అట్ఠకథా > అభిధమ్మపిటక (అట్ఠకథా) > సమ్మోహవినోదనీ-అట్ఠకథా

౧. పఞ్చక్ఖన్ధా – రూపక్ఖన్ధో…పే… విఞ్ఞాణక్ఖన్ధోతి ఇదం విభఙ్గప్పకరణస్స ఆదిభూతే ఖన్ధవిభఙ్గే సుత్తన్తభాజనీయం నామ. తత్థ పఞ్చాతి గణనపరిచ్ఛేదో. తేన న తతో హేట్ఠా న ఉద్ధన్తి దస్సేతి. ఖన్ధాతి పరిచ్ఛిన్నధమ్మనిదస్సనం. తత్రాయం ఖన్ధ-సద్దో సమ్బహులేసు ఠానేసు దిస్సతి – రాసిమ్హి, గుణే, పణ్ణత్తియం, రుళ్హియన్తి. ‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, మహాసముద్దే న సుకరం ఉదకస్స పమాణం గహేతుం – ఏత్తకాని ఉదకాళ్హకానీతి వా ఏత్తకాని ఉదకాళ్హకసతానీతి వా ఏత్తకాని ఉదకాళ్హకసహస్సానీతి వా ఏత్తకాని ఉదకాళ్హకసతసహస్సానీతి వా, అథ ఖో అసఙ్ఖ్యేయ్యో అప్పమేయ్యో మహాఉదకక్ఖన్ధోత్వేవ ¶ సఙ్ఖ్యం ¶ గచ్ఛతీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౫౧; ౬.౩౭) హి రాసితో ఖన్ధో నామ. నహి పరిత్తకం ఉదకం ఉదకక్ఖన్ధోతి వుచ్చతి, బహుకమేవ వుచ్చతి. తథా న పరిత్తకో రజో రజక్ఖన్ధో, న అప్పమత్తకా గావో గవక్ఖన్ధో, న అప్పమత్తకం బలం బలక్ఖన్ధో, న అప్పమత్తకం పుఞ్ఞం పుఞ్ఞక్ఖన్ధోతి వుచ్చతి. బహుకమేవ హి రజో రజక్ఖన్ధో, బహుకావ గవాదయో గవక్ఖన్ధో, బలక్ఖన్ధో, పుఞ్ఞక్ఖన్ధోతి వుచ్చన్తి. ‘‘సీలక్ఖన్ధో సమాధిక్ఖన్ధో’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౩.౩౫౫) పన గుణతో ఖన్ధో నామ. ‘‘అద్దసా ఖో భగవా మహన్తం దారుక్ఖన్ధం గఙ్గాయ నదియా సోతేన వుయ్హమాన’’న్తి (సం. ని. ౪.౨౪౧). ఏత్థ పణ్ణత్తితో ఖన్ధో నామ. ‘‘యం చిత్తం మనో మానసం…పే… విఞ్ఞాణం విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో’’తిఆదీసు (ధ. స. ౬౩, ౬౫) రుళ్హితో ఖన్ధో నామ. స్వాయమిధ రాసితో అధిప్పేతో. అయఞ్హి ఖన్ధట్ఠో నామ పిణ్డట్ఠో పూగట్ఠో ఘటట్ఠో రాసట్ఠో. తస్మా ‘రాసిలక్ఖణా ఖన్ధా’తి వేదితబ్బా. కోట్ఠాసట్ఠోతిపి వత్తుం వట్టతి; లోకస్మిఞ్హి ఇణం గహేత్వా చోదియమానా ‘ద్వీహి ఖన్ధేహి దస్సామ, తీహి ఖన్ధేహి దస్సామా’తి వదన్తి. ఇతి ‘కోట్ఠాసలక్ఖణా ఖన్ధా’తిపి వత్తుం వట్టతి. ఏవమేత్థ రూపక్ఖన్ధోతి రూపరాసి రూపకోట్ఠాసో, వేదనాక్ఖన్ధోతి వేదనారాసి వేదనాకోట్ఠాసోతి ఇమినా నయేన సఞ్ఞాక్ఖన్ధాదీనం అత్థో వేదితబ్బో.

ఏత్తావతా ¶ సమ్మాసమ్బుద్ధో య్వాయం ‘‘చత్తారో చ మహాభూతా చతున్నఞ్చ మహాభూతానం ఉపాదాయరూప’’న్తి అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నాదీసు ఏకాదససు ఓకాసేసు విభత్తో ‘పఞ్చవీసతి రూపకోట్ఠాసా’తి చ ‘ఛన్నవుతి రూపకోట్ఠాసా’తి చ ఏవంపభేదో రూపరాసి, తం సబ్బం పరిపిణ్డేత్వా రూపక్ఖన్ధో నామాతి దస్సేసి. యో పనాయం ‘‘సుఖా వేదనా, దుక్ఖా వేదనా, అదుక్ఖమసుఖా వేదనా’’తి తేసుయేవ ఏకాదససు ఓకాసేసు విభత్తో చతుభూమికవేదనారాసి, తం సబ్బం పరిపిణ్డేత్వా వేదనాక్ఖన్ధో నామాతి దస్సేసి. యో పనాయం ‘‘చక్ఖుసమ్ఫస్సజా సఞ్ఞా…పే… మనోసమ్ఫస్సజా సఞ్ఞా’’తి తేసుయేవ ఏకాదససు ఓకాసేసు విభత్తో చతుభూమికసఞ్ఞారాసి ¶ , తం సబ్బం పరిపిణ్డేత్వా సఞ్ఞాక్ఖన్ధో నామాతి దస్సేసి. యో పనాయం ‘‘చక్ఖుసమ్ఫస్సజా చేతనా…పే… మనోసమ్ఫస్సజా చేతనా’’తి తేసుయేవ ఏకాదససు ఓకాసేసు విభత్తో చతుభూమికచేతనారాసి, తం సబ్బం పరిపిణ్డేత్వా సఙ్ఖారక్ఖన్ధో నామాతి దస్సేసి. యో ¶ పనాయం ‘‘చక్ఖువిఞ్ఞాణం, సోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణం, మనోధాతు, మనోవిఞ్ఞాణధాతూ’’తి తేసుయేవ ఏకాదససు ఓకాసేసు విభత్తో చతుభూమికచిత్తరాసి, తం సబ్బం పరిపిణ్డేత్వా విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో నామాతి దస్సేసి.

అపిచేత్థ సబ్బమ్పి చతుసముట్ఠానికం రూపం రూపక్ఖన్ధో, కామావచరఅట్ఠకుసలచిత్తాదీహి ఏకూననవుతిచిత్తేహి సహజాతా వేదనా వేదనాక్ఖన్ధో, సఞ్ఞా సఞ్ఞాక్ఖన్ధో, ఫస్సాదయో ధమ్మా సఙ్ఖారక్ఖన్ధో, ఏకూననవుతి చిత్తాని విఞ్ఞాణక్ఖన్ధోతి. ఏవమ్పి పఞ్చసు ఖన్ధేసు ధమ్మపరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో.

౨. ఇదాని తే రూపక్ఖన్ధాదయో విభజిత్వా దస్సేతుం తత్థ కతమో రూపక్ఖన్ధోతిఆదిమాహ. తత్థ తత్థాతి తేసు పఞ్చసు ఖన్ధేసు. కతమోతి కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా. రూపక్ఖన్ధోతి పుచ్ఛితధమ్మనిదస్సనం. ఇదాని తం విభజన్తో యం కిఞ్చి రూపన్తిఆదిమాహ. తత్థ యం కిఞ్చీతి అనవసేసపరియాదానం. రూపన్తి అతిప్పసఙ్గనియమనం. ఏవం పదద్వయేనాపి రూపస్స అనవసేసపరిగ్గహో కతో హోతి.

తత్థ కేనట్ఠేన రూపన్తి? రుప్పనట్ఠేన రూపం. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘కిఞ్చ ¶ , భిక్ఖవే, రూపం వదేథ? రుప్పతీతి ¶ ఖో, భిక్ఖవే, తస్మా రూపన్తి వుచ్చతి. కేన రుప్పతి? సీతేనపి రుప్పతి, ఉణ్హేనపి రుప్పతి, జిఘచ్ఛాయపి రుప్పతి, పిపాసాయపి రుప్పతి, డంసమకసవాతాతపసరిసపసమ్ఫస్సేనపి రుప్పతి. రుప్పతీతి ఖో, భిక్ఖవే, తస్మా రూపన్తి వుచ్చతీ’’తి (సం. ని. ౩.౭౯).

తత్థ కిన్తి కారణపుచ్ఛా; కేన కారణేన రూపం వదేథ, కేన కారణేన తం రూపం నామాతి అత్థో. రుప్పతీతి ఏత్థ ఇతీతి కారణుద్దేసో. యస్మా రుప్పతి తస్మా రూపన్తి వుచ్చతీతి అత్థో. రుప్పతీతి కుప్పతి ఘట్టీయతి పీళియతి భిజ్జతీతి అత్థో. ఏవం ఇమినా ఏత్తకేన ఠానేన రుప్పనట్ఠేన రూపం వుత్తం. రుప్పనలక్ఖణేన రూపన్తిపి వత్తుం వట్టతి. రుప్పనలక్ఖణఞ్హేతం.

సీతేనపి ¶ రుప్పతీతిఆదీసు పన సీతేన తావ రుప్పనం లోకన్తరికనిరయే పాకటం. తిణ్ణం తిణ్ణఞ్హి చక్కవాళానం అన్తరే ఏకేకో లోకన్తరికనిరయో నామ హోతి అట్ఠయోజనసహస్సప్పమాణో, యస్స నేవ హేట్ఠా పథవీ అత్థి, న ఉపరి చన్దిమసూరియదీపమణిఆలోకో, నిచ్చన్ధకారో. తత్థ నిబ్బత్తసత్తానం తిగావుతో అత్తభావో హోతి. తే వగ్గులియో వియ పబ్బతపాదే దీఘపుథులేహి నఖేహి లగ్గిత్వా అవంసిరా ఓలమ్బన్తి. యదా సంసప్పన్తా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స హత్థపాసగతా హోన్తి అథ ‘భక్ఖో నో లద్ధో’తి మఞ్ఞమానా తత్థ బ్యావటా విపరివత్తిత్వా లోకసన్ధారకే ఉదకే పతన్తి, సీతవాతే పహరన్తేపి పక్కమధుకఫలాని వియ ఛిజ్జిత్వా ఉదకే పతన్తి. పతితమత్తావ అచ్చన్తఖారేన సీతోదకేన ఛిన్నచమ్మన్హారుమంసఅట్ఠీహి భిజ్జమానేహి తత్తతేలే పతితపిట్ఠపిణ్డి వియ పటపటాయమానా విలీయన్తి. ఏవం సీతేన రుప్పనం లోకన్తరికనిరయే పాకటం. మహింసకరట్ఠాదీసుపి హిమపాతసీతలేసు పదేసేసు ఏతం పాకటమేవ. తత్థ హి సత్తా సీతేన భిన్నచ్ఛిన్నసరీరా జీవితక్ఖయమ్పి పాపుణన్తి.

ఉణ్హేన రుప్పనం అవీచిమహానిరయే పాకటం. తత్థ హి తత్తాయ లోహపథవియా నిపజ్జాపేత్వా పఞ్చవిధబన్ధనాదికరణకాలే సత్తా మహాదుక్ఖం అనుభవన్తి.

జిఘచ్ఛాయ రుప్పనం పేత్తివిసయే చేవ దుబ్భిక్ఖకాలే చ ¶ పాకటం. పేత్తివిసయస్మిఞ్హి సత్తా ద్వే తీణి బుద్ధన్తరాని కిఞ్చిదేవ ఆమిసం హత్థేన గహేత్వా ముఖే పక్ఖిపన్తా నామ న హోన్తి ¶ . అన్తోఉదరం ఆదిత్తసుసిరరుక్ఖో వియ హోతి. దుబ్భిక్ఖే కఞ్జికమత్తమ్పి అలభిత్వా మరణప్పత్తానం పమాణం నామ నత్థి.

పిపాసాయ రుప్పనం కాలకఞ్జికాదీసు పాకటం. తత్థ హి సత్తా ద్వే తీణి బుద్ధన్తరాని హదయతేమనమత్తం వా జివ్హాతేమనమత్తం వా ఉదకబిన్దుం లద్ధుం న సక్కోన్తి. ‘పానీయం పివిస్సామా’తి నదిం గతానమ్పి నదీ వాలికాతలం సమ్పజ్జతి. మహాసముద్దం పక్ఖన్తానమ్పి మహాసముద్దో పిట్ఠిపాసాణో హోతి. తే సుస్సన్తా బలవదుక్ఖపీళితా విచరన్తి.

ఏకో ¶ కిర కాలకఞ్జికఅసురో పిపాసం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో యోజనగమ్భీరవిత్థారం మహాగఙ్గం ఓతరి. తస్స గతగతట్ఠానే ఉదకం ఛిజ్జతి, ధూమో ఉగ్గచ్ఛతి, తత్తే పిట్ఠిపాసాణే చఙ్కమనకాలో వియ హోతి. తస్స ఉదకసద్దం సుత్వా ఇతో చితో చ విచరన్తస్సేవ రత్తి విభాయి. అథ నం పాతోవ భిక్ఖాచారం గచ్ఛన్తా తింసమత్తా పిణ్డచారికభిక్ఖూ దిస్వా – ‘‘కో నామ త్వం, సప్పురిసా’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘పేతోహమస్మి, భన్తే’’తి. ‘‘కిం పరియేససీ’’తి? ‘‘పానీయం, భన్తే’’తి. ‘‘అయం గఙ్గా పరిపుణ్ణా, కిం త్వం న పస్ససీ’’తి? ‘‘న ఉపకప్పతి, భన్తే’’తి. ‘‘తేన హి గఙ్గాపిట్ఠే నిపజ్జ, ముఖే తే పానీయం ఆసిఞ్చిస్సామా’’తి. సో వాలికాపుళినే ఉత్తానో నిపజ్జి. భిక్ఖూ తింసమత్తే పత్తే నీహరిత్వా ఉదకం ఆహరిత్వా ఆహరిత్వా తస్స ముఖే ఆసిఞ్చింసు. తేసం తథా కరోన్తానంయేవ వేలా ఉపకట్ఠా జాతా. తతో ‘‘భిక్ఖాచారకాలో అమ్హాకం, సప్పురిస; కచ్చి తే అస్సాదమత్తా లద్ధా’’తి ఆహంసు. పేతో ‘‘సచే మే, భన్తే, తింసమత్తానం అయ్యానం తింసమత్తేహి పత్తేహి ఆసిత్తఉదకతో అడ్ఢపసతమత్తమ్పి పరగలగతం, పేతత్తభావతో మోక్ఖో మా హోతూ’’తి ఆహ. ఏవం పిపాసాయ రుప్పనం పేత్తివిసయే పాకటం.

డంసాదీహి రుప్పనం డంసమక్ఖికాదిసమ్బబహులేసు పదేసేసు పాకటం. ఏత్థ చ డంసాతి పిఙ్గలమక్ఖికా, మకసాతి మకసావ వాతాతి కుచ్ఛివాతపిట్ఠివాతాదివసేన వేదితబ్బా. సరీరస్మిఞ్హి ¶ వాతరోగో ఉప్పజ్జిత్వా హత్థపాదపిట్ఠిఆదీని భిన్దతి, కాణం కరోతి, ఖుజ్జం కరోతి, పీఠసప్పిం కరోతి. ఆతపోతి సూరియాతపో. తేన రుప్పనం మరుకన్తారాదీసు పాకటం. ఏకా కిర ఇత్థీ మరుకన్తారే రత్తిం సత్థతో ఓహీనా దివా సూరియే ఉగ్గచ్ఛన్తే వాలికాయ తప్పమానాయ పాదే ఠపేతుం అసక్కోన్తీ సీసతో పచ్ఛిం ఓతారేత్వా అక్కమి. కమేన పచ్ఛియా ఉణ్హాభితత్తాయ ¶ ఠాతుం అసక్కోన్తీ తస్సా ఉపరి సాటకం ఠపేత్వా అక్కమి. తస్మిమ్పి సన్తత్తే అఙ్కేన గహితం పుత్తకం అధోముఖం నిపజ్జాపేత్వా కన్దన్తం కన్దన్తం అక్కమిత్వా సద్ధిం తేన తస్మింయేవ ఠానే ఉణ్హాభితత్తా కాలమకాసి.

సరీసపాతి యే కేచి దీఘజాతికా సరన్తా గచ్ఛన్తి. తేసం సమ్ఫస్సేన రుప్పనం ఆసీవిసదట్ఠాదీనం వసేన వేదితబ్బం.

ఇదాని ¶ ‘యం కిఞ్చి రూప’న్తి పదేన సంగహితం పఞ్చవీసతికోట్ఠాసఛన్నవుతికోట్ఠాసప్పభేదం సబ్బమ్పి రూపం అతీతాదికోట్ఠాసేసు పక్ఖిపిత్వా దస్సేతుం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నన్తి ఆహ. తతో పరం తదేవ అజ్ఝత్తదుకాదీసు చతూసు దుకేసు పక్ఖిపిత్వా దస్సేతుం అజ్ఝత్తం వా బహిద్ధా వాతిఆది వుత్తం. తతో పరం సబ్బమ్పేతం ఏకాదససు పదేసేసు పరియాదియిత్వా దస్సితం రూపం ఏకతో పిణ్డం కత్వా దస్సేతుం తదేకజ్ఝన్తిఆది వుత్తం.

తత్థ తదేకజ్ఝన్తి తం ఏకజ్ఝం; అభిసఞ్ఞూహిత్వాతి అభిసంహరిత్వా; అభిసఙ్ఖిపిత్వాతి సఙ్ఖేపం కత్వా; ఇదం వుత్తం హోతి – సబ్బమ్పేతం వుత్తప్పకారం రూపం రుప్పనలక్ఖణసఙ్ఖాతే ఏకవిధభావే పఞ్ఞాయ రాసిం కత్వా రూపక్ఖన్ధో నామాతి వుచ్చతీతి. ఏతేన సబ్బమ్పి రూపం రుప్పనలక్ఖణే రాసిభావూపగమనేన రూపక్ఖన్ధోతి దస్సితం హోతి. న హి రూపతో అఞ్ఞో రూపక్ఖన్ధో నామ అత్థి. యథా చ రూపం, ఏవం వేదనాదయోపి వేదయితలక్ఖణాదీసు రాసిభావూపగమనేన. న హి వేదనాదీహి అఞ్ఞే వేదనాక్ఖన్ధాదయో నామ అత్థి.

౩. ఇదాని ఏకేకస్మిం ఓకాసే పక్ఖిత్తం రూపం విసుం విసుం భాజేత్వా దస్సేన్తో తత్థ కతమం రూపం అతీతన్తిఆదిమాహ. తత్థ తత్థాతి ఏకాదససు ఓకాసేసు పక్ఖిపిత్వా ఠపితమాతికాయ భుమ్మం. ఇదం వుత్తం హోతి – అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నన్తిఆదినా ¶ నయేన ఠపితాయ మాతికాయ యం అతీతం రూపన్తి వుత్తం, తం కతమన్తి? ఇమినా ఉపాయేన సబ్బపుచ్ఛాసు అత్థో వేదితబ్బో. అతీతం నిరుద్ధన్తిఆదీని పదాని నిక్ఖేపకణ్డస్స అతీతత్తికభాజనీయవణ్ణనాయం (ధ. స. అట్ఠ. ౧౦౪౪) వుత్తానేవ. చత్తారో చ మహాభూతాతి ఇదం అతీతన్తి వుత్తరూపస్స సభావదస్సనం. యథా చేత్థ ఏవం సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బో. ఇమినా ఇదం దస్సేతి – అతీతరూపమ్పి భూతాని చేవ భూతాని ఉపాదాయ నిబ్బత్తరూపఞ్చ, అనాగతమ్పి…పే… దూరసన్తికమ్పి ¶ . న హి భూతేహి చేవ భూతాని ఉపాదాయ పవత్తరూపతో చ అఞ్ఞం రూపం నామ అత్థీతి.

అపరో నయో – అతీతంసేన సఙ్గహితన్తి అతీతకోట్ఠాసేనేవ సఙ్గహితం, ఏత్థేవ గణనం గతం. కిన్తి? చత్తారో చ మహాభూతా చతున్నఞ్చ మహాభూతానం ¶ ఉపాదాయరూపన్తి. ఏవం సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బో. అనాగతపచ్చుప్పన్ననిద్దేసపదానిపి హేట్ఠా వుత్తత్థానేవ.

ఇదం పన అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం నామ సుత్తన్తపరియాయతో అభిధమ్మనిద్దేసతోతి దువిధం. తం సుత్తన్తపరియాయే భవేన పరిచ్ఛిన్నం. పటిసన్ధితో హి పట్ఠాయ అతీతభవేసు నిబ్బత్తం రూపం, అనన్తరభవే వా నిబ్బత్తం హోతు కప్పకోటిసతసహస్సమత్థకే వా, సబ్బం అతీతమేవ నామ. చుతితో పట్ఠాయ అనాగతభవేసు నిబ్బత్తనకరూపం, అనన్తరభవే వా నిబ్బత్తం హోతు కప్పకోటిసతసహస్సమత్థకే వా, సబ్బం అనాగతమేవ నామ. చుతిపటిసన్ధిఅనన్తరే పవత్తరూపం పచ్చుప్పన్నం నామ. అభిధమ్మనిద్దేసే పన ఖణేన పరిచ్ఛిన్నం. తయో హి రూపస్స ఖణా – ఉప్పాదో, ఠితి, భఙ్గోతి. ఇమే తయో ఖణే పత్వా నిరుద్ధం రూపం, సమనన్తరనిరుద్ధం వా హోతు అతీతే కప్పకోటిసతసహస్సమత్థకే వా, సబ్బం అతీతమేవ నామ. తయో ఖణే అసమ్పత్తం రూపం, ఏకచిత్తక్ఖణమత్తేన వా అసమ్పత్తం హోతు అనాగతే కప్పకోటిసతసహస్సమత్థకే వా, సబ్బం అనాగతమేవ నామ. ఇమే తయో ఖణే సమ్పత్తం రూపం పన పచ్చుప్పన్నం నామ. తత్థ కిఞ్చాపి ఇదం సుత్తన్తభాజనీయం, ఏవం సన్తేపి అభిధమ్మనిద్దేసేనేవ అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నరూపం నిద్దిట్ఠన్తి ¶ వేదితబ్బం.

అపరో నయో – ఇదఞ్హి రూపం అద్ధాసన్తతిసమయఖణవసేన చతుధా అతీతం నామ హోతి. తథా అనాగతపచ్చుప్పన్నం. అద్ధావసేన తావ ఏకస్స ఏకస్మిం భవే పటిసన్ధితో పుబ్బే అతీతం, చుతితో ఉద్ధం అనాగతం, ఉభిన్నమన్తరే పచ్చుప్పన్నం. సన్తతివసేన సభాగఏకఉతుసముట్ఠానం ఏకాహారసముట్ఠానఞ్చ పుబ్బాపరియవసేన పవత్తమానమ్పి పచ్చుప్పన్నం. తతో పుబ్బే విసభాగఉతుఆహారసముట్ఠానం అతీతం, పచ్ఛా అనాగతం. చిత్తజం ఏకవీథిఏకజవనఏకసమాపత్తిసముట్ఠానం పచ్చుప్పన్నం. తతో పుబ్బే అతీతం, పచ్ఛా అనాగతం. కమ్మసముట్ఠానస్స పాటియేక్కం సన్తతివసేన అతీతాదిభేదో నత్థి. తేసఞ్ఞేవ పన ఉతుఆహారచిత్తసముట్ఠానానం ఉపత్థమ్భకవసేన తస్స అతీతాదిభేదో వేదితబ్బో. సమయవసేన ఏకముహుత్తపుబ్బణ్హసాయన్హరత్తిదివాదీసు సమయేసు సన్తానవసేన ¶ పవత్తమానం తం తం సమయం పచ్చుప్పన్నం నామ. తతో పుబ్బే అతీతం, పచ్ఛా అనాగతం. ఖణవసేన ఉప్పాదాదిక్ఖణత్తయపరియాపన్నం ¶ పచ్చుప్పన్నం నామ. తతో పుబ్బే అతీతం, పచ్ఛా అనాగతం.

అపిచ అతిక్కహేతుపచ్చయకిచ్చం అతీతం. నిట్ఠితహేతుకిచ్చం అనిట్ఠితపచ్చయకిచ్చం పచ్చుప్పన్నం. ఉభయకిచ్చమసమ్పత్తం అనాగతం. సకిచ్చక్ఖణే వా పచ్చుప్పన్నం. తతో పుబ్బే అతీతం, పచ్ఛా అనాగతం. ఏత్థ చ ఖణాదికథావ నిప్పరియాయా, సేసా సపరియాయా. తాసు నిప్పరియాయకథా ఇధ అధిప్పేతా. అజ్ఝత్తదుకస్సాపి నిద్దేసపదాని హేట్ఠా అజ్ఝత్తత్తికనిద్దేసే (ధ. స. అట్ఠ. ౧౦౫౦) వుత్తత్థానేవ. ఓళారికాదీని రూపకణ్డవణ్ణనాయం (ధ. స. అట్ఠ. ౬౭౪) వుత్తత్థానేవ.

౬. హీనదుకనిద్దేసే తేసం తేసం సత్తానన్తి బహూసు సత్తేసు సామివచనం. అపరస్సాపి అపరస్సాపీతి హి వుచ్చమానే దివసమ్పి కప్పసతసహస్సమ్పి వదన్తో ఏత్తకమేవ వదేయ్య. ఇతి సత్థా ద్వీహేవ పదేహి అనవసేసే సత్తే పరియాదియన్తో ‘తేసం తేసం సత్తాన’న్తి ఆహ. ఏత్తకేన హి సబ్బమ్పి అపరదీపనం ¶ సిద్ధం హోతి. ఉఞ్ఞాతన్తి అవమతం. అవఞ్ఞాతన్తి వమ్భేత్వా ఞాతం. రూపన్తిపి న విదితం. హీళితన్తి అగహేతబ్బట్ఠేన ఖిత్తం ఛడ్డితం, జిగుచ్ఛితన్తిపి వదన్తి. పరిభూతన్తి కిమేతేనాతి వాచాయ పరిభవితం. అచిత్తీకతన్తి న గరుకతం. హీనన్తి లామకం. హీనమతన్తి హీనన్తి మతం, లామకం కత్వా ఞాతం. హీనసమ్మతన్తి హీనన్తి లోకే సమ్మతం, హీనేహి వా సమ్మతం, గూథభక్ఖేహి గూథో వియ. అనిట్ఠన్తి అప్పియం, పటిలాభత్థాయ వా అపరియేసితం. సచేపి నం కోచి పరియేసేయ్య, పరియేసతు. ఏతస్స పన ఆరమ్మణస్స ఏతదేవ నామం. అకన్తన్తి అకామితం, నిస్సిరికం వా. అమనాపన్తి మనస్మిం న అప్పితం. తాదిసఞ్హి ఆరమ్మణం మనస్మిం న అప్పీయతి. అథ వా మనం అప్పాయతి వడ్ఢేతీతి మనాపం, న మనాపం అమనాపం.

అపరో నయో – అనిట్ఠం సమ్పత్తివిరహతో. తం ఏకన్తేన కమ్మసముట్ఠానేసు అకుసలకమ్మసముట్ఠానం. అకన్తం సుఖస్స అహేతుభావతో. అమనాపం దుక్ఖస్స హేతుభావతో. రూపా సద్దాతి ఇదమస్స సభావదీపనం. ఇమస్మిఞ్హి పదే అకుసలకమ్మజవసేన అనిట్ఠా పఞ్చ కామగుణా విభత్తా. కుసలకమ్మజం పన అనిట్ఠం నామ నత్థి, సబ్బం ఇట్ఠమేవ.

పణీతపదనిద్దేసో ¶ వుత్తపటిపక్ఖనయేన వేదితబ్బో. ఇమస్మిం పన పదే కుసలకమ్మజవసేన ఇట్ఠా పఞ్చ కామగుణా విభత్తా. కుసలకమ్మజఞ్హి అనిట్ఠం నామ ¶ నత్థి, సబ్బం ఇట్ఠమేవ. యథా చ కమ్మజేసు ఏవం ఉతుసముట్ఠానాదీసుపి ఇట్ఠానిట్ఠతా అత్థి ఏవాతి ఇమస్మిం దుకే ఇట్ఠానిట్ఠారమ్మణం పటివిభత్తన్తి వేదితబ్బం. అయం తావ ఆచరియానం సమానత్థకథా. వితణ్డవాదీ పనాహ – ఇట్ఠానిట్ఠం నామ పాటియేక్కం పటివిభత్తం నత్థి, తేసం తేసం రుచివసేన కథితం.

‘‘మనాపపరియన్తం ఖ్వాహం, మహారాజ, పఞ్చసు కామగుణేసు అగ్గన్తి వదామి. తేవ, మహారాజ, రూపా ఏకచ్చస్స మనాపా హోన్తి, ఏకచ్చస్స అమనాపా హోన్తి. తేవ, మహారాజ, సద్దా, గన్ధా, రసా, ఫోట్ఠబ్బా ఏకచ్చస్స మనాపా హోన్తి, ఏకచ్చస్స అమనాపా హోన్తీ’’తి ¶ (సం. ని. ౧.౧౨౩).

ఏవం యస్మా తేయేవ రూపాదయో ఏకో అస్సాదేతి అభినన్దతి, తత్థ లోభం ఉప్పాదేతి. ఏకో కుజ్ఝతి పటిహఞ్ఞతి, తత్థ దోసం ఉప్పాదేతి. ఏకస్స ఇట్ఠా హోన్తి కన్తా మనాపా, ఏకస్స అనిట్ఠా అకన్తా అమనాపా. ఏకో చేతే ‘ఇట్ఠా కన్తా మనాపా’తి దక్ఖిణతో గణ్హాతి, ఏకో ‘అనిట్ఠా అకన్తా అమనాపా’తి వామతో. తస్మా ఇట్ఠానిట్ఠం నామ పాటియేక్కం పటివిభత్తం నామ నత్థి. పచ్చన్తవాసీనఞ్హి గణ్డుప్పాదాపి ఇట్ఠా హోన్తి కన్తా మనాపా, మజ్ఝిమదేసవాసీనం అతిజేగుచ్ఛా. తేసఞ్చ మోరమంసాదీని ఇట్ఠాని హోన్తి, ఇతరేసం తాని అతిజేగుచ్ఛానీతి.

సో వత్తబ్బో – ‘‘కిం పన త్వం ఇట్ఠానిట్ఠారమ్మణం పాటియేక్కం పటివిభత్తం నామ నత్థీతి వదేసీ’’తి? ‘‘ఆమ నత్థీ’’తి వదామి. పున తథేవ యావతతియం పతిట్ఠాపేత్వా పఞ్హో పుచ్ఛితబ్బో – ‘‘నిబ్బానం నామ ఇట్ఠం ఉదాహు అనిట్ఠ’’న్తి? జానమానో ‘‘ఇట్ఠ’’న్తి వక్ఖతి. సచేపి న వదేయ్య, మా వదతు. నిబ్బానం పన ఏకన్తఇట్ఠమేవ. ‘‘నను ఏకో నిబ్బానస్స వణ్ణే కథియమానే కుజ్ఝిత్వా – ‘త్వం నిబ్బానస్స వణ్ణం కథేసి, కిం తత్థ అన్నపానమాలాగన్ధవిలేపనసయనచ్ఛాదనసమిద్ధా పఞ్చ కామగుణా అత్థీ’తి వత్వా ‘నత్థీ’తి వుత్తే ‘అలం తవ నిబ్బానేనా’తి నిబ్బానస్స వణ్ణే కథియమానే కుజ్ఝిత్వా ఉభో కణ్ణే థకేతీతి ఇట్ఠేతం. ఏతస్స పన ¶ వసేన తవ వాదే నిబ్బానం అనిట్ఠం నామ హోతి ¶ . న పనేతం ఏవం గహేతబ్బం. ఏసో హి విపరీతసఞ్ఞాయ కథేతి. సఞ్ఞావిపల్లాసేన చ తదేవ ఆరమ్మణం ఏకస్స ఇట్ఠం హోతి, ఏకస్స అనిట్ఠం’’.

ఇట్ఠానిట్ఠారమ్మణం పన పాటియేక్కం విభత్తం అత్థీతి. కస్స వసేన విభత్తన్తి? మజ్ఝిమకసత్తస్స. ఇదఞ్హి న అతిఇస్సరానం మహాసమ్మతమహాసుదస్సనధమ్మాసోకాదీనం వసేన విభత్తం. తేసఞ్హి దిబ్బకప్పమ్పి ఆరమ్మణం అమనాపం ఉపట్ఠాతి. న అతిదుగ్గతానం దుల్లభన్నపానానం వసేన విభత్తం. తేసఞ్హి కణాజకభత్తసిత్థానిపి పూతిమంసరసోపి అతిమధురో అమతసదిసో చ హోతి. మజ్ఝిమకానం పన ¶ గణకమహామత్తసేట్ఠికుటుమ్బికవాణిజాదీనం కాలేన ఇట్ఠం కాలేన అనిట్ఠం లభమానానం వసేన విభత్తం. ఏవరూపా హి ఇట్ఠానిట్ఠం పరిచ్ఛిన్దితుం సక్కోన్తీతి.

తిపిటకచూళనాగత్థేరో పనాహ – ‘‘ఇట్ఠానిట్ఠం నామ విపాకవసేనేవ పరిచ్ఛిన్నం, న జవనవసేన. జవనం పన సఞ్ఞావిపల్లాసవసేన ఇట్ఠస్మింయేవ రజ్జతి, ఇట్ఠస్మింయేవ దుస్సతి; అనిట్ఠస్మింయేవ రజ్జతి, అనిట్ఠస్మింయేవ దుస్సతీ’’తి. విపాకవసేనేవ పనేతం ఏకన్తతో పరిచ్ఛిజ్జతి. న హి సక్కా విపాకచిత్తం వఞ్చేతుం. సచే ఆరమ్మణం ఇట్ఠం హోతి, కుసలవిపాకం ఉప్పజ్జతి. సచే అనిట్ఠం, అకుసలవిపాకం ఉప్పజ్జతి. కిఞ్చాపి హి మిచ్ఛాదిట్ఠికా బుద్ధం వా సఙ్ఘం వా మహాచేతియాదీని వా ఉళారాని ఆరమ్మణాని దిస్వా అక్ఖీని పిదహన్తి, దోమనస్సం ఆపజ్జన్తి, ధమ్మసద్దం సుత్వా కణ్ణే థకేన్తి, చక్ఖువిఞ్ఞాణసోతవిఞ్ఞాణాని పన నేసం కుసలవిపాకానేవ హోన్తి.

కిఞ్చాపి గూథసూకరాదయో గూథగన్ధం ఘాయిత్వా ‘ఖాదితుం లభిస్సామా’తి సోమనస్సజాతా హోన్తి, గూథదస్సనే పన తేసం చక్ఖువిఞ్ఞాణం, తస్స గన్ధఘాయనే ఘానవిఞ్ఞాణం, రససాయనే జివ్హావిఞ్ఞాణఞ్చ అకుసలవిపాకమేవ హోతి. బన్ధిత్వా వరసయనే సయాపితసూకరో చ కిఞ్చాపి విరవతి, సఞ్ఞావిపల్లాసేన పనస్స జవనస్మింయేవ దోమనస్సం ఉప్పజ్జతి, కాయవిఞ్ఞాణం కుసలవిపాకమేవ. కస్మా? ఆరమ్మణస్స ఇట్ఠతాయ.

అపిచ ద్వారవసేనాపి ఇట్ఠానిట్ఠతా వేదితబ్బా. సుఖసమ్ఫస్సఞ్హి గూథకలలం చక్ఖుద్వారఘానద్వారేసు ¶ అనిట్ఠం, కాయద్వారే ఇట్ఠం హోతి. చక్కవత్తినో మణిరతనేన ¶ పోథియమానస్స, సువణ్ణసూలే ఉత్తాసితస్స చ మణిరతనసువణ్ణసూలాని చక్ఖుద్వారే ఇట్ఠాని హోన్తి, కాయద్వారే అనిట్ఠాని. కస్మా? మహాదుక్ఖస్స ఉప్పాదనతో. ఏవం ఇట్ఠానిట్ఠం ఏకన్తతో విపాకేనేవ పరిచ్ఛిజ్జతీతి వేదితబ్బం.

తం తం వా పనాతి ఏత్థ న హేట్ఠిమనయో ఓలోకేతబ్బో. న హి భగవా సమ్ముతిమనాపం భిన్దతి, పుగ్గలమనాపం పన భిన్దతి. తస్మా తంతంవాపనవసేనేవ ఉపాదాయుపాదాయ హీనప్పణీతతా వేదితబ్బా. నేరయికానఞ్హి రూపం ¶ కోటిప్పత్తం హీనం నామ; తం ఉపాదాయ తిరచ్ఛానేసు నాగసుపణ్ణానం రూపం పణీతం నామ. తేసం రూపం హీనం; తం ఉపాదాయ పేతానం రూపం పణీతం నామ. తేసమ్పి హీనం; తం ఉపాదాయ జానపదానం రూపం పణీతం నామ. తేసమ్పి హీనం; తం ఉపాదాయ గామభోజకానం రూపం పణీతం నామ. తేసమ్పి హీనం; తం ఉపాదాయ జనపదసామికానం రూపం పణీతం నామ. తేసమ్పి హీనం; తం ఉపాదాయ పదేసరాజూనం రూపం పణీతం నామ. తేసమ్పి హీనం; తం ఉపాదాయ చక్కవత్తిరఞ్ఞో రూపం పణీతం నామ. తస్సాపి హీనం; తం ఉపాదాయ భుమ్మదేవానం రూపం పణీతం నామ. తేసమ్పి హీనం; తం ఉపాదాయ చాతుమహారాజికానం దేవానం రూపం పణీతం నామ. తేసమ్పి హీనం; తం ఉపాదాయ తావతింసానం దేవానం రూపం పణీతం నామ…పే… అకనిట్ఠదేవానం పన రూపం మత్థకప్పత్తం పణీతం నామ.

౭. దూరదుకనిద్దేసే ఇత్థిన్ద్రియాదీని హేట్ఠా విభత్తానేవ. ఇమస్మిం పన దుకే దుప్పరిగ్గహట్ఠేన లక్ఖణదుప్పటివిజ్ఝతాయ సుఖుమరూపం దూరేతి కథితం. సుఖపరిగ్గహట్ఠేన లక్ఖణసుప్పటివిజ్ఝతాయ ఓళారికరూపం సన్తికేతి. కబళీకారాహారపరియోసానే చ నియ్యాతనట్ఠానేపి ‘ఇదం వుచ్చతి రూపం దూరే’తి న నీయ్యాతితం. కస్మా? దువిధఞ్హి దూరే నామ – లక్ఖణతో చ ఓకాసతో చాతి. తత్థ లక్ఖణతో దూరేతి న కథితం, తం ఓకాసతో కథేతబ్బం. తస్మా దూరేతి అకథితం. ఓళారికరూపం ఓకాసతో దూరేతి దస్సేతుం అనియ్యాతేత్వావ యం వా పనఞ్ఞమ్పీతిఆదిమాహ. సన్తికపదనిద్దేసేపి ఏసేవ నయో. తత్థ అనాసన్నేతి న ఆసన్నే, అనుపకట్ఠేతి నిస్సటే, దూరేతి దూరమ్హి, అసన్తికేతి న సన్తికే. ఇదం వుచ్చతి రూపం దూరేతి ఇదం పణ్ణరసవిధం సుఖుమరూపం లక్ఖణతో దూరే, దసవిధం పన ఓళారికరూపం యేవాపనకవసేన ఓకాసతో దూరేతి వుచ్చతి. సన్తికపదనిద్దేసో ఉత్తానత్థోయేవ.

ఇదం ¶ ¶ వుచ్చతి రూపం సన్తికేతి ఇదం దసవిధం ఓళారికరూపం లక్ఖణతో సన్తికే, పఞ్చదసవిధం పన సుఖుమరూపం యేవాపనకవసేన ఓకాసతో సన్తికేతి వుచ్చతి. కిత్తకతో ¶ పట్ఠాయ పన రూపం ఓకాసవసేన సన్తికే నామ? కిత్తకతో పట్ఠాయ దూరే నామాతి? పకతికథాయ కథేన్తానం ద్వాదసహత్థో సవనూపచారో నామ హోతి. తస్స ఓరతో రూపం సన్తికే, పరతో దూరే. తత్థ సుఖుమరూపం దూరే హోన్తం లక్ఖణతోపి ఓకాసతోపి దూరే హోతి; సన్తికే హోన్తం పన ఓకాసతోవ సన్తికే హోతి, న లక్ఖణతో. ఓళారికరూపం సన్తికే హోన్తం లక్ఖణతోపి ఓకాసతోపి సన్తికే హోతి; దూరే హోన్తం ఓకాసతోవ దూరే హోతి, న లక్ఖణతో.

తం తం వా పనాతి ఏత్థ న హేట్ఠిమనయో ఓలోకేతబ్బో. హేట్ఠా హి భిన్దమానో గతో. ఇధ పన న లక్ఖణతో దూరం భిన్దతి, ఓకాసతో దూరమేవ భిన్దతి. ఉపాదాయుపాదాయ దూరసన్తికఞ్హి ఏత్థ దస్సితం. అత్తనో హి రూపం సన్తికే నామ; అన్తోకుచ్ఛిగతస్సాపి పరస్స దూరే. అన్తోకుచ్ఛిగతస్స సన్తికే; బహిఠితస్స దూరే. ఏకమఞ్చే సయితస్స సన్తికే; బహిపముఖే ఠితస్స దూరే. అన్తోపరివేణే రూపం సన్తికే; బహిపరివేణే దూరే. అన్తోసఙ్ఘారామే రూపం సన్తికే; బహిసఙ్ఘారామే దూరే. అన్తోసీమాయ రూపం సన్తికే; బహిసీమాయ దూరే. అన్తోగామఖేత్తే రూపం సన్తికే; బహిగామక్ఖేత్తే దూరే. అన్తోజనపదే రూపం సన్తికే; బహిజనపదే దూరే. అన్తోరజ్జసీమాయ రూపం సన్తికే; బహిరజ్జసీమాయ దూరే. అన్తోసముద్దే రూపం సన్తికే; బహిసముద్దేరూపం దూరే. అన్తోచక్కవాళే రూపం సన్తికే; బహిచక్కవాళే దూరేతి.

౮. వేదనాక్ఖన్ధనిద్దేసాదీసు హేట్ఠా వుత్తసదిసం పహాయ అపుబ్బమేవ వణ్ణయిస్సామ. యా కాచి వేదనాతి చతుభూమికవేదనం పరియాదియతి. సుఖా వేదనాతిఆదీని అతీతాదివసేన నిద్దిట్ఠవేదనం సభావతో దస్సేతుం ¶ వుత్తాని. తత్థ సుఖా వేదనా అత్థి కాయికా, అత్థి చేతసికా ¶ . తథా దుక్ఖా వేదనా. అదుక్ఖమసుఖా పన చక్ఖాదయో పసాదకాయే సన్ధాయ పరియాయేన ‘అత్థి కాయికా, అత్థి చేతసికా’. తత్థ సబ్బాపి కాయికా కామావచరా. తథా చేతసికా దుక్ఖా వేదనా ¶ . చేతసికా సుఖా పన తేభూమికా. అదుక్ఖమసుఖా చతుభూమికా. తస్సా సబ్బప్పకారాయపి సన్తతివసేన, ఖణాదివసేన చ అతీతాదిభావో వేదితబ్బో.

తత్థ సన్తతివసేన ఏకవీథిఏకజవనఏకసమాపత్తిపరియాపన్నా, ఏకవిధవిసయసమాయోగప్పవత్తా చ పచ్చుప్పన్నా. తతో పుబ్బే అతీతా, పచ్ఛా అనాగతా. ఖణాదివసేన ఖణత్తయపరియాపన్నా పుబ్బన్తాపరన్తమజ్ఝగతా సకిచ్చఞ్చ కురుమానా వేదనా పచ్చుప్పన్నా. తతో పుబ్బే అతీతా, పచ్ఛా అనాగతా. తత్థ ఖణాదివసేన అతీతాదిభావం సన్ధాయ అయం నిద్దేసో కతోతి వేదితబ్బో.

౧౧. ఓళారికసుఖుమనిద్దేసే అకుసలా వేదనాతిఆదీని జాతితో ఓళారికసుఖుమభావం దస్సేతుం వుత్తాని. దుక్ఖా వేదనా ఓళారికాతిఆదీని సభావతో. అసమాపన్నస్స వేదనాతిఆదీని పుగ్గలతో. సాసవాతిఆదీని లోకియలోకుత్తరతో ఓళారికసుఖుమభావం దస్సేతుం వుత్తాని. తత్థ అకుసలా తావ సదరథట్ఠేన దుక్ఖవిపాకట్ఠేన చ ఓళారికా. కుసలా నిద్దరథట్ఠేన సుఖవిపాకట్ఠేన చ సుఖుమా. అబ్యాకతా నిరుస్సాహట్ఠేన అవిపాకట్ఠేన చ సుఖుమా. కుసలాకుసలా సఉస్సాహట్ఠేన సవిపాకట్ఠేన చ ఓళారికా. అబ్యాకతా వుత్తనయేనేవ సుఖుమా.

దుక్ఖా అసాతట్ఠేన దుక్ఖట్ఠేన చ ఓళారికా. సుఖా సాతట్ఠేన సుఖట్ఠేన చ సుఖుమా. అదుక్ఖమసుఖా సన్తట్ఠేన పణీతట్ఠేన చ సుఖుమా. సుఖదుక్ఖా ఖోభనట్ఠేన ఫరణట్ఠేన చ ఓళారికా. సుఖవేదనాపి హి ఖోభేతి ఫరతి. తథా దుక్ఖవేదనాపి. సుఖఞ్హి ఉప్పజ్జమానం సకలసరీరం ఖోభేన్తం ఆలుళేన్తం అభిసన్దయమానం మద్దయమానం ఛాదయమానం సీతోదకఘటేన ఆసిఞ్చయమానం వియ ఉప్పజ్జతి. దుక్ఖం ఉప్పజ్జమానం తత్తఫాలం అన్తో పవేసన్తం వియ తిణుక్కాయ బహి ఝాపయమానం వియ ఉప్పజ్జతి. అదుక్ఖమసుఖా పన వుత్తనయేనేవ సుఖుమా. అసమాపన్నస్స వేదనా నానారమ్మణే విక్ఖిత్తభావతో ఓళారికా ¶ . సమాపన్నస్స వేదనా ఏకత్తనిమిత్తేయేవ చరతీతి సుఖుమా. సాసవా ఆసవుప్పత్తిహేతుతో ఓళారికా. ఆసవచారో ¶ నామ ఏకన్తఓళారికో. అనాసవా వుత్తవిపరియాయేన సుఖుమా.

తత్థ ¶ ఏకో నేవ కుసలత్తికే కోవిదో హోతి, న వేదనాత్తికే. సో ‘కుసలత్తికం రక్ఖామీ’తి వేదనాత్తికం భిన్దతి; ‘వేదనాత్తికం రక్ఖామీ’తి కుసలత్తికం భిన్దతి. ఏకో ‘తికం రక్ఖామీ’తి భూమన్తరం భిన్దతి. ఏకో న భిన్దతి. కథం? ‘‘సుఖదుక్ఖా వేదనా ఓళారికా, అదుక్ఖమసుఖా వేదనా సుఖుమా’’తి హి వేదనాత్తికే వుత్తం. తం ఏకో పటిక్ఖిపతి – న సబ్బా అదుక్ఖమసుఖా సుఖుమా. సా హి కుసలాపి అత్థి అకుసలాపి అబ్యాకతాపి. తత్థ కుసలాకుసలా ఓళారికా, అబ్యాకతా సుఖుమా. కస్మా? కుసలత్తికే పాళియం ఆగతత్తాతి. ఏవం కుసలత్తికో రక్ఖితో హోతి, వేదనాత్తికో పన భిన్నో.

కుసలాకుసలా వేదనా ఓళారికా, అబ్యాకతా వేదనా సుఖుమా’’తి యం పన కుసలత్తికే వుత్తం, తం ఏకో పటిక్ఖిపతి – న సబ్బా అబ్యాకతా సుఖుమా. సా హి సుఖాపి అత్థి దుక్ఖాపి అదుక్ఖమసుఖాపి. తత్థ సుఖదుక్ఖా ఓళారికా, అదుక్ఖమసుఖా సుఖుమా. కస్మా? వేదనాత్తికే పాళియం ఆగతత్తాతి. ఏవం వేదనాత్తికో రక్ఖితో హోతి, కుసలత్తికో పన భిన్నో. కుసలత్తికస్స పన ఆగతట్ఠానే వేదనాత్తికం అనోలోకేత్వా వేదనాత్తికస్స ఆగతట్ఠానే కుసలత్తికం అనోలోకేత్వా కుసలాదీనం కుసలత్తికలక్ఖణేన, సుఖాదీనం వేదనాత్తికలక్ఖణేన ఓళారికసుఖుమతం కథేన్తో న భిన్దతి నామ.

యమ్పి ‘‘కుసలాకుసలా వేదనా ఓళారికా, అబ్యాకతా వేదనా సుఖుమా’’తి కుసలత్తికే వుత్తం, తత్థేకో ‘కుసలా లోకుత్తరవేదనాపి సమానా ఓళారికా నామ, విపాకా అన్తమసో ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణసహజాతాపి సమానా సుఖుమా నామ హోతీ’తి వదతి. సో ఏవరూపం సన్తం పణీతం లోకుత్తరవేదనం ఓళారికం నామ కరోన్తో, ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తం అహేతుకం హీనం జళం వేదనం సుఖుమం నామ కరోన్తో ‘తికం రక్ఖిస్సామీ’తి భూమన్తరం భిన్దతి నామ. తత్థ తత్థ భూమియం కుసలం పన తంతంభూమివిపాకేనేవ సద్ధిం యోజేత్వా కథేన్తో న భిన్దతి నామ. తత్రాయం నయో – కామావచరకుసలా హి ఓళారికా; కామావచరవిపాకా సుఖుమా ¶ . రూపావచరారూపావచరలోకుత్తరకుసలా ¶ ఓళారికా; రూపావచరారూపావచరలోకుత్తరవిపాకా సుఖుమాతి. ఇమినా నీహారేన కథేన్తో న భిన్దతి నామ.

తిపిటకచూళనాగత్థేరో పనాహ – ‘‘అకుసలే ఓళారికసుఖుమతా నామ న ఉద్ధరితబ్బా. తఞ్హి ఏకన్తఓళారికమేవ. లోకుత్తరేపి ఓళారికసుఖుమతా న ఉద్ధరితబ్బా. తఞ్హి ఏకన్తసుఖుమ’’న్తి ¶ . ఇమం కథం ఆహరిత్వా తిపిటకచూళాభయత్థేరస్స కథయింసు – ఏవం థేరేన కథితన్తి. తిపిటకచూళాభయత్థేరో ఆహ – ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధేన అభిధమ్మం పత్వా ఏకపదస్సాపి ద్విన్నమ్పి పదానం ఆగతట్ఠానే నయం దాతుం యుత్తట్ఠానే నయో అదిన్నో నామ నత్థి, నయం కాతుం యుత్తట్ఠానే నయో అకతో నామ నత్థి. ఇధ పనేకచ్చో ‘ఆచరియో అస్మీ’తి విచరన్తో అకుసలే ఓళారికసుఖుమతం ఉద్ధరమానో కుక్కుచ్చాయతి. సమ్మాసమ్బుద్ధేన పన లోకుత్తరేపి ఓళారికసుఖుమతా ఉద్ధరితా’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా ఇదం సుత్తం ఆహరి – ‘‘తత్ర, భన్తే, యాయం పటిపదా దుక్ఖా దన్ధాభిఞ్ఞా, అయం, భన్తే, పటిపదా ఉభయేనేవ హీనా అక్ఖాయతి – దుక్ఖత్తా దన్ధత్తా చా’’తి (దీ. ని. ౩.౧౫౨). ఏత్థ హి చతస్సో పటిపదా లోకియలోకుత్తరమిస్సకా కథితా.

తం తం వా పనాతి ఏత్థ న హేట్ఠిమనయో ఓలోకేతబ్బో. తంతంవాపనవసేనేవ కథేతబ్బం. దువిధా హి అకుసలా – లోభసహగతా దోససహగతా చ. తత్థ దోససహగతా ఓళారికా, లోభసహగతా సుఖుమా. దోససహగతాపి దువిధా – నియతా అనియతా చ. తత్థ నియతా ఓళారికా, అనియతా సుఖుమా. నియతాపి కప్పట్ఠితికా ఓళారికా, నోకప్పట్ఠితికా సుఖుమా. కప్పట్ఠితికాపి అసఙ్ఖారికా ఓళారికా, ససఙ్ఖారికా సుఖుమా. లోభసహగతాపి ద్విధా – దిట్ఠిసమ్పయుత్తా దిట్ఠివిప్పయుత్తా చ. తత్థ దిట్ఠిసమ్పయుత్తా ఓళారికా, దిట్ఠివిప్పయుత్తా సుఖుమా. దిట్ఠిసమ్పయుత్తాపి నియతా ఓళారికా, అనియతా సుఖుమా. సాపి అసఙ్ఖారికా ఓళారికా, ససఙ్ఖారికా సుఖుమా.

సఙ్ఖేపతో అకుసలం పత్వా యా విపాకం బహుం దేతి సా ఓళారికా, యా అప్పం సా సుఖుమా. కుసలం పత్వా పన అప్పవిపాకా ఓళారికా, బహువిపాకా ¶ సుఖుమా. చతుబ్బిధే కుసలే కామావచరకుసలా ఓళారికా, రూపావచరకుసలా సుఖుమా. సాపి ఓళారికా, అరూపావచరకుసలా సుఖుమా ¶ . సాపి ఓళారికా, లోకుత్తరకుసలా సుఖుమా. అయం తావ భూమీసు అభేదతో నయో.

భేదతో పన కామావచరా దానసీలభావనామయవసేన తివిధా. తత్థ దానమయా ఓళారికా, సీలమయా సుఖుమా. సాపి ఓళారికా, భావనామయా సుఖుమా. సాపి దుహేతుకా తిహేతుకాతి దువిధా. తత్థ దుహేతుకా ఓళారికా, తిహేతుకా సుఖుమా. తిహేతుకాపి ససఙ్ఖారికఅసఙ్ఖారికభేదతో ¶ దువిధా. తత్థ ససఙ్ఖారికా ఓళారికా, అసఙ్ఖారికా సుఖుమా. రూపావచరే పఠమజ్ఝానకుసలవేదనా ఓళారికా, దుతియజ్ఝానకుసలవేదనా సుఖుమా…పే… చతుత్థజ్ఝానకుసలవేదనా సుఖుమా. సాపి ఓళారికా, ఆకాసానఞ్చాయతనకుసలవేదనా సుఖుమా ఆకాసానఞ్చాయతనకుసలవేదనా ఓళారికా…పే…. నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనకుసలవేదనా సుఖుమా. సాపి ఓళారికా, విపస్సనాసహజాతా సుఖుమా. సాపి ఓళారికా, సోతాపత్తిమగ్గసహజాతా సుఖుమా. సాపి ఓళారికా…పే… అరహత్తమగ్గసహజాతా సుఖుమా.

చతుబ్బిధే విపాకే కామావచరవిపాకవేదనా ఓళారికా, రూపావచరవిపాకవేదనా సుఖుమా. సాపి ఓళారికా…పే… లోకుత్తరవిపాకవేదనా సుఖుమా. ఏవం తావ అభేదతో.

భేదతో పన కామావచరవిపాకా అత్థి అహేతుకా, అత్థి సహేతుకా. సహేతుకాపి అత్థి దుహేతుకా, అత్థి తిహేతుకా. తత్థ అహేతుకా ఓళారికా, సహేతుకా సుఖుమా. సాపి దుహేతుకా ఓళారికా, తిహేతుకా సుఖుమా. తత్థాపి ససఙ్ఖారికా ఓళారికా, అసఙ్ఖారికా సుఖుమా. పఠమజ్ఝానవిపాకా ఓళారికా, దుతియజ్ఝానవిపాకా సుఖుమా…పే… చతుత్థజ్ఝానవిపాకా సుఖుమా. సాపి ఓళారికా, ఆకాసానఞ్చాయతనవిపాకా సుఖుమా. సాపి ఓళారికా…పే… నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనవిపాకా సుఖుమా. సాపి ఓళారికా, సోతాపత్తిఫలవేదనా సుఖుమా. సాపి ఓళారికా, సకదాగామి…పే… అరహత్తఫలవేదనా సుఖుమా.

తీసు ¶ కిరియాసు కామావచరకిరియవేదనా ఓళారికా, రూపావచరకిరియవేదనా సుఖుమా. సాపి ఓళారికా, అరూపావచరకిరియవేదనా సుఖుమా. ఏవం తావ అభేదతో. భేదతో పన అహేతుకాదివసేన భిన్నాయ కామావచరకిరియాయ అహేతుకకిరియవేదనా ¶ ఓళారికా, సహేతుకా సుఖుమా. సాపి దుహేతుకా ఓళారికా, తిహేతుకా సుఖుమా. తత్థాపి ససఙ్ఖారికా ఓళారికా, అసఙ్ఖారికా సుఖుమా. పఠమజ్ఝానే కిరియవేదనా ఓళారికా, దుతియజ్ఝానే సుఖుమా. సాపి ఓళారికా, తతియే…పే… చతుత్థే సుఖుమా. సాపి ఓళారికా, ఆకాసానఞ్చాయతనకిరియవేదనా సుఖుమా. సాపి ఓళారికా, విఞ్ఞాణఞ్చా…పే… నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనకిరియవేదనా సుఖుమా. యా ఓళారికా సా హీనా. యా సుఖుమా సా పణీతా.

౧౩. దూరదుకనిద్దేసే ¶ అకుసలవేదనా విసభాగట్ఠేన విసంసట్ఠేన చ కుసలాబ్యాకతాహి దూరే. ఇమినా నయేన సబ్బపదేసు దూరతా వేదితబ్బా. సచేపి హి అకుసలాదివేదనాసమఙ్గినో దుక్ఖాదివేదనాసమఙ్గినో చ తయో తయో జనా ఏకమఞ్చే నిసిన్నా హోన్తి, తేసమ్పి తా వేదనా విసభాగట్ఠేన విసంసట్ఠేన చ దూరేయేవ నామ. సమాపన్నవేదనాదిసమఙ్గీసుపి ఏసేవ నయో. అకుసలా పన అకుసలాయ సభాగట్ఠేన సరిక్ఖట్ఠేన చ సన్తికే నామ. ఇమినా నయేన సబ్బపదేసు సన్తికతా వేదితబ్బా. సచేపి హి అకుసలాదివేదనాసమఙ్గీసు తీసు జనేసు ఏకో కామభవే, ఏకో రూపభవే, ఏకో అరూపభవే, తేసమ్పి తా వేదనా సభాగట్ఠేన సరిక్ఖట్ఠేన చ సన్తికేయేవ నామ. కుసలాదివేదనాసమఙ్గీసుపి ఏసేవ నయో.

తం తం వా పనాతి ఏత్థ హేట్ఠిమనయం అనోలోకేత్వా తం తం వాపనవసేనేవ కథేతబ్బం. కథేన్తేన చ న దూరతో సన్తికం ఉద్ధరితబ్బం, సన్తికతో పన దూరం ఉద్ధరితబ్బం. దువిధా హి అకుసలా – లోభసహగతా దోససహగతా చ. తత్థ లోభసహగతా లోభసహగతాయ సన్తికే నామ, దోససహగతాయ దూరే నామ. దోససహగతా దోససహగతాయ సన్తికే నామ, లోభసహగతాయ దూరే నామ. దోససహగతాపి నియతా నియతాయ సన్తికే నామాతి. ఏవం అనియతా. కప్పట్ఠితికఅసఙ్ఖారికససఙ్ఖారికభేదం లోభసహగతాదీసు చ దిట్ఠిసమ్పయుత్తాదిభేదం సబ్బం ఓళారికదుకనిద్దేసే విత్థారితవసేన అనుగన్త్వా ఏకేకకోట్ఠాసవేదనా ¶ ¶ తంతంకోట్ఠాసవేదనాయ ఏవ సన్తికే, ఇతరా ఇతరాయ దూరేతి వేదితబ్బాతి.

౧౪. సఞ్ఞాక్ఖన్ధనిద్దేసే యా కాచి సఞ్ఞాతి చతుభూమికసఞ్ఞం పరియాదియతి. చక్ఖుసమ్ఫస్సజా సఞ్ఞాతిఆదీని అతీతాదివసేన నిద్దిట్ఠసఞ్ఞం సభావతో దస్సేతుం వుత్తాని. తత్థ చక్ఖుసమ్ఫస్సతో చక్ఖుసమ్ఫస్సస్మిం వా జాతా చక్ఖుసమ్ఫస్సజా నామ. సేసాసుపి ఏసేవ నయో ¶ . ఏత్థ చ పురిమా పఞ్చ చక్ఖుపసాదాదివత్థుకావ. మనోసమ్ఫస్సజా హదయవత్థుకాపి అవత్థుకాపి. సబ్బా చతుభూమికసఞ్ఞా.

౧౭. ఓళారికదుకనిద్దేసే పటిఘసమ్ఫస్సజాతి సప్పటిఘే చక్ఖుపసాదాదయో వత్థుం కత్వా సప్పటిఘే రూపాదయో ఆరబ్భ ఉప్పన్నో ఫస్సో పటిఘసమ్ఫస్సో నామ. తతో తస్మిం వా జాతా పటిఘసమ్ఫస్సజా నామ. చక్ఖుసమ్ఫస్సజా సఞ్ఞా…పే… కాయసమ్ఫస్సజా సఞ్ఞాతిపి తస్సాయేవ వత్థుతో నామం. రూపసఞ్ఞా…పే… ఫోట్ఠబ్బసఞ్ఞాతిపి తస్సాయేవ ఆరమ్మణతో నామం. ఇదం పన వత్థారమ్మణతో నామం. సప్పటిఘాని హి వత్థూని నిస్సాయ, సప్పటిఘాని చ ఆరమ్మణాని ఆరబ్భ ఉప్పత్తితో ఏసా పటిఘసమ్ఫస్సజా సఞ్ఞాతి వుత్తా. మనోసమ్ఫస్సజాతిపి పరియాయేన ఏతిస్సా నామం హోతియేవ. చక్ఖువిఞ్ఞాణఞ్హి మనో నామ. తేన సహజాతో ఫస్సో మనోసమ్ఫస్సో నామ. తస్మిం మనోసమ్ఫస్సే, తస్మా వా మనోసమ్ఫస్సా జాతాతి మనోసమ్ఫస్సజా. తథా సోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణం మనో నామ. తేన సహజాతో ఫస్సో మనోసమ్ఫస్సో నామ. తస్మిం మనోసమ్ఫస్సే, తస్మా వా మనోసమ్ఫస్సా జాతాతి మనోసమ్ఫస్సజా.

అధివచనసమ్ఫస్సజా సఞ్ఞాతిపి పరియాయేన ఏతిస్సా నామం హోతియేవ. తయో హి అరూపినో ఖన్ధా సయం పిట్ఠివట్టకా హుత్వా అత్తనా సహజాతాయ సఞ్ఞాయ అధివచనసమ్ఫస్సజా సఞ్ఞాతిపి నామం కరోన్తి. నిప్పరియాయేన పన పటిఘసమ్ఫస్సజా సఞ్ఞా నామ పఞ్చద్వారికసఞ్ఞా ¶ , అధివచనసమ్ఫస్సజా సఞ్ఞా నామ మనోద్వారికసఞ్ఞా. తత్థ పఞ్చద్వారికసఞ్ఞా ఓలోకేత్వాపి ¶ జానితుం సక్కాతి ఓళారికా. రజ్జిత్వా ఉపనిజ్ఝాయన్తఞ్హి ‘రజ్జిత్వా ఉపనిజ్ఝాయతీ’తి, కుజ్ఝిత్వా ఉపనిజ్ఝాయన్తం ‘కుజ్ఝిత్వా ఉపనిజ్ఝాయతీ’తి ఓలోకేత్వావ జానన్తి.

తత్రిదం వత్థు – ద్వే కిర ఇత్థియో నిసీదిత్వా సుత్తం కన్తన్తి. ద్వీసు దహరేసు గామే చరన్తేసు ఏకో పురతో గచ్ఛన్తో ఏకం ఇత్థిం ఓలోకేసి. ఇతరా తం పుచ్ఛి ‘కస్మా ను ఖో తం ఏసో ఓలోకేసీ’తి? ‘న ఏసో భిక్ఖు మం విసభాగచిత్తేన ఓలోకేసి, కనిట్ఠభగినీసఞ్ఞాయ పన ఓలోకేసీ’తి. తేసుపి గామే చరిత్వా ఆసనసాలాయ నిసిన్నేసు ఇతరో భిక్ఖు తం భిక్ఖుం పుచ్ఛి – ‘తయా సా ఇత్థీ ఓలోకితా’తి? ‘ఆమ ఓలోకితా’. ‘కిమత్థాయా’తి? ‘మయ్హం భగినీసరిక్ఖత్తా తం ఓలోకేసి’న్తి ఆహ. ఏవం పఞ్చద్వారికసఞ్ఞా ఓలోకేత్వాపి ¶ జానితుం సక్కాతి వేదితబ్బా. సా పనేసా పసాదవత్థుకా ఏవ. కేచి పన జవనప్పవత్తాతి దీపేన్తి. మనోద్వారికసఞ్ఞా పన ఏకమఞ్చే వా ఏకపీఠే వా నిసీదిత్వాపి అఞ్ఞం చిన్తేన్తం వితక్కేన్తఞ్చ ‘కిం చిన్తేసి, కిం వితక్కేసీ’తి పుచ్ఛిత్వా తస్స వచనవసేనేవ జానితబ్బతో సుఖుమా. సేసం వేదనాక్ఖన్ధసదిసమేవాతి.

౨౦. సఙ్ఖారక్ఖన్ధనిద్దేసే యే కేచి సఙ్ఖారాతి చతుభూమికసఙ్ఖారే పరియాదియతి. చక్ఖుసమ్ఫస్సజా చేతనాతిఆదీని అతీతాదివసేన నిద్దిట్ఠసఙ్ఖారే సభావతో దస్సేతుం వుత్తాని. చక్ఖుసమ్ఫస్సజాతిఆదీని వుత్తత్థానేవ. చేతనాతి హేట్ఠిమకోటియా పధానసఙ్ఖారవసేన వుత్తం. హేట్ఠిమకోటియా హి అన్తమసో చక్ఖువిఞ్ఞాణేన సద్ధిం పాళియం ఆగతా చత్తారో సఙ్ఖారా ఉప్పజ్జన్తి. తేసు చేతనా పధానా ఆయూహనట్ఠేన పాకటత్తా. తస్మా అయమేవ గహితా. తంసమ్పయుత్తసఙ్ఖారా పన తాయ గహితాయ గహితావ హోన్తి. ఇధాపి పురిమా పఞ్చ చక్ఖుపసాదాదివత్థుకావ. మనోసమ్ఫస్సజా హదయవత్థుకాపి అవత్థుకాపి. సబ్బా చతుభూమికచేతనా. సేసం వేదనాక్ఖన్ధసదిసమేవాతి.

౨౬. విఞ్ఞాణక్ఖన్ధనిద్దేసే ¶ ¶ యం కిఞ్చి విఞ్ఞాణన్తి చతుభూమకవిఞ్ఞాణం పరియాదియతి. చక్ఖువిఞ్ఞాణన్తిఆదీని అతీతాదివసేన నిద్దిట్ఠవిఞ్ఞాణం సభావతో దస్సేతుం వుత్తాని. తత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని ¶ పఞ్చ చక్ఖుపసాదాదివత్థుకానేవ, మనోవిఞ్ఞాణం హదయవత్థుకమ్పి అవత్థుకమ్పి. సబ్బం చతుభూమకవిఞ్ఞాణం. సేసం వేదనాక్ఖన్ధసదిసమేవాతి.

ఇదాని పఞ్చసుపి ఖన్ధేసు సముగ్గమతో, పుబ్బాపరతో, అద్ధానపరిచ్ఛేదతో, ఏకుప్పాదనానానిరోధతో, నానుప్పాదఏకనిరోధతో, ఏకుప్పాదఏకనిరోధతో, నానుప్పాదనానానిరోధతో, అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నతో, అజ్ఝత్తికబాహిరతో, ఓళారికసుఖుమతో, హీనపణీతతో, దూరసన్తికతో, పచ్చయతో, సముట్ఠానతో, పరినిప్ఫన్నతో, సఙ్ఖతతోతి సోళసహాకారేహి పకిణ్ణకం వేదితబ్బం.

తత్థ దువిధో సముగ్గమో – గబ్భసేయ్యకసముగ్గమో, ఓపపాతికసముగ్గమోతి. తత్థ గబ్భసేయ్యకసముగ్గమో ఏవం వేదితబ్బో – గబ్భసేయ్యకసత్తానఞ్హి పటిసన్ధిక్ఖణే పఞ్చక్ఖన్ధా అపచ్ఛాఅపురే ఏకతో పాతుభవన్తి. తస్మిం ఖణే పాతుభూతా కలలసఙ్ఖాతా రూపసన్తతి పరిత్తా హోతి. ఖుద్దకమక్ఖికాయ ఏకవాయామేన పాతబ్బమత్తాతి వత్వా పున ‘అతిబహుం ఏతం, సణ్హసూచియా తేలే పక్ఖిపిత్వా ఉక్ఖిత్తాయ పగ్ఘరిత్వా అగ్గే ఠితబిన్దుమత్త’న్తి వుత్తం. తమ్పి పటిక్ఖిపిత్వా ‘ఏకకేసే తేలతో ఉద్ధరిత్వా గహితే తస్స పగ్ఘరిత్వా అగ్గే ఠితబిన్దుమత్త’న్తి వుత్తం. తమ్పి పటిక్ఖిపిత్వా ‘ఇమస్మిం జనపదే మనుస్సానం కేసే అట్ఠధా ఫాలితే తతో ఏకకోట్ఠాసప్పమాణో ఉత్తరకురుకానం కేసో; తస్స పసన్నతిలతేలతో ఉద్ధటస్స అగ్గే ఠితబిన్దుమత్త’న్తి వుత్తం. తమ్పి పటిక్ఖిపిత్వా ‘ఏతం బహు, జాతిఉణ్ణా నామ సుఖుమా; తస్సా ఏకఅంసునో పసన్నతిలతేలే పక్ఖిపిత్వా ఉద్ధటస్స పగ్ఘరిత్వా అగ్గే ఠితబిన్దుమత్త’న్తి వుత్తం. తం పనేతం ¶ అచ్ఛం హోతి విప్పసన్నం అనావిలం పరిసుద్ధం పసన్నతిలతేలబిన్దుసమానవణ్ణం ¶ . వుత్తమ్పి చేతం –

తిలతేలస్స ¶ యథా బిన్దు, సప్పిమణ్డో అనావిలో;

ఏవం వణ్ణపటిభాగం, కలలన్తి పవుచ్చతీతి.

ఏవం పరిత్తాయ రూపసన్తతియా తీణి సన్తతిసీసాని హోన్తి – వత్థుదసకం, కాయదసకం, ఇత్థియా ఇత్థిన్ద్రియవసేన పురిసస్స పురిసిన్ద్రియవసేన భావదసకన్తి. తత్థ వత్థురూపం, తస్స నిస్సయాని చత్తారి మహాభూతాని, తంనిస్సితా వణ్ణగన్ధరసోజా, జీవితన్తి – ఇదం వత్థుదసకం నామ. కాయపసాదో, తస్స నిస్సయాని చత్తారి మహాభూతాని, తన్నిస్సితా వణ్ణగన్ధరసోజా, జీవితన్తి – ఇదం కాయదసకం నామ. ఇత్థియా ఇత్థిభావో, పురిసస్స పురిసభావో, తస్స నిస్సయాని చత్తారి మహాభూతాని, తన్నిస్సితా వణ్ణగన్ధరసోజా, జీవితన్తి – ఇదం భావదసకం నామ.

ఏవం గబ్భసేయ్యకానం పటిసన్ధియం ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన సమతింస కమ్మజరూపాని రూపక్ఖన్ధో నామ హోతి. పటిసన్ధిచిత్తేన పన సహజాతా వేదనా వేదనాక్ఖన్ధో, సఞ్ఞా సఞ్ఞాక్ఖన్ధో, సఙ్ఖారా సఙ్ఖారక్ఖన్ధో, పటిసన్ధిచిత్తం విఞ్ఞాణక్ఖన్ధోతి. ఏవం గబ్భసేయ్యకానం పటిసన్ధిక్ఖణే పఞ్చక్ఖన్ధా పరిపుణ్ణా హోన్తి. సచే పన నపుంసకపటిసన్ధి హోతి, భావదసకం హాయతి. ద్విన్నం దసకానం వసేన సమవీసతి కమ్మజరూపాని రూపక్ఖన్ధో నామ హోతి. వేదనాక్ఖన్ధాదయో వుత్తప్పకారా ఏవాతి. ఏవమ్పి గబ్భసేయ్యకానం పటిసన్ధిక్ఖణే పఞ్చక్ఖన్ధా పరిపుణ్ణా హోన్తి.

ఇమస్మిం ఠానే తిసముట్ఠానికప్పవేణీ కథేతబ్బా భవేయ్య. తం పన అకథేత్వా ‘ఓపపాతికసముగ్గమో’ నామ దస్సితో. ఓపపాతికానఞ్హి పరిపుణ్ణాయతనానం పటిసన్ధిక్ఖణే హేట్ఠా వుత్తాని తీణి, చక్ఖుసోతఘానజివ్హాదసకాని చాతి సత్త రూపసన్తతిసీసాని పాతుభవన్తి. తత్థ చక్ఖుదసకాదీని కాయదసకసదిసానేవ. నపుంసకస్స పన భావదసకం నత్థి. ఏవం పరిపుణ్ణాయతనానం ఓపపాతికానం సమసత్తతి చేవ ¶ సమసట్ఠి చ కమ్మజరూపాని రూపక్ఖన్ధో నామ. వేదనాక్ఖన్ధాదయో వుత్తప్పకారా ఏవాతి. ఏవం ఓపపాతికానం పటిసన్ధిక్ఖణే పఞ్చక్ఖన్ధా పరిపుణ్ణా హోన్తి. అయం ‘ఓపపాతికసముగ్గమో’ నామ. ఏవం తావ పఞ్చక్ఖన్ధా ‘సముగ్గమతో’ వేదితబ్బా.

‘పుబ్బాపరతో’తి ¶ ఏవం పన గబ్భసేయ్యకానం అపచ్ఛాఅపురే ఉప్పన్నేసు పఞ్చసు ఖన్ధేసు కిం రూపం ¶ పఠమం రూపం సముట్ఠాపేతి ఉదాహు అరూపన్తి? రూపం రూపమేవ సముట్ఠాపేతి, న అరూపం. కస్మా? పటిసన్ధిచిత్తస్స న రూపజనకత్తా. సబ్బసత్తానఞ్హి పటిసన్ధిచిత్తం, ఖీణాసవస్స చుతిచిత్తం, ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణాని, చత్తారి అరూప్పవిపాకానీతి సోళస చిత్తాని రూపం న సముట్ఠాపేన్తి. తత్థ పటిసన్ధిచిత్తం తావ వత్థునో దుబ్బలతాయ అప్పతిట్ఠితతాయ పచ్చయవేకల్లతాయ ఆగన్తుకతాయ చ రూపం న సముట్ఠాపేతి. తత్థ హి సహజాతం వత్థు ఉప్పాదక్ఖణే దుబ్బలం హోతీతి వత్థునో దుబ్బలతాయ రూపం న సముట్ఠాపేతి. యథా చ పపాతే పతన్తో పురిసో అఞ్ఞస్స నిస్సయో భవితుం న సక్కోతి, ఏవం ఏతమ్పి కమ్మవేగక్ఖిత్తత్తా పపాతే పతమానం వియ అప్పతిట్ఠితం. ఇతి కమ్మవేగక్ఖిత్తత్తా, అప్పతిట్ఠితతాయపి రూపం న సముట్ఠాపేతి.

పటిసన్ధిచిత్తఞ్చ వత్థునా సద్ధిం అపచ్ఛాఅపురే ఉప్పన్నం. తస్స వత్థు పురేజాతం హుత్వా పచ్చయో భవితుం న సక్కోతి. సచే సక్కుణేయ్య, రూపం సముట్ఠాపేయ్య. యత్రాపి వత్థు పురేజాతం హుత్వా పచ్చయో భవితుం సక్కోతి, పవేణీ ఘటియతి, తత్రాపి చిత్తం అఙ్గతో అపరిహీనంయేవ రూపం సముట్ఠాపేతి. యది హి చిత్తం ఠానక్ఖణే వా భఙ్గక్ఖణే వా రూపం సముట్ఠాపేయ్య, పటిసన్ధిచిత్తమ్పి రూపం సముట్ఠాపేయ్య. న పన చిత్తం తస్మిం ఖణద్వయే రూపం సముట్ఠాపేతి. యథా పన అహిచ్ఛత్తకమకులం పథవితో ఉట్ఠహన్తం పంసుచుణ్ణం గహేత్వావ ఉట్ఠహతి, ఏవం చిత్తం పురేజాతం వత్థుం నిస్సాయ ఉప్పాదక్ఖణే అట్ఠ రూపాని గహేత్వావ ఉట్ఠహతి. పటిసన్ధిక్ఖణే చ వత్థు పురేజాతం హుత్వా పచ్చయో భవితుం న సక్కోతీతి పచ్చయవేకల్లతాయపి పటిసన్ధిచిత్తం రూపం న సముట్ఠాపేతి.

యథా చ ఆగన్తుకపురిసో అగతపుబ్బం పదేసం గతో అఞ్ఞేసం ¶ – ‘ఏథ భో, అన్తోగామే వో అన్నపానగన్ధమాలాదీని దస్సామీ’తి వత్తుం న సక్కోతి, అత్తనో అవిసయతాయ అప్పహుతతాయ, ఏవమేవ పటిసన్ధిచిత్తం ఆగన్తుకన్తి అత్తనో ఆగన్తుకతాయపి రూపం న సముట్ఠాపేతి. అపిచ సమతింస కమ్మజరూపాని చిత్తసముట్ఠానరూపానం ఠానం గహేత్వా ఠితానీతిపి పటిసన్ధిచిత్తం రూపం న సముట్ఠాపేతి.

ఖీణాసవస్స పన చుతిచిత్తం వట్టమూలస్స వూపసన్తత్తా న సముట్ఠాపేతి. తస్స హి సబ్బభవేసు వట్టమూలం వూపసన్తం అభబ్బుప్పత్తికం పునబ్భవే పవేణీ నామ ¶ నత్థి. సోతాపన్నస్స పన సత్త భవే ఠపేత్వా అట్ఠమేవ వట్టమూలం వూపసన్తం. తస్మా తస్స చుతిచిత్తం సత్తసు భవేసు రూపం సముట్ఠాపేతి ¶ , సకదాగామినో ద్వీసు, అనాగామినో ఏకస్మిం. ఖీణాసవస్స సబ్బభవేసు వట్టమూలస్స వూపసన్తత్తా నేవ సముట్ఠాపేతి.

ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణేసు పన ఝానఙ్గం నత్థి, మగ్గఙ్గం నత్థి, హేతు నత్థీతి చిత్తఙ్గం దుబ్బలం హోతీతి చిత్తఙ్గదుబ్బలతాయ తాని రూపం న సముట్ఠాపేన్తి. చత్తారి అరూపవిపాకాని తస్మిం భవే రూపస్స నత్థితాయ రూపం న సముట్ఠాపేన్తి. న కేవలఞ్చ తానేవ, యాని అఞ్ఞానిపి తస్మిం భవే అట్ఠ కామావచరకుసలాని, దస అకుసలాని, నవ కిరియచిత్తాని, చత్తారి ఆరుప్పకుసలాని, చతస్సో ఆరుప్పకిరియా, తీణి మగ్గచిత్తాని, చత్తారి ఫలచిత్తానీతి ద్వేచత్తాలీస చిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి, తానిపి తత్థ రూపస్స నత్థితాయ ఏవ రూపం న సముట్ఠాపేన్తి. ఏవం పటిసన్ధిచిత్తం రూపం న సముట్ఠాపేతి.

ఉతు పన పఠమం రూపం సముట్ఠాపేతి. కో ఏస ఉతు నామాతి? పటిసన్ధిక్ఖణే ఉప్పన్నానం సమతింసకమ్మజరూపానం అబ్భన్తరా తేజోధాతు. సా ఠానం పత్వా అట్ఠ రూపాని సముట్ఠాపేతి. ఉతు నామ చేస దన్ధనిరోధో; చిత్తం ఖిప్పనిరోధం. తస్మిం ధరన్తేయేవ సోళస చిత్తాని ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝన్తి. తేసు పటిసన్ధిఅనన్తరం పఠమభవఙ్గచిత్తం ఉప్పాదక్ఖణేయేవ అట్ఠ రూపాని సముట్ఠాపేతి. యదా పన సద్దస్స ఉప్పత్తికాలో భవిస్సతి, తదా ఉతుచిత్తాని సద్దనవకం నామ సముట్ఠాపేస్సన్తి. కబళీకారాహారోపి ఠానం పత్వా ¶ అట్ఠ రూపాని సముట్ఠాపేతి. కుతో పనస్స కబళీకారాహారోతి? మాతితో. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘యఞ్చస్స భుఞ్జతీ మాతా, అన్నం పానఞ్చ భోజనం;

తేన సో తత్థ యాపేతి, మాతుకుచ్ఛిగతో నరో’’తి. (సం. ని. ౧.౨౩౫);

ఏవం కుచ్ఛిగతో దారకో మాతరా అజ్ఝోహటఅన్నపానఓజాయ యాపేతి. సావ ఠానప్పత్తా అట్ఠ రూపాని సముట్ఠాపేతి. నను చ సా ఓజా ఖరా? వత్థు సుఖుమం? కథం తత్థ పతిట్ఠాతీతి? పఠమం తావ న పతిట్ఠాతి; ఏకస్స వా ద్విన్నం వా సత్తాహానం గతకాలే పతిట్ఠాతి. తతో పన పురే వా పతిట్ఠాతు పచ్ఛా వా; యదా మాతరా అజ్ఝోహటఅన్నపానఓజా దారకస్స సరీరే పతిట్ఠాతి, తదా అట్ఠ రూపాని సముట్ఠాపేతి.

ఓపపాతికస్సాపి ¶ ¶ పకతిపటియత్తానం ఖాదనీయభోజనీయానం అత్థిట్ఠానే నిబ్బత్తస్స తాని గహేత్వా అజ్ఝోహరతో ఠానప్పత్తా ఓజా రూపం సముట్ఠాపేతి. ఏకో అన్నపానరహితే అరఞ్ఞే నిబ్బత్తతి, మహాఛాతకో హోతి, అత్తనోవ జివ్హాయ ఖేళం పరివత్తేత్వా గిలతి. తత్రాపిస్స ఠానప్పత్తా ఓజా రూపం సముట్ఠాపేతి.

ఏవం పఞ్చవీసతియా కోట్ఠాసేసు ద్వేవ రూపాని రూపం సముట్ఠాపేన్తి – తేజోధాతు చ కబళీకారాహారో చ. అరూపేపి ద్వేయేవ ధమ్మా రూపం సముట్ఠాపేన్తి – చిత్తఞ్చేవ కమ్మచేతనా చ. తత్థ రూపం ఉప్పాదక్ఖణే చ భఙ్గక్ఖణే చ దుబ్బలం, ఠానక్ఖణే బలవన్తి ఠానక్ఖణే రూపం సముట్ఠాపేతి. చిత్తం ఠానక్ఖణే చ భఙ్గక్ఖణే చ దుబ్బలం, ఉప్పాదక్ఖణేయేవ బలవన్తి ఉప్పాదక్ఖణేయేవ రూపం సముట్ఠాపేతి. కమ్మచేతనా నిరుద్ధావ పచ్చయో హోతి. అతీతే కప్పకోటిసతసహస్సమత్థకేపి హి ఆయూహితం కమ్మం ఏతరహి పచ్చయో హోతి. ఏతరహి ఆయూహితం అనాగతే కప్పకోటిసతసహస్సపరియోసానేపి పచ్చయో హోతీతి. ఏవం ‘పుబ్బాపరతో’ వేదితబ్బా.

‘అద్ధానపరిచ్ఛేదతో’తి రూపం కిత్తకం అద్ధానం తిట్ఠతి? అరూపం కిత్తకన్తి? రూపం గరుపరిణామం దన్ధనిరోధం. అరూపం లహుపరిణామం ఖిప్పనిరోధం. రూపే ధరన్తేయేవ సోళస చిత్తాని ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝన్తి. తం ¶ పన సత్తరసమేన చిత్తేన సద్ధిం నిరుజ్ఝతి. యథా హి పురిసో ‘ఫలం పాతేస్సామీ’తి ముగ్గరేన రుక్ఖసాఖం పహరేయ్య, ఫలాని చ పత్తాని చ ఏకక్ఖణేయేవ వణ్టతో ముచ్చేయ్యుం. తత్థ ఫలాని అత్తనో భారికతాయ పఠమతరం పథవియం పతన్తి, పత్తాని లహుకతాయ పచ్ఛా. ఏవమేవ ముగ్గరప్పహారేన పత్తానఞ్చ ఫలానఞ్చ ఏకక్ఖణే వణ్టతో ముత్తకాలో వియ పటిసన్ధిక్ఖణే రూపారూపధమ్మానం ఏకక్ఖణే పాతుభావో; ఫలానం భారికతాయ పఠమతరం పథవియం పతనం వియ రూపే ధరన్తేయేవ సోళసన్నం చిత్తానం ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝనం; పత్తానం లహుకతాయ పచ్ఛా పథవియం పతనం వియ రూపస్స సత్తరసమేన చిత్తేన సహ నిరుజ్ఝనం.

తత్థ కిఞ్చాపి రూపం దన్ధనిరోధం గరుపరిణామం, చిత్తం ఖిప్పనిరోధం లహుపరిణామం, రూపం పన అరూపం అరూపం వా రూపం ఓహాయ పవత్తితుం న సక్కోన్తి. ద్విన్నమ్పి ఏకప్పమాణావ పవత్తి. తత్రాయం ఉపమా – ఏకో పురిసో లకుణ్టకపాదో, ఏకో దీఘపాదో. తేసు ఏకతో మగ్గం గచ్ఛన్తేసు యావ దీఘపాదో ¶ ఏకపదవారం అక్కమతి, తావ ఇతరో పదే పదం అక్కమిత్వా సోళసపదవారేన గచ్ఛతి. దీఘపాదో లకుణ్టకపాదస్స సోళస పదవారే అత్తనో పాదం అఞ్ఛిత్వా ¶ ఆకడ్ఢిత్వా ఏకమేవ పదవారం కరోతి. ఇతి ఏకోపి ఏకం అతిక్కమితుం న సక్కోతి. ద్విన్నమ్పి గమనం ఏకప్పమాణమేవ హోతి. ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం. లకుణ్టకపాదపురిసో వియ అరూపం; దీఘపాదపురిసో వియ రూపం; దీఘపాదస్స ఏకం పదవారం అక్కమణకాలే ఇతరస్స సోళసపదవారఅక్కమనం వియ రూపే ధరన్తేయేవ అరూపధమ్మేసు సోళసన్నం చిత్తానం ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝనం; ద్విన్నం పురిసానం లకుణ్టకపాదపురిసస్స సోళస పదవారే ఇతరస్స అత్తనో పాదం అఞ్ఛిత్వా ఆకడ్ఢిత్వా ఏకపదవారకరణం వియ రూపస్స సత్తరసమేన చిత్తేన సద్ధిం నిరుజ్ఝనం; ద్విన్నం పురిసానం అఞ్ఞమఞ్ఞం అనోహాయ ఏకప్పమాణేనేవ గమనం వియ అరూపస్స రూపం రూపస్స అరూపం అనోహాయ ఏకప్పమాణేనేవ పవత్తనన్తి. ఏవం ‘అద్ధానపరిచ్ఛేదతో’ వేదితబ్బా.

‘ఏకుప్పాదనానానిరోధతో’తి ఇదం పచ్ఛిమకమ్మజం ఠపేత్వా దీపేతబ్బం. పఠమఞ్హి పటిసన్ధిచిత్తం, దుతియం ¶ భవఙ్గం, తతియం భవఙ్గం…పే… సోళసమం భవఙ్గం. తేసు ఏకేకస్స ఉప్పాదట్ఠితిభఙ్గవసేన తయో తయో ఖణా. తత్థ ఏకేకస్స చిత్తస్స తీసు తీసు ఖణేసు సమతింస సమతింస కమ్మజరూపాని ఉప్పజ్జన్తి. తేసు పటిసన్ధిచిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణే సముట్ఠితం కమ్మజరూపం సత్తరసమస్స భవఙ్గచిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణేయేవ నిరుజ్ఝతి; ఠితిక్ఖణే సముట్ఠితం ఠితిక్ఖణేయేవ; భఙ్గక్ఖణే సముట్ఠితం భఙ్గక్ఖణేయేవ నిరుజ్ఝతి. ఏవం దుతియభవఙ్గచిత్తం ఆదిం కత్వా అత్తనో అత్తనో సత్తరసమేన చిత్తేన సద్ధిం యోజేత్వా నయో నేతబ్బో. ఇతి సోళస తికా అట్ఠచత్తాలీస హోన్తి. అయం అట్ఠచత్తాలీసకమ్మజరూపపవేణీ నామ. సా పనేసా రత్తిఞ్చ దివా చ ఖాదన్తానమ్పి భుఞ్జన్తానమ్పి సుత్తానమ్పి పమత్తానమ్పి నదీసోతో వియ ఏకన్తం పవత్తతి యేవాతి. ఏవం ‘ఏకుప్పాదనానానిరోధతో’ వేదితబ్బా.

‘నానుప్పాదఏకనిరోధతా’ పచ్ఛిమకమ్మజేన దీపేతబ్బా. తత్థ ఆయుసంఖారపరియోసానే సోళసన్నం చిత్తానం వారే సతి హేట్ఠాసోళసకం ఉపరిసోళసకన్తి ద్వే ఏకతో యోజేతబ్బాని. హేట్ఠాసోళసకస్మిఞ్హి పఠమచిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణే సముట్ఠితం సమతింసకమ్మజరూపం ఉపరిసోళసకస్మిం పఠమచిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణేయేవ నిరుజ్ఝతి; ఠితిక్ఖణే సముట్ఠితం తస్స ఠితిక్ఖణేయేవ ¶ భఙ్గక్ఖణే సముట్ఠితం తస్స భఙ్గక్ఖణేయేవ నిరుజ్ఝతి. హేట్ఠిమసోళసకస్మిం పన దుతియచిత్తస్స…పే… సోళసమచిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణే సముట్ఠితం సమతింసకమ్మజరూపం చుతిచిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణేయేవ నిరుజ్ఝతి; తస్స ఠితిక్ఖణే సముట్ఠితం చుతిచిత్తస్స ఠితిక్ఖణేయేవ; భఙ్గక్ఖణే సముట్ఠితం చుతిచిత్తస్స భఙ్గక్ఖణేయేవ నిరుజ్ఝతి. తతో పట్ఠాయ కమ్మజరూపపవేణీ ¶ న పవత్తతి. యది పవత్తేయ్య, సత్తా అక్ఖయా అవయా అజరా అమరా నామ భవేయ్యుం.

ఏత్థ పన యదేతం ‘సత్తరసమస్స భవఙ్గచిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణేయేవ నిరుజ్ఝతీ’తిఆదినా నయేన ‘ఏకస్స చిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణే ఉప్పన్నం రూపం అఞ్ఞస్స ఉప్పాదక్ఖణే నిరుజ్ఝతీ’తి అట్ఠకథాయం ఆగతత్తా వుత్తం, తం ‘‘యస్స ¶ కాయసఙ్ఖారో నిరుజ్ఝతి, తస్స చిత్తసఙ్ఖారో నిరుజ్ఝతీ’’తి? ‘‘ఆమన్తా’’తి (యమ. ౨.సఙ్ఖారయమక.౭౯) ఇమాయ పాళియా విరుజ్ఝతి. కథం? కాయసఙ్ఖారో హి చిత్తసముట్ఠానో అస్సాసపస్సాసవాతో. చిత్తసముట్ఠానరూపఞ్చ చిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణే ఉప్పజ్జిత్వా యావ అఞ్ఞాని సోళస చిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి తావ తిట్ఠతి. తేసం సోళసన్నం సబ్బపచ్ఛిమేన సద్ధిం నిరుజ్ఝతి. ఇతి యేన చిత్తేన సద్ధిం ఉప్పజ్జతి, తతో పట్ఠాయ సత్తరసమేన సద్ధిం నిరుజ్ఝతి; న కస్సచి చిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణే వా ఠితిక్ఖణే వా నిరుజ్ఝతి, నాపి ఠితిక్ఖణే వా భఙ్గక్ఖణే వా ఉప్పజ్జతి. ఏసా చిత్తసముట్ఠానరూపస్స ధమ్మతాతి నియమతో చిత్తసఙ్ఖారేన సద్ధిం ఏకక్ఖణే నిరుజ్ఝనతో ‘‘ఆమన్తా’’తి వుత్తం.

యో చాయం చిత్తసముట్ఠానస్స ఖణనియమో వుత్తో కమ్మాదిసముట్ఠానస్సాపి అయమేవ ఖణనియమో. తస్మా పటిసన్ధిచిత్తేన సహుప్పన్నం కమ్మజరూపం తతో పట్ఠాయ సత్తరసమేన సద్ధిం నిరుజ్ఝతి. పటిసన్ధిచిత్తస్స ఠితిక్ఖణే ఉప్పన్నం అట్ఠారసమస్స ఉప్పాదక్ఖణే నిరుజ్ఝతి. పటిసన్ధిచిత్తస్స భఙ్గక్ఖణే ఉప్పన్నం అట్ఠారసమస్స ఠానక్ఖణే నిరుజ్ఝతీతి ఇమినా నయేనేత్థ యోజనా కాతబ్బా. తతో పరం పన ఉతుసముట్ఠానికపవేణీయేవ తిట్ఠతి. ‘నీహరిత్వా ఝాపేథా’తి వత్తబ్బం హోతి. ఏవం ‘నానుప్పాదఏకనిరోధతో’ వేదితబ్బా.

‘ఏకుప్పాదఏకనిరోధతో’తి రూపం పన రూపేన సహ ఏకుప్పాదం ఏకనిరోధం. అరూపం అరూపేన సహ ఏకుప్పాదం ఏకనిరోధం. ఏవం ‘ఏకుప్పాదఏకనిరోధతో’ వేదితబ్బా.

