තීකා > විනයපිටක (ටීකා) > පාචිත්යාදියොජනාපාළි

ඛුද්දකානන්ති ¶ සුඛුමාපත්තිපකාසකත්තා අප්පකානං, ගණනතො වා පචුරත්තා බහුකානං. යෙසං සික්ඛාපදානන්ති සම්බන්ධො. ‘‘යෙස’’න්ති පදං ‘‘සඞ්ගහො’’ති පදෙ සාම්යත්ථඡට්ඨී. සඞ්ගහීයතෙ සඞ්ගහො ¶ . ‘‘නවහි වග්ගෙහී’’තිපදං ‘‘සඞ්ගහො, සුප්පතිට්ඨිතො’’ති පදද්වයෙ කරණං. දානීති කාලවාචකො සත්තම්යන්තනිපාතො ඉදානි-පරියායො, ඉමස්මිං කාලෙති අත්ථො. තෙසන්ති ඛුද්දකානං, අයං වණ්ණනාති සම්බන්ධො. භවතීති එත්ථ ති-සද්දො එකංසත්ථෙ අනාගතකාලිකො හොති ‘‘නිරයං නූන ගච්ඡාමි, එත්ථ මෙ නත්ථි සංසයො’’තිආදීසු (ජා. 2.22.331) විය. කිඤ්චාපෙත්ථ හි යථා එකංසවාචකො නූනසද්දො අත්ථි, න එවං ‘‘භවතී’’ති පදෙ, අත්ථතො පන අයං වණ්ණනා නූන භවිස්සතීති අත්ථො ගහෙතබ්බො. අථ වා අවස්සම්භාවියත්ථෙ අනාගතකාලවාචකො හොති ‘‘ධුවං බුද්ධො භවාමහ’’න්තිආදීසු (බු. වං. 2.109-114) විය. කාමඤ්හෙත්ථ යථා අවස්සම්භාවියත්ථවාචකො ධුවසද්දො අත්ථි, න එවං ‘‘භවතී’’ති පදෙ, අත්ථතො පන ධුවං භවිස්සති අයං වණ්ණනාති අත්ථො ගහෙතබ්බොති දට්ඨබ්බං.

1. ‘‘තත්ථා’’ති ¶ පදං ‘‘මුසාවාදවග්ගස්සා’’ති පදෙ නිද්ධාරණසමුදායො, තෙසු නවසු වග්ගෙසූති අත්ථො. පඨමසික්ඛාපදෙති වා, තෙසු ඛුද්දකෙසු සික්ඛාපදෙසූති අත්ථො. සක්යානං පුත්තොති භගිනීහි සංවාසකරණතො ලොකමරියාදං ඡින්දිතුං, ජාතිසම්භෙදතො වා රක්ඛිතුං සක්කුණන්තීති සක්යා. සාකවනසණ්ඩෙ නගරං මාපෙන්තීති වා සක්යා, පුබ්බරාජානො. තෙසං වංසෙ භූතත්තා එතරහිපි රාජානො සක්යා නාම, තෙසං පුත්තොති අත්ථො. ‘‘බුද්ධකාලෙ’’ති පදං ‘‘පබ්බජිංසූ’’ති පදෙ ආධාරො. සක්යකුලතො නික්ඛමිත්වාති සම්බන්ධො. ‘‘වාදක්ඛිත්තො’’ත්යාදිනා වාදෙන ඛිත්තො, වාදම්හි වාති අත්ථං දස්සෙති. යත්ර යත්රාති යස්සං යස්සං දිට්ඨියං පවත්තතීති සම්බන්ධො. අවජානිත්වාති පටිස්සවෙන වියොගං කත්වා. අවසද්දො හි වියොගත්ථවාචකො. ‘‘අපජානිත්වා’’තිපි පාඨො, පටිඤ්ඤාතං අපනීතං කත්වාති අත්ථො. දොසන්ති අයුත්තිදොසං, සල්ලක්ඛෙන්තො හුත්වාති සම්බන්ධො. කථෙන්තො කථෙන්තොති අන්තසද්දො මානසද්දකාරියො. කථියමානො කථියමානොති හි අත්ථො. පටිජානිත්වාති පටිඤ්ඤාතං කත්වා. ආනිසංසන්ති නිද්දොසං ගුණං. පටිපුබ්බො චරසද්දො පටිච්ඡාදනත්ථොති ආහ ‘‘පටිචරති පටිච්ඡාදෙතී’’ති. ‘‘කිං පන රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වා’’ති වුත්තෙ ‘‘අනිච්ච’’න්ති වදති. කස්මාති වුත්තෙ ‘‘ජානිතබ්බතො’’ති වදති. යදි එවං නිබ්බානම්පි ජානිතබ්බත්තා අනිච්චං නාම සියාති වුත්තෙ අත්තනො හෙතුම්හි දොසං දිස්වා අහං ‘‘ජානිතබ්බතො’’ති හෙතුං න වදාමි, ‘‘ජාතිධම්මතො’’ති පන වදාමි. තයා පන දුස්සුතත්තා එවං වුත්තන්ති වත්වා අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරති. ‘‘කුරුන්දිය’’න්ති පදං ‘‘වුත්ත’’න්ති පදෙ ආධාරො. එතස්සාති ‘‘රූපං අනිච්චං ජානිතබ්බතො’’ති වචනස්ස. තත්රාති කුරුන්දියං. තස්සාති පටිජානනාවජානනස්ස. ‘‘පටිච්ඡාදනත්ථ’’න්ති පදං ‘‘භාසතී’’තිපදෙ සම්පදානං. ‘‘මහාඅට්ඨකථාය’’න්තිපදං ‘‘වුත්ත’’න්ති පදෙ ආධාරො. ‘‘දිවාට්ඨානාදීසූ’’ති පදං උපනෙතබ්බං. ඉදං ‘‘අසුකස්මිං නාමපදෙසෙ’’ති පදෙ නිද්ධාරණසමුදායො.

3. සම්මා ¶ වදති අනෙනාති සංවාදනං, උජුජාතිකචිත්තං, න සංවාදනං විසංවාදනං, වඤ්චනාධිප්පායවසප්පවත්තං චිත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විසංවාදනචිත්ත’’න්ති. ‘‘වාචා’’ත්යාදිනා වචති එතායාති වාචාති අත්ථං දස්සෙති ¶ . හීති දළ්හීකරණජොතකං, තදමිනා සච්චන්ති අත්ථො. ‘‘වාචායෙවා’’ති පදං ‘‘බ්යප්පථො’’ති පදෙ තුල්යත්ථං, ‘‘වුච්චතී’’ති පදෙ කම්මං. පථසද්දපරත්තා වාචාසද්දස්ස බ්යාදෙසො කතො. සුද්ධචෙතනා කථිතාති සම්බන්ධො. තංසමුට්ඨිතසද්දසහිතාති තාය චෙතනාය සමුට්ඨිතෙන සද්දෙන සහ පවත්තා චෙතනා කථිතාති යොජනා.

‘‘එව’’න්ති පදං ‘‘දස්සෙත්වා’’ති පදෙ නිදස්සනං, කරණං වා. ‘‘දස්සෙත්වා’’ති පදං ‘‘දස්සෙන්තො ආහා’’ති පදද්වයෙ පුබ්බකාලකිරියා. අන්තෙති ‘‘වාචා’’තිආදීනං පඤ්චන්නං පදානං අවසානෙ. ‘‘ආහා’’ති එත්ථ වත්තමාන-තිවචනස්ස අකාරො පච්චුප්පන්නකාලවාචකෙන ‘‘ඉදානී’’ති පදෙන යොජිතත්තා. ‘‘තත්ථා’’ති පදං ‘‘අත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති පදෙ ආධාරො. එත්ථාති ‘‘අදිට්ඨං දිට්ඨං මෙ’’තිආදීසු. ‘‘පාළිය’’න්ති පදං ‘‘දෙසනා කතා’’ති පදෙ ආධාරො. නිස්සිතවිඤ්ඤාණවසෙන අවත්වා නිස්සයපසාදවසෙන ‘‘චක්ඛුනා දිට්ඨ’’න්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඔළාරිකෙනෙවා’’ති.

4. තස්සාති ‘‘තීහාකාරෙහී’’තිආදිවචනස්ස. ‘‘අත්ථො’’ති පදං ‘‘වෙදිතබ්බො’’ති පදෙ කම්මං. හීති විසෙසජොතකං, විසෙසං කථයිස්සාමීති අත්ථො. තත්ථාති චතුත්ථපාරාජිකෙ. ඉධාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ.

9. ආදීනම්පීති පිසද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො.

11. මන්දසද්දො ජළත්ථවාචකොති ආහ ‘‘මන්දත්තා ජළත්තා’’ති. යො පන අඤ්ඤං භණතීති සම්බන්ධො. ‘‘සාමණෙරෙනා’’ති පදං ‘‘වුත්තො’’ති පදෙ කත්තා. අපිසද්දො පුච්ඡාවාචකො, ‘‘පස්සිත්ථා’’ති පදෙන යොජෙතබ්බො, අපි පස්සිත්ථාති අත්ථො. ‘‘අදිට්ඨං දිට්ඨං මෙ’’තිආදිවචනතො අඤ්ඤා පූරණකථාපි තාව අත්ථීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අඤ්ඤා පූරණකථා නාම හොතී’’ති. අප්පතාය ඌනස්ස අත්ථස්ස පූරණවසෙන පවත්තා කථා පූරණකථා. එසා පූරණකථා ¶ නාම කාති ආහ ‘‘එකො’’තිආදි. එසා හි ගාමෙ අප්පකම්පි තෙලං වා පූවඛණ්ඩං වා පස්සිත්වා වා ලභිත්වා වා බහුකං කත්වා පූරණවසෙන කථිතත්තා පූරණකථා නාම. බහුකානි තෙලානි වා පූවෙ වා පස්සන්තොපි ලභන්තොපි අප්පකං කත්වා ඌනවසෙන කථිතත්තා ¶ ඌනකථාපි අත්ථීති සක්කා වත්තුං. අට්ඨකථාසු පන අවුත්තත්තා වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. බහුකාය පූරණස්ස අත්ථස්ස ඌනවසෙන පවත්තා කථා ඌනකථාති විග්ගහො කාතබ්බොති. පඨමං.

12. දුතියෙ මසධාතු විජ්ඣනත්ථෙ පවත්තති ‘‘ඔමට්ඨං උම්මට්ඨ’’න්තිආදීසු (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.21) වියාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඔමසන්තීති ඔවිජ්ඣන්තී’’ති.

13. ‘‘ඉදං වත්ථු’’න්ති පදං ‘‘ආහරී’’ති පදෙ කම්මං. නන්දිතබ්බොති නන්දො වණ්ණබලාදි, සො එතස්සත්ථීති නන්දී. විසාලානි මහන්තානි විසාණානි එතස්සත්ථීති විසාලො, නන්දී ච සො විසාලො චෙති නන්දිවිසාලොති වචනත්ථං දස්සෙති ‘‘නන්දිවිසාලො නාමා’’තිආදිනා. සොති නන්දිවිසාලො, ‘‘ආහා’’ති පදෙ කත්තා. තත්ථෙවාති යුඤ්ජිතට්ඨානෙයෙව. අහෙතුකපටිසන්ධිකාලෙපීති පි-සද්දො අනුග්ගහත්ථවාචකො, පගෙව ද්විහෙතුක තිහෙතුක පටිසන්ධිකාලෙති අත්ථො. ‘‘තෙන චා’’ති චකාරස්ස අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථත්තා ‘‘අත්තනො කම්මෙන චා’’ති අත්ථං සම්පිණ්ඩෙතීති ආහ ‘‘අත්තනො කම්මෙන චා’’ති. අත්තනොති නන්දිවිසාලස්ස.

15. එත්ථාති එතිස්සං පදභාජනියං, ‘‘ආහා’’ති පදෙ ආධාරො. ‘‘යස්මා’’ති පදං විභජිතුකාමො’’ති පදෙ හෙතු. අට්ඨුප්පත්තියංයෙව ‘‘හීනෙනාපී’’ති වත්වා පදභාජනියං අවුත්තත්තා ඉදං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. වෙණුකාරජාතීති විලීවකාරජාති. නෙසාදජාතීති එත්ථ කෙවට්ටජාතිපි සඞ්ගහිතා.

පු වුච්චති කරීසං, තං කුසති අපනෙතීති පුක්කුසො. පුප්ඵං වුච්චති කරීසං, කුසුමං වා, තං ඡඩ්ඩෙතීති පුප්ඵඡඩ්ඩකො.

කුටති ¶ ඡින්දතීති කොට්ඨො, සොයෙව කොට්ඨකො. යකාරභකාරෙ එකතො යොජෙත්වා ‘‘යභා’’ති යො අක්කොසො අත්ථි, එසො හීනො නාම අක්කොසොති යොජනා.

16. සබ්බපදෙසූති නාමාදීසු සබ්බපදෙසු. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. අලිකන්ති අසච්චං, මිච්ඡාවාචන්ති සම්බන්ධො. යොපි වදතීති යොජනා.

26. පරිහරිත්වාති ¶ පරිමුඛං කථනං අපනෙත්වා. දවං පරිහාසං කාමෙතීති දවකාමො, තස්ස භාවො දවකම්යං, තංයෙව දවකම්යතා. අනුපසම්පන්නන්ති එත්ථ අකාරස්ස සදිසත්ථමග්ගහෙත්වා අඤ්ඤත්ථොව ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘ඨපෙත්වා භික්ඛු’’න්තිආදි. යදි හි සදිසත්ථො භවෙය්ය, සාමණෙරොව අනුපසම්පන්නො නාම සියා සණ්ඨානෙන ච පුරිසභාවෙන ච සදිසත්තා, තස්මා අඤ්ඤත්ථොව ගහෙතබ්බොති දට්ඨබ්බං. සබ්බසත්තාති එත්ථ සබ්බසද්දො අනවසෙසත්ථො මනුස්සෙ උපාදාය වචනත්ථජානනාජානනපකතිකානං සබ්බසත්තානම්පි ගහිතත්තා.

35. අත්ථපුරෙක්ඛාරො නාමාති වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො. සික්ඛාපදමපෙක්ඛිය නපුංසකලිඞ්ගවසෙන ‘‘කිරිය’’න්තිආදි වුත්තං. ආපත්තිමපෙක්ඛිය ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ‘‘කිරියා’’තිආදි වුත්තං. වජ්ජකම්මසද්දා සික්ඛාපදමපෙක්ඛන්තාපි ආපත්ති, මපෙක්ඛන්තාපි නියතනපුංසකලිඞ්ගත්තා නපුංසකායෙව, තස්මා තෙ ද්වෙ ආපත්තිට්ඨානෙ න වුත්තාති දට්ඨබ්බන්ති. දුතියං.

36. තතියෙ ‘‘ජාතභණ්ඩනාන’’න්ති වත්තබ්බෙ අග්යාහිතොතිආදීසු විය විසෙසනපරනිපාතවසෙන ‘‘භණ්ඩනජාතාන’’න්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘සඤ්ජාතභණ්ඩනාන’’න්ති. ‘‘පුබ්බභාගො’’ති වත්වා තස්ස සරූපං දස්සෙති ‘‘ඉමිනා ච ඉමිනා චා’’තිආදිනා. විරුද්ධං වදති එතෙනාති විවාදො, විග්ගාහිකකථා ¶ , තං ආපන්නාති විවාදාපන්නා, තෙසං. පිසති සඤ්චුණ්ණෙතීති පිසුණො, පුග්ගලො, තස්ස ඉදන්ති පෙසුඤ්ඤං, වචනන්ති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පෙසුඤ්ඤන්ති පිසුණවාච’’න්ති.

37. භික්ඛුපෙසුඤ්ඤෙති භික්ඛූනං සන්තිකං උපසංහටෙ පෙසුඤ්ඤවචනෙති ඡට්ඨීසමාසො.

38. ‘‘දිස්වා’’ති පදං ‘‘භණන්තස්සා’’ති පදෙ පුබ්බකාලකිරියා, දස්සනං හුත්වාති අත්ථො. තතියං.

44. චතුත්ථෙ පටිමුඛං ආදරෙන සුණන්තීති පතිස්සා, න පතිස්සා අප්පතිස්සාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අප්පතිස්සවා’’ති.

45. ‘‘පදසො’’ති ¶ එත්ථ සො-පච්චයො විච්ඡත්ථවාචකොති ආහ ‘‘පදං පද’’න්ති. තත්ථාති තෙසු චතුබ්බිධෙසු. පදං නාම ඉධ අත්ථජොතකං වා විභත්යන්තං වා න හොති, අථ ඛො ලොකියෙහි ලක්ඛිතො ගාථාය චතුත්ථංසො පාදොව අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘පදන්ති එකො ගාථාපාදො’’ති. අනු පච්ඡා වුත්තපදත්තා දුතියපාදො අනුපදං නාම. අනු සදිසං බ්යඤ්ජනං අනුබ්යඤ්ජනන්ති අත්ථං දස්සෙති ‘‘අනුබ්යඤ්ජන’’න්තිආදිනා. බ්යඤ්ජනසද්දො පද-පරියායො. යංකිඤ්චි පදං අනුබ්යඤ්ජනං නාම න හොති, පුරිමපදෙන පන සදිසං පච්ඡිමපදමෙව අනුබ්යඤ්ජනං නාම.

වාචෙන්තො හුත්වා නිට්ඨාපෙතීති යොජනා. ‘‘එකමෙකං පද’’න්ති පදං ‘‘නිට්ඨාපෙතී’’ති පදෙ කාරිතකම්මං. ‘‘ථෙරෙනා’’ති පදං ‘‘වුත්තෙ’’ති පදෙ කත්තා, ‘‘එකතො’’ති පදෙ සහත්ථො. සාමණෙරො අපාපුණිත්වා භණතීති සම්බන්ධො. මත්තමෙවාති එත්ථ එවසද්දො මත්තසද්දස්ස අවධාරණත්ථං දස්සෙති, තෙන පකාරං පටික්ඛිපති. ‘‘අනිච්ච’’න්ති ච ‘‘අනිච්චා’’ති ච ද්වින්නං පදානං සතිපි ලිඞ්ගවිසෙසත්තෙ අනුබ්යඤ්ජනත්තා ආපත්තිමොක්ඛො නත්ථීති ආහ ‘‘අනුබ්යඤ්ජනගණනාය පාචිත්තියා’’ති.

බ්රහ්මජාලාදීනීති ¶ එත්ථ ආදිසද්දෙන සාමඤ්ඤඵලසුත්තාදීනි දීඝසුත්තානි (දී. නි. 1.150 ආදයො) සඞ්ගහිතානි. චසද්දෙන ඔඝතරණසුත්තාදීනි සංයුත්තසුත්තානි (සං. නි. 1.1) ච චිත්තපරියාදානසුත්තාදීනි අඞ්ගුත්තරසුත්තානි (අ. නි. 1.2 ආදයො) ච සඞ්ගහිතානි. සොති දෙවතාභාසිතො වෙදිතබ්බොති යොජනා.

කිඤ්චාපි වදතීති සම්බන්ධො. එත්ථ ච කිඤ්චාපිසද්දො ගරහත්ථවාචකො, පනසද්දො අනුග්ගහත්ථවාචකො. මෙණ්ඩකමිලින්දපඤ්හෙසූති මෙණ්ඩකපඤ්හෙ ච මිලින්දපඤ්හෙ ච. යන්ති සුත්තං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ආරම්මණකථා බුද්ධිකකථා දණ්ඩකකථා ඤාණවත්ථුකථාති යොජෙතබ්බං පෙය්යාලවසෙන වුත්තත්තා. ඉමායො පකරණානි නාමාති වදන්ති. මහාපච්චරියාදීසු වත්වා පරිග්ගහිතොති යොජනා. යන්ති සුත්තං.

48. තත්රාති ‘‘එකතො උද්දිසාපෙන්තො’’ති වචනෙ. උද්දිසාපෙන්තීති ආචරියං දෙසාපෙන්ති බහුකත්තාරමපෙක්ඛිය බහුවචනවසෙන වුත්තං. තෙහීති උපසම්පන්නානුපසම්පන්නෙහි. ද්වෙපීති උපසම්පන්නො ච අනුපසම්පන්නො ච.

උපචාරන්ති ¶ ද්වාදසහත්ථූපචාරං. යෙසන්ති භික්ඛූනං. පලායනකගන්ථන්ති පරිවජ්ජෙත්වා ගච්ඡන්තං පකරණං. සාමණෙරො ගණ්හාතීති යොජනා.

ඔපාතෙතීති අවපාතෙති, ගළිතාපෙතීති අත්ථො. සුත්තෙපීති වෙය්යාකරණසුත්තෙපි. තන්ති යෙභුය්යෙන පගුණගන්ථං. පරිසඞ්කමානන්ති සාරජ්ජමානං. යං පන වචනං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. කිරියසමුට්ඨානත්තාති ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස කිරියසමුට්ඨානත්තාති. චතුත්ථං.

49. පඤ්චමෙ මුට්ඨා සති එතෙසන්ති මුට්ඨස්සතී. නත්ථි සම්පජානං එතෙසන්ති අසම්පජානා. භවඞ්ගොතිණ්ණකාලෙති නිද්දොක්කමනකාලෙ.

50. ‘‘පකතියා’’ති පදං ‘‘දෙන්තී’’ති පදෙ විසෙසනං. තෙ භික්ඛූ දෙන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘ගාරවෙනා’’ති පදඤ්ච ‘‘සික්ඛාකාමතායා’’ති පදඤ්ච ‘‘දෙන්තී’’ති පදෙ හෙතු. සීසස්ස උපධානං උස්සීසං, තස්ස කරීයතෙ උස්සීසකරණං ¶ , තංයෙව අත්ථො පයොජනං උස්සීසකරණත්ථො, තදත්ථාය. තත්රාති පුරිමවචනාපෙක්ඛං, ‘‘සික්ඛාකාමතායා’’ති වචනෙති අත්ථො. නිදස්සනන්ති සෙසො. අථ වා සික්ඛාකාමතායාති පච්චත්තෙ භුම්මවචනං. ‘‘ඉදම්පිස්ස හොති සීලස්මි’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.195 ආදයො) විය. ඉදම්පි සික්ඛාකාමතාය අයං සික්ඛාකාමතා සික්ඛාකාමභාවො හොතීති යොජනා. එස නයො ‘‘තත්රිදං සමන්තපාසාදිකාය සමන්තපාසාදිකත්තස්මි’’න්තිආදීසුපි. භික්ඛූ ඛිපන්තීති යොජනා. තන්ති ආයස්මන්තං රාහුලං. අථාති ඛිපනතො පච්ඡා. ඉදන්ති වත්ථු. සම්මුඤ්චනිකචවරඡඩ්ඩනකානි සන්ධාය වුත්තං. තෙනායස්මතා රාහුලෙන පාතිතං නු ඛොති යොජනා. සො පනායස්මා ගච්ඡතීති සම්බන්ධො. අපරිභොගා අඤ්ඤෙසන්ති අඤ්ඤෙහි න පරිභුඤ්ජිතබ්බා.

51. හීති සච්චං, යස්මා වා. සයනං සෙය්යා, කායපසාරණකිරියා, සයන්ති එත්ථාති සෙය්යා, මඤ්චපීඨාදි. තදුභයම්පි එකසෙසෙන වා සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන වා එකතො කත්වා ‘‘සහසෙය්ය’’න්ති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සෙය්යා’’තිආදි. තත්ථාති ද්වීසු සෙය්යාසු. තස්මාති යස්මා ද්වෙ සෙය්යා දස්සිතා, තස්මා. ‘‘සබ්බච්ඡන්නා’’තිආදිනා ලක්ඛණං වුත්තන්ති යොජනා. පාකටවොහාරන්ති ලොකෙ විදිතං වචනං. දුස්සකුටියන්ති දුස්සෙන ඡාදිතකුටියං. අට්ඨකථාසු යථාවුත්තෙ පඤ්චවිධච්ඡදනෙයෙව ගය්හමානෙ කො දොසොති ආහ ‘‘පඤ්චවිධච්ඡදනෙයෙවා’’තිආදි. යං පන ¶ සෙනාසනං පරික්ඛිත්තන්ති සම්බන්ධො. පාකාරෙන වාති ඉට්ඨකසිලාදාරුනා වා. අඤ්ඤෙන වාති කිලඤ්ජාදිනා වා. වත්ථෙනපීති පිසද්දො පගෙව ඉට්ඨකාදිනාති දස්සෙති. යස්සාති සෙනාසනසඞ්ඛාතාය සෙය්යාය. උපරීති වා සමන්තතොති වා යොජනා. එකෙන ද්වාරෙන පවිසිත්වා සබ්බපාසාදස්ස වළඤ්ජිතබ්බතං සන්ධාය වුත්තං ‘‘එකූපචාරො’’ති. සතගබ්භං වා චතුස්සාලං එකූපචාරං හොතීති සම්බන්ධො. තන්ති සෙනාසනසඞ්ඛාතං සෙය්යං.

තත්ථාති සෙනාසනසඞ්ඛාතායං සෙය්යායං. සම්බහුලා සාමණෙරා සචෙ හොන්ති, එකො භික්ඛු සචෙ හොතීති යොජනා. ‘‘සාමණෙරා’’ති ¶ ඉදං පච්චාසන්නවසෙන වුත්තං, උපලක්ඛණවසෙන වා අඤ්ඤෙහිපි සහසෙය්යානං ආපත්තිසම්භවතො. තෙති සාමණෙරා. සබ්බෙසන්ති භික්ඛූනං. තස්සාති සාමණෙරස්ස. එසෙව නයොති එසො එව නයො, න අඤ්ඤො නයොති අත්ථො. අථ වා එසෙව නයොති එසො ඉව නයො, එසො එතාදිසො නයො ඉව අයං නයො දට්ඨබ්බොති අත්ථො.

අපි චාති එකංසෙන. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. චතුක්කන්ති එකාවාසඑකානුපසම්පන්නං, එකාවාසනානුපසම්පන්නං, නානාවාසඑකානුපසම්පන්නං, නානාවාසනානුපසම්පන්නන්ති චතුසමූහං, චතුපරිමාණං වා. යොති භික්ඛු. හිසද්දො විත්ථාරජොතකො, තං වචනං විත්ථාරයිස්සාමීති අත්ථො, විත්ථාරො මයා වුච්චතෙති වා. දෙවසිකන්ති දිවසෙ දිවසෙ. ණිකපච්චයො හි විච්ඡත්ථවාචකො. යොපි සහසෙය්යං කප්පෙති, තස්සාපි ආපත්තීති යොජෙතබ්බො. තත්රාති ‘‘තිරච්ඡානගතෙනාපී’’ති වචනෙ.

‘‘අපදානං අහිමච්ඡා, ද්විපදානඤ්ච කුක්කුටී;

චතුප්පදානං මජ්ජාරී, වත්ථු පාරාජිකස්සිමා’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 1.55);

ඉමං ගාථං සන්ධාය වුත්තං ‘‘වුත්තනයෙනෙවා’’ති. තස්මාති යස්මා වෙදිතබ්බො, තස්මා. ගොධාති කුණ්ඩො. බිළාලොති ආඛුභුජො. මඞ්ගුසොති නකුලො.

අසම්බද්ධභිත්තිකස්ස කතපාසාදස්සාති යොජනා. තුලාති එත්ථ තුලා නාම ථම්භාන, මුපරි දක්ඛිණුත්තරවිත්ථාරවසෙන ඨපිතො දාරුවිසෙසො ථලති ථම්භෙසු පතිට්ඨාතීති කත්වා. තා පන හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදතො තිස්සො, උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන පන පඤ්චසත්තනවාදයො. නානූපචාරෙ පාසාදෙති සම්බන්ධො.

වාළසඞ්ඝාටාදීසූති ¶ වාළරූපං දස්සෙත්වා කතෙසු සඞ්ඝාටාදීසු. ආදිසද්දෙන තුලං සඞ්ගණ්හාති. එත්ථ ච සඞ්ඝාටො නාම තුලාන, මුපරි පුබ්බපච්ඡිමායාමවසෙන ඨපිතො කට්ඨවිසෙසො සම්මා ඝටෙන්ති එත්ථ ගොපානස්යාදයොති ¶ කත්වා. තෙ පන තයො හොන්ති. නිබ්බකොසබ්භන්තරෙති ඡදනකොටිඅබ්භන්තරෙ. පරිමණ්ඩලං වා චතුරස්සං වා සෙනාසනං හොතීති සම්බන්ධො. තත්රාති තස්මිං සෙනාසනෙ. අපරිච්ඡින්නො ගබ්භස්ස උපචාරො එතෙසන්ති අපරිච්ඡින්නගබ්භූපචාරා සබ්බගබ්භා, තෙ පවිසන්තීති අත්ථො. නිපන්නානං භික්ඛූනන්ති යොජනා. තත්රාති තස්මිං පමුඛෙ. පමුඛස්ස සබ්බච්ඡන්නත්තා, සබ්බපරිච්ඡන්නත්තා ච ආපත්තිං කරොතීති යොජනා. නනු පමුඛෙ ඡන්නමෙව අත්ථි, නො පරිච්ඡන්නන්ති ආහ ‘‘ගබ්භපරික්ඛෙපො’’තිආදි. හීති සච්චං.

යං පන අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ජගතීති පථවියා ච මන්දිරාලින්දවත්ථුස්ස ච නාමමෙතං. ඉධ පන මන්දිරාලින්දවත්ථුසඞ්ඛාතා භූභෙදා ගහිතා. තත්ථාති අන්ධකට්ඨකථායං. කස්මා පාළියා න සමෙතීති ආහ ‘‘දසහත්ථුබ්බෙධාපී’’තිආදි. හීති යස්මා. තත්ථාති අන්ධකට්ඨකථායං. යෙපි මහාපාසාදා හොන්තීති යොජනා. තෙසුපීති මහාපාසාදෙසුපි.

සුධාඡදනමණ්ඩපස්සාති එත්ථ ‘‘සුධා’’ති ඉදං උපලක්ඛණවසෙන වුත්තං යෙන කෙනචි ඡදනමණ්ඩපස්සාපි අධිප්පෙතත්තා. මණ්ඩං වුච්චති සූරියරස්මි, තං පාති රක්ඛති, තතො වා ජනන්ති මණ්ඩපං. නනු එකූපචාරං හොති පාකාරස්ස ඡිද්දත්තාති ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. හීති සච්චං, යස්මා වා. වළඤ්ජනත්ථාය එවාති එවකාරො යොජෙතබ්බො. තෙනාහ ‘‘න වළඤ්ජනූපච්ඡෙදනත්ථායා’’ති. අථ වා ‘‘සද්දන්තරත්ථාපොහනෙන සද්දො අත්ථං වදතී’’ති (උදා. අට්ඨ. 1; දී. නි. ටි. 1.1; ම. නි. ටී. 1.මූලපරියායසුත්තවණ්ණනා; සං. නි. ටී. 1.1.ඔඝතරණසුත්තවණ්ණනා; අ. නි. ටී. 1.1.රුපාදිවග්ගවණ්ණනා) වුත්තත්තා ‘‘න වළඤ්ජනූපච්ඡෙදනත්ථායා’’ති වුත්තං. කවාටන්ති එත්ථ ද්වාරමෙව අධිප්පෙතං පරියායෙන වුත්තත්තා, අසති ච ද්වාරෙ කවාටස්සාභාවතො. සංවරණවිවරණකාලෙ කවති සද්දං කරොතීති කවාටං.

තත්රාති ‘‘එකූපචාරත්තා’’ති වචනෙ. යස්සාති පරවාදිනො. අනුයොගො සියාති යොජනා. ඉධාති ඉමස්මිං සහසෙය්යසික්ඛාපදෙ, වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තත්ථාති පිහිතද්වාරෙ ගබ්භෙ. සොති පරවාදී. සබ්බච්ඡන්නත්තා ආපත්ති ඉති වුත්තෙති යොජනා. එසෙව නයො ¶ ‘‘සබ්බපරිච්ඡන්නතා න හොතී’’ති එත්ථාපි. පච්චාගමිස්සතීති පති ආගමිස්සති, පුන ආගමිස්සතීති අත්ථො.

බ්යඤ්ජනමත්තෙනෙවාති ‘‘සබ්බච්ඡන්නා’’තිආදිඅක්ඛරපදමත්තෙනෙව, න අත්ථවසෙන. ‘‘එවඤ්ච සතී’’ති ¶ ඉමිනා අබ්යාපිතදොසං දස්සෙති. තතොති අනාපත්තිතො, පරිහායෙය්යාති සම්බන්ධො. තස්මාති යස්මා අනියතෙසු වුත්තං, තස්මා. තත්ථාති අනියතෙසු. ඉධාපීති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙපි. යං යන්ති සෙනාසනං. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු සෙනාසනෙසු, සහසෙය්යාපත්ති හොතීති සම්බන්ධො.

53. ද්වීසු අට්ඨකථාවාදෙසු මහාඅට්ඨකථාවාදොව යුත්තොති සො පච්ඡා වුත්තො.

ඉමිනාපීති සෙනම්බමණ්ඩපෙනාපි. එතන්ති ජගතියා අපරික්ඛිත්තතං. යථාති යංසද්දත්ථො තතියන්තනිපාතො, යෙන සෙනම්බමණ්ඩපෙනාති අත්ථොති. පඤ්චමං.

55. ඡට්ඨෙ ආගන්තුකා වසන්ති එත්ථාති ආවසථො, ආවසථො ච සො අගාරඤ්චෙති ආවසථාගාරන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආගන්තුකානං වසනාගාර’’න්ති. මනුස්සානං සන්තිකා වචනං සුත්වාති වචනසෙසො යොජෙතබ්බො. සාටකන්ති උත්තරසාටකං, නිවත්ථවත්ථන්තිපි වදන්ති. අච්චාගම්මාති ත්වාපච්චයන්තපදස්ස සම්බන්ධං දස්සෙතුමාහ ‘‘පවත්තො’’ති. යථා ඔමසවාදසික්ඛාපදෙ අක්කොසෙතුකාමතාය ඛත්තියං ‘‘චණ්ඩාලො’’ති වදතො අලිකං භණතොපි මුසාවාදසික්ඛාපදෙන අනාපත්ති, ඔමසවාදසික්ඛාපදෙනෙව ආපත්ති, එවමිධාපි මාතුගාමෙන සහ සයතො පඨමසහසෙය්යසික්ඛාපදෙන අනාපත්ති, ඉමිනාව ආපත්තීති දට්ඨබ්බන්ති. ඡට්ඨං.

60. සත්තමෙ ¶ මහාද්වාරෙති බහි ඨිතෙ මහාද්වාරෙ. ආගම්ම, පවිසිත්වා වා වසනට්ඨානත්තා ඔවරකො ආවසථො නාමාති ආහ ‘‘ඔවරකද්වාරෙ’’ති. සුනිග්ගතෙනාති සුට්ඨු බහි නික්ඛමිත්වා ගතෙන සද්දෙන. ‘‘අඤ්ඤාතු’’න්ති පදස්ස ‘‘න ඤාතු’’න්ති අත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘ආජානිතු’’න්ති. ඉමිනා නකාරවිකාරො අඉති නිපාතො න හොති, ආඉති උපසග්ගොති පන දස්සෙති. ‘‘විඤ්ඤුනා පුරිසෙනා’’ති එත්තකමෙව අවත්වා ‘‘පුරිසවිග්ගහෙනා’’ති වදන්තො මනුස්සපුරිසවිග්ගහං ගහෙත්වා ඨිතෙන යක්ඛෙන පෙතෙන තිරච්ඡානගතෙන සද්ධිං ඨිතාය මාතුගාමස්ස දෙසෙතුං න වට්ටතීති දස්සෙති. න යක්ඛෙනාති යක්ඛෙන සද්ධිං ඨිතාය මාතුගාමස්ස දෙසෙතුං න වට්ටතීති යොජනා. එස නයො ‘‘න පෙතෙන, න තිරච්ඡානගතෙනා’’ති එත්ථාපි.

66. ඡප්පඤ්චවාචාහීති ¶ එත්ථ ‘‘පඤ්චා’’ති වාචාසිලිට්ඨවසෙන වුත්තං කස්සචි පයොජනස්සාභාවා. තත්ථාති ‘‘ඡප්පඤ්චවාචාහී’’ති පදෙ. එකො ගාථාපාදො එකා වාචාති වදන්තො චුණ්ණියෙ විභත්යන්තං එකං පදං එකා වාචා නාමාති දස්සෙති, අත්ථජොතකපදං වා වාක්යපදං වා න ගහෙතබ්බං. ‘‘එකං පදං පාළිතො, පඤ්ච අට්ඨකථාතො’’ති ඉමිනා ‘‘ද්වෙ පදානි පාළිතො, චත්තාරි අට්ඨකථාතො’’තිආදිනයොපි ගහෙතබ්බො. ඡපදානතික්කමොයෙව හි පමාණං. තස්මින්ති එත්ථ සති විභත්තිවිපල්ලාසෙ ලිඞ්ගස්සාපි විපල්ලාසො හොති ‘‘තස්මි’’න්ති පුල්ලිඞ්ගෙන වුත්තත්තා. සති ච විභත්තිවිපල්ලාසෙ ‘‘තස්සා’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගභාවෙන පවත්තා. ‘‘මාතුගාමස්සා’’ති නියතපුල්ලිඞ්ගාපෙක්ඛනස්ස අසම්භවතො අත්ථවසෙන ‘‘එකිස්සා’’ති ඉත්ථිලිඞ්ගභාවෙන වුත්තං. ඉමිනා භෙදලිඞ්ගනිස්සිතො විසෙසනවිසෙස්යොපි අත්ථීති දස්සෙති. තුම්හාකන්ති නිද්ධාරණසමුදායො. ‘‘සුණාථා’’ති අවත්වා ආභොගොපි වට්ටතීති ආහ ‘‘පඨම’’න්තිආදි. පඨමන්ති ච පඨමමෙව. තෙන වුත්තං ‘‘න පච්ඡා’’ති. පුට්ඨො හුත්වා භික්ඛු කථෙතීති යොජනාති. සත්තමං.

67. අට්ඨමෙ ¶ තත්ථාති චතුත්ථපාරාජිකසික්ඛාපදෙ. ඉධාති භූතාරොචනසික්ඛාපදෙ. හීති සච්චං, යස්මා වා. පයුත්තවාචාති පච්චයෙහි යුත්තා වාචා. තථාති තතො ගුණාරොචනකාරණා, අරියා සාදියිංසූති යොජනා.

යතසද්දානං නිච්චසම්බන්ධත්තා වුත්තං ‘‘යෙ’’තිආදි. සබ්බෙපීති පුථුජ්ජනාරියාපි. භූතන්ති විජ්ජමානං. කස්මා සබ්බෙපි පටිජානිංසු, නනු අරියෙහි අත්තනො ගුණානං අනාරොචිතත්තා න පටිජානිතබ්බන්ති ආහ ‘‘අරියානම්පී’’තිආදි. හීති සච්චං, යස්මා වා. අරියානම්පි අබ්භන්තරෙ උත්තරිමනුස්සධම්මො යස්මා භූතො හොති, තස්මා සබ්බෙපි ‘‘භූතං භගවා’’ති පටිජානිංසූති යොජනා. යස්මා භාසිතො විය හොති, තස්මාති යොජනා. අරියා පටිජානිංසූති සම්බන්ධො. අනාදීනවදස්සිනොති දොසස්ස අදස්සනධම්මා. තෙහීති අරියෙහි, භාසිතොති සම්බන්ධො. යං පිණ්ඩපාතං උප්පාදෙසුන්ති යොජනා. අඤ්ඤෙති පුථුජ්ජනා. සබ්බසඞ්ගාහිකෙනෙවාති සබ්බෙසං පුථුජ්ජනාරියානං සඞ්ගහණෙ පවත්තෙනෙව. සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙපීති සික්ඛාපදස්ස පදභාජනියෙපි. තත්ථාති චතුත්ථපාරාජිකෙ. ඉධාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ.

77. උත්තරිමනුස්සධම්මමෙව සන්ධාය වුත්තං, න සුතාදිගුණන්ති අත්ථො. අන්තරා වාති පරිනිබ්බානකාලතො අඤ්ඤස්මිං කාලෙ වා. අතිකඩ්ඪියමානෙනාති අතිනිප්පීළියමානෙන. උම්මත්තකස්සාති ¶ ඉදං පනාති එත්ථ ඉති-සද්දො ආද්යත්ථො. තෙන ‘‘ඛිත්තචිත්තස්සා’’තිආදිං සඞ්ගණ්හාති. දිට්ඨිසම්පන්නානන්ති මග්ගපඤ්ඤාය, ඵලපඤ්ඤාය ච සම්පන්නානං. අනාපත්තීති පාචිත්තියාපත්තියා අනාපත්ති න වත්තබ්බා, ආපත්තියෙව හොති, තස්මා ‘‘උම්මත්තකස්ස අනාපත්තී’’ති න වත්තබ්බන්ති අධිප්පායොති. අට්ඨමං.

78. නවමෙ තත්රාති තස්සං ‘‘දුට්ඨුල්ලා නාමා’’තිආදිපාළියං, තාසු වා පාළිඅට්ඨකථාසු. විචාරණාති වීමංසනා. උපසම්පන්නසද්දෙති උපසම්පන්නසද්දත්ථභාවෙ ¶ . එත්ථ හි සද්දෙ වුච්චමානෙ අවිනාභාවතො සද්දෙන අත්ථොපි වුත්තො, විනාපි භාවපච්චයෙන භාවත්ථස්ස ඤාතබ්බත්තා භාවොපි ගහෙතබ්බො, තස්මා වුත්තං ‘‘උපසම්පන්නසද්දත්ථභාවෙ’’ති. එසෙව නයො ‘‘දුට්ඨුල්ලසද්දෙ’’ති එත්ථාපි. එතං පරිමාණං යස්සාති එතං, ‘‘තෙරස සඞ්ඝාදිසෙසා’’ති වචනං. එතං එව වත්තබ්බං, න ‘‘චත්තාරි ච පාරාජිකානී’’ති ඉදන්ති අත්ථො. තත්ථාති පාළියං. කස්සචි විමති භවෙය්ය, කිං භවෙය්යාති යොජනා. ආපත්තිං ආරොචෙන්තෙන අක්කොසන්තස්ස සමානත්තා වුත්තං ‘‘එවං සතී’’තිආදි. පාචිත්තියමෙව චාති චසද්දො බ්යතිරෙකත්ථො, න දුක්කටං ආපජ්ජතීති අත්ථො. හීති සච්චං. එතන්ති පාචිත්තියාපජ්ජනතං, ‘‘අසුද්ධො හොති…පෙ… ඔමසවාදස්සා’’ති වචනං වා, වුත්තන්ති සම්බන්ධො. එත්ථාති පාළියං. අට්ඨකථාචරියාවෙති එත්ථ එවකාරො අට්ඨානයොගො, පමාණන්ති එත්ථ යොජෙතබ්බො, කාරණමෙවාති අත්ථො. තෙන වුත්තං ‘‘න අඤ්ඤා විචාරණා’’ති. අථ වා අඤ්ඤාති සාම්යත්ථෙ පච්චත්තවචනමෙතං, න අඤ්ඤෙසං විචාරණා පමාණන්ති අත්ථො. එවඤ්හි සති එවකාරො ඨානයොගොව. පුබ්බෙපි චාති ගන්ථාරම්භකාලෙපි ච.

එතන්ති අට්ඨකථාචරියානං පමාණතං. සංවරත්ථාය එව, අනාපජ්ජනත්ථාය එව ච අනුඤ්ඤාතන්ති යොජනා. තෙනාහ ‘‘න තස්ස’’ත්යාදි. තස්මාති යස්මා භික්ඛුභාවො නාම න අත්ථි, තස්මා සුවුත්තමෙවාති සම්බන්ධො.

80. සාති භික්ඛුසම්මුති, සඞ්ඝෙන කාතබ්බාති යොජනා. කත්ථචීති කිස්මිඤ්චි ඨානෙ. ඉධාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. ‘‘වුත්තත්තා’’ති පදං ‘‘කාතබ්බා’’ති පදෙ හෙතු. එසාති එසො භික්ඛු. හිතෙසිතායාති හිතස්ස එසිතාය, අත්ථස්ස ඉච්ඡතායාති අත්ථො.

82. සෙසානීති ¶ ආදිම්හි පඤ්චසික්ඛාපදතො සෙසානි උපරි පඤ්ච සික්ඛාපදානි. අස්සාති අනුපසම්පන්නස්ස. ඝටෙත්වාති සම්බන්ධං කත්වාති. නවමං.

86. දසමෙ ¶ භගවා දස්සෙතීති යොජනා. එත්ථාති පථවියං. තත්ථාති තෙසු පාසාණාදීසු. මුට්ඨිප්පමාණතොති ඛටකපමාණතො. සාති අදඩ්ඪපථවී. හත්ථිකුච්ඡියන්ති එවංනාමකෙ ඨානෙ. එකපච්ඡිපූරං පථවින්ති සම්බන්ධො. තෙසංයෙවාති අප්පපංසුඅප්පමත්තිකාපදානං එව. හීති සච්චං, යස්මා වා. එතන්ති යෙභුය්යෙනපාසාණාදිපඤ්චකං. තන්ති කුසීතං. ආණාපෙත්වාති එත්ථ ‘‘ආණ පෙසනෙ’’ති ධාතුපාඨෙසු වුත්තත්තා ආණධාතුයෙව පෙසනසඞ්ඛාතං හෙත්වත්ථං වදති, න ණාපෙපච්චයො, සො පන ධාත්වත්ථෙයෙව වත්තති. න හි තස්ස විසුං වුත්තො අභිධෙය්යො අත්ථි ධාත්වත්ථතො අඤ්ඤස්ස අභිධෙය්යස්සාභාවා. තාවාති පඨමං පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයස්ස, තතො වා.

පොක්ඛරං පදුමං නෙතීති පොක්ඛරණී. ‘‘සොධෙන්තෙහී’’ති පදං ‘‘උස්සිඤ්චිතුං අපනෙතු’’න්ති පදෙසු භාවකත්තා. යොති ‘‘තනුකද්දමො’’ති පදෙන යොජෙතබ්බො. යො තනුකද්දමොති හි අත්ථො. කුටෙහීති ඝටෙහි. උස්සිඤ්චිතුන්ති උක්ඛිපිත්වා, උද්ධරිත්වා වා සිඤ්චිතුං. තත්රාති සුක්ඛකද්දමෙ, ‘‘යො’’ති පදෙ අවයවීආධාරො. යොති සුක්ඛකද්දමො.

තටන්ති කූලං. උදකසාමන්තාති උදකස්ස සමීපෙ. ඔමකචතුමාසන්ති චතුමාසතො ඌනකං. ඔවට්ඨන්ති දෙවෙන ඔවස්සිතං හොති සචෙති යොජනා. පතතීති තටං පතති. උදකෙයෙවාති පකතිඋදකෙයෙව. උදකස්සාති වස්සොදකස්ස. තත්ථාති පාසාණපිට්ඨියං. පඨමමෙවාති සොණ්ඩිඛණනතො පඨමං එව. උදකෙ පරියාදිණ්ණෙති උදකෙ සුක්ඛෙ. පච්ඡාති උදකපූරතො පච්ඡා. තත්ථාති සොණ්ඩියං. උදකෙයෙවාති මූලඋදකෙයෙව. උදකන්ති ආගන්තුකඋදකං. අල්ලීයතීති පිට්ඨිපාසාණෙ ලග්ගති. තම්පීති සුඛුමරජම්පි. අකතපබ්භාරෙති වළඤ්ජෙන අකතෙ පබ්භාරෙ. උපචිකාහි වමීයති, ඝරගොළිකාදයො වා සත්තෙ වමතීති වම්මිකො.

ගාවීනං ¶ ඛුරො කණ්ටකසදිසත්තා ගොකණ්ටකො නාම, තෙන ඡින්නො කද්දමො ‘‘ගොකණ්ටකො’’ති වුච්චති. අච්ඡදනං වා විනට්ඨච්ඡදනං වා පුරාණසෙනාසනං හොතීති යොජනා. තතොති ¶ පුරාණසෙනාසනතො, ගණ්හිතුං වට්ටතීති සම්බන්ධො. අවසෙසන්ති විනට්ඨච්ඡදනතො. අවසෙසං ඉට්ඨකං ගණ්හාමි ඉති සඤ්ඤායාති යොජෙතබ්බො. තෙනාති ඉට්ඨකාදිනා. යා යාති මත්තිකා. අතින්තාති අනල්ලා, අකිලින්නාති අත්ථො.

තස්මින්ති මත්තිකාපුඤ්ජෙ. සබ්බොති සකලො මත්තිකාපුඤ්ජො. අස්සාති මත්තිකාපුඤ්ජස්ස. ‘‘කප්පියකාරකෙහී’’ති පදං ‘‘අපනාමෙත්වා’’ති පදෙ කාරිතකම්මං. කස්මා වට්ටතීති ආහ ‘‘උදකෙනා’’තිආදි. හීති සච්චං, යස්මා වා.

තත්ථාති මත්තිකාපාකාරෙ. අඤ්ඤම්පීති මණ්ඩපථම්භතො අඤ්ඤම්පි. තෙන අපදෙසෙනාති තෙන පාසාණාදිපවට්ටනලෙසෙන.

පස්සාවධාරායාති මුත්තසොතාය. කත්තරයට්ඨියාති කත්තරදණ්ඩෙන. එත්ථ හි කත්තරයති අඞ්ගපච්චඞ්ගානං සිථිලභාවෙන සිථිලො හුත්වා භවතීති කත්වා කත්තරො වුච්චති ජිණ්ණමනුස්සො, තෙන එකන්තතො ගහෙතබ්බත්තා කත්තරෙන ගහිතා යට්ඨි, කත්තරස්ස යට්ඨීති වා කත්වා කත්තරයට්ඨි වුච්චති කත්තරදණ්ඩො. දන්තජපඨමක්ඛරෙන සජ්ඣායිතබ්බො. වීරියසම්පග්ගහණත්ථන්ති වීරියස්ස සුට්ඨු පග්ගණ්හනත්ථං, වීරියස්ස උක්ඛිපනත්ථන්ති අත්ථො. කෙචි භික්ඛූති යොජනා.

87. තත්රාපීති ඉට්ඨකකපාලාදීසුපි. හීති සච්චං. තෙසං අනුපාදානත්තාති තෙසං ඉට්ඨකාදීනං අග්ගිස්ස අනින්ධනත්තා. හීති සච්චං, යස්මාවා. තානීති ඉට්ඨකාදීනි. අවිසයත්තාති ආපත්තියා අනොකාසත්තා. තිණුක්කන්ති තිණමයං උක්කං. තත්ථෙවාති මහාපච්චරියං එව. අරීයති අග්ගිනිප්ඵාදනත්ථං ඝංසීයති එත්ථාති අරණී, හෙට්ඨා නිමන්ථනීයදාරු. සහ ධනුනා එති පවත්තතීති සහිතො, උපරි නිමන්ථනදාරු. අරණී ච සහිතො ච අරණීසහිතො, තෙන අග්ගිං නිබ්බත්තෙත්වාති යොජනා. යථා කරියමානෙ න ඩය්හති, තථා කරොහීති සම්බන්ධො.

88. ආවාටං ¶ ජානාති ආවාටං කාතුං, ඛණිතුං වා ජානාහීති අත්ථො. ‘‘එවං මහාමත්තිකං ජාන, ථුසමත්තිකං ජානා’’ති එත්ථාපි යථාලාභං සම්පදානවාචකපදං අජ්ඣාහරිත්වා යොජනා කාතබ්බා. සාති පථවී. තෙනාති පවට්ටනාදිනාති. දසමං.

89. දුතියවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ තස්සාති දෙවතාය. උක්ඛිත්තං ඵරසුන්ති උද්ධං ඛිත්තං කුඨාරිං. නිග්ගහෙතුන්ති සණ්ඨාතුං, නිවත්තෙතුං වා. චක්ඛුවිසයාතීතෙති පසාදචක්ඛුස්ස ගොචරාතික්කන්තෙ. මහාරාජසන්තිකාති වෙස්සවණමහාරාජස්ස සන්තිකා. ථනමූලෙයෙවාති ථනසමීපෙයෙව. හිමවන්තෙති හිමඋග්ගිරණෙ වනෙ, හිමයුත්තෙ වා. තත්ථාති හිමවන්තෙ, දෙවතාසන්නිපාතෙ වා. රුක්ඛධම්මොති රුක්ඛසභාවො. රුක්ඛධම්මො ච නාම ඡෙදනභෙදනාදීසු රුක්ඛානං අචෙතනත්තා කොපස්ස අකරණං, තස්මිං රුක්ඛධම්මෙ ඨිතා දෙවතා රුක්ඛධම්මෙ ඨිතා නාම, ඡෙදනභෙදනාදීසු රුක්ඛස්ස විය රුක්ඛට්ඨකදෙවතාය අකොපනං රුක්ඛධම්මෙ ඨිතා නාමාති අධිප්පායො. තත්ථාති තාසු සන්නිපාතදෙවතාසු. ඉතීති ඉමස්ස අලභනස්ස, ඉමස්මිං අලභනෙ වා, ආදීනවන්ති සම්බන්ධො. භගවතො චාති ච-සද්දො ‘‘පුබ්බචරිත’’න්ති එත්ථ යොජෙතබ්බො. ඉමඤ්ච ආදීනවං අද්දස, භගවතො පුබ්බචරිතඤ්ච අනුස්සරීති වාක්යසම්පිණ්ඩනවසෙන යොජනා කාතබ්බා. තෙනාති දස්සනානුස්සරණකාරණෙන. අස්සාති දෙවතාය. සංවිජ්ජති පිතා අස්සාති සපිතිකො, පුත්තො. (තාවාති අතිවිය, පටිසඤ්චික්ඛන්තියාති සම්බන්ධො) ‘‘මරියාදං බන්ධිස්සතී’’ති වත්වා තස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සතී’’ති. ඉති පටිසඤ්චික්ඛන්තියා අස්සා දෙවතාය එතදහොසීති යොජනා.

යොති ¶ යො කොචි ජනො. වෙති එකන්තෙන. උප්පතිතන්ති උප්පජ්ජනවසෙන අත්තනො උපරි පතිතං. භන්තන්ති භමන්තං ධාවන්තං, වාරයෙති නිවාරෙය්ය නිග්ගණ්හෙය්යාති අත්ථො. තන්ති ජනං. අයං පනෙත්ථ යොජනා – සාරථි භන්තං රථං වාරයෙ ඉව, තථා යො වෙ උප්පතිතං කොධං වාරයෙ, තං අහං සාරථිං ඉති බ්රූමි. ඉතරො කොධනිවාරකතො අඤ්ඤො රාජඋපරාජාදීනං සාරථිභූතො ජනො රස්මිග්ගාහො රජ්ජුග්ගාහො නාමාති.

දුතියගාථාය වෙජ්ජො විසටං විත්ථතං සප්පවිසං සප්පස්ස ආසීවිසස්ස විසං ගරළං ඔසධෙහි භෙසජ්ජෙන, මන්තෙන ච විනෙති ඉව, තථා යො භික්ඛවෙ උප්පතිතං කොධං මෙත්තාය විනෙති, සො භික්ඛු උරගො භුජගො පුරාණං පුරෙ භවං ජිණ්ණං පුරාණත්තා ජිණ්ණං තචං ජහාති ඉව, තථා ඔරපාරං අපාරසඞ්ඛාතං පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනං ජහාතීති යොජනා කාතබ්බා.

තත්රාති ¶ ද්වීසු ගාථාසු. වත්ථු පන විනයෙ ආරූළ්හන්ති යොජනා. අථාති පච්ඡා. යස්ස දෙවපුත්තස්සාති යෙන දෙවපුත්තෙන. පරිග්ගහොති පරිච්ඡින්දිත්වා ගහිතො. සොති දෙවපුත්තො. තතොති උපගමනතො. යදා හොති, තදාති යොජනා. මහෙසක්ඛදෙවතාසූති මහාපරිවාරාසු දෙවතාසු, මහාතෙජාසු වා. පටික්කමන්තීති අපෙන්ති. දෙවතා යම්පි පඤ්හං පුච්ඡන්තීති යොජනා. තත්ථෙවාති අත්තනො වසනට්ඨානෙයෙව. උපට්ඨානන්ති උපට්ඨානත්ථාය, සම්පදානත්ථෙ චෙතං උපයොගවචනං. අථ වා උපගන්ත්වා තිට්ඨති එත්ථාති උපට්ඨානං, භගවතො සමීපට්ඨානං, තං ආගන්ත්වාති අත්ථො. නන්ති තං, අයමෙව වා පාඨො.

90. ‘‘භවන්තී’’ති ඉමිනා විරූළ්හෙ මූලෙ නීලභාවං ආපජ්ජිත්වා වඩ්ඪමානකෙ තරුණරුක්ඛගච්ඡාදිකෙ දස්සෙති. ‘‘අහුවත්ථු’’න්ති ඉමිනා පන වඩ්ඪිත්වා ඨිතෙ මහන්තරුක්ඛගච්ඡාදිකෙ දස්සෙති. ‘‘අහුවත්ථු’’න්ති ච හිය්යත්තනිසඞ්ඛාතාය ත්ථුං-විභත්තියා හූ-ධාතුස්ස ඌකාරස්ස උවාදෙසො හොති. පොත්ථකෙසු පන ‘‘අහුවතී’’ති පාඨො දිස්සති, සො අපාඨොති දට්ඨබ්බො. ‘‘ජායන්තී’’ති ඉමිනා භූ-ධාතුස්ස සත්තත්ථභාවං දස්සෙති ¶ , ‘‘වඩ්ඪන්තී’’ති ඉමිනා වඩ්ඪනත්ථභාවං. එතන්ති ‘‘භූතගාමො’’ති නාමං. පීයතෙ යථාකාමං පරිභුඤ්ජීයතෙ, පාතබ්බං පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති වා පාතබ්යං, පාසද්දො යථාකාමපරිභුඤ්ජනත්ථො. තෙනාහ – ‘‘ඡෙදනභෙදනාදීහි යථාරුචි පරිභුඤ්ජිතබ්බතාති අත්ථො’’ති.

91. ‘‘ඉදානී’’ති පදං ‘‘ආහා’’ති පදෙ කාලසත්තමී. යස්මින්ති බීජෙ. තන්ති බීජං. පඤ්ච බීජජාතානීති එත්ථ ජාතසද්දස්ස තබ්භාවත්ථතං සන්ධාය අට්ඨකථාසු එවං වුත්තං. තබ්භාවත්ථස්ස ‘‘මූලෙ ජායන්තී’’ති ඉමාය පාළියා අසංසන්දනතං සන්ධාය වුත්තං සඞ්ගහකාරෙන ‘‘න සමෙන්තී’’ති. අට්ඨකථාචරියානං මතෙන සති ජාතසද්දස්ස තබ්භාවත්ථභාවෙ ‘‘මූලෙ ජායන්තී’’තිආදීසු මූලෙ මූලානි ජායන්තීති දොසො භවෙය්යාති මනසි කත්වා ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. හීති සච්චං, යස්මා වා. තානීති රුක්ඛාදීනි. තස්සාති ‘‘භූතගාමො නාම පඤ්ච බීජජාතානී’’ති පදස්ස. එතන්ති ‘‘බීජජාතානී’’ති නාමං. බීජෙසු ජාතානි බීජජාතානීති වුත්තෙ ‘‘මූලෙ ජායන්තී’’තිආදිනා සමෙති. එතෙනාති ‘‘බීජතො’’තිආදිනා සඞ්ගහොති සම්බන්ධො.

‘‘යෙහී’’ති පදං ‘‘ජාතත්තා’’ති පදෙ අපාදානං, හෙතු වා ‘‘වුත්තානී’’ති පදෙ කරණං, කත්තා වා. තෙසන්ති බීජානං. රුක්ඛාදීනං විරුහනං ජනෙතීති බීජං. ‘‘බීජතො’’තිආදිනා කාරියොපචාරෙන කාරණස්ස දස්සිතත්තා කාරණූපචාරං පදීපෙති. අඤ්ඤානිපි යානි වා පන ගච්ඡවල්ලිරුක්ඛාදීනි අත්ථි සංවිජ්ජන්ති, තානි ගච්ඡවල්ලිරුක්ඛාදීනි ජායන්ති සඤ්ජායන්තීති යොජනා. තානීති ගච්ඡවල්ලිරුක්ඛාදීනි ¶ . තඤ්ච මූලං, පාළියං වුත්තහලිද්දාදි ච අත්ථි, සබ්බම්පි එතං මූලබීජං නාමාති සම්බන්ධො. එත්ථාති බීජෙසු, ඛන්ධබීජෙසු වා.

92. සඤ්ඤාවසෙනාති ‘‘බීජ’’න්ති සඤ්ඤාවසෙන. ‘‘තත්ථා’’ති පදං ‘‘වෙදිතබ්බො’’ති පදෙ ආධාරො. ‘‘යථා’’තිආදිනා කාරණොපචාරෙන කාරියස්ස වුත්තත්තා ඵලූපචාරං දස්සෙති. යං බීජං වුත්තං, තං දුක්කටවත්ථූති යොජනා. යදෙතං ආදිපදන්ති යොජෙතබ්බං. තෙනාති ආදිපදෙන. රවීයති භගවතා කථීයතීති රුතං, පාළි, තස්ස අනුරූපං යථාරුතං, පාළිඅනතික්කන්තන්ති අත්ථො.

එත්ථාති ¶ ‘‘බීජෙ බීජසඤ්ඤී’’තිආදිපදෙ, ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ වා. උදකෙ ඨාති පවත්තතීති උදකට්ඨො, එවං ථලට්ඨොපි. තත්ථාති උදකට්ඨථලට්ඨෙසු. සාසපස්ස මත්තං පමාණං අස්ස සෙවාලස්සාති සාසපමත්තිකො. තිලස්ස බීජපමාණං අස්ස සෙවාලස්සාති තිලබීජකො. පමාණත්ථෙ කො. ආදිසද්දෙන සඞ්ඛපණකාදයො සෙවාලෙ සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ තිලබීජපමාණො ජලසණ්ඨිතො නීලාදිවණ්ණයුත්තො සෙවාලො තිලබීජං නාම, සපත්තො අප්පකණ්ඩො උක්ඛලිපිධානාදිපමාණො සමූලො එකො සෙවාලවිසෙසො සඞ්ඛො නාම, භමරසණ්ඨානො නීලවණ්ණො එකො සෙවාලවිසෙසො පණකො නාම. උදකං සෙවතීති සෙවාලො. තත්ථාති සෙවාලෙසු. යොති සෙවාලො. පතිට්ඨිතං සෙවාලන්ති සම්බන්ධො. යත්ථ කත්ථචීති මූලෙ වා නළෙ වා පත්තෙ වා. උද්ධරිත්වාති උප්පාටෙත්වා. ‘‘හත්ථෙහී’’ති පදං ‘‘වියූහිත්වා’’ති පදෙ කරණං. හීති සච්චං, යස්මා වා. තස්සාති සෙවාලස්ස. එත්තාවතාති ඉතො චිතො ච වියූහනමත්තෙන. යො සෙවාලො නික්ඛමති, තං සෙවාලන්ති යොජනා. පරිස්සාවනන්තරෙනාති පරිස්සාවනඡිද්දෙන. උප්පලානි අස්මිං ගච්ඡෙති උප්පලිනී. පදුමානි අස්මිං ගච්ඡෙති පදුමිනී, ඉනො, ඉත්ථිලිඞ්ගජොතකො ඊ. තත්ථෙවාති උදකෙයෙව. තානීති වල්ලීතිණානි. හීති සච්චං, යස්මා වා. අනන්තකොති සාසපමත්තිකො සෙවාලො. සො හි නත්ථි අත්තතො අන්තො ලාමකො සෙවාලො එතස්සාති කත්වා ‘‘අනන්තකො’’ති වුච්චති. අත්තනායෙව හි සුඛුමො, තතො සුඛුමො සෙවාලො නත්ථීති අධිප්පායො. තත්ථාති දුක්කටවත්ථුභාවෙ. තම්පීති ‘‘සම්පුණ්ණභූතගාමං න හොතී’’ති වචනම්පි. පිසද්දො මහාපච්චරිආදිඅට්ඨකථාචරියානං වචනාපෙක්ඛො. හීති සච්චං, යස්මා වා. න ආගතො, තස්මා න සමෙතීති යොජනා. අථාති තස්මිං අනාගතෙ. එතන්ති අනන්තකසෙවාලාදිං. ගච්ඡිස්සතීති වදෙය්යාති සම්බන්ධො. තම්පීති ‘‘ගච්ඡිස්සතී’’ති වචනම්පි. පිසද්දො පුරිමට්ඨකථාචරියානං වචනාපෙක්ඛො.

අභූතගාමමූලත්තා ¶ තාදිසස්ස බීජගාමස්සාති එත්ථ බීජගාමො තිවිධො හොති – යො සයං භූතගාමතො හුත්වා අඤ්ඤම්පි භූතගාමං ¶ ජනෙති, අම්බට්ඨිආදිකො. යො පන සයං භූතගාමතො හුත්වා අඤ්ඤං පන භූතගාමං න ජනෙති, තාලනාළිකෙරාදිඛාණු. යො පන සයම්පි භූතගාමතො අහුත්වා අඤ්ඤම්පි භූතගාමං න ජනෙති. පානීයඝටාදීනං බහි සෙවාලොති. භූතගාමො පන චතුබ්බිධො හොති – යො සයං බීජගාමතො හුත්වා අඤ්ඤම්පි බීජගාමං ජනෙති, එතරහි අම්බරුක්ඛාදිකො. යො පන සයං බීජගාමතො අහුත්වාව අඤ්ඤං බීජගාමං ජනෙති, ආදිකප්පකාලෙ අම්බරුක්ඛාදිකො. යො පන සයං බීජගාමතො හුත්වා අඤ්ඤං පන බීජගාමං න ජනෙති, නීලවණ්ණො ඵලිතකදලීරුක්ඛාදිකො. යො පන සයම්පි බීජගාමතො අහුත්වා අඤ්ඤම්පි බීජගාමං න ජනෙති, ඉධ වුත්තො අනන්තකසෙවාලාදිකොති. තත්ථ චතුත්ථං භූතගාමං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අභූතගාමමූලකත්තා තාදිසස්ස බීජස්සා’’ති. අයං පන තතියබීජගාමස්ස ච චතුත්ථභූතගාමස්ස ච විසෙසො – තතියබීජගාමෙ මූලපණ්ණානි න පඤ්ඤායන්ති, චතුත්ථභූතගාමෙ තානි පඤ්ඤායන්තීති. මූලපණ්ණානං අපඤ්ඤායනත්තා බීජගාමොති වුත්තො, තෙසං පඤ්ඤායනත්තා භූතගාමොති වුත්තො. ඉතරථා හි විරොධො භවෙය්යාති. අත්තනො වාදෙ පාචිත්තියභාවතො ගරුකං, මහාපච්චරිආදීනං වාදෙ දුක්කටමත්තභාවතො ලහුකං. එතන්ති ඨානං.

එවං උදකට්ඨං දස්සෙත්වා ථලට්ඨං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ථලට්ඨෙ’’තිආදි. ථලට්ඨෙ විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. තත්ථාති හරිතඛාණූසු. උද්ධං වඩ්ඪතීති නවසාඛානිග්ගමනෙන ඡින්නතො උපරි වඩ්ඪති. සොති ඛාණු. ඵලිතාය කදලියා ඛාණු බීජගාමෙන සඞ්ගහිතොති යොජනා. ඵලං සඤ්ජාතං එතිස්සාති ඵලිතා. තථාති ‘‘භූතගාමෙනෙව සඞ්ගහිතා’’ති පදානි ආකඩ්ඪති. යදාති යස්මිං කාලෙ. රතනප්පමාණාපීති හත්ථප්පමාණාපි. අථාති අපාදානත්ථො, තතො රාසිකරණතො අඤ්ඤන්ති අත්ථො. භූමියං නිඛණන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘මූලෙසු චෙව පණ්ණෙසු චා’’ති එත්ථ චසද්දො සමුච්චයත්ථොව, න විකප්පත්ථොති ආහ ‘‘මූලමත්තෙසු පනා’’තිආදි.

බීජානීති මූලාදිබීජානි. ඨපිතානි හොන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘උපරී’’ති පදෙන හෙට්ඨා මූලානි චාති අත්ථං නයෙන ඤාපෙති. න අඞ්කුරෙ නිග්ගතමත්තෙයෙව ¶ , අථ ඛො හරිතෙ නීලපණ්ණවණ්ණෙ ජාතෙයෙව භූතගාමසඞ්ගහො කාතබ්බොති ආහ ‘‘හරිතෙ’’තිආදි. තාලට්ඨීනං මූලන්ති සම්බන්ධො. දන්තසූචි වියාති හත්ථිදන්තසූචි විය. යථා අසම්පුණ්ණභූතගාමො තතියො කොට්ඨාසො න ආගතො, න එවං අමූලකභූතගාමො. සො පන ආගතොයෙවාති ආහ ‘‘අමූලකභූතගාමෙ’’ති. අමූලිකලතා විය අමූලකභූතගාමෙ සඞ්ගහං ගච්ඡතීති අත්ථො.

වන්දාකාති ¶ රුක්ඛාදනී. සා හි සයං රුක්ඛං නිස්සාය ජායන්තීපි අත්තනො නිස්සයානං රුක්ඛානං අදනත්තා භක්ඛනත්තා වදීයති ථුතීයතීති ‘‘වන්දාකා’’ති වුච්චති. අඤ්ඤා වාති වන්දාකාය අඤ්ඤා වා. තන්ති වන්දාකාදිං. තතොති රුක්ඛතො. වනන්ති ඛුද්දකො ගච්ඡො. පගුම්බොති මහාගච්ඡො. දණ්ඩකොති රුක්ඛො දණ්ඩයොගතො. තස්සාපීති අමූලිකලතායපි. අයමෙව විනිච්ඡයොති වන්දාකාදිකස්ස විනිච්ඡයො විය අයං විනිච්ඡයො දට්ඨබ්බොති යොජනා. ‘‘ද්වෙ තීණි පත්තානී’’ති වුත්තත්තා එකපත්තො සඤ්ජායන්තොපි අග්ගබීජසඞ්ගහං ගච්ඡතීති අත්ථො. ‘‘අනුපසම්පන්නෙනා’’ති පදං ‘‘ලිත්තස්සා’’ති පදෙ කත්තා. නිදාඝසමයෙති ගිම්හකාලෙ. අබ්බොහාරිකොති ආපත්තියා අඞ්ගන්ති න වොහරිතබ්බො. වොහරිතුං න අරහතීති අත්ථො. එතන්ති අබ්බොහාරිකතං, ‘‘සචෙ…පෙ… පමජ්ජිතබ්බා’’ති වචනං වා.

අහිං සප්පං ඡාදෙතීති අහිච්ඡත්තං, තංයෙව අහිච්ඡත්තකං. යථාකථඤ්චි හි බ්යුප්පත්ති, රුළ්හියා අත්ථවිනිච්ඡයො. තස්මාති තතො විකොපනතො. තත්ථාති අහිච්ඡත්තකෙ. හෙට්ඨා ‘‘උදකපප්පටකො’’ති වත්වා ඉධ ‘‘රුක්ඛපප්පටිකායපී’’ති වුත්තත්තා පප්පටකසද්දො ද්විලිඞ්ගොති දට්ඨබ්බො. තන්ති පප්පටිකං. ඨිතං නිය්යාසන්ති සම්බන්ධො. එවං ‘‘ලග්ග’’න්ති එත්ථාපි. හත්ථකුක්කුච්චෙනාති හත්ථලොලෙන. ‘‘ඡින්දන්තස්සාපී’’ති පදෙ හෙතු.

වාසත්ථිකෙනාති වාසං ඉච්ඡන්තෙන. ‘‘ඔචිනාපෙතබ්බා’’ති පදෙ කත්තා. උප්පාටෙන්තෙහීති උද්ධරන්තෙහි. තෙසන්ති සාමණෙරානං. සාඛං ගහිතන්ති සම්බන්ධො. ඨපිතස්ස සිඞ්ගීවෙරස්සාති යොජනා.

ඡිජ්ජනකන්ති ¶ ඡිජ්ජනයුත්තං, ඡිජ්ජනාරහන්ති අත්ථො. ‘‘චඞ්කමිතට්ඨානං දස්සෙස්සාමී’’ති ඉමිනා වත්තසීසෙන චඞ්කමනං වට්ටතීති දස්සෙති. ‘‘භිජ්ජතී’’ති ඉමිනා අභිජ්ජමානෙ ගණ්ඨිපි කාතබ්බොති දස්සෙති. දාරුමක්කටකන්ති මක්කටස්ස හත්ථො මක්කටො උපචාරෙන, මක්කටො වියාති මක්කටකො, සදිසත්ථෙ කො. දාරුසඞ්ඛාතො මක්කටකො දාරුමක්කටකො. තං ආකොටෙන්තීති සම්බන්ධො. අනියාමිතත්තාති ඉමන්ති අනියාමිතත්තා වචනස්ස. ඉදං මහාසාමඤ්ඤං, විසෙසසාමඤ්ඤම්පි වට්ටතීති ආහ ‘‘නාමං ගහෙත්වාපී’’තිආදි. සබ්බන්ති සබ්බං වචනං.

‘‘ඉමං ජානාතිආදීසූ’’ති පදං ‘‘එවමත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති පදෙ ආධාරො. ඉමං මූලභෙසජ්ජං ජානාති ඉමං මූලභෙසජ්ජං යොජිතුං ජානාති යොජනා. එත්තාවතාති ‘‘ඉමං ජානා’’තිආදිවචනමත්තෙන. කප්පියන්ති සමණවොහාරෙන, වොහාරස්ස වා යුත්තං අනුරූපං. එත්ථාති ‘‘කප්පියං ¶ කාතබ්බ’’න්ති වචනෙ. නිබ්බට්ටබීජමෙවාති ඵලතො නිබ්බට්ටෙත්වා විසුං කතං බීජං එව. තත්ථාති සුත්තෙ. කරොන්තෙන භික්ඛුනා කාතබ්බන්ති යොජනා. ‘‘කප්පියන්ති වත්වාවා’’ති ඉමිනා පඨමං කත්වා අග්ගිසත්ථනඛානි උද්ධරිත්වා පච්ඡා වත්තුං න වට්ටතීති දස්සෙති. ලොහමයසත්ථස්සාති අයතම්බාදිලොහමයස්ස සත්ථස්ස. තෙහීති මනුස්සාදීනං නඛෙහි. තෙහීති අස්සාදීනං ඛුරෙහි. තෙහීති හත්ථිනඛෙහි. යෙහීති නඛෙහි. තත්ථජාතකෙහිපීති තස්මිං සත්ථෙ ජාතකෙහිපි, නඛෙහීති සම්බන්ධො.

තත්ථාති පුරිමවචනාපෙක්ඛං. ‘‘කප්පියං කරොන්තෙනා’’තිආදිවචනමපෙක්ඛති. ‘‘උච්ඡුං කප්පියං කරිස්සාමී’’ති උච්ඡුමෙව විජ්ඣති, පගෙව. ‘‘දාරුං කප්පියං කරිස්සාමී’’ති උච්ඡුං විජ්ඣති, ‘‘දාරුං කප්පියං කරිස්සාමී’’ති දාරුමෙව වා විජ්ඣති, වට්ටති එකාබද්ධත්තාති වදන්ති. තන්ති රජ්ජුං වා වල්ලිං වා. සබ්බං ඛණ්ඩන්ති සම්බන්ධො. තත්ථාති මරිචපක්කෙසු. කටාහන්ති එකාය භාජනවිකතියා නාමමෙතං. ඉධ පන බීජානං භාජනභාවෙන තංසදිසත්තා ඵලඵෙග්ගුපි ‘‘කටාහ’’න්ති වුච්චති. එකාබද්ධන්ති කටාහෙන එකතො ආබද්ධං.

තානීති තිණානි. තෙනාති රුක්ඛපවට්ටනාදිනා. තත්රාති තස්මිං ඨපනපාතනට්ඨානෙ. ‘‘මනුස්සවිග්ගහපාරාජිකවණ්ණනාය’’න්ති පදං ‘‘වුත්ත’’න්ති පදෙ ¶ සාමඤ්ඤාධාරො. භික්ඛු අජ්ඣොත්ථටො හොතීති සම්බන්ධො. ඔපාතෙති ආවාටෙ. සො හි අවපතනට්ඨානත්තා ‘‘ඔපාතො’’ති වුච්චති. රුක්ඛන්ති අජ්ඣොත්ථටරුක්ඛං. භූමින්ති ඔපාතථිරභූමිං. ජීවිතහෙතූති නිමිත්තත්ථෙ පච්චත්තවචනං, ජීවිතකාරණාති අත්ථො. ‘‘භික්ඛුනා’’ති පදං ‘‘නික්ඛාමෙතු’’න්ති පදෙ භාවකත්තා, කාරිතකත්තා වා. ‘‘අජ්ඣොත්ථටභික්ඛු’’න්ති වා ‘‘ඔපාතභික්ඛු’’න්ති වා කාරිතකම්මං අජ්ඣාහරිතබ්බං. තත්ථාති අනාපත්තිභාවෙ, අනාපත්තිභාවස්ස වා. එතස්සාති සුත්තස්ස. පරො පන කාරුඤ්ඤෙන කරොතීති සම්බන්ධො. එතම්පීති කාරුඤ්ඤම්පි. හීති සච්චං, යස්මා වාති. පඨමං.

94. දුතියෙ අනාචාරන්ති අචරිතබ්බං කායවචීද්වාරවීතික්කමං. සබ්බනාමස්ස අනියමත්ථත්තා ඉධ වචනන්ති ආහ ‘‘අඤ්ඤෙන වචනෙන අඤ්ඤං වචන’’න්ති. සොති භික්ඛු, වදතීති සම්බන්ධො. කොති කො පුග්ගලො. කින්ති කිං ආපත්තිං. කිස්මින්ති කිස්මිං වත්ථුස්මිං. කින්ති කිං කම්මං. කන්ති කං පුග්ගලං. කින්ති කිං වචනං.

එත්ථාති ¶ ‘‘කො ආපන්නො’’තිආදිපාළියං. ‘‘භික්ඛූහී’’ති පදං ‘‘වුත්තො’’ති පදෙ කත්තා. අසාරුප්පන්ති භික්ඛූනං අසාරුප්පං. එසොති එසො අත්ථො, විභවොති අත්ථො. එතන්ති වත්ථු. භණන්තො වා හුත්වා අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරතීති සම්බන්ධො. එත්ථාති පටිච්ඡන්නාසනෙ. සොතන්ති සොතද්වාරං. චක්ඛුන්ති චක්ඛුද්වාරං.

98. අඤ්ඤන්ති පුච්ඡිතත්ථතො අඤ්ඤං අපුච්ඡිතමත්ථං. භාවප්පධානොයං කත්තුනිද්දෙසොති ආහ ‘‘අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණස්සෙතං නාම’’න්ති. තුණ්හීභාවස්සාති අභාසනස්ස. ආත්යූපසග්ගො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති ආහ ‘‘ආරොපෙතූ’’ති. එවං ‘‘අරොපිතෙ’’ති එත්ථපි. තෙනාහ ‘‘අනාරොපිතෙ’’ති.

101. තන්ති අඤ්ඤවාදකවිහෙසකරොපනකම්මං. අස්සාති භවෙය්ය, හොති වා.

102. කින්ති ¶ කිං වචනං. යෙනාති යෙන බ්යාධිනා කථෙතුං න සක්කොති, තාදිසො බ්යාධි මුඛෙ හොතීති යොජනා. තප්පච්චයාති තතො කථිතකාරණාති. දුතියං.

103. තතියෙ භික්ඛූ උජ්ඣාපෙන්තීති එත්ථ ‘‘භික්ඛූ’’ති කාරිතකම්මත්තා කරණත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘තෙහි භික්ඛූහී’’ති. ඔකාරවිපරීතො උකාරොති ච ඣෙසද්දො ඤාණත්ථොති ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අවජානාපෙන්තී’’ති. ‘‘තං ආයස්මන්ත’’න්ති පදං ‘‘අවජානාපෙන්තී’’ති පදෙ ධාතුකම්මං. අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං ඣෙසද්දො ඔලොකනත්ථො ච චින්තනත්ථො ච හොති, තෙනාහ ‘‘ඔලොකාපෙන්තී’’තිආදි. එත්ථාති ‘‘භික්ඛූ උජ්ඣාපෙන්තී’’ති පදෙ. ඡන්දායාති ඡන්දත්ථං. යෙසං සෙනාසනානි ච පඤ්ඤපෙති, භත්තානි ච උද්දිසති, තෙසං අත්තනි පෙමත්ථන්ති අත්ථො. අට්ඨකථායං පන ‘‘ඡන්දායාති ඡන්දෙනා’’ති වුත්තං. ඉමිනා ලිඞ්ගවිපල්ලාසනයො වුත්තො. පරෙසං අත්තනො පෙමෙනාති අත්ථො. පක්ඛපාතෙනාති අත්තනො පක්ඛෙ පාතාපනෙන.

105. උජ්ඣාපෙන්ති අනෙනාති උජ්ඣාපනකං. ඛිය්යන්ති අනෙනාති ඛිය්යනකන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යෙන වචනෙනා’’තිආදි.

106. උපසම්පන්නං සඞ්ඝෙන සම්මතං මඞ්කුකත්තුකාමොති සම්බන්ධං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපසම්පන්නං සඞ්ඝෙන ¶ සම්මත’’න්තිආදි. සම්බජ්ඣනං සම්බන්ධො, කාතබ්බොති යොජනා. උපසම්පන්නස්ස සඞ්ඝෙන සම්මතස්ස අවණ්ණං කත්තුකාමො අයසං කත්තුකාමොති විභත්තිවිපරිණාමෙන සම්බන්ධං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විභත්තිවිපරිණාමො කාතබ්බො’’ති. ‘‘වසෙනා’’ති පදං විභත්තිවිපරිණාමො කාතබ්බො’’ති පදෙ විසෙසනං. යස්මා විසෙසො නත්ථි, තස්මා කතන්ති යොජනා. තන්ති ‘‘ඛිය්යනක’’න්ති පදං. සො ච භික්ඛූති උජ්ඣාපනකො ච ඛිය්යනකො ච සො ච භික්ඛු. අථාති තස්මා උජ්ඣාපනකඛිය්යනකකරත්තා. අස්සාති භික්ඛුනො. අස්සාති භවෙය්ය.

‘‘උපසම්පන්න’’න්ති ¶ පදං ‘‘උජ්ඣාපෙතී’’ති පදෙ ධාතුකම්මං ‘‘අනුපසම්පන්න’’න්ති පදං කාරිතකම්මං, ‘‘අනුපසම්පන්න’’න්ති පදං ‘‘උජ්ඣාපෙතී’’ති කාරිතකිරියං අපෙක්ඛිත්වා කම්මං හොති. ‘‘ඛිය්යතී’’ති සුද්ධකිරියාය අපෙක්ඛාය විභත්තිවිපල්ලාසො හොතීති ආහ ‘‘තස්ස වා’’තිආදි. තස්සාති අනුපසම්පන්නස්ස සන්තිකෙති සම්බන්ධො. තන්ති සඞ්ඝෙන සම්මතං උපසම්පන්නං. ‘‘සඞ්ඝෙන අසම්මත’’න්ති එත්ථ න අපලොකනකම්මෙන අසම්මතං, කම්මවාචාය පන අසම්මතන්ති ආහ ‘‘කම්මවාචායා’’තිආදි. ද්වෙ තයො හුත්වා කම්මවාචාය සම්මනිතුමසක්කුණෙය්යත්තා අසම්මතන්ති ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යත්රා’’තිආදි. යත්රාති යස්මිං විහාරෙ. ‘‘අනුපසම්පන්නං සඞ්ඝෙන සම්මත’’න්ති එත්ථ අනුපසම්පන්නස්ස සම්මුතියො දාතුමසක්කුණෙය්යත්තා පුබ්බවොහාරවසෙන සම්මතන්ති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි. තන්ති අනුපසම්පන්නභාවෙ ඨිතං. බ්යත්තස්සාති වියත්තස්ස. සඞ්ඝෙන වා කතොති යොජනාති. තතියං.

