అట్ఠకథా > అభిధమ్మపిటక (అట్ఠకథా) > ధమ్మసఙ్గణి-అట్ఠకథా

తత్థ ¶ కేనట్ఠేన అభిధమ్మో? ధమ్మాతిరేకధమ్మవిసేసట్ఠేన. అతిరేకవిసేసత్థదీపకో హేత్థ ‘అభి’-సద్దో. ‘‘బాళ్హా మే దుక్ఖా వేదనా అభిక్కమన్తి నో పటిక్కమన్తి’’ (మ. ని. ౩.౩౮౪; సం. ని. ౫.౧౯౫) ‘‘అభిక్కన్తవణ్ణా’’తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౧-౨) వియ. తస్మా యథా సముస్సితేసు బహూసు ఛత్తేసు చేవ ధజేసు చ యం అతిరేకప్పమాణం విసేసవణ్ణసణ్ఠానఞ్చ ఛత్తం, తం ‘అతిచ్ఛత్త’న్తి వుచ్చతి, యో అతిరేకప్పమాణో నానావిరాగవణ్ణవిసేససమ్పన్నో చ ధజో సో ‘అతిధజో’తి వుచ్చతి, యథా చ ఏకతో సన్నిపతితేసు బహూసు రాజకుమారేసు చేవ దేవేసు చ యో జాతిభోగయసఇస్సరియాదిసమ్పత్తీహి అతిరేకతరో చేవ విసేసవన్తతరో చ రాజకుమారో సో ‘అతిరాజకుమారో’తి వుచ్చతి, యో ఆయువణ్ణఇస్సరియయససమ్పత్తిఆదీహి అతిరేకతరో చేవ విసేసవన్తతరో చ దేవో సో ‘అతిదేవో’తి వుచ్చతి, తథారూపో బ్రహ్మాపి ‘అతిబ్రహ్మా’తి వుచ్చతి, ఏవమేవ అయమ్పి ధమ్మో ధమ్మాతిరేకధమ్మవిసేసట్ఠేన ‘అభిధమ్మో’తి వుచ్చతి.

సుత్తన్తఞ్హి పత్వా పఞ్చక్ఖన్ధా ఏకదేసేనేవ విభత్తా, న నిప్పదేసేన; అభిధమ్మం పత్వా పన సుత్తన్తభాజనీయఅభిధమ్మభాజనీయపఞ్హపుచ్ఛకనయానం వసేన నిప్పదేసతో విభత్తా. తథా ద్వాదసాయతనాని, అట్ఠారస ధాతుయో, చత్తారి సచ్చాని, బావీసతిన్ద్రియాని, ద్వాదసపదికో పచ్చయాకారో. కేవలఞ్హి ¶ ఇన్ద్రియవిభఙ్గే సుత్తన్తభాజనీయం నత్థి, పచ్చయాకారే చ పఞ్హపుచ్ఛకం నత్థి. సుత్తన్తఞ్చ పత్వా చత్తారో సతిపట్ఠానా ఏకదేసేనేవ విభత్తా, న నిప్పదేసేన; అభిధమ్మం పత్వా పన తిణ్ణమ్పి నయానం వసేన నిప్పదేసతోవ విభత్తా. తథా చత్తారి సమ్మప్పధానాని, చత్తారో ఇద్ధిపాదా, సత్త బోజ్ఝఙ్గా, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో, చత్తారి ఝానాని, చతస్సో అప్పమఞ్ఞాయో, పఞ్చ సిక్ఖాపదాని, చతస్సో పటిసమ్భిదా. కేవలఞ్హేత్థ సిక్ఖాపదవిభఙ్గే సుత్తన్తభాజనీయం నత్థి. సుత్తన్తం పత్వా చ ఞాణం ఏకదేసేనేవ విభత్తం న నిప్పదేసేన; తథా కిలేసా. అభిధమ్మం పత్వా పన ‘‘ఏకవిధేన ఞాణవత్థూ’’తిఆదినా (విభ. ౭౫౧) నయేన మాతికం ఠపేత్వా నిప్పదేసతోవ ¶ విభత్తం. తథా ఏకకతో పట్ఠాయ అనేకేహి నయేహి కిలేసా. సుత్తన్తం ¶ పత్వా చ భూమన్తరపరిచ్ఛేదో ఏకదేసేనేవ విభత్తో, న నిప్పదేసేన; అభిధమ్మం పన పత్వా తిణ్ణమ్పి నయానం వసేన భూమన్తరపరిచ్ఛేదో నిప్పదేసతోవ విభత్తో. ఏవం ధమ్మాతిరేకధమ్మవిసేసట్ఠేన అభిధమ్మోతి వేదితబ్బో.

పకరణపరిచ్ఛేదతో పనేస ధమ్మసఙ్గణీవిభఙ్గధాతుకథాపుగ్గలపఞ్ఞత్తికథావత్థుయమకపట్ఠానానం సత్తన్నం పకరణానం వసేన ఠితో. అయమేత్థ ఆచరియానం సమానకథా. వితణ్డవాదీ పనాహ – ‘కథావత్థు కస్మా గహితం? నను సమ్మాసమ్బుద్ధస్స పరినిబ్బానతో అట్ఠారసవస్సాధికాని ద్వే వస్ససతాని అతిక్కమిత్వా మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరేనేతం ఠపితం? తస్మా సావకభాసితత్తా ఛడ్డేథ న’న్తి. ‘కిం పన ఛప్పకరణాని అభిధమ్మో’తి? ‘ఏవం న వదామీ’తి. ‘అథ కిం వదేసీ’తి. ‘సత్తప్పకరణానీ’తి. ‘కతరం గహేత్వా సత్త కరోసీ’తి? ‘మహాధమ్మహదయం నామ అత్థి, ఏతేన సహ సత్తా’తి. ‘మహాధమ్మహదయే అపుబ్బం నత్థి, కతిపయావ పఞ్హావారా అవసేసా, కథావత్థునావ సద్ధిం సత్తా’తి. ‘నో కథావత్థునా, మహాధాతుకథా ¶ నామ అత్థి, తాయ సద్ధిం సత్తా’తి. ‘మహాధాతుకథాయం అపుబ్బం నత్థి, అప్పమత్తికావ తన్తి అవసేసా. కథావత్థునావ సద్ధిం సత్తా’తి.

సమ్మాసమ్బుద్ధో హి సత్తప్పకరణాని దేసేన్తో కథావత్థుం పత్వా యా ఏసా పుగ్గలవారే తావ చతూసు పఞ్హేసు ద్విన్నం పఞ్చకానం వసేన అట్ఠముఖా వాదయుత్తి తం ఆదిం కత్వా సబ్బకథామగ్గేసు అసమ్పుణ్ణభాణవారమత్తాయ పాళియా మాతికం ఠపేసి. సా పనేసా ‘‘పుగ్గలో ఉపలబ్భతి సచ్చికట్ఠపరమత్థేనాతి. ఆమన్తా. యో సచ్చికట్ఠో పరమత్థో తతో సో పుగ్గలో ఉపలబ్భతి సచ్చికట్ఠపరమత్థేనాతి. నహేవం వత్తబ్బే. ఆజానాహి నిగ్గహం…పే… పుగ్గలో నుపలబ్భతి సచ్చికట్ఠపరమత్థేనాతి. ఆమన్తా. యో సచ్చికట్ఠో పరమత్థో తతో సో పుగ్గలో నుపలబ్భతి సచ్చికట్ఠపరమత్థేనాతి. నహేవం వత్తబ్బే. ఆజానాహి నిగ్గహం…పే…. సబ్బత్థ పుగ్గలో ఉపలబ్భతి సబ్బత్థ పుగ్గలో నుపలబ్భతి, సబ్బదా పుగ్గలో ఉపలబ్భతి సబ్బదా పుగ్గలో నుపలబ్భతి, సబ్బేసు పుగ్గలో ఉపలబ్భతి సబ్బేసు పుగ్గలో నుపలబ్భతి సచ్చికట్ఠపరమత్థేనా’’తి (కథా. ౧౫-౧౬) ఏవం పఠమం వాదం నిస్సాయ ¶ పఠమం నిగ్గహం, దుతియం నిస్సాయ దుతియం …పే… అట్ఠమం నిస్సాయ అట్ఠమం నిగ్గహం దస్సేన్తేన సత్థారా ఠపితా. ఇమినా నయేన సబ్బత్థ మాతికాఠపనం వేదితబ్బం. తం పనేతం మాతికం ఠపేన్తో ఇమం దిస్వా ఠపేసి – మమ పరినిబ్బానతో అట్ఠారసవస్సాధికానం ద్విన్నం వస్ససతానం మత్థకే మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరో నామ భిక్ఖు ¶ భిక్ఖుసహస్సమజ్ఝే నిసిన్నో సకవాదే పఞ్చ సుత్తసతాని పరవాదే పఞ్చాతి సుత్తసహస్సం సమోధానేత్వా దీఘనికాయప్పమాణం కథావత్థుప్పకరణం భాజేస్సతీతి.

మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరోపి ఇదం పకరణం దేసేన్తో న అత్తనో ఞాణేన దేసేసి, సత్థారా పన దిన్ననయేన ఠపితమాతికాయ దేసేసి. ఇతి సత్థారా దిన్ననయేన ఠపితమాతికాయ దేసితత్తా సకలమ్పేతం పకరణం బుద్ధభాసితమేవ నామ జాతం. యథా కిం? యథా మధుపిణ్డికసుత్తన్తాదీని ¶ . మధుపిణ్డికసుత్తన్తస్మిఞ్హి భగవా ‘‘యతోనిదానం భిక్ఖు పురిసం పపఞ్చసఞ్ఞాసఙ్ఖా సముదాచరన్తి, ఏత్థ చే నత్థి అభినన్దితబ్బం అభివదితబ్బం అజ్ఝోసితబ్బం, ఏసేవన్తో రాగానుసయాన’’న్తి (మ. ని. ౧.౨౦౨) మాతికం ఠపేత్వా ఉట్ఠాయాసనా విహారం పావిసి.

ధమ్మప్పటిగ్గాహకా భిక్ఖూ మహాకచ్చానత్థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా దసబలేన ఠపితమాతికాయ అత్థం పుచ్ఛింసు. థేరో పుచ్ఛితమత్తకేనేవ అకథేత్వా దసబలస్స అపచితిదస్సనత్థం ‘‘సేయ్యథాపి ఆవుసో పురిసో సారత్థికో సారగవేసీ’’తి (మ. ని. ౧.౨౦౩) సారోపమం ఆహరిత్వా సారరుక్ఖో వియ భగవా సాఖాపలాససదిసా సావకా, ‘‘సో హావుసో భగవా జానం జానాతి, పస్సం పస్సతి చక్ఖుభూతో ఞాణభూతో ధమ్మభూతో బ్రహ్మభూతో వత్తా పవత్తా అత్థస్స నిన్నేతా అమతస్స దాతా ధమ్మస్సామీ తథాగతో’’తి సత్థారం థోమేత్వా పునప్పునం థేరేహి యాచితో సత్థారా ఠపితమాతికాయ అత్థం విభజిత్వా ‘‘ఆకఙ్ఖమానా చ పన తుమ్హే ఆయస్మన్తో భగవన్తంయేవ ఉపసఙ్కమిత్వా ఏతమత్థం పటిపుచ్ఛేయ్యాథ సచే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సద్ధిం సంసన్దియమానం సమేతి గణ్హేయ్యాథ, నో చే మా గణ్హిత్థా’’తి ఇమినా అధిప్పాయేన ‘‘యథా వో భగవా బ్యాకరోతి తథా నం ధారేయ్యాథా’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసి.

తే ¶ సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛింసు. సత్థా దుక్కథితం కచ్చానేనాతి అవత్వా సువణ్ణాలిఙ్గం ఉస్సాపేన్తో వియ గీవం ఉన్నామేత్వా సుపుప్ఫితసతపత్తసస్సిరికం మహాముఖం పూరేన్తో బ్రహ్మస్సరం నిచ్ఛారేత్వా సాధు సాధూతి థేరస్స సాధుకారం దత్వా ‘‘పణ్డితో, భిక్ఖవే, మహాకచ్చానో, మహాపఞ్ఞో భిక్ఖవే మహాకచ్చానో, మం చేపి తుమ్హే, భిక్ఖవే, ఏతమత్థం పటిపుచ్ఛేయ్యాథ, అహమ్పి తం ఏవమేవం బ్యాకరేయ్యం యథా తం మహాకచ్చానేన బ్యాకత’’న్తి (మ. ని. ౧.౨౦౫) ఆహ.

ఏవం సత్థారా అనుమోదితకాలతో పట్ఠాయ చ పన సకలం సుత్తం బుద్ధభాసితం నామ జాతం. ఆనన్దత్థేరాదీహి ¶ విత్థారితసుత్తేసుపి ఏసేవ నయో. ఏవమేవ సమ్మాసమ్బుద్ధో సత్తప్పకరణాని దేసేన్తో కథావత్థుం పత్వా వుత్తనయేన మాతికం ఠపేసి. ఠపేన్తో ¶ చ పన ఇమం అద్దస –

మమ పరినిబ్బానతో అట్ఠారసవస్సాధికానం ద్విన్నం వస్ససతానం మత్థకే మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరో నామ భిక్ఖు భిక్ఖుసహస్సమజ్ఝే నిసిన్నో సకవాదే పఞ్చ సుత్తసతాని పరవాదే పఞ్చాతి సుత్తసహస్సం సమోధానేత్వా దీఘనికాయప్పమాణం కథావత్థుప్పకరణం భాజేస్సతీతి.

మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరోపి ఇమం పకరణం దేసేన్తో న అత్తనో ఞాణేన దేసేసి, సత్థారా పన దిన్ననయేన ఠపితమాతికాయ దేసేసి. ఇతి సత్థారా దిన్ననయేన ఠపితమాతికాయ దేసితత్తా సకలమ్పేతం పకరణం బుద్ధభాసితమేవ జాతం. ఏవం కథావత్థునావ సద్ధిం సత్త పకరణాని అభిధమ్మో నామ.

తత్థ ధమ్మసఙ్గణీపకరణే చతస్సో విభత్తియో – చిత్తవిభత్తి రూపవిభత్తి నిక్ఖేపరాసి అత్థుద్ధారోతి. తత్థ కామావచరకుసలతో అట్ఠ, అకుసలతో ద్వాదస, కుసలవిపాకతో సోళస, అకుసలవిపాకతో సత్త, కిరియతో ఏకాదస; రూపావచరకుసలతో పఞ్చ, విపాకతో పఞ్చ, కిరియతో పఞ్చ; అరూపావచరకుసలతో చత్తారి, విపాకతో చత్తారి, కిరియతో చత్తారి; లోకుత్తరకుసలతో చత్తారి, విపాకతో చత్తారీతి ఏకూననవుతి చిత్తాని చిత్తవిభత్తి నామ. చిత్తుప్పాదకణ్డన్తిపి ఏతస్సేవ నామం. తం వాచనామగ్గతో అతిరేకఛభాణవారం, విత్థారియమానం పన అనన్తమపరిమాణం హోతి.

తదనన్తరం ¶ ఏకవిధేన దువిధేనాతిఆదినా నయేన మాతికం ఠపేత్వా విత్థారేన విభజిత్వా దస్సితా రూపవిభత్తి నామ. రూపకణ్డన్తిపి ఏతస్సేవ నామం. తం వాచనామగ్గతో అతిరేకద్విభాణవారం. విత్థారియమానం పన అనన్తమపరిమాణం హోతి.

తదనన్తరం మూలతో ఖన్ధతో ద్వారతో భూమితో అత్థతో ధమ్మతో నామతో లిఙ్గతోతి ఏవం మూలాదీహి నిక్ఖిపిత్వా దేసితో నిక్ఖేపరాసి నామ. సో –

మూలతో ¶ ఖన్ధతో చాపి, ద్వారతో చాపి భూమితో;

అత్థతో ధమ్మతో చాపి, నామతో చాపి లిఙ్గతో;

నిక్ఖిపిత్వా దేసితత్తా, నిక్ఖేపోతి పవుచ్చతి.

నిక్ఖేపకణ్డన్తిపి తస్సేవ నామం. తం వాచనామగ్గతో తిమత్తభాణవారం. విత్థారియమానం పన అనన్తమపరిమాణం హోతి.

తదనన్తరం పన తేపిటకస్స బుద్ధవచనస్స అత్థుద్ధారభూతం యావ సరణదుకా నిక్ఖిత్తం అట్ఠకథాకణ్డం నామ. యతో ¶ మహాపకరణియా భిక్ఖూ మహాపకరణే గణనచారం అసల్లక్ఖేన్తా గణనచారం సమానేన్తి. తం వాచనామగ్గతో ద్విమత్తభాణవారం. విత్థారియమానం పన అనన్తమపరిమాణం హోతి.

ఇతి సకలమ్పి ధమ్మసఙ్గణీపకరణం వాచనామగ్గతో అతిరేకతేరసమత్తభాణవారం. విత్థారియమానం పన అనన్తమపరిమాణం హోతి. ఏవమేతం –

చిత్తవిభత్తి రూపఞ్చ, నిక్ఖేపో అత్థజోతనా;

గమ్భీరం నిపుణం ఠానం, తమ్పి బుద్ధేన దేసితం.

తదనన్తరం విభఙ్గప్పకరణం నామ. తం ఖన్ధవిభఙ్గో ఆయతనవిభఙ్గో ధాతువిభఙ్గో సచ్చవిభఙ్గో ఇద్రియవిభఙ్గో పచ్చయాకారవిభఙ్గో సతిపట్ఠానవిభఙ్గో సమ్మప్పధానవిభఙ్గో ఇద్ధిపాదవిభఙ్గో బోజ్ఝఙ్గవిభఙ్గో మగ్గఙ్గవిభఙ్గో ఝానవిభఙ్గో అప్పమఞ్ఞావిభఙ్గో సిక్ఖాపదవిభఙ్గో పటిసమ్భిదావిభఙ్గో ఞాణవిభఙ్గో ఖుద్దకవత్థువిభఙ్గో ధమ్మహదయవిభఙ్గోతి అట్ఠారసవిధేన విభత్తం.

తత్థ ¶ ఖన్ధవిభఙ్గో సుత్తన్తభాజనీయఅభిధమ్మభాజనీయపఞ్హపుచ్ఛకానం వసేన తిధా విభత్తో. సో వాచనామగ్గతో పఞ్చమత్తభాణవారో, విత్థారియమానో పన అనన్తో అపరిమాణో హోతి. తతో పరం ఆయతనవిభఙ్గాదయోపి ఏతేహేవ తీహి నయేహి విభత్తా. తేసు ఆయతనవిభఙ్గో వాచనామగ్గతో అతిరేకభాణవారో, ధాతువిభఙ్గో ద్విమత్తభాణవారో. తథా సచ్చవిభఙ్గో. ఇన్ద్రియవిభఙ్గే ¶ సుత్తన్తభాజనీయం నత్థి; వాచనామగ్గతో పనేస అతిరేకభాణవారమత్తో. పచ్చయాకారవిభఙ్గో ఛమత్తభాణవారో, పఞ్హపుచ్ఛకం పనేత్థ నత్థి. సతిపట్ఠానవిభఙ్గో అతిరేకభాణవారమత్తో; తథా సమ్మప్పధాన ఇద్ధిపాదబోజ్ఝఙ్గమగ్గఙ్గవిభఙ్గా. ఝానవిభఙ్గో ద్విభాణవారమత్తో, అప్పమఞ్ఞావిభఙ్గో అతిరేకభాణవారమత్తో. సిక్ఖాపదవిభఙ్గేపి సుత్తన్తభాజనీయం నత్థి; వాచనామగ్గతో పనేస అతిరేకభాణవారమత్తో; తథా ¶ పటిసమ్భిదావిభఙ్గో. ఞాణవిభఙ్గో దసవిధేన విభత్తో; వాచనామగ్గతో పనేస తిమత్తభాణవారో. ఖుద్దకవత్థువిభఙ్గోపి దసవిధేన విభత్తో; వాచనామగ్గతో పనేస తిమత్తభాణవారో. ధమ్మహదయవిభఙ్గో తివిధేన విభత్తో; వాచనామగ్గతో పనేస అతిరేకద్విభాణవారమత్తో. సబ్బేపి విత్థారియమానా అనన్తా అపరిమాణా హోన్తి. ఏవమేతం విభఙ్గప్పకరణం వాచనామగ్గతో పఞ్చతింసమత్తభాణవారం; విత్థారతో పన అనన్తమపరిమాణం హోతి.

తదనన్తరం ధాతుకథాపకరణం నామ. తం సఙ్గహో అసఙ్గహో, సఙ్గహితేన అసఙ్గహితం, అసఙ్గహితేన సఙ్గహితం, సఙ్గహితేన సఙ్గహితం, అసఙ్గహితేన అసఙ్గహితం; సమ్పయోగో విప్పయోగో, సమ్పయుత్తేన విప్పయుత్తం, విప్పయుత్తేన సమ్పయుత్తం, సమ్పయుత్తేన సమ్పయుత్తం, విప్పయుత్తేన విప్పయుత్తం; సఙ్గహితేన సమ్పయుత్తం విప్పయుత్తం; సమ్పయుత్తేన సఙ్గహితం అసఙ్గహితం, అసఙ్గహితేన సమ్పయుత్తం విప్పయుత్తం, విప్పయుత్తేన సఙ్గహితం అసఙ్గహితన్తి చుద్దసవిధేన విభత్తం. తం వాచనామగ్గతో అతిరేకఛభాణవారమత్తం, విత్థారియమానం పన అనన్తమపరిమాణం హోతి.

తదనన్తరం పుగ్గలపఞ్ఞత్తి నామ. సా ‘‘ఖన్ధపఞ్ఞత్తి ఆయతనపఞ్ఞత్తి ధాతుపఞ్ఞత్తి సచ్చపఞ్ఞత్తి ఇన్ద్రియపఞ్ఞత్తి పుగ్గలపఞ్ఞత్తీ’’తి ఛబ్బిధేన విభత్తా. సా వాచనామగ్గతో అతిరేకపఞ్చభాణవారా; విత్థారియమానా పన అనన్తా అపరిమాణావ హోతి.

తదనన్తరం ¶ కథావత్థుప్పకరణం నామ. తం సకవాదే పఞ్చ సుత్తసతాని పరవాదే పఞ్చాతి సుత్తసహస్సం సమోధానేత్వా విభత్తం. తం వాచనామగ్గతో ఇదాని పోత్థకే లిఖితం అగ్గహేత్వా సఙ్గీతిఆరోపితనయేన దీఘనికాయప్పమాణం, విత్థారియమానం పన అనన్తమపరిమాణం హోతి.

తదనన్తరం యమకం నామ. తం మూలయమకం ఖన్ధయమకం ఆయతనయమకం ధాతుయమకం సచ్చయమకం సఙ్ఖారయమకం ¶ అనుసయయమకం చిత్తయమకం ధమ్మయమకం ఇన్ద్రియయమకన్తి దసవిధేన విభత్తం. తం ¶ వాచనామగ్గతో వీసభాణవారసతం, విత్థారతో పన అనన్తమపరిమాణం హోతి.

తదనన్తరం మహాపకరణం నామ. పట్ఠానన్తిపి తస్సేవ నామం. తం హేతుపచ్చయో ఆరమ్మణపచ్చయో అధిపతిపచ్చయో అనన్తరపచ్చయో సమనన్తరపచ్చయో సహజాతపచ్చయో అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయో నిస్సయపచ్చయో ఉపనిస్సయపచ్చయో పురేజాతపచ్చయో పచ్ఛాజాతపచ్చయో ఆసేవనపచ్చయో కమ్మపచ్చయో విపాకపచ్చయో ఆహారపచ్చయో ఇన్ద్రియపచ్చయో ఝానపచ్చయో మగ్గపచ్చయో సమ్పయుత్తపచ్చయో విప్పయుత్తపచ్చయో అత్థిపచ్చయో నత్థిపచ్చయో విగతపచ్చయో అవిగతపచ్చయోతి. పచ్చయవసేన తావ చతువీసతివిధేన విభత్తం.

ఇమస్మిం పన ఠానే పట్ఠానం సమానేతబ్బం. కుసలత్తికాదయో హి ద్వావీసతి తికా, నామ హేతూ ధమ్మా నహేతూ ధమ్మా…పే… సరణా ధమ్మా అరణా ధమ్మాతి ఇమే సతం దుకా. అపరేపి విజ్జాభాగినో ధమ్మా అవిజ్జాభాగినో ధమ్మా…పే… ఖయే ఞాణం, అనుప్పాదే ఞాణన్తి ద్వాచత్తాలీస సుత్తన్తికదుకా నామ. తేసు ద్వావీసతి తికా సతం దుకాతి అయం ఆహచ్చభాసితా జినవచనభూతా సబ్బఞ్ఞుబుద్ధేన దేసితా సత్తన్నం పకరణానం మాతికా నామ.

అథాపరే ద్వాచత్తాలీస సుత్తన్తికదుకా కుతోపభవా కేన ఠపితా కేన దేసితాతి? ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరప్పభవా, తేన ఠపితా, తేన దేసితాతి. ఇమే ఠపేన్తో పన థేరో న సాముక్కంసికేన అత్తనో ఞాణేన ఠపేసి. ఏకుత్తరియం పన ఏకనిపాతదుకనిపాతసఙ్గీతి దసుత్తరసుత్తన్తేహి సమోధానేత్వా ఆభిధమ్మికత్థేరానం సుత్తన్తం పత్వా అకిలమత్థం ఠపితా. తే పనేతే ఏకస్మిం నిక్ఖేపకణ్డేయేవ మత్థకం ¶ పాపేత్వా విభత్తా. సేసట్ఠానేసు యావ సరణదుకా అభిధమ్మో విభత్తో.

సమ్మాసమ్బుద్ధేన హి అనులోమపట్ఠానే ద్వావీసతి తికే నిస్సాయ తికపట్ఠానం నామ నిద్దిట్ఠం. సతం దుకే నిస్సాయ దుకపట్ఠానం నామ నిద్దిట్ఠం. తతో పరం ద్వావీసతి తికే గహేత్వా దుకసతే పక్ఖిపిత్వా దుకతికపట్ఠానం నామ దస్సితం. తతో పరం దుకసతం గహేత్వా ద్వావీసతియా తికేసు పక్ఖిపిత్వా తికదుకపట్ఠానం నామ దస్సితం. తికే ¶ పన తికేసుయేవ పక్ఖిపిత్వా తికతికపట్ఠానం ¶ నామ దస్సితం. దుకే చ దుకేసుయేవ పక్ఖిపిత్వా దుకదుకపట్ఠానం నామ దస్సితం. ఏవం –

ఛ అనులోమమ్హి నయా సుగమ్భీరాతి. (పట్ఠా. ౧.౧.౩౯);

పచ్చనీయపట్ఠానేపి ద్వావీసతితికే నిస్సాయ తికపట్ఠానం నామ. దుకసతం నిస్సాయ దుకపట్ఠానం నామ. ద్వావీసతితికే దుకసతే పక్ఖిపిత్వా దుకతికపట్ఠానం నామ. దుకసతం ద్వావీసతియా తికేసు పక్ఖిపిత్వా తికదుకపట్ఠానం నామ. తికే తికేసుయేవ పక్ఖిపిత్వా తికతికపట్ఠానం నామ. దుకే దుకేసుయేవ పక్ఖిపిత్వా దుకదుకపట్ఠానం నామాతి పచ్చనీయేపి ఛహి నయేహి పట్ఠానం నిద్దిట్ఠం. తేన వుత్తం –

ఛ పచ్చనీయమ్హి నయా సుగమ్భీరాతి. (పట్ఠా. ౧.౧.౪౪);

తతో పరం అనులోమపచ్చనీయేపి ఏతేనేవ ఉపాయేన ఛ నయా దస్సితా. తేనాహ –

ఛ అనులోమపచ్చనీయమ్హి నయా సుగమ్భీరాతి. (పట్ఠా. ౧.౧.౪౮);

తదనన్తరం ¶ పచ్చనీయానులోమేపి ఏతేహేవ ఛహి నయేహి నిద్దిట్ఠం. తేనాహ –

ఛ పచ్చనీయానులోమమ్హి నయా సుగమ్భీరాతి. (పట్ఠా. ౧.౧.౫౨);

ఏవం అనులోమే ఛ పట్ఠానాని, పటిలోమే ఛ, అనులోమపచ్చనీయే ఛ, పచ్చనీయానులోమే ఛ పట్ఠానానీతి ఇదం చతువీసతిసమన్తపట్ఠానసమోధానం పట్ఠానం మహాపకరణం నామ.

ఇదాని ఇమస్స అభిధమ్మస్స గమ్భీరభావవిజాననత్థం చత్తారో సాగరా వేదితబ్బా – సంసారసాగరో, జలసాగరో, నయసాగరో, ఞాణసాగరోతి. తత్థ సంసారసాగరో నామ –

ఖన్ధానఞ్చ పటిపాటి, ధాతుఆయతనాన చ;

అబ్బోచ్ఛిన్నం వత్తమానా, సంసారోతి పవుచ్చతీతి.

ఏవం వుత్తం సంసారవట్టం. స్వాయం యస్మా ఇమేసం సత్తానం ఉప్పత్తియా పురిమా కోటి న పఞ్ఞాయతి ఏత్తకానఞ్హి వస్ససతానం వా వస్ససహస్సానం ¶ వా వస్ససతసహస్సానం వా, కప్పసతానం వా కప్పసహస్సానం వా కప్పసతసహస్సానం వా మత్థకే సత్తా ఉప్పన్నా, తతో పుబ్బే నాహేసున్తి వా, అసుకస్స నామ రఞ్ఞో కాలే ఉప్పన్నా, అసుకస్స బుద్ధస్స కాలే ఉప్పన్నా తతో పుబ్బే నాహేసున్తి వా, అయం పరిచ్ఛేదో నత్థి; ‘‘పురిమా, భిక్ఖవే, కోటి న పఞ్ఞాయతి అవిజ్జాయ, ఇతో పుబ్బే అవిజ్జా నాహోసి అథ పచ్ఛా సమభవీ’’తి (అ. ని. ౧౦.౬౧) ఇమినా పన నయేన సంసారసాగరో అనమతగ్గోవ.

మహాసముద్దో పన జలసాగరో నామాతి వేదితబ్బో. సో చతురాసీతియోజనసహస్సగమ్భీరో. తత్థ ఉదకస్స ఆళ్హకసతేహి వా ఆళ్హకసహస్సేహి వా ఆళ్హకసతసహస్సేహి వా పమాణం నామ నత్థి ¶ . అథ ఖో అసఙ్ఖ్యేయ్యో అప్పమేయ్యో మహాఉదకక్ఖన్ధోత్వేవ సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతి. అయం జలసాగరో నామ.

కతమో నయసాగరో? తేపిటకం బుద్ధవచనం. ద్వేపి హి తన్తియో పచ్చవేక్ఖన్తానం సద్ధాసమ్పన్నానం ¶ పసాదబహులానం ఞాణుత్తరానం కులపుత్తానం అనన్తం పీతిసోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. కతమా ద్వే? వినయఞ్చ అభిధమ్మఞ్చ. వినయధరభిక్ఖూనఞ్హి వినయతన్తిం పచ్చవేక్ఖన్తానం దోసానురూపం సిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనం నామ – ఇమస్మిం దోసే ఇమస్మిం వీతిక్కమే ఇదం నామ హోతీతి సిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనం – అఞ్ఞేసం అవిసయో, బుద్ధానమేవ విసయోతి. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మపేయ్యాలం పచ్చవేక్ఖన్తానం నీలపేయ్యాలం పచ్చవేక్ఖన్తానం సఞ్చరిత్తపేయ్యాలం పచ్చవేక్ఖన్తానం అనన్తం పీతిసోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. ఆభిధమ్మికభిక్ఖూనమ్పి ఖన్ధన్తరం ఆయతనన్తరం ధాత్వన్తరం ఇన్ద్రియన్తరం బలబోజ్ఝఙ్గకమ్మవిపాకన్తరం రూపారూపపరిచ్ఛేదం సణ్హసుఖుమధమ్మం గగనతలే తారకరూపాని గణ్హన్తో వియ రూపారూపధమ్మే పబ్బం పబ్బం కోట్ఠాసం కోట్ఠాసం కత్వా విభజన్తో దస్సేసి వత నో సత్థాతి అభిధమ్మతన్తిం పచ్చవేక్ఖన్తానం అనన్తం పీతిసోమనస్సం ఉప్పజ్జతి.

ఏవం ఉప్పత్తియా పనస్స ఇదం వత్థుపి వేదితబ్బం – మహాగతిగమియతిస్సదత్తత్థేరో కిర ¶ నామ మహాబోధిం వన్దిస్సామీతి పరతీరం గచ్ఛన్తో నావాయ ఉపరితలే నిసిన్నో మహాసముద్దం ఓలోకేసి. అథస్స తస్మిం సమయే నేవ పరతీరం పఞ్ఞాయిత్థ, న ఓరిమతీరం, ఊమివేగప్పభేదసముగ్గతజలచుణ్ణపరికిణ్ణో పన పసారితరజతపట్టసుమనపుప్ఫసన్థరసదిసో మహాసముద్దోవ పఞ్ఞాయిత్థ. సో కిం ను ఖో మహాసముద్దస్స ఊమివేగో బలవా ఉదాహు చతువీసతిప్పభేదే సమన్తపట్ఠానే నయముఖం బలవన్తి చిన్తేసి. అథస్స మహాసముద్దే పరిచ్ఛేదో పఞ్ఞాయతి – అయఞ్హి హేట్ఠా మహాపథవియా పరిచ్ఛిన్నో, ఉపరి ఆకాసేన, ఏకతో చక్కవాళపబ్బతేన, ఏకతో వేలన్తేన పరిచ్ఛిన్నో; సమన్తపట్ఠానస్స పన పరిచ్ఛేదో న పఞ్ఞాయతీతి సణ్హసుఖుమధమ్మం పచ్చవేక్ఖన్తస్స బలవపీతి ఉప్పన్నా. సో పీతిం విక్ఖమ్భేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా యథానిసిన్నోవ సబ్బకిలేసే ఖేపేత్వా అగ్గఫలే అరహత్తే పతిట్ఠాయ ఉదానం ఉదానేసి –

అత్థేవ ¶ గమ్భీరగతం సుదుబ్బుధం,

కతమో ¶ ఞాణసాగరో? సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ఞాణసాగరో నామ. అయం సంసారసాగరో నామ, అయం జలసాగరో నామ, అయం నయసాగరో నామాతి హి అఞ్ఞేన న సక్కా జానితుం, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేనేవ సక్కా జానితున్తి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ఞాణసాగరో నామ. ఇమేసు చతూసు సాగరేసు ఇమస్మిం ఠానే నయసాగరో అధిప్పేతో. ఇమఞ్హి సబ్బఞ్ఞుబుద్ధావ పటివిజ్ఝన్తి.

అయమ్పి భగవా బోధిమూలే నిసిన్నో ‘ఇమం పటివిజ్ఝిత్వా ఇమం వత మే ధమ్మం ఏసన్తస్స గవేసన్తస్స కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని వీతివత్తాని, అథ మే ఇమస్మిం పల్లఙ్కే నిసిన్నేన దియడ్ఢకిలేససహస్సం ఖేపేత్వా అయం ధమ్మో పటివిద్ధో’తి పటివిద్ధధమ్మం పచ్చవేక్ఖన్తో సత్తాహం ఏకపల్లఙ్కేన నిసీది. తతో తమ్హా పల్లఙ్కా వుట్ఠాయ ‘ఇమస్మిం వత మే పల్లఙ్కే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిద్ధ’న్తి అనిమిసేహి చక్ఖూహి సత్తాహం పల్లఙ్కం ఓలోకేన్తో అట్ఠాసి. తతో దేవతానం ‘అజ్జాపి నూన సిద్ధత్థస్స ¶ కత్తబ్బకిచ్చం అత్థి, పల్లఙ్కస్మిఞ్హి ఆలయం న విజహతీ’తి పరివితక్కో ఉదపాది.

సత్థా దేవతానం వితక్కం ఞత్వా తావదేవ తాసం వితక్కవూపసమనత్థం వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా యమకపాటిహారియం దస్సేసి. మహాబోధిపల్లఙ్కస్మిఞ్హి కతపాటిహారియఞ్చ, ఞాతిసమాగమే కతపాటిహారియఞ్చ, పాటియపుత్తసమాగమే కతపాటిహారియఞ్చ, సబ్బం కణ్డమ్బరుక్ఖమూలే కతయమకపాటిహారియసదిసమేవ అహోసి. ఏవం యమకపాటిహారియం కత్వా పల్లఙ్కస్స ఠితట్ఠానస్స చ అన్తరే ఆకాసతో ఓరుయ్హ సత్తాహం చఙ్కమి. ఇమేసు చ ఏకవీసతియా దివసేసు ఏకదివసేపి సత్థు సరీరతో రస్మియో న నిక్ఖన్తా.

చతుత్థే పన సత్తాహే పచ్ఛిముత్తరాయ దిసాయ రతనఘరే నిసీది – రతనఘరం నామ నేవ సత్తరతనమయం గేహం. సత్తన్నం పన పకరణానం సమ్మసితట్ఠానం ¶ రతనఘరన్తి వేదితబ్బం – తత్థ ధమ్మసఙ్గణిం సమ్మసన్తస్సాపి సరీరతో రస్మియో న నిక్ఖన్తా. విభఙ్గప్పకరణం ధాతుకథం పుగ్గలపఞ్ఞత్తిం కథావత్థుప్పకరణం యమకప్పకరణం సమ్మసన్తస్సాపి సరీరతో రస్మియో న నిక్ఖన్తా. యదా పన మహాపకరణం ఓరుయ్హ ‘‘హేతుపచ్చయో ఆరమ్మణపచ్చయో…పే… అవిగతపచ్చయో’’తి సమ్మసనం ఆరభి, అథస్స చతువీసతిసమన్తపట్ఠానం సమ్మసన్తస్స ఏకన్తతో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం మహాపకరణేయేవ ఓకాసం లభి. యథా హి తిమిరపిఙ్గలమహామచ్ఛో చతురాసీతియోజనసహస్సగమ్భీరే ¶ మహాసముద్దేయేవ ఓకాసం లభతి, ఏవమేవ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం ఏకన్తతో మహాపకరణేయేవ ఓకాసం లభి.

సత్థు ఏవం లద్ధోకాసేన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన యథాసుఖం సణ్హసుఖుమధమ్మం సమ్మసన్తస్స సరీరతో నీలపీతలోహితోదాతమఞ్జిట్ఠపభస్సరవసేన ఛబ్బణ్ణరస్మియో నిక్ఖమింసు. కేసమస్సూహి చేవ అక్ఖీనఞ్చ నీలట్ఠానేహి నీలరస్మియో నిక్ఖమింసు, యాసం వసేన గగనతలం అఞ్జనచుణ్ణసమోకిణ్ణం వియ ఉమాపుప్ఫనీలుప్పలదలసఞ్ఛన్నం వియ వీతిపతన్తమణితాలవణ్టం వియ సమ్పసారితమేచకపటం వియ చ అహోసి.

ఛవితో చేవ అక్ఖీనఞ్చ పీతట్ఠానేహి పీతరస్మియో ¶ నిక్ఖమింసు; యాసం వసేన దిసాభాగా సువణ్ణరసధారాభిసిఞ్చమానా వియ సువణ్ణపటపసారితా వియ కుఙ్కుమచుణ్ణకణికారపుప్ఫసమ్పరికిణ్ణా వియ చ విరోచింసు.

మంసలోహితేహి చేవ అక్ఖీనఞ్చ రత్తట్ఠానేహి లోహితరస్మియో నిక్ఖమింసు యాసం వసేన దిసాభాగా చీనపిట్ఠచుణ్ణరఞ్జితా వియ సుపక్కలాఖారససిఞ్చమానా వియ రత్తకమ్బలపరిక్ఖిత్తా వియ జయసుమనపారిభద్దకబన్ధుజీవకకుసుమసమ్పరికిణ్ణా వియ చ విరోచింసు.

అట్ఠీహి చేవ దన్తేహి చ అక్ఖీనఞ్చ సేతట్ఠానేహి ఓదాతరస్మియో నిక్ఖమింసు; యాసం వసేన దిసాభాగా రజతఘటేహి ఆసిఞ్చమానఖీరధారాసమ్పరికిణ్ణా వియ సమ్పసారితరజతపట్టవితానా వియ, వీతిపతన్తరజతతాలవణ్టా వియ, కున్దకుముదసిన్దువారసుమనమల్లికాదికుసుమసఞ్ఛన్నా వియ చ విరోచింసు.

మఞ్జిట్ఠపభస్సరా ¶ పన తమ్హా తమ్హా సరీరప్పదేసా నిక్ఖమింసు. ఇతి తా ఛబ్బణ్ణరస్మియో నిక్ఖమిత్వా ఘనమహాపథవిం గణ్హింసు.

చతునహుతాధికద్వియోజనసతసహస్సబహలా మహాపథవీ నిద్ధన్తసువణ్ణపిణ్డి వియ అహోసి. అథ మహాపథవిం భిన్దిత్వా హేట్ఠా ఉదకం గణ్హింసు. పథవిసన్ధారకం అట్ఠనహుతాధికచతుయోజనసతసహస్సబహలం ఉదకం సువణ్ణకలసేహి ఆసిఞ్చమానవిలీనసువణ్ణం వియ అహోసి. ఉదకం వినివిజ్ఝిత్వా ¶ వాతం అగ్గహేసుం. ఛనహుతాధికనవయోజనసతసహస్సబహలో వాతో సముస్సితసువణ్ణక్ఖన్ధో వియ అహోసి. వాతం వినివిజ్ఝిత్వా హేట్ఠా అజటాకాసం పక్ఖన్దింసు.

ఉపరిభాగేన ఉగ్గన్త్వాపి చాతుమహారాజికే గణ్హింసు. తే వినివిజ్ఝిత్వా తావతింసే తతో యామే తతో తుసితే తతో నిమ్మానరతీ తతో పరనిమ్మితవసవత్తీ తతో నవ బ్రహ్మలోకే తతో వేహప్ఫలే తతో పఞ్చ సుద్ధావాసే వినివిజ్ఝిత్వా చత్తారో ఆరుప్పే గణ్హింసు. చత్తారో చ ఆరుప్పే వినివిజ్ఝిత్వా అజటాకాసం పక్ఖన్దింసు.

తిరియభాగేహి అనన్తా లోకధాతుయో పక్ఖన్దింసు. ఏత్తకేసు ఠానేసు చన్దమ్హి చన్దప్పభా నత్థి, సూరియే సూరియప్పభా నత్థి, తారకరూపేసు తారకరూపప్పభా నత్థి, దేవతానం ఉయ్యానవిమానకప్పరుక్ఖేసు చేవ సరీరేసు చ ఆభరణేసు చాతి సబ్బత్థ పభా నత్థి. తిసహస్సిమహాసహస్సిలోకధాతుయా ఆలోకఫరణసమత్థో మహాబ్రహ్మాపి సూరియుగ్గమనే ¶ ఖజ్జోపనకో వియ అహోసి. చన్దసూరియతారకరూపదేవతుయ్యానవిమానకప్పరుక్ఖానం పరిచ్ఛేదమత్తకమేవ పఞ్ఞాయిత్థ. ఏత్తకం ఠానం బుద్ధరస్మీహియేవ అజ్ఝోత్థటం అహోసి. అయఞ్చ నేవ బుద్ధానం అధిట్ఠానిద్ధి, న భావనామయిద్ధి. సణ్హసుఖుమధమ్మం పన సమ్మసతో లోకనాథస్స లోహితం పసీది, వత్థురూపం పసీది, ఛవివణ్ణో పసీది. చిత్తసముట్ఠానా వణ్ణధాతు సమన్తా అసీతిహత్థమత్తే పదేసే నిచ్చలావ అట్ఠాసి. ఇమినా నీహారేన సత్తాహం సమ్మసి.

సత్త రత్తిన్దివాని సమ్మసితధమ్మో కిత్తకో అహోసీతి? అనన్తో అపరిమాణో అహోసి. అయం తావ మనసాదేసనా నామ. సత్థా పన ఏవం సత్తాహం మనసా చిన్తితధమ్మం వచీభేదం కత్వా దేసేన్తో వస్ససతేనపి ¶ వస్ససహస్సేనపి వస్ససతసహస్సేనపి మత్థకం పాపేత్వా దేసేతుం న సక్కోతీతి న వత్తబ్బం. అపరభాగేపి హి తథాగతో తావతింసభవనే పారిచ్ఛత్తకమూలే పణ్డుకమ్బలసిలాయం దససహస్సచక్కవాళదేవతానం మజ్ఝే నిసిన్నో మాతరం కాయసక్ఖిం కత్వా కుసలా ధమ్మా, అకుసలా ధమ్మా, అబ్యాకతా ధమ్మాతి ధమ్మం దేసేన్తో సతభాగేన సహస్సభాగేన సతసహస్సభాగేన ధమ్మన్తరా ధమ్మన్తరం సఙ్కమిత్వా సఙ్కమిత్వావ దేసేసి. తయో మాసే నిరన్తరం పవత్తితదేసనా వేగేన పవత్తా ఆకాసగఙ్గా వియ అధోముఖఠపితఉదకఘటా నిక్ఖన్తఉదకధారా వియ చ హుత్వా అనన్తా అపరిమాణా అహోసి.

బుద్ధానఞ్హి ¶ భత్తానుమోదనకాలేపి థోకం వడ్ఢేత్వా అనుమోదేన్తానం దేసనా దీఘమజ్ఝిమనికాయప్పమాణా హోతి. పచ్ఛాభత్తం పన సమ్పత్తపరిసాయ ధమ్మం దేసేన్తానం దేసనా సంయుత్తఅఙ్గుత్తరికద్వేమహానికాయప్పమాణావ హోతి. కస్మా? బుద్ధానఞ్హి భవఙ్గపరివాసో లహుకో దన్తావరణం సుఫుసితం ముఖాదానం సిలిట్ఠం జివ్హా ముదుకా సరో మధురో వచనం లహుపరివత్తం. తస్మా తం ముహుత్తం దేసితధమ్మోపి ఏత్తకో హోతి. తేమాసం దేసితధమ్మో పన అనన్తో అపరిమాణోయేవ.

ఆనన్దత్థేరో హి బహుస్సుతో తిపిటకధరో పఞ్చదస గాథాసహస్సాని సట్ఠి పదసహస్సాని లతాపుప్ఫాని ఆకడ్ఢన్తో వియ ఠితపదేనేవ ఠత్వా గణ్హాతి వా వాచేతి వా దేసేతి వా. ఏత్తకో థేరస్స ఏకో ఉద్దేసమగ్గో నామ హోతి. థేరస్స హి అనుపదం ఉద్దేసం దదమానో అఞ్ఞో దాతుం న సక్కోతి, న సమ్పాపుణాతి. సమ్మాసమ్బుద్ధోవ సమ్పాపుణేయ్య. ఏవం అధిమత్తసతిమా అధిమత్తగతిమా అధిమత్తధితిమా ¶ సావకో సత్థారా తేమాసం ఇమినా నీహారేన దేసితదేసనం వస్ససతం వస్ససహస్సం ఉగ్గణ్హన్తోపి మత్థకం పాపేతుం న సక్కోతి.

ఏవం తేమాసం నిరన్తరం దేసేన్తస్స పన తథాగతస్స కబళీకారాహారప్పటిబద్ధం ఉపాదిన్నకసరీరం కథం యాపేసీతి? పటిజగ్గనేనేవ. బుద్ధానఞ్హి సో సో కాలో సువవత్థితో సుపరిచ్ఛిన్నో సుపచ్చక్ఖో. తస్మా భగవా ధమ్మం దేసేన్తోవ మనుస్సలోకే కాలం ఓలోకేతి. సో భిక్ఖాచారవేలం ¶ సల్లక్ఖేత్వా నిమ్మితబుద్ధం మాపేత్వా ‘ఇమస్స చీవరగ్గహణం పత్తగ్గహణం సరకుత్తి ఆకప్పో చ ఏవరూపో నామ హోతు, ఏత్తకం నామ ధమ్మం దేసేతూ’తి అధిట్ఠాయ పత్తచీవరమాదాయ అనోతత్తదహం గచ్ఛతి. దేవతా నాగలతాదన్తకట్ఠం దేన్తి. తం ఖాదిత్వా అనోతత్తదహే సరీరం పటిజగ్గిత్వా మనోసిలాతలే ఠితో సురత్తదుపట్టం నివాసేత్వా చీవరం పారుపిత్వా చాతుమహారాజదత్తియం సేలమయం పత్తం ఆదాయ ఉత్తరకురుం గచ్ఛతి. తతో పిణ్డపాతం ఆహరిత్వా అనోతత్తదహతీరే నిసిన్నో తం పరిభుఞ్జిత్వా దివావిహారాయ చన్దనవనం గచ్ఛతి.

ధమ్మసేనాపతిసారిపుత్తత్థేరోపి తత్థ గన్త్వా సమ్మాసమ్బుద్ధస్స వత్తం కత్వా ఏకమన్తం నిసీదతి. అథస్స సత్థా నయం దేతి. ‘సారిపుత్త, ఏత్తకో ధమ్మో మయా దేసితో’తి ఆచిక్ఖతి. ఏవం సమ్మాసమ్బుద్ధే నయం దేన్తే పటిసమ్భిదాప్పత్తస్స అగ్గసావకస్స వేలన్తే ఠత్వా హత్థం పసారేత్వా దస్సితసముద్దసదిసం నయదానం హోతి. థేరస్సాపి నయసతేన నయసహస్సేన నయసతసహస్సేన భగవతా దేసితధమ్మో ఉపట్ఠాతియేవ.

సత్థా ¶ దివావిహారం నిసీదిత్వా ధమ్మం దేసేతుం కాయ వేలాయ గచ్ఛతీతి? సావత్థివాసీనం కులపుత్తానం సమ్పత్తానం ధమ్మదేసనవేలా నామ అత్థి, తాయ వేలాయ గచ్ఛతి. ధమ్మం దేసేత్వా గచ్ఛన్తం వా ఆగచ్ఛన్తం వా కే జానన్తి కే న జానన్తీతి? మహేసక్ఖా దేవతా జానన్తి, అప్పేసక్ఖా దేవతా న జానన్తి. కస్మా న జానన్తీతి? సమ్మాసమ్బుద్ధస్స వా నిమ్మితబుద్ధస్స వా రస్మిఆదీసు నానత్తాభావా. ఉభిన్నమ్పి హి తేసం రస్మీసు వా సరేసు వా వచనేసు వా నానత్తం నత్థి.

సారిపుత్తత్థేరోపి సత్థారా దేసితం దేసితం ధమ్మం ఆహరిత్వా అత్తనో సద్ధివిహారికానం పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం దేసేసి. తేసం అయం పుబ్బయోగో – తే ¶ కిర కస్సపదసబలస్స కాలే ఖుద్దకవగ్గులియోనియం నిబ్బత్తా పబ్భారే ఓలమ్బన్తా ద్విన్నం ఆభిధమ్మికభిక్ఖూనం అభిధమ్మం సజ్ఝాయన్తానం సరే నిమిత్తం గహేత్వా కణ్హపక్ఖసుక్కపక్ఖే అజానిత్వాపి సరే నిమిత్తగ్గాహమత్తకేనేవ కాలం కత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తింసు. ఏకం బుద్ధన్తరం దేవలోకే వసిత్వా తస్మిం కాలే మనుస్సలోకే నిబ్బత్తా యమకపాటిహారియే పసీదిత్వా థేరస్స సన్తికే పబ్బజింసు. థేరో సత్థారా దేసితం దేసితం ధమ్మం ఆహరిత్వా తేసం దేసేసి. సమ్మాసమ్బుద్ధస్స అభిధమ్మదేసనాపరియోసానఞ్చ ¶ తేసం భిక్ఖూనం సత్తప్పకరణఉగ్గహణఞ్చ ఏకప్పహారేనేవ అహోసి.

అభిధమ్మే వాచనామగ్గో నామ సారిపుత్తత్థేరప్పభవో. మహాపకరణే గణనచారోపి థేరేనేవ ఠపితో. థేరో హి ఇమినా నీహారేన ధమ్మన్తరం అమక్ఖేత్వావ సుఖం గహేతుం ధారేతుం పరియాపుణితుం వాచేతుఞ్చ పహోతీతి గణనచారం ఠపేసి. ఏవం సన్తే థేరోవ పఠమతరం ఆభిధమ్మికో హోతీతి? న హోతి. సమ్మాసమ్బుద్ధోవ పఠమతరం ఆభిధమ్మికో. సో హి నం మహాబోధిపల్లఙ్కే నిసీదిత్వా పటివిజ్ఝి. బుద్ధో హుత్వా చ పన సత్తాహం ఏకపల్లఙ్కేన నిసిన్నో ఉదానం ఉదానేసి –

సూరియోవ ఓభాసయమన్తలిక్ఖ’’న్తి. (మహావ. ౧-౩; ఉదా. ౧-౩);

ఇదం పఠమబుద్ధవచనం నామ. ధమ్మపదభాణకా ¶ పన –

‘‘అనేకజాతిసంసారం, సన్ధావిస్సం అనిబ్బిసం;

గహకారం గవేసన్తో, దుక్ఖా జాతి పునప్పునం.

‘‘గహకారక దిట్ఠోసి, పున గేహం న కాహసి;

సబ్బా తే ఫాసుకా భగ్గా, గహకూటం విసఙ్ఖతం;

విసఙ్ఖారగతం చిత్తం, తణ్హానం ఖయమజ్ఝగా’’తి. (ధ. ప. ౧౫౩-౧౫౪);

ఇదం పఠమబుద్ధవచనం నామాతి వదన్తి.

యమకసాలానమన్తరే ¶ నిపన్నేన పరినిబ్బానసమయే ‘‘హన్ద దాని, భిక్ఖవే, ఆమన్తయామి వో, వయధమ్మా సఙ్ఖారా, అప్పమాదేన సమ్పాదేథా’’తి (దీ. ని. ౨.౨౧౮) వుత్తవచనం పచ్ఛిమబుద్ధవచనం నామ.

ఉభిన్నమన్తరే పఞ్చచత్తాలీస వస్సాని పుప్ఫదామం గన్థేన్తేన వియ, రతనావలిం ఆవునన్తేన వియ, చ కథితో అమతప్పకాసనో సద్ధమ్మో మజ్ఝిమబుద్ధవచనం నామ.

తం ¶ సబ్బమ్పి సఙ్గయ్హమానం పిటకతో తీణి పిటకాని హోన్తి, నికాయతో పఞ్చ నికాయా, అఙ్గతో నవఙ్గాని, ధమ్మక్ఖన్ధతో చతురాసీతిధమ్మక్ఖన్ధసహస్సాని. కథం? సబ్బమ్పి హేతం పిటకతో వినయపిటకం సుత్తన్తపిటకం అభిధమ్మపిటకన్తి తిప్పభేదమేవ హోతి. తత్థ ఉభయాని పాతిమోక్ఖాని ద్వే విభఙ్గా ద్వావీసతి ఖన్ధకా సోళస పరివారాతి ఇదం వినయపిటకం నామ. బ్రహ్మజాలాదిచతుత్తింససుత్తసఙ్గహో దీఘనికాయో. మూలపరియాయసుత్తాదిదియడ్ఢసతద్వేసుత్తసఙ్గహో మజ్ఝిమనికాయో. ఓఘతరణసుత్తాదిసత్తసుత్తసహస్ససత్తసతద్వాసట్ఠిసుత్తసఙ్గహో సంయుత్తనికాయో. చిత్తపరియాదానసుత్తాదినవసుత్తసహస్సపఞ్చసతసత్తపఞ్ఞాససుత్తసఙ్గహో అఙ్గుత్తరనికాయో. ఖుద్దకపాఠధమ్మపదఉదానఇతివుత్తకసుత్తనిపాతవిమానవత్థుపేతవత్థుథేరగాథాథేరీగాథాజాతకనిద్దేసపటిసమ్భిదాఅపదానబుద్ధవంసచరియాపిటకవసేన పన్నరసప్పభేదో ఖుద్దకనికాయోతి ఇదం సుత్తన్తపిటకం నామ. ధమ్మసఙ్గణీఆదీని సత్త పకరణాని అభిధమ్మపిటకం నామ. తత్థ ¶ –

వివిధవిసేసనయత్తా, వినయనతో చేవ కాయవాచానం;

వినయత్థవిదూహి అయం, వినయో వినయోతి అక్ఖాతో.

వివిధా హి ఏత్థ పఞ్చవిధపాతిమోక్ఖుద్దేసపారాజికాదిసత్తఆపత్తిక్ఖన్ధమాతికావిభఙ్గాదిప్పభేదా నయా విసేసభూతా చ దళ్హీకమ్మసిథిలకరణప్పయోజనా అనుపఞ్ఞత్తినయా. కాయికవాచసికఅజ్ఝాచారనిసేధనతో చేస కాయం వాచఞ్చ వినేతి. తస్మా వివిధనయత్తా విసేసనయత్తా కాయవాచానఞ్చ వినయనతో అయం వినయో వినయోతి అక్ఖాతో. తేనేతమేతస్స వచనత్థకోసల్లత్థం వుత్తం –

‘‘వివిధవిసేసనయత్తా ¶ , వినయనతో చేవ కాయవాచానం;

వినయత్థవిదూహి అయం, వినయో వినయోతి అక్ఖాతో’’తి.

అత్థానం సూచనతో, సువుత్తతో సవనతోథ సూదనతో;

సుత్తాణా సుత్తసభాగతో చ ‘సుత్త’న్తి అక్ఖాతం.

తఞ్హి ¶ అత్తత్థపరత్థాదిభేదే అత్థే సూచేతి. సువుత్తా చేత్థ అత్థా వేనేయ్యజ్ఝాసయానులోమేన వుత్తత్తా. సవతి చేతం అత్థే, సస్సమివ ఫలం, పసవతీతి వుత్తం హోతి. సూదతి చేతం, ధేను వియ ఖీరం, పగ్ఘరతీతి వుత్తం హోతి. సుట్ఠు చ నే తాయతి రక్ఖతీతి వుత్తం హోతి. సుత్తసభాగఞ్చేతం. యథా హి తచ్ఛకానం సుత్తం పమాణం హోతి ఏవమేతమ్పి విఞ్ఞూనం. యథా చ సుత్తేన సఙ్గహితాని పుప్ఫాని న వికిరియన్తి న విద్ధంసియన్తి ఏవమేతేన సఙ్గహితా అత్థా. తేనేతమేతస్స వచనత్థకోసల్లత్థం వుత్తం –

‘‘అత్థానం సూచనతో, సువుత్తతో సవనతోథ సూదనతో;

సుత్తాణా సుత్తసభాగతో చ సుత్తన్తి అక్ఖాత’’న్తి.

అభిధమ్మస్స వచనత్థో వుత్తోయేవ. అపరో నయో –

యం ఏత్థ వుడ్ఢిమన్తో, సలక్ఖణా పూజితా పరిచ్ఛిన్నా;

వుత్తాధికా చ ధమ్మా, అభిధమ్మో తేన అక్ఖాతో.

అయఞ్హి ¶ అభిసద్దో వుడ్ఢిలక్ఖణపూజితపరిచ్ఛిన్నాధికేసు దిస్సతి. తథా హేస ‘‘బాళ్హా మే దుక్ఖా వేదనా అభిక్కమన్తి, నో పటిక్కమన్తీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౩౮౪; సం. ని. ౫.౧౯౫) వుడ్ఢియం ఆగతో. ‘‘యా తా రత్తియో అభిఞ్ఞాతా అభిలక్ఖితా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౪౯) లక్ఖణే. ‘‘రాజాభిరాజా మనుజిన్దో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౩౯౯; సు. ని. ౫౫౮) పూజితే. ‘‘పటిబలో వినేతుం అభిధమ్మే అభివినయే’’తిఆదీసు (మహావ. ౮౫) పరిచ్ఛిన్నే; అఞ్ఞమఞ్ఞసఙ్కరవిరహితే ధమ్మే చ వినయే చాతి వుత్తం హోతి. ‘‘అభిక్కన్తేన వణ్ణేనా’’తిఆదీసు (వి. వ. ౭౫) అధికే.

ఏత్థ ¶ చ ‘‘రూపూపపత్తియా మగ్గం భావేతి మేత్తాసహగతేన చేతసా ఏకం దిసం ఫరిత్వా విహరతీ’’తిఆదినా (ధ. స. ౧౬౩ ఆదయో) నయేన వుడ్ఢిమన్తోపి ధమ్మా వుత్తా. ‘‘రూపారమ్మణం వా సద్దారమ్మణం వా’’తిఆదినా (ధ. స. ౧) నయేన ఆరమ్మణాదీహి లక్ఖణీయత్తా సలక్ఖణాపి. ‘‘సేక్ఖా ధమ్మా, అసేక్ఖా ధమ్మా, లోకుత్తరా ధమ్మా’’తిఆదినా (ధ. స. తికమాతికా ౧౧; దుకమాతికా ౧౨) నయేన పూజితాపి; పూజారహాతి అధిప్పాయో. ‘‘ఫస్సో ¶ హోతి, వేదనా హోతీ’’తిఆదినా (ధ. స. ౧) నయేన సభావపరిచ్ఛిన్నత్తా పరిచ్ఛిన్నాపి. ‘‘మహగ్గతా ధమ్మా, అప్పమాణా ధమ్మా, అనుత్తరా ధమ్మా’’తిఆదినా (ధ. స. తికమాతికా ౧౨; దుకమాతికా ౯౯) నయేన అధికాపి ధమ్మా వుత్తా. తేనేతమేతస్స వచనత్థకోసల్లత్థం వుత్తం –

‘‘యం ఏత్థ వుడ్ఢిమన్తో, సలక్ఖణా పూజితా పరిచ్ఛిన్నా;

వుత్తాధికా చ ధమ్మా, అభిధమ్మో తేన అక్ఖాతో’’తి.

పిటకం పిటకత్థవిదూ, పరియత్తిబ్భాజనత్థతో ఆహు;

తేన సమోధానేత్వా, తయోపి వినయాదయో ఞేయ్యా.

పరియత్తిపి హి ‘‘మా పిటకసమ్పదానేనా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౩.౬౬) పిటకన్తి వుచ్చతి. ‘‘అథ పురిసో ఆగచ్ఛేయ్య కుదాలపిటకంఆదాయా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౨౮; అ. ని. ౩.౭౦) యంకిఞ్చి భాజనమ్పి. తస్మా పిటకం పిటకత్థవిదూ పరియత్తిభాజనత్థతో ఆహు.

ఇదాని తేన సమోధానేత్వా తయోపి వినయాదయో ఞేయ్యాతి. తేన ఏవం దువిధత్థేన పిటకసద్దేన సహ సమాసం కత్వా వినయో చ సో పిటకఞ్చ పరియత్తిభావతో, తస్స తస్స అత్థస్స భాజనతో చాతి వినయపిటకం. యథావుత్తేనేవ నయేన సుత్తన్తఞ్చ తం పిటకఞ్చాతి సుత్తన్తపిటకం. అభిధమ్మో ¶ చ సో పిటకఞ్చాతి అభిధమ్మపిటకన్తి ఏవమేతే తయోపి వినయాదయో ఞేయ్యా.

ఏవం ఞత్వా చ పునపి తేస్వేవ పిటకేసు నానప్పకారకోసల్లత్థం –

దేసనాసాసనకథాభేదం తేసు యథారహం;

సిక్ఖాపహానగమ్భీరభావఞ్చ పరిదీపయే.

పరియత్తిభేదం ¶ సమ్పత్తిం, విపత్తిఞ్చాపి యం యహిం;

పాపుణాతి యథా భిక్ఖు, తమ్పి సబ్బం విభావయే.

తత్రాయం ¶ పరిదీపనా విభావనా చ – ఏతాని హి తీణి పిటకాని యథాక్కమం ఆణావోహారపరమత్థదేసనా, యథాపరాధయథానులోమయథాధమ్మసాసనాని, సంవరాసంవరదిట్ఠివినివేఠననామరూపపరిచ్ఛేదకథాతి చ వుచ్చన్తి.

ఏత్థ హి వినయపిటకం ఆణారహేన భగవతా ఆణాబాహుల్లతో దేసితత్తా ఆణాదేసనా; సుత్తన్తపిటకం వోహారకుసలేన భగవతా వోహారబాహుల్లతో దేసితత్తా వోహారదేసనా; అభిధమ్మపిటకం పరమత్థకుసలేన భగవతా పరమత్థబాహుల్లతో దేసితత్తా పరమత్థదేసనాతి వుచ్చతి.

తథా పఠమం యే తే పచురాపరాధా సత్తా తే యథాపరాధం ఏత్థ సాసితాతి యథాపరాధసాసనం; దుతియం అనేకజ్ఝాసయానుసయచరియాధిముత్తికా సత్తా యథానులోమం ఏత్థ సాసితాతి యథానులోమసాసనం; తతియం ధమ్మపుఞ్జమత్తే ‘అహం మమా’తి సఞ్ఞినో సత్తా యథాధమ్మం ఏత్థ సాసితాతి యథాధమ్మసాసనన్తి వుచ్చతి.

తథా పఠమం అజ్ఝాచారపటిపక్ఖభూతో సంవరాసంవరో ఏత్థ కథితోతి సంవరాసంవరకథా; సంవరాసంవరోతి ఖుద్దకో చేవ మహన్తో చ సంవరాసంవరో, కమ్మాకమ్మం వియ చ ఫలాఫలం వియ చ; దుతియం ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిపటిపక్ఖభూతా దిట్ఠివినివేఠనా ఏత్థ కథితాతి దిట్ఠివినివేఠనకథా; తతియం రాగాదిపటిపక్ఖభూతో నామరూపపరిచ్ఛేదో ఏత్థ కథితోతి నామరూపపరిచ్ఛేదకథాతి వుచ్చతి.

తీసుపి చేతేసు తిస్సో సిక్ఖా తీణి పహానాని చతుబ్బిధో చ గమ్భీరభావో వేదితబ్బో. తథా హి వినయపిటకే విసేసేన అధిసీలసిక్ఖా వుత్తా, సుత్తన్తపిటకే అధిచిత్తసిక్ఖా, అభిధమ్మపిటకే అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా.

వినయపిటకే చ వీతిక్కమప్పహానం ¶ , కిలేసానం వీతిక్కమపటిపక్ఖత్తా సీలస్స; సుత్తన్తపిటకే పరియుట్ఠానప్పహానం, పరియుట్ఠానపటిపక్ఖత్తా సమాధిస్స; అభిధమ్మపిటకే అనుసయప్పహానం, అనుసయపటిపక్ఖత్తా పఞ్ఞాయ.

పఠమే ¶ ¶ చ తదఙ్గప్పహానం కిలేసానం, ఇతరేసు విక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదప్పహానాని. పఠమే చ దుచ్చరితసంకిలేసస్స పహానం, ఇతరేసు తణ్హాదిట్ఠిసంకిలేసానం పహానం.

ఏకమేకస్మిఞ్చేత్థ చతుబ్బిధోపి ధమ్మత్థదేసనాపటివేధగమ్భీరభావో వేదితబ్బో – తత్థ ధమ్మోతి తన్తి. అత్థోతి తస్సాయేవత్థో. దేసనాతి తస్సా మనసా వవత్థాపితాయ తన్తియా దేసనా. పటివేధోతి తన్తియా తన్తిఅత్థస్స చ యథాభూతావబోధో. తీసుపి చేతేసు ఏతే ధమ్మత్థదేసనాపటివేధా. యస్మా ససాదీహి వియ మహాసముద్దో మన్దబుద్ధీహి దుక్ఖోగాహా అలబ్భనేయ్యపతిట్ఠా చ తస్మా గమ్భీరా. ఏవం ఏకమేకస్మిం ఏత్థ చతుబ్బిధోపి గమ్భీరభావో వేదితబ్బో.

అపరో నయో – ధమ్మోతి హేతు. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘హేతుమ్హి ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా’’తి (విభ. ౭౨౦). అత్థోతి హేతుఫలం. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘హేతుఫలే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా’’తి (విభ. ౭౨౦). దేసనాతి పఞ్ఞత్తి, యథాధమ్మం ధమ్మాభిలాపోతి అధిప్పాయో; అనులోమపటిలోమసఙ్ఖేపవిత్థారాదివసేన వా కథనం. పటివేధోతి అభిసమయో. సో చ లోకియలోకుత్తరో. విసయతో చ అసమ్మోహతో చ; అత్థానురూపం ధమ్మేసు, ధమ్మానురూపం అత్థేసు, పఞ్ఞత్తిపథానురూపం పఞ్ఞత్తీసు అవబోధో. తేసం తేసం వా తత్థ తత్థ వుత్తధమ్మానం పటివిజ్ఝితబ్బో సలక్ఖణసఙ్ఖాతో అవిపరీతసభావో.

ఇదాని యస్మా ఏతేసు పిటకేసు యం యం ధమ్మజాతం వా అత్థజాతం వా యా చాయం యథా యథా ఞాపేతబ్బో అత్థో సోతూనం ఞాణస్స అభిముఖో హోతి తథా తథా తదత్థజోతికా దేసనా, యో చేత్థ అవిపరీతావబోధసఙ్ఖాతో పటివేధో తేసం తేసం వా ధమ్మానం పటివిజ్ఝితబ్బో సలక్ఖణసఙ్ఖాతో అవిపరీతసభావో – సబ్బమ్పేతం అనుపచితకుసలసమ్భారేహి దుప్పఞ్ఞేహి, ససాదీహి వియ మహాసముద్దో, దుక్ఖోగాహం అలబ్భనేయ్యపతిట్ఠఞ్చ, తస్మా గమ్భీరం. ఏవమ్పి ఏకమేకస్మిం ఏత్థ చతుబ్బిధోపి గమ్భీరభావో వేదితబ్బో. ఏత్తావతా చ –

దేసనాసాసనకథాభేదం ¶ తేసు యథారహం;

సిక్ఖాపహానగమ్భీరభావఞ్చ పరిదీపయేతి –

పరియత్తిభేదం ¶ ¶ సమ్పత్తిం, విపత్తిఞ్చాపి యం యహిం;

పాపుణాతి యథా భిక్ఖు, తమ్పి సబ్బం విభావయేతి.

ఏత్థ పన తీసు పిటకేసు తివిధో పరియత్తిభేదో దట్ఠబ్బో. తిస్సో హి పరియత్తియో – అలగద్దూపమా నిస్సరణత్థా భణ్డాగారికపరియత్తీతి.

తత్థ యా దుగ్గహితా ఉపారమ్భాదిహేతు పరియాపుటా అయం అలగద్దూపమా. యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, పురిసో అలగద్దత్థికో అలగద్దగవేసీ అలగద్దపరియేసనం చరమానో, సో పస్సేయ్య మహన్తం అలగద్దం, తమేనం భోగే వా నఙ్గుట్ఠే వా గణ్హేయ్య, తస్స సో అలగద్దో పటిపరివత్తిత్వా హత్థే వా బాహాయ వా అఞ్ఞతరస్మిం వా అఙ్గపచ్చఙ్గే డంసేయ్య, సో తతో నిదానం మరణం వా నిగచ్ఛేయ్య మరణమత్తం వా దుక్ఖం. తం కిస్స హేతు? దుగ్గహితత్తా, భిక్ఖవే, అలగద్దస్స. ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, ఇధేకచ్చే మోఘపురిసా ధమ్మం పరియాపుణన్తి సుత్తం…పే… వేదల్లం, తే తం ధమ్మం పరియాపుణిత్వా తేసం ధమ్మానం పఞ్ఞాయ అత్థం న ఉపపరిక్ఖన్తి, తేసం తే ధమ్మా పఞ్ఞాయ అత్థం అనుపపరిక్ఖతం న నిజ్ఝానం ఖమన్తి, తే ఉపారమ్భానిసంసా చేవ ధమ్మం పరియాపుణన్తి ఇతివాదప్పమోక్ఖానిసంసా చ. యస్స చత్థాయ ధమ్మం పరియాపుణన్తి తఞ్చస్స అత్థం నానుభోన్తి. తేసం తే ధమ్మా దుగ్గహితా దీఘరత్తం అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తన్తి. తం కిస్స హేతు? దుగ్గహితత్తా, భిక్ఖవే, ధమ్మాన’’న్తి (మ. ని. ౧.౨౩౮).

యా పన సుగ్గహితా సీలక్ఖన్ధాదిపారిపూరింయేవ ఆకఙ్ఖమానేన పరియాపుటా న ఉపారమ్భాదిహేతు, అయం నిస్సరణత్థా. యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘తేసం తే ధమ్మా సుగ్గహితా దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ సంవత్తన్తి. తం కిస్స హేతు? సుగ్గహితత్తా, భిక్ఖవే, ధమ్మాన’’న్తి (మ. ని. ౧.౨౩౯).

యం పన పరిఞ్ఞాతక్ఖన్ధో పహీనకిలేసో భావితమగ్గో పటివిద్ధాకుప్పో ¶ సచ్ఛికతనిరోధో ఖీణాసవో కేవలం పవేణిపాలనత్థాయ వంసానురక్ఖణత్థాయ పరియాపుణాతి, అయం భణ్డాగారికపరియత్తీతి.

వినయే పన సుప్పటిపన్నో భిక్ఖు సీలసమ్పదం నిస్సాయ తిస్సో విజ్జా పాపుణాతి, తాసంయేవ ¶ చ తత్థ పభేదవచనతో. సుత్తే సుప్పటిపన్నో సమాధిసమ్పదం నిస్సాయ ఛళభిఞ్ఞా పాపుణాతి, తాసంయేవ చ తత్థ పభేదవచనతో. అభిధమ్మే సుప్పటిపన్నో పఞ్ఞాసమ్పదం నిస్సాయ చతస్సో పటిసమ్భిదా ¶ పాపుణాతి తాసఞ్చ తత్థేవ పభేదవచనతో. ఏవమేతేసు సుప్పటిపన్నో యథాక్కమేన ఇమం విజ్జాత్తయఛళభిఞ్ఞాచతుపటిసమ్భిదాప్పభేదం సమ్పత్తిం పాపుణాతి.

వినయే పన దుప్పటిపన్నో అనుఞ్ఞాతసుఖసమ్ఫస్సఅత్థరణపావురణాదిఫస్ససామఞ్ఞతో పటిక్ఖిత్తేసు ఉపాదిన్నకఫస్సాదీసు అనవజ్జసఞ్ఞీ హోతి. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘తథాహం భగవతా ధమ్మం దేసితం ఆజానామి, యథా యేమే అన్తరాయికా ధమ్మా వుత్తా భగవతా తే పటిసేవతో నాలం అన్తరాయాయా’’తి (పాచి. ౪౧౭; మ. ని. ౧.౨౩౪). తతో దుస్సీలభావం పాపుణాతి. సుత్తే దుప్పటిపన్నో ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, పుగ్గలా సన్తో సంవిజ్జమానా లోకస్మి’’న్తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౫) అధిప్పాయం అజానన్తో దుగ్గహితం గణ్హాతి. యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘అత్తనా దుగ్గహితేన అమ్హే చేవ అబ్భాచిక్ఖతి అత్తానఞ్చ ఖనతి బహుఞ్చ అపుఞ్ఞం పసవతీ’’తి (పాచి. ౪౧౭; మ. ని. ౧.౨౩౬). తతో మిచ్ఛాదిట్ఠితం పాపుణాతి. అభిధమ్మే దుప్పటిపన్నో ధమ్మచిన్తం అతిధావన్తో అచిన్తేయ్యానిపి చిన్తేతి, తతో చిత్తక్ఖేపం పాపుణాతి. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, అచిన్తేయ్యాని, న చిన్తేతబ్బాని, యాని చిన్తేన్తో ఉమ్మాదస్స విఘాతస్స భాగీ అస్సా’’తి (అ. ని. ౪.౭౭). ఏవమేతేసు దుప్పటిపన్నో యథాక్కమేన ఇమం దుస్సీలభావమిచ్ఛాదిట్ఠితాచిత్తక్ఖేపప్పభేదం విపత్తిం పాపుణాతీతి. ఏత్తావతా చ –

పరియత్తిభేదం సమ్పత్తిం, విపత్తిఞ్చాపి యం యహిం;

పాపుణాతి యథా భిక్ఖు, తమ్పి సబ్బం విభావయేతి.

అయమ్పి గాథా వుత్తత్థా హోతి. ఏవం నానప్పకారతో పిటకాని ఞత్వా తేసం వసేన సబ్బమ్పేతం సఙ్గయ్హమానం తీణి పిటకాని హోన్తి.

కథం ¶ నికాయతో పఞ్చ నికాయాతి? సబ్బమేవ హేతం దీఘనికాయో మజ్ఝిమనికాయో సంయుత్తనికాయో అఙ్గుత్తరనికాయో ఖుద్దకనికాయోతి పఞ్చప్పభేదం హోతి. తత్థ కతమో దీఘనికాయో? తివగ్గసఙ్గహాని బ్రహ్మజాలాదీని చతుత్తింస సుత్తాని.

చతుత్తింసేవ ¶ సుత్తన్తా, తివగ్గో యస్స సఙ్గహో;

ఏస దీఘనికాయోతి, పఠమో అనులోమికో.

కస్మా ¶ పనేస దీఘనికాయోతి వుచ్చతి? దీఘప్పమాణానం సుత్తానం సమూహతో నివాసతో చ. సమూహనివాసా హి నికాయోతి వుచ్చన్తి. ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకనికాయమ్పి సమనుపస్సామి ఏవం చిత్తం యథయిదం, భిక్ఖవే, తిరచ్ఛానగతా పాణా (సం. ని. ౩.౧౦౦), పోణికనికాయో, చిక్ఖల్లికనికాయో’’తి. ఏవమాదీని చేత్థ సాధకాని సాసనతో లోకతో చ. ఏవం సేసానమ్పి నికాయభావే వచనత్థో వేదితబ్బో.

కతమో మజ్ఝిమనికాయో? మజ్ఝిమప్పమాణాని పఞ్చదసవగ్గసఙ్గహాని మూలపరియాయసుత్తాదీని దియడ్ఢసతం ద్వే చ సుత్తాని.

దియడ్ఢసతసుత్తన్తా, ద్వే చ సుత్తాని యత్థ సో;

నికాయో మజ్ఝిమో పఞ్చ, దసవగ్గపరిగ్గహో.

కతమో సంయుత్తనికాయో? దేవతాసంయుత్తాదివసేన ఠితాని ఓఘతరణాదీని సత్త సుత్తసహస్సాని సత్త సుత్తసతాని చ ద్వాసట్ఠి చ సుత్తాని.

సత్త సుత్తసహస్సాని, సత్త సుత్తసతాని చ;

ద్వాసట్ఠి చేవ సుత్తన్తా, ఏసో సంయుత్తసఙ్గహో.

కతమో అఙ్గుత్తరనికాయో? ఏకేకఅఙ్గాతిరేకవసేన ఠితాని చిత్తపరియాదానాదీని నవ సుత్తసహస్సాని పఞ్చ సుత్తసతాని సత్తపఞ్ఞాసఞ్చ సుత్తాని.

నవ సుత్తసహస్సాని, పఞ్చ సుత్తసతాని చ;

సత్తపఞ్ఞాససుత్తాని, సఙ్ఖ్యా అఙ్గుత్తరే అయం.

కతమో ¶ ఖుద్దకనికాయో? సకలం వినయపిటకం, అభిధమ్మపిటకం, ఖుద్దకపాఠ, ధమ్మపదాదయో ¶ చ పుబ్బే దస్సితా పఞ్చదసప్పభేదా; ఠపేత్వా చత్తారో నికాయే అవసేసం బుద్ధవచనన్తి.

ఠపేత్వా చతురోపేతే, నికాయే దీఘఆదికే;

తదఞ్ఞం బుద్ధవచనం, నికాయో ఖుద్దకో మతోతి.

ఏవం నికాయతో పఞ్చ నికాయా హోన్తి.

కథం ¶ ¶ అఙ్గవసేన నవఙ్గానీతి? సబ్బమేవ హిదం ‘సుత్తం గేయ్యం వేయ్యాకరణం గాథా ఉదానం ఇతివుత్తకం జాతకం అబ్భుతధమ్మం వేదల్ల’న్తి నవప్పభేదం హోతి. తత్థ ఉభతోవిభఙ్గనిద్దేసఖన్ధకపరివారా సుత్తనిపాతే మఙ్గలసుత్తరతనసుత్తనాలకసుత్తతువట్టకసుత్తాని అఞ్ఞమ్పి చ సుత్తనామకం తథాగతవచనం సుత్తన్తి వేదితబ్బం. సబ్బమ్పి సగాథకం సుత్తం గేయ్యన్తి వేదితబ్బం. విసేసేన సంయుత్తనికాయే సకలోపి సగాథావగ్గో. సకలమ్పి అభిధమ్మపిటకం, నిగ్గాథకం సుత్తం, యఞ్చ అఞ్ఞమ్పి అట్ఠహి అఙ్గేహి అసఙ్గహితం బుద్ధవచనం, తం వేయ్యాకరణన్తి వేదితబ్బం. ధమ్మపదం థేరగాథా థేరీగాథా సుత్తనిపాతే నోసుత్తనామికా సుద్ధికగాథా చ గాథాతి వేదితబ్బా. సోమనస్సఞాణమయికగాథాప్పటిసంయుత్తా ద్వాసీతి సుత్తన్తా ఉదానన్తి వేదితబ్బం. ‘వుత్తఞ్హేతం భగవతా’తిఆదినయప్పవత్తా (ఇతివు. ౧) దసుత్తరసతసుత్తన్తా ఇతివుత్తకన్తి వేదితబ్బం. అపణ్ణకజాతకాదీని పఞ్ఞాసాధికాని పఞ్చ జాతకసతాని జాతకన్తి వేదితబ్బం. ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, అచ్ఛరియా అబ్భుతా ధమ్మా ఆనన్దే’’తిఆదినయపవత్తా (దీ. ని. ౨.౨౦౯; అ. ని. ౪.౧౨౯) సబ్బేపి అచ్ఛరియఅబ్భుతధమ్మప్పటిసంయుత్తా సుత్తన్తా అబ్భుతధమ్మన్తి వేదితబ్బం.

చూళవేదల్లమహావేదల్లసమ్మాదిట్ఠిసక్కపఞ్హసఙ్ఖారభాజనీయమహాపుణ్ణమసుత్తాదయో సబ్బేపి వేదఞ్చ తుట్ఠిఞ్చ లద్ధా లద్ధా పుచ్ఛితసుత్తన్తా వేదల్లన్తి వేదితబ్బం. ఏవమేతం అఙ్గతో నవఙ్గాని.

కథం ధమ్మక్ఖన్ధతో చతురాసీతి ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సానీతి? సబ్బమేవ హిదం బుద్ధవచనం.

‘‘ద్వాసీతి ¶ బుద్ధతో గణ్హిం, ద్వే సహస్సాని భిక్ఖుతో;

చతురాసీతి సహస్సాని, యే మే ధమ్మా పవత్తినో’’తి. (థేరగా. ౧౦౨౭);

ఏవం పరిదీపితధమ్మక్ఖన్ధవసేన చతురాసీతిసహస్సప్పభేదం హోతి. తత్థ ఏకానుసన్ధికం సుత్తం ఏకో ధమ్మక్ఖన్ధో. యం అనేకానుసన్ధికం తత్థ అనుసన్ధివసేన ధమ్మక్ఖన్ధగణనా. గాథాబన్ధేసు పఞ్హాపుచ్ఛనం ఏకో ధమ్మక్ఖన్ధో, విస్సజ్జనం ఏకో. అభిధమ్మే ఏకమేకం తికదుకభాజనం ఏకమేకఞ్చ చిత్తవారభాజనం ఏకో ధమ్మక్ఖన్ధో. వినయే అత్థి వత్థు, అత్థి మాతికా, అత్థి పదభాజనీయం, అత్థి ఆపత్తి, అత్థి అనాపత్తి, అత్థి ¶ అన్తరాపత్తి, అత్థి తికచ్ఛేదో. తత్థ ఏకమేకో కోట్ఠాసో ఏకమేకో ధమ్మక్ఖన్ధోతి వేదితబ్బో. ఏవం ధమ్మక్ఖన్ధతో చతురాసీతి ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సాని.

ఏవమేతం సబ్బమ్పి బుద్ధవచనం పఞ్చసతికసఙ్గీతికాలే సఙ్గాయన్తేన మహాకస్సపప్పముఖేన వసీగణేన అయం ధమ్మో అయం వినయో, ఇదం పఠమబుద్ధవచనం, ఇదం మజ్ఝిమబుద్ధవచనం, ఇదం పచ్ఛిమబుద్ధవచనం, ఇదం వినయపిటకం, ఇదం సుత్తన్తపిటకం, ఇదం అభిధమ్మపిటకం, అయం దీఘనికాయో…పే… అయం ఖుద్దకనికాయో, ఇమాని సుత్తాదీని నవఙ్గాని, ఇమాని చతురాసీతి ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సానీతి ఇమం పభేదం వవత్థపేత్వావ సఙ్గీతం. న కేవలఞ్చ ఇమమేవ అఞ్ఞమ్పి ఉద్దానసఙ్గహవగ్గసఙ్గహపేయ్యాలసఙ్గహఏకనిపాతదుకనిపాతాదినిపాతసఙ్గహసంయుత్తసఙ్గహ పణ్ణాససఙ్గహాదిఅనేకవిధం, తీసు పిటకేసు సన్దిస్సమానం సఙ్గహప్పభేదం వవత్థపేత్వావ సత్తహి మాసేహి సఙ్గీతం.

సఙ్గీతిపరియోసానే చస్స ఇదం మహాకస్సపత్థేరేన దసబలస్స సాసనం పఞ్చవస్ససహస్సపరిమాణకాలం పవత్తనసమత్థం కతన్తి సఞ్జాతప్పమోదా సాధుకారం వియ దదమానా అయం మహాపథవీ ఉదకపరియన్తం కత్వా అనేకప్పకారం కమ్పి సఙ్కమ్పి సమ్పకమ్పి సమ్పవేధి. అనేకాని చ అచ్ఛరియాని పాతురహేసుం.

ఏవం సఙ్గీతే పనేత్థ అయం అభిధమ్మో పిటకతో అభిధమ్మపిటకం, నికాయతో ఖుద్దకనికాయో, అఙ్గతో ¶ వేయ్యాకరణం, ధమ్మక్ఖన్ధతో కతిపయాని ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సాని హోన్తి.

తం ¶ ధారయన్తేసు భిక్ఖూసు పుబ్బే ఏకో భిక్ఖు సబ్బసామయికపరిసాయ నిసీదిత్వా అభిధమ్మతో సుత్తం ఆహరిత్వా ధమ్మం కథేన్తో ‘‘రూపక్ఖన్ధో అబ్యాకతో, చత్తారో ఖన్ధా సియా కుసలా సియా అకుసలా సియా అబ్యాకతా; దసాయతనా అబ్యాకతా, ద్వే ఆయతనా సియా కుసలా సియా అకుసలా సియా అబ్యాకతా; సోళస ధాతుయో అబ్యాకతా, ద్వే ధాతుయో సియా కుసలా సియా అకుసలా సియా అబ్యాకతా; సముదయసచ్చం అకుసలం, మగ్గసచ్చం కుసలం, నిరోధసచ్చం అబ్యాకతం, దుక్ఖసచ్చం సియా కుసలం సియా అకుసలం సియా అబ్యాకతం; దసిన్ద్రియా అబ్యాకతా, దోమనస్సిన్ద్రియం అకుసలం, అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియం కుసలం, చత్తారి ఇన్ద్రియాని సియా కుసలా సియా అబ్యాకతా, ఛ ¶ ఇన్ద్రియాని సియా కుసలా సియా అకుసలా సియా అబ్యాకతా’’తి ధమ్మకథం కథేసి.

తస్మిం ఠానే ఏకో భిక్ఖు నిసిన్నో ‘ధమ్మకథిక త్వం సినేరుం పరిక్ఖిపన్తో వియ దీఘసుత్తం ఆహరసి, కిం సుత్తం నామేత’న్తి ఆహ. ‘అభిధమ్మసుత్తం నామ, ఆవుసో’తి. ‘అభిధమ్మసుత్తం కస్మా ఆహరసి? కిం అఞ్ఞం బుద్ధభాసితం సుత్తం ఆహరితుం న వట్టతీ’తి? ‘అభిధమ్మో కేన భాసితో’తి? ‘న ఏసో బుద్ధభాసితో’తి. ‘కిం పన తే, ఆవుసో, వినయపిటకం ఉగ్గహిత’న్తి? ‘న ఉగ్గహితం, ఆవుసో’తి. ‘అవినయధారితాయ మఞ్ఞే త్వం అజానన్తో ఏవం వదేసీ’తి. ‘వినయమత్తమేవ, ఆవుసో, ఉగ్గహిత’న్తి. ‘తమ్పి తే దుగ్గహితం, పరిసపరియన్తే నిసీదిత్వా నిద్దాయన్తేన ఉగ్గహితం భవిస్సతి; తుమ్హాదిసే హి పబ్బాజేన్తో వా ఉపసమ్పాదేన్తో వా సాతిసారో హోతి’. ‘కిం కారణా’? వినయమత్తస్సపి దుగ్గహితత్తా; వుత్తఞ్హేతం – ‘‘తత్థ అనాపత్తి, న వివణ్ణేతుకామో ఇఙ్ఘ తావ, ఆవుసో, సుత్తన్తం వా గాథాయో వా అభిధమ్మం వా పరియాపుణస్సు, పచ్ఛాపి వినయం పరియాపుణిస్ససీ’’తి (పాచి. ౪౪౨) భణతి. ‘‘సుత్తన్తే ఓకాసం కారాపేత్వా అభిధమ్మం వా వినయం వా పుచ్ఛతి, అభిధమ్మే ఓకాసం కారాపేత్వా సుత్తన్తం వా వినయం వా పుచ్ఛతి, వినయే ఓకాసం కారాపేత్వా సుత్తన్తం వా అభిధమ్మం వా పుచ్ఛతీ’’తి (పాచి. ౧౨౨౧). ‘త్వం పన ఏత్తకమ్పి న జానాసీ’తి ఏత్తకేనపి పరవాదీ నిగ్గహితో హోతి.

మహాగోసిఙ్గసుత్తం పన ఇతోపి బలవతరం. తత్ర హి ధమ్మసేనాపతి సారిపుత్తత్థేరో అఞ్ఞమఞ్ఞం పుచ్ఛితపఞ్హఞ్చ విస్సజ్జనఞ్చ ఆరోచేతుం సత్థు సన్తికం గన్త్వా మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స విస్సజ్జనం ఆరోచేన్తో ‘‘ఇధావుసో ¶ సారిపుత్త, ద్వే భిక్ఖూ అభిధమ్మకథం కథేన్తి ¶ , తే అఞ్ఞమఞ్ఞం పఞ్హం పుచ్ఛన్తి, అఞ్ఞమఞ్ఞస్స పఞ్హం పుట్ఠా విస్సజ్జేన్తి, నో చ సంసాదేన్తి, ధమ్మీ చ నేసం కథాపవత్తినీ హోతి, ఏవరూపేన ఖో, ఆవుసో, సారిపుత్త, భిక్ఖునా గోసిఙ్గసాలవనం సోభేయ్యా’’తి (మ. ని. ౧.౩౪౩) ఆహ. సత్థా ఆభిధమ్మికా నామ మమ సాసనే పరిబాహిరాతి అవత్వా సువణ్ణాలిఙ్గసదిసం గీవం ఉన్నామేత్వా పుణ్ణచన్దసస్సిరీకం మహాముఖం పూరేత్వా బ్రహ్మఘోసం నిచ్ఛారేన్తో ‘‘సాధు సాధు ¶ సారిపుత్తా’’తి మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స సాధుకారం దత్వా ‘‘యథా తం మోగ్గల్లానో చ సమ్మా బ్యాకరమానో బ్యాకరేయ్య, మోగ్గల్లానో హి సారిపుత్త ధమ్మకథికో’’తి (మ. ని. ౧.౩౪౩) ఆహ. ఆభిధమ్మికభిక్ఖూయేవ కిర ధమ్మకథికా నామ, అవసేసా ధమ్మకథం కథేన్తాపి న ధమ్మకథికా. కస్మా? తే హి ధమ్మకథం కథేన్తా కమ్మన్తరం విపాకన్తరం రూపారూపపరిచ్ఛేదం ధమ్మన్తరం ఆలోళేత్వా కథేన్తి. ఆభిధమ్మికా పన ధమ్మన్తరం న ఆలోళేన్తి. తస్మా ఆభిధమ్మికో భిక్ఖు ధమ్మం కథేతు వా మా వా, పుచ్ఛితకాలే పన పఞ్హం కథేస్సతీతి. అయమేవ ఏకన్తధమ్మకథికో నామ హోతి. ఇదం సన్ధాయ సత్థా సాధుకారం దత్వా ‘సుకథితం మోగ్గల్లానేనా’తి ఆహ.

అభిధమ్మం పటిబాహేన్తో ఇమస్మిం జినచక్కే పహారం దేతి, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటిబాహతి, సత్థు వేసారజ్జఞ్ఞాణం పటినివత్తేతి, సోతుకామం పరిసం విసంవాదేతి, అరియమగ్గే ఆవరణం బన్ధతి, అట్ఠారససు భేదకరవత్థూసు ఏకస్మిం సన్దిస్సతి ఉక్ఖేపనీయకమ్మతజ్జనీయకమ్మారహో హోతి. తం తం కమ్మం కత్వా ఉయ్యోజేతబ్బో ‘గచ్ఛ విఘాసాదో హుత్వా జీవిస్ససీ’తి.

అథాపి ఏవం వదేయ్య – ‘‘సచే అభిధమ్మో బుద్ధభాసితో, యథా అనేకేసు సుత్తసహస్సేసు ‘ఏకం సమయం భగవా రాజగహే విహరతీ’తిఆదినా నయేన నిదానం సజ్జితం, ఏవమస్సాపి నిదానం సజ్జితం భవేయ్యా’’తి. సో ‘జాతకసుత్తనిపాతధమ్మపదాదీనం ఏవరూపం నిదానం నత్థి, న చేతాని న బుద్ధభాసితానీ’తి పటిక్ఖిపిత్వా ఉత్తరిపి ఏవం వత్తబ్బో – ‘పణ్డిత, అభిధమ్మో నామేస సబ్బఞ్ఞుబుద్ధానంయేవ విసయో, న అఞ్ఞేసం విసయో. బుద్ధానఞ్హి ఓక్కన్తి పాకటా, అభిజాతి పాకటా, అభిసమ్బోధి పాకటా, ధమ్మచక్కప్పవత్తనం పాకటం. యమకపాటిహారియం ¶ పాకటం, తిదివక్కమో పాకటో, దేవలోకే దేసితభావో పాకటో, దేవోరోహనం పాకటం. యథా నామ చక్కవత్తిరఞ్ఞో హత్థిరతనం వా అస్సరతనం వా థేనేత్వా యానకే యోజేత్వా విచరణం నామ అట్ఠానం అకారణం; చక్కరతనం వా పన థేనేత్వా పలాలసకటే ఓలమ్బిత్వా విచరణం నామ అట్ఠానం అకారణం; యోజనప్పమాణం ఓభాసనసమత్థం మణిరతనం వా పన కప్పాసపచ్ఛియం పక్ఖిపిత్వా వళఞ్జనం ¶ ¶ నామ అట్ఠానం అకారణం. కస్మా? రాజారహభణ్డతాయ; ఏవమేవ అభిధమ్మో నామ న అఞ్ఞేసం విసయో, సబ్బఞ్ఞుబుద్ధానంయేవ విసయో. తేసం వసేన దేసేతబ్బదేసనా. బుద్ధానఞ్హి ఓక్కన్తి పాకటా…పే… దేవోరోహనం పాకటం. అభిధమ్మస్స నిదానకిచ్చం నామ నత్థి పణ్డితా’తి. న హి సక్కా ఏవం వుత్తే పరవాదినా సహధమ్మికం ఉదాహరణం ఉదాహరితుం.