‘నానుప్పాదనానానిరోధతా’ ¶ పన చతుసన్తతిరూపేన దీపేతబ్బా. ఇమస్స హి ఉద్ధం పాదతలా అధో కేసమత్థకా తచపరియన్తస్స సరీరస్స తత్థ తత్థ చతుసన్తతిరూపం ఘనపుఞ్జభావేన వత్తతి. ఏవం వత్తమానస్సాపిస్స న ఏకుప్పాదాదితా సల్లక్ఖేతబ్బా. యథా పన ఉపచికరాజి వా కిపిల్లికరాజి వా ఓలోకియమానా ఏకాబద్ధా వియ హోతి, న పన ఏకాబద్ధా. అఞ్ఞిస్సా హి ¶ సీససన్తికే అఞ్ఞిస్సా సీసమ్పి ఉదరమ్పి పాదాపి, అఞ్ఞిస్సా ఉదరసన్తికే అఞ్ఞిస్సా సీసమ్పి ఉదరమ్పి పాదాపి, అఞ్ఞిస్సా పాదసన్తికే అఞ్ఞిస్సా సీసమ్పి ఉదరమ్పి పాదాపి హోన్తి. ఏవమేవ చతుసన్తతిరూపానమ్పి అఞ్ఞస్స ఉప్పాదక్ఖణే ¶ అఞ్ఞస్స ఉప్పాదోపి హోతి ఠితిపి భఙ్గోపి, అఞ్ఞస్స ఠితిక్ఖణే అఞ్ఞస్స ఉప్పాదోపి హోతి ఠితిపి భఙ్గోపి, అఞ్ఞస్స భఙ్గక్ఖణే అఞ్ఞస్స ఉప్పాదోపి హోతి ఠితిపి భఙ్గోపి. ఏవమేత్థ ‘నానుప్పాదనానానిరోధతా’ వేదితబ్బా.

‘అతీతాదీని’ పన దూరదుకపరియోసానాని పాళియం ఆగతానేవ. ‘పచ్చయసముట్ఠానాని’పి ‘‘కమ్మజం, కమ్మపచ్చయం, కమ్మపచ్చయఉతుసముట్ఠాన’’న్తిఆదినా (ధ. స. అట్ఠ. ౯౭౫) నయేన హేట్ఠా కథితానియేవ. పఞ్చపి పన ఖన్ధా పరినిప్ఫన్నావ హోన్తి, నో అపరినిప్ఫన్నా; సఙ్ఖతావ నో అసఙ్ఖతా; అపిచ నిప్ఫన్నాపి హోన్తియేవ. సభావధమ్మేసు హి నిబ్బానమేవేకం అపరినిప్ఫన్నం అనిప్ఫన్నఞ్చ. నిరోధసమాపత్తి పన నామపఞ్ఞత్తి చ కథన్తి? నిరోధసమాపత్తి లోకియలోకుత్తరాతి వా సఙ్ఖతాసఙ్ఖతాతి వా పరినిప్ఫన్నాపరినిప్ఫన్నాతి వా న వత్తబ్బా. నిప్ఫన్నా పన హోతి సమాపజ్జన్తేన సమాపజ్జితబ్బతో. తథా నామపఞ్ఞత్తి. సాపి హి లోకియాదిభేదం న లభతి; నిప్ఫన్నా పన హోతి నో అనిప్ఫన్నా; నామగ్గహణఞ్హి గణ్హన్తోవ గణ్హాతీతి.

ఏవం పకిణ్ణకతో ఖన్ధే విదిత్వా పున ఏతేసుయేవ –

ఖన్ధేసు ఞాణభేదత్థం, కమతోథ విసేసతో;

దట్ఠబ్బతో ద్విధా ఏవం, పస్సన్తస్సత్థసిద్ధితో;

వినిచ్ఛయనయో సమ్మా, విఞ్ఞాతబ్బో విభావినా.

తత్థ ¶ ¶ ‘కమతో’తి ఇధ ఉప్పత్తిక్కమో, పహానక్కమో, పటిపత్తిక్కమో, భూమిక్కమో, దేసనాక్కమోతి బహువిధో కమో.

తత్థ ‘‘పఠమం కలలం హోతి, కలలా హోతి అబ్బుద’’న్తి (సం. ని. ౧.౨౩౫) ఏవమాది ఉప్పత్తిక్కమో. ‘‘దస్సనేన పహాతబ్బా ధమ్మా, భావనాయ పహాతబ్బా ధమ్మా’’తి (ధ. స. తికమాతికా ౮) ఏవమాది పహానక్కమో. ‘‘సీలవిసుద్ధి, చిత్తవిసుద్ధీ’’తి (మ. ని. ౧.౨౫౯; పటి. మ. ౩.౪౧) ఏవమాది పటిపత్తిక్కమో. ‘‘కామావచరా ¶ , రూపావచరా’’తి ఏవమాది భూమిక్కమో. ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా, చత్తారో సమ్మప్పధానా’’తి (దీ. ని. ౩.౧౪౫) వా ‘‘దానకథం సీలకథ’’న్తి (మ. ని. ౨.౬౯; దీ. ని. ౧.౨౯౮) వా ఏవమాది దేసనాక్కమో. తేసు ఇధ ఉప్పత్తిక్కమో తావ న యుజ్జతి, కలలాదీనం వియ ఖన్ధానం పుబ్బాపరియవవత్థానేన అనుప్పత్తితో; న పహానక్కమో కుసలాబ్యాకతానం అప్పహాతబ్బతో; న పటిపత్తిక్కమో అకుసలానం అప్పటిపజ్జనీయతో; న భూమిక్కమో వేదనాదీనం చతుభూమకపరియాపన్నత్తా.

దేసనాక్కమో పన యుజ్జతి. అభేదేన హి యం పఞ్చసు ఖన్ధేసు అత్తగ్గాహపతితం వేనేయ్యజనం సమూహఘనవినిబ్భోగదస్సనేన అత్తగ్గాహతో మోచేతుకామో భగవా హితకామో తస్స జనస్స సుఖగ్గహణత్థం చక్ఖుఆదీనమ్పి విసయభూతం ఓళారికం పఠమం రూపక్ఖన్ధం దేసేసి. తతో ఇట్ఠానిట్ఠరూపసంవేదితం వేదనం, యం వేదయతి తం సఞ్జానాతీతి ఏవం వేదనావిసయస్స ఆకారగ్గాహికం సఞ్ఞం, సఞ్ఞావసేన అభిసఙ్ఖారకే సఙ్ఖారే, తేసం వేదనాదీనం నిస్సయం అధిపతిభూతఞ్చ విఞ్ఞాణన్తి ఏవం తావ ‘కమతో’ వినిచ్ఛయనయో విఞ్ఞాతబ్బో.

‘విసేసతో’తి ఖన్ధానఞ్చ ఉపాదానక్ఖన్ధానఞ్చ విసేసతో. కో పన తేసం విసేసో? ఖన్ధా తావ అవిసేసతో వుత్తా, ఉపాదానక్ఖన్ధా సాసవఉపాదానీయభావేన విసేసేత్వా. యథాహ –

‘‘పఞ్చ, భిక్ఖవే, ఖన్ధే దేసేస్సామి పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధే చ, తం సుణాథ. కతమే చ, భిక్ఖవే, పఞ్చక్ఖన్ధా? యం కిఞ్చి, భిక్ఖవే, రూపం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం…పే… సన్తికే వా – అయం వుచ్చతి, రూపక్ఖన్ధో. యా కాచి వేదనా…పే… యా కాచి సఞ్ఞా…పే… యే కేచి సఙ్ఖారా…పే… యం కిఞ్చి విఞ్ఞాణం ¶ …పే… సన్తికే వా – అయం వుచ్చతి, విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో. ఇమే వుచ్చన్తి, భిక్ఖవే, పఞ్చక్ఖన్ధా. కతమే చ, భిక్ఖవే, పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా? యం ¶ కిఞ్చి, భిక్ఖవే, రూపం…పే… సన్తికే వా సాసవం ఉపాదానియం – అయం వుచ్చతి, రూపూపాదానక్ఖన్ధో. యా కాచి వేదనా…పే… యం కిఞ్చి విఞ్ఞాణం…పే… సన్తికే వా సాసవం ఉపాదానియం – అయం ¶ వుచ్చతి, భిక్ఖవే, విఞ్ఞాణుపాదానక్ఖన్ధో. ఇమే వుచ్చన్తి, భిక్ఖవే, పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా’’తి (సం. ని. ౩.౪౮).

ఏత్థ చ యథా వేదనాదయో అనాసవాపి సాసవాపి అత్థి, న ఏవం రూపం. యస్మా పనస్స రాసట్ఠేన ఖన్ధభావో యుజ్జతి తస్మా ఖన్ధేసు వుత్తం. యస్మా రాసట్ఠేన చ సాసవట్ఠేన చ ఉపాదానక్ఖన్ధభావో యుజ్జతి తస్మా ఉపాదానక్ఖన్ధేసు వుత్తం. వేదనాదయో పన అనాసవావ ఖన్ధేసు వుత్తా, సాసవా ఉపాదానక్ఖన్ధేసు. ‘ఉపాదానక్ఖన్ధా’తి ఏత్థ చ ఉపాదానగోచరా ఖన్ధా ఉపాదానక్ఖన్ధాతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. ఇధ పన సబ్బేపేతే ఏకజ్ఝం కత్వా ఖన్ధాతి అధిప్పేతా.

‘అనూనాధికతో’తి కస్మా పన భగవతా పఞ్చేవ ఖన్ధా వుత్తా అనూనా అనధికాతి? సబ్బసఙ్ఖతసభాగేకసఙ్గహతో, అత్తత్తనియగ్గాహవత్థుస్స ఏతప్పరమతో, అఞ్ఞేసఞ్చ తదవరోధతో. అనేకప్పభేదేసు హి సఙ్ఖతధమ్మేసు సభాగవసేన సఙ్గయ్హమానేసు రూపం రూపసభాగసఙ్గహవసేన ఏకో ఖన్ధో హోతి, వేదనా వేదనాసభాగసఙ్గహవసేన ఏకో ఖన్ధో హోతి. ఏస నయో సఞ్ఞాదీసుపి. తస్మా సబ్బసఙ్ఖతసభాగసఙ్గహతో పఞ్చేవ వుత్తా. ఏతపరమఞ్చేతం అత్తత్తనియగ్గాహవత్థు యదిదం రూపాదయో పఞ్చ. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘రూపే ఖో, భిక్ఖవే, సతి రూపం ఉపాదాయ రూపం అభినివిస్స ఏవం దిట్ఠి ఉప్పజ్జతి – ‘ఏతం మమ, ఏసోహమస్మి, ఏసో మే అత్తా’తి (సం. ని. ౩.౨౦౭). వేదనాయ… సఞ్ఞాయ… సఙ్ఖారేసు…. విఞ్ఞాణే సతి విఞ్ఞాణం ఉపాదాయ విఞ్ఞాణం అభినివిస్స ఏవం దిట్ఠి ఉప్పజ్జతి – ‘ఏతం మమ, ఏసోహమస్మి, ఏసో మే అత్తా’’’తి. తస్మా అత్తత్తనియగ్గాహవత్థుస్స ఏతపరమతోపి పఞ్చేవ వుత్తా. యేపి చఞ్ఞే సీలాదయో పఞ్చ ధమ్మక్ఖన్ధా వుత్తా, తేపి సఙ్ఖారక్ఖన్ధపరియాపన్నత్తా ఏత్థేవ అవరోధం గచ్ఛన్తి. తస్మా అఞ్ఞేసం తదవరోధతోపి పఞ్చేవ వుత్తాతి. ఏవం ‘అనూనాధికతో’ వినిచ్ఛయనయో విఞ్ఞాతబ్బో.

‘ఉపమాతో’తి ఏత్థ హి గిలానసాలూపమో రూపుపాదానక్ఖన్ధో ¶ గిలానూపమస్స విఞ్ఞాణుపాదానక్ఖన్ధస్స ¶ వత్థుద్వారారమ్మణవసేన నివాసనట్ఠానతో, గేలఞ్ఞూపమో ¶ వేదనుపాదానక్ఖన్ధో ఆబాధకత్తా, గేలఞ్ఞసముట్ఠానూపమో సఞ్ఞుపాదానక్ఖన్ధో కామసఞ్ఞాదివసేన రాగాదిసమ్పయుత్తవేదనాసమ్భవా, అసప్పాయసేవనూపమో సఙ్ఖారుపాదానక్ఖన్ధో వేదనాగేలఞ్ఞస్స నిదానత్తా. ‘‘వేదనం వేదనత్తాయ సఙ్ఖతమభిసఙ్ఖరోన్తీ’’తి (సం. ని. ౩.౭౯) హి వుత్తం. తథా ‘‘అకుసలస్స కమ్మస్స కతత్తా ఉపచితత్తా విపాకం కాయవిఞ్ఞాణం ఉప్పన్నం హోతి దుక్ఖసహగత’’న్తి (ధ. స. ౫౫౬). గిలానూపమో విఞ్ఞాణుపాదానక్ఖన్ధో వేదనాగేలఞ్ఞేన అపరిముత్తత్తా. అపిచ చారకకారణఅపరాధకారణకారకఅపరాధికూపమా ఏతే భాజనభోజనబ్యఞ్జనపరివేసకభుఞ్జకూపమా చాతి, ఏవం ‘ఉపమాతో’ వినిచ్ఛయనయో విఞ్ఞాతబ్బో.

‘దట్ఠబ్బతో ద్విధా’తి సఙ్ఖేపతో విత్థారతో చాతి ఏవం ద్విధా దట్ఠబ్బతో పేత్థ వినిచ్ఛయనయో విఞ్ఞాతబ్బో. సఙ్ఖేపతో హి పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా ఆసివిసూపమే (సం. ని. ౪.౨౩౮) వుత్తనయేన ఉక్ఖిత్తాసికపచ్చత్థికతో, భారసుత్తవసేన (సం. ని. ౩.౨౨) భారతో, ఖజ్జనీయపరియాయవసేన (సం. ని. ౩.౭౯) ఖాదకతో, యమకసుత్తవసేన (సం. ని. ౩.౮౫) అనిచ్చదుక్ఖానత్తసఙ్ఖతవధకతో దట్ఠబ్బా.

విత్థారతో పనేత్థ ఫేణపిణ్డో వియ రూపం దట్ఠబ్బం, ఉదకపుబ్బుళో వియ వేదనా, మరీచికా వియ సఞ్ఞా, కదలిక్ఖన్ధో వియ సఙ్ఖారా, మాయా వియ విఞ్ఞాణం. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘ఫేణపిణ్డూపమం రూపం, వేదనా పుబ్బుళూపమా;

మరీచికూపమా సఞ్ఞా, సఙ్ఖారా కదలూపమా;

మాయూపమఞ్చ విఞ్ఞాణం, దేసితాదిచ్చబన్ధునా’’తి. (సం. ని. ౩.౯౫);

తత్థ రూపాదీనం ఫేణపిణ్డాదీహి ఏవం సదిసతా వేదితబ్బా – యథా హి ఫేణపిణ్డో నిస్సారోవ ఏవం రూపమ్పి నిచ్చసారధువసారఅత్తసారవిరహేన నిస్సారమేవ. యథా చ సో ‘ఇమినా పత్తం వా థాలకం వా కరిస్సామీ’తి గహేతుం న సక్కా, గహితోపి తమత్థం న సాధేతి భిజ్జతేవ; ఏవం రూపమ్పి ¶ ‘నిచ్చ’న్తి వా ‘ధువ’న్తి వా ‘అహ’న్తి వా ‘మమ’న్తి వా గహేతుం న ¶ సక్కా, గహితమ్పి న తథా తిట్ఠతి, అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా అసుభఞ్ఞేవ హోతీతి. ఏవం ‘ఫేణపిణ్డసదిసమేవ’ హోతి.

యథా ¶ వా పన ఫేణపిణ్డో ఛిద్దావఛిద్దో అనేకసన్ధిఘటితో బహూన్నం ఉదకసప్పాదీనం పాణానం ఆవాసో, ఏవం రూపమ్పి ఛిద్దావఛిద్దం అనేకసన్ధిఘటితం. కులవసేన చేత్థ అసీతి కిమికులాని వసన్తి. తదేవ తేసం సూతిఘరమ్పి వచ్చకుటిపి గిలానసాలాపి సుసానమ్పి. న తే అఞ్ఞత్థ గన్త్వా గబ్భవుట్ఠానాదీని కరోన్తి. ఏవమ్పి ఫేణపిణ్డసదిసం. యథా చ ఫేణపిణ్డో ఆదితోవ బదరపక్కమత్తో హుత్వా అనుపుబ్బేన పబ్బతకూటమత్తోపి హోతి, ఏవం రూపమ్పి ఆదితో కలలమత్తం హుత్వా అనుపుబ్బేన బ్యామమత్తమ్పి గోమహింసహత్థిఆదీనం వసేన పబ్బతకూటమత్తమ్పి హోతి, మచ్ఛకచ్ఛపాదీనం వసేన అనేకయోజనసతప్పమాణమ్పి. ఏవమ్పి ఫేణపిణ్డసదిసం. యథా చ ఫేణపిణ్డో ఉట్ఠితమత్తోపి భిజ్జతి, థోకం గన్త్వాపి, సముద్దం పత్వా పన అవస్సమేవ భిజ్జతి; ఏవమేవ రూపమ్పి కలలభావేపి భిజ్జతి, అబ్బుదాదిభావే, అన్తరా పన అభేజ్జమానమ్పి వస్ససతాయుకానం వస్ససతం పత్వా అవస్సమేవ భిజ్జతి, మరణముఖే చుణ్ణవిచుణ్ణం హోతి. ఏవమ్పి ఫేణపిణ్డసదిసం.

యథా పన పుబ్బుళో అసారో, ఏవం వేదనాపి. యథా చ సో అబలో, అగయ్హుపగో, న సక్కా తం గహేత్వా ఫలకం వా ఆసనం వా కాతుం, గహితగ్గహితోపి భిజ్జతేవ; ఏవం వేదనాపి అబలా, అగయ్హుపగా, న సక్కా ‘నిచ్చా’తి వా ‘ధువా’తి వా గహేతుం, గహితాపి న తథా తిట్ఠతి. ఏవం అగయ్హుపగతాయపి వేదనా ‘పుబ్బుళసదిసా’. యథా పన తస్మిం తస్మిం ఉదకబిన్దుమ్హి పుబ్బుళో ఉప్పజ్జతి చేవ నిరుజ్ఝతి చ, న చిరట్ఠితికో హోతి; ఏవం వేదనాపి ఉప్పజ్జతి చేవ నిరుజ్ఝతి చ, న చిరట్ఠితికా హోతి, ఏకచ్ఛరక్ఖణే కోటిసతసహస్ససఙ్ఖ్యా ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝతి. యథా చ పుబ్బుళో ఉదకతలం, ఉదకబిన్దుం ¶ , ఉదకజల్లకం సఙ్కడ్ఢిత్వా పుటం కత్వా గహణవాతఞ్చాతి చత్తారి కారణాని పటిచ్చ ఉప్పజ్జతి; ఏవం వేదనాపి వత్థుం, ఆరమ్మణం, కిలేసజాలం, ఫస్ససఙ్ఘట్టనఞ్చాతి చత్తారి కారణాని పటిచ్చ ఉప్పజ్జతి. ఏవమ్పి వేదనా పుబ్బుళసదిసా.

సఞ్ఞాపి అసారకట్ఠేన ‘మరీచిసదిసా’. తథా అగయ్హుపగట్ఠేన; న హి సక్కా తం గహేత్వా పివితుం వా న్హాయితుం వా భాజనం వా పూరేతుం. అపిచ యథా మరీచి విప్ఫన్దతి, సఞ్జాతూమివేగో ¶ వియ ఖాయతి; ఏవం నీలసఞ్ఞాదిభేదా సఞ్ఞాపి నీలాదిఅనుభవనత్థాయ ఫన్దతి విప్ఫన్దతి. యథా చ మరీచి మహాజనం విప్పలమ్భేతి ¶ , ‘పరిపుణ్ణవాపీ వియ పరిపుణ్ణనదీ వియ దిస్సతీ’తి వదాపేతి; ఏవం సఞ్ఞాపి విప్పలమ్భేతి, ‘ఇదం నీలకం సుభం సుఖం నిచ్చ’న్తి వదాపేతి. పీతకాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏవం విప్పలమ్భనేనాపి మరీచిసదిసా.

సఙ్ఖారాపి అసారకట్ఠేన ‘కదలిక్ఖన్ధసదిసా’. తథా అగయ్హుపగట్ఠేన. యథేవ హి కదలిక్ఖన్ధతో కిఞ్చి గహేత్వా న సక్కా గోపానసీఆదీనమత్థాయ ఉపనేతుం, ఉపనీతమ్పి న తథా హోతి; ఏవం సఙ్ఖారాపి న సక్కా నిచ్చాదివసేన గహేతుం, గహితాపి న తథా హోన్తి. యథా చ కదలిక్ఖన్ధో బహువట్టిసమోధానో హోతి, ఏవం సఙ్ఖారక్ఖన్ధోపి బహుధమ్మసమోధానో. యథా చ కదలిక్ఖన్ధో నానాలక్ఖణో, అఞ్ఞోయేవ హి బాహిరాయ పత్తవట్టియా వణ్ణో, అఞ్ఞో తతో అబ్భన్తరబ్భన్తరానం; ఏవమేవ సఙ్ఖారక్ఖన్ధోపి అఞ్ఞదేవ ఫస్సస్స లక్ఖణం, అఞ్ఞం చేతనాదీనం. సమోధానేత్వా పన సఙ్ఖారక్ఖన్ధోత్వేవ వుచ్చతీతి. ఏవమ్పి సఙ్ఖారక్ఖన్ధో కదలిక్ఖన్ధసదిసో.

విఞ్ఞాణమ్పి అసారకట్ఠేన ‘మాయాసదిసం’. తథా అగయ్హుపగట్ఠేన. యథా చ మాయా ఇత్తరా లహుపచ్చుపట్ఠానా, ఏవం విఞ్ఞాణం. తఞ్హి తతోపి ఇత్తరతరఞ్చేవ లహుపచ్చుపట్ఠానతరఞ్చ. తేనేవ హి చిత్తేన పురిసో ఆగతో వియ, గతో వియ, ఠితో వియ, నిసిన్నో వియ హోతి. అఞ్ఞదేవ చాగమనకాలే చిత్తం, అఞ్ఞం గమనకాలాదీసు. ఏవమ్పి విఞ్ఞాణం మాయాసదిసం. మాయా చ మహాజనం వఞ్చేతి, యం కిఞ్చిదేవ ‘ఇదం సువణ్ణం రజతం ముత్తా’తిపి గహాపేతి. విఞ్ఞాణమ్పి ¶ మహాజనం వఞ్చేతి, తేనేవ చిత్తేన ఆగచ్ఛన్తం వియ, గచ్ఛన్తం వియ, ఠితం వియ, నిసిన్నం వియ కత్వా గాహాపేతి. అఞ్ఞదేవ చ ఆగమనే చిత్తం, అఞ్ఞం గమనాదీసు. ఏవమ్పి విఞ్ఞాణం మాయాసదిసం. విసేసతో చ సుభారమ్మణమ్పి ఓళారికమ్పి అజ్ఝత్తికరూపం అసుభన్తి దట్ఠబ్బం. వేదనా తీహి దుక్ఖతాహి అవినిముత్తతో దుక్ఖాతి సఞ్ఞాసఙ్ఖారా అవిధేయ్యతో అనత్తాతి విఞ్ఞాణం ఉదయబ్బయధమ్మతో అనిచ్చన్తి దట్ఠబ్బం.

‘ఏవం పస్సన్తస్సత్థసిద్ధితో’తి ఏవఞ్చ సఙ్ఖేపవిత్థారవసేన ద్విధా పస్సతో యా అత్థసిద్ధి హోతి, తతోపి వినిచ్ఛయనయో విఞ్ఞాతబ్బో, సేయ్యథిదం – సఙ్ఖేపతో తావ పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధేసు ఉక్ఖిత్తాసికపచ్చత్థికాదిభావేన పస్సన్తో ఖన్ధేహి న విహఞ్ఞతి. విత్థారతో పన రూపాదీని ఫేణపిణ్డాదిసదిసభావేన పస్సన్తో న అసారేసు సారదస్సీ హోతి. విసేసతో చ అజ్ఝత్తికరూపం ¶ అసుభతో పస్సన్తో కబళీకారాహారం పరిజానాతి ¶ , అసుభే సుభన్తి విపల్లాసం పజహతి, కామోఘం ఉత్తరతి, కామయోగేన విసంయుజ్జతి, కామాసవేన అనాసవో హోతి, అభిజ్ఝాకాయగన్థం భిన్దతి, కాముపాదానం న ఉపాదియతి. వేదనం దుక్ఖతో పస్సన్తో ఫస్సాహారం పరిజానాతి, దుక్ఖే సుఖన్తి విపల్లాసం పజహతి, భవోఘం ఉత్తరతి, భవయోగేన విసంయుజ్జతి, భవాసవేన అనాసవో హోతి, బ్యాపాదకాయగన్థం భిన్దతి, సీలబ్బతుపాదానం న ఉపాదియతి. సఞ్ఞం సఙ్ఖారే చ అనత్తతో పస్సన్తో మనోసఞ్చేతనాహారం పరిజానాతి, అనత్తని అత్తాతి విపల్లాసం పజహతి, దిట్ఠోఘం ఉత్తరతి, దిట్ఠియోగేన విసంయుజ్జతి, దిట్ఠాసవేన అనాసవో హోతి, ఇదం సచ్చాభినివేసకాయగన్థం భిన్దతి, అత్తవాదుపాదానం న ఉపాదియతి. విఞ్ఞాణం అనిచ్చతో పస్సన్తో విఞ్ఞాణాహారం పరిజానాతి, అనిచ్చే నిచ్చన్తి విపల్లాసం పజహతి, అవిజ్జోఘం ఉత్తరతి, అవిజ్జాయోగేన విసంయుజ్జతి, అవిజ్జాసవేన అనాసవో హోతి, సీలబ్బతపరామాసకాయగన్థం భిన్దతి, దిట్ఠుపాదానం న ఉపాదియతి.

ఏవం మహానిసంసం, వధకాదివసేన దస్సనం యస్మా;

తస్మా ఖన్ధే ధీరో, వధకాదివసేన పస్సేయ్యాతి.

౩౨. ఇదాని ¶ అభిధమ్మభాజనీయం హోతి. తత్థ రూపక్ఖన్ధనిద్దేసో హేట్ఠా రూపకణ్డే విత్థారితనయేనేవ వేదితబ్బో.

౩౪. వేదనాక్ఖన్ధనిద్దేసే ఏకవిధేనాతి ఏకకోట్ఠాసేన. ఫస్ససమ్పయుత్తోతి ఫస్సేన సమ్పయుత్తో. సబ్బాపి చతుభూమికవేదనా. సహేతుకదుకే సహేతుకా చతుభూమికవేదనా, అహేతుకా కామావచరావ. ఇమినా ఉపాయేన కుసలపదాదీహి వుత్తా వేదనా జానితబ్బా. అపిచాయం వేదనాక్ఖన్ధో ఏకవిధేన ఫస్ససమ్పయుత్తతో దస్సితో, దువిధేన సహేతుకాహేతుకతో, తివిధేన జాతితో ¶ , చతుబ్బిధేన భూమన్తరతో, పఞ్చవిధేన ఇన్ద్రియతో. తత్థ సుఖిన్ద్రియదుక్ఖిన్ద్రియాని కాయప్పసాదవత్థుకాని కామావచరానేవ. సోమనస్సిన్ద్రియం ఛట్ఠవత్థుకం వా అవత్థుకం వా తేభూమకం ¶ . దోమనస్సిన్ద్రియం ఛట్ఠవత్థుకం కామావచరం. ఉపేక్ఖిన్ద్రియం చక్ఖాదిచతుప్పసాదవత్థుకం ఛట్ఠవత్థుకం అవత్థుకఞ్చ చతుభూమకం. ఛబ్బిధేన వత్థుతో దస్సితో. తత్థ పురిమా పఞ్చ వేదనా పఞ్చప్పసాదవత్థుకా కామావచరావ ఛట్ఠా అవత్థుకా వా సవత్థుకా వా చతుభూమికా.

సత్తవిధేన తత్థ మనోసమ్ఫస్సజా భేదతో దస్సితా, అట్ఠవిధేన తత్థ కాయసమ్ఫస్సజా భేదతో, నవవిధేన సత్తవిధభేదే మనోవిఞ్ఞాణధాతుసమ్ఫస్సజా భేదతో, దసవిధేన అట్ఠవిధభేదే మనోవిఞ్ఞాణధాతుసమ్ఫస్సజా భేదతో. ఏతేసు హి సత్తవిధభేదే మనోసమ్ఫస్సజా మనోధాతుసమ్ఫస్సజా, మనోవిఞ్ఞాణధాతుసమ్ఫస్సజాతి ద్విధా భిన్నా. అట్ఠవిధభేదే తాయ సద్ధిం కాయసమ్ఫస్సజాపి సుఖా దుక్ఖాతి ద్విధా భిన్నా. నవవిధభేదే సత్తవిధే వుత్తా మనోవిఞ్ఞాణధాతుసమ్ఫస్సజా కుసలాదివసేన తిధా భిన్నా. దసవిధభేదే అట్ఠవిధే వుత్తా మనోవిఞ్ఞాణధాతుసమ్ఫస్సజా కుసలాదివసేనేవ తిధా భిన్నా.

కుసలత్తికో చేత్థ కేవలం పూరణత్థమేవ వుత్తో. సత్తవిధఅట్ఠవిధనవవిధభేదేసు పన నయం దాతుం యుత్తట్ఠానే ¶ నయో దిన్నో. అభిధమ్మఞ్హి పత్వా తథాగతేన నయం దాతుం యుత్తట్ఠానే నయో అదిన్నో నామ నత్థి. అయం తావ దుకమూలకే ఏకో వారో.

సత్థా హి ఇమస్మిం అభిధమ్మభాజనీయే వేదనాక్ఖన్ధం భాజేన్తో తికే గహేత్వా దుకేసు పక్ఖిపి, దుకే గహేత్వా తికేసు పక్ఖిపి, తికే చ దుకే చ ఉభతోవడ్ఢననీహారేన ఆహరి; సత్తవిధేన, చతువీసతివిధేన, తింసవిధేన, బహువిధేనాతి సబ్బథాపి బహువిధేన వేదనాక్ఖన్ధం దస్సేసి. కస్మా? పుగ్గలజ్ఝాసయేన చేవ దేసనావిలాసేన చ. ధమ్మం సోతుం నిసిన్నదేవపరిసాయ హి యే దేవపుత్తా తికే ఆదాయ దుకేసు పక్ఖిపిత్వా కథియమానం పటివిజ్ఝితుం సక్కోన్తి, తేసం సప్పాయవసేన తథా కత్వా దేసేసి. యే ఇతరేహి ఆకారేహి కథియమానం పటివిజ్ఝితుం సక్కోన్తి, తేసం తేహాకారేహి దేసేసీతి. అయమేత్థ ‘పుగ్గలజ్ఝాసయో’. సమ్మాసమ్బుద్ధో పన అత్తనో మహావిసయతాయ తికే వా దుకేసు పక్ఖిపిత్వా, దుకే వా తికేసు ఉభతోవడ్ఢనేన వా, సత్తవిధాదినయేన వా, యథా ¶ యథా ఇచ్ఛతి తథా తథా దేసేతుం సక్కోతి. తస్మాపి ఇమేహాకారేహి దేసేసీతి అయమస్స ‘దేసనావిలాసో’.

తత్థ ¶ తికే ఆదాయ దుకేసు పక్ఖిపిత్వా దేసితవారో దుకమూలకో నామ. దుకే ఆదాయ తికేసు పక్ఖిపిత్వా దేసితవారో తికమూలకో నామ. తికే చ దుకే చ ఉభతో వడ్ఢేత్వా దేసితవారో ఉభతోవడ్ఢితకో నామ. అవసానే సత్తవిధేనాతిఆదివారో బహువిధవారో నామాతి ఇమే తావ చత్తారో మహావారా.

తత్థ దుకమూలకే దుకేసు లబ్భమానేన ఏకేకేన దుకేన సద్ధిం తికేసు అలబ్భమానే వేదనాత్తికపీతిత్తికసనిదస్సనత్తికే అపనేత్వా, సేసే లబ్భమానకే ఏకూనవీసతి తికే యోజేత్వా, దుతియదుకపఠమత్తికయోజనవారాదీని నవవారసతాని పఞ్ఞాసఞ్చ వారా హోన్తి. తే సబ్బేపి పాళియం సంఖిపిత్వా తత్థ తత్థ దస్సేతబ్బయుత్తకం దస్సేత్వా వుత్తా. అసమ్ముయ్హన్తేన పన విత్థారతో వేదితబ్బా.

తికమూలకేపి తికేసు లబ్భమానేన ఏకేకేన తికేన సద్ధిం దుకేసు అలబ్భమానే పఠమదుకాదయో దుకే అపనేత్వా, సేసే లబ్భమానకే సహేతుకదుకాదయో పఞ్ఞాస దుకే యోజేత్వా, పఠమత్తికదుతియదుకయోజనవారాదీని నవవారసతాని పఞ్ఞాసఞ్చ ¶ వారా హోన్తి. తేపి సబ్బే పాళియం సఙ్ఖిపిత్వా తత్థ తత్థ దస్సేతబ్బయుత్తకం దస్సేత్వా వుత్తా. అసమ్ముయ్హన్తేన పన విత్థారతో వేదితబ్బా.

ఉభతోవడ్ఢితకే దువిధభేదే దుతియదుకం తివిధభేదే చ పఠమతికం ఆదిం కత్వా లబ్భమానేహి ఏకూనవీసతియా దుకేహి లబ్భమానే ఏకూనవీసతితికే యోజేత్వా దుతియదుకపఠమతికయోజనవారాదయో ఏకూనవీసతివారా వుత్తా. ఏస దుకతికానం వసేన ఉభతోవడ్ఢితత్తా ఉభతోవడ్ఢితకో నామ తతియో మహావారో.

బహువిధవారస్స సత్తవిధనిద్దేసే ఆదితో పట్ఠాయ లబ్భమానేసు ఏకూనవీసతియా తికేసు ఏకేకేన సద్ధిం చతస్సో భూమియో యోజేత్వా ఏకూనవీసతి సత్తవిధవారా వుత్తా. చతువీసతివిధనిద్దేసేపి తేసంయేవ తికానం వసేన ఏకూనవీసతివారా వుత్తా. తథా బహువిధవారే చాతి ¶ . తింసవిధవారో ఏకోయేవాతి సబ్బేపి అట్ఠపఞ్ఞాస వారా హోన్తి. అయం తావేత్థ వారపరిచ్ఛేదవసేన పాళివణ్ణనా.

ఇదాని ¶ అత్థవణ్ణనా హోతి. తత్థ సత్తవిధనిద్దేసో తావ ఉత్తానత్థోయేవ. చతువీసతివిధనిద్దేసే చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా వేదనాక్ఖన్ధో అత్థి కుసలోతి కామావచరఅట్ఠకుసలచిత్తవసేన వేదితబ్బో. అత్థి అకుసలోతి ద్వాదసఅకుసలచిత్తవసేన వేదితబ్బో. అత్థి అబ్యాకతోతి తిస్సో మనోధాతుయో, తిస్సో అహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతుయో, అట్ఠ మహావిపాకాని, దస కామావచరకిరియాతి చతువీసతియా చిత్తానం వసేన వేదితబ్బో.

తత్థ అట్ఠ కుసలాని ద్వాదస అకుసలాని చ జవనవసేన లబ్భన్తి. కిరియమనోధాతు ఆవజ్జనవసేన లబ్భతి. ద్వే విపాకమనోధాతుయో సమ్పటిచ్ఛనవసేన, తిస్సో విపాకమనోవిఞ్ఞాణధాతుయో సన్తీరణతదారమ్మణవసేన, కిరియాహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతు వోట్ఠబ్బనవసేన, అట్ఠ మహావిపాకచిత్తాని తదారమ్మణవసేన, నవ కిరియచిత్తాని జవనవసేన లబ్భన్తి. సోతఘానజివ్హాకాయద్వారేసుపి ఏసేవ నయో.

మనోద్వారే పన అత్థి కుసలోతి చతుభూమకకుసలవసేన కథితం, అత్థి అకుసలోతి ద్వాదసఅకుసలవసేన. అత్థి అబ్యాకతోతి ఏకాదసన్నం కామావచరవిపాకానం, దసన్నం కిరియానం ¶ , నవన్నం రూపావచరారూపావచరకిరియానం, చతున్నం సామఞ్ఞఫలానన్తి చతుత్తింసచిత్తుప్పాదవసేన కథితం. తత్థ చతుభూమకకుసలఞ్చేవ అకుసలఞ్చ జవనవసేన లబ్భతి. కిరియతో అహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతు ఆవజ్జనవసేన, ఏకాదస విపాకచిత్తాని తదారమ్మణవసేన, తేభూమకకిరియా చేవ సామఞ్ఞఫలాని చ జవనవసేనేవ లబ్భన్తి. తాని సత్తవిధాదీసు యత్థ కత్థచి ఠత్వా కథేతుం వట్టన్తి. తింసవిధే పన ఠత్వా దీపియమానాని సుఖదీపనాని హోన్తీతి తింసవిధస్మింయేవ ఠత్వా దీపయింసు.

ఏతాని హి సబ్బానిపి చిత్తాని చక్ఖుద్వారే ఉపనిస్సయకోటియా, సమతిక్కమవసేన, భావనావసేనాతి తీహాకారేహి లబ్భన్తి. తథా సోతద్వారమనోద్వారేసుపి. ఘానజివ్హాకాయద్వారేసు పన సమతిక్కమవసేన, భావనావసేనాతి ద్వీహేవాకారేహి లబ్భన్తీతి వేదితబ్బాని. కథం? ఇధ భిక్ఖు విహారచారికం చరమానో కసిణమణ్డలం దిస్వా ‘కిం నామేత’న్తి పుచ్ఛిత్వా ¶ ‘కసిణమణ్డల’న్తి వుత్తే పున ‘కిం ఇమినా కరోన్తీ’తి పుచ్ఛతి. అథస్స ఆచిక్ఖన్తి – ‘ఏవం భావేత్వా ఝానాని ఉప్పాదేత్వా, సమాపత్తిపదట్ఠానం విపస్సనం వడ్ఢేత్వా, అరహత్తం పాపుణన్తీ’తి. అజ్ఝాసయసమ్పన్నో కులపుత్తో ‘భారియం ఏత’న్తి అసల్లక్ఖేత్వా ‘మయాపి ఏస గుణో ¶ నిబ్బత్తేతుం వట్టతి, న ఖో పన సక్కా ఏస నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తేన నిబ్బత్తేతుం, ఆదితోవ వీరియం కాతుం సీలం సోధేతుం వట్టతీ’తి చిన్తేత్వా సీలం సోధేతి. తతో సీలే పతిట్ఠాయ దస పలిబోధే ఉపచ్ఛిన్దిత్వా, తిచీవరపరమేన సన్తోసేన సన్తుట్ఠో, ఆచరియుపజ్ఝాయానం వత్తపటివత్తం కత్వా, కమ్మట్ఠానం ఉగ్గణ్హిత్వా, కసిణపరికమ్మం కత్వా, సమాపత్తియో ఉప్పాదేత్వా, సమాపత్తిపదట్ఠానం విపస్సనం వడ్ఢేత్వా, అరహత్తం పాపుణాతి. తత్థ సబ్బాపి పరికమ్మవేదనా కామావచరా, అట్ఠసమాపత్తివేదనా రూపావచరారూపావచరా, మగ్గఫలవేదనా లోకుత్తరాతి ఏవం చక్ఖువిఞ్ఞాణం చతుభూమికవేదనానిబ్బత్తియా బలవపచ్చయో హోతీతి చతుభూమికవేదనా చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా నామ జాతా. ఏవం తావ ‘ఉపనిస్సయవసేన’ లబ్భన్తి.

చక్ఖుద్వారే ¶ పన రూపే ఆపాథగతే ‘ఇట్ఠే మే ఆరమ్మణే రాగో ఉప్పన్నో, అనిట్ఠే పటిఘో, అసమపేక్ఖనాయ మోహో, వినిబన్ధస్స పన మే మానో ఉప్పన్నో, పరామట్ఠస్స దిట్ఠి, విక్ఖేపగతస్స ఉద్ధచ్చం, అసన్నిట్ఠాగతస్స విచికిచ్ఛా, థామగతస్స అనుసయో ఉప్పన్నో’తి పరిగ్గహే ఠితో కులపుత్తో అత్తనో కిలేసుప్పత్తిం ఞత్వా ‘ఇమే మే కిలేసా వడ్ఢమానా అనయబ్యసనాయ సంవత్తిస్సన్తి, హన్ద నే నిగ్గణ్హామీ’తి చిన్తేత్వా ‘న ఖో పన సక్కా నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తేన కిలేసే నిగ్గణ్హితుం; ఆదితోవ వీరియం కాతుం వట్టతి సీలం సోధేతు’న్తి హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ పటిపజ్జిత్వా అరహత్తం పాపుణాతి. తత్థ సబ్బాపి పరికమ్మవేదనా కామావచరా, అట్ఠసమాపత్తివేదనా రూపావచరారూపావచరా, మగ్గఫలవేదనా లోకుత్తరాతి ఏవం రూపారమ్మణే ఉప్పన్నం కిలేసం సమతిక్కమిత్వా గతాతి చతుభూమికవేదనా చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా నామ జాతా. ఏవం ‘సమతిక్కమవసేన’ లబ్భన్తి.

చక్ఖుద్వారే పన రూపే ఆపాథగతే ఏకో ఏవం పరిగ్గహం పట్ఠపేతి – ‘ఇదం రూపం కిం నిస్సిత’న్తి? తతో నం ‘భూతనిస్సిత’న్తి ఞత్వా చత్తారి మహాభూతాని ఉపాదారూపఞ్చ రూపన్తి పరిగ్గణ్హాతి, తదారమ్మణే ధమ్మే అరూపన్తి పరిగ్గణ్హాతి. తతో సప్పచ్చయం నామరూపం పరిగణ్హిత్వా తీణి లక్ఖణాని ఆరోపేత్వా విపస్సనాపటిపాటియా సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా అరహత్తం పాపుణాతి. తత్థ సబ్బాపి ¶ పరికమ్మవేదనా కామావచరా, అట్ఠసమాపత్తివేదనా రూపావచరారూపావచరా, మగ్గఫలవేదనా లోకుత్తరాతి ఏవం రూపారమ్మణం సమ్మసిత్వా నిబ్బత్తితాతి అయం వేదనా చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా నామ జాతా. ఏవం ‘భావనావసేన’ లబ్భన్తి.

అపరో ¶ భిక్ఖు సుణాతి – ‘కసిణపరికమ్మం కిర కత్వా సమాపత్తియో ఉప్పాదేత్వా సమాపత్తిపదట్ఠానం విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణన్తీ’తి. అజ్ఝాసయసమ్పన్నో కులపుత్తో ‘భారియం ఏత’న్తి అసల్లక్ఖేత్వా ‘మయాపి ఏస గుణో నిబ్బత్తేతుం వట్టతీ’తి పురిమనయేనేవ పటిపజ్జిత్వా అరహత్తం పాపుణాతి. తత్థ సబ్బాపి పరికమ్మవేదనా కామావచరా, అట్ఠసమాపత్తివేదనా రూపావచరారూపావచరా, మగ్గఫలవేదనా లోకుత్తరాతి ఏవం సోతవిఞ్ఞాణం చతుభూమికవేదనా ¶ నిబ్బత్తియా బలవపచ్చయో హోతీతి చతుభూమికవేదనా సోతసమ్ఫస్సపచ్చయా నామ జాతా. ఏవం తావ ‘ఉపనిస్సయవసేన’ లబ్భన్తి.

సోతద్వారే పన సద్దే ఆపాథగతేతి సబ్బం చక్ఖుద్వారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ఏవం సద్దారమ్మణే ఉప్పన్నం కిలేసం సమతిక్కమిత్వా గతాతి చతుభూమికవేదనా సోతసమ్ఫస్సపచ్చయా నామ జాతా. ఏవం ‘సమతిక్కమవసేన’ లబ్భన్తి.

సోతద్వారే పన సద్దే ఆపాథగతే ఏకో ఏవం పరిగ్గహం పట్ఠపేతి – అయం సద్దో కిం నిస్సితోతి సబ్బం చక్ఖుద్వారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ఏవం సద్దారమ్మణం సమ్మసిత్వా నిబ్బత్తితాతి అయం వేదనా సోతసమ్ఫస్సపచ్చయా నామ జాతా. ఏవం ‘భావనావసేన’ లబ్భన్తి.

ఘానజివ్హాకాయద్వారేసు పన గన్ధారమ్మణాదీసు ఆపాథగతేసు ‘ఇట్ఠే మే ఆరమ్మణే రాగో ఉప్పన్నో’తి సబ్బం చక్ఖుద్వారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ఏవం గన్ధారమ్మణాదీసు ఉప్పన్నం కిలేసం సమతిక్కమిత్వా గతాతి చతుభూమికవేదనా ఘానజివ్హాకాయసమ్ఫస్సపచ్చయా నామ జాతా. ఏవం తీసు ద్వారేసు ‘సమతిక్కమవసేన’ లబ్భన్తి.

ఘానద్వారాదీసు పన గన్ధాదీసు ఆపాథగతేసు ఏకో ఏవం పరిగ్గహం పట్ఠపేతి – ‘అయం గన్ధో, అయం రసో, ఇదం ఫోట్ఠబ్బం కిం నిస్సిత’న్తి సబ్బం చక్ఖుద్వారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ఏవం గన్ధారమ్మణాదీని సమ్మసిత్వా నిబ్బత్తితాతి ¶ అయం వేదనా ఘానజివ్హాకాయసమ్ఫస్సపచ్చయా నామ జాతా. ఏవం ‘భావనావసేన’ లబ్భన్తి.

మనోద్వారే పన తీహిపి ఆకారేహి లబ్భన్తి. ఏకచ్చో హి జాతిం భయతో పస్సతి, జరం బ్యాధిం మరణం భయతో పస్సతి, భయతో దిస్వా ‘జాతిజరాబ్యాధిమరణేహి ముచ్చితుం వట్టతి, న ఖో ¶ పన సక్కా నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తేన జాతిఆదీహి ముచ్చితుం, ఆదితోవ వీరియం కాతుం సీలం సోధేతుం వట్టతీ’తి చిన్తేత్వా చక్ఖుద్వారే వుత్తనయేనేవ పటిపజ్జిత్వా అరహత్తం పాపుణాతి. తత్థ సబ్బాపి పరికమ్మవేదనా కామావచరా, అట్ఠసమాపత్తివేదనా రూపావచరారూపావచరా, మగ్గఫలవేదనా లోకుత్తరాతి ఏవం జాతిజరాబ్యాధిమరణం చతుభూమికవేదనానిబ్బత్తియా బలవపచ్చయో హోతీతి ¶ చతుభూమికవేదనా మనోసమ్ఫస్సపచ్చయా నామ జాతా. ఏవం తావ ‘ఉపనిస్సయవసేన’ లబ్భన్తి.

మనోద్వారే పన ధమ్మారమ్మణే ఆపాథగతేతి సబ్బం చక్ఖుద్వారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ఏవం ధమ్మారమ్మణే ఉప్పన్నం కిలేసం సమతిక్కమిత్వా గతాతి చతుభూమికవేదనా మనోసమ్ఫస్సపచ్చయా నామ జాతా. ఏవం ‘సమతిక్కమవసేన’ లబ్భన్తి.

మనోద్వారే పన ధమ్మారమ్మణే ఆపాథగతే ఏకో ఏవం పరిగ్గహం పట్ఠపేతి – ‘ఏతం ధమ్మారమ్మణం కిం నిస్సిత’న్తి? ‘వత్థునిస్సిత’న్తి. ‘వత్థు కిం నిస్సిత’న్తి? ‘మహాభూతాని నిస్సిత’న్తి. సో చత్తారి మహాభూతాని ఉపాదారూపఞ్చ రూపన్తి పరిగ్గణ్హాతి, తదారమ్మణే ధమ్మే అరూపన్తి పరిగ్గణ్హాతి. తతో సప్పచ్చయం నామరూపం పరిగ్గణ్హిత్వా తీణి లక్ఖణాని ఆరోపేత్వా విపస్సనాపటిపాటియా సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా అరహత్తం పాపుణాతి. తత్థ సబ్బాపి పరికమ్మవేదనా కామావచరా, అట్ఠసమాపత్తివేదనా రూపావచరారూపావచరా, మగ్గఫలవేదనా లోకుత్తరాతి ఏవం ధమ్మారమ్మణం సమ్మసిత్వా నిబ్బత్తితాతి అయం వేదనా మనోసమ్ఫస్సపచ్చయా నామ జాతా. ఏవం ‘భావనావసేన’ లబ్భన్తి. యా పనేతా సబ్బేసమ్పి చతువీసతివిధాదీనం వారానం పరియోసానేసు చక్ఖుసమ్ఫస్సజా వేదనా…పే… మనోసమ్ఫస్సజా వేదనాతి ఛ ఛ వేదనా వుత్తా, తా సమ్పయుత్తపచ్చయవసేన వుత్తాతి.

సఞ్ఞాక్ఖన్ధాదయోపి ¶ ఇమినా ఉపాయేన వేదితబ్బా. కేవలఞ్హి సఞ్ఞాక్ఖన్ధనిద్దేసే తికేసు వేదనాత్తికపీతిత్తికాపి లబ్భన్తి, దుకేసు చ సుఖసహగతదుకాదయోపి. సఙ్ఖారక్ఖన్ధనిద్దేసే ఫస్సస్సాపి సఙ్ఖారక్ఖన్ధపరియాపన్నత్తా ఫస్ససమ్పయుత్తోతి అవత్వా చిత్తసమ్పయుత్తోతి వుత్తం. దుకేసు చేత్థ హేతుదుకాదయోపి లబ్భన్తి. తికా సఞ్ఞాక్ఖన్ధసదిసా ఏవ ¶ . విఞ్ఞాణక్ఖన్ధనిద్దేసే చక్ఖుసమ్ఫస్సజాదిభావం అవత్వా చక్ఖువిఞ్ఞాణన్తిఆది వుత్తం. న హి సక్కా విఞ్ఞాణం మనోసమ్ఫస్సజన్తి నిద్దిసితుం. సేసమేత్థ సఞ్ఞాక్ఖన్ధే వుత్తసదిసమేవ. ఇమేసం పన తిణ్ణమ్పి ఖన్ధానం నిద్దేసేయేవ ¶ వేదనాక్ఖన్ధనిద్దేసతో అతిరేకతికదుకా లద్ధా. తేసం వసేన వారప్పభేదో వేదితబ్బోతి.

౧౫౦. ఇదాని పఞ్హాపుచ్ఛకం హోతి. తత్థ పఞ్హాపుచ్ఛనే పఞ్చన్నం ఖన్ధానం ‘‘కతికుసలా? కతిఅకుసలా? కతిఅబ్యాకతా’’తిఆదినా నయేన యం లబ్భతి, యఞ్చ న లబ్భతి, తం సబ్బం పుచ్ఛిత్వా విస్సజ్జనే ‘‘రూపక్ఖన్ధో అబ్యాకతో’’తిఆదినా నయేన యం లబ్భతి తదేవ ఉద్ధటన్తి వేదితబ్బం. యత్థ యత్థ చ ‘ఏకో ఖన్ధో’తి వా ‘ద్వే ఖన్ధా’తి వా పరిచ్ఛేదం అకత్వా ‘‘సియా ఉప్పన్నా, సియా అనుప్పన్నా’’తిఆదినా నయేన తన్తి ఠపితా, తత్థ తత్థ పఞ్చన్నమ్పి ఖన్ధానం గహణం వేదితబ్బం. సేసో తేసం తేసం ఖన్ధానం కుసలాదివిభాగో హేట్ఠా ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయం (ధ. స. అట్ఠ. ౯౮౫) వుత్తోయేవ.

ఆరమ్మణత్తికేసు పన చత్తారో ఖన్ధా పఞ్చపణ్ణాస కామావచరధమ్మే ఆరబ్భ రజ్జన్తస్స దుస్సన్తస్స ముయ్హన్తస్స సంవరన్తస్స సమ్మసన్తస్స పచ్చవేక్ఖన్తస్స చ పరిత్తారమ్మణా హోన్తి, సత్తవీసతి రూపారూపావచరధమ్మే ఆరబ్భ రజ్జన్తస్స దుస్సన్తస్స ముయ్హన్తస్స సంవరన్తస్స పరిగ్గహం పట్ఠపేన్తస్స మహగ్గతారమ్మణా, మగ్గఫలనిబ్బానాని పచ్చవేక్ఖన్తస్స అప్పమాణారమ్మణా, పఞ్ఞత్తిం పచ్చవేక్ఖణకాలే నవత్తబ్బారమ్మణాతి.

తేయేవ ¶ సేక్ఖాసేక్ఖానం మగ్గపచ్చవేక్ఖణకాలే మగ్గారమ్మణా హోన్తి, మగ్గకాలే సహజాతహేతునా మగ్గహేతుకా, మగ్గం గరుం కత్వా పచ్చవేక్ఖణకాలే ఆరమ్మణాధిపతినా మగ్గాధిపతినో ¶ , వీరియజేట్ఠకం వా వీమంసజేట్ఠకం వా మగ్గం భావేన్తస్స సహజాతాధిపతినా మగ్గాధిపతినో, ఛన్దజేట్ఠకం పన చిత్తజేట్ఠకం వా భావేన్తస్స నవత్తబ్బారమ్మణా నామ హోన్తి.

అతీతాని పన ఖన్ధధాతుఆయతనాని ఆరబ్భ రజ్జన్తస్స దుస్సన్తస్స ముయ్హన్తస్స సంవరన్తస్స పరిగ్గహం పట్ఠపేన్తస్స అతీతారమ్మణా హోన్తి, అనాగతాని ఆరబ్భ అనాగతారమ్మణా ¶ హోన్తి, పచ్చుప్పన్నాని ఆరబ్భ పచ్చుప్పన్నారమ్మణా హోన్తి, పఞ్ఞత్తిం వా నిబ్బానం వా పచ్చవేక్ఖన్తస్స నవత్తబ్బారమ్మణా హోన్తి.

తథా అత్తనో ఖన్ధధాతుఆయతనాని ఆరబ్భ రజ్జన్తస్స దుస్సన్తస్స ముయ్హన్తస్స సంవరన్తస్స పరిగ్గహం పట్ఠపేన్తస్స అజ్ఝత్తారమ్మణా హోన్తి, పరేసం ఖన్ధధాతుఆయతనాని ఆరబ్భ ఏవం పవత్తేన్తస్స బహిద్ధారమ్మణా, పణ్ణత్తినిబ్బానపచ్చవేక్ఖణకాలేపి బహిద్ధారమ్మణాయేవ, కాలేన అజ్ఝత్తం కాలేన బహిద్ధా ధమ్మేసు ఏవం పవత్తేన్తస్స అజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణా, ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనకాలే నవత్తబ్బారమ్మణాతి వేదితబ్బా.

ఇతి భగవా ఇమం ఖన్ధవిభఙ్గం సుత్తన్తభాజనీయాదివసేన తయో పరివట్టే నీహరిత్వా భాజేన్తో దస్సేసి. తీసుపి హి పరివట్టేసు ఏకోవ పరిచ్ఛేదో. రూపక్ఖన్ధో హి సబ్బత్థ కామావచరోయేవ. చత్తారో ఖన్ధా చతుభూమకా లోకియలోకుత్తరమిస్సకా కథితాతి.

సమ్మోహవినోదనియా విభఙ్గట్ఠకథాయ

౧౫౪. ఇదాని ¶ ¶ ¶ తదనన్తరే ఆయతనవిభఙ్గనిద్దేసే సుత్తన్తభాజనీయం తావ దస్సేన్తో ద్వాదసాయతనాని చక్ఖాయతనం రూపాయతనన్తిఆదిమాహ. తత్థ పాళిముత్తకేన తావ నయేన –

అత్థలక్ఖణతావత్వ, కమసఙ్ఖేపవిత్థారా;

తథా దట్ఠబ్బతో చేవ, విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

తత్థ విసేసతో తావ చక్ఖతీతి చక్ఖు; రూపం అస్సాదేతి, విభావేతి చాతి అత్థో. రూపయతీతి రూపం; వణ్ణవికారం ఆపజ్జమానం హదయఙ్గతభావం పకాసేతీతి అత్థో. సుణాతీతి సోతం. సప్పతీతి సద్దో; ఉదాహరియతీతి అత్థో. ఘాయతీతి ఘానం. గన్ధయతీతి గన్ధో; అత్తనో వత్థుం సూచయతీతి అత్థో. జీవితం అవ్హాయతీతి జివ్హా. రసన్తి తం సత్తాతి రసో; అస్సాదేన్తీతి అత్థో. కుచ్ఛితానం సాసవధమ్మానం ఆయోతి కాయో. ఆయోతి ఉప్పత్తిదేసో. ఫుసీయతీతి ఫోట్ఠబ్బం. మనతీతి మనో. అత్తనో లక్ఖణం ధారయన్తీతి ధమ్మా.

అవిసేసతో పన ఆయతనతో, ఆయానం తననతో, ఆయతస్స చ నయనతో ఆయతనన్తి వేదితబ్బం. చక్ఖురూపాదీసు హి తంతంద్వారారమ్మణా చిత్తచేతసికా ధమ్మా సేన సేన అనుభవనాదినా కిచ్చేన ఆయతన్తి ఉట్ఠహన్తి ఘట్టేన్తి వాయమన్తీతి వుత్తం హోతి. తే చ పన ఆయభూతే ధమ్మే ఏతాని తనోన్తి విత్థారేన్తీతి వుత్తం హోతి. ఇదఞ్చ అనమతగ్గే సంసారే పవత్తం అతీవ ఆయతం సంసారదుక్ఖం యావ న నివత్తతి తావ నయన్తేవ, పవత్తయన్తీతి వుత్తం హోతి. ఇతి ¶ సబ్బేపి మే ధమ్మా ఆయతనతో ఆయానం తననతో ఆయతస్స చ నయనతో ‘ఆయతనం ఆయతన’న్తి వుచ్చన్తి.

అపిచ నివాసట్ఠానట్ఠేన, ఆకరట్ఠేన, సమోసరణట్ఠానట్ఠేన ¶ , సఞ్జాతిదేసట్ఠేన, కారణట్ఠేన చ ఆయతనం వేదితబ్బం. తథా హి లోకే ‘‘ఇస్సరాయతనం వాసుదేవాయతన’’న్తిఆదీసు నివాసట్ఠానం ఆయతనన్తి వుచ్చతి ¶ . ‘‘సువణ్ణాయతనం రజతాయతన’’న్తిఆదీసు ఆకరో. సాసనే పన ‘‘మనోరమే ఆయతనే సేవన్తి నం విహఙ్గమా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౫.౩౮) సమోసరణట్ఠానం. ‘‘దక్ఖిణాపథో గున్నం ఆయతన’’న్తిఆదీసు సఞ్జాతిదేసో. ‘‘తత్ర తత్రేవ సక్ఖిభబ్బతం పాపుణాతి సతి సతిఆయతనే’’తిఆదీసు (అ. ని. ౫.౨౩) కారణం.

చక్ఖురూపాదీసు చాపి తే తే చిత్తచేతసికా ధమ్మా నివసన్తి తదాయత్తవుత్తితాయాతి చక్ఖాదయో నేసం నివాసనట్ఠానం. చక్ఖాదీసు చ తే ఆకిణ్ణా తం నిస్సితత్తా తదారమ్మణత్తా చాతి చక్ఖాదయో నేసం ఆకరో. చక్ఖాదయో చ నేసం సమోసరణట్ఠానం, తత్థ తత్థ వత్థుద్వారారమ్మణవసేన సమోసరణతో. చక్ఖాదయో చ నేసం సఞ్జాతిదేసో; తం నిస్సయారమ్మణభావేన తత్థేవ ఉప్పత్తితో. చక్ఖాదయో చ నేసం కారణం, తేసం అభావే అభావతోతి. ఇతి నివాసట్ఠానట్ఠేన, ఆకరట్ఠేన, సమోసరణట్ఠానట్ఠేన, సఞ్జాతిదేసట్ఠేన, కారణట్ఠేనాతి ఇమేహి కారణేహి ఏతే ధమ్మా ‘ఆయతనం ఆయతన’న్తి వుచ్చన్తి. తస్మా యథావుత్తేనత్థేన చక్ఖు చ తం ఆయతనఞ్చాతి చక్ఖాయతనం…పే… ధమ్మా చ తే ఆయతనఞ్చాతి ధమ్మాయతనన్తి ఏవం తావేత్థ ‘అత్థతో’ విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘లక్ఖణతో’తి చక్ఖాదీనం లక్ఖణతోపేత్థ విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో. తాని చ పన నేసం లక్ఖణాని హేట్ఠా రూపకణ్డనిద్దేసే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని.

‘తావత్వతో’తి తావభావతో. ఇదం వుత్తం హోతి – చక్ఖాదయోపి హి ధమ్మా ఏవ. ఏవం సతి ధమ్మాయతనమిచ్చేవ అవత్వా కస్మా ద్వాదసాయతనాని వుత్తానీతి చే? ఛ విఞ్ఞాణకాయుప్పత్తిద్వారారమ్మణవవత్థానతో. ఇధ ఛన్నం విఞ్ఞాణకాయానం ద్వారభావేన ఆరమ్మణభావేన చ వవత్థానతో అయమేవ తేసం భేదో హోతీతి ద్వాదస వుత్తాని. చక్ఖువిఞ్ఞాణవీథిపరియాపన్నస్స హి విఞ్ఞాణకాయస్స చక్ఖాయతనమేవ ఉప్పత్తిద్వారం, రూపాయతనమేవ చారమ్మణం ¶ ¶ . తథా ఇతరాని ఇతరేసం. ఛట్ఠస్స పన భవఙ్గమనసఙ్ఖాతో మనాయతనేకదేసోవ ఉప్పత్తిద్వారం, అసాధారణఞ్చ ధమ్మాయతనం ఆరమ్మణన్తి ¶ . ఇతి ఛన్నం విఞ్ఞాణకాయానం ఉప్పత్తిద్వారారమ్మణవవత్థానతో ద్వాదస వుత్తానీతి. ఏవమేత్థ ‘తావత్వతో’ విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘కమతో’తి ఇధాపి పుబ్బే వుత్తేసు ఉప్పత్తిక్కమాదీసు దేసనాక్కమోవ యుజ్జతి. అజ్ఝత్తికేసు హి ఆయతనేసు సనిదస్సనసప్పటిఘవిసయత్తా చక్ఖాయతనం పాకటన్తి పఠమం దేసితం. తతో అనిదస్సనసప్పటిఘవిసయాని సోతాయతనాదీని. అథ వా దస్సనానుత్తరియసవనానుత్తరియహేతుభావేన బహూపకారత్తా అజ్ఝత్తికేసు చక్ఖాయతనసోతాయతనాని పఠమం దేసితాని. తతో ఘానాయతనాదీని తీణి. పఞ్చన్నమ్పి గోచరవిసయత్తా అన్తే మనాయతనం. చక్ఖాదీనం పన గోచరత్తా తస్స తస్స అనన్తరాని బాహిరేసు రూపాయతనాదీని. అపిచ విఞ్ఞాణుప్పత్తికారణవవత్థానతోపి అయమేవ తేసం కమో వేదితబ్బో. వుత్తఞ్హేతం ‘‘చక్ఖుఞ్చ పటిచ్చ రూపే చ ఉప్పజ్జతి చక్ఖువిఞ్ఞాణం…పే… మనఞ్చ పటిచ్చ ధమ్మే చ ఉప్పజ్జతి మనోవిఞ్ఞాణ’’న్తి (మ. ని. ౩.౪౨౧) ఏవం ‘కమతో’పేత్థ విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘సఙ్ఖేపవిత్థారా’తి సఙ్ఖేపతో హి మనాయతనస్స చేవ ధమ్మాయతనేకదేసస్స చ నామేన, తదవసేసానఞ్చ ఆయతనానం రూపేన సఙ్గహితత్తా ద్వాదసాపి ఆయతనాని నామరూపమత్తమేవ హోన్తి.

విత్థారతో పన అజ్ఝత్తికేసు తావ చక్ఖాయతనం జాతివసేన చక్ఖుపసాదమత్తమేవ, పచ్చయగతినికాయపుగ్గలభేదతో పన అనన్తప్పభేదం. తథా సోతాయతనాదీని చత్తారి. మనాయతనం తేభూమకకుసలాకుసలవిపాకకిరియవిఞ్ఞాణభేదేన ఏకాసీతిప్పభేదం, వత్థుపటిపదాదిభేదతో పన అనన్తప్పభేదం. రూపగన్ధరసాయతనాని సముట్ఠానభేదతో చతుప్పభేదాని, సద్దాయతనం ద్విప్పభేదం. సభాగవిసభాగభేదతో పన సబ్బానిపి అనన్తప్పభేదాని. ఫోట్ఠబ్బాయతనం పథవీధాతుతేజోధాతువాయోధాతువసేన తిప్పభేదం, సముట్ఠానతో చతుప్పభేదం, సభాగవిసభాగతో అనేకప్పభేదం. ధమ్మాయతనం తేభూమకధమ్మారమ్మణవసేన అనేకప్పభేదన్తి. ఏవం సఙ్ఖేపవిత్థారా విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘దట్ఠబ్బతో’తి ¶ ఏత్థ పన సబ్బానేవేతాని ఆయతనాని అనాగమనతో అనిగ్గమనతో చ దట్ఠబ్బాని. న హి తాని పుబ్బే ఉదయా కుతోచి ఆగచ్ఛన్తి, నాపి ఉద్ధం వయా కుహిఞ్చి గచ్ఛన్తి; అథ ఖో పుబ్బే ఉదయా అప్పటిలద్ధసభావాని, ఉద్ధం ¶ వయా పరిభిన్నసభావాని, పుబ్బన్తాపరన్తవేమజ్ఝే ¶ పచ్చయాయత్తవుత్తితాయ అవసాని పవత్తన్తి. తస్మా అనాగమనతో అనిగ్గమనతో చ దట్ఠబ్బాని. తథా నిరీహతో అబ్యాపారతో చ. న హి చక్ఖురూపాదీనం ఏవం హోతి – ‘అహో వత అమ్హాకం సామగ్గియా విఞ్ఞాణం నామ ఉప్పజ్జేయ్యా’తి, న చ తాని విఞ్ఞాణుప్పాదనత్థం ద్వారభావేన వత్థుభావేన ఆరమ్మణభావేన వా ఈహన్తి, న బ్యాపారమాపజ్జన్తి; అథ ఖో ధమ్మతావేసా యం చక్ఖురూపాదీనం సామగ్గియం చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని సమ్భవన్తి. తస్మా నిరీహతో అబ్యాపారతో చ దట్ఠబ్బాని. అపిచ అజ్ఝత్తికాని సుఞ్ఞగామో వియ దట్ఠబ్బాని ధువసుభసుఖత్తభావవిరహితత్తా, బాహిరాని గామఘాతకచోరా వియ అజ్ఝత్తికానం అభిఘాతకత్తా. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘చక్ఖు, భిక్ఖవే, హఞ్ఞతి మనాపామనాపేహి రూపేహీతి విత్థారో. అపిచ అజ్ఝత్తికాని ఛ పాణకా వియ దట్ఠబ్బాని, బాహిరాని తేసం గోచరా వియాతి. ఏవమ్పేత్థ ‘దట్ఠబ్బతో’ విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయోతి.

ఇదాని తేసం విపస్సితబ్బాకారం దస్సేతుం చక్ఖుం అనిచ్చన్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ చక్ఖు తావ హుత్వా అభావట్ఠేన అనిచ్చన్తి వేదితబ్బం. అపరేహిపి చతూహి కారణేహి అనిచ్చం – ఉప్పాదవయవన్తతో, విపరిణామతో, తావకాలికతో, నిచ్చపటిక్ఖేపతోతి.

తదేవ పటిపీళనట్ఠేన దుక్ఖం. యస్మా వా ఏతం ఉప్పన్నం ఠితిం పాపుణాతి, ఠితియం జరాయ కిలమతి, జరం పత్వా అవస్సం భిజ్జతి; తస్మా అభిణ్హసమ్పటిపీళనతో, దుక్ఖమతో, దుక్ఖవత్థుతో, సుఖపటిక్ఖేపతోతి ఇమేహి చతూహి కారణేహి దుక్ఖం.

అవసవత్తనట్ఠేన పన అనత్తా. యస్మా వా ఏతం ఉప్పన్నం ఠితిం మా పాపుణాతు, ఠానప్పత్తం మా జిరతు, జరప్పతం మా భిజ్జతూతి ఇమేసు తీసు ఠానేసు కస్సచి వసవత్తిభావో నత్థి, సుఞ్ఞం తేన వసవత్తనాకారేన; తస్మా సుఞ్ఞతో, అస్సామికతో, అకామకారియతో, అత్తపటిక్ఖేపతోతి ఇమేహి చతూహి కారణేహి అనత్తా.

విభవగతికతో ¶ , పుబ్బాపరవసేన భవసఙ్కన్తిగమనతో, పకతిభావవిజహనతో చ విపరిణామధమ్మం. ఇదం అనిచ్చవేవచనమేవ. రూపా అనిచ్చాతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. అపిచేత్థ ఠపేత్వా చక్ఖుం తేభూమకధమ్మా అనిచ్చా, నో చక్ఖు. చక్ఖు పన చక్ఖు చేవ అనిచ్చఞ్చ. తథా ¶ సేసధమ్మా దుక్ఖా, నో చక్ఖు. చక్ఖు ¶ పన చక్ఖు చేవ దుక్ఖఞ్చ. సేసధమ్మా అనత్తా, నో చక్ఖు. చక్ఖు పన చక్ఖు చేవ అనత్తా చాతి. రూపాదీసుపి ఏసేవ నయో.

ఇమస్మిం పన సుత్తన్తభాజనీయే తథాగతేన కిం దస్సితన్తి? ద్వాదసన్నం ఆయతనానం అనత్తలక్ఖణం. సమ్మాసమ్బుద్ధో హి అనత్తలక్ఖణం దస్సేన్తో అనిచ్చేన వా దస్సేతి, దుక్ఖేన వా, అనిచ్చదుక్ఖేహి వా. తత్థ ‘‘చక్ఖు, అత్తాతి యో వదేయ్య, తం న ఉపపజ్జతి. చక్ఖుస్స ఉప్పాదోపి వయోపి పఞ్ఞాయతి. యస్స ఖో పన ఉప్పాదోపి వయోపి పఞ్ఞాయతి ‘అత్తా మే ఉప్పజ్జతి చ వేతి చా’తి ఇచ్చస్స ఏవమాగతం హోతి. తస్మా తం న ఉపపజ్జతి – చక్ఖు అత్తాతి యో వదేయ్య ఇతి చక్ఖు అనత్తా’’తి (మ. ని. ౩.౪౨౨). ఇమస్మిం సుత్తే అనిచ్చేన అనత్తలక్ఖణం దస్సేసి. ‘‘రూపం, భిక్ఖవే, అనత్తా. రూపఞ్చ హిదం, భిక్ఖవే, అత్తా అభవిస్స, న యిదం రూపం ఆబాధాయ సంవత్తేయ్య; లబ్భేథ చ రూపే – ఏవం మే రూపం హోతు, ఏవం మే రూపం మా అహోసీతి. యస్మా చ ఖో, భిక్ఖవే, రూపం అనత్తా తస్మా రూపం ఆబాధాయ సంవత్తతి; న చ లబ్భతి రూపే – ఏవం మే రూపం హోతు, ఏవం మే రూపం మా అహోసీ’’తి (సం. ని. ౩.౫౯; మహావ. ౨౦) ఇమస్మిం సుత్తే దుక్ఖేన అనత్తలక్ఖణం దస్సేసి. ‘‘రూపం, భిక్ఖవే, అనిచ్చం, యదనిచ్చం తం దుక్ఖం, యం దుక్ఖం తదనత్తా, యదనత్తా తం నేతం మమ, నేసోహమస్మి, న మేసో అత్తా’’తిఆదీసు (సం. ని. ౩.౧౫) అనిచ్చదుక్ఖేహి అనత్తలక్ఖణం దస్సేసి. కస్మా? అనిచ్చదుక్ఖానం పాకటత్తా.

హత్థతో హి తట్టకే వా సరకే వా కిస్మిఞ్చిదేవ వా పతిత్వా భిన్నే ‘అహో అనిచ్చ’న్తి వదన్తి. ఏవం అనిచ్చం పాకటం నామ. అత్తభావస్మిం పన గణ్డపిళకాదీసు వా ఉట్ఠితాసు ఖాణుకణ్టకాదీహి వా విద్ధాసు ‘అహో దుక్ఖ’న్తి వదన్తి. ఏవం దుక్ఖం పాకటం నామ. అనత్తలక్ఖణం అపాకటం అన్ధకారం అవిభూతం దుప్పటివిజ్ఝం దుద్దీపనం దుప్పఞ్ఞాపనం ¶ . అనిచ్చదుక్ఖలక్ఖణాని ఉప్పాదా వా తథాగతానం అనుప్పాదా వా పఞ్ఞాయన్తి. అనత్తలక్ఖణం వినా బుద్ధుప్పాదా న పఞ్ఞాయతి, బుద్ధుప్పాదేయేవ పఞ్ఞాయతి. మహిద్ధికా హి మహానుభావా తాపసపరిబ్బాజకా సరభఙ్గసత్థారాదయోపి ‘అనిచ్చం దుక్ఖ’న్తి వత్తుం సక్కోన్తి, ‘అనత్తా’తి వత్తుం న సక్కోన్తి. సచే హి తే సమ్పత్తపరిసాయ అనత్తాతి వత్తుం సక్కుణేయ్యుం, సమ్పత్తపరిసాయ మగ్గఫలపటివేధో భవేయ్య. అనత్తలక్ఖణపఞ్ఞాపనఞ్హి అఞ్ఞస్స కస్సచి అవిసయో, సబ్బఞ్ఞుబుద్ధానమేవ విసయో. ఏవమేతం అనత్తలక్ఖణం అపాకటం. తస్మా సత్థా ¶ అనత్తలక్ఖణం దస్సేన్తో ¶ అనిచ్చేన వా దస్సేసి, దుక్ఖేన వా, అనిచ్చదుక్ఖేహి వా. ఇధ పన తం అనిచ్చదుక్ఖేహి దస్సేసీతి వేదితబ్బం.

ఇమాని పన లక్ఖణాని కిస్స అమనసికారా అప్పటివేధా, కేన పటిచ్ఛన్నత్తా, న ఉపట్ఠహన్తి? అనిచ్చలక్ఖణం తావ ఉదయబ్బయానం అమనసికారా అప్పటివేధా, సన్తతియా పటిచ్ఛన్నత్తా, న ఉపట్ఠాతి. దుక్ఖలక్ఖణం అభిణ్హసమ్పటిపీళనస్స అమనసికారా అప్పటివేధా, ఇరియాపథేహి పటిచ్ఛన్నత్తా, న ఉపట్ఠాతి. అనత్తలక్ఖణం నానాధాతువినిబ్భోగస్స అమనసికారా అప్పటివేధా, ఘనేన పటిచ్ఛన్నత్తా, న ఉపట్ఠాతి. ఉదయబ్బయం పన పరిగ్గహేత్వా సన్తతియా వికోపితాయ అనిచ్చలక్ఖణం యాథావసరసతో ఉపట్ఠాతి. అభిణ్హసమ్పటిపీళనం మనసికత్వా ఇరియాపథే ఉగ్ఘాటితే దుక్ఖలక్ఖణం యాథావసరసతో ఉపట్ఠాతి. నానాధాతుయో వినిబ్భుజిత్వా ఘనవినిబ్భోగే కతే అనత్తలక్ఖణం యాథావసరసతో ఉపట్ఠాతి.

ఏత్థ చ అనిచ్చం అనిచ్చలక్ఖణం, దుక్ఖం దుక్ఖలక్ఖణం, అనత్తా అనత్తలక్ఖణన్తి అయం విభాగో వేదితబ్బో. తత్థ అనిచ్చన్తి ఖన్ధపఞ్చకం. కస్మా? ఉప్పాదవయఞ్ఞథత్తభావా, హుత్వా అభావతో వా; ఉప్పాదవయఞ్ఞథత్తం అనిచ్చలక్ఖణం, హుత్వా అభావసఙ్ఖాతో ఆకారవికారో వా. ‘‘యదనిచ్చం తం దుక్ఖ’’న్తి వచనతో పన తదేవ ఖన్ధపఞ్చకం దుక్ఖం. కస్మా? అభిణ్హసమ్పటిపీళనతో; అభిణ్హసమ్పటిపీళనాకారో దుక్ఖలక్ఖణం. ‘‘యం ¶ దుక్ఖం తం అనత్తా’’తి పన వచనతో తదేవ ఖన్ధపఞ్చకం అనత్తా. కస్మా? అవసవత్తనతో; అవసవత్తనాకారో అనత్తలక్ఖణం. ఇతి అఞ్ఞదేవ అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా, అఞ్ఞాని అనిచ్చదుక్ఖానత్తలక్ఖణాని. పఞ్చక్ఖన్ధా, ద్వాదసాయతనాని, అట్ఠారస ధాతుయోతి ఇదఞ్హి సబ్బమ్పి అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా నామ. వుత్తప్పకారాకారవికారా అనిచ్చదుక్ఖానత్తలక్ఖణానీతి.

సఙ్ఖేపతో పనేత్థ దసాయతనాని కామావచరాని, ద్వే తేభూమకాని. సబ్బేసుపి సమ్మసనచారో కథితోతి వేదితబ్బో.

౧౫౫. అభిధమ్మభాజనీయే ¶ ¶ యథా హేట్ఠా విపస్సకానం ఉపకారత్థాయ ‘‘చక్ఖాయతనం రూపాయతన’’న్తి యుగలతో ఆయతనాని వుత్తాని, తథా అవత్వా అజ్ఝత్తికబాహిరానం సబ్బాకారతో సభావదస్సనత్థం ‘‘చక్ఖాయతనం సోతాయతన’’న్తి ఏవం అజ్ఝత్తికబాహిరవవత్థాననయేన వుత్తాని.

౧౫౬. తేసం నిద్దేసవారే తత్థ కతమం చక్ఖాయతనన్తిఆదీని హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని.

౧౬౭. యం పనేతం ధమ్మాయతననిద్దేసే ‘‘తత్థ కతమా అసఙ్ఖతా ధాతు? రాగక్ఖయో దోసక్ఖయో మోహక్ఖయో’’తి వుత్తం, తత్రాయమత్థో – అసఙ్ఖతా ధాతూతి అసఙ్ఖతసభావం నిబ్బానం. యస్మా పనేతం ఆగమ్మ రాగాదయో ఖీయన్తి, తస్మా రాగక్ఖయో దోసక్ఖయో మోహక్ఖయోతి వుత్తం. అయమేత్థ ఆచరియానం సమానత్థకథా.

వితణ్డవాదీ పనాహ – ‘పాటియేక్కం నిబ్బానం నామ నత్థి, కిలేసక్ఖయోవ నిబ్బాన’న్తి. ‘సుత్తం ఆహరా’తి చ వుత్తే ‘‘నిబ్బానం నిబ్బానన్తి ఖో, ఆవుసో సారిపుత్త, వుచ్చతి; కతమం ను ఖో, ఆవుసో, నిబ్బానన్తి? యో ఖో, ఆవుసో, రాగక్ఖయో దోసక్ఖయో మోహక్ఖయో – ఇదం వుచ్చతి నిబ్బాన’’న్తి ఏతం జమ్బుఖాదకసుత్తం ఆహరిత్వా ‘ఇమినా సుత్తేన వేదితబ్బం పాటియేక్కం నిబ్బానం నామ నత్థి, కిలేసక్ఖయోవ నిబ్బాన’న్తి ఆహ. సో వత్తబ్బో – ‘కిం పన యథా చేతం సుత్తం తథా అత్థో’తి? అద్ధా వక్ఖతి – ‘ఆమ ¶ , నత్థి సుత్తతో ముఞ్చిత్వా అత్థో’తి. తతో వత్తబ్బో – ‘ఇదం తావ తే సుత్తం ఆభతం; అనన్తరసుత్తం ఆహరా’తి. అనన్తరసుత్తం నామ – ‘‘అరహత్తం అరహత్తన్తి, ఆవుసో సారిపుత్త, వుచ్చతి; కతమం ను ఖో, ఆవుసో, అరహత్తన్తి? యో ఖో, ఆవుసో, రాగక్ఖయో దోసక్ఖయో మోహక్ఖయో – ఇదం వుచ్చతి అరహత్త’’న్తి (సం. ని. ౪.౩౧౫) ఇదం తస్సేవానన్తరం ఆభతసుత్తం.

ఇమస్మిం పన నం ఆభతే ఆహంసు – ‘నిబ్బానం నామ ధమ్మాయతనపరియాపన్నో ధమ్మో, అరహత్తం చత్తారో ఖన్ధా. నిబ్బానం సచ్ఛికత్వా విహరన్తో ధమ్మసేనాపతి ¶ నిబ్బానం పుచ్ఛితోపి అరహత్తం పుచ్ఛితోపి కిలేసక్ఖయమేవ ఆహ. కిం పన నిబ్బానఞ్చ అరహత్తఞ్చ ఏకం ఉదాహు నాన’న్తి? ‘ఏకం ¶ వా హోతు నానం వా. కో ఏత్థ తయా అతిబహుం చుణ్ణీకరణం కరోన్తేన అత్థో’? ‘న త్వం ఏకం నానం జానాసీతి. నను ఞాతే సాధు హోతీ’తి ఏవం పునప్పునం పుచ్ఛితో వఞ్చేతుం అసక్కోన్తో ఆహ – ‘రాగాదీనం ఖీణన్తే ఉప్పన్నత్తా అరహత్తం రాగక్ఖయో దోసక్ఖయో మోహక్ఖయో’తి వుచ్చతీతి. తతో నం ఆహంసు – ‘మహాకమ్మం తే కతం. లఞ్జం దత్వాపి తం వదాపేన్తో ఏతదేవ వదాపేయ్య. యథేవ చ తే ఏతం విభజిత్వా కథితం, ఏవం ఇదమ్పి సల్లక్ఖేహి – నిబ్బానఞ్హి ఆగమ్మ రాగాదయో ఖీణాతి నిబ్బానం రాగక్ఖయో దోసక్ఖయో మోహక్ఖయోతి వుత్తం. తీణిపి హి ఏతాని నిబ్బానస్సేవ అధివచనానీ’తి.

సచే ఏవం వుత్తే సఞ్ఞత్తిం గచ్ఛతి ఇచ్చేతం కుసలం; నో చే, బహునిబ్బానతాయ కారేతబ్బో. కథం? ఏవం తావ పుచ్ఛితబ్బో – ‘రాగక్ఖయో నామ రాగస్సేవ ఖయో ఉదాహు దోసమోహానమ్పి? దోసక్ఖయో నామ దోసస్సేవ ఖయో ఉదాహు రాగమోహానమ్పి? మోహక్ఖయో నామ మోహస్సేవ ఖయో ఉదాహు రాగదోసానమ్పీ’తి? అద్ధా వక్ఖతి – ‘రాగక్ఖయో నామ రాగస్సేవ ఖయో, దోసక్ఖయో నామ దోసస్సేవ ఖయో, మోహక్ఖయో నామ మోహస్సేవ ఖయో’తి.

తతో వత్తబ్బో – ‘తవ వాదే రాగక్ఖయో ఏకం నిబ్బానం హోతి, దోసక్ఖయో ఏకం, మోహక్ఖయో ఏకం; తిణ్ణం అకుసలమూలానం ఖయే తీణి నిబ్బానాని హోన్తి, చతున్నం ఉపాదానానం ఖయే చత్తారి, పఞ్చన్నం నీవరణానం ఖయే పఞ్చ, ఛన్నం తణ్హాకాయానం ఖయే ఛ, సత్తన్నం అనుసయానం ఖయే సత్త, అట్ఠన్నం మిచ్ఛత్తానం ఖయే అట్ఠ, నవన్నం తణ్హామూలకధమ్మానం ¶ ఖయే నవ, దసన్నం సంయోజనానం ఖయే దస, దియడ్ఢకిలేససహస్సస్స ఖయే పాటియేక్కం పాటియేక్కం నిబ్బానన్తి బహూని నిబ్బానాని హోన్తి. నత్థి పన తే నిబ్బానానం పమాణన్తి. ఏవం పన అగ్గహేత్వా నిబ్బానం ఆగమ్మ రాగాదయో ఖీణాతి ఏకమేవ నిబ్బానం రాగక్ఖయో దోసక్ఖయో మోహక్ఖయోతి వుచ్చతి. తీణిపి హేతాని నిబ్బానస్సేవ అధివచనానీతి గణ్హ’.

సచే ¶ పన ఏవం వుత్తేపి న సల్లక్ఖేతి, ఓళారికతాయ కారేతబ్బో. కథం? ‘అన్ధబాలా హి అచ్ఛదీపిమిగమక్కటాదయోపి కిలేసపరియుట్ఠితా వత్థుం పటిసేవన్తి. అథ నేసం పటిసేవనపరియన్తే కిలేసో వూపసమ్మతి. తవ వాదే అచ్ఛదీపిమిగమక్కటాదయో నిబ్బానప్పత్తా నామ హోన్తి. ఓళారికం వత తే నిబ్బానం థూలం, కణ్ణేహి పిళన్ధితుం న సక్కాతి. ఏవం పన ¶ అగ్గహేత్వా నిబ్బానం ఆగమ్మ రాగాదయో ఖీణాతి ఏకమేవ నిబ్బానం రాగక్ఖయో దోసక్ఖయో మోహక్ఖయోతి వుచ్చతి. తీణిపి హేతాని నిబ్బానస్సేవ అధివచనానీతి గణ్హ’.

సచే పన ఏవం వుత్తేపి న సల్లక్ఖేతి, గోత్రభునాపి కారేతబ్బో. కథం? ఏవం తావ పుచ్ఛితబ్బో – ‘త్వం గోత్రభు నామ అత్థీతి వదేసీ’తి? ‘ఆమ వదామీ’తి. ‘గోత్రభుక్ఖణే కిలేసా ఖీణా, ఖీయన్తి, ఖీయిస్సన్తీ’తి? న ఖీణా, న ఖీయన్తి; అపిచ ఖో ఖీయిస్సన్తీతి. ‘గోత్రభు పన కిం ఆరమ్మణం కరోతీ’తి? ‘నిబ్బానం’. ‘తవ గోత్రభుక్ఖణే కిలేసా న ఖీణా, న ఖీయన్తి; అథ ఖో ఖీయిస్సన్తి. త్వం అఖీణేసుయేవ కిలేసేసు కిలేసక్ఖయం నిబ్బానం పఞ్ఞపేసి, అప్పహీనేసు అనుసయేసు అనుసయప్పహానం నిబ్బానం పఞ్ఞపేసి. తం తే న సమేతి. ఏవం పన అగ్గహేత్వా నిబ్బానం ఆగమ్మ రాగాదయో ఖీణాతి ఏకమేవ నిబ్బానం రాగక్ఖయో దోసక్ఖయో మోహక్ఖయోతి వుచ్చతి. తీణిపి హేతాని నిబ్బానస్సేవ అధివచనానీతి గణ్హ’.

సచే పన ఏవం వుత్తేపి న సల్లక్ఖేతి, మగ్గేన కారేతబ్బో. కథం? ఏవం తావ పుచ్ఛితబ్బో – ‘త్వం మగ్గం నామ వదేసీ’తి? ‘ఆమ వదేమీ’తి. ‘మగ్గక్ఖణే కిలేసా ఖీణా, ఖీయన్తి, ఖియిస్సన్తీ’తి? జానమానో వక్ఖతి – ‘ఖీణాతి వా ఖీయిస్సన్తీతి వా వత్తుం న వట్టతి, ఖీయన్తీతి వత్తుం ¶ వట్టతీ’తి. ‘యది ఏవం, మగ్గస్స కిలేసక్ఖయం నిబ్బానం కతమం? మగ్గేన ఖీయనకకిలేసా కతమే? మగ్గో కతమం కిలేసక్ఖయం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా కతమే కిలేసే ఖేపేతి? తస్మా మా ఏవం గణ్హ. నిబ్బానం పన ఆగమ్మ రాగాదయో ఖీణాతి ఏకమేవ నిబ్బానం రాగక్ఖయో దోసక్ఖయో మోహక్ఖయోతి వుచ్చతి. తీణిపి హేతాని నిబ్బానస్సేవ అధివచనానీ’తి.

ఏవం వుత్తే ఏవమాహ – ‘త్వం ఆగమ్మ ఆగమ్మాతి వదేసీ’తి? ‘ఆమ వదేమీ’తి. ‘ఆగమ్మ నామాతి ఇదం తే కుతో లద్ధ’న్తి? ‘సుత్తతో లద్ధ’న్తి ¶ . ‘ఆహర సుత్త’న్తి. ‘‘ఏవం అవిజ్జా చ తణ్హా చ తం ఆగమ్మ, తమ్హి ఖీణా, తమ్హి భగ్గా, న చ కిఞ్చి కదాచీ’’తి. ఏవం వుత్తే పరవాదీ తుణ్హీభావం ఆపన్నోతి.

ఇధాపి దసాయతనాని కామావచరాని, ద్వే పన చతుభూమకాని లోకియలోకుత్తరమిస్సకానీతి వేదితబ్బాని.

౧౬౮. ఇధాపి ¶ పఞ్హాపుచ్ఛకే యం లబ్భతి యఞ్చ న లబ్భతి, తం సబ్బం పుచ్ఛిత్వా లబ్భమానవసేనేవ విస్సజ్జనం వుత్తం; న కేవలఞ్చ ఇధ, సబ్బేసుపి పఞ్హాపుచ్ఛకేసు ఏసేవ నయో. ఇధ పన దసన్నం ఆయతనానం రూపభావేన అబ్యాకతతా వేదితబ్బా. ద్విన్నం ఆయతనానం ఖన్ధవిభఙ్గే చతున్నం ఖన్ధానం వియ కుసలాదిభావో వేదితబ్బో. కేవలఞ్హి చత్తారో ఖన్ధా సప్పచ్చయావ సఙ్ఖతావ ధమ్మాయతనం పన ‘‘సియా అప్పచ్చయం, సియా అసఙ్ఖత’’న్తి ఆగతం. ఆరమ్మణత్తికేసు చ అనారమ్మణం సుఖుమరూపసఙ్ఖాతం ధమ్మాయతనం న-వత్తబ్బకోట్ఠాసం భజతి. తఞ్చ ఖో అనారమ్మణత్తా న పరిత్తాదిభావేన నవత్తబ్బధమ్మారమ్మణత్తాతి అయమేత్థ విసేసో. సేసం తాదిసమేవ. ఇధాపి హి చత్తారో ఖన్ధా వియ ద్వాయతనా పఞ్చపణ్ణాస కామావచరధమ్మే ఆరబ్భ రజ్జన్తస్స దుస్సన్తస్స ముయ్హన్తస్స సంవరన్తస్స సమ్మసన్తస్స పచ్చవేక్ఖన్తస్స చ పరిత్తారమ్మణాతి సబ్బం ఖన్ధేసు వుత్తసదిసమేవాతి.

సమ్మోహవినోదనియా విభఙ్గట్ఠకథాయ

౧౭౨. ఇదాని ¶ ¶ ¶ తదనన్తరే ధాతువిభఙ్గే సబ్బా ధాతుయో ఛహి ఛహి ధాతూహి సఙ్ఖిపిత్వా తీహి ఛక్కేహి సుత్తన్తభాజనీయం దస్సేన్తో ఛ ధాతుయోతిఆదిమాహ. తత్థ ఛాతి గణనపరిచ్ఛేదో. ధాతుయోతి పరిచ్ఛిన్నధమ్మనిదస్సనం. పథవీధాతూతిఆదీసు ధాత్వట్ఠో నామ సభావట్ఠో, సభావట్ఠో నామ సుఞ్ఞతట్ఠో, సుఞ్ఞతట్ఠో నామ నిస్సత్తట్ఠోతి ఏవం సభావసుఞ్ఞతనిస్సత్తట్ఠేన పథవీయేవ ధాతు పథవీధాతు. ఆపోధాతుఆదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏవమేత్థ పదసమాసం విదిత్వా ఏవమత్థో వేదితబ్బో – పథవీధాతూతి పతిట్ఠానధాతు. ఆపోధాతూతి ఆబన్ధనధాతు. తేజోధాతూతి పరిపాచనధాతు. వాయోధాతూతి విత్థమ్భనధాతు. ఆకాసధాతూతి అసమ్ఫుట్ఠధాతు. విఞ్ఞాణధాతూతి విజాననధాతు.

౧౭౩. పథవీధాతుద్వయన్తి పథవీధాతు ద్వే అయం. అయం పథవీధాతు నామ న ఏకా ఏవ అజ్ఝత్తికబాహిరభేదేన పన ద్వే ధాతుయో ఏవాతి అత్థో. తేనేవాహ – ‘‘అత్థి అజ్ఝత్తికా అత్థి బాహిరా’’తి. తత్థ అజ్ఝత్తికాతి సత్తసన్తానపరియాపన్నా నియకజ్ఝత్తా. బాహిరాతి సఙ్ఖారసన్తానపరియాపన్నా అనిన్ద్రియబద్ధా. అజ్ఝత్తం పచ్చత్తన్తి ఉభయమ్పేతం నియకజ్ఝత్తాధివచనమేవ. ఇదాని తం సభావాకారతో దస్సేతుం కక్ఖళన్తిఆది వుత్తం. తత్థ కక్ఖళన్తి థద్ధం. ఖరిగతన్తి ఫరుసం. కక్ఖళత్తన్తి కక్ఖళభావో. కక్ఖళభావోతి కక్ఖళసభావో. అజ్ఝత్తం ఉపాదిన్నన్తి నియకజ్ఝత్తసఙ్ఖాతం ఉపాదిన్నం. ఉపాదిన్నం నామ సరీరట్ఠకం. సరీరట్ఠకఞ్హి కమ్మసముట్ఠానం వా హోతు మా వా, తం సన్ధాయ ఉపాదిన్నమ్పి అత్థి అనుపాదిన్నమ్పి; ఆదిన్నగ్గహితపరామట్ఠవసేన ¶ పన ¶ సబ్బమ్పేతం ఉపాదిన్నమేవాతి దస్సేతుం ‘‘అజ్ఝత్తం ఉపాదిన్న’’న్తి ఆహ.

ఇదాని తమేవ పథవీధాతుం వత్థువసేన దస్సేతుం సేయ్యథిదం కేసా లోమాతిఆది వుత్తం. తత్థ సేయ్యథిదన్తి నిపాతో. తస్సత్థో – యా సా అజ్ఝత్తికా పథవీధాతు సా కతమా? యం వా అజ్ఝత్తం పచ్చత్తం కక్ఖళం నామ తం కతమన్తి? కేసా లోమాతిఆది తస్సా అజ్ఝత్తికాయ పథవీధాతుయా వత్థువసేన పభేదదస్సనం. ఇదం వుత్తం హోతి – కేసా నామ అజ్ఝత్తా ఉపాదిన్నా సరీరట్ఠకా కక్ఖళత్తలక్ఖణా ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో ¶ కోట్ఠాసో. లోమా నామ…పే… కరీసం నామ. ఇధ పన అవుత్తమ్పి పటిసమ్భిదామగ్గే (పటి. మ. ౧.౪) పాళిఆరుళ్హం మత్థలుఙ్గం ఆహరిత్వా మత్థలుఙ్గం నామ అజ్ఝత్తం ఉపాదిన్నం సరీరట్ఠకం కక్ఖళత్తలక్ఖణం ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో. పరతో ఆపోధాతుఆదీనం నిద్దేసే పిత్తాదీసుపి ఏసేవ నయో.