108. චතුත්ථෙ හිමමෙව හිමන්තො, හිමන්තෙ නියුත්තො හෙමන්තිකො, කාලොති ආහ ‘‘හෙමන්තකාලෙ’’ති. ඔතාපෙන්තා පක්කමිංසූති සම්බන්ධො. කාලසද්දස්ස සම්බන්ධිසද්දත්තා සම්බන්ධාපෙක්ඛොති ආහ ‘‘යස්ස කස්සචී’’ති. හිමවස්සෙනාති හිමෙන ච වස්සෙන ච.

110. ‘‘වස්සිකො’’ති න සඞ්කෙතාති අවස්සිකසඞ්කෙතා. ‘‘අට්ඨ මාසෙ’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි ‘‘අවස්සිකසඞ්කෙතෙ’’ති විසෙසිතත්තා හෙමන්තිකගිම්හිකමාසායෙව ගහෙතබ්බාති ආහ ‘‘චත්තාරො හෙමන්තිකෙ’’තිආදි. යත්ථාති යස්මිං රුක්ඛෙ. න ඌහදන්තීති සම්බන්ධො. ‘‘කාකා වා’’ති එත්ථ වාසද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤෙ වා සකුන්තා’’ති. තස්මාති යස්මා අනුජානාති, තස්මා. යත්ථාති යස්මිං රුක්ඛෙ, විස්සමිත්වා ගච්ඡන්තීති යොජනා. යස්මින්ති රුක්ඛෙ, කත්වා වසන්තීති යොජනා. අට්ඨ මාසෙ එවාති සම්භවතො ආහ ‘‘යෙසු ජනපදෙසූ’’තිආදි ¶ . තෙසුපීති ජනපදෙසුපි. අවස්සිකසඞ්කෙතෙ එවාති සම්භවතො ආහ ‘‘යත්ථා’’තිආදි. යත්ථාති යෙසු ¶ ජනපදෙසු. ‘‘විගතවලාහකං විසුද්ධං නභං හොතී’’ති ඉමිනා සචෙ අවිගතවලාහකං අවිසුද්ධං නභං හොති, නික්ඛිපිතුං න වට්ටතීති දීපෙති. ‘‘එවරූපෙ කාලෙ’’ති පදං ‘‘නික්ඛිපිතුං වට්ටතී’’ති පදෙ ආධාරො.

අබ්භොකාසිකෙනාපීති අබ්භොකාසධුතඞ්ගයුත්තෙනාපි. පිසද්දො රුක්ඛමූලිකස්ස අපෙක්ඛකො. වත්තං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘තස්ස හී’’තිආදි. තස්සාති අබ්භොකාසිකස්ස. හිසද්දො විත්ථාරජොතකො. තත්ථෙවාති පුග්ගලිකමඤ්චකෙයෙව. සඞ්ඝිකං මඤ්චන්ති සම්බන්ධො. වීතමඤ්චකොති වායිතමඤ්චකො. තස්මින්ති වීතමඤ්චකෙ. පුරාණමඤ්චකො නස්සන්තොපි අනග්ඝොති ආහ ‘‘පුරාණමඤ්චකො ගහෙතබ්බො’’ති. චම්මෙන අවනහිතබ්බොති ඔනද්ධො, සො එව ඔනද්ධකො. ගහෙත්වා ච පන පඤ්ඤපෙත්වා නිපජ්ජිතුං න වට්ටතීති යොජනා. අසමයෙති වස්සිකසඞ්ඛාතෙ අකාලෙ. චතුග්ගුණෙනාපීති චතුපටලෙනපි. වට්ටන්ති වලාහකා ආවට්ටන්ති අස්මිං සමයෙති වට්ටුලො, සො එව වට්ටලිකො, සත්තාහං වට්ටලිකො, සත්තාහො වා වට්ටලිකො සත්තාහවට්ටලිකො, සො ආදි යෙසං තානීති සත්තාහවට්ටලිකාදීනි. ආදිසද්දෙන සත්තාහතො ඌනාධිකානි ගහෙතබ්බානි. කායානුගතිකත්තාති කායං අනුගමකත්තා කායසදිසත්තාති අත්ථො.

පණ්ණකුටීසූති පණ්ණෙන ඡාදිතකුටීසු. සභාගභික්ඛූනන්ති අත්තනා සභාගභික්ඛූනං, සන්තිකන්ති සම්බන්ධො. අනොවස්සකෙ ඨානෙති යොජනා. ලග්ගෙත්වාති ලම්බෙත්වා, අයමෙව වා පාඨො. ‘‘සම්මජ්ජනි’’න්ති පදං ‘‘ගහෙත්වා’’ති පදෙ අවුත්තකම්මං, ‘‘ඨපෙතබ්බා’’ති පදෙ වුත්තකම්මං. ධොවිත්වාති සම්මජ්ජනිං සුද්ධං කත්වා. උපොසථාගාරාදීසූතිආදිසද්දෙන පරිවෙණාදීනි ගහෙතබ්බානි.

යො පන භික්ඛු ගන්තුකාමො හොති, තෙනාති යොජනා. තත්ථාති සාලායං. යත්ථ කත්ථචීති යස්මිං කිස්මිඤ්චි ඨානෙ. පාකතිකට්ඨානෙති පකතියා ගහිතට්ඨානෙ. තත්ර තත්රෙවාති තෙසු තෙසු චෙතියඞ්ගණාදීසුයෙව ¶ . අසනසාලන්ති අසන්ති භක්ඛන්ති අස්සං සාලායන්ති අසනා, අසනා ච සා සාලා චෙති අසනසාලා, භොජනසාලාති අත්ථො. තත්රාති තස්ස සම්මජ්ජන්තස්ස, තස්මිං ‘‘වත්තං ජානිතබ්බ’’න්ති පාඨෙ වා. මජ්ඣතොති පවිත්තතො, සුද්ධට්ඨානතොති අත්ථො. පාදට්ඨානාභිමුඛාති සම්මජ්ජන්තස්ස පාදට්ඨානං අභිමුඛා. වාලිකා හරිතබ්බාති පංසු ච වාලිකා ච අපනෙතබ්බා. සම්මුඤ්චනීසලාකාය පරං පෙල්ලෙතබ්බාති අධිප්පායො. බහීති සම්මජ්ජිතබ්බතලතො බහි.

111. මසාරකොතීති ¶ එත්ථ ඉතිසද්දො නාමපරියායො, මසාරකො නාමාති අත්ථො. එවං බුන්දිකාබද්ධොතීතිආදීසුපි. පාදෙ මසිත්වා විජ්ඣිත්වා තත්ථ අටනියො පවෙසෙතබ්බා එත්ථාති මසාරකො. බුන්දො එව බුන්දිකො, පාදො, තස්මිං ආබද්ධා බන්ධිතා අටනී යස්සාති බුන්දිකාබද්ධො. කුළීරස්ස පාදො විය පාදො යස්සාති කුළීරපාදකො, යථා කුළීරො වඞ්කපාදො හොති, එවං වඞ්කපාදොති වුත්තං හොති. ආහච්ච අඞ්ගෙ විජ්ඣිත්වා තත්ථ පවෙසිතො පාදො යස්සාති ආහච්චපාදකො. ආණින්ති අග්ගඛිලං. මඤ්චති පුග්ගලං ධාරෙතීති මඤ්චො. පීඨති විසමදුක්ඛං හිංසතීති පීඨං. පණවොති එකො තූරියවිසෙසො, තස්ස සණ්ඨානං කත්වාති අත්ථො. තඤ්හි එතරහි බුද්ධපටිමස්ස පල්ලඞ්කසණ්ඨානං හොති. තන්ති කොච්ඡං. කරොන්ති කිරාති සම්බන්ධො. එත්ථාති සෙනාසනපරිභොගෙ. හීති සච්චං. තන්ති කොච්ඡං මහග්ඝං හොති, මහග්ඝත්තා භද්දපීඨන්තිපි වුච්චති. යෙනාති යෙන භික්ඛුනා. ‘‘ථාමමජ්ඣිමස්සා’’ති පදෙන පමාණමජ්ඣිමං නිවත්තෙති.

එත්ථාති ‘‘අනාපුච්ඡං වා ගච්ඡෙය්යා’’ති පදෙ. ථෙරො ආණාපෙතීති යොජනා. ආණාපෙතීති ච ආණ-ධාතුයා එව පෙසනසඞ්ඛාතස්ස හෙත්වත්ථස්ස වාචකත්තා ණාපෙසද්දො ස්වත්ථොව. සොති දහරො. තථාති යථා ථෙරෙන වුත්තො, තථා කත්වාති අත්ථො. තත්ථාති දිවාට්ඨානෙ, මඤ්චපීඨෙ වා. තතොති ඨපනකාලතො. පරිබුන්ධෙති හිං සෙතීති පලිබොධො, පරිසද්දො උපසග්ගො, සො විකාරවසෙන අඤ්ඤථා ජාතො. සො පලිබොධො අඤ්ඤත්ථ ආවාසාදිකො, ඉධ පන ¶ සන්ථරාපිතමඤ්චාදිකො. සායන්ති සායන්හෙ, භුම්මත්ථෙ චෙතං උපයොගවචනං. ථෙරො භණතීති සම්බන්ධො. තත්ථාති මඤ්චපීඨෙ. ‘‘බාලො හොතී’’ති වත්වා තස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනුග්ගහිතවත්තො’’ති. අනුග්ගහිතං වත්තං යෙනාති අනුග්ගහිතවත්තො, ථෙරො. තජ්ජෙතීති උබ්බෙජෙති. තස්මින්ති දහරෙ. අස්සාති ථෙරස්ස.

ආණත්තික්ඛණෙයෙවාති ථෙරස්ස පෙසනක්ඛණෙයෙව. දහරො වදතීති යොජනා. ‘‘ථෙරො’’ති පදං ‘‘වත්වා ගච්ඡතී’’ති පදද්වයෙ කත්තා, ‘‘කාරෙතබ්බො’’ති පදෙ කම්මං. නන්ති මඤ්චපීඨං, ‘‘පඤ්ඤපෙත්වා’’තිපදමපෙක්ඛිය එවං වුත්තං. නන්ති දහරං වා. ‘‘වත්වා’’ති පදමපෙක්ඛිය එවං වුත්තං. තත්ථෙවාති මඤ්චපීඨෙයෙව. අස්සාති ථෙරස්ස. තත්ථාති දිවාට්ඨානෙ. භොජනසාලතො අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තොති භොජනසාලතො නික්ඛමිත්වා මඤ්චපීඨපඤ්ඤාපනට්ඨානතො අඤ්ඤං ඨානං ගච්ඡන්තො, ථෙරොති යොජනා. තත්ථෙවාති දිවාට්ඨානෙයෙව. යත්රිච්ඡතීති යං ඨානං ගන්තුමිච්ඡතීති අත්ථො. අන්තරසන්නිපාතෙති සකලං අහොරත්තං අසන්නිපාතෙත්වා අන්තරෙ සන්නිපාතෙ සතීති යොජනා.

තත්ථාති තස්මිං ඨානෙ. ආගන්තුකා ගණ්හන්තීති සම්බන්ධො. තතොති ගණ්හනතො. තෙසන්ති ආගන්තුකානං ¶ . යෙහීති ආවාසිකො වා හොතු, ආගන්තුකො වා, යෙහි භික්ඛූහි. තෙති නිසින්නකභික්ඛූ. උද්ධං පාළිපාඨං සාරෙති පවත්තෙතීති උස්සාරකො. ධම්මකථායං සාධූති ධම්මකථිකො. තස්මින්ති උස්සාරකෙ වා ධම්මකථිකෙ වා. අහොරත්තන්ති අහො ච රත්ති ච අහොරත්තං, අච්චන්තසංයොගපදං. ඉතරස්මින්ති පඨමං නිසින්නභික්ඛුතො අඤ්ඤස්මිං භික්ඛුම්හීති යොජනා. අන්තොඋපචාරට්ඨෙයෙවාති ලෙඩ්ඩුපාතසඞ්ඛාතස්ස උපචාරස්ස අන්තො ඨිතෙයෙව, අනාදරෙ චෙතං භුම්මං. සබ්බත්ථාති ආපත්තිවාරඅනාපත්තිවාරෙසු.

112. චිමිලිකං වාතිආදීසු විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. තන්ති චිමිලිකත්ථරණං. උත්තරි අත්ථරිතබ්බන්ති උත්තරත්ථරණන්ති දස්සෙන්තො ¶ ආහ ‘‘උත්තරත්ථරණං නාමා’’තිආදි. භූමියන්ති සුධාදිපරිකම්මෙන අකතායං පකතිභූමියං. චම්මඛණ්ඩොති එත්ථ චම්මංයෙව අන්තෙ ඛණ්ඩත්තා ඡින්නත්තා චම්මඛණ්ඩොති වුච්චති. නනු සීහචම්මාදීනි න කප්පන්තීති ආහ ‘‘අට්ඨකථාසු හී’’තිආදි. හීති සච්චං. තස්මාති යස්මා න දිස්සති, තස්මා. පරිහරණෙයෙවාති අත්තනො සන්තකන්ති පරිච්ඡින්දිත්වා, පුග්ගලිකන්ති වා පරිග්ගහෙත්වා තං තං ඨානං හරණෙයෙව. පාදො පුඤ්ඡීයති සොධීයති එතායාති පාදපුඤ්ඡනීති කත්වා රජ්ජුපිලොතිකායො පාදපුඤ්ඡනීති වුච්චතීති ආහ ‘‘පාදපුඤ්ඡනී නාමා’’තිආදි. මයසද්දලොපං කත්වා ඵලකපීඨන්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඵලකපීඨං නාම ඵලකමයං පීඨ’’න්ති. ඵලකඤ්ච පීඨඤ්ච ඵලකපීඨන්ති වා දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අථ වා’’ති. එතෙනාති ‘‘ඵලකපීඨ’’න්ති පදෙන. ‘‘සඞ්ගහිත’’න්ති පදෙ කරණං, කත්තා වා. බීජනිපත්තකන්ති චතුරස්සබීජනීයෙව සකුණපත්තසදිසත්තා බීජනිපත්තකං, සදිසත්ථෙ කො. ‘‘අජ්ඣොකාසෙ’’ති පදං ‘‘පචිත්වා’’ති පදෙ ආධාරො. අග්ගිසාලායන්ති අග්ගිනා පචනසාලායං. පබ්භාරෙති ලෙණසදිසෙ පබ්භාරෙ. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ.

යස්මින්ති පුග්ගලෙ. ‘‘අත්තනො පුග්ගලිකමිව හොතී’’ති ඉමිනා අනාපත්තීති දස්සෙති.

113. යො භික්ඛු වා ලජ්ජී හොති, තථාරූපං භික්ඛුං වා ති යොජනා. ‘‘ලජ්ජී හොතී’’ති වත්වා තස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්තනො පලිබොධං විය මඤ්ඤතී’’ති. යොති ආපුච්ඡකො භික්ඛු. ‘‘කෙනචි උපද්දුතං හොතී’’ති සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘සචෙපි හී’’තිආදි. හිසද්දො විත්ථාරජොතකො. වුඩ්ඪතරො භික්ඛු ගණ්හාතීති සම්බන්ධො. තං පදෙසන්ති සෙනාසනට්ඨපිතට්ඨානං. ආපදාසූති විපත්තීසූති. චතුත්ථං.

116. පඤ්චමෙ ¶ මඤ්චකභිසීති මඤ්චෙ අත්ථරිතබ්බො මඤ්චකො, සොයෙව භිසීති මඤ්චකභිසි. එවං පීඨකභිසිපි. පාවාරො කොජවොති ද්වෙයෙව පච්චත්ථරණන්ති වුත්තාති ආහ ‘‘පාවාරො’’තිආදි. වුත්තන්ති අට්ඨකථාසු ¶ වුත්තං. දුතියාතික්කමෙති දුතියපාදාතික්කමෙ. සෙනාසනතොති සචෙ එකං සෙනාසනං හොති, තතො. අථ බහූනි සෙනාසනානි හොන්ති, සබ්බපච්ඡිමසෙනාසනතො. එකො ලෙඩ්ඩුපාතො සෙනාසනස්ස උපචාරො හොති, එකො පරික්ඛෙපාරහොති ආහ ‘‘ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතා’’ති.

සචෙ භික්ඛු, සාමණෙරො, ආරාමිකො චාති තයො හොන්ති, භික්ඛුං අනාපුච්ඡිත්වා සාමණෙරො වා ආරාමිකො වා න ආපුච්ඡිතබ්බො. අථ සාමණෙරො, ආරාමිකො චාති ද්වෙ හොන්ති, සාමණෙරං අනාපුච්ඡිත්වා ආරාමිකොව න ආපුච්ඡිතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භික්ඛුම්හි සතී’’තිආදි. තීසුපි අසන්තෙසු ආපුච්ඡිතබ්බවිධිං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘තස්මිම්පි අසතී’’තිආදි. යෙනාති උපාසකෙන, ‘‘කාරිතො’’ති පදෙ කත්තා. තස්සාති විහාරසාමිකස්ස. තස්මිම්පි අසති ගන්තබ්බන්ති යොජනා. පාසාණෙසූති පාසාණඵලකෙසු. සචෙ උස්සහතීති සචෙ සක්කොති. උස්සහන්තෙන භික්ඛුනා ඨපෙතබ්බන්ති යොජනා. තෙපීති උපාසකාපි, න සම්පටිච්ඡන්තීති සම්බන්ධො. තත්ථාති දාරුභණ්ඩාදීසු.

පරිච්ඡෙදාකාරෙන වෙණීයති දිස්සතීති පරිවෙණං. ‘‘අථ ඛො’’ති පදං ‘‘වෙදිතබ්බ’’න්ති පදෙ අරුචිලක්ඛණං. ‘‘ආසන්නෙ’’ති ඉමිනා උපචාරසද්දස්ස උපට්ඨානත්ථඅඤ්ඤරොපනත්ථෙ නිවත්තෙති. යස්මා වම්මිකරාසියෙව හොති, තස්මාති යොජනා. උපචිනන්තීති උපචිකා, තාහි නිමිත්තභූතාහි පලුජ්ජති නස්සතීති අත්ථො. සෙනාසනන්ති විහාරං. ඛායිතුන්ති ඛාදිතුං, අයමෙව වා පාඨො. තන්ති මඤ්චපීඨං. මඤ්චපීඨං විහාරෙ අපඤ්ඤපෙත්වා විහාරූපචාරෙ පඤ්ඤාපනස්ස විසෙසඵලං දස්සෙතුං ආහ ‘‘විහාරූපචාරෙ පනා’’තිආදි. විහාරූපචාරෙ පඤ්ඤපිතන්ති සම්බන්ධො.

118. ‘‘ගච්ඡන්තෙනා’’ති පදං ‘‘ගන්තබ්බ’’න්ති පදෙ කත්තා. තථෙවාති යථා පුරිමභික්ඛු කරොති, තථෙව. වසන්තෙන භික්ඛුනා පටිසාමෙතබ්බන්ති යොජනා. රත්තිට්ඨානන්ති රත්තිං වසනට්ඨානං.

යා දීඝසාලා වා යා පණ්ණසාලා වා උපචිකානං උට්ඨානට්ඨානං හොති, තතොති යොජනා. තස්මින්ති ¶ දීඝසාලාදිකෙ. හීති සච්චං ¶ , යස්මා වා, සන්තිට්ඨන්තීති සම්බන්ධො. සිලුච්චයොති පබ්බතො, තස්මිං ලෙණං සිලුච්චයලෙණං, පබ්බතගුහාති අත්ථො. උපචිකාසඞ්කාති උපචිකානං උට්ඨානට්ඨානන්ති ආසඞ්කා. තතොති පාසාණපිට්ඨියං වා පාසාණථම්භෙසු වා කතසෙනාසනාදිතො. ආගන්තුකො යො භික්ඛු අනුවත්තන්තො වසතීති සම්බන්ධො. සොති ආගන්තුකො භික්ඛු. පුන සොති ආගන්තුකො භික්ඛුයෙව. තතොති ගහෙත්වා ඉස්සරියෙන වසනතො. උභොපීති ආවාසිකොපි ආගන්තුකොපි ද්වෙ භික්ඛූ. තෙසූති ද්වීසු තීසු. පච්ඡිමස්සාති සබ්බපච්ඡිමස්ස. ආභොගෙනාති ආභොගමත්තෙන මුත්ති නත්ථි, ආපුච්ඡිතබ්බමෙවාති අධිප්පායො. අඤ්ඤතොති අඤ්ඤාවාසතො. අඤ්ඤත්රාති අඤ්ඤස්මිං ආවාසෙ. තත්ථෙවාති ආනීතාවාසෙයෙව. තෙනාති වුඩ්ඪතරෙන, ‘‘සම්පටිච්ඡිතෙ’’ති පදෙ කත්තා. සම්පටිච්ඡිතෙති වුඩ්ඪතරෙන සම්පටිච්ඡිතෙපි ඉතරස්ස ගන්තුං වට්ටති ආපුච්ඡිතත්තාති වදන්ති. නට්ඨං වාති නට්ඨෙ වා සෙනාසනෙ සති ගීවා න හොතීති යොජනා. අඤ්ඤස්සාති අවිස්සාසිකපුග්ගලස්ස. නට්ඨානීති නට්ඨෙසු මඤ්චපීඨෙසු සන්තෙසු.

වුඩ්ඪතරො භික්ඛු ච ඉස්සරියො ච යක්ඛො ච සීහො ච වාළමිගො ච කණ්හසප්පො ච වුඩ්ඪ…පෙ… කණ්හසප්පා, තෙ ආදයො යෙසං තෙති වුඩ්ඪ…පෙ… කණ්හසප්පාදයො, තෙසු. ආදිසද්දෙන පෙතාදයො සඞ්ගණ්හාති. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ. අස්සාති භික්ඛුනො. ‘‘පලිබුද්ධො’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘උපද්දුතො’’ති. පඤ්චමං.

119. ඡට්ඨෙ රූම්භිත්වාති නිවාරෙත්වා, ආවරණං කත්වාති අත්ථො. වස්සග්ගෙනාති වස්සගණනාය. අනුපඛජ්ජාති එත්ථ ඛද හිංසායන්ති ධාතුපාඨෙසු (සද්දනීතිධාතුමාලායං 15 දකාරන්තධාතු) වුත්තත්තා ඛදසද්දො හිංසත්ථො හොති. අනුසමීපං උපගන්ත්වා ඛදනං හිං සනං නාම අනුසමීපං පවිසනමෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනුපවිසිත්වා’’ති.

120. ‘‘ජාන’’න්ති ¶ එත්ථ ජානනාකාරං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අනුට්ඨාපනීයො අය’’න්ති. තෙනෙවාති ජානනහෙතුනා එව. අස්සාති ‘‘ජාන’’න්තිපදස්ස. හීති විත්ථාරජොතකො. සඞ්ඝො පන දෙතීති සම්බන්ධො. යස්සාති වුඩ්ඪාදීසු අඤ්ඤතරස්ස. එත්ථාති වුඩ්ඪගිලානාදීසු. ගිලානස්සපි දෙතීති යොජනා. ‘‘ගිලානො’’ති පදං ‘‘න පීළෙතබ්බො, අනුකම්පිතබ්බො’’තිපදද්වයෙ වුත්තකම්මං. ‘‘කාමඤ්චා’’ති පදස්ස අනුග්ගහත්ථජොතකත්තා පනසද්දො ගරහත්ථජොතකො.

121. මඤ්චපීඨානං ¶ උපචාරො නාමාති සම්බන්ධො. යතොති යතො කුතොචි ඨානතො. යාව මඤ්චපීඨං අත්ථි, තාව උපචාරො නාමාති යොජනා. තස්මිං උපචාරෙ ඨිතස්ස භික්ඛුනො උපචාරෙති සම්බන්ධො.

‘‘අභිනිසීදති වා අභිනිපජ්ජති වා’’ති එත්ථ වාසද්දස්ස අනියමවිකප්පත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අභිනිසීදනමත්තෙනා’’තිආදි.

122. ඉතොති වාරතො. ඉධාති ඉමස්මිං පාචිත්තියවාරෙ. යථා වුත්තො, එවන්ති සම්බන්ධො. සබ්බත්ථෙවාති සබ්බෙසු එව විහාරපරිවෙණෙසු. අස්සාති විසභාගපුග්ගලස්ස. ඉධාපීති ඉමස්මිම්පි සික්ඛාපදෙ. තත්ථාති විස්සාසිකපුග්ගලෙ.

123. පාළියං ‘‘ආපදාසූ’’තිපදං ‘‘පවිසතී’’ති අජ්ඣාහාරපදෙන සම්බන්ධිතබ්බන්ති ආහ ‘‘ආපදාසූතිආදී’’ති. ඡට්ඨං.

126. සත්තමෙ යෙ පාසාදා වා යානි වා චතුස්සාලානීති යොජනා. චතස්සො භූමියො එතෙසන්ති චතුභූමකා. එවං පඤ්චභූමකා. කොට්ඨකානීති ද්වාරකොට්ඨකානි. ‘‘පාසාදා’’තිපදමපෙක්ඛිය වුත්තං ‘‘යෙ’’තිපදං, ‘‘චතුස්සාලානී’’තිපදෙ අපෙක්ඛිතෙ ‘‘යානී’’ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසො හොති. සෙනාසනෙසු එකෙන පයොගෙන බහුකෙ ද්වාරෙ භික්ඛුං අතික්කාමෙතීති සම්බන්ධො. නානාපයොගෙහි නානාද්වාරෙ භික්ඛුං අතික්කාමෙන්තස්සාති යොජනා. ‘‘ද්වාරගණනායා’’තිඉමිනා පයොගගණනායාතිපි අත්ථං ඤාපෙති අත්ථතො පාකටත්තා. අනාමසිත්වාති අඡුපිත්වා.

එත්තකානීති ¶ එතපමාණානි. තස්සාති නික්කඩ්ඪියමානස්ස භික්ඛුස්ස. ගාළ්හන්ති දළ්හං.

127. ඉධාපීති ඉමස්මිම්පි සික්ඛාපදෙ. පිසද්දො පුරිමසික්ඛාපදාපෙක්ඛො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු සික්ඛාපදෙසු. යත්රාති යස්මිං සික්ඛාපදෙ.

128. සොති භණ්ඩනකාරකකලහකාරකො භික්ඛු. හීති සච්චං, යස්මා වා. පක්ඛන්ති අත්තනො ¶ පක්ඛං. නික්කඩ්ඪියමානපුග්ගලපක්ඛෙ උම්මත්තකස්ස නික්කඩ්ඪති වා නික්කඩ්ඪාපෙති වාති සම්බන්ධිතබ්බං. නික්කඩ්ඪකපුග්ගලපක්ඛෙ උම්මත්තකස්ස අනාපත්තීති සම්බන්ධිතබ්බන්ති. සත්තමං.

129. අට්ඨමෙ අච්ඡන්නතලත්තා උපරි වෙහාසො එතිස්සාති උපරිවෙහාසා, සා ච සා කුටි චෙති උපරිවෙහාසකුටීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපරිඅච්ඡන්නතලායා’’ති. තස්සා කුටියා සරූපං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ද්විභූමිකකුටියා වා’’තිආදි. ‘‘මඤ්ච’’න්ති පදං ‘‘අභී’’තිඋපසග්ගෙන සම්බන්ධිතබ්බන්ති ආහ ‘‘අභිභවිත්වා’’ති. ‘‘නිසීදතී’’ති කිරියාපදෙන වා යොජෙතබ්බොති ආහ ‘‘භුම්මත්ථෙ වා’’තිආදි. එතන්ති ‘‘මඤ්ච’’න්තිපදෙ එතං වචනං උපයොගවචනං. අථ වා එතන්ති ‘‘මඤ්ච’’න්තිපදං උපයොගවචනවන්තං. එත්ථ ච පච්ඡිමසම්බන්ධෙ අභීත්යූපසග්ගො පදාලඞ්කාරමත්තො පදවිභූසනමත්තොති ආහ ‘‘අභීති ඉදං පනා’’තිආදි. පදසොභණත්ථන්ති පදස්ස අලඞ්කාරත්ථං විභූසනත්ථං පදස්ස ඵුල්ලිතත්ථන්ති අධිප්පායො. නිපතිත්වාති එත්ථ නීත්යූපසග්ගො ධාත්වත්ථානුවත්තකොති ආහ ‘‘පතිත්වා’’ති. අථ වා නික්ඛන්තත්ථවාචකොති ආහ ‘‘නික්ඛමිත්වා වා’’ති. ඉමිනා නීත්යූපසග්ගස්ස ධාත්වත්ථවිසෙසකතං දීපෙති, නික්ඛන්තො හුත්වා පතිත්වාති අත්ථො. හීති යස්මා. ආණීති අග්ගඛීලා.

131. යා කුටි සීසං න ඝට්ටෙති, සා අසීසඝට්ටා නාමාති යොජනා. ‘‘පමාණමජ්ඣිමස්සා’’තිඉමිනා ථාමමජ්ඣිමං නිවත්තෙති. සබ්බහෙට්ඨිමාහීති ¶ සබ්බෙසං දබ්බසම්භාරානං හෙට්ඨා ඨිතාහි. තුලාහීති ගෙහථම්භානමුපරි විත්ථාරවසෙන ඨිතෙහි කට්ඨවිසෙසෙහි. ඉමිනා අට්ඨකථාවචනෙන ච තුලාය සරූපං පාකටං. කෙචි පන තුලාය සරූපං අඤ්ඤථා වදන්ති. එතෙනාති ‘‘මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස අසීසඝට්ටා’’තිවචනෙන දස්සිතා හොතීති සම්බන්ධො. හීති සච්චං. යා කාචි කුටි වුච්චතීති යොජනා. උපරීති ද්විභූමිකකුටියං භූමිතො උපරි භූමියං. අච්ඡන්නතලාති අනුල්ලොචතලා, අවිතානතලාති අත්ථො. ඉධ පනාති ඉමස්මිං පන සික්ඛාපදෙ.

133. හීති සච්චං, යස්මා වා. යායන්ති යා අයං කුටි. තත්ථාති තස්සං සීසඝට්ටකුටියං. අනොණතෙන භික්ඛුනාති යොජනා. යස්සාති කුටියා. අපරිභොගන්ති න පරිභුඤ්ජිතබ්බං, න පරිභුඤ්ජනාරහන්ති අත්ථො. පතාණීති පතනස්ස නිවාරණා ආණි අග්ගඛීලා. සා හි ආබන්ධං නයති පවත්තෙතීති ආණීති වුච්චති. යත්ථාති යස්මිං මඤ්චපීඨෙ ¶ . න නිප්පතන්තීති නික්ඛන්තො හුත්වා න පතන්ති. ආහච්චපාදකෙති අඞ්ගෙ ආහනිත්වා විජ්ඣිත්වා තත්ථ පවෙසිතපාදකෙ. නාගදන්තකාදීසූති නාගස්ස දන්තො වියාති නාගදන්තකො, සදිසත්ථෙ කො, සො ආදි යෙසං තෙති නාගදන්තකාදයො, තෙසු. ආදිසද්දෙන භිත්තිඛීලාදයො සඞ්ගණ්හාතීති. අට්ඨමං.

135. නවමෙ පිට්ඨසඞ්ඝාටස්සාති ද්වාරබාහාය. සා හි පිට්ඨෙ ද්වින්නං කවාටානං සං එකතො ඝාටො ඝටනං සමාගමො එතස්සත්ථීති පිට්ඨසඞ්ඝාටොති වුච්චති. කුරුන්දියං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. මහාඅට්ඨකථායං වුත්තන්ති යොජනා. තන්ති මහාඅට්ඨකථාය වුත්තවචනං. එවං ‘‘තදෙවා’’ති එත්ථාපි. හීති සච්චං, යස්මා වා. භගවතාපීති න මහාඅට්ඨකථාචරියෙහි එව වුත්තං, අථ ඛො භගවතාපි කතොති යොජනා. ද්වාරබන්ධෙන අග්ගළස්ස අවිනාභාවතො ‘‘අග්ගළට්ඨපනායා’’ති වුත්තෙපි අග්ගළෙන සහ ද්වාරබන්ධට්ඨපනායාති අත්ථොව ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘සකවාටකද්වාරබන්ධට්ඨපනායා’’ති. අග්ගළොති කවාටඵලකො. ඉමමෙවත්ථන්ති ¶ මයා වුත්තං ඉමං එව අත්ථං සන්ධායාති සම්බන්ධො. එත්ථාති ‘‘අග්ගළට්ඨපනායා’’තිවචනෙ. අධිප්පායොති භගවතො අභිසන්ධි. හි-සද්දො විත්ථාරජොතකො. කම්පතීති භුසං කම්පති. චලතීති ඊසං චලති. තෙනාති තෙන සිථිලපතනහෙතුනා. මාතිකායං, පදභාජනීයඤ්ච ‘‘අග්ගළට්ඨපනායා’’තිපදස්ස සම්බන්ධාභාවතො තස්ස සම්බන්ධං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථ තත්ථාති ‘‘අග්ගළට්ඨපනායා’’තිවචනෙ න වුත්තන්ති සම්බන්ධො. අත්ථස්ස කාරණස්ස උප්පත්ති අත්ථුප්පත්ති, සායෙව අට්ඨුප්පත්තීති වුච්චති ත්ථකාරස්ස ට්ඨකාරං කත්වා. අධිකාරතො දට්ඨබ්බොති යොජනා.

යං පන වචනං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. යස්සාති මහාවිහාරස්ස. උපරීති ද්වාරතො උපරි. තීසු දිසාසූති උභොසු පස්සෙසු, උපරීති තීසු දිසාසු. තත්රාපීති ඛුද්දකෙ විහාරෙපි. සාති භිත්ති. අපරිපූරඋපචාරාපීති සමන්තා කවාටපමාණෙන අපරිපූරඋපචාරාපි. උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙනාති උක්කංසපමාණෙන. හත්ථපාසතො අතිරෙකං න ලිම්පිතබ්බොති අධිප්පායො. තීසු දිසාසු එව ලිම්පිතබ්බො න හොති, ලෙපොකාසෙ සති අධොභාගෙපි ලිම්පිතබ්බොති ආහ ‘‘සචෙ පනස්සා’’තිආදි. අස්සාති විහාරස්ස. ආලොකං සන්ධෙන්ති පිදහන්තීති ‘‘ආලොකසන්ධී’’ති වුත්තෙ වාතපානකවාටකායෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වාතපානකවාටකා වුච්චන්තී’’ති. වාතං පිවතීති වාතපානං, ද්වාරං, තස්මිං ඨිතා කවාටකා වාතපානකවාටකා. තෙති වාතපානකවාටකා පහරන්තීති සම්බන්ධො. එත්ථාති ආලොකසන්ධිම්හි. සබ්බදිසාසූති උභොසු පස්සෙසු, හෙට්ඨා, උපරීති ¶ චතූසු දිසාසු. ‘‘තස්මා’’තිපදං ‘‘ලිම්පිතබ්බො වා ලෙපාපෙතබ්බො වා’’තිපදද්වයෙ හෙතු. එත්ථාති ‘‘ආලොකසන්ධිපරිකම්මායා’’තිපදෙ.

ඉමිනාති සෙතවණ්ණාදිනා. සබ්බමෙතන්ති එතං සබ්බං සෙතවණ්ණාදිකං.

යන්ති කිච්චං. කත්තබ්බං කිච්චන්ති සම්බන්ධො. සද්දන්තරබ්යවහිතොපි ද්වත්තිසද්දො පරියායසද්දෙන සමාසො හොතීති ආහ ‘‘ඡදනස්ස ද්වත්තිපරියාය’’න්ති. ද්වෙ වා තයො වා පරියායා සමාහටාති ද්වත්තිපරියායං ¶ , සමාහාරෙ දිගු, තිසද්දෙ පරෙ ද්විස්ස අකාරො හොති. පරික්ඛෙපොති අනුක්කමෙන පරික්ඛෙපො. අපත්යූපසග්ගස්ස පටිසෙධවාචකත්තා ‘‘අහරිතෙ’’ති වුත්තං. එත්ථාති ‘‘අපහරිතෙ’’ති පදෙ. ‘‘හරිත’’න්ති ඉමිනා අධිප්පෙතන්ති සම්බන්ධො. ආදිකප්පකාලෙ අපරණ්ණතො පුබ්බෙ පවත්තං අන්නං පුබ්බණ්ණං, අපරස්මිං පුබ්බණ්ණතො පච්ඡා පවත්තං අන්නං අපරණ්ණං, නකාරද්වයස්ස ණකාරද්වයං කත්වා. තෙනෙවාති අධිප්පෙතත්තා එව.

වුත්තන්ති වපිතං, යථා ‘‘සුමෙධභූතො භගවා’’තිඑත්ථ බොධිං අසම්පත්තොපි බොධිසත්තො සුමෙධභූතො ‘‘භගවා’’ති වුච්චති අවස්සම්භාවියත්තා, එවං හරිතං අසම්පත්තම්පි ඛෙත්තං ‘‘හරිත’’න්ති වුච්චති අවස්සම්භාවියත්තාති අත්ථං දස්සෙති ‘‘යස්මිම්පි ඛෙත්තෙ’’තිආදිනා.

අහරිතෙයෙවාති හරිතවිරහෙ එව ඛෙත්තෙති යොජනා. තත්රාපීති අහරිතඛෙත්තෙපි. ‘‘පිට්ඨිවංසස්සා’’තිපදං ‘‘පස්සෙ’’තිපදෙ සාම්යත්ථඡට්ඨී, ඉමිනා පකතිගෙහං දස්සෙති. ‘‘කූටාගාරකණ්ණිකායා’’තිපදං ‘‘උපරි, ථූපිකායා’’තිපදෙ සාම්යත්ථඡට්ඨී, ඉමිනා එකකූටයුත්තෙ මාළාදිකෙ දස්සෙති. ඨිතං භික්ඛුන්ති සම්බන්ධො. නිසින්නකං යංකඤ්චි ජනන්ති යොජනා. තස්සාති ඨිතට්ඨානස්ස. අන්තොති අබ්භන්තරෙ, හි යස්මා අයං ඔකාසො පතනොකාසොති යොජනා.

136. ඡාදිතං නාමාති එත්ථ ඡාදිතසද්දො භාවත්ථො හොති, තෙනාහ ‘‘ඡාදන’’න්ති. උජුකමෙවාති ඡදනුට්ඨාපනතො උද්ධං උජුකං එව. තන්ති ඡාදනං. අපනෙත්වාපීති නාසෙත්වාපි. තස්මාති යස්මා ලබ්භති, තස්මා, පක්කමිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. පරික්ඛෙපෙනාති පරිවාරෙන ඡාදෙන්තස්සාති යොජනා. ඉධාපීති පරියායඡාදනෙපි අධිට්ඨහිත්වාති සම්බන්ධො. තුණ්හීභූතෙනාති තුණ්හීභූතො හුත්වා. ඡදනුපරීති ඡදනස්ස උපරි. හීති සච්චං. ‘‘තතො චෙ උත්තරි’’න්ති එත්ථ තතො ද්වත්තිපරියායතො උපරීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තිණ්ණං මග්ගානං වා’’තිආදි.

137. කරෙන ¶ ¶ හත්ථෙන ලුනිතබ්බො, ඡින්දිතබ්බො, ලාතබ්බො ගහෙතබ්බොති වා කරළොති කතෙ අත්ථපකරණාදිතො තිණමුට්ඨි එවාති ආහ ‘‘තිණමුට්ඨිය’’න්ති. නවමං.

140. දසමෙ ‘‘ජාන’’න්ති ගච්ඡන්තාදිගණොති ආහ ‘‘ජානන්තො’’ති. සං විජ්ජති පාණො එත්ථාති සපාණකං. එතන්ති උදකං. සයං ජානන්තොපි පරෙන ජානාපෙන්තොපි ජානාතියෙව නාමාති ආහ ‘‘යථා තථා වා’’ති. සපාණකං උදකන්ති කරණත්ථෙ චෙතං උපයොගවචනං, තෙනාහ ‘‘තෙන උදකෙනා’’ති. පුබ්බෙති පථවිඛණනසික්ඛාපදාදිකෙ.

තත්ථාති ‘‘සිඤ්චෙය්ය වා සිඤ්චාපෙය්ය වා’’තිපදෙ. ධාරන්ති සොතං. මාතිකං පමුඛන්ති මාතිකං අභිමුඛං. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං ඨානෙ. අඤ්ඤතො ඨානතො අඤ්ඤං ඨානං නෙතීති යොජනා. ‘‘සපාණකං උදක’’න්ති සාමඤ්ඤවචනස්සපි විසෙසෙ අවට්ඨානතො, විසෙසත්ථිනා ච විසෙසස්ස අනුපයොජිතබ්බතො ඉධ විසෙසඋදකන්ති සන්ධායභාසිතත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉදං පනා’’තිආදි. ඉදං පන න වුත්තන්ති සම්බන්ධො. යන්ති උදකං ‘‘ගච්ඡතී’’තිපදෙ කත්තා. යත්ථාති යස්මිං උදකෙති. දසමං.

144. භික්ඛුනිවග්ගස්ස පඨමෙ තෙසන්ති ථෙරානං. මහාකුලෙහි නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතාති යොජනා. කුලධීතරො විජ්ජමානගුණං කථයන්තීති ¶ සම්බන්ධො. ‘‘ඤාතිමනුස්සාන’’න්තිපදං ‘‘කථයන්තී’’තිපදෙ සම්පදානං. කුතොති කස්ස ථෙරස්ස සන්තිකාති අත්ථො. තෙසන්ති ථෙරානං ගුණන්ති සම්බන්ධො. ‘‘කථෙතු’’න්තිපදමපෙක්ඛිත්වා ‘‘විජ්ජමානගුණෙ’’ති වත්තබ්බෙ අවත්වා ‘‘වට්ටන්තී’’තිපදමපෙක්ඛිය ¶ ‘‘විජ්ජමානගුණා’’ති වුත්තං. හීති සච්චං, යස්මා වා. තතොති කථනකාරණා අභිහරිංසූති සම්බන්ධො. තෙනාති අභිහරණහෙතුනා.

තෙසන්ති ඡබ්බග්ගියානං. තාසූති භික්ඛුනීසු. ‘‘භික්ඛුනියො’’තිපදං ‘‘උපසඞ්කමිත්වා’’තිපදෙ කම්මං. ඡබ්බග්ගියානං භික්ඛුනීසු උපසඞ්කමනං ලාභතණ්හාය හොති, භික්ඛුනීනං ඡබ්බග්ගීසු උපසඞ්කමනං චලචිත්තතාය හොතීති අඤ්ඤමඤ්ඤූපසඞ්කමන්තානං විසෙසො. තිරච්ඡානභූතා කථා තිරච්ඡානකථා නිරත්ථකකථාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තිරච්ඡානකථන්තී’’ති. සග්ගමග්ගගමනෙපීති පිසද්දො මොක්ඛගමනෙ පන කා නාම කථාති දස්සෙති. රාජානො ආරබ්භ පවත්තා කථා රාජකථා. ආදිසද්දෙන චොරකථාදයො සඞ්ගණ්හාති.

147. තෙ භික්ඛූති ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ භවෙය්යුන්ති සම්බන්ධො. අදිට්ඨං සච්චං යෙහීති අදිට්ඨසච්චා, තෙසං භාවො අදිට්ඨසච්චත්තං, තස්මා අදිට්ඨසච්චත්තා බන්ධිත්වාති යොජනා. නෙසන්ති ඡබ්බග්ගියානං. අඤ්ඤෙනෙව උපායෙනාති අලද්ධසම්මුතිතො අඤ්ඤෙනෙව ලද්ධසම්මුතිසඞ්ඛාතෙන කාරණෙන කත්තුකාමොති සම්බන්ධො. පරතොති පරස්මිං පච්ඡා, උපරීති අත්ථො. කරොන්තො වාති පරිබාහිරෙ කරොන්තො එව හුත්වා ආහාති යොජනා. හීති සච්චං, යස්මා වා. යස්මා න භූතපුබ්බානි, ඉති තස්මා පරිබාහිරං කරොන්තො වාති අත්ථො.

තත්ථාති ‘‘අනුජානාමී’’තිආදිවචනෙ. සීලවාති එත්ථ වන්තුසද්දො පසංසත්ථෙ ච අතිසයත්ථෙ ච නිච්චයොගත්ථෙ ච හොති. තස්සාති ලද්ධසම්මුතිකස්ස. තන්ති සීලං. පාතිමොක්ඛසංවරසද්දානං කම්මධාරයභාවං, තෙහි ච සංවුතසද්දස්ස තප්පුරිසභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘පාතිමොක්ඛොවා’’තිආදි. තත්ථ එවසද්දෙන කම්මධාරයභාවං, එනසද්දෙන ච තප්පුරිසභාවං දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං.

වත්තතීති ¶ අත්තභාවං පවත්තෙති. කාරිතපච්චයො හි අදස්සනං ගතො. ඉමිනා ඉරියාපථවිහාර දිබ්බවිහාර බ්රහ්මවිහාර අරියවිහාරෙසු චතූසු විහාරෙසු අත්තභාවවත්තනං ඉරියාපථවිහාරං දස්සෙති. හීති සච්චං. එතන්ති ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරතී’’තිවචනං. විභඞ්ගෙති ඣානවිභඞ්ගෙ.

‘‘සීල’’න්තිආදීනි අට්ඨ පදානි තුල්යාධිකරණානි. අයං පනෙත්ථ සම්බන්ධො – සීලං කුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියා පතිට්ඨා ආදි චරණං සංයමො සංවරො මොක්ඛං පමොක්ඛන්ති. සමාපත්තියාති ¶ සමාපත්තත්ථාය. ‘‘උපෙතො’’තිආදීනි සත්ත පදානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි. තත්ථ උපපන්නොති යුත්තො අනුයුත්තො. සමන්නාගතොති සමන්තතො අනු පුනප්පුනං ආගතොති සමන්නාගතො, සමඞ්ගීභූතොති අත්ථො. එත්ථ හි සංසද්දො සමන්තත්ථවාචකො, අනුසද්දො නඋපච්ඡින්නත්ථවාචකො. තෙනාති තෙන කාරණෙන. පාලෙතීති අත්තභාවං බාධනතො රක්ඛති. යපෙතීති අත්තභාවො පවත්තති. යාපෙතීති අත්තභාවං පවත්තාපෙති. යප යාපනෙ. යාපනං පවත්තනන්ති හි ධාතුපාඨෙසු වුත්තං (සද්දනීතිධාතුමාලායං 18 පකාරන්තධාතු). විහරතීති එත්ථ එකො ආකාරත්ථවාචකො ඉතිසද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො, ඉති වුච්චති, ඉති වුත්තන්ති වා යොජනා.

ආචාරගොචරසද්දානං ද්වන්දභාවං, තෙහි ච සම්පන්නසද්දස්ස තප්පුරිසභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආචාරගොචරසම්පන්නො’’තිආදි. තත්ථ චසද්දෙන ද්වන්දභාවං, එනසද්දෙන ච තප්පුරිසභාවං දස්සෙති. අණුසද්දො අප්පත්ථො, මත්තසද්දො පමාණත්ථොති ආහ ‘‘අප්පමත්තකෙසූ’’ති. ‘‘දස්සනසීලො’’තිඉමිනා ‘‘දස්සාවී’’තිඑත්ථ ආවීසද්දස්ස තස්සීලත්ථභාවං දස්සෙති. ‘‘සමාදායා’’ති එත්ථ සංපුබ්බආපුබ්බස්ස දාසද්දස්ස කම්මාපෙක්ඛත්තා තස්ස කම්මං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘තං තං සික්ඛාපද’’න්ති. ඉමිනා ‘‘සික්ඛාපදෙසූ’’ති උපයොගත්ථෙ භුම්මවචනන්ති දස්සෙති. අථ වා සික්ඛාපදෙසූති නිද්ධාරණත්ථෙ භුම්මවචනමෙතං. ‘‘තං තං සික්ඛාපද’’න්ති කම්මං පන අජ්ඣාහරිතබ්බන්ති දස්සෙති. ‘‘සමාදායා’’ති එත්ථ සංසද්දස්ස ච ආපුබ්බස්ස දාසද්දස්ස ච යකාරස්ස ච අත්ථං දස්සෙතුං ¶ ‘‘සාධුකං ගහෙත්වා’’ති වුත්තං. එත්ථාති ඉමිස්සං අට්ඨකථායං. විත්ථාරො පන ගහෙතබ්බොති යොජනා. යොති කුලපුත්තො.

අස්සාති ලද්ධසම්මුතිකස්ස. යං තං බහු සුතං නාම අත්ථි, තං න සුතමත්තමෙවාති යොජනා. මඤ්ජූසායන්ති පෙළායං. සා හි සාමිකස්ස සධනත්තං මඤ්ඤතෙ ඉමායාති ‘‘මඤ්ජූසා’’ති වුච්චති. මඤ්ජූසායං රතනං සන්නිචිතං විය සුතං සන්නිචිතං අස්මිං පුග්ගලෙති යොජනා, එතෙනාති ‘‘සන්නිචිත’’න්තිපදෙන, දස්සෙතීති සම්බන්ධො. සොති ලද්ධසම්මුතිකො භික්ඛු. සන්නිචිතරතනස්සෙවාති සන්නිචිතරතනස්ස ඉව. තන්ති ‘‘යෙ තෙ ධම්මා’’තිආදිවචනං. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. අස්සාති ලද්ධසම්මුතිකස්ස භික්ඛුනො. තත්ථාති ‘‘වචසා පරිචිතා’’තිආදිවචනෙ. එවමත්ථො වෙදිතබ්බොති යොජනා. පගුණාති උජුකා. උජුකො හි අජිම්හත්තා පකට්ඨො උත්තමො ගුණොති අත්ථෙන ‘‘පගුණො’’ති වුච්චති. අනුපෙක්ඛිතාති පුනප්පුනං උපගන්ත්වා ඉක්ඛිතා, පස්සිතා දස්සිතාති අත්ථො. අත්ථතොති අභිධෙය්යත්ථතො, අට්ඨකථාතොති අත්ථො. කාරණතොති ධම්මතො, පාළිතොති අත්ථො. දිට්ඨිසද්දස්ස පඤ්ඤාසද්දවෙවචනත්තා ‘‘පඤ්ඤායා’’ති වුත්තං. සුපච්චක්ඛකතාති සුට්ඨු අක්ඛානං ඉන්ද්රියානං පටිමුඛං කතා.

‘‘බහුස්සුතො’’ති ¶ එත්ථ බහුස්සුතස්ස තිවිධභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අයං පනා’’තිආදි. නිස්සයතො මුච්චතීති නිස්සයමුච්චනකො. පරිසං උපට්ඨාපෙතීති පරිසුපට්ඨාකො. භික්ඛුනියො ඔවදතීති භික්ඛුනොවාදකො. තත්ථාති තිවිධෙසු බහුස්සුතෙසු. නිස්සයමුච්චනකෙන එත්තකං උග්ගහෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. උපසම්පදායාති උපසම්පාදෙත්වා. පඤ්ච වස්සානි එතස්සාති පඤ්චවස්සො. තෙන උග්ගහෙතබ්බන්ති යොජනා. සබ්බන්තිමෙනාති සබ්බෙසං පරිච්ඡෙදානං අන්තෙ ලාමකෙ පවත්තෙන. පගුණාති අජිම්හා උජුකා. වාචුග්ගතාති තස්සෙව වෙවචනං. යස්ස හි පාළිපාඨා සජ්ඣායනකාලෙ පගුණා හොන්ති, තස්ස වාචුග්ගතා. යස්ස වා පන වාචුග්ගතා හොන්ති, තස්ස පගුණා. තස්මා තානි පදානි අඤ්ඤමඤ්ඤකාරණවෙවචනානි. පක්ඛදිවසෙසූති ජුණ්හපක්ඛකාළපක්ඛපරියාපන්නෙසු ¶ දිවසෙසු. ධම්මසාවනත්ථායාති සම්පත්තානං පරිසානං ධම්මස්ස සාවනත්ථාය සුණාපනත්ථායාති අධිප්පායො. සාවනත්ථායාති එත්ථ යුපච්චයපරත්තා කාරිතපච්චයො ලොපො හොතීති දට්ඨබ්බං. තස්මා සාවීයතෙ සුණාපීයතෙ සාවනන්ති වචනත්ථො කාතබ්බො. භාණවාරා උග්ගහෙතබ්බාති සම්බන්ධො. සම්පත්තානන්ති අත්තනො සන්තිකං සම්පත්තානං. පරිකථනත්ථායාති පරිස්සඞ්ගෙන ආලිඞ්ගනෙන කථනත්ථං, අප්පසද්දසඞ්ඛාතාය වාචාය කථනත්ථන්ති අත්ථො. ‘‘කථාමග්ගො’’ති වුත්තත්තා වත්ථුකථායෙව අධිප්පෙතා, න සුත්තසඞ්ඛාතො පාළිපාඨො. අනු පච්ඡා, පුනප්පුනං වා දායකා මොදන්ති එතායාති අනුමොදනා. ඣානං වා මග්ගො වා ඵලං වා සමණධම්මො නාම. තස්ස කරණත්ථං උග්ගහෙතබ්බන්ති යොජනා. හීති සච්චං, යස්මා වා. චතූසු දිසාසු අපටිහතොති චාතුද්දිසො, අපටිහතත්ථෙ ණපච්චයො.

පරිසුපට්ඨාපකෙන කාතබ්බාති යොජනා. අභිවිනයෙති අඤ්ඤමඤ්ඤපරිච්ඡින්නෙ විනයපිටකෙ. ද්වෙ විභඞ්ගාති භික්ඛුවිභඞ්ගො ච භික්ඛුනිවිභඞ්ගො ච. අසක්කොන්තෙන පරිසුපට්ඨාපකෙන භික්ඛුනාති සම්බන්ධො. එවං අත්තනො අත්ථාය උග්ගහෙතබ්බං දස්සෙත්වා ඉදානි පරිසාය අත්ථාය උග්ගහෙතබ්බං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පරිසාය පනා’’තිආදි. අභිධම්මෙති අඤ්ඤමඤ්ඤපරිච්ඡින්නෙ සුත්තන්තපිටකෙ එව, න අභිධම්මපිටකෙ. තයො වග්ගාති සගාථාවග්ගො නිදානවග්ගො ඛන්ධවග්ගොති තයො වග්ගා. වාසද්දො අනියමවිකප්පත්ථො. එකන්ති එකං නිපාතං. තතො තතොති නිකායතො. සමුච්චයං කත්වාති රාසිං කත්වා. න වුත්තන්ති අට්ඨකථාසු න කථිතං. යස්ස පන නත්ථි, සො න ලභතීති යොජනා. සුත්තන්තෙ චාති සුත්තන්තපිටකෙ පන. උග්ගහිතොති සරූපකථනෙන ගහිතො, උච්චාරිතොති අත්ථො. දිසාපාමොක්ඛොති දිසාසු ඨිතානං භික්ඛුආදීනං පාමොක්ඛො. යෙන කාමං ගමොති යථාකාමං ගමො.

චතූසු නිකායෙසූති ඛුද්දකනිකායතො අඤ්ඤෙසු දීඝනිකායාදීසු. එකස්සාති අඤ්ඤතරස්ස එකස්ස ¶ . එකනිකායෙනාති එකස්මිං ¶ නිකායෙ ලද්ධනයෙන. හීති සච්චං, යස්මා වා. තත්ථාති චතුප්පකරණස්ස අට්ඨකථායං. නානත්ථන්ති නානාපයොජනං. තන්ති විනයපිටකං. එත්තාවතාති එත්තකපමාණෙන පගුණෙන. හොතීති ඉතිසද්දො පරිසමාපනත්ථො. ඉති පරිසමාපනං වෙදිතබ්බන්ති යොජනා.

උභයානි ඛො පනස්සාති ආදි පන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. අඤ්ඤස්මින්ති විනයපිටකතො ඉතරස්මිං. තත්ථාති ‘‘උභයානි ඛො පනස්සා’’තිආදිවචනෙ. යථා යෙනාකාරෙන ආගතානි, තං ආකාරං දස්සෙතුන්ති යොජනා. පදපච්චාභට්ඨසඞ්කරදොසවිරහිතානීති පදානං පච්චාභට්ඨසඞ්කරභූතෙහි දොසෙහි විරහිතානි. එත්ථ ච පදපච්චාභට්ඨන්ති පදානං පටිනිවත්තිත්වා ආභස්සනං ගළනං, චුතන්ති අත්ථො. පදසඞ්කරන්ති පදානං විපත්ති, විනාසොති අත්ථො. ‘‘සුත්තසො’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි ඛන්ධකපරිවාරසුත්තං එව ගහෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘ඛන්ධකපරිවාරතො’’ති. අනුබ්යඤ්ජනසොති එත්ථ බ්යඤ්ජනසද්දො අක්ඛරස්ස ච පදස්ස ච වාචකොති ආහ ‘‘අක්ඛරපදපාරිපූරියා චා’’ති. හීති සච්චං, යස්මා වා.

‘‘සිථිලධනිතාදීන’’න්තිපදං ‘‘වචනෙනා’’තිපදෙ කම්මං, ‘‘වචනෙනා’’තිපදං ‘‘සම්පන්නාගතො’’තිපදෙ හෙතු, ‘‘විස්සට්ඨාය අනෙලගළාය අත්ථස්ස විඤ්ඤාපනියා’’තිපදානි ‘‘වාචායා’’තිපදෙ විසෙසනානි. සිථිලධනිතාදීනන්ති ආදිසද්දෙන නිග්ගහිතවිමුත්තසම්බන්ධවවත්ථිතදීඝ රස්ස ගරු ලහු සඞ්ඛාතා අට්ඨ බ්යඤ්ජනබුද්ධියො සඞ්ගණ්හාති. යථාවිධානවචනෙනාති අක්ඛරචින්තකානං යථා සංවිදහනවචනෙන. වාචායෙව කරීයති කථීයති උච්චාරීයති වාක්කරණං චකාරස්ස කකාරං කත්වා. හීති තදෙව යුත්තං. මාතුගාමො යස්මා සරසම්පත්තිරතො, තස්මා හීළෙතීති යොජනා. ‘‘සරසම්පත්තිරහිත’’න්තිපදං ‘‘වචන’’න්තිපදෙ විසෙසනභාවෙන විසෙසං කත්වා ‘‘හීළෙතී’’තිපදෙ හෙතුභාවෙන සම්පජ්ජනතො හෙතුඅන්තොගධවිසෙසනන්ති දට්ඨබ්බං. සබ්බාසන්ති භික්ඛුනීනං. ‘‘සීලාචාරසම්පත්තියා’’තිඉමිනා ජාති ගොත්ත රූප භොගාදිනාතිඅත්ථං නිවත්තෙති. කාරණඤ්චාති අට්ඨකථඤ්ච. තජ්ජෙත්වාති උබ්බෙජෙත්වා. තාසන්ති භික්ඛුනීනං. ගිහිකාලෙති භික්ඛුනොවාදකස්ස ගිහිකාලෙ අනජ්ඣාපන්නපුබ්බො ¶ හොතීති සම්බන්ධො. හි තදෙව යුත්තං. ‘‘මාතුගාමො’’තිපදං ‘‘න කරොතී’’තිපදෙ සුද්ධකත්තා, ‘‘උප්පාදෙතී’’තිපදෙ හෙතුකත්තා. ඨිතස්ස භික්ඛුනො ධම්මදෙසනායාපීති යොජනා. අපිසද්දො ගරහත්ථො. විසභාගෙහීති විරුද්ධෙහි වත්ථාරම්මණෙහි. අයුත්තට්ඨානෙති පබ්බජිතානං අනනුරූපට්ඨානෙ. ඡන්දරාගන්ති බලවතණ්හං. තෙනාති තෙන හෙතුනා.

‘‘එත්ථ ¶ චා’’තිආදිම්හි අයං පන සඞ්ගහො –

‘‘සීලවා බහුස්සුතො ච, ස්වාගතො ච සුවාචකො;

පියො පටිබලො චාපි, නජ්ඣාපන්නො ච වීසතී’’ති.

148. වත්ථුස්මින්ති අට්ඨුප්පත්තියං. කකාරලොපං කත්වා ගරුධම්මාති වුච්චන්තීති ආහ ‘‘ගරුකෙහි ධම්මෙහී’’ති. තෙති ගරුධම්මා. හීති යස්මා. ‘‘එකතො’’ති සාමඤ්ඤෙන වුත්තවචනස්ස විසෙසෙන ගහෙතබ්බතං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘භික්ඛුනීනං සන්තිකෙ’’ති. යථාවත්ථුකමෙවාති පාචිත්තියමෙව. තඤ්හි වත්ථුස්ස ආපත්තිකාරණස්ස අනුරූපං පවත්තත්තා ‘‘යථාවත්ථුක’’න්ති වුච්චති.

149. පාතොති පගෙව, පඨමන්ති අත්ථො. අසම්මට්ඨං සම්මජ්ජීතබ්බන්ති සම්බන්ධො. අසම්මජ්ජනෙ දොසං පාකටං කරොන්තො ආහ ‘‘අසම්මට්ඨං හී’’තිආදි. හීති තප්පාකටීකරණජොතකො. තන්ති පරිවෙණං. දිස්වා භවෙය්යුන්ති සම්බන්ධො. තෙනාති අසොතුකාමානං විය භවනහෙතුනා. පරිවෙණසම්මජ්ජනස්ස ආනිසංසං දස්සෙත්වා පානීයපරිභොජනීයඋපට්ඨානස්ස තමෙව දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අන්තො ගාමතො පනා’’ති ආදි. තස්මින්ති පානීයපරිභොජනීයෙ.

සාඛාභඞ්ගම්පීති භඤ්ජිතබ්බසාඛම්පි. දුතියොති විඤ්ඤූ පුරිසො දුතියො. නිසීදිතබ්බට්ඨානං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නිසීදිතබ්බ’’න්තිආදි. ‘‘විහාරමජ්ඣෙ’’ති සාමඤ්ඤතො වත්වා විසෙසතො දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ද්වාරෙ’’ති. ඔසරන්ති අවසරන්ති එත්ථාති ඔසරණං, තඤ්ච තං ඨානඤ්චෙති ඔසරණට්ඨානං, තස්මිං. සමග්ගත්ථාති එත්ථ සංපුබ්බො ච ආපුබ්බො ච ගමුසද්දො ¶ හොති, තතො හිය්යත්තනීසඞ්ඛාතං ත්ථවචනං වා හොති, පඤ්චමීසඞ්ඛාතස්ස ථවචනස්ස ත්ථත්තං වා හොති, සංයොගපරත්තා ආ උපසග්ගො රස්සො ච හොති, ඉති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සම්මා ආගතත්ථා’’ති. තත්ථ ‘‘සම්මා’’තිපදෙන සංසද්දස්ස අත්ථං දස්සෙති, ‘‘ආ’’ඉතිපදෙන ආත්යූපසග්ගං, ‘‘ගත’’ඉතිපදෙන ගමුධාතුං, ‘‘ත්ථ’’ඉතිපදෙන හිය්යත්තනීසඞ්ඛාතං ත්ථවචනං වා, පඤ්චමීසඞ්ඛාතස්ස ථවචනස්ස ත්ථත්තං වා දස්සෙති. අයං පනෙත්ථත්ථො – සමං තුම්හෙ ආගතත්ථාති. පඤ්චමීසඞ්ඛාතස්ස ථවචනස්ස ත්ථත්තකාලෙ සමං තුම්හෙ ආගා අත්ථ භවථාති. ‘‘ආගච්ඡන්තී’’තිපදෙන ‘‘වත්තන්තී’’ති එත්ථ වතුධාතුයා අත්ථං දස්සෙති, ‘‘පගුණා වාචුග්ගතා’’තිපදෙහි අධිප්පායං දස්සෙති. පාළීති ගරුධම්මපාළි.

තත්ථාති ¶ තස්සං පාළියං, තෙසු වා අභිවාදනාදීසු චතූසු. මග්ගසම්පදානන්ති මග්ගං පරිහරිත්වා භික්ඛුස්ස ඔකාසදානං. බීජනන්ති බීජනියා විධූපනං. පානීයාපුච්ඡනන්ති පානීයස්ස ආපුච්ඡනං. ආදිසද්දෙන පරිභොජනීයාපුච්ඡනාදිකං සඞ්ගණ්හාති. එත්ථ චාති එතෙසු චතූසු අභිවාදනාදීසු. ‘‘අන්තො ගාමෙ වා’’තිආදීනි ඡ පදානි ‘‘කාතබ්බමෙවා’’තිපදෙ ආධාරො. රාජුස්සාරණායාති රඤ්ඤො ආනුභාවෙන ජනානං උස්සාරණාය. මහාභික්ඛුසඞ්ඝො සන්නිපතති එත්ථාති මහාසන්නිපාතං, තස්මිං මහාසන්නිපාතෙ ඨානෙ නිසින්නෙ සතීති යොජනා. පච්චුට්ඨානන්ති පටිකච්චෙව උට්ඨානං. තං තන්ති සාමීචිකම්මං.

සක්කත්වාති චිත්තිං කත්වා, සං ආදරං කත්වාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘යථා කතො’’තිආදි. තිණ්ණං කිච්චානන්ති ‘‘සක්කත්වා ගරුංකත්වා මානෙත්වා’’තිසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං කිච්චානං. අනීයසද්දො කම්මත්ථොති ආහ ‘‘න අතික්කමිතබ්බො’’ති.

නත්ථි භික්ඛු එත්ථාති අභික්ඛුකො ආවාසො, සො කිත්තකෙ ඨානෙ අභික්ඛුකො, යො ආවාසො අභික්ඛුකො නාම හොතීති ආහ ‘‘සචෙ’’ති ආදි. ‘‘උපස්සයතො’’තිපදං ‘‘අබ්භන්තරෙ’’තිපදෙ අපාදානං. එත්ථාති අභික්ඛුකෙ ආවාසෙ. හීති සච්චං. තතොති අඩ්ඪයොජනබ්භන්තරෙ ¶ ඨිතආවාසතො. පරන්ති අඤ්ඤස්මිං ආවාසෙ, භුම්මත්ථෙ චෙතං උපයොගවචනං. පච්ඡාභත්තන්ති භත්තතො පච්ඡා. තත්ථාති අභික්ඛුකෙ ආවාසෙ. ‘‘භික්ඛුනියො’’තිපදං ‘‘වදන්තී’’තිපදෙ කම්මං. වුත්තප්පමාණෙති අඩ්ඪයොජනබ්භන්තරසඞ්ඛාතෙ වුත්තප්පමාණෙ. සාඛාමණ්ඩපෙපීති සාඛාය ඡාදිතමණ්ඩපෙපි. පිසද්දෙන ආවාසෙ පන කා නාම කථාති දස්සෙති. වුත්තාති වසිතා. එත්තාවතාති එකරත්තං වසිතමත්තෙන. එත්ථාති සභික්ඛුකෙ ආවාසෙ. උපගච්ඡන්තීහි භික්ඛුනීහි යාචිතබ්බාති යොජනා. පක්ඛස්සාති ආසළ්හීමාසස්ස ජුණ්හපක්ඛස්ස. ‘‘තෙරසිය’’න්තිපදෙන අවයවිඅවයවභාවෙන යොජෙතබ්බං. මයන්ති අම්හෙ. යතොති යෙන උජුනා මග්ගෙනාති සම්බන්ධො. තෙනාහ ‘‘තෙන මග්ගෙනා’’ති. අඤ්ඤෙන මග්ගෙනාති උජුමග්ගතො අඤ්ඤෙන ජිම්හමග්ගෙන. අයන්ති අයං ආවාසො. තතොති භික්ඛූනං ආවාසතො, භික්ඛුනිඋපස්සයතො වා, ඉදමෙව යුත්තතරං. වක්ඛති හි ‘‘අම්හාකං උපස්සයතො ගාවුතමත්තෙ’’ති. ඛෙමට්ඨානෙති අභයට්ඨානෙ. තඤ්හි ඛීයන්ති භයා එත්ථාති ඛෙමං, ඛෙමඤ්ච තං ඨානඤ්චෙති ඛෙමට්ඨානන්ති කත්වා ‘‘ඛෙමට්ඨාන’’න්ති වුච්චති. තාහි භික්ඛුනීහීති අඩ්ඪයොජනමත්තෙ ඨානෙ වසන්තීහි. තා භික්ඛුනියොති ගාවුතමත්තෙ ඨානෙ වසන්තියො. අන්තරාති තුම්හාකං, අම්හාකඤ්ච නිවාසනට්ඨානස්ස, නිවාසනට්ඨානතො වා අන්තරෙ වෙමජ්ඣෙ. භුම්මත්ථෙ චෙතං නිස්සක්කවචනං. ඨිතෙ මග්ගෙති සම්බන්ධො ‘‘සන්තිකා’’තිපදං ¶ ‘‘ආගත’’ඉතිපදෙ අපාදානං. තත්ථාති අඤ්ඤාසං භික්ඛුනීනං උපස්සයෙ. ඉති යාචිතබ්බාති යොජනා. තතොති භික්ඛූනං යාචිතබ්බතො, පරන්ති සම්බන්ධො.

චාතුද්දසෙති ආසළ්හීමාසස්ස ජුණ්හපක්ඛස්ස චතුද්දසන්නං දිවසානං පූරණෙ දිවසෙ. ඉධාති ඉමස්මිං විහාරෙ. ‘‘ඔවාද’’න්තිපදං ‘‘අනු’’ඉතිපදෙ කම්මං. අනුජීවන්තියොති අනුගන්ත්වා ජීවනං වුත්තිං කරොන්තියො. වුත්තා භික්ඛූති සම්බන්ධො. දුතියදිවසෙති ආසළ්හීපුණ්ණමියං. අථාති පක්කමනානන්තරං. එත්ථාති භික්ඛූනං පක්කන්තත්තා අපස්සනෙ. ‘‘ආභොගං කත්වා’’තිඉමිනා ආභොගං අකත්වා වසිතුං ¶ න වට්ටතීති දීපෙති. සභික්ඛුකාවාසං ගන්තබ්බමෙවාති අධිප්පායො. සාති වස්සච්ඡෙදාපත්ති. හීති සච්චං, යස්මා වා. කෙනචි කාරණෙනාති භික්ඛාචාරස්ස අසම්පදාදිනා කෙනචි නිමිත්තෙන. හීති සච්චං. භික්ඛූනං පක්කන්තාදිකාරණා අභික්ඛුකාවාසෙ වසන්තියා කිං අභික්ඛුකාවාසෙව පවාරෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘පවාරෙන්තියා පනා’’තිආදි.

අන්වද්ධමාසන්ති එත්ථ අනුසද්දො විච්ඡත්ථවාචකො කම්මප්පවචනීයො, තෙන පයොගත්තා භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘අද්ධමාසෙ අද්ධමාසෙ’’ති. පච්චාසීසිතබ්බාති එත්ථ පතිපුබ්බො ච ආපුබ්බො ච සිධාතු ඉච්ඡත්ථෙති ආහ ‘‘ඉච්ඡිතබ්බා’’ති. සිධාතුයා ද්වෙභාවො හොති. ආපුබ්බො සිසි ඉච්ඡායන්තිපි ධාතුපාඨෙසු වුත්තං. තත්ථාති ‘‘උපොසථපුච්ඡක’’න්තිවචනෙ. පක්ඛස්සාති යස්ස කස්සචි පක්ඛස්ස. මහාපච්චරියං පන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ඔවාදස්ස යාචනං ඔවාදො උත්තරපදලොපෙන, සොයෙව අත්ථො පයොජනං ඔවාදත්ථො, තදත්ථාය. පාටිපදදිවසතොති දුතියදිවසතො. සො හි චන්දො වුද්ධිඤ්ච හානිඤ්ච පටිමුඛං පජ්ජති එත්ථ, එතෙනාති වා පාටිපදොති වුච්චති. ඉතීති එවං වුත්තනයෙන. භගවා පඤ්ඤපෙතීති යොජනා. අඤ්ඤස්සාති ධම්මස්සවනකම්මතො අඤ්ඤස්ස. නිරන්තරන්ති අභික්ඛණං, ‘‘පඤ්ඤපෙතී’’තිපදෙ භාවනපුංසකං. හීති විත්ථාරො. එවඤ්ච සතීති එවං බහූපකාරෙ සති ච. යන්ති යං ධම්මං. සාත්ථිකන්ති සපයොජනං. යථානුසිට්ඨන්ති අනුසිට්ඨියා අනුරූපං. සබ්බායෙව භික්ඛුනියොපීති යොජනා. හීති සච්චං.

ඔවාදං ගච්ඡතීති ඔවාදං යාචිතුං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරාමං ගච්ඡති. න ඔවාදො ගන්තබ්බොති ඔවාදං යාචිතුං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරාමො න ගන්තබ්බො. ඔවාදොති ච උපයොගත්ථෙ පච්චත්තවචනන්ති දට්ඨබ්බං. ඉතරථා හි සද්දපයොගො විරුජ්ඣෙය්ය. ඔවාදං ගන්තුන්ති ඔවාදං යාචනත්ථාය භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරාමං ගන්තුං.

‘‘ද්වෙ ¶ ¶ තිස්සො භික්ඛුනියො’’තිපදං ‘‘යාචිත්වා’’තිපදෙ දුතියාකම්මං. ‘‘පෙසෙතබ්බා’’තිපදෙ පඨමාකම්මං. ඔවාදූපසඞ්කමනන්ති ඔවාදස්ස ගහණත්ථාය උපසඞ්කමනං. ආරාමන්ති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරාමං. තතොති ගමනතො පරන්ති සම්බන්ධො. තෙන භික්ඛුනාති ඔවාදපටිග්ගාහකෙන භික්ඛුනා. තන්ති සම්මතං භික්ඛුං.

උස්සහතීති සක්කොති. පාසාදිකෙනාති පසාදං ආවහෙන පසාදජනකෙන කායවචීමනොකම්මෙනාති අත්ථො. සම්පාදෙතූති තිවිධං සික්ඛං සම්පාදෙතු. එත්තාවතාති එත්තකෙන ‘‘පාසාදිකෙන සම්පාදෙතූ’’ති වචනමත්තෙන. හීති ඵලජොතකො. එතන්ති ‘‘තාහී’’තිවචනං.

එත්ථ ච භික්ඛූනං සඞ්ඝගණපුග්ගලවසෙන වචනවාරො තිවිධො හොති, තං තිවිධං වචනවාරං භික්ඛුනීනං සඞ්ඝගණපුග්ගලවසෙන තීහි වචනවාරෙහි ගුණිතං කත්වා නව වචනවාරා හොන්ති, තං ආකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තත්රායං වචනක්කමො’’ති. තත්රාති පුරිමවචනාපෙක්ඛං. වචනාකාරො පාකටොව.

එකා භික්ඛුනී වා බහූහි භික්ඛුනීඋපස්සයෙහි ඔවාදත්ථාය පෙසිතෙ වචනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භික්ඛුනිසඞ්ඝො ච අය්යා’’තිආදි.

තෙනාපීති ඔවාදපටිග්ගාහකෙනාපි ‘‘ඔවාද’’න්තිපදං ‘‘පටිග්ගාහකෙනා’’ති පදෙ කම්මං. පුන ‘‘ඔවාද’’න්තිපදං ‘‘අපටිග්ගහෙතු’’න්තිපදෙ කම්මං. බලති අස්සාසපස්සාසමත්තෙන ජීවති, න පඤ්ඤාජීවිතෙනාති බාලො. ගිලායති රුජතීති ගිලානො. ගමිස්සති ගන්තුං භබ්බොති ගමිකො. අයං පනෙත්ථ යොජනා – ගන්තුං භබ්බො යො භික්ඛු ගමිස්සති ගමනං කරිස්සති, ඉති තස්මා සො භික්ඛු ගමිකො නාම. අථ වා යො භික්ඛු ගන්තුං භබ්බත්තා ගමිස්සති ගමනං කරිස්සති, ඉති තස්මා සො භික්ඛු ගමිකො නාමාති. ‘‘භබ්බො’’ති ච හෙතුඅන්තොගධවිසෙසනං.

තත්ථාති ¶ ¶ බාලාදීසු තීසු පුග්ගලෙසු. දුතියපක්ඛදිවසෙති පාටිපදතො දුතියපක්ඛදිවසෙ. උපොසථග්ගෙති උපොසථගෙහෙ. තඤ්හි උපොසථං ගණ්හන්ති, උපොසථො වා ගය්හති අස්මින්ති ‘‘උපොසථග්ග’’න්ති වුච්චති. තස්මිං උපොසථග්ගෙ. ‘‘අනාරොචෙතු’’න්ති වචනස්ස ඤාපකං දස්සෙත්වා ‘‘අපච්චාහරිතු’’න්ති වචනස්ස තමෙව දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපරම්පි වුත්ත’’න්තිආදි.

තත්ථාති ඔවාදපටිග්ගාහකෙසු භික්ඛූසු. නො චස්සාති නො චෙ අස්ස. සභං වාති සමජ්ජං වා. සා හි සහ භාසන්ති එත්ථ, සන්තෙහි වා භාති දිබ්බතීති ‘‘සභා’’ති වුච්චති, තං සභං වා උපසඞ්කමිස්සාමීති යොජනා. තත්රාති තස්මිං සභාදිකෙ. එවං ‘‘තත්ථා’’තිපදෙපි.

චතුද්දසන්නං පූරණො චාතුද්දසො, තස්මිං පවාරෙත්වාති සම්බන්ධො. භික්ඛුසඞ්ඝෙති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සන්තිකෙ, සමීපත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං. අජ්ජතනාති එත්ථ අස්මිං අහනි අජ්ජ, ඉමසද්දතො අහනීති අත්ථෙ ජ්ජපච්චයො, ඉමසද්දස්ස ච අකාරො, අජ්ජ එව අජ්ජතනා, ස්වත්ථො හි තනපච්චයො. අපරස්මිං අහනි අපරජ්ජ, අපරසද්දතො අහනීති අත්ථෙ ජ්ජපච්චයො සත්තම්යන්තොයෙව. එත්ථාති පවාරණෙ, ‘‘අනුජානාමී’’තිආදිවචනෙ වා. හීති සච්චං.

කොලාහලන්ති කොතූහලං. පඨමං භික්ඛුනී යාචිතබ්බාති සඞ්ඝෙන පඨමං භික්ඛුනී යාචිතබ්බා.

තාය භික්ඛුනියා වචනීයො අස්සාති යොජනා. පස්සන්තො පටිකරිස්සතීති වජ්ජාවජ්ජං පස්සන්තො හුත්වා පටිකරිස්සති.

උභින්නන්ති භික්ඛුභික්ඛුනීනං. යථාඨානෙයෙවාති යං යං ඨානං යථාඨානං, තස්මිං යථාඨානෙයෙව. කෙනචි පරියායෙනාති කෙනචි කාරණෙන. අවපුබ්බො වරසද්දො පිහිතත්ථොති ආහ ‘‘පිහිතො’’ති. වචනංයෙවාති ඔවාදවචනංයෙව. පථොති ජෙට්ඨකට්ඨානෙ ඨානස්ස කාරණත්තා පථො. දොසං පනාති අභික්කමනාදීසු ¶ ආදීනවං පන. අඤ්ජෙන්තීති මක්ඛෙන්ති. භික්ඛූහි පන ඔවදිතුං අනුසාසිතුං වට්ටතීති යොජනා.

අඤ්ඤන්ති ඔවාදතො අඤ්ඤං. එසොති ගරුධම්මො.

150. ‘‘අධම්මකම්මෙ’’ති එත්ථ කතමං කම්මං නාමාති ආහ ‘‘අධම්මකම්මෙතිආදීසූ’’තිආදි. තත්ථාති අධම්මකම්මධම්මකම්මෙසු.

152. උද්දෙසං දෙන්තො භණති, අනාපත්තීති යොජනා. ඔසාරෙතීති කථෙති. චතුපරිසතීති චතුපරිසස්මිං. තත්රාපීති තෙන භික්ඛුනීනං සුණනකාරණෙනාති. පඨමං.

153. දුතියෙ ¶ පරියායසද්දො වාරත්ථොති ආහ ‘‘වාරෙනා’’ති. වාරොති ච අනුක්කමොයෙවාති ආහ ‘‘පටිපාටියාති අත්ථො’’ති. අධිකං චිත්තං ඉමස්සාති අධිචෙතොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අධිචිත්තවතො’’තිආදි. අධිචිත්තං නාම ඉධ අරහත්තඵලචිත්තමෙව, න විපස්සනාපාදකභූතං අට්ඨසමාපත්තිචිත්තන්ති ආහ ‘‘අරහත්තඵලචිත්තෙනා’’ති. ‘‘අධිචිත්තසික්ඛා’’තිආදීසු (පාරා. 45; දී. නි. 3.305; ම. නි. 1.497; අ. නි. 6.105; මහානි. 10) හි විපස්සනාපාදකභූතං අට්ඨසමාපත්තිචිත්තං ‘‘අධිචිත්ත’’න්ති වුච්චති. න පමජ්ජතොති න පමජ්ජන්තස්ස. සාතච්චකිරියායාති සතතකරණෙන. උභො ලොකෙ මුනති ජානාතීති මුනීති ච, මොනං වුච්චති ඤාණං මුනනට්ඨෙන ජානනත්ථෙන, තමස්සත්ථීති මුනීති ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මුනිනොතී’’තිආදි. තත්ථ ‘‘යො මුනති…පෙ… මුනනෙන වා’’තිඉමිනා පඨමත්ථං දස්සෙති, ‘‘මොනං වුච්චති…පෙ… වුච්චතී’’තිඉමිනා දුතියත්ථං දස්සෙති. මුන ගතියන්ති ධාතුපාඨෙසු (සද්දනීතිධාතුමාලායං 15 පකාරන්තධාතු) වුත්තත්තා ‘‘යො මුනතී’’ති එත්ථ භූවාදිගණිකො මුනධාතුයෙව, න කීයාදිගණිකො මුධාතූති දට්ඨබ්බං. අථ වා මුන ඤාණෙති ධාතුපාඨෙසු (සද්දනීතිධාතුමාලායං 17 කියාදිගණික) වුත්තත්තා ‘‘මුනාතී’’ති කීයාදිගණිකොව. ධාත්වන්තනකාරලොපොති දට්ඨබ්බං. ‘‘මොනං වුච්චති ඤාණ’’න්ති චෙත්ථ ඤාණං නාම ¶ අරහත්තඤාණමෙව. මොනස්ස පථො මොනපථොති වුත්තෙ සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මාව අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මෙසූ’’ති. අථ වා අධිසීලසික්ඛාදයො අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘තීසු වා සික්ඛාසූ’’ති. පුබ්බභාගපටිපදන්ති අරහත්තඤාණස්ස පුබ්බභාගෙ පවත්තං සීලසමථවිපස්සනාසඞ්ඛාතං පටිපදං. පුබ්බභාගෙති අරහත්තඤාණස්ස පුබ්බභාගෙ. එත්ථාති ‘‘අධිචෙතසො…පෙ… සික්ඛතො’’ති වචනෙ. ‘‘තාදිනො’’තිපදං ‘‘මුනිනො’’තිපදෙන යොජෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘තාදිසස්ස ඛීණාසවමුනිනො’’ති. එත්ථාති ‘‘සොකා න භවන්ති තාදිනො’’ති වචනෙ. රාගාදයො උපසමෙතීති උපසන්තොති දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘රාගාදීන’’න්ති. සති අස්සත්ථීති සතිමාති කත්වා මන්තුසද්දො නිච්චයොගත්ථොති ආහ ‘‘සතියා අවිරහිතස්සා’’ති.