మణ్డలారామవాసీ తిస్సభూతిత్థేరో పన మహాబోధినిదానో ఏస అభిధమ్మో నామాతి దస్సేతుం ‘‘యేన స్వాహం, భిక్ఖవే, విహారేన పఠమాభిసమ్బుద్ధో విహరామి తస్స పదేసేన విహాసి’’న్తి (సం. ని. ౫.౧౧) ఇమం పదేసవిహారసుత్తన్తం ఆహరిత్వా కథేసి. దసవిధో హి పదేసో నామ – ఖన్ధపదేసో, ఆయతనపదేసో, ధాతుపదేసో, సచ్చపదేసో, ఇన్ద్రియపదేసో, పచ్చయాకారపదేసో, సతిపట్ఠానపదేసో, ఝానపదేసో, నామపదేసో, ధమ్మపదేసోతి. తేసు సత్థా మహాబోధిమణ్డే పఞ్చక్ఖన్ధే నిప్పదేసేన పటివిజ్ఝి, ఇమం తేమాసం వేదనాక్ఖన్ధవసేనేవ విహాసి. ద్వాదసాయతనాని అట్ఠారస ధాతుయో నిప్పదేసేన పటివిజ్ఝి. ఇమం తేమాసం ధమ్మాయతనే వేదనావసేన ధమ్మధాతుయఞ్చ వేదనావసేనేవ విహాసి. చత్తారి సచ్చాని నిప్పదేసేన పటివిజ్ఝి, ఇమం తేమాసం దుక్ఖసచ్చే వేదనావసేనేవ విహాసి. బావీసతిన్ద్రియాని నిప్పదేసేన పటివిజ్ఝి, ఇమం తేమాసం వేదనాపఞ్చకఇన్ద్రియవసేన విహాసి. ద్వాదసపదికం పచ్చయాకారవట్టం నిప్పదేసేన పటివిజ్ఝి, ఇమం తేమాసం ఫస్సపచ్చయా వేదనావసేనేవ విహాసి. చత్తారో సతిపట్ఠానే నిప్పదేసేన పటివిజ్ఝి, ఇమం తేమాసం వేదనాసతిపట్ఠానవసేనేవ విహాసి. చత్తారి ¶ ఝానాని నిప్పదేసేన పటివిజ్ఝి, ఇమం తేమాసం ఝానఙ్గేసు వేదనావసేనేవ విహాసి. నామం నిప్పదేసేన పటివిజ్ఝి, ఇమం తేమాసం తత్థ వేదనావసేనేవ విహాసి. ధమ్మే నిప్పదేసేన పటివిజ్ఝి, ఇమం తేమాసం వేదనాత్తికవసేనేవ విహాసీతి. ఏవం థేరో పదేసవిహారసుత్తన్తవసేన అభిధమ్మస్స నిదానం కథేసి.

గామవాసీ సుమనదేవత్థేరో పన హేట్ఠాలోహపాసాదే ధమ్మం పరివత్తేన్తో ‘అయం పరవాదీ బాహా పగ్గయ్హ అరఞ్ఞే కన్దన్తో వియ, అసక్ఖికం అడ్డం కరోన్తో వియ చ, అభిధమ్మే నిదానస్స అత్థిభావమ్పి న జానాతీ’తి వత్వా నిదానం కథేన్తో ఏవమాహ – ఏకం సమయం భగవా దేవేసు విహరతి తావతింసేసు పారిచ్ఛత్తకమూలే పణ్డుకమ్బలసిలాయం. తత్ర ఖో భగవా దేవానం ¶ తావతింసానం అభిధమ్మకథం కథేసి – ‘‘కుసలా ధమ్మా, అకుసలా ధమ్మా, అబ్యాకతా ధమ్మా’’తి.

అఞ్ఞేసు పన సుత్తేసు ఏకమేవ నిదానం. అభిధమ్మే ద్వే నిదానాని – అధిగమనిదానఞ్చ దేసనానిదానఞ్చ ¶ . తత్థ అధిగమనిదానం దీపఙ్కరదసబలతో పట్ఠాయ యావ మహాబోధిపల్లఙ్కా వేదితబ్బం. దేసనానిదానం యావ ధమ్మచక్కప్పవత్తనా. ఏవం ఉభయనిదానసమ్పన్నస్స పనస్స అభిధమ్మస్స నిదానకోసల్లత్థం ఇదం తావ పఞ్హాకమ్మం వేదితబ్బం – అయం అభిధమ్మో నామ కేన పభావితో? కత్థ పరిపాచితో? కత్థ అధిగతో? కదా అధిగతో? కేన అధిగతో? కత్థ విచితో? కదా విచితో? కేన విచితో? కత్థ దేసితో? కస్సత్థాయ దేసితో? కిమత్థం దేసితో? కేహి పటిగ్గహితో? కే సిక్ఖన్తి? కే సిక్ఖితసిక్ఖా? కే ధారేన్తి? కస్స వచనం? కేనాభతోతి?

తత్రిదం విస్సజ్జనం – కేన పభావితోతి బోధిఅభినీహారసద్ధాయ పభావితో. కత్థ పరిపాచితోతి అడ్ఢఛక్కేసు జాతకసతేసు. కత్థ అధిగతోతి బోధిమూలే. కదా అధిగతోతి విసాఖాపుణ్ణమాసియం. కేనాధిగతోతి సబ్బఞ్ఞుబుద్ధేన. కత్థ విచితోతి బోధిమణ్డే. కదా ¶ విచితోతి రతనఘరసత్తాహే. కేన విచితోతి సబ్బఞ్ఞుబుద్ధేన. కత్థ దేసితోతి దేవేసు తావతింసేసు. కస్సత్థాయ దేసితోతి దేవతానం. కిమత్థం దేసితోతి చతురోఘనిద్ధరణత్థం. కేహి పటిగ్గహితోతి దేవేహి. కే సిక్ఖన్తీతి సేక్ఖా చ పుథుజ్జనకల్యాణా చ. కే సిక్ఖితసిక్ఖాతి అరహన్తో ఖీణాసవా. కే ధారేన్తీతి యేసం వత్తతి తే ధారేన్తి. కస్స వచనన్తి భగవతో వచనం, అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స. కేనాభతోతి ఆచరియపరమ్పరాయ.

అయఞ్హి సారిపుత్తత్థేరో భద్దజి సోభితో పియజాలీ పియపాలో పియదస్సీ కోసియపుత్తో సిగ్గవో సన్దేహో మోగ్గలిపుత్తో సుదత్తో ధమ్మియో దాసకో సోణకో రేవతోతి ఏవమాదీహి యావ తతియసఙ్గీతికాలా ఆభతో. తతో ఉద్ధం తేసంయేవ సిస్సానుసిస్సేహీతి ఏవం తావ జమ్బుదీపతలే ఆచరియపరమ్పరాయ ఆభతో. ఇమం పన దీపం –

తతో ¶ మహిన్దో ఇట్టియో, ఉత్తియో సమ్బలో తథా;

పణ్డితో భద్దనామో చ, ఏతే నాగా మహాపఞ్ఞా.

ఇమేహి ¶ మహానాగేహి ఆభతో. తతో ఉద్ధం తేసంయేవ సిస్సానుసిస్ససఙ్ఖాతాయ ఆచరియపరమ్పరాయ యావజ్జతనకాలా ఆభతో.

ఏవం ఆభతస్స పనస్స యం తం దీపఙ్కరదసబలతో పట్ఠాయ యావ మహాబోధిపల్లఙ్కా అధిగమనిదానం, యావ ధమ్మచక్కప్పవత్తనా దేసనానిదానఞ్చ వుత్తం, తస్స ఆవిభావత్థం అయం అనుపుబ్బికథా వేదితబ్బా –

ఇతో కిర కప్పసతసహస్సాధికానం చతున్నం అసఙ్ఖ్యేయ్యానం మత్థకే అమరవతీ నామ నగరం అహోసి. తత్థ సుమేధో నామ బ్రాహ్మణో పటివసతి ఉభతో సుజాతో, మాతితో చ పితితో చ, సంసుద్ధగహణికో, యావ సత్తమా కులపరివట్టా అక్ఖిత్తో అనుపకుట్ఠో జాతివాదేన, అభిరూపో దస్సనీయో పాసాదికో పరమాయ వణ్ణపోక్ఖరతాయ సమన్నాగతో. సో అఞ్ఞం కమ్మం అకత్వా బ్రాహ్మణసిప్పమేవ ఉగ్గణ్హి. తస్స దహరకాలేయేవ మాతాపితరో కాలమకంసు. అథస్స రాసివడ్ఢకో అమచ్చో ఆయపోత్థకం ఆహరిత్వా సువణ్ణరజతమణిముత్తాదిపూరితే గబ్భే వివరిత్వా ‘ఏత్తకం తే కుమార మాతు సన్తకం, ఏత్తకం పితు సన్తకం, ఏత్తకా అయ్యకపయ్యకానం సన్తకాతి యావ సత్తమా కులపరివట్టా ధనం ఆచిక్ఖిత్వా ఏతం పటిపజ్జాహీ’తి ఆహ. సుమేధపణ్డితో చిన్తేసి – ‘ఇమం ధనం సంహరిత్వా మయ్హం పితుపితామహాదయో పరలోకం గచ్ఛన్తా ఏకకహాపణమ్పి గహేత్వా న గతా, మయా పన గహేత్వా గమనకారణం కాతుం వట్టతీ’తి సో రఞ్ఞో ఆరోచేత్వా నగరే భేరిం చరాపేత్వా మహాజనస్స దానం దత్వా తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజి. ఇమస్మిం పన ఠానే సుమేధకథా కథేతబ్బా. వుత్తఞ్హేతం బుద్ధవంసే (బు. వం. ౨.౧-౩౩) –

కప్పే చ సతసహస్సే, చతురో చ అసఙ్ఖియే;

అమరం నామ నగరం, దస్సనేయ్యం మనోరమం.

దసహి ¶ సద్దేహి అవివిత్తం, అన్నపానసమాయుతం;

హత్థిసద్దం అస్ససద్దం, భేరిసఙ్ఖరథాని చ;

ఖాదథ పివథ చేవ, అన్నపానేన ఘోసితం.

నగరం ¶ సబ్బఙ్గసమ్పన్నం, సబ్బకమ్మముపాగతం;

సత్తరతనసమ్పన్నం, నానాజనసమాకులం;

సమిద్ధం దేవనగరంవ, ఆవాసం పుఞ్ఞకమ్మినం.

నగరే అమరవతియా, సుమేధో నామ బ్రాహ్మణో;

అనేకకోటిసన్నిచయో, పహూతధనధఞ్ఞవా.

అజ్ఝాయకో మన్తధరో, తిణ్ణం వేదాన పారగూ;

లక్ఖణే ఇతిహాసే చ, సధమ్మే పారమిం గతో.

రహోగతో నిసీదిత్వా, ఏవం చిన్తేసహం తదా;

దుక్ఖో పునబ్భవో నామ, సరీరస్స చ భేదనం.

జాతిధమ్మో జరాధమ్మో, బ్యాధిధమ్మో సహం తదా;

అజరం అమతం ఖేమం, పరియేసిస్సామి నిబ్బుతిం.

యంనూనిమం పూతికాయం, నానాకుణపపూరితం;

ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛేయ్యం, అనపేక్ఖో అనత్థికో.

అత్థి హేహితి సో మగ్గో, న సో సక్కా న హేతుయే;

పరియేసిస్సామి తం మగ్గం, భవతో పరిముత్తియా.

యథాపి దుక్ఖే విజ్జన్తే, సుఖం నామపి విజ్జతి;

ఏవం భవే విజ్జమానే, విభవోపి ఇచ్ఛితబ్బకో.

యథాపి ఉణ్హే విజ్జన్తే, అపరం విజ్జతి సీతలం;

ఏవం తివిధగ్గి విజ్జన్తే, నిబ్బానం ఇచ్ఛితబ్బకం.

యథాపి పాపే విజ్జన్తే, కల్యాణమపి విజ్జతి;

ఏవమేవ జాతి విజ్జన్తే, అజాతిపిచ్ఛితబ్బకం.

యథా ¶ ¶ గూథగతో పురిసో, తళాకం దిస్వాన పూరితం;

న గవేసతి తం తళాకం, న దోసో తళాకస్స సో.

ఏవం కిలేసమలధోవే, విజ్జన్తే అమతన్తళే;

న గవేసతి తం తళాకం, న దోసో అమతన్తళే.

యథా అరీహి పరిరుద్ధో, విజ్జన్తే గమనమ్పథే;

న పలాయతి సో పురిసో, న దోసో అఞ్జసస్స సో.

ఏవం కిలేసపరిరుద్ధో, విజ్జమానే సివే పథే;

న గవేసతి తం మగ్గం, న దోసో సివమఞ్జసే.

యథాపి బ్యాధితో పురిసో, విజ్జమానే తికిచ్ఛకే;

న తికిచ్ఛాపేతి తం బ్యాధిం, న దోసో సో తికిచ్ఛకే.

ఏవం కిలేసబ్యాధీహి, దుక్ఖితో పరిపీళితో;

న గవేసతి తం ఆచరియం, న దోసో సో వినాయకే.

యథాపి కుణపం పురిసో, కణ్ఠే బద్ధం జిగుచ్ఛియ;

మోచయిత్వాన గచ్ఛేయ్య, సుఖీ సేరీ సయంవసీ.

తథేవిమం పూతికాయం, నానాకుణపసఞ్చయం;

ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛేయ్యం, అనపేక్ఖో అనత్థికో.

యథా ఉచ్చారట్ఠానమ్హి, కరీసం నరనారియో;

ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛన్తి, అనపేక్ఖా అనత్థికా.

ఏవమేవాహం ¶ ఇమం కాయం, నానాకుణపపూరితం;

ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛిస్సం, వచ్చం కత్వా యథా కుటిం.

యథాపి జజ్జరం నావం, పలుగ్గం ఉదగాహినిం;

సామీ ఛడ్డేత్వా గచ్ఛన్తి, అనపేక్ఖా అనత్థికా.

ఏవమేవాహం ఇమం కాయం, నవచ్ఛిద్దం ధువస్సవం;

ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛిస్సం, జిణ్ణనావంవ సామికా.

యథాపి పురిసో చోరేహి, గచ్ఛన్తో భణ్డమాదియ;

భణ్డచ్ఛేదభయం దిస్వా, ఛడ్డయిత్వాన గచ్ఛతి.

ఏవమేవ ¶ అయం కాయో, మహాచోరసమో వియ;

పహాయిమం గమిస్సామి, కుసలచ్ఛేదనాభయా.

ఏవాహం చిన్తయిత్వాన, నేకకోటిసతం ధనం;

నాథానాథానం దత్వాన, హిమవన్తముపాగమిం.

హిమవన్తస్సావిదూరే, ధమ్మికో నామ పబ్బతో;

అస్సమో సుకతో మయ్హం, పణ్ణసాలా సుమాపితా.

చఙ్కమం తత్థ మాపేసిం, పఞ్చదోసవివజ్జితం;

అట్ఠగుణసముపేతం, అభిఞ్ఞాబలమాహరిం.

సాటకం పజహిం తత్థ, నవదోసముపాగతం;

వాకచీరం నివాసేసిం, ద్వాదసగుణముపాగతం.

అట్ఠదోససమాకిణ్ణం ¶ , పజహిం పణ్ణసాలకం;

ఉపాగమిం రుక్ఖమూలం, గుణే దసహుపాగతం.

వాపితం రోపితం ధఞ్ఞం, పజహిం నిరవసేసతో;

అనేకగుణసమ్పన్నం, పవత్తఫలమాదియిం.

తత్థప్పధానం పదహిం, నిసజ్జట్ఠానచఙ్కమే;

అబ్భన్తరమ్హి సత్తాహే, అభిఞ్ఞాబల పాపుణిన్తి. (బు. వం. ౨.౧-౩౩);

తత్థ అస్సమో సుకతో మయ్హం, పణ్ణసాలా సుమాపితాతి ఇమిస్సా పాళియా సుమేధపణ్డితేన అస్సమపణ్ణసాలాచఙ్కమా సహత్థా మాపితా వియ వుత్తా. అయం పనేత్థ అత్థో – మహాసత్తఞ్హి ‘‘హిమవన్తం అజ్ఝోగాహేత్వా అజ్జ ధమ్మికపబ్బతం పవిసిస్సామీ’’తి నిక్ఖన్తం దిస్వా సక్కో దేవానమిన్దో విస్సకమ్మదేవపుత్తం ఆమన్తేసి – ‘‘గచ్ఛ, తాత, అయం సుమేధపణ్డితో ‘పబ్బజిస్సామీ’తి నిక్ఖన్తో ఏతస్స వసనట్ఠానం మాపేహీ’’తి. సో తస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా రమణీయం అస్సమం సుగుత్తం పణ్ణసాలం, మనోరమం చఙ్కమఞ్చ మాపేసి. భగవా పన తదా అత్తనో పుఞ్ఞానుభావేన నిప్ఫన్నం తం అస్సమపదం సన్ధాయ ‘‘సారిపుత్త తస్మిం ధమ్మికపబ్బతే –

అస్సమో ¶ సుకతో మయ్హం, పణ్ణసాలా సుమాపితా;

చఙ్కమం తత్థ మాపేసిం, పఞ్చదోసవివజ్జిత’’న్తి. –

ఆహ. తత్థ అస్సమో సుకతో మయ్హన్తి సుకతో మయా. పణ్ణసాలా సుమాపితాతి పణ్ణచ్ఛన్నా సాలాపి మే సుమాపితా అహోసి.

పఞ్చదోసవివజ్జితన్తి పఞ్చిమే చఙ్కమదోసా నామ థద్ధవిసమతా, అన్తోరుక్ఖతా, గహనచ్ఛన్నతా, అతిసమ్బాధతా, అతివిసాలతాతి. థద్ధవిసమభూమిభాగస్మిఞ్హి చఙ్కమే చఙ్కమన్తస్స పాదా రుజ్జన్తి, ఫోటా ఉట్ఠహన్తి, చిత్తం ఏకగ్గతం న లభతి, కమ్మట్ఠానం విపజ్జతి. ముదుసమతలే పన ఫాసువిహారం ఆగమ్మ కమ్మట్ఠానం సమ్పజ్జతి. తస్మా థద్ధవిసమభూమిభాగతా ఏకో దోసోతి వేదితబ్బో. చఙ్కమనస్స అన్తో వా మజ్ఝే వా కోటియం వా ¶ రుక్ఖే సతి పమాదమాగమ్మ చఙ్కమన్తస్స నలాటం వా సీసం వా పటిహఞ్ఞతీతి అన్తోరుక్ఖతా దుతియో దోసో. తిణలతాదిగహనచ్ఛన్నే చఙ్కమే చఙ్కమన్తో అన్ధకారవేలాయం ఉరగాదికే పాణే అక్కమిత్వా వా మారేతి, తేహి వా దట్ఠో దుక్ఖం ఆపజ్జతీతి గహనచ్ఛన్నతా తతియో దోసో. అతిసమ్బాధే చఙ్కమే విత్థారతో రతనికే వా అడ్ఢరతనికే వా చఙ్కమన్తస్స పరిచ్ఛేదే పక్ఖలిత్వా నఖాపి అఙ్గులియోపి భిజ్జన్తీతి అతిసమ్బాధతా చతుత్థో దోసో. అతివిసాలే చఙ్కమే చఙ్కమన్తస్స చిత్తం విధావతి, ఏకగ్గతం న లభతీతి అతివిసాలతా పఞ్చమో దోసో. పుథులతో పన దియడ్ఢరతనం ద్వీసు పస్సేసు రతనమత్తఅనుచఙ్కమం దీఘతో సట్ఠిహత్థం ముదుతలం సమవిప్పకిణ్ణవాలుకం చఙ్కమం వట్టతి, చేతియగిరిమ్హి దీపప్పసాదకమహామహిన్దత్థేరస్స చఙ్కమనం వియ, తాదిసం తం అహోసి. తేనాహ ‘‘చఙ్కమం తత్థ మాపేసిం, పఞ్చదోసవివజ్జిత’’న్తి.

అట్ఠగుణసముపేతన్తి అట్ఠహి సమణసుఖేహి ఉపేతం. అట్ఠిమాని సమణసుఖాని నామ ధనధఞ్ఞపరిగ్గహాభావో అనవజ్జపిణ్డపరియేసనభావో, నిబ్బుతపిణ్డభుఞ్జనభావో, రట్ఠం పీళేత్వా ధనసారం వా సీసకహాపణాదీని వా గణ్హన్తేసు రాజకులేసు రట్ఠపీళనకిలేసాభావో, ఉపకరణేసు నిచ్ఛన్దరాగభావో, చోరవిలోపే నిబ్భయభావో, రాజరాజమహామచ్చేహి అసంసట్ఠభావో చతూసు దిసాసు అప్పటిహతభావోతి. ఇదం వుత్తం హోతి ¶ ‘‘యథా తస్మిం అస్సమే వసన్తేన సక్కా హోన్తి ఇమాని అట్ఠ సమణసుఖాని విన్దితుం, ఏవం అట్ఠగుణసముపేతం తం అస్సమం మాపేసి’’ న్తి.

అభిఞ్ఞాబలమాహరిన్తి పచ్ఛా తస్మిం అస్సమే వసన్తో కసిణపరికమ్మం కత్వా అభిఞ్ఞానఞ్చ సమాపత్తీనఞ్చ ఉప్పాదనత్థాయ అనిచ్చతో దుక్ఖతో విపస్సనం ఆరభిత్వా థామప్పత్తం విపస్సనాబలం ఆహరిం. యథా తస్మిం వసన్తో తం బలం ఆహరితుం సక్కోమి, ఏవం తం అస్సమం తస్స అభిఞ్ఞత్థాయ విపస్సనాబలస్స అనుచ్ఛవికం కత్వా మాపేసిన్తి అత్థో.

సాటకం పజహిం తత్థ, నవదోసముపాగతన్తి ఏత్థాయం అనుపుబ్బికథా, తదా కిర కుటిలేణచఙ్కమాదిపటిమణ్డితం పుప్ఫూపగఫలూపగరుక్ఖసఞ్ఛన్నం రమణీయం మధురసలిలాసయం అపగతవాళమిగభింసనకసకుణం పవివేకక్ఖమం అస్సమం మాపేత్వా అలఙ్కతచఙ్కమస్స ఉభోసు అన్తేసు ఆలమ్బనఫలకం సంవిధాయ నిసీదనత్థాయ చఙ్కమవేమజ్ఝే సమతలం ముగ్గవణ్ణసిలం మాపేత్వా అన్తోపణ్ణసాలాయం జటామణ్డలవాకచీరతిదణ్డకుణ్డికాదికే తాపసపరిక్ఖారే మణ్డపే పానీయఘటపానీయసఙ్ఖపానీయసరావాని అగ్గిసాలాయం అఙ్గారకపల్లదారుఆదీనీతి ఏవం యం యం పబ్బజితానం ¶ ఉపకారాయ సంవత్తతి, తం తం సబ్బం మాపేత్వా పణ్ణసాలాయ భిత్తియం ‘‘యే కేచి పబ్బజితుకామా ఇమే పరిక్ఖారే గహేత్వా పబ్బజన్తూ’’తి అక్ఖరాని ఛిన్దిత్వా దేవలోకమేవ గతే విస్సకమ్మదేవపుత్తే సుమేధపణ్డితో హిమవన్తపాదే గిరికన్దరానుసారేన అత్తనో నివాసనానురూపం ఫాసుకట్ఠానం ఓలోకేన్తో నదీనివత్తనే విస్సకమ్మనిమ్మితం సక్కదత్తియం రమణీయం అస్సమం దిస్వా చఙ్కమకోటిం గన్త్వా పదవలఞ్జం అపస్సన్తో ‘‘ధువం పబ్బజితా ధురగామే భిక్ఖం పరియేసిత్వా కిలన్తరూపా ఆగన్త్వా పణ్ణసాలం పవిసిత్వా నిసిన్నా భవిస్సన్తీ’’తి చిన్తేత్వా థోకం ఆగమేత్వా ‘‘అతివియ చిరాయన్తి, జానిస్సామీ’’తి పణ్ణసాలకుటిద్వారం వివరిత్వా అన్తో పవిసిత్వా ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో మహాభిత్తియం అక్ఖరాని వాచేత్వా ‘‘మయ్హం కప్పియపరిక్ఖారా ఏతే, ఇమే గహేత్వా పబ్బజిస్సామీ’’తి అత్తనా నివత్థపారుతం సాటకయుగం పజహి. తేనాహ ‘‘సాటకం పజహిం తత్థా’’తి. ఏవం పవిట్ఠో అహం సారిపుత్త తస్సం పణ్ణసాలాయం సాటకం పజహిం.

నవదోసముపాగతన్తి ¶ సాటకం పజహన్తో నవ దోసే దిస్వా పజహిన్తి దీపేతి. తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజితానఞ్హి సాటకస్మిం నవ దోసా ఉపట్ఠహన్తి. తేసు తస్స మహగ్ఘభావో ఏకో దోసో, పరపటిబద్ధతాయ ఉప్పజ్జనభావో ఏకో, పరిభోగేన లహుం కిలిస్సనభావో ఏకో, కిలిట్ఠో హి ధోవితబ్బో చ రజితబ్బో చ హోతి, పరిభోగేన లహుకం జీరణభావో ఏకో జిణ్ణస్స హి తున్నం వా అగ్గళదానం వా కాతబ్బం హోతి. పునపరియేసనాయ దురభిసమ్భవభావో ఏకో, తాపసపబ్బజ్జాయ అసారుప్పభావో ఏకో, పచ్చత్థికానం సాధారణభావో ఏకో, యథా హి నం పచ్చత్థికా న గణ్హన్తి, ఏవం గోపేతబ్బో హోతి. పరిభుఞ్జన్తస్స విభూసనట్ఠానభావో ఏకో, గహేత్వా చరన్తస్స ఖన్ధభారమహిచ్ఛభావో ఏకోతి.

వాకచీరం నివాసేసిన్తి తదా అహం సారిపుత్త ఇమే నవ దోసే దిస్వా సాటకం పహాయ వాకచీరం నివాసేసిం ముఞ్జతిణం హీరం హీరం కత్వా గన్థేత్వా కతం వాకచీరం నివాసనపారుపనత్థాయ ఆదియిన్తి అత్థో.

ద్వాదసగుణముపాగతన్తి ద్వాదసహి ఆనిసంసేహి సమన్నాగతం, వాకచీరస్మిఞ్హి ద్వాదసానిసంసా – అప్పగ్ఘం సున్దరం కప్పియన్తి అయం తావ ఏకో ఆనిసంసో, సహత్థా కాతుం సక్కాతి అయం దుతియో, పరిభోగేన సణికం కిలిస్సతి ధోవియమానేపి పపఞ్చో నత్థీతి అయం తతియో, పరిభోగేన జిణ్ణేపి సిబ్బితబ్బాభావో చతుత్థో, పున పరియేసన్తస్స సుఖేన కరణభావో ¶ పఞ్చమో, తాపసపబ్బజ్జాయ సారుప్పభావో ఛట్ఠో, పచ్చత్థికానం నిరుపభోగభావో సత్తమో, పరిభుఞ్జన్తస్స విభూసనట్ఠానాభావో అట్ఠమో, ధారణే సల్లహుకభావో నవమో, చీవరపచ్చయే అప్పిచ్ఛభావో దసమో, వాకుప్పత్తియా ధమ్మికఅనవజ్జభావో ఏకాదసమో వాకచీరే నట్ఠేపి అనపేక్ఖభావో ద్వాదసమోతి.

అట్ఠదోససమాకిణ్ణం, పజహిం పణ్ణసాలకన్తి కథం పజహిం? సో కిర వరసాటకయుగం ఓముఞ్చన్తో చీవరవంసే లగ్గితం అనోజపుప్ఫదామసదిసం రత్తవాకచీరం గహేత్వా నివాసేత్వా తస్సుపరి అపరం సువణ్ణవణ్ణం వాకచీరం పరిదహిత్వా పున్నాగపుప్ఫసన్థరసదిసం సఖురం అజినచమ్మం ఏకంసం కత్వా జటామణ్డలం ¶ పటిముఞ్చిత్వా చూళాయ సద్ధిం నిచ్చలభావకరణత్థం సారసూచిం పవేసేత్వా ముత్తాజాలసదిసాయ సిక్కాయ పవాళవణ్ణం కుణ్డికం ఓదహిత్వా తీసు ఠానేసు వఙ్కకాజం ఆదాయ ఏకిస్సా కాజకోటియా కుణ్డికం, ఏకిస్సా అఙ్కుసకపచ్ఛితిదణ్డకాదీని ఓలగ్గేత్వా ఖారికాజం అంసే కత్వా దక్ఖిణేన హత్థేన కత్తరదణ్డం గహేత్వా పణ్ణసాలతో నిక్ఖమిత్వా సట్ఠిహత్థే మహాచఙ్కమే అపరాపరం చఙ్కమన్తో అత్తనో వేసం ఓలోకేత్వా ‘‘మయ్హం మనోరథో మత్థకం పత్తో, సోభతి వత మే పబ్బజ్జా, బుద్ధపచ్చేకబుద్ధాదీహి సబ్బేహిపి ధీరపురిసేహి వణ్ణితా థోమితా అయం పబ్బజ్జా నామ, పహీనం మే గిహిబన్ధనం, నిక్ఖన్తోస్మి నేక్ఖమ్మం, లద్ధా మే ఉత్తమపబ్బజ్జా, కరిస్సామి సమణధమ్మం, లభిస్సామి అగ్గఫలసుఖ’’న్తి ఉస్సాహజాతో ఖారికాజం ఓతారేత్వా చఙ్కమవేమజ్ఝే ముగ్గవణ్ణసిలాపట్టే సువణ్ణపటిమా వియ నిసిన్నో దివసభాగం వీతినామేత్వా సాయన్హసమయం పణ్ణసాలం పవిసిత్వా బిదలమఞ్చకపస్సే కట్ఠత్థరికాయ నిపన్నో సరీరం ఉతుం గాహాపేత్వా బలవపచ్చూసే పబుజ్ఝిత్వా అత్తనో ఆగమనం ఆవజ్జేసి ‘‘అహం ఘరావాసే ఆదీనవం దిస్వా అమితభోగం అనన్తయసం పహాయ అరఞ్ఞం పవిసిత్వా నేక్ఖమగవేసకో హుత్వా పబ్బజితో, ఇతో దాని పట్ఠాయ పమాదచారం చరితుం న వట్టతి, పవివేకఞ్హి పహాయ విచరన్తం మిచ్ఛావితక్కమక్ఖికా ఖాదన్తి, ఇదాని మయా పవివేకమనుబ్రూహేతుం వట్టతి, అహఞ్హి ఘరావాసం పలిబోధతో దిస్వా నిక్ఖన్తో, అయఞ్చ మనాపా పణ్ణసాలా, బేలువపక్కవణ్ణా పరిభణ్డకతా భూమి, రజతవణ్ణా సేతభిత్తియో, కపోతపాదవణ్ణం పణ్ణచ్ఛదనం, విచిత్తత్థరణవణ్ణో బిదలమఞ్చకో, నివాసఫాసుకం వసనట్ఠానం, న ఏత్తో అతిరేకతరా వియ మే గేహసమ్పదా పఞ్ఞాయతీ’’తి పణ్ణసాలాయ దోసే విచినన్తో అట్ఠ దోసే పస్సి.

పణ్ణసాలాపరిభోగస్మిఞ్హి అట్ఠ ఆదీనవా – మహాసమారమ్భేన? దబ్బసమ్భారే సమోధానేత్వా కరణపరియేసనభావో ¶ ఏకో ఆదీనవో. తిణపణ్ణమత్తికాసు పతితాసు తాసం పునప్పునం ఠపేతబ్బతాయ నిబద్ధజగ్గనభావో ¶ దుతియో, సేనాసనం నామ మహల్లకస్స పాపుణాతి, అవేలాయ వుట్ఠాపియమానస్స చిత్తేకగ్గతా న హోతీతి ఉట్ఠాపనీయభావో తతియో, సీతుణ్హపటిఘాతేన కాయస్స సుఖుమాలకరణభావో చతుత్థో, గేహం పవిట్ఠేన యంకిఞ్చి పాపం సక్కా కాతున్తి గరహపటిచ్ఛాదనభావో పఞ్చమో, ‘‘మయ్హ’’న్తి పరిగ్గహకరణభావో ఛట్ఠో, గేహస్స అత్థిభావో నామేస దుతియకవాసో వియాతి సత్తమో ఊకామఙ్గులఘరగోళికాదీనం సాధారణతాయ బహుసాధారణభావో అట్ఠమోతి ఇమే అట్ఠ ఆదీనవే దిస్వా మహాసత్తో పణ్ణసాలం పజహి. తేనాహ ‘‘అట్ఠదోససమాకిణ్ణం, పజహిం పణ్ణసాలక’’న్తి.

ఉపాగమిం రుక్ఖమూలం గుణే దసహుపాగతన్తి ఛన్నం పటిక్ఖిపిత్వా దసహి గుణేహి ఉపేతం రుక్ఖమూలం ఉపాగతోస్మీతి వదతి.

తత్రిమే దస గుణా – అప్పసమారమ్భతా ఏకో గుణో ఉపగమనమత్తమేవ హి తత్థ హోతీతి. అప్పటిజగ్గనతా దుతియో తఞ్హి సమ్మట్ఠమ్పి అసమ్మట్ఠమ్పి పరిభోగఫాసుకం హోతియేవ. అనుట్ఠాపనీయభావో తతియో, గరహం నప్పటిచ్ఛాదేతి, తత్థ హి పాపం కరోన్తో లజ్జతీతి గరహాయ అప్పటిచ్ఛాదనభావో చతుత్థో, అబ్భోకాసావాసో వియ కాయం న సన్థమ్భేతీతి కాయస్స అసన్థమ్భనభావో పఞ్చమో. పరిగ్గహకరణాభావో ఛట్ఠో, గేహాలయపటిక్ఖేపో సత్తమో, బహుసాధారణగేహే వియ ‘‘పటిజగ్గిస్సామి నం, నిక్ఖమథా’’తి నీహరణాభావో అట్ఠమో, వసన్తస్స సప్పీతికభావో నవమో, రుక్ఖమూలసేనాసనస్స గతగతట్ఠానే సులభతాయ అనపేక్ఖభావో దసమోతి, ఇమే దస గుణే దిస్వా రుక్ఖమూలం ఉపాగతోస్మీతి వదతి.

ఇమాని ఏత్తకాని కారణాని సల్లక్ఖేత్వా మహాసత్తో పునదివసే భిక్ఖాయ గామం పావిసి. అథస్స సమ్పత్తగామే మనుస్సా మహన్తేన ఉస్సాహేన భిక్ఖం అదంసు. సో భత్తకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా అస్సమం ఆగమ్మ నిసీదిత్వా చిన్తేసి ‘‘నాహం ‘ఆహారం న లభామీ’తి పబ్బజితో సినిద్ధాహారో నామేస మానమదపురిసమదే వడ్ఢేతి. ఆహారమూలకస్స దుక్ఖస్స అన్తో నత్థి యంనూనాహం వాపితం రోపితం ధఞ్ఞనిబ్బత్తకం ఆహారం పజహిత్వా పవత్తఫలభోజనో భవేయ్య’’న్తి. సో తతో పట్ఠాయ తథా ¶ కత్వా ఘటేన్తో వాయమన్తో సత్తాహబ్భన్తరేయేవ అట్ఠ సమాపత్తియో పఞ్చ చ అభిఞ్ఞాయో నిబ్బత్తేసి. తేన వుత్తం –

‘‘వాపితం ¶ రోపితం ధఞ్ఞం, పజహిం నిరవసేసతో;

అనేకగుణసమ్పన్నం, పవత్తఫలమాదియిం.

‘‘తత్థప్పధానం పదహిం, నిసజ్జట్ఠానచఙ్కమే;

అబ్భన్తరమ్హి సత్తాహే, అభిఞ్ఞాబల పాపుణి’’న్తి.

ఏవం మే సిద్ధిప్పత్తస్స, వసీభూతస్స సాసనే;

దీపఙ్కరో నామ జినో, ఉప్పజ్జి లోకనాయకో.

ఉప్పజ్జన్తే చ జాయన్తే, బుజ్ఝన్తే ధమ్మదేసనే;

చతురో నిమిత్తే నాద్దసం, ఝానరతిసమప్పితో.

పచ్చన్తదేసవిసయే, నిమన్తేత్వా తథాగతం;

తస్స ఆగమనం మగ్గం, సోధేన్తి తుట్ఠమానసా.

అహం తేన సమయేన, నిక్ఖమిత్వా సకస్సమా;

ధునన్తో వాకచీరాని, గచ్ఛామి అమ్బరే తదా.

వేదజాతం జనం దిస్వా, తుట్ఠహట్ఠం పమోదితం;

ఓరోహిత్వాన గగనా, మనుస్సే పుచ్ఛి తావదే.

‘‘తుట్ఠహట్ఠో పముదితో, వేదజాతో మహాజనో;

కస్స సోధీయతి మగ్గో, అఞ్జసం వటుమాయనం’’.

తే మే పుట్ఠా వియాకంసు ‘‘బుద్ధో లోకే అనుత్తరో;

దీపఙ్కరో నామ జినో, ఉప్పజ్జి లోకనాయకో;

తస్స సోధీయతి మగ్గో, అఞ్జసం వటుమాయనం’’.

‘‘బుద్ధో’’తి వచనం సుత్వాన, పీతి ఉప్పజ్జి తావదే;

‘‘బుద్ధో బుద్ధో’’తి కథయన్తో, సోమనస్సం పవేదయిం.

తత్థ ¶ ఠత్వా విచిన్తేసిం, తుట్ఠో సంవిగ్గమానసో;

‘‘ఇధ బీజాని రోపిస్సం, ఖణో వే మా ఉపచ్చగా’’.

యది బుద్ధస్స సోధేథ, ఏకోకాసం దదాథ మే;

అహమ్పి సోధయిస్సామి, అఞ్జసం వటుమాయనం.

అదంసు ¶ తే మమోకాసం, సోధేతుం అఞ్జసం తదా;

‘‘బుద్ధో బుద్ధో’’తి చిన్తేన్తో, మగ్గం సోధేమహం తదా.

అనిట్ఠితే పమోకాసే, దీపఙ్కరో మహాముని;

చతూహి సతసహస్సేహి, ఛళభిఞ్ఞేహి తాదిహి;

ఖీణాసవేహి విమలేహి, పటిపజ్జి అఞ్జసం జినో.

పచ్చుగ్గమనా వత్తన్తి, వజ్జన్తి భేరియో బహూ;

ఆమోదితా నరమరూ, సాధుకారం పవత్తయుం.

దేవా మనుస్సే పస్సన్తి, మనుస్సాపి చ దేవతా;

ఉభోపి తే పఞ్జలికా, అనుయన్తి తథాగతం.

దేవా దిబ్బేహి తురియేహి, మనుస్సా మానుసేహి చ;

ఉభోపి తే వజ్జయన్తా, అనుయన్తి తథాగతం.

దిబ్బం మన్దారవం పుప్ఫం, పదుమం పారిఛత్తకం;

దిసోదిసం ఓకిరన్తి, ఆకాసనభగతా మరూ.

దిబ్బం చన్దనచుణ్ణఞ్చ, వరగన్ధఞ్చ కేవలం;

దిసోదిసం ఓకిరన్తి, ఆకాసనభగతా మరూ.

చమ్పకం ¶ సలలం నీపం, నాగపున్నాగకేతకం;

దిసోదిసం ఉక్ఖిపన్తి, భూమితలగతా నరా.

కేసే ముఞ్చిత్వాహం తత్థ, వాకచీరఞ్చ చమ్మకం;

కలలే పత్థరిత్వాన, అవకుజ్జో నిపజ్జహం.

అక్కమిత్వాన మం బుద్ధో, సహ సిస్సేహి గచ్ఛతు;

మా నం కలలే అక్కమిత్థ, హితాయ మే భవిస్సతి.

పథవియం నిపన్నస్స, ఏవం మే ఆసి చేతసో;

‘‘ఇచ్ఛమానో అహం అజ్జ, కిలేసే ఝాపయే మమ.

‘‘కిం మే అఞ్ఞాతవేసేన, ధమ్మం సచ్ఛికతేనిధ;

సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, బుద్ధో హేస్సం సదేవకే.

‘‘కిం ¶ మే ఏకేన తిణ్ణేన, పురిసేన థామదస్సినా;

సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, సన్తారేస్సం సదేవకం.

‘‘ఇమినా మే అధికారేన, కతేన పురిసుత్తమే;

సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణిత్వా, తారేమి జనతం బహుం.

‘‘సంసారసోతం ఛిన్దిత్వా, విద్ధంసేత్వా తయో భవే;

ధమ్మనావం సమారుయ్హ, సన్తారేస్సం సదేవకం’’.

దీపఙ్కరో లోకవిదూ, ఆహుతీనం పటిగ్గహో;

ఉస్సీసకే మం ఠత్వాన, ఇదం వచనమబ్రవి.

‘‘పస్సథ ¶ ఇమం తాపసం, జటిలం ఉగ్గతాపనం;

అపరిమేయ్యే ఇతో కప్పే, బుద్ధో లోకే భవిస్సతి.

‘‘అహు కపిలవ్హయా రమ్మా, నిక్ఖమిత్వా తథాగతో;

పధానం పదహిత్వాన, కత్వా దుక్కరకారికం.

‘‘అజపాలరుక్ఖమూలే, నిసీదిత్వా తథాగతో;

తత్థ పాయాసం పగ్గయ్హ, నేరఞ్జరముపేహితి.

‘‘నేరఞ్జరాయ తీరమ్హి, పాయాసం అద సో జినో;

పటియత్తవరమగ్గేన, బోధిమూలముపేహితి.

‘‘తతో పదక్ఖిణం కత్వా, బోధిమణ్డం అనుత్తరో;

అస్సత్థరుక్ఖమూలమ్హి, బుజ్ఝిస్సతి మహాయసో.

‘‘ఇమస్స జనికా మాతా, మాయా నామ భవిస్సతి;

పితా సుద్ధోదనో నామ, అయం హేస్సతి గోతమో.

‘‘అనాసవా వీతరాగా, సన్తచిత్తా సమాహితా;

కోలితో ఉపతిస్సో చ, అగ్గా హేస్సన్తి సావకా;

ఆనన్దో నాముపట్ఠాకో, ఉపట్ఠిస్సతిమం జినం.

‘‘ఖేమా ఉప్పలవణ్ణా చ, అగ్గా హేస్సన్తి సావికా;

అనాసవా వీతరాగా, సన్తచిత్తా సమాహితా.

‘‘బోధి ¶ తస్స భగవతో, అస్సత్థోతి పవుచ్చతి;

చిత్తో చ హత్థాళవకో, అగ్గా హేస్సన్తుపట్ఠకా;

ఉత్తరా నన్దమాతా చ, అగ్గా హేస్సన్తుపట్ఠికా’’.

ఇదం ¶ సుత్వాన వచనం, అసమస్స మహేసినో;

ఆమోదితా నరమరూ, బుద్ధబీజం కిర అయం.

ఉక్కుట్ఠిసద్దా వత్తన్తి, అప్ఫోటేన్తి హసన్తి చ;

కతఞ్జలీ నమస్సన్తి, దససహస్సీ సదేవకా.

యదిమస్స లోకనాథస్స, విరజ్ఝిస్సామ సాసనం;

అనాగతమ్హి అద్ధానే, హేస్సామ సమ్ముఖా ఇమం.

యథా మనుస్సా నదిం తరన్తా, పటితిత్థం విరజ్ఝియ;

హేట్ఠా తిత్థే గహేత్వాన, ఉత్తరన్తి మహానదిం.

ఏవమేవ మయం సబ్బే, యది ముఞ్చామిమం జినం;

అనాగతమ్హి అద్ధానే, హేస్సామ సమ్ముఖా ఇమం.

దీపఙ్కరో లోకవిదూ, ఆహుతీనం పటిగ్గహో;

మమ కమ్మం పకిత్తేత్వా, దక్ఖిణం పాదముద్ధరి.

యే తత్థాసుం జినపుత్తా, సబ్బే పదక్ఖిణమకంసు మం;

నరా నాగా చ గన్ధబ్బా, అభివాదేత్వాన పక్కముం.

దస్సనం మే అతిక్కన్తే, ససఙ్ఘే లోకనాయకే;

హట్ఠతుట్ఠేన చిత్తేన, ఆసనా వుట్ఠహిం తదా.

సుఖేన సుఖితో హోమి, పామోజ్జేన పమోదితో;

పీతియా చ అభిస్సన్నో, పల్లఙ్కం ఆభుజిం తదా.

పల్లఙ్కేన ¶ నిసీదిత్వా, ఏవం చిన్తేసహం తదా;

‘‘వసీభూతో అహం ఝానే, అభిఞ్ఞాపారమిం గతో.

‘‘దససహస్సిలోకమ్హి ¶ , ఇసయో నత్థి మే సమా;

అసమో ఇద్ధిధమ్మేసు, అలభిం ఈదిసం సుఖం’’.

పల్లఙ్కాభుజనే మయ్హం, దససహస్సాధివాసినో;

మహానాదం పవత్తేసుం, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

యా పుబ్బే బోధిసత్తానం, పల్లఙ్కవరమాభుజే;

నిమిత్తాని పదిస్సన్తి, తాని అజ్జ పదిస్సరే.

సీతం బ్యపగతం హోతి, ఉణ్హఞ్చ ఉపసమ్మతి;

తాని అజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

దససహస్సీ లోకధాతూ, నిస్సద్దా హోన్తి నిరాకులా;

తాని అజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

మహావాతా న వాయన్తి, న సన్దన్తి సవన్తియో;

తాని అజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

థలజా దకజా పుప్ఫా, సబ్బే పుప్ఫన్తి తావదే;

తేపజ్జ పుప్ఫితా సబ్బే, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

లతా వా యది వా రుక్ఖా, ఫలభారా హోన్తి తావదే;

తేపజ్జ ఫలితా సబ్బే, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

ఆకాసట్ఠా ¶ చ భూమట్ఠా, రతనా జోతన్తి తావదే;

తేపజ్జ రతనా జోతన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

మానుస్సకా చ దిబ్బా చ, తురియా వజ్జన్తి తావదే;

తేపజ్జుభో అభిరవన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

విచిత్తపుప్ఫా గగనా, అభివస్సన్తి తావదే;

తేపి అజ్జ పవస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

మహాసముద్దో ఆభుజతి, దససహస్సీ పకమ్పతి;

తేపజ్జుభో అభిరవన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

నిరయేపి ¶ దససహస్సే, అగ్గీ నిబ్బన్తి తావదే;

తేపజ్జ నిబ్బుతా అగ్గీ, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

విమలో హోతి సూరియో, సబ్బా దిస్సన్తి తారకా;

తేపి అజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

అనోవట్ఠేన ఉదకం, మహియా ఉబ్భిజ్జి తావదే;

తమ్పజ్జుబ్భిజ్జతే మహియా, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

తారాగణా విరోచన్తి, నక్ఖత్తా గగనమణ్డలే;

విసాఖా చన్దిమాయుత్తా, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

బిలాసయా దరీసయా, నిక్ఖమన్తి సకాసయా;

తేపజ్జ ఆసయా ఛుద్ధా, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

న ¶ హోతి అరతి సత్తానం, సన్తుట్ఠా హోన్తి తావదే;

తేపజ్జ సబ్బే సన్తుట్ఠా, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

రోగా తదుపసమ్మన్తి, జిఘచ్ఛా చ వినస్సతి;

తానిపజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

రోగో తదా తను హోతి, దోసో మోహో వినస్సతి;

తేపజ్జ విగతా సబ్బే, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

భయం తదా న భవతి, అజ్జపేతం పదిస్సతి;

తేన లిఙ్గేన జానామ, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

రజో నుద్ధంసతి ఉద్ధం, అజ్జపేతం పదిస్సతి;

తేన లిఙ్గేన జానామ, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

అనిట్ఠగన్ధో పక్కమతి, దిబ్బగన్ధో పవాయతి;

సోపజ్జ వాయతి గన్ధో, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

సబ్బే దేవా పదిస్సన్తి, ఠపయిత్వా అరూపినో;

తేపజ్జ సబ్బే దిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

యావతా నిరయా నామ, సబ్బే దిస్సన్తి తావదే;

తేపజ్జ సబ్బే దిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

కుట్టా ¶ కవాటా సేలా చ, న హోన్తావరణా తదా;

అకాసభూతా తేపజ్జ, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

చుతీ ¶ చ ఉపపత్తి చ, ఖణే తస్మిం న విజ్జతి;

తానిపజ్జ పదిస్సన్తి, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

దళ్హం పగ్గణ్హ వీరియం, మా నివత్త అభిక్కమ;

మయమ్పేతం విజానామ, ధువం బుద్ధో భవిస్ససి.

బుద్ధస్స వచనం సుత్వా, దససహస్సీనచూభయం;

తుట్ఠహట్ఠో పమోదితో, ఏవం చిన్తేసహం తదా.

అద్వేజ్ఝవచనా బుద్ధా, అమోఘవచనా జినా;

వితథం నత్థి బుద్ధానం, ధువం బుద్ధో భవామహం.

యథా ఖిత్తం నభే లేడ్డు, ధువం పతతి భూమియం;

తథేవ బుద్ధసేట్ఠానం, వచనం ధువసస్సతం.

యథాపి సబ్బసత్తానం, మరణం ధువసస్సతం;

తథేవ బుద్ధసేట్ఠానం, వచనం ధువసస్సతం.

యథా రత్తిక్ఖయే పత్తే, సూరియుగ్గమనం ధువం;

తథేవ బుద్ధసేట్ఠానం, వచనం ధువసస్సతం.

యథా నిక్ఖన్తసయనస్స, సీహస్స నదనం ధువం;

తథేవ బుద్ధసేట్ఠానం, వచనం ధువసస్సతం.

యథా ఆపన్నసత్తానం, భారమోరోపనం ధువం;

తథేవ బుద్ధసేట్ఠానం, వచనం ధువసస్సతం.

హన్ద బుద్ధకరే ధమ్మే, విచినామి ఇతో చితో;

ఉద్ధం అధో దస దిసా, యావతా ధమ్మధాతుయా.

విచినన్తో తదాదక్ఖిం, పఠమం దానపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, అనుచిణ్ణం మహాపథం.

ఇమం ¶ త్వం పఠమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

దానపారమితం గచ్ఛ, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

యథాపి ¶ కుమ్భో సమ్పుణ్ణో, యస్స కస్సచి అధోకతో;

వమతే వుదకం నిస్సేసం, న తత్థ పరిరక్ఖతి.

తథేవ యాచకే దిస్వా, హీనముక్కట్ఠమజ్ఝిమే;

దదాహి దానం నిస్సేసం, కుమ్భో వియ అధోకతో.

న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

విచినన్తో తదాదక్ఖిం, దుతియం సీలపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

ఇమం త్వం దుతియం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

సీలపారమితం గచ్ఛ, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

యథాపి చమరీ వాలం, కిస్మిఞ్చి పటిలగ్గితం;

ఉపేతి మరణం తత్థ, న వికోపేతి వాలధిం.

తథేవ చతూసు భూమీసు, సీలాని పరిపూరయ;

పరిరక్ఖ సదా సీలం, చమరీ వియ వాలధిం.

న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

విచినన్తో ¶ తదాదక్ఖిం, తతియం నేక్ఖమ్మపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

ఇమం త్వం తతియం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

నేక్ఖమ్మపారమితం గచ్ఛ, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

యథా అన్దుఘరే పురిసో, చిరవుత్థో దుఖట్టితో;

న తత్థ రాగం జనేతి, ముత్తిమేవ గవేసతి.

తథేవ త్వం సబ్బభవే, పస్స అన్దుఘరం వియ;

నేక్ఖమ్మాభిముఖో హోతి, భవతో పరిముత్తియా.

న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

విచినన్తో ¶ తదాదక్ఖిం, చతుత్థం పఞ్ఞాపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

ఇమం త్వం చతుత్థం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

పఞ్ఞాపారమితం గచ్ఛ, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

యథాపి భిక్ఖు భిక్ఖన్తో, హీనముక్కట్ఠమజ్ఝిమే;

కులాని న వివజ్జేన్తో, ఏవం లభతి యాపనం.

తథేవ త్వం సబ్బకాలం, పరిపుచ్ఛం బుధం జనం;

పఞ్ఞాపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

న ¶ హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

విచినన్తో తదాదక్ఖిం, పఞ్చమం వీరియపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

ఇమం త్వం పఞ్చమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

వీరియపారమితం గచ్ఛ, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

యథాపి సీహో మిగరాజా, నిసజ్జట్ఠానచఙ్కమే;

అలీనవీరియో హోతి, పగ్గహితమనో సదా.

తథేవ త్వం సబ్బభవే, పగ్గణ్హ వీరియం దళ్హం;

వీరియపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

విచినన్తో తదాదక్ఖిం, ఛట్ఠమం ఖన్తిపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

ఇమం త్వం ఛట్ఠమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

తత్థ అద్వేజ్ఝమానసో, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

యథాపి పథవీ నామ, సుచిమ్పి అసుచిమ్పి చ;

సబ్బం సహతి నిక్ఖేపం, న కరోతి పటిఘం తయా.

తథేవ ¶ ¶ త్వమ్పి సబ్బేసం, సమ్మానావమానక్ఖమో;

ఖన్తిపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

విచినన్తో తదాదక్ఖిం, సత్తమం సచ్చపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

ఇమం త్వం సత్తమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

తత్థ అద్వేజ్ఝవచనో, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

యథాపి ఓసమీ నామ, తులాభూతా సదేవకే;

సమయే ఉతువస్సే వా, న వోక్కమతి, వీథితో.

తథేవ త్వమ్పి సచ్చేసు, మా వోక్కమసి వీథితో;

సచ్చపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

విచినన్తో తదాదక్ఖిం, అట్ఠమం అధిట్ఠానపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

ఇమం త్వం అట్ఠమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

తత్థ త్వం అచలో హుత్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

యథాపి ¶ పబ్బతో సేలో, అచలో సుప్పతిట్ఠితో;

న కమ్పతి భుసవాతేహి, సకట్ఠానేవ తిట్ఠతి.

తథేవ త్వమ్పి అధిట్ఠానే, సబ్బదా అచలో భవ;

అధిట్ఠానపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

విచినన్తో తదాదక్ఖిం, నవమం మేత్తాపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

ఇమం ¶ త్వం నవమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

మేత్తాయ అసమో హోహి, యది బోధిం పత్తుమిచ్ఛసి.

యథాపి ఉదకం నామ, కల్యాణే పాపకే జనే;

సమం ఫరతి సీతేన, పవాహేతి రజోమలం.

తథేవ త్వమ్పి హితాహితే, సమం మేత్తాయ భావయ;

మేత్తాపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

న హేతే ఏత్తకాయేవ, బుద్ధధమ్మా భవిస్సరే;

అఞ్ఞేపి విచినిస్సామి, యే ధమ్మా బోధిపాచనా.

విచినన్తో తదాదక్ఖిం, దసమం ఉపేక్ఖాపారమిం;

పుబ్బకేహి మహేసీహి, ఆసేవితనిసేవితం.

ఇమం ¶ త్వం దసమం తావ, దళ్హం కత్వా సమాదియ;

తులాభూతో దళ్హో హుత్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

యథాపి పథవీ నామ, నిక్ఖిత్తం అసుచిం సుచిం;

ఉపేక్ఖతి ఉభోపేతే, కోపానునయవజ్జితా.

తథేవ త్వమ్పి సుఖదుక్ఖే, తులాభూతో సదా భవ;

ఉపేక్ఖాపారమితం గన్త్వా, సమ్బోధిం పాపుణిస్ససి.

ఏత్తకాయేవ తే లోకే, యే ధమ్మా బోధిపాచనా;

తతుద్ధం నత్థి అఞ్ఞత్ర, దళ్హం తత్థ పతిట్ఠహ.

ఇమే ధమ్మే సమ్మసతో, సభావరసలక్ఖణే;

ధమ్మతేజేన వసుధా, దససహస్సీ పకమ్పథ.

చలతా రవతి పథవీ, ఉచ్ఛుయన్తంవ పీళితం;

తేలయన్తే యథా చక్కం, ఏవం కమ్పతి మేదినీ.

యావతా పరిసా ఆసి, బుద్ధస్స పరివేసనే;

పవేధమానా సా తత్థ, ముచ్ఛితా సేసి భూమియా.

ఘటానేకసహస్సాని ¶ , కుమ్భీనఞ్చ సతా బహూ;

సఞ్చుణ్ణమథితా తత్థ, అఞ్ఞమఞ్ఞం పఘట్టితా.

ఉబ్బిగ్గా తసితా భీతా, భన్తా బ్యాథితమానసా;

మహాజనా సమాగమ్మ, దీపఙ్కరముపాగముం.

కిం ¶ భవిస్సతి లోకస్స, కల్యాణమథ పాపకం;

సబ్బో ఉపద్దుతో లోకో, తం వినోదేహి చక్ఖుమ.

తేసం తదా సఞ్ఞాపేసి, దీపఙ్కరో మహాముని;

విస్సత్థా హోథ మా భాథ, ఇమస్మిం పథవికమ్పనే.

యమహం అజ్జ బ్యాకాసిం, బుద్ధో లోకే భవిస్సతి;

ఏసో సమ్మసతి ధమ్మం, పుబ్బకం జినసేవితం.

తస్స సమ్మసతో ధమ్మం, బుద్ధభూమిం అసేసతో;

తేనాయం కమ్పితా పథవీ, దససహస్సీ సదేవకే.

బుద్ధస్స వచనం సుత్వా, మనో నిబ్బాయి తావదే;

సబ్బే మం ఉపసఙ్కమ్మ, పునాపి అభివన్దిసుం.

సమాదయిత్వా బుద్ధగుణం, దళ్హం కత్వాన మానసం;

దీపఙ్కరం నమస్సిత్వా, ఆసనా వుట్ఠహిం తదా.

దిబ్బం మానుసకం పుప్ఫం, దేవా మానుసకా ఉభో;

సమోకిరన్తి పుప్ఫేహి, వుట్ఠహన్తస్స ఆసనా.

వేదయన్తి చ తే సోత్థిం, దేవా మానుసకా ఉభో;

మహన్తం పత్థితం తుయ్హం, తం లభస్సు యథిచ్ఛితం.

సబ్బీతియో వివజ్జన్తు, సోకో రోగో వినస్సతు;

మా తే భవన్త్వన్తరాయా, ఫుస ఖిప్పం బోధిముత్తమం.

యథాపి ¶ సమయే పత్తే, పుప్ఫన్తి పుప్ఫినో దుమా;

తథేవ త్వం మహావీర, బుద్ధఞాణేన పుప్ఫసు.

యథా ¶ యే కేచి సమ్బుద్ధా, పూరయుం దసపారమీ;

తథేవ త్వం మహావీర, పూరేహి దసపారమీ.

యథా యే కేచి సమ్బుద్ధా, బోధిమణ్డమ్హి బుజ్ఝరే;

తథేవ త్వం మహావీర, బుజ్ఝస్సు జినబోధియం.

యథా యే కేచి సమ్బుద్ధా, ధమ్మచక్కం పవత్తయుం;

తథేవ త్వం మహావీర, ధమ్మచక్కం పవత్తయ.

పుణ్ణమాయే యథా చన్దో, పరిసుద్ధో విరోచతి;

తథేవ త్వం పుణ్ణమనో, విరోచ దససహస్సియం.

రాహుముత్తో యథా సూరియో, తాపేన అతిరోచతి;

తథేవ లోకా ముఞ్చిత్వా, విరోచ సిరియా తువం.

యథా యా కాచి నదియో, ఓసరన్తి మహోదధిం;

ఏవం సదేవకా లోకా, ఓసరన్తు తవన్తికే.

తేహి థుతప్పసత్థో సో, దస ధమ్మే సమాదియ;

తే ధమ్మే పరిపూరేన్తో, పవనం పావిసీ తదా.

తదా తే భోజయిత్వాన, ససఙ్ఘం లోకనాయకం;

ఉపగచ్ఛుం సరణం తస్స, దీపఙ్కరస్స సత్థునో.

సరణాగమనే ¶ కఞ్చి, నివేసేసి తథాగతో;

కఞ్చి పఞ్చసు సీలేసు, సీలే దసవిధే పరం.

కస్సచి దేతి సామఞ్ఞం, చతురో ఫలముత్తమే;

కస్సచి అసమే ధమ్మే, దేతి సో పటిసమ్భిదా.

కస్సచి వరసమాపత్తియో, అట్ఠ దేతి నరాసభో;

తిస్సో కస్సచి విజ్జాయో, ఛళభిఞ్ఞా పవేచ్ఛతి.

తేన ¶ యోగేన జనకాయం, ఓవదతి మహాముని;

తేన విత్థారికం ఆసి, లోకనాథస్స సాసనం.

మహాహనుసభక్ఖన్ధో, దీపఙ్కరసనామకో;

బహూ జనే తారయతి, పరిమోచేతి దుగ్గతిం.

బోధనేయ్యం జనం దిస్వా, సతసహస్సేపి యోజనే;

ఖణేన ఉపగన్త్వాన, బోధేతి తం మహాముని.

పఠమాభిసమయే బుద్ధో, కోటిసతమబోధయి;

దుతియాభిసమయే నాథో, నవుతికోటిమబోధయి.

యదా చ దేవభవనమ్హి, బుద్ధో ధమ్మదేసయి;

నవుతికోటిసహస్సానం, తతియాభిసమయో అహు.

సన్నిపాతా తయో ఆసుం, దీపఙ్కరస్స సత్థునో;

కోటిసతసహస్సానం, పఠమో ఆసి సమాగమో.

పున ¶ నారదకూటమ్హి, పవివేకగతే జినే;

ఖీణాసవా వీతమలా, సమింసు సతకోటియో.

యమ్హి కాలే మహావీరో, సుదస్సనసిలుచ్చయే;

నవుతికోటిసహస్సేహి, పవారేసి మహాముని.

అహం తేన సమయేన, జటిలో ఉగ్గతాపనో;

అన్తలిక్ఖమ్హి చరణో, పఞ్చాభిఞ్ఞాసు పారగూ.

దసవీససహస్సానం, ధమ్మాభిసమయో అహు;

ఏకద్విన్నం అభిసమయా, గణనాతో అసఙ్ఖియా.

విత్థారికం బాహుజఞ్ఞం, ఇద్ధం ఫీతం అహు తదా;

దీపఙ్కరస్స భగవతో, సాసనం సువిసోధితం.

చత్తారి సతసహస్సాని, ఛళభిఞ్ఞా మహిద్ధికా;

దీపఙ్కరం లోకవిదుం, పరివారేన్తి సబ్బదా.

యే ¶ కేచి తేన సమయేన, జహన్తి మానుసం భవం;

అప్పత్తమానసా సేఖా, గరహితా భవన్తి తే.

సుపుప్ఫితం పావచనం, అరహన్తేహి తాదిహి;

ఖీణాసవేహి విమలేహి, ఉపసోభతి సదేవకే.

నగరం రమ్మవతీ నామ, సుదేవో నామ ఖత్తియో;

సుమేధా నామ జనికా, దీపఙ్కరస్స సత్థునో.

సుమఙ్గలో ¶ చ తిస్సో చ, అహేసుం అగ్గసావకా;

సాగతో నాముపట్ఠాకో, దీపఙ్కరస్స సత్థునో.

నన్దా చేవ సునన్దా చ, అహేసుం అగ్గసావికా;

బోధి తస్స భగవతో, పిప్ఫలీతి పవుచ్చతి.

అసీతిహత్థముబ్బేధో, దీపఙ్కరో మహాముని;

సోభతి దీపరుక్ఖోవ, సాలరాజావ పుప్ఫితో;

పభా విధావతి తస్స, సమన్తా ద్వాదసయోజనే.

సతసహస్సవస్సాని, ఆయు తస్స మహేసినో;

తావతా తిట్ఠమానో సో, తారేసి జనతం బహుం.

జోతయిత్వాన సద్ధమ్మం, సన్తారేత్వా మహాజనం;

జలిత్వా అగ్గిక్ఖన్ధోవ, నిబ్బుతో సో ససావకో.

సా చ ఇద్ధి సో చ యసో, తాని చ పాదేసు చక్కరతనాని;

సబ్బం తమన్తరహితం, నను రిత్తా సబ్బసఙ్ఖారాతి.

దీపఙ్కరస్స భగవతో అపరభాగే ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా కోణ్డఞ్ఞో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం. పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సం. దుతియే కోటిసహస్సం, తతియే నవుతికోటియో.

తదా బోధిసత్తో విజితావీ నామ చక్కవత్తీ హుత్వా కోటిసతసహస్ససఙ్ఖస్స బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం అదాసి. సత్థా బోధిసత్తం ‘‘బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకరిత్వా ధమ్మం దేసేసి. సో సత్థు ¶ ధమ్మకథం సుత్వా రజ్జం నియ్యాతేత్వా పబ్బజి. సో తీణి పిటకాని ఉగ్గహేత్వా అట్ఠ సమాపత్తియో, పఞ్చ చ అభిఞ్ఞాయో ఉప్పాదేత్వా అపరిహీనజ్ఝానో బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తి. కోణ్డఞ్ఞబుద్ధస్స పన రమ్మవతీ నామ నగరం, సునన్దో నామ ఖత్తియో పితా, సుజాతా ¶ నామ మాతా, భద్దో చ సుభద్దో చ ద్వే అగ్గసావకా, అనురుద్ధో నామ ఉపట్ఠాకో, తిస్సా చ ఉపతిస్సా చ ద్వే అగ్గసావికా, సాలకల్యాణీ బోధి, అట్ఠాసీతిహత్థుబ్బేధం సరీరం, వస్ససతసహస్సం ఆయుప్పమాణం అహోసి.

తస్స అపరభాగే ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా ఏకస్మింయేవ కప్పే చత్తారో బుద్ధా నిబ్బత్తింసు మఙ్గలో సుమనో రేవతో సోభితోతి. మఙ్గలస్స పన భగవతో తీసు సావకసన్నిపాతేసు పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ అహేసుం. దుతియే కోటిసహస్సం. తతియే నవుతికోటియో. వేమాతికభాతా పనస్స ఆనన్దకుమారో నామ నవుతికోటిసఙ్ఖ్యాయ పరిసాయ సద్ధిం ధమ్మసవనత్థాయ సత్థు సన్తికం అగమాసి, సత్థా తస్స అనుపుబ్బికథం కథేసి. సో సద్ధిం పరిసాయ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. సత్థా తేసం కులపుత్తానం పుబ్బచరియకం ఓలోకేన్తో ఇద్ధిమయపత్తచీవరస్స ఉపనిస్సయం దిస్వా దక్ఖిణహత్థం పసారేత్వా ‘‘ఏథ భిక్ఖవో’’తి ఆహ. సబ్బే తఙ్ఖణఞ్ఞేవ ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా సట్ఠివస్సికత్థేరా వియ ఆకప్పసమ్పన్నా హుత్వా సత్థారం వన్దిత్వా పరివారయింసు అయమస్స తతియో సావకసన్నిపాతో అహోసి.

యథా పన అఞ్ఞేసం బుద్ధానం సమన్తా అసీతిహత్థప్పమాణాయేవ సరీరప్పభా హోతి, న, ఏవం తస్స. తస్స పన భగవతో సరీరప్పభా నిచ్చకాలం దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి. రుక్ఖపథవీపబ్బతసముద్దాదయో అన్తమసో ఉక్ఖలియాదీని ఉపాదాయ సువణ్ణపట పరియోనద్ధా వియ అహేసుం. ఆయుప్పమాణం పనస్స నవుతివస్ససహస్సాని అహోసి. ఏత్తకం కాలం చన్దిమసూరియాదయో అత్తనో పభాయ విరోచితుం నాసక్ఖింసు, రత్తిన్దివపరిచ్ఛేదో న పఞ్ఞాయిత్థ. దివా సూరియాలోకేన వియ సత్తా నిచ్చం బుద్ధాలోకేనేవ విచరింసు. సాయం పుప్ఫితానం కుసుమానం, పాతో రవనకసకుణానఞ్చ వసేన లోకో రత్తిన్దివపరిచ్ఛేదం సల్లక్ఖేసి ¶ . కిం పన అఞ్ఞేసం బుద్ధానం అయమానుభావో నత్థీతి? నో నత్థి, తేపి హి ఆకఙ్ఖమానా దససహస్సిం వా లోకధాతుం, తతో వా భియ్యో ఆభాయ ఫరేయ్యుం. మఙ్గలస్స పన భగవతో పుబ్బపత్థనావసేన అఞ్ఞేసం బ్యామప్పభా వియ సరీరప్పభా నిచ్చమేవ దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి.

సో కిర బోధిసత్తచరియకాలే వేస్సన్తరసదిసే అత్తభావే ఠితో సపుత్తదారో వఙ్కపబ్బతసదిసే పబ్బతే వసి. అథేకో ఖరదాఠికో నామ యక్ఖో మహాపురిసస్స దానజ్ఝాసయతం సుత్వా బ్రాహ్మణవణ్ణేన ఉపసఙ్కమిత్వా మహాసత్తం ద్వే దారకే యాచి. మహాసత్తో ‘‘దదామి ¶ బ్రాహ్మణస్స పుత్తకే’’తి హట్ఠపహట్ఠో ఉదకపరియన్తం పథవిం కమ్పేన్తో ద్వేపి దారకే అదాసి. యక్ఖో చఙ్కమనకోటియం ఆలమ్బనఫలకం నిస్సాయ ఠత్వా పస్సన్తస్సేవ మహాసత్తస్స ముళాలకలాపం వియ ద్వే దారకే ఖాది. మహాపురిసస్స యక్ఖం ఓలోకేత్వా వివటమత్తే అగ్గిజాలం వియ లోహితధారం ఉగ్గిరమానం తస్స ముఖం దిస్వాపి కేసగ్గమత్తమ్పి దోమనస్సం నుప్పజ్జి, ‘‘సుదిన్నం వత మే దాన’’న్తి చిన్తయతో పనస్స సరీరే మహన్తం పీతిసోమనస్సం ఉదపాది. సో ‘‘ఇమస్స మే నిస్సన్దేన అనాగతే ఇమినావ నీహారేన సరీరతో రస్మియో నిక్ఖమన్తూ’’తి పత్థనం అకాసి. తస్స తం పత్థనం నిస్సాయ బుద్ధభూతస్స సరీరతో రస్మియో నిక్ఖమిత్వా ఏత్తకం ఠానం ఫరింసు.

అపరమ్పిస్స పుబ్బచరితం అత్థి. సో కిర బోధిసత్తకాలే ఏకస్స బుద్ధస్స చేతియం దిస్వా ‘‘ఇమస్స బుద్ధస్స మయా జీవితం పరిచ్చజితుం వట్టతీ’’తి దణ్డకదీపికావేఠననియామేన సకలసరీరం వేఠాపేత్వా రతనమత్తమకులం సతసహస్సగ్ఘనికం సువణ్ణపాతిం సప్పిస్స పూరాపేత్వా తత్థ సహస్సవట్టియో జాలాపేత్వా తం సీసేనాదాయ సకలసరీరం జాలాపేత్వా చేతియం పదక్ఖిణం కరోన్తో సకలరత్తిం వీతినామేసి. ఏవం యావ అరుణుగ్గమనా వాయమన్తస్సాపిస్స లోమకూపమత్తమ్పి ఉసుమం న గణ్హి, పదుమగబ్భం పవిట్ఠకాలో వియ అహోసి. ధమ్మో హి నామేస అత్తానం రక్ఖన్తం రక్ఖతి. తేనాహ భగవా –

‘‘ధమ్మో ¶ హవే రక్ఖతి ధమ్మచారిం,

న దుగ్గతిం గచ్ఛతి ధమ్మచారీ’’తి. (థేరగా. ౩౦౩; జా. ౧.౧౦.౧౦౨; ౧.౧౫.౩౮౫);

ఇమస్సాపి కమ్మస్స నిస్సన్దేన తస్స భగవతో సరీరోభాసో దససహస్సిలోకధాతుం ఫరిత్వా అట్ఠాసి.

తదా అమ్హాకం బోధిసత్తో సురుచి నామ బ్రాహ్మణో హుత్వా ‘‘సత్థారం నిమన్తేస్సామీ’’తి ఉపసఙ్కమిత్వా మధురధమ్మకథం సుత్వా ‘‘స్వే మయ్హం భిక్ఖం గణ్హథ భన్తే’’తి ఆహ. బ్రాహ్మణ కిత్తకేహి ¶ తే భిక్ఖూహి అత్థోతి, కిత్తకా పన వో భన్తే పరివారా భిక్ఖూతి. తదా సత్థు పఠమసన్నిపాతోయేవ హోతి. తస్మా ‘‘కోటిసతసహస్స’’న్తి ఆహ. ‘‘భన్తే, సబ్బేహిపి సద్ధిం మయ్హం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి ఆహ. సత్థా అధివాసేసి. బ్రాహ్మణో స్వాతనాయ నిమన్తేత్వా గేహం గచ్ఛన్తో చిన్తేసి ‘‘అహం ఏత్తకానం భిక్ఖూనం యాగుభత్తవత్థాదీని దాతుం నో న సక్కోమి, నిసీదనట్ఠానం పన కథం భవిస్సతీ’’తి. తస్స సా చిన్తా చతురాసీతియోజనసహస్సమత్థకే ఠితస్స దేవరఞ్ఞో పణ్డుకమ్బలసిలాసనస్స ఉణ్హభావం జనేసి. సక్కో ‘‘కో ను ఖో మం ఇమస్మా ఠానా చావేతుకామో’’తి దిబ్బచక్ఖునా ఓలోకేన్తో మహాపురిసం దిస్వా ‘‘అయం సురుచి బ్రాహ్మణో బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా నిసీదనట్ఠానత్థాయ చిన్తేసి, మయాపి తత్థ గన్త్వా పుఞ్ఞకోట్ఠాసం గహేతుం వట్టతీ’’తి వడ్ఢకివణ్ణం నిమ్మినిత్వా వాసిఫరసుహత్థో మహాపురిసస్స పురతో పాతురహోసి. ‘‘అత్థి ను ఖో కస్సచి భతియా కత్తబ్బకిచ్చ’’న్తి ఆహ. మహాపురిసో తం దిస్వా ‘‘కిం కమ్మం కరిస్ససీ’’తి ఆహ. మమ అజాననసిప్పం నామ నత్థి, గేహం వా మణ్డపం వా యో యం కారేతి, తస్స తం కాతుం జానామీతి. తేన హి మయ్హం కమ్మం అత్థీతి. కిం, అయ్యాతి? స్వాతనాయ మే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ నిమన్తితా, తేసం నిసీదనమణ్డపం కరిస్ససీతి. అహం నామ కరేయ్యం, సచే మే భతిం దాతుం సక్ఖిస్సథాతి. సక్ఖిస్సామి, తాతాతి. ‘‘సాధు కరిస్సామీ’’తి గన్త్వా ఏకం పదేసం ఓలోకేసి.

ద్వాదసతేరసయోజనప్పమాణో ¶ పదేసో కసిణమణ్డలం వియ సమతలో అహోసి. సో ‘‘ఏత్తకే ఠానే సత్తరతనమయో మణ్డపో ఉట్ఠహతూ’’తి చిన్తేత్వా ఓలోకేసి. తావదేవ పథవిం భిన్దిత్వా మణ్డపో ఉట్ఠహి. తస్స సువణ్ణమయేసు థమ్భేసు రజతమయా ఘటకా అహేసుం, రజతమయేసు థమ్భేసు సువణ్ణమయా, మణిత్థమ్భేసు పవాళమయా, పవాళత్థమ్భేసు మణిమయా, సత్తరతనమయేసు థమ్భేసు సత్తరతనమయావ ఘటకా అహేసుం. తతో ‘‘మణ్డపస్స అన్తరన్తేన కిఙ్కిణికజాలం ఓలమ్బతూ’’తి ఓలోకేసి. సహ ఓలోకనేనేవ కిఙ్కిణికజాలం ఓలమ్బి, యస్స మన్దవాతేరితస్స పఞ్చఙ్గికస్సేవ తూరియస్స మధురసద్దో నిగ్గచ్ఛతి. దిబ్బసఙ్గీతివత్తనకాలో వియ అహోసి. ‘‘అన్తరన్తరా గన్ధదామమాలాదామాని ఓలమ్బన్తూ’’తి చిన్తేసి. తావదేవ దామాని ఓలమ్బింసు. ‘‘కోటిసతసహస్ససఙ్ఖ్యానం భిక్ఖూనం ఆసనాని చ ఆధారకాని చ పథవిం భిన్దిత్వా ఉట్ఠహన్తూ’’తి చిన్తేసి. తావదేవ ఉట్ఠహింసు. ‘‘కోణే కోణే ఏకేకా ఉదకచాటియో ఉట్ఠహన్తూ’’తి చిన్తేసి, తావదేవ ఉదకచాటియో ఉట్ఠహింసు ఏత్తకం మాపేత్వా బ్రాహ్మణస్స సన్తికం గన్త్వా ‘‘ఏహి అయ్య తవ మణ్డపం ఓలోకేత్వా మయ్హం భతిం దేహీ’’తి ఆహ. మహాపురిసో గన్త్వా మణ్డపం ఓలోకేసి ¶ . ఓలోకేన్తస్సేవస్స సకలసరీరం పఞ్చవణ్ణాయ పీతియా నిరన్తరం ఫుటం అహోసి. అథస్స మణ్డపం ఓలోకేత్వా ఏతదహోసి ‘‘నాయం మణ్డపో మనుస్సభూతేన కతో, మయ్హం పన అజ్ఝాసయం మయ్హం గుణం ఆగమ్మ అద్ధా సక్కస్స భవనం ఉణ్హం అహోసి. తతో సక్కేన దేవరఞ్ఞా అయం మణ్డపో కారితో భవిస్సతీ’’తి. ‘‘న ఖో పన మే యుత్తం ఏవరూపే మణ్డపే ఏకదివసంయేవ దానం దాతుం, సత్తాహం దస్సామీ’’తి చిన్తేసి.

బాహిరకదానఞ్హి తత్తకమ్పి సమానం బోధిసత్తానం తుట్ఠిం కాతుం న సక్కోతి. అలఙ్కతసీసం పన ఛిన్దిత్వా అఞ్జితఅక్ఖీని ఉప్పాటేత్వా, హదయమంసం వా ఉప్పాటేత్వా దిన్నకాలే బోధిసత్తానం చాగం నిస్సాయ తుట్ఠి నామ హోతి. అమ్హాకమ్పి హి బోధిసత్తస్స సివిజాతకే దేవసికం పఞ్చసతసహస్సకహాపణాని విస్సజ్జేత్వా చతూసు నగరద్వారేసు, మజ్ఝే నగరే చ దానం దదన్తస్స తం దానం తుట్ఠిం ఉప్పాదేతుం నాసక్ఖి. యదా పనస్స బ్రాహ్మణవణ్ణేన ఆగన్త్వా సక్కో దేవరాజా అక్ఖీని యాచి, తదా తాని ఉప్పాటేత్వా ¶ దదమానస్సేవ హాసో ఉప్పజ్జి, కేసగ్గమత్తమ్పి చిత్తస్స అఞ్ఞథత్తం నాహోసి. ఏవం దానం నిస్సాయ బోధిసత్తానం తిత్తి నామ నత్థి. తస్మా సోపి మహాపురిసో ‘‘సత్తాహం మయా కోటిసతసహస్ససఙ్ఖ్యానం భిక్ఖూనం దానం దాతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా తస్మిం మణ్డపే బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిసీదాపేత్వా సత్తాహం గవపానం నామ అదాసి. గవపానన్తి మహన్తే మహన్తే కోలమ్బే ఖీరస్స పూరేత్వా ఉద్ధనేసు ఆరోపేత్వా ఘనపాకపక్కే ఖీరే థోకే తణ్డులే పక్ఖిపిత్వా పక్కమధుసక్కరచుణ్ణసప్పీహి అభిసఙ్ఖతం భోజనం వుచ్చతి. మనుస్సాయేవ పన పరివిసితుం నాసక్ఖింసు, దేవాపి ఏకన్తరికా హుత్వా పరివిసింసు. ద్వాదసతేరసయోజనప్పమాణం ఠానమ్పి భిక్ఖూ గణ్హితుం నప్పహోతియేవ. తే పన భిక్ఖూ అత్తనో ఆనుభావేన నిసీదింసు. పరియోసానదివసే సబ్బభిక్ఖూనం పత్తాని ధోవాపేత్వా భేసజ్జత్థాయ సప్పినవనీతతేలమధుఫాణితానం పూరేత్వా తిచీవరేహి సద్ధిం అదాసి. సఙ్ఘనవకభిక్ఖునా లద్ధతిచీవరసాటకా సతసహస్సగ్ఘనికా అహేసుం. సత్థా అనుమోదనం కరోన్తో ‘‘అయం పురిసో ఏవరూపం మహాదానం అదాసి, కో ను ఖో భవిస్సతీ’’తి ఉపధారేన్తో ‘‘అనాగతే కప్పసతసహస్సాధికానం ద్విన్నం అసఙ్ఖ్యేయ్యానం మత్థకే గోతమో నామ బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి దిస్వా మహాపురిసం ఆమన్తేత్వా ‘‘త్వం ఏత్తకం నామ కాలం అతిక్కమిత్వా గోతమో నామ బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి.

మహాపురిసో బ్యాకరణం సుత్వా ‘‘అహం కిర బుద్ధో భవిస్సామి, కో మే ఘరావాసేన అత్థో ¶ , పబ్బజిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా తథారూపం సమ్పత్తిం ఖేళపిణ్డం వియ పహాయ సత్థు సన్తికే పబ్బజి. పబ్బజిత్వా చ బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా అభిఞ్ఞా, సమాపత్తియో చ నిబ్బత్తేత్వా ఆయుపరియోసనే బ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తి.

మఙ్గలస్స పన భగవతో ఉత్తరం నామ నగరం అహోసి. పితాపి ఉత్తరో నామ ఖత్తియో, మాతాపి ఉత్తరా నామ, సుదేవో చ ధమ్మసేనో చ ద్వే అగ్గసావకా, పాలితో నామ ఉపట్ఠాకో, సీవలీ చ అసోకా చ ద్వే అగ్గసావికా, నాగరుక్ఖో బోధి, అట్ఠాసీతిహత్థుబ్బేధం సరీరం అహోసి. నవుతివస్ససహస్సాని ఠత్వా పరినిబ్బుతే పన తస్మిం ఏకప్పహారేనేవ ¶ దసచక్కవాళసహస్సాని ఏకన్ధకారాని అహేసుం. సబ్బచక్కవాళేసు మనుస్సానం మహన్తం ఆరోదనపరిదేవనం అహోసి.

ఏవం దససహస్సిలోకధాతుం అన్ధకారం కత్వా పరినిబ్బుతస్స తస్స భగవతో అపరభాగే సుమనో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ అహేసుం. దుతియే కఞ్చనపబ్బతమ్హి నవుతికోటిసహస్సాని, తతియే అసీతికోటిసహస్సాని. తదా మహాసత్తో అతులో నామ నాగరాజా అహోసి మహిద్ధికో మహానుభావో, సో ‘‘బుద్ధో ఉప్పన్నో’’తి సుత్వా ఞాతిసఙ్ఘపరివుతో నాగభవనా నిక్ఖమిత్వా కోటిసతసహస్సభిక్ఖుపరివారస్స తస్స భగవతో దిబ్బతూరియేహి ఉపహారం కారాపేత్వా మహాదానం పవత్తేత్వా పచ్చేకం దుస్సయుగాని దత్వా సరణేసు పతిట్ఠాసి. సోపి నం సత్థా ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి.

తస్స భగవతో నగరం మేఖలం నామ అహోసి, సుదత్తో నామ రాజా పితా, సిరిమా నామ మాతా, సరణో చ భావితత్తో చ ద్వే అగ్గసావకా, ఉదేనో నామ ఉపట్ఠాకో, సోణా చ ఉపసోణా చ ద్వే అగ్గసావికా, నాగరుక్ఖోవ బోధి, నవుతిహత్థుబ్బేధం సరీరం, నవుతియేవ వస్ససహస్సాని ఆయుప్పమాణం అహోసీతి.

తస్స అపరభాగే రేవతో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా అహేసుం, పఠమసన్నిపాతే గణనా నామ నత్థి, దుతియే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ అహేసుం, తథా తతియే. తదా బోధిసత్తో అతిదేవో నామ బ్రాహ్మణో హుత్వా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా సరణేసు పతిట్ఠాయ సిరస్మిం అఞ్జలిం ¶ ఠపేత్వా తస్స సత్థునో కిలేసప్పహానే వణ్ణం వత్వా ఉత్తరాసఙ్గేన పూజమకాసి. సోపి నం ‘‘బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి.

తస్స పన భగవతో నగరం సుధఞ్ఞవతీ నామ అహోసి, పితా విపులో నామ ఖత్తియో, మాతాపి విపులా నామ, వరుణో చ బ్రహ్మదేవో చ ద్వే అగ్గసావకా, సమ్భవో నామ ఉపట్ఠాకో, భద్దా చ సుభద్దా చ ద్వే అగ్గసావికా, నాగరుక్ఖోవ బోధి, సరీరం అసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, ఆయు సట్ఠివస్ససహస్సానీతి.

తస్స ¶ అపరభాగే సోభితో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా, పఠమసన్నిపాతే కోటిసతభిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే నవుతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో అజితో నామ బ్రాహ్మణో హుత్వా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా సరణేసు పతిట్ఠాయ బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం అదాసి. సోపి నం ‘‘బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి.

తస్స పన భగవతో నగరం సుధమ్మం నామ అహోసి, పితా సుధమ్మో నామ రాజా, మాతాపి సుధమ్మా నామ, అసమో చ సునేత్తో చ ద్వే అగ్గసావకా, అనోమో నామ ఉపట్ఠాకో, నకులా చ సుజాతా చ ద్వే అగ్గసావికా, నాగరుక్ఖోవ బోధి, అట్ఠపణ్ణాసహత్థుబ్బేధం సరీరం అహోసి, నవుతి వస్ససహస్సాని ఆయుప్పమాణన్తి.

తస్స అపరభాగే ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా ఏకస్మింయేవ కప్పే తయో బుద్ధా నిబ్బత్తింసు అనోమదస్సీ, పదుమో, నారదోతి. అనోమదస్సిస్స భగవతో తయో సావకసన్నిపాతా, పఠమే అట్ఠ భిక్ఖుసతసహస్సాని అహేసుం, దుతియే సత్త, తతియే ఛ తదా బోధిసత్తో ఏకో యక్ఖసేనాపతి అహోసి మహిద్ధికో మహానుభావో అనేకకోటిసతసహస్సానం యక్ఖానం అధిపతి. సో ‘‘బుద్ధో ఉప్పన్నో’’తి సుత్వా ఆగన్త్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం అదాసి. సత్థాపి నం ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి.

అనోమదస్సిస్స పన భగవతో చన్దవతీ నామ నగరం అహోసి, యసవా నామ రాజా పితా, యసోధరా నామ మాతా, నిసభో చ అనోమో చ ద్వే అగ్గసావకా, వరుణో నామ ఉపట్ఠాకో ¶ , సున్దరీ చ సుమనా చ ద్వే అగ్గసావికా, అజ్జునరుక్ఖో బోధి, సరీరం అట్ఠపణ్ణాసహత్థుబ్బేధం అహోసి, వస్ససతసహస్సం ఆయూతి.

తస్స అపరభాగే పదుమో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా, పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే తీణిసతసహస్సాని, తతియే అగామకే అరఞ్ఞే మహావనసణ్డవాసీనం భిక్ఖూనం ద్వే సతసహస్సాని. తదా తథాగతే తస్మింయేవ వనసణ్డే వసన్తే బోధిసత్తో సీహో హుత్వా సత్థారం నిరోధసమాపత్తిసమాపన్నం దిస్వా పసన్నచిత్తో వన్దిత్వా పదక్ఖిణం కత్వా ¶ పీతిసోమనస్సజాతో తిక్ఖత్తుం సీహనాదం నదిత్వా సత్తాహం బుద్ధారమ్మణం పీతింఅవిజహిత్వా పీతిసుఖేనేవ గోచరాయ అపక్కమిత్వా జీవితపరిచ్చాగం కత్వా పయిరుపాసమానో అట్ఠాసి. సత్థా సత్తాహచ్చయేన నిరోధా వుట్ఠితో సీహం ఓలోకేత్వా ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘేపి చిత్తం పసాదేత్వా సఙ్ఘం వన్దిస్సతీ’’తి ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘో ఆగచ్ఛతూ’’తి చిన్తేసి. భిక్ఖూ తావదేవ ఆగమింసు. సీహో సఙ్ఘే చిత్తం పసాదేతి. సత్థా తస్స మానసం ఓలోకేత్వా ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి.

పదుమస్స పన భగవతో చమ్పకం నగరం అహోసి అసమో నామ రాజా పితా, మాతా అసమా నామ, సాలో చ ఉపసాలో చ ద్వే అగ్గసావకా, వరుణో నామ ఉపట్ఠాకో, రామా చ సురామా చ ద్వే అగ్గసావికా, సోణరుక్ఖో నామ బోధి అట్ఠపణ్ణాసహత్థుబ్బేధం సరీరం అహోసి, ఆయు వస్ససతసహస్సన్తి.

తస్స అపరభాగే నారదో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా, పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే నవుతికోటిసహస్సాని, తతియే అసీతికోటిసహస్సాని. తదా బోధిసత్తో ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా పఞ్చసు అభిఞ్ఞాసు, అట్ఠసు చ సమాపత్తీసు చిణ్ణవసీ హుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా లోహితచన్దనేన పూజమకాసి, సోపి నం ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి.

తస్స పన భగవతో ధఞ్ఞవతీ నామ నగరం అహోసి, సుదేవో నామ ఖత్తియో పితా, అనోమా నామ మాతా, భద్దసాలో చ జితమిత్తో చ ద్వే అగ్గసావకా, వాసిట్ఠో నామ ఉపట్ఠాకో, ఉత్తరా ¶ చ ఫగ్గునీ చ ద్వే అగ్గసావికా, మహాసోణరుక్ఖో బోధి, సరీరం అట్ఠాసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, నవుతి వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

నారదబుద్ధస్స పన అపరభాగే ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అతిక్కమిత్వా ఇతో సతసహస్సకప్పమత్థకే ఏకస్మిం కప్పే ఏకోవ పదుముత్తరో నామ బుద్ధో ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా, పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే వేభారపబ్బతే నవుతికోటిసహస్సాని, తతియే అసీతికోటిసహస్సాని. తదా బోధిసత్తో జటిలో నామ మహారట్ఠియో హుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సచీవరం దానం ¶ అదాసి. సోపి నం ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి. పదుముత్తరస్స పన భగవతో కాలే తిత్థియా నామ నాహేసుం సబ్బే దేవమనుస్సా బుద్ధమేవ సరణమకంసు.

తస్స నగరం హంసవతీ నామ అహోసి, పితా ఆనన్దో నామ ఖత్తియో, మాతా సుజాతా నామ, దేవలో చ సుజాతో చ ద్వే అగ్గసావకా సుమనో నామ ఉపట్ఠాకో, అమితా చ అసమా చ ద్వే అగ్గసావికా, సలలరుక్ఖో బోధి, సరీరం అట్ఠాసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, సరీరప్పభా సమన్తతో ద్వాదస యోజనాని గణ్హి వస్ససతసహస్సం ఆయూతి.

తస్స అపరభాగే సత్తతికప్పసహస్సాని అతిక్కమిత్వా ఇతో తింసకప్పసహస్సమత్థకే సుమేధో చ సుజాతో చాతి ఏకస్మిం కప్పే ద్వే బుద్ధా నిబ్బత్తింసు. సుమేధస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా, పఠమసన్నిపాతే సుదస్సననగరే కోటిసతఖీణాసవా అహేసుం, దుతియే నవుతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో ఉత్తరో నామ బ్రాహ్మణమాణవో హుత్వా నిదహిత్వా ఠపితంయేవ అసీతికోటిధనం విస్సజ్జేత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మహాదానం దత్వా ధమ్మం సుత్వా సరణేసు పతిట్ఠాయ నిక్ఖమిత్వా పబ్బజి. సోపి నం ‘‘అనాగతే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి.

సుమేధస్స భగవతో సుదస్సనం నామ నగరం అహోసి, సుదత్తో నామ రాజా పితా, మాతాపి సుదత్తా నామ, సరణో చ సబ్బకామో చ ద్వే అగ్గసావకా, సాగరో నామ ఉపట్ఠాకో, రామా చ సురామా చ ద్వే అగ్గసావికా, మహానీపరుక్ఖో బోధి, సరీరం అట్ఠాసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, ఆయు నవుతి వస్ససహస్సానీతి.

తస్స ¶ అపరభాగే సుజాతో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా, పఠమసన్నిపాతే సట్ఠిభిక్ఖుసతసహస్సాని అహేసుం ¶ , దుతియే పఞ్ఞాసం, తతియే చత్తాలీసం. తదా బోధిసత్తో చక్కవత్తిరాజా హుత్వా ‘‘బుద్ధో ఉప్పన్నో’’తి సుత్వా ఉపసఙ్కమిత్వా ధమ్మం సుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సద్ధిం సత్తహి రతనేహి చతుమహాదీపరజ్జం దత్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజి. సకలరట్ఠవాసినో రట్ఠుప్పాదం గహేత్వా ఆరామికకిచ్చం సాధేన్తా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స నిచ్చం మహాదానం అదంసు. సోపి నం సత్థా బ్యాకాసి.

తస్స భగవతో నగరం సుమఙ్గలం నామ అహోసి, ఉగ్గతో నామ రాజా పితా, పభావతీ నామ మాతా, సుదస్సనో చ సుదేవో చ ద్వే అగ్గసావకా, నారదో నామ ఉపట్ఠాకో, నాగా చ నాగసమాలా చ ద్వే అగ్గసావికా, మహావేళురుక్ఖో బోధి, సో కిర మన్దచ్ఛిద్దో ఘనక్ఖన్ధో ఉపరినిగ్గతాహి మహాసాఖాహి మోరపిఞ్ఛకలాపో వియ విరోచిత్థ. తస్స భగవతో సరీరం పణ్ణాసహత్థుబ్బేధం అహోసి, ఆయు నవుతివస్ససహస్సానీతి.

