතා. කනිට්ඨොති අනුජො භාතා. තථා භගිනියො දුවෙති ජෙට්ඨකනිට්ඨා ද්වෙ භගිනියො. චූළමාතාති මාතු කනිට්ඨා. චූළපිතාති පිතු කනිට්ඨො. මහාමාතාති මාතු ජෙට්ඨා. මහාපිතා පිතු ජෙට්ඨභාතා.

482. පිතුච්ඡාති පිතුභගිනී ජෙට්ඨකනිට්ඨා. මාතුලොති මාතු භාතා. ජෙට්ඨකනිට්ඨෙ ද්වෙ පිතුච්ඡා ¶ , ද්වෙ මාතුලෙ ¶ ච එකතො කත්වා ‘‘දසා’’ති වුත්තං. භෙසජ්ජං කාතුං වට්ටතීති සම්බන්ධො.

484. ‘‘දස්සන්ති මෙ ඉමෙ’’ති ආභොගං කත්වා වා දාතබ්බන්ති යොජනා.

485. එතෙසං දසන්නං ඤාතීනං. යාව සත්තමා කුලාති එත්ථ කුලපරිච්ඡෙදො කථං ගහෙතබ්බොති? ‘‘සපුත්තදාරං භාතු කුටුම්බං එකං කුලං, එවං තස්ස පුත්තස්ස වා ධීතු වා කුටුම්බං එකං කුල’’න්ති එවමාදිනා නයෙන යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ගහෙතබ්බා. ‘‘සපුත්තපතිභගිනියා කුටුම්බං එකං කුලං, තථා තස්ස පුත්තස්ස වා ධීතු වා කුටුම්බං එකං කුල’’න්තිආදිනා නයෙන යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ගහෙතබ්බා. චූළමාතාදීනම්පි කුලපරම්පරා ඉමිනා නියාමෙන ගහෙතබ්බාති වදන්ති. කුලදූසනං න රූහතීති ‘‘දාතුං පුප්ඵං පනඤ්ඤස්ස, ආගතස්සෙව ඤාතිනො’’තිආදිනා (වි. වි. 443) නයෙන කථිතවිධිනා එතෙසු පවත්තන්තස්ස කුලදූසනං න රුහතීති වුත්තං හොති.

486. භාතුජායාති අත්තනො ජෙට්ඨස්ස වා කනිට්ඨස්ස වා භාතු භරියා. භගිනිසාමිකොති අත්තනො ජෙට්ඨාය වා කනිට්ඨාය වා භගිනියා සාමිකො.

487. භාතුනොති ජෙට්ඨස්ස, කනිට්ඨස්ස ච භාතුනො. අනු පච්ඡා ජාතාති අනුජා, කනිට්ඨභගිනී. ‘‘අනුජා’’ති උපලක්ඛණන්ති ජෙට්ඨායපි සඞ්ගහො. ජෙට්ඨකනිට්ඨභාතූනං භරියා ච ජෙට්ඨකනිට්ඨභගිනීනං සාමිකා ච සචෙ අඤ්ඤාතකා හොන්තීති යොජනා. දෙථාති එත්ථ ‘‘ඉමං භෙසජ්ජ’’න්ති පාඨසෙසො.

488. තෙසම්පි ¶ භාතුභගිනීනං. ‘‘පුත්තාන’’න්ති ඉමිනා ධීතූනම්පි සඞ්ගහො. කත්වාති වත්වා. තුම්හාකං මාතාපිතූනං දෙථාති එත්ථාපි ‘‘ඉමං භෙසජ්ජ’’න්ති පකරණතො ලබ්භති. මාතාපිතූනන්ති උභයසඞ්ගාහකවචනතො ‘‘තුය්හං මාතු වා, තුය්හං පිතු වා’’ති යථාසම්භවං විසුං විසුඤ්ච වත්තබ්බං. තෙසන්ති ච තුම්හාකන්ති ච සාමිවචනං. පුත්තානන්ති ච මාතාපිතූනන්ති ච සම්පදානවචනං.

489. භෙසජ්ජකරණාරහානං ¶ වත්තබ්බතාය ‘‘අකල්ලකො’’ති ඉදං ඉස්සරාදිපදෙහි පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. අකල්ලකොති ආතුරො. කල්ලං වුච්චති සුඛං, තං එතස්ස අත්ථීති කල්ලකො, න කල්ලකො අකල්ලකො. ඤාතිජනුජ්ඣිතො වාති ඤාතිජනෙන පරිච්චත්තො වා.

490. එතෙසං සබ්බෙසන්ති ඉස්සරාදිආතුරානං සබ්බෙසමෙතෙසං ජනානං. ‘‘සාධුනා’’ති වක්ඛමානත්තා අපච්චාසීසතා සතාති එත්ථ සතාති කිරියාපදං. ‘‘ඉමස්මිං කතෙ ඉමෙ මය්හං එවරූපං දස්සන්තී’’ති අත්තනො අත්ථාය පච්චාසීසනං අකරොන්තෙනාති අත්ථො. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස උපකාරතං පච්චාසීසන්තෙන කාතුං වට්ටති. පටිසන්ථාරොති ආමිසපටිසන්ථාරො, ධම්මපටිසන්ථාරොති දුවිධො පටිසන්ථාරො. එත්ථ ආමිසපටිසන්ථාරො ගය්හති. භෙසජ්ජං ආමිසෙනපි හොතීති ධම්මකථාය සඞ්ගහොපි යුජ්ජතෙව. පටිසන්ථරණං පටිසන්ථාරො. පටිලද්ධාමිසස්ස ච ධම්මස්ස ච තෙසු ච අත්තනි ච පතිරූපෙනාකාරෙන සමං අත්ථරණං පවත්තනන්ති අත්ථො.

අපරො නයො – ආමිසස්ස ච ධම්මස්ස ච අලාභෙන අත්තනො, පරස්ස ච අන්තරෙ සම්භවන්තස්ස ඡිද්දස්ස විවරස්ස භෙදස්ස පටිසන්ථරණං පිදහනං සඞ්ගහණං පටිසන්ථාරො. අයඤ්හි ලොකසන්නිවාසො අලබ්භමානෙන ආමිසෙන ච ධම්මෙන ¶ චාති ද්වීහි ඡිද්දො, තස්ස තං ඡිද්දං යථා න පඤ්ඤායති, එවං පීඨස්ස විය පච්චත්ථරණෙන ආමිසෙන, ධම්මෙන ච පටිසන්ථරණං ‘‘ආමිසපටිසන්ථාරො, ධම්මපටිසන්ථාරො’’ති වුච්චතීති. සාධුනාති සාමීචිප්පටිපන්නතාදිඅරියධම්මෙ පතිට්ඨිතුකාමෙන අරියාචාරෙන භික්ඛුනාති අත්ථො. ‘‘අධුනා’’ති ඉදං ඉමිස්සා පටිපත්තියා සබ්බකාලං පටිපජ්ජිතබ්බතායපි පාපජනකණ්හකසංගාමෙ ඉමස්මිං විපන්නකාලෙ විසෙසෙන අප්පමත්තෙන පවත්තෙතබ්බන්ති අධිප්පායෙන වුත්තං.

491-2. කෙනචීති උපලක්ඛණත්තා උපාසකෙන වා උපාසිකාය වාති අත්ථො. හත්ථෙනාති හත්ථාවයවා අඞ්ගුලියො වුත්තා සමුදායෙ පවත්තස්ස වොහාරස්ස අවයවෙ පවත්තනතො. කත්වාති එත්ථ ‘‘පරිත්ත’’න්ති පාඨසෙසො, කරොතිස්ස කිරියාසාමඤ්ඤෙ වත්තනතො භණිත්වාති අත්ථො. තෙසමෙව ච සන්තකන්ති පරිත්තං භණාපෙන්තානමෙව සන්තකං සුත්තොදකං. එවං වුත්තත්තා ‘‘අත්තනො සුත්තොදකං ආහරිත්වා පුඤ්ඤත්ථාය ඉදං හත්ථෙන චාලෙත්වා, ආමසිත්වා වා පරිත්තං භණථා’’ති වුත්තෙ කෙනචි පරිත්තොදකං සුත්තං කාතබ්බං. කෙනචි ‘‘පරිත්තොදකසුත්තානි දෙථා’’ති වුත්තෙ ¶ භික්ඛුනා තෙසමෙව සන්තකං ජලං හත්ථෙන චාලෙත්වා සුත්තකං මද්දිත්වා පරිත්තං කත්වා දාතබ්බන්ති යොජනා.

493. අනාමට්ඨොපීති හත්ථෙන අනාමසිතොපි, අපබ්බජිතස්ස හත්ථතො ලද්ධා අත්තනා වා අඤ්ඤෙන වා භික්ඛුනා අගහිතග්ගොති වුත්තං හොති.

494. චොරදාමරිකස්ස චාති ගාමවිලොපකස්ස චොරස්ස ච.

495. පණ්ඩුපලාසස්සාති ¶ පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්ස භණ්ඩුකස්ස, පණ්ඩුවණ්ණො පලාසො පණ්ඩුපලාසො, සො වියාති පණ්ඩුපලාසො, තංසදිසෙ තබ්බොහාරො ‘‘සීහොයං මාණවකො’’තිආදීසු විය. යථා පණ්ඩුපලාසො රුක්ඛා පතනාභිමුඛො තිට්ඨති නියතපාතො, එවමයම්පි ගිහිලිඞ්ගතො අපගමාභිමුඛො පබ්බජ්ජූපගමනෙ නියතොව තිට්ඨතීති ‘‘පණ්ඩුපලාසසදිසො’’ති වෙදිතබ්බො.

ථාලකෙපි චාති අත්තනො පරිභොගථාලකෙපි. ඉදඤ්ච නිදස්සනමත්තං, පත්තොපි ගහිතොයෙවාති දට්ඨබ්බං. ඨපෙත්වාති එත්ථ ‘‘පිණ්ඩපාත’’න්ති උපයොගවසෙන සම්බන්ධනීයං. තං පනාති අත්තනො පරිභොගථාලකෙ ඨපෙත්වා දිය්යමානං පිණ්ඩපාතං. ‘‘මාතාපිතූන’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.436-437) අට්ඨකථාවචනතො එත්ථ ‘‘පිතුනො’’ති උපලක්ඛණන්ති මාතාපිතූනම්පීති අත්ථො. සචෙ එකසෙසො ඉච්ඡිතො, ‘‘පිතූනම්පී’’ති පාඨො යුජ්ජති.

496. ජඞ්ඝපෙසනියන්ති ගිහීනං දූතෙය්යසාසනහරණකම්මං ‘‘ජඞ්ඝපෙසනිය’’න්ති වුච්චති. අපි චාති වුත්තසමුච්චයො.

497. එත්තාවතා සාමඤ්ඤවිධිං දස්සෙත්වා ඉදානි අපවාදවිධිං දස්සෙතුං ‘‘භණ්ඩූ’’තිආදි වුත්තං. සාසනන්ති සන්දෙසං. හරිතුන්ති වුත්තට්ඨානං නෙතුං.

498. අට්ඨවිධෙනපීති පුප්ඵදානාදිජඞ්ඝපෙසනියාවසානෙන අට්ඨප්පකාරෙනපි. කුලදූසනකම්මෙනාති කුලානං සද්ධාවිනාසකෙන අනාචාරකම්මෙන. ලද්ධන්ති එත්ථ ‘‘භොජන’’න්ති ඉදං ‘‘භුඤ්ජිතු’’න්ති ච ‘‘අජ්ඣොහාරෙසූ’’ති ච වුත්තත්තා, ‘‘සෙසෙසුපි අයං නයො’’ති වක්ඛමානත්තා ¶ ච ලබ්භති. පඤ්චසු සහධම්මිකෙසු එකෙනාපි කුලදූසනෙන කම්මෙන උප්පාදිතපච්චයො ¶ සබ්බෙසම්පි න වට්ටතීති ‘‘පඤ්චන්නං සහධම්මීනං න ච වට්ටතී’’ති සබ්බපටිසෙධො කතො.

499. සබ්බත්ථාති ‘‘අජ්ඣොහාරෙසූ’’ති එතස්ස විසෙසනං, සබ්බෙසූති අත්ථො. ‘‘අජ්ඣොහාරෙ අජ්ඣොහාරෙ’’ති අට්ඨකථාගතං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘අජ්ඣොහාරෙසූ’’ති ඉදං පරගලං කාතබ්බං ආමිසං සන්ධායාහ. සෙසපච්චයෙ පටිච්ච පරිභොගවසෙනෙව ‘‘සෙසෙසූ’’ති ආහ, අනජ්ඣොහරණීයෙසු සෙසපච්චයෙසූති අත්ථො. කිං වුත්තං හොති? චීවරපච්චයෙ සරීරතො මොචෙත්වා පරිභොගගණනාය, සෙනාසනපච්චයෙ නිබ්බකොසෙ උදකපතනට්ඨානතො අබ්භන්තරං පවිට්ඨවාරගණනාය, මඤ්චපීඨාදිසෙනාසනෙ නිසීදනසයනාදිපරිභොගගණනාය, අනජ්ඣොහරිත්වා අබ්භඤ්ජනාලෙපනාදිවසෙන කාතබ්බභෙසජ්ජෙ සරීරතො මොචෙත්වා වාරගණනායාති වුත්තං හොති. අයං නයොති ‘‘දුක්කටං පරිදීපිත’’න්ති වුත්තො නයො.

500. ‘‘උප්පන්නපච්චයා’’ති ඉදං ‘‘අභූතාරොචනෙනා’’ති ඉදමපෙක්ඛිත්වා වුත්තං. ‘‘කත්වා රූපියවොහාර’’න්ති ඉදමපෙක්ඛිත්වා ‘‘උප්පාදිතපච්චයා’’ති යොජනා කාතබ්බා. රූපියවොහාරවිනිච්ඡයො නිස්සග්ගියෙ ආවි භවිස්සති. අභූතාරොචනවිනිච්ඡයො චතුත්ථපාරාජිකෙ වුත්තො. සමානාති පකාසිතාති කුලදූසනකම්මෙන උප්පාදිතපච්චයෙහි සදිසාති අට්ඨකථායං වුත්තාති අත්ථො. ඉමිනා තත්ථාපි විනිච්ඡයො එත්තකොයෙවාති අතිදිසති.

501. ‘‘සංසාරවාසො දුක්ඛ’’න්ති ඤත්වා නිබ්බානාධිගමෙ මානසං බන්ධිත්වා නිබ්බානගාමිනිං පටිපදං සන්ධාය සාසනාවතිණ්ණෙන සික්ඛාකාමෙන කුලපුත්තෙන සෙවිතක්ඛණෙයෙව ජීවිතහරණසමත්ථවිසමිස්සපූතිමුත්තං ¶ විය වජ්ජනීයං අකප්පියපච්චයං උප්පාදෙතුං කරියමානං අකප්පියොපායප්පකාරං එකතො දස්සෙතුමාහ ‘‘විඤ්ඤත්තී’’තිආදි. තත්ථ විඤ්ඤත්ති යාචනා. අනුප්පදානන්ති පිණ්ඩපටිපිණ්ඩදානං. වෙජ්ජකම්මං වුත්තනයමෙව. අනෙසනං නාම අප්පිච්ඡතාය අනනුරූපෙන පයොගෙන පච්චයපරියෙසනං.

පාරිභට්යතා නාම ඉස්සරෙ සෙවිතුං පරිවාරෙත්වා තෙසං චිත්තරුචිතං විලපන්තානං පරිභටානං සෙවකජනානං විය ලාභත්ථිකස්ස භික්ඛුනො පච්චයදායකෙසු පවත්තීති වෙදිතබ්බො. පරි සමන්තතො භටති සෙවතීති පරිභටො, ඉස්සරජනානං සමීපාවචරො සෙවකජනො, පරිභටො වියාති ¶ පරිභටො, භික්ඛු, පරිභටස්ස කම්මං පාරිභට්යං, තස්ස භාවො පාරිභට්යතා. අථ වා පරිභටති ධාති විය කුලදාරකෙ අඞ්කෙ කරණාදිවසෙන ධාරෙතීති පරිභටො, පරිභටස්ස කම්මං පාරිභට්යං, තස්ස භාවො පාරිභට්යතාති ලාභාසාය භික්ඛුනො කුලදාරකෙසු අනනුලොමිකා පවත්ති වුච්චති.

මුග්ගසූපතා නාම පක්කමුග්ගා විය පක්කාපක්කබීජමිස්සා ලාභාසාය දායකානං චිත්තාරාධනත්ථාය සච්චාලීකමිස්සකතා. යථා මුග්ගෙසු පච්චමානෙසු කොචිදෙව න පච්චති, බහවො පච්චන්ති, එවමෙව යස්ස දායකෙහි සද්ධිං කථෙන්තස්ස කිඤ්චිදෙව සච්චං හොති, අසච්චමෙව බහුකං හොති, අයං වුච්චති මුග්ගසූපසදිසත්තා ‘‘මුග්ගසූපො’’ති, තස්ස කම්මං මුග්ගසූපං, තස්ස භාවො මුග්ගසූපතා. වත්ථුවිජ්ජකං නාම කූපවත්ථුගෙහවත්ථුආදීනං ආචික්ඛනං. වත්ථුවිජ්ජායකානං කතං වත්ථුවිජ්ජකං.

502. ජඞ්ඝපෙසනියං, දූතකම්මඤ්ච වුත්තනයමෙව. කුලදූසනන්ති වුත්තාවසෙසං. අභූතාරොචනඤ්ච වුත්තනයමෙව. බුද්ධපටිකුට්ඨන්ති ¶ බුද්ධෙහි පටික්කොසිතං ගරහිතං යථාවුත්තං මිච්ඡාජීවඤ්ච අවුත්තඤ්ච අඞ්ගවිජ්ජානක්ඛත්තවිජ්ජාඋක්කාපාතදිසාඩාහභූමිචාලාදිභෙදං මිච්ඡාජීවනූපායං සබ්බං. විවජ්ජයෙති විසමිව, ගූථමුත්තං විය ච ආරකා පරිවජ්ජෙය්යාති අත්ථො. ‘‘සික්ඛාකාමො කුලපුත්තො’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති.

503. පටිනිස්සජ්ජතොපි තන්ති සමනුභාසනකම්මතො පුබ්බෙ වා ඤත්තිචතුත්ථාසු කම්මවාචාසු අන්තකම්මවාචාය ය්ය-කාරං අප්පත්තාය වා කුලදූසනකම්මං පජහන්තස්සාති වුත්තං හොති. සඞ්ඝභෙදසමන්ති පඨමසඞ්ඝභෙදෙන සමන්ති.

504. ‘‘ජාන’’න්ති ඉමස්ස ‘‘භික්ඛුනා’’ති එතස්ස විසෙසනත්තා ජානතාති ගහෙතබ්බං. පාළියා ලිඛිතෙ සීහළගණ්ඨිපදෙ පන එවරූපං ආපත්තිං ආපන්නොස්මීති ඤත්වාති අත්ථො වුත්තො. යාවතීහන්ති යත්තකානි අහානි, ‘‘ඡාදිතා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො, ඡාදනකිරියාඅච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. ඡාදිතාති ‘‘අහං ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපන්නො’’ති සබ්රහ්මචාරීනං අනාරොචනදිවසෙන ¶ පටිච්ඡාදිතා. ආපත්තීති සඞ්ඝාදිසෙසාපත්ති. අකාමාති අරුචියාව සඞ්ඝාදිසෙසං ආපජ්ජිත්වා අකතපටිකම්මස්ස සග්ගමොක්ඛානං අන්තරායකරත්තාති අධිප්පායො. පරිවත්ථබ්බන්ති පරිවාසං සමාදාය වත්ථබ්බං. කිත්තකං කාලන්ති ආහ ‘‘තාවතීහ’’න්ති, තත්තකානි අහානීති වුත්තං හොති. ආපජ්ජිත්වා යත්තකානි අහානි පටිච්ඡාදෙති, තත්තකානෙව අහානීති අත්ථො.

505-6. ආපත්ති කිත්තකෙන පටිච්ඡන්නා හොතීති ආහ ‘‘ආපත්ති චා’’තිආදි. තත්ථ ආපත්ති චාති සඞ්ඝාදිසෙසාපත්ති ච. අනුක්ඛිත්තො චාති උක්ඛෙපනීයකම්මෙන සයං අනිස්සාරිතො ¶ ච. පහූ චාති සයං සබ්රහ්මචාරීනං සන්තිකං ගන්ත්වා ආරොචෙතුං පහොති ච. අනන්තරායිකො චාති ගමනවිබන්ධකෙන රාජචොරාදිඅන්තරායෙන විරහිතො ච. චතුස්ව පීති එත්ථ ‘‘එතෙසූ’’ති සෙසො, එතෙසු චතූසූති අත්ථො. තංසඤ්ඤීති ආපත්තිසඤ්ඤී අනුක්ඛිත්තසඤ්ඤී පහුසඤ්ඤී අනන්තරායිකසඤ්ඤීති වුත්තං හොති. තස්ස එවංසඤ්ඤිනො ඉමෙසු චතූසු තථාසඤ්ඤිනො පුග්ගලස්ස. ඡාදෙතුකාමතාති ආචරියාදීසු ගාරවෙන වා ගරහාදිභයා වා ‘‘න ආරොචෙස්සාමී’’ති පටිච්ඡාදෙතුකාමතා ච. ඡාදනන්ති තථා චින්තෙත්වා ‘‘අහං ඉත්ථන්නාමං ආපන්නො’’ති අවත්වා පටිච්ඡාදනඤ්චාති ඉමෙහි දසහි අඞ්ගෙහි. ‘‘භික්ඛුනා’’ති කත්තුනිද්දෙසත්තා ඡන්නාති එත්ථ ඡාදිතාති අත්ථො. කාලවිධිං දස්සෙති ‘‘අරුණුග්ගමනෙනා’’ති, ආපත්තිආපන්නදිවසං ඛෙපෙත්වා අරුණුට්ඨානෙන සද්ධිං ඡන්නා හොතීති අත්ථො.

507. එවං පටිච්ඡන්නසඞ්ඝාදිසෙසපටිකම්මත්ථං ‘‘අකාමා පරිවත්ථබ්බ’’න්ති විහිතස්ස පරිවාසස්ස කො භෙදො, කො පවත්තික්කමොති ආහ ‘‘තිවිධො’’තිආදි. සො පරිවාසො තිවිධො දීපිතොති සම්බන්ධො. කෙනාති ආහ ‘‘තිවිධාපෙතචෙතසා’’ති. ‘‘තිස්සො විධා, සෙය්යොහමස්මීති විධා, සදිසොහමස්මීති විධා, හීනොහමස්මීති විධා’’ති (දී. නි. 3.305) වුත්තවිධාය මානනාමධෙය්යතො තිවිධමානතො අපගතචිත්තෙන සම්මාසම්බුද්ධෙනාති අත්ථො.

පටිච්ඡන්නා ආපත්ති එතස්සාති පටිච්ඡන්නො. අරිසාදීනං ආගතිගණත්තා තත්ථ පක්ඛිපනෙන අ-කාරපච්චයො දට්ඨබ්බො. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘පටිච්ඡන්නාය දාතබ්බො’’තිආදි.

සුද්ධන්තොති ¶ ¶ ‘‘උභො කොටියො සොධෙත්වා දාතබ්බපරිවාසො සුද්ධන්තො නාමා’’ති පාළිගණ්ඨිපදෙ වුත්තත්තා උපසම්පදාකාලසඞ්ඛාතො සුද්ධො පුබ්බන්තො, ආරොචිතකාලසඞ්ඛාතො සුද්ධො අපරන්තො ච පරිවාසසමාදානකාලෙ වා පරිවසනකාලෙ වා උපපරික්ඛිත්වා දිට්ඨා සුද්ධා අන්තා අනාපත්තිකාලසඞ්ඛාතා උභො කොටියො අස්සාති කත්වා සුද්ධන්තනාමකො පරිවාසො ච. එත්ථ ච භෙදාදිං වක්ඛති.

සම්මා දිවසාදීනං ඔධානං පක්ඛෙපො යත්ථ සො සමොධානො, පරිවාසො. දිවසෙසු දිවසෙ වා ආපත්තීසු ආපත්තියො වා සබ්බා නානාවත්ථුකා ආපත්තියො එකතො කත්වා ඔධාය දාතබ්බපරිවාසොති අත්ථො. එත්ථාපි භෙදාදිං වක්ඛති.

508. තත්රාති තෙසු තීසු පරිවාසෙසු. ‘‘යො’’ති සෙසො. ඉතීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. යො පටිච්ඡන්නපරිවාසො, අයන්ති එවං පකාසිතොති යොජනා.

509-10. පරිවාසදානකාලෙ වුච්චමානාය කම්මවාචාය පධානලක්ඛණං දස්සෙතුමාහ ‘‘වත්ථුගොත්තවසෙනා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘වත්ථූ’’ති සුක්කමොචනාදිකො වීතික්කමො වුච්චති. අයමෙව සුක්කවිස්සට්ඨිආදිකං ගං වාචං සඤ්ඤඤ්ච තායති රක්ඛතීති කත්වා ‘‘ගොත්ත’’න්ති වුච්චති. තඤ්හි සජාතියසාධාරණවිජාතියවිනිවත්තනවසෙන අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං අදත්වා වාචං සද්දං, තබ්බිසයං සඤ්ඤඤ්ච රක්ඛති. ඉදං වත්ථුගොත්තද්වයවාචකං සුක්කවිස්සට්ඨිකායසංසග්ගවිසෙසවචනඤ්ච ‘‘නානාවත්ථුකා’’ති සාමඤ්ඤවචනඤ්චාති ඉමිනා වචනද්වයෙනාති වුත්තං හොති. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨිං කායසංසග්ග’න්තිආදිවචනෙනාපි ‘නානාවත්ථුකායො’තිආදිවචනෙනාපි වත්ථුචෙව ¶ ගොත්තඤ්ච සඞ්ගහිත’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 102). නාමාපත්තිවසෙන වාති එත්ථ සඞ්ඝාදිසෙසොති සජාතිසාධාරණනාමං, ආපත්තීති සබ්බසාධාරණනාමන්ති ද්වීහි නාමෙහි තංතංවීතික්කමවසෙන ආපජ්ජිතබ්බතො තදෙව ආපත්තීති එවමුභින්නං නාමාපත්තීනං වසෙන වාති අත්ථො.

කම්මවාචා හි කාතබ්බාති ‘‘වත්ථුගොත්තවසෙනාපී’’ති එත්ථ අපි-සද්දො ‘‘නාමාපත්තිවසෙන වා’’ති එත්ථ සඞ්ඝාදිසෙසොති සජාතිසාධාරණනාමං, ආපත්තීති සබ්බසාධාරණනාමන්ති ද්වීහි නාමෙහීති ඉදං සමුච්චිනොතීති උභයං එකතො යොජෙත්වා කම්මවාචා කාතබ්බාති. ‘‘නාමාපත්තිවසෙන ¶ වා’’ති එත්ථ විකප්පත්ථෙන වා-සද්දෙන, ‘‘අහං භන්තෙ සම්බහුලා සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො ආපජ්ජිං එකාහපටිච්ඡන්නායො’ති එවං නාමමත්තවසෙන වා යොජනා කාතබ්බා’’ති අට්ඨකථාය වුත්තවිසෙසනිවත්තනත්ථමත්තසද්දවසෙන ච වත්ථුගොත්තවිරහිතෙන කෙවලෙන නාමාපත්තිමත්තෙන පයොජෙත්වා කාතබ්බායෙවාති වුත්තං හොති. කම්මවාචාය කරණප්පකාරො පන සමුච්චයක්ඛන්ධකෙ ආගතනයෙන ආපන්නපුග්ගලනාමෙන ච එකාහපටිච්ඡන්නාදිවචනෙන ච යොජෙත්වා දට්ඨබ්බො. තස්ස දාතබ්බොති යොජනා. ‘‘පරිවාසො’’ති පකරණතො ලබ්භති, පටිච්ඡන්නාපත්තිකස්ස පුග්ගලස්ස පරිවාසො දාතබ්බොති අත්ථො.

තෙන චාති ලද්ධපරිවාසෙන අන්තොසීමාය උක්කුටිකං නිසින්නෙන පග්ගහිතඤ්ජලිනා භික්ඛුනා ච. සමාදියිත්වාති එත්ථාපි ‘‘වත්ත’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භති. ‘‘සමාදානෙප්යයං නයො’’ති (වි. වි. 514) වක්ඛමානත්තා ‘‘වත්තං සමාදියාමි, පරිවාසං සමාදියාමී’’ති ඉමෙසං ද්වින්නං අඤ්ඤතරං වා ද්වයමෙව වා තික්ඛත්තුං වත්වා පාරිවාසිකක්ඛන්ධකෙ වුත්තවත්තපූරණත්ථං සමාදියිත්වාති වුත්තං හොති. ආදිතො සඞ්ඝස්ස ආරොචෙතබ්බන්ති යොජනා. තථා ¶ වත්තං සමාදියිත්වා නිසින්නෙන පඨමං සඞ්ඝස්ස ‘‘අහං භන්තෙ එකං ආපත්තිං ආපජ්ජිං සඤ්චෙතනිකං සුක්කවිස්සට්ඨිං එකාහපටිච්ඡන්නං, සොහං සඞ්ඝං එකිස්සා ආපත්තියා සඤ්චෙතනිකාය සුක්කවිස්සට්ඨියා එකාහපටිච්ඡන්නාය එකාහපරිවාසං යාචිං, තස්ස මෙ සඞ්ඝො එකිස්සා ආපත්තියා සඤ්චෙතනිකාය සුක්කවිස්සට්ඨියා එකාහපටිච්ඡන්නාය එකාහපරිවාසං අදාසි, සොහං පරිවසාමි, වෙදයාමාහං භන්තෙ, වෙදයතීති මං සඞ්ඝො ධාරෙතූ’’ති එවං ආරොචෙතබ්බං.

‘‘ඉමඤ්ච පනත්ථං ගහෙත්වා යාය කායචි වාචාය ආරොචෙතුං වට්ටතියෙවා’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102) අට්ඨකථාවචනතො යාය කායචි භාසායපි ආරොචෙතුං වට්ටති.

511. පුනප්පුනාගතානන්ති එත්ථ ‘‘භික්ඛූන’’න්ති සෙසො. පුබ්බෙ ආරොචනට්ඨානං අසම්පත්තානං ආගන්තුකානං භික්ඛූනම්පි. ආරොචෙන්තොවාති එකස්ස ආරොචනෙ සො චෙ වුඩ්ඪතරො හොති, ‘‘භන්තෙ’’ති වත්වා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වත්වා, නවකො චෙ, ‘‘ආවුසො’’ති වත්වා අවසානෙ ‘‘මං ආයස්මා ධාරෙතූ’’ති, ද්වෙ චෙ හොන්ති, ‘‘මං ආයස්මන්තා ධාරෙන්තූ’’ති, තයො චෙ, ‘‘මං ආයස්මන්තො ධාරෙන්තූ’’ති වත්වා ආරොචෙන්තොව. රත්තියා ඡෙදං අකත්වාති ‘‘පකතත්තෙන භික්ඛුනා සද්ධිං එකච්ඡන්නෙ’’තිආදිනා (චූළව. 81) නයෙන වුත්තඑකසෙනාසනෙ පකතත්තෙන භික්ඛුනා සද්ධිං අරුණුට්ඨාපනවසෙන ¶ කරියමානෙන සහවාසෙන වා ‘‘පකතත්තභික්ඛූහි විනා එකකෙන වාසො’’ති වුත්තවිප්පවාසෙන වා ‘‘ආගන්තුකානං ආරොචනාය අකරණ’’න්ති වුත්තඅනාරොචනෙන වා සම්භවන්තං රත්තිච්ඡෙදමකත්වා. වත්තභෙදං අකත්වා වා පාරිවාසිකක්ඛන්ධකෙ පාරිවාසිකස්ස පඤ්ඤත්තවත්තතො එකම්පි අහාපෙත්වා ච. සදා වසෙති පරිවාසං වසිතුං ¶ පරිකප්පිතා සබ්බදිවසා යාව ඛිණන්ති, තාව වසෙය්යාති අත්ථො.

512. තත්ථ පරිවාසො විසොධෙතුං න සක්කා චෙති තස්ස විහාරස්ස මහන්තත්තා ආගතෙ ආගන්තුකභික්ඛූ පරියෙසිත්වා ආරොචෙන්තෙන රත්තිච්ඡෙදං අකත්වා පරිවාසං සොධෙතුං න සක්කා චෙ හොති. තං වත්තං නික්ඛිපිත්වානාති තථා සමාදින්නං වත්තං උපරි වක්ඛමානනයෙන නික්ඛිපිත්වා.

513. කත්ථ නික්ඛිපෙය්යාති ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථෙව සඞ්ඝමජ්ඣෙ වාති අත්තනො යස්මිං වත්තං සමාදින්නං, තස්මිංයෙව සඞ්ඝමජ්ඣෙ වා. පුග්ගලෙ වාති භික්ඛූසු උට්ඨාය තත්ථ තත්ථ ගතෙසු අන්තොසීමායයෙව ඔහීනෙ එකභික්ඛුම්හි වා අසතියා බහිසීමං ගතෙන සරිතක්ඛණෙ අත්තනා සද්ධිං ගච්ඡන්තෙ තස්සායෙව පරිසාය පරිවාසදානෙ සම්මුඛීභූතෙ පුග්ගලෙ වා ආගන්තුකභික්ඛු චෙ, තස්ස වා සන්තිකෙ ආරොචෙත්වා වත්තං නික්ඛිපිතබ්බන්ති වුත්තං හොති. කථං නික්ඛිපෙ’ති ආහ ‘‘නික්ඛිපාමී’’තිආදි. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘නික්ඛිපාමී’’ති එතං පච්චාමසති. තං වත්තන්ති අත්තනා සමාදින්නං තං වත්තං.

514. අයං නයොති ‘‘එකපදෙනාපි ද්වීහි පදෙහි වා පනා’’ති එවං අනන්තරොදිතනයො.

515-20. පකතත්තොති වුච්චතීති සග්ගමොක්ඛාවරණාභාවෙන පකතො පුබ්බසරූපෙනෙව ඨිතො අත්තා එතස්සාති ‘‘පකතත්තො’’ති කථීයති. පච්චූසකාලස්මින්ති අරුණතො පුරිමකාලෙ.

පරික්ඛිත්තවිහාරස්සාති එත්ථ පාකාරාදීහි පරික්ඛිත්තං එකම්පි සෙනාසනං විහරන්ති අස්මින්ති කත්වා තථා වුච්චති. ද්වෙ ¶ ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කම්මාති යොජනා. ලෙඩ්ඩුපාතද්වයස්ස අවධිං දස්සෙති ‘‘පරික්ඛෙපතො බහී’’ති, ‘‘අපරික්ඛිත්තතො පරික්ඛෙපාරහට්ඨානා බහී’’ති ච.

පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං ¶ නාම කතමන්ති? විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.31) ධුතඞ්ගනිද්දෙසෙ ‘‘මජ්ඣිමට්ඨකථායං පන විහාරස්සාපි ගාමස්සෙව උපචාරං නීහරිත්වා උභින්නං ලෙඩ්ඩුපාතානං අබ්භන්තරා මිනිතබ්බ’න්ති වුත්තං. ඉදමෙත්ථපමාණ’’න්ති වුත්තත්තා අපරික්ඛිත්තස්ස පඨමලෙඩ්ඩුපාතං හොති, ගාමෙ වුත්තෙන විධිනා විහාරපරියන්තෙ ඨිතභත්තසාලගිලානසාලාදිසෙනාසනෙ චෙ පරික්ඛෙපො අත්ථි, තත්ථ වා, නත්ථි චෙ, නිබ්බකොසස්ස උදකපාතට්ඨානෙ ඨිතෙන මාතුගාමෙන ඡඩ්ඩිතභාජනධොවනොදකපතනට්ඨානෙ වා සෙනාසනතො දූරෙ චෙතියඞ්ගණෙ, බොධියඞ්ගණෙ වා ඨත්වා බලමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස හත්ථං පසාරෙත්වා අත්තනො බලප්පමාණෙන ඛිත්තස්ස මුට්ඨියා ගහිතපාසාණස්ස පතනට්ඨානං විහාරූපචාරො නාම, තදෙව පාකාරාදීහි පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං නාම. තත්ථ ඨත්වා තථෙව ඛිත්තස්ස පාසාණස්ස පතනට්ඨානං එකො ලෙඩ්ඩුපාතො, තත්ථාපි ඨත්වා තථෙව ඛිත්තස්ස පාසාණස්ස පතනට්ඨානං එකො ලෙඩ්ඩුපාතොති එවං ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතා ගහෙතබ්බා.

මග්ගතො ඔක්කමිත්වාති මග්ගතො අපසක්කිත්වා. ගුම්බෙනාති රුක්ඛගහනෙන වා ලතාගහනෙන වා. වතියාති කණ්ටකසාඛාදීහි කතාය වතියා.

වත්තමාදායාති පුබ්බෙ වුත්තනයෙන වත්තං සමාදියිත්වා. ආරොචෙත්වාති යථාවුත්තනයෙන ආරොචෙත්වා.

නික්ඛිපිත්වාති පුබ්බෙ වුත්තනයෙන වත්තං නික්ඛිපිත්වා. භික්ඛූති අත්තනා සද්ධිං හත්ථපාසදානත්ථාය ආගතො භික්ඛු. යස්ස කස්සචීති එත්ථ ‘‘සන්තිකෙ’’ති සෙසො.

ආරොචෙත්වා ¶ වාති අත්තනො නවකතරො චෙ, ‘‘ආවුසො’’ති, වුඩ්ඪො චෙ, ‘‘භන්තෙ’’ති වත්වා යථාවුත්තනයෙනෙව ආරොචෙත්වා. සෙසන්ති අවසෙසවිනිච්ඡයං. සමුච්චයස්සාති චූළවග්ගාගතස්ස තතියසමුච්චයක්ඛන්ධකස්ස. අට්ඨකථායචාති ‘‘සචෙ අඤ්ඤො කොචි භික්ඛු කෙනචිදෙව කරණීයෙනා’’තිආදිනා (චූළව. අට්ඨ. 102) අට්ඨකථාගතවිනිච්ඡයෙනාපි.

විභාවයෙති ‘‘සචෙ යං භික්ඛුං තත්ථ ආගතං පස්සති, භාසමානස්ස සද්දං සුණාති, තස්ස ආරොචෙතබ්බං. තථා අකරොන්තස්ස රත්තිච්ඡෙදො ච වත්තභෙදො ච හොති දුක්කටං ආපජ්ජති. සචෙ සො ද්වාදසරතනබ්භන්තරං පත්වා තස්ස අජානන්තස්සෙව පක්කන්තො හොති, රත්තිච්ඡෙදොව හොති, න වත්තභෙදො ¶ . සචෙ අත්තනා සද්ධිං ආගතො කෙනචිදෙව කරණීයෙන ගතො හොති, විහාරං ගන්ත්වා යං පඨමං පස්සති, තස්ස සන්තිකෙ ආරොචෙත්වා වත්තං නික්ඛිපිතබ්බං. එවං පරිකප්පිතදිවසෙ පුණ්ණෙ කුක්කුච්චවිනොදනත්ථං අතිරෙකෙ ච දිවසෙ වත්තං පූරෙත්වා පරියොසානෙ වත්තෙ අසමාදින්නෙ මානත්තාරහො න හොතීති සඞ්ඝං උපසඞ්කම්ම වත්තං සමාදියිත්වා ඛන්ධකෙ ආගතනයෙනෙව මානත්තං යාචිතබ්බං. අනික්ඛිත්තවත්තෙන චරිතුකාමස්ස පුන වත්තසමාදානං කාතබ්බං න හොතී’’ති එත්තකො විසෙසො, ඉමං අට්ඨකථාගතං විනිච්ඡයං පකාසෙය්යාති වුත්තං හොතීති.

521. න ජානතීති එත්ථ ඡන්දවසෙන රස්සො කතො. ආපත්තීනඤ්ච රත්තීනං, පරිච්ඡෙදං න ජානතීති බහූ සඞ්ඝාදිසෙසෙ ආපජ්ජිත්වාපි ‘‘එත්තකාහං ආපත්තියො ආපන්නො’’ති අත්තනො ආපන්නසඞ්ඝාදිසෙසාපත්තීනං පරිච්ඡෙදං ¶ න ජානාති, ‘‘මයා ආපන්නාපත්ති එත්තකෙ දිවසෙ පටිච්ඡන්නා’’ති දිවසපරිච්ඡෙදං න ජානාති.

522. ඉදානි තස්ස පභෙදං දස්සෙතුමාහ ‘‘එසෙවා’’තිආදි. පරිසුද්ධෙහීති සකලසංකිලෙසප්පහානෙන පරිසුද්ධසන්තානෙහි උපාලිත්ථෙරාදිපුබ්බාචරියෙහි. එසොව සුද්ධන්තොති එසො යථාවුත්තසරූපො සුද්ධන්තපරිවාසො. චූළසුද්ධන්තනාමො චාති ‘‘යො උපසම්පදතො පට්ඨාය අනුලොමක්කමෙන වා’’තිආදිනා (චූළව. අට්ඨ. 102) අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන උපසම්පදමාළකතො පට්ඨාය අනුලොමවසෙන වා ආරොචිතදිවසතො පට්ඨාය පටිලොමවසෙන වා සරන්තෙ ‘‘කිත්තකානි දිවසානි පරිසුද්ධොති සරසී’’ති විනයධරෙහි පුච්ඡිතෙ ‘‘එත්තකං කාලං පරිසුද්ධොස්මී’’ති වුත්තවතො තෙන වුත්තසුද්ධදිනානි පරියන්තං කත්වා දින්නො යාව උපසම්පන්නදිවසො, තාව බහුදිවසෙසු නෙතබ්බං මහාසුද්ධන්තං සන්ධාය ඉතරදිනානං පූරෙතබ්බත්තා චූළසුද්ධන්තො නාමාති වුත්තං හොති.

‘‘අයඤ්හි සුද්ධන්තපරිවාසො නාම උද්ධම්පි ආරොහති, හෙට්ඨාපි ඔරොහති, ඉදමස්ස ලක්ඛණ’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 102) වුත්තත්තා ඉමං පරිවාසං පරිවසනතො පච්ඡා දිවසං සරන්තො පරිකප්පෙත්වා යොජෙත්වා ගහිතදිවසතො වඩ්ඪෙති වා හාපෙති වා, උභයත්ථාපි ‘‘පුන පරිවාසදානකිච්චං නත්ථී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102) වචනතො පුබ්බෙ දින්නපරිවාසොයෙව පමාණං ¶ . ‘‘එතස්ස අප්පටිච්ඡන්නං ‘පටිච්ඡන්නා’ති වා අචිරපටිච්ඡන්නං ‘චිරපටිච්ඡන්නා’ති වා අසම්බහුලම්පි ‘සම්බහුලා’ති වා විපරීතතො ගහෙත්වා විනයකම්මං කරොන්තස්ස ආපත්තිතො වුට්ඨානං හොති, පටිච්ඡන්නං ‘අප්පටිච්ඡන්නා’තිආදිවිපරියායෙන න හොතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102 අත්ථතො සමානං) අට්ඨකථාගතනයො වෙදිතබ්බො.

මහාසුද්ධන්තනාමකොති ¶ ‘‘යො පන යථාවුත්තෙන අනුලොමපටිලොමනයෙන පුච්ඡියමානොපි රත්තිපරියන්තං න ජානාති, නෙව සරති, වෙමතිකො වා හොති, තස්ස දින්නො සුද්ධන්තපරිවාසො මහාසුද්ධන්තොති වුච්චතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102) අට්ඨකථායං නිද්දිට්ඨසරූපො මහාසුද්ධන්තො නාම. ‘‘අයං උද්ධං නාරොහති, හෙට්ඨා පන ඔරොහතී’’ති වුත්තත්තා අයං පරිවාසො යාව උපසම්පන්නදිවසො, තාව පූරෙතබ්බතො තතො උද්ධං නාරොහති. අන්තරාළෙ අත්තනො සුද්ධකාලං පරිකප්පෙත්වා සරති චෙ, තතො පට්ඨාය නිවත්තනතො දිවසහානං පන හොතෙව.

523. ‘‘අඤ්ඤතරො භික්ඛු සම්බහුලා සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො ආපන්නො හොති, සො ආපත්තිපරියන්තං න ජානාති, රත්තිපරියන්තං න ජානාතී’’ති (චූළව. 156) ආගතවත්ථුම්හි ඉමස්ස පරිවාසස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා තං වත්ථුං සඞ්ගහෙතුං ‘‘ආපත්තීනං චා’’තිආදිං වත්වාපි ‘‘ආපත්තිපරියන්තං පන ‘එත්තකා අහං ආපත්තියො ආපන්නො’ති ජානාතු වා මා වා, අකාරණමෙත’’න්ති (චූළව. අට්ඨ. 102) පටිසෙධෙත්වා අට්ඨකථායං පධානභාවෙන වුත්තරත්තිපරියන්තස්ස අපරිජානනමත්තමෙව පමාණන්ති දස්සෙතුමාහ ‘‘දුවිධොපී’’තිආදි. දුවිධොපි අයං සුද්ධන්තපරිවාසො එකච්චං රත්තිපරිච්ඡෙදං, සකලං වා රත්තිපරිච්ඡෙදං අජානතො වා විමතිස්ස වා දාතබ්බොති යොජනා.

524. ඉතරොපි සො සමොධානපරිවාසො තිධා මතොති යොජනා. ධාතුසද්දානං අනෙකත්ථත්තා ‘‘ඔධාන’’න්ති මක්ඛනං වුච්චති. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘ඔධුනිත්වා ¶ මක්ඛෙත්වා’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102). ‘‘සමොධාන’’න්ති පක්ඛෙපො වුච්චති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සමොදහිත්වා’’ති. ඔධානඤ්ච සමොධානඤ්ච ඔධානසමොධානං, තං යත්ථ සො පරිවාසො ‘‘ඔධානසමොධානො’’ති වෙදිතබ්බො. අරිසාදිගණෙ අන්තොගධත්තා හෙත්ථ, උපරි ච එවරූපෙ ඨානෙ අ-කාරපච්චයො දට්ඨබ්බො ¶ . පරිවුත්ථදිවසානං මක්ඛනඤ්ච මූලාපත්තියං අන්තරාපත්තීනං පක්ඛිපනඤ්ච යස්මිං සො පරිවාසොති වුත්තං හොති. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘දිවසෙ පරිවුත්ථෙ තු, ඔධුනිත්වා පදීයතෙ’’ති වක්ඛති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘පරිවුත්ථදිවසෙ ඔධුනිත්වා මක්ඛෙත්වා පුරිමාය ආපත්තියා මූලදිවසපරිච්ඡෙදෙ පච්ඡා ආපන්නං ආපත්තිං සමොදහිත්වා’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102).

අග්ඝපුබ්බකො මිස්සකපුබ්බකො සමොධානපරිවාසොති යොජනා, අග්ඝසමොධානපරිවාසො මිස්සකසමොධානපරිවාසොති වුත්තං හොති. අග්ඝො ච මිස්සකො ච අග්ඝමිස්සකා, තෙ පුබ්බකා එතස්සාති අග්ඝමිස්සකපුබ්බකො, සමොධානො. අග්ඝෙන සමොධානං අග්ඝසමොධානං, තං යත්ථ සො අග්ඝසමොධානො, ආපන්නාසු බහූසු සබ්බචිරපටිච්ඡන්නාපත්තීනං දිවසගණනග්ඝෙනෙව පච්ඡා ආපන්නආපත්තීනං පක්ඛෙපයුත්තපරිවාසොති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අග්ඝසමොධානො නාම සම්බහුලාසු ආපත්තීසු යා එකා වා ද්වෙ වා තිස්සො වා සම්බහුලා වා ආපත්තියො සබ්බචිරපටිච්ඡන්නායො, තාසං අග්ඝෙන සමොධාය තාසං රත්තිපරිච්ඡෙදවසෙන අවසෙසානං ඌනතරපටිච්ඡන්නානං ආපත්තීනං පරිවාසො දිය්යති, අයං වුච්චති අග්ඝසමොධානො’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102). මිස්සකානං නානාවත්ථුකානං ආපත්තීනං සමොධානං මිස්සකසමොධානං, තං යත්ථ සො පරිවාසො මිස්සකසමොධානො. මිස්සකානං නානාවත්ථුකානං ආපත්තීනං එකතො පක්ඛෙපයුත්තො පරිවාසොති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘මිස්සකසමොධානො ¶ නාම යො නානාවත්ථුකා ආපත්තියො එකතො කත්වා දිය්යතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102).

525-7. එවං තිවිධෙ සමොධානපරිවාසෙ පඨමපරිවාසස්ස විසෙසනභූතතාය අවයවානං ද්වින්නං ඔධානසමොධානසද්දානං අත්ථානුවාදෙන තදුභයඔධානසමොධානසරූපං විධාතුමාහ ‘‘ආපජ්ජිත්වා…පෙ… පකාසිතො’’ති. තත්ථ පඨමස්ස ඔධාන-සද්දසඞ්ඛාතස්ස අවයවස්ස අත්ථසරූපානුවාදමාහ ‘‘ආපජ්ජිත්වා…පෙ… පදීයතෙ’’ති. දුතියාවයවසඞ්ඛාතසමොධාන-සද්දස්ස අත්ථසරූපානුවාදමාහ ‘‘පුරිමාපත්තියා…පෙ… භික්ඛුනො’’ති. තෙනෙව උභයත්ථානුවාදෙ ‘‘භික්ඛුනො’’ති පදද්වයස්ස, ‘‘පදීයතෙ දාතබ්බො’’ති කිරියාපදද්වයස්ස ච විසුං විසුං ගහිතත්තා පුනරුත්තිදොසාභාවො වෙදිතබ්බො. එවං අවයවත්ථානුවාදෙන විධාතබ්බසමුදායං දස්සෙතුමාහ ‘‘එසොධානසමොධානපරිවාසො පකාසිතො’’ති. එත්ථ ඡාදෙන්තස්ස හීති හි-සද්දො හෙතුම්හි. එසොධානසමොධානොති එත්ථ එත-සද්දසම්බන්ධෙන ‘‘යො’’ති ලබ්භති.

තත්රායං ¶ යොජනා – ආපජ්ජිත්වා…පෙ… ඔධුනිත්වා යො යස්මා පදීයතෙ, පුරිමාපත්තියා…පෙ… යො යස්මා දාතබ්බො, තස්මා එසොධානසමොධානපරිවාසො පකාසිතොති.

තත්ථ අන්තරාපත්තිං ආපජ්ජිත්වාති පටිච්ඡන්නාපත්තියා පරිවසන්තො වා මානත්තාරහො වා මානත්තං චරන්තො වා අබ්භානාරහො වා හුත්වා කදාචි අඤ්ඤං සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිං ආපජ්ජිත්වා. ඡාදෙන්තස්සාති පඨමං ආපන්නාපත්තියාපටිච්ඡාදිතකාලෙන සමං වා ඌනං වා කාලං පටිච්ඡාදෙන්තස්ස. ‘‘මූලායපටිකස්සනෙන තෙ පරිවුත්ථදිවසෙ ච මානත්තචිණ්ණදිවසෙ ¶ ච සබ්බෙ ඔධුනිත්වා’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102) අට්ඨකථාවචනතො එත්ථ ‘‘පරිවුත්ථෙ’’ති උපලක්ඛණත්තා ‘‘මානත්තචිණ්ණෙ චා’’ති ගහෙතබ්බං. ඔධුනිත්වාති ච මූලායපටිකස්සනවසෙන මක්ඛෙත්වා, අදිවසෙ කත්වාති අධිප්පායො.

යො යස්මා පදීයතෙ, සො පරිවාසො සට්ඨිවස්සානි පරිවසිත්වා මානත්තාරහො හුත්වාපි අන්තරාපත්තිං ආපජ්ජිත්වා එකාහම්පි පටිච්ඡාදිතෙ මූලායපටිකස්සනෙන තෙ දිවසෙ සබ්බෙ මක්ඛෙත්වා තානෙව සට්ඨිවස්සානි පුනපි යස්මා පදීයතෙති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සට්ඨිවස්සානි පරිවසිත්වා මානත්තාරහො හුත්වාපි හි එකදිවසං අන්තරාපත්තිං පටිච්ඡාදෙත්වා පුනපි සට්ඨිවස්සානි පරිවාසාරහො හොතී’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102).

පුරිමාපත්තියාති තෙන ආපන්නාසු සම්බහුලාසු ආපත්තීසු සබ්බාපත්තීනං පුරෙතරමෙව පටිච්ඡන්නාය ආපත්තියා. මූලදිවසෙති පඨමං වීතික්කමදිවසෙ. විනිච්ඡිතෙති ‘‘අසුකසංවච්ඡරෙ අසුකමාසෙ අසුකදිවසෙ’’ති නියමිතෙ. සමොධාය පක්ඛිපිත්වා දාතබ්බොති සම්බන්ධො. විධානතො යාචමානස්සාති විධානතො සඞ්ඝෙන දාතබ්බොති යොජෙතබ්බං, සමුච්චයක්ඛන්ධකෙ වුත්තෙන විධිනා යාචමානස්ස තත්ථෙව වුත්තවිධිනා සඞ්ඝෙන දාතබ්බොති අත්ථො. ‘‘එසො ඔධානසමොධානපරිවාසො’’ති පදච්ඡෙදො.

528-9. තථා වුච්චතීති සම්බන්ධො. තාසං අග්ඝවසෙන හීති හි-සද්දො හෙතුම්හි. ‘‘සොති තංසද්දසම්බන්ධෙන ‘‘යො’’ති ලබ්භති. තත්රායං යොජනා – සම්බහුලා…පෙ… තාසං අග්ඝවසෙන තතො ඌනපටිච්ඡන්නානං ආපත්තීනං ¶ සමොධාය යො යස්මා පදාතබ්බො පරිවාසො, තස්මා සො යථා අවයවත්ථවසෙන ¶ ‘‘ඔධානසමොධානො’’ති පරිවාසො වුත්තො, තථා ‘‘අග්ඝසමොධානො’’ති වුච්චතීති.

තත්ථ සම්බහුලාසූති යාසං ආපත්තීනං පරිවසිතුකාමො, තාසු සම්බහුලාසු ආපත්තීසු, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. ‘‘එකා වා’’තිආදි නිද්ධාරියනිද්දෙසො. තාසං ආපත්තීනං. අග්ඝවසෙනාති ගණනවසෙන, රත්තිපරිච්ඡෙදවසෙනාති වුත්තං හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තාසං රත්තිපරිච්ඡෙදවසෙනා’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102). ‘‘පදාතබ්බො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. තතොති චිරපටිච්ඡන්නාපත්තිතො. ඌනපටිච්ඡන්නානං ආපත්තීනන්ති එත්ථ උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං, ඌනපටිච්ඡන්නායො ආපත්තියො සමොධායාති වුත්තං හොති.

530. නානා සුක්කවිස්සට්ඨිආදීනි වත්ථූනි යාසං තා නානාවත්ථුකා, නානාවත්ථුකා සඤ්ඤා යාසං ආපත්තීනං තා නානාවත්ථුකසඤ්ඤායො. සබ්බාති එත්ථ ‘‘යා’’ති සෙසො, සුක්කවිස්සට්ඨිආදිකුලදූසනාවසානා යා සබ්බා තෙරස සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියොති අත්ථො. තා සබ්බාති එත්ථ පි-සද්දො වත්තබ්බො. දාතබ්බොති එත්ථ ‘‘පරිවාසො’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තා සබ්බාපි එකතො කත්වා දාතබ්බො පරිවාසොති යොජනා. තස්ස තෙරස සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තියොපි එකතො කත්වාති අත්ථො. ‘‘අහං භන්තෙ සම්බහුලා සඞ්ඝාදිසෙසා ආපත්තියො ආපජ්ජිං එකං සුක්කවිස්සට්ඨිං…පෙ… එකං කුලදූසකං, සොහං භන්තෙ සඞ්ඝං තාසං ආපත්තීනං සමොධානපරිවාසං යාචාමී’’ති තික්ඛත්තුං යාචනාය ච තදනුරූපාය ඤත්තියා ච කම්මවාචාසු ච නාමං ¶ වත්වා දාතබ්බපරිවාසො මිස්සකො මතො ‘‘මිස්සකසමොධානපරිවාසො’’ති ඤාතො. ද්වෙ, තිස්සො, චතස්සො, අතිරෙකා ච ආපන්නස්සාපි පරිවාසං දෙන්තෙන ඉමිනා නියාමෙන වත්ථුං, නාමං විසෙසෙත්වා ගහෙතබ්බං.

531. පරිවුත්ථපරිවාසස්සාති තිවිධෙ පරිවාසෙ අඤ්ඤතරස්ස වසෙන පරිවුත්ථපරිවාසස්ස. උත්තරි ඡ රත්තියොති පරිවාසතො උත්තරි ඡ රත්තියො, ඡ දිවසෙති වුත්තං හොති, ‘‘චරිතු’’න්ති සෙසො, චරණකිරියාය අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. මානත්තං දෙය්යන්ති යොජනා, ‘‘සඞ්ඝෙනා’’ති සාමත්ථියා ¶ ලබ්භති. සමුච්චයක්ඛන්ධකෙ වුත්තනයෙන යොජෙත්වා ඡාරත්තඤ්ච දාතබ්බො, භික්ඛුමානනවිධි භික්ඛුස්ස දාතබ්බොති අත්ථො.

‘‘පරිවුත්ථපරිවාසස්සා’’ති ඉමිනා පටිච්ඡන්නමානත්තං පකතං, තත්ථ පභෙදෙ අසති කස්මා ‘‘පටිච්ඡන්නාපටිච්ඡන්නවසා දුවෙ’’ති වුත්තන්ති? පකතභෙදමනපෙක්ඛිත්වා ඡාරත්තමානත්තෙ ලබ්භමානවිසයභෙදං දස්සෙතුං වුත්තං. එවඤ්හි සති සමොධානමානත්තෙ ච ‘‘ඡාරත්තං මානත්තං දෙතූ’’ති (චූළව. 128) පාළියං වුත්තත්තා තම්පි ගහෙත්වා ‘‘තිධා’’ති කස්මා න වුත්තන්ති? තම්පි පටිච්ඡන්නාපත්තියා පරිවුත්ථපරිවාසස්සෙව දාතබ්බමානත්තන්ති පටිච්ඡන්නමානත්තවචනෙනෙව සඞ්ගහිතත්තා විසුං න වුත්තං. තෙනෙව චතුබ්බිධෙ මානත්තෙ ඉමෙහි ද්වීහි විනා දස්සෙතබ්බෙසු ද්වීසු මානත්තෙසු පක්ඛමානත්තමත්තං ‘‘ඡාදෙන්තියා’’තිආදිගාථාය දස්සෙත්වා සමොධානමානත්තං විසුං න දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං.

534-6. විනිද්දිට්ඨප්පකාරන්ති ‘‘පරික්ඛිත්තවිහාරස්සා’’තිආදිනා යථාවුත්තගාථාද්වයෙන නිද්දිට්ඨප්පකාරං. ආදියිත්වාන තං ¶ තෙසන්ති එත්ථ ‘‘සන්තිකෙ’’ති වක්ඛමානතො ලබ්භති. තෙසං චතුන්නං සම්මුඛා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා තං වත්තං සමාදියිත්වාති අත්ථො. ‘‘තං තෙසං සන්තිකෙ’’ති ඉදං ‘‘ආරොචෙත්වා’’ති ඉමිනාපි යුජ්ජති. තෙසමෙව සම්මුඛා නිසින්නෙන ‘‘අහං භන්තෙ එකං ආපත්තිං ආපජ්ජිං සඤ්චෙතනිකං සුක්කවිස්සට්ඨි’’න්තිආදිනා නයෙන සමුච්චයක්ඛන්ධකාගතං ආරොචනං කත්වා. ඉමිනා අන්තොඅරුණෙ දිට්ඨානං අඤ්ඤෙසම්පි ආරොචනං උපලක්ඛිතං.

නික්ඛිපෙ සන්තිකෙ තෙසං වත්තන්ති එත්ථ ‘‘අරුණෙ උට්ඨිතෙ’’ති අජ්ඣාහරිතබ්බං. අරුණෙ උග්ගතෙ තෙසං භික්ඛූනං සම්මුඛා යථාවුත්තනයෙනෙව නිසීදිත්වා ‘‘වත්තං නික්ඛිපාමි, මානත්තං නික්ඛිපාමී’’ති ඉමෙසු ද්වීසු එකං වා ද්වයමෙව වා වත්වා වත්තං නික්ඛිපෙ.

537. තස්ස මානත්තස්ස. රත්තිච්ඡෙදාදිකොති එත්ථ ආදි-සද්දෙන වත්තභෙදො ගහිතො. අට්ඨකථාවසෙන පාළිවසෙනාති යොජනා.

538. වීසතියා ¶ භික්ඛූනං වග්ගො සමූහො වීසතිවග්ගො, සො එව වීසතිවග්ගිකො. අබ්භෙය්යාති ඔසාරෙය්ය, අබ්භන්තරං කරෙය්යාති අත්ථො. විධිනාති සමුච්චයක්ඛන්ධකාගතක්කමෙන. අබ්භිතොති සංවාසෙන අන්තො කතො, පකතත්තොති පකතිසභාවො, ආපත්තිං අනාපන්නකාලසදිසො හොතීති අත්ථො.

539. ආපත්තිං ඡාදෙන්තියා භික්ඛුනියාති යොජනා, ‘‘ආපජ්ජිත්වා’’ති සෙසො, ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා ‘‘ආපත්ති චා’’තිආදිනා (වි. වි. 505) නයෙන පුබ්බෙ දස්සිතෙහි දසහි අඞ්ගෙහි පටිච්ඡාදෙන්තියා භික්ඛුනියා අත්තනො ආපත්තිං ඡාදෙන්තියා භික්ඛුනියා. න ච ආපත්තීති එත්ථ ‘‘අත්තනො’’ති ඉමිනා අඤ්ඤිස්සා ¶ ආපත්තිං පටිච්ඡාදෙන්තියා වජ්ජපටිච්ඡාදිකාසඞ්ඛාතපාරාජිකාපත්තීති දීපිතං හොති. ‘‘භික්ඛුනියා’’ති ඉමිනා භික්ඛුස්ස දුක්කටාපත්තිභාවං දීපෙති.

541. විරුද්ධමත්ථං නයති පජහතීති විනයො, විනිච්ඡයො, තං විනයපිටකත්ථවිනිච්ඡයවිසෙසවිසයං සම්මොහසඞ්ඛාතං විරුද්ධං පච්චත්ථිකං තදඞ්ගවසෙන පජහනතො විනයනයසඞ්ඛාතං තතො එව අතිබුද්ධිදීපනං, අතිසයෙන බුද්ධිං දීපෙතීති අතිබුද්ධිදීපනං, තං විනයත්ථවිනිච්ඡයකං ඤාණපදීපං විසෙසෙන ජාලෙන්තං. විවිධෙහි නයෙහි යුත්තතාය විවිධනයයුතං. විනයනයෙති විනයපිටකස්ස පරසන්තානපාපනෙ, විනයවණ්ණනායන්ති වුත්තං හොති.

සඞ්ඝාදිසෙසකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

542-3. ඉදානි ¶ සඞ්ඝාදිසෙසකථානන්තරං අනියතකථං දස්සෙතුමාහ ‘‘රහොනිසජ්ජස්සාදෙනා’’තිආදි. රහසි නිසජ්ජා රහොනිසජ්ජා, තස්සා අස්සාදො රහොනිසජ්ජස්සාදො, තෙන රහොනිසජ්ජස්සාදෙන, මෙථුනධම්මසන්නිස්සිතෙන කිලෙසෙනාති අත්ථො. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං ‘‘රහොනිසජ්ජස්සාදොති මෙථුනධම්මසන්නිස්සිතකිලෙසො වුච්චතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.451). ‘‘රහො නාම චක්ඛුස්ස රහො සොතස්ස රහො. චක්ඛුස්ස රහො නාම න සක්කා හොති අක්ඛිං වා නිඛණියමානෙ භමුකං වා උක්ඛිපියමානෙ සීසං වා උක්ඛිපියමානෙ පස්සිතුං. සොතස්ස රහො නාම න සක්කා හොති පකතිකථා සොතු’’න්ති (පාරා. 445) පදභාජනෙ වුත්තරහෙසු ¶ චක්ඛුස්ස රහො එව ඉධාධිප්පෙතො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘කිඤ්චාපි පාළියං ‘සොතස්ස රහො’ති ආගතං, චක්ඛුස්ස රහෙනෙව පන පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.444-445).

චක්ඛුස්ස රහත්තා ‘‘පටිච්ඡන්න’’න්ති ඉමම්පි පටිච්ඡන්නත්තා එව ‘‘අලංකම්මනිය’’න්ති ඉමම්පි සඞ්ගණ්හාති. නිසජ්ජසද්දොපාදානෙන ‘‘ආසනෙ’’ති ඉදම්පි ගහිතමෙව. ‘‘මාතුගාමස්ස සන්තිකං ගන්තුකාමො’’ති ඉමිනා ‘‘මාතුගාමෙන සද්ධි’’න්ති ඉදම්පි ගහිතමෙව. එවං සාමත්ථියා ලබ්භමානපදොපාදානෙන යො පන භික්ඛු මාතුගාමෙන සද්ධිං එකො එකාය රහො පටිච්ඡන්නෙ ආසනෙ අලංකම්මනියෙ නිසජ්ජස්සාදෙනාති වුත්තං හොති. චක්ඛුස්ස රහභාවෙන කුට්ටාදිපටිච්ඡන්නෙ තෙනෙව මෙථුනසෙවනකම්මස්ස අනුරූපෙ ආසනෙ තදහුජාතායපි මනුස්සිත්ථියා සහ නිසජ්ජස්සාදරාගෙන සමන්නාගතො හුත්වාති අත්ථො. එත්ථ ‘‘මාතුගාමස්සා’’ති තදහුජාතම්පි ඉත්ථිං ගණ්හාතීති කුතො ලබ්භතීති? ‘‘මාතුගාමො නාම මනුස්සිත්ථී, න යක්ඛී, න පෙතී, න තිරච්ඡානගතා, අන්තමසො තදහුජාතාපි දාරිකා, පගෙව මහත්තරී’’ති (පාරා. 445) පදභාජනතො ලබ්භති.

‘‘නිවාසෙතී’’ති ඉමිනා ‘‘කායබන්ධනං බන්ධති, චීවරං පාරුපතී’’ති ඉදං ලක්ඛීයති. සබ්බත්ථාති යථාවුත්තං පයොගතො පුබ්බාපරපයොගෙ සඞ්ගණ්හාති. තෙනෙව ‘‘පයොගෙ ච පයොගෙ චා’’ති විච්ඡාපයොගො කතො. නිසීදතො චස්ස දුක්කටන්ති යොජනා. ‘‘උභින්නම්පි නිසජ්ජාය පාචිත්තිය’’න්ති වක්ඛමානත්තා දුක්කටං සන්ධාය එකකස්ස නිසීදතොති ගහෙතබ්බං.

544. නිසජ්ජාය ¶ උභින්නම්පීති එත්ථ ‘‘සකි’’න්ති සෙසො, උභින්නං නිසජ්ජාපූරණවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පුරෙ වා පච්ඡා වා එකක්ඛණෙ ¶ වා මාතුගාමස්ස වා භික්ඛුස්ස වා එකවාරං නිසජ්ජායාති වුත්තං හොති. වුත්තඤ්හෙතං පාළියං ‘‘මාතුගාමෙ නිසින්නෙ භික්ඛු උපනිසින්නො වා හොතී’’තිආදි (පාරා. 445). හොති පාචිත්තියන්ති යොජනා. පයොගගණනාය ච හොන්ති පාචිත්තියානීති ගහෙතබ්බං, මාතුගාමස්ස වා භික්ඛුනො වා උභින්නං වා උට්ඨායුට්ඨාය පුනප්පුනං උපනිසීදනපයොගගණනාය චාති අත්ථො. ‘‘ආපත්තීහිපි තීහිපී’’ති වක්ඛමානත්තා පාචිත්තියග්ගහණං පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසානං උපලක්ඛණං හොති, තීසු එකං හොතීති වුත්තං හොති. එත්ථ ‘‘පයොගගණනායා’’ති ඉදං පාරාජිකාය න ලබ්භති එකපයොගෙනෙව සිජ්ඣනතො. කායසංසග්ගසඞ්ඝාදිසෙසො, පන සරීරතො පුනප්පුනං වියුජ්ජිත්වා ඵුසනෙන පාචිත්තියඤ්ච යථාවුත්තනයෙනෙව ලබ්භති.

බහූසුපි මාතුගාමෙසු බහුකානි පාචිත්තියානි හොන්තීති යොජනා. බහූසු මාතුගාමෙසු නිසින්නෙසු නිසින්නානං ගණනාය එකෙනෙව පයොගෙන බහූනි පාචිත්තියානි ච සඞ්ඝාදිසෙසා ච හොන්ති. ‘‘පයොගගණනාය චා’’ති ඉමස්ස එත්ථාපි යුජ්ජමානත්තා තාසු විසුං විසුං උට්ඨායුට්ඨාය පුනප්පුනං නිසීදන්තීසු, සයඤ්ච උට්ඨායුට්ඨාය පුනප්පුනං නිසීදතො තාසං ගණනාය ආපජ්ජිතබ්බාපත්තියො පයොගගණනාය ච බහූ හොන්තීති ඉදං ලබ්භති. එත්ථාපි පන පාරාජිකං න ලබ්භති, සඞ්ඝාදිසෙසො, පාචිත්තියඤ්ච ලබ්භති.

545. සමීපෙ ඨිතොපි අන්ධො අනාපත්තිං න කරොතීති සොතස්ස රහභාවෙ අසතිපි පධානභූතස්ස ‘‘චක්ඛුස්ස රහො’’ති ඉමස්ස අඞ්ගස්ස විජ්ජමානත්තා වුත්තං ‘‘අන්තොද්වාදසහත්ථකෙ’’ති, ඉමිනා සවනූපචාරෙ විජ්ජමානෙපීති වුත්තං හොති. ඉත්ථීනං තු සතම්පි ච න කරොති අනාපත්තින්ති ¶ යොජනා, විඤ්ඤුනො පුරිසස්ස අසන්නිහිතභාවෙනාති අධිප්පායො. ‘‘ඉත්ථීනම්පි සතම්පි චා’’ති ලිඛන්ති, තතොපි අයමෙව පාඨො සුන්දරො. පි-සද්දො වා තු-සද්දත්ථෙ දට්ඨබ්බො.

546. නිපජ්ජිත්වාති එත්ථ ‘‘සමීපෙ’’ති සෙසො, ‘‘නිද්දායන්තොපී’’ති එතස්ස විසෙසකෙන ‘‘නිපජ්ජිත්වා’’ති ඉමිනා නිසීදිත්වා නිද්දායන්තොති ඉමස්ස නිවත්තිතත්තා සමීපෙ නිසීදිත්වා නිද්දායන්තොපි අනන්ධො මනුස්සපුරිසො අනාපත්තිං කරොතීති ලබ්භති. ‘‘කෙවල’’න්ති විසෙසනෙන බලවනිද්දූපගතො ¶ ගහිතොති තථා අහුත්වා අන්තරන්තරා ආපන්නාපන්නෙ විනිච්ඡිනිත්වා පවත්තමානාය කපිනිද්දාය නිද්දායන්තොපි අනාපත්තිං කරොතීති අයමත්ථො ලබ්භති. ‘‘පිහිතද්වාරගබ්භස්සා’’ති වත්තබ්බෙ මජ්ඣපදලොපීසමාසවසෙන ‘‘පිහිතගබ්භස්සා’’ති වුත්තං. ‘‘ද්වාරෙ’’ති ඉමිනා ද්වාරෙකදෙසභූතං උම්මාරං වා තංසමීපං වා උපචාරෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. සචෙ ගබ්භො පිහිතද්වාරො න හොති, අනාපත්තීති බ්යතිරෙකතො දස්සිතං.

547. ඉමස්මිං අනියතසික්ඛාපදෙ පාළියං අනාපත්තිවාරෙ අසතිපි ‘‘යො පන භික්ඛු මාතුගාමෙන සද්ධිං රහො පටිච්ඡන්නෙ ආසනෙ නිසජ්ජං කප්පෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 285) පඤ්චමස්ස අචෙලකවග්ගස්ස චතුත්ථසික්ඛාපදෙ අනාපත්තිවාරෙ ‘‘අනාපත්ති යො කොචි විඤ්ඤූ පුරිසො දුතියො හොති, තිට්ඨති න නිසීදති, අරහොපෙක්ඛො, අඤ්ඤවිහිතො නිසීදති, උම්මත්තකස්ස ආදිකම්මිකස්සා’’ති (පාචි. 288) වුත්තෙ අනාපත්තිවාරෙ සඞ්ගහෙතුමාහ ‘‘අනන්ධෙ සතී’’තිආදි. ‘‘එතස්ස සමීපෙ’’ති පකරණතො ලබ්භති. ඉධ පුල්ලිඞ්ගනිද්දෙසෙන පුරිසො ලබ්භති, ‘‘තෙනාපි අබාලෙන භවිතබ්බං, මනුස්සජාතිකෙන භවිතබ්බ’’න්ති ඉදඤ්ච ¶ ‘‘විඤ්ඤුස්මි’’න්ති ඉමිනා ලබ්භති. අන්ධසදිසනිද්දූපගතපටිපක්ඛවාචිඅනන්ධපදෙන ‘‘අනිද්දායන්තෙ’’ති ලබ්භති, මනාපාමනාපං ජානන්තෙ අනිද්දායන්තෙ මනුස්සපුරිසෙ දස්සනූපචාරස්ස අන්තො විජ්ජමානෙති අත්ථො.

‘‘නිසජ්ජපච්චයා දොසො නත්ථී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො, එවරූපෙ රහො ආසනෙ මාතුගාමෙන සද්ධිං නිසින්නපච්චයා ආපත්ති නත්ථීති අත්ථො. ‘‘ඨිතස්සා’’ති ඉමිනාපි තදෙව පදං යොජෙතබ්බං. විඤ්ඤුම්හි පටිබලෙ මනුස්සපුරිසෙ අසන්නිහිතෙපි තථාවිධෙ රහො ආසනෙ මාතුගාමෙ ආසනෙ නිසින්නෙපි සයානෙපි ඨිතෙපි සයං ඨිතස්ස නිසජ්ජාය අභාවා තප්පච්චයා ආපත්ති න හොතීති අත්ථො. අරහසඤ්ඤිනො නිසජ්ජපච්චයා දොසො නත්ථීති රහො ආසනෙ මාතුගාමෙන සද්ධිං නිසජ්ජන්තස්සාපි ‘‘රහො’’ති සඤ්ඤාරහිතස්ස නිසීදතො නිසජ්ජපච්චයා අනාපත්තීති අත්ථො. වික්ඛිත්තචෙතසො නිසජ්ජපච්චයා දොසො නත්ථීති යොජනා.

548. එත්තාවතා පාචිත්තියාපත්තිමත්තතො අනාපත්තිප්පකාරං දස්සෙත්වා ඉදානි ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස අනියතවොහාරහෙතුභූතාහි තීහි ආපත්තීහි අනාපත්තිපකාරං දස්සෙතුමාහ ‘‘න දොසො’’තිආදි. ආපත්තීහිපි තීහිපීති ‘‘නිසජ්ජං භික්ඛු පටිජානමානො තිණ්ණං ධම්මානං අඤ්ඤතරෙන ¶ කාරෙතබ්බො පාරාජිකෙන වා සඞ්ඝාදිසෙසෙන වා පාචිත්තියෙන වා’’ති (පාරා. 444) පාළියං වුත්තාහි ‘‘පඨමපාරාජිකාපත්තිකායසංසග්ගසඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිපාචිත්තියාපත්තී’’ති ඉමාහි තීහිපි ආපත්තීහීති වුත්තං හොතීති.

549. වත්තබ්බභාවෙනාධිකතදුතියානියතවිනිච්ඡයතො පඨමානියතෙ වුත්තවිනිච්ඡයෙහි සමං විනිච්ඡයං පහාය තත්ථ ¶ අවුත්තං ඉමස්සෙව විනිච්ඡයවිසෙසං දස්සෙතුමාහ ‘‘අනන්ධා’’තිආදි. ඉධ දුට්ඨුල්ලවාචාසඞ්ඝාදිසෙසස්සාපි ගහිතත්තා තතො අනාපත්තිකරං දස්සෙතුං ‘‘අබධිරො’’ති වුත්තං. අනන්ධො අබධිරොති ‘‘පුරිසො’’ති ඉදං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘ඉත්ථී’’ති ඉදං සන්ධාය ‘‘අනන්ධාබධිරා’’ති ගහෙතබ්බං. එවමුපරිපි. තෙනාපි සවනූපචාරන්තොගධෙන භවිතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘අන්තොද්වාදසහත්ථට්ඨො’’ති වුත්තං.

550. ‘‘අන්ධො අබධිරො අනාපත්තිං න කරොතී’’ති ඉදං කායසංසග්ගසඞ්ඝාදිසෙසං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘බධිරො වාපි චක්ඛුමා, න කරොති අනාපත්ති’’න්ති ඉදං පන දුට්ඨුල්ලවාචාසඞ්ඝාදිසෙසං සන්ධාය වුත්තන්ති එවමෙත්ථ සන්ධාය භාසිතත්ථො වෙදිතබ්බො.

පුරිමානියතකථාය අවුත්තවිසෙසස්ස දුතියානියතකථාය වත්තුමිච්ඡිතත්තා අයම්පි විසෙසො ඉධ වත්තබ්බො. කොයං විසෙසො, යො ඉධ වත්තබ්බොති චෙ? තත්ථ ‘‘පටිච්ඡන්නෙ ආසනෙ අලංකම්මනියෙ’’ති (පාරා. 444) වුත්තං ආසනඞ්ගද්වයං ඉධ ‘‘න හෙව ඛො පන පටිච්ඡන්නං ආසනං හොති නාලංකම්මනිය’’න්ති (පාරා. 453) නිසෙධෙත්වා ‘‘අලඤ්ච ඛො හොති මාතුගාමං දුට්ඨුල්ලාහි වාචාහි ඔභාසිතු’’න්ති (පාරා. 453) ඉදං අපුබ්බඞ්ගං වුත්තං. තත්ර මාතුගාමොති අන්තමසො තදහුජාතාපි දාරිකා ගහිතා, ඉධ ‘‘මාතුගාමො නාම මනුස්සිත්ථී, න යක්ඛී, න පෙතී, න තිරච්ඡානගතා, විඤ්ඤූ පටිබලා සුභාසිතදුබ්භාසිතං දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලං ආජානිතු’’න්ති (පාරා. 454) විඤ්ඤූ පටිබලො මාතුගාමොව වුත්තො. තත්ථ ‘‘පාරාජිකෙන වා සඞ්ඝාදිසෙසෙන වා පාචිත්තියෙන වා’’ති (පාරා. 444) තිස්සො ආපත්තියො වුත්තා, ඉධ ‘‘නිසජ්ජං භික්ඛු පටිජානමානො ද්වින්නං ධම්මානං අඤ්ඤතරෙන ¶ කාරෙතබ්බො සඞ්ඝාදිසෙසෙන වා පාචිත්තියෙන වා’’ති (පාරා. 453) ද්වෙයෙව ආපත්තියො වුත්තා. සඞ්ඝාදිසෙසෙසු ච තත්ථ ‘‘සා චෙ එවං වදෙය්ය ‘අය්යො ¶ මයා දිට්ඨො නිසින්නො මාතුගාමෙන සද්ධිං කායසංසග්ගං සමාපජ්ජන්තො’ති, සො ච තං පටිජානාති, ආපත්තියා කාරෙතබ්බො’’ති (පාරා. 448) කායසංසග්ගසඞ්ඝාදිසෙසොව වුත්තො, ඉධ සො ච වුත්තො, ‘‘සා චෙ එවං වදෙය්ය ‘අය්යස්ස මයා සුතං නිසින්නස්ස මාතුගාමං දුට්ඨුල්ලාහි වාචාහි ඔභාසෙන්තස්සා’ති, සො ච තං පටිජානාති, ආපත්තියා කාරෙතබ්බො’’ති (පාරා. 455) දුට්ඨුල්ලවාචාසඞ්ඝාදිසෙසො ච වුත්තො. එත්තකො උභින්නමනියතානං විසෙසො.

අයං කස්මා න වුත්තොති? අයං සම්බොධවත්ථුවිසෙසො වත්තුමිච්ඡිතො පන අට්ඨකථාගතවිනිච්ඡයවිසෙසතොති තස්මා න වුත්තොති දට්ඨබ්බො. තිසමුට්ඨානමෙවිදං කායචිත්තවාචාචිත්තකායවාචාචිත්තවසෙන තීණි සමුට්ඨානානි එතස්සාති කත්වා.

ඉමෙහිපි ද්වීහි අනියතසික්ඛාපදෙහි සික්ඛාපදන්තරෙසු පඤ්ඤත්තායෙව ආපත්තියො, අනාපත්තියො ච දස්සිතා, න කොචි ආපත්තිවිසෙසො වුත්තො, තස්මා කිමෙතෙසං වචනෙනාති? වුච්චතෙ – විනයවිනිච්ඡයලක්ඛණං ඨපෙතුං භගවතා උප්පන්නෙ වත්ථුම්හි ද්වෙ අනියතා පඤ්ඤත්තා. කථං? එවරූපායපි සද්ධෙය්යවචනාය උපාසිකාය වුච්චමානො පටිජානමානොව ආපත්තියා කාරෙතබ්බො, න අප්පටිජානමානො, තස්මා ‘‘යාය කායචි ආපත්තියා යෙන කෙනචි චොදිතෙ පටිඤ්ඤාතකරණංයෙවඞ්ගං කාතබ්බ’’න්ති ඉමෙහි සික්ඛාපදෙහි විනිච්ඡයලක්ඛණං ඨපිතන්ති වෙදිතබ්බං. අථ කස්මා භික්ඛුනීනං අනියතං ¶ න වුත්තන්ති? ඉදමෙව ලක්ඛණං සබ්බත්ථ අනුගතන්ති න වුත්තං.

551. එවං අනියතකථං දස්සෙත්වා ඉදානි නිස්සග්ගියකථං දස්සෙතුමාහ ‘‘ඛොම’’න්තිආදි ¶ . ඛොමන්ති එවංනාමකං චීවරං. ඛොමන්ති ගච්ඡවිසෙසස්ස නාමං, තස්ස වාකෙහි කතචීවරං කාරණොපචාරවොහාරවසෙන ‘‘ඛොම’’න්ති වුත්තං. කප්පාසන්ති කප්පාසසුත්තමයං චීවරං, ඉදම්පි වුත්තනයෙනෙව ‘‘කප්පාස’’න්ති වුච්චති. කොසෙය්යං නාම කොසකාරකිමිකොසං, කොසෙන නිබ්බත්තං සුත්තං කොසෙය්යං. ඉධ පන තෙන කොසෙය්යසුත්තෙන නිබ්බත්තං චීවරං ‘‘කොසෙය්ය’’න්ති වුත්තං. සාණන්ති සාණවාකසුත්තෙහි වායිත්වා කතචීවරං. ඉදඤ්ච ඛොමං විය දට්ඨබ්බං. භඞ්ගන්ති ඛොමසුත්තාදීනි සබ්බානි, එකච්චානි වා මිස්සෙත්වා කතචීවරං. ඉදම්පි කරණප්පකාරෙන ලද්ධනාමකං. ‘‘භඞ්ගං නාම එකා ගච්ඡජාති, තස්සා වාකමයසුත්තෙහි වායිත්වා කතචීවර’’න්ති කෙචි. ඉමස්මිං පක්ඛෙ ඛොමං විය ගහෙතබ්බං. කම්බලන්ති මනුස්සලොමවාළලොමං විනා සෙසලොමෙහි වායිත්වා කතචීවරං වුත්තන්ති. ඉදං ‘‘චීවරං නාම ඡන්නං චීවරානං අඤ්ඤතරං චීවර’’න්ති (පාරා. 463) පදභාජනෙ ච ‘‘ඛොමං කප්පාසිකං කොසෙය්යං කම්බලං සාණං භඞ්ග’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.462-463) අට්ඨකථාය ච වුත්තං සන්ධායාහ. ‘‘ජාතිතො’’ති ¶ ඉදං පමාණාදිභෙදස්ස වක්ඛමානත්තා වුත්තං. ජාතිතොති ඛොමාදිසාමඤ්ඤතො. සාමඤ්ඤඤ්හි ‘‘ජාතී’’ති වුච්චති. දීඝරස්සථූලසුඛුමනීලපීතාදිභෙදභින්නානං සබ්බෙසං වත්ථාවයවානං සඞ්ගාහිකඛොමසුත්තමයතාසාමඤ්ඤං ජාතීති වුත්තං හොති. එවං සෙසෙසුපි.

552. දුකූලන්ති එවංනාමකං රුක්ඛවාකමයචීවරං. පත්තුණ්ණන්ති පත්තුණ්ණදෙසෙ සඤ්ජාතවත්ථං. ‘‘පත්තුණ්ණං කොසෙය්යවිසෙසො’’ති අභිධානකොසෙ වුත්තං. චිනන්ති චිනදෙසෙ උප්පන්නවත්ථං. සොමාරපට්ටකන්ති සොමාරදෙසෙ උප්පන්නවත්ථං. ‘‘සොමාරචිනපටක’’න්තිපි ලිඛන්ති, සොයෙවත්ථො. ඉද්ධිජන්ති එහිභික්ඛූනං පුඤ්ඤිද්ධියා නිබ්බත්තං චීවරං. දෙවදින්නන්ති දෙවතාහි දින්නං චීවරං. තඤ්හි කප්පරුක්ඛෙ නිබ්බත්තං, ජාලිනියා දෙවකඤ්ඤාය අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස දින්නවත්ථසදිසං. තස්සාති ජාතිතො ඡබ්බිධස්ස කප්පියචීවරස්ස. ඉදං ඡබ්බිධචීවරං යථාරහං අනුලොමිකං වුත්තන්ති අත්ථො. දුකූලඤ්හි සාණස්ස අනුලොමං වාකමයත්තා, පත්තුණ්ණාදීනි කොසෙය්යස්ස අනුලොමානි පාණකෙහි කතසුත්තමයත්තා, ඉද්ධිජම්පි ඛොමාදීනංයෙව අඤ්ඤතරං හොතීති තෙසං අනුලොමං, දෙවදින්නම්පි ඛොමාදීනංයෙව අනුලොමං හොති තෙසං අඤ්ඤතරභාවතො. යථාහ –

‘‘සාණස්ස තු දුකූලඤ්හි, ඉද්ධිජං දෙවදින්නකං;

ඛොමාදීනංවසිට්ඨංතු, කොසෙය්යස්සානුලොමික’’න්ති.

553. තිණ්ණං ¶ චීවරානං සමාහාරො තිචීවරන්ති පමාණයුත්තං සඞ්ඝාටිආදිනාමෙන අධිට්ඨිතචීවරස්සෙව නාමත්තා තදෙව වුච්චති. ගණනවසෙන යං කිඤ්චි චීවරත්තයං න වත්තබ්බං. සමුද්දෙකදෙසොපි යථා ‘‘සමුද්දො’’ති වුච්චති, එවං අධිට්ඨිතෙසු තීසු චීවරෙසු අඤ්ඤතරං ‘‘තිචීවර’’න්ති වුච්චති. පරික්ඛාරචොළන්ති ¶ සඞ්ඝාටිආදිවිසිට්ඨනාමෙහි අනධිට්ඨිතං ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ ආයාමෙන අට්ඨඞ්ගුලං සුගතඞ්ගුලෙන චතුරඞ්ගුලවිත්ථතං පච්ඡිමං චීවර’’න්ති (පාරා. 358) අනුඤ්ඤාතං පච්ඡිමචීවරපරියන්තං කත්වා කතාකතස්ස යස්ස කස්සචි චීවරස්ස රුළ්හිසඤ්ඤා.

මුඛං සන්දමානලාලං පුඤ්ඡති එතෙනාති මුඛපුඤ්ඡනන්ති කපොලතො නිච්චං සන්දමානලාලානං පුඤ්ඡනත්ථාය අනුඤ්ඤාතස්ස චීවරවිසෙසස්ස නාමං. නිසීදන්ති එත්ථාති නිසීදනන්ති ච භික්ඛූනං අත්ථරිත්වා නිසීදිතුං අනුඤ්ඤාතස්ස චීවරස්ස නාමං. අධිට්ඨෙය්යාති ‘‘ඉමං කණ්ඩුප්පටිච්ඡාදි’’න්තිආදිනා (වි. වි. 585) වක්ඛමානනයෙන නාමං ගහෙත්වා අධිට්ඨෙය්යාති අත්ථො. පච්චත්ථරණමෙව චාති සඞ්ඝිකෙ මඤ්චපීඨෙ සරීරසම්ඵුසනෙන ආපජ්ජිතබ්බාය ආපත්තියා මොචනත්ථාය තත්ථ අත්ථරිත්වා පරිභොගත්ථාය අනුඤ්ඤාතං පච්චත්ථරණචීවරඤ්ච.

554. එකාහන්ති වසනකිරියාය අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. තිචීවරන්ති තිචීවරෙන. විප්පවසෙය්යාති ‘‘සඞ්ඝාටියා වා උත්තරාසඞ්ගෙන වා අන්තරවාසකෙන වා’’ති (පාරා. 476) වුත්තත්තා එකදෙසෙ සමුදායොපචාරවසෙන අවයවස්ස වචනතො තිණ්ණං චීවරානං අඤ්ඤතරෙනාතිපි වුත්තං හොති. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘විනා’’ති ඉදං පච්චාමසති. අධිට්ඨාති අධිට්ඨායාති ගහෙතබ්බං ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො’’ති (ම. නි. 1.22, 23; අ. නි. 6.58) යථා, එත්ථ ‘‘වළඤ්ජියමාන’’න්ති සෙසො, අධිට්ඨාය වළඤ්ජියමානං නිසීදනං තථා විනා චතුමාසං න වසෙය්යාති යොජනා.

555. කප්පියන්ති කප්පියකාරණං නීලාදිවණ්ණභෙදකරණං. කප්පියන්ති ච කාරණෙ කාරියූපචාරෙන ගහෙතබ්බං. බින්දුං දත්වාති ‘‘නීලං වා කද්දමං වා කාළසාමං වා’’ති (පාචි. 368) වුත්තලොහමලාදිනා ¶ යෙන කෙනචිපි මඞ්ගුලපිට්ඨිප්පමාණාදිකං බින්දුං දත්වා. තත්ථාති තෙසු අධිට්ඨාතබ්බෙසු තිචීවරාදීසු, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. තිචීවරන්ති නිද්ධාරිතබ්බං. උපපන්නන්ති යුත්තං. පමාණෙනාති අනන්තරං වක්ඛමානෙන පමාණෙන. අධිට්ඨාතබ්බන්ති ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’තිආදිනා ¶ වක්ඛමානනයෙන නාමං වත්වා අධිට්ඨාතබ්බං. එවකාරෙන පන නාමං වත්වා න විකප්පෙතබ්බන්ති දස්සෙති. එස නයො සෙසචීවරෙසුපි. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ තිචීවරං අධිට්ඨාතුං, න විකප්පෙතු’’න්තිආදි (මහාව. 358). තස්මා තිචීවරාදීනි අධිට්ඨහන්තෙන ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටිං අධිට්ඨාමී’’තිආදිනා නාමං වත්වා අධිට්ඨාතබ්බං. විකප්පෙන්තෙන පන ‘‘ඉමං සඞ්ඝාටි’’න්තිආදිනා තස්ස චීවරස්ස නාමං අග්ගහෙත්වා ‘‘ඉමං චීවරං තුය්හං විකප්පෙමී’’ති විකප්පෙතබ්බං. තිචීවරං වා හොතු අඤ්ඤං වා, යදි තං තං නාමං ගහෙත්වා විකප්පෙති, අවිකප්පිතං හොති අතිරෙකචීවරට්ඨානෙ තිට්ඨති. තං චීවරන්ති සම්බන්ධො.

556-7. ‘‘උපපන්නං පමාණෙනා’’ති එත්ථ වුත්තප්පමාණං දස්සෙතුමාහ ‘‘පච්ඡිමන්තෙනා’’තිආදි. සඞ්ඝටිතට්ඨෙන සඞ්ඝාටි. වත්ථඛණ්ඩානි සිබ්බනකම්මෙන සඞ්ඝටෙත්වා කතත්තා ‘‘සඞ්ඝාටී’’ති චීවරානං සාමඤ්ඤනාමං. ඉධ පන රුළ්හියා අන්තරවාසකාදිවිසෙසනාමබ්යතිරිත්තෙ චීවරවිසෙසෙ වත්තති. මුට්ඨිපඤ්චකාති එත්ථ එකාදීනමට්ඨාරසන්තානං සඞ්ඛ්යාසද්දානං සඞ්ඛ්යෙය්යෙ වත්තමානත්තා පඤ්චසද්දො චීවරප්පමාණප්පකරණතො ලබ්භමානහත්ථසඞ්ඛාතරතනෙයෙව පවත්තති, තෙනෙව මුට්ඨිසද්දොපි උත්තරපදලොපෙන මුට්ඨිරතනෙ වත්තති. පඤ්චන්නං පූරණො පඤ්චමො, මුට්ඨියා පඤ්චමො මුට්ඨිපඤ්චමො. මුට්ඨිපඤ්චමො පරිමාණමෙතිස්සාති ‘‘මුට්ඨිපඤ්චමකා’’ති වත්තබ්බෙ ම-කාරලොපෙන ‘‘මුට්ඨිපඤ්චකා’’ති සඞ්ඝාටි වුත්තා.

මුට්ඨිත්තිකාති ¶ එත්ථ වුත්තනයෙන සඞ්ඛ්යෙය්යෙ වත්තමානො ති-සද්දො චීවරප්පමාණප්පකරණතො ලබ්භමානහත්ථසඞ්ඛාතරතනෙයෙව වත්තති, තෙනෙව මුට්ඨිසද්දොපි උත්තරපදලොපෙන මුට්ඨිරතනෙ වත්තති. තිණ්ණං පූරණො තතියො, මුට්ඨියා තතියො මුට්ඨිතතියො, මුට්ඨිතතියො පරිමාණමෙතිස්සාති ‘‘මුට්ඨිතතියකා’’ති වත්තබ්බෙ තිය-පච්චයලොපෙන ‘‘මුට්ඨිත්තිකා’’ති සඞ්ඝාටියෙව වුච්චති. එවමුපරිපි. තිරියන්ති තිරියතො.

උත්තමන්තෙනාති උක්කට්ඨපරිමාණන්තෙන. සත්ථුනො චීවරූනාපීති ‘‘තත්රිදං සුගතස්ස සුගතචීවරප්පමාණං, දීඝසො නව විදත්ථියො සුගතවිදත්ථියා, තිරියං ඡ විදත්ථියො’’ති (පාචි. 548) වුත්තප්පමාණසුගතචීවරතො ඌනාපි. පි-සද්දො සම්භාවනෙ, උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන තත්තකම්පි වට්ටති, තතො චෙ ඌනං වත්තබ්බමෙව නත්ථීති අත්ථො. අන්තද්වයසන්දස්සනෙන උභයමජ්ඣෙ යං පහොනකරුච්චනකප්පමාණං, තං ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙති.

558. මුට්ඨිපඤ්චකසද්දො ¶ පුබ්බෙ වුත්තනයෙනිධ දීඝන්තෙ වත්තති. මුට්ඨිපඤ්චකො දීඝන්තො යස්ස, යස්මිං වා පමාණෙති විග්ගහො, දීඝන්තතො මුට්ඨිපඤ්චකප්පමාණෙනාති වුත්තං හොති. ‘‘මුට්ඨිපඤ්චම’’න්තිපි ලිඛන්ති. තිරියන්තතොති විත්ථාරන්තතො. අඩ්ඪහත්ථො අඩ්ඪො උත්තරපදලොපෙන, සො තෙය්යො තතියො යස්ස පමාණස්සාති ගහෙතබ්බං, තං, අඩ්ඪතෙය්යරතනප්පමාණං හොතීති අත්ථො. ද්විහත්ථං වාති ද්වෙ හත්ථා යස්ස පමාණස්සාති විග්ගහො, ද්විරතනප්පමාණං වා හොතීති අත්ථො. ඉදඤ්ච ‘‘තිරියං ද්විහත්ථොපි වට්ටති. පාරුපනෙනපි හි සක්කා නාභිං පටිච්ඡාදෙතු’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469) අට්ඨකථාගතත්තා වුත්තං. ‘‘සෙසෙ අන්තරවාසකෙ’’ති ඉදං යථාවුත්තපරිමාණෙන පරිමිතචීවරනිදස්සනං.

559. අහතාහතකප්පානන්ති ¶ එත්ථ ‘‘වත්ථාන’’න්ති සෙසො. අහතානං වත්ථානන්ති නවවත්ථානං. අහතතො කිඤ්චි ඌනානි අහතකප්පානි, තෙසං නවවොහාරූපගානං කතිපයධොතානං වත්ථානන්ති වුත්තං හොති. සඞ්ඝාටීති සඞ්ඝාටිනාමකචීවරං. දිගුණාති දුපට්ටකතා.

560. උතුද්ධටානන්ති අතික්කන්තදිවසානං, බහුකාලං නිවාසෙත්වා පරිච්චත්තානන්ති වුත්තං හොති. අථ වා යානි උතුතො උද්ධටානි, තෙසං වත්ථානන්ති ගහෙතබ්බං, තිණ්ණං උතූනමඤ්ඤතරං අතික්කමිත්වා ඨිතානං පුරාණවත්ථානන්ති වුත්තං හොති. චීවරානන්ති චීවරත්ථානි වත්ථානෙව ගහිතානි. චතුග්ගුණාති චතුපට්ටා. සෙසා දුවෙති අන්තරවාසකඋත්තරාසඞ්ගා ද්වෙ. යථාසුඛන්ති යථාරුචි. පංසුකූලන්ති සුසානාදීසු පතිතපිලොතිකචීවරං.

561. ‘‘තීණිපී’’තිආදීසු ‘‘තිචීවරෙ කයිරමානෙ සබ්බං ඡින්නකං නප්පහොතී’’ති පාළියං ආගතවත්ථුම්හි ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ ද්වෙ ඡින්නකානි එකං අඡින්නක’’න්ති (මහාව. 360) ආදිවචනතො ‘‘චීවර’’න්ති සෙසො. ඡින්දිතබ්බන්ති වත්ථානි ඡින්දිත්වා සිබ්බෙත්වා කාතබ්බං. පහොති චෙති වත්ථානි ඡින්දිත්වා කරණෙ යදි චීවරස්ස පහොති. සබ්බෙසූති තීසු චීවරෙසු. අප්පහොන්තෙසූති වත්ථානං ඡින්දිත්වා සිබ්බනෙන අප්පහොන්තෙසු. අන්වාධිකන්ති වත්ථෙ ඌනාතිරෙකං අපනෙත්වා ආගන්තුකපත්තසඞ්ඛාතං අනුවාතං චීවරස්ස පරියන්තෙ, මජ්ඣෙ ච යථාරහං දීඝරස්සපරිමාණයුත්තං අල්ලියාපෙතබ්බන්ති වුත්තං හොති.

562. අච්ඡින්නං වාති යථාවුත්තනයෙන අච්ඡින්නං වා. අනාදින්නන්ති අනාදින්නආගන්තුකපත්තං ¶ . තිචීවරන්ති තීසු චීවරෙසු එකෙකන්ති වුත්තං හොති. දුබ්භොගෙනාති දුට්ඨු පරිභොගෙන ¶ . යථා පරිභුත්තං නස්සති, තථා කිලිට්ඨානං ධොවනාදිමකත්වා නිවාසනාදිනා පරිභොගෙන.

563-4. කුසින්ති ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච අනුවාතං චීවරමජ්ඣෙ තාදිසමෙව දීඝපත්තඤ්ච. වුත්තඤ්හෙතං චීවරක්ඛන්ධඅට්ඨකථායං ‘‘කුසීති ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච අනුවාතාදීනං දීඝපත්තානමෙතං අධිවචන’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 345). අඩ්ඪකුසින්ති අනුවාතසදිසං චීවරමජ්ඣෙ තත්ථ තත්ථ රස්සපත්තං. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘අඩ්ඪකුසීති අන්තරන්තරා රස්සපත්තානං නාම’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 345). මණ්ඩලන්ති එකෙකස්මිං ඛණ්ඩෙ මහාමණ්ඩලං. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘මණ්ඩලන්ති පඤ්චඛණ්ඩිකචීවරස්ස එකෙකස්මිං ඛණ්ඩෙ මහාමණ්ඩල’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 345). අඩ්ඪමණ්ඩලන්ති මණ්ඩලස්ස අන්තො නිවෙසියමානං ඛුද්දකමණ්ඩලං. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘අඩ්ඪමණ්ඩලන්ති ඛුද්දකමණ්ඩල’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 345). විවට්ටන්ති මණ්ඩලං, අඩ්ඪමණ්ඩලඤ්චාති ද්වෙ එකතො කත්වා සිබ්බිතං වෙමජ්ඣෙ ඛණ්ඩං. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘විවට්ටන්ති මණ්ඩලඤ්ච අඩ්ඪමණ්ඩලඤ්ච එකතො කත්වා සිබ්බිතං මජ්ඣිමඛණ්ඩ’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 345). අනුවිවට්ටන්ති මජ්ඣිමඛණ්ඩස්ස උභොසු පස්සෙසු සිබ්බිතං තථෙව ද්විමණ්ඩලපත්තං ඛණ්ඩද්වයං. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘අනුවිවට්ටන්ති තස්ස උභොසු පස්සෙසු ද්වෙ ඛණ්ඩානී’’ති (මහාව. අට්ඨ. 345). බාහන්තන්ති තෙසං අනුවිවට්ටානං බාහිරපස්සෙ සිබ්බිතං බාහිරඛණ්ඩද්වයං. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘බාහන්තන්ති තෙසං අනුවිවට්ටානං බහි එකෙකං ඛණ්ඩ’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 345).

පඤ්චන්නං සමාහාරො පඤ්චකං, දස්සිතප්පකාරපඤ්චඛණ්ඩෙහි සිබ්බිතචීවරං පඤ්චකං නාම. ආදි-සද්දෙන සත්තඛණ්ඩාදීහි සිබ්බිතචීවරානං ගහණං. තෙනෙවෙත්ථාහ ‘‘කත්තබ්බං තු තිචීවර’’න්ති. සත්තඛණ්ඩස්ස චීවරස්ස එකං මජ්ඣිමඛණ්ඩං විවට්ටනාමමෙව හොති, තස්ස උභොසු පස්සෙසු ද්වෙ ද්වෙ ඛණ්ඩානි ¶ චූළානුවිවට්ටමහානුවිවට්ටසඞ්ඛාතානි අනුවිවට්ටනාමානෙව හොන්ති. වුත්තඤ්චෙතං අට්ඨකථායං ‘‘අථ වා අනුවිවට්ටන්ති විවට්ටස්ස එකපස්සතො ද්වින්නං, එකපස්සතො ද්වින්නන්ති චතුන්නම්පි ඛණ්ඩානමෙතං නාම’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 345). බාහන්තන්ති ද්වීසු පරියන්තෙසු සිබ්බනීයං බාහිරඛණ්ඩද්වයං, තඤ්ච සඞ්ඝටෙත්වා බාහමත්ථකෙ ඨපියමානත්තා ‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’තිආදීසු විය ආධෙය්යෙ ආධාරොපචාරවසෙන බාහාති ච චීවරස්ස පරියන්තාවයවත්තා ‘‘අන්ත’’න්ති ච වුච්චති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘බාහන්තන්ති සුප්පමාණං චීවරං පාරුපන්තෙන සංහරිත්වා බාහාය ¶ උපරි ඨපිතා උභො අන්තා බහිමුඛා තිට්ඨන්ති, තෙසං එතං නාම’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 345). ඉදං සත්තඛණ්ඩචීවරමෙව මහාඅට්ඨකථායං විහිතන්ති ඉදානිපි තදෙව වට්ටති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘අයමෙව හි නයො මහාඅට්ඨකථායං වුත්තො’’ති. භික්ඛුනා කුසිං…පෙ… බාහන්තම්පිචාති සබ්බං විධිං දස්සෙත්වාව ඡින්නං පඤ්චකාදිප්පභෙදකං සමණසාරුප්පං තිචීවරං කත්තබ්බන්ති යොජනා.

565-6. යථාවුත්තවිධිං අවිරාධෙත්වා චීවරං කප්පබින්දුං දත්වා සඞ්ඝාටිආදිනාමෙන අධිට්ඨාය පරිභුඤ්ජන්තස්ස අධිට්ඨානං කථං භිජ්ජතීති ආහ ‘‘දානෙනා’’තිආදි. දානෙනාති අඤ්ඤස්ස දානෙන. අච්ඡිජ්ජගාහෙනාති අඤ්ඤෙන අච්ඡින්දිත්වා ගහණෙන. විස්සාසග්ගහණෙන චාති අත්තනි විස්සාසෙන අඤ්ඤස්ස ගහණෙන. හීනායාවත්තනෙනාති සික්ඛං අප්පච්චක්ඛාය ගිහිභාවූපගමනෙන අඤ්ඤස්ස දානෙ විය චීවරෙ නිරාලයභාවෙනෙව පරිච්චත්තා.

කෙචි පන ‘‘හීනායාවත්තනෙනාති භික්ඛුනියා ගිහිභාවූපගමනෙනාති එවමත්ථං ගහෙත්වා භික්ඛු පන විබ්භන්තොපි යාව සික්ඛං න පච්චක්ඛාති, තාව භික්ඛුයෙවාති අධිට්ඨානං න විජහතී’’ති ¶ වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං ‘‘භික්ඛුනියා හීනායාවත්තනෙනා’’ති විසෙසෙත්වා අවුත්තත්තා, භික්ඛුනියා ච ගිහිභාවූපගමනෙ අධිට්ඨානවිජහනං විසුං වත්තබ්බන්ති නත්ථි තස්සා විබ්භමනෙනෙව අස්සමණිභාවතො.

සික්ඛායාති භික්ඛුසික්ඛාය. පහානෙනාති පච්චක්ඛානෙන. සික්ඛාපච්චක්ඛානං පනෙත්ථ සචෙ භික්ඛුලිඞ්ගෙ ඨිතො සික්ඛං පච්චක්ඛාති, තස්ස කායලග්ගම්පිචීවරං අධිට්ඨානං විජහතීති දස්සනත්ථං ගහිතං. ‘‘සික්ඛාය ච පහානතො’’ති ච ලිඛන්ති, තං ‘‘හීනායාවත්තනෙනාපි, සික්ඛාය ච පහානතො’’ති පාඨක්කමෙ සති යුජ්ජති. යථාවුත්තො පන පාඨො ‘‘සික්ඛාය ච පහානෙන, හීනායාවත්තනෙනපී’’ති පාඨක්කමෙ යුජ්ජති. යථා තථා වා හොතු, න කොචි විරොධො.

පච්චුද්ධාරෙනාති චීවරස්ස පච්චුද්ධරණෙන. ‘‘කාලකිරියායා’’ති අට්ඨකථාවචනතො විනාසෙනාති චීවරසාමිකස්ස ජීවිතවිනාසොව වුච්චතීති. ලිඞ්ගස්ස පරිවත්තනාති භික්ඛුස්ස ඉත්ථිලිඞ්ගපරිවත්තනා, භික්ඛුනියා පුරිසලිඞ්ගපරිවත්තනාති එවං උභයථා ලිඞ්ගස්ස පරිවත්තනෙන. සබ්බං ¶ නවවිධම්පි චීවරං. අධිට්ඨානන්ති එත්ථ ‘‘ඉමෙහි අට්ඨහී’’ති සෙසො. වුත්තොවායමත්ථො අට්ඨකථායං ‘‘තත්ථ පුරිමෙහි අට්ඨහි සබ්බචීවරානි අධිට්ඨානං විජහන්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469). භිජ්ජතීති පජහති. ඡිද්දස්ස භාවො ඡිද්දභාවො, තස්මිං, ඡිද්දෙ සති ඡිද්දෙ ජාතෙති වුත්තං හොති. තිචීවරන්ති තීසු චීවරෙසු අඤ්ඤතරන්ති වුත්තං හොති. තිචීවරමෙව වාති ගහෙතබ්බං. වුත්තඤ්ච ‘‘ඡිද්දභාවෙන පන තිචීවරස්සෙවා’’ති.

567. කීවප්පමාණෙ ඡිද්දෙ ජාතෙති ආහ ‘‘කනිට්ඨස්සා’’තිආදි. ‘‘කනිට්ඨ…පෙ… මාණක’’න්ති ඉමිනා හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදං දස්සෙති.

568. එකො ¶ තන්තුපීති දීඝතො වා තිරියතො වා එකම්පි සුත්තං.

569. ජිණ්ණට්ඨානෙ අග්ගළං දෙන්තෙන තෙචීවරිකෙන වත්තිතබ්බවිධිං දස්සෙතුමාහ ‘‘පඨම’’න්තිආදි. පඨමන්ති ඡින්නට්ඨානස්ස ඡින්දනතො පුබ්බෙයෙව. අග්ගළං දත්වාති වත්ථඛණ්ඩං අල්ලියාපෙත්වා. රක්ඛතීති එත්ථ ‘‘අධිට්ඨාන’’න්ති අනුවත්තතෙ, ‘‘තෙචීවරිකො භික්ඛූ’’ති ලබ්භති, එවං වත්ථඛණ්ඩං අල්ලියාපෙන්තො තෙචීවරිකො භික්ඛු අධිට්ඨානං රක්ඛතීති වුත්තං හොති. විපරියායෙන අධිට්ඨානං භින්දතීති ලබ්භති. පඨමං ද්වෙ කොටියො ඝටෙත්වාති යොජනා. මජ්ඣෙ ජිණ්ණං අධිට්ඨිතචීවරං මජ්ඣෙ ඡින්දන්තො තතො පුබ්බෙයෙව ද්වෙ කොටියො එකතො ඝටෙත්වා සිබ්බිත්වා. පච්ඡාති කොටිඝටනතො පච්ඡා. ඡින්දතීති මජ්ඣං උභයකොටිං කාතුං ඡින්දති. රක්ඛතීති වුත්තප්පකාරමෙව.