න කසීයති න විලෙඛීයතීති අකාසො, සොයෙව ආකාසො. අන්තරෙන ඡිද්දෙන ඉක්ඛිතබ්බොති අන්තලික්ඛො. ආකාසො හි චතුබ්බිධො අජටාකාසො, කසිණුග්ඝාටිමාකාසො, පරිච්ඡින්නාකාසො, රූපපරිච්ඡෙදාකාසොති. තත්ථ අජටාකාසොව ඉධාධිප්පෙතො ‘‘අන්තලික්ඛෙ’’ති විසෙසිතත්තා. තෙනාහ ‘‘න කසිණුග්ඝාටිමෙ, න පන රූපපරිච්ඡෙදෙ’’ති. පරිච්ඡින්නාකාසොපි රූපපරිච්ඡෙදාකාසෙන සඞ්ගහිතො. ‘‘ම’’න්ති පදං ‘‘අවමඤ්ඤන්තී’’ති පදෙ කම්මං. එත්තකමෙවාති එතප්පමාණං ¶ ‘‘අධිචෙතසො’’තිආදිසඞ්ඛාතං වචනමෙව, න අඤ්ඤං බුද්ධවචනන්ති අත්ථො. අයන්ති චූළපන්ථකො ථෙරො. හන්දාති වස්සග්ගත්ථෙ නිපාතො. මම ආනුභාවං දස්සෙමි, තුම්හෙ පස්සථ ගණ්හථාති අධිප්පායො. වුට්ඨායාති තතො චතුත්ථජ්ඣානතො වුට්ඨහිත්වා. අන්තරාපි ධායතීති එත්ථ පිසද්දස්ස අට්ඨානත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අන්තරධායතිපී’’ති. එසෙව නයො ‘‘සෙය්යම්පි කප්පෙතී’’ති එත්ථපි. ථෙරොති චූළපන්ථකො ථෙරො. ඉදං පදං අන්තරන්තරා යුත්තට්ඨානෙසු සම්බන්ධිත්වා ‘‘තඤ්චෙව භණතී’’තිඉමිනා සම්බන්ධිතබ්බං. භාතුථෙරස්සාති ජෙට්ඨකභාතුභූතස්ස මහාපන්ථකථෙරස්ස.

පද්මන්ති ¶ ගාථායං තයො පාදා ඉන්දවජිරා, චතුත්ථපාදො උපෙන්දවජිරො. තස්මා පද්මන්ති එත්ථ මකාරෙ පරෙ දුකාරුකාරස්ස ලොපං කත්වා පරක්ඛරං නෙත්වා ‘‘පද්ම’’න්ති ද්විභාවෙන ලිඛිතබ්බං. අවීතගන්ධන්ති එත්ථ වීති දීඝුච්චාරණමෙව යුත්තං. පඞ්කෙ දවති ගච්ඡතීති පදුමං. කොකං දුග්ගන්ධස්ස ආදානං නුදති අපනෙතීති කොකනුදං. සුන්දරො ගන්ධො ඉමස්සාති සුගන්ධං. අයං පනෙත්ථ යොජනා – යථා කොකනුදසඞ්ඛාතං සුගන්ධං පාතො පගෙව බාලාතපෙන ඵුල්ලං විකසිතං අවීතගන්ධං හුත්වා විරොචමානං පදුමං සියා, තථා අඞ්ගීරසං අඞ්ගිතො සරීරතො නිච්ඡරණපභස්සරරසං හුත්වා විරොචමානභූතං අන්තලික්ඛෙ තපන්තං ආදිච්චං ඉව තෙධාතුකෙ තපන්තං සම්මාසම්බුද්ධං පස්සාති.

පගුණන්ති වාචුග්ගතං. තතොති අසක්කුණෙය්යතො. නන්ති චූළපන්ථකං. ථෙරොති මහාපන්ථකො ථෙරො නික්කඩ්ඪාපෙසීති සම්බන්ධො. සොති චූළපන්ථකො. අථාති තස්මිං කාලෙ. භගවා ආහාති යොජනා. බුද්ධචක්ඛුනාති ආසයානුසයඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණසඞ්ඛාතෙන සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං චක්ඛුනා. තන්ති චූළපන්ථකං. තස්සාති චූළපන්ථකස්ස. අථාති තස්මිං ආරොචනකාලෙ. අස්සාති චූළපන්ථකස්ස, දත්වාති සම්බන්ධො. රජං මලං හරති අපනෙතීති රජොහරණං, පිලොතිකඛණ්ඩං. සොති චූළපන්ථකො. තස්සාති පිලොතිකඛණ්ඩස්ස, ‘‘අන්ත’’න්තිපදෙ අවයවිසම්බන්ධො. පරිසුද්ධම්පීති පිසද්දො අපරිසුද්ධෙ පිලොතිකඛණ්ඩෙ කා නාම කථාති දස්සෙති. සංවෙගන්ති සන්තාසං භයන්ති අත්ථො. අථාති තස්මිං ආරම්භකාලෙ. අස්සාති චූළපන්ථකස්ස. ‘‘ත’’න්තිපදං ‘‘මමායනභාව’’න්තිපදෙන සම්බන්ධං කත්වා යොජනා කාතබ්බාති. දුතියං.

162. තතියෙ ‘‘ඔවදති පාචිත්තියස්සා’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි විසෙසතො අත්ථො ගහෙතබ්බොති ¶ ආහ ‘‘අට්ඨහි ගරුධම්මෙහි ඔවදන්තස්සෙව පාචිත්තිය’’න්ති. ඉතොති ඉමස්මා සික්ඛාපදම්හා. යත්ථ ¶ යත්ථාති යස්මිං යස්මිං සික්ඛාපදෙ. සබ්බත්ථ තත්ථ තත්ථාති යොජනාති. තතියං.

එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. ඉදං පකිණ්ණකං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තීණි පාචිත්තියානීති භික්ඛුනො අසම්මතත්තා එකං පාචිත්තියං, සූරියස්ස අත්ථඞ්ගතත්තා එකං, භික්ඛුනුපස්සයං උපසඞ්කමිතත්තා එකන්ති තීණි පාචිත්තියානි. කථන්ති කෙන කාරණෙන හොතීති යොජනා. තත්ථාති භික්ඛුනුපස්සයං. තස්සෙවාති සම්මතස්සෙව භික්ඛුනො. අඤ්ඤෙන ධම්මෙනාති ගරුධම්මෙහි අඤ්ඤෙන ධම්මෙන. දිවා පනාති සූරියුග්ගමනතො තස්ස අනත්ථඞ්ගතෙයෙවාති.

164. චතුත්ථෙ බහුං මානං කතං යෙහීති බහුකතා. බහුකතා හුත්වා න ඔවදන්තීති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න බහුකතා’’තිආදි. ධම්මෙති සීලාදිධම්මෙ. අධිප්පායොති ‘‘න බහුකතා’’තිපදස්ස, ඡබ්බග්ගියානං වා අධිප්පායොති යොජනා. ‘‘කත්තුකාමොති ආදීන’’න්තිපදං ‘‘අත්ථො’’තිපදෙ වාචකසම්බන්ධො.

අසම්මතො නාම ඨපිතො වෙදිතබ්බොති යොජනා. සම්මුතින්ති භික්ඛුනොවාදකසම්මුතිං. පච්ඡා සාමණෙරභූමියං ඨිතොති යොජනාති. චතුත්ථං.

169. පඤ්චමෙ රථිකායාති රච්ඡාය. සා හි රථස්ස හිතත්තා රථිකාති වුච්චති. සන්දිට්ඨාති සමොධානවසෙන දස්සීයිත්ථාති සන්දිට්ඨා. දිට්ඨමත්තකා මිත්තාති ආහ ‘‘මිත්තා’’ති. සෙසන්ති වුත්තවචනතො සෙසං වචනං. තත්රාති චීවරපටිග්ගහණසික්ඛාපදෙ. හීති විසෙසජොතකං. ඉධාති ඉමස්මිං චීවරදානසික්ඛාපදෙති. පඤ්චමං.

175. ඡට්ඨෙ ¶ ¶ උදායීති එත්ථ මහාඋදායී, කාළුදායී, ලාළුදායීති තයො උදායී හොන්ති. තෙසු තතියොවාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ලාළුදායී’’ති. පභාවෙන ඨාති පවත්තතීති පට්ඨොති කතෙ පටිබලොව ලබ්භති. තෙනාහ ‘‘පටිබලො’’ති. නිපුණොති කුසලො. ‘‘පටිභානෙන කතචිත්ත’’න්තිඉමිනා ‘‘පටිභානචිත්ත’’න්ති පදස්ස මජ්ඣෙ පදලොපං දස්සෙති. සොති ලාළුදායී අකාසීති සම්බන්ධො. තස්සාති චීවරස්ස. ‘‘යථාසංහට’’න්ති එත්ථ එවසද්දො අජ්ඣාහරිතබ්බොති ආහ ‘‘යථාසංහටමෙවා’’ති.

176. යං චීවරං නිවාසිතුං වා පාරුපිතුං වා සක්කා හොති, තං චීවරං නාමාති යොජනා. එවං හීති එවමෙව. ‘‘දුක්කට’’න්තිඉමිනා ‘‘සයං සිබ්බති, ආපත්ති පාචිත්තියස්සා’’ති එත්ථ අන්තරාපත්තිං දස්සෙති. ආරාති සූචි. සා හි අරති නිස්සඞ්ගවසෙන ගච්ඡති පවිසතීති ‘‘ආරා’’ති වුච්චති, තස්සා පථො ගමනං ආරාපථො, තස්මිං, ආරාපථස්ස නීහරණාවසානත්තා ‘‘නීහරණෙ’’ති වුත්තං. සතක්ඛත්තුම්පීති අනෙකක්ඛත්තුම්පි. ආණත්තොති ආණාපීයතීති ආණත්තො. ‘‘ආණාපිතො’’ති වත්තබ්බෙ ණාපෙසද්දස්ස ලොපං, ඉකාරස්ස ච අකාරං කත්වා, ‘‘ආදත්තෙ’’ති ආඛ්යාතපදෙ තෙවිභත්තියා විය තපච්චයස්ස ච ද්විභාවං කත්වා එවං වුත්තං. තෙනාහ ‘‘සකිං චීවරං සිබ්බාති වුත්තො’’ති. අථ පනාති තතො අඤ්ඤථා පන. ආණත්තස්සාති ආණාපිතස්ස. සම්බහුලානිපි පාචිත්තියානි හොන්තීති සම්බන්ධො.

යෙපි නිස්සිතකා සිබ්බන්තීති යොජනා, ආචරියුපජ්ඣායෙසු සිබ්බන්තෙසූති සම්බන්ධො. තෙසන්ති ආචරියුපජ්ඣායානං. තෙසම්පීති නිස්සිතකානම්පි. ඤාතිකානං භික්ඛුනීනං චීවරන්ති සම්බන්ධො. ‘‘අන්තෙවාසිකෙහී’’තිපදං ‘‘සිබ්බාපෙන්තී’’තිපදෙ කාරිතකම්මං. තත්රාපීති ආචරියුපජ්ඣායෙහි සිබ්බාපනෙපි. ‘‘අන්තෙවාසිකෙ’’තිපදං ‘‘වඤ්චෙත්වා’’තිපදෙ ¶ සුද්ධකම්මං, ‘‘සිබ්බාපෙන්තී’’තිපදෙ කාරිතකම්මං. ඉතරෙසන්ති ආචරියුපජ්ඣායානන්ති. ඡට්ඨං.

181. සත්තමෙ ‘‘තාසං භික්ඛුනීනං පච්ඡා ගච්ඡන්තීන’’න්ති පදානි ‘‘පත්තචීවර’’න්ති පාඨසෙසෙන යොජෙතබ්බානීති ආහ ‘‘පච්ඡා ගච්ඡන්තීනං පත්තචීවර’’න්ති. තා භික්ඛුනියො පච්ඡා ගච්ඡන්තියොති විභත්තිවිපල්ලාසං කත්වා ‘‘දූසෙසු’’න්තිපදෙන යොජෙතබ්බානීති ආහ ‘‘තා භික්ඛුනියො ¶ චොරා දූසයිංසූ’’ති. අථ වා විභත්තිවිපල්ලාසමකත්වා ‘‘අච්ඡින්දිංසූ’’ති පදෙ ‘‘පත්තචීවර’’න්තිපදං අජ්ඣාහරිත්වා ‘‘දූසෙසු’’න්තිපදෙ ‘‘සීල’’න්ති පාඨං අජ්ඣාහරිත්වා යොජෙතබ්බන්ති දට්ඨබ්බං.

182-3. සංපුබ්බො, විපුබ්බො ච ධාධාතු ත්වාපච්චයො හොතීති ආහ ‘‘සංවිදහිත්වා’’ති. කුක්කුටොති තම්බචූළො. සො හි කුකති ආහාරත්ථං පාණකාදයො ආදදාතීති කුක්කුටො. අයන්ති ගාමො. අධිකරණෙ ණොති ආහ ‘‘සම්පදන්ති එත්ථා’’ති. එත්ථාති ච එතස්මිං ගාමෙ. උත්තරපදස්ස අධිකරණත්ථත්තා පුබ්බපදෙන ඡට්ඨීසමාසොති ආහ ‘‘කුක්කුටාන’’න්තිආදි. එවං ණසද්දස්ස අධිකරණත්ථං, පුබ්බපදෙන ඡට්ඨීසමාසඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි ණසද්දස්ස භාවත්ථං, පුබ්බපදෙන බාහිරත්ථසමාසඤ්ච දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අථ වා’’ති. තත්ථාති පච්ඡිමපාඨෙ. උප්පතිත්වාති උඩ්ඩිත්වා උද්ධං ආකාසං ලඞ්ගිත්වාති අත්ථො. එත්ථාති පච්ඡිමපාඨෙ. ද්විධාති පදගමනපක්ඛගමනවසෙන ද්විපකාරෙන. ‘‘උපචාරො න ලබ්භතී’’තිඉමිනා ගාමන්තරො න හොති, එකගාමොයෙව පන හොති, තස්මා ආපත්තිපි එකායෙව හොතීති දස්සෙති. පච්චූසෙති පභාතෙ. සො හි පටිවිරුද්ධං තිමිරං උසෙති නාසෙතීති පච්චූසොති වුච්චති. වස්සන්තස්සාති රවන්තස්ස. ‘‘වචනතො’’තිපදං ‘‘ආපත්තියෙවා’’තිපදෙ ඤාපකහෙතු. රතනමත්තන්තරොති කුක්කුපමාණෙන බ්යවධානො.

තත්රාති ¶ ‘‘ගාමන්තරෙ ගාමන්තරෙ’’ති වචනෙ. හීති විත්ථාරො. උභොපීති භික්ඛුභික්ඛුනියොපි සංවිදහන්තීති සම්බන්ධො. න වදන්තීති අට්ඨකථාචරියා න කථයන්ති. චතුන්නං මග්ගානං සමාගමට්ඨානං චතුක්කං, ද්වින්නං, තිණ්ණං, චතුක්කතො අතිරෙකානං වා මග්ගානං සම්බද්ධට්ඨානං සිඞ්ඝාටකං. තත්රාපීති උපචාරොක්කමනෙපි. ගාමතොති අත්තනො ගාමතො. යාව න ඔක්කමන්ති, තාවාති යොජනා. සන්ධායාති ආරබ්භ. අථාති තස්මිං නික්ඛමනකාලෙ. ද්වෙපීති භික්ඛුභික්ඛුනියොපි ගච්ඡන්තීති සම්බන්ධො. තන්ති වචනං.

හීති විසෙසො. ‘‘ගාමන්තරෙ ගාමන්තරෙ’’ති පුරිමස්මිං නයෙ අතික්කමෙ අනාපත්ති, ඔක්කමනෙ ආපත්තීති අයං විසෙසො.

184. ගතපුබ්බත්ථාති ගතපුබ්බා අත්ථ භවථාති අත්ථො. එහි ගච්ඡාමාති වා ආගච්ඡෙය්යාසීති වා වදතීති යොජනා. චෙතියවන්දනත්ථන්ති ථූපස්ස වන්දිතුං.

185. විසඞ්කෙතෙනාති ¶ එත්ථ කාලවිසඞ්කෙතො, ද්වාරවිසඞ්කෙතො, මග්ගවිසඞ්කෙතොති තිවිධො. තත්ථ කාලවිසඞ්කෙතෙනෙව අනාපත්තිං සන්ධාය ‘‘විසඞ්කෙතෙන ගච්ඡන්ති, අනාපත්තී’’ති ආහ. ද්වාරවිසඞ්කෙතෙන වා මග්ගවිසඞ්කෙතෙන වා ආපත්තිමොක්ඛො නත්ථි. තමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුරෙභත්ත’’න්තිආදි. චක්කසමාරුළ්හාති ඉරියාපථචක්කං වා සකටචක්කං වා සම්මා ආරුළ්හා. ජනපදාති ජනකොට්ඨාසා. පරියායන්තීති පරි පුනප්පුනං යන්ති ච ආයන්ති චාති. සත්තමං.

188. අට්ඨමෙ සහ අඤ්ඤමඤ්ඤං ථවනං අභිත්ථවනං සන්ථවො, සඞ්ගමොති වුත්තං හොති. මිත්තභාවෙන සන්ථවො මිත්තසන්ථවො, ලොකෙහි අස්සාදෙතබ්බො ච සො මිත්තසන්ථවො චෙති ලොකස්සාදමිත්තසන්ථවො, තස්ස වසො පභූ, තෙන වා ආයත්තොති ලොකස්සාදමිත්තසන්ථවවසො, තෙන. උද්ධං ගච්ඡතීති උද්ධංගාමිනීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උද්ධ’’න්තිආදි. උද්ධන්ති ච ඉධ පටිසොතො. තෙනාහ ¶ ‘‘නදියා පටිසොත’’න්ති. ‘‘උද්ධංගාමිනි’’න්තිමාතිකාපදං ‘‘උජ්ජවනිකායා’’තිපදභාජනියා සංසන්දෙන්තො ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. යොති භික්ඛු. උද්ධං ජවනතොති පටිසොතං ගමනතො. තෙනාති තෙන හෙතුනා. අස්සාති ‘‘උද්ධංගාමිනි’’න්තිපදස්ස. අනුසොතං ඉධ අධො නාමාති ආහ ‘‘අනුසොත’’න්ති. අස්සපීති පිසද්දො පුරිමාපෙක්ඛො. තත්ථාති ‘‘උද්ධංගාමිනිං වා අධොගාමිනිං වා’’තිවචනෙ. යන්ති නාවං හරන්තීති සම්බන්ධො. සම්පටිපාදනත්ථන්ති සම්මා පටිමුඛං පාදනත්ථං, උජුපජ්ජාපනත්ථන්ති අත්ථො. එත්ථාති නාවායං. ‘‘ඨපෙත්වා’’තිපදභාජනිමපෙක්ඛිත්වා ‘‘උපයොගත්ථෙ නිස්සක්කවචන’’න්ති ආහ. ‘‘අඤ්ඤත්රා’’ති මාතිකාපදෙ අපෙක්ඛිතෙ නිස්සක්කත්ථෙ නිස්සක්කවචනම්පි යුජ්ජතෙව.

189. එකං තීරං අගාමකං අරඤ්ඤං හොතීති යොජනා. අද්ධයොජනගණනාය පාචිත්තියානි හොන්තීති සම්බන්ධො. මජ්ඣෙන ගමනෙපීති පිසද්දො අගාමකඅරඤ්ඤතීරපස්සෙන ගමනෙ කා නාම කථාති දස්සෙති. න කෙවලං නදියාති කෙවලං නදියා එව අනාපත්ති නාති යොජනා, අඤ්ඤෙසුපි සමුද්දාදීසු අනාපත්තීති අධිප්පායො. යොපි භික්ඛු ගච්ඡතීති සම්බන්ධො. හීති සච්චං, යස්මා වා.

191. කාලවිසඞ්කෙතො, තිත්ථවිසඞ්කෙතො, නාවාවිසඞ්කෙතොති තිවිධො විසඞ්කෙතො. තත්ථ කාලවිසඞ්කෙතෙන ¶ අනාපත්තිං සන්ධාය ‘‘විසඞ්කෙතෙන අභිරුහන්තී’’ති වුත්තං. අඤ්ඤෙන විසඞ්කෙතෙන ආපත්තියෙව, තමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉධාපී’’තිආදීති. අට්ඨමං.

192. නවමෙ මහානාගෙසූති මහාඅරහන්තෙසු තිට්ඨමානෙසු සන්තෙසු, චෙතකෙ පෙස්සභූතෙ නවකෙ භික්ඛූ නිමන්තෙතීති අධිප්පායො. ඉතරථාති විභත්තිවිපල්ලාසතො වා පාඨසෙසතො වා අඤ්ඤෙන පකාරෙන. අන්තරං මජ්ඣං පත්තා කථා අන්තරකථාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අවසාන’’න්තිආදි. පකිරීයිත්ථාති පකතා, න ¶ පකතා විප්පකතාති වුත්තෙ කරියමානකථාවාති ආහ ‘‘කරියමානා හොතී’’ති. අද්ධච්ඡිකෙනාති උපඩ්ඪචක්ඛුනා. තෙහීති ථෙරෙහි.

194. ලද්ධබ්බන්ති ලද්ධාරහං. අස්සාති ‘‘භික්ඛුනිපරිපාචිත’’න්තිපදස්ස. සම්මා ආරභිතබ්බොති සමාරම්භොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සමාරද්ධං වුච්චතී’’ති. පටියාදිතස්සාති පරිපාචිතස්ස භත්තස්ස. ගිහීනං සමාරම්භොති ගිහිසමාරම්භො, කත්වත්ථෙ චෙතං සාමිවචනං. තතොති තතො භත්තතො. අඤ්ඤත්රාති විනා. තමත්ථං විවරන්තො ආහ ‘‘තං පිණ්ඩපාතං ඨපෙත්වා’’ති. පදභාජනෙ පන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ‘‘ඤාතකපවාරිතෙහී’’තිපදං ‘‘අසමාරද්ධො’’තිපදෙ කත්තා. අත්ථතොති භික්ඛුනිඅපරිපාචිතඅත්ථතො. තස්මාති යස්මා අත්ථතො සමාරද්ධොව හොති, තස්මා.

195. පටියාදිතන්ති පටියත්තං. පකතියා පටියත්තං පකතිපටියත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පකතියා’’තිආදි. මහාපච්චරියං පන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තස්සාති තස්සෙව භික්ඛුනො. අඤ්ඤස්සාති තතො අඤ්ඤස්ස භික්ඛුනො.

197. භික්ඛුනිපරිපාචිතෙපීති පිසද්දො භික්ඛුනිඅපරිපාචිතෙ කා නාම කථාති දස්සෙතීති. නවමං.

198. දසමෙ පාළිඅත්ථො චාති එත්ථ පාළිසද්දො විනිච්ඡියසද්දෙ ච යොජෙතබ්බො ‘‘පාළිවිනිච්ඡයො’’ති. හීති සච්චං, යස්මා වා. ‘‘ඉදං සික්ඛාපද’’න්තිපදං ‘‘එකපරිච්ඡෙද’’න්තිපදෙ ¶ තුල්යත්ථකත්තා, ‘‘පඤ්ඤත්ත’’න්තිපදෙ කම්මං. උපරීති අචෙලකවග්ගෙති. දසමං.

1. ආවසථපිණ්ඩසික්ඛාපද-අත්ථයොජනා

203. භොජනවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ ආවසථෙ පඤ්ඤත්තො පිණ්ඩො ආවසථපිණ්ඩොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සමන්තා’’තිආදි. පරික්ඛිත්තන්ති පරිවුතං ආවසථන්ති සම්බන්ධො. අද්ධං පථං ගච්ඡන්තීති අද්ධිකා. ගිලායන්ති රුජන්තීති ගිලානා. ගබ්භො කුච්ඡිට්ඨසත්තො එතාසන්ති ගබ්භිනියො. මලං පබ්බාජෙන්තීති පබ්බජිතා, තෙසං යථානුරූපන්ති සම්බන්ධො. පඤ්ඤත්තානි මඤ්චපීඨානි එත්ථාති පඤ්ඤත්තමඤ්චපීඨො, තං. අනෙකගබ්භපරිච්ඡෙදං අනෙකපමුඛපරිච්ඡෙදං ආවසථං කත්වාති යොජනා. තත්ථාති ආවසථෙ. තෙසං තෙසන්ති අද්ධිකාදීනං. හිය්යොසද්දස්ස අතීතානන්තරාහස්ස ච අනාගතානන්තරාහස්ස ච වාචකත්තා ඉධ අනාගතානන්තරාහවාචකොති ආහ ‘‘ස්වෙපී’’ති. කුහිං ගතා ඉති වුත්තෙති යොජනා. ‘‘කුක්කුච්චායන්තො’’තිපදස්ස නාමධාතුං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කුක්කුච්චං කරොන්තො’’ති.

206. ‘‘අද්ධයොජනං වා යොජනං වා’’තිඉමිනා ‘‘පක්කමිතු’’න්තිපදස්ස කම්මං දස්සෙති. ‘‘ගන්තු’’න්තිඉමිනා කමුසද්දස්ස පදවික්ඛෙපත්ථං දස්සෙති. ‘‘අනොදිස්සා’’තිපදස්ස ත්වාපච්චයන්තභාවං දස්සෙතුං ‘‘අනුද්දිසිත්වා’’ති වුත්තං. පාසං ඩෙතීති පාසණ්ඩො, සත්තානං චිත්තෙසු දිට්ඨිපාසං ඛිපතීති අත්ථො. අථ වා තණ්හාපාසං, දිට්ඨිපාසඤ්ච ඩෙති උඩ්ඩෙතීති පාසණ්ඩො, තං පාසණ්ඩං. යාවතත්ථො පඤ්ඤත්තො හොතීති යාවතා අත්ථො හොති, තාවතා පඤ්ඤත්තො හොතීති යොජනා. ‘‘යාවදත්ථො’’තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. දකාරො පදසන්ධිකරො. සකිං භුඤ්ජිතබ්බන්ති එකදිවසං සකිං භුඤ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘එකදිවසං භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති.

එත්ථාති ¶ ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. එකකුලෙන වා පඤ්ඤත්තන්ති සම්බන්ධො. භුඤ්ජිතුං න වට්ටති එකතො හුත්වා පඤ්ඤත්තත්තාති අධිප්පායො. නානාකුලෙහි පඤ්ඤත්තං පිණ්ඩන්ති යොජනා. භුඤ්ජිතුං වට්ටති නානාකුලානි එකතො අහුත්වා විසුං විසුං පඤ්ඤත්තත්තාති අධිප්පායො. යොපි පිණ්ඩො ¶ ඡිජ්ජතීති සම්බන්ධො. උපච්ඡින්දිත්වාති අසද්ධියාදිපාපචිත්තත්තා උපච්ඡින්දිත්වා.

208. අනුවසිත්වාති පුනප්පුනං වසිත්වා. අන්තරාමග්ගෙ ගච්ඡන්තත්තා ‘‘ගච්ඡන්තො භුඤ්ජතී’’ති ඉදං තාව යුත්තං හොතු, ගතට්ඨානෙ පන ගමිතත්තා කථං? පච්චුප්පන්නසමීපොපි අතීතො තෙන සඞ්ගහිතත්තා යුත්තං. ‘‘කුතො නු ත්වං භික්ඛු ආගච්ඡසී’’තිආදීසු (සං. නි. 1.130) විය. තංසමීපොපි හි තාදිසො. නානාට්ඨානෙසු නානාකුලානං සන්තකෙ පකතියා අනාපත්තිභාවතො නානාට්ඨානෙසු එකකුලස්සෙව සන්තකං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අනාපත්තී’’ති. ආරද්ධස්ස විච්ඡෙදත්තා ‘‘පුන එකදිවසං භුඤ්ජිතුං ලභතී’’ති වුත්තං. ‘‘ඔදිස්සා’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි භික්ඛූයෙව ගහෙතබ්බාති ආහ ‘‘භික්ඛූනංයෙවා’’ති. පඨමං.

209. දුතියෙ පහීනලාභසක්කාරස්ස හෙතුං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සො කිරා’’තිආදි. සොති දෙවදත්තො. ‘‘අහොසී’’ති ච ‘‘පාකටො ජාතො’’ති ච යොජෙතබ්බො. අජාතසත්තුනාති අජාතස්සෙයෙව පිතුරාජස්ස සත්තුභාවතො අජාතසත්තුනා, ‘‘මාරාපෙත්වා’’තිපදෙ කාරිතකම්මං. රාජානන්ති බිම්බිසාරරාජං, ‘‘මාරාපෙත්වා’’තිපදෙ ධාතුකම්මං. අභිමාරෙති අභිනිලීයිත්වා භගවතො මාරණත්ථාය පෙසිතෙ ධනුධරෙ. ගූළ්හපටිච්ඡන්නොති ගුහිතො හුත්වා පටිච්ඡන්නො. පරිකථායාති පරිගුහනාය කථාය. ‘‘රාජානම්පී’’තිපදං ‘‘මාරාපෙසී’’තිපදෙ ධාතුකම්මං. පවිජ්ඣීති පවට්ටෙසි. තතොති තතො වුත්තතො පරං උට්ඨහිංසූති සම්බන්ධො. නගරෙ නිවසන්තීති නාගරා. රාජාති අජාතසත්තුරාජා. සාසනකණ්ටකන්තිසාසනස්ස කණ්ටකසදිසත්තා සාසනකණ්ටකං. තතොති නීහරතො. උපට්ඨානම්පීති උපට්ඨානම්පි, උපට්ඨානත්ථායපි වා. අඤ්ඤෙපීති රාජතො අඤ්ඤෙපි. අස්සාති දෙවදත්තස්ස. කිඤ්චි ඛාදනීයභොජනීයං ‘‘දාතබ්බ’’න්ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. කිඤ්චි වා අභිවාදනාදි ‘‘කාතබ්බ’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො. කුලෙසු ¶ විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජනස්ස හෙතුං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මා මෙ’’තිආදි. පොසෙන්තො හුත්වා භුඤ්ජතීති සම්බන්ධො.

211. භත්තං අනධිවාසෙන්තානං කස්මා චීවරං පරිත්තං උප්පජ්ජතීති ආහ ‘‘භත්තං අගණ්හන්තාන’’න්තිආදි.

212. චීවරකාරකෙ ¶ භික්ඛූ භත්තෙන කස්මා නිමන්තෙන්තීති ආහ ‘‘ගාමෙ’’තිආදි.

215. නානාවෙරජ්ජකෙති එත්ථ රඤ්ඤො ඉදං රජ්ජං, විසදිසං රජ්ජං විරජ්ජං, නානප්පකාරං විරජ්ජං නානාවිරජ්ජං. නානාවිරජ්ජෙහි ආගතා නානාවෙරජ්ජකා. මජ්ඣෙ වුද්ධි හොතීති ආහ ‘‘නානාවිධෙහි අඤ්ඤරජ්ජෙහි ආගතෙ’’ති. අඤ්ඤරජ්ජෙහීති රාජගහතො අඤ්ඤෙහි රජ්ජෙහි. රඤ්ජිතබ්බන්ති රඤ්ජන්ති වුත්තෙ නිග්ගහිතස්ස අනාසනං සන්ධාය වුත්තං ‘‘නානාවෙරඤ්ජකෙඉතිපි පාඨො’’ති.

218. ගණභොජනෙති ගණස්ස භොජනං ගණභොජනං, ගණභොජනස්ස භොජනං ගණභොජනං, තස්මිං ගණභොජනෙ පාචිත්තියන්ති අත්ථො. ‘‘රත්තූපරතො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.10; ම. නි. 1.293) විය එකස්ස භොජනසද්දස්ස ලොපො දට්ඨබ්බො. නනු උපොසථෙ විය ද්වෙ තයො ගණො නාමාති ආහ ‘‘ඉධ ගණො නාම චත්තාරො’’තිආදි. තෙන ද්වෙ තයො ගණො නාම න හොන්ති, චත්තාරො පන ආදිං කත්වා තදුත්තරි ගණො නාමාති දස්සෙති. තං පනෙතන්ති එත්ථ එතසද්දො වචනාලඞ්කාරො ද්වීසු සබ්බනාමෙසු පුබ්බස්සෙව යෙභුය්යෙන පධානත්තා. පසවතීති වඩ්ඪති, ජායතීති අත්ථො. වෙවචනෙන වාති ‘‘භත්තෙන නිමන්තෙමි, භොජනෙන නිමන්තෙමී’’ති පරියායෙන වා. භාසන්තරෙන වාති මූලභාසාතො අඤ්ඤාය භාසාය වා. එකතො නිමන්තිතා භික්ඛූති සම්බන්ධො. හීති සච්චං, යස්මා වා. පමාණන්ති කාරණං. ‘‘චත්තාරො’’ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසං කත්වා ‘‘විහාරෙ’’තිපදෙන යොජෙතබ්බං. ඨිතෙසුයෙවාති පදං නිද්ධාරණසමුදායො. එකො නිමන්තිතොති සම්බන්ධො.

චත්තාරො ¶ භික්ඛූ විඤ්ඤාපෙය්යුන්ති සම්බන්ධො. පාටෙක්කන්ති පතිඑකස්ස භාවො පාටෙක්කං, විසුන්ති අත්ථො. එකතො වා නානාතො වා විඤ්ඤාපෙය්යුන්ති සම්බන්ධො.

ඡවිසඞ්ඛාතතො බාහිරචම්මතො අබ්භන්තරචම්මස්ස ථූලත්තා ‘‘මහාචම්මස්සා’’ති වුත්තං. ඵාලං එතෙසං පාදානං සඤ්ජාතන්ති ඵාලිතා, උප්පාදෙන්තීති සම්බන්ධො. පහටමත්තෙ සතීති යොජනා. ලෙසෙන කප්පන්ති පවත්තං චිත්තං ලෙසකප්පියං.

සුත්තඤ්චාති සූචිපාසපවෙසනසුත්තඤ්ච. නනු විසුං චීවරදානසමයො විය චීවරකාරසමයොපි අත්ථි, කස්මා ‘‘යදා තදා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘විසුං හී’’තිආදි. හීති සච්චං, යස්මා වා. විසුං චීවරදානසමයො විය චීවරකාරසමයො නාම යස්මා නත්ථි, තස්මා ¶ ‘‘යදා තදා’’ති මයා වුත්තන්ති අධිප්පායො. තස්මා යො භික්ඛු කරොති, තෙන භුඤ්ජිතබ්බන්ති යොජනා. සූචිවෙඨනකොති සිබ්බනත්ථාය ද්වෙ පිලොතිකඛණ්ඩෙ සම්බන්ධිත්වා සූචියා විජ්ඣනකො. විචාරෙතීති පඤ්චඛණ්ඩසත්තඛණ්ඩාදිවසෙන සංවිදහති. ඡින්දතීති සත්ථකෙන වා හත්ථෙන වා ඡින්දති. මොඝසුත්තන්ති මුය්හනං මොඝො, අත්ථතො ගහෙතබ්බඡට්ටෙතබ්බට්ඨානෙ මුය්හනචිත්තං, තස්ස ඡින්දනං සුත්තන්ති මොඝසුත්තං. ආගන්තුකපට්ටන්ති දුපට්ටචීවරෙ මූලපට්ටස්ස උපරි ඨපිතපට්ටං. පච්චාගතන්ති පට්ටචීවරාදීසු ලබ්භති. බන්ධතීති මූලපට්ටෙන ආගන්තුකපට්ටං. බන්ධති. අනුවාතන්ති චීවරං අනුපරියායිත්වා වීයති බන්ධීයතීති අනුවාතං, තං ඡින්දති. ඝට්ටෙතීති ද්වෙ අනුවාතන්තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්බජ්ඣති. ආරොපෙතීති චීවරස්ස උපරි ආරොපෙති. තත්ථාති චීවරෙ. සුත්තං කරොතීති සූචිපාසපවෙසනසුත්තං වට්ටෙති. වලෙතීති වට්ටිත්වා සුත්තවෙඨනදණ්ඩකෙ ආවට්ටෙති. පිප්ඵලිකන්ති සත්ථකං. තඤ්හි පියම්පි ඵාලෙතීති පිප්ඵලි, සායෙව පිප්ඵලිකන්ති කත්වා පිප්ඵලිකන්ති වුච්චති, තං නිසෙති නිසානං කරොතීති අත්ථො. යො පන කථෙති, එතං ඨපෙත්වාති යොජනා.

අද්ධානමග්ගස්ස ද්විගාවුතත්තා ‘‘අද්ධයොජනබ්භන්තරෙ ගාවුතෙ’’ති වුත්තං. අභිරූළ්හෙන භුඤ්ජිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. යත්ථාති යස්මිං කාලෙ. ‘‘සන්නිපතන්තී’’ති බහුකත්තුවසෙන වුත්තං. අකුසලං පරිවජ්ජෙතීති පරිබ්බාජකො ¶ , පබ්බජ්ජවෙසං වා පරිග්ගහෙත්වා වජති ගච්ඡති පවත්තතීති පරිබ්බාජකො. විනා භාවපච්චයෙන භාවත්ථස්ස ඤාතබ්බතො පරිබ්බාජකභාවො පරිබ්බාජකො, තං සමාපන්නොති පරිබ්බාජකසමාපන්නො. අථ වා පරිබ්බාජකෙසු සමාපන්නො පරියාපන්නොති පරිබ්බාජකසමාපන්නො. ‘‘එතෙස’’න්තිපදං ‘‘යෙන කෙනචී’’තිපදෙ නිද්ධාරණසමුදායො.

220. යෙපි භික්ඛූ භුඤ්ජන්තීති සම්බන්ධො. තත්ථාති ‘‘ද්වෙ තයො එකතො’’තිවචනෙ. අනිමන්තිතො චතුත්ථො යස්ස චතුක්කස්සාති අනිමන්තිතචතුත්ථං, අනිමන්තිතෙන වා චතුත්ථං අනිමන්තිතචතුත්ථං. එසෙව නයො අඤ්ඤෙසුපි චතුත්ථෙසු. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. නිමන්තෙතීති අකප්පියනිමන්තනෙන නිමන්තෙති. තෙසූති චතූසු භික්ඛූසු. සොති උපාසකො. අඤ්ඤන්ති නාගතභික්ඛුතො අඤ්ඤං, නිමන්තිතභික්ඛුතො වා. තඞ්ඛණප්පත්තන්ති තස්මිං පුච්ඡනකථනක්ඛණෙ පත්තං. හීති විත්ථාරො. තත්ථාති තස්මිං ඨානෙ, ගෙහෙ වා. තෙහීති කරණභූතෙහි භික්ඛූහි.

සොති පිණ්ඩපාතිකො. අනාගච්ඡන්තම්පීති සයං න ආගච්ඡන්තම්පි. ලච්ඡථාති ලභිස්සථ.

සොපීති සාමණෙරොපි, න පිණ්ඩපාතිකොයෙවාති අත්ථො.

තත්ථාති ¶ ගිලානචතුත්ථෙ, තෙසු චතූසු වා. ගිලානො ඉතරෙසං පන ගණපූරකො හොතීති යොජනා.

ගණපූරකත්තාති සමයලද්ධස්ස ගණපූරකත්තා. චතුක්කානීති චීවරදානචතුත්ථං චීවරකාරචතුත්ථං අද්ධානගමනචතුත්ථං නාවාභිරුහනචතුත්ථං මහාසමයචතුත්ථං, සමණභත්තචතුත්ථන්ති ඡ චතුක්කානි. පුරිමෙහි මිස්සෙත්වා එකාදස චතුක්කානි වෙදිතබ්බානි. එකො පණ්ඩිතො භික්ඛු නිසින්නො හොතීති සම්බන්ධො. තෙසූති තීසු භික්ඛූසු, ගතෙසු ගච්ඡතීති යොජනා. භුත්වා ආගන්ත්වා ඨිතෙසුපි අනාපත්තියෙව. කස්මා සබ්බෙසං අනාපත්ති, නනු චත්තාරො භික්ඛූ එකතො ගණ්හන්තීති ආහ ‘‘පඤ්චන්නං හී’’තිආදි. හීති සච්චං, යස්මා වා. භොජනානංයෙවාති න යාගුඛජ්ජකඵලාඵලාදීනං. තානි චාති යෙහි භොජනෙහි විසඞ්කෙතං නත්ථි, තානි ච භොජනානි. තෙහීති චතූහි භික්ඛූහි ¶ . තානීති යාගුආදීනි. ඉතීති තස්මා අනාපත්තින්ති යොජනා.

කොචි පෙසිතො අපණ්ඩිතමනුස්සො වදතීති යොජනා. කත්තුකාමෙන පෙසිතොති සම්බන්ධො. භත්තං ගණ්හථාති වාති වාසද්දො ‘‘ඔදනං ගණ්හථ, භොජනං ගණ්හථ, අන්නං ගණ්හථ, කුරං ගණ්හථා’’ති වචනානිපි සඞ්ගණ්හාති. නිමන්තනං සාදියන්තීති නෙමන්තනිකා. පිණ්ඩපාතෙ ධුතඞ්ගෙ නියුත්තාති පිණ්ඩපාතිකා. පුනදිවසෙ භන්තෙති වුත්තෙති යොජනා. හරිත්වාති අපනෙත්වා. තතොති තතො වදනතො පරන්ති සම්බන්ධො. වික්ඛෙපන්ති විවිධං ඛෙපං. තෙති අසුකා ච අසුකා ච ගාමිකා. භන්තෙති වුත්තෙති යොජනා. සොපීති අපණ්ඩිතමනුස්සොපි, න ගාමිකායෙවාති අත්ථො. කස්මා න ලභාමි භන්තෙති වුත්තෙති යොජනා. එවං ‘‘කථං නිමන්තෙසුං භන්තෙ’’ති එත්ථාපි. තතොති තස්මා කාරණා. එසාති එසො ගාමො. තන්ති භූමත්ථෙ චෙතං උපයොගවචනං, තස්මිං ගාමෙ චරථාති හි අත්ථො. කිං එතෙනාති එතෙන පුච්ඡනෙන කිං පයොජනං. එත්ථාති පුච්ඡනෙ. මා පමජ්ජිත්ථාති වදතීති සම්බන්ධො. දුතියදිවසෙති නිමන්තනදිවසතො දුතියදිවසෙ. ධුරගාමෙති පධානගාමෙ, අන්තිකගාමෙ වා. භාවො නාම කිරියත්තා එකොයෙව හොති, තස්මා කත්තාරං වා කම්මං වා සම්බන්ධං වා අපෙක්ඛිත්වා බහුවචනෙන න භවිතබ්බං, තෙන වුත්තං ‘‘න දුබ්බචෙහි භවිතබ්බ’’න්ති. තෙසූති ගාමිකෙසු භොජෙන්තෙසූති සම්බන්ධො. අසනසාලායන්ති භොජනසාලායං. සා හි අසති භුඤ්ජති එත්ථාති අසනා, සලන්ති පවිසන්ති අස්සන්ති සාලා, අසනා ච සා සාලාචෙති අසනසාලාති අත්ථෙන ‘‘අසනසාලා’’ති වුච්චති.

අථ පනාති තතො අඤ්ඤථා පන. අපාදානත්ථො හි අථසද්දො. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං ¶ ඨානෙ අන්තරවීථිආදීසූති අත්ථො. පටිකච්චෙවාති පඨමං කත්වා එව. භික්ඛූසු ගාමතො අනික්ඛන්තෙසු පගෙවාති වුත්තං හොති. න වට්ටතීති ‘‘භත්තං ගණ්හථා’’ති පහිණත්තා න වට්ටති. යෙ පන මනුස්සා භොජෙන්තීති සම්බන්ධො. නිවත්තථාති වුත්තපදෙති ‘‘නිවත්තථා’’ති වුත්තෙ කිරියාපදෙ. යස්ස කස්සචි ¶ හොතීති යස්ස කස්සචි අත්ථාය හොතීති යොජනා. නිවත්තිතුං වට්ටතීති ‘‘භත්තං ගණ්හථා’’ති අවුත්තත්තා නිවත්තිතුං වට්ටති. සම්බන්ධං කත්වාති ‘‘නිවත්තථ භන්තෙ’’ති භන්තෙසද්දෙන අබ්යවහිතං කත්වා. නිසීදථ භන්තෙ, භත්තං ගණ්හථාති භන්තෙසද්දෙන බ්යවහිතං කත්වා වුත්තෙ ‘‘නිසීදථා’’තිපදෙ නිසීදිතුං වට්ටති. අථ භන්තෙසද්දෙන බ්යවහිතං අකත්වා ‘‘නිසීදථ, භත්තං ගණ්හථා’’ති සම්බන්ධං කත්වා වුත්තෙ නිසීදිතුං වට්ටති. ඉච්චෙතං නයං අතිදිසති ‘‘එසෙව නයො’’තිඉමිනාති. දුතියං.

221. තතියෙ ‘‘න ඛො…පෙ… කරොන්තී’’තිපාඨස්ස අත්ථසම්බන්ධං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යෙන නියාමෙනා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘යෙන නියාමෙනා’’තිඉමිනා ‘‘යථයිමෙ මනුස්සා’’ති එත්ථ යථාසද්දස්ස යංසද්දත්ථභාවං දස්සෙති. තෙනාති තෙන නියාමෙන. ඉමිනා යථාසද්දස්ස නියමනිද්දිට්ඨභාවං දස්සෙති. ‘‘ඤායතී’’තිඉමිනා කිරියාපාඨසෙසං දස්සෙති. ‘‘සාසනං වා දානං වා’’තිපදෙහි ඉදංසද්දස්ස අත්ථං දස්සෙති. බුද්ධප්පමුඛෙ සඞ්ඝෙති සම්පදානත්ථෙ චෙතානි භුම්මවචනානි, බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස දානං වාති අත්ථො. ‘‘පරිත්ත’’න්තිඉමිනා ඔරකසද්දස්ස අත්ථං දස්සෙති. ‘‘ලාමක’’න්තිඉමිනා පරිත්තසද්දස්ස පරිවාරත්ථං නිවත්තෙති. කිරො එව පතිභාවෙ නියුත්තො කිරපතිකොති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කිරපතිකොති එත්ථා’’ති ආදි. සොති කිරපතිකො. කම්මං කාරෙතීති සම්බන්ධො. උපචාරවසෙනාති වොහාරවසෙන, උපලක්ඛණවසෙන, පධානවසෙන වාති අත්ථො. න කෙවලං බදරායෙව, අඤ්ඤෙපි පන බහූ ඛාදනීයභොජනීයා පටියත්තාති අධිප්පායො. බදරෙන මිස්සො බදරමිස්සො, බදරසාළවොති ආහ ‘‘බදරසාළවෙනා’’ති. බදරචුණ්ණෙන මිස්සො මධුසක්ඛරාදි ‘‘බදරසාළවො’’ති වුච්චති.

222. උද්ධං ¶ සූරො උග්ගතො අස්මිං කාලෙති උස්සූරොති වුත්තෙ අතිදිවාකාලොති ආහ ‘‘අතිදිවා’’ති.

226. අයං භත්තවිකප්පනා නාම වට්ටතීති යොජනා. පඤ්චසු සහධම්මිකෙසූති නිද්ධාරණසමුදායො, ඉත්ථන්නාමස්සාති සම්බන්ධො. යදි පන සම්මුඛාපි විකප්පිතුං වට්ටති, තදා අත්තනා ¶ සහ ඨිතස්ස භගවතො කස්මා න විකප්පෙතීති ආහ ‘‘සා චාය’’න්තිආදි. සා අයං විකප්පනා සඞ්ගහිතාති සම්බන්ධො. කස්මා භගවතො විකප්පෙතුං න වට්ටතීති ආහ ‘‘භගවති හී’’තිආදි. හීති සච්චං, යස්මා වා. සඞ්ඝෙන කතන්ති සම්බන්ධො.

229. ‘‘ද්වෙ තයො නිමන්තනෙ’’තිපදානි ලිඞ්ගවිපල්ලාසානීති ආහ ‘‘ද්වෙ තීණි නිමන්තනානී’’ති. නිමන්තිතබ්බො එතෙහීති නිමන්තනානි භොජනානි භුඤ්ජතීති සම්බන්ධො. ද්වෙ තීණි කුලානි ආකිරන්තීති යොජනා. සූපබ්යඤ්ජනන්ති සූපො ච බ්යඤ්ජනඤ්ච සූපබ්යඤ්ජනං. අනාපත්ති එකතො මිස්සිතත්තාති අධිප්පායො. මූලනිමන්තනන්ති පඨමනිමන්තනං භොජනං. අන්තොති හෙට්ඨා. එකම්පි කබළන්ති එකම්පි ආලොපං. යථා තථා වාති යෙන වා තෙන වා ආකාරෙන. තත්ථාති තස්මිං භොජනෙ. රසං වාති ඛීරතො අඤ්ඤං රසං වා. යෙන ඛීරරසෙන අජ්ඣොත්ථතං භත්තං එකරසං හොති, තං ඛීරං වා තං රසං වා ආකිරන්තීති යොජනා. යංසද්දො හි උත්තරවාක්යෙ ඨිතො පුබ්බවාක්යෙ තංසද්දං අවගමයති. ඛීරෙන සංසට්ඨං භත්තං ඛීරභත්තං. එවං රසභත්තං. අඤ්ඤෙපීති ඛීරභත්තරසභත්තදායකතො අඤ්ඤෙපි. අනාපත්ති භත්තෙන අමිස්සිතත්තාති අධිප්පායො. ‘‘භුඤ්ජන්තෙනා’’තිපදං ‘‘භුඤ්ජිතු’’න්තිපදෙ භාවකත්තා. සප්පිපායාසෙපීති සප්පිනා ච පායාසෙන ච කතෙ භත්තෙපි.

තස්සාති මහාඋපාසකස්ස. ආපත්තීති ච වට්ටතීති ච ද්වින්නං අට්ඨකථාවාදානං යුත්තභාවං මහාපච්චරිවාදෙන දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘මහාපච්චරිය’’න්තිආදි. ද්වෙ අට්ඨකථාවාදා හි සන්ධායභාසිතමත්තමෙව විසෙසා, අත්ථතො පන එකා. මහාපච්චරියං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. එකොවාති කුම්භියා එකොව. පරම්පරභොජනන්ති පරස්ස පරස්ස භොජනං ¶ . නිමන්තිතම්හාති අහං නිමන්තිතො අම්හි නනූති අත්ථො. ආපුච්ඡිත්වාපීති මහාඋපාසකං ආපුච්ඡිත්වාපි.

සොති අනුමොදකො භික්ඛු. තන්ති භික්ඛුං. අඤ්ඤොති අඤ්ඤතරො. කින්ති කස්මා. නිමන්තිතත්තාති නිමන්තිතභාවතො.

සකලෙන ගාමෙන නිමන්තිතොපි එකතො හුත්වාව නිමන්තිතස්ස කප්පති, න විසුං විසුන්ති ආහ ‘‘එකතො හුත්වා’’ති. පූගෙපීති සමාදපෙත්වා පුඤ්ඤං කරොන්තානං සමූහෙපි. ‘‘නිමන්තියමානො’’තිපදස්ස නිමන්තනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භත්තං ගණ්හා’’ති. යදග්ගෙනාති යං අග්ගෙන යෙන කොට්ඨාසෙනාති අත්ථො. ද්වීසු ථෙරවාදෙසු මහාසුමත්ථෙරවාදොව යුත්තොති සො පච්ඡා වුත්තොති. තතියං.

230. චතුත්ථෙ ¶ ‘‘නකුලමාතාති’’ආදීසු (අ. නි. 1.266; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.266) නකුලස්ස භගවතො මාතා නකුලමාතාති ච නකුලඤ්ච භගවතො තං මාතා චාති නකුලමාතාති ච අත්ථො සම්භවති, ‘‘උත්තරමාතාති’’ආදීසු උත්තරාය මාතා උත්තරමාතාති අත්ථොයෙව සම්භවති. තෙසු ‘‘උත්තරමාතා’’තිපදස්සෙව ‘‘කාණමාතා’’තිපදස්ස කාණාය මාතා කාණමාතාති අත්ථොයෙව සම්භවතීති ආහ ‘‘කාණාය මාතා’’ති. තස්සා ධීතුයා ‘‘කාණා’’තිනාමෙන විස්සුතභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සා කිරා’’තිආදි. සාති දාරිකා විස්සුතා අහොසීති සම්බන්ධො. අස්සාති මහාඋපාසිකාය. යෙ යෙති පුරිසා. ‘‘රාගෙන කාණා හොන්තී’’තිඉමිනා කණන්ති නිමිලන්ති රාගෙන පුරිසා එතායාති කාණාති අත්ථං දස්සෙති. තස්සාති කාණාය. ආගතන්ති එත්ථ භාවත්ථෙ තොති ආහ ‘‘ආගමන’’න්ති. අධිප්පායොති ‘‘කිස්මිං වියා’’තිපදස්ස, කාණමාතාය වා අධිප්පායො ¶ . රිත්තාති තුච්ඡා, සුඤ්ඤාති අත්ථො. ‘‘අස්මිං ගමනෙ’’තිඉමිනා බාහිරත්ථසමාසං දස්සෙති. ‘‘අරියසාවිකා’’තිආදිනා අරියානං භික්ඛූහි අපටිවිභත්තභොගං දස්සෙති. න කෙවලං කිඤ්චි පරික්ඛයං අගමාසි, අථ ඛො සබ්බන්ති ආහ ‘‘සබ්බං පරික්ඛයං අගමාසී’’ති. කාණාපීති පිසද්දො න කෙවලං මාතායෙව මග්ගඵලභාගිනී අහොසි, අථ ඛො කාණාපි සොතාපන්නා අහොසීති දස්සෙති. සොපි පුරිසොති කාණාය පතිභූතො සොපි පුරිසො. පකතිට්ඨානෙයෙවාති ජෙට්ඨකපජාපතිට්ඨානෙයෙව.

231. ඉමස්මිං පන වත්ථුස්මින්ති ඉමස්මිං පූවවත්ථුස්මිං. එතන්ති පාථෙය්යවත්ථුං. අරියසාවකත්තාති අරියභූතස්ස සාවකස්ස භාවතො, අරියස්ස වා සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාවකභාවතො.

233. පහෙණකපණ්ණාකාරසද්දානං අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනත්තා වුත්තං ‘‘පහෙණකත්ථායාති පණ්ණාකාරත්ථායා’’ති. ඉධාති ‘‘පූවෙහි වා’’තිපදෙ, සික්ඛාපදෙ වා. බද්ධසත්තූති මධුසක්ඛරාදීහි මිස්සෙත්වා බද්ධසත්තු. ථූපීකතන්ති ථූපීකතං කත්වා.

‘‘ද්වත්තිපත්තපූරෙ’’තිපදස්ස විසෙසනුත්තරභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘පූරෙ පත්තෙ’’ති. ද්වෙ වා තයො වා පත්තාති ද්වත්තිපත්තා, වාසද්දත්ථෙ සඞ්ඛ්යොභයබාහිරත්ථසමාසො, තිසද්දපරත්තා ද්විස්ස ච අකාරො හොති, ද්වත්තිපත්තා ච තෙ පූරා චාති ද්වත්තිපත්තපූරා, තෙ ද්වත්තිපත්තපූරෙ ගහෙත්වාති යොජනා. ‘‘ආචික්ඛිතබ්බ’’න්ති වුත්තවචනස්ස ආචික්ඛනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්ර මයා’’තිආදි. තෙනාපීති ¶ දුතියෙනාපි. පඨමභික්ඛු එකං ගහෙත්වා දුතියභික්ඛුස්ස ආරොචනඤ්ච දුතියභික්ඛු එකං ගහෙත්වා තතියභික්ඛුස්ස ආරොචනඤ්ච අතිදිසන්තො ආහ ‘‘යෙනා’’තිආදි. තත්ථ යෙනාති පඨමභික්ඛුනා. පටික්කමන්ති භුඤ්ජීත්වා එත්ථාති පටික්කමනන්ති වුත්තෙ අසනසාලාව ගහෙතබ්බාති ආහ ‘‘අසනසාල’’න්ති. යත්ථාති යස්සං අසනසාලායං. මුඛොලොකනං න වට්ටතීති ආහ ‘‘අත්තනො’’තිආදි. අඤ්ඤත්ථාති පටික්කමනතො අඤ්ඤත්ථ. අස්සාති භික්ඛුස්ස.

‘‘සංවිභජිතබ්බ’’න්ති ¶ වුත්තවචනස්ස සංවිභජනාකාරං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සචෙ තයො’’තිආදි. යථාමිත්තන්ති යස්ස යස්ස මිත්තස්ස. අකාමාති න කාමෙන. කාරණත්ථෙ චෙතං නිස්සක්කවචනං.

235. අන්තරාමග්ගෙති මග්ගස්ස අන්තරො අන්තරාමග්ගො, සුඛුච්චාරණත්ථං මජ්ඣෙ දීඝො, තස්මිං. බහුම්පි දෙන්තානං එතෙසං ඤාතකපවාරිතානං බහුම්පි පටිග්ගණ්හන්තස්සාති යොජනා. අට්ඨකථාසු පන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. අට්ඨකථානං වචනං පාළියා න සමෙතීති. චතුත්ථං.

236. පඤ්චමෙ පවාරිතාති එත්ථ වස්සංවුත්ථපවාරණා, පච්චයපවාරණා, පටික්ඛෙපපවාරණා, යාවදත්ථපවාරණා චාති චතුබ්බිධාසු පවාරණාසු යාවදත්ථපවාරණා ච පටික්ඛෙපපවාරණා චාති ද්වෙ පවාරණා අධිප්පෙතාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘බ්රාහ්මණෙනා’’තිආදි. බ්රාහ්මණෙන පවාරිතාති සම්බන්ධො. සයන්ති තතියන්තනිපාතො ‘‘පවාරිතා’’තිපදෙන සම්බන්ධො. චසද්දො අඤ්ඤත්ථ යොජෙතබ්බො යාවදත්ථපවාරණාය ච පටික්ඛෙපපවාරණාය චාති. පටිමුඛං අත්තනො ගෙහං විසන්ති පවිසන්තීති පටිවිස්සකාති වුත්තෙ ආසන්නගෙහවාසිකා ගහෙතබ්බාති ආහ ‘‘සාමන්තඝරවාසිකෙ’’ති.

237. උද්ධඞ්ගමො රවො ඔරවො, සොයෙව සද්දො ඔරවසද්දො, කාකානං ඔරවසද්දො කකොරවසද්දොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කාකාන’’න්තිආදි.

239. තවන්තුපච්චයස්ස අතීතත්ථභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘තත්ථ චා’’තිආදි. තත්ථාති ‘‘භුත්තවා’’තිපදෙ. යස්මා යෙන භික්ඛුනා අජ්ඣොහරිතං හොති, තස්මා සො ‘‘භුත්තාවී’’ති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතීති ¶ යොජනා. සඞ්ඛාදිත්වාති දන්තෙහි චුණ්ණං කත්වා. තෙනාති තෙන හෙතුනා. අස්සාති ‘‘භුත්තාවී’’තිපදස්ස. පවාරෙති පටික්ඛිපතීති පවාරිතො භික්ඛූති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කතපවාරණො’’ති. සොපි චාති සො පටික්ඛෙපො ච හොතීති සම්බන්ධො. අස්සාති ‘‘පවාරිතො’’තිපදස්ස. තත්ථාති ‘‘අසනං පඤ්ඤායතී’’තිආදිවචනෙ. යස්මා ¶ භුත්තාවීතිපි සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, තස්මා න පස්සාමාති යොජනා. ‘‘අසනං පඤ්ඤායතී’’ති පදභාජනියා ‘‘භුත්තාවී’’ති මාතිකාපදස්ස අසංසන්දනභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අසනං පඤ්ඤායතීති ඉමිනා’’තිආදි. යඤ්චාති යඤ්ච භොජනං. දිරත්තාදීති එත්ථ ආදිසද්දෙන පඤ්චාදිවචනං සඞ්ගණ්හාති. එතන්ති ‘‘භුත්තාවී’’තිපදං.

‘‘අසනං පඤ්ඤායතී’’තිආදීසු විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො. ‘‘පඤ්ඤායතී’’ති එත්ථ ඤාධාතුයා ඛායනත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘දිස්සතී’’ති. ‘‘හත්ථපාසෙ’’තිපදස්ස ද්වාදසහත්ථප්පමාණො හත්ථපාසො නාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘අඩ්ඪතෙය්යහත්ථප්පමාණෙ’’ති. වාචාය අභිහරණං නාධිප්පෙතං. තෙනාහ ‘‘කායෙනා’’ති. අභිහරතීති අභිමුඛං හරති. තන්ති භොජනං. එතන්ති පඤ්චඞ්ගභාවං, ‘‘පඤ්චහි…පෙ… පඤ්ඤායතී’’ති වචනං වා.

තත්රාති ‘‘අසනං පඤ්ඤායතී’’තිආදිවචනෙ. අස්නාතීති කීයාදිගණත්තා, තස්ස ච එකක්ඛරධාතුත්තා සකාරනකාරානං සංයොගො දට්ඨබ්බො. තන්ති භොජනං. උන්දති පසවති භුඤ්ජන්තානං ආයුබලං ජනෙතීති ඔදනො. යවාදයො පූතිං කත්වා කතත්තා කුච්ඡිතෙන මසීයති ආමසීයතීති කුමාසො. සචති සමවායො හුත්වා භවතීති සත්තු. බ්යඤ්ජනත්ථාය මාරෙතබ්බොති මච්ඡො. මානීයති භුඤ්ජන්තෙහීති මංසං. තත්ථාති ඔදනාදීසු පඤ්චසු භොජනෙසු. සාරො අස්සත්ථි අඤ්ඤෙසං ධඤ්ඤානන්ති සාලී. වහති භුඤ්ජන්තානං ජීවිතන්ති වීහි. යවති අමිස්සිතොපි මිස්සිතො විය භවතීති යවො. ගුධති පරිවෙඨති මිලක්ඛභොජනත්තාති ගොධුමො. සොභනසීසත්තා කමනීයභාවං ගච්ඡතීති කඞ්ගු. මහන්තසීසත්තා, මධුරරසනාළත්තා ච වරීයති පත්ථීයති ජනෙහීති වරකො. කොරං රුධිරං දූසති භුඤ්ජන්තානන්ති කුද්රූසකො. නිබ්බත්තො ඔදනො නාමාති සම්බන්ධො. තත්ථාති සත්තසු ධඤ්ඤෙසු. සාලීතීති එත්ථ ඉතිසද්දො නාමපරියායො. සාලී නාමාති අත්ථො. එසෙව නයො ‘‘වීහීතී’’තිආදීසුපි.

එත්ථාති ¶ තිණධඤ්ඤජාතීසු. නීවාරො සාලියා අනුලොමො, වරකචොරකො වරකස්ස අනුලොමො. අම්බිලපායාසාදීසූති එත්ථ ආදිසද්දෙන ඛීරභත්තාදයො සඞ්ගණ්හන්ති. ඔධීති අවධි, මරියාදොති අත්ථො. සො හි අවහීයති චජීයති අස්මාති ඔධීති වුච්චති.

යොපි ¶ පායාසො වා යාපි අම්බිලයාගු වා ඔධිං න දස්සෙති, සො පවාරණං න ජනෙතීති යොජනා. පයෙන ඛීරෙන කතත්තා පායාසො. පාතබ්බස්ස, අසිතබ්බස්ස චාති ද්වින්නං බ්යුප්පත්තිනිමිත්තානං සම්භවතො වා පායාසොති වුච්චති. උද්ධනතොති චුල්ලිතො. සා හි උපරි ධීයන්ති ඨපියන්ති ථාල්යාදයො එත්ථාති උද්ධනන්ති වුච්චති. ආවජ්ජිත්වාති පරිණාමෙත්වා. ඝනභාවන්ති කථිනභාවං. එත්ථාපි වාක්යෙ ‘‘යො සො’’ති පදානි යොජෙතබ්බානි. පුබ්බෙති අබ්භුණ්හකාලෙ. නිමන්තනෙති නිමන්තනට්ඨානෙ. භත්තෙ ආකිරිත්වා දෙන්තීති සම්බන්ධො. යාපනං ගච්ඡති ඉමායාති යාගු. කිඤ්චාපි තනුකා හොති, තථාපීති යොජනා. උදකාදීසූතිආදිසද්දෙන කිඤ්ජිකඛීරාදයො සඞ්ගය්හන්ති. යාගුසඞ්ගහමෙව ගච්ඡති, කස්මා? උදකාදීනං පක්කුථිතත්තාති අධිප්පායො. තස්මිං වාති සභත්තෙ, පක්කුථිතඋදකාදිකෙ වා. අඤ්ඤස්මිං වාති පක්කුථිතඋදකාදිතො අඤ්ඤස්මිං උදකාදිකෙ වා. යත්ථ යස්මිං උදකාදිකෙ පක්ඛිපන්ති, තං පවාරණං ජනෙතීති යොජනා.

සුද්ධරසකොති මච්ඡමංසඛණ්ඩන්හාරූහි අමිස්සො සුද්ධො මච්ඡාදිරසකො. රසකයාගූති රසකභූතා ද්රවභූතා යාගු. ඝනයාගූති කථිනයාගු. එත්ථාති ඝනයාගුයං. පුප්ඵිඅත්ථායාති පුප්ඵං ඵුල්ලං ඉමස්ස ඛජ්ජකස්සාති පුප්ඵී, පුප්ඵිනො අත්ථො පයොජනං පුප්ඵිඅත්ථො, තදත්ථාය කතන්ති සම්බන්ධො. තෙ තණ්ඩුලෙති තෙ සෙදිතතණ්ඩුලෙ. අචුණ්ණත්තා නෙව සත්තුසඞ්ඛ්යං, අපක්කත්තා න භත්තසඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති. තෙහීති සෙදිතතණ්ඩුලෙහි. තෙ තණ්ඩුලෙ පචන්ති, කරොන්තීති සම්බන්ධො.

‘‘යවෙහී’’ති බහුවචනෙන සත්ත ධඤ්ඤානිපි ගහිතානි. එස නයො සාලිවීහියවෙහීති එත්ථාපි. ථුසෙති ධඤ්ඤතචෙ. පලාපෙත්වාති පටික්කමාපෙත්වා ¶ . තන්ති චුණ්ණං ගච්ඡතීති සම්බන්ධො. ඛරපාකභජ්ජිතානන්ති ඛරො පාකො ඛරපාකො, ඛරපාකෙන භජ්ජිතා ඛරපාකභජ්ජිතා, තෙසං. න පවාරෙන්ති අසත්තුසඞ්ගහත්තාති අධිප්පායො. කුණ්ඩකම්පීති කණම්පි. පවාරෙති සත්තුසඞ්ගහත්තාති අධිප්පායො. තෙහීති ලාජෙහි. සුද්ධඛජ්ජකන්ති පිට්ඨෙහි අමිස්සිතං සුද්ධං ඵලාඵලාදිඛජ්ජකං. යාගුං පිවන්තස්ස දෙන්තීති යොජනා. තානීති ද්වෙ මච්ඡමංසඛණ්ඩානි. න පවාරෙති ද්වින්නං මච්ඡමංසඛණ්ඩානං අඛාදිතත්තාති අධිප්පායො. තතොති ද්වෙමච්ඡමංසඛණ්ඩතො නීහරිත්වා එකන්ති සම්බන්ධො, තෙසු වා. සොති ඛාදකො භික්ඛු. අඤ්ඤන්ති ද්වීහි මච්ඡමංසඛණ්ඩෙහි අඤ්ඤං පවාරණපහොනකං භොජනං.

අවත්ථුතායාති පවාරණාය අවත්ථුභාවතො. තං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘යං හී’’ති. හිසද්දො විත්ථාරජොතකො. යන්ති මංසං. ඉදං පනාති ඉදං මංසං පන. පටික්ඛිත්තමංසං කප්පියභාවතො අපටික්ඛිපිතබ්බට්ඨානෙ ¶ ඨිතත්තා පටික්ඛිත්තම්පි මංසභාවං න ජහාති. නනු ඛාදිතමංසං පන අකප්පියභාවතො පටික්ඛිපිතබ්බට්ඨානෙ ඨිතත්තා ඛාදියමානම්පි මංසභාවං ජහාතීති ආහ ‘‘යං පනා’’තිආදි. කුලදූසකකම්මඤ්ච වෙජ්ජකම්මඤ්ච උත්තරිමනුස්සධම්මාරොචනඤ්ච සාදිතරූපියඤ්ච කුල…පෙ… රූපියානි, තානි ආදීනි යෙසං කුහනාදීනන්ති කුල…පෙ… රූපියාදයො, තෙහි. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු වාරෙසු.

එවන්තිආදි නිගමනනිදස්සනං. තන්ති භොජනං. යථාති යෙනාකාරෙන. යෙන අජ්ඣොහටං හොති, සො පටික්ඛිපති පවාරෙතීති යොජනා. කත්ථචීති කිස්මිඤ්චි පත්තාදිකෙ. තස්මිං චෙ අන්තරෙති තස්මිං ඛණෙ චෙ. අඤ්ඤත්රාති අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ. පත්තෙ විජ්ජමානභොජනං අනජ්ඣොහරිතුකාමො හොති යථා, එවන්ති යොජනා. හීති සච්චං. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු පදෙසු. තත්ථාති කුරුන්දීයං. ආනිසදස්සාති ආගම්ම නිසීදති එතෙනාති ආනිසදො, තස්ස පච්ඡිමන්තතොති සම්බන්ධො. පණ්හිඅන්තතොති පසති ඨිතකාලෙ වා ගමනකාලෙ ¶ වා භූමිං ඵුසතීති පණ්හී, තස්ස අන්තතො. ‘‘දායකස්සා’’තිපදං ‘‘පසාරිතහත්ථ’’න්ති පදෙන ච ‘‘අඞ්ග’’න්ති පදෙන ච අවයවීසම්බන්ධො. හත්ථපාසොති හත්ථස්ස පාසො සමීපො හත්ථපාසො, හත්ථො පසති ඵුසති අස්මිං ඨානෙති වා හත්ථපාසො, අඩ්ඪතෙය්යහත්ථො පදෙසො. තස්මින්ති හත්ථපාසෙ.

උපනාමෙතීති සමීපං නාමෙති. අනන්තරනිසින්නොපීති හත්ථපාසං අවිජහිත්වා අනන්තරෙ ඨානෙ නිසින්නොපි භික්ඛු වදතීති යොජනා. භත්තපච්ඡින්ති භත්තෙන පක්ඛිත්තං පච්ඡිං. ඊසකන්ති භාවනපුංසකං. උද්ධරිත්වා වා අපනාමෙත්වා වාති සම්බන්ධිතබ්බං. දූරෙති නවාසනෙ. ඉතොති පත්තතො. ගතො දූතොති සම්බන්ධො.

පරිවෙසනායාති පරිවෙසනත්ථාය, භත්තග්ගෙ වා. තත්රාති අස්මිං පරිවෙසනෙ. තන්ති භත්තපච්ඡිං. ඵුට්ඨමත්තාවාති ඵුසියමත්තාව. කටච්ඡුනා උද්ධටභත්තෙ පන පවාරණා හොතීති යොජනා. හීති සච්චං, යස්මා වා. තස්සාති පරිවෙසකස්ස. අභිහටෙ පටික්ඛිත්තත්තාති අභිහටස්ස භත්තස්ස පටික්ඛිත්තභාවතො.

‘‘කායෙන වාචාය වා පටික්ඛිපන්තස්ස පවාරණා හොතී’’ති සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථාති තෙසු කායවාචාපටික්ඛෙපෙසු. මච්ඡිකබීජනින්ති මක්ඛිකානං උත්තාසනිං බීජනිං. ඛකාරස්ස හි ඡකාරං කත්වා ‘‘මච්ඡිකා’’ති වුච්චති ‘‘සච්ඡිකත්වා’’තිආදීසු ¶ විය (අ. නි. 3.103). එත්ථ හි ‘‘සක්ඛිකත්වා’’ති වත්තබ්බෙ ඛකාරස්ස ඡකාරො හොති.

එකො වදතීති සම්බන්ධො. අපනෙත්වාති පත්තතො අපනෙත්වා. එත්ථාති වචනෙ. කථන්ති කෙනාකාරෙන හොතීති යොජනා. වදන්තස්ස නාමාති එත්ථ නාමසද්දො ගරහත්ථො ‘‘අත්ථී’’තිපදෙන යොජෙතබ්බො. අත්ථි නාමාති අත්ථො. ඉතොපීති පත්තතොපි. තත්රාපීති තස්මිං වචනෙපි.

සමංසකන්ති මංසෙන සහ පවත්තං. රසන්ති ද්රවං. තන්ති වචනං. පටික්ඛිපතො හොති. කස්මා? මච්ඡො ච රසො ච මච්ඡෙන මිස්සො රසො ¶ චාති අත්ථස්ස සම්භවතො. ඉදන්ති වත්ථුං. මංසං විසුං කත්වාති ‘‘මංසස්ස රසං මංසරස’’න්ති මංසපදත්ථස්ස පධානභාවං අකත්වා, රසපදත්ථස්සෙව පධානභාවං කත්වාති අත්ථො.

ආපුච්ඡන්තන්ති ‘‘මංසරසං ගණ්හථා’’ති ආපුච්ඡන්තං. තන්ති මංසං. කරම්බකොති මිස්සකාධිවචනමෙතං. යඤ්හි අඤ්ඤෙන අඤ්ඤෙන මිස්සෙත්වා කරොන්ති, සො ‘‘කරම්බකො’’ති වුච්චති. අයං පනෙත්ථ වචනත්ථො – කරොති සමූහං අවයවින්ති කරො, කරීයති වා සමූහෙන අවයවිනාති කරො, අවයවො, තං වකති ආදදාතීති කරම්බකො, සමූහො. ‘‘කදම්බකො’’තිපි පාඨො, සොපි යුත්තොයෙව අනුමතත්තා පණ්ඩිතෙහි. අභිධානෙපි එවමෙව අත්ථී. අත්ථො පන අඤ්ඤථා චින්තෙතබ්බො. ඉමස්මිං වා අත්ථෙ රකාරස්ස දකාරො කාතබ්බො. මංසෙන මිස්සො, ලක්ඛිතො වා කරම්බකො මංසකරම්බකො. න පවාරෙතීති යෙසං කෙසඤ්චි මිස්සකත්තා න පවාරෙති. පවාරෙතීති මංසෙන මිස්සිතත්තා පවාරෙති.

යො පන පටික්ඛිපති, සො පවාරිතොව හොතීති යොජනා. නිමන්තනෙති නිමන්තනට්ඨානෙ. හීති සච්චං. තත්ථාති කුරුන්දියං. යෙනාති යෙන භත්තෙන. එත්ථාති ‘‘යාගුං ගණ්හථා’’තිආදිවචනෙ. අධිප්පායොති අට්ඨකථාචරියානං අධිප්පායො. එත්ථාති ‘‘යාගුමිස්සකං ගණ්හථා’’තිආදිවචනෙ. දුද්දසන්ති දුක්කරං දස්සනං. ඉදඤ්චාති ‘‘මිස්සකං ගණ්හථා’’තිවචනඤ්ච. න සමානෙතබ්බන්ති සමං න ආනෙතබ්බං, සමානං වා න කාතබ්බං. හීති සච්චං, යස්මා වා. ඉදං පනාති මිස්සකං පන. එත්ථාති මිස්සකෙ. විසුං කත්වාති රසඛීරසප්පීනි ආවෙණිං කත්වා. තන්ති රසාදිං.

කද්දීයති මද්දීයතීති කද්දමො. උන්දති පසවති වඩ්ඪතීති උදකං. උන්දති වා ක්ලෙදනං කරොතීති ¶ උදකං, නිලීනෙ සත්තෙ ගුපති රක්ඛතීති ගුම්බො, ගුහති සංවරතීති වා ගුම්බො. අනුපරියායන්තෙනාති අනුක්කමෙන පරිවත්තිත්වා ¶ ආයන්තෙන. තන්ති නාවං වා සෙතුං වා. මජ්ඣන්හිකන්ති අහස්ස මජ්ඣං මජ්ඣන්හං, අහසද්දස්ස න්හාදෙසො, මජ්ඣන්හං එව මජ්ඣන්හිකං. පොත්ථකෙසු පන මජ්ඣන්තිකන්ති පාඨො අත්ථි, සො අපාඨොයෙව. යො ඨිතො පවාරෙති, තෙන ඨිතෙනෙව භුඤ්ජිතබ්බන්ති යොජනා. ආනිසදන්ති පීඨෙ ඵුට්ඨආනිසදමංසං. අචාලෙත්වාති අචාවෙත්වා. අයමෙව වා පාඨො. උපරි ච පස්සෙසු ච අමොචෙත්වාති වුත්තං හොති. අදින්නාදානෙ විය ඨානාචාවනං න වෙදිතබ්බං. සංසරිතුන්ති සංසබ්බිතුං. නන්ති භික්ඛුං.

අතිරෙකං රිචති ගච්ඡතීති අතිරිත්තං, න අතිරිත්තං අනතිරිත්තන්ති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න අතිරිත්ත’’න්ති. ‘‘අධික’’න්තිඉමිනා අතිරිත්තසද්දස්ස අතිසුඤ්ඤත්ථං නිවත්තෙති. අධි හුත්වා එති පවත්තතීති අධිකං. තං පනාති අනතිරිත්තං පන හොතීති සම්බන්ධො. තත්ථාති ‘‘අකප්පියකත’’න්තිආදිවචනෙ. විත්ථාරො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. තත්ථාති අතිරිත්තං කාතබ්බෙසු වත්ථූසු. යං ඵලං වා යං කන්දමූලාදි වා අකතන්ති යොජනා. අකප්පියභොජනං වාති කුලදූසකකම්මාදීහි නිබ්බත්තං අකප්පියභොජනං වා අත්ථීති සම්බන්ධො. යොති විනයධරො භික්ඛු. තෙන කතන්ති යොජනා. ‘‘භුත්තාවිනා පවාරිතෙන ආසනා වුට්ඨිතෙන කත’’න්තිවචනතො භුත්තාවිනා අපවාරිතෙන ආසනා වුට්ඨිතෙන කත්තබ්බන්ති සිද්ධං. තස්මා පාතො අද්ධානං ගච්ඡන්තෙසු ද්වීසු එකො පවාරිතො, තස්ස ඉතරො පිණ්ඩාය චරිත්වා ලද්ධං භික්ඛං අත්තනා අභුත්වාපි ‘‘අලමෙතං සබ්බ’’න්ති කාතුං ලභති එව. යන්ති ඛාදනීයභොජනීයං. ‘‘තදුභයම්පී’’තිඉමිනා අතිරිත්තඤ්ච අතිරිත්තඤ්ච අතිරිත්තං, න අතිරිත්තං අනතිරිත්තන්ති අත්ථං දස්සෙති.

තස්සෙවාති අනතිරිත්තස්සෙව. එත්ථාති අනතිරිත්තෙ, ‘‘කප්පියකත’’න්ති ආදීසු සත්තසු විනයකම්මාකාරෙසු වා. අනන්තරෙති විනයධරස්ස අනන්තරෙ ආසනෙ. පත්තතො නීහරිත්වාති සම්බන්ධො. තත්ථෙවාති භුඤ්ජනට්ඨානෙයෙව. තස්සාති නිසින්නස්ස. තෙනාති භත්තං ආනෙන්තෙන භික්ඛුනා භුඤ්ජිතබ්බන්ති යොජනා. ‘‘නිසින්නෙන භික්ඛුනා’’ති කාරිතකම්මං ¶ ආනෙතබ්බං. කස්මා ‘‘හත්ථං ධොවිත්වා’’ති වුත්තන්ති පුච්ඡන්තො ආහ ‘‘කස්මා’’ති. හීති කාරණං. යස්මා අකප්පියං හොති, තස්මා හත්ථං ධොවිත්වාති මයා වුත්තන්ති අධිප්පායො. තස්සාති භත්තං ආනෙන්තස්ස. යෙනාති විනයධරෙන. පුන යෙනාති එවමෙව. යඤ්චාති ඛාදනීයභොජනීයඤ්ච. යෙන විනයධරෙන පඨමං අකතං, තෙනෙව කත්තබ්බං. යඤ්ච ඛාදනීයභොජනීයං පඨමං අකතං, තඤ්ඤෙව කත්තබ්බන්ති වුත්තං හොති ¶ . තත්ථාති පඨමභාජනෙ. හීති සච්චං. පඨමභාජනං සුද්ධං ධොවිත්වා කතම්පි නිද්දොසමෙව. තෙන භික්ඛුනාති පවාරිතෙන භික්ඛුනා.

කුණ්ඩෙපීති උක්ඛලියම්පි. සා හි කුඩති ඔදනාදිං දාහං කරොතීති කුණ්ඩොති වුච්චති. තන්ති අතිරිත්තකතං ඛාදනීයභොජනීයං. යෙන පනාති විනයධරෙන පන. භික්ඛුං නිසීදාපෙන්තීති සම්බන්ධො. මඞ්ගලනිමන්තනෙති මඞ්ගලත්ථාය නිමන්තනට්ඨානෙ. තත්ථාති මඞ්ගලනිමන්තනෙ. කරොන්තෙනාති කරොන්තෙන විනයධරෙන.

ගිලානෙන භුඤ්ජිතාවසෙසමෙව න කෙවලං ගිලානාතිරිත්තං නාම, ගිලානං පන උද්දිස්ස ආභතං ගිලානාතිරිත්තමෙව නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න කෙවල’’න්තිආදි. යංකිඤ්චි ගිලානන්ති උපසම්පන්නං වා අනුපසම්පන්නං වා යංකිඤ්චි ගිලානං. යං දුක්කටං වුත්තං, තං අසංසට්ඨවසෙන වුත්තන්ති යොජනා. අනාහාරත්ථායාති පිපාසච්ඡෙදනආබාධවූපසමත්ථාය.

241. සති පච්චයෙති එත්ථ පච්චයස්ස සරූපං දස්සෙතුං ‘‘පිපාසාය සතී’’ති ච ‘‘ආබාධෙ සතී’’ති ච වුත්තං. තෙන තෙනාති සත්තාහකාලිකෙන ච යාවජීවිකෙන ච. තස්සාති ආබාධස්ස. ඉදං පදං ‘‘උපසමනත්ථ’’න්ති එත්ථ සමුධාතුයා සම්බන්ධෙ සම්බන්ධො, යුපච්චයෙන සම්බන්ධෙ කම්මන්ති දට්ඨබ්බන්ති. පඤ්චමං.

242. ඡට්ඨෙ න ආචරිතබ්බොති අනාචාරොති වුත්තෙ පණ්ණත්තිවීතික්කමොති ආහ ‘‘පණ්ණත්තිවීතික්කම’’න්ති. ‘‘කරොතී’’තිඉමිනා ‘‘අත්තානමාචරතී’’තිආදීසු ¶ විය චරසද්දො කරසද්දත්ථොති දස්සෙති. උපනන්ධීති එත්ථ උපසද්දො උපනාහත්ථො, නහධාතු බන්ධනත්ථොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපනාහ’’න්තිආදි. ජනිතො උපනාහො යෙනාති ජනිතඋපනාහො. ඉමිනා ‘‘උපනන්ධො’’ති පදස්ස උපනහතීති උපනන්ධොති කත්ථුත්ථං දස්සෙති.

243. අභිහට්ඨුන්ති එත්ථ තුංපච්චයො ත්වාපච්චයත්ථොති ආහ ‘‘අභිහරිත්වා’’ති. පදභාජනෙ පන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. සාධාරණමෙව අත්ථන්ති යොජනා. අස්සාති භික්ඛුස්ස. තීහාකාරෙහීති සාමං ජානනෙන ච අඤ්ඤෙසමාරොචනෙන ච තස්සාරොචනෙන චාති තීහි කාරණෙහි. ආසාදීයතෙ ¶ මඞ්කුං කරීයතෙ ආසාදනං, තං අපෙක්ඛො ආසාදනාපෙක්ඛොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආසාදන’’න්තිආදි.

යස්ස අත්ථාය අභිහටන්ති සම්බන්ධො. ඉතරස්සාති අභිහාරකතො අඤ්ඤස්ස භුත්තස්සාති. ඡට්ඨං.

