అట్ఠకథా > అభిధమ్మపిటక (అట్ఠకథా)

౧. సఙ్గహో ¶ అసఙ్గహోతిఆదీనఞ్హి వసేన ఇదం పకరణం చుద్దసవిధేన విభత్తన్తి వుత్తం. తం సబ్బమ్పి ఉద్దేసనిద్దేసతో ద్విధా ఠితం. తత్థ మాతికా ఉద్దేసో. సా పఞ్చవిధా – నయమాతికా, అబ్భన్తరమాతికా, నయముఖమాతికా, లక్ఖణమాతికా, బాహిరమాతికాతి. తత్థ సఙ్గహో అసఙ్గహో…పే… విప్పయుత్తేన సఙ్గహితం అసఙ్గహితన్తి – అయం చుద్దసహి పదేహి నిక్ఖిత్తా నయమాతికా నామ. అయఞ్హి ఇమినా సఙ్గహాదికేన నయేన ధాతుకథా ధమ్మా విభత్తాతి దస్సేతుం ఠపితత్తా నయమాతికాతి వుచ్చతి. ఏతేసం పదానం మూలభూతత్తా మూలమాతికాతిపి వత్తుం వట్టతి.

౨. పఞ్చక్ఖన్ధా ¶ …పే… మనసికారోతి అయం పఞ్చవీసాధికేన పదసతేన నిక్ఖిత్తా అబ్భన్తరమాతికా నామ. అయఞ్హి ‘‘సబ్బాపి ధమ్మసఙ్గణీ ధాతుకథాయ మాతికా’’తి ఏవం అవత్వా సఙ్గహాదినా నయేన విభజితబ్బే ఖన్ధాదిధమ్మే సరూపతో దస్సేత్వా ధాతుకథాయ అబ్భన్తరేయేవ ఠపితత్తా అబ్భన్తరమాతికాతి వుచ్చతి. ఖన్ధాదిపదానం ధమ్మసఙ్గణీమాతికాయ ¶ అసఙ్గహితత్తా పకిణ్ణకమాతికాతిపి వత్తుం వట్టతి.

౩. తీహి సఙ్గహో, తీహి అసఙ్గహో; చతూహి సమ్పయోగో, చతూహి విప్పయోగోతి అయం చతూహి పదేహి నిక్ఖిత్తా నయముఖమాతికా నామ. అయఞ్హి సబ్బేసుపి పఞ్చక్ఖన్ధాదీసు చేవ కుసలత్తికాదీసు చ మాతికాధమ్మేసు, తీహి ఖన్ధాయతనధాతుపదేహేవ సఙ్గహో చ అసఙ్గహో చ యోజేతబ్బో. తథా చతూహి అరూపక్ఖన్ధేహి సమ్పయోగో చ విప్పయోగో చ. ఏతాని ఇమేసం సఙ్గహాసఙ్గహాదీనం నయానం ముఖానీతి దస్సేతుం ఠపితత్తా నయముఖమాతికాతి వుచ్చతి.

౪. సభాగో ¶ , విసభాగోతి అయం ద్వీహి పదేహి నిక్ఖిత్తా లక్ఖణమాతికా నామ. అయఞ్హి సభాగలక్ఖణేహి ధమ్మేహి సఙ్గహనయో, విసభాగలక్ఖణేహి అసఙ్గహనయో, తథా సమ్పయోగవిప్పయోగనయో యోజేతబ్బోతి సభాగవిసభాగలక్ఖణవసేన సఙ్గహాదిలక్ఖణం దస్సేతుం ఠపితత్తా లక్ఖణమాతికాతి వుచ్చతి.

౫. సబ్బాపి ధమ్మసఙ్గణీ ధాతుకథాయ మాతికాతి అయం ఛసట్ఠి తికపదాని, ద్వే చ దుకపదసతాని సఙ్ఖిపిత్వా నిక్ఖిత్తా బాహిరమాతికా నామ. అయఞ్హి ‘‘పఞ్చక్ఖన్ధా…పే… మనసికారో’’తి ఏవం ధాతుకథాయ అబ్భన్తరే అవత్వా ‘‘సబ్బాపి ధమ్మసఙ్గణీ’’తి ఏవం ధాతుకథాయ మాతికతో బహి ఠపితత్తా బాహిరమాతికాతి వుచ్చతి.

ఏవం ¶ మాతికాయ పఞ్చధా ఠితభావం విదిత్వా ఇదాని ‘సఙ్గహో అసఙ్గహో’తిఆదీసు సఙ్గహో తావ జాతిసఞ్జాతికిరియాగణనవసేన చతుబ్బిధో. తత్థ – ‘‘సబ్బే ఖత్తియా ఆగచ్ఛన్తు, సబ్బే బ్రాహ్మణా, సబ్బే వేస్సా, సబ్బే సుద్దా ఆగచ్ఛన్తు’’, ‘‘యా చావుసో విసాఖ, సమ్మావాచా, యో చ సమ్మాకమ్మన్తో, యో చ సమ్మాఆజీవో, ఇమే ధమ్మా సీలక్ఖన్ధే సఙ్గహితా’’తి అయం జాతిసఙ్గహో నామ. ‘‘ఏకజాతికా ఆగచ్ఛన్తూ’’తి వుత్తట్ఠానే వియ హి ఇధ సబ్బేపి జాతియా ఏకసఙ్గహం గతా. ‘‘సబ్బే కోసలకా ఆగచ్ఛన్తు, సబ్బే మాగధకా, సబ్బే భారుకచ్ఛకా ఆగచ్ఛన్తు’’, ‘‘యో చావుసో విసాఖ, సమ్మావాయామో; యా చ సమ్మాసతి, యో చ సమ్మాసమాధి, ఇమే ధమ్మా ¶ సమాధిక్ఖన్ధే సఙ్గహితా’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౨) అయం సఞ్జాతిసఙ్గహో నామ. ‘‘ఏకట్ఠానే జాతా సంవడ్ఢా ఆగచ్ఛన్తూ’’తి వుత్తట్ఠానే వియ హి ఇధ సబ్బేపి సఞ్జాతిఠానేన నివుత్థోకాసేన ఏకసఙ్గహం గతా. ‘‘సబ్బే హత్థారోహా ఆగచ్ఛన్తు, సబ్బే అస్సారోహా, సబ్బే రథికా ఆగచ్ఛన్తు’’, ‘‘యా చావుసో విసాఖ, సమ్మాదిట్ఠి, యో చ సమ్మాసఙ్కప్పో, ఇమే ధమ్మా పఞ్ఞాక్ఖన్ధే సఙ్గహితా’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౨) అయం కిరియాసఙ్గహో నామ. సబ్బేవ హేతే అత్తనో కిరియాకరణేన ఏకసఙ్గహం గతా. ‘‘చక్ఖాయతనం కతమక్ఖన్ధగణనం గచ్ఛతీతి? రూపక్ఖన్ధగణనం గచ్ఛతీ’’తి. హఞ్చి చక్ఖాయతనం రూపక్ఖన్ధగణనం గచ్ఛతి, తేన వత రే వత్తబ్బే – ‘చక్ఖాయతనం రూపక్ఖన్ధేన సఙ్గహిత’’న్తి (కథా. ౪౭౧), అయం ¶ గణనసఙ్గహో నామ. అయమిధ అధిప్పేతో. తప్పటిపక్ఖేన అసఙ్గహో వేదితబ్బో. తేసం వికప్పతో సఙ్గహితేన అసఙ్గహితాదీని. ఏకుప్పాదేకనిరోధఏకవత్థుకఏకారమ్మణతావసేన సమ్పయోగో, తప్పటిపక్ఖతో విప్పయోగో. తేసం వికప్పతో సమ్పయుత్తేన విప్పయుత్తాదీని. తదుభయసంసగ్గవికప్పతో సఙ్గహితేన సమ్పయుత్తం విప్పయుత్తన్తిఆదీని. పఞ్చక్ఖన్ధాతిఆదీని పన ఖన్ధవిభఙ్గాదీసు వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని. ఫస్సాదయో పనేత్థ సన్నిట్ఠానవసేన వుత్తసబ్బచిత్తుప్పాదసాధారణతో వుత్తాతి.

౧. పఠమనయో సఙ్గహాసఙ్గహపదవణ్ణనా

౬. ఇదాని ¶ పఞ్చక్ఖన్ధాదివసేన నిక్ఖిత్తమాతికం ‘సఙ్గహో అసఙ్గహో’తిఆదీహి నయమాతికాపదేహి సద్ధిం యోజేత్వా దస్సేతుం రూపక్ఖన్ధో కతిహి ఖన్ధేహీతిఆదినా ¶ నయేన నిద్దేసవారో ఆరద్ధో. తత్థ యస్మా ‘‘సఙ్గహో అసఙ్గహోతిఆదికాయ నయమాతికాయ ‘‘తీహి సఙ్గహో, తీహి అసఙ్గహో’’తి నయముఖమాతికా ఠపితా, తస్మా రూపక్ఖన్ధాదీనం సఙ్గహం దస్సేతుం కతిహి ఖన్ధేహి కతిహాయతనేహి కతిహి ధాతూహీతి తీణి ఖన్ధాయతనధాతుపదానేవ ఉద్ధటాని. ‘చత్తారి సచ్చానీ’తిఆదీసు ఏకమ్పి న పరామట్ఠం. యస్మా చ ‘‘సభాగో విసభాగో’’తి ఏవం లక్ఖణమాతికా ఠపితా, తస్మా ఇమస్స పఞ్హస్స విస్సజ్జనే రూపక్ఖన్ధో ఏకేన ఖన్ధేనాతిఆది వుత్తం. సభాగా హి తస్స ఏతే ఖన్ధాదయోతి. తత్థ ఏకేన ఖన్ధేనాతి రూపక్ఖన్ధేనేవ. యఞ్హి కిఞ్చి రూపం రూపక్ఖన్ధసభాగత్తా రూపక్ఖన్ధోత్వేవ సఙ్గహం గచ్ఛతీతి రూపక్ఖన్ధేనేవ గణితం, తం రూపక్ఖన్ధేనేవ పరిచ్ఛిన్నం. ఏకాదసహాయతనేహీతి మనాయతనవజ్జేహి. సబ్బోపి హి రూపక్ఖన్ధో దసాయతనాని ధమ్మాయతనేకదేసో చ హోతి, తస్మా ఏకాదసహాయతనేహి గణితో ¶ , పరిచ్ఛిన్నో. ఏకాదసహి ధాతూహీతి సత్తవిఞ్ఞాణధాతువజ్జాహి ఏకాదసహి ఏతాసు హి అపరియాపన్నం రూపం నామ నత్థి.

అసఙ్గహనయనిద్దేసే కతిహి అసఙ్గహితోతి సఙ్ఖేపేనేవ పుచ్ఛా కతా. విస్సజ్జనే పనస్స యస్మా రూపక్ఖన్ధస్స విసభాగా చత్తారో అరూపక్ఖన్ధా, ఏకం మనాయతనం, సత్త విఞ్ఞాణధాతుయో; తస్మా చతూహి ఖన్ధేహీతిఆది వుత్తం. ఇమినా నయేన సబ్బపదేసు సఙ్గహాసఙ్గహో వేదితబ్బో. ఇమస్మిం పన ఖన్ధనిద్దేసే – ‘‘రూపక్ఖన్ధో కతిహి ఖన్ధేహీ’’తిఆదిమ్హి తావ ఏకమూలకే సఙ్గహనయే సరూపేనేవ దస్సితా పఞ్చ పుచ్ఛా, పఞ్చ విస్సజ్జనాని. అసఙ్గహనయే సఙ్ఖేపేన దస్సితా పఞ్చ పుచ్ఛా, పఞ్చ విస్సజ్జనాని. ఇమినా ఉపాయేన దుకమూలకాదీసుపి పుచ్ఛావిస్సజ్జనాని ¶ వేదితబ్బాని. రూపక్ఖన్ధమూలకాయేవ చేత్థ దుకతికచతుక్కా దస్సితా. పఞ్చకే పన ‘‘రూపక్ఖన్ధో ¶ చ…పే… విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో చా’’తి ఏవం భేదతో చ, ‘‘పఞ్చక్ఖన్ధా కతిహి ఖన్ధేహీ’’తి ఏవం అభేదతో చాతి ద్విధా పుచ్ఛావిస్సజ్జనాని కతాని. ఏవం పాళినయో వేదితబ్బోతి.

౨౨. ఆయతనపదనిద్దేసాదీసు ఆయతనపదనిద్దేసే తావ చక్ఖాయతనం ఏకేన ఖన్ధేనాతి ఏకేన రూపక్ఖన్ధేనేవ, ఏకేన చక్ఖాయతనేనేవ ఏకాయ చక్ఖుధాతుయావ సఙ్గహితన్తి వేదితబ్బం. సోతాయతనాదీసుపి ఇమినావ నయేన సఙ్గహాసఙ్గహో వేదితబ్బో. అసఙ్ఖతం ఖన్ధతో ఠపేత్వాతి ఏత్థ పన యస్మా అసఙ్ఖతం ధమ్మాయతనం నామ నిబ్బానం, తఞ్చ ఖన్ధసఙ్గహం న గచ్ఛతి; తస్మా ‘ఖన్ధతో ఠపేత్వా’తి వుత్తం. చతూహి ఖన్ధేహీతి రూపవేదనాసఞ్ఞాసఙ్ఖారక్ఖన్ధేహి. నిబ్బానవజ్జఞ్హి ధమ్మాయతనం ఏతేహి సఙ్గహితం. విఞ్ఞాణక్ఖన్ధేన పన ఠపేత్వా ధమ్మాయతనధమ్మధాతుయో సేసాయతనధాతూహి చ తం న సఙ్గయ్హతి. తేన వుత్తం – ‘‘ఏకేన ఖన్ధేన, ఏకాదసహాయతనేహి, సత్తరసహి ధాతూహి అసఙ్గహిత’’న్తి. యథా చ తే హేట్ఠా రూపక్ఖన్ధమూలకా, ఏవమిధాపి చక్ఖాయతనమూలకావ నయా వేదితబ్బా. దుకమత్తమేవ పన పాళియం దస్సేత్వా ‘‘ద్వాదసాయతనానీ’’తి అభేదతోవ పుచ్ఛావిస్సజ్జనం కతం. ధాతునిద్దేసేపి ఏసేవ నయో.

౪౦. సచ్చనిద్దేసే ¶ – సబ్బేపి దుకతికచతుక్కా పాళియం దస్సితా. యస్మా చ దుకతికేసు సముదయసచ్చసదిసమేవ మగ్గసచ్చేపి విస్సజ్జనం, తస్మా తం సముదయానన్తరం వుత్తం.

౫౦. ఇన్ద్రియనిద్దేసే – జీవితిన్ద్రియం ద్వీహి ఖన్ధేహీతి రూపజీవితిన్ద్రియం రూపక్ఖన్ధేన, అరూపజీవితిన్ద్రియం ¶ సఙ్ఖారక్ఖన్ధేన సఙ్గహితం. సేసం వుత్తనయానుసారేనేవ వేదితబ్బం. పాళివవత్థానం పనేత్థ ఆయతనధాతునిద్దేససదిసమేవ.

౬౧. పటిచ్చసముప్పాదనిద్దేసే – ‘‘అవిజ్జా కతిహి ఖన్ధేహీ’’తి పుచ్ఛం అనారభిత్వా అవిజ్జా ఏకేన ఖన్ధేనాతి ఏవం విస్సజ్జనమేవ దస్సితం. తత్థ సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణన్తి పటిసన్ధియం పవత్తే చ సబ్బమ్పి విపాకవిఞ్ఞాణం. తేనేవాహ ¶ – ‘‘సత్తహి ధాతూహి సఙ్గహిత’’న్తి. నామరూపమ్పి పటిసన్ధిపవత్తివసేనేవ వేదితబ్బం. తేనేవేత్థ సద్దాయతనమ్పి సఙ్గహేత్వా ఏకాదసహాయతనేహి సఙ్గహో దస్సితో. ఫస్సాదీసు ఖన్ధభేదో వేదితబ్బో. అఞ్ఞేనేవ హి ఏకేన ఖన్ధేన ఫస్సో సఙ్గహితో, అఞ్ఞేన వేదనా, తణ్హాఉపాదానకమ్మభవా పన సఙ్ఖారక్ఖన్ధేనేవ సఙ్గహితా. భవపదఞ్చేత్థ కమ్మభవాదీనం వసేన ఏకాదసధా విభత్తం. తత్థ కమ్మభవో ఫస్సాదీహి సదిసవిసజ్జనత్తా తేహి సద్ధిం ఏకతో దస్సితో. ఉపపత్తిభవకామభవసఞ్ఞాభవపఞ్చవోకారభవా అఞ్ఞమఞ్ఞసదిసవిస్సజ్జనత్తా ఏకతో దస్సితా. యస్మా చేతే ఉపాదిన్నకధమ్మావ తస్మా ‘‘ఏకాదసహాయతనేహి సత్తరసహి ధాతూహీ’’తి వుత్తం. సద్దాయతనఞ్హి అనుపాదిన్నం, తం ఏత్థ న గహితం.

౬౮. రూపభవనిద్దేసే – పఞ్చహాయతనేహీతి చక్ఖుసోతమనరూపధమ్మాయతనేహి. అట్ఠహి ధాతూహీతి చక్ఖుసోతచక్ఖువిఞ్ఞాణసోతవిఞ్ఞాణరూపధమ్మమనోధాతుమనోవిఞ్ఞాణధాతూహి. అరూపభవాదయోపి తయో సదిసవిస్సజ్జనత్తావ ఏకతో దస్సితా. తథా అసఞ్ఞాభవఏకవోకారభవా. తత్థ ద్వీహాయతనేహీతి రూపాయతనధమ్మాయతనేహి. ధాతూసుపి ఏసేవ నయో. ఏకతలవాసికానఞ్హి సేసబ్రహ్మానం చక్ఖుసబ్భావతో తస్సారమ్మణత్తా తత్థ రూపాయతనం ఉద్ధటం.

౭౧. జాతి ద్వీహి ఖన్ధేహీతి రూపజాతి రూపక్ఖన్ధేన, అరూపజాతి సఙ్ఖారక్ఖన్ధేన. జరామరణేసుపి ¶ ఏసేవ నయో. సోకాదీసుపి ¶ ఏకేన ఖన్ధేనాతి సోకదుక్ఖదోమనస్సాని వేదనాక్ఖన్ధేన, పరిదేవో రూపక్ఖన్ధేన, ఉపాయాసాదయో సఙ్ఖారక్ఖన్ధేనాతి ఏవం ఖన్ధవిసేసో వేదితబ్బో.

౭౩. ఇద్ధిపాదో ద్వీహీతి సఙ్ఖారవిఞ్ఞాణక్ఖన్ధేహి, మనాయతనధమ్మాయతనేహి, ధమ్మధాతుమనోవిఞ్ఞాణధాతూహి చ. ఝానం ద్వీహీతి వేదనాక్ఖన్ధసఙ్ఖారక్ఖన్ధేహి. అప్పమఞ్ఞాదయో సదిసవిస్సజ్జనత్తా ఏకతో నిద్దిట్ఠా. చిత్తం పన చేతనానన్తరం నిక్ఖిత్తమ్పి అసదిసవిస్సజ్జనత్తా పచ్ఛా గహితం. తత్థ అప్పమఞ్ఞాదీసు ఏకేన ఖన్ధేనాతి వేదనా వేదనాక్ఖన్ధేన, సఞ్ఞా సఞ్ఞాక్ఖన్ధేన, సేసా సఙ్ఖారక్ఖన్ధేన సఙ్గహితాతి ఏవం ఖన్ధవిసేసో వేదితబ్బో.

౭౭. ఏవం ¶ అబ్భన్తరమాతికాయ సఙ్గహం దస్సేత్వా ఇదాని బాహిరమాతికాయ సఙ్గహం దస్సేతుం కుసలా ధమ్మాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ వేదనాత్తికే తీహి ధాతూహీతి కాయవిఞ్ఞాణమనోవిఞ్ఞాణధమ్మధాతూహి. సత్తహి ధాతూహీతి చక్ఖుసోతఘానజివ్హావిఞ్ఞాణధాతూహి చేవ మనోధాతుధమ్మధాతుమనోవిఞ్ఞాణధాతూహి చ. విపాకత్తికే అట్ఠహి ధాతూహీతి కాయవిఞ్ఞాణధాతుయా సద్ధిం తాహియేవ. విపాకధమ్మధమ్మా పన సంకిలిట్ఠసంకిలేసికేహి సద్ధిం సదిసవిస్సజ్జనత్తా ఏకతో గహితా. యథా చేతే, ఏవం సబ్బతికదుకపదేసు యం యం పదం యేన యేన పదేన సద్ధిం సదిసవిస్సజ్జనం హోతి, తం తం ఉప్పటిపాటియాపి తేన తేన సద్ధిం గహేత్వా విస్సజ్జితం. తత్థ వుత్తానుసారేనేవ సఙ్గహాసఙ్గహనయో వేదితబ్బోతి.

౨. దుతియనయో సఙ్గహితేనఅసఙ్గహితపదవణ్ణనా

౧౭౧. ఇదాని ¶ సఙ్గహితేన అసఙ్గహితపదం భాజేతుం చక్ఖాయతనేనాతిఆది ఆరద్ధం. తత్రిదం ¶ లక్ఖణం – ఇమస్మిఞ్హి వారే యం ఖన్ధపదేన సఙ్గహితం హుత్వా ఆయతనధాతుపదేహి అసఙ్గహితం, ఖన్ధాయతనపదేహి వా సఙ్గహితం హుత్వా ధాతుపదేన అసఙ్గహితం, తస్స ఖన్ధాదీహి అసఙ్గహం పుచ్ఛిత్వా విస్సజ్జనం కతం. తం పన రూపక్ఖన్ధాదీసు న యుజ్జతి. రూపక్ఖన్ధేన హి రూపక్ఖన్ధోవ సఙ్గహితో. సో చ అడ్ఢేకాదసహి ఆయతనధాతూహి అసఙ్గహితో నామ నత్థి. వేదనాక్ఖన్ధేన చ వేదనాక్ఖన్ధోవ సఙ్గహితో. సోపి ధమ్మాయతనధమ్మధాతూహి అసఙ్గహితో నామ నత్థి. ఏవం అసఙ్గహితతాయ అభావతో ఏతాని అఞ్ఞాని చ ఏవరూపాని మనాయతనధమ్మాయతనాదీని పదాని ఇమస్మిం వారే న గహితాని. యాని పన పదాని రూపేకదేసం అరూపేన అసమ్మిస్సం, విఞ్ఞాణేకదేసఞ్చ అఞ్ఞేన అసమ్మిస్సం దీపేన్తి, తాని ఇధ గహితాని. పరియోసానే చ –

సత్తిన్ద్రియా అసఞ్ఞాభవో ఏకవోకారభవో;

అనిదస్సనం పునదేవ సప్పటిఘం ఉపాదా’’తి.

ఏవం ఉద్దానగాథాయ దస్సితానేవ. తస్మా తేసం వసేనేవ సఙ్గహాసఙ్గహో వేదితబ్బో. పఞ్హవసేన హి ఇమస్మిం వారే ఆయతనధాతువసేనేవ సదిసవిస్సజ్జనే వీసతి ధమ్మే సమోధానేత్వా ఏకో పఞ్హో కతో, సత్త విఞ్ఞాణధాతుయో సమోధానేత్వా ఏకో, సత్తిన్ద్రియాని సమోధానేత్వా ఏకో, ద్వే భవే సమోధానేత్వా ఏకో, పరిదేవేన చ సనిదస్సనసప్పటిఘేహి చ ఏకో, అనిదస్సనసప్పటిఘేహి ఏకో, సనిదస్సనేహి ఏకో, సప్పటిఘేహి చ ఉపాదాధమ్మేహి చ ఏకోతి అట్ఠ పఞ్హా కతా. తేసు ఖన్ధాదివిభాగో ¶ ఏవం వేదితబ్బో సేయ్యథిదం – పఠమపఞ్హే తావ చతూహి ఖన్ధేహీతి అరూపక్ఖన్ధేహి, ద్వీహాయతనేహీతి చక్ఖాయతనాదీసు ఏకేకేన సద్ధిం మనాయతనేన, అట్ఠహి ధాతూహీతి చక్ఖుధాతుఆదీసు ఏకేకాయ సద్ధిం సత్తహి విఞ్ఞాణధాతూహి.

తత్రాయం నయో – చక్ఖాయతనేన హి ఖన్ధసఙ్గహేన రూపక్ఖన్ధో సఙ్గహితో. తస్మిం సఙ్గహితే రూపక్ఖన్ధే ఆయతనసఙ్గహేన చక్ఖాయతనమేవేకం సఙ్గహితం. సేసాని దస ఆయతనాని అసఙ్గహితాని. ధాతుసఙ్గహేనపి తేన చక్ఖుధాతుయేవేకా సఙ్గహితా. సేసా దస ధాతుయో అసఙ్గహితా. ఇతి యాని తేన అసఙ్గహితాని దసాయతనాని, తాని చక్ఖాయతనమనాయతనేహి ద్వీహి ¶ అసఙ్గహితాని. యాపి తేన అసఙ్గహితా దస ధాతుయో, తా చక్ఖుధాతుయా చేవ సత్తహి చ విఞ్ఞాణధాతూహి అసఙ్గహితాతి. రూపాయతనాదీసుపి ఏసేవ నయో.

౧౭౨. దుతియపఞ్హే – యస్మా యాయ కాయచి విఞ్ఞాణధాతుయా సఙ్గహితో విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో మనాయతనేన అసఙ్గహితో నామ నత్థి, తస్మా ఆయతనసఙ్గహేన సఙ్గహితాతి వుత్తం. ఏత్థ పన చతూహి ఖన్ధేహీతి రూపాదీహి చతూహి. ఏకాదసహాయతనేహీతి మనాయతనవజ్జేహి. ద్వాదసహి ధాతూహీతి యథానురూపా ఛ విఞ్ఞాణధాతుయో అపనేత్వా సేసాహి ద్వాదసహి. చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతుయా హి చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతుయేవ సఙ్గహితా, ఇతరా అసఙ్గహితా. సోతవిఞ్ఞాణధాతుఆదీసుపి ఏసేవ నయో.

౧౭౩. తతియపఞ్హే ¶ – చక్ఖున్ద్రియాదీనం విస్సజ్జనం చక్ఖాయతనాదిసదిసమేవ. ఇత్థిన్ద్రియపురిసిన్ద్రియేసు పన ధమ్మాయతనేన సద్ధిం ద్వే ఆయతనాని, ధమ్మధాతుయా చ సద్ధిం అట్ఠ ధాతుయో వేదితబ్బా.