570. තිචීවරෙ කත්ථ ජාතං ඡිද්දමධිට්ඨානං භින්දතීති ආහ ‘‘චතුරඞ්ගුලා’’තිආදි. චත්තාරි ච අට්ඨ ච චතුරට්ඨං, චතුන්නං අට්ඨන්නං වා අඞ්ගුලානං සමාහාරො චතුරට්ඨඞ්ගුලං, තස්මාති ගහෙතබ්බං. චතුරඞ්ගුලා අට්ඨඞ්ගුලාති යොජනා. ඔරන්ති අබ්භන්තරං. එකඤ්ච ද්වෙ ච එකද්වෙ, තෙසං එකද්වින්නං, ‘‘චීවරාන’’න්ති පකරණතො ලබ්භති, එකස්ස චීවරස්ස, ද්වින්නඤ්ච චීවරානන්ති යොජනා. යථාසඞ්ඛ්යානුද්දෙසවසෙන එකස්ස තිරියතො චතුරඞ්ගුලතො ඔරං, ද්වින්නං තිරියතො අට්ඨඞ්ගුලතො ඔරන්ති යොජනා. වාක්යද්වයෙපි ‘‘ඡිද්දං භින්දතෙවා’’ති යොජෙතබ්බං.

එකස්ස චීවරස්සාති අන්තරවාසකචීවරස්ස. තිරියතොති විත්ථාරතො. චතුරඞ්ගුලං ඔරන්ති චතුරඞ්ගුලතො ¶ අබ්භන්තරෙ ඡිද්දං අධිට්ඨානං භින්දති. ද්වින්නන්ති උත්තරාසඞ්ගසඞ්ඝාටීනං. තිරියතොති ¶ විත්ථාරතො. අට්ඨඞ්ගුලතො ඔරන්ති අට්ඨඞ්ගුලතො අබ්භන්තරෙ. තිණ්ණම්පි දීඝතො විදත්ථියා ඔරං ඡිද්දං අධිට්ඨානං භින්දතෙවාති යොජනා. එත්ථ විදත්ථි වඩ්ඪකිවිදත්ථි ගහෙතබ්බා. එවං වුත්තපරිච්ඡෙදබ්භන්තරෙ ඡිද්දෙ ජාතෙ තස්ස චීවරස්ස අතිරෙකචීවරත්තා දසාහමනතික්කමිත්වා සූචිකම්මං කත්වා අධිට්ඨාතබ්බං. තථා අකරොන්තෙන පන පරික්ඛාරචොළං අධිට්ඨාතබ්බං.

571. ‘‘නිසීදනස්සා’’ති ‘‘නිසීදනචීවරස්සා’’ති වත්තබ්බෙ උත්තරපදලොපෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. දියඩ්ඪාති එත්ථ විසෙසිතබ්බා විදත්ථි ‘‘ද්වෙ විදත්ථියො’’ති ච ‘‘සුගතස්ස විදත්ථියා’’ති ච වුත්තසාමත්ථියා ලබ්භති. අඩ්ඪෙන දුතියා දියඩ්ඪා, දුතියං අඩ්ඪමෙතස්සාති ‘‘දුතියඩ්ඪා’’ති වත්තබ්බෙ තිය-පච්චයලොපෙන ‘‘දියඩ්ඪා’’ති වුත්තං, අඩ්ඪදුතියාති වුත්තං හොති. ‘‘සුගතස්ස විදත්ථියා’’ති පමාණනියමස්ස කතත්තා වඩ්ඪකිවිදත්ථියා තිස්සො විදත්ථියො එකා සුගතවිදත්ථි හොති. ඉදං නිසීදනචීවරං දීඝතො වඩ්ඪකිහත්ථෙන තිහත්ථං, විත්ථාරතො ඡළඞ්ගුලාධිකද්විහත්ථප්පමාණං හොති. ‘‘දසා විදත්ථී’’ති (පාචි. 533) වුත්තත්තා දියඩ්ඪහත්ථා දසාති වෙදිතබ්බා.

572. චතස්සොති එත්ථාපි ‘‘විදත්ථියො’’ති සාමත්ථියාව ලබ්භති. ‘‘කණ්ඩුප්පටිච්ඡාදියා’’ති විභත්තිපරිණාමෙන දීඝතොති යොජනා.

573. අඩ්ඪං තෙය්යං තතියං යස්සා සා අඩ්ඪතෙය්යා, අඩ්ඪතතියාති වුත්තං හොති.

574. තතො උත්තරිං තදුත්තරිං, තස්ස තස්ස වුත්තප්පමාණතො අතිරෙකං. අධිකච්ඡෙදනන්ති අධිකස්ස පමාණාතිරිත්තට්ඨානස්ස ඡෙදනං අස්ස පාචිත්තියස්ස දෙසනායාති ¶ අධිකච්ඡෙදනං, වුත්තප්පමාණතො අධිකට්ඨානං ඡින්දිත්වා දෙසෙතබ්බං පාචිත්තියං. උදීරිතං වුත්තං පාළියාති අත්ථො.

575. අප්පමාණෙනාති ගුණවසෙන අප්පමාණෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන.

576. සබ්බං වට්ටතීති සම්බන්ධො. ‘‘සබ්බ’’න්ති ඉමිනා අට්ඨකථාය ආගතං නීලාදිං සඞ්ගණ්හාති. මහන්තාදිභෙදං සබ්බං පච්චත්ථරණචීවරං වට්ටති.

577. ‘‘මුඛපුඤ්ඡනචොළං ¶ එක’’න්ති පදච්ඡෙදො. එකං ධොවිත්වා යාව සුක්ඛාපීයති, තාව අඤ්ඤෙන මුඛපුඤ්ඡනෙන භවිතබ්බත්තා ආහ ‘‘ද්වෙපි වට්ටන්ති සබ්බථා’’ති.

579. පමාණතො, ගණනතො ච අතීතාති පමාණගණනාතීතා. ‘‘පමාණාතීතා’’ති වචනෙන විනයධරානං අප්පමාණගුණතං දස්සෙති, ‘‘ගණනාතීතා’’ති ඉමිනා අතික්කන්තගණනතං. පකතං විනයෙ පඨමං කතං බුද්ධෙන භගවතා පඤ්ඤත්තං ජානන්තීති පකතඤ්ඤූ, විනයධරා, තෙ පකතඤ්ඤුනො. අපරිමාණගුණමණිගණභූසිතඋපාලිදාසකාදිමහාථෙරාචරියපරම්පරාගතා සඞ්ඛ්යාපථාතීතා විනයධරාති වුත්තං හොති.

580. සුගතට්ඨඞ්ගුලායාමන්ති වඩ්ඪකිරතනප්පමාණදීඝං. චතුරඞ්ගුලවිත්ථතන්ති වඩ්ඪකිවිදත්ථිප්පමාණවිත්ථාරං. විකප්පනුපගං පච්ඡිමං චීවරං නාම හොති. පච්ඡිමං චීවරන්ති පරිස්සාවනපටාදීනං විසෙසනං, පච්ඡිමචීවරප්පමාණන්ති වුත්තං හොති.

581. පරිස්සාවපටන්ති උදකපරිස්සාවනත්ථං පටං. පත්තත්ථවිකන්ති පත්තකඤ්චුකං. පොත්ථකත්ථවිකන්ති පොත්ථකකඤ්චුකං ¶ . ආදිග්ගහණෙන පච්ඡිමප්පමාණාදිං යං කිඤ්චි පටං, දණ්ඩපටඤ්ච සඞ්ගණ්හාති.

582. අධිට්ඨාතුන්ති පරික්ඛාරචොළං අධිට්ඨාතුං. ඨපිතෙති අනධිට්ඨාය ඨපිතෙ. මහාපච්චරියං පන ‘‘අනාපත්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469) ආහ. නත්ථි දොසතාති දොසො එව දොසතා. ‘‘අත්තනො සන්තකභාවතො මොචෙත්වා ඨපිතං සන්ධාය මහාපච්චරියං අනාපත්ති වුත්තා’’ති වදන්ති. ‘‘ඉමිනා භෙසජ්ජං චෙතාපෙස්සාමි, ඉදං මාතුයා දස්සාමී’’ති ඨපෙන්තෙන අධිට්ඨාතබ්බං. ‘‘ඉදං භෙසජ්ජස්ස, මාතුයා’’ති විභජිත්වා සසන්තකභාවතො මොචිතෙ අධිට්ඨානකිච්චං නත්ථීති අධිප්පායො. හොති චෙත්ථ –

‘‘යං වත්ථං භික්ඛුනා ලද්ධං, කතං මාතාදිසන්තකං;

නිස්සග්ගියං න හොතීති, තමාහු විනයඤ්ඤුනො’’ති.

583. වස්සමාසෙ චතුරොති වස්සානෙ චතුරො මාසෙ, අධිට්ඨානකිරියාය චත්තාරො මාසෙ අවිච්ඡෙදොති ¶ අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. වස්සිකෙ චත්තාරො මාසෙ නිවාසෙතබ්බා සාටිකා වස්සිකසාටිකා.

584. කණ්ඩුං පටිච්ඡාදෙතීති කණ්ඩුප්පටිච්ඡාදි, කණ්ඩුරොගාතුරස්ස භික්ඛුනො තප්පටිච්ඡාදනත්ථමනුඤ්ඤාතචීවරස්සෙතමධිවචනං. හොන්ති චෙත්ථ –

‘‘මාතිකට්ඨකථායස්සා, කණ්ඩුච්ඡාදිකසාටියා;

න කාලාතික්කමෙ වුත්තං, අධිට්ඨානවිවට්ටනං.

අධිට්ඨානපහානඞ්ගෙ-සු වුත්තත්තා විසෙසතො;

වීමංසිතබ්බං විඤ්ඤූහි, තත්ථ යං කාරණං සියා’’ති.

586. ‘‘අසම්මුඛෙ ¶ එතන්ති චා’’ති වචනෙනෙව සම්මුඛෙ ‘‘ඉම’’න්ති විඤ්ඤායති. විචක්ඛණො පච්චුද්ධරෙය්යාති යොජනා.

588. ඉති සබ්බමිදන්ති එවං වුත්තං ඉදං තිචීවරාදීනං පමාණාදිසබ්බවිධානං. තෙචීවරිකභික්ඛුනොති තිචීවරාධිට්ඨානෙන අධිට්ඨිතතෙචීවරිකස්ස විනයතෙචීවරිකස්ස. තිණ්ණං චීවරානං සමාහාරො තිචීවරං, තිණ්ණං තිචීවරානං සමාහාරොති ‘‘තිතිචීවර’’න්ති වත්තබ්බෙ එකදෙසසරූපෙකසෙසනයෙන ‘‘තිචීවර’’න්ති නවචීවරානි සඞ්ගහිතානි, තිචීවරෙ නියුත්තො තෙචීවරිකොති විනයතෙචීවරිකො වුච්චති. ධුතඞ්ගතෙචීවරිකස්සාපි තිචීවරෙ ඉදමෙව විධානන්ති සොපි සඞ්ගය්හති. අඤ්ඤෙසු වා පන ඡසු චීවරෙසු පරික්ඛාරචොළං එකං අංසකාසාවමෙව වට්ටති. තථා වත්වාවාති ‘‘ඉමං පරික්ඛාරචොළං අධිට්ඨාමී’’තිආදිනා නයෙන වත්වා. තං පරික්ඛාරචොළං. පරික්ඛාරචොළමස්ස අත්ථි, තත්ථ වා නියුත්තොති පරික්ඛාරචොළිකො.

589. ‘‘තිචීවරං පන පරික්ඛාරචොළං අධිට්ඨාතුං වට්ටති, න වට්ටතී’’ති අනුයොගං කත්වා ‘‘වට්ටතී’’ති ¶ (පාරා. අට්ඨ. 2.469) අට්ඨකථාය වුත්තත්තා ඉධ ‘‘තිචීවර’’න්ති චීවරත්තයමෙව වුත්තං. ‘‘සුඛපරිහාරත්ථං එකම්පි විකප්පෙතබ්බ’’න්ති වචනතො එකදෙසෙ සමුදායොපචාරවසෙන එකම්පි විකප්පෙතබ්බමෙව හොති.

පරික්ඛාරචොළං කාතුම්පි වට්ටතීති බද්ධසීමතො බහි වසන්තෙන එකකෙන තෙචීවරිකෙන අන්තොඅරුණෙ අසතියා තීසු චීවරෙසු හත්ථපාසෙ අකතෙසු නිස්සග්ගියං පාචිත්තියං හොතීති, විනයකම්මං කාතුං සභාගපුග්ගලානං දුල්ලභත්තා ¶ ච සුඛපරිහාරත්ථං තීසු එකං වා සබ්බානි එව වා තිචීවරනාමෙන කතාධිට්ඨානානි පච්චුද්ධරිත්වා පරික්ඛාරචොළනාමෙන අධිට්ඨාතුම්පි වට්ටතීති වුත්තං හොති.

එවං අග්ගහෙත්වා ‘‘සචෙ තිචීවරං පරික්ඛාරචොළාධිට්ඨානං ලභෙය්ය, උදොසිතසික්ඛාපදෙ පරිහාරො නිරත්ථකො භවෙය්යා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469) වුත්තං මහාපදුමත්ථෙරස්ස මතං දස්සෙතුමාහ ‘‘එවං චුදොසිතෙ’’තිආදි. එවං චෙති එවං තිචීවරං පරික්ඛාරචොළං අධිට්ඨහිත්වා පරිහරිතුං වට්ටති චෙ. උදොසිතෙති ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස අනන්තරෙ දුතියකථිනසික්ඛාපදෙ. වුත්තො පරිහාරොති ‘‘එකකුලස්ස ගාමො හොති පරික්ඛිත්තො ච. අන්තොගාමෙ චීවරං නික්ඛිපිත්වා අන්තොගාමෙ වත්ථබ්බ’’න්තිආදිනා (පාරා. 478) නයෙන පදභාජනාවසානෙ වුත්තො, ඉධ ච ‘‘ගාමාදීසු පදෙසෙසූ’’තිආදිනා නයෙන අනන්තරං වක්ඛමානො තිචීවරස්ස පරිහරණවිධි. නිරත්ථකොති පරික්ඛාරචොළනාමෙන අධිට්ඨිතචීවරස්ස තෙන විධිනා තිචීවරං අපරිහරන්තස්සාපි භික්ඛුනො අනාපත්තිභාවතො නිප්පයොජනොති අත්ථො.

590. තප්පරිහරිතුමාහ ‘‘න’’ඉච්චාදි. න නිරත්ථකොති යොජනා. හෙතුං දස්සෙතුමාහ ‘‘තෙචීවරිකස්සෙවා’’තිආදි. යො තිචීවරනාමෙන අධිට්ඨානං අපච්චුද්ධරිත්වා සතිං උපට්ඨපෙත්වා අන්තොඅරුණෙ චීවරං හත්ථපාසතො අමොචෙත්වා අරුණං උට්ඨාපෙති, තාදිසස්ස තෙචීවරිකස්සෙව තස්මිං සික්ඛාපදෙ උදොසිතපරිහාරස්ස භගවතා දෙසිතත්තාති අත්ථො. යස්මා තාදිසස්සෙව තෙචීවරිකස්ස උදොසිතසික්ඛාපදෙ පරිහාරො වුත්තො, තස්මා. තං සබ්බම්පීති තං නවවිධං සබ්බම්පි චීවරං. පරික්ඛාරචොළස්සාති පරික්ඛාරචොළනාමෙන අධිට්ඨහිත්වා චීවරං පරිභුඤ්ජිතුකාමස්ස පරික්ඛාරචොළනාමෙන අධිට්ඨාතුං වට්ටති.

591. ඉමිනා ¶ උදොසිතපරිහාරස්ස අනිරත්ථකභාවං සාධෙත්වා ඉදානි ‘‘තිචීවරං පරික්ඛාරචොළනාමෙනාපි ¶ අධිට්ඨාතුං වට්ටතී’’ති ඉමස්ස අධිකත්ථස්ස මහාකාරුණිකෙන අනුඤ්ඤාතභාවෙ කිරියන්තරානුජානනසඞ්ඛාතඅධිකවචනස්ස ඤාපකහෙතුභාවං දස්සෙතුමාහ ‘‘අධිට්ඨෙතී’’තිආදි. ඉමස්මිංයෙව සික්ඛාපදෙ අනාපත්තිවාරෙ ‘‘අනාපත්ති අන්තොදසාහං අධිට්ඨෙති, විකප්පෙතී’’ති පාඨෙ අනාපත්තිභාවෙ ‘‘අධිට්ඨෙතී’’ති එත්තකෙනෙව පරියත්තෙ (පාරා. 469) ‘‘විකප්පෙතී’’ති කිරියන්තරානුජානනෙන පකාරන්තරෙනාපි දොසො නත්ථීති අධිප්පායස්ස විඤ්ඤාපිතත්තාති අත්ථො.

592. එවං කරොන්තස්සාති තිචීවරනාමෙන අධිට්ඨානං පච්චුද්ධරිත්වා පරික්ඛාරචොළනාමෙන අධිට්ඨහන්තස්ස. ඉදානි අතිප්පසඞ්ගං දස්සෙතුකාමස්ස චොදකස්ස අධිප්පායං දස්සෙතුමාහ ‘‘එව’’න්තිආදි. මූලාධිට්ඨානං පහාය කාතබ්බප්පකාරන්තරස්සාපි විජ්ජමානත්තා තිචීවරං පච්චුද්ධරිත්වා මුඛපුඤ්ඡනාදිකං කත්වා අධිට්ඨහතොපි දොසො න සියාති කස්මා නාපජ්ජතීති අත්ථො. නඉති අතිප්පසඞ්ගනිවාරණෙ.

593. කිච්චවිධානතොති තෙසං මුඛපුඤ්ඡනාදීනං අත්තනො අත්තනො කිච්චස්ස සාධනතො, තාදිසං කිච්චවිසෙසාපෙක්ඛං විනා තංතංනාමෙන අධිට්ඨාතුං න යුජ්ජතීති අධිප්පායො. අකිච්චස්සාති මුඛපුඤ්ඡනාදිකිච්චරහිතස්ස. අධිකස්සාති පච්චුද්ධරිත්වා පඨමං අධිට්ඨානස්ස විජහිතත්තා අතිරෙකස්ස. අස්සාති තිචීවරස්ස. අධිට්ඨානං තු යුජ්ජතීති දසාහං අනතික්කමිත්වා පරික්ඛාරචොළනාමෙන අධිට්ඨානං පන යුජ්ජති.

594. නිධානස්ස ¶ මුඛං උපායොති නිධානමුඛං, අන්තරවාසකාදිතංතංචීවරනාමෙන අධිට්ඨානතො අතිරෙකං යං කිඤ්චි චීවරං යථා ඨපිතං ආපත්තිං න කරොති, තථා නිධානස්ස උපායොති අත්ථො. එතං පරික්ඛාරචොළාධිට්ඨානං. මහාපච්චරියන්ති බ්රාහ්මණතිස්සභයෙ භික්ඛුසඞ්ඝං ජම්බුදීපං නෙතුං සක්කස්ස දෙවානමින්දස්ස ආණත්තියා විසුකම්මෙන නිම්මිතමහාපච්චරියං නිසීදිත්වා ලිඛිතත්තා තංනාමකායං විනයට්ඨකථායං, ‘‘මහාපච්චරියාදිසූ’’තිපි ලිඛන්ති.

595. පරික්ඛාරචොළනාමෙන අධිට්ඨානවිධානස්ස වුත්තප්පමාණං කතමන්ති ආහ ‘‘චීවර’’න්තිආදි. ‘‘නිදානෙ උප්පත්තිතො’’ති පදච්ඡෙදො. ‘‘චීවරං පරිපුණ්ණ’’න්ති නිදානෙ ‘‘තිචීවරං සම්පුණ්ණං විජ්ජති, ඉදමතිරෙකචීවරං කිං කාතබ්බ’’න්ති භික්ඛූහි භගවතො ආරොචිතවත්ථුම්හි ¶ . උප්පත්තිතොති පරික්ඛාරචොළාධිට්ඨානස්ස උප්පන්නත්තා, අනුඤ්ඤාතත්තාති අත්ථො. ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූනං පරිපුණ්ණං හොති තිචීවරං, අත්ථො ච හොති පරිස්සාවනෙහිපි ථවිකාහිපි. භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං. අනුජානාමි භික්ඛවෙ පරික්ඛාරචොළක’’න්ති (මහාව. 357) එත්ථ පාළියං එවං විප්පවාසසුඛත්ථං නාමෙනාධිට්ඨිතතිචීවරං අධිට්ඨානං පච්චුද්ධරිත්වා පරික්ඛාරචොළනාමෙන අධිට්ඨාතුං වට්ටතීති සාධනෙන තදෙකසාධනත්තා එව එකම්පි චීවරං විකප්පෙතුං වට්ටතීති වුත්තමෙව හොති. තෙනෙවාහ අට්ඨකථායං ‘‘එවඤ්ච සති යො තිචීවරෙ එකෙන චීවරෙන විප්පවසිතුකාමො හොති, තස්ස තිචීවරාධිට්ඨානං පච්චුද්ධරිත්වා විප්පවාසසුඛත්ථං විකප්පනාය ඔකාසො දින්නො හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469).

596-8. එත්තාවතා කප්පියචීවරඤ්ච තත්ථ කත්තබ්බඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි අකප්පියචීවරං දස්සෙතුමාහ ‘‘කුසවාකාදී’’තිආදි. කුසන්ති දබ්බතිණං. වාකන්ති රුක්ඛාදීනං වාකං. ආදි-සද්දෙන ¶ ඵලකං ගහිතං, චීර-සද්දො චීවරපරියායො, ඉමස්මිං කුසාදයො ගන්ථෙත්වා කතෙ චීවරෙයෙව වත්තති. කෙසජං කම්බලන්ති මනුස්සකෙසෙහි වීතකම්බලඤ්ච. වාලජං කම්බලන්ති අස්සවාලචමරවාලෙහි වීතකම්බලඤ්ච. උලූකපක්ඛන්ති කොසියසකුණපත්තං. ඉධ පන තං ගන්ථෙත්වා කතචීවරමෙව ගහෙතබ්බං. අජිනක්ඛිපෙති අජිනදීපිචම්මෙ. ‘‘ධාරයතො ථුල්ලච්චය’’න්ති පච්චෙකං සම්බන්ධො.

කදලිදුස්සෙති කදලිවාකමයවත්ථෙ. එරකදුස්සෙති එරකමයවත්ථෙ. අක්කදුස්සෙති අක්කදණ්ඩෙ වා තෙසං සුත්තානි වා ගහෙත්වා කතවත්ථෙ. පොත්ථකෙති මකචිවාකමයවත්ථෙ. තිරීටෙ වාති එවංනාමකෙ රුක්ඛතචෙ. වෙඨනෙති සීසවෙඨනෙ. කඤ්චුකෙති කවචෙ.

සබ්බනීලකෙති කෙවලනීලකෙ. එස නයො මඤ්ජෙට්ඨාදීසු. මහානාමරත්තෙති තනුපදුමදලවණ්ණරත්තෙ. මහාරඞ්ගරත්තෙති සතපදිවණ්ණරත්තෙ.

599. අච්ඡින්නදසකෙති අච්ඡින්නා දසා යස්ස, තස්මිං චීවරෙ. එස නයො දීඝදසෙපි. ඵලදසෙති ඵලසදිසගන්ථිතා දසා යස්ස, තස්මිං. පුප්ඵදසෙති කණ්ණිකං බන්ධිත්වා විකාසෙත්වා කතා දසා යස්ස, තස්මිං චීවරෙති අත්ථො. අච්ඡින්නචීවරස්සාති නග්ගං කත්වා චොරෙහි විලුත්තචීවරස්ස ¶ . එත්ථාති කුසවාකාදීසු, සබ්බනීලාදීසු ච. කිඤ්චීති එකම්පි අකප්පියං නත්ථි අනනුලොමිකං නත්ථි. ‘‘නග්ගෙන එතෙසු අකප්පියචීවරෙසු යංකිඤ්චි ලද්ධං, තෙන හිරිකොපිනං පටිච්ඡාදෙත්වා පච්ඡා කප්පියචීවරෙ ලද්ධෙ තං අධිවාසෙත්වා ඉදං අකප්පියචීවරං පරිච්චජිතබ්බං. සබ්බනීලකාදිවත්ථෙසු ලද්ධෙසු කප්පියරජනෙන රජිත්වා, තං වණ්ණං නාසෙත්වා වා කප්පියවත්ථානි උභයපස්සෙසු ¶ අල්ලියාපෙත්වා, පටිච්ඡාදෙත්වා වා නිවාසෙතුං වට්ටතී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං.

600. ‘‘අන්තොදසාහ’’න්ති ඉදං ‘‘අධිට්ඨෙතී’’තිආදීහි සබ්බපදෙහිපි යොජෙතබ්බං. විස්සජ්ජෙතීති අඤ්ඤස්ස දෙති. ඉධ දානං දුවිධං සම්මුඛාදානං, පරම්මුඛාදානන්ති. පටිග්ගාහකං දිස්වා ‘‘ඉදං තුය්හං දම්මී’’ති දානං සම්මුඛාදානං නාම. පරම්මුඛා ‘‘ඉදං ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මී’’ති දින්නං පරම්මුඛාදානං. ‘‘ඉදං ත්වං ගණ්හාහී’’ති වා ‘‘තුය්හං ගණ්හාහී’’ති වා වුත්තෙ ‘‘මය්හං ගණ්හාමී’’ති සචෙ වදති, දානගහණද්වයම්පි සුද්ධං. ‘‘ඉදං තව සන්තකං කරොහි, තව සන්තකං හොතු, තව සන්තකං හොතී’’ති දායකෙන වුත්තෙ ගණ්හන්තොපි ‘‘මම සන්තකං කරොමි, මම සන්තකං හොතු, මම සන්තකං හොතී’’ති වදති චෙ, දානං, ගහණඤ්ච අසුද්ධං හොති. ‘‘තව සන්තකං කරොහී’’ති වුත්තෙ පන ‘‘සාධු භන්තෙ මය්හං ගණ්හාමී’’ති වත්වා ගණ්හාති, ගහණං සුද්ධං. ‘‘ඉදං තුය්හං ගණ්හාහී’’ති වුත්තෙ ‘‘අහං න ගණ්හාමී’’ති වදති, පුන ‘‘දින්නං මයා, තුය්හං ගණ්හාහී’’ති වුත්තෙ ඉතරොපි පුන පටික්ඛිපති, තං චීවරං කස්සචි අසන්තකත්තා දසාහාතික්කමෙනාපි නිස්සග්ගියං න හොතීති පච්ඡා තෙසු ද්වීසු යො ඉච්ඡති, තෙන අධිට්ඨාය පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති සබ්බමිදං අට්ඨකථාය (පාරා. අට්ඨ. 2.469 අත්ථතො සමානං) වුත්තං.

අධිට්ඨිතචීවරෙ අධිට්ඨානෙ වෙමතිකෙන අත්තනො විමතිං පඨමං ආවි කත්වා ‘‘සචෙ අනධිට්ඨිතං, එවං කතෙ කප්පියං හොතී’’ති චින්තෙත්වා නිස්සජ්ජෙත්වා විනයකම්මං කරොන්තස්ස මුසාවාදදොසො නාපජ්ජති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘න හි එවං ජානාපෙත්වා විනයකම්මං කරොන්තස්ස මුසාවාදො හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469). ‘‘කෙචි ‘තථා වෙමතිකචීවරං අඤ්ඤෙන ¶ විස්සාසෙන ගහෙත්වා පුන දාතබ්බ’න්ති වදන්ති, තං න සුන්දර’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469 ථොකං විසදිසං) තත්ථෙව වුත්තං.

විනස්සතීති චොරාදීහි විනස්සති. ‘‘නස්සති, ඩය්හති, අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හන්තී’’ති ඉමානිපි ¶ විනාසප්පකාරත්තා ‘‘විනස්සතී’’ති ඉමිනාව සඞ්ගය්හන්ති. තත්ථ ‘‘නස්සතී’’ති ඉදං චොරාදීහි හටං සන්ධාය වුත්තං, ‘‘විනස්සතී’’ති ඉදං උන්දූරඛායිතාදිං සන්ධාය වුත්තං, ‘‘ඩය්හතී’’ති අග්ගිනා දඩ්ඪං සන්ධාය. විස්සාසෙති එත්ථ සන්දිට්ඨො ච සම්භත්තො ච ආලපිතො ච ජීවති ච ගහිතෙ චත්තමනො හොතීති පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතෙන අත්තනි විස්සාසෙන අඤ්ඤෙන ගහිතෙති අත්ථො. පකාසිතාති ‘‘අනාපත්ති අන්තොදසාහං අධිට්ඨෙතී’’තිආදිනා (පාරා. 469) නයෙන වුත්තා.

601. ඉදං පන සමුට්ඨානං නාමෙන කථිනසමුට්ඨානං නාමාති අත්ථො. ඉදං කථිනසමුට්ඨානං නාම කායවාචතො ච කායවාචාචිත්තතො ච සමුට්ඨාති. අතිරෙකචීවරභාවස්ස ජානනචිත්තෙන පණ්ණත්තිජානනචිත්තෙ අසතිපි ආපත්තිසම්භවතො අචිත්තං. අනධිට්ඨානතො, අවිකප්පනතො ච අක්රියං. කම්මට්ඨානමනුයුඤ්ජන්තො වා චෙතියාදිං වන්දන්තො වා එකාදසමං අරුණං උට්ඨාපෙති, කුසලචිත්තො ආපජ්ජති, කලහාදිපසුතො වා වීතික්කමං ජානන්තො වා උට්ඨාපෙති, අකුසලචිත්තො ආපජ්ජති, ඛීණාසවො පන අසතියා වා පණ්ණත්තිං අජානන්තො වා තථා කරොන්තො අබ්යාකතචිත්තො ආපජ්ජතීති තිචිත්තං. වුත්තනයෙන කම්මට්ඨානාදිමනුයුඤ්ජන්තස්ස සොමනස්සචිත්තසමඞ්ගිනො සුඛවෙදනා, උපෙක්ඛාචිත්තසමඞ්ගිනො උපෙක්ඛාවෙදනා, කලහාදිපසුතස්ස දොමනස්සචිත්තසමඞ්ගිනො දුක්ඛවෙදනා හොතීති තිවෙදනං. එස නයො උපරිපි එවරූපෙ ඨානෙ යොජෙතබ්බො.

602. ගාමාදීසු ¶ පදෙසෙසු තිපඤ්චසූති තිචීවරානි නික්ඛිපිත්වා විප්පවාසෙන දොසං, උප්පජ්ජනට්ඨානඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘ගාමො එකූපචාරො’’තිආදිනා (පාරා. 477) නයෙන පාළියං වුත්තගාමනිවෙසනඋදොසිතඅට්ටමාළපාසාදහම්මියනාවාසත්ථඛෙත්තධඤ්ඤකර- ණආරාමවිහාරරුක්ඛමූලඅජ්ඣොකාසසඞ්ඛාතෙසු පන්නරසසු චීවරනික්ඛෙපට්ඨානෙසූති වුත්තං හොති. එත්ථ ගාමො නාම එකකුටිකාදිගාමො.

නිවෙසනං නාම ගාමතො බහි චතුසාලාදිකො ගෙහො. තෙනාහ ගණ්ඨිපදෙ ‘‘ගාමනිවෙසනානං විසෙසං වදන්තා ‘පුන එකපරිච්ඡෙදං කත්වා නිවෙසිතා බහුගෙහා නිවෙසනං නාම හොන්තී’ති වදන්ති, තස්මා ඉදං නිවෙසනාදි සබ්බං ‘ගාමතො බහී’ති ගහෙතබ්බ’’න්ති. ඉදඤ්ච තත්ථෙව වුත්තං ‘‘නිවෙසනාදිකං ¶ අන්තොගාමෙ චෙ හොති, ගාමෙ වුත්තපරිහාරස්සෙව ලබ්භනතො අන්තොගාමතො බහී’ති ගහෙතබ්බ’’න්ති.

අට්ඨකථායං ‘‘උදොසිතොති යානාදීනං භණ්ඩානං සාලා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.482-487) වුත්තසරූපං උදොසිතං නාම. ‘‘අට්ටොති පටිරාජාදිපටිබාහනත්ථං ඉට්ඨකාහි කතො බහලභිත්තිකො චතුපඤ්චභූමිකො පතිස්සයවිසෙසො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.482-487) වුත්තසරූපො අට්ටො නාම. ‘‘මාළොති එකකූටසඞ්ගහිතො චතුරස්සපාසාදො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 482-487) වුත්තො එකකණ්ණිකසඞ්ගහිතො චතුරස්සගෙහො මාළො නාම. පාසාදොති දීඝපාසාදො. හම්මියන්ති මුණ්ඩච්ඡදනපාසාදො. නාවාති යානප්පත්ති. සත්ථන්ති ජඞ්ඝසත්ථසකටසත්ථවසෙන දුවිධො ජනසමූහො, සො ච නිවිට්ඨානිවිට්ඨවසෙන පච්චෙකං දුවිධො. තත්ථ නිවිට්ඨෙ වතිආදිපරික්ඛෙපොපි හොතෙව.

ඛෙත්තන්ති ¶ යවඛෙත්තාදිඛෙත්තං. ධඤ්ඤකරණං ඛලං. ආරාමො පුප්ඵාරාමො, ඵලාරාමො ච. විහාරොති එකම්පි සෙනාසනං වුච්චති. ‘‘රුක්ඛො නාම යං මජ්ඣන්තිකෙ කාලෙ සමන්තා ඡායා ඵරතී’’ති (පාරා. 494) වුත්තප්පමාණපරිච්ඡන්නො රුක්ඛො. අජ්ඣොකාසො නාම සත්තබ්භන්තරො, සො විඤ්චාටවිආදිඅගාමකාරඤ්ඤෙ ච මච්ඡබන්ධානං අගමනපථෙ සමුද්දදීපෙ ච ලබ්භති. මච්ඡබන්ධානං අගමනපථො නාම උදකපිට්ඨියා ගන්ත්වා පුන තදහෙව ගෙහං ආගන්තුං අසක්කුණෙය්යතාය දූරො සමුද්දප්පදෙසො වුච්චති.

අයං ගාමාදිකො පච්චෙකං එකූපචාරො, නානූපචාරොති දුවිධො. තත්ථ අජ්ඣොකාසං විනා ගාමාදිකො තංතංරාජාදිසාමිකකුලානං එකත්ථනානත්ථවසෙන එකකුලසන්තකො චෙ හොති, එකූපචාරො. නානාකුලසන්තකො චෙ, නානූපචාරො හොති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ගාමො එකූපචාරො නාම එකකුලස්ස ගාමො හොතී’’තිආදි (පාරා. 478). අට්ඨකථායම්පි වුත්තං ‘‘එකකුලස්ස ගාමොති එකස්ස රඤ්ඤො වා භොජකස්ස වා ගාමො’’ති ච ‘‘නානාකුලස්ස ගාමොති නානාරාජූනං වා භොජකානං වා ගාමො වෙසාලීකුසිනාරාදිසදිසො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.479) ච.

එකකුලෙන කාරාපිතො විහාරො එකූපචාරො, නානාකුලෙහි කාරාපිතො නානූපචාරො හොති. යථාහ ගණ්ඨිපදෙ ‘‘විහාරෙ එකකුලනානාකුලවොහාරො කාරාපකානං වසෙන වුත්තො’’ති. අජ්ඣොකාසෙ පන ¶ උපචාරභෙදො අබ්භන්තරවසෙන වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්චෙතං පාළියං ‘‘අජ්ඣොකාසො එකූපචාරො නාම අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ සමන්තා සත්තබ්භන්තරා එකූපචාරො. තතො පරං නානූපචාරො’’ති. ඉධ එකං අබ්භන්තරං අට්ඨවීසතිරතනං හොති. යථාහ ¶ අට්ඨකථායං ‘‘එකං අබ්භන්තරං අට්ඨවීසතිහත්ථ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.489). එවං සඞ්ඛෙපතො වුත්තසරූපප්පභෙදානි පන්නරස ඨානානි දස්සෙතුමාහ ‘‘ගාමාදීසු පදෙසෙසු තිපඤ්චසූ’’ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන පාළිඅට්ඨකථාවණ්ණනතො වෙදිතබ්බො.

‘‘තිචීවරෙන විප්පවාසෙය්යාති සඞ්ඝාටියා වා උත්තරාසඞ්ගෙන වා අන්තරවාසකෙන වා. අන්තොගාමෙ චීවරං නික්ඛිපිත්වා’’ති (පාරා. 476, 478) වචනතො එත්ථ තිචීවරන්ති තිණ්ණං චීවරානමඤ්ඤතරමෙව චීවරං වත්තබ්බං. එකරත්තන්ති විප්පවාසකිරියාය අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. අපි-සද්දෙන කිං පන දිරත්තාදිකන්ති දස්සෙති.

සඞ්ඝසම්මුතියා විනාති තිචීවරං පරිහරිතුං අසමත්ථෙන ගිලානෙන භික්ඛුනා සඞ්ඝං වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘අහං භන්තෙ ගිලානො, න සක්කොමි තිචීවරං ආදාය පක්කමිතුං, සොහං භන්තෙ සඞ්ඝං තිචීවරෙන අවිප්පවාසසම්මුතිං යාචාමී’’ති තික්ඛත්තුං යාචිතෙන සඞ්ඝෙන තස්ස ඤත්තිදුතියාය කම්මවාචාය දින්නං අවිප්පවාසසම්මුතිං විනාති වුත්තං හොති. තථා ලද්ධසම්මුතිකස්ස ගිලානස්ස භික්ඛුනො තස්මිං ගෙලඤ්ඤෙ අවූපසන්තෙ වා වූපසන්තෙපි චීවරනික්ඛෙපට්ඨානං ආගමනකාලෙ වා උප්පන්නෙ අඤ්ඤෙපි රොගෙ අවූපසන්තෙ තායයෙව සම්මුතියා න දොසො.

603. භික්ඛුනොති අලද්ධසම්මුතිකස්ස භික්ඛුනො. තෙන චීවරෙන. විප්පවත්ථුං න වට්ටතීති විනා වසිතුං න වට්ටති. කිං වුත්තං හොති? ‘‘එකකුලස්ස ගාමො හොති පරික්ඛිත්තො ච, අන්තොගාමෙ චීවරං නික්ඛිපිත්වා අන්තොගාමෙ වත්ථබ්බං. අපරික්ඛිත්තො හොති, යස්මිං ඝරෙ චීවරං නික්ඛිත්තං හොති, තස්මිං ඝරෙ වත්ථබ්බං, හත්ථපාසා වා න විජහිතබ්බං. නානාකුලස්ස ¶ ගාමො හොති පරික්ඛිත්තො ච, යස්මිං ඝරෙ චීවරං නික්ඛිත්තං හොති, තස්මිං ඝරෙ වත්ථබ්බං සභායෙ වා ද්වාරමූලෙ වා, හත්ථපාසා වා න විජහිතබ්බ’’න්තිආදිනා (පාරා. 478) නයෙන පාළියා වුත්තට්ඨානතො බහි අරුණං උට්ඨාපෙතුං න වට්ටතීති වුත්තං හොති.

ඉමස්මිං ¶ පාඨෙ ‘‘පරික්ඛිත්තො’’ති ඉදං පාකාරෙන වා වතියා වා පරිඛාය වා පරික්ඛිත්තං සන්ධාය වුත්තං. හත්ථපාසා වාති එත්ථ හත්ථපාසා නාම අඩ්ඪතියරතනං හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තං ඝරං සමන්තතො හත්ථපාසා න විජහිතබ්බං, අඩ්ඪතෙය්යරතනප්පමාණා පදෙසා උද්ධං න විජහිතබ්බන්ති වුත්තං හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.477-478).

විප්පවසන්තස්ස කො දොසොති ආහ ‘‘හොති…පෙ… අරුණුග්ගමෙ’’ති. අනුඤ්ඤාතට්ඨානතො හි බහි චීවරෙන විනා අරුණං උට්ඨාපෙන්තස්ස තං චීවරං නිස්සජ්ජිතබ්බං හොති, තංහෙතුකා පාචිත්තියාපත්තිපි හොතීති අත්ථො. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘නිස්සජ්ජිත්වා…පෙ… විඤ්ඤුනා’’ති.

604. න්හායන්තස්සෙවාති චීවරස්ස හත්ථපාසතො දූරෙ නහායන්තස්සෙව, අනාදරෙ සාමිවචනං.

606. අච්ඡින්නං විලුත්තං චීවරං යස්ස සො අච්ඡින්නචීවරො, භික්ඛු, තස්ස ඨානං අච්ඡින්නචීවරට්ඨානං, තස්මිං.

607. නිවාසෙත්වාති එත්ථ ‘‘අන්තරවාසක’’න්ති ච ගහෙත්වාති එත්ථ ‘‘ඉතරානී’’ති ච සෙසො. ඉදඤ්ච ගන්තබ්බට්ඨානෙ, ආසන්නෙ මග්ගෙ ච මනුස්සසම්බාධෙ අසති කත්තබ්බදස්සනං. ඉතරත්ථ නිවාසෙත්වා, පාරුපිත්වා ච සඞ්ඝාටිං අංසෙ කත්වාව ගන්තබ්බං හොති. විහාරෙ සභාගෙසු අලබ්භමානෙසු ආසනසාලම්පි ගන්ත්වා සභාගස්ස සන්තිකෙ විනයකම්මං කත්තබ්බන්ති ¶ අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.495 අත්ථතො සමානං) වුත්තං. ‘‘නිස්සජ්ජිත්වා’’ති ඉමිනා ‘‘ඉදං මෙ භන්තෙ චීවරං රත්තිවිප්පවුත්ථං අඤ්ඤත්ර භික්ඛුසම්මුතියා නිස්සග්ගියං, ඉමාහං සඞ්ඝස්ස නිස්සජ්ජාමී’’ති සඞ්ඝෙ වා ‘‘ඉදං මෙ භන්තෙ චීවරං…පෙ… අහං ආයස්මන්තානං නිස්සජ්ජාමී’’ති තිණ්ණං, ද්වින්නං වා සන්තිකෙ වා ‘‘ඉදං මෙ ආවුසො…පෙ… ඉමාහං ආයස්මතො නිස්සජ්ජාමී’’ති එකස්ස සන්තිකෙ වා වත්වා නිස්සජ්ජිත්වාති වුත්තං හොති. විඤ්ඤුනාති එවං නිස්සග්ගියවත්ථුනිස්සජ්ජනාදිනානප්පකාරවිධිජානනකෙන ඤාණවතාති අත්ථො.

609. ‘‘අදෙන්තස්ස ච නිස්සට්ඨං දුක්කට’’න්ති ඉමිනා ‘‘බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන ආපත්ති ¶ පටිග්ගහෙතබ්බා, නිස්සට්ඨචීවරං දාතබ්බ’’න්ති වුත්තත්තා ඉමං විධිං ජානනතාය බ්යත්තෙන යථාවිධිං කාතුං සමත්ථතාය පටිබලෙන ඛන්ධකෙ (චූළව. 239) ආගතනයෙන ආපත්තිං පටිග්ගහෙත්වා නිස්සට්ඨචීවරං හත්ථෙන ගහෙත්වා නිසීදාපෙත්වා සචෙ සඞ්ඝො හොති, ‘‘සුණාතු මෙ භන්තෙ සඞ්ඝො, ඉදං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො නිස්සග්ගියං සඞ්ඝස්ස නිස්සට්ඨං, යදි සඞ්ඝස්ස පත්තකල්ලං, සඞ්ඝො ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දදෙය්යා’’ති, සචෙ තයො හොන්ති, ‘‘සුණන්තු මෙ ආයස්මන්තා, ඉදං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො නිස්සග්ගියං ආයස්මන්තානං නිස්සට්ඨං, යදායස්මන්තානං පත්තකල්ලං, ආයස්මන්තා ඉමං චීවරං ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො දදෙය්යු’’න්ති, සචෙ එකකො හොති, ‘‘ඉමං චීවරං ආයස්මතො දම්මී’’ති දාතබ්බං, නිස්සට්ඨචීවරං ‘‘අත්තනොයෙව දින්න’’න්ති සුද්ධසඤ්ඤාය ගහෙත්වා අදෙන්තස්ස දුක්කටං හොතීති වුත්තං හොති.

තස්ස සන්තකභාවං ඤත්වා ලෙසෙන විලුම්පන්තස්ස පන භණ්ඩග්ඝවසෙන දුක්කටථුල්ලච්චයපාරාජිකාපත්තියො හොන්ති. යථාහ ¶ අට්ඨකථායං ‘‘තස්ස සන්තකභාවං පන ඤත්වා ලෙසෙන අච්ඡින්දන්තො භණ්ඩං අග්ඝාපෙත්වා කාරෙතබ්බො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469). පරියාපුතන්ති ‘‘න භික්ඛවෙ නිස්සට්ඨචීවරං න දාතබ්බං, යො න දදෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 470) පාළියං වුත්තන්ති අත්ථො.

610-1. ථෙරෙ දහරෙ චාති එතෙසු උභොසුපි මග්ගං ගච්ඡන්තෙසූති යොජනා. ‘‘ථෙරෙ’’ති ඉමිනා අනිස්සිතභාවමාහ, ‘‘දහරෙ චා’’ති ඉමිනා නිස්සිතභාවං. ඔහීනෙති ඔසක්කිතෙ. සචෙ සො ථෙරො නිස්සයාචරියො භවෙය්යාති අධිප්පායෙනාහ ‘‘ගරු’’න්ති. තස්මිං දහරෙ. වත්ථන්ති තස්ස හත්ථෙ ඨිතචීවරං. න පස්සම්භතීති ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා ගමනෙ සඋස්සාහත්තා නිස්සයපටිප්පස්සද්ධි න හොතීති අධිප්පායො. තෙනෙව ‘‘මුහුත්ත’’න්තිආදිමාහ.

614. පච්චුද්ධාරෙ අන්තොයෙවාරුණෙති ඉමිනා සම්බන්ධො, දහරභික්ඛුනො දූරභාවඤ්ච අරුණුග්ගමනඤ්ච ඤත්වා චීවරස්ස අනිස්සග්ගියත්ථං තස්ස හත්ථෙ ඨිතභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා පුරාරුණා පච්චුද්ධරෙති අත්ථො. විස්සජ්ජෙතීති අඤ්ඤස්ස දෙති. විනස්සතීති චොරාදීහි නස්සති.

616. අකාලචීවරන්ති ¶ ‘‘අකාලචීවරං නාම අනත්ථතෙ කථිනෙ එකාදසමාසෙ උප්පන්නං, අත්ථතෙ කථිනෙ සත්තමාසෙ උප්පන්නං, කාලෙපි ආදිස්ස දින්න’’න්ති (පාරා. 500) වචනතො අනත්ථතකථිනෙ විහාරෙ ‘‘චීවරමාසො’’ති යො පුබ්බකත්තිකකාළපක්ඛපාටිපදතො පට්ඨාය යාව අපරකත්තිකපුණ්ණමී, තාව මාසො වුච්චති, තතො පරෙසු එකාදසසු මාසෙසු ¶ උප්පන්නඤ්ච අත්ථතකථිනෙ විහාරෙ යො චීවරමාසො, හෙමන්තා ච චත්තාරො මාසාති පඤ්චමාසතො බහි සත්තසු මාසෙසු උප්පන්නඤ්ච අත්ථතකථිනෙ පඤ්ච මාසා යථාපරිච්ඡින්නකාලෙ සඞ්ඝස්ස ච ‘‘ඉදං අකාලචීවරං දම්මී’’ති පුග්ගලස්ස ච ‘‘ඉදං තුය්හං දම්මී’’ති දින්නඤ්චෙති ඉදං අකාලචීවරන්ති අත්ථො. ‘‘උප්පන්න’’න්ති සෙසො, ‘‘උප්පජ්ජෙය්ය සඞ්ඝතො වා ගණතො වා ඤාතිතො වා මිත්තතො වා පංසුකූලතො වා අත්තනො වා ධනෙනා’’ති (පාරා. 500) වචනතො සඞ්ඝස්ස වා ‘‘ඉදං සුත්තන්තිකගණස්ස දෙම, ඉදං ආභිධම්මිකගණස්ස දෙමා’’තිආදිනා නයෙන ගණස්ස වා දින්නතො අත්තනො වස්සග්ගෙන වා ඤාතිආදිතො වා සුසානාදිපංසුකූලඛෙත්තතො වා අත්තනො සන්තකෙන සුත්තකප්පාසාදිකප්පියවත්ථුතො වා උප්පන්නචීවරන්ති අත්ථො.

මාසපරමං නික්ඛිපෙති මාසො පරමං පමාණං එතස්ස නික්ඛිපනස්සාති මාසපරමං, නික්ඛිපනන්ති කිරියාවිසෙසනං කාතබ්බං, මාසපරමං නික්ඛිපනං කරෙය්යාති වුත්තං හොති. ‘‘ආකඞ්ඛමානෙන භික්ඛුනා පටිග්ගහෙතබ්බං, පටිග්ගහෙත්වා ඛිප්පමෙව කාරෙතබ්බං, නො චස්ස පාරිපූරී, මාසපරමං තෙන භික්ඛුනා තං චීවරං නික්ඛිපිතබ්බං ඌනස්ස පාරිපූරියා’’ති (පාරා. 500) වචනතො එවං උප්පන්නං චීවරං ඉච්ඡන්තෙන පටිග්ගහෙත්වා සචෙ පහොති, දසාහමනතික්කාමෙත්වා කාරෙතබ්බං. සචෙ නප්පහොති, ඌනස්ස පරිපූරණත්ථං මාසපරමං ඨපෙතබ්බන්ති අත්ථො.

කදා එවං නික්ඛිපිතබ්බන්ති ආහ ‘‘සති පච්චාසායා’’ති, ‘‘පච්චාසා හොති සඞ්ඝතො වා ගණතො වා ඤාතිතො වා මිත්තතො වා පංසුකූලතො වා අත්තනො වා ධනෙනා’’ති (පාරා. 500) වුත්තසඞ්ඝාදිතො අත්තනො වස්සග්ගාදිතො ලභෙය්ය, තෙන ‘‘ඉමස්ස ඌනෙ පරිපුණ්ණෙ කාරෙස්සාමී’’ති පච්චාසාය සති එවං නික්ඛිපිතබ්බන්ති අත්ථො. තතො උද්ධං ඨපෙතුං ¶ න වට්ටතීති මාසතො අතිරෙකකාලං නික්ඛිපිතුං න වට්ටති, නිස්සග්ගියපාචිත්තියං හොතීති අත්ථො.

යදි එවං ‘‘තදහුප්පන්නෙ මූලචීවරෙ පච්චාසාචීවරං උප්පජ්ජති, දසාහා කාරෙතබ්බං…පෙ… වීසෙ ¶ උප්පන්නෙ මූලචීවරෙ පච්චාසාචීවරං උප්පජ්ජති, දසාහා කාරෙතබ්බ’’න්ති (පාරා. 500) කස්මා ආහාති? පච්චාසාචීවරස්ස දසදිවසෙ අතික්කම්ම ඨපෙතුං අයුත්තත්තා, මූලචීවරස්ස තග්ගතිකත්තා එවං වුත්තං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘මූලචීවරස්ස උප්පන්නදිවසතො යාව වීසතිමො දිවසො, තාව උප්පන්නං පච්චාසාචීවරං මූලචීවරං අත්තනො ගතිකං කරොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.500).

618-9. භික්ඛුනියා යො ධොවාපෙතීති සම්බන්ධො. ‘‘භික්ඛුනී නාම උභතොසඞ්ඝෙ උපසම්පන්නා’’ති (පාරා. 500) වචනතො භික්ඛුනිසඞ්ඝෙ ඤත්තිචතුත්ථාය කම්මවාචාය, භික්ඛුසඞ්ඝෙ ඤත්තිචතුත්ථාය කම්මවාචායාති අට්ඨවාචිකාය උපසම්පන්නා භික්ඛුනී නාම. භුත්තන්ති භික්ඛුනා අත්තනා පරිභුත්තං රජිතං ආදින්නකප්පං, ‘‘පරිභොගං කරිස්සාමී’’ති අන්තමසො සීසං ඨපෙත්වා සයනමත්තෙනාපි පුරාණභූතං චීවරන්ති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘රජිත්වා කප්පං කත්වා එකවාරම්පි නිවත්ථං වා පාරුතං වා අන්තමසො පරිභොගසීසෙන අංසෙ වා මත්ථකෙ වා කත්වා මග්ගං ගතො හොති, උස්සීසකං වා කත්වා නිපන්නො හොති, එතම්පි පුරාණචීවරමෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.503-505). වත්ථන්ති කාරියෙ කාරණොපචාරවසෙන චීවරමෙව ආහ.

අඤ්ඤාතිකායාති ‘‘අඤ්ඤාතිකා නාම මාතිතො වා පිතිතො වා යාව සත්තමා පිතාමහයුගා අසම්බද්ධා’’ති වචනතො ¶ අත්තනො වා තස්සා වා මාතු වා පිතු වා පරම්පරාය යාව සත්තමා යුගා, එත්ථන්තරෙ යෙන කෙනචි ඤාතකෙන අසම්බද්ධභාවෙන අඤ්ඤාතිකායාති අත්ථො. යථා චාහ අට්ඨකථායං ‘‘පිතාමහොයෙව පිතාමහයුගං. තතො උද්ධං සබ්බෙපි පුබ්බපුරිසා පිතාමහග්ගහණෙනෙව ගහිතා. එවං යාව සත්තමො පුරිසො, තාව යා අසම්බද්ධා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.503-505). ආකොටාපෙතීති පහරාපෙති.

තතො ධොවාපනාදිතො. නිස්සග්ගියාපත්තීති නිස්සග්ගියස්ස ආපත්ති නිස්සග්ගියාපත්ති, නිස්සග්ගියස්ස චීවරස්ස නාමෙන විසිට්ඨා පාචිත්තියාපත්ති හොතීති අත්ථො. ඉදඤ්ච තිණ්ණං පයොගානං අන්තෙ ආපජ්ජිතබ්බාය ආපත්තියා දස්සනං. තස්ස නියොගෙන ධොවනාදිං කරොන්තියා භික්ඛුනියා තදත්ථං සබ්බපුබ්බපයොගගණනාය භික්ඛුනො දුක්කටං හොතීති ගහෙතබ්බො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘යාව නං ධොවිත්වා උක්ඛිපති, තාව භික්ඛුනියා පයොගෙ පයොගෙ භික්ඛුස්ස දුක්කට’’න්ති ¶ (පාරා. අට්ඨ. 2.503-505). පඨමෙනාති තීණිපි කාරාපෙන්තස්ස යං පඨමං කාරාපෙති, තෙනාති අත්ථො. දීපිතන්ති ‘‘අඤ්ඤාතිකාය අඤ්ඤාතිකසඤ්ඤී පුරාණචීවරං ධොවාපෙති රජාපෙති ආකොටාපෙති, නිස්සග්ගියෙන ආපත්ති ද්වින්නං දුක්කටාන’’න්තිආදිනා (පාරා. 506) දෙසිතං. ඉමිනා නයෙන ද්වෙ කාරාපෙන්තස්ස පඨමෙන නිස්සග්ගියාපත්ති, දුතියෙන දුක්කටන්ති අයමත්ථො සඞ්ගය්හති.

620. ‘‘ධොවනත්ථාය දෙතී’’ති ඉමිනා ‘‘භුත්තං වත්ථ’’න්ති අධිකාරතො ලබ්භති.

621. සාමණෙරනිද්දෙසෙපීති ‘‘සාමණෙරා’’ති නිද්දෙසො නාම යස්ස, තස්මිම්පි, අත්තනා පරිභුත්තං වත්ථං ධොවනත්ථාය දෙතීති යොජනා, අත්තනො පරිභුත්තං චීවරං ධොවනත්ථාය ¶ සාමණෙරස්ස දෙතීති අත්ථො. පි-සද්දො සමුච්චයත්ථො. උපසම්පජ්ජාති පුබ්බකිරියාය ‘‘ධොවතී’’ති අපරකිරියා සාමත්ථියා ලබ්භති.

622. දහරානඤ්ච භික්ඛූනන්ති අත්තනො නවකතරානං භික්ඛූනං. නිය්යාදිතෙ දින්නෙ. එස නයොති ‘‘එකෙන පාචිත්තියං, අවසිට්ඨෙහි ද්වීහි වා එකෙන වා සබ්බපයොගෙසු දුක්කටං හොතී’’ති නයො.

624. ‘‘ධොවනප්පච්චයායෙවා’’ති ඉමිනා ඉතරද්වයස්ස තස්ස අනාණත්තියා කතත්තා තතො අනාපත්තිභාවමාහ.

626. ඤාතිකාති එත්ථ ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.22-23, 422; අ. නි. 6.58; 8.9; මහානි. 206; ධ. ස. 1355; විභ. 518) විය ගාථාබන්ධවසෙන ය-කාරලොපො, ඤාතිකාය භික්ඛුනියාති අත්ථො. ‘‘ඤාතිකා අඤ්ඤාතිසඤ්ඤිස්සා’’ති පදච්ඡෙදො. පච්චත්ථරණන්ති මඤ්චපීඨෙ අත්ථරිතබ්බං පච්චත්ථරණචීවරඤ්ච.

627. ‘‘භික්ඛුනීනං වසෙනා’’ති ඉදං භික්ඛුසඞ්ඝෙපි උපසම්පන්නා චෙ, පාචිත්තියසම්භවා වුත්තං ¶ . යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘භික්ඛූනං සන්තිකෙ උපසම්පන්නාය පන යථාවත්ථුකමෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.506). භික්ඛුනිසඞ්ඝෙ පඨමං උපසම්පජ්ජිත්වා පච්ඡා භික්ඛුසඞ්ඝෙ චෙ උපසම්පජ්ජති, කෙවලං භික්ඛුසඞ්ඝෙ උපසම්පන්නාති න වුච්චතීති තා භගවති ධරමානෙ පඨමං පබ්බජිතා පඤ්චසතා සාකියානියො වුච්චන්ති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘භික්ඛූනං සන්තිකෙ උපසම්පන්නා නාම පඤ්චසතා සාකියානියො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.506). භික්ඛුනො ¶ ලිඞ්ගෙ පරිවත්තෙ තස්සෙව උපසම්පන්නකම්මස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා සොපි ගහෙතබ්බොයෙව.

628. අවුත්තා ධොවතීති ‘‘ඉමං චීවරං ධොවා’’ති අවුත්තා චීවරං කිලිට්ඨං දිස්වා අවත්වා ඨපිතට්ඨානතො චීවරං ගහෙත්වා වා සයමෙව වත්වා යාචනාදිනයෙන වා අනාණත්තියා ච ගහෙත්වා චීවරධොවනාදිං කරෙය්ය චෙ. අපරිභුත්තං වාති හෙට්ඨා වුත්තනයෙන අපරිභුත්තං චීවරං. අඤ්ඤං වාති උපාහනත්ථවිකපත්තත්ථවිකපොත්ථකත්ථවිකමඤ්චපීඨාදිං යං කිඤ්චි පරික්ඛාරං.

629. විකප්පනුපගං පච්ඡිමං උපාදාය කිඤ්චි චීවරං ගණ්හතොති යොජනා, එත්ථ ‘‘අඤ්ඤාතිකාය භික්ඛුනියා හත්ථතො’’ති ච ‘‘ඤාතිකාය අඤ්ඤාතිකසඤ්ඤිස්සා’’ති ච ‘‘එකතොඋපසම්පන්නාය හත්ථතො ගණ්හාතී’’ති ච වක්ඛමානවචනසාමත්ථියා ලබ්භමානතො පුබ්බෙ වුත්තනයෙන අඤ්ඤාතිකාය උභතොසඞ්ඝෙ උපසම්පන්නාය භික්ඛුනියා හත්ථතො විකප්පනුපගරතනවිදත්ථිප්පමාණවත්ථතො පට්ඨාය යං කිඤ්චි චීවරං ගණ්හන්තස්සාති අත්ථො. ‘‘ආපත්තී’’ති සාමඤ්ඤෙන වුත්තෙපි ‘‘නිස්සග්ගියා පාචිත්තියාපත්තී’’ති පකරණතො ච ‘‘නිස්සග්ගියාපත්තී’’ති වක්ඛමානතො ච ලබ්භති. ඨපෙත්වා පාරිවත්තකන්ති ‘‘පාරිවත්තකං පරිත්තෙන වා විපුලං, විපුලෙන වා පරිත්ත’’න්ති (පාරා. 514) වචනතො මහාපච්චරියං ‘‘අන්තමසො හරීතකඛණ්ඩෙනාපී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.514) වුත්තත්තා ච හෙට්ඨිමන්තතො හරීතකඛණ්ඩම්පි දත්වා ගහෙතබ්බං තිචීවරඤ්ච පාරිවත්තකං නාම හොති, තං ඨපෙත්වාති වුත්තං හොති. පරිවත්තනං පරිවත්තං, තං එතස්ස අත්ථීති පාරිවත්තකං, කයවික්කයෙන ගහෙතබ්බං චීවරන්ති අත්ථො.

630. ගහණත්ථාය ¶ පයොගෙති ගණ්හිතුං හත්ථපසාරණාදිප්පයොගෙ. පරියාපුතන්ති ‘‘පටිග්ගණ්හාති පයොගෙ දුක්කට’’න්ති (පාරා. 512) දෙසිතං.

631. අනුපසම්පන්නහත්ථෙති ¶ භික්ඛුභික්ඛුනිතො අඤ්ඤෙ සබ්බෙ අනුපසම්පන්නා ගහිතා. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ පන සික්ඛමානාසාමණෙරසාමණෙරිඋපාසකඋපාසිකානං හත්ථෙ පෙසිතං පටිග්ගණ්හාති, අනාපත්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.512).

632. එකතොති එත්ථ භික්ඛුනිසඞ්ඝතොති ගහෙතබ්බං. අඤ්ඤස්මිං පක්ඛෙ පාචිත්තියමෙව. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘භික්ඛූනං සන්තිකෙ උපසම්පන්නාය පන පාචිත්තියමෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.513).

633. ‘‘පාරිවත්තකං දස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වා ගණ්හාති, දොසො න විජ්ජතීති යොජනා.

634. අඤ්ඤං පරික්ඛාරන්ති ථවිකකායබන්ධනාදි අවිකප්පියං වා අවිකප්පනුපගං වා පරික්ඛාරමෙව ගහෙතබ්බං. විකප්පනුපගං පන න වට්ටති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘විකප්පනුපගං පච්ඡිමචීවරප්පමාණං පන පටපරිස්සාවනම්පි න වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.514). චීවරපටිග්ගණ්හනං කිරියා, පාරිවත්තකස්ස අදානං අකිරියාති කිරියාය ච අකිරියාය ච ආපජ්ජිතබ්බතො ක්රියාක්රියං.

635. ‘‘අඤ්ඤාතකං අප්පවාරිත’’න්ති පදච්ඡෙදො. ‘‘ගහපතිං වා ගහපතානිං වා’’ති පාඨසෙසො. වුත්තඤ්හි භගවතා ‘‘අඤ්ඤාතකං ගහපතිං වා ගහපතානිං වා’’ති (පාරා. 516, 518). පුබ්බෙ වුත්තනයෙන යාව සත්තමා පිතාමහයුගා සම්බද්ධඤ්ඤාතිකතාය අභාවතො අඤ්ඤාතකං. ‘‘යං මය්හං ගෙහෙ ¶ අත්ථි, තං පවාරෙමී’’තිආදිනා නයෙන අප්පවාරිතං. ‘‘ගහපති නාම යො කොචි අගාරං අජ්ඣාවසතී’’ති (පාරා. 519) පාළියං වුත්තං ගහපතිං වා. ‘‘ගහපතානී නාම යා කාචි අගාරං අජ්ඣාවසතී’’ති (පාරා. 519) පාළියං වුත්තං ඝරණිං වාති අත්ථො.

හොති නිස්සග්ගියාපත්තීති ‘‘අඤ්ඤත්ර සමයා විඤ්ඤාපෙති, පයොගෙ දුක්කටං, පටිලාභෙන නිස්සග්ගියං හොතී’’ති (පාරා. 519) පාළියං වුත්තෙසු සබ්බෙසු පුබ්බපයොගෙසු දුක්කටෙන සද්ධිං නිස්සග්ගියපාචිත්තියං ¶ හොතීති වුත්තං හොති. අඤ්ඤත්ර සමයාති ‘‘තත්ථායං සමයො, අච්ඡින්නචීවරො වා හොති භික්ඛු නට්ඨචීවරො වා’’ති (පාරා. 518) මාතිකාය, ‘‘අච්ඡින්නචීවරො නාම භික්ඛුස්ස චීවරං අච්ඡින්නං හොති රාජූහි වා චොරෙහි වා ධුත්තෙහි වා යෙහි කෙහිචි වා අච්ඡින්නං හොති. නට්ඨචීවරො නාම භික්ඛුස්ස චීවරං අග්ගිනා වා දඩ්ඪං හොති, උදකෙන වා වූළ්හං හොති, උන්දූරෙහි වා උපචිකාහි වා ඛායිතං හොතී’’ති (පාරා. 519) පදභාජනෙ ච නිද්දිට්ඨසරූපකාලතො අඤ්ඤත්රාති අත්ථො.

636. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘අඤ්ඤාතකෙ අඤ්ඤාතකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, ඤාතකසඤ්ඤී අඤ්ඤත්ර සමයා චීවරං විඤ්ඤාපෙති, නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති (පාරා. 520) පාචිත්තියත්තයං භගවතා වුත්තං. ‘‘ඤාතකෙ අඤ්ඤාතිසඤ්ඤිස්සා’’ති පදච්ඡෙදො. තත්ථාති තස්මිං ඤාතකෙ. වෙමතිකස්සාති ‘‘ඤාතකො නු ඛො, අඤ්ඤාතකො’’ති වෙමතිකස්ස. ද්විකදුක්කටං තථෙවාති යොජනා. ‘‘තථෙවා’’ති ‘‘වුත්ත’’න්ති ඉදං ආකඩ්ඪති, ‘‘ඤාතකෙ අඤ්ඤාතකසඤ්ඤී, වෙමතිකො අඤ්ඤත්ර සමයා චීවරං විඤ්ඤාපෙති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 520) දෙසිතන්ති අත්ථො.

637-8. සමයෙ ¶ විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. එත්ථ ‘‘චීවරං අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිත’’න්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං, යථාපරිච්ඡින්නකාලද්වයතො අඤ්ඤතරස්මිං කාලෙ අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතං චීවරං විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො. ඤාතකෙ වා පවාරිතෙති එත්ථාපි ‘‘අත්තනො’’ති අජ්ඣාහාරො, ‘‘සමයෙ’’ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං, අත්තනො ඤාතකපවාරිතෙ අසමයෙපි චීවරං විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො. අඤ්ඤස්සත්ථායාති එත්ථ ‘‘අත්තනො’’ති සෙසො, අත්තනො ඤාතකෙ, පවාරිතෙ වා විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා, අඤ්ඤං භික්ඛුං නිස්සාය අත්තනො ඤාතකෙ වා පවාරිතෙ වා චීවරං විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති වුත්තං හොති. ඉතරං පක්ඛං දස්සෙති ‘‘තස්ස ඤාතකෙ වා පවාරිතෙ වා’’ති. තස්සාති ‘‘අඤ්ඤස්සා’’ති වුත්තස්ස, ‘‘විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තී’’ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. වාති පුරිමවිකප්පාපෙක්ඛං. යං සන්ධාය චීවරං විඤ්ඤාපෙති, තස්ස ඤාතකෙ වා පවාරිතෙ වා තංයෙව සන්ධාය චීවරං විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති වුත්තං හොති.

‘‘අත්තනො වා ධනෙනා’’ති වුත්තං අනාපත්තිඅඞ්ගං උම්මත්තකාදිනොති එත්ථ ආදි-සද්දෙන සඞ්ගය්හති ¶ , අත්තනො සන්තකං සුත්තකප්පාසාදිකං කප්පියවත්ථුං දත්වා ගණ්හිතුකාමතාය අකප්පියවොහාරෙන යාචන්තස්ස ච අනාපත්තීති අත්ථො.

639. අප්පවාරිතමඤ්ඤාතින්ති එත්ථ ‘‘ගහපතිං වා ගහපතානිං වා’’ති ඉදං සාමත්ථියා ලබ්භති. තතුත්තරින්ති තතො සන්තරුත්තරපරමතො උත්තරින්ති ගහෙතබ්බං, ‘‘සන්තරුත්තරපරමං තෙන භික්ඛුනා තතො චීවරං සාදිතබ්බ’’න්ති (පාරා. 523) වුත්තත්තා ¶ අච්ඡින්නචීවරෙන සාදිතබ්බඅන්තරවාසකඋත්තරාසඞ්ගමත්තෙන අධිකන්ති අත්ථො.

‘‘තතො චෙ උත්තරි සාදියෙය්යා’’ති (පාරා. 523) වචනතො ‘‘සාදියන්තස්සා’’ති වත්තබ්බං, එවං වත්තබ්බෙ ‘‘විඤ්ඤාපෙන්තස්සා’’ති කස්මා වුත්තන්ති? අච්ඡින්නචීවරානං භික්ඛූනං ඡබ්බග්ගියෙහි භික්ඛූහි චීවරවිඤ්ඤාපනවත්ථුස්මිං ‘‘කථඤ්හි නාම තුම්හෙ මොඝපුරිසා න මත්තං ජානිත්වා බහුං චීවරං විඤ්ඤාපෙස්සථා’’ති (පාරා. 522) ඡබ්බග්ගියෙ භික්ඛූ ගරහිත්වා ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස පඤ්ඤත්තත්තා ‘‘සාදිතබ්බ’’න්ති එත්ථ විඤ්ඤාපෙතබ්බන්ති අත්ථො හොති, තෙනෙව ඉමස්මිං පදභාජනෙ ‘‘තතො චෙ උත්තරි සාදියෙය්යාති තතුත්තරි විඤ්ඤාපෙතී’’ති (පාරා. 524) ච ආපත්තිභෙදසන්දස්සනට්ඨානෙ ‘‘අඤ්ඤාතකෙ අඤ්ඤාතකසඤ්ඤී තතුත්තරි චීවරං විඤ්ඤාපෙති, නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්තිආදිවචනතො (පාරා. 525) ච වුත්තං. යදි එවං සික්ඛාපදෙයෙව ‘‘සාදිතබ්බං, සාදියෙය්යා’’ති ච උභයත්ථ ‘‘විඤ්ඤාපෙතබ්බං, විඤ්ඤාපෙය්යා’’ති ච කස්මා න වුත්තන්ති? අච්ඡින්නචීවරභාවං ඤත්වා අවිඤ්ඤාපිතෙපි අභිහරිත්වා දිය්යමානම්පි අධිවාසෙන්තෙන එවමෙව සාදිතබ්බන්ති න වුත්තං. ඉමස්සෙව ච අධිකවිඤ්ඤාපනනිසෙධනත්ථං වදන්තෙනාපි ‘‘තඤ්චෙ අඤ්ඤාතකො ගහපති වා ගහපතානී වා බහූහි චීවරෙහි අභිහට්ඨුං පවාරෙය්ය, සන්තරුත්තරපරමං තෙන භික්ඛුනා තතො චීවරං සාදිතබ්බ’’න්ති සාදිතබ්බනියමප්පධානං වුත්තං. තස්මා අච්ඡින්නචීවරෙන අත්තනා වා තං සන්ධාය අඤ්ඤෙන වා විඤ්ඤාපෙන්තෙනපි අවිඤ්ඤාපෙන්තෙපි දිය්යමානං සාදියන්තෙනාපි සන්තරුත්තරපරමතං නාතික්කමිතබ්බන්ති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ සන්ධාය භාසිතත්ථොති සල්ලක්ඛෙතබ්බන්ති එත්තකං ඤාපෙතුං ‘‘සාදියන්තස්සා’’ති අවත්වා ‘‘විඤ්ඤාපෙන්තස්සා’’ති වුත්තන්ති ආචරියාභිසන්ධි වෙදිතබ්බා.

640. ඉදානි ¶ ¶ විඤ්ඤාපනෙ ච අධිවාසනෙ ච උභයත්ථෙව නියමං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ තීණි නට්ඨානි හොන්ති, ද්වෙ සාදිතබ්බානි. ද්වෙ නට්ඨානි, එකං සාදිතබ්බං. එකං නට්ඨං, න කිඤ්චි සාදිතබ්බ’’න්ති (පාරා. 524) පදභාජනෙ වුත්තවිනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘යස්සා’’තිආදි. ‘‘යස්ස තීණිපි නට්ඨානි, ද්වෙ වා නට්ඨානි, එකං වා නට්ඨ’’න්ති සම්බන්ධිත්වා යථාක්කමං ‘‘තෙන ද්වෙ සාදිතබ්බානි, එකං සාදිතබ්බං, න කිඤ්චිපි සාදිතබ්බ’’න්ති යොජනා කාතබ්බා. යස්ස තීණිපි චීවරානි නට්ඨානි, බහු ච දිය්යති, තෙන ද්වෙයෙව චීවරානි සාදිතබ්බානි. ද්වෙ චීවරානි නට්ඨානි, එකං සාදිතබ්බං. එකඤ්චෙ නට්ඨං, න සාදිතබ්බං, අවසිට්ඨං පච්ඡා ධම්මෙන සමෙන ලද්ධනීහාරෙන ගහෙතබ්බන්ති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සෙසං සභාගට්ඨානතො පරියෙසිස්සතී’’ති. ‘‘භික්ඛුනියා පන පඤ්චසුපි නට්ඨෙසු ද්වෙ සාදිතබ්බානි, චතූසු නට්ඨෙසු එකං සාදිතබ්බං, තීසු නට්ඨෙසු කිඤ්චි න සාදිතබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.522-524) අට්ඨකථායං වුත්තං.

641-2. සෙසකං ආහරන්තස්ස අනාපත්තීති ඤාතබ්බන්ති යොජනා. එවමුපරිපි යොජෙතබ්බං. චීවරං යොජෙත්වා අතිරෙකං වත්ථං පච්චාහරිත්වා ‘‘දස්සාමී’’ති බහුම්පි ගහෙත්වා ගච්ඡන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො. අතිරෙකම්පි තුම්හෙයෙව ගණ්හථාති දින්නං ගණ්හතොපි අනාපත්ති. න අච්ඡින්නකාරණා දින්නෙති යොජනා, අච්ඡින්නචීවරභාවං අනුද්දිස්ස බහූනං චීවරානං ගහණනිමිත්තෙනාපි අනාපත්තීති අත්ථො. එවමෙව ‘‘න නට්ඨකාරණා දෙන්තී’’ති ඉදම්පි දස්සිතමෙව. අච්ඡින්නචීවරෙ නිස්සාය තතුත්තරිචීවරවිඤ්ඤාපනවත්ථුම්හි ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස පඤ්ඤත්තත්තා අනාපත්තිවාරෙ ‘‘අඤ්ඤස්සත්ථායා’’ති න ගහිතං.

643. කල්යාණකම්යතාහෙතූති ¶ සුන්දරස්ස මහග්ඝස්ස කාමතං පටිච්ච චීවරෙ විකප්පනං ආපජ්ජෙය්යාති යොජනා, ‘‘කීදිසෙන තෙ භන්තෙ චීවරෙන අත්ථො’’ති පුබ්බෙ අප්පවාරිතො ‘‘ආයතං වා හොතු විත්ථතං වා අප්පිතං වා සණ්හං වා’’ති (පාරා. 529) පදභාජනෙ වුත්තවිසිට්ඨකප්පං අධිකවිධානං කරොතීති අත්ථො. තස්ස ලාභා නිස්සග්ගියං භවෙති තථා අප්පවාරිතෙන හුත්වා කතෙන අධිකවිධානෙන නිප්ඵන්නචීවරස්ස ලාභප්පයොගෙන දුක්කටනිස්සග්ගියපාචිත්තියා හොන්ති.

644. මහග්ඝං ¶ …පෙ… විඤ්ඤාපෙතීති වීසතිඅග්ඝනකං චීවරං දාතුකාමම්හි උපාසකෙ, ‘‘අලං මය්හං එතෙන, දසග්ඝනකං වා අප්පග්ඝනකං වා දෙහී’’ති වදති.

645. ‘‘ඤාතකෙ අඤ්ඤාතිසඤ්ඤිස්සා’’ති පදච්ඡෙදො.

646. පඨමසික්ඛාපදෙ එකෙන උපාසකෙන පීළා ලද්ධා, ඉධ ද්වීහීති එත්තකං නානාකරණං. සෙසං පඨමසික්ඛාපදසදිසමෙවාති ආහ ‘‘දුතියො…පෙ… විනිච්ඡයො’’ති. උපක්ඛටපදෙන ලක්ඛිතං සික්ඛාපදං උපක්ඛටං, දුතියඤ්ච තං උපක්ඛටඤ්චාති දුතියොපක්ඛටං, තස්මිං දුතියොපක්ඛටෙ. අස්සාති දුතියොපක්ඛටස්ස.

647. රඤ්ඤා වාති රාජතො වා. රාජතො භොග්ගං භුඤ්ජිතබ්බං අස්ස අත්ථීති ‘‘රාජභොග්ගො’’ති වුත්තො, රාජතො භත්තවෙත්තනලාභිතො යතො කුතොචි දායකා ආභතන්ති සම්බන්ධො. න ච වට්ටතීති එත්ථ ‘‘නිස්සග්ගියපාචිත්තියභාවතො’’ති ¶ අජ්ඣාහරිතබ්බං. ඉධ උත්තරිකරණීයං ‘‘තික්ඛත්තු’’න්තිආදිගාථාය (වි. වි. 671) වක්ඛති.

648. චීවරචෙතාපන්නවසෙන අධිගතරජතාදි යෙන කෙනචි පරියායෙනාපි න සාදිතබ්බන්ති දස්සෙතුමාහ ‘‘රජතං වා’’තිආදි. ධවලසභාවතාය රාජතීති රජතං, සජ්ඣු. ජාතං රූපං වණ්ණායතනමෙතස්සාති ජාතරූපං, සුවණ්ණං. කිඤ්චීති අප්පමත්තකම්පි. අත්තනො වා අත්ථාය පරස්ස වා අත්ථාය දිය්යමානං කිඤ්චි ගණ්හිතුං න වට්ටතීති යොජනා.

649. අත්තනො පටිග්ගහණෙ ආපත්තියා රූපියගහණසික්ඛාපදෙ වක්ඛමානත්තා අඤ්ඤස්ස අත්ථාය ගහණෙ ආපත්තිදස්සනත්ථමාහ ‘‘අඤ්ඤස්සත්ථායා’’තිආදි. තත්ථ අඤ්ඤස්සත්ථායාති අඤ්ඤස්ස පුග්ගලස්ස, ගණස්ස, සඞ්ඝස්ස, චෙතියස්ස, නවකම්මස්ස වා අත්ථාය. නිද්දිට්ඨන්ති ආහරිත්වා ‘‘ඉමං ගණ්හථා’’ති වුත්තං රජතං, ජාතරූපං වා අඤ්ඤං වා යං කිඤ්චි නිස්සග්ගියදුක්කටවත්ථුං ¶ පටිග්ගණ්හතො තස්ස භික්ඛුනො දුක්කටං හොතීති මහාපච්චරියං වුත්තන්ති යොජනා.

650-1. වුත්තමෙවත්ථං සරූපතො විභාවෙතුමාහ ‘‘නෙත්වා’’තිආදි. නෙත්වාති ආනෙත්වා. අකප්පියං භණ්ඩන්ති ‘‘රජතං ජාතරූපං වා’’ති යථාවුත්තමෙව අකප්පියභණ්ඩං. ඉත්ථන්ති වක්ඛමානප්පකාරෙන. න ච වට්ටතීති එත්ථ ච-කාරෙන වට්ටති චාති අනුඤ්ඤාතං කතන්ති. යථාහ අට්ඨකථායං –

‘‘සචෙ පන ‘නයිදං භික්ඛූනං සම්පටිච්ඡිතුං වට්ටතී’ති පටික්ඛිත්තෙ ‘වඩ්ඪකීනං වා කම්මකරානං වා හත්ථෙ භවිස්සති, කෙවලං තුම්හෙ සුකතදුක්කටං ජානාථා’ති වත්වා තෙසං හත්ථෙ දත්වා පක්කමති, වට්ටති. අථාපි ‘මම මනුස්සානං හත්ථෙ භවිස්සති, මය්හමෙව ¶ වා හත්ථෙ භවිස්සති, කෙවලං තුම්හෙ යං යස්ස දාතබ්බං, තදත්ථාය පෙසෙය්යාථා’ති වදති, එවම්පි වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.538-539).

652. විහාරස්සාති එත්ථ ‘‘නවකම්මස්සා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.538-539) අට්ඨකථායං වුත්තත්තා වත්තබ්බං ගාථාබන්ධවසෙන න වුත්තං.

654. රජතං ජාතරූපං වා සඞ්ඝස්සාති එත්ථ ‘‘චත්තාරො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජථාති දින්න’’න්ති සෙසො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ පන කොචි බහුම්පි හිරඤ්ඤසුවණ්ණං ආනෙත්වා ‘ඉදං සඞ්ඝස්ස දම්මි, චත්තාරො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජථා’ති වදති, තං චෙ සඞ්ඝො සම්පටිච්ඡති, පටිග්ගහණෙපි පරිභොගෙපි ආපත්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.538-539). එවං ආභතං තස්මිං සඞ්ඝෙ යො කොචි භික්ඛු ‘‘නයිදං කප්පතී’’ති සචෙ පටික්ඛිපති, ‘‘අයං සඞ්ඝස්ස ලාභන්තරායං කරොතී’’ති වදන්තස්සෙව ආපත්ති හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘යො හි තං චොදෙති, ස්වෙව සාපත්තිකො හොති, තෙන පන එකෙන බහූ අනාපත්තිකා කතා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.538-539). ඉධ ස්වෙව සාපත්තිකොති එත්ථ ‘‘දුක්කටාපත්තිකොති වුත්තං හොතී’’ති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. ඉමිස්සා ගාථාය ‘‘සඞ්ඝස්සා’’ති අලිඛිත්වා ‘‘භික්ඛුනො’’ති ච ලිඛන්ති, තං න සුන්දරං. ඉදානි දස්සිතඅට්ඨකථාපාඨෙ ‘‘සඞ්ඝො සම්පටිච්ඡතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.538-539) වුත්තත්තා ‘‘සඞ්ඝස්සා’’ති පාඨො සුන්දරො.

655. තළාකස්සාති ¶ වාපියා. සස්සුප්පත්තිනිදානතො තළාකං ඛෙත්තං, තතො තස්ස ගහණං වා පරිභොගො වා න ච වට්ටතීති යොජනා. තළාකස්ස චාති එත්ථ ච-කාරෙන ඛෙත්තවත්ථු සඞ්ගහිතං. න ච වට්ටතීති එත්ථ චකාරෙන වට්ටති චාති දස්සිතං හොති.

656. තං ¶ කතමන්ති ආහ ‘‘චත්තාරො’’තිආදි. සබ්බම්පීති තළාකපොක්ඛරණිඛෙත්තාදි සබ්බම්පි.

658-9. අපරිච්ඡින්නභාගස්මින්ති ‘‘ඉමස්මිං භූමිභාගෙ කතස්ස කම්මෙහි එත්තකො භාගො දෙය්යො’’ති එවං පුබ්බෙ අනියමිතආයෙ භූමිභාගෙ. අකතපුබ්බං නවසස්සං නාම. එත්තකං භාගං දෙථාති එත්තකං කහාපණභාගං දෙථ. උට්ඨාපෙතීති උප්පාදෙති.

‘‘කසථ වපථා’’ති අකප්පියං වාචං වත්වාති යොජනා. වපථාති චාති එත්ථ ච-සද්දො ඉධ අවුත්තං තංකත්තුයොගකාලෙ වුච්චමානං අකප්පියවචනන්තරං සමුච්චිනොති. උප්පාදිතඤ්චාති එත්ථ ච-සද්දො කහාපණං සමුච්චිනොති. සබ්බන්ති තථා උප්පාදිතකහාපණඤ්ච එවං අකප්පියවොහාරෙන උප්පාදිතඤ්චාති සබ්බං.

660. කසථාදිකං වචනං අවත්වා ‘‘එත්තිකාය භූමියා එත්තකො නාම භාගො’’ති භූමිං යො ච පතිට්ඨාපෙති, තස්සෙවෙතමකප්පියන්ති වක්ඛමානෙන යොජෙතබ්බං. ච-සද්දො ‘‘යො පනා’’ති වක්ඛමානපුග්ගලන්තරාපෙක්ඛො.

661-2. භූමියා සයමෙව පමාණස්ස ජානනත්ථං තූති යොජනා, ‘‘එත්තකෙ භූමිභාගෙ අම්හෙහි සස්සං කතං, එත්තකං නාම භාගං ගණ්හථා’’ති කසකෙහි වුත්තෙ තෙසං වචනං අසද්දහිත්වා සයමෙව ඛෙත්තභූමියා පමාණං ඤාතුකාමතායාති අත්ථො. තු-සද්දො ඉමමෙව විසෙසං ජොතෙති. යො පන මිනාති, තස්සෙවෙතමකප්පියන්ති වක්ඛමානෙන යොජෙතබ්බං. රජ්ජුයාපි ච දණ්ඩෙනාති එත්ථ පාදෙනාපි මිනිතුං න වට්ටතීති වදන්ති. ‘‘රක්ඛතී’’තිආදිකිරියාපදෙහිපි එවමෙව යොජෙතබ්බං.

ඛලෙ ¶ ඨත්වා රක්ඛතීති ධඤ්ඤකරණෙ ඨත්වා අඤ්ඤෙ ගණ්හිතුං අදත්වා පාලෙති. කථං රක්ඛිතුං ¶ වට්ටති, කථං රක්ඛිතුං න වට්ටතීති? තං පන වීහිං ‘‘ඉදං වා එත්තකං වා මා ගණ්හ, ඉදං ගහෙතුං න ලබ්භතී’’ති වා ‘‘ඉතො අපනෙහි, ඉධ පුඤ්ජං කරොහී’’ති වා එවමාදිනා පයොගෙන චෙ රක්ඛති, තං අකප්පියං. සචෙ ‘‘මයි ඨිතෙ රක්ඛිතං හොතී’’ති රක්ඛති, ගණ්හන්තෙ වා පස්සිත්වා ‘‘කිං කරොථා’’ති භණති, වට්ටති. රූපියපටිග්ගහණසික්ඛාපදෙ ද්වාරං පිදහිත්වා රක්ඛන්තෙන වසිතබ්බන්ති හි වුත්තන්ති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. අඤ්ඤස්මිම්පි ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං ‘‘ථෙනෙත්වා ගණ්හන්තෙ සති එතං භො පවත්තිං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස කිං ආරොචෙස්සාමීති පටිපුච්ඡිතුං වට්ටතීති වදන්තී’’ති. නීහරාපෙතීති එත්ථාපි සචෙ පරියායෙන වදති, වට්ටතීති වදන්ති. තස්සෙවෙතමකප්පියන්ති ඉදං ඛෙත්තමිනනාදිං කරොන්තෙන ලද්ධබ්බතො අඤ්ඤස්ස අභිනවුප්පාදිතස්ස අභාවා අඤ්ඤෙසං වට්ටතීති ද්වීසු ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං.

663. ‘‘එත්තකෙහි වීහීහි ඉදං ආහරථා’’ති වුත්තා සචෙ ආහරන්තීති යොජනා. එත්ථ ‘‘තස්සෙවෙතමකප්පිය’’න්ති ඉදං ධඤ්ඤස්ස විචාරිතත්තා වුත්තං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තස්සෙව අකප්පියං. කස්මා? ධඤ්ඤස්ස විචාරිතත්තා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.538-539).

664. හිරඤ්ඤෙනාති කහාපණෙන. ‘‘තමකප්පිය’’න්ති ඉදං කහාපණානං විචාරිතත්තා වුත්තං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සබ්බෙසං අකප්පියං. කස්මා? කහාපණානං විචාරිතත්තා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.538-539).

665. පෙසකාරකදාසං වාති පෙසකාරකසඞ්ඛාතං දාසං වා, පෙසකාරො තන්තවායො. ආරාමිකානං නාමෙන දෙන්තෙති ‘‘ආරාමිකං දම්මි, වෙය්යාවච්චකරං දම්මී’’තිආදිනා නයෙන දෙන්තෙ.

666. ඛීරං ¶ දධි තක්කං සප්පි නවනීතන්ති පඤ්චගොරසා.

667. අජිකාදීසූති ආදි-සද්දෙන මහිසං සඞ්ගණ්හාති.

669. පටිසිද්ධෙපීති පටික්ඛිත්තෙපි. මූලං දත්වාති කප්පියභණ්ඩමූලං දත්වා. කුක්කුටාදයො පන ‘‘සුඛෙන වසන්තූ’’ති අරඤ්ඤෙයෙව විස්සජ්ජෙතබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘කුක්කුටසූකරෙ ¶ ‘සුඛං ජීවන්තූ’ති අරඤ්ඤෙ විස්සජ්ජෙතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.538-539). සූකරමයූරාදීසුපි ලද්ධෙසු තෙසං අනුරූපෙයෙව විසයෙ විස්සජ්ජෙතබ්බා.

671. ‘‘තික්ඛත්තු’’න්තිආදිගාථාය කො සම්බන්ධො? ‘‘රඤ්ඤා වා රාජභොග්ගෙනා’’තිආදිගාථාය සඞ්ගහිතනයෙන රාජරාජාමච්චබ්රාහ්මණගහපතාදීසු යෙන කෙනචි අත්තනා වා චීවරචෙතාපන්නෙන චීවරං චෙතාපෙත්වා ‘‘ඉත්ථන්නාමං භික්ඛුං චීවරෙන අච්ඡාදෙහී’’ති වත්වා තං චීවරචෙතාපන්නසඞ්ඛාතං චීවරමූලං දත්වා පහිතදූතෙන වා භික්ඛුං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ඉදං ඛො භන්තෙ ආයස්මන්තං උද්දිස්ස චීවරචෙතාපන්නං ආභතං, පටිග්ගණ්හාතු ආයස්මා චීවරචෙතාපන්න’’න්ති යදි වුච්චෙය්ය, භික්ඛුනා ‘‘න ඛො මයං ආවුසො චීවරචෙතාපන්නං පටිග්ගණ්හාම, චීවරඤ්ච ඛො මයං පටිග්ගණ්හාම කාලෙන කප්පිය’’න්ති වුත්තෙ සචෙ තෙන ‘‘අත්ථි පනායස්මතො කොචි වෙය්යාවච්චකරො’’ති වුත්තෙ චීවරත්ථිකෙන භික්ඛුනා ‘‘එසො ඛො ආවුසො භික්ඛූනං වෙය්යාවච්චකරො’’ති ආරාමිකෙ වා උපාසකෙ වා දස්සිතෙ යදි සො තස්ස අත්තනා ආහරිත්වා ‘‘ඉමස්ස භික්ඛුනො චීවරෙන අත්ථෙ සති ඉමිනා චීවරං චෙතාපෙත්වා අච්ඡාදෙහී’’ති වත්වා තං භික්ඛුං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘යං ඛො භන්තෙ ආයස්මා වෙය්යාවච්චකරං නිද්දිසි, සඤ්ඤත්තො සො මයා, උපසඞ්කමතු ආයස්මා කාලෙන, චීවරෙන ¶ තං අච්ඡාදෙස්සතී’’ති යදි වදෙය්ය, තෙන චීවරත්ථිකෙන භික්ඛුනා කිං කාතබ්බන්ති භගවතා වුත්තන්ති ආහාති අයමිමිස්සා ගාථාය සම්බන්ධො.

තික්ඛත්තුං චොදනා වුත්තාති ‘‘චීවරත්ථිකෙන භික්ඛවෙ භික්ඛුනා වෙය්යාවච්චකරො උපසඞ්කමිත්වා ද්වත්තික්ඛත්තුං චොදෙතබ්බො සාරෙතබ්බො ‘අත්ථො මෙ ආවුසො චීවරෙනා’’ති තික්ඛත්තුං චොදනා කාතබ්බාති වුත්තා.

ඡක්ඛත්තුං ඨානමබ්රවීති ‘‘ද්වත්තික්ඛත්තුං චොදයමානො සාරයමානො තං චීවරං අභිනිප්ඵාදෙය්ය, ඉච්චෙතං කුසලං, නො චෙ අභිනිප්ඵාදෙය්ය, චතුක්ඛත්තුං පඤ්චක්ඛත්තුං ඡක්ඛත්තුපරමං තුණ්හීභූතෙන උද්දිස්ස ඨාතබ්බ’’න්ති (පාරා. 538) වුත්තත්තා තික්ඛත්තුං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘අත්ථො මෙ ආවුසො චීවරෙනා’’ති කතාය චොදනාය න නිප්පජ්ජෙය්ය, තෙන පුන ගන්ත්වා යං කිඤ්චි අවත්වා ‘‘න ආසනෙ නිසීදිතබ්බං, න ආමිසං පටිග්ගහෙතබ්බං, න ධම්මො භාසිතබ්බො’’ති (පාරා. 539) වචනතො ඨානභඤ්ජනකං නිසජ්ජාදිං කිඤ්චි අකත්වා ‘‘කිං කාරණං ආගතොසී’’ති පුච්ඡිතෙ ‘‘ජානාහි ¶ , ආවුසො’’ති එත්තකමත්තං වත්වා උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන ඡක්ඛත්තුං ඨානං සද්ධම්මවරචක්කවත්තිනා භගවතා දෙසිතන්ති වුත්තං හොති.

යදි චොදෙතියෙවාති සචෙ ඨානං අකත්වා චොදනාමත්තං කරොති, ඡ අබ්රවීති යොජනා, ‘‘චොදනා’’ති සාමත්ථියතො ලබ්භති, ඡක්ඛත්තුං චොදෙත්වා සකිම්පි න ඨාතබ්බන්ති වුත්තං හොති.

ඡචොදනං අකත්වා යො ඨානමෙව කරොති, තෙන කති ඨානානි කාතබ්බානීති ආහ ‘‘චොදනාදිගුණා ඨිතී’’ති, ‘‘කාතබ්බා’’ති සෙසො, ‘‘අබ්රවී’’ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං, ‘‘චතුක්ඛත්තුං චොදෙත්වා චතුක්ඛත්තුං ඨාතබ්බං, පඤ්චක්ඛත්තුං චොදෙත්වා ද්වික්ඛත්තුං ඨාතබ්බං, ඡක්ඛත්තුං චොදෙත්වා න ¶ ඨාතබ්බ’’න්ති (පාරා. 539) වචනතො, ‘‘ඡක්ඛත්තුපරම’’න්ති (පාරා. 539) වචනතො ච ඡක්ඛත්තුං චොදනාය දිගුණා ද්වාදසක්ඛත්තුකා ඨිති හොතීති සිද්ධත්තා චොදනමෙව අකත්වා ඨානමත්තමෙව කරොන්තස්ස ද්වාදසක්ඛත්තුං වුත්තනයෙන ඨාතබ්බමෙවාති වුත්තං හොති. තතො පරං කාතබ්බං අදස්සෙත්වා එත්තකෙනෙව නිවත්තෙතබ්බන්ති ඤාපෙන්තො ‘‘තතො චෙ උත්තරි වායමමානො තං චීවරං අභිනිප්ඵාදෙති, පයොගෙ දුක්කටං, පටිලාභෙන නිස්සග්ගිය’’න්ති (පාරා. 539) වුත්තනයා ආපත්ති හොතීති දස්සෙති.

672. ‘‘අචොදෙත්වා ලද්ධෙ’’ති ඉදං උපලක්ඛණං ‘‘අට්ඨත්වා ලද්ධෙ’’ති ච ගය්හමානත්තා.

673. ‘‘එකෙනාපී’’ති ඉමිනා කිං පන ද්වීහි, බහූහි වාති වුත්තං හොති. මිස්සෙත්වාති අන්තමසො වාතෙන ආහටෙනාපි කොසියංසුනා මිස්සෙත්වා. සන්ථතන්ති ‘‘සන්ථතං නාම සන්ථරිත්වා කතං හොති අවායිම’’න්ති (පාරා. 544) පදභාජනෙ ච ‘‘සමෙ භූමිභාගෙ කොසියංසූනි උපරූපරි සන්ථරිත්වා කඤ්ජිකාදීහි සිඤ්චිත්වා කතං හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.542) අට්ඨකථාය ච වුත්තසරූපං කඤ්ජිකං සිඤ්චිත්වා කොසියංසූනි අත්ථරිත්වා යාව බහලමිච්ඡති, තාව වඩ්ඪෙත්වා නිසීදනනිපජ්ජනාදිඅත්ථං කාතබ්බං සන්ථතන්ති අත්ථො. කොසියංසුනාති කොසියකිමිකොසියස්ස ඉදන්ති කොසියං, සුත්තං, තස්ස සුත්තස්ස අංසු, තෙන කොසියංසුනාති අත්ථො ¶ . කාරාපෙන්තස්සාති උපලක්ඛණත්තා ¶ ‘‘කරොන්තස්සා’’තිපි ගහෙතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘කාරාපෙය්යාති එකෙනාපි කොසියංසුනා මිස්සෙත්වා කරොති වා කාරාපෙති වා’’ති (පාරා. 544). තෙනෙවාහ ‘‘පරත්ථාය කරොන්තස්ස කාරාපෙන්තස්සා’’ති.

675. භූමත්ථරණන්ති පරිකම්මකතාය භූමියා ඡවිරක්ඛනත්ථාය අත්ථරිතබ්බං අත්ථරණං. භිසි නාම මඤ්චභිසි, පීඨභිසීති ද්වයං. බිබ්බොහනං උපධානං.

676. කාළකෙළකලොමානන්ති ‘‘කාළකං නාම ද්වෙ කාළකානි ජාතියා කාළකං වා රජනකාළකං වා’’ති (පාරා. 549) වචනතො එවං කාළකානං එළකලොමානං. සුද්ධානන්ති ඉතරවණ්ණෙහි එළකලොමෙහි අමිස්සානං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සුද්ධකාළකානන්ති සුද්ධානං කාළකානං, අඤ්ඤෙහි අමිස්සිතකාළකානන්ති අත්ථො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.547). කරෙය්යාති කරොන්තස්ස ච කාරාපෙන්තස්ස චාති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘කාරාපෙය්යාති කරොති වා කාරාපෙති වා’’ති. ආපත්ති හොතීති ‘‘පයොගෙ දුක්කටං, පටිලාභෙන නිස්සග්ගිය’’න්ති පාළියං වුත්තං පුබ්බපයොගදුක්කටඤ්ච නිස්සග්ගියපාචිත්තියඤ්ච ආහ.

677. ඔදාතං තුලං වා බහුං වා සබ්බමෙව වා ගහෙත්වානාති යොජනා. කපිලම්පි වාති එත්ථාපි එවමෙව යොජෙතබ්බං. එත්ථ සබ්බමෙව වාති සන්ථතස්ස ගහෙතබ්බං සබ්බමෙව වා ලොමං. කරොන්තස්සාති එත්ථ ‘‘සන්ථත’’න්ති අධිකාරතො ¶ ලබ්භති. ‘‘නව’’න්ති ඉදං ‘‘කරොන්තස්සා’’ති පදසාමත්ථියෙන ලබ්භති, නවං සන්ථතං කරොන්තස්සාති අත්ථො, ‘‘අනාපත්තී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. කපිලම්පි වාති වාකාරෙන පකාරන්තරෙනාපි කරොන්තස්ස අනාපත්තිං සඞ්ගණ්හාති. සෙය්යථිදං? ‘‘නවං පන භික්ඛුනා සන්ථතං කාරයමානෙන ද්වෙ භාගා සුද්ධකාළකානං එළකලොමානං ආදාතබ්බා තතියං ඔදාතානං චතුත්ථං ගොචරියාන’’න්ති (පාරා. 553) මාතිකාය අනුඤ්ඤාතප්පකාරො වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ¶ ‘‘ඔදාතං කපිලම්පි වා’’ති එතස්ස ‘‘බහුං වා’’ති විසෙසනෙන කාළකානං එළකලොමානං යථාවුත්තභාගද්වයතො අධිකං එළකලොමම්පි න ගහෙතබ්බන්ති දීපෙති කෙවලානං කාළකානං එළකලොමානං අග්ගහෙතබ්බතාය පඨමසික්ඛාපදෙනෙව වුත්තත්තා. ‘‘සබ්බමෙව වා’’ති ඉමිනාපි පුරිමසික්ඛාපදෙ විය ඉමෙ ඔදාතාදයො සබ්බෙ කෙවලා න ගහෙතබ්බා න හොන්තීති දස්සිතං හොති. ‘‘අනාපත්තී’’ති ඉමිනා එවං අකත්වා අඤ්ඤෙන පකාරෙන කරොන්තස්ස ආපත්ති හොතීති බ්යතිරෙකතො දීපිතං හොති.

සෙය්යථිදං? වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘අනාදා චෙ භික්ඛු ද්වෙ භාගෙ සුද්ධකාළකානං එළකලොමානං තතියං ඔදාතානං චතුත්ථං ගොචරියානං නවං සන්ථතං කාරාපෙය්ය, නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති. යත්තකප්පමාණෙහි එළකලොමෙහි නවං සන්ථතං කාතුකාමො හොති, තෙ ලොමෙ චතුභාගං තුලයිත්වා ද්වෙ තුලෙ වා ඌනෙ වා කාළකලොමෙ ගහෙත්වා එකං තුලං ඔදාතෙහි වා එකං තුලං ගොචරියෙහි වා කාළකෙහි වා ඌනෙ කත්වා ද්වීහිපි අධිකෙ වා කත්වා කාළකලොමෙ වජ්ජෙත්වා ද්වීසු එකං වා ද්වෙ එව වා ගහෙත්වා කාතුඤ්ච කාරාපෙතුඤ්ච වට්ටතීති වුත්තං හොති ¶ . එවං අනාපත්තිදස්සනෙන සබ්බොපි සික්ඛාපදත්ථො සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බො.

678. ‘‘අනුක්කමෙනා’’ති ඉමිනා ඉමමෙව අග්ගහෙත්වා පුරිමානන්තරං වුත්තසික්ඛාපදද්වයඤ්ච ගහෙතබ්බන්ති දීපෙති. නිස්සජ්ජිත්වා ලද්ධානිපීති යොජනා. ‘‘අපී’’ති ඉමිනා ‘‘අඤ්ඤෙන කතං පටිලභිත්වා පරිභුඤ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 555) වුත්තදුක්කටඤ්ච ‘‘නිස්සග්ගියං චීවරං අනිස්සජ්ජිත්වා පරිභුඤ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 468) පඨමනිස්සග්ගියසික්ඛාපදෙ වුත්තනයෙන ඉහාපි ‘‘නිස්සග්ගියං සන්ථතං අනිස්සජ්ජිත්වා පරිභුඤ්ජති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වුත්තම්පි ධම්මසඞ්ගහකාරකෙහි පෙය්යාලවසෙන සංඛිත්තං තං දුක්කටඤ්චාති ඉදං ද්වයං සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං.

679. තතියං තු ක්රියාක්රියන්ති ඉදං තතියසික්ඛාපදං පන ‘‘ද්වෙ භාගා සුද්ධකාළකාන’’න්තිආදිනා (පාරා. 554) වුත්තනයෙන අග්ගහෙත්වා කාළකානං අතිරෙකග්ගහණවසෙන අනනුඤ්ඤාතප්පකාරෙන කරණතො කිරියාකිරියං නාම. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ආදාය ච අනාදාය ච කරණතො කිරියාකිරිය’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.552).

680. ඡන්නං ¶ වස්සානං ඔරෙනාති පුබ්බෙ සන්ථතස්ස කතදිවසතො පට්ඨාය උපරි ඡන්නං වස්සානං අබ්භන්තරෙති අත්ථො. හොති නිස්සග්ගියාපත්තීති ඡබ්බස්සන්තරෙ කතසන්ථතං නිස්සග්ගියං හොති, කාරකස්ස ච පාචිත්තියං හොතීති අත්ථො. භික්ඛුසම්මුතිං ඨපෙත්වාති සන්ථතං ගහෙත්වා අද්ධානමග්ගං පටිපජ්ජිතුං අසමත්ථස්ස ගිලානස්ස ‘‘අහං භන්තෙ ගිලානො ¶ න සක්කොමි සන්ථතං ආදාය පක්කමිතුං, සොහං භන්තෙ සඞ්ඝං සන්ථතසම්මුතිං යාචාමී’’ති (පාරා. 559) සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසජ්ජ අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා තික්ඛත්තුං යාචිතෙ ඤත්තිදුතියාය කම්මවාචාය ගතට්ඨානෙ ඡබ්බස්සානං අන්තොපි සන්ථතං කාතුං සඞ්ඝෙන දින්නසම්මුතිං විනාති අත්ථො.

682. ඡබ්බස්සානි කරොන්තස්සාති එත්ථ ‘‘යදා පරිපුණ්ණානි, තදා’’ති සෙසො, ඡබ්බස්සෙසු පරිපුණ්ණෙසු සන්ථතං කරොන්තස්සාති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘යදා ඡබ්බස්සානි පරිපුණ්ණානි හොන්ති, තදා සන්ථතං කරොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.557). තදුද්ධම්පීති ඡබ්බස්සතො උපරිපි. විතානෙති විතානනිමිත්තං කරොන්තස්ස. සාණිපාකාරෙති පාකාරසදිසතිරොකරණීයනිමිත්තං කරොන්තස්ස. නිස්සජ්ජිත්වා කතෙපි චාති පුරාණසන්ථතෙ අඤ්ඤස්ස දත්වා අඤ්ඤස්මිං සන්ථතෙ ඔරතො ඡන්නං වස්සානං කතෙපි ච අනාපත්තීති යොජනා. අයමනාපත්තිවාරො නෙව පාළියං, න අට්ඨකථාසු දිස්සති, තස්මා සො ආචරියපරම්පරාභතො ආචරියෙන දස්සිතොති විඤ්ඤායති. සාධාරණවිනිච්ඡයං පන ‘‘අනන්තරස්සිමස්සාපි, විසෙසො නුපලබ්භතී’’ති වක්ඛති.

683. අනාදායාති නවං නිසීදනසන්ථතං කරොන්තෙන භික්ඛුනා තස්ස විවණ්ණකරණත්ථාය පාළියං ‘‘පුරාණසන්ථතස්ස සාමන්තා සුගතවිදත්ථි ආදාතබ්බා දුබ්බණ්ණකරණායා’’ති (පාරා. 567) යා ආදාතුං වුත්තා, තං පුරාණසන්ථතස්ස ඡින්නමුඛාවත්තතො සුගතවිදත්ථිං අදත්වා. එවමෙතං වුත්තන්ති කථං විඤ්ඤායතීති? ‘‘අනාදානවසෙනස්ස, සුගතස්ස විදත්ථියා’’ති වක්ඛමානෙන විඤ්ඤායති. සන්ථතෙති එත්ථ ‘‘පුරාණෙ’’ඉති ච කාරෙතුං කතඤ්චාති එත්ථ ‘‘නවං නිසීදනං සන්ථත’’න්ති ච සෙසො ¶ , පුරාණෙ සන්ථතෙ අසන්තෙ සාමන්තා සුගතවිදත්ථිං අනාදාය නවං නිසීදනසන්ථතං කරොන්තස්ස අනාපත්ති. අඤ්ඤස්සත්ථාය නවං නිසීදනසන්ථතං කාරෙතුං, නවං නිසීදනසන්ථතං අඤ්ඤෙන කතං පටිලභිත්වා පරිභුඤ්ජිතුඤ්ච අනාපත්තීති යොජනා.

‘‘අඤ්ඤස්සත්ථාය ¶ කාරෙතු’’න්ති ඉදමෙත්ථ පාචිත්තියෙනෙව අනාපත්තිදස්සනන්ති ගහෙතබ්බං. තස්මා ‘‘අඤ්ඤස්සත්ථාය කරොති වා කාරාපෙති වා, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාරා. 569) වුත්තත්තා ච අට්ඨකථාය, තබ්බණ්ණනාසු ච අදිස්සමානත්තා වා තං න වත්තබ්බං. ‘‘අනාපත්ති ඡබ්බස්සානි කරොති…පෙ… අඤ්ඤස්සත්ථාය කරොති වා කාරාපෙති වා’’ති (පාරා. 564) අනන්තරසික්ඛාපදෙ වුත්තමොලොකෙත්වා වා දුක්කටස්ස ච විහිතත්තා පාචිත්තියෙන අනාපත්තිභාවං සන්ධාය ලිඛිතන්ති විඤ්ඤායති. කතඤ්ච පරිභුඤ්ජිතුන්ති එත්ථ ‘‘අඤ්ඤෙනා’’ති වත්තබ්බං, ඉමිනා ‘‘අඤ්ඤෙන කතං පටිලභිත්වා පරිභුඤ්ජති, අනාපත්තී’’ති පාඨොව දස්සිතො.

684. සුගතස්ස විදත්ථියා අනාදානවසෙන ච අස්ස සන්ථතස්ස කරණෙන ච සත්ථාරා එතං සික්ඛාපදං කිරියාකිරියං වුත්තන්ති යොජනා.

685. නනු ච ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස අට්ඨකථාය ‘‘සමුට්ඨානාදීනි කිරියාකිරියත්තා ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස ද්වෙභාගසික්ඛාපදසදිසානී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.567) වුත්තානි, ඉහ ‘‘සඤ්චරිත්තසමා’’ති කස්මා වුත්තානීති? වුච්චතෙ – ද්වෙභාගසික්ඛාපදෙ ‘‘සමුට්ඨානාදීනිපි කොසියසික්ඛාපදසදිසානෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.552) අට්ඨකථාය වුත්තානි, කොසියසික්ඛාපදෙ සමුට්ඨානාදීනං සඤ්චරිත්තෙන සමභාවස්ස වුත්තත්තා, මූලමෙව සරිත්වා කිරියාකිරියසඞ්ඛාතවිසෙසස්ස ¶ විසුං දස්සිතත්තා අවසිට්ඨවිනිච්ඡයමත්තං සන්ධාය එවං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. ඉමං විසෙසං මුඤ්චිත්වා අවසිට්ඨවිනිච්ඡයෙන ද්වීසු සික්ඛාපදෙසු සාධාරණවිනිච්ඡයස්ස අවිසෙසතං දස්සෙතුමාහ ‘‘අනන්තරස්සා’’තිආදි.