247. සත්තමෙ ගිරිම්හීති පබ්බතම්හි. සො හි හිමවමනාදිවසෙන ජලං, සාරභූතානි ච භෙසජ්ජාදිවත්ථූනි ගිරති නිග්ගිරතීති ගිරීති වුච්චති. අග්ගසමජ්ජොති උත්තමසමජ්ජො. ඉමෙහි පදෙහි අග්ගො සමජ්ජො අග්ගසමජ්ජො, ගිරිම්හි පවත්තො අග්ගසමජ්ජො ගිරග්ගසමජ්ජොති අත්ථං දස්සෙති. සමජ්ජොති ච සභා. සා හි සමාගමං අජන්ති ගච්ඡන්ති ජනා එත්ථාති සමජ්ජොති වුච්චති. ‘‘ගිරිස්ස වා’’තිආදිනා ගිරිස්ස අග්ගො කොටි ගිරග්ගො, තස්මිං පවත්තො සමජ්ජො ගිරග්ගසමජ්ජොති අත්ථො දස්සිතො. සොති ගිරග්ගසමජ්ජො. භවිස්සති කිරාති යොජනා. භූමිභාගෙති අවයවිආධාරො, සන්නිපතතීති සම්බන්ධො. නටඤ්ච නාටකඤ්ච නටනාටකානි. ‘‘නච්චං ගීතං වාදිතඤ්චා’’ති ඉදං තයං ‘‘නාටක’’න්ති වුච්චති. තෙසන්ති නටනාටකානං. දස්සනත්ථන්ති දස්සනාය ච සවනාය ච. සවනම්පි හි දස්සනෙනෙව සඞ්ගහිතං. අපඤ්ඤත්තෙ ¶ සික්ඛාපදෙති ඌනවීසතිවස්සසික්ඛාපදස්ස තාව අපඤ්ඤත්තත්තා. තෙති සත්තරසවග්ගියා. තත්ථාති ගිරග්ගසමජ්ජං. අථාති තස්මිං කාලෙ. නෙසන්ති සත්තරසවග්ගියානං අදංසූති සම්බන්ධො. විලිම්පෙත්වාති විලෙපනෙහි විවිධාකාරෙන ලිම්පෙත්වා.

249. ‘‘විකාලෙ’’ති සාමඤ්ඤෙන වුත්තෙපි විසෙසකාලොව ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘කාලො’’තිආදි. සො චාති භොජනකාලො ච. මජ්ඣන්හිකො හොතීති යොජනා. තෙනෙවාති භොජනකාලස්ස අධිප්පෙතත්තා එව. අස්සාති ‘‘විකාලෙ’’තිපදස්ස. ‘‘විකාලො නාම…පෙ… අරුණුග්ගමනා’’ති පදභාජනෙන අරුණුග්ගමනතො යාව මජ්ඣන්හිකා කාලො නාමාති අත්ථො නයෙන දස්සිතො හොති. තතොති ඨිතමජ්ඣන්හිකතො. සූරියස්ස අතිසීඝත්තා වෙගෙන ඨිතමජ්ඣන්හිකං වීතිවත්තෙය්යාති ආහ ‘‘කුක්කුච්චකෙන පන න කත්තබ්බ’’න්ති. කාලත්ථම්භොති කාලස්ස ජානනත්ථාය ථූණො. කාලන්තරෙති කාලස්ස අබ්භන්තරෙ.

අවසෙසං ඛාදනීයං නාමාති එත්ථ විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. යන්ති ඛාදනීයං ¶ අත්ථීති සම්බන්ධො. වනමූලාදිපභෙදං යම්පි ඛාදනීයං අත්ථි, තම්පි ආමිසගතිකං හොතීති යොජනා. සෙය්යථිදන්ති පුච්ඡාවාචකනිපාතසමුදායො. ඉදං ඛාදනීයං සෙය්යථා කතමන්ති අත්ථො. ඉදම්පීති ඉදං ද්වාදසවිධම්පි. පිසද්දෙන න පූවාදියෙවාති දස්සෙති.

තත්ථාති ද්වාදසසු ඛාදනීයෙසු, ආධාරෙ භුම්මං. මූලති පතිට්ඨාති එත්ථ, එතෙනාති වා මූලං. ඛාදිතබ්බන්ති ඛාදනීයං. මූලමෙව ඛාදනීයං මූලඛාදනීයං, තස්මිං විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. මූලකමූලාදීනි ලොකසඞ්කෙතො පදෙසතොයෙව වෙදිතබ්බානි. තං තඤ්හි නාමං අජානන්තානං අතිසම්මූළ්හකාරණත්තා සහ පරියායන්තරෙන වචනත්ථං වක්ඛාම. සූපස්ස හිතං සූපෙය්යං, සූපෙය්යං පණ්ණං එතෙසන්ති සූපෙය්යපණ්ණා, තෙසං මූලානි සූපෙය්යපණ්ණමූලානි. ආමීයති අන්තො පවෙසීයතීති ආමිසො, ආකාරො අන්තොකරණත්ථො, ආමිසස්ස ගති විය ගති එතෙසන්ති ආමිසගතිකානි ¶ . එත්ථාති මූලෙසු. ජරඩ්ඪන්ති ජරභූතං උපඩ්ඪං. අඤ්ඤම්පීති වජකලිමූලතො අඤ්ඤම්පි.

යානි පන මූලානි වුත්තානි, තානි යාවජීවිකානීති යොජනා. පාළියං වුත්තානීති සම්බන්ධො. ඛාදනීයත්ථන්ති ඛාදනීයස්ස, ඛාදනීයෙ වා විජ්ජමානං, ඛාදනීයෙන වා කාතබ්බං කිච්චං, පයොජනං වාති ඛාදනීයත්ථං. ‘‘ඛාදනීයෙ’’තිඉමිනා ‘‘තත්ථ වුත්තාභිධම්මත්ථා’’තිආදීසු විය ඛාදනීයත්ථපදස්ස උත්තරපදත්ථපධානභාවං දස්සෙති. තත්ථ ඛාදනීයස්ස, ඛාදනීයෙ වා විජ්ජමානං, ඛාදනීයෙන වා කාතබ්බං කිච්චං නාම ජිඝච්ඡාහරණමෙව. යඤ්හි පූවාදිඛාදනීයං ඛාදිත්වා ජිඝච්ඡාහරණං හොති, තස්ස කිච්චං කිච්චං නාමාති වුත්තං හොති. තං කිච්චං, පයොජනං වා නෙව ඵරන්ති, නෙව නිප්ඵාදෙන්ති. එසෙව නයො ‘‘න භොජනීයෙ භොජනීයත්ථං ඵරන්තී’’තිඑත්ථාපි.

තෙසන්ති මූලානං අන්තො, ලක්ඛණන්ති වා සම්බන්ධො. එකස්මිං ජනපදෙ ඛාදනීයත්ථභොජනීයත්ථෙසු ඵරමානෙසු අඤ්ඤෙසුපි ජනපදෙසු ඵරන්තියෙවාති දස්සනත්ථං ‘‘තෙසු තෙසු ජනපදෙසූ’’ති විච්ඡාපදං වුත්තං. කිඤ්චාපි හි බහූසු ජනපදෙසු පථවීරසආපොරසසම්පත්තිවසෙන ඛාදනීයත්ථභොජනීයත්ථං ඵරමානම්පි එකස්මිං ජනපදෙ පථවීරසආපොරසවිපත්තිවසෙන අඵරමානං භවෙය්ය, විකාරවසෙන පන තත්ථ පවත්තත්තා තං ජනපදං පමාණං න කාතබ්බං, ගහෙතබ්බමෙවාති වුත්තං හොති. පකතිආහාරවසෙනාති අඤ්ඤෙහි යාවකාලික, සත්තාහකාලිකෙහි අමිස්සිතං අත්තනො පකතියාව ආහාරකිච්චකරණවසෙන. ‘‘මනුස්සාන’’න්තිඉමිනා අඤ්ඤෙසං තිරච්ඡානාදීනං ඛාදනීයත්ථභොජනීයත්ථං ¶ ඵරමානම්පි න පමාණන්ති දස්සෙති. තන්ති මූලං. හීති සච්චං. නාමසඤ්ඤාසූති නාමසඞ්ඛාතාසු සඤ්ඤාසු.

යථා මූලෙ ලක්ඛණං දස්සිතං, එවං කන්දාදීසුපි යං ලක්ඛණං දස්සිතන්ති යොජනා. න කෙවලං පාළියං ආගතානං හලිද්දාදීනං මූලංයෙව යාවජීවිකං හොති, අථ ඛො තචාදයොපීති ආහ ‘‘යඤ්චෙත’’න්තිආදි. යං එතං අට්ඨවිධන්ති සම්බන්ධො.

එවං ¶ මූලඛාදනීයෙ විනිච්ඡයං දස්සෙත්වා ඉදානි කන්දඛාදනීයෙ තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කන්දඛාදනීයෙ’’තිආදි. තත්ථ කන්දඛාදනීයෙති කං සුඛං දදාතීති කන්දො, පදුමාදිකන්දො, සුඛස්ස අදායකා පන කන්දා රුළ්හීවසෙන කන්දාති වුච්චන්ති, කන්දො එව ඛාදනීයං කන්දඛාදනීයං, තස්මිං විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. එසෙව නයො උපරිපි. යන්ති කන්දං. ඉමිනා තංසද්දානපෙක්ඛො යංසද්දොපි අත්ථීති ඤාපෙති. තත්ථාති කන්දඛාදනීයෙ. තරුණො, සුඛඛාදනීයොති විසෙසනපදානි යථාවචනං උපරිපි යොජෙතබ්බානි. එවමාදයො ඵරණකකන්දා යාවකාලිකාති සම්බන්ධො.

අධොතොති විසරසො උදකෙන අධූනිතො. තෙති කන්දා සඞ්ගහිතාති සම්බන්ධො.

මූලෙ අලති පවත්තතීති මුළාලො, උදකතො වා උද්ධටමත්තෙ මිලති නිමිලතීති මුළාලං. එවමාදි ඵරණකමුළාලං යාවකාලිකන්ති යොජනා. තං සබ්බම්පීති සබ්බම්පි තං මුළාලං සඞ්ගහිතන්ති සම්බන්ධො.

මසති විජ්ඣතීති මත්ථකො. එවමාදි මත්ථකො යාවකාලිකොති යොජනා. ජරඩ්ඪබුන්දොති ජරභූතඅඩ්ඪසඞ්ඛාතො පාදො.

ඛනීයති අවදාරීයතීති ඛන්ධො, ඛායතීති වා ඛන්ධො. ‘‘අන්තොපථවීගතො’’තිපදං ‘‘සාලකල්යාණිඛන්ධො’’තිපදෙනෙව යොජෙතබ්බං, න අඤ්ඤෙහි. එවමාදි ඛන්ධො යාවකාලිකොති යොජනා. අවසෙසාති තීහි දණ්ඩකාදීහි අවසෙසා.

තචති සංවරති පටිච්ඡාදෙතීති තචො. සරසොති එත්ථ එවකාරො යොජෙතබ්බො, සරසො එවාති අත්ථො. තෙසං සඞ්ගහොති සම්බන්ධො. හීති සච්චං. එතන්ති කසාවභෙසජ්ජං, ‘‘අනුජානාමි ¶ …පෙ… භොජනීයත්ථ’’න්ති වචනං වා. එත්ථාති කසාවභෙසජ්ජෙ. එතෙසම්පීති මත්ථකඛන්ධත්තචානම්පි.

පතතීති පත්තං. එතෙසන්ති මූලකාදීනං. එවරූපානි පත්තානි ච එකංසෙන යාවකාලිකානීති යොජනා. යා ලොණී ආරොහති, තස්සා ලොණියා පත්තං යාවජීවිකන්ති යොජනා. දීපවාසිනොති තම්බපණ්ණිදීපවාසිනො ¶ , ජම්බුදීපවාසිනො වා. යානි වා ඵරන්තීති වුත්තානීති සම්බන්ධො. තෙසන්ති නිම්බාදීනං. ඉදං පදං පුබ්බපරාපෙක්ඛකං, තස්මා ද්වින්නං මජ්ඣෙ වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. පණ්ණානං අන්තො නත්ථීති සම්බන්ධො.

පුප්ඵති විකසතීති පුප්ඵං. එවමාදි පුප්ඵං යාවකාලිකන්ති යොජනා. තස්සාති පුප්ඵස්ස. අස්සාති එවමෙව.

ඵලතීති ඵලං. යානීති ඵලානි. ඵරන්තීති සම්බන්ධො. නෙසන්ති ඵලානං පරියන්තන්ති සම්බන්ධො. යානි වුත්තානි, තානි යාවජීවිකානීති යොජනා. තෙසම්පීති ඵලානම්පි පරියන්තන්ති සම්බන්ධො.

අසීයති ඛිපීයති, ඡඩ්ඩීයතීති වා අට්ඨි. එවමාදීනි ඵරණකානි අට්ඨීනි යාවකාලිකානීති යොජනා. තෙසන්ති අට්ඨීනං.

පිසීයති චුණ්ණං කරීයතීති පිට්ඨං. එවමාදීනි ඵරණකානි පිට්ඨානි යාවකාලිකානීති යොජනා. අධොතකන්ති උදකෙන අධූනිතං. තෙසන්ති පිට්ඨානං.

නිරන්තරං අසති සම්බජ්ඣතීති නිය්යාසො. සෙසාති උච්ඡුනිය්යාසතො සෙසා. පාළියං වුත්තනිය්යාසාති සම්බන්ධො. තත්ථාති නිය්යාසඛාදනීයෙ. සඞ්ගහිතානං නිය්යාසානං පරියන්තන්ති යොජනා. එවන්තිආදි නිගමනං.

වුත්තමෙවාති හෙට්ඨා පඨමපවාරණසික්ඛාපදෙ වුත්තමෙවාති. සත්තමං.

252. අට්ඨමෙ ¶ අබ්භන්තරෙ ජාතො අබ්භන්තරො. මහාථෙරොති මහන්තෙහි ථිරගුණෙහි යුත්තො. ඉමිනා ‘‘බෙලට්ඨො’’ති සඤ්ඤානාමස්ස සඤ්ඤිනාමිං දස්සෙති. පධානඝරෙති සමථවිපස්සනානං පදහනට්ඨානඝරසඞ්ඛාතෙ එකස්මිං ආවාසෙ. සුක්ඛකුරන්ති එත්ථ සොසනකුරත්තා න සුක්ඛකුරං හොති, කෙවලං පන අසූපබ්යඤ්ජනත්තාති ආහ ‘‘අසූපබ්යඤ්ජනං ¶ ඔදන’’න්ති. සොසනකුරම්පි යුත්තමෙව. වක්ඛති හි ‘‘තං පිණ්ඩපාතං උදකෙන තෙමෙත්වා’’ති. ‘‘ඔදන’’න්තිඉමිනා කුරසද්දස්ස ඔදනපරියායතං දස්සෙති. ඔදනඤ්හි කරොති ආයුවණ්ණාදයොති ‘‘කුර’’න්ති වුච්චති. සොති බෙලට්ඨසීසො. තඤ්ච ඛොති තඤ්ච සුක්ඛකුරං ආහරතීති සම්බන්ධො. පච්චයගිද්ධතායාති පිණ්ඩපාතපච්චයෙ ලුද්ධතාය. ථෙරො භුඤ්ජතීති සම්බන්ධො. මනුස්සානං එකාහාරස්ස සත්තාහමත්තට්ඨිතත්තා ‘‘සත්තාහ’’න්ති වුත්තං. තතොති භුඤ්ජනතො පරන්ති සම්බන්ධො. චත්තාරිපීති එත්ථ පිසද්දෙන අධිකානිපි සත්තාහානි ගහෙතබ්බානි.

253. ඉතීති ඉදං තයං. ‘‘සන්නිධි කාරො අස්සා’’ති සමාසො විසෙසනපරනිපාතවසෙන ගහෙතබ්බො. ‘‘සන්නිධිකිරියන්ති අත්ථො’’ති ඉමිනා කරීයතීති කාරොති කම්මත්ථං දස්සෙති. එකරත්තන්ති අන්තිමපරිච්ඡෙදවසෙන වුත්තං තදධිකානම්පි අධිප්පෙතත්තා. අස්සාති ‘‘සන්නිධිකාරක’’න්ති පදස්ස.

සන්නිධිකාරකස්ස සත්තාහකාලිකස්ස නිස්සග්ගියපාචිත්තියාපත්තියා පච්චයත්තා සන්නිධිකාරකං යාමකාලිකං ඛාදනීයභොජනීයං අසමානම්පි සුද්ධපාචිත්තියාපත්තියා පච්චයො හොතීති ආහ ‘‘යාමකාලිකං වා’’ති. පටිග්ගහණෙති පටිග්ගහණෙ ච ගහණෙ ච. අජ්ඣොහරිතුකාමතාය හි පටිග්ගහණෙ ච පටිග්ගහෙත්වා ගහණෙ චාති වුත්තං හොති. යං පත්තං අඞ්ගුලියා ඝංසන්තස්ස ලෙඛා පඤ්ඤායති, සො පත්තො දුද්ධොතො හොති සචෙති යොජනා උත්තරවාක්යෙ යංසද්දං දිස්වා පුබ්බවාක්යෙ තංසද්දස්ස ගමනීයත්තා. ගණ්ඨිකපත්තස්සාති බන්ධනපත්තස්ස. සොති ස්නෙහො. පග්ඝරති සන්දිස්සතීති සම්බන්ධො. තාදිසෙති දුද්ධොතෙ, ගණ්ඨිකෙ වා. තත්ථාති ධොවිතපත්තෙ ආසිඤ්චිත්වාති සම්බන්ධො. හීති සච්චං. අබ්බොහාරිකාති න වොහරිතබ්බා, වොහරිතුං න යුත්තාති අත්ථො. යන්ති ඛාදනීයභොජනීයං පරිච්චජන්තීති සම්බන්ධො. හීති සච්චං, යස්මා වා. තතොති අපරිච්චත්තඛාදනීයභොජනීයතො නීහරිත්වාති සම්බන්ධො.

අකප්පියමංසෙසූති ¶ නිද්ධාරණසමුදායො. සති පච්චයෙති පිපාසසඞ්ඛාතෙ පච්චයෙ සති. අනතිරිත්තකතන්ති ¶ අතිරිත්තෙන අකතං සන්නිධිකාරකං ඛාදනීයභොජනීයන්ති යොජනා. එකමෙව පාචිත්තියන්ති සම්බන්ධො. විකප්පද්වයෙති සාමිසනිරාමිසසඞ්ඛාතෙ විකප්පද්වයෙ. සබ්බවිකප්පෙසූති විකාලසන්නිධිඅකප්පියමංසයාමකාලිකපච්චයසඞ්ඛාතෙසු සබ්බෙසු විකප්පෙසු.

255. ආමිසසංසට්ඨන්ති ආමිසෙන සංසට්ඨං සත්තාහකාලිකං යාවජීවිකං.

256. චතුබ්බිධකාලිකස්ස සරූපඤ්ච වචනත්ථඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විකාලභොජනසික්ඛාපදෙ’’තිආදි. තත්ථ නිද්දිට්ඨං ඛාදනීයභොජනීය’’න්තිඉමිනා යාවකාලිකස්ස සරූපං දස්සෙති. ‘‘යාව…පෙ… කාලික’’න්තිඉමිනා වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘සද්ධිං…පෙ… පාන’’න්තිඉමිනා යාමකාලිකස්ස සරූපං දස්සෙති. ‘‘යාව…පෙ… කාලික’’න්තිඉමිනා වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘සබ්බිආදි පඤ්චවිධං භෙසජ්ජ’’න්තිඉමිනා සත්තාහකාලිකස්ස සරූපං දස්සෙති. ‘‘සත්තාහං…පෙ… කාලික’’න්තිඉමිනා වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘ඨපෙත්වා…පෙ… සබ්බම්පී’’තිඉමිනා යාවජීවිකස්ස සරූපං දස්සෙති. ‘‘යාව…පෙ… ජීවික’’න්තිඉමිනා වචනත්ථං දස්සෙති. සබ්බවචනත්ථො ලහුකමත්තමෙව, ගරුකො පනෙවං වෙදිතබ්බො – යාව යත්තකො මජ්ඣන්හිකො කාලො යාවකාලො, සො අස්සත්ථී, තං වා කාලං භුඤ්ජිතබ්බන්ති යාවකාලිකං. යාමො කාලො යාමකාලො, සො අස්සත්ථි, තං වා කාලං පරිභුඤ්ජීතබ්බන්ති යාමකාලිකං. සත්තාහො කාලො සත්තාහකාලො, සො අස්සත්ථි, තං වා කාලං නිදහිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති සත්තාහකාලිකං. යාව යත්තකො ජීවො යාවජීවො, සො අස්සත්ථි, යාවජීවං වා පරිහරිත්වා පරිභුඤ්ජිතබ්බන්ති යාවජීවිකන්ති.

තත්ථාති චතුබ්බිධෙසු කාලිකෙසු. සතක්ඛත්තුන්ති අනෙකවාරං. යාව කාලො නාතික්කමති, තාව භුඤ්ජන්තස්සාති යොජනා. අහොරත්තං භුඤ්ජන්තස්සාති සම්බන්ධොති. අට්ඨමං.

257. නවමෙ ¶ පකට්ඨභාවං නීතන්ති පණීතන්ති වුත්තෙ පණීතසද්දො උත්තමත්ථොති ආහ ‘‘උත්තමභොජනානී’’ති. සම්පන්නො නාම න මධුරගුණො, අථ ඛො මධුරගුණයුත්තං භොජනමෙවාති ආහ ‘‘සම්පත්තියුත්ත’’න්ති. කස්සාති කරණත්ථෙ චෙතං සාමිවචනං, කෙනාති හි අත්ථො. ‘‘සුරස’’න්තිඉමිනා සාදීයති අස්සාදීයතීති සාදූති වචනත්ථස්ස සරූපං දස්සෙති.

259. ‘‘යො ¶ පන…පෙ… භුඤ්ජෙය්යා’’ති එත්ථ විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. සුද්ධානීති ඔදනෙන අසංසට්ඨානි. ඔදනසංසට්ඨානි සබ්බිආදීනීති සම්බන්ධො. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. හීති සච්චං. ‘‘පණීතසංසට්ඨානී’’තිඉමිනා පණීතෙහි සබ්බිආදීහි සංසට්ඨානි භොජනානි පණීතභොජනානීති අත්ථං දස්සෙති. ‘‘සත්තධඤ්ඤනිබ්බත්තානී’’ති ඉමිනා භොජනානං සරූපං දස්සෙති.

‘‘සබ්බිනා භත්ත’’න්තිආදීනං පඤ්චන්නං විකප්පානං මජ්ඣෙ තීසුපි විකප්පෙසු ‘‘භත්ත’’න්ති යොජෙතබ්බං. එවං වාක්යං කත්වා විඤ්ඤාපනෙ ආපත්තිං දස්සෙත්වා සමාසං කත්වා විඤ්ඤාපනෙ තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සබ්බිභත්තං දෙහී’’තිආදි.

ඉතොති ගාවිතො ලද්ධෙනාති සම්බන්ධො. විසඞ්කෙතන්ති සඞ්කෙතතො ඤාපිතතො විගතං විරහිතන්ති අත්ථො. හීති සච්චං. ඉමිනා විසඞ්කෙතස්ස ගුණදොසං දස්සෙති.

කප්පියසබ්බිනා දෙහීති කප්පියසබ්බිනා සංසට්ඨං භත්තං දෙහීති යොජනා. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. යෙන යෙනාති යෙන යෙන සබ්බිආදිනා. තස්මිං තස්සාති එත්ථාපි විච්ඡාවසෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො. පාළියං ආගතසබ්බි නාම ගොසබ්බි, අජිකාසබ්බි, මහිංසසබ්බි, යෙසං මංසං කප්පති, තෙසං සබ්බි ච. නවනීතං නාම එවමෙව. තෙලං නාම තිලතෙලං, සාසපතෙලං, මධුකතෙලං, එරණ්ඩතෙලං, වසාතෙලඤ්ච. මධු නාම මක්ඛිකාමධු. ඵාණිතං නාම උච්ඡුම්හා නිබ්බත්තං. මච්ඡො නාම උදකචරො. පාළිඅනාගතො මච්ඡො නාම නත්ථි. මංසං නාම ¶ යෙසං මංසං කප්පති, තෙසං මංසං. ඛීරදධීනි සබ්බිසදිසානෙව. වුත්තං යථා එවං ‘‘නවනීතභත්තං දෙහී’’තිආදීසුපි සූපොදනවිඤ්ඤත්තිදුක්කටමෙව හොතීති යොජනා. හීති සච්චං. සො චාති සො චත්ථො. තත්ථාති තස්මිං අත්ථෙ. කිං පයොජනං. නත්ථෙව පයොජනන්ති අධිප්පායො.

පටිලද්ධං භොජනන්ති සම්බන්ධො. එකරසන්ති එකකිච්චං. තතොති නවපණීතභොජනතො නීහරිත්වාති සම්බන්ධො.

සබ්බානීති නව පාචිත්තියානි සන්ධාය වුත්තං.

261. උභයෙසම්පීති භික්ඛුභික්ඛුනීනම්පි. සබ්බීති චෙත්ථ යො නං පරිභුඤ්ජති, තස්ස බලායුවඩ්ඪනත්ථං සබ්බති ගච්ඡති පවත්තතීති සබ්බි, ඝතං. තතියක්ඛරෙනෙව සජ්ඣායිතබ්බං ලිඛිතබ්බඤ්ච ¶ . කස්මා? තතියක්ඛරට්ඨානෙයෙව සබ්බ ගතියන්ති ගතිඅත්ථස්ස සබ්බධාතුස්ස ධාතුපාඨෙසු ආගතත්තාති. නවමං.

263. දසමෙ දන්තකට්ඨන්ති දන්තපොනං. තඤ්හි දන්තො කසීයති විලෙඛීයති අනෙනාති ‘‘දන්තකට්ඨ’’න්ති වුච්චති. ‘‘සබ්බ’’න්ති ආදිනා සබ්බමෙව පංසුකූලං සබ්බපංසුකූලං, තමස්සත්ථීති ‘‘සබ්බපංසුකූලිකො’’ති අත්ථං දස්සෙති. සොති භික්ඛු පරිභුඤ්ජති කිරාති සම්බන්ධො. සුසානෙති ආළහනෙ. තඤ්හි ඡවානං සයනට්ඨානත්තා ‘‘සුසාන’’න්ති වුච්චති නිරුත්තිනයෙන. තත්ථාති සුසානෙ. පුන තත්ථාති එවමෙව. අය්යසරූපඤ්ච වොසාටිතකසරූපඤ්ච දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අය්යවොසාටිතකානීති එත්ථා’’ති. තත්ථ ‘‘අය්යා…පෙ… පිතාමහා’’තිඉමිනා අය්යසරූපං දස්සෙති. ‘‘වො…පෙ… භොජනීයානී’’තිඉමිනා වොසාටිතකසරූපං. අය්යසඞ්ඛාතානං පිතිපිතාමහානං අත්ථාය, තෙ වා උද්දිස්ස ඡඩ්ඩිතානි වොසාටිතකසඞ්ඛතානි ¶ ඛාදනීයභොජනීයානි අය්යවොසාටිතකානීති විග්ගහො කාතබ්බො. මනුස්සා ඨපෙන්ති කිරාති සම්බන්ධො. යන්ති ඛාදනීයභොජනීයං. තෙසන්ති ඤාතකානං. පිණ්ඩං පිණ්ඩං කත්වාති සඞ්ඝාටං සඞ්ඝාටං කත්වා. අඤ්ඤන්ති වුත්තඛාදනීයභොජනීයතො අඤ්ඤං. උම්මාරෙපීති සුසානස්ස ඉන්දඛීලෙපි. සො හි උද්ධටො කිලෙසමාරො එත්ථාති ‘‘උම්මාරො’’ති වුච්චති. බොධිසත්තො හි අභිනික්ඛමනකාලෙ පුත්තං චුම්බිස්සාමීති ඔවරකස්ස ඉන්දඛීලෙ ඨත්වා පස්සන්තො මාතරං පුත්තස්ස නලාටෙ හත්ථං ඨපෙත්වා සයන්තිං දිස්වා ‘‘සචෙ මෙ පුත්තං ගණ්හෙය්යං, මාතා තස්ස පබුජ්ඣෙය්ය, පබුජ්ඣමානාය අන්තරායො භවෙය්යා’’ති අභිනික්ඛමනන්තරායභයෙන පුත්තදාරෙ පරිච්චජිත්වා ඉන්දඛීලතො නිවත්තිත්වා මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමි. තස්මා බොධිසත්තස්ස ඨත්වා පුත්තදාරෙසු අපෙක්ඛාසඞ්ඛාතස්ස මාරස්ස උද්ධටට්ඨානත්තා සො ඉන්දඛීලො නිප්පරියායෙන ‘‘උම්මාරො’’ති වුච්චති, අඤ්ඤෙ පන රූළ්හීවසෙන. ථිරොති ථද්ධො. ඝනබද්ධොති ඝනෙන බද්ධො. කථිනෙන මංසෙන ආබද්ධොති අත්ථො. වඨති ථූලො භවතීති වඨො, මුද්ධජදුතියොයං, සො අස්සත්ථීති වඨරොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වඨරොති ථූලො’’ති. ‘‘සල්ලක්ඛෙමා’’තිඉමිනා ‘‘මඤ්ඤෙ’’ති එත්ථ මනධාතු සල්ලක්ඛණත්ථො, මකාරස්සෙකාරොති දස්සෙති. හීති සච්චං. තෙසන්ති මනුස්සානං.

264. සම්මාති අවිපරීතං. අසල්ලක්ඛෙත්වාති ආහාරසද්දස්ස ඛාදනීයභොජනීයාදීසු නිරූළ්හභාවං අමඤ්ඤිත්වා. භගවා පන ඨපෙසීති සම්බන්ධො. යථාඋප්පන්නස්සාති යෙනාකාරෙන උප්පන්නස්ස ¶ . පිතා පුත්තසඞ්ඛාතෙ දාරකෙ සඤ්ඤාපෙන්තො විය භගවා තෙ භික්ඛූ සඤ්ඤාපෙන්තොති යොජනා.

265. එතදෙවාති තිණ්ණමාකාරානමඤ්ඤතරවසෙන අදින්නමෙව සන්ධායාති සම්බන්ධො. හීති සච්චං. මාතිකායං ‘‘දින්න’’න්ති වුත්තට්ඨානං නත්ථි, අථ කස්මා පදභාජනෙයෙව වුත්තන්ති ආහ ‘‘දින්නන්ති ඉද’’න්තිආදි. ‘‘දින්න’’න්ති ඉදං උද්ධටන්ති සම්බන්ධො. අස්සාති ‘‘දින්න’’න්ති පදස්ස. නිද්දෙසෙ ච ‘‘කායෙන…පෙ… දෙන්තෙ’’ති උද්ධටන්ති යොජනා. එවන්ති ඉමෙහි තීහාකාරෙහි දදමානෙති සම්බන්ධො. එවන්ති ඉමෙහි ද්වීහාකාරෙහි ¶ . ආදීයමානන්ති සම්බන්ධො. රථරෙණුම්පීති රථිකවීථියං උට්ඨිතපංසුම්පි. පුබ්බෙති පඨමපවාරණසික්ඛාපදෙ. එවං පටිග්ගහිතං එතං ආහාරං දින්නං නාම වුච්චතීති යොජනා. ‘‘එතමෙවා’’ති එවස්ස සම්භවතො තස්ස ඵලං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘න ඉද’’න්තිආදි. නිස්සට්ඨං න වුච්චතීති යොජනා.

තත්ථාති ‘‘කායෙනා’’තිආදිවචනෙ. හීති සච්චං. නත්ථු කරීයති ඉමායාති නත්ථුකරණී, තාය. නාසාපුටෙන පටිග්ගණ්හාතීති සම්බන්ධො. අකල්ලකොති ගිලානො. හීති සච්චං. කායෙන පටිබද්ධො කායපටිබද්ධො කටච්ඡුආදීති ආහ ‘‘කටච්ඡුආදීසූ’’තිආදි. හීති සච්චං. පාතියමානන්ති පාතාපියමානං.

එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. ‘‘පඤ්චහඞ්ගෙහී’’ති පදස්ස විත්ථාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ථාමමජ්ඣිමස්සා’’තිආදි. තන්ති දාතබ්බවත්ථුං.

තත්ථාති ‘‘හත්ථපාසො පඤ්ඤායතී’’තිවචනෙ. ගච්ඡන්තොපි ඨිතෙනෙව සඞ්ගහිතො. භූමට්ඨස්සාති භූමියං ඨිතස්ස. ආකාසට්ඨස්සාති ආකාසෙ ඨිතස්ස. ‘‘හත්ථං අඞ්ග’’න්ති පදෙහි අවයවිසම්බන්ධො කාතබ්බො. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘භූමට්ඨස්ස ච සීසෙනා’’තිආදිනා වුත්තනයෙනෙව. පක්ඛීති සකුණො. සො හි පක්ඛයුත්තත්තා පක්ඛීති වුච්චති. හත්ථීති කුඤ්ජරො. සො හි සොණ්ඩසඞ්ඛාතහත්ථයුත්තත්තා හත්ථීති වුච්චති. අද්ධෙන අට්ඨමං රතනමස්සාති අද්ධට්ඨමරතනො, හත්ථී, තස්ස. තෙනාති හත්ථිනා.

එකො දායකො වදතීති සම්බන්ධො. ඔණමතීති හෙට්ඨා නමති. එත්තාවතාති එකදෙසසම්පටිච්ඡනමත්තෙන. තතොති සම්පටිච්ඡනතො. උග්ඝාටෙත්වාති විවරිත්වා. කාජෙනාති බ්යාභඞ්ගියා. සා හි කචති බන්ධති විවිධං භාරං අස්මින්ති කාචොති වුච්චති, චකාරස්ස ජකාරෙ කතෙ කාජොපි යුත්තොයෙව. තිංස හත්ථා රතනානි ඉමස්සාති තිංසහත්ථො, වෙණු. ගුළකුම්භොති ¶ ඵාණිතෙන පූරිතො ඝටො. පටිග්ගහිතමෙවාති කුම්භෙසු හත්ථපාසතො බහි ඨිතෙසුපි අභිහාරකස්ස ¶ හත්ථපාසෙ ඨිතත්තා පටිග්ගහිතමෙවාති වුත්තං හොති. උච්ඡුයන්තදොණිතොති උච්ඡුං පීළනයන්තස්ස අම්බණතො.

බහූ පත්තා ඨපිතා හොන්තීති සම්බන්ධො. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ. ඨිතස්ස භික්ඛුනො හත්ථපාසෙති යොජනා. ඨත්වා ඵුසිත්වා ‘‘නිසින්නස්ස භික්ඛුනො’’ති පාඨසෙසෙන යොජෙතබ්බං. ඨිතෙන වා නිසින්නෙන වා නිපන්නෙන වා දායකෙන දිය්යතීති සම්බන්ධො.

පථවියං ඨිතා හොන්තීති සම්බන්ධො. යං යන්ති යං යං පත්තං. යත්ථ කත්ථචීති යෙසු කෙසුචීති සම්බන්ධො. තන්ති තං වචනං.

තත්ථ තස්මිං ඨානෙ ජාතො තත්ථජාතො, අලුත්තසමාසොයං, සොයෙව තත්ථජාතකො, තස්මිං. හීති සච්චං, යස්මා වා. තත්ථජාතකෙ න රුහති යථා, එවං න රුහතියෙවාති යොජනා. ථාමමජ්ඣිමෙන පුරිසෙන සුට්ඨු හරිතබ්බන්ති සංහාරියං, තංයෙව සංහාරිමං යකාරස්ස මකාරං කත්වා, න සංහාරිමං අසංහාරිමං, තස්මිං. තෙපීති තෙ අසංහාරිමාපි. හීති සච්චං, යස්මා වා. තත්ථජාතකසඞ්ඛෙපූපගාති තත්ථජාතකෙ සමොධානෙත්වා ඛෙපං පක්ඛෙපං උපගතා. හීති සච්චං, යස්මා වා. ඉදඤ්හි වාක්යන්තරත්තා පුනප්පුනං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තානීති තින්තිණිකාදිපණ්ණානි. සන්ධාරෙතුන්ති සම්මා ධාරෙතුං. ඨිතො දායකොති සම්බන්ධො.

ලද්ධස්ස ලද්ධස්ස වත්ථුස්ස සන්නිධිට්ඨානත්තා, පක්ඛිත්තට්ඨානත්තා වා ථවීයති පසංසීයතීති ථවිකා, තතො. පුඤ්ඡිත්වා පටිග්ගහෙත්වාති ‘‘පුඤ්ඡිත්වා වා පටිග්ගහෙත්වා වා’’ති අනියමවිකප්පත්ථො වාසද්දො අජ්ඣාහරිතබ්බො. තෙසු තෙසු වත්ථූසු රඤ්ජති ලග්ගතීති රජො, තං. විනයෙ පඤ්ඤත්තං දුක්කටං විනයදුක්කටං. තං පනාති භික්ඛං පන. පටිග්ගහෙත්වා දෙථාති මං පටිග්ගහාපෙත්වා මම දෙථාති අධිප්පායො.

තතො තතොති තස්මා තස්මා ඨානා උට්ඨාපෙත්වාති සම්බන්ධො. තන්ති භික්ඛං. තස්සාති අනුපසම්පන්නස්ස.

සො වත්තබ්බොති සො දිය්යමානො භික්ඛු දායකෙන භික්ඛුනා වත්තබ්බොති යොජනා. ඉමන්ති සරජපත්තං. තෙනාති දිය්යමානභික්ඛුනා. තථා ¶ කාතබ්බන්ති යථා දායකෙන භික්ඛුනා වුත්තං, තථා ¶ කාතබ්බන්ති අත්ථො. උප්ලවතීති උපරි ගච්ඡති, ප්ලු ගතියන්ති හි ධාතුපාඨෙසු (සද්දනීතිධාතුමාලායං 16 ළකාරන්තධාතු) වුත්තං. එත්ථ උඉති උපසග්ගස්ස අත්ථදස්සනත්ථං ‘‘උපරී’’ති වුත්තං, පකාරලකාරසංයොගො දට්ඨබ්බො. පොත්ථකෙසු පන ‘‘උප්පිලවතී’’ති ලිඛන්ති, සො අපාඨො. කඤ්ජිකන්ති බිලඞ්ගං. තඤ්හි කෙන ජලෙන අඤ්ජියං අභිබ්යත්තං අස්සාති ‘‘කඤ්ජිය’’න්ති වුච්චති, තමෙව කඤ්ජිකං යකාරස්ස කකාරං කත්වා. තං පවාහෙත්වා, අපනෙත්වාති අත්ථො. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ. සුක්ඛමෙව භත්තං භජිතබ්බට්ඨෙන සෙවිතබ්බට්ඨෙනාති සුක්ඛභත්තං, තස්මිං. පුරතොති භික්ඛුස්ස පුරතො, පුබ්බෙ වා. ඵුසිතානීති බින්දූනි. තානි හි සම්බාධට්ඨානෙසුපි ඵුසන්තීති ඵුසිතානීති වුච්චන්ති.

උළුඞ්කොති කොසියසකුණනාමො දීඝදණ්ඩකො එකො භාජනවිසෙසො, තෙන. ථෙවාති ඵුසිතානි. තානි හි සම්බාධට්ඨානෙසුපි ඵුසිතත්තා ථවීයන්ති පසංසීයන්තීති ‘‘ථෙවා’’ති වුච්චන්ති. චරුකෙනාති චරීයති භක්ඛීයතීති චරු, හබ්යපාකො, තං කරොති අනෙනාති චරුකං, ථාල්යාදිකං ඛුද්දකභාජනං, තෙන ආකිරියමානෙති සම්බන්ධො. කාළවණ්ණකාමෙහි මානීයතීති මසි. ඛාදතීති ඡාරො ඛකාරස්ස ඡකාරං, දකාරස්ස ච රකාරං කත්වා, ඛාරරසො, සො ඉමිස්සත්ථීති ඡාරිකා. උප්පතිත්වාති උද්ධං ගන්ත්වා. හීති සච්චං, යස්මා වා.

ඵාලෙත්වාති ඡින්දිත්වා. දෙන්තානං අනුපසම්පන්නානන්ති සම්බන්ධො. පායාසස්සාති පායාසෙන. තථාපීති තෙන මුඛවට්ටියා ගහණාකාරෙනපි.

ආභොගං කත්වාති ‘‘පටිග්ගහෙස්සාමී’’ති මනසිකාරං කත්වා. සොති නිද්දං ඔක්කන්තො භික්ඛු. වට්ටතියෙවාති ආභොගස්ස කතත්තා වට්ටතියෙව. අනාදරන්ති අනාදරෙන, කරණත්ථෙ චෙතං උපයොගවචනං, අනාදරං හුත්වාති වා යොජෙතබ්බං. කෙචීති අභයගිරිවාසිනො. කායෙන පටිබද්ධො කායපටිබද්ධො, තෙන පටිබද්ධො කායපටිබද්ධපටිබද්ධො ¶ , තෙන. වචනමත්තමෙවාති ‘‘පටිබද්ධපටිබද්ධ’’න්ති එකං අතිරෙකං පටිබද්ධවචනමත්තමෙව නානං, අත්ථතො පන කායපටිබද්ධමෙවාති අධිප්පායො. යම්පීති යම්පි වත්ථු. තත්රාති තස්මිං වට්ටනෙ. තන්ති අනුජානනං.

නෙය්යො අධිප්පායං නෙත්වා ඤාතො අත්ථො ඉමස්සාති නෙය්යත්ථං. එත්ථාති සුත්තෙ, සුත්තස්ස වා. යන්ති වත්ථු පතතීති සම්බන්ධො. පරිගළිත්වාති භස්සිත්වා. සුද්ධායාති නිරජාය. සාමන්ති සයං. පුඤ්ඡිත්වා වාතිආදීසු තයො වාසද්දා අනියමවිකප්පත්ථා. පුඤ්ඡිතාදීසු හි එකස්මිං කිච්චෙ ¶ කතෙ ඉතරකිච්චං කාතබ්බං නත්ථීති අධිප්පායො. තෙනාති තෙන භික්ඛුනා, ‘‘ආහරාපෙතුම්පී’’තිපදෙ කාරිතකම්මං. ‘‘කස්මා න වට්ටතී’’ති පුච්ඡා. හීති විත්ථාරො. වදන්තෙන භගවතාති සම්බන්ධො. එත්ථාති සුත්තවචනෙසු. ‘‘පරිච්චත්තං තං භික්ඛවෙ දායකෙහී’’ති වචනෙනාති යොජනා. අධිප්පායොති නීතත්ථො අධිප්පායො, නිප්පරියායෙන ඉතත්ථො ඤාතත්ථො අධිප්පායොති වුත්තං හොති.

එවං නීතත්ථමධිප්පායං දස්සෙත්වා නෙය්යත්ථ, මධිප්පායං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්මා චා’’ති ආදි. තන්ති පරිභුඤ්ජනං අනුඤ්ඤාතන්ති සම්බන්ධො. දුතියදිවසෙපීති පිසද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, අපරදිවසෙපීති අත්ථො. අධිප්පායොති නෙය්යත්ථො අධිප්පායො නෙත්වා ඉය්යත්ථො ඤාතත්ථො අධිප්පායොති වුත්තං හොති.

භුඤ්ජන්තානං භික්ඛූනන්ති සම්බන්ධො. හීති විත්ථාරො. දන්තාති දසනා. තෙ හි දංසීයන්ති භක්ඛීයන්ති එතෙහීති ‘‘දන්තා’’ති වුච්චන්ති. සත්ථංයෙව සත්ථකං ඛුද්දකට්ඨෙන, තෙන පටිග්ගහිතෙන සත්ථකෙන. එතන්ති මලං. තන්ති ලොහගන්ධමත්තං. පරිහරන්තීති පටිග්ගහෙත්වා හරන්ති. හීති සච්චං, යස්මා වා. තං සත්ථකං පරිභොගත්ථාය යස්මා න පරිහරන්ති, තස්මා එසෙව නයොති අත්ථො. උග්ගහිතපච්චයා, සන්නිධිපච්චයා වා දොසො නත්ථීති වුත්තං හොති. තත්ථාති තෙසු තක්කඛීරෙසු. නීලිකාති නීලවණ්ණා ස්නෙහා. ආමකතක්කාදීසූති අපක්කෙසු තක්කඛීරෙසු.

කිලිට්ඨඋදකන්ති ¶ සමලං උදකං. තස්සාති සාමණෙරස්ස. පත්තගතං ඔදනන්ති සම්බන්ධො. අස්සාති සාමණෙරස්ස. උග්ගහිතකොති අවගහිතකො. ‘‘උඤ්ඤාතො’’තිආදීසු (සං. නි. 1.112) විය උකාරො ඔකාරවිපරීතො හොති, අපටිග්ගහෙත්වා ගහිතත්තා දුග්ගහිතකොති වුත්තං හොති.

එතෙනාති ඔදනෙන. පටිග්ගහිතමෙව හොති හත්ථතො අමුත්තත්තාති අධිප්පායො.

පුන පටිග්ගහෙතබ්බං සාපෙක්ඛෙ සතීති අධිප්පායො. එත්තොති ඉතො පත්තතො. සාමණෙරො පක්ඛිපතීති සම්බන්ධො. තතොති පත්තතො. කෙචීති අභයගිරිවාසිනො. තන්ති ‘‘පුන පටිග්ගහෙතබ්බ’’න්ති වදන්තානං කෙසඤ්චි ආචරියානං වචනං වෙදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. යන්ති පූවභත්තාදි.

අත්තනො ¶ වාති සාමණෙරස්ස වා. සාමණෙරාති ආමන්තනං. තස්සාති සාමණෙරස්ස. භාජනෙති යාගුපචනකභාජනෙ. යාගුකුටන්ති යාගුයා පූරිතං කුටං. තන්ති යාගුකුටං. ‘‘භික්ඛුනා පටිග්ගණ්හාපෙතු’’න්ති කාරිතකම්මං උපනෙතබ්බං. ගීවං ඨපෙත්වා ආවජ්ජෙතීති සම්බන්ධො. ආවජ්ජෙතීති පරිණාමෙති.

පටිග්ගහණූපගං භාරන්ති ථාමමජ්ඣිමෙන පුරිසෙන සංහාරිමං භාරං. බලවතා සාමණෙරෙනාති සම්බන්ධො. තෙලඝටං වාති තෙලෙන පක්ඛිත්තං ඝටං වා. ලග්ගෙන්තීති ලම්බෙන්ති. අයමෙව වා පාඨො.

නාගස්ස දන්තො වියාති නාගදන්තකො, සදිසත්ථෙ කො. අඞ්කීයතෙ ලක්ඛීයතෙ අනෙනාති අඞ්කුසො, ගජමත්ථකම්හි විජ්ඣනකණ්ඩකො. අඞ්කුසො වියාති අඞ්කුසකො, තස්මිං අඞ්කුසකෙ වා ලග්ගිතා හොන්තීති සම්බන්ධො. ගණ්හතොති ගණ්හන්තස්ස. මඤ්චස්ස හෙට්ඨා හෙට්ඨාමඤ්චො, තස්මිං. තන්ති තෙලථාලකං.

ආරොහන්තෙහි ¶ ච ඔරොහන්තෙහි ච නිච්චං සෙවීයතීති නිස්සෙණී, තස්සා මජ්ඣං නිස්සෙණිමජ්ඣං, තස්මිං. කණ්ණෙ උට්ඨිතං කණ්ණිකං, කණ්ණමලං, කණ්ණිකං විය කණ්ණිකං, යථා හි කණ්ණමලං කණ්ණතො උට්ඨහිත්වා සයං පවත්තති, එවං තෙලාදිතො උට්ඨහිත්වා සයං පවත්තතීති වුත්තං හොති. ඝනචුණ්ණන්ති කථිනචුණ්ණං. තංසමුට්ඨානමෙව නාමාති තතො තෙලාදිතො සමුට්ඨානමෙව නාම හොතීති අත්ථො. එතන්ති කණ්ණිකාදි. ඉදං පදං පුබ්බාපරාපෙක්ඛං.

යොත්තෙනාති රජ්ජුනා. අඤ්ඤො දෙතීති සම්බන්ධො.

පවිසන්තෙ ච නික්ඛමන්තෙ ච වරති ආවරති ඉමායාති වති, තං. උච්ඡූති රසාලො. සො හි උසති විසං දාහෙතීති උච්ඡූති වුච්චති, තං. තිම්බරුසකන්ති තින්දුකං. තඤ්හි තෙමෙති භුඤ්ජන්තං පුග්ගලං අද්දෙති රසෙනාති තිම්බො, රුසති ඛුද්දිතං නාසෙතීති රුසකො, තිම්බො ච සො රුසකො චාති ‘‘තිම්බරුසකො’’ති වුච්චති, තං. වතිදණ්ඩකෙසූති වතියා අත්ථාය නික්ඛණිතෙසු දණ්ඩකෙසු. මයං පනාති සඞ්ගහකාරාචරියභූතා බුද්ධඝොසනාමකා මයං පන, අත්තානං සන්ධාය බහුවචනවසෙන වුත්තං. න පුථුලො පාකාරොති අඩ්ඪතෙය්යහත්ථපාසානතික්කමං සන්ධාය වුත්තං. හත්ථසතම්පීති රතනසතම්පි.

සොති ¶ සාමණෙරො. භික්ඛුස්ස දෙතීති යොජනා. අපරොති සාමණෙරො.

ඵලං ඉමිස්සත්ථීති ඵලිනී, ඉනපච්චයො ඉත්ථිලිඞ්ගජොතකො ඊ, තං සාඛන්ති යොජනා. ඵලිනිසාඛන්ති සමාසතොපි පාඨො අත්ථි. මච්ඡිකවාරණත්ථන්ති මධුඵාණිතාදීහි මක්ඛනට්ඨානෙ නිලීයන්තීති මක්ඛිකා, තායෙව මච්ඡිකා ඛකාරස්ස ඡකාරං කත්වා, තාසං නිවාරණාය. මූලපටිග්ගහමෙවාති මූලෙ පටිග්ගහණමෙව, පඨමපටිග්ගහමෙවාති වුත්තං හොති.

භික්ඛු ගච්ඡතීති සම්බන්ධො. අරිත්තෙනාති කෙනිපාතෙන. තඤ්හි අරති නාවා ගච්ඡති අනෙනාති අරිත්තං, තෙන. තන්ති පටිග්ගහණාරහං භණ්ඩං ¶ . අනුපසම්පන්නෙනාති කාරිතකම්මං. තස්මිම්පීති චාටිකුණ්ඩකෙපි. තන්ති අනුපසම්පන්නං.

පාථෙය්යතණ්ඩුලෙති පථස්ස හිතෙ තණ්ඩුලෙ. තෙසන්ති සාමණෙරානං. ඉතරෙහීති භික්ඛූහි ගහිතතණ්ඩුලෙහි. සබ්බෙහි භික්ඛූහි භුත්තන්ති සම්බන්ධො. එත්ථාති භික්ඛූහි ගහිතෙහි සාමණෙරස්ස තණ්ඩුලෙහි යාගුපචනෙ න දිස්සතීති සම්බන්ධො. කාරණන්ති පරිවත්තෙත්වා භුත්තස්ස ච අපරිවත්තෙත්වා භුත්තස්ස ච කාරණං.

භත්තං පචිතුකාමො සාමණෙරොති යොජනා. භික්ඛුනා ආරොපෙතබ්බං, අග්ගි න කාතබ්බොති සම්බන්ධො. පුන පටිග්ගහණකිච්චං නත්ථි මූලෙ පටිග්ගහිතත්තාති අධිප්පායො.

අස්සාති සාමණෙරස්ස. තතොති අග්ගිජාලනතො.

තත්තෙ උදකෙති උදකෙ තාපෙ. තතොති තණ්ඩුලපක්ඛිපනතො.

පිධානන්ති උක්ඛලිපිධානං. තස්සෙවාති හත්ථකුක්කුච්චකස්ස භික්ඛුනො එව. දබ්බිං වාති කටච්ඡුං වා. සො හි දරීයති විලොළීයති ඉමායාති දබ්බීති වුච්චති.

තත්රාති තස්මිං ඨපනෙ. තස්සෙවාති ලොලභික්ඛුස්සෙව. තතොති පත්තතො. පුන තතොති සාඛාදිතො. තත්ථාති ඵලරුක්ඛෙ.

විතක්කං සොධෙතුන්ති ‘‘මය්හම්පි දස්සතී’’ති විතක්කං සොධෙතුං. තතොති අම්බඵලාදිතො.

පුන ¶ තතොති මාතාපිතූනමත්ථාය ගහිතතෙලාදිතො. තෙති මාතාපිතරො. තතොයෙවාති තෙහියෙව තණ්ඩුලෙහි සම්පාදෙත්වාති සම්බන්ධො.

එත්ථාති තාපිතඋදකෙ. අමුඤ්චන්තෙනෙව හත්ථෙනාති යොජනා. අඞ්ගන්ති විනාසං ගච්ඡන්තීති අඞ්ගාරා. දරීයන්ති ඵලීයන්තීති දාරූනි.

ගවති ¶ පරිභුඤ්ජන්තානං විස්සට්ඨං සද්දං කරොතීති ගුළො, ගුළති විසතො ජීවිතං රක්ඛතීති වා ගුළො, තං භාජෙන්තො භික්ඛූති සම්බන්ධො. තස්සාති ලොලසාමණෙරස්ස.

ධූමස්සත්ථාය වට්ටීයති වට්ටිත්වා කරීයතීති ධූමවට්ටි, තං. මුඛීයති විපරීයතීති මුඛං. කං වුච්චති සීසං, තං තිට්ඨති එත්ථාති කණ්ඨො.

භත්තුග්ගාරොති උද්ධං ගිරති නිග්ගිරතීති උග්ගාරො, භත්තමෙව උග්ගාරො භත්තුග්ගාරො, උග්ගාරභත්තන්ති අත්ථො. දන්තන්තරෙති දන්තවිවරෙ.

උපකට්ඨෙ කාලෙති ආසන්නෙ මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ. කක්ඛාරෙත්වාති සඤ්චිත්වා. තස්ස අත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ද්වෙ තයො ඛෙළපිණ්ඩෙ පාතෙත්වා’’ති. ඵළුසඞ්ඛාතං සිඞ්ගං විසාණං අස්මිං අත්ථීති සිඞ්ගී, සොයෙව කටුකභයෙහි විරමිතබ්බත්තා සිඞ්ගීවෙරොති වුච්චති. අඞ්කීයති රුක්ඛො නවං උග්ගතොති ලක්ඛීයති එතෙහීති අඞ්කුරා, සමං ලොණෙන උදකං, සමං වා උදකෙන ලොණං අස්මින්ති සමුද්දො, තස්ස උදකං අවයවීඅවයවභාවෙනාති සමුද්දොදකං, තෙන අපටිග්ගහිතෙනාති සම්බන්ධො. ඵාණති ගුළතො ථද්ධභාවං ගච්ඡතීති ඵාණිතං. කරෙන හත්ථෙන ගහිතබ්බාති කරකා, වස්සොපලං, කරෙන ගණ්හිතුමරහාති අත්ථො. කතකට්ඨිනාති කතකනාමකස්ස එකස්ස රුක්ඛවිසෙසස්ස අට්ඨිනා. තන්ති උදකං. කපිත්ථොති එකස්ස අම්බිලඵලස්ස රුක්ඛවිසෙසස්ස නාමං.

බහලන්ති ආවිලං. සන්දිත්වාති විසන්දිත්වා. කකුධසොබ්භාදයොති කකුධරුක්ඛසමීපෙ ඨිතා සොබ්භාදයො. රුක්ඛතොති කකුධරුක්ඛතො. පරිත්තන්ති අප්පකං.

පානීයඝටෙ පක්ඛිත්තානි හොන්තීති සම්බන්ධො. තන්ති වාසමත්තං උදකං. තත්ථෙවාති ඨපිතපුප්ඵවාසිතපානීයෙයෙව ¶ . ඨපිතං දන්තකට්ඨන්ති සම්බන්ධො. අජානන්තස්ස භික්ඛුස්සාති යොජනා. අනාදරෙ චෙතං සාමිවචනං. හීති සච්චං, යස්මා වා.

කිං ¶ මහාභූතං වට්ටති, කිං න වට්ටතීති යොජනා. යං පනාති මහාභූතං පන. අඞ්ගලග්ගන්ති අඞ්ගෙසු ලග්ගං, මහාභූතන්ති සම්බන්ධො. එත්ථාති සෙදෙ. සුඣාපිතන්ති අඞ්ගාරසදිසං කත්වා සුට්ඨු ඣාපිතං.

චත්තාරීති පථවී ඡාරිකා ගූථං මුත්තන්ති චත්තාරි. මහාවිකටානීති මහන්තානි සප්පදට්ඨක්ඛණසඞ්ඛාතෙ විකාරකාලෙ කත්තබ්බානි ඔසධානි. එත්ථාති ‘‘අසති කප්පියකාරකෙ’’ති වචනෙ. කාලොදිස්සං නාමාති බ්යාධොදිස්ස, පුග්ගලොදිස්ස, කාලොදිස්ස, සමයොදිස්ස, දෙසොදිස්ස, වසොදිස්ස, භෙසජ්ජොදිස්සසඞ්ඛාතෙසු සත්තසු ඔදිස්සෙසු කාලොදිස්සං නාමාති අත්ථො. දසමං.

269. අචෙලකවග්ගස්ස පඨමෙ පරිවිසති එත්ථාති පරිවෙසනන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පරිවෙසනට්ඨාන’’න්ති. පරිබ්බාජකපබ්බජසද්දා සමානාති ආහ ‘‘පරිබ්බාජකසමාපන්නොති පබ්බජ්ජං සමාපන්නො’’ති. තිත්ථෙන සමං පූරතීති සමතිත්ථීකං, නදීආදීසු උදකං, සමතිත්ථිකං වියාති සමතිත්ථිකං, පත්තභාජනෙසු යාගුභත්තං. තෙසන්ති මාතාපිතූනං දෙන්තස්සාති සම්බන්ධො. ‘‘දාපෙතී’’ති එත්ථ දාධාතුයා සම්පදානස්ස සුවිජානිතත්තා තං අදස්සෙත්වා කාරිතකම්මමෙව දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනුපසම්පන්නෙනා’’ති.

273. ‘‘සන්තිකෙ’’තිඉමිනා ‘‘උපනික්ඛිපිත්වා’’ති එත්ථ උපසද්දස්ස සමීපත්ථං දස්සෙති. තෙසන්ති ¶ තිත්ථියානං. තත්ථාති භාජනෙ. ඉතොති පත්තතො. ඉධාති මය්හං භාජනෙ. නන්ති ඛාදනීයභොජනීයං. තස්සාති තිත්ථියස්සාති. පඨමං.

274. දුතියෙ ¶ පටික්කමනඅසනසාලසද්දානං පරියායත්තා වුත්තං ‘‘අසනසාලායපී’’ති. භත්තස්ස විස්සජ්ජනං භත්තවිස්සග්ගොති කතෙ භත්තකිච්චන්ති ආහ ‘‘භත්තකිච්ච’’න්ති. සම්භූධාතුස්ස පපුබ්බඅපධාත්වත්ථත්තා වුත්තං ‘‘න පාපුණී’’ති.

276. වුත්තාවසෙසන්ති වුත්තෙහි මාතුගාමෙන සද්ධිං හසිතුකාමතාදීහි අවසෙසං. තස්මින්ති උය්යොජිතභික්ඛුම්හි. අත්ථතොති විජහන්තවිජහිතභික්ඛූනං අවිනාභාවසඞ්ඛාතඅත්ථතො. ඉතරෙනාති උය්යොජකභික්ඛුනා. තත්ථාති ‘‘දස්සනූපචාරං වා සවනූපචාරං වා’’තිවචනෙ. එත්ථාති නිද්ධාරණසමුදායො, දස්සනූපචාරසවනූපචාරෙසූති අත්ථො. ‘‘තථාතිඉමිනා ද්වාදසහත්ථපමාණං අතිදිසති. තෙහීති කුට්ටාදීහි. තස්සාති දස්සනූපචාරාතික්කමස්ස. ‘‘වුත්තපකාරමනාචාර’’න්ති ඉමිනා ‘‘න අඤ්ඤො කොචි පච්චයො’’ති එත්ථ අඤ්ඤසද්දස්ස අපාදානං දස්සෙති, ‘‘කාරණ’’න්තිඉමිනා පච්චයසද්දස්සත්ථං.

277. කලිසද්දස්ස පාපපරාජයසඞ්ඛාතෙසු ද්වීසු අත්ථෙසු පාපසඞ්ඛාතො කොධොති ආහ ‘‘කලීති කොධො’’ති. ‘‘ආණ’’න්තිඉමිනා සාසනසද්දස්සත්ථං දස්සෙති. වුත්තඤ්හි ‘‘ආණා ච සාසනං ඤෙය්ය’’න්ති. කොධවසෙන වදතීති සම්බන්ධො. දස්සෙත්වා වදතීති යොජනා. ඉමස්ස ඨානං නිසජ්ජං ආලොකිතං විලොකිතං පස්සථ භොති යොජනා. ඉමිනාපීති අමනාපවචනං වචනෙනාපීති. දුතියං.

279. තතියෙ ‘‘සයනියඝරෙ’’ති වත්තබ්බෙ යකාරලොපං කත්වා ‘‘සයනිඝරෙ’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘සයනිඝරෙ’’ති. යතොති එත්ථ තොසද්දො පඨමාදීසු අත්ථෙසු දිස්සති. ‘‘යතොනිදාන’’න්තිආදීසු (සු. නි. 275) පඨමත්ථෙ. ‘‘අන්තරායෙ අසෙසතො’’තිආදීසු (ධ. ස. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා 7) දුතියත්ථෙ ¶ . ‘‘අනිච්චතො’’තිආදීසු (පට්ඨා. 1.1.409) තතියත්ථෙ. ‘‘මාතිතො පිතිතො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.311) පඤ්චම්යත්ථෙ. ‘‘යං ¶ පරතො දානපච්චයා’’තිආදීසු (ජා. 2.22.585) ඡට්ඨ්යත්ථෙ. ‘‘පුරතො පච්ඡතො’’තිආදීසු (පාචි. 576) සත්තම්යත්ථෙ. ‘‘පදමතො’’තිආදීසු කාරණත්ථෙ දිස්සති. ඉධාපි කාරණත්ථෙයෙවාති ආහ ‘‘යස්මා’’ති. යස්මා කාරණා අය්යස්ස භික්ඛා දින්නා, තස්මා ගච්ඡථ භන්තෙ තුම්හෙති අත්ථො. යන්ති භික්ඛං. වොති තුම්හෙහි. අධිප්පායොති පුරිසස්ස අජ්ඣාසයො. ‘‘පරියුට්ඨිතො’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි අත්ථපකරණාදිතො රාගපරියුට්ඨිතොවාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘රාගපරියුට්ඨිතො’’ති, රාගෙන පරිභවිත්වා උට්ඨිතොති අත්ථො.

280. සභොජනන්ති එත්ථ සකාරො සහසද්දකාරියො ච අකාරුකාරානං අසරූපත්තා අකාරතො උකාරස්ස ලොපො ච තීසු පදෙසු පච්ඡිමානං ද්වින්නං පදානං තුල්යත්ථනිස්සිතසමාසො ච පුබ්බපදෙන සහ භෙදනිස්සිතබාහිරත්ථසමාසො ච හොති, ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සහ උභොහි ජනෙහී’’ති. අථ වා භුඤ්ජිතබ්බන්ති භොජනං, සං විජ්ජති භොජනං අස්මිං කුලෙති සභොජනන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. හීති සච්චං. තෙනෙවාති තෙනෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං භුඤ්ජිතබ්බත්තා. අස්සාති ‘‘සභොජනෙ’’තිපදස්ස. ඝරෙති එත්ථ පුබ්බො සයනිසද්දො ලොපොති ආහ ‘‘සයනිඝරෙ’’ති. ඉමිනා ‘‘දත්තො’’තිආදීසු විය පුබ්බපදලොපසමාසං දස්සෙති. පිට්ඨසඞ්ඝාටස්සාති එත්ථ පිට්ඨසඞ්ඝාටො නාම න අඤ්ඤස්ස යස්ස කස්සචි, අථ ඛො සයනිඝරගබ්භස්සෙවාති ආහ ‘‘තස්ස සයනිඝරගබ්භස්සා’’ති. යථා වා තථා වාති යෙන වා තෙ න වා ආකාරෙන. කතස්සාති පිට්ඨිවංසං ආරොපෙත්වා වා අනාරොපෙත්වා වා කතස්සාති. තතියං.

284. චතුත්ථපඤ්චමෙසු යථා ච සභොජනසික්ඛාපදං පඨමපාරාජිකසමුට්ඨානං, එවමෙව තානිපීති යොජනාති. චතුත්ථපඤ්චමානි.

294. ඡට්ඨෙ ¶ කස්මා තෙහි ‘‘දෙථාවුසො භත්ත’’න්ති වුත්තං, නනු භික්ඛූනං එවං වත්තුං න වට්ටතීති ආහ ‘‘එත්ථ තං කිරා’’තිආදි. තස්මාති යස්මා අභිහටං අහොසි, තස්මා.

295. ඉදං පන වචනං ආහාති සම්බන්ධො. පසාදඤ්ඤථත්තන්ති පසාදස්ස අඤ්ඤෙනාකාරෙන භාවො. නන්ති ඛාදනීයං. ‘‘ගහෙත්වා ආගමංසූ’’තිඉමිනා ‘‘උස්සාරියිත්ථා’’ති එත්ථ උකාරස්ස උග්ගහත්ථතඤ්ච ¶ සරධාතුස්ස ගත්යත්ථතඤ්ච අජ්ජතනිඤුංවිභත්තියා ත්ථත්තඤ්ච දස්සෙති, උග්ගහෙත්වා සාරිංසු අගමංසූති අත්ථො.

298. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ. ඨිතස්ස භික්ඛුනො චිත්තං උප්පන්නන්ති යොජනා. තතොති චිත්තුප්පන්නතො. යන්ති භික්ඛුං. පකතිවචනෙනාති උච්චාසද්දමකත්වා පවත්තෙන සභාවවචනෙන. අන්තොවිහාරෙති වචනස්ස අතිසම්බාධත්තා අයුත්තභාවං මඤ්ඤමානො ආහ ‘‘අපි ච අන්තොඋපචාරසීමායා’’ති.

302. ගාමස්ස අන්තරෙ ආරාමො තිට්ඨතීති අන්තරාරාමො විහාරො, තං ගච්ඡතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අන්තොගාමෙ’’තිආදීති. ඡට්ඨං.

303. සත්තමෙ ‘‘භගවතො’’තිපදං ‘‘චූළපිතුපුත්තො’’තිපදෙ සම්බන්ධො, ‘‘මහල්ලකතරො’’තිපදෙ අපාදානං. චූළපිතුපුත්තොති සුද්ධොදනො, සක්කොදනො, සුක්කොදනො, ධොතොදනො, අමිතොදනොති පඤ්ච ජනා භාතරො, අමිතා, පාලිතාති ද්වෙ භගිනියො. තෙසු භගවා ච නන්දො ච ජෙට්ඨභාතුභූතස්ස සුද්ධොදනස්ස පුත්තා, ආනන්දො කනිට්ඨභාතුභූතස්ස අමිතොදනස්ස පුත්තො, මහානාමො ච අනුරුද්ධො ච තතියස්ස සුක්කොදනස්ස පුත්තා. සක්කොදනධොතොදනානං පුත්තා අපාකටා. තිස්සත්ථෙරො අමිතාය නාම භගිනියා පුත්තො, පාලිතාය පුත්තධීතරා අපාකටා. තස්මා චූළපිතුනො සුක්කොදනස්ස ¶ පුත්තො චූළපිතුපුත්තොති අත්ථො දට්ඨබ්බො. ද්වීසු ඵලෙසූති හෙට්ඨිමෙසු ද්වීසු ඵලෙසු. උස්සන්නසද්දො බහුපරියායොති ආහ ‘‘බහූ’’ති. වජතොති ගොට්ඨතො. තඤ්හි ගාවො ගොචරට්ඨානතො පටික්කමිත්වා නිවාසත්ථාය වජන්ති ගච්ඡන්ති අස්මින්ති වජොති වුච්චති.

306. තස්මිං සමයෙති තස්මිං පවාරණසමයෙ. ‘‘එත්තකෙහී’’තිපදස්ස නාමවසෙන වා පරිමාණවසෙන වා දුවිධස්ස අත්ථස්ස අධිප්පෙතත්තා වුත්තං ‘‘නාමවසෙන පරිමාණවසෙනා’’ති. තෙසු නාමං සන්ධාය එතං නාමං එතෙසං භෙසජ්ජානන්ති එත්තකානීති වචනත්ථො කාතබ්බො, පරිමාණං සන්ධාය එතං පරිමාණං එතෙසන්ති එත්තකානීති වචනත්ථො කාතබ්බො. ‘‘අඤ්ඤං භෙසජ්ජ’’න්ති එත්ථ අඤ්ඤසද්දස්ස අපාදානං නාමං වා පරිමාණං වා භවෙය්යාති ආහ ‘‘සබ්බිනා පවාරිතො’’තිආදි.

310. යෙති ¶ දායකා, පවාරිතා හොන්තීති සම්බන්ධොති. සත්තමං.

311. අට්ඨමෙ ‘‘අභිමුඛ’’න්තිඉමිනා අභිසද්දස්සත්ථං දස්සෙති. ‘‘උය්යාතො’’තිපදස්ස උට්ඨහිත්වා යාතොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නගරතො නිග්ගතො’’ති. ‘‘කතඋය්යොග’’න්ති ඉමිනා උට්ඨහිත්වා යුඤ්ජති ගච්ඡතීති උය්යුත්තාති දස්සෙති. ධාතූන, මනෙකත්ථත්තා වුත්තං ‘‘ගාමතො නික්ඛන්ත’’න්ති.

314. ද්වාදස පුරිසා ඉමස්ස හත්ථිනොති ද්වාදසපුරිසො, ආවුධො හත්ථෙසු එතෙසන්ති ආවුධහත්ථා. නින්නන්ති නින්නට්ඨානං, පස්සතො භික්ඛුනොති සම්බන්ධොති. අට්ඨමං.

319. නවමෙ ‘‘තිට්ඨතු වා’’තිආදිනා වසනාකාරං දස්සෙති. වාසද්දො ‘‘චඞ්කමතු වා’’තිඅත්ථං සම්පිණ්ඩෙති. කිඤ්චි ඉරියාපථන්ති චතූසු ¶ ඉරියාපථෙසු කිඤ්චි ඉරියාපථං. යථා රුද්ධමානෙ සඤ්චාරො ඡිජ්ජති, එවං රුද්ධා සංවුතා හොතීති යොජනා. ‘‘රුද්ධො’’ති ඉමිනා ‘‘පලිබුද්ධො’’ති එත්ථ පරිපුබ්බස්ස බුධිධාතුස්ස අධිප්පායත්ථං දස්සෙතීති. නවමං.

322. දසමෙ යුජ්ඣන්තීති සංපහරන්ති. ‘‘බලස්ස අග්ගං එත්ථා’’තිඉමිනා භින්නාධිකරණබාහිරත්ථසමාසං දස්සෙති. ‘‘ජානන්තී’’තිපදං අත්ථසම්පුණ්ණත්ථාය පක්ඛිත්තං. අග්ගන්ති කොට්ඨාසං. බලං ගණීයති එත්ථාති බලග්ගන්ති වචනත්ථොපි යුජ්ජති. තෙනාහ ‘‘බලගණනට්ඨාන’’න්ති. ඉදඤ්හි වචනං අම්බසෙචනගරුසිනනයෙන වුත්තං. කථං? ‘‘බලගණනට්ඨාන’’න්ති වදන්තෙන අට්ඨකථාචරියෙන ‘‘බලස්ස අග්ගං ජානන්ති එත්ථාති බලග්ග’’න්ති වචනත්ථස්ස පිණ්ඩත්ථො ච ඤාපීයති, ‘‘බලං ගණීයති එත්ථාති බලග්ග’’න්ති වචනත්ථො ච දස්සීයති. වියූහීයතෙ සම්පිණ්ඩීයතෙ බ්යූහො, සෙනාය බ්යූහො සෙනාබ්යූහොති අත්ථං දස්සෙති ‘‘සෙනාය වියූහ’’න්තිආදිනා. අණති භෙරවසද්දං කරොතීති අණීකං, මුද්ධජණකාරො, හත්ථීයෙව අණීකං ¶ හත්ථාණීකං. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. යො හත්ථී පුබ්බෙ වුත්තො, තෙන හත්ථිනාති යොජනාති. දසමං.

326. සුරාපානවග්ගස්ස පඨමෙ භද්දා වති එත්ථාති භද්දවතිකාති ච, භද්දා වති භද්දවති, සා එත්ථ අත්ථීති භද්දවතිකාති ච අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සො’’තිආදි. සොති ගාමො ලභීති සම්බන්ධො. පථං ගච්ඡන්තීති පථාවිනොති කතෙ අද්ධිකායෙවාති ආහ ‘‘අද්ධිකා’’ති. අද්ධං ගච්ඡන්තීති අද්ධිකා. ‘‘පථිකා’’තිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො. ‘‘තෙජසා තෙජ’’න්තිපදානි සම්බන්ධාපෙක්ඛානි ච හොන්ති ¶ , පදානං සමානත්තා සම්බන්ධො ච සමානොති මඤ්ඤිතුං සක්කුණෙය්යා ච හොන්ති, තස්මා තෙසං සම්බන්ධඤ්ච තස්ස අසමානතඤ්ච දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අත්තනො තෙජසා නාගස්ස තෙජ’’න්ති. ‘‘ආනුභාවෙනා’’තිඉමිනා පන තෙජසද්දස්ස අත්ථං දස්සෙති. කපොතස්ස පාදො කපොතො උපචාරෙන, තස්ස එසො කාපොතො, වණ්ණො. කාපොතො විය වණ්ණො අස්සාති කාපොතිකාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කපොතපාදසමවණ්ණරත්තොභාසා’’ති. පසන්නසද්දස්ස පසාදසද්ධාදයො නිවත්තෙතුං ‘‘සුරාමණ්ඩස්සෙතං අධිවචන’’න්ති වුත්තං. පඤ්චාභිඤ්ඤස්ස සතොති පඤ්චාභිඤ්ඤස්ස සමානස්ස සාගතස්සාති යොජනා.

328. ‘‘මධුකපුප්ඵාදීනං රසෙන කතො’’තිඉමිනා පුප්ඵානං රසෙන කතො ආසවො පුප්ඵාසවොති වචනත්ථං දස්සෙති. එස නයො ‘‘ඵලාසවො’’තිආදීසුපි. සුරාමෙරයානං විසෙසං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සුරා නාමා’’තිආදි. පිට්ඨකිණ්ණපක්ඛිත්තාති පිට්ඨෙන ච කිණ්ණෙන ච පක්ඛිත්තා කතා වාරුණීති සම්බන්ධො. කිණ්ණාති ච සුරාය බීජං. තඤ්හි කිරන්ති නානාසම්භාරානි මිස්සීභවන්ති එත්ථාති කිණ්ණාති වුච්චති. තස්සායෙව මණ්ඩෙති යොජනා. සුරනාමකෙන එකෙන වනචරකෙන කතාති සුරා. මදං ජනෙතීති මෙරයං.

329. ලොණසොවීරකන්ති ¶ එවංනාමකං පානං. සුත්තන්තිපි එවමෙව. තස්මින්ති සූපසංපාකෙ. තෙලං පන පචන්තීති සම්බන්ධො. නත්ථි තිඛිණං මජ්ජං එත්ථාති අතිඛිණමජ්ජං, අතිඛිණමජ්ජෙ තස්මිංයෙව තෙලෙති අත්ථො. යං පනාති තෙලං පන. තිඛිණං මජ්ජං ඉමස්ස තෙලස්සාති තිඛිණමජ්ජං. යත්ථාති තෙලෙ. අරිට්ඨොති එවංනාමකං භෙසජ්ජං. තන්ති අරිට්ඨං, ‘‘සන්ධායා’’තිපදෙ අවුත්තකම්මං. එතන්ති ‘‘අමජ්ජං අරිට්ඨ’’න්තිවචනං, ‘‘වුත්ත’’න්තිපදෙ වුත්තකම්මන්ති. පඨමං.

330. දුතියෙ අඞ්ගුලීහි පතුජ්ජනං අඞ්ගුලිපතොදො, සොයෙව අඞ්ගුලිපතොදකොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අඞ්ගුලීහී’’තිආදි. උත්තන්තොති ¶ අවතපන්තො. අවතපන්තොති ච අත්ථතො කිලමන්තොයෙවාති ආහ ‘‘කිලමන්තො’’ති. කිලමන්තො හුත්වාති යොජනා. අස්සාසගහණෙන පස්සාසොපි ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘අස්සාසපස්සාසසඤ්චාරො’’ති. තම්පීති භික්ඛුනිම්පීති. දුතියං.

335. තතියෙ පකාරෙන කරීයති ඨපීයතීති පකතං පඤ්ඤත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යං භගවතා’’තිආදි. යන්ති සික්ඛාපදං.

336. හසසඞ්ඛාතො ධම්මො සභාවො හසධම්මොති වුත්තෙ අත්ථතො කීළිකායෙවාති ආහ ‘‘කීළිකා වුච්චතී’’ති.

337. ගොප්ඵකානන්ති චරණගණ්ඨිකානං. තෙ හි පාදෙ පාදං ඨපනකාලෙ අඤ්ඤමඤ්ඤූපරි ඨපනතො ගොපීයන්තීති ගොප්ඵා, තෙ එව ගොප්ඵකාති වුච්චන්ති. පාදස්ස හි උපරි පාදං ඨපනකාලෙ එකස්ස උපරි එකො න ඨපෙතබ්බො. තෙනාහ භගවා ‘‘පාදෙ පාදං අච්චාධායා’’ති (දී. නි. 2.196; ම. නි. 1.423; අ. නි. 3.16). ඔට්ඨජො දුතියො. ඔරොහන්තස්ස භික්ඛුනොති සම්බන්ධො.

338. ඵියාරිත්තාදීහීති ආදිසද්දෙන ලඞ්කාරාදයො සඞ්ගණ්හාති. කෙචි වදන්තීති සම්බන්ධො. පතනුප්පතනවාරෙසූති පතනවාර උප්පතනවාරෙසු. තත්ථාති තස්සං ඛිත්තකථලායං. හීති සච්චං ¶ , යස්මා වා. ඨපෙත්වා කීළන්තස්සාති සම්බන්ධො. ලිඛිතුං වට්ටති කීළාධිප්පායස්ස විරහිතත්තාති අධිප්පායො. කීළාධිප්පායෙන අත්ථජොතකං අක්ඛරං ලිඛන්තස්සාපි ආපත්තියෙවාති වදන්ති. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙති. තතියං.

342. චතුත්ථෙ ධම්මො නාම තන්තියෙවාති ආහ ‘‘තන්තී’’ති. පවෙණීති තස්සෙව වෙවචනං. ‘‘තං වා න සික්ඛිතුකාමො’’ති එත්ථ තංසද්දස්ස අත්ථමාවිකාතුං වුත්තං ‘‘යෙන පඤ්ඤත්තෙනා’’ති. විනයෙ අපඤ්ඤත්තං ¶ සන්ධාය වුත්තං ‘‘අපඤ්ඤත්තෙනා’’ති ආහ ‘‘සුත්තෙ වා අභිධම්මෙ වා ආගතෙනා’’ති.

344. පවෙණියාති උපාලිආදිකාය ආචරියපරම්පරසඞ්ඛාතාය තන්තියා. කුරුන්දියං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. මහාපච්චරියං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තං සබ්බන්ති කුරුන්දිවාදමහාපච්චරිවාදසඞ්ඛාතං සබ්බං තං වචනං. පවෙණියා ආගතෙති පවෙණියා ආගතසඞ්ඛාතෙ මහාඅට්ඨකථාවාදෙති. චතුත්ථං.

345. පඤ්චමෙ මනුස්සවිග්ගහෙති මනුස්සවිග්ගහපාරාජිකෙති. පඤ්චමං.

350. ඡට්ඨෙ ජනපදස්ස නාමත්තා බහුවචනවසෙන ‘‘භග්ගෙසූ’’ති පාළියං වුත්තං. සුසුමාරසණ්ඨානො පබ්බතසඞ්ඛාතො ගිරි එත්ථාති සුසුමාරගිරි, එතස්ස වා මාපිතකාලෙ සුසුමාරො ගිරති සද්දං නිග්ගිරති එත්ථාති සුසුමාරගිරීති අත්ථමනපෙක්ඛිත්වා වුත්තං ‘‘නගරස්ස නාම’’න්ති. තං පනාති වනං පන. ‘‘මිගාන’’න්තිආදිනා මිගානං අභයො දීයති එත්ථාති මිගදායොති අත්ථං දස්සෙති.

352. ‘‘ජොතිකෙ’’තිපදස්ස ජොතිස්ස අග්ගිස්ස කරණං ජොතිකන්ති දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ජොතිකරණෙ’’ති.

354. ‘‘සමාදහිතුකාමතායා’’තිපදං ¶ ‘‘අරණිසණ්ඨාපනතො’’තිපදෙ හෙතු. ජාලාති සිඛා. සා හි ජලති දිබ්බතීති ජාලාති වුච්චති.

පතිලාතං උක්ඛිපතීති එත්ථ ‘‘පතිතාලාත’’න්ති වත්තබ්බෙ තකාරලොපං කත්වා සන්ධිවසෙන පතිලාතන්ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘අලාතං පතිතං උක්ඛිපතී’’ති. අලාතන්ති උම්මුක්කං. තඤ්හි ආදිත්තං හුත්වා අතිඋණ්හත්තා න ලාතබ්බං න ගණ්හිතබ්බන්ති අලාතන්ති වුච්චති. අවිජ්ඣාතන්ති ඣායනතො ඩය්හනතො අවිගතං අලාතන්ති සම්බන්ධො. ඣායනං ඩය්හනං ඣාතං, විගතං ඣාතං ඉමස්සාලාතස්සාති විජ්ඣාතං.

356. පදීපාදීනීති ¶ පදීපජොතිකාදීනි. තත්ථාති තාසු දුට්ඨවාළමිගඅමනුස්සසඞ්ඛාතාසු ආපදාසු නිමිත්තභූතාසු. නිමිත්තත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනන්ති. ඡට්ඨං.

366. සත්තමෙ පාරං ගච්ඡන්තො න කෙවලං සඋදකාය නදියා එව න්හායිතුං වට්ටති, සුක්ඛාය නදියාපි වට්ටතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සුක්ඛායා’’තිආදි. උක්කිරිත්වාති වියූහිත්වා. ආවාටායෙව ඛුද්දකට්ඨෙන ආවාටකා, තෙසූති. සත්තමං.