ఇమినా కిం దస్సితం హోతి? ధాతుమనసికారో. ఇమస్మిం పన ధాతుమనసికారే కమ్మం కత్వా విపస్సనం పట్ఠపేత్వా ఉత్తమత్థం అరహత్తం పాపుణితుకామేన కిం కత్తబ్బం? చతుపారిసుద్ధిసీలం సోధేతబ్బం. సీలవతో హి కమ్మట్ఠానభావనా ఇజ్ఝతి. తస్స సోధనవిధానం విసుద్ధిమగ్గే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. విసుద్ధసీలేన పన సీలే పతిట్ఠాయ దస పుబ్బపలిబోధా ఛిన్దితబ్బా. తేసమ్పి ఛిన్దనవిధానం విసుద్ధిమగ్గే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ఛిన్నపలిబోధేన ధాతుమనసికారకమ్మట్ఠానం ఉగ్గణ్హితబ్బం. ఆచరియేనాపి ధాతుమనసికారకమ్మట్ఠానం ఉగ్గణ్హాపేన్తేన సత్తవిధం ఉగ్గహకోసల్లం దసవిధఞ్చ మనసికారకోసల్లం ఆచిక్ఖితబ్బం. అన్తేవాసికేనాపి ఆచరియస్స సన్తికే బహువారే సజ్ఝాయం కత్వా నిజ్జటం పగుణం కమ్మట్ఠానం కాతబ్బం. వుత్తఞ్హేతం అట్ఠకథాయం – ‘‘ఆదికమ్మికేన భిక్ఖునా జరామరణా ముచ్చితుకామేన సత్తహాకారేహి ఉగ్గహకోసల్లం ఇచ్ఛితబ్బం, దసహాకారేహి మనసికారకోసల్లం ఇచ్ఛితబ్బ’’న్తి.

తత్థ వచసా, మనసా, వణ్ణతో, సణ్ఠానతో, దిసతో, ఓకాసతో, పరిచ్ఛేదతోతి ఇమేహి సత్తహాకారేహి ఇమస్మిం ధాతుమనసికారకమ్మట్ఠానే ‘ఉగ్గహకోసల్లం’ ఇచ్ఛితబ్బం. అనుపుబ్బతో, నాతిసీఘతో, నాతిసణికతో, విక్ఖేపపటిబాహనతో ¶ , పణ్ణత్తిసమతిక్కమతో, అనుపుబ్బముఞ్చనతో, లక్ఖణతో, తయో చ సుత్తన్తాతి ఇమేహి దసహాకారేహి ‘మనసికారకోసల్లం’ ఇచ్ఛితబ్బం. తదుభయమ్పి పరతో సతిపట్ఠానవిభఙ్గే ఆవి భవిస్సతి.

ఏవం ¶ ఉగ్గహితకమ్మట్ఠానేన పన విసుద్ధిమగ్గే వుత్తే అట్ఠారస సేనాసనదోసే వజ్జేత్వా పఞ్చఙ్గసమన్నాగతే సేనాసనే వసన్తేన అత్తనాపి పఞ్చహి పధానియఙ్గేహి సమన్నాగతేన పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతపటిక్కన్తేన వివిత్తోకాసగతేన కమ్మట్ఠానం మనసికాతబ్బం. మనసికరోన్తేన చ వణ్ణసణ్ఠానదిసోకాసపరిచ్ఛేదవసేన ¶ కేసాదీసు ఏకేకకోట్ఠాసం మనసికరిత్వా అవసానే ఏవం మనసికారో పవత్తేతబ్బో – ఇమే కేసా నామ సీసకటాహపలివేఠనచమ్మే జాతా. తత్థ యథా వమ్మికమత్థకే జాతేసు కుణ్ఠతిణేసు న వమ్మికమత్థకో జానాతి ‘మయి కుణ్ఠతిణాని జాతానీ’తి, నాపి కుణ్ఠతిణాని జానన్తి ‘మయం వమ్మికమత్థకే జాతానీ’తి, ఏవమేవ న సీసకటాహపలివేఠనచమ్మం జానాతి ‘మయి కేసా జాతా’తి, నాపి కేసా జానన్తి ‘మయం సీసకటాహపలివేఠనచమ్మే జాతా’తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి కేసా నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

లోమా సరీరవేఠనచమ్మే జాతా. తత్థ యథా సుఞ్ఞగామట్ఠానే జాతేసు దబ్బతిణేసు న సుఞ్ఞగామట్ఠానం జానాతి ‘మయి దబ్బతిణాని జాతానీ’తి, నాపి దబ్బతిణాని జానన్తి ‘మయం సుఞ్ఞగామట్ఠానే జాతానీ’తి, ఏవమేవ న సరీరవేఠనచమ్మం జానాతి ‘మయి లోమా జాతా’తి, నాపి లోమా జానన్తి ‘మయం సరీరవేఠనచమ్మే జాతా’తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి లోమా నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

నఖా అఙ్గులీనం అగ్గేసు జాతా. తత్థ యథా కుమారకేసు దణ్డకేహి మధుకట్ఠికే విజ్ఝిత్వా కీళన్తేసు న దణ్డకా జానన్తి ‘అమ్హేసు మధుకట్ఠికా ఠపితా’తి, నాపి మధుకట్ఠికా జానన్తి ‘మయం దణ్డకేసు ఠపితా’తి, ఏవమేవ న అఙ్గులియో జానన్తి ‘అమ్హాకం అగ్గేసు నఖా జాతా’తి, నాపి నఖా జానన్తి ‘మయం అఙ్గులీనం అగ్గేసు జాతా’తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ¶ ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి నఖా నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

దన్తా హనుకట్ఠికేసు జాతా. తత్థ యథా వడ్ఢకీహి పాసాణఉదుక్ఖలేసు కేనచిదేవ సిలేసజాతేన బన్ధిత్వా ఠపితథమ్భేసు న ఉదుక్ఖలాని జానన్తి ‘అమ్హేసు థమ్భా ఠితా’తి, నాపి థమ్భా ¶ జానన్తి ‘మయం ఉదుక్ఖలేసు ఠితా’తి, ఏవమేవ న హనుకట్ఠికా జానన్తి ‘అమ్హేసు దన్తా జాతా’తి ¶ , నాపి దన్తా జానన్తి ‘మయం హనుకట్ఠికేసు జాతా’తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి దన్తా నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

తచో సకలసరీరం పరియోనన్ధిత్వా ఠితో. తత్థ యథా అల్లగోచమ్మపరియోనద్ధాయ మహావీణాయ న మహావీణా జానాతి ‘అహం అల్లగోచమ్మేన పరియోనద్ధా’తి, నాపి అల్లగోచమ్మం జానాతి ‘మయా మహావీణా పరియోద్ధా’తి, ఏవమేవ న సరీరం జానాతి ‘అహం తచేన పరియోనద్ధ’న్తి, నాపి తచో జానాతి ‘మయా సరీరం పరియోనద్ధన్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి తచో నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

మంసం అట్ఠిసఙ్ఘాటం అనులిమ్పిత్వా ఠితం. తత్థ యథా మహామత్తికాయ లిత్తాయ భిత్తియా న భిత్తి జానాతి ‘అహం మహామత్తికాయ లిత్తా’తి, నాపి మహామత్తికా జానాతి ‘మయా మహాభిత్తి లిత్తా’తి, ఏవమేవ న అట్ఠిసఙ్ఘాటో జానాతి ‘అహం నవమంసపేసిసతప్పభేదేన మంసేన లిత్తో’తి, నాపి మంసం జానాతి ‘మయా అట్ఠిసఙ్ఘాటో లిత్తో’తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి మంసం నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

న్హారు సరీరబ్భన్తరే అట్ఠీని ఆబన్ధమానా ఠితా. తత్థ యథా వల్లీహి వినద్ధేసు కుట్టదారూసు న కుట్టదారూని జానన్తి ‘మయం వల్లీహి వినద్ధానీ’తి, నాపి వల్లియో జానన్తి ‘అమ్హేహి కుట్టదారూని వినద్ధానీ’తి, ఏవమేవ న అట్ఠీని జానన్తి ‘మయం న్హారూహి ఆబద్ధానీ’తి, నాపి న్హారూ జానన్తి ‘అమ్హేహి అట్ఠీని ఆబద్ధానీ’తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ¶ ఏతే ధమ్మా. ఇతి న్హారు నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

అట్ఠీసు పణ్హికట్ఠి గోప్ఫకట్ఠిం ఉక్ఖిపిత్వా ఠితం. గోప్ఫకట్ఠి జఙ్ఘట్ఠిం ఉక్ఖిపిత్వా ఠితం. జఙ్ఘట్ఠి ఊరుట్ఠిం ఉక్ఖిపిత్వా ఠితం. ఊరుట్ఠి కటిట్ఠిం ఉక్ఖిపిత్వా ఠితం ¶ . కటిట్ఠి పిట్ఠికణ్టకం ¶ ఉక్ఖిపిత్వా ఠితం. పిట్ఠికణ్టకో గీవట్ఠిం ఉక్ఖిపిత్వా ఠితో. గీవట్ఠి సీసట్ఠిం ఉక్ఖిపిత్వా ఠితం. సీసట్ఠి గీవట్ఠికే పతిట్ఠితం. గీవట్ఠి పిట్ఠికణ్టకే పతిట్ఠితం. పిట్ఠికణ్టకో కటిట్ఠిమ్హి పతిట్ఠితో. కటిట్ఠి ఊరుట్ఠికే పతిట్ఠితం. ఊరుట్ఠి జఙ్ఘట్ఠికే పతిట్ఠితం. జఙ్ఘట్ఠి గోప్ఫకట్ఠికే పతిట్ఠితం. గోప్ఫకట్ఠి పణ్హికట్ఠికే పతిట్ఠితం.

తత్థ యథా ఇట్ఠకదారుగోమయాదిసఞ్చయేసు న హేట్ఠిమా హేట్ఠిమా జానన్తి ‘మయం ఉపరిమే ఉపరిమే ఉక్ఖిపిత్వా ఠితా’తి, నాపి ఉపరిమా ఉపరిమా జానన్తి ‘మయం హేట్ఠిమేసు హేట్ఠిమేసు పతిట్ఠితా’తి, ఏవమేవ న పణ్హికట్ఠి జానాతి ‘అహం గోప్ఫకట్ఠిం ఉక్ఖిపిత్వా ఠిత’న్తి, న గోప్ఫకట్ఠి జానాతి ‘అహం జఙ్ఘట్ఠిం ఉక్ఖిపిత్వా ఠిత’న్తి, న జఙ్ఘట్ఠి జానాతి ‘అహం ఊరుట్ఠిం ఉక్ఖిపిత్వా ఠిత’న్తి, న ఊరుట్ఠి జానాతి ‘అహం కటిట్ఠిం ఉక్ఖిపిత్వా ఠిత’న్తి, న కటిట్ఠి జానాతి ‘అహం పిట్ఠికణ్టకం ఉక్ఖిపిత్వా ఠిత’న్తి, న పిట్ఠికణ్టకో జానాతి ‘అహం గీవట్ఠిం ఉక్ఖిపిత్వా ఠితో’తి, న గీవట్ఠి జానాతి ‘అహం సీసట్ఠిం ఉక్ఖిపిత్వా ఠిత’న్తి, న సీసట్ఠి జానాతి ‘అహం గీవట్ఠిమ్హి పతిట్ఠిత’న్తి, న గీవట్ఠి జానాతి ‘అహం పిట్ఠికణ్టకే పతిట్ఠిత’న్తి, న పిట్ఠికణ్టకో జానాతి ‘అహం కటిట్ఠిమ్హి పతిట్ఠితో’తి, న కటిట్ఠి జానాతి ‘అహం ఊరుట్ఠిమ్హి పతిట్ఠిత’న్తి, న ఊరుట్ఠి జానాతి ‘అహం జఙ్ఘట్ఠిమ్హి పతిట్ఠిత’న్తి, న జఙ్ఘట్ఠి జానాతి ‘అహం గోప్ఫకట్ఠిమ్హి పతిట్ఠిత’న్తి, న గోప్ఫకట్ఠి జానాతి ‘అహం పణ్హికట్ఠిమ్హి పతిట్ఠిత’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి అట్ఠి నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

అట్ఠిమిఞ్జం తేసం తేసం అట్ఠీనం అబ్భన్తరే ఠితం. తత్థ యథా వేళుపబ్బాదీనం అన్తో పక్ఖిత్తేసు సిన్నవేత్తగ్గాదీసు ¶ న వేళుపబ్బాదీని జానన్తి ‘అమ్హేసు వేత్తగ్గాదీని పక్ఖిత్తానీ’తి, నాపి వేత్తగ్గాదీని జానన్తి ‘మయం వేళుపబ్బాదీసు ఠితానీతి, ఏవమేవ న అట్ఠీని జానన్తి ‘అమ్హాకం అన్తో అట్ఠిమిఞ్జం ఠిత’న్తి, నాపి అట్ఠిమిఞ్జం జానాతి ‘అహం అట్ఠీనం అన్తో ఠిత’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి అట్ఠిమిఞ్జం నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

వక్కం ¶ గలవాటకతో నిక్ఖన్తేన ఏకమూలేన థోకం గన్త్వా ద్విధా భిన్నేన థూలన్హారునా వినిబద్ధం హుత్వా హదయమంసం పరిక్ఖిపిత్వా ఠితం. తత్థ యథా వణ్టుపనిబద్ధే ¶ అమ్బఫలద్వయే న వణ్టం జానాతి ‘మయా అమ్బఫలద్వయం ఉపనిబద్ధ’న్తి, నాపి అమ్బఫలద్వయం జానాతి ‘అహం వణ్టేన ఉపనిబద్ధ’న్తి, ఏవమేవ న థూలన్హారు జానాతి ‘మయా వక్కం ఉపనిబద్ధ’న్తి, నాపి వక్కం జానాతి ‘అహం థూలన్హారునా ఉపనిబద్ధ’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి వక్కం నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

హదయం సరీరబ్భన్తరే ఉరట్ఠిపఞ్జరమజ్ఝం నిస్సాయ ఠితం. తత్థ యథా జిణ్ణసన్దమానికపఞ్జరబ్భన్తరం నిస్సాయ ఠపితాయ మంసపేసియా న జిణ్ణసన్దమానికపఞ్జరబ్భన్తరం జానాతి ‘మం నిస్సాయ మంసపేసి ఠపితా’తి, నాపి మంసపేసి జానాతి ‘అహం జిణ్ణసన్దమానికపఞ్జరబ్భన్తరం నిస్సాయ ఠితా’తి, ఏవమేవ న ఉరట్ఠిపఞ్జరబ్భన్తరం జానాతి ‘మం నిస్సాయ హదయం ఠిత’న్తి, నాపి హదయం జానాతి ‘అహం ఉరట్ఠిపఞ్జరబ్భన్తరం నిస్సాయ ఠిత’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి హదయం నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

యకనం అన్తోసరీరే ద్విన్నం థనానం అబ్భన్తరే దక్ఖిణపస్సం నిస్సాయ ఠితం. తత్థ యథా ఉక్ఖలికపాలపస్సమ్హి లగ్గే యమకమంసపిణ్డే న ఉక్ఖలికపాలపస్సం జానాతి ‘మయి యమకమంసపిణ్డో లగ్గో’తి, నాపి యమకమంసపిణ్డో ¶ జానాతి ‘అహం ఉక్ఖలికపాలపస్సే లగ్గో’తి, ఏవమేవ న థనానం అబ్భన్తరే దక్ఖిణపస్సం జానాతి ‘మం నిస్సాయ యకనం ఠిత’న్తి, నాపి యకనం జానాతి ‘అహం థనానం అబ్భన్తరే దక్ఖిణపస్సం నిస్సాయ ఠిత’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి యకనం నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

కిలోమకేసు పటిచ్ఛన్నకిలోమకం హదయఞ్చ వక్కఞ్చ పరివారేత్వా ఠితం, అపటిచ్ఛన్నకిలోమకం సకలసరీరే చమ్మస్స హేట్ఠతో మంసం పరియోనన్ధిత్వా ఠితం. తత్థ యథా పిలోతికపలివేఠితే మంసే న మంసం జానాతి ‘అహం పిలోతికాయ పలివేఠిత’న్తి, నాపి పిలోతికా జానాతి ‘మయా మంసం పలివేఠిత’న్తి, ఏవమేవ న వక్కహదయాని సకలసరీరే మంసఞ్చ ¶ జానాతి ‘అహం కిలోమకేన పటిచ్ఛన్న’న్తి, నాపి కిలోమకం జానాతి ‘మయా వక్కహదయాని సకలసరీరే మంసఞ్చ పటిచ్ఛన్న’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ¶ ఏతే ధమ్మా. ఇతి కిలోమకం నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

పిహకం హదయస్స వామపస్సే ఉదరపటలస్స మత్థకపస్సం నిస్సాయ ఠితం. తత్థ యథా కోట్ఠకమత్థకపస్సం నిస్సాయ ఠితాయ గోమయపిణ్డియా న కోట్ఠకమత్థకపస్సం జానాతి ‘గోమయపిణ్డి మం నిస్సాయ ఠితా’తి, నాపి గోమయపిణ్డి జానాతి ‘అహం కోట్ఠకమత్థకపస్సం నిస్సాయ ఠితా’తి, ఏవమేవ న ఉదరపటలస్స మత్థకపస్సం జానాతి ‘పిహకం మం నిస్సాయ ఠిత’న్తి, నాపి పిహకం జానాతి ‘అహం ఉదరపటలస్స మత్థకపస్సం నిస్సాయ ఠిత’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి పిహకం నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

పప్ఫాసం సరీరబ్భన్తరే ద్విన్నం థనానం అబ్భన్తరే హదయఞ్చ యకనఞ్చ ఉపరిఛాదేత్వా ఓలమ్బన్తం ఠితం. తత్థ యథా జిణ్ణకోట్ఠబ్భన్తరే ఓలమ్బమానే సకుణకులావకే న జిణ్ణకోట్ఠబ్భన్తరం జానాతి ‘మయి సకుణకులావకో ఓలమ్బమానో ఠితో’తి, నాపి సకుణకులావకో జానాతి ‘అహం జిణ్ణకోట్ఠబ్భన్తరే ఓలమ్బమానో ఠితో’తి ¶ , ఏవమేవ న సరీరబ్భన్తరం జానాతి ‘మయి పప్ఫాసం ఓలమ్బమానం ఠిత’న్తి, నాపి పప్ఫాసం జానాతి ‘అహం ఏవరూపే సరీరబ్భన్తరే ఓలమ్బమానం ఠిత’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి పప్ఫాసం నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

అన్తం గలవాటకతో కరీసమగ్గపరియన్తే సరీరబ్భన్తరే ఠితం. తత్థ యథా లోహితదోణికాయ ఓభుజిత్వా ఠపితే ఛిన్నసీసధమనికళేవరే న లోహితదోణి జానాతి ‘మయి ధమనికళేవరం ఠిత’న్తి, నాపి ధమనికళేవరం జానాతి ‘అహం లోహితదోణికాయం ఠిత’న్తి, ఏవమేవ న సరీరబ్భన్తరం జానాతి ‘మయి అన్తం ఠిత’న్తి, నాపి అన్తం జానాతి ‘అహం సరీరబ్భన్తరే ఠిత’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి అన్తం నామ ¶ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

అన్తగుణం ¶ అన్తన్తరే ఏకవీసతి అన్తభోగే బన్ధిత్వా ఠితం. తత్థ యథా పాదపుఞ్ఛనరజ్జుమణ్డలకం సిబ్బేత్వా ఠితేసు రజ్జుకేసు న పాదపుఞ్ఛనరజ్జుమణ్డలకం జానాతి ‘రజ్జుకా మం సిబ్బేత్వా ఠితా’తి, నాపి రజ్జుకా జానన్తి ‘మయం పాదపుఞ్ఛనరజ్జుమణ్డలకం సిబ్బేత్వా ఠితా’తి, ఏవమేవ న అన్తం జానాతి ‘అన్తగుణం మం ఆబన్ధిత్వా ఠిత’న్తి, నాపి అన్తగుణం జానాతి ‘అహం అన్తం బన్ధిత్వా ఠిత’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి అన్తగుణం నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

ఉదరియం ఉదరే ఠితం అసితపీతఖాయితసాయితం. తత్థ యథా సువానదోణియం ఠితే సువానవమథుమ్హి న సువానదోణి జానాతి ‘మయి సువానవమథు ఠితో’తి, నాపి సువానవమథు జానాతి ‘అహం సువానదోణియం ఠితో’తి, ఏవమేవ న ఉదరం జానాతి ‘మయి ఉదరియం ఠిత’న్తి, నాపి ఉదరియం జానాతి ‘అహం ఉదరే ఠిత’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి ఉదరియం నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

కరీసం ¶ పక్కాసయసఙ్ఖాతే అట్ఠఙ్గులవేళుపబ్బసదిసే అన్తపరియోసానే ఠితం. తత్థ యథా వేళుపబ్బే ఓమద్దిత్వా పక్ఖిత్తాయ సణ్హపణ్డుమత్తికాయ న వేళుపబ్బం జానాతి ‘మయి పణ్డుమత్తికా ఠితా’తి, నాపి పణ్డుమత్తికా జానాతి ‘అహం వేళుపబ్బే ఠితా’తి, ఏవమేవ న పక్కాసయో జానాతి ‘మయి కరీసం ఠిత’న్తి, నాపి కరీసం జానాతి ‘అహం పక్కాసయే ఠిత’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి కరీసం నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

మత్థలుఙ్గం సీసకటాహబ్భన్తరే ఠితం. తత్థ యథా పురాణలాబుకటాహే పక్ఖిత్తాయ పిట్ఠపిణ్డియా న లాబుకటాహం జానాతి ‘మయి పిట్ఠపిణ్డి ఠితా’తి, నాపి పిట్ఠపిణ్డి జానాతి ‘అహం లాబుకటాహే ఠితా’తి, ఏవమేవ న సీసకటాహబ్భన్తరం జానాతి ‘మయి మత్థలుఙ్గం ఠిత’న్తి, నాపి మత్థలుఙ్గం జానాతి ¶ ‘అహం సీసకటాహబ్భన్తరే ఠిత’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి మత్థలుఙ్గం నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో థద్ధో పథవీధాతూతి.

యం ¶ వా పనఞ్ఞమ్పీతి ఇమినా ఆపోకోట్ఠాసాదీసు తీసు అనుగతం పథవీధాతుం లక్ఖణవసేన యేవాపనకం పథవిం కత్వా దస్సేతి.

బాహిరపథవీధాతునిద్దేసే అయోతి కాళలోహం. లోహన్తి జాతిలోహం, విజాతిలోహం, కిత్తిమలోహం, పిసాచలోహన్తి చతుబ్బిధం. తత్థ అయో, సజ్ఝు, సువణ్ణం, తిపు, సీసం, తమ్బలోహం, వేకన్తకన్తి ఇమాని సత్త జాతిలోహాని నామ. నాగనాసికలోహం విజాతిలోహం నామ. కంసలోహం, వట్టలోహం, ఆరకూటన్తి తీణి కిత్తిమలోహాని నామ. మోరక్ఖకం, పుథుకం, మలినకం, చపలకం, సేలకం, ఆటకం, భల్లకం, దూసిలోహన్తి అట్ఠ పిసాచలోహాని నామ. తేసు పఞ్చ జాతిలోహాని పాళియం విసుం వుత్తానేవ. తమ్బలోహం, వేకన్తకలోహన్తి ఇమేహి పన ద్వీహి జాతిలోహేహి సద్ధిం సేసం సబ్బమ్పి ఇధ లోహన్తి వేదితబ్బం.

తిపూతి సేతతిపు. సీసన్తి కాళతిపు. సజ్ఝూతి ¶ రజతం. ముత్తాతి సాముద్దికముత్తా. మణీతి ఠపేత్వా పాళిఆగతే వేళురియాదయో సేసో జోతిరసాదిభేదో సబ్బోపి మణి. వేళురియోతి వంసవణ్ణమణి. సఙ్ఖోతి సాముద్దికసఙ్ఖో. సిలాతి కాళసిలా, పణ్డుసిలా, సేతసిలాతిఆదిభేదా సబ్బాపి సిలా. పవాళన్తి పవాళమేవ. రజతన్తి కహాపణో. జాతరూపన్తి సువణ్ణం. లోహితఙ్కోతి రత్తమణి. మసారగల్లన్తి కబరమణి. తిణాదీసు బహిసారా అన్తమసో నాళికేరాదయోపి తిణం నామ. అన్తోసారం అన్తమసో దారుఖణ్డమ్పి కట్ఠం నామ. సక్ఖరాతి ముగ్గమత్తతో యావ ముట్ఠిప్పమాణా మరుమ్బా సక్ఖరా నామ. ముగ్గమత్తతో పన హేట్ఠా వాలికాతి వుచ్చతి. కఠలన్తి యం కిఞ్చి కపాలం. భూమీతి పథవీ. పాసాణోతి అన్తోముట్ఠియం అసణ్ఠహనతో పట్ఠాయ హత్థిప్పమాణం అసమ్పత్తో పాసాణో నామ. హత్థిప్పమాణతో పట్ఠాయ పన ఉపరి పబ్బతో ¶ నామ. యం వా పనాతి ఇమినా తాలట్ఠి-నాళికేర-ఫలాదిభేదం సేసపథవిం గణ్హాతి. యా చ అజ్ఝత్తికా పథవీధాతు యా చ బాహిరాతి ఇమినా ద్వేపి పథవీధాతుయో కక్ఖళట్ఠేన లక్ఖణతో ఏకా పథవీధాతు ఏవాతి దస్సేతి.

౧౭౪. ఆపోధాతునిద్దేసాదీసు హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ఆపో ఆపోగతన్తిఆదీసు ఆబన్ధనవసేన ఆపో. తదేవ ఆపోసభావం గతత్తా ఆపోగతం నామ. స్నేహవసేన స్నేహో. సోయేవ స్నేహసభావం గతత్తా స్నేహగతం నామ. బన్ధనత్తం రూపస్సాతి అవినిబ్భోగరూపస్స బన్ధనభావో. పిత్తం సేమ్హన్తిఆదీనిపి ¶ వణ్ణసణ్ఠానదిసోకాసపరిచ్ఛేదవసేన ¶ పరిగ్గహేత్వా ధాతువసేనేవ మనసికాతబ్బాని.

తత్రాయం నయో – పిత్తేసు హి అబద్ధపిత్తం జీవితిన్ద్రియపటిబద్ధం సకలసరీరం బ్యాపేత్వా ఠితం, బద్ధపిత్తం పిత్తకోసకే ఠితం. తత్థ యథా పూవం బ్యాపేత్వా ఠితే తేలే న పూవం జానాతి ‘తేలం మం బ్యాపేత్వా ఠిత’న్తి, నాపి తేలం జానాతి ‘అహం పూవం బ్యాపేత్వా ఠిత’న్తి, ఏవమేవ న సరీరం జానాతి ‘అబద్ధపిత్తం మం బ్యాపేత్వా ఠిత’న్తి, నాపి అబద్ధపిత్తం జానాతి ‘అహం సరీరం బ్యాపేత్వా ఠిత’న్తి. యథా చ వస్సోదకేన పుణ్ణే కోసాతకీకోసకే న కోసాతకీకోసకో జానాతి ‘మయి వస్సోదకం ఠిత’న్తి, నాపి వస్సోదకం జానాతి ‘అహం కోసాతకీకోసకే ఠిత’న్తి, ఏవమేవ న పిత్తకోసకో జానాతి మయి బద్ధపిత్తం ఠితన్తి, నాపి బద్ధపిత్తం జానాతి ‘అహం పిత్తకోసకే ఠిత’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి పిత్తం నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో యూసభూతో ఆబన్ధనాకారో ఆపోధాతూతి.

సేమ్హం ఏకపత్థపూరప్పమాణం ఉదరపటలే ఠితం. తత్థ యథా ఉపరి సఞ్జాతఫేణపటలాయ చన్దనికాయ న చన్దనికా జానాతి ‘మయి ఫేణపటలం ఠిత’న్తి, నాపి ఫేణపటలం జానాతి ‘అహం చన్దనికాయ ఠిత’న్తి, ఏవమేవ న ఉదరపటలం జానాతి ‘మయి సేమ్హం ఠిత’న్తి, నాపి సేమ్హం జానాతి ‘అహం ఉదరపటలే ఠిత’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి సేమ్హం ¶ నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో యూసభూతో ఆబన్ధనాకారో ఆపోధాతూతి.

పుబ్బో అనిబద్ధోకాసో, యత్థ యత్థేవ ఖాణుకణ్టకప్పహరణఅగ్గిజాలాదీహి అభిహటే సరీరప్పదేసే లోహితం సణ్ఠహిత్వా పచ్చతి, గణ్డపీళకాదయో వా ఉప్పజ్జన్తి, తత్థ తత్థేవ తిట్ఠతి. తత్థ యథా ఫరసుప్పహారాదివసేన పగ్ఘరితనియాసే రుక్ఖే న రుక్ఖస్స ఫరసుప్పహారాదిప్పదేసా జానన్తి ‘అమ్హేసు నియ్యాసో ఠితో’తి, నాపి నియ్యాసో జానాతి ‘అహం రుక్ఖస్స ఫరసుప్పహారాదిప్పదేసేసు ఠితో’తి, ఏవమేవ న సరీరస్స ఖాణుకణ్టకాదీహి అభిహటప్పదేసా జానన్తి ¶ ‘అమ్హేసు పుబ్బో ఠితో’తి, నాపి పుబ్బో జానాతి ‘అహం తేసు పదేసేసు ఠితో’తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి పుబ్బో నామ ఇమస్మిం ¶ సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో యూసభూతో ఆబన్ధనాకారో ఆపోధాతూతి.

లోహితేసు సంసరణలోహితం అబద్ధపిత్తం వియ సకలసరీరం బ్యాపేత్వా ఠితం. సన్నిచితలోహితం యకనట్ఠానస్స హేట్ఠాభాగం పూరేత్వా ఏకపత్తపూరణప్పమాణం వక్కహదయయకనపప్ఫాసాని తేమేన్తం ఠితం. తత్థ సంసరణలోహితే అబద్ధపిత్తసదిసోవ వినిచ్ఛయో. ఇతరం పన యథా జజ్జరకపాలట్ఠే ఉదకే హేట్ఠా లేడ్డుఖణ్డాని తేమయమానే న లేడ్డుఖణ్డాని జానన్తి ‘మయం ఉదకేన తేమియమానా ఠితా’తి, నాపి ఉదకం జానాతి ‘అహం లేడ్డుఖణ్డాని తేమేమీ’తి, ఏవమేవ న యకనస్స హేట్ఠాభాగట్ఠానం వక్కాదీని వా జానన్తి ‘మయి లోహితం ఠితం, అమ్హే వా తేమయమానం ఠిత’న్తి, నాపి లోహితం జానాతి ‘అహం యకనస్స హేట్ఠాభాగం పూరేత్వా వక్కాదీని తేమయమానం ఠిత’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి లోహితం నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో యూసభూతో ఆబన్ధనాకారో ఆపోధాతూతి.

సేదో ¶ అగ్గిసన్తాపాదికాలేసు కేసలోమకూపవివరాని పూరేత్వా తిట్ఠతి చేవ పగ్ఘరతి చ. తత్థ యథా ఉదకా అబ్బూళ్హమత్తేసు భిసముళాలకుముదనాళకలాపేసు న భిసాదికలాపవివరాని జానన్తి ‘అమ్హేహి ఉదకం పగ్ఘరతీ’తి, నాపి భిసాదికలాపవివరేహి పగ్ఘరన్తం ఉదకం జానాతి ‘అహం భిసాదికలాపవివరేహి పగ్ఘరామీ’తి, ఏవమేవ న కేసలోమకూపవివరాని జానన్తి ‘అమ్హేహి సేదో పగ్ఘరతీ’తి, నాపి సేదో జానాతి ‘అహం కేసలోమకూపవివరేహి పగ్ఘరామీ’తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి సేదో నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో యూసభూతో ఆబన్ధనాకారో ఆపోధాతూతి.

మేదో థూలస్స సకలసరీరం ఫరిత్వా కిసస్స జఙ్ఘమంసాదీని ¶ నిస్సాయ ఠితో పత్థిన్నస్నేహో. తత్థ యథా హలిద్దిపిలోతికపటిచ్ఛన్నే మంసపుఞ్జే న మంసపుఞ్జో జానాతి ‘మం నిస్సాయ హలిద్దిపిలోతికా ఠితా’తి, నాపి హలిద్దిపిలోతికా జానాతి ‘అహం మంసపుఞ్జం నిస్సాయ ఠితా’తి, ఏవమేవ న సకలసరీరే జఙ్ఘాదీసు వా మంసం జానాతి ‘మం నిస్సాయ మేదో ఠితో’తి, నాపి మేదో జానాతి ‘అహం సకలసరీరే జఙ్ఘాదీసు వా మంసం నిస్సాయ ఠితో’తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి మేదో నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో ¶ కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో పత్థిన్నస్నేహో పత్థిన్నయూసభూతో ఆబన్ధనాకారో ఆపోధాతూతి.

అస్సు యదా సఞ్జాయతి తదా అక్ఖికూపకే పూరేత్వా తిట్ఠతి వా పగ్ఘరతి వా. తత్థ యథా ఉదకపుణ్ణేసు తరుణతాలట్ఠికూపకేసు న తరుణతాలట్ఠికూపకా జానన్తి ‘అమ్హేసు ఉదకం ఠిత’న్తి, నాపి ఉదకం జానాతి ‘అహం తరుణతాలట్ఠికూపకేసు ఠిత’న్తి, ఏవమేవ న అక్ఖికూపకా జానన్తి ‘అమ్హేసు అస్సు ఠిత’న్తి, నాపి అస్సు జానాతి ‘అహం అక్ఖికూపకేసు ఠిత’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి అస్సు నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో యూసభూతో ఆబన్ధనాకారో ఆపోధాతూతి.

వసా అగ్గిసన్తాపాదికాలే హత్థతలహత్థపిట్ఠిపాదతలపాదపిట్ఠినాసపుటనలాటఅంసకూటేసు ఠితవిలీనస్నేహో. తత్థ యథా పక్ఖిత్తతేలే ఆచామే ¶ న ఆచామో జానాతి ‘మం తేలం అజ్ఝోత్థరిత్వా ఠిత’న్తి, నాపి తేలం జానాతి ‘అహం ఆచామం అజ్ఝోత్థరిత్వా ఠిత’న్తి, ఏవమేవ న హత్థతలాదిప్పదేసో జానాతి ‘మం వసా అజ్ఝోత్థరిత్వా ఠితా’తి, నాపి వసా జానాతి ‘అహం హత్థతలాదిప్పదేసే అజ్ఝోత్థరిత్వా ఠితా’తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి వసా నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో యూసభూతో ఆబన్ధనాకారో ఆపోధాతూతి.

ఖేళో తథారూపే ఖేళుప్పత్తిపచ్చయే సతి ఉభోహి కపోలపస్సేహి ఓరోహిత్వా జివ్హాయ తిట్ఠతి. తత్థ యథా అబ్బోచ్ఛిన్నఉదకనిస్సన్దే నదీతీరకూపకే న కూపతలం జానాతి ‘మయి ఉదకం సన్తిట్ఠతీ’తి, నాపి ఉదకం జానాతి ‘అహం కూపతలే సన్తిట్ఠామీ’తి ¶ , ఏవమేవ న జివ్హాతలం జానాతి ‘మయి ఉభోహి కపోలపస్సేహి ఓరోహిత్వా ఖేళో ఠితో’తి, నాపి ఖేళో జానాతి ‘అహం ఉభోహి కపోలపస్సేహి ఓరోహిత్వా జివ్హాతలే ఠితో’తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి ఖేళో నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో యూసభూతో ఆబన్ధనాకారో ఆపోధాతూతి.

సిఙ్ఘాణికా యదా సఞ్జాయతి తదా నాసాపుటే పూరేత్వా తిట్ఠతి వా పగ్ఘరతి వా. తత్థ యథా ¶ పూతిదధిభరితాయ సిప్పికాయ న సిప్పికా జానాతి ‘మయి పూతిదధి ఠిత’న్తి, నాపి పూతిదధి జానాతి ‘అహం సిప్పికాయ ఠిత’న్తి, ఏవమేవ న నాసాపుటా జానన్తి ‘అమ్హేసు సిఙ్ఘాణికా ఠితా’తి, నాపి సిఙ్ఘాణికా జానాతి ‘అహం నాసాపుటేసు ఠితా’తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి సిఙ్ఘాణికా నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో యూసభూతో ఆబన్ధనాకారో ఆపోధాతూతి.

లసికా అట్ఠికసన్ధీనం అబ్భఞ్జనకిచ్చం సాధయమానా అసీతిసతసన్ధీసు ఠితా. తత్థ యథా తేలబ్భఞ్జితే అక్ఖే న అక్ఖో జానాతి ‘మం తేలం అబ్భఞ్జిత్వా ఠిత’న్తి, నాపి తేలం జానాతి ‘అహం అక్ఖం అబ్భఞ్జిత్వా ఠిత’న్తి, ఏవమేవ న అసీతిసతసన్ధయో జానన్తి ‘లసికా అమ్హే అబ్భఞ్జిత్వా ¶ ఠితా’తి, నాపి లసికా జానాతి ‘అహం అసీతిసతసన్ధయో అబ్భఞ్జిత్వా ఠితా’తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి లసికా నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో యూసభూతో ఆబన్ధనాకారో ఆపోధాతూతి.

ముత్తం వత్థిస్స అబ్భన్తరే ఠితం. తత్థ యథా చన్దనికాయ పక్ఖిత్తే అధోముఖే రవణఘటే న రవణఘటో జానాతి ‘మయి చన్దనికారసో ఠితో’తి, నాపి చన్దనికారసో జానాతి ‘అహం రవణఘటే ఠితో’తి, ఏవమేవ న వత్థి జానాతి ‘మయి ముత్తం ఠిత’న్తి, నాపి ముత్తం జానాతి ‘అహం వత్థిమ్హి ఠిత’న్తి. అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆభోగపచ్చవేక్ఖణరహితా ఏతే ధమ్మా. ఇతి ముత్తం నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో యూసభూతో ఆబన్ధనాకారో ఆపోధాతూతి. యం వా పనాతి అవసేసేసు తీసు కోట్ఠాసేసు ఆపోధాతుం సన్ధాయ ¶ వుత్తం.

బాహిరఆపోధాతునిద్దేసే మూలం పటిచ్చ నిబ్బత్తో రసో మూలరసో నామ. ఖన్ధరసాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఖీరాదీని పాకటానేవ. యథా పన భేసజ్జసిక్ఖాపదే ఏవమిధ నియమో నత్థి. యం కిఞ్చి ఖీరం ఖీరమేవ. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. భుమ్మానీతి ఆవాటాదీసు ఠితఉదకాని. అన్తలిక్ఖానీతి పథవిం అప్పత్తాని వస్సోదకాని. యం వా పనాతి హిమోదకకప్పవినాసకఉదకపథవీసన్ధారకఉదకాదీని ఇధ యేవాపనకట్ఠానం పవిట్ఠాని.

౧౭౫. తేజోధాతునిద్దేసే ¶ తేజనవసేన తేజో. తేజోవ తేజోభావం గతత్తా తేజోగతం. ఉస్మాతి ఉణ్హాకారో. ఉస్మావ ఉస్మాభావం గతత్తా ఉస్మాగతం. ఉసుమన్తి చణ్డఉసుమం. తదేవ ఉసుమభావం గతత్తా ఉసుమగతం. యేన చాతి యేన తేజోగతేన కుప్పితేన. సన్తప్పతీతి అయం కాయో సన్తప్పతి, ఏకాహికజరాదిభావేన ఉసుమజాతో హోతి. యేన చ జీరీయతీతి యేన అయం కాయో జీరీయతి, ఇన్ద్రియవేకల్లతం బలపరిక్ఖయం వలిపలితాదిభావఞ్చ పాపుణాతి. యేన చ పరిడయ్హతీతి యేన కుప్పితేన అయం కాయో డయ్హతి, సో చ ¶ పుగ్గలో ‘డయ్హామి డయ్హామీ’తి కన్దన్తో సతధోతసప్పిగోసీతచన్దనాదిలేపనఞ్చేవ తాలవణ్టవాతఞ్చ పచ్చాసీసతి. యేన చ అసితపీతఖాయితసాయితం సమ్మా పరిణామం గచ్ఛతీతి యేనేతం అసితం వా ఓదనాది, పీతం వా పానకాది, ఖాయితం వా పిట్ఠఖజ్జకాది, సాయితం వా అమ్బపక్కమధుఫాణితాది సమ్మా పరిపాకం గచ్ఛతి, రసాదిభావేన వివేకం గచ్ఛతీతి అత్థో. ఏత్థ చ పురిమా తయో తేజోధాతూ చతుసముట్ఠానా, పచ్ఛిమో కమ్మసముట్ఠానోవ. అయం తావేత్థ పదసంవణ్ణనా.

ఇదం పన మనసికారవిధానం – ఇధ భిక్ఖు ‘యేన సన్తప్పతి, అయం ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో పరిపాచనాకారో తేజోధాతూ’తి మనసి కరోతి; ‘యేన జీరీయతి, యేన పరిడయ్హతి, యేన అసితపీతఖాయితసాయితం సమ్మా పరిణామం గచ్ఛతి, అయం ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో ¶ కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో పరిపాచనాకారో తేజోధాతూ’తి మనసి కరోతి. యం వా పనాతి ఇమస్మిం సరీరే పాకతికో ఏకో ఉతు అత్థి, సో యేవాపనకట్ఠానం పవిట్ఠో.

బాహిరతేజోధాతునిద్దేసే కట్ఠం పటిచ్చ పజ్జలితో కట్ఠుపాదానో అగ్గి కట్ఠగ్గి నామ. సకలికగ్గిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. సఙ్కారగ్గీతి కచవరం సంకడ్ఢిత్వా జాలాపితో కచవరగ్గి. ఇన్దగ్గీతి అసనిఅగ్గి. అగ్గిసన్తాపోతి జాలాయ వా వీతచ్చికఙ్గారానం వా సన్తాపో. సూరియసన్తాపోతి ఆతపో. కట్ఠసన్నిచయసన్తాపోతి కట్ఠరాసిట్ఠానే సన్తాపో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. యం వా పనాతి పేతగ్గి కప్పవినాసగ్గి నిరయగ్గిఆదయో ఇధ యేవాపనకట్ఠానం పవిట్ఠా.

౧౭౬. వాయోధాతునిద్దేసే వాయనవసేన వాయో. వాయోవ వాయోభావం గతత్తా వాయోగతం. థమ్భితత్తం రూపస్సాతి అవినిబ్భోగరూపస్స థమ్భితభావో. ఉద్ధఙ్గమా వాతాతి ఉగ్గారహిక్కాది పవత్తకా ఉద్ధం ఆరోహనవాతా ¶ . అధోగమా వాతాతి ఉచ్చారపస్సావాదినీహరణకా అధో ఓరోహనవాతా. కుచ్ఛిసయా వాతాతి అన్తానం బహివాతా. కోట్ఠాసయా వాతాతి అన్తానం అన్తోవాతా. అఙ్గమఙ్గానుసారినో వాతాతి ధమనిజాలానుసారేన సకలసరీరే అఙ్గమఙ్గాని అనుసటా సమిఞ్జనపసారణాదినిబ్బత్తకా ¶ వాతా. సత్థకవాతాతి సన్ధిబన్ధనాని కత్తరియా ఛిన్దన్తా వియ పవత్తవాతా. ఖురకవాతాతి ఖురేన వియ హదయం ఫాలనవాతా. ఉప్పలకవాతాతి హదయమంసమేవ ఉప్పాటనకవాతా. అస్సాసోతి ¶ అన్తోపవిసననాసికావతో. పస్సాసోతి బహినిక్ఖమననాసికావతో. ఏత్థ చ పురిమా సబ్బే చతుసముట్ఠానా, అస్సాసపస్సాసా చిత్తసముట్ఠానావ. అయమేత్థ పదవణ్ణనా.

ఇదం పన మనసికారవిధానం – ఇధ భిక్ఖు ఉద్ధఙ్గమాదిభేదే వాతే ఉద్ధఙ్గమాదివసేన పరిగ్గహేత్వా ‘ఉద్ధఙ్గమా వాతా నామ ఇమస్మిం సరీరే పాటియేక్కో కోట్ఠాసో అచేతనో అబ్యాకతో సుఞ్ఞో నిస్సత్తో విత్థమ్భనాకారో వాయోధాతూ’తి మనసి కరోతి. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. యం వా పనాతి సేసే వాయోకోట్ఠాసే అనుగతా వాతా ఇధ యేవాపనకట్ఠానం పవిట్ఠా.

బాహిరవాయోధాతునిద్దేసే పురత్థిమా వాతాతి పురత్థిమదిసతో ఆగతా వాతా. పచ్ఛిముత్తరదక్ఖిణేసుపి ఏసేవ నయో. సరజా వాతాతి సహ రజేన సరజా. అరజా వాతాతి రజవిరహితా సుద్ధా అరజా నామ. సీతాతి సీతఉతుసముట్ఠానా సీతవలాహకన్తరే సముట్ఠితా. ఉణ్హాతి ఉణ్హఉతుసముట్ఠానా ఉణ్హవలాహకన్తరే సముట్ఠితా. పరిత్తాతి మన్దా తనుకవాతా. అధిమత్తాతి బలవవాతా. కాళాతి కాళవలాహకన్తరే సముట్ఠితా, యేహి అబ్భాహతో ఛవివణ్ణో కాళకో హోతి. తేసం ఏతం అధివచనన్తిపి ఏకే. వేరమ్భవాతాతి యోజనతో ఉపరి వాయనవాతా. పక్ఖవాతాతి అన్తమసో మక్ఖికాయపి పక్ఖాయూహనసముట్ఠితా వాతా. సుపణ్ణవాతాతి గరుళవాతా. కామఞ్చ ఇమేపి పక్ఖవాతావ ఉస్సదవసేన పన విసుం గహితా. తాలవణ్టవాతాతి తాలపణ్ణేహి వా అఞ్ఞేన వా కేనచి మణ్డలసణ్ఠానేన సముట్ఠాపితా వాతా. విధూపనవాతాతి బీజనపత్తకేన సముట్ఠాపితా వాతా. ఇమాని చ తాలవణ్టవిధూపనాని అనుప్పన్నమ్పి వాతం ఉప్పాదేన్తి, ఉప్పన్నమ్పి పరివత్తేన్తి. యం వా పనాతి ఇధ పాళిఆగతే ఠపేత్వా సేసవాతా యేవాపనకట్ఠానం పవిట్ఠా.

౧౭౭. ఆకాసధాతునిద్దేసే ¶ అప్పటిఘట్టనట్ఠేన న కస్సతీతి ఆకాసో. ఆకాసోవ ఆకాసభావం గతత్తా ఆకాసగతం. అఘట్టనీయతాయ ¶ అఘం. అఘమేవ అఘభావం గతత్తా అఘగతం ¶ . వివరోతి అన్తరం. తదేవ వివరభావం గతత్తా వివరగతం. అసమ్ఫుట్ఠం మంసలోహితేహీతి మంసలోహితేహి నిస్సటం. కణ్ణచ్ఛిద్దన్తిఆది పన తస్సేవ పభేదదస్సనం. తత్థ కణ్ణచ్ఛిద్దన్తి కణ్ణస్మిం ఛిద్దం వివరం మంసలోహితేహి అసమ్ఫుట్ఠోకాసో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. యేనాతి యేన వివరేన ఏతం అసితాదిభేదం అజ్ఝోహరణీయం అజ్ఝోహరతి, అన్తో పవేసేతి. యత్థాతి యస్మిం అన్తోఉదరపటలసఙ్ఖాతే ఓకాసే ఏతదేవ చతుబ్బిధం అజ్ఝోహరణీయం తిట్ఠతి. యేనాతి యేన వివరేన సబ్బమ్పేతం విపక్కం కసటభావం ఆపన్నం నిక్ఖమతి, తం ఉదరపటలతో యావ కరీసమగ్గా విదత్థిచతురఙ్గులమత్తం ఛిద్దం మంసలోహితేహి అసమ్ఫుట్ఠం నిస్సటం ఆకాసధాతూతి వేదితబ్బం. యం వా పనాతి ఏత్థ చమ్మన్తరం మంసన్తరం న్హారున్తరం అట్ఠిన్తరం లోమన్తరన్తి ఇదం సబ్బం యేవాపనకట్ఠానం పవిట్ఠం.

బాహిరకఆకాసధాతునిద్దేసే అసమ్ఫుట్ఠం చతూహి మహాభూతేహీతి చతూహి మహాభూతేహి నిస్సటం భిత్తిఛిద్దకవాటఛిద్దాదికం వేదితబ్బం. ఇమినా యస్మిం ఆకాసే పరికమ్మం కరోన్తస్స చతుక్కపఞ్చకజ్ఝానాని ఉప్పజ్జన్తి తం కథితం.

౧౭౮. విఞ్ఞాణధాతునిద్దేసే చక్ఖువిఞ్ఞాణసఙ్ఖాతా ధాతు చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతు. సేసాసుపి ఏసేవ నయో. ఇతి ఇమాసు ఛసు ధాతూసు పరిగ్గహితాసు అట్ఠారస ధాతుయో పరిగ్గహితావ హోన్తి. కథం? పథవీతేజోవాయోధాతుగ్గహణేన తావ ఫోట్ఠబ్బధాతు గహితావ హోతి, ఆపోధాతుఆకాసధాతుగ్గహణేన ధమ్మధాతు, విఞ్ఞాణధాతుగ్గహణేన తస్సా పురేచారికపచ్ఛాచారికత్తా మనోధాతు గహితావ హోతి. చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతుఆదయో సుత్తే ఆగతా ఏవ. సేసా నవ ఆహరిత్వా దస్సేతబ్బా ¶ . చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతుగ్గహణేన హి తస్సా నిస్సయభూతా చక్ఖుధాతు, ఆరమ్మణభూతా రూపధాతు చ గహితావ హోన్తి. ఏవం సోతవిఞ్ఞాణధాతుఆదిగ్గహణేన సోతధాతుఆదయోతి అట్ఠారసాపి గహితావ హోన్తి. తాసు దసహి ధాతూహి రూపపరిగ్గహో కథితో హోతి. సత్తహి అరూపపరిగ్గహో. ధమ్మధాతుయా సియా రూపపరిగ్గహో, సియా అరూపపరిగ్గహో. ఇతి అడ్ఢేకాదసహి ధాతూహి రూపపరిగ్గహో, అడ్ఢట్ఠధాతూహి అరూపపరిగ్గహోతి రూపారూపపరిగ్గహో కథితో హోతి. రూపారూపం పఞ్చక్ఖన్ధా. తం హోతి దుక్ఖసచ్చం. తంసముట్ఠాపికా పురిమతణ్హా సముదయసచ్చం ¶ . ఉభిన్నం అప్పవత్తి నిరోధసచ్చం. తంపజాననో మగ్గో మగ్గసచ్చన్తి ఇదం చతుసచ్చకమ్మట్ఠానం అట్ఠారసధాతువసేన అభినివిట్ఠస్స భిక్ఖునో యావ అరహత్తా మత్థకం పాపేత్వా నిగమనం కథితన్తి వేదితబ్బం.

౧౭౯. ఇదాని ¶ దుతియఛక్కం దస్సేన్తో అపరాపి ఛ ధాతుయోతిఆదిమాహ. తత్థ సుఖధాతు దుక్ఖధాతూతి కాయప్పసాదవత్థుకాని సుఖదుక్ఖాని సప్పటిపక్ఖవసేన యుగళకతో దస్సితాని. సుఖఞ్హి దుక్ఖస్స పటిపక్ఖో, దుక్ఖం సుఖస్స. యత్తకం సుఖేన ఫరితట్ఠానం తత్తకం దుక్ఖం ఫరతి. యత్తకం దుక్ఖేన ఫరితట్ఠానం తత్తకం సుఖం ఫరతి. సోమనస్సధాతు దోమనస్సధాతూతి ఇదమ్పి తథేవ యుగళకం కతం. సోమనస్సఞ్హి దోమనస్సస్స పటిపక్ఖో, దోమనస్సం సోమనస్సస్స. యత్తకం సోమనస్సేన ఫరితట్ఠానం తత్తకం దోమనస్సం ఫరతి. యత్తకం దోమనస్సేన ఫరితట్ఠానం తత్తకం సోమనస్సం ఫరతి.

ఉపేక్ఖాధాతు అవిజ్జాధాతూతి ఇదం పన ద్వయం సరిక్ఖకవసేన యుగళకం కతం. ఉభయమ్పి హేతం అవిభూతత్తా సరిక్ఖకం హోతి. తత్థ సుఖదుక్ఖధాతుగ్గహణేన తం సమ్పయుత్తా కాయవిఞ్ఞాణధాతు, వత్థుభూతా కాయధాతు, ఆరమ్మణభూతా ఫోట్ఠబ్బధాతు చ గహితావ హోన్తి. సోమనస్సదోమనస్సధాతుగ్గహణేన తం సమ్పయుత్తా మనోవిఞ్ఞాణధాతు గహితా హోతి. అవిజ్జాధాతుగ్గహణేన ధమ్మధాతు గహితా. ఉపేక్ఖాధాతుగ్గహణేన చక్ఖుసోతఘానజివ్హావిఞ్ఞాణధాతుమనోధాతుయో ¶ , తాసంయేవ వత్థారమ్మణభూతా చక్ఖుధాతురూపధాతుఆదయో చ గహితాతి ఏవం అట్ఠారసపి ధాతుయో గహితావ హోన్తి. ఇదాని తాసు దసహి ధాతూహి రూపపరిగ్గహోతిఆది సబ్బం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. ఏవమ్పి ఏకస్స భిక్ఖునో యావ అరహత్తా మత్థకం పాపేత్వా నిగమనం కథితం హోతీతి వేదితబ్బం. తత్థ కతమా సుఖధాతు యం కాయికం సాతన్తి ఆదీని హేట్ఠా వుత్తనయానేవ.

౧౮౧. తతియఛక్కే కామోతి ద్వే కామా – వత్థుకామో చ కిలేసకామో చ. తత్థ కిలేసకామం సన్ధాయ కామపటిసంయుత్తా ధాతు కామధాతు, కామవితక్కస్సేతం నామం. వత్థుకామం సన్ధాయ కామోయేవ ధాతు కామధాతు, కామావచరధమ్మానమేతం నామం. బ్యాపాదపటిసంయుత్తా ధాతు బ్యాపాదధాతు, బ్యాపాదవితక్కస్సేతం నామం. బ్యాపాదోవ ధాతు బ్యాపాదధాతు, దసఆఘాతవత్థుకస్స ¶ పటిఘస్సేతం నామం. విహింసా పటిసంయుత్తా ధాతు విహింసాధాతు, విహింసావితక్కస్సేతం నామం. విహింసాయేవ ధాతు విహింసాధాతు, పరసత్తవిహేసనస్సేతం నామం. అయం పన హేట్ఠా అనాగతత్తా ఏవం అత్థాదివిభాగతో వేదితబ్బా – విహింసన్తి ఏతాయ సత్తే, విహింసనం వా ఏతం సత్తానన్తి విహింసా. సా విహేఠనలక్ఖణా, కరుణాపటిపక్ఖలక్ఖణా వా; పరసన్తానే ఉబ్బేగజననరసా, సకసన్తానే కరుణావిద్ధంసనరసా వా; దుక్ఖాయతనపచ్చుపట్ఠానా; పటిఘపదట్ఠానాతి వేదితబ్బా. నేక్ఖమ్మం ¶ వుచ్చతి లోభా నిక్ఖన్తత్తా అలోభో, నీవరణేహి నిక్ఖన్తత్తా పఠమజ్ఝానం, సబ్బాకుసలేహి నిక్ఖన్తత్తా సబ్బకుసలం. నేక్ఖమ్మపటిసంయుత్తా ధాతు నేక్ఖమ్మధాతు, నేక్ఖమ్మవితక్కస్సేతం నామం. నేక్ఖమ్మమేవ ధాతు నేక్ఖమ్మధాతు, సబ్బస్సాపి కుసలస్సేతం నామం. అబ్యాపాదపటిసంయుత్తా ధాతు అబ్యాపాదధాతు, అబ్యాపాదవితక్కస్సేతం నామం. అబ్యాపాదోవ ధాతు అబ్యాపాదధాతు, మేత్తాయేతం నామం. అవిహింసాపటిసంయుత్తా ధాతు అవిహింసాధాతు, అవిహింసా వితక్కస్సేతం ¶ నామం. అవిహింసావ ధాతు అవిహింసాధాతు, కరుణాయేతం నామం.

౧౮౨. ఇదాని తమేవత్థం దస్సేతుం తత్థ కతమా కామధాతూతి పదభాజనం ఆరద్ధం. తత్థ పటిసంయుత్తోతి సంపయోగవసేన పటిసంయుత్తో. తక్కో వితక్కోతిఆదీని వుత్తత్థానేవ. విహేఠేతీతి బాధేతి, దుక్ఖాపేతి. హేఠనాతి పాణిప్పహారాదీహి బాధనా, దుక్ఖుప్పాదనా. బలవహేఠనా విహేఠనా. హింసన్తి ఏతాయాతి హింసనా. బలవహింసనా విహింసనా. రోసనాతి ఘట్టనా. విరోసనాతి బలవఘట్టనా. సబ్బత్థ వా ‘వి’ ఉపసగ్గేన పదం వడ్ఢితం. ఉపహనన్తి ఏతేనాతి ఉపఘాతో, పరేసం ఉపఘాతో పరూపఘాతో.

మేత్తాయన్తి ఏతాయాతి మేత్తి. మేత్తాయనాకారో మేత్తాయనా. మేత్తాయ అయితస్స మేత్తాసమఙ్గినో భావో మేత్తాయితత్తం. బ్యాపాదేన విముత్తస్స చేతసో విముత్తి చేతోవిముత్తి. ఏత్థ చ పురిమేహి తీహి ఉపచారప్పత్తాపి అప్పనాపతాపి మేత్తా కథితా, పచ్ఛిమేన అప్పనాపత్తావ.

కరుణాయన్తి ¶ ఏతాయాతి కరుణా. కరుణాయనాకారో కరుణాయనా. కరుణాయ అయితస్స కరుణాసమఙ్గినో భావో కరుణాయితత్తం. విహింసాయ విముత్తస్స చేతసో విముత్తి చేతోవిముత్తి. ఇధాపి పురిమనయేనేవ ఉపచారప్పనాభేదో వేదితబ్బో. ఉభయత్థాపి చ పరియోసానపదే మేత్తాకరుణాతి చేతోవిముత్తివిసేసనత్థం వుత్తం.

ఏత్థ చ కామవితక్కో సత్తేసుపి ఉప్పజ్జతి సఙ్ఖారేసుపి. ఉభయత్థ ఉప్పన్నోపి కమ్మపథభేదోవ. బ్యాపాదో పన సత్తేసు ఉప్పన్నోయేవ కమ్మపథం భిన్దతి, న ఇతరో. విహింసాయపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ చ దువిధా కథా – సబ్బసఙ్గాహికా చేవ అసమ్భిన్నా చ. కామధాతుగ్గహణేన హి బ్యాపాదవిహింసాధాతుయోపి గహితా. కామధాతుయాయేవ పన నీహరిత్వా నీహరిత్వా ద్వేపి ఏతా దస్సితాతి. అయం తావేత్థ సబ్బసఙ్గాహికకథా ¶ . ఠపేత్వా పన బ్యాపాదవిహింసాధాతుయో సేసా సబ్బాపి ¶ కామధాతు ఏవాతి. అయం అసమ్భిన్నకథా నామ. నేక్ఖమ్మధాతుగ్గహణేనాపి అబ్యాపాదఅవిహింసాధాతుయో గహితాయేవ. నేక్ఖమ్మధాతుతో పన నీహరిత్వా నీహరిత్వా తదుభయమ్పి దస్సితన్తి అయమేత్థాపి సబ్బసఙ్గాహికకథా. ఠపేత్వా అబ్యాపాదఅవిహింసాధాతుయో అవసేసా నేక్ఖమ్మధాతూతి అయం అసమ్భిన్నకథా నామ.

ఇమాహి చ ఛహి ధాతూహి పరిగ్గహితా హి అట్ఠారస ధాతుయో పరిగ్గహితావ హోన్తి. సబ్బాపి హి తా కామధాతుతోవ నీహరిత్వా నీహరిత్వా లభాపేతబ్బా అట్ఠారస ధాతుయోవ హోన్తీతి తిణ్ణం ఛక్కానం వసేన అట్ఠారస హోన్తి. ఏవం పన అగ్గహేత్వా ఏకేకస్మిం ఛక్కే వుత్తనయేన అట్ఠారస అట్ఠారస కత్వా సబ్బానిపి తాని అట్ఠారసకాని ఏకజ్ఝం అభిసఙ్ఖిపిత్వా అట్ఠారసేవ హోన్తీతి వేదితబ్బా. ఇతి ఇమస్మిం సుత్తన్తభాజనీయే సోళస ధాతుయో కామావచరా, ద్వే తేభూమికాతి ఏవమేత్థ సమ్మసనచారోవ కథితోతి వేదితబ్బో.

౧౮౩. అభిధమ్మభాజనీయే ¶ సరూపేనేవ సబ్బాపి ధాతుయో దస్సేన్తో అట్ఠారస ధాతుయో – చక్ఖుధాతు రూపధాతూతిఆదిమాహ. తత్థ ఉద్దేసవారే తావ –

అత్థతో లక్ఖణాదితో, కమతావత్వసఙ్ఖతో;

పచ్చయా అథ దట్ఠబ్బా, వేదితబ్బో వినిచ్ఛయో.

తత్థ ‘అత్థతో’తి చక్ఖతీతి చక్ఖు. రూపయతీతి రూపం. చక్ఖుస్స విఞ్ఞాణం చక్ఖువిఞ్ఞాణన్తి ఏవమాదినా తావ నయేన చక్ఖాదీనం విసేసత్థతో వేదితబ్బో వినిచ్ఛయో. అవిసేసేన పన విదహతి, ధీయతే, విధానం, విధీయతే ఏతాయ, ఏత్థ వా ధీయతీతి ధాతు. లోకియా హి ధాతుయో కారణభావేన వవత్థితా హుత్వా సువణ్ణరజతాదిధాతుయో వియ సువణ్ణరజతాదిం ¶ అనేకప్పకారం సంసారదుక్ఖం విదహన్తి ¶ ; భారహారేహి చ భారో వియ సత్తేహి ధీయన్తే ధారీయన్తేతి అత్థో. దుక్ఖవిధానమత్తమేవ చేతా అవసవత్తనతో. ఏతాహి చ కరణభూతాహి సంసారదుక్ఖం సత్తేహి అనువిధీయతి; తథావిహితఞ్చేతం ఏతాస్వేవ ధీయతి ఠపీయతీతి అత్థో. ఇతి చక్ఖాదీసు ఏకేకో ధమ్మో యథాసమ్భవం విదహతి ధీయతేతిఆదిఅత్థవసేన ధాతూతి వుచ్చతి.

అపిచ యథా తిత్థియానం అత్తా నామ సభావతో నత్థి, న ఏవమేతా. ఏతా పన అత్తనో సభావం ధారేన్తీతి ధాతుయో. యథా చ లోకే విచిత్తా హరితాలమనోసిలాదయో సిలావయవా ధాతుయోతి వుచ్చన్తి, ఏవమేతాపి ధాతుయో వియ ధాతుయో. విచిత్తా హేతా ఞాణఞేయ్యావయవాతి. యథా వా సరీరసఙ్ఖాతస్స సముదాయస్స అవయవభూతేసు రససోణితాదీసు అఞ్ఞమఞ్ఞం విసభాగలక్ఖణపరిచ్ఛిన్నేసు ధాతుసమఞ్ఞా, ఏవమేతేసుపి పఞ్చక్ఖన్ధసఙ్ఖాతస్స అత్తభావస్స అవయవేసు ధాతుసమఞ్ఞా వేదితబ్బా. అఞ్ఞమఞ్ఞవిసభాగలక్ఖణపరిచ్ఛిన్నా హేతే చక్ఖాదయోతి. అపిచ ధాతూతి నిజ్జీవమత్తస్సేతం అధివచనం. తథా హి భగవా – ‘‘ఛ ధాతురో అయం, భిక్ఖు, పురిసో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౩౪౩-౩౪౪) జీవసఞ్ఞాసమూహనత్థం ధాతుదేసనం అకాసీతి. తస్మా యథావుత్తేనత్థేన చక్ఖు చ తం ధాతు చాతి చక్ఖుధాతు ¶ …పే… మనోవిఞ్ఞాణఞ్చ తం ధాతు చాతి మనోవిఞ్ఞాణధాతూతి ఏవం తావేత్థ అత్థతో విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘లక్ఖణాదితో’తి చక్ఖాదీనం లక్ఖణాదితో పేత్థ వేదితబ్బో వినిచ్ఛయో. తాని చ పన తేసం లక్ఖణాదీని హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని.

‘కమతో’తి ఇధాపి పుబ్బే వుత్తేసు ఉప్పత్తిక్కమాదీసు దేసనాక్కమోవ యుజ్జతి. సో చ పనాయం హేతుఫలానుపుబ్బవవత్థానవసేన వుత్తో. చక్ఖుధాతు రూపధాతూతి ఇదఞ్హి ద్వయం హేతు. చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతూతి ఫలం. ఏవం సబ్బత్థ కమతో వేదితబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘తావత్వతో’తి తావభావతో. ఇదం వుత్తం హోతి – తేసు తేసు హి సుత్తాభిధమ్మపదేసేసు ఆభాధాతు, సుభధాతు, ఆకాసానఞ్చాయతనధాతు, విఞ్ఞాణఞ్చాయతనధాతు, ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనధాతు ¶ , నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనధాతు, సఞ్ఞావేదయితనిరోధధాతు, కామధాతు, బ్యాపాదధాతు, విహింసాధాతు, నేక్ఖమ్మధాతు, అబ్యాపాదధాతు, అవిహింసాధాతు, సుఖధాతు, దుక్ఖధాతు, సోమనస్సధాతు, దోమనస్సధాతు, ఉపేక్ఖాధాతు ¶ , అవిజ్జాధాతు, ఆరమ్భధాతు, నిక్కమధాతు, పరక్కమధాతు, హీనధాతు, మజ్ఝిమధాతు, పణీతధాతు, పథవీధాతు, ఆపోధాతు, తేజోధాతు, వాయోధాతు, ఆకాసధాతు, విఞ్ఞాణధాతు, సఙ్ఖతధాతు, అసఙ్ఖతధాతు, అనేకధాతునానాధాతులోకోతి ఏవమాదయో అఞ్ఞాపి ధాతుయో దిస్సన్తి.

ఏవం సతి సబ్బాసం వసేన పరిచ్ఛేదం అకత్వా కస్మా అట్ఠారసాతి అయమేవ పరిచ్ఛేదో కతోతి చే? సభావతో విజ్జమానానం సబ్బధాతూనం తదన్తోగధత్తా. రూపధాతుయేవ హి ఆభాధాతు. సుభధాతు పన రూపాదిప్పటిబద్ధా. కస్మా? సుభనిమిత్తత్తా. సుభనిమిత్తఞ్హి సుభధాతు. తఞ్చ రూపాదివినిముత్తం న విజ్జతి, కుసలవిపాకారమ్మణా వా రూపాదయో ఏవ సుభధాతూతి రూపాదిమత్తమేవేసా. ఆకాసానఞ్చాయతనధాతుఆదీసు చిత్తం మనోవిఞ్ఞాణధాతు. సేసా ధమ్మా ధమ్మధాతు. సఞ్ఞావేదయితనిరోధధాతు పన సభావతో నత్థి; ధాతుద్వయనిరోధమత్తమేవ హి సా. కామధాతు ధమ్మధాతుమత్తం వా హోతి, యథాహ ‘‘తత్థ కతమా కామధాతు? కామపటిసంయుత్తో తక్కో …పే… మిచ్ఛాసఙ్కప్పో’’తి; అట్ఠారసపి ధాతుయో ¶ వా, యథాహ ‘‘హేట్ఠతో అవీచినిరయం పరియన్తం కత్వా ఉపరితో పరనిమ్మితవసవత్తిదేవే అన్తోకరిత్వా యం ఏతస్మిం అన్తరే ఏత్థావచరా ఏత్థ పరియాపన్నా ఖన్ధధాతుఆయతనా, రూపా, వేదనా, సఞ్ఞా, సఙ్ఖారా, విఞ్ఞాణం – అయం వుచ్చతి కామధాతూ’’తి. నేక్ఖమ్మధాతు ధమ్మధాతు ఏవ; ‘‘సబ్బేపి కుసలా ధమ్మా నేక్ఖమ్మధాతూ’’తి వా వచనతో మనోవిఞ్ఞాణధాతుపి హోతియేవ. బ్యాపాదవిహింసాఅబ్యాపాదఅవిహింసాసుఖదుక్ఖసోమనస్సదోమనస్సుపేక్ఖాఅవిజ్జాఆరమ్భనిక్కమపరక్కమధాతుయో ధమ్మధాతుయేవ.

హీనమజ్ఝిమపణీతధాతుయో అట్ఠారసధాతుమత్తమేవ. హీనా హి చక్ఖాదయో హీనధాతు. మజ్ఝిమపణీతా చక్ఖాదయో మజ్ఝిమా చేవ పణీతా చ ధాతూ. నిప్పరియాయేన పన అకుసలా ¶ ధమ్మధాతుమనోవిఞ్ఞాణధాతుయో హీనధాతు. లోకియా కుసలాబ్యాకతా ఉభోపి చక్ఖుధాతుఆదయో చ మజ్ఝిమధాతు. లోకుత్తరా పన ధమ్మధాతుమనోవిఞ్ఞాణధాతుయో పణీతధాతు. పథవీతేజోవాయోధాతుయో ఫోట్ఠబ్బధాతుయేవ. ఆపోధాతు ఆకాసధాతు చ ధమ్మధాతుయేవ. విఞ్ఞాణధాతు చక్ఖువిఞ్ఞాణాదిసత్తవిఞ్ఞాణధాతుసఙ్ఖేపోయేవ. సత్తరస ధాతుయో ధమ్మధాతుఏకదేసో చ సఙ్ఖతధాతు. అసఙ్ఖతధాతు పన ధమ్మధాతుఏకదేసోవ. అనేకధాతునానాధాతులోకో పన అట్ఠారసధాతుప్పభేదమత్తమేవాతి. ఇతి సభావతో విజ్జమానానం సబ్బధాతూనం తదన్తోగధత్తా అట్ఠారసేవ వుత్తాతి.

అపిచ విజాననసభావే విఞ్ఞాణే జీవసఞ్ఞీనం జీవసఞ్ఞాసమూహనత్థమ్పి అట్ఠారసేవ వుత్తా ¶ . సన్తి హి సత్తా విజాననసభావే విఞ్ఞాణే జీవసఞ్ఞినో. తేసం చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణమనోవిఞ్ఞాణధాతుభేదేన తస్సా అనేకత్తం, చక్ఖురూపాదిపచ్చయాయత్తవుత్తితాయ అనిచ్చతఞ్చ పకాసేత్వా దీఘరత్తానుసయితం జీవసఞ్ఞం సమూహనితుకామేన భగవతా అట్ఠారస ధాతుయో పకాసితా. కిఞ్చ భియ్యో? తథా వేనేయ్యజ్ఝాసయవసేన; యే చ ఇమాయ నాతిసఙ్ఖేపవిత్థారాయ దేసనాయ వేనేయ్యా సత్తా, తదజ్ఝాసయవసేన చ అట్ఠారసేవ పకాసితా.

సఙ్ఖేపవిత్థారనయేన ¶ తథా తథా హి,

వేనేయ్యసత్తహదయేసు తమో పయాతీతి.

ఏవమేత్థ ‘తావత్వతో’ వేదితబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘సఙ్ఖతో’తి చక్ఖుధాతు తావ జాతితో ఏకో ధమ్మోత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి చక్ఖుపసాదవసేన. తథా సోతఘానజివ్హాకాయరూపసద్దగన్ధరసధాతుయో సోతపసాదాదివసేన. ఫోట్ఠబ్బధాతు పన పథవీతేజోవాయోవసేన తయో ధమ్మాతి సఙ్ఖం గచ్ఛతి. చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతు కుసలాకుసలవిపాకవసేన ద్వే ధమ్మాతి సఙ్ఖం గచ్ఛతి. తథా ¶ సోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణధాతుయో. మనోధాతు పన పఞ్చద్వారావజ్జనకుసలాకుసలవిపాకసమ్పటిచ్ఛనవసేన తయో ధమ్మాతి సఙ్ఖం గచ్ఛతి. ధమ్మధాతు తిణ్ణం అరూపక్ఖన్ధానం, సోళసన్నం సుఖుమరూపానం, అసఙ్ఖతాయ చ ధాతుయా వసేన వీసతిధమ్మాతి సఙ్ఖం గచ్ఛతి. మనోవిఞ్ఞాణధాతు సేసకుసలాకుసలాబ్యాకతవిఞ్ఞాణవసేన ఛసత్తతిధమ్మాతి సఙ్ఖం గచ్ఛతీతి ఏవమేత్థ ‘సఙ్ఖతో’ వేదితబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘పచ్చయా’తి చక్ఖుధాతుఆదీనం చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతుఆదీసు పచ్చయతో వేదితబ్బో వినిచ్ఛయో. సో పనేతేసం పచ్చయభావో నిద్దేసవారే ఆవి భవిస్సతి.

‘దట్ఠబ్బా’తి దట్ఠబ్బతోపేత్థ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి అత్థో. సబ్బా ఏవ హి సఙ్ఖతా ధాతుయో పుబ్బన్తాపరన్తవివిత్తతో, ధువసుభసుఖత్తభావసుఞ్ఞతో, పచ్చయాయత్తవుత్తితో చ దట్ఠబ్బా. విసేసతో పనేత్థ భేరితలం వియ చక్ఖుధాతు దట్ఠబ్బా, దణ్డో వియ రూపధాతు, సద్దో వియ చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతు ¶ . తథా ఆదాసతలం వియ చక్ఖుధాతు, ముఖం వియ రూపధాతు, ముఖనిమిత్తం వియ చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతు. అథ వా ఉచ్ఛుతిలాని వియ చక్ఖుధాతు, యన్తచక్కయట్ఠి వియ రూపధాతు, ఉచ్ఛురసతేలాని వియ చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతు. తథా అధరారణీ వియ చక్ఖుధాతు, ఉత్తరారణీ వియ రూపధాతు, అగ్గి వియ చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతు. ఏస నయో సోతధాతుఆదీసుపి.

మనోధాతు పన యథాసమ్భవతో చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతుఆదీనం పురేచరానుచరా వియ దట్ఠబ్బా. ధమ్మధాతుయా వేదనాక్ఖన్ధో సల్లమివ సూలమివ చ దట్ఠబ్బో ¶ ; సఞ్ఞాసఙ్ఖారక్ఖన్ధా వేదనాసల్లసూలయోగా ఆతురా వియ; పుథుజ్జనానం వా సఞ్ఞా ఆసాదుక్ఖజననతో రిత్తముట్ఠి వియ, అయథాభుచ్చనిమిత్తగ్గాహకతో వనమిగో వియ; సఙ్ఖారా పటిసన్ధియం పక్ఖిపనతో అఙ్గారకాసుయం ఖిపనకపురిసో వియ, జాతిదుక్ఖానుబన్ధనతో రాజపురిసానుబన్ధచోరా వియ, సబ్బానత్థావహస్స ఖన్ధసన్తానస్స హేతుతో విసరుక్ఖబీజాని వియ; రూపం నానావిధూపద్దవనిమిత్తతో ఖురచక్కం వియ దట్ఠబ్బం.

అసఙ్ఖతా పన ధాతు అమతతో సన్తతో ఖేమతో చ దట్ఠబ్బా. కస్మా? సబ్బానత్థపటిపక్ఖభూతత్తా. మనోవిఞ్ఞాణధాతు గహితారమ్మణం ¶ ముఞ్చిత్వాపి అఞ్ఞం గహేత్వావ పవతనతో వనమక్కటో వియ, దుద్దమనతో అస్సఖళుఙ్కో వియ, యత్థకామనిపాతితో వేహాసం ఖిత్తదణ్డో వియ, లోభదోసాదినానప్పకారకిలేసయోగతో రఙ్గనటో వియ దట్ఠబ్బోతి.

౧౮౪. నిద్దేసవారే చక్ఖుఞ్చ పటిచ్చ రూపే చాతి ఇదఞ్చ ద్వయం పటిచ్చ అఞ్ఞఞ్చ కిరియామనోధాతుఞ్చేవ సమ్పయుత్తఖన్ధత్తయఞ్చాతి అత్థో. చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతుయా హి చక్ఖు నిస్సయపచ్చయో హోతి, రూపం ఆరమ్మణపచ్చయో, కిరియమనోధాతు విగతపచ్చయో, తయో అరూపక్ఖన్ధా సహజాతపచ్చయో. తస్మా ఏసా చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతు ఇమే చత్తారో పటిచ్చ ఉప్పజ్జతి నామ. సోతఞ్చ పటిచ్చాతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో.

నిరుద్ధసమనన్తరాతి నిరుద్ధాయ సమనన్తరా. తజ్జా మనోధాతూతి తస్మిం ఆరమ్మణే జాతా కుసలాకుసలవిపాకతో దువిధా మనోధాతు సమ్పటిచ్ఛనకిచ్చా. సబ్బధమ్మేసు వా పన పఠమసమన్నాహారోతి ఏతేసు చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీసు సబ్బధమ్మేసు ఉప్పజ్జమానేసు పఠమసమన్నాహారో; చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతుఆదీనం ¶ వా ఆరమ్మణసఙ్ఖాతేసు సబ్బధమ్మేసు పఠమసమన్నాహారోతి అయమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. ఏతేన పఞ్చద్వారావజ్జనకిచ్చా కిరియమనోధాతు గహితాతి వేదితబ్బా.

మనోధాతుయాపి ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధసమనన్తరాతి ఏత్థ పి-కారో సమ్పిణ్డనత్థో. తస్మా మనోధాతుయాపి మనోవిఞ్ఞాణధాతుయాపీతి అయమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. తేన యా చ విపాకమనోధాతుయా ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధాయ సమనన్తరా ఉప్పజ్జతి సన్తీరణకిచ్చా విపాకమనోవిఞ్ఞాణధాతు, యా చ తస్సా ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధాయ సమనన్తరా ఉప్పజ్జతి వోట్ఠబ్బనకిచ్చా కిరియమనోవిఞ్ఞాణధాతు, యా చ తస్సా ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధాయ ¶ సమనన్తరా ఉప్పజ్జతి జవనకిచ్చా మనోవిఞ్ఞాణధాతు – తా సబ్బాపి కథితా హోతీతి వేదితబ్బా. మనఞ్చ పటిచ్చాతి భవఙ్గమనం. ధమ్మే చాతి చతుభూమికధమ్మారమ్మణం. ఉప్పజ్జతి మనోవిఞ్ఞాణన్తి సహావజ్జనకం జవనం నిబ్బత్తతి.

ఇమస్మిం పన ఠానే హత్థే గహితపఞ్హం నామ గణ్హింసు. మహాధమ్మరక్ఖితత్థేరో కిర నామ దీఘభాణకాభయత్థేరం హత్థే గహేత్వా ఆహ – ‘పటిచ్చాతి నామ ఆగతట్ఠానే ¶ ఆవజ్జనం విసుం న కాతబ్బం, భవఙ్గనిస్సితకమేవ కాతబ్బ’న్తి. తస్మా ఇధ మనోతి సహావజ్జనకం భవఙ్గం. మనోవిఞ్ఞాణన్తి జవనమనోవిఞ్ఞాణం. ఇమస్మిం పన అభిధమ్మభాజనీయే సోళస ధాతుయో కామావచరా, ద్వే చతుభూమికా లోకియలోకుత్తరమిస్సకా కథితాతి.

౧౮౫. పఞ్హాపుచ్ఛకే అట్ఠారసన్నం ధాతూనం హేట్ఠా వుత్తనయానుసారేనేవ కుసలాదిభావో వేదితబ్బో. ఆరమ్మణత్తికేసు పన ఛ ధాతుయో పరిత్తారమ్మణాతి ఇదం పన పఞ్చన్నం చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీనం మనోధాతుయా చ ఏకన్తేన పఞ్చసు రూపారమ్మణాదీసు పవత్తిం సన్ధాయ వుత్తం. ద్వే ధాతుయోతి వుత్తానం పన ధమ్మధాతుమనోవిఞ్ఞాణధాతూనం మనాయతనధమ్మాయతనేసు వుత్తనయేనేవ పరిత్తారమ్మణాదితా ¶ వేదితబ్బా. ఇతి ఇమస్మిమ్పి పఞ్హాపుచ్ఛకే సోళస ధాతుయో కామావచరా, ద్వే చతుభూమికా లోకియలోకుత్తరమిస్సకా కథితా. ఏవమయం ధాతువిభఙ్గోపి తేపరివట్టం నీహరిత్వావ భాజేత్వా దేసితోతి.

సమ్మోహవినోదనియా విభఙ్గట్ఠకథాయ

౧౮౯. ఇదాని ¶ ¶ ¶ తదనన్తరే సచ్చవిభఙ్గే చత్తారీతి గణనపరిచ్ఛేదో. అరియసచ్చానీతి పరిచ్ఛిన్నధమ్మనిదస్సనం. దుక్ఖం అరియసచ్చన్తిఆదిమ్హి పన ఉద్దేసవారే –

విభాగతో నిబ్బచన-లక్ఖణాదిప్పభేదతో;

అత్థత్థుద్ధారతో చేవ, అనూనాధికతో తథా.

కమతో అరియసచ్చేసు, యం ఞాణం తస్స కిచ్చతో;

అన్తోగధానం పభేదో, ఉపమాతో చతుక్కతో.

సుఞ్ఞతేకవిధాదీహి, సభాగవిసభాగతో;

వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో, విఞ్ఞునా సాసనక్కమే.

తత్థ ‘విభాగతో’తి దుక్ఖాదీనఞ్హి చత్తారో చత్తారో అత్థా విభత్తా తథా అవితథా అనఞ్ఞథా, యే దుక్ఖాదీని అభిసమేన్తేహి అభిసమేతబ్బా. యథాహ, ‘‘దుక్ఖస్స పీళనట్ఠో, సఙ్ఖతట్ఠో, సన్తాపట్ఠో, విపరిణామట్ఠో – ఇమే చత్తారో దుక్ఖస్స దుక్ఖట్ఠా తథా అవితథా అనఞ్ఞథా. సముదయస్స ఆయూహనట్ఠో, నిదానట్ఠో, సంయోగట్ఠో, పలిబోధట్ఠో…పే… నిరోధస్స నిస్సరణట్ఠో, వివేకట్ఠో, అసఙ్ఖతట్ఠో, అమతట్ఠో…పే… మగ్గస్స నియ్యానట్ఠో, హేత్వట్ఠో, దస్సనట్ఠో, ఆధిపతేయ్యట్ఠో – ఇమే చత్తారో మగ్గస్స మగ్గట్ఠా తథా అవితథా అనఞ్ఞథా’’తి (పటి. మ. ౨.౮). తథా ¶ ‘‘దుక్ఖస్స పీళనట్ఠో, సఙ్ఖతట్ఠో, సన్తాపట్ఠో, విపరినామట్ఠో, అభిసమయట్ఠో’’తి (పటి. మ. ౨.౧౧) ఏవమాది. ఇతి ఏవం విభత్తానం చతున్నం చతున్నం అత్థానం వసేన దుక్ఖాదీని వేదితబ్బానీతి. అయం తావేత్థ విభాగతో వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

‘నిబ్బచనలక్ఖణాదిప్పభేదతో’తి ¶ ఏత్థ పన ‘నిబ్బచనతో’ తావ ఇధ ‘దు’ఇతి అయం సద్దో కుచ్ఛితే దిస్సతి; కుచ్ఛితఞ్హి పుత్తం దుపుత్తోతి వదన్తి. ‘ఖం’సద్దో పన తుచ్ఛే; తుచ్ఛఞ్హి ఆకాసం ఖన్తి వుచ్చతి. ఇదఞ్చ పఠమసచ్చం కుచ్ఛితం అనేకఉపద్దవాధిట్ఠానతో, తుచ్ఛం బాలజనపరికప్పితధువసుభసుఖత్తభావవిరహితతో. తస్మా కుచ్ఛితత్తా తుచ్ఛత్తా చ దుక్ఖన్తి వుచ్చతి. ‘సం’ఇతి చ అయం ¶ సద్దో ‘‘సమాగమో సమేత’’న్తిఆదీసు (విభ. ౧౯౯; దీ. ని. ౨.౩౯౬) సంయోగం దీపేతి; ‘ఉ’ఇతి అయం సద్దో ‘‘ఉప్పన్నం ఉదిత’’న్తిఆదీసు (పారా. ౧౭౨; చూళని. ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౪౧) ఉప్పత్తిం. ‘అయ’సద్దో పన కారణం దీపేతి. ఇదఞ్చాపి దుతియసచ్చం అవసేసపచ్చయసమాయోగే సతి దుక్ఖస్సుప్పత్తికారణం. ఇతి దుక్ఖస్స సంయోగే ఉప్పత్తికారణత్తా దుక్ఖసముదయన్తి వుచ్చతి.

తతియసచ్చం పన యస్మా ‘ని’సద్దో అభావం ‘రోధ’సద్దో చ చారకం దీపేతి, తస్మా అభావో ఏత్థ సంసారచారకసఙ్ఖాతస్స దుక్ఖరోధస్స సబ్బగతిసుఞ్ఞత్తా, సమధిగతే వా తస్మిం సంసారచారకసఙ్ఖాతస్స దుక్ఖరోధస్స అభావో హోతి తప్పటిపక్ఖత్తాతిపి దుక్ఖనిరోధన్తి వుచ్చతి, దుక్ఖస్స వా అనుప్పాదనిరోధపచ్చయత్తా దుక్ఖనిరోధన్తి. చతుత్థసచ్చం పన యస్మా ఏతం దుక్ఖనిరోధం గచ్ఛతి ఆరమ్మణవసేన తదభిముఖీభూతత్తా, పటిపదా చ హోతి దుక్ఖనిరోధప్పత్తియా, తస్మా దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదాతి వుచ్చతి.

యస్మా పనేతాని బుద్ధాదయో అరియా పటివిజ్ఝన్తి, తస్మా అరియసచ్చానీతి వుచ్చన్తి. యథాహ – ‘‘చతారిమాని, భిక్ఖవే, అరియసచ్చాని (సం. ని. ౫.౧౦౯౭). కతమాని…పే… ఇమాని ఖో, భిక్ఖవే, చత్తారి అరియసచ్చాని. అరియా ఇమాని పటివిజ్ఝన్తి, తస్మా అరియసచ్చానీతి వుచ్చన్తీ’’తి. అపిచ అరియస్స సచ్చానీతిపి అరియసచ్చాని. యథాహ – ‘‘సదేవకే, భిక్ఖవే, లోకే…పే… సదేవమనుస్సాయ తథాగతో అరియో, తస్మా అరియసచ్చానీతి వుచ్చన్తీ’’తి. అథ వా ఏతేసం అభిసమ్బుద్ధత్తా అరియభావసిద్ధితోపి అరియసచ్చాని. యథాహ – ‘‘ఇమేసం ఖో, భిక్ఖవే, చతున్నం అరియసచ్చానం ¶ యథాభూతం అభిసమ్బుద్ధత్తా తథాగతో అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో ‘అరియో’తి వుచ్చతీ’’తి. అపిచ ఖో పన అరియాని ¶ సచ్చానీతిపి అరియసచ్చాని; అరియానీతి తథాని అవితథాని అవిసంవాదకానీతి అత్థో. యథాహ – ‘‘ఇమాని ఖో, భిక్ఖవే, చత్తారి అరియసచ్చాని తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని, తస్మా అరియసచ్చానీతి వుచ్చన్తీ’’తి. ఏవమేత్థ నిబ్బచనతో వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

కథం ‘లక్ఖణాదిప్పభేదతో’? ఏత్థ హి బాధనలక్ఖణం దుక్ఖసచ్చం, సన్తాపనరసం, పవత్తిపచ్చుపట్ఠానం. పభవలక్ఖణం సముదయసచ్చం, అనుపచ్ఛేదకరణరసం, పలిబోధపచ్చుపట్ఠానం. సన్తిలక్ఖణం నిరోధసచ్చం, అచ్చుతిరసం, అనిమిత్తపచ్చుపట్ఠానం ¶ . నియ్యానలక్ఖణం మగ్గసచ్చం, కిలేసప్పహానకరణరసం, వుట్ఠానపచ్చుపట్ఠానం. అపిచ పవత్తిపవత్తకనివత్తినివత్తకలక్ఖణాని పటిపాటియా. తథా సఙ్ఖతతణ్హాఅసఙ్ఖతదస్సనలక్ఖణాని చాతి ఏవమేత్థ ‘లక్ఖణాదిప్పభేదతో’ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

‘అత్థత్థుద్ధారతో చేవా’తి ఏత్థ పన అత్థతో తావ కో సచ్చట్ఠోతి చే? యో పఞ్ఞాచక్ఖునా ఉపపరిక్ఖమానానం మాయావ విపరీతకో, మరీచీవ విసంవాదకో, తిత్థియానం అత్తావ అనుపలబ్భసభావో చ న హోతి; అథ ఖో బాధనపభవసన్తినియ్యానప్పకారేన తచ్ఛావిపరీతభూతభావేన అరియఞాణస్స గోచరో హోతియేవ; ఏస అగ్గిలక్ఖణం వియ, లోకపకతి వియ చ తచ్ఛావిపరీతభూతభావో సచ్చట్ఠోతి వేదితబ్బో. యథాహ – ‘‘ఇదం దుక్ఖన్తి ఖో, భిక్ఖవే, తథమేతం అవితథమేతం అనఞ్ఞథమేత’’న్తి (సం. ని. ౫.౧౦౯౦) విత్థారో. అపిచ –

నాబాధకం యతో దుక్ఖం, దుక్ఖా అఞ్ఞం న బాధకం;

బాధకత్తనియామేన, తతో సచ్చమిదం మతం.

తం వినా నాఞ్ఞతో దుక్ఖం, న హోతి న చ తం తతో;

దుక్ఖహేతునియామేన, ఇతి సచ్చం విసత్తికా.

నాఞ్ఞా నిబ్బానతో సన్తి, సన్తం న చ న తం యతో;

సన్తభావనియామేన, తతో సచ్చమిదం మతం.

మగ్గా ¶ అఞ్ఞం న నియ్యానం, అనియ్యానో న చాపి సో;

తచ్ఛనియ్యానభావత్తా, ఇతి సో సచ్చసమ్మతో.

ఇతి తచ్ఛావిపల్లాస-భూతభావం చతూసుపి;

దుక్ఖాదీస్వవిసేసేన, సచ్చట్ఠం ఆహు పణ్డితాతి.

ఏవం ¶ ‘అత్థతో’ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

కథం ‘అత్థుద్ధారతో’? ఇధాయం ‘సచ్చ’సద్దో అనేకేసు అత్థేసు దిస్సతి, సేయ్యథిదం – ‘‘సచ్చం భణే, న కుజ్ఝేయ్యా’’తిఆదీసు (ధ. ప. ౨౨౪) వాచాసచ్చే. ‘‘సచ్చే ఠితా సమణబ్రాహ్మణా చా’’తిఆదీసు (జా. ౨.౨౧.౪౩౩) విరతిసచ్చే. ‘‘కస్మా ను సచ్చాని ¶ వదన్తి నానా, పవాదియాసే కుసలావదానా’’తిఆదీసు (సు. ని. ౮౯౧) దిట్ఠిసచ్చే. ‘‘ఏకఞ్హి సచ్చం న దుతియమత్థీ’’తిఆదీసు (సు. ని. ౮౯౦) పరమత్థసచ్చే నిబ్బానే చేవ మగ్గే చ. ‘‘చతున్నం అరియసచ్చానం కతి కుసలా’’తిఆదీసు (విభ. ౨౧౬) అరియసచ్చే. స్వాయమిధాపి అరియసచ్చే వత్తతీతి ఏవమేత్థ ‘అత్థుద్ధారతో’పి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

‘అనూనాధికతో’తి కస్మా పన చత్తారేవ అరియసచ్చాని వుత్తాని, అనూనాని అనధికానీతి చే? అఞ్ఞస్సాసమ్భవతో, అఞ్ఞతరస్స చ అనపనేయ్యభావతో; న హి ఏతేహి అఞ్ఞం అధికం వా ఏతేసం వా ఏకమ్పి అపనేతబ్బం సమ్భోతి. యథాహ – ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, ఆగచ్ఛేయ్య సమణో వా బ్రాహ్మణో వా ‘నేతం దుక్ఖం అరియసచ్చం, అఞ్ఞం దుక్ఖం అరియసచ్చం యం సమణేన గోతమేన దేసితం. అహమేతం దుక్ఖం అరియసచ్చం ఠపేత్వా అఞ్ఞం దుక్ఖం అరియసచ్చం పఞ్ఞపేస్సామీ’తి నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తిఆది. యథా చాహ – ‘‘యో హి కోచి, భిక్ఖవే, సమణో వా బ్రాహ్మణో వా ఏవం వదేయ్య ‘నేతం దుక్ఖం పఠమం అరియసచ్చం, యం సమణేన గోతమేన దేసితం. అహమేతం దుక్ఖం పఠమం అరియసచ్చం పచ్చక్ఖాయ అఞ్ఞం దుక్ఖం పఠమం అరియసచ్చం పఞ్ఞపేస్సామీ’తి నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తిఆది (సం. ని. ౫.౧౦౮౬).