౧౭౪. చతుత్థపఞ్హే – తీహాయతనేహీతి రూపాయతనధమ్మాయతనమనాయతనేహి. తేసు హి భవేసు రూపాయతనధమ్మాయతనవసేన ద్వేవ ఆయతనాని తేహి సఙ్గహితాని ¶ . సేసాని నవ రూపాయతనాని తేహేవ చ ద్వీహి, మనాయతనేన చాతి తీహి అసఙ్గహితాని నామ హోన్తి. నవహి ధాతూహీతి రూపధాతుధమ్మధాతూహి సద్ధిం సత్తహి విఞ్ఞాణధాతూహి.

౧౭౫. పఞ్చమపఞ్హే – ద్వీహాయతనేహీతి పఠమపదం సన్ధాయ సద్దాయతనమనాయతనేహి. దుతియపదం సన్ధాయ రూపాయతనమనాయతనేహి. ధాతుయోపి తేసంయేవ ఏకేకేన సద్ధిం సత్త విఞ్ఞాణధాతుయో వేదితబ్బా.

౧౭౬. ఛట్ఠపఞ్హే – దసహాయతనేహీతి రూపాయతనధమ్మాయతనవజ్జేహి. సోళసహి ధాతూహీతి రూపధాతుధమ్మధాతువజ్జేహేవ. కథం? అనిదస్సనసప్పటిఘా హి ధమ్మా నామ నవ ఓళారికాయతనాని. తేహి ఖన్ధసఙ్గహేన సఙ్గహితే రూపక్ఖన్ధే, ఆయతనసఙ్గహేన తానేవ నవాయతనాని సఙ్గహితాని. రూపాయతనధమ్మాయతనాని అసఙ్గహితాని. ధాతుసఙ్గహేనపి తా ఏవ నవ ధాతుయో సఙ్గహితా. రూపధాతుధమ్మధాతుయో అసఙ్గహితా. ఇతి యాని తేహి అసఙ్గహితాని ద్వే ఆయతనాని ¶ , తాని రూపాయతనవజ్జేహి నవహి ఓళారికాయతనేహి, మనాయతనేన చాతి దసహి అసఙ్గహితాని. యాపి తేహి అసఙ్గహితా ద్వే ధాతుయో, తా రూపధాతువజ్జాహి నవహి ఓళారికధాతూహి, సత్తహి చ విఞ్ఞాణధాతూహీతి సోళసహి అసఙ్గహితాతి వేదితబ్బా.

౧౭౭. సత్తమపఞ్హే – ద్వీహాయతనేహీతి రూపాయతనమనాయతనేహి. అట్ఠహి ధాతూహీతి రూపధాతుయా సద్ధిం సత్తహి విఞ్ఞాణధాతూహి.

౧౭౮. అట్ఠమపఞ్హే – ఏకాదసహాయతనేహీతి సప్పటిఘధమ్మే సన్ధాయ ధమ్మాయతనవజ్జేహి, ఉపాదాధమ్మే సన్ధాయ ఫోట్ఠబ్బాయతనవజ్జేహి. ధాతూసుపి ఏసేవ నయో. అత్థయోజనా పనేత్థ హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాతి.

౩. తతియనయో అసఙ్గహితేనసఙ్గహితపదవణ్ణనా

౧౭౯. ఇదాని ¶ ¶ అసఙ్గహితేనసఙ్గహితపదం భాజేతుం వేదనాక్ఖన్ధేనాతిఆది ఆరద్ధం. తత్రిదం లక్ఖణం – ఇమస్మిఞ్హి వారే యం ఖన్ధపదేన అసఙ్గహితం హుత్వా ఆయతనధాతుపదేహి సఙ్గహితం, తస్స ఖన్ధాదీహి సఙ్గహం పుచ్ఛిత్వా విస్సజ్జనం కతం. తం పన రూపక్ఖన్ధవిఞ్ఞాణక్ఖన్ధచక్ఖాయతనాదీసు న యుజ్జతి. రూపక్ఖన్ధేన హి చత్తారో ఖన్ధా ఖన్ధసఙ్గహేన అసఙ్గహితా. తేసు తేన ఏకధమ్మోపి ఆయతనధాతుసఙ్గహేన సఙ్గహితో నామ నత్థి. నను చ వేదనాదయో ధమ్మాయతనేన సఙ్గహితాతి? సఙ్గహితా. న పన రూపక్ఖన్ధోవ ధమ్మాయతనం, రూపక్ఖన్ధతో హి సుఖుమరూపమత్తం ధమ్మాయతనం భజతి. తస్మా యే ధమ్మాయతనేన సఙ్గహితా, న తే రూపక్ఖన్ధేన సఙ్గహితా నామ. విఞ్ఞాణక్ఖన్ధేనపి ఇతరే చత్తారో ఖన్ధా అసఙ్గహితా. తేసు తేన ఏకోపి ఆయతనధాతుసఙ్గహేన సఙ్గహితో నామ నత్థి. ఏవం సఙ్గహితతాయ అభావతో ఏతాని అఞ్ఞాని చ ఏవరూపాని చక్ఖాయతనాదీని పదాని ఇమస్మిం వారే న గహితాని. యాని పన పదాని ¶ విఞ్ఞాణేన వా ఓళారికరూపేన వా అసమ్మిస్సం ధమ్మాయతనేకదేసం దీపేన్తి, తాని ఇధ గహితాని. తేసం ఇదముద్దానం –

‘‘తయో ఖన్ధా తథా సచ్చా, ఇన్ద్రియాని చ సోళస;

పదాని పచ్చయాకారే, చుద్దసూపరి చుద్దస.

‘‘సమతింస పదా హోన్తి, గోచ్ఛకేసు దసస్వథ;

దువే చూళన్తరదుకా, అట్ఠ హోన్తి మహన్తరా’’తి.

ఏతేసు పన పదేసు సదిసవిస్సజ్జనాని పదాని ఏకతో కత్వా సబ్బేపి ద్వాదస పఞ్హా వుత్తా. తేసు ఏవం ఖన్ధవిభాగో వేదితబ్బో. ఆయతనధాతూసు పన భేదో నత్థి. తత్థ పఠమపఞ్హే తావ – తీహి ఖన్ధేహీతి రూపసఞ్ఞాసఙ్ఖారక్ఖన్ధేహి. ఆయతనధాతుయో పన ధమ్మాయతనధమ్మధాతువసేన వేదితబ్బా.

తత్రాయం నయో – వేదనాక్ఖన్ధేన హి నిబ్బానఞ్చ సుఖుమరూపసఞ్ఞాసఙ్ఖారా ¶ చ ఖన్ధసఙ్గహేన అసఙ్గహితా హుత్వా ఆయతనధాతుసఙ్గహేన సఙ్గహితా. తేసు నిబ్బానం ఖన్ధసఙ్గహం న గచ్ఛతి, సేసా రూపసఞ్ఞాసఙ్ఖారక్ఖన్ధేహి సఙ్గహం గచ్ఛన్తి. ఆయతనధాతుసఙ్గహం పన నిబ్బానమ్పి గచ్ఛతేవ. తేన వుత్తం ¶ – ‘‘అసఙ్ఖతం ఖన్ధతో ఠపేత్వా తీహి ఖన్ధేహి, ఏకేనాయతనేన, ఏకాయ ధాతుయా సఙ్గహితా’’తి. సఞ్ఞాక్ఖన్ధపక్ఖే పనేత్థ సఞ్ఞం అపనేత్వా వేదనాయ సద్ధిం తయో ఖన్ధా సఙ్ఖారాదీసు సఙ్ఖారక్ఖన్ధం అపనేత్వా రూపవేదనాసఞ్ఞావసేన తయో ఖన్ధా వేదితబ్బా.

౧౮౦. దుతియే – చతూహి ఖన్ధేహీతి విఞ్ఞాణవజ్జేహి. తే హి నిరోధేన ఖన్ధసఙ్గహేన అసఙ్గహితా హుత్వా ఆయతనధాతుసఙ్గహేన సఙ్గహితా.

౧౮౧. తతియే – ద్వీహీతి వేదనాసఞ్ఞాక్ఖన్ధేహి. రూపారూపజీవితిన్ద్రియేన హి వేదనాసఞ్ఞావిఞ్ఞాణక్ఖన్ధా చ ఖన్ధసఙ్గహేన అసఙ్గహితా. తేసు పన వేదనాసఞ్ఞావ ఆయతనధాతుసఙ్గహేన సఙ్గహితా. తేన వుత్తం – ‘‘వేదనాసఞ్ఞాక్ఖన్ధేహీ’’తి. ఇమినా ఉపాయేన సబ్బత్థ ఖన్ధభేదో వేదితబ్బో. ఇతో పరఞ్హి ఖన్ధానం నామమత్తమేవ వక్ఖామ.

౧౮౨. చతుత్థే ¶ – తీహి ఖన్ధేహీతి ఇత్థిన్ద్రియపురిసిన్ద్రియేసు వేదనాసఞ్ఞాసఙ్ఖారేహి, వేదనాపఞ్చకే రూపసఞ్ఞాసఙ్ఖారేహి; సద్ధిన్ద్రియాదీసు ఫస్సపరియోసానేసు రూపవేదనాసఞ్ఞాక్ఖన్ధేహి. వేదనాయ వేదనాక్ఖన్ధసదిసోవ తణ్హుపాదానకమ్మభవేసు సఙ్ఖారక్ఖన్ధసదిసోవ వినిచ్ఛయో.

౧౮౩. పఞ్చమే – జాతిజరామరణేసు జీవితిన్ద్రియసదిసోవ. ఝానేన పన నిబ్బానం సుఖుమరూపం సఞ్ఞా చ ఖన్ధసఙ్గహేన అసఙ్గహితా హుత్వా ఆయతనధాతుసఙ్గహేన సఙ్గహితా. తస్మా తం సన్ధాయ రూపక్ఖన్ధసఞ్ఞాక్ఖన్ధానం వసేన ద్వే ఖన్ధా వేదితబ్బా.

౧౮౪. ఛట్ఠే – సోకాదిత్తయే వేదనాయ సదిసో. ఉపాయాసాదీసు సఙ్ఖారసదిసో. పున వేదనాయ వేదనాక్ఖన్ధసదిసో, సఞ్ఞాయ సఞ్ఞాక్ఖన్ధసదిసో, చేతనాదీసు సఙ్ఖారక్ఖన్ధసదిసో ¶ వినిచ్ఛయో. ఇమినా ఉపాయేన సత్తమపఞ్హాదీసుపి సఙ్గహాసఙ్గహో వేదితబ్బోతి.

౪. చతుత్థనయో సఙ్గహితేనసఙ్గహితపదవణ్ణనా

౧౯౧. ఇదాని ¶ సఙ్గహితేనసఙ్గహితపదం భాజేతుం సముదయసచ్చేనాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ యం ఖన్ధాదీహి సఙ్గహితేన ఖన్ధాదివసేన సఙ్గహితం, పున తస్సేవ ఖన్ధాదీహి సఙ్గహం పుచ్ఛిత్వా విస్సజ్జనం కతం. తం ఖన్ధాయతనధాతూసు ఏకమ్పి సకలకోట్ఠాసం గహేత్వా ఠితపదేసు న యుజ్జతి. సకలేన హి ఖన్ధాదిపదేన అఞ్ఞం ఖన్ధాదివసేన సఙ్గహితం నామ నత్థి, యం అత్తనో సఙ్గాహకం సఙ్గణ్హిత్వా పున తేనేవ సఙ్గహం గచ్ఛేయ్య. తస్మా తథారూపాని పదాని ఇమస్మిం వారే న గహితాని. యాని పన పదాని సఙ్ఖారేకదేసం వా అఞ్ఞేన అసమ్మిస్సం దీపేన్తి – వేదనేకదేసం వా సుఖుమరూపం వా సద్దేకదేసం వా, తాని ఇధ గహితాని. తేసం ఇదముద్దానం –

‘‘ద్వే సచ్చా పన్నరసిన్ద్రియా, ఏకాదస పటిచ్చపదా;

ఉద్ధం పున ఏకాదస, గోచ్ఛకపదమేత్థ తింసవిధ’’న్తి.

పఞ్హా ¶ పనేత్థ ద్వేయేవ హోన్తి. తత్థ యం పుచ్ఛాయ ఉద్ధటం పదం, తదేవ యేహి ధమ్మేహి ఖన్ధాదివసేన సఙ్గహితం, తే ధమ్మే సన్ధాయ సబ్బత్థ ఏకేన ఖన్ధేనాతిఆది వుత్తం. తత్రాయం నయో – సముదయసచ్చేన హి తణ్హావజ్జా సేసా సఙ్ఖారా ఖన్ధాదిసఙ్గహేన సఙ్గహితా. పున తేహి తణ్హావ సఙ్గహితా. సా ¶ తణ్హా పున సఙ్ఖారేహేవ ఖన్ధాదిసఙ్గహేన సఙ్గహితాతి. ఏసేవ నయో సబ్బత్థ. అరూపధమ్మపుచ్ఛాసు పనేత్థ సఙ్ఖారక్ఖన్ధో వా వేదనాక్ఖన్ధో వా ఏకో ఖన్ధో నామ. రూపధమ్మపుచ్ఛాసు రూపక్ఖన్ధో. పరిదేవపుచ్ఛాయ సద్దాయతనం ఏకం ఆయతనం నామ. సద్దధాతు ఏకా ధాతు నామ, సేసట్ఠానేసు ధమ్మాయతనధమ్మధాతువసేనేవ అత్థో వేదితబ్బోతి.

౫. పఞ్చమనయో అసఙ్గహితేనఅసఙ్గహితపదవణ్ణనా

౧౯౩. ఇదాని అసఙ్గహితేన అసఙ్గహితపదం భాజేతుం రూపక్ఖన్ధేనాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ యం ఖన్ధాదీహి అసఙ్గహితేన ఖన్ధాదివసేన అసఙ్గహితం, పున తస్సేవ ఖన్ధాదీహి అసఙ్గహం పుచ్ఛిత్వా విస్సజ్జనం కతం. తం పఞ్చక్ఖన్ధగ్గాహకేసు దుక్ఖసచ్చాదీసు ¶ విఞ్ఞాణేన సద్ధిం సుఖుమరూపగ్గాహకేసు అనిదస్సనఅప్పటిఘాదీసు చ పదేసు న యుజ్జతి. తాదిసేన హి పదేన నిబ్బానం ఖన్ధసఙ్గహమత్తం న గచ్ఛేయ్య. సేసా ఖన్ధాదీహి అసఙ్గహితధమ్మా నామ నత్థి. తస్మా తథారూపాని పదాని ఇమస్మిం వారే న గహితాని. యాని పన పఞ్చక్ఖన్ధే విఞ్ఞాణఞ్చ సుఖుమరూపేన సద్ధిం ఏకతో న దీపేన్తి, తాని ఇధ గహితాని. తేసం ఇదముద్దానం –

‘‘సబ్బే ఖన్ధా తథాయతనధాతుయో సచ్చతో తయో;

ఇన్ద్రియానిపి సబ్బాని, తేవీసతి పటిచ్చతో.

‘‘పరతో సోళస పదా, తేచత్తాలీసకం తికే;

గోచ్ఛకే సత్తతి ద్వే చ, సత్త చూళన్తరే పదా.

‘‘మహన్తరే ¶ పదా వుత్తా, అట్ఠారస తతో పరం;

అట్ఠారసేవ ఞాతబ్బా, సేసా ఇధ న భాసితా’’తి.

పఞ్హా పనేత్థ సదిసవిస్సజ్జనానం వసేన సమోధానేత్వా కతిహి సద్ధిం సబ్బేపి చతుత్తింస హోన్తి. తత్థ యం ¶ పుచ్ఛాయ ఉద్ధటం పదం, తదేవ యేహి ఖన్ధాదీహి అసఙ్గహితం, తే ధమ్మే సన్ధాయ ఏకేన ఖన్ధేనాతిఆది వుత్తం.

తత్రాయం నయో – రూపక్ఖన్ధేన హి చత్తారో ఖన్ధా నిబ్బానఞ్చ ఖన్ధసఙ్గహేన అసఙ్గహితా. ఆయతనధాతుసఙ్గహేన పన ఠపేత్వా విఞ్ఞాణం అవసేసా సఙ్గహితాతి విఞ్ఞాణమేవ తీహిపి ఖన్ధసఙ్గహాదీహి అసఙ్గహితం నామ. పున తేన విఞ్ఞాణేన సద్ధిం నిబ్బానేన చత్తారో ఖన్ధా ఖన్ధాదిసఙ్గహేన అసఙ్గహితా. తే సబ్బేపి పున విఞ్ఞాణేనేవ ఖన్ధాదిసఙ్గహేన అసఙ్గహితాతి ఏకేన ఖన్ధేన, ఏకేనాయతనేన, సత్తహి ధాతూహి అసఙ్గహితా నామ హోన్తి. అథ వా – యదేతం రూపక్ఖన్ధేన విఞ్ఞాణమేవ తీహి ఖన్ధాదిసఙ్గహేహి అసఙ్గహితం, తేహిపి విఞ్ఞాణధమ్మేహి తే రూపధమ్మావ తీహి సఙ్గహేహి అసఙ్గహితా. పున తే రూపధమ్మా విఞ్ఞాణేనేవ తీహి సఙ్గహేహి అసఙ్గహితా. విఞ్ఞాణఞ్చ ఖన్ధతో ఏకో విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో హోతి, ఆయతనతో ఏకం మనాయతనం, ధాతుతో సత్త విఞ్ఞాణధాతుయో. తస్మా ‘‘ఏకేన ఖన్ధేనా’’తిఆది వుత్తం. ఇమినా ఉపాయేన సబ్బత్థ యం పుచ్ఛాయ ఉద్ధటం పదం, తదేవ యేహి ధమ్మేహి ఖన్ధాదివసేన అసఙ్గహితం, తేసం ధమ్మానం వసేన ఖన్ధాదయో వేదితబ్బా. తత్థ దుతియపఞ్హే తావ – రూపవిఞ్ఞాణానం వసేన ¶ వేదితబ్బా. వేదనాదయో హి రూపవిఞ్ఞాణేహేవ ఖన్ధాదిసఙ్గహేన అసఙ్గహితా. తే చ ద్వే ఖన్ధా ఏకాదసాయతనాని సత్తరస ధాతుయో హోన్తి.

౧౯౫. తతియపఞ్హే – విఞ్ఞాణం రూపాదీహి చతూహి అసఙ్గహితన్తి తేసం వసేన ఖన్ధాదయో వేదితబ్బా.

౧౯౬. చతుత్థపఞ్హే – చక్ఖాయతనం వేదనాదీహి చతూహీతి ఇమినా నయేన సబ్బత్థ ఖన్ధాదయో వేదితబ్బా. పరియోసానే – రూపఞ్చ ధమ్మాయతనన్తి ఉద్దానగాథాయ దస్సితధమ్మాయేవ అఞ్ఞేనాకారేన సఙ్ఖిపిత్వా దస్సితాతి.

౬. ఛట్ఠనయో సమ్పయోగవిప్పయోగపదవణ్ణనా

౨౨౮. ఇదాని ¶ ¶ సమ్పయోగవిప్పయోగపదం భాజేతుం రూపక్ఖన్ధోతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ యం లబ్భతి యఞ్చ న లబ్భతి తం సబ్బం పుచ్ఛాయ గహితం. విస్సజ్జనే పన యం న లబ్భతి, తం నత్థీతి పటిక్ఖిత్తం. చతూహి సమ్పయోగో, చతూహి విప్పయోగో; సభాగో విసభాగోతి హి వచనతో చతూహి అరూపక్ఖన్ధేహేవ సభాగానం ఏకసన్తానస్మిం ఏకక్ఖణే ఉప్పన్నానం అరూపక్ఖన్ధానంయేవ అఞ్ఞమఞ్ఞం సమ్పయోగో లబ్భతి. రూపధమ్మానం పన రూపేన నిబ్బానేన వా, నిబ్బానస్స చ రూపేన సద్ధిం సమ్పయోగో నామ నత్థి. తథా రూపనిబ్బానానం అరూపక్ఖన్ధేహి, విసభాగా హి తే తేసం. యథా చ అరూపక్ఖన్ధానం రూపనిబ్బానేహి, ఏవం భిన్నసన్తానేహి నానాక్ఖణికేహి అరూపధమ్మేహిపి సద్ధిం నత్థియేవ. తేపి హి తేసం సన్తానక్ఖణవిసభాగతాయ విసభాగాయేవ. అయం పన విసభాగతా సఙ్గహట్ఠేన విరుజ్ఝనతో సఙ్గహనయే నత్థి. గణనూపగమత్తఞ్హి సఙ్గహట్ఠో. సమ్పయోగనయే పన అత్థి, ఏకుప్పాదతాదిలక్ఖణఞ్హి సమ్పయోగట్ఠోతి. ఏవమేత్థ యస్స ఏకధమ్మేనపి సమ్పయోగలక్ఖణం న యుజ్ఝతి, తస్స పుచ్ఛాయ సఙ్గహం కత్వాపి నత్థీతి పటిక్ఖేపో కతో. యస్స విప్పయోగలక్ఖణం యుజ్జతి, తస్స విప్పయోగో దస్సితో. యాని పన పదాని సత్తసు విఞ్ఞాణధాతూసు ఏకాయపి అవిప్పయుత్తే రూపేన నిబ్బానేన వా మిస్సకధమ్మే దీపేన్తి, తాని సబ్బథాపి ఇధ న యుజ్జన్తీతి న గహితాని. తేసం ఇదముద్దానం –

‘‘ధమ్మాయతనం ¶ ధమ్మధాతు, దుక్ఖసచ్చఞ్చ జీవితం;

సళాయతనం నామరూపం, చత్తారో చ మహాభవా.

‘‘జాతిజరా చ మరణం, తికేస్వేకూనవీసతి;

గోచ్ఛకేసు చ పఞ్ఞాస, అట్ఠ చూళన్తరే పదా.

‘‘మహన్తరే పన్నరస, అట్ఠారస తతో పరే;

తేవీస పదసతం ఏతం, సమ్పయోగే న లబ్భతీ’’తి.

ధమ్మాయతనఞ్హి ¶ రూపనిబ్బానమిస్సకత్తా తస్మిం అపరియాపన్నేన విఞ్ఞాణేనపి న సక్కా సమ్పయుత్తన్తి ¶ వత్తుం. యస్మా పనేత్థ వేదనాదయో విఞ్ఞాణేన సమ్పయుత్తా, తస్మా విప్పయుత్తన్తిపి న సక్కా వత్తుం. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. ఏవం సబ్బత్థాపి ఏతాని న యుజ్జన్తీతి ఇధ న గహితాని. సేసాని ఖన్ధాదీని యుజ్జన్తీతి తాని గహేత్వా ఏకేకవసేన చ సమోధానేన చ పఞ్హవిస్సజ్జనం కతం. తేసు పఞ్హేసు, పఠమే – ఏకేనాయతనేనాతి మనాయతనేన. కేహిచీతి ధమ్మాయతనధమ్మధాతుపరియాపన్నేహి వేదనాసఞ్ఞాసఙ్ఖారేహి.

౨౨౯. దుతియే – తీహీతి పుచ్ఛితం పుచ్ఛితం ఠపేత్వా సేసేహి. కేహిచి సమ్పయుత్తోతి వేదనాక్ఖన్ధో సఞ్ఞాసఙ్ఖారేహి. ఇతరేపి అత్తానం ఠపేత్వా ఇతరేహి. కేహిచి విప్పయుత్తోతి రూపనిబ్బానేహి. ఏవం సబ్బత్థ రూపస్స విప్పయోగే ధమ్మాయతనధమ్మధాతూసు అరూపం, అరూపస్స విప్పయోగే రూపం దట్ఠబ్బం. తతియపఞ్హో ఉత్తానత్థోవ.

౨౩౧. చతుత్థే – ‘కతిహి ఖన్ధేహీ’తిఆదిం అవత్వా సమ్పయుత్తన్తి నత్థీతి వుత్తం. తం పన ఖన్ధాదీనంయేవ వసేన వేదితబ్బం. పరతోపి ఏవరూపేసు పఞ్హేసు ఏసేవ నయో. ఆదిపఞ్హస్మిఞ్హి సరూపతో దస్సేత్వా పరతో పాళి సంఖిత్తా. ఇమినా నయేన సబ్బత్థ అత్థయోజనా వేదితబ్బా. యత్థ పన నాతిపాకటా భవిస్సతి, తత్థ నం పాకటం కత్వావ గమిస్సామ.

౨౩౪. సోళసహి ధాతూహీతి చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతు తావ అత్తానం ఠపేత్వా ఛహి విఞ్ఞాణధాతూహి, దసహి చ రూపధాతూహి. సేసాసుపి ఏసేవ నయో.

౨౩౫. తీహి ¶ ఖన్ధేహీతి సఙ్ఖారక్ఖన్ధం ఠపేత్వా సేసేహి. ఏకాయ ధాతుయాతి మనోవిఞ్ఞాణధాతుయా. సముదయమగ్గానఞ్హి అఞ్ఞాయ ధాతుయా సమ్పయోగో నత్థి. ఏకేన ఖన్ధేనాతి సఙ్ఖారక్ఖన్ధేన. ఏకేనాయతనేనాతి ధమ్మాయతనేన. ఏకాయ ¶ ధాతుయాతి ధమ్మధాతుయా. ఏతేసు హి తం సచ్చద్వయం కేహిచి సమ్పయుత్తం.

౨౩౮. సుఖిన్ద్రియాదిపఞ్హే – తీహీతి సఞ్ఞాసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణేహి. ఏకాయ ధాతుయాతి కాయవిఞ్ఞాణధాతుయా, మనోవిఞ్ఞాణధాతుయా చ. ఛహి ధాతూహీతి కాయవిఞ్ఞాణధాతువజ్జాహి.

౨౪౫. రూపభవపఞ్హే – సబ్బేసమ్పి అరూపక్ఖన్ధానం అరూపాయతనానఞ్చ అత్థితాయ న కేహిచీతి ¶ వుత్తం. ఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణధాతూనం పన నత్థితాయ తీహి ధాతూహి విప్పయుత్తోతి వుత్తం.

౨౫౬. అధిమోక్ఖపఞ్హే – ద్వీహి ధాతూహీతి మనోధాతుమనోవిఞ్ఞాణధాతూహి. పన్నరసహీతి సేసాహి దసహి రూపధాతూహి, పఞ్చహి చ చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీహి.