368. අට්ඨමෙ අලභීති ලභොති වචනත්ථෙ අපච්චයං කත්වා ණපච්චයස්ස ස්වත්ථභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ලභොයෙව ලාභො’’ති. අපච්චයමකත්වා පකතියා ණපච්චයොපි යුත්තොයෙවාති දට්ඨබ්බං. සද්දන්තරොපි අත්ථන්තරාභාවා සමාසො හොතීති ආහ ‘‘නවචීවරලාභෙනාති වත්තබ්බෙ’’ති. අනුනාසිකලොපන්ති ‘‘නව’’න්ති එත්ථ නිග්ගහීතස්ස විනාසං. නිග්ගහීතඤ්හි නාසං අනුගතත්තා ‘‘අනුනාසික’’න්ති වුච්චති, තස්ස අදස්සන, මකත්වාති අත්ථො. මජ්ඣෙ ඨිතපදද්වයෙති ‘‘නව’’න්ති ච ‘‘චීවරලාභෙනා’’ති ච ද්වින්නං පදානමන්තරෙ ‘‘ඨිතෙ පනා’’ති ච ‘‘භික්ඛුනා’’ති ච පදද්වයෙ. නිද්ධාරණෙ චෙතං භුම්මවචනං. නිපාතොති නිපාතමත්තං. අලභීති ලභොති වචනත්ථස්ස අභිධෙය්යත්ථං දස්සෙතුං ‘‘භික්ඛුනා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘භික්ඛුනා’’තිආදි. පදභාජනෙ පන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. යන්ති යං චීවරං. ‘‘චීවර’’න්ති එත්ථ චීවරසරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යං නිවාසෙතුං වා’’තිආදි. චම්මකාරනීලන්ති චම්මකාරානං තිඵලෙ පක්ඛිත්තස්ස අයගූථස්ස නීලං. මහාපච්චරියං ¶ වුත්තන්ති සම්බන්ධො. දුබ්බණ්ණො කරීයති අනෙනාති දුබ්බණ්ණකරණං, කප්පබින්දුන්ති ආහ ‘‘කප්පබින්දුං සන්ධායා’’ති. ආදියන්තෙන භික්ඛුනා ආදාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. කොණෙසූති අන්තෙසු. වාසද්දො අනියමවිකප්පත්ථො. අක්ඛිමණ්ඩලමත්තං වාති අක්ඛිමණ්ඩලස්ස පමාණං වා කප්පබින්දූති සම්බන්ධො. පට්ටෙ වාති අනුවාතපට්ටෙ ¶ වා. ගණ්ඨියං වාති ගණ්ඨිකපට්ටෙ වා. පාළිකප්පොති ද්වෙ වා තිස්සො වා තතො අධිකා වා බින්දුආවලී කත්වා කතො කප්පො. කණ්ණිකකප්පොති කණ්ණිකං විය බින්දුගොච්ඡකං කත්වා කතො කප්පො. ආදිසද්දෙන අග්ඝියකප්පාදයො සඞ්ගණ්හාති. සබ්බත්ථාති සබ්බාසු අට්ඨකථාසු. එකොපි බින්දු වට්ටොයෙව වට්ටතීති ආහ ‘‘එකං වට්ටබින්දු’’න්ති.

371. අග්ගළාදීනීති ආදිසද්දෙන අනුවාතපරිභණ්ඩෙ සඞ්ගණ්හාතීති. අට්ඨමං.

374. නවමෙ තස්සාති එත්ථ තසද්දස්ස විසයො චීවරසාමිකොයෙවාති ආහ ‘‘චීවරසාමිකස්සා’’ති. දුතියස්ස තසද්දස්ස විසයො විනයධරොයෙවාති ආහ ‘‘යෙනා’’තිආදි. ‘‘අවිස්සාසන්තො’’තිපදස්ස කිරියාවිසෙසනභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අවිස්සාසෙනා’’ති. තෙනාති විනයධරෙනාති. නවමං.

377. දසමෙ ‘‘අපනෙත්වා’’තිඉමිනා අපඉත්යූපසග්ගස්ස අත්ථං දස්සෙති. නිධෙන්තීති නිගූහිත්වා ඨපෙන්ති. හසාධිප්පායොති හසං, හසනත්ථාය වා අධිප්පායො. පරික්ඛාරස්ස සරූපං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘පත්තත්ථවිකාදි’’න්ති. පත්තස්ස පාළියමාගතත්තා පත්තස්ස ථවිකාති අත්ථොයෙව ගහෙතබ්බො, න පත්තො ච ථවිකා චාති. ‘‘සමණෙන නාමා’’තිපදං ‘‘භවිතු’’න්තිපදෙ භාවකත්තාති. දසමං.

1. සඤ්චිච්චපාණසික්ඛාපද-අත්ථයොජනා

382. සප්පාණකවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ උසුං අසති ඛිපති අනෙනාති ඉස්සාසොති කතෙ ධනුයෙව මුඛ්යතො ඉස්සාසො නාම, ධනුග්ගහා- චරියො ¶ පන උපචාරෙන. උසුං අසති ඛිපතීති ඉස්සාසොති කතෙ ධනුග්ගහාචරියො ඉස්සාසො නාම, ඉධ පන උපචාරත්ථො වා කත්තුත්ථො වා ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘ධනුග්ගහාචරියො හොතී’’ති. පබ්බජිතකාලෙ ඉස්සාසස්ස අයුත්තත්තා වුත්තං ‘‘ගිහිකාලෙ’’ති. වොරොපිතාති එත්ථ වි අව පුබ්බස්ස රුහධාතුස්ස අධිප්පායත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘වියොජිතා’’ති.

යස්මා ගච්ඡතීති සම්බන්ධො. එතන්ති ‘‘ජීවිතා වොරොපිතා’’තිවචනං. කස්මා වොහාරමත්තමෙව හොති, නනු යතො කුතොචි යස්මිං කිස්මිංචි වියොජිතෙ ද්වෙ වත්ථූනි විය විසුං තිට්ඨන්ති පාණතො ජීවිතෙ වියොජිතෙ පාණජීවිතාපීති ආහ ‘‘න හෙත්ථා’’තිආදි. හීති සච්චං. එත්ථාති ‘‘ජීවිතා වොරොපිතා’’තිවචනෙ දස්සෙතුන්ති සම්බන්ධො. කිඤ්චි ජීවිතං නාමාති යොජනා. අයං පනෙත්ථ අත්ථසම්බන්ධො – සීසාලඞ්කාරෙ සීසතො වියොජිතෙ සීසං අලඞ්කාරතො විසුං තිට්ඨති යථා, එවං ජීවිතෙ පාණතො වියොජිතෙ ජීවිතං පාණතො විසුං න තිට්ඨති නාමාති. අඤ්ඤදත්ථූති එකංසෙන. ‘‘පාණ’’න්ති සාමඤ්ඤතො වුත්තොපි මනුස්සපාණස්ස පාරාජිකට්ඨානෙ ගහිතත්තා ඉධ පාරිසෙසඤායෙන තිරච්ඡානපාණොව ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘තිරච්ඡානගතොයෙව පාණො’’ති. තන්ති පාණං. මහන්තෙ පන පාණෙති සම්බන්ධො.

385. සොධෙන්තො අපනෙතීති යොජනා. මඞ්ගුලොති මනුස්සරත්තපො එකො කිමිවිසෙසො. සො හි රත්තපිවනත්ථාය මඞ්ගති ඉතො චිතො ච ඉමං චිමඤ්ච ඨානං ගච්ඡතීති ‘‘මඞ්ගුලො’’ති වුච්චති. පදක්ඛරානඤ්හි අවිපරිතත්ථං, සොතූනඤ්ච සජ්ඣායොපදෙසලභනත්ථං කත්ථචි ඨානෙ වචනත්ථො වුත්තොති දට්ඨබ්බං. තස්ස බීජමෙව ඛුද්දකට්ඨෙන මඞ්ගුලබීජකං, තස්මිං. තන්ති මඞ්ගුලබීජකං. භින්දන්තො හුත්වාති යොජනාති. පඨමං.

387. දුතියෙ ¶ සහ පාණෙහීති සප්පාණකං උදකන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යෙ පාණකා’’තිආදි. හීති සච්චං. පත්තපූරම්පි උදකන්ති සම්බන්ධො ¶ . තාදිසෙනාති සප්පාණකෙන. ධොවතොපි පාචිත්තියන්ති යොජනා. උදකසොණ්ඩින්ති සිලාමයං උදකසොණ්ඩිං. පොක්ඛරණින්ති සිලාමයං පොක්ඛරණිං. උට්ඨාපයතොපි පාචිත්තියන්ති සම්බන්ධො. තතොති සොණ්ඩිපොක්ඛරණීහි. උදකස්සාති උදකෙන, පූරෙ ඝටෙ ආසිඤ්චිත්වාති සම්බන්ධො. තත්ථාති උදකෙ. උදකෙති උදකසණ්ඨානකපදෙසෙ ආසිඤ්චිතඋදකෙ. පතිස්සතීති සොණ්ඩිපොක්ඛරණීහි ගහිතඋදකං පතිස්සතීති. දුතියං.

392. තතියෙ ‘‘උච්චාලෙන්තී’’තිඉමිනා උක්කොටෙන්තීති එත්ථ උපුබ්බස්ස කුටධාතුස්ස උච්චාලනත්ථං දස්සෙති ධාතූන, මනෙකත්ථත්තා. යං යං පතිට්ඨිතං යථාපතිට්ඨිතං, තස්ස භාවො යථාපතිට්ඨිතභාවො, තෙන.

393. යො ධම්මොති යො සමථධම්මො. ධම්මෙනාති එත්ථ එනසද්දෙන ‘‘යථාධම්ම’’න්ති එත්ථ අංඉතිකාරියස්ස කාරිං දස්සෙති. ඉමිනා ‘‘යථාධම්ම’’න්ති පදස්ස ‘‘නිහතාධිකරණ’’න්ති එත්ථ නිහතසද්දෙන සම්බන්ධිතබ්බභාවං දස්සෙති. ‘‘සත්ථාරා’’තිපදං ‘‘වුත්තං’’ ඉතිපදෙ කත්තා. නත්ථි හතං හනනං ඉමස්සාති නිහතන්ති වුත්තෙ අත්ථතො වූපසමනමෙවාති ආහ ‘‘වූපසමිත’’න්ති.

395. යං වා තං වා කම්මං ධම්මකම්මං නාම න හොති, අථ ඛො අධිකරණවූපසමකම්මමෙව ධම්මකම්මං නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යෙන කම්මෙනා’’තිආදි. අයම්පීති අයම්පි භික්ඛු. සෙසපදානිපීති ‘‘ධම්මකම්මෙ වෙමතිකො’’තිආදීනි සෙසපදානිපි. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. විත්ථාරො පන වුත්තොති සම්බන්ධො. තත්ථෙවාති පරිවාරෙ එව. ඉධාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ, විභඞ්ගෙ වාති. තතියං.

399. චතුත්ථෙ අත්ථුද්ධාරවසෙන දස්සිතානි දුට්ඨුල්ලසද්දත්ථභාවෙන සදිසත්තාති අධිප්පායො. ‘‘ධුර’’න්ති ¶ එත්ථ ලක්ඛණවන්තත්තා භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘ධුරෙ’’ති. ධුරෙ නික්ඛිත්තමත්තෙ සතීති යොජනා.

එවං ¶ ධුරං නික්ඛිපිත්වාති ‘‘අඤ්ඤස්ස නාරොචෙස්සාමී’’ති එවං ධුරං නික්ඛිපිත්වා. අඤ්ඤස්සාති වත්ථු, පුග්ගලතො අඤ්ඤස්ස දුතියස්ස. සොපීති දුතියොපි. අඤ්ඤස්සාති තතියස්ස. යාව කොටි න ඡිජ්ජති, තාව ආපජ්ජතියෙවාති යොජනා. තස්සෙවාති ආපත්තිං ආපන්නපුග්ගලස්ස. වත්ථුපුග්ගලොයෙවාති ආපත්තිං ආපන්නපුග්ගලොයෙව. අයන්ති පඨමභික්ඛු. අඤ්ඤස්සාති දුතියස්ස. සොති දුතියො ආරොචෙතීති සම්බන්ධො. යෙනාති පඨමභික්ඛුනා. අස්සාති දුතියස්ස. තස්සෙවාති පඨමභික්ඛුස්සෙව. වත්ථුපුග්ගලං උපනිධාය ‘‘තතියෙන පුග්ගලෙන දුතියස්සා’’ති වුත්තං.

400. පඤ්චාපත්තික්ඛන්ධෙති ථුල්ලච්චයාදිකෙ පඤ්ච ආපත්තික්ඛන්ධෙ. අජ්ඣාචාරො නාමාති අධිභවිත්වා වීතික්කමිත්වා ආචරිතබ්බත්තා අජ්ඣාචාරො නාමාති. චතුත්ථං.

402. පඤ්චමෙ අඞ්ගුලියොති කරසාඛායො. තා හි අඞ්ගන්ති හත්ථතො පඤ්චධා භිජ්ජිත්වා උග්ගච්ඡන්තීති අඞ්ගුලියොති වුච්චන්ති. ලිඛන්තස්ස උපාලිස්සාති සම්බන්ධො. තෙනාති බහුචින්තෙතබ්බකාරණෙන. අස්සාති උපාලිස්ස. උරොති හදයං. තඤ්හි උසති චිත්තතාපො දහති එත්ථාති උරොති වුච්චති. රූපසුත්තන්ති හෙරඤ්ඤිකානං රූපසුත්තං, යථා හත්ථාචරියානං හත්ථිසුත්තන්ති. අක්ඛීනීති චක්ඛූනි. තානි හි අක්ඛන්ති විසයෙසු බ්යාපීභවන්ති, රූපං වා පස්සති ඉමෙහීති අක්ඛීනීති වුච්චන්ති. මකසෙන සූචිමුඛානං ගහිතත්තා ඩංසෙන පිඞ්ගලමක්ඛිකායොව ගහෙතබ්බාති ආහ ‘‘ඩංසාති පිඞ්ගලමක්ඛිකායො’’ති. පිඞ්ගලමක්ඛිකායො හි ඩංසනට්ඨෙන ඛාදනට්ඨෙන ඩංසාති වුච්චන්ති. දුක්කරො ඛමො එතාසන්ති දුක්ඛාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දුක්ඛමාන’’න්ති. වෙදනානන්ති සම්බන්ධො. අසාතස්ස කාරණං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අමධුරාන’’න්ති. ඉමිනා අමධුරත්තා න සාදිතබ්බාති අසාතාති අත්ථං දස්සෙති. පාණසද්දජීවිතසද්දානං පරියායභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ජීවිතහරාන’’න්ති. පාණං හරන්ති අපනෙන්තීති පාණහරා, තාසං වෙදනානන්ති සම්බන්ධො.

404. විජායනකාලතො ¶ පට්ඨාය පරිපුණ්ණවීසතිවස්සො න ගහෙතබ්බො, ගබ්භගහණකාලතො ¶ පන පට්ඨායාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨායා’’ති. ගබ්භෙ සයිතකාලෙන සද්ධිං වීසතිමං වස්සං පරිපුණ්ණමස්සාති ගබ්භවීසො පුග්ගලො. හීති සච්චං. යථාහාති යෙනාකාරෙන සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, තෙනාකාරෙන භගවා ආහාති යොජනා. අථ වා යථා කිං වචනං භගවා ආහාති යොජනා.

ගබ්භවීසො හුත්වා උපසම්පන්නොති සම්බන්ධො. අම්හීති අස්මි. නුසද්දො පරිවිතක්කත්ථෙ නිපාතො. යන්ති යාදිසං පඨමං චිත්තන්ති සම්බන්ධො. ඉමිනා පටිසන්ධිචිත්තං දස්සෙති. ‘‘පඨමං විඤ්ඤාණ’’න්ති තස්සෙව වෙවචනං. තන්ති පඨමං චිත්තං පඨමං විඤ්ඤාණං. අස්සාති සත්තස්ස. සාව ජාතීති සා එව පටිසන්ධි, ගබ්භො නාම හොතීති සම්බන්ධො.

තත්ථාති පාළියං, විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. යොති පුග්ගලො. මහාපවාරණායාති අස්සයුජපුණ්ණමියං. සා හි පූජිතපවාරණත්තා මහාපවාරණාති වුච්චති. තතොති පවාරණාය ජාතකාලතො. තන්ති මහාපවාරණං. පාටිපදෙ චාති එත්ථ චසද්දො අනියමවිකප්පත්ථො, පවාරණදිවසපාටිපදදිවසෙසු අඤ්ඤතරස්මිං දිවසෙ උපසම්පාදෙතබ්බොති අත්ථො. හායනවඩ්ඪනන්ති කුච්ඡිම්හි වසිතමාසෙසු අධිකෙසු හායනඤ්ච ඌනෙසු වඩ්ඪුනඤ්ච වෙදිතබ්බං.

පොරාණකත්ථෙරා පන උපසම්පාදෙන්තීති සම්බන්ධො. එකූනවීසතිවස්සන්ති අනන්තරෙ වුත්තං එකූනවීසතිවස්සං. නික්ඛමනීයොති සාවණමාසො. සො හි අන්තොවීථිතො බාහිරවීථිං නික්ඛමති සූරියො අස්මින්ති ‘‘නික්ඛමනීයො’’ති වුච්චති. පාටිපදදිවසෙති පච්ඡිමිකාය වස්සූපගමනදිවසෙ. තං උපසම්පාදනං. කස්මාති පුච්ඡා. එත්ථ ඨත්වා පරිහාරො වුච්චතෙ මයාති යොජනා. වීසතියා වස්සෙසූති උපසම්පන්නපුග්ගලස්ස වීසතියා වස්සෙසු. තිංසරත්තිදිවස්ස එකමාසත්තා ‘‘චත්තාරො ¶ මාසා පරිහායන්තී’’ති වුත්තං. උක්කඩ්ඪන්තීති එකස්ස අධිකමාසස්ස නාසනත්ථාය වස්සං උපරි කඩ්ඪන්ති. තතොති ඡමාසතො අපනෙත්වාති සම්බන්ධො. එත්ථාති ‘‘එකූනවීසතිවස්ස’’න්තිආදිවචනෙ. පන-සද්දො හිසද්දත්ථො, සච්චන්ති අත්ථො. යොති පුග්ගලො. තස්මාති යස්මා ගබ්භමාසානම්පි ගණනූපගත්තා ගහෙත්වා උපසම්පාදෙන්ති, තස්මා ඡ මාසෙ වසිත්වාති සම්බන්ධො. අට්ඨ මාසෙ වසිත්වා ජාතොපි න ජීවතීති සුත්තන්තඅට්ඨකථාසු (දී. නි. අට්ඨ. 2.24-25; ම. නි. අට්ඨ. 3.205) වුත්තං.

406. දසවස්සච්චයෙනාති උපසම්පදතො දසවස්සාතික්කමෙන. උපසම්පාදෙතීති උපජ්ඣායො වා ¶ කම්මවාචාචරියො වා හුත්වා උපසම්පාදෙති. තන්ති උපජ්ඣාචරියභූතං අනුපසම්පන්නපුග්ගලං. කම්මවාචාචරියො හුත්වා උපසම්පාදෙන්තො තං මුඤ්චිත්වා සචෙ අඤ්ඤොපි කම්මවාචාචරියො අත්ථි, සූපසම්පන්නො. සොව සචෙ කම්මවාචං සාවෙති, නුපසම්පන්නො. ඤත්වා පන පුන අනුපසම්පාදෙන්තෙ සග්ගන්තරායොපි මග්ගන්තරායොපි හොතියෙවාති දට්ඨබ්බන්ති. පඤ්චමං.

407. ඡට්ඨෙ ‘‘පටියාලොක’’න්ති එත්ථ ආලොකසද්දෙන සූරියො වුත්තො උපචාරෙන. සූරියො හි පුරත්ථිමදිසතො උග්ගන්ත්වා පච්ඡිමදිසං ගතො, තස්මා සූරියසඞ්ඛාතස්ස ආලොකස්ස පටිමුඛං ‘‘පටියාලොක’’න්ති වුත්තෙ පච්ඡිමදිසායෙව ගහෙතබ්බාති ආහ ‘‘පච්ඡිමං දිසන්ති අත්ථො’’ති. කම්මිකාති කම්මෙ යුත්තා පයුත්තා.

409. රාජානන්ති එත්ථ රඤ්ඤො සන්තකං ‘‘රාජා’’ති වුච්චති උපචාරෙන, අථ වා රඤ්ඤො එසො ‘‘රාජා’’ති කත්වා රඤ්ඤො සන්තකං ‘‘රාජා’’ති වුච්චති. ථෙය්යන්ති ථෙනෙත්වා ‘‘සක්කච්ච’’න්තිආදීසු (පාචි. 606) විය නිග්ගහීතාගමො හොති. රාජානං, රඤ්ඤො සන්තකං වා ථෙය්යං ථෙනෙත්වා ¶ ගච්ඡන්තීති අත්ථො. ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රාජානං වා ථෙනෙත්වා’’තිආදි.

411. චතූසු විසඞ්කෙතෙසු ද්වීහි අනාපත්ති, ද්වීහි ආපත්තියෙවාති. ඡට්ඨං.

412. සත්තමෙ ‘‘පධූපෙන්තො’’ති එත්ථ පපුබ්බ ධූපධාතු පරිභාසනත්ථෙ වත්තතීති ආහ ‘‘පරිභාසන්තො’’ති. ත්වං සමණොපි මාතුගාමෙන සද්ධිං ගච්ඡසි, තුය්හෙවෙසො දොසො, නෙතස්ස පුරිසස්සාති අත්තානංයෙව පරිභාසන්තොති අත්ථො. ‘‘නික්ඛාමෙසී’’තිඉමිනා ‘‘නිප්පාතෙසී’’තිඑත්ථ නිපුබ්බ පතධාතු ගත්යත්ථොති දස්සෙතීති. සත්තමං.

417. අට්ඨමෙ ගන්ධෙති ගිජ්ඣෙ. තෙ හි ගිධන්ති කුණපං අභිකඞ්ඛන්තීති ‘‘ගන්ධා’’ති වුච්චන්ති ¶ . ගද්ධෙතිපි පාඨො, සොපි යුජ්ජති යථා ‘‘යුගනන්ධො, යුගනද්ධො’’ති ච ‘‘පටිබන්ධො පටිබද්ධො’’ති ච. බාධයිංසූති හනිංසු. අස්සාති අරිට්ඨස්ස.

තද්ධිතෙන වුත්තස්ස අත්ථස්ස දස්සෙතුමාහ ‘‘තෙ’’තිආදි. තෙති අන්තරායිකා. තත්ථාති පඤ්චවිධෙසු අන්තරායිකෙසු. ‘‘තථා’’තිපදෙන ‘‘කම්මන්තරායිකං නාමා’’ති පදං අතිදිසති. තං පනාති භික්ඛුනිදූසකකම්මං පන. මොක්ඛස්සෙවාති මග්ගනිබ්බානස්සෙව. මග්ගො හි කිලෙසෙහි මුච්චතීති අත්ථෙන මොක්ඛො නාම. ඣානම්පෙත්ථ සඞ්ගහිතං නීවරණෙහි විමුච්චනත්තා. නිබ්බානං විමුච්චීති අත්ථෙන මොක්ඛො නාම. ඵලම්පෙත්ථ සඞ්ගහිතං විමුච්චිතත්තා. නියතමිච්ඡාදිට්ඨිධම්මාති නියතභාවං පත්තා, නියතවසෙන වා පවත්තා මිච්ඡාදිට්ඨිසඞ්ඛාතා ධම්මා. තෙ පන නත්ථිකඅහෙතුක අකිරියවසෙන තිවිධා. පණ්ඩකාදිගහණස්ස නිදස්සනමත්තත්තා ‘පටිසන්ධිධම්මා’’තිපදෙන අහෙතුකද්විහෙතුකපටිසන්ධිධම්මා ගහෙතබ්බා සබ්බෙසම්පි විපාකන්තරායිකභාවතො. තෙපි මොක්ඛස්සෙව අන්තරායං කරොන්ති, න සග්ගස්ස. තෙ පනාති අරියූපවාදා පන. තාවදෙව උපවාදන්තරායිකා ¶ නාමාති යොජනා. තාපීති සඤ්චිච්ච ආපන්නා ආපත්තියොපි. පාරාජිකාපත්තිං සන්ධාය වුත්තං ‘‘භික්ඛුභාවං වා පටිජානාතී’’ති. සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිං සන්ධාය වුත්තං ‘‘න වුට්ඨාති වා’’ති. ලහුකාපත්තිං සන්ධාය වුත්තං ‘‘න දෙසෙති වා’’ති.

තත්රාති පඤ්චවිධෙසු අන්තරායිකෙසු. අයං භික්ඛූති අරිට්ඨො ගන්ධබාධිපුබ්බො භික්ඛු. සෙසන්තරායිකෙති ආණාවීතික්කමන්තරායිකතො සෙසෙ චතුබ්බිධෙ අන්තරායිකෙ. ඉමෙ ආගාරිකාති අගාරෙ වසනසීලා ඉමෙ මනුස්සා. භික්ඛූපි පස්සන්ති ඵුසන්ති පරිභුඤ්ජන්තීති සම්බන්ධො. කස්මා න වට්ටන්ති, වට්ටන්තියෙවාති අධිප්පායො. රසෙන රසං සංසන්දිත්වාති උපාදිණ්ණකරසෙන අනුපාදිණ්ණකරසං, අනුපාදිණ්ණකරසෙන වා උපාදිණ්ණකරසං සමානෙත්වා. යොනිසො පච්චවෙක්ඛණස්ස අභාවතො සංවිජ්ජති ඡන්දරාගො එත්ථාති සච්ඡන්දරාගො, සොයෙව පරිභොගො සච්ඡන්දරාගපරිභොගො, තං. එකං කත්වාති සමානං කත්වා. ඝටෙන්තො විය පාපකං දිට්ඨිගතං උප්පාදෙත්වාති යොජනා. කිංසද්දො ගරහත්ථො, කස්මා භගවතා පඨමපාරාජිකං පඤ්ඤත්තං, න පඤ්ඤාපෙතබ්බන්ති අත්ථො. මහාසමුද්දං බන්ධන්තො යථා අකත්තබ්බං කරොති, තථා පඨමපාරාජිකං පඤ්ඤපෙන්තො භගවා අපඤ්ඤත්තං පඤ්ඤපෙතීති අධිප්පායො. එත්ථාති පඨමපාරාජිකෙ. ආසන්ති භබ්බාසං. ආණාචක්කෙති ආණාසඞ්ඛාතෙ චක්කෙ.

අට්ඨියෙව අට්ඨිකං කුච්ඡිතත්ථෙන, කුච්ඡිතත්ථෙ හි කො. අට්ඨිකමෙව ඛලො නීචට්ඨෙන ලාමකට්ඨෙනාති අට්ඨිකඞ්ඛලො නිග්ගහීතාගමං කත්වා. තෙන උපමා සදිසාති අට්ඨිකඞ්ඛලූපමා. ‘‘අට්ඨී’’ති ¶ ච ‘‘කඞ්ඛල’’න්ති ච පදං ගහෙත්වා වණ්ණෙන්ති ආචරියා (සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.417; වි. වි. ටී. පාචිත්තිය 2.417; ම. නි. අට්ඨ. 2.42; ම. නි. ටී. 3.42). අඞ්ගාරකාසූපමාති අඞ්ගාරරාසිසදිසා, අඞ්ගාරෙහි වා පරිපුණ්ණා ආවාටසදිසා. අසිසූනූපමාති එත්ථ අසීති ඛග්ගො. සො හි අසතෙ ඛිපතෙ අනෙනාති ‘‘අසී’’ති වුච්චති. සූනාති අධිකොට්ටනං. තඤ්හි සුනති සඤ්චුණ්ණභාවං ගච්ඡති එත්ථාති ‘‘සූනා’’ති වුච්චති. අසිනා සූනාති අසිසූනා, තාය උපමා සදිසාති අසිසූනූපමා. සත්තිසූලූපමාති සත්තියා ච සූලෙන ¶ ච සදිසා. එත්ථාති ඉමිස්සං අට්ඨකථායං. මජ්ඣිමට්ඨකථායං අලගද්දූපමසුත්තෙ (ම. නි. අට්ඨ. 1.234 ආදයො) ගහෙතබ්බො. එවංසද්දඛොසද්දානමන්තරෙ වියසද්දස්ස බ්යාදෙසභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘එවං විය ඛො’’ති. අට්ඨමං.

424. නවමෙ අනුධම්මස්ස සරූපං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අනුලොමවත්තං දිස්වා කතා ඔසාරණා’’ති. ඉමිනා අනුලොමවත්තං දිස්වා කතො ඔසාරණසඞ්ඛාතො ධම්මො අනුධම්මොති දස්සෙති. ඔසාරණාති පවෙසනා. තෙනෙවාති උක්ඛිත්තකස්ස අකටානුධම්මත්තා එව. අස්සාති ‘‘අකටානුධම්මෙනා’’ති පදස්ස.

දදතො වා ගණ්හතො වාති වාසද්දො අනියමවිකප්පත්ථොති. නවමං.

428. දසමෙ අරිට්ඨස්ස උප්පන්නං විය එතස්සාපි උප්පන්නන්ති යොජනා. උම්මජ්ජන්තස්සාති මනසිකරොන්තස්ස. සංවාසස්ස නාසනා සංවාසනාසනා. ලිඞ්ගස්ස නාසනා ලිඞ්ගනාසනා. දණ්ඩකම්මෙන නාසනා දණ්ඩකම්මනාසනා. තත්ථාති තිවිධාසු නාසනාසු. දූසකො…පෙ… නාසෙථාති එත්ථ අයං නාසනා ලිඞ්ගනාසනා නාමාති යොජනා. අයන්ති දණ්ඩකම්මනාසනා. ඉධාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ, ‘‘නාසෙතූ’’ති පදෙ වා. තත්ථාති පුරිමවචනාපෙක්ඛං, ‘‘එවඤ්ච පන භික්ඛවෙ’’ති ආදිවචනෙති අත්ථො. පිරෙති ආමන්තනපදං පරසද්දෙන සමානත්ථන්ති ආහ ‘‘පරා’’ති. ‘‘අම්හාකං අනජ්ඣත්තිකභූත’’ඉති වා ‘‘අම්හාකං පච්චනීකභූත’’ ඉති වා අත්ථො දට්ඨබ්බො. ‘‘අමාමක’’ඉතිපදෙන ‘‘පර’’ඉතිපදස්ස අධිප්පායත්ථං දස්සෙති. අම්හෙ නමමායක, අම්හෙහි වා නමමායිතබ්බ ඉති අත්ථො. ‘‘අම්හාමක’’ඉතිපි හකාරයුත්තො පාඨො. අම්හෙහි ආමකඉති ¶ අත්ථො. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ. තෙති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං, තන්ති ¶ අත්ථො. තව රූපසද්දෙ වාති සම්බන්ධො. න පස්සාමාති න පස්සාම, න සුණාම.

429. තෙනාති සාමණෙරෙන. ‘‘කාරාපෙය්යා’’ති පදෙ කාරිතකම්මන්ති. දසමං.

434. සහධම්මිකවග්ගස්ස පඨමෙ යන්ති යං පඤ්ඤත්තං. ‘‘සික්ඛමානෙනා’’ති එත්ථ මානපච්චයස්ස අනාගතත්ථභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සික්ඛිතුකාමෙනා’’ති. ‘‘සික්ඛමානෙනා’’තිපදං ‘‘භික්ඛුනා’’තිපදෙ එව න කෙවලං කාරකවිසෙසනං හොති, අථ ඛො ‘‘අඤ්ඤාතබ්බ’’න්තිආදිපදෙසුපි කිරියාවිසෙසනං හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘හුත්වා’’ති. පදත්ථතොති පදතො ච අත්ථතො ච, පදානං අත්ථතො වාති. පඨමං.

438. දුතියෙ විනයෙ පටිසංයුත්තා කථා විනයකථාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විනයකථා නාමා’’තිආදි. තන්ති විනයකථං. පදභාජනෙන වණ්ණනා විනයස්ස වණ්ණො නාමාති යොජනා. තන්ති විනයස්ස වණ්ණං. පරියාපුණනං පරියත්ති, විනයස්ස පරියත්ති විනයපරියත්ති, විනයපරියත්තිසඞ්ඛාතං මූලමස්ස වණ්ණස්සාති විනයපරියත්තිමූලකො, තං. විනයධරො ලභතීති සම්බන්ධො. හීති විත්ථාරො. තෙ සබ්බෙ භගවා භාසතීති සම්බන්ධො. හීති සච්චං.

අස්සාති විනයධරස්ස. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. අලජ්ජිතාතිආදීසු කරණත්ථෙ පච්චත්තවචනං. අලජ්ජිතායාති හි අත්ථො. තෙන වුත්තං ‘‘කථං අලජ්ජිතායා’’තිආදි. චාති සච්චං ¶ . ‘‘සඤ්චිච්චා’’ති පදං තීසු වාක්යෙසු ¶ යොජෙතබ්බං. සඤ්චිච්ච ආපත්තිං ආපජ්ජති, සඤ්චිච්ච ආපත්තිං පරිගූහති, සඤ්චිච්ච අගතිගමනඤ්ච ගච්ඡතීති අත්ථො. මන්දොති බාලො. මොමූහොති අතිසම්මූළ්හො. විරාධෙතීති විරජ්ඣාපෙති. කුක්කුච්චෙ උප්පන්නෙති ‘‘කප්පති නු ඛො, නො’’ති විනයකුක්කුච්චෙ උප්පන්නෙ. අයං පනාති අයං පුග්ගලො පන වීතික්කමතියෙවාති සම්බන්ධො. අච්ඡමංසෙන සූකරමංසස්ස වණ්ණසණ්ඨානෙන සදිසත්තා, දීපිමංසෙන ච මිගමංසස්ස සදිසත්තා වුත්තං ‘‘අච්ඡමංසං සූකරමංස’’න්තිආදි.

ආපත්තිංච සතිසම්මොසායාති එත්ථ චසද්දො අවුත්තවාක්යසම්පිණ්ඩනත්ථො, කත්තබ්බඤ්ච න හි කරොතීති අත්ථො. එවන්තිආදි නිගමනං.

එවං අවිනයධරස්ස දොසං දස්සෙත්වා විනයධරස්ස ගුණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විනයධරො පනා’’තිආදි. සොති විනයධරො. හීති විත්ථාරො. පරූපවාදන්ති පරෙසං උපවාදං. සුද්ධන්තෙති සුද්ධස්ස කොට්ඨාසෙ. තතොති පතිට්ඨානතො පරන්ති සම්බන්ධො. අස්සාති විනයධරස්ස. එවන්තිආදි නිගමනං. අස්සාති විනයධරස්ස. කුක්කුච්චපකතානන්ති කුක්කුච්චෙන අභිභූතානං. සොති විනයධරො. තෙහීති කුක්කුච්චපකතෙහි. සඞ්ඝමජ්ඣෙ කථෙන්තස්ස අවිනයධරස්සාති යොජනා. තන්ති භයං සාරජ්ජං.

පටිපක්ඛං, පටිවිරුද්ධං වා අත්ථයන්ති ඉච්ඡන්තීති පච්චත්ථීකා, ණ්යසද්දො බහුලං කත්තාභිධායකො, අත්තනො පච්චත්ථිකා අත්තපච්චත්ථිකා. තත්ථාති දුවිධෙසු පච්චත්ථිකෙසු. ඉමෙති මෙත්තියභුම්මජකවඩ්ඪලිච්ඡවිනො. අඤ්ඤෙපි යෙ වා පන භික්ඛූති සම්බන්ධො. අරිට්ඨභික්ඛු ච කණ්ටකසාමණෙරො ච වෙසාලිකවජ්ජිපුත්තකා ච අරිට්ඨ…පෙ… වජ්ජීපුත්තකා. තෙ ච සාසනපච්චත්ථිකා නාමාති සම්බන්ධො. පරූපහාරො ච අඤ්ඤාණො ච කඞ්ඛාපරවිතරණො ච පරූ…පෙ… විතරණා. තෙ ආදයො යෙසං වාදානන්ති පරූ…පෙ… විතරණාදයො. තෙ එව වාදා එතෙසන්ති පරූ…පෙ… විතරණාදිවාදා. තෙ ච සාසනපච්චත්ථිකා නාමාති සම්බන්ධො. අබුද්ධසාසනං බුද්ධසාසනන්ති වත්වා කතපග්ගහා මහාසඞ්ඝිකාදයො ච සාසනපච්චත්ථිකා නාමාති යොජනා. කඞ්ඛාපරවිතරණාදීති එත්ථ ¶ ආදිසද්දෙන කථාවත්ථුපකරණෙ ආගතා වාදා සඞ්ගය්හන්ති. මහාසඞ්ඝිකාදයොති එත්ථ ආදිසද්දෙන දීපවංසෙ ආගතා ගණා සඞ්ගය්හන්ති. ආදිම්හි ‘‘විපරීතදස්සනා’’ති පදං සබ්බපදෙහි යොජෙතබ්බං. ‘‘සහධම්මෙනා’’ති පදස්සත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සහ කාරණෙනා’’ති. යථාති යෙනාකාරෙන නිග්ගය්හමානෙති සම්බන්ධො.

තත්ථාති ¶ තිවිධෙසු සද්ධම්මෙසු. මහාවත්තානි සන්ති, අයං සබ්බොති යොජනා. චත්තාරි ඵලානි චාති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන යොජෙතබ්බං. එත්ථ චකාරෙන අභිඤ්ඤාපටිසම්භිදා සඞ්ගහිතා තාසම්පි අධිගමසාසනභාවතො.

තත්ථාති තිවිධෙසු සද්ධම්මෙසු. කෙචි ථෙරාති ධම්මකථිකා කෙචි ථෙරා. ‘‘යො ඛො’’ති කණ්ඨජදුතියක්ඛරෙන පඨිතබ්බො. පොත්ථකෙසු පන ‘‘යො වො’’ති වකාරෙන පාඨො අත්ථි, සො අයුත්තො. කස්මා? ‘‘සො වො’’ති පරතො වුත්තත්තා, එකස්මිං වාක්යෙ ද්වින්නං සමානසුතිසද්දානං අයුත්තත්තා ච. කෙචි ථෙරාති පංසුකූලිකා කෙචි ථෙරා ආහංසූති සම්බන්ධො. ඉතරෙ පන ථෙරාති ධම්මකථිකථෙරෙහි ච පංසුකූලිකථෙරෙහි ච අඤ්ඤෙ ථෙරා. තෙති පඤ්ච භික්ඛූ කරිස්සන්තීති සම්බන්ධො. ජම්බුදීපස්ස පච්චන්තෙ තිට්ඨතීති පච්චන්තිමො, තස්මිං. ජම්බුදීපස්ස මජ්ඣෙ වෙමජ්ඣෙ තිට්ඨතීති මජ්ඣිමො. අථ වා මජ්ඣානං සුද්ධානං බුද්ධාදීනං නිවාසො මජ්ඣිමො, තස්මිං. වීසති වග්ගා ඉමස්සාති වීසතිවග්ගො, සොයෙව ගණො වීසතිවග්ගගණො, තං. එවන්තිආදි නිගමනං.

තස්සාධෙය්යොති තස්සායත්තො, තස්ස සන්තකොති වුත්තං හොති. පවාරණා ආධෙය්යා, සඞ්ඝකම්මං ආධෙය්යං, පබ්බජ්ජා ආධෙය්යා, උපසම්පදා ආධෙය්යාති යොජනා.

යෙපි ඉමෙ නව උපොසථාති සම්බන්ධො. යාපි ච ඉමා නව පවාරණායොති යොජනා. තස්සාති විනයධරස්ස. තාසන්ති නවපවාරණානං.

යානිපි ¶ ඉමානි චත්තාරි සඞ්ඝකම්මානීති යොජෙතබ්බං. එත්ථ ච තානි විනයධරායත්තානෙවාති පාඨසෙසො අජ්ඣාහරිතබ්බො.

යාපි ච අයං පබ්බජ්ජා ච උපසම්පදා ච කාතබ්බාති යොජනා. හීති සච්චං. අඤ්ඤොති විනයධරතො පරො. සො එවාති විනයධරො එව. ‘‘උපජ්ඣ’’න්ති ධාතුකම්මං, ‘‘සාමණෙරෙනා’’ති කාරිතකම්මං උපනෙතබ්බං. එත්ථ චාති උපොසථාදීසු ච. නිස්සයදානඤ්ච සාමණෙරූපට්ඨානඤ්ච විසුං කත්වා ද්වාදසානිසංසෙ ලභතීතිපි සක්කා වත්තුං.

විසුං විසුං කත්වාති ‘‘පඤ්චාති ච…පෙ… එකාදසා’’ති ච කොට්ඨාසං කොට්ඨාසං කත්වා, සත්ත කොට්ඨාසෙ කත්වා භාසතීති අධිප්පායො. ථොමෙතීති සම්මුඛා ථොමෙති. පසංසතීති පරම්මුඛා පසංසති. ‘‘උග්ගහෙතබ්බ’’න්තිපදස්සත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘පරියාපුණිතබ්බ’’න්ති. අද්ධනි දීඝෙ ¶ සාධූති අද්ධනියං අද්ධක්ඛමං අද්ධයොග්යන්ති අත්ථො සාධුඅත්ථෙ නියපච්චයො (මොග්ගල්ලානෙ 4.33.73).

ථෙරා ච නවා ච මජ්ඣිමා ච බහූ තෙ භික්ඛූ පරියාපුණන්තීති යොජනා.

439. ‘‘උද්දිස්සමානෙ’’ති පදස්ස කම්මරූපත්තං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘උද්දිසියමානෙ’’ති. සො පනාති පාතිමොක්ඛො පන. යස්මා උද්දිස්සමානො නාම හොති, තස්මාති යොජනා. උද්දිසන්තෙ වාති උද්දිසියමානෙ වා. උද්දිසාපෙන්තෙ වාති උද්දිසාපියමානෙ වා. අන්තසද්දො හි මානසද්දකාරියො. යොති භික්ඛු. නන්ති තං පාතිමොක්ඛං. චසද්දො ඛුද්දානුඛුද්දකපදස්ස ද්වන්නවාක්යං දස්සෙති, පුබ්බපදෙ කකාරලොපො දට්ඨබ්බො. තෙසන්ති ඛුද්දානුඛුද්දාකානං. හීති සච්චං. එතානීති ඛුද්දානුඛුද්දකානි. යෙති භික්ඛූ. ‘‘යාව උප්පජ්ජතියෙව, තාව සංවත්තන්ති ඉති වුත්තං හොතීති යොජනා ඉමස්ස නයස්ස පාඨසෙසෙහි යොජෙතබ්බත්තා. ගරුකභාවං සල්ලක්ඛෙන්තො ලහුකභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. අතිවියාති අති ඉ එව. ඉකාරො හි සන්ධිවසෙන අදස්සනං ගතො. වියසද්දො එවකාරත්ථවාචකො ‘‘වරම්හාකං භුසාමිවා’’ති එත්ථ ¶ (ජා. 1.3.108) ඉවසද්දො විය, අති හුත්වා එවාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. ‘‘උපසම්පන්නස්සා’’ති එත්ථ සමීපෙ සාමිවචනන්ති (රුපසිද්ධියං 316 සුත්තෙ) ආහ ‘‘උපසම්පන්නස්ස සන්තිකෙ’’ති. තස්සාති උපසම්පන්නස්ස. තස්මින්ති විනයෙ. විවණ්ණෙතීති න කෙවලං තස්සෙව විවණ්ණමත්තමෙව, අථ ඛො නින්දතියෙවාති ආහ ‘‘නින්දතී’’ති. ගරහතීති තස්සෙව වෙවචනං. අථ වා නින්දතීති උපසම්පන්නස්ස සම්මුඛා නින්දති. ගරහතීති පරම්මුඛා ගරහතීති. දුතියං.

444. තතියෙ අනුසද්දො පටිපාටිඅත්ථං අන්තොකත්වා විච්ඡත්ථවාචකොති ආහ ‘‘අනුපටිපාටියා අද්ධමාසෙ අද්ධමාසෙ’’ති. සොති පාතිමොක්ඛො. උපොසථෙ උපොසථෙ උද්දිසිතබ්බන්ති අනුපොසථිකං. එත්ථාපි හි අනුසද්දො විච්ඡත්ථවාචකො. සොති පාතිමොක්ඛො. උද්දිසියමානො නාම හොතීති යොජනා. ‘‘තස්මිං අනාචාරෙ’’ති පදෙන ‘‘තත්ථා’’ති පදස්සත්ථං දස්සෙති. ‘‘යං ආපත්ති’’න්ති පදෙන යංසද්දස්ස විසයං දස්සෙති. යථාධම්මොති එත්ථ ධම්මසද්දෙන ධම්මො ච විනයො ච අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ධම්මො ච විනයො චා’’ති. යථාති යෙනාකාරෙන. සාධුසද්දො සුන්දරත්ථො, කසද්දො පදපූරණොති ආහ ‘‘සුට්ඨූ’’ති. අට්ඨින්ති ච ‘‘කත්වා’’ති ච ද්වෙ පදානි දට්ඨබ්බානි. ‘‘අට්ඨිකත්වා’’ති වා එකං පදං. තත්ථ පුබ්බනයෙ අත්ථො යස්සත්ථීති අට්ඨි ත්ථකාරස්ස ¶ ට්ඨකාරං කත්වා, තං අට්ඨිං. කත්වාති ත්වාපච්චයන්තඋත්තරපදෙන සමාසො න හොති. අට්ඨිකභාවන්ති එත්ථ ඉකසද්දෙන ‘‘අට්ඨී’’ති එත්ථ ඊපච්චයං දස්සෙති. ‘‘භාව’’න්තිපදෙන භාවපච්චයෙන විනා භාවත්ථස්ස ඤාපෙතබ්බතං දස්සෙති. අත්ථො පනෙවං දට්ඨබ්බො – අට්ඨිභාවං කත්වාති. පච්ඡිමනයෙ අත්ථො යස්සත්ථීති අට්ඨිකො පුරිමනයෙනෙව ත්ථකාරස්ස ට්ඨකාරං කත්වා. අත්ථයිතබ්බො ඉච්ඡිතබ්බොති වා අට්ඨිකො, අට්ඨිකඉති නාමසද්දතො ත්වාපච්චයො කාතබ්බො. ‘‘අට්ඨිකත්වා’’ති ඉදං පදං කිරියාවිසෙසනං. කිරියාවිසෙසනෙ වත්තමානෙ කරධාතු වා භූධාතු වා යොජෙතබ්බාති දස්සෙභුං ¶ වුත්තං ‘‘කත්වා හුත්වා’’ති. තං සබ්බං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අට්ඨිකත්වාති අට්ඨිකභාවං කත්වා, අට්ඨිකො හුත්වා’’ති. තතියං.

449. චතුත්ථෙ කස්මා ඡබ්බග්ගියා සත්තරසවග්ගියානං පහාරං දෙන්ති, නනු අකාරණෙන පහාරං දෙන්තීති ආහ ‘‘ආවුසො’’තිආදි. ඉමිනා යථා වදන්ති, තථා අකතත්තා පහාරං දෙන්තීති දස්සෙති.

451. සචෙපීති එත්ථ පිසද්දෙන සචෙ අමරති, කා නාම කථා, පාචිත්තියමෙවාති දස්සෙති. පහාරෙනාති පහාරහෙතුනා. යථාති යෙනාකාරෙන. අයන්ති භික්ඛු. න විරොචතීති න සොභති.

452. ‘‘අනුපසම්පන්නස්සා’’ති එත්ථ අකාරස්ස අඤ්ඤත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ගහට්ඨස්ස වා’’තිආදි. පබ්බජිතස්ස වාති පරිබ්බාජකස්ස වා සාමණෙරස්ස වා.

453. ‘‘කෙනචී’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘මනුස්සෙන වා’’තිආදි. තතොති විහෙඨනතො, ඉමිනා මොක්ඛස්ස අපාදානං දස්සෙති, ‘‘අත්තනො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධං දස්සෙති. ‘‘පත්ථයමානො’’ති ඉමිනා ‘‘අධිප්පායො’’ති පදස්සත්ථං දස්සෙති. මුග්ගරෙන වාති චතුහත්ථදණ්ඩස්ස අද්ධෙන දණ්ඩෙන වා. සොති චොරාදිකොති. චතුත්ථං.

454. පඤ්චමෙ තලන්ති හත්ථතලං. තඤ්හි තලති යංකිඤ්චි ගහිතවත්ථු පතිට්ඨාති එත්ථාති ¶ ‘‘තල’’න්ති වුච්චති. සත්තීති කුන්තො. සො හි සකති විජ්ඣිතුං සමත්ථෙතීති ‘‘සත්තී’’ති වුච්චති. තලමෙව සත්තිසදිසත්තා තලසත්තිකං, සදිසත්ථෙ කො, තං තලසත්තිකං උපචාරෙන ගහෙත්වා ‘‘කායම්පී’’ති වුත්තං. කායතො අඤ්ඤං වත්ථුම්පි තලසත්තිකසඞ්ඛාතෙන කායෙන ගහෙත්වා උග්ගිරත්තා වුත්තං ‘‘කායපටිබද්ධම්පී’’ති. ‘‘පහාරසමුච්චිතා’’ති එත්ථ සංපුබ්බො ච උපුබ්බො ච චිසද්දො පගුණනසඞ්ඛාතෙ පරිචිතෙ වත්තතීති ආහ ‘‘පහාරපරිචිතා’’ති. පහාරෙන සං පුනප්පුනං උච්චිතා පරිචිතාති අත්ථො. ඉමමෙවත්ථං සන්ධාය වුත්තං ¶ ‘‘පුබ්බෙපි…පෙ… අත්ථො’’ති. අඤ්ඤම්පි සජ්ඣායනනයං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘පහාරස්ස උබ්බිගා’’ති. තස්සාති තස්ස පාඨස්ස. පහාරස්සාති පහාරතො. නිස්සක්කත්ථෙ චෙතං සාමිවචනං. ‘‘භීතා’’ති ඉමිනා ‘‘උබ්බිගා’’ති එත්ථ උපුබ්බ විජධාතුස්සත්ථං දස්සෙති.

457-8. විරද්ධොති පණ්ණකො හුත්වා. පුබ්බෙති පුරිමසික්ඛාපදෙ. වුත්තෙසු වත්ථූසූති ‘‘චොරං වා පච්චත්ථීකං වා’’තිආදිනා වුත්තෙසු වත්ථූසූති. පඤ්චමං.

459. ඡට්ඨෙ තෙති ඡබ්බග්ගියා. චොදෙන්ති කිරාති සම්බන්ධො. ආකිණ්ණදොසත්තාති තෙසං ආකුලආදීනවත්තා. එවන්ති චොදියමානෙ. අත්තපරිත්තාණන්ති අත්තනො පරිසමන්තතො තාණං රක්ඛනං කරොන්තා චොදෙන්තීති යොජනාති. ඡට්ඨං.

464. සත්තමෙ උපපුබ්බදහධාතුස්ස සකම්මිකත්තා කාරිතන්තොගධභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘උප්පාදෙන්තී’’ති. ‘‘අනුපසම්පන්නස්සා’’ති එත්ථ අකාරස්ස සදිසත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සාමණෙරස්සා’’ති. සාමණෙරොපි හි උපසම්පන්නෙන සදිසො හොති සණ්ඨානෙන ච පුරිසභාවෙන ච. සාමණෙරස්ස කුක්කුච්චං උපදහතීති සම්බන්ධො. නිසින්නං මඤ්ඤෙ, නිපන්නං මඤ්ඤෙ, භුත්තං මඤ්ඤෙ, පීතං මඤ්ඤෙ, කතං මඤ්ඤෙති යොජනා. නිසින්නන්ති නිසීදිතං. නිපන්නන්ති නිපජ්ජිතන්ති. සත්තමං.

471. අට්ඨමෙ ¶ ‘‘අධිකරණජාතාන’’න්ති එත්ථ අධිකරණස්ස පකරණතො විවාදාධිකරණභාවඤ්ච විසෙසනපරපදභාවඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උප්පන්නවිවාදාධිකරණාන’’න්ති. තත්ථ උප්පන්නසද්දෙන ජාතසද්දස්සත්ථං දස්සෙති ¶ . විවාදසද්දෙන අධිකරණස්ස සරූපං දස්සෙති. සුය්යතීති සුති වචනං, සුතියා සමීපං උපස්සුති ඨානන්ති අත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සුතිසමීප’’න්ති. ‘‘සමීප’’න්ති ඉමිනා උපසද්දස්සත්ථං දස්සෙති. ‘‘යත්ථා’’තිආදිනා ‘‘උපස්සුතී’’ති එත්ථ උපසද්දස්ස පධානත්තා තස්ස සරූපං දස්සෙති. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ. මන්තෙන්තන්ති එත්ථ උපයොගවචනස්ස භුම්මත්ථෙ අධිප්පෙතත්තා වුත්තං ‘‘මන්තයමානෙ’’ති.

473. ‘‘වූපසමිස්සාමී’’ති එත්ථ ඉධාතුයා ගත්යත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘වූපසමං ගමිස්සාමී’’ති. අකාරකභාවන්ති නිද්දොසභාවං. සොතුකාමතාය ගමනවසෙන සියා කිරියන්ති යොජනා. පරතොපි එසෙව නයොති. අට්ඨමං.

474. නවමෙ මයන්ති ඡබ්බග්ගියනාමකා අම්හෙ. කතත්තාති කම්මානං කතත්තා. ධම්මොති භූතො සභාවො. එතෙසූති චතූසු සඞ්ඝකම්මෙසූති. නවමං.

481. දසමෙ චොදෙති පරස්ස දොසං ආරොපෙතීති චොදකො. තෙන ච චොදකෙන චොදෙතබ්බො දොසං ආරොපෙතබ්බොති චුදිතො, සොයෙව චුදිතකො, තෙන ච. ‘‘අනුවිජ්ජකොති ච විනයධරො. සො හි චොදකචුදිතකානං මතං අනුමිනෙත්වා විදති ජානාතීති අනුවිජ්ජකො. එත්තාවතාපීති එත්තකෙනපි පමාණෙනාති. දසමං.

484. එකාදසමෙ ‘‘අලජ්ජීතා’’තිආදීසු (පරි. 295) විය යකාරලොපෙන නිද්දෙසොති ආහ ‘‘යථාමිත්තතායා’’ති. ‘‘යො යො’’ති ඉමිනා යථාසද්දස්ස විච්ඡත්ථං දස්සෙති. යථාවුඩ්ඪන්තිආදීසු ¶ (චූළව. 311 ආදයො) විය යො යො ¶ මිත්තො ‘‘යථාමිත්ත’’න්ති වචනත්ථො කාතබ්බො. සබ්බපදෙසූති ‘‘යථාසන්දිට්ඨතා’’තිආදීසු සබ්බෙසු පදෙසූති. එකාදසමං.

489. ද්වාදසමෙ යන්ති පදත්ථවිනිච්ඡයත්ථසඞ්ඛාතං යං වචනං. තත්ථාති තිංසකකණ්ඩෙ. ඉධාති ද්වෙනවුතිකණ්ඩෙ, සික්ඛාපදෙ වා. පුග්ගලස්සාති පරපුග්ගලස්සාති. ද්වාදසමං.

494. රාජවග්ගස්ස පඨමෙ පරිත්තකොති ගුණෙන ඛුද්දකො. පාසාදවරසද්දස්ස උපරිසද්දෙන සම්බන්ධිතබ්බභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘පාසාදවරස්ස උපරි ගතො’’ති. ඉමිනා පාසාදවරස්ස උපරි උපරිපාසාදවරං, තං ගතො උපගතොති උපරිපාසාදවරගතොති වචනත්ථං දස්සෙති. අය්යානන්ති භික්ඛූනං. ‘‘කාරණා’’ති ඉමිනා ‘‘වාහසා’’ති පදස්සත්ථං දස්සෙති. තෙහීති අය්යෙහි.

497. අන්තරන්ති ඛණං, ඔකාසං වා විවරං වා. ඝාතෙතුන්ති හනිතුං. ඉච්ඡතීති ඉමිනා පත්ථධාතුයා යාචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘රාජන්තෙපුරං හත්ථිසම්මද්ද’’න්තිආදීසු වචනත්ථො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. හත්ථිසම්මද්දන්ති හත්ථිසම්බාධට්ඨානං. අස්සෙහි සම්මද්දො එත්ථාති අස්සසම්මද්දො. රථෙහි සම්මද්දො එත්ථාති රථසම්මද්දොති වචනත්ථං අතිදිසන්තො ආහ ‘‘එසෙව නයො’’ති. ‘‘සම්මත්ත’’න්ති පඨමක්ඛරෙන පාඨස්ස සම්බාධස්ස අවාචකත්තා වුත්තං ‘‘තං න ගහෙතබ්බ’’න්ති. තත්ථාති පාඨෙ. ‘‘හත්ථීනං සම්මද්ද’’න්ති ඉමිනා උත්තරපදස්ස සම්මද්දනං සම්මද්දන්ති භාවත්ථං දස්සෙති, පුරිමපදෙන ඡට්ඨීසමාසඤ්ච. පුරිමපාඨෙ පන උත්තරපදස්ස අධිකරණත්ථඤ්ච පුබ්බපදෙන තතියාසමාසඤ්ච දස්සෙති. බාහිරත්ථසමාසොතිපි වුච්චති. පච්ඡිමපාඨෙ ‘‘හත්ථිසම්මද්ද’’න්තිආදිපදස්ස ¶ ලිඞ්ගවිපල්ලාසඤ්ච ¶ ‘‘අත්ථී’’ති පාඨසෙසෙන යොජෙතබ්බතඤ්ච දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘හත්ථිසම්මද්දො අත්ථී’’ති. රජිතබ්බානීති රජනීයානි, රජිතුං අරහානීති අත්ථො. ඉමිනා සම්බන්ධකාලෙ පුරිමපාඨෙ රඤ්ඤො අන්තෙපුරෙති විභත්තිවිපල්ලාසො කාතබ්බොති. පච්ඡිමපාඨෙ පන මුඛ්යතොව යුජ්ජති. තෙන වුත්තං ‘‘තස්මිං අන්තෙපුරෙ’’ති.

498. අවසිත්තස්සාති ඛත්තියාභිසෙකෙන අභිසිත්තස්ස. ඉතොති සයනිඝරතො. ඉමිනා පඤ්චමීබාහිරසමාසං දස්සෙති. රඤ්ඤො රතිජනනට්ඨෙන රතනං වුච්චති මහෙසී. මහෙසීති ච සාභිසෙකා දෙවී. නිපුබ්බ ගමුධාතුස්ස නිපුබ්බකමුධාතුයා පරියායභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘නිග්ගතන්ති නික්ඛන්ත’’න්ති. පඨමං.

502. දුතියෙ පමුස්සිත්වාති සතිවිප්පවාසෙන පමුස්සිත්වා. පුණ්ණපත්තන්ති තුට්ඨිදායං. තඤ්හි මනොරථපුණ්ණෙන පත්තබ්බභාගත්තා ‘‘පුණ්ණපත්ත’’න්ති වුච්චති. තස්ස සරූපං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සතතො පඤ්ච කහාපණා’’ති. ඉධ පන කහාපණානං පඤ්චසතත්තා පඤ්චවීසකහාපණා අධිප්පෙතා. ආභරණසද්දස්ස අලඞ්කාරසද්දෙන පරියායභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අලඞ්කාර’’න්ති. ‘‘මහාලතං නාමා’’ති ඉමිනා න යො වා සො වා අලඞ්කාරො, අථ ඛො විසෙසාලඞ්කාරොති දස්සෙති. මහන්තානි මාලාකම්මලතාකම්මානි එත්ථාති මහාලතා. ලතාගහණෙන හි මාලාපි ගහිතා. නවහි කොටීහි අග්ඝං ඉමස්සාති නවකොටිඅග්ඝනකං, නවකොටිසඞ්ඛාතං අග්ඝං අරහතීති වා නවකොටිඅග්ඝනකං.

504. අන්තෙ සමීපෙ වසනසීලත්තා පරිචාරිකො ‘‘අන්තෙවාසී’’ති වුච්චතීති ආහ ‘‘පරිචාරිකො’’ති.

506. ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතාති ථාමමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස ද්වෙ ලෙඩ්ඩුපාතා. සඞ්ඝ…පෙ… නවකම්මානං අත්ථාය උග්ගණ්හන්තස්ස වා උග්ගණ්හාපෙන්තස්ස වා දුක්කටන්ති ¶ යොජනා. අවසෙසන්ති ජාතරූපරජතතො අවසෙසං. මාතුකණ්ණපිළන්ධනතාලපණ්ණම්පීති මාතුයා කණ්ණෙ පිළන්ධිතතාලපණ්ණම්පි, පටිසාමෙන්තස්සාති සම්බන්ධො.

‘‘කප්පියභණ්ඩං හොතී’’ති ඉමිනා අකප්පියභණ්ඩං න වට්ටතීති දස්සෙති. ඉදන්ති භණ්ඩං. පලිබොධො ¶ නාමාති අත්තනො පලිබොධො නාම. ඡන්දෙනපීති වඩ්ඪකීආදීනං ඡන්දහෙතුනාපි. භයෙනපීති රාජවල්ලභානං භයහෙතුනාපි. බලක්කාරෙනාති කරණං කාරො, බලෙන කාරො බලක්කාරො, තෙන, බලක්කාරො හුත්වා පාතෙත්වාති අත්ථො.

තත්ථාති මහාරාමෙ. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ, සඞ්කා උප්පජ්ජතීති සම්බන්ධො. මහාජනසඤ්චරණට්ඨානෙසූති බහූනං ජනානං සඤ්චරණසඞ්ඛාතෙසු ඨානෙසු. නගහෙතබ්බස්ස හෙතුං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘පලිබොධො න හොතී’’ති. යස්මා පලිබොධො න හොති, තස්මා න ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. එකොති එකො භික්ඛු පස්සතීති සම්බන්ධො. ඔක්කම්මාති ඔක්කමිත්වා.

රූපසද්දො භණ්ඩපරියායොති ආහ ‘‘භණ්ඩ’’න්ති. භණ්ඩං රූපං නාමාති යොජනා. භණ්ඩිකන්ති භණ්ඩෙන නියුත්තං පුටකං. ගණෙත්වාති ගණනං කත්වා. නිමිත්තන්තීති එත්ථ ඉතිසද්දො නාමපරියායො. ලඤ්ඡනාදි නිමිත්තං නාමාති හි යොජනා. ලඤ්ඡනාදීති ආදිසද්දෙන නීලපිලොතිකාදයො සඞ්ගණ්හාති. ලාඛායාති ජතුනා.

පතිරූපා නාම ඉධ ලජ්ජිකුක්කුච්චකාති ආහ ‘‘ලජ්ජිනො කුක්කුච්චකා’’ති. ථාවරන්ති ජඞ්ගමා අඤ්ඤං ථාවරං. අද්ධුනොති කාලස්ස. සමාදපෙත්වාති අඤ්ඤෙ සමාදපෙත්වා. උද්දිස්ස අරියා තිට්ඨන්ති, එසා අරියාන යාචනා’’ති (ජා. 1.7.59) වුත්තනයෙන යාචිත්වාති අත්ථො.

507. රතනසම්මතන්ති මනුස්සානං උපභොගපරිභොගන්ති. දුතියං.

508. තතියෙ ¶ ‘‘තිරච්ඡානභූතං කථ’’න්ති ඉමිනා ‘‘තිරච්ඡානකථ’’න්ති පදස්ස තුල්යනිස්සිතසමාසං දස්සෙති. රාජපටිසංයුත්තන්ති රාජූහි පටිසංයුත්තං.

512. සම්බහුලා භික්ඛූති සම්බන්ධො. තස්මිං ගාමෙති තස්මිං පඨමපවිසනගාමෙ. තං කම්මන්ති තං ඉච්ඡිතකම්මං. අන්තරාති ගාමවිහාරානමන්තරෙ. භුම්මත්ථෙ චෙතං නිස්සක්කවචනං.

කුලඝරෙ වාති ඤාතිකුලඋපට්ඨාකකුලඝරෙ වා. තෙලභික්ඛාය වාති තෙලයාචනත්ථාය වා. පස්සෙති ¶ අත්තනො පස්සෙ සමීපෙති වුත්තං හොති. තෙනාති ගාමමජ්ඣමග්ගෙන. අනොක්කම්මාති අනොක්කමිත්වා, අපක්කමිත්වාති අත්ථොති. තතියං.

517. චතුත්ථෙ කකාරස්ස පදපූරණභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘භෙදනමෙව භෙදනක’’න්ති. අස්සත්ථිඅත්ථෙ අපච්චයොති ආහ ‘‘තං අස්ස අත්ථී’’ති. අස්සාති පාචිත්තියස්ස. පඨමං සූචිඝරං භින්දිත්වා පච්ඡා පාචිත්තියං දෙසෙතබ්බන්ති අත්ථො. අරණිධනුකෙති අරණියා ධනුකෙ. වෙධකෙති කායබන්ධනවෙධකෙති. චතුත්ථං.

522. පඤ්චමෙ ඡෙදනමෙව ඡෙදනකං, තමස්සත්ථීති ඡෙදනකන්ති අත්ථං සන්ධාය වුත්තං ‘‘වුත්තනයමෙවා’’ති.

නිඛණිත්වාති පමාණාතිරෙකං නිඛණිත්වා. උත්තානං වා කත්වාති හෙට්ඨුපරි පරිවත්තනං වා කත්වා. ඨපෙත්වාති ලම්බණවසෙන ඨපෙත්වාති. පඤ්චමං.

526. ඡට්ඨෙ ¶ එත්ථාති මඤ්චපීඨෙ. අවනහිතබ්බන්ති ඔනද්ධං, තූලෙන ඔනද්ධං තූලොනද්ධන්ති අත්ථොපි යුජ්ජති. තූලං පක්ඛිපිත්වාති මඤ්චපීඨෙ චිමිලිකං පත්ථරිත්වා තස්සුපරි තූලං පක්ඛිපිත්වාති අත්ථොති. ඡට්ඨං.

531. සත්තමෙ කත්ථාති කිස්මිං ඛන්ධකෙ, කිස්මිං වත්ථුස්මිං වා. හීති සච්චං. තත්ථාති චීවරක්ඛන්ධකෙ, පණීතභොජනවත්ථුස්මිං වා. ‘‘යථා නාමා’’ති ඉමිනා ‘‘සෙය්යථාපී’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙති, ‘‘පුරාණො චම්මකාරො’’ති ඉමිනා ‘‘පුරාණාසිකොට්ඨො’’ති පදස්ස. චම්මකාරො හි අසිනා චම්මං කුටති ඡින්දතීති ‘‘අසිකොට්ඨො’’ති වුච්චති. වත්ථුප්පන්නකාලමුපනිධාය වුත්තං ‘‘පුරාණො’’ති ¶ . තමෙවූපමං පාකටං කරොන්තො ආහ ‘‘යථා හී’’ති. හීති තප්පාකටීකරණං, තං පාකටං කරිස්සාමීති හි අත්ථො. චම්මකාරො කඩ්ඪතීති සම්බන්ධො. විත්ථතන්ති විසාලං. සොපීති උදායීපි. තං නිසීදනං කඩ්ඪතීති යොජනා. තෙනාති කඩ්ඪනහෙතුනා. තන්ති උදායිං. සන්ථතසදිසන්ති සන්ථතෙන සදිසං. එකස්මිං අන්තෙති එකස්මිං කොට්ඨාසෙ, ඵාලෙත්වාති සම්බන්ධොති. සත්තමං.

537. අට්ඨමෙ ‘‘කත්ථා’’තිආදීනි වුත්තනයානෙව.

539. ‘‘යස්සා’’ති පදස්ස විසයං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘භික්ඛුනො’’ති. ‘‘නාභියා හෙට්ඨා’’ති ඉමිනා නාභියා අධො අධොනාභීති වචනත්ථං දස්සෙති, ‘‘ජාණුමණ්ඩලානං උපරී’’ති ඉමිනා ජාණුමණ්ඩලානං උබ්භ උබ්භජාණුමණ්ඩලන්ති. උබ්භසද්දො හි උපරිපරියායො සත්තම්යන්තනිපාතො. කණ්ඩුඛජ්ජුසද්දානං වෙවචනත්තා වුත්තං ‘‘කණ්ඩූති ඛජ්ජූ’’ති. කණ්ඩති භෙදනං කරොතීති කණ්ඩු. ඛජ්ජති බ්යධනං කරොතීති ඛජ්ජු. කෙසුචි පොත්ථකෙසු ‘‘කච්ඡූ’’ති පාඨො අත්ථි, සො අයුත්තො.

ලොහිතං ¶ තුණ්ඩං එතිස්සාති ලොහිතතුණ්ඩිකා. පිළයති විබාධයතීති පිළකා. ආ භුසො අසුචිං සවති පග්ඝරාපෙතීති අස්සාවොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අසුචිපග්ඝරණ’’න්ති. අරිසඤ්ච භගන්දරා ච මධුමෙහො ච. ආදිසද්දෙන දුන්නාමකාදයො සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ අරි විය ඊසති අභිභවතීති අරිසං. භගං වුච්චති වච්චමග්ගං, තං දරති ඵාලෙතීති භගන්දරා, ගූථසමීපෙ ජාතො වණවිසෙසො. මධු විය මුත්තාදිං මිහති සෙචතීති මධුමෙහො, සො ආබාධො මුත්තමෙහො සුක්කමෙහො රත්තමෙහොති අනෙකවිධො. ථුල්ලසද්දො මහන්තපරියායොති ආහ ‘‘මහා’’ති. අට්ඨමං.

542. නවමෙ වස්සෙ වස්සකාලෙ අධිට්ඨාතබ්බාති වස්සිකා, වස්සිකා ච සා සාටිකා චෙති වස්සිකසාටිකාති. නවමං.

547. දසමෙ ¶ ‘‘චතූහි අඞ්ගුලෙහී’’ති ඉමිනා චතුරො අඞ්ගුලා චතුරඞ්ගුලාති අසමාහාරදිගුං දස්සෙති. ඌනකප්පමාණොති භගවතො ලාමකපමාණො. ඉමිනා ඔමකසද්දස්ස ලාමකත්ථං දස්සෙතීති දට්ඨබ්බන්ති. දසමං.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය

1. පඨමපාටිදෙසනීයසික්ඛාපද-අත්ථයොජනා

ඛුද්දකානං අනන්තරා පාටිදෙසනීයා යෙ ධම්මා සඞ්ගීතිකාරෙහි ඨපිතා, ඉදානි තෙසං ධම්මානං අයං වණ්ණනා භවතීති යොජනා.

552. පඨමපාටිදෙසනීයෙ ¶ තාව අත්ථො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. පටිආගමනකාලෙති පිණ්ඩාය චරණට්ඨානතො පක්කමිත්වා, පටිනිවත්තිත්වා වා ආගමනකාලෙ. සබ්බෙවාති එත්ථ නිග්ගහීතලොපවසෙන සන්ධි හොතීති ආහ ‘‘සබ්බමෙවා’’ති. ‘‘කම්පමානා’’ති ඉමිනා පපුබ්බවිධධාතුයා කම්පනත්ථං දස්සෙති. අපෙහීති එත්ථ අපපුබ්බඉධාතු ගත්යත්ථොති ආහ ‘‘අපගච්ඡා’’ති.

553. පටිදෙසෙතබ්බාකාරං දස්සෙති අනෙනාති පටිදෙසෙතබ්බාකාරදස්සනං. ද්වින්නං සද්දානං පරියායභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘රථිකාති රච්ඡා’’ති. රථස්ස හිතා රථිකා. ණ්යපච්චයෙ කතෙ ‘‘රච්ඡා’’ති (මොග්ගල්ලානෙ 4.72 සුත්තෙ) වුච්චති. රච්ඡන්තරෙන අනිබ්බිද්ධා රච්ඡා බ්යූහො නාමාති ආහ ‘‘අනිබ්බිජ්ඣිත්වා’’තිආදි. බ්යූහෙති සම්පිණ්ඩෙති ජනෙ අඤ්ඤත්ථ ගන්තුමපදානවසෙනාති ¶ බ්යූහො. සිඞ්ඝාටකං නාම මග්ගසන්ධීති ආහ ‘‘මග්ගසමොධානට්ඨාන’’න්ති. සිඞ්ඝති මග්ගසමොධානං කරොති එත්ථාති සිඞ්ඝාටකං. එතෙසූති රථිකාදීසු. එසෙව නයොති දුක්කටපාටිදෙසනීයෙ අතිදිසති. හීති සච්චං. ‘‘වචනතො’’ති පදං ‘‘වෙදිතබ්බො’’ති පදෙ ඤාපකහෙතු. දදමානාය භික්ඛුනියා වසෙනාති යොජනා. එත්ථාති සික්ඛාපදෙ. තස්මාති යස්මා අපමාණං, තස්මා.

ඉදන්ති වචනං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. සම්භින්නෙ එකරසෙ කාලිකත්තයෙති යොජනා.

556. ‘‘දාපෙතී’’ති හෙතුත්ථකිරියාය කාරිතකත්තුකාරිතකම්මානි දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අඤ්ඤාතිකාය අඤ්ඤෙන කෙනචී’’ති. අඤ්ඤෙනාති අත්තනා අඤ්ඤෙන. ‘‘තාය එව වා භික්ඛුනියා අඤ්ඤෙන වා කෙනචී’’ති පදානි ‘‘පටිග්ගහාපෙත්වා’’තිපදෙ කාරිතකම්මානීති. පඨමං.

558. දුතියෙ පුරිමසික්ඛාපදෙන ආපත්ති අන්තරඝරත්තාති අධිප්පායො. ඉමිනා සික්ඛාපදෙන ආපත්ති භවෙය්ය වොසාසමානත්තාති ¶ අධිප්පායො. දෙන්තියා පන නෙව ඉමිනා, න පුරිමෙන ආපත්ති අඤ්ඤස්ස භත්තත්තාති අධිප්පායොති. දුතියං.

562. තතියෙ ‘‘උභතො’’ති එත්ථ කරණත්ථෙ තොති ආහ ‘‘ද්වීහී’’ති. ‘‘උභතොපසන්න’’න්ති බ්යාසොපි සමාසොපි යුත්තොයෙව, සමාසෙ තොපච්චයස්ස අලොපො හොති. ‘‘උභතො’’තිපදස්ස සරූපං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘උපාසකෙනපි උපාසිකායපී’’ති. කස්මා උභතො පසන්නං හොතීති ආහ ‘‘තස්මිං කිරා’’තිආදි. යස්මා තස්මිං කුලෙ…පෙ… සොතාපන්නායෙව හොන්ති කිර, තස්මා ‘‘උභතොපසන්න’’න්ති වුත්තං හොති. ‘‘සචෙපී’’ති එත්ථ පිසද්දෙන අසීතිකොටිධනතො අධිකම්පි සම්පිණ්ඩෙති. හායනස්ස කාරණං දස්සෙති ‘‘යස්මා’’තිආදිනා.

569. ‘‘ඝරතො නීහරිත්වා’’ති එත්ථ ‘‘නීහරිත්වා’’ති පදස්ස කම්මං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ආසනසාලං ¶ වා විහාරං වා’’ති. ‘‘ආනෙත්වා’’තිඉමිනා නීපුබ්බහරධාතුයා අත්ථං දස්සෙති. ද්වාරෙති අත්තනො ගෙහද්වාරෙති. තතියං.

570. චතුත්ථෙ අවරුද්ධසද්දො පරිරුද්ධසද්දස්ස පරියායොති ආහ ‘‘පරිරුද්ධා හොන්තී’’ති. ආරඤ්ඤකස්ස සෙනාසනස්ස පරිසමන්තතො රුද්ධා ආවුතා හොන්තීති අත්ථො.

573. ‘‘පඤ්චන්න’’න්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනභාවඤ්ච ‘‘යංකිඤ්චී’’ති නිද්ධාරණීයෙන සම්බන්ධිතබ්බභාවඤ්ච දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘පඤ්චසු සහධම්මිකෙසු යං කිඤ්චී’’ති. ‘‘පෙසෙත්වා ඛාදනීයං භොජනීයං ආහරිස්සාමී’’තිඉමිනා පටිසංවිදිතාකාරදස්සනං. ‘‘ආරාම’’න්ති සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි ආරඤ්ඤකසෙනාසනස්ස ¶ ආරාමො එව අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ආරඤ්ඤකසෙනාසනාරාමඤ්චා’’ති. තස්සාති ආරඤ්ඤකසෙනාසනාරාමස්ස. ‘‘කස්මා’’ති පුච්ඡාය ‘‘පටිමොචනත්ථ’’න්ති විසජ්ජනාය සමෙතුං සම්පදානත්ථෙ නිස්සක්කවචනං කාතබ්බං. කිමත්ථන්ති හි අත්ථො. පටිමොචනත්ථන්ති තදත්ථෙ පච්චත්තවචනං. පටිමොචනසඞ්ඛාතාය අත්ථායාති හි අත්ථො. අත්ථසද්දො ච පයොජනවාචකො. පයොජනායාති හි අත්ථො. අථ වා ‘‘පටිමොචනත්ථ’’න්ති විසජ්ජනායං. ‘‘කස්මා’’ති පුච්ඡාය සමෙතුං නිස්සක්කත්ථෙ පච්චත්තවචනං කාතබ්බං. පටිමොචනසඞ්ඛාතා අත්ථාති හි අත්ථො. අත්ථසද්දො ච කාරණවාචකො. කාරණාති හි අත්ථො. එවඤ්හි පුච්ඡාවිසජ්ජනානං පුබ්බාපරසමසඞ්ඛාතො විචයො හාරො පරිපුණ්ණො හොතීති දට්ඨබ්බං. අම්හාකන්ති ඛාදනීයභොජනීයපටිහරන්තානං අම්හාකං. අම්හෙති චොරසඞ්ඛාතෙ අම්හෙ.

‘‘තස්සා’’ති පදස්සත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘එතිස්සා යාගුයා’’ති. අඤ්ඤානිපීති පටිසංවිදිතකුලතො අඤ්ඤානිපි කුලානි. තෙනාති පටිසංවිදිතකුලෙන. කුරුන්දිවාදෙ යාගුයා පටිසංවිදිතං කත්වා යාගුං අග්ගහෙත්වා පූවාදීනි ආහරන්ති, වට්ටතීති අධිප්පායො.

575. එකස්සාති භික්ඛුස්ස. තස්සාති පටිසංවිදිතභික්ඛුස්ස, චතුන්නං වා පඤ්චන්නං වා භික්ඛූනං අත්ථායාති යොජනා. අඤ්ඤෙසම්පීති චතුපඤ්චභික්ඛුතො අඤ්ඤෙසම්පි. අධිකමෙවාති පරිභුත්තතො අතිරෙකමෙව. යං පනාති ඛාදනීයභොජනීයං පන, යම්පි ඛාදනීයභොජනීයං වනතො ආහරිත්වා දෙන්තීති යොජනා. ‘‘තත්ථජාතක’’න්ති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං ¶ දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ආරාමෙ’’ති. අඤ්ඤෙන දින්නන්ති සම්බන්ධො. නන්ති මූලඛාදනීයාදිං. පටිසංවිදිතන්ති පටිකච්චෙව සුට්ඨු ජානාපිතන්ති අත්ථොති. චතුත්ථං.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය

සික්ඛිතසික්ඛෙන ¶ තීසු සික්ඛාසු චතූහි මග්ගෙහි සික්ඛිතසික්ඛෙන තාදිනා අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි අකම්පියට්ඨෙන තාදිනා, ඉට්ඨානිට්ඨෙසු වා අවිකාරට්ඨෙන තාදිනා භගවතා යානි සික්ඛාපදානි ‘‘සෙඛියානී’’ති භාසිතානි, දානි තෙසම්පි සික්ඛාපදානං අයම්පි වණ්ණනාක්කමො භවතීති යොජනා.

576. තත්ථාති සෙඛියසික්ඛාපදෙසු, අත්ථො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. ‘‘සමන්තතො’’තිඉමිනා පරිත්යූපසග්ගස්සත්ථං දස්සෙති. ‘‘නාභිමණ්ඩලං ජාණුමණ්ඩල’’න්ති එත්ථ උද්ධංසද්දො ච අධොසද්දො ච අජ්ඣාහරිතබ්බොති ආහ ‘‘උද්ධ’’න්තිආදි. අට්ඨඞ්ගුලමත්තන්ති භාවනපුංසකං, නිවාසෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. තතොති අට්ඨඞ්ගුලමත්තතො. යථා පටිච්ඡන්නං හොති, එවං නිවාසෙන්තස්සාති යොජනා. තත්රිදං පමාණන්ති තස්ස නිවාසනස්ස ඉදං පමාණං. තාදිසස්සාති දීඝතො මුට්ඨිපඤ්චකස්ස තිරියං අඩ්ඪතෙය්යහත්ථස්ස නිවාසනස්ස. ජාණුමණ්ඩලං පටිච්ඡාදනත්ථං වට්ටතීති යොජනා. තත්ථාති චීවරෙසු. න තිට්ඨතීති විරළත්තා න තිට්ඨති. තිට්ඨතීති ඝනත්තා තිට්ඨති.

නිවාසෙන්තස්ස චාතිඑත්ථ චසද්දො අවධාරණත්ථො, නිවාසෙන්තස්සෙවාති අත්ථො. කෙවලං එවං නිවාසෙන්තස්සෙව දුක්කටං න හොති, අථ ඛො තථා නිවාසෙන්තස්සාපි දුක්කටමෙවාති යොජනා. යෙ පන නිවාසනදොසාති සම්බන්ධො. අඤ්ඤෙති පුරතො ච පච්ඡතො ච ඔලම්බෙත්වා නිවසනතො අඤ්ඤෙ ¶ . තෙ සබ්බෙති සබ්බෙ තෙ නිවාසනදොසා. එත්ථාති ඉමස්මිං විභඞ්ගෙ. තත්ථෙවාති ඛන්ධකෙයෙව.

අසඤ්චිච්ච නිවාසෙන්තස්ස අනාපත්තීති සම්බන්ධො. එසෙව නයො ‘‘අසතියා’’ති එත්ථාපි. අජානන්තස්සාති එත්ථ අජානනං දුවිධං නිවාසනවත්තස්ස අජානනං, ආරූළ්හොරූළ්හභාවස්ස අජානනන්ති. තත්ථ ආරූළ්හොරූළ්හභාවස්ස අජානනං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අජානන්තස්සා’’ති දස්සෙන්තො ¶ ආහ ‘‘අජානන්තස්සාති එත්ථා’’තිආදි. හීති සච්චං. තස්සාති නිවාසනවත්තස්ස. අස්සාති භික්ඛුනො. තං පනාති ආපත්තිතො අමොක්ඛනං පන. තස්මාති යස්මා යුජ්ජති, තස්මා. යොති භික්ඛු. කුරුන්දියං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. සුක්ඛා ජඞ්ඝා ඉමස්සාති සුක්ඛජඞ්ඝො. මහන්තං පිණ්ඩිකමංසං ඉමස්සාති මහාපිණ්ඩිකමංසො. තස්සාති භික්ඛුස්ස.

වණොති අරු. තඤ්හි වණති ගත්තවිචුණ්ණනං කරොතීති වණොති වුච්චති. වාළමිගා වා චොරා වාති එත්ථ වාසද්දො අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථො, තෙන අඤ්ඤාපි උදකචික්ඛල්ලාදයො ආපදා සඞ්ගය්හන්ති.

577. ඉධාති ඉමස්මිං විභඞ්ගෙ, සික්ඛාපදෙ වා. උභො කණ්ණෙති පුරතො ච පච්ඡතො ච නිග්ගතෙ ද්වෙ කණ්ණෙ. අවිසෙසෙනාති ‘‘අන්තරඝරෙ’’ති ච ‘‘ආරාමෙ’’ති ච විසෙසං අකත්වා සාමඤ්ඤෙන. විහාරෙපීති සඞ්ඝසන්නිපාතබුද්ධුපට්ඨානථෙරුපට්ඨානාදිකාලං සන්ධාය වුත්තං.

578. කායෙකදෙසෙ කායසද්දො වත්තතීති ආහ ‘‘ජාණුම්පි උරම්පී’’ති. ‘‘න සීසං පාරුතෙනා’’තිඉමිනා ‘‘සුප්පටිච්ඡන්නෙනා’’තිපදස්ස අතිබ්යාපිතදොසං පටික්ඛිපති. ගණ්ඨිකන්ති පාසො. සො හි ගන්ථෙති බන්ධතීති වා, ගන්ථෙති බන්ධති එත්ථාති වා කත්වා ගන්ථිකොති වුච්චති. න්ථකාරස්ස වාණ්ඨකාරෙ කතෙ ගණ්ඨිකො, තං ගණ්ඨිකං පටිමුඤ්චිත්වා. උභො කණ්ණෙති චීවරස්ස ද්වෙ කොණෙ. ගලවාටකතොති එත්ථ ගලොති කණ්ඨො. සො හි ඛජ්ජභොජ්ජලෙය්යපෙය්යසඞ්ඛාතං චතුබ්බිධං අසනං ගලති පන්නො හුත්වා කුච්ඡියං පතති ඉතොති ගලොති වුච්චති. ආවාටොයෙව ඛුද්දකට්ඨෙන ආවාටකො, ඛුද්දකත්ථෙ කො. ගලෙ ඨිතො ආවාටකො ගලවාටකො. අකාරතො හි ආකාරස්ස ලොපො ‘‘පප’’න්තිආදීසු (ජා. 1.1.2) විය. එත්ථ හි පආපන්ති පදච්ඡෙදො, අකාරතො ආකාරස්ස ච ලොපො. පවද්ධං ආපං පපං, මහන්තං උදකන්ති අත්ථො. සීසං විවරිත්වාති සම්බන්ධො.