అపిచ పవత్తిమాచిక్ఖన్తో భగవా సహేతుకం ఆచిక్ఖి, నివత్తిఞ్చ సఉపాయం. ఇతి పవత్తినివత్తితదుభయహేతూనం ¶ ఏతప్పరమతో చత్తారేవ వుత్తాని. తథా పరిఞ్ఞేయ్య పహాతబ్బ సచ్ఛికాతబ్బ భావేతబ్బానం, తణ్హావత్థుతణ్హాతణ్హానిరోధతణ్హానిరోధుపాయానం, ఆలయాలయరామతాఆలయసముగ్ఘాతఆలయసముగ్ఘాతూపాయానఞ్చ వసేనాపి చత్తారేవ వుత్తానీతి. ఏవమేత్థ ‘అనూనాధికతో’ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

‘కమతో’తి అయమ్పి దేసనాక్కమోవ. ఏత్థ చ ఓళారికత్తా సబ్బసత్తసాధారణత్తా చ సువిఞ్ఞేయ్యన్తి దుక్ఖసచ్చం పఠమం ¶ వుత్తం, తస్సేవ హేతుదస్సనత్థం తదనన్తరం సముదయసచ్చం, హేతునిరోధా ఫలనిరోధోతి ఞాపనత్థం తతో నిరోధసచ్చం, తదధిగముపాయదస్సనత్థం అన్తే మగ్గసచ్చం. భవసుఖస్సాదగధితానం వా సత్తానం సంవేగజననత్థం పఠమం దుక్ఖమాహ. తం నేవ అకతం ఆగచ్ఛతి, న ఇస్సరనిమ్మానాదితో హోతి, ఇతో పన హోతీతి ¶ ఞాపనత్థం తదనన్తరం సముదయం. తతో సహేతుకేన దుక్ఖేన అభిభూతత్తా సంవిగ్గమానసానం దుక్ఖనిస్సరణగవేసీనం నిస్సరణదస్సనేన అస్సాసజననత్థం నిరోధం. తతో నిరోధాధిగమత్థం నిరోధసమ్పాపకం మగ్గన్తి ఏవమేత్థ ‘కమతో’ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

‘అరియసచ్చేసు యం ఞాణం తస్స కిచ్చతో’తి సచ్చఞాణకిచ్చతోపి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి అత్థో. దువిధఞ్హి సచ్చఞాణం – అనుబోధఞాణఞ్చ పటివేధఞాణఞ్చ. తత్థ అనుబోధఞాణం లోకియం అనుస్సవాదివసేన నిరోధే మగ్గే చ పవత్తతి. పటివేధఞాణం లోకుత్తరం నిరోధారమ్మణం కత్వా కిచ్చతో చత్తారిపి సచ్చాని పటివిజ్ఝతి. యథాహ – ‘‘యో, భిక్ఖవే, దుక్ఖం పస్సతి దుక్ఖసముదయమ్పి సో పస్సతి, దుక్ఖనిరోధమ్పి పస్సతి, దుక్ఖనిరోధగామినిం పటిపదమ్పి పస్సతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౧౦౦) సబ్బం వత్తబ్బం. యం పనేతం లోకియం, తత్థ దుక్ఖఞాణం పరియుట్ఠానాభిభవనవసేన పవత్తమానం సక్కాయదిట్ఠిం నివత్తేతి, సముదయఞాణం ఉచ్ఛేదదిట్ఠిం, నిరోధఞాణం సస్సతదిట్ఠిం, మగ్గఞాణం అకిరియదిట్ఠిం; దుక్ఖఞాణం వా ధువసుభసుఖత్తభావరహితేసు ఖన్ధేసు ధువసుభసుఖత్తభావసఞ్ఞాసఙ్ఖాతం ఫలే విప్పటిపత్తిం, సముదయఞాణం ఇస్సరప్పధానకాలసభావాదీహి లోకో పవత్తతీతి అకారణే కారణాభిమానప్పవత్తం హేతుమ్హి విప్పటిపత్తిం, నిరోధఞాణం అరూపలోకలోకథూపికాదీసు అపవగ్గగ్గాహభూతం నిరోధే విప్పటిపత్తిం, మగ్గఞాణం కామసుఖల్లికఅత్తకిలమథానుయోగప్పభేదే ¶ అవిసుద్ధిమగ్గే విసుద్ధిమగ్గగ్గాహవసేన పవత్తం ఉపాయే విప్పటిపత్తిం నివత్తేతి. తేనేతం వుచ్చతి –

లోకే ¶ లోకప్పభవే, లోకత్థగమే సివే చ తదుపాయే;

సమ్ముయ్హతి తావ నరో, న విజానాతి యావ సచ్చానీతి.

ఏవమేత్థ ‘ఞాణకిచ్చతో’పి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

‘అన్తోగధానం పభేదా’తి దుక్ఖసచ్చస్మిఞ్హి, ఠపేత్వా తణ్హఞ్చేవ అనాసవధమ్మే చ, సేసా సబ్బధమ్మా అన్తోగధా; సముదయసచ్చే ఛత్తింస తణ్హావిచరితాని; నిరోధసచ్చం అసమ్మిస్సం; మగ్గసచ్చే సమ్మాదిట్ఠిముఖేన వీమంసిద్ధిపాదపఞ్ఞిన్ద్రియపఞ్ఞాబలధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గాని. సమ్మాసఙ్కప్పాపదేసేన తయో నేక్ఖమ్మవితక్కాదయో, సమ్మావాచాపదేసేన చత్తారి వచీసుచరితాని, సమ్మాకమ్మన్తాపదేసేన తీణి కాయసుచరితాని, సమ్మాఆజీవముఖేన అప్పిచ్ఛతా సన్తుట్ఠితా ¶ చ, సబ్బేసంయేవ వా ఏతేసం సమ్మావాచాకమ్మన్తాజీవానం అరియకన్తసీలత్తా సీలస్స చ సద్ధాహత్థేన పటిగ్గహేతబ్బత్తా తేసం అత్థితాయ చ అత్థిభావతో సద్ధిన్ద్రియసద్ధాబలఛన్దిద్ధిపాదా, సమ్మావాయామాపదేసేన చతుబ్బిధసమ్మప్పధానవీరియిన్ద్రియవీరియబలవీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గాని, సమ్మాసతిఅపదేసేన చతుబ్బిధసతిపట్ఠానసతిన్ద్రియసతిబలసతిసమ్బోజ్ఝఙ్గాని, సమ్మాసమాధిఅపదేసేన సవితక్కసవిచారాదయో తయో తయో సమాధీ, చిత్తసమాధిసమాధిన్ద్రియసమాధిబలపీతిపస్సద్ధిసమాధిఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గాని అన్తోగధానీతి. ఏవమేత్థ ‘అన్తోగధానం పభేదా’పి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

‘ఉపమాతో’తి భారో వియ హి దుక్ఖసచ్చం దట్ఠబ్బం, భారాదానమివ సముదయసచ్చం, భారనిక్ఖేపనమివ నిరోధసచ్చం, భారనిక్ఖేపనూపాయో వియ మగ్గసచ్చం; రోగో వియ చ దుక్ఖసచ్చం, రోగనిదానమివ సముదయసచ్చం, రోగవూపసమో వియ నిరోధసచ్చం, భేసజ్జమివ మగ్గసచ్చం; దుబ్భిక్ఖమివ వా దుక్ఖసచ్చం, దుబ్బుట్ఠి వియ సముదయసచ్చం, సుభిక్ఖమివ నిరోధసచ్చం ¶ , సువుట్ఠి వియ మగ్గసచ్చం. అపిచ వేరీవేరమూలవేరసముగ్ఘాతవేరసముగ్ఘాతుపాయేహి, విసరుక్ఖరుక్ఖమూలమూలుపచ్ఛేదతదుపచ్ఛేదుపాయేహి, భయభయమూలనిబ్భయతదధిగముపాయేహి, ఓరిమతీరమహోఘపారిమతీరతంసమ్పాపకవాయామేహి చ యోజేత్వాపేతాని ఉపమాతో వేదితబ్బానీతి. ఏవమేత్థ ‘ఉపమాతో’ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

‘చతుక్కతో’తి అత్థి చేత్థ దుక్ఖం న అరియసచ్చం, అత్థి అరియసచ్చం న దుక్ఖం, అత్థి దుక్ఖఞ్చేవ ¶ అరియసచ్చఞ్చ, అత్థి నేవ దుక్ఖం న అరియసచ్చం. ఏస నయో సముదయాదీసు. తత్థ మగ్గసమ్పయుత్తా ధమ్మా సామఞ్ఞఫలాని చ ‘‘యదనిచ్చం తం దుక్ఖ’’న్తి (సం. ని. ౩.౧౫) వచనతో సఙ్ఖారదుక్ఖతాయ దుక్ఖం న అరియసచ్చం. నిరోధో అరియసచ్చం న దుక్ఖం. ఇతరం పన అరియసచ్చద్వయం సియా దుక్ఖం అనిచ్చతో, న పన యస్స పరిఞ్ఞాయ భగవతి బ్రహ్మచరియం వుస్సతి తథత్థేన. సబ్బాకారేన పన ఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకం దుక్ఖఞ్చేవ అరియసచ్చఞ్చ అఞ్ఞత్ర తణ్హాయ. మగ్గసమ్పయుత్తా ధమ్మా సామఞ్ఞఫలాని చ యస్స పరిఞ్ఞత్థం భగవతి బ్రహ్మచరియం వుస్సతి తథత్థేన నేవ దుక్ఖం న అరియసచ్చం. ఏవం సముదయాదీసుపి యథాయోగం యోజేత్వా ‘చతుక్కతో’పేత్థ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

‘సుఞ్ఞతేకవిధాదీహీ’తి ¶ ఏత్థ సుఞ్ఞతో తావ పరమత్థేన హి సబ్బానేవ సచ్చాని వేదకకారకనిబ్బుతగమకాభావతో సుఞ్ఞానీతి వేదితబ్బాని. తేనేతం వుచ్చతి –

దుక్ఖమేవ హి న కోచి దుక్ఖితో, కారకో న కిరియావ విజ్జతి;

అత్థి నిబ్బుతి న నిబ్బుతో పుమా, మగ్గమత్థి గమకో న విజ్జతీతి.

ధువసుభసుఖత్తసుఞ్ఞం, పురిమద్వయమత్తసుఞ్ఞమమతపదం;

ధువసుఖఅత్తవిరహితో, మగ్గో ఇతి సుఞ్ఞతో తేసు.

నిరోధసుఞ్ఞాని ¶ వా తీణి, నిరోధో చ సేసత్తయసుఞ్ఞో. ఫలసుఞ్ఞో వా ఏత్థ హేతు సముదయే దుక్ఖస్సాభావతో మగ్గే చ నిరోధస్స, న ఫలేన సగబ్భో పకతివాదీనం పకతి వియ. హేతుసుఞ్ఞఞ్చ ఫలం దుక్ఖసముదయానం నిరోధమగ్గానఞ్చ అసమవాయా, న హేతుసమవేతం హేతుఫలం హేతుఫలసమవాయవాదీనం ద్విఅణుకాదీని వియ. తేనేతం వుచ్చతి –

తయమిధ నిరోధసుఞ్ఞం, తయేన తేనాపి నిబ్బుతి సుఞ్ఞా;

సుఞ్ఞో ఫలేన హేతు, ఫలమ్పి తం హేతునా సుఞ్ఞన్తి.

ఏవం ¶ తావ ‘సుఞ్ఞతో’ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

‘ఏకవిధాదీహీ’తి సబ్బమేవ చేత్థ దుక్ఖం ఏకవిధం పవత్తిభావతో, దువిధం నామరూపతో, తివిధం కామరూపారూపూపపతిభవభేదతో, చతుబ్బిధం చతుఆహారభేదతో, పఞ్చవిధం పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధభేదతో. సముదయోపి ఏకవిధో పవత్తకభావతో, దువిధో దిట్ఠిసమ్పయుత్తాసమ్పయుత్తతో, తివిధో కామభవవిభవతణ్హాభేదతో, చతుబ్బిధో చతుమగ్గప్పహేయ్యతో, పఞ్చవిధో రూపాభినన్దనాదిభేదతో, ఛబ్బిధో ఛతణ్హాకాయభేదతో. నిరోధోపి ఏకవిధో అసఙ్ఖతధాతుభావతో, పరియాయేన పన దువిధో సఉపాదిసేసఅనుపాదిసేసతో, తివిధో భవత్తయవూపసమతో, చతుబ్బిధో చతుమగ్గాధిగమనీయతో, పఞ్చవిధో పఞ్చాభినన్దనవూపసమతో, ఛబ్బిధో ఛతణ్హాకాయక్ఖయభేదతో. మగ్గోపి ఏకవిధో భావేతబ్బతో, దువిధో సమథవిపస్సనాభేదతో దస్సనభావనాభేదతో వా ¶ , తివిధో ఖన్ధత్తయభేదతో. అయఞ్హి సప్పదేసత్తా నగరం వియ రజ్జేన నిప్పదేసేహి తీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహితో. యథాహ –

‘‘న ఖో, ఆవుసో విసాఖ, అరియేన అట్ఠఙ్గికేన మగ్గేన తయో ఖన్ధా సఙ్గహితా. తీహి చ ఖో, ఆవుసో విసాఖ, ఖన్ధేహి అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో సఙ్గహితో. యా చావుసో విసాఖ, సమ్మావాచా, యో చ సమ్మాకమ్మన్తో, యో చ సమ్మాఆజీవో – ఇమే ధమ్మా సీలక్ఖన్ధే సఙ్గహితా; యో చ సమ్మావాయామో, యా చ సమ్మాసతి, యో చ సమ్మాసమాధి – ఇమే ధమ్మా సమాధిక్ఖన్ధే సఙ్గహితా; యా చ సమ్మాదిట్ఠి, యో చ సమ్మాసఙ్కప్పో – ఇమే ధమ్మా పఞ్ఞాక్ఖన్ధే ¶ సఙ్గహితా’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౨).

ఏత్థ హి సమ్మావాచాదయో తయో సీలమేవ. తస్మా తే సజాతితో సీలక్ఖన్ధేన సఙ్గహితా. కిఞ్చాపి హి పాళియం సీలక్ఖన్ధేతి భుమ్మేన నిద్దేసో కతో, అత్థో పన కరణవసేనేవ వేదితబ్బో. సమ్మావాయామాదీసు పన తీసు సమాధి అత్తనో ధమ్మతాయ ఆరమ్మణే ఏకగ్గభావేన అప్పేతుం న సక్కోతి, వీరియే పన పగ్గహకిచ్చం సాధేన్తే సతియా చ అపిలాపనకిచ్చం సాధేన్తియా లద్ధూపకారో హుత్వా సక్కోతి.

తత్రాయం ఉపమా – యథా హి నక్ఖత్తం కీళిస్సామాతి ఉయ్యానం పవిట్ఠేసు తీసు సహాయేసు ఏకో సుపుప్ఫితం చమ్పకరుక్ఖం దిస్వా హత్థం ఉక్ఖిపిత్వాపి గహేతుం న సక్కుణేయ్య. అథస్స దుతియో ¶ ఓనమిత్వా పిట్ఠిం దదేయ్య. సో తస్స పిట్ఠియం ఠత్వాపి కమ్పమానో గహేతుం న సక్కుణేయ్య. అథస్స ఇతరో అంసకూటం ఉపనామేయ్య. సో ఏకస్స పిట్ఠియం ఠత్వా ఏకస్స అంసకూటం ఓలుబ్భ యథారుచి పుప్ఫాని ఓచినిత్వా పిళన్ధిత్వా నక్ఖత్తం కీళేయ్య. ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం.

ఏకతో ఉయ్యానం పవిట్ఠా తయో సహాయా వియ హి ఏకతో జాతా సమ్మావాయామాదయో తయో ధమ్మా, సుపుప్ఫితచమ్పకరుక్ఖో వియ ఆరమ్మణం, హత్థం ఉక్ఖిపిత్వాపి గహేతుం అసక్కోన్తో వియ అత్తనో ధమ్మతాయ ఆరమ్మణే ఏకగ్గభావేన అప్పేతుం అసక్కోన్తో సమాధి, పిట్ఠిం దత్వా ఓనతసహాయో వియ వాయామో, అంసకూటం దత్వా ఠితసహాయో ¶ వియ సతి. యథా తేసు ఏకస్స పిట్ఠియం ఠత్వా ఏకస్స అంసకూటం ఓలుబ్భ ఇతరో యథారుచి పుప్ఫం గహేతుం సక్కోతి, ఏవమేవ వీరియే పగ్గహకిచ్చం సాధేన్తే సతియా చ అపిలాపనకిచ్చం సాధేన్తియా లద్ధూపకారో సమాధి సక్కోతి ఆరమ్మణే ఏకగ్గభావేన అప్పేతుం. తస్మా సమాధియేవేత్థ సజాతితో సమాధిక్ఖన్ధేన సఙ్గహితో. వాయామసతియో పన కిరియతో సఙ్గహితా హోన్తి.

సమ్మాదిట్ఠిసమ్మాసఙ్కప్పేసుపి పఞ్ఞా అత్తనో ధమ్మతాయ ‘అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా’తి ఆరమ్మణం నిచ్ఛేతుం న సక్కోతి, వితక్కే పన ఆకోటేత్వా ఆకోటేత్వా దేన్తే సక్కోతి. కథం? యథా హి హేరఞ్ఞికో కహాపణం హత్థే ఠపేత్వా సబ్బభాగేసు ¶ ఓలోకేతుకామో సమానోపి న చక్ఖుతలేనేవ పరివత్తేతుం సక్కోతి, అఙ్గులిపబ్బేహి పన పరివత్తేత్వా పరివత్తేత్వా ఇతో చితో చ ఓలోకేతుం సక్కోతి; ఏవమేవ న పఞ్ఞా అత్తనో ధమ్మతాయ అనిచ్చాదివసేన ఆరమ్మణం నిచ్ఛేతుం సక్కోతి, అభినిరోపనలక్ఖణేన పన ఆహననపరియాహననరసేన వితక్కేన ఆకోటేన్తేన వియ పరివత్తేన్తేన వియ చ ఆదాయ ఆదాయ దిన్నమేవ నిచ్ఛేతుం సక్కోతి. తస్మా ఇధాపి సమ్మాదిట్ఠియేవ సజాతితో పఞ్ఞాక్ఖన్ధేన సఙ్గహితా, సమ్మాసఙ్కప్పో పన కిరియతో సఙ్గహితో హోతి. ఇతి ఇమేహి తీహి ఖన్ధేహి మగ్గో సఙ్గహం గచ్ఛతి. తేన వుత్తం – ‘‘తివిధో ఖన్ధత్తయభేదతో’’తి. చతుబ్బిధో సోతాపత్తిమగ్గాదివసేన.

అపిచ సబ్బానేవ సచ్చాని ఏకవిధాని అవితథత్తా అభిఞ్ఞేయ్యత్తా వా, దువిధాని లోకియలోకుత్తరతో సఙ్ఖతాసఙ్ఖతతో చ, తివిధాని దస్సనభావనాహి పహాతబ్బతో అప్పహాతబ్బతో నేవపహాతబ్బనాపహాతబ్బతో ¶ చ, చతుబ్బిధాని పరిఞ్ఞేయ్యాదిభేదతోతి. ఏవమేత్థ ‘ఏకవిధాదీహి’ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

‘సభాగవిసభాగతో’తి సబ్బానేవ చ సచ్చాని అఞ్ఞమఞ్ఞం సభాగాని అవితథతో అత్తసుఞ్ఞతో దుక్కరపటివేధతో చ. యథాహ –

‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, ఆనన్ద, కతమం ను ఖో దుక్కరతరం వా దురభిసమ్భవతరం వా – యో దూరతోవ సుఖుమేన తాలచ్ఛిగ్గళేన అసనం అతిపాతేయ్య పోఙ్ఖానుపోఙ్ఖం అవిరాధితం, యో వా సత్తధా ¶ భిన్నస్స వాలస్స కోటియా కోటిం పటివిజ్ఝేయ్యా’’తి? ‘‘ఏతదేవ, భన్తే, దుక్కరతరఞ్చేవ దురభిసమ్భవతరఞ్చ – యో సత్తధా భిన్నస్స వాలస్స కోటియా కోటిం పటివిజ్ఝేయ్యా’’తి. ‘‘తతో ఖో తే, ఆనన్ద, దుప్పటివిజ్ఝతరం పటివిజ్ఝన్తి యే ఇదం దుక్ఖన్తి యథాభూతం పటివిజ్ఝన్తి…పే… అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదాతి యథాభూతం పటివిజ్ఝన్తీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౧౧౫).

విసభాగాని సలక్ఖణవవత్థానతో. పురిమాని చ ద్వే సభాగాని దురవగాహత్థేన గమ్భీరత్తా లోకియత్తా సాసవత్తా చ, విసభాగాని ఫలహేతుభేదతో ¶ పరిఞ్ఞేయ్యప్పహాతబ్బతో చ. పచ్ఛిమానిపి ద్వే సభాగాని గమ్భీరత్థేన దురవగాహత్తా లోకుత్తరత్తా అనాసవత్తా చ, విసభాగాని విసయవిసయీభేదతో సచ్ఛికాతబ్బభావేతబ్బతో చ. పఠమతతియాని చాపి సభాగాని ఫలాపదేసతో, విసభాగాని సఙ్ఖతాసఙ్ఖతతో. దుతియచతుత్థాని చాపి సభాగాని హేతుఅపదేసతో, విసభాగాని ఏకన్తకుసలాకుసలతో. పఠమచతుత్థాని చాపి సభాగాని సఙ్ఖతతో, విసభాగాని లోకియలోకుత్తరతో. దుతియతతియాని చాపి సభాగాని నేవసేక్ఖానాసేక్ఖభావతో, విసభాగాని సారమ్మణానారమ్మణతో.

ఇతి ఏవం పకారేహి, నయేహి చ విచక్ఖణో;

విజఞ్ఞా అరియసచ్చానం, సభాగవిసభాగతన్తి.

సుత్తన్తభాజనీయఉద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧౯౦. ఇదాని ¶ సఙ్ఖేపతో ఉద్దిట్ఠాని దుక్ఖాదీని విభజిత్వా దస్సేతుం అయం తత్థ కతమం దుక్ఖం అరియసచ్చం జాతిపి దుక్ఖాతి నిద్దేసవారో ఆరద్ధో. తత్థ జాతి వేదితబ్బా, జాతియా దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో; జరా, మరణం, సోకో ¶ , పరిదేవో, దుక్ఖం, దోమనస్సం, ఉపాయాసో, అప్పియసమ్పయోగో, పియవిప్పయోగో వేదితబ్బో; అప్పియసమ్పయోగస్స పియవిప్పయోగస్స దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో; ఇచ్ఛా వేదితబ్బా, ఇచ్ఛాయ దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో; ఖన్ధా వేదితబ్బా, ఖన్ధానం దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో.

తత్థ దుక్ఖస్స అరియసచ్చస్స కథనత్థాయ అయం మాతికా – ఇదఞ్హి దుక్ఖం నామ అనేకం నానప్పకారం, సేయ్యథిదం – దుక్ఖదుక్ఖం, విపరిణామదుక్ఖం, సఙ్ఖారదుక్ఖం, పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం, అప్పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం, పరియాయదుక్ఖం, నిప్పరియాయదుక్ఖన్తి.

తత్థ కాయికచేతసికా దుక్ఖవేదనా సభావతో చ నామతో చ దుక్ఖత్తా ‘దుక్ఖదుక్ఖం’ నామ. సుఖవేదనా విపరిణామేన దుక్ఖుప్పత్తిహేతుతో ‘విపరిణామదుక్ఖం’ నామ. ఉపేక్ఖావేదనా చేవ అవసేసా చ తేభూమకా సఙ్ఖారా ఉదయబ్బయపీళితత్తా ‘సఙ్ఖారదుక్ఖం’ నామ. తథా పీళనం పన మగ్గఫలానమ్పి అత్థి. తస్మా ఏతే ధమ్మా దుక్ఖసచ్చపరియాపన్నత్తేన సఙ్ఖారదుక్ఖం నామాతి వేదితబ్బా. కణ్ణసూలదన్తసూలరాగజపరిళాహదోసజపరిళాహాది కాయికచేతసికో ఆబాధో పుచ్ఛిత్వా జానితబ్బతో ¶ ఉపక్కమస్స చ అపాకటభావతో ‘పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం’ నామ, అపాకటదుక్ఖన్తిపి వుచ్చతి. ద్వత్తింసకమ్మకారణాదిసముట్ఠానో ఆబాధో అపుచ్ఛిత్వావ జానితబ్బతో ఉపక్కమస్స చ పాకటభావతో ‘అప్పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం’ నామ, పాకటదుక్ఖన్తిపి వుచ్చతి. ఠపేత్వా దుక్ఖదుక్ఖం సేసం దుక్ఖసచ్చవిభఙ్గే ఆగతం జాతిఆది సబ్బమ్పి తస్స తస్స దుక్ఖస్స వత్థుభావతో ‘పరియాయదుక్ఖం’ నామ. దుక్ఖదుక్ఖం ‘నిప్పరియాయదుక్ఖం’ నామ.

తత్థ పరియాయదుక్ఖం నిప్పరియాయదుక్ఖన్తి ఇమస్మిం పదద్వయే ఠత్వా దుక్ఖం అరియసచ్చం కథేతబ్బం. అరియసచ్చఞ్చ నామేతం పాళియం సఙ్ఖేపతోపి ఆగచ్ఛతి విత్థారతోపి. సఙ్ఖేపతో ఆగతట్ఠానే సఙ్ఖేపేనపి విత్థారేనపి కథేతుం వట్టతి ¶ . విత్థారతో ఆగతట్ఠానే పన విత్థారేనేవ కథేతుం వట్టతి, న సఙ్ఖేపేన. తం ఇదం ఇమస్మిం ఠానే విత్థారేన ఆగతన్తి విత్థారేనేవ కథేతబ్బం. తస్మా యం తం నిద్దేసవారే ‘‘తత్థ కతమం దుక్ఖం అరియసచ్చం? జాతిపి దుక్ఖా’’తిఆదీని పదాని గహేత్వా ‘‘జాతి వేదితబ్బా, జాతియా దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ జాతిఆదీని తావ ‘‘తత్థ కతమా జాతి? యా తేసం తేసం సత్తానం తమ్హి తమ్హి సత్తనికాయే జాతి సఞ్జాతీ’’తి ఇమస్స పన పదభాజనీయస్స వసేన వేదితబ్బాని.

౧౯౧. తత్రాయం ¶ అత్థవణ్ణనా – తేసం తేసం సత్తానన్తి అయం సఙ్ఖేపతో అనేకేసం సత్తానం సాధారణనిద్దేసో. యా దేవదత్తస్స జాతి, యా సోమదత్తస్స జాతీతి ఏవఞ్హి దివసమ్పి కథియమానే నేవ సత్తా పరియాదానం గచ్ఛన్తి, న సబ్బం అపరత్థదీపనం సిజ్ఝతి. ఇమేహి పన ద్వీహి పదేహి న కోచి సత్తో అపరియాదిన్నో హోతి, న కిఞ్చి అపరత్థదీపనం న సిజ్ఝతి. తేన వుత్తం – ‘‘యా తేసం తేసం సత్తాన’’న్తి. తమ్హి తమ్హీతి అయం జాతిగతివసేన అనేకేసం సత్తనికాయానం సాధారణనిద్దేసో. సత్తనికాయేతి సత్తానం నికాయే, సత్తఘటాయం సత్తసమూహేతి అత్థో.

జాతీతి అయం జాతిసద్దో అనేకత్థో. తథా హేస ‘‘ఏకమ్పి జాతిం, ద్వేపి జాతియో’’తి (పారా. ౧౨; మ. ని. ౨.౨౫౭) ఏత్థ భవే ఆగతో. ‘‘అత్థి విసాఖే ¶ , నిగణ్ఠా నామ సమణజాతికా’’తి (అ. ని. ౩.౭౧) ఏత్థ నికాయే. ‘‘తిరియా నామ తిణజాతి నాభియా ఉగ్గన్త్వా నభం ఆహచ్చ ఠితా అహోసీ’’తి (అ. ని. ౫.౧౯౬) ఏత్థ పఞ్ఞత్తియం. ‘‘జాతి ద్వీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహితా’’తి (ధాతు. ౭౧) ఏత్థ సఙ్ఖతలక్ఖణే. ‘‘యం, భిక్ఖవే, మాతుకుచ్ఛిమ్హి పఠమం చిత్తం ఉప్పన్నం, పఠమం విఞ్ఞాణం పాతుభూతం, తదుపాదాయ సావస్స జాతీ’’తి (మహావ. ౧౨౪) ఏత్థ పటిసన్ధియం. ‘‘సమ్పతిజాతో, ఆనన్ద, బోధిసత్తో’’తి (మ. ని. ౩.౨౦౭) ఏత్థ పసూతియం. ‘‘అనుపక్కుట్ఠో జాతివాదేనా’’తి (దీ. ని. ౧.౩౩౧) ఏత్థ కులే. ‘‘యతోహం, భగిని, అరియాయ జాతియా జాతో’’తి (మ. ని. ౨.౩౫౧) ఏత్థ అరియసీలే. ఇధ పనాయం సవికారేసు పఠమాభినిబ్బత్తక్ఖన్ధేసు వత్తతి. తస్మా జాయమానకవసేన జాతీతి ఇదమేత్థ సభావపచ్చత్తం. సఞ్జాయనవసేన సఞ్జాతీతి ఉపసగ్గేన పదం వడ్ఢితం. ఓక్కమనవసేన ఓక్కన్తి. జాయనట్ఠేన వా జాతి, సా అపరిపుణ్ణాయతనవసేన యుత్తా. సఞ్జాయనట్ఠేన సఞ్జాతి, సా పరిపుణ్ణాయతనవసేన యుత్తా. ఓక్కమనట్ఠేన ఓక్కన్తి, సా అణ్డజజలాబుజవసేన యుత్తా. తే హి అణ్డకోసఞ్చ వత్థికోసఞ్చ ¶ ఓక్కమన్తి, ఓక్కమన్తాపి పవిసన్తా వియ పటిసన్ధిం గణ్హన్తి. అభినిబ్బత్తనట్ఠేన అభినిబ్బత్తి. సా సంసేదజఓపపాతికవసేన యుత్తా. తే హి పాకటా ఏవ హుత్వా నిబ్బత్తన్తి. అయం తావ సమ్ముతికథా.

ఇదాని ¶ పరమత్థకథా హోతి. ఖన్ధా ఏవ హి పరమత్థతో పాతుభవన్తి, న సత్తా. తత్థ చ ఖన్ధానన్తి ఏకవోకారభవే ఏకస్స, చతువోకారభవే చతున్నం, పఞ్చవోకారభవే పఞ్చన్నం గహణం వేదితబ్బం. పాతుభావోతి ఉప్పత్తి. ఆయతనానన్తి ఏత్థ తత్ర తత్ర ఉప్పజ్జమానాయతనవసేన సఙ్గహో వేదితబ్బో. పటిలాభోతి సన్తతియం పాతుభావోయేవ; పాతుభవన్తానేవ హి తాని పటిలద్ధాని నామ హోన్తి. అయం వుచ్చతి జాతీతి అయం జాతి నామ కథియతి. సా పనేసా తత్థ తత్థ భవే పఠమాభినిబ్బత్తిలక్ఖణా, నీయ్యాతనరసా, అతీతభవతో ఇధ ఉమ్ముజ్జనపచ్చుపట్ఠానా, ఫలవసేన దుక్ఖవిచిత్తతాపచ్చుపట్ఠానా వా.

ఇదాని ‘జాతియా దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’తి అయఞ్హి జాతి సయం న దుక్ఖా, దుక్ఖుప్పత్తియా పన వత్థుభావేన దుక్ఖాతి ¶ వుత్తా. కతరదుక్ఖస్స పనాయం వత్థూతి? యం తం బాలపణ్డితసుత్తాదీసు (మ. ని. ౩.౨౪౬ ఆదయో) భగవతాపి ఉపమావసేన పకాసితం ఆపాయికందుక్ఖం, యఞ్చ సుగతియం మనుస్సలోకే గబ్భోక్కన్తిమూలకాదిభేదం దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి, తస్స సబ్బస్సాపి ఏసా వత్థు. తత్రిదం గబ్భోక్కన్తిమూలకాదిభేదం దుక్ఖం – అయఞ్హి సత్తో మాతుకుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తమానో న ఉప్పలపదుమపుణ్డరీకాదీసు నిబ్బత్తతి. అథ ఖో హేట్ఠా ఆమాసయస్స ఉపరి పక్కాసయస్స ఉదరపటలపిట్ఠికణ్డకానం వేమజ్ఝే పరమసమ్బాధే తిబ్బన్ధకారే నానాకుణపగన్ధపరిభావితే అసుచిపరమదుగ్గన్ధపవనవిచరితే అధిమత్తజేగుచ్ఛే కుచ్ఛిప్పదేసే పూతిమచ్ఛపూతికుమ్మాసచన్దనికాదీసు కిమి వియ నిబ్బత్తతి. సో తత్థ నిబ్బత్తో దస మాసే మాతుకుచ్ఛిసమ్భవేన ఉస్మనా పుటపాకం వియ పచ్చమానో పిట్ఠపిణ్డి వియ సేదియమానో సమిఞ్జనపసారణాదిరహితో అధిమత్తం దుక్ఖం పచ్చనుభోతీతి. ఇదం తావ ‘గబ్భోక్కన్తిమూలకం’ దుక్ఖం.

యం పన సో మాతు సహసా ఉపక్ఖలనగమననిసీదనఉట్ఠానపరివత్తనాదీసు సురాధుత్తహత్థగతో ఏళకో వియ అహిగుణ్ఠికహత్థగతో సప్పపోతకో వియ చ ఆకడ్ఢనపరికడ్ఢనఓధునననిద్ధుననాదినా ఉపక్కమేన అధిమత్తం దుక్ఖమనుభవతి, యఞ్చ మాతు సీతుదకపానకాలే సీతనరకూపపన్నో ¶ వియ, ఉణ్హయాగుభత్తాదిఅజ్ఝోహరణకాలే అఙ్గారవుట్ఠిసమ్పరికిణ్ణో వియ, లోణమ్బిలాదిఅజ్ఝోహరణకాలే ఖారాపటిచ్ఛకాదికమ్మకారణప్పత్తో వియ తిబ్బం దుక్ఖమనుభోతి – ఇదం ‘గబ్భపరిహరణమూలకం’ దుక్ఖం.

యం ¶ పనస్స మూళ్హగబ్భాయ మాతుయా మిత్తామచ్చసుహజ్జాదీహిపి అదస్సనారహే దుక్ఖుప్పత్తిట్ఠానే ఛేదనఫాలనాదీహి దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి – ఇదం ‘గబ్భవిపత్తిమూలకం’ దుక్ఖం. యం విజాయమానాయ మాతుయా కమ్మజేహి వాతేహి పరివత్తేత్వా నరకపపాతం వియ అతిభయానకం యోనిమగ్గం పటిపాతియమానస్స ¶ పరమసమ్బాధేన యోనిముఖేన తాళచ్ఛిగ్గళేన వియ నిక్కడ్ఢియమానస్స మహానాగస్స నరకసత్తస్స వియ చ సఙ్ఘాటపబ్బతేహి విచుణ్ణియమానస్స దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి – ఇదం ‘విజాయనమూలకం’ దుక్ఖం. యం పన జాతస్స తరుణవణసదిసస్స సుకుమారసరీరస్స హత్థగ్గహణన్హాపనధోవనచోళపరిమజ్జనాదికాలే సూచిముఖఖురధారవిజ్ఝనఫాలనసదిసం దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి – ఇదం మాతుకుచ్ఛితో ‘బహి నిక్ఖమనమూలకం’ దుక్ఖం. యం తతో పరం పవత్తియం అత్తనావ అత్తానం వధన్తస్స, అచేలకవతాదివసేన ఆతాపనపరితాపనానుయోగమనుయుత్తస్స, కోధవసేన అభుఞ్జన్తస్స, ఉబ్బన్ధన్తస్స చ దుక్ఖం హోతి – ఇదం ‘అత్తూపక్కమమూలకం’ దుక్ఖం.

యం పన పరతో వధబన్ధనాదీని అనుభవన్తస్స దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి – ఇదం ‘పరూపక్కమమూలకం’ దుక్ఖన్తి. ఇతి ఇమస్స సబ్బస్సాపి దుక్ఖస్స అయం జాతి వత్థుమేవ హోతీతి. తేనేతం వుచ్చతి –

యఞ్చాపి ¶ గూథనరకే వియ మాతుగబ్భే,

సత్తో వసం చిరమతో బహి నిక్ఖమనఞ్చ;

పప్పోతి దుక్ఖమతిఘోరమిదమ్పి నత్థి,

జాతిం వినా ఇతిపి జాతిరయఞ్హి దుక్ఖా.

కిం భాసితేన బహునా నను యం కుహిఞ్చి,

అత్థీధ కిఞ్చిదపి దుక్ఖమిదం కదాచి;

దుక్ఖాతి సబ్బపఠమం ఇమమాహ జాతిన్తి.

౧౯౨. జరానిద్దేసే జరాతి సభావపచ్చత్తం. జీరణతాతి ఆకారనిద్దేసో. ఖణ్డిచ్చన్తిఆదయో తయో కాలాతిక్కమే కిచ్చనిద్దేసా. పచ్ఛిమా ద్వే పకతినిద్దేసా. అయఞ్హి జరాతి ఇమినా పదేన సభావతో దీపితా, తేనస్సా ఇదం సభావపచ్చత్తం. జీరణతాతి ఇమినా ఆకారతో ¶ , తేనస్సాయం ఆకారనిద్దేసో. ఖణ్డిచ్చన్తి ఇమినా కాలాతిక్కమే దన్తనఖానం ఖణ్డితభావకరణకిచ్చతో. పాలిచ్చన్తి ఇమినా కేసలోమానం పలితభావకరణకిచ్చతో. వలిత్తచతాతి ఇమినా మంసం మిలాపేత్వా తచే వలిత్తభావకరణకిచ్చతో దీపితా. తేనస్సా ఇమే ఖణ్డిచ్చన్తి ఆదయో తయో కాలాతిక్కమే కిచ్చనిద్దేసా. తేహి ఇమేసం వికారానం దస్సనవసేన పాకటీభూతాతి పాకటజరా దస్సితా. యథేవ హి ఉదకస్స వా వాతస్స వా అగ్గినో వా తిణరుక్ఖాదీనం సంసగ్గపలిభగ్గతాయ వా ఝామతాయ వా గతమగ్గో పాకటో హోతి, న చ సో గతమగ్గో తానేవ ఉదకాదీని, ఏవమేవ జరాయ దన్తాదీసు ఖణ్డిచ్చాదివసేన గతమగ్గో పాకటో, చక్ఖుం ఉమ్మీలేత్వాపి గయ్హతి. న చ ఖణ్డిచ్చాదీనేవ జరా; న హి జరా చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యా హోతి.

ఆయునో ¶ సంహాని ఇన్ద్రియానం పరిపాకోతి ఇమేహి పన పదేహి కాలాతిక్కమేయేవ అభిబ్యత్తాయ ఆయుక్ఖయచక్ఖాదిఇన్ద్రియపరిపాకసఙ్ఖాతాయ పకతియా దీపితా. తేనస్సిమే పచ్ఛిమా ద్వే పకతినిద్దేసాతి వేదితబ్బా. తత్థ యస్మా జరం పత్తస్స ఆయు హాయతి తస్మా జరా ‘‘ఆయునో సంహానీ’’తి ఫలూపచారేన వుత్తా. యస్మా దహరకాలే సుప్పసన్నాని సుఖుమమ్పి ¶ అత్తనో విసయం సుఖేనేవ గణ్హనసమత్థాని చక్ఖాదీని ఇన్ద్రియాని జరం పత్తస్స పరిపక్కాని ఆలుళితాని అవిసదాని ఓళారికమ్పి అత్తనో విసయం గహేతుం అసమత్థాని హోన్తి, తస్మా ‘‘ఇన్ద్రియానం పరిపాకో’’తి ఫలూపచారేనేవ వుత్తా.

సా పనేసా ఏవం నిద్దిట్ఠా సబ్బాపి జరా పాకటా పటిచ్ఛన్నాతి దువిధా హోతి. తత్థ దన్తాదీసు ఖణ్డాదిభావదస్సనతో రూపధమ్మేసు జరా ‘పాకటజరా’ నామ. అరూపధమ్మేసు పన జరా తాదిసస్స వికారస్స అదస్సనతో ‘పటిచ్ఛన్నజరా’ నామ. తత్థ య్వాయం ఖణ్డాదిభావో దిస్సతి, సో తాదిసానం దన్తాదీనం సువిఞ్ఞేయ్యత్తా వణ్ణోయేవ. తం చక్ఖునా దిస్వా మనోద్వారేన చిన్తేత్వా ‘‘ఇమే దన్తా జరాయ పహటా’’తి జరం జానాతి, ఉదకట్ఠానే బద్ధాని గోసిఙ్గాదీని ఓలోకేత్వా హేట్ఠా ఉదకస్స అత్థిభావం జాననం వియ. పున అవీచి సవీచీతి ఏవమ్పి అయం జరా దువిధా హోతి. తత్థ మణికనకరజతపవాళచన్దసూరియాదీనం మన్దదసకాదీసు పాణీనం వియ చ పుప్ఫఫలపల్లవాదీసు అపాణీనం వియ చ అన్తరన్తరా వణ్ణవిసేసాదీనం దుబ్బిఞ్ఞేయ్యత్తా జరా ‘అవీచిజరా’ నామ, నిరన్తరజరాతి అత్థో. తతో అఞ్ఞేసు పన యథావుత్తేసు అన్తరన్తరా వణ్ణవిసేసాదీనం సువిఞ్ఞేయ్యత్తా జరా ‘సవీచిజరా’ నామ.

తత్థ ¶ సవీచిజరా ఉపాదిన్నానుపాదిన్నకవసేన ఏవం దీపేతబ్బా – దహరకుమారకానఞ్హి పఠమమేవ ఖీరదన్తా నామ ఉట్ఠహన్తి, న తే థిరా. తేసు పన పతితేసు పున దన్తా ఉట్ఠహన్తి. తే పఠమమేవ సేతా హోన్తి, జరావాతేన పన పహటకాలే కాళకా హోన్తి. కేసా పన పఠమమేవ తమ్బాపి హోన్తి కాళకాపి సేతాపి. ఛవి పన సలోహితికా హోతి. వడ్ఢన్తానం వడ్ఢన్తానం ఓదాతానం ఓదాతభావో, కాళకానం కాళకభావో పఞ్ఞాయతి, జరావాతేన పన పహటకాలే వళిం గణ్హాతి. సబ్బమ్పి సస్సం వపితకాలే సేతం హోతి, పచ్ఛా నీలం, జరావాతేన పన పహటకాలే పణ్డుకం హోతి. అమ్బఙ్కురేనాపి దీపేతుం వట్టతి ఏవ. అయం వుచ్చతి జరాతి అయం ¶ జరా నామ కథియతి. సా పనేసా ¶ ఖన్ధపరిపాకలక్ఖణా, మరణూపనయనరసా, యోబ్బనవినాసపచ్చుపట్ఠానా.

‘జరాయ దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’తి ఏత్థ పన అయమ్పి సయం న దుక్ఖా, దుక్ఖస్స పన వత్థుభావేన దుక్ఖాతి వుత్తా. కతరస్స దుక్ఖస్స? కాయదుక్ఖస్స చేవ దోమనస్సదుక్ఖస్స చ. జిణ్ణస్స హి అత్తభావో జరసకటం వియ దుబ్బలో హోతి, ఠాతుం వా గన్తుం వా నిసీదితుం వా వాయమన్తస్స బలవం కాయదుక్ఖం ఉప్పజ్జతి; పుత్తదారే యథాపురే అసల్లక్ఖేన్తే దోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. ఇతి ఇమేసం ద్విన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావేన దుక్ఖాతి వేదితబ్బా. అపిచ –

అఙ్గానం సిథిలభావా, ఇన్ద్రియానం వికారతో;

యోబ్బనస్స వినాసేన, బలస్స ఉపఘాతతో.

విప్పవాసా సతాదీనం, పుత్తదారేహి అత్తనో;

అపసాదనీయతో చేవ, భీయ్యో బాలత్తపత్తియా.

పప్పోతి దుక్ఖం యం మచ్చో, కాయికం మానసం తథా;

సబ్బమేతం జరాహేతు, యస్మా తస్మా జరా దుఖాతి.

౧౯౩. మరణనిద్దేసే చవనకవసేన చుతి; ఏకచతుపఞ్చక్ఖన్ధాయ చుతియా సామఞ్ఞవచనమేతం. చవనతాతి భావవచనేన లక్ఖణనిదస్సనం. భేదోతి చుతిఖన్ధానం భఙ్గుప్పత్తిపరిదీపనం ¶ . అన్తరధానన్తి ఘటస్స వియ భిన్నస్స భిన్నానం చుతిఖన్ధానం యేన కేనచి పరియాయేన ఠానాభావపరిదీపనం. మచ్చు మరణన్తి మచ్చుసఙ్ఖాతం మరణం. కాలో నామ అన్తకో, తస్స కిరియా కాలకిరియా. ఏత్తావతా సమ్ముతియా మరణం దీపితం హోతి.

ఇదాని పరమత్థేన దీపేతుం ఖన్ధానం భేదోతిఆదిమాహ. పరమత్థేన హి ఖన్ధాయేవ భిజ్జన్తి, న సత్తో నామ కోచి మరతి. ఖన్ధేసు పన భిజ్జమానేసు సత్తో మరతి భిన్నేసు మతోతి వోహారో హోతి. ఏత్థ చ చతుపఞ్చవోకారవసేన ఖన్ధానం భేదో, ఏకవోకారవసేన కళేవరస్స నిక్ఖేపో; చతువోకారవసేన వా ఖన్ధానం భేదో, సేసద్వయవసేన ¶ కళేవరస్స ¶ నిక్ఖేపో వేదితబ్బో. కస్మా? భవద్వయేపి రూపకాయసఙ్ఖాతస్స కళేవరస్స సమ్భవతో. యస్మా వా చాతుమహారాజికాదీసు ఖన్ధా భిజ్జన్తేవ, న కిఞ్చి నిక్ఖిపతి, తస్మా తేసం వసేన ఖన్ధానం భేదో. మనుస్సాదీసు కళేవరస్స నిక్ఖేపో. ఏత్థ చ కళేవరస్స నిక్ఖేపకరణతో మరణం ‘‘కళేవరస్స నిక్ఖేపో’’తి వుత్తం.

జీవితిన్ద్రియస్స ఉపచ్ఛేదోతి ఇమినా ఇన్ద్రియబద్ధస్సేవ మరణం నామ హోతి, అనిన్ద్రియబద్ధస్స మరణం నామ నత్థీతి దస్సేతి. ‘సస్సం మతం, రుక్ఖో మతో’తి ఇదం పన వోహారమత్తమేవ. అత్థతో పన ఏవరూపాని వచనాని సస్సాదీనం ఖయవయభావమేవ దీపేన్తి. ఇదం వుచ్చతి మరణన్తి ఇదం సబ్బమ్పి మరణం నామ కథియతి.

అపిచేత్థ ఖణికమరణం, సమ్ముతిమరణం, సముచ్ఛేదమరణన్తి అయమ్పి భేదో వేదితబ్బో. తత్థ ‘ఖణికమరణం’ నామ పవత్తే రూపారూపధమ్మానం భేదో. ‘తిస్సో మతో, ఫుస్సో మతో’తి ఇదం ‘సమ్ముతిమరణం’ నామ. ఖీణాసవస్స అప్పటిసన్ధికా కాలకిరియా ‘సముచ్ఛేదమరణం’ నామ. ఇమస్మిం పనత్థే సమ్ముతిమరణం అధిప్పేతం. జాతిక్ఖయమరణం, ఉపక్కమమరణం, సరసమరణం, ఆయుక్ఖయమరణం, పుఞ్ఞక్ఖయమరణన్తిపి తస్సేవ నామం. తయిదం చుతిలక్ఖణం, వియోగరసం, విప్పవాసపచ్చుపట్ఠానం.

‘మరణస్స దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’తి ఏత్థ పన ఇదమ్పి సయం న దుక్ఖం, దుక్ఖస్స పన వత్థుభావేన దుక్ఖన్తి వుత్తం. మరణన్తికాపి హి సారీరికా వేదనా, పటివాతే గహితా ఆదిత్తతిణుక్కా ¶ వియ, సరీరం నిదహన్తి. నరకనిమిత్తాదీనం ఉపట్ఠానకాలే బలవదోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. ఇతి ఇమేసం ద్విన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావేన దుక్ఖన్తి వేదితబ్బం. అపి చ –

పాపస్స పాపకమ్మాది, నిమిత్తమనుపస్సతో;

భద్దస్సాపసహన్తస్స, వియోగం పియవత్థుకం.

మీయమానస్స ¶ యం దుక్ఖం, మానసం అవిసేసతో;

సబ్బేసఞ్చాపి యం సన్ధి-బన్ధనచ్ఛేదనాదికం.

వితుజ్జమానమమ్మానం, హోతి దుక్ఖం సరీరజం;

అసయ్హమప్పటికారం, దుక్ఖస్సేతస్సిదం యతో;

మరణం వత్థు తేనేతం, దుక్ఖమిచ్చేవ భాసితన్తి.

అపిచ ¶ ఇమాని జాతిజరామరణాని నామ ఇమేసం సత్తానం వధకపచ్చామిత్తా వియ ఓతారం గవేసన్తాని విచరన్తి. యథా హి పురిసస్స తీసు పచ్చామిత్తేసు ఓతారాపేక్ఖేసు విచరన్తేసు ఏకో వదేయ్య – ‘‘అహం అసుకఅరఞ్ఞస్స నామ వణ్ణం కథేత్వా ఏతం ఆదాయ తత్థ గమిస్సామి, ఏత్థ మయ్హం దుక్కరం నత్థీ’’తి. దుతియో వదేయ్య ‘‘అహం తవ ఏతం గహేత్వా గతకాలే పోథేత్వా దుబ్బలం కరిస్సామి, ఏత్థ మయ్హం దుక్కరం నత్థీ’’తి. తతియో వదేయ్య – ‘‘తయా ఏతస్మిం పోథేత్వా దుబ్బలే కతే తిణ్హేన అసినా సీసచ్ఛేదనం నామ మయ్హం భారో హోతూ’’తి. తే ఏవం వత్వా తథా కరేయ్యుం.

తత్థ పఠమపచ్చామిత్తస్స అరఞ్ఞస్స వణ్ణం కథేత్వా తం ఆదాయ తత్థ గతకాలో వియ సుహజ్జఞాతిమణ్డలతో నిక్కడ్ఢిత్వా యత్థ కత్థచి నిబ్బత్తాపనం నామ జాతియా కిచ్చం. దుతియస్స పోథేత్వా దుబ్బలకరణం వియ నిబ్బత్తక్ఖన్ధేసు నిపతిత్వా పరాధీనమఞ్చపరాయణభావకరణం జరాయ కిచ్చం. తతియస్స తిణ్హేన అసినా సీసచ్ఛేదనం వియ జీవితక్ఖయపాపనం మరణస్స కిచ్చన్తి వేదితబ్బం.

అపిచేత్థ జాతిదుక్ఖం సాదీనవమహాకన్తారప్పవేసో వియ దట్ఠబ్బం. జరాదుక్ఖం తత్థ అన్నపానరహితస్స ¶ దుబ్బల్యం వియ దట్ఠబ్బం. మరణదుక్ఖం దుబ్బలస్స ఇరియాపథపవత్తనే విహతపరక్కమస్స వాళాదీహి అనయబ్యసనాపాదనం వియ దట్ఠబ్బన్తి.

౧౯౪. సోకనిద్దేసే బ్యసతీతి బ్యసనం; హితసుఖం ఖిపతి విద్ధంసేతీతి అత్థో. ఞాతీనం బ్యసనం ఞాతిబ్యసనం; చోరరోగభయాదీహి ఞాతిక్ఖయో ఞాతివినాసోతి అత్థో. తేన ఞాతిబ్యసనేన ఫుట్ఠస్సాతి ¶ అజ్ఝోత్థటస్స అభిభూతస్స సమన్నాగతస్సాతి అత్థో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. అయం పన విసేసో – భోగానం బ్యసనం భోగబ్యసనం; రాజచోరాదివసేన భోగక్ఖయో భోగవినాసోతి అత్థో. రోగోయేవ బ్యసనం రోగబ్యసనం; రోగో హి ఆరోగ్యం బ్యసతి వినాసేతీతి బ్యసనం. సీలస్స బ్యసనం సీలబ్యసనం; దుస్సీల్యస్సేతం నామం. సమ్మాదిట్ఠిం వినాసయమానా ఉప్పన్నా దిట్ఠియేవ బ్యసనం దిట్ఠిబ్యసనం. ఏత్థ చ పురిమాని ద్వే అనిప్ఫన్నాని, పచ్ఛిమాని తీణి నిప్ఫన్నాని తిలక్ఖణబ్భాహతాని. పురిమాని చ తీణి నేవ కుసలాని న అకుసలాని. సీలదిట్ఠిబ్యసనద్వయం అకుసలం.

అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేనాతి ¶ గహితేసు వా యేన కేనచి అగ్గహితేసు వా మిత్తామచ్చబ్యసనాదీసు యేన కేనచి. సమన్నాగతస్సాతి సమనుబన్ధస్స అపరిముచ్చమానస్స. అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేన దుక్ఖధమ్మేనాతి యేన కేనచి సోకదుక్ఖస్స ఉప్పత్తిహేతునా. సోకోతి సోచనకవసేన సోకో; ఇదం తేహి కారణేహి ఉపజ్జనకసోకస్స సభావపచ్చత్తం. సోచనాతి సోచనాకరో. సోచితత్తన్తి సోచితభావో. అన్తోసోకోతి అబ్భన్తరే సోకో. దుతియపదం ఉపసగ్గవసేన వడ్ఢితం. సో హి అబ్భన్తరే సుక్ఖాపేన్తో వియ పరిసుక్ఖాపేన్తో వియ ఉప్పజ్జతీతి ‘‘అన్తోసోకో అన్తోపరిసోకో’’తి వుచ్చతి.

చేతసో పరిజ్ఝాయనాతి చిత్తస్స ఝాయనాకారో. సోకో హి ఉప్పజ్జమానో అగ్గి వియ చిత్తం ఝాపేతి పరిదహతి, ‘‘చిత్తం మే ఝామం, న మే కిఞ్చి పటిభాతీ’’తి వదాపేతి. దుక్ఖితో మనో దుమ్మనో, తస్స భావో దోమనస్సం. అనుపవిట్ఠట్ఠేన సోకోవ సల్లన్తి సోకసల్లం. అయం వుచ్చతి సోకోతి అయం సోకో నామ కథియతి. సో పనాయం కిఞ్చాపి అత్థతో దోమనస్సవేదనావ ¶ హోతి, ఏవం ¶ సన్తేపి అన్తోనిజ్ఝానలక్ఖణో, చేతసో పరినిజ్ఝాయనరసో, అనుసోచనపచ్చుపట్ఠానో.

‘సోకస్స దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’తి ఏత్థ పన అయం సభావదుక్ఖత్తా చేవ దుక్ఖస్స చ వత్థుభావేన దుక్ఖోతి వుత్తో. కతరదుక్ఖస్సాతి? కాయికదుక్ఖస్స చేవ జవనక్ఖణే చ దోమనస్సదుక్ఖస్స. సోకవేగేన హి హదయే మహాగణ్డో ఉట్ఠహిత్వా పరిపచ్చిత్వా భిజ్జతి, ముఖతో వా కాళలోహితం నిక్ఖమతి, బలవం కాయదుక్ఖం ఉప్పజ్జతి. ‘‘ఏత్తకా మే ఞాతయో ఖయం గతా, ఏత్తకా మే భోగా’’తి చిన్తేన్తస్స చ బలవం దోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. ఇతి ఇమేసం ద్విన్నం దుక్ఖానం వత్థుభావేనపేస దుక్ఖోతి వేదితబ్బో. అపిచ –

సత్తానం హదయం సోకో, సల్లం వియ వితుజ్జతి;

అగ్గితత్తోవ నారాచో, భుసఞ్చ డహతే పున.

దుక్ఖమ్పి వివిధం యస్మా, తస్మా దుక్ఖోతి వుచ్చతీతి.

౧౯౫. పరిదేవనిద్దేసే ¶ ‘మయ్హం ధీతా, మయ్హం పుత్తో’తి ఏవం ఆదిస్స ఆదిస్స దేవన్తి రోదన్తి ఏతేనాతి ఆదేవో. తం తం వణ్ణం పరికిత్తేత్వా పరికిత్తేత్వా దేవన్తి ఏతేనాతి పరిదేవో. తతో పరాని ద్వే ద్వే పదాని పురిమద్వయస్సేవ ఆకారభావనిద్దేసవసేన వుత్తాని. వాచాతి వచనం. పలాపోతి తుచ్ఛం నిరత్థకవచనం. ఉపడ్ఢభణితఅఞ్ఞభణితాదివసేన విరూపో పలాపో విప్పలాపో. లాలప్పోతి పునప్పునం లపనం. లాలప్పనాకారో లాలప్పనా. లాలప్పితస్స భావో లాలప్పితత్తం. అయం వుచ్చతి పరిదేవోతి అయం పరిదేవో నామ కథియతి. సో లాలప్పనలక్ఖణో, గుణదోసపరికిత్తనరసో, సమ్భమపచ్చుపట్ఠానో.

‘పరిదేవస్స దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’తి ఏత్థ పన అయమ్పి సయం న దుక్ఖో, కాయదుక్ఖదోమనస్సదుక్ఖానం పన వత్థుభావేన దుక్ఖోతి వుత్తో. పరిదేవన్తో హి అత్తనో ఖన్ధం ముట్ఠీహి ¶ పోథేతి, ఉభోహి హత్థేహి ఉరం పహరతి ¶ పింసతి, సీసేన భిత్తియా సద్ధిం యుజ్ఝతి. తేనస్స బలవం కాయదుక్ఖం ఉప్పజ్జతి. ‘ఏత్తకా మే ఞాతయో ఖయం వయం అబ్భత్థం గతా’తిఆదీని చిన్తేతి. తేనస్స బలవం దోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. ఇతి ఇమేసం ద్విన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావేన దుక్ఖోతి వేదితబ్బో. అపిచ –

కణ్ఠోట్ఠతాలుతలసోసజమప్పసయ్హం;

భియ్యోధిమత్తమధిగచ్ఛతియేవ దుక్ఖం,

దుక్ఖోతి తేన భగవా పరిదేవమాహాతి.

౧౯౬-౭. దుక్ఖదోమనస్సనిద్దేసా హేట్ఠా ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయం వణ్ణితత్తా పాకటా ఏవ. లక్ఖణాదీని పన తేసం తత్థ వుత్తానేవ.

‘దుక్ఖస్స దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో, దోమనస్సస్స దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’తి ఏత్థ పన ఉభయమ్పేతం సయఞ్చ దుక్ఖత్తా కాయికచేతసికదుక్ఖానఞ్చ వత్థుభావేన దుక్ఖన్తి వుత్తం. హత్థపాదానఞ్హి కణ్ణనాసికానఞ్చ ఛేదనదుక్ఖేన దుక్ఖితస్స ¶ , అనాథసాలాయం ఉచ్ఛిట్ఠకపాలం పురతో కత్వా నిపన్నస్స, వణముఖేహి పుళువకేసు నిక్ఖమన్తేసు బలవం కాయదుక్ఖం ఉప్పజ్జతి; నానారఙ్గరత్తవత్థమనుఞ్ఞాలఙ్కారం నక్ఖత్తం కీళన్తం మహాజనం దిస్వా బలవదోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. ఏవం తావ దుక్ఖస్స ద్విన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావో వేదితబ్బో. అపిచ –

పీళేతి కాయికమిదం, దుక్ఖం దుక్ఖఞ్చ మానసం భియ్యో;

జనయతి యస్మా తస్మా, దుక్ఖన్తి విసేసతో వుత్తన్తి.

చేతోదుక్ఖసమప్పితా పన కేసే పకిరియ ఉరాని పతిపిసేన్తి, ఆవట్టన్తి, వివట్టన్తి, ఛిన్నపపాతం పపతన్తి, సత్థం ఆహరన్తి, విసం ఖాదన్తి, రజ్జుయా ఉబ్బన్ధన్తి, అగ్గిం పవిసన్తి ¶ . తం తం విపరీతం వత్థుం తథా తథా విప్పటిసారినో పరిడయ్హమానచిత్తా చిన్తేన్తి. ఏవం దోమనస్సస్స ఉభిన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావో వేదితబ్బో. అపిచ –

పీళేతి యతో చిత్తం, కాయస్స చ పీళనం సమావహతి;

దుక్ఖన్తి దోమనస్సమ్పి, దోమనస్సం తతో అహూతి.

౧౯౮. ఉపాయాసనిద్దేసే ¶ ఆయాసనట్ఠేన ఆయాసో; సంసీదనవిసీదనాకారప్పవత్తస్స చిత్తకిలమథస్సేతం నామం. బలవం ఆయాసో ఉపాయాసో. ఆయాసితభావో ఆయాసితత్తం. ఉపాయాసితభావో ఉపాయాసితత్తం. అయం వుచ్చతి ఉపాయాసోతి అయం ఉపాయాసో నామ కథియతి. సో పనేస బ్యాసత్తిలక్ఖణో, నిత్థుననరసో, విసాదపచ్చుపట్ఠానో.

‘ఉపాయాసస్స దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’తి ఏత్థ పన అయమ్పి సయం న దుక్ఖో, ఉభిన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావేన దుక్ఖోతి వుత్తో. కుపితేన హి రఞ్ఞా ఇస్సరియం అచ్ఛిన్దిత్వా హతపుత్తభాతికానం ఆణత్తవధానం భయేన అటవిం పవిసిత్వా నిలీనానం మహావిసాదప్పత్తానం దుక్ఖట్ఠానేన దుక్ఖసేయ్యాయ దుక్ఖనిసజ్జాయ బలవం కాయదుక్ఖం ఉప్పజ్జతి. ‘ఏత్తకా నో ఞాతకా, ఏత్తకా భోగా నట్ఠా’తి చిన్తేన్తానం బలవదోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. ఇతి ఇమేసం ద్విన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావేన దుక్ఖోతి వేదితబ్బోతి. అపిచ –

చిత్తస్స ¶ పరిదహనా, కాయస్స విసాదనా చ అధిమత్తం;

యం దుక్ఖముపాయాసో, జనేతి దుక్ఖో తతో వుత్తో.

ఏత్థ చ మన్దగ్గినా అన్తోభాజనేయేవ తేలాదీనం పాకో వియ సోకో. తిక్ఖగ్గినా పచ్చమానస్స భాజనతో బహినిక్ఖమనం వియ పరిదేవో. బహినిక్ఖన్తావసేసస్స నిక్ఖమితుమ్పి అప్పహోన్తస్స అన్తోభాజనేయేవ యావ పరిక్ఖయా పాకో వియ ఉపాయాసో దట్ఠబ్బో.

౧౯౯. అప్పియసమ్పయోగనిద్దేసే ¶ యస్సాతి యే అస్స. అనిట్ఠాతి అపరియేసితా. పరియేసితా వా హోన్తు అపరియేసితా వా, నామమేవేతం అమనాపారమ్మణానం. మనస్మిం న కమన్తి, న పవిసన్తీతి అకన్తా. మనస్మిం న అప్పియన్తి, న వా మనం వడ్ఢేన్తీతి అమనాపా. రూపాతిఆది తేసం సభావనిదస్సనం. అనత్థం కామేన్తి ఇచ్ఛన్తీతి అనత్థకామా. అహితం కామేన్తి ఇచ్ఛన్తీతి అహితకామా. అఫాసుకం దుక్ఖవిహారం కామేన్తి ఇచ్ఛన్తీతి అఫాసుకకామా. చతూహి ¶ యోగేహి ఖేమం నిబ్భయం వివట్టం న ఇచ్ఛన్తి, సభయం వట్టమేవ నేసం కామేన్తి ఇచ్ఛన్తీతి ఆయోగక్ఖేమకామా.

అపిచ సద్ధాదీనం వుద్ధిసఙ్ఖాతస్స అత్థస్స అకామనతో తేసంయేవ హానిసఙ్ఖాతస్స అనత్థస్స చ కామనతో అనత్థకామా. సద్ధాదీనంయేవ ఉపాయభూతస్స హితస్స అకామనతో సద్ధాహానిఆదీనం ఉపాయభూతస్స అహితస్స చ కామనతో అహితకామా. ఫాసుకవిహారస్స అకామనతో అఫాసుకవిహారస్స చ కామనతో అఫాసుకకామా. యస్స కస్సచి నిబ్భయస్స అకామనతో భయస్స చ కామనతో అయోగక్ఖేమకామాతి ఏవమ్పేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

సఙ్గతీతి గన్త్వా సంయోగో. సమాగమోతి ఆగతేహి సంయోగో. సమోధానన్తి ఠాననిసజ్జాదీసు సహభావో. మిస్సీభావోతి సబ్బకిచ్చానం సహకరణం. అయం సత్తవసేన యోజనా. సఙ్ఖారవసేన పన యం లబ్భతి తం గహేతబ్బం. అయం వుచ్చతీతి అయం అప్పియసమ్పయోగో నామ కథియతి. సో అనిట్ఠసమోధానలక్ఖణో, చిత్తవిఘాతకరణరసో, అనత్థభావపచ్చుపట్ఠానో.

సో ¶ అత్థతో ఏకో ధమ్మో నామ నత్థి. కేవలం అప్పియసమ్పయుత్తానం దువిధస్సాపి దుక్ఖస్స వత్థుభావతో దుక్ఖోతి వుత్తో. అనిట్ఠాని హి వత్థూని సమోధానగతాని విజ్ఝనఛేదనఫాలనాదీహి కాయికమ్పి దుక్ఖం ఉప్పాదేన్తి, ఉబ్బేగజననతో మానసమ్పి. తేనేతం వుచ్చతి –

దిస్వావ అప్పియే దుక్ఖం, పఠమం హోతి చేతసి;

తదుపక్కమసమ్భూత-మథ కాయే యతో ఇధ.

తతో ¶ దుక్ఖద్వయస్సాపి, వత్థుతో సో మహేసినా;

దుక్ఖో వుత్తోతి విఞ్ఞేయ్యో, అప్పియేహి సమాగమోతి.

౨౦౦. పియవిప్పయోగనిద్దేసో వుత్తపటిపక్ఖనయేన వేదితబ్బో. మాతా వాతిఆది పనేత్థ అత్థకామే సరూపేన దస్సేతుం వుత్తం. తత్థ మమాయతీతి మాతా. పియాయతీతి ¶ పితా. భజతీతి భాతా. తథా భగినీ. మేత్తాయన్తీతి మిత్తా, మినన్తీతి వా మిత్తా; సబ్బగుయ్హేసు అన్తో పక్ఖిపన్తీతి అత్థో. కిచ్చకరణీయేసు సహభావట్ఠేన అమా హోన్తీతి అమచ్చా. అయం అమ్హాకం అజ్ఝత్తికోతి ఏవం జానన్తి ఞాయన్తీతి వా ఞాతీ. లోహితేన సమ్బన్ధాతి సాలోహితా. ఏవమేతాని పదాని అత్థతో వేదితబ్బాని. అయం వుచ్చతీతి అయం పియేహి విప్పయోగో నామ కథియతి. సో ఇట్ఠవత్థువియోగలక్ఖణో, సోకుప్పాదనరసో, బ్యసనపచ్చుపట్ఠానో.

సో అత్థతో ఏకో ధమ్మో నామ నత్థి. కేవలం పియవిప్పయుత్తానం దువిధస్సాపి దుక్ఖస్స వత్థుభావతో దుక్ఖోతి వుత్తో. ఇట్ఠాని హి వత్థూని వియుజ్జమానాని సరీరస్స సోసనమిలాపనాదిభావేన కాయికమ్పి దుక్ఖం ఉప్పాదేన్తి, ‘యమ్పి నో అహోసి, తమ్పి నో నత్థీ’తి అనుసోచాపనతో మానసమ్పి. తేనేతం వుచ్చతి –

ఞాతిధనాదివియోగా, సోకసరసమప్పితా వితుజ్జన్తి;

బాలా యతో తతో యం, దుక్ఖోతి మతో పియవియోగోతి.

౨౦౧. ఇచ్ఛానిద్దేసే జాతిధమ్మానన్తి జాతిసభావానం జాతిపకతికానం. ఇచ్ఛా ఉప్పజ్జతీతి తణ్హా ఉప్పజ్జతి. అహో వతాతి పత్థనా. న ¶ ఖో పనేతం ఇచ్ఛాయ పత్తబ్బన్తి యం ఏతం ‘‘అహో వత మయం న జాతిధమ్మా అస్సామ, న చ వత నో జాతి ఆగచ్ఛేయ్యా’’తి ఏవం పహీనసముదయేసు సాధూసు విజ్జమానం అజాతిధమ్మత్తం, పరినిబ్బుతేసు చ విజ్జమానం జాతియా అనాగమనం ఇచ్ఛితం, తం ఇచ్ఛన్తస్సాపి మగ్గభావనాయ వినా అపత్తబ్బతో అనిచ్ఛన్తస్స చ భావనాయ పత్తబ్బతో న ఇచ్ఛాయ పత్తబ్బం నామ హోతి. ఇదమ్పీతి ఏతమ్పి; ఉపరి సేసాని ఉపాదాయ ¶ పికారో. యమ్పిచ్ఛన్తి యేనపి ధమ్మేన అలబ్భనేయ్యం వత్థుం ఇచ్ఛన్తో న లభతి, తం అలబ్భనేయ్యవత్థుఇచ్ఛనం దుక్ఖన్తి వేదితబ్బం. జరాధమ్మానన్తిఆదీసుపి ¶ ఏసేవ నయో. ఏవమేత్థ అలబ్భనేయ్యవత్థూసు ఇచ్ఛావ ‘‘యమ్పిచ్ఛం న లభతి తమ్పి దుక్ఖ’’న్తి వుత్తా. సా అలబ్భనేయ్యవత్థుఇచ్ఛనలక్ఖణా, తప్పరియేసనరసా, తేసం అప్పత్తిపచ్చుపట్ఠానా.

ద్విన్నం పన దుక్ఖానం వత్థుభావతో దుక్ఖాతి వుత్తా. ఏకచ్చో హి రాజా భవిస్సతీతి సమ్భావితో హోతి. సో ఛిన్నభిన్నగణేన పరివారితో పబ్బతవిసమం వా వనగహనం వా పవిసతి. అథ రాజా తం పవత్తిం ఞత్వా బలకాయం పేసేతి. సో రాజపురిసేహి నిహతపరివారో సయమ్పి లద్ధప్పహారో పలాయమానో రుక్ఖన్తరం వా పాసాణన్తరం వా పవిసతి. తస్మిం సమయే మహామేఘో ఉట్ఠహతి, తిబ్బన్ధకారా కాళవద్దలికా హోతి. అథ నం సమన్తతో కాళకిపిల్లికాదయో పాణా పరివారేత్వా గణ్హన్తి. తేనస్స బలవకాయదుక్ఖం ఉప్పజ్జతి. ‘మం ఏకం నిస్సాయ ఏత్తకా ఞాతీ చ భోగా చ వినట్ఠా’తి చిన్తేన్తస్స బలవదోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. ఇతి అయం ఇచ్ఛా ఇమేసం ద్విన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావేన దుక్ఖాతి వేదితబ్బా. అపిచ –

తం తం పత్థయమానానం, తస్స తస్స అలాభతో;

యం విఘాతమయం దుక్ఖం, సత్తానం ఇధ జాయతి.

అలబ్భనేయ్యవత్థూనం, పత్థనా తస్స కారణం;

యస్మా తస్మా జినో దుక్ఖం, ఇచ్ఛితాలాభమబ్రవీతి.

౨౦౨. ఉపాదానక్ఖన్ధనిద్దేసే సంఖిత్తేనాతి దేసనం సన్ధాయ వుత్తం. దుక్ఖఞ్హి ఏత్తకాని దుక్ఖసతానీతి వా ఏత్తకాని దుక్ఖసహస్సానీతి వా ఏత్తకాని దుక్ఖసతసహస్సానీతి ¶ వా సంఖిపితుం న సక్కా, దేసనా పన సక్కా, తస్మా ‘‘దుక్ఖం నామ అఞ్ఞం కిఞ్చి నత్థి, సంఖిత్తేన పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖా’’తి దేసనం సఙ్ఖిపేన్తో ఏవమాహ. సేయ్యథిదన్తి నిపాతో; తస్స తే కతమేతి చేతి అత్థో. రూపూపాదానక్ఖన్ధోతిఆదీనం అత్థో ఖన్ధవిభఙ్గే వణ్ణితోయేవ.

‘ఖన్ధానం ¶ దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’తి ఏత్థ పన –

జాతిప్పభుతికం ¶ దుక్ఖం, యం వుత్తం ఇధ తాదినా;

అవుత్తం యఞ్చ తం సబ్బం, వినా ఏతే న విజ్జతి.

యస్మా తస్మా ఉపాదాన-క్ఖన్ధా సఙ్ఖేపతో ఇమే;

దుక్ఖాతి వుత్తా దుక్ఖన్త-దేసకేన మహేసినా.

తథా హి ఇన్ధనమివ పావకో, లక్ఖమివ పహరణాని, గోరూపమివ డంసమకసాదయో, ఖేత్తమివ లావకా, గామం వియ గామఘాతకా, ఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకమేవ జాతిఆదయో నానప్పకారేహి బాధయమానా, తిణలతాదీని వియ భూమియం, పుప్ఫఫలపల్లవాదీని వియ రుక్ఖేసు, ఉపాదానక్ఖన్ధేసుయేవ నిబ్బత్తన్తి. ఉపాదానక్ఖన్ధానఞ్చ ఆదిదుక్ఖం జాతి, మజ్ఝేదుక్ఖం జరా, పరియోసానదుక్ఖం మరణం. మారణన్తికదుక్ఖాభిఘాతేన పరిడయ్హమానదుక్ఖం సోకో, తదసహనతో లాలప్పనదుక్ఖం పరిదేవో. తతో ధాతుక్ఖోభసఙ్ఖాతఅనిట్ఠఫోట్ఠబ్బసమాయోగతో కాయస్స ఆబాధనదుక్ఖం దుక్ఖం. తేన బాధియమానానం పుథుజ్జనానం తత్థ పటిఘుప్పత్తితో చేతోబాధనదుక్ఖం దోమనస్సం. సోకాదివుడ్ఢియా జనితవిసాదానం అనుత్థుననదుక్ఖం ఉపాయాసో. మనోరథవిఘాతప్పత్తానం ఇచ్ఛావిఘాతదుక్ఖం ఇచ్ఛితాలాభోతి ఏవం నానప్పకారతో ఉపపరిక్ఖియమానా ఉపాదానక్ఖన్ధావ దుక్ఖాతి యదేతం ఏకమేకం దస్సేత్వా వుచ్చమానం అనేకేహి కప్పేహి న సక్కా అసేసతో వత్తుం, తం సబ్బమ్పి దుక్ఖం ఏకజలబిన్దుమ్హి సకలసముద్దజలరసం వియ యేసు కేసుచి పఞ్చసు ఉపాదానక్ఖన్ధేసు సఙ్ఖిపిత్వా దస్సేతుం ‘‘సంఖిత్తేన పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖా’’తి భగవా అవోచాతి.

దుక్ఖసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౦౩. సముదయసచ్చనిద్దేసే ¶ యాయం తణ్హాతి యా అయం తణ్హా. పోనోబ్భవికాతి పునబ్భవకరణం ¶ పునోబ్భవో, పునోబ్భవో సీలమస్సాతి పోనోబ్భవికా. అపిచ పునబ్భవం ¶ దేతి, పునబ్భవాయ సంవత్తతి, పునప్పునం భవే నిబ్బత్తేతీతి పోనోబ్భవికా. సా పనేసా పునబ్భవస్స దాయికాపి అత్థి అదాయికాపి, పునబ్భవాయ సంవత్తనికాపి అత్థి అసంవత్తనికాపి, దిన్నాయ పటిసన్ధియా ఉపధివేపక్కమత్తాపి. సా పునబ్భవం దదమానాపి అదదమానాపి, పునబ్భవాయ సంవత్తమానాపి అసంవత్తమానాపి, దిన్నాయ పటిసన్ధియా ఉపధివేపక్కమత్తాపి పోనోబ్భవికా ఏవాతి నామం లభతి. అభినన్దనసఙ్ఖాతేన నన్దిరాగేన సహగతాతి నన్దిరాగసహగతా, నన్దిరాగేన సద్ధిం అత్థతో ఏకత్తమేవ గతాతి వుత్తం హోతి. తత్రతత్రాభినన్దినీతి యత్ర యత్ర అత్తభావో తత్రతత్రాభినన్దినీ, రూపాదీసు వా ఆరమ్మణేసు తత్రతత్రాభినన్దినీ; రూపాభినన్దినీ సద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బధమ్మాభినన్దినీతి అత్థో. సేయ్యథిదన్తి నిపాతో; తస్స సా కతమాతి చేతి అత్థో. కామతణ్హాతి కామే తణ్హా కామతణ్హా; పఞ్చకామగుణికరాగస్సేతం అధివచనం. భవే తణ్హా భవతణ్హా; భవపత్థనావసేన ఉప్పన్నస్స సస్సతదిట్ఠిసహగతస్స రూపారూపభవరాగస్స చ ఝాననికన్తియా చేతం అధివచనం. విభవే తణ్హా విభవతణ్హా; ఉచ్ఛేదదిట్ఠిసహగతస్స రాగస్సేతం అధివచనం.

ఇదాని తస్సా తణ్హాయ వత్థుం విత్థారతో దస్సేతుం సా ఖో పనేసాతిఆదిమాహ. తత్థ ఉప్పజ్జతీతి జాయతి. నివిసతీతి పునప్పునం పవత్తివసేన పతిట్ఠహతి. యం లోకే పియరూపం సాతరూపన్తి యం లోకస్మిం పియసభావఞ్చేవ మధురసభావఞ్చ. చక్ఖుం లోకేతిఆదీసు లోకస్మిఞ్హి చక్ఖాదీసు మమత్తేన అభినివిట్ఠా సత్తా సమ్పత్తియం పతిట్ఠితా అత్తనో చక్ఖుం ఆదాసాదీసు నిమిత్తగ్గహణానుసారేన విప్పసన్నపఞ్చపసాదం సువణ్ణవిమానే ఉగ్ఘాటితమణిసీహపఞ్జరం వియ మఞ్ఞన్తి, సోతం రజతపనాళికం వియ పామఙ్గసుత్తకం వియ చ ¶ మఞ్ఞన్తి, తుఙ్గనాసాతి లద్ధవోహారం ఘానం వట్టేత్వా ఠపితహరితాలవట్టిం వియ మఞ్ఞన్తి, జివ్హం రత్తకమ్బలపటలం వియ ముదుసినిద్ధమధురరసదం మఞ్ఞన్తి, కాయం సాలలట్ఠిం వియ సువణ్ణతోరణం వియ చ మఞ్ఞన్తి, మనం అఞ్ఞేసం మనేన అసదిసం ఉళారం మఞ్ఞన్తి, రూపం సువణ్ణకణికారపుప్ఫాదివణ్ణం వియ ¶ , సద్దం మత్తకరవీకకోకిలమన్దధమితమణివంసనిగ్ఘోసం వియ, అత్తనా పటిలద్ధాని చతుసముట్ఠానికగన్ధారమ్మణాదీని ‘కస్స అఞ్ఞస్స ఏవరూపాని అత్థీ’తి మఞ్ఞన్తి. తేసం ఏవం మఞ్ఞమానానం తాని చక్ఖాదీని పియరూపాని చేవ హోన్తి సాతరూపాని చ. అథ నేసం తత్థ అనుప్పన్నా చేవ తణ్హా ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నా చ పునప్పునం పవత్తివసేన నివిసతి. తస్మా భగవా – ‘‘చక్ఖుం లోకే ¶ పియరూపం సాతరూపం. ఏత్థేసా తణ్హా ఉప్పజ్జమానా ఉప్పజ్జతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఉప్పజ్జమానాతి యదా ఉప్పజ్జతి తదా ఏత్థ ఉప్పజ్జతీతి అత్థో. ఏస నయో సబ్బత్థాపీతి.

సముదయసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౦౪. నిరోధసచ్చనిద్దేసే యో తస్సాయేవ తణ్హాయాతి ఏత్థ ‘యో తస్సేవ దుక్ఖస్సా’తి వత్తబ్బే యస్మా సముదయనిరోధేనేవ దుక్ఖం నిరుజ్ఝతి నో అఞ్ఞథా, యథాహ –

నిబ్బత్తతి దుక్ఖమిదం పునప్పున’’న్తి. (ధ. ప. ౩౩౮);

తస్మా తం దుక్ఖనిరోధం దస్సేన్తో సముదయనిరోధేన దస్సేతుం ఏవమాహ. సీహసమానవుత్తినో హి తథాగతా. తే దుక్ఖం నిరోధేన్తా దుక్ఖనిరోధఞ్చ దస్సేన్తా హేతుమ్హి పటిపజ్జన్తి, న ఫలే. సువానవుత్తినో పన అఞ్ఞతిత్థియా. తే దుక్ఖం నిరోధేన్తా దుక్ఖనిరోధఞ్చ దస్సేన్తా అత్తకిలమథానుయోగేన ¶ చేవ తస్సేవ చ దేసనాయ ఫలే పటిపజ్జన్తి, న హేతుమ్హీతి. సీహసమానవుత్తితాయ సత్థా హేతుమ్హి పటిపజ్జన్తో యో తస్సాయేవాతిఆదిమాహ.

తత్థ తస్సాయేవాతి యా సా ఉప్పత్తి నివేసవసేన హేట్ఠా పకాసితా తస్సాయేవ. అసేసవిరాగనిరోధోతిఆదీని సబ్బాని నిబ్బానవేవచనానేవ ¶ . నిబ్బానఞ్హి ఆగమ్మ తణ్హా అసేసా విరజ్జతి నిరుజ్ఝతి. తస్మా తం ‘‘తస్సాయేవ తణ్హాయ అసేసవిరాగనిరోధో’’తి వుచ్చతి. నిబ్బానఞ్చ ఆగమ్మ తణ్హా చజియతి, పటినిస్సజ్జియతి, ముచ్చతి, న అల్లియతి. తస్మా నిబ్బానం ‘‘చాగో పటినిస్సగ్గో ముత్తి అనాలయో’’తి వుచ్చతి. ఏకమేవ హి ¶ నిబ్బానం. నామాని పనస్స సబ్బసఙ్ఖతానం నామపటిపక్ఖవసేన అనేకాని నిబ్బానవేవచనానేవ హోన్తి, సేయ్యథిదం – అసేసవిరాగనిరోధో, చాగో, పటినిస్సగ్గో, ముత్తి, అనాలయో, రాగక్ఖయో, దోసక్ఖయో, మోహక్ఖయో, తణ్హాక్ఖయో, అనుప్పాదో, అప్పవత్తం, అనిమిత్తం, అప్పణిహితం, అనాయూహనం, అప్పటిసన్ధి, అనుపపత్తి, అగతి, అజాతం, అజరం, అబ్యాధి, అమతం, అసోకం, అపరిదేవం, అనుపాయాసం, అసంకిలిట్ఠన్తిఆదీని.

ఇదాని మగ్గేన ఛిన్నాయ నిబ్బానం ఆగమ్మ అప్పవత్తిపత్తాయపి చ తణ్హాయ యేసు వత్థూసు తస్సా ఉప్పత్తి దస్సితా, తత్థేవ అభావం దస్సేతుం సా ఖో పనేసాతిఆదిమాహ. తత్థ యథా పురిసో ఖేత్తే జాతం తిత్తఅలాబువల్లిం దిస్వా అగ్గతో పట్ఠాయ మూలం పరియేసిత్వా ఛిన్దేయ్య, సా అనుపుబ్బేన మిలాయిత్వా అప్పవత్తిం గచ్ఛేయ్య. తతో తస్మిం ఖేత్తే తిత్తఅలాబు నిరుద్ధా పహీనాతి వుచ్చేయ్య. ఏవమేవ ఖేత్తే తిత్తఅలాబు వియ చక్ఖాదీసు తణ్హా. సా అరియమగ్గేన మూలచ్ఛిన్నా నిబ్బానం ఆగమ్మ అప్పవత్తిం గచ్ఛతి. ఏవం గతా పన తేసు వత్థూసు ఖేత్తే తిత్తఅలాబు వియ న పఞ్ఞాయతి. యథా చ అటవితో చోరే ఆనేత్వా నగరస్స దక్ఖిణద్వారే ఘాతేయ్యుం, తతో అటవియం చోరా మతాతి వా మారితాతి వా వుచ్చేయ్యుం; ఏవమేవ అటవియం చోరా వియ యా చక్ఖాదీసు తణ్హా, సా దక్ఖిణద్వారే చోరా వియ నిబ్బానం ఆగమ్మ నిరుద్ధత్తా నిబ్బానే నిరుద్ధా. ఏవం నిరుద్ధా పన తేసు వత్థూసు అటవియం ¶ చోరా వియ న పఞ్ఞాయతి. తేనస్సా తత్థేవ నిరోధం దస్సేన్తో ‘‘చక్ఖుం లోకే పియరూపం సాతరూపం, ఏత్థేసా తణ్హా పహీయమానా పహీయతి, ఏత్థ నిరుజ్ఝమానా నిరుజ్ఝతీ’’తిఆదిమాహ. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

నిరోధసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౦౫. మగ్గసచ్చనిద్దేసే ¶ అయమేవాతి అఞ్ఞమగ్గపటిక్ఖేపనత్థం నియమనం. అరియోతి తంతంమగ్గవజ్ఝేహి కిలేసేహి ఆరకత్తా అరియభావకరత్తా అరియఫలపటిలాభకరత్తా చ అరియో. అట్ఠఙ్గాని అస్సాతి అట్ఠఙ్గికో. స్వాయం చతురఙ్గికా వియ సేనా, పఞ్చఙ్గికం వియ తూరియం అఙ్గమత్తమేవ ¶ హోతి, అఙ్గవినిముత్తో నత్థి. నిబ్బానత్థికేహి మగ్గీయతి, నిబ్బానం వా మగ్గతి, కిలేసే వా మారేన్తో గచ్ఛతీతి మగ్గో. సేయ్యథిదన్తి సో కతమోతి చేతి అత్థో.

ఇదాని అఙ్గమత్తమేవ మగ్గో హోతి, అఙ్గవినిమ్ముత్తో నత్థీతి దస్సేన్తో సమ్మాదిట్ఠి…పే… సమ్మాసమాధీతి ఆహ. తత్థ సమ్మా దస్సనలక్ఖణా సమ్మాదిట్ఠి. సమ్మా అభినిరోపనలక్ఖణో సమ్మాసఙ్కప్పో. సమ్మా పరిగ్గహలక్ఖణా సమ్మావాచా. సమ్మా సముట్ఠాపనలక్ఖణో సమ్మాకమ్మన్తో. సమ్మా వోదానలక్ఖణో సమ్మాఆజీవో. సమ్మా పగ్గహలక్ఖణో సమ్మావాయామో. సమ్మా ఉపట్ఠానలక్ఖణా సమ్మాసతి. సమ్మా సమాధానలక్ఖణో సమ్మాసమాధి.

తేసు చ ఏకేకస్స తీణి తీణి కిచ్చాని హోన్తి, సేయ్యథిదం – సమ్మాదిట్ఠి తావ అఞ్ఞేహిపి అత్తనో పచ్చనీకకిలేసేహి సద్ధిం మిచ్ఛాదిట్ఠిం పజహతి, నిరోధం ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ పస్సతి తప్పటిచ్ఛాదకమోహవిధమనవసేన అసమ్మోహతో. సమ్మాసఙ్కప్పాదయోపి తథేవ మిచ్ఛాసఙ్కప్పాదీని చ పజహన్తి, నిరోధఞ్చ ఆరమ్మణం కరోన్తి. విసేసతో పనేత్థ సమ్మాసఙ్కప్పో సహజాతధమ్మే ¶ అభినిరోపేతి, సమ్మావాచా సమ్మా పరిగ్గణ్హాతి, సమ్మాకమ్మన్తో సమ్మా సముట్ఠాపేతి, సమ్మాఆజీవో సమ్మా వోదాపేతి, సమ్మావాయామో సమ్మా పగ్గణ్హాతి, సమ్మాసతి సమ్మా ఉపట్ఠాతి, సమ్మాసమాధి సమ్మా పదహతి.

అపిచేసా సమ్మాదిట్ఠి నామ పుబ్బభాగే నానాక్ఖణా నానారమ్మణా హోతి, మగ్గకాలే ఏకక్ఖణా ఏకారమ్మణా, కిచ్చతో పన దుక్ఖే ఞాణన్తిఆదీని చత్తారి నామాని లభతి. సమ్మాసఙ్కప్పాదయోపి పుబ్బభాగే నానాక్ఖణా నానారమ్మణా హోన్తి, మగ్గకాలే ఏకక్ఖణా ఏకారమ్మణా. తేసు సమ్మాసఙ్కప్పో కిచ్చతో నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పోతిఆదీని తీణి ¶ నామాని లభతి. సమ్మావాచాదయో తయో పుబ్బభాగే నానాక్ఖణా నానారమ్మణా విరతియోపి హోన్తి చేతనాయోపి, మగ్గక్ఖణే పన విరతియోవ. సమ్మావాయామో సమ్మాసతీతి ఇదమ్పి ద్వయం కిచ్చతో సమ్మప్పధానసతిపట్ఠానవసేన చత్తారి నామాని లభతి. సమ్మాసమాధి పన పుబ్బభాగేపి మగ్గక్ఖణేపి సమ్మాసమాధియేవ.

ఇతి ఇమేసు అట్ఠసు ధమ్మేసు భగవతా నిబ్బానాధిగమాయ పటిపన్నస్స యోగినో బహూపకారత్తా పఠమం సమ్మాదిట్ఠి దేసితా. అయఞ్హి ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతో పఞ్ఞాసత్థ’’న్తి (ధ. స. ౧౬, ౨౦, ౨౯, ౩౪) చ ¶ వుత్తా. తస్మా ఏతాయ పుబ్బభాగే విపస్సనాఞాణసఙ్ఖాతాయ సమ్మాదిట్ఠియా అవిజ్జన్ధకారం విద్ధంసేత్వా కిలేసచోరే ఘాతేన్తో ఖేమేన యోగావచరో నిబ్బానం పాపుణాతి. తేన వుత్తం ‘‘నిబ్బానాధిగమాయ పటిపన్నస్స యోగినో బహూపకారత్తా పఠమం సమ్మాదిట్ఠి దేసితా’’తి.

సమ్మాసఙ్కప్పో పన తస్సా బహూపకారో, తస్మా తదనన్తరం వుత్తో. యథా హి హేరఞ్ఞికో హత్థేన పరివత్తేత్వా పరివత్తేత్వా చక్ఖునా కహాపణం ఓలోకేన్తో ‘అయం కూటో, అయం ఛేకో’తి జానాతి, ఏవం యోగావచరోపి పుబ్బభాగే వితక్కేన వితక్కేత్వా విపస్సనాపఞ్ఞాయ ఓలోకయమానో ‘ఇమే ధమ్మా కామావచరా, ఇమే ధమ్మా రూపావచరాదయో’తి జానాతి. యథా వా పన పురిసేన కోటియం గహేత్వా పరివత్తేత్వా పరివత్తేత్వా దిన్నం మహారుక్ఖం తచ్ఛకో వాసియా తచ్ఛేత్వా కమ్మే ఉపనేతి, ఏవం వితక్కేన వితక్కేత్వా వితక్కత్వా దిన్నధమ్మే యోగావచరో పఞ్ఞాయ ‘ఇమే ధమ్మా కామావచరా, ఇమే ధమ్మా రూపావచరా’తిఆదినా నయేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా కమ్మే ఉపనేతి. తేన ¶ వుత్తం ‘సమ్మాసఙ్కప్పో పన తస్సా బహూపకారో, తస్మా తదనన్తరం వుత్తో’’తి.

స్వాయం యథా సమ్మాదిట్ఠియా, ఏవం సమ్మావాచాయపి ఉపకారకో. యథాహ – ‘‘పుబ్బే ఖో, గహపతి, వితక్కేత్వా విచారేత్వా పచ్ఛా వాచం భిన్దతీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౩). తస్మా తదనన్తరం సమ్మావాచా వుత్తా.

యస్మా పన ‘ఇదఞ్చిదఞ్చ కరిస్సామా’తి పఠమం వాచాయ సంవిదహిత్వా లోకే కమ్మన్తే పయోజేన్తి, తస్మా వాచా కాయకమ్మస్స ఉపకారికాతి సమ్మావాచాయ అనన్తరం సమ్మాకమ్మన్తో వుత్తో.

చతుబ్బిధం ¶ పన వచీదుచ్చరితం, తివిధం కాయదుచ్చరితం పహాయ ఉభయం సుచరితం పూరేన్తస్సేవ యస్మా ఆజీవట్ఠమకసీలం పూరతి, న ఇతరస్స, తస్మా తదుభయానన్తరం సమ్మాఆజీవో వుత్తో.

ఏవం సుద్ధాజీవేన ‘పరిసుద్ధో మే ఆజీవో’తి ఏత్తావతా పరితోసం అకత్వా సుత్తప్పమత్తేన విహరితుం న యుత్తం, అథ ఖో సబ్బఇరియాపథేసు ఇదం వీరియమారభితబ్బన్తి దస్సేతుం తదనన్తరం సమ్మావాయామో వుత్తో.

తతో ¶ ఆరద్ధవీరియేనాపి కాయాదీసు చతూసు వత్థూసు సతి సుప్పతిట్ఠితా కాతబ్బాతి దస్సనత్థం తదనన్తరం సమ్మాసతి దేసితా.

యస్మా పన ఏవం సుప్పతిట్ఠితా సతి సమాధిస్స ఉపకారానుపకారానం ధమ్మానం గతియో సమన్వేసిత్వా పహోతి ఏకత్తారమ్మణే చిత్తం సమాధాతుం, తస్మా సమ్మాసతిఅనన్తరం సమ్మాసమాధి దేసితోతి వేదితబ్బో.

సమ్మాదిట్ఠినిద్దేసే ‘‘దుక్ఖే ఞాణ’’న్తిఆదినా చతుసచ్చకమ్మట్ఠానం దస్సితం. తత్థ పురిమాని ద్వే సచ్చాని వట్టం, పచ్ఛిమాని వివట్టం. తేసు భిక్ఖునో వట్టే కమ్మట్ఠానాభినివేసో హోతి, వివట్టే నత్థి అభినివేసో. పురిమాని హి ద్వే సచ్చాని ‘‘పఞ్చక్ఖన్ధా దుక్ఖం, తణ్హా సముదయో’’తి ఏవం సఙ్ఖేపేన చ ‘‘కతమే పఞ్చక్ఖన్ధా? రూపక్ఖన్ధో’’తిఆదినా నయేన విత్థారేన చ ఆచరియస్స సన్తికే ఉగ్గణ్హిత్వా వాచాయ పునప్పునం పరివత్తేన్తో యోగావచరో కమ్మం కరోతి; ఇతరేసు పన ద్వీసు సచ్చేసు ‘‘నిరోధసచ్చం ఇట్ఠం కన్తం మనాపం, మగ్గసచ్చం ఇట్ఠం కన్తం మనాప’’న్తి ఏవం సవనేనేవ కమ్మం కరోతి. సో ఏవం కమ్మం కరోన్తో చత్తారి సచ్చాని ఏకేన పటివేధేన పటివిజ్ఝతి, ఏకాభిసమయేన అభిసమేతి; దుక్ఖం ¶ పరిఞ్ఞాపటివేధేన పటివిజ్ఝతి, సముదయం పహానపటివేధేన, నిరోధం సచ్ఛికిరియపటివేధేన, మగ్గం భావనాపటివేధేన పటివిజ్ఝతి; దుక్ఖం పరిఞ్ఞాభిసమయేన…పే… మగ్గం భావనాభిసమయేన అభిసమేతి.

ఏవమస్స పుబ్బభాగే ద్వీసు సచ్చేసు ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాసవనధారణసమ్మసనపటివేధో హోతి, ద్వీసు సవనపటివేధోయేవ; అపరభాగే తీసు కిచ్చతో పటివేధో హోతి, నిరోధే ఆరమ్మణపటివేధో. తత్థ సబ్బమ్పి పటివేధఞాణం లోకుత్తరం, సవనధారణసమ్మసనఞాణం లోకియం కామావచరం, పచ్చవేక్ఖణా పన పత్తసచ్చస్స హోతి. అయఞ్చ ఆదికమ్మికో. తస్మా సా ఇధ న వుత్తా. ఇమస్స చ భిక్ఖునో పుబ్బే పరిగ్గహతో ‘దుక్ఖం పరిజానామి ¶ , సముదయం పజహామి, నిరోధం సచ్ఛికరోమి, మగ్గం భావేమీ’తి ఆభోగసమన్నాహారమనసికారపచ్చవేక్ఖణా నత్థి, పరిగ్గహతో పట్ఠాయ హోతి; అపరభాగే పన దుక్ఖం పరిఞ్ఞాతమేవ హోతి…పే… మగ్గో భావితోవ హోతి.