౨౫౭. కుసలపఞ్హే – కుసలేహి చతున్నమ్పి ఖన్ధానం గహితత్తా సమ్పయోగో పటిక్ఖిత్తో.

౨౫౮. వేదనాత్తికపఞ్హే – ఏకేన ఖన్ధేనాతి వేదనాక్ఖన్ధేనేవ. పన్నరసహీతి చక్ఖుసోతఘానజివ్హావిఞ్ఞాణధాతుమనోధాతూహి చేవ రూపధాతూహి చ. ఏకాదసహీతి కాయవిఞ్ఞాణధాతుయా సద్ధిం రూపధాతూహి.

౨౬౨. నేవవిపాకనవిపాకధమ్మధమ్మపఞ్హే – పఞ్చహీతి చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీహి. అనుపాదిన్నఅనుపాదానియపఞ్హే – ఛహీతి మనోవిఞ్ఞాణధాతువజ్జాహి. సవితక్కసవిచారపఞ్హే – పన్నరసహీతి పఞ్చహి విఞ్ఞాణేహి సద్ధిం రూపధాతూహి. అవితక్కవిచారమత్తపఞ్హే – ఏకేన ఖన్ధేనాతిఆది సఙ్ఖారక్ఖన్ధవసేనేవ వేదితబ్బం. దుతియజ్ఝానవిచారఞ్హి ఠపేత్వా సేసా అవితక్కవిచారమత్తా నామ. పీతిం ఠపేత్వా సేసా పీతిసహగతా. తత్థ విచారో విచారేన, పీతి చ పీతియా న సమ్పయుత్తాతి సఙ్ఖారక్ఖన్ధధమ్మాయతనధమ్మధాతూసు కేహిచి సమ్పయుత్తా నామ. సోళసహీతి ధమ్మధాతుమనోవిఞ్ఞాణధాతువజ్జాహేవ. అవితక్కఅవిచారపఞ్హే ¶ ¶ – ఏకాయ ధాతుయాతి మనోధాతుయా. సుఖసహగతా ఉపేక్ఖాసహగతా చ వేదనాత్తికే వుత్తావ. దస్సనేనపహాతబ్బాదయో కుసలసదిసావ.

౨౭౧. పరిత్తారమ్మణం విపాకధమ్మసదిసం. ఏకాయ ధాతుయాతి ధమ్మధాతుయా. కేహిచీతి యే తత్థ పరిత్తారమ్మణా న హోన్తి, తేహి. ధమ్మధాతు పన పరిత్తారమ్మణానం ఛన్నం చిత్తుప్పాదానం వసేన చతూహి ఖన్ధేహి సఙ్గహితత్తా పఠమపటిక్ఖేపమేవ భజతి. మహగ్గతారమ్మణాదయో కుసలసదిసావ.

౨౭౩. అనుప్పన్నేసు – పఞ్చహి ధాతూహీతి చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీహి. తాని హి ఏకన్తేన ఉప్పాదిధమ్మభూతానేవ, ఉప్పన్నకోట్ఠాసమ్పి పన భజన్తి. పచ్చుప్పన్నారమ్మణాదయో పరిత్తారమ్మణసదిసావ ¶ . హేతుఆదయో సముదయసదిసావ. సహేతుకా చేవ న చ హేతూపి పీతిసహగతసదిసావ. తథా పరామాససమ్పయుత్తా. అనుపాదిన్నా అనుప్పన్నసదిసావ. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౭. సత్తమనయో సమ్పయుత్తేనవిప్పయుత్తపదవణ్ణనా

౩౦౬. ఇదాని సమ్పయుత్తేనవిప్పయుత్తపదం భాజేతుం వేదనాక్ఖన్ధేనాతిఆది ఆరద్ధం. తత్రిదం లక్ఖణం – ఇమస్మిఞ్హి వారే పుచ్ఛాయ ఉద్ధటపదేన యే ధమ్మా సమ్పయుత్తా, తేహి యే ధమ్మా విప్పయుత్తా, తేసం ఖన్ధాదీహి విప్పయోగం పుచ్ఛిత్వా విస్సజ్జనం కతం. తం పన రూపక్ఖన్ధాదీసు న యుజ్జతి. రూపక్ఖన్ధేన హి సమ్పయుత్తా నామ నత్థి. తస్మా తఞ్చ అఞ్ఞాని చ ఏవరూపాని పదాని ఇమస్మిం వారే న గహితాని. యాని పన పదాని ధమ్మధాతుయా ¶ సమ్పయుత్తే ధమ్మే విఞ్ఞాణఞ్చ అఞ్ఞేన అసమ్మిస్సం దీపేన్తి, తాని ఇధ గహితాని. తేసం ఇదముద్దానం –

ద్వే ఇన్ద్రియా ధాతుపదాని సత్త;

పరియోసానే – ఖన్ధా చతురోతిఆదినాపి అయమేవత్థో సఙ్గహితో. తత్థ యాని పదాని సదిసవిస్సజ్జనాని, తాని ఉప్పటిపాటియాపి సమోధానేత్వా తత్థ వేదనాక్ఖన్ధాదికా పఞ్హా కతా. తేసు ఏవం ఖన్ధాదివిభాగో వేదితబ్బో. వేదనాక్ఖన్ధాదిపఞ్హే తావ – ఏకేనాతి మనాయతనేన. సత్తహీతి విఞ్ఞాణధాతూహి. కేహిచీతి ధమ్మాయతనే వేదనాదీహి. విఞ్ఞాణధాతుపఞ్హే ¶ – తే ధమ్మా న కేహిచీతి తే పుచ్ఛాయ ఉద్ధటపదం విఞ్ఞాణధాతుం ఠపేత్వా సేసా ఛ విఞ్ఞాణధాతుధమ్మా, రూపం, నిబ్బానఞ్చ. తేహి సబ్బేసం ఖన్ధాయతనానం సఙ్గహితత్తా న కేహిచి ఖన్ధేహి ఆయతనేహి వా విప్పయుత్తా. ఏకాయ ధాతుయాతి యా యా పుచ్ఛాయ ఉద్ధటా హోతి తాయ తాయ.

౩౦౯. ఉపేక్ఖిన్ద్రియపఞ్హే – పఞ్చహీతి ఉపేక్ఖాసమ్పయుత్తాహి చక్ఖువిఞ్ఞాణధాతుఆదీహి. ఇమినా నయేన సబ్బత్థ పుచ్ఛాయ ఉద్ధటపదేనేవ సద్ధిం విప్పయుత్తానం వసేన అత్థో వేదితబ్బోతి.

సమ్పయుత్తేనవిప్పయుత్తపదవణ్ణనా.

౮. అట్ఠమనయో విప్పయుత్తేనసమ్పయుత్తపదవణ్ణనా

౩౧౭. ఇదాని విప్పయుత్తేనసమ్పయుత్తపదం భాజేతుం రూపక్ఖన్ధేనాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ సబ్బాపి పుచ్ఛా మోఘపుచ్ఛావ ¶ . రూపక్ఖన్ధేన హి విప్పయుత్తా నామ చత్తారో ఖన్ధా, తేసం అఞ్ఞేహి సమ్పయోగో నత్థి. వేదనాక్ఖన్ధేన విప్పయుత్తం రూపం నిబ్బానఞ్చ, తస్స చ కేనచి సమ్పయోగో నత్థి. ఏవం సబ్బపదేసు. విప్పయుత్తానం పన సమ్పయోగాభావో వేదితబ్బో. ఇతి పుచ్ఛాయ మోఘత్తా సబ్బవిస్సజ్జనేసు నత్థి నత్థిఇచ్చేవ వుత్తన్తి.

విప్పయుత్తేనసమ్పయుత్తపదవణ్ణనా.

౯. నవమనయో సమ్పయుత్తేనసమ్పయుత్తపదవణ్ణనా

౩౧౯. ఇదాని ¶ సమ్పయుత్తేనసమ్పయుత్తపదం భాజేతుం వేదనాక్ఖన్ధేనాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ యం ¶ ఖన్ధాదివసేన సమ్పయుత్తం, పున తస్సేవ ఖన్ధాదీహి సమ్పయోగం పుచ్ఛిత్వా విస్సజ్జనం కతం. తం రూపేన వా రూపమిస్సకేహి వా సబ్బరూపక్ఖన్ధసఙ్గాహకేహి వా పదేహి సద్ధిం న యుజ్జతి. రూపేన హి రూపమిస్సకేన వా అఞ్ఞేసం సమ్పయోగో నత్థి. సబ్బరూపక్ఖన్ధసఙ్గాహకేహి సబ్బేసం సమ్పయోగారహానం ఖన్ధాదీనం గహితత్తా అఞ్ఞంయేవ నత్థి, యం తేన సహ సమ్పయోగం గచ్ఛేయ్య. తస్మా తథారూపాని పదాని ఇధ న గహితాని. యాని పన పదాని రూపేన అసమ్మిస్సం అరూపేకదేసం దీపేన్తి, తాని ఇధ గహితాని. తేసం ఇదముద్దానం –

‘‘అరూపక్ఖన్ధా చత్తారో, మనాయతనమేవ చ;

విఞ్ఞాణధాతుయో సత్త, ద్వే సచ్చా చుద్దసిన్ద్రియా.

‘‘పచ్చయే ద్వాదస పదా, తతో ఉపరి సోళస;

తికేసు అట్ఠ గోచ్ఛకే, తేచత్తాలీసమేవ చ.

‘‘మహన్తరదుకే సత్త, పదా పిట్ఠిదుకేసు ఛ;

నవమస్స పదస్సేతే, నిద్దేసే సఙ్గహం గతా’’తి.

సబ్బపఞ్హేసు పన యే ధమ్మా పుచ్ఛాయ ఉద్ధటా, తే యేహి సమ్పయుత్తా హోన్తి, తేసం వసేన ఖన్ధాదిభేదో వేదితబ్బో ¶ . వేదనాక్ఖన్ధేన హి ఇతరే తయో ఖన్ధా సమ్పయుత్తా, పున తేహి వేదనాక్ఖన్ధో సమ్పయుత్తో. సో తేహి సఞ్ఞాదీహి తీహి ఖన్ధేహి, ఏకేన మనాయతనేన, సత్తహి విఞ్ఞాణధాతూహి, ఏకస్మిం ధమ్మాయతనే, ధమ్మధాతుయా చ, కేహిచి సఞ్ఞాసఙ్ఖారేహేవ సమ్పయుత్తో. ఏసేవ నయో సబ్బత్థాతి.

సమ్పయుత్తేనసమ్పయుత్తపదవణ్ణనా.

౧౦. దసమనయో విప్పయుత్తేనవిప్పయుత్తపదవణ్ణనా

౩౫౩. ఇదాని ¶ విప్పయుత్తేనవిప్పయుత్తపదం భాజేతుం రూపక్ఖన్ధేనాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ యే సమ్పయోగవిప్పయోగపదనిద్దేసే రూపక్ఖన్ధాదయో ధమ్మా ఉద్ధటా, సబ్బపుచ్ఛాసు తేయేవ ఉద్ధటా. సదిసవిస్సజ్జనానం పన ఏకతో గహితత్తా ¶ పదాని అఞ్ఞాయ పటిపాటియా ఆగతాని. తత్థ యం పదం పుచ్ఛాయ ఉద్ధటం, తం యేహి ధమ్మేహి విప్పయుత్తం, తేసం వసేన ఖన్ధాదివిభాగో వేదితబ్బో. రూపక్ఖన్ధేన హి వేదనాదయో విప్పయుత్తా, తేహి చ రూపక్ఖన్ధో విప్పయుత్తో. నిబ్బానం పన సుఖుమరూపగతికమేవ. సో రూపక్ఖన్ధో చతూహి ఖన్ధేహి, ఏకేన మనాయతనేన సత్తహి విఞ్ఞాణధాతూహి, ధమ్మాయతనధమ్మధాతూసు, కేహిచి వేదనాదీహి ధమ్మేహేవ విప్పయుత్తో. ఏసేవ నయో సబ్బత్థాతి.

విప్పయుత్తేనవిప్పయుత్తపదవణ్ణనా.

౧౧. ఏకాదసమనయో సఙ్గహితేనసమ్పయుత్తవిప్పయుత్తపదవణ్ణనా

౪౦౯. ఇదాని సఙ్గహితేనసమ్పయుత్తవిప్పయుత్తపదం భాజేతుం సముదయసచ్చేనాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ యే సఙ్గహితేనసఙ్గహితపదనిద్దేసే సముదయసచ్చాదయోవ ధమ్మా ఉద్ధటా, సబ్బపుచ్ఛాసు తేయేవ ఉద్ధటా. సదిసవిస్సజ్జనానం పన ఏకతో గహితత్తా పదాని అఞ్ఞాయ పటిపాటియా ఆగతాని. తత్థ యే ధమ్మా పుచ్ఛాయ ఉద్ధటపదేన ఖన్ధాదిసఙ్గహేన సఙ్గహితా, తేసం యేహి సమ్పయోగో వా విప్పయోగో వా హోతి, తేసం వసేన ¶ ఖన్ధాదివిభాగో వేదితబ్బో.

తత్రాయం నయో – సముదయసచ్చేన తావ సఙ్ఖారక్ఖన్ధపరియాపన్నా ధమ్మా ఖన్ధాదిసఙ్గహేన సఙ్గహితా. తే చ సేసేహి తీహి ఖన్ధేహి, ఏకేన మనాయతనేన, సత్తహి విఞ్ఞాణధాతూహి, సఙ్ఖారక్ఖన్ధే ధమ్మాయతనధమ్మధాతూసు చ ఠపేత్వా తణ్హం సేసేహి సమ్పయుత్తత్తా కేహిచి సమ్పయుత్తా నామ. ఏకేన పన రూపక్ఖన్ధేన, దసహి రూపాయతనేహి, రూపధాతూహి చ విప్పయుత్తా, ఏకస్మిం ధమ్మాయతనే ¶ ధమ్మధాతుయా చ, రూపనిబ్బానేహి విప్పయుత్తత్తా కేహిచి విప్పయుత్తా నామ. ఇమినా ఉపాయేన సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బోతి.

సఙ్గహితేనసమ్పయుత్తవిప్పయుత్తపదవణ్ణనా.

౧౨. ద్వాదసమనయో సమ్పయుత్తేనసఙ్గహితాసఙ్గహితపదవణ్ణనా

౪౧౭. ఇదాని ¶ సమ్పయుత్తేనసఙ్గహితాసఙ్గహితపదం భాజేతుం వేదనాక్ఖన్ధేనాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ యే సమ్పయుత్తేనసమ్పయుత్తపదనిద్దేసే వేదనాక్ఖన్ధాదయో ధమ్మా ఉద్ధటా, సబ్బపుచ్ఛాసు తేయేవ ఉద్ధటా. తత్థ యే ధమ్మా పుచ్ఛాయ ఉద్ధటపదేన సమ్పయుత్తా, తేసం యేహి సఙ్గహో వా అసఙ్గహో వా హోతి, తేసం వసేన ఖన్ధాదిభేదో వేదితబ్బో.

తత్రాయం నయో – వేదనాక్ఖన్ధో హి సఞ్ఞాదీహి సమ్పయుత్తో. తే సఞ్ఞాదయో తీహి సఞ్ఞాదిక్ఖన్ధేహి, ద్వీహి ధమ్మాయతనమనాయతనేహి, ధమ్మధాతుయా చేవ, సత్తహి చ విఞ్ఞాణధాతూహీతి అట్ఠహి ధాతూహి సఙ్గహితా, సేసాహి ఖన్ధాయతనధాతూహి అసఙ్గహితా. ఇమినా ఉపాయేన సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బోతి.

సమ్పయుత్తేనసఙ్గహితాసఙ్గహితపదవణ్ణనా.

౧౩. తేరసమనయో అసఙ్గహితేనసమ్పయుత్తవిప్పయుత్తపదవణ్ణనా

౪౪౮. ఇదాని అసఙ్గహితేనసమ్పయుత్తవిప్పయుత్తపదం ¶ భాజేతుం రూపక్ఖన్ధేనాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ యే పఞ్చమే అసఙ్గహితేనఅసఙ్గహితపదనిద్దేసే రూపక్ఖన్ధేన సదిసపఞ్హా ధమ్మా, యే చ అరూపభవేన సదిసా, తేయేవ ఉద్ధటా. సేసా పన న రుహన్తీతి న ఉద్ధటా. వేదనాక్ఖన్ధేన హి ¶ ఖన్ధాదివసేన పన రూపారూపధమ్మా అసఙ్గహితా హోన్తి. తేసఞ్చ సమ్పయోగో నామ నత్థి. తస్మా యాని పదాని రుహన్తి, తానేవ సదిసవిస్సజ్జనేహి సద్ధిం సమోధానేత్వా ఉద్ధటాని. తత్థ యే ధమ్మా పుచ్ఛాయ ఉద్ధటధమ్మేహి ఖన్ధాదివసేన అసఙ్గహితా, తే యేహి సమ్పయుత్తా చ విప్పయుత్తా చ, తేసం వసేన ఖన్ధాదివిభాగో వేదితబ్బో.

తత్రాయం నయో – రూపక్ఖన్ధేన తావ విఞ్ఞాణమేవ తీహి సఙ్గహేహి అసఙ్గహితం. తం వేదనాదీహి తీహి ఖన్ధేహి, ధమ్మాయతనధమ్మధాతూసు చ వేదనాదీహేవ సమ్పయుత్తం. ఏకేన రూపక్ఖన్ధేన, దసహి రూపాయతనరూపధాతూహి, ధమ్మాయతనధమ్మధాతూసు ¶ చ రూపనిబ్బానధమ్మేహి విప్పయుత్తం. తం సన్ధాయ తే ధమ్మా తీహి ఖన్ధేహీతిఆది వుత్తం. ఇమినా నయేన సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బోతి.

అసఙ్గహితేనసమ్పయుత్తవిప్పయుత్తపదవణ్ణనా.

౧౪. చుద్దసమనయో విప్పయుత్తేనసఙ్గహితాసఙ్గహితపదవణ్ణనా

౪౫౬. ఇదాని విప్పయుత్తేనసఙ్గహితాసఙ్గహితపదం భాజేతుం రూపక్ఖన్ధేనాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ యేసం పదానం విప్పయోగో న రుహతి, తాని ఇమస్మిం వారే న గహితాని. కాని పన తానీతి? ధమ్మాయతనాదీని. ధమ్మాయతనస్స హి ఖన్ధాదీసు ఏకేనాపి విప్పయోగో న రుహతి. ధమ్మధాతుఆదీసుపి ఏసేవ నయో. తేసం ఇదముద్దానం –

‘‘ధమ్మాయతనం ధమ్మధాతు, జీవితిన్ద్రియమేవ చ;

‘‘జాతిఆదిత్తయం ఏకం, పదం వీసతిమే తికే;

తికావసానికం ఏకం, సత్త చూళన్తరే పదా.

‘‘దసేవ ¶ గోచ్ఛకే హోన్తి, మహన్తరమ్హి చుద్దస;

ఛ పదాని తతో ఉద్ధం సబ్బానిపి సమాసతో;

పదాని చ న లబ్భన్తి, చత్తాలీసఞ్చ సత్త చా’’తి.

పరియోసానే ¶ చ – ధమ్మాయతనం ధమ్మధాతూతి గాథాపి ఇమమేవత్థం దీపేతుం వుత్తా. ఇమాని పన ఠపేత్వా సేసాని సబ్బానిపి లబ్భన్తి. తేసు ఖన్ధాదివిభాగో వుత్తనయానుసారేనేవ వేదితబ్బోతి.

విప్పయుత్తేనసఙ్గహితాసఙ్గహితపదవణ్ణనా.

ధాతుప్పభేదకుసలో, యం ధాతుకథం తథాగతో ఆహ;

తస్సా నయముఖభేద-ప్పకాసనం నిట్ఠితం హోతి.

ఇమినా నయముఖభేద-ప్పకాసనేన హి విభావినా సక్కా;

ఞాతుం సబ్బేపి నయా, సఙ్ఖేపకథావ ఇతి వుత్తా.

ఏకేకస్స పన సచే, పదస్స విత్థారమేవ భాసేయ్యం;

వచనఞ్చ అతివియ బహుం, భవేయ్య అత్థో చ అవిసేసో.

ఇతి ఊనభాణవారద్వయాయ, యం తన్తియా మయా ఏతం;

కురునా పత్తం పుఞ్ఞం, సుఖాయ తం హోతు లోకస్సాతి.

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

నిపుణత్థం ¶ ¶ ¶ పకరణం, ధాతుభేదప్పకాసనో;

సత్థా ధాతుకథం నామ, దేసయిత్వా సురాలయే.

అనన్తరం తస్స జినో, పఞ్ఞత్తిభేదదీపనం;

ఆహ పుగ్గలపఞ్ఞత్తిం, యం లోకే అగ్గపుగ్గలో.

తస్సా సంవణ్ణనోకాసో, యస్మా దాని ఉపాగతో;

తస్మా నం వణ్ణయిస్సామి, తం సుణాథ సమాహితాతి.

౧. ఛ ¶ పఞ్ఞత్తియో – ఖన్ధపఞ్ఞత్తి…పే… పుగ్గలపఞ్ఞత్తీతి అయం తావ పుగ్గలపఞ్ఞత్తియా ఉద్దేసో. తత్థ ఛాతి గణనపరిచ్ఛేదో. తేన యే ధమ్మే ఇధ పఞ్ఞపేతుకామో తేసం గణనవసేన సంఖేపతో పఞ్ఞత్తిపరిచ్ఛేదం దస్సేతి. పఞ్ఞత్తియోతి పరిచ్ఛిన్నధమ్మనిదస్సనం. తత్థ ‘‘ఆచిక్ఖతి దేసేతి పఞ్ఞపేతి పట్ఠపేతీ’’తి (సం. ని. ౨.౨౦) ఆగతట్ఠానే పఞ్ఞాపనా దస్సనా పకాసనా పఞ్ఞత్తి నామ. ‘‘సుపఞ్ఞత్తం మఞ్చపీఠ’’న్తి (పారా. ౨౬౯) ఆగతట్ఠానే ఠపనా నిక్ఖిపనా పఞ్ఞత్తి నామ. ఇధ ఉభయమ్పి వట్టతి. ఛ పఞ్ఞత్తియోతి హి ఛ పఞ్ఞాపనా, ఛ దస్సనా పకాసనాతిపి; ఛ ఠపనా నిక్ఖిపనాతిపి ఇధ అధిప్పేతమేవ. నామపఞ్ఞత్తి హి తే తే ధమ్మే దస్సేతిపి, తేన తేన కోట్ఠాసేన ఠపేతిపి.

ఖన్ధపఞ్ఞత్తీతిఆది పన సంఖేపతో తాసం పఞ్ఞత్తీనం సరూపదస్సనం. తత్థ ఖన్ధానం ‘ఖన్ధా’తి పఞ్ఞాపనా దస్సనా పకాసనా ఠపనా నిక్ఖిపనా ఖన్ధపఞ్ఞత్తి నామ. ఆయతనానం ఆయతనానీతి, ధాతూనం ధాతుయోతి, సచ్చానం సచ్చానీతి, ఇన్ద్రియానం ఇన్ద్రియానీతి, పుగ్గలానం పుగ్గలాతి పఞ్ఞాపనా దస్సనా పకాసనా ఠపనా నిక్ఖిపనా పుగ్గలపఞ్ఞత్తి నామ.

పాళిముత్తకేన ¶ పన అట్ఠకథానయేన అపరాపి ఛ పఞ్ఞత్తియో – విజ్జమానపఞ్ఞత్తి, అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తి, విజ్జమానేన ¶ అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తి, అవిజ్జమానేన విజ్జమానపఞ్ఞత్తి, విజ్జమానేన విజ్జమానపఞ్ఞత్తి, అవిజ్జమానేన అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తీతి. తత్థ కుసలాకుసలస్సేవ సచ్చికట్ఠపరమత్థవసేన విజ్జమానస్స సతో సమ్భూతస్స ధమ్మస్స పఞ్ఞాపనా విజ్జమానపఞ్ఞత్తి నామ. తథా అవిజ్జమానస్స లోకనిరుత్తిమత్తసిద్ధస్స ఇత్థిపురిసాదికస్స పఞ్ఞాపనా అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తి నామ. సబ్బాకారేనపి అనుపలబ్భనేయ్యస్స వాచావత్థుమత్తస్సేవ పఞ్చమసచ్చాదికస్స తిత్థియానం అణుపకతిపురిసాదికస్స వా పఞ్ఞాపనాపి అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తియేవ. సా పన సాసనావచరా న హోతీతి ఇధ న గహితా. ఇతి ఇమేసం విజ్జమానావిజ్జమానానం వికప్పనవసేన సేసా వేదితబ్బా. ‘తేవిజ్జో’, ‘ఛళభిఞ్ఞో’తిఆదీసు హి తిస్సో విజ్జా ఛ అభిఞ్ఞా చ విజ్జమానా, పుగ్గలో అవిజ్జమానో. తస్మా తిస్సో విజ్జా అస్సాతి తేవిజ్జో, ఛ అభిఞ్ఞా అస్సాతి ఛళభిఞ్ఞోతి ఏవం విజ్జమానేన అవిజ్జమానస్స పఞ్ఞాపనతో ఏవరూపా విజ్జమానేన అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తి నామ. ‘ఇత్థిరూపం’, ‘పురిసరూప’న్తిఆదీసు ¶ పన ఇత్థిపురిసా అవిజ్జమానా, రూపం విజ్జమానం. తస్మా ఇత్థియా రూపం ఇత్థిరూపం, పురిసస్స రూపం పురిసరూపన్తి ఏవం అవిజ్జమానేన విజ్జమానస్స పఞ్ఞాపనతో ఏవరూపా అవిజ్జమానేన విజ్జమానపఞ్ఞత్తి నామ. చక్ఖుసమ్ఫస్సో, సోతసమ్ఫస్సోతిఆదీసు చక్ఖుసోతాదయోపి ఫస్సోపి విజ్జమానోయేవ. తస్మా చక్ఖుమ్హి సమ్ఫస్సో, చక్ఖుతో జాతో సమ్ఫస్సో, చక్ఖుస్స వా ఫలభూతో సమ్ఫస్సో చక్ఖుసమ్ఫస్సోతి ఏవం విజ్జమానేన విజ్జమానస్స పఞ్ఞాపనతో ఏవరూపా విజ్జమానేన విజ్జమానపఞ్ఞత్తి నామ. ఖత్తియపుత్తో, బ్రాహ్మణపుత్తో, సేట్ఠిపుత్తోతిఆదీసు ఖత్తియాదయోపి అవిజ్జమానా, పుత్తోపి. తస్మా ఖత్తియస్స పుత్తో ఖత్తియపుత్తోతి ఏవం అవిజ్జమానేన అవిజ్జమానస్స పఞ్ఞాపనతో ఏవరూపా అవిజ్జమానేన అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తి నామ. తాసు ఇమస్మిం పకరణే పురిమా తిస్సోవ పఞ్ఞత్తియో లబ్భన్తి. ‘‘ఖన్ధపఞ్ఞత్తి…పే… ఇన్ద్రియపఞ్ఞత్తీ’’తి ఇమస్మిఞ్హి ¶ ఠానే విజ్జమానస్సేవ పఞ్ఞాపితత్తా విజ్జమానపఞ్ఞత్తి లబ్భతి. ‘‘పుగ్గలపఞ్ఞత్తీ’’తి పదే అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తి. పరతో పన ‘తేవిజ్జో’, ‘ఛళభిఞ్ఞో’తిఆదీసు విజ్జమానేన అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తి లబ్భతీతి.