579. වාසං ¶ ¶ උපගතොති වා වාසෙන උපගතොති වා අත්ථං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘වාසත්ථාය උපගතස්සා’’ති.

580. හත්ථපාදෙ අකීළන්තො සුසංවුතො නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘හත්ථං වා පාදං වා අකීළාපෙන්තො’’ති.

582. ඔක්ඛිත්තචක්ඛූති එත්ථ ඔසද්දො හෙට්ඨාපරියායොති ආහ ‘‘හෙට්ඨා ඛිත්තචක්ඛූ’’ති. ‘‘හුත්වා’’තිඉමිනා කිරියාවිසෙසනභාවං දස්සෙති. යුගයුත්තකොති යුගෙ යුත්තකො. දමියිත්ථාති දන්තො. ආභුසො ජානාති කාරණාකාරණන්ති ආජානෙය්යො. එත්තකන්ති චතුහත්ථපමාණං. යො ගච්ඡති, අස්ස භික්ඛුනො දුක්කටා ආපත්ති හොතීති යොජනා. ‘‘පරිස්සයභාව’’න්ති ච ‘‘පරිස්සයාභාව’’න්ති ච ද්වෙ පාඨා යුජ්ජන්තියෙව.

584. ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙති ඉමං පකාරං ඉත්ථං චීවරුක්ඛිපනං, භවති ගච්ඡතීති භූතො, භික්ඛු. ලක්ඛීයති අනෙනාති ලක්ඛණං, චීවරං. ඉත්ථං භූතො ඉත්ථම්භූතො, තස්ස ලක්ඛණං ඉත්ථම්භූතලක්ඛණං, තස්මිං. කරණවචනං දට්ඨබ්බන්ති යොජනා. ඉත්ථම්භූතලක්ඛණං නාම කිරියාවිසෙසනස්ස සභාවොති ආහ ‘‘එකතො වා…පෙ… හුත්වාති අත්ථො’’ති. අන්තොඉන්දඛීලතොති ගාමස්ස අන්තොඉන්දඛීලතොති. පඨමො වග්ගො.

586. උච්චාසද්දං කත්වා ජග්ඝනං හසනං උජ්ජග්ඝො, සොයෙව උජ්ජග්ඝිකා, තාය. ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මහාහසිතං හසන්තො’’ති. එත්ථාති ‘‘උජ්ජග්ඝිකායා’’තිපදෙ.

588. කිත්තාවතාති කිත්තකෙන පමාණෙන, එවං නිසින්නෙසු ථෙරෙසූති සම්බන්ධො, නිද්ධාරණෙ චෙතං භුම්මවචනං. වවත්ථපෙතීති ඉදඤ්චීදඤ්ච කථෙතීති වවත්ථපෙති. එත්තාවතාති එත්තකෙන පමාණෙන.

590. නිච්චලං කත්වා කායස්ස උජුට්ඨපනං කායපග්ගහො නාමාති ආහ ‘‘නිච්චලං කත්වා’’තිආදි. එසෙව නයො බාහුපග්ගහසීසපග්ගහෙසුපීති. දුතියො වග්ගො.

596. ඛම්භො ¶ ¶ කතො යෙනාති ඛම්භකතො. ඛම්භොති ච පටිබද්ධො. කත්ථ පටිබද්ධොති ආහ ‘‘කටියං හත්ථං ඨපෙත්වා’’ති. සසීසං අවගුණ්ඨයති පරිවෙඨතීති ඔගුණ්ඨිතොති ආහ ‘‘සසීසං පාරුතො’’ති.

600. උද්ධං එකා කොටි ඉමිස්සා ගමනායාති උක්කුටිකාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උක්කුටිකා වුච්චතී’’තිආදි. එත්ථාති ‘‘උක්කුටිකායා’’තිපදෙ.

601. හත්ථපල්ලත්ථීකදුස්සපල්ලත්ථීකෙසු ද්වීසු දුස්සපල්ලත්ථිකෙ ආයොගපල්ලත්ථීකාපි සඞ්ගහං ගච්ඡතීති ආහ ‘‘ආයොගපල්ලත්ථිකාපි දුස්සපල්ලත්ථිකා එවා’’ති.

602. සතියා උපට්ඨානං සක්කච්චන්ති ආහ ‘‘සතිංඋපට්ඨපෙත්වා’’ති.

603. පිණ්ඩපාතං දෙන්තෙපීති පිණ්ඩපාතං පත්තෙ පක්ඛිපන්තෙපි. පත්තෙ සඤ්ඤා පත්තසඤ්ඤා, සා අස්සත්ථීති පත්තසඤ්ඤී. ‘‘කත්වා’’ තිඉමිනා කිරියාවිසෙසනභාවං දස්සෙති.

604. සමසූපකං පිණ්ඩපාතන්ති එත්ථ සූපපිණ්ඩපාතානං සමඋපඩ්ඪභාවං ආසඞ්කා භවෙය්යාති ආහ ‘‘සමසූපකො නාමා’’තිආදි. යත්ථාති පිණ්ඩපාතෙ. භත්තස්ස චතුත්ථභාගපමාණො සූපො හොති, සො පිණ්ඩපාතො සමසූපකො නාමාති යොජනා. ඔලොණී ච සාකසූපෙය්යඤ්ච මච්ඡරසො ච මංසරසො චාති ද්වන්දො. තත්ථ ඔලොණීති එකා බ්යඤ්ජනවිකති. සාකසූපෙය්යන්ති සූපස්ස හිතං සූපෙය්යං, සාකමෙව සූපෙය්යං සාකසූපෙය්යං. ඉමිනා සබ්බාපි සාකසූපෙය්යබ්යඤ්ජනවිකති ගහිතා. මච්ඡරසමංසරසාදීනීති එත්ථ ආදිසද්දෙන අවසෙසා සබ්බාපි බ්යඤ්ජනවිකති සඞ්ගහිතා. තං සබ්බං රසානං රසො රසරසොති කත්වා ‘‘රසරසො’’ති වුච්චති.

605. සමපුණ්ණං සමභරිතන්ති වෙවචනමෙව. ථූපං කතො ථූපීකතොති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ථූපීකතො නාමා’’තිආදි.

තත්ථාති ¶ ‘‘ථූපීකත’’න්තිආදිවචනෙ. තෙසන්ති අභයත්ථෙරතිපිටකචූළනාගත්ථෙරානං. ඉති පුච්ඡිංසු, තෙසඤ්ච ථෙරානං වාදං ආරොචෙසුන්ති යොජනා. ථෙරොති චූළසුමනත්ථෙරො. එතස්සාති තිපිටකචූළනාගත්ථෙරස්ස ¶ . සත්තක්ඛත්තුන්ති සත්ත වාරෙ. කුතොති කස්සාචරියස්ස සන්තිකා. තස්මාති යස්මා යාවකාලිකෙන පරිච්ඡින්නො, තස්මා. ආමිසජාතිකං යාගුභත්තං වා ඵලාඵලං වාති යොජනා. තඤ්ච ඛොති තඤ්ච සමතිත්ථිකං. ඉතරෙන පනාති නාධිට්ඨානුපගෙන පත්තෙන පන. යං පූවඋච්ඡුඛණ්ඩඵලාඵලාදි හෙට්ඨා ඔරොහති, තං පූවඋච්ඡුඛණ්ඩඵලාඵලාදීති යොජනා. පූවවටංසකොති එත්ථ වටංසකොති උත්තංසො. සො හි උද්ධං තසීයතෙ අලඞ්කරීයතෙති වටංසොති වුච්චති උකාරස්ස වකාරං, තකාරස්ස ච ටකාරං කත්වා, සොයෙව වටංසකො, මුද්ධනි පිලන්ධිතො එකො අලඞ්කාරවිසෙසො. පූවමෙව තංසදිසත්තා පූවවටංසකො, තං. පුප්ඵවටංසකො ච තක්කොලකටුකඵලාදිවටංසකො චාති ද්වන්දො, තෙ.

ඉධාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. නනු සබ්බථූපීකතෙසු පටිග්ගහණස්ස අකප්පියත්තා පරිභුඤ්ජනම්පි න වට්ටතීති ආහ ‘‘සබ්බත්ථ පනා’’තිආදි. තත්ථ සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ථූපීකතෙසූති. තතියො වග්ගො.

608. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං ඨානෙ. ඔධින්ති අවධිං මරියාදං.

610. ථූපකතොති ථූපමෙව ථූපකං, තතො ථූපකතොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මත්ථකතො’’ති.

611. මාඝාතසමයාදීසූති ‘‘පාණෙ මා ඝාතෙථා’’ති රාජානො භෙරිං චරාපෙන්ති එත්ථාති මාඝාතො, සොයෙව සමයො මාඝාතසමයො. ආදිසද්දෙන අඤ්ඤං පටිච්ඡන්නකාරණං ගහෙතබ්බං.

615. තෙසන්ති මයූරණ්ඩකුක්කුටණ්ඩානන්ති. චතුත්ථො වග්ගො.

617. ‘‘මුඛද්වාර’’න්ති ¶ කම්මස්ස ‘‘අනාහටෙ’’ති ච ‘‘විවරිස්සාමී’’ති ච ද්වීසු කිරියාසු සම්බන්ධභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අනාහරිතෙ මුඛද්වාර’’න්ති.

618. සකලං හත්ථන්ති පඤ්චඞ්ගුලිං සන්ධාය වුත්තං.

619. සකබළෙනාති ¶ එත්ථ කබළසද්දෙන වචනස්ස අපරිපුණ්ණකාරණං සබ්බම්පි ගහෙතබ්බං.

620. පිණ්ඩුක්ඛෙපකන්තිආදීසු විච්ඡත්ථෙ කපච්චයොති ආහ ‘‘පිණ්ඩං උක්ඛිපිත්වා උක්ඛිපිත්වා’’ති. ත්වාසද්දෙන කිරියාවිසෙසනභාවං දස්සෙති.

624. ‘‘අවකිරිත්වා’’ති ඉමිනා සිත්ථාවකාරකන්ති එත්ථ අවපුබ්බො කිරධාතුයෙව, න කරධාතූති දස්සෙති.

626. ‘‘චපුචපූ’’ති එවං සද්දන්ති ‘‘චපුචපූ’’ති එවං අනුකරණරවන්ති. පඤ්චමො වග්ගො.

627. ‘‘සුරුසුරූ’’ති එවං සද්දන්ති ‘‘සුරුසුරූ’’ති එවං අනුකරණරවං. දවනං කීළනන්ති ඉමිනා වචනත්ථෙන පරිහාසො දවො නාමාති ආහ ‘‘දවොති පරිහාසවචන’’න්ති. තන්ති සො දවො. ලිඞ්ගවිපල්ලාසො හෙස. න කාතබ්බං න කාතබ්බොති සම්බන්ධො. සිලකබුද්ධොති සිලාය කතො, සිලෙන නියුත්තො වා බුද්ධො. අපටිබුද්ධොති අපටිවිද්ධො බුද්ධො, පරිහාසවචනමෙතං. ගොධම්මොති ගුන්නං ධම්මො. අජධම්මොති අජානං ධම්මො. මිගසඞ්ඝොති මිගානං සඞ්ඝො. පසුසඞ්ඝොති පසූනං සඞ්ඝො.

628. ‘‘භුඤ්ජන්තෙනා’’ති පදං ‘‘නිල්ලෙහිතු’’න්ති පදෙ භාවකත්තා.

631. එවංනාමකෙති ¶ ‘‘කොකනුද’’න්ති එවං නාමං අස්ස පාසාදස්සාති එවංනාමකො, පාසාදො, තස්මිං. ‘‘පදුමසණ්ඨානො’’ති ඉමිනා පාසාදස්ස සදිසූපචාරෙන ‘‘කොකනුදො’’ති නාමලභනං දස්සෙති. තෙනාති පදුමසණ්ඨානත්තා. අස්සාති පාසාදස්ස. පුග්ගලිකම්පීති පරපුග්ගලසන්තකං ගහෙතබ්බං ‘‘අත්තනො සන්තකම්පී’’ති අත්තපුග්ගලසන්තකස්ස විසුං ගය්හමානත්තා. සඞ්ඛම්පීති පානීයසඞ්ඛම්පි. සරාවම්පීති පානීයසරාවම්පි. ථාලකම්පීති පානීයථාලකම්පි.

632. ‘‘උද්ධරිත්වා’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තවචනස්ස කම්මාපාදානානි දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සිත්ථානි උදකතො’’ති. භින්දිත්වාති චුණ්ණවිචුණ්ණානි කත්වා. බහීති අන්තරඝරතො බහි.

634. සෙතච්ඡත්තන්ති ¶ එත්ථ සෙතසද්දො පණ්ඩරපරියායොති ආහ ‘‘පණ්ඩරච්ඡත්ත’’න්ති. වත්ථපලිගුණ්ඨිතන්ති වත්ථෙහි සමන්තතො වෙඨිතං. සෙතං ඡත්තං සෙතච්ඡත්තං. කිළඤ්ජෙහි කතං ඡත්තං කිළඤ්ජච්ඡත්තං. පණ්ණෙහි කතං ඡත්තං පණ්ණච්ඡත්තං. මණ්ඩලෙන බද්ධං මණ්ඩලබද්ධං. සලාකාහි බද්ධං සලාකබද්ධං. තානීති තීණි ඡත්තානි. හීති සච්චං. යම්පි එකපණ්ණච්ඡත්තන්ති යොජනා. එතෙසූති තීසු ඡත්තෙසු. අස්සාති යස්ස කස්සචි ගහට්ඨස්ස වා පබ්බජිතස්ස වා. සොති යො කොචි ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා. ඡත්තපාදුකාය වාති ඡත්තදණ්ඩනික්ඛෙපනාය පාදුකාය වා. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ.

635. මජ්ඣිමස්සාති පමාණමජ්ඣිමස්ස. ‘‘චතුහත්ථප්පමාණො’’තිඉමිනා චතුහත්ථතො ඌනාතිරෙකො දණ්ඩො න දණ්ඩො නාමාති දස්සෙති. දණ්ඩො පාණිම්හි අස්සාති වචනත්ථං අතිදිසන්තො ආහ ‘‘වුත්තනයෙනෙවා’’ති.

636. ‘‘සත්ථපාණිම්හී’’ති එත්ථ අසි එව අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘අසි’’න්ති. අසින්ති ඛග්ගං.

637. ‘‘ආවුධං නාම චාපො කොදණ්ඩො’’ති පාළියං වුත්තවචනං උපලක්ඛණමෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආවුධපාණිස්සාති එත්ථා’’තිආදි. සබ්බාපි ධනුවිකති ආවුධන්ති වෙදිතබ්බාති යොජනා. යථා අසිං ¶ සන්නහිත්වා ඨිතො සත්ථපාණීති සඞ්ඛ්යං න ගච්ඡති, එවං ධනුං කණ්ඨෙ පටිමුක්කො ආවුධපාණීති ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි, ඉමිනා ආවුධො පාණිනා ගහිතොයෙව ආවුධපාණි නාමාති දස්සෙතීති. ඡට්ඨො වග්ගො.

638. අඞ්ගුලන්තරන්ති පාදඞ්ගුලවිවරං. පාදුකන්ති උපාහනවිසෙසො. සො හි පජ්ජතෙ ඉමායාති පාදුකාති වුච්චති, සා බහුපටලා චම්මමයා වා හොති කට්ඨමයා වා. පටිමුඤ්චිත්වාති පාදුකං පටිමුඤ්චීත්වා.

640. ද්වීහි ජනෙහි ගහිතොති සම්බන්ධො. වංසෙනාති වෙණුනා, යානෙ නිසින්නොති සම්බන්ධො. විසඞ්ඛරිත්වාති විපත්තිං කරිත්වා. ද්වෙපීති ධම්මකථිකධම්මපටිග්ගාහකසඞ්ඛාතා උභොපි ජනා. වට්ටතීති දෙසෙතුං වට්ටති.

641. සයනගතස්සාති ¶ සයනං ගතස්ස, සයනෙ නිපන්නස්සාති අත්ථො. නිපන්නස්ස දෙසෙතුං න වට්ටතීති සම්බන්ධො.

642. තීසු පල්ලත්ථිකාසු යාය කායචි පල්ලත්ථිකාය නිසින්නස්ස ධම්මං දෙසෙතුං න වට්ටතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පල්ලත්ථිකායා’’තිආදි.

643. යථා වෙඨියමානෙ කෙසන්තො න දිස්සති, එවං වෙඨිතසීසස්සාති යොජනා.

647. ඡපකසද්දස්ස ච චණ්ඩාලසද්දස්ස ච වෙවචනත්තා වුත්තං ‘‘චණ්ඩාලස්සා’’ති. චණ්ඩාලො හි සං සුනඛං පචතීති ඡපකොති වුච්චති සකාරස්ස ඡකාරං කත්වා. ඡපකස්ස එසා ඡපකී, චණ්ඩාලභරියා. යත්රාති එත්ථ ත්රපච්චයො පච්චත්තෙ හොතීති ආහ ‘‘යො හි නාමා’’ති. යො රාජා උච්චෙ ආසනෙ නිසීදිත්වා මන්තං පරියාපුණිස්සති නාම, අයං රාජා යාව අතිවිය අධම්මිකොති වුත්තං හොති. ‘‘සබ්බමිද’’න්ති අයං සද්දො ලිඞ්ගවිපල්ලාසොති ආහ ‘‘සබ්බො අය’’න්ති ¶ . ‘‘ලොකො’’ති ඉමිනා ඉධසද්දස්ස විසයං දස්සෙති. චරිමසද්දො අන්තිමපරියායො. අන්තිමොති ච ලාමකො. ලාමකොති ච නාම ඉධ විපත්තීති ආහ ‘‘සඞ්කර’’න්ති. සඞ්කරන්ති විපත්තිං. ‘‘නිම්මරියාදො’’ති ඉමිනා ‘‘සඞ්කරං ගතො’’ති පදානං අධිප්පායත්ථං දස්සෙති. චරිමං ගතං චරිමගතං, සබ්බො අයං ලොකො චරිමගතොති අත්ථො. ඉධ ච ජාතකෙ (ජා. 1.4.33) ච කෙසුචි පොත්ථකෙසු ‘‘චමරිකත’’න්ති පාඨො අත්ථි, සො අයුත්තොයෙව. තත්ථෙවාති අම්බරුක්ඛමූලෙයෙව. තෙසන්ති රාජබ්රාහ්මණානං.

තත්ථාති තිස්සං ගාථායං. පාළියාති අත්තනො ආචාරපකාසකගන්ථසඞ්ඛාතාය පාළියා. න පස්සරෙති එත්ථ රෙසද්දො අන්තිස්ස කාරියොති ආහ ‘‘න පස්සන්තී’’ති. යො චායන්ති යො ච අයං. අයංසද්දො පදාලඞ්කාරමත්තො, බ්රාහ්මණොති අත්ථො. අධීයතීති අජ්ඣායති, සික්ඛතීති අත්ථො.

තතොති බොධිසත්තෙන වුත්තගාථාතො පරන්ති සම්බන්ධො. තස්සාති ගාථාය. භොති බොධිසත්තං ආමන්තෙති. ‘‘භුත්තො’’ති පදස්ස කම්මවාචකභාවමාවිකාතුං වුත්තං ‘‘මයා’’ති. අස්සාති ඔදනස්ස. ඉමිනා සුචි පරිසුද්ධං මංසං සුචිමංසං, තෙන උපසෙචනමස්සාති සුචිමංසූපසෙචනොති බාහිරත්ථසමාසං දස්සෙති. ධම්මෙති ආචාරධම්මෙ. බද්ධො හුත්වාති ථද්ධො හුත්වා, අයමෙව වා පාඨො ¶ . වණ්ණසද්දස්ස සණ්ඨානාදිකෙ අඤ්ඤෙ අත්ථෙ පටික්ඛිපිතුං වුත්තං ‘‘පසත්ථො’’ති. ථොමිතොති තස්සෙව වෙවචනං.

අථාති අනන්තරෙ. නන්ති බ්රාහ්මණං. තස්සාති ගාථාද්වයස්ස. බ්රාහ්මණාති පුරොහිතං ආලපති. සම්පතීති සන්දීට්ඨිකෙ. ‘‘යා වුත්ති විනිපාතෙන, අධම්මචරණෙන වා’’ති පදානං සම්බන්ධං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘නිප්පජ්ජතී’’ති.

මහාබ්රහ්මෙති එත්ථ බ්රහ්මසද්දො බ්රාහ්මණවාචකොති ආහ ‘‘මහාබ්රාහ්මණා’’ති. අඤ්ඤෙපීති රාජබ්රාහ්මණෙහි අපරෙපි. ‘‘පචන්තී’’ති වුත්තෙ ¶ අවිනාභාවතො ‘‘භුඤ්ජන්තී’’ති අත්ථොපි ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘පචන්ති චෙව භුඤ්ජන්ති චා’’ති. ‘‘න කෙවල’’න්තිආදිනා අඤ්ඤෙපීති එත්ථ පිසද්දස්ස සම්පිණ්ඩනත්ථං දස්සෙති, ත්වං ආචරිස්සසීති සම්බන්ධො. පුන ත්වන්ති තං, උපයොගත්ථෙ චෙතං පච්චත්තවචනං, ‘‘මා භිදා’’තිඉමිනා සම්බන්ධිතබ්බං. ‘‘පාසාණො’’තිඉමිනා අස්මසද්දො පාසාණපරියායොති දස්සෙති. තෙනාති භින්දනහෙතුනා.

648. අත්තනො කඞ්ඛාඨානස්ස පුච්ඡනං සන්ධාය වුත්තං ‘‘න කථෙතබ්බ’’න්ති.

649. සමධුරෙනාති සමං ධුරෙන, සමං මුඛෙනාති අත්ථො.

652. යං මූලං වා යා සාඛා වා ගච්ඡතීති යොජනා. ඛන්ධෙති රුක්ඛස්ස ඛන්ධෙ. නික්ඛමතීති උච්චාරපස්සාවො නික්ඛමති. තිණණ්ඩුපකන්ති තිණෙන කතං, තිණමයං වා අණ්ඩුපකං. එත්ථාති උච්චාරපස්සාවඛෙළෙසු.

653. අධිප්පෙතඋදකං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘පරිභොගඋදකමෙවා’’ති. සත්තමො වග්ගො.

එත්ථාති සෙඛියෙසු. සූපබ්යඤ්ජනපටිච්ඡාදනෙති සූපබ්යඤ්ජනෙ ඔදනෙන පටිච්ඡාදෙති. සමත්තා සෙඛියා.

655. සඞ්ඛ්යං ¶ පරිච්ඡිජ්ජතීති සඞ්ඛ්යාපරිච්ඡෙදො. තෙසන්ති චතුබ්බිධානමධිකරණානං. තස්සාති තෙසං ඛන්ධකපරිවාරානං. තත්ථෙවාති තෙසු එව ඛන්ධකපරිවාරෙසු. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු සික්ඛාපදෙසූති.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය

භික්ඛුවිභඞ්ගවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

ජාදිලඤ්ඡිතනාමෙන නෙකානං වාචිතො මයා.

සාධුං මහාවිභඞ්ගස්ස, සමත්තො යොජනානයොති.

එවං ¶ ¶ භික්ඛුවිභඞ්ගස්ස, කත්වාන යොජනානයං;

භික්ඛුනීනං විභඞ්ගස්ස, කරිස්සං යොජනානයං.

යොති විභඞ්ගො. විභඞ්ගස්සාති විභඞ්ගො අස්ස. අස්සාති හොති. තස්සාති භික්ඛුනීනං විභඞ්ගස්ස. යතොති යස්මා. අයං පනෙත්ථ යොජනා – භික්ඛූනං විභඞ්ගස්ස අනන්තරං භික්ඛුනීනං යො විභඞ්ගො සඞ්ගහිතො අස්ස, තස්ස භික්ඛුනීනං විභඞ්ගස්ස සංවණ්ණනාක්කමො පත්තො යතො, තතො තස්ස භික්ඛුනීනං විභඞ්ගස්ස අපුබ්බපදවණ්ණනං කාතුං තාව පාරාජිකෙ අයං සංවණ්ණනා හොතීති. අපුබ්බානං පදානං වණ්ණනා අපුබ්බපදවණ්ණනා, තං.

656. ‘‘තෙන…පෙ… සාළ්හො’’ති එත්ථ ‘‘එත්ථා’’ති පාඨසෙසො යොජෙතබ්බො. දබ්බගුණකිරියාජාතිනාමසඞ්ඛාතෙසු පඤ්චසු සද්දෙසු සාළ්හසද්දස්ස නාමසද්දභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සාළ්හොති තස්ස නාම’’න්ති. මිගාරමාතුයාති විසාඛාය. සා හි මිගාරසෙට්ඨිනා මාතුට්ඨානෙ ඨපිතත්තා මිගාරමාතා නාම. නවකම්මං අධිට්ඨාතීති නවකම්මිකන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නවකම්මාධිට්ඨායික’’න්ති. ‘‘පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතා’’තිඉමිනා පණ්ඩා වුච්චති පඤ්ඤා, සා සඤ්ජාතා ඉමිස්සාති පණ්ඩිතාති වචනත්ථං දස්සෙති. වෙය්යත්තිකෙනාති විසෙසෙන අඤ්ජති පාකටං ගච්ඡතීති වියත්තො, පුග්ගලො, තස්ස ඉදං වෙය්යත්තිකං, ඤාණං, තෙන. ‘‘පණ්ඩා’’ති වුත්තපඤ්ඤාය ‘‘මෙධා’’ති වුත්තපඤ්ඤාය විසෙසභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘පාළිගහණෙ’’තිආදි. ‘‘මෙධා’’ති හි වුත්තපඤ්ඤා ‘‘පණ්ඩා’’ති වුත්තපඤ්ඤාය විසෙසො හොති සතිසහායත්තා. තත්රුපායායාති අලුත්තසමාසො ¶ ‘‘තත්රමජ්ඣත්තතා’’තිආදීසු (ධ. ස. අට්ඨ. යෙවාපනකවණ්ණනා) විය. ‘‘කම්මෙසූ’’ති ඉමිනා තසද්දස්ස විසයං දස්සෙති ¶ . කත්තබ්බකම්මුපපරික්ඛායාති කත්තබ්බකම්මෙසු විචාරණාය. චසද්දෙන ‘‘කතාකත’’න්ති පදස්ස ද්වන්දවාක්යං දස්සෙති. පරිවෙසනට්ඨානෙති පරිභුඤ්ජිතුං විසන්ති පවිසන්ති එත්ථාති පරිවෙසනං, තමෙව ඨානං පරිවෙසනට්ඨානං, තස්මිං. නිකූටෙති එත්ථ කූටසඞ්ඛාතසිඛරවිරහිතෙ ඔකාසෙති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කොණසදිසං කත්වා දස්සිතෙ ගම්භීරෙ’’ති. විත්යූපසග්ගො විකාරවාචකො, සරසද්දො සද්දවාචකොති ආහ ‘‘විප්පකාරසද්දො’’ති. චරති අනෙනාති චරණං පාදො, තස්මිං උට්ඨිතො ගිලානො එතිස්සාති චරණගිලානාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පාදරොගෙන සමන්නාගතා’’ති.

657. ‘‘තින්තා’’ති ඉමිනා අවස්සුතසද්දො ඉධ කිලින්නත්ථෙ එව වත්තති, න අඤ්ඤත්ථෙති දස්සෙති. අස්සාති ‘‘අවස්සුතා’’තිපදස්ස. පදභාජනෙ වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තත්ථාති පදභාජනෙ. වත්ථං රඞ්ගජාතෙන රත්තං විය, තථා කායසංසග්ගරාගෙන සුට්ඨු රත්තාති යොජනා. ‘‘අපෙක්ඛාය සමන්නාගතා’’ති ඉමිනා අපෙක්ඛා එතිස්සමත්ථීති අපෙක්ඛවතීති අත්ථං දස්සෙති. පටිබද්ධං චිත්තං ඉමිස්සන්ති පටිබද්ධචිත්තාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පටිබන්ධිත්වා ඨපිතචිත්තා වියා’’ති. දුතියපදවිභඞ්ගෙපීති ‘‘අවස්සුතො’’ති දුතියපදභාජනෙපි. පුග්ගලසද්දස්ස සත්තසාමඤ්ඤවාචකත්තා පුරිසසද්දෙන විසෙසෙති. අධොඋබ්භඉති නිපාතානං ඡට්ඨියා සමසිතබ්බභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අක්ඛකානං අධො’’තිආදි. නනු යථා ඉධ ‘‘අක්ඛකානං අධො’’ති වුත්තං, එවං පදභාජනෙපි වත්තබ්බං, කස්මා න වුත්තන්ති ආහ ‘‘පදභාජනෙ’’තිආදි. පදපටිපාටියාති ‘‘අධො’’ති ච ‘‘අක්ඛක’’න්ති ච පදානං අනුක්කමෙන. එත්ථාති අධක්ඛකඋබ්භජාණුමණ්ඩලෙසු. සාධාරණපාරාජිකෙහීති භික්ඛුභික්ඛුනීනං සාධාරණෙහි පාරාජිකෙහි. නාමමත්තන්ති නාමමෙව.

659. එවන්ති ඉමාය පාළියා විභජිත්වාති සම්බන්ධො. තත්ථාති ‘‘උභතොඅවස්සුතෙ’’තිආදිවචනෙ. ‘‘උභතොඅවස්සුතෙ’’ති පාඨො මූලපාඨොයෙව, නාඤ්ඤොති දස්සෙන්තෙන විසෙසමකත්වා ‘‘උභතොඅවස්සුතෙති උභතො අවස්සුතෙ’’ති වුත්තං. උභතොති එත්ථ ¶ උභසරූපඤ්ච තොසද්දස්ස ඡට්ඨ්යත්ථෙ පවත්තිඤ්ච දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘භික්ඛුනියා චෙව පුරිසස්ස චා’’ති. තත්ථ භික්ඛුනීපුරිසසද්දෙහි උභසරූපං දස්සෙති. ‘‘යා’’ති ච ‘‘ස’’ඉති ච ද්වීහි සද්දෙහි තොපච්චයස්ස ඡට්ඨ්යත්ථං, උභින්නං අවස්සුතභාවෙ සතීති අත්ථො. භාවපච්චයෙන විනා භාවත්ථො ඤාතබ්බොති ආහ ‘‘අවස්සුතභාවෙ’’ති. යථාපරිච්ඡින්නෙනාති ‘‘අධක්ඛකං, උබ්භජාණුමණ්ඩල’’න්ති ¶ යෙන යෙන පරිච්ඡින්නෙන. අත්තනොති භික්ඛුනියා. තස්ස වාති පුරිසස්ස වා. ඉධාපීති කායපටිබද්ධෙන කායාමසනෙපි.

තත්රාති තෙසු භික්ඛුභික්ඛුනීසු. න කාරෙතබ්බො ‘‘කායසංසග්ගං සාදියෙය්යා’’ති අවුත්තත්තාති අධිප්පායො. අචොපයමානාපීති අචාලයමානාපි, පිසද්දො සම්භාවනත්ථො, තෙන චොපයමානා පගෙවාති දස්සෙති. එවං පන සතීති චිත්තෙනෙව අධිවාසයමානාය සති පන. කිරියසමුට්ඨානතාති ඉමස්ස සික්ඛාපදස්ස කිරියසමුට්ඨානභාවො. තබ්බහුලනයෙනාති ‘‘වනචරකො (ම. නි. අට්ඨ. 2.201; 3.133), සඞ්ගාමාවචරො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.108) විය තස්සං කිරියායං බහුලතො සමුට්ඨානනයෙන. සාති කිරියසමුට්ඨානතා.

660. එත්ථාති උබ්භක්ඛකඅධොජාණුමණ්ඩලෙසු.

662. ‘‘එකතො අවස්සුතෙ’’ති එත්ථාපි තොපච්චයො ඡට්ඨ්යත්ථෙ හොති. සාමඤ්ඤවචනස්සාපි විසෙසෙ අවට්ඨානතො, විසෙසත්ථිනා ච විසෙසස්ස අනුපයොජිතබ්බතො ආහ ‘‘භික්ඛුනියා එවා’’ති. තත්රාති ‘‘එකතො අවස්සුතෙ’’තිආදිවචනෙ. ‘‘තථෙවා’’තිඉමිනා කායසංසග්ගරාගෙන අවස්සුතොති අත්ථං අතිදිසති. චතූසූති මෙථුනරාග කායසංසග්ගරාගගෙහසිතපෙම සුද්ධචිත්තසඞ්ඛාතෙසු චතූසු. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙ.

663. අයං පුරිසො ඉති වා ඉත්ථී ඉති වා අජානන්තියා වාති යොජනාති. පඨමං.

664. දුතියෙ ¶ කච්චි නො සාති එත්ථ නොසද්දො නුසද්දත්ථොති ආහ ‘‘කච්චි නු සා’’ති. පරිවාරවිපත්තීති පරිජනස්ස විනාසනං. ‘‘අකිත්තී’’ති එත්ථ සම්මුඛා නින්දං ගහෙත්වා ‘‘අයසො’’තිඉමිනා පරම්මුඛා නින්දා ගහෙතබ්බාති දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘පරම්මුඛගරහා වා’’ති.

666. ‘‘යා පාරාජිකං ආපන්නා’’තිඉමිනා ‘‘සා වා’’ති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං දස්සෙති. චතුන්නන්ති නිද්ධාරණත්ථෙ චෙතං සාමිවචනං, චතූසූති අත්ථො. පච්ඡාති සබ්බපාරාජිකානං පච්ඡා. ඉමස්මිං ඔකාසෙති පඨමතතියපාරාජිකානමන්තරෙ ඨානෙ. ඨපිතන්ති සඞ්ගීතිකාරෙහි නික්ඛිත්තං. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. තත්රාති දුට්ඨුල්ලසික්ඛාපදෙති. දුතියං.

669. තතියෙ ¶ අස්සාති ‘‘ධම්මෙන විනයෙනා’’ති පදස්ස. පදභාජනං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. ඤත්තිසම්පදා චෙව අනුසාවනසම්පදා ච සත්ථුසාසනං නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඤත්ති…පෙ… සම්පදාය චා’’ති. සත්ථුසාසනෙනාති ච සත්ථු ආණාය. කම්මන්ති උක්ඛෙපනීයකම්මං. තත්ථාති සඞ්ඝෙ. ‘‘වචනං නාදියතී’’තිආදීසු විය සඞ්ඝං වා නාදියතීති එත්ථ නාදියනං නාම නානුවත්තනමෙවාති ආහ ‘‘නානුවත්තතී’’ති. තත්ථාති සඞ්ඝාදීසු. අයං තාව සංවාසොති සහ භික්ඛූ වසන්ති එත්ථාති සංවාසොති අත්ථෙන අයං එකකම්මාදි සංවාසො නාම. ‘‘සහ අයනභාවෙනා’’තිඉමිනා සහ අයන්ති පවත්තන්තීති සහායාති වචනත්ථං දස්සෙති. තෙති භික්ඛූ. යෙහි චාති භික්ඛූහි ච. තස්සාති උක්ඛිත්තකස්ස. තෙනාති උක්ඛිත්තකෙන. අත්තනොති උක්ඛිත්තකස්සාති. තතියං.

675. චතුත්ථෙ මෙථුනරාගෙන අවස්සුතා නාධිප්පෙතා, කායසංසග්ගරාගෙන අවස්සුතාවාධිප්පෙතාති ආහ ‘‘කායසංසග්ගරාගෙන අවස්සුතා’’ති ¶ . ‘‘පුරිසපුග්ගලස්සා’’තිපදං න හත්ථසද්දෙන සම්බන්ධිතබ්බං, ගහණසද්දෙනෙව සම්බන්ධිතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යං පුරිසපුග්ගලෙනා’’තිආදි. තන්ති ගහණං, ‘‘හත්ථග්ගහණ’’න්ති වුත්තවචනං උපලක්ඛණමත්තමෙවාති ආහ ‘‘අඤ්ඤම්පී’’තිආදි. තත්ථ ‘‘අඤ්ඤම්පී’’ති හත්ථගහණතො ඉතරම්පි. අපාරාජිකක්ඛෙත්තෙති උබ්භක්ඛකෙ අධොජාණුමණ්ඩලෙ. අස්සාති ‘‘හත්ථග්ගහණ’’න්තිපදස්ස. එත්ථාති ‘‘අසද්ධම්මස්ස පටිසෙවනත්ථායා’’තිපදෙ. කායසංසග්ගොති කායසංසග්ගො එව. තෙන වුත්තං ‘‘න මෙථුනධම්මො’’ති. හීති සච්චං, යස්මා වා. එත්ථාති කායසංසග්ගගහණෙ. සාධකන්ති ඤාපකං.

තිස්සිත්ථියොති භුම්මත්ථෙ චෙතං උපයොගවචනං. තීසු ඉත්ථීසූති හි අත්ථො, තිස්සො ඉත්ථියො උපගන්ත්වාති වා යොජෙතබ්බො. එසෙව නයො පරතොපි. යං මෙථුනං අත්ථි, තං න සෙවෙති යොජනා. න සෙවෙති ච න සෙවති. තිකාරස්ස හි එකාරො. තයො පුරිසෙති තීසු පුරිසෙසු, තෙ වා උපගන්ත්වා. තයො ච අනරියපණ්ඩකෙති තීසු අනරියසඞ්ඛාතෙසු උභතොබ්යඤ්ජනකෙසු ච පණ්ඩකෙසු ච, තෙ වා උපගන්ත්වාති යොජනා. න චාචරෙ මෙථුනං බ්යඤ්ජනස්මින්ති අත්තනො නිමිත්තස්මිං මෙථුනං න ච ආචරති. ඉදං අනුලොමපාරාජිකං සන්ධාය වුත්තං. ඡෙජ්ජං සියා මෙථුනධම්මපච්චයාති ¶ මෙථුනධම්මකාරණා ඡෙජ්ජං සියා, පාරාජිකං භවෙය්යාති අත්ථො. කුසලෙහීති පඤ්හාවිසජ්ජනෙ ඡෙකෙහි, ඡෙකකාමෙහි වා. අයං පඤ්හො අට්ඨවත්ථුකං සන්ධාය වුත්තො.

පඤ්හාවිසජ්ජනත්ථාය චින්තෙන්තානං සෙදමොචනකාරණත්තා ‘‘සෙදමොචනගාථා’’ති වුත්තා. විරුජ්ඣතීති ‘‘න මෙථුනධම්මො’’ති වචනෙන ‘‘ඡෙජ්ජං සියා මෙථුනධම්මපච්චයා’’ති වචනං විරුජ්ඣති, න සමෙතීති අත්ථො. ඉති චෙ වදෙය්ය, න විරුජ්ඣති. කස්මා? මෙථුනධම්මස්ස පුබ්බභාගත්තාති යොජනා. ඉමිනා මෙථුනධම්මස්ස පුබ්බභාගභූතො කායසංසග්ගොව උපචාරෙන තත්ථ මෙථුනධම්මසද්දෙන වුත්තො, න ද්වයංද්වයසමාපත්තීති දීපෙති. හිසද්දො විත්ථාරජොතකො. පරිවාරෙයෙව වුත්තානීති සම්බන්ධො. වණ්ණාවණ්ණොති සුක්කවිසට්ඨි. ධනමනුප්පාදානන්ති සඤ්චරිත්තං ¶ . ‘‘ඉමිනා පරියායෙනා’’ති ඉමිනා ලෙසෙන සමීපූපචාරෙනාති අත්ථො. එතෙනුපායෙනාති ‘‘හත්ථග්ගහණං සාදියෙය්යා’’තිපදෙ වුත්තඋපායෙන. සබ්බපදෙසූති සබ්බෙසු ‘‘සඞ්ඝාටිකණ්ණග්ගහණං සාදියෙය්යා’’තිආදීසු පදෙසු. අපි චාති එකංසෙන, විසෙසං වක්ඛාමීති අධිප්පායො. ‘‘එවංනාමකං ඨාන’’න්ති ඉමිනා ‘‘ඉත්ථංනාමං ඉමස්ස ඨානස්සා’’ති වචනත්ථං දීපෙති.

676. එකන්තරිකාය වාති එත්ථ වාසද්දෙන ද්වන්තරිකාදීනිපි සඞ්ගය්හන්ති. යෙන තෙනාති යෙන වා තෙන වා. ද්විතිචතුප්පඤ්චඡවත්ථූනි පෙය්යාලවසෙන වා වාසද්දෙන වා ගහෙතබ්බානි. අපි චාති කිඤ්ච භිය්යො, වත්තබ්බවිසෙසං වක්ඛාමීති අධිප්පායො. එත්ථාති ‘‘ආපත්තියො දෙසෙත්වා’’ති වචනෙ. හීති සච්චං. වුත්තන්ති පරිවාරෙ වුත්තං. තත්රාති පුරිමවචනාපෙක්ඛං. දෙසිතා ආපත්ති ගණනූපිකාති යොජනා. එකං වත්ථුං ආපන්නා යා භික්ඛුනීති යොජනා. ධුරනික්ඛෙපං කත්වාති ‘‘ඉමඤ්ච වත්ථුං, අඤ්ඤම්පි ච වත්ථුං නාපජ්ජිස්සාමී’’ති ධුරනික්ඛෙපං කත්වා. යා පන සඋස්සාහාව දෙසෙතීති යොජනාති. චතුත්ථං.

සාධාරණාති භික්ඛුනීහි සාධාරණා. එත්ථාති ‘‘උද්දිට්ඨා ඛො අය්යායො’’තිආදිවචනෙ.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය

භික්ඛුනිවිභඞ්ගෙ පාරාජිකකණ්ඩවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

1. පඨමසඞ්ඝාදිසෙසසික්ඛාපද-අත්ථයොජනා

පාරාජිකානන්තරස්සාති ¶ පාරාජිකානං අනන්තරෙ ඨපිතස්ස, සඞ්ගීතස්ස වා, සඞ්ඝාදිසෙසකණ්ඩස්සාති සම්බන්ධො. අයං ඊදිසා අනුත්තානත්ථවණ්ණනා අනුත්තානානං පදානං අත්ථස්ස වණ්ණනා දානි ඉමස්මිංකාලෙ භවිස්සතීති යොජනා.

678. පඨමෙ ¶ උදකං වසිතං අච්ඡාදනං අනෙන කතන්ති උදොසිතොති වචනත්ථෙන භණ්ඩසාලා උදොසිතං නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උදොසිතන්ති භණ්ඩසාලා’’ති. එත්ථ හි උදසද්දො උදකපරියායො. සංයොගො න යුත්තොයෙව. භණ්ඩසාලාති යානාදීනං භණ්ඩානං ඨපනසාලා. අච්චාවදථාති එත්ථ අතීත්යූපසග්ගො අතික්කමනත්ථො, ආත්යූපසග්ගො ධාත්වත්ථානුවත්තකොති ආහ ‘‘අතික්කමිත්වා වදථා’’ති.

679. උස්සයවසෙන වදනං උස්සයවාදො, සොයෙව උස්සයවාදිකාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උස්සයවාදිකා’’තිආදි. ‘‘මානුස්සයවසෙන කොධුස්සයවසෙනා’’ති ඉමිනා උස්සයභෙදං දස්සෙති. සාති උස්සයවාදිකා. අත්ථතොති සරූපතො. එත්ථාති පදභාජනෙ. අඩ්ඩනං අභියුඤ්ජනං අඩ්ඩොති කත්වා ද්වින්නං ජනානං අඩ්ඩො වොහාරිකානං විනිච්ඡයකාරණං හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘අඩ්ඩොති වොහාරිකවිනිච්ඡයො වුච්චතී’’ති, මුද්ධජතතියක්ඛරොයෙව. යන්ති අඩ්ඩං. යත්ථාති යස්මිං කිස්මිංචි ඨානෙ. ද්වින්නං අඩ්ඩකාරකානං වොහාරං ජානන්තීති වොහාරිකා, අක්ඛදස්සා, තෙසං. ද්වීසු ජනෙසූති අඩ්ඩකාරකෙසු ජනෙසු ද්වීසු. යො කොචීති අඩ්ඩකාරකො වා අඤ්ඤො වා යො කොචි.

එත්ථාති ‘‘එකස්ස ආරොචෙතී’’තිආදිවචනෙ. යත්ථ කත්ථචීති යංකිඤ්චි ඨානං ආගතෙපීති සම්බන්ධො. අථාති පච්ඡා. සාති භික්ඛුනී. සොති උපාසකො.

‘‘කප්පියකාරකෙනා’’තිපදං ‘‘කථාපෙතී’’තිපදෙ කාරිතකම්මං. තත්ථාති කප්පියකාරකඉතරෙසු ¶ . වොහාරිකෙහි කතෙති සම්බන්ධො. ගතිගතන්ති චිරකාලපත්තං. සුතපුබ්බන්ති පුබ්බෙ සුතං. අථාති සුතපුබ්බත්තා එව. තෙති වොහාරිකා, දෙන්තීති සම්බන්ධො.

පඨමන්ති සමනුභාසනතො පුබ්බං. ආපත්තීති ආපජ්ජනං. එතස්සාති සඞ්ඝාදිසෙසස්ස. අයං හීති අයං එව, වක්ඛමානො එවාති අත්ථො. එත්ථාති පදභාජනෙ. සහ වත්ථුජ්ඣාචාරාති වත්ථුජ්ඣාචාරෙන සහ, වාක්යමෙව, න සමාසො. වත්ථුජ්ඣාචාරාති කරණත්ථෙ නිස්සක්කවචනං දට්ඨබ්බං ¶ . තෙන වුත්තං ‘‘සහ වත්ථුජ්ඣාචාරෙනා’’ති. භික්ඛුනින්ති ආපත්තිමාපන්නං භික්ඛුනිං. සඞ්ඝතොති භික්ඛුනිසඞ්ඝම්හා. අනීයසද්දො හෙතුකත්තාභිධායකොති ආහ ‘‘නිස්සාරෙතීති නිස්සාරණීයො’’ති. භික්ඛුනිසඞ්ඝතො නිස්සරති, නිස්සාරියති වා අනෙනාති නිස්සාරණීයොති කරණත්ථොපි යුත්තොයෙව. තත්ථාති පදභාජනෙ. යන්ති සඞ්ඝාදිසෙසං. සොති සඞ්ඝාදිසෙසො. පදභාජනස්ස අත්ථො කාරණොපචාරෙන දට්ඨබ්බො. හීති සච්චං. කෙනචීති පුග්ගලෙන, න නිස්සාරීයතීති සම්බන්ධො. තෙන ධම්මෙන කරණභූතෙන, හෙතුභූතෙන වා. සොති ධම්මො.

අඩ්ඩකාරකමනුස්සෙහි වුච්චමානාති යොජනා. සයන්ති සාමං. තතොති ගමනතො, පරන්ති සම්බන්ධො. භික්ඛුනියා වා කතං ආරොචෙතූති යොජනා.

ධම්මිකන්ති ධම්මෙන සභාවෙන යුත්තං. යථාති යෙනාකාරෙන. තන්ති ආකාරං. තත්ථාති ‘‘අනොදිස්ස ආචික්ඛතී’’ති වචනෙ.

ධුත්තාදයොති ආදිසද්දෙන චොරාදයො සඞ්ගණ්හාති. සාති ආචික්ඛනා. තන්ති ආචික්ඛනං. තෙසන්ති ගාමදාරකාදීනං. දණ්ඩන්ති ධනදණ්ඩං. ගීවා හොතීති ඉණං හොති. අධිප්පායෙ සතිපීති යොජනා. තස්සාති අනාචාරං චරන්තස්ස.

කෙවලං හීති කෙවලමෙව. තන්ති රක්ඛං. කාරකෙති අනාචාරස්ස කාරකෙ. තෙස+?න්ති කාරකානං.

තෙසන්ති හරන්තානං. ‘‘අනත්ථකාමතායා’’ති ඉමිනා භයාදිනා වුත්තෙ නත්ථි දොසොති දස්සෙති. හීති ලද්ධදොසජොතකො. අත්තනො වචනකරං…පෙ… වත්තුං වට්ටතීති අත්තනො වචනං ආදියිස්සතීති වුත්තෙ වචනං අනාදියිත්වා දණ්ඩෙ ගහිතෙපි නත්ථි දොසො දණ්ඩගහණස්ස පටික්ඛිත්තත්තා. දාසදාසීවාපිආදීනන්ති ආදිසද්දෙන ඛෙත්තාදයො සඞ්ගය්හන්ති.

වුත්තනයෙනෙවාති ¶ අතීතං ආරබ්භ ආචික්ඛනෙ වුත්තනයෙන එව. ‘‘ආයතිං අකරණත්ථායා’’ති ඉමිනා අනාගතං ආරබ්භ ඔදිස්ස ආචික්ඛනං ¶ දස්සෙති. ‘‘කෙන එවං කත’’න්ති පුච්ඡාය අතීතෙ කතපුබ්බං පුච්ඡති. සාපීති පිසද්දො වුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථො. හීති සච්චං, යස්මා වා.

වොහාරිකා දණ්ඩෙන්තීති සම්බන්ධො. දණ්ඩෙන්තීති වධදණ්ඩෙන ච ධනදණ්ඩෙන ච ආණං කරොන්ති.

යො චායන්ති යො ච අයං. භික්ඛුනීනං යො අයං නයො වුත්තො, එසෙව නයො භික්ඛූනම්පි නයොති යොජනා. ‘‘එසෙව නයො’’ති වුත්තවචනමෙව විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘භික්ඛුනොපි හී’’තිආදි. ‘‘තථා’’තිඉමිනා ‘‘ඔදිස්සා’’තිපදං අතිදිසති. තෙ චාති තෙ ච වොහාරිකා. හීති සච්චං, යස්මා වාති. පඨමං.

682. දුතියෙ වරිතබ්බං ඉච්ඡිතබ්බන්ති වරං, තමෙව භණ්ඩන්ති වරභණ්ඩන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මහග්ඝභණ්ඩ’’න්ති. ‘‘මුත්තා’’තිආදිනා තස්ස සරූපං දස්සෙති.

683. ආපුබ්බො ලොකසද්දො අභිමුඛං ලොකනත්ථො හොති, උපුබ්බො උද්ධං ලොකනත්ථො, ඔපුබ්බො අධො ලොකනත්ථො, විපුබ්බො ඉතො චිතො ච වීතිහරණලොකනත්ථො, අපපුබ්බො ආපුච්ඡනත්ථො. ඉධ පන අපපුබ්බත්තා ආපුච්ඡනත්ථොති ආහ ‘‘අනාපුච්ඡිත්වා’’ති. මල්ලගණ භටිපුත්ත ගණාදිකන්තිආදීසු මල්ලගණො නාම නාරායනභත්තිකො ගණො. භටිපුත්තගණො නාම කුමාරභත්තිකො ගණො. ආදිසද්දෙන අඤ්ඤම්පි ගාමනිගමෙ අනුසාසිතුං සමත්ථං ගණං සඞ්ගණ්හාති. අථ වා මල්ලගණොති මල්ලරාජූනං ගණො. තෙ හි ගණං කත්වා කුසිනාරායං රජ්ජං අනුසාසන්ති, තෙ සන්ධාය වුත්තං ‘‘මල්ලගණො’’ති. භටිපුත්තගණොති ලිච්ඡවිගණො පරියායන්තරෙන වුත්තො. ලිච්ඡවිරාජූනඤ්හි පුබ්බරාජානො භටිනාමකස්ස ජටිලස්ස පුත්තා හොන්ති, තෙසං වංසෙ පවත්තා එතරහි ලිච්ඡවිරාජානොපි භටිපුත්තාති වුච්චන්ති. ජටිලො පන බාරාණසිරඤ්ඤො පුත්තෙ නදිසොතෙන වුය්හමානෙ නදිතො උද්ධරිත්වා අත්තනො ¶ අස්සමෙ පුත්තං කත්වා භරණත්තා පොසනත්තා භටීති වුච්චති, තස්ස පුත්තත්තා ලිච්ඡවිගණො භටිපුත්තොති වුච්චති. තෙපි ගණං කත්වා වෙසාලියං රජ්ජං අනුසාසන්ති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘භටිපුත්තගණො’’ති. ධම්මගණො නාම සාසනධම්මභත්තිකො ¶ ගණො. ගන්ධිකසෙණීති ගන්ධකාරානං සමජාතිකානං සිප්පිකානං ගණො. දුස්සිකසෙණීති දුස්සකාරානං සමජාතිකානං පෙසකාරානං ගණො. ආදිසද්දෙන තච්ඡකසෙණිරජකසෙණිආදයො සඞ්ගය්හන්ති. යත්ථ යත්ථාති යස්මිං යස්මිං ඨානෙ. හීති සච්චං. තෙ එවාති ගණාදයො එව. පුන තෙති ගණාදයො. ඉදන්ති ‘‘ගණං වා’’තිආදිවචනං. එත්ථාති රාජාදීසු. සඞ්ඝාපුච්ඡනමෙව පධානකාරණන්ති ආහ ‘‘භික්ඛුනිසඞ්ඝො ආපුච්ඡිතබ්බොවා’’ති. කප්පගතිකන්ති කප්පං ගච්ඡතීති කප්පගතා, සා එව කප්පගතිකා, තං.

කෙනචි කරණීයෙන ඛණ්ඩසීමං අගන්ත්වා කෙනචි කරණීයෙන භික්ඛුනීසු පක්කන්තාසූති යොජනා. නිස්සිතකපරිසායාති අන්තෙවාසිකපරිසාය. වුට්ඨාපෙන්තියාති උපසම්පාදෙන්තියාති. දුතියං.

692. තතියෙ දුතියෙන පාදෙන අතික්කන්තමත්තෙති සම්බන්ධො. පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං නාම ඝරූපචාරතො පඨමලෙඩ්ඩුපාතො. සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපි චෙත්ථා’’තිආදි. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ. උපචාරෙ වාති අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානෙ වා. තතොති ගාමන්තරතො, ඛණ්ඩපාකාරෙන වා වතිඡිද්දෙන වා පවිසිතුන්ති සම්බන්ධො.

සම්බද්ධා වති එතෙසන්ති සම්බද්ධවතිකා, ද්වෙ ගාමා. විහාරන්ති භික්ඛුනිවිහාරං. තතො පන ගාමතොති තතො ඉතරගාමතො පන, නික්ඛන්තාය භික්ඛුනියා ඨාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. උස්සාරණා වාති මනුස්සානං උස්සාරණා වා.

ජනාති ¶ ගාමභොජකා ජනා. එකං ගාමන්ති යංකිඤ්චි ඉච්ඡිතං එකං ගාමං. තතොති ගාමතො. ‘‘කස්මා’’ති ඉමාය පුච්ඡාය ‘‘විහරතො එකං ගාමං ගන්තුං වට්ටතී’’ති වචනස්ස කාරණං පුච්ඡති. ‘‘විහාරස්ස චතුගාමසාධාරණත්තා’’තිඉමිනා විසජ්ජනෙන තං පුච්ඡං විසජ්ජෙති.

යත්ථාති යස්සං නදියං. උත්තරන්තියා එකද්වඞ්ගුලමත්තම්පි අන්තරවාසකො තෙමියති, සා නදී නාමාති යොජනා. යථා නිවසියමානාය තිමණ්ඩලපටිච්ඡාදනං හොති, එවං නිවත්ථායාති යොජනා ¶ . භික්ඛුනියා උත්තරන්තියා අන්තරවාසකොති සම්බන්ධො. යත්ථ කත්ථචීති යස්මිං කිස්මිංචි ඨානෙ. ‘‘සෙතුනා ගච්ඡති, අනාපත්තී’’තිඉමිනා පදසා උත්තරන්තියා එව ආපත්තීති දස්සෙති. උත්තරණකාලෙති නදිතො උත්තරණකාලෙ. ආකාසගමනන්ති ඉද්ධියා ගමනං. ආදිසද්දෙන හත්ථිපිට්ඨිආදයො සඞ්ගණ්හාති. අක්කමන්තියාති අතික්කමන්තියා. එත්ථාති ද්වීසු තීසු භික්ඛුනීසු. ඔරිමතීරමෙවාති අපාරතීරමෙව. තමෙව තීරන්ති ඔරිමතීරමෙව. පච්චුත්තරතීති පටිනිවත්තිත්වා උත්තරති.

කුරුමානා භික්ඛුනී කරොතීති යොජනා. අස්සාති භික්ඛුනියා අජානන්තියා එව චාති සම්බන්ධො, අනාදරෙ චෙතං සාමිවචනං. අථ පනාති අථසද්දො යදිපරියායො, කිරියාපදෙන යොජෙතබ්බො. අථ අච්ඡති, අථ න ඔතරතීති අත්ථො. අච්ඡතීති වසති. හීති සච්චං. ඉධාති ‘‘එකා වා රත්තිං විප්පවසෙය්යා’’තිපදෙ.

එවං වුත්තලක්ඛණමෙවාති එවං අභිධම්මපරියායෙන වුත්තලක්ඛණමෙව. තං පනෙතන්ති තං පන අරඤ්ඤං. තෙනෙවාති ආපන්නහෙතුනා එව. අට්ඨකථායන්ති මහාඅට්ඨකථායං. භික්ඛුනීසු පවිසන්තීසූති සම්බන්ධො, නිද්ධාරණත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං. එත්ථාති දස්සනූපචාරසවනූපචාරෙසු. යත්ථ ඔකාසෙ ඨිතං දුතියිකා පස්සති, සො ඔකාසො දස්සනූපචාරො නාමාති යොජනා. සාණිපාකාරන්තරිකාපීති සාණිපාකාරෙන බ්යවහිකාපි. යත්ථ ඔකාසෙ ඨිතා…පෙ… සද්දං සුණාති, සො ඔකාසො සවනූපචාරො නාමාති යොජනා. මග්ගමූළ්හසද්දෙනාති මග්ගෙ මූළ්හානං සද්දෙන. ධම්මස්සවනාරොචනසද්දෙනාති ධම්මස්සවනත්ථාය ආරොචනානං සද්දෙන. මග්ගමූළ්හසද්දෙන සද්දායන්තියා සද්දං සුණාති විය ¶ ච ධම්මස්සවනාරොචනසද්දෙන සද්දායන්තියා සද්දං සුණාති විය ච ‘‘අය්යෙ’’ති සද්දායන්තියා සද්දං සුණාතීති යොජනා. සද්දායන්තියාති සද්දං කරොන්තියා. නාමධාතු හෙසා. එවරූපෙති ‘‘මග්ගමූළ්හසද්දෙන වියා’’තිආදිනා වුත්තෙ එවරූපෙ.

තිත්ථායතනං සඞ්කන්තා වාති තිත්ථීනං වාසට්ඨානං සඞ්කන්තා වා. ඉමිනා ‘‘පක්ඛසඞ්කන්තා’’ති එත්ථ පක්ඛසද්දස්ස පටිපක්ඛවාචකත්තා තෙන සාසනපටිපක්ඛා තිත්ථියා එව ගහෙතබ්බාති දස්සෙති. තිත්ථියා හි සාසනස්ස පටිපක්ඛා හොන්තීති. තතියං.

694. චතුත්ථෙ පාදස්ස ඨපනකං පීඨං පාදපීඨං. පාදස්ස ඨපනකා කථලිකා පාදකථලිකාති ¶ දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පාදපීඨං නාමා’’තිආදි. අනඤ්ඤායාති එත්ථ යකාරො ත්වාපච්චයස්ස කාරියොති ආහ ‘‘අජානිත්වා’’ති. නෙත්ථාරවත්තෙති උක්ඛෙපනීයකම්මතො නිත්ථරණකාරණෙ වත්තෙ. ‘‘වත්තමාන’’න්තිඉමිනා ‘‘වත්තන්ති’’න්ති එත්ථ අන්තපච්චයං නයෙන දස්සෙතීති. චතුත්ථං.

701. පඤ්චමෙ ‘‘එකතො අවස්සුතෙ’’ති එත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ‘‘එකතො’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි භික්ඛුනියා එව ගහෙතබ්බභාවඤ්ච තොපච්චයස්ස ඡට්ඨුත්ථෙ පවත්තභාවඤ්ච අවස්සුභපදෙ භාවත්ථඤ්ච දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘භික්ඛුනියා අවස්සුතභාවො දට්ඨබ්බො’’ති. එතන්ති ‘‘භික්ඛුනියා අවස්සුතභාවො’’ති වචනං. තන්ති අවචනං. පාළියාති ඉමාය සික්ඛාපදපාළියාති. පඤ්චමං.

705. ඡට්ඨෙ යතො ත්වන්ති එත්ථ කාරණත්ථෙ තොපච්චයොති ආහ ‘‘යස්මා’’ති. කස්සා හොන්තීති උය්යොජිකාඋය්යොජිතාසු කස්සා භික්ඛුනියා හොන්තීති යොජනා. න ¶ දෙතීති උය්යොජිකා උය්යොජිතාය න දෙති. න පටිග්ගණ්හාතීති උය්යොජිතා උය්යොජිකාය හත්ථතො න පටිග්ගණ්හාති. පටිග්ගහො තෙන න විජ්ජතීති තෙනෙව කාරණෙන උය්යොජිකාය හත්ථතො උය්යොජිතාය පටිග්ගහො න විජ්ජති. ආපජ්ජති ගරුකං, න ලහුකන්ති එවං සන්තෙපි උය්යොජිකා ගරුකමෙව සඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිං ආපජ්ජති, න ලහුකං. තඤ්චාති තං ආපජ්ජනඤ්ච. පරිභොගපච්චයාති උය්යොජිකාය පරිභොගසඞ්ඛාතා කාරණාති අයං ගාථායත්ථො.

ඉතරිස්සා පනාති උය්යොජිතාය පන භික්ඛුනියා. පඨමසික්ඛාපදෙති පඤ්චමසික්ඛාපදෙ. පඤ්චමසික්ඛාපදඤ්හි ඉමිනා සික්ඛාපදෙන යුගළභාවෙන සදිසත්තා ඉමං උපාදාය පඨමන්ති වුත්තන්ති. ඡට්ඨං.

709. සත්තමෙ ¶ යාවතතියකපදත්ථොති ‘‘යාවතතියක’’න්ති උච්චාරිතස්ස පදස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධොති. සත්තමං.

715. අට්ඨමෙ කිස්මිංචිදෙව අධිකරණෙති නිද්ධාරණීයස්ස නිද්ධාරණසමුදායෙන අවිනාභාවතො ආහ ‘‘චතුන්න’’න්ති. කස්මා පන නිද්ධාරණසමුදායනිද්ධාරණීයභාවෙන වුත්තං, නනු පදභාජනෙ චත්තාරිපි අධිකරණානි වුත්තානීති ආහ ‘‘පදභාජනෙ පනා’’තිආදීති. අට්ඨමං.

723. නවමෙ සංසට්ඨසද්දො මිස්සපරියායොති ආහ ‘‘මිස්සීභූතා’’ති. ‘‘අනනුලොමෙනා’’තිඉමිනා ‘‘අනනුලොමිකෙනා’’ති එත්ථ ඉකසද්දො ස්වත්ථොති දස්සෙති. කොට්ටනඤ්ච පචනඤ්ච ගන්ධපිසනඤ්ච මාලාගන්ථනඤ්ච. ආදිසද්දෙන අඤ්ඤෙපි අනනුලොමිකෙ කායිකෙ සඞ්ගණ්හාති. සාසනාහරණඤ්ච පටිසාසනහරණඤ්ච සඤ්චරිත්තඤ්ච. ආදිසද්දෙන අඤ්ඤෙපි අනනුලොමිකෙ වාචසිකෙ සඞ්ගණ්හාති. එතාසන්ති භික්ඛුනීනං. සිලොකොති යසොති. නවමං.

727. දසමෙ ¶ එවාචාරාති එත්ථ නිග්ගහිතලොපවසෙන සන්ධීති ආහ ‘‘එවංආචාරා’’ති. ‘‘යාදිසො’’තිආදිනා එවංසද්දස්ස නිදස්සනාදීසු (අභිධානප්පදීපිකායං 1186 ගාථායං) එකාදසසු අත්ථෙසු උපමත්ථං දස්සෙති. සබ්බත්ථාති ‘‘එවංසද්දා එවංසිලොකා’’ති සබ්බෙසු පදෙසු. උඤ්ඤායාති එත්ථ ඔකාරවිපරීතො උකාරොති ආහ ‘‘අවඤ්ඤායා’’ති. ‘‘නීචං කත්වා ජානනායා’’ති ඉමිනා අවසද්දො නීචත්ථො, ඤාධාතු අවබොධනත්ථොති දස්සෙති. ‘‘පරිභවඤ්ඤායා’’ති වත්තබ්බෙ උත්තරපදලොපවසෙන ‘‘පරිභවෙනා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘පරිභවිත්වා ජානනෙනා’’ති. අක්ඛන්තියාති එත්ථ සහනඛන්තියෙවාධිප්පෙතා, නෙව අනුලොමඛන්ති, න දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අසහනතායා’’ති. වෙභස්සියාති එත්ථ විසෙසෙන භාසෙති ¶ ඔභාසෙතීති විභාසො ආනුභාවො, විභාසො ඉමස්ස සඞ්ඝස්ස අත්ථීති විභස්සො සඞ්ඝො, බහ්වත්ථෙ ච අතිසයත්ථෙ ච සපච්චයො හොති. කස්මා? මන්තුපච්චයත්ථත්තා ‘‘ලොමසො’’තිආදීසු (ජා. 1.14.57) විය, බහුආනුභාවො අතිසයආනුභාවො සඞ්ඝොති වුත්තං හොති, සංයොගපරත්තා ආකාරස්ස රස්සො. විභස්සස්ස භාවො වෙභස්සියං, බහුආනුභාවො අතිසයආනුභාවොයෙව. ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘බලවභස්සභාවෙනා’’ති. තත්ථ බලවඉති පදෙන මන්තුඅත්ථෙ පවත්තස්ස සප්පච්චයස්ස බහ්වත්ථඤ්ච අතිසයත්ථඤ්ච දස්සෙති, භාවඉති පදෙන ණියපච්චයස්ස භාවත්ථං, එනඉති පදෙන නිස්සක්කවචනස්ස කරණත්ථෙ පවත්තභාවං දස්සෙති. තමෙවත්ථමාවිකරොන්තො ආහ ‘‘අත්තනො බලවප්පකාසනෙනා’’ති. තත්ථ අත්තනොති අත්තසඞ්ඛාතස්ස සඞ්ඝස්ස. බලවප්පකාසනෙනාති බහුආනුභාවප්පකාසනෙන, අතිසයආනුභාවප්පකාසනෙන වා. බලවප්පකාසනං නාම අත්ථතො පරෙසං සමුත්රාසනමෙවාති ආහ ‘‘සමුත්රාසනෙනාති අත්ථො’’ති. දුබ්බලභාවෙනාති එත්ථ භාවඉතිපදෙන ණ්යපච්චයස්ස භාවත්ථං, එනඉතිපදෙන ¶ නිස්සක්කවචනස්ස කරණත්ථං දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං. සබ්බත්ථාති ‘‘උඤ්ඤායා’’තිආදීසු සබ්බෙසු පදෙසු. චසද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති ආහ ‘‘එවං සමුච්චයත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති. විවිච්චථාති එත්ථ වීත්යූපසග්ගො විනාසද්දත්ථො, විචධාතු සත්තත්ථොති ආහ ‘‘විනා හොථා’’ති. දසමං.

අනන්තරා පක්ඛිපිත්වාති සම්බන්ධො. මහාවිභඞ්ගතො ආහරිතානි ඉමානි තීණි සික්ඛාපදානීති යොජනා. නව පඨමාපත්තිකා වෙදිතබ්බාති සම්බන්ධො. සබ්බෙපි ධම්මාති යොජනා. එත්ථාති ‘‘උද්දිට්ඨා ඛො’’තිආදිපාඨෙ. තං පනාති පක්ඛමානත්තං පනාති.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය

1. පඨමනිස්සග්ගියපාචිත්තියසික්ඛාපද-අත්ථයොජනා

තිංස නිස්සග්ගියා යෙ ධම්මා භික්ඛුනීනං භගවතා පකාසිතා, තෙසං ධම්මානං දානි ඉමස්මිං කාලෙ අයං සංවණ්ණනාක්කමො භවතීති යොජනා.

733. පඨමෙ ¶ ආමත්තිකාපණන්ති එත්ථ ආමත්තසද්දො භාජනපරියායොති ආහ ‘‘භාජනානී’’ති. භාජනානි හි අමන්ති පරිභුඤ්ජිතබ්බභාවං ගච්ඡන්තීති ‘‘අමත්තානී’’ති වුච්චන්ති. අමත්තානි වික්කිණන්තීති ‘‘ආමත්තිකා’’ති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තානී’’තිආදි. තෙසන්ති ආමත්තිකානං. තං වාති ආමත්තිකාපණං වා.

734. ‘‘සන්නිධි’’න්ති ඉමිනා සංනිපුබ්බො චිසද්දො උචිනනත්ථොති දස්සෙති. හිසද්දො විසෙසජොතකො. තත්ථාති මහාවිභඞ්ගෙ. ඉධාති භික්ඛුනිවිභඞ්ගෙ.

ඉදම්පීති ඉදං සික්ඛාපදම්පි. පිසද්දො මහාවිභඞ්ගසික්ඛාපදං අපෙක්ඛතීති. පඨමං.

2. දුතියනිස්සග්ගියපාචිත්තියසික්ඛාපදං

738. දුතියෙ ¶ අහතචොළානම්පි සෙදමලාදිකිලින්නෙ විරූපත්තා ‘‘ජිණ්ණචොළා’’ති වුත්තං. ‘‘අපි අය්යාහී’’තිඉමිනා ‘‘අප අය්යාහී’’තිපදවිභාගං නිවත්තෙති.

740. සබ්බම්පි එතං චීවරන්ති යොජනා. එවං පටිලද්ධන්ති එවං නිස්සජ්ජිත්වා ලද්ධං. යථාදානෙයෙවාති යථා දායකෙහි දින්නං, තස්මිං දානෙයෙව උපනෙතබ්බං, අකාලචීවරෙයෙව පක්ඛිපිතබ්බන්ති අත්ථොති. දුතියං.

3. තතියනිස්සග්ගියපාචිත්තියසික්ඛාපදං

743. තතියෙ හන්දසද්දො වවස්සග්ගත්ථෙ නිපාතොති ආහ ‘‘හන්දාති ගණ්හා’’ති. බහූනි නිස්සග්ගියානීති සම්බන්ධො. සංහරිත්වාති විසුං විසුං සඞ්ඝරිත්වාති. තතියං.

4. චතුත්ථනිස්සග්ගියපාචිත්තියසික්ඛාපදං

748. චතුත්ථෙ කිණාති අනෙනාති කයන්ති වචනත්ථෙන මූලං කයං නාමාති ආහ ‘‘මූලෙනා’’ති. සාති ථුල්ලනන්දා, ආහ කිරාති සම්බන්ධො. ඤාධාතුයා අවබොධනත්ථතො අඤ්ඤම්පි ඤාධාතුයා යාචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යාචිත්වා වා’’ති.

752. යන්ති ¶ සබ්බිතෙලාදි. තඤ්ඤෙවාති සබ්බිතෙලාදිමෙව. යමකන්ති සබ්බිං සහ තෙලෙන යුගළං කත්වා. වෙජ්ජෙනාති භිසක්කෙන. සො හි ආයුබ්බෙදසඞ්ඛාතං විජ්ජං ජානාතීති වෙජ්ජොති ච රොගඤ්ච තස්ස නිදානඤ්ච භෙසජ්ජඤ්ච විදති ජානාතීතිපි වෙජ්ජොති ච වුච්චති. තතොති වෙජ්ජෙන වුත්තකාරණා. කහාපණස්සාති කහාපණෙන, ආභතන්ති සම්බන්ධොති. චතුත්ථං.

5. පඤ්චමනිස්සග්ගියපාචිත්තියසික්ඛාපදං

753. පඤ්චමෙ සාති සික්ඛමානා. අයන්ති සික්ඛමානා. අද්ධාති එකංසෙන. ‘‘චෙතාපෙත්වා’’ති එත්ථ චිතිසද්දො ජානනත්ථොති ආහ ‘‘ජානාපෙත්වා’’ති. පඤ්චමං.

6. ඡට්ඨනිස්සග්ගියපාචිත්තියසික්ඛාපදං

758. ඡට්ඨෙ ¶ ඡන්දං උප්පාදෙත්වා ගහිතං ඡන්දකන්ති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඡන්දක’’න්තිආදි. ධම්මකිච්චන්ති පුඤ්ඤකරණීයං. ධම්මසද්දො හෙත්ථ පුඤ්ඤවාචකො. යන්ති වත්ථුං. පරෙසන්ති අත්තනා අඤ්ඤෙසං. ‘‘එත’’න්ති ‘‘ඡන්දක’’න්ති එතං නාමං. ‘‘අඤ්ඤස්සත්ථාය දින්නෙනා’’තිඉමිනා අඤ්ඤස්ස අත්ථො අඤ්ඤදත්ථො, දකාරො පදසන්ධිකරො, තදත්ථාය දින්නො අඤ්ඤදත්ථිකොති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘අඤ්ඤං උද්දිසිත්වා දින්නෙනා’’තිඉමිනා අඤ්ඤං උද්දිසිත්වා දින්නං අඤ්ඤුද්දිසිකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘සඞ්ඝස්ස පරිච්චත්තෙනා’’ති ඉමිනා සඞ්ඝස්ස පරිච්චත්තො සඞ්ඝිකොති වචනත්ථං දස්සෙති.

762. යදත්ථායාති යෙසං චීවරාදීනං අත්ථාය. යසද්දෙන සමාසභාවතො පුබ්බෙ නිග්ගහිතාගමො හොති. තන්ති චීවරාදිකං. තුම්හෙහීති දායකෙ සන්ධාය වුත්තං. උපද්දවෙසූති දුබ්භික්ඛාදිඋපසග්ගෙසු. යං වා තං වාති චීවරං වා අඤ්ඤෙ වා පිණ්ඩපාතාදිකෙති යං වා තං වාති. ඡට්ඨං.

7. සත්තමනිස්සග්ගියපාචිත්තියසික්ඛාපදං

764. සත්තමෙ සඤ්ඤාචිකෙනාති එත්ථ සංසද්දස්ස සයමත්ථෙ පවත්තිභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සයං යාචිතකෙනා’’ති. එතදෙවාති ‘‘සඤ්ඤාචිකෙනා’’ති පදමෙව. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙති. සත්තමං.

8. අට්ඨමනිස්සග්ගියපාචිත්තියසික්ඛාපදං

769. අට්ඨමෙ ¶ ගණස්සාති භික්ඛුනිගණස්ස. ඉමිනා ‘‘මහාජනිකෙනා’’ති එත්ථ භික්ඛුනිගණොව මහාජනොති අධිප්පෙතොති දීපෙතීති. අට්ඨමං.

9. නවමනිස්සග්ගියපාචිත්තියසික්ඛාපදං

774. නවමෙ ඉතොති ඉමස්මා අට්ඨමසික්ඛාපදතො. අධිකතරන්ති අතිරෙකතරන්ති. නවමං.

10. දසමනිස්සග්ගියපාචිත්තියසික්ඛාපදං

778. දසමෙ ¶ ‘‘විනස්සතී’’තිඉමිනා ‘‘උන්ද්රියතී’’ති එත්ථ උදිධාතුයා නස්සනත්ථං දස්සෙති ධාතූනමනෙකත්ථත්තා. පරිපතතීති පරිගලිත්වා පතති. ඉමිනා නස්සනාකාරං දස්සෙති. එත්තකමෙවාති එතං පරිමාණං ද්විපදමෙවාති. දසමං.

11. එකාදසමනිස්සග්ගියපාචිත්තියසික්ඛාපදං

784. එකාදසමෙ ගරුපාවුරණං නාම සීතකාලෙ පාවුරණවත්ථන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සීතකාලෙ පාවුරණ’’න්ති. සීතකාලෙ හි මනුස්සා ථූලපාවුරණං පාරුපන්ති. ‘‘චතුක්කංසපරම’’න්ති එත්ථ කංසසද්දො භුඤ්ජනපත්තෙ ච සුවණ්ණාදිලොහවිසෙසෙ ච චතුකහාපණෙ චාති තීසු අත්ථෙසු දිස්සති, ඉධ පන චතුකහාපණෙ වත්තතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කංසො නාම චතුක්කහාපණිකො හොතී’’ති. චතුක්කංසසඞ්ඛාතං පරමං ඉමස්සාති චතුක්කංසපරමං, සොළසකහාපණග්ඝනකං පාවුරණන්ති අත්ථොති. එකාදසමං.

12. ද්වාදසමනිස්සග්ගියපාචිත්තියසික්ඛාපදං

789. ද්වාදසමෙ ලහුපාවුරණං නාම උණ්හකාලෙ පාවුරණවත්ථන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උණ්හකාලෙ පාවුරණ’’න්ති. උණ්හකාලෙ හි මනුස්සා සුඛුමපාවුරණං පාරුපන්තීති. ද්වාදසමං.

නිස්සග්ගියානං ¶ තිංසභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මහාවිභඞ්ගෙ’’තිආදි. චීවරවග්ගතො අපනෙත්වාති සම්බන්ධො. අඤ්ඤදත්ථිකානීති අඤ්ඤදත්ථිකපදෙන වුත්තානි සික්ඛාපදානි. ඉතීති එවං. එකතොපඤ්ඤත්තානීති එකස්සෙව පඤ්ඤත්තානි, උභතොපඤ්ඤත්තානීති උභයෙසං පඤ්ඤත්තානි. එත්ථාති ‘‘උද්දිට්ඨා ඛො’’තිආදිවචනෙති.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය

තිංසකානන්තරං ¶ තිංසකානං අනන්තරෙ කාලෙ ඡසට්ඨිසතසඞ්ගහා ඡඋත්තරසට්ඨිඅධිකසතෙහි සික්ඛාපදෙහි සඞ්ගහිතා යෙ ධම්මා සඞ්ගීතිකාරෙහි සඞ්ගීතා, දානි ඉමස්මිං කාලෙ තෙසම්පි ධම්මානං අයං වණ්ණනා හොතීති යොජනා.

793. තත්ථාති තෙසු ඡසට්ඨිසතසඞ්ගහෙසු සික්ඛාපදෙසු, පඨමසික්ඛාපදෙති සම්බන්ධො. ‘‘ද්වෙ තයො’’ති එත්ථ වාසද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති ආහ ‘‘ද්වෙ වා තයො වා’’ති. ඵොටලකෙති කන්දෙ, මිඤ්ජෙ වා. එතන්ති ‘‘ගණ්ඩිකෙ’’ති එතං නාමං. ‘‘පමාණ’’න්තිඉමිනා මත්තසද්දො පමාණත්ථොව, න අප්පත්ථො, නාපි අවධාරණත්ථොති දස්සෙති. ලසුණන්ති සෙතවණ්ණමූලං මහාකන්දං. මහාකන්දො හි බ්යඤ්ජනසම්පාකාදීසු ආමගන්ධානං අභිභවනත්තා ලසීයති කන්තීයතීති ලසුණන්ති වුච්චති.

සුවණ්ණහංසයොනින්ති සුවණ්ණමයෙන පත්තෙන යුත්තං හංසයොනිං. ජාතිස්සරොති ජාතිං භවං සරති ¶ ජානාතීති ජාතිස්සරො. අථාති ජාතිස්සරස්ස නිප්ඵන්නත්තා. නිප්ඵන්නත්ථො හි අථසද්දො. පුබ්බසිනෙහෙනාති පුබ්බෙ මනුස්සභවෙ භාවිතෙන සිනෙහෙන. තාසන්ති පජාපතියා ච තිස්සන්නං ධීතරානඤ්ච. තං පනාති පත්තං පන.

795. මගධෙසූති මගධරට්ඨෙ ඨිතෙසු ජනපදෙසු. හීති සච්චං, යස්මා වා. ඉධාති ‘‘ලසුණං ඛාදෙය්යා’’තිපදෙ. තම්පීති මාගධකම්පි. ගණ්ඩිකලසුණමෙවාති ගණ්ඩො ඵොටො එතස්සත්ථීති ගණ්ඩිකං. ගණ්ඩසද්දො හි ඵොටපරියායො, බහුත්ථෙ ඉකපච්චයො. බහුගණ්ඩිකලසුණන්ති හි වුත්තං හොති. ගණ්ඩසද්දො හි ඵොටෙ ච කපොලෙ චාති ද්වීසු අත්ථෙසු වත්තති, ඉධ පන ඵොටෙ වත්තතීති දට්ඨබ්බං. පොත්ථකෙසු පන ඔට්ඨජෙන චතුත්ථක්ඛරෙන පාඨො අත්ථි, සො වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බො. බහූසු හි පුබ්බපොත්ථකෙසු ¶ කණ්ඨජො තතියක්ඛරො ච ඔට්ඨජො චතුත්ථක්ඛරො චාති ද්වෙ අක්ඛරා අඤ්ඤමඤ්ඤං පරිවත්තිත්වා තිට්ඨන්ති. න එකද්විතිමිඤ්ජකන්ති එකමිඤ්ජො පලණ්ඩුකො න හොති, ද්විමිඤ්ජො භඤ්ජනකො න හොති, තිමිඤ්ජො හරිතකො න හොතීති අත්ථො. කුරුන්දියං පන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. සඞ්ඛාදිත්වාති දන්තෙහි චුණ්ණවිචුණ්ණං කත්වා.

797. පලණ්ඩුකොති සුකන්දකො එකො ලසුණවිසෙසො. භඤ්ජනකාදීනි ලොකසඞ්කෙතොපදෙසතො දට්ඨබ්බානි. හීති සච්චං. තස්සාති චාපලසුණස්ස. සභාවෙනෙවාති සූපසම්පාකාදිං විනා අත්තනො සභාවතො එව. තන්ති මාගධකං, පක්ඛිපිතුන්ති සම්බන්ධො. හීති සච්චං. යත්ථ කත්ථචීති යෙසු කෙසුචීති. පඨමං.

799. දුතියෙ සංදස්සනං බාධති නිසෙධෙති අස්මිං ඨානෙති සම්බාධන්ති වචනත්ථෙන පටිච්ඡන්නොකාසො සම්බාධො නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පටිච්ඡන්නොකාසෙ’’ති. උභො උපකච්ඡකාති ද්වෙ බාහුමූලා. තෙ හි උපරි යංකිඤ්චි වත්ථුං කචති බන්ධති එත්ථාති උපකච්ඡකාති වුච්චන්ති. මුත්තකරණන්ති පස්සාවමග්ගො. සො හි මුත්තං කරොති අනෙනාති මුත්තකරණන්ති වුච්චති. ලොමො කත්තීයති ඡින්දීයති ඉමායාති කත්තරි, තාය වා, සුට්ඨු දළ්හං ලොමං ඩංසතීති සණ්ඩාසො, සොයෙව සණ්ඩාසකො, තෙන වා, ඛුරති ලොමං ඡින්දතීති ඛුරො, තෙන වා සංහරාපෙන්තියාති සම්බන්ධො. සංහරාපෙන්තියාති අපනෙන්තියාති. දුතියං.

803. තතියෙ ¶ මුත්තකරණතලඝාතනෙති මුත්තකරණස්ස තලං හනනං පහරණං මුත්තකරණතලඝාතනං, තස්මිං මුත්තකරණතලඝාතනෙ නිමිත්තභූතෙ. තාව මහන්තන්ති අතිවිය මහන්තං. කෙසරෙනාපීති කිඤ්ජක්ඛෙනාපි. සො හි කෙ ජලෙ සරති පවත්තතීති කෙසරොති වුච්චති.