తత్థ ద్వే సచ్చాని దుద్దసత్తా గమ్భీరాని, ద్వే గమ్భీరత్తా దుద్దసాని. దుక్ఖసచ్చఞ్హి ఉప్పత్తితో పాకటం; ఖాణుకణ్టకప్పహారాదీసు ‘అహో దుక్ఖ’న్తి వత్తబ్బతమ్పి ఆపజ్జతి. సముదయమ్పి ¶ ఖాదితుకామతాభుఞ్జితుకామతాదివసేన ఉప్పత్తితో పాకటం. లక్ఖణపటివేధతో పన ఉభయమ్పి గమ్భీరం. ఇతి తాని దుద్దసత్తా గమ్భీరాని. ఇతరేసం పన ద్విన్నం దస్సనత్థాయ పయోగో భవగ్గగహణత్థం హత్థప్పసారణం వియ, అవీచిఫుసనత్థం పాదప్పసారణం వియ, సతధా భిన్నవాలస్స కోటియా కోటిం పటిపాదనం వియ చ హోతి. ఇతి తాని గమ్భీరత్తా దుద్దసాని. ఏవం దుద్దసత్తా గమ్భీరేసు గమ్భీరత్తా చ దుద్దసేసు చతూసు సచ్చేసు ఉగ్గహాదివసేన పుబ్బభాగఞాణుప్పత్తిం సన్ధాయ ఇదం ‘‘దుక్ఖే ఞాణ’’న్తిఆది వుత్తం. పటివేధక్ఖణే పన ఏకమేవ ఞాణం హోతి.

సమ్మాసఙ్కప్పనిద్దేసే కామతో నిస్సటోతి నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పో. బ్యాపాదతో నిస్సటోతి అబ్యాపాదసఙ్కప్పో. విహింసాయ నిస్సటోతి అవిహింసాసఙ్కప్పో. తత్థ నేక్ఖమ్మవితక్కో కామవితక్కస్స పదఘాతం పదచ్ఛేదం కరోన్తో ¶ ఉప్పజ్జతి, అబ్యాపాదవితక్కో బ్యాపాదవితక్కస్స, అవిహింసావితక్కో విహింసావితక్కస్స. నేక్ఖమ్మవితక్కో చ కామవితక్కస్స పచ్చనీకో హుత్వా ఉప్పజ్జతి, అబ్యాపాదఅవిహింసావితక్కా బ్యాపాదవిహింసావితక్కానం.

తత్థ యోగావచరో కామవితక్కస్స పదఘాతనత్థం కామవితక్కం వా సమ్మసతి అఞ్ఞం వా పన కిఞ్చి సఙ్ఖారం. అథస్స విపస్సనాక్ఖణే విపస్సనాసమ్పయుత్తో సఙ్కప్పో తదఙ్గవసేన కామవితక్కస్స పదఘాతం పదచ్ఛేదం కరోన్తో ఉప్పజ్జతి, విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా మగ్గం పాపేతి. అథస్స మగ్గక్ఖణే మగ్గసమ్పయుత్తో సఙ్కప్పో సముచ్ఛేదవసేన కామవితక్కస్స పదఘాతం పదచ్ఛేదం కరోన్తో ఉప్పజ్జతి; బ్యాపాదవితక్కస్సాపి పదఘాతనత్థం బ్యాపాదవితక్కం వా అఞ్ఞం వా సఙ్ఖారం సమ్మసతి; విహింసావితక్కస్స పదఘాతనత్థం విహింసావితక్కం వా అఞ్ఞం వా సఙ్ఖారం సమ్మసతి. అథస్స విపస్సనాక్ఖణేతి సబ్బం పురిమనయేనేవ యోజేతబ్బం.

కామవితక్కాదీనం ¶ పన తిణ్ణం పాళియం విభత్తేసు అట్ఠతింసారమ్మణేసు ఏకకమ్మట్ఠానమ్పి అపచ్చనీకం నామ నత్థి. ఏకన్తతో పన కామవితక్కస్స తావ అసుభేసు పఠమజ్ఝానమేవ పచ్చనీకం, బ్యాపాదవితక్కస్స మేత్తాయ తికచతుక్కజ్ఝానాని, విహింసావితక్కస్స కరుణాయ తికచతుక్కజ్ఝానాని. తస్మా అసుభే పరికమ్మం కత్వా ఝానం సమాపన్నస్స సమాపత్తిక్ఖణే ఝానసమ్పయుత్తో సఙ్కప్పో విక్ఖమ్భనవసేన కామవితక్కస్స పచ్చనీకో హుత్వా ఉప్పజ్జతి. ఝానం పాదకం కత్వా విపస్సనం పట్ఠపేన్తస్స విపస్సనాక్ఖణే విపస్సనాసమ్పయుత్తో సఙ్కప్పో తదఙ్గవసేన కామవితక్కస్స పచ్చనీకో హుత్వా ఉప్పజ్జతి. విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా మగ్గం పాపేన్తస్స మగ్గక్ఖణే ¶ మగ్గసమ్పయుత్తో సఙ్కప్పో సముచ్ఛేదవసేన కామవితక్కస్స పచ్చనీకో హుత్వా ఉప్పజ్జతి. ఏవం ఉప్పన్నో నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పోతి వుచ్చతీతి వేదితబ్బో.

మేత్తాయ పన పరికమ్మం కత్వా, కరుణాయ పరికమ్మం కత్వా ఝానం సమాపజ్జతీతి సబ్బం పురిమనయేనేవ యోజేతబ్బం. ఏవం ఉప్పన్నో అబ్యాపాదసఙ్కప్పోతి వుచ్చతి, అవిహింసాసఙ్కప్పోతి చ వుచ్చతీతి ¶ వేదితబ్బో. ఏవమేతే నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పాదయో విపస్సనాఝానవసేన ఉప్పత్తీనం నానత్తా పుబ్బభాగే నానా; మగ్గక్ఖణే పన ఇమేసు తీసు ఠానేసు ఉప్పన్నస్స అకుసలసఙ్కప్పస్స పదచ్ఛేదతో అనుప్పత్తిసాధనవసేన మగ్గఙ్గం పూరయమానో ఏకోవ కుసలసఙ్కప్పో ఉప్పజ్జతి. అయం సమ్మాసఙ్కప్పో నామ.

సమ్మావాచానిద్దేసేపి యస్మా అఞ్ఞేనేవ చిత్తేన ముసావాదా విరమతి, అఞ్ఞేనఞ్ఞేన పిసుణవాచాదీహి, తస్మా చతస్సోపేతా వేరమణియో పుబ్బభాగే నానా; మగ్గక్ఖణే పన మిచ్ఛావాచాసఙ్ఖాతాయ చతుబ్బిధాయ అకుసలదుస్సీల్యచేతనాయ పదచ్ఛేదతో అనుప్పత్తిసాధనవసేన మగ్గఙ్గం పూరయమానా ఏకావ సమ్మావాచాసఙ్ఖాతా కుసలవేరమణీ ఉప్పజ్జతి. అయం సమ్మావాచా నామ.

సమ్మాకమ్మన్తనిద్దేసేపి యస్మా అఞ్ఞేనేవ చిత్తేన పాణాతిపాతా విరమతి, అఞ్ఞేన అదిన్నాదానా, అఞ్ఞేన కామేసుమిచ్ఛాచారా, తస్మా తిస్సోపేతా వేరమణియో పుబ్బభాగే నానా; మగ్గక్ఖణే పన మిచ్ఛాకమ్మన్తసఙ్ఖాతాయ తివిధాయ అకుసలదుస్సీల్యచేతనాయ పదచ్ఛేదతో అనుప్పత్తిసాధనవసేన మగ్గఙ్గం పూరయమానా ఏకావ సమ్మాకమ్మన్తసఙ్ఖాతా అకుసలవేరమణీ ఉప్పజ్జతి. అయం సమ్మాకమ్మన్తో నామ.

సమ్మాఆజీవనిద్దేసే ¶ ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. అరియసావకోతి అరియస్స బుద్ధస్స సావకో. మిచ్ఛాఆజీవం పహాయాతి పాపకం ఆజీవం పజహిత్వా. సమ్మాఆజీవేనాతి బుద్ధపసత్థేన కుసలఆజీవేన. జీవికం కప్పేతీతి జీవితప్పవత్తిం పవత్తేతి. ఇధాపి యస్మా అఞ్ఞేనేవ చిత్తేన కాయద్వారవీతిక్కమా విరమతి; అఞ్ఞేన వచీద్వారవీతిక్కమా, తస్మా పుబ్బభాగే నానాక్ఖణేసు ఉప్పజ్జతి; మగ్గక్ఖణే పన ద్వీసు ద్వారేసు సత్తన్నం కమ్మపథానం వసేన ఉప్పన్నాయ మిచ్ఛాఆజీవదుస్సీల్యచేతనాయ పదచ్ఛేదతో అనుప్పత్తిసాధనవసేన మగ్గఙ్గం పూరయమానా ఏకావ సమ్మాఆజీవసఙ్ఖాతా కుసలవేరమణీ ఉప్పజ్జతి. అయం సమ్మాఆజీవో నామ.

సమ్మావాయామనిద్దేసో ¶ సమ్మప్పధానవిభఙ్గే అనుపదవణ్ణనావసేన ఆవిభవిస్సతి. అయం పన పుబ్బభాగే నానాచిత్తేసు లభతి. అఞ్ఞేనేవ హి చిత్తేన అనుప్పన్నానం పాపకానం ¶ అకుసలానం ధమ్మానం అనుప్పాదాయ వాయామం కరోతి, అఞ్ఞేన ఉప్పన్నానం పహానాయ; అఞ్ఞేనేవ చ అనుప్పన్నానం కుసలానం ధమ్మానం ఉప్పాదాయ, అఞ్ఞేన ఉప్పన్నానం ఠితియా; మగ్గక్ఖణే పన ఏకచిత్తేయేవ లబ్భతి. ఏకమేవ హి మగ్గసమ్పయుత్తం వీరియం చతుకిచ్చసాధనట్ఠేన చత్తారి నామాని లబ్భతి.

సమ్మాసతినిద్దేసోపి సతిపట్ఠానవిభఙ్గే అనుపదవణ్ణనావసేన ఆవిభవిస్సతి. అయమ్పి చ పుబ్బభాగే నానాచిత్తేసు లబ్భతి. అఞ్ఞేనేవ హి చిత్తేన కాయం పరిగ్గణ్హాతి, అఞ్ఞేనఞ్ఞేన వేదనాదీని; మగ్గక్ఖణే పన ఏకచిత్తేయేవ లబ్భతి. ఏకాయేవ హి మగ్గసమ్పయుత్తా సతి చతుకిచ్చసాధనట్ఠేన చత్తారి నామాని లభతి.

సమ్మాసమాధినిద్దేసే చత్తారి ఝానాని పుబ్బభాగేపి నానా, మగ్గక్ఖణేపి. పుబ్బభాగే సమాపత్తివసేన నానా, మగ్గక్ఖణే నానామగ్గవసేన. ఏకస్స హి పఠమమగ్గో పఠమజ్ఝానికో హోతి, దుతియమగ్గాదయోపి పఠమజ్ఝానికా, దుతియాదీసు అఞ్ఞతరజ్ఝానికా వా. ఏకస్స పఠమమగ్గో దుతియాదీనం అఞ్ఞతరజ్ఝానికో హోతి, దుతియాదయోపి దుతియాదీనం అఞ్ఞతరజ్ఝానికా వా పఠమజ్ఝానికా వా. ఏవం చత్తారోపి మగ్గా ఝానవసేన సదిసా వా అసదిసా వా ఏకచ్చసదిసా వా హోన్తి.

అయం పనస్స విసేసో పాదకజ్ఝాననియామేన హోతి. పాదకజ్ఝాననియామేన తావ పఠమజ్ఝానలాభినో పఠమజ్ఝానా వుట్ఠాయ విపస్సన్తస్స ఉప్పన్నమగ్గో ¶ పఠమజ్ఝానికో హోతి; మగ్గఙ్గబోజ్ఝఙ్గాని పనేత్థ పరిపుణ్ణానేవ హోన్తి. దుతియజ్ఝానతో ఉట్ఠాయ విపస్సన్తస్స ఉప్పన్నో మగ్గో దుతియజ్ఝానికో హోతి; మగ్గఙ్గాని పనేత్థ సత్త హోన్తి. తతియజ్ఝానతో ఉట్ఠాయ విపస్సన్తస్స ఉప్పన్నో మగ్గో తతియజ్ఝానికో హోతి; మగ్గఙ్గాని పనేత్థ సత్త, బోజ్ఝఙ్గాని ఛ హోన్తి. ఏస నయో చతుత్థజ్ఝానతో పట్ఠాయ యావ నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనా.

ఆరుప్పే చతుక్కపఞ్చకజ్ఝానం ఉప్పజ్జతి. తఞ్చ ఖో లోకుత్తరం నో లోకియన్తి వుత్తం. ఏత్థ కథన్తి? ఏత్థాపి పఠమజ్ఝానాదీసు యతో ఉట్ఠాయ సోతాపత్తిమగ్గం పటిలభిత్వా ఆరుప్పసమాపత్తిం భావేత్వా యో ఆరుప్పే ఉప్పన్నో, తంఝానికావ తస్స తత్థ తయో మగ్గా ఉప్పజ్జన్తి ¶ . ఏవం ¶ పాదకజ్ఝానమేవ నియామేతి. కేచి పన థేరా ‘‘విపస్సనాయ ఆరమ్మణభూతా ఖన్ధా నియామేన్తీ’’తి వదన్తి. కేచి ‘‘పుగ్గలజ్ఝాసయో నియామేతీ’’తి వదన్తి. కేచి ‘‘వుట్ఠానగామినీవిపస్సనా నియామేతీ’’తి వదన్తి. తేసం వాదవినిచ్ఛయో హేట్ఠా చిత్తుప్పాదకణ్డే లోకుత్తరపదభాజనీయవణ్ణనాయం (ధ. స. అట్ఠ. ౩౫౦) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. అయం వుచ్చతి సమ్మాసమాధీతి యా ఇమేసు చతూసు ఝానేసు ఏకగ్గతా, అయం పుబ్బభాగే లోకియో, అపరభాగే లోకుత్తరో సమ్మాసమాధి నామ వుచ్చతీతి. ఏవం లోకియలోకుత్తరవసేన భగవా మగ్గసచ్చం దేసేసి.

తత్థ లోకియమగ్గే సబ్బానేవ మగ్గఙ్గాని యథానురూపం ఛసు ఆరమ్మణేసు అఞ్ఞతరారమ్మణాని హోన్తి. లోకుత్తరమగ్గే పన చతుసచ్చపటివేధాయ పవత్తస్స అరియస్స నిబ్బానారమ్మణం అవిజ్జానుసయసముగ్ఘాతకం పఞ్ఞాచక్ఖు సమ్మాదిట్ఠి. తథా సమ్పన్నదిట్ఠిస్స తంసమ్పయుత్తం తివిధమిచ్ఛాసఙ్కప్పసముగ్ఘాతకం చేతసో నిబ్బానపదాభినిరోపనం సమ్మాసఙ్కప్పో. తథా పస్సన్తస్స వితక్కేన్తస్స చ తంసమ్పయుత్తావ చతుబ్బిధవచీదుచ్చరితసముగ్ఘాతికాయ మిచ్ఛావాచాయ విరతి సమ్మావాచా. తథా విరమన్తస్స తంసమ్పయుత్తావ మిచ్ఛాకమ్మన్తసముచ్ఛేదికా తివిధకాయదుచ్చరితవిరతి సమ్మాకమ్మన్తో. తేసంయేవ సమ్మావాచాకమ్మన్తానం వోదానభూతా తంసమ్పయుత్తావ కుహనాదిసముచ్ఛేదికా మిచ్ఛాఆజీవవిరతి సమ్మాఆజీవో. ఇమిస్సా సమ్మావాచాకమ్మన్తాజీవసంఖాతాయ సీలభూమియం పతిట్ఠమానస్స తదనురూపో తంసమ్పయుత్తోవ కోసజ్జసముచ్ఛేదకో ¶ అనుప్పన్నుప్పన్నానం అకుసలకుసలానం అనుప్పాదపహానుప్పాదట్ఠితిసాధకో చ వీరియారమ్భో సమ్మావాయామో. ఏవం వాయమన్తస్స తంసమ్పయుత్తోవ మిచ్ఛాసతివినిద్ధుననకో కాయాదీసు కాయానుపస్సనాదిసాధకో చ చేతసో అసమ్మోసో సమ్మాసతి. ఇతి అనుత్తరాయ సతియా సువిహితచిత్తారక్ఖస్స తంసమ్పయుత్తావ మిచ్ఛాసమాధిసముగ్ఘాతికా చిత్తేకగ్గతా సమ్మాసమాధీతి. ఏస ¶ లోకుత్తరో అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో యో సహ లోకియేన మగ్గేన దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదాతి సఙ్ఖం గతో.

సో ఖో పనేస మగ్గో సమ్మాదిట్ఠిసఙ్కప్పానం విజ్జాయ, సేసధమ్మానం చరణేన సఙ్గహితత్తా విజ్జా చేవ చరణఞ్చ. తథా తేసం ద్విన్నం విపస్సనాయానేన, ఇతరేసం సమథయానేన సఙ్గహితత్తా సమథో చేవ విపస్సనా చ. తేసం వా ద్విన్నం పఞ్ఞాక్ఖన్ధేన, తదనన్తరానం తిణ్ణం సీలక్ఖన్ధేన, అవసేసానం సమాధిక్ఖన్ధేన అధిపఞ్ఞాఅధిసీలఅధిచిత్తసిక్ఖాహి చ సఙ్గహితత్తా ఖన్ధత్తయఞ్చేవ సిక్ఖాత్తయఞ్చ హోతి; యేన సమన్నాగతో అరియసావకో దస్సనసమత్థేహి చక్ఖూహి గమనసమత్థేహి చ ¶ పాదేహి సమన్నాగతో అద్ధికో వియ విజ్జాచరణసమ్పన్నో హుత్వా విపస్సనాయానేన కామసుఖల్లికానుయోగం, సమథయానేన అత్తకిలమథానుయోగన్తి అన్తద్వయం పరివజ్జేత్వా మజ్ఝిమపటిపదం పటిపన్నో పఞ్ఞాక్ఖన్ధేన మోహక్ఖన్ధం, సీలక్ఖన్ధేన దోసక్ఖన్ధం, సమాధిక్ఖన్ధేన చ లోభక్ఖన్ధం పదాలేన్తో అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాయ పఞ్ఞాసమ్పదం, అధిసీలసిక్ఖాయ సీలసమ్పదం, అధిచిత్తసిక్ఖాయ సమాధిసమ్పదన్తి తిస్సో సమ్పత్తియో పత్వా అమతం నిబ్బానం సచ్ఛికరోతి, ఆదిమజ్ఝపరియోసానకల్యాణం సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మరతనవిచిత్తం సమ్మత్తనియామసఙ్ఖాతం అరియభూమిఞ్చ ఓక్కన్తో హోతీతి.

౨౦౬-౨౧౪. ఇదాని అభిధమ్మభాజనీయం హోతి. తత్థ ‘‘అరియసచ్చానీ’’తి అవత్వా నిప్పదేసతో పచ్చయసఙ్ఖాతం సముదయం దస్సేతుం ‘‘చత్తారి సచ్చానీ’’తి వుత్తం ¶ . అరియసచ్చానీతి హి వుత్తే అవసేసా చ కిలేసా, అవసేసా చ అకుసలా ధమ్మా, తీణి చ కుసలమూలాని సాసవాని, అవసేసా చ సాసవా కుసలా ధమ్మా న సఙ్గయ్హన్తి. న చ కేవలం తణ్హావ దుక్ఖం సముదానేతి, ఇమేపి అవసేసా చ కిలేసాదయో పచ్చయా సముదానేన్తియేవ. ఇతి ఇమేపి పచ్చయా దుక్ఖం సముదానేన్తియేవాతి నిప్పదేసతో పచ్చయసఙ్ఖాతం సముదయం దస్సేతుం ‘‘అరియసచ్చానీ’’తి అవత్వా ‘‘చత్తారి సచ్చానీ’’తి వుత్తం.

నిద్దేసవారే ¶ చ నేసం పఠమం దుక్ఖం అనిద్దిసిత్వా తస్సేవ దుక్ఖస్స సుఖనిద్దేసత్థం దుక్ఖసముదయో నిద్దిట్ఠో. తస్మిఞ్హి నిద్దిట్ఠే ‘‘అవసేసా చ కిలేసా’’తిఆదినా నయేన దుక్ఖసచ్చం సుఖనిద్దేసం హోతి. నిరోధసచ్చమ్పేత్థ తణ్హాయ పహానం ‘‘తణ్హాయ చ అవసేసానఞ్చ కిలేసానం పహాన’’న్తి ఏవం యథావుత్తస్స సముదయస్స పహానవసేన పఞ్చహాకారేహి నిద్దిట్ఠం. మగ్గసచ్చం పనేత్థ పఠమజ్ఝానికసోతాపత్తిమగ్గవసేన ధమ్మసఙ్గణియం విభత్తస్స దేసనానయస్స ముఖమత్తమేవ దస్సేన్తేన నిద్దిట్ఠం. తత్థ నయభేదో వేదితబ్బో. తం ఉపరి పకాసయిస్సామ.

యస్మా ¶ పన న కేవలం అట్ఠఙ్గికో మగ్గోవ పటిపదా ‘‘పుబ్బేవ ఖో పనస్స కాయకమ్మం వచీకమ్మం ఆజీవో సుపరిసుద్ధో హోతీ’’తి (మ. ని. ౩.౪౩౩) వచనతో పన పుగ్గలజ్ఝాసయవసేన పఞ్చఙ్గికోపి మగ్గో పటిపదా ఏవాతి దేసితో, తస్మా తం నయం దస్సేతుం పఞ్చఙ్గికవారోపి నిద్దిట్ఠో. యస్మా చ న కేవలం అట్ఠఙ్గికపఞ్చఙ్గికమగ్గావ పటిపదా, సమ్పయుత్తకా పన అతిరేకపఞ్ఞాసధమ్మాపి పటిపదా ఏవ, తస్మా తం నయం దస్సేతుం తతియో సబ్బసఙ్గాహికవారోపి నిద్దిట్ఠో. తత్థ ‘‘అవసేసా ధమ్మా దుక్ఖనిరోధగామినియా పటిపదాయ సమ్పయుత్తా’’తి ఇదం పరిహాయతి. సేసం సబ్బత్థ సదిసమేవ.

తత్థ అట్ఠఙ్గికవారస్స ‘‘తణ్హాయ అవసేసానఞ్చ కిలేసానం పహాన’’న్తిఆదీసు పఞ్చసు కోట్ఠాసేసు పఠమకోట్ఠాసే తావ సోతాపత్తిమగ్గే ఝానాభినివేసే సుద్ధికపటిపదా, సుద్ధికసుఞ్ఞతా, సుఞ్ఞతపటిపదా, సుద్ధికఅప్పణిహితం, అప్పణిహితపటిపదాతి ఇమేసు పఞ్చసు వారేసు ద్విన్నం ద్విన్నం చతుక్కపఞ్చకనయానం వసేన దస నయా హోన్తి. ఏవం సేసేసుపీతి వీసతియా అభినివేసేసు ద్వే నయసతాని. తాని చతూహి అధిపతీహి చతుగ్గుణితాని అట్ఠ ¶ . ఇతి సుద్ధికాని ద్వే సాధిపతీ అట్ఠాతి సబ్బమ్పి నయసహస్సం హోతి. యథా చ సోతాపత్తిమగ్గే, ఏవం సేసమగ్గేసుపీతి చత్తారి నయసహస్సాని హోన్తి. యథా చ పఠమకోట్ఠాసే చత్తారి, ఏవం సేసేసుపీతి అట్ఠఙ్గికవారే పఞ్చసు కోట్ఠాసేసు వీసతి నయసహస్సాని హోన్తి. తథా పఞ్చఙ్గికవారే సబ్బసఙ్గాహికవారే చాతి సబ్బానిపి సట్ఠి ¶ నయసహస్సాని సత్థారా విభత్తాని. పాళి పన సఙ్ఖేపేన ఆగతా. ఏవమిదం తివిధమహావారం పఞ్చదసకోట్ఠాసం సట్ఠినయసహస్సపటిమణ్డితం అభిధమ్మభాజనీయం నామ నిద్దిట్ఠన్తి వేదితబ్బం.

౨౧౫. పఞ్హాపుచ్ఛకే చతున్నమ్పి సచ్చానం ఖన్ధవిభఙ్గే వుత్తనయానుసారేనేవ కుసలాదిభావో వేదితబ్బో. ఆరమ్మణత్తికేసు పన సముదయసచ్చం కామావచరధమ్మే అస్సాదేన్తస్స పరిత్తారమ్మణం హోతి, మహగ్గతధమ్మే అస్సాదేన్తస్స మహగ్గతారమ్మణం, పఞ్ఞత్తిం అస్సాదేన్తస్స నవత్తబ్బారమ్మణం. దుక్ఖసచ్చం ¶ కామావచరధమ్మే ఆరబ్భ ఉప్పన్నం పరిత్తారమ్మణం, రూపారూపావచరధమ్మే ఆరబ్భ ఉప్పత్తికాలే మహగ్గతారమ్మణం, నవ లోకుత్తరధమ్మే పచ్చవేక్ఖణకాలే అప్పమాణారమ్మణం, పణ్ణత్తిం పచ్చవేక్ఖణకాలే నవత్తబ్బారమ్మణం. మగ్గసచ్చం సహజాతహేతువసేన సబ్బదాపి మగ్గహేతుకం వీరియం వా వీమంసం వా జేట్ఠకం కత్వా మగ్గభావనాకాలే మగ్గాధిపతి, ఛన్దచిత్తేసు అఞ్ఞతరాధిపతికాలే నవత్తబ్బం నామ హోతి. దుక్ఖసచ్చం అరియానం మగ్గపచ్చవేక్ఖణకాలే మగ్గారమ్మణం, తేసంయేవ మగ్గం గరుం కత్వా పచ్చవేక్ఖణకాలే మగ్గాధిపతి, సేసధమ్మపచ్చవేక్ఖణకాలే నవత్తబ్బం హోతి.

ద్వే సచ్చానీతి దుక్ఖసముదయసచ్చాని. ఏతాని హి అతీతాదిభేదే ధమ్మే ఆరబ్భ ఉప్పత్తికాలే అతీతాదిఆరమ్మణాని హోన్తి. సముదయసచ్చం అజ్ఝత్తాదిభేదే ధమ్మే అస్సాదేన్తస్స అజ్ఝత్తాదిఆరమ్మణం హోతి, దుక్ఖసచ్చం ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనకాలే నవత్తబ్బారమ్మణమ్పీతి వేదితబ్బం. ఇతి ఇమస్మిం పఞ్హాపుచ్ఛకే ద్వే సచ్చాని లోకియాని హోన్తి, ద్వే లోకుత్తరాని. యథా ¶ చ ఇమస్మిం, ఏవం పురిమేసుపి ద్వీసు. సమ్మాసమ్బుద్ధేన హి తీసుపి సుత్తన్తభాజనీయాదీసు లోకియలోకుత్తరానేవ సచ్చాని కథితాని. ఏవమయం సచ్చవిభఙ్గోపి తేపరివట్టం నీహరిత్వావ భాజేత్వా దస్సితోతి.

సమ్మోహవినోదనీయా విభఙ్గట్ఠకథాయ

౨౧౯. ఇదాని ¶ ¶ ¶ తదనన్తరే ఇన్ద్రియవిభఙ్గే బావీసతీతి గణనపరిచ్ఛేదో. ఇన్ద్రియానీతి పరిచ్ఛిన్నధమ్మనిదస్సనం. ఇదాని తాని సరూపతో దస్సేన్తో చక్ఖున్ద్రియన్తిఆదిమాహ. తత్థ చక్ఖుద్వారే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి చక్ఖున్ద్రియం. సోతఘానజివ్హాకాయద్వారే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి కాయిన్ద్రియం. విజాననలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి మనిన్ద్రియం. ఇత్థిభావే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఇత్థిన్ద్రియం. పురిసభావే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి పురిసిన్ద్రియం. అనుపాలనలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి జీవితిన్ద్రియం. సుఖలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి సుఖిన్ద్రియం. దుక్ఖసోమనస్స దోమనస్స ఉపేక్ఖాలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి ఉపేక్ఖిన్ద్రియం. అధిమోక్ఖలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి సద్ధిన్ద్రియం. పగ్గహలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి వీరియిన్ద్రియం. ఉపట్ఠానలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి సతిన్ద్రియం. అవిక్ఖేపలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి సమాధిన్ద్రియం. దస్సనలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి పఞ్ఞిన్ద్రియం. అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతి పవత్తే జాననలక్ఖణే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియం. ఞాతానంయేవ ధమ్మానం పున ఆజాననే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి అఞ్ఞిన్ద్రియం. అఞ్ఞాతావీభావే ఇన్దట్ఠం కారేతీతి అఞ్ఞాతావిన్ద్రియం.

ఇధ సుత్తన్తభాజనీయం నామ న గహితం. కస్మా? సుత్తన్తే ఇమాయ పటిపాటియా బావీసతియా ఇన్ద్రియానం అనాగతత్తా. సుత్తన్తస్మిఞ్హి కత్థచి ద్వే ఇన్ద్రియాని కథితాని, కత్థచి తీణి, కత్థచి పఞ్చ. ఏవం పన నిరన్తరం ద్వావీసతి ఆగతాని నామ నత్థి. అయం తావేత్థ అట్ఠకథానయో. అయం పన అపరో నయో – ఏతేసు హి

అత్థతో ¶ లక్ఖణాదీహి, కమతో చ విజానియా;

భేదాభేదా తథా కిచ్చా, భూమితో చ వినిచ్ఛయం.

తత్థ ¶ చక్ఖాదీనం తావ ‘‘చక్ఖతీతి చక్ఖూ’’తిఆదినా నయేన అత్థో పకాసితో. పచ్ఛిమేసు పన తీసు పఠమం ‘పుబ్బభాగే అనఞ్ఞాతం అమతం పదం చతుసచ్చధమ్మం వా జానిస్సామీ’తి ఏవం పటిపన్నస్స ఉప్పజ్జనతో ఇన్ద్రియట్ఠసమ్భవతో చ అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియన్తి వుత్తం. దుతియం ఆజాననతో చ ఇన్ద్రియట్ఠసమ్భవతో చ అఞ్ఞిన్ద్రియం. తతియం అఞ్ఞాతావినో చతూసు సచ్చేసు నిట్ఠితఞాణకిచ్చస్స ¶ ఖీణాసవస్సేవ ఉప్పజ్జనతో ఇన్ద్రియట్ఠసమ్భవతో చ అఞ్ఞాతావిన్ద్రియం.

కో పనేస ఇన్ద్రియట్ఠో నామాతి? ఇన్దలిఙ్గట్ఠో ఇన్ద్రియట్ఠో, ఇన్దదేసితట్ఠో ఇన్ద్రియట్ఠో, ఇన్దదిట్ఠట్ఠో ఇన్ద్రియట్ఠో, ఇన్దసిట్ఠట్ఠో ఇన్ద్రియట్ఠో, ఇన్దజుట్ఠట్ఠో ఇన్ద్రియట్ఠో. సో సబ్బోపి ఇధ యథాయోగం యుజ్జతి. భగవా హి సమ్మాసమ్బుద్ధో పరమిస్సరియభావతో ఇన్దో. కుసలాకుసలఞ్చ కమ్మం కమ్మేసు కస్సచి ఇస్సరియాభావతో. తేనేవేత్థ కమ్మసఞ్జనితాని ఇన్ద్రియాని కుసలాకుసలకమ్మం ఉల్లిఙ్గేన్తి. తేన చ సిట్ఠానీతి ఇన్దలిఙ్గట్ఠేన ఇన్దసిట్ఠట్ఠేన చ ఇన్ద్రియాని. సబ్బానేవ పనేతాని భగవతా యథాభూతతో పకాసితాని చ అభిసమ్బుద్ధాని చాతి ఇన్దదేసితట్ఠేన ఇన్దదిట్ఠట్ఠేన చ ఇన్ద్రియాని. తేనేవ భగవతా మునిన్దేన కానిచి గోచరాసేవనాయ, కానిచి భావనాసేవనాయ సేవితానీతి ఇన్దజుట్ఠట్ఠేనపి ఇన్ద్రియాని. అపిచ ఆధిపచ్చసఙ్ఖాతేన ఇస్సరియట్ఠేనాపి ఏతాని ఇన్ద్రియాని. చక్ఖువిఞ్ఞాణాదిప్పవత్తియఞ్హి చక్ఖాదీనం సిద్ధమాధిపచ్చం; తస్మిం తిక్ఖే తిక్ఖత్తా మన్దే చ మన్దత్తాతి. అయం తావేత్థ ‘అత్థతో’ వినిచ్ఛయో.

‘లక్ఖణాదీహీ’తి లక్ఖణరసపచ్చుపట్ఠానపదట్ఠానేహిపి చక్ఖాదీనం వినిచ్ఛయం విజానియాతి అత్థో. తాని నేసం లక్ఖణాదీని హేట్ఠా వుత్తనయానేవ. పఞ్ఞిన్ద్రియాదీని హి చత్తారి అత్థతో అమోహోయేవ. సేసాని తత్థ సరూపేనేవాగతాని.

‘కమతో’తి అయమ్పి దేసనాక్కమోవ. తత్థ అజ్ఝత్తధమ్మం పరిఞ్ఞాయ అరియభూమిపటిలాభో హోతీతి అత్తభావపరియాపన్నాని చక్ఖున్ద్రియాదీని పఠమం దేసితాని. సో పనత్తభావో యం ధమ్మం ఉపాదాయ ఇత్థీతి వా పురిసోతి ¶ వా సఙ్ఖం గచ్ఛతి, అయం సోతి నిదస్సనత్థం తతో ఇత్థిన్ద్రియం పురిసిన్ద్రియఞ్చ ¶ . సో దువిధోపి జీవితిన్ద్రియపటిబద్ధవుత్తీతి ఞాపనత్థం తతో జీవితిన్ద్రియం. యావ తస్స పవత్తి తావ ఏతేసం వేదయితానం అనివత్తి. యం కిఞ్చి వేదయితం సబ్బం తం సుఖదుక్ఖన్తి ఞాపనత్థం తతో సుఖిన్ద్రియాదీని. తంనిరోధత్థం పన ఏతే ధమ్మా భావేతబ్బాతి పటిపత్తిదస్సనత్థం తతో సద్ధాదీని. ఇమాయ పటిపత్తియా ఏస ధమ్మో పఠమం అత్తని పాతుభవతీతి పటిపత్తియా అమోఘభావదస్సనత్థం తతో అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియం. తస్సేవ ఫలత్తా తతో అనన్తరం భావేతబ్బత్తా చ తతో అఞ్ఞిన్ద్రియం. ఇతో పరం భావనాయ ఇమస్స అధిగమో, అధిగతే చ పనిమస్మిం నత్థి కిఞ్చి ఉత్తరి ¶ కరణీయన్తి ఞాపనత్థం అన్తే పరమస్సాసభూతం అఞ్ఞాతావిన్ద్రియం దేసితన్తి అయమేత్థ కమో.

‘భేదాభేదా’తి జీవితిన్ద్రియస్సేవ చేత్థ భేదో. తఞ్హి రూపజీవితిన్ద్రియం అరూపజీవితిన్ద్రియన్తి దువిధం హోతి. సేసానం అభేదోతి ఏవమేత్థ భేదాభేదతో వినిచ్ఛయం విజానియా.

‘కిచ్చా’తి కిం ఇన్ద్రియానం కిచ్చన్తి చే? చక్ఖున్ద్రియస్స తావ ‘‘చక్ఖాయతనం చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతుయా తంసమ్పయుత్తకానఞ్చ ధమ్మానం ఇన్ద్రియపచ్చయేన పచ్చయో’’తి వచనతో యం తం ఇన్ద్రియపచ్చయభావేన సాధేతబ్బం అత్తనో తిక్ఖమన్దాదిభావేన చక్ఖువిఞ్ఞాణాదిధమ్మానం తిక్ఖమన్దాదిసఙ్ఖాతం అత్తాకారానువత్తాపనం ఇదం ‘కిచ్చం’. ఏవం సోతఘానజివ్హాకాయానం. మనిన్ద్రియస్స పన సహజాతధమ్మానం అత్తనో వసవత్తాపనం, జీవితిన్ద్రియస్స సహజాతధమ్మానుపాలనం, ఇత్థిన్ద్రియపురిసిన్ద్రియానం ఇత్థిపురిసనిమిత్తకుత్తాకప్పాకారానువిధానం, సుఖదుక్ఖసోమనస్సదోమనస్సిన్ద్రియానం సహజాతధమ్మే అభిభవిత్వా యథాసకం ఓళారికాకారానుపాపనం, ఉపేక్ఖిన్ద్రియస్స సన్తపణీతమజ్ఝత్తాకారానుపాపనం, సద్ధాదీనం పటిపక్ఖాభిభవనం సమ్పయుత్తధమ్మానఞ్చ పసన్నాకారాదిభావసమ్పాపనం, అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియస్స సంయోజనత్తయప్పహానఞ్చేవ సమ్పయుత్తకానఞ్చ ¶ తప్పహానాభిముఖభావకరణం, అఞ్ఞిన్ద్రియస్స కామరాగబ్యాపాదాదితనుకరణపహానఞ్చేవ సహజాతానఞ్చ అత్తనో వసానువత్తాపనం, అఞ్ఞాతావిన్ద్రియస్స సబ్బకిచ్చేసు ఉస్సుక్కప్పహానఞ్చేవ అమతాభిముఖభావపచ్చయతా చ సమ్పయుత్తానన్తి ఏవమేత్థ కిచ్చతో వినిచ్ఛయం విజానియా.

‘భూమితో’తి చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయఇత్థిపురిససుఖదుక్ఖదోమనస్సిన్ద్రియాని చేత్థ కామావచరానేవ ¶ . మనిన్ద్రియజీవితిన్ద్రియఉపేక్ఖిన్ద్రియాని, సద్ధావీరియసతిసమాధిపఞ్ఞిన్ద్రియాని చ చతుభూమిపరియాపన్నాని. సోమనస్సిన్ద్రియం కామావచర-రూపావచర-లోకుత్తరవసేన భూమిత్తయపరియాపన్నం. అవసానే తీణి లోకుత్తరానేవాతి ఏవం భూమితో వినిచ్ఛయం విజానియా. ఏవఞ్హి విజానన్తో –

సంవేగబహులో భిక్ఖు, ఠితో ఇన్ద్రియసంవరే;

ఇన్ద్రియాని పరిఞ్ఞాయ, దుక్ఖస్సన్తం నిగచ్ఛతీతి.

౨౨౦. నిద్దేసవారే ¶ ‘‘యం చక్ఖు చతున్నం మహాభూతాన’’న్తిఆది సబ్బం ధమ్మసఙ్గణియం పదభాజనే (ధ. స. అట్ఠ. ౫౯౫ ఆదయో) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. వీరియిన్ద్రియసమాధిన్ద్రియనిద్దేసాదీసు చ సమ్మావాయామో మిచ్ఛావాయామో సమ్మాసమాధి మిచ్ఛాసమాధీతిఆదీని న వుత్తాని. కస్మా? సబ్బసఙ్గాహకత్తా. సబ్బసఙ్గాహకాని హి ఇధ ఇన్ద్రియాని కథితాని. ఏవం సన్తేపేత్థ దస ఇన్ద్రియాని లోకియాని కామావచరానేవ, తీణి లోకుత్తరాని, నవ లోకియలోకుత్తరమిస్సకానీతి.

౨౨౧. పఞ్హాపుచ్ఛకే సబ్బేసమ్పి ఇన్ద్రియానం కుసలాదివిభాగో పాళినయానుసారేనేవ వేదితబ్బో.

౨౨౩. ఆరమ్మణత్తికేసు పన సత్తిన్ద్రియా అనారమ్మణాతి చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయఇత్థిపురిసిన్ద్రియాని సన్ధాయ వుత్తం. జీవితిన్ద్రియం పన అరూపమిస్సకత్తా ఇధ అనాభట్ఠం. ద్విన్ద్రియాతి ద్వే ఇన్ద్రియా; సుఖదుక్ఖద్వయం సన్ధాయేతం వుత్తం. తఞ్హి ఏకన్తపరిత్తారమ్మణం. దోమనస్సిన్ద్రియం సియా పరిత్తారమ్మణం, సియా మహగ్గతారమ్మణన్తి ¶ కామావచరధమ్మే ఆరబ్భ పవత్తికాలే పరిత్తారమ్మణం హోతి ¶ , రూపావచరారూపావచరే పన ఆరబ్భ పవత్తికాలే మహగ్గతారమ్మణం, పణ్ణత్తిం ఆరబ్భ పవత్తికాలే నవత్తబ్బారమ్మణం. నవిన్ద్రియా సియా పరిత్తారమ్మణాతి మనిన్ద్రియజీవితిన్ద్రియసోమనస్సిన్ద్రియఉపేక్ఖిన్ద్రియాని చేవ సద్ధాదిపఞ్చకఞ్చ సన్ధాయ ఇదం వుత్తం. జీవితిన్ద్రియఞ్హి రూపమిస్సకత్తా అనారమ్మణేసు రూపధమ్మేసు సఙ్గహితమ్పి అరూపకోట్ఠాసేన సియాపక్ఖే సఙ్గహితం.

చత్తారి ఇన్ద్రియానీతి సుఖదుక్ఖదోమనస్సఅఞ్ఞాతావిన్ద్రియాని. తాని హి మగ్గారమ్మణత్తికే న భజన్తి. మగ్గహేతుకన్తి సహజాతహేతుం సన్ధాయ వుత్తం. వీరియవీమంసాజేట్ఠకకాలే సియా మగ్గాధిపతి, ఛన్దచిత్తజేట్ఠకకాలే సియా నవత్తబ్బా.

దసిన్ద్రియా ¶ సియా ఉప్పన్నా, సియా ఉప్పాదినోతి సత్త రూపిన్ద్రియాని తీణి చ విపాకిన్ద్రియాని సన్ధాయేతం వుత్తం. దసిన్ద్రియాని దోమనస్సేన సద్ధిం హేట్ఠా వుత్తానేవ. తత్థ దోమనస్సిన్ద్రియం పణ్ణత్తిం ఆరబ్భ పవత్తికాలే నవత్తబ్బారమ్మణం, సేసాని నిబ్బానపచ్చవేక్ఖణకాలేపి. తీణిన్ద్రియాని బహిద్ధారమ్మణానీతి తీణి లోకుత్తరిన్ద్రియాని. చత్తారీతి సుఖదుక్ఖసోమనస్సదోమనస్సాని. తాని హి అజ్ఝత్తధమ్మేపి బహిద్ధాధమ్మేపి ఆరబ్భ పవత్తన్తి. అట్ఠిన్ద్రియాతి మనిన్ద్రియజీవితిన్ద్రియఉపేక్ఖిన్ద్రియాని చేవ సద్ధాదిపఞ్చకఞ్చ. తత్థ ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనకాలే నవత్తబ్బారమ్మణతా వేదితబ్బా.

ఇతి ఇమస్మిమ్పి పఞ్హాపుచ్ఛకే దసిన్ద్రియాని కామావచరాని, తీణి లోకుత్తరాని, నవ లోకియలోకుత్తరమిస్సకానేవ కథితానీతి. అయమ్పి అభిధమ్మభాజనీయేన సద్ధిం ఏకపరిచ్ఛేదోవ హోతి. అయం పన ఇన్ద్రియవిభఙ్గో ద్వేపరివట్టం నీహరిత్వా భాజేత్వా దస్సితోతి.

సమ్మోహవినోదనియా విభఙ్గట్ఠకథాయ

ఇన్ద్రియవిభఙ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧. సుత్తన్తభాజనీయం ఉద్దేసవారవణ్ణనా

౨౨౫. ఇదాని ¶ ¶ ¶ తదనన్తరే పటిచ్చసముప్పాదవిభఙ్గే యా ‘‘అయం అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తిఆదినా నయేన తన్తి నిక్ఖిత్తా, తస్సా అత్థసంవణ్ణనం కరోన్తేన విభజ్జవాదిమణ్డలం ఓతరిత్వా ఆచరియే అనబ్భాచిక్ఖన్తేన సకసమయం అవోక్కమన్తేన పరసమయం అనాయూహన్తేన సుత్తం అప్పటిబాహన్తేన వినయం అనులోమేన్తేన మహాపదేసే ఓలోకేన్తేన ధమ్మం దీపేన్తేన అత్థం సఙ్గహన్తేన తమేవత్థం పున ఆవత్తేత్వా అపరేహిపి పరియాయేహి నిద్దిసన్తేన చ యస్మా అత్థసంవణ్ణనా కాతబ్బా హోతి, పకతియాపి చ దుక్కరావ పటిచ్చసముప్పాదస్స అత్థసంవణ్ణనా, యథాహు పోరాణా –

‘‘సచ్చం సత్తో పటిసన్ధి, పచ్చయాకారమేవ చ;

దుద్దసా చతురో ధమ్మా, దేసేతుఞ్చ సుదుక్కరా’’తి.

తస్మా ‘‘అఞ్ఞత్ర ఆగమాధిగమప్పత్తేహి న సుకరా పటిచ్చసముప్పాదస్స అత్థవణ్ణనా’’తి పరితులయిత్వా –

వత్తుకామో అహం అజ్జ, పచ్చయాకారవణ్ణనం;

పతిట్ఠం నాధిగచ్ఛామి, అజ్ఝోగాళ్హోవ సాగరం.

సాసనం ¶ పనిదం నానా-దేసనానయమణ్డితం;

పుబ్బాచరియమగ్గో చ, అబ్బోచ్ఛిన్నో పవత్తతి.

యస్మా తస్మా తదుభయం, సన్నిస్సాయత్థవణ్ణనం;

ఆరభిస్సామి ఏతస్స, తం సుణాథ సమాహితా.

‘‘యో కోచిమం అట్ఠిం కత్వా సుణేయ్య,

అదస్సనం మచ్చురాజస్స గచ్ఛే’’తి.

అవిజ్జాపచ్చయా ¶ ¶ సఙ్ఖారాతిఆదీసు హి ఆదితోయేవ తావ –

దేసనాభేదతో అత్థ-లక్ఖణేకవిధాదితో;

అఙ్గానఞ్చ వవత్థానా, విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

తత్థ ‘దేసనాభేదతో’తి భగవతో హి వల్లిహారకానం చతున్నం పురిసానం వల్లిగ్గహణం వియ ఆదితో వా మజ్ఝతో వా పట్ఠాయ యావ పరియోసానం, తథా పరియోసానతో వా మజ్ఝతో వా పట్ఠాయ యావ ఆదీతి చతుబ్బిధా పటిచ్చసముప్పాదదేసనా. యథా హి వల్లిహారకేసు చతూసు పురిసేసు ఏకో వల్లియా మూలమేవ పఠమం పస్సతి, సో తం మూలే ఛేత్వా సబ్బం ఆకడ్ఢిత్వా ఆదాయ కమ్మే ఉపనేతి, ఏవం భగవా ‘‘ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా…పే… జాతిపచ్చయా జరామరణ’’న్తి ఆదితో (మ. ని. ౧.౪౦౨) పట్ఠాయ యావ పరియోసానాపి పటిచ్చసముప్పాదం దేసేతి.

యథా పన తేసు పురిసేసు ఏకో వల్లియా మజ్ఝం పఠమం పస్సతి, సో మజ్ఝే ఛిన్దిత్వా ఉపరిభాగంయేవ ఆకడ్ఢిత్వా ఆదాయ కమ్మే ఉపనేతి, ఏవం భగవా ‘‘తస్స తం వేదనం అభినన్దతో ¶ అభివదతో అజ్ఝోసాయ తిట్ఠతో ఉప్పజ్జతి నన్దీ; యా వేదనాసు నన్దీ, తదుపాదానం, తస్సుపాదానపచ్చయా భవో, భవపచ్చయా జాతీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౦౯; సం. ని. ౩.౫) మజ్ఝతో పట్ఠాయ యావ పరియోసానాపి దేసేతి.

యథా చ తేసు పురిసేసు ఏకో వల్లియా అగ్గం పఠమం పస్సతి, సో అగ్గే గహేత్వా అగ్గానుసారేన యావ మూలా సబ్బం ఆదాయ కమ్మే ఉపనేతి, ఏవం భగవా ‘‘జాతిపచ్చయా జరామరణన్తి ఇతి ఖో పనేతం వుత్తం, జాతిపచ్చయా ను ఖో, భిక్ఖవే, జరామరణం నో వా కథం వా ఏత్థ హోతీ’’తి? ‘‘జాతిపచ్చయా, భన్తే, జరామరణం; ఏవం నో ఏత్థ హోతి – జాతిపచ్చయా జరామరణ’’న్తి. ‘‘భవపచ్చయా జాతి…పే… అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారాతి ఇతి ఖో పనేతం వుత్తం, అవిజ్జాపచ్చయా ను ఖో, భిక్ఖవే, సఙ్ఖారా నో వా కథం వా ఏత్థ హోతీ’’తి? ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా, భన్తే, సఙ్ఖారా; ఏవం నో ఏత్థ హోతి – అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తి పరియోసానతో పట్ఠాయ యావ ఆదితోపి పటిచ్చసముప్పాదం దేసేతి.

యథా పన తేసు పురిసేసు ఏకో వల్లియా మజ్ఝమేవ పఠమం పస్సతి, సో మజ్ఝే ఛిన్దిత్వా హేట్ఠా ఓతరన్తో యావ మూలా ¶ ఆదాయ కమ్మే ఉపనేతి ¶ , ఏవం భగవా ‘‘ఇమే, భిక్ఖవే, చత్తారో ఆహారా కిం నిదానా, కిం సముదయా, కిం జాతికా, కిం పభవా? ఇమే చత్తారో ఆహారా తణ్హానిదానా, తణ్హాసముదయా, తణ్హాజాతికా, తణ్హాపభవా. తణ్హా చాయం, భిక్ఖవే, కిం నిదానా? వేదనా, ఫస్సో, సళాయతనం, నామరూపం, విఞ్ఞాణం. సఙ్ఖారా కిం నిదానా…పే… సఙ్ఖారా అవిజ్జానిదానా, అవిజ్జాసముదయా, అవిజ్జాజాతికా, అవిజ్జాపభవా’’తి (సం. ని. ౨.౧౧) మజ్ఝతో పట్ఠాయ యావ ఆదితో దేసేతి.

కస్మా పనేవం దేసేతీతి? పటిచ్చసముప్పాదస్స సమన్తభద్దకత్తా, సయఞ్చ దేసనావిలాసప్పత్తత్తా. సమన్తభద్దకో హి పటిచ్చసముప్పాదో తతో తతో ఞాయప్పటివేధాయ సంవత్తతియేవ. దేసనావిలాసప్పత్తో చ భగవా చతువేసారజ్జప్పటిసమ్భిదాయోగేన చతుబ్బిధగమ్భీరభావప్పత్తియా చ. సో దేసనావిలాసప్పత్తత్తా నానానయేహేవ ధమ్మం దేసేతి. విసేసతో పనస్స యా ఆదితో పట్ఠాయ అనులోమదేసనా, సా పవత్తికారణవిభాగసమ్మూళ్హం వేనేయ్యజనం సమనుపస్సతో యథాసకేహి కారణేహి పవత్తిసన్దస్సనత్థం ఉప్పత్తిక్కమసన్దస్సనత్థఞ్చ పవత్తితాతి ఞాతబ్బా.

యా ¶ పరియోసానతో పట్ఠాయ పటిలోమదేసనా, సా ‘‘కిచ్ఛం వతాయం లోకో ఆపన్నో జాయతి చ జీయతి చ మీయతి చా’’తి (దీ. ని. ౨.౫౭) ఆదినా నయేన కిచ్ఛాపన్నం లోకమనువిలోకయతో పుబ్బభాగప్పటివేధానుసారేన తస్స తస్స జరామరణాదికస్స దుక్ఖస్స అత్తనాధిగతకారణసన్దస్సనత్థం. యా పన మజ్ఝతో పట్ఠాయ యావ ఆది, సా ఆహారనిదానవవత్థాపనానుసారేన యావ అతీతం అద్ధానం అతిహరిత్వా పున అతీతద్ధతో పభుతి హేతుఫలపటిపాటిసన్దస్సనత్థం. యా పన మజ్ఝతో పట్ఠాయ యావ పరియోసానా పవత్తా, సా పచ్చుప్పన్నే అద్ధానే అనాగతద్ధహేతుసముట్ఠానతో పభుతి అనాగతద్ధసన్దస్సనత్థం. తాసు యా సా పవత్తికారణసమ్మూళ్హస్స వేనేయ్యజనస్స యథాసకేహి కారణేహి పవత్తిసన్దస్సనత్థం ఉప్పత్తిక్కమసన్దస్సనత్థఞ్చ ఆదితో పట్ఠాయ అనులోమదేసనా వుత్తా, సా ఇధ నిక్ఖిత్తాతి వేదితబ్బా.

కస్మా ¶ పనేత్థ అవిజ్జా ఆదితో వుత్తా? కిం పకతివాదీనం పకతి వియ అవిజ్జాపి అకారణం మూలకారణం లోకస్సాతి? న అకారణం. ‘‘ఆసవసముదయా అవిజ్జాసముదయో’’తి హి అవిజ్జాయ కారణం వుత్తం. అత్థి ¶ పన పరియాయో యేన మూలకారణం సియా. కో పన సోతి? వట్టకథాయ సీసభావో. భగవా హి వట్టకథం కథేన్తో ద్వే ధమ్మే సీసం కత్వా కథేసి – అవిజ్జం వా భవతణ్హం వా. యథాహ – ‘‘పురిమా, భిక్ఖవే, కోటి న పఞ్ఞాయతి అవిజ్జాయ ‘ఇతో పుబ్బే అవిజ్జా నాహోసి, అథ పచ్ఛా సమభవీ’తి. ఏవఞ్చేతం, భిక్ఖవే, వుచ్చతి, అథ చ పన పఞ్ఞాయతి ‘ఇదప్పచ్చయా అవిజ్జా’’తి (అ. ని. ౧౦.౬౧); భవతణ్హం వా, యథాహ – ‘‘పురిమా, భిక్ఖవే, కోటి న పఞ్ఞాయతి భవతణ్హాయ ‘ఇతో పుబ్బే భవతణ్హా నాహోసి, అథ పచ్ఛా సమభవీ’తి. ఏవఞ్చేతం, భిక్ఖవే, వుచ్చతి, అథ చ పన పఞ్ఞాయతి ‘ఇదప్పచ్చయా భవతణ్హా’’తి (అ. ని. ౧౦.౬౨).

కస్మా పన భగవా వట్టకథం కథేన్తో ఇమే ద్వేవ ధమ్మే సీసం కత్వా కథేసీతి? సుగతిదుగ్గతిగామినో కమ్మస్స విసేసహేతుభూతత్తా. దుగ్గతిగామినో హి కమ్మస్స విసేసహేతు అవిజ్జా. కస్మా? యస్మా అవిజ్జాభిభూతో పుథుజ్జనో, అగ్గిసన్తాపలగుళాభిఘాతపరిస్సమాభిభూతా వజ్ఝగావీ తాయ పరిస్సమాతురతాయ నిరస్సాదమ్పి అత్తనో అనత్థావహమ్పి చ ఉణ్హోదకపానం వియ, కిలేససన్తాపతో నిరస్సాదమ్పి దుగ్గతివినిపాతతో చ అత్తనో అనత్థావహమ్పి పాణాతిపాతాదిమనేకప్పకారం దుగ్గతిగామికమ్మం ఆరభతి. సుగతిగామినో పన కమ్మస్స విసేసహేతు భవతణ్హా. కస్మా? యస్మా భవతణ్హాభిభూతో పుథుజ్జనో, యథా వుత్తప్పకారా గావీ ¶ సీతుదకతణ్హాయ సఅస్సాదం అత్తనో పరిస్సమవినోదనఞ్చ సీతుదకపానం వియ, కిలేససన్తాపవిరహతో సఅస్సాదం సుగతిసమ్పాపనేన అత్తనో దుగ్గతిదుక్ఖపరిస్సమవినోదనఞ్చ పాణాతిపాతావేరమణీఆదిమనేకప్పకారం సుగతిగామికమ్మం ఆరభతి.

ఏతేసు పన వట్టకథాయ సీసభూతేసు ధమ్మేసు కత్థచి భగవా ¶ ఏకధమ్మమూలికం దేసనం దేసేతి, సేయ్యథిదం – ‘‘ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, అవిజ్జూపనిసా సఙ్ఖారా, సఙ్ఖారూపనిసం విఞ్ఞాణ’’న్తిఆది (సం. ని. ౨.౨౩). తథా ‘‘ఉపాదానీయేసు, భిక్ఖవే, ధమ్మేసు అస్సాదానుపస్సినో విహరతో తణ్హా పవడ్ఢతి, తణ్హాపచ్చయా ఉపాదాన’’న్తిఆది (సం. ని. ౨.౫౨). కత్థచి ఉభయమూలికమ్పి, సేయ్యథిదం – ‘‘అవిజ్జానీవరణస్స, భిక్ఖవే, బాలస్స తణ్హాయ సమ్పయుత్తస్స ఏవమయం కాయో సముదాగతో. ఇతి అయఞ్చేవ కాయో బహిద్ధా చ నామరూపం ఇత్థేతం ¶ ద్వయం, ద్వయం పటిచ్చ ఫస్సో, సళేవాయతనాని యేహి ఫుట్ఠో బాలో సుఖదుక్ఖం పటిసంవేదేతీ’’తిఆది (సం. ని. ౨.౧౯). తాసు తాసు దేసనాసు ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తి అయమిధ అవిజ్జావసేన ఏకధమ్మమూలికా దేసనాతి వేదితబ్బా. ఏవం తావేత్థ దేసనాభేదతో విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘అత్థతో’తి అవిజ్జాదీనం పదానం అత్థతో, సేయ్యథిదం – పూరేతుం అయుత్తట్ఠేన కాయదుచ్చరితాది అవిన్దియం నామ; అలద్ధబ్బన్తి అత్థో. తం అవిన్దియం విన్దతీతి అవిజ్జా. తబ్బిపరీతతో కాయసుచరితాది విన్దియం నామ. తం విన్దియం న విన్దతీతి అవిజ్జా. ఖన్ధానం రాసట్ఠం, ఆయతనానం ఆయతనట్ఠం, ధాతూనం సుఞ్ఞట్ఠం, సచ్చానం తథట్ఠం, ఇన్ద్రియానం ఆధిపతేయ్యట్ఠం అవిదితం కరోతీతి అవిజ్జా. దుక్ఖాదీనం పీళనాదివసేన వుత్తం చతుబ్బిధం చతుబ్బిధం అత్థం అవిదితం కరోతీతిపి అవిజ్జా. అన్తవిరహితే సంసారే సబ్బయోనిగతిభవవిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసేసు సత్తే జవాపేతీతి అవిజ్జా. పరమత్థతో అవిజ్జమానేసు ఇత్థిపురిసాదీసు జవతి, విజ్జమానేసుపి ఖన్ధాదీసు న జవతీతి అవిజ్జా. అపిచ చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీనం వత్థారమ్మణానం పటిచ్చసముప్పాదపటిచ్చసముప్పన్నానఞ్చ ధమ్మానం ఛాదనతోపి అవిజ్జా.

యం పటిచ్చ ఫలమేతి సో పచ్చయో. పటిచ్చాతి న వినా తేన; తం అపచ్చక్ఖిత్వాతి అత్థో. ఏతీతి ఉప్పజ్జతి చేవ పవత్తతి చాతి అత్థో. అపి చ ఉపకారకట్ఠో పచ్చయట్ఠో. అవిజ్జా చ సా పచ్చయో చాతి అవిజ్జాపచ్చయో. తస్మా అవిజ్జాపచ్చయా.

సఙ్ఖతమభిసఙ్ఖరోన్తీతి ¶ సఙ్ఖారా. అపిచ అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా, సఙ్ఖారసద్దేన ఆగతసఙ్ఖారా చాతి దువిధా సఙ్ఖారా. తత్థ పుఞ్ఞాపుఞ్ఞానేఞ్జాభిసఙ్ఖారా తయో, కాయవచీచిత్తసఙ్ఖారా తయోతి ఇమే ఛ అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా ¶ . తే సబ్బేపి లోకియకుసలాకుసలచేతనామత్తమేవ హోన్తి.

సఙ్ఖతసఙ్ఖారో, అభిసఙ్ఖతసఙ్ఖారో, అభిసఙ్ఖరణసఙ్ఖారో, పయోగాభిసఙ్ఖారోతి ఇమే పన చత్తారో సఙ్ఖారసద్దేన ఆగతసఙ్ఖారా. తత్థ ¶ ‘‘అనిచ్చా వత సఙ్ఖారా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౨౨౧, ౨౭౨; సం. ని. ౧.౧౮౬; ౨.౧౪౩) వుత్తా సబ్బేపి సప్పచ్చయా ధమ్మా ‘సఙ్ఖతసఙ్ఖారా’ నామ. కమ్మనిబ్బత్తా తేభూమకా రూపారూపధమ్మా ‘అభిసఙ్ఖతసఙ్ఖారా’తి అట్ఠకథాసు వుత్తా. తేపి ‘‘అనిచ్చా వత సఙ్ఖారా’’తి ఏత్థేవ సఙ్గహం గచ్ఛన్తి. విసుం పన నేసం ఆగతట్ఠానం న పఞ్ఞాయతి. తేభూమకకుసలాకుసలచేతనా పన ‘అభిసఙ్ఖరణకసఙ్ఖారో’తి వుచ్చతి. తస్స ‘‘అవిజ్జాగతోయం, భిక్ఖవే, పురిసపుగ్గలో పుఞ్ఞఞ్చే అభిసఙ్ఖరోతీ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౨.౫౧) ఆగతట్ఠానం పఞ్ఞాయతి. కాయికచేతసికం పన వీరియం ‘పయోగాభిసఙ్ఖారో’తి వుచ్చతి. సో ‘‘యావతికా అభిసఙ్ఖారస్స గతి, తావతికం గన్త్వా అక్ఖాహతం మఞ్ఞే అట్ఠాసీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౩.౧౫) ఆగతో.

న కేవలఞ్చ ఏతేయేవ, అఞ్ఞేపి ‘‘సఞ్ఞావేదయితనిరోధం సమాపజ్జన్తస్స ఖో, ఆవుసో విసాఖ, భిక్ఖునో పఠమం నిరుజ్ఝతి వచీసఙ్ఖారో, తతో కాయసఙ్ఖారో, తతో చిత్తసఙ్ఖారో’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౪౬౪) నయేన సఙ్ఖారసద్దేన ఆగతా అనేకసఙ్ఖారా. తేసు నత్థి సో సఙ్ఖారో, యో సఙ్ఖతసఙ్ఖారే సఙ్గహం న గచ్ఛేయ్య. ఇతో పరం సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణన్తిఆదీసు యం వుత్తం తం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

అవుత్తే పన విజానాతీతి విఞ్ఞాణం. నమతీతి నామం. రుప్పతీతి రూపం. ఆయే తనోతి, ఆయతఞ్చ నయతీతి ఆయతనం. ఫుసతీతి ఫస్సో. వేదయతీతి వేదనా. పరితస్సతీతి తణ్హా. ఉపాదియతీతి ఉపాదానం. భవతి భావయతి చాతి భవో. జననం జాతి. జీరణం జరా. మరన్తి ¶ ఏతేనాతి మరణం. సోచనం సోకో. పరిదేవనం పరిదేవో. దుక్ఖయతీతి దుక్ఖం; ఉప్పాదట్ఠితివసేన వా ద్వేధా ఖణతీతి దుక్ఖం. దుమ్మనస్స భావో దోమనస్సం. భుసో ఆయాసో ఉపాయాసో.

సమ్భవన్తీతి ¶ నిబ్బత్తన్తి. న కేవలఞ్చ సోకాదీహేవ, అథ ఖో సబ్బపదేహి ‘సమ్భవన్తీ’తి సద్దస్స యోజనా కాతబ్బా. ఇతరథా హి ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తి వుత్తే కిం కరోన్తీతి న పఞ్ఞాయేయ్యుం. ‘‘సమ్భవన్తీ’’తి పన యోజనాయ సతి ‘‘అవిజ్జా చ సా పచ్చయో చాతి అవిజ్జాపచ్చయో; తస్మా అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా సమ్భవన్తీ’’తి పచ్చయపచ్చయుప్పన్నవవత్థానం కతం హోతి. ఏస నయో సబ్బత్థ.

ఏవన్తి ¶ నిద్దిట్ఠనయనిదస్సనం. తేన అవిజ్జాదీహేవ కారణేహి, న ఇస్సరనిమ్మానాదీహీతి దస్సేతి. ఏతస్సాతి యథావుత్తస్స. కేవలస్సాతి అసమ్మిస్సస్స సకలస్స వా. దుక్ఖక్ఖన్ధస్సాతి దుక్ఖసమూహస్స, న సత్తస్స, న సుఖసుభాదీనం. సముదయోతి నిబ్బత్తి. హోతీతి సమ్భవతి. ఏవమేత్థ అత్థతో విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘లక్ఖణాదితో’తి అవిజ్జాదీనం లక్ఖణాదితో, సేయ్యథిదం – అఞ్ఞాణలక్ఖణా అవిజ్జా, సమ్మోహనరసా, ఛాదనపచ్చుపట్ఠానా, ఆసవపదట్ఠానా. అభిసఙ్ఖరణలక్ఖణా సఙ్ఖారా, ఆయూహనరసా, చేతనాపచ్చుపట్ఠానా, అవిజ్జాపదట్ఠానా. విజాననలక్ఖణం విఞ్ఞాణం, పుబ్బఙ్గమరసం, పటిసన్ధిపచ్చుపట్ఠానం, సఙ్ఖారపదట్ఠానం, వత్థారమ్మణపదట్ఠానం వా. నమనలక్ఖణం నామం, సమ్పయోగరసం, అవినిబ్భోగపచ్చుపట్ఠానం, విఞ్ఞాణపదట్ఠానం. రుప్పనలక్ఖణం రూపం, వికిరణరసం, అబ్యాకతపచ్చుపట్ఠానం, విఞ్ఞాణపదట్ఠానం. ఆయతనలక్ఖణం సళాయతనం, దస్సనాదిరసం, వత్థుద్వారభావపచ్చుపట్ఠానం ¶ , నామరూపపదట్ఠానం. ఫుసనలక్ఖణో ఫస్సో, సఙ్ఘట్టనరసో, సఙ్గతిపచ్చుపట్ఠానో, సళాయతనపదట్ఠానో. అనుభవనలక్ఖణా వేదనా, విసయరససమ్భోగరసా, సుఖదుక్ఖపచ్చుపట్ఠానా, ఫస్సపదట్ఠానా. హేతులక్ఖణా తణ్హా, అభినన్దనరసా, అతిత్తిభావపచ్చుపట్ఠానా, వేదనాపదట్ఠానా. గహణలక్ఖణం ఉపాదానం, అముఞ్చనరసం, తణ్హాదళ్హత్తదిట్ఠిపచ్చుపట్ఠానం, తణ్హాపదట్ఠానం. కమ్మకమ్మఫలలక్ఖణో భవో, భావనభవనరసో, కుసలాకుసలాబ్యాకతపచ్చుపట్ఠానో, ఉపాదానపదట్ఠానో. జాతిఆదీనం లక్ఖణాదీని సచ్చవిభఙ్గే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని. ఏవమేత్థ లక్ఖణాదితోపి విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘ఏకవిధాదితో’తి ఏత్థ అవిజ్జా అఞ్ఞాణాదస్సనమోహాదిభావతో ఏకవిధా, అప్పటిపత్తిమిచ్ఛాపటిపత్తితో దువిధా తథా సఙ్ఖారాసఙ్ఖారతో, వేదనాత్తయసమ్పయోగతో తివిధా, చతుసచ్చఅప్పటివేధతో ¶ చతుబ్బిధా, గతిపఞ్చకాదీనవచ్ఛాదనతో పఞ్చవిధా, ద్వారారమ్మణతో పన సబ్బేసుపి అరూపధమ్మేసు ఛబ్బిధతా వేదితబ్బా.

సఙ్ఖారా సాసవవిపాకధమ్మధమ్మాదిభావతో ఏకవిధా, కుసలాకుసలతో దువిధా తథా పరిత్తమహగ్గతహీనమజ్ఝిమమిచ్ఛత్తనియతానియతతో, తివిధా పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదిభావతో, చతుబ్బిధా చతుయోనిసంవత్తనతో, పఞ్చవిధా పఞ్చగతిగామితో.

విఞ్ఞాణం ¶ లోకియవిపాకాదిభావతో ఏకవిధం, సహేతుకాహేతుకాదితో దువిధం, భవత్తయపరియాపన్నతో వేదనాత్తయసమ్పయోగతో అహేతుకదుహేతుకతిహేతుకతో చ తివిధం, యోనిగతివసేన చతుబ్బిధం పఞ్చవిధఞ్చ.

నామరూపం విఞ్ఞాణసన్నిస్సయతో కమ్మపచ్చయతో చ ఏకవిధం, సారమ్మణానారమ్మణతో దువిధం, అతీతాదితో తివిధం, యోనిగతివసేన చతుబ్బిధం పఞ్చవిధఞ్చ.

సళాయతనం సఞ్జాతిసమోసరణట్ఠానతో ఏకవిధం, భూతప్పసాదవిఞ్ఞాణాదితో దువిధం, సమ్పత్తాసమ్పత్తనోభయగోచరతో తివిధం, యోనిగతిపరియాపన్నతో చతుబ్బిధం పఞ్చవిధఞ్చాతి ఇమినా నయేన ఫస్సాదీనమ్పి ఏకవిధాదిభావో వేదితబ్బోతి. ఏవమేత్థ ఏకవిధాదితోపి విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘అఙ్గానఞ్చ ¶ వవత్థానా’తి సోకాదయో చేత్థ భవచక్కస్స అవిచ్ఛేదదస్సనత్థం వుత్తా. జరామరణబ్భాహతస్స హి బాలస్స తే సమ్భవన్తి. యథాహ – ‘‘అస్సుతవా, భిక్ఖవే, పుథుజ్జనో సారీరికాయ దుక్ఖాయ వేదనాయ ఫుట్ఠో సమానో సోచతి కిలమతి పరిదేవతి ఉరత్తాళిం కన్దతి సమ్మోహమాపజ్జతీ’’తి (సం. ని. ౪.౨౫౨). యావ చ తేసం పవత్తి తావ అవిజ్జాయాతి పునపి అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారాతి సమ్బన్ధమేవ హోతి భవచక్కం. తస్మా తేసమ్పి జరామరణేనేవ ఏకసఙ్ఖేపం కత్వా ద్వాదసేవ పటిచ్చసముప్పాదఙ్గానీతి వేదితబ్బాని. ఏవమేత్థ అఙ్గానం వవత్థానతోపి విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో. అయం తావేత్థ ఉద్దేసవారవసేన సఙ్ఖేపకథా.

౨౨౬. ఇదాని ¶ నిద్దేసవారవసేన విత్థారకథా హోతి. ‘‘అవిజ్జా పచ్చయా సఙ్ఖారా’’తి హి వుత్తం. తత్థ అవిజ్జాపచ్చయేసు సఙ్ఖారేసు దస్సేతబ్బేసు యస్మా పుత్తే కథేతబ్బే పఠమం పితా కథీయతి. ఏవఞ్హి సతి ‘మిత్తస్స ¶ పుత్తో, దత్తస్స పుత్తో’తి పుత్తో సుకథితో హోతి. తస్మా దేసనాకుసలో సత్థా సఙ్ఖారానం జనకత్థేన పితుసదిసం అవిజ్జం తావ దస్సేతుం తత్థ కతమా అవిజ్జా? దుక్ఖే అఞ్ఞాణన్తిఆదిమాహ.

తత్థ యస్మా అయం అవిజ్జా దుక్ఖసచ్చస్స యాథావసరసలక్ఖణం జానితుం పస్సితుం పటివిజ్ఝితుం న దేతి, ఛాదేత్వా పరియోనన్ధిత్వా గన్థేత్వా తిట్ఠతి, తస్మా ‘‘దుక్ఖే అఞ్ఞాణ’’న్తి వుచ్చతి. తథా యస్మా దుక్ఖసముదయస్స దుక్ఖనిరోధస్స దుక్ఖనిరోధగామినియా పటిపదాయ యాథావసరసలక్ఖణం జానితుం పస్సితుం పటివిజ్ఝితుం న దేతి, ఛాదేత్వా పరియోనన్ధిత్వా గన్థేత్వా తిట్ఠతి, తస్మా దుక్ఖనిరోధగామినియా పటిపదాయ అఞ్ఞాణన్తి వుచ్చతి. ఇమేసు చతూసు ఠానేసు సుత్తన్తికపరియాయేన అఞ్ఞాణం అవిజ్జాతి కథితం.

నిక్ఖేపకణ్డే (ధ. స. ౧౦౬౭) పన అభిధమ్మపరియాయేన ‘‘పుబ్బన్తే అఞ్ఞాణ’’న్తి అపరేసుపి చతూసు ఠానేసు అఞ్ఞాణం గహితం. తత్థ ¶ పుబ్బన్తేతి అతీతో అద్ధా, అతీతాని ఖన్ధధాతుఆయతనాని. అపరన్తేతి అనాగతో అద్ధా, అనాగతాని ఖన్ధధాతుఆయతనాని. పుబ్బన్తాపరన్తేతి తదుభయం. ఇదప్పచ్చయతాతి సఙ్ఖారాదీనం కారణాని అవిజ్జాదీని అఙ్గాని. పటిచ్చసముప్పన్నధమ్మాతి అవిజ్జాదీహి నిబ్బత్తా సఙ్ఖారాదయో ధమ్మా. తత్రాయం అవిజ్జా యస్మా అతీతానం ఖన్ధాదీనం యాథావసరసలక్ఖణం జానితుం పస్సితుం పటివిజ్ఝితుం న దేతి, ఛాదేత్వా పరియోనన్ధిత్వా గన్థేత్వా తిట్ఠతి, తస్మా ‘‘పుబ్బన్తే అఞ్ఞాణ’’న్తి వుచ్చతి. తథా యస్మా అనాగతానం ఖన్ధాదీనం, అతీతానాగతానం ఖన్ధాదీనం ఇదప్పచ్చయతాయ చేవ పటిచ్చసముప్పన్నధమ్మానఞ్చ యాథావసరసలక్ఖణం జానితుం పస్సితుం పటివిజ్ఝితుం న దేతి, ఛాదేత్వా పరియోనన్ధిత్వా గన్థేత్వా తిట్ఠతి, తస్మా ఇదప్పచ్చయతాపటిచ్చసముప్పన్నేసు ధమ్మేసు అఞ్ఞాణన్తి వుచ్చతి. ఇమేసు అట్ఠసు ఠానేసు అభిధమ్మపరియాయేన అఞ్ఞాణం అవిజ్జాతి కథితం.

ఏవం కిం కథితం హోతి? కిచ్చతో చేవ జాతితో చ అవిజ్జా కథితా నామ హోతి. కథం ¶ ? అయఞ్హి అవిజ్జా ఇమాని అట్ఠ ఠానాని జానితుం పస్సితుం పటివిజ్ఝితుం న దేతీతి కిచ్చతో కథితా; ఉప్పజ్జమానాపి ఇమేసు అట్ఠసు ఠానేసు ఉప్పజ్జతీతి జాతితోపి కథితా. ఏవం కథేత్వా పున ‘‘యం ¶ ఏవరూపం అఞ్ఞాణం అదస్సన’’న్తిఆదీని పఞ్చవీసతి పదాని అవిజ్జాయ లక్ఖణం దస్సేతుం గహితాని.

తత్థ యస్మా అయం అవిజ్జా ఇమేహి అట్ఠహి పదేహి కథితాపి పున పఞ్చవీసతియా పదేహి లక్ఖణే అకథితే సుకథితా నామ న హోతి, లక్ఖణే పన కథితేయేవ సుకథితా నామ హోతి. యథా పురిసో నట్ఠం గోణం పరియేసమానో మనుస్సే పుచ్ఛేయ్య – ‘‘అపి, అయ్యా, సేతం గోణం పస్సథ, రత్తం గోణం పస్సథా’’తి? తే ఏవం వదేయ్యుం – ‘‘ఇమస్మిం రట్ఠే సేతరత్తానం గోణానం అన్తో నత్థి, కిం తే గోణస్స లక్ఖణ’’న్తి? అథ తేన ‘సఙ్ఘాటి’ వా ‘నఙ్గలం’ వాతి వుత్తే గోణో సుకథితో నామ భవేయ్య; ఏవమేవ యస్మా అయం అవిజ్జా అట్ఠహి పదేహి కథితాపి పున పఞ్చవీసతియా పదేహి లక్ఖణే అకథితే సుకథితా ¶ నామ న హోతి, లక్ఖణే పన కథితేయేవ సుకథితా నామ హోతి. తస్మా యానస్సా లక్ఖణదస్సనత్థం పఞ్చవీసతి పదాని కథితాని, తేసమ్పి వసేన వేదితబ్బా.

సేయ్యథిదం – ఞాణం నామ పఞ్ఞా. సా అత్థత్థం కారణకారణం చతుసచ్చధమ్మం విదితం పాకటం కరోతి. అయం పన అవిజ్జా ఉప్పజ్జిత్వా తం విదితం పాకటం కాతుం న దేతీతి ఞాణపచ్చనీకతో అఞ్ఞాణం. దస్సనన్తిపి పఞ్ఞా. సాపి తం ఆకారం పస్సతి. అవిజ్జా పన ఉప్పజ్జిత్వా తం పస్సితుం న దేతీతి అదస్సనం. అభిసమయోతిపి పఞ్ఞా. సా తం ఆకారం అభిసమేతి. అవిజ్జా పన ఉప్పజ్జిత్వా తం అభిసమేతుం న దేతీతి అనభిసమయో. అనుబోధో సమ్బోధో పటివేధోతిపి పఞ్ఞా. సా తం ఆకారం అనుబుజ్ఝతి సమ్బుజ్ఝతి పటివిజ్ఝతి. అవిజ్జా పన ఉప్పజ్జిత్వా తం అనుబుజ్ఝితుం సంబుజ్ఝితుం పటివిజ్ఝితుం న దేతీతి అననుబోధో అసమ్బోధో అప్పటివేధో. సఙ్గాహనాతిపి పఞ్ఞా. సా తం ఆకారం గహేత్వా ఘంసిత్వా గణ్హాతి. అవిజ్జా పన ఉప్పజ్జిత్వా తం గహేత్వా ఘంసిత్వా గణ్హితుం న దేతీతి అసఙ్గాహనా. పరియోగాహనాతిపి పఞ్ఞా. సా తం ఆకారం ఓగాహిత్వా అనుపవిసిత్వా గణ్హాతి. అవిజ్జా పన ఉప్పజ్జిత్వా తం ఓగాహిత్వా అనుపవిసిత్వా గణ్హితుం న దేతీతి అపరియోగాహనా. సమపేక్ఖనాతిపి పఞ్ఞా ¶ . సా తం ఆకారం సమం సమ్మా చ పేక్ఖతి. అవిజ్జా పన ఉప్పజ్జిత్వా తం సమం సమ్మా చ పేక్ఖితుం న దేతీతి అసమపేక్ఖనా. పచ్చవేక్ఖణాతిపి పఞ్ఞా. సా తం ఆకారం పచ్చవేక్ఖతి. అవిజ్జా పన ఉప్పజ్జిత్వా తం పచ్చవేక్ఖితుం న దేతీతి అపచ్చవేక్ఖణా. నాస్సా ¶ కిఞ్చి కమ్మం పచ్చక్ఖం అత్థి, సయఞ్చ అపచ్చవేక్ఖిత్వా కతం కమ్మన్తి అపచ్చక్ఖకమ్మం. దుమ్మేధభావతాయ దుమ్మేజ్ఝం. బాలభావతాయ బాల్యం.

సమ్పజఞ్ఞన్తిపి పఞ్ఞా. సా అత్థత్థం కారణకారణం చతుసచ్చధమ్మం సమ్మా పజానాతి. అవిజ్జా పన ఉప్పజ్జిత్వా తం ఆకారం పజానితుం న దేతీతి అసమ్పజఞ్ఞం. మోహనవసేన మోహో. పమోహనవసేన పమోహో. సమ్మోహనవసేన సమ్మోహో. అవిన్దియం విన్దతీతిఆదివసేన అవిజ్జా. వట్టస్మిం ఓహనతి ఓసీదాపేతీతి అవిజ్జోఘో. వట్టస్మిం యోజేతీతి అవిజ్జాయోగో. అప్పహీనవసేన ¶ పునప్పునం ఉప్పజ్జనతో చ అవిజ్జానుసయో. మగ్గే పరియుట్ఠితచోరా అద్ధికే వియ కుసలచిత్తం పరియుట్ఠాతి గణ్హాతి విలుమ్పతీతి అవిజ్జాపరియుట్ఠానం. యథా నగరద్వారే పలిఘసఙ్ఖాతాయ లఙ్గియా పతితాయ అన్తోనగరే మనుస్సానం బహినగరగమనమ్పి బహినగరే మనుస్సానం అన్తోనగరపవేసనమ్పి పచ్ఛిజ్జతి, ఏవమేవ యస్స సక్కాయనగరే అయం పతితా తస్స నిబ్బానసమ్పాపకం ఞాణగమనం పచ్ఛిజ్జతీతి అవిజ్జాలఙ్గీ నామ హోతి. అకుసలఞ్చ తం మూలఞ్చ, అకుసలానం వా మూలన్తి అకుసలమూలం. తం పన న అఞ్ఞం, ఇధాధిప్పేతో మోహోతి మోహో అకుసలమూలం. అయం వుచ్చతి అవిజ్జాతి అయం ఏవంలక్ఖణా అవిజ్జా నామాతి వుచ్చతి. ఏవం పఞ్చవీసతిపదవసేన అవిజ్జాయ లక్ఖణం వేదితబ్బం.

ఏవంలక్ఖణా పనాయం అవిజ్జా దుక్ఖాదీసు అఞ్ఞాణన్తి వుత్తాపి దుక్ఖసచ్చస్స ఏకదేసో హోతి, సహజాతా హోతి, తం ఆరమ్మణం కరోతి, ఛాదేతి; సముదయసచ్చస్స న ఏకదేసో హోతి, సహజాతా హోతి, తం ఆరమ్మణం కరోతి, ఛాదేతి; నిరోధసచ్చస్స నేవ ఏకదేసో హోతి, న సహజాతా, న తం ఆరమ్మణం కరోతి, కేవలం ఛాదేతి; మగ్గసచ్చస్సాపి న ఏకదేసో, న సహజాతా, న తం ఆరమ్మణం కరోతి, కేవలం ఛాదేతి. దుక్ఖారమ్మణతా అవిజ్జా ఉప్పజ్జతి, తఞ్చ ఛాదేతి. సముదయారమ్మణతా అవిజ్జా ఉప్పజ్జతి, తఞ్చ ఛాదేతి. నిరోధారమ్మణతా అవిజ్జా నుప్పజ్జతి, తఞ్చ ఛాదేతి. మగ్గారమ్మణతా అవిజ్జా నూప్పజ్జతి, తఞ్చ ఛాదేతి.

ద్వే సచ్చా దుద్దసత్తా గమ్భీరా. ద్వే సచ్చా గమ్భీరత్తా దుద్దసా. అపిచ ఖో పన దుక్ఖనిరోధం అరియసచ్చం గమ్భీరఞ్చేవ దుద్దసఞ్చ. తత్థ దుక్ఖం నామ పాకటం, లక్ఖణస్స పన దుద్దసత్తా ¶ గమ్భీరం నామ జాతం. సముదయేపి ఏసేవ నయో. యథా పన మహాసముద్దం మన్థేత్వా ఓజాయ నీహరణం నామ భారో, సినేరుపాదతో ¶ వాలికాయ ఉద్ధరణం నామ భారో, పబ్బతం పీళేత్వా రసస్స నీహరణం నామ భారో; ఏవమేవ ద్వే సచ్చాని గమ్భీరతాయ ఏవ దుద్దసాని, నిరోధసచ్చం పన అతిగమ్భీరఞ్చ అతిదుద్దసఞ్చాతి. ఏవం దుద్దసత్తా గమ్భీరానం గమ్భీరత్తా చ దుద్దసానం చతున్నం అరియసచ్చానం పటిచ్ఛాదకం మోహన్ధకారం అయం వుచ్చతి అవిజ్జాతి.

సఙ్ఖారపదే ¶ హేట్ఠా వుత్తసఙ్ఖారేసు సఙ్ఖారసద్దేన ఆగతసఙ్ఖారే అనామసిత్వా అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారేయేవ దస్సేన్తో తత్థ కతమే అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా? పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారోతిఆదిమాహ. తత్థ పునాతి అత్తనో కారకం, పూరేతి చస్స అజ్ఝాసయం, పుజ్జఞ్చ భవం నిబ్బత్తేతీతి పుఞ్ఞో. అభిసఙ్ఖరోతి విపాకం కటత్తారూపఞ్చాతి అభిసఙ్ఖారో. పుఞ్ఞోవ అభిసఙ్ఖారో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో. పుఞ్ఞపటిపక్ఖతో అపుఞ్ఞో. అపుఞ్ఞోవ అభిసఙ్ఖారో అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో. న ఇఞ్జతీతి ఆనేఞ్జం. ఆనేఞ్జమేవ అభిసఙ్ఖారో, ఆనేఞ్జఞ్చ భవం అభిసఙ్ఖరోతీతి ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారో. కాయేన పవత్తితో, కాయతో వా పవత్తో, కాయస్స వా సఙ్ఖారోతి కాయసఙ్ఖారో. వచీసఙ్ఖారచిత్తసఙ్ఖారేసుపి ఏసేవ నయో.

తత్థ పఠమత్తికో పరివీమంసనసుత్తవసేన గహితో. తత్థ హి ‘‘పుఞ్ఞఞ్చే సఙ్ఖారం అభిసఙ్ఖరోతి, పుఞ్ఞూపగం హోతి విఞ్ఞాణం. అపుఞ్ఞఞ్చే సఙ్ఖారం అభిసఙ్ఖరోతి, అపుఞ్ఞుపగం హోతి విఞ్ఞాణం. ఆనేఞ్జఞ్చే సఙ్ఖారం అభిసఙ్ఖరోతి, ఆనేఞ్జుపగం హోతి విఞ్ఞాణ’’న్తి (సం. ని. ౨.౫౧) వుత్తం. దుతియత్తికో తదనన్తరస్స విభఙ్గసుత్తస్స వసేన గహితో, సమ్మాదిట్ఠిసుత్తపరియాయేన (మ. ని. ౧.౧౦౨) గహితోతిపి వత్తుం వట్టతియేవ. తత్థ హి ‘‘తయోమే, భిక్ఖవే, సఙ్ఖారా. కతమే తయో? కాయసఙ్ఖారో, వచీసఙ్ఖారో, చిత్తసఙ్ఖారో’’తి (సం. ని. ౨.౨) వుత్తం. కస్మా పనేతేసం సుత్తానం వసేన తే గహితాతి? అయం అభిధమ్మో నామ ¶ న అధునాకతో, నాపి బాహిరకఇసీహి వా సావకేహి వా దేవతాహి ¶ వా భాసితో. సబ్బఞ్ఞుజినభాసితో పన అయం. అభిధమ్మేపి హి సుత్తేపి ఏకసదిసావ తన్తి నిద్దిట్ఠాతి ఇమస్సత్థస్స దీపనత్థం.

ఇదాని తే సఙ్ఖారే పభేదతో దస్సేతుం తత్థ కతమో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారోతిఆదిమాహ. తత్థ కుసలా చేతనాతి అనియమతో చతుభూమికచేతనాపి వుత్తా. కామావచరా రూపావచరాతి నియమితత్తా పన అట్ఠ కామావచరకుసలచేతనా, పఞ్చ రూపావచరకుసలచేతనాతి తేరస చేతనా పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో ¶ నామ. దానమయాతిఆదీహి తాసంయేవ చేతనానం పుఞ్ఞకిరియవత్థువసేన పవత్తి దస్సితా. తత్థ అట్ఠ కామావచరావ దానసీలమయా హోన్తి. భావనామయా పన తేరసపి. యథా హి పగుణం ధమ్మం సజ్ఝాయమానో ఏకం ద్వే అనుసన్ధిగతేపి న జానాతి, పచ్ఛా ఆవజ్జన్తో జానాతి; ఏవమేవ కసిణపరికమ్మం కరోన్తస్స పగుణజ్ఝానం పచ్చవేక్ఖన్తస్స పగుణకమ్మట్ఠానఞ్చ మనసికరోన్తస్స ఞాణవిప్పయుత్తాపి భావనా హోతి. తేన వుత్తం ‘‘భావనామయా పన తేరసపీ’’తి.

తత్థ దానమయాదీసు ‘‘దానం ఆరబ్భ దానమధికిచ్చ యా ఉప్పజ్జతి చేతనా సఞ్చేతనా చేతయితత్తం – అయం వుచ్చతి దానమయో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారోతి. సీలం ఆరబ్భ…పే… భావనం ఆరబ్భ భావనమధికిచ్చ యా ఉప్పజ్జతి చేతనా సఞ్చేతనా చేతయితత్తం – అయం వుచ్చతి భావనామయో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో’’తి (విభ. ౭౬౯) అయం సఙ్ఖేపదేసనా.

చీవరాదీసు పన చతూసు పచ్చయేసు రూపాదీసు వా ఛసు ఆరమ్మణేసు అన్నాదీసు వా దససు దానవత్థూసు తం తం దేన్తస్స తేసం ఉప్పాదనతో పట్ఠాయ పుబ్బభాగే పరిచ్చాగకాలే పచ్ఛా సోమనస్సచిత్తేన అనుస్సరణే చాతి తీసు కాలేసు పవత్తా చేతనా దానమయా నామ. సీలం పరిపూరణత్థాయ పన ‘పబ్బజిస్సామీ’తి విహారం గచ్ఛన్తస్స పబ్బజన్తస్స మనోరథం మత్థకం పాపేత్వా ‘పబ్బజితో వతమ్హి, సాధు సుట్ఠూ’తి ఆవజ్జన్తస్స పాతిమోక్ఖం సంవరన్తస్స చీవరాదయో పచ్చయే పచ్చవేక్ఖన్తస్స ఆపాథగతేసు రూపాదీసు చక్ఖుద్వారాదీని సంవరన్తస్స ఆజీవం సోధేన్తస్స చ పవత్తా చేతనా సీలమయా నామ. పటిసమ్భిదాయం వుత్తేన విపస్సనామగ్గేన చక్ఖుం అనిచ్చతో ¶ దుక్ఖతో అనత్తతో భావేన్తస్స రూపే…పే… ధమ్మే, చక్ఖువిఞ్ఞాణం…పే… మనోవిఞ్ఞాణం, చక్ఖుసమ్ఫస్సం…పే… మనోసమ్ఫస్సం, చక్ఖుసమ్ఫస్సజం వేదనం…పే… మనోసమ్ఫస్సజం వేదనం, రూపసఞ్ఞం ¶ …పే… ధమ్మసఞ్ఞం జరామరణం అనిచ్చతో దుక్ఖతో అనత్తతో భావేన్తస్స పవత్తా చేతనా భావనామయా నామాతి అయం విత్థారకథా.

అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారనిద్దేసే అకుసలా చేతనాతి ద్వాదసఅకుసలచిత్తసమ్పయుత్తా చేతనా. కామావచరాతి కిఞ్చాపి తత్థ ¶ ఠపేత్వా ద్వే దోమనస్ససహగతచేతనా సేసా రూపారూపభవేపి ఉప్పజ్జన్తి, తత్థ పన పటిసన్ధిం న ఆకడ్ఢన్తి, కామావచరేయేవ పటిసన్ధివసేన విపాకం అవచారేన్తీతి కామావచరాత్వేవ వుత్తా.

ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారనిద్దేసే కుసలా చేతనా అరూపావచరాతి చతస్సో అరూపావచరకుసలచేతనా. ఏతా హి చతస్సో అనిఞ్జనట్ఠేన అనిఞ్జనస్స చ అభిసఙ్ఖరణట్ఠేన ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారోతి వుచ్చన్తి. రూపావచరచతుత్థజ్ఝానతో హి తిస్సో కుసలవిపాకకిరియాచేతనా ద్వాదస అరూపావచరచేతనాతి పఞ్చదస ధమ్మా అనిచ్చలట్ఠేన అఫన్దనట్ఠేన ఆనేఞ్జా నామ. తత్థ రూపావచరా కుసలా చేతనా అనిఞ్జా సమానాపి అత్తనా సరిక్ఖకమ్పి అసరిక్ఖకమ్పి సఇఞ్జనమ్పి అనిఞ్జనమ్పి రూపారూపం జనేతీతి ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారో నామ న హోతి. విపాకకిరియచేతనా పన అవిపాకత్తా విపాకం న అభిసఙ్ఖరోన్తి, తథా అరూపావచరా విపాకకిరియచేతనాపీతి ఏకాదసాపి ఏతా చేతనా ఆనేఞ్జావ న అభిసఙ్ఖారా. చతుబ్బిధా పన అరూపావచరకుసలచేతనా యథా హత్థిఅస్సాదీనం సదిసావ ఛాయా హోన్తి, ఏవం అత్తనా సదిసం నిచ్చలం అరూపమేవ జనేతీతి ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారోతి వుచ్చతీతి.

ఏవం పుఞ్జాభిసఙ్ఖారవసేన తేరస, అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారవసేన ద్వాదస, ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారవసేన చతస్సోతి సబ్బాపేతా పరిపిణ్డితా ఏకూనతింస చేతనా హోన్తి. ఇతి భగవా అపరిమాణేసు చక్కవాళేసు అపరిమాణానం సత్తానం ఉప్పజ్జనకకుసలాకుసలచేతనా మహాతులాయ ధారయమానో వియ, నాళియం పక్ఖిపిత్వా మినమానో వియ చ సబ్బఞ్ఞుతఞాణేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా ఏకూనతింసమేవ దస్సేసి.

ఇదాని ¶ అపరిమాణేసు చక్కవాళేసు అపరిమాణా సత్తా కుసలాకుసలకమ్మం ఆయూహమానా యేహి ద్వారేహి ఆయూహన్తి, తాని తీణి కమ్మద్వారాని దస్సేన్తో తత్థ కతమో కాయసఙ్ఖారో? కాయసఞ్చేతనాతిఆదిమాహ. తత్థ కాయసఞ్చేతనాతి కాయవిఞ్ఞత్తిం సముట్ఠాపేత్వా కాయద్వారతో పవత్తా ¶ అట్ఠ కామావచరకుసలచేతనా ద్వాదస అకుసలచేతనాతి సమవీసతి చేతనా; కాయద్వారే ఆదానగ్గహణచోపనం పాపయమానా ఉప్పన్నా వీసతి కుసలాకుసలచేతనాతిపి వత్తుం వట్టతి.

వచీసఞ్చేతనాతి ¶ వచీవిఞ్ఞత్తిం సముట్ఠాపేత్వా వచీద్వారతో పవత్తా తాయేవ వీసతి చేతనా; వచీద్వారే హనుసఞ్చోపనం వాక్యభేదం పాపయమానా ఉప్పన్నా వీసతి చేతనాతిపి వత్తుం వట్టతి. అభిఞ్ఞాచేతనా పనేత్థ పరతో విఞ్ఞాణస్స పచ్చయో న హోతీతి న గహితా. యథా చ అభిఞ్ఞాచేతనా, ఏవం ఉద్ధచ్చచేతనాపి న హోతి. తస్మా సాపి విఞ్ఞాణస్స పచ్చయభావే అపనేతబ్బా. అవిజ్జాపచ్చయా పన సబ్బాపేతా హోన్తి.