తస్స అపరభాగే ఇతో అట్ఠారసకప్పసతమత్థకే ఏకస్మిం కప్పే పియదస్సీ, అత్థదస్సీ, ధమ్మదస్సీతి తయో బుద్ధా నిబ్బత్తింసు. పియదస్సిస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే నవుతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో కస్సపో నామ మాణవో తిణ్ణం వేదానం పారఙ్గతో హుత్వా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా కోటిసతసహస్సధనపరిచ్చాగేన సఙ్ఘారామం కారేత్వా సరణేసు చ సీలేసు చ పతిట్ఠాసి. అథ నం సత్థా ‘‘అట్ఠారసకప్పసతచ్చయేన బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి.

తస్స భగవతో అనోమం నామ నగరం అహోసి, పితా సుదిన్నో నామ రాజా, మాతా చన్దా నామ, పాలితో చ సబ్బదస్సీ చ ద్వే అగ్గసావకా, సోభితో నామ ఉపట్ఠాకో, సుజాతా చ ధమ్మదిన్నా చ ద్వే అగ్గసావికా, పియఙ్గురుక్ఖో బోధి, సరీరం అసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, నవుతివస్ససహస్సాని ఆయూతి.

తస్స అపరభాగే అత్థదస్సీ నామ భగవా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమే అట్ఠనవుతిభిక్ఖుసతసహస్సాని అహేసుం, దుతియే అట్ఠాసీతిసహస్సాని, తథా తతియే. తదా బోధిసత్తో ¶ సుసీమో ¶ నామ మహిద్ధికో తాపసో హుత్వా దేవలోకతో మన్దారవపుప్ఫచ్ఛత్తం ఆహరిత్వా సత్థారం పూజేసి. సోపి నం సత్థా బ్యాకాసి.

తస్స భగవతో సోభణం నామ నగరం అహోసి, సాగరో నామ రాజా పితా, సుదస్సనా నామ మాతా, సన్తో చ ఉపసన్తో చ ద్వే అగ్గసావకా, అభయో నామ ఉపట్ఠాకో, ధమ్మా చ సుధమ్మా చ ద్వే అగ్గసావికా, చమ్పకరుక్ఖో బోధి, సరీరం అసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, సరీరప్పభా సమన్తతో సబ్బకాలం యోజనమత్తం ఫరిత్వా అట్ఠాసి, ఆయు వస్ససతసహస్సన్తి.

తస్స అపరభాగే ధమ్మదస్సీ నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే కోటిసతభిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే నవుతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో సక్కో దేవరాజా హుత్వా దిబ్బగన్ధపుప్ఫేహి చ దిబ్బతూరియేహి చ పూజమకాసి. సోపి నం సత్థా బ్యాకాసి.

తస్స భగవతో సరణం నామ నగరం అహోసి, పితా సరణో నామ రాజా, మాతా సునన్దా నామ, పదుమో చ ఫుస్సదేవో చ ద్వే అగ్గసావకా, సునేత్తో నామ ఉపట్ఠాకో, ఖేమా చ సబ్బనామా చ ద్వే అగ్గసావికా, రత్తఙ్కురరుక్ఖో బోధి, ‘‘కకుధరుక్ఖో’’తిపి ‘‘బిమ్బిజాలో’’తిపి వుచ్చతి సరీరం పనస్స అసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, వస్ససతసహస్సం ఆయూతి.

తస్స అపరభాగే ఇతో చతునవుతికప్పమత్థకే ఏకస్మిం కప్పే ఏకోవ సిద్ధత్థో నామ బుద్ధో ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే కోటిసతసహస్సభిక్ఖూ అహేసుం, దుతియే నవుతికోటియో తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో ఉగ్గతేజో అభిఞ్ఞాబలసమ్పన్నో మఙ్గలో నామ తాపసో హుత్వా మహాజమ్బుఫలం ఆహరిత్వా తథాగతస్స అదాసి. సత్థా తం ఫలం పరిభుఞ్జిత్వా ‘‘చతునవుతికప్పమత్థకే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బోధిసత్తం బ్యాకాసి.

తస్స ¶ భగవతో నగరం వేభారం నామ అహోసి, పితా జయసేనో నామ రాజా, మాతా సుఫస్సా నామ, సమ్బలో చ సుమిత్తో చ ద్వే అగ్గసావకా, రేవతో నామ ఉపట్ఠాకో, సీవలా చ ¶ సురామా చ ద్వే అగ్గసావికా, కణికారరుక్ఖో బోధి, సరీరం సట్ఠిహత్థుబ్బేధం అహోసి, వస్ససతసహస్సం ఆయూతి.

తస్స అపరభాగే ఇతో ద్వేనవుతికప్పమత్థకే తిస్సో ఫుస్సోతి ఏకస్మిం కప్పే ద్వే బుద్ధా నిబ్బత్తింసు. తిస్సస్స పన భగవతో తయో సావకసన్నిపాతా. పఠమసన్నిపాతే భిక్ఖూనం కోటిసతం అహోసి, దుతియే నవుతికోటియో, తతియే అసీతికోటియో. తదా బోధిసత్తో మహాభోగో మహాయసో సుజాతో నామ ఖత్తియో హుత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా మహిద్ధికభావం పత్వా ‘‘బుద్ధో ఉప్పన్నో’’తి సుత్వా దిబ్బమన్దారవపదుమపారిచ్ఛత్తకపుప్ఫాని ఆదాయ చతుపరిసమజ్ఝే గచ్ఛన్తం తథాగతం పూజేసి, ఆకాసే పుప్ఫవితానం హుత్వా అట్ఠాసి. సోపి నం సత్థా ‘‘ఇతో ద్వేనవుతికప్పమత్థకే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి.

తస్స భగవతో ఖేమం నామ నగరం అహోసి, పితా జనసన్ధో నామ ఖత్తియో, మాతా పదుమా నామ, బ్రహ్మదేవో చ ఉదయో చ ద్వే అగ్గసావకా సమఙ్గో నామ ఉపట్ఠాకో, ఫుస్సా చ సుదత్తా చ ద్వే అగ్గసావికా అసనరుక్ఖో బోధి, సరీరం సట్ఠిహత్థుబ్బేధం అహోసి, వస్ససతసహస్సం ఆయూతి.

తస్స అపరభాగే ఫుస్సో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా, పఠమసన్నిపాతే సట్ఠి భిక్ఖుసతసహస్సాని అహేసుం, దుతియే పణ్ణాస, తతియే ద్వత్తింస. తదా బోధిసత్తో విజితావీ నామ ఖత్తియో హుత్వా మహారజ్జం పహాయ సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా తీణి పిటకాని ఉగ్గహేత్వా మహాజనస్స ధమ్మకథం కథేసి. సీలపారమిఞ్చ పూరేసి. సోపి నం ‘‘బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి.

తస్స భగవతో కాసి నామ నగరం అహోసి, జయసేనో నామ రాజా పితా, సిరిమా నామ మాతా, సురక్ఖితో చ ధమ్మసేనో చ ద్వే అగ్గసావకా, సభియో నామ ఉపట్ఠాకో, చాలా చ ఉపచాలా చ ద్వే అగ్గసావికా ¶ , ఆమలకరుక్ఖో బోధి, సరీరం అట్ఠపణ్ణాసహత్థుబ్బేధం అహోసి, నవుతి వస్ససహస్సాని ఆయూతి.

తస్స అపరభాగే ఇతో ఏకనవుతికప్పే విపస్సీ నామ భగవా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా ¶ , పఠమసన్నిపాతే అట్ఠసట్ఠిభిక్ఖుసతసహస్సాని అహేసుం, దుతియే ఏకసతసహస్సం, తతియే అసీతిసహస్సాని. తదా బోధిసత్తో మహిద్ధికో మహానుభావో అతులో నామ నాగరాజా హుత్వా సత్తరతనఖచితం సోవణ్ణమయం మహాపీఠం భగవతో అదాసి. సోపి నం సత్థా ‘‘ఇతో ఏకనవుతికప్పే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి.

తస్స భగవతో బన్ధుమతీ నామ నగరం అహోసి, బన్ధుమా నామ రాజా పితా. బన్ధుమతీ నామ మాతా, ఖణ్డో చ తిస్సో చ ద్వే అగ్గసావకా, అసోకో నామ ఉపట్ఠాకో, చన్దా చ చన్దమిత్తా చ ద్వే అగ్గసావికా పాటలిరుక్ఖో బోధి, సరీరం అసీతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, సరీరప్పభా సదా సత్త యోజనాని ఫరిత్వా అట్ఠాసి, అసీతివస్ససహస్సాని ఆయూతి.

తస్స అపరభాగే ఇతో ఏకతింసకప్పే సిఖీ, వేస్సభూ చాతి ద్వే బుద్ధా అహేసుం. సిఖిస్సాపి భగవతో తయో సావకసన్నిపాతా, పఠమసన్నిపాతే భిక్ఖుసతసహస్సం అహోసి, దుతియే అసీతిసహస్సాని, తతియే సత్తతి. తదా బోధిసత్తో అరిన్దమో నామ రాజా హుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సచీవరం మహాదానం పవత్తేత్వా సత్తరతనపటిమణ్డితం హత్థిరతనం దత్వా హత్థిప్పమాణం కత్వా కప్పియభణ్డం అదాసి. సోపి నం ‘‘ఇతో ఏకతింసకప్పే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి.

తస్స పన భగవతో అరుణవతీ నామ నగరం అహోసి, అరుణవా నామ ఖత్తియో పితా, పభావతీ నామ మాతా, అభిభూ చ సమ్భవో చ ద్వే అగ్గసావకా ఖేమఙ్కరో నామ ఉపట్ఠాకో, సఖిలా చ పదుమా చ ద్వే అగ్గసావికా, పుణ్డరీకరుక్ఖో బోధి, సరీరం సత్తతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, సరీరప్పభా యోజనత్తయం ఫరిత్వా అట్ఠాసి, సత్తహివస్ససహస్సాని ఆయూతి.

తస్స అపరభాగే వేస్సభూ నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి తయో సావకసన్నిపాతా పఠమసన్నిపాతే అసీతిభిక్ఖుసహస్సాని అహేసుం దుతియే ¶ సత్తతి, తతియే సట్ఠి. తదా బోధిసత్తో సుదస్సనో నామ రాజా హుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సచీవరం మహాదానం దత్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా ఆచారగుణసమ్పన్నో బుద్ధరతనే చిత్తీకారపీతిబహులో అహోసి. సోపి నం ‘‘ఇతో ఏకతింసే కప్పే బుద్ధో భవిస్ససీ’’తి బ్యాకాసి.

తస్స ¶ పన భగవతో అనోమం నామ నగరం అహోసి, సుప్పతీతో నామ రాజా పితా, యసవతీ నామ మాతా, సోణో చ ఉత్తరో చ ద్వే అగ్గసావకా ఉపసన్తో నామ ఉపట్ఠాకో దామా చ సమాలా చ ద్వే అగ్గసావికా, సాలరుక్ఖో బోధి, సరీరం సట్ఠిహత్థుబ్బేధం అహోసి, సట్ఠివస్ససహస్సాని ఆయూతి.

తస్స అపరభాగే ఇమస్మిం కప్పే చత్తారో బుద్ధా నిబ్బత్తా కకుసన్ధో, కోణాగమనో, కస్సపో, అమ్హాకం భగవాతి. కకుసన్ధస్స భగవతో ఏకో సావకసన్నిపాతో, తత్థ చత్తాలీసభిక్ఖుసహస్సాని అహేసుం. తదా బోధిసత్తో ఖేమో నామ రాజా హుత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సపత్తచీవరం మహాదానఞ్చ అఞ్జనాదిభేసజ్జాని చ దత్వా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా పబ్బజి. సోపి నం సత్థా బ్యాకాసి.

కకుసన్ధస్స పన భగవతో ఖేమం నామ నగరం అహోసి, అగ్గిదత్తో నామ బ్రాహ్మణో పితా, విసాఖా నామ బ్రాహ్మణీ మాతా, విధురో చ సఞ్జీవో చ ద్వే అగ్గసావకా, బుద్ధిజో నామ ఉపట్ఠాకో సామా చ చమ్పా చ ద్వే అగ్గసావికా మహాసిరీసరుక్ఖో బోధి సరీరం చత్తాలీసహత్థుబ్బేధం అహోసి, చత్తాలీసవస్ససహస్సాని ఆయూతి.

తస్స అపరభాగే కోణాగమనో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి ఏకో సావకసన్నిపాతో, తత్థ తింసభిక్ఖుసహస్సాని అహేసుం. తదా బోధిసత్తో పబ్బతో నామ రాజా హుత్వా అమచ్చగణపరివుతో సత్థు సన్తికం గన్త్వా ధమ్మదేసనం సుత్వా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా మహాదానం పవత్తేత్వా పత్తుణ్ణచీనపటకోసేయ్యకమ్బలదుకులాని చేవ సువణ్ణపాదుకఞ్చ దత్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజి. సోపి నం సత్థా బ్యాకాసి.

తస్స భగవతో సోభవతీ నామ నగరం అహోసి, యఞ్ఞదత్తో నామ బ్రాహ్మణో పితా, ఉత్తరా నామ బ్రాహ్మణీ మాతా, భియ్యోసో చ ఉత్తరో ¶ చ ద్వే అగ్గసావకా, సోత్థిజో నామ ఉపట్ఠాకో, సముద్దా చ ఉత్తరా చ ద్వే అగ్గసావికా, ఉదుమ్బరరుక్ఖో బోధి, సరీరం తింసహత్థుబ్బేధం అహోసి, తింసవస్ససహస్సాని ఆయూతి.

తస్స అపరభాగే కస్సపో నామ సత్థా ఉదపాది. తస్సాపి ఏకోవ సావకసన్నిపాతో, తత్థ ¶ వీసతిభిక్ఖుసహస్సాని అహేసుం. తదా బోధిసత్తో జోతిపాలో నామ మాణవో తిణ్ణం వేదానం పారగూ భూమియఞ్చేవ అన్తలిక్ఖే చ పాకటో ఘటికారస్స కుమ్భకారస్స మిత్తో అహోసి, సో తేన సద్ధిం సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ధమ్మకథం సుత్వా పబ్బజిత్వా ఆరద్ధవీరియో తీణి పిటకాని ఉగ్గహేత్వా వత్తసమ్పత్తియా బుద్ధసాసనం సోభేసి. సోపి నం సత్థా బ్యాకాసి.

తస్స భగవతో జాతనగరం బారాణసీ నామ అహోసి. బ్రహ్మదత్తో నామ బ్రాహ్మణో పితా, ధనవతీ నామ బ్రాహ్మణీ మాతా, తిస్సో చ భారద్వాజో చ ద్వే అగ్గసావకా, సబ్బమిత్తో నామ ఉపట్ఠాకో అనుళా చ ఉరువేళా చ ద్వే అగ్గసావికా, నిగ్రోధరుక్ఖో బోధి సరీరం వీసతిహత్థుబ్బేధం అహోసి, వీసతివస్ససహస్సాని ఆయూతి.

తస్స పన భగవతో ఓరభాగే ఠపేత్వా ఇమం సమ్మాసమ్బుద్ధం అఞ్ఞో బుద్ధో నామ నత్థి. ఇతి దీపఙ్కరాదీనం చతువీసతియా బుద్ధానం సన్తికే లద్ధబ్యాకరణో పన బోధిసత్తో యేనేన –

‘‘మనుస్సత్తం లిఙ్గసమ్పత్తి, హేతు సత్థారదస్సనం;

పబ్బజ్జా గుణసమ్పత్తి, అధికారో చ ఛన్దతా;

అట్ఠధమ్మసమోధానా, అభినీహారో సమిజ్ఝతీ’’తి. (బు. వం. ౨.౫౯);

ఇమే అట్ఠ ధమ్మే సమోధానేత్వా దీపఙ్కరపాదమూలే కతాభినీహారేన ‘‘హన్ద బుద్ధకరే ధమ్మే విచినామి ఇతో చితో’’తి ఉస్సాహం కత్వా ‘‘విచినన్తో తదాదక్ఖిం, పఠమం దానపారమి’’న్తి దానపారమితాదయో బుద్ధకరా ధమ్మా దిట్ఠా, తే పూరేన్తో యావ వేస్సన్తరత్తభావా ఆగమి. ఆగచ్ఛన్తో చ యే తే కతాభినీహారానం బోధిసత్తానం ఆనిసంసా సంవణ్ణితా –

‘‘ఏవం ¶ సబ్బఙ్గసమ్పన్నా, బోధియా నియతా నరా;

సంసరం దీఘమద్ధానం, కప్పకోటిసతేహిపి.

‘‘అవీచిమ్హి నుప్పజ్జన్తి, తథా లోకన్తరేసు చ;

నిజ్ఝామతణ్హా ఖుప్పిపాసా, న హోన్తి కాలకఞ్జికా.

‘‘న ¶ హోన్తి ఖుద్దకా పాణా, ఉప్పజ్జన్తాపి దుగ్గతిం;

జాయమానా మనుస్సేసు, జచ్చన్ధా న భవన్తి తే.

‘‘సోతవేకల్లతా నత్థి, న భవన్తి మూగపక్ఖికా;

ఇత్థిభావం న గచ్ఛన్తి, ఉభతోబ్యఞ్జనపణ్డకా.

‘‘న భవన్తి పరియాపన్నా, బోధియా నియతా నరా;

ముత్తా ఆనన్తరికేహి, సబ్బత్థ సుద్ధగోచరా.

‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠిం న సేవన్తి, కమ్మకిరియదస్సనా;

వసమానాపి సగ్గేసు, అసఞ్ఞం నుపపజ్జరే.

‘‘సుద్ధావాసేసు దేవేసు, హేతు నామ న విజ్జతి;

నేక్ఖమ్మనిన్నా సప్పురిసా, విసంయుత్తా భవాభవే;

చరన్తి లోకత్థచరియాయో, పూరేన్తి సబ్బపారమీ’’తి.

తే ఆనిసంసే అధిగన్త్వావ ఆగతో. పారమియో పూరేన్తస్స చ తస్స అకిత్తిబ్రాహ్మణకాలే సఙ్ఖబ్రాహ్మణకాలే ధనఞ్చయరాజకాలే మహాసుదస్సనరాజకాలే మహాగోవిన్దకాలే నిమిమహారాజకాలే చన్దకుమారకాలే విసయ్హసేట్ఠికాలే సివిరాజకాలే వేస్సన్తరరాజకాలేతి దానపారమితాయ పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స ససపణ్డితజాతకాలే –

‘‘భిక్ఖాయ ఉపగతం దిస్వా, సకత్తానం పరిచ్చజిం;

దానేన మే సమో నత్థి, ఏసా మే దానపారమీ’’తి. (చరియా. ౧.౧౪౩ తస్సుద్దాన –

ఏవం అత్తపరిచ్చాగం కరోన్తస్స దానపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా.

తథా ¶ సీలవనాగరాజకాలే చమ్పేయ్యనాగరాజకాలే భూరిదత్తనాగరాజకాలే ఛద్దన్తనాగరాజకాలే ¶ జయద్దిసరాజపుత్తకాలే అలీనసత్తుకుమారకాలేతి సీలపారమితాయ పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స సఙ్ఖపాలజాతకాలే –

‘‘సూలేహిపి విజ్ఝియన్తో, కోట్టియన్తోపి సత్తిహి;

భోజపుత్తే న కుప్పామి, ఏసా మే సీలపారమీ’’తి. (చరియా. ౨.౯౧) –

ఏవం అత్తపరిచ్చాగం కరోన్తస్స సీలపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా.

తథా సోమనస్సకుమారకాలే హత్థిపాలకుమారకాలే అయోఘరపణ్డితకాలేతి మహారజ్జం పహాయ నేక్ఖమ్మపారమితాయ పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స చూళసుతసోమజాతకాలే –

‘‘మహారజ్జం హత్థగతం, ఖేళపిణ్డంవ ఛడ్డయిం;

చజతో న హోతి లగనం, ఏసా మే నేక్ఖమ్మపారమీ’’తి. –

ఏవం నిస్సఙ్గతాయ రజ్జం ఛడ్డేత్వా నిక్ఖమన్తస్స నేక్ఖమ్మపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా.

తథా విధురపణ్డితకాలే మహాగోవిన్దపణ్డితకాలే కుదాలపణ్డితకాలే అరకపణ్డితకాలే బోధిపరిబ్బాజకకాలే మహోసధపణ్డితకాలేతి పఞ్ఞాపారమితాయ పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స సత్తుభస్తజాతకే సేనకపణ్డితకాలే –

‘‘పఞ్ఞాయ విచినన్తోహం, బ్రాహ్మణం మోచయిం దుఖా;

పఞ్ఞాయ మే సమో నత్థి, ఏసా మే పఞ్ఞాపారమీ’’తి. –

అన్తోభస్తగతం సప్పం దస్సేన్తస్స పఞ్ఞాపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా.

తథా వీరియపారమితాదీనమ్పి పూరితత్తభావానం పరిమాణం నామ నత్థి. ఏకన్తేన పనస్స మహాజనకజాతకే –

‘‘అతీరదస్సీ జలమజ్ఝే, హతా సబ్బేవ మానుసా;

చిత్తస్స అఞ్ఞథా నత్థి, ఏసా మే వీరియపారమీ’’తి. –

ఏవం ¶ ¶ మహాసముద్దం తరన్తస్స వీరియపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా.

‘‘అచేతనంవ కోట్టేన్తే, తిణ్హేన ఫరసునా మమం;

కాసిరాజే న కుప్పామి, ఏసా మే ఖన్తిపారమీ’’తి. –

ఏవం అచేతనభావేన వియ మహాదుక్ఖం అధివాసేన్తస్స ఖన్తిపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా.

‘‘సచ్చవాచం అనురక్ఖన్తో, చజిత్వా మమ జీవితం;

మోచేసిం ఏకసతం ఖత్తియే, ఏసా మే సచ్చపారమీ’’తి. –

ఏవం జీవితం చవిత్వా సచ్చమనురక్ఖన్తస్స సచ్చపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా.

‘‘మాతా పితా న మే దేస్సా, నపి దేస్సం మహాయసం;

సబ్బఞ్ఞుతం పియం మయ్హం, తస్మా వతమధిట్ఠహి’’న్తి. –

ఏవం జీవితం చజిత్వా వతం అధిట్ఠహన్తస్స అధిట్ఠానపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా.

‘‘న మం కోచి ఉత్తసతి, నపిహం భాయామి కస్సచి;

మేత్తాబలేనుపత్థద్ధో, రమామి పవనే తదా’’తి. (చరియా. ౩.౧౧౩) –

ఏవం ¶ జీవితం అనపలోకేత్వా మేత్తాయన్తస్స మేత్తాపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా.

‘‘సుసానే సేయ్యం కప్పేమి, ఛవట్ఠికం ఉపనిధాయహం;

గామణ్డలా ఉపాగన్త్వా, రూపం దస్సేన్తి నప్పక’’న్తి. –

ఏవం గామదారకేసు నిట్ఠుభనాదీహి చేవ మాలాగన్ధూపహారాదీహి చ సుఖదుక్ఖం ఉప్పాదేన్తేసుపి ఉపేక్ఖనం అనతివత్తేన్తస్స ఉపేక్ఖాపారమితా పరమత్థపారమీ నామ జాతా. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పనేస అత్థో చరియాపిటకతో గహేతబ్బో.

ఏవం పారమియో పూరేత్వా వేస్సన్తరత్తభావే ఠితో –

‘‘అచేతనాయం పథవీ, అవిఞ్ఞాయ సుఖం దుఖం;

సాపి దానబలా మయ్హం, సత్తక్ఖత్తుం పకమ్పథా’’తి. (చరియా. ౧.౧౨౪);

ఏవం మహాపథవీకమ్పనాని మహాపుఞ్ఞాని కత్వా ఆయుపరియోసానే తతో చుతో తుసితభవనే నిబ్బత్తి, తత్థ అఞ్ఞే దేవే దసహి ఠానేహి అధిగణ్హిత్వా ‘‘యావతాయుకం దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవన్తో మనుస్సగణనాయ ¶ ఇదాని సత్తహి దివసేహి ఆయుక్ఖయం పాపుణిస్సతీ’’తి వత్థాని కిలిస్సన్తి, మాలా మిలాయన్తి, కచ్ఛేహి సేదా ముచ్చన్తి, కాయే వేవణ్ణియం ఓక్కమతి, దేవో దేవాసనే న సణ్ఠహతీతి ఇమేసు పఞ్చసు పుబ్బనిమిత్తేసు ఉప్పన్నేసు తాని దిస్వా ‘‘సుఞ్ఞా వత భో సగ్గా భవిస్సన్తీ’’తి సంవేగజాతాహి దేవతాహి మహాసత్తస్స పూరితపారమిభావం ఞత్వా ‘‘ఇమస్మిం ఇదాని అఞ్ఞం దేవలోకం అనుపగన్త్వా మనుస్సలోకే ఉప్పజ్జిత్వా బుద్ధభావం పత్తే పుఞ్ఞాని కత్వా చుతా చుతా మనుస్సా దేవలోకం పరిపూరేస్సన్తీ’’తి చిన్తేత్వా –

‘‘యతోహం తుసితే కాయే, సన్తుసితో నామహం తదా;

దససహస్సీ సమాగన్త్వా, యాచన్తి పఞ్జలీ మమం.

‘‘కాలో ¶ దేవ మహావీర, ఉప్పజ్జ మాతుకుచ్ఛియం;

సదేవకం తారయన్తో, బుజ్ఝస్సు అమతం పద’’న్తి. (బు. వం. ౧.౬౬-౬౭);

ఏవం ¶ బుద్ధభావత్థాయ ఆయాచితో కాలం, దీపం, దేసం, కులం, జనేత్తియా ఆయుప్పమాణన్తి ఇమాని పఞ్చ మహావిలోకనాని విలోకేత్వా కతసన్నిట్ఠానో తతో చుతో సక్యరాజకులే పటిసన్ధిం గహేత్వా తత్థ మహాసమ్పత్తియా పరిహరియమానో అనుక్కమేన భద్రయోబ్బనం అనుపాపుణి. ఇమస్మిం అన్తరే ‘‘సతో సమ్పజానో ఆనన్ద బోధిసత్తో తుసితా కాయా చవిత్వా మాతుకుచ్ఛిం ఓక్కమీ’’తిఆదీనం (మ. ని. ౩.౨౦౦) సుత్తపదానఞ్చేవ తేసం అట్ఠకథాయ చ వసేన విత్థారో వేదితబ్బో.

సో తిణ్ణం ఉతూనం అనుచ్ఛవికేసు తీసు పాసాదేసు దేవలోకసిరిం వియ రజ్జసిరిం అనుభవమానో ఉయ్యానకీళాయ గమనసమయే అనుక్కమేన జిణ్ణబ్యాధిమతసఙ్ఖాతే తయో దేవదూతే దిస్వా సఞ్జాతసంవేగో నివత్తిత్వా చతుత్థవారే పబ్బజితం దిస్వా ‘సాధు పబ్బజ్జా’తి పబ్బజ్జాయ రుచిం ఉప్పాదేత్వా ఉయ్యానం గన్త్వా తత్థ దివసభాగం ఖేపేత్వా మఙ్గలపోక్ఖరణీతీరే నిసిన్నో కప్పకవేసం గహేత్వా ఆగతేన విస్సకమ్మేన దేవపుత్తేన అలఙ్కతపటియత్తో రాహులభద్దస్స ¶ జాతసాసనం సుత్వా పుత్తసినేహస్స బలవభావం ఞత్వా ‘యావ ఇదం బన్ధనం న వడ్ఢతి తావదేవ నం ఛిన్దిస్సామీ’తి చిన్తేత్వా సాయం నగరం పవిసన్తో –

‘‘నిబ్బుతా నూన సా మాతా, నిబ్బుతో నూన సో పితా;

నిబ్బుతా నూన సా నారీ, యస్సాయం ఈదిసో పతీ’’తి. (బు. వం. అట్ఠ. ౨౭ అవిదూరేనిదానకథా; ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౧౦ సారిపుత్తత్థేరవత్థు; అప. అట్ఠ. ౧.అవిదూరేనిదానకథా; జా. అట్ఠ. ౧.అవిదూరేనిదానకథా);

కిసాగోతమియా నామ పితుచ్ఛాధీతాయ భాసితం ఇమం గాథం సుత్వా, ‘అహం ఇమాయ నిబ్బుతపదం సావితో’తి గీవతో సతసహస్సగ్ఘనికం ముత్తాహారం ముఞ్చిత్వా, తస్సా పేసేత్వా, అత్తనో భవనం పవిసిత్వా, సిరిసయనే నిసిన్నో నిద్దావసేన నాటకానం విప్పకారం దిస్వా, నిబ్బిన్నహదయో ఛన్నం ఉట్ఠాపేత్వా, కణ్డకం ఆహరాపేత్వా, కణ్డకం ఆరుయ్హ, ఛన్నసహాయోవ దససహస్సిలోకధాతుదేవతాహి కతపరివారో మహాభినిక్ఖమనం నిక్ఖమిత్వా, తేనేవ రత్తావసేసేన తీణి ¶ మహారజ్జాని అతిక్కమ్మ అనోమానదీతీరే పబ్బజిత్వా, అనుక్కమేన రాజగహం గన్త్వా, తత్థ పిణ్డాయ చరిత్వా, పణ్డవపబ్బతపబ్భారే నిసిన్నో మగధరాజేన రజ్జేన నిమన్తియమానో తం పటిక్ఖిపిత్వా, సబ్బఞ్ఞుతం పత్వా తస్స విజితం ఆగమనత్థాయ తేన గహితపటిఞ్ఞో ¶ , ఆళారఞ్చ ఉదకఞ్చ ఉపసఙ్కమిత్వా, తేసం సన్తికే అధిగతవిసేసేన అపరితుట్ఠో ఛబ్బస్సాని మహాపధానం పదహిత్వా, విసాఖాపుణ్ణమదివసే పాతోవ సేనానిగమే సుజాతాయ దిన్నం పాయాసం పరిభుఞ్జిత్వా, నేరఞ్జరాయ నదియా సువణ్ణపాతిం పవాహేత్వా, నేరఞ్జరాయ తీరే మహావనసణ్డే నానాసమాపత్తీహి దివసభాగం వీతినామేత్వా, సాయన్హసమయే సోత్థియేన దిన్నం అట్ఠతిణముట్ఠిం గహేత్వా, కాళేన నాగరాజేన అభిత్థుతగుణో బోధిమణ్డం ఆరుయ్హ తిణాని సన్థరిత్వా, ‘న తావిమం పల్లఙ్కం భిన్దిస్సామి యావ మే న అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తం విముచ్చిస్సతీ’తి పటిఞ్ఞం కత్వా, పాచీనదిసాభిముఖో నిసీదిత్వా, సూరియే అనత్థఙ్గమితేయేవ మారబలం విధమిత్వా, పఠమయామే పుబ్బేనివాసఞాణం, మజ్ఝిమయామే చుతూపపాతఞాణం పత్వా, పచ్ఛిమయామావసానే దసబలచతువేసారజ్జాదిసబ్బబుద్ధగుణపటిమణ్డితం ¶ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝన్తోయేవ ఇమం అభిధమ్మనయసముద్దం అధిగఞ్ఛి. ఏవమస్స అధిగమనిదానం వేదితబ్బం.

ఏవం అధిగతాభిధమ్మో ఏకపల్లఙ్కేన నిసిన్నసత్తాహం అనిమిససత్తాహం చఙ్కమనసత్తాహఞ్చ అతిక్కమిత్వా, చతుత్థే సత్తాహే సయమ్భూఞాణాధిగమేన అధిగతం అభిధమ్మం విచినిత్వా అపరానిపి అజపాలముచలిన్దరాజాయతనేసు తీణి సత్తాహాని వీతినామేత్వా, అట్ఠమే సత్తాహే అజపాలనిగ్రోధరుక్ఖమూలే నిసిన్నో ధమ్మగమ్భీరతాపచ్చవేక్ఖణేన అప్పోస్సుక్కతం ఆపజ్జమానో దససహస్సిమహాబ్రహ్మపరివారేన సహమ్పతిబ్రహ్మునా ఆయాచితధమ్మదేసనో బుద్ధచక్ఖునా లోకం ఓలోకేత్వా, బ్రహ్మునో అజ్ఝేసనం ఆదాయ ‘‘కస్స ను ఖో అహం పఠమం ధమ్మం దేసేయ్య’న్తి ఓలోకేన్తో ఆళారుదకానం కాలఙ్కతభావం ఞత్వా, పఞ్చవగ్గియానం భిక్ఖూనం బహూపకారతం అనుస్సరిత్వా, ఉట్ఠాయాసనా కాసిపురం గచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే ఉపకేన సద్ధిం మన్తేత్వా, ఆసాళ్హీపుణ్ణమదివసే ఇసిపతనే మిగదాయే పఞ్చవగ్గియానం భిక్ఖూనం వసనట్ఠానం పత్వా,తే అననుచ్ఛవికేన సముదాచారేన సముదాచరన్తే సఞ్ఞాపేత్వా, ధమ్మచక్కం పవత్తేన్తో అఞ్ఞాసికోణ్డఞ్ఞత్థేరప్పముఖా అట్ఠారస బ్రహ్మకోటియో అమతపానం పాయేసి. ఏవం యావ ధమ్మచక్కప్పవత్తనా దేసనానిదానం ¶ వేదితబ్బం. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన సాట్ఠకథానం అరియపరియేసన(మ. ని. ౧.౨౭౪) పబ్బజ్జసుత్తాదీనం (సు. ని. ౪౦౭ ఆదయో) వసేన వేదితబ్బో.

ఏవం ¶ అధిగమనిదానదేసనానిదానసమ్పన్నస్స పనస్స అభిధమ్మస్స అపరానిపి దూరేనిదానం, అవిదూరేనిదానం, సన్తికేనిదానన్తి తీణి నిదానాని. తత్థ దీపఙ్కరపాదమూలతో పట్ఠాయ యావ తుసితపురా దూరేనిదానం వేదితబ్బం. తుసితపురతో పట్ఠాయ యావ బోధిమణ్డా అవిదూరేనిదానం. ‘ఏకం సమయం భగవా దేవేసు విహరతి తావతింసేసు పారిచ్ఛత్తకమూలే పణ్డుకమ్బలసిలాయం, తత్థ ఖో భగవా దేవానం తావతింసానం అభిధమ్మకథం కథేసీ’తి ఇదమస్స సన్తికేనిదానం. అయం తావ నిదానకథా.

ఇతి ¶ ¶ ¶ మే భాసమానస్స, అభిధమ్మకథం ఇమం;

అవిక్ఖిత్తా నిసామేథ, దుల్లభా హి అయం కథాతి.

ఏవం పటిఞ్ఞాతాయ అభిధమ్మకథాయ కథనోకాసో సమ్పత్తో. తత్థ యస్మా అభిధమ్మో నామ ధమ్మసఙ్గణీఆదీని సత్తప్పకరణాని; ధమ్మసఙ్గణీపి చిత్తుప్పాదకణ్డాదీనం వసేన చత్తారి కణ్డాని; చిత్తుప్పాదకణ్డమ్పి మాతికాపదభాజనీయవసేన దువిధం; తత్థ మాతికా ఆది; సాపి తికమాతికా దుకమాతికాతి దువిధా; తత్థ తికమాతికా ఆది; తికమాతికాయపి కుసలత్తికం కుసలత్తికేపి కుసలా ధమ్మాతి ఇదం పదం; తస్మా –

ఇతో పట్ఠాయ గమ్భీరం, అభిధమ్మకథం ఇమం;

వుచ్చమానం నిసామేథ, ఏకగ్గా సాధు సాధవోతి.

౧. ‘‘కుసలా ధమ్మా, అకుసలా ధమ్మా, అబ్యాకతా ధమ్మా’’తి అయం తావ ఆదిపదేన లద్ధనామో కుసలత్తికో నామ. ‘‘సుఖాయ వేదనాయ సమ్పయుత్తా ధమ్మా, దుక్ఖాయ వేదనాయ సమ్పయుత్తా ధమ్మా, అదుక్ఖమసుఖాయ వేదనాయ సమ్పయుత్తా ధమ్మా’’తి అయం సబ్బపదేహి లద్ధనామో వేదనాత్తికో నామ. ఏవం ఆదిపదవసేన వా సబ్బపదవసేన వా సబ్బేసమ్పి తికదుకానం నామం వేదితబ్బం ¶ . సబ్బేవ చేతే పఞ్చదసహి పరిచ్ఛేదేహి వవత్థితా. తికానఞ్హి ఏకో పరిచ్ఛేదో, దుకానం చతుద్దస. ‘‘హేతూ ధమ్మా, నహేతూ ధమ్మా’’తిఆదయో హి ఛ దుకా గన్థతో చ అత్థతో చ అఞ్ఞమఞ్ఞసమ్బన్ధేన కణ్ణికా వియ ఘటా వియ హుత్వా ఠితత్తా ‘హేతుగోచ్ఛకో’తి వుచ్చతి. తతో అపరే ‘‘సప్పచ్చయా ధమ్మా అప్పచ్చయా ధమ్మా’’తిఆదయో సత్త దుకా, అఞ్ఞమఞ్ఞం అసమ్బన్ధా, కేవలం ¶ దుకసామఞ్ఞతో ఉచ్చినిత్వా ఉచ్చినిత్వా విసుం విసుం గోచ్ఛకన్తరే ఠపితత్తా అఞ్ఞేహి చ మహన్తరదుకేహి చూళకత్తా ‘చూళన్తరదుకా’తి వేదితబ్బా. తతో పరం ఆసవదుకాదీనం ఛన్నం వసేన ‘ఆసవగోచ్ఛకో’ ¶ ; తథా సంయోజనదుకాదీనం వసేన ‘సంయోజనగోచ్ఛకో’; తథా గన్థఓఘయోగనీవరణదుకాదీనం వసేన ‘గన్థఓఘయోగనీవరణగోచ్ఛకా’; పరామాసదుకాదీనం పఞ్చన్నం వసేన ‘పరామాసగోచ్ఛకో’తి. సబ్బేపి సత్త గోచ్ఛకా వేదితబ్బా. తతో పరం ‘‘సారమ్మణా ధమ్మా’’తిఆదయో చతుద్దస దుకా ‘మహన్తరదుకా’ నామ. తతో ఉపాదానదుకాదయో ఛ దుకా ‘ఉపాదానగోచ్ఛకో’ నామ. తతో కిలేసదుకాదయో అట్ఠ దుకా ‘కిలేసగోచ్ఛకో’ నామ. తతో పరం దస్సనేనపహాతబ్బదుకాదయో అట్ఠారస దుకా అభిధమ్మమాతికాయ పరియోసానే ఠపితత్తా ‘పిట్ఠిదుకా’ నామ. ‘‘విజ్జాభాగినో ధమ్మా అవిజ్జాభాగినో ధమ్మా’’తిఆదయో పన ద్వాచత్తాలీస దుకా ‘సుత్తన్తికదుకా’ నామ. ఏవం సబ్బేపేతే పఞ్చదసహి పరిచ్ఛేదేహి వవత్థితాతి వేదితబ్బా.

ఏవం వవత్థితా పనేతే సప్పదేసనిప్పదేసవసేన ద్వే కోట్ఠాసా హోన్తి. తేసు హి నవ తికా ఏకసత్తతి చ దుకా సప్పదేసానం రూపారూపధమ్మానం పరిగ్గహితత్తా సప్పదేసా నామ. అవసేసా తేరస తికా ఏకసత్తతి చ దుకా నిప్పదేసా నామ. తత్థ తికేసు తావ వేదనాత్తికో వితక్కత్తికో పీతిత్తికో ఉప్పన్నత్తికో అతీతత్తికో చత్తారో ఆరమ్మణత్తికాతి ఇమే నవ తికా సప్పదేసా నామ. దుకేసు హేతుగోచ్ఛకాదీనం ఉపాదానగోచ్ఛకపరియోసానానం నవన్నం గోచ్ఛకానం పరియోసానే తయో తయో దుకా, కిలేసగోచ్ఛకపరియోసానే ¶ చత్తారో దుకా, ‘‘చిత్తసమ్పయుత్తా ధమ్మా, చిత్తవిప్పయుత్తా ధమ్మా’’‘‘చిత్తసంసట్ఠా ధమ్మా, చిత్తవిసంసట్ఠా ధమ్మా’’తి ద్వే మహన్తరదుకా, సుత్తన్తికదుకేసు అధివచనదుకం నిరుత్తిదుకం పఞ్ఞత్తిదుకం నామరూపదుకన్తి ఇమే చత్తారో దుకే ఠపేత్వా అవసేసా అట్ఠతింస దుకా చాతి ఏతే సప్పదేసా నామ. వుత్తావసేసా తికదుకా సబ్బేపి నిప్పదేసాతి వేదితబ్బా.

ఇదాని కుసలా ధమ్మాతిఆదీనం మాతికాపదానం అయమనుపుబ్బపదవణ్ణనా – ‘కుసల’-సద్దో తావ ¶ ఆరోగ్యఅనవజ్జఛేకసుఖవిపాకేసు దిస్సతి. అయఞ్హి ‘‘కచ్చి ను భోతో కుసలం, కచ్చి భోతో అనామయ’’న్తిఆదీసు (జా. ౧.౧౫.౧౪౬; ౨.౨౦.౧౨౯) ఆరోగ్యే దిస్సతి. ‘‘కతమో పన, భన్తే, కాయసమాచారో కుసలో? యో ఖో, మహారాజ, కాయసమాచారో అనవజ్జో’’తి (మ. ని. ౨.౩౬౧) చ, ‘‘అపరం పన, భన్తే, ఏతదానుత్తరియం ¶ యథా భగవా ధమ్మం దేసేతి కుసలేసు ధమ్మేసూ’’తి (దీ. ని. ౩.౧౪౫) చ ఏవమాదీసు అనవజ్జే. ‘‘కుసలో త్వం రథస్స అఙ్గపచ్చఙ్గానం’’ (మ. ని. ౨.౮౭), ‘‘కుసలా నచ్చగీతస్స సిక్ఖితా చాతురిత్థియో’’తిఆదీసు (జా. ౨.౨౨.౯౪) ఛేకే. ‘‘కుసలానం, భిక్ఖవే, ధమ్మానం సమాదానహేతు’’ (దీ. ని. ౩.౮౦), ‘‘కుసలస్స కమ్మస్స కతత్తా ఉపచితత్తా’’తిఆదీసు (ధ. స. ౪౩౧) సుఖవిపాకే. స్వాయమిధ ఆరోగ్యేపి అనవజ్జేపి సుఖవిపాకేపి వత్తతి.

ధమ్మసద్దో పనాయం పరియత్తిహేతుగుణనిస్సత్తనిజ్జీవతాదీసు దిస్సతి. అయఞ్హి ‘‘ధమ్మం పరియాపుణాతి సుత్తం గేయ్య’’న్తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౧౦౨) పరియత్తియం దిస్సతి. ‘‘హేతుమ్హి ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా’’తిఆదీసు (విభ. ౭౨౦) హేతుమ్హి.

‘‘న హి ధమ్మో అధమ్మో చ, ఉభో సమవిపాకినో;

అధమ్మో నిరయం నేతి, ధమ్మో పాపేతి సుగ్గతి’’న్తి. (థేరగా. ౩౦౪; జా. ౧.౧౫.౩౮౬) –

ఆదీసు గుణే. ‘‘తస్మిం ఖో పన సమయే ధమ్మా హోన్తి’’ (ధ. స. ౧౨౧), ‘‘ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీ విహరతీ’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౩౭౩) నిస్సత్తనిజ్జీవతాయం. స్వాయమిధాపి నిస్సత్తనిజ్జీవతాయమేవ వట్టతి.

వచనత్థో ¶ పనేత్థ – కుచ్ఛితే పాపకే ధమ్మే సలయన్తి చలయన్తి కమ్పేన్తి విద్ధంసేన్తీతి కుసలా. కుచ్ఛితేన వా ఆకారేన సయన్తీతి కుసా. తే అకుసలసఙ్ఖాతే కుసే లునన్తి ఛిన్దన్తీతి కుసలా. కుచ్ఛితానం వా సానతో తనుకరణతో ఓసానకరణతో ఞాణం కుసం నామ. తేన కుసేన లాతబ్బాతి కుసలా; గహేతబ్బా పవత్తేతబ్బాతి అత్థో. యథా వా కుసా ఉభయభాగగతం హత్థప్పదేసం లునన్తి, ఏవమిమేపి ఉప్పన్నానుప్పన్నభావేన ఉభయభాగగతం కిలేసపక్ఖం లునన్తి. తస్మా కుసా వియ లునన్తీతిపి కుసలా. అత్తనో పన సభావం ధారేన్తీతి ధమ్మా. ధారియన్తి ¶ వా పచ్చయేహి, ధారీయన్తి వా యథాసభావతోతి ధమ్మా. న కుసలా అకుసలా. మిత్తపటిపక్ఖా అమిత్తా వియ, లోభాదిపటిపక్ఖా అలోభాదయో వియ చ, కుసలపటిపక్ఖాతి అత్థో. న బ్యాకతాతి అబ్యాకతా, కుసలాకుసలభావేన అకథితాతి అత్థో. తేసు పన ¶ అనవజ్జసుఖవిపాకలక్ఖణా కుసలా, సావజ్జదుక్ఖవిపాకలక్ఖణా అకుసలా, అవిపాకలక్ఖణా అబ్యాకతా.

కిం పనేతాని ‘కుసలా’తి వా ‘ధమ్మా’తి వాతిఆదీని ఏకత్థాని ఉదాహు నానత్థానీతి? కిఞ్చేత్థ? యది తావ ఏకత్థాని ‘కుసలా ధమ్మా’తి ఇదం ‘కుసలాకుసలా’తివుత్తసదిసం హోతి. అథ నానత్థాని తికదుకానం ఛక్కచతుక్కభావో ఆపజ్జతి పదానఞ్చ అసమ్బన్ధో.

యథా హి ‘కుసలా’ ‘రూపం’‘చక్ఖుమా’తి వుత్తే అత్థవసేన అఞ్ఞమఞ్ఞం అనోలోకేన్తానం పదానం న కోచి సమ్బన్ధో, ఏవమిధాపి పదానం అసమ్బన్ధో ఆపజ్జతి. పుబ్బాపరసమ్బన్ధరహితాని చ పదాని నిప్పయోజనాని నామ హోన్తి. యాపి చేసా పరతో ‘కతమే ధమ్మా కుసలా’తి పుచ్ఛా, తాయపి సద్ధిం విరోధో ఆపజ్జతి. నేవ హి ధమ్మా కుసలా; అథ చ పనిదం వుచ్చతి – కతమే ధమ్మా ‘కుసలా’తి. అపరో నయో – యది ఏతాని ఏకత్థాని, తిణ్ణం ‘ధమ్మానం’ ఏకత్తా కుసలాదీనమ్పి ఏకత్తం ఆపజ్జతి. కుసలాదిపరానఞ్హి తిణ్ణమ్పి ‘ధమ్మానం’ ధమ్మభావేన ఏకత్తం. తస్మా ధమ్మత్తయేన సద్ధిం అత్థతో నిన్నానత్థానం కుసలాదీనమ్పి ఏకత్తం ఆపజ్జతి. ‘యదేవ కుసలం, తం అకుసలం, తం అబ్యాకత’న్తి. ‘అథాపి తిణ్ణం ధమ్మానం ఏకత్తం న సమ్పటిచ్ఛథ, అఞ్ఞోవ కుసలపరో ధమ్మో, అఞ్ఞో ¶ అకుసలపరో ధమ్మో, అఞ్ఞో అబ్యాకతపరో ధమ్మోతి వదథ, ఏవం సన్తే ధమ్మో నామ భావో, భావతో చ అఞ్ఞో అభావోతి కుసలపరా భావసఙ్ఖాతా ధమ్మా అఞ్ఞో అకుసలపరో ధమ్మో అభావో సియా, తథా అబ్యాకతపరో. తేహి చ అఞ్ఞో కుసలపరోపి. ఏవం అభావత్తం ఆపన్నేహి ధమ్మేహి అనఞ్ఞే కుసలాదయోపి అభావాయేవ సియు’న్తి.

సబ్బమేతం అకారణం. కస్మా? యథానుమతివోహారసిద్ధితోతి. వోహారో హి యథా యథా అత్థేసు అనుమతో సమ్పటిచ్ఛితో తథా తథేవ సిద్ధో. న చాయం ‘‘కుసలా ధమ్మా’’తిఆదీసు కుసలపుబ్బో ధమ్మాభిలాపో ధమ్మపరో చ కుసలాభిలాపో, యథా ‘కుసలా కుసలా’తి ఏవం, అత్తనో అత్థవిసేసాభావేన పణ్డితేహి సమ్పటిచ్ఛితో; న చ ‘కుసలా’ ‘రూపం’చక్ఖుమాసద్దా వియ అఞ్ఞమఞ్ఞం అనోలోకితత్థభావేన. ‘కుసల’-సద్దో పనేత్థ అనవజ్జసుఖవిపాకసఙ్ఖాతస్స అత్థస్స ¶ ¶ జోతకభావేన సమ్పటిచ్ఛితో, ‘అకుసల’-సద్దో సావజ్జదుక్ఖవిపాకత్థజోతకత్తేన, ‘అబ్యాకత’-సద్దో అవిపాకత్థజోతకత్తేన, ‘ధమ్మ’-సద్దో సభావధారణాదిఅత్థజోతకత్తేన. సో ఏతేసం అఞ్ఞతరానన్తరే వుచ్చమానో అత్తనో అత్థసామఞ్ఞం దీపేతి. సబ్బేవ హి ఏతే సభావధారణాదినా లక్ఖణేన ధమ్మా. కుసలాదిసద్దా చాపి ధమ్మసద్దస్స పురతో వుచ్చమానా అత్తనో అత్తనో అత్థవిసేసం తస్స దీపేన్తి. ధమ్మో హి కుసలో వా హోతి అకుసలో వా అబ్యాకతో వా. ఏవమేతే విసుం విసుం వుచ్చమానా అత్తనో అత్తనో అత్థమత్తదీపకత్తేన సమ్పటిచ్ఛితా. ధమ్మసద్దేన సహ వుచ్చమానా అత్తనో అత్తనో అత్థసామఞ్ఞం అత్థవిసేసం వా దీపకత్తేన లోకే పణ్డితేహి సమ్పటిచ్ఛితా. తస్మా యదేతమేత్థ ఏకత్థనానాత్థతం వికప్పేత్వా దోసారోపనకారణం వుత్తం సబ్బమేతం అకారణం. అయం తావ కుసలత్తికస్స అనుపుబ్బపదవణ్ణనా. ఇమినావ నయేన సేసతికదుకానమ్పి నయో వేదితబ్బో. ఇతో పరం పన విసేసమత్తమేవ వక్ఖామ.

౨. సుఖాయ వేదనాయాతిఆదీసు ‘సుఖ’-సద్దో తావ సుఖవేదనాసుఖమూలసుఖారమ్మణసుఖహేతుసుఖపచ్చయట్ఠానఅబ్యాబజ్ఝనిబ్బానాదీసు దిస్సతి. అయఞ్హి ‘‘సుఖస్స చ పహానా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౨౩౨) సుఖవేదనాయం దిస్సతి. ‘‘సుఖో బుద్ధానం ఉప్పాదో’’ (ధ. ప. ౧౯౪), ‘‘సుఖా విరాగతా లోకే’’తిఆదీసు (ఉదా. ౧౧; మహావ. ౫) సుఖమూలే ‘‘యస్మా ¶ చ ఖో, మహాలి, రూపం సుఖం సుఖానుపతితం సుఖావక్కన్త’’న్తిఆదీసు (సం. ని. ౩.౬౦) సుఖారమ్మణే. ‘‘సుఖస్సేతం, భిక్ఖవే, అధివచనం యదిదం పుఞ్ఞానీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౭.౬౨) సుఖహేతుమ్హి. ‘‘యావఞ్చిదం, భిక్ఖవే, న సుకరం అక్ఖానేన పాపుణితుం యావ సుఖా సగ్గా’’ (మ. ని. ౩.౨౫౫), ‘‘న తే సుఖం పజానన్తి యే న పస్సన్తి నన్దన’’న్తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౧౧) సుఖపచ్చయట్ఠానే. ‘‘దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారా ఏతే ధమ్మా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౮౨) అబ్యాబజ్ఝే. ‘‘నిబ్బానం పరమం సుఖ’’న్తిఆదిసు (ధ. ప. ౨౦౩-౨౦౪) నిబ్బానే. ఇధ పనాయం సుఖవేదనాయమేవ దట్ఠబ్బో. ‘వేదనా’-సద్దో ‘‘విదితా వేదనా ఉప్పజ్జన్తీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౨౦౮) వేదయితస్మింయేవ వత్తతి.

‘దుక్ఖ’-సద్దో ¶ దుక్ఖవేదనాదుక్ఖవత్థుదుక్ఖారమ్మణదుక్ఖపచ్చయదుక్ఖపచ్చయట్ఠానాదీసు దిస్సతి. అయఞ్హి ‘‘దుక్ఖస్స చ పహానా’’తిఆదీసు దుక్ఖవేదనాయం దిస్సతి. ‘‘జాతిపి దుక్ఖా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౩౮౭; విభ. ౧౯౦) దుక్ఖవత్థుస్మిం. ‘‘యస్మా చ ఖో, మహాలి, రూపం దుక్ఖం దుక్ఖానుపతితం దుక్ఖావక్కన్త’’న్తిఆదీసు దుక్ఖారమ్మణే. ‘‘దుక్ఖో పాపస్స ¶ ఉచ్చయో’’తిఆదీసు (ధ. ప. ౧౧౭) దుక్ఖపచ్చయే. ‘‘యావఞ్చిదం, భిక్ఖవే, న సుకరం అక్ఖానేన పాపుణితుం యావ దుక్ఖా నిరయా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౨౫౦) దుక్ఖపచ్చయట్ఠానే. ఇధ పనాయం దుక్ఖవేదనాయమేవ దట్ఠబ్బో.

వచనత్థో పనేత్థ – సుఖయతీతి సుఖా. దుక్ఖయతీతి దుక్ఖా. న దుక్ఖా న సుఖాతి అదుక్ఖమసుఖా. ‘మ-కారో పదసన్ధివసేన వుత్తో. సబ్బాపి ఆరమ్మణరసం వేదయన్తి అనుభవన్తీతి వేదనా. తాసు ఇట్ఠానుభవనలక్ఖణా సుఖా, అనిట్ఠానుభవనలక్ఖణా దుక్ఖా, ఉభయవిపరీతానుభవనలక్ఖణా అదుక్ఖమసుఖా. యోపనాయం తీసుపి పదేసు ‘సమ్పయుత్త’-సద్దో, తస్సత్థో – సమం పకారేహి యుత్తాతి సమ్పయుత్తా. కతరేహి పకారేహీతి? ఏకుప్పాదతాదీహి. ‘‘నత్థి ¶ కేచి ధమ్మా కేహిచి ధమ్మేహి సమ్పయుత్తాతి? ఆమన్తా’’తి హి ఇమస్స పఞ్హస్స పటిక్ఖేపే ‘‘నను అత్థి కేచి ధమ్మా కేహిచి ధమ్మేహి సహగతా సహజాతా సంసట్ఠా ఏకుప్పాదా ఏకనిరోధా ఏకవత్థుకా ఏకారమ్మణా’’తి (కథా. ౪౭౩) ఏవం ఏకుప్పాదతాదీనం వసేన సమ్పయోగత్థో వుత్తో. ఇతి ఇమేహి ఏకుప్పాదతాదీహి సమం పకారేహి యుత్తాతి సమ్పయుత్తా.

౩. విపాకత్తికే అఞ్ఞమఞ్ఞవిసిట్ఠానం కుసలాకుసలానం పాకాతి విపాకా. విపక్కభావమాపన్నానం అరూపధమ్మానమేతం అధివచనం. విపాకధమ్మధమ్మాతి విపాకసభావధమ్మా. యథా జాతిజరాసభావా జాతిజరాపకతికా సత్తా జాతిధమ్మా జరాధమ్మాతి వుచ్చన్తి ఏవం విపాకజనకట్ఠేన విపాకసభావా విపాకపకతికా ధమ్మాతి అత్థో. తతియపదం ఉభయసభావపటిక్ఖేపవసేన వుత్తం.

౪. ఉపాదిన్నుపాదానియత్తికే ఆరమ్మణకరణవసేన తణ్హాదిట్ఠీహి ఉపేతేన కమ్మునా ఆదిన్నా, ఫలభావేన గహితాతి ఉపాదిన్నా. ఆరమ్మణభావం ¶ ఉపగన్త్వా ఉపాదానసమ్బన్ధేన ఉపాదానానం హితాతి ఉపాదానియా. ఉపాదానస్స ఆరమ్మణపచ్చయభూతానమేతం అధివచనం. ఉపాదిణ్ణా చ తే ఉపాదానియా చాతి ఉపాదిణ్ణుపాదానియా; సాసవకమ్మనిబ్బత్తానం రూపారూపధమ్మానమేతం అధివచనం. ఇతి ఇమినా నయేన సేసపదద్వయేపి పటిసేధసహితో అత్థో వేదితబ్బో.

౫. సంకిలిట్ఠసంకిలేసికత్తికే సంకిలేసేతీతి సంకిలేసో, విబాధతి, ఉపతాపేతి చాతి అత్థో. సంకిలేసేన సమన్నాగతాతి సంకిలిట్ఠా. అత్తానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తనేన సంకిలేసం అరహన్తి ¶ , సంకిలేసే వా నియుత్తా, తస్స ఆరమ్మణభావానతిక్కమనతోతి సంకిలేసికా. సంకిలేసస్స ఆరమ్మణపచ్చయభూతానమేతం అధివచనం. సంకిలిట్ఠా చ తే సంకిలేసికా చాతి సంకిలిట్ఠసంకిలేసికా. సేసపదద్వయమ్పి పురిమత్తికే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౬. వితక్కత్తికే ¶ సమ్పయోగవసేన వత్తమానేన సహ వితక్కేన సవితక్కా. సహ విచారేన సవిచారా. సవితక్కా చ తే సవిచారా చాతి సవితక్కసవిచారా. ఉభయరహితా అవితక్కఅవిచారా. వితక్కవిచారేసు విచారోవ మత్తా, పమాణం, ఏతేసన్తి విచారమత్తా. విచారతో ఉత్తరి వితక్కేన సద్ధిం సమ్పయోగం న గచ్ఛన్తీతి అత్థో. అవితక్కా చ తే విచారమత్తా చాతి అవితక్కవిచారమత్తా.

౭. పీతిత్తికే పీతియా సహ ఏకుప్పాదాదిభావం గతాతి పీతిసహగతా, పీతిసమ్పయుత్తాతి అత్థో. సేసపదద్వయేపి ఏసేవ నయో. ఉపేక్ఖాతి చేత్థ అదుక్ఖమసుఖా వేదనా వుత్తా. సా హి సుఖదుక్ఖాకారప్పవత్తిం ఉపేక్ఖతి, మజ్ఝత్తాకారసణ్ఠితత్తా తేనాకారేన పవత్తతీతి ఉపేక్ఖా. ఇతి వేదనాత్తికతో పదద్వయమేవ గహేత్వా నిప్పీతికస్స సుఖస్స సప్పీతికసుఖతో విసేసదస్సనవసేన అయం తికో వుత్తో.

౮. దస్సనత్తికే దస్సనేనాతి సోతాపత్తిమగ్గేన. సో హి పఠమం నిబ్బానం దస్సనతో దస్సనన్తి వుత్తో. గోత్రభు పన కిఞ్చాపి పఠమతరం పస్సతి, యథా పన రఞ్ఞో సన్తికం కేనచిదేవ కరణీయేన ఆగతో పురిసో దూరతోవ రథికాయ చరన్తం హత్థిక్ఖన్ధగతం రాజానం దిస్వాపి ‘దిట్ఠో తే ¶ రాజా’తి పుట్ఠో దిస్వాపి కత్తబ్బకిచ్చస్స అకతత్తా ‘న పస్సామీ’తి ఆహ. ఏవమేవ నిబ్బానం దిస్వాపి కత్తబ్బస్స కిలేసప్పహానస్సాభావా న దస్సనన్తి వుచ్చతి. తఞ్హి ఞాణం మగ్గస్స ఆవజ్జనట్ఠానే తిట్ఠతి. భావనాయాతి సేసమగ్గత్తయేన. సేసమగ్గత్తయఞ్హి పఠమమగ్గేన దిట్ఠస్మింయేవ ధమ్మే భావనావసేన ఉప్పజ్జతి, అదిట్ఠపుబ్బం కిఞ్చి న పస్సతి, తస్మా భావనాతి వుచ్చతి. తతియపదం ఉభయపటిక్ఖేపవసేన వుత్తం.

౯. తదనన్తరత్తికే దస్సనేన పహాతబ్బో హేతు ఏతేసన్తి దస్సనేన పహాతబ్బహేతుకా. దుతియపదేపి ఏసేవ నయో. తతియపదే నేవ దస్సనేన న భావనాయ పహాతబ్బో హేతు ఏతేసన్తి ఏవమత్థం అగ్గహేత్వా నేవ దస్సనేన న భావనాయ పహాతబ్బో హేతు ఏతేసం అత్థీతి ఏవమత్థో గహేతబ్బో ¶ ¶ . ఇతరథా హి అహేతుకానం అగ్గహణం భవేయ్య; హేతుయేవ హి తేసం నత్థి యో దస్సనభావనాహి పహాతబ్బో సియా. సహేతుకేసుపి హేతువజ్జానం పహానం ఆపజ్జతి, న హేతూనం; హేతుయేవ హి ఏతేసం ‘నేవ దస్సనేన న భావనాయ పహాతబ్బో’తి వుత్తో, న తే ధమ్మా. ఉభయమ్పి చేతం అనధిప్పేతం. తస్మా నేవ దస్సనేన న భావనాయ పహాతబ్బో హేతు ఏతేసం అత్థీతి నేవదస్సనేన నభావనాయ పహాతబ్బహేతుకాతి అయమత్థో గహేతబ్బో.

౧౦. ఆచయగామిత్తికే కమ్మకిలేసేహి ఆచియతీతి ఆచయో. పటిసన్ధిచుతిగతిప్పవత్తానం ఏతం నామం. తస్స కారణం హుత్వా నిప్ఫాదనకభావేన తం ఆచయం గచ్ఛన్తి, యస్స వా పవత్తన్తి తం పుగ్గలం యథావుత్తమేవ ఆచయం గమేన్తీతిపి ఆచయగామినో; సాసవకుసలాకుసలానం ఏతం అధివచనం. తతో ఏవ ఆచయసఙ్ఖాతా చయా అపేతత్తా, నిబ్బానం అపేతం చయాతి అపచయో. తం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తనతో అపచయం గచ్ఛన్తీతి అపచయగామినో; అరియమగ్గానమేతం అధివచనం. అపిచ పాకారం ఇట్ఠకవడ్ఢకీ వియ పవత్తం ఆచినన్తా గచ్ఛన్తీతి ఆచయగామినో. తేన చితం చితం ఇట్ఠకం విద్ధంసయమానో పురిసో వియ తదేవ పవత్తం అపచినన్తా గచ్ఛన్తీతి అపచయగామినో. తతియపదం ఉభయపటిక్ఖేపేన వుత్తం.

౧౧. సేక్ఖత్తికే తీసు సిక్ఖాసు జాతాతి సేక్ఖా. సత్తన్నం సేక్ఖానం ఏతేతిపి సేక్ఖా. అపరియోసితసిక్ఖత్తా సయమేవ సిక్ఖన్తీతిపి సేక్ఖా ¶ . ఉపరి సిక్ఖితబ్బాభావతో న సేక్ఖాతి అసేక్ఖా. వుడ్ఢిప్పత్తా వా సేక్ఖాతిపి అసేక్ఖా. అరహత్తఫలధమ్మానం ఏతం అధివచనం. తతియపదం ఉభయపటిక్ఖేపేన వుత్తం.

౧౨. పరిత్తత్తికే సమన్తతో ఖణ్డితత్తా అప్పమత్తకం పరిత్తన్తి వుచ్చతి; ‘పరిత్తం గోమయపిణ్డ’న్తిఆదీసు (సం. ని. ౩.౯౬) వియ. ఇమేపి అప్పానుభావతాయ పరిత్తా వియాతి పరిత్తా; కామావచరధమ్మానమేతం అధివచనం. కిలేసవిక్ఖమ్భనసమత్థతాయ విపులఫలతాయ దీఘసన్తానతాయ చ మహన్తభావం గతా, మహన్తేహి వా ఉళారచ్ఛన్దవీరియచిత్తపఞ్ఞేహి గతా పటిపన్నాతిపి మహగ్గతా. పమాణకరా ¶ ధమ్మా రాగాదయో పమాణం నామ. ఆరమ్మణతో వా సమ్పయోగతో వా నత్థి ఏతేసం పమాణం, పమాణస్స చ పటిపక్ఖాతి అప్పమాణా.

౧౩. పరిత్తారమ్మణత్తికే ¶ పరిత్తం ఆరమ్మణం ఏతేసన్తి పరిత్తారమ్మణా. సేసపదద్వయేపి ఏసేవ నయో.

౧౪. హీనత్తికే హీనాతి లామకా అకుసలా ధమ్మా. హీనప్పణీతానం మజ్ఝే భవాతి మజ్ఝిమా. అవసేసా తేభూమకా ధమ్మా ఉత్తమట్ఠేన అతప్పకట్ఠేన చ పణీతా; లోకుత్తరా ధమ్మా.

౧౫. మిచ్ఛత్తత్తికే ‘హితసుఖావహా మే భవిస్సన్తీ’తి ఏవం ఆసీసితాపి తథా అభావతో, ‘అసుభాదీసుయేవ సుభ’న్తిఆది విపరీతప్పవత్తితో చ మిచ్ఛాసభావాతి మిచ్ఛత్తా; విపాకదానే సతి ఖన్ధభేదానన్తరమేవ విపాకదానతో నియతా; మిచ్ఛత్తా చ తే నియతా చాతి మిచ్ఛత్తనియతా. వుత్తవిపరీతేన అత్థేన సమ్మాసభావాతి సమ్మత్తా; సమ్మత్తా చ తే నియతా చ అనన్తరమేవ ఫలదానేనాతి సమ్మత్తనియతా. ఉభయథాపి న నియతాతి అనియతా.

౧౬. మగ్గారమ్మణత్తికే నిబ్బానం మగ్గతి, గవేసతి, కిలేసే వా మారేన్తో గచ్ఛతీతి మగ్గో. మగ్గో ఆరమ్మణం ఏతేసన్తి మగ్గారమ్మణా. అట్ఠఙ్గికోపి మగ్గో పచ్చయట్ఠేన ఏతేసం హేతూతి మగ్గహేతుకా. మగ్గసమ్పయుత్తా వా హేతూ మగ్గే వా హేతూతి మగ్గహేతూ. తే ఏతేసం హేతూతిపి ¶ మగ్గహేతుకా. సమ్మాదిట్ఠి సయం మగ్గో చేవ హేతు చ. ఇతి మగ్గో హేతు ఏతేసన్తిపి మగ్గహేతుకా. అభిభవిత్వా పవత్తనట్ఠేన మగ్గో అధిపతి ఏతేసన్తి మగ్గాధిపతినో.

౧౭. ఉప్పన్నత్తికే ఉప్పాదతో పట్ఠాయ యావ భఙ్గా ఉద్ధం పన్నా గతా పవత్తాతి ఉప్పన్నా. న ఉప్పన్నాతి అనుప్పన్నా. పరినిట్ఠితకారణేకదేసత్తా అవస్సం ఉప్పజ్జిస్సన్తీతి ఉప్పాదినో.

౧౮. అతీతత్తికే అత్తనో సభావం ఉప్పాదాదిక్ఖణం వా పత్వా అతిక్కన్తాతి అతీతా. తదుభయమ్పి న ఆగతాతి అనాగతా. తం తం కారణం పటిచ్చ ఉప్పన్నాతి పచ్చుప్పన్నా.

౧౯. అనన్తరత్తికే అతీతం ఆరమ్మణం ఏతేసన్తి అతీతారమ్మణా. సేసపదద్వయేపి ఏసేవ నయో.

౨౦. అజ్ఝత్తత్తికే ¶ ‘ఏవం పవత్తమానా మయం అత్తా’తి గహణం, ‘గమిస్సామా’తి ఇమినా వియ ¶ అధిప్పాయేన అత్తానం అధికారం కత్వా పవత్తాతి అజ్ఝత్తా. ‘అజ్ఝత్త’-సద్దో పనాయం గోచరజ్ఝత్తే నియకజ్ఝత్తే అజ్ఝత్తజ్ఝత్తే విసయజ్ఝత్తేతి చతూసు అత్థేసు దిస్సతి. ‘‘తేనానన్ద, భిక్ఖునా తస్మింయేవ పురిమస్మిం సమాధినిమిత్తే అజ్ఝత్తమేవ చిత్తం సణ్ఠపేతబ్బం’’ (మ. ని. ౩.౧౮౮), ‘‘అజ్ఝత్తరతో సమాహితో’’తిఆదీసు (ధ. ప. ౩౬౨) హి అయం గోచరజ్ఝత్తే దిస్సతి. ‘‘అజ్ఝత్తం సమ్పసాదనం’’ (దీ. ని. ౧.౨౨౮; ధ. స. ౧౬౧), ‘‘అజ్ఝత్తం వా ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీ విహరతీ’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౩౭౩) నియకజ్ఝత్తే. ‘‘ఛ అజ్ఝత్తికాని ఆయతనానీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౩౦౪) అజ్ఝత్తజ్ఝత్తే. ‘‘అయం ఖో పనానన్ద, విహారో తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో యదిదం సబ్బనిమిత్తానం అమనసికారా అజ్ఝత్తం సుఞ్ఞతం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౧౮౭) విసయజ్ఝత్తే; ఇస్సరియట్ఠానేతి అత్థో. ఫలసమాపత్తి హి బుద్ధానం ఇస్సరియట్ఠానం నామ. ఇధ పన నియకజ్ఝత్తే అధిప్పేతో. తస్మా అత్తనో సన్తానే పవత్తా పాటిపుగ్గలికా ధమ్మా అజ్ఝత్తాతి వేదితబ్బా. తతో బాహిరభూతా పన ఇన్ద్రియబద్ధా వా అనిన్ద్రియబద్ధా వా బహిద్ధా నామ. తతియపదం తదుభయవసేన వుత్తం.

౨౧. అనన్తరత్తికో ¶ తేయేవ తిప్పకారేపి ధమ్మే ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తనవసేన వుత్తో.

౨౨. సనిదస్సనత్తికే దట్ఠబ్బభావసఙ్ఖాతేన సహ నిదస్సనేనాతి సనిదస్సనా. పటిహననభావసఙ్ఖాతేన సహ పటిఘేనాతి సప్పటిఘా. సనిదస్సనా చ తే సప్పటిఘా చాతి సనిదస్సనసప్పటిఘా. నత్థి ఏతేసం దట్ఠబ్బభావసఙ్ఖాతం నిదస్సనన్తి అనిదస్సనా. అనిదస్సనా చ తే వుత్తనయేనేవ సప్పటిఘా చాతి అనిదస్సనసప్పటిఘా. తతియపదం ఉభయపటిక్ఖేపేన వుత్తం. అయం తావ తికమాతికాయ అనుపుబ్బపదవణ్ణనా.

౧-౬. దుకమాతికాయం పన తికేసు అనాగతపదవణ్ణనంయేవ కరిస్సామ. హేతుగోచ్ఛకే తావ హేతుధమ్మాతి ¶ మూలట్ఠేన హేతుసఙ్ఖాతా ధమ్మా. హేతూ ధమ్మాతిపి పాఠో. న ¶ హేతూతి తేసంయేవ పటిక్ఖేపవచనం. సమ్పయోగతో పవత్తేన సహ హేతునాతి సహేతుకా. తథేవ పవత్తో నత్థి ఏతేసం హేతూతి అహేతుకా. ఏకుప్పాదాదితాయ హేతునా సమ్పయుత్తాతి హేతుసమ్పయుత్తా. హేతునా విప్పయుత్తాతి హేతువిప్పయుత్తా. ఇమేసం ద్విన్నమ్పి దుకానం కిఞ్చాపి అత్థతో నానత్తం నత్థి, దేసనావిలాసేన పన తథా బుజ్ఝన్తానం వా పుగ్గలానం అజ్ఝాసయవసేన వుత్తా. తతో పరం పఠమదుకం దుతియతతియేహి సద్ధిం యోజేత్వా తేసం ‘హేతూ న హేతూ’తిఆదీనం పదానం వసేన యథాసమ్భవతో అపరేపి తయో దుకా వుత్తా. తత్థ యథేవ ‘హేతూ చేవ ధమ్మా సహేతుకా చా’తి ఏతం సమ్భవతి, తథా ‘హేతూ చేవ ధమ్మా అహేతుకా చా’తి ఇదమ్పి. యథా చ ‘సహేతుకా చేవ ధమ్మా న చ హేతూ’తి ఏతం సమ్భవతి, తథా ‘అహేతుకా చేవ ధమ్మా న చ హేతూ’తి ఇదమ్పి. హేతుసమ్పయుత్తదుకేన సద్ధిం యోజనాయపి ఏసేవ నయో.

తత్ర యదేతం ‘న హేతూ ధమ్మా సహేతుకాపి అహేతుకాపీ’తి సిద్ధే, ‘న హేతూ ఖో పన ధమ్మా’తి అతిరిత్తం ‘ఖో పనా’తి పదం వుత్తం, తస్స వసేన ¶ అయం అతిరేకత్థో సఙ్గహితోతి వేదితబ్బో. కథం? న కేవలం ‘న హేతు ధమ్మా అథ ఖో అఞ్ఞేపి న చ సహేతుకాపి అహేతుకాపి ఇచ్చేవ, అథ ఖో అఞ్ఞథాపీతి. ఇదం వుత్తం హోతి – యథేవ హి ‘న హేతూ ధమ్మా సహేతుకాపి అహేతుకాపి’, ఏవం ‘హేతూ ధమ్మా సహేతుకాపి అహేతుకాపి’. యథా చ ‘న హేతూ ధమ్మా సహేతుకాపి అహేతుకాపి’, ఏవం ‘న హేతూ ధమ్మా హేతుసమ్పయుత్తాపి హేతువిప్పయుత్తాపీ’తి.

౭-౧౩. చూళన్తరదుకేసు అత్తనో నిప్ఫాదకేన సహ పచ్చయేనాతి సప్పచ్చయా. నత్థి ఏతేసం ఉప్పాదే వా ఠితియం వా పచ్చయోతి అప్పచ్చయా. పచ్చయేహి సమాగన్త్వా కతాతి సఙ్ఖతా. న సఙ్ఖతాతి అసఙ్ఖతా. అవినిబ్భోగవసేన రూపం ఏతేసం అత్థీతి రూపినో. తథావిధం నత్థి ఏతేసం రూపన్తి అరూపినో. రుప్పనలక్ఖణం వా రూపం; తం ఏతేసం అత్థీతి రూపినో. న రూపినో అరూపినో. లోకియా ధమ్మాతి లోకో వుచ్చతి లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన వట్టం; తస్మిం పరియాపన్నభావేన లోకే నియుత్తాతి లోకియా. తతో ¶ ఉత్తిణ్ణాతి ఉత్తరా; లోకే అపరియాపన్నభావేన లోకతో ఉత్తరాతి లోకుత్తరా. కేనచి విఞ్ఞేయ్యాతి చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీసు కేనచి ఏకేన చక్ఖువిఞ్ఞాణేన వా సోతవిఞ్ఞాణేన వా విజానితబ్బా. కేనచి న విఞ్ఞేయ్యాతి తేనేవ చక్ఖువిఞ్ఞాణేన వా సోతవిఞ్ఞాణేన వా న విజానితబ్బా. ఏవం సన్తే ద్విన్నమ్పి పదానం అత్థనానత్తతో దుకో హోతి.

౧౪-౧౯. ఆసవగోచ్ఛకే ¶ ఆసవన్తీతి ఆసవా. చక్ఖుతోపి…పే… మనతోపి సన్దన్తి పవత్తన్తీతి వుత్తం హోతి. ధమ్మతో యావ గోత్రభుం, ఓకాసతో యావ భవగ్గం సవన్తీతి వా ఆసవా. ఏతే ధమ్మే ఏతఞ్చ ఓకాసం అన్తోకరిత్వా పవత్తన్తీతి అత్థో. అన్తోకరణత్థో హి అయం ‘ఆ’కారో. చిరపారివాసియట్ఠేన మదిరాదయో ఆసవా. ఆసవా వియాతిపి ఆసవా. లోకస్మిఞ్హి చిరపారివాసికా మదిరాదయో ఆసవాతి వుచ్చన్తి. యది చ చిరపారివాసియట్ఠేన ఆసవా, ఏతేయేవ భవితుమరహన్తి. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘పురిమా, భిక్ఖవే, కోటి న పఞ్ఞాయతి అవిజ్జాయ, ఇతో పుబ్బే అవిజ్జా నాహోసీ’’తిఆది (అ. ని. ౧౦.౬౧). ఆయతం వా సంసారదుక్ఖం సవన్తి పసవన్తీతిపి ఆసవా. తతో అఞ్ఞే నో ఆసవా నామ. అత్తానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తేహి ¶ సహ ఆసవేహీతి సాసవా. ఏవం పవత్తమానా నత్థి ఏతేసం ఆసవాతి అనాసవా. సేసం హేతుగోచ్ఛకే వుత్తనయేన వేదితబ్బం. అయం పన విసేసో – యథా తత్థ ‘న హేతూ ఖో పన ధమ్మా సహేతుకాపి అహేతుకాపీతి అయం ఓసానదుకో పఠమదుకస్స దుతియపదం ఆదిమ్హి ఠపేత్వా వుత్తో, ఏవం ఇధ ‘నో ఆసవా ఖో పన ధమ్మా సాసవాపి అనాసవాపీ’తి న వుత్తో. కిఞ్చాపి న వుత్తో, అథ ఖో అయఞ్చ అఞ్ఞో చ భేదో తత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

౨౦-౨౫. సంయోజనగోచ్ఛకే యస్స సంవిజ్జన్తి, తం పుగ్గలం వట్టస్మిం సంయోజేన్తి బన్ధన్తీతి సంయోజనా. తతో అఞ్ఞే నో సంయోజనా నామ. ఆరమ్మణభావం ఉపగన్త్వా సంయోజనసమ్బన్ధనే సంయోజనానం హితాతి సంయోజనియా. సంయోజనస్స ఆరమ్మణపచ్చయభూతానం ఏతం అధివచనం. న సంయోజనియా ¶ అసంయోజనియా. సేసం హేతుగోచ్ఛకే వుత్తనయేనేవ యోజేతబ్బం.

౨౬-౩౧. గన్థగోచ్ఛకే యస్స సంవిజ్జన్తి తం చుతిపటిసన్ధివసేన వట్టస్మిం గన్థేన్తి ఘటేన్తీతి గన్థా. తతో అఞ్ఞే నో గన్థా. ఆరమ్మణకరణవసేన గన్థేహి గన్థితబ్బాతి గన్థనియా. సేసం హేతుగోచ్ఛకే వుత్తనయేనేవ యోజేతబ్బం. యథా చ ఇధ, ఏవం ఇతో పరేసుపి వుత్తావసేసం తత్థ తత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౩౨-౩౭. ఓఘగోచ్ఛకే యస్స సంవిజ్జన్తి తం వట్టస్మింయేవ ఓహనన్తి ఓసీదాపేన్తీతి ఓఘా. ఆరమ్మణం కత్వా అతిక్కమనీయతో ఓఘేహి అతిక్కమితబ్బాతి ఓఘనియా. ఓఘానం ఆరమ్మణధమ్మా ఏవ వేదితబ్బా.

౩౮-౪౩. యోగగోచ్ఛకే ¶ వట్టస్మిం యోజేన్తీతి యోగా. యోగనియా ఓఘనియా వియ వేదితబ్బా.

౪౪-౪౯. నీవరణగోచ్ఛకే చిత్తం నీవరన్తి పరియోనన్ధన్తీతి నీవరణా. నీవరణియా సంయోజనియా వియ వేదితబ్బా.

౫౦-౫౪. పరామాసగోచ్ఛకే ¶ ధమ్మానం యథాభూతం అనిచ్చాదిఆకారం అతిక్కమిత్వా ‘నిచ్చ’న్తి ఆదివసేన పవత్తమానా పరతో ఆమసన్తీతి పరామాసా. పరామాసేహి ఆరమ్మణకరణవసేన పరామట్ఠత్తా పరామట్ఠా.

౫౫-౬౮. మహన్తరదుకేసు ఆరమ్మణం అగ్గహేత్వా అప్పవత్తితో సహ ఆరమ్మణేనాతి సారమ్మణా. నత్థి ఏతేసం ఆరమ్మణన్తి అనారమ్మణా. చిన్తనట్ఠేన చిత్తా, విచిత్తట్ఠేన వా చిత్తా. అవిప్పయోగవసేన చేతసి నియుత్తాతి చేతసికా. నిరన్తరభావూపగమనతాయ, ఉప్పాదతో యావ భఙ్గా, చిత్తేన సంసట్ఠాతి చిత్తసంసట్ఠా. ఏకతో వత్తమానాపి నిరన్తరభావం అనుపగమనతాయ చిత్తేన విసంసట్ఠాతి చిత్తవిసంసట్ఠా. సముట్ఠహన్తి ఏతేనాతి సముట్ఠానం. చిత్తం సముట్ఠానం ఏతేసన్తి చిత్తసముట్ఠానా. సహ భవన్తీతి సహభునో. చిత్తేన సహభునో చిత్తసహభునో. అనుపరివత్తన్తీతి అనుపరివత్తినో. కిం అనుపరివత్తన్తి? చిత్తం. చిత్తస్స అనుపరివత్తినో చిత్తానుపరివత్తినో. చిత్తసంసట్ఠా చ తే చిత్తసముట్ఠానా చాతి చిత్తసంసట్ఠసముట్ఠానా. చిత్తసంసట్ఠా ¶ చ తే చిత్తసముట్ఠానా చ చిత్తసహభునో ఏవ చాతి చిత్తసంసట్ఠసముట్ఠానసహభునో. చిత్తసంసట్ఠా చ తే చిత్తసముట్ఠానా చ చిత్తానుపరివత్తినో ఏవ చాతి చిత్తసంసట్ఠసముట్ఠానానుపరివత్తినో. సేసాని సబ్బపదాని వుత్తపదానం పటిక్ఖేపవసేన వేదితబ్బాని. అజ్ఝత్తజ్ఝత్తం సన్ధాయ అజ్ఝత్తత్తికే వుత్తవసేన అజ్ఝత్తావ అజ్ఝత్తికా. తతో బహిభూతాతి బాహిరా. ఉపాదియన్తేవ భూతాని, న భూతాని వియ ఉపాదియన్తీతి ఉపాదా. న ఉపాదియన్తేవాతి నోఉపాదా.

౬౯-౭౪. ఉపాదానగోచ్ఛకే భుసం ఆదియన్తీతి ఉపాదానా; దళ్హగ్గాహం గణ్హన్తీతి అత్థో. తతో అఞ్ఞే నోఉపాదానా.

౭౫-౮౨. కిలేసగోచ్ఛకే సంకిలిట్ఠత్తికే వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో.

౮౩-౧౦౦. పిట్ఠిదుకేసు ¶ కామే అవచరన్తీతి కామావచరా రూపే అవచరన్తీతి రూపావచరా. అరూపే అవచరన్తీతి అరూపావచరా. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన పరతో ఆవి భవిస్సతి. తేభూమకవట్టే పరియాపన్నా అన్తోగధాతి పరియాపన్నా. తస్మిం న పరియాపన్నాతి అపరియాపన్నా. వట్టమూలం ఛిన్దన్తా నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా వట్టతో నియ్యన్తీతి నియ్యానికా. ఇమినా ¶ లక్ఖణేన న నియ్యన్తీతి అనియ్యానికా. చుతియా వా అత్తనో వా పవత్తియా అనన్తరం ఫలదానే నియతత్తా నియతా. తథా అనియతత్తా అనియతా. అఞ్ఞే ధమ్మే ఉత్తరన్తి పజహన్తీతి ఉత్తరా. అత్తానం ఉత్తరితుం సమత్థేహి సహ ఉత్తరేహీతి సఉత్తరా. నత్థి ఏతేసం ఉత్తరాతి అనుత్తరా. రణన్తి ఏతేహీతి రణా; యేహి అభిభూతా సత్తా నానప్పకారేన కన్దన్తి పరిదేవన్తి, తేసం రాగాదీనం ఏతం అధివచనం. సమ్పయోగవసేన పహానేకట్ఠతావసేన చ సహ రణేహీతి సరణా. తేనాకారేన నత్థి ఏతేసం రణాతి అరణా.

సుత్తన్తికదుకమాతికాపదవణ్ణనా

౧౦౧-౧౦౮. సుత్తన్తికదుకేసు సమ్పయోగవసేన విజ్జం భజన్తీతి విజ్జాభాగినో; విజ్జాభాగే విజ్జాకోట్ఠాసే వత్తన్తీతిపి విజ్జాభాగినో. తత్థ విపస్సనాఞాణం, మనోమయిద్ధి, ఛ అభిఞ్ఞాతి అట్ఠ విజ్జా. పురిమేన అత్థేన తాహి సమ్పయుత్తధమ్మాపి విజ్జాభాగినో. పచ్ఛిమేన ¶ అత్థేన తాసు యా కాచి ఏకా విజ్జా విజ్జా. సేసా విజ్జాభాగినోతి. ఏవం విజ్జాపి విజ్జాయ సమ్పయుత్తధమ్మాపి విజ్జాభాగినోత్వేవ వేదితబ్బా. ఇధ పన సమ్పయుత్తధమ్మావ అధిప్పేతా. సమ్పయోగవసేనేవ అవిజ్జం భజన్తీతి అవిజ్జాభాగినో. అవిజ్జాభాగే అవిజ్జాకోట్ఠాసే వత్తన్తీతిపి అవిజ్జాభాగినో. తత్థ దుక్ఖపటిచ్ఛాదకం తమో సముదయాదిపటిచ్ఛాదకన్తి చతస్సో అవిజ్జా. పురిమనయేనేవ తాహి సమ్పయుత్తధమ్మాపి అవిజ్జాభాగినో. తాసు యా కాచి ఏకా అవిజ్జా అవిజ్జా. సేసా అవిజ్జాభాగినోతి. ఏవం అవిజ్జాపి అవిజ్జాయ సమ్పయుత్తధమ్మాపి అవిజ్జాభాగినోత్వేవ వేదితబ్బా. ఇధ పన సమ్పయుత్తధమ్మావ అధిప్పేతా.

పున అనజ్ఝోత్థరణభావేన కిలేసన్ధకారం విద్ధంసేతుం అసమత్థతాయ విజ్జు ఉపమా ఏతేసన్తి విజ్జూపమా. నిస్సేసం విద్ధంసనసమత్థతాయ వజిరం ఉపమా ఏతేసన్తి వజిరూపమా. బాలేసు ఠితత్తా యత్థ ఠితా తదుపచారేన బాలా. పణ్డితేసు ఠితత్తా పణ్డితా. బాలకరత్తా వా బాలా, పణ్డితకరత్తా ¶ పణ్డితా. కణ్హాతి కాళకా, చిత్తస్స అపభస్సరభావకరణా. సుక్కాతి ఓదాతా ¶ , చిత్తస్స పభస్సరభావకరణా. కణ్హాభిజాతిహేతుతో వా కణ్హా; సుక్కాభిజాతిహేతుతో సుక్కా. ఇధ చేవ సమ్పరాయే చ తపేన్తీతి తపనీయా. న తపనీయా అతపనీయా.

అధివచనదుకాదయో తయో అత్థతో నిన్నానాకరణా; బ్యఞ్జనమేవేత్థ నానం. సిరివడ్ఢకో ధనవడ్ఢకోతి ఆదయో హి వచనమత్తమేవ అధికారం కత్వా పవత్తా అధివచనా నామ. అధివచనానం పథా అధివచనపథా. ‘‘అభిసఙ్ఖరోన్తీతి ఖో, భిక్ఖవే, తస్మా సఙ్ఖారా’’తి (సం. ని. ౩.౭౯) ఏవం నిద్ధారేత్వా సహేతుకం కత్వా వుచ్చమానా అభిలాపా నిరుత్తి నామ. నిరుత్తీనం పథా నిరుత్తిపథా. తక్కో వితక్కో సఙ్కప్పోతి (ధ. స. ౭) ఏవం తేన తేన పకారేన ఞాపనతో పఞ్ఞత్తి నామ. పఞ్ఞత్తీనం పథా పఞ్ఞత్తిపథా. ఏత్థ ¶ చ ఏకం దుకం వత్వాపి ఇతరేసం వచనే పయోజనం హేతుగోచ్ఛకే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౧౦౯-౧౧౮. నామరూపదుకే నామకరణట్ఠేన నమనట్ఠేన నామనట్ఠేన చ నామం. రుప్పనట్ఠేన రూపం. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన నిక్ఖేపకణ్డే ఆవి భవిస్సతి. అవిజ్జాతి దుక్ఖాదీసు అఞ్ఞాణం. భవతణ్హాతి భవపత్థనా. భవదిట్ఠీతి భవో వుచ్చతి సస్సతం; సస్సతవసేన ఉప్పజ్జనదిట్ఠి. విభవదిట్ఠీతి విభవో వుచ్చతి ఉచ్ఛేదం; ఉచ్ఛేదవసేన ఉప్పజ్జనదిట్ఠి. సస్సతో అత్తా చ లోకో చాతి పవత్తా దిట్ఠి సస్సతదిట్ఠి. ఉచ్ఛిజ్జిస్సతీతి పవత్తా దిట్ఠి ఉచ్ఛేదదిట్ఠి. అన్తవాతి పవత్తా దిట్ఠి అన్తవాదిట్ఠి. అనన్తవాతి పవత్తా దిట్ఠి అనన్తవాదిట్ఠి. పుబ్బన్తం అనుగతా దిట్ఠి పుబ్బన్తానుదిట్ఠి. అపరన్తం అనుగతా దిట్ఠి అపరన్తానుదిట్ఠి. అహిరికన్తి యం న హిరియతి హిరియితబ్బేనాతి (ధ. స. ౩౮౭) ఏవం విత్థారితా నిల్లజ్జతా. అనోత్తప్పన్తి యం న ఓత్తప్పతి ఓత్తప్పితబ్బేనాతి ఏవం విత్థారితో అభాయనకఆకారో. హిరియనా హిరీ, ఓత్తప్పనా ఓత్తప్పం. దోవచస్సతాదీసు దుక్ఖం వచో ఏతస్మిం విప్పటికూలగాహిమ్హి విపచ్చనీకసాతే అనాదరే పుగ్గలేతి దుబ్బచో. తస్స కమ్మం దోవచస్సం. తస్స భావో దోవచస్సతా. పాపా అస్సద్ధాదయో పుగ్గలా ఏతస్స మిత్తాతి పాపమిత్తో; తస్స భావో పాపమిత్తతా. సోవచస్సతా చ కల్యాణమిత్తతా చ వుత్తపటిపక్ఖనయేన వేదితబ్బా.

౧౧౯-౧౨౩. ‘పఞ్చపి ¶ ఆపత్తిక్ఖన్ధా ఆపత్తియో, సత్తపి ఆపత్తిక్ఖన్ధా ఆపత్తియో’తి (ధ. స. ౧౩౩౬) ఏవం వుత్తాసు ఆపత్తీసు కుసలభావో ఆపత్తికుసలతా. తాహి ¶ ఆపత్తీహి వుట్ఠానే కుసలభావో ఆపత్తివుట్ఠానకుసలతా. సమాపత్తీసు కుసలభావో సమాపత్తికుసలతా. సమాపత్తీనం అప్పనాపరిచ్ఛేదపఞ్ఞాయేతం అధివచనం. సమాపత్తీహి ¶ వుట్ఠానే కుసలభావో సమాపత్తివుట్ఠానకుసలతా. అట్ఠారససు ధాతూసు కుసలభావో ధాతుకుసలతా. తాసంయేవ ధాతూనం మనసికారే కుసలభావో మనసికారకుసలతా. చక్ఖాయతనాదీసు కుసలభావో ఆయతనకుసలతా. ద్వాదసఙ్గే పటిచ్చసముప్పాదే కుసలభావో పటిచ్చసముప్పాదకుసలతా. తస్మిం తస్మిం ఠానే కుసలభావో ఠానకుసలతా. ఠానన్తి కారణం వుచ్చతి. తస్మిఞ్హి తదాయత్తవుత్తితాయ ఫలం తిట్ఠతి నామ, తస్మా ఠానన్తి వుత్తం. అట్ఠానే కుసలభావో అట్ఠానకుసలతా.

౧౨౪-౧౩౪. ఉజుభావో అజ్జవో. ముదుభావో మద్దవో. అధివాసనసఙ్ఖాతో ఖమనభావో ఖన్తి. సురతస్స భావో సోరచ్చం. సమ్మోదకముదుభావసఙ్ఖాతో సఖిలభావో సాఖల్యం. యథా పరేహి సద్ధిం అత్తనో ఛిద్దం న హోతి ఏవం ధమ్మామిసేహి పటిసన్థరణం పటిసన్థారో. ఇన్ద్రియసంవరభేదసఙ్ఖాతో మనచ్ఛట్ఠేసు ఇన్ద్రియేసు అగుత్తద్వారభావో ఇన్ద్రియేసు అగుత్తద్వారతా. పటిగ్గహణపరిభోగవసేన భోజనే మత్తం అజాననభావో భోజనే అమత్తఞ్ఞుతా. అనన్తరదుకో వుత్తపటిపక్ఖనయేన వేదితబ్బో. సతివిప్పవాససఙ్ఖాతో ముట్ఠస్సతిభావో ముట్ఠస్సచ్చం. అసమ్పజానభావో అసమ్పజఞ్ఞం. సరతీతి సతి. సమ్పజానాతీతి సమ్పజఞ్ఞం. అప్పటిసఙ్ఖానే అకమ్పనట్ఠేన పటిసఙ్ఖానసఙ్ఖాతం బలం పటిసఙ్ఖానబలం. వీరియసీసేన సత్త బోజ్ఝఙ్గే భావేన్తస్స ఉప్పన్నం బలం భావనాబలం. పచ్చనీకధమ్మే సమేతీతి సమథో. అనిచ్చాదివసేన వివిధేన ఆకారేన పస్సతీతి విపస్సనా. సమథోవ తం ఆకారం గహేత్వా పున పవత్తేతబ్బస్స సమథస్స నిమిత్తవసేన సమథనిమిత్తం. పగ్గాహనిమిత్తేపి ఏసేవ నయో. సమ్పయుత్తధమ్మే ¶ పగ్గణ్హాతీతి పగ్గాహో. న విక్ఖిపతీతి అవిక్ఖేపో.