686-7. ගච්ඡන්තෙති තියොජනපූරණට්ඨානං අතික්කම්ම ගච්ඡන්තෙ. යානෙති සකටාදිකෙ. ලොමානීති එළකලොමානි. සාමිකස්සාති යානාදිසාමිනො. අජානතොති අනාදරෙ සාමිවචනං. අද්ධානමග්ගපටිපන්නො යො පන භික්ඛු එළකලොමං ලභිත්වා ‘‘තියොජනපරමං සහත්ථා හාරෙතබ්බානී’’ති (පාරා. 573) අනුඤ්ඤාතත්තා තියොජනබ්භන්තරෙ සහත්ථෙනාපි හරිත්වා තියොජනාතික්කමෙ පරෙසං යානාදීසු සාමිකෙසු අජානන්තෙසු ‘‘එතෙ හරිස්සන්තී’’ති චින්තෙත්වා යදි ඨපෙය්යාති අත්ථො. තෙසූති යෙසු එළකලොමානි ඨපිතානි, තෙසු යානාදීසු තියොජනමතීතෙසු ¶ භික්ඛුස්ස පයොගං විනාපි තියොජනං අතික්කන්තෙසු තස්ස භික්ඛුනො ආපත්ති හොතීති යොජනා, තස්ස භික්ඛුනො ‘‘පඨමං පාදං තියොජනං අතික්කාමෙති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. දුතියං පාදං අතික්කාමෙති, නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති (පාරා. 573) වුත්තත්තා දුක්කටපාචිත්තියා හොන්තීති අත්ථො.

අයං නයොති භික්ඛුනො පයොගං විනා යත්ථ එළකලොමානි ඨපිතානි, තෙසු යානාදීසු තියොජනං අතික්කමන්තෙසු ආපත්ති හොතීති අයමත්ථො දට්ඨබ්බොති අත්ථො.

688. අගච්ඡන්තෙති තියොජනබ්භන්තරෙ ඨිතෙ. ‘‘අභිරූහිත්වා’’ති ඉදං අනාපත්තිකාරණෙසු එකං දස්සෙතුමාහ. ‘‘භූමියඤ්හි ¶ ඨත්වා දෙන්තො, අව්හායන්තො වා පුරතො ගච්ඡති, එසෙවනයො’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං. අනාපත්තිවාරෙ ‘‘අඤ්ඤං හරාපෙතී’’ති වචනතො අත්තනා පෙසිතෙ අඤ්ඤස්මිං හරන්තෙ වට්ටතීති දස්සෙතුමාහ ‘‘සචෙ සාරෙති වට්ටතී’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘තං පනඤ්ඤං හරාපෙති, වචනෙන විරුජ්ඣතී’’ති.

690. කණ්ණච්ඡිද්දෙසූති අත්තනො කණ්ණබිලෙසු.

691. අනාපත්තිවාරෙ ‘‘කතභණ්ඩ’’න්ති වුත්තත්තා තත්ථ අන්තමසො සුත්තකෙන බද්ධමත්තම්පි කතභණ්ඩමෙවාති ආහ ‘‘සුත්තකෙන ච බන්ධිත්වා’’ති. වෙණිං කත්වාති කුද්රූසසීසපලාලවෙණිසදිසං වෙණිං කත්වා. ආපත්ති පරිදීපිතාති ‘‘වෙණිං කත්වා හරති, ඉදං නිධානමුඛං නාම, ආපත්තියෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.575) අට්ඨකථායං වුත්තං.

692. සුඞ්කඝාතන්ති එත්ථ ‘‘තං ඨාන’’න්ති සෙසො, යදි තං ඨානං සුඞ්කඝාතන්ති යොජනා, තියොජනොසානට්ඨානං යදි සුඞ්කඝාතට්ඨානං භවෙය්යාති අත්ථො. අනුප්පත්වාති තං ඨානං පත්වා. චොරාදීහි උපද්දුතො වා ගච්ඡති, යො අඤ්ඤවිහිතො වා ගච්ඡතීති යොජනා. ආපත්තීති එත්ථ ආපත්ති තස්ස ගච්ඡතොති ලබ්භති. එත්ථ ‘‘ආපත්තී’’ති ඉමිනා සික්ඛාපදෙන ආපත්තිමාහ. ඉමිස්සා අචිත්තකතාය තෙසං ද්වින්නම්පි හොති. අදින්නාදානපාරාජිකං පන සචිත්තකතාය එතෙසං න හොති. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘යා හි තත්ථ ආපත්ති, සා ඉධ අනාපත්ති. යා ඉධ ආපත්ති, සා තත්ථ අනාපත්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.572). ථෙය්යචිත්තෙන හරතො භණ්ඩග්ඝවසෙන පාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටෙසු ¶ එකං හොති. තෙනාහ අට්ඨකථායං ¶ ‘‘අදින්නාදානෙ පන සුඞ්කඝාතෙ ආපත්ති හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.572).

693. තියොජනන්ති එත්ථ හරණකිරියාය අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. ‘‘හරන්තස්සා’’ති ඉමස්ස කම්මදීපකං ‘‘ලොමානී’’ති ඉදං පකරණතො ලබ්භති. ‘‘අනාපත්ති පකාසිතා’’ති ඉදං සබ්බත්ථ වක්ඛමානෙන සම්බන්ධනීයං. තානියෙව පච්චාහරන්තස්සාති යොජනා. තියොජනන්ති එත්ථ තංයෙව තියොජනන්ති ලබ්භති. අත්තනා ගතං තියොජනං පුන තානෙව ලොමානි ගහෙත්වා පච්චාගච්ඡන්තස්සාති අත්ථො.

694. නිවාසත්ථාය වා ගන්ත්වාති තියොජනබ්භන්තරෙ වා සීමාය වා ආවාසෙ වසිතුකාමතාය ගන්ත්වා. තතො පරං හරන්තස්සාති තස්මිං ආවාසෙ උද්දෙසාදිං අලභිත්වා තතො පරං අඤ්ඤස්මිං ආවාසෙ වසිතුකාමතාය පුනපි තියොජනං හරන්තස්සාති අත්ථො. ඉමිනාව නයෙන තතොපි අඤ්ඤං ඨානං, තතොපි අඤ්ඤන්ති සුද්ධචිත්තෙන ගතගතට්ඨානතො පුනපි පරම්පරං ඨානං ගමනවසෙන යොජනසතම්පි හරතො දොසො නත්ථීති ඉදම්පි වුත්තං හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘එවං යොජනසතම්පි හරන්තස්ස අනාපත්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.575). අච්ඡින්නං වාපි ලභිත්වා හරතොපීති ‘‘චොරාවහටපරිච්චත්තං ලභිත්වා හරන්තස්ස. ඉධ සබ්බත්ථෙව ‘‘නිවාසත්ථාය වා ගන්ත්වා’’තිආදිකෙ අනාපත්තිවාරෙ පඨමලද්ධට්ඨානතො පභුති අතිරෙකතියොජනම්පි හරන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො විඤ්ඤායති. නිස්සට්ඨං ලභිත්වාති නිස්සජ්ජිත්වා විනයකම්මං කත්වා දින්නං ලභිත්වා.

695. අඤ්ඤෙනාති තානි හාරිනා අඤ්ඤෙන. කතභණ්ඩකන්ති ‘‘කම්බලකොජවසන්ථතාදිං යං කිඤ්චි අන්තමසො සුත්තකෙන ¶ බද්ධමත්තම්පී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.575) අට්ඨකථායං වුත්තඑළකලොමෙහි කතභණ්ඩකං.

696. ඉදං සමුට්ඨානන්ති ඉදං එළකලොමසමුට්ඨානං. පණ්ණත්තිං අජානනතාය වා ඤත්වාපි චීවරාදිපරික්ඛාරෙසු ලොමස්ස අල්ලිනභාවං අජානිත්වාපි වා තියොජනං අතික්කාමෙන්තස්ස අරහතොපි ඉමාය ආපත්තියා සම්භවතො ‘‘අචිත්ත’’න්ති ආහ.

697. එළකලොමධොවාපනකථා ¶ උත්තානායෙව.

698. ගණ්හෙය්ය වාති එත්ථ ‘‘යො’’ති සෙසො. ‘‘ගණ්හෙය්ය වා ගණ්හාපෙය්ය වා’’ති ඉමිනා ‘‘තත්ථත්තනො පනත්ථායා’’ති වක්ඛමානත්තා ච ‘‘නිස්සජ්ජිත්වා’’තිආදිවචනතො ච අත්තනො අත්ථාය උග්ගණ්හෙය්ය වා උග්ගණ්හාපෙය්ය වාති වුත්තං හොති. වාකාරෙන ‘‘උපනික්ඛිත්තං වා සාදියෙය්යා’’ති ඉදං සඞ්ගණ්හාති, ‘‘ඉදං අය්යස්ස හොතූ’’ති උපනික්ඛිත්තං චෙ සාදියතීති අත්ථො.

රජතන්ති අඤ්ඤත්ථ සජ්ඣු වුච්චති, ඉධ පන වොහාරූපගකහාපණාදි වුච්චති. වුත්තඤ්හෙතං පාළියං ‘‘රජතං නාම කහාපණො ලොහමාසකො දාරුමාසකො ජතුමාසකො, යෙ වොහාරං ගච්ඡන්තී’’ති (පාරා. 584). ඉධ කහාපණාදීනං සරූපං අට්ඨකථායං –

‘‘තත්ථ කහාපණොති සොවණ්ණමයො වා රූපියමයො වා පාකතිකො වා. ලොහමාසකොති තම්බලොහාදීහි කතමාසකො. දාරුමාසකොති ¶ සාරදාරුනා වා වෙළුපෙසිකාය වා අන්තමසො තාලපණ්ණෙපි රූපං ඡින්දිත්වා කතමාසකො. ජතුමාසකොති ලාඛාය වා නිය්යාසෙන වා රූපං සමුට්ඨාපෙත්වා කතමාසකො. ‘යෙ වොහාරං ගච්ඡන්තී’ති ඉමිනා පන පදෙන යො යො යත්ථ යත්ථ ජනපදෙ යදා යදා වොහාරං ගච්ඡති, අන්තමසො අට්ඨිමයොපි චම්මමයොපි රුක්ඛඵලබීජමයොපි සමුට්ඨාපිතරූපොපි අසමුට්ඨාපිතරූපොපි සබ්බො සඞ්ගහිතො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.583-584) –

එත්ථ ච පාකතිකො නාම එතරහි පකතිකහාපණො. රුක්ඛඵලබීජමයොති තින්තිණිකාදිරුක්ඛානං ඵලබීජෙන කතො.

ජාතරූපකං සුවණ්ණං. යථාහ පාළියං ‘‘ජාතරූපං නාම සත්ථුවණ්ණො වුච්චතී’’ති (පාරා. 584). නිස්සජ්ජිත්වාති ¶ එත්ථ ‘‘තෙනා’’ති ලබ්භති, ‘‘භික්ඛුනා’’ති ඉමිනා යුජ්ජති, එවං සාදිතභික්ඛුනාති අත්ථො. නිස්සජ්ජිත්වාති අත්තනා උග්ගහිතං වා පරෙන උග්ගහාපිතං වා උපනික්ඛිපිතස්ස සාදියනවසෙන සාදිතං වා රජතං වා ජාතරූපං වා ‘‘තෙන භික්ඛුනා සඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා වුඩ්ඪානං භික්ඛූනං පාදෙ වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා’’ති (පාරා. 584) වචනතො සඞ්ඝමජ්ඣෙ උපසඞ්කමිත්වා වුඩ්ඪානං භික්ඛූනං පාදෙ වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘අහං භන්තෙ රූපියං පටිග්ගහෙසිං, ඉදං මෙ නිස්සග්ගියං, ඉමාහං නිස්සජ්ජාමී’’ති නිස්සජ්ජිත්වාති වුත්තං හොති.

ආපත්ති ¶ දෙසෙතබ්බාවාති අත්තනා එව ආපන්නං නිස්සග්ගියං පාචිත්තියං තස්මිං සඞ්ඝමජ්ඣෙ එවමෙව නිසීදිත්වා දෙසෙතබ්බා. එවං දෙසිතා ආපත්ති සඞ්ඝානුමතෙන බ්යත්තෙන පටිබලෙන භික්ඛුනා පටිග්ගහෙතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘බ්යත්තෙන භික්ඛුනා පටිබලෙන ආපත්ති පටිග්ගහෙතබ්බා’’ති (පාරා. 584).

699. රජතන්ති රූපියං. ජාතරූපන්ති සුවණ්ණං. ඉමිනා පදද්වයෙන කතාකතං සබ්බං සඞ්ගණ්හාති. උභින්නං මාසකොති ජාතරූපමාසකො, රජතමාසකොපි චාති වුත්තං හොති. ඉධ රජතමාසකොති ‘‘රජත’’න්ති පදභාජනෙ (පාරා. 584) වුත්තකහාපණාදි පඤ්චප්පකාරො මාසකො ගහිතො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘වුත්තප්පකාරො සබ්බොපි රජතමාසකො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.583-584). ඉධ ‘‘ජාතරූපමාසකො’’ති විසුං ගහිතත්තා කහාපණපදෙන සුවණ්ණකහාපණං වජ්ජෙත්වා ඉතරද්වයමෙව වත්තබ්බං. ‘‘නිස්සග්ගියාවහ’’න්ති ඉදං අත්තනො අත්ථාය උග්ගණ්හනඋග්ගණ්හාපනසාදියනානි කරොන්තං සන්ධායාහ. ‘‘තත්ථා’’තිආදිනා වක්ඛමානනයෙන දුක්කටාවහඤ්ච හොතෙව.

700-1. මුත්තාදීනං ඉමස්මිං සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ අවුත්තත්තෙපි පාචිත්තියකණ්ඩෙ නවමවග්ගෙ දුතියස්ස රතනසික්ඛාපදස්ස පදභාජනෙ ‘‘රතනං නාම මුත්තා මණි වෙළුරියො සඞ්ඛො සිලා පවාලං රජතං ජාතරූපං ලොහිතඞ්කො මසාරගල්ල’’න්ති (පාචි. 506) වුත්තානං දසන්නං රතනානං ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ නිස්සග්ගියවත්ථුං කත්වා වුත්තං රජතං, ජාතරූපඤ්ච වජ්ජෙත්වා අවසිට්ඨානං අට්ඨන්නං රතනානං දුක්කටවත්ථුභාවො ඉමස්ස අට්ඨකථායං වවත්ථාපිතොති දස්සනත්ථමාහ ‘‘මුත්තා…පෙ… මසාරගල්ල’’න්ති. එත්ථ වෙළුරියො ගාථාබන්ධවසෙන න වුත්තො ¶ , සො එකයොගනිද්දිට්ඨානං ¶ සත්තන්නං රතනානං ගහණෙනෙව ගය්හති. මුත්තාදයො යථාදස්සිතසරූපායෙව. බ්රහ්මජාලාදිසුත්තන්තවසෙනාපි ‘‘අකප්පියා’’ති සිද්ධානං සත්තධඤ්ඤාදීනං පටිග්ගහණෙ ආපත්තිං දස්සෙතුමාහ ‘‘ධඤ්ඤානී’’තිආදි.

702. රතනසික්ඛාපදෙයෙව ‘‘රතනසම්මත’’න්ති ආගතං කප්පියවත්ථුං පටිග්ගණ්හතො අනාපත්තිභාවං දස්සෙතුමාහ ‘‘මුග්ගමාසාදික’’න්තිආදි.

703-4. එවං තිප්පකාරෙන ඨිතං වත්ථුං ගණ්හතො අධිප්පායනානත්තෙන සම්භවන්තං ආපත්තිප්පභෙදං දස්සෙතුමාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථාති තෙසු තීසු නිස්සග්ගියාදිවත්ථූසු. සඞ්ඝාදීනන්ති සඞ්ඝගණපුග්ගලචෙතියාදීනං. තන්ති නිස්සග්ගියවත්ථුං. සබ්බත්ථායාති සබ්බෙසං අත්ථායාති විග්ගහො. අත්තනො අත්ථාය ච සඞ්ඝාදීනමත්ථාය ච දුක්කටවත්ථුං ගණ්හන්තස්සාපි දුක්කටමෙව හොතීති අත්ථො. අවුත්තසමුච්චයෙනෙත්ථ ච-සද්දෙන ‘‘සබ්බම්පි නික්ඛිපනත්ථාය භණ්ඩාගාරිකසීසෙන සම්පටිච්ඡතො උපරි රතනසික්ඛාපදෙ ආගතවසෙන පාචිත්තිය’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.583-584) අට්ඨකථාය වුත්තවිනිච්ඡයවිසෙසස්ස සඞ්ගහො කතො.

705. කහාපණාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන සුවණ්ණාදීනං සඞ්ගහො. ‘‘සහස්ස’’න්ති ඉදං උපලක්ඛණං, සහස්සම්පීති වුත්තං හොති.

706. ථවිකාදීසූති ආදි-සද්දෙන සිථිලපූරිතානි භාජනානි ගහිතානි. ‘‘සිථිලබද්ධෙසූ’’ති විසෙසනෙන බ්යතිරෙකවසෙන ‘‘ඝනබද්ධෙ, පන ඝනපූරිතෙ වා එකාව ආපත්තී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.583-584) අට්ඨකථාසෙසං දීපෙති.

707. උපනික්ඛිත්තසාදියනකම්මං ¶ දස්සෙතුමාහ ‘‘ඉද’’න්තිආදි. ගණ්හිතුකාමොපීති එත්ථ ‘‘හොතූ’’ති සෙසො. නිසෙධෙතබ්බමෙවාති කායෙන වා වාචාය වා ‘‘ඉදං න කප්පතී’’ති පටික්ඛිපිතබ්බමෙව, එවං සති අනාපත්තියෙවාති අත්ථො. අයමත්ථො අට්ඨකථායං ‘‘කායවාචාහි වා අප්පටික්ඛිපිත්වාපි සුද්ධචිත්තො හුත්වා ‘නයිදං අම්හාකං කප්පතී’ති න සාදියති, අනාපත්තියෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.583-584) ආගතොයෙව.

708. තං ¶ වත්ථුන්ති තථා පටික්ඛිත්තං වත්ථුං. ඨපෙත්වා යදි ගච්ඡතීති ‘‘තුම්හෙ ගණ්හථ වා, මා වා, දින්නං දින්නමෙවා’’ති සචෙ සො ඨපෙත්වාව ගච්ඡති. යථා තං න විනස්සති, තථා තං ගොපයිතබ්බන්ති යොජනා. ‘‘අඤ්ඤො තත්ථ ආගන්ත්වා පුච්ඡතී’’තිආදිනා අට්ඨකථාය වුත්තනයෙන තත්ථාගතෙන කප්පියකාරකෙන ‘‘කිමිද’’න්ති පුච්ඡිතෙ සරූපං ආවි කත්වා ‘‘ගොපයිස්සාමහං භන්තෙ, ගුත්තට්ඨානං දස්සෙථා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉමං ගහෙත්වා එහී’’ති අවත්වා සත්තභූමිකම්පි පාසාදං අභිරුහිත්වා ‘‘ඉධ ඨපෙහී’’ති අවත්වා ‘‘ඉදං ගුත්තට්ඨාන’’න්ති සුරක්ඛිතට්ඨානං දස්සෙත්වා තත්ථ ඨපිතෙ අග්ගළං දත්වා රක්ඛිතබ්බන්ති වුත්තං හොති.

709. ගුත්තට්ඨානං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තස්ස කප්පියකාරකස්ස අවත්තබ්බවොහාරං දස්සෙතුමාහ ‘‘ආහරෙදමිද’’න්තිආදි. අකප්පියන්ති එත්ථ ‘‘වචන’’න්ති ලබ්භති. එවං අකප්පියවචනං අවත්වා සුරක්ඛිතට්ඨානෙ ආහරිත්වා ඨපිතෙ කිං කාතබ්බන්ති? වික්කායිකෙ පත්තචීවරාදිකප්පියභණ්ඩෙ ආහටෙ ‘‘අම්හාකං ඉමිනා අත්ථො, ඉමස්ස එවරූපං මූලම්පි අත්ථි, කප්පියකාරකො එව නත්ථී’’ති වත්වා තෙන ‘‘අහං කප්පියකාරකො, මය්හං දස්සෙථා’’ති වුත්තෙ සචෙ රුච්චති, ද්වාරං විවරිත්වා ‘‘ඉදං ගණ්හා’’ති අවත්වා ‘‘එත්ථ ඨපිත’’න්ති දස්සෙත්වා තස්මිං තස්ස අග්ඝප්පමාණං ¶ ගහෙත්වා දෙන්තෙ අධිවාසෙතබ්බං. අතිරෙකං ගණ්හන්තෙ ‘‘මයං තුම්හාකං භණ්ඩං න ගණ්හාම, ගච්ඡථා’’ති නීහරිත්වා අග්ගළං දත්වා කප්පියකාරකෙ ලද්ධෙ ‘‘අම්හාකං එවරූපෙන අත්ථො, ඉදං නාම මූලං අත්ථී’’ති වත්වා තෙන කිණිත්වා දින්නෙ අධිවාසෙතබ්බන්ති අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන පටිපජ්ජිතබ්බං.

710. ඨපෙත්වා රූපියග්ගාහන්ති අනන්තරසික්ඛාපදෙ වක්ඛමානසරූපං සුවණ්ණාදිරූපියං පටිග්ගහෙත්වා නිස්සජ්ජිත්වා දෙසිතාපත්තිකං පුග්ගලං ඨපෙත්වා. නිස්සට්ඨපරිවත්තිතන්ති එත්ථ නිස්සජ්ජිත්වා ආපත්තියා දෙසිතාය ‘‘සචෙ තත්ථ ආගච්ඡති ආරාමිකො වා උපාසකො වා’’තිආදිනා (පාරා. 584) පදභාජනෙ වුත්තනයෙන තත්ථාගතං කප්පියකාරකං ‘‘ආවුසො ඉමං ජානා’’ති වත්වා ‘‘ඉමිනා කිං ආහරිය්යතූ’’ති තෙන වුත්තෙ ‘‘ඉමං වා ඉමං වා ආහරා’’ති අවත්වා ‘‘කප්පියං ආචික්ඛිතබ්බං සප්පි වා තෙලං වා මධු වා ඵාණිතං වා’’ති (පාරා. 584) වුත්තත්තා භික්ඛූනං කප්පියවත්ථුමත්තෙ ආචික්ඛිතෙ තෙන නිස්සට්ඨවත්ථුං පරිවත්තෙත්වා ආහටං කප්පියභණ්ඩන්ති අත්ථො.

711. අත්තනො ¶ පත්තභාගම්පීති තථා ආහටෙ කප්පියභණ්ඩෙ සඞ්ඝස්ස භාජියමානෙ අත්තනො වස්සග්ගෙන අත්තනො පත්තකොට්ඨාසම්පි. පටිග්ගාහකභික්ඛුනොති රූපියං පටිග්ගහෙත්වා ආපජ්ජිත්වා නිස්සජ්ජිත්වා දෙසිතාපත්තිකස්ස භික්ඛුනො න වට්ටතීති සම්බන්ධො. අඤ්ඤතොති අත්තතො අඤ්ඤස්මා පබ්බජිතමනුස්සාමනුස්සතිරච්ඡානගතිත්ථිපුරිසානං අඤ්ඤතරතො. ලද්ධන්ති තෙහි අත්තනා ලද්ධකොට්ඨාසතො දින්නවසෙනපි ලද්ධං තං වත්ථුං.

712. යං කිඤ්චි පච්චයන්ති තං වත්ථුං පරිවත්තෙත්වා ගහිතෙසු චතූසු පච්චයෙසු අඤ්ඤතරම්පි පච්චයං. අන්තමසො පථවිං ඛණිත්වා ¶ උප්පාදිතොදකම්පි දාරූහි ආදිත්තඅග්ගිම්පි තෙලෙන ජලිතපදීපම්පි රුක්ඛෙ වා ගෙහෙ වා පකතිඡායම්පි තාලපණ්ණම්පි උපභොගපරිභොගාරහං අඤ්ඤම්පි යං කිඤ්චීති අට්ඨකථාය වුත්තනයං ඉමිනාව සඞ්ගහිතන්ති ගහෙතබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අන්තමසො මක්කටාදීහි තතො හරිත්වා අරඤ්ඤෙ ඨපිතං වා තෙසං හත්ථතො ගළිත්වා තිරච්ඡානපරිග්ගහිතම්පි පංසුකූලම්පි න වට්ටතියෙවා’’තිආදි (පාරා. අට්ඨ. 2.583-584), ‘‘රූපියපටිග්ගාහකස්ස පන කෙනචි පරියායෙන තතො උප්පන්නපච්චයපරිභොගො න වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.585) චාති. භික්ඛුනොති රූපියපටිග්ගාහකස්ස භික්ඛුස්ස.

713. අජ්ඣාරාමෙ වාති උපරි වක්ඛමානලක්ඛණෙන පරිච්ඡින්නෙ අජ්ඣාරාමෙ වා. තං රූපියං, ‘‘පතිතං දිස්වා’’ති සෙසො. අජ්ඣාවසථෙපි වාති වක්ඛමානලක්ඛණෙ අන්තොආවාසෙ ච. නික්ඛිපන්තස්සාති ‘‘යස්ස භවිස්සති, සො හරිස්සතී’’ති වුත්තෙ ඨානෙ තස්මිං වත්ථුස්මිං ගණනඤ්ච උපලක්ඛණඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා ඨපෙන්තස්ස.

714. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘රූපියෙ රූපියසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අරූපියසඤ්ඤී රූපියං පටිග්ගණ්හාති, නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති (පාරා. 586) භගවතා පාචිත්තියං වුත්තං. දුක්කටන්ති එත්ථ ‘‘ද්විකදුක්කට’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භති.

715. ක්රියාක්රියන්ති ගහණෙන ආපජ්ජනතො කිරියං. පටික්ඛෙපස්ස අකරණතො අකිරියන්ති.

716-7. නිස්සග්ගියස්සාපි ¶ වත්ථුන්ති ‘‘නිස්සග්ගියපාචිත්තියස්ස වත්ථූ’’ති පඨමසික්ඛාපදෙ නිද්දිට්ඨෙසු රජතාදීසු චතූසු අඤ්ඤතරං ¶ වත්ථුං. දුක්කටස්ස ච වත්ථුං වාති පඨමං දස්සිතමුත්තාදිදුක්කටවත්ථූසු අඤ්ඤතරං වා, ඉහොභයත්ථ හෙතුඵලසම්බන්ධෙ සාමිවචනං. කප්පියස්ස ච වත්ථුං වාති යථාදස්සිතෙසු එව මුග්ගමාසාදිකප්පියවත්ථූසු අඤ්ඤතරං වා, ඉහ අවයවාවයවිසම්බන්ධෙ සාමිවචනං. අවයවාවයවීනං අභෙදෙපි භෙදූපචාරවසෙන යථා ‘‘සිලාපුත්තකස්ස සරීර’’න්ති කප්පියවත්ථුන්ති වුත්තං හොති ‘‘කප්පියෙන වත්ථුනා’’ති වක්ඛමානත්තා. ඉදානෙත්ථ දුක්කටවත්ථුනො, කප්පියවත්ථුනො ච නිස්සග්ගියවත්ථුනා පරිවත්තිතත්තා ආපත්ති හොතීති ගහෙතබ්බං. නිස්සග්ගියවත්ථුනා යො පරිවත්තෙති, තස්ස ආපත්තීති යොජනා.

දුක්කටස්ස වත්ථුනා, කප්පියෙන ච වත්ථුනා වත්ථුං නිස්සග්ගියස්ස පරිවත්තෙති, ආපත්තීති යොජනා. ඉධ උභයත්ථාපි පරිවත්තිතස්ස නිස්සග්ගියවත්ථුත්තා ආපත්ති හොති. එවං තීසුපි ඨානෙසු ‘‘ආපත්තී’’ති සාමඤ්ඤවචනෙන නිස්සග්ගියපාචිත්තියමෙව වුත්තන්ති පකරණතො ලබ්භති.

718. දුක්කටස්සෙව වත්ථුනා දුක්කටස්ස ච වත්ථුං වා පරිවත්තෙති, දුක්කටන්ති යොජනා. ‘‘වත්ථුං වා කප්පියස්සා’’ති ඉදං වුත්තනයමෙව, කප්පියවත්ථුන්ති වුත්තං හොති. ඉමස්ස කප්පියවත්ථුනොපි දුක්කටවත්ථුනා පරිවත්තිතත්තා දුක්කටං හොතීති ගහෙතබ්බං.

719. ‘‘වත්ථුනා කප්පියස්සා’’ති ඉදම්පි වුත්තනයමෙව. කප්පියවත්ථුනාපි පරිවත්තිතෙ දුක්කටවත්ථුවසෙන දුක්කටං හොතීති ආහ ‘‘තථා’’ති.

720. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘වත්ථුනො’’ති ඉදං ආකඩ්ඪති. ‘‘නිස්සග්ගියස්සා’’ති ඉමිනා පාචිත්තියමාහ. පුබ්බන්ති පඨමං, පුබ්බෙ ¶ වුත්තරූපියපටිග්ගහණසික්ඛාපදෙති වුත්තං හොති. ඉමිනාති රූපියසංවොහාරසික්ඛාපදෙන. පරිවත්තනං වාරිතන්ති සම්බන්ධො.

721. රූපියන්ති ච සඤ්ඤිස්සාති ‘‘රූපියං නාම සත්ථුවණ්ණො කහාපණො ලොහමාසකො දාරුමාසකො ජතුමාසකො, යෙ වොහාරං ගච්ඡන්තී’’ති (පාරා. 589) පදභාජනෙ වුත්තෙසු රූපියසඤ්ඤිතෙසු වත්ථූසු ‘‘අඤ්ඤතර’’න්ති සඤ්ඤිස්ස. අරූපියෙති ඛරපත්තාදිම්හි. තෙන අරූපියෙන. ‘‘චෙතාපෙන්තස්ස අරූපිය’’න්ති පදච්ඡෙදො. ‘‘අරූපියෙ රූපියසඤ්ඤී රූපියං චෙතාපෙති ¶ , නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති (පාරා. 591) වුත්තත්තා රූපියපරිවත්තනෙ දුක්කටස්ස අභාවතො, පාචිත්තියස්ස ච සම්භවතො රූපියං න ගහෙතබ්බං. අරූපියෙ රූපියං ඉති සඤ්ඤිස්ස ච විමතිස්ස ච අරූපියං චෙතාපෙන්තස්ස තෙන ද්වෙ දුක්කටානි හොන්තීති යොජනා.

722. අරූපියෙ අරූපියන්ති සඤ්ඤිස්සාති එත්ථ ‘‘අරූපියං පරිවත්තෙන්තස්සා’’ති සෙසො. පඤ්චහීති සහත්ථෙ කරණවචනං, ‘‘සහධම්මිකෙහී’’ති සෙසො, පඤ්චහි සහධම්මිකෙහි සද්ධින්ති අත්ථො. වදතොති වොහරතො, කයවික්කයං කරොන්තස්සාති අත්ථො. භික්ඛුභික්ඛුනිසාමණෙරසාමණෙරිසික්ඛමානාසඞ්ඛාතෙහි පඤ්චහි සහධම්මිකෙහි අරූපියං පරිවත්තෙන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො.

723. සංවොහාරෙන සමුට්ඨානතො ක්රියසමුට්ඨානං.

724. කප්පියං නාම ‘‘චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරා, අන්තමසො චුණ්ණපිණ්ඩොපි දන්තකට්ඨම්පි දසිකසුත්තම්පී’’ති ¶ පදභාජනෙ වුත්තානි කප්පියවත්ථූනි. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘චීවරාදීනං කප්පියභණ්ඩානං වසෙන අනෙකවිධ’’න්ති. කප්පියෙනෙවාති තෙනෙව කප්පියෙන වත්ථුනා. ‘‘කයවික්කයං සමාපජ්ජෙය්යාති ‘ඉමිනා ඉමං දෙහි, ඉමිනා ඉමං ආහර, ඉමිනා ඉමං පරිවත්තෙහි, ඉමිනා ඉමං චෙතාපෙහී’ති අජ්ඣාචරතී’’ති (පාරා. 595) වචනතො ‘‘පරිවත්තයතො’’ති ඉමස්ස ‘‘කයවික්කයං සමාපජ්ජතො’’ති පරියායො.

තත්ථ අඤ්ඤස්ස හත්ථතො කප්පියවත්ථුනා පරිවත්තෙත්වා ගහණං කයො නාම. අත්තනො හත්ථතො කප්පියවත්ථුං පරිවත්තෙත්වා දානං වික්කයො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ඉමිනා ඉමං දෙහී’තිආදිනා හි නයෙන පරස්ස කප්පියභණ්ඩං ගණ්හන්තො කයං සමාපජ්ජති, අත්තනො කප්පියං දෙන්තො වික්කය’’න්ති. ‘‘ඨපෙත්වා සහධම්මිකෙ’’ති වුත්තත්තා පරිවත්තයතොති එත්ථ අඤ්ඤෙහි සද්ධින්ති ලබ්භති. එත්ථ අඤ්ඤෙ නාම ගිහිනො ඉත්ථිපුරිසා, සාසනතො බාහිරා පබ්බජිතා ච. තස්මා අයං කයවික්කයො අන්තමසො මාතාපිතූහිපි න කාතබ්බොයෙව. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අයඤ්හි කයවික්කයො ¶ ඨපෙත්වා පඤ්ච සහධම්මිකෙ අවසෙසෙහි ගිහිපබ්බජිතෙහි අන්තමසො මාතාපිතූහිපි සද්ධිං න වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.595).

725. අකප්පියස්ස වත්ථුස්සාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ වුත්තචීවරාදිකප්පියවත්ථුතො අඤ්ඤස්ස නිස්සග්ගියදුක්කටවත්ථුස්ස. තෙනෙවාති අකප්පියවත්ථුනායෙව. ‘‘කප්පියස්ස චා’’ති පාඨසෙසො, තෙනෙව අකප්පියෙන වත්ථුනා කප්පියස්ස වත්ථුස්ස පරිවත්තනඤ්චාති යොජනා. එවඤ්හි පාඨසෙසෙ අකතෙ අකප්පියෙන වත්ථුනා කප්පියස්ස පරිවත්තනං කයවික්කයෙ සඞ්ගහෙතබ්බං සියා, තං න යුජ්ජති තස්ස රූපියසංවොහාරෙයෙව සඞ්ගහිතත්තා, ඉධ ච ‘‘කප්පියවත්ථුස්සෙව කප්පියවත්ථුනා ¶ පරිවත්තනං කයවික්කයො’’ති නියමිතත්තා. නිද්දිට්ඨන්ති ‘‘අකප්පියභණ්ඩපරිවත්තනඤ්හි කයවික්කයසඞ්ගහං න ගච්ඡතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.594) අට්ඨකථායං නිද්දිට්ඨන්ති අත්ථො.

726. තස්මාති යස්මා අඤ්ඤත්ර සහධම්මිකෙහි කප්පියවත්ථුස්සාපි කයවික්කයො න වට්ටති, අකප්පියස්ස, කප්පියස්ස ච වත්ථුනො අකප්පියෙනෙව වත්ථුනා පරිවත්තනඤ්ච රූපියසංවොහාරෙ සඞ්ගහිතත්තා කයවික්කයසඞ්ගහං න ගච්ඡති, තස්මා.

729. ඉදං නාමාති ඔදනාදිකප්පියවත්ථුමෙව ආහ.

730-1. ‘‘ගහෙත්වා’’තිආදිගාථාය වත්ථුලක්ඛණස්ස උදාහරණං දස්සෙත්වාව ආපත්තිභෙදං දස්සෙතුමාහ ‘‘විඝාසාද’’න්තිආදි. ඡල්ලින්ති රුක්ඛතචං. වල්ලින්ති ලතං. කට්ඨන්ති ඉන්ධනදාරුං. දාරුන්ති ගෙහසම්භාරාදිදාරුං. විපල්ලාසෙනාපි වත්තබ්බං ‘‘වල්ලිං වා පන ඡල්ලිං වා, දාරුං වා කට්ඨමෙව වා’’ති. වත්ථූනන්ති තථා වත්වා ආහරාපිතානං ඡල්ලිආදිවත්ථූනං. කයවික්කයෙ ආපත්තියො හොන්තීති යොජනා, නිස්සග්ගියපාචිත්තියාපත්තියො හොන්තීති වුත්තං හොති.

732. ‘‘ඉති එවා’’ති පදච්ඡෙදො, ‘‘පිවිත්වා’’තිආදිනා නයෙන පුබ්බකාලෙ විහිතපච්චයන්තං අකත්වා වුත්තනයෙනෙවාති අත්ථො.

733. භූමියා ලිම්පනෙති යොජනායං පන සෙනාසනභූමියං පරිභණ්ඩකරණකාළකාදිවණ්ණකරණවසෙන ¶ ලෙපනෙ. වත්ථුධොවනෙති චීවරාදිවත්ථූනං ධොවනෙ. එත්ථාති තෙසු වුත්තප්පකාරෙසු. එතෙසං ගහණස්ස උපලක්ඛණත්තා එවරූපෙසු අඤ්ඤෙසු ඨානෙසු.

734. අයන්ති ¶ භූමිසොධනාදිවසෙන ආපන්නා පාචිත්තියාපත්ති.

735. ඨපෙත්වා භණ්ඩසාමිකන්ති එත්ථ බ්යතිරෙකවසෙන අඤ්ඤස්ස කප්පියකාරස්සාති ලබ්භති.

736. භාසතො අනාපත්තීති යොජනා. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

737. කප්පියා පත්තා මත්තිකායොමයා ජාතිතො දුවෙති යොජනා. වණ්ණාති පමාණානි. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තයො පත්තස්ස වණ්ණාති තීණි පත්තස්ස පමාණානී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.602). තෙනාහ ‘‘උක්කට්ඨො මජ්ඣිමොමකො’’ති.

738. ද්වින්නං තණ්ඩුලනාළීනන්ති සුකොට්ටිතානං අඛණ්ඩානං පුරාණසාලිතණ්ඩුලානං ද්වෙ නාළියො ගහෙතබ්බා. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අනුපහතපුරාණසාලිතණ්ඩුලානං සුකොට්ටිතපරිසුද්ධාන’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.602). භත්තන්ති අවස්සාවිතං අනුත්තණ්ඩුලං අකිලින්නං අපිණ්ඩිතං සුවිසදං කුන්දමකුලරාසිසදිසං සුපක්කොදනමෙව ගහෙතබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අනුත්තණ්ඩුලං අකිලින්නං අපිණ්ඩිතං සුවිසදං කුන්දමකුලරාසිසදිසං අවස්සාවිතොදන’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.602). මගධනාළියාති මගධරට්ඨෙ නාළියා, සා නාළි තිලානං අට්ඨපසතානි ගණ්හාති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘ඛාරිදසද්වයං ¶ වාහො, ඛාරී දොණට්ඨකද්වයං;

ද්විඅට්ඨනාළියො දොණො, නාළෙකා පසතට්ඨකං;

ලක්ඛං තිලානං පසතං, එතං වුත්තං පමාණතො’’ති.

‘‘මගධනාළි ¶ නාම අඩ්ඪතෙරසපලා හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.602) අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තං. තබ්බණ්ණනාය ‘‘අඩ්ඪතෙරසපලානි මාසෙහි ගහෙතබ්බානී’’ති වුත්තං. කෙචි පනාහු –

‘‘චතුප්පසතිකා මුට්ඨි, පලඤ්චෙතං චතුග්ගුණං;

කුඩුවප්පසතඤ්චෙව, චත්තාරි චෙව නාළි තු.

‘‘සොයෙව පත්ථො චත්තාරො, පත්ථා අළ්හකමුච්චතෙ;

අළ්හකානම්පි චත්තාරි, ‘දොණො’ති පරිකිත්තිතො’’ති.

ආචරියා පන ‘‘අට්ඨපසතා මාගධනාළී’’ති පුබ්බපක්ඛමෙව රොචයන්ති.

ඛාදනඤ්ච චතුබ්භාගන්ති තස්මිං භත්තෙ චතුධා විභත්තෙ එකභාගමත්තං හත්ථහාරියඝනමුග්ගසූපන්ති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තස්ස ඔදනස්ස චතුත්ථභාගප්පමාණො නාතිඝනො නාතිතනුකො හත්ථහාරියො සබ්බසම්භාරසඞ්ඛතො මුග්ගසූපො පක්ඛිපිතබ්බො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.602).

බ්යඤ්ජනඤ්ච තදූපියන්ති යාව චරිමාලොපං, තාව සබ්බාලොපානුරූපං මච්ඡමංසාදිබ්යඤ්ජනඤ්ච. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ආලොපස්ස ආලොපස්ස අනුරූපං යාවචරිමාලොපප්පහොනකං මච්ඡමංසාදිබ්යඤ්ජනං පක්ඛිපිතබ්බ’’න්ති. එත්ථ ච ආලොපස්ස ආලොපස්ස අනුරූපන්ති ‘‘බ්යඤ්ජනස්ස මත්තා නාම ඔදනචතුත්ථභාගො’’ති (ම. නි. අට්ඨ. 2.387) බ්රහ්මායුසුත්තස්ස අට්ඨකථායං වුත්තත්තා ආලොපස්ස චතුත්ථභාගප්පමාණං බ්යඤ්ජනං ආලොපස්ස අනුරූපන්ති ගහෙතබ්බං. ඉධ පන සූපස්සෙව ඔදනචතුත්ථභාගප්පමාණං ¶ දස්සෙත්වා එතස්ස ලක්ඛණෙ දස්සිතෙ ඉතරස්සාපි දස්සිතමෙව හොතීති බ්යඤ්ජනස්ස තථා විසෙසෙත්වා පමාණං න දස්සිතං. ඔදනෙ පක්ඛිපිතබ්බානි සප්පිතෙලතක්කරසකඤ්ජිකාදීනි ගණනූපගානි න හොන්ති.

739. තං සබ්බන්ති යථාවුත්තභත්තාදිනිරවසෙසං. ගණ්හතීති වක්ඛමානෙහි තීහි පකාරෙහි ගණ්හාති. තස්සාති උක්කට්ඨස්ස පත්තස්ස. උපඩ්ඪොති තස්මිං පත්තෙ ගණ්හනකදබ්බසම්භාරගාහී පත්තො තංසහචරියෙන ¶ ‘‘උපඩ්ඪො’’ති වුත්තො. තදුපඩ්ඪො චාති එත්ථාපි එසෙව නයො. තස්ස මජ්ඣිමස්ස පත්තස්ස උපඩ්ඪො තදුපඩ්ඪොති ගහෙතබ්බං.

740. ඉමෙසු තීසු පත්තෙසු උක්කට්ඨස්ස වුත්තං ඔදනාදි සබ්බං යස්මිං පත්තෙ පක්ඛිත්තං, තස්ස මුඛවට්ටිමත්ථකෙ පුඤ්ජියමානං හීරකං හෙට්ඨාභාගෙ ඵුසති, සො උක්කට්ඨමජ්ඣිමො නාම, හීරතො අතිරෙකං තිට්ඨති, සො උක්කට්ඨොමකො නාම, අන්තොපත්තෙ මුඛවට්ටියා හෙට්ඨිමන්තං අප්පත්වා තිට්ඨති, සො උක්කට්ඨුක්කට්ඨො නාම, එවං මජ්ඣිමො ච ඔමකො ච පච්චෙකං තිවිධො හොතීති සබ්බෙ නව පත්තා හොන්තීති දස්සෙතුමාහ ‘‘උක්කට්ඨස්සා’’තිආදි. තස්සෙවාති උක්කට්ඨස්සෙව. ඔමකො ච මජ්ඣිමො චාති ඔමකමජ්ඣිමා. ඉධ මජ්ඣිමො ච ඔමකො ච උක්කට්ඨස්සෙව භෙදො. එස නයො ඉතරද්වයෙපි. ‘‘එව’’න්ති ඉමිනා යථා ‘‘උක්කට්ඨුක්කට්ඨො උක්කට්ඨොමකො උක්කට්ඨමජ්ඣිමො’’ති යොජෙතබ්බො, එවං මජ්ඣිමොමකානම්පි යථාක්කමයොජනං දස්සෙති ‘‘මජ්ඣිමො මජ්ඣිමුක්කට්ඨො මජ්ඣිමොමකො, ඔමකුක්කට්ඨො ඔමකමජ්ඣිමො ඔමකොමකො චා’’ති.

741. තෙසූති ¶ නවසු පත්තෙසු. තස්මාති අපත්තභාවතො. න ගච්ඡන්තීති උක්කට්ඨුක්කට්ඨඤ්ච ඔමකොමකඤ්චාති ද්වෙ අපෙක්ඛිත්වා බහුවචනං කතං. එතෙ භාජනසඞ්ඛෙපෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බාති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තස්මා එතෙ භාජනපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතබ්බා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.602).

742. පත්තලක්ඛණසංයුතන්ති එත්ථ පත්තලක්ඛණං නාම යථාවුත්තපමාණයුත්තතා, ‘‘අයොපත්තො පඤ්චහි පාකෙහි පක්කො මත්තිකාපත්තො ද්වීහි පාකෙහි පක්කො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.608) වුත්තා පාකසම්පත්ති, කිණිත්වා ගණ්හාති චෙ, තස්ස දාතබ්බමූලස්ස අසෙසෙත්වා දින්නභාවො, ඡිද්දාභාවො, ඡින්නරාජීනං අභාවොති පඤ්චවිධං. හොති චෙත්ථ –

‘‘පමාණයුත්තතා පාක-සම්පත්ති දින්නමූලතා;

අච්ඡිද්දාරාජිතා චෙති, පත්තලක්ඛණපඤ්චක’’න්ති.

‘‘අධිට්ඨාය වා විකප්පෙත්වා වා’’ති වා-සද්දො යොජෙතබ්බො. අධිට්ඨායාති පඨමං පරිභුත්තෙ පත්තෙ සති තං පච්චුද්ධරිත්වා අධිට්ඨාතබ්බපත්තො හත්ථපාසෙ චෙ හොති, වක්ඛමානනයෙන ‘‘ඉමං පත්තං අධිට්ඨාමී’’ති ¶ වචීභෙදකරණවසෙන වාචාය වා වචීභෙදං අකත්වා එවමෙව චින්තෙත්වා හත්ථෙන ගහෙත්වා ඵන්දාපෙන්තෙන කායෙන වා දූරෙ චෙ හත්ථපාසා හොති, ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘එතං පත්තං අධිට්ඨාමී’’ති වාචා භින්දිතබ්බාති අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.608 අත්ථතො සමානං) වුත්තනයෙන එකකෙන වා පච්ඡා සතිසම්මොසෙ සරාපෙත්වා කුක්කුච්චං වූපසමෙතුං සමත්ථස්ස පුග්ගලස්ස සන්නිධානෙ වා අධිට්ඨායාති වුත්තං හොති. ‘‘අඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ අධිට්ඨානෙ අයමානිසංසො – සචස්ස ‘අධිට්ඨිතො නු ඛො මෙ, නො’ති විමති උප්පජ්ජති, ඉතරො සාරෙත්වා විමතිං ඡින්දිස්සතී’’ති ¶ (පාරා. අට්ඨ. 2.608) අයමත්ථො අට්ඨකථායං වුත්තො. ‘‘ද්වෙ පත්තෙ අධිට්ඨාතුං න ලභතී’’ති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං.

විකප්පෙත්වාති (පාචි. 373; පාරා. අට්ඨ. 2.608; කඞ්කා. අට්ඨ. විකප්පනසික්ඛාපදවණ්ණනා) ත්ථ විකප්පෙතබ්බස්ස පත්තස්ස එකත්තබහුත්තං, සන්නිහිතාසන්නිහිතත්තඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා එකං චෙ සන්නිහිතං, ‘‘ඉමං පත්තං තුය්හං විකප්පෙමී’’ති වා ‘‘ඉමං පත්තං තිස්සස්ස භික්ඛුනො විකප්පෙමී’’ති වා ආදිනා නයෙන එකං විකප්පෙත්වාති වුත්තං හොති. එත්ථ ‘‘පරිභුඤ්ජෙය්යා’’ති වුත්තත්තා, ‘‘මය්හං සන්තකං පරිභුඤ්ජෙහි වා විස්සජ්ජෙහි වා යථාපච්චයං වා කරොහී’’ති තෙන අපච්චුද්ධටෙ පරිභුඤ්ජිතුං අයුත්තත්තා ‘‘විකප්පෙත්වා’’ති පච්චුද්ධටවිසෙසො ගහෙතබ්බො.

743. ධාරෙය්යාති අනධිට්ඨහිත්වා, අවිකප්පෙත්වා ච පරිභුඤ්ජිතබ්බො. තං කාලං පත්තං අතික්කාමයතොති යොජනා. ‘‘නිස්සග්ගිය’’න්ති ඉමිනාපි ‘‘පත්ත’’න්ති ඉදං යුජ්ජති. පත්ත-සද්දො මාගධිකානං ද්විලිඞ්ගකො, තස්මා එවං වුත්තො.

744. අධිට්ඨිතවිකප්පිතෙසු අනන්තොගධත්තා අතිරෙකභාවං දස්සෙතුමාහ ‘‘යං පත්ත’’න්තිආදි.

745. සම්මුඛෙති අඩ්ඪතෙය්යහත්ථප්පදෙසතො අන්තො ඨිතං පත්තං. දූරස්මින්ති අඩ්ඪතෙය්යරතනතො පරභාගෙ ‘‘අන්තොගබ්භෙ වා උපරිපාසාදෙ වා සාමන්තවිහාරෙ වා’’ති අට්ඨකථායං වුත්තප්පකාරෙ දූරෙපි. යත්ථ කත්ථචි විකප්පනකාලෙපි සන්තිකදූරවචනභෙදා එවමෙව යොජෙත්වා වත්තබ්බා. ‘‘විකප්පෙතුං ¶ පන බහූනිපි ලබ්භතී’’ති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. අයං නයොති ‘‘ඉමං පත්තං පච්චුද්ධරාමී’’තිආදිනයො.

746. වාචාකායවසෙන ¶ දුවිධෙ අධිට්ඨානෙ වාචාධිට්ඨානං දස්සෙත්වා කායාධිට්ඨානං දස්සෙතුමාහ ‘‘ආභොග’’න්තිආදි. ආභොගන්ති ‘‘ඉමං පත්තං අධිට්ඨාමී’’ති ආභොගං. ‘‘මනසා’’ති ඉමිනා න වචසාති වුත්තං හොති. කායවිකාරොව කායවිකාරකං, හත්ථෙන ඵන්දාපනාදිකායකිරියාති අත්ථො. එතෙනෙව කායාධිට්ඨානං හත්ථෙන අපත්තබ්බෙ දූරෙ න කාතබ්බන්ති දස්සෙති.

747-8. ‘‘ජහති අධිට්ඨාන’’න්ති පදච්ඡෙදො. දානතොති අඤ්ඤස්ස දානෙන. භෙදකතොති භිජ්ජනෙන. නාසතොති පත්තසාමිකස්ස කාලකිරියාය. විබ්භමතොති සික්ඛං අපච්චක්ඛාය ගිහිභාවූපගමනෙන. උද්ධාරතොති පච්චුද්ධරණෙන. පච්චක්ඛතොති සික්ඛාපච්චක්ඛානෙන. පරිවත්තනතොති ලිඞ්ගපරිවත්තනෙන. ගාහතොති විස්සාසග්ගහණෙන, අච්ඡින්දිත්වා ගහණෙන ච.

කඞ්ගුසිත්ථප්පමාණෙනාති සත්තන්නං ධඤ්ඤානං ඛුද්දකතරස්ස කඞ්ගුනො සිත්ථප්පමාණෙන. ඛෙනාති මුඛවට්ටියා ද්වඞ්ගුලතො හෙට්ඨා ආකාසපරියායෙන ඡිද්දෙන. ආණියා වාති අයොමයාය ආණියා වා.

750-1. මණිපත්තොති මණිනා කතො. වෙළුරියුබ්භවොති මරකතමණිමයො. ඵලිකුබ්භවොති ඵලිකපාසාණෙන කතො. කාචමයොති කාචමත්තිකාමයො. කංසමයොති කංසලොහෙන කතො. තිපුමයොති කාළතිපුමයො. සීසමයොති සෙතතිපුමයො. විපල්ලාසෙන ච වදන්ති. සජ්ඣුමයොති රජතමයො.

752. ඝටකටාහොති ඝටකපාලං. සීසකටාහොති ඡවසීසකපාලං. තුම්බන්ති අලාබු. අස්සාති එකාදසවිධස්ස ¶ පත්තස්ස. අනුලොමිකන්ති අකප්පියවසෙන අනුලොමං. තත්ථාති තස්මිං එකාදසවිධෙ. තම්බමයං ලොහමයං ථාලකං පන වට්ටතීති යොජනා, පත්තොයෙව න වට්ටති, තම්බලොහමයා ථාලකා පන වට්ටන්තීති අත්ථො.

753. තට්ටිකාදීනීති ¶ ආදි-සද්දෙන වට්ටකාදීනං සඞ්ගහො. වට්ටකන්ති ච අඩ්ඪචන්දාකාරො ලොහාදිමයො භාජනියවිසෙසො. පුග්ගලස්සාති භික්ඛුස්ස. ගිහී ච සඞ්ඝො ච ගිහිසඞ්ඝා, තෙසං සන්තකා ගිහිසඞ්ඝිකා.

754. යං කිඤ්චි පත්තන්ති සත්තසු පත්තෙසු යං කිඤ්චි පත්තං. වොදකං කත්වාති විගතොදකං කත්වා. පටිසාමෙය්යාති නික්ඛෙපාරහට්ඨානෙ නික්ඛිපනවසෙන, ථවිකාය පක්ඛිපිත්වා බන්ධනවසෙන වා සඞ්ගොපෙය්ය.

755. ඔතාපෙතුන්ති ආතපෙ, අග්ගිම්හි වා තාපෙතුං. උණ්හෙති තස්මිංයෙව උණ්හෙ. න නිදහෙතබ්බොති න ඣාපෙතබ්බො. සීසාපනයනමෙව න වට්ටතීති න නිදහෙතබ්බොති අත්ථො අධිකනිවාරණෙනෙව විඤ්ඤායති.

756. මිඩ්ඪන්තෙති මිඩ්ඪියා අන්තෙ. පරිභණ්ඩන්තෙති පමුඛෙ මහාමිඩ්ඪියා අන්තෙ. ‘‘විත්ථිණ්ණෙති අන්තමසො ද්විපත්තමත්තොකාසවිත්ථාරෙ’’ති කෙචි. ඨපෙතුං පන වට්ටතීති යොජනා, වලයාදිආධාරෙන විනාපි ඨපෙතුං වට්ටතීති අත්ථො. ‘‘මිඩ්ඪියා පමුඛෙ මිඩ්ඪියා ච ඛරභූමිපදෙසාදීසු ච වලයමත්ථකෙ ඨපෙතුං වට්ටතී’’ති වදන්ති.

757. දාරුආධාරකෙති උදුක්ඛලසදිසෙ දාරුමයෙ ආධාරෙ. ද්වෙ පත්තෙ ඨපෙතුම්පි වට්ටතීති පත්තමත්ථකෙ අපරස්සාපි පත්තස්ස ඨපනවසෙන ද්වෙ පත්තෙ ඨපෙතුම්පි වට්ටති. අපි-සද්දෙන ¶ එකස්මිං වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සෙති. අයමෙව නයොති ‘‘ද්වෙපි පත්තෙ ඨපෙතුං වට්ටතී’’ති අයං නයො. දණ්ඩභූමිආධාරකෙසූති එත්ථ දණ්ඩාධාරො නාම බහූහි දණ්ඩෙහි කතො. භූමිආධාරකො නාම භූමියං කතො ආලවාලවලයාකාරො සිලිට්ඨාධාරො. ‘‘දන්තවෙත්තලතාදිමයො භූමිආධාරකො’’ති කෙචි.

758-9. තට්ටිකායාති තාලපණ්ණාදීහි කතතට්ටිකාය. පොත්ථකෙති මකචිවාකමයෙ වා රුක්ඛවාකමයෙ වා අත්ථරණෙ. කටසාරකෙති තාලපණ්ණාදීහි වීතෙ අත්ථරණෙ. පරිභණ්ඩකතායාති කතගොමයපරිභණ්ඩාය. අපි-සද්දෙන සුධාකම්මං කත්වා පාසාණෙන ඝංසිත්වා මට්ඨකතාය භූමියා වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සෙති. වාලුකාසු වාති ලෙඩ්ඩුපාසාණසක්ඛරකපාලාදිඅමිස්සාසු සණ්හසුඛුමවාලුකාසූති ¶ වුත්තං හොති. තෙනෙවාහ ‘‘තථාරූපාසූ’’තිආදි. රජම්හි සන්තෙපි අසන්තෙපි විසුංයෙව ‘‘ඛරභූමියා න ඨපෙතබ්බ’’න්ති වුත්තත්තා ‘‘සරජායා’’ති ඉමිනා රජොකිණ්ණං සණ්හභූමිමාහ. ඛරභූමියාති ඵරුසභූමියා.

760. ලග්ගෙතුන්ති ඔලම්බෙතුං. දණ්ඩකොටියා, නාගදන්තකොටියා ච පත්තමුඛෙන පක්ඛිපිත්වා ඨපනම්පි ලග්ගනං නාම. ඡත්තඞ්කමඤ්චපීඨෙසූති ඡත්තෙ, අඞ්කෙ, මඤ්චපීඨෙ ච.

761. අටනීසූති අඞ්ගෙසු. බන්ධිත්වාති ථවිකාය අංසවද්ධනකාදිනා යෙන කෙනචි බන්ධිත්වා. ඔලම්බෙතුම්පීති ලග්ගෙතුම්පි. ‘‘ඨපෙතුං උපරී’’ති පදච්ඡෙදො.

762. මඤ්චපීඨට්ටකෙති මඤ්චපීඨෙසු ඨපිතපත්තා යථා න පතන්ති, තථා අටනිමත්ථකෙ දාරුනා පරික්ඛෙපෙ කතෙ මඤ්චපීඨට්ටකා ¶ නාම හොන්ති, තාදිසෙ මඤ්චපීඨට්ටකෙ ඨපෙතුං වට්ටතීති අත්ථො. භත්තපූරොපීති භත්තස්ස පූරොපි. අපි-සද්දෙන යාගුතෙලපරිපූරිතස්සාපි සඞ්ගහො. තුච්ඡපත්තෙ විනිච්ඡයො යථාවුත්තොයෙව. පූරණං පූරො, භත්තස්ස පූරො භත්තපූරො.

763. කවාටන්ති ද්වාරකවාටඵලකං. ‘‘සෙනාසනෙ ද්වාරකවාටවාතපානකවාටාදී’’තිආදීසු ද්වාරඵලකං ‘‘කවාට’’න්ති හි වුත්තං. න පණාමෙය්යාති න නාමෙය්ය න චාලෙය්ය, න ච පිදහෙය්යාති අත්ථො. පත්තං හත්ථෙ යස්ස සො පත්තහත්ථොති භින්නාධිකරණොයං බාහිරත්ථසමාසො ‘‘වජිරපාණී’’තිආදීසු විය. ‘‘පණාමෙය්ය අස්සා’’ති පදච්ඡෙදො.

764. න නීහරෙය්ය පත්තෙන චලකානීති රසං පිවිත්වා පාතිතමධුකඵලට්ඨිකාදි ඡඩ්ඩිතානි බහි ඡඩ්ඩෙතුං පත්තෙන න නීහරෙය්ය. අට්ඨිකානි වාති පනසට්ඨිකොලට්ඨිආදිඅට්ඨිකානි වා. උච්ඡිට්ඨමුදකන්ති මුඛධොවනාදිකං උච්ඡිට්ඨමුදකං. පත්තෙන නීහරන්තස්සාති යොජනා, බහි ඡඩ්ඩෙතුං තං පත්තෙ ආසිඤ්චිත්වා හරන්තස්සාති වුත්තං හොති. ඉතරථා උච්ඡිට්ඨපත්තධොවනොදකම්පි තෙනෙව පත්තෙන බහි න නීහරිතබ්බං සියා.

765. පටිග්ගහෙති ¶ මුඛධොවනොදකන්ති පටිග්ගහො, ඛෙළමල්ලකොව. මුඛතො නීහටන්ති මුඛෙන ඡඩ්ඩිතං මංසඛණ්ඩාදි යං කිඤ්චි.

766. විනස්සතීති විබ්භමෙන වා සික්ඛාපච්චක්ඛානෙන වා කාලකිරියාය වා විනස්සති. අථ වා යොති පච්චත්තවචනං ‘‘යස්සා’’ති සාමිවසෙන පරිණාමෙත්වා යස්ස භික්ඛුනො ¶ පත්තො භෙදෙන වා අච්ඡෙදෙන වා චොරිකාය හරණෙන වා නස්සති, තස්ස අනාපත්තීති යොජනා.

767. පඨමස්සාති පත්තවග්ගස්ස පඨමං සඞ්ගහිතත්තා පඨමස්ස. පත්තස්සාති පත්තසික්ඛාපදස්ස. පඨමෙනාති චීවරවග්ගස්ස පඨමං සඞ්ගහිතත්තා පඨමෙන කථිනෙනාති සම්බන්ධො. මහෙසිනාති මහන්තෙ සීලක්ඛන්ධාදයො ගුණෙ එසි ගවෙසීති මහෙසි. පඨමස්ස පත්තස්ස සමුට්ඨානාදයො සබ්බෙ ඉධ අනිද්දිට්ඨවිනිච්ඡයා පඨමෙන කථිනෙන සමා සදිසා ඉති මහෙසිනා මතා අනුමතා අනුඤ්ඤාතාති යොජනා.

768. පඤ්ච බන්ධනානි ඌනානි යස්ස සො පඤ්චබන්ධනඌනො, පත්තො, තස්මිං, අබන්ධනඤ්ච එකද්විතිචතුබන්ධනඤ්ච ‘‘පඤ්චබන්ධනඌන’’න්ති ගහිතං. යථාහ පාළියං ‘‘ඌනපඤ්චබන්ධනො නාම පත්තො අබන්ධනො වා එකබන්ධනො වා ද්විබන්ධනො වා තිබන්ධනො වා චතුබන්ධනො වා’’ති (පාරා. 613). බන්ධනෙ අකතෙපි බන්ධනාරහො වක්ඛමානලක්ඛණරාජියුත්තොපි ‘‘ඌනපඤ්චබන්ධනොයෙවා’’ති ගහෙතබ්බො. එත්ථ අබන්ධනො නාම යස්ස බන්ධනමෙව නත්ථි, සො. තෙනෙවාහ අට්ඨකථායං ‘‘යස්මා අබන්ධනස්සපි පත්තස්ස පඤ්ච බන්ධනානි න පූරෙන්ති සබ්බසො නත්ථිතායා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.612-613). ද්වඞ්ගුලප්පමාණතො ඌනරාජියුත්තො අබන්ධනොකාසොපි ‘‘අබන්ධනොයෙවා’’ති ගහෙතබ්බො. යථාහ පාළියං ‘‘අබන්ධනොකාසො නාම පත්තො යස්ස ද්වඞ්ගුලා රාජි න හොතී’’ති (පාරා. 613).

769. උද්දිට්ඨන්ති ‘‘බන්ධනොකාසො නාම පත්තො යස්ස ද්වඞ්ගුලා රාජි හොතී’’ති (පාරා. 613) පදභාජනෙ වුත්තං. ද්වඞ්ගුලාය රාජියා එකඤ්ච බන්ධනන්ති යොජනා. ‘‘මුඛවට්ටිතො හෙට්ඨා භට්ඨා’’ති ¶ අට්ඨකථාවචනතො (පාරා. අට්ඨ. 2.612-613) ‘‘සබ්බාපි රාජියො මුඛවට්ටිතො පට්ඨාය ¶ හෙට්ඨා භට්ඨායෙව ගහෙතබ්බා’’ති නිස්සන්දෙහෙ වුත්තං. මුඛවට්ටිං විනා අඤ්ඤත්ථාපි ඌනපඤ්චබන්ධනෙ වා ඌනපඤ්චබන්ධනොකාසෙ වා සති සොපි පත්තො ඌනපඤ්චබන්ධනො න හොතීති න සක්කා වත්තුං, තස්මා ‘‘මුඛවට්ටිතො පට්ඨායා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.612-613) අට්ඨකථායං නියමෙත්වා වචනං වීමංසිතබ්බං. ඉධ පන තථා නියමො න දස්සිතො, තස්මා අයමෙව විනිච්ඡයො සාමඤ්ඤෙන වුත්තාය පාළියා අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දති සමෙති. ච-කාරස්ස අවුත්තසමුච්චයත්ථත්තා ද්වඞ්ගුලද්වඞ්ගුලාහි ද්වීහි ද්වෙ බන්ධනානි ච තීණි බන්ධනානි චාති ඉදම්පි වුත්තමෙව හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘යස්ස පන ද්වෙ රාජියො, එකායෙව වා චතුරඞ්ගුලා, තස්ස ද්වෙ බන්ධනානි දාතබ්බානි. යස්ස තිස්සො, එකායෙව වා ඡළඞ්ගුලා, තස්ස තීණි බන්ධනානි දාතබ්බානී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.612-613).

ඌනපඤ්චබන්ධනපත්තෙසු අන්තිමපත්තස්ස විභාගං දස්සෙතුමාහ ‘‘බන්ධනානි චා’’තිආදි. මුඛවට්ටියා අට්ඨඞ්ගුලප්පමාණානං චතුන්නං රාජීනං චත්තාරි බන්ධනානි චාති වුත්තං හොති. චකාරො පුබ්බෙ වුත්තස්සෙව සමුච්චයං කරොති. අට්ඨඞ්ගුලරාජියා තථාති මුඛවට්ටිතො පට්ඨාය අට්ඨඞ්ගුලායාමං භට්ඨාය රාජියා ද්වඞ්ගුලද්වඞ්ගුලමත්තෙ ඨානෙ තෙනෙව නීහාරෙන බද්ධානි චත්තාරි බන්ධනානි චාති අත්ථො.

770. එවං ඌනපඤ්චබන්ධනපත්තං දස්සෙත්වා ඉදානි පරිපුණ්ණපඤ්චබන්ධනපත්තං දස්සෙතුමාහ ‘‘පඤ්ච වා’’තිආදි. මුඛවට්ටියා ද්වඞ්ගුලද්වඞ්ගුලායාමං ඔතිණ්ණා පඤ්ච රාජියො ච. වා-සද්දෙන පඤ්චබන්ධනවිකප්පා දස්සිතා. එකා වාපි දසඞ්ගුලාති මුඛවට්ටිතො දසඞ්ගුලායාමා එකා වා රාජි හොති. අපි-සද්දෙන තස්සා රාජියා බන්ධනො පඤ්චබන්ධනපක්ඛො දස්සිතො. අයං පත්තොති ¶ යස්ස පඤ්ච රාජියො වා තත්ථ බන්ධනානි පඤ්චබන්ධනානි වා, දසඞ්ගුලා එකා රාජි වා තත්ථ බන්ධනානි පඤ්චබන්ධනානි වා සන්ති, අයං පත්තො පඤ්චබන්ධනො නාම.

771. එත්තාවතා මත්තිකාපත්තෙ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි අයොපත්තෙ දස්සෙතුමාහ ‘‘අයොපත්තො’’තිආදි. ඡිද්දානි පටිච්ඡාදෙතුං බන්ධිතබ්බානි අයොපට්ටානි ලොහමණ්ඩලකානි නාම. ‘‘භණ්ඩී’’තිපි තස්සෙව පරියායො. භණ්ඩිතබ්බං බන්ධිත්වා ඡිද්දෙ පටිච්ඡාදිතෙපි යත්ථ අසණ්හතාය ආමිසං තිට්ඨති, තාදිසොපි අපත්තොයෙවාති ආහ ‘‘මට්ඨො වට්ටතී’’ති. අයොචුණ්ණෙන වාණියාති එත්ථාපි ‘‘මට්ඨො වට්ටතී’’ති සම්බන්ධනීයං.

772. තස්ස ¶ නිස්සග්ගියං සඞ්ඝස්ස නිස්සට්ඨං තං පත්තං තස්මිං අනුකම්පාය අගණ්හන්තස්සාති යොජනා, ‘‘සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිස්සජ්ජිතබ්බො’’ති (පාරා. 613) වචනතො සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිස්සට්ඨං තස්ස තං පත්තං තස්මිං පත්තනිස්සජ්ජකෙ පුග්ගලෙ අනුකම්පාය අගණ්හන්තස්ස.

773. දීයමානෙ තු පත්තස්මින්ති ඌනපඤ්චබන්ධනෙන පත්තෙන විඤ්ඤාපිතනවපත්තෙ භික්ඛුම්හි තං පත්තං සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිස්සජ්ජිත්වා ආපත්තිං දෙසෙත්වා නිසින්නෙ චතස්සො අගතියො අගමනං, ගහිතාගහිතජානනන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙන භික්ඛුනා පඨමං සඞ්ඝං යාචිත්වා ඤත්තිදුතියාය කම්මවාචාය සඞ්ඝෙන පත්තගාහකං කත්වා සම්මතෙන නිස්සට්ඨපත්තං හත්ථෙන ගහෙත්වා තස්මිං සඞ්ඝෙ සඞ්ඝත්ථෙරතො පට්ඨාය අනුක්කමෙන උපසඞ්කම්ම විඤ්ඤායමානං ගුණං වත්වා පණාමිතෙ. යස්සාති තස්මිං සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසින්නස්ස යස්ස ¶ භික්ඛුනො, රොචනත්ථයොගෙ සම්පදානවචනං. සො දීයමානො පත්තො. තං දීයමානං පත්තං.

774. දීපිතොති ‘‘අපත්තකස්ස න ගාහෙතබ්බො’’ති (පාරා. 615) වුත්තො. තත්ථාති තස්සං භික්ඛුපරිසායං. පත්තපරියන්තොති එත්ථ ‘‘එවං පරිවත්තෙත්වා පරියන්තෙ ඨිතපත්තො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.615) අට්ඨකථායං වුත්තත්තා තෙන පත්තපරිවත්තනෙන ආගතො වා සබ්බෙහි අග්ගහිතත්තා ආගතො සො එව වා පත්තො පරියන්තො නාම හොතීති අත්ථො. තස්ස භික්ඛුනොති පත්තං නිස්සජ්ජිත්වා නිසින්නස්ස තස්ස භික්ඛුනො.

775. තන්ති අත්තනො දින්නං තං පරියන්තපත්තං. අප්පදෙසෙති මඤ්චපීඨාදිඅට්ඨානෙ. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘මඤ්චපීඨඡත්තනාගදන්තාදිකෙ අදෙසෙ’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.615). විස්සජ්ජෙතීති අඤ්ඤස්ස දෙති. අත්තනා අදාපෙත්වා අඤ්ඤෙන තං පත්තං සයමෙව අත්තනො ගහෙත්වා අඤ්ඤං අනුරූපං පත්තං දිය්යමානං ගණ්හිතුං වට්ටතීති අට්ඨකථායං වුත්තං. අභොගෙන පරිභුඤ්ජතීති යාගුරන්ධනාදිවසෙන පරිභුඤ්ජති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අභොගෙනාති යාගුරන්ධනරජනපචනාදිනා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.615). ‘‘අන්තරාමග්ගෙ පන බ්යාධිම්හි උප්පන්නෙ අඤ්ඤස්මිං භාජනෙ අසති මත්තිකාය ලිම්පිත්වා යාගුං වා පචිතුං උදකං වා තාපෙතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.615) අට්ඨකථායං වුත්තත්තා තාදිසෙ ඨානෙ තථාපි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතීති එත්ථ විසෙසො.

776. නට්ඨෙති ¶ අත්තනො පරිභුඤ්ජියමානෙ පත්තෙ චොරග්ගහණාදිනා නට්ඨෙ. භින්නෙති භෙදමුපගතෙ. අනාපත්තීති අඤ්ඤං පත්තං විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්ති. පකාසිතාති ‘‘අනාපත්ති නට්ඨපත්තස්ස භින්නපත්තස්ස ඤාතකානං පවාරිතානං අඤ්ඤස්සත්ථාය ¶ අත්තනො ධනෙනා’’තිආදිනා (පාරා. 617) නයෙන පාළියං දෙසිතා. ඉධ ‘‘අඤ්ඤස්සත්ථායා’’ති වුත්තත්තා අත්තනො වළඤ්ජියමානෙ පත්තෙ සතිපි අඤ්ඤස්සත්ථාය පත්තං විඤ්ඤාපෙතුං වට්ටති. ඤාතකාදීනං ගණ්හතොති එත්ථ ‘‘සන්තක’’න්ති ලබ්භති. අත්තනො ධනෙනාති යොජනා. එත්ථ ධනං නාම සුත්තවත්ථාදි කප්පියවත්ථු.

778. සප්පිආදිං භෙසජ්ජන්ති එත්ථ පාළියං ‘‘සෙය්යථිදං? සප්පි නවනීතං තෙලං මධු ඵාණිත’’න්ති (පාරා. 622) උද්දිසිත්වා ‘‘සප්පි නාම ගොසප්පි වා අජිකාසප්පි වා මහිංසසප්පි වා, යෙසං මංසං කප්පති, තෙසං සප්පී’’ති (පාරා. 623) නිද්දිට්ඨං ඝතඤ්ච ‘‘තෙසංයෙව නවනීත’’න්ති (පාරා. 623) නිද්දිට්ඨං නවනීතඤ්ච ‘‘තිලතෙලං සාසපතෙලං මධුකතෙලං එරණ්ඩකතෙලං වසාතෙල’’න්ති (පාරා. 623) නිද්දිට්ඨං තෙලඤ්ච ‘‘මධු නාම මක්ඛිකාමධූ’’ති (පාරා. 623) නිද්දිට්ඨං මධුඤ්ච ‘‘ඵාණිතං නාම උච්ඡුම්හා නිබ්බත්ත’’න්ති (පාරා. 623) නිද්දිට්ඨං ගුළාදිඵාණිතඤ්චාති එතස්මිං පඤ්චභෙසජ්ජරාසිම්හි යං යං භෙසජ්ජන්ති අත්ථො. පුරෙභත්තන්ති පුරෙභත්තෙ. පටිගය්හාති පටිග්ගහෙත්වා.

779. තං පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතං භෙසජ්ජං. සත්තාහන්ති එත්ථ ‘‘වට්ටතී’’ති කිරියාය අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. ‘‘සත්තාහං අතික්කමන්තස්සා’’ති පදච්ඡෙදො. ‘‘සත්තාහාතික්කමෙ තස්සා’’ති වා පාඨො. සත්තාහස්ස අතික්කමො සත්තාහාතික්කමො, තස්මිං සත්තාහාතික්කමෙ. තස්සාති භෙසජ්ජපටිග්ගාහකස්ස භික්ඛුනො. ‘‘නිස්සග්ගිය’’න්ති ඉමිනා පාචිත්තියමෙව දස්සිතං. නිස්සග්ගියවත්ථු භාජනගණනාය ආපත්තිං කරොති. එකස්මිං භාජනෙපි විසුං විසුං ඨපිතානි නවනීතපිණ්ඩගුළපිණ්ඩසක්කරමධුපටලානිපි ¶ අත්තනො ගණනාය ආපත්තිං කරොන්ති.

780. ගණ්හිත්වාති පටිග්ගහෙත්වා. සන්නිධීයතීති සන්නිධි, සන්නිහිතවත්ථු, තස්ස කාරකං කරණං ¶ අපරාපරදිවසත්ථාය ඨපනං, තං කත්වා, පච්ඡාභත්තං පටිග්ගහිතං යථා අපරං දිවසං ගච්ඡති, තථා කත්වා නික්ඛිපිත්වාති අත්ථො. නිරාමිසං සායතොති ආමිසෙන අමිස්සෙත්වා භුඤ්ජන්තස්ස.

781. උග්ගහිතන්ති අප්පටිග්ගහාපෙත්වා හත්ථෙන ගහිතං. සරීරභොගෙති බහි සරීරපරිභොගෙනෙව.

782. ගහිතං පටිග්ගහිතං. තාපෙත්වාති විලීයාපෙත්වා.

783. ‘‘සයං තාපෙති…පෙ… න හොති සො’’ති ඉදං සුධොතනවනීතං සන්ධාය වුත්තං, දුද්ධොතෙන පන දධිගුළිකාදිසහිතෙන සාමංපාකො හොතෙව. නවනීතස්ස යං සයං තාපනං, සො සාමංපාකො න හොතීති යොජනා.

784. යෙන කෙනචීති උපසම්පන්නෙන, අනුපසම්පන්නෙන වා.

785. ‘‘සයං කරොතී’’ති ඉමිනා අනුපසම්පන්නං නිවත්තෙති. තෙන කතං පන තදහු පුරෙභත්තං සාමිසම්පි වට්ටති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතඛීරෙන වා දධිනා වා කතසප්පි අනුපසම්පන්නෙන කතං සාමිසම්පි තදහු පුරෙභත්තං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.622).

786. සවත්ථුකස්සාති එත්ථ වත්ථු නාම ඛීරදධි.

787. අස්සාති පටිග්ගහිතඛීරදධීහි කතසප්පිමාහ. ‘‘පටිග්ගහෙත්වා තානී’’ති වුත්තත්තාති ඉදං ‘‘යානි ඛො පන තානි ¶ ගිලානානං භික්ඛූනං පටිසායනීයානි භෙසජ්ජානි, සෙය්යථිදං? සප්පි නවනීතං තෙලං මධු ඵාණිතං, තානි පටිග්ගහෙත්වා’’ති (පාරා. 622) ඉමස්මිං මාතිකාපාඨෙ ‘‘යානී’’ති වුත්තසප්පිආදීනමෙව ‘‘තානි පටිග්ගහෙත්වා’’ති වුත්තත්තාති වුත්තං හොති, තත්ථ ඛීරදධීනං අවුත්තත්තාති අධිප්පායො.

788. කප්පියසප්පිම්හීති ¶ කප්පියමංසානං සත්තානං ඝතෙ. අකප්පියසප්පිම්හීති අකප්පියමංසානං සත්තානං ඝතෙ, පටිග්ගහෙත්වා සත්තාහෙ අතික්කන්තෙති වුත්තං හොති.

789. තෙන සප්පිනා අකප්පියෙන භවිතබ්බන්ති ඉදං දුක්කටං කථං හොතීති ආහ ‘‘සබ්බා’’තිආදි. අකප්පියං මංසං යෙසං තෙ අකප්පියමංසා, මනුස්සාදයො, සබ්බෙ ච තෙ අකප්පියමංසා චාති සබ්බාකප්පියමංසා, තෙසං.

790-1. එවං චෙ වට්ටති, ‘‘යෙසං මංසං කප්පති, තෙසං සප්පී’’ති කස්මා පාළියං වුත්තන්ති චොදනං සමුට්ඨාපෙත්වා තං පරිහරිතුමාහ ‘‘යෙස’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘යෙසඤ්හි කප්පති මංසං, තෙසං සප්පී’’ති ඉදං වචනං කිං පයොජනං සාධෙතීති වුත්තං හොති. ඉදානි පරිච්ඡෙදනියමනසඞ්ඛාතං තංපයොජනඤ්ච තබ්බිසයඤ්ච දස්සෙතුමාහ ‘‘පණීතභොජනස්සා’’තිආදි. පණීතභොජනස්ස පරිච්ඡෙදනියාමනන්ති යොජනා. සත්තාහකාලිකෙ පඤ්චවිධෙ භෙසජ්ජෙති වුත්තං හොති, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. නිස්සග්ගියස්ස වත්ථූනන්ති නිද්ධාරිතබ්බදස්සනං. නිස්සග්ගියස්සාති එත්ථ තංහෙතුකස්ස පාචිත්තියස්සාති අත්ථො. වත්ථූනන්ති සප්පිනවනීතද්වයමෙව වුත්තං. සත්තාහකාලිකෙ නිස්සග්ගියපාචිත්තියස්ස වත්ථු නාම එතෙසමෙව සප්පිනවනීතානි, පණීතභොජනඤ්ච තෙසමෙව ඛීරදධිසප්පිනවනීතානීති දස්සෙතුං තථා වුත්තං, න අකප්පියමංසසත්තානං සප්පිආදිනිවාරණත්ථං ¶ වුත්තන්ති අයං පාළියං තථාගතා ධිප්පෙතො අත්ථොති වුත්තං හොති.

792. ගහිතුග්ගහිතාදිකෙ උග්ගහිතපටිග්ගහිතාදිකෙ නවනීතෙපි සබ්බො විනිච්ඡයො සප්පිම්හි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති යොජනා. ආදි-සද්දෙන පුරෙභත්තං, පච්ඡාභත්තං පටිග්ගහිතඛීරදධීහි, උග්ගහිතඛීරදධීහි ච කතං නවනීතං, තාදිසමෙව අකප්පියමංසනවනීතඤ්ච සඞ්ගහිතං. සබ්බො විනිච්ඡයොති ආපත්තිආදිකං සබ්බවිනිච්ඡයං සඞ්ගණ්හාති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සබ්බො ආපත්තානාපත්තිපරිභොගාපරිභොගනයො’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.622).

793-4. භික්ඛූනං ආකිරන්තීති එත්ථ ‘‘පත්තෙ’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති. ආදිච්චපක්කන්ති ආතපෙ විලීනං. සංසට්ඨං පරිස්සාවිතං.

795-6. තිලතෙලං සාසපතෙලං මධුකතෙලං එරණ්ඩකතෙලං. ගහිතන්ති පටිග්ගහිතං. පුරෙභත්තං සාමිසම්පි ¶ නිරාමිසම්පි සායිතබ්බන්ති යොජනා. තෙසං වසාති සත්තාහාතික්කන්තානං තෙසං තෙලානං වසෙන, තෙලභාජනගණනායාති වුත්තං හොති.

798. තෙසං තිණ්ණම්පීති එරණ්ඩමධුකසාසපබීජානං තිණ්ණං.

800. සාසපාදීනන්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පටිලොමෙන මධුකෙරණ්ඩකානං ගහණං. ගහෙත්වාති පටිග්ගහෙත්වා. භික්ඛුනා තෙලත්ථායෙව ගහෙත්වා ඨපිතානං සාසපාදීනං සත්තාහාතික්කමෙ දුක්කටං සියාති යොජනා.

801-2. නාළිකෙරඤ්ච ¶ කරඤ්ජඤ්ච නාළිකෙරකරඤ්ජානි, තෙසං, නාළිකෙරඵලානං, නත්තමාලට්ඨීනඤ්ච තෙලන්ති සම්බන්ධො. කුරුවකස්සාති අතසිබීජස්ස. නිම්බඤ්ච කොසම්බකඤ්ච නිම්බකොසම්බකානි, තෙසං, පුචිමන්දබීජස්ස ච ඵන්දනබීජස්ස ච තෙලන්ති සම්බන්ධො. භල්ලාතකස්සාති එවංනාමකස්ස රුක්ඛබීජස්ස. සමයච්චයෙති සත්තාහාතික්කමෙ.

803. යාවකාලිකභෙදඤ්චාති එත්ථ ‘‘යාවකාලික’’න්ති භෙදො විසෙසනං යස්සාති විග්ගහො, ‘‘ඉදං වත්ථු’’න්ති එතස්ස අජ්ඣොහරණීයවිසෙසිතබ්බස්ස විසෙසනං. යාවජීවිකන්තිපි තස්සෙව විසෙසනං. සෙසන්ති ‘‘සාමංපාකසවත්ථුක පුරෙභත්තපච්ඡාභත්තපටිග්ගහිතඋග්ගහිතකවත්ථුවිධානං සබ්බ’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.622) අට්ඨකථායං දස්සිතං සෙසං විසෙසප්පකාරජාතමාහ. එත්ථාපීති ඉමස්මිං තෙලවිනිච්ඡයෙපි.

804. අච්ඡස්ස ඉසස්ස. මච්ඡස්ස ජලජස්ස. වරාහස්ස සූකරස්ස. සුසුකාසඞ්ඛාතස්ස මකරස්ස. මච්ඡවචනෙනෙව මකරස්ස සඞ්ගහිතත්තෙපි වාළමච්ඡභාවෙන විසුං ගහණන්ති අට්ඨකථායං වුත්තං. ගද්රභස්ස ඛරස්ස. ඉමෙසං පඤ්චන්නං සත්තානං වසෙන පඤ්චවිධානං වසානං තෙලඤ්ච පඤ්චප්පකාරං හොතීති අත්ථො.

805. කප්පියාකප්පියස්ස චාති කප්පියාකප්පියමංසස්ස සත්තස්සාති වුත්තං හොති, සබ්බමෙව ¶ වසාතෙලං වට්ටතීති ඉමිනා සම්බන්ධො. එත්ථ ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ වසානි භෙසජ්ජානි අච්ඡවසං මච්ඡවසං සුසුකාවසං සූකරවසං ගද්රභවස’’න්ති (මහාව. 262) අනුඤ්ඤාතපාඨෙ අච්ඡවසාග්ගහණෙන මනුස්සෙහි අඤ්ඤෙසං සබ්බාකප්පියමංසසත්තානං වසාය අනුඤ්ඤාතත්තා ¶ තං සඞ්ගහෙතුං අකප්පියග්ගහණං කතන්ති දට්ඨබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අච්ඡවස’න්ති වචනෙන ඨපෙත්වා මනුස්සවසං සබ්බෙසං අකප්පියමංසානං වසා අනුඤ්ඤාතා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.623). එත්ථ අකප්පියමංසසත්තානං මංසානං අකප්පියභාවො ‘‘මංසෙසු හි දස මනුස්සහත්ථිඅස්සසුනඛඅහිසීහබ්යග්ඝදීපිඅච්ඡතරච්ඡානං මංසානි අකප්පියානි. වසාසු එකා මනුස්සවසාව. ඛීරාදීසු අකප්පියං නාම නත්ථී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.623) අට්ඨකථාවචනතො වෙදිතබ්බො. අකප්පියවචනෙන මනුස්සවසායපි ගය්හමානත්තා තස්මිං නීහරිතුමාහ ‘‘ඨපෙත්වා’’ති.

806. පුරෙභත්තන්ති පුරෙභත්තෙ. සංසට්ඨං පරිස්සාවිතං. ‘‘පුරෙභත්ත’’න්ති ඉදං ‘‘පටිග්ගහෙත්වාන, පක්කං, සංසට්ඨ’’න්ති ඉමෙහි පදෙහි පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. යථාහ පාළියං ‘‘කාලෙ පටිග්ගහිතං කාලෙ නිප්පක්කං කාලෙ සංසට්ඨං තෙලපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති (මහාව. 262).

807. තං කත්වා දෙතීති අපටිග්ගහිතවසං ගහෙත්වා පචිත්වා තෙලං දෙතීති අත්ථො. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘අනුපසම්පන්නෙහි කතං නිබ්බට්ටිතවසාතෙලං පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතං පුරෙභත්තං සාමිසම්පි වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.623). තතො උද්ධං සත්තාහමනතික්කම්මාති ගහෙතබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘පච්ඡාභත්තතො පට්ඨාය සත්තාහං නිරාමිසමෙව වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.623). ඉධ උභයත්ථාපි කාලෙ, විකාලෙ ච කප්පියාකප්පියමංසවසානං තෙලං දිය්යමානං සුඛුමමංසචුණ්ණාදිකං අබ්බොහාරිකං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘යං පන තත්ථ සුඛුමරජසදිසං මංසං වා න්හාරු වා අට්ඨි වා ලොහිතං වා හොති, තං අබ්බොහාරික’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.623).

808. පටිග්ගහෙතුන්ති එත්ථ ‘‘වස’’න්ති ච කාතුන්ති එත්ථ ‘‘තෙල’’න්ති ච පකරණතො ලබ්භති. කාතුන්ති එත්ථ පචිතුං පරිස්සාවිතුන්ති ¶ උභයමෙවාති අත්ථො. ‘‘න වට්ටතී’’ති ඉදං පටිග්ගහණාදිපයොගත්තයෙ විසුං විසුං දුක්කටත්තා වුත්තං. යථාහ පාළියං ‘‘විකාලෙ චෙ භික්ඛවෙ පටිග්ගහිතං විකාලෙ නිප්පක්කං විකාලෙ සංසට්ඨං, තං චෙ පරිභුඤ්ජෙය්ය, ආපත්ති තිණ්ණං දුක්කටාන’’න්ති ¶ (මහාව. 262). ඉමානි හි තීහි පයොගෙහි තීණි දුක්කටානි හොන්ති. සෙසොති උග්ගහිතකපටිග්ගහිතකසවත්ථුකවිසයො විනිච්ඡයො ච භාජනගණනාය ආපත්තිභෙදො චාති එවංපකාරො වත්තබ්බවිසෙසො.

809. ගහිතන්ති පටිග්ගහිතං. මධුකරීකතන්ති මධුමක්ඛිකාඛුද්දකමක්ඛිකාභමරමක්ඛිකාසඞ්ඛාතාහි තීහි මධුකරීහි කතං.

810. වත්ථූනං ගණනාති මධුපටලෙන ඨිතං චෙ, පටලගණනාය, පීළෙත්වා භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා ඨපිතං චෙ, භාජනගණනාය, සිලෙසමිව පත්ථින්නං චෙ, මහාභමරමධුඛණ්ඩපිණ්ඩවසෙන, විසුං විසුං කතෙ තෙසං ගණනායාති අත්ථො.

811. ඝනාඝනන්ති එත්ථ ගුළඤ්ච නානප්පකාරා සක්කරා ච ඝනපක්කං නාම. පක්කතනුකං ඵාණිතං අඝනපක්කං නාම. උච්ඡුසිලෙසො අපක්කඝනං නාම. උච්ඡුදණ්ඩතො පීළිතරසො අපක්කාඝනං නාම. ‘‘ඵාණිතං නාම උච්ඡුම්හා නිබ්බත්ත’’න්ති (පාරා. 623) සාධාරණපාළිවචනතො, ‘‘ඵාණිතං නාම උච්ඡුරසං උපාදායා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. භෙසජ්ජසික්ඛාපදවණ්ණනා; වි. සඞ්ග අට්ඨ. 98) අට්ඨකථාවචනතො ච ඉහ රසාදීහි උච්ඡුපානම්පි සඞ්ගහිතං. කෙචි උච්ඡුනො චතුකාලිකත්තං වණ්ණයන්ති, තං න සාරතො පච්චෙතබ්බං.

812. ඵාණිතන්ති වුත්තප්පකාරෙ තස්මිං ඵාණිතෙ අඤ්ඤතරං. ගහිතං පටිග්ගහිතං.

813. අසංසට්ඨෙනාති ¶ අපරිස්සාවිතෙන. කතඵාණිතන්ති පරිස්සාවෙත්වා අත්තනා කතඵාණිතං. පුරෙභත්තං ගහිතෙනාති පුරෙභත්තං පටිග්ගහිතෙන. ‘‘සයං කත’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.623) වුත්තත්තා කතන්ති උච්ඡුරසො ගහෙතබ්බො.

816. කත්වාති පචිත්වා ඵාණිතං කත්වා.

817. පච්ඡාභත්තං කතඤ්චාපීති පච්ඡාභත්තං අත්තනා ච කතං අනුපසම්පන්නෙන ච කතං ඵාණිතම්පි.

818. කතං ¶ …පෙ… සීතවාරිනාති සීතුදකෙ මධුකපුප්ඵානි පක්ඛිපිත්වා ඨපෙත්වා මද්දිත්වා පරිස්සාවිතරසෙන කතං මධුකඵාණිතං.

819. අස්සාති මධුකඵාණිතස්ස. දුක්කටන්ති තදාධාරභාජනගණනාය දුක්කටං. ඛීරං පක්ඛිපිත්වා කතං මධුකඵාණිතං යාවකාලිකං චෙ හොති, කථං ඛණ්ඩසක්කරාකතං සත්තාහකාලිකං හොතීති විචාරණායං ඛීරජල්ලිකං ධොවිත්වා ධොවිත්වා ගය්හමානත්තා වට්ටතීති පරිහරන්ති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ඛණ්ඩසක්කරං පන ඛීරජල්ලිකං අපනෙත්වා අපනෙත්වා සොධෙන්ති, තස්මා වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.623). ‘‘බීජතො පට්ඨාය න වට්ටතී’’ති පටික්ඛිත්තමධුකපුප්ඵමෙරයං විනා ආමකඤ්ච පක්කඤ්ච මධුකපුප්ඵං පුරෙභත්තං වට්ටතීති අට්ඨකථායං වුත්තං.

820. සබ්බෙසං පන ඵලානන්ති කදලිඛජ්ජූරිආදිඵලානං.

821. සාමඤ්ඤජොතනාය විසෙසෙපි අවට්ඨානතො ‘‘කාලිකා’’ති ඉමිනා ‘‘පච්ඡාභත්තං සති පච්චයෙ’’ති වචනසාමත්ථියා යාවකාලිකවජ්ජා තයො කාලිකා ගහෙතබ්බා ¶ , ‘‘පුරෙභත්තං යථාසුඛ’’න්ති වචනසාමත්ථියා චත්තාරොපි ගහෙතබ්බා. යාවකාලිකවජ්ජා තයො කාලිකා පච්ඡාභත්තං විකාලෙ පච්චයෙ පිපාසාදිකාරණෙ සති කෙවලම්පි පච්චෙකම්පි මිස්සෙත්වාපි පරිභුඤ්ජිතුං භික්ඛුස්ස වට්ටන්ති. කාලිකා චත්තාරොපි පුරෙභත්තං කාලෙ යාවමජ්ඣන්හා කෙවලම්පි මිස්සෙත්වාපි යථාසුඛං අසතිපි පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිතුං භික්ඛුස්ස වට්ටන්තීති යොජනා.

822. අරුආදීනීති වණාදීනි. ‘‘මක්ඛෙතුං න වට්ටතී’’ති ඉමිනා බාහිරපරිභොගොපි නිවාරිතො.

823. අනාපත්තිවාරෙ ‘‘අන්තොසත්තාහ’’න්ති අධිකාරෙ ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස චත්තෙන වන්තෙන මුත්තෙන අනපෙක්ඛො දත්වා පටිලභිත්වා පරිභුඤ්ජතී’’ති (පාරා. 625) වුත්තත්තා චජිත්වාති එත්ථ ‘‘අන්තොසත්තාහං අනුපසම්පන්නස්සා’’ති වත්තබ්බං. ලභිත්වාති එත්ථ ‘‘සත්තාහාතික්කමෙපී’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති. තෙනාහ මහාපදුමත්ථෙරො ‘‘අන්තොසත්තාහෙ දින්නස්ස හි පුන පරිභොගෙ ආපත්තියෙව නත්ථි, සත්තාහාතික්කන්තස්ස පන පරිභොගෙ අනාපත්තීති දස්සනත්ථමිදං වුත්ත’’න්ති. ලභිත්වාති ¶ ගහිතතෙලෙන අනුපසම්පන්නෙන සක්කච්චං, අසක්කච්චං වා දින්නං ලභිත්වා. සායිතුන්ති එත්ථ ‘‘ලභතී’’ති සෙසො.

824. ‘‘අනාපත්ති අධිට්ඨෙතී’’ති ද්වින්නං පදානං අන්තරෙ ‘‘අන්තොසත්තාහ’’න්ති සෙසො, සබ්බපදෙහිපි යුජ්ජති. අධිට්ඨෙතීති සත්තාහබ්භන්තරෙ සප්පිඤ්ච තෙලඤ්ච වසඤ්ච මුද්ධනි තෙලං වා අබ්භඤ්ජනං වා, මධුං අරුමක්ඛනං, ඵාණිතං ඝරධූපනං භවිස්සතීති අධිට්ඨෙති. අධිට්ඨිතෙන අනධිට්ඨිතං චෙ මිස්සං හොති, පුනපි අධිට්ඨාතබ්බං. විස්සජ්ජෙතීති අන්තොසත්තාහෙ අඤ්ඤස්ස උපසම්පන්නස්ස දෙති. සචෙ තථා දින්නං අඤ්ඤෙන අප්පටිග්ගහිතත්තා ¶ , තෙන පටිග්ගහිතම්පි ඉතරස්ස දින්නත්තා තෙසං අනාපත්තීති අට්ඨකථායං (පාරා. අට්ඨ. 2.625 අත්ථතො සමානං) වුත්තං.

විනස්සතීති සත්තාහබ්භන්තරෙ යෙන කෙනචි ආකාරෙන යථා අපරිභොගං හොති, තථා චොරිකාය හරණාදිවසෙන නස්සති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘විනස්සතීති අපරිභොගං හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.625). අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හතීති අඤ්ඤො තස්මිං සත්තාහබ්භන්තරෙ විලුම්පිත්වා ගණ්හාති. විස්සාසං ගණ්හතීති තස්මිංයෙව සත්තාහබ්භන්තරෙ අඤ්ඤො විස්සාසං ගණ්හාති.

825. අකථිනචිත්තෙන සත්ථුනා සමුට්ඨානාදයො සබ්බෙව පඨමෙන කථිනෙන සමා පකාසිතාති යොජනා. අකථිනචිත්තෙනාති මහාකරුණාරසෙන තින්තතාය අකක්කසචිත්තෙන, අවිහිංසාභිරතචිත්තෙනාති වුත්තං හොති. සත්ථුනාති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකාදීහි අත්ථෙහි සදෙවකං ලොකං අනුසාසතීති සත්ථා, තෙන සබ්බඤ්ඤුනා දසබලෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන.

826. ගිම්හානන්ති එත්ථ ‘‘මාසාන’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භති, නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං, ගිම්හෙසු චතූසු මාසෙසූති අත්ථො. නිද්ධාරිතබ්බං දස්සෙති ‘‘මාසො සෙසො’’ති, එත්ථ ‘‘වත්තබ්බෙ කාලෙ’’ති සෙසො. ඵග්ගුනමාසකණ්හපක්ඛපාටිපදතො පට්ඨාය ජෙට්ඨමාසපුණ්ණමිපරියොසානෙසු තීසු මාසෙසු අතික්කන්තෙසූති අත්ථො. සෙසමාසො නාම ජෙට්ඨමාසස්ස කණ්හපක්ඛපාටිපදතො පට්ඨාය ආසාළ්හිමාසපුණ්ණමිපරියොසානො. ගිම්හානං මාසො සෙසොති වත්තබ්බෙ කාලෙති අත්ථො.

ඉමස්මිං ¶ ¶ පච්ඡිමෙ ගිම්හමාසෙ ජෙට්ඨමාසස්ස කණ්හපක්ඛො වස්සිකසාටිකා චෙ න ලද්ධා, පරියෙසිතුං ලද්ධං කාතුං ඛෙත්තං, අධිට්ඨානනිවාසනානං අඛෙත්තං. ආසාළ්හිපුරිමපක්ඛො පරියෙසනකරණනිවාසනානං ඛෙත්තං, අධිට්ඨාතුං අඛෙත්තං. ආසාළ්හිකණ්හපක්ඛපාටිපදතො යාව පච්ඡිමකත්තිකපුණ්ණමී, ඉදං චතුන්නම්පි ඛෙත්තන්ති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො.

පරියෙසෙය්යාති ‘‘යෙ මනුස්සා පුබ්බෙ වස්සිකසාටිකං දෙන්තී’’තිආදිනා (පාරා. 628) පදභාජනෙ වුත්තනයෙන පුබ්බෙ වස්සිකසාටිකදායකං උපසඞ්කම්ම ‘‘දෙථ මෙ වස්සිකසාටිකචීවර’’න්තිආදිනා වචනෙන අවිඤ්ඤාපෙත්වා ‘‘කාලො වස්සිකසාටිකාය සමයො වස්සිකසාටිකාය, අඤ්ඤෙපි මනුස්සා වස්සිකසාටිකං දෙන්තී’’ති එවං සතුප්පාදමත්තකරණෙන පරියෙසෙය්ය.

සාටිකන්ති වස්සිකසාටිකං. ‘‘අද්ධමාසො සෙසො’’ති ඉදං ‘‘ගිම්හාන’’න්ති ඉමිනාව යුජ්ජති. තත්ථ ‘‘වත්තබ්බෙ කාලෙ’’ති අජ්ඣාහරිතබ්බං, ආසාළ්හිමාසස්ස පුරිමපක්ඛෙති අත්ථො. කත්වාති එත්ථ ‘‘ලද්ධ’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භති. යථාවුත්තනයෙන සතුප්පාදෙන වා අවසෙසානං සද්ධාසම්පන්නකුලානං වා සන්තිකා ලද්ධං සිබ්බනරජනකප්පබින්දුදානවසෙන නිට්ඨාපෙත්වාති වුත්තං හොති. පරිදහෙති නිවාසෙය්ය.

827-8. පිට්ඨිසම්මතෙ සමයෙති ‘‘කත්තිකපුණ්ණමාසියා පන පච්ඡිමපාටිපදදිවසතො පට්ඨාය යාව ජෙට්ඨමූලපුණ්ණමා ඉමෙ සත්ත මාසා පිට්ඨිසමයො නාමා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.628) එවං දස්සිතෙසු සත්තසු මාසෙසු. ඤාතකාඤ්ඤාතකාදිනො සතුප්පාදං කත්වාති යොජනා. ආදි-සද්දෙන පවාරිතාපවාරිතානං සඞ්ගහො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතට්ඨානතො’’ති.

තෙසුයෙවාති ¶ ඤාතකඅඤ්ඤාතකපවාරිතඅප්පවාරිතෙසු. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘හොති නිස්සග්ගියාපත්තී’’ති ඉදං දස්සිතං. සා ආපත්ති අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතෙසු අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදෙන හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘දෙථ මෙ වස්සිකසාටිකචීවර’න්තිආදිනා නයෙන විඤ්ඤත්තිං කත්වා නිප්ඵාදෙන්තස්ස අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදෙන නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.628). ඤාතකපවාරිතෙසු තෙන සික්ඛාපදෙන අනාපත්ති, පිට්ඨිසමයත්තා ඉමිනා ¶ ආපත්ති හොති. අඤ්ඤාතකඅප්පවාරිතෙසු ච වක්ඛමානනයෙන වත්තභෙදදුක්කටෙන සද්ධිං හොතීති දට්ඨබ්බං.

829-30. අඤ්ඤාතකාදිනො කත්වා පන සතුප්පාදන්ති යොජනා. ආදි-සද්දෙන අප්පවාරිතානං සඞ්ගහො. කුච්ඡිසඤ්ඤිතෙ සමයෙති යථාවුත්තපිට්ඨිසමයෙ සත්තමාසෙ විනා ඉතරෙ පඤ්ච මාසා වුත්තා. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ජෙට්ඨමූලපුණ්ණමාසියා පන පච්ඡිමපාටිපදදිවසතො පට්ඨාය යාව කත්තිකපුණ්ණමා ඉමෙ පඤ්ච මාසා කුච්ඡිසමයො නාමා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.628). වත්ථන්ති වස්සිකසාටිකං. අදින්නපුබ්බෙසූති යෙහි වස්සිකසාටිකා න දින්නපුබ්බා, තෙසු, ඉමිනා වත්තභෙදස්ස කාරණමාහ. ඉහ වත්තභෙදො නාම ‘‘යෙ මනුස්සා පුබ්බෙ වස්සිකසාටිකචීවරං දෙන්තී’’තිආදිවචනතො (පාරා. 628) දින්නපුබ්බෙසු කාතබ්බස්ස සතුප්පාදස්ස අදින්නපුබ්බෙසු කරණං. බ්යතිරෙකතො දින්නපුබ්බෙසු නත්ථීති දීපිතං හොති.

තත්රාති අඤ්ඤාතකාදිම්හි. ‘‘නිස්සග්ගිය’’න්ති ඉමිනා අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදෙන ආපත්තිං ආහ. යථාහ කුච්ඡිසමයචතුක්කෙ ‘‘විඤ්ඤත්තිම්පි කත්වා නිප්ඵාදෙන්තස්ස අඤ්ඤාතකවිඤ්ඤත්තිසික්ඛාපදෙන නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති. අයං පාචිත්තියාපත්ති පකතියා වස්සිකසාටිකදායකෙසුපි හොතීති ඉදං ¶ අට්ඨකථායං ‘‘ඉදං පන පකතියා වස්සිකසාටිකදායකෙසුපි හොතියෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.628) වචනතො විඤ්ඤායති.

831. ඔවස්සාපෙතීති ආකාසතො පතිතඋදකෙනෙව කායං තෙමෙති, ඉමිනා ‘‘ඝටාදීහි ඔසිඤ්චිතුං වට්ටතී’’ති දීපිතං හොති. ‘‘නිබ්බකොසම්බුනා නහායිතුං වට්ටතී’’ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. සතිපි චීවරෙති වස්සිකසාටිකාය සතියාපි. ‘‘පරියොසානෙ දුක්කට’’න්ති ඉමිනා බින්දුගණනායාති දීපෙති. විවටඞ්ගණෙති රුක්ඛාදිනා කෙනචි අනාවටට්ඨානෙ.

832. මාසස්මින්ති ගිම්හානං පච්ඡිමමාසස්මිං.

833. ‘‘අච්ඡින්නචීවරස්සාති එතං වස්සිකසාටිකමෙව සන්ධාය වුත්ත’’න්ති (පාරා. අට්ඨ. 2.630) අට්ඨකථායං වුත්තං. වස්සිකසාටිකං නිවාසෙත්වා නහායන්තස්ස චොරුපද්දවො ආපදා නාම. න්හානකොට්ඨකන්ති නහානත්ථාය කතකොට්ඨකං. ‘‘වාපී’’ති ඉමිනා පොක්ඛරණිජාතස්සරාදයො ¶ උපලක්ඛිතා. න්හායන්තස්සාති නග්ගො හුත්වා නහායන්තස්සාති පකරණතො ලබ්භති. ‘‘ආකාසතො පතිතඋදකෙනෙවා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.629) අට්ඨකථායමෙව වුත්තං.

834. ක්රියන්ති අකාලෙ පරියෙසනකරණඅධිට්ඨානනිවාසනෙහි ආපජ්ජිතබ්බතො කිරියං. කායෙන ච වාචාය ච විඤ්ඤාපනාදිං කරොන්තස්ස කායකම්මං වචීකම්මං හොති.

835. ‘‘යො ¶ පන භික්ඛු භික්ඛුස්ස සාමං චීවරං දත්වා’’ති (පාරා. 632) වචනතො සාමන්ති එත්ථ ‘‘භික්ඛූ’’ති ච දත්වාති එත්ථ ‘‘භික්ඛුස්ස’’ඉති ච ලබ්භති. චීවරන්ති ඡන්නං චීවරානං අඤ්ඤතරං චීවරං විකප්පනුපගං පච්ඡිමං. ‘‘කුපිතො අනත්තමනො අච්ඡින්දෙය්යා’’ති (පාරා. 632) වචනතො අච්ඡින්දන්තස්සාති එත්ථ ‘‘කුපිතස්ස අනත්තමනස්සා’’ති සෙසො, කුපිතස්ස අනත්තමනස්ස අච්ඡින්දන්තස්ස වා අච්ඡින්දාපෙන්තස්ස වාති අත්ථො. තන්ති අත්තනා දින්නචීවරං. ‘‘සකසඤ්ඤායා’’ති ඉමිනා පාරාජිකාය අවත්ථුභාවං දීපෙති.

836. තථාති එකායෙව ආපත්තීති දීපෙති.

837. වත්ථානන්ති චීවරානං. අස්සාති භික්ඛුස්ස.

841. සඞ්ඝාටිං ගණ්හ, උත්තරාසඞ්ගං ගණ්හාති යොජනා.

842. විකප්පනුපගං පච්ඡිමන්ති එත්ථ ‘‘චීවර’’න්ති ලබ්භති. ආයාමතො වඩ්ඪකිහත්ථං තිරියං තථා විදත්ථිප්පමාණං වත්ථඛණ්ඩං හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදතො විකප්පනුපගං නාම. අඤ්ඤං කිඤ්චි පරික්ඛාරන්ති යොජනා, අන්තමසො සුචිම්පීති වුත්තං හොති. පරං පුග්ගලං. ඡින්දාපෙන්තස්සාති අච්ඡින්දාපෙන්තස්ස. කාරිතන්තස්ස ද්විකම්මකත්තා ‘‘පර’’න්ති ච ‘‘පරික්ඛාර’’න්ති ච කම්මද්වයගහණං. අඤ්ඤන්ති පරික්ඛාරවිසෙසනං. දුක්කටං වත්ථුගණනාය, වචනගණනාය ච.

844. එවන්ති ¶ යථා අනුපසම්පන්නෙ අනුපසම්පන්නසඤ්ඤිනො දුක්කටං, එවං අනුපසම්පන්නෙ…පෙ… වෙමතිකස්සාපි දුක්කටන්ති යොජනා. අච්ඡින්දන්තස්සාති එත්ථ යථාවුත්තං ‘‘අනුපසම්පන්නෙ’’ති ඉදං විභත්තිවිපරිණාමෙන සාමිවචනං කත්වා ‘‘දින්න’’න්ති අජ්ඣාහාරෙන සහ යොජෙතබ්බං, ‘‘චීවර’’න්ති පකරණතො ¶ ලබ්භති, අනුපසම්පන්නස්ස දින්නං චීවරං අච්ඡින්දන්තස්සාති වුත්තං හොති.

845. සො වාති යස්ස චීවරං දින්නං, සො එව වා භික්ඛු. තුට්ඨො වා දුට්ඨො වා සො දෙතීති යොජනා. විස්සාසමෙව වාති විස්සාසං කත්වා ගණ්හතොති යොජනා.

846. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ.

847. විඤ්ඤාපෙත්වාති වත්ථවායාපනං සන්ධාය යාචිත්වා. ඡබ්බිධං සුත්තන්ති පදභාජනෙ ‘‘ඛොමං කප්පාසිකං කොසෙය්යං කම්බලං සාණං භඞ්ග’’න්ති (පාරා. 638) ආගතං ඡප්පකාරං සුත්තං. කම්බලන්ති එළකලොමසුත්තං. සානුලොමානි ඡප්පකාරසුත්තානි හෙට්ඨා චීවරවිනිච්ඡයෙ වුත්තානුසාරෙන වෙදිතබ්බානි. චීවරත්ථං වත්ථං ‘‘චීවර’’න්ති වුත්තං. තන්තවායෙහීති කප්පියාකප්පියෙහි පෙසකාරෙහි. පොත්ථකෙසු ‘‘වායාපෙතුං න වට්ටතී’’ති පාඨො දිස්සති, ‘‘සචෙ’’ති ඉමිනා අයුජ්ජමානත්තා සො අපාඨො. ‘‘වායාපෙති න වට්ටතී’’ති පාඨො යුජ්ජතීති සචෙ වායාපෙතීති යොජනා, අත්තනො අත්ථාය යදි වායාපෙය්යාති අත්ථො.

848. තථා අකප්පියො. කීදිසොති ආහ ‘‘අඤ්ඤාතකාදිකො’’ති. අඤ්ඤාතකාදිකොති අඤ්ඤාතකො ආදි යස්ස සො අඤ්ඤාතකාදිකො. ආදි-සද්දෙන අප්පවාරිතො ගහිතො. යො භික්ඛු තන්තවායස්ස අඤ්ඤාතකො, තෙන අප්පවාරිතො ච, තස්ස අඤ්ඤාතකාදිකො භික්ඛුනා විඤ්ඤත්තො සො තන්තවායො අකප්පියොති අත්ථො.