అట్ఠకథాముత్తకేన పన ఆచరియనయేన అపరాపి ఛ పఞ్ఞత్తియో – ఉపాదాపఞ్ఞత్తి, ఉపనిధాపఞ్ఞత్తి, సమోధానపఞ్ఞత్తి, ఉపనిక్ఖిత్తపఞ్ఞత్తి, తజ్జాపఞ్ఞత్తి, సన్తతిపఞ్ఞత్తీతి ¶ . తత్థ యో రూపవేదనాదీహి ఏకత్తేన వా అఞ్ఞత్తేన వా రూపవేదనాదయో వియ సచ్చికట్ఠపరమత్థేన అనుపలబ్భసభావోపి రూపవేదనాదిభేదే ఖన్ధే ఉపాదాయ నిస్సాయ కారణం కత్వా సమ్మతో సత్తో. తాని తాని అఙ్గాని ఉపాదాయ రథో గేహం ముట్ఠి ఉద్ధనన్తి చ; తే తేయేవ రూపాదయో ఉపాదాయ ఘటో పటో; చన్దసూరియపరివత్తాదయో ఉపాదాయ కాలో, దిసా; తం తం భూతనిమిత్తఞ్చేవ భావనానిసంసఞ్చ ఉపాదాయ నిస్సాయ కారణం కత్వా సమ్మతం తేన తేనాకారేన ఉపట్ఠితం ఉగ్గహనిమిత్తం పటిభాగనిమిత్తన్తి అయం ఏవరూపా ఉపాదాపఞ్ఞత్తి నామ. పఞ్ఞపేతబ్బట్ఠేన చేసా పఞ్ఞత్తి నామ, న పఞ్ఞాపనట్ఠేన. యా పన తస్సత్థస్స పఞ్ఞాపనా, అయం అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తియేవ.

యా పఠమదుతియాదీని ఉపనిధాయ దుతియం తతియన్తిఆదికా, అఞ్ఞమఞ్ఞఞ్చ ఉపనిధాయ దీఘం రస్సం, దూరం, సన్తికన్తిఆదికా పఞ్ఞాపనా; అయం ఉపనిధాపఞ్ఞత్తి నామ. అపిచేసా ఉపనిధాపఞ్ఞత్తి – తదఞ్ఞాపేక్ఖూపనిధా, హత్థగతూపనిధా, సమ్పయుత్తూపనిధా, సమారోపితూపనిధా, అవిదూరగతూపనిధా ¶ , పటిభాగూపనిధా, తబ్బహులూపనిధా, తబ్బిసిట్ఠూపనిధాతిఆదినా భేదేన అనేకప్పకారా.

తత్థ దుతియం తతియన్తిఆదికావ తదఞ్ఞం అపేక్ఖిత్వా వుత్తతాయ తదఞ్ఞాపేక్ఖూపనిధా నామ. ఛత్తపాణి, సత్థపాణీతిఆదికా హత్థగతం ఉపనిధాయ వుత్తతాయ ¶ హత్థగతూపనిధా నామ. కుణ్డలీ, సిఖరీ, కిరిటీతిఆదికా సమ్పయుత్తం ఉపనిధాయ వుత్తతాయ సమ్పయుత్తూపనిధా నామ. ధఞ్ఞసకటం, సప్పికుమ్భోతిఆదికా సమారోపితం ఉపనిధాయ వుత్తతాయ సమారోపితూపనిధా నామ. ఇన్దసాలగుహా, పియఙ్గుగుహా, సేరీసకన్తిఆదికా అవిదూరగతం ఉపనిధాయ వుత్తతాయ అవిదూరగతూపనిధా నామ. సువణ్ణవణ్ణో, ఉసభగామీతిఆదికా పటిభాగం ఉపనిధాయ వుత్తతాయ పటిభాగూపనిధా నామ. పదుమస్సరో, బ్రాహ్మణగామోతిఆదికా తబ్బహులం ఉపనిధాయ వుత్తతాయ తబ్బహులూపనిధా నామ. మణికటకం, వజిరకటకన్తిఆదికా తబ్బిసిట్ఠం ఉపనిధాయ వుత్తతాయ తబ్బిసిట్ఠూపనిధా నామ.

యా పన తేసం తేసం సమోధానమపేక్ఖిత్వా తిదణ్డం, అట్ఠపదం, ధఞ్ఞరాసి, పుప్ఫరాసీతిఆదికా పఞ్ఞాపనా, అయం సమోధానపఞ్ఞత్తి నామ. యా పురిమస్స పురిమస్స ఉపనిక్ఖిపిత్వా ద్వే, తీణి, చత్తారీతిఆదికా పఞ్ఞాపనా, అయం ¶ ఉపనిక్ఖిత్తపఞ్ఞత్తి నామ. యా తం తం ధమ్మసభావం అపేక్ఖిత్వా పథవీ, తేజో, కక్ఖళతా, ఉణ్హతాతిఆదికా పఞ్ఞాపనా, అయం తజ్జాపఞ్ఞత్తి నామ. యా పన సన్తతివిచ్ఛేదాభావం అపేక్ఖిత్వా ఆసీతికో, నావుతికోతిఆదికా పఞ్ఞాపనా, అయం సన్తతిపఞ్ఞత్తి నామ. ఏతాసు పన తజ్జాపఞ్ఞత్తి విజ్జమానపఞ్ఞత్తియేవ. సేసా అవిజ్జమానపక్ఖఞ్చేవ, అవిజ్జమానేన అవిజ్జమానపక్ఖఞ్చ భజన్తి.

అట్ఠకథాముత్తకేన ఆచరియనయేనేవ అపరాపి ఛ పఞ్ఞత్తియో – కిచ్చపఞ్ఞత్తి, సణ్ఠానపఞ్ఞత్తి, లిఙ్గపఞ్ఞత్తి, భూమిపఞ్ఞత్తి, పచ్చత్తపఞ్ఞత్తి, అసఙ్ఖతపఞ్ఞత్తీతి. తత్థ భాణకో, ధమ్మకథికోతిఆదికా కిచ్చవసేన పఞ్ఞాపనా కిచ్చపఞ్ఞత్తి నామ. కిసో, థూలో, పరిమణ్డలో, చతురస్సోతిఆదికా సణ్ఠానవసేన పఞ్ఞాపనా సణ్ఠానపఞ్ఞత్తి ¶ నామ. ఇత్థీ, పురిసోతిఆదికా లిఙ్గవసేన పఞ్ఞాపనా లిఙ్గపఞ్ఞతి నామ. కామావచరా, రూపావచరా, అరూపావచరా, కోసలకా, మాధురాతిఆదికా భూమివసేన పఞ్ఞాపనా భూమిపఞ్ఞత్తి నామ. తిస్సో ¶ , నాగో, సుమనోతిఆదికా పచ్చత్తనామకరణమత్తవసేన పఞ్ఞాపనా పచ్చత్తపఞ్ఞత్తి నామ. నిరోధో, నిబ్బానన్తిఆదికా అసఙ్ఖతధమ్మస్స పఞ్ఞాపనా అసఙ్ఖతపఞ్ఞత్తి నామ. తత్థ ఏకచ్చా భూమిపఞ్ఞత్తి అసఙ్ఖతపఞ్ఞత్తి చ విజ్జమానపఞ్ఞత్తియేవ, కిచ్చపఞ్ఞత్తి విజ్జమానేన అవిజ్జమానపక్ఖం భజతి. సేసా అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తియో నామ.

౨. ఇదాని యాసం పఞ్ఞత్తీనం ఉద్దేసవారే సఙ్ఖేపతో సరూపదస్సనం కతం, సఙ్ఖేపతోయేవ తావ తాసం వత్థుం విభజిత్వా దస్సనవసేన తా దస్సేతుం కిత్తావతాతిఆదిమాహ. తత్థ పుచ్ఛాయ తావ ఏవమత్థో వేదితబ్బో – యా అయం ఖన్ధానం ‘ఖన్ధా’తి పఞ్ఞాపనా, దస్సనా, ఠపనా, సా కిత్తకేన హోతీతి కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా. పరతో కిత్తావతా ఆయతనానన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. విస్సజ్జనేపి ఏవమత్థో వేదితబ్బో – యత్తకేన పఞ్ఞాపనేన సఙ్ఖేపతో పఞ్చక్ఖన్ధాతి వా పభేదతో ‘‘రూపక్ఖన్ధో…పే… విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో’’తి వా; తత్రాపి రూపక్ఖన్ధో కామావచరో, సేసా చతుభూమికాతి వా ఏవరూపం పఞ్ఞాపనం హోతి; ఏత్తకేన ఖన్ధానం ‘ఖన్ధా’తి పఞ్ఞత్తి హోతి.

౩. తథా యత్తకేన పఞ్ఞాపనేన సఙ్ఖేపతో ద్వాదసాయతనానీతి వా, పభేదతో ‘‘చక్ఖాయతనం…పే… ధమ్మాయతన’’న్తి వా; తత్రాపి దసాయతనా కామావచరా ¶ , ద్వాయతనా చతుభూమికాతి వా, ఏవరూపం పఞ్ఞాపనం హోతి; ఏత్తకేన ఆయతనానం ఆయతనానీతి పఞ్ఞత్తి హోతి.

౪. యత్తకేన పఞ్ఞాపనేన సఙ్ఖేపతో అట్ఠారస ధాతుయోతి వా ¶ , పభేదతో ‘‘చక్ఖుధాతు…పే… మనోవిఞ్ఞాణధాతూ’’తి వా; తత్రాపి సోళస ధాతుయో కామావచరా, ద్వే ధాతుయో చతుభూమికాతి వా ఏవరూపం పఞ్ఞాపనం హోతి; ఏత్తకేన ధాతూనం ధాతూతి పఞ్ఞత్తి హోతి.

౫. యత్తకేన పఞ్ఞాపనేన సఙ్ఖేపతో చత్తారి సచ్చానీతి వా, పభేదతో ‘‘దుక్ఖసచ్చం…పే… నిరోధసచ్చ’’న్తి వా; తత్రాపి ద్వే సచ్చా లోకియా, ద్వే సచ్చా లోకుత్తరాతి వా ఏవరూపం పఞ్ఞాపనం హోతి; ఏత్తకేన సచ్చానం ‘సచ్చానీ’తి పఞ్ఞత్తి హోతి.

౬. యత్తకేన పఞ్ఞాపనేన సఙ్ఖేపతో బావీసతిన్ద్రియానీతి వా, పభేదతో ‘‘చక్ఖున్ద్రియం…పే… అఞ్ఞాతావిన్ద్రియ’’న్తి వా; తత్రాపి దసిన్ద్రియాని కామావచరాని, నవిన్ద్రియాని ¶ మిస్సకాని, తీణి ఇన్ద్రియాని లోకుత్తరానీతి వా ఏవరూపం పఞ్ఞాపనం హోతి; ఏత్తకేన ఇన్ద్రియానం ఇన్ద్రియానీతి పఞ్ఞత్తి హోతి. ఏత్తావతా సఙ్ఖేపతో వత్థుం విభజిత్వా దస్సనవసేన పఞ్చ పఞ్ఞత్తియో దస్సితా హోన్తి.

౭. ఇదాని విత్థారతో వత్థుం విభజిత్వా దస్సనవసేన పుగ్గలపఞ్ఞత్తిం దస్సేతుం సమయవిముత్తో అసమయవిముత్తోతిఆదిమాహ. సమ్మాసమ్బుద్ధేన హి తిలే విసారయమానేన వియ, వాకే హీరయమానేన వియ చ, హేట్ఠా విభఙ్గప్పకరణే ఇమాసం పఞ్చన్నం పఞ్ఞత్తీనం వత్థుభూతా ఖన్ధాదయో నిప్పదేసేన కథితాతి తేన తే ఇధ ఏకదేసేనేవ కథేసి. ఛట్ఠా పుగ్గలపఞ్ఞత్తి హేట్ఠా అకథితావ. ఇధాపి ఉద్దేసవారే ఏకదేసేనేవ కథితా; తస్మా తం విత్థారతో కథేతుకామో సమయవిముత్తో అసమయవిముత్తోతి ఏకకతో పట్ఠాయ యావ దసకా మాతికం ఠపేసీతి.

౧. ఇదాని ¶ ¶ యథాఠపితం మాతికం ఆదితో పట్ఠాయ విభజిత్వా దస్సేతుం – కతమో చ పుగ్గలో సమయవిముత్తోతిఆదిమాహ. తత్థ ఇధాతి ఇమస్మిం సత్తలోకే. ఏకచ్చో పుగ్గలోతి ఏకో పుగ్గలో. కాలేన కాలన్తి ఏత్థ భుమ్మవసేన అత్థో వేదితబ్బో. ఏకేకస్మిం కాలేతి వుత్తం హోతి. సమయేన సమయన్తి ఇదం పురిమస్సేవ వేవచనం. అట్ఠ విమోక్ఖేతి రూపావచరారూపావచరఅట్ఠసమాపత్తియో. తాసఞ్హి పచ్చనీకధమ్మేహి విముచ్చనతో విమోక్ఖోతి నామం. కాయేనాతి విమోక్ఖసహజాతేన నామకాయేన. ఫుసిత్వా విహరతీతి పటిలభిత్వా ఇరియతి. కతమస్మిం పనేస కాలే విమోక్ఖే ఫుసిత్వా విహరతీతి? సమాపత్తిం సమాపజ్జితుకామస్స హి కాలో నామ అత్థి, అకాలో నామ అత్థి. తత్థ పాతోవ సరీరపటిజగ్గనకాలో, వత్తకరణకాలో చ సమాపజ్జనస్స అకాలో నామ. సరీరం పన పటిజగ్గిత్వా వత్తం కత్వా వసనట్ఠానం ¶ పవిసిత్వా నిసిన్నస్స యావ పిణ్డాయ గమనకాలో నాగచ్ఛతి, ఏతస్మిం అన్తరే సమాపజ్జనస్స కాలో నామ.

పిణ్డాయ గమనకాలం పన సల్లక్ఖేత్వా నిక్ఖన్తస్స చేతియవన్దనకాలో, భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతస్స వితక్కమాళకే ఠానకాలో పిణ్డాయ గమనకాలో గామే చరణకాలో; ఆసనసాలాయ యాగుపానకాలో వత్తకరణకాలోతి అయమ్పి సమాపజ్జనస్స అకాలో నామ. ఆసనసాలాయ పన వివిత్తే ఓకాసే సతి యావ భత్తకాలో నాగచ్ఛతి, ఏతస్మిమ్పి అన్తరే సమాపజ్జనస్స కాలో నామ. భత్తం పన భుఞ్జనకాలో, విహారగమనకాలో, పత్తచీవరపటిసామనకాలో, దివావత్తకరణకాలో, పరిపుచ్ఛాదానకాలోతి అయమ్పి సమాపజ్జనస్స అకాలో నామ. యో అకాలో, స్వేవ అసమయో. తం సబ్బమ్పి ఠపేత్వా అవసేసే కాలే కాలే, సమయే సమయే వుత్తప్పకారే అట్ఠ ¶ విమోక్ఖే సహజాతనామకాయేన పటిలభిత్వా విహరన్తో, ‘‘ఇధేకచ్చో పుగ్గలో…పే… విహరతీ’’తి వుచ్చతి.

అపిచేస ¶ సఫస్సకేహి సహజాతనామధమ్మేహి సహజాతధమ్మే ఫుసతియేవ నామ, ఉపచారేన అప్పనం ఫుసతియేవ నామ. పురిమాయ అప్పనాయ అపరం అప్పనం ఫుసతియేవ. యేన హి సద్ధిం యే ధమ్మా సహజాతా, తేన తే పటిలద్ధా నామ హోన్తి. ఫస్సేనాపి ఫుట్ఠాయేవ నామ హోన్తి. ఉపచారమ్పి అప్పనాయ పటిలాభకారణమేవ, తథా పురిమా అప్పనా అపరఅప్పనాయ. తత్రాస్స ఏవం సహజాతేహి సహజాతానం ఫుసనా వేదితబ్బా – పఠమజ్ఝానఞ్హి వితక్కాదీహి పఞ్చఙ్గికం. తస్మిం ఠపేత్వా తాని అఙ్గాని సేసా అతిరేకపణ్ణాసధమ్మా చత్తారో ఖన్ధా నామ హోన్తి. తేన నామకాయేన పఠమజ్ఝానసమాపత్తివిమోక్ఖం ఫుసిత్వా పటిలభిత్వా విహరతి. దుతియం ఝానం పీతిసుఖచిత్తేకగ్గతాహి తివఙ్గికం, తతియం సుఖచిత్తేకగ్గతాహి దువఙ్గికం, చతుత్థం ఉపేక్ఖాచిత్తేకగ్గతాహి దువఙ్గికం, తథా ఆకాసానఞ్చాయతనం…పే… నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనఞ్చ. తత్థ ఠపేత్వా తాని అఙ్గాని సేసా అతిరేకపణ్ణాసధమ్మా చత్తారో ఖన్ధా నామ హోన్తి. తేన నామకాయేన నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమాపత్తివిమోక్ఖం ఫుసిత్వా పటిలభిత్వా విహరతి.

పఞ్ఞాయ చస్స దిస్వాతి విపస్సనాపఞ్ఞాయ సఙ్ఖారగతం, మగ్గపఞ్ఞాయ చతుసచ్చధమ్మే పస్సిత్వా. ఏకచ్చే ఆసవా పరిక్ఖీణా హోన్తీతి ఉపడ్ఢుపడ్ఢా పఠమమగ్గాదివజ్ఝా ఆసవా పరిక్ఖీణా హోన్తి. అయం వుచ్చతి పుగ్గలో సమయవిముత్తోతి ఏత్థ అట్ఠసమాపత్తిలాభీ పుథుజ్జనో తేన ¶ నామకాయేన ఫుసిత్వా విహరతీతి ¶ వత్తుం వట్టతి. పాళియం పన ‘‘ఏకచ్చే ఆసవా పరిక్ఖీణా’’తి వుత్తం. పుథుజ్జనస్స చ ఖీణా ఆసవా నామ నత్థి, తస్మా సో న గహితో. అట్ఠసమాపత్తిలాభీ ఖీణాసవోపి తేన నామకాయేన ఫుసిత్వా విహరతీతి వత్తుం వట్టతి. తస్స పన అపరిక్ఖీణాసవా నామ నత్థి, తస్మా సోపి న గహితో. సమయవిముత్తోతి పన తిణ్ణం సోతాపన్నసకదాగామిఅనాగామీనంయేవేతం నామన్తి వేదితబ్బం.

౨. అసమయవిముత్తనిద్దేసే – పురిమసదిసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. అసమయవిముత్తోతి పనేత్థ సుక్ఖవిపస్సకఖీణాసవస్సేతం నామం. సుక్ఖవిపస్సకా పన సోతాపన్నసకదాగామిఅనాగామినో అట్ఠసమాపత్తిలాభినో చ ఖీణాసవా పుథుజ్జనా చ ఇమస్మిం దుకే న లబ్భన్తి, దుకముత్తకపుగ్గలా ¶ నామ హోన్తి. తస్మా సత్థా అత్తనో బుద్ధసుబుద్ధతాయ హేట్ఠా గహితే చ అగ్గహితే చ సఙ్కడ్ఢిత్వా సద్ధిం పిట్ఠివట్టకేహి తన్తిం ఆరోపేన్తో సబ్బేపి అరియపుగ్గలాతిఆదిమాహ. తత్థ అరియే విమోక్ఖేతి కిలేసేహి ఆరకత్తా అరియేతి సఙ్ఖం గతే లోకుత్తరవిమోక్ఖే. ఇదం వుత్తం హోతి – బాహిరానఞ్హి అట్ఠన్నం సమాపత్తీనం సమాపజ్జన్తస్స సమయోపి అత్థి అసమయోపి. మగ్గవిమోక్ఖేన విముచ్చనస్స సమయో వా అసమయో వా నత్థి. యస్స సద్ధా బలవతీ, విపస్సనా చ ఆరద్ధా, తస్స గచ్ఛన్తస్స తిట్ఠన్తస్స నిసీదన్తస్స నిపజ్జన్తస్స ఖాదన్తస్స భుఞ్జన్తస్స మగ్గఫలపటివేధో నామ న హోతీతి నత్థి. ఇతి మగ్గవిమోక్ఖేన విముచ్చనస్స సమయో వా అసమయో వా నత్థీతి హేట్ఠా గహితే చ అగ్గహితే చ సఙ్కడ్ఢిత్వా ఇమం పిట్ఠివట్టకం తన్తిం ఆరోపేసి ధమ్మరాజా. సమాపత్తిలాభీ పుథుజ్జనో ఇమాయపి తన్తియా అగ్గహితోవ. భజాపియమానో పన ¶ సమాపత్తివిక్ఖమ్భితానం కిలేసానం వసేన సమయవిముత్తభావం భజేయ్య.

౩. కుప్పధమ్మాకుప్పధమ్మనిద్దేసేసు – యస్స అధిగతో సమాపత్తిధమ్మో కుప్పతి నస్సతి, సో కుప్పధమ్మో. రూపసహగతానన్తి రూపనిమిత్తసఙ్ఖాతేన రూపేన సహగతానం. తేన సద్ధిం పవత్తానం న వినా రూపారమ్మణానం చతున్నం రూపావచరజ్ఝానానన్తి అత్థో. అరూపసహగతానన్తి రూపతో అఞ్ఞం, న రూపన్తి అరూపం. అరూపేన సహగతానం తేన సద్ధిం పవత్తానం న వినా అరూపారమ్మణానం చతున్నం అరూపావచరజ్ఝానానన్తి అత్థో. న నికామలాభీతి పఞ్చహాకారేహి అచిణ్ణవసితాయ ఇచ్ఛితాకారేన అలద్ధత్తా న నికామలాభీ. అప్పగుణసమాపత్తికోతి అత్థో. న అకిచ్ఛలాభీతి కిచ్ఛలాభీ దుక్ఖలాభీ. యో ఆగమనమ్హి కిలేసే విక్ఖమ్భేన్తో ఉపచారం పాపేన్తో ¶ అప్పనం పాపేన్తో చిత్తమఞ్జూసం లభన్తో దుక్ఖేన కిచ్ఛేన ససఙ్ఖారేన సప్పయోగేన కిలమన్తో తం సమ్పదం పాపుణితుం సక్కోతి, సో న అకిచ్ఛలాభీ నామ. న అకసిరలాభీతి అవిపులలాభీ. సమాపత్తిం అప్పేత్వా అద్ధానం ఫరితుం న సక్కోతి. ఏకం ద్వే చిత్తవారే వత్తేత్వా సహసావ వుట్ఠాతీతి అత్థో.

యత్థిచ్ఛకన్తి యస్మిం ఓకాసే సమాపత్తిం అప్పేత్వా నిసీదితుం ఇచ్ఛతి. యదిచ్ఛకన్తి కసిణజ్ఝానం వా ఆనాపానజ్ఝానం వా బ్రహ్మవిహారజ్ఝానం వా అసుభజ్ఝానం ¶ వాతి యం యం సమాపత్తిం అప్పేత్వా నిసీదితుం ఇచ్ఛతి. యావతిచ్ఛకన్తి అద్ధానపరిచ్ఛేదేన యత్తకం కాలం ఇచ్ఛతి. ఇదం వుత్తం హోతి – యత్థ యత్థ యం యం సమాపత్తిం యత్తకం అద్ధానం సమాపజ్జితుమ్పి వుట్ఠాతుమ్పి ఇచ్ఛతి, తత్థ తత్థ తం తం సమాపత్తిం తత్తకం అద్ధానం సమాపజ్జితుమ్పి వుట్ఠాతుమ్పి న సక్కోతి. చన్దం వా సూరియం వా ఉల్లోకేత్వా ‘ఇమస్మిం ¶ చన్దే వా సూరియే వా ఏత్తకం ఠానం గతే వుట్ఠహిస్సామీ’తి పరిచ్ఛిన్దిత్వా ఝానం సమాపన్నో యథాపరిచ్ఛేదేన వుట్ఠాతుం న సక్కోతి, అన్తరావ వుట్ఠాతి; సమాపత్తియా అప్పగుణతాయాతి.

పమాదమాగమ్మాతి పమాదం పటిచ్చ. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవంవిధో పుగ్గలో కుప్పధమ్మోతి వుచ్చతి. ఇదం పన అట్ఠసమాపత్తిలాభినో పుథుజ్జనస్స సోతాపన్నస్స సకదాగామినోతి తిణ్ణం పుగ్గలానం నామం. ఏతేసఞ్హి సమాధిపారిబన్ధకా విపస్సనాపారిబన్ధకా చ ధమ్మా న సువిక్ఖమ్భితా, న సువిక్ఖాలితా, తేన తేసం సమాపత్తి నస్సతి పరిహాయతి. సా చ ఖో నేవ సీలభేదేన, నాపత్తివీతిక్కమేన. న గరుకమోక్ఖధమ్మో పనేస అప్పమత్తకేనపి కిచ్చకరణీయేన వా వత్తభేదమత్తకేన వా నస్సతి.