౧౩౫-౧౪౨. సీలవినాసికా అసంవరసఙ్ఖాతా సీలస్స విపత్తి సీలవిపత్తి. సమ్మాదిట్ఠివినాసికా మిచ్ఛాదిట్ఠిసఙ్ఖాతా దిట్ఠియా విపత్తి దిట్ఠివిపత్తి. సోరచ్చమేవ ¶ సీలస్స సమ్పాదనతో సీలపరిపూరణతో సీలస్స సమ్పదాతి సీలసమ్పదా. దిట్ఠిపారిపూరిభూతం ఞాణం దిట్ఠియా సమ్పదాతి దిట్ఠిసమ్పదా. విసుద్ధిభావం సమ్పత్తా సీలసఙ్ఖాతా సీలస్స విసుద్ధి, సీలవిసుద్ధి. నిబ్బానసఙ్ఖాతం విసుద్ధిం పాపేతుం సమత్థా, దస్సనసఙ్ఖాతా, దిట్ఠియా విసుద్ధి దిట్ఠివిసుద్ధి. దిట్ఠివిసుద్ధి ఖో పన యథాదిట్ఠిస్స చ పధానన్తి కమ్మస్సకతఞ్ఞాణాదిసఙ్ఖాతా దిట్ఠివిసుద్ధి చేవ యథాదిట్ఠిస్స చ అనురూపదిట్ఠిస్స కల్యాణదిట్ఠిస్స తంసమ్పయుత్తమేవ పధానం. సంవేగోతి జాతిఆదీని ¶ పటిచ్చ ఉప్పన్నభయసఙ్ఖాతం సంవిజ్జనం. సంవేజనియట్ఠానన్తి సంవేగజనకం జాతిఆదికారణం. సంవిగ్గస్స చ యోనిసోపధానన్తి ఏవం సంవేగజాతస్స ఉపాయపధానం. అసన్తుట్ఠితా చ కుసలేసు ధమ్మేసూతి కుసలధమ్మపూరణే అసన్తుట్ఠిభావో. అప్పటివానితా చ పధానస్మిన్తి అరహత్తం అపత్వా పధానస్మిం అనివత్తనతా అనోసక్కనతా. విజాననతో విజ్జా. విముచ్చనతో విముత్తి. ఖయే ఞాణన్తి కిలేసక్ఖయకరే అరియమగ్గే ఞాణం. అనుప్పాదే ఞాణన్తి పటిసన్ధివసేన అనుప్పాదభూతే తంతంమగ్గవజ్ఝకిలేసానం అనుప్పాదపరియోసానే ఉప్పన్నే అరియఫలే ఞాణం. అయం మాతికాయ అనుపుబ్బపదవణ్ణనా.

౧. ఇదాని ¶ ¶ యథానిక్ఖిత్తాయ మాతికాయ సఙ్గహితే ధమ్మే పభేదతో దస్సేతుం కతమే ధమ్మా కుసలాతి ఇదం పదభాజనీయం ఆరద్ధం. తత్థ యదేతం యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతీతి పఠమం కామావచరకుసలం దస్సితం, తస్స తావ నిద్దేసే ధమ్మవవత్థానవారో ¶ సఙ్గహవారో సుఞ్ఞతవారోతి తయో మహావారా హోన్తి. తేసు ధమ్మవవత్థానవారో ఉద్దేసనిద్దేసవసేన ద్విధా ఠితో. తేసు ఉద్దేసవారస్స పుచ్ఛా, సమయనిద్దేసో, ధమ్ముద్దేసో, అప్పనాతి చత్తారో పరిచ్ఛేదా. తేసు ‘కతమే ధమ్మా కుసలా’తి అయం పుచ్ఛా నామ. ‘యస్మిం సమయే కామావచరం…పే… తస్మిం సమయే’తి అయం సమయనిద్దేసో నామ. ‘ఫస్సో హోతి…పే… అవిక్ఖేపో హోతీ’తి అయం ధమ్ముద్దేసో నామ. ‘యే వా పన తస్మిం సమయే అఞ్ఞేపి అత్థి పటిచ్చసముప్పన్నా అరూపినో ధమ్మా ఇమే ధమ్మా కుసలా’తి అయం అప్పనా నామ.

ఏవం చతూహి పరిచ్ఛేదేహి ఠితస్స ఉద్దేసవారస్స య్వాయం పఠమో పుచ్ఛాపరిచ్ఛేదో, తత్థ ‘కతమే ధమ్మా కుసలా’తి అయం కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా. పఞ్చవిధాహి పుచ్ఛా – అదిట్ఠజోతనాపుచ్ఛా, దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా, విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛా, అనుమతిపుచ్ఛా, కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛాతి. తాసం ఇదం నానత్తం –

కతమా అదిట్ఠజోతనాపుచ్ఛా? పకతియా లక్ఖణం అఞ్ఞాతం హోతి, అదిట్ఠం అతులితం అతీరితం అవిభూతం అవిభావితం. తస్స ఞాణాయ దస్సనాయ తులనాయ తీరణాయ విభూతత్థాయ విభావనత్థాయ పఞ్హం పుచ్ఛతి. అయం అదిట్ఠజోతనాపుచ్ఛా (మహాని. ౧౫౦; చూళని. పుణ్ణకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౧౨).

కతమా దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా? పకతియా లక్ఖణం ఞాతం హోతి, దిట్ఠం తులితం తీరితం విభూతం విభావితం, సో అఞ్ఞేహి పణ్డితేహి సద్ధిం సంసన్దనత్థాయ పఞ్హం పుచ్ఛతి. అయం దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా (మహాని. ౧౫౦; చూళని. పుణ్ణకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౧౨).

కతమా ¶ విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛా? పకతియా సంసయపక్ఖన్దో హోతి, విమతిపక్ఖన్దో ద్వేళ్హకజాతో – ‘ఏవం ను ఖో, నను ఖో, కిం ను ఖో, కథం ను ఖో’తి. సో విమతిచ్ఛేదనత్థాయ ¶ పఞ్హం పుచ్ఛతి. అయం విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛా (మహాని. ౧౫౦; చూళని. పుణ్ణకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౧౨).

కతమా అనుమతిపుచ్ఛా? భగవా భిక్ఖూనం అనుమతియా పఞ్హం పుచ్ఛతి – ‘తం కిం మఞ్ఞథ, భిక్ఖవే, రూపం నిచ్చం వా అనిచ్చం వా’తి? ‘అనిచ్చం, భన్తే’. ‘యం పనానిచ్చం దుక్ఖం వా తం సుఖం వా’తి? ‘దుక్ఖం, భన్తే’ ¶ . ‘యం పనానిచ్చం దుక్ఖం విపరిణామధమ్మం, కల్లం ను తం సమనుపస్సితుం ఏతం మమ, ఏసోహమస్మి, ఏసో మే అత్తా’తి? ‘నోహేతం, భన్తే’తి (సం. ని. ౩.౭౯; మహావ. ౨౧). అయం అనుమతిపుచ్ఛా.

కతమా కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా? భగవా భిక్ఖూనం కథేతుకమ్యతాయ పఞ్హం పుచ్ఛతి. ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, సతిపట్ఠానా. కతమే చత్తారో’’తి (దీ. ని. ౨.౩౭౩)? అయం కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛాతి.

తత్థ బుద్ధానం పురిమా తిస్సో పుచ్ఛా నత్థి. కస్మా? బుద్ధానఞ్హి తీసు అద్ధాసు కిఞ్చి సఙ్ఖతం, అద్ధావిముత్తం వా అసఙ్ఖతం, అదిట్ఠం అనఞ్ఞాతం అజోతితం అతులితం అతీరితం అవిభూతం అవిభావితం నామ నత్థి. తేన తేసం అదిట్ఠజోతనాపుచ్ఛా నత్థి. యం పన భగవతా అత్తనో ఞాణేన పటివిద్ధం, తస్స అఞ్ఞేన సమణేన వా బ్రాహ్మణేన వా దేవేన వా మారేన వా బ్రహ్మునా వా సద్ధిం సంసన్దనకిచ్చం నత్థి. తేనస్స దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా నత్థి. యస్మా పనేస అకథంకథీ తిణ్ణవిచికిచ్ఛో సబ్బధమ్మేసు విహతసంసయో, తేనస్స విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛా నత్థి. ఇతరా ద్వే పన పుచ్ఛా భగవతో అత్థి. తాసు అయం కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛాతి వేదితబ్బా.

తత్థ ‘కతమే’తిపదేన నిద్దిసితబ్బధమ్మే పుచ్ఛతి. ‘ధమ్మా కుసలా’తి హి వచనమత్తేన ‘కిం కతా కిం వా కరోన్తీ’తి న సక్కా ఞాతుం. ‘కతమే’తి వుత్తే పన తేసం పుట్ఠభావో పఞ్ఞాయతి. తేన వుత్తం ‘కతమేతిపదేన నిద్దిసితబ్బధమ్మే పుచ్ఛతీ’తి. ‘ధమ్మా కుసలా’తిపదద్వయేన పుచ్ఛాయ పుట్ఠధమ్మే దస్సేతి. తేసం అత్థో హేట్ఠా పకాసితోవ.

కస్మా పనేత్థ మాతికాయం వియ ‘కుసలా ధమ్మా’తి అవత్వా ‘ధమ్మా కుసలా’తి పదానుక్కమో కతోతి? పభేదతో ధమ్మానం దేసనం దీపేత్వా పభేదవన్తదస్సనత్థం. ఇమస్మిఞ్హి అభిధమ్మే ¶ ధమ్మావ దేసేతబ్బా. తే చ కుసలాదీహి పభేదేహి అనేకప్పభేదా. తస్మా ధమ్మాయేవ ఇధ దేసేతబ్బా ¶ . నాయం వోహారదేసనా. తే చ అనేకప్పభేదతో దేసేతబ్బా, న ధమ్మమత్తతో. పభేదతో హి దేసనా ఘనవినిబ్భోగపటిసమ్భిదాఞాణావహా హోతీతి ‘కుసలా ధమ్మా’తి ఏవం పభేదతో ధమ్మానం దేసనం దీపేత్వా, ఇదాని యే తేన పభేదేన దేసేతబ్బా ధమ్మా తే ¶ దస్సేతుం, అయం ‘కతమే ధమ్మా కుసలా’తి పదానుక్కమో కతోతి వేదితబ్బో. పభేదవన్తేసు హి దస్సితేసు పభేదో దస్సియమానో యుజ్జతి సువిఞ్ఞేయ్యో చ హోతీతి.

ఇదాని యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తన్తి. ఏత్థ –

సమయే నిద్దిసి చిత్తం, చిత్తేన సమయం ముని;

నియమేత్వాన దీపేతుం, ధమ్మే తత్థ పభేదతో.

‘యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్త’న్తి హి నిద్దిసన్తో భగవా సమయే చిత్తం నిద్దిసి. కింకారణా? తేన సమయనియమితేన చిత్తేన పరియోసానే ‘తస్మిం సమయే’తి ఏవం సమయం నియమేత్వాన, అథ విజ్జమానేపి సమయనానత్తే యస్మిం సమయే చిత్తం తస్మింయేవ సమయే ఫస్సో హోతి, వేదనా హోతీతి ఏవం తస్మిం చిత్తనియమితే సమయే ఏతే సన్తతిసమూహకిచ్చారమ్మణఘనవసేన దురనుబోధప్పభేదే ఫస్సవేదనాదయో ధమ్మే బోధేతున్తి అత్థో.

ఇదాని ‘యస్మిం సమయే’తిఆదీసు అయమనుపుబ్బపదవణ్ణనా. యస్మిన్తి అనియమతో భుమ్మనిద్దేసో. సమయేతి అనియమనిద్దిట్ఠపరిదీపనం. ఏత్తావతా అనియమతో సమయో నిద్దిట్ఠో హోతి. తత్థ సమయసద్దో –

సమవాయే ఖణే కాలే, సమూహే హేతు దిట్ఠిసు;

పటిలాభే పహానే చ, పటివేధే చ దిస్సతి.

తథా హిస్స ‘‘అప్పేవ నామ స్వేపి ఉపసఙ్కమేయ్యామ కాలఞ్చ సమయఞ్చ ఉపాదాయా’’తి (దీ. ని. ౧.౪౪౭) ఏవమాదీసు సమవాయో అత్థో. ‘‘ఏకోవ ఖో, భిక్ఖవే, ఖణో చ సమయో చ బ్రహ్మచరియవాసాయా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౮.౨౯) ఖణో. ‘‘ఉణ్హసమయో పరిళాహసమయో’’తిఆదీసు ¶ (పాచి. ౩౫౮) కాలో. ‘‘మహాసమయో పవనస్మి’’న్తిఆదీసు సమూహో. ‘‘సమయోపి ఖో తే, భద్దాలి, అప్పటివిద్ధో అహోసి ¶ – భగవా ఖో సావత్థియం విహరతి, భగవాపి మం జానిస్సతి ‘భద్దాలి నామ భిక్ఖు సత్థుసాసనే సిక్ఖాయ అపరిపూరకారీ’తి. అయమ్పి ఖో తే, భద్దాలి, సమయో అప్పటివిద్ధో అహోసీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౧౩౫) హేతు. ‘‘తేన ఖో పన సమయేన ఉగ్గాహమానో పరిబ్బాజకో సమణముణ్డికాపుత్తో ¶ సమయప్పవాదకే తిన్దుకాచీరే ఏకసాలకే మల్లికాయ ఆరామే పటివసతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౨౬౦) దిట్ఠి.

‘‘దిట్ఠే ధమ్మే చ యో అత్థో, యో చత్థో సమ్పరాయికో;

అత్థాభిసమయా ధీరో, పణ్డితోతి పవుచ్చతీ’’తి. (సం. ని. ౧.౧౨౯) –

ఆదీసు పటిలాభో. ‘‘సమ్మా మానాభిసమయా అన్తమకాసి దుక్ఖస్సా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౮) పహానం. ‘‘దుక్ఖస్స పీళనట్ఠో సఙ్ఖతట్ఠో సన్తాపట్ఠో విపరిణామట్ఠో అభిసమయట్ఠో’’తిఆదీసు (పటి. మ. ౨.౮) పటివేధో. ఏవమనేకేసు సమయేసు –

సమవాయో ఖణో కాలో, సమూహో హేతుయేవ చ;

ఏతే పఞ్చపి విఞ్ఞేయ్యా, సమయా ఇధ విఞ్ఞునా.

‘యస్మిం సమయే కామావచరం కుసల’న్తి ఇమస్మిఞ్హి కుసలాధికారే తేసు నవసు సమయేసు ఏతే సమవాయాదయో పఞ్చ సమయా పణ్డితేన వేదితబ్బా.

తేసు పచ్చయసామగ్గీ, సమవాయో ఖణో పన;

ఏకోవ నవమో ఞేయ్యో, చక్కాని చతురోపి వా.

యా హి ఏసా సాధారణఫలనిప్ఫాదకత్తేన సణ్ఠితా పచ్చయానం సామగ్గీ, సా ఇధ సమవాయోతి ఞాతబ్బా. ‘‘ఏకోవ ఖో, భిక్ఖవే, ఖణో చ సమయో చ బ్రహ్మచరియవాసాయా’’తి (అ. ని. ౮.౨౯) ఏవం వుత్తో పన నవమోవ ఖణో ఏకో ఖణోతి వేదితబ్బో. యాని వా ¶ పనేతాని ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, చక్కాని యేహి సమన్నాగతానం దేవమనుస్సానం చతుచక్కం వత్తతీ’’తి – ఏత్థ ‘పతిరూపదేసవాసో, సప్పురిసూపనిస్సయో, అత్తసమ్మాపణిధి, పుబ్బే చ కతపుఞ్ఞతా’తి (అ. ని. ౪.౩౧) చత్తారి చక్కాని వుత్తాని, ఏతాని ¶ వా ఏకజ్ఝం కత్వా ఓకాసట్ఠేన ఖణోతి వేదితబ్బాని. తాని హి కుసలుప్పత్తియా ఓకాసభూతాని.

ఏవం సమవాయఞ్చ ఖణఞ్చ ఞత్వా ఇతరేసు –

తం తం ఉపాదాయ పఞ్ఞత్తో, కాలో వోహారమత్తకో;

పుఞ్జో ఫస్సాదిధమ్మానం, సమూహోతి విభావితో.

‘చిత్తకాలో రూపకాలో’తిఆదినా హి నయేన ధమ్మే వా, ‘అతీతో అనాగతో’తిఆదినా నయేన ధమ్మవుత్తిం వా, ‘బీజకాలో అఙ్కురకాలో’తి ఆదినా నయేన ధమ్మపటిపాటిం వా, ‘ఉప్పాదకాలో ¶ జరాకాలో’తిఆదినా నయేన ధమ్మలక్ఖణం వా, ‘వేదియనకాలో సఞ్జాననకాలో’తిఆదినా నయేన ధమ్మకిచ్చం వా, ‘న్హానకాలో పానకాలో’తిఆదినా నయేన సత్తకిచ్చం వా, ‘గమనకాలో ఠానకాలో’తిఆదినా నయేన ఇరియాపథం వా, ‘పుబ్బణ్హో సాయన్హో దివా రత్తీ’తిఆదినా నయేన చన్దిమసూరియాదిపరివత్తనం వా, ‘అడ్ఢమాసో మాసో’తిఆదినా నయేన అహోరత్తాదిసఙ్ఖాతం కాలసఞ్చయం వాతి – ఏవం తం తం ఉపాదాయ పఞ్ఞత్తో కాలో నామ. సో పనేస సభావతో అవిజ్జమానత్తా పఞ్ఞత్తిమత్తకో ఏవాతి వేదితబ్బో. యో పనేస ఫస్సవేదనాదీనం ధమ్మానం పుఞ్జో, సో ఇధ సమూహోతి విభావితో. ఏవం కాలసమూహేపి ఞత్వా ఇతరో పన –

హేతూతి పచ్చయోవేత్థ, తస్స ద్వారవసేన వా;

అనేకభావో విఞ్ఞేయ్యో, పచ్చయానం వసేన వా.

ఏత్థ హి పచ్చయోవ హేతు నామ, తస్స ద్వారానం వా పచ్చయానం వా వసేన అనేకభావో వేదితబ్బో. కథం? చక్ఖుద్వారాదీసు హి ఉప్పజ్జమానానం చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీనం చక్ఖురూపఆలోకమనసికారాదయో పచ్చయా, మహాపకరణే చ ‘‘హేతుపచ్చయో ఆరమ్మణపచ్చయో’’తిఆదినా నయేన చతువీసతి పచ్చయా వుత్తా. తేసు ఠపేత్వా విపాకపచ్చయఞ్చ పచ్ఛాజాతపచ్చయఞ్చ, సేసా కుసలధమ్మానం పచ్చయా హోన్తియేవ. తే సబ్బేపి ఇధ హేతూతి అధిప్పేతా. ఏవమస్స ఇమినా ద్వారవసేన ¶ వా పచ్చయవసేన వా అనేకభావో వేదితబ్బో ¶ . ఏవమేతే సమవాయాదయో పఞ్చ అత్థా ఇధ సమయసద్దేన పరిగ్గహితాతి వేదితబ్బా.

‘కస్మా పన ఏతేసు యంకిఞ్చి ఏకం అపరిగ్గహేత్వా సబ్బేసం పరిగ్గహో కతో’తి? ‘తేన తేన తస్స తస్స అత్థవిసేసస్స దీపనతో. ఏతేసు హి సమవాయసఙ్ఖాతో సమయో అనేకహేతుతో వుత్తిం దీపేతి. తేన ఏకకారణవాదో పటిసేధితో హోతి. సమవాయో చ నామ సాధారణఫలనిప్ఫాదనే అఞ్ఞమఞ్ఞాపేక్ఖో హోతి. తస్మా ‘ఏకో కత్తా నామ నత్థీ’తి ఇమమ్పి అత్థం దీపేతి. సభావేన హి కారణే సతి కారణన్తరాపేక్ఖా అయుత్తాతి. ఏవం ఏకస్స కస్సచి కారణస్స అభావదీపనేన ‘‘సయంకతం సుఖదుక్ఖ’’న్తిఆది పటిసేధితం హోతి.

తత్థ సియా – ‘యం వుత్తం అనేకహేతుతో వుత్తిం దీపేతీ’తి, తం న యుత్తం. ‘కింకారణా’ ¶ ?‘అసామగ్గియం అహేతూనం సామగ్గియమ్పి అహేతుభావాపత్తితో’. ‘న హి ఏకస్మిం అన్ధే దట్ఠుం అసక్కోన్తే అన్ధసతం పస్సతీ’తి. ‘నో న యుత్తం; సాధారణఫలనిప్ఫాదకత్తేన హి ఠితభావో సామగ్గీ; న అనేకేసం సమోధానమత్తం. న చ అన్ధానం దస్సనం నామ సాధారణఫలం’. ‘కస్మా’?‘అన్ధసతే సతిపి తస్స అభావతో. చక్ఖాదీనం పన తం సాధారణఫలం, తేసం భావే భావతో. అసామగ్గియం అహేతూనమ్పి చ సామగ్గియం హేతుభావో సిద్ధో. స్వాయం అసామగ్గియం ఫలాభావేన, సామగ్గియఞ్చస్స భావేన, వేదితబ్బో. చక్ఖాదీనఞ్హి వేకల్లే చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీనం అభావో, అవేకల్లే చ భావో, పచ్చక్ఖసిద్ధో లోకస్సా’తి. అయం తావ సమవాయసఙ్ఖాతేన సమయేన అత్థో దీపితో.

యో పనేస అట్ఠహి అక్ఖణేహి పరివజ్జితో నవమో ఖణో, పతిరూపదేసవాసాదికో చ చతుచక్కసఙ్ఖాతో ఓకాసట్ఠేన ఖణో వుత్తో, సో మనుస్సత్తబుద్ధుప్పాదసద్ధమ్మట్ఠితిఆదికం ఖణసామగ్గిం వినా నత్థి. మనుస్సత్తాదీనఞ్చ కాణకచ్ఛపోపమాదీహి (మ. ని. ౩.౨౫౨) దుల్లభభావో. ఇతి ఖణస్స దుల్లభత్తా సుట్ఠుతరం ఖణాయత్తం లోకుత్తరధమ్మానం ఉపకారభూతం కుసలం దుల్లభమేవ ¶ . ఏవమేతేసు ఖణసఙ్ఖాతో సమయో కుసలుప్పత్తియా దుల్లభభావం దీపేతి. ఏవం దీపేన్తేన అనేన అధిగతఖణానం ఖణాయత్తస్సేవ తస్స కుసలస్స అననుట్ఠానేన మోఘఖణం కురుమానానం పమాదవిహారో పటిసేధితో హోతి. అయం ఖణసఙ్ఖాతేన సమయేన అత్థో దీపితో.

యో ¶ పనేతస్స కుసలచిత్తస్స పవత్తికాలో నామ హోతి, సో అతిపరిత్తో. సా చస్స అతిపరిత్తతా ‘‘యథా చ, భిక్ఖవే, తస్స పురిసస్స జవో, యథా చ చన్దిమసూరియానం జవో, యథా చ యా దేవతా చన్దిమసూరియానం పురతో ధావన్తి తాసం దేవతానం జవో, తతో సీఘతరం ఆయుసఙ్ఖారా ఖీయన్తీ’’తి (సం. ని. ౨.౨౨౮) – ఇమస్స సుత్తస్స అట్ఠకథావసేన వేదితబ్బా. తత్ర హి సో రూపజీవితిన్ద్రియస్స తావ పరిత్తకో కాలో వుత్తో. యావ పటుప్పన్నం రూపం తిట్ఠతి తావ సోళస చిత్తాని ఉప్పజ్జిత్వా భిజ్జన్తి. ఇతి తేసం కాలపరిత్తతాయ ఉపమాపి ¶ నత్థి. తేనేవాహ – ‘‘యావఞ్చిదం, భిక్ఖవే, ఉపమాపి న సుకరా యావ లహుపరివత్తం చిత్త’’న్తి (అ. ని. ౧.౪౮). ఏవమేతేసు కాలసఙ్ఖాతో సమయో కుసలచిత్తప్పవత్తికాలస్స అతిపరిత్తతం దీపేతి. ఏవం దీపేన్తేన చానేన అతిపరిత్తకాలతాయ, విజ్జులతోభాసేన ముత్తావుణనం వియ, దుప్పటివిజ్ఝమిదం చిత్తం, తస్మా ఏతస్స పటివేధే మహాఉస్సాహో చ ఆదరో చ కత్తబ్బోతి ఓవాదో దిన్నో హోతి. అయం కాలసఙ్ఖాతేన సమయేన అత్థో దీపితో.

సమూహసఙ్ఖాతో పన సమయో అనేకేసం సహుప్పత్తిం దీపేతి. ఫస్సాదీనఞ్హి ధమ్మానం పుఞ్జో సమూహోతి వుత్తో. తస్మిఞ్చ ఉప్పజ్జమానం చిత్తం సహ తేహి ధమ్మేహి ఉప్పజ్జతీతి అనేకేసం సహుప్పత్తి దీపితా. ఏవం దీపేన్తేన చానేన ఏకస్సేవ ధమ్మస్స ఉప్పత్తి పటిసేధితా హోతి. అయం సమూహసఙ్ఖాతేన సమయేన అత్థో దీపితో.

హేతుసఙ్ఖాతో పన సమయో పరాయత్తవుత్తితం దీపేతి. ‘యస్మిం సమయే’తి హి పదస్స యస్మా ‘యస్మిం హేతుమ్హి సతి’ ఉప్పన్నం హోతీతి అయమత్థో, తస్మా ‘హేతుమ్హి సతి’ పవత్తితో పరాయత్తవుత్తితా దీపితా. ఏవం ¶ దీపేన్తేన చానేన ధమ్మానం సవసవత్తితాభిమానో పటిసేధితో హోతి. అయం హేతుసఙ్ఖాతేన సమయేన అత్థో దీపితో.

తత్థ ‘యస్మిం సమయే’తి కాలసఙ్ఖాతస్స సమయస్స వసేన ‘యస్మిం కాలే’తి అత్థో; సమూహసఙ్ఖాతస్స ‘యస్మిం సమూహే’తి. ఖణసమవాయహేతుసఙ్ఖాతానం ‘యస్మిం ఖణే సతి, యాయ సామగ్గియా సతి, యమ్హి హేతుమ్హి సతి’ కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి, తస్మింయేవ సతి ‘ఫస్సాదయోపీ’తి అయమత్థో వేదితబ్బో. అధికరణఞ్హి కాలసఙ్ఖాతో సమూహసఙ్ఖాతో చ సమయో. తత్థ వుత్తధమ్మానన్తి అధికరణవసేనేత్థ భుమ్మం. ఖణసమవాయహేతుసఙ్ఖాతస్స చ సమయస్స భావేన తేసం భావో లక్ఖీయతీతి భావేనభావలక్ఖణవసేనేత్థ భుమ్మం.

కామావచరన్తి ¶ ‘‘కతమే ధమ్మా కామావచరా? హేట్ఠతో అవీచినిరయం ఉపరితో పరనిమ్మితవసవత్తిం పరియన్తం కత్వా’’తిఆదినా (ధ. స. ౧౨౮౭) నయేన వుత్తేసు కామావచరధమ్మేసు పరియాపన్నం. తత్రాయం వచనత్థో – ఉద్దానతో ¶ ద్వే కామా, వత్థుకామో చ కిలేసకామో చ. తత్థ కిలేసకామో అత్థతో ఛన్దరాగోవ వత్థుకామో తేభూమకవట్టం. కిలేసకామో చేత్థ కామేతీతి కామో; ఇతరో పన కామియతీతి కామో. యస్మిం పన పదేసే దువిధోపేసో కామో పవత్తివసేన అవచరతి, సో చతున్నం అపాయానం, మనుస్సానం, ఛన్నఞ్చ దేవలోకానం వసేన ఏకాదసవిధో పదేసో. కామో ఏత్థ అవచరతీతి కామావచరో, ససత్థావచరో వియ. యథా హి యస్మిం పదేసే ససత్థా పురిసా అవచరన్తి, సో విజ్జమానేసుపి అఞ్ఞేసు ద్విపదచతుప్పదేసు అవచరన్తేసు, తేసం అభిలక్ఖితత్తా ‘ససత్థావచరో’త్వేవ వుచ్చతి, ఏవం విజ్జమానేసుపి అఞ్ఞేసు రూపావచరాదీసు తత్థ అవచరన్తేసు, తేసం అభిలక్ఖితత్తా అయం పదేసో ‘కామావచరో’త్వేవ వుచ్చతి. స్వాయం యథా రూపభవో రూపం, ఏవం ఉత్తరపదలోపం కత్వా ‘కామో’త్వేవ వుచ్చతి. ఏవమిదం చిత్తం ఇమస్మిం ఏకాదసపదేససఙ్ఖాతే కామే అవచరతీతి కామావచరం.

కిఞ్చాపి హి ఏతం రూపారూపభవేసుపి అవచరతి, యథా పన సఙ్గామే అవచరణతో సఙ్గామావచరోతి లద్ధనామకో నాగో నగరే చరన్తోపి ‘సఙ్గామావచరో’త్వేవ వుచ్చతి, థలజలచరా చ పాణా అథలే ¶ అజలే చ ఠితాపి ‘థలచరా జలచరా’త్వేవ వుచ్చన్తి, ఏవమిదం అఞ్ఞత్థ అవచరన్తమ్పి కామావచరమేవాతి వేదితబ్బం. ఆరమ్మణకరణవసేన వా ఏత్థ కామో అవచరతీతిపి కామావచరం. కామఞ్చేస రూపారూపావచరేసుపి అవచరతి, యథా పన వదతీతి ‘వచ్ఛో’, మహియం సేతీతి ‘మహింసో’తి వుత్తే, న సత్తా యత్తకా వదన్తి, మహియం వా సేన్తి సబ్బేసం తం నామం హోతి, ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం. అపిచ కామభవసఙ్ఖాతే కామే పటిసన్ధిం అవచారేతీతిపి కామావచరం.

కుసలన్తి కుచ్ఛితానం సలనాదీహి అత్థేహి కుసలం. అపిచ ఆరోగ్యట్ఠేన అనవజ్జట్ఠేన కోసల్లసమ్భూతట్ఠేన చ కుసలం. యథేవ హి ‘కచ్చి ను భోతో కుసల’న్తి (జా. ౧.౧౫.౧౪౬; ౨.౨౦.౧౨౯) రూపకాయే అనాతురతాయ అగేలఞ్ఞేన నిబ్యాధితాయ ఆరోగ్యట్ఠేన కుసలం వుత్తం, ఏవం అరూపధమ్మేపి కిలేసాతురతాయ కిలేసగేలఞ్ఞస్స చ కిలేసబ్యాధినో ¶ అభావేన ఆరోగ్యట్ఠేన కుసలం వేదితబ్బం. కిలేసవజ్జస్స పన కిలేసదోసస్స కిలేసదరథస్స చ అభావా అనవజ్జట్ఠేన ¶ కుసలం. కోసల్లం వుచ్చతి పఞ్ఞా; కోసల్లతో సమ్భూతత్తా కోసల్లసమ్భూతట్ఠేన కుసలం.

‘ఞాణసమ్పయుత్తం’ తావ ఏవం హోతు; ఞాణవిప్పయుత్తం కథన్తి. తమ్పి రుళ్హీసద్దేన కుసలమేవ. యథా హి తాలపణ్ణేహి అకత్వా కిలఞ్జాదీహి కతమ్పి తంసరిక్ఖత్తా రుళ్హీసద్దేన తాలవణ్టన్త్వేవ వుచ్చతి, ఏవం ‘ఞాణవిప్పయుత్త’మ్పి కుసలన్త్వేవ వేదితబ్బం. నిప్పరియాయేన పన ‘ఞాణసమ్పయుత్తం’ ఆరోగ్యట్ఠేన అనవజ్జట్ఠేన కోసల్లసమ్భూతట్ఠేనాతి తివిధేనపి కుసలన్తి నామం లభతి, ఞాణవిప్పయుత్తం దువిధేనేవ. ఇతి యఞ్చ జాతకపరియాయేన యఞ్చ బాహితికసుత్తపరియాయేన యఞ్చ అభిధమ్మపరియాయేన కుసలం కథితం సబ్బం తం తీహిపి అత్థేహి ఇమస్మిం చిత్తే లబ్భతి.

తదేతం లక్ఖణాదివసేన అనవజ్జసుఖవిపాకలక్ఖణం, అకుసలవిద్ధంసనరసం, వోదానపచ్చుపట్ఠానం, యోనిసోమనసికారపదట్ఠానం. అవజ్జపటిపక్ఖత్తా వా అనవజ్జలక్ఖణమేవ కుసలం, వోదానభావరసం, ఇట్ఠవిపాకపచ్చుపట్ఠానం, యథావుత్తపదట్ఠానమేవ. లక్ఖణాదీసు హి తేసం తేసం ధమ్మానం సభావో వా సామఞ్ఞం వా లక్ఖణం నామ. కిచ్చం వా సమ్పత్తి వా రసో నామ. ఉపట్ఠానాకారో వా ఫలం వా పచ్చుపట్ఠానం నామ. ఆసన్నకారణం పదట్ఠానం నామ. ఇతి యత్థ యత్థ లక్ఖణాదీని వక్ఖామ తత్థ తత్థ ఇమినావ నయేన తేసం నానత్తం వేదితబ్బం.

చిత్తన్తి ¶ ఆరమ్మణం చిన్తేతీతి చిత్తం; విజానాతీతి అత్థో. యస్మా వా ‘చిత్త’న్తి సబ్బచిత్తసాధారణో ఏస సద్దో, తస్మా యదేత్థ లోకియకుసలాకుసలకిరియచిత్తం, తం జవనవీథివసేన అత్తనో సన్తానం చినోతీతి చిత్తం. విపాకం కమ్మకిలేసేహి చితన్తి చిత్తం. అపిచ సబ్బమ్పి యథానురూపతో చిత్తతాయ చిత్తం. చిత్తకరణతాయ చిత్తన్తి ఏవమ్పేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. తత్థ యస్మా అఞ్ఞదేవ సరాగం చిత్తం, అఞ్ఞం సదోసం ¶ , అఞ్ఞం సమోహం; అఞ్ఞం కామావచరం, అఞ్ఞం రూపావచరాదిభేదం; అఞ్ఞం రూపారమ్మణం, అఞ్ఞం సద్దాదిఆరమ్మణం; రూపారమ్మణేసు చాపి అఞ్ఞం నీలారమ్మణం, అఞ్ఞం పీతాదిఆరమ్మణం; సద్దాదిఆరమ్మణేసుపి ఏసేవ నయో; సబ్బేసుపి చేతేసు అఞ్ఞం హీనం అఞ్ఞం మజ్ఝిమం అఞ్ఞం పణీతం; హీనాదీసుపి అఞ్ఞం ఛన్దాధిపతేయ్యం, అఞ్ఞం వీరియాధిపతేయ్యం అఞ్ఞం చిత్తాధిపతేయ్యం, అఞ్ఞం వీమంసాధిపతేయ్యం, తస్మా అస్స ఇమేసం సమ్పయుత్తభూమిఆరమ్మణహీనమజ్ఝిమపణీతాధిపతీనం వసేన చిత్తతా వేదితబ్బా. కామఞ్చేత్థ ¶ ఏకమేవ ఏవం చిత్తం న హోతి, చిత్తానం పన అన్తోగధత్తా ఏతేసు యంకిఞ్చి ఏకమ్పి చిత్తతాయ చిత్తన్తి వత్తుం వట్టతి. ఏవం తావ చిత్తతాయ చిత్తం.

కథం చిత్తకరణతాయాతి? లోకస్మిఞ్హి చిత్తకమ్మతో ఉత్తరి అఞ్ఞం చిత్తం నామ నత్థి. తస్మిమ్పి చరణం నామ చిత్తం అతిచిత్తమేవ హోతి. తం కరోన్తానం చిత్తకారానం ‘ఏవంవిధాని ఏత్థ రూపాని కాతబ్బానీ’తి చిత్తసఞ్ఞా ఉప్పజ్జతి. తాయ చిత్తసఞ్ఞాయ లేఖాగహనరఞ్జనఉజ్జోతనవత్తనాదినిప్ఫాదికా చిత్తకిరియా ఉప్పజ్జన్తి, తతో చరణసఙ్ఖాతే చిత్తే అఞ్ఞతరం విచిత్తరూపం నిప్ఫజ్జతి. తతో ‘ఇమస్స రూపస్స ఉపరి ఇదం హోతు, హేట్ఠా ఇదం, ఉభయపస్సే ఇద’న్తి చిన్తేత్వా యథాచిన్తితేన కమేన సేసచిత్తరూపనిప్ఫాదనం హోతి, ఏవం యంకిఞ్చి లోకే విచిత్తం సిప్పజాతం సబ్బం తం చిత్తేనేవ కరియతి, ఏవం ఇమాయ కరణవిచిత్తతాయ తస్స తస్స చిత్తస్స నిప్ఫాదకం చిత్తమ్పి తథేవ చిత్తం హోతి. యథాచిన్తితస్స వా అనవసేసస్స అనిప్ఫజ్జనతో తతోపి చిత్తమేవ చిత్తతరం. తేనాహ భగవా –

‘‘దిట్ఠం వో, భిక్ఖవే, చరణం నామ చిత్తన్తి? ‘ఏవం, భన్తే’. తమ్పి ఖో, భిక్ఖవే, చరణం నామ చిత్తం చిత్తేనేవ చిన్తితం. తేనపి ఖో, భిక్ఖవే, చరణేన చిత్తేన చిత్తంయేవ చిత్తతర’’న్తి (సం. ని. ౩.౧౦౦).

తథా ¶ యదేతం దేవమనుస్సనిరయతిరచ్ఛానభేదాసు గతీసు కమ్మలిఙ్గసఞ్ఞావోహారాదిభేదం అజ్ఝత్తికం చిత్తం తమ్పి చిత్తకతమేవ. కాయకమ్మాదిభేదఞ్హి దానసీలవిహింసాసాఠేయ్యాదినయప్పవత్తం కుసలాకుసలకమ్మం చిత్తనిప్ఫాదితం కమ్మనానత్తం. కమ్మనానత్తేనేవ చ తాసు తాసు గతీసు ¶ హత్థపాదకణ్ణఉదరగీవాముఖాదిసణ్ఠానభిన్నం లిఙ్గనానత్తం. లిఙ్గనానత్తతో యథాగహితసణ్ఠానవసేన ‘అయం ఇత్థీ అయం పురిసో’తి ఉప్పజ్జమానాయ సఞ్ఞాయ సఞ్ఞానానత్తం. సఞ్ఞానానత్తతో సఞ్ఞానురూపేన ‘ఇత్థీ’తి వా ‘పురిసో’తి వా వోహరన్తానం వోహారనానత్తం. వోహారనానత్తవసేన పన యస్మా ‘ఇత్థీ భవిస్సామి పురిసో భవిస్సామి, ఖత్తియో భవిస్సామి బ్రాహ్మణో భవిస్సామీ’తి ఏవం తస్స తస్స అత్తభావస్స జనకం కమ్మం కరీయతి, తస్మా వోహారనానత్తతో కమ్మనానత్తం. తం పనేతం కమ్మనానత్తం యథాపత్థితం భవం నిబ్బత్తేన్తం యస్మా గతివసేన నిబ్బత్తేతి తస్మా కమ్మనానత్తతో గతినానత్తం. కమ్మనానత్తేనేవ చ తేసం తేసం సత్తానం తస్సా తస్సా గతియా అపాదకద్విపాదకాదితా, తస్సా తస్సా ఉపపత్తియా ఉచ్చనీచాదితా, తస్మిం ¶ తస్మిం అత్తభావే సువణ్ణదుబ్బణ్ణాదితా, లోకధమ్మేసు లాభాలాభాదితా చ పఞ్ఞాయతి. తస్మా సబ్బమేతం దేవమనుస్సనిరయతిరచ్ఛానభేదాసు గతీసు కమ్మలిఙ్గసఞ్ఞావోహారాదిభేదం అజ్ఝత్తికం చిత్తం చిత్తేనేవ కతన్తి వేదితబ్బం. స్వాయమత్థో ఇమస్స సఙ్గీతిఅనారుళ్హస్స సుత్తస్స వసేన వేదితబ్బో. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘కమ్మనానత్తపుథుత్తప్పభేదవవత్థానవసేన లిఙ్గనానత్తపుథుత్తప్పభేదవవత్థానం భవతి, లిఙ్గనానత్తపుథుత్తప్పభేదవవత్థానవసేన సఞ్ఞానానత్తపుథుత్తప్పభేదవవత్థానం భవతి, సఞ్ఞానానత్తపుథుత్తప్పభేదవవత్థానవసేన వోహారనానత్తపుథుత్తప్పభేదవవత్థానం భవతి, వోహారనానత్తపుథుత్తప్పభేదవవత్థానవసేన కమ్మనానత్తపుథుత్తప్పభేదవవత్థానం భవతి. కమ్మనానాకరణం పటిచ్చ సత్తానం గతియా నానాకరణం పఞ్ఞాయతి – అపదా ద్విపదా చతుప్పదా బహుప్పదా, రూపినో అరూపినో, సఞ్ఞినో అసఞ్ఞినో నేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞినో. కమ్మనానాకరణం పటిచ్చ సత్తానం ఉపపత్తియా నానాకరణం పఞ్ఞాయతి – ఉచ్చనీచతా హీనపణీతతా సుగతదుగ్గతతా. కమ్మనానాకరణం ¶ పటిచ్చ సత్తానం అత్తభావే నానాకరణం పఞ్ఞాయతి – సువణ్ణదుబ్బణ్ణతా సుజాతదుజ్జాతతా సుసణ్ఠితదుస్సణ్ఠితతా. కమ్మనానాకరణం పటిచ్చ సత్తానం లోకధమ్మే నానాకరణం పఞ్ఞాయతి – లాభాలాభే యసాయసే నిన్దాపసంసాయం సుఖదుక్ఖే’’తి.

కమ్మతో ¶ లిఙ్గతో చేవ, లిఙ్గసఞ్ఞా పవత్తరే;

సఞ్ఞాతో భేదం గచ్ఛన్తి, ఇత్థాయం పురిసోతి వా.

‘‘కమ్మునా వత్తతే లోకో, కమ్మునా వత్తతే పజా;

కమ్మనిబన్ధనా సత్తా, రథస్సాణీవ యాయతో’’. (మ. ని. ౨.౪౬౦; సు. ని. ౬౫౯);

కస్మా వదే నత్థి కమ్మన్తి లోకే. (కథా. ౭౮౫);

‘‘కమ్మస్సకా మాణవ సత్తా కమ్మదాయాదా కమ్మయోనీ కమ్మబన్ధూ కమ్మపటిసరణా; కమ్మం సత్తే విభజతి యదిదం హీనప్పణీతతాయా’’తి (మ. ని. ౩.౨౮౯).

ఏవం ఇమాయ కరణచిత్తతాయపి చిత్తస్స చిత్తతా వేదితబ్బా. సబ్బానిపి హి ఏతాని విచిత్రాని చిత్తేనేవ కతాని. అలద్ధోకాసస్స పన చిత్తస్స యం వా పన అవసేసపచ్చయవికలం తస్స ఏకచ్చచిత్తకరణాభావతో యదేతం చిత్తేన కతం అజ్ఝత్తికం చిత్తం వుత్తం, తతోపి చిత్తమేవ చిత్తతరం. తేనాహ భగవా –

‘‘నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకనికాయమ్పి సమనుపస్సామి ఏవం చిత్తం యథయిదం, భిక్ఖవే, తిరచ్ఛానగతా పాణా… తేహిపి ఖో, భిక్ఖవే, తిరచ్ఛానగతేహి పాణేహి చిత్తంయేవ చిత్తతర’’న్తి (సం. ని. ౩.౧౦౦).

ఉప్పన్నం హోతీతి ఏత్థ వత్తమానభూతాపగతోకాసకతభూమిలద్ధవసేన ఉప్పన్నం నామ అనేకప్పభేదం. తత్థ సబ్బమ్పి ఉప్పాదజరాభఙ్గసమఙ్గీసఙ్ఖాతం వత్తమానుప్పన్నం నామ. ఆరమ్మణరసం అనుభవిత్వా నిరుద్ధం, అనుభూతాపగతసఙ్ఖాతం కుసలాకుసలం ¶ , ఉప్పాదాదిత్తయం అనుప్పత్వా నిరుద్ధం, భూతాపగతసఙ్ఖాతం, సేససఙ్ఖతఞ్చ భూతాపగతుప్పన్నం నామ. ‘‘యానిస్స తాని పుబ్బే కతాని కమ్మానీ’’తి (మ. ని. ౩.౨౪౮) ఏవమాదినా నయేన వుత్తం కమ్మం అతీతమ్పి సమానం, అఞ్ఞం విపాకం పటిబాహిత్వా అత్తనో విపాకస్సోకాసం కత్వా ఠితత్తా, తథా కతోకాసఞ్చ విపాకం అనుప్పన్నమ్పి సమానం ఏవం కతే ఓకాసే ఏకన్తేన ఉప్పజ్జనతో ఓకాసకతుప్పన్నం నామ. తాసు ¶ తాసు భూమీసు అసమూహతం అకుసలం భూమిలద్ధుప్పన్నం నామ. ఏత్థ చ భూమియా భూమిలద్ధస్స చ నానత్తం వేదితబ్బం. భూమీతి విపస్సనాయ ఆరమ్మణభూతా తేభూమకా పఞ్చక్ఖన్ధా. భూమిలద్ధం నామ తేసు ఖన్ధేసు ఉప్పత్తారహం కిలేసజాతం. తేన హేసా భూమి లద్ధా నామ హోతి, తస్మా భూమిలద్ధన్తి వుచ్చతి. ఏవమేతేసు చతూసు ఉప్పన్నేసు ఇధ ‘వత్తమానుప్పన్నం’ అధిప్పేతం.

తత్రాయం వచనత్థో – పుబ్బన్తతో ఉద్ధం ఉప్పాదాదిఅభిముఖం పన్నన్తి ఉప్పన్నం. ‘ఉప్పన్న’-సద్దో పనేస ¶ అతీతే పటిలద్ధే సముట్ఠితే అవిక్ఖమ్భితే అసముచ్ఛిన్నే ఖణత్తయగతేతి అనేకేసు అత్థేసు దిస్సతి. అయఞ్హి ‘‘తేన ఖో పన, భిక్ఖవే, సమయేన కకుసన్ధో భగవా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో లోకే ఉప్పన్నో’’తి (సం. ని. ౨.౧౪౩) ఏత్థ అతీతే ఆగతో. ‘‘ఆయస్మతో ఆనన్దస్స అతిరేకచీవరం ఉప్పన్నం హోతీ’’తి (పారా. ౪౬౧) ఏత్థ పటిలద్ధే. ‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, ఉప్పన్నం మహామేఘం తమేనం మహావాతో అన్తరాయేవ అన్తరధాపేతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౫౭) ఏత్థ సముట్ఠితే. ‘‘ఉప్పన్నం గమియచిత్తం దుప్పటివినోదనీయం (అ. ని. ౫.౧౬౦; పరి. ౩౨౫); ఉప్పన్నుప్పన్నే పాపకే అకుసలే ధమ్మే ఠానసో అన్తరధాపేతీ’’తి (పారా. ౧౬౫) ఏత్థ అవిక్ఖమ్భితే. ‘‘అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం భావేన్తో బహులీకరోన్తో ఉప్పన్నుప్పన్నే పాపకే అకుసలే ధమ్మే ఠానసో అన్తరాయేవ అన్తరధాపేతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౫౬-౧౫౭) ఏత్థ అసముచ్ఛిన్నే. ‘‘ఉప్పజ్జమానం ఉప్పన్నన్తి? ఆమన్తా’’తి (యమ. ౨.చిత్తయమక.౮౧) ఏత్థ ఖణత్తయగతే. స్వాయమిధాపి ఖణత్తయగతేవ దట్ఠబ్బో. తస్మా ‘ఉప్పన్నం హోతీ’తి ఏత్థ ఖణత్తయగతం హోతి, వత్తమానం హోతి, పచ్చుప్పన్నం హోతీతి. అయం సఙ్ఖేపత్థో.

చిత్తం ఉప్పన్నం హోతీతి చేతం దేసనాసీసమేవ. న పన చిత్తం ఏకకమేవ ఉప్పజ్జతి. తస్మా యథా రాజా ఆగతోతి వుత్తే న పరిసం పహాయ ఏకకోవ ఆగతో, రాజపరిసాయ పన సద్ధింయేవ ఆగతోతి పఞ్ఞాయతి ¶ , ఏవమిదమ్పి పరోపణ్ణాసకుసలధమ్మేహి సద్ధింయేవ ఉప్పన్నన్తి వేదితబ్బం. పుబ్బఙ్గమట్ఠేన పన ‘‘చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి’’చ్చేవ వుత్తం.

లోకియధమ్మఞ్హి పత్వా చిత్తం జేట్ఠకం చిత్తం ధురం చిత్తం పుబ్బఙ్గమం హోతి. లోకుత్తరధమ్మం ¶ పత్వా పఞ్ఞా జేట్ఠికా పఞ్ఞా ధురా పఞ్ఞా పుబ్బఙ్గమా. తేనేవ భగవా వినయపరియాయం పత్వా పఞ్హం పుచ్ఛన్తో ‘కింఫస్సోసి, కింవేదనోసి, కింసఞ్ఞోసి, కించేతనోసీ’తి అపుచ్ఛిత్వా ‘‘కించిత్తో త్వం భిక్ఖూ’’తి చిత్తమేవ ధురం కత్వా పుచ్ఛతి. ‘‘అథేయ్యచిత్తో అహం భగవా’’తి చ వుత్తే ‘అనాపత్తి అథేయ్యఫస్సస్సా’తిఆదీని అవత్వా ‘‘అనాపత్తి భిక్ఖు అథేయ్యచిత్తస్సా’’తి వదతి.

న కేవలఞ్చ వినయపరియాయం, అఞ్ఞమ్పి లోకియదేసనం దేసేన్తో చిత్తమేవ ధురం కత్వా దేసేతి. యథాహ – ‘‘యే కేచి, భిక్ఖవే, ధమ్మా అకుసలా అకుసలభాగియా అకుసలపక్ఖికా సబ్బేతే మనోపుబ్బఙ్గమా. మనో తేసం ధమ్మానం పఠమం ఉప్పజ్జతి’’ (అ. ని. ౧.౫౬).

‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ¶ ధమ్మా, మనోసేట్ఠా మనోమయా;

మనసా చే పదుట్ఠేన, భాసతి వా కరోతి వా;

తతో నం దుక్ఖమన్వేతి, చక్కంవ వహతో పదం.

‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ధమ్మా, మనోసేట్ఠా మనోమయా;

మనసా చే పసన్నేన, భాసతి వా కరోతి వా;

తతో నం సుఖమన్వేతి, ఛాయావ అనపాయినీ’’. (ధ. ప. ౧,౨);

‘‘చిత్తేన నీయతి లోకో, చిత్తేన పరికస్సతి;

చిత్తస్స ఏకధమ్మస్స, సబ్బేవ వసమన్వగూ’’. (సం. ని. ౧.౬౨);

‘‘చిత్తసంకిలేసా, భిక్ఖవే, సత్తా సంకిలిస్సన్తి చిత్తవోదానా విసుజ్ఝన్తి’’ (సం. ని. ౩.౧౦౦);

‘‘పభస్సరమిదం, భిక్ఖవే, చిత్తం, తఞ్చ ఖో ఆగన్తుకేహి ఉపక్కిలేసేహి ఉపక్కిలిట్ఠం’’ (అ. ని. ౧.౪౯);

‘‘చిత్తే ¶ , గహపతి, అరక్ఖితే కాయకమ్మమ్పి అరక్ఖితం హోతి, వచీకమ్మమ్పి అరక్ఖితం హోతి, మనోకమ్మమ్పి అరక్ఖితం హోతి; చిత్తే, గహపతి, రక్ఖితే…పే… చిత్తే, గహపతి, బ్యాపన్నే…పే… చిత్తే, గహపతి, అబ్యాపన్నే…పే… చిత్తే, గహపతి, అవస్సుతే…పే… చిత్తే, గహపతి, అనవస్సుతే కాయకమ్మమ్పి అనవస్సుతం హోతి, వచీకమ్మమ్పి అనవస్సుతం హోతి, మనోకమ్మమ్పి అనవస్సుతం హోతీ’’తి (అ. ని. ౩.౧౧౦).

ఏవం లోకియధమ్మం పత్వా చిత్తం జేట్ఠకం హోతి, చిత్తం ధురం హోతి, చిత్తం పుబ్బఙ్గమం హోతీతి వేదితబ్బం. ఇమేసు ¶ పన సుత్తేసు ఏకం వా ద్వే వా అగ్గహేత్వా సుత్తానురక్ఖణత్థాయ సబ్బానిపి గహితానీతి వేదితబ్బాని.

లోకుత్తరధమ్మం పుచ్ఛన్తో పన ‘కతరఫస్సం అధిగతోసి, కతరవేదనం కతరసఞ్ఞం కతరచేతనం ¶ కతరచిత్త’న్తి అపుచ్ఛిత్వా, ‘కతరపఞ్ఞం త్వం భిక్ఖు అధిగతో’సి, ‘కిం పఠమం మగ్గపఞ్ఞం, ఉదాహు దుతియం…పే… తతియం…పే… చతుత్థం మగ్గపఞ్ఞం అధిగతో’తి పఞ్ఞం జేట్ఠికం పఞ్ఞం ధురం కత్వా పుచ్ఛతి. పఞ్ఞుత్తరా సబ్బే కుసలా ధమ్మా న పరిహాయన్తి. పఞ్ఞా పన కిమత్థియా (మ. ని. ౧.౪౫౧)? ‘‘పఞ్ఞవతో, భిక్ఖవే, అరియసావకస్స తదన్వయా సద్ధా సణ్ఠాతి, తదన్వయం వీరియం సణ్ఠాతి, తదన్వయా సతి సణ్ఠాతి, తదన్వయో సమాధి సణ్ఠాతీ’’తి (సం. ని. ౫.౫౧౫) ఏవమాదీని పనేత్థ సుత్తాని దట్ఠబ్బాని. ఇతి లోకుత్తరధమ్మం పత్వా పఞ్ఞా జేట్ఠికా హోతి పఞ్ఞా ధురా పఞ్ఞా పుబ్బఙ్గమాతి వేదితబ్బా. అయం పన లోకియదేసనా. తస్మా చిత్తం ధురం కత్వా దేసేన్తో ‘‘చిత్తం ఉప్పన్నం హోతీ’’తి ఆహ.

సోమనస్ససహగతన్తి సాతమధురవేదయితసఙ్ఖాతేన సోమనస్సేన సహ ఏకుప్పాదాదిభావం గతం. అయం పన ‘సహగత’-సద్దో తబ్భావే వోకిణ్ణే నిస్సయే ఆరమ్మణే సంసట్ఠేతి ఇమేసు అత్థేసు దిస్సతి. తత్థ ‘‘యాయం తణ్హా పోనోబ్భవికా నన్దిరాగసహగతా’’తి (విభ. ౨౦౩) తబ్భావే వేదితబ్బో; నన్దిరాగభూతాతి అత్థో. ‘‘యా, భిక్ఖవే, వీమంసా కోసజ్జసహగతా కోసజ్జసమ్పయుత్తా’’తి (సం. ని. ౫.౮౩౨) వోకిణ్ణే వేదితబ్బో; అన్తరన్తరా ఉప్పజ్జమానేన కోసజ్జేన వోకిణ్ణాతి అయమేత్థ అత్థో. ‘‘అట్ఠికసఞ్ఞాసహగతం ¶ సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతీ’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౮) నిస్సయే వేదితబ్బో; అట్ఠికసఞ్ఞం నిస్సాయ అట్ఠికసఞ్ఞం భావేత్వా పటిలద్ధన్తి అత్థో. ‘‘లాభీ హోతి రూపసహగతానం వా సమాపత్తీనం అరూపసహగతానం వా’’తి (పు. ప. ౩-౫) ఆరమ్మణే; వేదితబ్బో రూపారూపారమ్మణానన్తి అత్థో. ‘‘ఇదం సుఖం ఇమాయ పీతియా సహగతం హోతి సహజాతం ¶ సంసట్ఠం సమ్పయుత్త’’న్తి (విభ. ౫౭౮) సంసట్ఠే. ఇమస్మిమ్పి పదే అయమేవత్థో అధిప్పేతో. సోమనస్ససంసట్ఠఞ్హి ఇధ సోమనస్ససహగతన్తి వుత్తం.

‘సంసట్ఠ’-సద్దోపి చేస సదిసే అవస్సుతే మిత్తసన్థవే సహజాతేతి బహూసు అత్థేసు దిస్సతి. అయఞ్హి ‘‘కిసే థూలే వివజ్జేత్వా సంసట్ఠా యోజితా హయా’’తి (జా. ౨.౨౨.౭౦) ఏత్థ సదిసే ఆగతో. ‘‘సంసట్ఠావ తుమ్హే అయ్యే విహరథా’’తి (పాచి. ౭౨౭) అవస్సుతే. ‘‘గిహి సంసట్ఠో విహరతీ’’తి (సం. ని. ౩.౩) మిత్తసన్థవే. ‘‘ఇదం సుఖం ఇమాయ పీతియా సహగతం హోతి సహజాతం సంసట్ఠం సమ్పయుత్త’’న్తి సహజాతే. ఇధాపి సహజాతే అధిప్పేతో. తత్థ ‘సహగతం’ అసహజాతం అసంసట్ఠం అసమ్పయుత్తం నామ నత్థి. సహజాతం పన సంసట్ఠం సమ్పయుత్తం హోతిపి, న హోతిపి ¶ . రూపారూపధమ్మేసు హి ఏకతో జాతేసు రూపం అరూపేన సహజాతం హోతి, న సంసట్ఠం, న సమ్పయుత్తం; తథా అరూపం రూపేన; రూపఞ్చ రూపేన; అరూపం పన అరూపేన సద్ధిం నియమతోవ సహగతం సహజాతం సంసట్ఠం సమ్పయుత్తమేవ హోతీతి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘సోమనస్ససహగత’న్తి.

ఞాణసమ్పయుత్తన్తి ఞాణేన సమ్పయుత్తం, సమం ఏకుప్పాదాదిప్పకారేహి యుత్తన్తి అత్థో. యం పనేత్థ వత్తబ్బం సియా తం మాతికావణ్ణనాయ వేదనాత్తికే వుత్తనయమేవ. తస్మా ఏకుప్పాదా ఏకనిరోధా ఏకవత్థుకా ఏకారమ్మణాతి ఇమినా లక్ఖణేనేతం సమ్పయుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఉక్కట్ఠనిద్దేసో చేస. అరూపే పన వినాపి ఏకవత్థుకభావం సమ్పయోగో లబ్భతి.

ఏత్తావతా కిం కథితం? కామావచరకుసలేసు సోమనస్ససహగతం తిహేతుకం ఞాణసమ్పయుత్తం అసఙ్ఖారికం మహాచిత్తం కథితం. ‘‘కతమే ధమ్మా కుసలా’’తి హి అనియమితపుచ్ఛాయ చతుభూమకకుసలం గహితం. ‘కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతీ’తి వచనేన పన తేభూమకం కుసలం ¶ పరిచ్చజిత్వా, అట్ఠవిధం కామావచరకుసలమేవ గహితం. ‘సోమనస్ససహగత’న్తి వచనేన తతో చతుబ్బిధం ఉపేక్ఖాసహగతం పరిచ్చజిత్వా చతుబ్బిధం సోమనస్ససహగతమేవ గహితం. ‘ఞాణసమ్పయుత్త’న్తి వచనేన తతో దువిధం ఞాణవిప్పయుత్తం పరిచ్చజిత్వా ద్వే ¶ ఞాణసమ్పయుత్తానేవ గహితాని. అసఙ్ఖారికభావో పన అనాభట్ఠతాయేవ న గహితో. కిఞ్చాపి న గహితో, పరతో పన ‘ససఙ్ఖారేనా’తి వచనతో ఇధ ‘అసఙ్ఖారేనా’తి అవుత్తేపి అసఙ్ఖారికభావో వేదితబ్బో. సమ్మాసమ్బుద్ధో హి ఆదితోవ ఇదం మహాచిత్తం భాజేత్వా దస్సేతుం నియమేత్వావ ఇమం దేసనం ఆరభీతి ఏవమేత్థ సన్నిట్ఠానం కతన్తి వేదితబ్బం.

ఇదాని తమేవ చిత్తం ఆరమ్మణతో దస్సేతుం రూపారమ్మణం వాతిఆదిమాహ. భగవా హి అరూపధమ్మం దస్సేన్తో వత్థునా వా దస్సేతి, ఆరమ్మణేన వా, వత్థారమ్మణేహి వా, సరసభావేన వా. ‘‘చక్ఖుసమ్ఫస్సో…పే… మనోసమ్ఫస్సో; చక్ఖుసమ్ఫస్సజా వేదనా…పే… మనోసమ్ఫస్సజా వేదనా; చక్ఖువిఞ్ఞాణం…పే… మనోవిఞ్ఞాణ’’న్తిఆదీసు హి వత్థునా అరూపధమ్మా దస్సితా. ‘‘రూపసఞ్ఞా…పే… ధమ్మసఞ్ఞా, రూపసఞ్చేతనా…పే… ధమ్మసఞ్చేతనా’’తిఆదీసు ఆరమ్మణేన. ‘‘చక్ఖుఞ్చ పటిచ్చ రూపే చ ఉప్పజ్జతి చక్ఖువిఞ్ఞాణం, తిణ్ణం సఙ్గతి ఫస్సో…పే… మనఞ్చ పటిచ్చ ధమ్మే చ ఉప్పజ్జతి మనోవిఞ్ఞాణం, తిణ్ణం సఙ్గతి ఫస్సో’’తిఆదీసు (సం. ని. ౪.౬౦) వత్థారమ్మణేహి. ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా ¶ , భిక్ఖవే, సఙ్ఖారా, సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణ’’న్తిఆదీసు (సం. ని. ౨.౧) సరసభావేన అరూపధమ్మా దస్సితా. ఇమస్మిం పన ఠానే ఆరమ్మణేన దస్సేన్తో ‘రూపారమ్మణం’ వాతిఆదిమాహ.

తత్థ చతుసముట్ఠానం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం రూపమేవ రూపారమ్మణం. ద్విసముట్ఠానో అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నో సద్దోవ సద్దారమ్మణం. చతుసముట్ఠానో అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నో గన్ధోవ గన్ధారమ్మణం. చతుసముట్ఠానో అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నో రసోవ రసారమ్మణం. చతుసముట్ఠానం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం ఫోట్ఠబ్బమేవ ఫోట్ఠబ్బారమ్మణం. ఏకసముట్ఠానా ద్విసముట్ఠానా తిసముట్ఠానా చతుసముట్ఠానా నకుతోచిసముట్ఠానా అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నా చిత్తచేతసికా, తథా నవత్తబ్బా చ, వుత్తావసేసా చిత్తగోచరసఙ్ఖాతా ధమ్మాయేవ ధమ్మారమ్మణం. యే ¶ పన అనాపాథగతా రూపాదయోపి ధమ్మారమ్మణమిచ్చేవ వదన్తి తే ఇమినా సుత్తేన పటిక్ఖిపితబ్బా. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘ఇమేసం ¶ ఖో, ఆవుసో, పఞ్చన్నం ఇన్ద్రియానం నానావిసయానం నానాగోచరానం న అఞ్ఞమఞ్ఞస్స గోచరవిసయం పచ్చనుభోన్తానం మనో పటిసరణం మనో నేసం గోచరవిసయం పచ్చనుభోతీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౫౫).

ఏతేసఞ్హి రూపారమ్మణాదీని గోచరవిసయో నామ. తాని మనేన పచ్చనుభవియమానానిపి రూపారమ్మణాదీనియేవాతి అయమత్థో సిద్ధో హోతి. దిబ్బచక్ఖుఞాణాదీనఞ్చ రూపాదిఆరమ్మణత్తాపి అయమత్థో సిద్ధోయేవ హోతి. అనాపాథగతానేవ హి రూపారమ్మణాదీని దిబ్బచక్ఖుఆదీనం ఆరమ్మణాని, న చ తాని ధమ్మారమ్మణాని భవన్తీతి వుత్తనయేనేవ ఆరమ్మణవవత్థానం వేదితబ్బం.

తత్థ ఏకేకం ఆరమ్మణం ద్వీసు ద్వీసు ద్వారేసు ఆపాథమాగచ్ఛతి. రూపారమ్మణఞ్హి చక్ఖుపసాదం ఘట్టేత్వా తఙ్ఖణఞ్ఞేవ మనోద్వారే ఆపాథమాగచ్ఛతి; భవఙ్గచలనస్స పచ్చయో హోతీతి అత్థో. సద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బారమ్మణేసుపి ఏసేవ నయో. యథా హి సకుణో ఆకాసేనాగన్త్వా రుక్ఖగ్గే నిలీయమానోవ రుక్ఖసాఖఞ్చ ఘట్టేతి, ఛాయా చస్స పథవియం పటిహఞ్ఞతి సాఖాఘట్టనఛాయాఫరణాని అపుబ్బం అచరిమం ఏకక్ఖణేయేవ భవన్తి, ఏవం పచ్చుప్పన్నరూపాదీనం చక్ఖుపసాదాదిఘట్టనఞ్చ భవఙ్గచలనసమత్థతాయ మనోద్వారే ఆపాథగమనఞ్చ అపుబ్బం అచరిమం ఏకక్ఖణేయేవ ¶ హోతి. తతో భవఙ్గం విచ్ఛిన్దిత్వా చక్ఖుద్వారాదీసు ఉప్పన్నానం ఆవజ్జనాదీనం వోట్ఠబ్బనపరియోసానానం అనన్తరా తేసం ఆరమ్మణానం అఞ్ఞతరస్మిం ఇదం మహాచిత్తం ఉప్పజ్జతి.

సుద్ధమనోద్వారే పన పసాదఘట్టనకిచ్చం నత్థి. పకతియా దిట్ఠసుతఘాయితసాయితఫుట్ఠవసేనేవ ఏతాని ఆరమ్మణాని ఆపాథమాగచ్ఛన్తి. కథం? ఇధేకచ్చో కతసుధాకమ్మం హరితాలమనోసిలాదివణ్ణవిచిత్తం పగ్గహితనానప్పకారధజపటాకం మాలాదామవినద్ధం దీపమాలాపరిక్ఖిత్తం అతిమనోరమాయ సిరియా విరోచమానం అలఙ్కతపటియత్తం మహాచేతియం పదక్ఖిణం కత్వా సోళససు పాదపిట్ఠికాసు పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ఉల్లోకేన్తో బుద్ధారమ్మణం ¶ పీతిం గహేత్వా తిట్ఠతి. తస్స ఏవం చేతియం పస్సిత్వా బుద్ధారమ్మణం పీతిం నిబ్బత్తేత్వా అపరభాగే యత్థ కత్థచి గతస్స రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానేసు ¶ నిసిన్నస్స ఆవజ్జమానస్స అలఙ్కతపటియత్తం మహాచేతియం చక్ఖుద్వారే ఆపాథమాగతసదిసమేవ హోతి, పదక్ఖిణం కత్వా చేతియవన్దనకాలో వియ హోతి. ఏవం తావ దిట్ఠవసేన రూపారమ్మణం ఆపాథమాగచ్ఛతి.

మధురేన పన సరేన ధమ్మకథికస్స వా ధమ్మం కథేన్తస్స, సరభాణకస్స వా సరేన భణన్తస్స సద్దం సుత్వా అపరభాగే యత్థ కత్థచి నిసీదిత్వా ఆవజ్జమానస్స ధమ్మకథా వా సరభఞ్ఞం వా సోతద్వారే ఆపాథమాగతం వియ హోతి, సాధుకారం దత్వా సుణనకాలో వియ హోతి. ఏవం సుతవసేన సద్దారమ్మణం ఆపాథమాగచ్ఛతి.

సుగన్ధం పన గన్ధం వా మాలం వా లభిత్వా ఆసనే వా చేతియే వా గన్ధారమ్మణేన చిత్తేన పూజం కత్వా అపరభాగే యత్థ కత్థచి నిసీదిత్వా ఆవజ్జమానస్స తం గన్ధారమ్మణం ఘానద్వారే ఆపాథమాగతం వియ హోతి, పూజాకరణకాలో వియ హోతి. ఏవం ఘాయితవసేన గన్ధారమ్మణం ఆపాథమాగచ్ఛతి.

పణీతం పన ఖాదనీయం వా భోజనీయం వా సబ్రహ్మచారీహి సద్ధిం సంవిభజిత్వా పరిభుఞ్జిత్వా అపరభాగే యత్థ కత్థచి కుద్రూసకాదిభోజనం లభిత్వా ‘అసుకకాలే పణీతం భోజనం సబ్రహ్మచారీహి సద్ధిం సంవిభజిత్వా పరిభుత్త’న్తి ఆవజ్జమానస్స తం రసారమ్మణం జివ్హాద్వారే ఆపాథమాగతం వియ హోతి, పరిభుఞ్జనకాలో వియ హోతి. ఏవం సాయితవసేన రసారమ్మణం ఆపాథమాగచ్ఛతి.

ముదుకం ¶ పన సుఖసమ్ఫస్సం మఞ్చం వా పీఠం వా అత్థరణపాపురణం వా పరిభుఞ్జిత్వా అపరభాగే యత్థ కత్థచి దుక్ఖసేయ్యం కప్పేత్వా ‘అసుకకాలే మే ముదుకం మఞ్చపీఠం అత్థరణపావురణం పరిభుత్త’న్తి ఆవజ్జమానస్స తం ఫోట్ఠబ్బారమ్మణం కాయద్వారే ఆపాథమాగతం వియ హోతి. సుఖసమ్ఫస్సం వేదయితకాలో వియ హోతి. ఏవం ఫుట్ఠవసేన ఫోట్ఠబ్బారమ్మణం ఆపాథమాగచ్ఛతి. ఏవం సుద్ధమనోద్వారే పసాదఘట్టనకిచ్చం నత్థి. పకతియా దిట్ఠసుతఘాయితసాయితఫుట్ఠవసేనేవ ఏతాని ఆరమ్మణాని ఆపాథమాగచ్ఛన్తీతి వేదితబ్బాని.

ఇదాని ¶ పకతియా దిట్ఠాదీనం వసేన ఆపాథగమనే అయమపరోపి ¶ అట్ఠకథాముత్తకో నయో హోతి. దిట్ఠం సుతం ఉభయసమ్బన్ధన్తి ఇమే తావ దిట్ఠాదయో వేదితబ్బా. తత్థ ‘దిట్ఠం’ నామ పఞ్చద్వారవసేన గహితపుబ్బం. ‘సుత’న్తి పచ్చక్ఖతో అదిస్వా అనుస్సవవసేన గహితా రూపాదయోవ. తేహి ద్వీహిపి సమ్బన్ధం ‘ఉభయసమ్బన్ధం’ నామ. ఇతి ఇమేసమ్పి దిట్ఠాదీనం వసేన ఏతాని మనోద్వారే ఆపాథమాగచ్ఛన్తీతి వేదితబ్బాని. తత్థ దిట్ఠవసేన తావ ఆపాథగమనం హేట్ఠా పఞ్చహి నయేహి వుత్తమేవ.

ఏకచ్చో పన సుణాతి – ‘భగవతో పుఞ్ఞాతిసయనిబ్బత్తం ఏవరూపం నామ రూపం, అతిమధురో సద్దో, కిస్మిఞ్చి పదేసే కేసఞ్చి పుప్ఫానం అతిమనుఞ్ఞో గన్ధో, కేసఞ్చి ఫలానం అతిమధురో రసో, కేసఞ్చి పావురణాదీనం అతిసుఖో సమ్ఫస్సో’తి. తస్స, చక్ఖుపసాదాదిఘట్టనం వినా, సుతమత్తానేవ తాని మనోద్వారే ఆపాథమాగచ్ఛన్తి. అథస్స తం చిత్తం తస్మిం రూపే వా సద్దే వా పసాదవసేన గన్ధాదీసు అరియానం దాతుకామతావసేన అఞ్ఞేహి దిన్నేసు అనుమోదనావసేన వా పవత్తతి. ఏవం సుతవసేన ఏతాని మనోద్వారే ఆపాథమాగచ్ఛన్తి.

అపరేన పన యథావుత్తాని రూపాదీని దిట్ఠాని వా సుతాని వా హోన్తి. తస్స ‘ఈదిసం రూపం ఆయతిం ఉప్పజ్జనకబుద్ధస్సాపి భవిస్సతీ’తిఆదినా నయేన చక్ఖుపసాదాదిఘట్టనం వినా దిట్ఠసుతసమ్బన్ధేనేవ తాని మనోద్వారే ఆపాథమాగచ్ఛన్తి. అథస్స హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ తేసు అఞ్ఞతరారమ్మణం ఇదం మహాచిత్తం పవత్తతి. ఏవం ఉభయసమ్బన్ధవసేన ఏతాని మనోద్వారే ఆపాథమాగచ్ఛన్తి.

ఇదమ్పి చ ముఖమత్తమేవ. సద్ధారుచిఆకారపరివితక్కదిట్ఠినిజ్ఝానక్ఖన్తిఆదీనం పన వసేన ¶ విత్థారతో ఏతేసం మనోద్వారే ఆపాథగమనం వేదితబ్బమేవ. యస్మా పన ఏవం ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తాని భూతానిపి హోన్తి అభూతానిపి, తస్మా అయం నయో అట్ఠకథాయం న గహితో. ఏవం ఏకేకారమ్మణం జవనం ద్వీసు ద్వీసు ద్వారేసు ఉప్పజ్జతీతి వేదితబ్బం. రూపారమ్మణఞ్హి జవనం చక్ఖుద్వారేపి ఉప్పజ్జతి మనోద్వారేపి. సద్దాదిఆరమ్మణేసుపి ఏసేవ నయో.

తత్థ మనోద్వారే ఉప్పజ్జమానం రూపారమ్మణం జవనం దానమయం సీలమయం భావనామయన్తి తివిధం హోతి ¶ . తేసు ఏకేకం కాయకమ్మం వచీకమ్మం మనోకమ్మన్తి ¶ తివిధమేవ హోతి. సద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బధమ్మారమ్మణేసుపి ఏసేవ నయో.

తత్థ రూపం తావ ఆరమ్మణం కత్వా ఉప్పజ్జమానం ఏతం మహాకుసలచిత్తం నీలపీతలోహితోదాతవణ్ణేసు పుప్ఫవత్థధాతూసు అఞ్ఞతరం సుభనిమిత్తసఙ్ఖాతం ఇట్ఠం కన్తం మనాపం రజనీయం వణ్ణం ఆరమ్మణం కత్వా ఉప్పజ్జతి. నను చేతం ఇట్ఠారమ్మణం లోభస్స వత్థు? కథం ఏతం చిత్తం కుసలం నామ జాతన్తి? నియమితవసేన పరిణామితవసేన సముదాచారవసేన ఆభుజితవసేనాతి. యస్స హి ‘కుసలమేవ మయా కత్తబ్బ’న్తి కుసలకరణే చిత్తం నియమితం హోతి, అకుసలప్పవత్తితో నివత్తేత్వా కుసలకరణేయేవ పరిణామితం, అభిణ్హకరణేన కుసలసముదాచారేనేవ సముదాచరితం, పతిరూపదేసవాససప్పురిసూపనిస్సయసద్ధమ్మసవనపుబ్బేకతపుఞ్ఞతాదీహి చ ఉపనిస్సయేహి యోనిసో చ ఆభోగో పవత్తతి, తస్స ఇమినా నియమితవసేన పరిణామితవసేన సముదాచారవసేన ఆభుజితవసేన చ కుసలం నామ జాతం హోతి.

ఆరమ్మణవసేన పనేత్థ సోమనస్ససహగతభావో వేదితబ్బో. ఇట్ఠారమ్మణస్మిఞ్హి ఉప్పన్నత్తా ఏతం సోమనస్ససహగతం జాతం. సద్ధాబహులతాదీనిపేత్థ కారణానియేవ. అస్సద్ధానఞ్హి మిచ్ఛాదిట్ఠీనఞ్చ ఏకన్తఇట్ఠారమ్మణభూతం తథాగతరూపమ్పి దిస్వా సోమనస్సం నుప్పజ్జతి. యే చ కుసలప్పవత్తియం ఆనిసంసం న పస్సన్తి తేసం పరేహి ఉస్సాహితానం కుసలం కరోన్తానమ్పి సోమనస్సం నుప్పజ్జతి. తస్మా సద్ధాబహులతా విసుద్ధదిట్ఠితా ఆనిసంసదస్సావితాతి. ఏవమ్పేత్థ సోమనస్ససహగతభావో వేదితబ్బో. అపిచ ఏకాదసధమ్మా పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ సంవత్తన్తి – బుద్ధానుస్సతి ధమ్మానుస్సతి సఙ్ఘానుస్సతి సీలానుస్సతి చాగానుస్సతి దేవతానుస్సతి ఉపసమానుస్సతి లూఖపుగ్గలపరివజ్జనతా సినిద్ధపుగ్గలసేవనతా పసాదనీయసుత్తన్తపచ్చవేక్ఖణతా తదధిముత్తతాతి ¶ . ఇమేహిపి ¶ కారణేహేత్థ సోమనస్ససహగతభావో వేదితబ్బో. ఇమేసం పన విత్థారో బోజ్ఝఙ్గవిభఙ్గే (విభ. అట్ఠ. ౩౬౭ బోజ్ఝఙ్గపబ్బవణ్ణనా, ౪౬౮-౪౬౯) ఆవి భవిస్సతి.

కమ్మతో, ఉపపత్తితో, ఇన్ద్రియపరిపాకతో, కిలేసదూరీభావతోతి ఇమేహి పనేత్థ కారణేహి ఞాణసమ్పయుత్తతా వేదితబ్బా. యో హి పరేసం ¶ ధమ్మం దేసేతి అనవజ్జాని సిప్పాయతనకమ్మాయతనవిజ్జాట్ఠానాని సిక్ఖాపేతి ధమ్మకథికం సక్కారం కత్వా ధమ్మం కథాపేతి, ‘ఆయతిం పఞ్ఞవా భవిస్సామీ’తి పత్థనం పట్ఠపేత్వా నానప్పకారం దానం దేతి, తస్స ఏవరూపం కమ్మం ఉపనిస్సాయ కుసలం ఉప్పజ్జమానం ఞాణసమ్పయుత్తం ఉప్పజ్జతి. అబ్యాపజ్జే లోకే ఉప్పన్నస్స వాపి ‘‘తస్స తత్థ సుఖినో ధమ్మపదా పిలవన్తి… దన్ధో, భిక్ఖవే, సతుప్పాదో, అథ సో సత్తో ఖిప్పంయేవ విసేసగామీ హోతీ’’తి (అ. ని. ౪.౧౯౧) ఇమినా నయేన ఉపపత్తిం నిస్సాయపి ఉప్పజ్జమానం కుసలం ఞాణసమ్పయుత్తం ఉప్పజ్జతి. తథా ఇన్ద్రియపరిపాకం ఉపగతానం పఞ్ఞాదసకప్పత్తానం ఇన్ద్రియపరిపాకం నిస్సాయపి కుసలం ఉప్పజ్జమానం ఞాణసమ్పయుత్తం ఉప్పజ్జతి. యేహి పన కిలేసా విక్ఖమ్భితా తేసం కిలేసదూరీభావం నిస్సాయపి ఉప్పజ్జమానం కుసలం ఞాణసమ్పయుత్తం ఉప్పజ్జతి. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘యోగా వే జాయతీ భూరి, అయోగా భూరిసఙ్ఖయో’’తి (ధ. ప. ౨౮౨).

ఏవం కమ్మతో ఉపపత్తితో ఇన్ద్రియపరిపాకతో కిలేసదూరీభావతోతి ఇమేహి కారణేహి ఞాణసమ్పయుత్తతా వేదితబ్బా.

అపిచ సత్త ధమ్మా ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ సంవత్తన్తి – పరిపుచ్ఛకతా, వత్థువిసదకిరియా, ఇన్ద్రియసమత్తపటిపాదనా, దుప్పఞ్ఞపుగ్గలపరివజ్జనా, పఞ్ఞవన్తపుగ్గలసేవనా, గమ్భీరఞాణచరియపచ్చవేక్ఖణా, తదధిముత్తతాతి. ఇమేహిపి కారణేహి ఞాణసమ్పయుత్తతా వేదితబ్బా. ఇమేసం పన విత్థారో బోజ్ఝఙ్గవిభఙ్గే (విభ. అట్ఠ. ౩౬౭ బోజ్ఝఙ్గపబ్బవణ్ణనా) ఆవి భవిస్సతి.

ఏవం ఞాణసమ్పయుత్తం హుత్వా ఉప్పన్నఞ్చేతం అసఙ్ఖారేన ¶ అప్పయోగేన అనుపాయచిన్తనాయ ఉప్పన్నత్తా ¶ అసఙ్ఖారం నామ జాతం. తయిదం రజనీయవణ్ణారమ్మణం హుత్వా ఉప్పజ్జమానమేవ తివిధేన నియమేన ఉప్పజ్జతి – దానమయం వా హోతి, సీలమయం వా, భావనామయం వా.

కథం? యదా హి నీలపీతలోహితోదాతేసు పుప్ఫాదీసు అఞ్ఞతరం లభిత్వా వణ్ణవసేన ఆభుజిత్వా ‘వణ్ణదానం మయ్హ’న్తి బుద్ధరతనాదీని పూజేతి, తదా దానమయం హోతి. తత్రిదం వత్థు – భణ్డాగారికసఙ్ఘమిత్తో కిర ఏకం సువణ్ణఖచితం వత్థం లభిత్వా ఇదమ్పి వత్థం సువణ్ణవణ్ణం, సమ్మాసమ్బుద్ధోపి సువణ్ణవణ్ణో, సువణ్ణవణ్ణం వత్థం సువణ్ణవణ్ణస్సేవ అనుచ్ఛవికం, అమ్హాకఞ్చ వణ్ణదానం భవిస్సతీతి మహాచేతియే ఆరోపేసి. ఏవరూపే ¶ కాలే దానమయం హోతీతి వేదితబ్బం. యదా పన తథారూపమేవ దేయ్యధమ్మం లభిత్వా ‘మయ్హం కులవంసో, కులతన్తి కులప్పవేణీ ఏసా, కులవత్తం ఏత’న్తి బుద్ధరతనాదీని పూజేతి తదా సీలమయం హోతి. యదా పన తాదిసేనేవ వత్థునా రతనత్తయస్స పూజం కత్వా ‘అయం వణ్ణో ఖయం గచ్ఛిస్సతి, వయం గచ్ఛిస్సతీ’తి ఖయవయం పట్ఠపేతి, తదా భావనామయం హోతి.

దానమయం పన హుత్వా వత్తమానమ్పి యదా తీణి రతనాని సహత్థేన పూజేన్తస్స పవత్తత్తి, తదా కాయకమ్మం హోతి. యదా తీణి రతనాని పూజేన్తో పుత్తదారదాసకమ్మకరపోరిసాదయోపి ఆణాపేత్వా పూజాపేతి తదా వచీకమ్మం హోతి. యదా తదేవ వుత్తప్పకారం విజ్జమానకవత్థుం ఆరబ్భ వణ్ణదానం దస్సామీతి చిన్తేతి తదా మనోకమ్మం హోతి. వినయపరియాయం పత్వా హి ‘దస్సామి కరిస్సామీ’తి వాచా భిన్నా హోతీతి (పారా. ౬౫౯) ఇమినా లక్ఖణేన దానం నామ హోతి. అభిధమ్మపరియాయం పత్వా పన విజ్జమానకవత్థుం ఆరబ్భ ‘దస్సామీ’తి మనసా చిన్తితకాలతో పట్ఠాయ కుసలం హోతి. అపరభాగే కాయేన వా వాచాయ వా కత్తబ్బం కరిస్సతీతి వుత్తం. ఏవం దానమయం కాయవచీమనోకమ్మవసేనేవ తివిధం హోతి.

యదా పన తం వుత్తప్పకారం వత్థుం లభిత్వా కులవంసాదివసేన సహత్థా రతనత్తయం పూజేతి తదా సీలమయం కాయకమ్మం హోతి. యదా కులవంసాదివసేనేవ పుత్తదారాదయో ఆణాపేత్వా పూజాపేతి తదా వచీకమ్మం హోతి. యదా ¶ ‘మయ్హం కులవంసో, కులతన్తి కులప్పవేణీ ఏసా, కులవత్తమేత’న్తి విజ్జమానకవత్థుం ఆరబ్భ ‘వణ్ణదానం దస్సామీ’తి చిన్తేతి తదా మనోకమ్మం హోతి. ఏవం సీలమయం కాయవచీమనోకమ్మవసేన తివిధం హోతి.

యదా ¶ పన తం వుత్తప్పకారం వత్థుం లభిత్వా తీణి రతనాని పూజేత్వా చఙ్కమన్తో ఖయవయం పట్ఠపేతి తదా భావనామయం కాయకమ్మం హోతి. వాచాయ సమ్మసనం పట్ఠపేన్తస్స వచీకమ్మం హోతి, కాయఙ్గవాచఙ్గాని అచోపేత్వా మనసావ సమ్మసనం పట్ఠపేన్తస్స మనోకమ్మం హోతి. ఏవం భావనామయం కాయవచీమనోకమ్మవసేన తివిధం హోతి. ఏవమేతం రూపారమ్మణం కుసలం తివిధపుఞ్ఞకిరియవత్థువసేన నవహి కమ్మద్వారేహి భాజేత్వా దస్సేసి ధమ్మరాజా. సద్దారమ్మణాదీసుపి ఏసేవ నయో.

భేరిసద్దాదీసు ¶ హి రజనీయసద్దం ఆరమ్మణం కత్వా హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ తీహి నియమేహేతం కుసలం ఉప్పజ్జతి. తత్థ సద్దం కన్దమూలం వియ ఉప్పాటేత్వా నీలుప్పలహత్థకం వియ చ హత్థే ఠపేత్వా దాతుం నామ న సక్కా, సవత్థుకం పన కత్వా దేన్తో సద్దదానం దేతి నామ. తస్మా యదా ‘సద్దదానం దస్సామీ’తి భేరిముదిఙ్గాదీసు అఞ్ఞతరతూరియేన తిణ్ణం రతనానం ఉపహారం కరోతి, ‘సద్దదానం మే’తి భేరిఆదీని ఠపాపేతి, ధమ్మకథికభిక్ఖూనం సరభేసజ్జతేలఫాణితాదీని దేతి, ధమ్మసవనం ఘోసేతి, సరభఞ్ఞం భణతి, ధమ్మకథం కథేతి, ఉపనిసిన్నకకథం అనుమోదనకథం కరోతి, తదా దానమయంయేవ హోతి. యదా ఏతదేవ విధానం కులవంసాదివసేన వత్తవసేన కరోతి తదా సీలమయం హోతి. యదా సబ్బమ్పేతం కత్వా అయం ఏత్తకో సద్దో బ్రహ్మలోకప్పమాణోపి హుత్వా ‘ఖయం గమిస్సతి, వయం గమిస్సతీ’తి సమ్మసనం పట్ఠపేతి తదా భావనామయం హోతి.

తత్థ దానమయం తావ యదా భేరిఆదీని గహేత్వా సహత్థా ఉపహారం కరోతి, నిచ్చుపహారత్థాయ ఠపేన్తోపి సహత్థా ఠపేతి, ‘సద్దదానం మే’తి ధమ్మసవనం ఘోసేతుం గచ్ఛతి, ధమ్మకథం సరభఞ్ఞం కాతుం వా గచ్ఛతి, తదా కాయకమ్మం హోతి. యదా ‘గచ్ఛథ, తాతా, అమ్హాకం సద్దదానం తిణ్ణం రతనానం ¶ ఉపహారం కరోథా’తి ఆణాపేతి, ‘సద్దదానం మే’తి చేతియఙ్గణేసు ‘ఇమం భేరిం, ఇమం ముదిఙ్గం ఠపేథా’తి ఆణాపేతి, సయమేవ ధమ్మసవనం ఘోసేతి, ధమ్మకథం కథేతి, సరభఞ్ఞం భణతి, తదా వచీకమ్మం హోతి. యదా కాయఙ్గవాచఙ్గాని అచోపేత్వా ‘సద్దదానం దస్సామీ’తి విజ్జమానకవత్థుం మనసా పరిచ్చజతి, తదా మనోకమ్మం హోతి.

సీలమయమ్పి ‘సద్దదానం నామ మయ్హం కులవంసో కులతన్తి కులప్పవేణీ’తి భేరిఆదీహి సహత్థా ఉపహారం కరోన్తస్స, భేరిఆదీని సహత్థా చేతియఙ్గణాదీసు ఠపేన్తస్స, ధమ్మకథికానం సరభేసజ్జం సహత్థా దదన్తస్స, వత్తసీసేన ధమ్మసవనఘోసనధమ్మకథాకథనసరభఞ్ఞభణనత్థాయ చ గచ్ఛన్తస్స కాయకమ్మం హోతి. ‘సద్దదానం నామ అమ్హాకం కులవంసో కులతన్తి కులప్పవేణీ, గచ్ఛథ ¶ , తాతా, బుద్ధరతనాదీనం ఉపహారం కరోథా’తి ఆణాపేన్తస్స కులవంసవసేనేవ అత్తనా ధమ్మకథం వా సరభఞ్ఞం వా కరోన్తస్స చ వచీకమ్మం హోతి. ‘సద్దదానం నామ మయ్హం కులవంసో ¶ సద్దదానం దస్సామీ’తి కాయఙ్గవాచఙ్గాని అచోపేత్వా మనసావ విజ్జమానకవత్థుం పరిచ్చజన్తస్స మనోకమ్మం హోతి.

భావనామయమ్పి యదా చఙ్కమన్తో సద్దే ఖయవయం పట్ఠపేతి తదా కాయకమ్మం హోతి. కాయఙ్గం పన అచోపేత్వా వాచాయ సమ్మసన్తస్స వచీకమ్మం హోతి. కాయఙ్గవాచఙ్గం అచోపేత్వా మనసావ సద్దాయతనం సమ్మసన్తస్స మనోకమ్మం హోతి. ఏవం సద్దారమ్మణమ్పి కుసలం తివిధపుఞ్ఞకిరియవత్థువసేన నవహి కమ్మద్వారేహి భాజేత్వా దస్సేసి ధమ్మరాజా.

మూలగన్ధాదీసుపి రజనీయగన్ధం ఆరమ్మణం కత్వా హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ తీహి నియమేహేతం కుసలం ఉప్పజ్జతి. తత్థ యదా మూలగన్ధాదీసు యంకిఞ్చి గన్ధం లభిత్వా గన్ధవసేన ఆభుజిత్వా ‘గన్ధదానం మయ్హ’న్తి బుద్ధరతనాదీని పూజేతి, తదా దానమయం హోతీతి సబ్బం వణ్ణదానే వుత్తనయేనేవ విత్థారతో వేదితబ్బం. ఏవం గన్ధారమ్మణమ్పి కుసలం తివిధపుఞ్ఞకిరియవత్థువసేన నవహి కమ్మద్వారేహి భాజేత్వా దస్సేసి ధమ్మరాజా.

మూలరసాదీసు పన రజనీయరసం ఆరమ్మణం కత్వా హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ తీహి నియమేహేతం కుసలం ఉప్పజ్జతి. తత్థ యదా మూలరసాదీసు యంకిఞ్చి రజనీయం రసవత్థుం లభిత్వా ¶ రసవసేన ఆభుజిత్వా ‘రసదానం మయ్హ’న్తి దేతి పరిచ్చజతి, తదా దానమయం హోతీతి సబ్బం వణ్ణదానే వుత్తనయేనేవ విత్థారతో వేదితబ్బం. సీలమయే పనేత్థ ‘సఙ్ఘస్స అదత్వా పరిభుఞ్జనం నామ అమ్హాకం న ఆచిణ్ణ’న్తి ద్వాదసన్నం భిక్ఖుసహస్సానం దాపేత్వా సాదురసం పరిభుత్తస్స దుట్ఠగామణిఅభయరఞ్ఞో వత్థుం ఆదిం కత్వా మహాఅట్ఠకథాయం వత్థూని ఆగతాని. అయమేవ విసేసో. ఏవం రసారమ్మణమ్పి కుసలం తివిధపుఞ్ఞకిరియవత్థువసేన నవహి కమ్మద్వారేహి భాజేత్వా దస్సేసి ధమ్మరాజా.

ఫోట్ఠబ్బారమ్మణేపి పథవీధాతు తేజోధాతు వాయోధాతూతి తీణి మహాభూతాని ఫోట్ఠబ్బారమ్మణం నామ. ఇమస్మిం ఠానే ఏతేసం వసేన యోజనం అకత్వా మఞ్చపీఠాదివసేన కాతబ్బా. యదా హి మఞ్చపీఠాదీసు యంకిఞ్చి రజనీయం ఫోట్ఠబ్బవత్థుం లభిత్వా ఫోట్ఠబ్బవసేన ఆభుజిత్వా ‘ఫోట్ఠబ్బదానం ¶ మయ్హ’న్తి దేతి పరిచ్చజతి, తదా దానమయం హోతీతి సబ్బం వణ్ణదానే వుత్తనయేనేవ విత్థారతో వేదితబ్బం. ఏవం ఫోట్ఠబ్బారమ్మణమ్పి కుసలం తివిధపుఞ్ఞకిరియవత్థువసేన నవహి కమ్మద్వారేహి భాజేత్వా దస్సేసి ధమ్మరాజా.

ధమ్మారమ్మణే ¶ ఛ అజ్ఝత్తికాని ఆయతనాని, తీణి లక్ఖణాని, తయో అరూపినో ఖన్ధా, పన్నరస సుఖుమరూపాని, నిబ్బానపఞ్ఞత్తీతి ఇమే ధమ్మాయతనే పరియాపన్నా చ, అపరియాపన్నా చ, ధమ్మా ధమ్మారమ్మణం నామ. ఇమస్మిం పన ఠానే ఏతేసం వసేన యోజనం అకత్వా ఓజదానపానదానజీవితదానవసేన కాతబ్బా. ఓజాదీసు హి రజనీయం ధమ్మారమ్మణం ఆరమ్మణం కత్వా హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ తీహి నియమేహేతం కుసలం ఉప్పజ్జతి.

తత్థ యదా ‘ఓజదానం మయ్హ’న్తి సప్పినవనీతాదీని దేతి, పానదానన్తి అట్ఠ పానాని దేతి, జీవితదానన్తి సలాకభత్తసఙ్ఘభత్తాదీని దేతి, అఫాసుకానం భిక్ఖూనం భేసజ్జం దేతి, వేజ్జం పచ్చుపట్ఠాపేతి, జాలం ఫాలాపేతి, కుమీనం విద్ధంసాపేతి, సకుణపఞ్జరం విద్ధంసాపేతి, బన్ధనమోక్ఖం కారాపేతి, మాఘాతభేరిం చరాపేతి, అఞ్ఞానిపి జీవితపరిత్తాణత్థం ఏవరూపాని కమ్మాని కరోతి తదా దానమయం హోతి. యదా పన ‘ఓజదానపానదానజీవితదానాని మయ్హం కులవంసో కులతన్తి కులప్పవేణీ’తి వత్తసీసేన ఓజదానాదీని పవత్తేతి తదా సీలమయం హోతి. యదా ధమ్మారమ్మణస్మిం ఖయవయం పట్ఠపేతి తదా ¶ భావనామయం హోతి.