మనోసఞ్చేతనాతి ఉభోపి విఞ్ఞత్తియో అసముట్ఠాపేత్వా మనోద్వారే ఉప్పన్నా సబ్బాపి ఏకూనతింస చేతనా. ఇతి భగవా అపరిమాణేసు చక్కవాళేసు అపరిమాణా సత్తా కుసలాకుసలకమ్మం ఆయూహమానా ఇమేహి తీహి ద్వారేహి ఆయూహన్తీతి ఆయూహనకమ్మద్వారం దస్సేసి.

ఇమేసం పన ద్విన్నమ్పి తికానం అఞ్ఞమఞ్ఞం సమ్పయోగో వేదితబ్బో. కథం? పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో హి కాయదుచ్చరితా విరమన్తస్స సియా కాయసఙ్ఖారో, వచీదుచ్చరితా విరమన్తస్స సియా వచీసఙ్ఖారో. ఏవం అట్ఠ కుసలచేతనా కామావచరా పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో చ హోతి కాయసఙ్ఖారో చ వచీసఙ్ఖారో చ. మనోద్వారే ఉప్పన్నా పన తేరస చేతనా పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో చ హోతి చిత్తసఙ్ఖారో చ. అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారోపి కాయదుచ్చరితవసేన పవత్తియం సియా కాయసఙ్ఖారో, వచీదుచ్చరితవసేన పవత్తియం సియా వచీసఙ్ఖారో, ద్వే ద్వారాని ముఞ్చిత్వా మనోద్వారే పవత్తియం సియా చిత్తసఙ్ఖారోతి. ఏవం అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో కాయసఙ్ఖారోపి హోతి వచీసఙ్ఖారోపి చిత్తసఙ్ఖారోపి.

కాయసఙ్ఖారో పన సియా పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో, సియా అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో, న ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారో. తథా వచీసఙ్ఖారో. చిత్తసఙ్ఖారో పన సియా పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో ¶ , సియా అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో, సియా ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారోతి. ఇమే అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా నామ.

కథం పనేతం జానితబ్బం – ఇమే సఙ్ఖారా అవిజ్జాపచ్చయా హోన్తీతి? అవిజ్జాభావే భావతో. యస్స హి దుక్ఖాదీసు అవిజ్జాసఙ్ఖాతం అఞ్ఞాణం అప్పహీనం హోతి, సో దుక్ఖే తావ పుబ్బన్తాదీసు చ అఞ్ఞాణేన సంసారదుక్ఖం సుఖసఞ్ఞాయ గహేత్వా తస్స హేతుభూతే తివిధేపి సఙ్ఖారే ఆరభతి ¶ , సముదయే అఞ్ఞాణేన దుక్ఖహేతుభూతేపి తణ్హాపరిక్ఖారే సఙ్ఖారే సుఖహేతుతో మఞ్ఞమానో ఆరభతి, నిరోధే పన మగ్గే చ అఞ్ఞాణేన దుక్ఖస్స అనిరోధభూతేపి గతివిసేసే దుక్ఖనిరోధసఞ్ఞీ ¶ హుత్వా నిరోధస్స చ అమగ్గభూతేసుపి యఞ్ఞామరతపాదీసు నిరోధమగ్గసఞ్ఞీ హుత్వా దుక్ఖనిరోధం పత్థయమానో యఞ్ఞామరతపాదిముఖేన తివిధేపి సఙ్ఖారే ఆరభతి.

అపిచ సో తాయ చతూసు సచ్చేసు అప్పహీనావిజ్జతాయ విసేసతో జాతిజరారోగమరణాదిఅనేకాదీనవవోకిణ్ణం పుఞ్ఞఫలసఙ్ఖాతం దుక్ఖం దుక్ఖతో అజానన్తో తస్స అధిగమాయ కాయవచీచిత్తసఙ్ఖారభేదం పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారం ఆరభతి దేవచ్ఛరకామకో వియ మరుపపాతం; సుఖసమ్మతస్సాపి చ తస్స పుఞ్ఞఫలస్స అన్తే మహాపరిళాహజనకం విపరిణామదుక్ఖతం అప్పస్సాదతఞ్చ అపస్సన్తోపి తప్పచ్చయం వుత్తప్పకారమేవ పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారం ఆరభతి సలభో వియ దీపసిఖాభినిపాతం, మధుబిన్దుగిద్ధో వియ చ మధులిత్తసత్థధారాలేహనం.

కామూపసేవనాదీసు చ సవిపాకేసు ఆదీనవం అపస్సన్తో సుఖసఞ్ఞాయ చేవ కిలేసాభిభూతతాయ చ ద్వారత్తయప్పవత్తమ్పి అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారం ఆరభతి బాలో వియ గూథకీళనం, మరితుకామో వియ చ విసఖాదనం. ఆరుప్పవిపాకేసు చాపి సఙ్ఖారవిపరిణామదుక్ఖతం అనవబుజ్ఝమానో సస్సతాదివిపల్లాసేన చిత్తసఙ్ఖారభూతం ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారం ఆరభతి దిసామూళ్హో వియ పిసాచనగరాభిముఖమగ్గగమనం.

ఏవం యస్మా అవిజ్జాభావతోవ సఙ్ఖారభావో, న అభావతో; తస్మా జానితబ్బమేతం – ఇమే సఙ్ఖారా అవిజ్జాపచ్చయా హోన్తీతి. వుత్తమ్పి చేతం – ‘‘అవిద్వా, భిక్ఖవే, అవిజ్జాగతో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారమ్పి అభిసఙ్ఖరోతి, అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారమ్పి అభిసఙ్ఖరోతి, ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారమ్పి అభిసఙ్ఖరోతి. యతో ¶ ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో అవిజ్జా పహీనా, విజ్జా ఉప్పన్నా, సో అవిజ్జావిరాగా విజ్జుప్పాదా నేవ పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారం అభిసఙ్ఖరోతీ’’తి.

ఏత్థాహ – గణ్హామ తావ ఏతం ‘అవిజ్జా సఙ్ఖారానం పచ్చయో’తి. ఇదం పన వత్తబ్బం – ‘కతమేసం సఙ్ఖారానం కథం పచ్చయో హోతీ’తి? తత్రిదం వుచ్చతి –

పచ్చయో ¶ హోతి పుఞ్ఞానం, దువిధానేకధా పన;

పరేసం పచ్ఛిమానం సా, ఏకధా పచ్చయో మతా.

తత్థ ¶ ‘పుఞ్ఞానం దువిధా’తి ఆరమ్మణపచ్చయేన చ ఉపనిస్సయపచ్చయేన చాతి ద్వేధా పచ్చయో హోతి. సా హి అవిజ్జం ఖయతో వయతో సమ్మసనకాలే కామావచరానం పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారానం ఆరమ్మణపచ్చయేన పచ్చయో హోతి, అభిఞ్ఞాచిత్తేన సమోహచిత్తజాననకాలే రూపావచరానం, అవిజ్జాసమతిక్కమనత్థాయ పన దానాదీని చేవ కామావచరపుఞ్ఞకిరియవత్థూని పూరేన్తస్స రూపావచరజ్ఝానాని చ ఉప్పాదేన్తస్స ద్విన్నమ్పి తేసం ఉపనిస్సయపచ్చయేన పచ్చయో హోతి; తథా అవిజ్జాసమ్మూళ్హత్తా కామభవరూపభవసమ్పత్తియో పత్థేత్వా తానేవ పుఞ్ఞాని కరోన్తస్స.

‘అనేకధా పన పరేస’న్తి అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారానం అనేకధా పచ్చయో హోతి. కథం? ఏసా హి అవిజ్జం ఆరబ్భ రాగాదీనం ఉప్పజ్జనకాలే ఆరమ్మణపచ్చయేన, గరుం కత్వా అస్సాదనకాలే ఆరమ్మణాధిపతిఆరమ్మణూపనిస్సయేహి, అవిజ్జాసమ్మూళ్హస్స అనాదీనవదస్సావినో పాణాతిపాతాదీని కరోన్తస్స ఉపనిస్సయపచ్చయేన, దుతియజవనాదీనం అనన్తరసమనన్తరానన్తరూపనిస్సయాసేవననత్థివిగతపచ్చయేహి, యం కిఞ్చి అకుసలం కరోన్తస్స హేతుసహజాతఅఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయసమ్పయుత్తఅత్థిఅవిగతపచ్చయేహీతి అనేకధా పచ్చయో హోతి.

‘పచ్ఛిమానం సా ఏకధా పచ్చయో మతా’తి ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారానం ఉపనిస్సయపచ్చయేనేవ ఏకధా పచ్చయో మతా. సో పనస్సా ఉపనిస్సయభావో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బోతి.

ఏత్థాహ – ‘కిం పనాయమేకావ అవిజ్జా సఙ్ఖారానం పచ్చయో ఉదాహు అఞ్ఞేపి పచ్చయా హోన్తీ’తి? కిఞ్చేత్థ యది తావ ఏకావ ఏకకారణవాదో ఆపజ్జతి. అథ ‘అఞ్ఞేపి సన్తి అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’తి ఏకకారణనిద్దేసో నుపపజ్జతీతి? న నుపపజ్జతి. కస్మా? యస్మా –

ఏకం ¶ న ఏకతో ఇధ, నానేకమనేకతోపి నో ఏకం;

ఫలమత్థి అత్థి పన ఏక-హేతుఫలదీపనే అత్థో.

ఏకతో ¶ హి కారణతో న ఇధ కిఞ్చి ఏకం ఫలమత్థి, న అనేకం. నాపి అనేకేహి కారణేహి ఏకం. అనేకేహి పన కారణేహి అనేకమేవ హోతి. తథా హి అనేకేహి ఉతుపథవీబీజసలిలసఙ్ఖాతేహి కారణేహి అనేకమేవ రూపగన్ధరసాదిఅఙ్కురసఙ్ఖాతం ఫలముప్పజ్జమానం దిస్సతి. యం పనేతం ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా ¶ సఙ్ఖారా, సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణ’’న్తి ఏకేకహేతుఫలదీపనం కతం, తత్థ అత్థో అత్థి, పయోజనం విజ్జతి.

భగవా హి కత్థచి పధానత్తా, కత్థచి పాకటత్తా, కత్థచి అసాధారణత్తా, దేసనావిలాసస్స చ వేనేయ్యానఞ్చ అనురూపతో ఏకమేవహేతుం వా ఫలం వా దీపేతి; ‘‘ఫస్సపచ్చయా వేదనా’’తి (దీ. ని. ౨.౯౭) హి ఏకమేవ హేతుం ఫలఞ్చాహ. ఫస్సో హి వేదనాయ పధానహేతు యథాఫస్సం వేదనావవత్థానతో. వేదనా చ ఫస్సస్స పధానఫలం యథావేదనం ఫస్సవవత్థానతో.

‘‘సేమ్హసముట్ఠానా ఆబాధా’’తి (మహాని. ౫) పాకటత్తా ఏకం హేతుమాహ. పాకటో హేత్థ సేమ్హో, న కమ్మాదయో. ‘‘యే కేచి, భిక్ఖవే, అకుసలా ధమ్మా, సబ్బేతే అయోనిసోమనసికారమూలకా’’తి అసాధారణత్తా ఏకం హేతుమాహ; అసాధారణో హి అయోనిసోమనసికారో అకుసలానం, సాధారణాని వత్థారమ్మణాదీనీతి.

తస్మా అయమిధ అవిజ్జా విజ్జమానేసుపి అఞ్ఞేసు వత్థారమ్మణసహజాతధమ్మాదీసు సఙ్ఖారకారణేసు ‘‘అస్సాదానుపస్సినో తణ్హా పవడ్ఢతీ’’తి (సం. ని. ౨.౫౨) చ ‘‘అవిజ్జాసముదయా ఆసవసముదయో’’తి (మ. ని. ౧.౧౦౪) చ వచనతో అఞ్ఞేసమ్పి తణ్హాదీనం సఙ్ఖారహేతూనం హేతూతి పధానత్తా, ‘‘అవిద్వా, భిక్ఖవే, అవిజ్జాగతో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారమ్పి అభిసఙ్ఖరోతీ’’తి పాకటత్తా అసాధారణత్తా చ సఙ్ఖారానం హేతుభావేన దీపితాతి వేదితబ్బా. ఏతేనేవ చ ఏకేకహేతుఫలదీపనపరిహారవచనేన సబ్బత్థ ఏకేకహేతుఫలదీపనే పయోజనం వేదితబ్బన్తి.

ఏత్థాహ ¶ – ఏవం సన్తేపి ఏకన్తానిట్ఠఫలాయ సావజ్జాయ అవిజ్జాయ కథం పుఞ్ఞానేఞ్జాభిసఙ్ఖారపచ్చయత్తం యుజ్జతి? న హి నిమ్బబీజతో ఉచ్ఛు ఉప్పజ్జతీతి. కథం న యుజ్జిస్సతి? లోకస్మిఞ్హి –

విరుద్ధో ¶ చావిరుద్ధో చ, సదిసాసదిసో తథా;

ధమ్మానం పచ్చయో సిద్ధో, విపాకా ఏవ తే చ న.

ధమ్మానఞ్హి ఠానసభావకిచ్చాదివిరుద్ధో చ అవిరుద్ధో చ పచ్చయో లోకే సిద్ధో. పురిమచిత్తఞ్హి అపరచిత్తస్స ఠానవిరుద్ధో పచ్చయో, పురిమసిప్పాదిసిక్ఖా చ పచ్ఛాపవత్తమానానం సిప్పాదికిరియానం. కమ్మం రూపస్స సభావవిరుద్ధో పచ్చయో, ఖీరాదీని చ దధిఆదీనం. ఆలోకో చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స కిచ్చవిరుద్ధో, గుళాదయో చ ఆసవాదీనం. చక్ఖురూపాదయో పన చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీనం ఠానావిరుద్ధా పచ్చయా ¶ . పురిమజవనాదయో పచ్ఛిమజవనాదీనం సభావావిరుద్ధా కిచ్చావిరుద్ధా చ.

యథా చ విరుద్ధావిరుద్ధా పచ్చయా సిద్ధా, ఏవం సదిసాసదిసాపి. సదిసమేవ హి ఉతుఆహారసఙ్ఖాతం రూపం రూపస్స పచ్చయో హోతి, సాలిబీజాదీని చ సాలిఫలాదీనం. అసదిసమ్పి రూపం అరూపస్స, అరూపఞ్చ రూపస్స పచ్చయో హోతి; గోలోమావిలోమవిసాణదధితిలపిట్ఠాదీని చ దబ్బభూతిణకాదీనం. యేసఞ్చ ధమ్మానం యే విరుద్ధావిరుద్ధా సదిసాసదిసా పచ్చయా, న తే ధమ్మా తేసం ధమ్మానం విపాకాయేవ. ఇతి అయం అవిజ్జా విపాకవసేన ఏకన్తానిట్ఠఫలసభావవసేన చ సావజ్జాపి సమానా సబ్బేసమ్పి ఏతేసం పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదీనం యథానురూపం ఠానకిచ్చసభావవిరుద్ధావిరుద్ధపచ్చయవసేన సదిసాసదిసపచ్చయవసేన చ పచ్చయో హోతీతి వేదితబ్బా.

సో చస్సా పచ్చయభావో ‘‘యస్స హి దుక్ఖాదీసు అవిజ్జాసఙ్ఖాతం అఞ్ఞాణం అప్పహీనం హోతి, సో దుక్ఖే తావ పుబ్బన్తాదీసు చ అఞ్ఞాణేన సంసారదుక్ఖం సుఖసఞ్ఞాయ గహేత్వా తస్స హేతుభూతే తివిధేపి సఙ్ఖారే ఆరభతీ’’తిఆదినా నయేన వుత్తో ఏవ.

చుతూపపాతే సంసారే, సఙ్ఖారానఞ్చ లక్ఖణే;

యో పటిచ్చసముప్పన్న-ధమ్మేసు చ విముయ్హతి.

అభిసఙ్ఖరోతి ¶ సో ఏతే, సఙ్ఖారే తివిధే యతో;

అవిజ్జా పచ్చయో తేసం, తివిధానమ్పి యం తతోతి.

కథం ¶ పన యో ఏతేసు విముయ్హతి, సో తివిధేపేతే సఙ్ఖారే కరోతీతి చే? చుతియా తావ విమూళ్హో సబ్బత్థ ‘‘ఖన్ధానం భేదో మరణ’’న్తి చుతిం అగణ్హన్తో ‘సత్తో మరతి, సత్తస్స దేసన్తరసఙ్కమన’న్తిఆదీని వికప్పేతి. ఉపపాతే విమూళ్హో సబ్బత్థ ‘‘ఖన్ధానం పాతుభావో జాతీ’’తి ఉపపాతం అగణ్హన్తో ‘సత్తో ఉపపజ్జతి, సత్తస్స నవసరీరపాతుభావో’తిఆదీని వికప్పేతి. సంసారే విమూళ్హో యో ఏస –

‘‘ఖన్ధానఞ్చ పటిపాటి, ధాతుఆయతనాన చ;

అబ్బోచ్ఛిన్నం వత్తమానా, సంసారోతి పవుచ్చతీ’’తి.

ఏవం ¶ వణ్ణితో సంసారో. తం ఏవం అగణ్హన్తో ‘అయం సత్తో అస్మా లోకా పరం లోకం గచ్ఛతి, పరస్మా లోకా ఇమం లోకం ఆగచ్ఛతీ’తిఆదీని వికప్పేతి. సఙ్ఖారానం లక్ఖణే విమూళ్హో సఙ్ఖారానం సభావలక్ఖణం సామఞ్ఞలక్ఖణఞ్చ అగణ్హన్తో సఙ్ఖారే అత్తతో అత్తనియతో ధువతో సుభతో సుఖతో చ వికప్పేతి. పటిచ్చసముప్పన్నధమ్మేసు విమూళ్హో అవిజ్జాదీహి సఙ్ఖారాదీనం పవత్తిం అగణ్హన్తో ‘‘అత్తా జానాతి వా న జానాతి వా, సో ఏవ కరోతి చ కారేతి చ సో పటిసన్ధియం ఉపపజ్జతి, తస్స అణుఇస్సరాదయో కలలాదిభావేన సరీరం సణ్ఠపేత్వా ఇన్ద్రియాని సమ్పాదేన్తి, సో ఇన్ద్రియసమ్పన్నో ఫుసతి వేదియతి తణ్హియతి ఉపాదియతి ఘటియతి, సో పున భవన్తరే భవతీ’’తి వా ‘‘సబ్బే సత్తా నియతిసఙ్గతిభావపరిణతా’’తి (దీ. ని. ౧.౧౬౮) వా వికప్పేతి. సో ఏవం అవిజ్జాయ అన్ధీకతో ఏవం వికప్పేన్తో యథా నామ అన్ధో పథవియం విచరన్తో మగ్గమ్పి అమగ్గమ్పి థలమ్పి నిన్నమ్పి సమమ్పి విసమమ్పి పటిపజ్జతి, ఏవం పుఞ్ఞమ్పి అపుఞ్ఞమ్పి ఆనేఞ్జమ్పి సఙ్ఖారం అభిసఙ్ఖరోతీతి. తేనేతం వుచ్చతి –

యథాపి నామ జచ్చన్ధో, నరో అపరినాయకో;

ఏకదా యాతి మగ్గేన, కుమ్మగ్గేనాపి ఏకదా.

సంసారే ¶ సంసరం బాలో, తథా అపరినాయకో;

కరోతి ఏకదా పుఞ్ఞం, అపుఞ్ఞమపి ఏకదా.

యదా ¶ ఞత్వా చ సో ధమ్మం, సచ్చాని అభిసమేస్సతి;

తదా అవిజ్జూపసమా, ఉపసన్తో చరిస్సతీతి.

అయం అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారాతి పదస్మిం విత్థారకథా.

అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారపదనిద్దేసో.

౨౨౭. సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణపదనిద్దేసే చక్ఖువిఞ్ఞాణన్తిఆదీసు చక్ఖువిఞ్ఞాణం కుసలవిపాకం అకుసలవిపాకన్తి దువిధం హోతి. తథా సోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణాని. మనోవిఞ్ఞాణం పన కుసలాకుసలవిపాకా ద్వే మనోధాతుయో, తిస్సో అహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతుయో, అట్ఠ సహేతుకాని కామావచరవిపాకచిత్తాని, పఞ్చ రూపావచరాని, చత్తారి అరూపావచరానీతి బావీసతివిధం ¶ హోతి. ఇతి ఇమేహి ఛహి విఞ్ఞాణేహి సబ్బానిపి బాత్తింస లోకియవిపాకవిఞ్ఞాణాని సఙ్గహితాని హోన్తి. లోకుత్తరాని పన వట్టకథాయం న యుజ్జన్తీతి న గహితాని.

తత్థ సియా – కథం పనేతం జానితబ్బం ‘ఇదం వుత్తప్పకారం విఞ్ఞాణం సఙ్ఖారపచ్చయా హోతీ’తి? ఉపచితకమ్మాభావే విపాకాభావతో. విపాకఞ్హేతం, విపాకఞ్చ న ఉపచితకమ్మాభావే ఉప్పజ్జతి. యది ఉప్పజ్జేయ్య, సబ్బేసం సబ్బవిపాకాని ఉప్పజ్జేయ్యుం; న చ ఉప్పజ్జన్తీతి జానితబ్బమేతం – ‘సఙ్ఖారపచ్చయా ఇదం విఞ్ఞాణం హోతీ’తి.

కతరసఙ్ఖారపచ్చయా కతరవిఞ్ఞాణన్తి చే? కామావచరపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారపచ్చయా తావ కుసలవిపాకాని ¶ పఞ్చ చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని, మనోవిఞ్ఞాణే ఏకా మనోధాతు, ద్వే మనోవిఞ్ఞాణధాతుయో, అట్ఠ కామావచరమహావిపాకానీతి సోళస. యథాహ –

‘‘కామావచరస్స కుసలస్స కమ్మస్స కతత్తా ఉపచితత్తా విపాకం చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పన్నం హోతి. తథా సోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణం ఉప్పన్నం హోతి, విపాకా మనోధాతు ఉప్పన్నా హోతి, మనోవిఞ్ఞాణధాతు ఉప్పన్నా హోతి సోమనస్ససహగతా, మనోవిఞ్ఞాణధాతు ఉప్పన్నా హోతి ఉపేక్ఖాసహగతా, మనోవిఞ్ఞాణధాతు ఉప్పన్నా హోతి సోమనస్ససహగతా ఞాణసమ్పయుత్తా, సోమనస్ససహగతా ¶ ఞాణసమ్పయుత్తా ససఙ్ఖారేన, సోమనస్ససహగతా ఞాణవిప్పయుత్తా, సోమనస్ససహగతా ఞాణవిప్పయుత్తా ససఙ్ఖారేన, ఉపేక్ఖాసహగతా ఞాణసమ్పయుత్తా, ఉపేక్ఖాసహగతా ఞాణసమ్పయుత్తా ససఙ్ఖారేన, ఉపేక్ఖాసహగతా ఞాణవిప్పయుత్తా, ఉపేక్ఖాసహగతా ఞాణవిప్పయుత్తా ససఙ్ఖారేనా’’తి (ధ. స. ౪౩౧, ౪౯౮).

రూపావచరపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారపచ్చయా పన పఞ్చ రూపావచరవిపాకాని. యథాహ –

‘‘తస్సేవ రూపావచరస్స కుసలస్స కమ్మస్స కతత్తా ఉపచితత్తా విపాకం వివిచ్చేవ కామేహి…పే… పఠమం ఝానం…పే… పఞ్చమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి (ధ. స. ౪౯౯).

ఏవం పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారపచ్చయా ఏకవీసతివిధం విఞ్ఞాణం హోతి.

అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారపచ్చయా పన అకుసలవిపాకాని పఞ్చ చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని, ఏకా మనోధాతు, ఏకా మనోవిఞ్ఞాణధాతూతి ఏవం సత్తవిధం విఞ్ఞాణం హోతి. యథాహ –

‘‘అకుసలస్స కమ్మస్స కతత్తా ఉపచితత్తా విపాకం చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పన్నం హోతి. తథా సోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణం ¶ , విపాకా మనోధాతు, విపాకా మనోవిఞ్ఞాణధాతు ఉప్పన్నా హోతీ’’తి (ధ. స. ౫౫౬).

ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారపచ్చయా ¶ పన చత్తారి అరూపవిపాకానీతి ఏవం చతుబ్బిధం విఞ్ఞాణం హోతీతి. యథాహ –

‘‘తస్సేవ అరూపావచరస్స కుసలస్స కమ్మస్స కతత్తా ఉపచితత్తా విపాకం సబ్బసో రూపసఞ్ఞానం సమతిక్కమా ఆకాసానఞ్చాయతనసఞ్ఞాసహగతం…పే… విఞ్ఞాణఞ్చాయతనసఞ్ఞాసహగతం…పే… ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనసఞ్ఞాసహగతం…పే… నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసఞ్ఞాసహగతం సుఖస్స చ పహానా…పే… చతుత్థం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి (ధ. స. ౫౦౧).

ఏవం యం సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణం హోతి, తం ఞత్వా ఇదానిస్స ఏవం పవత్తి వేదితబ్బా – సబ్బమేవ హి ఇదం పవత్తిపటిసన్ధివసేన ద్విధా పవత్తతి. తత్థ ¶ ద్వే పఞ్చవిఞ్ఞాణాని, ద్వే మనోధాతుయో, సోమనస్ససహగతాహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతూతి ఇమాని తేరస పఞ్చవోకారభవే పవత్తియంయేవ పవత్తన్తి. సేసాని ఏకూనవీసతి తీసు భవేసు యథానురూపం పవత్తియమ్పి పటిసన్ధియమ్పి పవత్తన్తి.

కథం? కుసలవిపాకాని తావ చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని పఞ్చ కుసలవిపాకేన వా అకుసలవిపాకేన వా నిబ్బత్తస్స యథాక్కమం పరిపాకముపగతిన్ద్రియస్స చక్ఖాదీనం ఆపాథగతం ఇట్ఠం వా ఇట్ఠమజ్ఝత్తం వా రూపాదిఆరమ్మణం ఆరబ్భ చక్ఖాదిపసాదం నిస్సాయ దస్సనసవనఘాయనసాయనఫుసనకిచ్చం సాధయమానాని పవత్తన్తి. తథా అకుసలవిపాకాని పఞ్చ. కేవలఞ్హి తేసం అనిట్ఠం అనిట్ఠమజ్ఝత్తం వా రూపాదిఆరమ్మణం హోతి, అయమేవ విసేసో. దసాపి చేతాని నియతద్వారారమ్మణవత్థుట్ఠానాని నియతకిచ్చానేవ చ భవన్తి.

తతో కుసలవిపాకానం చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీనం అనన్తరం కుసలవిపాకమనోధాతు తేసఞ్ఞేవ ఆరమ్మణమారబ్భ హదయవత్థుం నిస్సాయ సమ్పటిచ్ఛనకిచ్చం సాధయమానా పవత్తతి. తథా అకుసలవిపాకానం అనన్తరం అకుసలవిపాకా ¶ . ఇదఞ్చ పన ద్వయం అనియతద్వారారమ్మణం నియతవత్థుట్ఠానం నియతకిచ్చఞ్చ హోతి.

సోమనస్ససహగతా పన అహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతు కుసలవిపాకమనోధాతుయా అనన్తరం తస్సా ఏవ ¶ ఆరమ్మణం ఆరబ్భ హదయవత్థుం నిస్సాయ సన్తీరణకిచ్చం సాధయమానా చ ఛసు ద్వారేసు బలవారమ్మణే కామావచరసత్తానం యేభుయ్యేన లోభసమ్పయుత్తజవనావసానే భవఙ్గవీథిం పచ్ఛిన్దిత్వా జవనేన గహితారమ్మణే తదారమ్మణవసేన చ సకిం వా ద్విక్ఖత్తుం వా పవత్తతి. చిత్తప్పవత్తిగణనాయం పన సబ్బద్వారేసు తదారమ్మణే ద్వే ఏవ చిత్తవారా ఆగతా. ఇదం పన చిత్తం తదారమ్మణన్తి చ పిట్ఠిభవఙ్గన్తి చాతి ద్వే నామాని లభతి, అనియతద్వారారమ్మణం నియతవత్థుకం అనియతట్ఠానకిచ్చఞ్చ హోతీతి. ఏవం తావ తేరస పఞ్చవోకారభవే పవత్తియంయేవ పవత్తన్తీతి వేదితబ్బాని. సేసేసు ఏకూనవీసతియా చిత్తేసు న కిఞ్చి అత్తనో అనురూపాయ పటిసన్ధియా న పవత్తతి.

పవత్తియం పన కుసలాకుసలవిపాకా తావ ద్వే అహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతుయో పఞ్చద్వారే కుసలాకుసలవిపాకమనోధాతూనం అనన్తరం సన్తీరణకిచ్చం ¶ , ఛసు ద్వారేసు పుబ్బే వుత్తనయేనేవ తదారమ్మణకిచ్చం, అత్తనా దిన్నపటిసన్ధితో ఉద్ధం అసతి భవఙ్గుపచ్ఛేదకే చిత్తుప్పాదే భవఙ్గకిచ్చం, అన్తే చుతికిచ్చఞ్చాతి చత్తారి కిచ్చాని సాధయమానా నియతవత్థుకా అనియతద్వారారమ్మణట్ఠానకిచ్చా హుత్వా పవత్తన్తి.

అట్ఠ కామావచరసహేతుకచిత్తాని పవత్తియం వుత్తనయేనేవ ఛసు ద్వారేసు తదారమ్మణకిచ్చం, అత్తనా దిన్నపటిసన్ధితో ఉద్ధం అసతి భవఙ్గుపచ్ఛేదకే చిత్తుప్పాదే భవఙ్గకిచ్చం, అన్తే చుతికిచ్చఞ్చాతి తీణి కిచ్చాని సాధయమానాని నియతవత్థుకాని అనియతద్వారారమ్మణట్ఠానకిచ్చాని హుత్వా పవత్తన్తి.

పఞ్చ రూపావచరాని చత్తారి చ అరూపావచరాని అత్తనా దిన్నపటిసన్ధితో ఉద్ధం అసతి భవఙ్గుపచ్ఛేదకే చిత్తుప్పాదే భవఙ్గకిచ్చం, అన్తే చుతికిచ్చఞ్చాతి కిచ్చద్వయం సాధయమానాని పవత్తన్తి. తేసు రూపావచరాని నియతవత్థారమ్మణాని అనియతట్ఠానకిచ్చాని, ఇతరాని అవత్థుకాని నియతారమ్మణాని అనియతట్ఠానకిచ్చాని ¶ హుత్వా పవత్తన్తీతి. ఏవం తావ బాత్తింసవిధమ్పి విఞ్ఞాణం పవత్తియం సఙ్ఖారపచ్చయా పవత్తతి. తత్రస్స తే తే సఙ్ఖారా కమ్మపచ్చయేన చ ఉపనిస్సయపచ్చయేన చ పచ్చయా హోన్తి.

తత్థ యానేతాని ఏకాదస తదారమ్మణచిత్తాని వుత్తాని, తేసు ఏకమ్పి రూపారూపభవే తదారమ్మణం ¶ హుత్వా న పవత్తతి. కస్మా? బీజాభావా. తత్థ హి కామావచరవిపాకసఙ్ఖాతం పటిసన్ధిబీజం నత్థి, యం రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు పవత్తియం తస్స జనకం భవేయ్య. చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీనమ్పి రూపభవే అభావో ఆపజ్జతీతి చే? న; ఇన్ద్రియప్పవత్తిఆనుభావతో ద్వారవీథిభేదే చిత్తనియమతో చ.

యథా చేతం తదారమ్మణం ఏకన్తేన రూపారూపభవే నప్పవత్తతి తథా సబ్బేపి అకామావచరే ధమ్మే నానుబన్ధతి. కస్మా? అజనకత్తా చేవ జనకస్స చ అసదిసత్తా. తఞ్హి యథా నామ గేహా నిక్ఖమిత్వా బహి గన్తుకామో తరుణదారకో అత్తనో జనకం పితరం వా అఞ్ఞం వా పితుసదిసం హితకామం ఞాతిం అఙ్గులియం గహేత్వా అనుబన్ధతి, న అఞ్ఞం రాజపురిసాదిం, తథా ఏతమ్పి భవఙ్గారమ్మణతో బహి నిక్ఖమితుకామం సభాగతాయ అత్తనో జనకం పితరం వా పితుసదిసం వా కామావచరజవనమేవ అనుబన్ధతి, న అఞ్ఞం మహగ్గతం అనుత్తరం వా.

యథా ¶ చేతం మహగ్గతలోకుత్తరే ధమ్మే నానుబన్ధతి, తథా యదా ఏతే కామావచరధమ్మాపి మహగ్గతారమ్మణా హుత్వా పవత్తన్తి తదా తేపి నానుబన్ధతి. కస్మా? అపరిచితదేసత్తా అచ్చన్తపరిత్తారమ్మణత్తా చ. తఞ్హి యథా పితరం వా పితుసదిసం వా ఞాతిం అనుబన్ధన్తోపి తరుణదారకో ఘరద్వారఅన్తరవీథిచతుక్కాదిమ్హి పరిచితేయేవ దేసే అనుబన్ధతి, న అరఞ్ఞం వా యుద్ధభూమిం వా గచ్ఛన్తం; ఏవం కామావచరధమ్మే అనుబన్ధన్తమ్పి అమహగ్గతాదిమ్హి పరిచితేయేవ దేసే పవత్తమానే ధమ్మే అనుబన్ధతి, న మహగ్గతలోకుత్తరధమ్మే ఆరబ్భ పవత్తమానేతి.

యస్మా చస్స ‘‘సబ్బో కామావచరవిపాకో కిరియమనోధాతు కిరియఅహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతు సోమనస్ససహగతా ఇమే ధమ్మా పరిత్తారమ్మణా’’తి ఏవం అచ్చన్తపరిత్తమేవ ఆరమ్మణం వుత్తం, తస్మాపేతం మహగ్గతలోకుత్తరారమ్మణే ¶ కామావచరధమ్మేపి నానుబన్ధతీతి వేదితబ్బం.

కిం వా ఇమాయ యుత్తికథాయ? అట్ఠకథాయఞ్హి ఏకన్తేనేవ వుత్తం – ఏకాదస తదారమ్మణచిత్తాని నామగోత్తం ఆరబ్భ జవనే జవితే తదారమ్మణం న గణ్హన్తి. పణ్ణత్తిం ఆరబ్భ జవనే జవితే తదారమ్మణం న లబ్భతి. తిలక్ఖణారమ్మణికవిపస్సనాయ తదారమ్మణం న లబ్భతి. వుట్ఠానగామినియా బలవవిపస్సనాయ తదారమ్మణం న లబ్భతి. రూపారూపధమ్మే ఆరబ్భ జవనే జవితే తదారమ్మణం న లబ్భతి. మిచ్ఛత్తనియతధమ్మేసు తదారమ్మణం న లబ్భతి. సమ్మత్తనియతధమ్మేసు ¶ తదారమ్మణం న లబ్భతి. లోకుత్తరధమ్మే ఆరబ్భ జవనే జవితే తదారమ్మణం న లబ్భతి. అభిఞ్ఞాఞాణం ఆరబ్భ జవనే జవితే తదారమ్మణం న లబ్భతి. పటిసమ్భిదాఞాణం ఆరబ్భ జవనే జవితే తదారమ్మణం న లబ్భతి. కామావచరే దుబ్బలారమ్మణే తదారమ్మణం న లబ్భతి, ఛసు ద్వారేసు బలవారమ్మణే ఆపాథగతేయేవ లబ్భతి, లబ్భమానఞ్చ కామావచరేయేవ లబ్భతి. రూపారూపభవే తదారమ్మణం నామ నత్థీతి.

యం పన వుత్తం ‘‘సేసేసు ఏకూనవీసతియా చిత్తేసు న కిఞ్చి అత్తనో అనురూపాయ పటిసన్ధియా న పవత్తతీ’’తి, తం అతిసంఖిత్తత్తా దుబ్బిజానం. తేనస్స విత్థారనయదస్సనత్థం వుచ్చతి – ‘‘కతి పటిసన్ధియో? కతి పటిసన్ధిచిత్తాని? కేన కత్థ పటిసన్ధి హోతి? కిం పటిసన్ధియా ఆరమ్మణ’’న్తి?

అసఞ్ఞపటిసన్ధియా ¶ సద్ధిం వీసతి పటిసన్ధియో. వుత్తప్పకారానేవ ఏకూనవీసతి పటిసన్ధిచిత్తాని. తత్థ అకుసలవిపాకాయ అహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతుయా అపాయేసు పటిసన్ధి హోతి, కుసలవిపాకాయ మనుస్సలోకే జచ్చన్ధజాతిబధిరజాతిఉమ్మత్తకఏళమూగనపుంసకాదీనం. అట్ఠహి సహేతుకమహావిపాకేహి కామావచరదేవేసు చేవ మనుస్సేసు చ పుఞ్ఞవన్తానం పటిసన్ధి హోతి, పఞ్చహి రూపావచరవిపాకేహి రూపీబ్రహ్మలోకే, చతూహి అరూపావచరవిపాకేహి అరూపలోకేతి. యేన చ యత్థ పటిసన్ధి హోతి, సా ఏవ తస్సా అనురూపపటిసన్ధి నామ.

సఙ్ఖేపతో పటిసన్ధియా తీణి ఆరమ్మణాని హోన్తి – కమ్మం, కమ్మనిమిత్తం ¶ , గతినిమిత్తన్తి. తత్థ కమ్మం నామ ఆయూహితా కుసలాకుసలచేతనా. కమ్మనిమిత్తం నామ యం వత్థుం ఆరమ్మణం కత్వా కమ్మం ఆయూహతి. తత్థ అతీతే కప్పకోటిసతసహస్సమత్థకస్మిమ్పి కమ్మే కతే తస్మిం ఖణే కమ్మం వా కమ్మనిమిత్తం వా ఆగన్త్వా ఉపట్ఠాతి.

తత్రిదం కమ్మనిమిత్తస్స ఉపట్ఠానే వత్థు – గోపకసీవలీ కిర నామ తాలపిట్ఠికవిహారే చేతియం కారేసి. తస్స మరణమఞ్చే నిపన్నస్స చేతియం ఉపట్ఠాసి. సో తదేవ నిమిత్తం గణ్హిత్వా కాలంకత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తి. అఞ్ఞా సమ్మూళ్హకాలకిరియా నామ హోతి. పరమ్ముఖం గచ్ఛన్తస్స హి పచ్ఛతో తిఖిణేన అసినా సీసం ఛిన్దన్తి. నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తస్సాపి తిఖిణేన అసినా సీసం ఛిన్దన్తి. ఉదకే ఓసీదాపేత్వా మారేన్తి. ఏవరూపేపి కాలే అఞ్ఞతరం ¶ కమ్మం వా కమ్మనిమిత్తం వా ఉపట్ఠాతి. అఞ్ఞం లహుకమరణం నామ అత్థి. నిఖాదనదణ్డకమత్థకస్మిఞ్హి నిలీనమక్ఖికం ముగ్గరేన పహరిత్వా పిసన్తి. ఏవరూపేపి కాలే కమ్మం వా కమ్మనిమిత్తం వా ఉపట్ఠాతి. ఏవం పిసియమానాయ పన మక్ఖికాయ పఠమం కాయద్వారావజ్జనం భవఙ్గం నావట్టేతి, మనోద్వారావజ్జనమేవ ఆవట్టేతి. అథ జవనం జవిత్వా భవఙ్గం ఓతరతి. దుతియవారే కాయద్వారావజ్జనం భవఙ్గం ఆవట్టేతి. తతో కాయవిఞ్ఞాణం, సమ్పటిచ్ఛనం, సన్తీరణం, వోట్ఠపనన్తి వీథిచిత్తాని పవత్తన్తి. జవనం జవిత్వా భవఙ్గం ఓతరతి. తతియవారే మనోద్వారావజ్జనం భవఙ్గం ఆవట్టేతి. అథ జవనం జవిత్వా భవఙ్గం ఓతరతి. ఏతస్మిం ఠానే కాలకిరియం కరోతి. ఇదం కిమత్థం ఆభతం? అరూపధమ్మానం విసయో నామ ఏవం లహుకోతి దీపనత్థం.

గతినిమిత్తం ¶ నామ నిబ్బత్తనకఓకాసే ఏకో వణ్ణో ఉపట్ఠాతి. తత్థ నిరయే ఉపట్ఠహన్తే లోహకుమ్భిసదిసో హుత్వా ఉపట్ఠాతి. మనుస్సలోకే ఉపట్ఠహన్తే మాతుకుచ్ఛికమ్బలయానసదిసా హుత్వా ఉపట్ఠాతి. దేవలోకే ఉపట్ఠహన్తే కప్పరుక్ఖవిమానసయనాదీని ఉపట్ఠహన్తి. ఏవం కమ్మం, కమ్మనిమిత్తం, గతినిమిత్తన్తి సఙ్ఖేపతో పటిసన్ధియా తీణి ఆరమ్మణాని హోన్తి.

అపరో నయో – పటిసన్ధియా తీణి ఆరమ్మణాని హోన్తి? అతీతం, పచ్చుప్పన్నం ¶ , నవత్తబ్బఞ్చ. అసఞ్ఞీపటిసన్ధి అనారమ్మణాతి. తత్థ విఞ్ఞాణఞ్చాయతననేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనపటిసన్ధీనం అతీతమేవ ఆరమ్మణం. దసన్నం కామావచరానం అతీతం వా పచ్చుప్పన్నం వా. సేసానం నవత్తబ్బం. ఏవం తీసు ఆరమ్మణేసు పవత్తమానా పన పటిసన్ధి యస్మా అతీతారమ్మణస్స వా నవత్తబ్బారమ్మణస్స వా చుతిచిత్తస్స అనన్తరమేవ హోతి. పచ్చుప్పన్నారమ్మణం పన చుత్తిచిత్తం నామ నత్థి. తస్మా ద్వీసు ఆరమ్మణేసు అఞ్ఞతరారమ్మణాయ చుతియా అనన్తరం తీసు ఆరమ్మణేసు అఞ్ఞతరారమ్మణాయ పటిసన్ధియా సుగతిదుగ్గతివసేన పవత్తనాకారో వేదితబ్బో.

సేయ్యథిదం – కామావచరసుగతియం తావ ఠితస్స పాపకమ్మినో పుగ్గలస్స ‘‘తానిస్స తమ్హి సమయే ఓలమ్బన్తీ’’తిఆదివచనతో (మ. ని. ౩.౨౪౮) మరణమఞ్చే నిపన్నస్స యథూపచితం పాపకమ్మం వా కమ్మనిమిత్తం వా మనోద్వారే ఆపాథమాగచ్ఛతి. తం ఆరబ్భ ఉప్పన్నాయ తదారమ్మణపరియోసానాయ సుద్ధాయ వా జవనవీథియా అనన్తరం భవఙ్గవిసయం ఆరమ్మణం కత్వా చుతిచిత్తం ఉప్పజ్జతి. తస్మిం నిరుద్ధే తదేవ ఆపాథగతం కమ్మం వా కమ్మనిమిత్తం వా ఆరబ్భ అనుపచ్ఛిన్నకిలేసబలవినామితం ¶ దుగ్గతిపరియాపన్నం పటిసన్ధిచిత్తం ఉప్పజ్జతి. అయం అతీతారమ్మణాయ చుతియా అనన్తరా అతీతారమ్మణా పటిసన్ధి.

అపరస్స మరణసమయే వుత్తప్పకారకమ్మవసేన నరకాదీసు అగ్గిజాలవణ్ణాదికం దుగ్గతినిమిత్తం మనోద్వారే ఆపాథమాగచ్ఛతి. తస్స ద్విక్ఖత్తుం భవఙ్గే ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధే తం ఆరమ్మణం ఆరబ్భ ఏకం ఆవజ్జనం, మరణస్స ఆసన్నభావేన మన్దీభూతవేగత్తా పఞ్చ జవనాని, ద్వే తదారమ్మణానీతి తీణి వీథిచిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి. తతో భవఙ్గవిసయం ఆరమ్మణం కత్వా ¶ ఏకం చుతిచిత్తం. ఏత్తావతా ఏకాదస చిత్తక్ఖణా అతీతా హోన్తి. అథావసేసపఞ్చచిత్తక్ఖణాయుకే తస్మింయేవ ఆరమ్మణే పటిసన్ధిచిత్తం ఉప్పజ్జతి. అయం అతీతారమ్మణాయ చుతియా అనన్తరా పచ్చుప్పన్నారమ్మణా పటిసన్ధి.

అపరస్స మరణసమయే పఞ్చన్నం ద్వారానం అఞ్ఞతరస్మిం ద్వారే ¶ రాగాదిహేతుభూతం హీనారమ్మణం ఆపాథమాగచ్ఛతి. తస్స యథాక్కమేన ఉప్పన్నవోట్ఠబ్బనావసానే మరణస్స ఆసన్నభావేన మన్దీభూతవేగత్తా పఞ్చ జవనాని ద్వే తదారమ్మణాని చ ఉప్పజ్జన్తి. తతో భవఙ్గవిసయమారమ్మణం కత్వా ఏకం చుతిచిత్తం. ఏత్తావతా ద్వే భవఙ్గాని, ఆవజ్జనం, దస్సనం, సమ్పటిచ్ఛనం, సన్తీరణం, వోట్ఠబ్బనం, పఞ్చ జవనాని, ద్వే తదారమ్మణాని, ఏకం చుతిచిత్తన్తి పఞ్చదస చిత్తక్ఖణా అతీతా హోన్తి. అథావసేసఏకచిత్తక్ఖణాయుకే తస్మిం యేవ ఆరమ్మణే పటిసన్ధిచిత్తం ఉప్పజ్జతి. అయమ్పి అతీతారమ్మణాయ చుతియా అనన్తరా పచ్చుప్పన్నారమ్మణా పటిసన్ధి. ఏస తావ అతీతారమ్మణాయ సుగతిచుతియా అనన్తరా అతీతపచ్చుప్పన్నారమ్మణాయ దుగ్గతిపటిసన్ధియా పవత్తనాకారో.

దుగ్గతియం ఠితస్స పన ఉపచితానవజ్జకమ్మస్స వుత్తనయేనేవ తం అనవజ్జకమ్మం వా కమ్మనిమిత్తం వా మనోద్వారే ఆపాథమాగచ్ఛతీతి కణ్హపక్ఖే సుక్కపక్ఖం ఠపేత్వా సబ్బం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం. అయం అతీతారమ్మణాయ దుగ్గతిచుతియా అనన్తరా అతీతపచ్చుప్పన్నారమ్మణాయ సుగతిపటిసన్ధియా పవత్తనాకారో.

సుగతియం ఠితస్స పన ఉపచితానవజ్జకమ్మస్స ‘‘తానిస్స తమ్హి సమయే ఓలమ్బన్తీ’’తిఆదివచనతో మరణమఞ్చే నిపన్నస్స యథూపచితం అనవజ్జకమ్మం వా కమ్మనిమిత్తం వా మనోద్వారే ఆపాథమాగచ్ఛతి. తఞ్చ ఖో ఉపచితకామావచరానవజ్జకమ్మస్సేవ. ఉపచితమహగ్గతకమ్మస్స ¶ పన కమ్మనిమిత్తమేవ ఆపాథమాగచ్ఛతి. తం ఆరబ్భ ఉప్పన్నాయ తదారమ్మణపరియోసానాయ సుద్ధాయ వా జవనవీథియా అనన్తరం భవఙ్గవిసయం ఆరమ్మణం కత్వా చుతిచిత్తముప్పజ్జతి. తస్మిం నిరుద్ధే తదేవ ఆపాథగతం కమ్మం వా కమ్మనిమిత్తం వా ఆరబ్భ అనుపచ్ఛిన్నకిలేసబలవినామితం సుగతిపరియాపన్నం పటిసన్ధిచిత్తముప్పజ్జతి. అయం అతీతారమ్మణాయ చుతియా అనన్తరా అతీతారమ్మణా నవత్తబ్బారమ్మణా వా పటిసన్ధి.

అపరస్స ¶ మరణసమయే కామావచరానవజ్జకమ్మవసేన మనుస్సలోకే మాతుకుచ్ఛివణ్ణసఙ్ఖాతం వా దేవలోకే ఉయ్యానకప్పరుక్ఖాదివణ్ణసఙ్ఖాతం వా సుగతినిమిత్తం మనోద్వారే ¶ ఆపాథమాగచ్ఛతి. తస్స దుగ్గతినిమిత్తే దస్సితానుక్కమేనేవ చుతిచిత్తానన్తరం పటిసన్ధిచిత్తం ఉప్పజ్జతి. అయం అతీతారమ్మణాయ చుతియా అనన్తరా పచ్చుప్పన్నారమ్మణా పటిసన్ధి.

అపరస్స మరణసమయే ఞాతకా ‘అయం, తాత, తవత్థాయ బుద్ధపూజా కరీయతి, చిత్తం పసాదేహీ’తి వత్వా పుప్ఫదామధజపటాకాదివసేన రూపారమ్మణం వా ధమ్మస్సవనతూరియపూజాదివసేన సద్దారమ్మణం వా ధూమవాసగన్ధాదివసేన గన్ధారమ్మణం వా ‘ఇదం, తాత, సాయస్సు, తవత్థాయ దాతబ్బం దేయ్యధమ్మ’న్తి వత్వా మధుఫాణితాదివసేన రసారమ్మణం వా ‘ఇదం, తాత, ఫుసస్సు, తవత్థాయ దాతబ్బం దేయ్యధమ్మ’న్తి వత్వా చీనపటసోమారపటాదివసేన ఫోట్ఠబ్బారమ్మణం వా పఞ్చద్వారే ఉపసంహరన్తి. తస్స తస్మిం ఆపాథగతే రూపాదిఆరమ్మణే యథాక్కమేన ఉప్పన్నవోట్ఠపనావసానే మరణస్స ఆసన్నభావేన మన్దీభూతవేగత్తా పఞ్చ జవనాని ద్వే తదారమ్మణాని చ ఉప్పజ్జన్తి. తతో భవఙ్గవిసయం ఆరమ్మణం కత్వా ఏకం చుతిచిత్తం, తదవసానే తస్మిఞ్ఞేవ ఏకచిత్తక్ఖణట్ఠితికే ఆరమ్మణే పటిసన్ధిచిత్తం ఉప్పజ్జతి. అయమ్పి అతీతారమ్మణాయ చుతియా అనన్తరా పచ్చుప్పన్నారమ్మణా పటిసన్ధి.

అపరస్స పన పథవీకసిణజ్ఝానాదివసేన పటిలద్ధమహగ్గతస్స సుగతియం ఠితస్స మరణసమయే కామావచరకుసలకమ్మ-కమ్మనిమిత్త-గతినిమిత్తానం అఞ్ఞతరం పథవీకసిణాదికం వా నిమిత్తం మహగ్గతచిత్తం వా మనోద్వారే ఆపాథమాగచ్ఛతి. చక్ఖుసోతానం వా అఞ్ఞతరస్మిం కుసలుప్పత్తిహేతుభూతం పణీతమారమ్మణం ఆపాథమాగచ్ఛతి. తస్స యథాక్కమేన ఉప్పన్నవోట్ఠబ్బనావసానే మరణస్స ఆసన్నభావేన మన్దీభూతవేగత్తా పఞ్చ జవనాని ఉప్పజ్జన్తి. మహగ్గతగతికానం పన తదారమ్మణం నత్థి. తస్మా జవనానన్తరంయేవ భవఙ్గవిసయం ఆరమ్మణం కత్వా ఏకం చుతిచిత్తం ఉప్పజ్జతి ¶ . తస్సావసానే కామావచరమహగ్గతసుగతీనం అఞ్ఞతరసుగతిపరియాపన్నం యథూపట్ఠితేసు ఆరమ్మణేసు అఞ్ఞతరారమ్మణం పటిసన్ధిచిత్తం ¶ ఉప్పజ్జతి. అయం నవత్తబ్బారమ్మణాయ సుగతిచుతియా అనన్తరా అతీతపచ్చుప్పన్ననవత్తబ్బానం అఞ్ఞతరారమ్మణా పటిసన్ధి.

ఏతేనానుసారేన ఆరుప్పచుతియాపి అనన్తరా పటిసన్ధి వేదితబ్బా. అయం అతీతనవత్తబ్బారమ్మణాయ సుగతిచుతియా అనన్తరా అతీతనవత్తబ్బపచ్చుప్పన్నారమ్మణాయ పటిసన్ధియా పవత్తనాకారో.

దుగ్గతియం ¶ ఠితస్స పన పాపకమ్మినో వుత్తనయేనేవ తం కమ్మం కమ్మనిమిత్తం గతినిమిత్తం వా మనోద్వారే, పఞ్చద్వారే పన అకుసలుప్పత్తిహేతుభూతం ఆరమ్మణం ఆపాథమాగచ్ఛతి. అథస్స యథాక్కమేన చుతిచిత్తావసానే దుగ్గతిపరియాపన్నం తేసు ఆరమ్మణేసు అఞ్ఞతరారమ్మణం పటిసన్ధిచిత్తం ఉప్పజ్జతి. అయం అతీతారమ్మణాయ దుగ్గతిచుతియా అనన్తరా అతీతపచ్చుప్పన్నారమ్మణాయ పటిసన్ధియా పవత్తనాకారోతి. ఏత్తావతా ఏకూనవీసతివిధస్సాపి విఞ్ఞాణస్స పటిసన్ధివసేన పవత్తి దీపితా హోతి.

పవత్తమానం సన్ధిమ్హి, ద్విధా కమ్మేన వత్తతి;

మిస్సాదీహి చ భేదేహి, భేదస్స దువిధాదికో.

ఇదఞ్హి ఏకూనవీసతివిధమ్పి విపాకవిఞ్ఞాణం పటిసన్ధిమ్హి పవత్తమానం ద్విధా కమ్మేన వత్తతి. యథాసకఞ్హి ఏతస్స జనకం కమ్మం నానాక్ఖణికకమ్మప్పచ్చయేన చేవ ఉపనిస్సయపచ్చయేన చ పచ్చయో హోతి. వుత్తఞ్హేతం ‘‘కుసలాకుసలం కమ్మం విపాకస్స ఉపనిస్సయపచ్చయేన పచ్చయో’’తి (పట్ఠా. ౧.౧.౪౨౩). ఏవం వత్తమానస్స పనస్స మిస్సాదీహి భేదేహి దువిధాదికోపి భేదో వేదితబ్బో, సేయ్యథిదం – ఇదఞ్హి పటిసన్ధివసేన ఏకధా వత్తమానమ్పి రూపేన సహ మిస్సామిస్సభేదతో దువిధం, కామరూపారూపభవభేదతో తివిధం, అణ్డజజలాబుజసంసేదజఓపపాతికయోనివసేన చతుబ్బిధం, గతివసేన పఞ్చవిధం, విఞ్ఞాణట్ఠితివసేన సత్తవిధం, సత్తావాసవసేన అట్ఠవిధం హోతి. తత్థ –

మిస్సం ¶ ద్విధా భావభేదా, సభావం తత్థ చ ద్విధా;

ద్వే వా తయో వా దసకా, ఓమతో ఆదినా సహ.

‘మిస్సం ¶ ద్విధా భావభేదా’తి యఞ్హేతమేత్థ అఞ్ఞత్ర అరూపభవా రూపమిస్సం పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తం రూపభవే ఇత్థిన్ద్రియపురిసిన్ద్రియసఙ్ఖాతేన భావేన వినా ఉప్పత్తితో కామభవే అఞ్ఞత్ర జాతిపణ్డకపటిసన్ధియా భావేన సహ ఉప్పత్తితో సభావం అభావన్తి దువిధం హోతి.

‘సభావం తత్థ చ ద్విధా’తి తత్థాపి చ యం సభావం తం ఇత్థిపురిసభావానం అఞ్ఞతరేన సహ ఉప్పత్తితో దువిధమేవ హోతి.

‘ద్వే ¶ వా తయో వా దసకా, ఓమతో ఆదినా సహా’తి యఞ్హేతమేత్థ మిస్సం అమిస్సన్తి ద్వయే ఆదిభూతం రూపమిస్సం పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం, తేన సహ వత్థుకాయదసకవసేన ద్వే వా వత్థుకాయభావదసకవసేన తయో వా దసకా ఓమతో ఉప్పజ్జన్తి, నత్థి ఇతో పరం రూపపరిహానీతి. తం పనేతం ఏవం ఓమకపరిమాణం ఉప్పజ్జమానం అణ్డజజలాబుజనామికాసు ద్వీసు యోనీసు జాతిఉణ్ణాయ ఏకేన అంసునా ఉద్ధతతేలసప్పిమణ్డప్పమాణం కలలన్తి లద్ధసఙ్ఖం హుత్వా ఉప్పజ్జతి. తత్థ యోనీనం గతివసేన సమ్భవభేదో వేదితబ్బో. ఏతాసు హి –

నిరయే భుమ్మవజ్జేసు, దేవేసు చ న యోనియో;

తిస్సో పురిమికా హోన్తి, చతస్సోపి గతిత్తయే.

తత్థ దేవేసు చాతి చసద్దేన యథా నిరయే చ భుమ్మవజ్జేసు చ దేవేసు, ఏవం నిజ్ఝామతణ్హికపేతేసు చ పురిమికా తిస్సో యోనియో న సన్తీతి వేదితబ్బా. ఓపపాతికా ఏవ హి తే హోన్తి. సేసే పన తిరచ్ఛానపేత్తివిసయమనుస్ససఙ్ఖాతే గతిత్తయే పుబ్బే వజ్జితభుమ్మదేవేసు చ చతస్సో యోనియో హోన్తి. తత్థ –

తింస నవ చేవ రూపీసు, సత్తతి ఉక్కంసతోవ రూపాని;

సంసేదజోపపాతీసు, అథ వా అవకంసతో తింస.

రూపీబ్రహ్మేసు ¶ తావ ఓపపాతికయోనికేసు చక్ఖుసోతవత్థుదసకానం జీవితనవకస్స చాతి చతున్నం కలాపానం వసేన తింస చ నవ చ పటిసన్ధివిఞ్ఞాణేన సహ రూపాని ఉప్పజ్జన్తి. రూపీబ్రహ్మే పన ఠపేత్వా అఞ్ఞేసు సంసేదజఓపపాతికేసు ఉక్కంసతో చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయభావవత్థుదసకానం ¶ వసేన సత్తతి. తాని చ నిచ్చం దేవేసు. తత్థ వణ్ణో గన్ధో రసో ఓజా చతస్సో చాపి ధాతుయో చక్ఖుపసాదో జీవితిన్ద్రియన్తి అయం దసరూపపరిమాణో రూపపుఞ్జో చక్ఖుదసకో నామ. ఏవం సేసా వేదితబ్బా. అవకంసతో పన జచ్చన్ధబధిరఅఘానకనపుంసకస్స జివ్హాకాయవత్థుదసకానం వసేన తింస రూపాని ఉప్పజ్జన్తి. ఉక్కంసావకంసానం పన అన్తరే అనురూపతో వికప్పో వేదితబ్బో.

ఖన్ధారమ్మణగతిహేతు-వేదనాపీతివితక్కవిచారేహి;

భేదాభేదవిసేసో, చుతిసన్ధీనం పరిఞ్ఞేయ్యో.

యాహేసా ¶ మిస్సామిస్సతో దువిధా పటిసన్ధి, యా చస్సా అతీతానన్తరా చుతి, తాసం ఇమేహి ఖన్ధాదీహి భేదాభేదవిసేసో ఞాతబ్బోతి అత్థో.

కథం? కదాచి చతుక్ఖన్ధాయ ఆరుప్పచుతియా అనన్తరా చతుక్ఖన్ధావ ఆరమ్మణతోపి అభిన్నా పటిసన్ధి హోతి, కదాచి అమహగ్గతబహిద్ధారమ్మణాయ మహగ్గతఅజ్ఝత్తారమ్మణా. అయం తావ అరూపభూమీసుయేవ నయో. కదాచి పన చతుక్ఖన్ధాయ ఆరుప్పచుతియా అనన్తరా పఞ్చక్ఖన్ధా కామావచరా పటిసన్ధి. కదాచి పఞ్చక్ఖన్ధాయ కామావచరచుతియా రూపావచరచుతియా వా అనన్తరా చతుక్ఖన్ధా ఆరుప్పపటిసన్ధి. ఏవం అతీతారమ్మణచుతియా అతీతనవత్తబ్బపచ్చుప్పన్నారమ్మణా పటిసన్ధి, ఏకచ్చసుగతిచుతియా ఏకచ్చదుగ్గతిపటిసన్ధి, అహేతుకచుతియా సహేతుకపటిసన్ధి, దుహేతుకచుతియా తిహేతుకపటిసన్ధి, ఉపేక్ఖాసహగతచుతియా సోమనస్ససహగతపటిసన్ధి, అప్పీతికచుతియా సప్పీతికపటిసన్ధి, అవితక్కచుతియా సవితక్కపటిసన్ధి, అవిచారచుతియా సవిచారపటిసన్ధి, అవితక్కఅవిచారచుతియా సవితక్కసవిచారపటిసన్ధీతి తస్స తస్స విపరీతతో చ యథాయోగం యోజేతబ్బం.

లద్ధప్పచ్చయమితిధమ్మ-మత్తమేతం ¶ భవన్తరముపేతి;

నాస్స తతో సఙ్కన్తి, న తతో హేతుం వినా హోతి.

ఇతి ¶ హేతం లద్ధపచ్చయం రూపారూపధమ్మమత్తం ఉప్పజ్జమానం భవన్తరం ఉపేతీతి వుచ్చతి, న సత్తో, న జీవో. తస్స నాపి అతీతభవతో ఇధ సఙ్కన్తి అత్థి, నాపి తతో హేతుం వినా ఇధ పాతుభావో. తయిదం పాకటేన మనుస్సచుతిపటిసన్ధిక్కమేన పకాసయిస్సామ –

అతీతభవస్మిఞ్హి సరసేన ఉపక్కమేన వా సమాసన్నమరణస్స అసయ్హానం సబ్బఙ్గపచ్చఙ్గసన్ధిబన్ధనచ్ఛేదకానం మారణన్తికవేదనాసత్తానం సన్నిపాతం అసహన్తస్స ఆతపే పక్ఖిత్తహరితతాలపణ్ణమివ కమేన ఉపసుస్సమానే సరీరే నిరుద్ధేసు చక్ఖాదీసు ఇన్ద్రియేసు హదయవత్థుమత్తే పతిట్ఠితేసు కాయిన్ద్రియమనిన్ద్రియజీవితిన్ద్రియేసు తఙ్ఖణావసేసం హదయవత్థుసన్నిస్సితం విఞ్ఞాణం గరుసమాసేవితాసన్నపుబ్బకతానం అఞ్ఞతరం లద్ధావసేసపచ్చయసఙ్ఖారసఙ్ఖాతం కమ్మం వా తదుపట్ఠాపితం వా కమ్మనిమిత్తగతినిమిత్తసఙ్ఖాతం విసయమారబ్భ పవత్తతి. తదేవం పవత్తమానం తణ్హాఅవిజ్జానం అప్పహీనత్తా అవిజ్జాపటిచ్ఛాదితాదీనవే తస్మిం విసయే తణ్హా నామేతి ¶ , సహజాతసఙ్ఖారా ఖిపన్తి. తం సన్తతివసేన తణ్హాయ నామియమానం సఙ్ఖారేహి ఖిప్పమానం ఓరిమతీరరుక్ఖవినిబద్ధరజ్జుమాలమ్బిత్వా మాతికాతిక్కమకో వియ పురిమఞ్చ నిస్సయం జహతి, అపరఞ్చ కమ్మసముట్ఠాపితం నిస్సయం అస్సాదయమానం వా అనస్సాదయమానం వా ఆరమ్మణాదీహియేవ పచ్చయేహి పవత్తతి.

ఏత్థ చ పురిమం చవనతో చుతి, పచ్ఛిమం భవన్తరాదిపటిసన్ధానతో పటిసన్ధీతి వుచ్చతి. తదేతం నాపి పురిమభవా ఇధ ఆగతం, నాపి తతో కమ్మసఙ్ఖారనతివిసయాదిహేతుం వినా పాతుభూతన్తి వేదితబ్బం.

సియుం నిదస్సనానేత్థ, పటిఘోసాదికా అథ;

సన్తానబన్ధతో నత్థి, ఏకతా నాపి నానతా.

ఏత్థ ¶ చేతస్స విఞ్ఞాణస్స పురిమభవతో ఇధ అనాగమనే అతీతభవపరియాపన్నహేతూహి చ ఉప్పాదే పటిఘోసపదీపముద్దాపటిబిమ్బప్పకారా ధమ్మా నిదస్సనాని సియుం. యథా హి పటిఘోసపదీపముద్దచ్ఛాయా ¶ సద్దాదిహేతుకా అఞ్ఞత్ర అగన్త్వా హోన్తి, ఏవమేవ ఇదం చిత్తం. ఏత్థ చ ‘సన్తానబన్ధతో నత్థి ఏకతా నాపి నానతా’. యది హి సన్తానబన్ధే సతి ఏకన్తమేకతా భవేయ్య, న ఖీరతో దధి సమ్భూతం సియా. అథాపి ఏకన్తనానతా భవేయ్య, న ఖీరస్సాధీనో దధి సియా. ఏస నయో సబ్బహేతుహేతుసముప్పన్నేసు. ఏవఞ్చ సతి సబ్బలోకవోహారలోపో సియా. సో చ అనిట్ఠో. తస్మా ఏత్థ న ఏకన్తమేకతా వా నానతా వా ఉపగన్తబ్బాతి.

ఏత్థాహ – నను ఏవం అసఙ్కన్తిపాతుభావే సతి యే ఇమస్మిం మనుస్సత్తభావే ఖన్ధా, తేసం నిరుద్ధత్తా ఫలపచ్చయస్స చ కమ్మస్స తత్థ అగమనతో అఞ్ఞస్స అఞ్ఞతో చ తం ఫలం సియా? ఉపభుఞ్జకే చ అసతి కస్స తం ఫలం సియా? తస్మా న సున్దరమిదం విధానన్తి. తత్రిదం వుచ్చతి –

సన్తానే యం ఫలం ఏతం, నాఞ్ఞస్స న చ అఞ్ఞతో;

బీజానం అభిసఙ్ఖారో, ఏతస్సత్థస్స సాధకో.

ఏకసన్తానస్మిఞ్హి ఫలముప్పజ్జమానం తత్థ ఏకన్తం ఏకత్తనానత్తానం పటిసిద్ధత్తా అఞ్ఞస్సాతి వా అఞ్ఞతోతి వా న హోతి. ఏతస్స చ పనత్థస్స బీజానం అభిసఙ్ఖారో సాధకో. అమ్బబీజాదీనఞ్హి అభిసఙ్ఖారేసు కతేసు తస్స బీజస్స సన్తానే లద్ధపచ్చయో కాలన్తరే ఫలవిసేసో ఉప్పజ్జమానో న అఞ్ఞబీజానం నాపి అఞ్ఞాభిసఙ్ఖారపచ్చయా ఉప్పజ్జతి, న చ తాని బీజాని ¶ తే అభిసఙ్ఖారా వా ఫలట్ఠానం పాపుణన్తి. ఏవం సమ్పదమిదం వేదితబ్బం. విజ్జాసిప్పోసధాదీహి చాపి బాలసరీరే ఉపయుత్తేహి కాలన్తరే వుడ్ఢసరీరాదీసు ఫలదేహి అయమత్థో వేదితబ్బో.

యమ్పి వుత్తం ‘ఉపభుఞ్జకే చ అసతి కస్స తం ఫలం సియా’తి? తత్థ –

ఫలస్సుప్పత్తియా ఏవ, సిద్ధా భుఞ్జకసమ్ముతి;

ఫలుప్పాదేన రుక్ఖస్స, యథా ఫలతి సమ్ముతి.

యథా ¶ హి రుక్ఖసఙ్ఖాతానం ధమ్మానం ఏకదేసభూతస్స రుక్ఖఫలస్స ఉప్పత్తియా ఏవ రుక్ఖో ఫలతీతి ¶ వా ఫలితోతి వా వుచ్చతి, తథా దేవమనుస్ససఙ్ఖాతానం ఖన్ధానం ఏకదేసభూతస్స ఉపభోగసఙ్ఖాతస్స సుఖదుక్ఖఫలస్స ఉప్పాదేనేవ దేవో వా మనుస్సో వా ఉపభుఞ్జతీతి వా సుఖితోతి వా దుక్ఖితోతి వా వుచ్చతి. తస్మా న ఏత్థ అఞ్ఞేన ఉపభుఞ్జకేన నామ కోచి అత్థో అత్థీతి.

యోపి వదేయ్య – ‘ఏవం సన్తేపి ఏతే సఙ్ఖారా విజ్జమానా వా ఫలస్స పచ్చయా సియుం, అవిజ్జమానా వా. యది చ విజ్జమానా పవత్తిక్ఖణేయేవ నేసం విపాకేన భవితబ్బం. అథ అవిజ్జమానా, పవత్తితో పుబ్బే చ పచ్ఛా చ నిచ్చం ఫలావహా సియు’న్తి. సో ఏవం వత్తబ్బో –

కతత్తా పచ్చయా ఏతే, న చ నిచ్చం ఫలావహా;

పాటిభోగాదికం తత్థ, వేదితబ్బం నిదస్సనం.

కతత్తా ఏవ హి సఙ్ఖారా అత్తనో ఫలస్స పచ్చయా హోన్తి, న విజ్జమానత్తా వా అవిజ్జమానత్తా వా. యథాహ ‘‘కామావచరస్స కుసలస్స కమ్మస్స కతత్తా ఉపచితత్తా విపాకం చక్ఖువిఞ్ఞాణం ఉప్పన్నం హోతీ’’తిఆది (ధ. స. ౪౩౧). యథారహస్స అత్తనో ఫలస్స చ పచ్చయా హుత్వా న పున ఫలావహా హోన్తి విపక్కవిపాకత్తా. ఏతస్స చత్థస్స విభావనే ఇదం పాటిభోగాదికం నిదస్సనం వేదితబ్బం.

యథా హి లోకే యో కస్సచి అత్థస్స నియ్యాతనత్థం పాటిభోగో హోతి, భణ్డం వా కిణాతి, ఇణం వా గణ్హాతి. తస్స తం కిరియాకరణమత్తమేవ తదత్థనియ్యాతనాదిమ్హి పచ్చయో హోతి, న కిరియాయ విజ్జమానతా వా అవిజ్జమానతా వా. న చ తదత్థనియ్యాతనాదితో పరమ్పి ధారకోవ ¶ హోతి. కస్మా? నియ్యాతనాదీనం కతత్తా. ఏవం కతత్తావ సఙ్ఖారాపి అత్తనో ఫలస్స పచ్చయా హోన్తి, న చ యథారహం ఫలదానతో పరమ్పి ఫలావహా హోన్తీతి. ఏత్తావతా మిస్సామిస్సవసేన ద్విధాపి పవత్తమానస్స పటిసన్ధివిఞ్ఞాణస్స సఙ్ఖారపచ్చయా పవత్తి దీపితా హోతి.

ఇదాని సబ్బేస్వేతేసు బత్తింసవిఞ్ఞాణేసు సమ్మోహవిఘాతత్థం –

పటిసన్ధిప్పవత్తీనం ¶ , వసేనేతే భవాదిసు;

విజానితబ్బా సఙ్ఖారా, యథా యేసఞ్చ పచ్చయా.

తత్థ ¶ తయో భవా, చతస్సో యోనియో, పఞ్చ గతియో, సత్త విఞ్ఞాణట్ఠితియో, నవ సత్తావాసాతి ఏతే భవాదయో నామ. ఏతేసు భవాదీసు పటిసన్ధియం పవత్తే చ ఏతే యేసం విపాకవిఞ్ఞాణానం పచ్చయా యథా చ పచ్చయా హోన్తి తథా విజానితబ్బాతి అత్థో.

తత్థ – పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారే తావ కామావచరఅట్ఠచేతనాభేదో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో అవిసేసేన కామభవే సుగతియం నవన్నం విపాకవిఞ్ఞాణానం పటిసన్ధియం నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయేన చేవ ఉపనిస్సయపచ్చయేన చాతి ద్విధా పచ్చయో. రూపావచరపఞ్చకుసలచేతనాభేదో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో రూపభవే పటిసన్ధియం ఏవ పఞ్చన్నం. వుత్తప్పభేదకామావచరో పన కామభవే సుగతియం ఉపేక్ఖాసహగతాహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతువజ్జానం సత్తన్నం పరిత్తవిపాకవిఞ్ఞాణానం వుత్తనయేనేవ ద్విధా పచ్చయో పవత్తే, నో పటిసన్ధియం. స్వేవ రూపభవే పఞ్చన్నం విపాకవిఞ్ఞాణానం తథేవ పచ్చయో పవత్తే, నో పటిసన్ధియం. కామభవే పన దుగ్గతియం అట్ఠన్నమ్పి పరిత్తవిపాకవిఞ్ఞాణానం తథేవ పచ్చయో పవత్తే, నో పటిసన్ధియం.

తత్థ నిరయే మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స నరకచారికాదీసు ఇట్ఠారమ్మణసమాయోగే సో పచ్చయో హోతి. తిరచ్ఛానేసు పన నాగసుపణ్ణపేతమహిద్ధికేసు చ ఇట్ఠారమ్మణం లబ్భతియేవ. స్వేవ కామభవే సుగతియం సోళసన్నమ్పి కుసలవిపాకవిఞ్ఞాణానం తథేవ పచ్చయో పవత్తే చ పటిసన్ధియఞ్చ. అవిసేసేన పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో రూపభవే దసన్నం విపాకవిఞ్ఞాణానం తథేవ పచ్చయో పవత్తే చ పటిసన్ధియఞ్చ.

ద్వాదసాకుసలచేతనాభేదో అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో కామభవే దుగ్గతియం ఏకస్స విఞ్ఞాణస్స తథేవ పచ్చయో పటిసన్ధియం, నో పవత్తే; ఛన్నం పవత్తే, నో పటిసన్ధియం; సత్తన్నమ్పి అకుసలవిపాకవిఞ్ఞాణానం పవత్తే చ పటిసన్ధియఞ్చ ¶ . కామభవే పన సుగతియం తేసంయేవ సత్తన్నం తథేవ పచ్చయో పవత్తే, నో పటిసన్ధియం; రూపభవే చతున్నం విపాకవిఞ్ఞాణానం తథేవ పచ్చయో పవత్తే, నో పటిసన్ధియం. సో చ ఖో కామావచరే అనిట్ఠరూపదస్సనసద్దసవనవసేన ¶ . బ్రహ్మలోకే పన అనిట్ఠా రూపాదయో నామ నత్థి, తథా కామావచరదేవలోకేపి.

ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారో ¶ అరూపభవే చతున్నం విపాకవిఞ్ఞాణానం తథేవ పచ్చయో పవత్తే చ పటిసన్ధియఞ్చ.

కామావచరకుసలాకుసలతో పన సబ్బసఙ్గాహికనయేన వీసతిచేతనాభేదోపి కాయసఙ్ఖారో కామభవే దసన్నం విపాకవిఞ్ఞాణానం పటిసన్ధియం నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయేన చేవ ఉపనిస్సయపచ్చయేన చాతి ద్విధా పచ్చయో. స్వేవ కామభవే తేరసన్నం, రూపభవే నవన్నం విపాకవిఞ్ఞాణానం తథేవ పచ్చయో పవత్తే, నో పటిసన్ధియం. స్వేవ కామభవే తేవీసతియా విపాకవిఞ్ఞాణానం తథేవ పచ్చయో పవత్తే చ పటిసన్ధియఞ్చ. వచీసఙ్ఖారేపి ఏసేవ నయో.

అట్ఠవీసతిఏకూనతింసచేతనాభేదోపి పన చిత్తసఙ్ఖారో తీసు భవేసు ఏకూనవీసతియా విపాకవిఞ్ఞాణానం తథేవ పచ్చయో పటిసన్ధియం, నో పవత్తే. స్వేవ ద్వీసు భవేసు హేట్ఠావుత్తానం తేరసన్నఞ్చ నవన్నఞ్చాతి ద్వావీసతియా విపాకవిఞ్ఞాణానం తథేవ పచ్చయో పవత్తే, నో పటిసన్ధియం. తీసు పన భవేసు ద్వత్తింసాయపి విపాకవిఞ్ఞాణానం తథేవ పచ్చయో పవత్తే చేవ పటిసన్ధియఞ్చ. ఏవం తావ భవేసు పటిసన్ధిపవత్తీనం వసేన తే సఙ్ఖారా యేసం పచ్చయా, యథా చ పచ్చయా హోన్తి తథా విజానితబ్బా. ఏతేనేవ నయేన యోనిఆదీసుపి వేదితబ్బా.

తత్రిదం ఆదితో పట్ఠాయ ముఖమత్తప్పకాసనం – ఇమేసు హి సఙ్ఖారేసు యస్మా పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో తావ ద్వీసు భవేసు పటిసన్ధిం దత్వా సబ్బం అత్తనో విపాకం జనేతి, తథా అణ్డజాదీసు చతూసు యోనీసు, దేవమనుస్ససఙ్ఖాతాసు ద్వీసు గతీసు, నానత్తకాయనానత్తసఞ్ఞీనానత్తకాయఏకత్తసఞ్ఞీఏకత్తకాయనానత్తసఞ్ఞీఏకత్తకాయఏకత్తసఞ్ఞీసఙ్ఖాతాసు మనుస్సానఞ్చేవ పఠమదుతియతతియజ్ఝానభూమీనఞ్చ వసేన చతూసు విఞ్ఞాణట్ఠితీసు. అసఞ్ఞసత్తావాసే పనేస రూపమత్తమేవాభిసఙ్ఖరోతీతి చతూసుయేవ సత్తావాసేసు చ పటిసన్ధిం దత్వా సబ్బం అత్తనో విపాకం జనేతి. తస్మా ఏస ¶ ఏతేసు ద్వీసు భవేసు, చతూసు యోనీసు, ద్వీసు గతీసు, చతూసు విఞ్ఞాణట్ఠితీసు, చతూసు ¶ సత్తావాసేసు చ ఏకవీసతియా విపాకవిఞ్ఞాణానం వుత్తనయేనేవ పచ్చయో హోతి యథాసమ్భవం పటిసన్ధియం పవత్తే చ.

అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో పన యస్మా ఏకస్మిఞ్ఞేవ కామభవే, చతూసు యోనీసు, అవసేసాసు తీసు గతీసు, నానత్తకాయఏకత్తసఞ్ఞీసఙ్ఖాతాయ ఏకిస్సా విఞ్ఞాణట్ఠితియా, తాదిసేయేవ చ ఏకస్మిం ¶ సత్తావాసే పటిసన్ధివసేన విపచ్చతి, తస్మా ఏస ఏకస్మిం భవే చతూసు యోనీసు, తీసు గతీసు, ఏకిస్సా విఞ్ఞాణట్ఠితియా, ఏకమ్హి చ సత్తావాసే సత్తన్నం విపాకవిఞ్ఞాణానం వుత్తనయేనేవ పచ్చయో హోతి పటిసన్ధియం పవత్తే చ.

ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారో పన యస్మా ఏకస్మిం అరూపభవే, ఏకిస్సా ఓపపాతికయోనియా, ఏకిస్సా దేవగతియా, ఆకాసానఞ్చాయతనాదీసు తీసు విఞ్ఞాణట్ఠితీసు, ఆకాసానఞ్చాయతనాదీసు చ చతూసు సత్తావాసేసు పటిసన్ధివసేన విపచ్చతి, తస్మా ఏస ఏకస్మింయేవ భవే, ఏకిస్సా యోనియా, ఏకిస్సా దేవగతియా, తీసు విఞ్ఞాణట్ఠితీసు చతూసు సత్తావాసేసు, చతున్నం విఞ్ఞాణానం వుత్తనయేనేవ పచ్చయో హోతి పటిసన్ధియం పవత్తే చ.

కాయసఙ్ఖారోపి యస్మా ఏకస్మిం కామభవే, చతూసు యోనీసు, పఞ్చసు గతీసు, ద్వీసు విఞ్ఞాణట్ఠితీసు, ద్వీసు చ సత్తావాసేసు పటిసన్ధిం దత్వా సబ్బం అత్తనో విపాకం జనేతి, తస్మా ఏస ఏకస్మిం భవే, చతూసు యోనీసు, పఞ్చసు గతీసు, ద్వీసు విఞ్ఞాణట్ఠితీసు, ద్వీసు చ సత్తావాసేసు తేవీసతియా విపాకవిఞ్ఞాణానం తథేవ పచ్చయో పటిసన్ధియం పవత్తే చ. వచీసఙ్ఖారేపి ఏసేవ నయో.

చిత్తసఙ్ఖారో పన యస్మా ఏకం సత్తావాసం ఠపేత్వా న కత్థచి న విపచ్చతి, తస్మా ఏస తీసు భవేసు, చతూసు యోనీసు, పఞ్చసు గతీసు, సత్తసు విఞ్ఞాణట్ఠితీసు, అట్ఠసు సత్తావాసేసు యథాయోగం ద్వత్తింసాయ విపాకవిఞ్ఞాణానం తథేవ పచ్చయో పటిసన్ధియం పవత్తే చ. అవిఞ్ఞాణకే పన సత్తావాసే సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణం నత్థి.

అపిచ పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో అసఞ్ఞసత్తేసు కటత్తారూపానం నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయేన పచ్చయోతి. ఏవం –

పటిసన్ధిపవత్తీనం ¶ , వసేనేతే భవాదిసు;

విజానితబ్బా సఙ్ఖారా, యథా యేసఞ్చ పచ్చయాతి.

సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణపదనిద్దేసో.

౨౨౮. విఞ్ఞాణపచ్చయా ¶ ¶ నామరూపనిద్దేసే –

దేసనాభేదతో సబ్బ-భవాదీసు పవత్తితో;

సఙ్గహా పచ్చయనయా, విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘దేసనాభేదతో’తి ‘‘తత్థ కతమం రూపం? చత్తారో చ మహాభూతా చతున్నఞ్చ మహాభూతానం ఉపాదాయ రూప’’న్తి (సం. ని. ౨.౨; మ. ని. ౧.౧౦౦) ఏవం తావ సుత్తన్తే చ ఇధ రూపపదస్స అభేదతో ఏకసదిసా దేసనా కతా; నామపదస్స పన భేదతో.

సుత్తన్తస్మిఞ్హి ‘‘తత్థ కతమం నామం? వేదనా సఞ్ఞా చేతనా ఫస్సో మనసికారో’’తి వుత్తం. ఇధ ‘‘వేదనాక్ఖన్ధో సఞ్ఞాక్ఖన్ధో సఙ్ఖారక్ఖన్ధో’’తి. తత్థ హి యమ్పి చక్ఖువిఞ్ఞాణపచ్చయా నామం ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నఞ్చ చిత్తస్స ఠితి అరూపీనం ధమ్మానం ఆయూతి ఏవం అఞ్ఞధమ్మసన్నిస్సయేన అగ్గహేతబ్బతో పాకటం, తం దస్సేన్తో చేతనాఫస్సమనసికారవసేన సఙ్ఖారక్ఖన్ధం తిధా భిన్దిత్వా ద్వీహి ఖన్ధేహి సద్ధిం దేసేసి. ఇధ పన తత్థ వుత్తఞ్చ అవుత్తఞ్చ సబ్బం నామం సఙ్గణ్హన్తో ‘‘తయో ఖన్ధా – వేదనాక్ఖన్ధో సఞ్ఞాక్ఖన్ధో సఙ్ఖారక్ఖన్ధో’’తి ఆహ.

కిం పన ఇమే తయో ఖన్ధావ నామం, విఞ్ఞాణం నామం నామ న హోతీతి? నో న హోతి. తస్మిం పన విఞ్ఞాణే గయ్హమానే నామవిఞ్ఞాణస్స చ పచ్చయవిఞ్ఞాణస్స చాతి ద్విన్నం విఞ్ఞాణానం సహభావో ఆపజ్జతి. తస్మా విఞ్ఞాణం పచ్చయట్ఠానే ఠపేత్వా పచ్చయనిబ్బత్తం నామం దస్సేతుం తయోవ ఖన్ధా వుత్తాతి. ఏవం తావ ‘దేసనాభేదతో’ విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘సబ్బభవాదీసు పవత్తితో’తి ఏత్థ పన నామం ఏకం సత్తావాసం ఠపేత్వా సబ్బభవయోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసేససత్తావాసేసు పవత్తతి. రూపం ¶ ద్వీసు భవేసు, చతూసు యోనీసు, పఞ్చసు గతీసు, పురిమాసు చతూసు విఞ్ఞాణట్ఠితీసు, పఞ్చసు చ సత్తావాసేసు పవత్తతి. ఏవం పవత్తమానే చేతస్మిం నామరూపే యస్మా అభావకగబ్భసేయ్యకానం అణ్డజానఞ్చ పటిసన్ధిక్ఖణే వత్థుకాయవసేన రూపతో ద్వే సన్తతిసీసాని తయో చ అరూపినో ఖన్ధా పాతుభవన్తి, తస్మా తేసం విత్థారేన ¶ రూపరూపతో వీసతి ధమ్మా తయో చ అరూపినో ఖన్ధాతి ¶ ఏతే తేవీసతి ధమ్మా విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపన్తి వేదితబ్బా. అగ్గహితగ్గహణేన పన ఏకసన్తతిసీసతో నవ రూపధమ్మే అపనేత్వా చుద్దస, సభావకానం భావదసకం పక్ఖిపిత్వా తేత్తింస. తేసమ్పి అగహితగ్గహణేన సన్తతిసీసద్వయతో అట్ఠారస రూపధమ్మే అపనేత్వా పన్నరస.

యస్మా చ ఓపపాతికసత్తేసు బ్రహ్మకాయికాదీనం పటిసన్ధిక్ఖణే చక్ఖుసోతవత్థుదసకానం జీవితిన్ద్రియనవకస్స చ వసేన రూపరూపతో చత్తారి సన్తతిసీసాని తయో చ అరూపినో ఖన్ధా పాతుభవన్తి, తస్మా తేసం విత్థారేన రూపరూపతో ఏకూనచత్తాలీస ధమ్మా తయో చ అరూపినో ఖన్ధాతి ఏతే ద్వాచత్తాలీస ధమ్మా విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపన్తి వేదితబ్బా. అగహితగ్గహణేన పన సన్తతిసీసత్తయతో సత్తవీసతి ధమ్మే అపనేత్వా పన్నరస.

కామభవే పన యస్మా సేసఓపపాతికానం వా సంసేదజానం వా సభావకపరిపుణ్ణాయతనానం పటిసన్ధిక్ఖణే రూపరూపతో సత్త సన్తతిసీసాని తయో చ అరూపినో ఖన్ధా పాతుభవన్తి, తస్మా తేసం విత్థారేన రూపరూపతో సత్తతి ధమ్మా తయో చ అరూపినో ఖన్ధాతి ఏతే తేసత్తతి ధమ్మా విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపన్తి వేదితబ్బా. అగ్గహితగ్గహణేన పన సన్తతిసీసఛక్కతో చతుపఞ్ఞాస ధమ్మే అపనేత్వా ఏకూనవీసతి. ఏస ఉక్కంసతో. అవకంసేన పన తంతంరూపసన్తతిసీసవికలానం తస్స తస్స వసేన హాపేత్వా హాపేత్వా సఙ్ఖేపతో చ విత్థారతో చ పటిసన్ధివిఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపసఙ్ఖాతా వేదితబ్బా. అరూపీనం పన తయోవ అరూపినో ఖన్ధా. అసఞ్ఞీనం రూపతో జీవితిన్ద్రియనవకమేవాతి. ఏస తావ పటిసన్ధియం నయో.

పవత్తే పన సబ్బత్థ రూపప్పవత్తిదేసే పటిసన్ధిచిత్తస్స ఠితిక్ఖణే పటిసన్ధిచిత్తేన సహ పవత్తఉతుతో ఉతుసముట్ఠానం సుద్ధట్ఠకం పాతుభవతి. పటిసన్ధిచిత్తం పన రూపం న సముట్ఠాపేతి. తఞ్హి యథా పపాతే పతితపురిసో పరస్స ¶ పచ్చయో హోతుం న సక్కోతి, ఏవం వత్థుదుబ్బలతాయ దుబ్బలత్తా రూపం సముట్ఠాపేతుం న సక్కోతి. పటిసన్ధిచిత్తతో పన ఉద్ధం పఠమభవఙ్గతో పభుతి చిత్తసముట్ఠానకం ¶ సుద్ధట్ఠకం. సద్దపాతుభావకాలే పటిసన్ధిక్ఖణతో ఉద్ధం పవత్తఉతుతో చేవ చిత్తతో చ సద్దనవకం. యే పన కబళికారాహారూపజీవినో గబ్భసేయ్యకసత్తా తేసం –

‘‘యఞ్చస్స ¶ భుఞ్జతీ మాతా, అన్నం పానఞ్చ భోజనం;

తేన సో తత్థ యాపేతి, మాతుకుచ్ఛిగతో నరో’’తి. (సం. ని. ౧.౨౩౫);

వచనతో మాతరా అజ్ఝోహరితాహారేన అనుగతే సరీరే, ఓపపాతికానం సబ్బపఠమం అత్తనో ముఖగతం ఖేళం అజ్ఝోహరణకాలే ఆహారసముట్ఠానం సుద్ధట్ఠకన్తి ఇదం ఆహారసముట్ఠానస్స సుద్ధట్ఠకస్స ఉతుచిత్తసముట్ఠానానఞ్చ ఉక్కంసతో ద్విన్నం నవకానం వసేన ఛబ్బీసతివిధం, పుబ్బే ఏకేకచిత్తక్ఖణే తిక్ఖత్తుం ఉప్పజ్జమానం వుత్తం కమ్మసముట్ఠానం సత్తతివిధన్తి ఛన్నవుతివిధం రూపం తయో చ అరూపినో ఖన్ధాతి సమాసతో నవనవుతి ధమ్మా. యస్మా వాసద్దో అనియతో కదాచిదేవ పాతుభావతో, తస్మా దువిధమ్పి తం అపనేత్వా ఇమే సత్తనవుతి ధమ్మా యథాసమ్భవం సబ్బసత్తానం విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపన్తి వేదితబ్బా. తేసఞ్హి సుత్తానమ్పి పమత్తానమ్పి చరన్తానమ్పి ఖాదన్తానమ్పి పివన్తానమ్పి దివా చ రత్తిఞ్చ ఏతే విఞ్ఞాణపచ్చయా పవత్తన్తి. తఞ్చ తేసం విఞ్ఞాణపచ్చయభావం పరతో వణ్ణయిస్సామ.

యం పనేతమేత్థ కమ్మజరూపం తం భవయోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసేసు సబ్బపఠమం పతిట్ఠహన్తమ్పి తిసముట్ఠానికరూపేన అనుపత్థద్ధం న సక్కోతి సణ్ఠాతుం, నాపి తిసముట్ఠానికం తేన అనుపత్థద్ధం. అథ ఖో వాతబ్భాహతాపి చతుద్దిసవవత్థాపితా నళకలాపియో వియ, ఊమివేగబ్భాహతాపి మహాసముద్దే కత్థచి లద్ధపతిట్ఠా భిన్నవాహనికా వియ చ అఞ్ఞమఞ్ఞూపత్థద్ధానేవేతాని అపతమానాని సణ్ఠహిత్వా ఏకమ్పి వస్సం ద్వేపి వస్సాని…పే… వస్ససతమ్పి యావ తేసం సత్తానం ఆయుక్ఖయో వా పుఞ్ఞక్ఖయో వా తావ పవత్తన్తీతి. ఏవం ‘సబ్బభవాదీసు పవత్తితో’పేత్థ విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘సఙ్గహా’తి ¶ ¶ ఏత్థ చ యం ఆరుప్పే పవత్తిపటిసన్ధీసు పఞ్చవోకారభవే చ పవత్తియా విఞ్ఞాణపచ్చయా నామమేవ, యఞ్చ అసఞ్ఞీసు సబ్బత్థ పఞ్చవోకారభవే చ పవత్తియా విఞ్ఞాణపచ్చయా రూపమేవ, యఞ్చ పఞ్చవోకారభవే సబ్బత్థ విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపం, తం సబ్బం నామఞ్చ రూపఞ్చ నామరూపఞ్చ నామరూపన్తి ఏవం ఏకదేససరూపేకసేసనయేన సఙ్గహేత్వా విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపన్తి వేదితబ్బం. అసఞ్ఞీసు విఞ్ఞాణాభావా అయుత్తన్తి చే నాయుత్తం. ఇదఞ్హి –

నామరూపస్స ¶ యం హేతు, విఞ్ఞాణం తం ద్విధా మతం;

విపాకమవిపాకఞ్చ, యుత్తమేవ యతో ఇదం.

యఞ్హి నామరూపస్స హేతు విఞ్ఞాణం తం విపాకావిపాకభేదతో ద్విధా మతం. ఇదఞ్చ అసఞ్ఞసత్తేసు కమ్మసముట్ఠానత్తా పఞ్చవోకారభవే పవత్తఅభిసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణపచ్చయా రూపం, తథా పఞ్చవోకారే పవత్తియం కుసలాదిచిత్తక్ఖణే కమ్మసముట్ఠానన్తి యుత్తమేవ ఇదం. ఏవం ‘సఙ్గహతో’పేత్థ విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

నామస్స పాకవిఞ్ఞాణం, నవధా హోతి పచ్చయో;

వత్థురూపస్స నవధా, సేసరూపస్స అట్ఠధా.

అభిసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణం, హోతి రూపస్స ఏకధా;

తదఞ్ఞం పన విఞ్ఞాణం, తస్స తస్స యథారహం.

యఞ్హేతం పటిసన్ధియం పవత్తియం వా విపాకసఙ్ఖాతం నామం, తస్స రూపమిస్సస్స వా రూపఅమిస్సస్స వా పటిసన్ధికం వా అఞ్ఞం వా విపాకవిఞ్ఞాణం సహజాతఅఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయసమ్పయుత్తవిపాకఆహారఇన్ద్రియఅత్థిఅవిగతపచ్చయేహి నవధా పచ్చయో హోతి. వత్థురూపస్స పటిసన్ధియం సహజాతఅఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయవిపాకఆహారఇన్ద్రియవిప్పయుత్తఅత్థిఅవిగతపచ్చయేహి నవధా పచ్చయో హోతి. ఠపేత్వా పన వత్థురూపం సేసరూపస్స ఇమేసు నవసు అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయం అపనేత్వా సేసేహి అట్ఠహి పచ్చయేహి పచ్చయో హోతి. అభిసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణం పన అసఞ్ఞసత్తరూపస్స వా పఞ్చవోకారే వా కమ్మజస్స సుత్తన్తికపరియాయేన ఉపనిస్సయవసేన ¶ ఏకధావ పచ్చయో హోతి. అవసేసం పఠమభవఙ్గతో పభుతి సబ్బమ్పి విఞ్ఞాణం తస్స తస్స నామరూపస్స యథారహం ¶ పచ్చయో హోతీతి వేదితబ్బం. విత్థారతో పన తస్స పచ్చయనయే దస్సియమానే సబ్బాపి పట్ఠానకథా విత్థారేతబ్బా హోతీతి న తం ఆరభామ.