తత్రిదం వత్థు – ఏకో కిర థేరో సమాపత్తిం వళఞ్జేతి. తస్మిం పిణ్డాయ గామం పవిట్ఠే దారకా పరివేణే కీళిత్వా పక్కమింసు. థేరో ఆగన్త్వా ‘పరివేణం సమ్మజ్జితబ్బ’న్తి చిన్తేత్వా అసమ్మజ్జిత్వా విహారం పవిసిత్వా ‘సమాపత్తిం అప్పేస్సామీ’తి నిసీది. సో అప్పేతుం అసక్కోన్తో, ‘కిం ను ఖో ఆవరణ’న్తి సీలం ఆవజ్జన్తో అప్పమత్తకమ్పి వీతిక్కమం అదిస్వా ‘వత్తభేదో ను ఖో అత్థీ’తి ఓలోకేన్తో పరివేణస్స అసమ్మట్ఠభావం ఞత్వా సమ్మజ్జిత్వా పవిసిత్వా నిసీదన్తో సమాపత్తిం అప్పేన్తోవ నిసీది.

౪. అకుప్పధమ్మనిద్దేసో ¶ వుత్తపటిపక్ఖవసేనేవ వేదితబ్బో. అకుప్పధమ్మోతి ఇదం పన అట్ఠసమాపత్తిలాభినో అనాగామిస్స చేవ ఖీణాసవస్స చాతి ద్విన్నం పుగ్గలానం నామం. తేసఞ్హి సమాధిపారిబన్ధకా విపస్సనాపారిబన్ధకా చ ధమ్మా సువిక్ఖమ్భితా సువిక్ఖాలితా; తేన తేసం ¶ భస్ససఙ్గణికారామాదికిచ్చేన వా అఞ్ఞేన వా యేన కేనచి అత్తనో అనురూపేన పమాదేన వీతినామేన్తానమ్పి సమాపత్తి న కుప్పతి, న నస్సతి. సుక్ఖవిపస్సకా పన సోతాపన్నసకదాగామిఅనాగామిఖీణాసవా ఇమస్మిం దుకే ¶ న లబ్భన్తి; దుకముత్తకపుగ్గలా నామ హోన్తి. తస్మా సత్థా అత్తనో బుద్ధసుబుద్ధతాయ హేట్ఠా గహితే చ అగ్గహితే చ సఙ్కడ్ఢిత్వా ఇమస్మిమ్పి దుకే సద్ధిం పిట్ఠివట్టకేహి తన్తిం ఆరోపేన్తో సబ్బేపి అరియపుగ్గలాతిఆదిమాహ. అట్ఠన్నఞ్హి సమాపత్తీనం కుప్పనం నస్సనం భవేయ్య, లోకుత్తరధమ్మస్స పన సకిం పటివిద్ధస్స కుప్పనం నస్సనం నామ నత్థి, తం సన్ధాయేతం వుత్తం.

౫. పరిహానధమ్మాపరిహానధమ్మనిద్దేసాపి కుప్పధమ్మాకుప్పధమ్మనిద్దేసవసేనేవ వేదితబ్బా. కేవలఞ్హి ఇధ పుగ్గలస్స పమాదం పటిచ్చ ధమ్మానం పరిహానమ్పి అపరిహానమ్పి గహితన్తి ఇదం పరియాయదేసనామత్తమేవ నానం. సేసం సబ్బత్థ తాదిసమేవ.

౭. చేతనాభబ్బనిద్దేసే – చేతనాభబ్బోతి చేతనాయ అపరిహానిం ఆపజ్జితుం భబ్బో. సచే అనుసఞ్చేతేతీతి, సచే సమాపజ్జతి. సమాపత్తిఞ్హి సమాపజ్జన్తో అనుసఞ్చేతేతి నామ. సో న పరిహాయతి, ఇతరో పరిహాయతి.

౮. అనురక్ఖణాభబ్బనిద్దేసే – అనురక్ఖణాభబ్బోతి అనురక్ఖణాయ అపరిహానిం ఆపజ్జితుం భబ్బో. సచే అనురక్ఖతీతి సచే అనుపకారధమ్మే పహాయ ఉపకారధమ్మే సేవన్తో సమాపజ్జతి. ఏవఞ్హి పటిపజ్జన్తో అనురక్ఖతి నామ. సో న పరిహాయతి, ఇతరో పరిహాయతి.

ఇమే ద్వేపి సమాపత్తిం ఠపేతుం థావరం కాతుం పటిబలా. చేతనాభబ్బతో పన అనురక్ఖణాభబ్బోవ బలవతరో. చేతనాభబ్బో హి ఉపకారానుపకారే ధమ్మే న జానాతి. అజానన్తో ఉపకారధమ్మే నుదతి నీహరతి, అనుపకారధమ్మే సేవతి. సో తే సేవన్తో సమాపత్తితో పరిహాయతి ¶ . అనురక్ఖణాభబ్బో ఉపకారానుపకారే ధమ్మే జానాతి. జానన్తో అనుపకారధమ్మే ¶ నుదతి నీహరతి, ఉపకారధమ్మే సేవతి. సో తే సేవన్తో సమాపత్తితో న పరిహాయతి.

యథా హి ద్వే ఖేత్తపాలా ఏకో పణ్డురోగేన సరోగో అక్ఖమో సీతాదీనం, ఏకో అరోగో సీతాదీనం సహో. సరోగో హేట్ఠాకుటిం న ఓతరతి, రత్తారక్ఖం దివారక్ఖం విజహతి. తస్స దివా సుకమోరాదయో ఖేత్తం ఓతరిత్వా సాలిసీసం ఖాదన్తి, రత్తిం మిగసూకరాదయో పవిసిత్వా ఖలం ¶ తచ్ఛి తం వియ ఛేత్వా గచ్ఛన్తి. సో అత్తనో పమత్తకారణా పున బీజమత్తమ్పి న లభతి. ఇతరో రత్తారక్ఖం దివారక్ఖం న విజహతి. సో అత్తనో అప్పమత్తకారణా ఏకకరీసతో చత్తారిపి అట్ఠపి సకటాని లభతి.

తత్థ సరోగఖేత్తపాలో వియ చేతనాభబ్బో, అరోగో వియ అనురక్ఖణాభబ్బో దట్ఠబ్బో. సరోగస్స అత్తనో పమాదేన పున బీజమత్తస్సపి అలభనం వియ చేతనాభబ్బస్స ఉపకారానుపకారే ధమ్మే అజానిత్వా ఉపకారే పహాయ అనుపకారే సేవన్తస్స సమాపత్తియా పరిహానం. ఇతరస్స అత్తనో అప్పమాదేన ఏకకరీసమత్తతో చతుఅట్ఠసకటఉద్ధరణం వియ అనురక్ఖణాభబ్బస్స ఉపకారానుపకారే ధమ్మే జానిత్వా అనుపకారే పహాయ ఉపకారే సేవన్తస్స సమాపత్తియా అపరిహానం వేదితబ్బం. ఏవం చేతనాభబ్బతో అనురక్ఖణాభబ్బోవ సమాపత్తిం థావరం కాతుం బలవతరోతి వేదితబ్బో.

౯. పుథుజ్జననిద్దేసే – తీణి సంయోజనానీతి దిట్ఠిసంయోజనసీలబ్బతపరామాససంయోజనవిచికిచ్ఛాసంయోజనాని. ఏతాని హి ఫలక్ఖణే పహీనాని నామ హోన్తి. అయం పన ఫలక్ఖణేపి న హోతీతి దస్సేతి. తేసం ధమ్మానన్తి తేసం సంయోజనధమ్మానం. మగ్గక్ఖణస్మిఞ్హి తేసం పహానాయ పటిపన్నో నామ హోతి. అయం పన మగ్గక్ఖణేపి న హోతి. ఏత్తావతా విస్సట్ఠకమ్మట్ఠానో థూలబాలపుథుజ్జనోవ ఇధ కథితోతి వేదితబ్బో.

౧౦. గోత్రభునిద్దేసే ¶ – యేసం ధమ్మానన్తి యేసం గోత్రభుఞాణేన సద్ధిం ఉప్పన్నానం పరోపణ్ణాసకుసలధమ్మానం. అరియధమ్మస్సాతి లోకుత్తరమగ్గస్స. అవక్కన్తి హోతీతి ఓక్కన్తి నిబ్బత్తి పాతుభావో హోతి. అయం వుచ్చతీతి అయం నిబ్బానారమ్మణేన ఞాణేన సబ్బం పుథుజ్జనసఙ్ఖం పుథుజ్జనగోత్తం ¶ పుథుజ్జనమణ్డలం పుథుజ్జనపఞ్ఞత్తిం అతిక్కమిత్వా అరియసఙ్ఖం అరియగోత్తం అరియమణ్డలం అరియపఞ్ఞత్తిం ఓక్కమనతో గోత్రభూపుగ్గలో నామ వుచ్చతి.

౧౧. భయూపరతనిద్దేసే – భయేన ఉపరతోతి భయూపరతో. సత్తపి సేక్ఖా పుథుజ్జనా చ భాయిత్వా పాపతో ఓరమన్తి పాపం న కరోన్తి ¶ . తత్థ పుథుజ్జనా దుగ్గతిభయం, వట్టభయం, కిలేసభయం, ఉపవాదభయన్తి చత్తారి భయాని భాయన్తి. తేసు భాయితబ్బట్ఠేన దుగ్గతియేవ భయం దుగ్గతిభయం. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. తత్థ పుథుజ్జనో ‘సచే త్వం పాపం కరిస్ససి, చత్తారో అపాయా ముఖం వివరిత్వా ఠితచ్ఛాతఅజగరసదిసా, తేసు దుక్ఖం అనుభవన్తో కథం భవిస్ససీ’తి దుగ్గతిభయం భాయిత్వా పాపం న కరోతి. అనమతగ్గసంసారవట్టంయేవ పన వట్టభయం నామ. సబ్బమ్పి అకుసలం కిలేసభయం నామ. గరహా పన ఉపవాదభయం నామ. తానిపి భాయిత్వా పుథుజ్జనో పాపం న కరోతి. సోతాపన్నసకదాగామిఅనాగామినో పన తయో సేక్ఖా దుగ్గతిం అతీతత్తా సేసాని తీణి భయాని భాయిత్వా పాపం న కరోన్తి. మగ్గట్ఠకసేక్ఖా ఆగమనవసేన వా అసముచ్ఛిన్నభయత్తా వా భయూపరతా నామ హోన్తి. ఖీణాసవో ఇమేసు చతూసు భయేసు ఏకమ్పి న భాయతి. సో హి సబ్బసో సముచ్ఛిన్నభయో; తస్మా అభయూపరతోతి వుచ్చతి. కిం పన సో ఉపవాదమ్పి న భాయతీతి? న భాయతి. ఉపవాదం పన రక్ఖతీతి వత్తుం వట్టతి. దోణుప్పలవాపిగామే ఖీణాసవత్థేరో వియ.

౧౨. అభబ్బాగమననిద్దేసే ¶ – సమ్మత్తనియామాగమనస్స అభబ్బోతి అభబ్బాగమనో. కమ్మావరణేనాతి పఞ్చవిధేన ఆనన్తరియకమ్మేన. కిలేసావరణేనాతి నియతమిచ్ఛాదిట్ఠియా. విపాకావరణేనాతి అహేతుకదుహేతుకపటిసన్ధియా. అస్సద్ధాతి బుద్ధధమ్మసఙ్ఘేసు సద్ధారహితా. అచ్ఛన్దికాతి కత్తుకమ్యతాకుసలచ్ఛన్దరహితా. తే ఠపేత్వా జమ్బుదీపం ఇతరదీపత్తయవాసినో వేదితబ్బా. తేసు హి మనుస్సా అచ్ఛన్దికభావం పవిట్ఠా నామ. దుప్పఞ్ఞాతి భవఙ్గపఞ్ఞారహితా. అభబ్బాతి అప్పటిలద్ధమగ్గఫలూపనిస్సయా. నియామన్తి మగ్గనియామం, సమ్మత్తనియామం. ఓక్కమితున్తి ఏతం కుసలేసు ధమ్మేసు సమ్మత్తసఙ్ఖాతం నియామం ఓక్కమితుం పవిసితుం తత్థ పతిట్ఠాతుం అభబ్బా.

౧౩. భబ్బాగమననిద్దేసో వుత్తపటిపక్ఖనయేన వేదితబ్బో. ఏవమిమస్మిం దుకే యే చ పుగ్గలా పఞ్చానన్తరియకా, యే చ నియతమిచ్ఛాదిట్ఠికా, యేహి చ అహేతుకదుహేతుకపటిసన్ధి గహితా ¶ , యే చ బుద్ధాదీనం న సద్దహన్తి, యేసఞ్చ కత్తుకమ్యతాఛన్దో నత్థి, యే చ అపరిపుణ్ణభవఙ్గపఞ్ఞా, యేసఞ్చ మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయో నత్థి, తే సబ్బేపి సమ్మత్తనియామం ఓక్కమితుం అభబ్బా, విపరీతా భబ్బాతి వుత్తా.

౧౪. నియతానియతనిద్దేసే ¶ – ఆనన్తరికాతి ఆన్తరికకమ్మసమఙ్గినో. మిచ్ఛాదిట్ఠికాతి నియతమిచ్ఛాదిట్ఠిసమఙ్గినో. సబ్బేపి హేతే నిరయస్స అత్థాయ నియతత్తా నియతా నామ. అట్ఠ పన అరియపుగ్గలా సమ్మాభావాయ ఉపరూపరిమగ్గఫలత్థాయ చేవ అనుపాదాపరినిబ్బానత్థాయ చ నియతత్తా నియతా నామ. అవసేసపుగ్గలా పన అనిబద్ధగతికా. యథా ఆకాసే ఖిత్తదణ్డో పథవియం పతన్తో ‘అగ్గేన వా మజ్ఝేన వా మూలేన వా పతిస్సతీ’తి న ఞాయతి; ఏవమేవ ‘అసుకగతియా నామ నిబ్బత్తిస్సన్తీ’తి నియమాభావా అనియతా నామాతి వేదితబ్బా. యా పన ఉత్తరకురుకానం నియతగతికతా ¶ వుత్తా, న సా నియతధమ్మవసేన. మిచ్ఛత్తసమ్మత్తనియతధమ్మాయేవ హి నియతా నామ. తేసఞ్చ వసేనాయం పుగ్గలనియమో కథితోతి.

౧౫. పటిపన్నకనిద్దేసే – మగ్గసమఙ్గినోతి మగ్గట్ఠకపుగ్గలా. తే హి ఫలత్థాయ పటిపన్నత్తా పటిపన్నకా నామ. ఫలసమఙ్గినోతి ఫలపటిలాభసమఙ్గితాయ ఫలసమఙ్గినో. ఫలపటిలాభతో పట్ఠాయ హి తే ఫలసమాపత్తిం అసమాపన్నాపి ఫలే ఠితాయేవ నామ.

౧౬. సమసీసీనిద్దేసే – అపుబ్బం అచరిమన్తి అపురే అపచ్ఛా, ఏకప్పహారేనేవాతి అత్థో. పరియాదానన్తి పరిక్ఖయో. అయం వుచ్చతీతి అయం పుగ్గలో సమసీసీ నామ వుచ్చతి. సో పనేస తివిధో హోతి – ఇరియాపథసమసీసీ, రోగసమసీసీ, జీవితసమసీసీతి. తత్థ యో చఙ్కమన్తోవ విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అరహత్తం పత్వా చఙ్కమన్తోవ పరినిబ్బాతి పదుమత్థేరో వియ; ఠితకోవ విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అరహత్తం పత్వా ఠితకోవ పరినిబ్బాతి కోటపబ్బతవిహారవాసీతిస్సత్థేరో వియ; నిసిన్నోవ విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అరహత్తం పత్వా నిసిన్నోవ పరినిబ్బాతి, నిపన్నోవ విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అరహత్తం పత్వా నిపన్నోవ పరినిబ్బాతి – అయం ఇరియాపథసమసీసీ నామ.

యో పన ఏకం రోగం పత్వా అన్తోరోగేయేవ విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అరహత్తం పత్వా తేనేవ రోగేన పరినిబ్బాతి – అయం రోగసమసీసీ నామ.

కతరో ¶ ¶ జీవితసమసీసీ నామ? ‘‘సీసన్తి తేరస సీసాని – పలిబోధసీసఞ్చ తణ్హా, వినిబన్ధనసీసఞ్చ మానో, పరామాససీసఞ్చ దిట్ఠి, విక్ఖేపసీసఞ్చ ఉద్ధచ్చం, సంకిలేససీసఞ్చ అవిజ్జా, అధిమోక్ఖసీసఞ్చ సద్ధా, పగ్గహసీసఞ్చ వీరియం, ఉపట్ఠానసీసఞ్చ సతి, అవిక్ఖేపసీసఞ్చ సమాధి, దస్సనసీసఞ్చ పఞ్ఞా, పవత్తసీసఞ్చ జీవితిన్ద్రియం, గోచరసీసఞ్చ విమోక్ఖో, సఙ్ఖారసీసఞ్చ నిరోధో’’తి (పటి. మ. ౧.౮౭). తత్థ కిలేససీసం అవిజ్జం అరహత్తమగ్గో పరియాదియతి. పవత్తసీసం జీవితిన్ద్రియం చుతిచిత్తం పరియాదియతి. అవిజ్జాపరియాదాయకం ¶ చిత్తం జీవితిన్ద్రియం పరియాదాతుం న సక్కోతి. జీవితిన్ద్రియపరియాదాయకం చిత్తం అవిజ్జం పరియాదాతుం న సక్కోతి. అవిజ్జాపరియాదాయకం చిత్తం అఞ్ఞం, జీవితిన్ద్రియపరియాదాయకం చిత్తం అఞ్ఞం. యస్స చేతం సీసద్వయం సమం పరియాదానం గచ్ఛతి, సో జీవితసమసీసీ నామ.

కథమిదం సమం హోతీతి? వారసమతాయ. యస్మిఞ్హి వారే మగ్గవుట్ఠానం హోతి – సోతాపత్తిమగ్గే పఞ్చ పచ్చవేక్ఖణాని, సకదాగామిమగ్గే పఞ్చ, అనాగామిమగ్గే పఞ్చ, అరహత్తమగ్గే చత్తారీతి ఏకూనవీసతియా పచ్చవేక్ఖణఞాణే పతిట్ఠాయ భవఙ్గం ఓతరిత్వా పరినిబ్బాయతి. ఇమాయ వారసమతాయ ఇదం ఉభయసీసపరియాదానం సమం హోతి నామ. తేనాయం పుగ్గలో జీవితసమసీసీతి వుచ్చతి. అయమేవ చ ఇధ అధిప్పేతో.

౧౭. ఠితకప్పీనిద్దేసే – ఠితో కప్పోతి ఠితకప్పో, ఠితకప్పో అస్స అత్థీతి ఠితకప్పీ. కప్పం ఠపేతుం సమత్థోతి అత్థో. ఉడ్డయ్హనవేలా అస్సాతి ఝాయనకాలో భవేయ్య. నేవ తావాతి యావ ఏస మగ్గసమఙ్గీ పుగ్గలో సోతాపత్తిఫలం న సచ్ఛికరోతి, నేవ తావ కప్పో ఝాయేయ్య. ఝాయమానోపి అజ్ఝాయిత్వావ తిట్ఠేయ్య. కప్పవినాసో హి నామ మహావికారో మహాపయోగో కోటిసతసహస్సచక్కవాళస్స ఝాయనవసేన మహాలోకవినాసో. అయమ్పి ఏవం మహావినాసో తిట్ఠేయ్య వాతి వదతి. సాసనే పన ధరమానే అయం కప్పవినాసో నామ నత్థి. కప్పవినాసే సాసనం నత్థి. గతకోటికే హి కాలే కప్పవినాసో నామ హోతి. ఏవం సన్తేపి సత్థా అన్తరాయాభావం దీపేతుం ఇదం కారణం ఆహరి – ‘‘ఇదమ్పి భవేయ్య, మగ్గసమఙ్గినో పన ఫలస్స అన్తరాయో న సక్కా కాతు’’న్తి. అయం పన పుగ్గలో కప్పం ఠపేన్తో కిత్తకం కాలం ఠపేయ్యాతి? యస్మిం ¶ వారే మగ్గవుట్ఠానం హోతి, అథ భవఙ్గం ఆవట్టేన్తం మనోద్వారావజ్జనం ఉప్పజ్జతి. తతో తీణి అనులోమాని, ఏకం గోత్రభుచిత్తం, ఏకం మగ్గచిత్తం, ద్వే ఫలచిత్తాని, పఞ్చ ¶ పచ్చవేక్ఖణఞాణానీతి ¶ ఏత్తకం కాలం ఠపేయ్య. ఇమం పనత్థం బాహిరాయ ఆగన్తుకూపమాయపి ఏవం దీపయింసు. సచే హి సోతాపత్తిమగ్గసమఙ్గిస్స మత్థకూపరి యోజనికం ఏకగ్ఘనసేలం తివట్టాయ రజ్జుయా బన్ధిత్వా ఓలమ్బేయ్య, ఏకస్మిం వట్టే ఛిన్నే ద్వీహి ఓలమ్బేయ్య, ద్వీసు ఛిన్నేసు ఏకేన ఓలమ్బేయ్యేవ, తస్మిమ్పి ఛిన్నే అబ్భకూటం వియ ఆకాసే తిట్ఠేయ్య, న త్వేవ తస్స పుగ్గలస్స మగ్గానన్తరఫలస్స అన్తరాయం కరేయ్యాతి. అయం పన దీపనా పరిత్తా, పురిమావ మహన్తా. న కేవలం పన సోతాపత్తిమగ్గట్ఠోవ కప్పం ఠపేతి, ఇతరే మగ్గసమఙ్గినోపి ఠపేన్తియేవ. తేన భగవా హేట్ఠా గహితఞ్చ అగ్గహితఞ్చ సబ్బం సఙ్కడ్ఢిత్వా సద్ధిం పిట్ఠివట్టకపుగ్గలేహి ఇమం తన్తిం ఆరోపేసి – ‘‘సబ్బేపి మగ్గసమఙ్గినో పుగ్గలా ఠితకప్పినో’’తి.

౧౮. అరియనిద్దేసే – కిలేసేహి ఆరకత్తా అరియా. సదేవకేన లోకేన అరణీయత్తా అరియా. అరియట్ఠో నామ పరిసుద్ధట్ఠోతి పరిసుద్ధత్తాపి అరియా. సేసా అపరిసుద్ధతాయ అనరియా.

౧౯. సేక్ఖనిద్దేసే – మగ్గసమఙ్గినో మగ్గక్ఖణే, ఫలసమఙ్గినో చ ఫలక్ఖణే, అధిసీలసిక్ఖాదికా తిస్సోపి సిక్ఖా సిక్ఖన్తియేవాతి సేక్ఖా. అరహతా పన అరహత్తఫలక్ఖణే తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖితా. పున తస్స సిక్ఖనకిచ్చం నత్థీతి అసేక్ఖా. ఇతి సత్త అరియా సిక్ఖన్తీతి సేక్ఖా. ఖీణాసవా అఞ్ఞస్స సన్తికే సీలాదీనం సిక్ఖితత్తా సిక్ఖితఅసేక్ఖా నామ. బుద్ధపచ్చేకబుద్ధా సయమ్భూతతాయ అసిక్ఖితఅసేక్ఖా నామ. సేసపుగ్గలా నేవ సిక్ఖన్తి న సిక్ఖితాతి నేవసేక్ఖానాసేక్ఖా.

౨౦. తేవిజ్జనిద్దేసే – పఠమం పుబ్బేనివాసదిబ్బచక్ఖుఞాణాని నిబ్బత్తేత్వా పచ్ఛా అరహత్తం పత్తోపి, పఠమం అరహత్తం ¶ పత్వా పచ్ఛా పుబ్బేనివాసదిబ్బచక్ఖుఞాణనిబ్బత్తకోపి తేవిజ్జోయేవ నామ. సుత్తన్తకథా పన పరియాయదేసనా అభిధమ్మకథా నిప్పరియాయదేసనాతి ఇమస్మిం ఠానే ఆగమనీయమేవ ధురం. తస్మా పఠమం ద్వే విజ్జా నిబ్బత్తేత్వా పచ్ఛా అరహత్తం పత్తోవ ఇధ అధిప్పేతో. ఛళభిఞ్ఞేపి ఏసేవ నయో.

౨౨. సమ్మాసమ్బుద్ధనిద్దేసే ¶ – పుబ్బే అననుస్సుతేసూతి పచ్ఛిమభవే సచ్చప్పటివేధతో పుబ్బే అఞ్ఞస్స ¶ కస్సచి సన్తికే అస్సుతపుబ్బేసు. తతో పురిమపురిమేసు పన భవేసు సబ్బఞ్ఞుబోధిసత్తా బుద్ధసాసనే పబ్బజిత్వా తీణి పిటకాని ఉగ్గహేత్వా గతపచ్చాగతవత్తం ఆరుయ్హ కమ్మట్ఠానం అనులోమం గోత్రభుం ఆహచ్చ ఠపేన్తి. తస్మా పచ్ఛిమభవస్మింయేవ అనాచరియకభావం సన్ధాయేతం వుత్తం. తదా హి తథాగతో పూరితపారమిత్తా అఞ్ఞస్స సన్తికే సామం అననుస్సుతేసు సఙ్ఖతాసఙ్ఖతధమ్మేసు ‘‘ఇదం దుక్ఖం…పే… అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా’’తి అత్తపచ్చక్ఖేన ఞాణేన చత్తారి సచ్చాని అభిసమ్బుజ్ఝతి.

తత్థ చాతి తస్మిఞ్చ చతుసచ్చసమ్బోధిసఙ్ఖాతే అరహత్తమగ్గే. సబ్బఞ్ఞుతం పాపుణాతి బలేసు చ వసీభావన్తి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణఞ్చేవ బలేసు చ చిణ్ణవసీభావం పాపుణాతి. బుద్ధానఞ్హి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స చేవ దసబలఞాణస్స చ అధిగమనతో పట్ఠాయ అఞ్ఞం కాతబ్బం నామ నత్థి. యథా పన ఉభతోసుజాతస్స ఖత్తియకుమారస్స అభిసేకప్పత్తితో పట్ఠాయ ‘ఇదం నామ ఇస్సరియం అనాగత’న్తి న వత్తబ్బం, సబ్బం ఆగతమేవ హోతి. ఏవమేవ బుద్ధానం అరహత్తమగ్గస్స ఆగమనతో పట్ఠాయ ‘అయం నామ గుణో న ఆగతో, న పటివిద్ధో, న పచ్చక్ఖో’తి న వత్తబ్బో, సబ్బేపి సబ్బఞ్ఞుగుణా ఆగతా పటివిద్ధా పచ్చక్ఖకతావ హోన్తి. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవం పారమీపూరణసిద్ధానుభావేన అరియమగ్గేన పటివిద్ధసబ్బఞ్ఞుగుణో పుగ్గలో సమ్మాసమ్బుద్ధోతి వుచ్చతి.