849. අකප්පියෙනාති ¶ විඤ්ඤාපිතෙන. වායාපෙන්තස්සාති එත්ථ ‘‘පයොගෙ පයොගෙ දුක්කටං, පටිලාභෙනා’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘වායාපෙති, පයොගෙ පයොගෙ දුක්කටං. පටිලාභෙන නිස්සග්ගිය’’න්ති (පාරා. 638).

850. කිත්තකෙ ¶ වීතෙ නිස්සග්ගියං හොතීති ආහ ‘‘විදත්ථිමත්තෙ’’තිආදි. හත්ථමත්තෙති රතනමත්තෙ. පදභාජනෙ ‘‘පටිලාභෙන නිස්සග්ගිය’’න්ති වුත්තං, ඉධ ‘‘වීතෙ නිස්සග්ගිය’’න්ති කස්මා ආහාති? අට්ඨකථායං වුත්තත්තා. තත්ථාපි තථා කස්මා වුත්තන්ති? තදනන්තරං අත්තනො සන්තකත්තා වීතවීතට්ඨානං පටිලද්ධමෙව හොති, පදභාජනෙපි ඉමිනා අධිප්පායෙන පටිලාභෙන නිස්සග්ගියං වුත්තං, තස්මා යාව චීවරං වඩ්ඪති, තාව ඉමිනා පමාණෙන ආපත්තියො වඩ්ඪන්ති. ඵලකෙපි චාති එත්ථ ඵලකං නාම තුරිවීතට්ඨානං, යත්ථ සංහරිත්වා ඨපෙන්ති. ඵලකෙ ඵලකෙපි ච නිස්සග්ගියං වුත්තන්ති යොජනා.

851. තෙනෙවාති විඤ්ඤත්තතන්තවායෙනෙව. කප්පියං සුත්තන්ති අවිඤ්ඤත්තියා ලද්ධසුත්තං. කප්පියෙන තන්තවායෙන අකප්පියසුත්තං වායාපෙන්තස්ස තථෙව දුක්කටන්ති යොජනා.

852. එකන්තරිකතො වා කප්පියාකප්පියෙහෙව සුත්තෙහි වීතෙ දුක්කටන්ති යොජනා, අන්තරන්තරා අකප්පියසුත්තානං පසාරණෙන, වායනෙන ච දුක්කටං හොතීති අත්ථො. දීඝතො වා තිරියතො වා කප්පියාකප්පියෙහෙව සුත්තෙහි වීතෙ දුක්කටන්ති යොජනා, දීඝතො කප්පියසුත්තං පසාරෙත්වා තිරියං අකප්පියසුත්තෙන වීතෙ දුක්කටං හොතීති අත්ථො. වාග්ගහණෙන වුත්තවිපරියායතොපි යොජෙතබ්බං. දීඝතො අකප්පියසුත්තං පසාරෙත්වා තිරියතො කප්පියසුත්තෙන ¶ වීතෙති අයමෙත්ථ විපරියායො. වීතෙති එත්ථ ‘‘ඵලකෙ ඵලකෙ’’ති අනුවත්තෙතබ්බං.

853. කප්පියාකප්පියෙහි තන්තවායෙහි කප්පියාකප්පියසුත්තං මිස්සෙත්වා කතෙ වීතෙ ඵලකෙ ඵලකෙ තස්ස භික්ඛුස්ස දුක්කටන්ති යොජනා. වෙති නිපාතමත්තං, අථ වා වෙ තස්මිං කතෙ වීතෙති අත්ථො.

854-5. තෙ කප්පියාකප්පියතන්තවායා පරිච්ඡෙදං දස්සෙත්වා වාරෙනෙව අකප්පියසුත්තං සචෙ විනන්තීති යොජනා. අකප්පියෙන තන්තවායෙන වීතෙ. ඡන්දානුරක්ඛනත්ථං ‘‘විතෙ’’ති වුත්තං. පමාණස්මින්ති විකප්පනුපගපච්ඡිමප්පමාණස්මිං. තදූනෙති තතො විකප්පනුපගපච්ඡිමප්පමාණතො ඌනෙ. ඉතරෙනාති කප්පියතන්තවායෙන. උභයත්ථාති පමාණස්මිං, තදූනෙ ච දුක්කටං එවාති යොජනා.

856. සචෙ ¶ කප්පියාකප්පියතන්තවායා ද්වෙපි වෙමං උභයකොටියා ගහෙත්වා එකතොව විනන්ති වාති යොජනා. තිරියං සුත්තං පවෙසෙත්වා යෙන ආකොටෙන්තො ඝනභාවං සම්පාදෙන්ති, තං වෙමං වුච්චති.

857. සබ්බත්ථ භෙදෙති කප්පියාකප්පියසුත්තතන්තවායෙහි කතෙ පමාණතදූනඑකන්තරිකදීඝතිරියප්පකාරෙ සබ්බත්ථ වාරභෙදෙ. ආපත්තිභෙදොති අකප්පියසුත්තෙහි ආයාමවිත්ථාරතො අකප්පියතන්තවායෙන වීතප්පදෙසෙ පමාණයුත්තෙ පාචිත්තියං, ඉතරත්ර දුක්කටන්ති භෙදො.

858. කප්පියො තන්තවායො නාම ඤාතකො වා පවාරිතො වා කප්පියමූලෙන පයොජිතො වා.

859. ‘‘අනාපත්ති ¶ චීවරං සිබ්බෙතුං, ආයොගෙ, කායබන්ධනෙ, අංසබද්ධකෙ, පත්තත්ථවිකාය, පරිස්සාවනෙ, ඤාතකානං, පවාරිතානං, අඤ්ඤස්සත්ථාය, අත්තනො ධනෙනා’’තිආදිකං (පාරා. 640) අනාපත්තිවාරං දස්සෙතුමාහ ‘‘අනාපත්තී’’තිආදි. ඉධ නිද්දිට්ඨොව ලක්ඛණෙන අනිද්දිට්ඨම්පි වෙදිතබ්බං. එත්ථ චීවරං සිබ්බෙතුං සුත්තං විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. ධනං නාම තණ්ඩුලාදි කප්පියවත්ථු. ‘‘පරිස්සාවනෙ’’තිආදීසු නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං, පරිස්සාවනාදිනිමිත්තං සුත්තඤ්ච තන්තවායෙ ච විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති වුත්තං හොති.

860. අප්පවාරිතඤ්ඤාතීනන්ති අප්පවාරිතානං අඤ්ඤාතීනං, ‘‘කීදිසෙන තෙ භන්තෙ චීවරෙන අත්ථො, කීදිසං තෙ චීවරං වායාපෙමී’’ති (පාරා. 643) පදභාජනෙ වුත්තනයෙන අප්පවාරිතානං අඤ්ඤාතීනන්ති අත්ථො. සමෙච්චාති උපගන්ත්වා. විකප්පන්ති විසිට්ඨං කප්පං අධිකවිධානං. ආපජ්ජතීති කරොති, ‘‘ඉදං ඛො ආවුසො චීවරං මං උද්දිස්ස විය්යති, ආයතඤ්ච කරොථ, විත්ථතඤ්ච අප්පිතඤ්ච සුවීතඤ්ච සුප්පවායිතඤ්ච සුවිලෙඛිතඤ්ච සුවිතච්ඡිතඤ්ච කරොථා’’තිආදිනා (පාරා. 642) නයෙන දායකානං අධිප්පායතො අධිකතරආයතාදිකරණත්ථං විධානං කරොතීති වුත්තං හොති.

තත්ථ ¶ ආයතන්ති දීඝං. විත්ථතන්ති පුථුලං. අප්පිතන්ති ඝනං. සුවීතන්ති සුට්ඨු වීතං සබ්බට්ඨානෙසු සමං කත්වා වීතං. සුප්පවායිතන්ති සුට්ඨු පවායිතං සබ්බට්ඨානෙ සමං කත්වා තන්තෙ පසාරිතං. සුවිලෙඛිතන්ති ලෙඛනියා සුට්ඨු විලිඛිතං. සුවිතච්ඡිතන්ති කොච්ඡෙන සුට්ඨු විතච්ඡිතං, සුවිනිද්ධොතන්ති අත්ථො.

861. සුත්තවඩ්ඪනප්පකාරං ¶ දස්සෙතුමාහ ‘‘දීඝායතප්පිතත්ථායා’’ති. තෙන ච පදභාජනෙ ‘‘තස්ස වචනෙන ආයතං වා විත්ථතං වා අප්පිතං වා කරොති, පයොගෙ දුක්කටං, පටිලාභෙන නිස්සග්ගියං හොතී’’ති (පාරා. 643) එතං ආයතාදිත්තයමෙව වුත්තං. සුත්තවඩ්ඪනකෙ කතෙති එත්ථ අනන්තරං වත්තබ්බෙන ‘‘පයොගෙ දුක්කටං පටිලාභෙනා’’ති පාඨසෙසෙන සහ යොජනා කාතබ්බා, දායකෙහි තුලයිත්වා දින්නප්පමාණතො සුත්තං වඩ්ඪිතුං තෙන කතෙන සබ්බෙනාපි පයොගෙන භික්ඛුනො දුක්කටඤ්ච පටිලාභෙන නිස්සග්ගියපාචිත්තියඤ්ච හොතීති අත්ථො.

862. ඤාතකාදීනං තන්තවායෙසු චීවරෙ විකප්පං ආපජ්ජන්තස්ස අනාපත්තිං විනිද්දිසෙති යොජනා. අත්තනො ධනෙනාති එත්ථ ‘‘පයොජිතෙසූ’’ති සෙසො, තන්තවායෙසූති එතස්ස විසෙසනං. අත්තනො ධනෙන පයොජිතෙසු තන්තවායෙසු චීවරෙ විකප්පං ආපජ්ජන්තස්ස අනාපත්තිං විනිද්දිසෙති යොජනා, අත්තනො සන්තකං කප්පියවත්ථුං ගහෙත්වා විනන්තෙසු විකප්පං ආපජ්ජන්තස්සාති අත්ථො. අඤ්ඤස්සත්ථාය විනන්තෙසු විකප්පං ආපජ්ජන්තස්සාති සහ පාඨසෙසෙන යොජනා දට්ඨබ්බා.

863. මහග්ඝං කත්තුකාමිනො තන්තවායෙහි අප්පග්ඝං වායාපෙන්තස්ස අනාපත්තිං විනිද්දිසෙති යොජනා.

864. වස්සංවුත්ථෙ භික්ඛූ උද්දිස්සාති පුරිමිකාය වස්සූපගතෙ භික්ඛූ උද්දිසිත්වා. පවාරණාය පුබ්බෙව යං චීවරං දීයතීති සම්බන්ධො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘දසාහානාගතං කත්තිකතෙමාසිකපුණ්ණම’’න්ති ¶ (පාරා. 648) පාළියං වුත්තං මහාපවාරණාඋපොසථදිවසස්ස පුරෙතරමෙව පුබ්බකත්තිකමාසස්ස ජුණ්හපක්ඛපඤ්චමියං යං චීවරං ‘‘අච්චෙකචීවරං නාම සෙනාය වා ගන්තුකාමො හොතී’’තිආදිනා (පාරා. 649) පදභාජනාගතෙසු ගමිකගිලානගබ්භිනිඅභිනවුප්පන්නසද්ධාදීසු ¶ අඤ්ඤතරෙන දූතං පෙසෙත්වා වා අත්තනා වා ආගන්ත්වා ‘‘වස්සාවාසිකං දම්මී’’ති වත්වා දිය්යතීති. තං හොතච්චෙකචීවරන්ති තං අච්චායිකචීවරං නාම හොති.

865. පුරෙ පවාරණායෙවාති මහාපවාරණාය පුරෙතරමෙව පඤ්චමිතො පට්ඨාය යස්මිං කිස්මිඤ්චි දිවසෙ. භාජෙත්වා යදි ගය්හතීති එත්ථ ‘‘යෙනා’’ති ච න කාතබ්බොති එත්ථ ‘‘තෙනා’’ති ච කරොති චෙති එත්ථ ‘‘සො වස්සච්ඡෙද’’න්ති ච සාමත්ථියා ලබ්භති. භාජෙත්වා යදි යෙන ගය්හති, තෙන වස්සච්ඡෙදො න කාතබ්බො. සො වස්සච්ඡෙදං කරොති චෙ, තං භාජෙත්වා ගහිතචීවරං සඞ්ඝිකං හොතීති යොජනා, ඡින්නවස්සෙන තං චීවරං සඞ්ඝස්සෙව දාතබ්බන්ති වුත්තං හොති.

866. ‘‘අන්තොසමයමෙවා’’ති ඉදං ‘‘අධිට්ඨෙතී’’තිආදීහි පදෙහි පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. පදභාජනෙ ‘‘චීවරකාලසමයො නාම අනත්ථතෙ කථිනෙ වස්සානස්ස පච්ඡිමො මාසො, අත්ථතෙ කථිනෙ පඤ්චමාසා’’ති වුත්තසමයබ්භන්තරෙයෙව තං අච්චෙකචීවරං.

867. කථිනෙ තු අනත්ථතෙති යස්මිං කථිනං අනත්ථතං, තස්මිං විහාරෙති වුත්තං හොති. තු-සද්දො විසෙසත්ථජොතකො. අනධිට්ඨාය අවිකප්පෙත්වා පරිහරීයති එත්ථ අච්චෙකචීවරන්ති පරිහාරො, මාසො, එකො ච සො මාසො ¶ චාති එකමාසො, පුබ්බකත්තිකමාසස්ස පාටිපදදිවසතො පට්ඨාය යාව අපරකත්තිකමාසස්ස පුණ්ණමී, අයං චීවරකාලසමයොති වුත්තො මාසො. දසන්නං අහානං සමාහාරො දසාහං, තං පරමං අධිකං එතස්සාති දසාහපරමො, මාසො. ‘‘දසාහානාගතං කත්තිකතෙමාසිකපුණ්ණම’’න්ති (පාරා. 648) පාළියං වුත්තපුබ්බකත්තිකපුණ්ණමිපරියන්තදසාහාධිකොති අත්ථො. කථිනෙ අනත්ථතෙ තු දසාහපරමො එකමාසොව තස්ස අච්චායිකවත්ථස්ස පරිහාරො මතොති යොජනා.

868. අත්ථතෙ කථිනෙති කථිනත්ථතවිහාරෙති වුත්තං හොති. තස්ස අච්චායිකවත්ථස්සාති සම්බන්ධො. දසාහපරමා පඤ්ච මාසාති සම්බන්ධො. අනත්ථතකථිනෙ විහාරෙ යථාවුත්තචීවරකාලසමයසඞ්ඛාතවස්සානාවසානමාසො ච කථිනුද්ධාරදිවසසඞ්ඛාතපච්ඡිමකත්තිකකාළපක්ඛපාටිපදතො යාව ඵග්ගුනමාසපුණ්ණමී, තාව හෙමන්තා චත්තාරො මාසා චාති පඤ්ච මාසා. පකාසිතාති ‘‘අනත්ථතෙ කථිනෙ වස්සානස්ස පච්ඡිමො මාසො, අත්ථතෙ කථිනෙ පඤ්ච මාසා’’ති ¶ (පාරා. 649) දීපිතා. දසාහපරමාති වුත්තත්ථොයෙව. අත්ථතෙ කථිනෙ දසාහපරමා පඤ්ච මාසා තස්ස අච්චායිකවත්ථස්ස පරිහාරො කාලොති මුනින්දෙන පකාසිතාති යොජනා.

අයමුභයත්ථ වුත්තා දසාහපරමතා අට්ඨකථායං ‘‘අනත්ථතෙ කථිනෙ එකාදසදිවසාධිකො මාසො, අත්ථතෙ කථිනෙ එකාදසදිවසාධිකා පඤ්ච මාසා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.650) වුත්තපාඨෙන යථා න විරුජ්ඣති, තථා විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බා. එවඤ්හි පාඨෙ සති න විරුජ්ඣති –

‘‘තස්සච්චායිකවත්ථස්ස ¶ , කථිනෙ තු අනත්ථතෙ;

අත්ථතෙ කථිනෙ තස්ස, පඤ්ච මාසා පකාසිතා;

පරිහාරො දිනෙනෙකා-දසාහපරමා පනා’’ති.

869. පඨමෙන කථිනෙනාති යොජනා. ‘‘අක්රියං අචිත්ත’’න්ති පදච්ඡෙදො. අක්රියන්ති අන්තොසමයෙ අධිට්ඨානාදිඅකරණං.

870-1. භික්ඛූති සාසඞ්කසම්මතෙ සප්පටිභයෙ ආරඤ්ඤකසෙනාසනෙ වසන්තං භික්ඛුමාහ. යථාහ ‘‘යානි ඛො පන තානි ආරඤ්ඤකානි සෙනාසනානි සාසඞ්කසම්මතානි සප්පටිභයානි, තථාරූපෙසු භික්ඛු සෙනාසනෙසු විහරන්තො’’ති (පාරා. 653). පුබ්බකත්තිකපුණ්ණමං වසිත්වාති සම්බන්ධො. පුබ්බකත්තිකපුණ්ණමා නාම අස්සයුජමාසස්ස ජුණ්හපක්ඛපන්නරසී, එත්ථ පන සහචරියනයෙන තදුපලක්ඛිතා පුරිමිකා තයො වස්සානමාසා වුච්චන්ති. පුණ්ණමන්ති එත්ථ වාසකිරියාය අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. පුරිමිකාය වස්සං උපගන්ත්වා අච්ඡින්නවස්සො හුත්වා තයො මාසෙ වසිත්වාති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘යස්මා පන යො වස්සං උපගන්ත්වා යාව පඨමකත්තිකපුණ්ණමං වසතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.653-654).

‘‘චීවර’’න්ති තිණ්ණං චීවරානං අඤ්ඤතරං වුච්චති. ගාමෙ ඨපෙත්වාති සම්බන්ධො, එත්ථ ‘‘කත්තිකපුණ්ණම’’න්ති ¶ ච ‘‘ආකඞ්ඛමානො’’ති ච සෙසො, අපරකත්තිකමාසෙ කත්තිකචොරභයෙන චීවරං පටිසාමෙතුකාමො භික්ඛු ආරඤ්ඤකසෙනාසනස්ස සාමන්තා ගොචරගාමෙ නික්ඛිපිත්වාති අත්ථො. යථාහ ‘‘උපවස්සං ¶ ඛො පන කත්තිකපුණ්ණමං…පෙ… ආකඞ්ඛමානො තිණ්ණං චීවරානං අඤ්ඤතරං චීවරං අන්තරඝරෙ නික්ඛිපෙය්යා’’ති (පාරා. 653).

‘‘සමන්තා ගොචරගාමෙ’’ති ඉදං ‘‘අන්තරඝරෙ නික්ඛිපෙය්යාති සමන්තා ගොචරගාමෙ නික්ඛිපෙය්යා’’ති (පාරා. 654) පදභාජනෙ වුත්තත්තා වුත්තං. ‘‘අපරකත්තිකමාසෙ’’ති ච ‘‘කත්තිකපුණ්ණමන්ති කත්තිකචාතුමාසිනී වුච්චතී’’ති (පාරා. 654) පදභාජනියවසෙන වුත්තං. ඉධාපි හි ‘‘කත්තිකපුණ්ණම’’න්ති අපරකත්තිකජුණ්හපක්ඛපන්නරසියා වුච්චමානායාපි සහචරියනයෙන තංසහචරිතො චතුත්ථො මාසො වුත්තො.

එත්තාවතා පුරිමිකාය වස්සං උපගන්ත්වා මහාපවාරණාය පවාරෙත්වා වුත්තලක්ඛණෙ ආරඤ්ඤකසෙනාසනෙ වසන්තස්ස ආරඤ්ඤකස්ස භික්ඛුනො පච්ඡිමකත්තිකමාසෙ කත්තිකචොරභයෙ සති තිණ්ණං චීවරානං අඤ්ඤතරං ගොචරගාමෙ ඨපෙත්වා ආරඤ්ඤකඞ්ගං පූරයතො චීවරෙන විප්පවාසො තස්මිං මාසෙ න හොතීති අනුඤ්ඤාතභාවො දීපිතො. තදෙව පකාසෙතුං නික්ඛෙපොපායසන්දස්සනමුඛෙන වක්ඛති ‘‘කත්තිකෙයෙව මාසස්මිං…පෙ… වට්ටතී’’ති.

ඉදානි අස්මිංයෙව මාසෙ තතො අඤ්ඤත්ථ තස්ස භික්ඛුනො කෙනචි කරණීයෙන ගච්ඡතො ගාමෙ ඨපිතෙන තෙන චීවරෙන විප්පවසතො නිද්දොසභාවං අනුජානන්තෙන භගවතා ‘‘සියා ච තස්ස භික්ඛුනො…පෙ… තෙන චීවරෙන විප්පවසිතබ්බ’’න්ති (පාරා. 653) වුත්තමත්ථං දස්සෙතුමාහ ‘‘පච්චයෙ…පෙ… සම්මුති’’න්ති. පච්චයෙ සති තාදිසෙති ‘‘සියා පච්චයො, සියා කරණීය’’න්ති (පාරා. 654) වචනතො තාදිසෙ කිච්චෙ සතීති අත්ථො. ඡාරත්තපරමන්ති ඡ රත්තියො පරමා යස්ස වාසකම්මස්ස තං ඡාරත්තපරමං, කිරියාවිසෙසනං, ඡාරත්තපරමං වාසකම්මං කාතබ්බන්ති අත්ථො. තෙන විනා වසිතබ්බන්ති ගාමෙ නික්ඛිත්තෙන තෙන චීවරෙන විනා තම්හා ආවාසා අඤ්ඤත්ථ වසිතබ්බං. තදෙව ¶ පාකටං කාතුං වක්ඛති ‘‘අඤ්ඤත්ථෙව වසන්තස්ස, ඡාරත්තපරමං මත’’න්ති.

තතොති ඡාරත්තතො. උත්තරි වසතොති සත්තමං අරුණං උට්ඨාපෙත්වා වසන්තස්සාති අත්ථො. යථාහ ¶ ‘‘තතො චෙ උත්තරි විප්පවසෙය්යාති සත්තමෙ අරුණුග්ගමනෙ නිස්සග්ගිය’’න්ති (පාරා. 654). දොසොති නිස්සග්ගියපාචිත්තියං. ‘‘විනා සඞ්ඝස්ස සම්මුති’’න්ති ඉමිනා කිං වුත්තං හොති? උදොසිතසික්ඛාපදෙ අනුපඤ්ඤත්තිං කත්වා කොසම්බියං ගිලානභික්ඛුනො ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ ගිලානස්ස භික්ඛුනො තිචීවරෙන අවිප්පවාසසම්මුතිං දාතු’’න්ති (පාරා. 473) අනුඤ්ඤාතත්තා ගිලානස්ස භික්ඛුනො සඞ්ඝෙන ඤත්තිදුතියාය කම්මවාචාය පුරිමමෙව යා අවිප්පවාසසම්මුති දින්නා, තං විනාති වුත්තං හොති. තෙන ලද්ධසම්මුතිකෙන යාව රොගො වූපසම්මති, තාව චිරම්පි තෙන චීවරෙන විනා වසිතුං වට්ටතීති අධිප්පායො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අඤ්ඤත්ර භික්ඛුසම්මුතියාති යා උදොසිතසික්ඛාපදෙ කොසම්බකසම්මුති අනුඤ්ඤාතා, තස්සා සම්මුතියා අඤ්ඤත්ර. සචෙ සා ලද්ධා හොති, ඡාරත්තාතිරෙකම්පි විප්පවසිතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.653-654).

872-3. චීවරනික්ඛෙපං දස්සෙතුමාහ ‘‘කත්තිකෙයෙව…පෙ… පකාසිතො’’ති. කත්තිකෙයෙව මාසස්මින්ති චතුන්නං වස්සානානං මාසානං පච්ඡිමෙ කත්තිකමාසෙයෙව ඉදමෙකඞ්ගං. පඨමාය පවාරිතොති දුතියමඞ්ගං, ඉධ පඨමාය වස්සූපනායිකාය වස්සං උපගන්ත්වා පවාරිතොති යොජනා, මහාපවාරණාය පවාරිතොති වුත්තං හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘පුරිමිකාය උපගන්ත්වා මහාපවාරණාය පවාරිතො හොතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.653-654). පච්ඡිමෙන පමාණෙන යුත්තෙති තතියමඞ්ගං. සෙනාසනෙති එතස්ස විසෙසනං. ඉහ ආරඤ්ඤකසෙනාසනස්ස පච්ඡිමප්පමාණං ¶ නාම පාකාරෙන වා වතියා වා පරිඛාය වා පරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස ඉන්දඛීලසඞ්ඛාතගාමද්වාරකොට්ඨකුම්මාරතො වා අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානසඞ්ඛාතෙ පරියන්තගෙහස්ස උපචාරෙ ඨිතස්ස ථාමමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස බලප්පමාණෙන විස්සට්ඨලෙඩ්ඩුපාතද්වයතො වා පට්ඨාය පරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස සපරික්ඛෙපං වා අපරික්ඛිත්තස්ස විහාරස්ස යස්සං දිසායං ගාමො හොති, තත්ථ ගාමපරියන්තසෙනාසනං වා චෙතියං වා බොධිං වා අවධිං කත්වා විහාරගමනීයෙන පකතිමග්ගෙන විදත්ථිගම්භීරං ආරොපිතෙන ආචරියධනුනා පමිතපඤ්චධනුසතපමාණදූරන්ති සඞ්ඛෙපතො ගහෙතබ්බං.

සාසඞ්කසම්මතෙති චතුත්ථමඞ්ගං, ‘‘ඉහ සප්පටිභයෙ’’ති සෙසො. ‘‘සාසඞ්කසම්මතානි සප්පටිභයානී’’ති (පාරා. 653) හි පාළි. ඉදං ද්වයම්පි ‘‘සෙනාසනෙ’’ති එතස්ස විසෙසනං. ආරාමආරාමූපචාරෙසු චොරානං නිසින්නසයිතට්ඨිතභුත්තපීතට්ඨානාදීනං දිස්සමානතාය ආසඞ්කාසහිතෙ තත්ථෙව ආරාමාදීසු පහටමාරිතවිලුත්තමනුස්සානං දිස්සමානතාය විසෙසෙන සහභයතාය ¶ සප්පටිභයෙ ආරඤ්ඤකෙ සෙනාසනෙති අත්ථො. වසන්තො භික්ඛු. වසන්තොවාති එත්ථ එවකාරො අට්ඨානප්පයුත්තො. තස්මා තතො ආනෙත්වා චතුරඞ්ගසමායොගෙ එවාති යොජෙතබ්බො. චතුරඞ්ගසමායොගෙ එවාති යථාවුත්තානං චතුන්නං අඞ්ගානං සමායොගෙ සන්නිපාතෙ සති එව. එත්ථ එවකාරෙන තස්ස අඞ්ගස්ස අභාවෙ අලබ්භමානතං දීපෙති. පකාසිතොති ‘‘තත්රායං අඞ්ගසම්පත්තී’’තිආදිකාය (පාරා. අට්ඨ. 2.653-654) අට්ඨකථාය වුත්තො.

874. තං චීවරං. මාසමෙකන්ති වස්සානස්ස පච්ඡිමමාසසඞ්ඛාතං එකං මාසං. යො ගාමො සචෙ පුරිමබද්ධාය අවිප්පවාසසීමාය ¶ අන්තො හොති, තත්ථ මාසතො අතිරෙකම්පි ඨපෙතුං වට්ටතීති (වජිර. ටී. පාරාජික 653 අත්ථතො සමානං) වජිරබුද්ධිත්ථෙරෙන වුත්තං.

875. අඤ්ඤත්ථෙවාති යස්ස ආරඤ්ඤකසෙනාසනස්ස ගොචරගාමෙ චීවරං නික්ඛිත්තං, තතො ආරඤ්ඤකසෙනාසනතො බහි එව. අයං අධිප්පායොති ‘‘යං ගාම’’න්තිආදිකාය දියඩ්ඪගාථාය පටිපාදිතත්ථද්වයසඞ්ඛාතො අධිප්පායො. අස්සාති සාසඞ්කසික්ඛාපදස්ස. එවං ඉමිනා සික්ඛාපදෙන ‘‘චීවරෙන විනා කත්තිකමාසෙ අරඤ්ඤෙ වසෙය්යා’’ති අනුඤ්ඤාතත්තා ‘‘ඡාරත්තපරමං තෙන භික්ඛුනා තෙන චීවරෙන විප්පවසිතබ්බ’’න්ති (පාරා. 653) ඉමිනා ගොචරගාමෙ තං ඨපෙත්වා තස්මිං ආරඤ්ඤකාවාසෙ වසිත්වා කෙනචි කරණීයෙන තතො ආවාසතො ගන්ත්වා බහි වසතො දිවසපරිච්ඡෙදස්ස විඤ්ඤායමානත්තායෙවාහ ‘‘පටිච්ඡන්නො පකාසිතො’’ති.

876. ‘‘සචෙ ගොචරගාමතො පුරත්ථිමාය දිසාය සෙනාසනං, අයඤ්ච පච්ඡිමං දිසං ගතො හොතී’’තිආදිනා (පාරා. අට්ඨ. 2.656) අට්ඨකථායං කථිතනියාමෙන විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘සෙනාසනමථාගන්ත්වා’’තිආදි. සෙනාසනන්ති අත්තනා නිවුත්ථං ආරඤ්ඤකසෙනාසනං. ආගන්ත්වාති බහි ගතට්ඨානතො ආගන්ත්වා. ගොචරගාමෙ චීවරං නික්ඛිපිත්වා තතො පුරත්ථිමාය දිසාය ආරඤ්ඤකසෙනාසනෙ විහරතො විහාරා නික්ඛම්ම තතො ගොචරගාමතො පච්ඡිමදිසාය දූරට්ඨානං ගතස්ස ආගතට්ඨානතො තං සෙනාසනං ආගන්ත්වා විදූරත්තා සත්තමං අරුණං උට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තස්ස භික්ඛුනො කිං විහිතන්ති අයමෙත්ථ යොජනා.

877. ගාමසීමම්පි ¶ වාගන්ත්වාති යත්ථ චීවරං නික්ඛිත්තං, තං ගාමසීමම්පි පුරාරුණායෙව ආගන්ත්වා. යත්ථ කත්ථචීති (පාරා. අට්ඨ. 2.656) සභාදෙවාලයද්වාරකොට්ඨකාදීසු යත්ථ කත්ථචි කප්පියට්ඨානෙ ¶ . ‘‘යත්ථ කත්ථචී’’ති සාමඤ්ඤෙන වුත්තත්තා තස්සා ගාමසීමාය අන්තො ආරඤ්ඤකඞ්ගාරක්ඛනාරහං දූරට්ඨානං ලද්ධං චෙ, අඞ්ගභෙදං අකත්වා තත්ථ අරුණං උට්ඨාපෙතබ්බං. ධුතඞ්ගෙ විජ්ජමානෙපි ආපත්තිං අනාපජ්ජිතුං අන්තොගාමෙපි අරුණං උට්ඨාපෙත්වා චීවරපවත්තියෙව ඤාතබ්බා. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ගාමසීමම්පි ඔක්කමිත්වා සභායං වා යත්ථ කත්ථචි වා වසිත්වා චීවරප්පවත්තිං ඤත්වා පක්කමිතුං වට්ටතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.656).

878. එවඤ්චාපි අසක්කොන්තොති අඞ්ගභෙදං අකත්වා, කත්වා වා අන්තොගාමසීමාය අරුණං උට්ඨාපෙතුම්පි ගන්තුං අසක්කොන්තො. ඤත්වාති අත්තනො චීවරස්ස ඨපිතට්ඨානං සල්ලක්ඛෙත්වා. තත්ථෙවාති එත්ථ ‘‘ඨිතො’’ති ලබ්භති. ඛිප්පන්ති සීඝං, පුරාරුණාති වුත්තං හොති. අතිරෙකෙ ඨානෙති යොජනා, යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අතිරෙකචීවරට්ඨානෙ ඨස්සතී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.656), ‘‘අතිරෙකචීවරට්ඨානෙ තිට්ඨතී’’ති චින්තෙත්වාති අත්ථො.

879. විස්සජ්ජෙතීති සත්තමඅරුණුට්ඨානතො පුරෙතරමෙව අඤ්ඤස්ස දෙති. උපරිපි එවමෙව වත්තබ්බං.

880. සාසඞ්කසම්මතෙ එවංනාමකෙ සික්ඛාපදෙ සමුට්ඨානාදයො සබ්බෙ තෙන දුතියෙන කථිනෙන සමා ඉති මුනින්දෙන මතා අනුමතා අනුඤ්ඤාතාති යොජනා.

881. ජානන්ති ‘‘සඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති වචනෙන පරිණාමිතභාවං යෙන කෙනචි ආකාරෙන ජානන්තො. යථාහ පදභාජනෙ ¶ ‘‘සාමං වා ජානාතී’’තිආදි (පාරා. 659). පරිණතන්ති එත්ථ පදභාජනෙ ‘‘පරිණතං නාම ‘දස්සාම කරිස්සාමා’ති වාචා භින්නා හොතී’’ති වුත්තනියාමෙන සඞ්ඝස්ස පරිණතන්ති අත්ථො. ලාභන්ති ලභිතබ්බං චීවරාදි යං කිඤ්චි. යථාහ ‘‘ලාභො නාම චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරා, අන්තමසො චුණ්ණපිණ්ඩොපි දන්තකට්ඨම්පි දසිකසුත්තම්පී’’ති. අත්තනො පරිණාමෙය්යාති ‘‘බහූ ආවුසො සඞ්ඝස්ස දායකා, බහූ සඞ්ඝස්ස භත්තා, මයං තුම්හෙ නිස්සාය තුම්හෙ සම්පස්සන්තා ඉධ විහරාම. තුම්හෙ චෙ අම්හාකං න දස්සථ, අථ කො චරහි අම්හාකං දස්සති. දෙථාවුසො අම්හාකං ඉමානි චීවරානී’’ති (පාරා. 657) පාළියා ¶ ආගතනයෙන අත්තනො පරිණාමෙය්යාති වුත්තං හොති. තස්ස නිස්සග්ගියන්ති එත්ථ ‘‘පයොගෙ දුක්කටං, පටිලාභෙනා’’ති සෙසො. නිස්සග්ගියන්ති ඉදං පරිණතෙ පරිණතසඤ්ඤිං සන්ධාය වුත්තං. වෙමතිකස්ස පන දුක්කටං හොති. යථාහ ‘‘පරිණතෙ වෙමතිකො අත්තනො පරිණාමෙති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති. අපරිණතසඤ්ඤිනො අනාපත්ති. යථාහ ‘‘පරිණතෙ අපරිණතසඤ්ඤී අත්තනො පරිණාමෙති, අනාපත්තී’’ති.

882. ‘‘අඤ්ඤස්ස දෙහී’’ති සචෙ පරිණාමෙතීති තථා සඞ්ඝස්ස පරිණතභාවං ජානන්තො ‘‘අඤ්ඤස්ස දෙහී’’ති යදි පරිණාමෙති. සුද්ධිකං පාචිත්තියන්ති නිස්සජ්ජිතබ්බවත්ථුරහිතං කෙවලං පාචිත්තියමත්තන්ති අත්ථො. සුද්ධචිත්තෙනාති සවාසනානවසෙසකිලෙසප්පහානෙන පරිසුද්ධචිත්තෙන භගවතා. පාචිත්තියමුදීරිතන්ති පාචිත්තියෙසු අට්ඨමස්ස සහධම්මිකවග්ගස්ස අවසානෙ ‘‘යො පන භික්ඛු ජානං සඞ්ඝිකං ලාභං පරිණතං පුග්ගලස්ස පරිණාමෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 490) දෙසිතං.

883. එකං ¶ චීවරන්ති සඞ්ඝස්ස පරිණතචීවරතො එකං චීවරං. චීවරං වාති එත්ථ වා-සද්දො පච්චයන්තරවිකප්පත්ථො. වා පනාති එත්ථ වා-සද්දො අත්ථවිකප්පත්ථො. එකං චීවරං වා අඤ්ඤං වා පච්චයං පරස්ස, එකං පන අත්තනො වා පරිණාමෙය්ය චෙති යොජනා. සද්ධින්ති එකතො, එකක්ඛණෙති වුත්තං හොති. ද්වෙ පාචිත්තියො සද්ධිං සියුන්ති යොජනා, අඤ්ඤස්ස පරිණාමනෙන සුද්ධපාචිත්තියඤ්ච අත්තනො පරිණාමනෙන නිස්සග්ගියපාචිත්තියඤ්චාති ද්වෙ පාචිත්තියො එකක්ඛණෙ හොන්තීති අත්ථො.

884. පරිණාමෙත්වා ඨපිතෙ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා පරිච්චජිත්වා දින්නෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘සඞ්ඝස්සා’’තිආදි. ‘‘පරාජයො’’ති ඉදං පාදප්පහොනකං වත්ථුං සන්ධාය වුත්තං. යථාවත්ථුවසෙන පන දුක්කටථුල්ලච්චයාපි වත්තබ්බා.

885. අඤ්ඤස්ස චෙතියස්ස පොණං පරිණතං අඤ්ඤස්ස චෙතියස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා පුග්ගලස්ස වාපි පන පරිණාමෙය්යාති යොජනා. සඞ්ඝස්ස පුග්ගලස්සාති පදද්වයෙපි එවමෙව යොජෙතබ්බං. යථාහ ‘‘සඞ්ඝස්ස පරිණතං අඤ්ඤසඞ්ඝස්ස වා චෙතියස්ස වා පුග්ගලස්ස වා පරිණාමෙති ¶ , ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිආදි (පාචි. 492). අඤ්ඤස්ස පුග්ගලස්ස පොණං අඤ්ඤස්ස පුග්ගලස්ස පරිණාමෙය්යාති.

886. ඉමස්ස සබ්බසත්තවිසයතං දස්සෙතුමාහ ‘‘යො පනා’’තිආදි.

887. ඉදං පරිණතසික්ඛාපදං. තිසමුට්ඨානන්ති කායචිත්තවාචාචිත්තකායවාචාචිත්තසඞ්ඛාතෙහි තීහි සචිත්තකසමුට්ඨානෙහි සමුට්ඨානතො තිසමුට්ඨානං. පරිණාමනපච්චයා ආපජ්ජිතබ්බතො ක්රියං. සඞ්ඝාදීනං පරිණතන්තිසඤ්ඤාය අභාවෙන ¶ විමුච්චනතො සඤ්ඤාවිමොක්ඛං. කායවිඤ්ඤත්තිවචීවිඤ්ඤත්තීහි පරිණාමෙතබ්බතො කායකම්මං වචීකම්මං.

888. යෙ ඉමං විනිච්ඡයං තරන්ති, තෙ පඤ්ඤත්තිමහාසමුද්දං තරන්තීති යොජනා. පඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතං විනයපිටකමෙව මහාසමුද්දො වියාති පඤ්ඤත්තිමහාසමුද්දො, තං. එවං සමුදායං දස්සෙත්වා තදවයවෙ දස්සෙතුමාහ ‘‘නෙකා’’තිආදි. නෙකානි නානප්පකාරානි වත්තානි සෙනාසනවත්තාදීනි ඛන්ධකාගතානි උග්ගා උත්තුඞ්ගා තරඞ්ගමාලා මහාවීචිපරම්පරා යස්සාති විග්ගහො, නානප්පකාරඛන්ධකවත්තසඞ්ඛාතමහාතරඞ්ගපරම්පරාය සජ්ජිතන්ති අත්ථො. සීලං පාතිමොක්ඛසංවරාදිකමෙව අන්තො වෙලාවලයො යස්ස සො සීලන්තො, තං, පාතිමොක්ඛසංවරසීලාදිචතුපාරිසුද්ධිසීලමෙව පටිපාදෙතබ්බතාය අන්තං වෙලාවලයභූතන්ති අත්ථො. ආපත්තියො සත්තාපත්තික්ඛන්ධා, සීලාචාරදිට්ඨිආජීවවිපත්තියො ච ගාහකා මකරාදයො යස්සාති විග්ගහො, සීලාචාරාජීවදිට්ඨිසම්පත්තිසඞ්ඛාතමුදුසත්තනාසකආපත්තිවිපත්තිසඞ්ඛා- තමාතඞ්ගමකරාදිචණ්ඩසත්තවන්තන්ති අත්ථො. එවං අයං ගාථා සමුදායාවයවානං සබ්බෙසමෙව රූපකාලඞ්කාරෙන විරචිතාති දට්ඨබ්බා.

නිස්සග්ගියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

889. එවං ¶ නාතිවිත්ථාරසඞ්ඛෙපතො නිස්සග්ගියවිනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි තදනන්තරං නිද්දිට්ඨස්ස පාචිත්තියකණ්ඩස්ස විනිච්ඡයං ¶ දස්සෙතුං ‘‘සම්පජානමුසාවාදෙ’’තිආදි ආරද්ධං. සම්පජානමුසාවාදෙති අත්තනො වචනස්ස මුසාභාවං ඤත්වා, අදිට්ඨං ‘‘දිට්ඨ’’න්තිආදිනා නයෙන මුසාවාදෙ සම්පජානන්තස්ස මුසාභණනෙතිපි අත්ථො ගහෙතබ්බො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ජානිත්වා ජානන්තස්ස ච මුසාභණනෙ’’ති (පාචි. අට්ඨ. 2). ‘‘මුසාවාදෙ’’ති හි නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං, මුසාවාදනිමිත්තන්ති අත්ථො.

දවා භණන්තස්සාති යොජනා. අනුපපරික්ඛිත්වා වෙගෙන දිට්ඨම්පි ‘‘අදිට්ඨං මෙ’’ති වදන්තස්සාති අත්ථො. යථාහ ‘‘දවා භණති නාම සහසා භණතී’’ති පදභාජනීඅට්ඨකථායං ‘‘සහසා භණතීති අවීමංසිත්වා අනුපධාරෙත්වා වෙගෙන දිට්ඨම්පි ‘අදිට්ඨං මෙ’ති භණතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 11). රවා භණන්තස්සාති ‘‘චීවර’’න්ති වත්තුකාමස්ස ‘‘චීර’’න්ති වචනං විය මන්දත්තා මොමූහත්තා ‘‘අඤ්ඤං භණිස්සාමී’’ති අඤ්ඤං භණන්තස්ස. යථාහ ‘‘රවා භණති නාම ‘අඤ්ඤං භණිස්සාමී’ති අඤ්ඤං භණතී’’ති.

890. අඤ්ඤත්ථාති චතුත්ථපාරාජිකාදීසු. අත්තනා අලද්ධං උත්තරිමනුස්සධම්මං ‘‘ලද්ධං මයා’’ති මුසා යස්ස භණති, තෙන තඞ්ඛණමෙව සුත්වා තදත්ථෙ ඤාතෙ පාරාජිකස්ස, අඤ්ඤාතෙ කාලන්තරෙන ඤාතෙ ච පරියායවචනෙ ච ඤාතෙ ථුල්ලච්චයස්ස, පරියායවචනෙ අවිඤ්ඤාතෙ දුක්කටස්ස, දුට්ඨදොසසික්ඛාපදෙ පාරාජිකං අනාපන්නස්ස ‘‘ආපන්නො’’ති මුසාභණනෙ සඞ්ඝාදිසෙසස්ස, ඔමසවාදසික්ඛාපදෙ දුබ්භාසිතස්ස ච වුත්තත්තා ආහ ‘‘මුසාවාදස්ස කාරණා පඤ්ච ආපත්තියො’’ති. ඉමාය පාචිත්තියා සද්ධිං ඡ ආපත්තික්ඛන්ධා හොන්ති.

891-3. වුත්තෙසු ¶ ජාතිආදීසු දසසු අක්කොසවත්ථූසූති යොජනා, පදභාජනෙ වුත්තෙසු ජාතිනාමගොත්තකම්මසිප්පආබාධලිඞ්ගකිලෙසආපත්තිඅක්කොසානං වසෙන දසසු අක්කොසවත්ථූසූති අත්ථො ¶ . තෙසු කිලෙසං විනා සබ්බෙතෙ හීනුක්කට්ඨවසෙන ද්විප්පකාරා හොන්ති. යථාහ පදභාජනෙ ‘‘ජාති නාම ද්වෙ ජාතියො හීනා ච ජාති උක්කට්ඨා ච ජාතී’’තිආදි.

තත්ථ චණ්ඩාලාදිජාති හීනා, ඛත්තියබ්රාහ්මණජාතියො උක්කට්ඨා. නාමෙසු අවකණ්ණකජවකණ්ණකාදිනාමානි දාසනාමත්තා හීනානි, බුද්ධරක්ඛිතාදිනාමානි උක්කට්ඨානි. කොසියාදිගොත්තං හීනං, ගොතමාදිගොත්තං උක්කට්ඨං. කම්මෙසු වඩ්ඪකිමණිකාරාදිකම්මානි හීනානි, කසිවාණිජ්ජාගොරක්ඛකම්මානි උක්කට්ඨානි. සිප්පෙසු නළකාරකුම්භකාරාදිසිප්පං හීනං, මුද්දාගණනාදිසිප්පං උක්කට්ඨං. ආබාධෙසු සබ්බෙපි ආබාධා හීනා, අපිච මධුමෙහො පීළාජනකත්තාභාවා උක්කට්ඨො. ලිඞ්ගෙසු අතිදීඝතාදයො හීනා, නාතිදීඝතාදයො උක්කට්ඨා. සබ්බෙපි කිලෙසා හීනා. සබ්බාපත්තියොපි හීනා, අපිච සොතාපත්තිසමාපත්ති උක්කට්ඨා. අක්කොසෙසු ‘‘ඔට්ඨොසි මෙණ්ඩොසි ගොණොසී’’තිආදිකො හීනො, ‘‘පණ්ඩිතොසි බ්යත්තොසී’’තිආදිකො උක්කට්ඨො.

අඤ්ඤත්රඤ්ඤාපදෙසෙනාති පරියායකථනෙන විනා. ඔමසන්තස්සාති වචනපතොදෙන ඔවිජ්ඣන්තස්ස. සම්බුද්ධෙන පකාසිතාති ‘‘චණ්ඩාලොසි වෙනොසි නෙසාදොසි රථකාරොසි පුක්කුසොසී’ති භණති, ආපත්ති වාචාය වාචාය පාචිත්තියස්සා’’ති සාමං සබ්බධම්මාවබොධතො ‘‘සම්බුද්ධො’’ති පඤ්ඤාතෙන භගවතා දෙසිතා.

894. තෙහෙවාති ¶ ජාතිආදීහි අක්කොසවත්ථූහෙව. අඤ්ඤාපදෙසෙන භූතෙන වා…පෙ… ආපන්නමෙව වා අනුපසම්පන්නං අක්කොසන්තස්ස දුක්කටං සම්බුද්ධෙන පකාසිතන්ති සම්බන්ධො. ඉධ භූතාභූතපදානි තෙහීති අපෙක්ඛිත්වා බහුවචනන්තානි යොජෙතබ්බානි. එතෙන ‘‘සන්ති ඉධෙකච්චෙ’’තිආදිදුතියවාරත්ථං (පාචි. 26) දස්සෙන්තෙන දුක්කටසාධනත්ථෙන තදෙකකාරියං තතියං යෙනූනවාරඤ්ච චතුත්ථං න මයන්තිආදිවාරඤ්ච සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සන්ති ඉධෙකච්චෙ’ති වාරෙ පන පරිහරිත්වා වුත්තභාවෙන දුක්කටං. එසෙව නයො ‘යෙනූන…පෙ… න මය’න්ති වාරෙසුපී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 26).

පාළිමුත්තපදෙහිපීති එත්ථාපි තථෙව ‘‘භූතෙන වා’’තිආදීනි පදානි සම්බන්ධිතබ්බානි. ‘‘චොරොසි, ගණ්ඨිභෙදකොසී’’තිආදි පාළිමුත්තපදං නාම. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු චතූසු වාරෙසු, පාළිමුත්තපදෙසු ¶ ච. වුත්තඤ්හි ‘‘අනුපසම්පන්නෙ පන චතූසුපි වාරෙසු දුක්කටමෙව. ‘චොරොසි, ගණ්ඨිභෙදකොසී’තිආදිවචනෙහි පන උපසම්පන්නෙපි අනුපසම්පන්නෙපි සබ්බවාරෙසු දුක්කටමෙවා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 26). ‘‘අනුපසම්පන්න’’න්ති ඉමිනා ‘‘ඉමස්මිඤ්ච සික්ඛාපදෙ ඨපෙත්වා භික්ඛුං භික්ඛුනිආදයො සබ්බෙ සත්තා අනුපසම්පන්නට්ඨානෙ ඨිතා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 26) අට්ඨකථායං වුත්තා අනුපසම්පන්නා සඞ්ගහිතා. තෙනෙවෙත්ථාපි වක්ඛති ‘‘පවිට්ඨානුපසම්පන්නට්ඨානෙ ඉධ ච භික්ඛුනී’’ති.

895. දවකම්යතාති එත්ථ ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.22, 23, 422; අ. නි. 6.58; 9.9; මහානි. 206; විභ. 518) විය ය-කාරලොපො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු වුත්තපාචිත්තියවත්ථූසු ච දුක්කටවත්ථූසු චාති සබ්බත්ථෙව. දුබ්භාසිතමුදීරිතන්ති ‘‘චණ්ඩාලොසි…පෙ… පුක්කුසොසී’ති භණති, ආපත්ති ¶ වාචාය වාචාය දුබ්භාසිතස්සා’’ති (පාචි. 32) වුත්තන්ති අත්ථො. පරම්මුඛා පන පාචිත්තියවත්ථූහි ච දුක්කටවත්ථූහි ච අක්කොසනෙ දුක්කටමෙව. තථා දවකම්යතාය පරම්මුඛා වදන්තස්සාපි දුබ්භාසිතමෙවාති ආචරියා වදන්ති.

896-7. අත්ථං පුරක්ඛත්වා වදතො භික්ඛුස්ස අනාපත්තීති යොජනා. ධම්මො නාම ‘‘චණ්ඩාලොසී’’තිආදිපාළියෙව. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘පාළිං වාචෙන්තො ධම්මපුරෙක්ඛාරො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 35). අනුසාසනී නාම ‘‘ඉදානිපි චණ්ඩාලොසි, මා පාපධම්මං අකාසි, මා තමො තමපරායනො අහොසී’’තිආදිනා (පාචි. අට්ඨ. 35) නයෙන අට්ඨකථායං වුත්තසරූපායෙව අනුසාසනීපුරෙක්ඛතාය ඨත්වා වදන්තස්ස චිත්තස්ස ලහුපරිවත්තිතභාවතො අන්තරා කොධෙ උප්පන්නෙපි අනාපත්ති.

එත්ථාති ඉමස්මිං ඔමසවාදසික්ඛාපදෙ. පටිඝසම්පයුත්තචිත්තෙනෙව ආපජ්ජිතබ්බත්තා මානසිකදුක්ඛවෙදනාව හොති.

898. දුවිධාකාරතො භික්ඛුපෙසුඤ්ඤෙ ආපත්ති සියාති යොජනා. පිසතීති පිසුණා, වාචා ¶ , සමග්ගෙ සත්තෙ අවයවභූතෙ වග්ගෙ භින්නෙ කරොතීති අත්ථො. පිසුණා එව පෙසුඤ්ඤං, තාය වාචාය සමන්නාගතො පුග්ගලො සහචරියනයෙන පිසුණො, තස්ස කම්මං පෙසුඤ්ඤං, භික්ඛූනං පෙසුඤ්ඤං භික්ඛුපෙසුඤ්ඤං, තස්මිං භික්ඛුපෙසුඤ්ඤෙ. පදභාජනෙ ‘‘උපසම්පන්නො උපසම්පන්නස්ස සුත්වා උපසම්පන්නස්ස පෙසුඤ්ඤං උපසංහරති ‘ඉත්ථන්නාමො තං ‘චණ්ඩාලො…පෙ… පුක්කුසො’ති භණතී’ති ආපත්ති…පෙ… පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 39) වුත්තත්තා සයං උපසම්පන්නො හුත්වා උපසම්පන්නස්ස ජාතිආදීසු දසසු අක්කොසවත්ථූසු අඤ්ඤතරෙන අඤ්ඤං උපසම්පන්නං ¶ පරම්මුඛා අක්කොසන්තස්ස සුත්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වක්ඛමානසරූපෙසු අත්තනො පියකාමතාභෙදාධිප්පායසඞ්ඛාතෙසු ද්වීසු කාරණෙසු අඤ්ඤතරකාරණං පටිච්ච ‘‘අසුකො තුය්හං එවං වදතී’’ති පෙසුඤ්ඤං හරති, තස්ස පෙසුඤ්ඤකථනනිමිත්තං පාචිත්තියං හොතීති අත්ථො.

දුවිධාකාරතොති එත්ථ ආකාර-සද්දො කාරණපරියායො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ද්වීහාකාරෙහීති ද්වීහි කාරණෙහී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 38). එත්ථ කාරණං නාම අධිප්පායවිසෙසො. තං කාරණං අධිප්පායමුඛෙන දස්සෙතුමාහ ‘‘අත්තනො’’තිආදි. අත්තනො පියකාමස්සාති අත්තනො පියභාවකාමස්ස පෙසුඤ්ඤං භණන්තස්ස, අත්තනො පියභාවං කාමයන්තස්සාති අත්ථො, තාදිසෙන අධිප්පායෙනාති වුත්තං හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘එවං අහං එතස්ස පියො භවිස්සාමී’’ති අත්තනො පියභාවං පත්ථයමානස්සා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 38). පරභෙදත්ථිනොපි වාති අක්කොසකස්ස ච අත්තනො පෙසුඤ්ඤවචනං සුණන්තස්ස චාති උභින්නං භෙදං ඉච්ඡන්තස්සාති අත්ථො, භෙදාධිප්පායෙනාති වුත්තං හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘පරස්ස පරෙන භෙදං ඉච්ඡන්තස්සා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 38).

899. පරියායනයෙන අක්කොසන්තස්ස වචනස්ස…පෙ… දුක්කටන්ති යොජනා, පරියායඅක්කොසවචනං සුත්වා පරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වදන්තස්ස භික්ඛුනො දුක්කටං හොතීති අත්ථො. යථාහ ‘‘ඉත්ථන්නාමො සන්ති ඉධෙකච්චෙ චණ්ඩාලා…පෙ… භණති, න සො අඤ්ඤං භණති, තංයෙව භණතීති ආපත්ති වාචාය වාචාය දුක්කටස්සා’’තිආදි (පාචි. 41). පාළිමුත්තනයෙන අක්කොසන්තස්ස වචනස්ස…පෙ… දුක්කටන්ති යොජනා. එත්ථ ‘‘චොරොසි, ගණ්ඨිභෙදකොසී’’තිආදිනා දස්සිතො පාළිමුත්තනයො නාම.

900. අනුපසම්පන්නස්ස ¶ අක්කොසං උපසම්පන්නං හරතොපි ච තථා දුක්කටන්ති යොජනා. ච-සද්දෙන ¶ උපසම්පන්නස්ස අක්කොසං අනුපසම්පන්නං හරතොපි ච, අනුපසම්පන්නස්ස අක්කොසං අනුපසම්පන්නං හරතොපි ච තථා දුක්කටන්ති විකප්පද්වයඤ්ච සමුච්චිනොති. ‘‘ඉධාපි භික්ඛුනිං ආදිං කත්වා සබ්බෙ අනුපසම්පන්නා නාමා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 38) අට්ඨකථාවචනතො ‘‘භික්ඛුනී’’ති උපලක්ඛණං.

901. න චෙව පියකාමස්සාති පියභාවං අකාමයන්තස්ස ච. න භෙදත්ථිනොපි චාති භෙදං අනිච්ඡන්තස්ස ච. පාපානං ගරහත්ථායාති එත්ථ ‘‘කෙවල’’න්ති සෙසො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘එකං අක්කොසන්තං, එකඤ්ච ඛමන්තං දිස්වා ‘අහො නිල්ලජ්ජො, ඊදිසම්පි නාම ආයස්මන්තං පුන වත්තබ්බං මඤ්ඤිස්සතී’ති එවං කෙවලං පාපගරහිතාය භණන්තස්ස අනාපත්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 38).

903. අඤ්ඤෙනාති සාමණෙරාදිනා. ‘‘යඤ්ච පදං යඤ්ච අනුපදං යඤ්ච අන්වක්ඛරං යඤ්ච අනුබ්යඤ්ජනං, සබ්බමෙතං පදසො නාමා’’ති (පාචි. 46) පදභාජනෙ වුත්තත්තා අවයවෙ සමුදායොපචාරවසෙන ‘‘පිටකත්තය’’න්ති තදෙකදෙසපදාදි එව වුත්තොති ගහෙතබ්බො. එත්ථ පදාදිසරූපං අට්ඨකථාය වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘පදන්ති එකො ගාථාපාදො අධිප්පෙතො. අනුපදන්ති දුතියො පාදො. අන්වක්ඛරන්ති එකෙකමක්ඛරං. අනුබ්යඤ්ජනන්ති පුරිමබ්යඤ්ජනෙන සදිසං පච්ඡාබ්යඤ්ජන’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 45). ඉදං ගාථාමයදෙසනං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘යං කිඤ්චි වා එකමක්ඛරං ¶ අන්වක්ඛරං, අක්ඛරසමූහො අනුබ්යඤ්ජනං, අක්ඛරානුබ්යඤ්ජනසමූහො පදං, පඨමපදං පදමෙව, දුතියං අනුපදන්ති එවමෙත්ථ නානාකරණං වෙදිතබ්බ’’න්තිපි (පාචි. අට්ඨ. 45) වුත්තං. ඉදං චුණ්ණියදෙසනං සන්ධාය වුත්තං.

ධම්මන්ති බුද්ධභාසිතාදිපාළිධම්මං. පටිසම්භිදායඤ්හි ධම්මපඤ්චකෙ පාළිපි ධම්මොති වුත්තා. ධම්මපඤ්චකං නාම ඵලනිබ්බත්තකො හෙතු, අරියමග්ගො, භාසිතං, කුසලාකුසලං චෙති එතෙ ධම්මසඤ්ඤිතාති නිද්දිට්ඨං. එත්ථ හි භාසිතන්ති පාළි වුත්තා. අට්ඨකථානිස්සිතොපි එත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡති. සො ච පුබ්බෙ මගධභාසාය ඨිතො සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හො ගහෙතබ්බො.

‘‘සහ භණන්තස්ස පාචිත්තියං සියා’’ති ඉමිනා ‘‘එකතො පට්ඨපෙත්වා එකතො ඔසාපෙන්තී’’තිආදිනා ¶ (පාචි. 46) පදභාජනාගතනයෙන අනුපසම්පන්නෙන සද්ධිං ආරභිත්වා එකතො උච්චාරණවසෙන පදං වා අනුපදං වා අන්වක්ඛරං වා අනුබ්යඤ්ජනං වා වදතො පදාදිගණනාවසෙන පාචිත්තියන්ති වුත්තං හොති.

904. සඞ්ගීතිං අනාරුළ්හෙසු ධම්මෙසු රාජොවාදාදයො සුත්තන්තා ආපත්තිජනකායෙවාති මහාපච්චරියාදිසු වුත්තාති යොජනා. රාජොවාදො නාම එකො සුත්තන්තො. ආදි-සද්දෙන තික්ඛින්ද්රියාදිසුත්තන්තා ගහිතා.

905. භික්ඛුස්මිම්පි භික්ඛුනියාපි ච අනුපසම්පන්නසඤ්ඤිනො, විමතිස්ස වා භික්ඛුස්ස තථා පදසොධම්මෙ දුක්කටං හොතීති යොජනා.

906-7. එකතො උද්දිසාපෙතීති එකතො උද්දෙසං ගණ්හන්තෙහි අනුපසම්පන්නෙහි සද්ධිං උච්චාරණවසෙන උද්දිසාපෙති. සජ්ඣායං වා කරොතීති තථා එකතො සජ්ඣායති.

‘‘සචෙ ¶ එකගාථාය එකො පාදො න ආගච්ඡති, සෙසං ආගච්ඡති, අයං යෙභුය්යෙන පගුණගන්ථො නාම. එස නයො සුත්තෙපි වෙදිතබ්බොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 48) අට්ඨකථාවචනතො පගුණගන්ථන්ති එත්ථ ‘‘යෙභුය්යෙනා’’ති සෙසො. ඔපාතෙතීති ‘‘එවං භණාහී’’ති එකතො භණති. උද්දෙසන්ති උද්දිසිතබ්බං. තෙනාති අනුපසම්පන්නෙන.

908. යස්මා ඉදං පදසොධම්මසික්ඛාපදං වාචතො ච සමුට්ඨාති, වාචාචිත්තද්වයාපි ච සමුට්ඨාති, තස්මා ඉදං සමුට්ඨානං පදසොධම්මසඤ්ඤිතන්ති වුත්තන්ති යොජනා.

909-10. සබ්බච්ඡන්නසබ්බපරිච්ඡන්නෙ සෙනාසනෙ තිස්සන්නං පන රත්තීනං යො පන භික්ඛු රත්තියං ඨපෙත්වා භික්ඛුං අඤ්ඤෙන සචෙ නිපජ්ජෙය්ය, තස්ස පාචිත්තියං සියාති යොජනා. ‘‘යං කිඤ්චි පටිච්ඡාදනසමත්ථං ඉධ ඡදනඤ්ච පරිච්ඡන්නඤ්ච වෙදිතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 51) අට්ඨකථායං වුත්තත්තා ඡදනාරහං ඉට්ඨකාසිලාසුධාතිණපණ්ණාදීනං යෙන කෙනචි සබ්බසො ඡාදිතං සෙනාසනං ¶ සබ්බච්ඡන්නං. ‘‘භූමිතො පට්ඨාය යාව ඡදනං ආහච්ච පාකාරෙන වා අඤ්ඤෙන වා කෙනචි අන්තමසො වත්ථෙනපි පරික්ඛිත්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 51) අට්ඨකථායං වුත්තත්තා යෙන කෙනචි පරික්ඛිපිත්වා පටිච්ඡාදිතසෙනාසනං සබ්බපරිච්ඡන්නං. ‘‘ඡදනං අනාහච්ච සබ්බන්තිමෙන පරියායෙන දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධෙන පාකාරාදිනා පරික්ඛිත්තාපි සබ්බපරිච්ඡන්නායෙවා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 51) කුරුන්දට්ඨකථායං වුත්තං, තං ‘‘දියඩ්ඪා’’තිආදිනා වක්ඛති.

එවං සබ්බච්ඡන්නසබ්බපරිච්ඡන්නෙ එකස්මිං සෙනාසනෙ යො භික්ඛු උපසම්පන්නතො අඤ්ඤෙන එකෙන වා අනෙකෙහි වා තිරත්තං ¶ සහසෙය්යං කප්පෙත්වා චතුත්ථරත්තිං ආදිං කත්වා සබ්බරත්තීසු සූරියත්ථඞ්ගමතො පට්ඨාය සකලරත්තියං පඨමං වා පච්ඡා වා අපුබ්බාචරිමං වා පිට්ඨිං පසාරෙත්වා සචෙ එකසෙනාසනෙ සෙය්යං කප්පෙති, තස්ස දෙවසිකං පාචිත්තියං හොතීති ඉදං විධානං ‘‘අපිචෙත්ථ එකාවාසාදිකම්පි චතුක්කං වෙදිතබ්බ’’න්තිආදිනා (පාචි. අට්ඨ. 51) අට්ඨකථායං වුත්තං.

‘‘යෙභුය්යෙන පරිච්ඡන්නෙ ඡන්නෙ’’ති ඉමිනාපි එවමෙව යොජෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘යස්සා පන උපරි බහුතරං ඨානං ඡන්නං, අප්පං අච්ඡන්නං, සමන්තතො ච බහුතරං පරික්ඛිත්තං, අප්පං අපරික්ඛිත්තං, අයං යෙභුය්යෙනඡන්නා යෙභුය්යෙනපරිච්ඡන්නා නාමා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 51) අට්ඨකථායං වුත්තනයෙන යෙභුය්යෙන ඡන්නපරිච්ඡන්නං වෙදිතබ්බං. අත්ථො වුත්තනයොයෙව. ‘‘යෙභුය්යෙන පංසුකා’’ති එතස්ස අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 86) තීසු ද්වෙ යෙභුය්යං නාම, ඉධ පන පදසොධම්මෙ ‘‘යෙභුය්යෙන පගුණං ගන්ථ’’න්ති එතස්ස අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 48) ‘‘එකගාථායා’’තිආදිවිවරණෙ විය චතූසු තයොපි භාගා යෙභුය්යං නාමාති වෙදිතබ්බං.

911. මෙථුනස්ස පහොනකං යං පන වත්ථු පඨමපාරාජිකාය නිද්දිට්ඨං අන්තමසො තිරච්ඡානගතෙනපි, තෙන පඨමපාරාජිකවත්ථුනා පුග්ගලෙන සහ නිපජ්ජිත්වා ආපත්ති සහසෙය්යාපත්ති හොතීති යොජනා.

912-3. ‘‘උභො වා නිපජ්ජන්තී’’ති විකප්පස්ස පඨමගාථාද්වයෙනෙව අත්ථතො දස්සිතත්තා පුබ්බාපරියවසෙනපි සම්භවන්තං දස්සෙතුං ‘‘අනුපසම්පන්නෙ’’තිආදිනා (පාචි. 52-54) නයෙන දස්සිතපක්ඛද්වයං නිදස්සෙතුමාහ ‘‘නිපන්නෙ’’තිආදි. ‘‘උට්ඨහිත්වා’’ති ඉදං විච්ඡාවසෙන ගහෙතබ්බං. අනුපසම්පන්නගණනායපි වාති බහූසු ¶ අනුපසම්පන්නෙසු තෙසං ගණනාය ච. අනුපසම්පන්නෙසු ¶ බහූසු තෙසං ගණනාය එකස්ස භික්ඛුනො බහූ ආපත්තියො හොන්තීති එවං දස්සනෙන උපසම්පන්නෙසු බහූසු එකස්මිං අනුපසම්පන්නෙ සති තෙසඤ්ච තස්ස පයොගගණනාය ආපජ්ජිතබ්බා බහූ ආපත්තියො ච උභොසුපි බහූසු එකෙකස්සෙව උපසම්පන්නස්ස අනුපසම්පන්නගණනාය බහූ ආපත්තියො ච හොන්තීතිපි දස්සිතං හොති.

914. එකෙනෙව ද්වාරෙන වළඤ්ජිතබ්බතො එකූපචාරෙ සතගබ්භෙපි සෙනාසනෙ උපසම්පන්නො එකස්මිං ගබ්භෙ වසන්තො අත්තනා සයනගබ්භෙ ද්වාරං පිදහිත්වා වා අපිදහිත්වා වා චතුත්ථරත්තියං සයති චෙ, උපරිමතලෙ, අවසෙසගබ්භෙසු ච සයන්තෙහි අනුපසම්පන්නෙහි පුබ්බෙ වුත්තආපත්තිනියමොයෙවාති දස්සනත්ථමාහ ‘‘සචෙ පිධායා’’තිආදි. ගබ්භද්වාරං උත්තරපදලොපෙන ‘‘ගබ්භ’’න්ති වුත්තං. චතුත්ථදිවසෙ අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ නිපජ්ජති, ආපත්ති සියාති යොජනා. ‘‘අනුපසම්පන්නෙන සහා’’ති පකරණතො ලබ්භති. ආපත්ති පාචිත්තියං.

915. දියඩ්ඪහත්ථුබ්බෙධෙනාති වඩ්ඪකිරතනෙන දියඩ්ඪරතනුබ්බෙධෙන. පාකාරො නාම නිට්ඨිතො. චයනං නාම විප්පකතපාකාරොතිපි වදන්ති. ඉමිනා ච ආළින්දස්ස අග්ගහණත්ථං ‘‘දසහත්ථුබ්බෙධාපි ජගති පරික්ඛෙපසඞ්ඛ්යං න ගච්ඡතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 51) අට්ඨකථා පමාණන්ති වදන්ති. ජගතීති ආළින්දං. ආදි-සද්දෙන භිත්තිපණ්ණාවරණාදිගහණං.

916. දුස්සකුටියන්ති වත්ථකුටියං.

917. ‘‘සබ්බච්ඡන්නපරිච්ඡන්නාදිප්පභෙදතො යෙභුය්යාදිප්පභෙදතො’’ති ආදි-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. පඨමෙන ¶ ආදි-සද්දෙන සබ්බච්ඡන්නයෙභුය්යපරිච්ඡන්නසබ්බච්ඡන්නඋපඩ්ඪපරිච්ඡන්නසබ්බපරිච්ඡන්නයෙභුය්යච්ඡන්න- සබ්බපරිච්ඡන්නඋපඩ්ඪච්ඡන්නසඞ්ඛාතානි චත්තාරි සෙනාසනානි ගහිතානි. ගාථාය සරූපෙන වුත්තසබ්බච්ඡන්නසබ්බපරිච්ඡන්නෙන සද්ධිං පඤ්ච සෙනාසනානි දස්සිතානි හොන්ති. දුතියෙන ආදි-සද්දෙන යෙභුය්යච්ඡන්නයෙභුය්යපරිච්ඡන්න යෙභුය්යච්ඡන්නඋපඩ්ඪපරිච්ඡන්න යෙභුය්යපරිච්ඡන්නඋපඩ්ඪච්ඡන්නසඞ්ඛාතානි තීණි සෙනාසනානි ගහිතානි. ඉමෙ අට්ඨ විකප්පා ලබ්භන්ති. කස්මා වුත්තං ‘‘සත්ත පාචිත්තියානී’’ති? මහාඅට්ඨකථාය වුත්තත්තා. යථාහ ‘‘මහාඅට්ඨකථායං පන ‘සබ්බච්ඡන්නෙ යෙභුය්යෙනපරිච්ඡන්නෙ පාචිත්තියං, සබ්බච්ඡන්නෙ උපඩ්ඪපරිච්ඡන්නෙ පාචිත්තියං, යෙභුය්යෙනච්ඡන්නෙ උපඩ්ඪපරිච්ඡන්නෙ පාචිත්තියං, සබ්බපරිච්ඡන්නෙ යෙභුය්යෙනච්ඡන්නෙ පාචිත්තියං, සබ්බපරිච්ඡන්නෙ උපඩ්ඪච්ඡන්නෙ පාචිත්තියං ¶ , යෙභුය්යෙනපරිච්ඡන්නෙ උපඩ්ඪච්ඡන්නෙ පාචිත්තියං, පාළියං වුත්තපාචිත්තියෙන සද්ධිං සත්ත පාචිත්තියානී’ති වුත්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 53).

කස්මා පන අට්ඨකථායං ‘‘අට්ඨ පාචිත්තියානී’’ති වත්වා ‘‘සත්තා’’ති ගණනපරිච්ඡෙදො කතොති? නිස්සන්දෙහෙ තාව ‘‘සෙය්යා නාම සබ්බච්ඡන්නා සබ්බපරිච්ඡන්නා, යෙභුය්යෙනච්ඡන්නා යෙභුය්යෙනපරිච්ඡන්නා’ති (පාචි. 52) පාළියං ආගතෙසු ද්වීසු විකප්පෙසු එකස්මිං වුත්තපාචිත්තියං ගහෙත්වා පාළියං වුත්තෙන පාචිත්තියෙන ‘සත්තා’ති වුත්ත’’න්ති පරිහාරො දස්සිතො. සාරත්ථදීපනියඤ්ච ‘‘සත්ත පාචිත්තියානී’ති පාළියං වුත්තපාචිත්තියද්වයං සාමඤ්ඤතො එකත්තෙන ගහෙත්වා වුත්තං. විසුං පන ගය්හමානෙ සබ්බච්ඡන්නෙ සබ්බපරිච්ඡන්නෙ පාචිත්තියං, යෙභුය්යෙනච්ඡන්නෙ යෙභුය්යෙනපරිච්ඡන්නෙ පාචිත්තියන්ති අට්ඨෙව පාචිත්තියානි හොන්තී’’ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.53) පරිහාරො වුත්තො.

සබ්බයෙභුය්යඋපඩ්ඪපදෙසු ඡන්නපරිච්ඡන්නපදෙහි යොජිතෙසු නව විකප්පා සම්භවන්ති, තෙසු නවමෙ උපඩ්ඪච්ඡන්නඋපඩ්ඪපරිච්ඡන්නවිකප්පෙ දුක්කටස්ස දස්සිතත්තා පාරිසෙසතො ඉතරෙසු ¶ අට්ඨසු අට්ඨ පාචිත්තියානෙව සම්භවන්ති. අට්ඨකථායං පන අප්පකං ඌනමධිකං වා ගුණනූපගං න හොතීති කත්වා ‘‘සත්තා‘‘ති වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ.

918. ‘‘අඩ්ඪච්ඡන්නෙ අඩ්ඪපරිච්ඡන්නෙ’’ති යොජනා. ‘‘සබ්බපරිච්ඡන්නෙ චූළච්ඡන්නෙ’’ති යථාක්කමෙන යොජනා. ඉමිනා අට්ඨකථාගතෙසු පඤ්චසු විකප්පෙසු තතියවිකප්පං දස්සෙත්වා ආදි-සද්දෙන සබ්බච්ඡන්නාදයො සෙසවිකප්පා ගහිතා. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සබ්බච්ඡන්නෙ චූළකපරිච්ඡන්නෙ දුක්කටං, යෙභුය්යෙනච්ඡන්නෙ චූළකපරිච්ඡන්නෙ දුක්කටං, සබ්බපරිච්ඡන්නෙ චූළකච්ඡන්නෙ දුක්කටං, යෙභුය්යෙනපරිච්ඡන්නෙ චූළකච්ඡන්නෙ දුක්කටං, පාළියං ආගතදුක්කටෙන සහ පඤ්ච දුක්කටානීහි වුත්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 53). පාළියං ආගතදුක්කටං නාම ඉමිස්සායෙව ගාථාය ආදිම්හියෙව වුත්තදුක්කටං. යථාහ ‘‘උපඩ්ඪච්ඡන්නෙ උපඩ්ඪපරිච්ඡන්නෙ ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 53).

චූළච්ඡන්නාදීනි චෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බානි – යස්ස චතූසු භාගෙසු එකො ඡන්නො, සෙසා අච්ඡන්නා, ඉදං චූළකච්ඡන්නං. යස්ස තීසු භාගෙසු ද්වෙ ඡන්නා, එකො අච්ඡන්නො, ඉදං යෙභුය්යෙනච්ඡන්නං. යස්ස ¶ ද්වීසු භාගෙසු එකො ඡන්නො, එකො අච්ඡන්නො, ඉදං උපඩ්ඪච්ඡන්නං නාම සෙනාසනං. චූළපරිච්ඡන්නාදීනි ඉමිනා නයෙන වෙදිතබ්බානි. ඡන්නාදීහිපීති සහත්ථෙ කරණවචනං. පි-සද්දො සමුච්චයත්ථො. සබ්බචූළපරිච්ඡන්නඡන්නාදීහි චතූහිපි සහ අඩ්ඪච්ඡන්නපරිච්ඡන්නෙ පඤ්චධා දුක්කටං පරිදීපිතන්ති යොජනා.

920. සබ්බච්ඡන්නාදිකෙති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ‘‘සබ්බපරිච්ඡන්නෙ සබ්බඅච්ඡන්නෙ යෙභුය්යෙනඅච්ඡන්නෙ යෙභුය්යෙනඅපරිච්ඡන්නෙ’’ති (පාචි. 54) පාළියං වුත්තා අනාපත්තිවාරසෙසා ච අට්ඨකථායං වුත්තා ‘‘උපඩ්ඪච්ඡන්නෙ චූළකපරිච්ඡන්නෙ, උපඩ්ඪපරිච්ඡන්නෙ චූළකච්ඡන්නෙ ¶ , චූළකච්ඡන්නෙ චූළකපරිච්ඡන්නෙ’’ති (පාචි. අට්ඨ. 53) තයො අනාපත්තිවාරා ච ගහිතා.

921. නිපන්නෙපීති එත්ථ පි-සද්දෙන ‘‘භික්ඛු නිපන්නෙ අනුපසම්පන්නො නිසීදති, උභො වා නිසීදන්තී’’ති (පාචි. 54) පාළියං වුත්තපකාරන්තරෙ සමුච්චිනොති.

922. අපි-සද්දෙන පගෙව මහත්තරියාති දස්සෙති. සහසෙය්යං පකප්පෙය්යාති යථාවුත්තලක්ඛණං සබ්බච්ඡන්නසබ්බපරිච්ඡන්නාදිසෙනාසනං පවිසිත්වා සූරියත්ථඞ්ගමතො පට්ඨාය පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරෙනෙව පිට්ඨිප්පසාරණලක්ඛණං සෙය්යං කප්පෙය්ය.

923-4. දෙවියාති දෙවිත්ථියා. තිරච්ඡානගතිත්ථියාති ගොධාදිකාය. ‘‘මෙථුනවත්ථුභූතායා’’ති ඉමිනා මෙථුනධම්මස්ස අවත්ථුභූතාය සහසෙය්යාය දොසාභාවං දස්සෙති. වත්ථූනං ගණනායාති මාතුගාමස්ස ගණනාය ච තාසඤ්ච අත්තනො ච පයොගගණනාය ච. අස්සාති භික්ඛුස්ස. මාතුගාමෙන තයො දිවසෙ සහසෙය්යාය ඉමිනා සික්ඛාපදෙන ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා චතුත්ථදිවසෙ සහසෙය්යාය ද්වීහිපි සික්ඛාපදෙහි ආපත්තිං ආපජ්ජතීති එත්ථ දුක්කටවත්ථුභූතාය ඉත්ථියා තත්ථෙව සහසෙය්යාය ඉමිනා සික්ඛාපදෙන දුක්කටං ආපජ්ජිත්වා චතුත්ථදිවසෙ රත්තියං සහසෙය්යාය ඉමිනා සික්ඛාපදෙන ආපජ්ජිතබ්බදුක්කටෙන සහ පුරිමසික්ඛාපදෙන පාචිත්තියං ආපජ්ජතීති වෙදිතබ්බං.

926. ඡප්පඤ්චවාචාහි ¶ ¶ උද්ධං ඉත්ථියා ධම්මං භණන්තස්සාති සම්බන්ධො. ඉත්ථියාති ‘‘මාතුගාමො නාම මනුස්සිත්ථී, න යක්ඛී, න පෙතී, න තිරච්ඡානගතා, විඤ්ඤූ පටිබලා හොති සුභාසිතදුබ්භාසිතං දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලං ආජානිතු’’න්ති පාළියං වුත්තමනුස්සිත්ථියා. භණන්තස්සාති වක්ඛමානලක්ඛණං ධම්මං ඡහි පදෙහි උත්තරි භණන්තස්ස. විඤ්ඤුං පුරිසවිග්ගහං විනාති ‘‘විඤ්ඤූ නාම පුරිසවිග්ගහො පටිබලො හොති සුභාසිතදුබ්භාසිතං දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලං ආජානිතු’’න්ති (පාචි. 64) පාළියං වුත්තසවනූපචාරගතමනුස්සපුරිසං විනා. ධම්මන්ති වක්ඛමානප්පකාරසරූපං දෙසනාධම්මං.

927. ගාථාමයා, චුණ්ණියගන්ථමයාති දුවිධා දෙසනා, තත්ථ ගාථාමයදෙසනාය වාචා නාම ගාථාපාදලක්ඛණාති දස්සෙතුමාහ ‘‘ගාථාපාදො’’තිආදි. චුණ්ණියදෙසනායං පන වාචාපරිච්ඡෙදො විභත්යන්තවසෙන වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ගණ්ඨිපදෙ ‘‘එකො ගාථාපාදො’ති ඉදං ගාථාබන්ධමෙව සන්ධාය වුත්තං, අඤ්ඤත්ථ පන විභත්තිඅන්තපදමෙව ගහෙතබ්බ’’න්ති. පදසොධම්මං නිද්දිට්ඨං ධම්මන්ති පිටකත්තයං. ‘‘අට්ඨකථ’’න්ති ඉමිනා සඞ්ගීතිත්තයාරුළ්හං පොරාණට්ඨකථං ගහෙතබ්බං. තෙනෙව ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං ‘‘අට්ඨකථං ධම්මපදජාතකාදිවත්ථුඤ්චා’’ති. ඉමිනාපි පොරාණකං සඞ්ගීතිආරුළ්හමෙව අට්ඨකථං වුත්තන්ති වදන්ති. අට්ඨකථාදිපාඨං ඨපෙත්වා දමිළාදිභාසන්තරෙන යථාරුචි කථෙතුං වට්ටතීති.

928. පදාදීනං වසා ඡන්නං වාචානං උපරි ධම්මං දෙසෙන්තස්සාති යොජනා. දෙසෙන්තස්සාති පදසොධම්මෙ වුත්තලක්ඛණපදාදිසරූපාහි ඡහි වාචාහි උත්තරි ධම්මං දෙසෙන්තස්ස. පදාදිගණනායාති යථාවුත්තලක්ඛණපදඅනුපදඅන්වක්ඛරඅනුබ්යඤ්ජනගණනාය.

929. පුරිසවිග්ගහන්ති ¶ මනුස්සපුරිසවෙසං. එත්ථ තිරච්ඡානගතා නාම වෙසනිම්මානාරහා ඉද්ධිමන්තා නාගසුපණ්ණා.

932. ඉත්ථිරූපන්ති මනුස්සිත්ථිවෙසං. තිරච්ඡානගතිත්ථියාති වුත්තසරූපාය තිරච්ඡානගතිත්ථියා.

933. සයං ¶ උට්ඨාය නිසීදිත්වා පුන ධම්මං දෙසෙන්තස්ස අනාපත්ති පකාසිතාති සම්බන්ධො. මාතුගාමස්ස වා තථාති එත්ථ ‘‘තථා’’ති ඉමිනා වුත්තප්පකාරස්ස ගහිතත්තා උට්ඨාය නිසින්නස්ස මාතුගාමස්ස පුන ධම්මං දෙසෙන්තස්ස අනාපත්ති පකාසිතාති වුත්තං හොති. ‘‘උට්ඨායා’’තිආදිනා ඉරියාපථපරිවත්තනදස්සනෙන නානාඉරියාපථෙපි අනාපත්තිං දීපෙති.

934. අඤ්ඤිස්සා පුන අඤ්ඤිස්සාති එත්ථ ‘‘ආගතාගතායා’’ති සෙසො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අඤ්ඤස්ස මාතුගාමස්සාති එකිස්සා දෙසෙත්වා පුන ආගතාගතාය අඤ්ඤිස්සාපි දෙසෙතීති එවං එකාසනෙ නිසින්නො මාතුගාමසතසහස්සන්නම්පි දෙසෙතීති අත්ථො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 66). අවුත්තසමුච්චයත්ථෙන ච-සද්දෙන ‘‘පඤ්හං පුට්ඨො කථෙතී’’ති (පාචි. 66) ඉදං සමුච්චිනොති. ‘‘දීඝනිකායො කිමත්ථියො භන්තෙ’’ති පඤ්හං පුච්ඡතො මාතුගාමස්ස සබ්බං දීඝනිකායං වදතොපි අනාපත්ති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘පඤ්හං පුච්ඡති, පඤ්හං පුට්ඨො කථෙතීති මාතුගාමො ‘දීඝනිකායො නාම භන්තෙ කිමත්ථං දීපෙතී’ති පුච්ඡති, එවං පඤ්හං පුට්ඨො භික්ඛු සබ්බං චෙපි දීඝනිකායං කථෙති, අනාපත්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 66). එත්ථ ච සබ්බං චෙපි දීඝනිකායං කථෙතීති යාව න නිට්ඨාති, තාව පුනදිවසෙපි කථෙති.

935. ධම්මස්ස ¶ දෙසනාය, විඤ්ඤුමනුස්සපුරිසස්ස අසන්නිහිතකරණෙන ච ආපජ්ජිතබ්බතො ක්රියාක්රියං.

936. මහග්ගතං රූපාරූපජ්ඣානං. පණීතං ලොකුත්තරධම්මං. පධානභාවං නීතන්ති පණීතං. ආරොචෙන්තස්සාති ‘‘පඨමං ඣානං සමාපජ්ජාමී’’තිආදිනා (පාරා. 201) නයෙන චතුත්ථපාරාජිකෙ වුත්තනයෙන වදන්තස්ස. පරිනිබ්බානකාලෙ ච පුට්ඨකාලෙ ච භික්ඛුභික්ඛුනීනං අත්තනා ලද්ධස්ස උත්තරිමනුස්සධම්මස්ස ආරොචෙතබ්බත්තා ‘‘ඨපෙත්වා භික්ඛුනිං භික්ඛු’’න්ති වුත්තං. ‘‘අඤ්ඤස්සා’’ති සෙසො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘උපසම්පන්නස්ස භූතං ආරොචෙතීති උත්තරිමනුස්සධම්මමෙව සන්ධාය වුත්තං. පරිනිබ්බානකාලෙ, හි අන්තරා වා අතිකඩ්ඪියමානෙන උපසම්පන්නස්ස භූතං ආරොචෙතුං වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 77). භූතෙති එත්ථ ‘‘උත්තරිමනුස්සධම්මෙ ආරොචිතෙ’’ති වත්තබ්බං, නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං, අත්තනො සන්තානෙ ඉමස්මිං අත්තභාවෙ සිද්ධඋත්තරිමනුස්සධම්මස්ස ආරොචනනිමිත්තන්ති අත්ථො.

937. නො ¶ චෙ ජානාති සො වුත්තන්ති යස්ස ආරොචෙති, සො සචෙ සුතක්ඛණෙයෙව වුත්තනයෙනෙව ‘‘එස පඨමජ්ඣානස්ස ලාභී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තං නො ජානාති. පරියායවචනෙති ‘‘යො තෙ විහාරෙ වසති, සො පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභී’’ති එවමාදිපරියායවචනෙ. යස්ස උත්තරිමනුස්සධම්මං ආරොචෙති, සො සචෙ සුතසමනන්තරං ‘‘එස එවං වදතී’’ති වුත්තං නො ජානාති, තාදිසස්ස ආරොචෙන්තස්ස භික්ඛුනො හොති ආපත්ති දුක්කටන්ති සම්බන්ධො. අස්ස භූතස්ස පරියායවචනෙ ච භික්ඛුනො ආපත්ති දුක්කටං හොතීති යොජනා.

938. තථාරූපෙ ¶ කාරණෙ සතීති පරස්ස කාරණභාවං ඤත්වාපි පටිපත්තියා අමොඝභාවදස්සනසමුත්තෙජනසම්පහංසනාදිකරසඞ්ඛාතෙ කාරණෙ සති. සබ්බස්සාපීති උපසම්පන්නානුපසම්පන්නස්ස සබ්බස්ස. සීලාදින්ති සීලසුතපරියත්තිගුණං. වදතොති එත්ථ ‘‘භික්ඛුනො’’ති පකරණතො ලබ්භති.

939. තදසම්භවාති දිට්ඨිසම්පන්නස්ස උම්මාදාදීනං අසම්භවා. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘දිට්ඨිසම්පන්නානං උම්මාදස්ස වා චිත්තක්ඛෙපස්ස වා අභාවාති. මහාපච්චරියම්පි හි විචාරිත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 77). උම්මත්තකපදස්ස අවචනෙ කාරණං වදන්තෙනෙව ඛිත්තචිත්තාදිපදානං අවචනෙ කාරණඤ්ච උපලක්ඛණතො දස්සිතමෙවාති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච මග්ගඵලදිට්ඨියා සමන්නාගතානං අරියානමෙව හි උම්මත්තකාදිභාවො නත්ථි. ඣානලාභිනො පන තස්මිං සති ඣානා පරිහායන්ති, තස්මා තෙසං අභූතාරොචනපච්චයා අනාපත්ති වත්තබ්බා, න භූතාරොචනපච්චයා.

940. ඉමිස්සාපත්තියා අඤ්ඤත්ර ඣානමග්ගාදිලාභීනං අඤ්ඤස්ස අසම්භවා ‘‘කුසලාබ්යාකතෙහෙව ද්විචිත්ත’’න්ති වුත්තං. ඉදඤ්ච උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන අරියපුග්ගලෙයෙව සන්ධාය වුත්තං. පණ්ණත්තිං අජානන්තා පන ඣානලාභී පුථුජ්ජනා නානාවත්ථුම්හි ලොභවසෙන අකුසලචිත්තෙනාපි න ආරොචෙන්තීති නත්ථි, තස්මා ‘‘තිචිත්ත’’න්ති වත්තබ්බං සියා, තථාපි බහුලෙන කුසලාබ්යාකතානමෙව සම්භවොති එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ද්විවෙදනං සුඛොපෙක්ඛාවසෙන. ඉදඤ්ච සික්ඛාපදං පණ්ණත්තිඅජානනවසෙන අචිත්තකසමුට්ඨානං හොති. අරියා චෙත්ථ පණ්ණත්තිං ජානන්තා ¶ වීතික්කමං න කරොන්ති, පුථුජ්ජනා පන පණ්ණත්තිං ජානිත්වාපි වීතික්කමං කරොන්ති. තෙ ච සත්ථුනො ආණාවීතික්කමචෙතනාය ¶ බලවඅකුසලභාවතො ඣානා පරිහායන්තීති දට්ඨබ්බං.

941. භික්ඛුනො දුට්ඨුල්ලං ආපත්තිං භික්ඛුසම්මුතිං ඨපෙත්වා අනුපසම්පන්නෙ ආරොචෙන්තස්ස භික්ඛුනො ආපත්තීති යොජනා. දුට්ඨුල්ලං ආපත්තින්ති සඞ්ඝාදිසෙසො. නනු ච ‘‘දුට්ඨුල්ලා නාම ආපත්ති චත්තාරි ච පාරාජිකානි තෙරස ච සඞ්ඝාදිසෙසා’’ති (පාචි. 79) පදභාජනෙ පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසා දස්සිතා, කස්මා ඉධ සඞ්ඝාදිසෙසොව ගහිතොති? වුච්චතෙ – පාරාජිකං දුට්ඨුල්ලසද්දත්ථදස්සනත්ථං වුත්තං, ඉධ පන සඞ්ඝාදිසෙසොයෙව භගවතා අධිප්පෙතොති අට්ඨකථායං විචාරිතමෙතං. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘පාරාජිකානි දුට්ඨුල්ලසද්දත්ථදස්සනත්ථං වුත්තානි, සඞ්ඝාදිසෙසං පන ඉධ අධිප්පෙත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 78). වක්ඛති ච ‘‘ඉධ සඞ්ඝාදිසෙසාව, දුට්ඨුල්ලාපත්තියො මතා’’ති. අනුපසම්පන්නෙති ‘‘භික්ඛුඤ්ච භික්ඛුනිඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසො අනුපසම්පන්නො’’ති (පාචි. 80) පදභාජනෙ නිද්දිට්ඨඅනුපසම්පන්නස්ස ආරොචෙන්තස්සාති වුත්තං හොති.

ඨපෙත්වා භික්ඛුසම්මුතින්ති ‘‘අත්ථි භික්ඛුසම්මුති ආපත්තිපරියන්තා න කුලපරියන්තා’’තිආදිනා (පාචි. 80) පදභාජනෙ දස්සිතං අභිණ්හාපත්තිකස්ස භික්ඛුනො ආයතිං සංවරත්ථං හිරොත්තප්පජනනත්ථං ආපත්තියො වා උපාසකකුලානි වා උභයමෙව වා පරිච්ඡින්දිත්වා වා අපරිච්ඡින්දිත්වා වා ආපත්තියො ආරොචෙතුං සඞ්ඝෙන සඞ්ඝමජ්ඣෙ තික්ඛත්තුං සාවෙත්වා කතසම්මුතිං ඨපෙත්වාති වුත්තං හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අභිණ්හාපත්තිකං භික්ඛුං දිස්වා ‘එවමෙස පරෙසු හිරොත්තප්පෙනාපි ආයතිං සංවරං ආපජ්ජිස්සතී’ති තස්ස භික්ඛුනො ¶ හිතෙසිතාය තික්ඛත්තුං අපලොකෙත්වා සඞ්ඝෙන කාතබ්බා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 80).

942. ඝටෙත්වා වදන්තස්සෙවාති එවකාරො යථාඨානෙ යොජෙතබ්බො. එවකාරෙන බ්යවච්ඡින්නමත්ථං වක්ඛති ‘‘වත්ථු’’න්තිආදිනා. ‘‘අසුචිං මොචෙත්වා’’ති ඉමිනා වත්ථුමාහ, ‘‘සඞ්ඝාදිසෙස’’න්ති ඉමිනා ආපත්තිං. වජ්ජමෙව වජ්ජතා. ‘‘පාචිත්තියාපත්තී’’ති ඉමස්සායං පරියායො. ‘‘අයං අසුචිං මොචෙත්වා සඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නො’’ති වත්ථුනා සද්ධිං ඝටෙත්වා ආපත්තිං වදන්තස්ස වජ්ජතා පාචිත්තියාපත්ති හොතීති යොජනා.

943. සුද්ධස්සාති ¶ පාරාජිකමනාපන්නස්ස. වදන්ති වදනහෙතු, වත්ථුනා සද්ධිං සඞ්ඝාදිසෙසස්ස කථනතොති අත්ථො.

944. අදුට්ඨුල්ලායාති සඞ්ඝාදිසෙසතො අඤ්ඤාය ආපත්තියා. දුට්ඨුල්ලසඤ්ඤිනොති සඞ්ඝාදිසෙසසඤ්ඤිනො. සෙසා ආපත්තියොපි වාති සඞ්ඝාදිසෙසං විනා සෙසෙ ඡළාපත්තික්ඛන්ධෙ.

945. තථාති දුක්කටං අතිදිසති. පඤ්චධා මතං අනුපසම්පන්නස්ස දුට්ඨුල්ලං අජ්ඣාචාරං ආරොචෙන්තස්ස තථා දුක්කටන්ති යොජනා. අනුපසම්පන්නස්ස පඤ්චධා මතං දුට්ඨුල්ලං අජ්ඣාචාරන්ති ච පාණාතිපාතාදිපඤ්චසික්ඛාපදවීතික්කමා ගහිතා. කෙචි පන ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨිආදයො පඤ්චා’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. පාණාතිපාතාදීනි හි දසෙව සික්ඛාපදානි සාමණෙරානං පඤ්ඤත්තානි. තෙසං පඤ්ඤත්තෙසුයෙව ච සික්ඛාපදෙසු දුට්ඨුල්ලාදුට්ඨුල්ලවිචාරණා කාතබ්බා, න ච සුක්කවිස්සට්ඨිආදීනි විසුං තෙසං පඤ්ඤත්තානි අත්ථීති.

අථ ¶ භික්ඛුනො දුට්ඨුල්ලසඞ්ඛාතානි සුක්කවිස්සට්ඨිආදීනි අනුපසම්පන්නස්ස කිං නාම හොන්තීති? අජ්ඣාචාරො නාම හොන්තීති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සුක්කවිස්සට්ඨි…පෙ… අජ්ඣාචාරො නාමාති වුත්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 82). ඉමිනාපි චෙතං සිද්ධං ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස සුක්කවිස්සට්ඨිආදි දුට්ඨුල්ලං නාම න හොතී’’ති. ‘‘අජ්ඣාචාරො නාමා’’ති හි වදන්තො අනුපසම්පන්නස්ස සුක්කවිස්සට්ඨිආදි කෙවලං අජ්ඣාචාරො නාම හොති, න පන දුට්ඨුල්ලො නාම අජ්ඣාචාරොති දීපෙති. ‘‘අජ්ඣාචාරො නාමා’’ති ච අට්ඨකථායං වුත්තත්තා, අකත්තබ්බරූපත්තා ච අනුපසම්පන්නස්ස සුක්කවිස්සට්ඨිආදීනි දණ්ඩකම්මවත්ථුපක්ඛං භජන්ති. තානි ච අඤ්ඤස්ස අනුපසම්පන්නස්ස අවණ්ණකාමතාය ආරොචෙන්තො භික්ඛු දුක්කටං ආපජ්ජතීති වදන්ති. ඉධ පන අනුපසම්පන්නග්ගහණෙන සාමණෙරසාමණෙරිසික්ඛමානානං ගහණං වෙදිතබ්බං.

අදුට්ඨුල්ලං අජ්ඣාචාරන්ති යොජනා. ‘‘අනුපසම්පන්නස්සා’’ති ච අජ්ඣාහරිතබ්බානි. අනුපසම්පන්නස්ස යථාවුත්තෙහි පඤ්චසික්ඛාපදෙහි අඤ්ඤං විකාලභොජනාදිං අදුට්ඨුල්ලං අජ්ඣාචාරං වා. යථාහ ‘‘අනුපසම්පන්නස්ස දුට්ඨුල්ලං වා අදුට්ඨුල්ලං වා අජ්ඣාචාර’’න්තිආදි (පාචි. 82).

946. කෙවලං ¶ වත්ථුං වා ආරොචෙන්තස්සාති ‘‘අයං සුක්කවිස්සට්ඨිං ආපන්නො’’තිආදිනා නයෙන වත්ථුමත්තං ආරොචෙන්තස්ස. කෙවලං ආපත්තිං වා ආරොචෙන්තස්සාති ‘‘අයං පාරාජිකං ආපන්නො, අයං සඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නො’’තිආදිනා නයෙන ආපත්තිමත්තං ආරොචෙන්තස්ස ච. භික්ඛුසම්මුතියාති එත්ථ වත්ථුනා ඝටෙත්වා ආපත්තිං ආරොචෙන්තස්සාති ¶ ගහෙතබ්බං. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘අනාපත්තී’’ති එතං පරාමසති.

948. අකප්පියං පථවින්ති පදභාජනෙ ‘‘ද්වෙ පථවියො ජාතා ච පථවී අජාතා ච පථවී’’ති (පාචි. 86) උද්දිසිත්වා –

‘‘ජාතා නාම පථවී සුද්ධපංසු සුද්ධමත්තිකා අප්පපාසාණා අප්පසක්ඛරා අප්පකථලා අප්පමරුම්බා අප්පවාලිකා යෙභුය්යෙනපංසුකා යෙභුය්යෙනමත්තිකා, අදඩ්ඪාපි වුච්චති ජාතා පථවී. යොපි පංසුපුඤ්ජො වා මත්තිකාපුඤ්ජො වා අතිරෙකචාතුමාසං ඔවට්ඨො, අයම්පි වුච්චති ජාතා පථවී’’ති (පාචි. 86) ච,

‘‘අජාතා නාම පථවී සුද්ධපාසාණා සුද්ධසක්ඛරා සුද්ධකථලා සුද්ධමරුම්බා සුද්ධවාලිකා අප්පපංසු අප්පමත්තිකා යෙභුය්යෙනපාසාණා යෙභුය්යෙනසක්ඛරා යෙභුය්යෙනකථලා යෙභුය්යෙනමරුම්බා යෙභුය්යෙනවාලිකා, දඩ්ඪාපි වුච්චති අජාතා පථවී. යොපි පංසුපුඤ්ජො වා මත්තිකාපුඤ්ජො වා ඌනචාතුමාසං ඔවට්ඨො, අයම්පි වුච්චති අජාතා පථවී’’ති (පාචි. 86) ච –

නිද්දිට්ඨාසු ද්වීසු පථවීසු ජාතපථවිසඞ්ඛාතං අකප්පියපථවිං.

එත්ථ පාසාණාදීනං ලක්ඛණං අට්ඨකථායං ‘‘මුට්ඨිප්පමාණතො උපරි පාසාණාති වෙදිතබ්බා, මුට්ඨිප්පමාණා සක්ඛරා. කථලාති කපාලඛණ්ඩානි. මරුම්බාති කටසක්ඛරා. වාලිකාති වාලුකායෙවා’’ති ¶ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. යෙභුය්යෙනපංසුකාදීනං ලක්ඛණං ‘‘යෙභුය්යෙනපංසුකාති තීසු කොට්ඨාසෙසු ද්වෙ කොට්ඨාසා පංසු, එකො පාසාණාදීසු අඤ්ඤතරො කොට්ඨාසො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 86) ච ¶ ‘‘අදඩ්ඪාපීති උද්ධනපත්තපචනකුම්භකාරාවාපාදිවසෙන තථා තථා අදඩ්ඪා’’තිආදි අට්ඨකථාතො ච වෙදිතබ්බං. ‘‘අප්පපංසුඅප්පමත්තිකා’’ති ද්වීසුපි පදෙසු නිද්දෙසරූපෙන යෙභුය්යෙනපාසාණාදිපදපඤ්චකං වුත්තං, තත්ථාපි අත්ථො යෙභුය්යෙනපංසුපදාදීසු වුත්තවිපල්ලාසෙන වෙදිතබ්බො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තෙසංයෙව හි ද්වින්නං පභෙදදස්සනමෙත’’න්ති (පාචි. 86).

ඛණෙය්ය වාති එවරූපං අකප්පියපථවිපදෙසං අන්තමසො පාදඞ්ගුට්ඨෙනාපි සම්මුඤ්ජනිසලාකායපි සයං වා ඛණති. ඛණාපෙය්ය වාති අඤ්ඤෙන වා ‘‘ඉදං ඛණාහී’’තිආදිනා අකප්පියවොහාරෙන ඛණාපෙය්ය. භෙදාපෙය්යාති තථෙව භෙදාපෙය්ය. භින්දෙය්ය වාති පස්සාවධාරාදීහිපි භින්දෙය්ය. අධිකාරවසෙන වා-සද්දස්ස සබ්බකිරියාපදෙහි සම්බන්ධො ලබ්භතීති භෙදාපෙය්ය චාති එත්ථ ච-සද්දො ඉධ අවුත්තස්ස ‘‘දහති වා, දහාපෙති වා’’ති පදද්වයස්ස සමුච්චයකොති වෙදිතබ්බො. අන්තමසො පත්තම්පි පචන්තො සයං වා දහති, අඤ්ඤෙන වා දහාපෙතීතිආදි ඉමෙසං පදානං අට්ඨකථාවසෙන (පාචි. අට්ඨ. 87) වෙදිතබ්බං. පාචිත්තියං සියාති ඛණන්තස්ස, භින්දන්තස්ස ච පහාරෙ පහාරෙ පාචිත්තියං.

949. ආණාපෙන්තස්ස ආණත්තිගණනාය, දහන්තස්ස අග්ගිපාතගණනාය හොතීති ඉදං ‘‘පහාරෙ පහාරෙ පාචිත්තිය’’න්තිආදිඅට්ඨකථාවචනවසෙන වෙදිතබ්බං, ඉමමෙව දස්සෙතුමාහ ‘‘සයමෙවා’’තිආදි.

950. ආණාපෙන්තස්සාති ¶ සකිං ආණාපෙන්තස්ස.

951. ‘‘ඛණාපෙය්යා’’ති සාමඤ්ඤවචනස්ස අපවාදදස්සනත්ථං ‘‘ඛණ පොක්ඛරණි’’න්තිආදිමාහ. කොචි දොසො න විජ්ජතීති එත්ථ පොක්ඛරණිආවාටාදිසද්දානං පථවිපරියායත්තාභාවතො එවංවචනෙන අනාපත්තීති අධිප්පායො.

952. ‘‘ඉමං ඉධා’’තිආදීනං පදානං පච්චක්ඛභූතාධිප්පෙතභූමිවාචකත්තා තෙහි යොජෙත්වා වුත්තස්ස තස්සෙව පයොගස්ස ආපත්තිකරභාවං දස්සෙතුමාහ ‘‘ඉම’’න්තිආදි.

953. කන්දන්ති ¶ තාලාදිකන්දං. කුරුන්දන්ති කුලචොචරුක්ඛං. ථූණන්ති ථම්භං. ඛාණුකන්ති සාඛාවිටපරහිතං රුක්ඛාවයවං. මූලන්ති පථවියා සුප්පතිට්ඨිතභාවකරං රුක්ඛාවයවං. වට්ටතීති අනියමෙත්වා වචනෙන අනාපත්තිභාවතො වට්ටති.

954. ඉමන්ති පච්චක්ඛපරාමාසපදෙන නියමෙත්වා වචනතො ආපත්ති හොතීති ආහ ‘‘නියමෙත්වාන වත්තුං පන න වට්ටතී’’ති.

955. ඝටෙහි උස්සිඤ්චිතුන්ති ඝටෙහි ගහෙත්වා අවසිඤ්චිතුං. තනුකද්දමොති ජම්බාලො. බහලං කද්දමං භික්ඛුනා අපනෙතුං න ච වට්ටතීති යොජෙතබ්බං.

956. නදියාදීනන්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ගඞ්ගාකන්දරාදීනං ගහණං. ‘‘තට’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො. වට්ඨන්ති වුට්ඨීහි ඔවට්ඨඤ්ච. චාතුමාසන්ති විකොපනකිරියාය අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං, චාතුමාසබ්භන්තරෙ විකොපෙතුං වට්ටතීති අත්ථො.

957. සචෙ තොයස්මිං පතති තටන්ති යොජනා, සචෙ කූලං භිජ්ජිත්වා අන්තොඋදකෙ පතතීති. දෙවෙ වුට්ඨෙපීති ¶ පජ්ජුන්නදෙවෙ වුට්ඨෙපි. වුට්ඨ-සද්දො කත්තුසාධනො. චාතුමාසමතික්කන්තෙපීති යොජනා. තත්ථ හෙතුදස්සනත්ථමාහ ‘‘තොයෙ දෙවො හි වස්සතී’’ති.

958. සොණ්ඩින්ති පාසාණපොක්ඛරණිං. තත්ථ තූති උදකරහිතෙ තස්මිං සොණ්ඩිආවාටෙ.

959. අන්තොචාතුමාසං සොධෙතුං භින්දිතුන්ති යොජනා. ‘‘සොධෙතුං භින්දිතුං විකොපෙතු’’න්ති කිරියාපදෙහි ‘‘රජ’’න්ති කම්මපදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තං රජොරාසිං දෙවෙ වුට්ඨෙ පච්ඡා උදකස්ස ඡින්නත්තා බහලභූමිසුක්ඛම්පි වුට්ඨිපාතදිවසතො පට්ඨාය අන්තොචාතුමාසෙ කොපෙතුං භින්දිතුං වට්ටතීති අත්ථො.

960. පුණ්ණෙ සොණ්ඩිම්හි තං රජං විකොපෙතුං වට්ටති චාතුමාසතො උද්ධන්ති යොජනා.

961. ‘‘ඵුසායන්තෙ’’ති එතෙන ‘‘දෙවො’’ති ඉදං භුම්මවසෙන විපරිණාමෙත්වා ‘‘දෙවෙ ඵුසායන්තෙ’’ති ¶ යොජෙතබ්බං, පජ්ජුන්නදෙවෙ වුට්ඨිපාතං කරොන්තෙති අත්ථො. පිට්ඨිපාසාණකෙති පාසාණපිට්ඨෙ. තම්පීති තථා පාසාණපිට්ඨෙ ලග්ගං තම්පි රජං.

962. අකතපබ්භාරො නාම යථා හෙට්ඨාභාගො වුට්ඨිඵුසිතෙහි න තෙමීයති, තථා නමිත්වා ඨිතපබ්බතප්පදෙසො. ඉදං අනොවස්සකට්ඨානෙ උට්ඨිතවම්මිකානං උපලක්ඛණං.

963. අබ්භොකාසෙ වුට්ඨිතො වම්මිකො සචෙ ඔවට්ඨො, කං චාතුමාසං විකොපෙතුං වට්ටතීති සම්බන්ධො. චාතුමාසන්ති විකොපනකිරියාය ¶ අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. රුක්ඛෙති ච ථම්භපාසාණාදීනං උපලක්ඛණං. උපචිකාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන කාළකිපිල්ලිකාදීනං ගහණං. සො නයොති ‘‘ඔවට්ඨදිවසතො උත්තරි චාතුමාසබ්භන්තරෙ කොපෙතුං වට්ටතී’’ති යථාවුත්තො නයො.

964. මූසිකුක්කිරං නාම මූසිකාහි උද්ධටපංසු. මූසිකානං උක්කිරො මූසිකුක්කිරොති විග්ගහො. ගොකණ්ටකං නාම ගුන්නං ඛුරානං උට්ඨිතමත්තිකා. ගණ්ඩුප්පාදමලං නාම භූලතාය මලමත්තිකා. සම්බන්ධං පන පකතිභූමිං අකොපෙන්තෙන මත්ථකතො ගණ්හිතුං වට්ටති.

965. කසීති කසිතට්ඨානං, තත්ථ නඞ්ගලෙන උද්ධටමත්තිකා කසිනඞ්ගලමත්තිකා. ‘‘අච්ඡින්නා’’තිඉමිනා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කත්වා ආයතං හුත්වා ඨිතමත්තිකාපටලම්පි අජාතපථවී සියාති ආසඞ්කානිවත්තනත්ථමාහ ‘‘භූමිසම්බන්ධා’’ති. සාති කසිනඞ්ගලමත්තිකා.

966. සෙනාසනන්ති එත්ථ ‘‘පුරාණ’’න්ති පාඨසෙසො ගහෙතබ්බො. ඔවට්ඨං චාතුමාසතො උද්ධං න විකොපයෙති යොජනා.

967. තතොති ඔවට්ඨදිවසතො පට්ඨාය චාතුමාසාතික්කන්තගෙහතො. ‘‘ගොපානසි’’න්ති ඉමිනා ගොපානසිමත්ථකෙ ඨිතඋපචිකාපංසුම්හි භිජ්ජන්තෙපි අනාපත්තිභාවං දීපෙති. ‘‘භිත්ති’’න්ති ඉමිනා තදෙකදෙසං භිත්තිපාදාදිදාරුමාහ. ඉදම්පි භිත්තිමත්තිකං උපචිකාමත්තිකං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘ථම්භ’’න්ති ඉදම්පි තංසම්බන්ධපාකාරභූමිමත්තිකාඋපචිකාදිපංසුං සන්ධාය වුත්තං. පදරත්ථරන්ති අත්ථතපදරං. ඉදම්පි පදරානං උපරි මත්තිකාඋපචිකාපංසුං ¶ සන්ධාය වුත්තං. ‘‘ගොපානසි’’න්තිආදීහි ¶ පදෙහි ‘‘ගණ්හිස්සාමී’’ති පච්චෙකං යොජනීයං. ‘‘ගණ්හිස්සාමී’’ති ඉමිනා විකොපනාධිප්පායාභාවං දීපෙති.