దానమయం పన హుత్వా పవత్తమానమ్పి యదా ఓజదానపానదానజీవితదానాని సహత్థా దేతి, తదా కాయకమ్మం హోతి. యదా పుత్తదారాదయో ఆణాపేత్వా దాపేతి, తదా వచీకమ్మం హోతి. యదా కాయఙ్గవాచఙ్గాని అచోపేత్వా ఓజదానపానదానజీవితదానవసేన విజ్జమానకవత్థుం ‘దస్సామీ’తి మనసా చిన్తేతి, తదా మనోకమ్మం హోతి.

యదా పన వుత్తప్పకారం విజ్జమానకవత్థుం కులవంసాదివసేన సహత్థా దేతి, తదా సీలమయం కాయకమ్మం హోతి. యదా కులవంసాదివసేనేవ పుత్తదారాదయో ఆణాపేత్వా దాపేతి, తదా వచీకమ్మం హోతి. యదా కులవంసాదివసేనేవ వుత్తప్పకారం విజ్జమానకవత్థుం ‘దస్సామీ’తి మనసావ చిన్తేతి, తదా మనోకమ్మం హోతి.

చఙ్కమిత్వా ¶ ధమ్మారమ్మణే ఖయవయం పట్ఠపేన్తస్స పన భావనామయం కాయకమ్మం హోతి. కాయఙ్గం అచోపేత్వా వాచాయ ఖయవయం పట్ఠపేన్తస్స వచీకమ్మం హోతి. కాయఙ్గవాచఙ్గాని అచోపేత్వా మనసావ ధమ్మారమ్మణే ఖయవయం ¶ పట్ఠపేన్తస్స మనోకమ్మం హోతి. ఏవం భావనామయం కాయవచీమనోకమ్మవసేన తివిధం హోతి. ఏవమేతం ధమ్మారమ్మణమ్పి కుసలం తివిధపుఞ్ఞకిరియవత్థువసేన నవహి కమ్మద్వారేహి భాజేత్వా దస్సేసి ధమ్మరాజా.

ఏవమిదం చిత్తం నానావత్థూసు నానారమ్మణవసేన దీపితం. ఇదం పన ఏకవత్థుస్మిమ్పి నానారమ్మణవసేన లబ్భతియేవ. కథం? చతూసు హి పచ్చయేసు చీవరే ఛ ఆరమ్మణాని లబ్భన్తి – నవరత్తస్స హి చీవరస్స వణ్ణో మనాపో హోతి దస్సనీయో, ఇదం వణ్ణారమ్మణం. పరిభోగకాలే పటపటసద్దం కరోతి, ఇదం సద్దారమ్మణం. యో తత్థ కాళకచ్ఛకాదిగన్ధో, ఇదం గన్ధారమ్మణం. రసారమ్మణం పన పరిభోగరసవసేన కథితం. యా తత్థ సుఖసమ్ఫస్సతా, ఇదం ఫోట్ఠబ్బారమ్మణం. చీవరం పటిచ్చ ఉప్పన్నా సుఖా వేదనా, ధమ్మారమ్మణం. పిణ్డపాతే రసారమ్మణం నిప్పరియాయేనేవ లబ్భతి. ఏవం చతూసు పచ్చయేసు నానారమ్మణవసేన యోజనం కత్వా దానమయాదిభేదో వేదితబ్బో.

ఇమస్స పన చిత్తస్స ఆరమ్మణమేవ నిబద్ధం, వినా ఆరమ్మణేన అనుప్పజ్జనతో. ద్వారం పన అనిబద్ధం. కస్మా? కమ్మస్స అనిబద్ధత్తా. కమ్మస్మిఞ్హి అనిబద్ధే ద్వారమ్పి అనిబద్ధమేవ హోతి.

ఇమస్స పనత్థస్స ¶ పకాసనత్థం ఇమస్మిం ఠానే మహాఅట్ఠకథాయం ద్వారకథా కథితా. తత్థ తీణి కమ్మాని, తీణి కమ్మద్వారాని, పఞ్చ విఞ్ఞాణాని, పఞ్చ విఞ్ఞాణద్వారాని, ఛ ఫస్సా, ఛ ఫస్సద్వారాని, అట్ఠ అసంవరా, అట్ఠ అసంవరద్వారాని, అట్ఠ సంవరా, అట్ఠ సంవరద్వారాని, దస కుసలకమ్మపథా, దస అకుసలకమ్మపథాతి, ఇదం ఏత్తకం ద్వారకథాయ మాతికాఠపనం నామ.

తత్థ ¶ కిఞ్చాపి తీణి కమ్మాని పఠమం వుత్తాని, తాని పన ఠపేత్వా ఆదితో తావ తీణి కమ్మద్వారాని భాజేత్వా దస్సితాని. కతమాని తీణి? కాయకమ్మద్వారం, వచీకమ్మద్వారం, మనోకమ్మద్వారన్తి.

తత్థ ¶ చతుబ్బిధో కాయో – ఉపాదిన్నకో, ఆహారసముట్ఠానో, ఉతుసముట్ఠానో, చిత్తసముట్ఠానోతి. తత్థ చక్ఖాయతనాదీని జీవితిన్ద్రియపరియన్తాని అట్ఠ కమ్మసముట్ఠానరూపానిపి, కమ్మసముట్ఠానానేవ చతస్సో ధాతుయో వణ్ణో గన్ధో రసో ఓజాతి అట్ఠ ఉపాదిన్నకకాయో నామ. తానేవ అట్ఠ ఆహారజాని ఆహారసముట్ఠానికకాయో నామ. అట్ఠ ఉతుజాని ఉతుసముట్ఠానికకాయో నామ. అట్ఠ చిత్తజాని చిత్తసముట్ఠానికకాయో నామ.

తేసు కాయకమ్మద్వారన్తి నేవ ఉపాదిన్నకకాయస్స నామం న ఇతరేసం. చిత్తసముట్ఠానేసు పన అట్ఠసు రూపేసు ఏకా విఞ్ఞత్తి అత్థి, ఇదం కాయకమ్మద్వారం నామ. యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘కతమం తం రూపం కాయవిఞ్ఞత్తి? యా కుసలచిత్తస్స వా, అకుసలచిత్తస్స వా, అబ్యాకతచిత్తస్స వా, అభిక్కమన్తస్స వా పటిక్కమన్తస్స వా, ఆలోకేన్తస్స వా విలోకేన్తస్స వా, సమిఞ్జేన్తస్స వా పసారేన్తస్స వా, కాయస్స థమ్భనా సన్థమ్భనా సన్థమ్భితత్తం, విఞ్ఞత్తి విఞ్ఞాపనా విఞ్ఞాపితత్తం, ఇదం తం రూపం కాయవిఞ్ఞత్తీ’’తి (ధ. స. ౭౨౦). ‘అభిక్కమిస్సామి పటిక్కమిస్సామీ’తి హి చిత్తం ఉప్పజ్జమానం రూపం సముట్ఠాపేతి. తత్థ యా పథవీధాతు ఆపోధాతు తేజోధాతు వాయోధాతు తన్నిస్సితో వణ్ణో గన్ధో రసో ఓజాతి ఇమేసం అట్ఠన్నం రూపకలాపానం అబ్భన్తరే చిత్తసముట్ఠానా వాయోధాతు, సా అత్తనా సహజాతం రూపకాయం సన్థమ్భేతి సన్ధారేతి చాలేతి అభిక్కమాపేతి పటిక్కమాపేతి.

తత్థ ఏకావజ్జనవీథియం సత్తసు జవనేసు పఠమచిత్తసముట్ఠితా వాయోధాతు ¶ అత్తనా సహజాతం రూపకాయం సన్థమ్భేతుం సన్ధారేతుం సక్కోతి, అపరాపరం పన చాలేతుం న సక్కోతి. దుతియాదీసుపి ఏసేవ నయో. సత్తమచిత్తేన పన సముట్ఠితా వాయోధాతు హేట్ఠా ఛహి చిత్తేహి సముట్ఠితం వాయోధాతుం ఉపత్థమ్భనపచ్చయం లభిత్వా అత్తనా సహజాతం రూపకాయం సన్థమ్భేతుం సన్ధారేతుం చాలేతుం అభిక్కమాపేతుం పటిక్కమాపేతుం ఆలోకాపేతుం విలోకాపేతుం సమ్మిఞ్జాపేతుం పసారాపేతుం సక్కోతి. తేన గమనం నామ జాయతి, ఆగమనం నామ జాయతి, గమనాగమనం నామ జాయతి. ‘యోజనం గతో దసయోజనం గతో’తి వత్తబ్బతం ఆపజ్జాపేతి.

యథా ¶ ¶ హి సత్తహి యుగేహి ఆకడ్ఢితబ్బే సకటే పఠమయుగే యుత్తగోణా యుగం తావ సన్థమ్భేతుం సన్ధారేతుం సక్కోన్తి, చక్కం పన నపవట్టేన్తి; దుతియాదీసుపి ఏసేవ నయో; సత్తమయుగే పన గోణే యోజేత్వా యదా ఛేకో సారథి ధురే నిసీదిత్వా యోత్తాని ఆదాయ సబ్బపురిమతో పట్ఠాయ పతోదలట్ఠియా గోణే ఆకోటేతి, తదా సబ్బేవ ఏకబలా హుత్వా ధురఞ్చ సన్ధారేన్తి చక్కాని చ పవట్టేన్తి. ‘సకటం గహేత్వా దసయోజనం వీసతియోజనం గతా’తి వత్తబ్బతం ఆపాదేన్తి – ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం.

తత్థ యో చిత్తసముట్ఠానికకాయో న సో విఞ్ఞత్తి, చిత్తసముట్ఠానాయ పన వాయోధాతుయా సహజాతం రూపకాయం సన్థమ్భేతుం సన్ధారేతుం చాలేతుం పచ్చయో భవితుం సమత్థో ఏకో ఆకారవికారో అత్థి, అయం విఞ్ఞత్తి నామ. సా అట్ఠ రూపాని వియ న చిత్తసముట్ఠానా. యథా పన అనిచ్చాదిభేదానం ధమ్మానం జరామరణత్తా, ‘‘జరామరణం, భిక్ఖవే, అనిచ్చం సఙ్ఖత’’న్తిఆది (సం. ని. ౨.౨౦) వుత్తం, ఏవం చిత్తసముట్ఠానానం రూపానం విఞ్ఞత్తితాయ సాపి చిత్తసముట్ఠానా నామ హోతి.

విఞ్ఞాపనత్తా పనేసా విఞ్ఞత్తీతి వుచ్చతి. కిం విఞ్ఞాపేతీతి? ఏకం కాయికకరణం. చక్ఖుపథస్మిఞ్హి ఠితో హత్థం వా పాదం వా ఉక్ఖిపతి, సీసం వా భముకం వా చాలేతి, అయం హత్థాదీనం ఆకారో చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యో హోతి. విఞ్ఞత్తి పన న చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యా మనోవిఞ్ఞేయ్యా ఏవ. చక్ఖునా హి హత్థవికారాదివసేన విప్ఫన్దమానం వణ్ణారమ్మణమేవ పస్సతి. విఞ్ఞత్తిం పన మనోద్వారికచిత్తేన చిన్తేత్వా ‘ఇదఞ్చిదఞ్చ ఏస కారేతి మఞ్ఞే’తి జానాతి.

యథా హి అరఞ్ఞే నిదాఘసమయే ఉదకట్ఠానే మనుస్సా ‘ఇమాయ సఞ్ఞాయ ఇధ ఉదకస్స అత్థిభావం జానిస్సన్తీ’తి రుక్ఖగ్గే తాలపణ్ణాదీని బన్ధాపేన్తి, సురాపానద్వారే ధజం ఉస్సాపేన్తి, ఉచ్చం వా ¶ పన రుక్ఖం వాతో పహరిత్వా చాలేతి, అన్తోఉదకే మచ్ఛే చలన్తే ఉపరి బుబ్బుళకాని ఉట్ఠహన్తి, మహోఘస్స గతమగ్గపరియన్తే తిణపణ్ణకసటం ఉస్సారితం హోతి. తత్థ తాలపణ్ణధజసాఖాచలనబుబ్బుళకతిణపణ్ణకసటే దిస్వా యథా చక్ఖునా అదిట్ఠమ్పి ‘ఏత్థ ఉదకం భవిస్సతి, సురా భవిస్సతి, అయం రుక్ఖో వాతేన పహతో భవిస్సతి, అన్తోఉదకే మచ్ఛో భవిస్సతి, ఏత్తకం ¶ ఠానం అజ్ఝోత్థరిత్వా ఓఘో గతో భవిస్సతీ’తి మనోవిఞ్ఞాణేన జానాతి, ఏవమేవ విఞ్ఞత్తిపి న చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యా మనోవిఞ్ఞేయ్యావ. చక్ఖునా హి హత్థవికారాదివసేన ¶ విప్ఫన్దమానం వణ్ణారమ్మణమేవ పస్సతి. విఞ్ఞత్తిం పన మనోద్వారికచిత్తేన చిన్తేత్వా ‘ఇదఞ్చిదఞ్చ ఏస కారేతి మఞ్ఞే’తి జానాతి.

న కేవలఞ్చేసా విఞ్ఞాపనతోవ విఞ్ఞత్తి నామ. విఞ్ఞేయ్యతోపి పన విఞ్ఞత్తియేవ నామ. అయఞ్హి పరేసం అన్తమసో తిరచ్ఛానగతానమ్పి పాకటా హోతి. తత్థ తత్థ సన్నిపతితా హి సోణసిఙ్గాలకాకగోణాదయో దణ్డం వా లేడ్డుం వా గహేత్వా పహరణాకారే దస్సితే ‘అయం నో పహరితుకామో’తి ఞత్వా యేన వా తేన వా పలాయన్తి. పాకారకుట్టాదిఅన్తరికస్స పన పరస్స అపాకటకాలోపి అత్థి. కిఞ్చాపి తస్మిం ఖణే అపాకటా సమ్ముఖీభూతానం పన పాకటత్తా విఞ్ఞత్తియేవ నామ హోతి.

చిత్తసముట్ఠానికే పన కాయే చలన్తే తిసముట్ఠానికో చలతి న చలతీతి? సోపి తథేవ చలతి. తంగతికో తదనువత్తకోవ హోతి. యథా హి ఉదకే గచ్ఛన్తే ఉదకే పతితాని సుక్ఖదణ్డకతిణపణ్ణాదీనిపి ఉదకగతికానేవ భవన్తి, తస్మిం గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తి, తిట్ఠన్తే తిట్ఠన్తి – ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం. ఏవమేసా చిత్తసముట్ఠానేసు రూపేసు విఞ్ఞత్తి కాయకమ్మద్వారం నామాతి వేదితబ్బా.

యా పన తస్మిం ద్వారే సిద్ధా చేతనా యాయ పాణం హనతి, అదిన్నం ఆదియతి, మిచ్ఛాచారం చరతి, పాణాతిపాతాదీహి విరమతి, ఇదం కాయకమ్మం నామ. ఏవం పరవాదిమ్హి సతి కాయో ద్వారం, తమ్హి ద్వారే సిద్ధా చేతనా కాయకమ్మం ‘కుసలం వా అకుసలం వా’తి ఠపేతబ్బం. పరవాదిమ్హి పన అసతి ‘అబ్యాకతం వా’తి తికం పూరేత్వావ ఠపేతబ్బం. తత్థ యథా నగరద్వారం కతట్ఠానేయేవ తిట్ఠతి, అఙ్గులమత్తమ్పి అపరాపరం న సఙ్కమతి, తేన తేన పన ద్వారేన మహాజనో సఞ్చరతి, ఏవమేవ ద్వారే ద్వారం న సఞ్చరతి, కమ్మం పన తస్మిం తస్మిం ద్వారే ఉప్పజ్జనతో చరతి. తేనాహు పోరాణా –

ద్వారే చరన్తి కమ్మాని, న ద్వారా ద్వారచారినో;

తస్మా ద్వారేహి కమ్మాని, అఞ్ఞమఞ్ఞం వవత్థితాతి.

తత్థ ¶ ¶ కమ్మేనాపి ద్వారం నామం లభతి, ద్వారేనాపి కమ్మం. యథా హి విఞ్ఞాణాదీనం ఉప్పజ్జనట్ఠానాని ¶ విఞ్ఞాణద్వారం ఫస్సద్వారం అసంవరద్వారం సంవరద్వారన్తి నామం లభన్తి, ఏవం కాయకమ్మస్స ఉప్పజ్జనట్ఠానం కాయకమ్మద్వారన్తి నామం లభతి. వచీమనోకమ్మద్వారేసుపి ఏసేవ నయో. యథా పన తస్మిం తస్మిం రుక్ఖే అధివత్థా దేవతా సిమ్బలిదేవతా పలాసదేవతా పుచిమన్దదేవతా ఫన్దనదేవతాతి తేన తేన రుక్ఖేన నామం లభతి, ఏవమేవ కాయద్వారేన కతం కమ్మమ్పి కాయకమ్మన్తి ద్వారేన నామం లభతి. వచీకమ్మమనోకమ్మేసుపి ఏసేవ నయో. తత్థ అఞ్ఞో కాయో, అఞ్ఞం కమ్మం, కాయేన పన కతత్తా తం కాయకమ్మన్తి వుచ్చతి. తేనాహు అట్ఠకథాచరియా –

కాయేన చే కతం కమ్మం, కాయకమ్మన్తి వుచ్చతి;

కాయో చ కాయకమ్మఞ్చ, అఞ్ఞమఞ్ఞం వవత్థితా.

సూచియా చే కతం కమ్మం, సూచికమ్మన్తి వుచ్చతి;

సూచి చ సూచికమ్మఞ్చ, అఞ్ఞమఞ్ఞం వవత్థితా.

వాసియా చే కతం కమ్మం, వాసికమ్మన్తి వుచ్చతి;

వాసి చ వాసికమ్మఞ్చ, అఞ్ఞమఞ్ఞం వవత్థితా.

పురిసేన చే కతం కమ్మం, పురిసకమ్మన్తి వుచ్చతి;

పురిసో చ పురిసకమ్మఞ్చ, అఞ్ఞమఞ్ఞం వవత్థితా.

కాయేన చే కతం కమ్మం, కాయకమ్మన్తి వుచ్చతి;

కాయో చ కాయకమ్మఞ్చ, అఞ్ఞమఞ్ఞం వవత్థితాతి.

ఏవం సన్తే నేవ ద్వారవవత్థానం యుజ్జతి, న కమ్మవవత్థానం. కథం? కాయవిఞ్ఞత్తియఞ్హి ‘‘ద్వారే చరన్తి కమ్మానీ’’తి వచనతో వచీకమ్మమ్పి పవత్తతి, తేనస్సా కాయకమ్మద్వారన్తి వవత్థానం న యుత్తం. కాయకమ్మఞ్చ వచీవిఞ్ఞత్తియమ్పి పవత్తతి, తేనస్స కాయకమ్మన్తి వవత్థానం న యుజ్జతీ’తి. ‘నో న యుజ్జతి. కస్మా? యేభుయ్యవుత్తితాయ చేవ తబ్బహులవుత్తితాయ చ. కాయకమ్మమేవ హి యేభుయ్యేన కాయవిఞ్ఞత్తియం పవత్తతి న ఇతరాని, తస్మా కాయకమ్మస్స యేభుయ్యేన పవత్తితో తస్సా కాయకమ్మద్వారభావో సిద్ధో. బ్రాహ్మణగామఅమ్బవననాగవనాదీనం బ్రాహ్మణగామాదిభావో వియాతి ద్వారవవత్థానం యుజ్జతి. కాయకమ్మం పన కాయద్వారమ్హియేవ బహులం పవత్తతి ¶ అప్పం వచీద్వారే ¶ . తస్మా కాయద్వారే బహులం పవత్తితో ఏతస్స ¶ కాయకమ్మభావో సిద్ధో, వనచరకథుల్లకుమారికాదిగోచరానం వనచరకాదిభావో వియాతి. ఏవం కమ్మవవత్థానమ్పి యుజ్జతీ’తి.

వచీకమ్మద్వారకథాయం పన చేతనావిరతిసద్దవసేన తివిధా వాచా నామ. తత్థ ‘‘చతూహి, భిక్ఖవే, అఙ్గేహి సమన్నాగతా వాచా సుభాసితా హోతి నో దుబ్భాసితా, అనవజ్జా చ అననువజ్జా చ విఞ్ఞూన’’న్తి (సం. ని. ౧.౨౧౩); అయం చేతనావాచా నామ. యా ‘‘చతూహి వచీదుచ్చరితేహి ఆరతి విరతి…పే… అయం వుచ్చతి సమ్మావాచా’’తి (విభ. ౨౦౬), అయం విరతివాచా నామ. ‘‘వాచా గిరా బ్యప్పథో ఉదీరణం ఘోసో ఘోసకమ్మం వాచా వచీభేదో’’తి (ధ. స. ౮౫౦), అయం సద్దవాచా నామ. తాసు వచీకమ్మద్వారన్తి నేవ చేతనాయ నామం న విరతియా. సహసద్దా పన ఏకా విఞ్ఞత్తి అత్థి, ఇదం వచీకమ్మద్వారం నామ. యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘కతమం తం రూపం వచీవిఞ్ఞత్తి? యా కుసలచిత్తస్స వా అకుసలచిత్తస్స వా అబ్యాకతచిత్తస్స వా వాచా గిరా బ్యప్పథో ఉదీరణం ఘోసో ఘోసకమ్మం వాచా వచీభేదో, అయం వుచ్చతి వాచా. యా తాయ వాచాయ విఞ్ఞత్తి విఞ్ఞాపనా విఞ్ఞాపితత్తం, ఇదం తం రూపం వచీవిఞ్ఞత్తీ’’తి (ధ. స. ౬౩౬).

‘ఇదం వక్ఖామి ఏతం వక్ఖామీ’తి హి వితక్కయతో వితక్కవిప్ఫారసద్దో నామ ఉప్పజ్జతి. అయం న సోతవిఞ్ఞేయ్యో మనోవిఞ్ఞేయ్యోతి మహాఅట్ఠకథాయం ఆగతో. ఆగమట్ఠకథాసు పన ‘వితక్కవిప్ఫారసద్ద’న్తి వితక్కవిప్ఫారవసేన ఉప్పన్నం విప్పలపన్తానం సుత్తప్పమత్తాదీనం సద్దం; ‘సుత్వా’తి తం సుత్వా, యం వితక్కయతో తస్స సో సద్దో ఉప్పన్నో; తస్స వసేన ‘ఏవమ్పి తే మనో, ఇత్థమ్పి తే మనో’తి ఆదిసతీతి వత్వా వత్థూనిపి కథితాని. పట్ఠానేపి ‘‘చిత్తసముట్ఠానం సద్దాయతనం సోతవిఞ్ఞాణస్స ఆరమ్మణపచ్చయేన పచ్చయో’’తి ఆగతం. తస్మా వినా విఞ్ఞత్తిఘట్టనాయ ¶ ఉప్పజ్జమానో అసోతవిఞ్ఞేయ్యో వితక్కవిప్ఫారసద్దో నామ నత్థి. ‘ఇదం వక్ఖామి ¶ ఏతం వక్ఖామీ’తి ఉప్పజ్జమానం పన చిత్తం పథవీధాతు ఆపోధాతు ¶ తేజోధాతు వాయోధాతు వణ్ణో గన్ధో రసో ఓజాతి అట్ఠ రూపాని సముట్ఠాపేతి. తేసం అబ్భన్తరే చిత్తసముట్ఠానా పథవీధాతు ఉపాదిన్నకం ఘట్టయమానావ ఉప్పజ్జతి. తేన ధాతుసఙ్ఘట్టనేన సహేవ సద్దో ఉప్పజ్జతీతి. అయం చిత్తసముట్ఠానసద్దో నామ. అయం న విఞ్ఞత్తి. తస్సా పన చిత్తసముట్ఠానాయ పథవీధాతుయా ఉపాదిన్నకఘట్టనస్స పచ్చయభూతో ఏకో ఆకారవికారో అత్థి, అయం వచీవిఞ్ఞత్తి నామ. ఇతో పరం సా అట్ఠ రూపాని వియ న చిత్తసముట్ఠానాతిఆది సబ్బం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

ఇధాపి హి ‘తిస్స, దత్త, మిత్తా’తి పక్కోసన్తస్స సద్దం సుత్వా విఞ్ఞత్తిం మనోద్వారికచిత్తేన చిన్తేత్వా ‘ఇదఞ్చిదఞ్చ ఏస కారేతి మఞ్ఞే’తి జానాతి. కాయవిఞ్ఞత్తి వియ చ అయమ్పి తిరచ్ఛానగతానమ్పి పాకటా హోతి. ‘ఏహి, యాహీ’తి హి సద్దం సుత్వా తిరచ్ఛానగతాపి ‘ఇదం నామేస కారేతి మఞ్ఞే’తి ఞత్వా ఆగచ్ఛన్తి చేవ గచ్ఛన్తి చ. తిసముట్ఠానికకాయం చాలేతి న చాలేతీతి, అయం పన వారో ఇధ న లబ్భతి. పురిమచిత్తసముట్ఠానాయ ఉపత్థమ్భనకిచ్చమ్పి నత్థి. యా పన తస్మిం వచీద్వారే సిద్ధా చేతనా, యాయ ముసా కథేతి, పేసుఞ్ఞం కథేతి, ఫరుసం కథేతి, సమ్ఫం పలపతి, ముసావాదాదీహి విరమతి, ఇదం వచీకమ్మం నామ. ఇతో పరం సబ్బం కమ్మవవత్థానఞ్చ ద్వారవవత్థానఞ్చ హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

మనోకమ్మద్వారకథాయం పన కామావచరాదివసేన చతుబ్బిధో మనో మనో నామ. తత్థ కామావచరో చతుపఞ్ఞాసవిధో హోతి, రూపావచరో పన్నరసవిధో, అరూపావచరో ద్వాదసవిధో, లోకుత్తరో అట్ఠవిధోతి సబ్బోపి ఏకూననవుతివిధో హోతి. తత్థ అయం నామ మనో మనోద్వారం న హోతీతి న వత్తబ్బో. యథా హి అయం నామ చేతనా కమ్మం న హోతీతి న వత్తబ్బా, అన్తమసో పఞ్చవిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తాపి ¶ హి చేతనా మహాపకరణే కమ్మన్త్వేవ నిద్దిట్ఠా, ఏవమేవ అయం నామ మనో మనోద్వారం న హోతీతి న వత్తబ్బో.

ఏత్థాహ ¶ – కమ్మం నామేతం కిం కరోతీతి? ఆయూహతి, అభిసఙ్ఖరోతి, పిణ్డం కరోతి, చేతేతి, కప్పేతి, పకప్పేతీతి. ఏవం సన్తే పఞ్చవిఞ్ఞాణచేతనా కిం ఆయూహతి, అభిసఙ్ఖరోతి, పిణ్డం ¶ కరోతి, చేతేతి, కప్పేతి, పకప్పేతీతి?. సహజాతధమ్మే. సాపి హి సహజాతే సమ్పయుత్తక్ఖన్ధే ఆయూహతి అభిసఙ్ఖరోతి పిణ్డం కరోతి చేతేతి కప్పేతి పకప్పేతీతి. కిం వా ఇమినా వాదేన? సబ్బసఙ్గాహికవసేన హేతం వుత్తం. ఇదం పనేత్థ సన్నిట్ఠానం – తేభూమకకుసలాకుసలో ఏకూనతింసవిధో మనో మనోకమ్మద్వారం నామ. యా పన తస్మిం మనోద్వారే సిద్ధా చేతనా యాయ అభిజ్ఝాబ్యాపాదమిచ్ఛాదస్సనాని చేవ అనభిజ్ఝాఅబ్యాపాదసమ్మాదస్సనాని చ గణ్హాతి, ఇదం మనోకమ్మం నామ. ఇతో పరం సబ్బం కమ్మవవత్థానఞ్చ ద్వారవవత్థానఞ్చ హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి. ఇమాని తీణి కమ్మద్వారాని నామ.

ఇదాని యాని తీణి కమ్మాని ఠపేత్వా ఇమాని కమ్మద్వారాని దస్సితాని, తాని ఆదిం కత్వా అవసేసస్స ద్వారకథాయ మాతికాఠపనస్స విత్థారకథా హోతి. తీణి హి కమ్మాని – కాయకమ్మం వచీకమ్మం మనోకమ్మన్తి. కిం పనేతం కమ్మం నామాతి? చేతనా చేవ, ఏకచ్చే చ చేతనాసమ్పయుత్తకా ధమ్మా. తత్థ చేతనాయ కమ్మభావే ఇమాని సుత్తాని –

‘‘చేతనాహం, భిక్ఖవే, కమ్మం వదామి, చేతయిత్వా కమ్మం కరోతి కాయేన వాచాయ మనసా’’ (అ. ని. ౬.౬౩; కథా. ౫౩౯). ‘‘కాయే వా హి, ఆనన్ద, సతి కాయసఞ్చేతనాహేతు ఉప్పజ్జతి అజ్ఝత్తం సుఖదుక్ఖం, వాచాయ వా, ఆనన్ద, సతి వచీసఞ్చేతనాహేతు ఉప్పజ్జతి అజ్ఝత్తం సుఖదుక్ఖం; మనే వా, ఆనన్ద, సతి మనోసఞ్చేతనాహేతు ¶ ఉప్పజ్జతి అజ్ఝత్తం సుఖదుక్ఖం’’ (సం. ని. ౨.౨౫; అ. ని. ౪.౧౭౧). ‘‘తివిధా, భిక్ఖవే, కాయసఞ్చేతనా అకుసలం కాయకమ్మం దుక్ఖుద్రయం, దుక్ఖవిపాకం; చతుబ్బిధా, భిక్ఖవే, వచీసఞ్చేతనా…పే… తివిధా, భిక్ఖవే, మనోసఞ్చేతనా అకుసలం మనోకమ్మం దుక్ఖుద్రయం దుక్ఖవిపాకం తివిధా ¶ , భిక్ఖవే, కాయసఞ్చేతనా కుసలం కాయకమ్మం సుఖుద్రయం సుఖవిపాకం చతుబ్బిధా, భిక్ఖవే, వచీసఞ్చేతనా…పే… తివిధా, భిక్ఖవే, మనోసఞ్చేతనా, కుసలం మనోకమ్మం సుఖుద్రయం సుఖవిపాకం’’ (కథా. ౫౩౯; అ. ని. ౧౦.౨౧౭ థోకం విసదిసం). ‘‘సచాయం, ఆనన్ద, సమిద్ధి మోఘపురిసో పాటలిపుత్తస్స పరిబ్బాజకస్స ఏవం పుట్ఠో ఏవం బ్యాకరేయ్య – సఞ్చేతనియం, ఆవుసో పాటలిపుత్త, కమ్మం కత్వా కాయేన వాచాయ మనసా, సుఖవేదనీయం సుఖం సో వేదయతి…పే… అదుక్ఖమసుఖవేదనీయం అదుక్ఖమసుఖం సో వేదయతీతి; ఏవం బ్యాకరమానో ఖో, ఆనన్ద, సమిద్ధి మోఘపురిసో పాటలిపుత్తస్స పరిబ్బాజకస్స సమ్మా బ్యాకరమానో బ్యాకరేయ్యా’’తి (మ. ని. ౩.౩౦౦; కథా. ౫౩౯).

ఇమాని తావ చేతనాయ కమ్మభావే సుత్తాని. చేతనాసమ్పయుత్తధమ్మానం పన కమ్మభావో కమ్మచతుక్కేన దీపితో. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘చత్తారిమాని ¶ , భిక్ఖవే, కమ్మాని మయా సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా పవేదితాని. కతమాని చత్తారి? అత్థి, భిక్ఖవే, కమ్మం కణ్హం కణ్హవిపాకం, అత్థి, భిక్ఖవే, కమ్మం సుక్కం సుక్కవిపాకం, అత్థి, భిక్ఖవే, కమ్మం కణ్హసుక్కం కణ్హసుక్కవిపాకం, అత్థి, భిక్ఖవే, కమ్మం అకణ్హం అసుక్కం అకణ్హఅసుక్కవిపాకం కమ్మక్ఖయాయ సంవత్తతి (అ. ని. ౪.౨౩౨-౨౩౩).… కతమఞ్చ, భిక్ఖవే, కమ్మం అకణ్హం అసుక్కం అకణ్హఅసుక్కవిపాకం కమ్మక్ఖయాయ సంవత్తతి? యదిదం సత్త బోజ్ఝఙ్గా – సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో…పే… ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గో, ఇదం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, కమ్మం అకణ్హం అసుక్కం అకణ్హఅసుక్కవిపాకం కమ్మక్ఖయాయ సంవత్తతి (అ. ని. ౪.౨౩౮).… కతమఞ్చ, భిక్ఖవే, కమ్మం అకణ్హం అసుక్కం అకణ్హఅసుక్కవిపాకం కమ్మక్ఖయాయ సంవత్తతి? అయమేవ అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో – సేయ్యథిదం, సమ్మాదిట్ఠి ¶ …పే… సమ్మాసమాధి. ఇదం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, కమ్మం అకణ్హం అసుక్కం అకణ్హఅసుక్కవిపాకం కమ్మక్ఖయాయ సంవత్తతీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౩౭).

ఏవం ఇమే బోజ్ఝఙ్గమగ్గఙ్గప్పభేదతో పన్నరస ధమ్మా కమ్మచతుక్కేన దీపితా. అభిజ్ఝా, బ్యాపాదో, మిచ్ఛాదిట్ఠి, అనభిజ్ఝా, అబ్యాపాదో, సమ్మాదిట్ఠీతి ఇమేహి పన ఛహి సద్ధిం ఏకవీసతి చేతనాసమ్పయుత్తకా ధమ్మా వేదితబ్బా.

తత్థ ¶ లోకుత్తరమగ్గో భజాపియమానో కాయకమ్మాదీని తీణి కమ్మాని భజతి. యఞ్హి కాయేన దుస్సీల్యం అజ్ఝాచరతి, తమ్హా సంవరో కాయికోతి వేదితబ్బో. యం వాచాయ దుస్సీల్యం అజ్ఝాచరతి, తమ్హా సంవరో వాచసికోతి వేదితబ్బో. ఇతి సమ్మాకమ్మన్తో కాయకమ్మం, సమ్మావాచా వచీకమ్మం. ఏతస్మిం ద్వయే గహితే సమ్మాఆజీవో తప్పక్ఖికత్తా గహితోవ హోతి. యం పన మనేన దుస్సీల్యం అజ్ఝాచరతి, తమ్హా సంవరో మానసికోతి వేదితబ్బో. సో దిట్ఠిసఙ్కప్పవాయామసతిసమాధివసేన పఞ్చవిధో హోతి. అయం పఞ్చవిధోపి మనోకమ్మం నామ. ఏవం లోకుత్తరమగ్గో భజాపియమానో తీణి కమ్మాని భజతి.

ఇమస్మిం ఠానే ద్వారసంసన్దనం నామ హోతి. కాయవచీద్వారేసు హి చోపనం పత్వా కమ్మపథం అప్పత్తమ్పి అత్థి, మనోద్వారే చ సముదాచారం పత్వా కమ్మపథం అప్పత్తమ్పి ¶ అత్థి; తం గహేత్వా తంతంద్వారపక్ఖికమేవ అకంసు.

తత్రాయం నయో – యో ‘మిగవం గమిస్సామీ’తి ధనుం సజ్జేతి, జియం వట్టేతి, సత్తిం నిసేతి, భత్తం భుఞ్జతి, వత్థం పరిదహతి, ఏత్తావతా కాయద్వారే చోపనం పత్తం హోతి. సో అరఞ్ఞే దివసం చరిత్వా అన్తమసో ససబిళారమత్తమ్పి న లభతి, ఇదం అకుసలం కాయకమ్మం నామ హోతి న హోతీతి? న హోతి. కస్మా? కమ్మపథం అప్పత్తతాయ. కేవలం పన కాయదుచ్చరితం నామ హోతీతి వేదితబ్బం. మచ్ఛగ్గహణాదీ సుపయోగేసుపి ఏసేవ నయో.

వచీద్వారేపి ‘మిగవం గమిస్సామి’ ‘వేగేన ధనుఆదీని సజ్జేథా’తి ఆణాపేత్వా పురిమనయేనేవ అరఞ్ఞే కిఞ్చి అలభన్తస్స కిఞ్చాపి వచీద్వారే చోపనం పత్తం, కమ్మపథం అప్పత్తతాయ పన కాయకమ్మం న హోతి. కేవలం వచీదుచ్చరితం నామ హోతీతి వేదితబ్బం.

మనోద్వారే ¶ పన వధకచేతనాయ ఉప్పన్నమత్తాయ ఏవ కమ్మపథభేదోవ హోతి. సో చ ఖో బ్యాపాదవసేన న పాణాతిపాతవసేన. అకుసలఞ్హి కాయకమ్మం కాయవచీద్వారేసు సముట్ఠాతి, న మనోద్వారే; తథా అకుసలం వచీకమ్మం. అకుసలం మనోకమ్మం పన తీసుపి ద్వారేసు సముట్ఠాతి; తథా కుసలాని కాయవచీమనోకమ్మాని.

కథం ¶ ? సహత్థా హి పాణం హనన్తస్స అదిన్నం ఆదియన్తస్స మిచ్ఛాచారం చరన్తస్స కమ్మం కాయకమ్మమేవ హోతి. ద్వారమ్పి కాయద్వారమేవ హోతి. ఏవం తావ అకుసలం కాయకమ్మం కాయద్వారే సముట్ఠాతి. తేహి పన చిత్తేహి సహజాతా అభిజ్ఝాబ్యాపాదమిచ్ఛాదిట్ఠియో చేతనాపక్ఖికా వా భవన్తి, అబ్బోహారికా వా. ‘గచ్ఛ ఇత్థన్నామం జీవితా వోరోపేహి, ఇత్థన్నామం భణ్డం అవహరా’తి ఆణాపేన్తస్స పన కమ్మం కాయకమ్మం హోతి, ద్వారం పన వచీద్వారం. ఏవం అకుసలం కాయకమ్మం వచీద్వారే సముట్ఠాతి. తేహి పన చిత్తేహి సహజాతా అభిజ్ఝాబ్యాపాదమిచ్ఛాదిట్ఠియో చేతనాపక్ఖికా వా భవన్తి అబ్బోహారికా వా. ఏత్తకా ఆచరియానం సమానత్థకథా నామ.

వితణ్డవాదీ పనాహ – ‘అకుసలం కాయకమ్మం మనోద్వారేపి సముట్ఠాతీ’తి. సో ‘తయో సఙ్గహే ఆరుళ్హం సుత్తం ఆహరాహీ’తి వుత్తో ఇదం కులుమ్బసుత్తం నామ ఆహరి –

‘‘పున చపరం ¶ , భిక్ఖవే, ఇధేకచ్చో సమణో వా బ్రాహ్మణో వా ఇద్ధిమా చేతోవసిప్పత్తో అఞ్ఞిస్సా కుచ్ఛిగతం గబ్భం పాపకేన మనసా అనుపేక్ఖకో హోతి – ‘అహో వతాయం కుచ్ఛిగతో గబ్భో న సోత్థినా అభినిక్ఖమేయ్యా’తి. ఏవం, భిక్ఖవే, కులుమ్బస్స ఉపఘాతో హోతీ’’తి.

ఇదం సుత్తం ఆహరిత్వా ఆహ – ‘ఏవం చిన్తితమత్తేయేవ మనసా కుచ్ఛిగతో గబ్భో ఫేణపిణ్డో వియ విలీయతి. ఏత్థ కుతో కాయఙ్గచోపనం వా వాచఙ్గచోపనం వా? మనోద్వారస్మింయేవ పన ఇదం అకుసలం కాయకమ్మం సముట్ఠాతీ’తి.

తమేనం ‘తవ సుత్తస్స అత్థం తులయిస్సామా’తి వత్వా ఏవం తులయింసు – ‘త్వం ఇద్ధియా పరూపఘాతం వదేసి. ఇద్ధి నామ చేసా – అధిట్ఠానిద్ధి, వికుబ్బనిద్ధి, మనోమయిద్ధి, ఞాణవిప్ఫారిద్ధి, సమాధివిప్ఫారిద్ధి, అరియిద్ధి, కమ్మవిపాకజిద్ధి, పుఞ్ఞవతో ఇద్ధి, విజ్జామయిద్ధి ¶ , తత్థ తత్థ సమ్మాపయోగపచ్చయా ఇజ్ఝనట్ఠేన ¶ ఇద్ధీతి దసవిధా (పటి. మ. ౩.౧౦). తత్థ కతరం ఇద్ధిం వదేసీ’తి? ‘భావనామయ’న్తి. ‘కిం పన భావనామయిద్ధియా పరూపఘాతకమ్మం హోతీ’తి? ‘ఆమ, ఏకచ్చే ఆచరియా ఏకవారం హోతీ’తి; వదన్తి యథా హి పరం పహరితుకామేన ఉదకభరితే ఘటే ఖిత్తే ఘటోపి భిజ్జతి, ఉదకమ్పి నస్సతి, ఏవమేవ భావనామయిద్ధియా ఏకవారం పరూపఘాతకమ్మం హోతి. తతో పట్ఠాయ పన సా నస్సతీతి. అథ నం ‘భావనామయిద్ధియా నేవ ఏకవారం న ద్వే వారే పరూపఘాతకమ్మం హోతీ’తి వత్వా తం సఞ్ఞత్తిం ఆగచ్ఛన్తం పుచ్ఛింసు – ‘భావనామయిద్ధి కిం కుసలా, అకుసలా, అబ్యాకతా? సుఖాయ వేదనాయ సమ్పయుత్తా, దుక్ఖాయ వేదనాయ సమ్పయుత్తా, అదుక్ఖమసుఖాయ వేదనాయ సమ్పయుత్తా? సవితక్కసవిచారా, అవితక్కవిచారమత్తా, అవితక్కఅవిచారా? కామావచరా, రూపావచరా, అరూపావచరా’తి?

ఇమం పన పఞ్హం యో జానాతి సో ఏవం వక్ఖతి – ‘భావనామయిద్ధి కుసలా వా హోతి, అబ్యాకతా వా; అదుక్ఖమసుఖవేదనీయా ఏవ, అవితక్కఅవిచారా ఏవ, రూపావచరా ఏవా’తి. సో వత్తబ్బో – ‘పాణాతిపాతచేతనా కుసలాదీసు కతరం కోట్ఠాసం భజతీ’తి? జానన్తో వక్ఖతి – ‘పాణాతిపాతచేతనా అకుసలా ఏవ, దుక్ఖవేదనీయా ఏవ, సవితక్కసవిచారా ఏవ కామావచరా ఏవా’తి. ‘ఏవం సన్తే తవ పఞ్హో నేవ కుసలత్తికేన సమేతి, న వేదనాత్తికేన ¶ , న వితక్కత్తికేన, న భూమన్తరేనా’తి.

‘కిం పన ఏవం మహన్తం సుత్తం నిరత్థక’న్తి? ‘నో నిరత్థకం; త్వం పనస్స అత్థం న జానాసి. ‘‘ఇద్ధిమా చేతోవసిప్పత్తో’’తి ఏత్థ హి నేవ భావనామయిద్ధి అధిప్పేతా, ఆథబ్బణిద్ధి పన అధిప్పేతా. సా హి ఏత్థ లబ్భమానా లబ్భతి. సా పన కాయవచీద్వారాని ముఞ్చిత్వా కాతుం న సక్కా. ఆథబ్బణిద్ధికా హి సత్తాహం అలోణకం భుఞ్జిత్వా దబ్బే అత్థరిత్వా పథవియం సయమానా తపం చరిత్వా సత్తమే దివసే సుసానభూమిం సజ్జేత్వా సత్తమే పదే ఠత్వా హత్థం వట్టేత్వా వట్టేత్వా ముఖేన విజ్జం పరిజప్పన్తి. అథ నేసం కమ్మం సమిజ్ఝతి. ఏవం అయమ్పి ఇద్ధి కాయవచీద్వారాని ముఞ్చిత్వా కాతుం న సక్కాతి. ‘న కాయకమ్మం మనోద్వారే సముట్ఠాతీ’తి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం.

హత్థముద్దాయ ¶ పన ముసావాదాదీని కథేన్తస్స కమ్మం వచీకమ్మం, ద్వారం పన కాయద్వారం హోతి ¶ . ఏవం అకుసలం వచీకమ్మమ్పి కాయద్వారే సముట్ఠాతి. తేహి పన చిత్తేహి సహజాతా అభిజ్ఝాబ్యాపాదమిచ్ఛాదిట్ఠియో చేతనాపక్ఖికా వా భవన్తి, అబ్బోహారికా వా. వచీభేదం పన కత్వా ముసావాదాదీని కథేన్తస్స కమ్మమ్పి వచీకమ్మం ద్వారమ్పి వచీద్వారమేవ. ఏవం అకుసలం వచీకమ్మం వచీద్వారే సముట్ఠాతి. తేహి పన చిత్తేహి సహజాతా అభిజ్ఝాబ్యాపాదమిచ్ఛాదిట్ఠియో చేతనాపక్ఖికా వా భవన్తి అబ్బోహారికా వా. ఏత్తకా ఆచరియానం సమానత్థకథా నామ.

వితణ్డవాదీ పనాహ – ‘అకుసలం వచీకమ్మం మనోద్వారేపి సముట్ఠాతీ’తి. సో ‘తయో సఙ్గహే ఆరుళ్హం సుత్తం ఆహరాహీ’తి వుత్తో ఇదం ఉపోసథక్ఖన్ధకతో సుత్తం ఆహరి –

‘‘యో పన భిక్ఖు యావతతియం అనుస్సావియమానే సరమానో సన్తిం ఆపత్తిం నావికరేయ్య సమ్పజానముసావాదస్స హోతీ’’తి (మహావ. ౧౩౪).

ఇదం సుత్తం ఆహరిత్వా ఆహ – ‘ఏవం ఆపత్తిం అనావికరోన్తో తుణ్హీభూతోవ అఞ్ఞం ఆపత్తిం ఆపజ్జతి, ఏత్థ కుతో కాయఙ్గచోపనం వా వాచఙ్గచోపనం వా? మనోద్వారస్మింయేవ పన ఇదం అకుసలం వచీకమ్మం సముట్ఠాతీ’తి.

సో వత్తబ్బో – ‘కిం పనేతం సుత్తం నేయ్యత్థం ఉదాహు నీతత్థ’న్తి? ‘నీతత్థమేవ మయ్హం సుత్త’న్తి. సో ‘మా ఏవం అవచ, తులయిస్సామస్స అత్థ’న్తి వత్వా ఏవం పుచ్ఛితబ్బో – ‘సమ్పజానముసావాదే కిం హోతీ’తి? జానన్తో ‘సమ్పజానముసావాదే దుక్కటం హోతీ’తి వక్ఖతి. తతో వత్తబ్బో ‘వినయస్స ద్వే ¶ మూలాని – కాయో చ వాచా చ; సమ్మాసమ్బుద్ధేన హి సబ్బాపత్తియో ఇమేసుయేవ ద్వీసు ద్వారేసు పఞ్ఞత్తా, మనోద్వారే ఆపత్తిపఞ్ఞపనం నామ నత్థి. త్వం అతివియ వినయే పకతఞ్ఞూ, యో సత్థారా అపఞ్ఞత్తే ఠానే ఆపత్తిం పఞ్ఞపేసి, సమ్మాసమ్బుద్ధం అబ్భాచిక్ఖసి, జినచక్కం పహరసీ’తిఆదివచనేహి నిగ్గణ్హిత్వా ఉత్తరి పఞ్హం పుచ్ఛితబ్బో – ‘సమ్పజానముసావాదో కిరియతో సముట్ఠాతి ఉదాహు అకిరియతో’తి? జానన్తో ‘కిరియతో’తి వక్ఖతి. తతో వత్తబ్బో – ‘అనావికరోన్తో కతరం కిరియం కరోతీ’తి? అద్ధా హి కిరియం అపస్సన్తో విఘాతం ఆపజ్జిస్సతి. తతో ఇమస్స సుత్తస్స ¶ అత్థేన సఞ్ఞాపేతబ్బో. అయఞ్హేత్థ అత్థో – య్వాయం ‘సమ్పజానముసావాదో హోతీ’తి వుత్తో, సో ఆపత్తితో కిం హోతి? ‘కతరాపత్తి హోతీ’తి ¶ అత్థో. ‘దుక్కటాపత్తి హోతి’. సా చ ఖో న ముసావాదలక్ఖణేన, భగవతో పన వచనేన వచీద్వారే అకిరియసముట్ఠానా ఆపత్తి హోతీతి వేదితబ్బా. వుత్తమ్పి చేతం –

పఞ్హా మేసా కుసలేహి చిన్తితా’’తి. (పటి. ౪౭౯);

ఏవం అకుసలం వచీకమ్మం న మనోద్వారే సముట్ఠాతీతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం.

యదా పన అభిజ్ఝాసహగతేన చేతసా కాయఙ్గం చోపేన్తో హత్థగ్గాహాదీని కరోతి, బ్యాపాదసహగతేన చేతసా దణ్డపరామాసాదీని, మిచ్ఛాదిట్ఠిసహగతేన చేతసా ‘ఖన్దసివాదయో సేట్ఠా’తి తేసం అభివాదనఅఞ్జలికమ్మభూతపీఠకపరిభణ్డాదీని కరోతి, తదా కమ్మం మనోకమ్మం హోతి, ద్వారం పన కాయద్వారం. ఏవం అకుసలం మనోకమ్మం కాయద్వారే సముట్ఠాతి. చేతనా పనేత్థ అబ్బోహారికా.

యదా పన అభిజ్ఝాసహగతేన చేతసా వాచఙ్గం చోపేన్తో ‘అహో వత యం పరస్స, తం మమస్సా’తి పరవిత్తూపకరణం అభిజ్ఝాయతి, బ్యాపాదసహగతేన చేతసా ‘ఇమే సత్తా హఞ్ఞన్తు వా, బజ్ఝన్తు వా, ఉచ్ఛిజ్జన్తు వా, మా వా అహేసు’న్తి వదతి, మిచ్ఛాదిట్ఠిసహగతేన చేతసా ‘నత్థి దిన్నం, నత్థి యిట్ఠ’న్తిఆదీని వదతి, తదా కమ్మం మనోకమ్మం హోతి, ద్వారం పన వచీద్వారం. ఏవం అకుసలం మనోకమ్మం వచీద్వారే సముట్ఠాతి. చేతనా పనేత్థ అబ్బోహారికా.

యదా పన కాయఙ్గవాచఙ్గాని అచోపేత్వా రహో నిసిన్నో అభిజ్ఝాబ్యాపాదమిచ్ఛాదిట్ఠిసహగతాని ¶ చిత్తాని ఉప్పాదేతి, తదా కమ్మం మనోకమ్మం, ద్వారమ్పి మనోద్వారమేవ. ఏవం అకుసలం మనోకమ్మం మనోద్వారే సముట్ఠాతి. ఇమస్మిం పన ఠానే చేతనాపి చేతనాసమ్పయుత్తకా ధమ్మాపి మనోద్వారేయేవ సముట్ఠహన్తి. ఏవం అకుసలం మనోకమ్మం తీసుపి ద్వారేసు సముట్ఠాతీతి వేదితబ్బం.

యం ¶ పన వుత్తం ‘తథా కుసలాని కాయవచీమనోకమ్మానీ’తి, తత్రాయం నయో – యదా హి కేనచి ¶ కారణేన వత్తుం అసక్కోన్తో ‘పాణాతిపాతా అదిన్నాదానా కామేసుమిచ్ఛాచారా పటివిరమామీ’తి ఇమాని సిక్ఖాపదాని హత్థముద్దాయ గణ్హాతి, తదా కమ్మం కాయకమ్మం ద్వారమ్పి కాయద్వారమేవ. ఏవం కుసలం కాయకమ్మం కాయద్వారే సముట్ఠాతి. తేహి చిత్తేహి సహగతా అనభిజ్ఝాదయో చేతనాపక్ఖికా వా హోన్తి, అబ్బోహారికా వా.

యదా పన తానేవ సిక్ఖాపదాని వచీభేదం కత్వా గణ్హాతి, తదా కమ్మం కాయకమ్మం, ద్వారం పన వచీద్వారం హోతి. ఏవం కుసలం కాయకమ్మం వచీద్వారే సముట్ఠాతి. తేహి చిత్తేహి సహగతా అనభిజ్ఝాదయో చేతనాపక్ఖికా వా హోన్తి, అబ్బోహారికా వా.

యదా పన తేసు సిక్ఖాపదేసు దియ్యమానేసు కాయఙ్గవాచఙ్గాని అచోపేత్వా మనసావ ‘పాణాతిపాతా అదిన్నాదానా కామేసుమిచ్ఛాచారా పటివిరమామీ’తి గణ్హాతి, తదా కమ్మం కాయకమ్మం, ద్వారం పన మనోద్వారం హోతి. ఏవం కుసలం కాయకమ్మం మనోద్వారే సముట్ఠాతి. తేహి చిత్తేహి సహగతా అనభిజ్ఝాదయో చేతనాపక్ఖికా వా హోన్తి, అబ్బోహారికా వా.

‘ముసావాదా వేరమణీ’ఆదీని పన చత్తారి సిక్ఖాపదాని వుత్తనయేనేవ కాయాదీహి గణ్హన్తస్స కుసలం వచీకమ్మం తీసు ద్వారేసు సముట్ఠాతీతి వేదితబ్బం. ఇధాపి అనభిజ్ఝాదయో చేతనాపక్ఖికా వా హోన్తి, అబ్బోహారికా వా.

అనభిజ్ఝాదిసహగతేహి పన చిత్తేహి కాయఙ్గం చోపేత్వా చేతియఙ్గణసమ్మజ్జనగన్ధమాలాదిపూజనచేతియవన్దనాదీని కరోన్తస్స కమ్మం మనోకమ్మం హోతి, ద్వారం పన కాయద్వారం. ఏవం కుసలం మనోకమ్మం కాయద్వారే సముట్ఠాతి. చేతనా పనేత్థ అబ్బోహారికా. అనభిజ్ఝాసహగతేన చిత్తేన వాచఙ్గం చోపేత్వా ‘అహో వత యం పరస్స విత్తూపకరణం న తం మమస్సా’తి అనభిజ్ఝాయతో అబ్యాపాదసహగతేన చిత్తేన ‘సబ్బే సత్తా ¶ అవేరా అబ్యాబజ్ఝా అనీఘా సుఖీ అత్తానం పరిహరన్తూ’తి వదన్తస్స సమ్మాదిట్ఠిసహగతేన చిత్తేన ‘అత్థి దిన్న’న్తిఆదీని ఉదాహరన్తస్స కమ్మం మనోకమ్మం హోతి, ద్వారం పన వచీద్వారం. ఏవం కుసలం మనోకమ్మం వచీద్వారే సముట్ఠాతి. చేతనా ¶ పనేత్థ అబ్బోహారికా. కాయఙ్గవాచఙ్గాని పన అచోపేత్వా రహో నిసిన్నస్స మనసావ అనభిజ్ఝాదిసహగతాని చిత్తాని ఉప్పాదేన్తస్స కమ్మం మనోకమ్మం, ద్వారమ్పి మనోద్వారమేవ. ఏవం కుసలం ¶ మనోకమ్మం మనోద్వారే సముట్ఠాతి. ఇమస్మిం పన ఠానే చేతనాపి చేతనాసమ్పయుత్తకా ధమ్మాపి మనోద్వారేయేవ సముట్ఠహన్తి.

తత్థ ఆణత్తిసముట్ఠితేసు పాణాతిపాతఅదిన్నాదానేసు కమ్మమ్పి కాయకమ్మం ద్వారమ్పి కమ్మవసేనేవ కాయద్వారన్తి వదన్తో కమ్మం రక్ఖతి, ద్వారం భిన్దతి నామ. హత్థముద్దాయ సముట్ఠితేసు ముసావాదాదీసు ద్వారమ్పి కాయద్వారం, కమ్మమ్పి ద్వారవసేనేవ కాయకమ్మన్తి వదన్తో ద్వారం రక్ఖతి కమ్మం భిన్దతి నామ. తస్మా ‘కమ్మం రక్ఖామీ’తి ద్వారం న భిన్దితబ్బం, ‘ద్వారం రక్ఖామీ’తి కమ్మం న భిన్దితబ్బం. యథావుత్తేనేవ పన నయేన కమ్మఞ్చ ద్వారఞ్చ వేదితబ్బం. ఏవం కథేన్తో హి నేవ కమ్మం న ద్వారం భిన్దతీతి.

ఇదాని ‘పఞ్చ విఞ్ఞాణాని పఞ్చవిఞ్ఞాణద్వారానీ’తిఆదీసు చక్ఖువిఞ్ఞాణం సోతవిఞ్ఞాణం ఘానవిఞ్ఞాణం జివ్హావిఞ్ఞాణం కాయవిఞ్ఞాణన్తి ఇమాని పఞ్చ విఞ్ఞాణాని నామ. చక్ఖువిఞ్ఞాణద్వారం సోత… ఘాన… జివ్హా… కాయవిఞ్ఞాణద్వారన్తి ఇమాని పఞ్చ విఞ్ఞాణద్వారాని నామ. ఇమేసం పఞ్చన్నం ద్వారానం వసేన ఉప్పన్నా చేతనా నేవ కాయకమ్మం హోతి, న వచీకమ్మం, మనోకమ్మమేవ హోతీతి వేదితబ్బా. చక్ఖుసమ్ఫస్సో సోత… ఘాన… జివ్హా… కాయ… మనోసమ్ఫస్సోతి ఇమే పన ఛ సమ్ఫస్సా నామ. చక్ఖుసమ్ఫస్సద్వారం సోత… ఘాన… జివ్హా… కాయ… మనోసమ్ఫస్సద్వారన్తి ఇమాని ఛ సమ్ఫస్సద్వారాని నామ.

చక్ఖుఅసంవరో సోత… ఘాన… జివ్హా… పసాదకాయ… చోపనకాయఅసంవరో వాచాఅసంవరో మనోఅసంవరోతి – ఇమే అట్ఠ అసంవరా నామ. తే అత్థతో ‘దుస్సీల్యం ముట్ఠస్సచ్చం అఞ్ఞాణం అక్ఖన్తి కోసజ్జ’న్తి ఇమే పఞ్చ ధమ్మా హోన్తి. తేసు ఏకధమ్మోపి పఞ్చద్వారే ¶ వోట్ఠబ్బనపరియోసానేసు చిత్తేసు నుప్పజ్జతి, జవనక్ఖణేయేవ ఉప్పజ్జతి. జవనే ఉప్పన్నోపి పఞ్చద్వారే అసంవరోతి వుచ్చతి.

చక్ఖువిఞ్ఞాణసహజాతో హి ఫస్సో చక్ఖుసమ్ఫస్సో నామ, చేతనా మనోకమ్మం నామ, తం చిత్తం మనోకమ్మద్వారం నామ. ఏత్థ పఞ్చవిధో అసంవరో నత్థి ¶ . సమ్పటిచ్ఛనసహజాతో ఫస్సో మనోసమ్ఫస్సో ¶ నామ, చేతనా మనోకమ్మం నామ, తం చిత్తం మనోకమ్మద్వారం నామ. ఏత్థాపి అసంవరో నత్థి. సన్తీరణవోట్ఠబ్బనేసుపి ఏసేవ నయో. జవనసహజాతో పన ఫస్సో మనోసమ్ఫస్సో నామ, చేతనా మనోకమ్మం నామ, తం చిత్తం మనోకమ్మద్వారం నామ. ఏత్థ అసంవరో చక్ఖుఅసంవరో నామ హోతి. సోతఘానజివ్హాపసాదకాయద్వారేసుపి ఏసేవ నయో. యదా పన రూపాదీసు అఞ్ఞతరారమ్మణం మనోద్వారికజవనం వినా వచీద్వారేన సుద్ధం కాయద్వారసఙ్ఖాతం చోపనం పాపయమానం ఉప్పజ్జతి, తదా తేన చిత్తేన సహజాతో ఫస్సో మనోసమ్ఫస్సో నామ, చేతనా కాయకమ్మం నామ, తం పన చిత్తం అబ్బోహారికం, చోపనస్స ఉప్పన్నత్తా మనోద్వారన్తి సఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతి. ఏత్థ అసంవరో చోపనకాయఅసంవరో నామ. యదా తాదిసంయేవ జవనం వినా కాయద్వారేన సుద్ధం వచీద్వారసఙ్ఖాతం చోపనం పాపయమానం ఉప్పజ్జతి, తదా తేన చిత్తేన సహజాతో ఫస్సో మనోసమ్ఫస్సో నామ, చేతనా వచీకమ్మం నామ, తం పన చిత్తం అబ్బోహారికం, చోపనస్స ఉప్పన్నత్తా మనోద్వారన్తి సఙ్ఖ్యం న గచ్ఛతి. ఏత్థ అసంవరో వాచాఅసంవరో నామ. యదా పన తాదిసం జవనచిత్తం వినా కాయవచీద్వారేహి సుద్ధం మనోద్వారమేవ హుత్వా ఉప్పజ్జతి, తదా తేన చిత్తేన సహజాతో ఫస్సో మనోసమ్ఫస్సో నామ, చేతనా మనోకమ్మం నామ, తం పన చిత్తం మనోకమ్మద్వారం నామ. ఏత్థ అసంవరో మనోఅసంవరో నామ. ఇతి ఇమేసం అట్ఠన్నం అసంవరానం వసేన చక్ఖుఅసంవరద్వారం, సోత… ఘాన… జివ్హా… పసాదకాయ… చోపనకాయ… వాచా… మనోఅసంవరద్వారన్తి ఇమాని అట్ఠ అసంవరద్వారాని వేదితబ్బాని.

చక్ఖుసంవరో సోత… ఘాన… జివ్హా… పసాదకాయ… చోపనకాయ… వాచా… మనోసంవరోతి ఇమే పన అట్ఠ సంవరా నామ. తే అత్థతో ‘సీలం సతి ఞాణం ఖన్తి వీరియ’న్తి ఇమే పఞ్చ ¶ ధమ్మా హోన్తి. తేసుపి ఏకధమ్మోపి పఞ్చద్వారే వోట్ఠబ్బనపరియోసానేసు చిత్తేసు నుప్పజ్జతి. జవనక్ఖణేయేవ ఉప్పజ్జతి. జవనే ఉప్పన్నోపి పఞ్చద్వారే సంవరోతి వుచ్చతి. తస్స సబ్బస్సాపి చక్ఖువిఞ్ఞాణసహజాతో హి ఫస్సో చక్ఖుసమ్ఫస్సోతిఆదినా అసంవరే వుత్తనయేనేవ ఉప్పత్తి వేదితబ్బా. ఇతి ఇమేసం అట్ఠన్నం సంవరానం వసేన చక్ఖుసంవరద్వారం…పే… మనోసంవరద్వారన్తి ఇమాని అట్ఠ సంవరద్వారాని వేదితబ్బాని.

పాణాతిపాతో ¶ ¶ , అదిన్నాదానం, కామేసుమిచ్ఛాచారో, ముసావాదో, పిసుణవాచా, ఫరుసవాచా, సమ్ఫప్పలాపో, అభిజ్ఝా, బ్యాపాదో, మిచ్ఛాదిట్ఠీతి ఇమే పన దస అకుసలకమ్మపథా నామ.

తత్థ పాణస్స అతిపాతో పాణాతిపాతో నామ; పాణవధో, పాణఘాతోతి వుత్తం హోతి. పాణోతి చేత్థ వోహారతో సత్తో, పరమత్థతో జీవితిన్ద్రియం. తస్మిం పన పాణే పాణసఞ్ఞినో జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదకఉపక్కమసముట్ఠాపికా కాయవచీద్వారానం అఞ్ఞతరద్వారప్పవత్తా వధకచేతనా పాణాతిపాతో. సో గుణవిరహితేసు తిరచ్ఛానగతాదీసు పాణేసు ఖుద్దకే పాణే అప్పసావజ్జో, మహాసరీరే మహాసావజ్జో. కస్మా? పయోగమహన్తతాయ. పయోగసమత్తేపి వత్థుమహన్తతాయ. గుణవన్తేసు మనుస్సాదీసు అప్పగుణే అప్పసావజ్జో, మహాగుణే మహాసావజ్జో. సరీరగుణానం పన సమభావే సతి కిలేసానం ఉపక్కమానఞ్చ ముదుతాయ అప్పసావజ్జో, తిబ్బతాయ మహాసావజ్జోతి వేదితబ్బో.

తస్స పఞ్చ సమ్భారా హోన్తి – పాణో, పాణసఞ్ఞితా, వధకచిత్తం, ఉపక్కమో, తేన మరణన్తి. ఛ పయోగా – సాహత్థికో, ఆణత్తికో, నిస్సగ్గియో, థావరో, విజ్జామయో, ఇద్ధిమయోతి. ఇమస్మిం పనత్థే విత్థారియమానే అతిపపఞ్చో హోతి. తస్మా తం న విత్థారయామ. అఞ్ఞఞ్చ ఏవరూపం అత్థికేహి పన సమన్తపాసాదికం వినయట్ఠకథం (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౨) ఓలోకేత్వా గహేతబ్బం.

అదిన్నస్స ఆదానం ‘అదిన్నాదానం’; పరస్సహరణం, థేయ్యం, చోరికాతి వుత్తం హోతి. తత్థ అదిన్నన్తి పరపరిగ్గహితం, యత్థ పరో యథాకామకారితం ఆపజ్జన్తో అదణ్డారహో అనుపవజ్జో చ హోతి. తస్మిం పరపరిగ్గహితే పరపరిగ్గహితసఞ్ఞినో ¶ తదాదాయకఉపక్కమసముట్ఠాపికా థేయ్యచేతనా అదిన్నాదానం. తం హీనే పరసన్తకే అప్పసావజ్జం, పణీతే మహాసావజ్జం. కస్మా? వత్థుపణీతతాయ. వత్థుసమత్తే సతి గుణాధికానం సన్తకే వత్థుస్మిం మహాసావజ్జం. తంతంగుణాధికం ఉపాదాయ తతో తతో హీనగుణస్స సన్తకే వత్థుస్మిం అప్పసావజ్జం.

తస్స ¶ పఞ్చ సమ్భారా హోన్తి – పరపరిగ్గహితం, పరపరిగ్గహితసఞ్ఞితా, థేయ్యచిత్తం, ఉపక్కమో ¶ , తేన హరణన్తి. ఛ పయోగా – సాహత్థికాదయోవ. తే చ ఖో యథానురూపం థేయ్యావహారో, పసయ్హావహారో, పటిచ్ఛన్నావహారో, పరికప్పావహారో, కుసావహారోతి ఇమేసం పఞ్చన్నం అవహారానం వసేన పవత్తన్తి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన సమన్తపాసాదికాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౧౩౮) వుత్తో.

‘కామేసు మిచ్ఛాచారో’తి ఏత్థ పన ‘కామేసూ’తి మేథునసమాచారేసు; ‘మిచ్ఛాచారో’తి ఏకన్తనిన్దితో లామకాచారో. లక్ఖణతో పన అసద్ధమ్మాధిప్పాయేన కాయద్వారప్పవత్తా అగమనీయట్ఠానవీతిక్కమచేతనా కామేసుమిచ్ఛాచారో.

తత్థ అగమనీయట్ఠానం నామ – పురిసానం తావ మాతురక్ఖితా, పితురక్ఖితా, మాతాపితురక్ఖితా, భాతురక్ఖితా, భగినిరక్ఖితా, ఞాతిరక్ఖితా, గోత్తరక్ఖితా, ధమ్మరక్ఖితా, సారక్ఖా, సపరిదణ్డాతి మాతురక్ఖితాదయో దస; ధనక్కీతా, ఛన్దవాసినీ, భోగవాసినీ, పటవాసినీ, ఓదపత్తకినీ, ఓభటచుమ్బటా, దాసీ చ భరియా, కమ్మకారీ చ భరియా, ధజాహటా, ముహుత్తికాతి ఏతా ధనక్కీతాదయో దసాతి వీసతి ఇత్థియో. ఇత్థీసు పన ద్విన్నం సారక్ఖసపరిదణ్డానం, దసన్నఞ్చ ధనక్కీతాదీనన్తి ద్వాదసన్నం ఇత్థీనం అఞ్ఞే పురిసా ఇదం అగమనీయట్ఠానం నామ.

సో పనేస మిచ్ఛాచారో సీలాదిగుణరహితే అగమనీయట్ఠానే అప్పసావజ్జో, సీలాదిగుణసమ్పన్నే మహాసావజ్జో. తస్స చత్తారో సమ్భారా – అగమనీయవత్థు, తస్మిం సేవనచిత్తం, సేవనప్పయోగో, మగ్గేనమగ్గప్పటిపత్తిఅధివాసనన్తి. ఏకో పయోగో సాహత్థికో ఏవ.

‘ముసా’తి విసంవాదనపురేక్ఖారస్స అత్థభఞ్జకో వచీపయోగో, కాయపయోగో వా. విసంవాదనాధిప్పాయేన పనస్స పరవిసంవాదకకాయవచీపయోగసముట్ఠాపికా చేతనా ¶ ముసావాదో. అపరో నయో – ‘ముసా’తి అభూతం అతచ్ఛం వత్థు. ‘వాదో’తి తస్స భూతతో తచ్ఛతో విఞ్ఞాపనం. లక్ఖణతో పన అతథం వత్థుం తథతో పరం విఞ్ఞాపేతుకామస్స తథావిఞ్ఞత్తిసముట్ఠాపికా చేతనా ముసావాదో. సో యమత్థం భఞ్జతి తస్స అప్పతాయ అప్పసావజ్జో, మహన్తతాయ మహాసావజ్జో. అపిచ గహట్ఠానం ¶ అత్తనో సన్తకం అదాతుకామతాయ ‘నత్థీ’తిఆదినయప్పవత్తో అప్పసావజ్జో. సక్ఖినా హుత్వా అత్థభఞ్జనత్థం వుత్తో మహాసావజ్జో. పబ్బజితానం అప్పకమ్పి తేలం వా సప్పిం వా ¶ లభిత్వా హసాధిప్పాయేన ‘అజ్జ గామే తేలం నదీ మఞ్ఞే సన్దతీ’తి పూరణకథానయేన పవత్తో అప్పసావజ్జో. అదిట్ఠంయేవ పన దిట్ఠన్తిఆదినా నయేన వదన్తానం మహాసావజ్జో.

తస్స చత్తారో సమ్భారా హోన్తి – అతథం వత్థు, విసంవాదనచిత్తం, తజ్జో వాయామో, పరస్స తదత్థవిజాననన్తి. ఏకో పయోగో – సాహత్థికోవ. సో చ కాయేన వా కాయప్పటిబద్ధేన వా వాచాయ వా పరవిసంవాదకకిరియాకరణే దట్ఠబ్బో. తాయ చే కిరియాయ పరో తమత్థం జానాతి, అయం కిరియసముట్ఠాపికచేతనాక్ఖణేయేవ ముసావాదకమ్మునా బజ్ఝతి. యస్మా పన యథా కాయకాయప్పటిబద్ధవాచాహి పరం విసంవాదేతి, తథా ఇమస్స ‘ఇమం భణాహీ’తి ఆణాపేన్తోపి, పణ్ణం లిఖిత్వా పురతో నిస్సజ్జన్తోపి, ‘అయమత్థో ఏవం దట్ఠబ్బో’తి కుట్టాదీసు లిఖిత్వా ఠపేన్తోపి; తస్మా ఏత్థ ఆణత్తికనిస్సగ్గియథావరాపి పయోగా యుజ్జన్తి. అట్ఠకథాసు పన అనాగతత్తా వీమంసిత్వా గహేతబ్బా.

‘పిసుణవాచా’తిఆదీసు యాయ వాచాయ యస్స తం వాచం భాసతి తస్స హదయే అత్తనో పియభావం పరస్స చ సుఞ్ఞభావం కరోతి, సా పిసుణవాచా. యాయ పన అత్తానమ్పి పరమ్పి ఫరుసం కరోతి, యా వాచా సయమ్పి ఫరుసా నేవ కణ్ణసుఖా, న హదయఙ్గమా, అయం ‘ఫరుసవాచా’. యేన సమ్ఫం పలపతి, నిరత్థకం, సో ‘సమ్ఫప్పలాపో’. తేసం మూలభూతా చేతనాపి పిసుణవాచాదినామమేవ లభతి. సా ఏవ చ ఇధ అధిప్పేతాతి.

తత్థ సంకిలిట్ఠచిత్తస్స పరేసం వా భేదాయ అత్తనో పియకమ్యతాయ వా కాయవచీపయోగసముట్ఠాపికా చేతనా పిసుణవాచా నామ. సా యస్స ¶ భేదం కరోతి తస్స అప్పగుణతాయ అప్పసావజ్జా, మహాగుణతాయ మహాసావజ్జా.

తస్సా చత్తారో సమ్భారా – ‘భిన్దితబ్బో పరో’ ఇతి ‘ఇమే నానా భవిస్స’న్తి వినా భవిస్సన్తీతి భేదపురేక్ఖారతా వా, ‘ఇతి అహం పియో భవిస్సామి విస్సాసికో’తి పియకమ్యతా వా, తజ్జో వాయామో, తస్స తదత్థవిజాననన్తి ¶ . పరే పన అభిన్నే కమ్మపథభేదో నత్థి, భిన్నే ఏవ హోతి.

పరస్స మమ్మచ్ఛేదకకాయవచీపయోగసముట్ఠాపికా ఏకన్తఫరుసచేతనా ‘ఫరుసవాచా’. తస్సా ఆవిభావత్థమిదం ¶ వత్థు – ఏకో కిర దారకో మాతు వచనం అనాదియిత్వా అరఞ్ఞం గచ్ఛతి. తం మాతా నివత్తేతుం అసక్కోన్తీ ‘చణ్డా తం మహింసీ అనుబన్ధతూ’తి అక్కోసి. అథస్స తథేవ అరఞ్ఞే మహింసీ ఉట్ఠాసి. దారకో ‘యం మమ మాతా ముఖేన కథేసి తం మా హోతు, యం చిత్తేన చిన్తేసి తం హోతూ’తి సచ్చకిరియం అకాసి. మహింసీ తత్థేవ బద్ధా వియ అట్ఠాసి. ఏవం మమ్మచ్ఛేదకోపి పయోగో చిత్తసణ్హతాయ ఫరుసవాచా న హోతి. మాతాపితరో హి కదాచి పుత్తకే ఏవమ్పి వదన్తి – ‘చోరా వో ఖణ్డాఖణ్డికం కరోన్తూ’తి, ఉప్పలపత్తమ్పి చ నేసం ఉపరి పతన్తం న ఇచ్ఛన్తి. ఆచరియుపజ్ఝాయా చ కదాచి నిస్సితకే ఏవం వదన్తి – ‘కిం ఇమే అహిరికా అనోత్తప్పినో చరన్తి, నిద్ధమథ నే’తి; అథ చ నేసం ఆగమాధిగమసమ్పత్తిం ఇచ్ఛన్తి. యథా చ చిత్తసణ్హతాయ ఫరుసవాచా న హోతి, ఏవం వచనసణ్హతాయ అఫరుసవాచాపి న హోతి. న హి మారాపేతుకామస్స ‘ఇమం సుఖం సయాపేథా’తి వచనం అఫరుసవాచా హోతి. చిత్తఫరుసతాయ పనేసా ఫరుసవాచావ. సా యం సన్ధాయ పవత్తితా తస్స అప్పగుణతాయ అప్పసావజ్జా, మహాగుణతాయ మహాసావజ్జా. తస్సా తయో సమ్భారా – అక్కోసితబ్బో పరో, కుపితచిత్తం, అక్కోసనన్తి.

అనత్థవిఞ్ఞాపికా కాయవచీపయోగసముట్ఠాపికా అకుసలచేతనా ‘సమ్ఫప్పలాపో’. సో ఆసేవనమన్దతాయ అప్పసావజ్జో. ఆసేవనమహన్తతాయ మహాసావజ్జో. తస్స ద్వే సమ్భారా – భారతయుద్ధసీతాహరణాదినిరత్థకకథాపురేక్ఖారతా, తథారూపీకథాకథనఞ్చాతి. పరే పన తం ¶ కథం అగణ్హన్తే కమ్మపథభేదో నత్థి, పరేన సమ్ఫప్పలాపే గహితేయేవ హోతి.

అభిజ్ఝాయతీతి ‘అభిజ్ఝా’. పరభణ్డాభిముఖీ హుత్వా తన్నిన్నతాయ పవత్తతీతి అత్థో. సా ‘అహో తవ ఇదం మమస్సా’తి ఏవం పరభణ్డాభిజ్ఝాయనలక్ఖణా. అదిన్నాదానం వియ అప్పసావజ్జా మహాసావజ్జా చ. తస్సా ¶ ద్వే సమ్భారా – పరభణ్డం, అత్తనో పరిణామనఞ్చాతి. పరభణ్డవత్థుకే హి లోభే ఉప్పన్నేపి న తావ కమ్మపథభేదో హోతి యావ న ‘అహో వత ఇదం మమస్సా’తి అత్తనో పరిణామేతి.

హితసుఖం బ్యాపాదయతీతి ‘బ్యాపాదో’. సో పరవినాసాయ మనోపదోసలక్ఖణో. ఫరుసవాచా వియ అప్పసావజ్జో మహాసావజ్జో చ. తస్స ద్వే సమ్భారా – పరసత్తో చ, తస్స చ ¶ వినాసచిన్తాతి. పరసత్తవత్థుకే హి కోధే ఉప్పన్నేపి న తావ కమ్మపథభేదో హోతి యావ ‘అహో వతాయం ఉచ్ఛిజ్జేయ్య వినస్సేయ్యా’తి తస్స వినాసనం న చిన్తేసి.

యథాభుచ్చగహణాభావేన మిచ్ఛా పస్సతీతి ‘మిచ్ఛాదిట్ఠి’. సా ‘నత్థి దిన్న’న్తిఆదినా నయేన విపరీతదస్సనలక్ఖణా. సమ్ఫప్పలాపో వియ అప్పసావజ్జా మహాసావజ్జా చ. అపిచ అనియతా అప్పసావజ్జా, నియతా మహాసావజ్జా. తస్సా ద్వే సమ్భారా – వత్థునో చ గహితాకారవిపరీతతా, యథా చ తం గణ్హాతి తథాభావేన తస్సుపట్ఠానన్తి. తత్థ నత్థికాహేతుకఅకిరియదిట్ఠీహి ఏవ కమ్మపథభేదో హోతి, న అఞ్ఞదిట్ఠీహి.

ఇమేసం పన దసన్నం అకుసలకమ్మపథానం ధమ్మతో కోట్ఠాసతో ఆరమ్మణతో వేదనాతో మూలతో చాతి పఞ్చహాకారేహి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో –

తత్థ ‘ధమ్మతో’తి ఏతేసు హి పటిపాటియా సత్త చేతనాధమ్మావ హోన్తి, అభిజ్ఝాదయో తయో చేతనాసమ్పయుత్తా.

‘కోట్ఠాసతో’తి పటిపాటియా సత్త, మిచ్ఛాదిట్ఠి చాతి ఇమే అట్ఠ కమ్మపథా ఏవ హోన్తి; నో మూలాని. అభిజ్ఝాబ్యాపాదా కమ్మపథా చేవ మూలాని చ. అభిజ్ఝా హి మూలం పత్వా ‘లోభో అకుసలమూలం’ హోతి, బ్యాపాదో ‘దోసో అకుసలమూలం’.

‘ఆరమ్మణతో’తి పాణాతిపాతో జీవితిన్ద్రియారమ్మణతో సఙ్ఖారారమ్మణో హోతి. అదిన్నాదానం సత్తారమ్మణం వా హోతి సఙ్ఖారారమ్మణం వా. మిచ్ఛాచారో ఫోట్ఠబ్బవసేన సఙ్ఖారారమ్మణో హోతి; సత్తారమ్మణోతిపి ఏకే. ముసావాదో సత్తారమ్మణో వా, సఙ్ఖారారమ్మణో వా. తథా పిసుణవాచా. ఫరుసవాచా ¶ సత్తారమ్మణావ. సమ్ఫప్పలాపో దిట్ఠసుతముతవిఞ్ఞాతవసేన సత్తారమ్మణో వా సఙ్ఖారారమ్మణో వా. తథా అభిజ్ఝా. బ్యాపాదో సత్తారమ్మణోవ. మిచ్ఛాదిట్ఠి తేభూమకధమ్మవసేన సఙ్ఖారారమ్మణావ.

‘వేదనాతో’తి ¶ పాణాతిపాతో దుక్ఖవేదనో హోతి. కిఞ్చాపి హి రాజానో చోరం దిస్వా హసమానాపి ‘గచ్ఛథ నం ఘాతేథా’తి వదన్తి, సన్నిట్ఠాపకచేతనా పన నేసం దుక్ఖసమ్పయుత్తావ హోతి ¶ . అదిన్నాదానం తివేదనం. తఞ్హి పరభణ్డం దిస్వా హట్ఠతుట్ఠస్స గణ్హతో సుఖవేదనం హోతి, భీతతసితస్స గణ్హతో దుక్ఖవేదనం. తథా విపాకనిస్సన్దఫలాని పచ్చవేక్ఖన్తస్స. గహణకాలే మజ్ఝత్తభావే ఠితస్స పన గణ్హతో అదుక్ఖమసుఖవేదనం హోతీతి. మిచ్ఛాచారో సుఖమజ్ఝత్తవసేన ద్వివేదనో. సన్నిట్ఠాపకచిత్తే పన మజ్ఝత్తవేదనో న హోతి. ముసావాదో అదిన్నాదానే వుత్తనయేనేవ తివేదనో; తథా పిసుణవాచా. ఫరుసవాచా దుక్ఖవేదనా. సమ్ఫప్పలాపో తివేదనో. పరేసు హి సాధుకారం దేన్తేసు చేలుక్ఖేపాదీని ఖిపన్తేసు హట్ఠతుట్ఠస్స సీతాహరణభారతయుద్ధాదీని కథనకాలే సో సుఖవేదనో హోతి. పఠమం దిన్నవేతనేన ఏకేన పచ్ఛా ఆగన్త్వా ‘ఆదితో పట్ఠాయ కథేహీ’తి వుత్తే ‘అననుసన్ధికం పకిణ్ణకకథం కథేస్సామి ను ఖో నో’తి దోమనస్సితస్స కథనకాలే దుక్ఖవేదనో హోతి, మజ్ఝత్తస్స కథయతో అదుక్ఖమసుఖవేదనో హోతి. అభిజ్ఝా సుఖమజ్ఝత్తవసేన ద్వివేదనా; తథా మిచ్ఛాదిట్ఠి. బ్యాపాదో దుక్ఖవేదనో.

‘మూలతో’తి పాణాతిపాతో దోసమోహవసేన ద్విమూలకో హోతి. అదిన్నాదానం దోసమోహవసేన వా లోభమోహవసేన వా. మిచ్ఛాచారో లోభమోహవసేన. ముసావాదో దోసమోహవసేన వా లోభమోహవసేన వా; తథా పిసుణవాచా సమ్ఫప్పలాపో చ. ఫరుసవాచా దోసమోహవసేన. అభిజ్ఝా మోహవసేన ఏకమూలా; తథా బ్యాపాదో. మిచ్ఛాదిట్ఠి లోభమోహవసేన ద్విమూలాతి.

పాణాతిపాతాదీహి పన విరతియో అనభిజ్ఝాఅబ్యాపాదసమ్మాదిట్ఠియో చాతి ఇమే దస కుసలకమ్మపథా నామ. తత్థ పాణాతిపాతాదయో వుత్తత్థా ఏవ. పాణాతిపాతాదీహి ఏతాయ విరమన్తి, సయం వా విరమతి, విరమణమత్తమేవ ¶ వా ఏతన్తి విరతి. యా పాణాతిపాతా విరమన్తస్స ‘‘యా తస్మిం సమయే పాణాతిపాతా ఆరతి విరతీ’’తి (ధ. స. ౨౯౯-౩౦౧) ఏవం వుత్తా కుసలచిత్తసమ్పయుత్తా విరతి, సా పభేదతో ¶ తివిధా హోతి – సమ్పత్తవిరతి, సమాదానవిరతి, సముచ్ఛేదవిరతీతి.

తత్థ ¶ అసమాదిన్నసిక్ఖాపదానం అత్తనో జాతివయబాహుసచ్చాదీని పచ్చవేక్ఖిత్వా ‘అయుత్తం అమ్హాకం ఏవరూపం పాపం కాతు’న్తి సమ్పత్తం వత్థుం అవీతిక్కమన్తానం ఉప్పజ్జమానా విరతి ‘సమ్పత్తవిరతీ’తి వేదితబ్బా – సీహళదీపే చక్కనఉపాసకస్స వియ. తస్స కిర దహరకాలేయేవ మాతుయా రోగో ఉప్పజ్జి. వేజ్జేన చ ‘అల్లససమంసం లద్ధుం వట్టతీ’తి వుత్తం. తతో చక్కనస్స భాతా ‘గచ్ఛ, తాత, ఖేత్తం ఆహిణ్డాహీ’తి చక్కనం పేసేసి. సో తత్థ గతో. తస్మిఞ్చ సమయే ఏకో ససో తరుణసస్సం ఖాదితుం ఆగతో హోతి. సో తం దిస్వావ వేగేన ధావన్తో వల్లియా బద్ధో ‘కిరి కిరీ’తి సద్దమకాసి. చక్కనో తేన సద్దేన గన్త్వా తం గహేత్వా చిన్తేసి – ‘మాతు భేసజ్జం కరోమీ’తి. పున చిన్తేసి – ‘న మేతం పతిరూపం య్వాహం మాతు జీవితకారణా పరం జీవితా వోరోపేయ్య’న్తి. అథ నం ‘గచ్ఛ, అరఞ్ఞే ససేహి సద్ధిం తిణోదకం పరిభుఞ్జా’తి ముఞ్చి. భాతరా చ ‘కిం తాత ససో లద్ధో’తి పుచ్ఛితో తం పవత్తిం ఆచిక్ఖి. తతో నం భాతా పరిభాసి. సో మాతుసన్తికం గన్త్వా ‘యతో అహం జాతో నాభిజానామి సఞ్చిచ్చ పాణం జీవితా వోరోపేతా’తి సచ్చం వత్వా అట్ఠాసి. తావదేవస్స మాతా అరోగా అహోసి.

సమాదిన్నసిక్ఖాపదానం పన సిక్ఖాపదసమాదానే చ తతుత్తరిఞ్చ అత్తనో జీవితమ్పి పరిచ్చజిత్వా వత్థుం అవీతిక్కమన్తానం ఉప్పజ్జమానా విరతి ‘సమాదానవిరతీ’తి వేదితబ్బా. ఉత్తరవడ్ఢమానపబ్బతవాసీఉపాసకస్స వియ. సో కిర అమ్బరియవిహారవాసినో పిఙ్గలబుద్ధరక్ఖితత్థేరస్స సన్తికే సిక్ఖాపదాని గహేత్వా ఖేత్తం కసతి. అథస్స గోణో నట్ఠో. సో తం గవేసన్తో ఉత్తరవడ్ఢమానపబ్బతం ఆరుహి. తత్ర నం మహాసప్పో అగ్గహేసి. సో చిన్తేసి – ‘ఇమాయస్స తిఖిణవాసియా సీసం ఛిన్దామీ’తి. పున చిన్తేసి – ‘న మేతం పతిరూపం య్వాహం భావనీయస్స గరునో సన్తికే సిక్ఖాపదాని గహేత్వా భిన్దేయ్య’న్తి ఏవం యావతతియం చిన్తేత్వా ¶ ‘జీవితం పరిచ్చజామి, న సిక్ఖాపద’న్తి అంసే ఠపితం తిఖిణదణ్డవాసిం అరఞ్ఞే ఛడ్డేసి. తావదేవ నం మహావాళో ముఞ్చిత్వా అగమాసీతి.

అరియమగ్గసమ్పయుత్తా ¶ పన విరతి ‘సముచ్ఛేదవిరతీ’తి వేదితబ్బా, యస్సా ఉప్పత్తితో పభుతి ‘పాణం ఘాతేస్సామీ’తి అరియపుగ్గలానం చిత్తమ్పి నుప్పజ్జతీతి.

ఇదాని ¶ యథా అకుసలానం ఏవం ఇమేసమ్పి కుసలకమ్మపథానం ధమ్మతో కోట్ఠాసతో ఆరమ్మణతో వేదనాతో మూలతోతి పఞ్చహాకారేహి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో –

తత్థ ‘ధమ్మతో’తి ఏతేసు హి పటిపాటియా సత్త చేతనాపి వట్టన్తి, విరతియోపి; అన్తే తయో చేతనాసమ్పయుత్తావ.

‘కోట్ఠాసతో’తి పటిపాటియా సత్త కమ్మపథా ఏవ, నో మూలాని. అన్తే తయో కమ్మపథా చేవ మూలాని చ. అనభిజ్ఝా హి మూలం పత్వా ‘అలోభో కుసలమూలం’ హోతి. అబ్యాపాదో ‘అదోసో కుసలమూలం’, సమ్మాదిట్ఠి ‘అమోహో కుసలమూలం’.

‘ఆరమ్మణతో’తి పాణాతిపాతాదీనం ఆరమ్మణానేవ ఏతేసం ఆరమ్మణాని. వీతిక్కమితబ్బతోయేవ హి వేరమణీ నామ హోతి. యథా పన నిబ్బానారమ్మణో అరియమగ్గో కిలేసే పజహతి, ఏవం జీవితిన్ద్రియాదిఆరమ్మణాపేతే కమ్మపథా పాణాతిపాతాదీని దుస్సీల్యాని పజహన్తీతి వేదితబ్బా.

‘వేదనాతో’తి సబ్బే సుఖవేదనా వా హోన్తి మజ్ఝత్తవేదనా వా. కుసలం పత్వా హి దుక్ఖవేదనా నామ నత్థి.

‘మూలతో’తి పటిపాటియా సత్త కమ్మపథా ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తేన విరమన్తస్స అలోభఅదోసఅమోహవసేన తిమూలా హోన్తి; ఞాణవిప్పయుత్తచిత్తేన విరమన్తస్స ద్విమూలా. అనభిజ్ఝా ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తేన విరమన్తస్స ద్విమూలా హోతి; ఞాణవిప్పయుత్తచిత్తేన ఏకమూలా. అలోభో పన అత్తనావ అత్తనో మూలం న హోతి. అబ్యాపాదేపి ఏసేవ నయో. సమ్మాదిట్ఠి అలోభాదోసవసేన ద్విమూలావ హోతి. ఇమే దస కుసలకమ్మపథా నామ.

ఇదాని ¶ ఇమస్మిం ఠానే కమ్మపథసంసన్దనం నామ వేదితబ్బం. పఞ్చఫస్సద్వారవసేన హి ఉప్పన్నో అసంవరో అకుసలం మనోకమ్మమేవ హోతి. మనోఫస్సద్వారవసేన ఉప్పన్నో తీణిపి కమ్మాని ¶ హోన్తి – సో హి కాయద్వారే చోపనప్పత్తో అకుసలం కాయకమ్మం హోతి, వచీద్వారే అకుసలం వచీకమ్మం, ఉభయత్థ చోపనం అప్పత్తో అకుసలం మనోకమ్మం. పఞ్చఅసంవరద్వారవసేన ఉప్పన్నోపి అకుసలం మనోకమ్మమేవ హోతి. చోపనకాయఅసంవరద్వారవసేన ఉప్పన్నో అకుసలం కాయకమ్మమేవ హోతి, వాచాఅసంవరద్వారవసేన ఉప్పన్నో అకుసలం వచీకమ్మమేవ హోతి, మనోఅసంవరద్వారవసేన ఉప్పన్నో ¶ అకుసలం మనోకమ్మమేవ హోతి. తివిధం కాయదుచ్చరితం అకుసలం కాయకమ్మమేవ హోతి, చతుబ్బిధం వచీదుచ్చరితం అకుసలం వచీకమ్మమేవ హోతి, తివిధం మనోదుచ్చరితం అకుసలం మనోకమ్మమేవ హోతి.

పఞ్చఫస్సద్వారవసేన ఉప్పన్నో సంవరోపి కుసలం మనోకమ్మమేవ హోతి. మనోఫస్సద్వారవసేన ఉప్పన్నో పన అయమ్పి, అసంవరో వియ, తీణిపి కమ్మాని హోన్తి. పఞ్చసంవరద్వారవసేన ఉప్పన్నోపి కుసలం మనోకమ్మమేవ హోతి, చోపనకాయసంవరద్వారవసేన ఉప్పన్నో కుసలం కాయకమ్మమేవ హోతి, వాచాసంవరద్వారవసేన ఉప్పన్నో కుసలం వచీకమ్మమేవ హోతి, మనోసంవరద్వారవసేన ఉప్పన్నో కుసలం మనోకమ్మమేవ హోతి. తివిధం కాయసుచరితం కుసలం కాయకమ్మమేవ హోతి, చతుబ్బిధం వచీసుచరితం కుసలం వచీకమ్మమేవ హోతి, తివిధం మనోసుచరితం కుసలం మనోకమ్మమేవ హోతి.

అకుసలం కాయకమ్మం పఞ్చఫస్సద్వారవసేన నుప్పజ్జతి; మనోఫస్సద్వారవసేనేవ ఉప్పజ్జతి. తథా అకుసలం వచీకమ్మం. అకుసలం మనోకమ్మం పన ఛఫస్సద్వారవసేన ఉప్పజ్జతి; తం కాయవచీద్వారేసు చోపనం పత్తం అకుసలం కాయవచీకమ్మం హోతి, చోపనం అప్పత్తం అకుసలం మనోకమ్మమేవ. యథా చ పఞ్చఫస్సద్వారవసేన, ఏవం పఞ్చఅసంవరద్వారవసేనపి అకుసలం కాయకమ్మం నుప్పజ్జతి, చోపనకాయఅసంవరద్వారవసేన పన వాచాఅసంవరద్వారవసేన చ ఉప్పజ్జతి; మనోఅసంవరద్వారవసేన నుప్పజ్జతి. అకుసలం వచీకమ్మమ్పి పఞ్చఅసంవరద్వారవసేన నుప్పజ్జతి, చోపనకాయవాచాఅసంవరద్వారవసేన ఉప్పజ్జతి; మనోఅసంవరద్వారవసేన నుప్పజ్జతి. అకుసలం మనోకమ్మం అట్ఠఅసంవరద్వారవసేనపి ఉప్పజ్జతేవ. కుసలకాయకమ్మాదీసుపి ఏసేవ నయో.