౨౩. పచ్చేకబుద్ధనిద్దేసేపి ¶ – పుబ్బే అననుస్సుతేసూతి పదే పుబ్బే వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో. పచ్చేకబుద్ధోపి హి పచ్ఛిమభవే అనాచరియకో అత్తుక్కంసికఞాణేనేవ పటివిద్ధసచ్చో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణఞ్చేవ బలేసు చ చిణ్ణవసీభావం న పాపుణాతి.

౨౪. ఉభతోభాగవిముత్తనిద్దేసే – అట్ఠ విమోక్ఖే కాయేన ఫుసిత్వా విహరతీతి అట్ఠ సమాపత్తియో సహజాతనామకాయేన పటిలభిత్వా విహరతి. పఞ్ఞాయ చస్స దిస్వాతి విపస్సనాపఞ్ఞాయ సఙ్ఖారగతం, మగ్గపఞ్ఞాయ చత్తారి సచ్చాని పస్సిత్వా చత్తారోపి ఆసవా ఖీణా హోన్తి. అయం వుచ్చతీతి ¶ అయం ఏవరూపో పుగ్గలో ఉభతోభాగవిముత్తో నామాతి వుచ్చతి. అయఞ్హి ద్వీహి భాగేహి ద్వే వారే విముత్తోతి ఉభతోభాగవిముత్తో. తత్రాయం థేరవాదో – తిపిటకచూళనాగత్థేరో తావ ఆహ – ‘‘సమాపత్తియా విక్ఖమ్భనవిమోక్ఖేన, మగ్గేన సముచ్ఛేదవిమోక్ఖేన ¶ విముత్తోతి ఉభతోభాగేహి ద్వే వారే విముత్తో’’తి. తిపిటకమహాధమ్మరక్ఖితత్థేరో ‘‘నామనిస్సితకో ఏసో’’తి వత్వా –

‘‘అచ్చీ యథా వాతవేగేన ఖిత్తా, (ఉపసీవాతి భగవా;)

అత్థం పలేతి న ఉపేతి సఙ్ఖ’’న్తి. (సు. ని. ౧౦౮౦);

వత్వా సుత్తం ఆహరిత్వా ‘‘నామకాయతో చ రూపకాయతో చ సువిముత్తత్తా ఉభతోభాగవిముత్తో’’తి ఆహ. తిపిటకచూళాభయత్థేరో పనాహ – ‘‘సమాపత్తియా విక్ఖమ్భనవిమోక్ఖేన ఏకవారం విముత్తో మగ్గేన సముచ్ఛేదవిమోక్ఖేన ఏకవారం విముత్తోతి ఉభతోభాగవిముత్తో’’తి. ఇమే పన తయోపి థేరా పణ్డితా, ‘తిణ్ణమ్పి వాదే కారణం దిస్సతీ’తి తిణ్ణమ్పి ¶ వాదం తన్తిం కత్వా ఠపయింసు.

సఙ్ఖేపతో పన అరూపసమాపత్తియా రూపకాయతో విముత్తో, మగ్గేన నామకాయతో విముత్తోతి ఉభోహి భాగేహి విముత్తత్తా ఉభతోభాగవిముత్తో. సో చతున్నం అరూపసమాపత్తీనం ఏకేకతో వుట్ఠాయ సఙ్ఖారే సమ్మసిత్వా అరహత్తం పత్తానం చతున్నం, నిరోధా వుట్ఠాయ అరహత్తం పత్తస్స అనాగామినో చ వసేన పఞ్చవిధో హోతి. తత్థ పురిమా చత్తారో సమాపత్తిసీసం నిరోధం న సమాపజ్జన్తీతి పరియాయేన ఉభతోభాగవిముత్తా నామ. అట్ఠసమాపత్తిలాభీ అనాగామీ తం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పత్తోతి నిప్పరియాయేన ఉభతోభాగవిముత్తసేట్ఠో నామ. నను చ అరూపావచరజ్ఝానమ్పి ఉపేక్ఖాచిత్తేకగ్గతాహి దువఙ్గికం రూపావచరచతుత్థజ్ఝానమ్పి, తస్మా తమ్పి పదట్ఠానం కత్వా అరహత్తం పత్తేన ఉభతోభాగవిముత్తేన భవితబ్బన్తి? న భవితబ్బం. కస్మా? రూపకాయతో అవిముత్తత్తా. తఞ్హి కిలేసకాయతోవ విముత్తం, న రూపకాయతో; తస్మా తతో వుట్ఠాయ అరహత్తం పత్తో ఉభతోభాగవిముత్తో నామ న హోతి ¶ . అరూపావచరం పన నామకాయతో చ విముత్తం రూపకాయతో చాతి తదేవ పాదకం కత్వా అరహత్తం పత్తో ఉభతోభాగవిముత్తో హోతీతి వేదితబ్బో.

౨౫. పఞ్ఞావిముత్తనిద్దేసే – పఞ్ఞాయ విముత్తోతి పఞ్ఞావిముత్తో. సో సుక్ఖవిపస్సకో చతూహి ¶ ఝానేహి వుట్ఠాయ అరహత్తం పత్తా చత్తారో చాతి పఞ్చవిధో హోతి. ఏతేసు హి ఏకోపి అట్ఠవిమోక్ఖలాభీ న హోతి. తేనేవ న హేవ ఖో అట్ఠ విమోక్ఖేతిఆదిమాహ. అరూపావచరజ్ఝానేసు పన ఏకస్మిం సతి ఉభతోభాగవిముత్తోయేవ నామ హోతీతి.

౨౬. కాయసక్ఖినిద్దేసే – ఏకచ్చే ఆసవాతి హేట్ఠిమమగ్గత్తయవజ్ఝా. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో కాయసక్ఖీతి వుచ్చతి. సో హి ఫుట్ఠన్తం సచ్ఛికరోతీతి కాయసక్ఖీ. ఝానఫస్సం పఠమం ఫుసతి, పచ్ఛా నిరోధం నిబ్బానం సచ్ఛికరోతీతిపి కాయసక్ఖీ. సో సోతాపత్తిఫలట్ఠం ఆదిం కత్వా యావ అరహత్తమగ్గట్ఠా ఛబ్బిధో హోతి.

౨౭. దిట్ఠిప్పత్తనిద్దేసే ¶ – ఇదం దుక్ఖన్తి ఇదం దుక్ఖం, ఏత్తకం దుక్ఖం, న ఇతో ఉద్ధం దుక్ఖం. దుక్ఖసముదయాదీసుపి ఏసేవ నయో. యథాభూతం పజానాతీతి ఠపేత్వా తణ్హం పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధే ‘దుక్ఖసచ్చ’న్తి యాథావసరసతో పజానాతి. తణ్హా పన దుక్ఖం జనేతి నిబ్బత్తేతి, పభావేతి, తతో తం దుక్ఖం సముదేతి; తస్మా నం అయం ‘దుక్ఖసముదయో’తి యథాభూతం పజానాతి. యస్మా పన ఇదం దుక్ఖఞ్చ సముదయో చ నిబ్బానం పత్వా నిరుజ్ఝన్తి వూపసమ్మన్తి అప్పవత్తిం గచ్ఛన్తి; తస్మా నం ‘అయం దుక్ఖనిరోధో’తి యథాభూతం పజానాతి. అరియో పన అట్ఠఙ్గికో మగ్గో, తం దుక్ఖనిరోధం గచ్ఛతి; తేన తం ‘అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా’తి యథాభూతం పజానాతి. ఏత్తావతా నానాక్ఖణే సచ్చవవత్థానం దస్సితం. ఇదాని ఏకక్ఖణే దస్సేతుం తథాగతప్పవేదితాతిఆదిమాహ. తత్థ తథాగతప్పవేదితాతి మహాబోధిమణ్డే నిసీదత్వా తథాగతేన పటివిద్ధా విదితా పాకటీకతా. ధమ్మాతి చతుసచ్చధమ్మా. వోదిట్ఠా హోన్తీతి సుదిట్ఠా హోన్తి. వోచరితాతి సుచరితా. తేసు అనేన పఞ్ఞా సుట్ఠు చరాపితా హోతీతి అత్థో. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో దిట్ఠిప్పత్తోతి వుచ్చతి. అయఞ్హి దిట్ఠన్తం పత్తో. ‘‘దుక్ఖా సఙ్ఖారా, సుఖో నిరోధో’’తి ఞాణం హోతి ¶ . దిట్ఠం విదితం సచ్ఛికతం పస్సితం పఞ్ఞాయాతి దిట్ఠప్పత్తో. అయమ్పి కాయసక్ఖీ వియ ఛబ్బిధోవ హోతి.

౨౮. సద్ధావిముత్తనిద్దేసే – నో చ ఖో యథా దిట్ఠిప్పత్తస్సాతి యథా దిట్ఠిప్పత్తస్స ఆసవా పరిక్ఖీణా, న ఏవం సద్ధావిముత్తస్సాతి అత్థో. కిం పన నేసం కిలేసప్పహానే నానత్తం అత్థీతి? నత్థి. అథ కస్మా సద్ధావిముత్తో దిట్ఠిప్పత్తం న పాపుణాతీతి? ఆగమనీయనానత్తేన. దిట్ఠిప్పతో హి ఆగమనమ్హి కిలేసే విక్ఖమ్భేన్తో అప్పదుక్ఖేన అప్పకసిరేన అకిలమన్తోవ ¶ విక్ఖమ్భేతుం సక్కోతి. సద్ధావిముత్తో ¶ పన దుక్ఖేన కసిరేన కిలమన్తో హుత్వా విక్ఖమ్భేతుం సక్కోతి, తస్మా దిట్ఠిప్పత్తం న పాపుణాతి. అపిచ నేసం పఞ్ఞాయపి నానత్తం అత్థియేవ. దిట్ఠిప్పత్తస్స హి ఉపరి తిణ్ణం మగ్గానం విపస్సనాఞాణం తిక్ఖం సూరం పసన్నం హుత్వా వహతి. సద్ధావిముత్తస్స విపస్సనాఞాణం నో తిక్ఖం సూరం పసన్నం హుత్వా వహతి, తస్మాపి సో దిట్ఠిప్పత్తం న పాపుణాతి.

యథా హి ద్వీసు తరుణేసు సిప్పం దస్సేన్తేసు ఏకస్స హత్థే తిఖిణో అసి, ఏకస్స కుణ్ఠో. తిఖిణేన అసినా కదలీ ఛిజ్జమానా సద్దం న కరోతి. కుణ్ఠేన అసినా ఛిజ్జమానా ‘కటకటా’తి సద్దం కరోతి. తత్థ తిఖిణేన అసినా సద్దం అకరోన్తియా ఏవ కదలియా ఛేదనం వియ దిట్ఠిప్పత్తస్స తిణ్ణం మగ్గానం విపస్సనాఞాణస్స తిఖిణసూరవిప్పసన్నభావో. కుణ్ఠేన అసినా సద్దం కరోన్తియాపి కదలియా ఛేదనం వియ సద్ధావిముత్తస్స తిణ్ణం మగ్గానం విపస్సనాఞాణస్స అతిఖిణఅసూరఅప్పసన్నభావో వేదితబ్బో. ఇమం పన నయం ‘నో’తి పటిక్ఖిపిత్వా, ఆగమనీయనానత్తేనేవ సద్ధావిముత్తో దిట్ఠిప్పత్తం న పాపుణాతీతి సన్నిట్ఠానం కతం.

ఆగమట్ఠకథాసు పన వుత్తం – ‘‘ఏతేసు హి సద్ధావిముత్తస్స పుబ్బభాగమగ్గక్ఖణే సద్దహన్తస్స వియ ఓకప్పేన్తస్స వియ అధిముచ్చన్తస్స వియ చ కిలేసక్ఖయో హోతి. దిట్ఠిప్పత్తస్స పుబ్బభాగమగ్గక్ఖణే కిలేసచ్ఛేదకఞాణం అదన్ధం తిఖిణం సూరం హుత్వా వహతి. తస్మా యథా నామ అతిఖిణేన అసినా కదలిం ఛిన్దన్తస్స ఛిన్నట్ఠానం న మట్ఠం హోతి, అసి న సీఘం వహతి, సద్దో సుయ్యతి, బలవతరో వాయామో కాతబ్బో హోతి ¶ ; ఏవరూపా సద్ధావిముత్తస్స పుబ్బభాగమగ్గభావనా. యథా పన సునిసితేనేవ అసినా కదలిం ఛిన్దన్తస్స ఛిన్నట్ఠానం మట్ఠం హోతి, అసి సీఘం వహతి, సద్దో న సుయ్యతి, బలవవాయామకిచ్చం న హోతి; ఏవరూపా ¶ దిట్ఠిప్పత్తస్స పుబ్బభాగమగ్గభావనా వేదితబ్బా’’తి. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో సద్ధావిముత్తోతి వుచ్చతి. అయఞ్హి సద్దహన్తో విముత్తోతి సద్ధావిముత్తో. అయమ్పి కాయసక్ఖీ వియ ఛబ్బిధోవ హోతి.

౨౯. ధమ్మానుసారీనిద్దేసే – పటిపన్నస్సాతి ఇమినా సోతాపత్తిమగ్గట్ఠో దస్సితో. అధిమత్తన్తి బలవం. పఞ్ఞం వాహేతీతి పఞ్ఞావాహీ. పఞ్ఞా ఇమం పుగ్గలం వహతీతి పఞ్ఞావాహీతిపి ¶ వుత్తం హోతి. పఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమన్తి పఞ్ఞం పురేచారికం కత్వా. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో ధమ్మానుసారీతి వుచ్చతి. సో హి పఞ్ఞాసఙ్ఖాతేన ధమ్మేన సరతి అనుస్సరతీతి ధమ్మానుసారీ. సోతాపత్తిమగ్గట్ఠస్సేవేతం నామం. ఫలే పన పత్తే దిట్ఠిప్పత్తో నామ హోతి.

౩౦. సద్ధానుసారీనిద్దేసేపి – సద్ధం వాహేతీతి సద్ధావాహీ. సద్ధా ఇమం పుగ్గలం వహతీతి సద్ధావాహీతిపి వుత్తమేవ. సద్ధాపుబ్బఙ్గమన్తి సద్ధం పురేచారికం కత్వా. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో సద్ధానుసారీతి వుచ్చతి. సో హి సద్ధాయ సరతి. అనుస్సరతీతి సద్ధానుసారీ. సోతాపత్తిమగ్గట్ఠస్సేవేతం నామం. ఫలే పన పత్తే సద్ధావిముత్తో నామ హోతి. లోకుత్తరధమ్మఞ్హి నిబ్బత్తేన్తానం ద్వే ధురాని నామ, ద్వే అభినివేసా నామ, ద్వే సీసాని నామ. తత్థ సద్ధాధురం పఞ్ఞాధురన్తి – ద్వే ధురాని నామ. ఏకో పన భిక్ఖు సమథాభినివేసేన అభినివిసతి, ఏకో విపస్సనాభినివేసేనాతి – ఇమే ద్వే అభినివేసా నామ. ఏకో చ మత్థకం పాపుణన్తో ఉభతోభాగవిముత్తో హోతి, ఏకో పఞ్ఞావిముత్తోతి – ఇమాని ద్వే సీసాని నామ. యే కేచి హి లోకుత్తరధమ్మం నిబ్బత్తేన్తి, సబ్బే తే ఇమే ద్వే ధమ్మే ధురం కత్వా ఇమేసు ద్వీసు ఠానేసు అభినివిసిత్వా ఇమేహి ద్వీహి ఠానేహి విముచ్చన్తి. తేసు యో భిక్ఖు అట్ఠసమాపత్తిలాభీ పఞ్ఞం ధురం కత్వా సమథవసేన అభినివిట్ఠో అఞ్ఞతరం అరూపసమాపత్తిం పదట్ఠానం కత్వా విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అరహత్తం పాపుణాతి, సో సోతాపత్తిమగ్గక్ఖణే ధమ్మానుసారీ నామ. పరతో పన ఛసు ఠానేసు కాయసక్ఖీ నామ. అరహత్తఫలే పత్తే ఉభతోభాగవిముత్తో నామ.

అపరో ¶ పఞ్ఞమేవ ¶ ధురం కత్వా విపస్సనావసేన అభినివిట్ఠో సుద్ధసఙ్ఖారే వా రూపావచరజ్ఝానేసు వా అఞ్ఞతరం సమ్మసిత్వా అరహత్తం పాపుణాతి, అయమ్పి సోతాపత్తిమగ్గక్ఖణేయేవ ధమ్మానుసారీ నామ. పరతో పన ఛసు ఠానేసు దిట్ఠిప్పత్తో నామ. అరహత్తే పత్తే పఞ్ఞావిముత్తో నామ. ఇధ ద్వే నామాని అపుబ్బాని, తాని పురిమేహి సద్ధిం పఞ్చ హోన్తి. అపరో అట్ఠసమాపత్తిలాభీ సద్ధం ధురం కత్వా సమాధివసేన అభినివిట్ఠో అఞ్ఞతరం అరూపసమాపత్తిం పదట్ఠానం కత్వా విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అరహత్తం పాపుణాతి – అయం సోతాపత్తిమగ్గక్ఖణే సద్ధానుసారీ నామ. పరతో ఛసు ఠానేసు కాయసక్ఖీయేవ నామ. అరహత్తే పత్తే ఉభతోభాగవిముత్తోయేవ నామ. ఇధ ఏకమేవ నామం అపుబ్బం. తేన సద్ధిం పురిమాని పఞ్చ ఛ హోన్తి. అపరో సద్ధమేవ ధురం కత్వా విపస్సనావసేన అభినివిట్ఠో సుద్ధసఙ్ఖారే వా రూపావచరజ్ఝానేసు వా అఞ్ఞతరం సమ్మసిత్వా అరహత్తం పాపుణాతి. అయమ్పి సోతాపత్తిమగ్గక్ఖణే సద్ధానుసారీ ¶ నామ. పరతో ఛసు ఠానేసు సద్ధావిముత్తో నామ. అరహత్తే పత్తే పఞ్ఞావిముత్తో నామ. ఇధాపి ఏకమేవ నామం అపుబ్బం. తేన సద్ధిం పురిమాని ఛ సత్త హోన్తి. ఇమే సత్త పుగ్గలా లోకే అగ్గదక్ఖిణేయ్యా నామాతి.

౩౧. సత్తక్ఖత్తుపరమనిద్దేసే – సత్తక్ఖత్తున్తి సత్తవారే. సత్తక్ఖత్తుపరమా భవూపపత్తి అత్తభావగ్గహణం అస్స, తతో పరం అట్ఠమం భవం నాదియతీతి సత్తక్ఖత్తుపరమో. సోతాపన్నో హోతీతి ఏత్థ సోతోతి అరియమగ్గో, తేన సమన్నాగతో సోతాపన్నో నామ. యథాహ –

‘‘సోతో సోతోతి హిదం, సారిపుత్త, వుచ్చతి. కతమో ను ఖో, సారిపుత్త, సోతోతి? అయమేవ హి, భన్తే, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో సోతో, సేయ్యథిదం – సమ్మాదిట్ఠి…పే… సమ్మాసమాధీతి. సోతాపన్నో సోతాపన్నోతి, హిదం, సారిపుత్త, వుచ్చతి. కతమో ను ఖో, సారిపుత్త, సోతాపన్నోతి? యో హి, భన్తే, ఇమినా అరియేన అట్ఠఙ్గికేన మగ్గేన సమన్నాగతో అయం వుచ్చతి సోతాపన్నో, స్వాయం ఆయస్మా ఏవంనామో ఏవంగోత్తో ఇతి వా’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౦౧).

ఏవం ¶ మగ్గక్ఖణేపి సోతాపన్నో నామ హోతి. ఇధ ¶ పన మగ్గేన ఫలస్స నామం దిన్నన్తి ఫలక్ఖణే సోతాపన్నో అధిప్పేతో.

అవినిపాతధమ్మోతి వినిపాతసఙ్ఖాతం అపాయం ఉపపత్తివసేన అనాగమనసభావో. నియతోతి మగ్గనియామేన నియతో. సమ్బోధిపరాయణోతి బుజ్ఝనకభావపరాయణో. సో హి పటిలద్ధమగ్గేన బుజ్ఝతీతి సమ్బోధిపరాయణో. ఉపరి తీహి మగ్గేహి అవస్సం బుజ్ఝిస్సతీతి సమ్బోధిపరాయణో. దేవే చ మనుస్సే చాతి దేవలోకఞ్చ మనుస్సలోకఞ్చ. సన్ధావిత్వా సంసరిత్వాతి పటిసన్ధివసేన అపరాపరం గన్త్వా. దుక్ఖస్సన్తం కరోతీతి వట్టదుక్ఖస్స పరియన్తం పరివటుమం కరోతి. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో సత్తక్ఖత్తుపరమో నామ వుచ్చతి. అయం పన కాలేన దేవలోకస్స కాలేన మనుస్సలోకస్స వసేన మిస్సకభవేన కథితోతి వేదితబ్బో.

౩౨. కోలంకోలనిద్దేసే – కులతో కులం గచ్ఛతీతి కోలంకోలో. సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియతో హి పట్ఠాయ నీచే కులే ఉపపత్తి నామ నత్థి, మహాభోగకులేసుయేవ నిబ్బత్తతీతి ¶ అత్థో. ద్వే వా తీణి వా కులానీతి దేవమనుస్సవసేన ద్వే వా తయో వా భవే. ఇతి అయమ్పి మిస్సకభవేనేవ కథితో. దేసనామత్తమేవ చేతం – ‘ద్వే వా తీణి వా’తి. యావ ఛట్ఠభవా సంసరన్తోపి పన కోలంకోలోవ హోతి.

౩౩. ఏకబీజినిద్దేసే – ఖన్ధబీజం నామ కథితం. యస్స హి సోతాపన్నస్స ఏకంయేవ ఖన్ధబీజం అత్థి, ఏకం అత్తభావగ్గహణం, సో ఏకబీజీ నామ. మానుసకం భవన్తి ఇదం పనేత్థ దేసనామత్తమేవ. దేవభవం నిబ్బత్తేతీతిపి పన వత్తుం వట్టతియేవ. భగవతా గహితనామవసేనేవ చేతాని ఏతేసం నామాని. ఏత్తకం ఠానం గతో సత్తక్ఖత్తుపరమో నామ హోతి, ఏత్తకం కోలంకోలో, ఏత్తకం ఏకబీజీతి భగవతా ఏతేసం నామం గహితం. నియమతో పన అయం సత్తక్ఖత్తుపరమో, అయం కోలంకోలో, అయం ఏకబీజీతి నత్థి.

కో ¶ పన తేసం ఏతం పభేదం నియమేతీతి? కేచి తావ థేరా ‘పుబ్బహేతు నియమేతీ’తి వదన్తి, కేచి ‘పఠమమగ్గో’, కేచి ‘ఉపరి తయో మగ్గా’, కేచి ‘తిణ్ణం మగ్గానం విపస్సనా’తి. తత్థ ‘పుబ్బహేతు నియమేతీ’తి వాదే ‘పఠమమగ్గస్స ఉపనిస్సయో కతో నామ హోతి, ఉపరి తయో మగ్గా నిరుపనిస్సయా ఉప్పన్నా’తి వచనం ఆపజ్జతి. ‘పఠమమగ్గో నియమేతీ’తి ¶ వాదే ఉపరి తిణ్ణం మగ్గానం నిరత్థకతా ఆపజ్జతి. ‘ఉపరి తయో మగ్గా నియమేన్తీ’తి వాదే ‘అట్ఠమమగ్గే అనుప్పన్నేయేవ ఉపరి తయో మగ్గా ఉప్పన్నా’తి ఆపజ్జతి. ‘తిణ్ణం మగ్గానం విపస్సనా నియమేతీ’తి వాదో పన యుజ్జతి. సచే హి ఉపరి తిణ్ణం మగ్గానం విపస్సనా బలవతీ హోతి, ఏకబీజీ నామ హోతి; తతో మన్దతరాయ కోలంకోలో; తతో మన్దతరాయ సత్తక్ఖత్తుపరమోతి.

ఏకచ్చో హి సోతాపన్నో వట్టజ్ఝాసయో హోతి, వట్టాభిరతో, పునప్పునం వట్టస్మింయేవ విచరతి సన్దిస్సతి. అనాథపిణ్డికో సేట్ఠి, విసాఖా ఉపాసికా, చూళరథమహారథా దేవపుత్తా, అనేకవణ్ణో దేవపుత్తో, సక్కో దేవరాజా, నాగదత్తో దేవపుత్తోతి ఇమే హి ఏత్తకా జనా వట్టజ్ఝాసయా వట్టాభిరతా ఆదితో పట్ఠాయ ఛ దేవలోకే సోధేత్వా అకనిట్ఠే ఠత్వా పరినిబ్బాయిస్సన్తి, ఇమే ఇధ న గహితా. న కేవలఞ్చిమే; యోపి మనుస్సేసుయేవ సత్తక్ఖత్తుం సంసరిత్వా అరహత్తం పాపుణాతి, యోపి దేవలోకే నిబ్బత్తో దేవేసుయేవ సత్తక్ఖత్తుం అపరాపరం సంసరిత్వా అరహత్తం పాపుణాతి, ఇమేపి ఇధ న గహితా. మిస్సకభవవసేనేవ పనేత్థ సత్తక్ఖత్తుపరమకోలంకోలా ¶ మానుసకభవనిబ్బత్తకోయేవ చ ఏకబీజీ గహితోతి వేదితబ్బో. తత్థ ఏకేకో దుక్ఖాపటిపదాదివసేన చతుబ్బిధభావం ఆపజ్జతి. సద్ధాధురేనేవ చత్తారో సత్తక్ఖత్తుపరమా, చత్తారో కోలంకోలా, చత్తారో ఏకబీజినోతి ద్వాదస హోన్తి. సచే పఞ్ఞాయ సక్కా నిబ్బత్తేతుం, ‘అహం లోకుత్తరం ధమ్మం నిబ్బత్తేస్సామీ’తి ఏవం పఞ్ఞం ధురం కత్వా సత్తక్ఖత్తుపరమాదిభావం పత్తాపి పటిపదావసేన ద్వాదసేవాతి ఇమే చతువీసతి సోతాపన్నా ఇహట్ఠకనిజ్ఝానికవసేనేవ ఇమస్మిం ఠానే కథితాతి వేదితబ్బా.