968. ගණ්හන්තස්සාති එත්ථ අනාදරෙ සාමිවචනං, ‘‘සුද්ධචිත්තෙනා’’ති පාඨසෙසො. ඉට්ඨකාති ඡදනිට්ඨකා. ආදි-සද්දෙන පාසාණසමුද්දඵෙණාදීනං ගහණං. පතතීති සුද්ධචිත්තෙන ගණ්හන්තෙ සචෙ මත්තිකා ඡිජ්ජිත්වා පතති, අනාපත්තීති අත්ථො. මත්තිකන්ති භිත්තියං, ඡදනෙ ච චාතුමාසාධිකොවට්ඨමත්තිකං, අනොවට්ඨං චෙ, ගණ්හිතුං වට්ටතීති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ යා යා අතින්තා, තං තං ගණ්හාති, අනාපත්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 86). යදි ගණ්හති, ආපත්ති සියාති යොජනා.

969. අතින්තොති වස්සොදකෙන අතින්තො, ඉමිනා විනිච්ඡිතබ්බවත්ථුං දස්සෙති. තස්ස අන්තොගෙහෙ ච බහි ච සම්භවතො අන්තොගෙහෙ ඨිතස්ස තාව විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘අන්තොගෙහෙ සචෙ සියා’’ති. වස්සොදකෙන තින්තාතින්තෙසු ද්වීසු මත්තිකාපුඤ්ජෙසු අතින්තං තාව දස්සෙතුමාහ ‘‘අනොවට්ඨො චා’’ති.

970. වස්සොදකෙන තින්තෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘වුට්ඨෙ පුන චා’’තිආදි. ‘‘වුට්ඨෙ’’ති ඉමිනා ‘‘මත්තිකාපුඤ්ජො’’ති පදං භුම්මවසෙන විපරිණාමෙත්වා වුට්ඨෙ මත්තිකාපුඤ්ජෙති යොජෙතබ්බං, ‘‘එකදිවසම්පී’’ති සෙසො, ගෙහස්මින්ති එත්ථ ‘‘ඨිතෙ’’ති වත්තබ්බං, ගෙහස්මිං ඨිතෙ මත්තිකාපුඤ්ජෙ වස්සොදකෙන එකදිවසම්පි තින්තෙති වුත්තං හොති. වක්ඛමානනයෙන අඤ්ඤත්ථ පහරිත්වා උට්ඨිතෙන තෙන අතෙමිත්වා උජුකං පතිතෙහි වස්සඵුසිතෙහි තින්තෙති ගහෙතබ්බං. සචෙ සබ්බො තින්තො හොතීති යොජනා. ‘‘මත්තිකාපුඤ්ජො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො.

971. ‘‘සබ්බො’’ති ¶ ඉමිනා විසෙසනෙන බ්යවච්ඡින්නං එකදෙසතින්තෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘යත්තක’’න්තිආදි. තු-සද්දො ඉමමෙව විසෙසං ජොතෙති. යත්තකන්ති හෙට්ඨා අනොතරිත්වා මත්ථකතො, පරියන්තකතො ච යත්තකප්පමාණං. තත්ථාති මත්තිකාපුඤ්ජෙ. ‘‘අකප්පිය’’න්ති එතස්ස ‘‘චාතුමාසච්චයෙනා’’ති අනුවත්තති. ‘‘අතින්තං…පෙ… කප්පිය’’න්ති ඉමිනා අකප්පියට්ඨානං පරිහරිත්වා වා කප්පියකාරකෙහි කප්පියවචනෙන හරාපෙත්වා වා අතින්තං ඨානං ¶ යථාකාමං වළඤ්ජෙතබ්බන්ති අයමත්ථො දස්සිතො හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘කප්පියකාරකෙහී’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 86).

972. වාරිනාති උජුකං ආකාසතො පතිතවස්සොදකෙන. අඤ්ඤත්ථ පහරිත්වා තත්ථ පතිත්වා තෙමිතෙ වට්ටති. සො මත්තිකාපුඤ්ජො. තතො පරන්ති එකාබද්ධකාලතො උත්තරිං සො මත්තිකාපුඤ්ජො වාරිනා තෙමිතො භූමියා එකාබද්ධො චෙ හොති, තතො පරං සා ජාතා පථවී එව, කොපෙතුං න වට්ටතීති යොජනා.

973. ‘‘ඔවට්ඨො’’ති ඉමිනා අනොවට්ඨපාකාරො කප්පියොති බ්යතිරෙකවසෙන දස්සෙති. ‘‘මත්තිකාමයො’’ති විසෙසනෙන ඉට්ඨකපාකාරාදිං බ්යවච්ඡින්දති. තස්ස පන කප්පියභාවං වක්ඛති ‘‘සචෙ ඉට්ඨකපාකාරො’’තිආදිනා. ‘‘චාතුමාසච්චයෙ’’ති ඉමිනා තතො අන්තො විකොපනීයභාවං දස්සෙති.

974. තත්ථාති ඔවට්ඨෙ මත්තිකපාකාරෙ. අඝංසන්තොවාති පාකාරමත්තිකං අකොපෙන්තො. මත්තසො ඡුපිත්වාති පමාණතො මුදුකං කත්වා හත්ථතලං ඨපෙත්වා. අල්ලහත්ථෙනාති උදකතින්තෙන හත්ථතලෙන. හත්ථෙකදෙසො හත්ථො නාම.

975. යෙභුය්යකථලෙ ¶ ඨානෙති පුබ්බෙ වුත්තනයෙන යස්සා තීසු භාගෙසු ද්වෙ භාගා කථලා හොන්ති, තාදිසෙ කප්පියපථවිට්ඨානෙ.

976. අබ්භොකාසෙති උපලක්ඛණත්තා අන්තොගෙහෙපි ථම්භං චාලෙත්වා ජාතපථවිං විකොපෙතුං න වට්ටතීති දට්ඨබ්බං. ද්වීසුපි ඨානෙසු සුද්ධචිත්තෙන නිද්දොසභාවං යථාවුත්තෙන ‘‘ථම්භං වා පදරත්ථරං. ගණ්හිස්සාමී’ති සඤ්ඤාය, ගහෙතුං පන වට්ටතී’’ති ඉමිනා නයෙනාහ. පථවින්ති අකප්පියපථවිං.

978. උච්චාලෙත්වාති උක්ඛිපිත්වා චාලෙත්වා පරිවත්තෙත්වා. පවට්ටතීති පවට්ටෙත්වා පවට්ටෙත්වා නෙතීති ¶ අත්ථො. සුද්ධචිත්තස්සාති ‘‘භූමි භිජ්ජතී’’ති අසල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘පාසාණං පවට්ටෙත්වා පවට්ටෙත්වා හරිස්සාමී’’ති සුද්ධචිත්තවතො.

979. භූමියං දාරූනි ඵාලෙන්තානම්පි භූමියං සාඛාදීනි කඩ්ඪතො චාති යොජනා.

980. කණ්ටකන්ති රුක්ඛකණ්ටකං, මච්ඡකණ්ටකඤ්ච. සූචි නාම අයොමයදන්තමයතම්බමයකට්ඨමයාදිසූචීනං අඤ්ඤතරා. අට්ඨිං වාති ගොමහිංසාදීනං අට්ඨිං වා. හීරං වාති නාළිකෙරාදිහීරං වා. ආකොටෙතුන්ති යථා එකකොටි භූමිං පවිසති, තථා තාළෙතුං. පවෙසෙතුන්ති භූමිං ගමයිතුං.

981. පස්සාවං මුත්තං. මෙදනින්ති එත්ථ අකප්පියපථවිමාහ. භින්දිස්සාමීති එත්ථ ‘‘එවං චින්තෙත්වා’’ති සෙසො.

982. කරොන්තස්සාති සුද්ධචිත්තෙන පස්සාවං කරොන්තස්සාතියොජෙතබ්බං. ‘‘සම්මජ්ජතො’’ති ඉදං ‘‘සම්මජ්ජන්තෙනා’’ති ගහෙතබ්බං ¶ , ‘‘සම්මජ්ජනියා’’ති සෙසො, අනන්තරං මෙදනීපදං උපයොගවසෙන ‘‘මෙදනි’’න්ති ගහෙතබ්බං, ‘‘විසම’’න්ති සෙසො, ‘‘සමං කාතු’’න්ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං, සම්මජ්ජන්තෙන උච්චට්ඨානං මද්දිත්වා, ආවාටට්ඨානං පවෙසෙත්වා සමං කාතුං සම්මජ්ජනියා ඝංසෙතුං න වට්ටතීති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘විසමං භූමිං සමං කරිස්සාමීති සම්මජ්ජනියා ඝංසිතුම්පි න වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 86).

983. පාදඞ්ගුට්ඨෙන වාති එත්ථ සමුච්චයත්ථෙන වා-සද්දෙන අට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘කත්තරයට්ඨියා භූමිං කොට්ටෙන්තී’’ති ඉදං සඞ්ගණ්හාති. ලිඛිතුම්පීති රාජිං කාතුම්පි භූමිං භින්දන්තෙනාති යොජනා. පාදෙහීති පාදතලෙහි.

985. භූමින්ති අකප්පියභූමිං. දහති දහාපෙතීති එත්ථ ‘‘යො’’ති ච ‘‘තස්සා’’ති ච සම්බන්ධවසෙන ලබ්භති. පත්තං දහන්තස්සාති ඡවියා ථිරභාවත්ථං ධූමං ගාහාපෙත්වා තිණුක්කාදීහි පත්තං ගණ්හන්තස්ස.

986. තත්තකානෙවාති ¶ ඨානප්පමාණානෙව. ඉධාපි ‘‘යො’’ති ච ‘‘තස්සා’’ති ච සාමත්ථියා ලබ්භති.

987. භූමියන්ති අකප්පියභූමියං. පත්තං පචීයති එත්ථාති පත්තපචනං, කපාලං, තස්මිං කපාලෙ.

988. සො අග්ගි තානි දාරූනි දහන්තො ගන්ත්වා චෙ එකංසෙන භූමිං දහති, තස්මා දාරූනං උපරි අග්ගිං ඨපෙතුං න වට්ටතීති යොජනා.

989. ඉට්ඨකා ආවපීයන්ති පච්චන්ති එත්ථාති ඉට්ඨකාවාපො, සො එව ඉට්ඨකාවාපකො, ඉට්ඨකාපචනට්ඨානං. ආදි-සද්දෙන කුම්භකාරාවාපාදිං සඞ්ගණ්හාති.

990. උපාදීයතීති ¶ උපාදානං, ඉන්ධනං, න උපාදානං අනුපාදානං, ඉන්ධනතො අඤ්ඤං, තතො අනුපාදානතොති අත්ථො. ඛාණුකෙති මතඛාණුකෙ ච සුක්ඛරුක්ඛෙ ච භූමිගතං අදත්වා ‘‘නිබ්බාපෙස්සාමී’’ති අග්ගිදානං වට්ටති. පච්ඡා උස්සාහෙ කතෙපි න නිබ්බායති, න දොසොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ පන භූමිං අප්පත්තමෙවා’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 87).

991. තිණුක්කන්ති තිණෙන බද්ධඋක්කං. තිණුක්කන්ති උපලක්ඛණං. නාළිකෙරපණ්ණාදීහි බද්ධාපි සඞ්ගය්හන්ති.

992. තස්ස අග්ගිස්ස පතිතට්ඨානෙ ඉන්ධනං දත්වා පුන තං අග්ගිං කාතුං වට්ටතීති මහාපච්චරියං රුතං කථිතන්ති යොජනා.

993. ‘‘තස්ස අපථවිය’’න්ති පදච්ඡෙදො. විමතිස්සුභයත්ථාපීති පථවිඅපථවිද්වයෙපි වෙමතිකස්ස. තත්ථ ජාතා පථවී, ඉතරා අපථවී.

994. ඉමන්ති ¶ ආවාටං, මත්තිකං, පංසුං වා.

995. භවන්තස්සාති ජායන්තස්ස, වඩ්ඪමානස්ස ච. භූතස්සාති ජාතස්ස, වඩ්ඪිතස්ස චාති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘භවන්ති අහුවුඤ්චාති භූතා, ජායන්ති වඩ්ඪන්ති, ජාතා වඩ්ඪිතා චා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 90). එත්ථ ච ‘‘භවන්තී’’ති ඉමිනා විරුළ්හමූලෙ නීලභාවං ආපජ්ජිත්වා වඩ්ඪමානකෙ තරුණගච්ඡෙ දස්සෙති. ‘‘අහුවු’’න්ති ඉමිනා පන වඩ්ඪිත්වා ඨිතෙ මහන්තෙ රුක්ඛගච්ඡාදිකෙ ¶ දස්සෙති. ‘‘භවන්තී’’ති ඉමස්ස විවරණං ‘‘ජයන්ති වඩ්ඪන්තී’’ති, ‘‘අහුවු’’න්ති ඉමස්ස ‘‘ජාතා වඩ්ඪිතා’’ති. එවං භූත-සද්දො පච්චුප්පන්නාතීතවිසයොති දස්සෙති. ‘‘භවන්තස්ස භූතස්සා’’ති ඉමිනා පදද්වයෙන ‘‘භූතගාමස්සා’’ති පදස්ස තුල්යාධිකරණතාදස්සනෙන ගාම-සද්දස්ස දිට්ඨිගතවනන්තාදිසද්දානං දිට්ඨිවනාදිසද්දත්ථෙ විය භූතසද්දත්ථෙ වුත්තිපක්ඛමාහ. යථාහ අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 90) ‘‘භූතා එව වා ගාමො භූතගාමො, පතිට්ඨිතහරිතතිණරුක්ඛාදීනමෙතං අධිවචන’’න්ති. භූතානං දෙවතානං ගාමො නිවාසොති වා භූතගාමො. භූමියං පතිට්ඨහිත්වා හි හරිතභාවමාපන්නා තිණරුක්ඛගච්ඡාදයො දෙවතාහි පරිගය්හන්තීති. ජායන්තස්ස වඩ්ඪන්තස්ස වා සම්පත්තවුද්ධිමරියාදස්ස වා රුක්ඛාදිනොති අත්ථො.

පාතබ්යතානිමිත්තන්ති එත්ථ පාතබ්යභාවො පාතබ්යතා, ‘‘ඡෙදනභෙදනාදීහි යථාරුචි පරිභුඤ්ජිතබ්බතාති අත්ථො’’ති අට්ඨකථාවචනතො පාතබ්යතා-සද්දස්ස පරිභුඤ්ජිතබ්බතාති අත්ථො වෙදිතබ්බො, සා නිමිත්තං හෙතු යස්ස පාචිත්තියස්ස තං පාතබ්යතානිමිත්තං. රුක්ඛාදීනං ඡෙදනඵාලනාදිවසෙන විකොපනීයතාසඞ්ඛාතපාතබ්යතානිමිත්තං පරිභුඤ්ජිතබ්බතාහෙතු පාචිත්තියං උදීරිතං වුත්තන්ති අත්ථො.

996-7. සොති භූතගාමො. තිලබීජාදිකොති තිලබීජමෙත්ථ සුඛුමපණ්ණසෙවාලාදිකො. ආදි-සද්දෙන ච තාදිසා ඉතරා සෙවාලජාති ගහිතා. ‘‘උපරි ඛුද්දානුඛුද්දකපණ්ණඞ්කුරො, හෙට්ඨා ඛුද්දානුඛුද්දකමූලඞ්කුරො සෙවාලො තිලබීජං නාමා’’ති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තන්ති. විකොපෙන්තස්ස තං සබ්බන්ති භූමියං පතිට්ඨාය උදකෙ ජායමානකසෙවාලාදිං භූමියා උප්පාටනච්ඡෙදනවසෙන ජලෙ එව පතිට්ඨිතං ¶ සුඛුමපණ්ණනීලිකාදිං උදකතො උද්ධරණච්ඡෙදනවසෙන තං සබ්බං සෙවාලං විකොපෙන්තස්සාති අත්ථො.

998. හත්ථෙන ¶ වියූහිත්වාති ජලතො අමොචෙත්වා හත්ථෙන දූරතො අපනෙත්වා. ‘‘හොතී’’තිආදි තස්ස හෙතුසන්දස්සනත්ථං. සකලං අනවසෙසං සබ්බං ජලං තස්ස යස්මා ඨානං හොති, තස්මාති අත්ථො.

999. චෙච්චාති ජානන්තො. තං සෙවාලජාතිකං ජලා උද්ධරිතුං උදකෙන විනා භික්ඛුස්ස න වට්ටතීති යොජනා. ඨානසඞ්කමනඤ්හි තන්ති හෙතුදස්සනං. තං තථාකරණං යස්මා ඨානසඞ්කමනං ඨානතො චාවනං, තස්මා තං න වට්ටතීති යොජනා.

1000. යථාවුත්තස්ස බ්යතිරෙකං දස්සෙතුමාහ ‘‘උදකෙනා’’තිආදි. තත්ථ උදකෙනාති සහත්ථෙ කරණවචනං. තං සෙවාලජාතිකං. වාරිසූති එත්ථ වාසං වාරයන්තීති වාරී, තෙසු.

1001. ජලෙ වල්ලිතිණාදීනීති ජලමත්ථකෙ වල්ලිඤ්ච ජායමානකරවල්ලිතිණාදීනි ච. උද්ධරන්තස්සාති භූමියං පතිට්ඨිතං භූමිතො, උදකෙ පතිට්ඨිතං උදකතො ච උද්ධරන්තස්ස. තත්ථ අන්තපක්ඛං දස්සෙතුමාහ ‘‘තොයතො’’ති. විකොපෙන්තස්සාති ඛණ්ඩනාදිවසෙන කොපෙන්තස්ස. තත්ථාති තස්මිං උදකෙ, එව-කාරො ලුත්තනිද්දිට්ඨො ‘‘තත්ථෙවා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 92) අට්ඨකථාවචනතො.

1002. එත්ථාති උදකෙ එව. විකොපෙන්තස්සාති කප්පියං අකාරාපෙත්වා ඡෙදනාදිං කරොන්තස්ස. තානීති තථා පරෙහි උප්පාටිතත්තා භූතගාමභාවතො මුත්තානි වල්ලිතිණාදීනි. බීජගාමෙනාති මූලබීජගාමාදිවසෙන.

1003. එවං ¶ උදකට්ඨෙ සඞ්ඛෙපතො විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි ඉතරත්රාපි විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘ථලට්ඨෙ’’තිආදි. හරිතඛාණුකොති එත්ථ ‘‘යො’’ති සෙසො. ‘‘තස්සා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො, කකුධකරඤ්ජාදීනං ඡින්නාවසිට්ඨඛාණුකොති වුත්තං හොති. ‘‘භූතගාමෙන සඞ්ගහො’’ති ඉමිනා තංවිකොපනෙ පාචිත්තියභාවං දීපෙති. එවමුපරිපි.

1004. නාළිකෙරාදිකානං ¶ ඛාණූති එත්ථාපි ‘‘උපරිහරිතො’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති. ‘‘බීජගාමෙන සඞ්ගහො’’ති ඉමිනා දුක්කටවත්ථුතමාහ. එවමුපරිපි. කිඤ්චාපි හි තාලනාළිකෙරාදීනං ඛාණු උද්ධං අවඩ්ඪනකො භූතගාමස්ස කාරණං න හොති, තථාපි භූතගාමසඞ්ඛාතනිබ්බත්තපණ්ණමූලබීජතො සම්භූතත්තා භූතගාමතො උප්පන්නො නාම හොතීති බීජගාමෙන සඞ්ගහං ගච්ඡති.

1005. තථාපකාසිතොති ‘‘බීජගාමො’’ති වුත්තො.

1006. ඵලිතා කදලී යාව නීලපණ්ණා, තාව සා ච භූතගාමොති පකාසිතාති යොජනා. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘කදලී පන ඵලිතා යාව නීලපණ්ණා, තාව භූතගාමෙනෙව සඞ්ගහිතා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 92). නළන්ති ඛුද්දකවෙළු. වෙළූති මහාවෙළු. තිණාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන සස්සාදයො ගහිතා.

1007. යො අයං පන වෙළු අග්ගතො පට්ඨාය යදා සුස්සති, තදා සො බීජගාමෙන සඞ්ගහිතො නාම හොතීති යොජනා. බීජගාමෙනාති ඵළුබීජගාමෙන. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘කතරබීජගාමෙන? ඵළුබීජගාමෙනා’’ති.

1008. ඉන්දසාලො ¶ සල්ලකී. ආදි-සද්දෙන සොභඤ්ජනාදීනං සඞ්ගහො. තු-සද්දෙන අට්ඨකථායං ‘‘කිඤ්චාපි රාසිකතදණ්ඩකෙහි රතනප්පමාණාපි සාඛා නික්ඛමන්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 92) වුත්තවිසෙසං ජොතෙති. ඡින්දිත්වා ඨපිතදණ්ඩකෙසු රතනමත්තාසුපි සාඛාසු උට්ඨිතාසු භූතගාමං අහුත්වා බීජගාමමෙව හොති අවිරුළ්හමූලකත්තාති අයං විනිච්ඡයො විනයඤ්ඤුනා ඤාතො කුක්කුච්චකානමුපකාරාය හොතීති ආහ ‘‘විඤ්ඤෙය්යො විනයඤ්ඤුනා’’ති. ඉමමෙවත්ථං ‘‘මූලමත්තෙපි වා’’තිආදිනා වක්ඛති.

1009. මණ්ඩපාදීනමත්ථායාති මණ්ඩපවතිපාකාරාදීනමත්ථාය. සචෙ තෙ නික්ඛණන්තීති යදි තෙ ඉන්දසාලාදිදණ්ඩකෙ භූමියං නිඛණන්ති. නිග්ගතෙ මූලපණ්ණස්මින්ති තථා නිඛාතදණ්ඩතො මූලෙ ච පණ්ණෙ ච ජාතෙ. භූතගාමෙන සඞ්ගහොති එත්ථ ‘‘තෙස’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භති, ‘‘විඤ්ඤෙය්යො’’ති අධිකාරො.

1010. නිග්ගතෙපීති ¶ තතියෙන පි-සද්දෙන අතිඛුද්දකතං සූචෙති.

1011. සකන්දා තාලට්ඨීති සකන්දතාලබීජං. පත්තවට්ටීති සූචිසණ්ඨානා අඞ්කුරපත්තවට්ටි. න ච බීජගාමොති වුච්චතීති යොජනා. ‘‘භූතගාමො’’ති ඉදං යථාවුත්තස්ස බ්යතිරෙකවසෙන දස්සෙති.

1012. නාළිකෙරතචන්ති නාළිකෙරඵලඡල්ලිං. දන්තසූචීවාති දන්තමයසූචි ඉව. සොපීති නාළිකෙරොපි. රුක්ඛතචසද්දානං ඵලෙසු වත්තමානකාලෙසුපි තංලිඞ්ගතා න විරුජ්ඣතීති ‘‘සො’’ති ආහාති විඤ්ඤායති.

1013. මිගසිඞ්ගසමානායාති ¶ හරිතවිසාණසදිසාය. පත්තවට්ටියාති අඞ්කුරපත්තවට්ටියා. සතියාති විජ්ජමානාය. භූතගාමොති වුච්චතීති අමූලකභූතගාමොති වුච්චති. ඉදං නාළිකෙරස්ස ආවෙණිකං කත්වා වුත්තං.

1015-6. අම්බට්ඨීති අම්බබීජං. ජම්බුට්ඨීති ජම්බුබීජං. ආදි-සද්දෙන මධුකපනසාදිබීජානං ගහණං. වන්දාකාති රුක්ඛාදනී. අඤ්ඤං වාති භණ්ඩකදලිමනොරහං වා. අස්සාති වන්දාකාදිනො. අමූලවල්ලීති එවංනාමිකා වල්ලි.

1018. ඝංසිත්වාති යෙන කෙනචි ඝංසිත්වා. තං සෙවාලං. තස්මාති තස්මා පාකාරා.

1019. සෙවාලෙ අපනීතෙ. අන්තොති පානීයඝටාදීනං අන්තොකුච්ඡිම්හි. කණ්ණකං අබ්බොහාරන්ති යොජනා. පානීයඝටාදීනං බහි සෙවාලො උදකෙ අට්ඨිතත්තා, බීජගාමානුලොමත්තා ච දුක්කටවත්ථූති වදන්ති. කණ්ණකං නීලවණ්ණම්පි අබ්බොහාරිකමෙව.

1020. පාසාණදද්දූති ¶ මනුස්සසරීරෙ රොගාකාරෙන පාසාණෙ ජායමානස්සෙතං අධිවචනං. සෙවාලන්ති පාසාණසෙවාලං. සෙලෙය්යකා නාම සිලාය සම්භූතා එකා සුගන්ධජාති. අපත්තානීති පණ්ණරහිතානි.

1021. පුප්ඵිතන්ති විකසිතං. තං අහිච්ඡත්තං. මකුලන්ති අවිකසිතං.

1022. අල්ලස්මිං ¶ රුක්ඛෙ තචං විකොපෙත්වා යථා ගහෙතුං න වට්ටති, තථා පප්පටිකම්පි නිය්යාසම්පි විකොපෙත්වා ගහෙතුං න වට්ටතීති යොජනා, පාචිත්තියමෙවාති අධිප්පායො. පප්පටිකම්පීති අල්ලතචමත්ථකෙ සුක්ඛතචපටලම්පි. ‘‘අල්ලස්මි’’න්ති ඉමිනා බ්යතිරෙකෙන මතරුක්ඛෙ දොසාභාවං දීපෙති. ‘‘තචං විකොපෙත්වා’’ති වචනතො රුක්ඛතචම්පි පප්පටිකම්පි සාලකපිත්ථාදිනිය්යාසම්පි රුක්ඛෙ අල්ලතචං අවිකොපෙත්වා මත්ථකතො ඡින්දිත්වා ගහෙතුං වට්ටති.

1023. අක්ඛරච්ඡින්දනාරහෙසු නුහිකදලිආදීසු රුක්ඛෙසු, තත්ථජාතෙසු තාලපණ්ණාදිකෙසු වා අක්ඛරං ලිඛතො පාචිත්තියමුදීරයෙති යොජනා. ‘‘තත්ථජාතෙසූ’’ති ඉමිනා රුක්ඛතො අපනීතපණ්ණෙසු ලිඛිතුං වට්ටතීති බ්යතිරෙකතො දීපෙති.

1024. ‘‘පක්කමෙව වා’’ති විසුං වචනතො ‘‘ඵලං වා’’ති ඉමිනා අපක්කං ඵලං ගහිතං.

1025. ඵලිනිංසාඛන්ති ඛාදනාරහඵලවතිං ජම්බුසාඛාදිකං සාඛං. ගණ්හතො අනුපසම්පන්නස්සාති ගහෙතබ්බං. සයං ඛාදිතුකාමො චෙති තථා ඔනමිත්වා සාඛතො ඔචිනිත්වා දින්නඵලං සචෙ සයං ඛාදිතුකාමො හොති. එවං දාතුන්ති යථාවුත්තප්පකාරං නාමෙත්වා දාතුං.

1026. පරං කඤ්චි උක්ඛිපිත්වාති අඤ්ඤං කඤ්චි අනුපසම්පන්නං උක්ඛිපිත්වා. පුප්ඵානි ඔචිනන්තෙසූති කුසුමානි ලුනන්තෙසු. අයමෙව විනිච්ඡයොති සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙපි එත්ථ අත්තනො නාමෙත්වා දින්නසාඛාය පුප්ඵානි පානීයවාසත්ථාය න ගහෙතබ්බානි. අනුපසම්පන්නං උක්ඛිපිත්වා පුප්ඵානි ඔචිනාපෙත්වා ගහිතපුප්ඵානි ගහෙතබ්බානීති අයමෙත්ථ විසෙසො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තෙහි ¶ පන පුප්ඵෙහි පානීයං න වාසෙතබ්බං. පානීයවාසත්ථිකෙන ¶ සාමණෙරං උක්ඛිපිත්වා ඔචිනාපෙතබ්බානී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 92).

1027. ‘‘සාඛා’’ති භින්දිත්වා වා ඡින්දිත්වා වා මොචිතා වුච්චති. සාඛීනන්ති රුක්ඛානං. තන්ති යථාවුත්තරුක්ඛතො මොචිතසාඛං. යෙසං රුක්ඛානං සාඛා රුහති, තෙසං සාඛීනං තං සාඛං කප්පියං අකාරාපෙත්වා විකොපෙන්තස්ස දුක්කටන්ති යොජනා. ‘‘යෙසං රුක්ඛානං සාඛා රුහතී’’ති වුත්තත්තා යෙසං සාඛා න රුහති, තෙසං තස්සා කප්පියකරණකිච්චං නත්ථීති වදන්ති.

1028. අල්ලසිඞ්ගිවෙරාදිකෙසුපීති ආදි-සද්දෙන වචලසුණාදීනං ගහණං.

1029. අනියාමතො වට්ටතෙවාති යොජනා. නියාමසරූපං දස්සෙතුං ‘‘ඉමං රුක්ඛ’’න්තිආදිවක්ඛමානත්තා අනියාමතොති සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙ ‘‘ඉම’’න්ති නියාමවචනාභාවතොති ගහෙතබ්බං.

1032. උච්ඡුඛණ්ඩානන්ති පූරණයොගෙ සාමිවචනං, උච්ඡුඛණ්ඩෙහීති වුත්තං හොති. සබ්බමෙවාති පච්ඡියං ඨිතං සබ්බං ඛණ්ඩං. කතං හොතීති කතං කප්පියං හොති. එකස්මිං කප්පියෙ කතෙති පච්ඡියං සබ්බඛණ්ඩෙසු ඵුසිත්වා ඨිතෙසු එකස්මිං ඛණ්ඩෙ කප්පියෙ කතෙ. ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ පඤ්චහි සමණකප්පෙහි ඵලං පරිභුඤ්ජිතුං අග්ගිපරිජිතං සත්ථපරිජිතං නඛපරිජිතං අබීජං නිබ්බට්ටබීජංයෙව පඤ්චම’’න්ති (චූළව. 250) ඉති වුත්තෙසු අග්ගිසත්ථනඛෙසු අඤ්ඤතරෙන තත්ත අයොඛණ්ඩෙන වා ජලිතග්ගිනා වා සූචිමුඛෙන වා නඛච්ඡෙදනෙන වා සත්ථකධාරාය වා මනුස්සසීහාදීනං උප්පාටිතානුප්පාටිතඅපූතිනඛෙන වා විජ්ඣිත්වා වා ඡින්දිත්වා වා කප්පියං කාතබ්බං. කරොන්තෙන ච අනුපසම්පන්නෙන ¶ භික්ඛුනා ‘‘කප්පියං කරොහී’’ති වුත්තෙයෙව ‘‘කප්පිය’’න්ති පඨමං වත්වා පච්ඡා අග්ගිපරිජිතාදි කාකබ්බන්ති ගහෙතබ්බං. වක්ඛති ච ‘‘කප්පියන්ති…පෙ… වට්ටතී’’ති. ‘‘කප්පිය’’න්ති වචනං පන යාය කායචි වාචාය වත්තුං වට්ටතීති වදන්ති. පඨමං අග්ගිං නික්ඛිපිත්වා නඛාදීහි වා විජ්ඣිත්වා වා ඡින්දිත්වා වා කප්පියං කාතබ්බං. කරොන්තෙන ච තං අනුද්ධරිත්වාව ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්වා පච්ඡා උද්ධරිතුං වට්ටතීති වදන්ති, ‘‘කප්පිය’’න්ති වත්තුකාමො ‘‘කප්ප’’න්ති චෙ වදති, වට්ටතීති කෙචි.

1033. දාරුන්ති ¶ උච්ඡූහි සද්ධිං එකතොබද්ධදාරුං. දාරුං විජ්ඣතීති එත්ථ ජානිත්වාපි විජ්ඣති වා විජ්ඣාපෙති වා, වට්ටතියෙව. ‘‘එකසිත්ථෙපී’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො.

1034. තානි උච්ඡුදාරූනි. තන්ති වල්ලිං, රජ්ජුං වා.

1035. මරිචපක්කෙහීති පරිණතෙහි මරිචපක්කෙහි. අපරිණතානං පන අබීජත්තා කප්පියෙ අකතෙපි වට්ටති. ඉදඤ්ච සෙතලසුණතචලසුණාදීහි මිස්සභත්තස්ස උපලක්ඛණං. එත්ථ ච භත්තසිත්ථසම්බන්ධවසෙන එකාබද්ධතා වෙදිතබ්බා, න ඵලාදීනමෙව අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධවසෙන.

1036. තිලතණ්ඩුලකාදිසූති කප්පියං කාතබ්බතිලෙහි මිස්සතණ්ඩුලාදීසු. ආදි-සද්දෙන කප්පියං කාතබ්බවත්ථූහි මිස්සිතානි ඉතරවත්ථූනි ගහිතානි. එකාබද්ධෙ කපිත්ථෙපීති කටාහෙන බද්ධබීජෙ පරිණතකපිත්ථඵලෙපි. කටාහෙති බද්ධමිඤ්ජෙ කපාලෙ.

1037. කටාහං මුඤ්චිත්වාති සුක්ඛත්තා සමන්තතො කටාහං මුඤ්චිත්වා. මිඤ්ජකන්ති පරිණතකපිත්ථඵලමිඤ්ජං. තං කපිත්ථං භින්දාපෙත්වාති කපිත්ථකටාහං භින්දාපෙත්වා, ඉදං බීජතො මුත්තස්ස කටාහස්ස භාජනගතිකත්තා වුත්තං.

1038. ‘‘අභූතගාමඅබීජෙසූ’’ති ¶ පදච්ඡෙදො, අභූතගාමෙ ච අබීජෙ චාති අත්ථො. නනු ච ‘‘අබීජෙ බීජසඤ්ඤී, වෙමතිකො, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 92) පාඨං විනා ‘‘අභූතගාමෙ භූතගාමසඤ්ඤී’’ති පාඨො නත්ථීති අභූතගාමග්ගහණං කස්මා කතන්ති? වුච්චතෙ – තස්මිං පාඨෙ බීජං භූතගාමඤ්ච බීජගාමං බීජඤ්ච බීජබීජන්ති වත්තබ්බෙ එකසෙසනයෙන ‘‘බීජ’’න්ති ගහෙත්වා විනිච්ඡිතන්ති උභයං විභජිත්වා දස්සනත්ථං වුත්තං. තත්ථ තස්මිං අභූතගාමඅබීජගාමද්වයෙ. ඉමිස්සා ගාථාය ‘‘අභූතගාමෙ භූතගාමසඤ්ඤිනො දුක්කටං, වෙමතිකස්ස දුක්කටං, අබීජගාමෙ බීජගාමසඤ්ඤිනො දුක්කටං, වෙමතිකස්ස දුක්කට’’න්ති චත්තාරි දුක්කටානි දස්සිතානි. තත්ථ අභූතගාමන්ති බීජගාමං ගහෙතබ්බං. අබීජගාමන්ති නො බීජං.

1039. තත්ථ තස්මිං භූතගාමබීජගාමද්වයෙ. ‘‘අතථාසඤ්ඤිනො’’තිආදීසු ‘‘භූතගාමං විකොපෙන්තස්සා’’ති ¶ සෙසො, අනාපත්ති පකාසිතාති සම්බන්ධො, අභූතගාමං, අබීජන්ති වා සඤ්ඤිනො භූතගාමං බීජම්පි විකොපෙන්තස්ස අනාපත්ති පකාසිතාති අත්ථො ගහෙතබ්බො. යථාහ පාළියං ‘‘බීජෙ අබීජසඤ්ඤී ඡින්දති වා…පෙ… අනාපත්තී’’ති.

අසඤ්චිච්ච භූතගාමං විකොපෙන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. එවමුපරිපි යොජෙතබ්බං. ගච්ඡන්තස්ස පාදෙසු ගහෙත්වා වා ආලම්බණකත්තරයට්ඨියා ඝංසිත්වා වා තිණාදීසු ඡිජ්ජෙසුපි ‘‘ඉමං ඡින්දිස්සාමී’’ති අමනසිකතත්තා අනාපත්තීති අත්ථො. අසතිස්සාති අඤ්ඤවිහිතසතිස්ස වා අඤ්ඤෙන කථයතො වා පාදඞ්ගුට්ඨාදීහි තිණාදීනි ඡින්දන්තස්ස. ච-කාරෙන ඉධ අවුත්තං ‘‘අජානන්තස්සා’’ති ඉදං සමුච්චිතං. ‘‘ඉමං භූතගාම’’න්ති වා ‘‘ඉමස්මිං අග්ගිම්හි පතිතෙ ඉමං ඩය්හතී’’ති වා ‘‘ඉමිනා ඉදං භිජ්ජති ඡිජ්ජතී’’තිආදිං වා අජානන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො.

1040. ඉදං ¶ චාති ඉදං භූතගාමසික්ඛාපදඤ්ච. තිසමුට්ඨානන්ති කායචිත්තවාචාචිත්තකායවාචාචිත්තවසෙන තිසමුට්ඨානං. ඡෙදනාදිකිරියාය ආපජ්ජනතො ක්රියං. තිචිත්තන්ති පණ්ණත්තිං අජානිත්වා චෙතියාදීසු තිණගහනාදිකං කරොන්තස්ස අඛීණාසවස්ස කුසලං, ඛීණාසවස්ස කිරියං, ඵලපුප්ඵාදිලොභෙන විකොපෙන්තානං සෙඛපුථුජ්ජනානං අකුසලන්ති තිචිත්තං.

1041. අඤ්ඤවාදවිහෙසකෙ කම්මස්මිං සඞ්ඝෙන කතෙති යොජනා, අඤ්ඤවාදකවිහෙසකාරොපනකම්මෙ ඤත්තිදුතියාය කම්මවාචාය පච්චෙකං සඞ්ඝෙන කතෙති අත්ථො. ‘‘අඤ්ඤං වදතීති අඤ්ඤවාදකං, අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණස්සෙතං නාමං. විහෙසෙතීති විහෙසකං, තුණ්හීභූතස්සෙතං නාම’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 98) වචනතො සඞ්ඝමජ්ඣෙ වත්ථුනා, ආපත්තියා වා චොදනාය කතාය තං අවත්තුකාමො හුත්වා ‘‘කො ආපන්නො, කිං ආපන්නො, කිස්මිං ආපන්නො’’තිආදිනා (පාචි. 94) පදභාජනානුක්කමෙන පුච්ඡිතං ඨපෙත්වා අඤ්ඤස්ස අවචනං අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණං, තං කරොන්තො අඤ්ඤවාදකො. ඉධ පන භාවප්පධානවසෙන කිරියා ගහිතා.

තථෙව ¶ චොදියමානො හුත්වා පුච්ඡිතං අවත්තුකාමො හුත්වා ආපත්තිභීරුකතාය අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණං අකත්වා සඞ්ඝං විහෙසෙතුං තුණ්හීභූතො විහෙසකො නාම. එත්ථාපි භාවප්පධානවසෙන කිරියාව ගහෙතබ්බා. ඉධ පන තබ්භාවාරොපනකම්මං වුච්චතීති සංඛෙපො. පුන තථා කරොන්තස්සාති පුනපි තෙනෙව පකාරෙන අඤ්ඤවාදකවිහෙසකානි විසුං විසුං කරොන්තස්ස. පාචිත්තියද්වයං හොතීති පදභාජනෙ ‘‘රොපිතෙ අඤ්ඤවාදකෙ’’තිආදිනා (පාචි. 100) නයෙන ච ¶ ‘‘රොපිතෙ විහෙසකෙ’’තිආදිනා (පාචි. 100) නයෙන ච විසුං විසුං පාචිත්තියස්ස වුත්තත්තා එකෙකස්මිං වත්ථුම්හි එකෙකාය ආපත්තියා සම්භවතො පාචිත්තියද්වයං හොතීති ගහෙතබ්බං.

1042. ධම්මෙති එත්ථ ‘‘කම්මෙ’’ති සෙසො. ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අධම්මකම්මසඤ්ඤීති තීසු විකප්පෙසු. අධම්මෙති එත්ථාපි එසෙව නයො. කම්මෙ අරොපිතෙති අඤ්ඤවාදකකම්මාරොපනෙ අකතෙ. එවං වදන්තස්සාති ‘‘කො ආපන්නො’’තිආදීනි වදන්තස්ස. වදන්තස්ස චාති එත්ථ චකාරෙන කම්මෙ අරොපිතෙ එවං විහෙසන්තස්ස ච දුක්කටන්ති සමුච්චිනොති. ඉමස්මිං පක්ඛෙ කම්මෙ අරොපිතෙති විහෙසකකාලමාහ.

1043. ආපන්නන්ති අත්තනා ආපන්නං. භණ්ඩනං භවිස්සතීති සඤ්ඤිස්සාති මයා ඉමස්මිං වුත්තෙ සඞ්ඝස්ස භණ්ඩනකලහාදයො හොන්තීති සඤ්ඤාය තුණ්හී භවන්තස්ස. ගිලානස්සාති වත්තුං අසක්කුණෙය්යමුඛරොගාදියුත්තස්ස.

1044. ක්රියාක්රියන්ති අඤ්ඤෙනඤ්ඤපටිචරණං ක්රියං. තුණ්හීභාවො අක්රියං.

1045-6. සම්මතස්සාති ඛන්ධකාගතසෙනාසනපඤ්ඤාපකසම්මුතිආදීසු තෙරසසු සම්මුතීසු එකං වා කතිපයා වා සබ්බා වා දාතුං සඞ්ඝෙන ඤත්තිං ඨපෙත්වා කම්මවාචං වත්වා දින්නසම්මුතිකස්ස. ‘‘උපසම්පන්නං සඞ්ඝෙන සම්මත’’න්ති (පාචි. 106) වචනතො භික්ඛුනොති උපසම්පන්නමාහ, අයසං කත්තුකාමොති සම්බන්ධො. වදන්තොති ‘‘ඡන්දෙන ඉත්ථන්නාමො සෙනාසනං පඤ්ඤාපෙති, ඡන්දෙන භත්තානි උද්දිසතී’’තිආදිං භණන්තො. ‘‘උපසම්පන්නෙ’’ති ¶ ඉදං ‘‘උජ්ඣාපෙතී’’ති කිරියමපෙක්ඛිත්වා කම්මනි උපයොගබහුවචනං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – උජ්ඣාපෙති අවඤ්ඤාය ¶ ඔලොකාපෙති, ලාමකතො වා චින්තාපෙති, ඛීයතීති ‘‘ඡන්දෙන ඉත්ථන්නාමො සෙනාසනං පඤ්ඤපෙතී’’තිආදිං කථෙන්තො පකාසෙතීති. ඉමස්මිං පක්ඛෙ ‘‘උපසම්පන්නාන’’න්ති වත්තබ්බෙ සාමිඅත්ථෙ උපයොගවසෙන ‘‘උපසම්පන්නෙ’’ති වුත්තං, උපසම්පන්නානං සන්තිකෙ පකාසෙතීති අත්ථො.

‘‘පාචිත්තියද්වයං හොතී’’ති ඉදං ‘‘උජ්ඣාපනකෙ ඛිය්යනකෙ පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 105) ද්වින්නං වත්ථූනං එකතො වුත්තත්තා ඉධාපි එකතො වුත්තං, විසුං විසුං පන ගහෙතබ්බං. ධම්මෙති එත්ථ ‘‘කම්මෙ’’ති සෙසො, උපසම්පන්නස්ස සම්මතස්ස සඞ්ඝෙන දින්නසම්මුතිකම්මං සචෙ ධම්මකම්මං හොතීති අත්ථො. අධම්මෙති එත්ථාපි එසෙව නයො.

1047-8. භික්ඛුනොති සම්මතස්ස භික්ඛුනො. අසම්මතස්ස භික්ඛුස්ස අවණ්ණං භාසතොති යොජනා. යස්ස කස්සචීති එත්ථ ‘‘සන්තිකෙ’’ති සෙසො, උපසම්පන්නස්ස ච අනුපසම්පන්නස්ස ච යස්ස කස්සචි සන්තිකෙති අත්ථො. උපසම්පන්නකාලෙ සම්මතං පච්ඡා සාමණෙරභාවං උපගතං සන්ධාය ‘‘සම්මතස්ස සාමණෙරස්සා’’ති වුත්තං. අවණ්ණං වදතොති යොජනා.

1049. කරොන්තං සම්මතං. භණතොති උජ්ඣාපයතො, ඛීයතො. අත්ථො පන වුත්තනයොව. උජ්ඣාපනඛීයනකිරියාහි ආපජ්ජනතො ක්රියං. යස්මා උජ්ඣාපනං, ඛීයනඤ්ච මුසාවාදවසෙනෙව පවත්තං, තස්මා ‘‘ආදිකම්මිකස්ස අනාපත්තී’’ති පාචිත්තියට්ඨානෙ, දුක්කටට්ඨානෙ ච ඉමිනා ච අනාපත්තිදස්සනත්ථං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. එවඤ්ච කත්වා උජ්ඣාපෙන්තස්ස, ඛීයන්තස්ස ¶ ච එකක්ඛණෙ ද්වෙ ද්වෙ ආපත්තියො හොන්තීති ආපන්නං.

1050. සඞ්ඝස්ස මඤ්චාදින්ති සම්බන්ධො. ‘‘සඞ්ඝිකං මඤ්චං වා පීඨං වා භිසිං වා කොච්ඡං වා’’ති පාළියං දස්සිතං සඞ්ඝසන්තකං මඤ්චාදිං. එත්ථ ච මඤ්චො නාම පාළියං ‘‘චත්තාරො මඤ්චා මසාරකො බුන්දිකාබද්ධො කුළීරපාදකො ආහච්චපාදකො’’ති (පාචි. 111) ච දස්සිතො චතුබ්බිධො මඤ්චො. තත්ථ මසාරකො නාම මඤ්චපාදෙ විජ්ඣිත්වා තත්ථ අටනිසිඛාහි ආවුණිත්වා කතමඤ්චො. සො ඉදානි වත්තමානො වෙත්තමඤ්චො. බුන්දිකාබද්ධො නාම අටනිසීසෙසු බුන්දිකරන්තරතො මඤ්චපාදෙ ඩංසාපෙත්වා කතො වෙත්තමඤ්චපදරමඤ්චො දට්ඨබ්බො. කුළීරපාදකො නාම පාදබුන්දෙ ¶ අස්සඛුරාදිආකාරං දස්සෙත්වා කක්කටපාදෙහි විය වඞ්කපාදෙහි යොජිතමඤ්චො. ආහච්චපාදකො නාම අටනියො විජ්ඣිත්වා අටනිඡිද්දෙ පාදසීසෙ සිඛං කත්වා තං පවෙසෙත්වා අටනියා උපරි නික්ඛන්තෙ පාදසිඛාමත්ථකෙ තිරියං විජ්ඣිත්වා ආණිං පවෙසෙත්වා කතමඤ්චො.

පීඨං නාම එවමෙව කතං තන්නාමකමෙව චතුබ්බිධං;

භිසි නාම ‘‘පඤ්ච භිසියො උණ්ණභිසි චොළභිසි වාකභිසි තිණභිසි පණ්ණභිසී’’ති ගබ්භවසෙන දස්සිතා පඤ්ච භිසියො. තත්ථ උණ්ණා නාම මනුස්සලොමං ඨපෙත්වා අවසෙසලොමානි. චොළා නාම පිලොතිකා. වාකං නාම මකචිවාකාදිකං. තිණං නාම දබ්බතිණාදි. පණ්ණං නාම තමාලපණ්ණං ඨපෙත්වා අවසෙසපණ්ණං.

කොච්ඡන්ති ¶ පාළියං ‘‘කොච්ඡං නාම වාකමයං වා උසීරමයං වා මුඤ්ජමයං වා පබ්බජමයං වා අන්තො සංවෙඨෙත්වා බද්ධං හොතී’’ති (පාචි. 111) දස්සිතං වාකං වා උසීරං වා මුඤ්ජතිණං වා එළකලොමානි වා පබ්බජතිණං වා ආදාය උභොහි කොටීහි විත්ථතං කත්වා මජ්ඣෙ පීළෙත්වා සඞ්කුචිත්වා තං බන්ධිත්වා සීහචම්මාදීහි වෙඨනබන්ධනානි පටිච්ඡාදෙත්වා පාදපුඤ්ඡනී විය නිසජ්ජත්ථාය කතං ආසනන්ති වදන්ති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘හෙට්ඨා ච උපරි ච විත්ථතං, මජ්ඣෙ සංඛිත්තං, පණවසණ්ඨානං කත්වා බද්ධං හොති, තං කිර මජ්ඣෙ සීහබ්යග්ඝචම්මපරික්ඛිත්තම්පි කරොන්ති. අකප්පියචම්මං නාමෙත්ථ නත්ථී’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 111). සන්ථරාපෙත්වාති උපසම්පන්නෙන වා අනුපසම්පන්නෙන වා සන්ථරාපෙත්වා. එත්ථ විනිච්ඡයං වක්ඛති. සන්ථරිත්වාති සයං සන්ථරිත්වා වා.

1051. නෙවුද්ධරෙය්යාති පඤ්ඤත්තට්ඨානතො උද්ධරිත්වා න පටිසාමෙය්ය. න උද්ධරාපෙය්ය වාති අඤ්ඤෙන වා තථා න කාරාපෙය්ය. තන්ති මඤ්චාදිං. පක්කමන්තොති එත්ථ ‘‘යො භික්ඛූ’’ති ලබ්භති, මඤ්චාදීනං අත්ථතට්ඨානතො ථාමමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ථාමප්පමාණෙන හත්ථං පසාරෙත්වා ඛිත්තපාසාණස්ස පතනට්ඨානං අතික්කම්ම ගච්ඡන්තොති අත්ථො. යථාහ පාළියං ‘‘මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ලෙඩ්ඩුපාතං අතික්කමන්තස්සා’’ති.

1052. වස්සිකෙ චතුරො මාසෙති අන්තොවස්සං චාතුමාසෙ. සචෙ දෙවො න වස්සතීති එත්ථ ‘‘කත්ථචි ¶ ජනපදෙ’’ති සෙසො. තෙනෙව ‘‘සචෙ’’ති සාසඞ්කමාහ. ‘‘යෙසු ජනපදෙසු වස්සකාලෙ න වස්සති, තෙසුපි චත්තාරො මාසෙ නික්ඛිපිතුං න වට්ටතියෙවා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 110) අට්ඨකථායං වුත්තං. තථා චාපීති තෙ චත්තාරො මාසෙ අවස්සන්තෙපි.

1053. යත්ථාති ¶ යස්මිං ලඞ්කාදීපසදිසෙ දෙසෙ. යත්ථ අපරෙපි හෙමන්තෙ චත්තාරො මාසෙ දෙවො වස්සති, තත්ථ අට්ඨ මාසෙ අජ්ඣොකාසෙ මඤ්චාදිං ඨපෙතුං න වට්ටතීති යොජනා. ගිම්හානෙ පන චත්තාරො මාසෙ බහි ඨපෙතුං වට්ටතීති බ්යතිරෙකතො දස්සෙති.

1054. නිවාසස්මින්ති රුක්ඛෙ කුලාවකං කත්වා නිරන්තරවාසෙ සති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘යස්මිං පන ධුවනිවාසෙන කුලාවකෙ කත්වා වසන්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 110). කදාචිපීති අනොවස්සකාලෙපි.

1055-6. සඞ්ඝිකං යං කිඤ්චි මඤ්චාදීති යොජනා. සන්ථතං යදීති අනාණත්තෙන යදි අත්ථතං, පඤ්ඤත්තන්ති වුත්තං හොති. යත්ථ කත්ථචි ඨානෙති රුක්ඛමූලමණ්ඩපඅබ්භොකාසාදිම්හි යත්ථ කත්ථචි ඨානෙ. යෙන කෙනචීති සද්ධිවිහාරිකෙන වා අන්තෙවාසිකෙන වා අඤ්ඤෙන වා. භික්ඛුනාති උපසම්පන්නෙන. සොති යස්සත්ථාය පඤ්ඤත්තං, සො භික්ඛු.

1057. තන්ති තං සඞ්ඝිකං වෙත්තමඤ්චාදිං. සන්ථරාපිත-සද්දො කත්තුසාධනො, සන්ථරිතුං නියොජකස්සෙව භික්ඛුනොති අත්ථො.

1058. භික්ඛුනාති එත්ථ ‘‘ආණාපකො’’ති වක්ඛමානත්තා ආණත්තෙන භික්ඛුනා උපසම්පන්නෙනාති ලබ්භති. තස්සෙවාති ආණත්තියා ආසනපඤ්ඤාපකස්ස තස්සෙව භික්ඛුනො. ‘‘නිසීදතී’’ති වචනස්ස උපලක්ඛණත්තා ආගන්ත්වා ථවිකං වා චීවරං වා යං කිඤ්චිදෙව ඨපෙති, ‘‘මය්හමෙව භාරො’’ති වා වදති, පඤ්ඤාපකො මුච්චතීති ගහෙතබ්බො.

1059-60. අනාපුච්ඡාති එත්ථ ‘‘යො භික්ඛු වා සාමණෙරො වා ආරාමිකො වා ලජ්ජී හොති, අත්තනො පලිබොධං ¶ විය මඤ්ඤතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 113) අට්ඨකථාය වුත්තසරූපං යං කඤ්චි අනාපුච්ඡාති අත්ථො. ‘‘භික්ඛු වා සාමණෙරො වා ආරාමිකො වා ලජ්ජී ¶ හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 113) වුත්තත්තා අලජ්ජිං ආපුච්ඡිත්වා ගන්තුං න වට්ටතීති වදන්ති. ‘‘මයං ගමිස්සාමා’’ති වත්වා අනුමතිගහණං ආපුච්ඡනං නාම, තං අනාපත්තියා කථං අඞ්ගං හොතීති චෙ? ගමනස්ස අනුමතියා ලද්ධත්තා. ‘‘කප්පං ලභිත්වා ගන්තබ්බ’’න්ති වචනතො අනුමතිදායකෙන වත්තාවත්තං සම්පටිච්ඡිතං විය හොතීති ලද්ධකප්පත්තා එවං ගච්ඡති චෙ, වට්ටති. අනිය්යාතෙත්වාති නිය්යාතනං අකත්වා වත්තාවත්තං අප්පටියාදෙත්වා, අසම්පටිච්ඡාපෙත්වාති වුත්තං හොති. වාරෙති පදවාරෙ.

1062. තස්මා ඨානාති අත්තනා ඨත්වා ආණාපිතභොජනසාලතො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘භොජනසාලතො නික්ඛමිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 111).

1063. සඞ්ඝිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤිවෙමතිකපුග්ගලිකසඤ්ඤීනං වසෙන තිකපාචිත්තියං. තිකාතීතෙනාති අකුසලමූලත්තිකාදිතො සවාසනසමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන අතික්කන්තෙන. තිකදුක්කටන්ති ‘‘පුග්ගලිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, පුග්ගලිකසඤ්ඤී අඤ්ඤස්ස පුග්ගලිකෙ ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 112) වචනතො දුක්කටත්තයං හොති.

1064-5. චිමිලිකං නාම පරිකම්මකතාය භූමියා ඡවිරක්ඛනත්ථං අත්ථරිතබ්බපිලොතිකං. තට්ටිකා නාම තාලපණ්ණාදීහි කතතට්ටිකා. චම්මං සීහචම්මාදි. සෙනාසනපරික්ඛාරෙ අකප්පියචම්මං නාම නත්ථි. යථාහ ‘‘අට්ඨකථාසු හි සෙනාසනපරිභොගෙ පටික්ඛිත්තචම්මං නාම න දිස්සති, තස්මා ¶ සීහචම්මාදීනං පරිහරණෙයෙව පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 112). ඉමස්ස ච අට්ඨකථාපාඨස්ස සාරත්ථදීපනියා (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.112) එවං අත්ථො වණ්ණිතො –

‘‘සීහචම්මාදීනං පරිහරණෙයෙව පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො’’ති ඉමිනා ‘‘න භික්ඛවෙ මහාචම්මානි ධාරෙතබ්බානි සීහචම්මං බ්යග්ඝචම්මං දීපිචම්මං, යො ධාරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති එවං වුත්තාය ඛන්ධකපාළියා අධිප්පායං විභාවෙති. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘අන්තොපි මඤ්චෙ පඤ්ඤත්තානි හොන්ති, බහිපි මඤ්චෙ පඤ්ඤත්තානි හොන්තී’’ති (මහාව. 255) ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං සික්ඛාපදස්ස පඤ්ඤත්තත්තා මඤ්චපීඨෙසු අත්ථරිත්වා පරිභොගොයෙව පටික්ඛිත්තො, භූමත්ථරණවසෙන පරිභොගො පන අප්පටික්ඛිත්තොති. යදි එවං ‘‘පරිහරණෙයෙව ¶ පටික්ඛෙපො’’ති ඉදං කස්මා වුත්තන්ති? යථා ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ සබ්බං පාසාදපරිභොග’’න්ති (චූළව. 320) වචනතො පුග්ගලිකෙපි සෙනාසනෙ සෙනාසනපරිභොගවසෙන නියමිතං සුවණ්ණඝටාදිකං පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටමානම්පි කෙවලං අත්තනො සන්තකං කත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටති, එවමිදං භූමත්ථරණවසෙන පරිභුඤ්ජියමානම්පි අත්තනො සන්තකං කත්වා තං තං විහාරං හරිත්වා පරිභුඤ්ජිතුං න වට්ටතීති දස්සනත්ථං ‘‘පරිහරණෙයෙව පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තන්ති.

‘‘ඵලක’’න්ති ඉමිනා පාඨාගතං ඵලකපීඨමෙව දස්සිතං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ඵලකපීඨං නාම ඵලකමයං පීඨ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 112). පාදපුඤ්ඡනින්ති කදලිවාකාදීහි කතං පාදපුඤ්ඡනිකං. භූමත්ථරණං නාම චිමිලිකාය සති තස්සා උපරි, අසති සුද්ධභූමියං අත්ථරිතබ්බා කටසාරකාදිවිකති. උත්තරත්ථරණං නාම සඞ්ඝිකමඤ්චපීඨාදීනං උපරි අත්ථරිතබ්බපච්චත්ථරණං.

පත්තාධාරකන්ති ¶ පත්තවලයාධාරකං. තං යථාවුත්තපරික්ඛාරං. ගච්ඡතොති ලෙඩ්ඩුපාතං අතික්කම්ම ගච්ඡතො. සචෙ පන දායකෙහි දානකාලෙයෙව සහස්සග්ඝනකම්පි කම්බලං ‘‘පාදපුඤ්ඡනිං කත්වා පරිභුඤ්ජථා’’ති දින්නං, තථෙව පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති. තස්මා ඉමං මඤ්චපීඨාදිසෙනාසනම්පි ‘‘අබ්භොකාසෙපි යථාසුඛං පරිභුඤ්ජථා’’ති දායකෙහි දින්නං චෙ, සබ්බස්මිම්පි කාලෙ අබ්භොකාසෙ නික්ඛිපිතුං වට්ටතීති වදන්ති.

1066. ආරඤ්ඤකෙනාපි සචෙ ගන්තබ්බං හොති, අනොවස්සකෙ නොසති මඤ්චපීඨාදිං රුක්ඛස්මිං ලග්ගෙත්වා යථාසුඛං ගන්තබ්බන්ති යොජනා.

1067. උපචිකාදීහීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන මූසිකා ගහිතා. න ලුජ්ජතීති න නස්සති. තං සබ්බන්ති මඤ්චාදිකං සකලං.

1068. අත්තනො සන්තකෙති අත්තනො පුග්ගලිකෙ මඤ්චාදිවිසයෙ. රුද්ධෙති වුඩ්ඪභික්ඛුනා වා ඉස්සරාදීහි වා යක්ඛසීහාදීහි වා මඤ්චාදිකෙ රුද්ධෙ අජ්ඣාවුත්ථෙ, අභිභවිත්වා ගහිතෙති අත්ථො ¶ . ආපදාසුපීති බ්රහ්මචරියන්තරායාදීසු ච සන්තෙසු. ගච්ඡතො භික්ඛුනො අනාපත්තීති යොජනා.

1069. කායවාචතො, කායවාචාචිත්තතො ච සමුට්ඨානං කථිනසමුට්ඨානං නාම. පඤ්ඤත්තිං අජානිත්වා සයං අනුද්ධරන්තස්ස කායෙන හොති, අනාපුච්ඡන්තස්ස වාචාය හොති, පඤ්ඤත්තිං ජානිත්වා එවං අකරොන්තස්ස සචිත්තකෙන තෙනෙව ද්වයෙන සමුට්ඨාතීති වෙදිතබ්බං. ලෙඩ්ඩුපාතාතික්කමො ක්රියං. මඤ්චාදීනං අනුද්ධරණාදි අක්රියං.

1070-3. භිසීති ¶ පඨමසික්ඛාපදෙ වුත්තපඤ්චප්පකාරා ඉමිස්සා අට්ඨකථාය ‘‘මඤ්චකභිසි වා පීඨකභිසි වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 116) එවං දස්සිතභිසි ච. පච්චත්ථරණං නාම පාවාරො කොජවො වා. ‘‘එත්තකමෙව වුත්තන්ති අට්ඨකථාසු වුත්තං. ‘ඉදඤ්ච අට්ඨකථාසු තථාවුත්තභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, අඤ්ඤම්පි තාදිසං මඤ්චපීඨෙසු අත්ථරිතබ්බං පච්චත්ථරණමෙවා’ති තීසුපි ගණ්ඨිපදෙසු වුත්ත’’න්ති (සාරත්ථ. අට්ඨ. පාචිත්තිය 3.116) සාරත්ථදීපනියා ලිඛිතං. නිසීදනන්ති නිසීදනචීවරං.

තිණසන්ථාරො එරකාදීනි තිණානි ද්වීසු තීසු ඨානෙසු ගොපෙත්වා කතසන්ථාරො. පණ්ණසන්ථාරො නාම නාළිකෙරාදිපණ්ණෙ තථෙව ගොපෙත්වා කතසන්ථාරො. සයන්ති එත්ථාති සෙය්යා. ‘‘සබ්බච්ඡන්නපරිච්ඡන්නෙ’’ති ඉදං සහසෙය්යකථාය වුත්තත්ථමෙව.

දසවිධං සෙය්යන්ති දසවිධාසු සෙය්යාසු අඤ්ඤතරන්ති වුත්තං හොති. සන්ථරිත්වාපි වාති එත්ථ පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, සො සන්ථරාපෙත්වාපීති ඉමං සම්පිණ්ඩෙති. වා-සද්දං ‘‘සයං අනුද්ධරිත්වා’’ති එත්ථ ‘‘අනුද්ධරිත්වා වා’’ති යොජෙත්වා ‘‘අනුද්ධරාපෙත්වා වා’’ති අයං විකප්පො සඞ්ගය්හති. තං සෙය්යං.

ආරාමස්සූපචාරන්ති ‘‘අපරික්ඛිත්තස්ස උපචාරො නාම සෙනාසනතො ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතා’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං උපචාරමාහ. අස්සාති විහාරස්ස පරික්ඛිත්තස්ස.

1074. උභයෙසන්ති ¶ සෙනාසනසෙය්යානං. අන්තොගබ්භෙ සන්ථරිත්වා ගච්ඡතොති සම්බන්ධො.

1075. උපචාරෙ විහාරස්සාති එත්ථ විහාරො නාම අන්තොගබ්භාදිසබ්බපරිච්ඡන්නගුත්තසෙනාසනං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘විහාරොති අන්තොගබ්භො වා අඤ්ඤං වා සබ්බපරිච්ඡන්නං ගුත්තසෙනාසනං වෙදිතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 117). තත්ථ උපචාරො නාම ¶ තංසමීපං ඨානං. යථාහ ‘‘උපචාරෙති තස්ස බහි ආසන්නෙ ඔකාසෙ’’ති. මණ්ඩපො නාම පරිච්ඡන්නාපරිච්ඡන්නසන්නිපාතමණ්ඩපො. යථාහ ‘‘මණ්ඩපෙ වාති අපරිච්ඡන්නෙ පරිච්ඡන්නෙ වාපි බහූනං සන්නිපාතමණ්ඩපෙ’’ති. ආදි-සද්දෙන උපට්ඨානසාලාරුක්ඛමූලානි සඞ්ගහිතානි. උපට්ඨානසාලා නාම අගුත්තා භොජනසාලා. යථාහ ‘‘උපට්ඨානසාලායං වාති භොජනසාලායං වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 117). අගුත්තතා ච ‘‘ඨානස්ස අගුත්තතායා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 117) අට්ඨකථාවචනතො වෙදිතබ්බාති.

1076. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘සඞ්ඝිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, පුග්ගලිකසඤ්ඤී’’ති වාරත්තයෙ පාචිත්තියත්තයං වුත්තං. දසවත්ථූසු භවං තදන්තොගධත්තාති දසවත්ථුකං, දසන්නං වා වත්ථු දසවත්ථු, තංයෙව දසවත්ථුකන්ති භිසිආදිකං අඤ්ඤතරං සෙය්යාභණ්ඩං. තස්සාති සන්ථාරකස්ස. ‘‘පුග්ගලිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, පුග්ගලිකසඤ්ඤී අඤ්ඤස්ස පුග්ගලිකෙ ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 117) තිකදුක්කටං දීපිතං.

1077. උද්ධරිත්වාති අත්ථතසෙය්යං යථා උපචිකාහි න ඛජ්ජති, තථා පටිසාමෙත්වා, ‘‘ගච්ඡතො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. අඤ්ඤෙන වුද්ධභික්ඛුඉස්සරාදිනා. පලිබුද්ධෙති සෙනාසනෙ පරිබුද්ධෙ නිවාරිතෙ.

1078. සාපෙක්ඛොව ච ගන්ත්වාති ‘‘අජ්ජෙව ගන්ත්වා ඉදං පටිසාමෙස්සාමී’’ති අපෙක්ඛාසහිතොව ගාමන්තරාදිං ගන්ත්වා. යථාහ ‘‘අජ්ජෙව ආගන්ත්වා පටිජග්ගිස්සාමී’ති එවං සාපෙක්ඛො නදීපාරං වා ගාමන්තරං වා ගන්ත්වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 118). තත්ථ ඨත්වාති ගතට්ඨානෙ ඨත්වා, තතො බහි ගච්ඡාමීති චිත්තෙ උප්පන්නෙති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘යත්ථස්ස ගමනචිත්තං උප්පන්නං, තත්ථෙව ඨිතො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 118). තං පුච්ඡතීති සම්බන්ධො. තං සෙය්යං ¶ කඤ්චි පෙසෙත්වා ආපුච්ඡතීති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘කඤ්චි පෙසෙත්වා ආපුච්ඡතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 118). එත්ථ ¶ ච පුරිමසික්ඛාපදෙ මඤ්චාදීනං පඤ්ඤත්තට්ඨානතො අන්තොවිහාරෙ වා හොතු බහි වා, ලෙඩ්ඩුපාතාතික්කමෙන, ඉධ උපචාරාතික්කමෙන පාචිත්තියන්ති අයං විසෙසො වෙදිතබ්බො.

අබ්භොකාසම්හි මඤ්චාදිං, විහාරෙ සෙය්යමත්තකං;

හිත්වා වජන්තස්ස දොසො, ලෙඩ්ඩුපාතූපචාරතොති.

1079. යො භික්ඛු සඞ්ඝිකාවාසෙ පුබ්බුපගතං භික්ඛුං ජානං අනුපඛජ්ජ සෙය්යං කප්පෙය්ය චෙ, අස්ස භික්ඛුනො පාචිත්තියං සියාති යොජනා. පුබ්බුපගතො නාම වස්සග්ගෙන පාපෙත්වා දින්නං සෙනාසනං ගහෙත්වා වසන්තො. ජානන්ති ‘‘අනුට්ඨාපනීයො අය’’න්ති ජානන්තො. අනුට්ඨාපනීයා නාම වුද්ධාදයො. යථාහ පදභාජනෙ ‘‘ජානාති නාම වුඩ්ඪොති, ගිලානොති, සඞ්ඝෙන දින්නොති ජානාතී’’ති (පාචි. 121). අනුපඛජ්ජාති අනුපවිසිත්වා, තස්ස පඨමං පඤ්ඤත්තං මඤ්චාදීනං ආසන්නතරං වක්ඛමානලක්ඛණං උපචාරං පවිසිත්වාති අත්ථො. සෙය්යං කප්පෙය්යාති දසවිධාසු සෙය්යාසු අඤ්ඤතරං අත්ථරිත්වා සයනං කරෙය්ය, නිපජ්ජෙය්යාති වුත්තං හොති. වක්ඛති ච ‘‘දසස්වඤ්ඤතරං සෙය්ය’’න්තිආදි. ‘‘නිසජ්ජං වා’’ති සෙසො. යථාහ පදභාජනෙ ‘‘අභිනිසීදති වා අභිනිපජ්ජති වා’’ති.

1080-2. උද්දිට්ඨමත්ථං නිද්දිසිතුකාමො පඨමං ‘‘අනුපඛජ්ජසෙය්යං කප්පෙය්යා’’ති එත්ථ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘පාදධොවනපාසාණා…පෙ… දුක්කට’’න්ති. සෙනාසනං පවිසන්තස්ස භික්ඛුනො පාදධොවනපාසාණා යාව තං මඤ්චං වා පීඨං වා නික්ඛමන්තස්ස ¶ පන මඤ්චපීඨතො යාව පස්සාවට්ඨානං, එත්ථන්තරෙ තු යං ඨානං, ඉදමෙව උපචාරොති වුච්චතීති යොජනා. තත්ථ උපචාරෙති යොජනා. බාධෙතුකාමස්සාති ‘‘යස්ස සම්බාධො භවිස්සති, සො පක්කමිස්සතී’’ති එවං උප්පන්නචිත්තස්ස. සයන්ති එත්ථාති විග්ගහො.

1983. ‘‘පාචිත්තියස්සා’’ති උද්දෙසතො වුත්තං නිද්දිසිතුමාහ ‘‘නිසීදන්තස්සා’’තිආදි. තත්ථාති තථා අනුපඛජ්ජ අත්ථතාය සෙය්යාය. ‘‘පාචිත්තියද්වය’’න්ති ඉදං ‘‘ද්වෙපි කරොන්තස්සා’’ති ¶ ඉමං පච්ඡිමවිකප්පං සන්ධාය වුත්තං. පුරිමවිකප්පද්වයෙ පන ‘‘නිසීදන්තස්ස වා පාචිත්තියං, නිපජ්ජන්තස්ස වා පාචිත්තිය’’න්ති වත්තබ්බං. ඉමස්මිං විකප්පත්තයෙ පච්චෙකං ‘‘තිකපාචිත්තියං තිකදුක්කට’’න්ති උභයස්සාපි වත්තබ්බතා අට්ඨකථායං වුත්තා. කථං? සඞ්ඝිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, පුග්ගලිකසඤ්ඤී නිසජ්ජං කප්පෙති, පාචිත්තියන්ති නිසජ්ජාය තිකපාචිත්තියං, එවං සෙය්යාය තිකපාචිත්තියං, උභයත්ථ තිකපාචිත්තියද්වයන්ති එවං විකප්පද්වයෙ ද්වාදස පාචිත්තියානි. පුග්ගලිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, පුග්ගලිකසඤ්ඤී අඤ්ඤස්ස පුග්ගලිකෙ නිසජ්ජං කප්පෙති, දුක්කටන්ති නිසජ්ජාය තිකදුක්කටං, එවං සෙය්යාය තිකදුක්කටං, උභයත්ථ තිකදුක්කටද්වයන්ති ද්වාදස දුක්කටානි ච වෙදිතබ්බානි.

1084. කරොන්තස්සාති එත්ථ ‘‘නිසීදනාදි’’න්ති පකරණතො ලබ්භති. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘සඞ්ඝිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, පුග්ගලිකසඤ්ඤී’’ති විකප්පත්තයෙ තිකපාචිත්තියං පාළියං (පාචි. 122) වුත්තං. එවං පුග්ගලිකෙපි තිකදුක්කටං වුත්තං. තෙනාහ ‘‘පුග්ගලෙ තිකදුක්කට’’න්ති. ඉමිනා යථාවුත්තපාචිත්තියදුක්කටානි සාමඤ්ඤෙන තිකෙ පක්ඛිපිත්වා එවං වුත්තානීති වෙදිතබ්බං.

1085-6. ‘‘වුත්තූපචාර’’න්තිආදිගාථාද්වයෙ ¶ විහාරස්ස වුත්තූපචාරං මුඤ්චිත්වා උපචාරෙ වා අබ්භොකාසෙපි වා සන්ථරතොපි වා සන්ථරාපයතොපි වා තත්ථ නිසීදතො වා දුක්කටං වුත්තං. තත්ථ සබ්බත්ථෙව තස්ස නිවාසො වාරිතොති යොජනා. තත්ථ විහාරස්සාති යථාවුත්තසෙනාසනස්ස. උපචාරෙති අවිදූරෙ. අබ්භොකාසෙති තස්ස සෙනාසනස්ස නච්චාසන්නෙ අඞ්ගණප්පදෙසෙ.

නිසීදතො වාති වාග්ගහණෙන නිපජ්ජතො වා ද්වෙපි කරොන්තස්ස වාති සඞ්ගණ්හාති. යථාහ පාළියං ‘‘අභිනිසීදති වා අභිනිපජ්ජති වා, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 122). තත්ථාති තස්මිං පුබ්බූපගතස්ස පත්තෙ සෙනාසනෙ. සබ්බත්ථෙවාති යථාවුත්තූපචාරතො අන්තො ච බහි ච අන්තමසො අජ්ඣොකාසෙපීති සබ්බත්ථෙව. තස්සාති අනත්තමනස්ස අනුපඛජ්ජ සෙය්යං කප්පයතො තස්ස විසභාගපුග්ගලස්ස. නිවාසො වාරිතො පරවිහෙඨකෙන සහවාසස්ස මහානත්ථකරත්තාති අධිප්පායො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘එවරූපෙන හි විසභාගපුග්ගලෙන එකවිහාරෙ වා එකඞ්ගණෙ වා වසන්තෙන අත්ථො නත්ථි, තස්මා සබ්බත්ථෙවස්ස නිවාසො වාරිතො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 122).

1087. ‘‘සීතාදිඋපපීළිතස්සා’’ති ¶ පදච්ඡෙදො, සීතාදීහි උපපීළිතස්ස බාධිතස්සාති අත්ථො. ආදි-සද්දෙන ‘‘උණ්හෙන වා’’තිආදිකං සඞ්ගණ්හාති. යථාහ ‘‘සීතෙන වා උණ්හෙන වා පීළිතො පවිසතී’’ති. එත්ථ ආපදා නාම බහි සයන්තස්ස ජීවිතබ්රහ්මචරියන්තරායාපජ්ජනං.

1088. ඉදං සික්ඛාපදං දුක්ඛවෙදනං හොතීති යොජනා.

1089. නික්කඩ්ඪෙය්යාති ¶ නීහරෙය්ය. නික්කඩ්ඪාපෙය්ය වාති නීහරාපෙය්ය වා.

1990. බහූ භූමියො වාලිකාතලසඞ්ඛාතා යස්ස සො බහුභූමො, පාසාදො. සමාසන්තවිධිවසෙන ‘‘බහුභූමො’’ති වුච්චති.

1091. ඨපෙත්වා ඨපෙත්වාති තස්මිං තස්මිං ඨානෙ ගතිනිවත්තිං කත්වා කත්වා.

1092. අයං නයොති ‘‘නික්ඛමා’ති එකවචනෙන ගච්ඡන්තෙ අනෙකෙපි ද්වාරකොට්ඨකෙ අතික්කන්තෙ ආණාපකස්ස එකාව ආපත්ති හොති, ඨිතට්ඨානතො ඨත්වා ඨත්වා නීහරන්තස්ස ද්වාරකොට්ඨගණනාය හොතී’’ති අයං නයො. ආණත්තියා ඛණෙයෙවාති ‘‘ඉමං නික්කඩ්ඪාහී’’ති ආණත්තික්ඛණෙයෙව.

1093. එකාවාති එත්ථ ‘‘පාචිත්ති හොතී’’ති වත්තබ්බො. බහුකානි චෙති එත්ථ ‘‘ද්වාරානී’’ති වත්තබ්බං, අතික්කාමෙතීති සම්බන්ධො. ‘‘එත්තකෙ ද්වාරකොට්ඨකෙ අතික්කමාපෙත්වා නික්කඩ්ඪාහී’’ති ච ‘‘යාව පරියන්තද්වාරකොට්ඨකා නික්කඩ්ඪාහී’’ති ච ‘‘බහූ ද්වාරකොට්ඨකෙ අතික්කාමෙත්වා නික්කඩ්ඪාහී’’ති ච ආණත්තත්තා බහූ ද්වාරකොට්ඨකෙ අතික්කාමෙත්වා සචෙ නික්කඩ්ඪතීති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ පන එත්තකානි ද්වාරානි නික්කඩ්ඪාහී’ති වා ‘යාව මහාද්වාරං, තාව නික්කඩ්ඪාහී’ති වා එවං නියමෙත්වා ආණත්තො හොති, ද්වාරගණනාය පාචිත්තියානී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 126). බහූනි පාචිත්තියානි හොන්තීති යොජනා.

1094. උපට්ඨානසාලාදීති ¶ එත්ථ නිස්සක්කත්ථෙ පච්චත්තවචනතො උපට්ඨානසාලාදිතොති අත්ථො ගහෙතබ්බො. ‘‘උපචාරතො’’ති ¶ ඉමිනා සමානාධිකරණත්තා විහාරස්ස උපට්ඨානසාලාදිතො උපචාරතොති වුත්තං හොති. යථාහ ගණ්ඨිපදෙ ‘‘උපචාරො නාම උපට්ඨානසාලාදිමත්තමෙවා’’ති. කායෙනපි වාචායපි තථා නික්කඩ්ඪනෙ ච දුක්කටන්ති වක්ඛමානෙන සහ යොජනා. තස්සාති උපසම්පන්නස්ස. ආදි-සද්දෙන මණ්ඩපාදයො ගහිතා. යථාහ ‘‘විහාරස්ස උපචාරා වා උපට්ඨානසාලාය වා මණ්ඩපා වා රුක්ඛමූලා වා අජ්ඣොකාසා වා නික්කඩ්ඪති වා නික්කඩ්ඪාපෙති වා, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 127). ‘‘වාචායා’’ති ඉමිනා ‘‘නික්ඛමා’’ති ච ‘‘ඉමං නික්කඩ්ඪාහී’’ති ආණාපනඤ්ච ගහිතං. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා එකෙන පයොගෙන එකාපත්ති, නානාපයොගෙසු පයොගගණනාය, ද්වාරගණනාය වා හොතීති වුත්තමෙව පකාරං උපසංහරති.

1095. ‘‘තථා’’ති ඉදං ‘‘ඉතරං නික්කඩ්ඪන්තස්ස දුක්කට’’න්ති ඉමිනාපි යොජෙතබ්බං. යථා විහාරූපචාරතො උපට්ඨානසාලාදිතො උපසම්පන්නං නික්කඩ්ඪන්තස්ස, නික්කඩ්ඪාපෙන්තස්ස ච දුක්කටං හොති, තථා අනුපසම්පන්නස්ස විහාරතො ච විහාරූපචාරතො ච නික්කඩ්ඪනාදිං කරොන්තස්ස භික්ඛුනො දුක්කටං හොතීති අත්ථො. තථා විහාරස්සූපචාරා වා විහාරා වා සබ්බෙසම්පි පරික්ඛාරං නික්කඩ්ඪන්තස්ස දුක්කටන්ති යොජනා. සබ්බෙසන්ති උපසම්පන්නානුපසම්පන්නානං. පරික්ඛාරන්ති අන්තමසො රජනඡල්ලිපි සඞ්ගය්හති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අන්තමසො රජනඡල්ලිම්පී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 126).

1096. ‘‘අසම්බද්ධෙසූ’’ති ඉමිනා බ්යතිරෙකතො අසිථිලබද්ධෙසු පරික්ඛාරෙසු එකිස්සායෙව ආපත්තියා සම්භවං දස්සෙති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ගාළ්හං බන්ධිත්වා ඨපිතෙසු පන එකාව ආපත්තී’ති මහාපච්චරියං වුත්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 126). සිථිලබන්ධනං ¶ පන සම්මා බන්ධනං න හොතීති අසම්බද්ධවචනෙන ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. අස්ස භික්ඛුස්ස වත්ථූනං ගණනාය දුක්කටං පරිදීපයෙති යොජනා, පරික්ඛාරං නීහරන්තස්ස, නීහරාපෙන්තස්ස ච අස්ස භික්ඛුනොති වුත්තං හොති.

1097-8. අන්තෙවාසින්ති ච සද්ධිවිහාරිකන්ති ච එත්ථ ‘‘අසම්මාවත්තන්ත’’න්ති සෙසො. යථාහ අනාපත්තිවාරෙ ‘‘අන්තෙවාසිකං වා සද්ධිවිහාරිකං වා න සම්මා වත්තන්තං නික්කඩ්ඪතී’’තිආදි ¶ (පාචි. 128). නික්කඩ්ඪන්තස්සාති එත්ථ ‘‘නික්කඩ්ඪාපෙන්තස්සා’’ති සෙසො. අසම්මාවත්තන්තං අන්තෙවාසිං වා අලජ්ජිං වා තථා අසම්මාවත්තන්තං සද්ධිවිහාරිකං වා උම්මත්තකං වා තෙසං අන්තෙවාසිආදීනං පරික්ඛාරං වා අත්තනො වසනට්ඨානා වා තථා විස්සාසිකස්ස වසනට්ඨානා වා නික්කඩ්ඪන්තස්ස, නික්කඩ්ඪාපෙන්තස්ස වා උපසම්පන්නං වා අනුපසම්පන්නං වා සඞ්ඝිකවිහාරා නික්කඩ්ඪන්තස්ස සයං උම්මත්තකස්ස වා අනාපත්ති පකාසිතාති යොජනා.

අට්ඨකථායං ‘‘අලජ්ජීආදයො පන අත්තනො වසනට්ඨානතොයෙව නික්කඩ්ඪිතබ්බා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 128) වුත්තං, පාළියඤ්ච ‘‘අත්තනො පුග්ගලිකෙ අනාපත්තී’’ති (පාචි. 127) වුත්තං, ‘‘අත්තනො විස්සාසිකස්ස වසනට්ඨානා’’ති ඉදං කස්මා වුත්තන්ති චෙ? ඉමස්සෙව පාඨස්ස අනුලොමතො වුත්තං. අන්තෙවාසිකන්තිආදීසු පඨමං අසම්මාවත්තනාදිභාවෙන ‘‘නික්කඩ්ඪිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නික්කඩ්ඪන්තස්ස චිත්තලහුපරිවත්තිතාය කොපෙ උප්පන්නෙපි අනාපත්ති.

1099. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘නික්කඩ්ඪන්තස්සා’’ති ච තත්ථෙව සෙසං ‘‘නික්කඩ්ඪාපෙන්තස්සා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 126) ච ‘‘තස්ස පරික්ඛාරං වා’’ති ච යථාවුත්තං ¶ උපසංහරති. ‘‘සඞ්ඝාරාමාපි සබ්බස්මා’’ති ඉදං කලහකාරකෙනෙව යොජෙතබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘භණ්ඩනකාරකකලහකාරකමෙව සකලසඞ්ඝාරාමතො නික්කඩ්ඪිතුං ලභති. සො හි පක්ඛං ලභිත්වා සඞ්ඝම්පි භින්දෙය්යා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 128). ඉදං තූති එත්ථ විසෙසත්ථජොතකෙන තු-සද්දෙන වුත්තවිසෙසනං විනා අවසෙසවිනිච්ඡයො අනන්තරසදිසොයෙවාති දීපෙති. තිසමුට්ඨානං කායචිත්තවාචාචිත්තකායවාචාචිත්තතො සමුට්ඨානතොති.

1100-1. මජ්ඣිමාසීසඝට්ටායාති සීසං න ඝට්ටෙතීති අසීසඝට්ටා, මජ්ඣිමස්ස අසීසඝට්ටා මජ්ඣිමාසීසඝට්ටා, තාය, පමාණමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස සීසාඝට්ටනප්පමාණුබ්බෙධහෙට්ඨිමතලායාති අත්ථො. වෙහාසකුටියාති පදරාදීහි උපරි අච්ඡන්නතලාය ද්විභූමිකාදිභෙදාය කුටියා. උපරීති මත්ථකෙ, අකතපදරාදිඅත්ථරණාය තුලාමත්තයුත්තාය උපරිමතලෙති වුත්තං හොති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘යාහි කාහිචි උපරි අච්ඡන්නතලා ද්විභූමිකකුටි වා තිභූමිකාදිකුටි වා ‘වෙහාසකුටී’ති වුච්චති, ඉධ පන අසීසඝට්ටා අධිප්පෙතා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 131). ආහච්චපාදකෙ ¶ මඤ්චෙති ‘‘ආහච්චපාදකො නාම මඤ්චො අඞ්ගෙ විජ්ඣිත්වා ඨිතො හොතී’’ති පාළියං දස්සිතෙ අටනිසීසානි විජ්ඣිත්වා පාදසිඛං ආවුණිත්වා උපරිසිඛාය අනාකොටිතආණිම්හි ඨිතමඤ්චෙති අත්ථො. ආහච්චපාදකෙ පීඨෙති සම්බන්ධො. යථාහ පාළියං ‘‘ආහච්චපාදකං නාම පීඨං අඞ්ගෙ විජ්ඣිත්වා ඨිතං හොතී’’ති (පාචි. 131). සොයෙවත්ථො.

තස්මිං ¶ ආහච්චපාදකෙ මඤ්චෙ වා පීඨෙ වා නිසීදන්තස්ස වා නිපජ්ජන්තස්ස වා තස්ස භික්ඛුනො පයොගගණනාය පාචිත්තියො සියුන්ති යොජනා.

1102-3. සඞ්ඝිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤිවෙමතිකපුග්ගලිකසඤ්ඤීනං වසෙන තිකපාචිත්තියං. පුග්ගලෙති පුග්ගලිකෙ විහාරෙ. වෙහාසකුටියා…පෙ… ගණනායෙව තස්ස තිකදුක්කටන්ති යොජනා. පුග්ගලිකෙ සඞ්ඝිකසඤ්ඤිවෙමතිකඅඤ්ඤපුග්ගලිකසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටං.

හෙට්ඨා අපරිභොගෙ වාති දාරුසම්භාරාදීනං වසෙන හෙට්ඨිමතලෙ අවලඤ්ජෙ වා. සීසඝට්ටාය වාති සීසඝට්ටනප්පමාණතලාය කුටියා වා. අවෙහාසවිහාරෙ වාති අවෙහාසකුටියා භූමියං කතපණ්ණසාලාදීසු. එත්ථාපි ‘‘විස්සාසිකවිහාරෙ’’ති ඉදං ‘‘අත්තනො පුග්ගලිකෙ අනාපත්තී’’ති (පාචි. 132) ඉමස්ස අනුලොමනතො වුත්තං.

1104. යත්ථ පටාණි වා දින්නාති යස්මිං මඤ්චෙ පාදසීසානං උපරි අටනිමත්ථකතො තිරියං ආණි පවෙසිතා හොති, තත්ථ අභිනිසීදතො, අභිනිපජ්ජතො වා න දොසොති යොජනා. තත්ථාති පුබ්බෙ වුත්තඅපවෙසිතපටාණිම්හි මඤ්චෙ වා පීඨෙ වා. ‘‘ඨත්වා’’ති ඉමිනා නිපජ්ජනං නිවත්තෙති. ලගෙතීති උපරිබද්ධඅඞ්කුසසික්කාදීසු යං කිඤ්චි පරික්ඛාරං ලගෙති. ඉදං සික්ඛාපදං සමුට්ඨානතො එළකලොමෙන සික්ඛාපදෙන සමං මතන්ති යොජනා.

1105. යාව ද්වාරස්ස කොසම්හාති එත්ථ ‘‘මහල්ලකස්ස විහාරස්සා’’ති සෙසො, ‘‘මහල්ලකො නාම විහාරො සස්සාමිකො ¶ වුච්චතී’’ති (පාචි. 136) පාළියං වුත්තත්තා කාරාපෙතානං දායකානං සම්භවතො මහල්ලකස්ස ‘‘විහාරො නාම උල්ලිත්තො වා හොති අවලිත්තො වා ¶ උල්ලිත්තාවලිත්තො වා’’ති දස්සිතභෙදස්ස විහාරස්ස ද්වාරකොසසඞ්ඛාතපිට්ඨසඞ්ඝාටස්ස ‘‘සමන්තා හත්ථපාසා’’ති (පාචි. 136) පාළියං වුත්තද්වාරකවාටපුථුලප්පමාණද්වාරබාහසමීපං අවධිං කත්වාති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ද්වාරකොසො නාම පිට්ඨසඞ්ඝාටස්ස සමන්තා කවාටවිත්ථාරප්පමාණො ඔකාසො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 135).

අග්ගළට්ඨපනායාති එත්ථ අග්ගළසහචරියෙන තංසහිතද්වාරකවාටෙන යුත්තද්වාරබාහානමෙව වුත්තත්තා ද්වාරබාහානං නිච්චලත්ථායාති අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සකවාටස්ස ද්වාරබන්ධස්ස නිච්චලභාවත්ථායාති අත්ථො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 135). ලිම්පිතබ්බන්ති එත්ථ ‘‘පුනප්පුන’’න්ති සෙසො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘පුනප්පුනං ලිම්පිතබ්බො වා ලෙපාපෙතබ්බො වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 135). තිණමත්තිකානං උපරි පුනප්පුනං මත්තිකාලෙපො කාතබ්බොති අත්ථො.

1106-7. යො ඤෙය්යො, අයං නයොති සම්බන්ධො, ‘‘පුනප්පුනං ලිම්පිතබ්බං වා ලෙපාපෙතබ්බමෙව වා’’ති යො වුත්තො, අයං නයො වෙදිතබ්බොති අත්ථො. ආලොකං සන්ධෙති පිධෙතීති ආලොකසන්ධි, වාතපානකවාටානමෙතං අධිවචනං. යථාහ ‘‘ආලොකසන්ධීති වාතපානකවාටකා වුච්චන්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 135). එත්ථ කවාටස්ස සාමන්තා කවාටද්වාරඵලකවිත්ථාරප්පමාණං ලෙපට්ඨානං. යථාහ ‘‘සබ්බදිසාසු කවාටවිත්ථාරප්පමාණො ඔකාසො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 135).

එත්ථායමධිප්පායො ¶ – වාතපානකවාටස්ස සාමන්තා ද්වාරඵලකවිත්ථාරප්පමාණෙ ඨානෙ තිණ්ණං මත්තිකානං උපරිපි යත්තකං බහලං ඉච්ඡති, තත්තකෙ ඨානෙ ආලොකසන්ධි පරිකම්මත්ථාය ලිම්පිතබ්බො වා ලෙපාපෙතබ්බො වාති. ‘‘පුනප්පුනං ඡාදාපෙසි පුනප්පුනං ලෙපාපෙසී’’ති (පාචි. 134) ඉමස්මිං වත්ථුස්මිං උප්පන්නදොසෙන සික්ඛාපදස්ස පඤ්ඤත්තත්තා ලෙපං අනුජානන්තෙන ච ද්වාරබන්ධනස්ස සාමන්තා අඩ්ඪතෙය්යහත්ථප්පමාණෙයෙව පදෙසෙ පුනප්පුනං ලෙපස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා තතො අඤ්ඤත්ථ පුනප්පුනං ලිම්පෙන්තස්ස වා ලිම්පාපෙන්තස්ස වා භිත්තියං මත්තිකාහි කත්තබ්බකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා පුන චතුත්ථලෙපෙ දින්නෙ පාචිත්තියෙන භවිතබ්බන්ති වදන්ති. ගණ්ඨිපදෙසු පන තීසුපි පුනප්පුනං ලෙපදානස්ස වුත්තප්පමාණතො අඤ්ඤත්ථ පටික්ඛිත්තමත්තං ඨපෙත්වා පාචිත්තියස්ස අවුත්තත්තා දුක්කටං අනුරූපන්ති වුත්තං.

ඡදනස්සාති ¶ පදභාජනෙ වුත්තානං ඉට්ඨකාසිලාසුධාතිණපණ්ණච්ඡදනානං අඤ්ඤතරස්ස. ද්වත්තිපරියායන්ති එත්ථ අට්ඨකථායං ‘‘පරියායෙනාති පරික්ඛෙපෙන, එවං ඡදනං පන තිණපණ්ණෙහි ලබ්භතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 136) වුත්තත්තා පරියායන්ති තිණෙහි වා පණ්ණෙහි වා පරික්ඛිපිත්වා ඡදනමෙව ගහෙතබ්බං. ඉට්ඨකාය වා සිලාය වා සුධාය වා ඡදනෙ ලබ්භමානං මග්ගෙන ඡදනං පන උපලක්ඛණවසෙන ලබ්භති. ද්වත්තිපරියායෙන ඡදනඤ්ච ‘‘සබ්බම්පි චෙතං ඡදනං ඡදනූපරි වෙදිතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 136) අට්ඨකථාවචනතො උපරූපරි ඡදනවසෙන වෙදිතබ්බං. හරිතං නාම පුබ්බණ්ණාදි. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘හරිතන්ති චෙත්ථ සත්තධඤ්ඤභෙදං පුබ්බණ්ණං, මුග්ගමාසතිලකුලත්ථඅලාබුකුම්භණ්ඩාදිභෙදඤ්ච අපරණ්ණං අධිප්පෙත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 135). ඉමෙසු අඤ්ඤතරස්සාභාවෙන අහරිතං නාම.

අධිට්ඨෙය්යන්ති ¶ විධාතබ්බං. තතො උද්ධන්ති තීහි පරියායෙහි වා තීහි මග්ගෙහි වා උද්ධං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තිණ්ණං මග්ගානං වා පරියායානං වා උපරී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 136). පාචිත්තියං හොතීති වක්ඛමානදූරතාය යුත්තෙ අහරිතට්ඨානෙ ඨත්වා සංවිදහිත්වා තික්ඛත්තුං ඡාදාපෙත්වා තතියවාරෙ ‘‘එවං කරොහී’’ති ආණාපෙත්වා පක්කමිතබ්බං. අපක්කමන්තෙන තුණ්හීභූතෙන ඨාතබ්බං, තතො උත්තරි චතුත්ථවාරෙ ඡදනත්ථං විදහන්තස්ස ඉට්ඨකාදිගණනාය, තිණෙසු තිණගණනාය, පණ්ණෙසු පණ්ණගණනාය පාචිත්තියන්ති වුත්තං හොති. යථාහ පාළියං ‘‘මග්ගෙන ඡාදෙන්තස්ස ද්වෙ මග්ගෙ අධිට්ඨහිත්වා තතියාය මග්ගං ආණාපෙත්වා පක්කමිතබ්බ’’න්තිආදි (පාචි. 136). තතියාය මග්ගන්ති එත්ථ තතියායාති උපයොගත්ථෙ සම්පදානවචනං, තතියං මග්ගන්ති අත්ථො. තත්ථාති හරිතෙ, ‘‘සචෙ හරිතෙ ඨිතො අධිට්ඨාති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 137) වචනතො අධිට්ඨානාය තිට්ඨතොති ලබ්භති. බීජරොපනතො පට්ඨාය යාව සස්සං තිට්ඨති, තාව හරිතං නාම. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘යස්මිම්පි ඛෙත්තෙ වුත්තං බීජං න තාව සම්පජ්ජති, වස්සෙ පන පතිතෙ සම්පජ්ජිස්සතී’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 135).

1108-9. අහරිතට්ඨානෙපි තිට්ඨතො පරිච්ඡෙදං දස්සෙතුමාහ ‘‘පිට්ඨිවංසෙ’’තිආදි. ‘‘පිට්ඨිවංසෙ’’ති ඉදං වංසයුත්තසෙනාසනවසෙන වුත්තං. කණ්ණිකං ගාහාපෙත්වා කතසෙනාසනස්සාපි උපලක්ඛණං හොති. පිට්ඨිවංසෙති ච ‘‘ගඞ්ගායං ඝොසො’’තිආදීසු විය සාමීපිකාධාරෙ භුම්මං. කුතොයං විසෙසො ලබ්භතීති? අට්ඨකථායං ‘‘පිට්ඨිවංසස්ස වා කූටාගාරකණ්ණිකාය වා උපරි, ථුපිකාය වා පස්සෙ නිසින්නො හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 135) වුත්තවිධානතො ලබ්භති. ‘‘නිසින්නො’’ති ¶ අට්ඨකථාවචනතො ඨිතොති එත්ථ ගතිනිවත්තිසාමඤ්ඤෙන ¶ නිසින්නො ච වුත්තොති ගහෙතබ්බො. යස්මිං ඨානෙති එත්ථ ‘‘අහරිතෙ’’ති පකරණතො ලබ්භති. ‘‘ඨාතු’’න්ති ඉදං අධිට්ඨානකරණත්ථාය ඨානං ගහෙත්වා වුත්තන්ති ‘‘තස්ස අන්තො අහරිතෙපි ඨත්වා අධිට්ඨාතුං න ලබ්භතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 136) අට්ඨකථාවචනතො විඤ්ඤායති.

පතනොකාසතොති එත්ථ පඨමත්ථෙ තො-පච්චයො. තඤ්හි ඨානං විහාරස්ස පතනොකාසොති යොජනා. හීති හෙතුඅත්ථෙ වත්තමානතො යස්මා අහරිතෙ පතන්තස්ස විහාරස්සෙතං ඨානං පතනොකාසො, තස්මා තත්ථ ඨාතුං න වට්ටතීති ගහෙතබ්බං.

1111. ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ ආදො තාව විහාරපදස්ස පදභාජනෙ ‘‘විහාරො නාම උල්ලිත්තො වා’’තිආදිවුත්තත්තා (පාචි. අට්ඨ. 136) තබ්බිපරියායතො තිණෙහෙව කතඡදනභිත්තිකා කුටි තිණකුටිකාති විඤ්ඤායතීති තිණඡදනා කුටිකා තිණකුටිකා.

1112. ජානන්ති තොයස්ස සප්පාණකභාවං ජානන්තො. සිඤ්චෙය්ය සිඤ්චාපෙය්යාති එත්ථ ‘‘තෙන උදකෙනා’’ති වත්තබ්බං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තෙන උදකෙන සයං වා සිඤ්චෙය්යා’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 140).

1113. යො පන ධාරං අච්ඡින්දිත්වා සචෙ මත්තිකං සිඤ්චෙය්ය, එවං සිඤ්චතො තස්සාති යොජනා.

1114-5. සන්දමානකන්ති තොයවාහිනිං. මාතිකං ආළිං. සම්මුඛං කරොන්තස්සාති උදකං න්හායිතුමිච්ඡිතං යදි, සයං අභිමුඛං කරොන්තස්ස. තත්ථ තත්ථ බන්ධතො අස්ස භික්ඛුස්ස ¶ පයොගගණනාය ආපත්ති සියාති යොජනා. පයොගගණනාති පයොගගණනාය, උදකං බන්ධිත්වා බන්ධිත්වා යථිච්ඡිතදිසාභිමුඛකරණපයොගානං ගණනායාති අත්ථො.

1116-7. යං ජලං තිණාදිම්හි පක්ඛිත්තෙ සචෙ ඛයං වා ආවිලත්තං වා ගච්ඡති, තාදිසෙ ¶ උදකෙ මත්තිකං, තිණමෙව වා සචෙ සකටපුණ්ණම්පි එකතො පක්ඛිපෙය්ය, එවං පක්ඛිපන්තස්ස එකා පාචිත්ති. එකෙකං මත්තිකං, තිණමෙව වා. වා-සද්දෙන කට්ඨගොමයාදිං වා පක්ඛිපන්තස්ස පයොගගණනාය පාචිත්තියන්ති යොජනා. ආවිලත්තන්ති පාණකා යථා නස්සන්ති, තථා ආලුළිතභාවං. ඉමිනා එවං අවිනස්සමානපාණකෙ මහාඋදකෙ තිණාදිං පක්ඛිපන්තස්ස අනාපත්තිභාවං දීපෙති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ඉදං පන මහාඋදකං…පෙ… සන්ධාය වුත්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 140).

1118. දුක්කටං හොතීති ආණාපනපච්චයා දුක්කටං හොති. එකා පාචිත්ති.

1119. සබ්බත්ථාති සප්පාණකෙ ච අප්පාණකෙ ච. විමතිස්සාති සහචරියෙන විමතිසහිතමාහ.

1120. ‘‘සබ්බත්ථාපාණසඤ්ඤිස්සා’’තිආදීසු අධිකාරතො ලබ්භමානං ‘‘සිඤ්චනාදීසු යං කිඤ්චි කරොන්තස්සා’’ති ඉදං පච්චෙකං සම්බන්ධනීයං. සබ්බත්ථාති සප්පාණකෙ, අප්පාණකෙ ච. අපාණසඤ්ඤිස්සාති එවං කතෙන පයොගෙන නස්සමානා පාණකා න සන්තීතිසඤ්ඤිස්ස. අසඤ්චිච්චාති යථා පාණකා න නස්සන්ති, එවං ඝටාදීහි ගහිතං සප්පාණකඋදකං උදකෙයෙව ඔසිඤ්චන්තස්ස වා ඔසිඤ්චාපෙන්තස්ස වා වට්ටිත්වා තස්මිං උදකෙ තිණාදිම්හි පතිතෙ අසඤ්චිච්ච කතං නාම හොති. අසතිස්සාති ¶ අසතියා කරොන්තස්ස. අජානතොති පාණකානං අත්ථිභාවං අජානිත්වා කරොන්තස්ස.

1121-2. වධකචිත්තෙ සති සත්තමෙ සප්පාණකවග්ගෙ පඨමසික්ඛාපදස්ස විසයභාවතො තතො විසෙසෙතුමාහ ‘‘විනා වධකචිත්තෙනා’’ති. ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ පාළියං (පාචි. 140) ‘‘සප්පාණකං උදක’’න්ති ඉමිනා අට්ඨකථාගතං පඨමඞ්ගඤ්ච ‘‘ජාන’’න්ති ඉමිනා දුතියඞ්ගඤ්ච ‘‘සිඤ්චෙය්ය වා සිඤ්චාපෙය්ය වා’’ති ඉමිනා චතුත්ථඞ්ගඤ්ච වුත්තං, න වුත්තං තතියඞ්ගං. තඤ්ච ඛො වධකචිත්තස්ස සත්තමවග්ගෙ පඨමසික්ඛාපදෙන පාචිත්තියවචනතො එත්ථ තදභාවලක්ඛණං තතියඞ්ගං වුත්තමෙව හොතීතිඅධිප්පායෙන අට්ඨකථායං වුත්තන්ති ආහ ‘‘විනා වධකචිත්තෙනා’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘චත්තාරෙවස්ස අඞ්ගානි, නිද්දිට්ඨානි මහෙසිනා’’ති. අස්සාති ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස.

1123. සප්පාණකසඤ්ඤිස්ස ¶ ‘‘පරිභොගෙන පාණකා මරිස්සන්තී’’ති පුබ්බභාගෙ ජානන්තස්සාපි සිඤ්චනසිඤ්චාපනං ‘‘පදීපෙ නිපතිත්වා පටඞ්ගාදිපාණකා මරිස්සන්තී’’ති ජානන්තස්ස පදීපුජ්ජලනං විය විනාපි වධකචෙතනාය හොතීති ආහ ‘‘පණ්ණත්තිවජ්ජං තිචිත්ත’’න්ති. එත්ථ කිස්මිඤ්චි කුපිතස්ස වා කීළාපසුතස්ස වා සිඤ්චතො අකුසලචිත්තං, මාලාගච්ඡාදිං සිඤ්චතො කුසලචිත්තං, පණ්ණත්තිං අජානතො ඛීණාසවස්ස අබ්යාකතචිත්තන්ති තිචිත්තං වෙදිතබ්බං. තස්සාති සත්තමවග්ගෙ පඨමසික්ඛාපදස්ස. අස්ස චාති ඉමස්ස සිඤ්චනසික්ඛාපදස්ස ච. ඉදං විසෙසනන්ති ඉදං නානාකරණං. එත්ථ ඉමස්මිං පකරණෙ නිද්දිට්ඨං පකාසිතන්ති අත්ථො. තං ලොකවජ්ජං, ඉදං පණ්ණත්තිවජ්ජං. තං අකුසලචිත්තං, ඉදං තිචිත්තං. තං දුක්ඛවෙදනං, ඉදං තිවෙදනන්ති වුත්තං හොති.

සත්තමවග්ගෙ ¶ දුතියස්ස ඉමස්ස ච කො විසෙසොති චෙ? ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස ‘‘සිඤ්චෙය්ය වා සිඤ්චාපෙය්ය වා’’ති බාහිරපරිභොගවසෙන පඨමං පඤ්ඤත්තත්තා ‘‘සප්පාණකං උදකං පරිභුඤ්ජෙය්යා’’ති (පාචි. 388) සික්ඛාපදං අත්තනො නහානපානාදිපරිභොගවසෙන පඤ්ඤත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තස්මිං වා පඨමං පඤ්ඤත්තෙපි අත්තනො පරිභොගවසෙනෙව පඤ්ඤත්තත්තා පුන ඉදං සික්ඛාපදං බාහිරපරිභොගවසෙන පඤ්ඤත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

1124-6. අට්ඨඞ්ගයුත්තස්සාති එත්ථ ‘‘සීලවා’’තිආදි එකමඞ්ගං, ‘‘බහුස්සුතො’’තිආදි දුතියං, ‘‘උභයානි ඛො පනස්සා’’තිආදි තතියං, ‘‘කල්යාණවාචො හොතී’’තිආදි චතුත්ථං, ‘‘යෙභුය්යෙන භික්ඛුනීනං පියො හොති මනාපො’’ති පඤ්චමං, ‘‘පටිබලො හොති භික්ඛුනියො ඔවදිතු’’න්ති ඡට්ඨං, ‘‘න ඛො පනෙතං භගවන්තං උද්දිස්සා’’තිආදි සත්තමං, ‘‘වීසතිවස්සො වා හොති අතිරෙකවීසතිවස්සො වා’’ති අට්ඨමන්ති එතානි පාඨාගතානි අට්ඨ අඞ්ගානි නාම. භික්ඛුනීනං ඔවාදො, තදත්ථාය සම්මුතීති විග්ගහො. ඉධාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. ඤත්ති චතුත්ථී යස්ස කම්මස්සාති විග්ගහො. ‘‘කම්මෙනා’’ති සෙසො.

අට්ඨඞ්ගයුත්තස්ස ¶ භික්ඛුස්ස මහෙසිනා ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන යා භික්ඛුනොවාදකසම්මුති ඉධ අනුඤ්ඤාතා, තාය අසම්මතො යො භික්ඛූති යොජනා.

ගරුධම්මෙහි අට්ඨහීති ‘‘වස්සසතූපසම්පන්නාය භික්ඛුනියා තදහුපසම්පන්නස්ස භික්ඛුනො අභිවාදනං පච්චුපට්ඨානං අඤ්ජලිකම්මං ¶ සාමීචිකම්මං කාතබ්බ’’න්තිආදීහි (පාචි. 149) පාළියං ආගතෙහි අට්ඨහි ගරුධම්මෙහි. එකං භික්ඛුනිං, සම්බහුලා වා භික්ඛුනියොති ඉදං පකරණතො ලබ්භති. ඔසාරෙන්තොවාති පාළිං උච්චාරෙන්තොව. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ඔසාරෙතබ්බාති පාළි වත්තබ්බා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 149). තෙ ධම්මෙති පුබ්බෙ වුත්තෙ තෙ අට්ඨ ගරුධම්මෙ. ඔවදෙය්යාති අට්ඨගරුධම්මපාළිභාසනසඞ්ඛාතං ඔවාදං කරෙය්ය.

කිං වුත්තං හොති? පාටිපදෙ ඔවාදත්ථාය ආගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නා භික්ඛුනියො ‘‘තෙන භික්ඛුනා’’තිආදිනා පාඨාගතනයෙන ‘‘සමග්ගත්ථ භගිනියො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සමග්ගම්හය්යා’’ති යදි වදෙය්යුං, ‘‘වත්තන්ති භගිනියො අට්ඨ ගරුධම්මා’’ති පුනපි පුච්ඡිත්වා ‘‘වත්තන්තය්යා’’ති යදි වදෙය්යුං, ‘‘එසො භගිනියො ඔවාදො’’ති නිය්යාදෙය්ය. ‘‘න වත්තන්තය්යා’’ති යදි වදෙය්යුං, ‘‘වස්සසතූපසම්පන්නායා’’තිආදිනා අට්ඨගරුධම්මපාළිභාසනවසෙන ඔවාදං කරෙය්යාති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘ඔසාරෙන්තොව තෙ ධම්මෙ ඔවදෙය්යා’’ති.

1127. අඤ්ඤෙන ධම්මෙනාති සුත්තන්තෙන වා අභිධම්මෙන වා. එකතොඋපසම්පන්නන්ති භික්ඛුනිසඞ්ඝෙයෙව උපසම්පන්නං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘භික්ඛුනීනං සන්තිකෙ එකතොඋපසම්පන්නායා’’ති. තථාති ඔවදන්තස්ස දුක්කටන්ති දස්සෙති.

1128. භික්ඛූනං සන්තිකෙයෙව උපසම්පන්නන්ති මහාපජාපතියා ගොතමියා සද්ධිං පබ්බජිතා පඤ්චසතා සාකියානියො සඞ්ගණ්හාති. ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙ උපසම්පන්නභික්ඛුනො ලිඞ්ගපරිවත්තනෙ සති තථා පාචිත්ති එව පකාසිතාති අත්ථො.

1129. ඔවාදං ¶ අනිය්යාදෙත්වාති ‘‘වත්තන්ති භගිනියො අට්ඨ ගරුධම්මා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘වත්තන්තය්යා’’ති වුත්තෙති එත්ථාපි සොයෙවත්ථො.

1130. ගරුධම්මෙහි ¶ ඔවදතො දුක්කටන්ති යොජනා.

1131. අගණ්හන්තස්ස ඔවාදන්ති එත්ථ ඔවාදත්ථං යාචනසන්දෙසො තදත්ථතාය ඔවාදොති ගහිතොති ඔවාදසාසනං අසම්පටිච්ඡන්තස්සාති අත්ථො. අපච්චාහරතොපි තන්ති තං අත්තනා ගහිතං ඔවාදසාසනං උපොසථග්ගෙ ආරොචෙත්වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසකෙන දින්නං පටිසාසනං භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස නෙත්වා අවදන්තස්සාපි. බාලන්ති සාසනසම්පටිච්ඡනඤ්ච උපොසථග්ගං නෙත්වා ආරොචනඤ්ච පටිසාසනං හරිත්වා පාටිපදෙ භික්ඛුනිසඞ්ඝගණපුග්ගලානං යථානුරූපං පච්චාරොචනඤ්ච කාතුං අජානනතාය බාලං. ගිලානන්ති උපොසථග්ගං ගන්ත්වාපි ආරොචනස්ස බාධකෙන ගෙලඤ්ඤෙන සමන්නාගතං ගිලානං. ගමිකන්ති පාටිපදං අනිසීදිත්වා ගන්තබ්බං අච්චායිකගමනං ගමිකඤ්ච ඨපෙත්වා දුක්කටං සියාති සම්බන්ධො.