అయం ¶ పన విసేసో – యథా అకుసలకాయకమ్మవచీకమ్మాని మనోఅసంవరద్వారవసేన నుప్పజ్జన్తి, న తథా ఏతాని. ఏతాని పన కాయఙ్గవాచఙ్గం అచోపేత్వా సిక్ఖాపదాని గణ్హన్తస్స మనోసంవరద్వారేపి ఉప్పజ్జన్తి ఏవ. తత్థ కామావచరం కుసలం చిత్తం తివిధకమ్మద్వారవసేన ఉప్పజ్జతి, పఞ్చవిఞ్ఞాణద్వారవసేన నుప్పజ్జతి; ‘యమిదం చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా ¶ ఉప్పజ్జతి వేదయితం, సుఖం వా దుక్ఖం వా అదుక్ఖమసుఖం వా’తి ఇమినా పన నయేన ఛఫస్సద్వారవసేన ఉప్పజ్జతి; అట్ఠఅసంవరద్వారవసేన నుప్పజ్జతి, అట్ఠసంవరద్వారవసేన ఉప్పజ్జతి; దసఅకుసలకమ్మపథవసేన ¶ నుప్పజ్జతి, దసకుసలకమ్మపథవసేన ఉప్పజ్జతి; తస్మా ఇదమ్పి చిత్తం తివిధకమ్మద్వారవసేన వా ఉప్పన్నం హోతు, ఛఫస్సద్వారవసేన వా, అట్ఠసంవరద్వారవసేన వా దసకుసలకమ్మపథవసేన వా. ‘‘కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి…పే… రూపారమ్మణం వా…పే… ధమ్మారమ్మణం వా’’తి వుత్తే సబ్బం వుత్తమేవ హోతీతి.

యం యం వా పనారబ్భాతి ఏత్థ అయం యోజనా – హేట్ఠా వుత్తేసు రూపారమ్మణాదీసు రూపారమ్మణం వా ఆరబ్భ, ఆరమ్మణం కత్వాతి అత్థో. సద్దారమ్మణం వా…పే… ధమ్మారమ్మణం వా ఆరబ్భ ఉప్పన్నం హోతి. ఏత్తావతా ఏతస్స చిత్తస్స ఏతేసు ఆరమ్మణేసు యంకిఞ్చి ఏకమేవ ఆరమ్మణం అనుఞ్ఞాతసదిసం హోతి. ఇదఞ్చ ఏకస్మిం సమయే ఏకస్స వా పుగ్గలస్స రూపారమ్మణం ఆరబ్భ ఉప్పన్నం పున అఞ్ఞస్మిం సమయే అఞ్ఞస్స వా పుగ్గలస్స సద్దాదీసుపి అఞ్ఞతరం ఆరమ్మణం ఆరబ్భ ఉప్పజ్జతి ఏవ. ఏవం ఉప్పజ్జమానస్స చస్స ఏకస్మిం భవే పఠమం రూపారమ్మణం ఆరబ్భ పవత్తి హోతి, పచ్ఛా సద్దారమ్మణన్తి అయమ్పి కమో నత్థి. రూపాదీసు చాపి పఠమం నీలారమ్మణం పచ్ఛా పీతారమ్మణన్తి అయమ్పి నియమో నత్థి. ఇతి ఇమం సబ్బారమ్మణతఞ్చేవ, కమాభావఞ్చ, కమాభావేపి చ నీలపీతాదీసు నియమాభావం దస్సేతుం ‘యం యం వా పనారబ్భా’తి ఆహ. ఇదం వుత్తం హోతి – ఇమేసు రూపాదీసు న యంకిఞ్చి ఏకమేవ, అథ ఖో యం యం వా పనారబ్భ ఉప్పన్నం హోతి. ఏవం ఉప్పజ్జమానమ్పి చ ‘పఠమం రూపారమ్మణం పచ్ఛా సద్దారమ్మణం ఆరబ్భా’తి ఏవమ్పి అనుప్పజ్జిత్వా యం యం వా పనారబ్భ ఉప్పన్నం హోతి; ‘పటిలోమతో వా అనులోమతో వా, ఏకన్తరికద్వన్తరికాదినయేన వా, రూపారమ్మణాదీసు యం వా తం వా ఆరమ్మణం కత్వా ఉప్పన్నం హోతీ’తి అత్థో. రూపారమ్మణేసుపి చ ‘పఠమం ¶ నీలారమ్మణం పచ్ఛా పీతారమ్మణ’న్తి ఇమినాపి నియమేన అనుప్పజ్జిత్వా, యం యం వా పనారబ్భ ‘నీలపీతకాదీసు రూపారమ్మణేసు యం వా తం వా రూపారమ్మణం ఆరబ్భ ఉప్పన్నం హోతీ’తి అత్థో. సద్దారమ్మణాదీసుపి ఏసేవ నయో. అయం తావ ఏకా యోజనా.

అయం పన అపరా – రూపం ఆరమ్మణం ఏతస్సాతి రూపారమ్మణం…పే… ధమ్మో ఆరమ్మణం ఏతస్సాతి ¶ ధమ్మారమ్మణం ¶ . ఇతి రూపారమ్మణం వా…పే… ధమ్మారమ్మణం వా చిత్తం ఉప్పన్నం హోతీతి వత్వా పున ‘యం యం వా పనారబ్భా’తి ఆహ. తస్సత్థో – ఏతేసు రూపాదీసు హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ యం వా తం వా పన ఆరబ్భ ఉప్పన్నం హోతీతి. మహాఅట్ఠకథాయం పన యేవాపనకే అభినవం నత్థి, హేట్ఠా గహితమేవ గహిత’న్తి వత్వా ‘రూపం వా ఆరబ్భ…పే… ధమ్మం వా ఆరబ్భ, ఇదం వా ఇదం వా ఆరబ్భాతి కథేతుం ఇదం వుత్త’న్తి ఏత్తకమేవ ఆగతం.

తస్మిం సమయేతి ఇదం అనియమనిద్దిట్ఠస్స సమయస్స నియమతో పటినిద్దేసవచనం. తస్మా ‘యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి, తస్మింయేవ సమయే ఫస్సో హోతి…పే… అవిక్ఖేపో హోతీ’తి అయమత్థో వేదితబ్బో. తత్థ యథేవ చిత్తం ఏవం ఫస్సాదీసుపి ఫస్సో హోతి. కిం హోతి? ‘కామావచరో హోతి, కుసలో హోతి, ఉప్పన్నో హోతి, సోమనస్ససహగతో హోతీ’తిఆదినా నయేన లబ్భమానపదవసేన యోజనా కాతబ్బా. వేదనాయఞ్హి ‘సోమనస్ససహగతా’తి పఞ్ఞిన్ద్రియే చ ‘ఞాణసమ్పయుత్త’న్తి న లబ్భతి, తస్మా ‘లబ్భమానపదవసేనా’తి వుత్తం. ఇదం అట్ఠకథాముత్తకం ఆచరియానం మతం; న పనేతం సారతో దట్ఠబ్బం.

కస్మా పనేత్థ ఫస్సోవ పఠమం వుత్తోతి? చిత్తస్స పఠమాభినిపాతత్తా. ఆరమ్మణస్మిఞ్హి చిత్తస్స పఠమాభినిపాతో హుత్వా ఫస్సో ఆరమ్మణం ఫుసమానో ఉప్పజ్జతి, తస్మా పఠమం వుత్తో. ఫస్సేన పన ఫుసిత్వా వేదనాయ వేదయతి, సఞ్ఞాయ సఞ్జానాతి, చేతనాయ చేతేతి. తేన వుత్తం – ‘‘ఫుట్ఠో, భిక్ఖవే, వేదేతి, ఫుట్ఠో సఞ్జానాతి ఫుట్ఠో చేతేతీ’’తి.

అపిచ ¶ , అయం ఫస్సో నామ యథా పాసాదం పత్వా థమ్భో నామ సేసదబ్బసమ్భారానం బలవపచ్చయో, తులాసఙ్ఘాటభిత్తిపాదకూటగోపానసీపక్ఖపాసకముఖవట్టియో థమ్భాబద్ధా థమ్భే పతిట్ఠితా, ఏవమేవ సహజాతసమ్పయుత్తధమ్మానం బలవపచ్చయో హోతి. థమ్భసదిసో హి ఏస. అవసేసా దబ్బసమ్భారసదిసాతి. తస్మాపి పఠమం వుత్తో. ఇదం పన అకారణం. ఏకచిత్తస్మిఞ్హి ఉప్పన్నధమ్మానం ‘అయం పఠమం ఉప్పన్నో అయం పచ్ఛా’తి ఇదం వత్తుం న లబ్భా. బలవపచ్చయభావేపి ఫస్సస్స కారణం న ¶ దిస్సతి. దేసనావారేనేవ పన ¶ ఫస్సో పఠమం వుత్తో. వేదనా హోతి ఫస్సో హోతి, సఞ్ఞా హోతి ఫస్సో హోతి, చేతనా హోతి ఫస్సో హోతి, చిత్తం హోతి ఫస్సో హోతి, వేదనా హోతి సఞ్ఞా హోతి, చేతనా హోతి వితక్కో హోతీతి ఆహరితుమ్పి హి వట్టేయ్య. దేసనావారేన పన ఫస్సోవ పఠమం వుత్తోతి వేదితబ్బో. యథా చేత్థ ఏవం సేసధమ్మేసుపి పుబ్బాపరక్కమో నామ న పరియేసితబ్బో. వచనత్థలక్ఖణరసాదీహి పన ధమ్మా ఏవ పరియేసితబ్బా.

సేయ్యథిదం – ఫుసతీతి ఫస్సో. స్వాయం ఫుసనలక్ఖణో, సఙ్ఘట్టనరసో, సన్నిపాతపచ్చుపట్ఠానో, ఆపాథగతవిసయపదట్ఠానో.

అయఞ్హి అరూపధమ్మోపి సమానో ఆరమ్మణే ఫుసనాకారేనేవ పవత్తతీతి ఫుసనలక్ఖణో. ఏకదేసేన చ అనల్లీయమానోపి రూపం వియ చక్ఖుం, సద్దో వియ చ సోతం, చిత్తం ఆరమ్మణఞ్చ సఙ్ఘట్టేతీతి సఙ్ఘట్టనరసో. వత్థారమ్మణసఙ్ఘట్టనతో వా ఉప్పన్నత్తా సమ్పత్తిఅత్థేనపి రసేన సఙ్ఘట్టనరసోతి వేదితబ్బో. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం – ‘‘చతుభూమకఫస్సో హి నోఫుసనలక్ఖణో నామ నత్థి. సఙ్ఘట్టనరసో పన పఞ్చద్వారికోవ హోతి. పఞ్చద్వారికస్స హి ఫుసనలక్ఖణోతిపి సఙ్ఘట్టనరసోతిపి నామం; మనోద్వారికస్స ఫుసనలక్ఖణోత్వేవ నామం, న సఙ్ఘట్టనరసో’’తి.

ఇదఞ్చ వత్వా ఇదం సుత్తం ఆభతం – ‘‘యథా, మహారాజ, ద్వే మేణ్డా యుజ్ఝేయ్యుం, తేసు యథా ఏకో మేణ్డో ఏవం చక్ఖు దట్ఠబ్బం, యథా దుతియో మేణ్డో ఏవం రూపం దట్ఠబ్బం; యథా తేసం సన్నిపాతో ఏవం ఫస్సో దట్ఠబ్బో’’. ఏవం ఫుసనలక్ఖణో చ ఫస్సో, సఙ్ఘట్టనరసో చ. ‘‘యథా, మహారాజ, ద్వే ¶ సమ్మా వజ్జేయ్యుం…పే… ద్వే పాణీ వజ్జేయ్యుం, యథా ఏకో పాణి ఏవం చక్ఖు దట్ఠబ్బం, యథా దుతియో పాణి ఏవం రూపం దట్ఠబ్బం, యథా తేసం సన్నిపాతో ఏవం ఫస్సో దట్ఠబ్బో. ఏవం ఫుసనలక్ఖణో చ ఫస్సో సఙ్ఘట్టనరసో చా’’తి (మి. ప. ౨.౩.౮) విత్థారో.

యథా వా ‘‘చక్ఖునా రూపం దిస్వా’’తిఆదీసు (ధ. స. ౧౩౫౨, ౧౩౫౪) చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని చక్ఖుఆదినామేన వుత్తాని, ఏవమిధాపి తాని చక్ఖుఆదినామేన వుత్తానీతి వేదితబ్బాని. తస్మా ‘ఏవం చక్ఖు దట్ఠబ్బ’న్తిఆదీసు ఏవం చక్ఖువిఞ్ఞాణం దట్ఠబ్బన్తి ఇమినా నయేన అత్థో వేదితబ్బో. ఏవం సన్తే చిత్తారమ్మణసఙ్ఘట్టనతో ¶ ఇమస్మిమ్పి సుత్తే కిచ్చట్ఠేనేవ రసేన సఙ్ఘట్టనరసోతి సిద్ధో హోతి.

తికసన్నిపాతసఙ్ఖాతస్స ¶ పన అత్తనో కారణస్స వసేన పవేదితత్తా సన్నిపాతపచ్చుపట్ఠానో. అయఞ్హి తత్థ తత్థ ‘‘తిణ్ణం సఙ్గతి ఫస్సో’’తి ఏవం కారణస్స వసేన పవేదితోతి. ఇమస్స చ సుత్తపదస్స తిణ్ణం సఙ్గతియా ఫస్సోతి అయమత్థో; న సఙ్గతిమత్తమేవ ఫస్సోతి.

ఏవం పవేదితత్తా పన తేనేవాకారేన పచ్చుపట్ఠాతీతి సన్నిపాతపచ్చుపట్ఠానోతి వుత్తో. ఫలట్ఠేన పన పచ్చుపట్ఠానేనేస వేదనాపచ్చుపట్ఠానో నామ హోతి. వేదనఞ్హేస పచ్చుపట్ఠాపేతి ఉప్పాదేతీతి అత్థో. ఉప్పాదయమానో చ యథా బహిద్ధా ఉణ్హపచ్చయాపి లాఖాసఙ్ఖాతధాతునిస్సితా ఉస్మా అత్తనో నిస్సయే ముదుభావకారీ హోతి, న అత్తనో పచ్చయభూతేపి బహిద్ధా వీతచ్చితఙ్గారసఙ్ఖాతే ఉణ్హభావే, ఏవం వత్థారమ్మణసఙ్ఖాతఅఞ్ఞపచ్చయోపి సమానో, చిత్తనిస్సితత్తా అత్తనో నిస్సయభూతే చిత్తే ఏవ ఏస వేదనుప్పాదకో హోతి, న అత్తనో పచ్చయభూతేపి వత్థుమ్హి ఆరమ్మణే వాతి వేదితబ్బో. తజ్జాసమన్నాహారేన పన ఇన్ద్రియేన చ పరిక్ఖతే విసయే అనన్తరాయేన ఉప్పజ్జనతో ఏస ఆపాథగతవిసయపదట్ఠానోతి వుచ్చతి.

వేదయతీతి వేదనా. సా వేదయితలక్ఖణా, అనుభవనరసా ఇట్ఠాకారసమ్భోగరసా వా, చేతసికఅస్సాదపచ్చుపట్ఠానా, పస్సద్ధిపదట్ఠానా.

‘చతుభూమికవేదనా ¶ హి నోవేదయితలక్ఖణా నామ నత్థి. అనుభవనరసతా పన సుఖవేదనాయమేవ లబ్భతీ’తి వత్వా పున తం వాదం పటిక్ఖిపిత్వా ‘సుఖవేదనా వా హోతు, దుక్ఖవేదనా వా, అదుక్ఖమసుఖవేదనా వా, సబ్బా అనుభవనరసా’తి వత్వా అయమత్థో దీపితో – ఆరమ్మణరసానుభవనట్ఠానం పత్వా సేససమ్పయుత్తధమ్మా ఏకదేసమత్తకమేవ అనుభవన్తి. ఫస్సస్స హి ఫుసనమత్తకమేవ హోతి, సఞ్ఞాయ సఞ్జాననమత్తకమేవ, చేతనాయ చేతనామత్తకమేవ, విఞ్ఞాణస్స విజాననమత్తకమేవ. ఏకంసతో పన ఇస్సరవతాయ విస్సవితాయ సామిభావేన వేదనావ ఆరమ్మణరసం అనుభవతి.

రాజా వియ హి వేదనా, సూదో వియ సేసధమ్మా. యథా సూదో నానారసభోజనం సమ్పాదేత్వా పేళాయ పక్ఖిపిత్వా లఞ్ఛనం దత్వా రఞ్ఞో సన్తికే ఓతారేత్వా లఞ్ఛనం భిన్దిత్వా పేళం వివరిత్వా సబ్బసూపబ్యఞ్జనేహి అగ్గగ్గం ¶ ఆదాయ భాజనే పక్ఖిపిత్వా సదోసనిద్దోసభావవీమంసనత్థం అజ్ఝోహరతి, తతో రఞ్ఞో నానగ్గరసభోజనం ఉపనామేతి. రాజా ఇస్సరవతాయ విస్సవితాయ ¶ సామీ హుత్వా ఇచ్ఛితిచ్ఛితం భుఞ్జతి. తత్థ హి సూదస్స భత్తవీమంసనమత్తమివ అవసేసధమ్మానం ఆరమ్మణరసస్స ఏకదేసానుభవనం. యథా హి సూదో భత్తేకదేసమత్తమేవ వీమంసతి ఏవం సేసధమ్మాపి ఆరమ్మణరసేకదేసమేవ అనుభవన్తి. యథా పన రాజా ఇస్సరవతాయ విస్సవితాయ సామీ హుత్వా యదిచ్ఛకం భుఞ్జతి, ఏవం వేదనాపి ఇస్సరవతాయ విస్సవితాయ సామిభావేన ఆరమ్మణరసం అనుభవతి. తస్మా అనుభవనరసాతి వుచ్చతి.

దుతియే అత్థవికప్పే అయం ఇధ అధిప్పేతా వేదనా యథా వా తథా వా ఆరమ్మణస్స ఇట్ఠాకారమేవ సమ్భుఞ్జతీతి ఇట్ఠాకారసమ్భోగరసాతి వుత్తా. చేతసికఅస్సాదతో పనేసా అత్తనో సభావేనేవ ఉపట్ఠానం సన్ధాయ చేతసికఅస్సాదపచ్చుపట్ఠానాతి వుత్తా. యస్మా పన ‘‘పస్సద్ధికాయో సుఖం వేదేతి’’ తస్మా పస్సద్ధిపదట్ఠానాతి వేదితబ్బా.

నీలాదిభేదం ఆరమ్మణం సఞ్జానాతీతి సఞ్ఞా. సా సఞ్జాననలక్ఖణా పచ్చాభిఞ్ఞాణరసా. చతుభూమికసఞ్ఞా హి నోసఞ్జాననలక్ఖణా నామ నత్థి ¶ . సబ్బా సఞ్జాననలక్ఖణావ. యా పనేత్థ అభిఞ్ఞాణేన సఞ్జానాతి సా పచ్చాభిఞ్ఞాణరసా నామ హోతి.

తస్సా, వడ్ఢకిస్స దారుమ్హి అభిఞ్ఞాణం కత్వా పున తేన అభిఞ్ఞాణేన తం పచ్చాభిజాననకాలే, పురిసస్స కాళతిలకాదిఅభిఞ్ఞాణం సల్లక్ఖేత్వా పున తేన అభిఞ్ఞాణేన అసుకో నామ ఏసోతి తస్స పచ్చాభిజాననకాలే, రఞ్ఞో పిళన్ధనగోపకభణ్డాగారికస్స తస్మిం తస్మిం పిళన్ధనే నామపణ్ణకం బన్ధిత్వా ‘అసుకం పిళన్ధనం నామ ఆహరా’తి వుత్తే దీపం జాలేత్వా రతనగబ్భం పవిసిత్వా పణ్ణం వాచేత్వా తస్స తస్సేవ పిళన్ధనస్స ఆహరణకాలే చ పవత్తి వేదితబ్బా.

అపరో నయో – సబ్బసఙ్గాహికవసేన హి సఞ్జాననలక్ఖణా సఞ్ఞా. పునసఞ్జాననపచ్చయనిమిత్తకరణరసా, దారుఆదీసు తచ్ఛకాదయో వియ. యథాగహితనిమిత్తవసేన అభినివేసకరణపచ్చుపట్ఠానా, హత్థిదస్సకఅన్ధా వియ. ఆరమ్మణే అనోగాళ్హవుత్తితాయ ¶ అచిరట్ఠానపచ్చుపట్ఠానా వా, విజ్జు వియ. యథాఉపట్ఠితవిసయపదట్ఠానా, తిణపురిసకేసు మిగపోతకానం ‘పురిసా’తి ఉప్పన్నసఞ్ఞా వియ. యా పనేత్థ ఞాణసమ్పయుత్తా హోతి సా సఞ్ఞా ఞాణమేవ అనువత్తతి. ససమ్భారపథవీఆదీసు సేసధమ్మా పథవీఆదీని వియాతి వేదితబ్బా.

చేతయతీతి ¶ చేతనా సద్ధిం అత్తనా సమ్పయుత్తధమ్మే ఆరమ్మణే అభిసన్దహతీతి అత్థో. సా చేతయితలక్ఖణా, చేతనాభావలక్ఖణాతి అత్థో. ఆయూహనరసా. చతుభూమికచేతనా హి నోచేతయితలక్ఖణా నామ నత్థి. సబ్బా చేతయితలక్ఖణావ. ఆయూహనరసతా పన కుసలాకుసలేసు ఏవ హోతి. కుసలాకుసలకమ్మాయూహనట్ఠానఞ్హి పత్వా సేససమ్పయుత్తధమ్మానం ఏకదేసమత్తకమేవ కిచ్చం హోతి. చేతనా పన అతిరేకఉస్సాహా అతిరేకవాయామా, దిగుణుస్సాహా దిగుణవాయామా. తేనాహు పోరాణా – ‘‘థావరియసభావసణ్ఠితా చ పనేసా చేతనా’’తి. థావరియోతి ఖేత్తసామీ వుచ్చతి. యథా ఖేత్తసామీ పురిసో పఞ్చపణ్ణాస బలిపురిసే గహేత్వా ‘లాయిస్సామీ’తి ఏకతో ఖేత్తం ఓతరతి. తస్స అతిరేకో ఉస్సాహో అతిరేకో వాయామో, దిగుణో ఉస్సాహో దిగుణో వాయామో హోతి, ‘నిరన్తరం గణ్హథా’తిఆదీని వదతి, సీమం ఆచిక్ఖతి, తేసం సురాభత్తగన్ధమాలాదీని జానాతి, మగ్గం సమకం హరతి. ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం ¶ . ఖేత్తసామిపురిసో వియ హి చేతనా. పఞ్చపణ్ణాస బలిపురిసా వియ చిత్తఙ్గవసేన ఉప్పన్నా పఞ్చపణ్ణాస కుసలా ధమ్మా. ఖేత్తసామిపురిసస్స దిగుణుస్సాహదిగుణవాయామకరణకాలో వియ కుసలాకుసలకమ్మాయూహనట్ఠానం పత్వా చేతనాయ దిగుణుస్సాహో దిగుణవాయామో హోతి. ఏవమస్సా ఆయూహనరసతా వేదితబ్బా.

సా పనేసా సంవిదహనపచ్చుపట్ఠానా. సంవిదహమానా హి అయం ఉపట్ఠాతి, సకిచ్చపరకిచ్చసాధకా, జేట్ఠసిస్సమహావడ్ఢకీఆదయో వియ. యథా హి జేట్ఠసిస్సో ఉపజ్ఝాయం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా సయం అధీయమానో ఇతరేపి దారకే అత్తనో అత్తనో అజ్ఝయనకమ్మే పవత్తయతి, తస్మిఞ్హి అధీయితుం ఆరద్ధే తేపి అధీయన్తి, తదనువత్తితాయ. యథా చ మహావడ్ఢకీ సయం తచ్ఛన్తో ఇతరేపి తచ్ఛకే అత్తనో అత్తనో ¶ తచ్ఛనకమ్మే పవత్తయతి, తస్మిఞ్హి తచ్ఛితుం ఆరద్ధే తేపి తచ్ఛన్తి, తదనువత్తితాయ. యథా చ యోధనాయకో సయం యుజ్ఝమానో ఇతరేపి యోధే సమ్పహారవుత్తియం పవత్తయతి, తస్మిఞ్హి యుజ్ఝితుం ఆరద్ధే తేపి అనివత్తమానా యుజ్ఝన్తి, తదనువత్తితాయ. ఏవమేసాపి అత్తనో కిచ్చేన ఆరమ్మణే పవత్తమానా అఞ్ఞేపి సమ్పయుత్తధమ్మే అత్తనో అత్తనో కిరియాయ పవత్తేతి. తస్సా హి అత్తనో కిచ్చం ఆరద్ధాయ, తంసమ్పయుత్తాపి ఆరభన్తి. తేన వుత్తం – ‘సకిచ్చపరకిచ్చసాధకా, జేట్ఠసిస్సమహావడ్ఢకీఆదయో వియా’తి. అచ్చాయికకమ్మానుస్సరణాదీసు చ పనాయం సమ్పయుత్తానం ఉస్సాహనభావేన పవత్తమానా పాకటా హోతీతి వేదితబ్బా.

‘ఆరమ్మణం ¶ చిన్తేతీ’తి చిత్తన్తి నయేన చిత్తస్స వచనత్థో వుత్తో ఏవ. లక్ఖణాదితో పన విజాననలక్ఖణం చిత్తం, పుబ్బఙ్గమరసం, సన్దహనపచ్చుపట్ఠానం, నామరూపపదట్ఠానం. చతుభూమకచిత్తఞ్హి నోవిజాననలక్ఖణం నామ నత్థి. సబ్బం విజాననలక్ఖణమేవ. ద్వారం పన పత్వా ఆరమ్మణవిభావనట్ఠానే చిత్తం పుబ్బఙ్గమం పురేచారికం హోతి. చక్ఖునా హి దిట్ఠం రూపారమ్మణం చిత్తేనేవ విజానాతి…పే… మనేన విఞ్ఞాతం ధమ్మారమ్మణం చిత్తేనేవ విజానాతి. యథా హి నగరగుత్తికో నామ నగరమజ్ఝే సిఙ్ఘాటకే నిసీదిత్వా ‘అయం నేవాసికో అయం ఆగన్తుకో’తి ఆగతాగతం జనం ఉపధారేతి వవత్థపేతి – ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం. వుత్తమ్పి చేతం మహాథేరేన – ‘‘యథా, మహారాజ ¶ , నగరగుత్తికో నామ మజ్ఝే నగరస్స సిఙ్ఘాటకే నిసిన్నో పురత్థిమతో దిసతో పురిసం ఆగచ్ఛన్తం పస్సేయ్య… పచ్ఛిమతో… దక్ఖిణతో… ఉత్తరతో దిసతో పురిసం ఆగచ్ఛన్తం పస్సేయ్య, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యం చక్ఖునా రూపం పస్సతి తం విఞ్ఞాణేన విజానాతి, యం సోతేన సద్దం సుణాతి, ఘానేన గన్ధం ఘాయతి, జివ్హాయ రసం సాయతి, కాయేన ఫోట్ఠబ్బం ఫుసతి, మనసా ధమ్మం విజానాతి, తం విఞ్ఞాణేన విజానాతీ’’తి (మి. ప. ౨.౩.౧౨). ఏవం ద్వారం పత్వా ఆరమ్మణవిభావనట్ఠానే చిత్తమేవ పుబ్బఙ్గమం పురేచారికం. తస్మా పుబ్బఙ్గమరసన్తి ¶ వుచ్చతి.

తదేతం పచ్ఛిమం పచ్ఛిమం ఉప్పజ్జమానం పురిమం పురిమం నిరన్తరం కత్వా సన్దహనమేవ ఉపట్ఠాతీతి సన్దహనపచ్చుపట్ఠానం. పఞ్చవోకారభవే పనస్స నియమతో నామరూపం, చతువోకారభవే నామమేవ పదట్ఠానం. తస్మా నామరూపపదట్ఠానన్తి వుత్తం.

కిం పనేతం చిత్తం పురిమనిద్దిట్ఠచిత్తేన సద్ధిం ఏకమేవ ఉదాహు అఞ్ఞన్తి? ఏకమేవ. అథ కస్మా పురిమనిద్దిట్ఠం పున వుత్తన్తి? అవిచారితం ఏతం అట్ఠకథాయం. అయం పనేత్థ యుత్తి – యథా హి రూపాదీని ఉపాదాయ పఞ్ఞత్తా సూరియాదయో న అత్థతో రూపాదీహి అఞ్ఞే హోన్తి, తేనేవ యస్మిం సమయే సూరియో ఉదేతి తస్మిం సమయే తస్స తేజసఙ్ఖాతం రూపమ్పీతి. ఏవం వుచ్చమానేపి న రూపాదీహి అఞ్ఞో సూరియో నామ అత్థి. న తథా చిత్తం; ఫస్సాదయో ధమ్మే ఉపాదాయ పఞ్ఞాపియతి; అత్థతో పనేతం తేహి అఞ్ఞమేవ. తేన ‘యస్మిం సమయే చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి ఏకంసేనేవ తస్మిం సమయే ఫస్సాదీహి అత్థతో అఞ్ఞమేవ తం హోతీ’తి ఇమస్సత్థస్స దీపనత్థాయ ఏతం పున వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

యథా చ ‘‘యస్మిం సమయే రూపూపపత్తియా మగ్గం భావేతి…పే… పథవీకసిణం, తస్మిం సమయే ¶ ఫస్సో హోతి వేదనా హోతీ’’తిఆదీసు (ధ. స. ౧౬౦) పన భావేన్తేన వవత్థాపితే సమయే యో భావేతి న సో అత్థతో ఉప్పజ్జతి నామ, తేనేవ తత్థ యథా ‘‘ఫస్సో హోతి వేదనా హోతీ’’తి వుత్తం, న ఏవం ‘‘యో భావేతి సో హోతీ’’తి వుత్తం. ‘‘యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతీ’’తిఆదీసు పన చిత్తేన వవత్థాపితే సమయే సమయవవత్థాపితం చిత్తం న తథా అత్థతో నుప్పజ్జతి ¶ . యథేవ పన తదా ‘ఫస్సో హోతి వేదనా హోతి’, తథా ‘చిత్తమ్పి హోతీ’తి ఇమస్సపి అత్థస్స దీపనత్థమిదం పున వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఇదం పనేత్థ సన్నిట్ఠానం – ఉద్దేసవారే సఙ్గణ్హనత్థం నిద్దేసవారే చ విభజనత్థం పురిమేన హి ‘చిత్త’-సద్దేన కేవలం సమయో వవత్థాపితో. తస్మిం పన చిత్తేన వవత్థాపితసమయే యే ధమ్మా హోన్తి తేసం దస్సనత్థం ‘‘ఫస్సో హోతీ’’తిఆది ఆరద్ధం. చిత్తఞ్చాపి తస్మిం సమయే హోతియేవ. తస్మా తస్సాపి సఙ్గణ్హనత్థమేతం ¶ పున వుత్తం. ఇమస్మిఞ్చ ఠానే ఏతస్మిం అవుచ్చమానే ‘‘కతమం తస్మిం సమయే చిత్త’’న్తి న సక్కా భవేయ్య నిద్దేసవారే విభజితుం. ఏవమస్స విభజనంయేవ పరిహాయేథ. తస్మా తస్స నిద్దేసవారే విభజనత్థమ్పి ఏతఞ్చ వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

యస్మా వా ‘‘ఉప్పన్నం హోతీ’’తి ఏత్థ చిత్తం ఉప్పన్నన్తి ఏతం దేసనాసీసమేవ, ‘న పన చిత్తం ఏకమేవ ఉప్పజ్జతీ’తి అట్ఠకథాయం విచారితం, తస్మా చిత్తం ‘‘ఉప్పన్న’’న్తి ఏత్థాపి చిత్తమత్తమేవ అగ్గహేత్వా పరోపణ్ణాసకుసలధమ్మేహి సద్ధింయేవ చిత్తం గహితం. ఏవం తత్థ సఙ్ఖేపతో సబ్బేపి చిత్తచేతసికధమ్మే గహేత్వా ఇధ సరూపేన పభేదతో దస్సేతుం ‘‘ఫస్సో హోతీ’’తిఆది ఆరద్ధం. ఇతి ఫస్సాదయో వియ చిత్తమ్పి వుత్తమేవాతి వేదితబ్బం.

వితక్కేతీతి వితక్కో; వితక్కనం వా వితక్కో; ఊహనన్తి వుత్తం హోతి. స్వాయం ఆరమ్మణే చిత్తస్స అభినిరోపనలక్ఖణో. సో హి ఆరమ్మణే చిత్తం ఆరోపేతి. యథా హి కోచి రాజవల్లభం ఞాతిం వా మిత్తం వా నిస్సాయ రాజగేహం ఆరోహతి, ఏవం వితక్కం నిస్సాయ చిత్తం ఆరమ్మణం ఆరోహతి. తస్మా సో ఆరమ్మణే చిత్తస్స అభినిరోపనలక్ఖణోతి వుత్తో. నాగసేనత్థేరో పనాహ – ఆకోటనలక్ఖణో వితక్కో. ‘‘యథా, మహారాజ, భేరీ ఆకోటితా అథ పచ్ఛా ¶ అనురవతి అనుసద్దాయతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యథా ఆకోటనా ఏవం వితక్కో దట్ఠబ్బో. యథా పచ్ఛా అనురవనా అనుసద్దాయనా ఏవం విచారో దట్ఠబ్బో’’తి (మి. ప. ౨.౩.౧౪ థోకం విసదిసం). స్వాయం ఆహననపరియాహననరసో. తథా హి తేన యోగావచరో ఆరమ్మణం వితక్కాహతం వితక్కపరియాహతం కరోతీతి వుచ్చతి. ఆరమ్మణే చిత్తస్స ఆనయనపచ్చుపట్ఠానో.

ఆరమ్మణే ¶ తేన చిత్తం విచరతీతి విచారో; విచరణం వా విచారో. అనుసఞ్చరణన్తి వుత్తం హోతి. స్వాయం ఆరమ్మణానుమజ్జనలక్ఖణో. తత్థ సహజాతానుయోజనరసో. చిత్తస్స అనుప్పబన్ధపచ్చుపట్ఠానో. సన్తేపి చ నేసం కత్థచి అవియోగే ఓళారికట్ఠేన పుబ్బఙ్గమట్ఠేన చ ఘణ్టాభిఘాతో వియ అభినిరోపనట్ఠేన చ చేతసో పఠమాభినిపాతో వితక్కో ¶ . సుఖుమట్ఠేన అనుమజ్జనసభావట్ఠేన చ ఘణ్టానురవో వియ అనుప్పబన్ధో విచారో. విప్ఫారవా చేత్థ వితక్కో, పఠముప్పత్తికాలే పరిప్ఫన్దభూతో చిత్తస్స. ఆకాసే ఉప్పతితుకామస్స పక్ఖినో పక్ఖవిక్ఖేపో వియ. పదుమాభిముఖపాతో వియ చ గన్ధానుబద్ధచేతసో భమరస్స. సన్తవుత్తి విచారో నాతిపరిప్ఫన్దనభావో చిత్తస్స, ఆకాసే ఉప్పతితస్స పక్ఖినో పక్ఖప్పసారణం వియ, పరిబ్భమనం వియ చ పదుమాభిముఖపతితస్స భమరస్స పదుమస్స ఉపరిభాగే.

అట్ఠకథాయం పన ‘‘ఆకాసే గచ్ఛతో మహాసకుణస్స ఉభోహి పక్ఖేహి వాతం గహేత్వా పక్ఖే సన్నిసీదాపేత్వా గమనం వియ ఆరమ్మణే చేతసో అభినిరోపనభావేన పవత్తో వితక్కో. సో హి ఏకగ్గో హుత్వా అప్పేతి వాతగ్గహణత్థం పక్ఖే ఫన్దాపయమానస్స గమనం వియ. అనుమజ్జభావేన పవత్తో విచారో. సో హి ఆరమ్మణం అనుమజ్జతీతి వుత్తం, తం అనుప్పబన్ధనేన పవత్తియం అతివియ యుజ్జతి. సో పన నేసం విసేసో పఠమదుతియజ్ఝానేసు పాకటో హోతి. అపిచ మలగ్గహితం కంసభాజనం ఏకేన హత్థేన దళ్హం గహేత్వా ఇతరేన హత్థేన చుణ్ణతేలవాలణ్డుపకేన పరిమజ్జన్తస్స దళ్హగ్గహణహత్థో వియ వితక్కో, పరిమజ్జనహత్థో వియ విచారో. తథా కుమ్భకారస్స దణ్డప్పహారేన చక్కం భమయిత్వా భాజనం కరోన్తస్స ఉప్పీళనహత్థో వియ వితక్కో, ఇతో చితో చ సఞ్చరణహత్థో వియ విచారో. తథా మణ్డలం కరోన్తస్స మజ్ఝే సన్నిరుమ్భిత్వా ఠితకణ్టకో వియ అభినిరోపనో వితక్కో, బహిపరిబ్భమనకణ్టకో వియ అనుమజ్జమానో విచారో.

పిణయతీతి ¶ పీతి. సా సమ్పియాయనలక్ఖణా. కాయచిత్తపీణనరసా, ఫరణరసా వా. ఓదగ్యపచ్చుపట్ఠానా. సా పనేసా ఖుద్దికాపీతి, ఖణికాపీతి, ఓక్కన్తికాపీతి, ఉబ్బేగాపీతి, ఫరణాపీతీతి పఞ్చవిధా హోతి.

తత్థ ¶ ఖుద్దికాపీతి సరీరే లోమహంసమత్తమేవ కాతుం సక్కోతి. ఖణికాపీతి ఖణే ఖణే విజ్జుప్పాదసదిసా హోతి. ఓక్కన్తికాపీతి ¶ , సముద్దతీరం వీచి వియ, కాయం ఓక్కమిత్వా ఓక్కమిత్వా భిజ్జతి. ఉబ్బేగాపీతి బలవతీ హోతి, కాయం ఉద్ధగ్గం కత్వా ఆకాసే లఙ్ఘాపనప్పమాణప్పత్తా. తథా హి పుణ్ణవల్లికవాసీ మహాతిస్సత్థేరో పుణ్ణమదివసే సాయం చేతియఙ్గణం గన్త్వా చన్దాలోకం దిస్వా మహాచేతియాభిముఖో హుత్వా ‘ఇమాయ వత వేలాయ చతస్సో పరిసా మహాచేతియం వన్దన్తీ’తి పకతియా దిట్ఠారమ్మణవసేన బుద్ధారమ్మణం ఉబ్బేగం పీతిం ఉప్పాదేత్వా సుధాతలే పహటచిత్రగేణ్డుకో వియ ఆకాసే ఉప్పతిత్వా మహాచేతియఙ్గణేయేవ అట్ఠాసి.

తథా గిరికణ్డకవిహారస్స ఉపనిస్సయే వత్తకాలకగామే ఏకా కులధీతాపి బలవబుద్ధారమ్మణాయ ఉబ్బేగాయ పీతియా ఆకాసే లఙ్ఘేసి. తస్సా కిర మాతాపితరో సాయం ధమ్మసవనత్థాయ విహారం గచ్ఛన్తా ‘అమ్మ, త్వం గరుభారా, అకాలే విచరితుం న సక్కోసి, మయం తుయ్హం పత్తిం కత్వా ధమ్మం సోస్సామా’తి అగమంసు. సా గన్తుకామాపి తేసం వచనం పటిబాహితుం అసక్కోన్తీ ఘరే ఓహీయిత్వా ఘరద్వారే ఠత్వా చన్దాలోకేన గిరికణ్డకే ఆకాసచేతియఙ్గణం ఓలోకేన్తీ చేతియస్స దీపపూజం అద్దస. చతస్సో చ పరిసా మాలాగన్ధాదీహి చేతియపూజం కత్వా పదక్ఖిణం కరోన్తియో భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ గణసజ్ఝాయసద్దం అస్సోసి. అథస్సా ‘ధఞ్ఞా వతిమే మనుస్సా యే విహారం గన్త్వా ఏవరూపే చేతియఙ్గణే అనుసఞ్చరితుం ఏవరూపఞ్చ మధురం ధమ్మకథం సోతుం లభన్తీ’తి ముత్తరాసిసదిసం చేతియం పస్సన్తియా ఏవ ఉబ్బేగాపీతి ఉదపాది. సా ఆకాసే లఙ్ఘిత్వా మాతాపితూనం పురిమతరంయేవ ఆకాసతో చేతియఙ్గణే ఓరుయ్హ చేతియం వన్దిత్వా ధమ్మం సుణమానా అట్ఠాసి. అథ నం మాతాపితరో ఆగన్త్వా ‘అమ్మ, త్వం కతరేన మగ్గేన ఆగతాసీ’తి పుచ్ఛింసు. సా ‘ఆకాసేన ఆగతామ్హి, న మగ్గేనా’తి వత్వా ‘అమ్మ, ఆకాసేన నామ ఖీణాసవా సఞ్చరన్తి, త్వం కథం ఆగతా’తి పుట్ఠా ఆహ – ‘మయ్హం చన్దాలోకేన చేతియం ఓలోకేన్తియా ఠితాయ బుద్ధారమ్మణా బలవపీతి ఉప్పజ్జతి, అథాహం నేవ అత్తనో ఠితభావం న నిసిన్నభావం అఞ్ఞాసిం, గహితనిమిత్తేనేవ పన ఆకాసం ¶ లఙ్ఘిత్వా చేతియఙ్గణే పతిట్ఠితామ్హీ’తి. ఏవం ఉబ్బేగాపీతి ఆకాసే లఙ్ఘాపనప్పమాణా హోతి.

ఫరణపీతియా ¶ ¶ పన ఉప్పన్నాయ సకలసరీరం ధమిత్వా పూరితవత్థి వియ, మహతా ఉదకోఘేన పక్ఖన్దపబ్బతకుచ్ఛి వియ చ అనుపరిప్ఫుటం హోతి. సా పనేసా పఞ్చవిధా పీతి గబ్భం గణ్హన్తీ పరిపాకం గచ్ఛన్తీ దువిధం పస్సద్ధిం పరిపూరేతి – కాయపస్సద్ధిఞ్చ చిత్తపస్సద్ధిఞ్చ. పస్సద్ధి గబ్భం గణ్హన్తీ పరిపాకం గచ్ఛన్తీ దువిధం సుఖం పరిపూరేతి – కాయికం చేతసికఞ్చ. సుఖం గబ్భం గణ్హన్తం పరిపాకం గచ్ఛన్తం తివిధం సమాధిం పరిపూరేతి – ఖణికసమాధిం ఉపచారసమాధిం అప్పనాసమాధిన్తి. తాసు ఠపేత్వా అప్పనాసమాధిపూరికం ఇతరా ద్వేపి ఇధ యుజ్జన్తి.

సుఖయతీతి సుఖం; యస్స ఉప్పజ్జతి తం సుఖితం కరోతీతి అత్థో. సుట్ఠు వా ఖాదతి, ఖనతి చ కాయచిత్తాబాధన్తి సుఖం. సోమనస్సవేదనాయేతం నామం. తస్స లక్ఖణాదీని వేదనాపదే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని.

అపరో నయో – సాతలక్ఖణం సుఖం, సమ్పయుత్తానం ఉపబ్రూహనరసం, అనుగ్గహణపచ్చుపట్ఠానం. సతిపి చ నేసం పీతిసుఖానం కత్థచి అవిప్పయోగే, ఇట్ఠారమ్మణపటిలాభతుట్ఠి పీతి; పటిలద్ధరసానుభవనం సుఖం. యత్థ పీతి తత్థ సుఖం. యత్థ సుఖం తత్థ న నియమతో పీతి. సఙ్ఖారక్ఖన్ధసఙ్గహితా పీతి, వేదనాక్ఖన్ధసఙ్గహితం సుఖం. కన్తారఖిన్నస్స వనన్తోదకదస్సనసవనేసు వియ పీతి. వనచ్ఛాయాపవేసనఉదకపరిభోగేసు వియ సుఖం.

యథా హి పురిసో మహాకన్తారమగ్గం పటిపన్నో ఘమ్మపరేతో తసితో పిపాసితో పటిపథే పురిసం దిస్వా ‘కత్థ పానీయం అత్థీ’తి పుచ్ఛేయ్య. సో ‘అటవిం ఉత్తరిత్వా జాతస్సరవనసణ్డో అత్థి, తత్థ గన్త్వా లభిస్ససీ’తి వదేయ్య. సో తస్స కథం సుత్వా హట్ఠపహట్ఠో భవేయ్య. తతో గచ్ఛన్తో భూమియం పతితాని ఉప్పలదలనాలపత్తాదీని దిస్వా సుట్ఠుతరం హట్ఠపహట్ఠో హుత్వా గచ్ఛన్తో అల్లవత్థే అల్లకేసే పురిసే పస్సేయ్య, వనకుక్కుటమోరాదీనం సద్దం సుణేయ్య, జాతస్సరపరియన్తే జాతం మణిజాలసదిసం నీలవనసణ్డం పస్సేయ్య, సరే జాతాని ఉప్పలపదుమకుముదాదీని పస్సేయ్య, అచ్ఛం విప్పసన్నం ఉదకం పస్సేయ్య. సో భియ్యో ¶ భియ్యో హట్ఠపహట్ఠో హుత్వా జాతస్సరం ¶ ఓతరిత్వా యథారుచి న్హత్వా చ పివిత్వా చ పటిప్పస్సద్ధదరథో భిసముళాలపోక్ఖరాదీని ఖాదిత్వా నీలుప్పలాదీని పిళన్ధిత్వా మన్దాలకమూలాని ఖన్ధే కరిత్వా ఉత్తరిత్వా సాటకం నివాసేత్వా, ఉదకసాటకం ఆతపే కత్వా, సీతచ్ఛాయాయ మన్దమన్దే వాతే పహరన్తే నిపన్నో ‘అహో సుఖం, అహో సుఖ’న్తి వదేయ్య. ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం.

తస్స ¶ హి పురిసస్స జాతస్సరవనసణ్డసవనతో పట్ఠాయ యావ ఉదకదస్సనా హట్ఠపహట్ఠకాలో వియ పుబ్బభాగారమ్మణే హట్ఠపహట్ఠాకారా పీతి. న్హత్వా చ పివిత్వా చ సీతచ్ఛాయాయ మన్దమన్దే వాతే పహరన్తే ‘అహో సుఖం, అహో సుఖ’న్తి వదతో నిపన్నకాలో వియ బలవప్పత్తం ఆరమ్మణరసానుభవనాకారసణ్ఠితం సుఖం. తస్మిం తస్మిం సమయే పాకటభావతో చేతం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. యత్థ పన పీతి సుఖమ్పి తత్థ అత్థీతి వుత్తమేవేతం.

చిత్తస్సేకగ్గతాతి చిత్తస్స ఏకగ్గభావో; సమాధిస్సేతం నామం. లక్ఖణాదీసు పనస్స అట్ఠకథాయం తావ వుత్తం – ‘‘పామోక్ఖలక్ఖణో చ సమాధి అవిక్ఖేపలక్ఖణో చ’’. యథా హి కూటాగారకణ్ణికా సేసదబ్బసమ్భారానం ఆబన్ధనతో పముఖా హోతి ఏవమేవ సబ్బకుసలధమ్మానం సమాధిచిత్తేన ఇజ్ఝనతో సబ్బేసమ్పి తేసం ధమ్మానం సమాధి పామోక్ఖో హోతి. తేన వుత్తం –

‘‘యథా, మహారాజ, కూటాగారస్స యా కాచి గోపానసియో సబ్బా తా కూటఙ్గమా హోన్తి, కూటనిన్నా కూటసమోసరణా, కూటం తాసం అగ్గమక్ఖాయతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, యే కేచి కుసలా ధమ్మా సబ్బే తే సమాధినిన్నా హోన్తి, సమాధిపోణా, సమాధిపబ్భారా, సమాధి తేసం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తి (మి. ప. ౨.౧.౧౪).

యథా చ సేనఙ్గం పత్వా రాజా నామ యత్థ యత్థ సేనా ఓసీదతి తం తం ఠానం గచ్ఛతి, తస్స గతగతట్ఠానే సేనా పరిపూరతి, పరసేనా భిజ్జిత్వా రాజానమేవ అనువత్తతి, ఏవమేవ సహజాతధమ్మానం విక్ఖిపితుం విప్పకిరితుం అప్పదానతో సమాధి అవిక్ఖేపలక్ఖణో నామ హోతీతి.

అపరో ¶ పన నయో – అయం చిత్తస్సేకగ్గతాసఙ్ఖాతో సమాధి నామ అవిసారలక్ఖణో వా అవిక్ఖేపలక్ఖణో వా, సహజాతధమ్మానం, సమ్పిణ్డనరసో న్హానియచుణ్ణానం ఉదకం వియ, ఉపసమపచ్చుపట్ఠానో ఞాణపచ్చుపట్ఠానో ¶ వా. ‘‘సమాహితో యథాభూతం జానాతి పస్సతీ’’తి హి వుత్తం. విసేసతో సుఖపదట్ఠానో, నివాతే దీపచ్చీనం ఠితి వియ చేతసో ఠితీతి దట్ఠబ్బో.

సద్దహన్తి ఏతాయ, సయం వా సద్దహతి, సద్దహనమత్తమేవ వా ఏసాతి సద్ధా. సావ అస్సద్ధియస్స ¶ అభిభవనతో అధిపతియట్ఠేన ఇన్ద్రియం. అధిమోక్ఖలక్ఖణే వా ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం. సద్ధావ ఇన్ద్రియం సద్ధిన్ద్రియం. సా పనేసా సమ్పసాదనలక్ఖణా చ సద్ధా సమ్పక్ఖన్దనలక్ఖణా చ.

యథా హి రఞ్ఞో చక్కవత్తిస్స ఉదకప్పసాదకో మణి ఉదకే పక్ఖిత్తో పఙ్కసేవాలపణకకద్దమం సన్నిసీదాపేతి, ఉదకం అచ్ఛం కరోతి విప్పసన్నం అనావిలం, ఏవమేవ సద్ధా ఉప్పజ్జమానా నీవరణే విక్ఖమ్భేతి, కిలేసే సన్నిసీదాపేతి, చిత్తం పసాదేతి, అనావిలం కరోతి. పసన్నేన చిత్తేన యోగావచరో కులపుత్తో దానం దేతి, సీలం సమాదియతి, ఉపోసథకమ్మం కరోతి, భావనం ఆరభతి. ఏవం తావ సద్ధా సమ్పసాదనలక్ఖణాతి వేదితబ్బా. తేనాహ ఆయస్మా నాగసేనో –

‘‘యథా, మహారాజ, రాజా చక్కవత్తి చతురఙ్గినియా సేనాయ సద్ధిం అద్ధానమగ్గప్పటిపన్నో పరిత్తం ఉదకం తరేయ్య, తం ఉదకం హత్థీహి చ అస్సేహి చ రథేహి చ పత్తీహి చ సఙ్ఖుభితం భవేయ్య ఆవిలం లులితం కలలీభూతం, ఉత్తిణ్ణో చ రాజా చక్కవత్తి మనుస్సే ఆణాపేయ్య ‘పానీయం భణే ఆహరథ, తం పివిస్సామీ’తి. రఞ్ఞో చ ఉదకప్పసాదకో మణి భవేయ్య. ‘ఏవం దేవా’తి ఖో తే మనుస్సా రఞ్ఞో చక్కవత్తిస్స పటిస్సుత్వా తం ఉదకప్పసాదకం మణిం ఉదకే పక్ఖిపేయ్యుం. తస్మిం ఉదకే పక్ఖిత్తమత్తే పఙ్కసేవాలపణకం విగచ్ఛేయ్య, కద్దమో చ సన్నిసీదేయ్య, అచ్ఛం భవేయ్య ఉదకం విప్పసన్నం అనావిలం, తతో రఞ్ఞో చక్కవత్తిస్స పానీయం ఉపనామేయ్యుం – ‘పివతు దేవో పానీయ’న్తి.

‘‘యథా ¶ , మహారాజ, ఉదకం ఏవం చిత్తం దట్ఠబ్బం. యథా తే మనుస్సా ఏవం యోగావచరో దట్ఠబ్బో. యథా పఙ్కసేవాలపణకం కద్దమో చ ఏవం కిలేసా దట్ఠబ్బా. యథా ఉదకప్పసాదకో మణి ఏవం సద్ధా దట్ఠబ్బా. యథా ఉదకప్పసాదకే మణిమ్హి పక్ఖిత్తమత్తే పఙ్కసేవాలపణకం విగచ్ఛతి కద్దమో చ సన్నిసీదతి, అచ్ఛం భవతి ఉదకం విప్పసన్నం అనావిలం, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సద్ధా ఉప్పజ్జమానా నీవరణే విక్ఖమ్భేతి, వినీవరణం ¶ చిత్తం హోతి అచ్ఛం విప్పసన్నం అనావిల’’న్తి (మి. ప. ౨.౧.౧౦).

యథా పన కుమ్భిలమకరగాహరక్ఖసాదికిణ్ణం పూరం మహానదిం ఆగమ్మ భీరుకజనో ఉభోసు తీరేసు ¶ తిట్ఠతి. సఙ్గామసూరో పన మహాయోధో ఆగన్త్వా ‘కస్మా ఠితత్థా’తి పుచ్ఛిత్వా ‘సప్పటిభయభావేన ఓతరితుం న విసహామా’తి వుత్తే సునిసితం అసిం గహేత్వా ‘మమ పచ్ఛతో ఏథ, మా భాయిత్థా’తి వత్వా నదిం ఓతరిత్వా ఆగతాగతే కుమ్భిలాదయో పటిబాహిత్వా ఓరిమతీరతో మనుస్సానం సోత్థిభావం కరోన్తో పారిమతీరం నేతి. పారిమతీరతోపి సోత్థినా ఓరిమతీరం ఆనేతి. ఏవమేవ దానం దదతో సీలం రక్ఖతో ఉపోసథకమ్మం కరోతో భావనం ఆరభతో సద్ధా పుబ్బఙ్గమా పురేచారికా హోతి. తేన వుత్తం ‘సమ్పక్ఖన్దనలక్ఖణా చ సద్ధా’తి.

అపరో నయో – సద్దహనలక్ఖణా సద్ధా, ఓకప్పనలక్ఖణా వా. పసాదనరసా ఉదకప్పసాదకమణి వియ, పక్ఖన్దనరసా వా ఓఘుత్తరణో వియ. అకాలుసియపచ్చుపట్ఠానా, అధిముత్తిపచ్చుపట్ఠానా వా. సద్ధేయ్యవత్థుపదట్ఠానా సోతాపత్తియఙ్గపదట్ఠానా వా, సా హత్థవిత్తబీజాని వియ దట్ఠబ్బా.

వీరస్స భావో వీరియం, వీరానం వా కమ్మం వీరియం. విధినా వా నయేన ఉపాయేన ఈరయితబ్బం పవత్తయితబ్బన్తి వీరియం. తదేవ కోసజ్జస్స అభిభవనతో అధిపతియట్ఠేన ఇన్ద్రియం. పగ్గహణలక్ఖణే వా ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం. వీరియమేవ ఇన్ద్రియం వీరియిన్ద్రియం. తం పనేతం ఉపత్థమ్భనలక్ఖణఞ్చ వీరియం పగ్గహణలక్ఖణఞ్చ. యథా హి జిణ్ణఘరం ఆగన్తుకేన థూణుపత్థమ్భేన తిట్ఠతి, ఏవమేవ యోగావచరో వీరియుపత్థమ్భేన ఉపత్థమ్భితో హుత్వా సబ్బకుసలధమ్మేహి న హాయతి, న పరిహాయతి. ఏవం తావస్స ఉపత్థమ్భనలక్ఖణతా వేదితబ్బా. తేనాహ థేరో నాగసేనో –

‘‘యథా ¶ , మహారాజ, పురిసో గేహే పతన్తే తమఞ్ఞేన దారునా ఉపత్థమ్భేయ్య, ఉపత్థమ్భితం సన్తం ఏవం తం గేహం న పతేయ్య, ఏవమేవ ఖో మహారాజ ఉపత్థమ్భనలక్ఖణం ¶ వీరియం, వీరియుపత్థమ్భితా సబ్బే కుసలా ధమ్మా న హాయన్తి న పరిహాయన్తీ’’తి (మి. ప. ౨.౧.౧౨).

యథా వా పన ఖుద్దికాయ చ మహతికాయ చ సేనాయ సఙ్గామే పవత్తే ఖుద్దికా సేనా ఓలీయేయ్య, తతో రఞ్ఞో ఆరోచేయ్య, రాజా బలవాహనం పేసేయ్య, తేన పగ్గహితా సకసేనా పరసేనం పరాజేయ్య, ఏవమేవ వీరియం సహజాతసమ్పయుత్తధమ్మానం ఓలీయితుం ఓసక్కితుం న దేతి, ఉక్ఖిపతి, పగ్గణ్హాతి. తేన వుత్తం ‘పగ్గహణలక్ఖణఞ్చ వీరియ’న్తి.

అపరో ¶ నయో – ఉస్సాహలక్ఖణం వీరియం, సహజాతానం ఉపత్థమ్భనరసం, అసంసీదనభావపచ్చుపట్ఠానం, ‘‘సంవిగ్గో యోనిసో పదహతీ’’తి (అ. ని. ౪.౧౧౩) వచనతో సంవేగపదట్ఠానం, వీరియారమ్భవత్థుపదట్ఠానం వా. సమ్మా ఆరద్ధం సబ్బాసం సమ్పత్తీనం మూలం హోతీతి దట్ఠబ్బం.

సరన్తి ఏతాయ, సయం వా సరతి, సరణమత్తమేవ వా ఏసాతి సతి. సావ ముట్ఠస్సచ్చస్స అభిభవనతో అధిపతియట్ఠేన ఇన్ద్రియం, ఉపట్ఠానలక్ఖణే వా ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం. సతి ఏవ ఇన్ద్రియం సతిన్ద్రియం. సా పనేసా అపిలాపనలక్ఖణా చ సతి ఉపగ్గణ్హనలక్ఖణా చ. యథా హి రఞ్ఞో భణ్డాగారికో దసవిధం రతనం గోపయన్తో సాయంపాతం రాజానం ఇస్సరియసమ్పత్తిం సల్లక్ఖాపేతి సారేతి, ఏవమేవ సతి కుసలం ధమ్మం సల్లక్ఖాపేతి సరాపేతి. తేనాహ థేరో –

‘‘యథా, మహారాజ, రఞ్ఞో చక్కవత్తిస్స భణ్డాగారికో రాజానం చక్కవత్తిం సాయంపాతం యసం సరాపేతి – ‘ఏత్తకా, దేవ, హత్థీ, ఏత్తకా అస్సా, ఏత్తకా రథా, ఏత్తకా పత్తీ, ఏత్తకం హిరఞ్ఞం, ఏత్తకం సువణ్ణం, ఏత్తకం సబ్బం సాపతేయ్యం, తం దేవో సరతూ’తి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సతి కుసలే ధమ్మే అపిలాపేతి – ఇమే చత్తారో సతిపట్ఠానా, ఇమే చత్తారో సమ్మప్పధానా, ఇమే చత్తారో ఇద్ధిపాదా, ఇమాని పఞ్చిన్ద్రియాని, ఇమాని పఞ్చ బలాని, ఇమే సత్త బోజ్ఝఙ్గా, అయం అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో, అయం సమథో, అయం విపస్సనా, అయం విజ్జా, అయం విముత్తి, ఇమే లోకుత్తరా ధమ్మాతి. ఏవం ఖో, మహారాజ, అపిలాపనలక్ఖణా సతీ’’తి (మి. ప. ౨.౧.౧౩).

యథా ¶ పన రఞ్ఞో చక్కవత్తిస్స పరిణాయకరతనం రఞ్ఞో అహితే చ హితే చ ఞత్వా అహితే అపయాపేతి, హితే ఉపయాపేతి, ఏవమేవ సతి హితాహితానం ధమ్మానం గతియో సమన్వేసిత్వా ‘ఇమే కాయదుచ్చరితాదయో ధమ్మా అహితా’తి అహితే ధమ్మే అపనుదేతి ¶ , ‘ఇమే కాయసుచరితాదయో ధమ్మా హితా’తి హితే ధమ్మే ఉపగ్గణ్హాతి. తేనాహ థేరో –

‘‘యథా, మహారాజ, రఞ్ఞో చక్కవత్తిస్స పరిణాయకరతనం రఞ్ఞో హితాహితే జానాతి ‘ఇమే రఞ్ఞో హితా ఇమే అహితా, ఇమే ఉపకారా ఇమే అనుపకారా’తి, తతో అహితే అపనుదేతి హితే ఉపగ్గణ్హాతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, సతి ఉప్పజ్జమానా హితాహితానం ధమ్మానం గతియో సమన్వేసతి ‘ఇమే ధమ్మా హితా ఇమే ధమ్మా అహితా, ఇమే ధమ్మా ఉపకారా ఇమే ధమ్మా అనుపకారా’తి ¶ , తతో అహితే ధమ్మే అపనుదేతి హితే ధమ్మే ఉపగ్గణ్హాతి. ఏవం ఖో, మహారాజ, ఉపగ్గణ్హనలక్ఖణా సతీ’’తి (మి. ప. ౨.౧.౧౩).

అపరో నయో – అపిలాపనలక్ఖణా సతి, అసమ్మోసనరసా, ఆరక్ఖపచ్చుపట్ఠానా విసయాభిముఖీభావపచ్చుపట్ఠానా వా, థిరసఞ్ఞాపదట్ఠానా, కాయాదిసతిపట్ఠానపదట్ఠానా వా, ఆరమ్మణే దళ్హం పతిట్ఠితత్తా పన ఏసికా వియ, చక్ఖుద్వారాదిరక్ఖణతో దోవారికో వియ చ దట్ఠబ్బా.

ఆరమ్మణే చిత్తం సమ్మా అధియతి ఠపేతీతి సమాధి. సోవ విక్ఖేపస్స అభిభవనతో అధిపతియట్ఠేన ఇన్ద్రియం. అవిక్ఖేపలక్ఖణే వా ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం. సమాధియేవ ఇన్ద్రియం సమాధిన్ద్రియం. లక్ఖణాదీని పనస్స హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని.

పజానాతీతి పఞ్ఞా. కిం పజానాతి? ‘ఇదం దుక్ఖ’న్తిఆదినా నయేన అరియసచ్చాని. అట్ఠకథాయం పన ‘పఞ్ఞాపేతీతి పఞ్ఞా’తి వుత్తం. కిన్తి పఞ్ఞాపేతీతి? అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తాతి పఞ్ఞాపేతి. సావ అవిజ్జాయ అభిభవనతో అధిపతియట్ఠేన ఇన్ద్రియం. దస్సనలక్ఖణే వా ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం. పఞ్ఞావ ఇన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియం. సా పనేసా ఓభాసనలక్ఖణా చ పఞ్ఞా పజాననలక్ఖణా చ. యథా హి చతుభిత్తికే గేహే రత్తిభాగే దీపే జలితే అన్ధకారో నిరుజ్ఝతి ఆలోకో పాతుభవతి, ఏవమేవ ఓభాసనలక్ఖణా ¶ పఞ్ఞా. పఞ్ఞోభాససమో ఓభాసో నామ నత్థి. పఞ్ఞవతో హి ఏకపల్లఙ్కేన నిసిన్నస్స దససహస్సిలోకధాతు ఏకాలోకా హోతి. తేనాహ థేరో –

‘‘యథా, మహారాజ, పురిసో అన్ధకారే గేహే పదీపం పవేసేయ్య, పవిట్ఠో పదీపో అన్ధకారం విద్ధంసేతి, ఓభాసం జనేతి, ఆలోకం ¶ విదంసేతి, పాకటాని చ రూపాని కరోతి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, పఞ్ఞా ఉప్పజ్జమానా అవిజ్జన్ధకారం విద్ధంసేతి, విజ్జోభాసం జనేతి, ఞాణాలోకం విదంసేతి, పాకటాని చ అరియసచ్చాని కరోతి. ఏవం ఖో, మహారాజ, ఓభాసనలక్ఖణా పఞ్ఞా’’తి (మి. ప. ౨.౧.౧౫).

యథా పన ఛేకో భిసక్కో ఆతురానం సప్పాయాసప్పాయాని భోజనాని జానాతి, ఏవం పఞ్ఞా ఉప్పజ్జమానా కుసలాకుసలే సేవితబ్బాసేవితబ్బే హీనప్పణీతకణ్హసుక్కసప్పటిభాగఅప్పటిభాగే ¶ ధమ్మే పజానాతి. వుత్తమ్పి చేతం ధమ్మసేనాపతినా – ‘‘పజానాతి పజానాతీతి ఖో, ఆవుసో, తస్మా పఞ్ఞవాతి వుచ్చతి. కిఞ్చ పజానాతి? ఇదం దుక్ఖన్తి పజానాతీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౪౯) విత్థారేతబ్బం. ఏవమస్సా పజాననలక్ఖణతా వేదితబ్బా.

అపరో నయో – యథాసభావపటివేధలక్ఖణా పఞ్ఞా; అక్ఖలితపటివేధలక్ఖణా వా కుసలిస్సాసఖిత్తఉసుపటివేధో వియ. విసయోభాసరసా పదీపో వియ. అసమ్మోహపచ్చుపట్ఠానా అరఞ్ఞగతసుదేసకో వియ.

మనతీతి మనో; విజానాతీతి అత్థో. అట్ఠకథాచరియా పనాహు – నాళియా మినమానో వియ, మహాతులాయ ధారయమానో వియ చ, ఆరమ్మణం మినతి పజానాతీతి మనోతి. తదేవ మననలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం. మనోవ ఇన్ద్రియం మనిన్ద్రియం. హేట్ఠా వుత్తచిత్తస్సేవేతం వేవచనం.

పీతిసోమనస్ససమ్పయోగతో సోభనం మనో అస్సాతి సుమనో. సుమనస్స భావో సోమనస్సం. సాతలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం. సోమనస్సమేవ ఇన్ద్రియం సోమనస్సిన్ద్రియం. హేట్ఠా వుత్తవేదనాయేవేతం వేవచనం.

జీవన్తి ¶ తేన తంసమ్పయుత్తకా ధమ్మాతి జీవితం. అనుపాలనలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం. జీవితమేవ ఇన్ద్రియం జీవితిన్ద్రియం. తం పవత్తసన్తతాధిపతేయ్యం హోతి. లక్ఖణాదీహి పన అత్తనా అవినిభుత్తానం ధమ్మానం అనుపాలనలక్ఖణం జీవితిన్ద్రియం, తేసం పవత్తనరసం, తేసంయేవ ఠపనపచ్చుపట్ఠానం, యాపయితబ్బధమ్మపదట్ఠానం. సన్తేపి చ అనుపాలనలక్ఖణాదిమ్హి విధానే అత్థిక్ఖణేయేవ ¶ తం తే ధమ్మే అనుపాలేతి ఉదకం వియ ఉప్పలాదీని, యథాసకంపచ్చయుప్పన్నేపి చ ధమ్మే పాలేతి ధాతీ వియ కుమారం, సయంపవత్తితధమ్మసమ్బన్ధేనేవ చ పవత్తతి నియామకో వియ, న భఙ్గతో ఉద్ధం పవత్తయతి అత్తనో చ పవత్తయితబ్బానఞ్చ అభావా, న భఙ్గక్ఖణే ఠపేతి సయం భిజ్జమానత్తా ఖీయమానో వియ వట్టిసినేహో దీపసిఖం. న చ అనుపాలనపవత్తనట్ఠపనానుభావవిరహితం యథావుత్తక్ఖణే తస్స తస్స సాధనతోతి దట్ఠబ్బం.

సమ్మాదిట్ఠిఆదీసు ¶ దస్సనట్ఠేన సమ్మాదిట్ఠి. అభినిరోపనట్ఠేన సమ్మాసఙ్కప్పో, పగ్గహనట్ఠేన సమ్మావాయామో, ఉపట్ఠానట్ఠేన సమ్మాసతి, అవిక్ఖేపనట్ఠేన సమ్మాసమాధీతి వేదితబ్బో. వచనత్థతో పన సమ్మా పస్సతి, సమ్మా వా తాయ పస్సన్తీతి సమ్మాదిట్ఠి. సమ్మా సఙ్కప్పేతి, సమ్మా వా తేన సఙ్కప్పేన్తీతి సమ్మాసఙ్కప్పో. సమ్మా వాయామేతి, సమ్మా వా తేన వాయమన్తీతి సమ్మావాయామో. సమ్మా సరతి, సమ్మా వా తాయ సరన్తీతి సమ్మాసతి. సమ్మా సమాధియతి, సమ్మా వా తేన సమాధియన్తీతి సమ్మాసమాధి. అపిచ, పసత్థా సున్దరా వా దిట్ఠి సమ్మాదిట్ఠీతి. ఇమినాపి నయేన తేసం వచనత్థో వేదితబ్బో. లక్ఖణాదీని పన హేట్ఠా వుత్తానేవ.

సద్ధాబలాదీసుపి సద్ధాదీని వుత్తత్థానేవ. అకమ్పియట్ఠేన పన బలన్తి వేదితబ్బం. ఏవమేతేసు అస్సద్ధియే న కమ్పతీతి సద్ధాబలం. కోసజ్జే న కమ్పతీతి వీరియబలం. ముట్ఠస్సచ్చే న కమ్పతీతి సతిబలం. ఉద్ధచ్చే న కమ్పతీతి సమాధిబలం. అవిజ్జాయ న కమ్పతీతి పఞ్ఞాబలం. అహిరికే న కమ్పతీతి హిరిబలం ¶ . అనోత్తప్పే న కమ్పతీతి ఓత్తప్పబలన్తి. అయం ఉభయపదవసేన అత్థవణ్ణనా హోతి.

తత్థ పురిమాని పఞ్చ హేట్ఠా లక్ఖణాదీహి పకాసితానేవ. పచ్ఛిమద్వయే కాయదుచ్చరితాదీహి హిరియతీతి హిరీ; లజ్జాయేతం అధివచనం. తేహి ఏవ ఓత్తప్పతీతి ఓత్తప్పం; పాపతో ఉబ్బేగస్సేతం అధివచనం. తేసం నానాకరణదీపనత్థం ‘సముట్ఠానం అధిపతి లజ్జా భయలక్ఖణేన చా’తి ఇమం మాతికం ఠపేత్వా అయం ¶ విత్థారకథా వుత్తా.

అజ్ఝత్తసముట్ఠానా హిరీ నామ; బహిద్ధాసముట్ఠానం ఓత్తప్పం నామ. అత్తాధిపతి హిరీ నామ; లోకాధిపతి ఓత్తప్పం నామ. లజ్జాసభావసణ్ఠితా హిరీ నామ; భయసభావసణ్ఠితం ఓత్తప్పం నామ. సప్పతిస్సవలక్ఖణా హిరీ నామ; వజ్జభీరుకభయదస్సావిలక్ఖణం ఓత్తప్పం నామ.

తత్థ అజ్ఝత్తసముట్ఠానం హిరిం చతూహి కారణేహి సముట్ఠాపేతి – జాతిం పచ్చవేక్ఖిత్వా, వయం పచ్చవేక్ఖిత్వా, సూరభావం పచ్చవేక్ఖిత్వా, బాహుసచ్చం పచ్చవేక్ఖిత్వా. కథం? ‘పాపకరణం నామేతం న ¶ జాతిసమ్పన్నానం కమ్మం, హీనజచ్చానం కేవట్టాదీనం ఇదం కమ్మం. మాదిసస్స జాతిసమ్పన్నస్స ఇదం కమ్మం కాతుం న యుత్త’న్తి, ఏవం తావ జాతిం పచ్చవేక్ఖిత్వా పాణాతిపాతాదిపాపం అకరోన్తో హిరిం సముట్ఠాపేతి. తథా ‘పాపకరణం నామేతం దహరేహి కత్తబ్బం కమ్మం, మాదిసస్స వయే ఠితస్స ఇదం కమ్మం కాతుం న యుత్త’న్తి, ఏవం వయం పచ్చవేక్ఖిత్వా పాణాతిపాతాదిపాపం అకరోన్తో హిరిం సముట్ఠాపేతి. తథా ‘పాపకమ్మం నామేతం దుబ్బలజాతికానం కమ్మం, న సూరభావానం. మాదిసస్స సూరభావసమ్పన్నస్స ఇదం కమ్మం కాతుం న యుత్త’న్తి, ఏవం సూరభావం పచ్చవేక్ఖిత్వా పాణాతిపాతాదిపాపం అకరోన్తో హిరిం సముట్ఠాపేతి. తథా ‘పాపకమ్మం నామేతం అన్ధబాలానం కమ్మం, న పణ్డితానం. మాదిసస్స పణ్డితస్స బహుస్సుతస్స ఇదం కమ్మం కాతుం న యుత్త’న్తి, ఏవం బాహుసచ్చం పచ్చవేక్ఖిత్వా పాణాతిపాతాదిపాపం అకరోన్తో హిరిం సముట్ఠాపేతి. ఏవం అజ్ఝత్తసముట్ఠానహిరిం చతూహి కారణేహి సముట్ఠాపేతి. సముట్ఠాపేత్వా చ పన అత్తనో చిత్తే హిరిం పవేసేత్వా పాపకమ్మం న కరోతి. ఏవం అజ్ఝత్తసముట్ఠానా హిరీ నామ హోతి.

కథం ¶ బహిద్ధాసముట్ఠానం ఓత్తప్పం నామ? సచే త్వం పాపకమ్మం కరిస్ససి చతూసు పరిసాసు గరహప్పత్తో భవిస్ససి.

గరహిస్సన్తి తం విఞ్ఞూ, అసుచిం నాగరికో యథా;

వజ్జితో సీలవన్తేహి, కథం భిక్ఖు కరిస్ససీతి.

ఏవం పచ్చవేక్ఖన్తో హి బహిద్ధాసముట్ఠితేన ఓత్తప్పేన పాపకమ్మం న కరోతి. ఏవం బహిద్ధాసముట్ఠానం ఓత్తప్పం నామ హోతి.

కథం అత్తాధిపతి హిరీ నామ? ఇధేకచ్చో కులపుత్తో అత్తానం ¶ అధిపతిం జేట్ఠకం కత్వా ‘మాదిసస్స సద్ధాపబ్బజితస్స బహుస్సుతస్స ధుతఙ్గధరస్స న యుత్తం పాపకమ్మం కాతు’న్తి పాపం న కరోతి. ఏవం అత్తాధిపతి హిరీ నామ హోతి. తేనాహ భగవా – ‘‘సో అత్తానంయేవ అధిపతిం జేట్ఠకం కరిత్వా అకుసలం పజహతి కుసలం భావేతి, సావజ్జం పజహతి అనవజ్జం భావేతి, సుద్ధమత్తానం పరిహరతీ’’తి (అ. ని. ౩.౪౦).

కథం లోకాధిపతి ఓత్తప్పం నామ? ఇధేకచ్చో కులపుత్తో లోకం అధిపతిం జేట్ఠకం కత్వా పాపకమ్మం ¶ న కరోతి. యథాహ – ‘‘మహా ఖో పనాయం లోకసన్నివాసో. మహన్తస్మిం ఖో పన లోకసన్నివాసే సన్తి సమణబ్రాహ్మణా ఇద్ధిమన్తో దిబ్బచక్ఖుకా పరచిత్తవిదునో, తే దూరతోపి పస్సన్తి, ఆసన్నాపి న దిస్సన్తి, చేతసాపి చిత్తం పజానన్తి, తేపిమం ఏవం జానిస్సన్తి ‘పస్సథ భో ఇమం కులపుత్తం, సద్ధా అగారస్మా అనగారియం పబ్బజితో సమానో వోకిణ్ణో విహరతి పాపకేహి అకుసలేహి ధమ్మేహీ’తి. సన్తి దేవతా ఇద్ధిమన్తినియో దిబ్బచక్ఖుకా పరచిత్తవిదునియో. తా దూరతోపి పస్సన్తి, ఆసన్నాపి న దిస్సన్తి, చేతసాపి చిత్తం పజానన్తి, తాపి మం జానిస్సన్తి ‘పస్సథ భో ఇమం కులపుత్తం, సద్ధా అగారస్మా అనగారియం పబ్బజితో సమానో వోకిణ్ణో విహరతి పాపకేహి అకుసలేహి ధమ్మేహీ’తి… సో లోకంయేవ అధిపతిం జేట్ఠకం కత్వా అకుసలం పజహతి కుసలం భావేతి, సావజ్జం పజహతి అనవజ్జం భావేతి, సుద్ధమత్తానం పరిహరతీ’’తి (అ. ని. ౩.౧౪౬). ఏవం లోకాధిపతి ఓత్తప్పం నామ హోతి.

లజ్జాసభావసణ్ఠితా ¶ హిరీ, భయసభావసణ్ఠితం ఓత్తప్పన్తి. ఏత్థ పన లజ్జాతి లజ్జనాకారో; తేన సభావేన సణ్ఠితా హిరీ. భయన్తి అపాయభయం; తేన సభావేన సణ్ఠితం ఓత్తప్పం. తదుభయమ్పి పాపపరివజ్జనే పాకటం హోతి. ఏకచ్చో హి, యథా నామ ఏకో కులపుత్తో ఉచ్చారపస్సావాదీని కరోన్తో లజ్జితబ్బయుత్తకం ఏకం దిస్వా లజ్జనాకారప్పత్తో భవేయ్య హీళితో, ఏవమేవ అజ్ఝత్తం లజ్జిధమ్మం ఓక్కమిత్వా పాపకమ్మం న కరోతి. ఏకచ్చో అపాయభయభీతో హుత్వా పాపకమ్మం న కరోతి.

తత్రిదం ఓపమ్మం – యథా హి ద్వీసు అయోగుళేసు ఏకో సీతలో భవేయ్య గూథమక్ఖితో, ఏకో ఉణ్హో ఆదిత్తో. తత్థ పణ్డితో సీతలం గూథమక్ఖితత్తా జిగుచ్ఛన్తో న గణ్హాతి, ఇతరం డాహభయేన. తత్థ సీతలస్స గూథమక్ఖనజిగుచ్ఛాయ అగణ్హనం వియ అజ్ఝత్తం లజ్జిధమ్మం ఓక్కమిత్వా ¶ పాపస్స అకరణం. ఉణ్హస్స డాహభయేన అగణ్హనం వియ అపాయభయేన పాపస్స అకరణం వేదితబ్బం.

సప్పతిస్సవలక్ఖణా హిరీ, వజ్జభీరుకభయదస్సావిలక్ఖణం ఓత్తప్పన్తి. ఇదమ్పి ద్వయం పాపపరివజ్జనే ఏవ పాకటం హోతి. ఏకచ్చో హి జాతిమహత్తపచ్చవేక్ఖణా సత్థుమహత్తపచ్చవేక్ఖణా దాయజ్జమహత్తపచ్చవేక్ఖణా సబ్రహ్మచారీమహత్తపచ్చవేక్ఖణాతి చతూహి కారణేహి ¶ సప్పతిస్సవలక్ఖణం హిరిం సముట్ఠాపేత్వా పాపం న కరోతి. ఏకచ్చో అత్తానువాదభయం పరానువాదభయం దణ్డభయం దుగ్గతిభయన్తి చతూహి కారణేహి వజ్జభీరుకభయదస్సావిలక్ఖణం ఓత్తప్పం సముట్ఠాపేత్వా పాపం న కరోతి. తత్థ జాతిమహత్తపచ్చవేక్ఖణాదీని చేవ అత్తానువాదభయాదీని చ విత్థారేత్వా కథేతబ్బాని.

న లుబ్భన్తి ఏతేన, సయం వా న లుబ్భతి, అలుబ్భనమత్తమేవ వా తన్తి అలోభో. అదోసామోహేసుపి ఏసేవ నయో. తేసు అలోభో ఆరమ్మణే చిత్తస్స అగేధలక్ఖణో, అలగ్గభావలక్ఖణో వా కమలదలే జలబిన్దు వియ. అపరిగ్గహణరసో ముత్తభిక్ఖు వియ ¶ . అనల్లీనభావపచ్చుపట్ఠానో అసుచిమ్హి పతితపురిసో వియ. అదోసో అచణ్డిక్కలక్ఖణో, అవిరోధలక్ఖణో వా అనుకూలమిత్తో వియ. ఆఘాతవినయరసో పరిళాహవినయరసో వా చన్దనం వియ. సోమ్మభావపచ్చుపట్ఠానో పుణ్ణచన్దో వియ. అమోహో లక్ఖణాదీహి హేట్ఠా పఞ్ఞిన్ద్రియపదే విభావితో ఏవ.

ఇమేసు పన తీసు అలోభో మచ్ఛేరమలస్స పటిపక్ఖో, అదోసో దుస్సీల్యమలస్స, అమోహో కుసలేసు ధమ్మేసు అభావనాయ పటిపక్ఖో. అలోభో చేత్థ దానహేతు, అదోసో సీలహేతు, అమోహో భావనాహేతు. తేసు చ అలోభేన అనధికం గణ్హాతి, లుద్ధస్స అధికగ్గహణతో. అదోసేన అనూనం, దుట్ఠస్స ఊనగ్గహణతో. అమోహేన అవిపరీతం, మూళ్హస్స విపరీతగ్గహణతో.

అలోభేన చేత్థ విజ్జమానం దోసం దోసతో ధారేన్తో దోసే పవత్తతి; లుద్ధో హి దోసం పటిచ్ఛాదేతి. అదోసేన విజ్జమానం గుణం గుణతో ధారేన్తో గుణే పవత్తతి; దుట్ఠో హి గుణం ¶ మక్ఖేతి. అమోహేన యాథావసభావం యాథావసభావతో ధారేన్తో యాథావసభావే పవత్తతి. మూళ్హో హి ‘తచ్ఛం అతచ్ఛన్తి అతచ్ఛం చ తచ్ఛ’న్తి గణ్హాతి. అలోభేన చ పియవిప్పయోగదుక్ఖం న హోతి, లుద్ధస్స పియసభావతో పియవిప్పయోగాసహనతో చ. అదోసేన అప్పియసమ్పయోగదుక్ఖం న హోతి, దుట్ఠస్స హి అప్పియసభావతో అప్పియసమ్పయోగాసహనతో చ. అమోహేన ఇచ్ఛితాలాభదుక్ఖం న హోతి, అమూళ్హస్స హి ‘తం కుతేత్థ లబ్భా’తిఏవమాదిపచ్చవేక్ఖణసమ్భవతో (దీ. ని. ౩.౩౪; అ. ని. ౯.౩౦).

అలోభేన ¶ చేత్థ జాతిదుక్ఖం న హోతి, అలోభస్స తణ్హాపటిపక్ఖతో తణ్హామూలకత్తా చ జాతిదుక్ఖస్స. అదోసేన జరాదుక్ఖం న హోతి, తిక్ఖదోసస్స ఖిప్పం జరాసమ్భవతో. అమోహేన మరణదుక్ఖం న హోతి, సమ్మోహమరణఞ్హి దుక్ఖం, న చేతం అమూళ్హస్స హోతి. అలోభేన చ గహట్ఠానం, అమోహేన పబ్బజితానం, అదోసేన పన సబ్బేసమ్పి సుఖసంవాసతా హోతి.

విసేసతో ¶ చేత్థ అలోభేన పేత్తివిసయే ఉపపత్తి న హోతి. యేభుయ్యేన హి సత్తా తణ్హాయ పేత్తివిసయం ఉపపజ్జన్తి, తణ్హాయ చ పటిపక్ఖో అలోభో. అదోసేన నిరయే ఉపపత్తి న హోతి. దోసేన హి చణ్డజాతితాయ దోససదిసం నిరయం ఉపపజ్జన్తి. దోసస్స చ పటిపక్ఖో అదోసో. అమోహేన తిరచ్ఛానయోనియం నిబ్బత్తి న హోతి. మోహేన హి నిచ్చసమ్మూళ్హం తిరచ్ఛానయోనిం ఉపపజ్జన్తి. మోహస్స పటిపక్ఖో చ అమోహో. ఏతేసు చ అలోభో రాగవసేన ఉపగమనస్స అభావకరో, అదోసో దోసవసేన అపగమనస్స, అమోహో మోహవసేన అమజ్ఝత్తభావస్స.

తీహిపి చేతేహి యథాపటిపాటియా నేక్ఖమ్మసఞ్ఞా అబ్యాపాదసఞ్ఞా అవిహింసాసఞ్ఞాతి ఇమా తిస్సో. అసుభసఞ్ఞా అప్పమాణసఞ్ఞా ధాతుసఞ్ఞాతి ఇమా చ తిస్సో సఞ్ఞాయో హోన్తి. అలోభేన పన కామసుఖల్లికానుయోగఅన్తస్స, అదోసేన అత్తకిలమథానుయోగఅన్తస్స పరివజ్జనం హోతి; అమోహేన మజ్ఝిమాయ పటిపత్తియా పటిపజ్జనం. తథా అలోభేన అభిజ్ఝాకాయగన్థస్స పభేదనం హోతి, అదోసేన బ్యాపాదకాయగన్థస్స, అమోహేన సేసగన్థద్వయస్స. పురిమాని చ ద్వే సతిపట్ఠానాని పురిమానం ద్విన్నం ఆనుభావేన, పచ్ఛిమాని పచ్ఛిమస్సేవ ఆనుభావేన ఇజ్ఝన్తి.

అలోభో చేత్థ ఆరోగ్యస్స పచ్చయో హోతి; అలుద్ధో హి లోభనీయమ్పి అసప్పాయం న సేవతి, తేన ఖో అరోగో హోతి. అదోసో ¶ యోబ్బనస్స; అదుట్ఠో హి వలిపలితావహేన దోసగ్గినా అడయ్హమానో దీఘరత్తం యువా హోతి. అమోహో దీఘాయుకతాయ; అమూళ్హో హి హితాహితం ఞత్వా అహితం పరివజ్జన్తో హితఞ్చ పటిసేవమానో దీఘాయుకో హోతి.

అలోభో చేత్థ భోగసమ్పత్తియా పచ్చయో హోతి, అలుద్ధస్స హి చాగేన భోగపటిలాభో. అదోసో మిత్తసమ్పత్తియా, మేత్తాయ మిత్తానం పటిలాభతో చేవ అపరిహానతో చ. అమోహో అత్తసమ్పత్తియా ¶ , అమూళ్హో హి అత్తనో హితమేవ కరోన్తో అత్తానం సమ్పాదేతి ¶ . అలోభో చ దిబ్బవిహారస్స పచ్చయో హోతి, అదోసో బ్రహ్మవిహారస్స, అమోహో అరియవిహారస్స.

అలోభేన చేత్థ సకపక్ఖేసు సత్తసఙ్ఖారేసు నిబ్బుతో హోతి, తేసం వినాసేన అభిసఙ్గహేతుకస్స దుక్ఖస్స అభావా; అదోసేన పరపక్ఖేసు, అదుట్ఠస్స హి వేరీసుపి వేరిసఞ్ఞాయ అభావతో; అమోహేన ఉదాసీనపక్ఖేసు, అమూళ్హస్స సబ్బాభిసఙ్గతాయ అభావతో.

అలోభేన చ అనిచ్చదస్సనం హోతి; లుద్ధో హి ఉపభోగాసాయ అనిచ్చేపి సఙ్ఖారే అనిచ్చతో న పస్సతి. అదోసేన దుక్ఖదస్సనం; అదోసజ్ఝాసయో హి పరిచ్చత్తఆఘాతవత్థుపరిగ్గహో సఙ్ఖారేయేవ దుక్ఖతో పస్సతి. అమోహేన అనత్తదస్సనం; అమూళ్హో హి యాథావగహణకుసలో అపరిణాయకం ఖన్ధపఞ్చకం అపరిణాయకతో బుజ్ఝతి. యథా చ ఏతేహి అనిచ్చదస్సనాదీని ఏవమేతేపి అనిచ్చదస్సనాదీహి హోన్తి. అనిచ్చదస్సనేన హి అలోభో హోతి, దుక్ఖదస్సనేన అదోసో, అనత్తదస్సనేన అమోహో హోతి. కో హి నామ ‘అనిచ్చమిద’న్తి సమ్మా ఞత్వా తస్సత్థాయ పిహం ఉప్పాదేయ్య, సఙ్ఖారే వా ‘దుక్ఖ’న్తి జానన్తో అపరమ్పి అచ్చన్తతిఖిణం కోధదుక్ఖం ఉప్పాదేయ్య, అత్తసుఞ్ఞతఞ్చ బుజ్ఝిత్వా పున సమ్మోహమాపజ్జేయ్యాతి?

నాభిజ్ఝాయతీతి అనభిజ్ఝా. కాయికచేతసికసుఖం ఇధలోకపరలోకహితం గుణానుభావపటిలద్ధం కిత్తిసద్దఞ్చ న బ్యాపాదేతీతి అబ్యాపాదో. సమ్మా పస్సతి, సోభనా వా దిట్ఠీతి సమ్మాదిట్ఠి. అలోభాదీనంయేవ తాని నామాని. హేట్ఠా పనేతే ధమ్మా మూలవసేన గహితా, ఇధ కమ్మపథవసేనాతి వేదితబ్బా.

హిరోత్తప్పానిపి హేట్ఠా బలవసేన గహితాని, ఇధ లోకపాలవసేన. లోకఞ్హి ఇమే ద్వే ధమ్మా పాలయన్తి. యథాహ –

‘‘ద్వేమే, భిక్ఖవే, సుక్కా ధమ్మా లోకం పాలేన్తి. కతమే ద్వే? హిరీ చ ఓత్తప్పఞ్చ ¶ . ఇమే ఖో, భిక్ఖవే, ద్వే ¶ సుక్కా ధమ్మా లోకం పాలేన్తి ¶ . సచే, భిక్ఖవే, ద్వే సుక్కా ధమ్మా లోకం న పాలేయ్యుం, నయిధ పఞ్ఞాయేథ మాతాతి వా, మాతుచ్ఛాతి వా, మాతులానీతి వా, ఆచరియభరియాతి వా, గరూనం దారాతి వా. సమ్భేదం లోకో అగమిస్స యథా అజేళకా కుక్కుటసూకరా సోణసిఙ్గాలా. యస్మా చ ఖో, భిక్ఖవే, ఇమే ద్వే సుక్కా ధమ్మా లోకం పాలేన్తి, తస్మా పఞ్ఞాయతి మాతాతి వా మాతుచ్ఛాతి వా మాతులానీతి వా ఆచరియభరియాతి వా గరూనం దారాతి వా’’తి (అ. ని. ౨.౯).

కాయస్స పస్సమ్భనం కాయపస్సద్ధి. చిత్తస్స పస్సమ్భనం చిత్తపస్సద్ధి. కాయోతి చేత్థ వేదనాదయో తయో ఖన్ధా. ఉభోపి పనేతా ఏకతో కత్వా కాయచిత్తదరథవూపసమలక్ఖణా కాయచిత్తపస్సద్ధియో, కాయచిత్తదరథనిమ్మద్దనరసా, కాయచిత్తానం అపరిప్ఫన్దసీతిభావపచ్చుపట్ఠానా, కాయచిత్తపదట్ఠానా. కాయచిత్తానం అవూపసమకరఉద్ధచ్చాదికిలేసపటిపక్ఖభూతాతి దట్ఠబ్బా.

కాయస్స లహుభావో కాయలహుతా. చిత్తస్స లహుభావో చిత్తలహుతా. తా కాయచిత్తగరుభావవూపసమలక్ఖణా, కాయచిత్తగరుభావనిమ్మద్దనరసా, కాయచిత్తానం అదన్ధతాపచ్చుపట్ఠానా, కాయచిత్తపదట్ఠానా. కాయచిత్తానం గరుభావకరథినమిద్ధాదికిలేసపటిపక్ఖభూతాతి దట్ఠబ్బా.

కాయస్స ముదుభావో కాయముదుతా. చిత్తస్స ముదుభావో చిత్తముదుతా. తా కాయచిత్తథద్ధభావవూపసమలక్ఖణా, కాయచిత్తథద్ధభావనిమ్మద్దనరసా, అప్పటిఘాతపచ్చుపట్ఠానా, కాయచిత్తపదట్ఠానా. కాయచిత్తానం థద్ధభావకరదిట్ఠిమానాదికిలేసపటిపక్ఖభూతాతి దట్ఠబ్బా.

కాయస్స కమ్మఞ్ఞభావో కాయకమ్మఞ్ఞతా. చిత్తస్స కమ్మఞ్ఞభావో చిత్తకమ్మఞ్ఞతా. తా కాయచిత్తఅకమ్మఞ్ఞభావవూపసమలక్ఖణా, కాయచిత్తానం అకమ్మఞ్ఞభావనిమ్మద్దనరసా, కాయచిత్తానం ఆరమ్మణకరణసమ్పత్తిపచ్చుపట్ఠానా, కాయచిత్తపదట్ఠానా. కాయచిత్తానం అకమ్మఞ్ఞభావకరావసేసనీవరణపటిపక్ఖభూతాతి దట్ఠబ్బా. తా పసాదనీయవత్థూసు పసాదావహా, హితకిరియాసు ¶ వినియోగక్ఖేమభావావహా సువణ్ణవిసుద్ధి వియాతి దట్ఠబ్బా.

కాయస్స ¶ ¶ పాగుఞ్ఞభావో కాయపాగుఞ్ఞతా. చిత్తస్స పాగుఞ్ఞభావో చిత్తపాగుఞ్ఞతా. తా కాయచిత్తానం అగేలఞ్ఞభావలక్ఖణా, కాయచిత్తగేలఞ్ఞనిమ్మద్దనరసా, నిరాదీనవపచ్చుపట్ఠానా, కాయచిత్తపదట్ఠానా. కాయచిత్తగేలఞ్ఞకరఅస్సద్ధియాదికిలేసపటిపక్ఖభూతాతి దట్ఠబ్బా.

కాయస్స ఉజుకభావో కాయుజుకతా. చిత్తస్స ఉజుకభావో చిత్తుజుకతా. తా కాయచిత్తానం అజ్జవలక్ఖణా, కాయచిత్తకుటిలభావనిమ్మద్దనరసా, అజిమ్హతాపచ్చుపట్ఠానా, కాయచిత్తపదట్ఠానా. కాయచిత్తానం కుటిలభావకరమాయాసాఠేయ్యాదికిలేసపటిపక్ఖభూతాతి దట్ఠబ్బా.

సరతీతి సతి. సమ్పజానాతీతి సమ్పజఞ్ఞం; సమన్తతో పకారేహి జానాతీతి అత్థో. సాత్థకసమ్పజఞ్ఞం సప్పాయసమ్పజఞ్ఞం గోచరసమ్పజఞ్ఞం అసమ్మోహసమ్పజఞ్ఞన్తి ఇమేసం చతున్నం పనస్స వసేన భేదో వేదితబ్బో. లక్ఖణాదీని చ తేసం సతిన్ద్రియపఞ్ఞిన్ద్రియేసు వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని. ఇతి హేట్ఠా వుత్తమేవేతం ధమ్మద్వయం పున ఇమస్మిం ఠానే ఉపకారవసేన గహితం.

కామచ్ఛన్దాదయో పచ్చనీకధమ్మే సమేతీతి సమథో. అనిచ్చాదివసేన వివిధేహి ఆకారేహి ధమ్మే పస్సతీతి విపస్సనా. పఞ్ఞావేసా అత్థతో. ఇమేసమ్పి ద్విన్నం లక్ఖణాదీని హేట్ఠా వుత్తానేవ. ఇధ పనేతే యుగనద్ధవసేన గహితా.