౩౪. సకదాగామినిద్దేసే – పటిసన్ధివసేన సకిం ఆగచ్ఛతీతి సకదాగామీ. సకిదేవాతి ఏకవారంయేవ. ఇమం లోకం ఆగన్త్వాతి ఇమినా పఞ్చసు ¶ సకదాగామీసు చత్తారో వజ్జేత్వా ఏకోవ గహితో. ఏకచ్చో హి ఇధ సకదాగామిఫలం పత్వా ఇధేవ పరినిబ్బాయతి, ఏకచ్చో ఇధ పత్వా దేవలోకే పరినిబ్బాయతి, ఏకచ్చో దేవలోకే పత్వా తత్థేవ పరినిబ్బాయతి, ఏకచ్చో దేవలోకే ¶ పత్వా ఇధూపపజ్జిత్వా పరినిబ్బాయతి – ఇమే చత్తారోపి ఇధ న గహితా. యో పన ఇధ పత్వా దేవలోకే యావతాయుకం వసిత్వా పున ఇధూపపజ్జిత్వా పరినిబ్బాయతి – అయం ఏకోవ ఇధ గహితోతి వేదితబ్బో. సేసమేత్థ యం వత్తబ్బం సియా తం సబ్బం హేట్ఠా ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయం లోకుత్తరకుసలనిద్దేసే వుత్తమేవ. ఇమస్స పన సకదాగామినో ఏకబీజినా సద్ధిం కిం నానాకరణన్తి? ఏకబీజిస్స ఏకావ పటిసన్ధి, సకదాగామిస్స ద్వే పటిసన్ధియో – ఇదం నేసం నానాకరణన్తి.

౩౫. అనాగామినిద్దేసే – ఓరమ్భాగియానం సంయోజనానన్తి ఓరం వుచ్చతి కామధాతు. యస్స ఇమాని పఞ్చ బన్ధనాని అప్పహీనాని హోన్తి, సో భవగ్గే నిబ్బత్తోపి గిలితబళిసో మచ్ఛో వియ దీఘసుత్తకేన పాదే బద్ధకాకో వియ తేహి బన్ధనేహి ఆకడ్ఢియమానో కామధాతుయంయేవ పవత్తతీతి పఞ్చ బన్ధనాని ఓరమ్భాగియానీతి వుచ్చన్తి. హేట్ఠాభాగియాని హేట్ఠాకోట్ఠాసికానీతి అత్థో. పరిక్ఖయాతి తేసం బన్ధనానం పరిక్ఖయేన. ఓపపాతికోతి ఉపపాతయోనికో. ఇమినాస్స గబ్భసేయ్యా పటిక్ఖిత్తా. తత్థ పరినిబ్బాయీతి తత్థ సుద్ధావాసలోకే పరినిబ్బాయితా. అనావత్తిధమ్మో తస్మా లోకాతి పటిసన్ధిగ్గహణవసేన తస్మా లోకా ఇధ అనావత్తనసభావో. బుద్ధదస్సనథేరదస్సనధమ్మస్సవనానం పనత్థాయస్స ఆగమనం అనివారితం. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవంవిధో పుగ్గలో పటిసన్ధివసేన పున అనాగమనతో అనాగామీ నామ వుచ్చతి.

౩౬. అన్తరాపరినిబ్బాయినిద్దేసే ¶ – ఉపపన్నం వా సమనన్తరాతి ఉపపన్నసమనన్తరా వా హుత్వా. అప్పత్తం వా వేమజ్ఝం ఆయుప్పమాణన్తి ఆయుప్పమాణం వేమజ్ఝం అప్పత్తం వా హుత్వా అరియమగ్గం సఞ్జనేతీతి అత్థో. వాసద్దవికప్పతో పన వేమజ్ఝం పత్తన్తిపి అత్థో వేదితబ్బో. ఏవం తయో అన్తరాపరినిబ్బాయినో సిద్ధా హోన్తి. ఉపరిట్ఠిమానం సంయోజనానన్తి ఉపరి పఞ్చన్నం ఉద్ధమ్భాగియసంయోజనానం అట్ఠన్నం వా కిలేసానం. పహానాయాతి ఏతేసం పజహనత్థాయ ¶ మగ్గం సఞ్జనేతి. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో ఆయువేమజ్ఝస్స అన్తరాయేవ పరినిబ్బాయనతో అన్తరాపరినిబ్బాయీతి వుచ్చతి.

౩౭. ఉపహచ్చపరినిబ్బాయినిద్దేసే ¶ – అతిక్కమిత్వా వేమజ్ఝం ఆయుప్పమాణన్తి ఆయుప్పమాణం వేమజ్ఝం అతిక్కమిత్వా. ఉపహచ్చ వా కాలకిరియన్తి ఉపగన్త్వా కాలకిరియం. ఆయుక్ఖయస్స ఆసన్నే ఠత్వాతి అత్థో. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో అవిహేసు తావ కప్పసహస్సప్పమాణస్స ఆయునో పఞ్చకప్పసతసఙ్ఖాతం వేమజ్ఝం అతిక్కమిత్వా ఛట్ఠే వా కప్పసతే సత్తమట్ఠమనవమానం వా అఞ్ఞతరస్మిం దసమేయేవ వా కప్పసతే ఠత్వా అరహత్తం పత్వా కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బాయనతో ఉపహచ్చపరినిబ్బాయీతి వుచ్చతి.

౩౮. అసఙ్ఖారససఙ్ఖారపరినిబ్బాయినిద్దేసేసు – అసఙ్ఖారేన అప్పదుక్ఖేన అధిమత్తపయోగం అకత్వావ కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బానధమ్మోతి అసఙ్ఖారపరినిబ్బాయీ. ససఙ్ఖారేన దుక్ఖేన కసిరేన అధిమత్తపయోగం కత్వావ కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బాయనధమ్మోతి ససఙ్ఖారపరినిబ్బాయీ.

౪౦. ఉద్ధంసోతనిద్దేసే – ఉద్ధం వాహిభావేన ఉద్ధమస్స తణ్హాసోతం వట్టసోతం వాతి ఉద్ధంసోతో. ఉద్ధం వా గన్త్వా పటిలభితబ్బతో ఉద్ధమస్స మగ్గసోతన్తి ఉద్ధంసోతో. అకనిట్ఠం గచ్ఛతీతి అకనిట్ఠగామీ. అవిహా చుతో అతప్పం గచ్ఛతీతిఆదీసు అవిహే కప్పసహస్సం వసన్తో అరహత్తం పత్తుం అసక్కుణిత్వా అతప్పం గచ్ఛతి. తత్రాపి ద్వే కప్పసహస్సాని వసన్తో అరహత్తం పత్తుం అసక్కుణిత్వా సుదస్సం గచ్ఛతి. తత్రాపి చత్తారి కప్పసహస్సాని వసన్తో అరహత్తం పత్తుం అసక్కుణిత్వా సుదస్సిం గచ్ఛతి. తత్రాపి అట్ఠ కప్పసహస్సాని వసన్తో అరహత్తం పత్తుం అసక్కుణిత్వా అకనిట్ఠం గచ్ఛతి. తత్థ వసన్తో అరియమగ్గం సఞ్జనేతీతి అత్థో.

ఇమేసం ¶ పన అనాగామీనం పభేదజాననత్థం ఉద్ధంసోతో అకనిట్ఠగామీచతుక్కం వేదితబ్బం. తత్థ యో అవిహతో పట్ఠాయ చత్తారో దేవలోకే సోధేత్వా అకనిట్ఠం గన్త్వా పరినిబ్బాయతి అయం ఉద్ధంసోతో అకనిట్ఠగామీ నామ. యో పన హేట్ఠా తయో దేవలోకే సోధేత్వా సుదస్సీదేవలోకే ఠత్వా పరినిబ్బాయతి – అయం ఉద్ధంసోతో, న అకనిట్ఠగామీ నామ ¶ . యో పన ఇతో అకనిట్ఠమేవ గన్త్వా పరినిబ్బాయతి, అయం న ఉద్ధంసోతో, అకనిట్ఠగామీ నామ ¶ . యో పన హేట్ఠా చతూసు దేవలోకేసు తత్థ తత్థేవ పరినిబ్బాయతి, అయం న ఉద్ధంసోతో, న అకనిట్ఠగామీ నామాతి. ఏవమేతే అట్ఠచత్తాలీస అనాగామినో హోన్తి.

కథం? అవిహే తావ తయో అన్తరాపరినిబ్బాయినో, ఏకో ఉపహచ్చపరినిబ్బాయీ, ఏకో ఉద్ధంసోతో తే అసఙ్ఖారపరినిబ్బాయినో పఞ్చ, ససఙ్ఖారపరినిబ్బాయినో పఞ్చాతి దస హోన్తి. తథా అతప్పాసుదస్సాసుదస్సీసూతి చత్తారో దసకా చత్తాలీసం. అకనిట్ఠే పన ఉద్ధంసోతో నత్థి. తయో పన అన్తరాపరినిబ్బాయినో, ఏకో ఉపహచ్చపరినిబ్బాయీ. తే అసఙ్ఖారపరినిబ్బాయినో చత్తారో, ససఙ్ఖారపరినిబ్బాయినో చత్తారోతి అట్ఠ. ఏవం అట్ఠచత్తాలీసం హోన్తి.

తే సబ్బేపి పపటికోపమాయ దీపితా – దివసం సన్తత్తానమ్పి హి ఆరకణ్టకవిప్ఫలికనఖచ్ఛేదనానం అయోముఖే హఞ్ఞమానే పపటికా ఉప్పజ్జిత్వావ నిబ్బాయతి – ఏవరూపో పఠమో అన్తరాపరినిబ్బాయీ వేదితబ్బో. కస్మా? ఉప్పన్నసమనన్తరావ కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బాయనతో. తతో మహన్తతరే అయోముఖే హఞ్ఞమానే పపటికా ఆకాసం ఉల్లఙ్ఘిత్వా నిబ్బాయతి – ఏవరూపో దుతియో అన్తరాపరినిబ్బాయీ దట్ఠబ్బో. కస్మా? వేమజ్ఝం అప్పత్వా పరినిబ్బాయనతో. తతో మహన్తతరే అయోముఖే హఞ్ఞమానే పపటికా ఆకాసం ఉల్లఙ్ఘిత్వా నివత్తమానా పథవియం అనుపహచ్చతలా హుత్వా పరినిబ్బాయతి – ఏవరూపో తతియో అన్తరాపరినిబ్బాయీ దట్ఠబ్బో. కస్మా? వేమజ్ఝం పత్వా అనుపహచ్చ పరినిబ్బాయనతో. తతో మహన్తతరే అయోముఖే హఞ్ఞమానే పపటికా ఆకాసం ఉల్లఙ్ఘిత్వా పథవియం పతిత్వా ఉపహచ్చతలా హుత్వా నిబ్బాయతి – ఏవరూపో ఉపహచ్చపరినిబ్బాయీ వేదితబ్బో. కస్మా? కాలకిరియం ఉపగన్త్వా ఆయుగతిం ఖేపేత్వా పరినిబ్బాయనతో. తతో మహన్తతరే అయోముఖే హఞ్ఞమానే పపటికా పరిత్తే తిణకట్ఠే పతిత్వా తం పరిత్తం తిణకట్ఠం ఝాపేత్వా నిబ్బాయతి – ఏవరూపో అసఙ్ఖారపరినిబ్బాయీ వేదితబ్బో. కస్మా? అప్పయోగేన లహుసాయ గతియా పరినిబ్బాయనతో. తతో మహన్తతరే అయోముఖే హఞ్ఞమానే పపటికా విపులే తిణకట్ఠపుఞ్జే ¶ పతిత్వా తం విపులం తిణకట్ఠపుఞ్జం ¶ ఝాపేత్వా నిబ్బాయతి – ఏవరూపో ససఙ్ఖారపరినిబ్బాయీ వేదితబ్బో. కస్మా? సప్పయోగేన అలహుసాయ ¶ గతియా పరినిబ్బాయనతో. అపరా మహన్తేసు తిణకట్ఠపుఞ్జేసు పతతి, తత్థ మహన్తేసు తిణకట్ఠపుఞ్జేసు ఝాయమానేసు వీతచ్చితఙ్గారో వా జాలా వా ఉప్పతిత్వా కమ్మారసాలం ఝాపేత్వా గామనిగమనగరరట్ఠం ఝాపేత్వా సముద్దన్తం పత్వా నిబ్బాయతి – ఏవరూపో ఉద్ధంసోతో అకనిట్ఠగామీ దట్ఠబ్బో. కస్మా? అనేకభవబీజవిప్ఫారం ఫుస్స ఫుస్స బ్యన్తీకత్వా పరినిబ్బాయనతో. యస్మా పన ఆరకణ్టకాదిభేదం ఖుద్దకమ్పి మహన్తమ్పి అయోకపాలమేవ, తస్మా సుత్తే సబ్బవారేసు అయోకపాలన్త్వేవ వుత్తం (అ. ని. ౭.౫౫). యథాహ –

‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏవం పటిపన్నో హోతి – ‘నో చస్స, నో చ మే సియా, న భవిస్సతి, న మే భవిస్సతి, యదత్థి యం భూతం, తం పజహామీ’’’తి ఉపేక్ఖం పటిలభతి. సో భవే న రజ్జతి, సమ్భవే న రజ్జతి, అత్థుత్తరి పదం సన్తం సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతి. తఞ్చ ఖ్వస్స పదం న సబ్బేన సబ్బం సచ్ఛికతం హోతి. తస్స న సబ్బేన సబ్బం మానానుసయో పహీనో హోతి, న సబ్బేన సబ్బం భవరాగానుసయో పహీనో హోతి, న సబ్బేన సబ్బం అవిజ్జానుసయో పహీనో హోతి. సో పఞ్చన్నం ఓరమ్భాగియానం సంయోజనానం పరిక్ఖయా అన్తరాపరినిబ్బాయీ హోతి. సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, దివసం సన్తత్తే అయోకపాలే హఞ్ఞమానే పపటికా నిబ్బత్తిత్వా నిబ్బాయేయ్య; ఏవమేవ ఖో ¶ , భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏవం పటిపన్నో హోతి – నో చస్స…పే… అన్తరాపరినిబ్బాయీ హోతి.

‘‘ఇధ పన, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏవం పటిపన్నో హోతి – నో చస్స…పే… అన్తరాపరినిబ్బాయీ హోతి. సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, దివసం సన్తత్తే అయోకపాలే హఞ్ఞమానే పపటికా నిబ్బత్తిత్వా ఉప్పతిత్వా నిబ్బాయేయ్య; ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏవం పటిపన్నో హోతి – నో చస్స…పే… అన్తరాపరినిబ్బాయీ హోతి.

‘‘ఇధ పన, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏవం పటిపన్నో హోతి – నో చస్స…పే… అన్తరాపరినిబ్బాయీ ¶ హోతి. సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, దివసం సన్తత్తే అయోకపాలే హఞ్ఞమానే పపటికా నిబ్బత్తిత్వా ఉప్పతిత్వా అనుపహచ్చ ¶ తలం నిబ్బాయేయ్య; ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏవం పటిపన్నో హోతి – నో చస్స…పే… అన్తరాపరినిబ్బాయీ హోతి.

‘‘ఇధ పన, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏవం పటిపన్నో హోతి – నో చస్స…పే… ఉపహచ్చపరినిబ్బాయీ హోతి. సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, దివసం సన్తత్తే అయోకపాలే హఞ్ఞమానే పపటికా నిబ్బత్తిత్వా ఉప్పతిత్వా ఉపహచ్చ తలం నిబ్బాయేయ్య; ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏవం పటిపన్నో హోతి – నో చస్స…పే… ఉపహచ్చపరినిబ్బాయీ హోతి.

‘‘ఇధ పన, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏవం పటిపన్నో హోతి – నో చస్స…పే… పరిక్ఖయా అసఙ్ఖారపరినిబ్బాయీ హోతి. సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, దివసం సన్తత్తే అయోకపాలే హఞ్ఞమానే పపటికా నిబ్బత్తిత్వా ఉప్పతిత్వా పరిత్తే తిణపుఞ్జే వా కట్ఠపుఞ్జే వా నిపతేయ్య, సా తత్థ అగ్గిమ్పి జనేయ్య, ధూమమ్పి జనేయ్య, అగ్గిమ్పి జనేత్వా ధూమమ్పి జనేత్వా తమేవ పరిత్తం తిణపుఞ్జం వా ¶ కట్ఠపుఞ్జం వా పరియాదియిత్వా అనాహారా నిబ్బాయేయ్య; ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏవం పటిపన్నో హోతి – నో చస్స…పే… పరిక్ఖయా అసఙ్ఖారపరినిబ్బాయీ హోతి.

‘‘ఇధ పన, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏవం పటిపన్నో హోతి – నో చస్స…పే… ససఙ్ఖారపరినిబ్బాయీ హోతి. సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, దివసం సన్తత్తే అయోకపాలే హఞ్ఞమానే పపటికా నిబ్బత్తిత్వా ఉప్పతిత్వా విపులే తిణపుఞ్జే వా కట్ఠపుఞ్జే వా నిపతేయ్య, సా తత్థ అగ్గిమ్పి జనేయ్య…పే… తమేవ విపులం తిణపుఞ్జం వా కట్ఠపుఞ్జం వా పరియాదియిత్వా అనాహారా నిబ్బాయేయ్య; ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏవం పటిపన్నో హోతి – నో చస్స…పే… ససఙ్ఖారపరినిబ్బాయీ హోతి.

‘‘ఇధ పన, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏవం పటిపన్నో హోతి – నో చస్స…పే… పరిక్ఖయా ఉద్ధంసోతో హోతి అకనిట్ఠగామీ. సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, దివసం సన్తత్తే అయోకపాలే హఞ్ఞమానే పపటికా నిబ్బత్తిత్వా ఉప్పతిత్వా మహన్తే తిణపుఞ్జే వా కట్ఠపుఞ్జే వా నిపతేయ్య, సా తత్థ అగ్గిమ్పి జనేయ్య…పే… తమేవ మహన్తం తిణపుఞ్జం వా కట్ఠపుఞ్జం వా పరియాదియిత్వా గచ్ఛమ్పి దహేయ్య, దాయమ్పి దహేయ్య ¶ , గచ్ఛమ్పి దహిత్వా దాయమ్పి ¶ దహిత్వా హరితన్తం వా పథన్తం వా సేలన్తం వా ఉదకన్తం వా రమణీయం వా భూమిభాగం ఆగమ్మ అనాహారా నిబ్బాయేయ్య; ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏవం పటిపన్నో హోతి – నో చస్స…పే… పరిక్ఖయా ఉద్ధంసోతో హోతి అకనిట్ఠగామీ’’తి (అ. ని. ౭.౫౫).

౪౧-౪౪. సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నాదినిద్దేసా ఉత్తానత్థావ. అయం వుచ్చతి పుగ్గలో అరహాతి ఏత్థ పన ద్వాదస అరహన్తో వేదితబ్బా. కథం? తయో హి విమోక్ఖా – సుఞ్ఞతో, అనిమిత్తో, అప్పణిహితోతి. తత్థ సుఞ్ఞతవిమోక్ఖేన విముత్తఖీణాసవో పటిపదావసేన చతుబ్బిధో హోతి; తథా అనిమిత్తఅప్పణిహితవిమోక్ఖేహీతి – ఏవం ద్వాదస అరహన్తో వేదితబ్బా. ఇతి ఇమే ద్వాదస అరహన్తో వియ ద్వాదసేవ సకదాగామినో, చతువీసతి సోతాపన్నా, అట్ఠచత్తాలీస అనాగామినోతి ఏత్తకా పుగ్గలా ఇతో ముచ్చిత్వా బహిద్ధా నుప్పజ్జన్తి, ఇమస్మిఞ్ఞేవ సబ్బఞ్ఞుబుద్ధసాసనే ఉప్పజ్జన్తీతి.

౪౫. దుకనిద్దేసే కోధనోతి కుజ్ఝనసీలో మహాకోధో. ఏవం పుగ్గలం పుచ్ఛిత్వాపి ధమ్మేన పుగ్గలం దస్సేతుం తత్థ కతమో కోధోతిఆదిమాహ. ఉపనాహీనిద్దేసాదీసుపి ఏసేవ నయో. కోధో కుజ్ఝనాతిఆదీని హేట్ఠా వుత్తత్థానేవ. తథా ఉపనాహీనిద్దేసాదీసు పుబ్బకాలం కోధోతిఆదీని. అయం కోధో అప్పహీనోతి అయం ఏత్తకో కోధో విక్ఖమ్భనప్పహానేన వా తదఙ్గప్పహానేన వా సముచ్ఛేదప్పహానేన వా అప్పహీనో. పరతో ఉపనాహాదీసుపి ఏసేవ నయో.

౫౩. అహిరికనిద్దేసాదీసు – ఇమినా అహిరికేనాతి ఇమినా ఏవంపకారేన అహిరికధమ్మేన సమన్నాగతో. ఇమినా అనోత్తప్పేనాతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో.

౬౩. అజ్ఝత్తసంయోజనోతి ¶ ¶ అజ్ఝత్తబన్ధనో. బహిద్ధాసంయోజనోతి బహిద్ధాబన్ధనో. తే ఉభోపి వచ్ఛకసాలూపమాయ దీపేతబ్బా. వచ్ఛకసాలాయ హి అన్తో బద్ధో అన్తోయేవ ¶ సయితవచ్ఛకో వియ ఇధట్ఠకసోతాపన్నసకదాగామినో. తేసఞ్హి బన్ధనమ్పి ఇధేవ, సయమ్పి ఇధేవ. అన్తో బద్ధో పన బహి సయితవచ్ఛకో వియ రూపారూపభవే సోతాపన్నసకదాగామినో. తేసఞ్హి బన్ధనమేవ ఇధ, సయం పన బ్రహ్మలోకే ఠితా. బహి బద్ధో బహి సయితవచ్ఛకో వియ రూపారూపభవే అనాగామీ. తస్స హి బన్ధనమ్పి బహిద్ధా, సయమ్పి బహిద్ధావ. బహి బద్ధో పన అన్తోసయితవచ్ఛకో వియ ఇధట్ఠకఅనాగామీ. తస్స హి బన్ధనం రూపారూపభవేసు, సయం పన ఇధ ఠితో.

౬౫. అక్కోధననిద్దేసాదీసు – పహీనోతి విక్ఖమ్భనప్పహానేన వా, తదఙ్గప్పహానేన వా, సముచ్ఛేదప్పహానేన వా పహీనో.

౮౩. దుల్లభనిద్దేసే – దుల్లభాతి న సులభా. పుబ్బకారీతి పఠమమేవ కారకో. కతవేదీతి కతం వేదేతి, విదితం పాకటం కరోతి. తే అగారియానగారియేహి దీపేతబ్బా. అగారియేసు హి మాతాపితరో పుబ్బకారినో నామ. పుత్తధీతరో పన మాతాపితరో పటిజగ్గన్తా అభివాదనాదీని తేసం కురుమానా కతవేదినో నామ. అనగారియేసు ఆచరియుపజ్ఝాయా పుబ్బకారినో నామ. అన్తేవాసికసద్ధివిహారికా ఆచరియుపజ్ఝాయే పటిజగ్గన్తా అభివాదనాదీని తేసం కురుమానా కతవేదినో నామ. తేసం ఆవిభావత్థాయ ఉపజ్ఝాయపోసకసోణత్థేరాదీనం వత్థూని కథేతబ్బాని.

అపరో నయో – పరేన అకతేయేవ ఉపకారే అత్తని కతం ఉపకారం అనపేక్ఖిత్వా కారకో పుబ్బకారీ, సేయ్యథాపి మాతాపితరో చేవ ఆచరియుపజ్ఝాయా చ. సో దుల్లభో; సత్తానం తణ్హాభిభూతత్తా. పరేన కతస్స ఉపకారస్స అనురూపప్పవత్తిం అత్తని కతం ఉపకారం ఉపకారతో జానన్తో, వేదియన్తో, కతఞ్ఞుకతవేదీ. సేయ్యథాపి మాతాపితుఆచరియుపజ్ఝాయేసు సమ్మా పటిపన్నో. సోపి దుల్లభో; సత్తానం అవిజ్జాభిభూతత్తా.

అపిచ – అకారణవచ్ఛలో పుబ్బకారీ, సకారణవచ్ఛలో కతఞ్ఞుకతవేదీ. ‘కరిస్సతి మే’తి ఏవమాదికారణనిరపేక్ఖకిరియో ¶ పుబ్బకారీ. ‘కరిస్సతి ¶ మే’తి ఏవమాదికారణసాపేక్ఖకిరియో కతఞ్ఞుకతవేదీ. తమోజోతిపరాయణో పుబ్బకారీ, జోతిజోతిపరాయణో కతఞ్ఞుకతవేదీ. దేసేతా పుబ్బకారీ, పటిపజ్జితా కతఞ్ఞుకతవేదీ. సదేవకే లోకే అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో ¶ పుబ్బకారీ, అరియసావకో కతఞ్ఞుకతవేదీతి. దుకనిపాతట్ఠకథాయం (అ. ని. అట్ఠ. ౨.౨.౧౨౦) పన – ‘‘‘పుబ్బకారీ’తి పఠమం ఉపకారస్స కారకో, ‘కతఞ్ఞుకతవేదీ’తి తేన కతం ఞత్వా పచ్ఛా కారకో. తేసు పుబ్బకారీ ఇణం దేమీతి సఞ్ఞం కరోతి, పచ్ఛాకారకో ‘ఇణం జీరాపేమీ’తి సఞ్ఞం కరోతీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం.

౮౪. దుత్తప్పయనిద్దేసే – దుత్తప్పయాతి అతప్పయా, న సక్కా కేనచి తప్పేతుం. యో హి ఉపట్ఠాకకులం వా ఞాతికులం వా నిస్సాయ వసమానో చీవరే జిణ్ణే తేహి దిన్నం చీవరం నిక్ఖిపతి, న పరిభుఞ్జతి. పునప్పునం దిన్నమ్పి గహేత్వా నిక్ఖిపతేవ. యో చ తేనేవ నయేన లద్ధం లద్ధం విస్సజ్జేతి పరస్స దేతి. పునప్పునం లద్ధమ్పి తథేవ కరోతి. ఇమే ద్వే పుగ్గలా సకటేహిపి పచ్చయే ఉపనేన్తేన తప్పేతుం న సక్కాతి దుత్తప్పయా నామ.