1132. කම්මස්මින්ති එත්ථ කම්ම-සද්දෙන භික්ඛුනොවාදකස්ස ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන දින්නං සම්මුතිකම්මං අධිප්පෙතන්ති අට්ඨකථායං වුත්තං. ඤත්තිං, කම්මවාචඤ්ච පරිහාපෙත්වා, පරිවත්තෙත්වා වා කතං චෙ, අධම්මකම්මං නාම. වග්ගෙති ඡන්දාරහානං ඡන්දස්ස අනාහරණෙන වා සන්නිපතිතානං උක්කොටෙන වා වග්ගෙ සති. තිකපාචිත්තියං සියාති ‘‘අධම්මකම්මෙ අධම්මකම්මසඤ්ඤී වග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, වෙමතිකො ඔවදති, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 150) අධම්මකම්මෙ අධම්මකම්මසඤ්ඤිපක්ඛෙ වුත්තපාචිත්තියත්තයං හොති.

1133. අධම්මෙ ¶ පන කම්මස්මිං වෙමතිකස්සාපීති යොජනා. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘වග්ගෙ භික්ඛුනිසඞ්ඝස්මිං, තිකපාචිත්තියං සියා’’ති ඉදං සඞ්ගණ්හාති. කිං වුත්තං හොති? අධම්මකම්මෙ වෙමතිකපක්ඛෙ ‘‘වග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 150) අධම්මිකකම්මෙයෙව විමතිවාරෙ වුත්තතිකපාචිත්තියං හොතීති වුත්තං හොති. ‘‘ධම්මකම්මන්ති සඤ්ඤිනො’’ති ඉමිනාපි ‘‘අධම්මෙ පන කම්මස්මි’’න්ති ඉදං යොජෙතබ්බං, ‘‘තථා’’ති සම්බන්ධො, තෙන ‘‘වග්ගෙ’’තිආදිකං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘අධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී වග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 150) වුත්තං තිකපාචිත්තියං හොති. එවමෙතා පාචිත්තියො සන්ධායාහ ‘‘නව පාචිත්තියො වුත්තා’’ති.

ඉමස්මිං ¶ විය අධම්මකම්මවාරෙ ‘‘සමග්ගෙ භික්ඛුනිසඞ්ඝස්මි’’න්ති විකප්පෙ ච එවමෙව නව පාචිත්තියො හොන්තීති අතිදිසන්තො ‘‘සමග්ගෙපි ච තත්තකා’’ති ආහ. යථාහ ‘‘අධම්මකම්මෙ අධම්මකම්මසඤ්ඤී සමග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. අධම්මකම්මෙ වෙමතිකො සමග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. අධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී සමග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 150).

1134. ද්වින්නං නවකානං වසාති යථාදස්සිතං වග්ගනවකං, සමග්ගනවකන්ති ද්වින්නං නවකානං වසෙන. තාති පාචිත්තියො.

‘‘ධම්මකම්මෙ ¶ අධම්මකම්මසඤ්ඤී වග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ධම්මකම්මෙ වෙමතිකො වග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී වග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති වග්ගපක්ඛෙ නව දුක්කටානි. ‘‘ධම්මකම්මෙ අධම්මකම්මසඤ්ඤී සමග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ධම්මකම්මෙ වෙමතිකො සමග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො, සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී සමග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං වග්ගසඤ්ඤී, වෙමතිකො ඔවදති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී සමග්ගං භික්ඛුනිසඞ්ඝං සමග්ගසඤ්ඤී ඔවදති, අනාපත්තී’’ති (පාචි. 151) එත්ථ අන්තෙ වුත්තං අනාපත්තිවාරං විනා අවසෙසෙසු අට්ඨසු වාරෙසු සමග්ගපක්ඛෙ අට්ඨ දුක්කටානි. එවං පුරිමානි නව, ඉමානි අට්ඨාති ධම්මකම්මපක්ඛෙ සත්තරස දුක්කටානි හොන්තීති ආහ ‘‘දුක්කටං ධම්මකම්මෙපි, සත්තරසවිධං සියා’’ති.

1135. ‘‘ඔසාරෙහී’’ති වුත්තො කථෙති වාති යොජනා. ‘‘අට්ඨගරුධම්මං කථෙහී’’ති වුත්තො තං කථෙති වා. පඤ්හං පුට්ඨො කථෙති වාති අට්ඨගරුධම්මවිසයෙ පඤ්හං පුට්ඨො තමෙව වදති වා. සික්ඛමානාය කථෙති වාති සම්බන්ධො. සික්ඛමානාය අට්ඨගරුධම්මෙ කථෙති වා, නෙව දොසොති අත්ථො. උම්මත්තකාදිනො කථයතො නෙව දොසොති යොජනා.

1136. ඉදානි ¶ තිණ්ණම්පි බහුස්සුතානං ලක්ඛණෙ එකත්ථ දස්සිතෙ භික්ඛුනොවාදකස්ස විසෙසො සුවිඤ්ඤෙය්යො හොතීති ¶ තං දස්සෙතුමාහ ‘‘වාචුග්ගතාව කාතබ්බා’’තිආදි. ද්වෙ මාතිකා පගුණා වාචුග්ගතා කාතබ්බාති යොජනා. භික්ඛුභික්ඛුනිවිභඞ්ගෙ මාතිකා පගුණා වාචුග්ගතාව කාතබ්බාති යොජනා, භික්ඛුභික්ඛුනිවිභඞ්ගමාතිකා පගුණා කත්වා තාසං අට්ඨකථං උග්ගහෙත්වා පාළිතො, අත්ථතො ච වචනපථාරුළ්හා වොහාරක්ඛමායෙව කාතබ්බාති වුත්තං හොති. චත්තාරො භාණවාරා පගුණා වාචුග්ගතාව කාතබ්බාති පකාසිතාති යොජනා. ‘‘පගුණා’’ති ඉමිනා පාළියං පගුණං කත්වා ධාරෙත්වා පරිපුච්ඡිතබ්බන්ති දස්සෙති. ‘‘වාචුග්ගතාව කාතබ්බා’’ති ඉමිනා තදත්ථං සුත්වා ධාරෙත්වා පරිපුච්ඡිතබ්බමෙවාති දස්සෙති.

1137. පරිකථත්ථායාති සම්පත්තානං ධම්මකථනත්ථාය. කථාමග්ගොති මහාසුදස්සනකථාමග්ගො. මඞ්ගල…පෙ… අනුමොදනාති අග්ගස්ස දානාදිමඞ්ගලෙසු භත්තානුමොදනාසඞ්ඛාතා දානකථා ච, කුමාරමඞ්ගලාදීසු මහාමඞ්ගලසුත්තාදිමඞ්ගලානුමොදනා ච, අමඞ්ගලං නාම කාලකිරියා, තත්ථ මතකභත්තාදීසු තිරොකුට්ටාදිකථා චාති එවං තිස්සොයෙවානුමොදනා.

1138. උපොසථාදිඅත්ථායාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පවාරණාදීනං සඞ්ගහො. කම්මාකම්මවිනිච්ඡයොති කම්මවග්ගෙ වුත්තවිනිච්ඡයො, පරිවාරෙ කම්මවග්ගෙ ආගතඛුද්දානුඛුද්දකකම්මවිනිච්ඡයොති වුත්තං හොති. ‘‘කම්මට්ඨාන’’න්ති ඉමිනා ‘‘උත්තමත්ථස්ස පාපක’’න්ති වක්ඛමානත්තා විපස්සනාකම්මට්ඨානමාහ. විපස්සනාවසෙන උග්ගණ්හන්තෙන ච ධාතුවවත්ථානමුඛෙන උග්ගහෙතබ්බන්ති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. උත්තමත්ථස්සාති අරහත්තස්ස.

1139. එත්තකං උග්ගහෙත්වාන බහුස්සුතොති යථාවුත්තධම්මානං උග්ගහිතත්තා බහුස්සුතො. පඤ්චවස්සොති උපසම්පදතො ¶ පට්ඨාය පරිපුණ්ණපඤ්චසංවච්ඡරො. ‘‘දසවස්සො’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො. සංවච්ඡරවසෙන පඤ්චවස්සෙසු පරිපුණ්ණෙසු වුත්ථවස්සවසෙන අපරිපුණ්ණෙසුපි පඤ්චවස්සොයෙව. ඉතරථා ඌනපඤ්චවස්සොති වෙදිතබ්බො. පරිපුණ්ණවීසතිවස්සූපසම්පදාදීසු විය කෙචි සංවච්ඡරගණනං අවිචාරෙත්වා ‘‘පඤ්චවස්සො’’තිවචනසාමඤ්ඤෙන වුත්ථවස්සගණනමෙව ගණ්හන්ති, තදයුත්තං. තථා ගහණෙසු යුත්ති වා මග්ගිතබ්බා. මුඤ්චිත්වා නිස්සයන්ති නිස්සයවාසං ජහිත්වා. ඉස්සරොති නිස්සයාචරියවිරහෙන ඉස්සරො, ඉමිනා නිස්සයමුත්තලක්ඛණං දස්සිතං.

1140. ද්වෙ ¶ විභඞ්ගාති භික්ඛුභික්ඛුනිවිභඞ්ගද්වයං. ඉධ ‘‘වාචුග්ගතා’’ති ඉදං පරිපුච්ඡම්පි සන්ධායාහාතිපි වුත්තං. තෙනාහ සාරත්ථදීපනියං ‘‘ද්වෙ විභඞ්ගා පගුණා වාචුග්ගතා කාතබ්බා’තිඉදං පරිපුච්ඡාවසෙන උග්ගහණම්පි සන්ධාය වුත්ත’න්ති වදන්තී’’ති (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.145-147). බ්යඤ්ජනාදිතොති එත්ථ බ්යඤ්ජනං නාම පදං, ආදි-සද්දෙන සඞ්ගහිතං අනුබ්යඤ්ජනං නාම අක්ඛරං, පදක්ඛරානි අපරිහාපෙත්වාති වුත්තං හොති. චතූස්වපි නිකායෙසූති දීඝමජ්ඣිමසංයුත්ත අඞ්ගුත්තරනිකායෙසු, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. එකො වා නිකායො පොත්ථකොපි ච එකොති යොජනා. අපි-සද්දෙන ඛුද්දකනිකායස්සාපි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. ‘‘පි වා’’ති ඉමිනා ඛුද්දකනිකායෙ ජාතකභාණකෙන සාට්ඨකථං ජාතකං උග්ගහෙත්වාපි ධම්මපදං සහ වත්ථුනා උග්ගහෙතබ්බමෙවාති දස්සිතෙ ද්වෙ පොත්ථකෙ සමුච්චිනොති, චත්තාරි ඛන්ධකවත්තානි වා.

1142. දිසාපාමොක්ඛො යත්ථ යත්ථ වසති, තස්සා තස්සාදිසාය පාමොක්ඛො පධානො. යෙනකාමංගමොති යත්ථ කත්ථචි දිසාභාගෙ යථාකාමං වුත්තිකො හොතීති අත්ථො ¶ . පරිසං උපට්ඨාපෙතුං කාමං ලභතෙ ඉස්සරොති යොජනා, ඉස්සරො හුත්වා භික්ඛුපරිසාය අත්තානං උපට්ඨාපෙතුං යථාරුචියා ලභතීති අත්ථො. එත්තාවතා පරිසූපට්ඨාපකලක්ඛණං වුත්තං.

1143. වාචුග්ගන්ති වාචුග්ගතං. එත්ථ ච ‘‘ඉදානි අයං භණ්ඩපාථාවිධි න හොතීති මිහකපරිපුච්ඡනකථානුරූපතො අත්ථකරණං න වාචුග්ගතකරණං නාමාති විඤ්ඤායතී’’ති නිස්සන්දෙහෙ වුත්තං. ඉමිනා යථාවුත්තං දුතියඞ්ගමෙව සඞ්ගහිතං.

1144. අස්සාති ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස. අසම්මතතාදීනි තීණි අඞ්ගානීති අත්තනො අසම්මතතා, භික්ඛුනියා පරිපුණ්ණූපසම්පන්නතා, ඔවාදවසෙන අට්ඨගරුධම්මභණනන්ති ඉමානි තීණි අඞ්ගානි.

1146. තිකපාචිත්තියන්ති ‘‘අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ අත්ථඞ්ගතසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අනත්ථඞ්ගතසඤ්ඤී’’ති විකප්පත්තයෙ. එකතොඋපසම්පන්නන්ති භික්ඛුනිසඞ්ඝෙ උපසම්පන්නං. ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝෙ උපසම්පන්නං පන ඔවදතො පාචිත්තියමෙවා’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං.

1148. උද්දෙසාදිනයෙනාති ¶ ‘‘අනාපත්ති උද්දෙසං දෙන්තො, පරිපුච්ඡං දෙන්තො’’තිආදිනා අනාපත්තිවාරනයෙන. අස්සාති භික්ඛුස්ස.

1149. ‘‘සචෙ අසම්මතො’’ති වක්ඛමානත්තා ඔවදන්තස්සාති එත්ථ ‘‘සම්මතස්සා’’ති ලබ්භති. භික්ඛුනුපස්සයන්ති භික්ඛුනිවිහාරං. අඤ්ඤත්ර කාලාති ‘‘තත්ථායං සමයො ¶ , ගිලානා හොති භික්ඛුනී’’ති වුත්තකාලතො අඤ්ඤත්ර. ‘‘ගිලානා නාම භික්ඛුනී න සක්කොති ඔවාදාය වා සංවාසාය වා ගන්තු’’න්ති (පාචි. 161) දස්සිතෙ ගිලානකාලෙ අනාපත්තීති වුත්තං හොති.

1150. පාචිත්තියද්වයං හොතීති පඨමසික්ඛාපදෙන, ඉමිනා ච සික්ඛාපදෙන ද්වෙ පාචිත්තියානි හොන්තීති. ‘‘තීණිපි පාචිත්තියානී’’ති යොජෙතබ්බා, පඨමදුතියතතියෙහි සික්ඛාපදෙහි තීණි පාචිත්තියානි හොන්තීති අත්ථො.

1151. අඤ්ඤෙන ධම්මෙනාති ගරුධම්මතො අඤ්ඤෙන බුද්ධවචනෙන. දුක්කටද්වයන්ති අසම්මතභික්ඛුනුපස්සයගමනමූලකං දුක්කටද්වයං. භික්ඛුනොති අසම්මතස්ස ‘‘සම්මතස්සාපී’’ති වක්ඛමානත්තා. ‘‘අට්ඨහි වා ගරුධම්මෙහි අඤ්ඤෙන වා ධම්මෙන ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 155) අත්ථඞ්ගතසික්ඛාපදෙ වුත්තත්තා ‘‘රත්තිහෙතුක’’න්ති ආහ, රත්තිඔවාදනමූලන්ති අත්ථො.

1152. පාචිත්තියද්වයන්ති දුතියතතියමූලකං. ගරුධම්මෙන ඔවාදො ගරුධම්මො, සො නිදානං යස්ස පාචිත්තියස්සාති විග්ගහො. සම්මතත්තා ගරුධම්මනිදානස්ස පාචිත්තියස්ස අභාවතොති සම්බන්ධො. ඉමිනා පඨමසික්ඛාපදෙන අනාපත්තිභාවං දස්සෙති.

1153. තස්සෙවාති සම්මතස්සෙව. දුක්කටං ඉමිනා තතියසික්ඛාපදෙන. අනාපත්ති පඨමසික්ඛාපදෙන, තෙනෙවාහ ‘‘සම්මතත්තා’’ති. පාචිත්ති දුතියසික්ඛාපදෙන, තෙනෙවාහ ‘‘රත්තිය’’න්ති.

1154. තිකපාචිත්තියං ¶ වුත්තන්ති ‘‘උපසම්පන්නාය උපසම්පන්නසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අනුපසම්පන්නසඤ්ඤී භික්ඛුනුපස්සයං උපසඞ්කමිත්වා ¶ අඤ්ඤත්ර සමයා ඔවදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 162) තිකපාචිත්තියං වුත්තං. ඉතරද්වයෙති ‘‘අනුපසම්පන්නාය උපසම්පන්නසඤ්ඤී, ආපත්ති දුක්කටස්ස. අනුපසම්පන්නාය වෙමතිකො, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 162) දස්සිතෙ ඉතරද්වයෙ. ඔවදන්තස්සාති යෙන කෙනචි ඔවදන්තස්ස.

1155. තිකපාචිත්තියං, දුක්කටට්ඨානෙ දුක්කටමෙව හොතීති දස්සෙතුමාහ ‘‘තථා’’ති. භික්ඛුනුපස්සයං ගන්ත්වා අඤ්ඤෙන ධම්මෙන ඔවදන්තස්ස තථාති යොජනා.

1156. චීවරාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන පිණ්ඩපාතාදිඉතරපච්චයත්තයඤ්ච සක්කාරගරුකාරමානනවන්දනපූජනානි ච සඞ්ගහිතානි. සම්මතෙති භික්ඛුනොවාදකසම්මුතියා සම්මතෙ.

1157. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අධම්මකම්මසඤ්ඤී එවං වදති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 167) තිකපාචිත්තියං පාළියං දස්සිතමෙව. ඉධ කම්මං නාම යථාවුත්තං සම්මුතිකම්මං. අධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤිවෙමතිකඅධම්මකම්මසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටං. වීසතිවස්සො වා අතිරෙකවීසතිවස්සො වාති සම්මුතියා අඞ්ගානි.

1158. ‘‘සම්මතං අනුපසම්පන්න’’න්ති කං සන්ධායාහාති චෙ? සම්මතෙන හුත්වා සික්ඛං පච්චක්ඛාය සාමණෙරභාවමුපගතං සන්ධාය වුත්තං. ආමිසත්ථායාති චීවරාදීනමත්ථාය.

1162. භික්ඛුනියා දින්නන්ති එත්ථ ‘‘භික්ඛුස්සා’’ති වත්තබ්බං. භික්ඛුනා දින්නන්ති යොජනා. ‘‘භික්ඛුනියා’’ති සෙසො ¶ . තත්ථාති චීවරපටිග්ගහණසික්ඛාපදෙ. සූචිතාති පකාසිතා.

1163. අඤ්ඤාතිකාය ¶ භික්ඛුනියා චීවරන්ති යොජනා.

1164. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ.

1165. සූචිං චීවරං පවෙසෙත්වාති සම්බන්ධො. සූචිනීහරණෙති චීවරතො.

1166. පයොගස්ස වසාති එකක්ඛණෙ බහූ ආවුණිත්වා සූචියා නීහරණපයොගගණනාය. බහූ පාචිත්තියොති යොජනා, පයොගප්පමාණාපත්තියො හොන්තීති අත්ථො.

1169. අනෙකා පාචිත්තියාපත්තී හොන්තීති යොජනා. ආරපථෙති සූචිමග්ගෙ. දුතියෙ පථෙති එත්ථ ආර-සද්දො ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ලුත්තොති වෙදිතබ්බො.

1170. කා හි නාම කථාති ‘‘අනෙකාපත්තියො හොන්තී’’ති එත්ථ කිං වත්තබ්බන්ති අත්ථො. තිකපාචිත්තියන්ති ‘‘අඤ්ඤාතිකාය අඤ්ඤාතිකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, ඤාතිකසඤ්ඤී චීවරං සිබ්බති වා සිබ්බාපෙති වා, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 178) වුත්තං තිකපාචිත්තියං.

1172. අඤ්ඤං පරික්ඛාරන්ති උපාහනත්ථවිකාදිං. සිබ්බතොති එත්ථ ‘‘සිබ්බාපයතො’’ති අධිකාරතො ලබ්භති. සික්ඛමානසාමණෙරියො සික්ඛමානාදිකා නාම.

1173. සිබ්බනකිරියාය ආපජ්ජිතබ්බතො ක්රියං.

1174-5. සංවිධායාති ¶ ‘‘අජ්ජ යාම, ස්වෙ යාමා’’තිආදිනා නයෙන සංවිදහිත්වා. යථාහ ‘‘අජ්ජ වා හිය්යො වා පරෙ වා ගච්ඡාමාති සංවිදහතී’’ති (පාචි. 183). මග්ගන්ති එකද්ධානමග්ගං, අන්තමසො ගාමන්තරම්පි. අඤ්ඤත්ර සමයාති ‘‘තත්ථායං සමයො, සත්ථගමනීයො හොති මග්ගො සාසඞ්කසම්මතො සප්පටිභයො’’ති (පාචි. 182) වුත්තකාලවිසෙසා අඤ්ඤත්රාති ¶ වුත්තං හොති. සත්ථවාහෙහි විනා අගමනීයො මග්ගො සත්ථගමනීයො නාම. චොරානං සයිතනිසින්නට්ඨිතඛාදිතපීතට්ඨානානි යත්ථ දිස්සන්ති, තාදිසො මග්ගො සාසඞ්කො නාම. චොරෙහි හතමාරිතඝාතවිලුත්තමනුස්සා යත්ථ පඤ්ඤායන්ති, සො සප්පටිභයො නාම. ඉධාති ඉමස්මිං භික්ඛුනියා සද්ධිං කතසංවිධානං අවිරාධෙත්වා තාය එකද්ධානමග්ගං පටිපජ්ජනකාලෙති අත්ථො.

අඤ්ඤො ගාමො ගාමන්තරං, තත්ථ ඔක්කමනං උපගමනං ගාමන්තරොක්කමො, තස්මිං කතෙති අත්ථො. අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ අද්ධයොජනාතික්කමෙ වාති යොජනා, ගාමරහිතං අරඤ්ඤමග්ගම්පි ද්විගාවුතං අතික්කන්තෙ වාති අත්ථො.

1176. ‘‘ආපත්ති හොතී’’ති සාමඤ්ඤතො දස්සිතආපත්තියා භෙදාභෙදං දස්සෙතුමාහ ‘‘එත්ථා’’තිආදි. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදවිනිච්ඡයෙ, පකරණෙ වා. දුක්කටං දීපිතන්ති සම්බන්ධො. අකප්පියභූමට්ඨොති එත්ථ අකප්පියා භූමි නාම අන්තොගාමෙ භික්ඛුනුපස්සයද්වාරකොට්ඨකොති එවමාදි. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ පන අන්තොගාමෙ භික්ඛුනුපස්සයද්වාරෙ රථිකාය, අඤ්ඤෙසු වා චතුක්කසිඞ්ඝාටකහත්ථිසාලාදීසු සංවිදහන්ති, භික්ඛුනො ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 182-183). එත්ථ ච චතුන්නං මග්ගානං සම්බන්ධට්ඨානං චතුක්කං. තිණ්ණං මග්ගානං සම්බන්ධට්ඨානං සිඞ්ඝාටකං.

1177. කප්පියභූමි ¶ නාම භික්ඛුනුපස්සයාදි. යථාහ ‘‘සචෙ උභොපි භික්ඛුනුපස්සයෙ වා අන්තරාරාමෙ වා ආසනසාලාය වා තිත්ථියසෙය්යාය වා ඨත්වා සංවිදහන්ති, අනාපත්ති. කප්පියභූමි කිරායං. තස්මා එත්ථ සංවිදහනපච්චයා දුක්කටාපත්තිං න වදන්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 182-183). තෙනෙවාහ ‘‘න වදන්තස්ස දුක්කට’’න්ති. ‘‘න වදන්ති අස්සා’’ති පදච්ඡෙදො.

1178. උභයත්ථාති අකප්පියභූමියං ඨත්වා සංවිධාය ගමනෙ, කප්පියභූමියං ඨත්වා සංවිධාය ගමනෙ චාති උභයවිකප්පෙ. ගච්ඡන්තස්සෙවාති එවකාරෙන නික්ඛන්තස්ස ජොතකං. යථාහ ‘‘නික්ඛමනෙ අනාපත්තී’’ති. ‘‘භික්ඛුනො’’ති ඉමිනා භික්ඛුනියා අනාපත්තිභාවං දීපෙති. ආපත්තිඛෙත්තනියමනත්ථමාහ ‘‘අනන්තරස්සා’’තිආදි.

1179. තත්රාපීති ¶ කප්පියභූමිඋපචාරොක්කමනෙපි. උදීරිතන්ති මහාපච්චරියං. යථාහ ‘‘මහාපච්චරියං වුත්ත’’න්ති.

1180. අන්තරාති අත්තනො නික්ඛන්තගාමස්ස, අනන්තරගාමස්ස ච වෙමජ්ඣෙ. යථාහ ‘‘ගාමතො නික්ඛමිත්වා පන යාව අනන්තරගාමස්ස උපචාරං න ඔක්කමති, එත්ථන්තරෙ සංවිදහිතෙපි භික්ඛුනො දුක්කට’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 182-183). ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ කාලද්වාරමග්ගානං වසෙන තයො සඞ්කෙතවිසඞ්කෙතාති තෙසු මග්ගද්වාරවිසඞ්කෙතෙපි ආපත්ති හොතෙවාති දස්සෙතුමාහ ‘‘ද්වාර…පෙ… වුච්චතී’’ති. කාලවිසඞ්කෙතෙ පන අනාපත්තිං වක්ඛති. ආපත්ති පාචිත්ති.

1181. අසංවිදහිතෙ කාලෙති ‘‘පුරෙභත්තං ගමිස්සාමා’’තිආදිනා කතසංවිධානානං පච්ඡාභත්තාදි අසංවිදහිතකාලං නාම, තස්මිං. භික්ඛුස්සෙව විධානස්මින්ති භික්ඛුනියා ¶ සංවිධානං විනා භික්ඛුස්සෙව විධානෙ සති ආපත්ති දුක්කටං.

1182. සමයෙ විදහිත්වා ගච්ඡතො වා අසමයෙ විදහිත්වා විසඞ්කෙතෙන ගච්ඡතො වා ආපදාසු විදහිත්වා ගච්ඡතො වා අනාපත්තීති යොජනා. තථාති ‘‘විදහිත්වා ගච්ඡතො අනාපත්තී’’ති ඉදං අතිදිසති.

තත්ථ සමයො නාම යථාවුත්තකාලවිසෙසො. විසඞ්කෙතො නාම කාලවිසඞ්කෙතො, ‘‘අසුකස්මිං දිවසෙ අසුකවෙලාය ගමිස්සාමා’’ති සංවිදහිත්වා ගමනකාලෙ තස්ස කාලසඞ්කෙතස්ස විභවනන්ති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘කාලවිසඞ්කෙතෙයෙව අනාපත්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 185). ආපදා නාම රට්ඨභෙදෙ ජනපදානං පලායනකාලො. යථාහ ‘‘රට්ඨභෙදෙ චක්කසමාරුළ්හා ජනපදා පරියායන්ති, එවරූපාසු ආපදාසූ’’ති (පාචි. අට්ඨ. 185). එත්ථ ච රට්ඨභෙදෙති රට්ඨවිලොපෙ. චක්කසමාරුළ්හාති ඉරියාපථචක්කං, සකටචක්කං වා සමාරුළ්හා. උම්මත්තකාදිනොති ආදි-සද්දෙන ඛිත්තචිත්තාදයො ගහිතා.

1183. කායවාචාදිකත්තයාති ¶ එත්ථ ආදි-සද්දෙන චිත්තං ගහිතං, කායවාචාචිත්තාති වුත්තං හොති.

1184. උද්ධං ජවතීති උජ්ජවනී, පටිසොතගාමිනී නාවා, තං. අධො ජවනතො ඔජවනී, අනුසොතගාමිනී නාවා, තං. අභිරුහෙය්යාති එත්ථ ‘‘සංවිධායා’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘යො පන භික්ඛු භික්ඛුනියා සද්ධිං සංවිධාය එකං නාවං අභිරුහෙය්යා’’ති (පාචි. 186). ලොකස්සාදසඞ්ඛාතමිත්තසන්ථවෙන තං නාවං ආරුය්හ කීළනචිත්තං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං සංවිධායාති ¶ අත්ථො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘ලොකස්සාදමිත්තසන්ථවවසෙන කීළාපුරෙක්ඛාරො සංවිදහිත්වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 188).

1185. සගාමතීරපස්සෙන ගමනෙ ගාමන්තරවසෙන වා පාචිත්ති, අගාමතීරපස්සෙන ගමනෙ අද්ධයොජනෙ පාචිත්ති අද්ධයොජනාතිරෙකෙ ඨානෙ ගාමෙ විජ්ජමානෙපි අවිජ්ජමානෙපි.

1186. යොජනපුථුලාය නදියා මජ්ඣෙන ගච්ඡතො අද්ධයොජනවසෙන ආපත්තිදස්සනත්ථමාහ ‘‘තථා’’තිආදි. ‘‘ඌනයොජනපුථුලාය නදියා මජ්ඣං උභයභාගං භජතීති තාදිසිකාය නදියා මජ්ඣෙන ගච්ඡන්තස්ස ගාමන්තරගණනාය, අද්ධයොජනගණනාය ච ආපත්තී’’ති වදන්ති.

1187. යථාසුඛං සමුද්දස්මින්ති එත්ථ ‘‘ගන්තබ්බ’’න්ති සෙසො. ‘‘සබ්බඅට්ඨකථාසූ’’තිආදිනා යථාසුඛගමනානුඤ්ඤාය හෙතුං දස්සෙති. ඉමිනාව අසන්දමානොදකෙසු වාපිතළාකාදීසු අනාපත්තීති විඤ්ඤායති.

1188. තිත්ථසම්පාදනත්ථායාති පරතිත්ථං පාපෙතුං. තං නාවං. යුත්තාති නාවාපාජකා.

1189. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘අනාපත්ති පකාසිතා’’ති ඉමං සඞ්ගණ්හාති. අසංවිදහිත්වා භික්ඛුනියා සද්ධිං එකං නාවං අභිරුහෙය්ය වා, තිරියං තරණාය භික්ඛුනියා සද්ධිං සංවිදහිත්වාපි එකං නාවං අභිරුහෙය්ය වා, ආපදාසු භික්ඛුනියා සද්ධිං සංවිදහිත්වාපි එකං නාවං අභිරුහෙය්ය වා, තථා අනාපත්ති පකාසිතාති යොජනා.

‘‘අනන්තරසමො’’ති ¶ ¶ ඉමිනා ‘‘අසංවිදහිතෙ කාලෙ’’තිආදිනා වුත්තවිනිච්ඡයං සඞ්ගණ්හාති. ඉධාපි කාලවිසඞ්කෙතෙ අනාපත්ති, තිත්ථනාවාවිසඞ්කෙතෙ ආපත්තියෙව. යථාහ ‘‘ඉධාපි කාලවිසඞ්කෙතෙනෙව අනාපත්තී’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 191). ‘‘ලොකස්සාදමිත්තසන්ථවවසෙන කීළාපුරෙක්ඛාරො සංවිදහිත්වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 188) වචනතො කෙචි ‘‘ඉමං සික්ඛාපදං අකුසලචිත්තං ලොකවජ්ජ’’න්ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. කීළාපුරෙක්ඛාරතාය හි අභිරුහිත්වා ගාමන්තරොක්කමනෙ, අද්ධයොජනාතික්කමෙ වා කුසලාබ්යාකතචිත්තසමඞ්ගීපි හුත්වා ආපත්තිං ආපජ්ජති. යදි හි සො සංවෙගං පටිලභිත්වා අරහත්තං වා සච්ඡිකරෙය්ය, නිද්දං වා ඔක්කමෙය්ය, කම්මට්ඨානං වා මනසි කරොන්තො ගච්ඡෙය්ය, කුතො තස්ස අකුසලචිත්තසමඞ්ගිතා, යෙනිදං සික්ඛාපදං ‘‘අකුසලචිත්තං, ලොකවජ්ජ’’න්ති වුච්චති, තස්මා පණ්ණත්තිවජ්ජං, තිචිත්තන්ති සිද්ධං.

1190. ගිහිසමාරම්භං හිත්වා භික්ඛුනියා පරිපාචිතං භත්තං ඤත්වා භුඤ්ජතො භික්ඛුනො පාචිත්ති හොතීති යොජනා. පරිපාචිතං නාම භික්ඛුනො සීලසුතාදිගුණං කුලානං වත්වා නිප්ඵාදිතං. යථාහ ‘‘භික්ඛුනියා පරිපාචිතං, ගුණප්පකාසනෙන නිප්ඵාදිතං ලද්ධබ්බං කතන්ති අත්ථො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 194). ගිහිසමාරම්භන්ති භික්ඛුනියා පරිපාචනතො පුබ්බෙයෙව ගිහිපටියත්තං. යථාහ ‘‘භික්ඛුනියා පරිපාචනතො පඨමමෙව යං ගිහීනං පටියාදිතං භත්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 194). වක්ඛති හි ‘‘ගිහිසම්පාදිතම්පි වා විනා’’ති.

1191. ‘‘තස්සා’’ති වක්ඛමානත්තා ‘‘යං භොජන’’න්ති යොජෙතබ්බං. තස්සාති පඤ්චධා වුත්තස්ස භොජනස්ස. සබ්බෙසු ¶ අජ්ඣොහාරෙසූති සබ්බෙසු පරගලකරණප්පයොගෙසු.

1192. භික්ඛුනියා පරිපාචිතං භුඤ්ජතො දොසොති යොජනා.

1193. උභොසූති පරිපාචිතෙපි අපරිපාචිතෙපි. සබ්බත්ථාති ඉමෙසු ද්වීසු පරිභුඤ්ජතො අජ්ඣොහාරවසෙනෙව දුක්කටන්ති යොජනා.

1195. පඤ්චභොජනං ¶ ඨපෙත්වා අඤ්ඤං පන යං කිඤ්චි යාගුඛජ්ජඵලාදිකං භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා.

1197. ඉදං සබ්බං දසමං සික්ඛාපදං සමුට්ඨානනයාදිනා දුතියානියතෙනෙව සදිසං මතන්ති යොජනා. ඉදං සික්ඛාපදන්ති ‘‘යො පන භික්ඛු භික්ඛුනියා සද්ධිං එකො එකාය රහො නිසජ්ජං කප්පෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 199) වුත්තං රහොනිසජ්ජසික්ඛාපදං.

1198. එකොති එකදිවසිකො. ආවසථො පිණ්ඩොති පුඤ්ඤත්ථිකෙහි එකං පාසණ්ඩං අනුද්දිස්ස යාවදත්ථං දාතුං සාලාදීසු පඤ්ඤත්තං පඤ්චසු භොජනෙසු අඤ්ඤතරං භොජනං. යථාහ ‘‘ආවසථපිණ්ඩො නාම පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භොජනං සාලාය වා මණ්ඩපෙ වා රුක්ඛමූලෙ වා අජ්ඣොකාසෙ වා අනොදිස්ස යාවදත්ථො පඤ්ඤත්තො හොතී’’ති ¶ (පාචි. 206). අගිලානෙනාති එත්ථ ‘‘අගිලානො නාම සක්කොති තම්හා ආවසථා පක්කමිතු’’න්ති වුත්ත පදභාජනියඅට්ඨකථායං ‘‘අද්ධයොජනං වා යොජනං වා ගන්තුං සක්කොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 206) වුත්තත්තා තම්හා ආවසථා අද්ධයොජනං වා යොජනං වා ගන්තුං සමත්ථෙන අගිලානෙනාති අත්ථො. තතො උද්ධන්ති දුතියදිවසතො උත්තරි.

1199. අනොදිස්සෙව පඤ්ඤත්තෙ පිණ්ඩෙති යොජනා, ‘‘ඉමෙසංයෙව වා’’ති අඤ්ඤතරං පාසණ්ඩං වා ‘‘එත්තකානංයෙව වා’’ති තත්ථ පුග්ගලපරිච්ඡෙදං වා අකත්වා සබ්බසාධාරණං කත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආවසථපිණ්ඩෙති අත්ථො. යාවදත්ථෙ එව පිණ්ඩෙ පඤ්ඤත්තෙති යොජනා, යාවතා අත්ථො කුච්ඡිපූරණාදිකං පයොජනමෙත්ථ පිණ්ඩෙති විග්ගහො, ‘‘එත්තකං දාතබ්බ’’න්ති අපරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘භුඤ්ජන්තානං යාවදත්ථං දාතබ්බ’’න්ති පඤ්ඤත්තෙ පිණ්ඩෙ එවාති අත්ථො. භුඤ්ජිතබ්බන්ති කම්මසාධනං වා භාවසාධනං වා. ‘‘භොජන’’න්ති අජ්ඣාහරණීයං. සකින්ති එකවාරං. තත්ථාති ආවසථෙ.

1200. තස්ස ¶ පිණ්ඩස්ස. අජ්ඣොහාරෙසු සබ්බෙසූති සබ්බෙසු අජ්ඣොහාරප්පයොගෙසු කතෙසු. තස්ස අජ්ඣොහාරකස්ස. පාචිත්තියො පයොගගණනාය.

1201. ‘‘එකෙන කුලෙන නානෙකට්ඨානභෙදෙසු පඤ්ඤත්තෙ’’ති, ‘‘නානාකුලෙහි වා නානෙකට්ඨානභෙදෙසු පඤ්ඤත්තෙ’’ති චාති යොජනා. ‘‘පිණ්ඩෙ’’ති අධිකාරො. නානා ච එකො ච නානෙකා, ඨානානං භෙදා ඨානභෙදා, නානෙකා ච තෙ ඨානභෙදා චාති විග්ගහො, තෙසු. එකභොගොති එකපිණ්ඩපරිභොගො. එවකාරෙන දුතියදිවසාදිපරිභොගං නිවත්තෙති.

1204. ගිලානස්සාති ¶ වුත්තලක්ඛණෙන ගිලානො හුත්වා පුනප්පුනං භුඤ්ජන්තස්ස ගච්ඡතො වා ආගච්ඡන්තස්ස වා අනාපත්තීති යොජනා, අන්තමසො අද්ධයොජනම්පි ගච්ඡතො, ගන්ත්වා ආගච්ඡතො වා අන්තරාමග්ගෙ ච ගතට්ඨානෙ ච එකස්මිං දිවසෙ භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්තීති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘යො ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ එකදිවසං, ගතට්ඨානෙ ච එකදිවසං භුඤ්ජති, තස්සාපි අනාපත්ති. ආගච්ඡන්තෙපි එසෙව නයො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 208). ඔදිස්ස පඤ්ඤත්තෙති එත්ථ ‘‘භික්ඛූ’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘භික්ඛූනංයෙව අත්ථාය උද්දිසිත්වා පඤ්ඤත්තො හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 208). පරිත්තෙති උදරපූරණාය අප්පහොනකෙ ථොකෙ භොජනෙ. යථාහ ‘‘යාවදත්ථං පඤ්ඤත්තො න හොති, ථොකං ථොකං ලබ්භති, තාදිසං නිච්චම්පි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 208). සකින්ති යාවදත්ථං පඤ්ඤත්තං වුත්තනයෙන එකවාරං භුඤ්ජතො අනාපත්ති.

1205. යාගුආදීනීති ආදි-සද්දෙන පඤ්චභොජනතො අඤ්ඤෙසං අජ්ඣොහරණීයානං ගහණං.

1206. වුත්තා සමයා අඤ්ඤත්රාති යොජනා, ‘‘තත්ථායං සමයො, ගිලානසමයො චීවරදානසමයො චීවරකාරසමයො අද්ධානගමනසමයො නාවාභිරුහනසමයො මහාසමයො සමණභත්තසමයො’’ති (පාචි. 217) වුත්තා සත්තවිධකාලා අඤ්ඤත්ර.

තත්ථ යදා පාදානං ඵලිතත්තා න සක්කොති පිණ්ඩාය චරිතුං, අයං ගිලානසමයො. අත්ථතකථිනානං පඤ්ච මාසා, ඉතරෙසං කත්තිකමාසොති අයං චීවරදානසමයො. යදා ¶ චීවරෙ කරියමානෙ කිඤ්චිදෙව චීවරෙ කත්තබ්බං කරොති, අයං චීවරකාරසමයො. යදා අද්ධයොජනම්පි ගන්තුකාමො ¶ වා හොති, ගච්ඡති වා, ගතො වා, අයං අද්ධානගමනසමයො. නාවාභිරුහනසමයෙපි එසෙව නයො. යදා ගොචරගාමෙ චත්තාරො භික්ඛූ පිණ්ඩාය චරිත්වා න යාපෙන්ති, අයං මහාසමයො. යදා යො කොචි පබ්බජිතො භත්තෙන නිමන්තෙති, අයං සමණභත්තසමයො. ගණො කතමොති ආහ ‘‘ගණො’’තිආදි.

1207. ගණභොජනං නාම කින්ති ආහ ‘‘ය’’න්තිආදි. යං පඤ්චන්නං අඤ්ඤතරං නිමන්තනතො, විඤ්ඤත්තිතො වා ලද්ධං, තං ඉධ භොජනන්ති අධිප්පෙතං හොතීති යොජනා. නිමන්තනතොති ‘‘භොජනාන’’න්තිආදිනා වක්ඛමානප්පකාරෙන කතං අකප්පියනිමන්තනමාහ. විඤ්ඤත්තිතොපි වාති ‘‘සචෙපී’’තිආදිනා වක්ඛමානනයෙන කතමකප්පියවිඤ්ඤත්තිමාහ.

1208-11. භොජනානන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං, ‘‘අඤ්ඤතරස්සා’’ති සෙසො, ‘‘ඔදනො සත්තු කුම්මාසො, මච්ඡො මංසඤ්ච භොජන’’න්ති සඞ්ගහිතානං පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරස්ස. නාමන්ති වක්ඛමානං ඔදනාදිනාමං. භික්ඛූ නිමන්තෙතීති එත්ථ ‘‘එකතො, නානතො වා’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘එකතො නිමන්තිතා. නානතො නිමන්තිතා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 217-218). එකතො නිමන්තනං නාම සබ්බෙසං භික්ඛූනං එකතො ඨිතානං නිමන්තනං. නානතො නිමන්තනං නාම භික්ඛූනං විසුං විසුං වසනට්ඨානං ගන්ත්වා වා එකතො ඨිතට්ඨානං ගන්ත්වා වා අනෙකෙහි නිමන්තනං. යථාහ ‘‘චත්තාරි පරිවෙණානි වා විහාරෙ වා ගන්ත්වා නානතො නිමන්තිතා, එකට්ඨානෙ ඨිතෙසුයෙව වා එකො පුත්තෙන, එකො පිතරාති එවම්පි නානතො නිමන්තිතා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 217-218).

වෙවචනං ¶ නාම ඔදනාදිසබ්බපදානං, සම්පටිච්ඡථාතිආදිකිරියාපදානඤ්ච පරියායවචනං. භාසන්තරං නාම මාගධවචනතො අඤ්ඤං සීහළදමිළාදිවොහාරන්තරං. වෙවචනෙහි එව වා භාසන්තරෙන වා නිමන්තෙතීති සම්බන්ධො.

තතො නිමන්තනානන්තරං. නිමන්තනන්ති යථාවුත්තං අකප්පියනිමන්තනං. එකතො ගණ්හන්තීති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ද්වාදසහත්ථං අමුඤ්චිත්වා ඨිතා වා නිසින්නා වා එකතො ගණ්හන්ති.

‘‘ගණභොජනකාරණ’’න්ති ¶ ඉදං භොජනපච්චයා පාචිත්තියං එවං ගහණමන්තරෙන න හොතීති වුත්තං.

1212. එකතො, නානතො වාපි යං ගමනං, භොජනම්පි වා, තං ගණභොජනෙ න කාරණන්තිපි විඤ්ඤූ භණන්තීති යොජනා. එකතො නානතො වාපීති එත්ථ ‘‘ඨිතා වා නිසින්නා වා’’ති සෙසො.

1213-4. විඤ්ඤාපෙත්වාති ‘‘අම්හාකං චතුන්නම්පි භත්තං දෙහී’’තිආදිනා එකතො වා ‘‘මය්හං දෙහි, මය්හං දෙහී’’ති පාටෙක්කං වා විඤ්ඤාපෙත්වා. එවම්පීති විඤ්ඤත්තිතොපි.

1215. දුවිධස්සාති නිමන්තකස්ස, විඤ්ඤාපකස්ස ච.

1216. සත්තසුපි සමයෙසු භුඤ්ජතං අනාපත්තීති යොජනා, ‘‘ගණභොජන’’න්ති පකරණතො ලබ්භති, යථාවුත්තෙසු ගිලානාදීසු සත්තසු කාලෙසු ලෙසං විනා භුඤ්ජන්තානන්ති අත්ථො. ‘‘එකතො’’ති ඉදං ‘‘ගහෙත්වා’’ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. භුඤ්ජතන්ති භුඤ්ජන්තානං. තථාති ‘‘අනාපත්තී’’ති ඉදං පච්චාමසති.

1217. අනුපසම්පන්නො ච චාරී ච පත්තො ච අනිමන්තිතො ච අනුපසම්පන්න…පෙ… නිමන්තිතා, තෙ චතුත්ථෙ කත්වාති අත්ථො ¶ , අනුපසම්පන්නං වා පිණ්ඩචාරිං වා චතුත්ථස්ස පත්තං වා අනිමන්තිතං වා චතුත්ථං කත්වා එකතො ගහෙත්වා භුඤ්ජන්තානං ගණභෙදො මුනිනා පකාසිතො, ගණස්ස අපරිපුණ්ණතා දීපිතාති වුත්තං හොති. පිණ්ඩාය චරති සීලෙනාති පිණ්ඩචාරී, සො ඉධ පුබ්බපදලොපෙන ‘‘චාරී’’ති වුත්තො, පිණ්ඩපාතිකො. සො හි නිමන්තනං අසාදියන්තො ගණභොජනකො ගණඛාදකො න හොතීති අධිප්පායො. පත්තො නාම විහාරෙ නිසීදිත්වා චතුත්ථෙන අත්තනා ලද්ධබ්බභොජනත්ථාය පෙසිතො පත්තො. අනිමන්තිතො නාම පඨමං අකප්පියනිමන්තනාය නිමන්තිතෙ අනන්තොගධො උපසම්පන්නො. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. අපි-සද්දො හෙට්ඨා දස්සිතං ද්වින්නං, තිණ්ණං වා වසෙන වුත්තවිනිච්ඡයං අපෙක්ඛති.

1218. සමයලද්ධානන්ති ගිලානාදයො සත්තසමයා ලද්ධා යෙහි තෙ සමයලද්ධා, තෙසං, නිද්ධාරණෙ ¶ සාමිවචනං. ‘‘අඤ්ඤතරස්සා’’ති සෙසො, ‘‘වසෙනා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. නෙව ගණභෙදොති යොජනා. සමයලද්ධකස්ස අත්තනො අනාපත්තිභාවමන්තරෙන තං චතුත්ථං කත්වා ගණභොජනං ගණ්හන්තානං පන ආපත්තිසම්භවතො ආහ ‘‘ආපත්ති පන වෙදිතබ්බා’’ති. යථාහ මහාපච්චරියං ‘‘සමයලද්ධකො සයමෙව මුච්චති, සෙසානං ගණපූරකත්තා ආපත්තිකරො හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 220).

1219. පඤ්චභොජනෙසු අඤ්ඤතරස්ස නාමං ගහෙත්වා නිමන්තෙත්වා තෙසුයෙව අඤ්ඤං දිය්යමානං ගණ්හන්තස්ස විසඞ්කෙතාභාවං දස්සෙතුමාහ ‘‘භොජනානඤ්චා’’තිආදි. භොජනානන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං, අඤ්ඤතරස්ස වසෙනාති වුත්තං හොති. තං විසඞ්කෙතං, ඔදනාදීනං නාමෙන නිමන්තෙත්වා ¶ දිය්යමානං යාගුආදිං ගණ්හන්තස්ස ගණභොජනං න හොතීති වුත්තං හොති.

1221. ‘‘නිච්චභත්ත’’න්ති ධුවභත්තං වුච්චති. ‘‘නිච්චභත්තං ගණ්හථා’’ති වදන්ති, බහූනම්පි එකතො ගහෙතුං වට්ටති. සලාකභත්තාදීසුපි එසෙව නයො.

1223-4. බහූහි මනුස්සකෙහීති විසුං විසුං නිමන්තිතෙහි අනෙකෙහි මනුස්සෙහි. පඤ්චසු යස්ස කස්සාති එත්ථ ‘‘සහධම්මිකෙසූ’’ති සෙසො, නිද්ධාරණෙ භුම්මං, පඤ්චසු සහධම්මිකෙසු යස්ස කස්සචීති අත්ථො. ‘‘හිත්වා’’තිආදිනා කිමාහාති? යස්ස විකප්පෙති, තස්මිං සන්නිහිතෙ ‘‘මය්හං භත්තපච්චාසං තුය්හං දම්මී’’ති සම්මුඛා විකප්පනවසෙන වා තස්මිං අසන්නිහිතෙ තස්ස නාමං ගහෙත්වා ‘‘මය්හං භත්තපච්චාසං ඉත්ථන්නාමස්ස දම්මී’’ති අසම්මුඛා විකප්පනවසෙන වා පඨමනිමන්තනාය විකප්පනං හිත්වා, තං අවිකප්පෙත්වාති වුත්තං හොති.

භත්තන්ති එත්ථ ‘‘යො භුඤ්ජතී’’ති සෙසො. නිමන්තිතො යො පච්ඡා නිමන්තිතං භත්තං භුඤ්ජති, තස්ස පාචිත්තියන්ති යොජනා. උප්පටිපාටියා එකසිත්ථම්පි භුඤ්ජතො තස්ස පාචිත්තියං සියාති යොජනාති. කිං වුත්තං හොති? පච්ඡා නිමන්තිතානං භොජනං පඨමං භුඤ්ජිත්වා පඨමං නිමන්තිතානං භොජනං පච්ඡා භුඤ්ජන්තස්ස ච එකපත්තෙයෙව හෙට්ඨා පඨමං නිමන්තිතානං භොජනං පක්ඛිපිත්වා ඉතරං උපරි පක්ඛිපිත්වා හෙට්ඨා හත්ථං ඔතාරෙත්වා හෙට්ඨා ඨිතභොජනෙ ¶ එකසිත්ථම්පි පඨමං අභුඤ්ජිත්වා උපරි ඨිතං පඨමං භුඤ්ජන්තස්ස චාති වුත්තං හොති. තෙනෙව යථා උප්පටිපාටි න හොති, තථා මිස්සීකතං භොජනං භුඤ්ජන්තස්ස න දොසොති මහාපච්චරියං විනිච්ඡයො ¶ බ්යතිරෙකතො දස්සිතො හොති. යථාහ ‘‘ද්වෙ තීණි කුලානි නිමන්තෙත්වා එකස්මිං ඨානෙ නිසීදාපෙත්වා ඉතො චිතො ච ආහරිත්වා භත්තං ආකිරන්ති, සූපබ්යඤ්ජනං ආකිරන්ති, එකමිස්සකං හොති, එත්ථ අනාපත්තීති මහාපච්චරියං වුත්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 229).

1225-6. පරම්පරභොජනස්ස සරූපං පදභාජනෙ වුත්තනයෙන දස්සෙතුමාහ ‘‘භොජනානම්පී’’තිආදි. තෙසමෙව පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භොජනං පරිභුඤ්ජතීති යොජනා. මහෙසිනා පරිදීපිතන්ති පදභාජනෙ ‘‘පරම්පරභොජනං නාම පඤ්චන්නං භොජනාන’’න්තිආදිනා (පාචි. 227) නයෙන වුත්තං.

1227. යත්ථාති අනෙකෙහි එකභාජනෙ පක්ඛිත්තෙ යස්මිං භොජනෙති වුත්තං හොති එකෙනෙව දින්නෙ විචාරණාභාවා. සබ්බමෙකරසං සියාති විසුං විසුං විඤ්ඤායමානරසං අහුත්වා එකරසමෙව හොති.

1230. ‘‘ගාමෙනා’’ති ඉමිනා ගාමට්ඨායෙව වුත්තා. ‘‘නිමන්තිතස්ස දොසො න විජ්ජතී’’ති ඉදං ගාමපූගනිගමෙහි පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. ගාම-සද්දෙන ‘‘ගාමා වා අරඤ්ඤා වා’’ති (පාරා. 91) එත්ථ විය නගරම්පි සඞ්ගහිතං. පූගො නාම විසුං විසුං සමූහා හුත්වා පුඤ්ඤකාරිනො ධම්මිකමනුස්සා. නිගමො නාම සාපණො මහාගාමො. සකලගාමෙන නිමන්තිතො හුත්වා සම්පත්තෙ යත්ථ කත්ථචි ගෙහෙ භුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො. පූගාදීසුපි එසෙව නයො. යථාහ ‘‘සකලෙන ගාමෙන එකතො හුත්වා නිමන්තිතස්සෙව යත්ථ කත්ථචි භුඤ්ජතො අනාපත්ති. පූගෙපි එසෙව නයො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 229). නිච්චභත්තෙ දොසො න විජ්ජතීති අනෙකට්ඨානතො දිය්යමානං නිච්චභත්තම්පි උප්පටිපාටියා භුඤ්ජන්තස්ස න දොසොති වුත්තං හොති.

1231. කායො ¶ ¶ වාචා කායවාචාචිත්තන්ති ඉමෙහි ආපජ්ජනං කථිනසමුට්ඨානං නාම. ඉධ ක්රියං නාම භොජනං, අක්රියං නාම පඨමනිමන්තනස්ස අවිකප්පනං, ඉදං ද්වයමෙවාහ ‘‘භොජනඤ්චාවිකප්පන’’න්ති.

1232-3. පූවාති අතිරසාදයො රසා. පහෙණකත්ථායාති පණ්ණාකාරත්ථාය. පටියත්තාති සම්පාදිතා. පාථෙය්යත්ථායාති ගමිකස්ස සම්බලත්ථාය. පටියත්තා මන්ථා වාති සම්බන්ධො. මන්ථා නාම බද්ධසත්තුඅබද්ධසත්තුතිලතණ්ඩුලාදයො. යථාහ ‘‘බද්ධසත්තුඅබද්ධසත්තුතිලතණ්ඩුලාදි සබ්බං ඉධ මන්ථොත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 233). යෙ පූවා, මන්ථා වාති යොජනා. හීති නිපාතමත්තං. තත්ථ පටියත්තෙසු තෙසු පූවෙසු වා මන්ථෙසු වා. භික්ඛුනාති එත්ථ ‘‘ආකඞ්ඛමානෙනා’’ති සෙසො.

ද්වත්තිපත්තාති ද්වෙ වා තයො වා පත්තාති විග්ගහො. පූරාති මුඛවට්ටියා හෙට්ඨිමරාජිසමං පුණ්ණා. යථාහ ‘‘මුඛවට්ටියා හෙට්ඨිමලෙඛාය සමපූරෙ පත්තෙ ගහෙත්වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 233). ‘‘ද්වත්තිපත්තා පූරා’’ති චෙත්ථ පරිමාණං දස්සිතං, පරිමාණපරිමෙය්යානං අභෙදොපචාරෙන පූවමන්ථා ගහෙතබ්බා යථා ‘‘ද්වෙ තිස්සො තණ්ඩුලනාළියො’’ති. පූවෙහි වා සත්තූහි වාති යොජනා. සත්තූති බද්ධසත්තුඅබද්ධසත්තූනං ගහණං, ඉමිනාව තිලාදීනි උපලක්ඛිතානි. තතියපත්තස්ස මුඛවට්ටියා හෙට්ඨාරාජියා උද්ධං කත්වා පක්ඛිත්තඤ්චෙතං ‘‘තතො උත්තරි’’න්ති ඉමිනා ච ගය්හති. යථාහ ‘‘සචෙ තතියං පත්තං ථූපීකතං ගණ්හාති, පූවගණනාය පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 233).

1237. තත්ථ ¶ තෙසු පූවෙසු වා මන්ථෙසු වා ද්වෙ චෙ පත්තපූරා ලද්ධාති යොජනා. එකො පත්තපූරො පදාතබ්බොති යොජනා. එකතොති එකපත්තපූරතො න පදාතබ්බොති යොජනා, කිඤ්චිපි අකාමා න දාතබ්බන්ති අත්ථො. යථාහ ‘‘යෙන එකො ගහිතො, න තෙන කිඤ්චි අකාමා දාතබ්බං. යථාරුචි කාතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 233). එවං දදන්තෙන ආසනසාලාය වා අත්තනො නිබද්ධවාසට්ඨානෙ වා දිට්ඨස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සාධාරණං කත්වා දානමන්තරෙන න මිත්තානමෙව දාතබ්බං. යථාහ ‘‘යථාමිත්තං පන දාතුං න ලබ්භතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 233).

1238-9. අපහෙණකං ¶ අපාථෙය්යං දෙන්තානන්ති සම්බන්ධො. යථාහ ‘‘න පහෙණකත්ථාය න පාථෙය්යත්ථාය පටියත්තං දෙන්තී’’ති (පාචි. 235). තතොති පහෙණකපාථෙය්යතො. වා-සද්දෙන ඉධ අවුත්තං ‘‘ගමනෙ පටිප්පස්සද්ධෙ දෙන්තී’’ති (පාචි. 235) අනාපත්තිවාරෙ වුත්තං සඞ්ගණ්හාති. තදූනකන්ති තතො ද්වත්තිපත්තතො ඌනකං. යථාහ ‘‘ඌනකද්වත්තිපත්තපූරෙ පටිග්ගණ්හාතී’’ති (පාචි. 235). අපාථෙය්යාදිඅත්ථාය පටියාදිතන්ති සඤ්ඤාය පාථෙය්යාදිං ගණ්හන්තස්සාපි ආපත්තියෙව අචිත්තකත්තා සික්ඛාපදස්ස. අත්තනොයෙව ගහණත්ථං ‘‘ඉමස්ස හත්ථෙ දෙහී’’ති වචනෙනාපි ආපජ්ජනතො වචීකම්මං.

1240. අඤ්ඤෙනාති තද්ධිතලොපෙන නිද්දෙසො, අඤ්ඤතරෙනාති අත්ථො, පවාරිතොති සම්බන්ධො. භොජනානන්ති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. පවාරිතොති ‘‘ගණ්හථ භන්තෙ යාව ඉච්ඡථා’ති එවං යාවදත්ථපවාරණාය, සයඤ්ච ‘අලං ආවුසො ථොකං ථොකං දෙහී’ති එවං පටික්ඛෙපපවාරණායා’’ති අට්ඨකථාය වුත්තප්පකාරද්වයෙන පවාරිතොති අත්ථො ¶ . විකප්පද්වයෙ පකාරද්වයෙ පවාරිත-සද්දෙ වර-ධාතුස්ස පත්ථනවාරණත්ථවසෙනායමත්ථො වෙදිතබ්බො, ‘‘පාචිත්ති අනතිරිත්ත’’න්ති පදච්ඡෙදො. ‘‘අනතිරිත්තං භොජන’’න්ති විසෙසිතබ්බමපෙක්ඛිත්වා ‘‘අඤ්ඤෙනා’’ති එත්ථ විභත්තිං විපරිණාමෙත්වා ‘‘පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භොජන’’න්ති යොජෙතබ්බං, වක්ඛමානෙ අනතිරිත්තකතභොජනනිද්දෙසෙ වුත්තෙසු පඤ්චසු භොජනෙසු අඤ්ඤතරං භොජනන්ති අත්ථො. ‘‘ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා’’ති (පාචි. 236, 238) සහ දෙසිතත්තා එකයොගඤායෙන ‘‘ඛාදනීයං වා’’ති ච ගහෙතබ්බං. පඤ්ච භොජනානි, කාලිකත්තයඤ්ච ඨපෙත්වා සබ්බං යාවකාලිකං ඛාදනීයන්ති වුත්තං.

1241. අසනන්ති එත්ථ විප්පකතභොජනං දිස්සති, භුඤ්ජමානො චෙ පුග්ගලො හොති, භොජනකිරියානුපච්ඡින්නා වත්තතීති අත්ථො. භොජනන්ති පවාරණපහොනකඔදනාදි හත්ථාදීසු දිස්සති. හත්ථපාසොති පවාරණපහොනකං භොජනං දාතුං අභිහරිත්වා ඨිතොකාසො අඩ්ඪතෙය්යහත්ථප්පමාණො හොතීති වුත්තං හොති. අභිහරණං අභිහාරො, සො එව අභිහාරතා, තථා දාතුං ඨිතස්ස කායෙන කතො අභිහාරො දිස්සතීති වුත්තං හොති. කායවාචාපටික්ඛෙපොති තථා අභිහටෙ භොජනෙ පටිග්ගාහකස්ස හත්ථවිකාරාදිකො කායිකො වා ‘‘අල’’න්තිආදිකො වාචසිකො වා පටික්ඛෙපො පඤ්ඤායතීති අත්ථො.

1242. නිප්පපඤ්චෙනාති ¶ සහ වාසනාය පහීනතණ්හාදිපපඤ්චත්තයරහිතෙන තථාගතෙන.

1243. තත්ථාති ඔදනාදීසු. සත්තන්නන්ති ‘‘සාලී’’තිආදිනා වක්ඛමානානුරූපානං.

1244. ඔදකොති ¶ උදකෙ භවො. එත්ථාති පඤ්චඞ්ගපවාරණාය. අයංනිච්ඡයොති වක්ඛමානවිධිප්පකාරං විනිච්ඡයං දස්සෙති.

1245. සාලීති සබ්බසාලිජාති. වීහීති සබ්බවීහිජාති. කඞ්ගූති සෙතරත්තකාළභෙදා සබ්බා කඞ්ගුජාති. වරකො සෙතවරකො. ධඤ්ඤෙන සම්භතපුඤ්ඤසම්භාරෙන භගවතා.

1246. තිණන්ති තිණබීජමෙව වුත්තං. දීපිතං සඞ්ගහිතං. වරකචොරකොති සුඛුමවරකො.

1248. අඞ්ගසම්පත්තිං දස්සෙතුමාහ ‘‘හත්ථෙනා’’තිආදි.

1251-2. ධඤ්ඤරසාදීනීති ආදි-සද්දෙන දධිආදයො ගහිතා. ආරොපෙත්වාති උද්ධනං ආරොපෙත්වා. ඵලන්ති එලාළුකාදිඵලං. පණ්ණන්ති සූපසාකං. කළීරන්ති වෙළුආදීනං කළීරං. බහූනීති තෙසමෙව විසෙසනං. තත්ථ චාති පක්ඛිත්තපණ්ණාදිම්හි තක්කාදිකෙ. ඔධිං දස්සෙතීති එත්ථ ‘‘පරිභොගකාලෙ’’ති සෙසො. සඤ්ජනෙතීති එත්ථ ‘‘ඵලාදියාගූ’’ති ලබ්භති.

1253-4. රසෙති මංසාදිරසෙ. ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’ති වා ‘‘යාගු’’න්ති වා වත්වාති යොජෙතබ්බා. යාගු සඞ්ගහිතාති එත්ථ ඔධිපඤ්ඤායනඅපඤ්ඤායනවිකප්පද්වයෙ යාගුයා සමො විනිච්ඡයොති අධිප්පායො.

1255. ඡුපන්තීති ¶ සම්ඵුසන්ති. ඡුප සම්ඵස්සෙති ධාතු, පක්ඛිපන්තීති වුත්තං හොති. යථාහ ¶ ‘‘යත්ථ මච්ඡමංසං පක්ඛිපන්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239). සාසපමත්තම්පි මච්ඡමංසං වා සචෙ පඤ්ඤායතීති යොජනා. පවාරණන්ති එත්ථ ‘‘ජනෙතී’’ති සෙසො. යාගුයාති පදං පච්චත්තවසෙන විපරිණාමෙත්වා යාගු ජනෙතීති යොජෙතබ්බං.

1256. සංසට්ඨොති පරිස්සාවිතො න සඤ්ජනෙතීති යොජනා.

1257. සබ්බසො ඨපෙත්වාති සම්බන්ධො. මංසාදිපක්ඛිත්තඔදනාදිප්පකරණාවසෙසතො අඞ්ගං දස්සෙතුමාහ ‘‘සබ්බසො’’ති. සබ්බසො න පවාරෙතීති යොජනා. වෙළුතණ්ඩුලන්ති වෙළුවීහීනං තණ්ඩුලං. ආදි-සද්දෙන කන්දමූලං සඞ්ගහිතං. යථාහ ‘‘වෙණුතණ්ඩුලාදීහි වා කන්දමූලඵලෙහි වා යෙහි කෙහිචි කතභත්ත’’න්ති.

1258. තතොති සාලිආදිතො, වෙළුආදිතො ච, තතො නිබ්බත්තා පුථුකා වාති අත්ථො. තාහීති පුථුකාහි. සුද්ධාති පුථුකාදීහි අමිස්සා න පවාරෙන්තීති සම්බන්ධො.

1259. භට්ඨානන්ති භජ්ජිතානං. සත්තූහි සඞ්ගහිතං සත්තුසඞ්ගහිතං.

1261. සත්තූනං මොදකොති සත්තුබද්ධං, බද්ධසත්තූති අත්ථො.

1263. තෙහෙවාති ලාජෙහි එව. සුද්ධං ඛජ්ජකං වාති වක්ඛමානනයෙන මච්ඡාදීහි අසම්මිස්සං ඛජ්ජකං.

1264. ‘‘පූරිත’’න්තිආදිනා ¶ තබ්බිපරියායං දස්සෙති. තන්ති කුණ්ඩකාදි.

1266. අකප්පියං මංසං. අවත්ථුත්තාති අකප්පියමංසානං වාරෙතබ්බත්තා පවාරණාය අවත්ථුත්තා.

1267. වත්ථුකත්තාති කප්පියමංසස්ස පවාරණාය වත්ථුභූතත්තා. පවාරෙතීති එත්ථ ‘‘ඛාදියමානස්ස ච මංසත්තා’’ති සෙසො දට්ඨබ්බො. යථාහ ‘‘යං පන ඛාදති, තං කිඤ්චාපි පටික්ඛිපිතබ්බට්ඨානෙ ¶ ඨිතං, ඛාදියමානං පන මංසභාවං න ජහතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239).

1268. කිඤ්චි කප්පියභොජනන්ති පඤ්චසු භොජනෙසු යං කිඤ්චි කප්පියභොජනං.

1269. අකප්පියං මංසං අඤ්ඤන්ති අකප්පියමංසතො අවසෙසං කුලදූසනාදිවසෙන උප්පන්නභොජනං ගහිතං. යථාහ ‘‘කුලදූසනවෙජ්ජකම්මඋත්තරිමනුස්සධම්මාරොචනසාදිතරූපියාදීහි නිබ්බත්තං බුද්ධපටිකුට්ඨං අනෙසනාය උප්පන්නං අකප්පියභොජනං පටික්ඛිපති, න පවාරෙතී’’ති.

1270-1. අසනං භොජනන්ති අඞ්ගද්වයෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘සචෙ අජ්ඣොහට’’න්තිආදි. අජ්ඣොහටන්ති පරගලගතං හොති. ‘‘පත්තෙ’’ති ඉමිනා ථාලකාදිභාජනඤ්ච ගහිතං. කත්ථචි භොජනං නත්ථීති යොජනා. පත්තෙ, හත්ථෙ, මුඛෙ වා යත්ථ කත්ථචි පඤ්චන්නං භොජනානං කිඤ්චි න විජ්ජති, ගන්ධමත්තං පඤ්ඤායතීති වුත්තං හොති.

1272. ආදායාති එත්ථ ‘‘අඤ්ඤත්ර භුඤ්ජිතු’’න්ති සෙසො. ‘‘යොපි අඤ්ඤත්ර ගන්ත්වා භුඤ්ජිතුකාමො මුඛෙ භත්තං ගිලිත්වා සෙසං ¶ ආදායා’’තිආදිනා (පාචි. අට්ඨ. 238-239) මහාපච්චරියට්ඨකථායං වුත්තවචනස්ස පමාණත්තා ආහ ‘‘න පවාරෙතී’’ති.

1273. ‘‘මුඛෙ භත්තං ගිලිතං, හත්ථෙ භත්තං විඝාසාදස්ස දාතුකාමො, පත්තෙ භත්තං භික්ඛුස්ස දාතුකාමො, සචෙ තස්මිං ඛණෙ පටික්ඛිපති, න පවාරෙතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239) එවමාගතං කුරුන්දට්ඨකථං සඞ්ගහෙතුං ‘‘මුඛෙ ච භත්ත’’න්තිආදිවචනතො ච ‘‘අසනස්ස උපච්ඡෙදා’’තිආදිනා වක්ඛමානාය යුත්තියා අසනාවසානෙ යුජ්ජමානත්තා ච ඉමිස්සා ගාථාය ‘‘භොත්තුකාමො’’ති පාඨං අග්ගහෙත්වා ‘‘දාතුකාමො’’ති පාඨො ගහෙතබ්බො.

1274. ‘‘අසනස්ස උපච්ඡෙදා’’ති ඉමිනා තස්මිංයෙව ආසනෙ යථානිසින්නෙනෙව කාතබ්බෙ අසනෙ ආසාවච්ඡෙදො දීපිතො. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘තස්මිං පන ආසනෙ න භුඤ්ජිතුකාමො, විහාරං පවිසිත්වා භුඤ්ජිතුකාමො, අඤ්ඤස්ස වා දාතුකාමො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239). කුරුන්දට්ඨකථායං තස්ස විනිච්ඡයස්ස දස්සිතත්තා ‘‘මහාපඤ්ඤා’’ති කුරුන්දට්ඨකථාචරියං ¶ සන්ධායාහ. කාරණාකාරණඤ්ඤුනොති ‘‘පවාරණස්ස ඉදං කාරණං, ඉදං අකාරණ’’න්ති ජානන්තා. ‘‘කාරණාකාරණඤ්ඤුනා’’ති කත්ථචි පොත්ථකෙ ලිඛන්ති. තත්ථ මහාපඤ්ඤා කාරණාකාරණඤ්ඤුනො ආචරියා අසනස්ස…පෙ… සොති හි කාරණං කථයන්තීති යොජනා.

1275. හත්ථපාසඞ්ගෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘ගණ්හතො…පෙ… පසාරිත’’න්ති. ගණ්හතොති යෙන ඉරියාපථෙන සමන්නාගතො හුත්වා ගණ්හාති, එවං ගණ්හතො. පච්ඡිමං අඞ්ගන්ති දායකෙන දින්නස්ස පටිග්ගාහකස්ස යො අවයවො පරභාගෙ හොති ¶ , තං ඨානාදිඉරියාපථසමන්නාගතස්ස පටිග්ගාහකස්ස පණ්හිආදිං පච්ඡිමං අඞ්ගං. දදතො පසාරිතං හත්ථං විනා පුරිමං අඞ්ගන්ති යොජනා. පසාරිතං හත්ථන්ති එත්ථ ‘‘දාතු’’න්ති සෙසො. උභින්නන්ති එත්ථ ‘‘අන්තරෙ’’ති සෙසො. පටිග්ගාහකදායකානං පච්ඡිමපුරිමානං උභින්නං අඞ්ගානං අන්තරෙ ඔකාසෙ. අඩ්ඪං උපඩ්ඪං හත්ථං තෙය්යං තතියං යස්සාති විග්ගහො, අතිරෙකවිදත්ථිද්විරතනප්පමාණන්ති අත්ථො.

1276. අභිහාරඞ්ගෙ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘තස්මි’’න්තිආදි. අඩ්ඪතෙය්යෙ තස්මිං ඨානෙ ඨත්වාති යොජනා, ද්විරතනවිදත්ථිපමාණෙ තස්මිං ඨානෙ ඨත්වාති අත්ථො. අභිහටන්ති උපනීතං. තාදිසන්ති අභිහටසදිසං, පවාරණපහොනකානං පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරන්ති අත්ථො.

1277-8. ආධාරකෙ වාපීති වලයාදිපත්තාධාරකෙපි. ඌරූසූති ද්වින්නං ඌරූනං මජ්ඣෙ, අඞ්කෙති අත්ථො. ආහරිත්වාති අභිහරිත්වා. භත්තං ගණ්හාතීති එත්ථ ‘‘ඉතො’’ති සෙසො, ‘‘ඉතො භත්තං ගණ්හා’’ති අනන්තරෙ නිසින්නො ච භාසතීති යොජනා. භත්තන්ති උපලක්ඛණං, පඤ්චසු භොජනෙසු යං කිඤ්චීති අත්ථො. තන්ති තථා ගණ්හිතුං වුත්තභත්තාදිභොජනං. අභිහාරස්ස චාති එත්ථ ච-සද්දො පදපූරණත්ථො, එවකාරත්ථො වා, අභාවා එවාති යොජනා.

1279. ‘‘භත්තපච්ඡි’’න්ති ඉදං උපලක්ඛණං.

1280. දීයමානෙති එත්ථ ‘‘භොජනෙ’’ති සෙසො. ඉතරොති හත්ථපාසෙ නිසින්නො. අභිහාරඞ්ගස්ස අභාවා සො න පවාරිතොති.

1281. පටික්ඛෙපඞ්ගෙ ¶ ¶ විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘කායෙනා’’තිආදි. වාචාභිහාරස්ස අනඞ්ගත්තා ආහ ‘‘කායෙනාභිහට’’න්ති. යථාහ ‘‘වාචාය අභිහටං පටික්ඛිපතො පවාරණා නත්ථී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239). අභිහටභොජනං පටික්ඛිපිතුං අඞ්ගුලියො වා හත්ථං වා හත්ථගතස්ස කස්සචි චලනාදිං යං කඤ්චි කායවිකාරං කරොන්තො, භමුං උක්ඛිපන්තො, කුජ්ඣිත්වා ඔලොකෙන්තො වා කායෙන පටික්ඛිපතීති වුච්චති. ‘‘අල’’න්ති වා ‘‘න ගණ්හාමී’’ති වා ‘‘ආගමෙහී’’ති වා ‘‘අධිවාසෙහී’’ති වා ‘‘මා ආකිරා’’ති වා ‘‘අපගච්ඡාහී’’ති වා එවමාදිකං වදන්තො වාචාය පටික්ඛිපතීති වුච්චති.

1282-3. ආකිරාති එත්ථාපි ‘‘ඉති චා’’ති යොජෙතබ්බං. එවං වදන්තස්ස නිවාරෙතුකාමතාචිත්තෙ සතිපි නිවාරණවචනෙන හොන්තං පවාරණං ආකිරාතිආදිවිධිවචනෙ න හොතීති ආහ ‘‘න පන’න්ති පවාරණා’’ති. පවාරණා පන න අත්ථීති යොජනා.

1284. ‘‘රසං ගණ්හථා’’ති වදෙති සම්බන්ධො. තං සුත්වාති තං වචනං සුත්වා.

1285. ‘‘සාර’’න්ති ඉදං වණ්ණභණනමත්තං. ‘‘ඉද’’න්ති සාමඤ්ඤෙන මච්ඡමංසං වදති, පවාරණඞ්ගං හොති. මච්ඡරසං මංසරසන්ති එත්ථ ද්වන්දසමාසස්සපි සම්භවතො ‘‘මච්ඡං, මංසං ගණ්හා’’ති ච වුත්තං හොති, තඤ්ච අඞ්ගං හොති.

1286. ‘‘රසං ගණ්හා’’ති වුත්තෙ පනස්ස විකප්පස්ස අභාවා පවාරණස්ස අඞ්ගං න හොති. තෙනෙවාහ ‘‘අත්ථි ච මංසං චෙ’’ති.

1287. මුහුත්තං ¶ ආගමෙහීති කඤ්චි කාලං ඔලොකෙහි.

1288. පනසාදීහීති ආදි-සද්දෙන වෙත්තඞ්ගාදීනං ගහණං.

1290. මච්ඡසූපං මංසසූපන්ති එත්ථ සමාසවිකප්පා ‘‘මච්ඡරසං මංසරස’’න්ති එත්ථ විය දට්ඨබ්බා.

1291. කරම්බකන්ති ¶ මච්ඡමංසෙන වා අඤ්ඤෙන වා මිස්සස්සෙව සූපවිසෙසස්ස නාමං. තෙනෙව ච ‘‘මංසකරම්බකං ගණ්හථ, මච්ඡකරම්බකං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ නිසෙධෙන පවාරණා හොති, ‘‘කරම්බකං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ අනියතවචනත්තා න හොති. කළීරසූපාදීහි සමානවිනිච්ඡයභාවං දස්සෙතුමාහ ‘‘එසෙව නයො වුත්තො’’ති.

1293. යෙනාති භත්තෙන. ආපුච්ඡිතොති ‘‘ගණ්හථා’’ති වුත්තො. තස්ස භත්තස්ස. අත්ථිතාය යාගුයා විජ්ජමානත්තා. ඉති කාරණන්ති ඉදං පවාරණකාරණං.

1294. ‘‘යාගුමිස්සකං ගණ්හා’’ති වුත්තෙ සා යාගු තත්ථ තස්මිං අභිහටෙ භාජනෙ පක්ඛිත්තභත්තෙන සමා වා බහුතරා වා චෙ හොති, සො එවං වත්වා අභිහටං පටික්ඛෙපං භික්ඛු න පවාරෙති කිරාති යොජනා. කිරාති අරුචිං සූචෙති. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘කාරණං පන දුද්දස’’න්ති.

1295. සබ්බත්ථාති සබ්බඅට්ඨකථාසු.

1296. විසුං කත්වාති එකසිත්ථම්පි යථා න හොති, තථා රසං වා ඛීරං වා භත්තතො වියොජෙත්වා.

1297. ගච්ඡන්තෙනෙවාති යාව භොජනනිට්ඨානං, තාව ගච්ඡන්තෙනෙව. යථාහ ‘‘ගච්ඡන්තෙන නදිපූරං පත්තෙනපි අට්ඨත්වා නදිතීරෙ ¶ ගුම්බං පරික්ඛිපිත්වා විචරන්තෙන නාවං වා සෙතුං වා ආරුළ්හෙන අට්ඨත්වා වට්ටෙත්වා විචරන්තෙනා’’ති.

1298. සොති ගච්ඡන්තො. තතොති ඨානතො, ගමනඉරියාපථස්ස විකොපිතත්තාති අධිප්පායො.

1299. ආසනං ¶ අවිචාලෙත්වාති නිසජ්ජාවසෙන ඵුට්ඨට්ඨානං අචාලෙත්වා, අනුට්ඨහිත්වාති වුත්තං හොති. ‘‘අදින්නාදානෙ විය ඨානාචාවනං ගහෙතබ්බ’’න්ති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං.

1300. තතොති පවාරිතකාලතො උද්ධං, තතො නිසින්නට්ඨානතො වා. ඉතො, එත්තො වා. ඊසකම්පි සංසරිතුන්ති නිසින්නට්ඨානතො ඉතො චිතො ච ථොකම්පි සංසරිතුං, අපගන්තුන්ති අත්ථො.

1301. සබ්බත්ථාති පීඨකාදිසංහාරිමෙ සබ්බස්මිං ආසනෙ. ‘‘විනයඤ්ඤුනා’’ති ඉමිනා ‘‘සචෙ පන නං සහ මඤ්චෙන උක්ඛිපිත්වා අඤ්ඤත්ර නෙන්ති, වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239) අට්ඨකථායං ‘‘පීඨකාදීසුපි අයමෙව විනිච්ඡයො’’ති වුත්තභාවං ජානන්තෙනාති වුත්තං හොති.

1302. නිපජ්ජිත්වාති එත්ථ ‘‘පරිවත්තන්තෙන යෙන පස්සෙන නිපන්නො, තස්ස ඨානං නාතික්කමෙතබ්බ’’න්ති වචනතො පුබ්බසයිතට්ඨානං අවිජහිත්වා සයිත්වායෙවාති අත්ථො. තථෙවාති උක්කුටිකො හුත්වාවාති වුත්තං හොති. ‘‘තස්ස පන හෙට්ඨා පලාලපීඨං වා කිඤ්චි වා නිසීදනකං දාතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239) අට්ඨකථායං වුත්තං.

1303. අතිරිත්තං කරොන්තෙන සික්ඛුනා භාජනං ඔනමෙත්වාන භොජනෙ දස්සිතෙ අථ ‘‘අලමෙතං සබ්බ’’න්ති වත්තබ්බන්ති ¶ යොජනා. තත්ථ අතිරිත්තං කරොන්තෙනාති ‘‘අතිරිත්තං නාම කප්පියකතං හොති, පටිග්ගහිතකතං හොති, උච්චාරිතකතං හොති, හත්ථපාසෙ කතං හොති, භුත්තාවිනා කතං හොති, භුත්තාවිනා පවාරිතෙන ආසනා අවුට්ඨිතෙන කතං හොති, ‘අලමෙතං සබ්බ’න්ති වුත්තං හොති, ගිලානාතිරිත්තං හොතී’’ති (පාචි. 239) වුත්තෙසු අට්ඨසු ආකාරෙසු අන්තං විනා පුරිමෙහි සත්තහි විනයකම්මාකාරෙහි අතිරිත්තං කරොන්තෙනාති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘ඉමෙහි සත්තහි විනයකම්මාකාරෙහි යං අතිරිත්ත’’න්තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 238-239).

ඉධ අතිරිත්තං කාතුං අභිහටභොජනං කප්පියඤ්ච නාම හොති, කප්පියකතෙන සිඞ්ගිවෙරලසුණාදිවත්ථුනා යුත්තතාය ච අකප්පියමංසාභාවෙන ච කුලදූසනාදීහි අනුප්පන්නභාවෙන ච කතඤ්ච නාම හොති. ‘‘අලමෙතං සබ්බ’’න්ති අතිරිත්තකතභාවතො එවං කප්පියඤ්ච තං කතං චාති කප්පියකතන්ති වුත්තං හොති. එවමුපරිපි කත-සද්දස්ස අත්ථො ච සමාසවිග්ගහො ච වෙදිතබ්බො ¶ . අවසිට්ඨපදෙසු භික්ඛුනා පටිග්ගහිතං පටිග්ගහිතං නාම. තං කාරාපෙත්වා ආගතෙන භික්ඛුනා ථොකං උච්චාරෙත්වා, ඔතාරෙත්වා වා දස්සිතං උච්චාරිතකතං නාම. කප්පියං කාරාපෙතුමාගතස්ස අඩ්ඪතෙය්යහත්ථප්පමාණහත්ථපාසබ්භන්තරගතෙන අතිරිත්තකතං ‘‘හත්ථපාසෙ කත’’න්ති වුච්චති. අන්තමසො පවාරණජනකං යං කිඤ්චි භොජනං කුසග්ගෙනාපි ගහෙත්වා භුත්තත්තා භුත්තාවිනා. යථාහ ‘‘පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං භොජනං අන්තමසො කුසග්ගෙනාපි භුත්තං හොතී’’ති. භුඤ්ජන්තො පවාරිතො හුත්වා යො ආසනං න කොපෙති, සො භුත්තාවී පවාරිතො ‘‘ආසනා අවුට්ඨිතො’’ති වුච්චති, තෙන කතං ‘‘භුත්තාවිනා…පෙ… අවුට්ඨිතෙන කත’’න්ති වුත්තං. ‘‘අලමෙතං සබ්බ’’න්ති වචීභෙදං කත්වා ¶ වුත්තං ‘‘අලමෙතං සබ්බන්ති වුත්තං හොතී’’ති දස්සිතං. අයං සත්තවිධො විනයකම්මාකාරො නාම.

ගිලානාතිරිත්තකං පන ඉමිස්සා ගාථාය අවුත්තම්පි අනතිරිත්තසන්දස්සනත්ථං වක්ඛමානාය ‘‘කත’’න්තිආදිගාථාය ‘‘න ගිලානාතිරිත්තඤ්චා’’ති ඉමස්ස විපරියායතො වෙදිතබ්බං. ගිලානතො අතිරිත්තං, තස්ස අඤ්ඤදිනෙසු භුඤ්ජනත්ථාය උපට්ඨාපිතම්පි ගිලානාතිරිත්තං නාම.

‘‘තෙන භික්ඛුනා’’ති ඉමිනා ‘‘භුත්තාවිනා’’ති ච ‘‘භුත්තාවිනා පවාරිතෙන ආසනා වුට්ඨිතෙනා’’ති ච වුත්තප්පකාරෙන විසිට්ඨං තෙනෙව පාකටං භික්ඛුං පරාමසති, පවාරණජනකානං පඤ්චන්නං භොජනානං අඤ්ඤතරං අප්පමත්තකම්පි භුත්තාවිනා, භුත්තාවී පවාරිතොපි හුත්වා ආසනා අවුට්ඨිතෙන වා භික්ඛුනාති වුත්තං හොති. ඔනමිත්වාන භාජනෙති එත්ථ ‘‘දස්සිතෙ භොජනෙ’’ති සෙසො, ‘‘අථා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. කප්පියකරණාරහානි සිඞ්ගිවෙරාදීනි කප්පියං කාරෙත්වා පටිග්ගහාපෙත්වා ආගන්ත්වා හත්ථපාසබ්භන්තරෙ පත්වා අතිරිත්තං කාරාපෙන්තෙන භික්ඛුනා භාජනං ථොකං ඔනාමෙත්වා උච්චාරෙත්වා දස්සිතකාලානන්තරාති වුත්තං හොති. උත්තරි කාතබ්බං දස්සෙතුමාහ ‘‘අල’’න්තිආදි.

එත්තාවතා ‘‘තෙන භික්ඛුනා’’ති ඉමිනා ‘‘භුත්තාවිනා කතං, භුත්තාවිනා පවාරිතෙන ආසනා අවුට්ඨිතෙන කත’’න්ති අඞ්ගද්වයං සඞ්ගහිතං. ‘‘ඔනමෙත්වාන භාජන’’න්ති ඉමිනා ‘‘උච්චාරිතකතං හොතී’’ති ඉදං සඞ්ගහිතං. ‘‘කප්පියකතං, පටිග්ගහිතකතං, හත්ථපාසෙකත’’න්ති ඉදං තයං අනන්තරියවාචිනා අථ-සද්දෙන සඞ්ගහිතං. ‘‘අලමෙතං සබ්බ’’න්ති ඉදං පනෙත්ථ සරූපෙනෙව දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං.

1304. පත්තෙ ¶ ¶ ඨිතභොජනමෙව අතිරිත්තං කාතබ්බන්ති නත්ථි, පච්ඡිආදීසු යත්ථ කත්ථචි භාජනෙ ඨිතම්පි කාතබ්බන්ති දස්සෙතුමාහ ‘‘කප්පියං පනා’’ති. කුණ්ඩෙති භණ්ඩුක්ඛලියං. භාජනෙති යං කිඤ්චි භාජනං ගහිතං.

1305. එතන්ති අතිරිත්තකතං එතං භොජනං. තං එකමෙව ඨපෙත්වාති යොජනා. ‘‘වට්ටතෙවා’’ති වුත්තෙපි අබ්භඞ්ගාදීනමත්ථායාති ගණ්හෙය්යුන්ති ආහ ‘‘භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති, තමෙකං විනා පරෙහි පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො.

1306-7. කප්පියං කාරෙත්වාති අතිරිත්තං කාරෙත්වා. ආකිරන්ති චෙති යදි පක්ඛිපන්ති. පුන තථා අතිරිත්තං කාරෙත්වා භුඤ්ජිතබ්බන්ති යොජනා.

තං කෙන අතිරිත්තං කාතබ්බන්ති ආහ ‘‘යෙනා’’තිආදි. තන්ති අතිරිත්තකතං භොජනං. යෙන අකතන්ති යෙන භික්ඛුනා පඨමං අතිරිත්තං න කතං, තෙන කාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. යථාහ ‘‘යෙන අකතන්ති අඤ්ඤෙන භික්ඛුනා යෙන පඨමං න කතං, තෙන කාතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 238-239). යං වා අකතං, තං විසුං තෙන වා කාතබ්බන්ති යොජනා. යං වා අකතන්ති තස්මිං අතිරිත්තකතභොජනෙ අපක්ඛිත්තං යං භොජනං අතිරිත්තං න කතං. තං විසුං තෙන වා කාතබ්බන්ති පච්ඡා පක්ඛිත්තං භොජනං අතිරිත්තං කතෙන යථා අමිස්සං හොති, තථා අඤ්ඤස්ස භාජනස්ස ගහණවසෙන විසුං කාරෙත්වා තෙන පඨමං කතාතිරිත්තෙනාපි අතිරිත්තං කාතබ්බං. යථාහ – ‘‘යඤ්ච අකතන්ති යෙන පඨමං කප්පියං කතං, තෙනාපි යං අකතං, තං කාතබ්බං. පඨමභාජනෙ පන කාතුං න ලබ්භති. තත්ථ හි කරියමානං පඨමං කතෙන සද්ධිං කතං හොති, තස්මා අඤ්ඤස්මිං භාජනෙ කාතුං වට්ටතීති අධිප්පායො’’ති.

1308. අකප්පියාදීහි ¶ සත්තහීති ‘‘අනතිරිත්තං නාම අකප්පියකතං හොති, අප්පටිග්ගහිතකතං හොති, අනුච්චාරිතකතං හොති, අහත්ථපාසෙ කතං හොති, අභුත්තාවිනා කතං හොති, භුත්තාවිනා ච පවාරිතෙන ආසනා වුට්ඨිතෙන කතං හොති, ‘අලමෙතං සබ්බ’න්ති අවුත්තං හොතී’’ති (පාචි. 239) වුත්තෙහි සත්තහි විනයකම්මාකාරෙහි. අතිරිත්තං කතන්ති යොජනා. ‘‘හොති අනතිරිත්තක’’න්ති පදච්ඡෙදො.

1309. උපකට්ඨවෙලායපි ¶ අතිරිත්තං කරොන්තෙන ‘‘අහං පාතොව භුඤ්ජි’’න්ති වා ‘‘ථොකං පරිභුඤ්ජි’’න්ති වා අචින්තෙත්වා කාතබ්බන්ති දස්සෙතුමාහ ‘‘යොපී’’තිආදි. උපකට්ඨූපනීතම්පීති උපකට්ඨවෙලාය උපනීතම්පි භොජනං.

1310. යාමාදිකාලිකන්ති යාමසත්තාහයාවජීවිකකාලිකං. අනාමිස්සන්ති ආමිසෙන අමිස්සං. තං යාමාදිකාලිකං පරිභුඤ්ජතොති සම්බන්ධො.

1312. ගිලානස්ස භුත්තාතිරිත්තං විය කදාචි භුඤ්ජිස්සතීති උද්දිස්ස ඨපිතම්පි ගිලානාතිරිත්තං නාමාති අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 238-239 අත්ථතො සමානං) වුත්තං. ‘‘විහාරාදීසු ගිලානස්ස පාපුණනකොට්ඨාසම්පි ගිලානාතිරිත්තං නාමා’’ති වදන්ති.

1314. අනතිරිත්තෙනාති එත්ථ ‘‘ඛාදනීයෙන වා භොජනීයෙන වා’’ති සෙසො. එත්ථ ‘‘ඛාදනීයං නාම පඤ්චභොජනානි යාමකාලිකං සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකං ඨපෙත්වා අවසෙස’’න්ති ¶ (පාචි. 239) වුත්තං පඤ්චභොජනතො අඤ්ඤං සබ්බං යාවකාලිකං ඛාදනීයං නාම. ‘‘භොජනීයං නාම පඤ්ච භොජනානි ඔදනො කුම්මාසො සත්තු මච්ඡො මංස’’න්ති (පාචි. 239) වුත්තං. එත්ථ විනිච්ඡයො අනන්තරසික්ඛාපදෙ වුත්තො. පවාරෙය්යාති එත්ථ ‘‘අභිහට්ඨු’’න්ති සෙසො. අභිහට්ඨුං පවාරෙය්යාති අභිහරිත්වා ‘‘හන්ද භික්ඛු යාවතකං ඉච්ඡසි, තාවතකං ගහෙත්වා ඛාද වා භුඤ්ජ වා’’ති එවං පවාරෙය්ය. ‘‘පවාරිත’’න්තිපදං වුත්තත්ථමෙව. ජානන්ති සුත්වා වා දිස්වා වා තස්ස පවාරිතභාවං ජානන්තො. ආසාදනාපෙක්ඛොති ආසාදනං චොදනං මඞ්කුකරණභාවං අපෙක්ඛමානො. භුත්තෙති තස්ස පයොගෙන ඉතරෙන භුඤ්ජිත්වා පරියොසාපිතෙ. තස්සාති යො තස්ස පවාරිතභාවං ඤත්වා ‘‘භුඤ්ජා’’ති නියොජෙසි, තස්ස.

1315-6. එකස්ස භුඤ්ජනෙන අඤ්ඤස්ස පාචිත්ති හොතීති කථමෙතන්ති ආසඞ්කාය තථා වුත්තත්තා පරිහරිතුමාහ ‘‘දුක්කටං…පෙ… දස්සිත’’න්ති. ඉතරස්ස ගහණෙති පවාරිතභික්ඛුනො භුඤ්ජනත්ථාය ¶ පටිග්ගහණෙ. අජ්ඣොහාරපයොගෙසු චාති එත්ථාපි ‘‘ඉතරස්සා’’ති සම්බන්ධො. සබ්බං දුක්කටං, පාචිත්තියඤ්ච. දස්සිතන්ති ‘‘අභිහරති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. තස්ස වචනෙන ‘ඛාදිස්සාමි භුඤ්ජිස්සාමී’ති පටිග්ගණ්හාති, ආපත්ති දුක්කටස්ස. අජ්ඣොහාරෙ අජ්ඣොහාරෙ ආපත්ති දුක්කටස්ස. භොජනපරියොසානෙ ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 244) දෙසිතං භගවතාති අත්ථො.

1317. උභයත්ථාපි විමතිස්සාති පවාරිතෙ ච අපවාරිතෙ ච විමතිස්ස. දුක්කටං පරිදීපිතන්ති ‘‘පවාරිතෙ වෙමතිකො. අප්පවාරිතෙ වෙමතිකො, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 245) දෙසිතං.

1318. කාරාපෙත්වාති ¶ එත්ථ ‘‘භුඤ්ජාහී’’ති සෙසො. අඤ්ඤස්සත්ථායාති එත්ථ ‘‘අභිහරන්තො ගච්ඡාහී’’ති සෙසො.

1319. ඔමසවාදතුල්යාවාති ඉදං අදින්නාදානසමුට්ඨානං සන්ධායාහ.

1320. ඛාදනීයං වාති පඤ්ච භොජනානි ච කාලිකත්තයඤ්ච විනා අවසෙසෙසු යං කිඤ්චි වා. භොජනීයං වාති පඤ්චසු භොජනෙසු අඤ්ඤතරම්පි. විකාලෙති විගතෙ කාලෙ. කාලො නාම අරුණුග්ගමනතො යාව මජ්ඣන්තිකා, තදඤ්ඤො විකාලො. යථාහ ‘‘විකාලො නාම මජ්ඣන්තිකෙ වීතිවත්තෙ යාව අරුණුග්ගමනා’’ති (පාචි. 249). ඨිතමජ්ඣන්තිකොපි කාලෙයෙව සඞ්ගය්හති. යථාහ ‘‘ඨිතමජ්ඣන්තිකොපි කාලසඞ්ගහං ගච්ඡති. තතො පට්ඨාය පන ඛාදිතුං වා භුඤ්ජිතුං වා න සක්කා, සහසා පිවිතුං පන සක්කා භවෙය්ය. කුක්කුච්චකෙන පන න කාතබ්බං. කාලපරිච්ඡෙදජානනත්ථඤ්ච කාලත්ථම්භො යොජෙතබ්බො, කාලබ්භන්තරෙව භත්තකිච්චං කාතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 248-249). දොසන්ති පාචිත්තියං.

1321. ‘‘ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා’’ති එත්ථ භොජනීයස්ස පවාරණසික්ඛාපදෙ දස්සිතසරූපත්තා ඛාදනීයං තාව සරූපතො දස්සෙතුමාහ ‘‘යමාමිසගත’’න්තිආදි. එත්ථාති එතෙසු ¶ ඛාදනීයභොජනීයෙසු. යං පන වනමූලඵලාදිකං ආමිසගතං ආමිසෙ යාවකාලිකෙ පරියාපන්නං, තං ඛාදනීයන්ති යොජනා. කාලිකෙස්වසමොහත්ථන්ති එත්ථ ¶ ගාථාබන්ධවසෙන ම-කාරලොපො, අසම්මොහත්ථන්ති වුත්තං හොති. ඉදන්ති වක්ඛමානං සන්ධායාහ.

1322. මූලන්ති යං කිඤ්චි රුක්ඛලතානං මූලං. කන්දන්ති රුක්ඛලතානමෙව කන්දං. මුළාලන්ති පදුමගච්ඡමූලකන්දං. මත්ථකන්ති තාලනාළිකෙරාදීනං මත්ථකං, වෙළුකළීරපල්ලවඞ්කුරානඤ්ච එත්ථෙව සඞ්ගහො. ඛන්ධකන්ති උච්ඡුආදිඛන්ධකං. තචන්ති ඡල්ලි. පත්තන්ති පණ්ණං. පුප්ඵන්ති කුසුමං. ඵලන්ති රුක්ඛලතාදීනං ඵලං. අට්ඨීති රුක්ඛලතාදිබීජං. පිට්ඨන්ති ධඤ්ඤාදිපිට්ඨං. නිය්යාසන්ති සිලෙසං. ‘‘ඛාදනීය’’න්ති සබ්බත්ථ පකරණතො ලබ්භති.

1323. එවං ඛාදනීයානං මාතිකං නික්ඛිපිත්වා තෙ සරූපතො දස්සෙතුමාහ ‘‘මූලඛාදනීයාදීන’’න්තිආදි. තත්ථ රුක්ඛමූලමෙව ඛාදනීයං, තං ආදි යෙසන්ති විග්ගහො. මුඛමත්තනිදස්සනං නිබොධථාති එත්ථ ‘‘මයා කරියමාන’’න්ති සෙසො. මුඛමත්තන්ති පවෙසද්වාරමත්තං, නිරවසෙසතො දස්සනෙ පපඤ්චභීරුකානං පුබ්බෙ භයං හොතීති සඞ්ඛෙපතො ඛාදනීයානි දස්සිස්සන්ති වුත්තං හොති. තථා දස්සනෙ පයොජනමාහ ‘‘නාමත්ථෙසු භික්ඛූනං පාටවත්ථායා’’ති, මූලඛාදනීයාදීනං නාමෙසු ච තදත්ථෙසු ච භික්ඛූනං පාටවුප්පාදනත්ථන්ති අත්ථො.

1324-5. මූලකමූලාදීනි උපදෙසතොයෙව වෙදිතබ්බානි. න හි තානි පරියායන්තරෙන වුච්චමානානිපි සක්කා විඤ්ඤාතුං. පරියායන්තරෙනපි හි වුච්චමානෙ තං තං නාමං අජානන්තානං සම්මොහොයෙව සියා, තස්මා තත්ථ න කිඤ්චි වක්ඛාම. සාකානන්ති සූපෙය්යපණ්ණානං. ඉධාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. ආහාරත්ථන්ති ආහාරෙන කත්තබ්බපයොජනං, ආහාරකිච්චන්ති වුත්තං හොති. ‘‘ආමිසත්ථ’’න්තිපි ලිඛන්ති. ඵරන්තීති විත්ථාරෙන්ති.

1326. ජරට්ඨන්ති ¶ පුරාණකන්දං. යං තං ජරට්ඨන්ති සම්බන්ධො. සෙසානං ජරට්ඨං යාවකාලිකන්ති යොජනා. සෙසානන්ති මූලකාදීනි වුත්තානි. යථාහ ‘‘මූලකඛාරකජජ්ඣරීමූලානං පන ජරට්ඨානිපි ආමිසගතිකානෙවා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 248-249).

1332. අධොතො ¶ ඛීරවල්ලියා කන්දොති යොජනා. වාක්යපථාතීතාති ‘‘අසුකො වා අසුකො වා’’ති වත්වා පරියන්තං පාපෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා වචනපථාතීතා.

1333. පුණ්ඩරීකං සෙතං. පදුමං රත්තං.

1338. ජරට්ඨබුන්දොති කන්දස්ස හෙට්ඨා අතීව පරිණතට්ඨානං.

1339. පථවියං ගතොති අන්තොපථවියං ගතො, පථවියං නිමුජ්ජිත්වා ගතතරුණදණ්ඩොති වුත්තං හොති.

1340. එවං අන්තොභූමියං ගතො. ‘‘පණ්ණදණ්ඩො උප්පලාදීන’’න්ති පදච්ඡෙදො. සබ්බොති තරුණොපි පරිණතොපි. උප්පලාදීනං, පදුමජාතියා ච සබ්බො පණ්ණදණ්ඩො යාවකාලිකොති යොජනා.

1345. පත්තඛාදනීයංනාමාති පත්තසඞ්ඛාතං ඛාදනීයං නාම.

1348. මූලකාදීනන්ති ‘‘මූලකං ඛාරකඤ්චෙවා’’තිආදිකාය ගාථාය වුත්තමූලකාදීනං.

1360. කෙතකාදීනන්ති ¶ එත්ථ ආදි-සද්දෙන තිම්බරුසකං ගහිතං. තාලඵලට්ඨීති තරුණඵලානං අට්ඨි.

1361. ‘‘පුන්නාගමධුකට්ඨීනී’’ති ච ‘‘පුන්නාගමධුකට්ඨිචා’’ති ච පොත්ථකෙසු උභයථා පාඨො දිස්සති, අත්ථො පන එකොයෙව. ‘‘සෙලු අට්ඨී’’ති පදච්ඡෙදො. අනාමිසෙති යාවජීවිකෙ.

1363. ධොතං ¶ තාලපිට්ඨන්ති තාලඵෙග්ගුං කොට්ටෙත්වා උදකෙ මද්දිත්වා පරිස්සාවෙත්වා කලලෙ භාජනතලං ඔතිණ්ණෙ පසන්නොදකං අපනෙත්වා ගහිතතාලපිට්ඨන්ති වුත්තං හොති. තථා ඛීරවල්ලියා පිට්ඨන්ති යොජනා, තථෙව කොට්ටෙත්වා පරිස්සාවෙත්වා ගහිතඛීරවල්ලියා පිට්ඨන්ති අත්ථො.

1364. අධොතං වුත්තවිපරියායතො ගහෙතබ්බං. ‘‘ආහාරත්ථමසාධෙන්තං, සබ්බං තං යාවජීවික’’න්ති වචනතො තෙසු තෙසු ජනපදෙසු මනුස්සානං ආහාරකිච්චං අකරොන්තං මූලාදි යාවජීවිකං, තදඤ්ඤං යාවකාලිකන්ති සඞ්ඛෙපලක්ඛණං කාතබ්බන්ති.

1369. භොජනං සන්නිධිං කත්වා ඛාදනං වාති එත්ථ භොජනඛාදනීයානි යථාවුත්තභෙදසරූපානෙව. සන්නිධිං කත්වාති පටිග්ගහෙත්වා එකරත්තම්පි අතික්කාමෙත්වා, සන්නිදහිත්වාති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘පටිග්ගහෙත්වා එකරත්තම්පි වීතිනාමිතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 253). තදෙව වක්ඛති ‘‘සය’’න්තිආදිනා. ඛාදනන්ති කම්මසාධනොයං, ‘‘ඛජ්ජ’’න්ති ඉමිනා සමානත්ථො.

1371. ‘‘සන්නිධිං ¶ කත්වා’’ති එත්ථ නිද්දෙසං දස්සෙතුමාහ ‘‘සය’’න්තිආදි.

1372. ‘‘තං න වට්ටතී’’ති එත්ථ අත්ථං දස්සෙතුමාහ ‘‘තතො’’තිආදි. තතොති සන්නිධිකතභොජනතො. සුද්ධචිත්තෙනාති සවාසනසකලකිලෙසප්පහානතො නිම්මලචිත්තෙන. තාදිනාති අට්ඨසු ලොකධම්මෙසු නිබ්බිකාරභාවෙන තාදිනා. අථ වා යාදිසා පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා රූපාරූපගුණෙහි අහෙසුං, තාදිසෙන භගවතා.

1373. ඔදනාදීසු පඤ්චසු භොජනෙසු තාව අකප්පියමංසෙන සන්නිධිවසෙන පාචිත්තියඤ්ච ආපත්තිවිසෙසඤ්ච දස්සෙතුමාහ ‘‘අකප්පියෙසූ’’තිආදි. පාචිත්තීති සන්නිධිපාචිත්තියමාහ. ඉතරෙති සීහාදිමංසම්හි. දුක්කටෙන සහ පාචිත්තීති යොජනා.

1374. යාමකාලිකසඞ්ඛාතං පරිභුඤ්ජතොති එත්ථ ‘‘සන්නිධිං කත්වා’’ති අධිකාරතො ලබ්භති ¶ . ‘‘දුක්කටෙන සහා’’ති අවත්වා ‘‘පාචිත්තී’’ති වුත්තත්තා සති පච්චයෙ පරිභුඤ්ජතොති ගහෙතබ්බං. යථාහ ‘‘යාමකාලිකං සති පච්චයෙ අජ්ඣොහාරතො පාචිත්තියං. ආහාරත්ථාය අජ්ඣොහාරතො දුක්කටෙන සද්ධිං පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 253).

1375. අන්නන්ති එත්ථාපි ‘‘සන්නිධිකත’’න්ති ඉදං පුරෙ විය ලබ්භති, ‘‘පකති’’න්ති ඉදං ‘‘අන්න’’න්ති එතස්ස විසෙසනං, මනුස්සමංසාදීහි අසම්මිස්සං නාතිරිත්තකතං අන්නමත්තන්ති අත්ථො. පාචිත්තියද්වයන්ති අනතිරිත්තපච්චයා ච සන්නිධිපච්චයා ච ද්වෙ පාචිත්තියානි.

1376. ‘‘ද්වෙ ¶ , ද්වය’’න්ති උභයත්ථාපි අයමෙවත්ථො.

1377. සාමිසෙන මුඛෙන ද්වෙති එත්ථ ‘‘පඤ්ච භොජනානි යාමකාලිකං සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකං ඨපෙත්වා අවසෙසං ඛාදනීයං නාමා’’ති (පාචි. 254) වුත්තත්තා ඛාදනීයාසඞ්ගහිතෙන යාමකාලිකෙන ච තෙන සම්මිස්සත්තා සන්නිධිනාමෙන මුඛගතආමිසමූලකෙන ච සන්නිධිපාචිත්තියානි ද්වෙ හොන්තීති අත්ථො. සාමිසෙන මුඛෙනාති උපලක්ඛණත්තා යථාකථඤ්චි ආමිසෙ මිස්සීභූතෙ එත්තකා ආපත්තියොති දට්ඨබ්බං. නිරාමිසං යාමකාලිකං භුඤ්ජතො එකමෙව පාචිත්තියන්ති යොජනා, යෙන කෙනචි ආකාරෙන අසම්මිස්සං යාමකාලිකං පරිභුඤ්ජතො එකමෙව පාචිත්තියං හොතීති අත්ථො.

1378. තමෙවාති සන්නිහිතමෙව කාලිකං. තෙසු ද්වීසු විකප්පෙසූති සාමිසනිරාමිසවිකප්පද්වයෙ. කෙවලං දුක්කටං වඩ්ඪතීති පඨමවිකප්පෙ ද්වීහි පාචිත්තියෙහි සද්ධිං දුක්කටං, දුතියවිකප්පෙ පාචිත්තියෙන සද්ධිං දුක්කටං හොතීති වුත්තං හොති.

1379. සුද්ධන්ති එත්ථ ‘‘සන්නිධිකතං භොජන’’න්ති සෙසො. ඉදං ‘‘පකතිභොජනෙ’’ති (පාචි. අට්ඨ. 253) අට්ඨකථායං, ඉධ ච ‘‘න දොසො යාමකාලිකෙ’’ති යාමකාලිකස්ස විසුං වක්ඛමානත්තා විඤ්ඤායති, අකප්පියමංසයාමකාලිකෙහි අමිස්සං භොජනන්ති වුත්තං හොති.

1380. මංසෙති එත්ථ ‘‘අකප්පියෙ’’ති ඉදං ථුල්ලච්චයාදිවචනෙනෙව ලබ්භති. වඩ්ඪතීති පුබ්බෙ වුත්තෙහි පාචිත්තියද්වයෙහි සද්ධිං මනුස්සමංසෙ ථුල්ලච්චයඤ්ච සීහාදිමංසෙ දුක්කටඤ්ච වඩ්ඪති. මනුස්සමංසෙ ¶ ච සෙසෙ සීහමංසාදිකෙ අකප්පියමංසෙ ච යථානුක්කමතො ¶ ථුල්ලච්චයඤ්චෙව දුක්කටඤ්චාති ද්වයං වඩ්ඪතීති යොජනා.

1381. අනතිරිත්තම්පි භොජනං විකාලෙ පරිභුඤ්ජතො භික්ඛුනො තන්නිමිත්තකො දොසො යථාවුත්තෙසු සබ්බවිකප්පෙසු නත්ථීති යොජනා. ‘‘විකාල…පෙ… කාලිකෙ’’ති යාමකාලිකස්ස විසුං වක්ඛමානත්තා ච අතිරිත්තකාරාපනඤ්ච භොජනෙයෙව සම්භවතීති අනතිරිත්තන්ති එත්ථ ‘‘නිහිතභොජන’’න්ති සෙසො. ‘‘අනතිරිත්තපච්චයා පන විකාලෙ සබ්බවිකප්පෙසු අනාපත්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 253) අට්ඨකථාවචනතො දොසොති අනතිරිත්තපච්චයා පාචිත්තියමාහ. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘තන්නිමිත්තකො’’ති, අනතිරිත්තනිමිත්තකොති අත්ථො. සබ්බවිකප්පෙසූති ‘‘සුද්ධං වා මනුස්සමංසමිස්සං වා සීහාදිමංසමිස්සං වා යාමකාලිකමිස්සං වා’’ති සබ්බෙසු විකප්පෙසු. ‘‘තන්නිමිත්තකො’’ති වචනෙනෙව වාරිතවිකාලාදිනිමිත්තස්ස දොසස්ස සම්භවං දස්සෙති.

1382-3. විකාලපච්චයා වාති එත්ථ වා-සද්දෙන ‘‘අනතිරිත්තපච්චයා’’ති ඉදං සමුච්චිතං. අපි-සද්දො ‘‘යාමකාලිකෙපී’’ති යොජෙතබ්බො. සත්තාහකාලිකං, යාවජීවිකං ආහාරස්සෙව අත්ථාය පටිග්ගණ්හතො ගහණෙ, යථාවුත්තස්ස සත්තාහකාලිකයාවජීවිකභෙදෙන දුවිධස්ස තු අජ්ඣොහාරපයොගෙසු නිරාමිසෙ වා දුක්කටන්ති යොජනා. තු-සද්දො එව-කාරත්ථො.