తత్థ సియా – కథం పనేతం జానితబ్బం ‘‘పటిసన్ధినామరూపం విఞ్ఞాణపచ్చయా హోతీ’’తి? సుత్తతో ¶ యుత్తితో చ. సుత్తే హి ‘‘చిత్తానుపరివత్తినో ధమ్మా’’తిఆదినా (ధ. స. దుకమాతికా ౬౨) నయేన బహుధా వేదనాదీనం విఞ్ఞాణపచ్చయతా సిద్ధా. యుత్తితో పన –

చిత్తజేన హి రూపేన, ఇధ దిట్ఠేన సిజ్ఝతి;

అదిట్ఠస్సాపి రూపస్స, విఞ్ఞాణం పచ్చయో ఇతి.

చిత్తే హి పసన్నే అప్పసన్నే వా తదనురూపాని రూపాని ఉప్పజ్జమానాని దిట్ఠాని. దిట్ఠేన చ అదిట్ఠస్స అనుమానం హోతీతి ఇమినా ఇధ దిట్ఠేన చిత్తజరూపేన అదిట్ఠస్సాపి పటిసన్ధిరూపస్స విఞ్ఞాణం పచ్చయో హోతీతి జానితబ్బమేతం. కమ్మసముట్ఠానస్సాపి హి తస్స చిత్తసముట్ఠానస్సేవ విఞ్ఞాణపచ్చయతా పట్ఠానే (పట్ఠా. ౧.౧.౫౩, ౪౧౯) ఆగతాతి. ఏవం పచ్చయనయతో పేత్థ విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

ఏత్థ చ ‘‘విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూప’’న్తి భాసమానేన భగవతా యస్మా ఉపపరిక్ఖమానానం పణ్డితానం పరమత్థతో నామరూపమత్తమేవ పవత్తమానం దిస్సతి, న సత్తో, న పోసో; తస్మా అప్పటివత్తియం సమణేన వా బ్రాహ్మణేన వా దేవేన వా మారేన వా బ్రహ్మునా వా కేనచి వా లోకస్మిం అనుత్తరం ధమ్మచక్కం పవత్తితం హోతీతి.

విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపపదనిద్దేసో.

౨౨౯. నామరూపపచ్చయా సళాయతననిద్దేసే –

నామం ఖన్ధత్తయం రూపం, భూతవత్థాదికం మతం;

కతేకసేసం తం తస్స, తాదిసస్సేవ పచ్చయో.

యఞ్హేతం ¶ ¶ సళాయతనస్స పచ్చయభూతం నామరూపం, తత్థ నామన్తి వేదనాదిక్ఖన్ధత్తయం, రూపం పన సకసన్తతిపరియాపన్నం నియమతో చత్తారి భూతాని ఛ వత్థూని ¶ జీవితిన్ద్రియన్తి ఏవం భూతవత్థాదికం మతన్తి వేదితబ్బం. తం పన ‘‘నామఞ్చ రూపఞ్చ నామరూపఞ్చ నామరూప’’న్తి ఏవం కతేకసేసం ‘‘ఛట్ఠాయతనఞ్చ సళాయతనఞ్చ సళాయతన’’న్తి ఏవం కతేకసేసస్సేవ సళాయతనస్స పచ్చయోతి వేదితబ్బం. కస్మా? యస్మా ఆరుప్పే నామమేవ పచ్చయో. తఞ్చ ఛట్ఠాయతనస్సేవ, న అఞ్ఞస్స. ‘‘నామపచ్చయా ఛట్ఠాయతన’’న్తి హి అబ్యాకతవారే వక్ఖతి. ఇధ సఙ్గహితమేవ హి తత్థ విభత్తన్తి వేదితబ్బం.

తత్థ సియా – కథం పనేతం జానితబ్బం ‘‘నామరూపం సళాయతనస్స పచ్చయో’’తి? నామరూపభావే భావతో. తస్స తస్స హి నామస్స రూపస్స చ భావే తం తం ఆయతనం హోతి, న అఞ్ఞథా. సా పనస్స తబ్భావభావీభావతా పచ్చయనయస్మిఞ్ఞేవ ఆవిభవిస్సతి. తస్మా –

పటిసన్ధియం పవత్తే వా, హోతి యం యస్స పచ్చయో;

యథా చ పచ్చయో హోతి, తథా నేయ్యం విభావినా.

నామమేవ హి ఆరుప్పే, పటిసన్ధిపవత్తిసు;

పచ్చయో సత్తధా ఛట్ఠా, హోతి తం అవకంసతో.

కథం? ‘పటిసన్ధియం’ తావ అవకంసతో సహజాతఅఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయసమ్పయుత్తవిపాకఅత్థిఅవిగతపచ్చయేహి సత్తధా నామం ఛట్ఠాయతనస్స పచ్చయో హోతి. కిఞ్చి పనేత్థ హేతుపచ్చయేన, కిఞ్చి ఆహారపచ్చయేనాతి ఏవం అఞ్ఞథాపి పచ్చయో హోతి. తస్స వసేన ఉక్కంసావకంసో వేదితబ్బో.

‘పవత్తే’పి విపాకం వుత్తనయేనేవ పచ్చయో హోతి. ఇతరం పన అవకంసతో వుత్తప్పకారేసు పచ్చయేసు విపాకపచ్చయవజ్జేహి ఛహి పచ్చయో హోతి. కిఞ్చి పనేత్థ హేతుపచ్చయేన, కిఞ్చి ఆహారపచ్చయేనాతి ఏవం అఞ్ఞథాపి పచ్చయో హోతి. తస్స వసేన ఉక్కంసావకంసో వేదితబ్బో.

అఞ్ఞస్మిమ్పి ¶ భవే నామం, తథేవ పటిసన్ధియం;

ఛట్ఠస్స ఇతరేసం తం, ఛహాకారేహి పచ్చయో.

ఆరుప్పతో ¶ హి అఞ్ఞస్మిమ్పి పఞ్చవోకారభవే తం విపాకనామం హదయవత్థునో సహాయం హుత్వా ఛట్ఠస్స మనాయతనస్స ¶ యథా ఆరుప్పే వుత్తం తథేవ అవకంసతో సత్తధా పచ్చయో హోతి. ఇతరేసం పనేతం పఞ్చన్నం చక్ఖాయతనాదీనం చతుమహాభూతసహాయం హుత్వా సహజాత నిస్సయవిపాకవిప్పయుత్తఅత్థిఅవిగతవసేన ఛహాకారేహి పచ్చయో హోతి. కిఞ్చి పనేత్థ హేతుపచ్చయేన, కిఞ్చి ఆహారపచ్చయేనాతి ఏవం అఞ్ఞథాపి పచ్చయో హోతి. తస్స వసేన ఉక్కంసావకంసో వేదితబ్బో.

పవత్తేపి తథా హోతి, పాకం పాకస్స పచ్చయో;

అపాకం అవిపాకస్స, ఛధా ఛట్ఠస్స పచ్చయో.

పవత్తేపి హి పఞ్చవోకారభవే యథా పటిసన్ధియం, తథేవ విపాకనామం విపాకస్స ఛట్ఠాయతనస్స అవకంసతో సత్తధా పచ్చయో హోతి. అవిపాకం పన అవిపాకస్స ఛట్ఠస్స అవకంసతోవ తతో విపాకపచ్చయం అపనేత్వా ఛధావ పచ్చయో హోతి. వుత్తనయేనేవ పనేత్థ ఉక్కంసావకంసో వేదితబ్బో.

తత్థేవ సేసపఞ్చన్నం, విపాకం పచ్చయో భవే;

చతుధా అవిపాకమ్పి, ఏవమేవ పకాసితం.

తత్థేవ హి పవత్తే సేసానం చక్ఖాయతనాదీనం పఞ్చన్నం చక్ఖుప్పసాదాదివత్థుకమ్పి ఇతరమ్పి విపాకనామం పచ్ఛాజాతవిప్పయుత్తఅత్థిఅవిగతపచ్చయేహి చతుధా పచ్చయో హోతి. యథా చ విపాకం, అవిపాకమ్పి ఏవమేవ పకాసితం. తస్మా కుసలాదిభేదమ్పి తేసం చతుధా పచ్చయో హోతీతి వేదితబ్బం. ఏవం తావ నామమేవ పటిసన్ధియం పవత్తే వా యస్స యస్స ఆయతనస్స పచ్చయో హోతి, యథా చ హోతి, తథా వేదితబ్బం.

రూపం పనేత్థ ఆరుప్ప-భవే భవతి పచ్చయో;

న ఏకాయతనస్సాపి, పఞ్చక్ఖన్ధభవే పన.

రూపతో ¶ సన్ధియం వత్థు, ఛధా ఛట్ఠస్స పచ్చయో;

భూతాని చతుధా హోన్తి, పఞ్చన్నం అవిసేసతో.

రూపతో హి పటిసన్ధియం వత్థురూపం ఛట్ఠస్స మనాయతనస్స సహజాతఅఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయవిప్పయుత్తఅత్థిఅవిగతపచ్చయేహి ఛధా పచ్చయో హోతి. చత్తారి పన భూతాని అవిసేసతో పటిసన్ధియం పవత్తే చ యం యం ఆయతనం ¶ ఉప్పజ్జతి, తస్స తస్స వసేన పఞ్చన్నమ్పి చక్ఖాయతనాదీనం సహజాతనిస్సయఅత్థిఅవిగతపచ్చయేహి ¶ చతుధా పచ్చయా హోన్తి.

తిధా జీవితమేతేసం, ఆహారో చ పవత్తియం;

తానేవ ఛధా ఛట్ఠస్స, వత్థు తస్సేవ పఞ్చధా.

ఏతేసం పన చక్ఖాదీనం పఞ్చన్నం పటిసన్ధియం పవత్తే చ అత్థిఅవిగతఇన్ద్రియవసేన రూపజీవితం తిధా పచ్చయో హోతి.

‘ఆహారో చా’తి ఆహారో చ అత్థిఅవిగతఆహారవసేన తిధా పచ్చయో హోతి. సో చ ఖో యే సత్తా ఆహారూపజీవినో, తేసం ఆహారానుగతే కాయే పవత్తియంయేవ, నో పటిసన్ధియం. తాని పన పఞ్చ చక్ఖాయతనాదీని ఛట్ఠస్స చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణసఙ్ఖాతస్స మనాయతనస్స నిస్సయపురేజాతఇన్ద్రియవిప్పయుత్తఅత్థిఅవిగతవసేన ఛహాకారేహి పచ్చయా హోన్తి పవత్తే, నో పటిసన్ధియం. ఠపేత్వా పన పఞ్చ విఞ్ఞాణాని తస్సేవ అవసేసమనాయతనస్స వత్థురూపం నిస్సయపురేజాతవిప్పయుత్తఅత్థిఅవిగతవసేన పఞ్చధా పచ్చయో హోతి పవత్తే, నో పటిసన్ధియం. ఏవం రూపమేవ పటిసన్ధియం పవత్తే వా యస్స యస్స ఆయతనస్స పచ్చయో హోతి యథా చ హోతి తథా వేదితబ్బం.

నామరూపం పనుభయం, హోతి యం యస్స పచ్చయో;

యథా చ తమ్పి సబ్బత్థ, విఞ్ఞాతబ్బం విభావినా.

సేయ్యథిదం – పటిసన్ధియం తావ పఞ్చవోకారభవే ఖన్ధత్తయవత్థురూపసఙ్ఖాతం నామరూపం ఛట్ఠాయతనస్స సహజాతఅఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయవిపాకసమ్పయుత్తవిప్పయుత్తఅత్థిఅవిగతపచ్చయాదీహి పచ్చయో ¶ హోతీతి ఇదమేత్థ ముఖమత్తం. వుత్తనయానుసారేన పన సక్కా సబ్బం యోజేతున్తి న ఏత్థ విత్థారో దస్సితోతి.

నామరూపపచ్చయా సళాయతనపదనిద్దేసో.

౨౩౦. సళాయతనపచ్చయా ¶ ఫస్సనిద్దేసే –

ఛళేవ ఫస్సా సఙ్ఖేపా, చక్ఖుసమ్ఫస్సఆదయో;

విఞ్ఞాణమివ బత్తింస, విత్థారేన భవన్తి తే.

‘సఙ్ఖేపతో’ ¶ హి పాళియం చక్ఖుసమ్ఫస్సోతి ఆదయో ఛళేవ ఫస్సా ఆగతా. విత్థారేన పన చక్ఖుసమ్ఫస్సాదయో పఞ్చ కుసలవిపాకా పఞ్చ అకుసలవిపాకాతి దస, సేసా బావీసతి లోకియవిపాకవిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తా చ బావీసతీతి ఏవం సబ్బేపి సఙ్ఖారపచ్చయా వుత్తవిఞ్ఞాణమివ బాత్తింస హోన్తి. యం పనేతస్స బాత్తింసవిధస్సాపి ఫస్సస్స పచ్చయో సళాయతనం. తత్థ –

ఛట్ఠేన సహ అజ్ఝత్తం, చక్ఖాదిం బాహిరేహిపి;

సళాయతనమిచ్ఛన్తి, ఛహి సద్ధిం విచక్ఖణా.

తత్థ యే తావ ‘‘ఉపాదిన్నకపవత్తికథా అయ’’న్తి ఏకసన్తతిపరియాపన్నమేవ పచ్చయం పచ్చయుప్పన్నఞ్చ దీపేన్తి, తే ఛట్ఠాయతనపచ్చయా ఫస్సోతి పాళిఅనుసారతో ఆరుప్పే ఛట్ఠాయతనఞ్చ అఞ్ఞత్థ సబ్బసఙ్గహతో సళాయతనఞ్చ ఫస్సస్స పచ్చయోతి ఏకదేససరూపేకసేసం కత్వా ఛట్ఠేన సహ అజ్ఝత్తం చక్ఖాదిం సళాయతనన్తి ఇచ్ఛన్తి. తఞ్హి ఛట్ఠాయతనఞ్చ సళాయతనఞ్చ సళాయతనన్త్వేవ సఙ్ఘం గచ్ఛతి. యే పన పచ్చయుప్పన్నమేవ ఏకసన్తతిపరియాపన్నం దీపేన్తి, పచ్చయం పన భిన్నసన్తానమ్పి, తే యం యం ఆయతనం ఫస్సస్స పచ్చయో హోతి తం సబ్బం దీపేన్తా ¶ బాహిరమ్పి పరిగ్గహేత్వా తదేవ ఛట్ఠేన సహ అజ్ఝత్తం బాహిరేహిపి రూపాయతనాదీహి సద్ధిం సళాయతనన్తి ఇచ్ఛన్తి. తమ్పి హి ఛట్ఠాయతనఞ్చ సళాయతనఞ్చ సళాయతనన్తి ఏతేసం ఏకసేసే కతే సళాయతనన్త్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి.

ఏత్థాహ – న సబ్బాయతనేహి ఏకో ఫస్సో సమ్భోతి, నాపి ఏకమ్హా ఆయతనా సబ్బే ఫస్సా, అయఞ్చ సళాయతనపచ్చయా ఫస్సోతి ఏకోవ వుత్తో, సో కస్మాతి? తత్రిదం విస్సజ్జనం – సచ్చమేతం. సబ్బేహి ఏకో ఏకమ్హా వా సబ్బే న సమ్భోన్తి, సమ్భోతి పన అనేకేహి ఏకో; యథా చక్ఖుసమ్ఫస్సో చక్ఖాయతనా రూపాయతనా చక్ఖువిఞ్ఞాణసఙ్ఖాతా మనాయతనా అవసేసా సమ్పయుత్తధమ్మాయతనా చాతి ఏవం సబ్బత్థ యథానురూపం యోజేతబ్బం. తస్మా ఏవ హి –

ఏకో ¶ పనేకాయతన-ప్పభవో ఇతి దీపితో;

ఫస్సోయం ఏకవచన-నిద్దేసేనిధ తాదినా.

‘ఏకవచననిద్దేసేనా’తి ¶ సళాయతనపచ్చయా ఫస్సోతి ఇమినా హి ఏకవచననిద్దేసేన అనేకేహి ఆయతనేహి ఏకో ఫస్సో హోతీతి తాదినా దీపితోతి అత్థో. ఆయతనేసు పన –

ఛధా పఞ్చ తతో ఏకం, నవధా బాహిరాని ఛ;

యథాసమ్భవమేతస్స, పచ్చయత్తే విభావయే.

తత్రాయం విభావనా – చక్ఖాయతనాదీని తావ పఞ్చ చక్ఖుసమ్ఫస్సాదిభేదతో పఞ్చవిధస్స ఫస్సస్స నిస్సయపురేజాతఇన్ద్రియవిప్పయుత్తఅత్థిఅవిగతవసేన ఛధా పచ్చయా హోన్తి. తతో పరం ఏకం విపాకమనాయతనం అనేకభేదస్స విపాకమనోసమ్ఫస్సస్స సహజాతఅఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయవిపాకఆహారఇన్ద్రియసమ్పయుత్తఅత్థిఅవిగతవసేన నవధా పచ్చయో హోతి. బాహిరేసు పన రూపాయతనం చక్ఖుసమ్ఫస్సస్స ఆరమ్మణపురేజాతఅత్థిఅవిగతవసేన చతుధా పచ్చయో హోతి. తథా సద్దాయతనాదీని సోతసమ్ఫస్సాదీనం. మనోసమ్ఫస్సస్స పన తాని ధమ్మాయతనఞ్చ తథా చ ఆరమ్మణపచ్చయమత్తేనేవ చాతి ఏవం బాహిరాని ఛ యథాసమ్భవమేతస్స పచ్చయత్తే విభావయేతి.

సళాయతనపచ్చయా ఫస్సపదనిద్దేసో.

౨౩౧. ఫస్సపచ్చయా ¶ వేదనానిద్దేసే –

ద్వారతో వేదనా వుత్తా, చక్ఖుసమ్ఫస్సజాదికా;

చక్ఖుసమ్ఫస్సజావేదనాతిఆదినా హి నయేన పాళియం ఇమా చక్ఖుసమ్ఫస్సజాదికా ద్వారతో ఛళేవ వేదనా వుత్తా. తా పన పభేదేన ఏకూననవుతియా చిత్తేహి సమ్పయుత్తత్తా ఏకూననవుతీతి మతా.

వేదనాసు పనేతాసు, ఇధ బాత్తింస వేదనా;

విపాకచిత్తయుత్తావ, అధిప్పేతాతి భాసితా.

అట్ఠధా ¶ తత్థ పఞ్చన్నం, పఞ్చద్వారమ్హి పచ్చయో;

సేసానం ఏకధా ఫస్సో, మనోద్వారేపి సో తథా.

తత్థ హి పఞ్చద్వారే చక్ఖుపసాదాదివత్థుకానం పఞ్చన్నం వేదనానం చక్ఖుసమ్ఫస్సాదికో ఫస్సో సహజాతఅఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయవిపాకఆహారసమ్పయుత్తఅత్థిఅవిగతవసేన ¶ అట్ఠధా పచ్చయో హోతి. సేసానం పన ఏకేకస్మిం ద్వారే సమ్పటిచ్ఛనసన్తీరణతదారమ్మణవసేన పవత్తానం కామావచరవిపాకవేదనానం చక్ఖుసమ్ఫస్సాదికో ఫస్సో ఉపనిస్సయవసేన ఏకధావ పచ్చయో హోతి.

‘మనోద్వారేపి సో తథా’తి మనోద్వారేపి హి తదారమ్మణవసేన పవత్తానం కామావచరవిపాకవేదనానం సో సహజాతమనోసమ్ఫస్ససఙ్ఖాతో ఫస్సో తథేవ అట్ఠధా పచ్చయో హోతి, పటిసన్ధిభవఙ్గచుతివసేన చ పవత్తానం తేభూమకవిపాకవేదనానమ్పి. యా పనేతా మనోద్వారే తదారమ్మణవసేన పవత్తా కామావచరవేదనా, తాసం మనోద్వారే ఆవజ్జనసమ్పయుత్తో మనోసమ్ఫస్సో ఉపనిస్సయవసేన ఏకధా పచ్చయో హోతీతి.

౨౩౨. వేదనాపచ్చయా ¶ తణ్హానిద్దేసే –

రూపతణ్హాదిభేదేన, ఛ తణ్హా ఇధ దీపితా;

ఏకేకా తివిధా తత్థ, పవత్తాకారతో మతా.

ఇమస్మిఞ్హి వేదనాపచ్చయా తణ్హానిద్దేసే ‘సేట్ఠిపుత్తో బ్రాహ్మణపుత్తో’తి పితితో నామవసేన పుత్తో వియ ఇమా రూపతణ్హా…పే… ధమ్మతణ్హాతి ఆరమ్మణతో నామవసేన ఛ తణ్హా దీపితా పకాసితా కథితాతి అత్థో. తత్థ రూపే తణ్హా రూపతణ్హాతి ఇమినా నయేన పదత్థో వేదితబ్బో.

తాసు చ పన తణ్హాసు ఏకేకా తణ్హా పవత్తిఆకారతో కామతణ్హా, భవతణ్హా, విభవతణ్హాతి ఏవం తివిధా మతా. రూపతణ్హా ఏవ హి యదా చక్ఖుస్స ఆపాథగతం రూపారమ్మణం కామస్సాదవసేన అస్సాదయమానా ¶ పవత్తతి, తదా కామతణ్హా నామ హోతి. యదా తదేవారమ్మణం ధువం సస్సతన్తి పవత్తాయ సస్సతదిట్ఠియా సద్ధిం పవత్తతి, తదా భవతణ్హా నామ హోతి. సస్సతదిట్ఠిసహగతో హి రాగో భవతణ్హాతి వుచ్చతి. యదా పన తదేవారమ్మణం ‘‘ఉచ్ఛిజ్జతి వినస్సతీ’’తి పవత్తాయ ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా సద్ధిం పవత్తతి, తదా విభవతణ్హా నామ హోతి. ఉచ్ఛేదదిట్ఠిసహగతో హి ¶ రాగో విభవతణ్హాతి వుచ్చతి. ఏసేవ నయో సద్దతణ్హాదీసుపీతి ఏతా అట్ఠారస తణ్హా హోన్తి.

తా అజ్ఝత్తరూపాదీసు అట్ఠారస, బహిద్ధా అట్ఠారసాతి ఛత్తింస. ఇతి అతీతా ఛత్తింస, అనాగతా ఛత్తింస, పచ్చుప్పన్నా ఛత్తింసాతి అట్ఠసతం తణ్హా హోన్తి. తా పన సంఙ్ఖిప్పమానా రూపాదిఆరమ్మణవసేన ఛ, కామతణ్హాదివసేన వా తిస్సోవ తణ్హా హోన్తీతి వేదితబ్బా. యస్మా పనిమే సత్తా పుత్తం అస్సాదేత్వా పుత్తే మమత్తేన ధాతియా వియ రూపాదిఆరమ్మణవసేన ఉప్పజ్జమానం వేదనం అస్సాదేత్వా వేదనాయ మమత్తేన రూపాదిఆరమ్మణదాయకానం చిత్తకారగన్ధబ్బగన్ధికసూదతన్తవాయరసాయనవిధాయకవేజ్జాదీనం మహాసక్కారం కరోన్తి, తస్మా సబ్బాపేసా వేదనాపచ్చయా తణ్హా హోతీతి వేదితబ్బా.

యస్మా చేత్థ ¶ అధిప్పేతా, విపాకసుఖవేదనా;

ఏకావ ఏకధా చేసా, తస్మా తణ్హాయ పచ్చయో.

‘ఏకధా’తి ఉపనిస్సయపచ్చయేన పచ్చయో హోతి. యస్మా వా –

దుక్ఖీ సుఖం పత్థయతి, సుఖీ భియ్యోపి ఇచ్ఛతి;

ఉపేక్ఖా పన సన్తత్తా, సుఖమిచ్చేవ భాసితా.

తణ్హాయ పచ్చయా తస్మా, హోన్తి తిస్సోపి వేదనా;

వేదనాపచ్చయా తణ్హా, ఇతి వుత్తా మహేసినా.

వేదనా పచ్చయా చాపి, యస్మా నానుసయం వినా;

హోతి తస్మా న సా హోతి, బ్రాహ్మణస్స వుసీమతోతి.

వేదనాపచ్చయా తణ్హాపదనిద్దేసో.

౨౩౩. తణ్హాపచ్చయా ¶ ఉపాదాననిద్దేసే –

ఉపాదానాని చత్తారి, తాని అత్థవిభాగతో;

ధమ్మసఙ్ఖేపవిత్థారా, కమతో చ విభావయే.

పాళియఞ్హి ఉపాదానన్తి కాముపాదానం…పే… అత్తవాదుపాదానన్తి ఇమాని చత్తారి ఉపాదానాని ఆగతాని. తేసం అయం అత్థవిభాగో – వత్థుసఙ్ఖాతం కామం ఉపాదియతీతి కాముపాదానం. కామో చ సో ఉపాదానఞ్చాతిపి కాముపాదానం. ఉపాదానన్తి ¶ దళ్హగ్గహణం. దళ్హత్థో హేత్థ ఉపసద్దో ఉపాయాస-ఉపకట్ఠాదీసు వియ. తథా దిట్ఠి చ సా ఉపాదానఞ్చాతి దిట్ఠుపాదానం. దిట్ఠిం ఉపాదియతీతి వా దిట్ఠుపాదానం ¶ . సస్సతో అత్తా చ లోకో చాతిఆదీసు హి పురిమదిట్ఠిం ఉత్తరదిట్ఠి ఉపాదియతి. తథా సీలబ్బతం ఉపాదియతీతి సీలబ్బతుపాదానం. సీలబ్బతఞ్చ తం ఉపాదానఞ్చాతిపి సీలబ్బతుపాదానం. గోసీలగోవతాదీని హి ఏవం సుద్ధీతి అభినివేసతో సయమేవ ఉపాదానానీతి. తథా వదన్తి ఏతేనాతి వాదో, ఉపాదియన్తి ఏతేనాతి ఉపాదానం. కిం వదన్తి ఉపాదియన్తి వా? అత్తానం. అత్తనో వాదుపాదానం అత్తవాదుపాదానం. అత్తవాదమత్తమేవ వా అత్తాతి ఉపాదియన్తి ఏతేనాతి అత్తవాదుపాదానం. అయం తావ తేసం అత్థవిభాగో.

‘ధమ్మసఙ్ఖేపవిత్థారే’ పన కాముపాదానం తావ ‘‘తత్థ కతమం కాముపాదానం? యో కామేసు కామచ్ఛన్దో కామరాగో కామనన్దీ కామతణ్హా కామస్నేహో కామపరిళాహో కామముచ్ఛా కామజ్ఝోసానం – ఇదం వుచ్చతి కాముపాదాన’’న్తి ఆగతత్తా సఙ్ఖేపతో తణ్హాదళ్హత్తం వుత్తం. తణ్హాదళ్హత్తం నామ పురిమతణ్హాఉపనిస్సయపచ్చయేన దళ్హసమ్భూతా ఉత్తరతణ్హా ఏవ. కేచి పనాహు – అప్పత్తవిసయపత్థనా తణ్హా, అన్ధకారే చోరస్స హత్థప్పసారణం వియ. సమ్పత్తవిసయగ్గహణం ఉపాదానం, తస్సేవ భణ్డగ్గహణం వియ. అప్పిచ్ఛతాసన్తుట్ఠితాపటిపక్ఖా చ తే ధమ్మా. తథా పరియేసనారక్ఖదుక్ఖమూలాతి. సేసుపాదానత్తయం పన సఙ్ఖేపతో దిట్ఠిమత్తమేవ.

విత్థారతో పన పుబ్బే రూపాదీసు వుత్తాయ అట్ఠసతప్పభేదాయపి తణ్హాయ దళ్హభావో కాముపాదానం. దసవత్థుకా మిచ్ఛాదిట్ఠి దిట్ఠుపాదానం. యథాహ – ‘‘తత్థ కతమం దిట్ఠుపాదానం? నత్థి దిన్నం, నత్థి యిట్ఠం…పే… సచ్ఛికత్వా పవేదేన్తీతి యా ¶ ఏవరూపా దిట్ఠి…పే… విపరియేసగ్గాహో – ఇదం వుచ్చతి దిట్ఠుపాదాన’’న్తి (ధ. స. ౧౨౨౧; విభ. ౯౩౮) సీలవతేహి సుద్ధిపరామసనం పన సీలబ్బతుపాదానం. యథాహ – ‘‘తత్థ ¶ కతమం సీలబ్బతుపాదానం? ఇతో బహిద్ధా సమణబ్రాహ్మణానం సీలేన సుద్ధి, వతేన సుద్ధి, సీలబ్బతేన సుద్ధీతి యా ఏవరూపా దిట్ఠి…పే… విపరియేసగ్గాహో – ఇదం వుచ్చతి సీలబ్బతుపాదాన’’న్తి (ధ. స. ౧౨౨౨; విభ. ౯౩౮). వీసతివత్థుకా సక్కాయదిట్ఠి అత్తవాదుపాదానం. యథాహ – ‘‘తత్థ కతమం అత్తవాదుపాదానం? ఇధ అస్సుతవా పుథుజ్జనో…పే… సప్పురిసధమ్మే అవినీతో రూపం అత్తతో సమనుపస్సతి…పే… విపరియేసగ్గాహో – ఇదం వుచ్చతి అత్తవాదుపాదాన’’న్తి (ధ. స. ౧౨౨౩; విభ. ౯౩౮). అయమేత్థ ధమ్మసఙ్ఖేపవిత్థారో.

‘కమతో’తి ¶ ఏత్థ పన తివిధో కమో – ఉప్పత్తిక్కమో, పహానక్కమో, దేసనాక్కమో చ. తత్థ అనమతగ్గే సంసారే ఇమస్స పఠమం ఉప్పత్తీతి అభావతో కిలేసానం నిప్పరియాయేన ఉప్పత్తిక్కమో న వుచ్చతి. పరియాయేన పన యేభుయ్యేన ఏకస్మిం భవే అత్తగ్గాహపుబ్బఙ్గమో సస్సతుచ్ఛేదాభినివేసో. తతో ‘‘సస్సతో అయం అత్తా’’తి గణ్హతో అత్తవిసుద్ధత్థం సీలబ్బతుపాదానం, ఉచ్ఛిజ్జతీతి గణ్హతో పరలోకనిరపేక్ఖస్స కాముపాదానన్తి ఏవం పఠమం అత్తవాదుపాదానం, తతో దిట్ఠిసీలబ్బతకాముపాదానానీతి అయమేతేసం ఏకస్మిం భవే ఉప్పత్తిక్కమో.

దిట్ఠుపాదానాదీని చేత్థ పఠమం పహీయన్తి సోతాపత్తిమగ్గవజ్ఝత్తా. కాముపాదానం పచ్ఛా అరహత్తమగ్గవజ్ఝత్తాతి. అయమేతేసం పహానక్కమో.

మహావిసయత్తా పన పాకటత్తా చ ఏతేసు కాముపాదానం పఠమం దేసితం. మహావిసయఞ్హి తం అట్ఠచిత్తసమ్పయోగా. అప్పవిసయాని ఇతరాని చతుచిత్తసమ్పయోగా. యేభుయ్యేన చ ఆలయరామతాయ పజాయ పాకటం కాముపాదానం, న ఇతరాని. కాముపాదానవా వత్థుకామానం సమధిగమత్థం కోతూహలమఙ్గలాదిబహులో హోతి, న సస్సతదిట్ఠీతి తదనన్తరం దిట్ఠుపాదానం. తం పభిజ్జమానం సీలబ్బతఅత్తవాదుపాదానవసేన దువిధం హోతి. తస్మిం ద్వయే గోకిరియం వా కుక్కురకిరియం వా దిస్వాపి వేదితబ్బతో ఓళారికన్తి సీలబ్బతుపాదానం పఠమం దేసితం, సుఖుమత్తా అన్తే అత్తవాదుపాదానన్తి అయమేతేసం దేసనాక్కమో.

తణ్హా ¶ చ పురిమస్సేత్థ, ఏకధా హోతి పచ్చయో;

సత్తధా అట్ఠధా వాపి, హోతి సేసత్తయస్స సా.

ఏత్థ ¶ చ ఏవం దేసితే ఉపాదానచతుక్కే పురిమస్స కాముపాదానస్స కామతణ్హా ఉపనిస్సయవసేన ఏకధావ పచ్చయో హోతి తణ్హాభినన్దితేసు విసయేసు ఉప్పత్తితో. సేసత్తయస్స పన సహజాతఅఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయసమ్పయుత్తఅత్థిఅవిగతహేతువసేన సత్తధా వా ఉపనిస్సయేన సహ అట్ఠధా వాపి పచ్చయో హోతి. యదా చ సా ఉపనిస్సయవసేన పచ్చయో హోతి తదా అసహజాతావ హోతీతి.

తణ్హాపచ్చయా ఉపాదానపదనిద్దేసో.

౨౩౪. ఉపాదానపచ్చయా ¶ భవనిద్దేసే –

అత్థతో ధమ్మతో చేవ, సాత్థతో భేదసఙ్గహా;

యం యస్స పచ్చయో చేవ, విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

తత్థ భవతీతి భవో. దువిధేనాతి ద్వీహి ఆకారేహి పవత్తితోతి అత్థో. అథవా దువిధేనాతి పచ్చతే కరణవచనం, దువిధోతి వుత్తం హోతి. అత్థీతి సంవిజ్జతి. కమ్మమేవ భవో కమ్మభవో. ఉపపత్తియేవ భవో ఉపపత్తిభవో. ఏత్థ చ ఉపపత్తి భవతీతి భవో. కమ్మం పన యథా సుఖకారణత్తా ‘‘సుఖో బుద్ధానముప్పాదో’’తి (ధ. ప. ౧౯౪) వుత్తో, ఏవం భవకారణత్తా ఫలవోహారేన భవోతి వేదితబ్బం. తత్థ కతమో కమ్మభవోతి తేసు ద్వీసు భవేసు యో కమ్మభవోతి వుత్తో, సో కతమోతి అత్థో. పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదయో వుత్తత్థా ఏవ. సబ్బన్తి అనవసేసం. భవం గచ్ఛతి గమేతి చాతి భవగామి. ఇమినా లోకుత్తరం పటిక్ఖిపతి. అయఞ్హి వట్టకథా, తఞ్చ వివట్టనిస్సితన్తి. కరీయతీతి కమ్మం.

కామభవాదీసు కామసఙ్ఖాతో భవో కామభవో. ఏస నయో రూపారూపభవేసు. సఞ్ఞావతం భవో, సఞ్ఞా వా ఏత్థ భవే అత్థీతి సఞ్ఞాభవో. విపరియాయేన ¶ అసఞ్ఞాభవో. ఓళారికసఞ్ఞాయ అభావా ¶ సుఖుమాయ చ భావా నేవ సఞ్ఞా నాసఞ్ఞా అస్మిం భవేతి నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాభవో. ఏకేన రూపక్ఖన్ధేన వోకిణ్ణో భవో ఏకవోకారభవో. ఏకో వా వోకారో అస్స భవస్సాతి ఏకవోకారభవో. ఏసేవ నయో చతువోకారపఞ్చవోకారభవేసు. అయం వుచ్చతి ఉపపత్తిభవోతి ఏస నవవిధోపి ఉపపత్తిభవో నామ వుచ్చతీతి. ఏవం తావేత్థ ‘అత్థతో’ విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘ధమ్మతో’ పన ఏత్థ హి పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో ధమ్మతో తేరస చేతనా, అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో ద్వాదస, ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారో చతస్సో. ‘‘సబ్బమ్పి భవగామికమ్మ’’న్తి ఏతేన సబ్బేపేతే ధమ్మా చేతనా సమ్పయుత్తా వా కమ్మసఙ్ఖాతా ఆచయగామినో ధమ్మా సఙ్గహితా. కామభవో పఞ్చ ఉపాదిన్నక్ఖన్ధా, తథా రూపభవో, అరూపభవో చత్తారో, సఞ్ఞాభవో చతుపఞ్చ, అసఞ్ఞాభవో ఏకో ¶ ఉపాదిన్నక్ఖన్ధో, నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాభవో చత్తారో. ఏకవోకారభవాదయో ఏకచతుపఞ్చక్ఖన్ధా ఉపాదిన్నక్ఖన్ధేహీతి ఏవమేత్థ ‘ధమ్మతో’పి విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘సాత్థతో’తి యథా చ భవనిద్దేసే తథేవ కామఞ్చ సఙ్ఖారనిద్దేసేపి పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదయోవ వుత్తా, ఏవం సన్తేపి పురిమా అతీతకమ్మవసేన ఇధ పటిసన్ధియా పచ్చయత్తా వుత్తా. ఇమే పచ్చుప్పన్నకమ్మవసేన ఆయతిం పటిసన్ధియా పచ్చయత్తాతి పునవచనం సాత్థకమేవ. పుబ్బే వా ‘‘తత్థ కతమో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో? కుసలచేతనా కామావచరా’’తి ఏవమాదినా నయేన చేతనావ సఙ్ఖారాతి వుత్తా. ఇధ పన ‘‘సబ్బమ్పి భవగామికమ్మ’’న్తి వచనతో చేతనాసమ్పయుత్తాపి. పుబ్బే చ విఞ్ఞాణపచ్చయమేవ కమ్మం సఙ్ఖారాతి వుత్తం, ఇదాని అసఞ్ఞాభవనిబ్బత్తకమ్పి. కిం వా బహునా? ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తి ఏత్థ పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదయోవ కుసలాకుసలధమ్మా వుత్తా. ‘‘ఉపాదానపచ్చయా భవో’’తి ఇధ పన ఉపపత్తిభవస్సాపి సఙ్గహితత్తా కుసలాకుసలాబ్యాకతా ధమ్మా వుత్తా. తస్మా సబ్బథాపి ¶ సాత్థకమేవిదం పునవచనన్తి. ఏవమేత్థ ‘సాత్థతో’పి విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘భేదసఙ్గహా’తి ఉపాదానపచ్చయా భవస్స భేదతో చేవ సఙ్గహతో చ. యఞ్హి కాముపాదానపచ్చయా కామభవనిబ్బత్తకం కమ్మం కరియతి, సో కమ్మభవో. తదభినిబ్బత్తా ఖన్ధా ఉపపత్తిభవో. ఏస నయో రూపారూపభవేసు. ఏవం కాముపాదానపచ్చయా ¶ ద్వే కామభవా, తదన్తోగధావ సఞ్ఞాభవపఞ్చవోకారభవా; ద్వే రూపభవా, తదన్తోగధావ సఞ్ఞాభవఅసఞ్ఞాభవఏకవోకారభవపఞ్చవోకారభవా; ద్వే అరూపభవా, తదన్తోగధావ సఞ్ఞాభవనేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాభవచతువోకారభవాతి సద్ధిం అన్తోగధేహి ఛ భవా. యథా చ కాముపాదానపచ్చయా సద్ధిం అన్తోగధేహి ఛ భవా తథా సేసుపాదానపచ్చయాపీతి ఏవం ఉపాదానపచ్చయా భేదతో సద్ధిం అన్తోగధేహి చతువీసతి భవా.

సఙ్గహతో పన కమ్మభవం ఉపపత్తిభవఞ్చ ఏకతో కత్వా కాముపాదానపచ్చయా సద్ధిం అన్తోగధేహి ఏకో కామభవో, తథా రూపారూపభవాతి తయో భవా. తథా సేసుపాదానపచ్చయాపీతి ఏవం ఉపాదానపచ్చయా సఙ్గహతో సద్ధిం అన్తోగధేహి ద్వాదస భవా. అపిచ అవిసేసేన ఉపాదానపచ్చయా కామభవూపగం కమ్మం కమ్మభవో. తదభినిబ్బత్తా ఖన్ధా ఉపపత్తిభవో. ఏస నయో రూపారూపభవేసు. ఏవం ఉపాదానపచ్చయా సద్ధిం అన్తోగధేహి ద్వే కామభవా, ద్వే రూపభవా, ద్వే ¶ అరూపభవాతి అపరేనపి పరియాయేన సఙ్గహతో ఛ భవా. కమ్మభవఉపపత్తిభవభేదం వా అనుపగమ్మ సద్ధిం అన్తోగధేహి కామభవాదివసేన తయో భవా హోన్తి. కామభవాదిభేదఞ్చాపి అనుపగమ్మ కమ్మభవఉపపత్తిభవవసేన ద్వే భవా హోన్తి. కమ్ముపపత్తిభేదఞ్చ అనుపగమ్మ ఉపాదానపచ్చయా భవోతి భవవసేన ఏకో భవో హోతీతి. ఏవమేత్థ ఉపాదానపచ్చయస్స భవస్స భేదసఙ్గహాపి విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

‘యం యస్స పచ్చయో చేవా’తి యఞ్చేత్థ ఉపాదానం యస్స పచ్చయో హోతి, తతోపి విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయోతి అత్థో. కిం పనేత్థ కస్స పచ్చయో హోతి? యం కిఞ్చి యస్స కస్సచి పచ్చయో ¶ హోతియేవ. ఉమ్మత్తకో వియ హి పుథుజ్జనో. సో ‘ఇదం యుత్తం, ఇదం అయుత్త’న్తి అవిచారేత్వా యస్స కస్సచి ఉపాదానస్స వసేన యం కిఞ్చి భవం పత్థేత్వా యం కిఞ్చి కమ్మం కరోతియేవ. తస్మా యదేకచ్చే ‘‘సీలబ్బతుపాదానేన రూపారూపభవా న హోన్తీ’’తి వదన్తి, తం న గహేతబ్బం. సబ్బేన పన సబ్బో హోతీతి గహేతబ్బం, సేయ్యథిదం – ఇధేకచ్చో అనుస్సవవసేన వా దిట్ఠానుసారేన వా ‘‘కామా నామేతే మనుస్సలోకే చేవ ఖత్తియమహాసాలకులాదీసు ఛకామావచరదేవలోకే చ సమిద్ధా’’తి చిన్తేత్వా తేసం అధిగమత్థం అసద్ధమ్మసవనాదీహి వఞ్చితో ‘ఇమినా కమ్మేన కామా సమ్పజ్జన్తీ’తి మఞ్ఞమానో ¶ కాముపాదానవసేన కాయదుచ్చరితాదీనిపి కరోతి. సో దుచ్చరితపారిపూరియా అపాయే ఉప్పజ్జతి; సన్దిట్ఠికే వా పన కామే పత్థయమానో పటిలద్ధే వా గోపయమానో కాముపాదానవసేన కాయదుచ్చరితాదీనిపి కరోతి. సో దుచ్చరితపారిపూరియా అపాయే ఉప్పజ్జతి. తత్రాస్స ఉపపత్తిహేతుభూతం కమ్మం కమ్మభవో, కమ్మాభినిబ్బత్తా ఖన్ధా ఉపపత్తిభవో సఞ్ఞాభవపఞ్చవోకారభవా పన తదన్తోగధా ఏవ.

అపరో పన సద్ధమ్మసవనాదీహి ఉపబ్రూహితఞాణో ‘‘ఇమినా కమ్మేన కామా సమ్పజ్జన్తీ’’తి మఞ్ఞమానో కాముపాదానవసేన కాయసుచరితాదీని కరోతి. సో సుచరితపారిపూరియా దేవేసు వా మనుస్సేసు వా ఉప్పజ్జతి. తత్రాస్స ఉపపత్తిహేతుభూతం కమ్మం కమ్మభవో, కమ్మాభినిబ్బత్తా ఖన్ధా ఉపపత్తిభవో. సఞ్ఞాభవపఞ్చవోకారభవా పన తదన్తోగధా ఏవ. ఇతి కాముపాదానం సప్పభేదస్స సాన్తోగధస్స కామభవస్స పచ్చయో హోతి.

అపరో ‘‘రూపారూపభవేసు తతో సమిద్ధతరా కామా’’తి సుత్వా వా పరికప్పేత్వా వా కాముపాదానవసేనేవ ¶ రూపారూపసమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా సమాపత్తిబలేన రూపారూపబ్రహ్మలోకే ఉప్పజ్జతి. తత్రాస్స ఉపపత్తిహేతుభూతం కమ్మం కమ్మభవో, కమ్మాభినిబ్బత్తా ఖన్ధా ఉపపత్తిభవో. సఞ్ఞాఅసఞ్ఞా నేవసఞ్ఞా నాసఞ్ఞాఏకవోకారచతువోకారపఞ్చవోకారభవా పన తదన్తోగధా ఏవ. ఇతి కాముపాదానం సప్పభేదానం సాన్తోగధానం రూపారూపభవానమ్పి పచ్చయో హోతి ¶ .

అపరో ‘‘అయం అత్తా నామ కామావచరసమ్పత్తిభవే వా రూపారూపభవానం వా అఞ్ఞతరస్మిం ఉచ్ఛిన్నో సుఉచ్ఛిన్నో హోతీ’’తి ఉచ్ఛేదదిట్ఠిం ఉపాదాయ తదుపగం కమ్మం కరోతి. తస్స తం కమ్మం కమ్మభవో, కమ్మాభినిబ్బత్తా ఖన్ధా ఉపపత్తిభవో. సఞ్ఞాభవాదయో పన తదన్తోగధా ఏవ. ఇతి దిట్ఠుపాదానం సప్పభేదానం సాన్తోగధానం తిణ్ణమ్పి కామరూపారూపభవానం పచ్చయో హోతి.

అపరో ‘‘అయం అత్తా నామ కామావచరసమ్పత్తిభవే వా రూపారూపభవానం వా అఞ్ఞతరస్మిం సుఖీ హోతి, విగతపరిళాహో హోతీ’’తి అత్తవాదుపాదానేన తదుపగం కమ్మం కరోతి. తస్స తం కమ్మం కమ్మభవో, తదభినిబ్బత్తా ఖన్ధా ఉపపత్తిభవో. సఞ్ఞాభవాదయో పన తదన్తోగధా ఏవ ¶ . ఇతి అత్తవాదుపాదానం సప్పభేదానం సాన్తోగధానం తిణ్ణం భవానం పచ్చయో హోతి.

అపరో ‘‘ఇదం సీలబ్బతం నామ కామావచరసమ్పత్తిభవే వా రూపారూపభవానం వా అఞ్ఞతరస్మిం పరిపూరేన్తస్స సుఖం పారిపూరిం గచ్ఛతీ’’తి సీలబ్బతుపాదానవసేన తదుపగం కమ్మం కరోతి. తస్స తం కమ్మం కమ్మభవో, తదభినిబ్బత్తా ఖన్ధా ఉపపత్తిభవో. సఞ్ఞాభవాదయో పన తదన్తోగధా ఏవ. ఇతి సీలబ్బతుపాదానమ్పి సప్పభేదానం సాన్తోగధానం తిణ్ణం భవానం పచ్చయో హోతీతి ఏవమేత్థ యం యస్స పచ్చయో హోతి తతోపి విఞ్ఞాతబ్బో వినిచ్ఛయో.

కిం పనేత్థ కస్స భవస్స కథం పచ్చయో హోతీతి చే?

రూపారూపభవానం, ఉపనిస్సయపచ్చయో ఉపాదానం;

సహజాతాదీహిపి తం, కామభవస్సాతి విఞ్ఞేయ్యం.

రూపారూపభవానఞ్హి కామభవపరియాపన్నస్స చ కామభవే కుసలకమ్మస్సేవ ఉపపత్తిభవస్స చేతం చతుబ్బిధమ్పి ఉపాదానం ఉపనిస్సయపచ్చయేన ఏకధా పచ్చయో హోతి. కామభవే అత్తనా సమ్పయుత్తఅకుసలకమ్మభవస్స ¶ సహజాతఅఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయసమ్పయుత్తఅత్థిఅవిగతహేతుపచ్చయప్పభేదేహి సహజాతాదీహి పచ్చయో హోతి. విప్పయుత్తస్స పన ఉపనిస్సయపచ్చయేనేవాతి.

౨౩౫. భవపచ్చయా ¶ జాతినిద్దేసాదీసు జాతిఆదీనం వినిచ్ఛయో సచ్చవిభఙ్గే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. భవోతి పనేత్థ కమ్మభవోవ అధిప్పేతో. సో హి జాతియా పచ్చయో, న ఉపపత్తిభవో. సో పన కమ్మపచ్చయఉపనిస్సయపచ్చయవసేన ద్విధావ పచ్చయో హోతీతి.

తత్థ సియా – కథం పనేతం జానితబ్బం ‘‘భవో జాతియా పచ్చయో’’తి చే? బాహిరపచ్చయసమత్తేపి హీనపణీతతాదివిసేసదస్సనతో. బాహిరానఞ్హి జనకజనేత్తిసుక్కసోణితాహారాదీనం పచ్చయానం సమత్తేపి సత్తానం యమకానమ్పి సతం హీనపణీతతాదివిసేసో దిస్సతి. సో చ న అహేతుకో ¶ , సబ్బదా చ సబ్బేసఞ్చ అభావతో; న కమ్మభవతో అఞ్ఞహేతుకో, తదభినిబ్బత్తకసత్తానం అజ్ఝత్తసన్తానే అఞ్ఞస్స కారణస్స అభావతోతి కమ్మభవహేతుకోవ. కమ్మఞ్హి సత్తానం హీనపణీతాదివిసేసహేతు. తేనాహ భగవా – ‘‘కమ్మం సత్తే విభజతి యదిదం హీనప్పణీతతాయా’’తి (మ. ని. ౩.౨౮౯). తస్మా జానితబ్బమేతం – ‘‘భవో జాతియా పచ్చయో’’తి.

యస్మా చ అసతి జాతియా జరామరణం నామ న హోతి, సోకాదయో చ ధమ్మా న హోన్తి, జాతియా పన సతి జరామరణఞ్చేవ జరామరణసఙ్ఖాతదుక్ఖధమ్మఫుట్ఠస్స చ బాలస్స జరామరణాభిసమ్బన్ధా వా తేన తేన దుక్ఖధమ్మేన ఫుట్ఠస్స అనభిసమ్బన్ధా వా సోకాదయో చ ధమ్మా హోన్తి, తస్మా అయం జాతిజరామరణస్స చేవ సోకాదీనఞ్చ పచ్చయో హోతీతి వేదితబ్బా. సా పన ఉపనిస్సయకోటియా ఏకధావ పచ్చయో హోతీతి.

౨౪౨. ఏవమేతస్సాతిఆదీనం ¶ అత్థో ఉద్దేసవారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. సఙ్గతిఆదీని సముదయవేవచనానేవ.

యస్మా పనేత్థ సోకాదయో అవసానే వుత్తా, తస్మా యా సా అవిజ్జా ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా ¶ సఙ్ఖారా’’తి ఏవమేతస్స భవచక్కస్స ఆదిమ్హి వుత్తా, సా –

సోకాదీహి అవిజ్జా, సిద్ధా భవచక్కమవిదితాదిమిదం;

కారకవేదకరహితం, ద్వాదసవిధసుఞ్ఞతాసుఞ్ఞం.

సతతం సమితం పవత్తతీతి వేదితబ్బం. కథం పనేత్థ సోకాదీహి అవిజ్జా సిద్ధా? కథమిదం భవచక్కం అవిదితాది? కథం కారకవేదకరహితం? కథం ద్వాదసవిధసుఞ్ఞతాసుఞ్ఞన్తి చే? ఏత్థ హి సోకదుక్ఖదోమనస్సుపాయాసా అవిజ్జాయ అవియోగినో, పరిదేవో చ నామ మూళ్హస్సాతి తేసు తావ సిద్ధేసు సిద్ధావ హోతి అవిజ్జా. అపిచ ‘‘ఆసవసముదయా అవిజ్జాసముదయో’’తి హి వుత్తం. ఆసవసముదయా చేతే సోకాదయో హోన్తి. కథం? వత్థుకామవియోగే తావ సోకో కామాసవసముదయో హోతి? యథాహ –

‘‘తస్స ¶ చే కామయానస్స, ఛన్దజాతస్స జన్తునో;

తే కామా పరిహాయన్తి, సల్లవిద్ధోవ రుప్పతీ’’తి. (సు. ని. ౭౭౩);

యథా చాహ – ‘‘కామతో జాయతీ సోకో’’తి (ధ. ప. ౨౧౫). సబ్బేపి చేతే దిట్ఠాసవసముదయా హోన్తి, యథాహ – ‘‘తస్స అహం రూపం, మమ రూపన్తి పరియుట్ఠట్ఠాయినో తం రూపం విపరిణమతి అఞ్ఞథా హోతి. తస్స రూపవిపరిణామఞ్ఞథాభావా ఉప్పజ్జన్తి సోకపరిదేవదుక్ఖదోమనస్సుపాయాసా’’తి (సం. ని. ౩.౧). యథా చ దిట్ఠాసవసముదయా ఏవం భవాసవసముదయాపి, యథాహ – ‘‘యేపి తే దేవా దీఘాయుకా వణ్ణవన్తో సుఖబహులా ఉచ్చేసు విమానేసు చిరట్ఠితికా తేపి తథాగతస్స ధమ్మదేసనం సుత్వా యేభుయ్యేన భయం సంవేగం సన్తాసం ఆపజ్జ’’న్తి (సం. ని. ౩.౭౮; అ. ని. ౪.౩౩) పఞ్చ పుబ్బనిమిత్తాని దిస్వా మరణభయేన సన్తజ్జితానం దేవానం వియాతి. యథా చ భవాసవసముదయా ఏవం అవిజ్జాసవసముదయాపి ¶ , యథాహ – ‘‘స ఖో సో, భిక్ఖవే, బాలో దిట్ఠేవ ధమ్మే తివిధం దుక్ఖదోమనస్సం పటిసంవేదేతీ’’తి (మ. ని. ౩.౨౪౬).

ఇతి యస్మా ఆసవసముదయా ఏతే హోన్తి, తస్మా ఏతే సిజ్ఝమానా అవిజ్జాయ హేతుభూతే ఆసవే సాధేన్తి. ఆసవేసు చ సిద్ధేసు పచ్చయభావే భావతో అవిజ్జాపి సిద్ధావ హోతీతి. ఏవం తావేత్థ ‘సోకాదీహి అవిజ్జా సిద్ధా’ హోతీతి వేదితబ్బా.

యస్మా పన ఏవం పచ్చయభావే భావతో అవిజ్జాయ సిద్ధాయ పున ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా, సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణ’’న్తి ఏవం హేతుఫలపరమ్పరాయ ¶ పరియోసానం నత్థి, తస్మా తం హేతుఫలసమ్బన్ధవసేన పవత్తం ద్వాదసఙ్గం ‘భవచక్కం అవిదితాదీ’తి సిద్ధం హోతి.

ఏవం సతి ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తి ఇదం ఆదిమత్తకథనం విరుజ్ఝతీతి చే? నయిదం ఆదిమత్తకథనం, పధానధమ్మకథనం పనేతం. తిణ్ణఞ్హి వట్టానం అవిజ్జా పధానా. అవిజ్జాగ్గహణేన హి అవసేసం కిలేసవట్టఞ్చ కమ్మాదీని చ బాలం పలివేఠేన్తి, సప్పసిరగ్గహణేన సేసం సప్పసరీరం వియ బాహం. అవిజ్జాసముచ్ఛేదే పన కతే తేహి విమోక్ఖో హోతి, సప్పసిరచ్ఛేదే కతే పలివేఠితబాహావిమోక్ఖో వియ. యథాహ – ‘‘అవిజ్జాయత్వేవ అసేసవిరాగనిరోధా ¶ సఙ్ఖారనిరోధో’’తిఆది (సం. ని. ౨.౧; మహావ. ౧). ఇతి యం గణ్హతో బన్ధో ముఞ్చతో చ మోక్ఖో హోతి, తస్స పధానధమ్మస్స కథనమిదం, న ఆదిమత్తకథనన్తి ఏవమిదం భవచక్కం అవిదితాదీతి వేదితబ్బం. తయిదం యస్మా అవిజ్జాదీహి కారణేహి సఙ్ఖారాదీనం పవత్తి, తస్మా తతో అఞ్ఞేన ‘‘బ్రహ్మా మహాబ్రహ్మా సేట్ఠో సజితా’’తి ఏవం పరికప్పితేన బ్రహ్మాదినా వా సంసారస్స కారకేన ‘‘సో ఖో పన మే అయం అత్తా వదో వేదేయ్యో’’తి ఏవం పరికప్పితేన అత్తనా వా సుఖదుక్ఖానం వేదకేన రహితం. ఇతి ‘కారకవేదకరహిత’న్తి వేదితబ్బం.

యస్మా పనేత్థ అవిజ్జా ఉదయబ్బయధమ్మకత్తా ధువభావేన, సంకిలిట్ఠత్తా సంకిలేసికత్తా చ సుభభావేన, ఉదయబ్బయపటిపీళితత్తా సుఖభావేన, పచ్చయాయత్తవుత్తిత్తా వసవత్తనభూతేన అత్తభావేన చ సుఞ్ఞా, తథా సఙ్ఖారాదీనిపి అఙ్గాని; యస్మా వా అవిజ్జా న అత్తా, న అత్తనో ¶ , న అత్తని, న అత్తవతీ, తథా సఙ్ఖారాదీనిపి అఙ్గాని; తస్మా ‘ద్వాదసవిధసుఞ్ఞతాసుఞ్ఞమిదం’ భవచక్కన్తి వేదితబ్బం.

తస్స అవిజ్జాతణ్హా, మూలమతీతాదయో తయో కాలా;

ద్వే అట్ఠ ద్వే ఏవ చ, సరూపతో తేసు అఙ్గాని.

తస్స ¶ ఖో పనేతస్స భవచక్కస్స అవిజ్జా తణ్హా చాతి ద్వే ధమ్మా మూలన్తి వేదితబ్బా. తదేతం పుబ్బన్తాహరణతో అవిజ్జామూలం వేదనావసానం, అపరన్తసన్తానతో తణ్హామూలం జరామరణావసానన్తి దువిధం హోతి. తత్థ పురిమం దిట్ఠిచరితవసేన వుత్తం, పచ్ఛిమం తణ్హాచరితవసేన. దిట్ఠిచరితానఞ్హి అవిజ్జా, తణ్హాచరితానం తణ్హా సంసారనాయికా. ఉచ్ఛేదదిట్ఠిసముగ్ఘాతాయ వా పఠమం, ఫలుప్పత్తియా హేతూనం అనుపచ్ఛేదపకాసనతో; సస్సతదిట్ఠిసముగ్ఘాతాయ దుతియం, ఉప్పన్నానం జరామరణపకాసనతో; గబ్భసేయ్యకవసేన వా పురిమం, అనుపుబ్బపవత్తిదీపనతో; ఓపపాతికవసేన పచ్ఛిమం సహుప్పత్తిదీపనతో.

అతీతపచ్చుప్పన్నానాగతా చస్స తయో కాలా. తేసు పాళియం సరూపతో ఆగతవసేన అవిజ్జా సఙ్ఖారా చాతి ద్వే అఙ్గాని అతీతకాలాని ¶ , విఞ్ఞాణాదీని భవావసానాని అట్ఠ పచ్చుప్పన్నకాలాని, జాతి చేవ జరామరణఞ్చ ద్వే అనాగతకాలానీతి వేదితబ్బాని. పున –

హేతుఫలహేతుపుబ్బక-తిసన్ధిచతుభేదసఙ్గహఞ్చేతం;

వీసతిఆకారారం, తివట్టమనవట్ఠితం భమతి.

ఇతిపి వేదితబ్బం. తత్థ సఙ్ఖారానఞ్చ పటిసన్ధివిఞ్ఞాణస్స చ అన్తరా ఏకో హేతుఫలసన్ధి నామ. వేదనాయ చ తణ్హాయ చ అన్తరా ఏకో ఫలహేతుసన్ధి నామ. భవస్స చ జాతియా చ అన్తరా ఏకో హేతుఫలసన్ధీతి. ఏవమిదం హేతుఫలహేతుపుబ్బకతిసన్ధీతి వేదితబ్బం. సన్ధీనం ఆదిపరియోసానవవత్థితా పనస్స చత్తారో సఙ్గహా హోన్తి, సేయ్యథిదం – అవిజ్జాసఙ్ఖారా ఏకో ¶ సఙ్గహో, విఞ్ఞాణనామరూపసళాయతనఫస్సవేదనా దుతియో, తణ్హుపాదానభవా తతియో, జాతిజరామరణం చతుత్థోతి. ఏవమిదం చతుభేదసఙ్గహన్తి వేదితబ్బం.

అతీతే హేతవో పఞ్చ, ఇదాని ఫలపఞ్చకం;

ఇదాని హేతవో పఞ్చ, ఆయతిం ఫలపఞ్చకన్తి.

ఏతేహి పన వీసతియా ఆకారేహి అరేహి వీసతిఆకారారన్తి వేదితబ్బం. తత్థ ‘అతీతే హేతవో పఞ్చా’తి అవిజ్జా సఙ్ఖారా చాతి ఇమే తావ ద్వే వుత్తా ¶ ఏవ. యస్మా పన అవిద్వా పరితస్సతి, పరితసితో ఉపాదియతి, తస్స ఉపాదానపచ్చయా భవో, తస్మా తణ్హుపాదానభవాపి గహితా హోన్తి. తేనాహ ‘‘పురిమకమ్మభవస్మిం మోహో అవిజ్జా, ఆయూహనా సఙ్ఖారా, నికన్తి తణ్హా, ఉపగమనం ఉపాదానం, చేతనా భవో, ఇమే పఞ్చ ధమ్మా పురిమకమ్మభవస్మిం ఇధ పటిసన్ధియా పచ్చయా’’తి (పటి. మ. ౧.౪౭).

తత్థ పురిమకమ్మభవస్మిన్తి పురిమే కమ్మభవే, అతీతజాతియం కమ్మభవే కరియమానేతి అత్థో. మోహో అవిజ్జాతి యో తదా దుక్ఖాదీసు మోహో, యేన మూళ్హో కమ్మం కరోతి, సా అవిజ్జా. ఆయూహనా సఙ్ఖారాతి తం కమ్మం కరోతో పురిమచేతనాయో, యథా ‘దానం దస్సామీ’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా మాసమ్పి సంవచ్ఛరమ్పి దానూపకరణాని సజ్జేన్తస్స ఉప్పన్నా పురిమచేతనాయో. పటిగ్గాహకానం పన హత్థే దక్ఖిణం పతిట్ఠాపయతో చేతనా భవోతి వుచ్చతి. ఏకావజ్జనేసు వా ఛసు జవనేసు చేతనా ఆయూహనసఙ్ఖారా నామ. సత్తమా చేతనా భవో. యా కాచి వా పన చేతనా ¶ భవో, తంసమ్పయుత్తా ఆయూహనసఙ్ఖారా నామ. నికన్తి తణ్హాతి యా కమ్మం కరోన్తస్స తస్స ఫలే ఉప్పత్తిభవే నికామనా పత్థనా సా తణ్హా నామ. ఉపగమనం ఉపాదానన్తి యం కమ్మం భవస్స పచ్చయభూతం; ‘ఇదం కత్వా అసుకస్మిం నామ ఠానే కామే సేవిస్సామి ఉచ్ఛిజ్జిస్సామీ’తిఆదినా నయేన పవత్తం ఉపగమనం గహణం పరామసనం – ఇదం ఉపాదానం నామ. చేతనా భవోతి ఆయూహనావసానే వుత్తచేతనా భవోతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

‘ఇదాని ఫలపఞ్చక’న్తి విఞ్ఞాణాది వేదనావసానం పాళియం ఆగతమేవ. యథాహ ‘‘ఇధ పటిసన్ధి విఞ్ఞాణం, ఓక్కన్తి నామరూపం, పసాదో ఆయతనం, ఫుట్ఠో ఫస్సో, వేదయితం వేదనా ఇమే పఞ్చ ధమ్మా ఇధూపపత్తిభవస్మిం పురేకతస్స కమ్మస్స పచ్చయా’’తి (పటి. మ. ౧.౪౭). తత్థ ¶ పటిసన్ధి విఞ్ఞాణన్తి యం భవన్తరపటిసన్ధానవసేన ఉప్పన్నత్తా పటిసన్ధీతి వుచ్చతి, తం విఞ్ఞాణం. ఓక్కన్తి నామరూపన్తి యా గబ్భే రూపారూపధమ్మానం ఓక్కన్తి, ఆగన్త్వా పవిసనం వియ – ఇదం నామరూపం. పసాదో ఆయతనన్తి ఇదం చక్ఖాదిపఞ్చాయతనవసేన ¶ వుత్తం. ఫుట్ఠో ఫస్సోతి యో ఆరమ్మణం ఫుట్ఠో ఫుసన్తో ఉప్పన్నో – అయం ఫస్సో. వేదయితం వేదనాతి యం పటిసన్ధివిఞ్ఞాణేన వా సళాయతనపచ్చయేన వా ఫస్సేన సహుప్పన్నం విపాకవేదయితం, సా వేదనాతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

‘ఇదాని హేతవో పఞ్చా’తి తణ్హాదయో పాళియం ఆగతావ తణ్హుపాదానభవా. భవే పన గహితే తస్స పుబ్బభాగా తంసమ్పయుత్తా వా సఙ్ఖారా గహితావ హోన్తి, తణ్హుపాదానగ్గహణేన చ తంసమ్పయుత్తా, యాయ వా మూళ్హో కమ్మం కరోతి సా అవిజ్జా గహితావ హోతీతి ఏవం పఞ్చ. తేనాహ ‘‘ఇధ పరిపక్కత్తా ఆయతనానం మోహో అవిజ్జా, ఆయూహనా సఙ్ఖారా, నికన్తి తణ్హా, ఉపగమనం ఉపాదానం, చేతనా భవో. ఇమే పఞ్చ ధమ్మా ఇధ కమ్మభవస్మిం ఆయతిం పటిసన్ధియా పచ్చయా’’తి (పటి. మ. ౧.౪౭). తత్థ ఇధ పరిపక్కత్తా ఆయతనానన్తి పరిపక్కాయతనస్స కమ్మకరణకాలే సమ్మోహో దస్సితో. సేసం ఉత్తానమేవ.

‘ఆయతిం ఫలపఞ్చక’న్తి విఞ్ఞాణాదీని పఞ్చ. తాని జాతిగ్గహణేన వుత్తాని. జరామరణం పన తేసంయేవ జరామరణం. తేనాహ ‘‘ఆయతిం పటిసన్ధి ¶ విఞ్ఞాణం, ఓక్కన్తి నామరూపం, పసాదో ఆయతనం, ఫుట్ఠో ఫస్సో, వేదయితం వేదనా. ఇమే పఞ్చ ధమ్మా ఆయతిం ఉపపత్తిభవస్మిం ఇధ కతస్స కమ్మస్స పచ్చయా’’తి (పటి. మ. ౧.౪౭). ఏవమిదం వీసతిఆకారారం హోతి.

తత్థ పురిమభవస్మిం పఞ్చ కమ్మసమ్భారా, ఏతరహి పఞ్చ విపాకసమ్భారా, ఏతరహి పఞ్చ కమ్మసమ్భారా, అనాగతే పఞ్చ విపాకధమ్మాతి దస ధమ్మా కమ్మం, దస విపాకోతి. ద్వీసు ఠానేసు కమ్మం కమ్మం నామ, ద్వీసు ఠానేసు విపాకో విపాకో నామాతి సబ్బమ్పేతం భవచక్కం పచ్చయాకారవట్టం కమ్మఞ్చేవ కమ్మవిపాకో చ. తథా ద్వీసు ఠానేసు కమ్మం కమ్మసఙ్ఖేపో, ద్వీసు ఠానేసు విపాకో విపాకసఙ్ఖేపోతి సబ్బమ్పేతం కమ్మసఙ్ఖేపో చేవ విపాకసఙ్ఖేపో చ. ద్వీసు ఠానేసు కమ్మం కమ్మవట్టం, ద్వీసు ఠానేసు విపాకో విపాకవట్టన్తి సబ్బమ్పేతం కమ్మవట్టఞ్చేవ విపాకవట్టఞ్చ. తథా ద్వీసు ఠానేసు కమ్మం కమ్మభవో, ద్వీసు ఠానేసు విపాకో విపాకభవోతి సబ్బమ్పేతం ¶ కమ్మభవో చేవ విపాకభవో చ. ద్వీసు ఠానేసు కమ్మం కమ్మపవత్తం ¶ , ద్వీసు ఠానేసు విపాకో విపాకపవత్తన్తి సబ్బమ్పేతం కమ్మపవత్తఞ్చేవ విపాకపవత్తఞ్చ. తథా ద్వీసు ఠానేసు కమ్మం కమ్మసన్తతి, ద్వీసు విపాకో విపాకసన్తతీతి సబ్బమ్పేతం కమ్మసన్తతి చేవ విపాకసన్తతి చ. ద్వీసు ఠానేసు కమ్మం కిరియా నామ, ద్వీసు విపాకో కిరియాఫలం నామాతి సబ్బమ్పేతం కిరియా చేవ కిరియాఫలఞ్చాతి.

దుక్ఖం అనిచ్చం చలమిత్తరద్ధువం;

ధమ్మా ధమ్మే సఞ్జనేన్తి, హేతుసమ్భారపచ్చయా;

హేతూనఞ్చ నిరోధాయ, ధమ్మో బుద్ధేన దేసితో;

హేతూసు ఉపరుద్ధేసు, ఛిన్నం వట్టం న వట్టతి.

ఏవం దుక్ఖన్తకిరియాయ, బ్రహ్మచరియీధ విజ్జతి;

సత్తే చ నూపలబ్భన్తే, నేవుచ్ఛేదో న సస్సతం.

తివట్టమనవట్ఠితం భమతీతి ఏత్థ పన సఙ్ఖారభవా కమ్మవట్టం, అవిజ్జాతణ్హూపాదానాని కిలేసవట్టం, విఞ్ఞాణనామరూపసళాయతనఫస్సవేదనా విపాకవట్టన్తి ఇమేహి తీహి వట్టేహి తివట్టమిదం భవచక్కం యావ కిలేసవట్టం న ఉపచ్ఛిజ్జతి ¶ తావ అనుపచ్ఛిన్నపచ్చయత్తా అనవట్ఠితం పునప్పునం పరివట్టనతో భమతియేవాతి వేదితబ్బం.

సచ్చప్పభవతో కిచ్చా, వారణా ఉపమాహి చ;

గమ్భీరనయభేదా చ, విఞ్ఞాతబ్బం యథారహం.

తత్థ ¶ యస్మా కుసలాకుసలకమ్మం అవిసేసేన సముదయసచ్చన్తి సచ్చవిభఙ్గే వుత్తం, తస్మా అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారాతి అవిజ్జాయ సఙ్ఖారా దుతియసచ్చప్పభవం దుతియసచ్చం, సఙ్ఖారేహి విఞ్ఞాణం దుతియసచ్చప్పభవం పఠమసచ్చం, విఞ్ఞాణాదీహి నామరూపాదీని విపాకవేదనాపరియోసానాని పఠమసచ్చప్పభవం పఠమసచ్చం, వేదనాయ తణ్హా పఠమసచ్చప్పభవం దుతియసచ్చం, తణ్హాయ ఉపాదానం దుతియసచ్చప్పభవం దుతియసచ్చం, ఉపాదానతో భవో దుతియసచ్చప్పభవం పఠమదుతియసచ్చద్వయం, భవతో జాతి ¶ దుతియసచ్చప్పభవం పఠమసచ్చం, జాతియా జరామరణం పఠమసచ్చప్పభవం పఠమసచ్చన్తి. ఏవం తావిదం ‘సచ్చప్పభవతో’ విఞ్ఞాతబ్బం యథారహం.

యస్మా పనేత్థ అవిజ్జా వత్థూసు చ సత్తే సమ్మోహేతి పచ్చయో చ హోతి సఙ్ఖారానం పాతుభావాయ, తథా సఙ్ఖారా సఙ్ఖతఞ్చ అభిసఙ్ఖరోన్తి పచ్చయా చ హోన్తి విఞ్ఞాణస్స, విఞ్ఞాణమ్పి వత్థుఞ్చ పటిజానాతి పచ్చయో చ హోతి నామరూపస్స, నామరూపమ్పి అఞ్ఞమఞ్ఞఞ్చ ఉపత్థమ్భేతి పచ్చయో చ హోతి సళాయతనస్స, సళాయతనమ్పి సవిసయే చ వత్తతి పచ్చయో చ హోతి ఫస్సస్స, ఫస్సోపి ఆరమ్మణఞ్చ ఫుసతి పచ్చయో చ హోతి వేదనాయ, వేదనాపి ఆరమ్మణరసఞ్చ అనుభవతి పచ్చయో చ హోతి తణ్హాయ, తణ్హాపి రజ్జనీయే చ ధమ్మే రజ్జతి పచ్చయో చ హోతి ఉపాదానస్స, ఉపాదానమ్పి ఉపాదానీయే చ ధమ్మే ఉపాదియతి పచ్చయో చ హోతి భవస్స, భవోపి నానాగతీసు చ విక్ఖిపతి పచ్చయో చ హోతి జాతియా, జాతిపి ఖన్ధే చ జనేతి తేసం అభినిబ్బత్తిభావేన పవత్తతా పచ్చయో చ హోతి జరామరణస్స, జరామరణమ్పి ఖన్ధానం పాకభేదభావఞ్చ అధితిట్ఠతి పచ్చయో చ హోతి భవన్తరపాతుభావాయ సోకాదీనం అధిట్ఠానత్తా, తస్మా సబ్బపదేసు ద్విధా పవత్త‘కిచ్చతో’పి ఇదం విఞ్ఞాతబ్బం యథారహం.

యస్మా ¶ చేత్థ ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తి ఇదం కారకదస్సననివారణం, ‘‘సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణ’’న్తి అత్తసఙ్కన్తిదస్సననివారణం, ‘‘విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూప’’న్తి అత్తాతిపరికప్పితవత్థుభేదదస్సనతో ఘనసఞ్ఞానివారణం, ‘‘నామరూపపచ్చయా సళాయతన’’న్తిఆదీసు ‘‘అత్తా పస్సతి…పే… విజానాతి ఫుసతి వేదయతి తణ్హియతి ఉపాదియతి భవతి జాయతి జీయతి మీయతీ’’తి ఏవమాదిదస్సననివారణం, తస్మా మిచ్ఛాదస్సననివారణతోపేతం భవచక్కం ‘నివారణతో’ విఞ్ఞాతబ్బం యథారహం.

యస్మా పనేత్థ సలక్ఖణసామఞ్ఞలక్ఖణవసేన ధమ్మానం అదస్సనతో అన్ధో వియ అవిజ్జా ¶ , అన్ధస్స ఉపక్ఖలనం వియ అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా, ఉపక్ఖలితస్స పతనం ¶ వియ సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణం, పతితస్స గణ్డపాతుభావో వియ విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపం, గణ్డభేదపీళకా వియ నామరూపపచ్చయా సళాయతనం, గణ్డపీళకాఘట్టనం వియ సళాయతనపచ్చయా ఫస్సో, ఘట్టనదుక్ఖం వియ ఫస్సపచ్చయా వేదనా, దుక్ఖస్స పటికారాభిలాసో వియ వేదనాపచ్చయా తణ్హా, పటికారాభిలాసేన అసప్పాయగ్గహణం వియ తణ్హాపచ్చయా ఉపాదానం, ఉపాదిన్నఅసప్పాయాలేపనం వియ ఉపాదానపచ్చయా భవో, అసప్పాయాలేపనేన గణ్డవికారపాతుభావో వియ భవపచ్చయా జాతి, గణ్డవికారతో గణ్డభేదో వియ జాతిపచ్చయా జరామరణం.

యస్మా వా పనేత్థ అవిజ్జా అప్పటిపత్తిమిచ్ఛాపటిపత్తిభావేన సత్తే అభిభవతి పటలం వియ అక్ఖీని, తదభిభూతో చ బాలో పోనోబ్భవికేహి సఙ్ఖారేహి అత్తానం వేఠేతి కోసకారకిమి వియ కోసప్పదేసేహి, సఙ్ఖారపరిగ్గహితం విఞ్ఞాణం గతీసు పతిట్ఠం లభతి పరిణాయకపరిగ్గహితో వియ రాజకుమారో రజ్జే, ఉపపత్తినిమిత్తం పరికప్పనతో విఞ్ఞాణం పటిసన్ధియం అనేకప్పకారం నామరూపం అభినిబ్బత్తేతి మాయాకారో వియ మాయం, నామరూపే పతిట్ఠితం సళాయతనం వుద్ధిం విరూళ్హిం వేపుల్లం పాపుణాతి సుభూమియం పతిట్ఠితో వనప్పగుమ్బో వియ, ఆయతనఘట్టనతో ఫస్సో జాయతి అరణీసహితాభిమద్దనతో అగ్గి వియ, ఫస్సేన ఫుట్ఠస్స వేదనా పాతుభవతి అగ్గినా ఫుట్ఠస్స డాహో వియ, వేదయమానస్స తణ్హా వడ్ఢతి లోణూదకం పివతో పిపాసా వియ, తసితో భవేసు అభిలాసం కరోతి పిపాసితో వియ పానీయే, తదస్సుపాదానం ఉపాదానేన భవం ఉపాదియతి ఆమిసలోభేన మచ్ఛో బళిసం వియ, భవే సతి జాతి హోతి బీజే సతి అఙ్కురో వియ, జాతస్స అవస్సం జరామరణం ఉప్పన్నస్స ¶ రుక్ఖస్స పతనం వియ, తస్మా ఏవం ‘ఉపమాహి’ పేతం భవచక్కం విఞ్ఞాతబ్బం యథారహం.

యస్మా చ భగవతా అత్థతోపి ధమ్మతోపి దేసనాతోపి పటివేధతోపి గమ్భీరభావం సన్ధాయ ‘‘గమ్భీరో చాయం, ఆనన్ద, పటిచ్చసముప్పాదో గమ్భీరావభాసో చా’’తి (దీ. ని. ౨.౯౫; సం. ని. ౨.౬౦) వుత్తం, తస్మా ¶ ‘గమ్భీరభేదతో’పేతం భవచక్కం విఞ్ఞాతబ్బం యథారహం.

తత్థ యస్మా న జాతితో జరామరణం న హోతి, న చ జాతిం వినా అఞ్ఞతో హోతి, ఇత్థఞ్చ జాతితో సముదాగచ్ఛతీతి ఏవం జాతిపచ్చయసముదాగతట్ఠస్స దురవబోధనీయతో జరామరణస్స జాతిపచ్చయసమ్భూతసముదాగతట్ఠో గమ్భీరో, తథా జాతియా భవపచ్చయ…పే… సఙ్ఖారానం ¶ అవిజ్జాపచ్చయసమ్భూతసముదాగతట్ఠో గమ్భీరో, తస్మా ఇదం భవచక్కం అత్థగమ్భీరన్తి. అయం తావేత్థ ‘అత్థగమ్భీరతా’ హేతుఫలఞ్హి అత్థోతి వుచ్చతి, యథాహ ‘‘హేతుఫలే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా’’తి (విభ. ౭౨౦).

యస్మా పన యేనాకారేన యదవత్థా చ అవిజ్జా తేసం తేసం సఙ్ఖారానం పచ్చయో హోతి, తస్స దురవబోధనీయతో అవిజ్జాయ సఙ్ఖారానం పచ్చయట్ఠో గమ్భీరో, తథా సఙ్ఖారానం…పే… జాతియా జరామరణస్స పచ్చయట్ఠో గమ్భీరో, తస్మా ఇదం భవచక్కం ధమ్మగమ్భీరన్తి అయమేత్థ ‘ధమ్మగమ్భీరతా’ హేతునో హి ధమ్మోతి నామం, యథాహ ‘‘హేతుమ్హి ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా’’తి.

యస్మా చస్స తేన తేన కారణేన తథా తథా పవత్తేతబ్బత్తా దేసనాపి గమ్భీరా, న తత్థ సబ్బఞ్ఞుతఞాణతో అఞ్ఞం ఞాణం పతిట్ఠం లభతి, తథా హేతం కత్థచి సుత్తే అనులోమతో, కత్థచి పటిలోమతో; కత్థచి అనులోమపటిలోమతో, కత్థచి వేమజ్ఝతో పట్ఠాయ అనులోమతో వా పటిలోమతో వా, కత్థచి తిసన్ధిచతుసఙ్ఖేపం, కత్థచి ద్విసన్ధితిసఙ్ఖేపం, కత్థచి ఏకసన్ధిద్విసఙ్ఖేపం దేసితం, తస్మా ఇదం భవచక్కం దేసనాగమ్భీరన్తి అయం దేసనాగమ్భీరతా.

యస్మా పనేత్థ యో అవిజ్జాదీనం సభావో, యేన పటివిద్ధేన అవిజ్జాదయో ధమ్మా సలక్ఖణతో పటివిద్ధా హోన్తి, సో దుప్పరియోగాహత్తా గమ్భీరో, తస్మా ఇదం భవచక్కం పటివేధగమ్భీరం. తథా హేత్థ అవిజ్జాయ అఞ్ఞాణాదస్సనసచ్చాసమ్పటివేధట్ఠో ¶ గమ్భీరో, సఙ్ఖారానం అభిసఙ్ఖరణాయూహనసరాగవిరాగట్ఠో, విఞ్ఞాణస్స సుఞ్ఞతఅబ్యాపారఅసఙ్కన్తిపటిసన్ధిపాతుభావట్ఠో ¶ , నామరూపస్స ఏకుప్పాదవినిబ్భోగావినిబ్భోగనమనరుప్పనట్ఠో, సళాయతనస్స అధిపతిలోకద్వారఖేత్తవిసయవిసయీభావట్ఠో, ఫస్సస్స ఫుసనసఙ్ఘట్టనసఙ్గతిసన్నిపాతట్ఠో, వేదనాయ ఆరమ్మణరసానుభవనసుఖదుక్ఖమజ్ఝత్తభావనిజ్జీవవేదయితట్ఠో, తణ్హాయ అభినన్దితజ్ఝోసానసరితాలతానదీతణ్హాసముద్దదుప్పూరణట్ఠో, ఉపాదానస్స ఆదానగ్గహణాభినివేసపరామాసదురతిక్కమనట్ఠో, భవస్స ఆయూహనాభిసఙ్ఖరణయోనిగతిఠితినివాసేసు ఖిపనట్ఠో, జాతియా జాతిసఞ్జాతిఓక్కన్తినిబ్బత్తిపాతుభావట్ఠో, జరామరణస్స ఖయవయభేదవిపరిణామట్ఠో గమ్భీరోతి అయమేత్థ పటివేధగమ్భీరతా.

యస్మా పనేత్థ ఏకత్తనయో, నానత్తనయో, అబ్యాపారనయో, ఏవంధమ్మతానయోతి చత్తారో అత్థనయా హోన్తి ¶ , తస్మా ‘నయభేదతో’పేతం భవచక్కం విఞ్ఞాతబ్బం యథారహం. తత్థ ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా, సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణ’’న్తి ఏవం బీజస్స అఙ్కురాదిభావేన రుక్ఖభావప్పత్తి వియ సన్తానానుపచ్ఛేదో ‘ఏకత్తనయో’ నామ; యం సమ్మా పస్సన్తో హేతుఫలసమ్బన్ధేన పవత్తమానస్స సన్తానస్స అనుపచ్ఛేదావబోధతో ఉచ్ఛేదదిట్ఠిం పజహతి, మిచ్ఛా పస్సన్తో హేతుఫలసమ్బన్ధేన పవత్తమానస్స సన్తానానుపచ్ఛేదస్స ఏకత్తగ్గహణతో సస్సతదిట్ఠిం ఉపాదియతి.

అవిజ్జాదీనం పన యథాసకలక్ఖణవవత్థానం ‘నానత్తనయో’ నామ; యం సమ్మా పస్సన్తో నవనవానం ఉప్పాదదస్సనతో సస్సతదిట్ఠిం పజహతి, మిచ్ఛా పస్సన్తో ఏకసన్తానపతితస్స భిన్నసన్తానస్సేవ నానత్తగ్గహణతో ఉచ్ఛేదదిట్ఠిం ఉపాదియతి.

అవిజ్జాయ ‘సఙ్ఖారా మయా ఉప్పాదేతబ్బా’, సఙ్ఖారానం వా ‘విఞ్ఞాణం అమ్హేహీ’తి ఏవమాదిబ్యాపారాభావో ‘అబ్యాపారనయో’ నామ; యం సమ్మా పస్సన్తో కారకస్స అభావావబోధతో అత్తదిట్ఠిం పజహతి, మిచ్ఛా పస్సన్తో యో అసతిపి బ్యాపారే అవిజ్జాదీనం సభావనియమసిద్ధో హేతుభావో తస్స అగ్గహణతో అకిరియదిట్ఠిం ఉపాదియతి.

అవిజ్జాదీహి పన కారణేహి సఙ్ఖారాదీనంయేవ సమ్భవో ఖీరాదీహి ¶ దధిఆదీనం వియ, న అఞ్ఞేసన్తి అయం ‘ఏవంధమ్మతానయో’ నామ; యం సమ్మా పస్సన్తో ¶ పచ్చయానురూపతో ఫలావబోధతో అహేతుకదిట్ఠిఞ్చ అకిరియదిట్ఠిఞ్చ పజహతి, మిచ్ఛా పస్సన్తో పచ్చయానురూపం ఫలప్పవత్తిం అగ్గహేత్వా యతో కుతోచి యస్స కస్సచి అసమ్భవగ్గహణతో అహేతుకదిట్ఠిఞ్చేవ నియతవాదఞ్చ ఉపాదియతీతి ఏవమిదం భవచక్కం –

సచ్చప్పభవతో కిచ్చా, వారణా ఉపమాహి చ;

గమ్భీరనయభేదా చ, విఞ్ఞాతబ్బం యథారహం.

ఇదఞ్హి గమ్భీరతో అగాధం నానానయగ్గహణతో దురభియానం ఞాణాసినా సమాధిపవరసిలాయం సునిసితేన –

అసనివిచక్కమివ నిచ్చనిమ్మథనం;

వుత్తమ్పి చేతం భగవతా – ‘‘గమ్భీరో చాయం, ఆనన్ద, పటిచ్చసముప్పాదో గమ్భీరావభాసో చ. ఏతస్స, ఆనన్ద, ధమ్మస్స అననుబోధా అప్పటివేధా ఏవమయం పజా తన్తాకులకజాతా కులగణ్ఠికజాతా ముఞ్జపబ్బజభూతా అపాయం దుగ్గతిం వినిపాతం సంసారం నాతివత్తతీ’’తి (దీ. ని. ౨.౯౫; సం. ని. ౨.౬౦). తస్మా అత్తనో వా పరేసం వా హితాయ సుఖాయ పటిపన్నో అవసేసకిచ్చాని పహాయ –

గమ్భీరే పచ్చయాకార-ప్పభేదే ఇధ పణ్డితో;

యథా గాధం లభేథేవ-మనుయుఞ్జే సదా సతోతి.

౨౪౩. ఏవం మహాపథవిం పత్థరన్తో వియ ఆకాసం విత్థారయన్తో వియ చ సబ్బధమ్మేసు అప్పటిహతఞాణో సత్థా సుత్తన్తభాజనీయే నిగ్గణ్ఠిం నిజ్జటం పచ్చయాకారం నానాచిత్తవసేన దస్సేత్వా ఇదాని యస్మా న కేవలం అయం పచ్చయాకారో నానాచిత్తేసుయేవ ¶ హోతి, ఏకచిత్తేపి హోతియేవ, తస్మా అభిధమ్మభాజనీయవసేన ఏకచిత్తక్ఖణికం పచ్చయాకారం నానప్పకారతో ¶ దస్సేతుం అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారోతిఆదినా నయేన మాతికం తావ ఠపేసి. ఏవం ఠపితాయ పన మాతికాయ –

అవిజ్జాదీహి ¶ మూలేహి, నవ మూలపదా నవ;

నయా తత్థ చతుక్కాని, వారభేదఞ్చ దీపయే.

తత్రాయం దీపనా – ఏత్థ హి అవిజ్జాసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణనామఛట్ఠాయతనఫస్సవేదనాతణ్హాఉపాదానప్పభేదేహి అవిజ్జాదీహి నవహి మూలపదేహి అవిజ్జాదికో, సఙ్ఖారాదికో, విఞ్ఞాణాదికో, నామాదికో, ఛట్ఠాయతనాదికో, ఫస్సాదికో, వేదనాదికో, తణ్హాదికో, ఉపాదానాదికోతి ఇమే నవ మూలపదా నవ నయా హోన్తి.

తేసు యో తావ అయం అవిజ్జాదికో నయో, తత్థ పచ్చయచతుక్కం, హేతుచతుక్కం, సమ్పయుత్తచతుక్కం, అఞ్ఞమఞ్ఞచతుక్కన్తి చత్తారి చతుక్కాని హోన్తి. యథా చేత్థ ఏవం సేసేసుపీతి ఏకేకస్మిం నయే చతున్నం చతున్నం చతుక్కానం వసేన ఛత్తింస చతుక్కాని. తత్థ ఏకేకేన చతుక్కేన చతున్నం చతున్నం వారానం సఙ్గహితత్తా చతున్నమ్పి చతుక్కానం వసేన ఏకేకస్మిం నయే సోళస సోళస వారాతి చతుచత్తాలీసాధికం వారసతం హోతీతి వేదితబ్బం.

తత్థ యదేతం సబ్బపఠమే అవిజ్జామూలకే నయే పచ్చయచతుక్కం, తస్మిం పఠమో నామరూపట్ఠానే నామస్స, సళాయతనట్ఠానే ఛట్ఠాయతనస్స చ వుత్తత్తా అపరిపుణ్ణఅఙ్గద్వయయుత్తో ద్వాదసఙ్గికవారో నామ. దుతియో నామరూపట్ఠానే నామస్సేవ, సళాయతనట్ఠానే చ న కస్సచి వుత్తత్తా అపరిపుణ్ణఏకఙ్గయుత్తో ఏకాదసఙ్గికవారో నామ. తతియో సళాయతనట్ఠానే ఛట్ఠాయతనస్స వుత్తత్తా పరిపుణ్ణఏకఙ్గయుత్తో ద్వాదసఙ్గికవారో నామ. చతుత్థో పన పరిపుణ్ణద్వాదసఙ్గికోయేవ.

తత్థ సియా – అయమ్పి ఛట్ఠాయతనపచ్చయా ఫస్సోతి వుత్తత్తా అపరిపుణ్ణేకఙ్గయుత్తోయేవాతి? న, తస్స అనఙ్గత్తా. ఫస్సోయేవ హేత్థ అఙ్గం, న ఛట్ఠాయతనం. తస్మా తస్స అనఙ్గత్తా నాయం అపరిపుణ్ణేకఙ్గయుత్తోతి. అట్ఠకథాయం పన వుత్తం – ‘‘పఠమో సబ్బసఙ్గాహికట్ఠేన ¶ , దుతియో పచ్చయవిసేసట్ఠేన, తతియో గబ్భసేయ్యకసత్తానం వసేన, చతుత్థో ఓపపాతికసత్తానం ¶ వసేన గహితో. తథా పఠమో సబ్బసఙ్గాహికట్ఠేన, దుతియో పచ్చయవిసేసట్ఠేన, తతియో అపరిపుణ్ణాయతనవసేన, చతుత్థో పరిపుణ్ణాయతనవసేన గహితో. తథా పఠమో సబ్బసఙ్గాహికట్ఠేన, దుతియో ¶ మహానిదానసుత్తన్తవసేన (దీ. ని. ౨.౯౫ ఆదయో), తతియో రూపభవవసేన, చతుత్థో కామభవవసేన గహితో’’తి.

తత్థ పఠమో ఇమేసు దుతియాదీసు తీసు వారేసు న కత్థచి న పవిసతీతి సబ్బసఙ్గాహికోతి వుత్తో. సేసానం విసేసో పరతో ఆవిభవిస్సతి. తస్సావిభావత్థం –

యం యత్థ అఞ్ఞథా వుత్తం, అవుత్తఞ్చాపి యం యహిం;

యం యథా పచ్చయో యస్స, తం సబ్బముపలక్ఖయే.

తత్రాయం నయో – అవిసేసేన తావ చతూసుపి ఏతేసు సుత్తన్తభాజనియే వియ సఙ్ఖారాతి అవత్వా సఙ్ఖారోతి వుత్తం, తం కస్మాతి? ఏకచిత్తక్ఖణికత్తా. తత్ర హి నానాచిత్తక్ఖణికో పచ్చయాకారో విభత్తో. ఇధ ఏకచిత్తక్ఖణికో ఆరద్ధో. ఏకచిత్తక్ఖణే చ బహూ చేతనా న సన్తీతి సఙ్ఖారాతి అవత్వా సఙ్ఖారోతి వుత్తం.

పఠమవారే పనేత్థ ఏకచిత్తక్ఖణపరియాపన్నధమ్మసఙ్గహణతో సబ్బట్ఠానసాధారణతో చ రూపం ఛడ్డేత్వా ‘‘విఞ్ఞాణపచ్చయా నామ’’న్త్వేవ వుత్తం. తఞ్హి ఏకచిత్తక్ఖణపరియాపన్నం సబ్బట్ఠానసాధారణఞ్చ, న కత్థచి విఞ్ఞాణప్పవత్తిట్ఠానే న పవత్తతి. యస్మా చ ఏకచిత్తక్ఖణపరియాపన్నో ఏకోవేత్థ ఫస్సో, తస్మా తస్సానురూపం పచ్చయభూతం ఆయతనం గణ్హన్తో సళాయతనట్ఠానే ‘‘నామపచ్చయా ఛట్ఠాయతన’’న్తి ఏకం మనాయతనంయేవ ఆహ. తఞ్హి ఏకస్స అకుసలఫస్సస్స అనురూపం పచ్చయభూతం. కామఞ్చేతం సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణన్తి ఏత్థాపి వుత్తం, హేతుఫలవిసేసదస్సనత్థం పన అఙ్గపుణ్ణత్థఞ్చ పున ఇధ గహితం. తత్ర హి ఏతస్స విసేసేన సఙ్ఖారో హేతు, అవిసేసేన నామం ఫలం. ఇధ పనస్స అవిసేసేన నామం హేతు, విసేసేన ఫస్సో ఫలన్తి. సోకాదయో పన యస్మా సబ్బే ఏకచిత్తక్ఖణే న సమ్భవన్తి, సబ్బస్మిఞ్చ చిత్తప్పవత్తిట్ఠానే చేవ చిత్తే చ న పవత్తన్తి, తస్మా న గహితా. జాతిజరామరణాని ¶ పన అచిత్తక్ఖణమత్తానిపి సమానాని చిత్తక్ఖణే అన్తోగధత్తా అఙ్గపరిపూరణత్థం ¶ గహితాని. ఏవం తావేత్థ ‘యం అఞ్ఞథా వుత్తం. యఞ్చ అవుత్తం’ తం వేదితబ్బం.

యం ¶ పనేత్థ ఇతో పరేసు వారేసు వుత్తం, తస్సత్థో వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. యస్మిం యస్మిం పన వారే యో యో విసేసో ఆగతో, తం తం తత్థ తత్థేవ పకాసయిస్సామ.

‘యం యథా పచ్చయో యస్సా’తి ఏత్థ పన సఙ్ఖారస్స అవిజ్జా సమ్పయుత్తధమ్మసాధారణేహి సహజాతఅఞ్ఞమఞ్ఞనిస్సయసమ్పయుత్తఅత్థిఅవిగతపచ్చయేహి ఛహి హేతుపచ్చయేన చాతి సత్తధా పచ్చయో. తత్థ యస్మా పరతో హేతుచతుక్కాదీని తీణి చతుక్కాని అవిగతసమ్పయుత్తఅఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయవసేన వుత్తాని, తస్మా ఇధ తాని అపనేత్వా అవసేసానం వసేన అవిజ్జా సఙ్ఖారస్స చతుధా పచ్చయోతి వేదితబ్బో.