805. ගණ්ඩං වාති පීළකං වා. වණං වාති අරුං වාති. තතියං.

806. චතුත්ථෙ ¶ රඤ්ඤො ඔරොධා රාජොරොධා, පුරාණෙ රාජොරොධා පුරාණරාජොරොධාති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පුරාණෙ’’තිආදි. ‘‘ගිහිභාවෙ’’ති ඉමිනා පුරාණෙති එත්ථ ණපච්චයස්ස සරූපං දස්සෙති. චිරාචිරන්ති නිපාතපටිරූපකං. තෙන වුත්තං ‘‘චිරෙන චිරෙනා’’ති. ‘‘සක්කොථා’’ති ඉමිනා කථං තුම්හෙ රාගචිත්තං පටිහනිත්වා අත්තානං ධාරෙථ ධාරෙතුං සක්කොථාති අත්ථං දස්සෙති. අනාරොචිතෙපීති භූතතො අනාරොචිතෙපි.

807. ජතුනාති ලාඛාය. පට්ඨදණ්ඩකෙති පටුභාවෙන ඨාති පවත්තතීති පට්ඨො, සොයෙව දණ්ඩො පට්ඨදණ්ඩො, තස්ස පවෙසනං පට්ඨදණ්ඩකං, තස්මිං නිමිත්තභූතෙ. එතන්ති ‘‘ජතුමට්ඨකෙ’’ති එතං වචනන්ති. චතුත්ථං.

810. පඤ්චමෙ ‘‘අතිගම්භීර’’න්තිපදං කිරියාවිසෙසනන්ති ආහ ‘‘අතිඅන්තො පවෙසෙත්වා’’ති. ‘‘උදකෙන ධොවනං කුරුමානා’’ති ඉමිනා ‘‘උදකසුද්ධික’’න්තිපදස්ස උදකෙන සුද්ධියා කරණන්ති අත්ථං දස්සෙති.

812. ද්වඞ්ගුලපබ්බපරමන්ති එත්ථ ද්වෙ අඞ්ගුලානි ච ද්වෙ පබ්බානි ච ද්වඞ්ගුලපබ්බං, උත්තරපදෙ පුබ්බපදලොපො. ද්වඞ්ගුලපබ්බං පරමං පමාණං එතස්ස උදකසුද්ධිකස්සාති ද්වඞ්ගුලපබ්බපරමං. විත්ථාරතො ද්වඞ්ගුලපරමං, ගම්භීරතො ද්විපබ්බපරමන්ති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘විත්ථාරතො’’තිආදි. අඞ්ගුලං ¶ පවෙසෙන්තියාති සම්බන්ධො. හීති සච්චං. ‘‘චතුන්නං වා’’ති ඉදං උක්කට්ඨවසෙන වුත්තං, තිණ්ණම්පි පබ්බං න වට්ටති, චතුන්නං පන පගෙවාති අත්ථොති. පඤ්චමං.

815. ඡට්ඨෙ භත්තස්ස විස්සජ්ජනං භත්තවිස්සග්ගොති වුත්තෙ භත්තකිච්චන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භත්තකිච්ච’’න්ති. පානීයසද්දෙන පානීයථාලකං ගහෙතබ්බං ¶ , විධූපනසද්දෙන බීජනී ගහෙතබ්බා, උපසද්දො සමීපත්ථොති සබ්බං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකෙන හත්ථෙනා’’තිආදි. ‘‘අච්චාවදතී’’තිපදස්ස අතික්කමිත්වා වදනාකාරං දස්සෙති ‘‘පුබ්බෙපී’’තිආදිනා.

817. ‘‘සුද්ධඋදකං වා හොතූ’’තිආදිනා ‘‘පානීයෙනා’’ති වචනං උපලක්ඛණං නාමාති දස්සෙති. දධිමත්ථූති දධිමණ්ඩං දධිනො සාරො, දධිම්හි පසන්නොදකන්ති වුත්තං හොති. රසොති මච්ඡරසො මංසරසො. ‘‘අන්තමසො චීවරකණ්ණොපී’’ති ඉමිනා ‘‘විධූපනෙනා’’ති වචනං නිදස්සනං නාමාති දස්සෙති.

819. දෙතීති සයං දෙති. දාපෙතීති අඤ්ඤෙන දාපෙති. උභයම්පීති පානීයවිධූපනද්වයම්පීති. ඡට්ඨං.

822. සත්තමෙ ‘‘පයොගදුක්කටං නාමා’’ති ඉමිනා හෙට්ඨා වුත්තෙසු අට්ඨසු දුක්කටෙසු පුබ්බපයොගදුක්කටං දස්සෙති. න කෙවලං පුබ්බපයොගදුක්කටං එත්තකමෙව, අථ ඛො අඤ්ඤම්පි බහු හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. සඞ්ඝට්ටනෙසුපීති විලොළනෙසුපි. දන්තෙහි සඞ්ඛාදතීති දන්තෙහි චුණ්ණවිචුණ්ණං කරොති. එත්ථාති ඉමස්මිං සික්ඛාපදෙ, අඤ්ඤාය භික්ඛුනියා කාරාපෙත්වාති සම්බන්ධො. ‘‘අඤ්ඤායා’’තිපදං ‘‘විඤ්ඤාපෙත්වා’’ති පදෙ කාරිතකම්මං. මාතරම්පීති එත්ථ පිසද්දො අඤ්ඤං විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජන්තියා පගෙවාති දස්සෙති. තාය වාති විඤ්ඤාපිතභික්ඛුනියා වා. තන්ති ආමකධඤ්ඤං. තන්ති මහාපච්චරියං වුත්තවචනං. පුබ්බාපරවිරුද්ධන්ති පුබ්බාපරතො විරුද්ධං. ‘‘අඤ්ඤාය…පෙ… දුක්කටමෙවා’’ති පුබ්බවචනෙ දුක්කටමෙව වුත්තං, පුන ‘‘අඤ්ඤාය…පෙ… දුක්කට’’න්ති ච පච්ඡිමවචනෙ පාචිත්තියඤ්ච දුක්කටඤ්ච වුත්තං, තස්මා පුබ්බාපරවිරුද්ධන්ති වුත්තං හොති. හීති සච්චං, යස්මා වා.

823. ලබ්භමානං ¶ ආමකධඤ්ඤන්ති සම්බන්ධො. අඤ්ඤං වා යංකිඤ්චීති මුග්ගමාසාදීහි වා ලාබුකුම්භණ්ඩාදීහි වා අඤ්ඤං යංකිඤ්චි තිලාදිං වාති. සත්තමං.

824. අට්ඨමෙ ¶ නිබ්බිට්ඨරාජභටොති එත්ථ උත්තරපදස්ස ඡට්ඨීසමාසඤ්ච පුබ්බපදෙන බාහිරත්ථසමාසඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නිබ්බිට්ඨො’’තිආදි. තත්ථ ‘‘රඤ්ඤො භතී’’ති ඉමිනා රඤ්ඤො භටො රාජභටොති ඡට්ඨීසමාසං දස්සෙති, ‘‘එතෙනා’’ති ඉමිනා බාහිරත්ථසමාසං. නිබ්බිට්ඨොති නිවිට්ඨො පතිට්ඨාපිතොති අත්ථො. කෙණීති රඤ්ඤො දාතබ්බස්ස ආයස්සෙතමධිවචනං. එතෙනාති බ්රාහ්මණෙන. තතොති ඨානන්තරතො. භටසඞ්ඛාතාය කෙණියා පථත්තා කාරණත්තා ඨානන්තරං භටපථන්ති ආහ ‘‘තංයෙව ඨානන්තර’’න්ති.

826. චත්තාරිපි වත්ථූනීති උච්චාරාදීනි. පාටෙක්කන්ති පටිවිසුං එකෙකමෙව. උච්චාරං වාතිආදීසු වාසද්දෙන දන්තකට්ඨාදයොපි ගහෙතබ්බාති ආහ ‘‘දන්තකට්ඨ…පෙ… පාචිත්තියමෙවා’’ති. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු උච්චාරාදීසූති. අට්ඨමං.

830. නවමෙ රොපිමහරිතට්ඨානෙති රොපිමට්ඨානෙ ච හරිතට්ඨානෙ ච. රොපියති අස්මින්ති රොපියං, තංයෙව රොපිමං යකාරස්ස මකාරං කත්වා. එතානීති උච්චාරාදීනි. සබ්බෙසන්ති භික්ඛුභික්ඛුනීනං. යත්ථ පනාති යස්මිං ඛෙත්තෙති. නවමං.

835. දසමෙ සොණ්ඩා වාති සුරාසොණ්ඩා වා. මොරොති මයූරො. සුවොති සුකො. මක්කටොති වානරො. ආදිසද්දෙන සප්පාදයො සඞ්ගණ්හාති, මක්කටාදයොපි නච්චන්තූති සම්බන්ධො. අසංයතභික්ඛූනන්ති වාචසිකකම්මෙ අසංයතානං භික්ඛූනං, ධම්මභාණකගීතං වා හොතූති යොජනා. තන්තියා ගුණෙන බද්ධා තන්තිබද්ධා. ‘‘භි’’න්තිසඞ්ඛාතො රාසද්දො එතිස්සාති භෙරි. කුටෙන කතා භෙරි කුටභෙරි, තාය වාදිතං කුටභෙරිවාදිතං, තං වා. උදකභෙරීති ¶ උදකෙන පක්ඛිත්තා භෙරි, තාය වාදිතම්පි හොතූති සම්බන්ධො.

836. තෙසංයෙවාති ¶ යෙසං නච්චං පස්සති, තෙසංයෙව. යදි පන නච්චගීතවාදිතෙ විසුං විසුං පස්සති සුණාති, පාටෙක්කා ආපත්තියොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි. අඤ්ඤතොති අඤ්ඤතො දෙසතො, පස්සතීති සම්බන්ධො. ‘‘ඔලොකෙත්වා’’ති පදෙ අපෙක්ඛිතෙ උපයොගත්ථෙ තොපච්චයො හොති. අඤ්ඤං ඔලොකෙත්වාති හි අත්ථො. අඤ්ඤතො වාදෙන්තෙ පස්සතීති යොජනා. භික්ඛුනී න ලභතීති සම්බන්ධො. අඤ්ඤෙ වත්තුම්පීති සම්බන්ධො. උපහාරන්ති පූජං. උපට්ඨානන්ති පාරිචරියං. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු සයං නච්චාදීසු.

837. අන්තරාරාමෙ වාති ආරාමස්ස අන්තරෙ වා. බහිආරාමෙ වාති ආරාමස්ස බහි වා. අඤ්ඤෙන වාති සලාකභත්තාදීහි අඤ්ඤෙන වා. තාදිසෙනාති යාදිසො චොරාදිඋපද්දවො, තාදිසෙනාති. දසමං.

839. අන්ධකාරවග්ගස්ස පඨමෙ අප්පදීපෙති උපලක්ඛණවසෙන වුත්තත්තා අඤ්ඤෙපි ආලොකා ගහෙතබ්බාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පදීපචන්දසූරියඅග්ගීසූ’’තිආදි. අස්සාති ‘‘අප්පදීපෙ’’තිපදස්ස.

841. නරහොඅස්සාදාපෙක්ඛා හුත්වා ච රස්සාදතො අඤ්ඤවිහිතාව හුත්වා චාති යොජනා. ඉමිනා ‘‘සන්තිට්ඨති වා සල්ලපති වා’’ති පදෙ කිරියාවිසෙසනභාවං දස්සෙති. දානෙන වා නිමිත්තභූතෙන, පූජාය වා නිමිත්තභූතාය මන්තෙතීති යොජනාති. පඨමං.

842. දුතියෙ ¶ ¶ ඉදමෙව පදං නානන්ති සම්බන්ධොති. දුතියං.

846. තතියෙ ‘‘ඉදමෙවා’’ති පදං අනුවත්තෙතබ්බං. තාදිසමෙවාති පඨමසදිසමෙවාති අත්ථොති. තතියං.

850. චතුත්ථෙ කණ්ණස්ස සමීපං නිකණ්ණං, තමෙව නිකණ්ණිකන්ති වුත්තෙ කණ්ණමූලන්ති ආහ ‘‘කණ්ණමූලං වුච්චතී’’ති. ‘‘කණ්ණමූලෙ’’ති ඉමිනා ‘‘නිකණ්ණික’’න්ති එත්ථ භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති දස්සෙති. ආහරණත්ථායාති ආහරාපනත්ථායාති. චතුත්ථං.

854. පඤ්චමෙ තෙසන්ති ඝරසාමිකානං. ඝරම්පීති න කෙවලං ආසනමෙව, ඝරම්පි සොධෙමාති අත්ථො. තතොති පරිවිතක්කනතො, පරන්ති සම්බන්ධො.

858. චොරා වා උට්ඨිතා හොන්තීති යොජනාති. පඤ්චමං.

860. ඡට්ඨෙ අභිනිසීදෙය්යාති එත්ථ අභිසද්දො උපසග්ගමත්තොවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නිසීදෙය්යා’’ති. එසෙව නයො අභිනිපජ්ජෙය්යාති එත්ථාපි. ද්වෙ ආපත්තියොති සම්බන්ධොති. ඡට්ඨං.

864. සත්තමෙ ¶ සබ්බන්ති සකලං වත්තබ්බවචනන්ති. සත්තමං.

869. අට්ඨමෙ අනුත්තානවචනං නත්ථීති. අට්ඨමං.

875. නවමෙ ¶ අභිසපෙය්යාති එත්ථ සපධාතුස්ස අක්කොසනත්ථං අන්තොකත්වා කරධාතුයා අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සපථං කරෙය්යා’’ති. නිරයෙ නිබ්බත්තාම්හීති අහං නිරයෙ නිබ්බත්තා අම්හීති යොජනා. නිරයෙ නිබ්බත්තතූති එසා භික්ඛුනී නිරයෙ නිබ්බත්තතූති යොජනා. ඊදිසා හොතූති මම සදිසා හොතූති අත්ථො. කාණාති එකක්ඛිකාණා, ද්වක්ඛිකාණා වා. කුණීති හත්ථපාදාදිවඞ්කා.

878. එදිසාති විරූපාදිජාතිකා. විරමස්සූති විරමාහි. අද්ධාති ධුවන්ති. නවමං.

879. දසමෙ අනුත්තානට්ඨානං නත්ථීති. දසමං.

883. නග්ගවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ බ්රහ්මචරියෙන චිණ්ණෙනාති චිණ්ණෙන බ්රහ්මචරියෙන කිං නු ඛො නාමාති අත්ථො. ‘‘බ්රහ්මචරියස්ස චරණෙනා’’ති ඉමිනා චිණ්ණසද්දස්ස චරණං චිණ්ණන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘න අඤ්ඤං චීවර’’න්ති ඉමිනා එවත්ථං දස්සෙති, අඤ්ඤත්ථාපොහනං වාති. පඨමං.

887. දුතියෙ අනුත්තානට්ඨානං නත්ථීති. දුතියං.

893. තතියෙ ¶ අනන්තරායිකිනීති එත්ථ නත්ථි අන්තරායො එතිස්සාති අනන්තරායා, සා එව අනන්තරායිකිනීති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනන්තරායා’’ති. තතියං.

898. චතුත්ථෙ පඤ්චාහන්ති සමාහාරදිගු, ණිකපච්චයො ස්වත්ථො. සඞ්ඝාටිචාරොතිඑත්ථ කෙනට්ඨෙන සඞ්ඝාටි නාම, චාරසද්දො කිමත්ථොති ආහ ‘‘පරිභොගවසෙන වා’’තිආදි. තත්ථ සඞ්ඝටිතට්ඨෙනාති සංහරිතට්ඨෙන. ඉමිනා ‘‘කෙනට්ඨෙන සඞ්ඝාටි නාමා’’ති පුච්ඡං විසජ්ජෙති. ‘‘පරිවත්තන’’න්ති ඉමිනා ‘‘චාරසද්දො කිමත්ථො’’ති චොදනං පරිහරති. පඤ්චසූති තිචීවරං උදකසාටිකා සංකච්චිකාති පඤ්චසූති. චතුත්ථං.

903. පඤ්චමෙ ‘‘චීවරසඞ්කමනීය’’න්තිඑත්ථ සඞ්කමෙතබ්බං පටිදාතබ්බන්ති සඞ්කමනීයන්ති කමුධාතුස්ස පටිදානත්ථඤ්ච අනීයසද්දස්ස කම්මත්ථඤ්ච, ‘චීවරඤ්ච තං සඞ්කමනීයඤ්චෙ’ති චීවරසඞ්කමනීයන්ති ¶ විසෙසනපරපදභාවඤ්ච දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සඞ්කමෙතබ්බං චීවර’’න්ති. තත්ථ ‘‘සඞ්කමෙතබ්බං චීවර’’න්ති ඉමිනා කම්මත්ථඤ්ච විසෙසනපරපදභාවඤ්ච දස්සෙති. ‘‘පටිදාතබ්බචීවර’’න්ති ඉමිනා කමුධාතුයා අත්ථං දස්සෙති අධිප්පායවසෙනාති. පඤ්චමං.

909. ඡට්ඨෙ ‘‘අඤ්ඤං පරික්ඛාර’’න්තිඑත්ථ පරික්ඛාරස්ස සරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යංකිඤ්චී’’තිආදි. යංකිඤ්චි අඤ්ඤතරන්ති සම්බන්ධො. කිත්තකංඅග්ඝනකන්ති කිං පමාණෙන අග්ඝෙන අරහං චීවරං. දාතුකාමත්ථාති තුම්හෙ දාතුකාමා භවථාති අත්ථො. කතිපාහෙනාති කතිපයානි අහානි කතිපාහං, යකාරලොපො. කතිපයසද්දොහි ද්විතිවාචකො රූළ්හීසද්දො ¶ , තෙන කතිපාහෙන. සමග්ඝන්ති අප්පග්ඝං. සංසද්දො හි අප්පත්ථවාචකොති. ඡට්ඨං.

911. සත්තමෙ ‘‘විපක්කමිංසූ’’ති එත්ථ විවිධං ඨානං පක්කමිංසූති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තත්ථ තත්ථ අගමංසූ’’ති. අම්හාකම්පි ආගමනන්ති සම්බන්ධො.

915. කතිපාහෙන උප්පජ්ජිස්සතීති කතිපාහෙන චීවරං උප්පජ්ජිස්සති. තතොති තස්මිං චීවරුප්පජ්ජනකාලෙති. සත්තමං.

916. අට්ඨමෙ යෙ නාටකං නාටෙන්ති, තෙ නටා නාමාති යොජනා. ඉමිනා නටකං නාටෙන්තීති නටාති වචනත්ථං දස්සෙති. යෙ නච්චන්ති, තෙ නාටකා නාමාති යොජනා. ඉමිනා සයං නටන්තීති නාටකාති වචනත්ථං දීපෙති. වංසවරත්තාදීසූති එත්ථ වංසො නාම වෙණු. වරත්තා නාම නද්ධිකා. ආදිසද්දෙන රජ්ජුආදයො සඞ්ගණ්හාති. යෙ ලඞ්ඝනකම්මං කරොන්ති, තෙ ලඞ්ඝකා නාමාති යොජනා. මායාකාරාති එත්ථ මායා නාම මයනාමකෙන අසුරෙන සුරෙ චලයිතුං කතත්තා මයස්ස එසාති මායා, තං කරොතීති මායාකාරො, මයනාමකො අසුරොයෙව. අඤ්ඤෙ පන රූළ්හීවසෙන ‘‘මායාකාරා’’ති වුච්චන්ති. සොකෙන ඣායනං ඩය්හනං සොකජ්ඣායං, සුරානං සොකජ්ඣායං කරොතීති සොකජ්ඣායිකො, මයනාමකො අසුරොයෙව. අඤ්ඤෙ පන රූළ්හීවසෙන ‘‘සොකජ්ඣායිකා’’ති ¶ වුච්චන්ති. ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සොකජ්ඣායිකා නාම මායාකාරා’’ති. කුම්භථුණිකා නාමාති එත්ථ විස්සට්ඨත්තා ථවීයතීති ථුණො, සද්දො. කුම්භස්ස ථුණො කුම්භථුණො. තෙන කීළන්තීති කුම්භථුණිකා, ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘ඝටකෙන කීළනකා’’ති ඉමිනා. බිම්බිසකන්ති චතුරස්සඅම්බණතාළනං, තං වාදෙන්තීති බිම්බිසකවාදකාති. අට්ඨමං.

921. නවමෙ ¶ තෙසන්ති යෙ ‘‘න මයං අය්යෙ සක්කොමා’’ති වදන්ති, තෙසං. දස්සතීති අච්ඡාදෙස්සතීති. නවමං.

927. දසමෙ යස්සාති කථිනස්ස. උබ්භාරමූලකොති උද්ධාරමූලකො. සද්ධාපරිපාලනත්ථන්ති කථිනුද්ධාරං යාචන්තස්ස සද්ධාය පරිපාලනත්ථන්ති. දසමං.

933. තුවට්ටවග්ගස්ස පඨමෙ ‘‘තුවට්ට නිපජ්ජාය’’න්ති ධාතුපාඨෙසු (සද්දනීතිධාතුමාලායං 18 ටකාරන්තධාතු) වුත්තත්තා ‘‘තුවට්ටෙය්යුන්ති නිපජ්ජෙය්යු’’න්ති වුත්තන්ති. පඨමං.

937. දුතියෙ ¶ එකත්ථරණපාවුරණන්තිඑත්ථ උත්තරපදානං ද්වන්දභාවං, පුබ්බපදෙන ච බාහිරත්ථසමාසභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘එක’’න්තිආදි. තත්ථ චෙව, චසද්දෙහි ද්වන්දභාවං දීපෙති, ‘‘එතාස’’න්තිඉමිනා බාහිරත්ථසමාසභාවං. එතන්ති ‘‘එකත්ථරණපාවුරණා’’ති එතං නාමන්ති. දුතියං.

941. තතියෙ උළාරකුලාති ජාතිසෙට්ඨකුලා, ඉස්සරියභොගාදීහි වා විපුලකුලා. ගුණෙහීති සීලාදිගුණෙහි. ‘‘උළාරාති සම්භාවිතා’’ති ඉමිනා ඉතිලොපතුල්යාධිකරණසමාසං දස්සෙති.

‘‘අභිභූතා’’ති ¶ ඉමිනා ‘‘අපකතා’’ති එත්ථ කරධාතු සබ්බධාත්වත්ථවාචීපි ඉධ අපපුබ්බත්තා විසෙසතො අභිභවනත්ථෙ වත්තතීති දස්සෙති. එතාසන්ති භික්ඛුනීනං. ‘‘සඤ්ඤාපයමානා’’ති ඉමිනා සඤ්ඤාපනං සඤ්ඤත්තීති වචනත්ථං දස්සෙති. හෙතූදාහරණාදීහීති එත්ථ ආදිසද්දෙන උපමාදයො සඞ්ගණ්හාති. ‘‘විවිධෙහි නයෙහි ඤාපනා’’ති ඉමිනා විවිධෙහි ඤාපනං විඤ්ඤත්තීති වචනත්ථං දස්සෙති.

943. චඞ්කමනෙ පදවාරගණනාය ආපත්තියා න කාරෙතබ්බොති ආහ ‘‘නිවත්තනගණනායා’’ති. පදාදිගණනායාති පදඅනුපදාදිගණනායාති. තතියං.

949. චතුත්ථෙ අනුත්තානට්ඨානං නත්ථීති. චතුත්ථං.

952. පඤ්චමෙ ආණත්තා භික්ඛුනීති යොජනා. ඉදඤ්ච පච්චාසන්නවසෙන වුත්තං යංකිඤ්චිපි ආණාපෙතුං සක්කුණෙය්යත්තාති. පඤ්චමං.

955. ඡට්ඨ-සත්තම-අට්ඨම-නවමෙසු ¶ අනුත්තානවචනං නත්ථීති. ඡට්ඨ සත්තම අට්ඨම නවමානි.

973. දසමෙ අහුන්දරිකාති තස්මිං කාලෙ, දෙසෙ වා සම්බාධස්ස නාමමෙතන්ති ආහ ‘‘අහුන්දරිකාති සම්බාධා’’ති.

975. යථා ‘‘උත්තරිඡප්පඤ්චවාචාහී’’ති (පාචි. 62-65) එත්ථ පඤ්චසද්දො න කොචි අත්ථො, වාචාසිලිට්ඨත්ථං ලොකවොහාරවසෙන වුත්තො, න එවමිධ, ඉධ පන අත්ථො අත්ථි, පඤ්ච යොජනානි ගච්ඡන්තියාපි අනාපත්තියෙවාති ආහ ¶ ‘‘පවාරෙත්වා…පෙ… අනාපත්තී’’ති. පච්චාගච්ඡතීති පටිනිවත්තෙත්වා ආගච්ඡතීති. දසමං.

978. චිත්තාගාරවග්ගස්ස පඨමෙ රඤ්ඤො කීළනට්ඨානං අගාරං රාජාගාරන්ති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රඤ්ඤො කීළනඝර’’න්ති. චිත්තං අගාරං චිත්තාගාරං. ආරාමන්ති නගරතො නාතිදූරආරාමොති ආහ ‘‘උපවන’’න්ති. උය්යානන්ති සම්පන්නපුප්ඵඵලතාය උද්ධං උල්ලොකෙත්වා මනුස්සා යන්ති ගච්ඡන්ති එත්ථාති උය්යානං. පොක්ඛරණින්ති පොක්ඛරං පදුමං නෙතීති පොක්ඛරණී. පඤ්චපීති රාජාගාරාදීනි පඤ්චපි. සබ්බත්ථාති දස්සනත්ථාය ගමනෙ ච ගන්ත්වා පස්සනෙ චාති සබ්බෙසු.

981. ‘‘අජ්ඣාරාමෙ’’තිආදිනා ¶ ආරාමෙ ඨිතාය ආරාමතො බහි කතෙ රාජාගාරාදිකෙ පස්සන්තියාපි අනාපත්තීති දස්සෙති. තානීති රාජාගාරාදීනීති. පඨමං.

982. දුතියෙ අනුත්තානට්ඨානං නත්ථීති. දුතියං.

988. තතියෙ යත්තකන්ති යත්තකං සුත්තන්ති සම්බන්ධො. අඤ්ඡිතන්ති කඩ්ඪිතං. තස්මින්ති තත්තකෙ සුත්තෙති සම්බන්ධො. තක්කම්හීති එත්ථ තක්කොති එකො අයොමයො සුත්තකන්තනස්ස උපකරණවිසෙසො. සො හි තකීයති සුත්තං බන්ධීයති එත්ථ, එතෙනාති වා තක්කොති වුච්චති, තස්මිං. කන්තනතොති කන්තීයතෙ කප්පාසාදිභාවස්ස ඡින්දීයතෙ කන්තනං, තතො.

989. දසිකසුත්තාදින්ති ¶ එත්ථ දසාති වත්ථස්සාවයවො. සො හි දිය්යති අවඛණ්ඩීයතීති දසාති වුච්චති, තස්සං දසායං පවත්තං දසිකං, තමෙව සුත්තං දසිකසුත්තං. ආදිසද්දෙන වක්ඛමානං දුක්කන්තිතසුත්තාදිං සඞ්ගණ්හාතීති. තතියං.

992. චතුත්ථෙ ආදිං කත්වාති ධොවනාදීනි ආදිං කත්වා. ඛාදනීයාදීසූති පූවඛාදනීයාදීසු. රූපගණනායාති පූවාදීනං සණ්ඨානගණනාය.

993. යාගුපානෙත්ත යාගුසඞ්ඛාතෙ පානෙ. තෙසන්ති මනුස්සානං. වෙය්යාවච්චකරට්ඨානෙ ඨපෙත්වාති මාතාපිතරො අත්තනො වෙය්යාවච්චකරට්ඨානෙ ඨපෙත්වාති. චතුත්ථං.

996. පඤ්චමෙ විනිච්ඡිනන්තීති අධිකරණං විනිච්ඡිනන්තී භික්ඛුනීති යොජනාති. පඤ්චමං.

999. ඡට්ඨෙ ¶ අනුත්තානවචනං නත්ථීති.

1007. සත්තමෙ ‘‘පුන පරියායෙ’’ති එත්ථ පරියායසද්දො වාරවෙවචනොති ආහ ‘‘පුන වාරෙ’’ති. මහග්ඝචීවරන්ති මහග්ඝං ආවසථචීවරන්ති. සත්තමං.

1008. අට්ඨමෙ අනිස්සජ්ජිත්වාති එත්ථ බ්රහ්මදෙය්යෙන න අනිස්සජ්ජනං, අථ ඛො තාවකාලිකමෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රක්ඛනත්ථායා’’තිආදි.

1012. පටිජග්ගිකන්ති ¶ රක්ඛණකං. වචීභෙදන්ති ‘‘පටිජග්ගාහී’’ති වචීභෙදං. රට්ඨෙති විජිතෙ. තඤ්හි රඨන්ති ගාමනිගමාදයො තිට්ඨන්ති එත්ථාති රට්ඨන්ති වුච්චතීති. අට්ඨමං.

1015. නවමෙ සිප්පසද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො ‘‘හත්ථිසිප්පඤ්ච අස්සසිප්පඤ්ච රථසිප්පඤ්ච ධනුසිප්පඤ්ච ථරුසිප්පඤ්චා’’ති. තත්ථ ථරුසිප්පන්ති අසිකීළනසිප්පං. මන්තසද්දොපි පච්චෙකං යොජෙතබ්බො ‘‘ආථබ්බණමන්තො ච ඛීලනමන්තො ච වසීකරණමන්තො ච සොසාපනමන්තො චා’’ති. තත්ථ ආථබ්බණමන්තොති ආථබ්බණවෙදෙන විහිතො පරූපඝාතකරො මන්තො. ඛීලනමන්තොති සාරදාරුඛීලං මන්තෙන ජප්පිත්වා පථවියං නිඛණිත්වා ධාරණමන්තො. වසීකරණමන්තොති මන්තෙන ජප්පිත්වා පරස්ස උම්මත්තභාවමාපන්නකරණො මන්තො. සොසාපනමන්තොති පරස්ස මංසලොහිතාදිසොසාපනමන්තො. අගදපයොගොති භුසවිසස්ස පයොජනං. ආදිසද්දෙන අඤ්ඤෙපි පරූපඝාතකරණෙ සිප්පෙ සඞ්ගණ්හාති. යක්ඛපරිත්තන්ති යක්ඛෙහි සමන්තතො තාණං. නාගමණ්ඩලන්ති සප්පානං පවෙසනනිවාරණත්ථං මණ්ඩලබන්ධමන්තො. ආදිසද්දෙන විසපටිහනනමන්තාදයො සඞ්ගණ්හාතීති. නවමං.

1018. දසමෙ ¶ අනුත්තානවචනං නත්ථීති. දසමං.

1025. ආරාමවග්ගස්ස පඨමෙ උපචාරන්ති අපරික්ඛිත්තස්ස ආරාමස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානං උපචාරං.

1027. ‘‘සීසානුලොකිකා’’ති ¶ සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි භික්ඛුනීනමෙව සීසන්ති ආහ ‘‘භික්ඛුනීන’’න්ති. යත්ථාති යස්මිං ඨානෙති. පඨමං.

1028. දුතියෙ අබ්භන්තරොති අබ්භන්තරෙ පරියාපන්නො, ජාතො වා. ‘‘සඞ්කාමෙසී’’ති ඉමිනා සංහරීති එත්ථ හරධාතුයා සඞ්කමනත්ථං දස්සෙති. න්හාපිතාති කප්පකා. තෙ හි නහාපෙන්ති සොචාපෙන්තීති න්හාපිතාති වුච්චන්ති. තන්ති කාසාවනිවාසනන්ති. දුතියං.

1036. තතියචතුත්ථෙසු අනුත්තානට්ඨානං නත්ථීති. තතියචතුත්ථානි.

1043. පඤ්චමෙ ¶ ‘‘කුලෙ මච්ඡරො’’ති එත්ථ මච්ඡරනං මච්ඡරොති වචනත්ථො කාතබ්බො. ‘‘තං කුලං අස්සද්ධං අප්පසන්න’’න්ති කුලස්ස අවණ්ණං භාසතීති යොජනා. ‘‘භික්ඛුනියො දුස්සීලා පාපධම්මා’’ති භික්ඛුනීනං අවණ්ණං භාසතීති යොජනා.

1045. ‘‘සන්තංයෙව ආදීනව’’න්ති සම්බන්ධියා සම්බන්ධං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘කුලස්ස වා භික්ඛුනීනං වා’’ති ඉමිනා ද්වීසු අඤ්ඤතරමෙව න සම්බන්ධො හොති, අථ ඛො ද්වයම්පීති දස්සෙතීති. පඤ්චමං.

1048. ඡට්ඨෙ ඔවාදායාති එත්ථ න යො වා සො වා ඔවාදො හොති, අථ ඛො ගරුධම්මොයෙවාති ආහ ‘‘ගරුධම්මත්ථායා’’ති. සහ වසති එත්ථ, එතෙනාති වා සංවාසොති වචනත්ථෙන උපොසථපවාරණා සංවාසො නාමාති ආහ ‘‘උපොසථපවාරණාපුච්ඡනත්ථායා’’ති. ‘‘පුච්ඡනත්ථායා’’ති ඉමිනා ‘‘සංවාසායා’’ති එත්ථ උත්තරපදලොපභාවං දස්සෙති. එත්ථාති භික්ඛුනිවිභඞ්ගෙ, සික්ඛාපදෙ වා පාළියං වාති. ඡට්ඨං.

1053. සත්තමට්ඨමනවමෙසු ¶ අනුත්තානවචනං නත්ථි. කෙවලං පන ‘‘ඉමිස්සාපී’’ති පදං විසෙසො, ඉමිස්සාපි පාළියාති අත්ථොති. සත්තමට්ඨමනවමානි.

1062. දසමෙ ද්වෙ කායා උපරිමකායො හෙට්ඨිමකායොති. තත්ථ කටිතො උද්ධං උපරිමකායො, හෙට්ඨා හෙට්ඨිමකායො. තත්ථ ‘‘පසාඛෙ’’ති ඉදං හෙට්ඨිමකායස්ස නාමන්ති ආහ ‘‘අධොකායෙ’’ති. හීති සච්චං. තතොති අධොකායතො. ඉමිනා පඤ්චමීබාහිරත්ථසමාසං දස්සෙති. රුක්ඛස්ස සාඛා පභිජ්ජිත්වා ගතා විය උභො ඌරූ පභිජ්ජිත්වා ගතාති යොජනා.

1065. ඵාලෙහීති ¶ එත්ථ ඉතිසද්දො ආද්යත්ථො. තෙන ‘‘ධොවා’’තිආදීනි චත්තාරි පදානි සඞ්ගණ්හාති. ආණත්තිදුක්කටානීති හෙට්ඨා වුත්තෙසු අට්ඨසු දුක්කටෙසු විනයදුක්කටමෙව. සෙසෙසූති භින්දනතො සෙසෙසු ඵාලනාදීසූති. දසමං.

1069. ගබ්භිනිවග්ගස්ස පඨමෙ කුච්ඡිං පවිට්ඨො සත්තො එතිස්සා අත්ථීති කුච්ඡිපවිට්ඨසත්තා. ‘‘කුච්ඡි’’න්තිපි පාඨො. ඉමිනා ගබ්භිනීති එත්ථ ගබ්භසද්දො කුච්ඡිට්ඨසත්තවාචකොති දස්සෙති. ගබ්භසද්දො (අභිධානප්පදීපිකායං 944 ගාථායං) හි කුච්ඡිට්ඨසත්තෙ ච කුච්ඡිම්හි ච ඔවරකෙ ච වත්තතීති. පඨමං.

1073. දුතියෙ ¶ ථඤ්ඤං පිවතීති පායන්තො, දාරකො, සො එතිස්සා අත්ථීති පායන්තීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ථඤ්ඤං පායමානි’’න්ති. දුතියං.

1077. තතියෙ නිත්ථරිස්සතීති වට්ටදුක්ඛතො නිත්ථරිස්සති.

1079. පාණාතිපාතා වෙරමණින්ති එත්ථ පාණාතිපාතා විරමති ඉමායාති වෙරමණීති අත්ථෙන සික්ඛාපදං වෙරමණි නාමාති ආහ ‘‘පාණාතිපාතා වෙරමණිසික්ඛාපද’’න්ති. යං තං සික්ඛාපදන්ති ¶ සම්බන්ධො. සබ්බත්ථාති ‘‘අදින්නාදානා වෙරමණි’’න්තිආදීසු සබ්බෙසු වාක්යෙසු. පබ්බජිතාය සාමණෙරියාති සම්බන්ධො. එතාසූති ඡසු සික්ඛාසූති. තතියං.

1084. චතුත්ථෙ ‘‘වුට්ඨානසම්මුතී’’ති පදං ‘‘හොතී’’ති පදෙ කත්තා, ‘‘දාතබ්බායෙවා’’ති පදෙ කම්මන්ති. චතුත්ථං.

1095. පඤ්චමාදීසු නවමපරියොසානෙසු සික්ඛාපදෙසු අනුත්තානට්ඨානං නත්ථීති. පඤ්චමඡට්ඨසත්තමට්ඨමනවමානි.

1116. දසමෙ වූපකාසෙය්යාති එත්ථ කාසධාතුයා ගත්යත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ගච්ඡෙය්යා’’ති. දසමං.

1-2-3. පඨම-දුතිය-තතියසික්ඛාපද-අත්ථයොජනා

1119. කුමාරිභූතවග්ගස්ස ¶ පඨමදුතියතතියෙසු යා පන තා මහාසික්ඛමානාති සම්බන්ධො. සබ්බපඨමා ද්වෙ මහාසික්ඛමානාති ගබ්භිනිවග්ගෙ සබ්බාසං සික්ඛමානානං පඨමං වුත්තා ද්වෙ මහාසික්ඛමානා. තා පනාති මහාසික්ඛමානා පන. සික්ඛමානාඉච්චෙව වත්තබ්බාති සම්මුතිකම්මෙසු ¶ සාමඤ්ඤතො වත්තබ්බා. ‘‘ගිහිගතා’’ති වා ‘‘කුමාරිභූතා’’ති වා න වත්තබ්බා, වදන්ති චෙ, සම්මුතිකම්මං කුප්පතීති අධිප්පායො. ගිහිගතායාති එත්ථ ගිහිගතා නාම පුරිසන්තරගතා වුච්චති. සා හි යස්මා පුරිසසඞ්ඛාතෙන ගිහිනා ගමියිත්ථ, අජ්ඣාචාරවසෙන, ගිහිං වා ගමිත්ථ, තස්මා ගිහිගතාති වුච්චති. අයං සික්ඛමානාති සම්බන්ධො. කුමාරිභූතා නාම සාමණෙරා වුච්චති. සා හි යස්මා අගිහිගතත්තා කුමාරී හුත්වා භූතා, කුමාරිභාවං වා භූතා ගතා, තස්මා කුමාරිභූතාති වුච්චති. තිස්සොපීති ගිහිගතා කුමාරිභූතා මහාසික්ඛමානාති තිස්සොපි. සික්ඛමානාති සික්ඛං මානෙතීති සික්ඛමානාති. පඨම දුතිය තතියානි.

1136. චතුත්ථෙ අනුත්තානවචනං නත්ථීති. චතුත්ථං.

පඤ්චමෙ එත්ථ සික්ඛාපදෙ ‘‘සඞ්ඝෙන පරිච්ඡින්දිතබ්බා’’ති යං වචනං වුත්තං, තස්සාති යොජනාති. පඤ්චමං.

ඡට්ඨසත්තමට්ඨමෙසු අනුත්තානට්ඨානං නත්ථීති. ඡට්ඨසත්තමට්ඨමානි.

1158. නවමෙ අන්තොති අබ්භන්තරෙ. ඉමිනා ආත්යූපසග්ගස්සත්ථං දස්සෙති. ‘‘සොක’’න්තිආදිනා අන්තො වාසෙති පවෙසෙතීති ආවාසා ¶ . සොකං ආවාසා සොකාවාසාති වචනත්ථං දස්සෙති. ඝරං ඝරසාමිකා ආවිසන්ති විය, එවං අයම්පි සොකං ආවිසතීති යොජනා. ඉතීති එවං. යන්ති සොකං. ස්වාස්සාති සො අස්සා. සොති සොකො. අස්සාති සික්ඛමානාය. ආවාසොති ආවාසොකාසො. ‘‘එදිසා අය’’න්ති ඉමිනා ‘‘අජානන්තී’’ති එත්ථ අජානනාකාරං දස්සෙතීති. නවමං.

1162. දසමෙ ¶ අනාපුච්ඡාති එත්ථ ත්වාපච්චයො ලොපොති ආහ ‘‘අනාපුච්ඡිත්වා’’ති. ද්වික්ඛත්තුන්ති ද්වෙ වාරෙ. සකින්ති එකවාරං.

1163. අපුබ්බං සමුට්ඨානසීසං ඉමස්සාති අපුබ්බසමුට්ඨානසීසං. ද්වීසුපි ඨානෙසූති වාචාතො ච කායවාචාතො චාති ද්වීසු ඨානෙසුපි. අනනුජානාපෙත්වාති මාතාපිතූහි ච සාමිකෙන ච න අනුජානාපෙත්වාති. දසමං.

1167. එකාදසමෙ තත්ථාති ‘‘පාරිවාසියඡන්දදානෙනා’’ති වචනෙ. අඤ්ඤත්රාති අඤ්ඤං ඨානං.

එකං අජ්ඣෙසන්තීති එකං භික්ඛුං ධම්මකථනත්ථාය නිය්යොජෙන්ති. අඤ්ඤං පනාති උපොසථිකතො අඤ්ඤං පන.

තත්රාති තෙසු භික්ඛූසු. සුභාසුභං නක්ඛත්තං පඨතීති නක්ඛත්තපාඨකො. දාරුණන්ති කක්ඛළං. තෙති භික්ඛූ. තස්සාති නක්ඛත්තපාඨකස්ස භික්ඛුස්ස. ‘‘නක්ඛත්තං පටිමානෙන්තං, අත්ථො බාලං උපච්චගා’’තිජාතකපාළි (ජා. 1.1.49). අයං පනෙත්ථ යොජනා – නක්ඛත්තං පටිමානෙන්තං බාලං අත්ථො හිතං උපච්චගා උපසමීපෙ අතික්කමිත්වා අගාති. එකාදසමං.

1170. ද්වාදසමෙ ¶ නප්පහොතීති භික්ඛුනියො නිවාසාපෙතුං න සක්කොතීති. ද්වාදසමං.

1175. තෙරසමෙ එකං වස්සන්ති එත්ථ වස්සසද්දො සංවච්ඡරපරියායො, උපයොගවචනඤ්ච භුම්මත්ථෙ හොතීති ආහ ‘‘එකස්මිං සංවච්ඡරෙ’’ති. තෙරසමං.

1181. ඡත්තවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ කද්දමාදීනීති චික්ඛල්ලාදීනි. ආදිසද්දෙන උදකාදීනි සඞ්ගණ්හාති. ගච්ඡාදීනීති ඛුද්දපාදපාදීනි. ආදිසද්දෙන අඤ්ඤානිපි ඡත්තං ධාරෙතුං අසක්කුණෙය්යානි සම්බාධට්ඨානානි සඞ්ගණ්හාතීති. පඨමං.

1184. දුතියෙ යානෙනාති යන්ති ඉච්ඡිතට්ඨානං සුඛෙන ගච්ඡන්ති අනෙනාති යානන්ති. දුතියං.

1191. තතියෙ ‘‘විප්පකිරියිංසූ’’ති කිරියාපදස්ස කත්තුනා අවිනාභාවතො කත්තාරං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘මණයො’’ති. මණයොති ච රතනානීති. තතියං.

1194. චතුත්ථෙ සීසූපගාදීසූති ආදිසද්දෙන ගීවූපගාදයො සඞ්ගණ්හාති. යං යන්ති අලඞ්කාරන්ති. චතුත්ථං.

1199. පඤ්චමෙ ¶ ගන්ධෙන චාති ගන්ධෙති අත්තනො වත්ථුං සූචෙති පකාසෙතීති ගන්ධො. වණ්ණකෙන චාති විලෙපනෙන ච. තඤ්හි වණ්ණයති ඡවිසොභං පකාසෙතීති වණ්ණකන්ති වුච්චති. චසද්දෙන සමාහාරද්වන්දවාක්යං දීපෙතීති. පඤ්චමං.

1202. ඡට්ඨෙ ¶ අනුත්තානවචනං නත්ථීති. ඡට්ඨං.

1208. සත්තමෙ උම්මද්දනෙති උප්පීළිත්වා මද්දනෙ. සංබාහනෙපීති පුනප්පුනං බාහනෙපීති. සත්තමං.

1210. අට්ඨමාදීසු තීසු අනුත්තානවචනං නත්ථීති. අට්ඨමනවමදසමානි.

1214. එකාදසමෙ අභිමුඛමෙවාති අභිමුඛෙ එව. මුඛස්ස හි අභි අභිමුඛන්ති වචනත්ථො කාතබ්බො, සත්තමියා අංකාරො. ඉමිනා පුරතොති එත්ථ තොපච්චයො භුම්මත්ථෙ හොතීති දස්සෙති. උපචාරන්ති ද්වාදසහත්ථූපචාරන්ති. එකාදසමං.

1219. ද්වාදසමෙ ‘‘අනොකාසකත’’න්තිපදස්ස අයුත්තසමාසභාවඤ්ච විසෙසනපරපදබාහිරසමාසභාවඤ්ච දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අකතඔකාස’’න්ති. ඔකාසො න කතො යෙනාති අනොකාසකතො, භික්ඛු, තං. ‘‘අනියමෙත්වා’’ති ඉමිනා ‘‘අනොදිස්සා’’ති පදස්ස ත්වාපච්චයන්තභාවං දස්සෙතීති. ද්වාදසමං.

1226. තෙරසමෙ ¶ උපචාරෙපීති අපරික්ඛිත්තස්ස ගාමස්ස පරික්ඛෙපාරහට්ඨානසඞ්ඛාතෙ උපචාරෙපි.

1227. ‘‘අච්ඡින්නචීවරිකායා’’ති ¶ සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි විසෙසොයෙවාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘සඞ්කච්චිකචීවරමෙවා’’ති. සමන්තතො පුරිසානං දස්සනං කන්තීයති ඡින්දීයති එත්ථාති සඞ්කච්චි, අධක්ඛකඋබ්භනාභිට්ඨානං, සඞ්කච්චෙ නිවසිතබ්බන්ති සංකච්චිකං, තමෙව චීවරන්ති සඞ්කච්චිකචීවරන්ති. තෙරසමං.

සබ්බානෙව සික්ඛාපදානීති සම්බන්ධො. තතොති තෙහි අට්ඨාසීතිසතසික්ඛාපදෙහි, අපනෙත්වාති සම්බන්ධො.

තත්රාති තෙසු ඛුද්දකෙසු. එත්ථාති දසසු සික්ඛාපදෙසූති.

භික්ඛුනිවිභඞ්ගෙ ඛුද්දකවණ්ණනාය

5. පාටිදෙසනීයසික්ඛාපද-අත්ථයොජනා

ඛුද්දකානං අනන්තරා පාටිදෙසනීයා නාම අට්ඨ යෙ ධම්මා සඞ්ඛෙපෙනෙව සඞ්ගහං ආරූළ්හා සඞ්ගීතිකාරෙහි, තෙසං අට්ඨන්නං පාටිදෙසනීයනාමකානං ධම්මානං සඞ්ඛෙපෙනෙව එසා වණ්ණනා පවත්තතෙති යොජනා.

1228. යානි සබ්බිතෙලාදීනීති සම්බන්ධො. හීති විත්ථාරො. එත්ථාති අට්ඨසු පාටිදෙසනීයෙසු. පාළිවිනිමුත්තකෙසූති පාළිතො විනිමුත්තකෙසු. සබ්බෙසූති අඛිලෙසු සබ්බිතෙලාදීසූති.

භික්ඛුනිවිභඞ්ගෙ පාටිදෙසනීයවණ්ණනාය යොජනා සමත්තා.

පනාති පක්ඛන්තරජොතකො. යෙ ධම්මා උද්දිට්ඨාති සම්බන්ධො. තෙසන්ති පාටිදෙසනීයානං. පුන තෙසන්ති සෙඛියඅධිකරණසමථධම්මානං.

තන්ති ¶ ¶ අත්ථවිනිච්ඡයං, විදූ වදන්තීති සම්බන්ධො. යකාරො පදසන්ධිකරො. අයං පනෙත්ථ යොජනා – තෙසං පාටිදෙසනීයානං අනන්තරා යෙ ච සෙඛියා පඤ්චසත්තති යෙ ච ධම්මා, චසද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො, අධිකරණව්හයා අධිකරණසමථනාමකා සත්ත යෙ ච ධම්මා භගවතා උද්දිට්ඨා, තෙසං සෙඛියඅධිකරණසමථධම්මානං යො අත්ථවිනිච්ඡයො විභඞ්ගෙ මයා වුත්තො, තාදිසමෙව තං අත්ථවිනිච්ඡයං භික්ඛුනීනං විභඞ්ගෙපි විදූ වදන්ති යස්මා, තස්මා තෙසං ධම්මානං සෙඛියඅධිකරණසමථධම්මානං යා අත්ථවණ්ණනා තත්ථ මහාවිභඞ්ගෙ විසුං මයා න වුත්තා. ඉමා අත්ථවණ්ණනා ඉධාපි භික්ඛුනීනං විභඞ්ගෙපි, පිසද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො, මයා න වුත්තායෙවාති. නකාරො ද්වීසු කිරියාසු යොජෙතබ්බො.

‘‘සබ්බාසවපහං මග්ගං, පුඤ්ඤකම්මෙන චිමිනා;

උප්පාදෙත්වා සසන්තානෙ, සත්තා පස්සන්තු නිබ්බුති’’න්ති.

අයං ගාථා එතරහි පොත්ථකෙසු නත්ථි, ටීකාසු පන අත්ථි. තස්මා එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා – ඉමිනා පුඤ්ඤකම්මෙන ච විභඞ්ගවණ්ණනාය කතෙන ඉමිනා පුඤ්ඤකම්මෙන ච අඤ්ඤෙන පුඤ්ඤකම්මෙන ච. චසද්දො හි අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථො. සත්තා සබ්බෙ සත්තා සබ්බාසවපහං සබ්බෙසං ආසවානං විඝාතකං මග්ගං අරහත්තමග්ගං සසන්තානෙ අත්තනො නියකජ්ඣත්තෙ උප්පාදෙත්වා ජනෙත්වා නිබ්බුතිං ඛන්ධපරිනිබ්බානං ඤාණාලොචනෙන පස්සන්තූති.

ඉති සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය

ජාදිලඤ්ඡිතනාමෙන, නෙකානං වාචිතො මයා;

භික්ඛුනීනං විභඞ්ගස්ස, සමත්තො යොජනානයොති.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

එවූභතොවිභඞ්ගස්ස ¶ ¶ , කත්වාන යොජනානයං;

මහාවග්ගඛන්ධකස්ස, කරිස්සං යොජනානයං.

උභින්නන්ති උභයෙසං. පාතිමොක්ඛානන්ති පාතිමොක්ඛවිභඞ්ගානං. පාතිමොක්ඛගහණෙන හෙත්ථ තෙසං විභඞ්ගොපි ගහිතො අභෙදෙන වා උත්තරපදලොපවසෙන වා. ඛන්ධකන්ති පඤ්ඤත්තිසමූහං. ඛන්ධසද්දො හෙත්ථ පඤ්ඤත්තිවාචකො. විනයපඤ්ඤත්තියො වුච්චන්ති ‘‘ඛන්ධො’’ති. තෙසං සමූහො ඛන්ධකො. අථවා ඛන්ධොති රාසි. ඛන්ධසද්දො හි රාසත්ථවාචකො. විනයපඤ්ඤත්තිරාසි වුච්චති ‘‘ඛන්ධො’’ති. කකාරො පකාසකවාචකො. ඛන්ධානං විනයපඤ්ඤත්තිරාසීනං කො පකාසකොති ඛන්ධකො, ¶ තං ඛන්ධකං. අයං පනෙත්ථ යොජනා – උභින්නං පාතිමොක්ඛානං සඞ්ගීතිසමනන්තරං ඛන්ධකොවිදා ඛන්ධකෙසු කුසලා මහාථෙරා යං ඛන්ධකං සඞ්ගායිංසු, තස්ස ඛන්ධකස්ස දානි සංවණ්ණනාක්කමො යස්මා සම්පත්තො, තස්මා තස්ස ඛන්ධකස්ස අයං අනුත්තානත්ථවණ්ණනා හොතීති.

යෙ අත්ථාති සම්බන්ධො. හිසද්දො පදාලඞ්කාරො. යෙසන්ති පදානං. තෙති තෙ අත්ථෙ. භවෙති භවෙය්ය, භවිතුං සක්කුණෙය්යාති අත්ථො. තෙසන්ති අත්ථානං. කින්ති කිං පයොජනං. තෙති අත්ථෙ, ඤාතුන්ති සම්බන්ධො. අථවා තෙති අත්ථා, අවණ්ණිතාති සම්බන්ධො. තෙසංයෙවාති අත්ථානමෙව. අයං පනෙත්ථ යොජනා – පදභාජනීයෙ යෙසං පදානං යෙ අත්ථා භගවතා පකාසිතා, තෙසං පදානන්ති පාඨසෙසො, තෙ අත්ථෙ පුන වදෙය්යාම චෙ, කදා පරියොසානං සංවණ්ණනාය පරිනිට්ඨානං භවෙ, න භවෙය්යාති අධිප්පායො. යෙ චෙව අත්ථා උත්තානා, තෙසං සංවණ්ණනාය කිං පයොජනං, න පයොජනන්ති අධිප්පායො. අධිප්පායානුසන්ධීහි ච අධිප්පායෙන ච අනුසන්ධිනා ච බ්යඤ්ජනෙන ච යෙ පන අත්ථා අනුත්තානා, තෙ අත්ථෙ, අත්ථා වා අවණ්ණිතා ¶ යස්මා ඤාතුං න සක්කා, තස්මා තෙසංයෙව අත්ථානං අයං සංවණ්ණනානයො හොතීති. ඉතිසද්දො පරිසමාපනත්ථො.

1. ‘‘තෙන…පෙ… වෙරඤ්ජාය’’න්තිආදීසු (පාරා. 1) කරණවචනෙ විසෙසකාරණමත්ථි විය, ‘‘තෙන…පෙ… පඨමාභිසම්බුද්ධො’’ති එත්ථ කිඤ්චාපි නත්ථීති යොජනා. අසදිසොපමායං. කිඤ්චාපිසද්දො ගරහත්ථජොතකො, පන-සද්දො සම්භාවනත්ථජොතකො. ‘‘කරණවචනෙනෙවා’’ති එත්ථ එවකාරෙන උපයොගවචනං වා භුම්මවචනං වා නිවාරෙති. අභිලාපොති අභිමුඛං අත්ථං ලපතීති අභිලාපො, සද්දො. ආදිතොති වෙරඤ්ජකණ්ඩතො. එතන්ති ‘‘තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා උරුවෙලාය’’න්තිආදිවචනං. ‘‘අඤ්ඤෙසුපී’’ති වත්වා තමෙවත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ඉතො පරෙසූ’’ති.

යදි විසෙසකාරණං නත්ථි, කිං පනෙතස්ස වචනෙ පයොජනන්ති චොදෙන්තො ආහ ‘‘කිං පනෙතස්සා’’තිආදි. එතස්සාති ‘‘තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා උරුවෙලාය’’න්තිආදිවචනස්ස. නිදානදස්සනං පයොජනං නාමාති යොජනා. තමෙවත්ථං විභාවෙතුමාහ ‘‘යා හී’’තිආදි. යා පබ්බජ්ජා චෙව යා උපසම්පදා ච භගවතො අනුඤ්ඤාතාති යොජනා. යානි ච අනුඤ්ඤාතානීති සම්බන්ධො. තානීති පබ්බජ්ජාදීනි. අභිසම්බොධින්ති අරහත්තමග්ගඤාණපදට්ඨානං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානං අරහත්තමග්ගඤාණඤ්ච. බොධිමහාමණ්ඩෙති මහන්තානං මග්ගඤාණසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානං පසන්නට්ඨානෙ බොධිරුක්ඛමූලෙති අත්ථො. එවන්තිආදි නිගමනං.

තත්ථාති ¶ යං ‘‘තෙන සමයෙන උරුවෙලාය’’න්තිආදිවචනං වුත්තං, තත්ථ. උරුවෙලායන්ති එත්ථ උරුසද්දො මහන්තපරියායොති ආහ ‘‘මහාවෙලාය’’න්ති. ‘‘වාලිකරාසිම්හී’’ති ඉමිනා වෙලාසද්දස්ස රාසත්ථං දස්සෙති, කාලසීමාදයො නිවත්තෙති. යදි පන ‘‘උරූ’’ති වාලිකාය නාමං, ‘‘වෙලා’’ති මරියාදාය, එවඤ්හි සති නනු උරුයා වෙලාති අත්ථො දට්ඨබ්බොති ආහ ‘‘වෙලාතික්කමනහෙතු ආහටා උරු උරුවෙලා’’ති. ඉමිනා ¶ වෙලාය අතික්කමො වෙලා උත්තරපදලොපවසෙන, වෙලාය ආහටා උරු උරුවෙලා පදවිපරියායවසෙනාති දස්සෙති. එත්ථාති ‘‘උරුවෙලාය’’න්තිපදෙ. තමෙවත්ථං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘අතීතෙ කිරා’’තිආදි. අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ පබ්බජිත්වාති සම්බන්ධො. තාපසපබ්බජ්ජන්ති ඉසිපබ්බජ්ජං, න සමණපබ්බජ්ජං. කතිකවත්තන්ති කරණං කතං, කතෙන පවත්තං කතිකං, තමෙව වත්තං කතිකවත්තං. අකංසු කිරාති සම්බන්ධො. යොති යො කොචි. අඤ්ඤොති අත්තනා අපරො. සො ආකිරතූති සම්බන්ධො. පත්තපුටෙනාති පණ්ණෙන කතෙන පුටෙන. තතොති කතිකවත්තකරණතො. තත්ථාති තස්මිං පදෙසෙ. තතොති මහාවාලිකරාසිජනනතො, පරන්ති සම්බන්ධො. නන්ති තං පදෙසං. තන්ති මහාවාලිකරාසිං.

‘‘බොධිරුක්ඛමූලෙ’’ති එත්ථ අස්සත්ථරුක්ඛස්ස උපචාරවසෙන බොධීති නාමලභනං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණ’’න්තිආදි. ඉමිනා චත්තාරි සච්චානි බුජ්ඣතීති බොධීති වචනත්ථෙන චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං බොධි නාමාති දස්සෙති. එත්ථාති බොධිම්හි, බොධියං වා. සමීපත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං. රුක්ඛොපීති පිසද්දෙන න මග්ගඤාණමෙවාති දස්සෙති. මූලෙති ආසන්නෙ. පඨමාභිසම්බුද්ධොති අනුනාසිකලොපවසෙන සන්ධීති ආහ ‘‘පඨමං අභිසම්බුද්ධො’’ති. ‘‘හුත්වා’’ති ඉමිනා ‘‘පඨම’’න්තිපදස්ස භාවනපුංසකං දස්සෙති. සබ්බපඨමංයෙවාති සබ්බෙසං ජනානං පඨමමෙව අභිසම්බුද්ධො හුත්වාති සම්බන්ධො. එකො එව පල්ලඞ්කො එකපල්ලඞ්කොති අවධාරණසමාසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකෙනෙව පල්ලඞ්කෙනා’’ති. ‘‘සකිං…පෙ… ආභුජිතෙනා’’ති ඉමිනා අවධාරණඵලං දස්සෙති. පල්ලඞ්කොති ච ඌරුබද්ධාසනං. විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදීති එත්ථ තදඞ්ගාදීසු (පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.104) පඤ්චසු විමුත්තීසු පටිප්පස්සද්ධිසඞ්ඛාතා ඵලසමාපත්ති එවාධිප්පෙතාති ආහ ‘‘ඵලසමාපත්තිසුඛ’’න්ති. ඵලසමාපත්තීති අරහත්තඵලසමාපත්ති. සා හි විරුද්ධෙහි උපක්කිලෙසෙහි මුච්චිතට්ඨෙන විමුත්තීති වුච්චති, තාය සම්පයුත්තං සුඛං විමුත්තිසුඛං, චතුත්ථජ්ඣානිකං අරහත්තඵලසමාපත්තිසුඛං. අථවා තාය ජාතං සුඛං විමුත්තිසුඛං, සකලකිලෙසදුක්ඛූපසමසුඛං ¶ . ‘‘පටිසංවෙදයමානො’’තිඉමිනා ‘‘පටිසංවෙදී’’ති එත්ථ ණීපච්චයස්ස කත්තුත්ථං දස්සෙති. පුනප්පුනං සුට්ඨු වදති අනුභවතීති පටිසංවෙදී. පටිසංවෙදී හුත්වා නිසීදීති සම්බන්ධො.

පච්චයාකාරන්ති ¶ අවිජ්ජාදිපච්චයානං උප්පාදාකාරං. කස්මා පච්චයාකාරො පටිච්චසමුප්පාදො නාමාති ආහ ‘‘පච්චයාකාරො හී’’තිආදි. හීති සච්චං, යස්මා වා. ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤ’’න්තිඉමිනා ‘‘පටිච්චා’’තිපදස්ස කම්මං දස්සෙති, ‘‘සහිතෙ’’තිඉමිනා සංසද්දස්සත්ථං. ‘‘ධම්මෙ’’තිඉමිනා තස්ස සරූපං. එත්ථාති ඉමිස්සං විනයට්ඨකථායං. තත්ථාති ‘‘අනුලොමපටිලොම’’න්තිපදෙ, අනුලොමපටිලොමෙසු වා. ස්වෙව පච්චයාකාරො වුච්චතීති යොජනා. ‘‘අත්තනා කත්තබ්බකිච්චකරණතො’’තිඉමිනා අනුලොමසද්දස්ස සභාවත්ථං දස්සෙති. ස්වෙවාති පච්චයාකාරො එව. තං කිච්චන්ති අත්තනා කත්තබ්බං තං කිච්චං. තස්ස අකරණතොති අත්තනා කත්තබ්බකිච්චස්ස අකරණතො. ඉමිනා පටිලොමසද්දස්ස සභාවත්ථං දස්සෙති. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා පුරිමනයෙනෙව. වාති අථවා. පවත්තියාති සංසාරපවත්තියා. අනුලොමොති අනුකූලො, අනුරූපො වා. ඉතරොති ‘‘අවිජ්ජායත්වෙවා’’තිආදිනා වුත්තො පච්චයාකාරො. තස්සාති පවත්තියා. පටිලොමොති පටිවිරුද්ධො, එත්ථාති ‘‘අනුලොමපටිලොම’’න්තිපදෙ. අත්ථො දට්ඨබ්බොති එත්ථ අත්ථො එවාති සම්භවතො තස්ස ඵලං වා ‘‘සද්දන්තරත්ථාපොහනෙන සද්දො අත්ථං වදතී’’ති වචනතො (උදා. අට්ඨ. 1; දී. නි. ටී. 1.1; ම. නි. ටී. 1.මුලපරියායසුත්තවණ්ණනා; සං. නි. ටී. 1.1.ඔඝතරයසුත්තවණ්ණනා; අ. නි. ටී. 1.1.රුපාදිවග්ගවණ්ණනා) සද්දන්තරත්ථාපොහනං වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආදිතො පනා’’තිආදි. යාවසද්දො අවධිවචනො. යාව අන්තං පාපෙත්වාති සම්බන්ධො. ඉතොති ඉමෙහි වුත්තෙහි ද්වීහි අත්ථෙහි. ‘‘මනසාකාසී’’ති එත්ථ ඉකාරලොපවසෙන සන්ධීති ආහ ‘‘මනසි අකාසී’’ති. තත්ථාති ‘‘මනසාකාසී’’තිපදෙ. යථාති යෙනාකාරෙන. ඉදන්ති ඉමං ආකාරං. තත්ථාති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිපාඨෙ අවයවත්ථො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. සමාසමජ්ඣෙ තසද්දෙන පුබ්බපදස්සෙව ලිඞ්ගවචනානි ගහෙතබ්බානීති ආහ ‘‘අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චා’’ති ¶ . වාක්යෙ පන තසද්දෙන පරපදස්සෙව ලිඞ්ගවචනානි ගහෙතබ්බානි. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා’’තිපදං ‘‘සම්භවන්තී’’තිපදෙන සම්බන්ධිතබ්බන්ති ආහ ‘‘තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා සම්භවන්තී’’ති. සබ්බපදෙසූති ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්තිආදීසු සබ්බෙසු පදෙසු.

යථා පනාති යෙනාකාරෙන පන. ඉදන්ති ඉමං ආකාරං. තත්ථාති ‘‘අවිජ්ජාය…පෙ… නිරොධො’’තිආදිවාක්යෙ. අවිජ්ජායත්වෙවාති එත්ථ ‘‘භද්දියොත්වෙවා’’තිආදීසු විය ‘‘භද්දියො ඉති එවා’’ති පදච්ඡෙදො කත්තබ්බො, න එවං ‘‘අවිජ්ජාය ඉති එවා’’ති, අථ ඛො ‘‘අවිජ්ජාය තු එවා’’ති කාතබ්බොති ආහ ‘‘අවිජ්ජාය තු එවා’’ති. ‘‘ප අතිමොක්ඛං අතිපමොක්ඛ’’න්තිආදීසු (කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) විය උපසග්ගබ්යත්තයෙන වුත්තං, එවමිධ ¶ නිපාතබ්යත්තයෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තත්ථ එවසද්දෙන සත්තජීවාදයො නිවත්තෙති. තුසද්දො පක්ඛන්තරත්ථජොතකො. අනුලොමපක්ඛතො පටිලොමසඞ්ඛාතං පක්ඛන්තරං මනසාකාසීති අත්ථො. අසෙසවිරාගනිරොධසද්දො අයුත්තසමාසො, උත්තරපදෙන ච තතියාසමාසොති ආහ ‘‘විරාගසඞ්ඛාතෙන මග්ගෙන අසෙසනිරොධා’’ති. තත්ථ අසෙසසද්දං විරාගසද්දෙන සම්බන්ධමකත්වා නිරොධසද්දෙන සම්බන්ධං කත්වා අත්ථස්ස ගහණං අයුත්තසමාසො නාම. ‘‘මග්ගෙනා’’තිඉමිනා විරාගසද්දස්සත්ථං දස්සෙති. මග්ගො හි විරජ්ජනට්ඨෙන විරාගොති වුච්චති. සඞ්ඛාරනිරොධොති එත්ථ මග්ගෙන නිරොධත්තා අනුප්පාදනිරොධො හොතීති ආහ ‘‘සඞ්ඛාරානං අනුප්පාදනිරොධො හොතී’’ති. අනුප්පාදනිරොධොති ච අනුප්පාදෙන නිරොධො සමුච්ඡෙදවසෙන නිරුද්ධත්තා. එවන්ති යථා අවිජ්ජායත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො, එවං තථාති අත්ථො. තත්ථාති ‘‘එවමෙතස්සා’’තිආදිවචනෙ. කෙවලසද්දො සකලපරියායොති ආහ ‘‘සකලස්සා’’ති, අනවසෙසස්සාති අත්ථො. අථවා සත්තජීවාදීහි අමිස්සිතත්තා අමිස්සත්ථොති ආහ ‘‘සුද්ධස්ස වා’’ති. ‘‘සත්තවිරහිතස්සා’’ති ඉමිනා සුද්ධභාවං දස්සෙති. දුක්ඛක්ඛන්ධස්සාති එත්ථ ඛන්ධසද්දො රාසත්ථවාචකොති ආහ ‘‘දුක්ඛරාසිස්සා’’ති.

එතමත්ථං ¶ විදිත්වාති එත්ථ එතසද්දස්ස විසයං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ය්වාය’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘අවිජ්ජාදිවසෙන…පෙ… නිරොධො හොතී’’ති ය්වායං අත්ථො වුත්තොති යොජනා. සමුදයො ච හොතීති සම්බන්ධො. විදිතවෙලායන්ති පාකටවෙලායං පසිද්ධකාලෙති අත්ථො. ඉමං උදානන්ති එත්ථ ඉමසද්දො වුච්චමානාපෙක්ඛො. තස්මිං අත්ථෙ විදිතෙ සතීති යොජනා. පජානනතායාති පකාරෙන ජානනභාවස්ස. සොමනස්සයුත්තඤාණසමුට්ඨානන්ති සොමනස්සෙන එකුප්පාදාදිවසෙන යුත්තෙන ඤාණෙන සමුට්ඨානං, යුත්තං වා ඤාණසඞ්ඛාතං සමුට්ඨානං උදානන්ති සම්බන්ධො. තත්ථ උදානන්ති කෙනට්ඨෙන උදානං? උදානට්ඨෙන, මොදනට්ඨෙන, කීළනට්ඨෙන චාති අත්ථො. කිමිදං උදානං නාම? පීතිවෙගසමුට්ඨාපිතො උදාහාරො. යථා (උදා. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) හි යං තෙලාදිමිනිතබ්බවත්ථු මානං ගහෙතුං න සක්කොති විසන්දිත්වා ගච්ඡති, තං ‘‘අවසෙකො’’ති වුච්චති. යඤ්ච ජලං තළාකං ගහෙතුං න සක්කොති, අජ්ඣොත්ථරිත්වා ගච්ඡති, තං ‘‘ඔඝො’’ති වුච්චති. එවමෙවං යං පීතිවෙගසමුට්ඨාපිතං විතක්කවිප්ඵාරං හදයං සන්ධාරෙතුං න සක්කොති, සො අධිකො හුත්වා අන්තො අසණ්ඨහිත්වා වචීද්වාරෙන නික්ඛමන්තො පටිග්ගාහකනිරපෙක්ඛො උදාහාරවිසෙසො ‘‘උදාන’’න්ති වුච්චති. ‘‘අත්තමනවාචං නිච්ඡාරෙසී’’ති ඉමිනා උදධාතුස්ස උදාහාරත්ථං දස්සෙති.

තස්සාති උදානස්ස අත්ථො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. යදාති එත්ථ දාපච්චයස්ස අත්ථවාක්යං ¶ දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්මිං කාලෙ’’ති. හවෙති ‘‘බ්යත්ත’’න්ති ඉමස්මිං අත්ථෙ නිපාතො. බ්යත්තං පාකටන්ති හි අත්ථො. පාතුභවන්තීති එත්ථ පාතුනිපාතස්ස අත්ථස්ස ‘‘හවෙ’’ති නිපාතෙන වුත්තත්තා භූධාතුස්සෙව අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උප්පජ්ජන්තී’’ති. අනුලොම පටිලොම පච්චයාකාර පටිවෙධසාධකාති අනුලොමතො ච පටිලොමතො ච පච්චයාකාරස්ස පටිවිජ්ඣනස්ස සාධකා. බොධිපක්ඛියධම්මාති බොධියා මග්ගඤාණස්ස පක්ඛෙ භවා සත්තතිංස ධම්මා. අථවා පාතුනිපාතෙන සහ ‘‘භවන්තී’’තිපදස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පකාසන්තී’’ති. ඉමස්මිං නයෙ හවෙසද්දො එකංසත්ථවාචකො. හවෙ එකංසෙනාති හි අත්ථො. අභිසමයවසෙනාති මග්ගඤාණවසෙන ¶ . මග්ගඤාණඤ්හි යස්මා අභිමුඛං චත්තාරි සච්චානි සමෙච්ච අයති ජානාති, තස්මා අභිසමයොති වුච්චති.

‘‘කිලෙසසන්තාපනට්ඨෙනා’’ති ඉමිනා ආභුසො කිලෙසෙ තාපෙතීති ආතාපොති වචනත්ථං දස්සෙති. න වීරියසාමඤ්ඤං හොති, අථ ඛො සම්මප්පධානවීරියමෙවාති ආහ ‘‘සම්මප්පධානවීරියවතො’’ති. ඉමිනා ආතාපීති එත්ථ ඊපච්චයස්ස වන්තුඅත්ථං දස්සෙති. ආරම්මණූපනිජ්ඣානලක්ඛණෙන චාති කසිණාදිආරම්මණං උපගන්ත්වා නිජ්ඣානසභාවෙන අට්ඨසමාපත්තිසඞ්ඛාතෙන ඣානෙන ච. ලක්ඛණූපනිජ්ඣානලක්ඛණෙන චාති අනිච්චාදිලක්ඛණං උපගන්ත්වා නිජ්ඣානසභාවෙන විපස්සනාමග්ගඵලසඞ්ඛාතෙන ඣානෙන ච. ‘‘බාහිතපාපස්සා’’ති ඉමිනා බාහිතො අණො පාපො අනෙනාති බ්රාහ්මණොති වචනත්ථං දස්සෙති. අණසද්දො හි පාපපරියායො. ‘‘ඛීණාසවස්සා’’ති ඉමිනා තස්ස සරූපං දස්සෙති. අථස්සාති අථ අස්ස, තස්මිං කාලෙ බ්රාහ්මණස්සාති අත්ථො. යා එතා කඞ්ඛා වුත්තාති සම්බන්ධො. ‘‘කො නු ඛො…පෙ… අවොචා’’තිආදිනා (සං. නි. 2.12) නයෙන ච තථා ‘‘කතමං නු ඛො…පෙ… අවොචා’’තිආදිනා (සං. නි. 2.35) නයෙන ච පච්චයාකාරෙ වුත්තාති යොජනා. නො කල්ලො පඤ්හොති අයුත්තො පඤ්හො, දුප්පඤ්හො එසොති අත්ථො. තථාති එවං, තතො අඤ්ඤථා වා. යා ච සොළස කඞ්ඛා (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) ආගතාති සම්බන්ධො. අපටිවිද්ධත්තා කඞ්ඛාති යොජනා. සොළස කඞ්ඛාති අතීතවිසයා පඤ්ච, අනාගතවිසයා පඤ්ච, පච්චුප්පන්නවිසයා ඡාති සොළසවිධා කඞ්ඛා. වපයන්තීති වි අපයන්ති, ඉකාරලොපෙනායං සන්ධි. විත්යූපසග්ගො ධාත්වත්ථානුවත්තකො, අපයන්ති – සද්දො අපගමනත්ථොති ආහ ‘‘අපගච්ඡන්තී’’ති. ‘‘නිරුජ්ඣන්තී’’තිඉමිනා අපගමනත්ථමෙව පරියායන්තරෙන දීපෙති. ‘‘කස්මා’’ති ඉමිනා ‘‘යතො පජානාති සහෙතුධම්ම’’න්ති වාක්යස්ස පුබ්බවාක්යකාරණභාවං දස්සෙති. සහෙතුධම්මන්ති එත්ථ සහ අවිජ්ජාදිහෙතුනාති සහෙතු, සඞ්ඛාරාදිකො පච්චයුප්පන්නධම්මො. සහෙතු ච සො ධම්මො චාති සහෙතුධම්මොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අවිජ්ජාදිකෙනා’’තිආදි ¶ . ‘‘පටිවිජ්ඣතී’’ති ඉමිනා පජානා තීති ¶ එත්ථ ඤාධාතුයා අවබොධනත්ථං දස්සෙති, මාරණතොසනාදිකෙ අත්ථෙ නිවත්තෙති. ඉතීති තස්මා, වපයන්තීති යොජනා.

2. පච්චයක්ඛයස්සාති පච්චයානං ඛයට්ඨානස්ස අසඞ්ඛතස්සාති යොජනා. තත්රාති දුතියඋදානෙ. ඛීයන්ති පච්චයා එත්ථාති ඛයං, නිබ්බානන්ති ආහ ‘‘පච්චයානං ඛයසඞ්ඛාතං නිබ්බාන’’න්ති. ‘‘අඤ්ඤාසී’’ති ඉමිනා අවෙදීති එත්ථ විදධාතුයා ඤාණත්ථං දස්සෙති, අනුභවනලාභාදිකෙ නිවත්තෙති. තස්මා වපයන්තීති සම්බන්ධො. වුත්තප්පකාරාති පඨමඋදානෙ වුත්තසදිසා. ධම්මාති බොධිපක්ඛියධම්මා, චතුඅරියසච්චධම්මා වා.

3. ඉමං උදානං උදානෙසීති සම්බන්ධො. යෙන මග්ගෙන විදිතොති යොජනා. තත්රාති තතියඋදානෙ. සො බ්රාහ්මණො තිට්ඨතීති සම්බන්ධො. තෙහි උප්පන්නෙහි බොධිපක්ඛියධම්මෙහි වා යස්ස අරියමග්ගස්ස චතුසච්චධම්මා පාතුභූතා, තෙන අරියමග්ගෙන වා විධූපයන්ති යොජනා. වුත්තප්පකාරන්ති සුත්තනිපාතෙ වුත්තප්පකාරං. මාරසෙනන්ති කාමාදිකං දසවිධං මාරසෙනං. ‘‘විධමෙන්තො’’තිඉමිනා විධූපයන්ති එත්ථ ධූපධාතුයා විධමනත්ථං දස්සෙති, ලිම්පනත්ථාදයො නිවත්තෙති. ‘‘විද්ධං සෙන්තො’’තිඉමිනා විධමෙන්තොති එත්ථ ධමුධාතුයා ධංසනත්ථං දස්සෙති, සද්දත්ථාදයො නිවත්තෙති. ‘‘සූරියොව ඔභාසය’’න්තිපදස්ස ‘‘සූරියො ඉවා’’ති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථා’’තිආදි. සූරියොති ආදිච්චො. සො හි යස්මා පඨමකප්පිකානං සූරං ජනෙති, තස්මා සූරියොති වුච්චති. අබ්භුග්ගතොති අභිමුඛං උද්ධං ආකාසං ගතො, අබ්භං වා ආකාසං උග්ගතො. අබ්භසද්දො හි ආකාසපරියායො. ආකාසො හි යස්මා ආභුසො භාති දිප්පති, තස්මා ‘‘අබ්භ’’න්ති වුච්චති. අයං පනෙත්ථ ඔපම්මසංසන්දනං – යථා සූරියො ඔභාසයන්තො තිට්ඨති, එවං බ්රාහ්මණො සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තො. යථා සූරියො අන්ධකාරං විධමෙන්තො තිට්ඨති, එවං බ්රාහ්මණො මාරසෙනම්පි විධූපයන්තොති.

එත්ථාති එතෙසු තීසු උදානෙසු. පඨමං උදානං උප්පන්නන්ති සම්බන්ධො. ඉමිස්සා ඛන්ධකපාළියා උදානපාළිං සංසන්දන්තො ආහ ‘‘උදානෙ පනා’’තිආදි ¶ . උදානෙ පන වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තන්ති උදානෙ වුත්තවචනං, වුත්තන්ති සම්බන්ධො. අච්චයෙනාති අතික්කමෙන, තමෙවත්ථං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘තදා හී’’තිආදි. තදාති ‘‘ස්වෙ ආසනා වුට්ඨහිස්සාමී’’ති රත්තිං උප්පාදිතමනසිකාරකාලෙ. භගවා මනසාකාසීති සම්බන්ධො. පුරිමා ද්වෙ උදානගාථා ආනුභාවදීපිකා හොන්තීති යොජනා. තස්සාති පච්චයාකාරපජානනපච්චයක්ඛයාධිගමස්ස. එකෙකමෙවාති ¶ අනුලොමපටිලොමෙසු එකෙකමෙව. පඨමයාමඤ්චාති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං, නිරන්තරං පඨමයාමකාලන්ති අත්ථො. ඉධ පනාති ඉමස්මිං ඛන්ධකෙ පන. තමෙවත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘භගවා හී’’තිආදි. තත්ථ භගවා උදානෙසීති සම්බන්ධො. විසාඛපුණ්ණමායාති විසාඛාය යුත්තාය පුණ්ණමාය. ‘‘අරුණො උග්ගමිස්සතී’’ති වත්තබ්බසමයෙති සම්බන්ධො. සබ්බඤ්ඤුතන්ති සබ්බඤ්ඤුභාවං, අනාවරණඤාණන්ති අත්ථො. තතොති අරුණුග්ගමනතො. තං දිවසන්ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං, තස්මිං දිවසෙති හි අත්ථො. අච්චන්තසංයොගෙ වා, තං දිවසං කාලන්ති හි අත්ථො. එවං මනසි කත්වාති යථා තං දිවසං අනුලොමපටිලොමං මනසාකාසි, එවං මනසි කත්වාති අත්ථො. ඉතීති එවං. ‘‘බොධිරුක්ඛමූලෙ…පෙ… නිසීදී’’ති එවං වුත්තං තං සත්තාහන්ති යොජනා. තත්ථෙවාති බොධිරුක්ඛමූලෙයෙව.

4. න භගවාති එත්ථ නකාරො ‘‘උපසඞ්කමී’’ති පදෙන යොජෙතබ්බො, න උපසඞ්ඛමීති හි අත්ථො. තම්හා සමාධිම්හාති තතො අරහත්තඵලසමාපත්තිසමාධිතො. අනන්තරමෙව අනුපසඞ්කමනං උපමාය ආවිකරොන්තො ආහ ‘‘යථා පනා’’තිආදි. ඉච්චෙවං වුත්තං න හොතීති යොජනා. ඉදන්ති ඉදං අත්ථජාතං. එත්ථාති ‘‘භුත්වා සයතී’’ති වාක්යෙ. එවන්ති උපමෙය්යජොතකො. ඉධාපීති ඉමිස්සං ‘‘අථ ඛො භගවා’’තිආදිපාළියම්පි. ඉදන්ති අයමත්ථො දීපිතො හොතීති යොජනා. එත්ථාති ‘‘අථ ඛො භගවා’’තිආදිපාඨෙ.

අපරානිපීති පල්ලඞ්කසත්තාහතො අඤ්ඤානිපි. තත්රාති ‘‘අපරානිපී’’තිආදිවචනෙ. භගවති නිසින්නෙ සතීති යොජනා. කිරසද්දො විත්ථාරජොතකො ¶ . කිං නු ඛොති පරිවිතක්කනත්ථෙ නිපාතො. එකච්චානන්ති අප්පෙසක්ඛානං එකච්චානං. තාසන්ති දෙවතානං. බලාධිගමට්ඨානන්ති බලෙන තෙජසා අධිගමට්ඨානං. අනිමිසෙහීති උම්මිසෙහි. සත්තාහන්ති කම්මත්ථෙ චෙතං උපයොගවචනං, අච්චන්තසංයොගෙ වා. එවඤ්හි සති ‘‘කාල’’න්ති කම්මං වෙදිතබ්බං. තං ඨානන්ති අනිමිසෙහි අක්ඛීහි ඔලොකියමානට්ඨානං. අථාති අනිමිසසත්තාහස්ස අනන්තරෙ. රතනචඞ්කමෙති රතනමයෙ චඞ්කමෙ. තං ඨානන්ති චඞ්කමට්ඨානං. තතොති චඞ්කමසත්තාහතො. රතනඝරන්ති රතනමයං ගෙහං. තත්ථාති රතනඝරෙ අභිධම්මපිටකං විචිනන්තොති සම්බන්ධො. එත්ථාති රතනඝරෙ, අභිධම්මපිටකෙ වා, නිද්ධාරණෙ චෙතං භුම්මවචනං. තං ඨානන්ති අභිධම්මපිටකවිචිනනට්ඨානං.