సహజాతధమ్మే పగ్గణ్హాతీతి పగ్గాహో. ఉద్ధచ్చసఙ్ఖాతస్స విక్ఖేపస్స పటిపక్ఖభావతో న విక్ఖేపోతి అవిక్ఖేపో. ఏతేసమ్పి లక్ఖణాదీని హేట్ఠా వుత్తానేవ. ఇధ పనేతం ద్వయం వీరియసమాధియోజనత్థాయ గహితన్తి వేదితబ్బం.

యే వా పన తస్మిం సమయే అఞ్ఞేపి అత్థి పటిచ్చసముప్పన్నా అరూపినో ధమ్మా, ఇమే ధమ్మా కుసలాతి ‘ఫస్సో హోతి…పే… అవిక్ఖేపో హోతీ’తి న కేవలం పదపటిపాటియా ఉద్దిట్ఠా ఇమే పరోపణ్ణాసధమ్మా ఏవ, అథ ఖో యస్మిం ¶ సమయే కామావచరం తిహేతుకం సోమనస్ససహగతం పఠమం అసఙ్ఖారికం మహాచిత్తం ఉప్పన్నం హోతి, తస్మిం సమయే యే వా పన అఞ్ఞేపి తేహియేవ ఫస్సాదీహి సమ్పయుత్తా ¶ హుత్వా పవత్తమానా అత్థి, అత్తనో ¶ అత్తనో అనురూపం పచ్చయం పటిచ్చ సముప్పన్నా రూపాభావేన అరూపినో, సభావతో ఉపలబ్భమానా ధమ్మా సబ్బేపి ఇమే ధమ్మా కుసలా.

ఏత్తావతా చిత్తఙ్గవసేన పాళియం ఆరుళ్హే పరోపణ్ణాసధమ్మే దీపేత్వా యేవాపనకవసేన అపరేపి నవ ధమ్మే ధమ్మరాజా దీపేతి. తేసు తేసు హి సుత్తపదేసు ‘ఛన్దో అధిమోక్ఖో మనసికారో తత్రమజ్ఝత్తతా కరుణా ముదితా కాయదుచ్చరితవిరతి వచీదుచ్చరితవిరతి మిచ్ఛాజీవవిరతీ’తి ఇమే నవ ధమ్మా పఞ్ఞాయన్తి. ఇమస్మిఞ్చాపి మహాచిత్తే కత్తుకమ్యతాకుసలధమ్మచ్ఛన్దో అత్థి, చిత్తఙ్గవసేన పన పాళియం న ఆరుళ్హో. సో ఇధ యేవాపనకవసేన గహితో.

అధిమోక్ఖో అత్థి, మనసికారో అత్థి, తత్రమజ్ఝత్తతా అత్థి. మేత్తాపుబ్బభాగో అత్థి; సో అదోసే గహితే గహితో ఏవ హోతి. కరుణాపుబ్బభాగో అత్థి, ముదితాపుబ్బభాగో అత్థి. ఉపేక్ఖాపుబ్బభాగో అత్థి; సో పన తత్రమజ్ఝత్తతాయ గహితాయ గహితోవ హోతి. సమ్మావాచా అత్థి, సమ్మాకమ్మన్తో అత్థి. సమ్మాఆజీవో అత్థి; చిత్తఙ్గవసేన పన పాళియం న ఆరుళ్హో. సోపి ఇధ యేవాపనకవసేన గహితో.

ఇమేసు పన నవసు ఛన్దో అధిమోక్ఖో మనసికారో తత్రమజ్ఝత్తతాతి ఇమే చత్తారోవ ఏకక్ఖణే లబ్భన్తి, సేసా నానాక్ఖణే. యదా హి ఇమినా చిత్తేన మిచ్ఛావాచం పజహతి, విరతివసేన సమ్మావాచం పూరేతి, తదా ఛన్దాదయో చత్తారో, సమ్మావాచా చాతి ఇమే పఞ్చ ఏకక్ఖణే లబ్భన్తి. యదా మిచ్ఛాకమ్మన్తం పజహతి, విరతివసేన సమ్మాకమ్మన్తం పూరేతి…పే… మిచ్ఛాఆజీవం పజహతి, విరతివసేన సమ్మాఆజీవం పూరేతి…పే… యదా కరుణాయ పరికమ్మం కరోతి…పే… యదా ముదితాయ పరికమ్మం కరోతి, తదా ఛన్దాదయో చత్తారో, ముదితాపుబ్బభాగో చాతి ఇమే పఞ్చ ఏకక్ఖణే లబ్భన్తి. ఇతో పన ముఞ్చిత్వా, దానం దేన్తస్స సీలం పూరేన్తస్స యోగే కమ్మం కరోన్తస్స చత్తారి అపణ్ణకఙ్గానేవ లబ్భన్తి.

ఏవమేతేసు నవసు యేవాపనకధమ్మేసు ‘ఛన్దో’తి కత్తుకమ్యతాయేతం అధివచనం. తస్మా సో కత్తుకమ్యతాలక్ఖణో ఛన్దో, ఆరమ్మణపరియేసనరసో, ఆరమ్మణేన అత్థికతాపచ్చుపట్ఠానో ¶ . తదేవస్స పదట్ఠానం ¶ . ఆరమ్మణస్స గహణే చాయం చేతసో హత్థప్పసారణం వియ దట్ఠబ్బో.

అధిముచ్చనం ¶ ‘అధిమోక్ఖో’. సో సన్నిట్ఠానలక్ఖణో, అసంసప్పనరసో, నిచ్ఛయపచ్చుపట్ఠానో సన్నిట్ఠాతబ్బధమ్మపదట్ఠానో. ఆరమ్మణే నిచ్చలభావేన ఇన్దఖీలో వియ దట్ఠబ్బో.

కిరియా కారో, మనస్మిం కారో ‘మనసికారో’. పురిమమనతో విసదిసం మనం కరోతీతిపి మనసికారో. స్వాయం ఆరమ్మణపటిపాదకో వీథిపటిపాదకో జవనపటిపాదకోతి తిప్పకారో. తత్థ ఆరమ్మణపటిపాదకో మనస్మిం కారోతి మనసికారో. సో సారణలక్ఖణో, సమ్పయుత్తానం ఆరమ్మణే సమ్పయోజనరసో, ఆరమ్మణాభిముఖభావపచ్చుపట్ఠానో, సఙ్ఖారక్ఖన్ధపరియాపన్నో. ఆరమ్మణపటిపాదకత్తేన సమ్పయుత్తానం సారథి వియ దట్ఠబ్బో. వీథిపటిపాదకోతి పన పఞ్చద్వారావజ్జనస్సేతం అధివచనం. జవనపటిపాదకోతి మనోద్వారావజ్జనస్స. న తే ఇధ అధిప్పేతా.

తేసు ధమ్మేసు మజ్ఝత్తతా ‘తత్రమజ్ఝత్తతా’. సా చిత్తచేతసికానం సమవాహితలక్ఖణా, ఊనాధికనివారణరసా, పక్ఖపాతుపచ్ఛేదనరసా వా; మజ్ఝత్తభావపచ్చుపట్ఠానా. చిత్తచేతసికానం అజ్ఝుపేక్ఖనవసేన సమప్పవత్తానం ఆజానేయ్యానం అజ్ఝుపేక్ఖనసారథి వియ దట్ఠబ్బా.

‘కరుణాముదితా’ బ్రహ్మవిహారనిద్దేసే ఆవి భవిస్సన్తి. కేవలఞ్హి తా అప్పనప్పత్తా రూపావచరా, ఇధ కామావచరాతి అయమేవ విసేసో.

కాయదుచ్చరితతో విరతి ‘కాయదుచ్చరితవిరతి’. సేసపదద్వయేపి ఏసేవ నయో. లక్ఖణాదితో పనేతా తిస్సోపి కాయదుచ్చరితాదివత్థూనం అవీతిక్కమలక్ఖణా; అమద్దనలక్ఖణాతి వుత్తం హోతి. కాయదుచ్చరితాదివత్థుతో సఙ్కోచనరసా, అకిరియపచ్చుపట్ఠానా, సద్ధాహిరోత్తప్పఅప్పిచ్ఛతాదిగుణపదట్ఠానా. పాపకిరియతో చిత్తస్స విముఖీభావభూతాతి దట్ఠబ్బా.

ఇతి ఫస్సాదీని ఛప్పఞ్ఞాస యేవాపనకవసేన వుత్తాని నవాతి సబ్బానిపి ఇమస్మిం ధమ్ముద్దేసవారే పఞ్చసట్ఠి ధమ్మపదాని భవన్తి. తేసు ఏకక్ఖణే కదాచి ఏకసట్ఠి భవన్తి, కదాచి సమసట్ఠి. తాని హి సమ్మావాచాపూరణాదివసేన. ఉప్పత్తియం ¶ పఞ్చసు ఠానేసు ఏకసట్ఠి భవన్తి. తేహి ముత్తే ఏకస్మిం ఠానే సమసట్ఠి భవన్తి. ఠపేత్వా ¶ పన యేవాపనకే పాళియం యథారుతవసేన గయ్హమానాని ఛప్పఞ్ఞాసావ హోన్తి. అగ్గహితగ్గహణేన పనేత్థ ఫస్సపఞ్చకం, వితక్కో విచారో పీతి చిత్తేకగ్గతా, పఞ్చిన్ద్రియాని, హిరిబలం ఓత్తప్పబలన్తి ద్వే బలాని, అలోభో ¶ అదోసోతి ద్వే మూలాని, కాయపస్సద్ధిచిత్తపస్సద్ధిఆదయో ద్వాదస ధమ్మాతి సమతింస ధమ్మా హోన్తి.

తేసు సమతింసాయ ధమ్మేసు అట్ఠారస ధమ్మా అవిభత్తికా హోన్తి, ద్వాదస సవిభత్తికా. కతమే అట్ఠారస? ఫస్సో సఞ్ఞా చేతనా విచారో పీతి జీవితిన్ద్రియం, కాయపస్సద్ధిఆదయో ద్వాదస ధమ్మాతి ఇమే అట్ఠారస అవిభత్తికా. వేదనా చిత్తం వితక్కో చిత్తేకగ్గతా, సద్ధిన్ద్రియం వీరియిన్ద్రియం సతిన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియం, హిరిబలం ఓత్తప్పబలం, అలోభో అదోసోతి ఇమే ద్వాదస ధమ్మా సవిభత్తికా. తేసు సత్త ధమ్మా ద్వీసు ఠానేసు విభత్తా, ఏకో తీసు, ద్వే చతూసు, ఏకో ఛసు, ఏకో సత్తసు ఠానేసు విభత్తో.

కథం? చిత్తం వితక్కో సద్ధా హిరీ ఓత్తప్పం అలోభో అదోసోతి ఇమే సత్త ద్వీసు ఠానేసు విభత్తా.

ఏతేసు హి చిత్తం తావ ఫస్సపఞ్చకం పత్వా చిత్తం హోతీతి వుత్తం, ఇన్ద్రియాని పత్వా మనిన్ద్రియన్తి. వితక్కో ఝానఙ్గాని పత్వా వితక్కో హోతీతి వుత్తో, మగ్గఙ్గాని పత్వా సమ్మాసఙ్కప్పోతి. సద్ధా ఇన్ద్రియాని పత్వా సద్ధిన్ద్రియం హోతీతి వుత్తా, బలాని పత్వా సద్ధాబలన్తి. హిరీ బలాని పత్వా హిరిబలం హోతీతి వుత్తా, లోకపాలదుకం పత్వా హిరీతి. ఓత్తప్పేపి ఏసేవ నయో. అలోభో మూలం పత్వా అలోభో హోతీతి వుత్తో, కమ్మపథం పత్వా అనభిజ్ఝాతి. అదోసో మూలం పత్వా అదోసో హోతీతి వుత్తో, కమ్మపథం పత్వా అబ్యాపాదోతి. ఇమే సత్త ద్వీసు ఠానేసు విభత్తా.

వేదనా పన ఫస్సపఞ్చకం పత్వా వేదనా హోతీతి వుత్తా, ఝానఙ్గాని పత్వా సుఖన్తి, ఇన్ద్రియాని పత్వా సోమనస్సిన్ద్రియన్తి. ఏవం ఏకో ధమ్మో తీసు ఠానేసు విభత్తో.

వీరియం పన ఇన్ద్రియాని పత్వా వీరియిన్ద్రియం హోతీతి వుత్తం, మగ్గఙ్గాని పత్వా సమ్మావాయామోతి, బలాని పత్వా వీరియబలన్తి, పిట్ఠిదుకం పత్వా పగ్గాహోతి. సతిపి ¶ ఇన్ద్రియాని పత్వా సతిన్ద్రియం హోతీతి వుత్తా, మగ్గఙ్గాని పత్వా సమ్మాసతీతి, బలాని పత్వా సతిబలన్తి, పిట్ఠిదుకం ¶ పత్వా సతి హోతీతి వుత్తా. ఏవం ఇమే ద్వే ధమ్మా చతూసు ఠానేసు విభత్తా.

సమాధి ¶ పన ఝానఙ్గాని పత్వా చిత్తస్సేకగ్గతా హోతీతి వుత్తో, ఇన్ద్రియాని పత్వా సమాధిన్ద్రియన్తి, మగ్గఙ్గాని పత్వా సమ్మాసమాధీతి. బలాని పత్వా సమాధిబలన్తి, పిట్ఠిదుకం పత్వా సమథో అవిక్ఖేపోతి. ఏవమయం ఏకో ధమ్మో ఛసు ఠానేసు విభత్తో.

పఞ్ఞా పన ఇన్ద్రియాని పత్వా పఞ్ఞిన్ద్రియం హోతీతి వుత్తా, మగ్గఙ్గాని పత్వా సమ్మాదిట్ఠీతి, బలాని పత్వా పఞ్ఞాబలన్తి, మూలాని పత్వా అమోహోతి, కమ్మపథం పత్వా సమ్మాదిట్ఠీతి, పిట్ఠిదుకం పత్వా సమ్పజఞ్ఞం విపస్సనాతి. ఏవం ఏకో ధమ్మో సత్తసు ఠానేసు విభత్తో.

సచే పన కోచి వదేయ్య – ‘ఏత్థ అపుబ్బం నామ నత్థి, హేట్ఠా గహితమేవ గణ్హిత్వా తస్మిం తస్మిం ఠానే పదం పూరితం, అననుసన్ధికా కథా ఉప్పటిపాటియా చోరేహి ఆభతభణ్డసదిసా, గోయూథేన గతమగ్గే ఆలులితతిణసదిసా అజానిత్వా కథితా’తి, సో ‘మాహేవ’న్తి పటిసేధేత్వా వత్తబ్బో – ‘బుద్ధానం దేసనా అననుసన్ధికా నామ నత్థి, సానుసన్ధికా వ హోతి. అజానిత్వా కథితాపి నత్థి, సబ్బా జానిత్వా కథితాయేవ. సమ్మాసమ్బుద్ధో హి తేసం తేసం ధమ్మానం కిచ్చం జానాతి, తం ఞత్వా కిచ్చవసేన విభత్తిం ఆరోపేన్తో అట్ఠారస ధమ్మా ఏకేకకిచ్చాతి ఞత్వా ఏకేకస్మిం ఠానే విభత్తిం ఆరోపేసి. సత్త ధమ్మా ద్వేద్వేకిచ్చాతి ఞత్వా ద్వీసు ద్వీసు ఠానేసు విభత్తిం ఆరోపేసి. వేదనా తికిచ్చాతి ఞత్వా తీసు ఠానేసు విభత్తిం ఆరోపేసి. వీరియసతీనం చత్తారి చత్తారి కిచ్చానీతి ఞత్వా చతూసు చతూసు ఠానేసు విభత్తిం ఆరోపేసి. సమాధి ఛకిచ్చోతి ఞత్వా ఛసు ఠానేసు విభత్తిం ఆరోపేసి. పఞ్ఞా సత్తకిచ్చాతి ఞత్వా సత్తసు ఠానేసు విభత్తిం ఆరోపేసి’.

తత్రిదం ఓపమ్మం – ఏకో కిర పణ్డితో రాజా రహోగతో చిన్తేసి – ‘ఇమం రాజకులసన్తకం న యథా వా తథా వా ఖాదితబ్బం, సిప్పానుచ్ఛవికం వేతనం ¶ వడ్ఢేస్సామీ’తి. సో సబ్బే సిప్పికే సన్నిపాతాపేత్వా ‘ఏకేకసిప్పజాననకే పక్కోసథా’తి ఆహ. ఏవం పక్కోసియమానా అట్ఠారస జనా ఉట్ఠహింసు. తేసం ఏకేకం పటివీసం దాపేత్వా విస్సజ్జేసి. ‘ద్వే ద్వే సిప్పాని జానన్తా ఆగచ్ఛన్తూ’తి వుత్తే పన సత్త జనా ఆగమంసు. తేసం ద్వే ద్వే పటివీసే దాపేసి. ‘తీణి సిప్పాని జానన్తా ఆగచ్ఛన్తూ’తి వుత్తే ఏకోవ ఆగచ్ఛి. తస్స తయో పటివీసే దాపేసి. ‘చత్తారి సిప్పాని జానన్తా ఆగచ్ఛన్తూ’తి వుత్తే ద్వే జనా ఆగమంసు. తేసం చత్తారి చత్తారి పటివీసే దాపేసి. ‘పఞ్చ సిప్పాని జానన్తా ఆగచ్ఛన్తూ’తి వుత్తే ఏకోపి నాగచ్ఛి ¶ . ‘ఛ సిప్పాని జానన్తా ఆగచ్ఛన్తూ’తి వుత్తే ఏకోవ ఆగచ్ఛి. తస్స ఛ పటివీసే దాపేసి. ‘సత్త సిప్పాని జానన్తా ¶ ఆగచ్ఛన్తూ’తి వుత్తే ఏకోవ ఆగచ్ఛి. తస్స సత్త పటివీసే దాపేసి.

తత్థ పణ్డితో రాజా వియ అనుత్తరో ధమ్మరాజా. సిప్పజాననకా వియ చిత్తచిత్తఙ్గవసేన ఉప్పన్నా ధమ్మా. సిప్పానుచ్ఛవికవేతనవడ్ఢనం వియ కిచ్చవసేన తేసం తేసం ధమ్మానం విభత్తిఆరోపనం.

సబ్బేపి పనేతే ధమ్మా ఫస్సపఞ్చకవసేన ఝానఙ్గవసేన ఇన్ద్రియవసేన మగ్గవసేన బలవసేన మూలవసేన కమ్మపథవసేన లోకపాలవసేన పస్సద్ధివసేన లహుతావసేన ముదుతావసేన కమ్మఞ్ఞతావసేన పాగుఞ్ఞతావసేన ఉజుకతావసేన సతిసమ్పజఞ్ఞవసేన సమథవిపస్సనావసేన పగ్గాహావిక్ఖేపవసేనాతి సత్తరస రాసయో హోన్తీతి.

౨. ఇదాని తానేవ ధమ్ముద్దేసవారే పాళిఆరుళ్హాని ఛప్పఞ్ఞాస పదాని విభజిత్వా దస్సేతుం ‘కతమో తస్మిం సమయే ఫస్సో హోతీ’తిఆదినా నయేన నిద్దేసవారో ఆరద్ధో.

తత్థ పుచ్ఛాయ తావ అయమత్థో – యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం సోమనస్ససహగతం తిహేతుకం అసఙ్ఖారికం మహాచిత్తం ఉప్పజ్జతి, తస్మిం ¶ సమయే ఫస్సో హోతీతి వుత్తో, కతమో సో ఫస్సోతి ఇమినా నయేన సబ్బపుచ్ఛాసు అత్థో వేదితబ్బో.

యో తస్మిం సమయే ఫస్సోతి తస్మిం సమయే యో ఫుసనకవసేన ఉప్పన్నో ఫస్సో, సో ఫస్సోతి. ఇదం ఫస్సస్స సభావదీపనతో సభావపదం నామ. ఫుసనాతి ఫుసనాకారో. సమ్ఫుసనాతి ఫుసనాకారోవ ఉపసగ్గేన పదం వడ్ఢేత్వా వుత్తో. సమ్ఫుసితత్తన్తి సమ్ఫుసితభావో. అయం పనేత్థ యోజనా ¶ – యో తస్మిం సమయే ఫుసనకవసేన ఫస్సో, యా తస్మిం సమయే ఫుసనా, యా తస్మిం సమయే సమ్ఫుసనా, యం తస్మిం సమయే సమ్ఫుసితత్తం; అథ వా, యో తస్మిం సమయే ఫుసనవసేన ఫస్సో, అఞ్ఞేనాపి పరియాయేన ఫుసనా సమ్ఫుసనా సమ్ఫుసితత్తన్తి వుచ్చతి, అయం తస్మిం సమయే ఫస్సో హోతీతి. వేదనాదీనమ్పి నిద్దేసేసు ఇమినావ నయేన పదయోజనా వేదితబ్బా.

అయం పనేత్థ సబ్బసాధారణో విభత్తివినిచ్ఛయో. యానిమాని భగవతా పఠమం కామావచరం కుసలం ¶ మహాచిత్తం భాజేత్వా దస్సేన్తేన అతిరేకపణ్ణాసపదాని మాతికావసేన ఠపేత్వా పున ఏకేకపదం గహేత్వా విభత్తిం ఆరోపితాని, తాని విభత్తిం గచ్ఛన్తాని తీహి కారణేహి విభత్తిం గచ్ఛన్తి; నానా హోన్తాని చతూహి కారణేహి నానా భవన్తి. అపరదీపనా పనేత్థ ద్వే ఠానాని గచ్ఛతి. కథం? ఏతానిహి బ్యఞ్జనవసేన ఉపసగ్గవసేన అత్థవసేనాతి ఇమేహి తీహి కారణేహి విభత్తిం గచ్ఛన్తి. తత్థ కోధో కుజ్ఝనా కుజ్ఝితత్తం, దోసో దుస్సనా దుస్సితత్తన్తి ఏవం బ్యఞ్జనవసేన విభత్తిగమనం వేదితబ్బం. ఏత్థ హి ఏకోవ కోధో బ్యఞ్జనవసేన ఏవం విభత్తిం గతో. చారో విచారో అనువిచారో ఉపవిచారోతి ఏవం పన ఉపసగ్గవసేన విభత్తిగమనం వేదితబ్బం. పణ్డిచ్చం కోసల్లం నేపుఞ్ఞం వేభబ్యా చిన్తా ఉపపరిక్ఖాతి ఏవం అత్థవసేన విభత్తిగమనం వేదితబ్బం. తేసు ఫస్సపదనిద్దేసే తావ ఇమా తిస్సోపి విభత్తియో లబ్భన్తి. ‘ఫస్సో ఫుసనా’తి హి బ్యఞ్జనవసేన విభత్తిగమనం హోతి. ‘సమ్ఫుసనా’తి ఉపసగ్గవసేన. ‘సమ్ఫుసితత్త’న్తి అత్థవసేన. ఇమినా నయేన సబ్బపదనిద్దేసేసు విభత్తిగమనం వేదితబ్బం.

నానా హోన్తానిపి పన నామనానత్తేన లక్ఖణనానత్తేన కిచ్చనానత్తేన పటిక్ఖేపనానత్తేనాతి ఇమేహి చతూహి కారణేహి నానా హోన్తి. తత్థ కతమో తస్మిం సమయే బ్యాపాదో హోతి? యో తస్మిం ¶ సమయే దోసో దుస్సనాతి (ధ. స. ౪౧౯) ఏత్థ బ్యాపాదోతి వా, దోసోతి వా, ద్వేపి ఏతే కోధో ఏవ, నామేన నానత్తం గతాతి. ఏవం ‘నామనానత్తేన’ నానత్తం వేదితబ్బం.

రాసట్ఠేన చ పఞ్చపి ఖన్ధా ఏకోవ ఖన్ధో హోతి. ఏత్థ పన రూపం రుప్పనలక్ఖణం, వేదనా వేదయితలక్ఖణా, సఞ్ఞా సఞ్జాననలక్ఖణా, చేతనా చేతయితలక్ఖణా, విఞ్ఞాణం విజాననలక్ఖణన్తి ఇమినా లక్ఖణనానత్తేన పఞ్చక్ఖన్ధా హోన్తి. ఏవం ‘లక్ఖణనానత్తేన’ నానత్తం వేదితబ్బం.

చత్తారో ¶ సమ్మప్పధానా – ‘‘ఇధ భిక్ఖు అనుప్పన్నానం పాపకానం అకుసలానం ధమ్మానం అనుప్పాదాయ…పే… ¶ చిత్తం పగ్గణ్హాతి పదహతీ’’తి (విభ. ౩౯౦; దీ. ని. ౨.౪౦౨) ఏకమేవ వీరియం కిచ్చనానత్తేన చతూసు ఠానేసు ఆగతం. ఏవం ‘కిచ్చనానత్తేన’ నానత్తం వేదితబ్బం.

చత్తారో అసద్ధమ్మా – కోధగరుతా న సద్ధమ్మగరుతా, మక్ఖగరుతా న సద్ధమ్మగరుతా, లాభగరుతా న సద్ధమ్మగరుతా, సక్కారగరుతా న సద్ధమ్మగరుతాతి, ఏవమాదీసు (అ. ని. ౪.౪౪) పన ‘పటిక్ఖేపనానత్తేన’ నానత్తం వేదితబ్బం.

ఇమాని పన చత్తారి నానత్తాని న ఫస్సేయేవ లబ్భన్తి, సబ్బేసుపి ఫస్సపఞ్చకాదీసు లబ్భన్తి. ఫస్సస్స హి ఫస్సోతి నామం…పే… చిత్తస్స చిత్తన్తి. ఫస్సో చ ఫుసనలక్ఖణో, వేదనా వేదయితలక్ఖణా, సఞ్ఞా సఞ్జాననలక్ఖణా, చేతనా చేతయితలక్ఖణా, విఞ్ఞాణం విజాననలక్ఖణం. తథా ఫస్సో ఫుసనకిచ్చో, వేదనా అనుభవనకిచ్చా, సఞ్ఞా సఞ్జాననకిచ్చా, చేతనా చేతయితకిచ్చా, విఞ్ఞాణం విజాననకిచ్చన్తి. ఏవం కిచ్చనానత్తేన నానత్తం వేదితబ్బం.

పటిక్ఖేపనానత్తం ఫస్సపఞ్చమకే నత్థి. అలోభాదినిద్దేసే పన అలోభో అలుబ్భనా అలుబ్భితత్తన్తిఆదినా నయేన లబ్భతీతి ఏవం పటిక్ఖేపనానత్తేన నానత్తం వేదితబ్బం. ఏవం సబ్బపదనిద్దేసేసు లబ్భమానవసేన చతుబ్బిధమ్పి నానత్తం వేదితబ్బం.

అపరదీపనా పన పదత్థుతి వా హోతి దళ్హీకమ్మం వాతి ఏవం ద్వే ఠానాని గచ్ఛతి. యట్ఠికోటియా ఉప్పీళేన్తేన వియ హి సకిమేవ ఫస్సోతి వుత్తే ఏతం పదం ఫుల్లితమణ్డితవిభూసితం నామ న హోతి. పునప్పునం బ్యఞ్జనవసేన ఉపసగ్గవసేన ¶ అత్థవసేన ‘ఫస్సో ఫుసనా సమ్ఫుసనా సమ్ఫుసితత్త’న్తి వుత్తే ఫుల్లితమణ్డితవిభూసితం నామ హోతి. యథా హి దహరకుమారం న్హాపేత్వా, మనోరమం వత్థం పరిదహాపేత్వా పుప్ఫాని పిళన్ధాపేత్వా అక్ఖీని అఞ్జేత్వా అథస్స నలాటే ఏకమేవ మనోసిలాబిన్దుం కరేయ్యుం, తస్స న ఏత్తావతా చిత్తతిలకో నామ హోతి. నానావణ్ణేహి పన పరివారేత్వా బిన్దూసు కతేసు చిత్తతిలకో నామ హోతి. ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం. అయం ‘పదత్థుతి’ నామ.

బ్యఞ్జనవసేన ¶ ఉపసగ్గవసేన అత్థవసేన చ పునప్పునం భణనమేవ దళ్హీకమ్మం నామ. యథా హి ‘ఆవుసో’తి వా ‘భన్తే’తి వా ‘యక్ఖో’తి వా ‘సప్పో’తి ¶ వా వుత్తే దళ్హీకమ్మం నామ న హోతి. ‘ఆవుసో ఆవుసో’‘భన్తే భన్తే’‘యక్ఖో యక్ఖో’‘సప్పో సప్పో’తి వుత్తే పన దళ్హీకమ్మం నామ హోతి. ఏవమేవ సకిదేవ యట్ఠికోటియా ఉప్పీళేన్తేన వియ ‘ఫస్సో’తి వుత్తే పదం దళ్హీకమ్మం నామ న హోతి. పునప్పునం బ్యఞ్జనవసేన ఉపసగ్గవసేన అత్థవసేన ‘ఫస్సో ఫుసనా సమ్ఫుసనా సమ్ఫుసితత్త’న్తి వుత్తేయేవ ‘దళ్హీకమ్మం’ నామ హోతీతి. ఏవం అపరదీపనా ద్వే ఠానాని గచ్ఛతి. ఏతస్సాపి వసేన లబ్భమానకపదనిద్దేసేసు సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

అయం తస్మిం సమయే ఫస్సో హోతీతి యస్మిం సమయే పఠమం కామావచరం మహాకుసలచిత్తం ఉప్పజ్జతి, తస్మిం సమయే అయం ఫస్సో నామ హోతీతి అత్థో. అయం తావ ఫస్సపదనిద్దేసస్స వణ్ణనా. ఇతో పరేసు పన వేదనాదీనం పదానం నిద్దేసేసు విసేసమత్తమేవ వణ్ణయిస్సామ. సేసం ఇధ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౩. యం తస్మిం సమయేతి ఏత్థ కిఞ్చాపి కతమా తస్మిం సమయే వేదనా హోతీతి ఆరద్ధం, ‘సాతపదవసేన పన ‘య’న్తి వుత్తం. తజ్జామనోవిఞ్ఞాణధాతుసమ్ఫస్సజన్తి ఏత్థ ‘తజ్జా’ వుచ్చతి తస్స సాతసుఖస్స అనుచ్ఛవికా సారుప్పా. అనుచ్ఛవికత్థోపి హి అయం ‘తజ్జా’-సద్దో హోతి. యథాహ – ‘‘తజ్జం తస్సారుప్పం కథం మన్తేతీ’’తి (మ. ని. ౩.౨౪౬). తేహి వా రూపాదీహి ఆరమ్మణేహి ఇమస్స చ సుఖస్స పచ్చయేహి జాతాతిపి తజ్జా. మనోవిఞ్ఞాణమేవ నిస్సత్తట్ఠేన ధాతూతి మనోవిఞ్ఞాణధాతు. సమ్ఫస్సతో జాతం, సమ్ఫస్సే వా జాతన్తి సమ్ఫస్సజం. చిత్తనిస్సితత్తా చేతసికం. మధురట్ఠేన ¶ సాతం. ఇదం వుత్తం హోతి – యం తస్మిం సమయే యథావుత్తేన అత్థేన తజ్జాయ మనోవిఞ్ఞాణధాతుయా సమ్ఫస్సజం చేతసికం సాతం, అయం తస్మిం సమయే వేదనా హోతీతి. ఏవం సబ్బపదేహి సద్ధిం యోజనా వేదితబ్బా.

ఇదాని చేతసికం సుఖన్తిఆదీసు చేతసికపదేన కాయికసుఖం పటిక్ఖిపతి, సుఖపదేన చేతసికం దుక్ఖం. చేతోసమ్ఫస్సజన్తి చిత్తసమ్ఫస్సే జాతం. సాతం సుఖం వేదయితన్తి ¶ సాతం వేదయితం, న అసాతం వేదయితం; సుఖం వేదయితం, న దుక్ఖం వేదయితం. పరతో తీణి పదాని ఇత్థిలిఙ్గవసేన వుత్తాని. సాతా వేదనా, న అసాతా; సుఖా వేదనా, న దుక్ఖాతి. అయమేవ పనేత్థ అత్థో.

౪. సఞ్ఞానిద్దేసే ¶ తజ్జామనోవిఞ్ఞాణధాతుసమ్ఫస్సజాతి తస్సాకుసలసఞ్ఞాయ అనుచ్ఛవికాయ మనోవిఞ్ఞాణధాతుయా సమ్ఫస్సమ్హి జాతా. సఞ్ఞాతి సభావనామం. సఞ్జాననాతి సఞ్జాననాకారో. సఞ్జానితత్తన్తి సఞ్జానితభావో.

౫. చేతనానిద్దేసేపి ఇమినావ నయేన వేదితబ్బో.

చిత్తనిద్దేసే చిత్తవిచిత్తతాయ చిత్తం. ఆరమ్మణం మినమానం జానాతీతి మనో. మానసన్తి మనో ఏవ. ‘‘అన్తలిక్ఖచరో పాసో య్వాయం చరతి మానసో’’తి (సం. ని. ౧.౧౫౧; మహావ. ౩౩) హి ఏత్థ పన సమ్పయుత్తకధమ్మో ‘మానసో’తి వుత్తో.

‘‘కథఞ్హి భగవా తుయ్హం, సావకో సాసనే రతో;

అప్పత్తమానసో సేక్ఖో, కాలం కయిరా జనే సుతా’’తి. (సం. ని. ౧.౧౫౯);

ఏత్థ అరహత్తం ‘మానస’న్తి వుత్తం. ఇధ పన ‘మనోవ’ మానసం. బ్యఞ్జనవసేన హేతం పదం వడ్ఢితం.

హదయన్తి చిత్తం. ‘‘చిత్తం వా తే ఖిపిస్సామి, హదయం వా తే ఫాలేస్సామీ’’తి (సం. ని. ౧.౨౩౭; సు. ని. ఆళవకసుత్త) ఏత్థ ఉరో హదయన్తి వుత్తం. ‘‘హదయా హదయం మఞ్ఞే అఞ్ఞాయ తచ్ఛతీ’’తి (మ. ని. ౧.౬౩) ఏత్థ చిత్తం. ‘‘వక్కం హదయ’’న్తి (దీ. ని. ౨.౩౭౭; మ. ని. ౧.౧౧౦) ఏత్థ హదయవత్థు. ఇధ ¶ పన చిత్తమేవ అబ్భన్తరట్ఠేన ‘హదయ’న్తి వుత్తం. తమేవ పరిసుద్ధట్ఠేన పణ్డరం. భవఙ్గం సన్ధాయేతం వుత్తం. యథాహ – ‘‘పభస్సరమిదం, భిక్ఖవే, చిత్తం, తఞ్చ ఖో ఆగన్తుకేహి ఉపక్కిలేసేహి ఉపక్కిలిట్ఠ’’న్తి (అ. ని. ౧.౪౯). తతో నిక్ఖన్తత్తా పన అకుసలమ్పి, గఙ్గాయ నిక్ఖన్తా నదీ గఙ్గా వియ, గోధావరితో నిక్ఖన్తా గోధావరీ వియ చ, పణ్డరన్త్వేవ వుత్తం.

మనో మనాయతనన్తి ఇధ పన మనోగ్గహణం మనస్సేవ ఆయతనభావదీపనత్థం. తేనేతం దీపేతి – ‘నయిదం దేవాయతనం వియ మనస్స ఆయతనత్తా మనాయతనం, అథ ఖో మనో ఏవ ఆయతనం ¶ మనాయతన’న్తి. తత్థ నివాసఠానట్ఠేన ఆకరట్ఠేన సమోసరణఠానట్ఠేన ¶ సఞ్జాతిదేసట్ఠేన కారణట్ఠేన చ ఆయతనం వేదితబ్బం. తథా హి లోకే ‘ఇస్సరాయతనం వాసుదేవాయతన’న్తిఆదీసు నివాసట్ఠానం ఆయతనన్తి వుచ్చతి. ‘సువణ్ణాయతనం రజతాయతన’న్తిఆదీసు ఆకరో. సాసనే పన ‘‘మనోరమే ఆయతనే సేవన్తి నం విహఙ్గమా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౫.౩౮) సమోసరణట్ఠానం. ‘‘దక్ఖిణాపథో గున్నం ఆయతన’’న్తిఆదీసు సఞ్జాతిదేసో. ‘‘తత్ర తత్రేవ సక్ఖిభబ్బతం పాపుణాతి సతి సతిఆయతనే’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౧౫౮) కారణం. ఇధ పన సఞ్జాతిదేసట్ఠేన సమోసరణఠానట్ఠేన కారణట్ఠేనాతి తిధాపి వట్టతి.

ఫస్సాదయో హి ధమ్మా ఏత్థ సఞ్జాయన్తీతి సఞ్జాతిదేసట్ఠేనపి ఏతం ఆయతనం. బహిద్ధా రూపసద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బా ఆరమ్మణభావేనేత్థ ఓసరన్తీతి సమోసరణఠానట్ఠేనపి ఆయతనం. ఫస్సాదీనం పన సహజాతాదిపచ్చయట్ఠేన కారణత్తా కారణట్ఠేనపి ఆయతనన్తి వేదితబ్బం. మనిన్ద్రియం వుత్తత్థమేవ.

విజానాతీతి విఞ్ఞాణం విఞ్ఞాణమేవ ఖన్ధో విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో. తస్స రాసిఆదివసేన అత్థో వేదితబ్బో. మహాఉదకక్ఖన్ధోత్వేవ సఙ్ఖ్యం గచ్ఛతీతి (అ. ని. ౪.౫౧). ఏత్థ హి రాసట్ఠేన ఖన్ధో వుత్తో. ‘‘సీలక్ఖన్ధో సమాధిక్ఖన్ధో’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౩.౩౫౫) గుణట్ఠేన. ‘‘అద్దసా ఖో భగవా మహన్తం దారుక్ఖన్ధ’’న్తి (సం. ని. ౪.౨౪౧) ఏత్థ పణ్ణత్తిమత్తట్ఠేన. ఇధ పన రుళ్హితో ఖన్ధో వుత్తో. రాసట్ఠేన హి విఞ్ఞాణక్ఖన్ధస్స ¶ ఏకదేసో ఏకం విఞ్ఞాణం. తస్మా యథా రుక్ఖస్స ఏకదేసం ఛిన్దన్తో రుక్ఖం ఛిన్దతీతి వుచ్చతి, ఏవమేవ విఞ్ఞాణక్ఖన్ధస్స ఏకదేసభూతం ఏకమ్పి విఞ్ఞాణం రుళ్హితో విఞ్ఞాణక్ఖన్ధోతి వుత్తం.

తజ్జామనోవిఞ్ఞాణధాతూతి తేసం ఫస్సాదీనం ధమ్మానం అనుచ్ఛవికా మనోవిఞ్ఞాణధాతు. ఇమస్మిఞ్హి పదే ఏకమేవ చిత్తం మిననట్ఠేన మనో, విజాననట్ఠేన విఞ్ఞాణం, సభావట్ఠేన నిస్సత్తట్ఠేన వా ధాతూతి తీహి నామేహి వుత్తం. ఇతి ఇమస్మిం ఫస్సపఞ్చమకే ఫస్సో తావ యస్మా ఫస్సో ఏవ, న తజ్జామనోవిఞ్ఞాణధాతుసమ్ఫస్సజో, చిత్తఞ్చ యస్మా తజ్జామనోవిఞ్ఞాణధాతు ఏవ, తస్మా ఇమస్మిం పదద్వయే ¶ ‘తజ్జామనోవిఞ్ఞాణధాతుసమ్ఫస్సజా’తి పఞ్ఞత్తి న ఆరోపితా. వితక్కపదాదీసు పన లబ్భమానాపి ఇధ పచ్ఛిన్నత్తా న ఉద్ధటా.

ఇమేసఞ్చ ¶ పన ఫస్సపఞ్చమకానం ధమ్మానం పాటియేక్కం పాటియేక్కం వినిబ్భోగం కత్వా పఞ్ఞత్తిం ఉద్ధరమానేన భగవతా దుక్కరం కతం. నానాఉదకానఞ్హి నానాతేలానం వా ఏకభాజనే పక్ఖిపిత్వా దివసం నిమ్మథితానం వణ్ణ గన్ధరసానం నానతాయ దిస్వా వా ఘాయిత్వా వా సాయిత్వా వా నానాకరణం సక్కా భవేయ్య ఞాతుం. ఏవం సన్తేపి తం దుక్కరన్తి వుత్తం. సమ్మాసమ్బుద్ధేన పన ఇమేసం అరూపీనం చిత్తచేతసికానం ధమ్మానం ఏకారమ్మణే పవత్తమానానం పాటియేక్కం పాటియేక్కం వినిబ్భోగం కత్వా పఞ్ఞత్తిం ఉద్ధరమానేన అతిదుక్కరం కతం. తేనాహ ఆయస్మా నాగసేనత్థేరో –

‘‘దుక్కరం, మహారాజ, భగవతా కతన్తి. ‘కిం, భన్తే నాగసేన, భగవతా దుక్కరం కత’న్తి. ‘దుక్కరం, మహారాజ, భగవతా కతం, యం ఇమేసం అరూపీనం చిత్తచేతసికానం ధమ్మానం ఏకారమ్మణే పవత్తమానానం వవత్థానం అక్ఖాతం – అయం ఫస్సో, అయం వేదనా, అయం సఞ్ఞా, అయం చేతనా, ఇదం చిత్త’న్తి. ‘ఓపమ్మం, భన్తే, కరోహీ’తి. ‘యథా, మహారాజ, కోచిదేవ పురిసో నావాయ సముద్దం అజ్ఝోగాహేత్వా హత్థపుటేన ఉదకం గహేత్వా జివ్హాయ సాయిత్వా జానేయ్య ను ఖో, మహారాజ, సో పురిసో – ఇదం గఙ్గాయ ఉదకం, ఇదం యమునాయ ఉదకం, ఇదం అచిరవతియా ఉదకం, ఇదం సరభుయా ఉదకం, ఇదం మహియా ఉదక’న్తి? ‘దుక్కరం, భన్తే, జానితు’న్తి. ‘తతో దుక్కరతరం ¶ ఖో, మహారాజ, భగవతా కతం యం ఇమేసం అరూపీనం చిత్తచేతసికానం ధమ్మానం…పే… ఇదం చిత్త’’’న్తి (మి. ప. ౨.౭.౧౬).

౭. వితక్కనిద్దేసే తక్కనవసేన తక్కో. తస్స తిత్తకం తక్కేసి కుమ్భం తక్కేసి సకటం తక్కేసి యోజనం తక్కేసి అద్ధయోజనం తక్కేసీతి ఏవం తక్కనవసేన పవత్తి వేదితబ్బా. ఇదం తక్కస్స సభావపదం. వితక్కనవసేన వితక్కో. బలవతరతక్కస్సేతం నామం. సుట్ఠు కప్పనవసేన సఙ్కప్పో. ఏకగ్గం చిత్తం ఆరమ్మణే అప్పేతీతి అప్పనా. దుతియపదం ఉపసగ్గవసేన వడ్ఢితం ¶ . బలవతరా వా అప్పనా బ్యప్పనా. ఆరమ్మణే చిత్తం అభినిరోపేతి పతిట్ఠాపేతీతి చేతసో అభినిరోపనా. యాథావతాయ నియ్యానికతాయ చ కుసలభావప్పత్తో పసత్థో సఙ్కప్పోతి సమ్మాసఙ్కప్పో.

౮. విచారనిద్దేసే ఆరమ్మణే చరణకవసేన చారో. ఇదమస్స సభావపదం. విచరణవసేన విచారో ¶ . అనుగన్త్వా విచరణవసేన అనువిచారో. ఉపగన్త్వా విచరణవసేన ఉపవిచారోతి. ఉపసగ్గవసేన వా పదాని వడ్ఢితాని. ఆరమ్మణే చిత్తం, సరం వియ జియాయ, అనుసన్దహిత్వా ఠపనతో చిత్తస్స అనుసన్ధానతా. ఆరమ్మణం అనుపేక్ఖమానో వియ తిట్ఠతీతి అనుపేక్ఖనతా. విచరణవసేన వా ఉపేక్ఖనతా అనుపేక్ఖనతా.

౯. పీతినిద్దేసే పీతీతి సభావపదం. పముదితస్స భావో పామోజ్జం. ఆమోదనాకారో ఆమోదనా. పమోదనాకారో పమోదనా. యథా వా భేసజ్జానం వా తేలానం వా ఉణ్హోదకసీతోదకానం వా ఏకతోకరణం మోదనాతి వుచ్చతి, ఏవమయమ్పి పీతి ధమ్మానం ఏకతోకరణేన మోదనా. ఉపసగ్గవసేన పన మణ్డేత్వా ఆమోదనా పమోదనాతి వుత్తా. హాసేతీతి హాసో. పహాసేతీతి పహాసో. హట్ఠపహట్ఠాకారానమేతం అధివచనం. విత్తీతి విత్తం; ధనస్సేతం నామం. అయం పన సోమనస్సపచ్చయత్తా విత్తిసరిక్ఖతాయ విత్తి. యథా హి ధనినో ధనం పటిచ్చ సోమనస్సం ఉప్పజ్జతి, ఏవం పీతిమతోపి పీతిం పటిచ్చ సోమనస్సం ఉప్పజ్జతి, తస్మా విత్తీతి వుత్తా. తుట్ఠిసభావసణ్ఠితాయ పీతియా ఏతం నామం. పీతిమా పన పుగ్గలో కాయచిత్తానం ఉగ్గతత్తా అబ్భుగ్గతత్తా ఉదగ్గోతి వుచ్చతి ¶ . ఉదగ్గస్స భావో ఓదగ్యం. అత్తనో మనతా అత్తమనతా. అనభిరద్ధస్స హి మనో దుక్ఖపదట్ఠానత్తా అత్తనో మనో నామ న హోతి, అభిరద్ధస్స పన సుఖపదట్ఠానత్తా అత్తనో మనో నామ హోతి. ఇతి అత్తనో మనతా అత్తమనతా, సకమనతా. సకమనస్స భావోతి అత్థో. సా పన యస్మా న అఞ్ఞస్స కస్సచి అత్తనో మనతా, చిత్తస్సేవ పనేసో భావో, చేతసికో ధమ్మో, తస్మా అత్తమనతా చిత్తస్సాతి వుత్తా.

౧౧. ఏకగ్గతానిద్దేసే అచలభావేన ఆరమ్మణే తిట్ఠతీతి ఠితి. పరతో పదద్వయం ఉపసగ్గవసేన వడ్ఢితం. అపిచ సమ్పయుత్తధమ్మే ఆరమ్మణమ్హి సమ్పిణ్డేత్వా తిట్ఠతీతి ¶ సణ్ఠితి. ఆరమ్మణం ఓగాహేత్వా అనుపవిసిత్వా తిట్ఠతీతి అవట్ఠితి. కుసలపక్ఖస్మిఞ్హి చత్తారో ధమ్మా ఆరమ్మణం ఓగాహన్తి – సద్ధా సతి సమాధి పఞ్ఞాతి. తేనేవ సద్ధా ఓకప్పనాతి వుత్తా, సతి అపిలాపనతాతి, సమాధి అవట్ఠితీతి, పఞ్ఞా పరియోగాహనాతి. అకుసలపక్ఖే పన తయో ధమ్మా ఆరమ్మణం ఓగాహన్తి – తణ్హా దిట్ఠి అవిజ్జాతి. తేనేవ తే ఓఘాతి వుత్తా. చిత్తేకగ్గతా పనేత్థ న బలవతీ హోతి. యథా హి రజుట్ఠానట్ఠానే ఉదకేన సిఞ్చిత్వా సమ్మట్ఠే థోకమేవ కాలం రజో సన్నిసీదతి, సుక్ఖన్తే సుక్ఖన్తే పున పకతిభావేన వుట్ఠాతి, ఏవమేవ అకుసలపక్ఖే చిత్తేకగ్గతా న బలవతీ హోతి. యథా పన తస్మిం ఠానే ఘటేహి ఉదకం ఆసిఞ్చిత్వా ¶ కుదాలేన ఖనిత్వా ఆకోటనమద్దనఘట్టనాని కత్వా ఉపలిత్తే ఆదాసే వియ ఛాయా పఞ్ఞాయతి, వస్ససతాతిక్కమేపి తంముహుత్తకతం వియ హోతి, ఏవమేవ కుసలపక్ఖే చిత్తేకగ్గతా బలవతీ హోతి.

ఉద్ధచ్చవిచికిచ్ఛావసేన పవత్తస్స విసాహారస్స పటిపక్ఖతో అవిసాహారో. ఉద్ధచ్చవిచికిచ్ఛావసేనేవ గచ్ఛన్తం చిత్తం విక్ఖిపతి నామ. అయం పన తథావిధో విక్ఖేపో న హోతీతి అవిక్ఖేపో. ఉద్ధచ్చవిచికిచ్ఛావసేనేవ చ చిత్తం విసాహటం నామ హోతి, ఇతో చితో చ హరీయతి. అయం పన ఏవం అవిసాహటస్స మానసస్స భావోతి అవిసాహటమానసతా.

సమథోతి తివిధో సమథో – చిత్తసమథో, అధికరణసమథో, సబ్బసఙ్ఖారసమథోతి. తత్థ అట్ఠసు సమాపత్తీసు చిత్తేకగ్గతా చిత్తసమథో ¶ నామ. తఞ్హి ఆగమ్మ చిత్తచలనం చిత్తవిప్ఫన్దితం సమ్మతి వూపసమ్మతి, తస్మా సో చిత్తసమథోతి వుచ్చతి. సమ్ముఖావినయాదిసత్తవిధో సమథో అధికరణసమథో నామ. తఞ్హి ఆగమ్మ తాని తాని అధికరణాని సమ్మన్తి వూపసమ్మన్తి, తస్మా సో అధికరణసమథోతి వుచ్చతి. యస్మా పన సబ్బే సఙ్ఖారా నిబ్బానం ఆగమ్మ సమ్మన్తి వూపసమ్మన్తి, తస్మా తం సబ్బసఙ్ఖారసమథోతి వుచ్చతి. ఇమస్మిం అత్థే చిత్తసమథో అధిప్పేతో. సమాధిలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి సమాధిన్ద్రియం. ఉద్ధచ్చే న కమ్పతీతి సమాధిబలం. సమ్మాసమాధీతి యాథావసమాధి నియ్యానికసమాధి కుసలసమాధి.

౧౨. సద్ధిన్ద్రియనిద్దేసే ¶ బుద్ధాదిగుణానం సద్దహనవసేన సద్ధా. బుద్ధాదీని వా రతనాని సద్దహతి పత్తియాయతీతి సద్ధా. సద్దహనాతి సద్దహనాకారో. బుద్ధాదీనం గుణే ఓగాహతి, భిన్దిత్వా వియ అనుపవిసతీతి ఓకప్పనా. బుద్ధాదీనం గుణేసు ఏతాయ సత్తా అతివియ పసీదన్తి, సయం వా అభిప్పసీదతీతి అభిప్పసాదో. ఇదాని యస్మా సద్ధిన్ద్రియాదీనం సమాసపదానం వసేన అఞ్ఞస్మిం పరియాయే ఆరద్ధే ఆదిపదం గహేత్వావ పదభాజనం కరీయతి – అయం అభిధమ్మే ధమ్మతా – తస్మా పున సద్ధాతి వుత్తం. యథా వా ఇత్థియా ఇన్ద్రియం ఇత్థిన్ద్రియం, న తథా ఇదం. ఇదం పన సద్ధావ ఇన్ద్రియం సద్ధిన్ద్రియన్తి. ఏవం సమానాధికరణభావఞాపనత్థమ్పి పున సద్ధాతి వుత్తం. ఏవం సబ్బపదనిద్దేసేసు ఆదిపదస్స పున వచనే పయోజనం వేదితబ్బం. అధిమోక్ఖలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి సద్ధిన్ద్రియం. అసద్ధియే న కమ్పతీతి సద్ధాబలం.

౧౩. వీరియిన్ద్రియనిద్దేసే ¶ చేతసికోతి ఇదం వీరియస్స నియమతో చేతసికభావదీపనత్థం వుత్తం. ఇదఞ్హి వీరియం ‘‘యదపి, భిక్ఖవే, కాయికం వీరియం తదపి వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గో, యదపి చేతసికం వీరియం తదపి వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గోతి. ఇతిహిదం ఉద్దేసం గచ్ఛతీ’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౩) ఏవమాదీసు సుత్తేసు చఙ్కమాదీని కరోన్తస్స ఉప్పన్నత్తా ‘కాయిక’న్తి వుచ్చమానమ్పి కాయవిఞ్ఞాణం వియ కాయికం నామ నత్థి, చేతసికమేవ పనేతన్తి దస్సేతుం ‘చేతసికో’తి వుత్తం. వీరియారమ్భోతి వీరియసఙ్ఖాతో ఆరమ్భో. ఇమినా సేసారమ్భే పటిక్ఖిపతి. అయఞ్హి ‘ఆరమ్భ’-సద్దో కమ్మే ఆపత్తియం కిరియాయం వీరియే హింసాయ వికోపనేతి అనేకేసు అత్థేసు ఆగతో.

‘‘యంకిఞ్చి ¶ దుక్ఖం సమ్భోతి, సబ్బం ఆరమ్భపచ్చయా;

ఆరమ్భానం నిరోధేన, నత్థి దుక్ఖస్స సమ్భవో’’తి. (సు. ని. ౭౪౯);

ఏత్థ హి కమ్మం ‘ఆరమ్భో’తి ఆగతం. ‘‘ఆరమ్భతి చ విప్పటిసారీ చ హోతీ’’తి (అ. ని. ౫.౧౪౨; పు. ప. ౧౯౧) ఏత్థ ఆపత్తి. ‘‘మహాయఞ్ఞా మహారమ్భా న తే హోన్తి మహప్ఫలా’’తి (అ. ని. ౪.౩౯; సం. ని. ౧.౧౨౦) ఏత్థ యూపుస్సాపనాదికిరియా. ‘‘ఆరమ్భథ ¶ నిక్కమథ యుఞ్జథ బుద్ధసాసనే’’తి (సం. ని. ౧.౧౮౫) ఏత్థ వీరియం. ‘‘సమణం గోతమం ఉద్దిస్స పాణం ఆరభన్తీ’’తి (మ. ని. ౨.౫౧-౫౨) ఏత్థ హింసా. ‘‘బీజగామభూతగామసమారమ్భా పటివిరతో హోతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౦; మ. ని. ౧.౨౯౩) ఏత్థ ఛేదనభఞ్జనాదికం వికోపనం. ఇధ పన వీరియమేవ అధిప్పేతం. తేనాహ – ‘వీరియారమ్భోతి వీరియసఙ్ఖాతో ఆరమ్భో’తి. వీరియఞ్హి ఆరమ్భనకవసేన ఆరమ్భోతి వుచ్చతి. ఇదమస్స సభావపదం. కోసజ్జతో నిక్ఖమనవసేన నిక్కమో. పరం పరం ఠానం అక్కమనవసేన పరక్కమో. ఉగ్గన్త్వా యమనవసేన ఉయ్యామో. బ్యాయమనవసేన వాయామో. ఉస్సాహనవసేన ఉస్సాహో. అధిమత్తుస్సాహనవసేన ఉస్సోళ్హీ. థిరభావట్ఠేన థామో. చిత్తచేతసికానం ధారణవసేన అవిచ్ఛేదతో వా పవత్తనవసేన కుసలసన్తానం ధారేతీతి ధితి.

అపరో నయో – నిక్కమో చేసో కామానం పనుదనాయ, పరక్కమో చేసో బన్ధనచ్ఛేదాయ, ఉయ్యామో చేసో ఓఘనిత్థరణాయ, వాయామో చేసో పారఙ్గమనట్ఠేన, ఉస్సాహో చేసో పుబ్బఙ్గమట్ఠేన, ఉస్సోళ్హీ ¶ చేసో అధిమత్తట్ఠేన, థామో చేసో పలిఘుగ్ఘాటనతాయ, ధితి చేసో అవట్ఠితికారితాయాతి.

‘‘కామం తచో చ న్హారు చ అట్ఠి చ అవసిస్సతూ’’తి (మ. ని. ౨.౧౮౪; సం. ని. ౨.౨౨, ౨౩౭; అ. ని. ౨.౫; మహాని. ౧౯౬; చూళని. ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౫౪) ఏవం పవత్తికాలే అసిథిలపరక్కమవసేన అసిథిలపరక్కమతా; థిరపరక్కమో, దళ్హపరక్కమోతి అత్థో. యస్మా పనేతం వీరియం కుసలకమ్మకరణట్ఠానే ఛన్దం న నిక్ఖిపతి, ధురం న నిక్ఖిపతి, న ఓతారేతి, న విస్సజ్జేతి, అనోసక్కితమానసతం ఆవహతి, తస్మా అనిక్ఖిత్తఛన్దతా అనిక్ఖిత్తధురతాతి వుత్తం. యథా పన తజ్జాతికే ఉదకసమ్భిన్నట్ఠానే ధురవాహగోణం గణ్హథాతి వదన్తి ¶ , సో జణ్ణునా భూమిం ఉప్పీళేత్వాపి ధురం వహతి, భూమియం పతితుం న దేతి, ఏవమేవ వీరియం కుసలకమ్మకరణట్ఠానే ధురం ఉక్ఖిపతి పగ్గణ్హాతి, తస్మా ధురసమ్పగ్గాహోతి వుత్తం. పగ్గహలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి వీరియిన్ద్రియం. కోసజ్జే ¶ న కమ్పతీతి వీరియబలం. యాథావనియ్యానికకుసలవాయామతాయ సమ్మావాయామో.

౧౪. సతిన్ద్రియనిద్దేసే సరణకవసేన సతి. ఇదం సతియా సభావపదం. పునప్పునం సరణతో అనుస్సరణవసేన అనుస్సతి. అభిముఖం గన్త్వా వియ సరణతో పటిసరణవసేన పటిస్సతి. ఉపసగ్గవసేన వా వడ్ఢితమత్తమేతం. సరణాకారో సరణతా. యస్మా పన సరణతాతి తిణ్ణం సరణానమ్పి నామం, తస్మా తం పటిసేధేతుం పున సతిగ్గహణం కతం. సతిసఙ్ఖాతా సరణతాతి అయఞ్హేత్థ అత్థో. సుతపరియత్తస్స ధారణభావతో ధారణతా. అనుపవిసనసఙ్ఖాతేన ఓగాహనట్ఠేన అపిలాపనభావో అపిలాపనతా. యథా హి లాబుకటాహాదీని ఉదకే ప్లవన్తి, న అనుపవిసన్తి, న తథా ఆరమ్మణే సతి. ఆరమ్మణఞ్హేసా అనుపవిసతి, తస్మా అపిలాపనతాతి వుత్తా. చిరకతచిరభాసితానం అసమ్ముస్సనభావతో అసమ్ముస్సనతా. ఉపట్ఠానలక్ఖణే జోతనలక్ఖణే చ ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం. సతిసఙ్ఖాతం ఇన్ద్రియం సతిన్ద్రియం. పమాదే న కమ్పతీతి సతిబలం. యాథావసతి నియ్యానికసతి కుసలసతీతి సమ్మాసతి.

౧౬. పఞ్ఞిన్ద్రియనిద్దేసే తస్స తస్స అత్థస్స పాకటకరణసఙ్ఖాతేన పఞ్ఞాపనట్ఠేన పఞ్ఞా. తేన తేన వా అనిచ్చాదినా పకారేన ధమ్మే జానాతీతిపి పఞ్ఞా. ఇదమస్సా సభావపదం. పజాననాకారో పజాననా. అనిచ్చాదీని విచినాతీతి విచయో. పవిచయోతి ఉపసగ్గేన పదం వడ్ఢితం ¶ . చతుసచ్చధమ్మే విచినాతీతి ధమ్మవిచయో. అనిచ్చాదీనం సల్లక్ఖణవసేన సల్లక్ఖణా. సాయేవ పున ఉపసగ్గనానత్తేన ఉపలక్ఖణా పచ్చుపలక్ఖణాతి వుత్తా. పణ్డితస్స భావో పణ్డిచ్చం. కుసలస్స భావో కోసల్లం. నిపుణస్స భావో నేపుఞ్ఞం. అనిచ్చాదీనం విభావనవసేన వేభబ్యా. అనిచ్చాదీనం చిన్తనకవసేన చిన్తా. యస్స వా ఉప్పజ్జతి తం అనిచ్చాదీని చిన్తాపేతీతిపి చిన్తా. అనిచ్చాదీని ఉపపరిక్ఖతీతి ఉపపరిక్ఖా. భూరీతి పథవియా ¶ నామం. అయమ్పి సణ్హట్ఠేన విత్థటట్ఠేన చ భూరీ వియాతి భూరీ. తేన వుత్తం – ‘‘భూరీ వుచ్చతి పథవీ ¶ . తాయ పథవీసమాయ విత్థటాయ విపులాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతోతి భూరిపఞ్ఞోతి (మహాని. ౨౭). అపిచ పఞ్ఞాయ ఏతం అధివచనం భూరీ’’తి. భూతే అత్థే రమతీతిపి భూరీ. అసని వియ సిలుచ్చయే కిలేసే మేధతి హింసతీతి మేధా. ఖిప్పం గహణధారణట్ఠేన వా మేధా. యస్స ఉప్పజ్జతి తం అత్తహితపటిపత్తియం సమ్పయుత్తధమ్మే చ యాథావలక్ఖణపటివేధే పరినేతీతి పరిణాయికా. అనిచ్చాదివసేన ధమ్మే విపస్సతీతి విపస్సనా. సమ్మా పకారేహి అనిచ్చాదీని జానాతీతి సమ్పజఞ్ఞం. ఉప్పథపటిపన్నే సిన్ధవే వీథిఆరోపనత్థం పతోదో వియ ఉప్పథే ధావనకం కూటచిత్తం వీథిఆరోపనత్థం విజ్ఝతీతి పతోదో వియ పతోదో. దస్సనలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇన్ద్రియం. పఞ్ఞాసఙ్ఖాతం ఇన్ద్రియం పఞ్ఞిన్ద్రియం. అవిజ్జాయ న కమ్పతీతి పఞ్ఞాబలం. కిలేసచ్ఛేదనట్ఠేన పఞ్ఞావ సత్థం పఞ్ఞాసత్థం. అచ్చుగ్గతట్ఠేన పఞ్ఞావ పాసాదో పఞ్ఞాపాసాదో.

ఆలోకనట్ఠేన పఞ్ఞావ ఆలోకో పఞ్ఞాఆలోకో. ఓభాసనట్ఠేన పఞ్ఞావ ఓభాసో పఞ్ఞాఓభాసో. పజ్జోతనట్ఠేన పఞ్ఞావ పజ్జోతో పఞ్ఞాపజ్జోతో. పఞ్ఞవతో హి ఏకపల్లఙ్కేన నిసిన్నస్స దససహస్సిలోకధాతు ఏకాలోకా ఏకోభాసా ఏకపజ్జోతా హోతి, తేనేతం వుత్తం. ఇమేసు పన తీసు పదేసు ఏకపదేనపి ఏతస్మిం అత్థే సిద్ధే, యాని పనేతాని ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, ఆలోకా. కతమే చత్తారో? చన్దాలోకో సూరియాలోకో అగ్యాలోకో పఞ్ఞాలోకో. ఇమే ఖో, భిక్ఖవే, చత్తారో ఆలోకా. ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, ఇమేసం చతున్నం ఆలోకానం యదిదం పఞ్ఞాలోకో’’. తథా ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, ఓభాసా…పే… చత్తారోమే, భిక్ఖవే, పజ్జోతా’’తి (అ. ని. ౪.౧౪౪) సత్తానం అజ్ఝాసయవసేన సుత్తాని దేసితాని, తదనురూపేనేవ ఇధాపి దేసనా కతా. అత్థో హి అనేకేహి ఆకారేహి విభజ్జమానో సువిభత్తో హోతి. అఞ్ఞథా చ అఞ్ఞో బుజ్ఝతి, అఞ్ఞథా చ అఞ్ఞోతి.

రతికరణట్ఠేన పన రతిదాయకట్ఠేన రతిజనకట్ఠేన చిత్తీకతట్ఠేన దుల్లభపాతుభావట్ఠేన అతులట్ఠేన ¶ అనోమసత్తపరిభోగట్ఠేన చ పఞ్ఞావ రతనం పఞ్ఞారతనం. న తేన సత్తా ముయ్హన్తి, సయం వా ఆరమ్మణే న ముయ్హతీతి ¶ అమోహో. ధమ్మవిచయపదం వుత్తత్థమేవ. కస్మా పనేతం పున వుత్తన్తి? అమోహస్స మోహపటిపక్ఖభావదీపనత్థం ¶ . తేనేతం దీపేతి – య్వాయం అమోహో సో న కేవలం మోహతో అఞ్ఞో ధమ్మో, మోహస్స పన పటిపక్ఖో, ధమ్మవిచయసఙ్ఖాతో అమోహో నామ ఇధ అధిప్పేతోతి. సమ్మాదిట్ఠీతి యాథావనియ్యానికకుసలదిట్ఠి.

౧౯. జీవితిన్ద్రియనిద్దేసే యో తేసం అరూపీనం ధమ్మానం ఆయూతి తేసం సమ్పయుత్తకానం అరూపధమ్మానం యో ఆయాపనట్ఠేన ఆయు, తస్మిఞ్హి సతి అరూపధమ్మా అయన్తి గచ్ఛన్తి పవత్తన్తి, తస్మా ఆయూతి వుచ్చతి. ఇదమస్స సభావపదం. యస్మా పనేతే ధమ్మా ఆయుస్మింయేవ సతి తిట్ఠన్తి యపేన్తి యాపేన్తి ఇరియన్తి వత్తన్తి పాలయన్తి, తస్మా ఠితీతిఆదీని వుత్తాని. వచనత్థో పనేత్థ – ఏతాయ తిట్ఠన్తీతి ఠితి. యపేన్తీతి యపనా. తథా యాపనా. ఏవం బుజ్ఝన్తానం పన వసేన పురిమపదే రస్సత్తం కతం. ఏతాయ ఇరియన్తీతి ఇరియనా. వత్తన్తీతి వత్తనా. పాలయన్తీతి పాలనా. జీవన్తి ఏతేనాతి జీవితం. అనుపాలనలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి జీవితిన్ద్రియం.

౩౦. హిరిబలనిద్దేసే యం తస్మిం సమయేతి యేన ధమ్మేన తస్మిం సమయే. లిఙ్గవిపల్లాసం వా కత్వా యో ధమ్మో తస్మిం సమయేతిపి అత్థో వేదితబ్బో. హిరియితబ్బేనాతి ఉపయోగత్థే కరణవచనం. హిరియితబ్బయుత్తకం కాయదుచ్చరితాదిధమ్మం హిరియతి జిగుచ్ఛతీతి అత్థో. పాపకానన్తి లామకానం. అకుసలానం ధమ్మానన్తి అకోసల్లసమ్భూతానం ధమ్మానం. సమాపత్తియాతి ఇదమ్పి ఉపయోగత్థే కరణవచనం. తేసం ధమ్మానం సమాపత్తిం పటిలాభం సమఙ్గీభావం హిరియతి జిగుచ్ఛతీతి అత్థో.

౩౧. ఓత్తప్పబలనిద్దేసే ఓత్తప్పితబ్బేనాతి హేత్వత్థే కరణవచనం. ఓత్తప్పితబ్బయుత్తకేన ఓత్తప్పస్స హేతుభూతేన కాయదుచ్చరితాదినా వుత్తప్పకారాయ చ సమాపత్తియా ఓత్తప్పస్స హేతుభూతాయ ఓత్తప్పతి, భాయతీతి అత్థో.

౩౨. అలోభనిద్దేసే అలుబ్భనకవసేన అలోభో. న లుబ్భతీతిపి అలోభో. ఇదమస్స సభావపదం. అలుబ్భనాతి అలుబ్భనాకారో. లోభసమఙ్గీ పుగ్గలో లుబ్భితో నామ. న లుబ్భితో అలుబ్భితో ¶ ¶ . అలుబ్భితస్స ¶ భావో అలుబ్భితత్తం. సారాగపటిపక్ఖతో న సారాగోతి అసారాగో. అసారజ్జనాతి అసారజ్జనాకారో. అసారజ్జితస్స భావో అసారజ్జితత్తం. న అభిజ్ఝాయతీతి అనభిజ్ఝా. అలోభో కుసలమూలన్తి అలోభసఙ్ఖాతం కుసలమూలం. అలోభో హి కుసలానం ధమ్మానం మూలం పచ్చయట్ఠేనాతి కుసలమూలం. కుసలఞ్చ తం పచ్చయట్ఠేన మూలఞ్చాతిపి కుసలమూలం.

౩౩. అదోసనిద్దేసే అదుస్సనకవసేన అదోసో. న దుస్సతీతిపి అదోసో. ఇదమస్స సభావపదం. అదుస్సనాతి అదుస్సనాకారో. అదుస్సితస్స భావో అదుస్సితత్తం. బ్యాపాదపటిపక్ఖతో న బ్యాపాదోతి అబ్యాపాదో. కోధదుక్ఖపటిపక్ఖతో న బ్యాపజ్జోతి అబ్యాపజ్జో. అదోససఙ్ఖాతం కుసలమూలం అదోసో కుసలమూలం. తం వుత్తత్థమేవ.

౪౦-౪౧. కాయపస్సద్ధినిద్దేసాదీసు యస్మా కాయోతి తయో ఖన్ధా అధిప్పేతా, తస్మా వేదనాక్ఖన్ధస్సాతిఆది వుత్తం. పస్సమ్భన్తి ఏతాయ తే ధమ్మా, విగతదరథా భవన్తి, సమస్సాసప్పత్తాతి పస్సద్ధి. దుతియపదం ఉపసగ్గవసేన వడ్ఢితం. పస్సమ్భనాతి పస్సమ్భనాకారో. దుతియపదం ఉపసగ్గవసేన వడ్ఢితం. పస్సద్ధిసమఙ్గితాయ పటిప్పస్సమ్భితస్స ఖన్ధత్తయస్స భావో పటిప్పస్సమ్భితత్తం. సబ్బపదేహిపి తిణ్ణం ఖన్ధానం కిలేసదరథపటిప్పస్సద్ధి ఏవ కథితా. దుతియనయేన విఞ్ఞాణక్ఖన్ధస్స దరథపటిప్పస్సద్ధి కథితా.

౪౨-౪౩. లహుతాతి లహుతాకారో. లహుపరిణామతాతి లహుపరిణామో ఏతేసం ధమ్మానన్తి లహుపరిణామా; తేసం భావో లహుపరిణామతా; సీఘం సీఘం పరివత్తనసమత్థతాతి వుత్తం హోతి. అదన్ధనతాతి గరుభావపటిక్ఖేపవచనమేతం; అభారియతాతి అత్థో. అవిత్థనతాతి మానాదికిలేసభారస్స అభావేన అథద్ధతా. ఏవం పఠమేన తిణ్ణం ఖన్ధానం లహుతాకారో కథితో. దుతియేన విఞ్ఞాణక్ఖన్ధస్స లహుతాకారో కథితో.

౪౪-౪౫. ముదుతాతి ¶ ముదుభావో. మద్దవతాతి మద్దవం వుచ్చతి సినిద్ధం, మట్ఠం; మద్దవస్స భావో మద్దవతా. అకక్ఖళతాతి అకక్ఖళభావో. అకథినతాతి అకథినభావో. ఇధాపి పురిమనయేన తిణ్ణం ఖన్ధానం, పచ్ఛిమనయేన విఞ్ఞాణక్ఖన్ధస్స ముదుతాకారోవ కథితో.

౪౬-౪౭. కమ్మఞ్ఞతాతి ¶ ¶ కమ్మని సాధుతా; కుసలకిరియాయ వినియోగక్ఖమతాతి అత్థో. సేసపదద్వయం బ్యఞ్జనవసేన వడ్ఢితం. పదద్వయేనాపి హి పురిమనయేన తిణ్ణం ఖన్ధానం, పచ్ఛిమనయేన విఞ్ఞాణక్ఖన్ధస్స కమ్మనియాకారోవ కథితో.

౪౮-౪౯. పగుణతాతి పగుణభావో, అనాతురతా నిగ్గిలానతాతి అత్థో. సేసపదద్వయం బ్యఞ్జనవసేన వడ్ఢితం. ఇధాపి పురిమనయేన తిణ్ణం ఖన్ధానం, పచ్ఛిమనయేన విఞ్ఞాణక్ఖన్ధస్స నిగ్గిలానాకారోవ కథితో.

౫౦-౫౧. ఉజుకతాతి ఉజుకభావో, ఉజుకేనాకారేన పవత్తనతాతి అత్థో. ఉజుకస్స ఖన్ధత్తయస్స విఞ్ఞాణక్ఖన్ధస్స చ భావో ఉజుకతా. అజిమ్హతాతి గోముత్తవఙ్కభావపటిక్ఖేపో. అవఙ్కతాతి చన్దలేఖావఙ్కభావపటిక్ఖేపో. అకుటిలతాతి నఙ్గలకోటివఙ్కభావపటిక్ఖేపో.

యో హి పాపం కత్వావ ‘న కరోమీ’తి భాసతి, సో గన్త్వా పచ్చోసక్కనతాయ ‘గోముత్తవఙ్కో’ నామ హోతి. యో పాపం కరోన్తోవ ‘భాయామహం పాపస్సా’తి భాసతి, సో యేభుయ్యేన కుటిలతాయ ‘చన్దలేఖావఙ్కో’ నామ హోతి. యో పాపం కరోన్తోవ ‘కో పాపస్స న భాయేయ్యా’తి భాసతి, సో నాతికుటిలతాయ ‘నఙ్గలకోటివఙ్కో’ నామ హోతి. యస్స వా తీణిపి కమ్మద్వారాని అసుద్ధాని, సో ‘గోముత్తవఙ్కో’ నామ హోతి. యస్స యాని కానిచి ద్వే, సో ‘చన్దలేఖావఙ్కో’ నామ. యస్స యంకిఞ్చి ఏకం, సో ‘నఙ్గలకోటివఙ్కో నామ.

దీఘభాణకా పనాహు – ఏకచ్చో భిక్ఖు సబ్బవయే ఏకవీసతియా అనేసనాసు, ఛసు చ అగోచరేసు చరతి, అయం ‘గోముత్తవఙ్కో’ నామ. ఏకో పఠమవయే చతుపారిసుద్ధిసీలం పరిపూరేతి, లజ్జీ కుక్కుచ్చకో సిక్ఖాకామో హోతి, మజ్ఝిమవయపచ్ఛిమవయేసు పురిమసదిసో, అయం ¶ ‘చన్దలేఖావఙ్కో’ నామ. ఏకో పఠమవయే మజ్ఝిమవయేపి చతుపారిసుద్ధిసీలం పూరేతి, లజ్జీ కుక్కుచ్చకో సిక్ఖాకామో హోతి, పచ్ఛిమవయే పురిమసదిసో. అయం ‘నఙ్గలకోటివఙ్కో’ నామ.

తస్స కిలేసవసేన ఏవం వఙ్కస్స పుగ్గలస్స భావో జిమ్హతా వఙ్కతా కుటిలతాతి వుచ్చతి. తాసం పటిక్ఖేపవసేన అజిమ్హతాదికా వుత్తా. ఖన్ధాధిట్ఠానావ ¶ దేసనా కతా. ఖన్ధానఞ్హి ఏతా అజిమ్హతాదికా, నో పుగ్గలస్సాతి. ఏవం సబ్బేహిపి ఇమేహి పదేహి పురిమనయేన ¶ తిణ్ణం ఖన్ధానం, పచ్ఛిమనయేన విఞ్ఞాణక్ఖన్ధస్సాతి అరూపీనం ధమ్మానం నిక్కిలేసతాయ ఉజుతాకారోవ కథితోతి వేదితబ్బో.

ఇదాని య్వాయం యేవాపనాతి అప్పనావారో వుత్తో, తేన ధమ్ముద్దేసవారే దస్సితానం ‘యేవాపనకానం’యేవ సఙ్ఖేపతో నిద్దేసో కథితో హోతీతి.

ఏత్తావతా పుచ్ఛా సమయనిద్దేసో ధమ్ముద్దేసో అప్పనాతి ఉద్దేసవారే చతూహి పరిచ్ఛేదేహి, పుచ్ఛా సమయనిద్దేసో ధమ్ముద్దేసో అప్పనాతి నిద్దేసవారే చతూహి పరిచ్ఛేదేహీతి అట్ఠపరిచ్ఛేదపటిమణ్డితో ధమ్మవవత్థానవారో నిట్ఠితోవ హోతి.

౫౮-౧౨౦. ఇదాని తస్మిం ఖో పన సమయే చత్తారో ఖన్ధా హోన్తీతి సఙ్గహవారో ఆరద్ధో. సో ఉద్దేసనిద్దేసపటినిద్దేసానం వసేన తివిధో హోతి. తత్థ ‘తస్మిం ఖో పన సమయే చత్తారో ఖన్ధా’తి ఏవమాదికో ఉద్దేసో. కతమే తస్మిం సమయే చత్తారో ఖన్ధా’తిఆదికో నిద్దేసో. కతమో తస్మిం సమయే వేదనాక్ఖన్ధోతిఆదికో పటినిద్దేసోతి వేదితబ్బో.

తత్థ ఉద్దేసవారే చత్తారో ఖన్ధాతిఆదయో తేవీసతి కోట్ఠాసా హోన్తి. తేసం ఏవమత్థో వేదితబ్బో – యస్మిం సమయే కామావచరం పఠమం మహాకుసలచిత్తం ఉప్పజ్జతి, యే తస్మిం సమయే చిత్తఙ్గవసేన ఉప్పన్నా, ఠపేత్వా యేవాపనకే, పాళిఆరుళ్హా అతిరేకపణ్ణాసధమ్మా, తే సబ్బేపి సఙ్గయ్హమానా రాసట్ఠేన చత్తారోవ ఖన్ధా హోన్తి ¶ . హేట్ఠా వుత్తేన ఆయతనట్ఠేన ద్వే ఆయతనాని హోన్తి. సభావట్ఠేన సుఞ్ఞతట్ఠేన నిస్సత్తట్ఠేన ద్వేవ ధాతుయో హోన్తి. పచ్చయసఙ్ఖాతేన ఆహారట్ఠేన తయోవేత్థ ధమ్మా ఆహారా హోన్తి. అవసేసా నో ఆహారా.

‘కిం ¶ పనేతే అఞ్ఞమఞ్ఞం వా తంసముట్ఠానరూపస్స వా పచ్చయా న హోన్తీ’తి? ‘నో న హోన్తి. ఇమే పన తథా చ హోన్తి, అఞ్ఞథా చాతి సమానేపి పచ్చయత్తే అతిరేకపచ్చయా హోన్తి, తస్మా ¶ ఆహారాతి వుత్తా. కథం? ఏతేసు హి ఫస్సాహారో, యేసం ధమ్మానం అవసేసా చిత్తచేతసికా పచ్చయా హోన్తి, తేసఞ్చ పచ్చయో హోతి, తిస్సో చ వేదనా ఆహరతి. మనోసఞ్చేతనాహారో తేసఞ్చ పచ్చయో హోతి తయో చ భవే ఆహరతి. విఞ్ఞాణాహారో తేసఞ్చ పచ్చయో హోతి పటిసన్ధినామరూపఞ్చ ఆహరతీ’తి. ‘నను చ సో విపాకోవ ఇదం పన కుసలవిఞ్ఞాణ’న్తి? ‘కిఞ్చాపి కుసలవిఞ్ఞాణం, తంసరిక్ఖతాయ పన విఞ్ఞాణాహారో’త్వేవ వుత్తం. ఉపత్థమ్భకట్ఠేన వా ఇమే తయో ఆహారాతి వుత్తా. ఇమే హి సమ్పయుత్తధమ్మానం, కబళీకారాహారో వియ రూపకాయస్స, ఉపత్థమ్భకపచ్చయా హోన్తి. తేనేవ వుత్తం – ‘‘అరూపినో ఆహారా సమ్పయుత్తకానం ధమ్మానం తంసముట్ఠానానఞ్చ రూపానం ఆహారపచ్చయేన పచ్చయో’’తి (పట్ఠా. ౧.౧.౧౫).

అపరో నయో – అజ్ఝత్తికసన్తతియా విసేసపచ్చయత్తా కబళీకారాహారో చ ఇమే చ తయో ధమ్మా ఆహారాతి వుత్తా. విసేసపచ్చయో హి కబళీకారాహారభక్ఖానం సత్తానం రూపకాయస్స కబళీకారో ఆహారో; నామకాయే వేదనాయ ఫస్సో, విఞ్ఞాణస్స మనోసఞ్చేతనా, నామరూపస్స విఞ్ఞాణం. యథాహ –

‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, అయం కాయో ఆహారట్ఠితికో, ఆహారం పటిచ్చ తిట్ఠతి, అనాహారో నో తిట్ఠతి’’ (సం. ని. ౫.౧౮౩). తథా ఫస్సపచ్చయా వేదనా, సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణం, విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపన్తి (సం. ని. ౨.౧).

అధిపతియట్ఠేన పన అట్ఠేవ ధమ్మా ఇన్ద్రియాని హోన్తి, న అవసేసా. తేన వుత్తం – అట్ఠిన్ద్రియాని హోన్తీతి. ఉపనిజ్ఝాయనట్ఠేన పఞ్చేవ ధమ్మా ఝానఙ్గాని హోన్తి. తేన వుత్తం – పఞ్చఙ్గికం ఝానం హోతీతి.

నియ్యానట్ఠేన ¶ చ హేత్వట్ఠేన చ పఞ్చేవ ధమ్మా మగ్గఙ్గాని హోన్తి. తేన వుత్తం – పఞ్చఙ్గికో మగ్గో హోతీతి. కిఞ్చాపి హి అట్ఠఙ్గికో అరియమగ్గో, లోకియచిత్తే ¶ పన ఏకక్ఖణే తిస్సో విరతియో న లబ్భన్తి, తస్మా పఞ్చఙ్గికోతి వుత్తో. ‘నను చ ‘‘యథాగతమగ్గోతి ఖో, భిక్ఖు, అరియస్సేతం అట్ఠఙ్గికస్స మగ్గస్స అధివచన’’న్తి (సం. ని. ౪.౨౪౫) ఇమస్మిం సుత్తే ‘యథేవ లోకుత్తరమగ్గో అట్ఠఙ్గికో, పుబ్బభాగవిపస్సనామగ్గోపి తథేవ అట్ఠఙ్గికో’తి యథాగతవచనేన ఇమస్సత్థస్స దీపితత్తా, లోకియమగ్గేనాపి అట్ఠఙ్గికేన భవితబ్బన్తి? న భవితబ్బం ¶ . అయఞ్హి సుత్తన్తికదేసనా నామ పరియాయదేసనా. తేనాహ – ‘‘పుబ్బేవ ఖో పనస్స కాయకమ్మం వచీకమ్మం ఆజీవో సుపరిసుద్ధో హోతీ’’తి (మ. ని. ౩.౪౩౧). అయం పన నిప్పరియాయదేసనా. లోకియచిత్తస్మిఞ్హి తిస్సో విరతియో ఏకక్ఖణే న లబ్భన్తి, తస్మా ‘పఞ్చఙ్గికో’వ వుత్తోతి.

అకమ్పియట్ఠేన పన సత్తేవ ధమ్మా బలాని హోన్తి. మూలట్ఠేన తయోవ ధమ్మా హేతూ. ఫుసనట్ఠేన ఏకోవ ధమ్మో ఫస్సో. వేదయితట్ఠేన ఏకోవ ధమ్మో వేదనా. సఞ్జాననట్ఠేన ఏకోవ ధమ్మో సఞ్ఞా. చేతయనట్ఠేన ఏకోవ ధమ్మో చేతనా. చిత్తవిచిత్తట్ఠేన ఏకోవ ధమ్మో చిత్తం. రాసట్ఠేన చేవ వేదయితట్ఠేన చ ఏకోవ ధమ్మో వేదనాక్ఖన్ధో. రాసట్ఠేన చ సఞ్జాననట్ఠేన చ ఏకోవ ధమ్మో సఞ్ఞాక్ఖన్ధో. రాసట్ఠేన చ అభిసఙ్ఖరణట్ఠేన చ ఏకోవ ధమ్మో సఙ్ఖారక్ఖన్ధో. రాసట్ఠేన చ చిత్తవిచిత్తట్ఠేన చ ఏకోవ ధమ్మో విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో. విజాననట్ఠేన చేవ హేట్ఠా వుత్తఆయతనట్ఠేన చ ఏకమేవ మనాయతనం. విజాననట్ఠేన చ అధిపతియట్ఠేన చ ఏకమేవ మనిన్ద్రియం. విజాననట్ఠేన చ సభావసుఞ్ఞతనిస్సత్తట్ఠేన చ ఏకోవ ధమ్మో మనోవిఞ్ఞాణధాతు నామ హోతి, న అవసేసా. ఠపేత్వా పన చిత్తం, యథావుత్తేన అత్థేన అవసేసా సబ్బేపి ధమ్మా ఏకం ధమ్మాయతనమేవ, ఏకా చ ధమ్మధాతుయేవ హోతీతి.

యే వా పన తస్మిం సమయేతి ఇమినా పన అప్పనావారేన ఇధాపి హేట్ఠా వుత్తా యేవాపనకావ సఙ్గహితా. యథా చ ఇధ ఏవం సబ్బత్థ ¶ . ఇతో పరఞ్హి ఏత్తకమ్పి న విచారయిస్సామ. నిద్దేసపటినిద్దేసవారేసు హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బోతి.

కోట్ఠాసవారోతిపి ఏతస్సేవ నామం.

౧౨౧-౧౪౫. ఇదాని ¶ తస్మిం ఖో పన సమయే ధమ్మా హోన్తీతి సుఞ్ఞతవారో ఆరద్ధో. సో ¶ ఉద్దేసనిద్దేసవసేన ద్విధా వవత్థితో. తత్థ ఉద్దేసవారే ‘ధమ్మా హోన్తీ’తి ఇమినా సద్ధిం చతువీసతి కోట్ఠాసా హోన్తి. సబ్బకోట్ఠాసేసు చ ‘చత్తారో ద్వే తయో’తి గణనపరిచ్ఛేదో న వుత్తో. కస్మా? సఙ్గహవారే పరిచ్ఛిన్నత్తా. తత్థ పరిచ్ఛిన్నధమ్మాయేవ హి ఇధాపి వుత్తా. న హేత్థ సత్తో వా భావో వా అత్తా వా ఉపలబ్భతి. ధమ్మావ ఏతే ధమ్మమత్తా అసారా అపరిణాయకాతి ఇమిస్సా సుఞ్ఞతాయ దీపనత్థం వుత్తా. తస్మా ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో – యస్మిం సమయే కామావచరం పఠమం మహాకుసలచిత్తం ఉప్పజ్జతి, తస్మిం సమయే చిత్తఙ్గవసేన ఉప్పన్నా అతిరేకపణ్ణాసధమ్మా సభావట్ఠేన ధమ్మా ఏవ హోన్తి. న అఞ్ఞో కోచి సత్తో వా భావో వా పోసో వా పుగ్గలో వా హోతీతి. తథా రాసట్ఠేన ఖన్ధావ హోన్తీతి. ఏవం పురిమనయేనేవ సబ్బపదేసు అత్థయోజనా వేదితబ్బా. యస్మా పన ఝానతో అఞ్ఞం ఝానఙ్గం, మగ్గతో వా అఞ్ఞం మగ్గఙ్గం నత్థి, తస్మా ఇధ ‘ఝానం హోతి, మగ్గో హోతి’ ఇచ్చేవ వుత్తం. ఉపనిజ్ఝాయనట్ఠేన హి ఝానమేవ హేత్వట్ఠేన మగ్గోవ హోతి. న అఞ్ఞో కోచి సత్తో వా భావో వాతి. ఏవం సబ్బపదేసు అత్థయోజనా కాతబ్బా. నిద్దేసవారో ఉత్తానత్థోయేవాతి.

నిట్ఠితా చ తీహి మహావారేహి మణ్డేత్వా నిద్దిట్ఠస్స

౧౪౬. ఇదాని దుతియచిత్తాదీని దస్సేతుం పున ‘‘కతమే ధమ్మా’’తిఆది ఆరద్ధం. తేసు సబ్బేసుపి పఠమచిత్తే వుత్తనయేనేవ ¶ తయో తయో మహావారా వేదితబ్బా. న కేవలఞ్చ మహావారా ఏవ, పఠమచిత్తే వుత్తసదిసానం సబ్బపదానం అత్థోపి వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. ఇతో పరమ్పి అపుబ్బపదవణ్ణనంయేవ కరిస్సామ. ఇమస్మిం తావ దుతియచిత్తనిద్దేసే ససఙ్ఖారేనాతి ఇదమేవ అపుబ్బం. తస్సత్థో – సహ సఙ్ఖారేనాతి ససఙ్ఖారో. తేన ససఙ్ఖారేన ¶ సప్పయోగేన సఉపాయేన పచ్చయగణేనాతి అత్థో. యేన హి ఆరమ్మణాదినా పచ్చయగణేన పఠమం మహాచిత్తం ఉప్పజ్జతి, తేనేవ సప్పయోగేన సఉపాయేన ఇదం ఉప్పజ్జతి.

తస్సేవం ¶ ఉప్పత్తి వేదితబ్బా – ఇధేకచ్చో భిక్ఖు విహారపచ్చన్తే వసమానో చేతియఙ్గణసమ్మజ్జనవేలాయ వా థేరుపట్ఠానవేలాయ వా సమ్పత్తాయ, ధమ్మసవనదివసే వా సమ్పత్తే ‘మయ్హం గన్త్వా పచ్చాగచ్ఛతో అతిదూరం భవిస్సతి, న గమిస్సామీ’తి చిన్తేత్వా పున చిన్తేతి – ‘భిక్ఖుస్స నామ చేతియఙ్గణం వా థేరుపట్ఠానం వా ధమ్మసవనం వా అగన్తుం అసారుప్పం, గమిస్సామీ’తి గచ్ఛతి. తస్సేవం అత్తనో పయోగేన వా, పరేన వా వత్తాదీనం అకరణే చ ఆదీనవం కరణే చ ఆనిసంసం దస్సేత్వా ఓవదియమానస్స, నిగ్గహవసేనేవ వా ‘ఏహి, ఇదం కరోహీ’తి కారియమానస్స ఉప్పన్నం కుసలచిత్తం ససఙ్ఖారేన పచ్చయగణేన ఉప్పన్నం నామ హోతీతి.

౧౪౭-౧౪౮. తతియే ఞాణేన విప్పయుత్తన్తి ఞాణవిప్పయుత్తం. ఇదమ్పి హి ఆరమ్మణే హట్ఠపహట్ఠం హోతి పరిచ్ఛిన్దకఞాణం పనేత్థ న హోతి. తస్మా ఇదం దహరకుమారకానం భిక్ఖుం దిస్వా ‘అయం థేరో మయ్హ’న్తి వన్దనకాలే, తేనేవ నయేన చేతియవన్దనధమ్మసవనకాలాదీసు చ ఉప్పజ్జతీతి వేదితబ్బం. పాళియం పనేత్థ సత్తసు ఠానేసు పఞ్ఞా పరిహాయతి. సేసం పాకతికమేవాతి.

౧౪౯. చతుత్థచిత్తేపి ఏసేవ నయో. ఇదం పన ససఙ్ఖారేనాతి వచనతో యదా మాతాపితరో దహరకుమారకే సీసే గహేత్వా చేతియాదీని వన్దాపేన్తి తే చ అనత్థికా సమానాపి హట్ఠపహట్ఠావ వన్దన్తి. ఏవరూపే కాలే లబ్భతీతి వేదితబ్బం.

౧౫౦. పఞ్చమే ¶ ¶ ఉపేక్ఖాసహగతన్తి ఉపేక్ఖావేదనాయ సమ్పయుత్తం ¶ . ఇదఞ్హి ఆరమ్మణే మజ్ఝత్తం హోతి. పరిచ్ఛిన్దకఞాణం పనేత్థ హోతియేవ. పాళియం పనేత్థ ఝానచతుక్కే ఉపేక్ఖా హోతీతి ఇన్ద్రియట్ఠకే ఉపేక్ఖిన్ద్రియం హోతీతి వత్వా సబ్బేసమ్పి వేదనాదిపదానం నిద్దేసే సాతాసాతసుఖదుక్ఖపటిక్ఖేపవసేన దేసనం కత్వా అదుక్ఖమసుఖవేదనా కథితా. తస్సా మజ్ఝత్తలక్ఖణే ఇన్దత్తకరణవసేన ఉపేక్ఖిన్ద్రియభావో వేదితబ్బో. పదపటిపాటియా చ ఏకస్మిం ఠానే పీతి పరిహీనా. తస్మా చిత్తఙ్గవసేన పాళిఆరుళ్హా పఞ్చపణ్ణాసేవ ధమ్మా హోన్తి. తేసం వసేన సబ్బకోట్ఠాసేసు సబ్బవారేసు చ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

౧౫౬-౯. ఛట్ఠసత్తమఅట్ఠమాని దుతియతతియచతుత్థేసు వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని. కేవలఞ్హి ఇమేసు వేదనాపరివత్తనఞ్చేవ పీతిపరిహానఞ్చ హోతి. సేసం సద్ధిం ఉప్పత్తినయేన తాదిసమేవ. కరుణాముదితా పరికమ్మకాలేపి హి ఇమేసం ఉప్పత్తి మహాఅట్ఠకథాయం అనుఞ్ఞాతా ఏవ. ఇమాని అట్ఠ కామావచరకుసలచిత్తాని నామ.

తాని సబ్బానిపి దసహి పుఞ్ఞకిరియవత్థూహి దీపేతబ్బాని. కథం? దానమయం పుఞ్ఞకిరియవత్థు, సీలమయం… భావనామయం… అపచితిసహగతం… వేయ్యావచ్చసహగతం… పత్తానుప్పదానం… అబ్భనుమోదనం… దేసనామయం… సవనమయం… దిట్ఠిజుకమ్మం పుఞ్ఞకిరియవత్థూతి ఇమాని దస పుఞ్ఞకిరియవత్థూని నామ. తత్థ దానమేవ దానమయం. పుఞ్ఞకిరియా చ సా తేసం తేసం ఆనిసంసానం వత్థు చాతి పుఞ్ఞకిరియవత్థు. సేసేసుపి ఏసేవ నయో.

తత్థ ¶ చీవరాదీసు చతూసు పచ్చయేసు, రూపాదీసు వా ఛసు ఆరమ్మణేసు, అన్నాదీసు వా దససు దానవత్థూసు, తం తం దేన్తస్స తేసం తేసం ఉప్పాదనతో పట్ఠాయ ¶ పుబ్బభాగే, పరిచ్చాగకాలే, పచ్ఛా సోమనస్సచిత్తేన అనుస్సరణకాలే చాతి తీసు కాలేసు పవత్తా చేతనా ‘దానమయం పుఞ్ఞకిరియవత్థు’ నామ.