1384. අථාති වාක්යාරම්භෙ නිපාතො. ආමිසසංසට්ඨං සත්තාහකාලිකං, යාවජීවිකං වාති යොජනා. ගහෙත්වාති පටිග්ගහෙත්වා. ඨපිතන්ති අරුණං අතික්කාමෙත්වා ඨපිතං. පාචිත්තීති සන්නිධිපාචිත්ති.

1385. කාලොති ¶ අරුණුග්ගමනාදිමජ්ඣන්තිකාවසානො කාලො. යාමොති මජ්ඣන්තිකාදිදුතියඅරුණුග්ගමනාවසානො. තං තං කාලං කාලිකං අතික්කාමයතො තු දොසොති යොජනා. තු-සද්දො එවකාරත්ථො. තං වා කාලිකන්ති යථාක්කමං යාවකාලිකං යාමකාලිකං සත්තාහකාලිකන්ති වුත්තං හොති.

1386. යාවකාලිකං අත්තනා සම්භින්නානි ඉතරානි තීණි කාලිකානි අත්තනොයෙව සභාවං උපනෙතීති යොජනා. සකො භාවො සභාවො, තං.

1387-8. එවමෙව ¶ විනිද්දිසෙති ‘‘පුරිමං පුරිමං කාලිකං අත්තනා සම්මිස්සං පච්ඡිමං පච්ඡිමං අත්තනො සභාවමෙව ගාහාපෙතී’’ති කථෙය්යාති වුත්තං හොති.

ඉමෙසූතිආදීසු නිද්ධාරණෙ භුම්මං. අන්තොවුත්ථං හොතීති අකප්පියකුටියං ඨපෙත්වා අරුණුට්ඨාපනෙන අන්තොවුත්ථං නාම හොති. සන්නිධි ච හොතීති පටිග්ගහෙත්වා පටිග්ගහණං අවිජහිත්වා අරුණුට්ඨාපනෙන සන්නිධි ච නාම හොති. පොත්ථකෙසු ‘‘සන්නිධි’’න්ති සානුනාසිකො පාඨො දිස්සති, ‘‘හොතී’’ති කිරියාය සම්බන්ධත්තා සන්නිධි-සද්දො පඨමෙකවචනන්තොති අනුනාසිකො ආගමසන්ධිජොති වෙදිතබ්බො. උභයම්පීති යථාවුත්තං අන්තොවුත්ථං, සන්නිධි චාති උභයම්පි. න හොතෙවාති පුරිමකාලිකද්වයෙන අමිස්සං න හොතෙව.

1389. කප්පියකුටිනාමෙන අකතං, අසම්මතං, අපරිග්ගහං, පාකාරාදීහි පරික්ඛිත්තං සෙනාසනං අකප්පියකුටි නාමාති සඞ්ඛෙපතො ගහෙතබ්බං. අන්තද්වයෙනාති සත්තාහකාලිකයාවජීවිකෙන, සහත්ථෙ කරණවචනං. ‘‘මිස්සිත’’න්ති සෙසො. ගහිතන්ති පටිග්ගහිතං. තං පුබ්බං ද්වයන්ති යාවකාලිකයාමකාලිකද්වයං. පුරිමකාලිකද්වයෙ යං කිඤ්චි තදහුපටිග්ගහිතම්පි ¶ අකප්පියකුටියායෙව ඨපෙත්වා අරුණං උට්ඨාපිතෙන පච්ඡිමකාලිකද්වයෙ යෙන කෙනචි සම්මිස්සං අන්තොවුත්ථං නාම හොතීති වුත්තං හොති.

1390. අන්තොවුත්ථෙන පච්ඡිමකාලිකද්වයෙන සංසට්ඨං යදිදං පුරිමකාලිකද්වයං, අයං මුඛසන්නිධි නාම හොතීති අට්ඨකථායං (මහාව. අට්ඨ. 295 අත්ථතො සමානං) වුත්තං. මහාපච්චරියං පන අන්තොවුත්ථං හොති, න කප්පති ඉති දළ්හං කත්වා වුත්තන්ති යොජනා.

තත්ථ ‘‘මුඛසන්නිධී’’ති ච ‘‘අන්තොවුත්ථ’’න්ති ච නාමමත්තමෙව නානාකරණං, සොයෙවත්ථොති උභින්නං අට්ඨකථාවචනානං අනත්ථන්තරතා වෙදිතබ්බා. තථා හි මුඛ-සද්දො අන්තො-සද්දපරියායො, සන්නිධි-සද්දො පරිවුත්ථ-සද්දපරියායො. මුඛෙ සන්නිධි මුඛසන්නිධීති කම්මසාධනං. බහි සන්නිධිනිවත්තනත්ථං අට්ඨකථාසු මුඛ-ග්ගහණං, අන්තො-ගහණඤ්ච කතං. බහීති ච පටිග්ගහෙත්වා අකප්පියකුටියා බහි යත්ථ කත්ථචි පරිවුත්ථං පච්ඡිමකාලිකද්වයං පුරිමෙන කාලිකද්වයෙන සංසට්ඨං අධිප්පෙතං. මුඛසන්නිධිඅන්තොවුත්ථපදානං අනත්ථන්තරභාවො සමන්තපාසාදිකායං වුත්තො.

යථාහ ¶ ‘‘සාමණෙරො භික්ඛුස්ස තණ්ඩුලාදිකං ආමිසං ආහරිත්වා කප්පියකුටියං නික්ඛිපිත්වා පුනදිවසෙ පචිත්වා දෙති, අන්තොවුත්ථං න හොති. තත්ථ අකප්පියකුටියං නික්ඛිත්තසප්පිආදීසු යං කිඤ්චි පක්ඛිපිත්වා දෙති, මුඛසන්නිධි නාම හොති. මහාපච්චරියං පන ‘අන්තොවුත්ථං හොතී’ති වුත්තං, තත්ථ නාමමත්තමෙව නානාකරණ’’න්ති (මහාව. අට්ඨ. 295). නිස්සන්දෙහෙ පන අඤ්ඤථා වුත්තො විය විඤ්ඤායති, තත්ථපි අයමෙව නයො වෙදිතබ්බො.

1391. න ¶ දොසොති සන්නිධිදොසො න හොති. නිදහිත්වාති පටිග්ගහෙත්වා පටිග්ගහණං අවිජහිත්වා සකසකකාලබ්භන්තරෙයෙව නිදහිත්වා. එත්ථ ච හෙට්ඨිමන්තතො සන්නිධිං දස්සෙතුං ‘‘පත්තං ධොවිත්වා පුන තත්ථ අච්ඡොදකං වා ආසිඤ්චිත්වා අඞ්ගුලියා වා ඝංසිත්වා නිස්නෙහභාවො ජානිතබ්බො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 253) අට්ඨකථායං වුත්තං. එතෙන නිරපෙක්ඛෙන පටිග්ගහණං අවිස්සජ්ජෙත්වාව සයං වා අඤ්ඤෙන වා තුච්ඡං කත්වාන සම්මා ධොවිත්වා නිට්ඨාපිතෙ පත්තෙ ලග්ගම්පි අවිජහිතපටිග්ගහිතමෙව හොතීති තත්ථ ආපත්ති වුත්තාති ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. එතෙන නිරපෙක්ඛෙන පටිග්ගහණෙ විස්සට්ඨෙ තාදිසෙපි පත්තෙ දොසො නත්ථීති සිද්ධං.

1393. පණීතානි භොජනානීති පාළියං ‘‘සෙය්යථිදං? සප්පි නවනීතං තෙලං මධු ඵාණිතං මච්ඡො මංසං ඛීරං දධී’’ති (පාචි. 259) උද්දිසිත්වා –

‘‘සප්පි නාම ගොසප්පි වා අජිකාසප්පි වා මහිංසසප්පි වා, යෙසං මංසං කප්පති, තෙසං සප්පි. නවනීතං නාම තෙසඤ්ඤෙව නවනීතං. තෙලං නාම තිලතෙලං සාසපතෙලං මධුකතෙලං එරණ්ඩකතෙලං වසාතෙලං. මධු නාම මක්ඛිකාමධු. ඵාණිතං නාම උච්ඡුම්හා නිබ්බත්තං. මච්ඡො නාම ඔදකො වුච්චති. මංසං නාම යෙසං මංසං කප්පති, තෙසං මංසං. ඛීරං නාම ගොඛීරං වා අජිකාඛීරං වා මහිංසඛීරං වා, යෙසං මංසං කප්පති, තෙසං ඛීරං. දධි නාම තෙසඤ්ඤෙව දධී’’ති (පාචි. 260) –

නිද්දිට්ඨානි නව පණීතභොජනානීති අත්ථො. අගිලානොති ‘‘අගිලානො නාම යස්ස විනා පණීතභොජනානි ¶ ඵාසු ¶ හොතී’’ති (පාචි. 260) වුත්තො. අගිලානොති එත්ථ ‘‘හුත්වා’’ති සෙසො.

1394. සප්පිනා දෙහීතිආදි විඤ්ඤාපනප්පකාරො. සප්පිභත්තන්ති එත්ථ කිඤ්චාපි සප්පිසංසට්ඨං භත්තං, සප්පි ච භත්තඤ්ච සප්පිභත්තන්ති විඤ්ඤායති, අට්ඨකථාසු පන ‘‘සාලිභත්තං විය සප්පිභත්තං නාම නත්ථී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 259) කාරණං වත්වා දුක්කටස්සෙව දළ්හතරං කත්වා වුත්තත්තා න සක්කා අඤ්ඤං වත්තුං. අට්ඨකථාචරියා එව හි ඊදිසෙසු ඨානෙසු පමාණං.

1395. පාචිත්ති පරියාපුතාති ‘‘අජ්ඣොහාරෙ අජ්ඣොහාරෙ ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 260) එවං අජ්ඣොහාරගණනාය පාචිත්ති වුත්තා.

1396. සුද්ධානීති අන්නෙන අමිස්සානි. සෙඛියෙසූති සික්ඛාකරණීයෙ වුත්තන්ති අත්ථො.

1397. යස්මා සුද්ධානං පණීතභොජනානං විඤ්ඤාපෙත්වා පරිභුඤ්ජනං දුක්කටවිසයං, තස්මා. සත්තධඤ්ඤමයන්ති සාලිආදීනං සත්තන්නං ධඤ්ඤානං අඤ්ඤතරස්ස විකාරභූතං.

1398. සචෙ දදාතීති යොජනා. විසඞ්කෙතන්ති අනාපත්ති හොතීති වුත්තං හොති.

1399. දෙති චෙති සම්බන්ධො. අඤ්ඤතරෙනාති සහත්ථෙ කරණවචනං. ‘‘භත්ත’’න්ති අධිකාරතො ලබ්භති. අස්ස භික්ඛුස්ස. විසඞ්කෙතන්ති අඤ්ඤං යාචිතස්ස අඤ්ඤස්ස දින්නත්තා සඞ්කෙතස්ස විරාධනෙන අනාපත්තීති වුත්තං හොති.

1400. යෙන යෙන හීති එත්ථාපි තථෙව කරණවචනං. ‘‘විඤ්ඤත්ත’’න්ති ඉදං අධිකතස්ස ‘‘භත්ත’’න්ති එතස්ස විසෙසනං. යෙන ¶ යෙනාති අනියමෙන පණීතෙන. තෙන සප්පිආදි විසුං විසුං ගහිතමෙව, සප්පිආදීනං ගොසප්පිආදිභෙදො ච සඞ්ගහිතො. තස්මිං ලද්ධෙපීති යාචිතෙයෙව ලද්ධෙ සති. තස්ස තස්ස මූලෙපි ලද්ධෙති විච්ඡාවසෙන යොජනා.

කිං වුත්තං හොති? ‘‘සප්පිනා භත්තං දෙහී’’ති සාමඤ්ඤෙන විඤ්ඤාපෙන්තස්ස තමෙව වා ‘‘ඉමිනා ¶ සප්පිං කත්වා ගණ්හථා’’ති නවනීතාදීසු අඤ්ඤතරං වා ධෙනුං වා මූලං වා දෙති චෙ, ‘‘ගොසප්පිනා භත්තං දෙහී’’ති විසෙසයුත්තං කත්වා විඤ්ඤාපෙන්තස්ස තමෙව වා ගොනවනීතාදීනි වා ගාවිං වා ‘‘ඉදං දත්වා සප්පිං ගණ්හථා’’ති මූලං වා සචෙ දෙති, විසඞ්කෙතං න හොති, යථාවත්ථුකමෙව ආපත්තිං ආපජ්ජතීති වුත්තං හොති.

න අඤ්ඤථාති සප්පිං යාචිතවතො ‘‘ඉමං ගහෙත්වා සප්පිං කත්වා ගණ්හථා’’ති අවත්වා ‘‘සප්පි නත්ථි, ඉදං ගණ්හථා’’ති වත්වා වා තුණ්හීභූතෙන වා නවනීතාදීසු කිස්මිඤ්චි දින්නෙ විසෙසවිඤ්ඤාපකස්ස තදඤ්ඤදානෙපි විසඞ්කෙතමෙව හොතීති අත්ථො. පාළියා අනාගතෙපි දින්නෙ විසඞ්කෙතමෙව හොති. ‘‘සචෙ පන අඤ්ඤං පාළියා ආගතං වා අනාගතං වා දෙති, විසඞ්කෙත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 259) අට්ඨකථායං වුත්තං.

1401. පාළියන්ති පුබ්බෙ දස්සිතං ‘‘සප්පි නාම ගොසප්පී’’තිආදිං නිද්දෙසපාළිමාහ. යථාහ ‘‘පාළියං ආගතනවනීතාදීනි ඨපෙත්වා’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 259). අඤ්ඤෙහි නවනීතාදීහි. සහත්ථෙ කරණවචනං.

1402. ‘‘විඤ්ඤාපෙත්වා’’ති ඉමස්ස කම්මභූතං ‘‘භත්ත’’න්ති අධිකතං. ගාථාබන්ධවසෙන වා-සද්දස්ස රස්සො කතො. එකතො වාති යොජනා, ‘‘නානතො’’තිපි ගහිතමෙව, එකට්ඨානතො වා නානට්ඨානතො වාති වුත්තං හොති. යථාහ ¶ ‘‘සචෙ පන සබ්බෙහිපි සප්පිආදීහි එකට්ඨානෙ වා නානට්ඨානෙ වා විඤ්ඤාපෙත්වා’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 259). තෙනෙව භුඤ්ජතීති එත්ථ පරිකප්පසූචකං ‘‘චෙ’’ති ඉදඤ්ච අවකංසසන්දස්සනත්ථං ‘‘කුසග්ගෙන එකබින්දුම්පී’’ති ඉදඤ්ච අජ්ඣාහරිතබ්බං. මතාති අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 259) වුත්තං සන්ධායාහ. එකතො වා නානතො වා ඨානා භත්තං විඤ්ඤාපෙත්වා එකරසං කත්වා අන්තමසො කුසග්ගෙන එකබින්දුම්පි භුඤ්ජති චෙ, නව පාචිත්තියො මතාති යොජනා.

1403. අකප්පියෙන සප්පිනා දෙහීති වුත්තෙපීති යොජනා, සහත්ථෙ කරණවචනං. ‘‘භත්ත’’න්ති අධිකතං. ‘‘යෙසං මංසං කප්පති, තෙසං සප්පී’’ති (පාචි. 260) වුත්තප්පකාරස්ස විපරියායතො අකප්පියං දට්ඨබ්බං. තෙන චෙ දෙතීති යදි තෙන යාචිතෙන තෙනෙව අකප්පියෙන සද්ධිං ඔදනං දෙතීති.

1404. තථාසඤ්ඤිස්සාති ¶ තථාසඤ්ඤිනො, ගිලානොම්හීතිසඤ්ඤිනොති අත්ථො. යථාහ ‘‘ගිලානො ගිලානසඤ්ඤී, අනාපත්තී’’ති (පාචි. 261).

1405. ගිලානකාලෙ විඤ්ඤත්තං අගිලානස්ස භුඤ්ජතො අනාපත්ති පකාසිතාති යොජනා. එවමිතරෙහිපි ද්වීහි පදෙහි යොජෙතබ්බං. යථාහ ‘‘අනාපත්ති ගිලානො හුත්වා විඤ්ඤාපෙත්වා අගිලානො භුඤ්ජතී’’තිආදි (පාචි. 262). ඤාතකාදීනන්ති එත්ථ ‘‘ආයත්ත’’න්ති සෙසො. ආදි-සද්දෙන ‘‘පවාරිතානං අඤ්ඤස්සත්ථාය අත්තනො ධනෙන උම්මත්තකස්ස ආදිකම්මිකස්සා’’ති ඉදං සඞ්ගණ්හාතීති.

1406. චත්තාරි සමුට්ඨානානි දස්සෙතුමාහ ‘‘කායතො’’තිආදි.

1407. ‘‘අදින්න’’න්ති ¶ ඉමිනා අදින්නාදානසික්ඛාපදෙ (පාරා. 91 ආදයො) විය පරපරිග්ගහිතං අවත්වා අප්පටිග්ගහිතමෙව වත්තබ්බං. යථාහ ‘‘අදින්නං නාම අප්පටිග්ගහිතකං වුච්චතී’’ති (පාචි. 266). මුඛද්වාරන්ති මුඛෙ ද්වාරං මුඛද්වාරං, ගලනාළිකා, ඉමිනා පන වචනෙන යං කිඤ්චි අජ්ඣොහරණීයං, තං මුඛෙන වා පවිසතු නාසිකාය වා, ගලබිලං පවිට්ඨමෙව ආපත්තිකරන්ති දීපෙති. ආහාරන්ති උදකදන්තපොනෙහි අඤ්ඤං අජ්ඣොහරිතබ්බං යං කිඤ්චි යාවකාලිකාදිං. යථාහ ‘‘ආහාරො නාම උදකදන්තපොනං ඨපෙත්වා යං කිඤ්චි අජ්ඣොහරණීය’’න්ති (පාචි. 266).

ආහරෙය්යාති මුඛද්වාරං පවෙසෙය්ය, ඉමිනා පරගලං අකත්වා මුඛෙන පටිග්ගහිතග්ගහණෙපි නත්ථි දොසොති සූචිතං. තෙනෙවාහ ‘‘දන්තපොනොදකං හිත්වා’’ති. තෙනෙව වුත්තං ගණ්ඨිපදෙ ‘‘භගවතො දන්තකට්ඨස්ස මුඛද්වාරඨපනෙ අනාපත්තිවචනෙනෙව යං කිඤ්චි වත්ථුං පරගලං අකත්වා මුඛෙ ඨපනෙ අනාපත්තිභාවො වුත්තො’’ති. උදකඤ්හි යථාසුඛං පාතුං, දන්තකට්ඨඤ්ච දන්තපොනපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති, තස්ස පන රසං ගිලිතුං න වට්ටති. සචෙපි දන්තකට්ඨරසො අජානන්තස්ස අන්තො පවිසති, පාචිත්තියමෙව. දන්තෙ පුනන්ති නිම්මලෙ කරොන්ති එතෙනාති දන්තපොනං.

1408-9. බ්යතිරෙකමුඛෙන ¶ අදින්නලක්ඛණං, පදභාජනෙ ච වුත්තනයෙන පඨමං දින්නලක්ඛණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘හත්ථපාසො’’තිආදි. හත්ථපාසොති පවාරණසික්ඛාපදෙ –

‘‘ගණ්හතො පච්ඡිමං අඞ්ගං, දදතො පුරිමං පන;

උභින්නං අඩ්ඪතෙය්යං චෙ, විනා හත්ථං පසාරිත’’න්ති. (වි. වි. 1275) –

වුත්තලක්ඛණො ¶ හත්ථපාසො. අභිනීහාරොති තත්ථෙව වුත්තනයෙන අභිමුඛං කත්වා හරණඤ්ච. මජ්ඣිමුච්චාරණක්ඛමොති පටිග්ගහෙතබ්බභාරස්ස උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන ථාමමජ්ඣිමෙන පුරිසෙන උක්ඛිපනාරහතා. භාවප්පධානොයං නිද්දෙසො. අවකංසො පන ‘‘අන්තමසො රථරෙණුමත්තම්පී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 269) අට්ඨකථාවචනතො වෙදිතබ්බො. උච්චාරණං උක්ඛිපනං. ‘‘අමනුස්සො’’ති ඉමිනා තදඤ්ඤසත්තසාමඤ්ඤෙන තිරච්ඡානගතාපි වෙදිතබ්බා. ‘‘පක්ඛී වා’’තිආදිවක්ඛමානෙන වා වෙදිතබ්බා. කායාදිනාති කායකායපටිබද්ධනිස්සග්ගියානං අඤ්ඤතරෙන. තෙනෙවාහ ‘‘තිධා’’ති.

ද්විධාති කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා. පඤ්චඞ්ගසංයොගෙති එත්ථ ‘‘හත්ථපාසො’’ති පඨමඞ්ගං, ‘‘අභිනීහාරො’’ති දුතියං, ‘‘මජ්ඣිමුච්චාරණක්ඛමො’’ති තතියං, ‘‘මනුස්සො…පෙ… තිධා’’ති චතුත්ථං, ‘‘පටිග්ගණ්හාති…පෙ… ද්විධා’’ති පඤ්චමන්ති ඉමානි පඤ්ච අඞ්ගානි, පඤ්චන්නං අඞ්ගානං සංයොගො සමාගමො සන්නිපාතො පඤ්චඞ්ගසංයොගො, තස්මිං. ගහණන්ති පටිග්ගහණං. තස්ස භික්ඛුනො. රූහති සම්පජ්ජති.

1410-12. ඉතරොති පටිග්ගාහකො. තස්ස අඞ්ගස්ස. න ගච්ඡතීති නගො, ‘‘නගො’’ති රුක්ඛොපි පබ්බතොපි වුච්චති. එවරූපෙති ඊදිසෙ උච්චනීචට්ඨානෙ.

1415-6. ඊසකං ඔනත්වා ථොකං නාමෙත්වා තෙන භික්ඛුනා තං හෙට්ඨිමං භාජනං එකදෙසෙනාපි පටිච්ඡිතබ්බන්ති යොජනා.

1417. උග්ඝාටෙත්වා ¶ උච්චාරෙත්වා, භාජනානි විසුං විසුං ඔරොපෙත්වාති වුත්තං හොති.

1418. කාජභත්තන්ති ¶ භත්තකාජං, භත්තභරිතං පිටකන්ති වුත්තං හොති. ඔනත්වා දෙතීති සයං ඔනමිත්වා බ්යාභඞ්ගිං දෙති.

1419. ‘‘තිංසහත්ථො’’ති ඉදං තිංසරතනමත්තො චෙ හොති, ‘‘දූර’’න්ති න පරිසඞ්කිතබ්බොති දස්සනත්ථමාහ. ගහිතෙකස්මින්ති උභයකොටීසු ඨපිතෙ ද්වෙ ඝටෙ පටිග්ගහාපෙතුං හත්ථපාසෙ ඨිතෙන දායකෙන දිය්යමානං තිංසහත්ථවෙණුං පටිග්ගණ්හන්තෙන යෙන කෙනචි කායප්පදෙසෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා ‘‘ඉමං ගණ්හාමී’’ති ආභොගං කත්වා මඤ්චාදීසු යත්ථ කත්ථචි ඵුසිත්වා පටිග්ගහිතෙති වුත්තං හොති. තං සබ්බන්ති තෙසු ද්වීසු ඝටෙසු පක්ඛිත්තං සබ්බමෙව. ගහිතමෙවාති පටිග්ගහිතමෙව හොති, දායකස්ස හත්ථපාසබ්භන්තරෙ ගතත්තා ඉදං තස්ස කායපටිබද්ධන්ති ‘‘දූර’’න්ති සඞ්කා න කාතබ්බාති එවකාරෙන දීපෙති. ‘‘ද්වීසු ඝටෙසු භූමියං ඨපිතෙසුපි තත්ථ බන්ධනවෙළුයං පටිග්ගණ්හනමත්තෙනෙව පටිග්ගහිතං හොතී’’ති ගණ්ඨිපදෙ වුත්තං.

1420-24. ‘‘කටසාරකෙ’’ති ඉමිනා දොණිඵලකාදයො උපලක්ඛිතා. ‘‘නිසීදතී’’ති ඉදං ‘‘තිට්ඨතී’’තිආදීනං උපලක්ඛණං. මඤ්චාදීනි ඵුසිත්වාති එත්ථ ‘‘අඞ්ගුලියාපී’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘පටිග්ගහණසඤ්ඤාය මඤ්චාදීනි අඞ්ගුලියාපි ඵුසිත්වා ඨිතෙන වා නිසින්නෙන වා නිපන්නෙන වා’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 265). පත්තෙසූති තථා ඨපිතෙසු සබ්බෙසු පත්තෙසුයෙව. යඤ්ච දීයතීති එත්ථ ‘‘තථා ඨිතෙනා’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති.

මඤ්චාදීසු අඞ්ගුලිආදිනා යෙන කෙනචි ඵුට්ඨමත්තෙපි පටිග්ගහණස්ස රුහණභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි තදාරොහණෙනාපි සිජ්ඣතීති දස්සෙතුමාහ ‘‘පටිග්ගහෙස්සාමී’’තිආදි. සචෙ පන ¶ පටිග්ගහෙස්සාමිච්චෙව මඤ්චාදීනි ආරුහිත්වා නිසීදති, දායකොපි හත්ථපාසෙ ඨත්වාන දෙති චෙ, තං සබ්බං ගහිතං හොතීති යොජනා.

කුච්ඡියා කුච්ඡිං ආහච්ච යෙ පත්තා භූමියං ඨිතා, තෙසු යං යං පත්තං අඞ්ගුලියාපි වා සූචියාපි වා ඵුසිත්වා නිසින්නො, තත්ථ තත්ථෙව දීයමානම්පි පටිග්ගණ්හාති, වට්ටතීති යොජනා.

1425. කටසාරාදයො ¶ සචෙ මහන්තා, පටිග්ගහණං න රුහෙය්යාති විකප්පො සියාති තන්නිවත්තනත්ථමාහ ‘‘කටසාරකෙ’’තිආදි. ‘‘මහන්තස්මි’’න්ති ඉමිනා කටසාරකස්ස පුන වචනෙ හෙතුමාහ. හත්ථත්ථරං නාම හත්ථිපිට්ඨෙ අත්ථරිතබ්බං අත්ථරණං. ආදි-සද්දෙන අස්සත්ථරරථත්ථරාදිං සඞ්ගණ්හාති. ඨිතපත්තෙසු දිය්යමානං ගණ්හතො පටිග්ගහණරුහණහෙතුං දස්සෙති ‘‘හත්ථපාසස්මිං විජ්ජමානෙ තූ’’ති. තු-සද්දො වුත්තවිසෙසමෙව ජොතෙති.

1426. තත්ථජාතකපණ්ණෙසූති රුක්ඛෙයෙව ඨිතෙසු පණ්ණෙසු. ගහෙතුන්ති පටිග්ගහෙතුං. ‘‘න පනෙතානී’’තිආදි යෙන හෙතුනා න වට්ටති, තස්ස දස්සනං. හි-සද්දො පසිද්ධිං සූචෙති.

1427. ථාමමජ්ඣිමෙන පුරිසෙන උක්ඛිපිතුං අසක්කුණෙය්යං අසංහාරියං. තාදිසෙති තථාරූපෙ, අසංහාරියෙති වුත්තං හොති. ඛාණුබද්ධෙති භූමියං නිඛාතඛාණුකෙ බද්ධෙ.

1428. තින්තිණිකාති චිඤ්චා. ආදි-සද්දෙන තථා ඛුද්දකානං කදම්බපුප්ඵපණ්ණාදීනං ගහණං. ‘‘තින්තිණිකාදිපණ්ණෙසූ’’ති වචනතො සාඛාසු පටිග්ගහණං රුහතීති දට්ඨබ්බං. භූමියං පත්ථටෙසූති යොජෙතබ්බං. යථාහ ‘‘භූමියං අත්ථතෙසු සුඛුමෙසු තින්තිණිකාදිපණ්ණෙසුපි පටිග්ගහණං න රුහතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265).

1431. පටිග්ගහෙත්වාවාති පත්තං පටිග්ගහෙත්වාව. භික්ඛා ගහෙතබ්බාති සම්බන්ධො.

1432. අපටිග්ගහිතෙති එත්ථ ‘‘පත්තෙ’’ති සෙසො. තං පච්ඡා පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජතො අනාපත්තීති යොජනා.

1433. අනාදියිත්වාති අග්ගහෙත්වා, තස්මිං වචනෙ ආදරං අකත්වාති වුත්තං හොති.

1436. පුබ්බාභොගස්ස අනුරූපවසෙන ‘‘සාමණෙරස්ස තං දත්වා…පෙ… පන වට්ටතී’’ති වුත්තං. යස්මා පන තං ‘‘අඤ්ඤස්ස දස්සාමී’’ති චිත්තුප්පාදමත්තෙන පරසන්තකං නාම න හොති, තස්මා තස්ස අදත්වාපි පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති.

1437-9. භික්ඛුනොති අඤ්ඤස්ස භික්ඛුස්ස. භත්තස්සාති කඤ්ජිකාදිද්රවමිස්සභත්තමාහ. උප්ලවතීති උපරි ප්ලවති. කඤ්ජිකන්ති ආරනාලං, ඉමස්ස උපලක්ඛණත්තා ඛීරතක්කාදිද්රවං සඞ්ගහිතං. පවාහෙත්වාති මත්ථකතො පලාපෙත්වා. අන්තො පවිට්ඨං සචෙ තන්ති තං රජං යදි භත්තස්ස අන්තො පවිට්ඨං හොති. පටිග්ගහෙතබ්බන්ති අනුපසම්පන්නෙ අසති හත්ථතො අමොචෙන්තෙනෙව යත්ථ අනුපසම්පන්නො අත්ථි, තං තත්ථ නෙත්වා පටිග්ගහෙතබ්බං.

1440. අපනීයාවාති එත්ථ ‘‘ථූල’’න්ති ඉදං ‘‘සුඛුමං චෙ’’ති වක්ඛමානවිපරියායතො ලබ්භති. සභත්තං අපනීයාති ¶ සම්බන්ධො. යථාහ ‘‘උපරිභත්තෙන සද්ධිං අපනෙතබ්බං, පටිග්ගහෙත්වා වා භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 265).

1441. ථෙවොති බින්දු. ථෙවො…පෙ… වට්ටතීති එත්ථ යථා පඨමතරං පතිතථෙවෙ දොසො නත්ථි, තථා ආකිරිත්වා අපනෙන්තානං පච්ඡා පතිතථෙවෙපි අභිහටත්තා නෙවත්ථි දොසො.

1442-4. චරුකෙනාති ඛුද්දකඋක්ඛලියා. තතො චරුකතො. මසීති ජල්ලිකාආදිකා භස්මා. භාජනෙති භාජනපත්තාදිභාජනෙ. තස්ස චාති තස්ස මසිආදිනො ච.

අනන්තරස්ස භික්ඛුස්ස දීයමානං යං පත්තතො උප්පතිත්වා ඉතරස්ස භික්ඛුනො පත්තෙ සචෙ පතති, තං පටිග්ගහිතමෙව හොති, තස්මා වට්ටතෙවාති යොජනා. ‘‘දීයමාන’’න්ති එත්ථ ‘‘භත්තාදිකං යං කිඤ්චී’’ති පකරණතො ලබ්භති. වට්ටතෙවා යන්ති එත්ථ ‘‘වට්ටතෙව අය’’න්ති පදච්ඡෙදො න කාතබ්බො ‘‘අය’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධනීයස්ස අභාවතො. තස්මා ව-කාරො ගාථාඡන්දවසෙන දීඝං කත්වා වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

1445-6. පායාසස්සාති ¶ එත්ථ පූරණයොගෙ සාමිවචනං, පායාසෙනාති වුත්තං හොති. උණ්හතොති උණ්හත්තා. න සක්කතීති න සක්කොති. මුඛවට්ටියං වට්ටතීති මුඛවට්ටිං උක්ඛිපිත්වා හත්ථෙ ඵුසාපිතෙ ගණ්හිතුං වට්ටති. තථා මුඛවට්ටියා ගහෙතුං න සක්කා චෙ, ආධාරකෙනපි ගහෙතබ්බොති යොජනා.

1447-8. ආහරියමානං වා නෙව ජානාති, දීයමානං වා න ජානාතීති යොජනා. ගාථාබන්ධවසෙන ‘‘ජානතී’’ති රස්සො කතො. ආභොගන්ති ‘‘ගණ්හාමී’’ති ආභොගං. යථාහ ¶ මහාපච්චරියං ‘‘ආභොගමත්තමෙව හි එත්ථ පමාණ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 265). ‘‘කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා පටිග්ගණ්හාතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265) වුත්තත්තා පත්තං ගහෙත්වා නිසින්නත්තා ‘‘කායපටිබද්ධෙන ගණ්හිස්සාමී’’ති ආභොගං කත්වාතිපි යුජ්ජතෙව.

1449. ‘‘හත්ථෙන මුඤ්චිත්වා’’ති ඉදං ‘‘ආධාරකම්පි වා’’ති ඉමිනාපි යොජෙතබ්බං. ‘‘පාදෙන පෙල්ලෙත්වා’’ති ඉමිනා පන ‘‘ආධාරක’’න්ති ඉදමෙව යොජෙතබ්බං. යථාහ ‘‘හත්ථෙන ආධාරකං මුඤ්චිත්වා පාදෙන පෙල්ලෙත්වා නිද්දායතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265). පෙල්ලෙත්වාති පීළෙත්වා, අක්කමිත්වාති වුත්තං හොති.

1450. කමි-ධාතුස්ස මජ්ඣෙ ‘‘අක්ක’’ඉති පදච්ඡෙදො යතිහීනදොසොති.

‘‘සිලොකෙ නියතට්ඨානං, පදච්ඡෙදං යතිං විදූ;

තදපෙතං යතිබ්භට්ඨං, සවනුබ්බෙජනං යථා’’ති. –

දණ්ඩිනා වුත්තලක්ඛණතො සිද්ධතාය දොසො යථා න හොති, තථා විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං. කෙචි පනෙත්ථ ඉ-කාරාගමස්ස පච්චයභාවත්තා තංසහිතො ම-කාරො තග්ගහණෙන සඞ්ගය්හතීති උභයපක්ඛභාගීති ධාතුපච්චයානං මජ්ඣෙ යතියා ඉච්ඡිතත්තා න දොසොති පරිහරන්ති. ජාගරස්සාපීති අනිද්දායන්තස්සාපි. අනාදරොති අනාදරභාවො.

1451. තස්මාති තථා ගහණස්ස අනාදරභාවතො. තන්ති තං ආධාරකං පාදෙන අක්කමිත්වා පටිග්ගහණඤ්ච. දීයමානන්ති දායකෙන පටිග්ගහාපියමානං. පතතීති පටිග්ගාහකස්ස ¶ හත්ථං අඵුසිත්වා රජොරහිතාය සුද්ධභූමියා වා පදුමිනිපණ්ණාදීසු වා පතති. යථාහ ‘‘යං දිය්යමානං දායකස්ස හත්ථතො ¶ පරිගළිත්වා සුද්ධාය භූමියා වා පදුමිනිපණ්ණවත්ථකටසාරකාදීසු වා පතති, තං සාමං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265). සරජාය භූමියා පතිතෙ රජං පුඤ්ඡිත්වා වා ධොවිත්වා වා පටිග්ගහාපෙත්වා වා පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති ඉදං අට්ඨකථායං පන ‘‘සරජාය භූමියං පතතී’’තිආදිනා දස්සිතං. ගහෙතුන්ති එත්ථ ‘‘භුඤ්ජිතු’’න්ති ච වට්ටතීති එත්ථ ‘‘පරිච්චත්තං දායකෙහී’’ති ච සෙසො. යථාහ ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ යං දිය්යමානං පතති, තං සාමං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතුං. පරිච්චත්තං තං භික්ඛවෙ දායකෙහී’’ති (චූළව. 273). ‘‘යං දිය්යමානං පතතී’’ති අවිසෙසෙන වුත්තත්තා චතූසුපි කාලිකෙසු අයං නයො වෙදිතබ්බො.

1452. අබ්බොහාරිකනයං දස්සෙතුමාහ ‘‘භුඤ්ජන්තාන’’න්ති.

1453-4. තං මලං. තෙසූති උච්ඡුආදීසු වත්ථූසු. තන්ති මලමිස්සකං උච්ඡුආදිකං වත්ථු. න පඤ්ඤායතීති න පන පඤ්ඤායති. තස්මින්ති උච්ඡුආදිවත්ථුස්මිං.

1455. නිසදොදුක්ඛලාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන නිසදපොතමුසලාදීනං ගහණං.

1456. වාසියා උපලක්ඛණත්තා තජ්ජාතිකං යං කිඤ්චි සත්ථම්පි ගහෙතබ්බං. ඛීරෙති අනුපසම්පන්නෙන තාපිතඛීරෙ, ඉදං උපරි ආමකස්ස විසුං ගහණෙන විඤ්ඤායති. නීලිකාති නීලවණ්ණං. සත්ථකෙ විය නිච්ඡයොති සත්ථෙන උට්ඨිතමලෙ උච්ඡුඛණ්ඩෙ විය පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

1457. තන්ති තං අග්ගිසන්තත්තවාසිආදිං, තාපවත්ථුතො වාසි ගහෙතබ්බා.

1459. තන්ති ¶ තං හත්ථාදිකායාවයවං වා චීවරං වා ධොවිත්වා පතිතකිලිට්ඨජලමිස්සමොදනං. රුක්ඛමූලාදීසු නිසීදිත්වා භුඤ්ජන්තස්ස පත්තාදීසු රුක්ඛපණ්ණාදිං ධොවිත්වා පතිතකිලිට්ඨොදකෙපි එසෙව විනිච්ඡයොති දස්සෙතුමාහ ‘‘එසෙවා’’තිආදි.

1460. ජලං ¶ සචෙ සුද්ධං පතති, වට්ටතීති යොජනා, ‘‘රුක්ඛතො’’ති ලබ්භති. අබ්භොකාසෙ ච සචෙ සුද්ධං තොයං පතති, වට්ටතීති එත්ථ ‘‘ආකාසතො’’ති ලබ්භති. උභයත්ථාපි රුක්ඛපණ්ණෙසු, ආකාසෙ ච රජස්ස පඨමමෙව වස්සොදකෙන ධොවිතත්තා ආහ ‘‘සුද්ධ’’න්ති.

1461. අච්ඡුපන්තෙනාති අඵුසන්තෙන. තස්ස සාමණෙරස්ස.

1462. පත්තන්ති අනුපසම්පන්නස්ස පත්තං. ඡුපිත්වාති අනුපසම්පන්නපත්තගතොදනං ඵුසිත්වා. තං අත්තනො පත්තෙ භත්තං. යථාහ ‘‘අප්පටිග්ගහිතෙ ඔදනං ඡුපිත්වා පුන අත්තනො පත්තෙ ඔදනං ගණ්හන්තස්ස උග්ගහිතකො හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265).

1464. පච්ඡාති තස්මිං ගහිතෙපි අගහිතෙපි පච්ඡා. තං පටිග්ගහිතභොජනං.

1467. තස්ස අත්තනො පත්තගතස්ස භත්තස්ස.

1468. පරෙනාති අප්පටිග්ගහිතපත්තෙන.

1469-70. ‘‘යාගුආදීනං පචනෙ භික්ඛූනං භාජනෙ’’ති සම්බන්ධො. පචන්ති එත්ථාති පචනං, භාජනං. භාජනූපරි හත්ථෙසු සාමණෙරස්සාති භාජනස්ස උපරි කතෙසු සාමණෙරස්ස හත්ථෙසු. පතිතං හත්ථතො තස්මින්ති තස්ස සාමණෙරස්ස ¶ හත්ථතො පරිගළිත්වා තස්මිං භාජනෙ පතිතං.

1471. ‘‘න කරොති අකප්පිය’’න්ති එත්ථ කාරණමාහ ‘‘පරිච්චත්තඤ්හි ත’’න්ති. තඤ්හි යස්මා පරිච්චත්තං, තස්මා අකප්පියං න කරොතීති වුත්තං හොති. එවං අකත්වාති යථාවුත්තපකාරෙන අකත්වා. ආකිරතෙව චෙති සචෙ භාජනෙ ආකිරති එව. තං තථා පක්ඛිත්තං භත්තභාජනං. නිරාමිසං කත්වාති තත්ථ පතිතං ආමිසං යථා න තිට්ඨති, එවං ධොවිත්වා භුඤ්ජිතබ්බන්ති සම්බන්ධො.

1472-3. කුටන්ති ¶ ඝටං. ආවජ්ජෙතීති කුටං නාමෙත්වා යාගුං ආසිඤ්චති.

1474. හත්ථෙති ද්වෙ හත්ථෙ. තත්ථාති තත්ථ භූමියං ඨපිතෙසු ද්වීසු හත්ථතලෙසු.

1475-6. එකස්ස ගහණූපගං චෙ භාරන්ති ථාමමජ්ඣිමෙන එකෙන පුරිසෙන උක්ඛිපනප්පමාණං භාරං සචෙ භවෙය්ය. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘එකස්ස ගහණූපගං භාර’’න්ති ඉදං පච්චාමසති.

1477. ලග්ගෙන්තීති ඔලම්බන්ති. තත්ථාති තස්මිං මඤ්චපීඨෙ. වට්ටතෙවාති උග්ගහිතකං න හොතීති දීපෙති.

1478. සම්මුජ්ජන්තොති සම්මජ්ජන්තො. ඝට්ටෙතීති අසඤ්චිච්ච සම්මජ්ජනියා ඵුසති.

1479. තං ඤත්වාති පටිග්ගහිතභාවං ඤත්වා. ඨපෙතුං වට්ටති උග්ගහිතකං න හොතීති අධිප්පායො.

1480. තන්ති පටිග්ගහිතසඤ්ඤාය ගහිතං තං අප්පටිග්ගහිතං. අඤ්ඤථා පන න කත්තබ්බන්ති අපිහිතං පිධාතුඤ්ච පිහිතං විවරිතුඤ්ච න වට්ටතීති අත්ථො.

1481. බහි ¶ ඨපෙති චෙති යදි පුබ්බෙ ඨපිතට්ඨානතො බහි ඨපෙති. තෙනාති බහි ඨපෙත්වා මුත්තහත්ථෙන තෙන භික්ඛුනා. තන්ති බහි ඨපිතං හත්ථතො මුත්තං. ඤත්වාති අප්පටිග්ගහිතභාවං ඤත්වා. තං තථා ඤත්වා ඨපිතං.

1482-3. උට්ඨෙති යදි කණ්ණිකාති සචෙ කණ්ණිකා සඤ්ජායති. සිඞ්ගිවෙරාදිකෙති එත්ථ ආදි-සද්දෙන පිප්ඵලිආදීනං ගහණං. මූලෙති පඤ්චමූලාදිකෙ මූලෙ. ඝුණචුණ්ණන්ති ඝුණපාණකෙහි උප්පාදිතචුණ්ණං. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘උට්ඨෙතී’’ති කිරියං පච්චාමසති. තංසමුට්ඨානතොති පටිග්ගහිතතෙලාදීසු සමුප්පන්නත්තා. තඤ්ඤෙවාති පවුච්චතීති පඨමපටිග්ගහිතං තමෙව තෙලාදිකන්ති වුච්චති. තෙනාහ ‘‘පටිග්ගහණ…පෙ… න විජ්ජතී’’ති.

1484-5. කොචි ¶ පුග්ගලොති සාමණෙරගමිකාදීසුපි යො කොචි සත්තො. තාලපිණ්ඩින්ති තාලකණ්ණිකං ඵලං. අඤ්ඤො භූමට්ඨොති භූමියං ඨිතො අඤ්ඤො කොචි පුග්ගලො ඉත්ථී වා පුරිසො වා.

1486. ඡින්දිත්වාති ඡින්දං කත්වා. වතින්ති හත්ථපාසප්පහොනකබහලවතිං. යථාහ ‘‘හත්ථපාසෙ සතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265). දණ්ඩකෙ අඵුසිත්වාවාති යත්තකෙන ගමනවෙගො නිබ්බායති, එත්තකං, පහරණතො වතිදණ්ඩකෙ වා අප්පහරිත්වාති වුත්තං හොති. පහරිත්වා ඨත්වා ගච්ඡති චෙ, න වට්ටති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘මයං පන ‘යං ඨානං පහටං, තතො සයං පතිතමිව හොතී’ති තක්කයාම. තස්මිම්පි අට්ඨත්වා ගච්ඡන්තෙ යුජ්ජති සුඞ්කඝාතකතො පවට්ටෙත්වා බහි පතිතභණ්ඩං වියා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265).

1487-8. පාකාරොති ¶ එත්ථ ‘‘වතිං වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265) අට්ඨකථායං ආගතත්තා ඉදං අධිකාරතො ගහෙතබ්බං. ‘‘න පුථුලො’’ති එත්ථ අධිප්පෙතප්පමාණං දස්සෙතුමාහ ‘‘අන්තො…පෙ… පහොති චෙ’’ති. ‘‘උද්ධං හත්ථසතං ගන්ත්වා’’ති ඉමිනා දායකස්ස දාතුමිච්ඡාය ආකාසං තං උක්ඛිපිත්වා විස්සට්ඨභාවං ඤාපෙති. සම්පත්තන්ති හත්ථප්පත්තං. ගණ්හතොති පටිග්ගහණසඤ්ඤාය ගණ්හතො.

1489. ‘‘සාමණෙර’’න්ති ඉදං උපලක්ඛණන්ති ගිහිනොපි ගහණං. තත්ථෙවාති ඛන්ධෙ එව. නිසින්නො සාමණෙරො.

1491-2. ඵලිනිං සාඛන්ති ඵලවතිං සාඛං. ‘‘ඛාදිතු’’න්ති ඉදං ‘‘චිත්තෙ සමුප්පන්නෙ’’ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. සචෙ ඵලං ඛාදති, එවං ඛාදිතුං වට්ටතීති යොජනා. මක්ඛිකානං නිවාරත්ථන්ති මක්ඛිකානං නිවාරෙතුං.

1493. ඡායත්ථඤ්ච මක්ඛිකා නිවාරෙතුඤ්ච ගය්හමානා ඵලසාඛා සුඛපරිභොගත්ථාය කප්පියං කාරාපෙත්වා පටිග්ගහිතා චෙ, ඛාදිතුමිච්ඡාය සති පුන අප්පටිග්ගහිතාපි වට්ටතීති දස්සෙතුමාහ ‘‘කප්පියං පන කාරෙත්වා’’තිආදි.

1494-5. ‘‘තං ¶ සො පටිග්ගහාපෙත්වා’’ති වක්ඛමානත්තා ‘‘ගහෙත්වා’’ති ඉදං අප්පටිග්ගහාපෙත්වා ගහණං සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. තං පටිග්ගහිතන්ති එත්ථ ‘‘චෙ පුබ්බමෙවා’’ති සෙසො.

1496-9. භික්ඛුස්ස පාථෙය්යතණ්ඩුලෙති සම්බන්ධො. සොති සාමණෙරො. ඉතරෙහීති භික්ඛුනා ගහිතෙහි අත්තනො තණ්ඩුලෙහි.

ද්වීසු පත්තෙසූති උපලක්ඛණං. බහූසුපි එසෙව නයො. අත්තනා ලද්ධං භික්ඛූනං දත්වා තෙහි ලද්ධං අත්තනා ගහෙත්වා අඤ්ඤෙසං ¶ දානවසෙන බහුන්නම්පි දාතුං වට්ටතීති අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 265 අත්ථතො සමානං) වුත්තං තමෙව දස්සෙතුමාහ ‘‘යාගුං භික්ඛුස්සා’’තිආදි. ‘‘ආවුසො තුය්හං යාගුං මය්හං දෙහී’ති එවං ථෙරෙහි පටිපාටියා යාචිත්වාපි පිවිතුං වට්ටති, සබ්බෙහි සාමණෙරස්ස සන්තකමෙව භුත්තං හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 265) අට්ඨකථායං වුත්තං. සාමණෙරස්ස පීතත්තාති එත්ථ ‘‘යාගුයා’’තිඉදං අධිකාරතො ලබ්භති.

1500. ඉමස්සාති පාථෙය්යතණ්ඩුලහාරකස්ස. ‘‘න විසෙසතා’’ති ඉමිනා විසුං අවත්තබ්බතං දීපෙති.

1501. අස්ස විසෙසස්සාති යථාවුත්තවිනිච්ඡයවිසෙසස්ස විසුං වත්තබ්බභාවෙති සෙසො. තස්සාති සාමණෙරතණ්ඩුලහාරකස්ස භික්ඛුස්ස. සාලයභාවන්ති අත්තනා හටතණ්ඩුලෙසු පරික්ඛීණෙසු ‘‘ඉදං අම්හාකම්පි පදස්සතී’’ති සාලයභාවො. ඡායාදීනමත්ථාය ගය්හමානාය සාඛාය ඉමිස්සා ඵලං ඛාදිතුකාමතාය සති ඛාදනාරහන්ති ආලයස්ස කාතුං සක්කුණෙය්යත්තා අයම්පි අවිසෙසොති විඤ්ඤායති, තත්ථ සම්භවන්තං පන විසෙසං දස්සෙතුමාහාති වත්තුං යුජ්ජති.

1502-4. නිච්චාලෙතුං න සක්කොතීති නිච්චාලෙත්වා සක්ඛරා අපනෙතුං න සක්කොති. චෙලකොති චූළසාමණෙරො. පක්කකාලස්මිං විවරිත්වා පක්කතා ඤාතබ්බාති යොජනා. පි-සද්දො පන-සද්දත්ථෙ. ඔරොපෙත්වාති උද්ධනතො ඔරොපෙත්වා. පුබ්බතණ්ඩුලධොවනත්ථාය කතපටිග්ගහණස්සෙව පමාණත්තා ආහ ‘‘න පච්ඡස්ස පටිග්ගහණකාරණ’’න්ති. අස්සාති භොජනස්ස.

1505. කාරිතන්තස්ස ¶ ¶ ද්විකම්මකත්තා ආහ ‘‘උද්ධනං සුද්ධභාජන’’න්ති, උද්ධනෙති වුත්තං හොති.

1506. කොචීති අනුපසම්පන්නො. තෙන භික්ඛුනාති උද්ධනං සුද්ධභාජනං ආරොපෙත්වා යෙන අග්ගි කතො, තෙන භික්ඛුනා. ඉදඤ්ච උපලක්ඛණං අඤ්ඤෙනපි න කාතබ්බත්තා.

1507. පච්ඡාති තණ්ඩුලපක්ඛෙපතො පච්ඡා. තං යාගුං. සචෙ පචතීති අග්ගිං කරොන්තො පචති. සාමපාකා න මුච්චතීති තං යාගුං පිවන්තො සාමපාකදුක්කටතො න මුච්චති.

1508. වල්ලියා සහ තත්ථ වල්ලියං ජාතං ඵලං කිඤ්චි ඊසකම්පි චාලෙති, තතො ලද්ධං කිඤ්චි ඵලං තස්සෙව භික්ඛුනො න වට්ටතීති යොජනා, තං පරිභුඤ්ජතො දුරුපචිණ්ණදුක්කටං හොතීති අධිප්පායො. තස්සෙවාති එවකාරෙන අඤ්ඤෙසං වට්ටතීති දීපෙති.

1509. පරාමට්ඨුන්ති ආමසිතුං. අපස්සයිතුන්ති අවලම්බිතුං, අපස්සනං වා කාතුං. ‘‘කිරා’’ති ඉමිනා කෙවලං මහාපච්චරියං (පාචි. අට්ඨ. 265) වුත්තභාවං සූචෙති.

1510-1. තත්ථාති තස්මිං තෙලෙ. හත්ථෙන සණ්ඩාසග්ගහණං අමුඤ්චන්තෙන. තං තෙලං.

1515-6. ලොණකිච්චන්ති අලවණට්ඨානෙ ලොණෙන කාතබ්බකිච්චං. සන්නිහිතසෙසකාලිකසම්මිස්සං යාවජීවිකං විය සමුද්දොදකස්ස අසන්නිධිභාවං දස්සෙතුමාහ ‘‘යාවජීවිකසඞ්ඛාත’’න්තිආදි. කාලවිනිම්මුත්තන්ති අකාලිකං, චතූසු කාලිකෙසු අසඞ්ගහිතන්ති අත්ථො.

1517. හිමස්ස කරකාති හිමොදකස්ස මුත්තා විය පත්ථිනසක්ඛරා. බහලම්පි චාති පක්ඛිත්තට්ඨානෙ මුඛෙ වා කද්දමවණ්ණස්ස ¶ අපඤ්ඤායනප්පමාණබහලං පානීයඤ්ච. අප්පටිග්ගහිතං වට්ටති. සචෙ කද්දමවණ්ණං පඤ්ඤායති, න වට්ටතීති. යථාහ ‘‘සචෙ පන මුඛෙ ච හත්ථෙ ච ලග්ගති, න වට්ටති, පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 265).

1518. කසිතට්ඨානෙති ¶ කට්ඨට්ඨානෙ. න වට්ටති අප්පටිග්ගහිතං. එවං සබ්බත්ථ.

1519. සොබ්භො දුක්ඛොගාහනජලාසයො. ‘‘ආවාටො’’ති කෙචි. කකුධොති අජ්ජුනො.

1520. පානීයස්ස ඝටෙති පානීයඝටෙ. තං පානීයඝටං.

1521. වාසත්ථාය පුප්ඵානි වාසපුප්ඵානි. තත්ථාති තස්මිං පානීයඝටෙ. කමල්ලිකාසූති පාටලිකුසුමාදීහිපි සහ කණ්ටකමල්ලිකාසු. දින්නාසූති පානීයෙ පක්ඛිත්තාසු.

1522. විසතීති අන්තොගලං පවිසති. තෙනෙව අට්ඨකථායං ‘‘අප්පටිග්ගහෙත්වා ඨපිතං පටිග්ගහෙතබ්බ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 265) වුත්තං. ඉදං අට්ඨකථාවචනං ‘‘අඤ්ඤත්ර උදකදන්තපොනා’’ති (පාචි. 266) පාළියා විරුජ්ඣතීති චෙ? න විරුජ්ඣති. සා හි කෙවලං දන්තකිච්චං සන්ධාය වුත්තා, ඉදං රසං සන්ධාය වුත්තන්ති. තෙනෙව තදනන්තරං ‘‘අජානන්තස්ස රසෙ පවිට්ඨෙපි ආපත්තියෙව. අචිත්තකඤ්හි ඉදං සික්ඛාපද’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 265) වුත්තං. තස්ස සික්ඛාපදස්ස අචිත්තකතා ‘‘අප්පටිග්ගහිතකෙ පටිග්ගහිතසඤ්ඤී’’තිආදිකාය පාළියා කප්පියසඤ්ඤිනොපි පාචිත්තියස්ස වුත්තත්තා විඤ්ඤායති. පසන්නොදකස්ස පන අප්පටිග්ගහෙත්වාපි පාතබ්බතාය දන්තකට්ඨෙන සදිසත්තා එකයොගනිද්දිට්ඨානං සහෙව පවත්තීති විඤ්ඤායති. උදකස්ස ච දන්තපොනස්ස ච තුල්යදොසෙන භවිතබ්බන්ති.

1523. මුත්තොදකසිඞ්ඝාණිකාදිද්රවඅස්සුඛීරාදිද්රවස්ස ¶ ආපොධාතුප්පකාරත්තා, කණ්ණමලාදිනො ඝනදබ්බස්ස පථවිධාතුප්පකාරත්තා ‘‘සරීරට්ඨෙසු භූතෙසූ’’ති ඉමිනා ඛීරාදිමාහ. ‘‘කි’’න්ති ඉදං න වට්ටතීති පදෙනපි යොජෙතබ්බං. කප්පාකප්පියමංසානන්ති එත්ථ ‘‘සත්තාන’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භති.

1524. ලොණන්ති එත්ථ ‘‘එතං සබ්බම්පී’’ති ඉදං අධිකාරතො ලබ්භති.

1525. එත්ථාති එතෙසු යථාවුත්තෙසු කණ්ණමලාදීසු.

1528. චත්තාරි ¶ විකටානීති මහාවිකටං නාම ගූථං, මත්තිකා, මුත්තං, ඡාරිකා චාති වුත්තානි චත්තාරි විකටානි. තානි හි විරුද්ධානි සප්පවිසානි කතානි විහතානීති ‘‘විකටානී’’ති වුච්චන්ති. නත්ථි දායකො එත්ථාති නදායකං, ඨානං, තස්මිං. ‘‘න අ නො මා අලං පටිසෙධෙ’’ති වුත්තත්තා පටිසෙධවාචිනා න-සද්දෙන සමාසො, ‘‘අදායකෙ’’ති ඉමිනා අනත්ථන්තරං. ඉධ දුබ්බචො ච අසමත්ථො ච අසන්තො නාමාති අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 265; කඞ්ඛා. අට්ඨ. දන්තපොනසික්ඛාපදවණ්ණනා, අත්ථතො සමානං) වුත්තං. ඉදං කාලොදිස්සං නාම.

1529. පථවින්ති අකප්පියපථවිං. තරුන්ති අල්ලරුක්ඛං. ඉමිනා සප්පදට්ඨකාලෙ අසති කප්පියකාරකෙ විකටත්ථාය අත්තනා ච කත්තබ්බන්ති දස්සෙති.

1530. අච්ඡෙදගාහතොති විලුම්පිත්වා ගණ්හනතො. ‘‘තස්සා’’ති ඉදං සබ්බෙහි හෙතුපදෙහි යුජ්ජති. තස්සාති අප්පටිග්ගහිතස්සාති අත්ථො. අපරස්ස අභික්ඛුකස්ස දානෙන චාති යොජනා. ‘‘අභික්ඛුකස්සා’’ති පන විසෙසනෙන උපසම්පන්නස්ස ¶ දින්නෙ පටිග්ගහණං න විජහතීති දීපෙති. සබ්බන්ති යථාවුත්තං කායෙන ගහණාදිප්පකාරස්ස කල්යං ගහිතං. එවන්ති ඉමිනා නියාමෙන.

1531. දුරුපචිණ්ණෙති දුට්ඨු උපචිණ්ණෙ දුරාමට්ඨෙ, අප්පටිග්ගහිතස්ස ආමිසභත්තභාජනාදිනො කීළාවසෙන හත්ථෙන පරාමසනෙ ච තත්ථජාතකඵලිනිං සාඛාය වා වල්ලියා වා ගහෙත්වා චාලනෙ චාති අත්ථො. උග්ගහිතස්ස ගහණෙති අප්පටිග්ගහිතභාවං ඤත්වාව ගහිතස්ස කස්සචි වත්ථුනො පටිග්ගහණෙ ච. අන්තොවුත්ථෙ චාති අකප්පියකුටියා අන්තො ඨපෙත්වා අරුණං උට්ඨාපිතෙ ච. සයංපක්කෙ චාති යත්ථ කත්ථචි අත්තනා පක්කෙ ච. අන්තොපක්කෙ චාති අකප්පියකුටියා අන්තොයෙව පක්කෙ ච. දුක්කටං නිද්දිට්ඨන්ති සම්බන්ධො.

1532-3. පටිග්ගහිතකෙ තස්මිං පටිග්ගහිතසඤ්ඤිස්සාති සම්බන්ධො. දන්තපොනං දන්තකට්ඨං.

1534. භික්ඛුනීනන්ති භික්ඛුනො ච භික්ඛුනියා ච භික්ඛුනීනං, එකදෙසසරූපෙකසෙසො. එත්ථ ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. විනිච්ඡයො නවමජ්ඣිමථෙරභික්ඛුනීනං යතො අවිසෙසෙන ¶ ඉච්ඡිතබ්බකො, තතො තස්මා හෙතුනා සකලො අයං විනිච්ඡයො අසමාසතො මයා කථිතොති යොජනා. කුසලත්තිකාදීසු විය අත්ථසාකල්යස්ස අත්ථසඞ්ඛෙපතොව වත්තුං සක්කුණෙය්යත්තා ‘‘සකලො’’ති වත්වාපි කථාය විත්ථාරිතභාවං දස්සෙතුමාහ ‘‘අසමාසතො’’ති.

1535. ‘‘අචෙලකාදීන’’න්තිආදීසු ¶ ‘‘අචෙලකො නාම යො කොචි පරිබ්බාජකසමාපන්නො නග්ගො’’ති (පාචි. 271) පදභාජනෙ වුත්තං, තදට්ඨකථාය ‘‘පරිබ්බාජකසමාපන්නොති පබ්බජ්ජං සමාපන්නො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 269) වුත්තං, තස්මා අචෙලකපබ්බජ්ජමුපගතොයෙවෙත්ථ අචෙලකො නාම. ආදි-සද්දෙන ‘‘පරිබ්බාජකස්ස වා පරිබ්බාජිකාය වා’’ති (පාචි. 270) මාතිකා-ගතෙ ද්වෙ සඞ්ගණ්හාති. ඉමෙසු ච ද්වීසු ‘‘පරිබ්බාජකො නාම භික්ඛුඤ්ච සාමණෙරඤ්ච ඨපෙත්වා යො කොචි පරිබ්බාජකසමාපන්නො’’ති (පාචි. 271) වුත්තො පරිබ්බාජකො නාම. ‘‘භික්ඛුනිඤ්ච සික්ඛමානඤ්ච සාමණෙරිඤ්ච ඨපෙත්වා යා කාචි පරිබ්බාජිකසමාපන්නා’’ති (පාචි. 271) වුත්තා පරිබ්බාජිකා නාමාති ගහෙතබ්බා. පරිබ්බාජකා පනෙත්ථ ඡන්නායෙව ගහෙතබ්බා. දෙන්තස්සාති එත්ථ ‘‘භික්ඛුස්සා’’ති පකරණතො ලබ්භති, එත්ථ ‘‘කායාදිනා’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘දදෙය්යාති කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා නිස්සග්ගියෙන වා දෙතී’’ති (පාචි. 271).

1536. තිකපාචිත්තියන්ති තිත්ථියෙ තිත්ථියසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අතිත්ථියසඤ්ඤීති තිකෙ පාචිත්තියත්තයං.

1537. අතිත්ථියෙ තිත්ථියසඤ්ඤිස්ස, වෙමතිකස්ස ච තස්ස භික්ඛුනො දුක්කටන්ති යොජනා.

1538-9. තෙසන්ති තිත්ථියානං. බහිලෙපනන්ති බහිසරීරෙ ලිම්පිතබ්බං කිඤ්චි දෙන්තස්ස. තෙසං තිත්ථියානං සන්තිකෙ සමීපෙ අත්තනො භත්තපත්තාදිකං භොජනං ඨපෙත්වා ‘‘භොජනං ගණ්හථා’’ති වදන්තස්ස ච අනාපත්තීති යොජනා. ‘‘සමුට්ඨානං එළකූපම’’න්ති පදච්ඡෙදො.

1540-2. භික්ඛු ¶ ¶ භික්ඛුනො යං කිඤ්චි ආමිසං දාපෙත්වා වා අදාපෙත්වා වාති යොජනා. කිං වුත්තං හොති? ‘‘එහාවුසො, ගාමං වා නිගමං වා පිණ්ඩාය පවිසිස්සාමා’’ති (පාචි. 275) සික්ඛාපදෙ වුත්තනයෙනෙව වත්වා යෙන සද්ධිං ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො, තස්ස භික්ඛුස්ස ඛාදනීයාදිභෙදං යං කිඤ්චි ආමිසං දාපෙත්වා වා අදාපෙත්වා වාති.

තං භික්ඛුං ‘‘ගච්ඡා’’ති වත්වා උය්යොජෙතීති යොජනා. කිං වුත්තං හොති? එවං යො භික්ඛු තෙන සද්ධිං ගාමං පවිට්ඨො, තං ‘‘ගච්ඡාවුසො, න මෙ තයා සද්ධිං කථා වා නිසජ්ජා වා ඵාසු හොති, එකකස්ස මෙ කථා වා නිසජ්ජා වා ඵාසු හොතී’’ති (පාචි. 275) වත්වා තප්පච්චයා තෙසං ඉත්ථියාසද්ධිං වචනාදීනං අනාචාරානං පච්චයා ගන්තුං නියොජෙතීති. තප්පච්චයාති ‘‘උය්යොජනමත්තස්මි’’න්ති විසෙසනං. පඨමෙන චාති එත්ථ ච-සද්දො අට්ඨානප්පයුත්තො ‘‘උය්යොජනමත්තස්මිඤ්චා’’ති යොජෙතබ්බො. තස්සාති උය්යොජකස්ස.

අස්සාති උය්යොජිතස්ස, අවයවසම්බන්ධෙ සාමිවචනං. උපචාරස්මිං අතික්කන්තෙති වක්ඛමානලක්ඛණෙ දස්සනූපචාරෙ වා සවනූපචාරෙ වා අතික්කන්තෙති අත්ථො, භාවලක්ඛණෙ භුම්මං. පුන අස්සාති උපචාරස්ස. ද්වාදසරතනපරියොසානං, තදන්තොගධං පාකාරාදි එව වා උපචාරස්ස සීමා නාම.

1543. තං සරූපතො දස්සෙතුමාහ ‘‘දස්සනෙ’’තිආදි. අජ්ඣොකාසෙ දස්සනෙ උපචාරස්ස ද්වාදස හත්ථා පමාණං දෙසිතාති යොජනා. සවනෙ ච අජ්ඣොකාසෙ එවං සවනූපචාරස්ස අජ්ඣොකාසෙ ද්වාදස හත්ථා පමාණං දෙසිතාති යොජනා, සවනෙ ච උපචාරස්ස අවධි ද්වාදසහත්ථප්පමාණමෙවාති වුත්තන්ති අත්ථො. න චෙතරෙති ඉතරස්මිං ¶ අනජ්ඣොකාසෙ එවං උපචාරස්ස පමාණං ද්වාදසහත්ථා න ච දෙසිතා, කිං නු බ්යාවධාකරා කුට්ටාදයො උපචාරස්ස පමාණන්ති දෙසිතාති වුත්තං හොති. වුත්තඤ්චෙතං අට්ඨකථායං ‘‘සචෙ පන අන්තරා කුට්ටද්වාරපාකාරාදයො හොන්ති, තෙහි අන්තරිතභාවොයෙව දස්සනූපචාරාතික්කමො, තස්ස වසෙන ආපත්ති වෙදිතබ්බා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 276). ඉධ උපචාරද්වයෙ සමානෙපි උය්යොජිතමවධිඅන්තං සන්ධාය අසවනූපචාරං වුත්තන්ති විඤ්ඤායති.

1544. ‘‘තිකපාචිත්තීති උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීහි තිකපාචිත්තියං ¶ . ඉතරෙති අනුපසම්පන්නෙ. තිකදුක්කටන්ති අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටං. ‘‘ඉතරෙති සාමණෙරෙයෙවා’’ති නිස්සන්දෙහෙ ලිඛිතං. එතස්සෙවත්ථස්ස වජිරබුද්ධිනාපි වුත්තභාවො දස්සිතො. තථාදස්සනං පඤ්චසහධම්මිකෙසු ඉධාධිප්පෙතමනුපසම්පන්නං සන්ධාය වුත්තං චෙ, යුජ්ජති. අඤ්ඤථා පාළිඅට්ඨකථාසු ‘‘අනුපසම්පන්නෙ’’ති සාමඤ්ඤෙන නිද්දිට්ඨත්තා ගහට්ඨානුපසම්පන්නම්පි තථා උය්යොජෙන්තස්ස අනාපත්ති න වත්තබ්බාති අම්හාකං ඛන්ති.

උභින්නන්ති උපසම්පන්නානුපසම්පන්නානං. නිස්සන්දෙහෙ පන ‘‘භික්ඛුසාමණෙරාන’’න්ති ලිඛිතං. කලිසාසනාරොපනෙති එත්ථ කලීති කොධො, තස්ස සාසනං ආණා කලිසාසනං, තස්ස ආරොපනං පවත්තනං කලිසාසනාරොපනං, තස්මිං, කොධවසෙන ඨානනිසජ්ජාදීසු දොසං දස්සෙත්වා ‘‘පස්සථ භො ඉමස්ස ඨානං නිසජ්ජං ආලොකිතං විලොකිතං, ඛාණුකො විය තිට්ඨති, සුනඛො විය නිසීදති, මක්කටො විය ඉතො චිතො ච විලොකෙතී’’ති එවං ‘‘අප්පෙව නාම ඉමිනාපි උබ්බාළ්හො පක්කමෙය්යා’’ති අමනාපවචනස්ස භණනෙති වුත්තං හොති.

1545. උය්යොජෙන්තස්ස ¶ කිච්චෙනාති විහාරපාලකාදීනං භොජනහරණාදිකිච්චෙන පෙසෙන්තස්ස, ඉමස්ස උපලක්ඛණත්තා ‘‘අනාපත්ති ‘උභො එකතො න යාපෙස්සාමා’ති උය්යොජෙතී’’තිආදිනා (පාචි. 278) අනාපත්තිවාරාගතා සබ්බෙපි පකාරා ගහෙතබ්බා.

1546. ඛුද්දකෙති එත්ථ ‘‘සයනිඝරෙ’’ති සෙසො උපරි ‘‘අසයනිඝරෙ තස්ස, සයනිඝරසඤ්ඤිනො’’ති වක්ඛමානත්තා ලබ්භති. ‘‘මහල්ලකෙ’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො. පිට්ඨිසඞ්ඝාටතො අඩ්ඪතෙය්යහත්ථප්පමාණං යස්ස වෙමජ්ඣෙ හොති, ඊදිසෙ ඛුද්දකෙ සයනිඝරෙති අත්ථො. පිට්ඨිවංසන්ති පිට්ඨිවංසෙන නියමිතං ගෙහමජ්ඣං. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘පිට්ඨිවංසං අතික්කමිත්වා’ති ඉමිනා මජ්ඣාතික්කමං දස්සෙතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 280). සභොජනෙති සහ භොජනෙහීති සභොජනං, තස්මිං සභොජනෙ. අථ වා සභොජනෙති සභොගෙ. රාගපරියුට්ඨිතස්ස පුරිසස්ස හි ඉත්ථී භොගො, ඉත්ථියා ච පුරිසො, මෙථුනරාගෙන සාරත්තපුරිසිත්ථිසහිතෙති වුත්තං හොති. යථාහ පදභාජනෙ ‘‘සභොජනං නාම කුලං ඉත්ථී චෙව හොති පුරිසො ච, ඉත්ථී ච පුරිසො ච උභො අනික්ඛන්තා ¶ හොන්ති, උභො අවීතරාගා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 281). ඉමිනා පරියුට්ඨිතස්ස මෙථුනරාගග්ගිනො තඞ්ඛණෙ නිබ්බත්තභාවො දීපිතො. කුලෙති ඝරෙ.

1547. හත්ථපාසන්ති අඩ්ඪතෙය්යරතනප්පමාණදෙසං. පිට්ඨිසඞ්ඝාටකස්ස චාති ද්වාරසබන්ධස්ස ච. සයනස්සාති සයන්ති එත්ථාති සයනං, තස්ස, ආසන්නෙ ඨානෙ යො නිසීදති සභොජනෙ කුලෙ, ‘‘තස්සා’’ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං, සයනස්ස ¶ සමීපෙ ඨානෙ යො නිසීදතීති අත්ථො. මහල්ලකෙති පුබ්බෙ වුත්තප්පමාණතො මහන්තෙ සයනිඝරෙ. ‘‘ඊදිසඤ්ච සයනිඝරං මහාචතුසාලාදීසු හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 280) අට්ඨකථායං වුත්තං.

1548. සයනමෙතස්ස අත්ථීති සයනී, සයනී ච තං ඝරඤ්චාති විග්ගහො. තත්ථාති සයනිඝරෙ.

1549-50. දුතියෙ සතීති දුතියෙ භික්ඛුම්හි සති. යථාහ අනාපත්තිවාරෙ ‘‘භික්ඛු දුතියො හොතී’’ති (පාචි. 283). වීතරාගෙසූති වීතරාගපරියුට්ඨානෙසු. වුත්තලක්ඛණං පදෙසන්ති ඛුද්දකමහන්තසෙනාසනෙ වුත්තලක්ඛණපදෙස. අනතික්කම්ම නිසින්නස්සාති අනතික්කමිත්වා නිසීදතො.

1552. තෙසන්ති ද්වින්නං අනියතසික්ඛාපදානං. එසන්ති ඉමෙසං ද්වින්නං රහොපටිච්ඡන්නරහොනිසජ්ජසික්ඛාපදානං, අයමෙව විසෙසොති අනන්තරසික්ඛාපදෙන සමුට්ඨානභාවසඞ්ඛාතො අයං විසෙසො දීපිතොති යොජනා.

රහොපටිච්ඡන්නරහොනිසජ්ජකථාවණ්ණනා.

1553-6. වුත්තොති නිමන්තිතො. සන්තං භික්ඛුන්ති ‘‘කුලං උපසඞ්කමිස්සාමී’’ති යස්මිං පදෙසෙ චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස සාමන්තා ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ ඨිතං භික්ඛුන්ති අත්ථො. යථාහ ‘‘යත්ථ ඨිතස්ස කුලානි පයිරුපාසනචිත්තං උප්පන්නං, තතො පට්ඨාය යං පස්සෙ වා අභිමුඛෙ වා පස්සති, යස්ස ච සක්කා හොති පකතිවචනෙන ආරොචෙතුං, අයං සන්තො නාමා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 298). එත්ථ ¶ යං ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙ ඨිතෙන සොතුං සක්කා භවෙය්ය, තං ¶ පකතිවචනං නාම. අනාපුච්ඡාති ‘‘අහං ඉත්ථන්නාමස්ස ඝරං ගච්ඡාමී’’ති වා ‘‘චාරිත්තං ආපුච්ඡාමී’’ති වා ඊදිසෙන වචනෙන අනාපුච්ඡිත්වා. චාරිත්තං ආපජ්ජෙය්ය චෙති යදි සඤ්චරෙය්යාති වුත්තං හොති. අඤ්ඤත්ර සමයාති ‘‘තත්ථායං සමයො, චීවරදානසමයො චීවරකාරසමයො’’ති (පාචි. 299) සික්ඛාපදෙ අනුපඤ්ඤත්තිවසෙන වුත්තා දුවිධා සමයා අඤ්ඤස්මිං කාලෙ.

ආපත්තිභෙදං දස්සෙතුමාහ ‘‘ඨපෙත්වා’’තිආදි. ‘‘අවීතිවත්තෙ මජ්ඣන්හෙ’’ති ඉමිනා පුරෙභත්තං, පච්ඡාභත්තඤ්ච සඞ්ගහිතං. එත්ථ ච පුරෙභත්තං පච්ඡාභත්තන්ති යෙන භත්තෙන නිමන්තිතො, තස්මිං අභුත්තෙ වා භුත්තෙ වාති අත්ථො. යථාහ ‘‘පුරෙභත්තං නාම යෙන නිමන්තිතො, තං අභුත්තාවී. පච්ඡාභත්තං නාම යෙන නිමන්තිතො, තං අන්තමසො කුසග්ගෙනපි භුත්තං හොතී’’ති (පාචි. 300) පදභාජනෙ වුත්තං. අඤ්ඤස්ස ඝරන්ති නිමන්තිතතො අඤ්ඤස්ස ගෙහං. ඝරූපචාරොක්කමනෙ දුක්කටන්ති සම්බන්ධො, අත්තනා ගතගෙහස්ස උපචාරොක්කමනෙ දුක්කටන්ති අත්ථො. පඨමෙන පාදෙනාති සම්බන්ධො.

ඝරුම්මාරෙති අඤ්ඤස්ස ගෙහුම්මාරෙ. ඝරූපචාරෙ දුක්කටං සන්ධාය ‘‘අපරම්පි චා’’ති වුත්තං. ‘‘සමතික්කමෙ’’ති ඉමිනා සහ ‘‘ඝරුම්මාරෙ’’ති පදං ‘‘ඝරුම්මාරස්සා’’ති විභත්තිවිපරිණාමෙන යොජෙතබ්බං.

1557. ඨිතට්ඨානෙති යත්ථ ඨිතස්ස ගමනචිත්තං උප්පන්නං, තස්මිං ඨානෙ ද්වාදසහත්ථබ්භන්තරෙති ඉදං යථාවුත්තනියාමෙනෙව ගහෙතබ්බං. ඔලොකෙත්වාති උභයපස්සං, අභිමුඛඤ්ච ඔලොකෙත්වා. ‘‘යං පස්සෙ වා අභිමුඛෙ වා පස්සතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 298) අට්ඨකථායං වුත්තං.

1558. දූරෙති ¶ ද්වාදසහත්ථතො දූරමෙවාහ. ඉතො චිතො ච ගවෙසිත්වා ආරොචනෙ කිච්චං නත්ථීති යොජනා.

1559. න දොසොති අනාපත්ති. සමයෙති එත්ථ ‘‘අනාපුච්ඡතො’’ති සෙසො. එත්ථ ච උපරි ච ‘‘න දොසො’’ති පච්චෙකං යුජ්ජති. සන්තං භික්ඛුන්ති සම්බන්ධො. ඝරෙනාති අඤ්ඤස්ස ඝරෙන, එත්ථ ‘‘ඝරූපචාරෙන චා’’ති සෙසො. ආරාමං ගච්ඡතොති එත්ථ තෙන මග්ගෙනාති වුත්තං හොති.

1560. ‘‘තෙන ¶ මග්ගෙනා’’ති ච ‘‘ගච්ඡතො’’ති ච පදද්වයං ‘‘තිත්ථියානං පස්සය’’න්ති ච ‘‘භික්ඛුනිපස්සය’’න්ති ච උභයත්ථ තථා-සද්දෙන ලබ්භති. තෙන ඝරෙන, ඝරූපචාරෙන වා ගන්තබ්බමග්ගෙන තිත්ථියාරාමං වා භික්ඛුනිපස්සයං වා ගච්ඡතො අනාපත්තීති අත්ථො. ආපදාය ගච්ඡතීති යොජනා. ජීවිතබ්රහ්මචරියන්තරායා ආපදා. ආසනසාලං වාති සීහළදීපෙ විය භික්ඛූනං භුඤ්ජනත්ථාය යත්ථ දානපතීහි ආසනානි පඤ්ඤාපීයන්ති, තං ආසනසාලං වා, භොජනසාලන්ති අත්ථො. ‘‘ආපදායාසනසාල’’න්ති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධවසෙන යකාරලොපො. භත්තියස්ස ඝරන්ති නිමන්තිතඝරං වා සලාකභත්තදායකානං වා ඝරං.

1561. පවෙසනං ක්රියං. අනාපුච්ඡනං අක්රියං. අචිත්තකසමුට්ඨානමිස්සකත්තා ‘‘අචිත්ත’’න්ති වුත්තං. කුසලාකුසලාබ්යාකතානං අඤ්ඤතරචිත්තසමඞ්ගිනා ආපජ්ජිතබ්බං සන්ධාය ‘‘තිචිත්තඤ්චා’’ති වුත්තං.

1562. ‘‘සබ්බා’’ති ඉදං විවරන්තො ‘‘චතුමාසපවාරණා පුනපවාරණා නිච්චපවාරණා’’ති පවාරණත්තයං දස්සෙති. එත්ථ ච ¶ ‘‘චතුමාසපච්චයපවාරණා සාදිතබ්බාති ගිලානපච්චයපවාරණා සාදිතබ්බා’’ති (පාචි. 307) පදභාජනෙ වුත්තං. පුනපවාරණා ච චත්තාරොයෙව මාසෙ භෙසජ්ජෙන පවාරණං. තෙනාහ අට්ඨුප්පත්තියං ‘‘තෙන හි ත්වං මහානාම සඞ්ඝං අපරම්පි චතුමාසං භෙසජ්ජෙන පවාරෙහී’’ති. නිච්චපවාරණා නාම යාවජීවං භෙසජ්ජෙහෙව පවාරණා. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා අට්ඨුප්පත්තියං ‘‘තෙන හි ත්වං මහානාම සඞ්ඝං යාවජීවං භෙසජ්ජෙන පවාරෙහී’’ති (පාචි. 303).

සබ්බා චෙතා පවාරණා භෙසජ්ජපරියන්තරත්තිපරියන්තතදුභයපරියන්තඅපරියන්තවසෙන චතුබ්බිධා හොන්ති. යථාහ –

‘‘භෙසජ්ජපරියන්තා නාම භෙසජ්ජානි පරිග්ගහිතානි හොන්ති ‘එත්තකෙහි භෙසජ්ජෙහි පවාරෙමී’ති. රත්තිපරියන්තා නාම රත්තියො පරිග්ගහිතායො හොන්ති ‘එත්තකාසු රත්තීසු පවාරෙමී’ති. භෙසජ්ජපරියන්තා ච රත්තිපරියන්තා ච නාම භෙසජ්ජානි ච පරිග්ගහිතානි හොන්ති රත්තියො ච පරිග්ගහිතායො හොන්ති ‘එත්තකෙහි භෙසජ්ජෙහි එත්තකාසු රත්තීසු ¶ පවාරෙමී’ති. නෙවභෙසජ්ජපරියන්තා නරත්තිපරියන්තා නාම භෙසජ්ජානි ච අපරිග්ගහිතානි හොන්ති රත්තියො ච අපරිග්ගහිතායො හොන්තී’’ති (පාචි. 307).

1563. ‘‘සාදිතබ්බා’’ති වුත්තෙ සාදියනප්පකාරෙ දස්සෙතුමාහ ‘‘විඤ්ඤාපෙස්සාමී’’තිආදි. භෙසජ්ජම්පි සති මෙ පච්චයෙ විඤ්ඤාපෙස්සාමීති යොජනා, ‘‘සාදිතබ්බා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. තදෙව බ්යතිරෙකතො දස්සෙතුමාහ ‘‘න පටික්ඛිපිතබ්බා’’ති. පටික්ඛෙපකාරණං දස්සෙතුමාහ ‘‘රොගොදානි න මෙති චා’’ති. සා තිවිධා පවාරණා.

1564. තිකපාචිත්තියං ¶ වුත්තන්ති ‘‘තතුත්තරි තතුත්තරිසඤ්ඤී, වෙමතිකො, නතතුත්තරිසඤ්ඤී භෙසජ්ජං විඤ්ඤාපෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 309) වුත්තං පාචිත්තියත්තයං. ඉධ තතුත්තරීති එත්ථ යෙහි භෙසජ්ජෙහි පවාරිතො, යාසු ච රත්තීසු පවාරිතො, තතො චෙ උත්තරි අධිකන්ති අත්ථො. යථාහ ‘‘භෙසජ්ජපරියන්තෙ යෙහි භෙසජ්ජෙහි පවාරිතො හොති, තානි භෙසජ්ජානි ඨපෙත්වා අඤ්ඤානි භෙසජ්ජානි විඤ්ඤාපෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති ච ‘‘රත්තිපරියන්තෙ යාසු රත්තීසු පවාරිතො හොති, තා රත්තියො ඨපෙත්වා අඤ්ඤාසු රත්තීසු විඤ්ඤාපෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 308) ච. තත්ථ වෙමතිකස්ස ච දුක්කටං වුත්තන්ති යොජනා.

1565. තතො චතුමාසතො උත්තරි අතිරෙකං තතුත්තරි, තතුත්තරි න හොතීති නතතුත්තරි, නතතුත්තරීති සඤ්ඤා අස්ස අත්ථීති නතතුත්තරිසඤ්ඤී, භික්ඛු, තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. යෙහි භෙසජ්ජෙහි පවාරිතො, තානි විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති සහ සෙසෙන යොජෙතබ්බං. යථාහ ‘‘අනාපත්ති යෙහි භෙසජ්ජෙහි පවාරිතො හොති, තානි භෙසජ්ජානි විඤ්ඤාපෙතී’’ති (පාචි. 310). යෙන වා යෙහි භෙසජ්ජෙහි යාසු වා රත්තීසු පවාරිතො, තතො අඤ්ඤම්පි යථාතථං ආචික්ඛිත්වා භිය්යො විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති සහ සෙසෙන යොජෙතබ්බං. යථාතථං ආචික්ඛිත්වා භිය්යො විඤ්ඤාපෙන්තස්සාති එත්ථ ‘‘ඉමෙහි තයා භෙසජ්ජෙහි පවාරිතම්හ, අම්හාකඤ්ච ඉමිනා ච ඉමිනා ච භෙසජ්ජෙන අත්ථො’ති ආචික්ඛිත්වා විඤ්ඤාපෙති, ‘යාසු තයා රත්තීසු පවාරිතම්හ, තායො ච රත්තියො වීතිවත්තා, අම්හාකඤ්ච භෙසජ්ජෙන අත්ථො’ති ආචික්ඛිත්වා විඤ්ඤාපෙතී’’ති (පාචි. 310) වචනතො යථාතථං වත්වා අධිකං විඤ්ඤාපෙන්තස්සාති අත්ථො.

1566. අඤ්ඤස්ස ¶ ¶ භික්ඛුස්ස අත්ථාය වා විඤ්ඤාපෙන්තස්ස භික්ඛුස්ස අනාපත්තීති යොජනා. ඤාතකානං විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති එත්ථ ඤාතකානං සන්තකං විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො. අත්තනො වා ධනෙන විඤ්ඤාපෙන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. එත්ථ ධනං නාම තණ්ඩුලාදි කප්පියවත්ථු.

1567. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘විඤ්ඤාපෙන්තස්සා’’ති ඉදං පච්චාමසති. උම්මත්තකාදීනන්ති විසෙසිතබ්බමපෙක්ඛිත්වා ‘‘විඤ්ඤාපෙන්තාන’’න්ති බහුවචනං කාතබ්බං.

1568. උය්යුත්තන්ති සඞ්ගාමත්ථාය කතඋය්යොගං, ගාමතො නික්ඛම්ම ගච්ඡන්තං වා එකත්ථ සන්නිවිට්ඨං වා. යථාහ ‘‘උය්යුත්තා නාම සෙනා ගාමතො නික්ඛමිත්වා නිවිට්ඨා වා හොති පයාතා වා’’ති (පාචි. 314). අඤ්ඤත්ර පච්චයාති ඨපෙත්වා තථාරූපපච්චයං.

1569. දස්සනස්සුපචාරස්මින්ති එත්ථ දස්සනූපචාරං නාම යස්මිං ඨානෙ ඨිතස්ස සෙනා පඤ්ඤායති, තං ඨානං. යථාහ ‘‘යත්ථ ඨිතො පස්සති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 314). උපචාරං විමුඤ්චිත්වා පස්සන්තස්සාති යථාවුත්තදස්සනොපචාරට්ඨානං එත්ථ ඨත්වා ඔලොකෙතුං න සුකරන්තිආදිනා කාරණෙන තං ඨානං පහාය අඤ්ඤත්ථ විලොකෙන්තස්සාති වුත්තං හොති. කෙනචි පටිච්ඡන්නං හුත්වා අදිස්සමානම්පි නින්නං ඨානං ඔතිණ්ණං අපඤ්ඤායමානම්පි පඤ්ඤායන්තම්පි ඔලොකෙතුං න සක්කා එවමෙව විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. යථාහ ‘‘කෙනචි අන්තරිතා වා නින්නං ඔරුළ්හා වා න දිස්සතී’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 314). පයොගතොති යථාවුත්තදස්සනපයොගගණනාය.

1570. ඉදානි ¶ චතුරඞ්ගසෙනාලක්ඛණං දස්සෙතුමාහ ‘‘ආරොහා පන චත්තාරො’’තිආදි. ආරොහාති එත්ථ හත්ථාරොහා දට්ඨබ්බා. තප්පාදරක්ඛකාති තස්ස පාදරක්ඛකාති විග්ගහො. ද්වෙ ද්වෙති එකෙකං පාදං රක්ඛන්තා ද්වෙ ද්වෙ. ද්වාදසපොසොති ද්වාදස පොසා එතස්සාති විග්ගහො. ද්වාදසපුරිසයුත්තො එකො හත්ථී නාම.

1571. ආරොහොති ¶ එත්ථ අස්සාරොහො වුච්චති. තිපුරිසොති තයො පුරිසා අස්සාති විග්ගහො. හයොති අස්සො. එකො සාරථීති රථචාරිකො. ‘‘යොධො එකො’’ති පදච්ඡෙදො. ආණිරක්ඛාති රථචක්කද්වයස්ස අගළනත්ථං අක්ඛකස්ස උභොසු කොටීසු ආකොටිතා ද්වෙ ආණියො රක්ඛනකා.

1572. චතුපොසොති චත්තාරො පොසා යස්සාති විග්ගහො. චතුසච්චවිභාවිනාති චතුන්නං අරියසච්චානං දෙසකෙන භගවතා. පදහත්ථාති ආවුධහත්ථා. පජ්ජතෙ ගම්යතෙ අනෙන පරෙ හනිතුන්ති පදං, ආවුධං, පදානි හත්ථෙසු යෙසං තෙ පදහත්ථාති භින්නාධිකරණො බාහිරත්ථසමාසො යථා ‘‘වජිරපාණී’’ති. පත්තිපදාති-සද්දො අනත්ථන්තරා, මනුස්සසෙනාය අධිවචනං.

1573. චතුරඞ්ගසමායුත්තාති චතූහි අඞ්ගෙහි අවයවෙහි සමායුත්තාති විග්ගහො.

1574. හත්ථිආදීසූති යථාවුත්තලක්ඛණහත්ථිඅස්සරථපදාතිනාමකෙසු චතූසු අඞ්ගෙසු, නිද්ධාරණෙ භුම්මං. එකෙකන්ති එකෙකං අඞ්ගං. එතෙසු අවකංසතො එකං පුරිසාරුළ්හමපි හත්ථිඤ්ච තථා අස්සඤ්ච එකං පදහත්ථපුරිසඤ්ච එකමෙකං ¶ කත්වා ආහ ‘‘එකෙකං දස්සනත්ථාය ගච්ඡතො’’ති. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘අන්තමසො එකපුරිසාරුළ්හං එකම්පි හත්ථිම්පී’’තිආදි (පාචි. අට්ඨ. 315). අනුය්යුත්තෙපීති සඞ්ගාමං විනා අඤ්ඤෙන කාරණෙන නික්ඛන්තෙ. යථාහ ‘‘අනුය්යුත්තා නාම රාජා උය්යානං වා නදිං වා ගච්ඡති, එවං අනුය්යුත්තා හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 315).

1575. සම්පත්තන්ති එත්ථ ‘‘සෙන’’න්ති පකරණතො ලබ්භති. ආපදාසූති ජීවිතබ්රහ්මචරියන්තරායෙ සති ‘‘එත්ථ ගතො මුච්චිස්සාමී’’ති ගච්ඡතො අනාපත්ති. තථාරූපෙ පච්චයෙ ගිලානාවලොකනාදිකෙ ගමනානුරූපපච්චයෙ සති අනාපත්තීති යොජනා.

1576-7. ‘‘සියා ච තස්ස භික්ඛුනො කොචිදෙව පච්චයො සෙනං ගමනාය, දිරත්තතිරත්තං තෙන භික්ඛුනා සෙනාය වසිතබ්බ’’න්ති (පාචි. 318) අනුඤ්ඤාතත්තා කෙනචි කරණීයෙන ¶ සඞ්ගාමත්ථං උය්යුත්තාය සෙනාය දිරත්තතිරත්තං පටිපාටියා වසිත්වා චතුත්ථරත්තියං වසන්තස්ස පන භික්ඛුනො ආපත්තිං දස්සෙතුමාහ ‘‘චතුත්ථෙ’’තිආදි. අනාපත්තිවාරෙ ‘‘ගිලානො වසතී’’ති (පාචි. 321) වුත්තත්තා ආහ ‘‘අරොගවා’’ති. සෙනායාති එත්ථ පරික්ඛෙපාරහට්ඨානෙන වා සඤ්චරණපරියන්තෙන වා සෙනා පරිච්ඡින්දිතබ්බා, එවං පරිච්ඡින්නාය සෙනාය අන්තොවාති අත්ථො.

තිකපාචිත්තියන්ති ‘‘අතිරෙකතිරත්තෙ අතිරෙකසඤ්ඤී, වෙමතිකො, ඌනකසඤ්ඤී සෙනාය වසති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 320) පාචිත්තියත්තයං වුත්තං.

1580. උය්යොධිකං ¶ නාම සඞ්ගාමට්ඨානං. යථාහ අට්ඨකථායං ‘‘උග්ගන්ත්වා උග්ගන්ත්වා එත්ථ යුජ්ඣන්තීති උය්යොධිකං, සම්පහාරට්ඨානස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 322). බලග්ගන්ති ‘‘එත්තකා හත්ථී’’තිආදිනා (පාචි. 324) පදභාජනාගතනයෙන බලස්ස ගණනට්ඨානං බලග්ගං. යථාහ ‘‘බලස්ස අග්ගං ජානන්ති එත්ථාති බලග්ගං, බලගණනට්ඨානන්ති අත්ථො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 322). සෙනාබ්යූහන්ති ‘‘ඉතො හත්ථී හොන්තු, ඉතො අස්සා, ඉතො රථා, ඉතො පත්තී හොන්තූ’’ති (පාචි. 324) පදභාජනෙ වුත්තසෙනාසන්නිවෙසට්ඨානං සෙනාබ්යූහං. යථාහ ‘‘සෙනාය වියූහං සෙනාබ්යූහං, සෙනාසන්නිවෙසස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 322).

1581. පුරිමෙති අනන්තරසික්ඛාපදෙ. ‘‘ද්වාදසපුරිසො හත්ථී’’ඉති යො හත්ථී වුත්තොති යොජනා. තෙනාති තෙන හත්ථිනා හෙතුභූතෙන.

1582. ‘‘සෙසෙසූ’’ති ඉමිනා අස්සානීකරථානීකපත්තානීකා ගහිතා. පත්තානීකං නාම ‘‘චත්තාරො පුරිසා පදහත්ථා පත්තී පච්ඡිමං පත්තානීක’’න්ති (පාචි. 324) සෙනඞ්ගෙසු පටිනිද්දෙසෙන නිබ්බිසෙසං කත්වා වුත්තං. තිණ්ණන්ති එතෙසං උය්යුත්තාදීනං.

1583. පිට්ඨාදීහීති ¶ එත්ථ ආදි-සද්දෙන පූවාදිං සඞ්ගණ්හාති. යථාහ ‘‘සුරා නාම පිට්ඨසුරා පූවසුරා ඔදනසුරා කිණ්ණපක්ඛිත්තා සම්භාරසංයුත්තා’’ති (පාචි. 328). එත්ථ ච පිට්ඨං භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා තජ්ජං උදකං දත්වා පක්ඛිපිත්වා කතා පිට්ඨසුරා. එවං ¶ පූවෙ, ඔදනෙ ච භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා තජ්ජං උදකං දත්වා මද්දිත්වා කතා ‘‘පූවසුරා, ඔදනසුරා’’ති වුච්චති. ‘‘කිණ්ණා’’ති පන තස්සා සුරාය බීජං වුච්චති, යෙ ‘‘සුරාමොදකා’’තිපි වුච්චන්ති, තෙ පක්ඛිපිත්වා කතා කිණ්ණපක්ඛිත්තා. හරීතකිසාසපාදිනානාසම්භාරෙහි සංයොජිතා සම්භාරසංයුත්තා.

පුප්ඵාදීහීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ඵලාදීනං ගහණං. යථාහ ‘‘මෙරයො නාම පුප්ඵාසවො ඵලාසවො මධ්වාසවො ගුළාසවො සම්භාරසංයුත්තො’’ති (පාචි. 328). තත්ථ ච පුප්ඵාසවො නාම මධුකපුප්ඵාදීනං ජාතිරසකතො චෙව තාලනාළිකෙරපුප්ඵානඤ්ච රසො චිරපරිවාසිතො. ඵලාසවො පන මුද්දිකාපනසඵලාදීනි මද්දිත්වා තෙසං රසෙන කතො. මධ්වාසවො නාම මුද්දිකානං ජාතිරසෙන කතො. මක්ඛිකාමධුනාපි කරීයතීති වදන්ති. උච්ඡුරසො ගුළාසවො. හරීතකාමලකකටුකභණ්ඩාදිනානාසම්භාරානං රසො චිරපරිවාසිතො සම්භාරසංයුත්තො. ආසවො මෙරයං හොතීති යොජනා.

1584. බීජතො පට්ඨායාති සම්භාරෙ පටියාදිත්වා චාටියං පක්ඛිත්තකාලතො පට්ඨාය තාලනාළිකෙරාදීනං පුප්ඵරසෙ පුප්ඵතො ගළිතාභිනවකාලතොයෙව ච පට්ඨාය. පිවන්තස්සාති එත්ථ ‘‘කුසග්ගෙනා’’තිපි සෙසො. උභයම්පි චාති සුරං, මෙරයඤ්චාති උභයම්පි. බීජතො පන පට්ඨාය කුසග්ගෙන පිවන්තස්සපි භික්ඛුනො පාචිත්තියං හොතීති යොජෙතබ්බං. පයොගබාහුල්ලෙන ආපත්තිබාහුල්ලං දස්සෙතුමාහ ‘‘පයොගෙ ච පයොගෙ චා’’ති. ඉදඤ්ච විච්ඡින්දිත්වා විච්ඡින්දිත්වා පිවන්තස්ස භික්ඛුනො පයොගෙ ච පයොගෙ ච පාචිත්තියං හොතීති යොජෙතබ්බං. යථාහ ‘‘විච්ඡින්දිත්වා විච්ඡින්දිත්වා පිවතො පයොගගණනාය ආපත්තියො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 328). එකෙනෙව පයොගෙන බහුම්පි පිවන්තස්ස එකං එව ¶ ආපත්තිං බ්යතිරෙකතො දීපෙති. යථාහ ‘‘එකෙන පන පයොගෙන බහුම්පි පිවන්තස්ස එකා ආපත්තී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 328).

1585. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘මජ්ජෙ මජ්ජසඤ්ඤී, මජ්ජෙ වෙමතිකො, මජ්ජෙ අමජ්ජසඤ්ඤී පිවති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 328) තිකපාචිත්තියං වුත්තං.

1586. ‘‘අනාපත්ති ¶ නමජ්ජං හොති මජ්ජවණ්ණං මජ්ජගන්ධං මජ්ජරසං, තං පිවතී’’ති (පාචි. 328) වුත්තත්තා ආහ ‘‘අමජ්ජං මජ්ජවණ්ණ’’න්තිආදි. අරිට්ඨං නාම ආමලකඵලරසාදීහි කතො ආසවවිසෙසො. ලොණසොවීරකං නාම අට්ඨකථායං –

‘‘හරීතකාමලකවිභීතකකසාවෙ, සබ්බධඤ්ඤානි, සබ්බඅපරණ්ණානි, සත්තන්නම්පි ධඤ්ඤානං ඔදනං, කදලිඵලාදීනි සබ්බඵලානි, වෙත්තකෙතකඛජ්ජූරිකළීරාදයො සබ්බකළීරෙ, මච්ඡමංසඛණ්ඩානි, අනෙකානි ච මධුඵාණිතසින්ධවලොණතිකටුකාදීනි භෙසජ්ජානි පක්ඛිපිත්වා කුම්භිමුඛං ලිම්පිත්වා එකං වා ද්වෙ වා තීණි වා සංවච්ඡරානි ඨපෙන්ති, තං පරිපච්චිත්වා ජම්බුරසවණ්ණං හොති. වාතකාසකුට්ඨපණ්ඩුභගන්දලාදීනඤ්ච සිනිද්ධභොජනභුත්තානඤ්ච උත්තරපානං භත්තජීරණකභෙසජ්ජං තාදිසං නත්ථි. තං පනෙතං භික්ඛූනං පච්ඡාභත්තම්පි වට්ටති, ගිලානානං පාකතිකමෙව. අගිලානානං පන උදකසම්භින්නං පානපරිභොගෙනා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.192) –

විභාවිතො භෙසජ්ජවිසෙසො. සුත්තං නාම අනෙකෙහි භෙසජ්ජෙහි අභිසඞ්ඛතො අමජ්ජභූතො ආසවවිසෙසො.

1587. වාසගාහාපනත්ථායාති ¶ සුගන්ධිභාවගාහාපනත්ථං. ඊසකන්ති මජ්ජවණ්ණගන්ධරසා යථා න පඤ්ඤායන්ති, එවං අප්පමත්තකං. යථාහ ‘‘අනතික්ඛිත්තමජ්ජෙයෙව අනාපත්ති. යං පන අතික්ඛිත්තමජ්ජං හොති, යත්ථ මජ්ජස්ස වණ්ණගන්ධරසා පඤ්ඤායන්ති, තස්මිං ආපත්තියෙවා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 329). සූපාදීනං තු පාකෙති එත්ථ ආදි-සද්දෙන මංසපාකාදයො සඞ්ගහිතා. යථාහ ‘‘සූපසම්පාකෙ මංසසම්පාකෙ තෙලසම්පාකෙ’’ති (පාචි. 328).

1588. වත්ථුඅජානනා අචිත්තන්ති සම්බන්ධො. යථාහ ‘‘වත්ථුඅජානනතාය චෙත්ථ අචිත්තකතා වෙදිතබ්බා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 329). වත්ථුඅජානනතා ච නාම ‘‘මජ්ජ’’න්ති අජානනභාවො. ඉදන්ති ඉදං සික්ඛාපදං. ච-සද්දෙන අඤ්ඤානි ච ගිරග්ගසමජ්ජාදිසික්ඛාපදානි සමුච්චිනොති. අකුසලෙනෙවාති අකුසලචිත්තෙනෙව. පානතොති පාතබ්බතො. ලොකවජ්ජකන්ති සාධුලොකෙන වජ්ජෙතබ්බන්ති අත්ථො. ලොකවජ්ජමෙව ලොකවජ්ජකං.

නනු ¶ චෙත්ථ වත්ථුඅජානනතාය අචිත්තකත්තෙ තංවත්ථුඅජානනං කුසලාබ්යාකතචිත්තසමඞ්ගිනොපි සම්භවති, කස්මා ‘‘අකුසලෙනෙව පානතො ලොකවජ්ජක’’න්ති වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – යස්මා අමජ්ජසඤ්ඤාය පිවතො, මජ්ජසඤ්ඤාය ච පිවතො මජ්ජං වත්ථුනියාමෙන කිලෙසුප්පත්තියාව පච්චයො හොති, යථා මජ්ජං පීතං අජානන්තස්සාපි අකුසලානමෙව පච්චයො හොති, න කුසලානං, තථා අජ්ඣොහරණකාලෙපි වත්ථුනියාමෙන අකුසලස්සෙව පච්චයො හොතීති කත්වා වුත්තං ‘‘අකුසලෙනෙව පානතො ලොකවජ්ජක’’න්ති. යථා තං නිළිනිජාතකෙ (ජා. 2.18.1 ආදයො; ජා. අට්ඨ. 5.18.1 ආදයො) භෙසජ්ජසඤ්ඤාය ඉත්ථියා මග්ගෙ අඞ්ගජාතං පවෙසෙන්තස්ස කුමාරස්ස ‘‘ඉත්ථී’’ති වා ‘‘තස්සා මග්ගෙ මෙථුනං පටිසෙවාමී’’ති වා සඤ්ඤාය ¶ අභාවෙපි කාමරාගුප්පත්තියා සීලාදිගුණපරිහානි වත්ථුනියාමතො ච අහොසි, එවමිධාපි දට්ඨබ්බො.

කෙචි පන ‘‘අකුසලෙනෙව පානතො’’ති ඉදං ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස සචිත්තකපක්ඛං සන්ධාය වුත්තං, අඤ්ඤථා පාණාතිපාතාදීසුපි අතිප්පසඞ්ගොති මඤ්ඤමානා බහුකාරණං, නියමනඤ්ච දස්සෙසුං. විනයට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 329), පන ඛුද්දකපාඨට්ඨකථායං (ඛු. පා. අට්ඨ. සික්ඛාපදවණ්ණනා), විභඞ්ගට්ඨකථාදීසු ච ‘‘තිචිත්ත’’න්ති අවත්වා ‘‘අකුසලචිත්ත’’මිච්චෙව වුත්තත්තා, සික්ඛාපදස්ස සාමඤ්ඤලක්ඛණං දස්සෙන්තෙන පක්ඛන්තරලක්ඛණදස්සනස්ස අයුත්තත්තා ච අට්ඨකථාසු යථාරුතවසෙනෙව අත්ථග්ගහණෙ ච කස්සචි විරොධස්ස අසම්භවතො සචිත්තකපක්ඛමෙව සන්ධාය අකුසලචිත්තතා, ලොකවජ්ජතා චෙත්ථ න වත්තබ්බා. ‘‘වත්ථුං ජානිත්වාපි අජානිත්වාපි මජ්ජං පිවතො භික්ඛුස්ස පාචිත්තියං. සාමණෙරස්ස පන ජානිත්වාව පිවතො සීලභෙදො, න අජානිත්වා’’ති (මාහාව. අට්ඨ. 108 අත්ථතො සමානං) යං වුත්තං, තත්ථ කාරණං මග්ගිතබ්බං. සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා බුද්ධානමෙව විසයත්තා න තං මග්ගිතබ්බං, යථාපඤ්ඤත්තෙයෙව වත්තිතබ්බං. ඉදං පන සික්ඛාපදං අකුසලචිත්තං, සුඛොපෙක්ඛාවෙදනානං වසෙන දුවෙදනඤ්ච හොති. විනයට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 329), පන මාතිකට්ඨකථායඤ්ච (කඞ්ඛා. අට්ඨ. සුරාපානසික්ඛාපදවණ්ණනා) ‘‘තිවෙදන’’න්ති පාඨො දිස්සති, ඛුද්දකපාඨවණ්ණනාය (ඛු. පා. අට්ඨ. සික්ඛාපදවණ්ණනා), විභඞ්ගට්ඨකථාදීසු (විභ. අට්ඨ. 703 ආදයො) ච ‘‘සුඛමජ්ඣත්තවෙදනාවසෙන දුවෙදන’’න්ති ච ‘‘ලොභමොහමූලවසෙන ද්විමූලක’’න්ති ච වුත්තත්තා සො ‘‘පමාදපාඨො’’ති ගහෙතබ්බො.

1589. යෙන ¶ ¶ කෙනචි අඞ්ගෙනාති අඞ්ගුලිආදිනා යෙන කෙනචි සරීරාවයවෙන. හසාධිප්පායිනොති හසෙ අධිප්පායො හසාධිප්පායො, සො එතස්ස අත්ථීති විග්ගහො, තස්ස, ඉමිනා කීළාධිප්පායරහිතස්ස අනාපත්තිං බ්යතිරෙකතො දීපෙති. වක්ඛති ච ‘‘අනාපත්ති නහසාධිප්පායස්සා’’ති. ඵුසතො ඵුසන්තස්ස.

1590. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු උපසම්පන්නානුපසම්පන්නෙසු. කායපටිබද්ධාදිකෙ නයෙති ‘‘කායෙන කායපටිබද්ධං ආමසති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’තිඑවමාදිනා (පාචි. 332) දස්සිතෙ නයෙ. අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තීණි දුක්කටානි වුත්තානීති ආහ ‘‘තථෙවානුපසම්පන්නෙ, දීපිතං තිකදුක්කට’’න්ති. එත්ථ ච ‘‘තථෙවා’’ති ඉමිනා උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තිකපාචිත්තියස්ස වුත්තභාවො දීපිතො හොති. යථා උපසම්පන්නෙ තිකපාචිත්තියං දීපිතං, තථෙව අනුපසම්පන්නෙ තිකදුක්කටං දීපිතන්ති යොජනා.

1591. එත්ථ…පෙ… භික්ඛුනීති එත්ථ භික්ඛුපි භික්ඛුනියා අනුපසම්පන්නට්ඨානෙ ඨිතොති වෙදිතබ්බො.

1592. නහසාධිප්පායස්ස ඵුසතොති හසාධිප්පායං විනා වන්දනාදීසු පාදාදිසරීරාවයවෙන පරං ඵුසන්තස්ස. කිච්චෙ සතීති පිට්ඨිපරිකම්මාදිකිච්චෙ සති.

1593. ජලෙති එත්ථ ‘‘උපරිගොප්ඵකෙ’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘උපරිගොප්ඵකෙ උදකෙ’’ති (පාචි. 337). නිමුජ්ජනාදීනන්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන උම්මුජ්ජනප්ලවනානි ගහිතානි. යථාහ ‘‘උපරිගොප්ඵකෙ උදකෙ හසාධිප්පායො නිමුජ්ජති වා උම්මුජ්ජති වා පලවති ¶ වා’’ති (පාචි. 337). ‘‘කෙවල’’න්ති ඉමිනා නහානාදිකිච්චෙන ඔතරන්තස්ස අනාපත්තීති දීපෙති.

1594. උපරිගොප්ඵකෙ ජලෙති ගොප්ඵකානං උපරිභාගප්පමාණෙ ජලෙ. නිමුජ්ජෙය්යපි වාති අන්තොජලං පවිසන්තො නිමුජ්ජෙය්ය වා. තරෙය්ය වාති ප්ලවෙය්ය වා.

1595-6. අන්තොයෙවොදකෙ ¶ නිමුජ්ජිත්වාන ගච්ඡතො තස්ස හත්ථපාදපයොගෙහි පාචිත්තිං පරිදීපයෙති යොජනා.

1597. හත්ථාදිසකලසරීරාවයවං සඞ්ගණ්හිතුං ‘‘යෙන යෙනා’’ති අනියමාමෙඩිතමාහ. ජලං තරතො භික්ඛුනො යෙන යෙන පන අඞ්ගෙන තරණං හොතීති යොජනා.

1598. තරුතො වාපීති රුක්ඛතොපි වා. තිකපාචිත්තියන්ති උදකෙ හසධම්මෙ හසධම්මසඤ්ඤිවෙමතිකඅහසධම්මසඤ්ඤීනං වසෙන තිකපාචිත්තියං. ‘‘තිකදුක්කට’’න්ති පාඨො දිස්සති, ‘‘උදකෙ අහසධම්මෙ හසධම්මසඤ්ඤී, ආපත්ති දුක්කටස්ස. උදකෙ අහසධම්මෙ වෙමතිකො, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 338) වත්වා ‘‘උදකෙ අහසධම්මෙ අහසධම්මසඤ්ඤී, අනාපත්තී’’ති (පාචි. 338) තතියවිකප්පෙ පාළියං අනාපත්ති වුත්තාති සො පමාදපාඨො, ‘‘ද්විකදුක්කට’’න්ති පාඨොයෙව ගහෙතබ්බො.