එවන්තිආදි පුබ්බවචනස්ස නිගමවසෙන පච්ඡිමවචනස්ස අනුසන්ධිනිදස්සනං. තෙනාති අජපාලානං ¶ නිසීදනකාරණෙන. අස්සාති නිග්රොධස්ස. ‘‘අජපාලනිග්රොධොත්වෙව නාම’’න්ති ඉමිනා උපචාරවසෙන නාමලභනං දස්සෙති. අජපා බ්රාහ්මණා ලන්ති නිවාසං ගණ්හන්ති එත්ථාති අජපාලො, උණ්හකාලෙ වා අන්තොපවිට්ඨෙ අජෙ අත්තනො ඡායාය පාලෙතීති අජපාලො, අජපාලො ච සො නිග්රොධො චෙති අජපාලනිග්රොධොති වචනත්ථානිපි පකරණන්තරෙසු (උදා. අට්ඨ. 4) දස්සිතානි. තත්රාපීති අජපාලනිග්රොධෙපි. බොධිතොති බොධිරුක්ඛතො. එත්ථාති අජපාලනිග්රොධෙ. භගවති නිසින්නෙති යොජනා. තත්ථාති ‘‘අථ ඛො අඤ්ඤතරො’’තිආදිවචනෙ. සොති බ්රාහ්මණො. දිට්ඨමඞ්ගලිකො නාමාති දිට්ඨසුතමුතසඞ්ඛාතෙසු තීසු මඞ්ගලිකෙසු දිට්ඨමඞ්ගලිකො නාම කිරාති අත්ථො. ‘‘මානවසෙන…පෙ… වුච්චතී’’ති ඉමිනා ‘‘හුංහු’’න්ති කරොතීති හුංහුඞ්කො, හුංහුඞ්කො ජාති සභාවො ඉමස්සාති හුංහුඞ්කජාතිකොති වචනත්ථං දස්සෙති.

තෙනාති බ්රාහ්මණෙන. සිඛාප්පත්තන්ති අග්ගප්පත්තං. තස්සාති උදානස්ස. යොති පුග්ගලො, පටිජානාතීති සම්බන්ධො. ‘‘න දිට්ඨමඞ්ගලිකතායා’’ති ඉමිනා අවධාරණඵලං දස්සෙති. ‘‘බාහිතපාපධම්මත්තා’’ති ඉමිනා බාහිතො ¶ පාපො ධම්මො අනෙනාති බාහිතපාපධම්මොති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘හුංහුඞ්කාරපහානෙනා’’ති ඉමිනා නත්ථි හුංහුඞ්කාරො ඉමස්සාති නිහුංහුඞ්කොති වචනත්ථං දස්සෙති. රාගාදිකසාවාභාවෙනාති ඉමිනා නත්ථි රාගාදිකසාවො ඉමස්සාති නික්කසාවොති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘භාවනානුයොගයුත්තචිත්තතායා’’ති ඉමිනා යතං අනුයුත්තං අත්තං චිත්තං ඉමස්සාති යතත්තොති වචනත්ථං දස්සෙති. එත්ථ හි යතසද්දො වීරියවාචකො, යතධාතුයා නිප්ඵන්නො, අත්තසද්දො චිත්තපරියායො. යතසද්දස්ස යමුධාතුයා ච නිප්ඵන්නභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සීලසංවරෙන වා’’තිආදි. ‘‘සඤ්ඤතචිත්තතායා’’ති ඉමිනා යමති සංයමතීති යතං, යතං අත්තං චිත්තං ඉමස්සාති යතත්තොති වචනත්ථං දස්සෙති. සච්චානි විදන්ති ජානන්තීති වෙදානීති වචනත්ථෙන මග්ගඤාණානි වෙදානි නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චතුමග්ගඤාණසඞ්ඛාතෙහි වෙදෙහී’’ති. ‘‘චතුමග්ගඤාණසඞ්ඛාතාන’’න්ති විභත්තිපරිණාමං කත්වා ‘‘වෙදාන’’න්තිපදෙන යොජෙතබ්බො. අන්තන්ති නිබ්බානං. තඤ්හි යස්මා සඞ්ඛාරානං අවසානෙ ජාතං, තස්මා අන්තන්ති වුච්චති. පුන අන්තන්ති අරහත්තඵලං. තඤ්හි යස්මා මග්ගස්ස පරියොසානෙ පවත්තං, තස්මා අන්තන්ති වුච්චති. ‘‘මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස වුසිතත්තා’’ති ඉමිනා වුසිතං මග්ගසඞ්ඛාතං බ්රහ්මචරියං අනෙනාති වුසිතබ්රහ්මචරියොති වචනත්ථං දස්සෙති. ධම්මෙන බ්රහ්මවාදං වදෙය්යාති වුත්තවචනස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘බ්රාහ්මණො අහන්ති එතං වාදං ධම්මෙන වදෙය්යා’’ති. ධම්මෙනාති භූතෙන සභාවෙන. ලොකෙති එත්ථ සත්තලොකොවාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘සකලෙ ලොකසන්නිවාසෙ’’ති.

5. අකාලමෙඝොති ¶ එත්ථ වප්පාදිකාලස්ස අභාවා න අකාලො හොති, අථ ඛො වස්සකාලෙ අසම්පත්තත්තා අකාලොති ආහ ‘‘අසම්පත්තෙ වස්සකාලෙ’’ති. ‘‘උප්පන්නමෙඝො’’ති ඉමිනා අකාලෙ උප්පන්නො මෙඝො අකාලමෙඝොති වචනත්ථං දස්සෙති. ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙති ජෙට්ඨමූලමාසෙ. තස්මින්ති මෙඝෙ. සීතවාතදුද්දිනීති එත්ථ සීතෙන වාතෙන දූසිතං දිනං ඉමිස්සා වට්ටලිකායාති සීතවාතදුද්දිනීති වචනත්ථං ¶ දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සා ච පනා’’තිආදි. සා ච පන සත්තාහවට්ටලිකා සීතවාතදුද්දිනී නාම අහොසීති සම්බන්ධො. ‘‘සමීපෙ පොක්ඛරණියා නිබ්බත්තො’’ති ඉමිනා මුචලින්දස්ස සමීපෙ නිබ්බත්තො මුචලින්දොති වචනත්ථං දස්සෙති. මුචලින්දොති ච නිචුලො. සො නීපොති ච පියකොති ච වුච්චති. නාගස්ස භොගො එකොපි සත්තාභුජත්තා ‘‘භොගෙහී’’ති බහුවචනවසෙන වුත්තං. තස්මින්ති නාගරාජෙ ඨිතෙ සතීති යොජනා. තස්සාති නාගරාජස්ස. තස්මාති යස්මා භණ්ඩාගාරගබ්භපමාණං අහොසි, තස්මා. ඨානස්ස කාරණං පරිදීපෙති අනෙනාති ඨානකාරණපරිදීපනං ‘‘මා භගවන්තං සීත’’න්තිආදිවචනං. සොති නාගරාජා. හීති සච්චං. පාළියං ‘‘බාධයිත්ථා’’ති කිරියාපදං අජ්ඣාහරිතබ්බන්ති ආහ ‘‘මා සීතං භගවන්තං බාධයිත්ථා’’ති. තත්ථාති ‘‘මා භගවන්තං සීත’’න්තිආදිවචනෙ. සත්තාහවට්ටලිකාය සතීති සම්බන්ධො. තම්පීති උණ්හම්පි. නන්ති භගවන්තං. තස්සාති නාගරාජස්ස. උබ්බිද්ධන්ති උද්ධං ඡිද්දං. විද්ධඡිද්දසද්දා හි පරියායා. ආකාසං මෙඝපටලපටිච්ඡන්නං ආසන්නං විය හොති, මෙඝපටලවිගමෙ දූරං විය උපට්ඨාති, තස්මා වුත්තං ‘‘මෙඝවිගමෙන දූරීභූත’’න්ති. විගතවලාහකන්ති එත්ථ විගතසද්දො අපගතත්ථවාචකො, වලාහකසද්දො මෙඝපරියායොති ආහ ‘‘අපගතමෙඝ’’න්ති. ඉන්දනීලමණි විය දිබ්බතීති දෙවොති වචනත්ථෙන ආකාසො දෙවො නාමාති ආහ ‘‘දෙවන්ති ආකාස’’න්ති. අත්තනො රූපන්ති අත්තනො නාගසණ්ඨානං. ඉමිනා සකවණ්ණන්ති එත්ථ සකසද්දො අත්තවාචකො, වණ්ණසද්දො සණ්ඨානවෙවචනොති දස්සෙති.

සුඛො විවෙකොති එත්ථ තදඞ්ග වික්ඛම්භන සමුච්ඡෙද පටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිවෙකසඞ්ඛාතෙසු පඤ්චසු විවෙකෙසු නිබ්බානසඞ්ඛාතො නිස්සරණවිවෙකො ච කායචිත්තඋපධිවිවෙකසඞ්ඛාතෙසු තීසු විවෙකෙසු නිබ්බානසඞ්ඛාතො උපධිවිවෙකො ච ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘නිබ්බානසඞ්ඛාතො උපධිවිවෙකො’’ති. ‘‘චතුමග්ගඤාණසන්තොසෙනා’’ති ඉමිනා තුට්ඨස්සාති එත්ථ පිණ්ඩපාතසන්තොසාදිකෙ නිවත්තෙති. සුතධම්මස්සාති එත්ථ සුතසද්දො විස්සුතපරියායොති ආහ ‘‘පකාසිතධම්මස්සා’’ති, පාකටසච්චධම්මස්සාති අත්ථො. පස්සතොති එත්ථ මංසචක්ඛුස්ස කරණභාවෙන ¶ ¶ ආසඞ්කා භවෙය්යාති ආහ ‘‘ඤාණචක්ඛුනා’’ති. ‘‘අකුප්පනභාවො’’ති ඉමිනා අබ්යාපජ්ජන්ති එත්ථ බ්යාපාදසද්දස්ස දොසවාචකභාවො ච ණ්යපච්චයස්ස භාවත්ථො ච දස්සිතො. එතෙනාති ‘‘අබ්යාපජ්ජ’’න්තිපදෙන. මෙත්තාපුබ්බභාගොති අබ්යාපජ්ජස්ස පුබ්බභාගෙ මෙත්තාය උප්පන්නභාවො. පාණභූතෙසු සංයමොති එත්ථ පාණභූතසද්දා වෙවචනභාවෙන සත්තෙසු එව වත්තන්තීති ආහ ‘‘සත්තෙසු චා’’ති. කරුණාපුබ්බභාගොති සංයමස්ස පුබ්බභාගෙ කරුණාය උප්පන්නභාවො. යාති යා විරාගතා. අනාගාමිමග්ගස්ස කාමරාගස්ස අනවසෙසපහානත්තා වුත්තං ‘‘එතෙන අනාගාමිමග්ගො කථිතො’’ති. යාථාවමානස්ස අරහත්තමග්ගෙන නිරුද්ධත්තා වුත්තං ‘‘අස්මි…පෙ… කථිත’’න්ති. ඉතොති අරහත්තතො.

6. පාචීනකොණෙති පුරත්ථිමඅස්සෙ, පුබ්බදක්ඛිණදිසාභාගෙති අත්ථො. රාජායතනරුක්ඛන්ති ඛීරිකාරුක්ඛං. තෙන ඛො පන සමයෙනාති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං පුච්ඡිත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කතරෙන සමයෙනා’’ති. නිසින්නස්ස භගවතොති යොජනා. දෙවරාජසද්දස්ස අඤ්ඤෙ පජාපතිආදයො දෙවරාජානො නිවත්තෙතුං ‘‘සක්කො’’ති වුත්තං. තන්ති හරීතකං. පරිභුත්තමත්තස්සෙව භගවතොති සම්බන්ධො. නිසින්නෙ භගවති.

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙනා’’ති ඉමිනා යෙන සමයෙන භගවා රාජායතනමූලෙ නිසීදි, තෙන ඛො පන සමයෙනාති අත්ථං දස්සෙති. උක්කලජනපදතොති උක්කලනාමකා ජනපදම්හා. යස්මිං දෙසෙ භගවා විහරති, තං දෙසන්ති යොජනා. එත්ථාති ‘‘තං දෙසං අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නා’’තිපදෙ. තෙසන්ති වාණිජානං. ඤාතිසාලොහිතසද්දානං අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනත්තා ‘‘ඤාතී’’ති වුත්තෙ සාලොහිතසද්දස්ස අත්ථො සිද්ධොති දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘ඤාතිභූතපුබ්බා දෙවතා’’ති. සාති දෙවතා. නෙසන්ති වාණිජානං. තතොති අපවත්තනකාරණා. තෙති වාණිජා ¶ . ඉදන්ති අපවත්තනං. බලින්ති උපහාරං. තෙසන්ති වාණිජානං. ‘‘සබ්බිමධුඵාණිතාදීහි යොජෙත්වා’’ති පදං පුබ්බාපරාපෙක්ඛං, තස්මා මජ්ඣෙ වුත්තං. පතිමානෙථාති එත්ථ මාන පූජායං පෙමනෙති ධාතුපාඨෙසු (සද්දනීතිධාතුමාලායං 18 නකාරන්තධාතු) වුත්තත්තා පූජනපෙමනං නාම අත්ථතො උපට්ඨහනන්ති ආහ ‘‘උපට්ඨහථා’’ති. තං වොති එත්ථ තංසද්දො පතිමානනවිසයො, වොසද්දො තීසු වොසද්දෙසු තුම්හසද්දස්ස කාරියො වොසද්දො, සො ච චතුත්ථ්යත්ථොති ආහ ‘‘තං පතිමානං තුම්හාක’’න්ති. වොකාරො හි තිවිධො තුම්හසද්දස්ස කාරියො, යොවචනස්ස කාරියො, පදපූරණොති. තත්ථ තුම්හසද්දස්ස කාරියො පඤ්චවිධො පච්චත්තඋපයොගකරණසම්පදානසාමිවචනවසෙනාති. තත්ථ තුම්හසද්දකාරියො සම්පදානවචනො ¶ ඉධාධිප්පෙතො. තෙනාහ ‘‘තුම්හාක’’න්ති. ‘‘ය’’න්තිසද්දස්ස විසයො පටිග්ගහණත්ථොති ආහ ‘‘යං පටිග්ගහණ’’න්ති. අස්සාති භවෙය්ය. යො පත්තො අහොසීති යොජනා. අස්සාති භගවතො. සොති පත්තො. සුජාතාය ආගච්ඡන්තියා එවාති සම්බන්ධො. අනාදරෙ චෙතං සාමිවචනං. තෙනාති අන්තරධායහෙතුනා. අස්සාති භගවතො. හත්ථෙසූති කරණත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං. හත්ථෙහීති හි අත්ථො. කිම්හීති කෙන.

ඉතොති ආසළ්හීමාසජුණ්හපක්ඛපඤ්චමිතො. එත්තකං කාලන්ති එතං පමාණං එකූනපඤ්ඤාසදිවසකාලං. ජිඝච්ඡාති ඝසිතුමිච්ඡා. පිපාසාති පාතුමිච්ඡා. අස්සාති භගවතො. චෙතසා-චෙතොසද්දානං සම්බන්ධාපෙක්ඛත්තා තෙසං සම්බන්ධං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අත්තනො’’ති ච ‘‘භගවතො’’ති ච. ඉමෙහි සම්බන්ධිසද්දානමසදිසත්තා සම්බන්ධොපි අසදිසොති දස්සෙති. අත්තනොති චතුන්නං මහාරාජානං. සමාසොයෙව අවයවීපධානො හොති, වාක්යං පන අවයවපධානොයෙවාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චතූහි දිසාහී’’ති. පාළියං ‘‘ආගන්ත්වා’’ති පාඨසෙසො යොජෙතබ්බො. ‘‘සිලාමයෙ’’ති ඉමිනා සිලාමයමෙව සෙලාමයන්ති අත්ථං දස්සෙති. ඉදන්ති ‘‘සෙලාමයෙ පත්තෙ’’ති වචනං. යෙති මුග්ගවණ්ණසිලාමයෙ පත්තෙ. තතොති ඉන්දනීලමණිමයපත්තඋපනාමනතො, පරන්ති සම්බන්ධො. තෙසන්ති චතුන්නං මහාරාජානං. චත්තාරොපි අධිට්ඨහීති සම්බන්ධො ¶ . යථාති යෙනාකාරෙන, අධිට්ඨියමානෙති යොජනා. එකසදිසොති එකංසෙන සදිසො. අධිට්ඨිතෙ පත්තෙති සම්බන්ධො. පත්තෙති ච කරණත්ථෙ භුම්මවචනං. පත්තෙන පටිග්ගහෙසීති හි අත්ථො. පච්චග්ඝෙති එත්ථ එකාරො ස්මිංවචනස්ස කාරියොති ආහ ‘‘පච්චග්ඝස්මි’’න්ති. පටි අග්ඝන්ති පදවිභාගං කත්වා පටිසද්දො පාටෙක්කත්ථො, ‘‘අග්ඝ’’න්ති සාමඤ්ඤතො වුත්තෙපි මහග්ඝත්ථොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පාටෙක්කං මහග්ඝස්මි’’න්ති. ඉමිනා චත්තාරො එකතො හුත්වා න මහග්ඝා හොන්ති, පාටෙක්කං පන මහග්ඝා හොන්තීති දස්සෙති. අථ වා සඋපසග්ගො පච්චග්ඝසද්දො අභිනවපරියායොති ආහ ‘‘අභිනවෙ’’ති. අභිනවොති ච අචිරතනවත්ථුස්ස නාමං. අචිරතනවත්ථු අචිරතනත්තා අබ්භුණ්හං විය හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘අබ්භුණ්හෙ’’ති. ‘‘තඞ්ඛණෙ නිබ්බත්තස්මි’’න්ති ඉමිනා තමෙවත්ථං විභාවෙති. ද්වෙවාචිකාතිපදස්ස සමාසවසෙන ච තද්ධිතවසෙන ච නිප්ඵන්නභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ද්වෙ වාචා’’තිආදි. පත්තාති එත්ථ එකො ඉතිසද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො. ඉති තස්මා ද්වෙවාචිකාඉති අත්ථොති යොජනා. තෙති වාණිජා. අථාති තස්මිං කාලෙ. තෙති කෙසෙ. තෙසන්ති වාණිජානං. පරිහරථාති අත්තනො අභිවාදනපච්චුට්ඨානට්ඨානන්ති පටිග්ගහෙත්වා, පරිච්ඡින්දිත්වා වා හරථාති අත්ථො. තෙති වාණිජා. අමතෙනෙවාති අමතෙන ඉව, අභිසිත්තා ඉවාති යොජනා.

7. භගවා ¶ උපසඞ්කමීති සම්බන්ධො. තස්මින්ති අජපාලනිග්රොධෙ. ආචිණ්ණසමාචිණ්ණොති ආචරිතො සම්මාචරිතො, න එකස්ස බුද්ධස්ස ආචිණ්ණො, අථ ඛො සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණො, අතිආචිණ්ණො නිච්චාචිණ්ණොති අත්ථො. සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරෙන්තො ආහ ‘‘ජානන්ති හී’’තිආදි. ධම්මදෙසනන්ති භගවතො ධම්මදෙසනං, ධම්මදෙසනත්ථාය වා භගවන්තං, භගවන්තං වා ධම්මදෙසනං. තතොති යාචනකාරණා. හීති සච්චං, යස්මා වා. ලොකසන්නිවාසො බ්රහ්මගරුකො යස්මා, ඉති තස්මා උප්පාදෙස්සන්තීති යොජනා. ඉතීතිආදි නිගමනං.

තත්ථාති ¶ පරිවිතක්කනාකාරපාඨෙ. ‘‘පඤ්චකාමගුණෙසු අල්ලීය’’න්තීති ඉමිනා අල්ලීයන්ති අභිරමිතබ්බට්ඨෙන ලග්ගන්ති එත්ථාති ආලයා පඤ්ච කාමගුණාති වචනත්ථං දස්සෙති. අල්ලීයන්තීති ලග්ගන්ති. ‘‘පඤ්ච කාමගුණෙ අල්ලීයන්තී’’තිපි පාඨො, එවං සති අල්ලීයන්ති අභිරමිතබ්බට්ඨෙන සෙවියන්තීති ආලයා පඤ්ච කාමගුණාති වචනත්ථො කාතබ්බො. අල්ලීයන්තීති සෙවන්ති. තෙති පඤ්ච කාමගුණා. ‘‘යදිද’’න්තිපදස්ස යං ඉදන්ති පදවිභාගං කත්වා ‘‘ය’’න්ති ච ‘‘ඉද’’න්ති ච සබ්බනාමපදන්ති ආසඞ්කා භවෙය්යාති ආහ ‘‘යදිදන්ති නිපාතො’’ති. ඉමිනා තීසු ලිඞ්ගෙසු ද්වීසු ච වචනෙසු විනාසං, විකාරං වා විසදිසං වා නඅයනත්තා නගමනත්තා අබ්යයං නාමාති දස්සෙති, අත්ථො පන සබ්බනාමත්ථොයෙවාති දට්ඨබ්බං. තස්සාති ‘‘යදිද’’න්තිනිපාතස්ස, අත්ථොති සම්බන්ධො. ඨානන්ති ‘‘ඨානං’’ඉතිපදං. පටිච්චසමුප්පාදන්ති ‘‘පටිච්චසමුප්පාදො’’ඉතිපදං. අත්ථොපි යුත්තොයෙවාති දට්ඨබ්බං. ඉමෙසන්ති සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයුප්පන්නානං. පච්චයාති අවිජ්ජාදිකාරණා. ‘‘ඉදප්පච්චයා එවා’’ති ඉමිනා ඉදප්පච්චයතාති එත්ථ තාපච්චයස්ස ස්වත්ථං දීපෙති ‘‘දෙවතා’’තිආදීසු (ඛු. පා. අට්ඨ. එවමිච්චාදිපාඨවණ්ණනා) විය.

සො මමස්ස කිලමථොති එත්ථ තංසද්දස්ස විසයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යා අජානන්තානං දෙසනා නාමා’’ති, ඉමිනා ‘‘දෙසෙය්යං, න ආජානෙය්යු’’න්ති ද්වින්නමෙව කිරියාපදානං තසද්දස්ස විසයභාවං දස්සෙති, න එකස්ස කිරියාපදස්ස. සොති දෙසනාසඞ්ඛාතො කායවචීපයොගො, ඉමිනා වාක්යවිසයෙ තසද්දො උත්තරපදස්සෙව ලිඞ්ගවචනානි ගණ්හාතීති දස්සෙති, සමාසමජ්ඣෙ පන තසද්දො පුබ්බපදස්සෙව ලිඞ්ගවචනානි ගණ්හාති. තෙන වුත්තං ‘‘අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චා’’ති (උදා. අට්ඨ. පඨමබොධිසුත්තවණ්ණනා) ච ‘‘අභිධම්මො ච සො පිටකඤ්චා’’ති ච (පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා) ආදි ¶ . කිලමථොති කායකිලමනහෙතු. කිලමති අනෙනාති කිලමථො. අස්සාති භවෙය්ය. සාති කායවචීපයොගසඞ්ඛාතා දෙසනා. විහෙසාති කායවිහිංසාහෙතු. විහිංසති ඉමායාති විහෙසා. චිත්තෙන පන බුද්ධානං කිලමථො වා විහෙසා වා නත්ථි අරහත්තමග්ගෙන සමුච්ඡින්නත්තා ¶ . ‘‘පටිභංසූ’’ති එත්ථ පටීති කම්මප්පවචනීයයොගත්තා ‘‘භගවන්ත’’න්ති එත්ථ සාම්යත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘භගවතො’’ති. ‘‘අනු අච්ඡරියා’’ති ඉමිනා ‘‘න අච්ඡරියා’’ති පදවිභාගං නිවත්තෙති, පුනප්පුනං අච්ඡරියාති අත්ථො. පටිභංසූති එත්ථ පටිසද්දො පටිභානත්ථො, භාධාතු ඛායනත්ථොති ආහ ‘‘පටිභානසඞ්ඛාතස්ස ඤාණස්ස ගොචරා අහෙසු’’න්ති. ‘‘ගොචරා අහෙසු’’න්ති ඉමිනා ඛායනං නාම අත්ථතො ගොචරභාවෙන භවනන්ති දස්සෙති.

මෙති මම, මයා වා, අධිගතං ධම්මං පකාසිතුන්ති සම්බන්ධො. අරියමග්ගසොතස්ස පටි පටිසොතන්ති වුත්තෙ නිබ්බානමෙවාති ආහ ‘‘පටිසොතං වුච්චති නිබ්බාන’’න්ති. නිබ්බානගාමින්ති අරියමග්ගං. අරියමග්ගො හි යස්මා නිබ්බානං ගමයති, තස්මා නිබ්බානගාමීති වුච්චති. තමොඛන්ධෙනාති එත්ථ තමසද්දො අවිජ්ජාපරියායො, ඛන්ධසද්දො රාසත්ථොති ආහ ‘‘අවිජ්ජාරාසිනා’’ති. ‘‘අජ්ඣොත්ථටා’’ති ඉමිනා ආවුටාති එත්ථ වුධාතු ආවරණත්ථොති දස්සෙති. අප්පොස්සුක්කතායාති එත්ථ අපත්යූපසග්ගො අභාවත්ථො, තාපච්චයො භාවත්ථොති ආහ ‘‘නිරුස්සුක්කභාවෙනා’’ති.

8. ලොකෙති සත්තලොකෙ. මහාබ්රහ්මෙති මහාබ්රහ්මානො. අප්පරජක්ඛජාතිකාති එත්ථ අප්පං රජං අක්ඛිම්හි එතෙසන්ති අප්පරජක්ඛා, අප්පරජක්ඛා ජාති සභාවො එතෙසන්ති අප්පරජක්ඛජාතිකාති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පඤ්ඤාමයෙ’’තිආදි. ‘‘පඤ්ඤාමයෙ’’ති ඉමිනා මංසමයෙති අත්ථං නිවත්තෙති. එතෙසන්ති සත්තානං. ධම්මස්සාති තුපච්චයයොගෙ ඡට්ඨීකම්මං. ආපුබ්බො ඤාධාතු පටිවිජ්ඣනත්ථොති ආහ ‘‘පටිවිජ්ඣිතාරො’’ති.

සංවිජ්ජති මලං එතෙසන්ති සමලා, පූරණකස්සපාදිකා ඡ සත්ථාරො, තෙහි. ‘‘රාගාදීහී’’ති ඉමිනා මලසරූපං දස්සෙති. අවාපුරෙතන්ති එත්ථ අවපුබ්බො ච ආපුබ්බො ච පුරධාතු විවරණත්ථොති ආහ ‘‘විවර එත’’න්ති. වකාරස්ස පකාරං කත්වා ‘‘අපාපුරෙත’’න්තිපි පාඨො ¶ . අමතසද්දස්ස සලිලාදයො නිවත්තෙතුං වුත්තං ‘‘නිබ්බානස්සා’’ති. ඉමෙ සත්තා සුණන්තූති සම්බන්ධො. විමලෙනාති එත්ථ විසද්දො අභාවත්ථොති ආහ ‘‘අභාවතො’’ති. ඉමිනා නත්ථි මලං එතස්සාති විමලොති වචනත්ථං දස්සෙති ¶ . ‘‘සම්මාසම්බුද්ධෙනා’’ති ඉමිනා අඤ්ඤපදත්ථසරූපං දස්සෙති. අනුක්කමෙන මග්ගෙන බුජ්ඣිතබ්බන්ති අනුබුද්ධන්ති වුත්තෙ චතුසච්චධම්මො ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘චතුසච්චධම්ම’’න්ති.

‘‘සෙලමයෙ’’ති ඉමිනා සිලාය නිබ්බත්තො සෙලොති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනා’’ති ඉමිනා සමන්තචක්ඛුසරූපං දස්සෙති. භගවා ත්වම්පීති යොජනා. ධම්මසද්දො පඤ්ඤාපරියායොති ආහ ‘‘ධම්මමයං පඤ්ඤාමය’’න්ති. අපෙතො සොකො ඉමස්සාති අපෙතසොකො, භගවා. සොකං අවතරතීති සොකාවතිණ්ණා, ජනතා. සොකාවතිණ්ණඤ්ච ජාතිජරාභිභූතඤ්චාති චසද්දො යොජෙතබ්බො. ඉමිනා චසද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති දස්සෙති.

‘‘භගවා’’තිපදං ‘‘වීරො’’තිආදීසු යොජෙතබ්බං. ‘‘වීරියවන්තතායා’’ති ඉමිනා වීරං යස්සත්ථීති වීරොති වචනත්ථං දස්සෙති. සද්දසත්ථෙසු ආලපනපදෙසු විග්ගහො න කාතබ්බොති ඉදං ආලපනාවත්ථං සන්ධාය වුත්තං, ඉධ පන තෙසමත්ථදස්සනත්ථාය විග්ගහො වුත්තොති දට්ඨබ්බං. ‘‘දෙවපුත්ත…පෙ… විජිතත්තා’’ති ඉමිනා විජිතො මාරෙහි සංගාමො අනෙනාති විජිතසඞ්ගාමොති වචනත්ථං දස්සෙති. එත්ථ ච ඛන්ධමාරො මච්චුමාරෙන සඞ්ගහිතො ද්වින්නං මාරානං එකතො විජිතත්තා. ‘‘සත්තවාහො’’ති පඨමක්ඛරෙන ච ‘‘සත්ථවාහො’’ති දුතියක්ඛරෙන ච යුත්තො. තත්ථ සත්ථවාහො වියාති ‘‘සත්ථවාහො’’ති උපචාරෙන වුත්තෙ දුතියක්ඛරෙන යුත්තො, සත්තෙ වහහීති සත්තවාහොති මුඛ්යතො වුත්තෙ පඨමක්ඛරෙන යුත්තො. ඉධ පන පඨමක්ඛරෙන යුත්තොති ආහ ‘‘සත්තෙ වහතීති සත්තවාහො’’ති. නත්ථි ඉණං ඉමස්සාති අණණො භගවා.

9. බුද්ධචක්ඛුනාති ¶ එත්ථ චක්ඛු දුවිධං මංසචක්ඛුඤාණචක්ඛුවසෙන. තත්ථාපි මංසචක්ඛු දුවිධං පසාදචක්ඛුසසම්භාරචක්ඛුවසෙන. තත්ථ පසාදරූපං පසාදචක්ඛු නාම, භමුකට්ඨිපරිච්ඡින්නො මංසපිණ්ඩො සසම්භාරචක්ඛු නාම. ඤාණචක්ඛු පන පඤ්චවිධං (පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.3) දිබ්බධම්මපඤ්ඤාබුද්ධසමන්තචක්ඛුවසෙන. තත්ථ දිබ්බචක්ඛුඅභිඤ්ඤාඤාණං දිබ්බචක්ඛු නාම, හෙට්ඨිමමග්ගත්තයං ධම්මචක්ඛු නාම, අරහත්තමග්ගඤාණං පඤ්ඤාචක්ඛු නාම, ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණඤ්ච ආසයානුසයඤාණඤ්ච බුද්ධචක්ඛු නාම, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සමන්තචක්ඛු නාම. ඉධ පන ‘‘බුද්ධචක්ඛුනා’’ති වුත්තත්තා යථාවුත්තද්වෙඤාණානියෙවාති ආහ ‘‘ඉන්ද්රිය…පෙ… ඤාණෙන චා’’ති. හීති සච්චං. යෙසන්ති සත්තානං. සද්ධාදීනීති ආදිසද්දෙන වීරියසතිසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියානි සඞ්ගණ්හාති. තික්ඛානීති තිඛිණානි. මුදූනීති සුඛුමතරානි. ආකාරාති කාරණා. ඉමානි තීණි දුකානි බාහිරත්ථසමාසවසෙන වුත්තානි. සුඛෙන විඤ්ඤාපෙතබ්බාති සුවිඤ්ඤාපයා, තථා දුවිඤ්ඤාපයාති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යෙ කථිතකාරණ’’න්තිආදි ¶ . පරලොකො ච වජ්ජඤ්ච පරලොකවජ්ජානි, තානි භයතො පස්සන්තීති පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යෙ’’තිආදි. ඉමානි ද්වෙ දුකානි කිතවසෙන වුත්තානි, ඉධ පච්ඡිමදුකෙ ‘‘න අප්පෙකච්චෙ පරලොකවජ්ජභයදස්සාවිනො’’ති දුතියපදං න වුත්තං, පටිසම්භිදාමග්ගපාළියං (පටි. ම. 1.111) පන යුගළවසෙන වුත්තං. උප්පලානි එත්ථ සන්තීති උප්පලිනීති වචනත්ථෙන ගච්ඡො වා ලතා වා පොක්ඛරණී වා වනං වා ‘‘උප්පලිනී’’ති වුච්චති, ඉධ පන ‘‘වන’’න්ති ආහ ‘‘උප්පලවනෙ’’ති. නිමුග්ගානෙව හුත්වාති සම්බන්ධො. පොසයන්තීති වඩ්ඪන්ති, ඉමිනා අන්තොනිමුග්ගානෙව හුත්වා පොසයන්තීති අන්තොනිමුග්ගපොසීනීති වචනත්ථං දස්සෙති. ‘‘උදකෙන සම’’න්ති ඉමිනා උදකෙන සමං සමොදකං, සමොදකං හුත්වා ඨිතානීති අත්ථං දස්සෙති. ‘‘අතික්කමිත්වා’’ති ඉමිනා අච්චුග්ගම්මාතිපදස්ස අතිඋග්ගන්ත්වාති අත්ථං දස්සෙති.

පටිච්ඡන්නෙන ආරොපිතාති පාරුතා, න පාරුතා අපාරුතා. අපාරුතා නාම අත්ථතො විවරණාති ආහ ‘‘විවටා’’ති සොති අරියමග්ගො ¶ . හීති සච්චං. පච්ඡිමපදද්වයෙති ගාථාය උත්තමපදද්වයෙ. අයමෙවත්ථොති අයං වක්ඛමානො එවං අත්ථො දට්ඨබ්බොති යොජනා. හීති විත්ථාරො. න භාසින්ති එත්ථ උත්තමපුරිසත්තා ‘‘අහ’’න්ති වුත්තං. ‘‘දෙවමනුජෙසු’’ති වත්තබ්බෙ එකසෙසවසෙන ‘‘මනුජෙසූ’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘දෙවමනුස්සෙසූ’’ති.

10. ඨානුප්පත්තියාති කාරණෙන උප්පත්තියා. නික්කිලෙසො ජාති සභාවො ඉමස්සාති නික්කිලෙසජාතිකො. ‘‘ඤාණ’’න්ති අවිසෙසෙන වුත්තෙපි අත්ථතො අනාවරණඤාණමෙවාති ආහ ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණ’’න්ති. ඉතොති ‘‘ධම්මං දෙසෙස්සාමී’’ති පරිවිතක්කදිවසතො, හෙට්ඨාති සම්බන්ධො. දෙවතා පන ආළාරස්ස කාලඞ්කරණමෙව ජානාති, න ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ නිබ්බත්තභාවං. භගවා පන සබ්බං ජානාති, තෙන වුත්තං ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ නිබ්බත්තො’’ති. ‘‘පරිහීනත්තා’’ති ඉමිනා මහාජානියොති එත්ථ හාධාතුයා අත්ථං දස්සෙති. අස්සාති ආළාරස්ස. මහතී ජානිඅස්සාති ‘‘මහාජානිකො’’ති වත්තබ්බෙ කකාරස්ස යකාරං කත්වා ‘‘මහාජානියො’’ති වුත්තං. අක්ඛණෙති බ්රහ්මචරියවාසාය අනොකාසෙ, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙති අත්ථො. හිය්යොති අනන්තරාතීතාහෙ. සොපීති උදකො රාමපුත්තොපි. පිසද්දො ආළාරාපෙක්ඛො. තත්ථ ආළාරො කාලාමො යාවආකිඤ්චඤ්ඤායතනඣානලාභී හොති, තස්මා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ නිබ්බත්තො. උදකො රාමපුත්තො යාවනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනඣානලාභී හොති, තස්මා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙ නිබ්බත්තොති ¶ දට්ඨබ්බං. ‘‘බහුකාරා’’ති ච ‘‘බහූපකාරා’’ති ච පාඨස්ස ද්විධා යුත්තභාවං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘බහුකාරාති බහූපකාරා’’ති. පෙසිතත්තභාවං මන්ති යොජනා. ඉමිනා පහිතත්තන්ති එත්ථ අත්තසද්දො කායවාචකොති දස්සෙති.

11. අන්තරාසද්දෙන යුත්තත්තා ‘‘ගයං, බොධි’’න්ති එත්ථ සාම්යත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘ගයාය ච බොධිමණ්ඩස්ස චා’’ති.

ගාථාය ¶ චතූසු සබ්බසද්දෙසු දුතියො සබ්බසද්දො අනවසෙසත්ථො, සෙසා සාවසෙසත්ථාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සබ්බං තෙභූමකධම්ම’’න්තිආදි. වචනත්ථො සුවිඤ්ඤෙය්යොව. අරහත්තඵලස්සාපි තණ්හාක්ඛයත්තා වුත්තං ‘‘තණ්හාක්ඛයෙ නිබ්බානෙ’’ති. සයංසද්දො අත්තපරියායො, අභිඤ්ඤායසද්දො තු ත්වාපච්චයන්තොති ආහ ‘‘අත්තනාව ජානිත්වා’’ති. ‘‘සබ්බං චතුභූමකධම්ම’’න්ති ඉමිනා ඤාධාතුයා කම්මං දස්සෙති. ‘‘අයං මෙ ආචරියො’’ති උද්දිසනාකාරදස්සනං.

‘‘ලොකුත්තරධම්මෙ’’ති ඉමිනා ලොකියධම්මෙ පන ආචරියො (මි. ප. 4.5.11) අත්ථීති දස්සෙති. පටිපුග්ගලොති එත්ථ පටිසද්දො පටිභාගත්ථොති ආහ ‘‘පටිභාගපුග්ගලො’’ති. සදිසපුග්ගලො නාම නත්ථීති අත්ථො. සීතිභූතොති සීති හුත්වා භූතො, සීතිභාවං වා පත්තො.

කාසීනන්ති බහුවචනවසෙන වුත්තත්තා ජනපදානං නාමං. ජනපදසමූහස්ස රට්ඨනාමත්තා වුත්තං ‘‘කාසිරට්ඨෙ’’ති. ‘‘නගර’’න්ති ඉමිනා පුරසද්දො නගරපරියායොති දස්සෙති. පටිලාභායාති පටිලාභාපනත්ථාය. ‘‘භෙරි’’න්ති ඉමිනා දුන්දුභිසද්දො භෙරිවාචකොති දස්සෙති. භෙරි හි ‘‘දුංදු’’න්තිසද්දෙන උභි පූරණමෙත්ථාති දුන්දුභීති වුච්චති. දකාරරකාරානං සංයොගං කත්වා දුන්ද්රුභීතිපි පාඨො අත්ථි, සො අපාඨොයෙව. ‘‘පහරිස්සාමී’’ති එත්ථ පහාරසද්දෙන ආහඤ්ඤින්ති එත්ථ ආපුබ්බහනධාතුයා අත්ථං දස්සෙති, ස්සාමිසද්දෙන අජ්ජතනිඉංවිභත්තියා අනාගතකාලෙ පවත්තභාවං, ඉතිසද්දෙන ගමනාකාරවාචකස්ස ඉතිසද්දස්ස ලොපභාවං දස්සෙති.

අනන්තජිනොති අනන්තසඞ්ඛාතස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පදට්ඨානභූතෙන අරහත්තමග්ගඤාණෙන සබ්බකිලෙසාරීනං ජිතවා, එතෙන ඵලූපචාරෙන අනන්තජිනභාවං දස්සෙති. හුවෙය්ය පාවුසොති එත්ථ ‘‘හුවෙය්ය අපි ආවුසො’’ති පදවිභාගං කත්වා හුධාතු සත්තත්ථවාචකො, අපිසද්දො එවංනාමවාචකොති දස්සෙන්තො ආහ ආවුසො ‘‘එවං නාම භවෙය්යා’’ති. වකාරස්ස පකාරං කත්වා ‘‘හුපෙය්යා’’ති පාඨොපි යුජ්ජතියෙව.

12. ‘‘අත්ථාය ¶ ¶ පටිපන්නො’’ති ඉමිනා බාහුල්ලස්ස අත්ථාය පටිපන්නො බාහුල්ලිකොති වචනත්ථං දස්සෙති. පධානතොති දුක්කරචරියාය පදහනතො. ‘‘භට්ඨො’’ති ඉමිනා විබ්භන්තොති එත්ථ විපුබ්බභමුධාතුයා අනවට්ඨානත්ථො නාම අත්ථතො භට්ඨොති දස්සෙති. සොතන්ති එත්ථ සොතසද්දස්ස සොතවිඤ්ඤාණාදිවාචකත්තා ‘‘සොතින්ද්රිය’’න්ති වුත්තං. ඉරියායාති එත්ථ ඉරියනං චරණං ඉරියාති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දුක්කරචරියායා’’ති. අභිජානාථ නොති එත්ථ නොසද්දො නුසද්දත්ථොති ආහ ‘‘අභිජානාථ නූ’’ති. වාක්යන්ති වාචකං. සඤ්ඤාපෙතුන්තිපදස්ස සඤ්ඤාපනාකාරං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අහං බුද්ධො’’ති.

13. ඉතොති ‘‘චක්ඛුකරණී’’තිආදිතො. පදත්ථතොති පදතො ච අත්ථතො ච, පදානං අත්ථතො වා. ඉතොති යථාවුත්තතො. හීති සච්චං. සුත්තන්තකථන්ති සුත්තන්තවසෙන වුත්තවචනං.

18. දෙවතාකොටීහීති බ්රහ්මසඞ්ඛාතාහි දෙවතාකොටීහි. පතිට්ඨිතස්ස තස්ස ආයස්මතොති සම්බන්ධො. සාව එහිභික්ඛුඋපසම්පදාති යොජනා.

19. දුතියදිවසෙ ධම්මචක්ඛුං උදපාදීති සම්බන්ධො. ‘‘දුතියදිවසෙ’’තිආදි පාටිපදදිවසං උපනිධාය වුත්තං. පක්ඛස්සාති ආසළ්හීමාසකාළපක්ඛස්ස. සබ්බෙව තෙ භික්ඛූති යොජනා. අනත්තසුත්තෙනාති අනත්තලක්ඛණසුත්තන්තෙන (මහාව. 20; සං. නි. 3.59).

පඤ්චමියා පක්ඛස්සාති පක්ඛස්ස පඤ්චමියා. ලොකස්මින්ති සත්තලොකෙ. ‘‘මනුස්සඅරහන්තොති ඉමිනා දෙවඅරහන්තො බහූති දස්සෙති.

31. පොරාණානුපොරාණානන්ති පුරාණෙ ච අනුපුරාණෙ ච භවානං. එකසට්ඨීති එකො ච සට්ඨි ච, එකෙන වා අධිකා සට්ඨි එකසට්ඨි.

තත්රාති ¶ තෙසු එකසට්ඨිමනුස්සඅරහන්තෙසු. පුබ්බයොගොති පුබ්බෙ කතො උපායො, පුබ්බූපනිස්සයොති අත්ථො. වග්ගබන්ධෙනාති සමූහං කත්වා බන්ධෙන. තෙති පඤ්චපඤ්ඤාස ජනා. ඣාපෙස්සාමාති ඩය්හිස්සාම. නීහරිංසූති ගාමතො නීහරිංසු. තෙසූති පඤ්චපඤ්ඤාසජනෙසු. පඤ්ච ජනෙ ¶ ඨපෙත්වාති සම්බන්ධො. සෙසාති පඤ්චහි ජනෙහි අවසෙසා. සොති යසො දාරකො. තෙපීති චත්තාරොපි ජනා. තත්ථාති සරීරෙ. තෙ සබ්බෙපීති යසස්ස මාතාපිතුභරියාහි සද්ධිං සබ්බෙපි තෙ සහායකා. තෙනාති පුබ්බයොගෙන.

32. දිබ්බෙසු විසයෙසු භවා දිබ්බා ලොභපාසාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දිබ්බා නාමා’’තිආදි. ලොභපාසාති ලොභසඞ්ඛාතා බන්ධනා. අසවනතාති එත්ථ කරණත්ථෙ පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘අසවනතායා’’ති. පරිහායන්තීති එත්ථ කෙන පරිහායන්තීති ආහ ‘‘විසෙසාධිගමතො’’ති. විසෙසාධිගමතොති මග්ගඵලසඞ්ඛාතස්ස විසෙසස්ස අධිගමතො.

33. අන්තං ලාමකං කරොතීති අන්තකොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ලාමකා’’ති. ‘‘හීනසත්තා’’ති ඉමිනා අන්තකස්ස සරූපං දස්සෙති. ආමන්තනපදමෙතං. තන්ති රාගපාසං. හීති සච්චං. සොති මාරො පාපිමා. අන්තලික්ඛෙ චරන්තානං පඤ්චාභිඤ්ඤානම්පි බන්ධනත්තා අන්තලික්ඛෙ චරති පවත්තතීති අන්තලික්ඛචරොති වචනත්ථෙන රාගපාසො ‘‘අන්තලික්ඛචරො’’ති මාරෙන පාපිමතා වුත්තො.

34. නානාජනපදතොති එකිස්සාපි දිසාය නානාජනපදතො. ‘‘අනුජානාමි…පෙ… පබ්බාජෙථා’’තිආදිම්හි විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. පබ්බාජෙන්තෙන භික්ඛුනා පබ්බාජෙතබ්බොති සම්බන්ධො. යෙ පටික්ඛිත්තා පුග්ගලාති යොජනා. පරතොති පරස්මිං. ‘‘න භික්ඛවෙ…පෙ… පබ්බාජෙතබ්බො’’ති පාළිං (මහාව. 89) ආදිං කත්වාති යොජනා. තෙති පටික්ඛිත්තපුග්ගලෙ. සොපි චාති සොපි ච පුග්ගලො. අනුඤ්ඤාතොයෙව පබ්බාජෙතබ්බොති ¶ සම්බන්ධො. තස්ස චාති පුග්ගලස්ස ච, අථ වා තෙසඤ්ච මාතාපිතූනං. වචනවිපල්ලාසො හෙස. අනුජානනලක්ඛණං වණ්ණයිස්සාමාති සම්බන්ධො.

එවන්ති ඉමිනා වුත්තනයෙන. චසද්දො වාක්යසම්පිණ්ඩනත්ථො. සචෙ අච්ඡින්නකෙසො හොති ච, සචෙ එකසීමාය අඤ්ඤෙපි භික්ඛූ අත්ථි චාති අත්ථො. අඤ්ඤෙපීති අත්තනා අපරෙපි. භණ්ඩූති මුණ්ඩො, සොයෙව කම්මං භණ්ඩුකම්මං. තස්සාති භණ්ඩුකම්මස්ස. ඔකාසොති පබ්බජ්ජාය ඛණො. ‘‘ඔකාසං න ලභතී’’ති වත්වා තස්ස කාරණං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සචෙ’’තිආදි.

අවුත්තොපීති ¶ එත්ථ පිසද්දො වුත්තො පන කා නාම කථාති දස්සෙති. උපජ්ඣායං උද්දිස්ස පබ්බාජෙතීති එත්ථ පබ්බජ්ජා චතුබ්බිධා තාපසපබ්බජ්ජා පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජා සාමණෙරපබ්බජ්ජා උපසම්පදපබ්බජ්ජාති. තත්ථ කෙසමස්සුහරණං තාපසපබ්බජ්ජා නාම වක්කලාදිගහණතො පඨමමෙව වජිතබ්බත්තා. ඉසිපබ්බජ්ජාතිපි තස්සායෙව නාමං. කෙසමස්සුහරණමෙව පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජා නාම කාසායාදිගහණතො පඨමමෙව වජිතබ්බත්තා. කෙසමස්සුහරණඤ්ච කාසායච්ඡාදනඤ්ච සාමණෙරපබ්බජ්ජා නාම සරණගහණතො පඨමමෙව වජිතබ්බත්තා. උපසම්පදපබ්බජ්ජා තිවිධා එහිභික්ඛුඋපසම්පදපබ්බජ්ජා සරණගහණූපසම්පදපබ්බජ්ජා ඤත්තිචතුත්ථවාචිකූපසම්පදපබ්බජ්ජාති. තත්ථ එහිභික්ඛූපසම්පදපබ්බජ්ජායං කෙසමස්සුහරණාදි සබ්බං එකතොව සම්පජ්ජති ‘‘එහි භික්ඛූ’’ති භගවතො වචනෙන අභිනිප්ඵන්නත්තා. සරණගහණූපසම්පදපබ්බජ්ජා සාමණෙරපබ්බජ්ජසදිසායෙව. කෙසමස්සුහරණඤ්ච කාසායච්ඡාදනඤ්ච සරණගහණඤ්ච ඤත්තිචතුත්ථවාචිකූපසම්පදපබ්බජ්ජා නාම කම්මවාචාගහණතො පඨමමෙව වජිතබ්බත්තා. තත්ථ සාමණෙරපබ්බජ්ජං සන්ධාය වුත්තං ‘‘උපජ්ඣායං උද්දිස්ස පබ්බාජෙතී’’ති. උපජ්ඣායං උද්දිස්සාති උපජ්ඣායස්ස වෙය්යාවච්චකරට්ඨානනියමං කත්වා. පබ්බජ්ජාකම්මෙ අත්තනො ඉස්සරියමකත්වාති අත්ථො. දහරෙන භික්ඛුනා කෙසච්ඡෙදනං කාසායච්ඡාදනං සරණදානන්ති තීණි කිච්චානි කාතබ්බානියෙව. කෙචි ‘‘සරණානි පන සයං දාතබ්බානී’’ති පාඨං ඉධානෙත්වා දහරෙන භික්ඛුනා සරණානි න දාතබ්බානීති ¶ වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං දහරස්ස භික්ඛුත්තා, භික්ඛූනං පබ්බාජෙතුං ලභනත්තා ච. උපජ්ඣායො චෙ කෙසච්ඡෙදනඤ්ච කාසායච්ඡාදනඤ්ච අකත්වා පබ්බජ්ජත්ථං සරණානියෙව දෙති, න රුහති පබ්බජ්ජා පබ්බජ්ජාය අකත්තබ්බත්තා. කම්මවාචං සාවෙත්වා උපසම්පාදෙති, රුහති උපසම්පදා අපත්තචීවරානං උපසම්පදසිද්ධිතො, කම්මවිපත්තියා අභාවතො ච. ඛණ්ඩසීමන්ති උපචාරසීමට්ඨං බද්ධසීමං. පබ්බාජෙත්වාති කෙසච්ඡෙදනං සන්ධාය වුත්තං ‘‘කාසායානි අච්ඡාදෙත්වා’’ති කාසායච්ඡාදනස්ස විසුං වුත්තත්තා. සාමණෙරස්ස සරණදානස්ස අරුහත්තා ‘‘සරණානි පන සයං දාතබ්බානී’’ති වුත්තං. පුරිසං පබ්බාජෙතුන්ති සම්බන්ධො. හීති සච්චං. ආණත්තියාති භික්ඛූනං ආණත්තියා. යෙන කෙනචීති ගහට්ඨපබ්බජිතෙසු යෙන කෙනචි.

‘‘භබ්බරූපො’’ති වත්වා තස්ස අත්ථං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සහෙතුකො’’ති. සහෙතුකොති මග්ගඵලානං උපනිස්සයෙහි සහ පවත්තො. යසස්සීති පරිවාරයසෙන ච කිත්තියසෙන ච සමන්නාගතො. ඔකාසං කත්වාපීති ඔකාසං කත්වා එව. සයමෙවාති න අඤ්ඤො ආණාපෙතබ්බො. එත්තොයෙවාති දස්සනට්ඨානතොයෙව. අස්සාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්ස. ඛජ්ජු වාති කණ්ඩුවනං වා. ‘‘කච්ඡු වා’’තිපි පාඨො, පාමං වාති අත්ථො. පිළකා වාති ඵොටා වා. එත්තකෙනාති එතපමාණෙන ¶ ඝංසිත්වා න්හාපනමත්තෙන. අනිවත්තිධම්මාති ගිහිභාවං අනිවත්තනසභාවා. කතඤ්ඤූති කතස්සූපකාරස්ස ජානනසීලා. කතවෙදිනොති කතඤ්ඤූපකාරස්ස වෙදං පාකටං කරොන්තො.

අනිය්යානිකකථාති යාවදත්ථං සුපිත්වා යාවදත්ථං භුඤ්ජීත්වා චිත්තකෙළිං කරොන්තො අනුක්කණ්ඨිතො විහරාහීතිආදිකා කථා. නකථෙතබ්බං දස්සෙත්වා කථෙතබ්බං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථඛ්වස්සා’’ති. අස්සාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්ස. ආචික්ඛනාකාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආචික්ඛන්තෙන චා’’තිආදි. වණ්ණ…පෙ… වසෙනාති වණ්ණො ච සණ්ඨානඤ්ච ගන්ධො ච ආසයො ච ඔකාසො ච, තෙසං වසෙන, ආචික්ඛිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. හීති ඵලජොතකො, ආචික්ඛනස්ස ඵලං වක්ඛාමීති අත්ථො. සොති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛො. පුබ්බෙති පුබ්බභවෙ, පබ්බජනතො ¶ පුබ්බෙ වා. කණ්ටකවෙධාපෙක්ඛො පරිපක්කගණ්ඩො විය ඤාණං පවත්තතීති යොජනා. අස්සාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්ස. ඉන්දාසනීති සක්කස්ස වජිරාවුධො. සො හි ඉන්දෙන අසීයති ඛිපීයතීති ඉන්දාසනීති වුච්චති. ඉන්දාසනි පබ්බතෙ චුණ්ණයමානා විය සබ්බෙ කිලෙසෙ චුණ්ණයමානංයෙවාති යොජනා. ඛුරග්ගෙයෙවාති ඛුරස්ස කොටියමෙව. ඛුරකම්මපරියොසානෙයෙවාති අත්ථො. හීති සච්චං. තස්මාති යස්මා පත්තා, තස්මා. අස්සාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්ස.

ගිහිගන්ධන්ති ගෙහෙ ඨිතස්ස ජනස්ස ගන්ධං. අථාපීති යදිපි අච්ඡාදෙතීති සම්බන්ධො. අස්සාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්ස. ආචරියො වාති සරණදානාචරියො වා කම්මවාචාචරියො වා ඔවාදාචරියො වා. තංයෙව වාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛමෙව වා. තෙන භික්ඛුනාවාති ආචරියුපජ්ඣායභික්ඛුනා එව.

අනාණත්තියාති ආචරියුපජ්ඣායෙහි අනාණත්තියා. ඉමිනා ආචරියුපජ්ඣායෙහි අනාණත්තෙන යෙන කෙනචි නිවාසනාදීනි න කාතබ්බානීති දස්සෙති. භික්ඛුනාති ආචරියුපජ්ඣායභික්ඛුනා. තස්සෙවාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්සෙව. උපජ්ඣායමූලකෙති උපජ්ඣායමූලකෙ නිවාසනපාරුපනෙ. අයන්ති විනිච්ඡයො.

තත්ථාති පබ්බජ්ජූපසම්පදට්ඨානෙ. තෙසන්ති භික්ඛූනං. අථාති වන්දාපනතො පච්ඡා, වන්දාපනස්ස අනන්තරා වා. ‘‘එවං වදෙහී’’ති පාළිනයනිදස්සනමුඛෙන ‘‘යමහං වදාමි, තං වදෙහී’’ති අට්ඨකථානයං නිදස්සෙති. අථාති තදනන්තරං. අස්සාති පබ්බජ්ජාපෙක්ඛස්ස, දාතබ්බානීති සම්බන්ධො. එකපදම්පීති තීසු වාක්යපදෙසු එකං වාක්යපදම්පි, නවසු වා විභත්යන්තපදෙසු එකපදම්පි. එකක්ඛරම්පීති චතුවීසතක්ඛරෙසු එකක්ඛරම්පි.

එකතො ¶ සුද්ධියාති එකස්සෙව කම්මවාචාචරියස්ස ඨානකරණසම්පත්තියා සුජ්ඣනෙන. උභතො සුද්ධියාවාති උභයෙසං සරණදානාචරියසාමණෙරානං සුජ්ඣනෙන එව. ඨානකරණසම්පදන්ති උරආදිට්ඨානානඤ්ච සංවුතාදිකරණානඤ්ච සම්පදං. වත්තුන්ති ඨානකරණසම්පදං වත්තුං. න සක්කොතීති වත්තුං න සක්කොතීති යොජනා.

ඉමානීති ¶ සරණානි. චසද්දො උපන්යාසො, පනසද්දො පදාලඞ්කාරො. එකසම්බන්ධානීති එකතො සම්බන්ධානි. අනුනාසිකන්තං කත්වා දානකාලෙ ‘‘බුද්ධං’’ඉති ‘‘සරණං’’ඉති පදානඤ්ච ‘‘සරණං’’ඉති ‘‘ගච්ඡාමි’’ඉති පදානඤ්ච අන්තරා විච්ඡෙදමකත්වා එකසම්බන්ධමෙව කත්වා දාතබ්බානීති වුත්තං හොති. කස්මා තිණ්ණං පදානමන්තරා බ්යවධානස්ස කස්සචි අක්ඛරස්ස අභාවතො. විච්ඡින්දිත්වාති විච්ඡෙදං කත්වා. මකාරන්තං කත්වා දානකාලෙ තිණ්ණං පදානමන්තරා එකසම්බන්ධමකත්වා විච්ඡින්දිත්වා එව කත්වා දාතබ්බානීති වුත්තං හොති. කස්මා? තිණ්ණං පදානමන්තරා බ්යවධානස්ස නිස්සරස්ස මකාරස්ස අත්ථිභාවතො. අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. තන්ති වචනං, ‘‘නත්ථී’’තිපදෙ කත්තා, ‘‘න වුත්ත’’න්තිපදෙ කම්මං. තථාති ‘‘අහං භන්තෙ බුද්ධරක්ඛිතො’’තිආදිනා ආකාරෙන, අවදන්තස්ස සරණං න කුප්පති, බුකාරදකාරාදීනං බ්යඤ්ජනානං ඨානකරණසම්පදං හාපෙන්තස්සෙව සරණං කුප්පතීති අධිප්පායො.

‘‘තික්ඛත්තු’’න්ති ඉමිනා සකිං වා ද්වික්ඛත්තුං වා න වට්ටතීති දීපෙති. තික්ඛත්තුතො අධිකං පන සහස්සක්ඛත්තුම්පි වට්ටතියෙව. තත්ථාති තාසු පබ්බජ්ජාඋපසම්පදාසු. පරතොති පරස්මිං. සාති උපසම්පදා. පබ්බජ්ජා පන අනුඤ්ඤාතා එවාති සම්බන්ධො. පරතොපීති පිසද්දො පුබ්බාපෙක්ඛො. සාති පබ්බජ්ජා. එත්තාවතාති එත්තකෙන කෙසච්ඡෙදනකාසායච්ඡාදනසරණදානෙන. හීති ඵලජොතකො.

එසාති එසො සාමණෙරොති අත්ථො. ‘‘ගතිමා’’ති වත්වා තස්සත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පණ්ඩිතජාතිකො’’ති. අථාති එවං සති. අස්සාති සාමණෙරස්ස. තස්මිංයෙව ඨානෙති සාමණෙරභූමියං ඨිතට්ඨානෙයෙව. යථා භගවතා උද්දිට්ඨානි, තථා උද්දිසිතබ්බානීති යොජනා. එතන්ති ‘‘අනුජානාමි…පෙ… ජාතරූප රජතපටිග්ගහණා වෙරමණී’’ති වචනං.

තන්ති අන්ධකට්ඨකථායං වුත්තවචනං. යථාපාළියාවාති එවසද්දො සන්නිට්ඨානත්ථො, තෙන යථාපාළියාව උද්දිසිතබ්බානි. යථාපාළිං විසජ්ජෙත්වා අඤ්ඤථා එව උද්දිසිතබ්බානීති වාදං නිවාරෙති. යථාපාළිං විසජ්ජෙත්වා ¶ අඤ්ඤථා ‘‘පාණාතිපාතා වෙරමණිං සික්ඛාපදං සමාදියාමී’’ති ¶ උද්දිසන්තොපි නිද්දොසොයෙව. හීති සච්චං, යස්මා වා. තානීති සික්ඛාපදානි. යාවාති යත්තකං කාලං න ජානාති, න කුසලො හොතීති සම්බන්ධො. සන්තිකාවචරොයෙවාති ආචරියුපජ්ඣායානං සමීපෙ අවචාරොව. අස්සාති සාමණෙරස්ස. කප්පියාකප්පියන්ති දසසික්ඛාපදවිනිමුත්තං කප්පියං පරාමාසාදිඤ්ච අකප්පියං අපරාමාසාදිඤ්ච. තෙනාපීති සාමණෙරෙනාපි. නාසනඞ්ගානීති ලිඞ්ගනාසනඅඞ්ගානි. සාධුකං සික්ඛිතබ්බන්ති සාධුකං අසික්ඛන්තස්ස ලිඞ්ගනාසනඤ්ච දණ්ඩකම්මනාසනඤ්ච හොතීති අධිප්පායො.

35. මය්හන්තිපදස්ස ‘‘අනුප්පත්තා සච්ඡිකතා’’තිපදෙසු ඡට්ඨීකත්තුභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මයා ඛොති අත්ථො’’ති. ‘‘අථ වා’’තිආදිනා ‘‘මය්හ’’න්තිපදස්ස ‘‘යොනිසො මනසිකාරා, යොනිසො සම්මප්පධානා’’තිපදෙසු සම්බන්ධභාවං දස්සෙති. ‘‘යොනිසො මනසිකාරා, යොනිසො සම්මප්පධානා’’ති එත්ථ කාරණත්ථෙ නිස්සක්කවචනන්ති ආහ ‘‘තෙන හෙතුනා’’ති. ‘‘පුනා’’තිආදිනා ‘‘මය්හ’’න්තිපදං ‘‘යොනිසො මනසිකාරා, යොනිසො සම්මප්පධානා’’තිපදෙසු සාම්යත්ථෙ සාමිභාවෙන යොජෙත්වා පුන ‘‘අනුප්පත්තා, සච්ඡිකතා’’ති පදෙසු කත්තුත්ථෙ සාමිභාවෙන විභත්තිවිපල්ලාසො කාතබ්බොති දස්සෙති.

36. භද්දං රූපඤ්ච චිත්තඤ්ච එතෙසමත්ථීති භද්දකා. වග්ගබන්ධනං වග්ගො උත්තරපදලොපෙන, වග්ගෙන චරන්තීති වග්ගියා. භද්දකා ච තෙ වග්ගියා චාති භද්දවග්ගියා කකාරලොපෙනාති අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භද්දවග්ගියා’’තිආදි. ‘‘වොකාරො නිපාතමත්තො’’ති ඉමිනා තුම්හසද්දස්ස ච යොවචනස්ස ච කාරියභාවං නිවත්තෙති. හීති සච්චං. තෙති භද්දවග්ගියා. ඉදන්ති පඤ්චසීලරක්ඛනං. පුබ්බකම්මන්ති පුබ්බෙ උපචිතං කුසලකම්මං.

38. පරියාදියෙය්යන්ති ¶ එත්ථ දාධාතුස්ස පරීති ච ආති ච උපසග්ගවසෙන අභිභවනත්ථොති ආහ ‘‘අභිභවෙය්ය’’න්ති.

39. පච්ඡා ¶ පක්ඛිත්තාති සඞ්ගීතිතො පරං පොත්ථකාරූළ්හෙහි ඨපිතාති අත්ථො.

44. ‘‘එවං වදන්තො විය ඔණතො’’ති ඉමිනා ‘‘ආහරහත්ථො’’තිපදස්ස තද්ධිතභාවං දස්සෙති. විත්ථිණ්ණමුඛත්තා මන්දං හීනං අතිමුඛමෙතාසන්ති වචනත්ථෙන අග්ගිකපාලා මන්දාමුඛියොති වුච්චන්තීති ආහ ‘‘අග්ගිභාජනානි වුච්චන්තී’’ති.

51. යස්මා යො නාගදමනකාලො චිරං පතති පවත්තති, තස්මා සො චිරපතිකොති වුච්චති, තස්මා චිරපතිකා පට්ඨාය අභිප්පසන්නාති යොජනා. ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චිරකාලතො පට්ඨායා’’ති.

52. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ‘‘ජටාමිස්ස’’න්තිආදිපදෙසු. ඛාරිකාජන්ති එත්ථ කමණ්ඩලුආදිකා තාපසපරික්ඛාරා ඛාරීති වුච්චන්ති, ඛාරිසඞ්ඛාතෙන භාරෙන පූරිතො කාජො ඛාරිකාජොති අත්ථං එකදෙසෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඛාරිභාරො’’ති.

55. ලට්ඨිසද්දො තරුණරුක්ඛවාචකො ‘‘අම්බලට්ඨිකාය’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.2), ඉධාපි තරුණතාලරුක්ඛො ලට්ඨි නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තාලුය්යානෙ’’ති. වටරුක්ඛෙති නිග්රොධරුක්ඛෙ. එත්ථ ‘‘වට’’ඉති ඉමිනා වටරුක්ඛො බහුමූලත්තා සුට්ඨුං පතිට්ඨාතීති අත්ථෙන සුප්පතිට්ඨො නාමාති දස්සෙති. ‘‘රුක්ඛෙ’’ඉති ඉමිනා චෙතියසද්දො චෙතියරුක්ඛෙ වත්තතීති දස්සෙති, දෙවාලයඤ්ච ථූපඤ්ච නිවත්තෙති. තස්සාති වටරුක්ඛස්ස. එතන්ති ‘‘සුප්පතිට්ඨෙ චෙතියෙ’’ති එතං නාමං. ලොකවොහාරවසෙන දසසහස්සසඞ්ඛාතෙ සඞ්ඛ්යාවිසෙසෙ නීහරිත්වා යුජ්ජිතබ්බන්ති නියුතන්ති වචනත්ථෙන ¶ දසසහස්සං නියුතං නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකනියුතං දසසහස්සානී’’ති. ‘‘නහුත’’න්තිපි පාඨො, සො අයුත්තො නහුතසඞ්ඛාතෙන සඞ්ඛ්යාවිසෙසෙන මිස්සීභාවෙන පසඞ්ගත්තා. තෙසන්ති ද්වාදසනියුතානං බ්රාහ්මණගහපතිකානං.

‘‘කිසසරීරත්තා’’ති ඉමිනා කිසො කො අත්තා එතෙසන්ති කිසකාති වචනත්ථං දස්සෙති. කකාරො හෙත්ථ අත්තවාචකො. ‘‘ඔවාදකො’’ති ඉමිනා ඔවදානොති එත්ථ යුපච්චයො කත්තුත්ථොති දස්සෙති. ගාථාබන්ධත්තා අකාරස්ස දීඝො. ‘‘අථ වා’’තිආදිනා කිසකො හුත්වා අඤ්ඤෙ ඔවදානො ¶ කිසකොවදානොති වචනත්ථං දස්සෙති. ඉදන්ති ඉදං අත්ථජාතං, අයමත්ථො වා. ත්වං පහාසීති සම්බන්ධො. තන්ති තුවං. ඉති වුත්තං හොතීති යොජනා.

කාමිත්ථියොති එකාරලොපවසෙන සන්ධීති ආහ ‘‘කාමෙ ඉත්ථියො චා’’ති. උපචීසූති එත්ථ කාමඛන්ධකිලෙසඅභිසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතෙසු චතූසු උපධීසු ඛන්ධුපධි අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ඛන්ධුපධීසූ’’ති.

කොචරහීති එත්ථ කොසද්දො ‘‘කො තෙ බලං මහාරාජා’’තිආදීසු (ජා. 2.22.1880) විය ක්වසද්දත්ථොති ආහ ‘‘ක්වචරහී’’ති. නිපාතොයෙවෙස.

පදසද්දස්ස චරණපදාදයො නිවත්තෙතුං වුත්තං ‘‘නිබ්බානපද’’න්ති. ‘‘සන්තසභාවතායා’’තිආදිනා සන්තො සභාවො ඉමස්ස පදස්සාති සන්තං. නත්ථි උපධයො එත්ථාති අනුපධිකං. නත්ථි කිඤ්චනමෙත්ථාති අකිඤ්චනං. තීසු භවෙසු න සඤ්ජතීති අසත්තං. අඤ්ඤථා න භවතීති අනඤ්ඤථාභාවි. අඤ්ඤෙන කෙනචි න නෙතබ්බන්ති අනඤ්ඤනෙය්යන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. තෙනාති ‘‘සන්ත’’න්තිආදිපදෙන. මෙති මම, මනොති සම්බන්ධො. එත්ථ දෙවමනුස්සලොකෙ මෙ මනො රතො නාමාති කිං වක්ඛාමි. ඉති ඉමමත්ථං දස්සෙතීති යොජනා.

57. අස්සාසකාති එත්ථ ආපුබ්බො සාසධාතු ආපුබ්බ සිසධාතුනා සදිසො, ‘‘මෙ’’ති ඡට්ඨීයොගත්තා ණ්වුපච්චයො ච භාවත්ථොති ¶ ආහ ‘‘ආසිසනා’’ති. ‘‘පත්ථනා’’ති ඉමිනා ආපුබ්බසිසධාතුයා අත්ථං දස්සෙති. අස්සාති බිම්බිසාරරඤ්ඤො. තත්ථාති රතනත්තයෙ. නිච්ඡයගමනමෙවාති ‘‘සරණ’’ඉතිනිච්ඡයෙන ජානනමෙව ගතො. අත්තසන්නිය්යාතනන්ති අත්තනො අත්තානං රතනත්තයෙ සන්නිය්යාතනං. ඉමිනා අත්තසන්නිය්යාතන, පණිපාත, තප්පරායන, සිස්සභාවූපගමනසඞ්ඛාතෙසු චතූසු සරණගමනෙසු (දී. නි. අට්ඨ. 1.250; ම. නි. අට්ඨ. 1.56; ඛු. පා. අට්ඨ. 1.සරණගමනගමකවිභාවනා) අත්තසන්නිය්යාතනසරණගමනං දීපෙති. අයන්ති බිම්බිසාරො රාජා. තන්ති නියතසරණතං. පණිපාතගමනඤ්චාති එත්ථ පණීති කරො. යථා හි පාදපදසද්දා දීඝරස්සවසෙන හුත්වා චරණං වදන්ති, එවං පාණිපණිසද්දා කරං වදන්ති. තස්මා වුත්තං ‘‘පණීති කරො’’ති. පතනං පාතො, පණිනො පාතො පණිපාතො. අත්ථතො අඤ්ජලිපණමනන්ති වුත්තං හොති. තස්ස ගමනඤ්ච ගච්ඡන්තොති අත්ථො. ඉමිනා පණිපාතසරණගමනං ¶ දීපෙති. චසද්දො ‘‘පාකට’’න්ති එත්ථාපි යොජෙතබ්බො. පාකටඤ්ච කරොන්තොති හි අත්ථො.

58. සිඞ්ගීනික්ඛසවණ්ණොති එත්ථ සිඞ්ගීසඞ්ඛාතො නික්ඛො සිඞ්ගීනික්ඛො, තෙන සමානො වණ්ණො එතස්සාති සිඞ්ගීනික්ඛසවණ්ණොති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සිඞ්ගීසුවණ්ණනික්ඛෙන සමානවණ්ණො’’ති. තත්ථ ‘‘සුවණ්ණ’’ඉතිපදෙන නික්ඛසද්දස්ස සුවණ්ණත්ථං දස්සෙති, පඤ්චසුවණ්ණාදයො අත්ථෙ නිවත්තෙති. ‘‘සමාන’’ඉතිපදෙන සවණ්ණොති එත්ථ සකාරො සමානසද්දස්සෙව කාරියොති දස්සෙති. සබ්බෙසූති අඛිලෙසු චක්ඛාදිඉන්ද්රියෙසු. දන්තොති දමිතො. ඉන්ද්රියසංවරොති වුත්තං හොති. තමෙවත්ථං පාකටං කරොන්තො ආහ ‘‘භගවතො හී’’තිආදි.

59. ඔණීතො පත්තතො පාණි යෙනාති ඔණීතපත්තපාණීති වචනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පත්තතො චා’’තිආදි. ‘‘අපනීතපාණි’’න්ති ඉමිනා ඔණීතසද්දො අපනීතත්ථො, පාණිසද්දෙන ච සම්බන්ධිතබ්බොති දස්සෙති. ‘‘සල්ලක්ඛෙත්වා’’ති ඉමිනා ‘‘භගවන්ත’’න්ති ඉමං කම්මං ‘‘සල්ලක්ඛෙත්වා’’ති පාඨසෙසෙන යොජෙතබ්බන්ති දස්සෙති. එකමන්තන්ති එත්ථ අන්තසද්දො සමීපදෙසත්ථො, කොටිදෙසත්ථො වා හොති ¶ , උපයොගවචනඤ්ච භුම්මත්ථෙ හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකස්මිං පදෙසෙ’’ති. අත්ථිකපයොගෙ කරණස්ස සම්භවතො ආහ ‘‘බුද්ධාභිවාදනගමනෙන වා ධම්මස්සවනගමනෙන වා’’ති. අප්පාකිණ්ණන්ති එත්ථ අප්පසද්දො පටිසෙධත්ථොති ආහ ‘‘අනාකිණ්ණ’’න්ති. ‘‘අබ්බොකිණ්ණ’’න්තිපි පාඨො. අප්පනිග්ඝොසන්ති එත්ථ ‘‘අප්පසද්ද’’න්තිපදෙන වචනසද්දස්ස ගහිතත්තා ඉමිනා පාරිසෙසනයෙන නගරනිග්ඝොසසද්දොයෙව ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘නගරනිග්ඝොසසද්දෙන අප්පනිග්ඝොස’’න්ති. තීසු පාඨෙසු පඨමෙන පාඨෙන ජනස්ස වාතො ජනවාතො, තෙන විරහිතං විජනවාතන්ති විකප්පං දස්සෙති. දුතියෙන ජනස්ස වාදො ජනවාදො, තෙන විරහිතං විජනවාදන්ති විකප්පං දස්සෙති. තතියෙන ජනස්ස පාතො සඤ්චරණං ජනපාතො, තෙන විරහිතං විජනපාතන්ති විකප්පං දස්සෙති. රහස්සං කරීයති එත්ථාති රාහස්සෙය්යකං. මනුස්සානං රාහස්සෙය්යකං මනුස්සරාහස්සෙය්යකන්ති වචනත්ථං දස්සෙති ‘‘මනුස්සාන’’න්තිආදිනා.

14. සාරිපුත්තමොග්ගල්ලාන පබ්බජ්ජාකථා

60. ‘‘තෙති සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා. අගමංසු කිරාති යොජනා. තත්රාති ගිරග්ගසමජ්ජෙ. අථාති පරිවිතක්කනානන්තරං. තස්සාති සඤ්චයස්ස. පාරන්ති පරතීරං. එත්ථාති තුම්හාකං වාදෙ. ඉදන්ති අයං වාදො එත්තකොයෙවාති අත්ථො. යොති යො කොචි. ත්වඤ්ච අහඤ්ච ¶ අම්හෙ, තෙසු. නාමතුම්හසඞ්ඛාතෙසු හි තීසු සද්දෙසු එකසෙසෙන කත්තබ්බෙසු පච්ඡිමස්සෙව එකසෙසො කාතබ්බො. තෙනාති කතිකකරණහෙතුනා.

සංඛෙපෙන වුත්තං විත්ථාරෙන දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉදං හී’’තිආදි. අත්ථීකෙහීති අමතෙන අත්ථිකෙහි. උපඤ්ඤාතං මග්ගන්ති අමතස්ස මග්ගො උපගන්ත්වා ඤාතො. ඤාතො චෙව උපගතො චාති සහ උපසග්ගෙන පදං පරිවත්තිත්වා අත්ථං කථෙන්තො උපසග්ගත්ථො ච ධාතුත්ථො ච විසුංයෙව හොතීති ඤාපෙති. අත්ථිකෙහි අම්හෙහි උපඤ්ඤාතං ¶ නිබ්බානං මග්ගං මග්ගන්තො අනුබන්ධෙය්යන්ති වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. මග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණඤාණෙහි උපගන්ත්වා ඤාතබ්බන්ති උපඤ්ඤාතං නිබ්බානං. මග්ගධාථුයා අන්වෙසනත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පරියෙසන්තො’’ති.

සාරිපුත්තොපි පඤ්හං පුච්ඡීති සම්බන්ධො. කමණ්ඩලුතොති කුණ්ඩිකතො. අත්තනො ච පරෙසඤ්ච අකථනෙන අන්තරෙ විවරං පටිසන්දහතීති පටිසන්ධාරො, තං. එත්ථාති ‘‘න ත්යාහං සක්කොමී’’තිපදෙ. අධිප්පායො එවං වෙදිතබ්බොති යොජනා. එත්තකන්ති එත්තකං පඤ්හං. ඉමස්සාති පරිබ්බාජකස්ස. අවිසයභාවන්ති අත්තනො අවිසයභාවං.

හෙතුං පටිච්ච භවන්තීති හෙතුප්පභවාති වචනත්ථෙන පඤ්චක්ඛන්ධා හෙතුප්පභවා නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘හෙතුප්පභවා නාම පඤ්චක්ඛන්ධා’’ති. තෙනාති ‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා’’ති පදෙන. අස්සාති සාරිපුත්තපරිබ්බාජකස්ස. ‘‘තෙසං හෙතු නාම සමුදයසච්ච’’න්ති ඉමිනා හිනොති එතස්මා ඵලන්ති හෙතූති වචනත්ථෙන සමුදයසච්චං හෙතු නාමාති දස්සෙති. තඤ්චාති සමුදයසච්චඤ්ච. තෙසන්ති එත්ථ තසද්දස්ස විසයං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘උභින්නම්පි සච්චාන’’න්ති. අපවත්තිවසෙන නිරුජ්ඣති එත්ථාති නිරොධො. තඤ්චාති නිරොධඤ්ච. තෙනාති ‘‘තෙසඤ්ච යො නිරොධො’’තිපදෙන. අස්සාති සාරිපුත්තපරිබ්බාජකස්ස. එත්ථාති ඉමිස්සං ගාථායං, චතූසු සච්චෙසු වා. නයතොති නානන්තරිකනයතො, අවිනාභාවනයතො වා, නෙත්තිදෙසනාහාරනයතො වා. තමෙවත්ථං පාකටං කරොන්තො ආහ ‘‘නිරොධෙ හී’’තිආදි. එකදෙසසරූපෙකසෙසනයෙන වා මග්ගසච්චං ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අථ වා’’තිආදි. නිරොධො ච නිරොධූපායො ච නිරොධොති එකදෙසසරූපෙකසෙසො කාතබ්බො. තෙසඤ්චාති එත්ථ අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථෙන චසද්දෙන මග්ගසච්චං ගහෙතබ්බන්තිපි වදන්ති. අයං නයො අට්ඨකථායං න වුත්තො. තමෙවත්ථන්ති චතුසච්චසඞ්ඛාතං තමෙවත්ථං. පටිපාදෙන්තොති නිගමෙන්තො.

‘‘සචෙපී’’ති ¶ ඉමිනා යදීති පදස්සත්ථං වණ්ණෙති. ‘‘එත්තකමෙවා’’ති ඉමිනා තාවදෙවාති පදස්සත්ථං ¶ වණ්ණෙති. ‘‘ඉතො උත්තරි නත්ථී’’ති ඉමිනා එවකාරස්ස ඵලං දස්සෙති. ඉතොති සොතාපත්තිඵලතො. ‘‘ඉදං…පෙ… පත්තබ්බ’’න්ති ඉමිනා ‘‘එත්තකමෙවා’’ති පදස්ස අත්ථසරූපං දස්සෙති. ‘‘එසො එව ධම්මො’’ති ඉමිනා ‘‘එසෙව ධම්මො’’තිපදස්ස අත්ථං වණ්ණෙති. පච්චබ්යත්ථාති පතිඅවපුබ්බො ඉධාතු පටිවිද්ධත්ථොති ආහ ‘‘පටිවිද්ධත්ථා’’ති. තුම්හෙහීති අස්සජිත්ථෙරං සන්ධායාහ. ඉමිනා ‘‘පච්චබ්යත්ථා’’ති එත්ථ හිය්යත්තනීපරස්සපදමජ්ඣිමපුරිසබහුවචනත්ථවිභත්තිං දීපෙති. කප්පනහුතෙහීති කප්පානං නහුතෙහි, කොටිපකොටිසතසහස්සානං සතෙහි නහුතෙහීති අත්ථො. අබ්භතීතන්ති අභිඅතීතං. අම්හෙහි අදිට්ඨමෙව හුත්වා අතික්කමාපිතන්ති අත්ථො.

62. ආරම්මණභූතස්ස නිබ්බානස්ස ගම්භීරත්තා ආරම්මණිකභූතං ඤාණම්පි ගම්භීරමෙවාධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘ගම්භීරස්ස ච ඤාණස්සා’’ති. යථා හි සණ්හවත්ථස්ස සිබ්බනත්ථාය සණ්හසූචි අධිප්පෙතාති. උපධීනං සම්මා ඛයට්ඨෙන නිබ්බානං උපධිසඞ්ඛයං නාමාති ආහ ‘‘උපධිසඞ්ඛයෙති නිබ්බානෙ’’ති. තදාරම්මණායාති තංනිබ්බානාරම්මණාය. විමුත්තියාති ඵලවිමුත්තියා. සාවකපාරමීඤාණෙති අග්ගසාවකපාරමීඤාණෙ. තෙසූති සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙසු. අඩ්ඪමාසෙන අරහත්තෙ පතිට්ඨිතොති සම්බන්ධො.

අතීතෙති කප්පසතසහස්සාධිකෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යමත්ථකෙ. තස්සාති බුද්ධස්ස සන්තිකෙ අග්ගසාවකභාවං පත්ථෙසීති යොජනා. අස්සමෙති මුනීනං ඨානෙ. තඤ්හි ආ කොධං, ආ භුසො වා රාගාදයො සමෙන්ති එත්ථාති අස්සමොති වුච්චති, තස්මිං. පත්ථයිත්වා ච පෙසෙසීති සම්බන්ධො. තත්ථාති නීලුප්පලමණ්ඩපෙ. තෙසූති තාපසසෙට්ඨීසු.

63. යෙසන්ති කුලානං. ‘‘විධවභාවායා’’ති ඉමිනා විධවාය භාවො වෙධබ්යන්ති වචනත්ථං දස්සෙති. විධවාති ච පතිසුඤ්ඤා. සා හි ධවෙන විගතාති ‘‘විධවා’’ති ච, විගතො ධවො ඉමිස්සාති ‘‘විධවා’’ති ච වුච්චති. උභයෙනාපීති පුත්තපබ්බජ්ජපතිපබ්බජ්ජසඞ්ඛාතෙන දුවිධෙනපි.

සඤ්චයානීති ¶ එත්ථ නිස්සයූපචාරෙන නිස්සයෙ නිස්සිතූපචාරො හොතීති ආහ ‘‘සඤ්චයස්ස අන්තෙවාසිකානී’’ති. අථ වා ණපච්චයො තස්සෙදමත්ථෙ හොතීති ආහ ‘‘සඤ්චයස්ස අන්තෙවාසිකානී’’ති. ‘‘මගධාන’’න්ති බහුවචනවසෙන වුත්තත්තා ජනපදස්ස නාමන්ති ආහ ‘‘මගධානං ජනපදස්සා’’ති. ගිරිබ්බජන්ති එත්ථ වජො වියාති වජො, ගිරි. වජසදිසො ගිරි එත්ථාති ¶ ගිරිබ්බජං පදහෙට්ඨුපරියවසෙන, නගරං. ‘‘මහාවීරියවන්තො’’ති ඉමිනා මහන්තො වීරො එතෙසං තථාගතානන්ති මහාවීරාති වචනත්ථං දස්සෙති. ධම්මෙන නයමානානං කා උසූයා විජානතන්ති එත්ථ කච්චායනනයෙන (කච්චායනෙ 277 සුත්තෙ) උසූයපයොගෙ සම්පදානං හොතීති ආසඞ්කා භවෙය්යාති ආහ ‘‘භුම්මත්ථෙ සාමිවචනං, උපයොගත්ථෙ වා’’ති. විජානන්තානන්ති විජානන්තෙසු තථාගතෙසු, විජානන්තෙ වා.

64. අනුපජ්ඣායකාති එත්ථ වජ්ජාවජ්ජං උපගන