పఞ్చసీలం అట్ఠసీలం దససీలం సమాదియన్తస్స, ‘పబ్బజిస్సామీ’తి విహారం గచ్ఛన్తస్స, పబ్బజన్తస్స, ‘మనోరథం మత్థకం పాపేత్వా పబ్బజితో వత’మ్హి, ‘సాధు సాధూ’తి ఆవజ్జేన్తస్స, పాతిమోక్ఖం సంవరన్తస్స, చీవరాదయో పచ్చయే పచ్చవేక్ఖన్తస్స, ఆపాథగతేసు రూపాదీసు చక్ఖుద్వారాదీని సంవరన్తస్స ¶ , ఆజీవం సోధేన్తస్స చ పవత్తా చేతనా ‘సీలమయం పుఞ్ఞకిరియవత్థు’ నామ.

పటిసమ్భిదాయం వుత్తేన విపస్సనామగ్గేన చక్ఖుం అనిచ్చతో దుక్ఖతో అనత్తతో భావేన్తస్స…పే… మనం… రూపే…పే… ధమ్మే… చక్ఖువిఞ్ఞాణం…పే… మనోవిఞ్ఞాణం,… చక్ఖుసమ్ఫస్సం…పే… మనోసమ్ఫస్సం, చక్ఖుసమ్ఫస్సజం వేదనం…పే… మనోసమ్ఫస్సజం వేదనం, …పే… రూపసఞ్ఞం…పే… జరామరణం అనిచ్చతో దుక్ఖతో అనత్తతో భావేన్తస్స పవత్తా చేతనా, అట్ఠతింసాయ వా ఆరమ్మణేసు అప్పనం అప్పత్తా సబ్బాపి చేతనా ‘భావనామయం పుఞ్ఞకిరియవత్థు’ నామ.

మహల్లకం పన దిస్వా పచ్చుగ్గమనపత్తచీవరపటిగ్గహణఅభివాదనమగ్గసమ్పదానాదివసేన ‘అపచితిసహగతం’ వేదితబ్బం.

వుడ్ఢతరానం వత్తప్పటిపత్తికరణవసేన గామం పిణ్డాయ పవిట్ఠం భిక్ఖుం దిస్వా పత్తం గహేత్వా గామే భిక్ఖం సమాదపేత్వా ఉపసంహరణవసేన, ‘గచ్ఛ భిక్ఖూనం పత్తం ఆహరా’తి సుత్వా వేగేన గన్త్వా పత్తాహరణాదివసేన చ కాయవేయ్యావటికకాలే ‘వేయ్యావచ్చసహగతం’ వేదితబ్బం.

దానం దత్వా గన్ధాదీహి పూజం కత్వా ‘అసుకస్స నామ పత్తి హోతూ’తి వా, ‘సబ్బసత్తానం హోతూ’తి వా పత్తిం దదతో ‘పత్తానుప్పదానం’ వేదితబ్బం. కిం పనేవం పత్తిం దదతో పుఞ్ఞక్ఖయో హోతీతి? న హోతి. యథా పన ఏకం దీపం జాలేత్వా తతో దీపసహస్సం జాలేన్తస్స పఠమదీపో ఖీణోతి ¶ న వత్తబ్బో; పురిమాలోకేన పన సద్ధిం పచ్ఛిమాలోకో ఏకతో హుత్వా అతిమహా హోతి. ఏవమేవ పత్తిం దదతో పరిహాని నామ నత్థి. వుడ్ఢియేవ పన హోతీతి వేదితబ్బో.

పరేహి ¶ దిన్నాయ పత్తియా వా అఞ్ఞాయ వా పుఞ్ఞకిరియాయ ‘సాధు సాధూ’తి అనుమోదనవసేన ‘అబ్భనుమోదనం’ వేదితబ్బం.

ఏకో ‘ఏవం మం ధమ్మకథికోతి మం జానిస్సన్తీ’తి ఇచ్ఛాయ ఠత్వా లాభగరుకో హుత్వా దేసేతి, తం న మహప్ఫలం. ఏకో అత్తనో పగుణం ధమ్మం అపచ్చాసీసమానో విముత్తాయతనసీసేన పరేసం దేసేతి, ఇదం ‘దేసనామయం పుఞ్ఞకిరియవత్థు’ నామ.

ఏకో సుణన్తో ‘ఇతి మం సద్ధోతి జానిస్సన్తీ’తి సుణాతి, తం న మహప్ఫలం. ఏకో ‘ఏవం మే మహప్ఫలం భవిస్సతీ’తి హితఫరణేన ముదుచిత్తేన ధమ్మం సుణాతి, ఇదం ‘సవనమయం పుఞ్ఞకిరియవత్థు’ నామ.

దిట్ఠిం ¶ ఉజుం కరోన్తస్స ‘దిట్ఠిజుకమ్మం పుఞ్ఞకిరియవత్థు’ నామ. దీఘభాణకా పనాహు – ‘దిట్ఠిజుకమ్మం సబ్బేసం నియమలక్ఖణం, యంకిఞ్చి పుఞ్ఞం కరోన్తస్స హి దిట్ఠియా ఉజుకభావేనేవ మహప్ఫలం హోతీ’తి.

ఏతేసు పన పుఞ్ఞకిరియవత్థూసు దానమయం తావ ‘దానం దస్సామీ’తి చిన్తేన్తస్స ఉప్పజ్జతి, దానం దదతో ఉప్పజ్జతి, ‘దిన్నం మే’తి పచ్చవేక్ఖన్తస్స ఉప్పజ్జతి. ఏవం పుబ్బచేతనం ముఞ్చనచేతనం అపరచేతనన్తి తిస్సోపి చేతనా ఏకతో కత్వా ‘దానమయం పుఞ్ఞకిరియవత్థు’ నామ హోతి. సీలమయమ్పి ‘సీలం పూరేస్సామీ’తి చిన్తేన్తస్స ఉప్పజ్జతి, సీలపూరణకాలే ఉప్పజ్జతి, ‘పూరితం మే’తి పచ్చవేక్ఖన్తస్స ఉప్పజ్జతి. తా సబ్బాపి ఏకతో కత్వా ‘సీలమయం పుఞ్ఞకిరియవత్థు’ నామ హోతి…పే… దిట్ఠిజుకమ్మమ్పి ‘దిట్ఠిం ఉజుకం కరిస్సామీ’తి చిన్తేన్తస్స ఉప్పజ్జతి, దిట్ఠిం ఉజుం కరోన్తస్స ఉప్పజ్జతి, ‘దిట్ఠి మే ఉజుకా కతా’తి పచ్చవేక్ఖన్తస్స ఉప్పజ్జతి. తా సబ్బాపి ఏకతో కత్వా ‘దిట్ఠిజుకమ్మం పుఞ్ఞకిరియవత్థు’ నామ హోతి.

సుత్తే ¶ పన తీణియేవ పుఞ్ఞకిరియవత్థూని ఆగతాని. తేసు ఇతరేసమ్పి సఙ్గహో వేదితబ్బో. అపచితివేయ్యావచ్చాని హి సీలమయే సఙ్గహం గచ్ఛన్తి. పత్తానుప్పదానఅబ్భనుమోదనాని దానమయే. దేసనాసవనదిట్ఠిజుకమ్మాని భావనామయే. యే పన ‘దిట్ఠిజుకమ్మం సబ్బేసం నియమలక్ఖణ’న్తి వదన్తి తేసం తం తీసుపి సఙ్గహం గచ్ఛతి. ఏవమేతాని సఙ్ఖేపతో తీణి హుత్వా విత్థారతో దస హోన్తి.

తేసు ¶ ‘దానం దస్సామీ’తి చిన్తేన్తో అట్ఠన్నం కామావచరకుసలచిత్తానం అఞ్ఞతరేనేవ చిన్తేతి; దదమానోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన దేతి; ‘దానం మే దిన్న’న్తి పచ్చవేక్ఖన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన పచ్చవేక్ఖతి. ‘సీలం పూరేస్సామీ’తి చిన్తేన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన చిన్తేతి; సీలం పూరేన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన పూరేతి, ‘సీలం మే పూరిత’న్తి పచ్చవేక్ఖన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన పచ్చవేక్ఖతి. ‘భావనం భావేస్సామీ’తి చిన్తేన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన చిన్తేతి; భావేన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన భావేతి; ‘భావనా మే భావితా’తి పచ్చవేక్ఖన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన పచ్చవేక్ఖతి.

‘జేట్ఠాపచితికమ్మం ¶ కరిస్సామీ’తి చిన్తేన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన చిన్తేతి, కరోన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన కరోతి, ‘కతం మే’తి పచ్చవేక్ఖన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన పచ్చవేక్ఖతి. ‘కాయవేయ్యావటికకమ్మం కరిస్సామీ’తి చిన్తేన్తోపి, కరోన్తోపి, ‘కతం మే’తి పచ్చవేక్ఖన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన పచ్చవేక్ఖతి. ‘పత్తిం దస్సామీ’తి చిన్తేన్తోపి, దదన్తోపి, ‘దిన్నం మే’తి పచ్చవేక్ఖన్తోపి, ‘పత్తిం వా సేసకుసలం వా అనుమోదిస్సామీ’తి చిన్తేన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన చిన్తేతి; అనుమోదన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన అనుమోదతి, ‘అనుమోదితం మే’తి పచ్చవేక్ఖన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన పచ్చవేక్ఖతి. ‘ధమ్మం దేసేస్సామీ’తి చిన్తేన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన చిన్తేతి, దేసేన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన దేసేతి, ‘దేసితో మే’తి పచ్చవేక్ఖన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన పచ్చవేక్ఖతి. ‘ధమ్మం సోస్సామీ’తి చిన్తేన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన చిన్తేతి, సుణన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన సుణాతి, ‘సుతో మే’తి పచ్చవేక్ఖన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన పచ్చవేక్ఖతి. ‘దిట్ఠిం ఉజుకం కరిస్సామీ’తి చిన్తేన్తోపి తేసంయేవ అఞ్ఞతరేన చిన్తేతి, ఉజుం కరోన్తో పన చతున్నం ఞాణసమ్పయుత్తానం అఞ్ఞతరేన కరోతి, ‘దిట్ఠి మే ఉజుకా కతా’తి పచ్చవేక్ఖన్తో అట్ఠన్నం అఞ్ఞతరేన పచ్చవేక్ఖతి.

ఇమస్మిం ¶ ఠానే చత్తారి అనన్తాని నామ గహితాని. చత్తారి హి అనన్తాని – ఆకాసో అనన్తో, చక్కవాళాని అనన్తాని, సత్తనికాయో అనన్తో, బుద్ధఞ్ఞాణం ¶ అనన్తం. ఆకాసస్స హి పురత్థిమాయ దిసాయ వా పచ్ఛిముత్తరదక్ఖిణాసు వా ఏత్తకాని వా యోజనసతాని ఏత్తకాని వా యోజనసహస్సానీతి పరిచ్ఛేదో నత్థి. సినేరుమత్తమ్పి అయోకూటం పథవిం ద్విధా కత్వా హేట్ఠా ఖిత్తం భస్సేథేవ, నో పతిట్ఠం లభేథ, ఏవం ఆకాసం అనన్తం నామ.

చక్కవాళానమ్పి సతేహి వా సహస్సేహి వా పరిచ్ఛేదో నత్థి. సచేపి హి అకనిట్ఠభవనే నిబ్బత్తా, దళ్హథామధనుగ్గహస్స లహుకేన సరేన తిరియం తాలచ్ఛాయం అతిక్కమనమత్తేన కాలేన చక్కవాళసతసహస్సం అతిక్కమనసమత్థేన జవేన సమన్నాగతా చత్తారో మహాబ్రహ్మానో ¶ ‘చక్కవాళపరియన్తం పస్సిస్సామా’తి తేన జవేన ధావేయ్యుం, చక్కవాళపరియన్తం అదిస్వావ పరినిబ్బాయేయ్యుం, ఏవం చక్కవాళాని అనన్తాని నామ.

ఏత్తకేసు పన చక్కవాళేసు ఉదకట్ఠకథలట్ఠకసత్తానం పమాణం నత్థి. ఏవం సత్తనికాయో అనన్తో నామ. తతోపి బుద్ధఞాణం అనన్తమేవ.

ఏవం అపరిమాణేసు చక్కవాళేసు అపరిమాణానం సత్తానం కామావచరసోమనస్ససహగతఞాణసమ్పయుత్తఅసఙ్ఖారికకుసలచిత్తాని ఏకస్స బహూని ఉప్పజ్జన్తి. బహూనమ్పి బహూని ఉప్పజ్జన్తి. తాని సబ్బానిపి కామావచరట్ఠేన సోమనస్ససహగతట్ఠేన ఞాణసమ్పయుత్తట్ఠేన అసఙ్ఖారికట్ఠేన ఏకత్తం గచ్ఛన్తి. ఏకమేవ సోమనస్ససహగతం తిహేతుకం అసఙ్ఖారికం మహాచిత్తం హోతి. తథా ససఙ్ఖారికం మహాచిత్తం…పే… తథా ఉపేక్ఖాసహగతం ఞాణవిప్పయుత్తం ద్విహేతుకం ససఙ్ఖారికచిత్తన్తి. ఏవం సబ్బానిపి అపరిమాణేసు చక్కవాళేసు అపరిమాణానం సత్తానం ఉప్పజ్జమానాని కామావచరకుసలచిత్తాని సమ్మాసమ్బుద్ధో మహాతులాయ తులయమానో వియ, తుమ్బే పక్ఖిపిత్వా మినమానో వియ, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా ‘అట్ఠేవేతానీ’తి సరిక్ఖట్ఠేన అట్ఠేవ కోట్ఠాసే కత్వా దస్సేసి.

పున ఇమస్మిం ఠానే ఛబ్బిధేన పుఞ్ఞాయూహనం నామ గహితం. పుఞ్ఞఞ్హి అత్థి సయంకారం అత్థి పరంకారం, అత్థి సాహత్థికం అత్థి ఆణత్తికం, అత్థి సమ్పజానకతం అత్థి అసమ్పజానకతన్తి.

తత్థ ¶ అత్తనో ధమ్మతాయ కతం ‘సయంకారం’ నామ. పరం కరోన్తం దిస్వా కతం ‘పరంకారం’ నామ. సహత్థేన కతం ‘సాహత్థికం’ నామ. ఆణాపేత్వా కారితం ¶ ‘ఆణత్తికం’ నామ. కమ్మఞ్చ ఫలఞ్చ సద్దహిత్వా కతం ‘సమ్పజానకతం’ నామ. కమ్మమ్పి ఫలమ్పి అజానిత్వా కతం ‘అసమ్పజానకతం’ నామ. తేసు సయంకారం కరోన్తోపి ఇమేసం అట్ఠన్నం కుసలచిత్తానం అఞ్ఞతరేనేవ కరోతి. పరంకారం కరోన్తోపి, సహత్థేన కరోన్తోపి, ఆణాపేత్వా కరోన్తోపి ఇమేసం అట్ఠన్నం కుసలచిత్తానం అఞ్ఞతరేనేవ కరోతి. సమ్పజానకరణం పన చతూహి ఞాణసమ్పయుత్తేహి హోతి. అసమ్పజానకరణం చతూహి ఞాణవిప్పయుత్తేహి.

అపరాపి ఇమస్మిం ఠానే చతస్సో దక్ఖిణావిసుద్ధియో గహితా – పచ్చయానం ధమ్మికతా, చేతనామహత్తం, వత్థుసమ్పత్తి, గుణాతిరేకతాతి. తత్థ ధమ్మేన సమేన ఉప్పన్నా పచ్చయా ‘ధమ్మికా’ నామ. సద్దహిత్వా ¶ ఓకప్పేత్వా దదతో పన ‘చేతనామహత్తం’ నామ హోతి. ఖీణాసవభావో ‘వత్థుసమ్పత్తి’ నామ. ఖీణాసవస్సేవ నిరోధా వుట్ఠితభావో ‘గుణాతిరేకతా’ నామ. ఇమాని చత్తారి సమోధానేత్వా దాతుం సక్కోన్తస్స కామావచరం కుసలం ఇమస్మింయేవ అత్తభావే విపాకం దేతి. పుణ్ణకసేట్ఠికాకవలియసుమనమాలాకారాదీనం (ధ. ప. అట్ఠ. ౨.౨౨౫ పుణ్ణదాసీవత్థు) (ధ. ప. అట్ఠ. ౧.౬౭ సుమనమాలాకారవత్థు) వియ.

సఙ్ఖేపతో పనేతం సబ్బమ్పి కామావచరకుసలచిత్తం ‘చిత్త’న్తి కరిత్వా చిత్తవిచిత్తట్ఠేన ఏకమేవ హోతి. వేదనావసేన సోమనస్ససహగతం ఉపేక్ఖాసహగతన్తి దువిధం హోతి. ఞాణవిభత్తిదేసనావసేన చతుబ్బిధం హోతి. సోమనస్ససహగతం ఞాణసమ్పయుత్తం అసఙ్ఖారికం మహాచిత్తఞ్హి ఉపేక్ఖాసహగతం ఞాణసమ్పయుత్తం అసఙ్ఖారికం మహాచిత్తఞ్చ ఞాణసమ్పయుత్తట్ఠేన అసఙ్ఖారికట్ఠేన చ ఏకమేవ హోతి. తథా ఞాణసమ్పయుత్తం ససఙ్ఖారికం, ఞాణవిప్పయుత్తం అసఙ్ఖారికం, ఞాణవిప్పయుత్తం ససఙ్ఖారికఞ్చాతి. ఏవం ఞాణవిభత్తిదేసనావసేన చతుబ్బిధే పనేతస్మిం అసఙ్ఖారససఙ్ఖారవిభత్తితో చత్తారి అసఙ్ఖారికాని చత్తారి ససఙ్ఖారికానీతి అట్ఠేవ కుసలచిత్తాని హోన్తి. తాని యాథావతో ఞత్వా భగవా సబ్బఞ్ఞూ గణీవరో మునిసేట్ఠో ఆచిక్ఖతి దేసేతి పఞ్ఞపేతి పట్ఠపేతి వివరతి విభజతి ఉత్తానీకరోతీతి.

అట్ఠసాలినియా ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయ

౧౬౦. ఇదాని ¶ ¶ రూపావచరకుసలం దస్సేతుం కతమే ధమ్మా కుసలాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ రూపూపపత్తియా మగ్గం భావేతీతి రూపం వుచ్చతి రూపభవో. ఉపపత్తీతి నిబ్బత్తి జాతి సఞ్జాతి. మగ్గోతి ఉపాయో. వచనత్థో పనేత్థ – తం ఉపపత్తిం మగ్గతి గవేసతి జనేతి నిప్ఫాదేతీతి మగ్గో. ఇదం వుత్తం హోతి – యేన మగ్గేన రూపభవే ఉపపత్తి హోతి నిబ్బత్తి జాతి సఞ్జాతి, తం మగ్గం భావేతీతి. కిం పనేతేన నియమతో రూపభవే ఉపపత్తి హోతీతి? న హోతి. ‘‘సమాధిం, భిక్ఖవే, భావేథ, సమాహితో యథాభూతం పజానాతి పస్సతీ’’తి (సం. ని. ౩.౫; ౪.౯౯; ౫.౧౦౭౧; నేత్తి. ౪౦; మి. ప. ౨.౧.౧౫) ఏవం వుత్తేన హి నిబ్బేధభాగియేన రూపభవాతిక్కమోపి హోతి. రూపూపపత్తియా పన ఇతో అఞ్ఞో మగ్గో నామ ¶ నత్థి, తేన వుత్తం ‘రూపూపపత్తియా మగ్గం భావేతీ’తి. అత్థతో చాయం మగ్గో నామ చేతనాపి హోతి, చేతనాయ సమ్పయుత్తధమ్మాపి, తదుభయమ్పి. ‘‘నిరయఞ్చాహం, సారిపుత్త, పజానామి నిరయగామిఞ్చ మగ్గ’’న్తి (మ. ని. ౧.౧౫౩) హి ఏత్థ చేతనా మగ్గో నామ.

‘‘సద్ధా హిరియం కుసలఞ్చ దానం, ధమ్మా ఏతే సప్పురిసానుయాతా;

ఏతఞ్హి మగ్గం దివియం వదన్తి, ఏతేన హి గచ్ఛతి దేవలోక’’న్తి. (అ. ని. ౮.౩౨);

ఏత్థ చేతనాసమ్పయుత్తధమ్మా మగ్గో నామ. ‘‘అయం, భిక్ఖవే, మగ్గో, అయం పటిపదా’’తి సఙ్ఖారుపపత్తిసుత్తాదీసు (మ. ని. ౩.౧౬౧ ఆదయో) చేతనాపి చేతనాసమ్పయుత్తధమ్మాపి మగ్గో నామ. ఇమస్మిం పన ఠానే ‘ఝాన’న్తి వచనతో చేతనాసమ్పయుత్తా అధిప్పేతా. యస్మా పన ఝానచేతనా పటిసన్ధిం ఆకడ్ఢతి, తస్మా చేతనాపి చేతనాసమ్పయుత్తధమ్మాపి వట్టన్తియేవ.

భావేతీతి జనేతి ఉప్పాదేతి వడ్ఢేతి. అయం తావ ఇధ భావనాయ అత్థో. అఞ్ఞత్థ పన ఉపసగ్గవసేన సమ్భావనా పరిభావనా విభావనాతి ఏవం అఞ్ఞథాపి అత్థో హోతి. తత్థ ‘‘ఇధుదాయి మమ సావకా అధిసీలే సమ్భావేన్తి – సీలవా సమణో గోతమో, పరమేన సీలక్ఖన్ధేన సమన్నాగతో’’తి ¶ ¶ (మ. ని. ౨.౨౪౩) అయం సమ్భావనా నామ; ఓకప్పనాతి అత్థో. ‘‘సీలపరిభావితో సమాధి మహప్ఫలో హోతి మహానిసంసో, సమాధిపరిభావితా పఞ్ఞా మహప్ఫలా హోతి మహానిసంసా, పఞ్ఞాపరిభావితం చిత్తం సమ్మదేవ ఆసవేహి విముచ్చతీ’’తి (దీ. ని. ౨.౧౮౬) అయం పరిభావనా నామ; వాసనాతి అత్థో. ‘‘ఇఙ్ఘ రూపం విభావేహి, వేదనం… సఞ్ఞం… సఙ్ఖారే… విఞ్ఞాణం విభావేహీ’’తి అయం విభావనా నామ; అన్తరధాపనాతి అత్థో. ‘‘పున చపరం, ఉదాయి, అక్ఖాతా మయా సావకానం పటిపదా, యథాపటిపన్నా మే సావకా చత్తారో సతిపట్ఠానే భావేన్తీ’’తి (మ. ని. ౨.౨౪౭), అయం పన ఉప్పాదనవడ్ఢనట్ఠేన భావనా నామ. ఇమస్మిమ్పి ఠానే అయమేవ అధిప్పేతా. తేన వుత్తం – ‘భావేతీతి జనేతి ఉప్పాదేతి వడ్ఢేతీ’తి.

కస్మా పనేత్థ, యథా కామావచరకుసలనిద్దేసే ధమ్మపుబ్బఙ్గమా దేసనా కతా తథా అకత్వా, పుగ్గలపుబ్బఙ్గమా ¶ కతాతి? పటిపదాయ సాధేతబ్బతో. ఇదఞ్హి చతూసు పటిపదాసు అఞ్ఞతరాయ సాధేతబ్బం; న కామావచరం వియ వినా పటిపదాయ ఉప్పజ్జతి. పటిపదా చ నామేసా పటిపన్నకే సతి హోతీతి ఏతమత్థం దస్సేతుం పుగ్గలపుబ్బఙ్గమం దేసనం కరోన్తో ‘రూపూపపత్తియా మగ్గం భావేతీ’తి ఆహ.

వివిచ్చేవ కామేహీతి కామేహి వివిచ్చిత్వా, వినా హుత్వా, అపక్కమిత్వా. యో పనాయమేత్థ ‘ఏవ’-కారో సో నియమత్థోతి వేదితబ్బో. యస్మా చ నియమత్థో, తస్మా తస్మిం పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరణసమయే అవిజ్జమానానమ్పి కామానం తస్స పఠమజ్ఝానస్స పటిపక్ఖభావం, కామపరిచ్చాగేనేవ చస్స అధిగమం దీపేతి. కథం? ‘వివిచ్చేవ కామేహీ’తి ఏవఞ్హి నియమే కరియమానే ఇదం పఞ్ఞాయతి – నూనిమస్స కామా పటిపక్ఖభూతా యేసు సతి ఇదం న పవత్తతి, అన్ధకారే సతి పదీపోభాసో వియ? తేసం పరిచ్చాగేనేవ చస్స అధిగమో హోతి ఓరిమతీరపరిచ్చాగేన పారిమతీరస్సేవ. తస్మా నియమం కరోతీతి.

తత్థ సియా – ‘కస్మా పనేస పుబ్బపదేయేవ వుత్తో, న ఉత్తరపదే? కిం అకుసలేహి ధమ్మేహి అవివిచ్చాపి ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరేయ్యా’తి? న ఖో పనేతం ఏవం దట్ఠబ్బం. తంనిస్సరణతో హి పుబ్బపదే ఏస వుత్తో. కామధాతుసమతిక్కమనతో ¶ హి కామరాగపటిపక్ఖతో చ ఇదం ఝానం కామానమేవ నిస్సరణం. యథాహ – ‘‘కామానమేతం నిస్సరణం యదిదం నేక్ఖమ్మ’’న్తి (ఇతివు. ౭౨; దీ. ని. ౩.౩౫౩). ఉత్తరపదేపి పన, యథా ‘‘ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణో, ఇధ దుతియో సమణో’’తి ¶ (మ. ని. ౧.౧౩౯; అ. ని. ౪.౨౪౧) ఏత్థ ‘ఏవ’-కారో ఆనేత్వా వుచ్చతి, ఏవం వత్తబ్బో. న హి సక్కా ఇతో అఞ్ఞేహిపి నీవరణసఙ్ఖాతేహి అకుసలేహి ధమ్మేహి అవివిచ్చ ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరితుం, తస్మా ‘వివిచ్చేవ కామేహి వివిచ్చేవ అకుసలేహి ధమ్మేహీ’తి ఏవం పదద్వయేపి ఏస దట్ఠబ్బో. పదద్వయేపి చ కిఞ్చాపి వివిచ్చాతి ఇమినా సాధారణవచనేన తదఙ్గవివేకాదయో కాయవివేకాదయో చ సబ్బేపి వివేకా సఙ్గహం గచ్ఛన్తి, తథాపి కాయవివేకో చిత్తవివేకో విక్ఖమ్భనవివేకోతి తయో ఏవ ఇధ దట్ఠబ్బా.

కామేహీతి ఇమినా పన పదేన యే చ నిద్దేసే ‘‘కతమే వత్థుకామా? మనాపియా రూపా’’తిఆదినా (మహాని. ౧) నయేన వత్థుకామా వుత్తా, యే చ తత్థేవ విభఙ్గే చ ‘‘ఛన్దో కామో, రాగో ¶ కామో, ఛన్దరాగో కామో; సఙ్కప్పో కామో, రాగో కామో, సఙ్కప్పరాగో కామో; ఇమే వుచ్చన్తి కామా’’తి (మహాని. ౧; విభ. ౫౬౪) ఏవం కిలేసకామా వుత్తా, తే సబ్బేపి సఙ్గహితాఇచ్చేవ దట్ఠబ్బా. ఏవఞ్హి సతి వివిచ్చేవ కామేహీతి వత్థుకామేహిపి వివిచ్చేవాతి అత్థో యుజ్జతి. తేన కాయవివేకో వుత్తో హోతి.

వివిచ్చ అకుసలేహి ధమ్మేహీతి కిలేసకామేహి సబ్బాకుసలేహి వా వివిచ్చాతి అత్థో యుజ్జతి. తేన చిత్తవివేకో వుత్తో హోతి. పురిమేన చేత్థ వత్థుకామేహి వివేకవచనతో ఏవ కామసుఖపరిచ్చాగో, దుతియేన కిలేసకామేహి వివేకవచనతో నేక్ఖమ్మసుఖపరిగ్గహో విభావితో హోతి. ఏవం వత్థుకామకిలేసకామవివేకవచనతోయేవ చ ఏతేసం పఠమేన సంకిలేసవత్థుప్పహానం, దుతియేన సంకిలేసప్పహానం; పఠమేన లోలభావస్స హేతుపరిచ్చాగో, దుతియేన బాలభావస్స; పఠమేన చ పయోగసుద్ధి, దుతియేన ఆసయపోసనం విభావితం హోతీతి ఞాతబ్బం. ఏస తావ నయో ‘కామేహీ’తి ఏత్థ వుత్తకామేసు వత్థుకామపక్ఖే.

కిలేసకామపక్ఖే పన ‘ఛన్దోతి చ రాగో’తి చ ఏవమాదీహి అనేకభేదో కామచ్ఛన్దోయేవ కామోతి అధిప్పేతో. సో చ అకుసలపరియాపన్నోపి ¶ సమానో ‘‘తత్థ కతమో కామచ్ఛన్దో కామో’’తిఆదినా నయేన విభఙ్గే (విభ. ౫౬౪) ఝానపటిపక్ఖతో విసుం వుత్తో. కిలేసకామత్తా వా పురిమపదే వుత్తో, అకుసలపరియాపన్నత్తా దుతియపదే. అనేకభేదతో చస్స ‘కామతో’తి అవత్వా ‘కామేహీ’తి వుత్తం. అఞ్ఞేసమ్పి చ ధమ్మానం అకుసలభావే విజ్జమానే ‘‘తత్థ కతమే అకుసలా ధమ్మా? కామచ్ఛన్దో’’తిఆదినా నయేన విభఙ్గే ఉపరిఝానఙ్గపచ్చనీకపటిపక్ఖభావదస్సనతో ¶ నీవరణానేవ వుత్తాని. నీవరణాని హి ఝానఙ్గపచ్చనీకాని. తేసం ఝానఙ్గానేవ పటిపక్ఖాని, విద్ధంసకాని, విఘాతకానీతి వుత్తం హోతి. తథా హి ‘‘సమాధి కామచ్ఛన్దస్స పటిపక్ఖో, పీతి బ్యాపాదస్స, వితక్కో థినమిద్ధస్స, సుఖం ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్స, విచారో విచికిచ్ఛాయా’’తి పేటకే వుత్తం.

ఏవమేత్థ ‘వివిచ్చేవ కామేహీ’తి ఇమినా కామచ్ఛన్దస్స విక్ఖమ్భనవివేకో వుత్తో హోతి. ‘వివిచ్చ అకుసలేహి ధమ్మేహీ’తి ఇమినా పఞ్చన్నమ్పి నీవరణానం. అగ్గహితగ్గహణేన పన పఠమేన కామచ్ఛన్దస్స, దుతియేన సేసనీవరణానం; తథా పఠమేన తీసు అకుసలమూలేసు పఞ్చకామగుణభేదవిసయస్స లోభస్స, దుతియేన ఆఘాతవత్థుభేదాదివిసయానం ¶ దోసమోహానం. ఓఘాదీసు వా ధమ్మేసు పఠమేన కామోఘకామయోగకామాసవకాముపాదానఅభిజ్ఝాకాయగన్థకామరాగసంయోజనానం, దుతియేన అవసేసఓఘయోగాసవఉపాదానగన్థసంయోజనానం. పఠమేన చ తణ్హాయ తంసమ్పయుత్తకానఞ్చ, దుతియేన అవిజ్జాయ తంసమ్పయుత్తకానఞ్చ. అపిచ పఠమేన లోభసమ్పయుత్తఅట్ఠచిత్తుప్పాదానం, దుతియేన సేసానం చతున్నం అకుసలచిత్తుప్పాదానం విక్ఖమ్భనవివేకో వుత్తో హోతీతి వేదితబ్బో. అయం తావ ‘వివిచ్చేవ కామేహి వివిచ్చ అకుసలేహి ధమ్మేహీ’తి ఏత్థ అత్థప్పకాసనా.

ఏత్తావతా చ పఠమస్స ఝానస్స పహానఙ్గం దస్సేత్వా ఇదాని సమ్పయోగఙ్గం దస్సేతుం సవితక్కం సవిచారన్తిఆది వుత్తం. తత్థ హేట్ఠా వుత్తలక్ఖణాదివిభాగేన అప్పనాసమ్పయోగతో రూపావచరభావప్పత్తేన వితక్కేన చేవ విచారేన చ సహ వత్తతి. రుక్ఖో వియ పుప్ఫేన చ ఫలేన చాతి ఇదం ఝానం సవితక్కం సవిచారన్తి వుచ్చతి. విభఙ్గే పన ‘‘ఇమినా చ వితక్కేన ఇమినా చ విచారేన ¶ ఉపేతో హోతి సముపేతో’’తిఆదినా (విభ. ౫౬౫) నయేన పుగ్గలాధిట్ఠానా దేసనా కతా. అత్థో పన తత్రపి ఏవమేవ దట్ఠబ్బో.

వివేకజన్తి – ఏత్థ వివిత్తి వివేకో. నీవరణవిగమోతి అత్థో. వివిత్తోతి వా వివేకో, నీవరణవివిత్తో ఝానసమ్పయుత్తధమ్మరాసీతి అత్థో. తస్మా వివేకా, తస్మిం వా వివేకే, జాతన్తి వివేకజం. పీతిసుఖన్తి – ఏత్థ పీతిసుఖాని హేట్ఠా పకాసితానేవ. తేసు పన వుత్తప్పకారాయ పఞ్చవిధాయ పీతియా యా అప్పనాసమాధిస్స మూలం హుత్వా వడ్ఢమానా సమాధిసమ్పయోగం గతా ఫరణాపీతి – అయం ఇమస్మిం అత్థే అధిప్పేతా పీతీతి. అయఞ్చ పీతి ఇదఞ్చ సుఖం అస్స ¶ ఝానస్స, అస్మిం వా ఝానే అత్థీతి ఇదం ఝానం పీతిసుఖన్తి వుచ్చతి. అథ వా పీతి చ సుఖఞ్చ పీతిసుఖం, ధమ్మవినయాదయో వియ. వివేకజం పీతిసుఖమస్స ఝానస్స, అస్మిం వా ఝానే, అత్థీతి ఏవమ్పి వివేకజం పీతిసుఖం. యథేవ హి ఝానం ఏవం పీతిసుఖమ్పేత్థ వివేకజమేవ హోతి. తఞ్చస్స అత్థి. తస్మా ఏకపదేనేవ ‘వివేకజం పీతిసుఖ’న్తి వత్తుం యుజ్జతి. విభఙ్గే పన ‘‘ఇదం సుఖం ఇమాయ పీతియా సహగత’’న్తిఆదినా నయేన వుత్తం. అత్థో పన తత్థాపి ఏవమేవ దట్ఠబ్బో.

పఠమం ¶ ఝానన్తి – ఏత్థ గణనానుపుబ్బతా పఠమం. పఠమం ఉప్పన్నన్తి పఠమం. పఠమం సమాపజ్జితబ్బన్తిపి పఠమం. ఇదం పన న ఏకన్తలక్ఖణం. చిణ్ణవసీభావో హి అట్ఠసమాపత్తిలాభీ ఆదితో పట్ఠాయ మత్థకం పాపేన్తోపి సమాపజ్జితుం సక్కోతి. మత్థకతో పట్ఠాయ ఆదిం పాపేన్తోపి సమాపజ్జితుం సక్కోతి. అన్తరన్తరా ఓక్కమన్తోపి సక్కోతి. ఏవం పుబ్బుప్పత్తియట్ఠేన పన పఠమం నామ హోతి.

ఝానన్తి దువిధం ఝానం – ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానం లక్ఖణూపనిజ్ఝానన్తి. తత్థ అట్ఠ సమాపత్తియో పథవికసిణాదిఆరమ్మణం ఉపనిజ్ఝాయన్తీతి ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానన్తి సఙ్ఖ్యం గతా. విపస్సనామగ్గఫలాని పన లక్ఖణూపనిజ్ఝానం నామ. తత్థ విపస్సనా అనిచ్చాదిలక్ఖణస్స ఉపనిజ్ఝానతో లక్ఖణూపనిజ్ఝానం. విపస్సనాయ కతకిచ్చస్స మగ్గేన ఇజ్ఝనతో మగ్గో లక్ఖణూపనిజ్ఝానం. ఫలం పన నిరోధసచ్చం తథలక్ఖణం ఉపనిజ్ఝాయతీతి లక్ఖణూపనిజ్ఝానం నామ. తేసు ఇమస్మిం అత్థే ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానం అధిప్పేతం. తస్మా ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానతో పచ్చనీకజ్ఝాపనతో వా ఝానన్తి వేదితబ్బం.

ఉపసమ్పజ్జాతి ¶ ఉపగన్త్వా, పాపుణిత్వాతి వుత్తం హోతి. ఉపసమ్పాదయిత్వా వా నిప్ఫాదేత్వాతి వుత్తం హోతి. విభఙ్గే పన ‘‘ఉపసమ్పజ్జాతి పఠమస్స ఝానస్స లాభో పటిలాభో పత్తి సమ్పత్తి ఫుసనా సచ్ఛికిరియా ఉపసమ్పదా’’తి (విభ. ౫౭౦) వుత్తం. తస్సాపి ఏవమేవత్థో దట్ఠబ్బో. విహరతీతి తదనురూపేన ఇరియాపథవిహారేన ఇతివుత్తప్పకారజ్ఝానసమఙ్గీ హుత్వా అత్తభావస్స ఇరియనం వుత్తిం పాలనం యపనం యాపనం చారం విహారం అభినిప్ఫాదేతి. వుత్తఞ్హేతం విభఙ్గే – ‘‘విహరతీతి ఇరియతి వత్తతి పాలేతి యపేతి యాపేతి చరతి విహరతి, తేన వుచ్చతి విహరతీ’’తి (విభ. ౫౧౨, ౫౭౧).

పథవికసిణన్తి ¶ ఏత్థ పథవిమణ్డలమ్పి సకలట్ఠేన పథవికసిణన్తి వుచ్చతి. తం నిస్సాయ పటిలద్ధం నిమిత్తమ్పి. పథవికసిణనిమిత్తే పటిలద్ధజ్ఝానమ్పి. తత్థ ఇమస్మిం అత్థే ఝానం పథవీకసిణన్తి వేదితబ్బం. పథవికసిణసఙ్ఖాతం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీతి అయఞ్హేత్థ సఙ్ఖేపత్థో. ఇమస్మిం పన ¶ పథవికసిణే పరికమ్మం కత్వా చతుక్కపఞ్చకజ్ఝానాని నిబ్బత్తేత్వా ఝానపదట్ఠానం విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పత్తుకామేన కులపుత్తేన కిం కత్తబ్బన్తి? ఆదితో తావ పాతిమోక్ఖసంవరఇన్ద్రియసంవరఆజీవపారిసుద్ధిపచ్చయసన్నిస్సితసఙ్ఖాతాని చత్తారి సీలాని విసోధేత్వా సుపరిసుద్ధే సీలే పతిట్ఠితేన, య్వాస్స ఆవాసాదీసు దససు పలిబోధేసు పలిబోధో అత్థి, తం ఉపచ్ఛిన్దిత్వా కమ్మట్ఠానదాయకం కల్యాణమిత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా పాళియా ఆగతేసు అట్ఠతింసాయ కమ్మట్ఠానేసు అత్తనో చరియానుకూలం కమ్మట్ఠానం ఉపపరిక్ఖన్తేన సచస్స ఇదం పథవికసిణం అనుకూలం హోతి, ఇదమేవ కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ఝానభావనాయ అననురూపం విహారం పహాయ అనురూపే విహారే విహరన్తేన ఖుద్దకపలిబోధుపచ్ఛేదం కత్వా కసిణపరికమ్మనిమిత్తానురక్ఖణసత్తఅసప్పాయపరివజ్జనసత్తసప్పాయసేవనదసవిధఅప్పనాకోసల్లప్పభేదం సబ్బం భావనావిధానం అపరిహాపేన్తేన ఝానాధిగమత్థాయ పటిపజ్జితబ్బం. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి. ౧.౫౧ ఆదయో) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. యథా చేత్థ ఏవం ఇతో పరేసుపి. సబ్బకమ్మట్ఠానానఞ్హి భావనావిధానం సబ్బం అట్ఠకథానయేన గహేత్వా విసుద్ధిమగ్గే ¶ విత్థారితం. కిం తేన తత్థ తత్థ పున వుత్తేనాతి న నం పున విత్థారయామ. పాళియా పన హేట్ఠా అనాగతం అత్థం అపరిహాపేన్తా నిరన్తరం అనుపదవణ్ణనమేవ కరిస్సామ.

తస్మిం సమయేతి తస్మిం పఠమజ్ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరణసమయే. ఫస్సో హోతి…పే… అవిక్ఖేపో హోతీతి ఇమే కామావచరపఠమకుసలచిత్తే వుత్తప్పకారాయ పదపటిపాటియా ఛపణ్ణాస ధమ్మా హోన్తి. కేవలఞ్హి తే కామావచరా, ఇమే భూమన్తరవసేన మహగ్గతా రూపావచరాతి అయమేత్థ విసేసో. సేసం తాదిసమేవ. యేవాపనకా పనేత్థ ఛన్దాదయో చత్తారోవ లబ్భన్తి. కోట్ఠాసవారసుఞ్ఞతవారా పాకతికా ఏవాతి.

౧౬౧-౧౬౨. దుతియజ్ఝాననిద్దేసే ¶ వితక్కవిచారానం వూపసమాతి ¶ వితక్కస్స చ విచారస్స చాతి ఇమేసం ద్విన్నం వూపసమా, సమతిక్కమా; దుతియజ్ఝానక్ఖణే అపాతుభావాతి వుత్తం హోతి. తత్థ కిఞ్చాపి దుతియజ్ఝానే సబ్బేపి పఠమజ్ఝానధమ్మా న సన్తి, అఞ్ఞేయేవ హి పఠమజ్ఝానే ఫస్సాదయో అఞ్ఞే ఇధ, ఓళారికస్స పన ఓళారికస్స అఙ్గస్స సమతిక్కమా పఠమజ్ఝానతో పరేసం దుతియజ్ఝానాదీనం అధిగమో హోతీతి దీపనత్థం వితక్కవిచారానం వూపసమాతి ఏవం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అజ్ఝత్తన్తి ఇధ – నియకజ్ఝత్తం అధిప్పేతం. విభఙ్గే పన ‘‘అజ్ఝత్తం పచ్చత్త’’న్తి (విభ. ౫౭౩) ఏత్తకమేవ వుత్తం. యస్మా నియకజ్ఝత్తం అధిప్పేతం, తస్మా అత్తని జాతం, అత్తనో సన్తానే నిబ్బత్తన్తి అయమేత్థ అత్థో.

సమ్పసాదనన్తి సమ్పసాదనం వుచ్చతి సద్ధా. సమ్పసాదనయోగతో ఝానమ్పి సమ్పసాదనం, నీలవణ్ణయోగతో నీలవత్థం వియ. యస్మా వా తం ఝానం సమ్పసాదనసమన్నాగతత్తా వితక్కవిచారక్ఖోభవూపసమనేన చ చేతో సమ్పసాదయతి, తస్మాపి సమ్పసాదనన్తి వుత్తం. ఇమస్మిఞ్చ అత్థవికప్పే ‘సమ్పసాదనం చేతసో’తి ఏవం పదసమ్బన్ధో వేదితబ్బో. పురిమస్మిం పన అత్థవికప్పే ‘చేతసో’తి ఏతం ఏకోదిభావేన సద్ధిం యోజేతబ్బం.

తత్రాయం అత్థయోజనా – ఏకో ఉదేతీతి ఏకోది, వితక్కవిచారేహి అనజ్ఝారుళ్హత్తా అగ్గో సేట్ఠో హుత్వా ఉదేతీతి అత్థో. సేట్ఠోపి ¶ హి లోకే ఏకోతి వుచ్చతి. వితక్కవిచారవిరహతో వా ఏకో అసహాయో హుత్వాతిపి వత్తుం వట్టతి. అథ వా సమ్పయుత్తధమ్మే ఉదాయతీతి ఉది. ఉట్ఠాపేతీతి అత్థో. సేట్ఠట్ఠేన ఏకో చ సో ఉది చాతి ఏకోది. సమాధిస్సేతం అధివచనం. ఇతి ఇమం ఏకోదిం భావేతి వడ్ఢేతీతి ఇదం దుతియజ్ఝానం ఏకోదిభావం. సో పనాయం ఏకోది యస్మా చేతసో, న సత్తస్స, న జీవస్స, తస్మా ఏతం ‘చేతసో ఏకోదిభావ’న్తి వుత్తం.

‘నను చాయం సద్ధా పఠమజ్ఝానేపి అత్థి, అయఞ్చ ఏకోదినామకో సమాధి, అథ కస్మా ఇదమేవ సమ్పసాదనం చేతసో ఏకోదిభావఞ్చాతి వుత్తన్తి? వుచ్చతే – ‘అదుఞ్హి పఠమజ్ఝానం వితక్కవిచారక్ఖోభేన వీచితరఙ్గసమాకులమివ జలం న సుప్పసన్నం హోతి, తస్మా సతియాపి సద్ధాయ ¶ సమ్పసాదన’న్తి ¶ న వుత్తం. న సుప్పసన్నత్తా ఏవ చేత్థ సమాధిపి న సుట్ఠు పాకటో. తస్మా ఏకోదిభావన్తిపి న వుత్తం. ఇమస్మిం పన ఝానే వితక్కవిచారపలిబోధాభావేన లద్ధోకాసా బలవతీ సద్ధా, బలవసద్ధాసహాయపటిలాభేనేవ సమాధిపి పాకటో. తస్మా ఇదమేవ ఏవం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. విభఙ్గే పన ‘‘సమ్పసాదనన్తి యా సద్ధా సద్దహనా ఓకప్పనా అభిప్పసాదో; చేతసో ఏకోదిభావన్తి యా చిత్తస్స ఠితి…పే… సమ్మాసమాధీ’’తి (విభ. ౫౭౪-౫౭౫) ఏత్తకమేవ వుత్తం. ఏవం వుత్తేన పనేతేన సద్ధిం అయం అత్థవణ్ణనా యథా న విరుజ్ఝతి అఞ్ఞదత్థు సంసన్దతి చేవ సమేతి చ, ఏవం వేదితబ్బా.

అవితక్కం అవిచారన్తి భావనాయ పహీనత్తా ఏతస్మిం ఏతస్స వా వితక్కో నత్థీతి అవితక్కం. ఇమినావ నయేన అవిచారం. విభఙ్గేపి వుత్తం – ‘‘ఇతి అయఞ్చ వితక్కో అయఞ్చ విచారో సన్తా హోన్తి సమితా వూపసన్తా అత్థఙ్గతా అబ్భత్థఙ్గతా అప్పితా బ్యప్పితా సోసితా విసోసితా బ్యన్తీకతా, తేన వుచ్చతి అవితక్కం అవిచార’’న్తి.

ఏత్థాహ – నను చ వితక్కవిచారానం వూపసమాతి ఇమినాపి అయమత్థో సిద్ధో? అథ కస్మా పున ‘వుత్తం అవితక్కం అవిచార’న్తి? వుచ్చతే – ఏవమేతం, సిద్ధోవాయమత్థో, న పనేతం తదత్థదీపకం. నను అవోచుమ్హ – ‘ఓళారికస్స పన ఓళారికస్స అఙ్గస్స సమతిక్కమా పఠమజ్ఝానతో పరేసం దుతియజ్ఝానాదీనం ¶ సమధిగమో హోతీతి దీపనత్థం వితక్కవిచారానం వూపసమాతి ఏవం వుత్త’న్తి.

అపిచ వితక్కవిచారానం వూపసమా ఇదం సమ్పసాదనం, న కిలేసకాలుసియస్స; వితక్కవిచారానఞ్చ వూపసమా ఏకోదిభావం, న ఉపచారజ్ఝానమివ నీవరణప్పహానా; న పఠమజ్ఝానమివ చ అఙ్గపాతుభావాతి ఏవం సమ్పసాదనఏకోదిభావానం హేతుపరిదీపకమిదం వచనం. తథా వితక్కవిచారానం వూపసమా ఇదం అవితక్కం అవిచారం, న తతియచతుత్థజ్ఝానాని వియ, చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని వియ చ, అభావాతి ఏవం అవితక్కఅవిచారభావస్స హేతుపరిదీపకఞ్చ, న వితక్కవిచారాభావమత్తపరిదీపకం. వితక్కవిచారాభావమత్తపరిదీపకమేవ పన అవితక్కం అవిచారన్తి ఇదం వచనం, తస్మా పురిమం వత్వాపి పున వత్తబ్బమేవాతి.

సమాధిజన్తి పఠమజ్ఝానసమాధితో సమ్పయుత్తసమాధితో వా జాతన్తి అత్థో. తత్థ కిఞ్చాపి ¶ ¶ పఠమమ్పి సమ్పయుత్తసమాధితో జాతం, అథ ఖో అయమేవ సమాధి ‘సమాధీ’తి వత్తబ్బతం అరహతి, వితక్కవిచారక్ఖోభవిరహేన అతివియ అచలత్తా సుప్పసన్నత్తా చ. తస్మా ఇమస్స వణ్ణభణనత్థం ఇదమేవ సమాధిజన్తి వుత్తం. పీతిసుఖన్తి ఇదం వుత్తనయమేవ.

దుతియన్తి గణనానుపుబ్బతా దుతియం. ఇదం దుతియం సమాపజ్జతీతిపి దుతియం. తస్మిం సమయే ఫస్సో హోతీతిఆదీసు ఝానపఞ్చకే వితక్కవిచారపదాని మగ్గపఞ్చకే చ సమ్మాసఙ్కప్పపదం పరిహీనం. తేసం వసేన సవిభత్తికావిభత్తికపదవినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. కోట్ఠాసవారేపి తివఙ్గికం ఝానం హోతి, చతురఙ్గికో మగ్గో హోతీతి ఆగతం. సేసం పఠమజ్ఝానసదిసమేవాతి.

౧౬౩. తతియజ్ఝాననిద్దేసే పీతియా చ విరాగాతి విరాగో నామ వుత్తప్పకారాయ పీతియా జిగుచ్ఛనం వా సమతిక్కమో వా. ఉభిన్నం పన అన్తరా ‘చ’-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థో. సో వూపసమం వా సమ్పిణ్డేతి వితక్కవిచారవూపసమం వా. తత్థ యదా వూపసమమేవ సమ్పిణ్డేతి తదా పీతియా విరాగా చ, కిఞ్చ భియ్యో ‘వూపసమా’ చాతి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా. ఇమిస్సా చ యోజనాయ విరాగో జిగుచ్ఛనత్థో హోతి. తస్మా పీతియా జిగుచ్ఛనా చ వూపసమా ¶ చాతి అయమత్థో దట్ఠబ్బో. యదా పన వితక్కవిచారానం వూపసమం సమ్పిణ్డేతి తదా పీతియా చ విరాగా కిఞ్చ భియ్యో ‘వితక్కవిచారానఞ్చ వూపసమా’తి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా. ఇమిస్సా చ యోజనాయ విరాగో సమతిక్కమనత్థో హోతి, తస్మా పీతియా చ సమతిక్కమా వితక్కవిచారానఞ్చ వూపసమాతి అయమత్థో దట్ఠబ్బో.

కామఞ్చేతే వితక్కవిచారా దుతియజ్ఝానేయేవ వూపసన్తా, ఇమస్స పన ఝానస్స మగ్గపరిదీపనత్థం వణ్ణభణనత్థఞ్చేతం వుత్తం. వితక్కవిచారానఞ్చ వూపసమాతి హి వుత్తే ఇదం పఞ్ఞాయతి – నూన వితక్కవిచారవూపసమో మగ్గో ఇమస్స ఝానస్సాతి? యథా చ తతియే అరియమగ్గే ¶ అప్పహీనానమ్పి సక్కాయదిట్ఠాదీనం ‘‘పఞ్చన్నం ఓరమ్భాగియానం ¶ సంయోజనానం పహానా’’తి (మ. ని. ౨.౧౩౨) ఏవం పహానం వుచ్చమానం వణ్ణభణనం హోతి, తదధిగమాయ ఉస్సుక్కానం ఉస్సాహజనకం, ఏవమేవ ఇధ అవూపసన్తానమ్పి వితక్కవిచారానం వూపసమో వుచ్చమానో వణ్ణభణనం హోతి. తేనాయమత్థో వుత్తో – ‘పీతియా చ సమతిక్కమా వితక్కవిచారానఞ్చ వూపసమా’తి.

ఉపేక్ఖకో చ విహరతీతి – ఏత్థ ఉపపత్తితో ఇక్ఖతీతి ఉపేక్ఖా. సమం పస్సతి, అపక్ఖపతితా హుత్వా పస్సతీతి అత్థో. తాయ విసదాయ విపులాయ థామగతాయ సమన్నాగతత్తా తతియజ్ఝానసమఙ్గీ ఉపేక్ఖకోతి వుచ్చతి.

ఉపేక్ఖా పన దసవిధా హోతి – ఛళఙ్గుపేక్ఖా బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా బోజ్ఝఙ్గుపేక్ఖా వీరియుపేక్ఖా సఙ్ఖారుపేక్ఖా వేదనుపేక్ఖా విపస్సనుపేక్ఖా తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా ఝానుపేక్ఖా పారిసుద్ధుపేక్ఖాతి.

తత్థ యా ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు చక్ఖునా రూపం దిస్వా నేవ సుమనో హోతి, న దుమ్మనో, ఉపేక్ఖకో చ విహరతి సతో సమ్పజానో’’తి (అ. ని. ౫.౧; మహాని. ౯౦; చూళని. మేత్తగూమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౧౮; పటి. మ. ౩.౧౭) ఏవమాగతా ఖీణాసవస్స ఛసు ద్వారేసు ఇట్ఠానిట్ఠఛళారమ్మణాపాథే పరిసుద్ధపకతిభావావిజహనాకారభూతా ఉపేక్ఖా, అయం ‘ఛళఙ్గుపేక్ఖా’ నామ.

యా ¶ పన ‘‘ఉపేక్ఖాసహగతేన చేతసా ఏకం దిసం ఫరిత్వా విహరతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౫౫౬; మ. ని. ౧.౭౭) ఏవమాగతా సత్తేసు మజ్ఝత్తాకారభూతా ఉపేక్ఖా, అయం ‘బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా’ నామ.

యా ‘‘ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతి వివేకనిస్సిత’’న్తి (మ. ని. ౧.౨౭; ౩.౨౪౭) ఏవమాగతా సహజాతధమ్మానం మజ్ఝత్తాకారభూతా ఉపేక్ఖా, అయం ‘బోజ్ఝఙ్గుపేక్ఖా’ నామ.

యా ¶ పన ‘‘కాలేన కాలం ఉపేక్ఖానిమిత్తం మనసి కరోతీ’’తి (అ. ని. ౩.౧౦౩) ఏవమాగతా అనచ్చారద్ధనాతిసిథిలవీరియసఙ్ఖాతా ఉపేక్ఖా, అయం ‘వీరియుపేక్ఖా’ నామ.

యా ‘‘కతి సఙ్ఖారుపేక్ఖా సమథవసేన ఉప్పజ్జన్తి, కతి సఙ్ఖారుపేక్ఖా విపస్సనావసేన ఉప్పజ్జన్తి? అట్ఠ సఙ్ఖారుపేక్ఖా సమథవసేన ఉప్పజ్జన్తి, దస సఙ్ఖారుపేక్ఖా విపస్సనావసేన ఉప్పజ్జన్తీ’’తి (పటి. మ. ౧.౫౭) ఏవమాగతా నీవరణాదిపటిసఙ్ఖాసన్తిట్ఠనాగహణే మజ్ఝత్తభూతా ఉపేక్ఖా, అయం ‘సఙ్ఖారుపేక్ఖా’ నామ.

యా పన ‘‘యస్మిం సమయే కామావచరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి ఉపేక్ఖాసహగత’’న్తి (ధ. స. ౧౫౦) ఏవమాగతా అదుక్ఖమసుఖసఙ్ఖాతా ఉపేక్ఖా అయం ‘వేదనుపేక్ఖా’ నామ.

యా ‘‘యదత్థి, యం భూతం, తం పజహతి, ఉపేక్ఖం పటిలభతీ’’తి ¶ (మ. ని. ౩.౭౧; అ. ని. ౭.౫౫) ఏవమాగతా విచిననే మజ్ఝత్తభూతా ఉపేక్ఖా, అయం ‘విపస్సనుపేక్ఖా’ నామ.

యా పన ఛన్దాదీసు యేవాపనకేసు ఆగతా సహజాతానం సమవాహితభూతా ఉపేక్ఖా అయం, ‘తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా’ నామ.

యా ‘‘ఉపేక్ఖకో చ విహరతీ’’తి (ధ. స. ౧౬౩; దీ. ని. ౧.౨౩౦) ఏవమాగతా అగ్గసుఖేపి తస్మిం అపక్ఖపాతజననీ ఉపేక్ఖా, అయం ‘ఝానుపేక్ఖా’ నామ.

యా ‘‘ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిం చతుత్థం ఝాన’’న్తి ఏవమాగతా సబ్బపచ్చనీకపరిసుద్ధా పచ్చనీకవూపసమనేపి అబ్యాపారభూతా ఉపేక్ఖా, అయం ‘పారిసుద్ధుపేక్ఖా’ నామ.

తత్థ ఛళఙ్గుపేక్ఖా చ బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా చ బోజ్ఝఙ్గుపేక్ఖా చ తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా చ ఝానుపేక్ఖా చ పారిసుద్ధుపేక్ఖా చ అత్థతో ఏకా తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖావ హోతి. తేన తేన అవత్థాభేదేన పనస్సా అయం భేదో ¶ . ఏకస్సాపి సతో సత్తస్స కుమారయువథేర సేనాపతిరాజాదివసేన భేదో వియ. తస్మా తాసు యత్థ ఛళఙ్గుపేక్ఖా న తత్థ బోజ్ఝఙ్గుపేక్ఖాదయో, యత్థ వా పన బోజ్ఝఙ్గుపేక్ఖా న తత్థ ఛళఙ్గుపేక్ఖాదయో హోన్తీతి వేదితబ్బా.

యథా ¶ చేతాసం అత్థతో ఏకీభావో, ఏవం సఙ్ఖారుపేక్ఖావిపస్సనుపేక్ఖానమ్పి. పఞ్ఞా ఏవ హి ఏసా కిచ్చవసేన ద్విధా భిన్నా. యథా హి పురిసస్స సాయం గేహం పవిట్ఠం సప్పం అజపదదణ్డం గహేత్వా పరియేసమానస్స తం థుసకోట్ఠకే నిపన్నం దిస్వా ‘సప్పో ను ఖో నో’తి అవలోకేన్తస్స సోవత్థికత్తయం దిస్వా నిబ్బేమతికస్స ‘సప్పో, న సప్పో’తి విచిననే మజ్ఝత్తతా హోతి; ఏవమేవ యా ఆరద్ధవిపస్సకస్స విపస్సనాఞాణేన లక్ఖణత్తయే దిట్ఠే సఙ్ఖారానం అనిచ్చభావాదివిచిననే మజ్ఝత్తతా ఉప్పజ్జతి, అయం ‘విపస్సనుపేక్ఖా’. యథా పన తస్స పురిసస్స అజపదదణ్డకేన గాళ్హం సప్పం గహేత్వా ‘కిన్తాహం ఇమం సప్పం అవిహేఠేన్తో అత్తానఞ్చ ఇమినా అడంసాపేన్తో ముఞ్చేయ్య’న్తి ముఞ్చనాకారమేవ పరియేసతో గహణే మజ్ఝత్తతా హోతి; ఏవమేవ యా లక్ఖణత్తయస్స దిట్ఠత్తా, ఆదిత్తే వియ తయో భవే పస్సతో, సఙ్ఖారగ్గహణే మజ్ఝత్తతా, అయం ‘సఙ్ఖారుపేక్ఖా’. ఇతి విపస్సనుపేక్ఖాయ సిద్ధాయ సఙ్ఖారుపేక్ఖాపి సిద్ధావ హోతి. ఇమినా పనేసా విచిననగ్గహణేసు మజ్ఝత్తసఙ్ఖాతేన కిచ్చేన ద్విధా భిన్నాతి. విరియుపేక్ఖా పన వేదనుపేక్ఖా చ అఞ్ఞమఞ్ఞఞ్చ అవసేసాహి ¶ చ అత్థతో భిన్నాయేవాతి.

ఇమాసు దససు ఉపేక్ఖాసు ‘ఝానుపేక్ఖా’ ఇధ అధిప్పేతా. సా మజ్ఝత్తలక్ఖణా అనాభోగరసా అబ్యాపారపచ్చుపట్ఠానా పీతివిరాగపదట్ఠానాతి. ఏత్థాహ – నను చాయం అత్థతో తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖావ హోతి? సా చ పఠమదుతియజ్ఝానేసుపి అత్థి, తస్మా తత్రాపి ‘ఉపేక్ఖకో చ విహరతీ’తి ఏవమయం వత్తబ్బా సియా. సా కస్మా న వుత్తాతి? అపరిబ్యత్తకిచ్చతో. అపరిబ్యత్తఞ్హి తస్సా తత్థ కిచ్చం, వితక్కాదీహి అభిభూతత్తా. ఇధ పనాయం వితక్కవిచారపీతీహి అనభిభూతత్తా ఉక్ఖిత్తసిరా వియ హుత్వా పరిబ్యత్తకిచ్చా జాతా, తస్మా వుత్తాతి.

నిట్ఠితా ఉపేక్ఖకో చ విహరతీతి ఏతస్స

ఇదాని ¶ సతో చ సమ్పజానోతి ఏత్థ సరతీతి సతో. సమ్పజానాతీతి సమ్పజానో. ఇతి పుగ్గలేన సతి చ సమ్పజఞ్ఞఞ్చ వుత్తం. తత్థ సరణలక్ఖణా సతి, అసమ్ముస్సనరసా, ఆరక్ఖపచ్చుపట్ఠానా. అసమ్మోహలక్ఖణం సమ్పజఞ్ఞం, తీరణరసం, పవిచయపచ్చుపట్ఠానం.

తత్థ కిఞ్చాపి ఇదం సతిసమ్పజఞ్ఞం పురిమజ్ఝానేసుపి అత్థి – ముట్ఠస్సతిస్స హి అసమ్పజానస్స ¶ ఉపచారమత్తమ్పి న సమ్పజ్జతి, పగేవ అప్పనా – ఓళారికత్తా పన తేసం ఝానానం, భూమియం వియ పురిసస్స, చిత్తస్స గతి సుఖా హోతి, అబ్యత్తం తత్థ సతిసమ్పజఞ్ఞకిచ్చం. ఓళారికఙ్గప్పహానేన పన సుఖుమత్తా ఇమస్స ఝానస్స, పురిసస్స ఖురధారాయం వియ, సతిసమ్పజఞ్ఞకిచ్చపరిగ్గహితా ఏవ చిత్తస్స గతి ఇచ్ఛితబ్బాతి ఇధేవ వుత్తం. కిఞ్చ భియ్యో? యథా ధేనుపగో వచ్ఛో ధేనుతో అపనీతో అరక్ఖియమానో పునదేవ ధేనుం ఉపగచ్ఛతి, ఏవమిదం తతియజ్ఝానసుఖం పీతితో అపనీతమ్పి సతిసమ్పజఞ్ఞారక్ఖేన అరక్ఖియమానం పునదేవ పీతిం ఉపగచ్ఛేయ్య, పీతిసమ్పయుత్తమేవ సియా. సుఖే వాపి సత్తా సారజ్జన్తి, ఇదఞ్చ అతిమధురం సుఖం, తతో పరం సుఖాభావా. సతిసమ్పజఞ్ఞానుభావేన పనేత్థ సుఖే అసారజ్జనా హోతి, నో అఞ్ఞథాతి ఇమమ్పి అత్థవిసేసం దస్సేతుం ఇదమిధేవ వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

ఇదాని సుఖఞ్చ కాయేన పటిసంవేదేతీతి ఏత్థ ¶ కిఞ్చాపి తతియజ్ఝానసమఙ్గినో సుఖపటిసంవేదనాభోగో నత్థి, ఏవం సన్తేపి యస్మా తస్స నామకాయేన సమ్పయుత్తం సుఖం, యం వా తం నామకాయసమ్పయుత్తం సుఖం, తంసముట్ఠానేనస్స యస్మా అతిపణీతేన రూపేన రూపకాయో ఫుటో, యస్స ఫుటత్తా ఝానా వుట్ఠితోపి సుఖం పటిసంవేదేయ్య, తస్మా ఏతమత్థం దస్సేన్తో ‘సుఖఞ్చ కాయేన పటిసంవేదేతీ’తి ఆహ.

ఇదాని యం తం అరియా ఆచిక్ఖన్తి ఉపేక్ఖకో సతిమా సుఖవిహారీతి ఏత్థ యంఝానహేతు యంఝానకారణా తం తతియజ్ఝానసమఙ్గీపుగ్గలం బుద్ధాదయో అరియా ‘‘ఆచిక్ఖన్తి దేసేన్తి పఞ్ఞాపేన్తి పట్ఠపేన్తి వివరన్తి విభజన్తి ఉత్తానీకరోన్తి పకాసే’’న్తి పసంసన్తీతి అధిప్పాయో – కిన్తి? ‘ఉపేక్ఖకో సతిమా సుఖవిహారీ’తి – తం తతియజ్ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీతి ఏవమేత్థ యోజనా వేదితబ్బా.

కస్మా ¶ పన తం తే ఏవం పసంసన్తీతి? పసంసారహతో. అయఞ్హి యస్మా అతిమధురసుఖే సుఖపారమిప్పత్తేపి తతియజ్ఝానే ఉపేక్ఖకో, న తత్థ సుఖాభిసఙ్గేన ఆకడ్ఢీయతి, ‘యథా చ పీతి న ఉప్పజ్జతి’ ఏవం ఉపట్ఠితసతితాయ సతిమా, యస్మా చ అరియకన్తం అరియజనసేవితమేవ అసంకిలిట్ఠం సుఖం నామకాయేన పటిసంవేదేతి తస్మా పసంసారహో; ఇతి పసంసారహతో నం అరియా తే ఏవం పసంసాహేతుభూతే గుణే పకాసేన్తా ‘ఉపేక్ఖకో సతిమా సుఖవిహారీ’తి ఏవం పసంసన్తీతి వేదితబ్బం.

తతియన్తి ¶ గణనానుపుబ్బతా తతియం. ఇదం తతియం సమాపజ్జతీతిపి తతియం. తస్మిం సమయే ఫస్సో హోతీతిఆదీసు ఝానపఞ్చకే పీతిపదమ్పి పరిహీనం. తస్సాపి వసేన సవిభత్తికావిభత్తికపదవినిచ్ఛయో వేదితబ్బో. కోట్ఠాసవారేపి దువఙ్గికం ఝానం హోతీతి ఆగతం. సేసం దుతియజ్ఝానసదిసమేవాతి.

౧౬౫. చతుత్థజ్ఝాననిద్దేసే సుఖస్స చ పహానా దుక్ఖస్స చ పహానాతి కాయికసుఖస్స చ కాయికదుక్ఖస్స చ పహానా. పుబ్బేవాతి తఞ్చ ఖో పుబ్బేవ న చతుత్థజ్ఝానక్ఖణే. సోమనస్సదోమనస్సానం అత్థఙ్గమాతి చేతసికసుఖస్స చ చేతసికదుక్ఖస్స చాతి ఇమేసమ్పి ¶ ద్విన్నం పుబ్బేవ అత్థఙ్గమా; పహానా ఇచ్చేవ వుత్తం హోతి. కదా పన నేసం పహానం హోతి? చతున్నం ఝానానం ఉపచారక్ఖణే. సోమనస్సఞ్హి చతుత్థజ్ఝానస్స ఉపచారక్ఖణేయేవ పహీయతి. దుక్ఖదోమనస్ససుఖాని పఠమదుతియతతియజ్ఝానానం ఉపచారక్ఖణేసు. ఏవమేతేసం పహానక్కమేన అవుత్తానం ఇన్ద్రియవిభఙ్గే పన ఇన్ద్రియానం ఉద్దేసక్కమేనేవ ఇధాపి వుత్తానం సుఖదుక్ఖసోమనస్సదోమనస్సానం పహానం వేదితబ్బం.

యది పనేతాని తస్స తస్స ఝానస్స ఉపచారక్ఖణేయేవ పహీయన్తి, అథ కస్మా ‘‘కత్థ చుప్పన్నం దుక్ఖిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు వివిచ్చేవ ¶ కామేహి…పే… పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి, ఏత్థుప్పన్నం దుక్ఖిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతి. కత్థ చుప్పన్నం దోమనస్సిన్ద్రియం… సుఖిన్ద్రియం… సోమనస్సిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సుఖస్స చ పహానా…పే… చతుత్థం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. ఏత్థుప్పన్నం సోమనస్సిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతీ’’తి (సం. ని. ౫.౫౧౦) ఏవం ఝానేస్వేవ నిరోధో వుత్తోతి? అతిసయనిరోధత్తా. అతిసయనిరోధో హి తేసం పఠమజ్ఝానాదీసు, న నిరోధోయేవ. నిరోధోయేవ పన ఉపచారక్ఖణే, నాతిసయనిరోధో. తథా హి నానావజ్జనే పఠమజ్ఝానుపచారే ¶ నిరుద్ధస్సాపి దుక్ఖిన్ద్రియస్స డంసమకసాదిసమ్ఫస్సేన వా, విసమాసనుపతాపేన వా సియా ఉప్పత్తి, నత్వేవ అన్తోఅప్పనాయం. ఉపచారే వా నిరుద్ధమ్పేతం న సుట్ఠు నిరుద్ధం హోతి, పటిపక్ఖేన అవిహతత్తా. అన్తోఅప్పనాయం పన పీతిఫరణేన సబ్బో కాయో సుఖోక్కన్తో హోతి. సుఖోక్కన్తకాయస్స చ సుట్ఠు నిరుద్ధం హోతి దుక్ఖిన్ద్రియం, పటిపక్ఖేన విహతత్తా. నానావజ్జనేయేవ చ దుతియజ్ఝానుపచారే పహీనస్స దోమనస్సిన్ద్రియస్స యస్మా ఏతం వితక్కవిచారపచ్చయేపి కాయకిలమథే చిత్తుపఘాతే చ సతి ఉప్పజ్జతి, వితక్కవిచారాభావే నేవ ఉప్పజ్జతి; యత్థ పన ఉప్పజ్జతి తత్థ వితక్కవిచారభావే; అప్పహీనా ఏవ చ దుతియజ్ఝానుపచారే వితక్కవిచారాతి తత్థస్స సియా ఉప్పత్తి, నత్వేవ దుతియజ్ఝానే, పహీనపచ్చయత్తా. తథా తతియజ్ఝానుపచారే పహీనస్సాపి సుఖిన్ద్రియస్స పీతిసముట్ఠానపణీతరూపఫుటకాయస్స సియా ఉప్పత్తి, నత్వేవ తతియజ్ఝానే. తతియజ్ఝానే హి సుఖస్స పచ్చయభూతా పీతి సబ్బసో నిరుద్ధాతి. తథా ¶ చతుత్థజ్ఝానుపచారే పహీనస్సాపి సోమనస్సిన్ద్రియస్స ఆసన్నత్తా, అప్పనాప్పత్తాయ ఉపేక్ఖాయ అభావేన సమ్మా అనతిక్కన్తత్తా చ, సియా ఉప్పత్తి, నత్వేవ చతుత్థజ్ఝానే. తస్మా ఏవ చ ‘ఏత్థుప్పన్నం దుక్ఖిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతీ’తి తత్థ తత్థ అపరిసేసగ్గహణం కతన్తి.

ఏత్థాహ – ‘అథేవం తస్స తస్స ఝానస్సుపచారే పహీనాపి ఏతా వేదనా ఇధ కస్మా సమాహటా’తి? ‘సుఖగ్గహణత్థం’. యా హి అయం ‘అదుక్ఖమసుఖ’న్తి ఏత్థ అదుక్ఖమసుఖా వేదనా వుత్తా, సా సుఖుమా, దుబ్బిఞ్ఞేయ్యా, న సక్కా సుఖేన గహేతుం. తస్మా యథా నామ దుట్ఠస్స యథా తథా వా ఉపసఙ్కమిత్వా గహేతుం అసక్కుణేయ్యస్స గోణస్స గహణత్థం గోపో ఏకస్మిం వజే సబ్బా గావో సమాహరతి, అథేకేకం నీహరన్తో పటిపాటియా ఆగతం ‘అయం ¶ సో, గణ్హథ న’న్తి తమ్పి గాహాపయతి; ఏవమేవ భగవా సుఖగహణత్థం సబ్బాపి ఏతా సమాహరీతి. ఏవఞ్హి సమాహటా ఏతా దస్సేత్వా యం నేవ సుఖం న దుక్ఖం, న సోమనస్సం న దోమనస్సం, అయం అదుక్ఖమసుఖావేదనాతి సక్కా హోతి ఏసా గాహయితుం.

అపిచ అదుక్ఖమసుఖాయ చేతోవిముత్తియా పచ్చయదస్సనత్థఞ్చాపి ఏతా వుత్తాతి వేదితబ్బా. సుఖదుక్ఖప్పహానాదయో హి తస్సా పచ్చయా. యథాహ – ‘‘చత్తారో ఖో, ఆవుసో, పచ్చయా అదుక్ఖమసుఖాయ చేతోవిముత్తియా సమాపత్తియా. ఇధావుసో భిక్ఖు, సుఖస్స చ పహానా…పే… చతుత్థం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి, ఇమే ఖో, ఆవుసో, చత్తారో పచ్చయా అదుక్ఖమసుఖాయ ¶ చేతోవిముత్తియా సమాపత్తియా’’తి (మ. ని. ౧.౪౫౮). యథా వా అఞ్ఞత్థ పహీనాపి సక్కాయదిట్ఠిఆదయో తతియమగ్గస్స వణ్ణభణనత్థం తత్థ పహీనాతి వుత్తా, ఏవం వణ్ణభణనత్థమ్పేతస్స ఝానస్సేతా ఇధ వుత్తాతి వేదితబ్బా. పచ్చయఘాతేన వా ఏత్థ రాగదోసానం అతిదూరభావం దస్సేతుమ్పేతా వుత్తాతి వేదితబ్బా. ఏతాసు హి సుఖం సోమనస్సస్స పచ్చయో, సోమనస్సం రాగస్స; దుక్ఖం దోమనస్సస్స, దోమనస్సం దోసస్స. సుఖాదిఘాతేన చ సప్పచ్చయా రాగదోసా హతాతి అతిదూరే హోన్తీతి.

అదుక్ఖమసుఖన్తి దుక్ఖాభావేన అదుక్ఖం, సుఖాభావేన అసుఖం. ఏతేనేత్థ దుక్ఖసుఖప్పటిపక్ఖభూతం తతియవేదనం దీపేతి, న దుక్ఖసుఖాభావమత్తం. తతియవేదనా నామ అదుక్ఖమసుఖా. ఉపేక్ఖాతిపి వుచ్చతి. సా ¶ ఇట్ఠానిట్ఠవిపరీతానుభవనలక్ఖణా, మజ్ఝత్తరసా, అవిభూతపచ్చుపట్ఠానా, సుఖనిరోధపదట్ఠానాతి వేదితబ్బా.

ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిన్తి ఉపేక్ఖాయ జనితసతిపారిసుద్ధిం. ఇమస్మిఞ్హి ఝానే సుపరిసుద్ధా సతి. యా చ తస్సా సతియా పారిసుద్ధి సా ఉపేక్ఖాయ కతా, న అఞ్ఞేన. తస్మా ఏతం ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధీతి వుచ్చతి. విభఙ్గేపి వుత్తం – ‘‘అయం సతి ఇమాయ ఉపేక్ఖాయ విసదా హోతి పరిసుద్ధా పరియోదాతా, తేన వుచ్చతి ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధీ’’తి (విభ. ౫౯౭). యాయ చ ఉపేక్ఖాయ ఏత్థ సతి పారిసుద్ధి హోతి సా అత్థతో తత్రమజ్ఝత్తతాతి వేదితబ్బా. న కేవలఞ్చేత్థ తాయ సతియేవ పరిసుద్ధా అపిచ ఖో సబ్బేపి సమ్పయుత్తధమ్మా. సతిసీసేన పన దేసనా వుత్తా.

తత్థ ¶ కిఞ్చాపి అయం ఉపేక్ఖా హేట్ఠాపి తీసు ఝానేసు విజ్జతి – యథా పన దివా సూరియప్పభాభిభవా సోమ్మభావేన చ అత్తనో ఉపకారకత్తేన వా సభాగాయ రత్తియా అలాభా దివా విజ్జమానాపి చన్దలేఖా అపరిసుద్ధా హోతి అపరియోదాతా – ఏవమయమ్పి తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాచన్దలేఖా వితక్కాదిపచ్చనీకధమ్మతేజాభిభవా సభాగాయ చ ఉపేక్ఖావేదనారత్తియా అప్పటిలాభా విజ్జమానాపి పఠమాదిజ్ఝానభేదేసు అపరిసుద్ధా హోతి. తస్సా చ అపరిసుద్ధాయ దివా అపరిసుద్ధచన్దలేఖాయ పభా వియ సహజాతాపి సతిఆదయో అపరిసుద్ధావ హోన్తి. తస్మా తేసు ఏకమ్పి ‘ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధీ’తి న వుత్తం. ఇధ పన వితక్కాదిపచ్చనీకధమ్మతేజాభిభవాభావా సభాగాయ చ ఉపేక్ఖా వేదనారత్తియా పటిలాభా అయం తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాచన్దలేఖా ¶ అతివియ పరిసుద్ధా. తస్సా పరిసుద్ధత్తా పరిసుద్ధచన్దలేఖాయ పభా వియ సహజాతాపి సతిఆదయో పరిసుద్ధా హోన్తి పరియోదాతా. తస్మా ఇదమేవ ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధీతి వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

చతుత్థన్తి గణనానుపుబ్బతా చతుత్థం. ఇదం చతుత్థం సమాపజ్జతీతిపి చతుత్థం. ఫస్సో హోతీతిఆదీసు ఫస్సపఞ్చకే తావ వేదనాతి ఉపేక్ఖావేదనా వేదితబ్బా. ఝానపఞ్చకఇన్ద్రియఅట్ఠకేసు పన ఉపేక్ఖా హోతి ఉపేక్ఖిన్ద్రియం ¶ హోతీతి (ధ. స. ౧౬౫) వుత్తమేవ. సేసాని తతియే పరిహీనపదాని ఇధాపి పరిహీనానేవ. కోట్ఠాసవారేపి దువఙ్గికం ఝానన్తి ఉపేక్ఖాచిత్తేకగ్గతావసేనేవ వేదితబ్బం. సేసం సబ్బం తతియసదిసమేవాతి.

౧౬౭. ఇదాని కతమే ధమ్మా కుసలాతి పఞ్చకనయో ఆరద్ధో. కస్మాతి చే, పుగ్గలజ్ఝాసయవసేన చేవ దేసనావిలాసేన చ. సన్నిసిన్నదేవపరిసాయ కిర ఏకచ్చానం దేవానం వితక్కో ఏవ ఓళారికతో ఉపట్ఠాసి, విచారపీతిసుఖచిత్తేకగ్గతా సన్తతో. తేసం సప్పాయవసేన సత్థా చతురఙ్గికం అవితక్కం విచారమత్తం దుతియజ్ఝానం నామ భాజేసి. ఏకచ్చానం ¶ విచారో ఓళారికతో ఉపట్ఠాసి, పీతిసుఖచిత్తేకగ్గతా సన్తతో. తేసం సప్పాయవసేన తివఙ్గికం తతియజ్ఝానం నామ భాజేసి. ఏకచ్చానం పీతి ఓళారికతో ఉపట్ఠాసి, సుఖచిత్తేకగ్గతా సన్తతో. తేసం సప్పాయవసేన దువఙ్గికం చతుత్థజ్ఝానం నామ భాజేసి. ఏకచ్చానం సుఖం ఓళారికతో ఉపట్ఠాసి, ఉపేక్ఖాచిత్తేకగ్గతా సన్తతో. తేసం సప్పాయవసేన దువఙ్గికం పఞ్చమజ్ఝానం నామ భాజేసి. అయం తావ ‘పుగ్గలజ్ఝాసయో’.

యస్సా పన ధమ్మధాతుయా సుప్పటివిద్ధత్తా దేసనావిలాసప్పత్తో నామ హోతి – సా తథాగతస్స సుట్ఠు పటివిద్ధా – తస్మా ఞాణమహత్తతాయ దేసనావిధానేసు కుసలో దేసనావిలాసప్పత్తో సత్థా యం యం ¶ అఙ్గం లబ్భతి తస్స తస్స వసేన యథా యథా ఇచ్ఛతి తథా తథా దేసనం నియామేతీతి సో ఇధ పఞ్చఙ్గికం పఠమజ్ఝానం భాజేసి, చతురఙ్గికం అవితక్కం విచారమత్తం దుతియజ్ఝానం, భాజేసి తివఙ్గికం తతియజ్ఝానం, భాజేసి దువఙ్గికం చతుత్థజ్ఝానం, దువఙ్గికమేవ పఞ్చమజ్ఝానం భాజేసి. అయం ‘దేసనావిలాసో’ నామ.

అపిచ యే భగవతా ‘‘తయోమే, భిక్ఖవే, సమాధీ – సవితక్కసవిచారో సమాధి, అవితక్కవిచారమత్తో సమాధి, అవితక్కఅవిచారో సమాధీ’’తి (దీ. ని. ౩.౩౦౫) సుత్తన్తే తయో సమాధీ దేసితా, తేసు హేట్ఠా సవితక్కసవిచారో సమాధి అవితక్కఅవిచారో ¶ సమాధి చ భాజేత్వా దస్సితో, అవితక్కవిచారమత్తో న దస్సితో. తం దస్సేతుమ్పి అయం పఞ్చకనయో ఆరద్ధోతి వేదితబ్బో.

తత్థ దుతియజ్ఝాననిద్దేసే ఫస్సాదీసు వితక్కమత్తం పరిహాయతి, కోట్ఠాసవారే ‘‘చతురఙ్గికం ఝానం హోతి చతురఙ్గికో మగ్గో హోతీ’’తి అయమేవ విసేసో. సేసం సబ్బం పఠమజ్ఝానసదిసమేవ. యాని చ చతుక్కనయే దుతియతతియచతుత్థాని తానేవ ఇధ తతియచతుత్థపఞ్చమాని. తేసం అధిగమపటిపాటిదీపనత్థం అయం నయో వేదితబ్బో –

ఏకో కిర అమచ్చపుత్తో రాజానం ఉపట్ఠాతుం జనపదతో నగరం ఆగతో. సో ఏకదివసమేవ రాజానం దిస్వా పానబ్యసనేన సబ్బం విభవజాతం నాసేసి. తం ఏకదివసం సురామదమత్తం నిచ్చోళం కత్వా జిణ్ణకటసారకమత్తేన ¶ పటిచ్ఛాదేత్వా పానాగారతో నీహరింసు. తమేనం సఙ్కారకూటే నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తం ఏకో అఙ్గవిజ్జాపాఠకో దిస్వా ‘అయం పురిసో మహాజనస్స అవస్సయో భవిస్సతి, పటిజగ్గితబ్బో ఏసో’తి సన్నిట్ఠానం కత్వా మత్తికాయ న్హాపేత్వా థూలసాటకయుగం నివాసాపేత్వా పున గన్ధోదకేన న్హాపేత్వా సుఖుమేన దుకూలయుగళేన అచ్ఛాదేత్వా పాసాదం ఆరోపేత్వా సుభోజనం భోజేత్వా ‘ఏవం నం పరిచారేయ్యాథా’తి పరిచారకే పటిపాదేత్వా పక్కామి. అథ నం తే సయనం ఆరోపేసుం. పానాగారగమనపటిబాహనత్థఞ్చ నం చత్తారో తావ జనా చతూసు హత్థపాదేసు ఉప్పీళేత్వా అట్ఠంసు. ఏకో పాదే పరిమజ్జి. ఏకో తాలవణ్టం గహేత్వా బీజి. ఏకో వీణం వాదయమానో గాయన్తో నిసీది.

సో సయనుపగమనేన విగతకిలమథో థోకం నిద్దాయిత్వా వుట్ఠితో హత్థపాదనిప్పీళనం అసహమానో ¶ ‘కో మే హత్థపాదే ఉప్పీళేతి? అపగచ్ఛథా’తి తజ్జేసి. తే ఏకవచనేనేవ అపగచ్ఛింసు. తతో పున థోకం నిద్దాయిత్వా వుట్ఠితో పాదపరిమజ్జనం అసహమానో ‘కో మే పాదే పరిమజ్జతి? అపగచ్ఛా’తి ఆహ. సోపి ఏకవచనేనేవ అపగచ్ఛి. పున థోకం నిద్దాయిత్వా వుట్ఠితో వాతవుట్ఠి వియ తాలవణ్టవాతం అసహన్తో ‘కో ఏస? అపగచ్ఛతూ’తి ఆహ. సోపి ఏకవచనేనేవ అపగచ్ఛి. పున థోకం నిద్దాయిత్వా వుట్ఠితో కణ్ణసూలం వియ గీతవాదితసద్దం అసహమానో వీణావాదకం తజ్జేసి. సోపి ఏకవచనేనేవ అపగచ్ఛి. అథేవం ¶ అనుక్కమేన పహీనకిలమథుప్పీళనపరిమజ్జనవాతప్పహారగీతవాదితసద్దుపద్దవో సుఖం సయిత్వా వుట్ఠాయ రఞ్ఞో సన్తికం అగమాసి. రాజాపిస్స మహన్తం ఇస్సరియమదాసి. సో మహాజనస్స అవస్సయో జాతో.

తత్థ పానబ్యసనేన పారిజుఞ్ఞప్పత్తో సో అమచ్చపుత్తో వియ అనేకబ్యసనపారిజుఞ్ఞప్పత్తో ఘరావాసగతో కులపుత్తో దట్ఠబ్బో. అఙ్గవిజ్జాపాఠకో పురిసో వియ తథాగతో. తస్స పురిసస్స ‘అయం మహాజనస్స అవస్సయో భవిస్సతి, పటిజగ్గనం అరహతీ’తి సన్నిట్ఠానం వియ తథాగతస్స ‘అయం మహాజనస్స అవస్సయో భవిస్సతి, పబ్బజ్జం అరహతి కులపుత్తో’తి సన్నిట్ఠానకరణం.

అథస్స ¶ అమచ్చపుత్తస్స మత్తికామత్తేన న్హాపనం వియ కులపుత్తస్సాపి పబ్బజ్జాపటిలాభో. అథస్స థూలసాటకనివాసనం వియ ఇమస్సాపి దససిక్ఖాపదసఙ్ఖాతసీలవత్థనివాసనం. పున తస్స గన్ధోదకన్హాపనం వియ ఇమస్సాపి పాతిమోక్ఖసంవరాదిసీలగన్ధోదకన్హాపనం. పున తస్స సుఖుమదుకూలయుగళచ్ఛాదనం వియ ఇమస్సాపి యథావుత్తసీలవిసుద్ధిసమ్పదాసఙ్ఖాతదుకూలచ్ఛాదనం.

దుకూలచ్ఛాదితస్స పనస్స పాసాదారోపనం వియ ఇమస్సాపి సీలవిసుద్ధిదుకూలచ్ఛాదితస్స సమాధిభావనాపాసాదారోహనం. తతో తస్స సుభోజనభుఞ్జనం వియ ఇమస్సాపి సమాధిఉపకారకసతిసమ్పజఞ్ఞాదిధమ్మామతపరిభుఞ్జనం.

భుత్తభోజనస్స పన తస్స పరిచారకేహి సయనారోపనం వియ ఇమస్సాపి వితక్కాదీహి ఉపచారజ్ఝానారోపనం. పున తస్స పానాగారగమనపటిబాహనత్థం హత్థపాదుప్పీళనకపురిసచతుక్కం వియ ఇమస్సాపి కామసఞ్ఞాభిముఖగమనపటిబాహనత్థం ఆరమ్మణే చిత్తుప్పీళనకో నేక్ఖమ్మవితక్కో. తస్స ¶ పాదపరిమజ్జకపురిసో వియ ఇమస్సాపి ఆరమ్మణే చిత్తానుమజ్జనకో విచారో. తస్స తాలవణ్టవాతదాయకో వియ ఇమస్సాపి చేతసో సీతలభావదాయికా పీతి.

తస్స సోతానుగ్గహకరో గన్ధబ్బపురిసో వియ ఇమస్సాపి చిత్తానుగ్గాహకం సోమనస్సం. తస్స సయనుపగమనేన విగతకిలమథస్స థోకం నిద్దుపగమనం వియ ఇమస్సాపి ఉపచారజ్ఝానసన్నిస్సయేన విగతనీవరణకిలమథస్స పఠమజ్ఝానుపగమనం.

అథస్స నిద్దాయిత్వా వుట్ఠితస్స హత్థపాదుప్పీళనాసహనేన హత్థపాదుప్పీళకానం సన్తజ్జనం తేసఞ్చ అపగమనేన పున థోకం నిద్దుపగమనం వియ ఇమస్సాపి పఠమజ్ఝానతో వుట్ఠితస్స ¶ చిత్తుప్పీళకవితక్కాసహనేన వితక్కదోసదస్సనం, వితక్కప్పహానా చ పున అవితక్కవిచారమత్తదుతియజ్ఝానుపగమనం.

తతో తస్స పునప్పునం నిద్దాయిత్వా వుట్ఠితస్స యథావుత్తేన కమేన పాదపరిమజ్జనాదీనం అసహనేన పటిపాటియా పాదపరిమజ్జకాదీనం సన్తజ్జనం, తేసం తేసఞ్చ అపగమనేన పునప్పునం థోకం నిద్దుపగమనం వియ ఇమస్సాపి పునప్పునం దుతియాదీహి ఝానేహి వుట్ఠితస్స యథావుత్తదోసానం విచారాదీనం అసహనేన ¶ పటిపాటియా విచారాదిదోసదస్సనం. తేసం తేసఞ్చ పహానా పునప్పునం అవితక్కఅవిచారనిప్పీతిక పహీనసోమనస్సజ్ఝానుపగమనం.

తస్స పన సయనా వుట్ఠాయ రఞ్ఞో సన్తికం గతస్స ఇస్సరియప్పత్తి వియ ఇమస్సాపి పఞ్చమజ్ఝానతో వుట్ఠితస్స విపస్సనా మగ్గం ఉపగతస్స అరహత్తప్పత్తి.

తస్స పత్తిస్సరియస్స బహూనం జనానం అవస్సయభావో వియ ఇమస్సాపి అరహత్తప్పత్తస్స బహూనం అవస్సయభావో వేదితబ్బో. ఏత్తావతా హి ఏస అనుత్తరం పుఞ్ఞక్ఖేత్తం నామ హోతీతి.

ఏత్తావతా చతుక్కపఞ్చకనయద్వయభేదో సుద్ధికనవకో నామ పకాసితో హోతి. అత్థతో పనేస పఞ్చకనయే చతుక్కనయస్స పవిట్ఠత్తా ఝానపఞ్చకో ఏవాతి వేదితబ్బో.

౧౭౬-౧౮౦. ఇదాని ¶ యస్మా ఏతం ఝానం నామ పటిపదాకమేన సిజ్ఝతి, తస్మా తస్స పటిపదాభేదం దస్సేతుం పున కతమే ధమ్మా కుసలాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ దుక్ఖా పటిపదా అస్సాతి దుక్ఖపటిపదం. దన్ధా అభిఞ్ఞా అస్సాతి దన్ధాభిఞ్ఞం. ఇతి దుక్ఖపటిపదన్తి వా దన్ధాభిఞ్ఞన్తి వా పథవీకసిణన్తి వా తీణిపి ఝానస్సేవ నామాని. దుక్ఖపటిపదం ఖిప్పాభిఞ్ఞన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో.

తత్థ పఠమసమన్నాహారతో పట్ఠాయ యావ తస్స తస్స ఝానస్స ఉపచారం ఉప్పజ్జతి తావ పవత్తా ఝానభావనా ‘పటిపదా’తి వుచ్చతి. ఉపచారతో పన పట్ఠాయ యావ అప్పనా తావ పవత్తా పఞ్ఞా ‘అభిఞ్ఞా’తి వుచ్చతి. సా పనేసా పటిపదా ఏకచ్చస్స దుక్ఖా హోతి. నీవరణాదిపచ్చనీకధమ్మసముదాచారగహనతాయ ¶ కిచ్ఛా అసుఖసేవనాతి అత్థో. ఏకచ్చస్స తదభావేన సుఖా. అభిఞ్ఞాపి ఏకచ్చస్స దన్ధా హోతి, మన్దా, అసీఘప్పవత్తి. ఏకచ్చస్స ఖిప్పా అమన్దా సీఘప్పవత్తి. తస్మా యో ఆదితో కిలేసే విక్ఖమ్భేన్తో దుక్ఖేన ససఙ్ఖారేన సప్పయోగేన కిలమన్తో విక్ఖమ్భేతి ¶ , తస్స దుక్ఖా పటిపదా నామ హోతి. యో పన విక్ఖమ్భితకిలేసో అప్పనాపరివాసం వసన్తో చిరేన అఙ్గపాతుభావం పాపుణాతి, తస్స దన్ధాభిఞ్ఞా నామ హోతి. యో ఖిప్పం అఙ్గపాతుభావం పాపుణాతి తస్స ఖిప్పాభిఞ్ఞా నామ హోతి. యో కిలేసే విక్ఖమ్భేన్తో సుఖేన అకిలమన్తో విక్ఖమ్భేతి, తస్స సుఖా పటిపదా నామ హోతి.

తత్థ యాని సప్పాయాసప్పాయాని చ పలిబోధుపచ్ఛేదాదీని పుబ్బకిచ్చాని చ అప్పనాకోసల్లాని చ విసుద్ధిమగ్గే చిత్తభావనానిద్దేసే నిద్దిట్ఠాని, తేసు యో అసప్పాయసేవీ హోతి, తస్స దుక్ఖా పటిపదా దన్ధా చ అభిఞ్ఞా హోతి. సప్పాయసేవినో సుఖా పటిపదా ఖిప్పా చ అభిఞ్ఞా. యో పన పుబ్బభాగే అసప్పాయం సేవిత్వా అపరభాగే సప్పాయసేవీ హోతి, పుబ్బభాగే వా సప్పాయం సేవిత్వా అపరభాగే అసప్పాయసేవీ, తస్స వోమిస్సకతా వేదితబ్బా. తథా పలిబోధుపచ్ఛేదాదికం పుబ్బకిచ్చం అసమ్పాదేత్వా భావనం అనుయుత్తస్స దుక్ఖా పటిపదా హోతి, విపరియాయేన సుఖా. అప్పనాకోసల్లాని పన అసమ్పాదేన్తస్స దన్ధా అభిఞ్ఞా హోతి, సమ్పాదేన్తస్స ఖిప్పా.

అపిచ ¶ తణ్హాఅవిజ్జావసేన సమథవిపస్సనాకతాధికారవసేన చాపి ఏతాసం పభేదో వేదితబ్బో. తణ్హాభిభూతస్స హి దుక్ఖా పటిపదా హోతి, అనభిభూతస్స సుఖా. అవిజ్జాభిభూతస్స చ దన్ధా అభిఞ్ఞా హోతి, అనభిభూతస్స ఖిప్పా. యో చ సమథే అకతాధికారో తస్