1599. නාවං තීරෙ උස්සාරෙන්තොපි වාති සම්බන්ධො. උස්සාරෙන්තොති තීරමාරොපෙන්තො. ‘‘කීළතී’’ති ඉදං ‘‘පාජෙන්තො’’ති ඉමිනාපි යොජෙතබ්බං.

1600. කථලාය වාති ඛුද්දකකපාලිකාය වා. උදකන්ති එත්ථ ‘‘භාජනගතං වා’’ති සෙසො. ‘‘භාජනගතං උදකං වා’’ති (පාචි. 338) හි පදභාජනෙ වුත්තං.

1601. කඤ්චිකං ¶ වාති ධඤ්ඤරසං වා. අපි-සද්දො ‘‘ඛීරං වා තක්කං වා රජනං වා පස්සාවං වා’’ති (පාචි. 338) පාළියං ආගතෙ සම්පිණ්ඩෙති. චික්ඛල්ලං වාපීති උදකකද්දමං වා. එත්ථ විසෙසජොතකෙන අපි-සද්දෙන ‘‘අපිච උපරිගොප්ඵකෙ වුත්තානි උම්මුජ්ජනාදීනි ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙන යෙන කෙනචි ආකාරෙන උදකං ඔතරිත්වා වා අනොතරිත්වා වා යත්ථ කත්ථචි ඨිතං උදකං අන්තමසො බින්දුං ගහෙත්වා ඛිපනකීළායපි කීළන්තස්ස දුක්කටමෙවා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 336) අට්ඨකථාගතං විනිච්ඡයවිසෙසං සම්පිණ්ඩෙති. වික්ඛිපන්ති වික්ඛිපිත්වා.

1602. සති ¶ කිච්චෙ ජලං විගාහිත්වා නිමුජ්ජනාදිකං කරොන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. කිච්චං නාම නහානාදිකං.

1603. අනන්තරස්සාති අඞ්ගුලිපතොදකසික්ඛාපදස්ස. විසෙසොව විසෙසතා, කොචි විසෙසො නත්ථීති අත්ථො.

1604-5. යො භික්ඛු භික්ඛුනා පඤ්ඤත්තෙන වුච්චමානො අස්ස වචනං අකත්තුකාමතාය ආදරං පන සචෙ න කරොති, තස්ස තස්මිං අනාදරියෙ පාචිත්තියමුදීරයෙති යොජනා, ඉමිනා වාක්යෙන පුග්ගලානාදරමූලකං පාචිත්තියං වුත්තං. යථාහ ‘‘අනාදරියං නාම ද්වෙ අනාදරියානි පුග්ගලානාදරියඤ්ච ධම්මානාදරියඤ්චා’’ති (පාචි. 342), ‘‘පුග්ගලානාදරියං නාම උපසම්පන්නෙන පඤ්ඤත්තෙන වුච්චමානො ‘අයං උක්ඛිත්තකො වා වම්භිතො වා ගරහිතො වා ඉමස්ස වචනං අකතං භවිස්සතී’ති අනාදරියං කරොති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 342) ච.

ධම්මමෙව වා අසික්ඛිතුකාමො යො භික්ඛු භික්ඛුනා පඤ්ඤත්තෙන වුච්චමානො අස්ස වචනං අකත්තුකාමතාය ආදරං ¶ පන සචෙ න කරොති, තස්ස තස්මිං අනාදරියෙ පාචිත්තියමුදීරයෙති යොජනා, ඉමිනා ධම්මානාදරියමූලකං පාචිත්තියං වුත්තං. යථාහ ‘‘ධම්මානාදරියං නාම උපසම්පන්නෙන පඤ්ඤත්තෙන වුච්චමානො කථායං නස්සෙය්ය වා විනස්සෙය්ය වා අන්තරධායෙය්ය වා, තං නසික්ඛිතුකාමො අනාදරියං කරොති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 342). අනාදරියෙති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං.

1606. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අනුපසම්පන්නසඤ්ඤී අනාදරියං කරොති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 343) තිකපාචිත්තියං වුත්තං. තිකාතීතෙනාති ලොකත්තිකමතික්කන්තෙන. අනුපසම්පන්නානාදරෙ තිකදුක්කටන්ති අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටං.

1607. සුත්තෙනෙවාභිධම්මෙනාති එත්ථ එවකාරො ‘‘දුක්කට’’න්ති ඉමිනා යොජෙතබ්බො. ‘‘සුත්තෙන ¶ අභිධම්මෙනා’’ති පදද්වයෙන අභෙදොපචාරතො සුත්තාභිධම්මාගතො පරියත්තිධම්මො වුත්තො. අපඤ්ඤත්තෙනාති පඤ්ඤත්තසඞ්ඛාතවිනයතො අඤ්ඤත්තා අපඤ්ඤත්තෙන. ‘‘අපඤ්ඤත්තෙනා’’ති ඉදං ‘‘සුත්තෙන අභිධම්මෙනා’’ති පදද්වයවිසෙසනං. භික්ඛුනා වුත්තස්ස තස්මිං භික්ඛුම්හි වා ධම්මෙ වා අනාදරං කරොතො දුක්කටමෙව. සාමණෙරෙන උභයෙනපි පඤ්ඤත්තෙන වා අපඤ්ඤත්තෙන වා වුත්තස්ස තස්මිං සාමණෙරෙ වා පඤ්ඤත්තෙ වා අපඤ්ඤත්තෙ වා ධම්මෙ අනාදරං කරොතො භික්ඛුස්ස දුක්කටමෙවාති යොජනා.

1608. දොසොති පාචිත්තියදුක්කටසඞ්ඛාතො කොචි දොසො.

1609. එත්ථාති ¶ ඉමස්මිං ආචරියානං ගාහෙ. ගාරය්හො ආචරියුග්ගහො නෙව ගහෙතබ්බොති යොජනා. ගාරය්හො ආචරියුග්ගහොති එත්ථ ‘‘යස්මා උච්ඡුරසො සත්තාහකාලිකො, තස්ස කසටො යාවජීවිකො, ද්වින්නංයෙව සමවායො උච්ඡුයට්ඨි, තස්මා විකාලෙ උච්ඡුයට්ඨිං ඛාදිතුං වට්ටති ගුළහරීතකෙ වියා’’ති එවමාදිකො සම්පති නිබ්බත්තො ගාරය්හාචරියවාදො. කතරො පන ගහෙතබ්බොති? පවෙණියා ආගතො ආචරියුග්ගහොව ගහෙතබ්බො.

කුරුන්දියං පන ‘‘ලොකවජ්ජෙ ආචරියුග්ගහො න වට්ටති, පණ්ණත්තිවජ්ජෙ පන වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 344) වුත්තං. මහාපච්චරියං ‘‘සුත්තං, සුත්තානුලොමඤ්ච උග්ගහිතකානංයෙව ආචරියානං උග්ගහො පමාණං, අජානන්තානං කථා අප්පමාණ’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 344) වුත්තං. ‘‘තං සබ්බං පවෙණියා ආගතෙ සමොධානං ගච්ඡතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 344) අට්ඨකථායං වුත්තං. එත්ථ ලොකවජ්ජෙ ආචරියුග්ගහො න වට්ටතීති ලොකවජ්ජසික්ඛාපදෙ ආපත්තිට්ඨානෙ යො ආචරියවාදො, සො න ගහෙතබ්බො, ලොකවජ්ජමතික්කමිත්වා ‘‘ඉදං අම්හාකං ආචරියුග්ගහො’’ති වදන්තස්ස උග්ගහො න වට්ටතීති අධිප්පායො. සුත්තානුලොමං නාම අට්ඨකථා. පවෙණියා ආගතෙ සමොධානං ගච්ඡතීති ‘‘පවෙණියා ආගතො ආචරියුග්ගහොව ගහෙතබ්බො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 344) එවං වුත්තෙ මහාඅට්ඨකථාවාදෙයෙව සඞ්ගහං ගච්ඡතීති අධිප්පායො.

1610-1. ‘‘යො පන භික්ඛු භික්ඛුං භිංසාපෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 346) මාතිකාවචනතො ¶ භයසඤ්ජනනත්ථායාති එත්ථ ‘‘භික්ඛුස්සා’’ති සෙසො. තෙනෙව වක්ඛති ‘‘ඉතරස්ස තු භික්ඛුස්සා’’ති. රූපාදින්ති රූපසද්දගන්ධාදිං. උපසංහරෙති උපට්ඨපෙති ¶ , දස්සෙතීති වුත්තං හොති. භයානකං කථන්ති චොරකන්තාරාදිකථං. යථාහ ‘‘චොරකන්තාරං වා වාළකන්තාරං වා පිසාචකන්තාරං වා ආචික්ඛතී’’ති (පාචි. 348). පරසන්තිකෙති එත්ථ ‘‘පරො’’ති වුත්තනයෙන ලබ්භමානො උපසම්පන්නො ගහෙතබ්බො.

දිස්වා වාති උපට්ඨාපිතං තං රූපාදිං දිස්වා වා. සුත්වා වාති තං භයානකං කථං සුත්වා වා. යස්ස භයදස්සනත්ථාය තං උපට්ඨාපෙසි, සො භායතු වා මා වා භායතු. ඉතරස්සාති තදුපට්ඨාපකස්ස භික්ඛුස්ස. තඞ්ඛණෙති උපට්ඨාපිතක්ඛණෙ.

1612. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අනුපසම්පන්නසඤ්ඤී භිංසාපෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 348) තිකපාචිත්තියං වුත්තං. තිකදුක්කටන්ති අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටං. ‘‘අනුපසම්පන්නං භිංසාපෙතුකාමො’’තිආදිකෙ දුක්කටවාරෙ අනුපසම්පන්නග්ගහණෙන ගිහිනොපි සඞ්ගය්හමානත්තා ‘‘සාමණෙරං ගහට්ඨං වා’’ති ආහ. සාමණෙරං…පෙ… භික්ඛුනො තථෙව භිංසාපෙන්තස්ස තිකදුක්කටං වුත්තන්ති යොජනා.

1614. ජොතින්ති අග්ගිං. තප්පෙතුකාමොති විසිබ්බෙතුකාමො. ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ පදීපෙපි ජොතිකෙපි ජන්තාඝරෙපි කුක්කුච්චායන්තී’’ති (පාචි. 352) උප්පන්නවත්ථුම්හි ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ තථාරූපපච්චයා ජොතිං සමාදහිතුං සමාදහාපෙතු’’න්ති (පාචි. 352) වුත්තත්තා එත්ථ ‘‘තථාරූපං පච්චය’’න්ති ඉමිනා ¶ පදීපුජ්ජලනඤ්ච පත්තපචනසරීරසෙදනාදිකම්මඤ්ච ජන්තාඝරවත්තඤ්ච ගහෙතබ්බං. එත්ථ ච ජොතිකෙපීති පත්තපචනසෙදනකම්මාදීසු ජොතිකරණෙති අත්ථො.

1615. සයංසමාදහන්තස්සාති අත්තනා ජාලෙන්තස්ස.

1616. ජාලාපෙන්තස්ස ¶ …පෙ… දුක්කටන්ති ආණත්තියා ආපජ්ජිතබ්බං දුක්කටං සන්ධායාහ. ආණත්තියා ජලිතෙ ආපජ්ජිතබ්බාපත්ති ‘‘ජාලුට්ඨානෙ පනාපත්ති, පාචිත්ති පරිකිත්තිතා’’ති අනුවත්තමානත්තා සිද්ධාති විසුං න වුත්තා.

1617. ගිලානස්සාති ‘‘ගිලානො නාම යස්ස විනා අග්ගිනා න ඵාසු හොතී’’ති (පාචි. 354) වුත්තස්ස ගිලානස්ස. අවිජ්ඣාතං අලාතං උක්ඛිපන්තස්සාති ගහණෙන භට්ඨං අනිබ්බුතාලාතං අග්ගිනො සමීපං කරොන්තස්ස, යථාඨානෙ ඨපෙන්තස්සාති වුත්තං හොති.

1618-9. විජ්ඣාතං අලාතන්ති නිබ්බුතාලාතං. යථාවත්ථුකං පාචිත්තියන්ති වුත්තං හොති. අඤ්ඤෙන වා කතං විසිබ්බෙන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. විසිබ්බෙන්තස්සාති තප්පෙන්තස්ස. අඞ්ගාරන්ති වීතච්චිකං අඞ්ගාරං. පදීපුජ්ජලනාදිකෙති ආදි-සද්දෙන ‘‘ජොතිකෙ ජන්තාඝරෙ තථාරූපපච්චයා’’ති (පාචි. 352) ආගතං සඞ්ගණ්හාති. එත්ථ ච තථාරූපපච්චයාති ඨපෙත්වා පදීපාදීනි අඤ්ඤෙනපි තථාරූපෙන පච්චයෙන.

1620-1. මජ්ඣිමෙ දෙසෙති ජම්බුදීපෙ යත්ථ බොධිමණ්ඩලං හොති, තස්මිං නවයොජනසතාවට්ටෙ මජ්ඣිමමණ්ඩලෙ, ඉමිනා ඉදං ¶ සික්ඛාපදං තත්ථෙව දෙසොදිස්සකතාය නියතන්ති දස්සෙති. තෙනෙව වක්ඛති අනාපත්තිවාරෙ ‘‘පච්චන්තිමෙපි වා දෙසෙ’’ති. චුණ්ණන්ති සිරීසචුණ්ණාදිකං චුණ්ණං. අභිසඞ්ඛරතොති පටියාදෙන්තස්ස.

1622-3. ‘‘මාසෙ ඌනසඤ්ඤිනො’’ති පදච්ඡෙදො. අතිරෙකද්ධමාසෙ ඌනසඤ්ඤිනො වා අතිරෙකද්ධමාසෙ විමතිස්ස වා දුක්කටන්ති යොජනා. අතිරෙකද්ධමාසෙ න්හායන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. සමයෙසු ච න්හායන්තස්ස අනාපත්තීති එත්ථ ‘‘උණ්හසමයො පරිළාහසමයො ගිලානසමයො කම්මසමයො අද්ධානගමනසමයො වාතවුට්ඨිසමයො’’ති (පාචි. 363) දස්සිතෙසු ඡසු සමයෙසු අඤ්ඤතරෙ සම්පත්තෙ සමයෙ සතිං පච්චුපට්ඨපෙත්වා ඌනමාසෙපි නහායන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො.

තත්ථ ¶ ජෙට්ඨමාසො ච ආසාළ්හිමාසස්ස පුරිමපක්ඛො චාති දියඩ්ඪමාසො උණ්හසමයො නාම. යථාහ ‘‘උණ්හසමයො නාම දියඩ්ඪො මාසො සෙසො ගිම්හාන’’න්ති (පාචි. 364), වස්සානස්ස පඨමො මාසො පරිළාහසමයො නාම. යථාහ ‘‘පරිළාහසමයො නාම වස්සානස්ස පඨමො මාසො’’ති (පාචි. 364). ‘‘යස්ස විනා නහානා න ඵාසු හොතී’’ති (පාචි. 364) වුත්තො සමයො ගිලානසමයො නාම. ‘‘අන්තමසො පරිවෙණම්පි සම්මට්ඨං හොතී’’ති (පාචි. 364) වුත්තො කම්මසමයො නාම. ‘‘අද්ධයොජනං ගච්ඡිස්සාමී’ති නහායිතබ්බ’’න්ති (පාචි. 364) වුත්තො අද්ධානගමනසමයො නාම. ‘‘භික්ඛූ සරජෙන වාතෙන ඔකිණ්ණා හොන්ති, ද්වෙ වා තීණි වා උදකඵුසිතානි කායෙ පතිතානි හොන්තී’’ති (පාචි. 364) වුත්තො වාතවුට්ඨිසමයො නාම.

නදීපාරං ගච්ඡතොපි ඌනකද්ධමාසෙ න්හායන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. වාලිකං උක්කිරිත්වානාති එත්ථ සුක්ඛාය නදියා ¶ වාලිකං උක්කිරිත්වා. කතාවාටෙසුපි ඌනකද්ධමාසෙ න්හායන්තස්සපි අනාපත්තීති. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ‘‘න්හායන්තස්ස අනාපත්තී’’ති ඉදං පච්චාමසති.

1624. පච්චන්තිමෙපි වා දෙසෙති ජම්බුදීපෙ යථාවුත්තමජ්ඣිමදෙසතො බහි පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු, ඛුද්දකෙසු ච දීපෙසු. සබ්බෙසන්ති ලද්ධසමයානං, අලද්ධසමයානඤ්ච සබ්බෙසං භික්ඛූනං. ආපදාසූති භමරඅනුබන්ධාදිආපදාසු. යථාහ ‘‘භමරාදීහි අනුබද්ධස්ස උදකෙ නිමුජ්ජිතුං වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 366). කායචිත්තසමුට්ඨානං එළකලොමසමුට්ඨානං නාම.

1625-7. ‘‘නවං නාම අකතකප්පං වුච්චතී’’ති (පාචි. 369) පාළිවචනතො ච ‘‘පටිලද්ධනවචීවරෙනාති අත්ථො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 368) අට්ඨකථාවචනතො ච චීවරන්ති එත්ථ ‘‘නව’’න්ති සෙසො. කප්පියං බින්දුං අදත්වා නවං චීවරං භික්ඛු පරිභුඤ්ජති, තස්සෙවං පරිභුඤ්ජතො පාචිත්තීති සම්බන්ධො. ඡන්නන්ති ඛොමාදීනං, නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. අඤ්ඤතරං නවං චීවරන්ති නිද්ධාරෙතබ්බං. යත්ථ කත්ථචීති ‘‘චතූසු වා කොණෙසු තීසු වා ද්වීසු වා එකස්මිං වා කොණෙ’’ති (පාචි. අට්ඨ. 368) අට්ඨකථාවචනතො චීවරකොණෙසු යත්ථ කත්ථචි.

කංසනීලෙනාති ¶ චම්මකාරනීලෙන. චම්මකාරනීලං නාම පකතිනීලං. ගණ්ඨිපදෙ පන ‘‘චම්මකාරා උදකෙ තිඵලං, අයොගූථඤ්ච පක්ඛිපිත්වා චම්මං කාළං කරොන්ති, තං චම්මකාරනීල’’න්ති වුත්තං. මහාපච්චරියං පන ‘‘අයොමලං ලොහමලං, එතං කංසනීලං නාමා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 368) වුත්තං. පත්තනීලෙන වාති ‘‘යො කොචි නීලවණ්ණො පණ්ණරසො’’ති (පාචි. අට්ඨ. 368) අට්ඨකථාය වුත්තෙන නීලපණ්ණරසෙන. යෙන කෙනචි කාළෙනාති අඞ්ගාරජල්ලිකාදීසු අඤ්ඤතරෙන යෙන කෙනචි කාළවණ්ණෙන. ‘‘කද්දමො නාම ¶ ඔදකො වුච්චතී’’ති (පාචි. 369) වුත්තත්තා කද්දමෙනාති උදකානුකද්දමසුක්ඛකද්දමාදිං සඞ්ගණ්හාති.

‘‘මඞ්ගුලස්ස පිට්ඨිප්පමාණකං මයූරස්ස අක්ඛිප්පමාණක’’න්ති යථාක්කමෙන යොජනා.

1628. ‘‘පාළිකප්පො කණ්ණිකාකප්පො’’ති යොජනා, මුත්තාවලි විය පාළිං කත්වා අප්පිතකප්පො ච කණ්ණිකාකාරෙන අප්පිතකප්පො චාති අත්ථො. කත්ථචීති එත්ථ ‘‘යථාවුත්තප්පදෙසෙ’’ති සෙසො. ‘‘චතූසු වා කොණෙසු තීසු වා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 368) වුත්තත්තා ‘‘අනෙකං වා’’ති ආහ. වට්ටමෙව වට්ටකං, ඉමිනා අඤ්ඤං විකාරං න වට්ටතීති දස්සෙති. යථාහ ‘‘ඨපෙත්වා එකං වට්ටබින්දුං අඤ්ඤෙන කෙනචිපි විකාරෙන කප්පො න කාතබ්බො’’ති (පාචි. 368).

1629. ‘‘අනාපත්ති පකාසිතා’’ති ඉදං ‘‘විමතිස්සචා’’ති එත්ථ ච-සද්දෙන සමුච්චිතං ‘‘ආදින්නෙ ආදින්නසඤ්ඤිනො’’ති තතියවිකප්පං සන්ධාය වුත්තං. යථාහ ‘‘ආදින්නෙ ආදින්නසඤ්ඤී, අනාපත්තී’’ති.

1630. ‘‘කප්පෙ නට්ඨෙපි වා’’තිආදීහි ච යොජෙතබ්බං. පි-සද්දෙන ‘‘කප්පකතොකාසෙ ජිණ්ණෙ’’ති ඉදං සම්පිණ්ඩෙති. යථාහ ‘‘කප්පකතොකාසො ජිණ්ණො හොතී’’ති. තෙන කප්පකතෙනාති සහත්ථෙ කරණවචනං. සංසිබ්බිතෙසූති එත්ථ ‘‘අකප්පකතෙසූ’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘කප්පකතෙන අකප්පකතං සංසිබ්බිතං හොතී’’ති. නිවාසනපාරුපනං ක්රියං. කප්පබින්දුඅනාදානං අක්රියං.

1631-4. ‘‘විකප්පනා ¶ ¶ නාම ද්වෙ විකප්පනා සම්මුඛාවිකප්පනා ච පරම්මුඛාවිකප්පනා චා’’ති (පාචි. 374) වුත්තත්තා ‘‘විකප්පනා දුවෙ’’තිආදිමාහ. ඉතීති නිදස්සනෙ, එවන්ති අත්ථො. කථං සම්මුඛාවිකප්පනා හොතීති ආහ ‘‘සම්මුඛාය…පෙ… නිද්දිසෙ’’ති. එකස්සාති එත්ථ ‘‘බ්යත්තස්සා’’ති සෙසො. ඉධ බ්යත්තො නාම විකප්පනපච්චුද්ධාරණවිධිං ජානන්තො.

යථාවචනයොගතොති ‘‘ඉමං චීවර’න්ති වා, ‘ඉමානි චීවරානී’ති වා, ‘එතං චීවර’න්ති වා, ‘එතානි චීවරානී’ති වා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469) අට්ඨකථාය වුත්තං අනතික්කම්ම, වචනසම්බන්ධක්කමෙනාති අත්ථො. තදෙකදෙසසරූපං දස්සෙති ‘‘ඉමං චීවර’’න්ති.

‘‘අපච්චුද්ධටතො’’ති ඉමිනා ‘‘න කප්පතී’’ති එතස්ස හෙතුං දස්සෙති.

1635. ‘‘සන්තක’’මිච්චාදි පච්චුද්ධරණප්පකාරො. යථාපච්චයං කරොහීති තුය්හං රුච්චනකං කරොහීති අත්ථො.

1636. සම්මුඛාවිකප්පන්තරං දස්සෙතුමාහ ‘‘අපරා සම්මුඛා වුත්තා’’තිආදි. අත්තනා අභිරුචිතස්ස යස්ස කස්සචි නාමං ගහෙත්වාති යොජනා. සහධම්මිනන්ති එත්ථ ‘‘පඤ්චන්න’’න්ති සෙසො, නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං.

1639. එවන්ති වක්ඛමානාපෙක්ඛං. අපි-සද්දො පන සද්දස්සත්ථෙ.

1640. මිත්තොති දළ්හමිත්තො, ‘‘තෙන වත්තබ්බං ‘කො තෙ මිත්තො වා සන්දිට්ඨො වා’’ති (පාචි. 374) වචනතො ඉදං උපලක්ඛණං. පුන තෙනපි භික්ඛුනා වත්තබ්බන්ති යොජනා.

1641-2. ‘‘අහං ¶ තිස්සස්ස භික්ඛුනො දම්මී’ති වා…පෙ… ‘තිස්සාය සාමණෙරියා දම්මී’ති වා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 2.469) සෙසඅට්ඨකථාපාඨෙන ‘‘ඉද’’මිච්චාදිපාඨො යොජෙතබ්බො.

1643. ද්වීසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං, එත්ථ ‘‘විකප්පනාසූ’’ති පකරණතො ලබ්භති.

1644-5. ඉධ ¶ පන ඉමස්මිං සාසනෙ යෙන පන භික්ඛුනා සහ චීවරසාමිකෙන තං විනයකම්මං කතං, තස්ස අවිස්සාසෙන විස්සාසභාවං විනා සො විනයකම්මකතො භික්ඛු තං චීවරං පරිභුඤ්ජෙය්ය, තස්ස භික්ඛුනො පාචිත්තීති යොජනා. ඡන්දානුරක්ඛනත්ථං ‘‘විනයංකම්ම’’න්ති අනුස්සාරාගමො වෙදිතබ්බො, විනයකම්මන්ති අත්ථො. තං චීවරං අධිට්ඨහන්තස්ස වා විස්සජ්ජන්තස්ස වා දුක්කටන්ති යොජනා.

1646. පච්චුද්ධාරකවත්ථෙසූති පච්චුද්ධටවත්ථෙසු. අපච්චුද්ධාරසඤ්ඤිනොති අපච්චුද්ධටසඤ්ඤිනො. තත්ථාති අපච්චුද්ධටවත්ථෙසු. වෙමතිකස්සාති ‘‘පච්චුද්ධටානි නු ඛො මයා, අපච්චුද්ධටානී’’ති සංසයාපන්නස්ස.

1647. පච්චුද්ධාරණසඤ්ඤිස්සාති පච්චුද්ධටමිදන්ති සඤ්ඤිස්ස. විස්සාසාති යස්ස වා චීවරං විකප්පෙසි, තෙන අපච්චුද්ධටම්පි තස්ස විස්සාසා පරිභුඤ්ජතො ච. යථාහ ‘‘තස්ස වා විස්සසන්තො පරිභුඤ්ජතී’’ති (පාචි. 376).

1648-9. ‘‘පත්තො නාම ද්වෙ පත්තා අයොපත්තො මත්තිකාපත්තො’’ති (පාචි. 379) ජාතියා කප්පියපත්තානං වුත්තත්තා ආහ ¶ ‘‘අධිට්ඨානුපගං පත්ත’’න්ති. තාදිසන්ති අධිට්ඨානුපගං. සූචිඝරං නාම සසූචිකං වා අසූචිකං වා. කායබන්ධනං නාම පට්ටිකා වා සූකරන්තකං වා. නිසීදනං නාම සදසං වුච්චති.

‘‘පත්තං වා’’තිආදීහි උපයොගන්තපදෙහි ‘‘අපනෙත්වා නිධෙන්තස්සා’’ති පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. නිධෙන්තස්සාති එතස්ස ‘‘හසාපෙක්ඛස්සා’’ති විසෙසනං. යථාහ ‘‘හසාපෙක්ඛොපීති කීළාධිප්පායො’’ති (පාචි. 379). ‘‘කෙවල’’න්ති ඉමිනා දුන්නික්ඛිත්තස්ස පටිසාමනාධිප්පායාදිඅඤ්ඤාධිප්පායාභාවං දීපෙති. වක්ඛති ච ‘‘දුන්නික්ඛිත්තමනාපත්ති, පටිසාමයතො පනා’’ති.

1650. තෙනාපීති ආණත්තෙන. තස්සාති ආණාපකස්ස. තිකදුක්කටං වුත්තන්ති අනුපසම්පන්නෙ ¶ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටං වුත්තං, ඉමිනා ච උපසම්පන්නසන්තකෙ තිකපාචිත්තියන්ති ඉදඤ්ච වුත්තමෙව හොති.

1651. අඤ්ඤන්ති පාළියං අනාගතං පත්තත්ථවිකාදිපරික්ඛාරං.

1652. සබ්බෙසූති පාළියං ආගතෙසු ච අනාගතෙසු ච සබ්බෙසු පරික්ඛාරෙසු.

1653. ධම්මකථං කත්වාති ‘‘සමණෙන නාම අනිහිතපරික්ඛාරෙන භවිතුං න වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 377) අට්ඨකථාගතනයෙන ධම්මකථං කත්වා. අනිහිතපරික්ඛාරෙනාති අප්පටිසාමිතපරික්ඛාරෙන. නිධෙති චෙ, තථා අනාපත්තීති යොජනා. අවිහෙසෙතුකාමස්සාති විහෙසාධිප්පායරහිතස්ස. අකීළස්සාති කීළාධිප්පායරහිතස්ස කෙවලං වත්තසීසෙන ‘‘පටිසාමෙත්වා දස්සාමී’’ති අපනිධෙන්තස්ස.

1654. අදින්නාදානසමුට්ඨානාපත්තීනං ¶ අකුසලාදිවසෙනපි සචිත්තකත්තා ආහ ‘‘ඉදං අකුසලෙනෙව සචිත්ත’’න්ති.

1655. ‘‘තිරච්ඡානගතං පාණ’’න්ති ඉමිනා ‘‘යො පන භික්ඛු සඤ්චිච්ච පාණං ජීවිතා වොරොපෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 383) ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ අධිප්පෙතං පාණං දස්සෙති. ආපත්තිනානත්තාභාවා ආහ ‘‘මහන්තං ඛුද්දකම්පි වා’’ති. යථාහ ‘‘ඉමස්මිඤ්ච සික්ඛාපදෙ තිරච්ඡානගතොයෙව ‘පාණො’ති වෙදිතබ්බො, තං ඛුද්දකම්පි මහන්තම්පි මාරෙන්තස්ස ආපත්තිනානාකරණං නත්ථි, මහන්තෙ පන උපක්කමමහන්තත්තා අකුසලං මහන්තං හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 382). ‘‘මාරෙන්තස්ස අස්සා’’ති පදච්ඡෙදො. ‘‘ඛුද්දකම්පි වා මාරෙන්තස්සා’’ති ඉමිනා අට්ඨකථායං ‘‘අන්තමසො මඤ්චපීඨං සොධෙන්තො මඞ්ගුලබීජකෙපි පාණසඤ්ඤී නික්කාරුණිකතාය තං භින්දන්තො අපනෙති, පාචිත්තියං. තස්මා එවරූපෙසු ඨානෙසු කාරුඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වා අප්පමත්තෙන වත්තං කාතබ්බ’’න්ති වුත්තවිනිච්ඡයොපි සඞ්ගහිතො.

1656. උභයත්ථ ¶ චාති පාණෙ වා අපාණෙ වාති උභයත්ථාපි. අවසෙසවිනිච්ඡයො පනෙත්ථ මනුස්සවිග්ගහෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

1658. සප්පාණකන්ති සහ පාණකෙහීති සප්පාණකං. යෙ පරිභොගෙන මරන්ති, එවරූපා ඉධ ‘‘පාණකා’’ති අධිප්පෙතා. අස්සාති භික්ඛුනො.

1659. ‘‘අවිච්ඡිජ්ජා’’ති ¶ ඉමිනා විච්ඡෙදෙනෙව පයොගනානත්තං හොතීති දීපෙති. පත්තපූරම්පීති එත්ථ පි-සද්දො බ්යතිරෙකෙ.

1660-1. අස්ස පාචිත්ති පරිදීපිතාති සම්බන්ධො. තාදිසෙනාති සප්පාණකෙන. ආවිඤ්ඡිත්වානාති පරිබ්භමිත්වා. යාගුයොති එත්ථ ‘‘උණ්හා’’ති සාමත්ථියා ලබ්භති. ඉදඤ්ච පාණීනං මාරණත්ථං යං කිඤ්චි උණ්හවත්ථුං සප්පාණකෙන උදකෙන අනිබ්බාපෙතුං උපලක්ඛණං. තං සප්පාණකං උදකං. න්හායතොපි වාති එත්ථ පි-සද්දෙන අට්ඨකථායං –

‘‘උදකසොණ්ඩිං වා පොක්ඛරණිං වා පවිසිත්වා බහි නික්ඛමනත්ථාය වීචිං උට්ඨාපයතොපි. සොණ්ඩිං වා පොක්ඛරණිං වා සොධෙන්තෙහි තතො ගහිතඋදකං උදකෙයෙව ආසිඤ්චිතබ්බං. සමීපම්හි උදකෙ අසති කප්පියඋදකස්ස අට්ඨ වා දස වා ඝටෙ උදකසණ්ඨානකප්පදෙසෙ ආසිඤ්චිත්වා තත්ථ ආසිඤ්චිතබ්බං. ‘පවට්ටිත්වා උදකෙ පතිස්සතී’ති උණ්හපාසාණෙ උදකං නාසිඤ්චිතබ්බං. කප්පියඋදකෙන පන පාසාණං නිබ්බාපෙත්වා ආසිඤ්චිතුං වට්ටතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 387) –

1662. උභයත්ථපීති සප්පාණකෙපි අප්පාණකෙපීති උභයත්ථෙව.

1664-6. පාණපටිබද්ධතාය කාරණං දස්සෙතුමාහ ‘‘පතන’’න්තිආදි. සලභාදීනන්ති පටඞ්ගාදීනං ¶ . ඤත්වාති එත්ථ පි-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො. එවමුපරිපි. පදීපුජ්ජලනන්ති එත්ථ ‘‘වියා’’ති සෙසො. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. සප්පාණභාවොව සප්පාණභාවතා, තං. භුඤ්ජතොති භුඤ්ජිතබ්බතො.

සලභාදීනං ¶ පතනං ඤත්වාපි සුද්ධෙන චෙතසා පදීපුජ්ජලනං විය සපාණභාවං ඤත්වාපි ජලසඤ්ඤාය භුඤ්ජිතබ්බතො එත්ථ පණ්ණත්තිවජ්ජතා ඤෙය්යාති යොජනා.

එවං සන්තෙ සිඤ්චනසප්පාණකසික්ඛාපදානං උභින්නම්පි කො විසෙසොති ආහ ‘‘සිඤ්චනෙ’’තිආදි. සිඤ්චනං සිඤ්චනසික්ඛාපදං සිඤ්චනෙ වුත්තං සිඤ්චනවිසයෙ පඤ්ඤත්තං, ඉදං පන සප්පාණකසික්ඛාපදං පරිභොගෙ වුත්තං අජ්ඣොහාරවිසයෙ පඤ්ඤත්තන්ති අයමෙව තස්ස චෙව අස්ස ච විසෙසොති යොජනා.

1667. යථාධම්මන්ති යො යස්ස අධිකරණස්ස වූපසමනාය ධම්මො වුත්තො, තෙනෙව ධම්මෙනාති අත්ථො. ‘‘කිච්චාධිකරණ’’න්ති ඉමිනා ඉතරානි අධිකරණානි උපලක්ඛිතානි. යථාහ ‘‘අධිකරණං නාම චත්තාරි අධිකරණානි විවාදාධිකරණං අනුවාදාධිකරණං ආපත්තාධිකරණං කිච්චාධිකරණ’’න්ති (පාචි. 394). අපලොකනකම්මාදීනි චත්තාරි සඞ්ඝකිච්චං නාම, තදෙව සමථෙහි අධිකරණීයත්තා වූපසමෙතබ්බත්තා අධිකරණන්ති කිච්චාධිකරණං. පුන නීහාතබ්බන්ති පුන නීහරිතබ්බං, වූපසමෙතබ්බන්ති අත්ථො. ඉමිනා ‘‘අකතං කම්ම’’න්තිආදිනා පාළියං දස්සිතා ද්වාදස උක්කොටා උපලක්ඛිතාති දට්ඨබ්බා. උක්කොටෙන්තස්සාති තස්ස තස්ස භික්ඛුනො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අකතං කම්ම’’න්තිආදීනි වත්වා උච්චාලෙන්තස්ස යථාපතිට්ඨිතභාවෙන පතිට්ඨාතුං න දෙන්තස්ස. එත්ථ ච පතිට්ඨාතුං න දෙන්තස්සාති තස්ස පවත්තිආකාරදස්සනත්ථං වුත්තං. යං පන ධම්මෙන අධිකරණං නිහටං, තං සුනිහටමෙව.

1668. ‘‘අකතං කම්මං, දුක්කටං කම්මං, පුන කාතබ්බං කම්ම’’න්ති වදතා වදන්තෙන භික්ඛුනා තං කම්මං උච්චාලෙතුං න වට්ටතීති යොජනා.

1669. විප්පකතෙති ¶ ¶ ආරද්ධානිට්ඨිතෙ. තන්ති පටික්කොසන්තං. සඤ්ඤාපෙත්වාති කතකම්මස්ස අනවජ්ජභාවං ඤාපෙත්වා. න පනඤ්ඤථාති තථා අසඤ්ඤාපෙත්වා.

1670. අධම්මෙ පන කම්මස්මින්ති යථාපාළිආගතෙ කම්මස්මිං. උභයත්ථාපීති ධම්මකම්මෙ, අධම්මකම්මෙ වාති උභයත්ථ.

1671. න ච කම්මාරහස්ස වාති එත්ථ ච-සද්දො ‘‘වග්ගෙන චා’’ති යොජෙතබ්බො. ච-සද්දො වා-සද්දත්ථෙ දට්ඨබ්බො. ‘‘අධම්මෙන, වග්ගෙන වා න කම්මාරහස්ස වා කත’’න්ති ජානතො උක්කොටනෙ දොසො නත්ථීති යොජනා.

1673. ‘‘දුට්ඨුල්ලා නාම ආපත්ති චත්තාරි ච පාරාජිකානි තෙරස ච සඞ්ඝාදිසෙසා’’ති (පාචි. 399) වචනතො පාරාජිකානම්පි දුට්ඨුල්ලත්තා, ඉධ ච පාරාජිකස්ස අනධිප්පෙතත්තා ඉධාධිප්පෙතමෙව දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඝාදිසෙස’’න්ති ඉමිනා දුට්ඨුල්ල-පදං විසෙසිතං. යථාහ ‘‘එත්ථ චත්තාරි පාරාජිකානි අත්ථුද්ධාරවසෙන දස්සිතානි, සඞ්ඝාදිසෙසාපත්ති පන අධිප්පෙතා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 399). ඤත්වාති සාමං වා අඤ්ඤතො වා ජානිත්වා. ඡාදයතො තස්ස පරියාපුතාති ‘‘ඉමං ජානිත්වා චොදෙස්සන්ති, සාරෙස්සන්ති, නාරොචෙස්සාමී’’ති පටිච්ඡාදෙන්තස්ස තස්ස පරියාපුතා දෙසිතා.

1674-5. ධුරං නික්ඛිපිත්වාති ‘‘අඤ්ඤස්ස න ආරොචෙස්සාමී’’ති ධුරනික්ඛෙපං කත්වා. තස්සාති දුට්ඨුල්ලස්ස. පටිච්ඡාදනං හෙතු කාරණං යස්ස ආරොචනස්සාති විග්ගහො. පටිච්ඡාදනහෙතුකන්ති ආරොචනකිරියාය විසෙසනං, ‘‘ඉත්ථන්නාමො ¶ ඉත්ථන්නාමං සඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නො, අඤ්ඤස්ස න ආරොචෙහී’’ති වත්වා ආරොචනං කරොතීති වුත්තං හොති. ඉතීති වුත්තනිදස්සනෙ, හීති එවකාරත්ථෙ, එවමෙව වදතීති අත්ථො.

යාව කොටි න ඡිජ්ජති, තාව එවං භික්ඛූනං සතම්පි සහස්සම්පි තං ආපත්තිං ආපජ්ජති එවාති යොජනා.

1676. මූලෙනාති ¶ සඞ්ඝාදිසෙසං ආපන්නපුග්ගලෙන. ආරොචිතස්ස දුතියස්සාති සමානාධිකරණං. මූලෙන ‘‘මම ආපත්තිං ආපන්නභාවං අඤ්ඤස්ස න ආරොචෙහී’’ති ආරොචිතස්ස දුතියභික්ඛුස්ස සන්තිකා සුණන්තෙන තතියෙන නිවත්තිත්වා තස්සෙව දුතියස්ස පකාසිතෙ ආරොචනස්ස කොටි ඡින්නාති වුච්චතීති යොජනා. කොටීති ආරොචනකිරියාවසානං වුච්චති.

1677. දුට්ඨුල්ලාය ච දුට්ඨුල්ලසඤ්ඤීති එත්ථ ‘‘ආරොචෙන්තො’’ති පකරණතො ලබ්භති. ඉතරෙසු පන ද්වීසූති දුට්ඨුල්ලාය වෙමතිකො, අදුට්ඨුල්ලසඤ්ඤීති ද්වීසු.

1678. අදුට්ඨුල්ලායාති පඤ්චවිධාය ලහුකාපත්තියා. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු විකප්පෙසු. තිකදුක්කටං නිද්දිට්ඨන්ති අදුට්ඨුල්ලාය දුට්ඨුල්ලසඤ්ඤිවෙමතිකඅදුට්ඨුල්ලසඤ්ඤීනං වසෙන දුක්කටත්තයං පාළියං (පාචි. 400) දස්සිතන්ති අත්ථො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු. අනුපසම්පන්නවාරෙසූති තීසු අනුපසම්පන්නවිකප්පෙසු. දුක්කටන්ති අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටන්ති අත්ථො.

1679-80. ‘‘සඞ්ඝස්ස භෙදනාදීනි භවිස්සන්තී’’තිආදීහි සබ්බෙහි පදෙහි ‘‘න ආරොචෙති චෙ, දොසො නත්ථී’’ති ඉදං පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. සභාගං වා න පස්සතීති තථා ¶ අපස්සන්තො න ආරොචෙති චෙ, දොසො නත්ථි. කක්ඛළො අයන්ති න ආරොචෙති චෙ, දොසො නත්ථි.

1681. අඤ්ඤස්ස අනාරොචනෙන ආපජ්ජිතබ්බතො ‘‘අක්රිය’’න්ති වුත්තං. ‘‘ආරොචෙතබ්බ’’න්ති අනුඤ්ඤාතස්ස අනාරොචනං අනාදරමන්තරෙන න හොතීති ආහ ‘‘දුක්ඛවෙදන’’න්ති. එත්ථ ච මාතිකට්ඨකථායං ‘‘සමනුභාසනසදිසානෙවා’’ති (කඞ්ඛා. අට්ඨ. දුට්ඨල්ලසික්ඛාපදවණ්ණනා) වුත්තං, ඉධ ‘‘ධුරනික්ඛෙපතුල්යාවා’’ති, උභයත්ථ නාමමත්තමෙව විසෙසො, එකමෙව සමුට්ඨානන්ති වෙදිතබ්බං.

1682. ඌනවීසතිවස්සන්ති එත්ථ ‘‘ජාන’’න්ති සෙසො, ‘‘ඌනවීසතිවස්සො’’ති ජානන්තොති අත්ථො. ඌනවීසතිවස්සො නාම පටිසන්ධිතො පට්ඨාය අපරිපුණ්ණවීසතිසංවච්ඡරො. යොති ¶ යො භික්ඛු උපජ්ඣායො හුත්වා. කරෙය්යාති කාරාපෙය්ය. උපසම්පජ්ජතීති උපසම්පදො, තං. යො ජානං ඌනවීසතිවස්සං පුග්ගලං උපසම්පදං උපසම්පන්නං කරෙය්ය, තස්ස එවං උපසම්පාදෙන්තස්ස භික්ඛුනො පාචිත්තියං හොතීති යොජනා. සෙසානන්ති ‘‘ගණස්ස ච ආචරියස්ස ච ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 404) පාළියං දස්සිතානං ගහණං.

1683. ඌනවීසතිවස්සභාවං ජානතා වා අජානතා වා භික්ඛුනා යො පුග්ගලො චෙ උපසම්පාදිතො, සො අනුපසම්පන්නොව හොති, පුන සො පරිපුණ්ණවීසතිවස්සො සමානො උපසම්පන්නො කාතබ්බො උපසම්පාදෙතබ්බොයෙවාති යොජනා.

1684. දසවස්සච්චයෙන පරිපුණ්ණදසවස්සො හුත්වා උපජ්ඣායස්ස සතො අස්ස භික්ඛුපටිඤ්ඤස්ස අඤ්ඤෙසං උපසම්පාදනෙ ¶ කොචි දොසො චෙ එකංසෙන නත්ථි න විජ්ජතීති යොජනා.

1685. තං භික්ඛුන්ති ඌනවීසතිවස්සො හුත්වා උපසම්පජ්ජිත්වා පරිපුණ්ණදසවස්සො උපජ්ඣායො හුත්වා උපසම්පාදෙන්තං තං භික්ඛුපටිඤ්ඤං. ගණො චෙ පරිපූරතීති මජ්ඣිමදෙසෙ දසවග්ගො, පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු පඤ්චවග්ගො ගණො සචෙ අනූනො හොති. තෙති උපසම්පාදිතා. සූපසම්පන්නාති සුට්ඨු උපසම්පන්නා.

1686-7. යො භික්ඛු උපජ්ඣායො හුත්වා ‘‘ඌනවීසතිවස්සපුග්ගලං උපසම්පාදයිස්සාමි’’ඉති ගණම්පි වා ආචරියම්පි වා පත්තම්පි වා පරියෙසති, මාළකඤ්ච සම්මන්නති බද්ධසීමං බන්ධති, තස්ස සබ්බෙසු පයොගෙසු දුක්කටං. තථා ඤත්තියා දුක්කටං. තථා ද්වීසු කම්මවාචාසුපි දුක්කටන්ති යොජනා.

1688-9. වීසති ච තානි වස්සානි චාති වීසතිවස්සානි, ඌනානි වීසතිවස්සානි යස්ස සො ඌනවීසතිවස්සො, ඌනවීසතිවස්සොති සඤ්ඤා ඌනවීසතිවස්සසඤ්ඤා, සා එතස්ස අත්ථීති ‘‘ඌනවීසතිවස්සසඤ්ඤී’’ඉති වත්තබ්බෙ නිපාතනලක්ඛණෙන වස්ස-සද්දලොපං කත්වා ‘‘ඌනවීසතිසඤ්ඤී’’ති වුත්තං, තස්ස ඌනවීසතිසඤ්ඤිස්ස. පරිපුණ්ණානි වීසතිවස්සානි එතස්සාති ‘‘පරිපුණ්ණවීසතිවස්සො’’ති වත්තබ්බෙ නිපාතනලක්ඛණෙන වීසතිවස්ස-සද්දලොපං ¶ කත්වා ‘‘පරිපුණ්ණො’’ති පුග්ගලො වුච්චති, තස්මිං පරිපුණ්ණෙ, පරිපුණ්ණවීසතිවස්සෙ පුග්ගලෙති අත්ථො. උභයත්ථාති ඌනවීසතිපරිපුණ්ණවීසතිවස්සෙසු උභොසු පුග්ගලෙසු.

1691. ථෙය්යසත්ථෙන ¶ සද්ධින්ති ‘‘ථෙය්යසත්ථො නාම චොරා කතකම්මා වා හොන්ති අකතකම්මා වා’’තිආදිනා (පාචි. 409) පදභාජනෙ වුත්තසරූපෙන සත්ථසඞ්ඛාතෙන ජනසමූහෙන සහාති වුත්තං හොති. සහාදියොගෙ කරණවචනං. ජානන්තොති ‘‘ථෙය්යසත්ථො’’ති ජානන්තො. සංවිධායාති ‘‘ගච්ඡාමාවුසො, ගච්ඡාම භන්තෙ, ගච්ඡාමාවුසො, අජ්ජ වා හිය්යො වා පරෙ වා අපරෙ වා ගච්ඡාමා’’ති පදභාජනෙ වුත්තනයෙන සංවිදහිත්වාති අත්ථො. මග්ගන්ති එකද්ධානමග්ගං, එත්ථ ‘‘අන්තමසො ගාමන්තරම්පී’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘එකද්ධානමග්ගං පටිපජ්ජෙය්ය අන්තමසො ගාමන්තරම්පී’’ති. පාචිත්තියං සියාති ‘‘ගාමෙ ගාමන්තරෙ ගාමන්තරෙ ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ අද්ධයොජනෙ අද්ධයොජනෙ ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති වුත්තප්පකාරං පාචිත්තියං භවෙය්ය.

1693-4. මග්ගාටවිවිසඞ්කෙතෙති මග්ගවිසඞ්කෙතෙ, අටවිවිසඞ්කෙතෙ ච. යථාවත්ථුකමෙවාති පාචිත්තියමෙව. තෙසූති සත්ථිකෙසු. අසංවිදහන්තෙසූති සංවිධානං අකරොන්තෙසු. සයං විදහතොපි චාති අත්තනා සංවිදහන්තස්ස ච. උභයත්ථාති ථෙය්යසත්ථෙ වා අථෙය්යසත්ථෙ වාති ද්වීසු.

1695. අථෙය්යසත්ථසඤ්ඤිස්සාති එත්ථ ‘‘උභයත්ථා’’ති අනුවත්තෙතබ්බං. කාලස්සායන්ති කාලිකො, විසඞ්කෙතො, තස්මිං, කාලසම්බන්ධිනි විසඞ්කෙතෙ ච අනාපත්තීති අත්ථො. ‘‘කාලිකෙ’’ති ඉමිනා විසඞ්කෙතවිසෙසනෙන මග්ගාටවිවිසඞ්කෙතෙපි ආපත්තියෙවාති දීපෙති.

1696. කායචිත්තතො ¶ , කායවාචාචිත්තතො ච සමුට්ඨානතො ඉදං සික්ඛාපදං ථෙය්යසත්ථසමුට්ඨානං කථිතන්ති යොජනා.

1697. සත්තමන්ති ¶ ‘‘යො පන භික්ඛු මාතුගාමෙන සද්ධිං සංවිධායා’’තිආදිනා (පාචි. 413) උද්දිට්ඨං සත්තමසික්ඛාපදං. භික්ඛුනියා සද්ධිං සංවිධානෙනාති භික්ඛුනියා සද්ධිං සංවිධානසික්ඛාපදෙන. සමුට්ඨානාදිනාති සමුට්ඨානාදිනා විනිච්ඡයෙන. තුල්යන්ති සදිසං. කොචිපීති අප්පමත්තකොපි.

1698. එතෙ පඤ්ච ධම්මා අන්තරායකරාති පකාසිතාති යොජනා. ඉධ අයං අන්තරායකර-සද්දො පාළියං ආගතෙන අන්තරායික-සද්දෙන සමානත්ථො. තස්මා කම්මන්තරායිකා, කිලෙසන්තරායිකා, විපාකන්තරායිකා, උපවාදන්තරායිකා, ආණාවීතික්කමන්තරායිකාති ඉමෙ පඤ්ච අන්තරායිකා ධම්මා භගවතා පකාසිතාති වුත්තං හොති.

තත්ථ තංතංසම්පත්තියා විබන්ධනවසෙන සත්තසන්තානස්ස අන්තරෙ වෙමජ්ඣෙ එති ආගච්ඡතීති අන්තරායො, දිට්ඨධම්මිකාදිඅනත්ථො, අනතික්කමනට්ඨෙන තස්මිං අන්තරායෙ නියුත්තා, අන්තරායං වා ඵලං අරහන්ති, අන්තරායස්ස වා කරණසීලාති අන්තරායිකා (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.417; කඞ්ඛා. අභි. ටී. අරිට්ඨසික්ඛාපදවණ්ණනා).

පඤ්චානන්තරියකම්මානෙව කම්මන්තරායිකා, තථා භික්ඛුනිදූසකකම්මං. තං පන මොක්ඛස්සෙව අන්තරායං කරොති, න සග්ගස්ස. ඉදඤ්ච මිච්ඡාචාරලක්ඛණස්ස අභාවතො වුත්තං. න හි ¶ භික්ඛුනියා ධම්මරක්ඛිතභාවො අත්ථි. පාකතිකභික්ඛුනිවසෙන චෙතං වුත්තං. අරියාය පන පවත්තං අපායසංවත්තනිකමෙව. නන්දමාණවකො (ම. නි. අට්ඨ. 3.7; ධ. ප. අට්ඨ. 1.68 උප්පලවණ්ණත්ථෙරීවත්ථු; අ. නි. අට්ඨ. 2.3.34) චෙත්ථ නිදස්සනං. උභින්නං සමානච්ඡන්දතාවසෙන වා න සග්ගන්තරායිකතා, මොක්ඛන්තරායිකතා පන මොක්ඛත්ථාය පටිපත්තියා විදූසනතො. අභිභවිත්වා පන පවත්තියා සග්ගන්තරායිකතාපි න සක්කා නිවාරෙතුන්ති වදන්ති.

අහෙතුකදිට්ඨිඅකිරියදිට්ඨිනත්ථිකදිට්ඨිසඞ්ඛාතා මිච්ඡාදිට්ඨිධම්මා නියතභාවප්පත්තා කිලෙසන්තරායිකා නාම. පණ්ඩකතිරච්ඡානගතඋභතොබ්යඤ්ජනකානං පටිසන්ධිචිත්තුප්පාදධම්මා විපාකන්තරායිකා නාම. පණ්ඩකාදිග්ගහණඤ්චෙත්ථ නිදස්සනමත්තං සබ්බායපි අහෙතුකපටිසන්ධියා විපාකන්තරායිකභාවතො ¶ . අරියූපවාදා උපවාදන්තරායිකා නාම. තෙ පන යාව අරියෙ න ඛමාපෙන්ති, තාවදෙව, න තතො පරං. සඤ්චිච්ච ආපන්නා සත්තාපත්තික්ඛන්ධා ආණාවීතික්කමන්තරායිකා නාම. තෙපි යාව භික්ඛුභාවං වා පටිජානාති, න වුට්ඨාති වා න දෙසෙති වා, තාවදෙව, න තතො පරං.

එවං දුතියගාථා වත්තබ්බා. තථා අවුත්තෙ ‘‘තික්ඛත්තු’’න්තිආදිගාථා පඨමගාථාය සද්ධිං ඝටනා එව න සියා. තස්මා එත්ථායං ගාථා පරිහීනාති විඤ්ඤායති.

එතෙති ‘‘අන්තරායිකා’’ති භගවතා පකාසිතා පඤ්ච ධම්මා ‘‘යථා අනන්තරායිකා හොන්ති, තථා අහං මුනිනා දෙසිතං ධම්මං ආජානාමී’’ති යො භික්ඛු වදෙය්ය, සො පන ¶ භික්ඛු තික්ඛත්තුං වත්තබ්බොති සම්බන්ධො. කෙහි කථං වත්තබ්බොති ආහ ‘‘යෙ පස්සන්තී’’තිආදි. යෙ තථාවාදිතං භික්ඛුං පස්සන්ති, ‘‘අසුකො ආයස්මා එවංවාදී’’ති පරතො සුණන්ති ච, තෙහි. සො පන භික්ඛු ‘‘මා ආයස්මා එවං අවචා’’ති තික්ඛත්තුං වත්තබ්බොති යොජනා.

1701. අවදන්තස්සාති තං දිස්වා වා සුත්වා වා යථාවුත්තනයෙන අවදන්තස්ස. දුක්කටන්ති ඤාතදුක්කටං. තං දුලද්ධිං. අනිස්සජතොති භික්ඛූහි එවං වුත්තෙපි අනිස්සජන්තස්ස. තථා දුක්කටන්ති අතිදිසති.

1702. කම්මවාචායාති තතියාය කම්මවාචාය. ඔසානෙති පරියොසානෙ, ය්යකාරෙ පත්තෙති අධිප්පායො. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී න පටිනිස්සජ්ජති, ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. ධම්මකම්මෙ වෙමතිකො න පටිනිස්සජ්ජති, ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. ධම්මකම්මෙ අධම්මකම්මසඤ්ඤී න පටිනිස්සජ්ජති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 421) තිකපාචිත්තියං ¶ වුත්තං. අධම්මෙ තිකදුක්කටං වුත්තන්ති අධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤිවෙමතිකඅධම්මකම්මසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටං වුත්තං.

1703. ‘‘අනාපත්ති අකතකම්මස්සා’’ති පදච්ඡෙදො. කම්මං නාම සමනුභාසනකම්මං. යථාහ ‘‘අනාපත්ති අසමනුභාසන්තස්සා’’ති (පාචි. 422).

1704. ඤත්වාති අනොසාරිතභාවං සයමෙව වා පරතො වා තස්ස වා සන්තිකා ඤත්වා. අකතානුධම්මෙනාති අකතො ඔසාරණසඞ්ඛාතො අනුධම්මො යස්ස සො ¶ අකතානුධම්මො, තෙන, සහයොගෙ කරණවචනං. තථාවාදිකභික්ඛුනාති ‘‘තථාහං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමී’’තිආදිං වදන්තෙන භික්ඛුනා. ‘‘අකතානුධම්මෙනා’’ති ඉමිනා සමානාධිකරණං. සංවසෙය්යාති උපොසථාදිකං සඞ්ඝකම්මං කරෙය්ය. භුඤ්ජෙය්ය චාති ආමිසසම්භොගං වා ධම්මසම්භොගං වා කරෙය්ය. සහ සෙය්ය වාති නානූපචාරෙපි එකච්ඡන්නෙ නිපජ්ජෙය්ය.

1705. ඉදානි යථාවුත්තපාචිත්තියස්ස ඛෙත්තනියමං දස්සෙතුමාහ ‘‘උපොසථාදිකං කම්ම’’න්තිආදි. ආදි-සද්දෙන පවාරණං ගහිතං. යථාහ ‘‘උපොසථං වා පවාරණං වා’’ති (පාචි. 425). තෙන සහාති උක්ඛිත්තකෙන සහ. ‘‘කම්මස්ස පරියොසානෙ’’ති ඉදං සංවාසෙන ආපත්තිඛෙත්තනිදස්සනං.

1706. එකෙනෙව පයොගෙන බහුං යාමකාලිකාදිආමිසං ගණ්හතො එකං පාචිත්තියං. තථා එකෙනෙව පයොගෙන බහුං ආමිසං දදතොපි එකං පාචිත්තියං. බහූසු පයොගෙසු බහූනි පාචිත්තියානීති යොජනා. ඉමිනා ච ආමිසසම්භොගෙන තුල්යඵලං ධම්මසම්භොගම්පි සහචරියෙන ආහාති වෙදිතබ්බං. තත්ථ පන පදාදීහි උද්දිසන්තස්ස වා උද්දිසාපෙන්තස්ස වා පදසොධම්මෙ වුත්තනයෙන ආපත්ති වෙදිතබ්බා.

1707. ඉතරොති පකතත්තො. ඉතරස්මින්ති උක්ඛිත්තකෙ. පරොති පකතත්තො. උභොපි වාති ¶ පකතත්තඋක්ඛිත්තා ද්වෙපි වා. ‘‘එකත්ථ එකතො නිපජ්ජන්තී’’ති සෙසො. ඉමෙසු තීසුපි ඨානෙසු ‘‘පාචිත්තී’’ති පකරණතො ලබ්භති.

1708. උට්ඨහිත්වා පුනප්පුනං නිපජ්ජන්තස්ස නිපජ්ජනපයොගානං වසෙන ආපත්තියො සියුන්ති අජ්ඣාහාරයොජනා කාතබ්බා. ‘‘උක්ඛිත්තකෙ නිපන්නස්මි’’න්තිආදිනා වුත්තාපත්තිවිනිච්ඡයො කත්ථ ¶ හොතීති ආහ ‘‘එකනානූපචාරෙසු, එකච්ඡන්නෙ විනිච්ඡයො’’ති. නානූපචාරෙසූති එත්ථ පි-සද්දො ච ‘‘විනිච්ඡයො’’ති එත්ථ අයන්ති ච යොජෙතබ්බො. එකො උපචාරො අස්සාති එකූපචාරං, නානා උපචාරො අස්සාති නානූපචාරං, එකූපචාරඤ්ච නානූපචාරඤ්ච එකනානූපචාරානි එකදෙසසරූපෙකසෙසෙන, තෙසු. එකතො ඡන්නානි එකච්ඡන්නානි, තෙසු එකච්ඡන්නෙසූති වත්තබ්බෙ වණ්ණලොපෙන වා වචනවිපල්ලාසෙන වා ‘‘එකච්ඡන්නෙ’’ති වුත්තං. එකනානූපචාරෙසුපි සෙනාසනෙසු එකච්ඡන්නෙසු අයං යථාවුත්තආපත්තිවිනිච්ඡයො දට්ඨබ්බොති අත්ථො.

1709. උභයත්ථාපීති උක්ඛිත්තානුක්ඛිත්තෙසු ද්වීසුපි.

1710. ‘‘සඤ්ඤිස්ස ඔසාරිතොති චා’’ති පදච්ඡෙදො.

1712. තථා විනාසිතන්ති ‘‘අජ්ජතග්ගෙ තෙ ආවුසො සමණුද්දෙස න චෙව සො භගවා සත්ථා අපදිසිතබ්බො, යම්පි චඤ්ඤෙ සමණුද්දෙසා ලභන්ති භික්ඛූහි සද්ධිං දිරත්තතිරත්තං සහසෙය්යං, සාපි තෙ නත්ථි, චර පිරෙ විනස්සා’’ති (පාචි. 429) වුත්තනයෙන නාසිතං. ‘‘තථා නාසිතං සමණුද්දෙස’’න්ති (පාචි. 428) වචනතො ‘‘සමණුද්දෙස’’න්ති සෙසො. ජානන්ති වුත්තනයෙන ‘‘නාසිතො අය’’න්ති ජානන්තො. උපලාපෙය්යාති ‘‘උපලාපෙය්ය වාති තස්ස පත්තං වා චීවරං වා උද්දෙසං වා පරිපුච්ඡං වා දස්සාමී’’ති (පාචි. 430) පදභාජනෙ ආගතනයෙන සඞ්ගණ්හෙය්ය. තෙනාති නාසිතෙන. උපට්ඨාපෙය්ය වාති තෙන දිය්යමානානි චුණ්ණමත්තිකාදීනි සාදියන්තො තෙන අත්තනො උපට්ඨානං කාරාපෙය්ය වා. ‘‘තෙනා’’ති ඉදං සහත්ථෙ කරණවසෙන ‘‘සම්භුඤ්ජෙය්යා’’තිආදීහි ච යොජෙතබ්බං. වාති එත්ථ ගාථාබන්ධවසෙන ¶ රස්සො. සම්භොගසහසෙය්යා ¶ අනන්තරසික්ඛාපදෙ වුත්තනයා එව. තස්මා ආපත්තිපරිච්ඡෙදොපෙත්ථ තස්මිං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

1713. අත්ථුද්ධාරවසෙන අට්ඨකථායං (පාචි. අට්ඨ. 428) වුත්තා තිස්සො නාසනා දස්සෙතුමාහ ‘‘සංවාසෙන…පෙ… තිස්සො’’ති. තත්ථ තීසු කතමා අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘එත්ථා’’තිආදි. දණ්ඩකම්මෙන නාසනා එත්ථ අධිප්පෙතාති යොජනා. එතාසං විභාගො ච ‘‘තත්ථ ආපත්තියා අදස්සනාදීසු උක්ඛෙපනා සංවාසනාසනා නාම. ‘දූසකො නාසෙතබ්බො, මෙත්තියං භික්ඛුනිං නාසෙථා’ති අයං ලිඞ්ගනාසනා නාම. ‘අජ්ජතග්ගෙ තෙ ආවුසො සමණුද්දෙස න චෙව සො භගවා සත්ථා අපදිසිතබ්බො’ති අයං දණ්ඩකම්මනාසනා නාමා’’ති (පාචි. අට්ඨ. 428) අට්ඨකථාය වුත්තො.

1715. ‘‘වුත්තා සමනුභාසනෙ’’ති (වි. වි. 1703) තත්ථ වුත්තත්තා ආහ ‘‘අරිට්ඨෙන සමා මතා’’ති.

1716-7. යො භික්ඛු සික්ඛාපදං වීතික්කමන්තො තං වීතික්කමං යෙ පස්සන්ති, සුණන්ති ච, තෙහි භික්ඛූහි සික්ඛාපදෙන වුච්චමානො ‘‘මාවුසො එවං අකාසි, න කප්පති එතං භික්ඛුස්සා’’ති සික්ඛාපදෙ වුත්තනයෙන වුච්චමානො ‘‘එතස්මිං සික්ඛාපදෙ යෙන මං තුම්හෙ වදෙථ, එතස්මිං සික්ඛාපදත්ථෙ යාව අඤ්ඤං වියත්තං බහුස්සුතං පකතඤ්ඤුං විනයධරං න පුච්ඡාමි, තාව අහං න සික්ඛිස්සාමී’’ති භණති, තස්ස එවං භණන්තස්ස පාචිත්තියං සියාති සාධිප්පායයොජනා.

1718-9. අනුපසම්පන්නෙ ¶ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන අනුපසම්පන්නෙ සත්ථුනා තිකදුක්කටං දීපිතන්ති යොජනා, ඉමිනා ච උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන උපසම්පන්නෙ තිකපාචිත්තියං දීපිතං හොති. අපඤ්ඤත්තෙන ඔවදනප්පකාරං දස්සෙතුමාහ ‘‘න සල්ලෙඛායිදං හොතී’’ති. උභොහිපි උපසම්පන්නානුපසම්පන්නෙහි ¶ . ‘‘ඉදං සල්ලෙඛාය න හොතී’’ති අපඤ්ඤත්තෙන වුච්චමානස්ස ‘‘න තාවාහ’’න්තිආදීනි වදතො තස්ස භික්ඛුනො දුක්කටං හොතීති යොජනා. ‘‘න දොසො උම්මත්තකාදීන’’න්ති පදච්ඡෙදො.

1720. ‘‘යො පන භික්ඛු පාතිමොක්ඛෙ උද්දිස්සමානෙ එවං වදෙය්යා’’තිආදිසික්ඛාපදපාඨතො (පාචි. 439) උද්දිට්ඨෙහීති එත්ථ ‘‘ඛුද්දානුඛුද්දකෙහි සික්ඛාපදෙහී’’ති සෙසො. පාරාජිකං ඨපෙත්වා අවසෙසා උපාදායුපාදාය ඛුද්දානුඛුද්දකාති නිද්දිට්ඨා. එත්ථ කින්ති පටික්ඛෙපෙ, එතෙහි කිං, පයොජනං නත්ථීති වුත්තං හොති. එතෙහීති සමීපත්ථෙ වචනසාමඤ්ඤෙන ‘‘ඉමෙහී’’ති එතස්ස පරියායො. ‘‘කිං පනිමෙහී’’ති (පාචි. 439) සික්ඛාපදපාඨෙ පටික්ඛෙපස්ස කාරණං දස්සෙති ‘‘කුක්කුච්චාදිනිදානතො’’ති. එත්ථ ආදි-සද්දෙන විහෙසාවිලෙඛා ගහිතා. එත්ථ කුක්කුච්චං නාම ‘‘කප්පති නු ඛො, න කප්පති නු ඛො’’ති කුක්කුච්චකරණං. විහෙසා නාම විප්පටිසාරො. විලෙඛා නාම විචිකිච්ඡාසඞ්ඛාතා මනොවිලෙඛතා මනොවිලෙඛා, ඉමෙහි සකලෙහි පදෙහි සික්ඛාපදවිවණ්ණකප්පකාරො දස්සිතො. ‘‘ඉති සික්ඛාපදවිවණ්ණනෙ’’ති ඉති-සද්දො අජ්ඣාහරිත්වා යොජෙතබ්බො. විවණ්ණනෙති නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං.

කුක්කුච්චාදිනිදානතො ¶ එතෙහි ඛුද්දානුඛුද්දකෙහි සික්ඛාපදෙහි උද්දිට්ඨෙහි කිං ඉති සික්ඛාපදවිවණ්ණනෙ පාචිත්තියාපත්ති හොතීති යොජනා.

1721. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී විනයං විවණ්ණෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. උපසම්පන්නෙ වෙමතිකො…පෙ… අනුපසම්පන්නසඤ්ඤී…පෙ… පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 441) තීණි පාචිත්තියානි වුත්තානි. තං විනයං සචෙ පන අනුපසම්පන්නස්ස සන්තිකෙ විවණ්ණෙති, තිකදුක්කටන්ති යොජනා.

1722-4. උභින්නම්පීති උපසම්පන්නානං, අනුපසම්පන්නානං උභින්නම්පි, ‘‘සන්තිකෙ’’ති සෙසො. අඤ්ඤධම්මවිවණ්ණනෙති විනයතො අඤ්ඤෙසං සුත්තාභිධම්මානං විවණ්ණනෙ.

අනාපත්තිවිසයං ¶ දස්සෙතුමාහ ‘‘නවිවණ්ණෙතුකාමස්සා’’තිආදි. නවිවණ්ණෙතුකාමස්ස ‘‘හන්ද සුත්තන්තං පරියාපුණ, පච්ඡාපි විනයං පරියාපුණිස්සසි’’ ඉති එවං වදන්තස්ස අනාපත්තීති යොජනා. සදිසා එව සාදිසා.

පඨමගාථාය භවිතබ්බං. එවඤ්හි සති ‘‘අඤ්ඤාණෙනා’’තිආදිගාථා පරිපුණ්ණසම්බන්ධා සියාති විඤ්ඤායති.

අඤ්ඤාණෙනාති එත්ථ වා ‘‘ආපන්නත්තා’’ති සෙසො. ආපත්තිමොක්ඛොති ආපත්තියා මොක්ඛො. අඤ්ඤාණෙන ආපන්නත්තා ¶ ආපත්තිමොක්ඛො නෙව විජ්ජතීති යොජනා. කිං කාතබ්බන්ති ආහ ‘‘කාරෙතබ්බො’’තිආදි. යථා ධම්මො ඨිතො, තථා භික්ඛු කාරෙතබ්බොති සම්බන්ධො. ධම්ම-සද්දො පාළිවාචකො, පාළියං යථා වුත්තං, තථා කාරෙතබ්බොති අත්ථො, දෙසනාගාමිනී ආපත්ති චෙ, දෙසාපෙතබ්බො, වුට්ඨානගාමිනී චෙ, වුට්ඨාපෙතබ්බොති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘යථාධම්මො කාරෙතබ්බො’’ති (පාචි. 444). අඤ්ඤාණෙන ආපන්නත්තා තස්ස ආපත්තියා මොක්ඛො නත්ථි. යථා පන ධම්මො ච විනයො ච ඨිතො, තථා භික්ඛු කාරෙතබ්බො, දෙසනාගාමිනිං චෙ ආපන්නො හොති, දෙසාපෙතබ්බො, වුට්ඨානගාමිනිං චෙ, වුට්ඨාපෙතබ්බොති අත්ථො.

1726. උත්තරින්ති යථාධම්මකරණතො උත්තරිං. දුතියෙනෙවාති ඤත්තිදුතියෙනෙව. නින්දිත්වාති ‘‘තස්ස තෙ ආවුසො අලාභා’’තිආදිනා ගරහිත්වා.

1727. එවං ¶ ආරොපිතෙ මොහෙති යථාධම්මකරණතො උපරි යථාවුත්තනයෙන තං පුග්ගලං ගරහිත්වා ඤත්තිදුතියාය කම්මවාචාය තස්ස එවං මොහෙ ආරොපිතෙ. පුන යදි මොහෙතීති යොජනා. තස්මිං මොහනකෙ පුග්ගලෙ පාචිත්ති වුත්තාති යොජනා.

1728. දීපිතං තිකදුක්කටන්ති ‘‘අධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී මොහෙති, වෙමතිකො, අධම්මකම්මසඤ්ඤී මොහෙති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 447) තිකදුක්කටං දස්සිතං. එතස්ස විපරියායතො තිකපාචිත්තියං වෙදිතබ්බං. යථාහ ‘‘ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤී මොහෙති, වෙමතිකො, අධම්මකම්මසඤ්ඤී මොහෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 447). එත්ථ කම්මන්ති මොහාරොපනකම්මං ¶ අධිප්පෙතං. යථාහ ‘‘ධම්මකම්මෙතිආදීසු මොහාරොපනකම්මං අධිප්පෙත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 447).

1729-30. ‘‘න ච මොහෙතුකාමස්සා’’තිආදීහි ‘‘අනාපත්තීති විඤ්ඤෙය්ය’’න්ති ඉදං පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. ‘‘විත්ථාරෙන අසුතස්සා’’ති පදච්ඡෙදො. එත්ථ ‘‘පාතිමොක්ඛ’’න්ති කම්මපදං අපෙක්ඛිතබ්බං. විත්ථාරෙන ඌනකද්වත්තික්ඛත්තුං සුතස්ස චාති යොජනා. තථාති ඉමිනා ‘‘අනාපත්තීති විඤ්ඤෙය්ය’’න්ති ඉදං පච්චාමසති.

1731-2. කුද්ධොති කුපිතො. පහාරං දෙතීති කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා නිස්සග්ගියෙන වා අන්තමසො උප්පලපත්තෙනාපි පහාරං දෙති. යථාහ ‘‘පහාරං දදෙය්යාති කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා නිස්සග්ගියෙන වා අන්තමසො උප්පලපත්තෙනාපි පහාරං දෙතී’’ති (පාචි. 451). එත්ථ ‘‘අඤ්ඤස්ස භික්ඛුස්සා’’ති සෙසො. තස්සාති අපෙක්ඛිත්වා ‘‘යො’’ති ලබ්භති.

අට්ඨකථාගතං විනිච්ඡයං දස්සෙතුමාහ ‘‘සම්පහරිතුකාමෙනා’’තිආදි, ඉමිනා මරණාධිප්පායෙන පහටෙ පාරාජිකන්ති වුත්තං හොති.

1733. ‘‘ඉති එවං කතෙ අයං සඞ්ඝමජ්ඣෙන විරොචතී’’ති විරූපකරණාපෙක්ඛො විරූපකරණෙ අපෙක්ඛවා තස්ස ච අපෙක්ඛිතස්ස භික්ඛුස්ස කණ්ණං වා නාසං වා යදි ඡින්දති, දුක්කටන්ති යොජනා.

1734. අනුපසම්පන්නෙති ¶ ¶ සාමිවචනත්ථෙ භුම්මං. ‘‘ඉත්ථියා’’තිආදීහි පදෙහි යථාරහං යොජෙතබ්බං ‘‘අනුපසම්පන්නාය ඉත්ථියා අනුපසම්පන්නස්ස පුරිසස්සා’’ති. තිරච්ඡානගතස්සපීති එත්ථ ‘‘අන්තමසො’’ති සෙසො. යථාහ ‘‘අන්තමසො තිරච්ඡානගතස්සපී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 452).

1735. ‘‘සචෙ පහරති ඉත්ථිඤ්චා’’ති පදච්ඡෙදො. රත්තෙන චෙතසාති කායසංසග්ගරාගෙන රත්තෙන චිත්තෙන. විනිද්දිට්ඨාති ‘‘යො පන භික්ඛු ඔතිණ්ණො විපරිණතෙන චිත්තෙන මාතුගාමෙන සද්ධිං කායසංසග්ගං සමාපජ්ජෙය්යා’’තිආදිනා (පාරා. 270) දස්සිතා.

1736. මොක්ඛාධිප්පායොති තතො අත්තනො මොක්ඛං පත්ථෙන්තො. දොසො න විජ්ජතීති දුක්කටාදිකොපි දොසො නත්ථි.

1737-9. හෙඨෙතුකාමමායන්තං චොරම්පි වා පච්චත්ථිකම්පි වා අන්තරාමග්ගෙ පස්සිත්වාති යොජනා. දිස්වා කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති ආහ ‘‘මා ඉධාගච්ඡුපාසකා’’තිආදි, ආගමනපටික්ඛෙපෙන තත්ථෙව තිට්ඨාති වුත්තං හොති. ආයන්තන්ති එවං වුත්තෙ තං අනාදියිත්වා ආගච්ඡන්තං. යථාහ ‘‘වචනං අනාදියිත්වා ආගච්ඡන්ත’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 453).

එසෙව නයොති ‘‘මා ආගච්ඡා’ති වුත්තෙපි ආගච්ඡන්තං පහටෙ මතෙපි අනාපත්තී’’ති අයං නයො.

1740. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී, වෙමතිකො, අනුපසම්පන්නසඤ්ඤී පහාරං දෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 452) තිකපාචිත්තියං වුත්තං. සෙසෙති අනුපසම්පන්නෙ. තිකදුක්කටන්ති ‘‘අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී, වෙමතිකො ¶ , අනුපසම්පන්නසඤ්ඤී පහාරං දෙති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 452) තිකදුක්කටං වුත්තං. අනාණත්තිකත්තා ආහ ‘‘කායචිත්තසමුට්ඨාන’’න්ති. කායචිත්තානං සුඛොපෙක්ඛාපි සම්භවන්තීති තතො විසෙසෙතුමාහ ‘‘දුක්ඛවෙදන’’න්ති.

1741. කායන්ති ¶ කායෙකදෙසං හත්ථාදිඅවයවමාහ. වාති දුතියත්ථසම්පිණ්ඩනෙ. කායබද්ධන්ති කායපටිබද්ධං පහරණයොග්ගායොග්ගෙසු කත්තරයට්ඨිසත්ථාදීසු අඤ්ඤතරං. සචෙ උච්චාරෙය්යාති සචෙ පහරණාකාරං දස්සෙත්වා උක්ඛිපෙය්ය, ඉදං ‘‘කායං වා කායපටිබද්ධං වා’’ති ඉමෙහි පදෙහි පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. තස්සාති උච්චාරිතකායාදිකස්ස. උග්ගිරණපච්චයාති උක්ඛිපනකාරණා.

1742. අසම්පහරිතුකාමෙනාති පහාරදානං අනිච්ඡන්තෙන. දින්නත්තාති පහාරස්ස දින්නත්තා. අප්පහරිතුකාමත්තා පුරිමසික්ඛාපදෙන පාචිත්තියං න හොති, උග්ගිරිතුකාමතාය කතපයොගස්ස උග්ගිරණමත්තෙ අට්ඨත්වා පහාරස්ස දින්නත්තා ඉමිනාපි පාචිත්තියං න හොති, අජ්ඣාසයස්ස, පයොගස්ස ච අසුද්ධත්තා අනාපත්තියාපි න භවිතබ්බන්ති දුක්කටං වුත්තං.

1743. සචෙ තෙන පහාරෙන භික්ඛුනො හත්ථාදීසුපි යං කිඤ්චි අඞ්ගං භිජ්ජති, පහටස්ස පහාරදායකස්ස දුක්කටන්ති සම්බන්ධො.

1744. සෙසො විනිච්ඡයො ‘‘මොක්ඛාධිප්පායො’’තිආදිකො ඉධ අවුත්තො විනිච්ඡයො සමුට්ඨානාදිනා සද්ධිං අනන්තරෙ වුත්තනයෙන විනයඤ්ඤුනා වෙදිතබ්බොති යොජනා. ‘‘තිරච්ඡානාදීනං ¶ වච්චකරණාදිං දිස්වාන පලාපෙතුකාමතාය කුජ්ඣිත්වාපි උග්ගිරන්තස්ස මොක්ඛාධිප්පායො එවා’’ති වදන්ති.

1745. අමූලකෙනාති දිට්ඨාදිමූලවිරහිතෙන, එත්ථ ‘‘භික්ඛු’’න්ති සෙසො. සඞ්ඝාදිසෙසෙනාති තෙරසන්නං අඤ්ඤතරෙන. තස්සාති චොදකස්ස, චොදාපකස්ස වා පාපභික්ඛුනො. සචෙ චුදිතකො තස්මිං ඛණෙ ‘‘එස මං චොදෙතී’’ති ජානාති, පාචිත්තියං සියාති යොජනා, ඉමිනා ‘‘සචෙ එවං න ජානාති, චිරෙන වා ජානාති, දුක්කටං හොතී’’ති සිද්ධං.

1746. තත්ථාති උපසම්පන්නෙ. තිකපාචිත්තියන්ති ‘‘උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී අමූලකෙන සඞ්ඝාදිසෙසෙන අනුද්ධංසෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. වෙමතිකො…පෙ… අනුපසම්පන්නසඤ්ඤී අමූලකෙන සඞ්ඝාදිසෙසෙන අනුද්ධංසෙති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 462) තිකපාචිත්තියං ¶ . දිට්ඨාචාරවිපත්තියා චොදකො දුක්කටාපත්තීති අමූලිකාය දිට්ඨිවිපත්තියා වා ආචාරවිපත්තියා වා අනුද්ධංසෙන්තස්ස දුක්කටාපත්ති හොතීති අත්ථො. සෙසෙ චාති අනුපසම්පන්නෙ. තිකදුක්කටන්ති අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තීණි දුක්කටානි හොන්තීති අත්ථො.

1747. ‘‘තථාසඤ්ඤිස්ස අනාපත්තී’’ති පදච්ඡෙදො. තථාසඤ්ඤිස්සාති සමූලකසඤ්ඤිස්ස.

1748-9. සඤ්චිච්චාති තස්ස පරිපුණ්ණවීසතිවස්සාදිභාවං ජානන්තොයෙව. භික්ඛුනොති එත්ථ ‘‘අඤ්ඤස්සා’’ති සෙසො ¶ . ඌනවීසතිවස්සො ත්වං මඤ්ඤෙති එත්ථ ‘‘මඤ්ඤෙ’’ති ඉමිනා පරිකප්පත්ථවාචිනා නිපාතෙන ‘‘උදකං මඤ්ඤෙ ආදිත්ත’’න්තිආදීසු (පාරා. 383) විය මුසාවාදාපත්තියා අවිසයතං දීපෙති. හිතෙසිතාය අනුසිට්ඨිදානාදිකෙ තථාරූපෙ අඤ්ඤස්මිං පච්චයෙ කාරණෙ අසති ‘‘ඌනවීසතිවස්සො ත්වං මඤ්ඤෙ’’ ඉති එවමාදිනා අඤ්ඤස්ස භික්ඛුනො යො භික්ඛු සචෙ සඤ්චිච්ච කුක්කුච්චං උප්පාදෙය්ය, තස්ස එවං කුක්කුච්චං උප්පාදෙන්තස්ස භික්ඛුනො වාචාය වාචාය පාචිත්ති හොතීති යොජනා.

1750. තිකපාචිත්තියං වුත්තන්ති ‘‘උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤී සඤ්චිච්ච කුක්කුච්චං උපදහති, ආපත්ති පාචිත්තියස්ස. වෙමතිකො…පෙ… අනුපසම්පන්නසඤ්ඤී සඤ්චිච්ච කුක්කුච්චං උපදහති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති (පාචි. 467) තිකපාචිත්තියං වුත්තං. සෙසෙ චාති අනුපසම්පන්නෙ ච. තිකදුක්කටන්ති අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන තිකදුක්කටං. වජ්ජමෙව වජ්ජතා.

1751. හිතෙසිතාය භාසතොති සම්බන්ධො. මා එවන්ති එත්ථ ‘‘කරොහී’’ති සෙසො, පුනපි මා එවං කරොහීති අත්ථො. ‘‘අහං තං ඉත්ථියා සහ නිසින්නං මඤ්ඤෙ, තයා විකාලෙ භුත්තං මඤ්ඤෙ, පුන මා එවං කරොහි’’ ඉති හිතෙසිතාය භාසතො අනාපත්ති පකාසිතාති යොජනා.

1753. භණ්ඩනං ¶ නාම කලහො, භණ්ඩනං ජාතං යෙසන්ති විග්ගහො, ජාතභණ්ඩනානන්ති අත්ථො, ‘‘වචන’’න්ති සෙසො. සොතුං උපස්සුතිං තිට්ඨෙය්යාති යොජනා. උපෙච්ච සුය්යති එත්ථාති හි උපස්සුති, ඨානං, යං ඨානං උපගතෙන සක්කා හොති කථෙන්තානං සද්දං සොතුං, තත්ථාති අත්ථො. යො ¶ පන භික්ඛු භණ්ඩනජාතානං භික්ඛූනං වචනං සොතුං උපස්සුතිං සචෙ තිට්ඨෙය්ය, තස්ස පාචිත්තියං සියාති යොජනා.

1754. චොදෙතුකාමතාය ගච්ඡතො අස්සාති යොජනා.

1755. සොතුන්ති පච්ඡතො ගච්ඡන්තානං භණ්ඩනජාතානං වචනං සොතුං. ඔහීයන්තස්සාති පකතිගමනං හාපෙත්වා ඔසක්කන්තස්ස. පුරතො ගච්ඡතො භික්ඛුස්ස දුක්කටන්ති යොජනා. ගච්ඡතො තුරිතං වාපීති පුරතො ගච්ඡන්තානං භණ්ඩනජාතානං වචනං සොතුං පච්ඡතො සීඝං ගච්ඡන්තස්සාපි. අයමෙව විනිච්ඡයොති පදෙ පදෙ අයං එව විනිච්ඡයො.

1756. අත්තනො ඨිතොකාසන්ති සම්බන්ධො. උක්කාසිත්වාපි වාති උක්කාසිතසද්දං කත්වා වා. එත්ථ අහන්ති වා වත්වා ඤාපෙතබ්බන්ති යොජනා.

1757. තිකපාචිත්තියං වුත්තං උපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන. සෙසෙ චාති අනුපසම්පන්නෙ. තිකදුක්කටං අනුපසම්පන්නෙ උපසම්පන්නසඤ්ඤිවෙමතිකඅනුපසම්පන්නසඤ්ඤීනං වසෙන.

1758. ඔරමිස්සන්ති මයා ගහිතදුග්ගාහතො විරමිස්සාමි.

1759. කායචිත්තතො ච කායවාචාචිත්තතො ච සමුට්ඨානතො ථෙය්යසත්ථසමුට්ඨානං. සියා කිරියං සොතුකාමතාය ගමනවසෙන, සියා අකිරියං ඨිතට්ඨානං ආගන්ත්වා මන්තයමානං අජානාපනවසෙන, තෙනාහ ‘‘ඉදං හොති ක්රියාක්රිය’’න්ති. ගමනෙන සිජ්ඣනතො කායකම්මං ¶ . තුණ්හීභාවෙන සිජ්ඣනතො වචීකම්මං. සදොසන්ති සාවජ්ජං, අකුසලචිත්තන්ති වුත්තං හොති.

1760. ධම්මිකානන්ති ¶ ධම්මෙන විනයෙන සත්ථුසාසනෙන කතානං. කම්මානන්ති අපලොකනකම්මං, ඤත්තිකම්මං, ඤත්තිදුතියකම්මං, ඤත්තිචතුත්ථකම්මන්ති ඉමෙසං චතුන්නං කම්මානං. ඛීයතීති අරුචිං පකාසෙති.

1762. අධම්මෙනාති එත්ථ ‘‘කම්මෙනා’’ති සෙසො, ධම්මවිරුද්ධෙන කම්මෙනාති අත්ථො. ‘‘කම්මස්මි’’න්ති ඉදං විභත්තිං විපරිණාමෙත්වා ‘‘කම්මෙනා’’ති අනුවත්තෙතබ්බං. වග්ගෙනාති ‘‘ඡන්දාරහානං ඡන්දො ආහටො හොති, සම්මුඛීභූතා න පටික්කොසන්තී’’ති (මහාව. 387) වුත්තසාමග්ගිලක්ඛණස්ස විරුද්ධත්තා අසමග්ගෙන, එත්ථ ‘‘සඞ්ඝෙනා’’ති සෙසො. ‘‘තථා අකම්මාරහස්සා’’ති පදච්ඡෙදො. ‘‘අධම්මෙන කම්මෙන ඉමෙ කම්මං කරොන්තී’’ති ච ‘‘අසමග්ගෙන සඞ්ඝෙන ඉමෙ කම්මං කරොන්තී’’ති ච ‘‘අධම්මෙන කම්මෙන වග්ගෙන සඞ්ඝෙන ඉමෙ කම්මං කරොන්තී’’ති ච තථා ‘‘අකම්මාරහස්ස ඉමෙ කම්මං කරොන්තී’’ති ච ඤත්වා යො ඛීයති, තස්ස ච අනාපත්ති පකාසිතාති යොජනා.

1764-5. ආරොචිතං වත්ථු යාව න විනිච්ඡිතං වාති යොජනා, ‘‘චොදකෙන ච චුදිතකෙන ච අත්තනො කථා කථිතා, අනුවිජ්ජකො සම්මතො, එත්තාවතාපි වත්ථුමෙව ආරොචිතං හොතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 481) අට්ඨකථාය වුත්තත්තා ආරොචිතං වත්ථු යාව න විනිච්ඡිතං හොතීති අත්ථො. ඤත්ති වා ඨපිතා ¶ , කම්මවාචා නිට්ඨං යාව න ගච්ඡති, එතස්මිං…පෙ…හොති ආපත්ති දුක්කටන්ති යොජනා.

1766. ඡන්දං අදත්වා හත්ථපාසෙ ජහිතෙ තස්ස පාචිත්තියං සියාති යොජනා.

1767-9. අධම්මෙපි කම්මස්මිං ධම්මකම්මන්ති සඤ්ඤිනො දුක්කටන්ති යොජනා. ධම්මකම්මෙ ච අධම්මකම්මසඤ්ඤිනො අනාපත්ති ඉධ න වුත්තා, පාළියං පන වුත්තත්තා ඉධාපි යොජෙතබ්බා. ‘‘සඞ්ඝස්ස භණ්ඩනාදීනි භවිස්සන්තී’’ති සඤ්ඤිනො ගච්ඡතො ච යො වා ගිලානො හොති, තස්ස ගච්ඡතො ¶ ච ගිලානස්ස කරණීයෙ සති ගච්ඡතො ච කම්මං නකොපෙතුකාමස්ස ගච්ඡතො ච පස්සාවනාදිනා පීළිතස්ස ගච්ඡතො ච ‘‘ආගමිස්සාමි’’ඉති එවං ගච්ඡතොපි න දොසතාති යොජනා. තත්ථ දොසො එව දොසතා, ආපත්ති, නදොසතා අනාපත්ති. හත්ථපාසං විජහිත්වා ගමනෙන, ඡන්දස්ස අදානෙන ච ආපජ්ජනතො ක්රියාක්රියං.

1770-1. සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන සද්ධින්ති සමානසංවාසකෙන සමානසීමායං ඨිතෙන සඞ්ඝෙන සද්ධිං. වුත්තඤ්හි ‘‘සමග්ගො නාම සඞ්ඝො සමානසංවාසකො සමානසීමායං ඨිතො’’ති (පාචි. 486). චීවරන්ති විකප්පනුපගමාහ. යථාහ ‘‘චීවරං නාම ඡන්නං චීවරානං අඤ්ඤතරං චීවරං විකප්පනුපගං පච්ඡිම’’න්ති (පාචි. 486). සම්මතස්සාති සෙනාසනපඤ්ඤාපකාදිසම්මුතිං පත්තෙසු අඤ්ඤතරස්ස. ඛීයතීති ‘‘යො යො මිත්තො, තස්ස තස්ස දෙන්තී’’තිආදිනා නයෙන අවණ්ණං භණති.

ධම්මකම්මෙ ධම්මකම්මසඤ්ඤිවෙමතිකඅධම්මකම්මසඤ්ඤීනං වසෙන තිකපාචිත්තියං වුත්තං.

1772-4. සඞ්ඝෙනාසම්මතස්සාපි ¶ චීවරං, අඤ්ඤමෙව වා තථෙව සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන දත්වා ඛීයති, තස්ස දුක්කටන්ති යොජනා. අනුපසම්පන්නෙ තථෙව සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන දින්නෙ සබ්බත්ථ චීවරෙ, අඤ්ඤපරික්ඛාරෙ ච දුක්කටන්ති යොජනා. අනුපසම්පන්නෙති සම්පදානත්ථෙ භුම්මං, අනුපසම්පන්නස්සාති අත්ථො.

සභාවතො ඡන්දාදීනං වසෙනෙව කරොන්තං ඛීයන්තස්ස ච අනාපත්තීති යොජනා. නයා විනිච්ඡයක්කමා.

1775. ඉදං ද්වාදසමන්ති සම්බන්ධො, ‘‘යො පන භික්ඛු ජානං සඞ්ඝිකං ලාභං පරිණතං පුග්ගලස්ස පරිණාමෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 490) ඉමං ද්වාදසමං සික්ඛාපදන්ති අත්ථො. තිංසකකණ්ඩස්මිං නිස්සග්ගියකණ්ඩෙ. අන්තිමෙනාති එත්ථ ‘‘සික්ඛාපදෙනා’’ති පකරණතො ලබ්භති. ච-සද්දො ¶ එවකාරත්ථො. ‘‘යො පන භික්ඛු ජානං සඞ්ඝිකං ලාභං පරිණතං අත්තනො පරිණාමෙය්ය, නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති (පාරා. 658) ඉමිනා අන්තිමෙනෙව සික්ඛාපදෙන සබ්බථා සබ්බං වත්තබ්බං තුල්යන්ති යොජනා. අයමෙව විසෙසතාති එත්ථ විසෙසොයෙව විසෙසතා, අයමෙව විසෙසොති අත්ථො.

1776. තත්ථාති තස්මිං නිස්සග්ගියාවසානෙ සික්ඛාපදෙ. අත්තනො පරිණාමනාති අත්තනො පරිණාමනහෙතු.

1777-8. යො ¶ පන භික්ඛු දෙවියා වාපි රඤ්ඤො වාපි අවිදිතාගමනො අප්පටිසංවිදිතාගමනො සයනීයඝරා රාජස්මිං අනික්ඛන්තෙ, දෙවියා අනික්ඛන්තාය තස්ස සයනීයඝරස්ස උම්මාරං ඉන්දඛීලං සචෙ අතික්කමෙය්ය, තස්ස භික්ඛුනො පඨමෙ පාදෙ දුක්කටං සියා, දුතියෙ පාදෙ පාචිත්තියං සියාති යොජනා.

1779. පටිසංවිදිතෙති අත්තනො ආගමනෙ නිවෙදිතෙ. නෙවපටිසංවිදිතසඤ්ඤිනොති අනිවෙදිතසඤ්ඤිනො. තත්ථාති තස්මිං පටිසංවිදිතාගමනෙ. වෙමතිකස්සාති ‘‘පටිසංවිදිතං නු ඛො, න පටිසංවිදිතං නු ඛො’’ති සංසයමාපන්නස්ස.

1780-1. නෙව ඛත්තියස්ස අප්පටිසංවිදිතෙපි වා න ඛත්තියාභිසෙකෙන අභිසිත්තස්ස අප්පටිසංවිදිතෙපි වා පවිසතො න දොසොති යොජනා, එවරූපානං අනිවෙදිතෙපි පවිසන්තස්ස අනාපත්තීති අත්ථො.

උභොසු රාජිනි ච දෙවියා ච සයනිඝරතො බහි නික්ඛන්තෙසු පවිසතොපි වා උභින්නං අඤ්ඤතරස්මිං නික්ඛන්තෙ පවිසතොපි වා න දොසොති යොජනා. කථිනෙනාති එත්ථ ‘‘සමුට්ඨානාදිනා සම’’න්ති සෙසො, ඉදං සික්ඛාපදං සමුට්ඨානාදිවසෙන කථිනසික්ඛාපදෙන සමානන්ති වුත්තං හොති. සයනීයඝරප්පවෙසො ක්රියං. අප්පටිසංවෙදනං අක්රියං.

1782. රජතං ¶ , ජාතරූපං වා අත්තනො අත්ථාය උග්ගණ්හන්තස්ස, උග්ගණ්හාපයතොපි වා තස්ස නිස්සග්ගියාපත්තීති යොජනා.

1783. ගණපුග්ගලසඞ්ඝානං අත්ථාය චෙතියෙ නවකම්මස්ස අත්ථාය උග්ගණ්හාපයතො, උග්ගණ්හතොපි වා දුක්කටං හොතීති ¶ යොජනා. ජාතරූපරජතානං සරූපං නිස්සග්ගියෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

1784. මුත්තාදිරතනම්පි වුත්තසරූපමෙව. සඞ්ඝාදීනම්පීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ගණපුග්ගලචෙතියානං සඞ්ගහො.

1785-6. යං කිඤ්චි ගිහිසන්තකං සචෙ කප්පියවත්ථු වා හොතු, අකප්පියවත්ථු වාපි හොතු, මාතුකණ්ණපිළන්ධනං තාලපණ්ණම්පි වා හොතු, භණ්ඩාගාරිකසීසෙන පටිසාමයතො තස්ස පාචිත්තියාපත්ති හොතීති යොජනා.

1787. න නිධෙතබ්බමෙවාති න පටිසාමෙතබ්බමෙව.

1788. එසො හි යස්මා පලිබොධො නාම, තස්මා ඨපෙතුං පන වට්ටතීති යොජනා.

1789. අනුඤ්ඤාතෙ ඨානෙති එත්ථ ‘‘පතිත’’න්ති සෙසො. එත්ථ අනුඤ්ඤාතට්ඨානං නාම අජ්ඣාරාමො වා අජ්ඣාවසථො වා. යථාහ ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ රතනං වා රතනසම්මතං වා අජ්ඣාරාමෙ වා අජ්ඣාවසථෙ වා උග්ගහෙත්වා වා උග්ගහාපෙත්වා වා නික්ඛිපිතුං ‘යස්ස භවිස්සති, සො හරිස්සතී’’ති (පාචි. 504). එත්ථ ච අජ්ඣාරාමො නාම පරික්ඛිත්තස්ස අන්තොපරික්ඛෙපො, අපරික්ඛිත්තස්ස ද්වින්නං ලෙඩ්ඩුපාතානං අන්තො. අජ්ඣාවසථො නාම පරික්ඛිත්තස්ස අන්තොපරික්ඛෙපො, අපරික්ඛිත්තස්ස මුසලපාතබ්භන්තරං. ‘‘උග්ගහෙත්වා’’ති ඉදං උපලක්ඛණං, උග්ගහාපෙත්වාතිපි වුත්තං හොති.

1790-1. අනුඤ්ඤාතෙ පන ඨානෙ යථාවුත්තඅජ්ඣාරාමාදිකෙ ඨානෙ රතනං වා රතනසම්මතං වා මනුස්සානං උපභොගපරිභොගං වා සයනභණ්ඩං වා ගහෙත්වා නික්ඛිපන්තස්ස, රතනසම්මතං ¶ විස්සාසං ¶ ගණ්හන්තස්ස ච තාවකාලිකමෙව වා ගණ්හන්තස්ස උභයත්ථ උම්මත්තකාදීනඤ්ච න දොසොති යොජනා.

සඤ්චරිත්තසමොදයන්ති එත්ථ ‘‘සමුට්ඨානාදිනා ඉදං සික්ඛාපද’’න්ති වත්තබ්බං, ඉදං සික්ඛාපදං සමුට්ඨානාදිනා සඤ්චරිත්තසමජාතිකන්ති අත්ථො.

1793-4. සන්තන්ති චාරිත්තසික්ඛාපදෙ වුත්තසරූපං. අනාපුච්ඡාති ‘‘විකාලෙ ගාමප්පවෙසනං ආපුච්ඡාමී’’ති අනාපුච්ඡිත්වා. පච්චයං විනාති තාදිසං අච්චායිකං කරණීයං විනා. පරික්ඛෙපොක්කමෙති පරික්ඛෙපස්ස අන්තොපවෙසෙ. උපචාරොක්කමෙති එත්ථාපි එසෙව නයො.

1796. තතො අඤ්ඤන්ති පඨමං විකාලෙ ගාමප්පවෙසනං ආපුච්ඡිත්වා තතො පවිට්ඨගාමතො අඤ්ඤං ගාමං. පුන තතොති දුතියගාමමාහ. කත්ථචි පොත්ථකෙ ‘‘ආපුච්ඡනෙ කිච්ච’’න්ති පාඨො දිස්සති, ‘‘ආපුච්ඡනකිච්ච’’න්ති පාඨොයෙව පන යුත්තතරො. යථාආකඞ්ඛිතපමාණං දස්සෙතුමාහ ‘‘ගාමසතෙපි වා’’ති.

1797. පස්සම්භෙත්වානාති පටිවිනොදෙත්වා. අන්තරා අඤ්ඤං ගාමං පවිසන්ති චෙති යොජනා.

1798-9. කුලඝරෙ වා අඤ්ඤත්ථ ආසනසාලාය වා භත්තකිච්චං කත්වා යො භික්ඛු සප්පිභික්ඛාය වා තෙලභික්ඛාය වා සචෙ චරිතුකාමො සියාති යොජනා.

පස්සෙති ¶ පකතිවචනසවනාරහෙ අත්තනො සමීපෙ, එතෙනෙව එත්තකා ඨානා දූරීභූතො අසන්තො ¶ නාම හොතීති බ්යතිරෙකතො ලබ්භතීති දස්සෙති. අසන්තෙති අවිජ්ජමානෙ වා වුත්තප්පමාණතො දූරීභූතෙ වා. නත්ථීති එත්ථ ‘‘චින්තෙත්වා’’ති සෙසො.

1802. අනොක්කම්මාති අනුපසක්කිත්වා. මග්ගාති ගන්තබ්බමග්ගා.

1803. තිකපාචිත්තියන්ති විකාලෙ විකාලසඤ්ඤිවෙමතිකකාලසඤ්ඤීනං වසෙන තිකපාචිත්තියං වුත්තං.

1804. අච්චායිකෙ කිච්චෙ වාපීති සප්පදට්ඨාදීනං භෙසජ්ජපරියෙසනාදිකෙ අචිරායිතබ්බකිච්චෙ සති ගච්ඡතො.

1805. අන්තරාරාමන්ති ගාමබ්භන්තරෙ සඞ්ඝාරාමං. භික්ඛුනීනං උපස්සයන්ති භික්ඛුනිවිහාරං. තිත්ථියානං උපස්සයන්ති තිත්ථියාරාමං.

1806-7. අන්තරාරාමාදිගමනෙ න කෙවලං අනාපුච්ඡා ගච්ඡතොයෙව, කායබන්ධනං අබන්ධිත්වා, සඞ්ඝාටිං අපාරුපිත්වා ගච්ඡන්තස්සාපි අනාපත්ති.

ආපදාසුපීති සීහො වා බ්යග්ඝො වා ආගච්ඡති, මෙඝො වා උට්ඨෙති, අඤ්ඤො වා කොචි උපද්දවො උප්පජ්ජති, එවරූපාසු ආපදාසුපි බහිගාමතො අන්තොගාමං ගච්ඡතො අනාපත්තීති අත්ථො.

1808. අට්ඨිදන්තමයං වාපි විසාණජං වාපි සූචිඝරන්ති යොජනා. අට්ඨි නාම යං කිඤ්චි අට්ඨි. දන්තොති හත්ථිදන්තො. විසාණං නාම යං කිඤ්චි විසාණං.

1809. ලාභෙති ¶ පටිලාභෙ. භෙදනකන්ති භෙදනමෙව භෙදනකං, තං අස්ස අත්ථීති භෙදනකං, පඨමං භින්දිත්වා පච්ඡා දෙසෙතබ්බත්තා තං භෙදනකං අස්ස පාචිත්තියස්ස අත්ථීති භෙදනකං, පාචිත්තියං, අස්සත්ථිඅත්ථෙ අ-කාරපච්චයො.

1810-1. ‘‘අනාපත්ති ¶ අරණිකෙ’’ති පදච්ඡෙදො. අරණිකෙති අරණිධනුකෙ. විධෙති කායබන්ධනස්ස විධකෙ. අඤ්ජනිකාති අඤ්ජනිනාළිකා. දකපුඤ්ඡනියාති නහාතස්ස ගත්තෙ උදකපුඤ්ඡනපෙසිකාය. වාසිජටෙති වාසිදණ්ඩකෙ.

1812-3. මඤ්චපීඨසරූපං දුතියෙ භූතගාමවග්ගෙ චතුත්ථසික්ඛාපදෙ වුත්තමෙව. ‘‘සුගතඞ්ගුලෙන අට්ඨඞ්ගුලපාදක’’න්ති අට්ඨඞ්ගුලපාදකස්ස ආගතත්තා ‘‘අට්ඨඞ්ගුලප්පමාණෙනා’’ති එත්ථ ‘‘පාදෙනා’’ති සෙසො.

හෙට්ඨිමාටනින්ති අටනියා හෙට්ඨිමතලං. අටනියා හෙට්ඨිමං හෙට්ඨිමාටනී, තං ඨපෙත්වා, අඤ්ඤත්ර හෙට්ඨිමාය අටනියාති වුත්තං හොති. දෙසනාපුබ්බභාගියෙන මඤ්චපාදච්ඡෙදෙන සහ වත්තතීති සච්ඡෙදා. තං පමාණං. අතික්කමතොති අතික්කාමයතො, ගාථාබන්ධවසෙන ය-කාරලොපො.

1815. පමාණෙන කරොන්තස්සාති අටනියා හෙට්ඨා වඩ්ඪකිරතනප්පමාණෙන පාදෙන යොජෙත්වා කරොන්තස්ස, එතෙනෙව ‘‘ඌනකං කරොන්තස්සා’’ති ඉදං උපලක්ඛිතං. තස්සාති තස්ස අප්පමාණිකස්ස. ඡින්දිත්වාති අටනිතො හෙට්ඨා වඩ්ඪකිරතනාතිරිත්තං ඨානං ඡින්දිත්වා.

1816. පමාණතො නිඛණිත්වාති එත්ථ ‘‘අධික’’න්ති සාමත්ථියා ලබ්භති, පමාණතො අධිකං ඨානං නිඛණිත්වා, අන්තොභූමිං ¶ පවෙසෙත්වාති වුත්තං හොති. උත්තානං වාපීති උද්ධං පාදං කත්වා භූමියං වා දාරුඝටිකාසු වා ඨපෙත්වා. අට්ටං වා බන්ධිත්වා පරිභුඤ්ජතොති උක්ඛිපිත්වා තුලාසඞ්ඝාටෙ ඨපෙත්වා අට්ටං බන්ධිත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස අනාපත්ති.

1817. තූලං ඔනද්ධමෙත්ථාති තූලොනද්ධං, තූලං පක්ඛිපිත්වා උපරි චිමිලිකාය ඔනද්ධං, ‘‘තූලං නාම තීණි තූලානි රුක්ඛතූලං ලතාතූලං පොටකිතූල’’න්ති (පාචි. 528) වුත්තතූලානං ¶ අඤ්ඤතරං පක්ඛිපිත්වා උපරි පිලොතිකාය සිබ්බිත්වා කතන්ති වුත්තං හොති. පොටකිතූලන්ති එරකතූලාදි යං කිඤ්චි තිණජාතීනං තූලං. උද්දාලනමෙව උද්දාලනකං, තං අස්ස අත්ථීති උද්දාලනකන්ති වුත්තනයමෙව. අතික්කන්තා ඊති උපද්දවො යෙන සො අනීති, භගවා, තෙන අනීතිනා.

1818. ආයොගෙති ආයොගපත්තෙ. බන්ධනෙති කායබන්ධනෙ. අංසබද්ධකෙති අංසබන්ධනකෙ. බිබ්බොහනෙති උපධානෙ. ථවිකාති පත්තථවිකා. ථවිකාදීසූති ආදි-සද්දෙන සිපාටිකාදීනං සඞ්ගහො. ථවිකාදීසු තූලොනද්ධෙසු පරිභුත්තෙසු භික්ඛුනො අනාපත්තීති යොජනා.

1819. අඤ්ඤෙන ච කතන්ති එත්ථ ‘‘මඤ්චං වා පීඨං වා’’ති පකරණතො ලබ්භති. උද්දාලෙත්වාති පිලොතිකං උප්පාටෙත්වා තූලං අපනෙත්වා. නයාති සමුට්ඨානාදයො.

1820. නිසීදනන්ති නිසීදනචීවරං. පමාණතොති ‘‘තත්රිදං පමාණං, දීඝසො ද්වෙ විදත්ථියො සුගතවිදත්ථියා, තිරියං දියඩ්ඪං ¶ , දසා විදත්ථී’’ති (පාචි. 531) වුත්තපමාණතො. පමාණාතික්කමෙ පයොගෙ තස්ස දුක්කටං සියාති යොජනා.

1821. සච්ඡෙදන්ති පමාණතො අතිරිත්තපදෙසස්ස ඡෙදනකිරියාසහිතපටිකම්මං පාචිත්තියමුදීරිතන්ති අත්ථො. තස්සාති නිසීදනස්ස. ද්වීසු ඨානෙසු ඵාලෙත්වා තිස්සො දසා කාතබ්බා සියුන්ති යොජනා.

1822. තදූනකන්ති තතො පමාණතො ඌනකං. විතානාදිං කරොන්තස්සාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන අත්ථරණසාණිපාකාරභිසිබිබ්බොහනානං සඞ්ගහො. ‘‘සඤ්චරිත්තසමා නයා’’ති ඉදං වුත්තත්ථමෙව.

1823. රොගෙති කණ්ඩුපිළකාදිරොගෙ සති. යථාහ ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ යස්ස කණ්ඩු ¶ වා පිළකාවා අස්සාවො වා ථුල්ලකච්ඡු වා ආබාධො, තස්ස කණ්ඩුපටිච්ඡාදි’’න්ති (මහාව. 354). එත්ථ කණ්ඩූති කච්ඡු. පිළකාති ලොහිතතුණ්ඩිකා සුඛුමපිළකා. අස්සාවොති අරිසභගන්දලමධුමෙහාදිවසෙන අසුචිපග්ඝරණං. ථුල්ලකච්ඡු වා ආබාධොති මහාපිළකාබාධො වුච්චති. පමාණතොති ‘‘තත්රිදං පමාණං, දීඝසො චතස්සො විදත්ථියො සුගතවිදත්ථියා, තිරියං ද්වෙ විදත්ථියො’’ති (පාචි. 538) වුත්තප්පමාණතො.

1825. පමාණෙනෙවාති ‘‘තත්රිදං පමාණං, දීඝසො ඡ විදත්ථියො සුගතවිදත්ථියා, තිරියං අඩ්ඪතෙය්යා’’ති (පාචි. 543) වුත්තප්පමාණෙනෙව. පමාණාතික්කමෙති වස්සිකසාටිකාය යථාවුත්තපමාණතො ¶ අතික්කමනෙ, නිමිත්තත්ථෙ චෙතං භුම්මං. තස්ස භික්ඛුස්ස. නයොති ඡෙදනපාචිත්තියාදිකො විනිච්ඡයනයො.

1826. සුගතස්ස චීවරෙන තුල්යප්පමාණං චීවරං යො භික්ඛු සචෙ කාරෙය්ය, තස්ස චීවරස්ස කරණෙ තස්ස භික්ඛුස්ස දුක්කටං සියාති යොජනා. තුල්යං පමාණං යස්සාති විග්ගහො.

1827. අත්තනො වත්ථානං කරණකාරාපනං විනා අඤ්ඤතො පටිලාභො නාම නත්ථි, සූචිකම්මපරියොසානෙ චීවරසරූපස්ස පටිලාභොයෙවෙත්ථ පටිලාභොති විඤ්ඤායති.

1828. තස්සාති යං ‘‘සුගතස්ස චීවරෙනා’’ති වුත්තං, තස්ස සුගතචීවරස්ස. දීඝසො පමාණෙන සුගතස්ස විදත්ථියා නව විදත්ථියො, තිරියං පමාණෙන ඡ විදත්ථියො විනිද්දිට්ඨා සික්ඛාපදෙයෙව කථිතාති යොජනා.

ඉති විනයත්ථසාරසන්දීපනියා විනයවිනිච්ඡයවණ්ණනාය

පාචිත්තියකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.