సఙ్ఖారో విఞ్ఞాణస్స సాధారణేహి ఛహి, కమ్మాహారపచ్చయేహి చాతి అట్ఠధా పచ్చయో. ఇధ పన తేయేవ తయో అపనేత్వా పఞ్చధా. విఞ్ఞాణం నామస్స సాధారణేహి ఛహి, ఇన్ద్రియాహారాధిపతీహి చాతి నవధా. ఇధ పన తయో అపనేత్వా ఛధా. నామం ఛట్ఠాయతనస్స సాధారణేహి ఛహి. కిఞ్చి పనేత్థ అధిపతిపచ్చయేన, కిఞ్చి ఆహారపచ్చయాదీహీతి అనేకధా. ఇధ పన తేయేవ తయో అపనేత్వా తిధా చతుధా పఞ్చధా వా. ఛట్ఠాయతనం ఫస్సస్స యథా విఞ్ఞాణం నామస్స. ఏవం ఫస్సో వేదనాయ సాధారణేహి ఛహి ఆహారపచ్చయేన చాతి సత్తధా. ఇధ పన తేయేవ తయో అపనేత్వా చతుధా. వేదనా తణ్హాయ సాధారణేహి ఛహి ఝానిన్ద్రియపచ్చయేహి చాతి అట్ఠధా. ఇధ పన తేయేవ తయో అపనేత్వా పఞ్చధా. తణ్హా ఉపాదానస్స, యథా అవిజ్జా సఙ్ఖారస్స. ఏవం ఉపాదానం భవస్స సాధారణేహి ఛహి మగ్గపచ్చయేన చాతి సత్తధా. ఇధ పన తేయేవ తయో అపనేత్వా చతుధా. భవో జాతియా, యస్మా జాతీతి ఇధ సఙ్ఖతలక్ఖణం అధిప్పేతం, తస్మా పరియాయేన ఉపనిస్సయపచ్చయేనేవ పచ్చయో. తథా జాతి జరామరణస్సాతి.

యే పన ఏవం వదన్తి – ‘‘ఇమస్మిం చతుక్కే సబ్బేసమ్పి సఙ్ఖారాదీనం అవిజ్జాదయో సహజాతపచ్చయేన పచ్చయా హోన్తి. సహజాతపచ్చయవసేనేవ హి పఠమవారో ఆరద్ధో’’తి, తే భవాదీనం తథా అభావం సేసపచ్చయానఞ్చ సమ్భవం ¶ దస్సేత్వా పటిక్ఖిపితబ్బా. న హి భవో జాతియా సహజాతపచ్చయో ¶ హోతి, న జాతి జరామరణస్స. యే చేతేసం సఙ్ఖరాదీనం అవసేసా పచ్చయా వుత్తా, తేపి సమ్భవన్తియేవ. తస్మా న సక్కా ఛడ్డేతున్తి. ఏవం తావ పఠమవారే యం యత్థ అఞ్ఞథా వుత్తం, అవుత్తఞ్చాపి యం యహిం, యఞ్చ యథా యస్స పచ్చయో హోతి, తం వేదితబ్బం. దుతియవారాదీసుపి ఏసేవ నయో.

అయం ¶ పన విసేసో – దుతియవారే ‘‘నామపచ్చయా ఫస్సో’’తి వత్వా సళాయతనట్ఠానే న కిఞ్చి వుత్తం, తం కిమత్థన్తి? పచ్చయవిసేసదస్సనత్థఞ్చేవ మహానిదానదేసనాసఙ్గహత్థఞ్చ. ఫస్సస్స హి న కేవలఞ్చ ఛట్ఠాయతనమేవ పచ్చయో, వేదనాక్ఖన్ధాదయో పన తయో ఖన్ధాపి పచ్చయాయేవ. మహానిదానసుత్తన్తే చస్స ‘‘అత్థి ఇదప్పచ్చయా ఫస్సోతి ఇతి పుట్ఠేన సతా, ఆనన్ద, అత్థీతిస్స వచనీయం. కిం పచ్చయా ఫస్సోతి? ఇతి చే వదేయ్య, నామపచ్చయా ఫస్సోతి ఇచ్చస్స వచనీయ’’న్తి (దీ. ని. ౨.౯౬). ఏవం సళాయతనం ఛడ్డేత్వా ఏకాదసఙ్గికో పటిచ్చసముప్పాదో వుత్తో. తస్మా ఇమస్స పచ్చయవిసేసస్స దస్సనత్థం ఇమిస్సా చ మహానిదానసుత్తన్తదేసనాయ పరిగ్గహత్థం దుతియవారే ‘‘నామపచ్చయా ఫస్సో’’తి వత్వా సళాయతనట్ఠానే న కిఞ్చి వుత్తన్తి. ఏస తావ దుతియవారే విసేసో.

తతియవారే పన ‘‘విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూప’’న్తి సుత్తన్తభాజనీయే ఆగతమేవ చతుత్థమఙ్గం వుత్తం, తం ఏకచిత్తక్ఖణికత్తా పచ్చయాకారస్స ఇధ అయుత్తన్తి చే? తం నాయుత్తం. కస్మా? సకక్ఖణే పచ్చయభావతో. సచేపి హి తత్థ రూపం చిత్తక్ఖణతో ఉద్ధం తిట్ఠతి, తథాపిస్స తం విఞ్ఞాణం సకక్ఖణే పచ్చయో హోతి. కథం? పురేజాతస్స తావ చిత్తసముట్ఠానస్స అఞ్ఞస్స వా పచ్ఛాజాతపచ్చయేన. వుత్తఞ్చేతం ‘‘పచ్ఛాజాతా చిత్తచేతసికా ధమ్మా పురేజాతస్స ఇమస్స కాయస్స పచ్ఛాజాతపచ్చయేన పచ్చయో’’తి (పట్ఠా. ౧.౧.౧౧). సహజాతస్స పన చిత్తసముట్ఠానస్స నిస్సయపచ్చయేన పచ్చయో. యథాహ ‘‘చిత్తచేతసికా ధమ్మా చిత్తసముట్ఠానానం రూపానం నిస్సయపచ్చయేన పచ్చయో’’తి (పట్ఠా. ౧.౧.౮).

యది ¶ ఏవం, పురిమవారేసు కస్మా ఏవం న వుత్తన్తి ¶ ? రూపప్పవత్తిదేసం సన్ధాయ దేసితత్తా. అయఞ్హి పచ్చయాకారో రూపప్పవత్తిదేసే కామభవే గబ్భసేయ్యకానఞ్చేవ అపరిపుణ్ణాయతనఓపపాతికానఞ్చ రూపావచరదేవానఞ్చ వసేన దేసితో. తేనేవేత్థ ‘‘నామరూపపచ్చయా సళాయతన’’న్తి అవత్వా ఛట్ఠాయతనన్తి వుత్తం. తత్థ నామం హేట్ఠా వుత్తనయమేవ. రూపం పన హదయరూపం వేదితబ్బం. తం పనేతస్స ఛట్ఠాయతనస్స నిస్సయపచ్చయేన చేవ పురేజాతపచ్చయేన చాతి ద్విధా పచ్చయో హోతీతి ఏస తతియవారే విసేసో.

చతుత్థవారో పన యోనివసేన ఓపపాతికానం, ఆయతనవసేన పరిపుణ్ణాయతనానం, భవవసేన కామావచరసత్తానం వసేన వుత్తో. తేనేవేత్థ ‘‘నామరూపపచ్చయా సళాయతన’’న్తి వుత్తం. తత్థ నామం ఛట్ఠాయతనస్స ¶ సహజాతాదీహి, చక్ఖాయతనాదీనం పచ్ఛాజాతపచ్చయేన. రూపే హదయరూపం ఛట్ఠాయతనస్స నిస్సయపచ్చయపురేజాతపచ్చయేహి, చత్తారి మహాభూతాని చక్ఖాయతనాదీనం సహజాతనిస్సయఅత్థిఅవిగతేహి. యస్మా పనేస ఏకచిత్తక్ఖణికో పచ్చయాకారో, తస్మా ఏత్థ సళాయతనపచ్చయాతి అవత్వా ‘‘ఛట్ఠాయతనపచ్చయా ఫస్సో’’తి వుత్తోతి అయం చతుత్థవారే విసేసో.

ఏవమేతేసం నానాకరణం ఞత్వా పున సబ్బేస్వేవ తేసు విసేసేన పఠమకా ద్వే వారా అరూపభవే పచ్చయాకారదస్సనత్థం వుత్తాతి వేదితబ్బా. అరూపభవస్మిఞ్హి రూపేన అసమ్మిస్సాని పటిచ్చసముప్పాదఙ్గాని పవత్తన్తి. తతియో రూపభవే పచ్చయాకారదస్సనత్థం వుత్తో. రూపభవస్మిఞ్హి సతిపి రూపసమ్మిస్సత్తే సళాయతనం న పవత్తతి. చతుత్థో కామభవే పచ్చయాకారదస్సనత్థం వుత్తో. కామభవస్మిఞ్హి సకలం సళాయతనం పవత్తతి. తతియో వా రూపభవే చేవ కామభవే చ అపరిపుణ్ణాయతనానం అకుసలప్పవత్తిక్ఖణం సన్ధాయ వుత్తో. చతుత్థో వా కామభవే పరిపుణ్ణాయతనానం. పఠమో వా సబ్బత్థగామితం సన్ధాయ వుత్తో. సో హి న కత్థచి చిత్తప్పవత్తిదేసే న పవత్తతి. దుతియో పచ్చయవిసేసం సన్ధాయ వుత్తో. ఏకాదసఙ్గికత్తఞ్హేత్థ ఫస్సస్స చ నామపచ్చయత్తం పచ్చయవిసేసో. తతియో పురిమయోనిద్వయం సన్ధాయ వుత్తో. పురిమాసు హి ద్వీసు యోనీసు ¶ సో సమ్భవతి, తత్థ సదా సళాయతనస్స అసమ్భవతో. చతుత్థో పచ్ఛిమయోనిద్వయం సన్ధాయ వుత్తో. పచ్ఛిమాసు హి సో ద్వీసు యోనీసు సమ్భవతి, తత్థ సదా సళాయతనస్స సమ్భవతోతి.

ఏత్తావతా ¶ చ యం వుత్తం చతూసుపి వారేసు –

యం యత్థ అఞ్ఞథా వుత్తం, అవుత్తఞ్చాపి యం యహిం;

యం యథా పచ్చయో యస్స, తం సబ్బముపలక్ఖయేతి.

ఏతేనేవానుసారేన, సబ్బమేతం నయం ఇతో;

విసేసో యో చ తం జఞ్ఞా, చతుక్కేసు పరేసుపి.

౨౪౪. తత్థ ¶ యో తావ ఇధ వుత్తో నయో, సో సబ్బత్థ పాకటోయేవ. విసేసో పన ఏవం వేదితబ్బో – హేతుచతుక్కే తావ అవిజ్జా హేతు అస్సాతి అవిజ్జాహేతుకో. అవిజ్జా అస్స సహవత్తనతో యావభఙ్గా పవత్తికా గమికాతి వుత్తం హోతి. ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా’’తి చ ఏత్తావతా సహజాతాదిపచ్చయవసేన సాధారణతో సఙ్ఖారస్స అవిజ్జా పచ్చయోతి దస్సేత్వా, పున ‘‘అవిజ్జాహేతుకో’’తి ఏతేనేవ విసేసతో అవిగతపచ్చయతా దస్సితా. సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణం సఙ్ఖారహేతుకన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో.

కస్మా పన భవాదీసు హేతుకగ్గహణం న కతన్తి? అవిగతపచ్చయనియమాభావతో అభావతో చ అవిగతపచ్చయస్స. ‘‘తత్థ కతమో ఉపాదానపచ్చయా భవో? ఠపేత్వా ఉపాదానం వేదనాక్ఖన్ధో సఞ్ఞాక్ఖన్ధో సఙ్ఖారక్ఖన్ధో విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో – అయం వుచ్చతి ఉపాదానపచ్చయా భవో’’తి వచనతో ఉపాదానపచ్చయా చతున్నం ఖన్ధానం ఇధ భవోతి నామం. సఙ్ఖారక్ఖన్ధే చ ‘‘జాతి ద్వీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహితా’’తిఆదివచనతో (ధాతు. ౭౧) జాతిజరామరణాని అన్తోగధాని.

తత్థ యావ ఉపాదానం తావ జాతిజరామరణానం అనుపలబ్భనతో ఉపాదానం భవస్స న నియమతో అవిగతపచ్చయో హోతి. ‘‘యా తేసం తేసం ధమ్మానం జాతీ’’తి ఆదివచనతో సఙ్ఖతలక్ఖణేసు జాతియా జరామరణసఙ్ఖాతస్స భవస్స జాతిక్ఖణమత్తేయేవ అభావతో అవిగతపచ్చయభావో న సమ్భవతి. తథా జాతియా జరామరణక్ఖణే అభావతో ¶ . ఉపనిస్సయపచ్చయేనేవ పన భవో జాతియా. జాతి జరామరణస్స పచ్చయోతి సబ్బథాపి అవిగతపచ్చయనియమాభావతో అభావతో చ అవిగతపచ్చయస్స భవాదీసు హేతుకగ్గహణం న కతన్తి వేదితబ్బం.

కేచి ¶ పనాహు – ‘‘భవో దువిధేనా’’తి వచనతో ఉపపత్తిమిస్సకో భవో, న చ ఉపపత్తిభవస్స ఉపాదానం అవిగతపచ్చయో హోతీతి ‘‘ఉపాదానపచ్చయా భవో ఉపాదానహేతుకో’’తి అవత్వా ‘‘ఉపాదానపచ్చయా భవో’’తి వుత్తో. ఇధ పచ్ఛిన్నత్తా పరతోపి న వుత్తన్తి. తం ఇధ ఉపపత్తిమిస్సకస్స భవస్స అనధిప్పేతత్తా అయుత్తం. అరూపక్ఖన్ధా హి ఇధ భవోతి ఆగతా.

భవపచ్చయా ¶ జాతీతి ఏత్థ చ ఠపేత్వా జాతిజరామరణాని అవసేసో భవో జాతియా పచ్చయోతి వేదితబ్బో. కస్మా? జాతిఆదీనం జాతియా అప్పచ్చయత్తా. యది ఏవం, ఠపేత్వా జాతిజరామరణాని భవో జాతియా పచ్చయోతి వత్తబ్బోతి? ఆమ వత్తబ్బో, వత్తబ్బపదేసాభావతో పన న వుత్తో. దసమఙ్గనిద్దేసే హి ఉపాదానపచ్చయసమ్భూతో భవో వత్తబ్బో. ఏకాదసమఙ్గనిద్దేసే జాతి వత్తబ్బా. యో పన భవో జాతియా పచ్చయో, తస్స వత్తబ్బపదేసో నత్థీతి వత్తబ్బపదేసాభావతో న వుత్తో. అవుత్తోపి పన యుత్తితో గహేతబ్బోతి. విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపన్తిఆదీసు చ విఞ్ఞాణాదీనం అవిగతపచ్చయభావసమ్భవతో విఞ్ఞాణహేతుకాదివచనం కతన్తి ఏస హేతుచతుక్కే విసేసో.

౨౪౫. సమ్పయుత్తచతుక్కేపి అవిజ్జాపచ్చయాతి ఏత్తావతా సహజాతాదిపచ్చయవసేన సఙ్ఖారస్స అవిజ్జాపచ్చయతం దస్సేత్వా పున ‘‘అవిజ్జాసమ్పయుత్తో’’తి సమ్పయుత్తపచ్చయతా దస్సితా. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. యస్మా పన అరూపీనం ధమ్మానం రూపధమ్మేహి సమ్పయోగో నత్థి, తస్మా విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపన్తిఆదీసు తతియచతుత్థవారపదేసు ‘‘విఞ్ఞాణసమ్పయుత్తం నామ’’న్తిఆదినా నయేన యం లబ్భతి, తదేవ గహితన్తి ఏస సమ్పయుత్తచతుక్కే విసేసో.

౨౪౬. అఞ్ఞమఞ్ఞచతుక్కేపి ¶ అవిజ్జాపచ్చయాతి సహజాతాదిపచ్చయవసేన సఙ్ఖారస్స అవిజ్జాపచ్చయతం దస్సేత్వా ‘‘సఙ్ఖారపచ్చయాపి అవిజ్జా’’తి అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయతా దస్సితా. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. యస్మా పన భవో నిప్పదేసో, ఉపాదానం సప్పదేసం, సప్పదేసధమ్మో చ నిప్పదేసధమ్మస్స పచ్చయో హోతి, న నిప్పదేసధమ్మో సప్పదేసధమ్మస్స, తస్మా ఏత్థ ‘‘భవపచ్చయాపి ఉపాదాన’’న్తి న వుత్తం; హేట్ఠా వా దేసనాయ పచ్ఛిన్నత్తా ఏవం న వుత్తం ¶ . యస్మా చ నామరూపపచ్చయా సళాయతనం అత్థి, సళాయతనపచ్చయా ఏకచిత్తక్ఖణే నామరూపం నత్థి, యస్స సళాయతనం అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయో భవేయ్య, తస్మా చతుత్థవారే ‘‘ఛట్ఠాయతనపచ్చయాపి నామరూప’’న్తి యం లబ్భతి తదేవ గహితన్తి ఏస అఞ్ఞమఞ్ఞచతుక్కే విసేసో.

౨౪౭. ఇదాని ¶ సఙ్ఖారపచ్చయా అవిజ్జాతి సఙ్ఖారమూలకనయో ఆరద్ధో. తత్థాపి యథా అవిజ్జామూలకే ఏవం చత్తారి చతుక్కాని సోళస చ వారా వేదితబ్బా. పఠమచతుక్కే పన పఠమవారమేవ దస్సేత్వా దేసనా సంఖిత్తా. యథా చేత్థ ఏవం విఞ్ఞాణమూలకాదీసుపి. తత్థ సబ్బేస్వేవ తేసు సఙ్ఖారమూలకాదీసు అట్ఠసు నయేసు ‘‘సఙ్ఖారపచ్చయా అవిజ్జా’’తిఆదినా నయేన సహజాతాదిపచ్చయవసేన అవిజ్జాయ సఙ్ఖారాదిపచ్చయతం దస్సేత్వా పున ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తిఆదినా నయేన ఏకచిత్తక్ఖణేపి పచ్చయాకారచక్కస్స పవత్తి దస్సితా.

కస్మా పన భవమూలకా జాతిజరామరణమూలకా వా నయా న వుత్తా? కిం భవపచ్చయా అవిజ్జా న హోతీతి? నో న హోతి. ‘‘సఙ్ఖారపచ్చయా అవిజ్జా’’తి ఏవమాదీసు పన వుచ్చమానేసు న కోచి భవపరియాపన్నో ధమ్మో అవిజ్జాయ పచ్చయో న వుత్తో. తస్మా అపుబ్బస్స అఞ్ఞస్స అవిజ్జాపచ్చయస్స వత్తబ్బస్స అభావతో భవమూలకో నయో న వుత్తో. భవగ్గహణేన చ అవిజ్జాపి సఙ్గహం గచ్ఛతి. తస్మా ‘‘భవపచ్చయా అవిజ్జా’’తి వుచ్చమానే ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా అవిజ్జా’’తిపి వుత్తం సియా. న చ ఏకచిత్తక్ఖణే అవిజ్జా అవిజ్జాయ ¶ పచ్చయో నామ హోతి. తత్థ పచ్ఛిన్నత్తావ జాతిజరామరణమూలకాపి నయా న గహితా. అపిచ భవే జాతిజరామరణానిపి అన్తోగధాని. న చేతాని ఏకచిత్తక్ఖణే అవిజ్జాయ పచ్చయా హోన్తీతి భవమూలకా జాతిజరామరణమూలకా వా నయా న వుత్తాతి.

౨౪౮-౨౪౯. ఇదాని యథా హేట్ఠా చిత్తుప్పాదకణ్డే కుసలత్తికం ఆదిం కత్వా నిక్ఖిత్తమాతికాయ పటిపాటియా పఠమం కుసలం భాజితం, తథా ఇధ మాతికాయ అనిక్ఖిత్తత్తా పఠమం కుసలం అనామసిత్వా ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారో’’తి అకుసలధమ్మవసేన మాతికాయ నిక్ఖిత్తత్తా నిక్ఖేపపటిపాటియావ అవిజ్జాదీని పటిచ్చసముప్పాదఙ్గాని ¶ భాజేత్వా దస్సేతుం కతమే ధమ్మా ¶ అకుసలాతిఆదిమాహ. తస్సత్థో హేట్ఠా చిత్తుప్పాదకణ్డే (ధ. స. అట్ఠ. ౩౬౫) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. యస్మా పన ఏకచిత్తక్ఖణే తణ్హాయ చ కాముపాదానస్స చ సమ్భవో నత్థి, తస్మా యం ఏత్థ తణ్హాపచ్చయా ఉపాదానం లబ్భతి, తదేవ దస్సేతుం దిట్ఠి దిట్ఠిగతన్తిఆది వుత్తం.

భవనిద్దేసే చ యస్మా ఉపాదానం సఙ్ఖారక్ఖన్ధే సఙ్గహం గచ్ఛతి, తస్మా ‘‘ఠపేత్వా ఉపాదానం వేదనాక్ఖన్ధో సఞ్ఞాక్ఖన్ధో సఙ్ఖారక్ఖన్ధో విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో’’తి వుత్తం. ఏవఞ్హి వుచ్చమానే ఉపాదానస్స ఉపాదానపచ్చయత్తం ఆపజ్జేయ్య. న చ తదేవ తస్స పచ్చయో హోతి. జాతిఆదినిద్దేసేసు యస్మా ఏతే అరూపధమ్మానం జాతిఆదయో, తస్మా ‘‘ఖణ్డిచ్చం, పాలిచ్చం, వలిత్తచతా, చుతి, చవనతా’’తి న వుత్తం.

౨౫౦. ఏవం పఠమవారం నిట్ఠపేత్వా పున దుతియవారే యస్మిం సమయే పఠమవారేన పచ్చయాకారో దస్సితో, తస్మింయేవ సమయే అపరేనపి నయేన పచ్చయాకారం దస్సేతుం విసుం సమయవవత్థానవారం అవత్వా తస్మిం సమయే అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారోతిఆదినావ నయేన దేసనా కతా. తత్థ ఠపేత్వా ఫస్సన్తి ఇదం యస్మా ఫస్సోపి నామపరియాపన్నో, తస్మా ఫస్సస్స నామతో నీహరణత్థం వుత్తం.

౨౫౨. తతియవారే ¶ యస్స చిత్తసముట్ఠానరూపస్స విఞ్ఞాణం పచ్చయో, తస్మిం పవత్తమానే యస్మా తేనుపత్థద్ధానం చక్ఖాయతనాదీనం ఉపచితత్తం పఞ్ఞాయతి, తస్మా చక్ఖాయతనస్స ఉపచయోతిఆది వుత్తం. యస్మా చ కమ్మజరూపస్సపి తస్మిం సమయే వత్తమానస్స విఞ్ఞాణం పచ్ఛాజాతపచ్చయేన పచ్చయో హోతి, తస్మాపి ఏవం వుత్తం. తత్థ కిఞ్చాపి కమ్మజం చిత్తసముట్ఠానన్తి ద్వేవ సన్తతియో గహితా, ఇతరాపి పన ద్వే సన్తతియో గహేతబ్బా. తాసమ్పి హి విఞ్ఞాణం పచ్చయో హోతియేవ.

౨౫౪. చతుత్థవారే పన యస్మా ఏకచిత్తక్ఖణేపి మహాభూతరూపపచ్చయా చక్ఖాయతనాదీని, హదయరూపపచ్చయా ఛట్ఠాయతనం, నామపచ్చయా చ పచ్ఛాజాతసహజాతాదివసేన యథానురూపం సబ్బానిపి పవత్తన్తి, తస్మా తత్థ కతమం నామరూపపచ్చయా సళాయతనం? చక్ఖాయతనన్తిఆది వుత్తం.

౨౫౬. దుతియచతుక్కే ¶ ¶ సబ్బం ఉత్తానమేవ.

౨౬౪. తతియచతుక్కే యస్స సమ్పయుత్తపచ్చయభావో న హోతి, యస్స చ హోతి, తం విసుం విసుం దస్సేతుం ఇదం వుచ్చతి విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపం విఞ్ఞాణసమ్పయుత్తం నామన్తిఆది వుత్తం.

౨౭౨. చతుత్థచతుక్కే ఫస్సపచ్చయా నామనిద్దేసే కిఞ్చాపి ‘‘ఠపేత్వా ఫస్సం వేదనాక్ఖన్ధో…పే… విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో – ఇదం వుచ్చతి ఫస్సపచ్చయా నామ’’న్తి న వుత్తం, తథాపి అనన్తరాతీతపదనిద్దేసే ‘‘ఠపేత్వా ఫస్సం వేదనాక్ఖన్ధో…పే… విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో’’తి వుత్తత్తా అవుత్తమ్పి తం వుత్తమేవ హోతి. యదేవ హి నామం ఫస్సస్స పచ్చయో, ఫస్సోపి తస్సేవ పచ్చయోతి.

యథా చాయం చతుచతుక్కో సోళసవారప్పభేదో అవిజ్జామూలకో పఠమనయో ఏతస్మిం పఠమాకుసలచిత్తే పకాసితో, ఏవం సఙ్ఖారమూలకాదయో అట్ఠ నయాపి వేదితబ్బా. పాళి పన సంఖిత్తా. ఏవమేవ తస్మిం పఠమాకుసలచిత్తేయేవ నవ నయా, ఛత్తింస చతుక్కాని, చతుచత్తాలీసాధికఞ్చ వారసతం హోతీతి వేదితబ్బం.

౨౮౦. ఇదాని ఇమినావ నయేన సేసాకుసలచిత్తేసుపి పచ్చయాకారం దస్సేతుం కతమే ధమ్మా అకుసలాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ యస్మా దిట్ఠివిప్పయుత్తేసు తణ్హాపచ్చయా ఉపాదానం నత్థి, తస్మా ఉపాదానట్ఠానే ఉపాదానం వియ ¶ దళ్హనిపాతినా అధిమోక్ఖేన పదం పూరితం. దోమనస్ససహగతేసు చ యస్మా వేదనాపచ్చయా తణ్హాపి నత్థి, తస్మా తణ్హాట్ఠానే తణ్హా వియ బలవకిలేసేన పటిఘేన పదం పూరితం. ఉపాదానట్ఠానే అధిమోక్ఖేనేవ. విచికిచ్ఛాసమ్పయుత్తే పన యస్మా సన్నిట్ఠానాభావతో అధిమోక్ఖోపి నత్థి, తస్మా తణ్హాట్ఠానే బలవకిలేసభూతాయ విచికిచ్ఛాయ పదం పూరితం. ఉపాదానట్ఠానం పరిహీనమేవ. ఉద్ధచ్చసమ్పయుత్తే పన యస్మా అధిమోక్ఖో అత్థి, తస్మా తణ్హాట్ఠానే బలవకిలేసేన ఉద్ధచ్చేన పదం పూరితం. ఉపాదానట్ఠానే అధిమోక్ఖేనేవ. సబ్బత్థేవ చ విసేసమత్తం దస్సేత్వా పాళి సంఖిత్తా. యో ¶ చాయం విసేసో దస్సితో, తత్థ కేవలం అధిమోక్ఖనిద్దేసోవ అపుబ్బో. సేసం హేట్ఠా ఆగతమేవ.

అధిమోక్ఖనిద్దేసే పన అధిముచ్చనవసేన అధిమోక్ఖో. అధిముచ్చతి వా తేన ఆరమ్మణే చిత్తం ¶ నిబ్బిచికిచ్ఛతాయ సన్నిట్ఠానం గచ్ఛతీతి అధిమోక్ఖో. అధిముచ్చనాకారో అధిముచ్చనా. తస్స చిత్తస్స, తస్మిం వా ఆరమ్మణే అధిముత్తత్తాతి తదధిముత్తతా. సబ్బచిత్తేసు చ పఠమచిత్తే వుత్తనయేనేవ నయచతుక్కవారప్పభేదో వేదితబ్బో. కేవలఞ్హి విచికిచ్ఛాసమ్పయుత్తే ఉపాదానమూలకస్స నయస్స అభావా అట్ఠ నయా, ద్వత్తింస చతుక్కాని, అట్ఠవీసాధికఞ్చ వారసతం హోతీతి.

౨౯౨. ఇదాని ఇమినావ నయేన కుసలచిత్తాదీసుపి పచ్చయాకారం దస్సేతుం కతమే ధమ్మా కుసలాతిఆది ఆరద్ధం. యథా పన అకుసలే పఠమం మాతికం నిక్ఖిపిత్వా పచ్ఛా నిద్దేసో కతో, న తథా ఇధ. కస్మా? అప్పనావారే నానత్తసమ్భవతో. లోకియకుసలాదీసు హి తేసం ధమ్మానం దుక్ఖసచ్చపరియాపన్నత్తా ‘‘ఏవమేతస్స కేవలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్సా’’తి అప్పనా హోతి, లోకుత్తరకుసలాదీసు ‘‘ఏవమేతేసం ధమ్మాన’’న్తి. తస్మా ఏత్థ సాధారణతో మాతికం ఠపేతుం న సక్కాతి పాటియేక్కం తేసం తేసం కుసలాదీనం మాతికం ఉద్దిసిత్వావ నిద్దేసో కతోతి.

తత్థ యస్మా ఏకచిత్తక్ఖణే కుసలసఙ్ఖారేన సద్ధిం అవిజ్జా నత్థి, తస్మా తం అవత్వా, అవిజ్జా వియ అకుసలానం, కుసలానం మూలతో కుసలమూలం, తణ్హుపాదానానఞ్చ ¶ అభావతో తణ్హాట్ఠానే తణ్హా వియ ఆరమ్మణే అజ్ఝోగాళ్హో పసాదో, ఉపాదానట్ఠానే ఉపాదానం వియ దళ్హనిపాతీ నామ అధిమోక్ఖో వుత్తో. సేసం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

౩౦౬. అబ్యాకతం ¶ హేట్ఠా చిత్తుప్పాదకణ్డే ఆగతపటిపాటియావ విభత్తం. సబ్బవారేసు చ అవిజ్జామూలకా నయా పరిహీనా. కస్మా? అవిజ్జాట్ఠానే ఠపేతబ్బస్స అభావతో. కుసలచిత్తేసు ¶ హి అవిజ్జాట్ఠానే ఠపేతబ్బం కుసలమూలం అత్థి, చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీసు నత్థి. సహేతుకేసు పన కిఞ్చాపి అత్థి, ఏవం సన్తేపి ఇధ పచ్ఛిన్నత్తా తత్థ న గహితం. పఞ్చవిఞ్ఞాణసోతే సోతపతితావ హుత్వా దేసనా కతాతి వేదితబ్బా.

విసేసతో పనేత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీసు తణ్హాట్ఠానం ఉపాదానట్ఠానఞ్చ పరిహీనం. కస్మా? తణ్హాట్ఠానారహస్స బలవధమ్మస్స అభావా అధిమోక్ఖరహితత్తా చ. సేసాహేతుకేసు తణ్హాట్ఠానమేవ పరిహీనం. సహేతుకేసు పసాదసబ్భావతో తణ్హాట్ఠానే పసాదేన పదం పూరితం. ఏవమేత్థ కుసలాకుసలవిపాకేసు చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీసు సఙ్ఖారవిఞ్ఞాణనామఛట్ఠాయతనఫస్సవేదనామూలకా ఛ ఛ, సేసాహేతుకేసు అధిమోక్ఖమూలకేన సద్ధిం సత్త సత్త, సహేతుకేసు పసాదమూలకేన సద్ధిం అట్ఠ అట్ఠ నయా వేదితబ్బా.

తత్థ చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీసుపి చతున్నమ్పి చతుక్కానం ఆదివారోవ వుత్తో. దుతియవారో పచ్చయవిసేసట్ఠేన లబ్భమానోపి న వుత్తో. తతియచతుత్థవారా అసమ్భవతోయేవ. రూపమిస్సకా హి తే, న చ చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని రూపం సముట్ఠాపేన్తి. యథా చ పఠమచతుక్కే ద్వే వారా లబ్భన్తి, ఏవం సేసచతుక్కేసుపి. తస్మా పఠమచతుక్కే దుతియవారో, సేసచతుక్కేసు చ ద్వే ద్వే వారా అవుత్తాపి వుత్తావ హోన్తీతి వేదితబ్బా. సేసాహేతుకాబ్యాకతే సబ్బచతుక్కేసు సబ్బేపి వారా లబ్భన్తి. ఇధ పచ్ఛిన్నత్తా పన పరతో న గహితా. సోతపతితావ హుత్వా దేసనా కతాతి. సేససహేతుకవిపాకేసుపి ¶ ఏసేవ నయో అఞ్ఞత్ర అరూపావచరవిపాకా. అరూపావచరవిపాకస్మిఞ్హి వారద్వయమేవ లబ్భతీతి.

అవిజ్జామూలకకుసలనిద్దేసవణ్ణనా

౩౩౪. ఇదాని అపరేన పరియాయేన ఏకచిత్తక్ఖణే పచ్చయాకారం దస్సేతుం పున కతమే ధమ్మా ¶ కుసలాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ అవిజ్జాపచ్చయాతి ఉపనిస్సయపచ్చయతం సన్ధాయ వుత్తం. తేనేవ నిద్దేసవారే ‘‘తత్థ కతమా అవిజ్జా’’తి అవిభజిత్వా ‘‘తత్థ కతమో అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారో’’తి విభత్తం. కుసలచేతనాసఙ్ఖాతో ¶ హి సఙ్ఖారోయేవ తస్మిం సమయే చిత్తేన సహజాతో హోతి, న అవిజ్జా.

తత్థ లోకియకుసలస్స హేట్ఠా సుత్తన్తభాజనీయే వుత్తనయేనేవ అవిజ్జా పచ్చయో హోతి. యస్మా పన అప్పహీనావిజ్జో అవిజ్జాయ పహానత్థం లోకుత్తరం భావేతి, తస్మా తస్సాపి సమతిక్కమవసేన పచ్చయో హోతి. అవిజ్జావతోయేవ హి కుసలాయూహనం హోతి, న ఇతరస్స. తత్థ తేభూమకకుసలే సమ్మోహవసేనపి సమతిక్కమభావనావసేనపి ఆయూహనం లబ్భతి; లోకుత్తరే సముచ్ఛేదభావనావసేనాతి. సేసం వుత్తనయమేవ.

అయం పన విసేసో – యథా హేట్ఠా ఏకేకకుసలే చతున్నం చతుక్కానం వసేన నవ సోళసకా లద్ధా, తథా ఇధ న లబ్భన్తి. కస్మా? అవిజ్జాయ అవిగతసమ్పయుత్తఅఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయాభావతో. ఉపనిస్సయవసేన పనేత్థ పఠమచతుక్కమేవ లబ్భతి. తమ్పి పఠమవారమేవ దస్సేత్వా సంఖిత్తం. నీహరిత్వా పన దస్సేతబ్బన్తి.

అవిజ్జామూలకకుసలనిద్దేసవణ్ణనా.

౩౪౩. ఇదాని అబ్యాకతేసుపి అపరేనేవ నయేన పచ్చయాకారం దస్సేతుం కతమే ధమ్మా అబ్యాకతాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ కుసలమూలపచ్చయాతి ఇదమ్పి ఉపనిస్సయపచ్చయతం సన్ధాయ వుత్తం. కుసలవిపాకస్స హి కుసలమూలం ¶ , అకుసలవిపాకస్స చ అకుసలమూలం ఉపనిస్సయపచ్చయో హోతి; నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయే పన వత్తబ్బమేవ నత్థి. తస్మా ఏస ఉపనిస్సయపచ్చయేన చేవ నానాక్ఖణికకమ్మపచ్చయేన చ పచ్చయో హోతి. తేనేవ నిద్దేసవారే ‘‘తత్థ ¶ కతమం కుసలమూల’’న్తి అవిభజిత్వా ‘‘తత్థ కతమో కుసలమూలపచ్చయా సఙ్ఖారో’’తి విభత్తం. అకుసలవిపాకేపి ఏసేవ నయో.

అవిజ్జామూలకకుసలనిద్దేసే వియ చ ఇమస్మిమ్పి విపాకనిద్దేసే పఠమం పచ్చయచతుక్కమేవ లబ్భతి. తమ్పి పఠమవారం దస్సేత్వా సంఖిత్తం. తస్మా ఏకేకస్మిం విపాకచిత్తే ఏకమేకస్సేవ చతుక్కస్స వసేన కుసలమూలమూలకే అకుసలమూలమూలకే చ నయే వారప్పభేదో వేదితబ్బో. కిరియాధమ్మానం పన యస్మా నేవ అవిజ్జా న కుసలాకుసలమూలాని ఉపనిస్సయపచ్చయతం లభన్తి, తస్మా కిరియవసేన పచ్చయాకారో న వుత్తోతి.

అకుసలకుసలాబ్యాకత-ధమ్మేసు అనేకభేదతో వత్వా;

కుసలాకుసలానం పన, విపాకే చ ఉపనిస్సయవసేన.

పున ఏకధావ వుత్తో, వాదిప్పవరేన పచ్చయాకారో;

ధమ్మప్పచ్చయభేదే, ఞాణస్స పభేదజననత్థం.

పరియత్తిసవనచిన్తన-పటిపత్తిక్కమవివజ్జితానఞ్చ;

యస్మా ఞాణపభేదో, న కదాచిపి హోతి ఏతస్మిం.

పరియత్తిసవనచిన్తన-పటిపత్తిక్కమతో సదా ధీరో;

తత్థ కయిరా న హఞ్ఞం, కరణీయతరం తతో అత్థీతి.

అయం పన పచ్చయాకారో సుత్తన్తఅభిధమ్మభాజనీయవసేన ద్వేపరివట్టమేవ నీహరిత్వా భాజేత్వా దస్సితో హోతి.

సమ్మోహవినోదనియా విభఙ్గట్ఠకథాయ

పటిచ్చసముప్పాదవిభఙ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧. సుత్తన్తభాజనీయం ఉద్దేసవారవణ్ణనా

౩౫౫. ఇదాని ¶ ¶ ¶ తదనన్తరే సతిపట్ఠానవిభఙ్గే చత్తారోతి గణనపరిచ్ఛేదో. తేన న తతో హేట్ఠా న ఉద్ధన్తి సతిపట్ఠానపరిచ్ఛేదం దీపేతి. సతిపట్ఠానాతి తయో సతిపట్ఠానా – సతిగోచరోపి, తిధా పటిపన్నేసు సావకేసు సత్థునో పటిధానునయవీతివత్తతాపి, సతిపి. ‘‘చతున్నం, భిక్ఖవే, సతిపట్ఠానానం సముదయఞ్చ అత్థఙ్గమఞ్చ దేసేస్సామి. తం సుణాథ…పే… కో చ, భిక్ఖవే, కాయస్స సముదయో? ఆహారసముదయా కాయస్స సముదయో’’తిఆదీసు (సం. ని. ౫.౪౦౮) హి సతిగోచరో సతిపట్ఠానన్తి వుచ్చతి. తథా ‘‘కాయో ఉపట్ఠానం, నో సతి. సతి ఉపట్ఠానఞ్చేవ సతి చా’’తిఆదీసు (పటి. మ. ౩.౩౫). తస్సత్థో – పతిట్ఠాతి అస్మిన్తి పట్ఠానం. కా పతిట్ఠాతి? సతి. సతియా పట్ఠానం సతిపట్ఠానం, పధానం ఠానన్తి వా పట్ఠానం; సతియా పట్ఠానం సతిపట్ఠానం హత్థిట్ఠానఅస్సట్ఠానాదీని వియ.

‘‘తయో సతిపట్ఠానా యదరియో సేవతి, యదరియో సేవమానో సత్థా గణం అనుసాసితుమరహతీ’’తి (మ. ని. ౩.౩౦౪, ౩౧౧) ఏత్థ తిధా పటిపన్నేసు సావకేసు సత్థునో పటిఘానునయవీతివత్తతా సతిపట్ఠానన్తి వుత్తా. తస్సత్థో – పట్ఠపేతబ్బతో పట్ఠానం, పవత్తయితబ్బతోతి అత్థో. కేన పట్ఠపేతబ్బతోతి? సతియా; సతియా పట్ఠానం సతిపట్ఠానం. ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా భావితా బహులీకతా సత్త బోజ్ఝఙ్గే పరిపూరేన్తీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౧౪౭) పన సతియేవ సతిపట్ఠానన్తి వుచ్చతి. తస్సత్థో – పతిట్ఠాతీతి పట్ఠానం, ఉపట్ఠాతి ఓక్కన్దిత్వా పక్ఖన్దిత్వా పవత్తతీతి అత్థో; సతియేవ పట్ఠానట్ఠేన సతిపట్ఠానం; అథవా సరణట్ఠేన సతి, ఉపట్ఠానట్ఠేన ¶ పట్ఠానం. ఇతి సతి చ సా పట్ఠానఞ్చాతిపి సతిపట్ఠానం. ఇదమిధ ¶ అధిప్పేతం. యది ఏవం, కస్మా సతిపట్ఠానాతి బహువచనం కతన్తి? సతియా బహుత్తా; ఆరమ్మణభేదేన హి బహుకా తా సతియోతి.

కస్మా ¶ పన భగవతా చత్తారోవ సతిపట్ఠానా వుత్తా, అనూనా అనధికాతి? వేనేయ్యహితత్తా. తణ్హాచరితదిట్ఠిచరితసమథయానికవిపస్సనాయానికేసు హి మన్దతిక్ఖవసేన ద్విధా పవత్తేసు మన్దస్స తణ్హాచరితస్స ఓళారికం కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానం విసుద్ధిమగ్గో, తిక్ఖస్స సుఖుమం వేదనానుపస్సనాసతిపట్ఠానం. దిట్ఠిచరితస్సపి మన్దస్స నాతిప్పభేదగతం చిత్తానుపస్సనాసతిపట్ఠానం విసుద్ధిమగ్గో, తిక్ఖస్స అతిప్పభేదగతం ధమ్మానుపస్సనాసతిపట్ఠానం. సమథయానికస్స చ మన్దస్స అకిచ్ఛేన అధిగన్తబ్బనిమిత్తం పఠమం సతిపట్ఠానం విసుద్ధిమగ్గో, తిక్ఖస్స ఓళారికారమ్మణే అసణ్ఠహనతో దుతియం. విపస్సనాయానికస్సాపి మన్దస్స నాతిప్పభేదగతారమ్మణం తతియం, తిక్ఖస్స అతిప్పభేదగతారమ్మణం చతుత్థం. ఇతి చత్తారోవ వుత్తా, అనూనా అనధికాతి.

సుభసుఖనిచ్చఅత్తభావవిపల్లాసప్పహానత్థం వా. కాయో హి అసుభో. తత్థ సుభవిపల్లాసవిపల్లత్థా సత్తా. తేసం తత్థ అసుభభావదస్సనేన తస్స విపల్లాసస్స పహానత్థం పఠమం సతిపట్ఠానం వుత్తం. సుఖం, నిచ్చం, అత్తాతి గహితేసుపి చ వేదనాదీసు వేదనా దుక్ఖా, చిత్తం అనిచ్చం, ధమ్మా అనత్తా. ఏతేసు చ సుఖనిచ్చఅత్తభావవిపల్లాసవిపల్లత్థా సత్తా. తేసం తత్థ దుక్ఖాదిభావదస్సనేన తేసం విపల్లాసానం పహానత్థం సేసాని తీణి వుత్తానీతి. ఏవం సుభసుఖనిచ్చఅత్తభావవిపల్లాసప్పహానత్థం వా చత్తారోవ వుత్తా అనూనా అనధికాతి వేదితబ్బా. న కేవలఞ్చ విపల్లాసపహానత్థమేవ, అథ ఖో చతురోఘయోగాసవగన్థఉపాదానఅగతిప్పహానత్థమ్పి చతుబ్బిధాహారపరిఞ్ఞత్థఞ్చ చత్తారోవ వుత్తాతి వేదితబ్బా. అయం తావ పకరణనయో.

అట్ఠకథాయం పన ‘‘సరణవసేన చేవ ఏకత్తసమోసరణవసేన చ ఏకమేవ సతిపట్ఠానం ఆరమ్మణవసేన చత్తారోతి ఏతదేవ వుత్తం. యథా ¶ హి చతుద్వారే నగరే పాచీనతో ఆగచ్ఛన్తా పాచీనదిసాయ ఉట్ఠానకం భణ్డం గహేత్వా పాచీనద్వారేన నగరమేవ పవిసన్తి, దక్ఖిణతో, పచ్ఛిమతో, ఉత్తరతో ఆగచ్ఛన్తా ఉత్తరదిసాయ ఉట్ఠానకం భణ్డం గహేత్వా ఉత్తరద్వారేన నగరమేవ పవిసన్తి, ఏవం సమ్పదమిదం వేదితబ్బం. నగరం వియ హి నిబ్బానమహానగరం, ద్వారం వియ అట్ఠఙ్గికో లోకుత్తరమగ్గో. పాచీనదిసాదయో వియ కాయాదయో.

యథా ¶ పాచీనతో ఆగచ్ఛన్తా పాచీనదిసాయ ఉట్ఠానకం భణ్డం గహేత్వా పాచీనద్వారేన నగరమేవ పవిసన్తి, ఏవం కాయానుపస్సనాముఖేన ఆగచ్ఛన్తా ¶ చుద్దసవిధేన కాయానుపస్సనం భావేత్వా కాయానుపస్సనాభావనానుభావనిబ్బత్తేన అరియమగ్గేన ఏకం నిబ్బానమేవ ఓసరన్తి. యథా దక్ఖిణతో ఆగచ్ఛన్తా దక్ఖిణదిసాయ ఉట్ఠానకం భణ్డం గహేత్వా దక్ఖిణద్వారేన నగరమేవ పవిసన్తి, ఏవం వేదనానుపస్సనాముఖేన ఆగచ్ఛన్తా నవవిధేన వేదనానుపస్సనం భావేత్వా వేదనానుపస్సనాభావనానుభావనిబ్బత్తేన అరియమగ్గేన ఏకం నిబ్బానమేవ ఓసరన్తి. యథా పచ్ఛిమతో ఆగచ్ఛన్తా పచ్ఛిమదిసాయ ఉట్ఠానకం భణ్డం గహేత్వా పచ్ఛిమద్వారేన నగరమేవ పవిసన్తి, ఏవం చిత్తానుపస్సనాముఖేన ఆగచ్ఛన్తా సోళసవిధేన చిత్తానుపస్సనం భావేత్వా చిత్తానుపస్సనాభావనానుభావనిబ్బత్తేన అరియమగ్గేన ఏకం నిబ్బానమేవ ఓసరన్తి. యథా ఉత్తరతో ఆగచ్ఛన్తా ఉత్తరదిసాయ ఉట్ఠానకం భణ్డం గహేత్వా ఉత్తరద్వారేన నగరమేవ పవిసన్తి, ఏవం ధమ్మానుపస్సనాముఖేన ఆగచ్ఛన్తా పఞ్చవిధేన ధమ్మానుపస్సనం భావేత్వా ధమ్మానుపస్సనాభావనానుభావనిబ్బత్తేన అరియమగ్గేన ఏకం నిబ్బానమేవ ఓసరన్తీతి. ఏవం సరణవసేన చేవ ఏకత్తసమోసరణవసేన చ ఏకమేవ సతిపట్ఠానం ఆరమ్మణవసేన చత్తారోతి వుత్తాతి వేదితబ్బా.

ఇధ భిక్ఖూతి ఏత్థ కిఞ్చాపి భగవతా దేవలోకే నిసీదిత్వా అయం సతిపట్ఠానవిభఙ్గో కథితో, ఏకభిక్ఖుపి తత్థ భగవతో సన్తికే నిసిన్నకో నామ నత్థి. ఏవం సన్తేపి యస్మా ఇమే చత్తారో సతిపట్ఠానే భిక్ఖూ భావేన్తి, భిక్ఖుగోచరా హి ఏతే, తస్మా ఇధ భిక్ఖూతి ఆలపతి. కిం పనేతే సతిపట్ఠానే భిక్ఖూయేవ భావేన్తి, న భిక్ఖునీఆదయోతి? భిక్ఖునీఆదయోపి ¶ భావేన్తి. భిక్ఖూ పన అగ్గపరిసా. ఇతి అగ్గపరిసత్తా ఇధ భిక్ఖూతి ఆలపతి. పటిపత్తియా వా భిక్ఖుభావదస్సనతో ఏవమాహ. యో హి ఇమం పటిపత్తిం పటిపజ్జతి, సో భిక్ఖు నామ హోతి. పటిపన్నకో హి దేవో వా హోతు మనుస్సో వా, భిక్ఖూతి సఙ్ఖం గచ్ఛతియేవ. యథాహ –

సో బ్రాహ్మణో సో సమణో స భిక్ఖూ’’తి. (ధ. ప. ౧౪౨);

అజ్ఝత్తన్తి ¶ ¶ నియకజ్ఝత్తం అధిప్పేతం. తస్మా అజ్ఝత్తం కాయేతి అత్తనో కాయేతి అత్థో. తత్థ కాయేతి రూపకాయే. రూపకాయో హి ఇధ అఙ్గపచ్చఙ్గానం కేసాదీనఞ్చ ధమ్మానం సమూహట్ఠేన, హత్థికాయఅస్సకాయరథకాయాదయో వియ, కాయోతి అధిప్పేతో. యథా చ సమూహట్ఠేన ఏవం కుచ్ఛితానం ఆయట్ఠేన. కుచ్ఛితానఞ్హి పరమజేగుచ్ఛానం సో ఆయోతిపి కాయో. ఆయోతి ఉప్పత్తిదేసో. తత్రాయం వచనత్థో – ఆయన్తి తతోతి ఆయో. కే ఆయన్తి? కుచ్ఛితా కేసాదయో. ఇతి కుచ్ఛితానం కేసాదీనం ఆయోతి కాయో.

కాయానుపస్సీతి కాయం అనుపస్సనసీలో, కాయం వా అనుపస్సమానో కాయేతి చ వత్వాపి పున కాయానుపస్సీతి దుతియం కాయగ్గహణం అసమ్మిస్సతో వవత్థానఘనవినిబ్భోగాదిదస్సనత్థం కతన్తి వేదితబ్బం. తేన న కాయే వేదనానుపస్సీ చిత్తధమ్మానుపస్సీ వా; అథ ఖో కాయే కాయానుపస్సీ యేవాతి కాయసఙ్ఖాతే వత్థుస్మిం కాయానుపస్సనాకారస్సేవ దస్సనేన అసమ్మిస్సతో వవత్థానం దస్సితం హోతి. తథా న కాయే అఙ్గపచ్చఙ్గవినిముత్తఏకధమ్మానుపస్సీ, నాపి కేసలోమాదివినిముత్తఇత్థిపురిసానుపస్సీ. యోపి చేత్థ కేసలోమాదికో భూతుపాదాయసమూహసఙ్ఖాతో కాయో, తత్థాపి న భూతుపాదాయవినిముత్తఏకధమ్మానుపస్సీ; అథ ఖో రథసమ్భారానుపస్సకో వియ అఙ్గపచ్చఙ్గసమూహానుపస్సీ, నగరావయవానుపస్సకో వియ కేసలోమాదిసమూహానుపస్సీ, కదలిక్ఖన్ధపత్తవట్టివినిభుఞ్జకో వియ రిత్తముట్ఠివినివేఠకో ¶ వియ చ భూతుపాదాయసమూహానుపస్సీయేవాతి నానప్పకారతో సమూహవసేన కాయసఙ్ఖాతస్స వత్థునో దస్సనేన ఘనవినిబ్భోగో దస్సితో హోతి. న హేత్థ యథావుత్తసమూహవినిముత్తో కాయో వా ఇత్థీ వా పురిసో వా అఞ్ఞో వా కోచి ధమ్మో దిస్సతి. యథావుత్తధమ్మసమూహమత్తేయేవ పన తథా తథా సత్తా మిచ్ఛాభినివేసం కరోన్తి. తేనాహు పోరాణా –

‘‘యం పస్సతి న తం దిట్ఠం, యం దిట్ఠం తం న పస్సతి;

అపస్సం బజ్ఝతే మూళ్హో, బజ్ఝమానో న ముచ్చతీ’’తి.

ఘనవినిబ్భోగాదిదస్సనత్థన్తి ¶ వుత్తం. ఆదిసద్దేన చేత్థ అయమ్పి అత్థో వేదితబ్బో – అయఞ్హి ఏతస్మిం కాయే కాయానుపస్సీయేవ, న అఞ్ఞధమ్మానుపస్సీ. కిం వుత్తం హోతి? యథా అనుదకభూతాయపి మరీచియా ఉదకానుపస్సినో హోన్తి, న ఏవం అనిచ్చదుక్ఖానత్తఅసుభభూతేయేవ ఇమస్మిం ¶ కాయే నిచ్చసుఖఅత్తసుభభావానుపస్సీ; అథ ఖో కాయానుపస్సీ అనిచ్చదుక్ఖానత్తఅసుభాకారసమూహానుపస్సీయేవాతి వుత్తం హోతి. అథ వా య్వాయం మహాసతిపట్ఠానే ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు అరఞ్ఞగతో వా…పే… సో సతోవ అస్ససతీ’’తిఆదినా (దీ. ని. ౨.౩౭౪; మ. ని. ౧.౧౦౭) నయేన అస్సాసపస్సాసాదిచుణ్ణకజాతఅట్ఠికపరియోసానో కాయో వుత్తో, యో చ ‘‘ఇధేకచ్చో పథవీకాయం అనిచ్చతో అనుపస్సతి, తథా ఆపోకాయం, తేజోకాయం, వాయోకాయం, కేసకాయం, లోమకాయం, ఛవికాయం, చమ్మకాయం, మంసకాయం, రుధిరకాయం, న్హారుకాయం, అట్ఠికాయం, అట్ఠిమిఞ్జకాయ’’న్తి పటిసమ్భిదాయం కాయో వుత్తో, తస్స సబ్బస్స ఇమస్మింయేవ కాయే అనుపస్సనతో కాయే కాయానుపస్సీతి ఏవమ్పి అత్థో దట్ఠబ్బో.

అథ వా కాయే అహన్తి వా మమన్తి వా ఏవం గహేతబ్బస్స కస్సచి అననుపస్సనతో, తస్స తస్సేవ పన కేసలోమాదికస్స నానాధమ్మసమూహస్స అనుపస్సనతో కాయే కేసాదిధమ్మసమూహసఙ్ఖాతే కాయానుపస్సీతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. అపిచ ‘‘ఇమస్మిం కాయే అనిచ్చతో అనుపస్సతి, నో నిచ్చతో’’తిఆదినా (పటి. మ. ౩.౩౫) అనుక్కమేన పటిసమ్భిదాయం ఆగతనయస్స సబ్బస్సేవ అనిచ్చలక్ఖణాదినో ఆకారసమూహసఙ్ఖాతస్స కాయస్స ¶ అనుపస్సనతోపి కాయే కాయానుపస్సీతి ఏవమ్పి అత్థో దట్ఠబ్బో.

తథా హి అయం కాయే కాయానుపస్సనాపటిపదం పటిపన్నో భిక్ఖు ఇమం కాయం అనిచ్చానుపస్సనాదీనం సత్తన్నం అనుపస్సనానం వసేన అనిచ్చతో అనుపస్సతి నో నిచ్చతో, దుక్ఖతో అనుపస్సతి నో సుఖతో, అనత్తతో అనుపస్సతి నో అత్తతో, నిబ్బిన్దతి నో నన్దతి, విరజ్జతి నో రజ్జతి, నిరోధేతి నో సముదేతి, పటినిస్సజ్జతి నో ఆదియతి. సో తం అనిచ్చతో అనుపస్సన్తో నిచ్చసఞ్ఞం పజహతి, దుక్ఖతో అనుపస్సన్తో సుఖసఞ్ఞం పజహతి, అనత్తతో అనుపస్సన్తో అత్తసఞ్ఞం పజహతి ¶ , నిబ్బిన్దన్తో నన్దిం పజహతి, విరజ్జన్తో రాగం పజహతి, నిరోధేన్తో సముదయం పజహతి, పటినిస్సజ్జన్తో ఆదానం పజహతీతి (పటి. మ. ౩.౩౫) వేదితబ్బో.

విహరతీతి చతూసు ఇరియాపథవిహారేసు అఞ్ఞతరవిహారసమాయోగపరిదీపనమేతం, ఏకం ఇరియాపథబాధనం అపరేన ఇరియాపథేన విచ్ఛిన్దిత్వా అపతమానం అత్తభావం హరతి పవత్తేతీతి అత్థో.

బహిద్ధా ¶ కాయేతి పరస్స కాయే. అజ్ఝత్తబహిద్ధా కాయేతి కాలేన అత్తనో కాయే, కాలేన పరస్స కాయే. పఠమనయేన హి అత్తనో కాయే కాయపరిగ్గహో వుత్తో, దుతియనయేన పరస్స కాయే, తతియనయేన కాలేన అత్తనో కాలేన పరస్స కాయే. అజ్ఝత్తబహిద్ధా పన ఘటితారమ్మణం నామ నత్థి. పగుణకమ్మట్ఠానస్స పన అపరాపరం సఞ్చరణకాలో ఏత్థ కథితో. ఆతాపీతి కాయపరిగ్గాహకవీరియసమాయోగపరిదీపనమేతం. సో హి యస్మా తస్మిం సమయే యం తం వీరియం తీసు భవేసు కిలేసానం ఆతాపనతో ఆతాపోతి వుచ్చతి, తేన సమన్నాగతో హోతి, తస్మా ఆతాపీతి వుచ్చతి.

సమ్పజానోతి కాయపరిగ్గాహకేన సమ్పజఞ్ఞసఙ్ఖాతేన ఞాణేన సమన్నాగతో. సతిమాతి కాయపరిగ్గాహికాయ సతియా సమన్నాగతో. అయం పన యస్మా సతియా ఆరమ్మణం పరిగ్గహేత్వా పఞ్ఞాయ అనుపస్సతి, న హి సతివిరహితస్స అనుపస్సనా నామ అత్థి, తేనేవాహ – ‘‘సతిఞ్చ ఖ్వాహం, భిక్ఖవే, సబ్బత్థికం వదామీ’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౪), తస్మా ఏత్థ ‘‘కాయే కాయానుపస్సీ విహరతీ’’తి ఏత్తావతా కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానకమ్మట్ఠానం ¶ వుత్తం హోతి. అథ వా యస్మా అనాతాపినో అన్తోసఙ్ఖేపో అన్తరాయకరో హోతి, అసమ్పజానో ఉపాయపరిగ్గహే అనుపాయపరివజ్జనే చ సమ్ముయ్హతి, ముట్ఠస్సతీ ఉపాయాపరిచ్చాగే అనుపాయాపరిగ్గహే చ అసమత్థోవ హోతి, తేనస్స తం కమ్మట్ఠానం న సమ్పజ్జతి; తస్మా యేసం ధమ్మానం ఆనుభావేన తం సమ్పజ్జతి తేసం దస్సనత్థం ‘‘ఆతాపీ సమ్పజానో సతిమా’’తి ఇదం వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

ఇతి ¶ కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానం సమ్పయోగఙ్గఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని పహానఙ్గం దస్సేతుం వినేయ్య లోకే అభిజ్ఝాదోమనస్సన్తి వుత్తం. తత్థ వినేయ్యాతి తదఙ్గవినయేన వా విక్ఖమ్భనవినయేన వా వినయిత్వా. లోకేతి ఏత్థ య్వాయం అజ్ఝత్తాదిభేదో కాయో పరిగ్గహితో స్వేవ ఇధ లోకో నామ. తస్మిం లోకే అభిజ్ఝాదోమనస్సం వినయిత్వాతి అత్థో. యస్మా పనేత్థ అభిజ్ఝాగహణేన కామచ్ఛన్దో, దోమనస్సగ్గహణేన బ్యాపాదో సఙ్గహం గచ్ఛతి, తస్మా నీవరణపరియాపన్నబలవధమ్మద్వయదస్సనేన నీవరణప్పహానం వుత్తం హోతీతి వేదితబ్బం.

విసేసేన చేత్థ అభిజ్ఝావినయేన కాయసమ్పత్తిమూలకస్స అనురోధస్స, దోమనస్సవినయేన కాయవిపత్తిమూలకస్స విరోధస్స, అభిజ్ఝావినయేన చ కాయే అభిరతియా, దోమనస్సవినయేన కాయభావనాయ అనభిరతియా, అభిజ్ఝావినయేన కాయే అభూతానం సుభసుఖభావాదీనం పక్ఖేపస్స, దోమనస్సవినయేన ¶ కాయే భూతానం అసుభాసుఖభావాదీనం అపనయనస్స చ పహానం వుత్తం. తేన యోగావచరస్స యోగానుభావో యోగసమత్థతా చ దీపితా హోతి. యోగానుభావో హి ఏస యదిదం అనురోధవిరోధవిప్పముత్తో, అరతిరతిసహో, అభూతపక్ఖేపభూతాపనయనవిరహితో చ హోతి. అనురోధవిరోధవిప్పముత్తో చేస అరతిరతిసహో అభూతం అపక్ఖిపన్తో భూతఞ్చ అనపనేన్తో యోగసమత్థో హోతీతి.

అపరో నయో – ‘‘కాయే కాయానుపస్సీ’’తి ఏత్థ అనుపస్సనాయ కమ్మట్ఠానం వుత్తం. విహరతీతి ఏత్థ వుత్తవిహారేన కమ్మట్ఠానికస్స కాయపరిహరణం. ఆతాపీతిఆదీసు ఆతాపేన సమ్మప్పధానం, సతిసమ్పజఞ్ఞేన సబ్బత్థికకమ్మట్ఠానం, కమ్మట్ఠానపరిహరణూపాయో వా; సతియా వా కాయానుపస్సనావసేన పటిలద్ధసమథో, సమ్పజఞ్ఞేన విపస్సనా ¶ , అభిజ్ఝాదోమనస్సవినయేన భావనాఫలం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అయం తావ కాయానుపస్సనాసతిపట్ఠానుద్దేసస్స అత్థవణ్ణనా.

వేదనానుపస్సనాదిఉద్దేసవణ్ణనా

వేదనానుపస్సనాసతిపట్ఠానుద్దేసాదీసుపి అజ్ఝత్తాదీని వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని. ఏతేసుపి హి అత్తనో వేదనాదీసు, పరస్స వేదనాదీసు, కాలేన అత్తనో కాలేన పరస్స వేదనాదీసూతి తివిధో పరిగ్గహో ¶ వుత్తో. వేదనాసు వేదనానుపస్సీతిఆదీసు చ వేదనాదీనం పునవచనే పయోజనం కాయానుపస్సనాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. వేదనాసు వేదనానుపస్సీ, చిత్తే చిత్తానుపస్సీ, ధమ్మేసు ధమ్మానుపస్సీతి ఏత్థ పన వేదనాతి తిస్సో వేదనా. తా చ లోకియా ఏవ; చిత్తమ్పి లోకియం, తథా ధమ్మా. తేసం విభాగో నిద్దేసవారే పాకటో భవిస్సతి. కేవలం పనిధ యథా వేదనా అనుపస్సితబ్బా తథా అనుపస్సన్తో ‘‘వేదనాసు వేదనానుపస్సీ’’తి వేదితబ్బో. ఏస నయో చిత్తధమ్మేసు. కథఞ్చ వేదనా అనుపస్సితబ్బాతి? సుఖా తావ వేదనా దుక్ఖతో, దుక్ఖా సల్లతో, అదుక్ఖమసుఖా అనిచ్చతో. యథాహ –

‘‘యో సుఖం దుక్ఖతో అద్ద, దుక్ఖమద్దక్ఖి సల్లతో;

అదుక్ఖమసుఖం సన్తం, అద్దక్ఖి నం అనిచ్చతో;

స వే సమ్మదసో భిక్ఖు, ఉపసన్తో చరిస్సతీ’’తి. (సం. ని. ౪.౨౫౩);

సబ్బా ¶ ఏవ చేతా దుక్ఖాతిపి అనుపస్సితబ్బా. వుత్తఞ్చేతం – ‘‘యం కిఞ్చి వేదయితం తం దుక్ఖస్మిన్తి వదామీ’’తి (సం. ని. ౪.౨౫౯). సుఖదుక్ఖతోపి చ అనుపస్సితబ్బా, యథాహ – ‘‘సుఖా ఖో, ఆవుసో విసాఖ, వేదనా ఠితిసుఖా, విపరిణామదుక్ఖా’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౫) సబ్బం విత్థారేతబ్బం. అపిచ అనిచ్చాదిసత్తానుపస్సనావసేనపి (పటి. మ. ౩.౩౫) అనుపస్సితబ్బా. సేసం నిద్దేసవారేయేవ పాకటం భవిస్సతి.

చిత్తధమ్మేసుపి చిత్తం తావ ఆరమ్మణాధిపతిసహజాతభూమికమ్మవిపాకకిరియాదినానత్తభేదానం అనిచ్చాదినుపస్సనానం నిద్దేసవారే ఆగతసరాగాదిభేదానఞ్చ వసేన ¶ అనుపస్సితబ్బం. ధమ్మా సలక్ఖణసామఞ్ఞలక్ఖణానం సుఞ్ఞతాధమ్మస్స అనిచ్చాదిసత్తానుపస్సనానం నిద్దేసవారే ఆగతసన్తాసన్తాదిభేదానఞ్చ వసేన అనుపస్సితబ్బా. సేసం వుత్తనయమేవ. కామఞ్చేత్థ యస్స కాయసఙ్ఖాతే లోకే అభిజ్ఝాదోమనస్సం పహీనం, తస్స వేదనాదిలోకేసుపి తం పహీనమేవ. నానాపుగ్గలవసేన పన నానాచిత్తక్ఖణికసతిపట్ఠానభావనావసేన చ సబ్బత్థ వుత్తం. యతో వా ఏకత్థ పహీనం, సేసేసుపి పహీనం హోతి. తేనేవస్స తత్థ పహానదస్సనత్థమ్పి ఏవం వుత్తన్తి వేదితబ్బన్తి.

౩౫౬. ఇదాని ¶ సేయ్యథాపి నామ ఛేకో విలీవకారకో థూలకిలఞ్జసణ్హకిలఞ్జచఙ్కోటకపేళాపుటాదీని ఉపకరణాని కత్తుకామో ఏకం మహావేళుం లభిత్వా చతుధా ఛిన్దిత్వా తతో ఏకేకం వేళుఖణ్డం గహేత్వా ఫాలేత్వా తం తం ఉపకరణం కరేయ్య, యథా వా పన ఛేకో సువణ్ణకారో నానావిహితం పిళన్ధనవికతిం కత్తుకామో సుపరిసుద్ధం సువణ్ణఘటికం లభిత్వా చతుధా భిన్దిత్వా తతో ఏకేకం కోట్ఠాసం గహేత్వా తం తం పిళన్ధనం కరేయ్య, ఏవమేవ భగవా సతిపట్ఠానదేసనాయ సత్తానం అనేకప్పకారం విసేసాధిగమం కత్తుకామో ఏకమేవ సమ్మాసతిం ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా – ఇధ భిక్ఖు అజ్ఝత్తం కాయే కాయానుపస్సీ విహరతీ’’తిఆదినా నయేన ఆరమ్మణవసేన ¶ చతుధా భిన్దిత్వా తతో ఏకేకం సతిపట్ఠానం గహేత్వా విభజన్తో కథఞ్చ భిక్ఖు అజ్ఝత్తం కాయేతిఆదినా నయేన నిద్దేసవారం వత్తుమారద్ధో.

తత్థ కథఞ్చాతిఆది విత్థారేతుం కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – కేన చ ఆకారేన కేన పకారేన భిక్ఖు అజ్ఝత్తం కాయే కాయానుపస్సీ విహరతీతి? సేసపుచ్ఛావారేసుపి ఏసేవ నయో. ఇధ భిక్ఖూతి ఇమస్మిం సాసనే భిక్ఖు. అయఞ్హేత్థ ఇధ-సద్దో అజ్ఝత్తాదివసేన సబ్బప్పకారకాయానుపస్సనానిబ్బత్తకస్స పుగ్గలస్స సన్నిస్సయభూతసాసనపరిదీపనో అఞ్ఞసాసనస్స తథాభావపటిసేధనో చ. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణో…పే… సుఞ్ఞా పరప్పవాదా సమణేభి ¶ అఞ్ఞేహీ’’తి (మ. ని. ౧.౧౩౯; అ. ని. ౪.౨౪౧). తేన వుత్తం ‘‘ఇమస్మిం సాసనే భిక్ఖూ’’తి.

అజ్ఝత్తం కాయన్తి అత్తనో కాయం. ఉద్ధం పాదతలాతి పాదతలతో ఉపరి. అధో కేసమత్థకాతి కేసగ్గతో హేట్ఠా. తచపరియన్తన్తి తిరియం తచపరిచ్ఛిన్నం. పూరం నానప్పకారస్స అసుచినో పచ్చవేక్ఖతీతి నానప్పకారకేసాదిఅసుచిభరితో అయం కాయోతి పస్సతి. కథం? అత్థి ఇమస్మిం కాయే కేసా…పే… ముత్తన్తి. తత్థ అత్థీతి సంవిజ్జన్తి. ఇమస్మిన్తి య్వాయం ఉద్ధం పాదతలా అధో కేసమత్థకా తిరియం తచపరియన్తో పూరో నానప్పకారస్స అసుచినోతి వుచ్చతి తస్మిం. కాయేతి సరీరే. సరీరఞ్హి ¶ అసుచిసఞ్చయతో కుచ్ఛితానం కేసాదీనఞ్చేవ చక్ఖురోగాదీనఞ్చ రోగసతానం ఆయభూతతో కాయోతి వుచ్చతి.

కేసా లోమాతి ఏతే కేసాదయో ద్వత్తింసాకారా. తత్థ అత్థి ఇమస్మిం కాయే కేసా, అత్థి ఇమస్మిం కాయే లోమాతి ఏవం సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. ఇమస్మిఞ్హి పాదతలతో పట్ఠాయ ఉపరి, కేసమత్థకా పట్ఠాయ హేట్ఠా, తచతో పట్ఠాయ తిరియన్తతోతి ఏత్తకే బ్యామమత్తే కళేవరే సబ్బాకారేనపి విచినన్తో న కోచి కిఞ్చి ముత్తం వా మణిం వా వేళురియం వా అగరుం వా కుఙ్కుమం వా కప్పూరం వా వాసచుణ్ణాదిం వా అణుమత్తమ్పి సుచిభావం పస్సతి, అథ ఖో పరమదుగ్గన్ధజేగుచ్ఛం అస్సిరీకదస్సనం నానప్పకారం కేసలోమాదిభేదం అసుచింయేవ పస్సతి. తేన వుత్తం – అత్థి ఇమస్మిం కాయే కేసా లోమా…పే… ముత్తన్తి. అయమేత్థ పదసమ్బన్ధతో వణ్ణనా.

ఇమం పన కమ్మట్ఠానం భావేత్వా అరహత్తం పాపుణితుకామేన కులపుత్తేన ఆదితోవ చతుబ్బిధం సీలం ¶ సోధేత్వా సుపరిసుద్ధసీలే పతిట్ఠితేన, య్వాయం దససు పలిబోధేసు పలిబోధో అత్థి తం ఉపచ్ఛిన్దిత్వా, పటిక్కూలమనసికారకమ్మట్ఠానభావనాయ పఠమజ్ఝానం నిబ్బత్తేత్వా, ఝానం పాదకం కత్వా విపస్సనం పట్ఠపేత్వా, అరహత్తం అనాగామిఫలాదీసు వా అఞ్ఞతరం పత్తస్స సబ్బన్తిమేన పరిచ్ఛేదేన సాట్ఠకథాయ పాళియా కతపరిచయస్స తన్తిఆచరియస్సాపి కల్యాణమిత్తస్స సన్తికే ఉగ్గహేతబ్బం. విసుద్ధం తథారూపం ¶ కల్యాణమిత్తం ఏకవిహారే అలభన్తేన తస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా ఉగ్గహేతబ్బం. తత్థ చతుబ్బిధసీలవిసోధనఞ్చేవ (విసుద్ధి. ౧.౧౯) పలిబోధో (విసుద్ధి. ౧.౪౧) చ పలిబోధుపచ్ఛేదో చ ఆచరియస్స సన్తికం ఉపసఙ్కమనవిధానఞ్చ సబ్బమ్పి విసుద్ధిమగ్గే విత్థారతో కథితం. తస్మా తం తత్థ కథితనయేనేవ వేదితబ్బం.

ఆచరియేన పన కమ్మట్ఠానం కథేన్తేన తివిధేన కథేతబ్బం. ఏకో భిక్ఖు పకతియా ఉగ్గహితకమ్మట్ఠానో హోతి. తస్స ఏకం ద్వే నిసజ్జవారే సజ్ఝాయం కారేత్వా కథేతబ్బం. ఏకో సన్తికే వసిత్వా ఉగ్గణ్హితుకామో హోతి. తస్స ఆగతాగతవేలాయ కథేతబ్బం. ఏకో ఉగ్గణ్హిత్వా అఞ్ఞత్థ గన్తుకామో హోతి. తస్స నాతిపపఞ్చం నాతిసఙ్ఖేపం కత్వా ¶ నిజ్జటం నిగ్గణ్ఠికం కమ్మట్ఠానం కథేతబ్బం. కథేన్తేన కిం ఆచిక్ఖితబ్బన్తి? సత్తధా ఉగ్గహకోసల్లం దసధా చ మనసికారకోసల్లం ఆచిక్ఖితబ్బం.

తత్థ వచసా మనసా వణ్ణతో సణ్ఠానతో దిసతో ఓకాసతో పరిచ్ఛేదతోతి ఏవం సత్తధా ఉగ్గహకోసల్లం ఆచిక్ఖితబ్బం. ఇమస్మిఞ్హి పటిక్కూలమనసికారకమ్మట్ఠానే యోపి తిపిటకో హోతి, తేనపి మనసికారకాలే పఠమం వాచాయ సజ్ఝాయో కాతబ్బో. ఏకచ్చస్స హి సజ్ఝాయం కరోన్తస్సేవ కమ్మట్ఠానం పాకటం హోతి, మలయవాసీమహాదేవత్థేరస్స సన్తికే ఉగ్గహితకమ్మట్ఠానానం ద్విన్నం థేరానం వియ. థేరో కిర తేహి కమ్మట్ఠానం యాచితో ‘చత్తారో మాసే ఇమం ఏవం సజ్ఝాయం కరోథా’తి ద్వత్తిసాకారపాళిం అదాసి. తే, కిఞ్చాపి తేసం ద్వే తయో నికాయా పగుణా, పదక్ఖిణగ్గాహితాయ పన చత్తారో మాసే ద్వత్తింసాకారం సజ్ఝాయన్తావ సోతాపన్నా అహేసుం.

తస్మా కమ్మట్ఠానం కథేన్తేన ఆచరియేన అన్తేవాసికో వత్తబ్బో – ‘పఠమం తావ వాచాయ సజ్ఝాయం కరోహీ’తి. కరోన్తేన చ తచపఞ్చకాదీని పరిచ్ఛిన్దిత్వా అనులోమపటిలోమవసేన సజ్ఝాయో కాతబ్బో. ‘‘కేసా లోమా నఖా దన్తా తచో’’తి హి వత్వా పున పటిలోమతో ‘‘తచో దన్తా నఖా లోమా కేసా’’తి వత్తబ్బం. తదనన్తరం వక్కపఞ్చకే ‘‘మంసం న్హారు అట్ఠి అట్ఠిమిఞ్జం ¶ వక్క’’న్తి వత్వా పున పటిలోమతో ‘‘వక్కం ¶ అట్ఠిమిఞ్జం అట్ఠి న్హారు మంసం తచో దన్తా నఖా లోమా కేసా’’తి వత్తబ్బం. తతో పప్ఫాసపఞ్చకే ‘‘హదయం యకనం కిలోమకం పిహకం పప్ఫాస’’న్తి వత్వా పున పటిలోమతో ‘‘పప్ఫాసం పిహకం కిలోమకం యకనం హదయం వక్కం అట్ఠిమిఞ్జం అట్ఠి న్హారు మంసం తచో దన్తా నఖా లోమా కేసా’’తి వత్తబ్బం.

తతో ఇమం తన్తిం అనారుళ్హమ్పి పటిసమ్భిదామగ్గే (పటి. మ. ౧.౪) ఆగతం మత్థలుఙ్గం కరీసావసానే తన్తిం ఆరోపేత్వా ఇమస్మిం మత్థలుఙ్గపఞ్చకే ‘‘అన్తం అన్తగుణం ఉదరియం కరీసం మత్థలుఙ్గ’’న్తి వత్వా పున పటిలోమతో ‘‘మత్థలుఙ్గం కరీసం ఉదరియం అన్తగుణం అన్తం పప్ఫాసం పిహకం కిలోమకం యకనం హదయం వక్కం అట్ఠిమిఞ్జం అట్ఠి న్హారు మంసం తచో దన్తా నఖా లోమా కేసా’’తి వత్తబ్బం.

తతో ¶ మేదఛక్కే ‘‘పిత్తం సేమ్హం పుబ్బో లోహితం సేదో మేదో’’తి వత్వా పున పటిలోమతో ‘‘మేదో సేదో లోహితం పుబ్బో సేమ్హం పిత్తం మత్థలుఙ్గం కరీసం ఉదరియం అన్తగుణం అన్తం పప్ఫాసం పిహకం కిలోమకం యకనం హదయం వక్కం అట్ఠిమిఞ్జం అట్ఠి న్హారు మంసం తచో దన్తా నఖా లోమా కేసా’’తి వత్తబ్బం.

తతో ముత్తఛక్కే ‘‘అస్సు వసా ఖేళో సిఙ్ఘాణికా లసికా ముత్త’’న్తి వత్వా పున పటిలోమతో ‘‘ముత్తం లసికా సిఙ్ఘాణికా ఖేళో వసా అస్సు మేదో సేదో లోహితం పుబ్బో సేమ్హం పిత్తం మత్థలుఙ్గం కరీసం ఉదరియం అన్తగుణం అన్తం పప్ఫాసం పిహకం కిలోమకం యకనం హదయం వక్కం అట్ఠిమిఞ్జం అట్ఠి న్హారు మంసం తచో దన్తా నఖా లోమా కేసా’’తి ఏవం కాలసతమ్పి కాలసహస్సమ్పి కాలసతసహస్సమ్పి వాచాయ సజ్ఝాయో కాతబ్బో. వచసా సజ్ఝాయేన హి కమ్మట్ఠానతన్తి పగుణా హోతి; న ఇతో చితో చ చిత్తం విధావతి; కోట్ఠాసా పాకటా హోన్తి, హత్థసఙ్ఖలికా వియ ఖాయన్తి, వతిపాదపన్తి వియ చ ఖాయన్తి. యథా చ పన వచసా, తథేవ మనసాపి సజ్ఝాయో కాతబ్బో. వచసా సజ్ఝాయో హి మనసా సజ్ఝాయస్స పచ్చయో హోతి. మనసా సజ్ఝాయో లక్ఖణపటివేధస్స పచ్చయో హోతి. లక్ఖణపటివేధో మగ్గఫలపటివేధస్స పచ్చయో హోతి.

‘వణ్ణతో’తి కేసాదీనం వణ్ణో వవత్థపేతబ్బో. ‘సణ్ఠానతో’తి తేసంయేవ సణ్ఠానం వవత్థపేతబ్బం ¶ . ‘దిసతో’తి ¶ ఇమస్మిం సరీరే నాభితో ఉద్ధం ఉపరిమా దిసా, అధో హేట్ఠిమా దిసా. తస్మా ‘‘అయం కోట్ఠాసో ఇమిస్సా నామ దిసాయా’’తి దిసా వవత్థపేతబ్బా. ‘ఓకాసతో’తి ‘‘అయం కోట్ఠాసో ఇమస్మిం నామ ఓకాసే పతిట్ఠితో’’తి ఏవం తస్స తస్స ఓకాసో వవత్థపేతబ్బో. ‘పరిచ్ఛేదతో’తి సభాగపరిచ్ఛేదో విసభాగపరిచ్ఛేదోతి ద్వే పరిచ్ఛేదా. తత్థ ‘‘అయం కోట్ఠాసో హేట్ఠా చ ఉపరి చ తిరియఞ్చ ఇమినా నామ పరిచ్ఛిన్నో’’తి ఏవం సభాగపరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో. ‘‘కేసా న లోమా, లోమాపి న కేసా’’తి ఏవం అమిస్సీకతవసేన విసభాగపరిచ్ఛేదో వేదితబ్బో.

ఏవం ¶ సత్తధా ఉగ్గహకోసల్లం ఆచిక్ఖన్తేన పన ‘‘ఇదం కమ్మట్ఠానం అసుకస్మిం సుత్తే పటిక్కూలవసేన కథితం, అసుకస్మిం ధాతువసేనా’’తి ఞత్వా ఆచిక్ఖితబ్బం. ఇదఞ్హి మహాసతిపట్ఠానే (దీ. ని. ౨.౩౭౨; మ. ని. ౧.౧౦౫ ఆదయో) పటిక్కూలవసేనేవ కథితం, మహాహత్థిపదోపమ (మ. ని. ౧.౩౦౦ ఆదయో) -మహారాహులోవాద (మ. ని. ౨.౧౧౩ ఆదయో) -ధాతువిభఙ్గేసు (మ. ని. ౩.౩౪౨ ఆదయో) ధాతువసేన కథితం. కాయగతాసతిసుత్తే (మ. ని. ౩.౧౫౩ ఆదయో) పన యస్స వణ్ణతో ఉపట్ఠాతి, తం సన్ధాయ చత్తారి ఝానాని విభత్తాని. తత్థ ధాతువసేన కథితం విపస్సనాకమ్మట్ఠానం హోతి, పటిక్కూలవసేన కథితం సమథకమ్మట్ఠానం. తదేతం ఇధ సమథకమ్మట్ఠానం అవిసేసతో సబ్బసాధారణవసేన కథితన్తి వదన్తియేవాతి.

ఏవం సత్తధా ఉగ్గహకోసల్లం ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘అనుపుబ్బతో, నాతిసీఘతో, నాతిసణికతో, విక్ఖేపపటిబాహనతో, పణ్ణత్తిసమతిక్కమనతో, అనుపుబ్బముఞ్చనతో, అప్పనాతో, తయో చ సుత్తన్తా’’తి ఏవం దసధా మనసికారకోసల్లం ఆచిక్ఖితబ్బం. తత్థ ‘అనుపుబ్బతో’తి ఇదఞ్హి సజ్ఝాయకరణతో పట్ఠాయ అనుపటిపాటియా మనసికాతబ్బం, న ఏకన్తరికాయ. ఏకన్తరికాయ హి మనసికరోన్తో యథా నామ అకుసలో పురిసో ద్వత్తింసపదం నిస్సేణిం ఏకన్తరికాయ ఆరోహన్తో కిలన్తకాయో పతతి, న ఆరోహనం సమ్పాదేతి; ఏవమేవ భావనాసమ్పత్తివసేన అధిగన్తబ్బస్స అస్సాదస్స అనధిగమా కిలన్తచిత్తో పతతి, న భావనం సమ్పాదేతి.

అనుపుబ్బతో మనసికరోన్తేనాపి చ ‘నాతిసీఘతో’ మనసికాతబ్బం. అతిసీఘతో మనసికరోతో హి ¶ యథా నామ తియోజనం మగ్గం పటిపజ్జిత్వా ఓక్కమనవిస్సజ్జనం అసల్లక్ఖేత్వా ¶ సీఘేన జవేన సత్తక్ఖత్తుమ్పి గమనాగమనం కరోతో పురిసస్స కిఞ్చాపి అద్ధానం పరిక్ఖయం గచ్ఛతి, అథ ఖో పుచ్ఛిత్వావ గన్తబ్బం హోతి; ఏవమేవ కేవలం కమ్మట్ఠానం పరియోసానం పాపుణాతి, అవిభూతం పన హోతి, న విసేసం ఆవహతి. తస్మా నాతిసీఘతో మనసికాతబ్బం.

యథా చ నాతిసీఘతో ఏవం ‘నాతిసణికతో’పి. అతిసణికతో మనసికరోతో హి యథా నామ తదహేవ తియోజనం మగ్గం గన్తుకామస్స పురిసస్స ¶ అన్తరామగ్గే రుక్ఖపబ్బతగహనాదీసు విలమ్బమానస్స మగ్గో పరిక్ఖయం న గచ్ఛతి, ద్వీహతీహేన పరియోసాపేతబ్బో హోతి; ఏవమేవ కమ్మట్ఠానం పరియోసానం న గచ్ఛతి, విసేసాధిగమస్స పచ్చయో న హోతి.

‘విక్ఖేపపటిబాహనతో’తి కమ్మట్ఠానం విస్సజ్జేత్వా బహిద్ధా పుథుత్తారమ్మణే చేతసో విక్ఖేపో పటిబాహితబ్బో. అప్పటిబాహతో హి యథా నామ ఏకపదికం పపాతమగ్గం పటిపన్నస్స పురిసస్స అక్కమనపదం అసల్లక్ఖేత్వా ఇతో చితో చ విలోకయతో పదవారో విరజ్ఝతి, తతో సతపోరిసే పపాతే పతితబ్బం హోతి; ఏవమేవ బహిద్ధా విక్ఖేపే సతి కమ్మట్ఠానం పరిహాయతి, పరిధంసతి. తస్మా విక్ఖేపపటిబాహనతో మనసికాతబ్బం.

‘పణ్ణత్తిసమతిక్కమనతో’తి యా అయం ‘‘కేసా లోమా’’తి ఆదికా పణ్ణత్తి తం అతిక్కమిత్వా పటిక్కూలన్తి చిత్తం ఠపేతబ్బం. యథా హి ఉదకదుల్లభకాలే మనుస్సా అరఞ్ఞే ఉదపానం దిస్వా తత్థ తాలపణ్ణాదికం కిఞ్చిదేవ సఞ్ఞాణం బన్ధిత్వా తేన సఞ్ఞాణేన ఆగన్త్వా న్హాయన్తి చేవ పివన్తి చ, యదా పన తేసం అభిణ్హసఞ్చారేన ఆగతాగతపదం పాకటం హోతి, తదా సఞ్ఞాణేన కిచ్చం న హోతి, ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే గన్త్వా న్హాయన్తి చేవ పివన్తి చ; ఏవమేవ పుబ్బభాగే ‘కేసా లోమా’తి పణ్ణత్తివసేన మనసికరోతో పటిక్కూలభావో పాకటో హోతి. అథ ‘కేసా లోమా’తి పణ్ణత్తిం సమతిక్కమిత్వా పటిక్కూలభావేయేవ చిత్తం ఠపేతబ్బం.

‘అనుపుబ్బముఞ్చనతో’తి యో యో కోట్ఠాసో న ఉపట్ఠాతి, తం తం ముఞ్చన్తేన అనుపుబ్బముఞ్చనతో మనసికాతబ్బం. ఆదికమ్మికస్స హి ‘కేసా’తి మనసికరోతో మనసికారో గన్త్వా ‘ముత్త’న్తి ¶ ఇమం పరియోసానకోట్ఠాసమేవ ఆహచ్చ తిట్ఠతి. ‘ముత్త’న్తి చ మనసికరోతో మనసికారో గన్త్వా ‘కేసా’తి ఇమం ఆదికోట్ఠాసమేవ ఆహచ్చ తిట్ఠతి. అథస్స మనసికరోతో కేచి ¶ కోట్ఠాసా ఉపట్ఠహన్తి, కేచి న ఉపట్ఠహన్తి. తేన యే యే ఉపట్ఠహన్తి తేసు తేసు తావ కమ్మం కాతబ్బం, యావ ద్వీసు ఉపట్ఠితేసు తేసమ్పి ఏకో సుట్ఠుతరం ఉపట్ఠహతి. ఏవం ఉపట్ఠితం పన తమేవ పునప్పునం మనసికరోన్తేన అప్పనా ఉప్పాదేతబ్బా.

తత్రాయం ఉపమా – యథా హి ద్వత్తింసతాలకే తాలవనే వసన్తం మక్కటం గహేతుకామో లుద్దో ఆదిమ్హి ఠితతాలస్స పణ్ణం సరేన విజ్ఝిత్వా ఉక్కుట్ఠిం కరేయ్య; అథ సో మక్కటో పటిపాటియా తస్మిం తస్మిం తాలే ¶ పతిత్వా పరియన్తతాలమేవ గచ్ఛేయ్య; తత్థపి గన్త్వా లుద్దేన తథేవ కతే పున తేనేవ నయేన ఆదితాలం ఆగచ్ఛేయ్య; సో ఏవం పునప్పునం పటిపాటియా గచ్ఛన్తో ఉక్కుట్ఠుక్కుట్ఠిట్ఠానేయేవ ఉట్ఠహిత్వా పున అనుక్కమేన ఏకస్మిం తాలే నిపతిత్వా తస్స వేమజ్ఝే మకుళతాలపణ్ణసూచిం దళ్హం గహేత్వా విజ్ఝియమానోపి న ఉట్ఠహేయ్య, ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం.

తత్రిదం ఓపమ్మసంసన్దనం – యథా హి తాలవనే ద్వత్తింసతాలా, ఏవం ఇమస్మిం కాయే ద్వత్తింస కోట్ఠాసా; మక్కటో వియ చిత్తం; లుద్దో వియ యోగావచరో; మక్కటస్స ద్వత్తింసతాలకే తాలవనే నివాసో వియ యోగినో చిత్తస్స ద్వత్తింసకోట్ఠాసకే కాయే ఆరమ్మణవసేన అనుసంచరణం; లుద్దేన ఆదిమ్హి ఠితతాలస్స పణ్ణం సరేన విజ్ఝిత్వా ఉక్కుట్ఠియా కతాయ మక్కటస్స తస్మిం తస్మిం తాలే పతిత్వా పరియన్తతాలగమనం వియ యోగినో ‘కేసా’తి మనసికారే ఆరద్ధే పటిపాటియా గన్త్వా పరియోసానకోట్ఠాసే ఏవ చిత్తస్స సణ్ఠానం; పున పచ్చాగమనేపి ఏసేవ నయో; పునప్పునం పటిపాటియా గచ్ఛమానస్స మక్కటస్స ఉక్కుట్ఠుక్కుట్ఠిట్ఠానే ఉట్ఠానం వియ పునప్పునం మనసికరోతో కేసుచి కేసుచి ఉపట్ఠితేసు అనుపట్ఠహన్తే విస్సజ్జేత్వా ఉపట్ఠితేసు పరికమ్మకరణం; అనుక్కమేన ఏకస్మిం తాలే నిపతిత్వా తస్స వేమజ్ఝే మకుళతాలపణ్ణసూచిం దళ్హం గహేత్వా విజ్ఝియమానస్సాపి ¶ అనుట్ఠానం వియ అవసానే ద్వీసు ఉపట్ఠితేసు యో సుట్ఠుతరం ఉపట్ఠాతి తమేవ పునప్పునం మనసికరిత్వా అప్పనాయ ఉప్పాదనం.

అపరాపి ఉపమా – యథా నామ పిణ్డపాతికో భిక్ఖు ద్వత్తింసకులం గామం ఉపనిస్సాయ వసన్తో పఠమగేహే ఏవ ద్వే భిక్ఖా లభిత్వా పరతో ఏకం విస్సజ్జేయ్య; పునదివసే తిస్సో లభిత్వా పరతో ద్వే విస్సజ్జేయ్య; తతియదివసే ఆదిమ్హియేవ పత్తపూరం లభిత్వా ఆసనసాలం గన్త్వా పరిభుఞ్జేయ్య, ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం. ద్వత్తింసకులగామో వియ హి ద్వత్తింసాకారో; పిణ్డపాతికో వియ యోగావచరో; తస్స తం గామం ఉపనిస్సాయ వాసో వియ యోగినో ద్వత్తింసాకారే పరికమ్మకరణం; పఠమగేహే ¶ ద్వే భిక్ఖా లభిత్వా పరతో ఏకిస్సా విస్సజ్జనం వియ దుతియదివసే తిస్సో లభిత్వా పరతో ద్విన్నం విస్సజ్జనం వియ చ మనసికరోతో మనసికరోతో అనుపట్ఠహన్తే అనుపట్ఠహన్తే విస్సజ్జేత్వా ఉపట్ఠితేసు ఉపట్ఠితేసు ¶ యావ కోట్ఠాసద్వయే పరికమ్మకరణం; తతియదివసే ఆదిమ్హియేవ పత్తపూరం లభిత్వా ఆసనసాలాయం నిసీదిత్వా పరిభోగో వియ ద్వీసు యో సుట్ఠుతరం ఉపట్ఠహతి తమేవ పునప్పునం మనసికరిత్వా అప్పనాయ ఉప్పాదనం.

‘అప్పనాతో’తి అప్పనాకోట్ఠాసతో. కేసాదీసు ఏకేకస్మిం కోట్ఠాసే అప్పనా హోతీతి వేదితబ్బాతి అయమేత్థ అధిప్పాయో.

‘తయో చ సుత్తన్తా’తి అధిచిత్తం, సీతిభావో, బోజ్ఝఙ్గకోసల్లన్తి ఇమే తయో సుత్తన్తా వీరియసమాధియోజనత్థం వేదితబ్బాతి అయమేత్థ అధిప్పాయో. తత్థ –

‘‘అధిచిత్తమనుయుత్తేన, భిక్ఖవే, భిక్ఖునా తీణి నిమిత్తాని కాలేన కాలం మనసికాతబ్బాని…కాలేన కాలం సమాధినిమిత్తం మనసికాతబ్బం, కాలేన కాలం పగ్గహనిమిత్తం మనసికాతబ్బం, కాలేన కాలం ఉపేక్ఖానిమిత్తం మనసికాతబ్బం. సచే, భిక్ఖవే, అధిచిత్తమనుయుత్తో భిక్ఖు ఏకన్తం సమాధినిమిత్తంయేవ మనసికరేయ్య, ఠానం తం చిత్తం కోసజ్జాయ సంవత్తేయ్య. సచే, భిక్ఖవే, అధిచిత్తమనుయుత్తో భిక్ఖు ఏకన్తం పగ్గహనిమిత్తంయేవ మనసికరేయ్య, ఠానం తం చిత్తం ఉద్ధచ్చాయ సంవత్తేయ్య. సచే, భిక్ఖవే, అధిచిత్తమనుయుత్తో భిక్ఖు ఏకన్తం ఉపేక్ఖానిమిత్తంయేవ మనసికరేయ్య, ఠానం తం చిత్తం న సమ్మాసమాధియేయ్య ¶ ఆసవానం ఖయాయ. యతో చ ఖో, భిక్ఖవే, అధిచిత్తమనుయుత్తో భిక్ఖు కాలేన కాలం సమాధినిమిత్తం, పగ్గహనిమిత్తం, ఉపేక్ఖానిమిత్తం మనసికరోతి, తం హోతి చిత్తం ముదు చ కమ్మనియఞ్చ పభస్సరఞ్చ, న చ పభఙ్గు, సమ్మా సమాధియతి ఆసవానం ఖయాయ.

‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, సువణ్ణకారో వా సువణ్ణకారన్తేవాసీ వా ఉక్కం బన్ధతి, ఉక్కం బన్ధిత్వా ఉక్కాముఖం ఆలిమ్పేతి, ఉక్కాముఖం ఆలిమ్పేత్వా సణ్డాసేన జాతరూపం గహేత్వా ఉక్కాముఖే పక్ఖిపేయ్య, ఉక్కాముఖే పక్ఖిపిత్వా కాలేన కాలం అభిధమతి, కాలేన కాలం ఉదకేన పరిప్ఫోసేతి,