౮౫. సుతప్పయనిద్దేసే – న విస్సజ్జేతీతి అత్తనో అకత్వా పరస్స న దేతి. అతిరేకే పన సతి న నిక్ఖిపతి పరస్స దేతి. ఇదం వుత్తం హోతి – యో పన భిక్ఖు ఉపట్ఠాకకులా వా ఞాతికులా వా జిణ్ణచీవరో సాటకం లభిత్వా చీవరం కత్వా పరిభుఞ్జతి, న నిక్ఖిపతి; అగ్గళం దత్వా పారుపన్తోపి పున దియ్యమానే సహసా న పటిగ్గణ్హాతి. యో చ లద్ధం లద్ధం అత్తనా పరిభుఞ్జతి, పరేసం న దేతి. ఇమే ద్వేపి సుఖేన సక్కా తప్పేతున్తి సుతప్పయా నామాతి.

౮౬. ఆసవాతి కిలేసా. న కుక్కుచ్చాయితబ్బం కుక్కుచ్చాయతీతి న కుక్కుచ్చాయితబ్బయుత్తకం కుక్కుచ్చాయతి. సూకరమంసం లభిత్వా అచ్ఛమంసన్తి కుక్కుచ్చాయతి, మిగమంసం, లభిత్వా దీపిమంసన్తి కుక్కుచ్చాయతి. కాలే సన్తేయేవ ‘కాలో నత్థీ’తి, అప్పవారేత్వావ ‘పవారితోస్మీ’తి, పత్తే రజస్మిం అపతితేయేవ ‘పతిత’న్తి, అత్తానం ఉద్దిస్స మచ్ఛమంసే అకతేయేవ ‘మం ఉద్దిస్స కత’న్తి కుక్కుచ్చాయతి. కుక్కుచ్చాయితబ్బం న కుక్కుచ్చాయతీతి కుక్కుచ్చాయితబ్బయుత్తకం న కుక్కుచ్చాయతి. అచ్ఛమంసం లభిత్వా సూకరమంసన్తి న ¶ కుక్కుచ్చాయతి…పే… అత్తానం ఉద్దిస్స మచ్ఛమంసే కతే ‘మం ఉద్దిస్స కత’న్తి న కుక్కుచ్చాయతి ¶ . అఙ్గుత్తరట్ఠకథాయం పన – ‘‘‘న కుక్కుచ్చాయితబ్బ’న్తి సఙ్ఘభోగస్స అపట్ఠపనం అవిచారణం న కుక్కుచ్చాయితబ్బం ¶ నామ, తం కుక్కుచ్చాయతి. ‘కుక్కుచ్చాయితబ్బ’న్తి తస్సేవ పట్ఠపనం విచారణం, తం న కుక్కుచ్చాయతీ’’తి ఏత్తకమేవ వుత్తం. ఇమేసన్తి ఇమేసం ద్విన్నం పుగ్గలానం సుభూమియం తిణలతాదీని వియ రత్తిమ్పి దివాపి ఆసవా వడ్ఢన్తియేవ. సుక్కపక్ఖే కప్పియమంసం లభిత్వా కప్పియమంసన్త్వేవ గణ్హన్తో న కుక్కుచ్చాయితబ్బం న కుక్కుచ్చాయతి నామాతి ఇమినా నయేన అత్థో వేదితబ్బో.

౮౮. హీనాధిముత్తోతి హీనజ్ఝాసయో. దుస్సీలోతి నిస్సీలో. పాపధమ్మోతి లామకధమ్మో.

౮౯. పణీతాధిముత్తోతి పణీతజ్ఝాసయో. కల్యాణధమ్మోతి భద్దకధమ్మో, సుచిధమ్మో, సున్దరధమ్మో.

౯౦. తిత్తోతి సుహితో పరియోసితో. తప్పేతాతి అఞ్ఞేసమ్పి తిత్తికరో. పచ్చేకసమ్బుద్ధా యే చ తథాగతసావకాతి ఏత్థ పచ్చేకబుద్ధా నవహి లోకుత్తరధమ్మేహి సయం తిత్తా పరిపుణ్ణా. అఞ్ఞే పన తప్పేతుం న సక్కోన్తి. తేసఞ్హి ధమ్మకథాయ అభిసమయో న హోతి. సావకానం పన ధమ్మకథాయ అపరిమాణానమ్పి దేవమనుస్సానం అభిసమయో హోతి. ఏవం సన్తేపి యస్మా పన తే ధమ్మం దేసేన్తా న అత్తనో వచనం కత్వా కథేన్తి, బుద్ధానం వచనం కత్వా కథేన్తి. సోతుం నిసిన్నపరిసాపి ‘అయం భిక్ఖు న అత్తనా పటివిద్ధధమ్మం కథేతి, బుద్ధేహి పటివిద్ధధమ్మం కథేతీ’తి చిత్తీకారం కరోతి. ఇతి సో చిత్తీకారో బుద్ధానంయేవ హోతి. ఏవం తత్థ సమ్మాసమ్బుద్ధోవ తప్పేతా నామ. యథా హి ‘అసుకస్స నామ ఇదఞ్చిదఞ్చ దేథా’తి రఞ్ఞా ఆణత్తా కిఞ్చాపి ఆనేత్వా దేన్తి, అథ ఖో రాజావ తత్థ దాయకో. యేహిపి లద్ధం హోతి, తే ‘రఞ్ఞా అమ్హాకం ఠానన్తరం దిన్నం, ఇస్సరియవిభవో దిన్నో’త్వేవ గణ్హన్తి, న రాజపురిసేహీతి. ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౯౧. తికనిద్దేసే ¶ ¶ – దుస్సీలోతి నిస్సీలో. పాపధమ్మోతి లామకధమ్మో. సీలవిపత్తియా వా దుస్సీలో, దిట్ఠివిపత్తియా పాపధమ్మో ¶ . కాయవచీసంవరభేదేన దుస్సీలో, సేససంవరభేదేన పాపధమ్మో. అసుద్ధపయోగతాయ దుస్సీలో, అసుద్ధాసయతాయ పాపధమ్మో. కుసలసీలవిరహేన దుస్సీలో; అకుసలసీలసమన్నాగమేన పాపధమ్మో. అసుచీతి అసుచీహి కాయకమ్మాదీహి సమన్నాగతో. సఙ్కస్సరసమాచారోతి సఙ్కాయ పరేహి సరితబ్బసమాచారో. కిఞ్చిదేవ అసారుప్పం దిస్వా ‘ఇదం ఇమినా కతం భవిస్సతీ’తి ఏవం పరేహి ఆసఙ్కనీయసమాచారో, అత్తనోయేవ వా సఙ్కాయ సరితబ్బసమాచారో – సాసఙ్కసమాచారోతి అత్థో. తస్స హి దివాట్ఠానాదీసు సన్నిపతిత్వా కిఞ్చిదేవ మన్తయన్తే భిక్ఖూ దిస్వా ‘ఇమే ఏకతో హుత్వా మన్తేన్తి, కచ్చి ను ఖో మయా కతకమ్మం జానిత్వా మన్తేన్తీ’తి ఏవం సాసఙ్కసమాచారో హోతి.

పటిచ్ఛన్నకమ్మన్తోతి పటిచ్ఛాదేతబ్బయుత్తకేన పాపకమ్మేన సమన్నాగతో. అస్సమణో సమణపటిఞ్ఞోతి అస్సమణో హుత్వావ సమణపతిరూపకతాయ ‘సమణో అహ’న్తి ఏవం పటిఞ్ఞో. అబ్రహ్మచారీ బ్రహ్మచారిపటిఞ్ఞోతి అఞ్ఞే బ్రహ్మచారినో సునివత్థే సుపారుతే సుమ్భకపత్తధరే గామనిగమజనపదరాజధానీసు పిణ్డాయ చరిత్వా జీవికం కప్పేన్తే దిస్వా సయమ్పి తాదిసేన ఆకారేన తథా పటిపజ్జనతో ‘అహం బ్రహ్మచారీ’తి పటిఞ్ఞం దేన్తో వియ హోతి. ‘అహం భిక్ఖూ’తి వత్వా ఉపోసథగ్గాదీని పవిసన్తో పన బ్రహ్మచారిపటిఞ్ఞో హోతియేవ, తథా సఙ్ఘికం లాభం గణ్హన్తో. అన్తోపూతీతి పూతినా కమ్మేన అన్తో అనుపవిట్ఠో, నిగ్గుణతాయ వా గుణసారవిరహితత్తా అన్తోపూతి. అవస్సుతోతి రాగాదీహి తిన్తో. కసమ్బుజాతోతి సఞ్జాతరాగాదికచవరో. అథ వా కసమ్బు వుచ్చతి తిన్తకుణపగతం కసటఉదకం. ఇమస్మిఞ్చ సాసనే దుస్సీలో నామ జిగుచ్ఛనీయత్తా తిన్తకుణపకసటఉదకసదిసో. తస్మా కసమ్బు వియ జాతోతి కసమ్బుజాతో.

తస్స న ఏవం హోతీతి కస్మా న హోతి? యత్థ పతిట్ఠితేన సక్కా భవేయ్య అరహత్తం లద్ధుం, తస్సా పతిట్ఠాయ భిన్నత్తా. యథా హి చణ్డాలకుమారకస్స ¶ ‘అసుకో నామ ఖత్తియకుమారో ¶ రజ్జే అభిసిత్తో’తి సుత్వాపి, యస్మిం కులే పచ్చాజాతా అభిసేకం పాపుణన్తి, తస్మిం కులే అపచ్చాజాతత్తా న ఏవం హోతి – ‘కుదాస్సు నామాహమ్పి సో ఖత్తియకుమారో వియ అభిసేకం ¶ పాపుణేయ్య’న్తి; ఏవమేవ దుస్సీలస్స ‘అసుకో నామ భిక్ఖు అరహత్తం పత్తో’తి సుత్వాపి, యస్మిం సీలే పతిట్ఠితేన అరహత్తం పత్తబ్బం, తస్స అభావతో ‘కుదాస్సు నామాహమ్పి సో సీలవా వియ అరహత్తం పాపుణేయ’న్తి న ఏవం హోతి. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో అరహత్తాసాయ అభావా నిరాసోతి వుచ్చతి.

౯౨. తస్స ఏవం హోతీతి కస్మా హోతి? యస్మిం పతిట్ఠితేన సక్కా భవేయ్య అరహత్తం పాపుణితుం, తస్సా పతిట్ఠాయ థిరత్తా. యథా హి సుజాతస్స ఖత్తియకుమారస్స ‘అసుకో నామ ఖత్తియకుమారో రజ్జే అభిసిత్తో’తి సుత్వావ యస్మిం కులే పచ్చాజాతా అభిసేకం పాపుణన్తి, తస్మిం పచ్చాజాతస్స ఏవం హోతి – ‘కుదాస్సు నామాహమ్పి, సో కుమారో వియ అభిసేకం పాపుణేయ్య’న్తి ఏవమేవ సీలవతో ‘అసుకో నామ భిక్ఖు అరహత్తం పత్తో’తి సుత్వావ యస్మిం సీలే పతిట్ఠితేన అరహత్తం పత్తబ్బం, తస్సా పతిట్ఠాయ థిరత్తా – ‘కుదాస్సు నామాహమ్పి సో భిక్ఖు వియ అరహత్తం పాపుణేయ్య’న్తి ఏవం హోతి. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో ఆసంసో నామ వుచ్చతి. సో హి అరహత్తం ఆసంసతి పత్థేతీతి ఆసంసో.

౯౩. యా హిస్స పుబ్బే అవిముత్తస్సాతి యా తస్స ఖీణాసవస్స పుబ్బే అరహత్తవిముత్తియా అవిముత్తస్స విముత్తాసా అహోసి, సా పటిప్పస్సద్ధా, తస్మా న ఏవం హోతి. యథా హి అభిసిత్తస్స ఖత్తియస్స ‘అసుకో నామ ఖత్తియకుమారో రజ్జే అభిసిత్తో’తి సుత్వా ఏకస్స రఞ్ఞో ద్విన్నం రజ్జాభిసేకానం ద్విన్నం సేతచ్ఛత్తానం అభావా న ఏవం హోతి – ‘‘కుదాస్సు నామాహమ్పి సో కుమారో వియ అభిసేకం పాపుణేయ్య’’న్తి; ఏవమేవ ఖీణాసవస్స ‘అసుకో నామ భిక్ఖు అరహత్తం పత్తో’తి సుత్వా, ద్విన్నం అరహత్తానం అభావా – ‘కుదాస్సు నామాహమ్పి సో భిక్ఖు వియ అరహత్తం పాపుణేయ్య’న్తి ¶ న ఏవం హోతి. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో అరహత్తాసాయ విగతత్తా విగతాసోతి వుచ్చతి.

౯౪. గిలానూపమనిద్దేసే – యాయ ఉపమాయ తే గిలానూపమాతి వుచ్చన్తి, తం తావ ఉపమం దస్సేతుం తయో గిలానాతిఆది వుత్తం. తత్థ సప్పాయానీతి హితాని వుద్ధికరాని. పతిరూపన్తి ¶ అనుచ్ఛవికం. నేవ వుట్ఠాతి తమ్హా ఆబాధాతి ఇమినా అతేకిచ్ఛేన వాతాపమారాదినా రోగేన సమన్నాగతో నిట్ఠప్పత్తో గిలానో కథితో. వుట్ఠాతి తమ్హా ఆబాధాతి ఇమినా ఖిపితకచ్ఛుతిణపుప్ఫకజరాదిప్పభేదో అప్పమత్తకాబాధో కథితో.

లభన్తో ¶ సప్పాయాని భోజనాని నో అలభన్తోతి ఇమినా పన యేసం పటిజగ్గనేన ఫాసుకం హోతి, సబ్బేపి తే ఆబాధా కథితా. ఏత్థ చ పతిరూపో ఉపట్ఠాకో నామ గిలానుపట్ఠాకఅఙ్గేహి సమన్నాగతో పణ్డితో దక్ఖో అనలసో వేదితబ్బో.

గిలానుపట్ఠాకో అనుఞ్ఞాతోతి ‘భిక్ఖుసఙ్ఘేన దాతబ్బో’తి అనుఞ్ఞాతో. తస్మిఞ్హి గిలానే అత్తనో ధమ్మతాయ యాపేతుం అసక్కోన్తే భిక్ఖుసఙ్ఘేన తస్స భిక్ఖునో ‘ఏకో భిక్ఖు చ సామణేరో చ ఇమం పటిజగ్గథా’తి అపలోకేత్వా దాతబ్బా. యావ పన తే తం పటిజగ్గన్తి, తావ గిలానస్స చ తేసఞ్చ ద్విన్నం యేనత్థో సబ్బం భిక్ఖుసఙ్ఘస్సేవ భారో. అఞ్ఞేపి గిలానా ఉపట్ఠాతబ్బాతి ఇతరేపి ద్వే గిలానా ఉపట్ఠాతబ్బా. కిం కారణా? యోపి హి నిట్ఠప్పత్తగిలానో, సో అనుపట్ఠియమానో ‘సచే మం పటిజగ్గేయ్యుం, ఫాసుకం మే భవేయ్య, న ఖో పన మం పటిజగ్గన్తీ’తి మనోపదోసం కత్వా అపాయే నిబ్బత్తేయ్య. పటిజగ్గియమానస్స పన ఏవం హోతి – ‘భిక్ఖుసఙ్ఘేన యం కత్తబ్బం తం సబ్బం కతం, మయ్హం పన కమ్మవిపాకో ఈదిసో’తి సో భిక్ఖుసఙ్ఘే మేత్తం పచ్చుపట్ఠపేత్వా సగ్గే నిబ్బత్తతి. యో పన అప్పమత్తకేన బ్యాధినా సమన్నాగతో లభన్తోపి అలభన్తోపి వుట్ఠాతియేవ, తస్స వినాపి భేసజ్జేన వూపసమనకబ్యాధి భేసజ్జే కతే ఖిప్పతరం వూపసమ్మతి. తతో సో బుద్ధవచనం ¶ వా ఉగ్గణ్హితుం సమణధమ్మం వా కాతుం సక్ఖిస్సతి. ఇమినా కారణేన అఞ్ఞేపి గిలానా ఉపట్ఠాతబ్బాతి వుత్తం.

నేవ ఓక్కమతీతి నేవ పవిసతి. నియామం కుసలేసు ధమ్మేసు సమ్మత్తన్తి కుసలేసు ధమ్మేసు మగ్గనియామసఙ్ఖాతం సమ్మత్తం. ఇమినా పదపరమో పుగ్గలో కథితో. దుతియవారేన ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ గహితో సాసనే నాళకత్థేరసదిసో ¶ . బుద్ధన్తరే ఏకవారం పచ్చేకబుద్ధానం సన్తికే ఓవాదం లభిత్వా పటివిద్ధపచ్చేకబోధిఞాణో చ. తతియవారేన విపఞ్చితఞ్ఞూ పుగ్గలో కథితో. నేయ్యో పన తన్నిస్సితోవ హోతి.

ధమ్మదేసనా అనుఞ్ఞాతాతి మాసస్స అట్ఠ వారే ధమ్మకథా అనుఞ్ఞాతా. అఞ్ఞేసమ్పి ధమ్మో దేసేతబ్బోతి ఇతరేసమ్పి ధమ్మో కథేతబ్బో. కిం కారణా? పదపరమస్స హి ఇమస్మిం అత్తభావే ధమ్మం పటివిజ్ఝితుం అసక్కోన్తస్సాపి అనాగతే పచ్చయో భవిస్సతి. యో పన తథాగతస్స రూపదస్సనం లభన్తోపి అలభన్తోపి ధమ్మవినయఞ్చ సవనాయ లభన్తోపి అలభన్తోపి ధమ్మం అభిసమేతి; సో అలభన్తో న తావ అభిసమేతి, లభన్తో పన ఖిప్పమేవ అభిసమేస్సతీతి ఇమినా ¶ కారణేన తేసం ధమ్మో దేసేతబ్బో. తతియస్స పన పునప్పునం దేసేతబ్బోవ. కాయసక్ఖిదిట్ఠప్పత్తసద్ధావిముత్తా హేట్ఠా కథితాయేవ.

౯౮. గూథభాణీఆదీసు – సభగ్గతోతి సభాయం ఠితో. పరిసగ్గతోతి గామపరిసాయ ఠితో. ఞాతిమజ్ఝగతోతి దాయాదానం మజ్ఝే ఠితో. పూగమజ్ఝగతోతి సేణీనం మజ్ఝే ఠితో. రాజకులమజ్ఝగతోతి రాజకులస్స మజ్ఝే మహావినిచ్ఛయే ఠితో. అభినీతోతి పుచ్ఛనత్థాయ నీతో. సక్ఖిపుట్ఠోతి సక్ఖిం కత్వా పుచ్ఛితో. ఏహమ్భో పురిసాతి ఆలపనమేతం. అత్తహేతు వా పరహేతు వాతి అత్తనో వా పరస్స వా హత్థపాదాదిహేతు వా ధనహేతు వా. ఆమిసకిఞ్చిక్ఖహేతు వాతి ఏత్థ ఆమిసన్తి లాభో అధిప్పేతో. కిఞ్చిక్ఖన్తి యం వా తం వా అప్పమత్తకం. అన్తమసో తిత్తిరవట్టకసప్పిపిణ్డనవనీతపిణ్డాదిఅప్పమత్తకస్సాపి లఞ్జస్స హేతూతి అత్థో. సమ్పజానముసా భాసితా హోతీతి జానన్తోయేవ ముసావాదం కత్తా హోతి. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో గూథసదిసవచనత్తా గూథభాణీతి వుచ్చతి. యథా హి గూథం నామ మహాజనస్స అనిట్ఠం ¶ హోతి అకన్తం; ఏవమేవ ఇమస్స పుగ్గలస్స వచనం దేవమనుస్సానం అనిట్ఠం హోతి అకన్తం.

౯౯. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో పుప్ఫసదిసవచనత్తా పుప్ఫభాణీతి వుచ్చతి. యథా హి ఫుల్లాని వస్సికాని వా అధిముత్తకాని వా మహాజనస్స ఇట్ఠాని కన్తాని హోన్తి; ఏవమేవ ఇమస్స పుగ్గలస్స వచనం దేవమనుస్సానం ఇట్ఠం ¶ హోతి కన్తం.

౧౦౦. నేలాతి ఏలం వుచ్చతి దోసో. నాస్సా ఏలన్తి నేలా. నిద్దోసాతి అత్థో, ‘‘నేలఙ్గో సేతపచ్ఛాదో’’తి (ఉదా. ౬౫) ఏత్థ వుత్తనేలం వియ. కణ్ణసుఖాతి బ్యఞ్జనమధురతాయ కణ్ణానం సుఖా. సూచివిజ్ఝనం వియ కణ్ణసూలం న జనేతి. అత్థమధురతాయ సకలసరీరే కోపం అజనేత్వా పేమం జనేతీతి పేమనీయా. హదయం గచ్ఛతి అప్పటిహఞ్ఞమానా సుఖేన చిత్తం పవిసతీతి హదయఙ్గమా. గుణపరిపుణ్ణతాయ పురే భవాతి పోరీ. పురే సంవడ్ఢనారీ వియ సుకుమారాతిపి పోరీ. పురస్స ఏసాతిపి పోరీ. నగరవాసీనం కథాతి అత్థో. నగరవాసినో హి యుత్తకథా హోన్తి. పితిమత్తం పితాతి, మాతిమత్తం మాతాతి, భాతిమత్తం భాతాతి వదన్తి. ఏవరూపీ కథా బహునో జనస్స కన్తా హోతీతి బహుజనకన్తా. బహుజనస్స కన్తభావేనేవ బహునో జనస్స మనాపా చిత్తవుద్ధికరాతి బహుజనమనాపా. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో మధుభాణీతి ¶ వుచ్చతి. ముదుభాణీతిపి పాఠో. ఉభయత్థాపి మధురవచనోతి అత్థో. యథా హి చతుమధురం నామ మధురం పణీతం; ఏవమేవ ఇమస్స పుగ్గలస్స వచనం దేవమనుస్సానం మధురం హోతి.

౧౦౧. అరుకూపమచిత్తాదీసు – అభిసజ్జతీతి లగ్గతి. కుప్పతీతి కోపవసేన కుప్పతి. బ్యాపజ్జతీతి పకతిభావం పజహతి, పూతికో హోతి. పతిత్థీయతీతి థినభావం థద్ధభావఞ్చ ఆపజ్జతి. కోపన్తి దుబ్బలకోధం. దోసన్తి దుస్సనవసేన తతో బలవతరం. అప్పచ్చయన్తి అతుట్ఠాకారం దోమనస్సం. దుట్ఠారుకోతి పురాణవణో. కట్ఠేనాతి దణ్డకకోటియా. కఠలాయాతి కపాలేన. ఆసవం దేతీతి అపరాపరం సవతి. పురాణవణో హి అత్తనో ధమ్మతాయ ఏవ పుబ్బం లోహితం యూసన్తి ఇమాని తీణి సవతి ¶ , ఘట్టితో పన తాని అధికతరం సవతి. ఏవమేవం ఖోతి ఏత్థ ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం, దుట్ఠారుకో వియ హి కోధనో పుగ్గలో. తస్స అత్తనో ధమ్మతాయ సవనం వియ కోధనస్సపి అత్తనో ధమ్మతాయ ఉద్ధుమాతకస్స వియ చణ్డికతస్స చరణం. కట్ఠేన వా కఠలాయ వా ఘట్టనం వియ అప్పమత్తకమ్పి ¶ వచనం భియ్యోసో మత్తాయ సవనం వియ ‘మాదిసం నామ ఏస ఏవం వదతీ’తి భియ్యోసో మత్తాయ ఉద్ధుమాయనభావో దట్ఠబ్బో. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో అరుకూపమచిత్తోతి వుచ్చతి. పురాణవణసదిసచిత్తోతి అత్థో.

౧౦౨. రత్తన్ధకారతిమిసాయాతి రత్తిం చక్ఖువిఞ్ఞాణుప్పత్తినివారణేన అన్ధభావకరణే బహలతమే. విజ్జన్తరికాయాతి విజ్జుప్పత్తిక్ఖణే. ఇధాపి ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – చక్ఖుమా పురిసో వియ హి యోగావచరో దట్ఠబ్బో. అన్ధకారం వియ సోతాపత్తిమగ్గవజ్ఝా కిలేసా. విజ్జుసఞ్చరణం వియ సోతాపత్తిమగ్గఞాణస్స ఉప్పత్తికాలో. విజ్జన్తరికాయ చక్ఖుమతో పురిసస్స సామన్తా రూపదస్సనం వియ సోతాపత్తిమగ్గక్ఖణే నిబ్బానదస్సనం. పున అన్ధకారావత్థరణం వియ సకదాగామిమగ్గవజ్ఝా కిలేసా. పున విజ్జుసఞ్చరణం వియ సకదాగామిమగ్గఞాణస్స ఉప్పాదో. విజ్జన్తరికాయ చక్ఖుమతో పురిసస్స సామన్తా రూపదస్సనం వియ సకదాగామిమగ్గక్ఖణే నిబ్బానదస్సనం. పున అన్ధకారావత్థరణం వియ అనాగామిమగ్గవజ్ఝా కిలేసా. పున విజ్జుసఞ్చరణం వియ అనాగామిమగ్గఞాణస్స ఉప్పాదో. విజ్జన్తరికాయ చక్ఖుమతో పురిసస్స సామన్తా రూపదస్సనం వియ అనాగామిమగ్గక్ఖణే నిబ్బానదస్సనం వేదితబ్బం. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో విజ్జూపమచిత్తోతి వుచ్చతి. ఇత్తరకాలోభాసేన విజ్జుసదిసచిత్తోతి అత్థో.

౧౦౩. వజిరూపమచిత్తతాయపి ¶ ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – వజిరం వియ హి అరహత్తమగ్గఞాణం దట్ఠబ్బం. మణిగణ్ఠిపాసాణగణ్ఠి వియ అరహత్తమగ్గవజ్ఝా కిలేసా. వజిరస్స మణిగణ్ఠిం వా పాసాణగణ్ఠిం వా వినివిజ్ఝిత్వా అగమనభావస్స నత్థిభావో వియ అరహత్తమగ్గఞాణేన అచ్ఛేజ్జానం కిలేసానం నత్థిభావో. వజిరేన నిబ్బిద్ధవేధస్స పున అపటిపూరణం వియ అరహత్తమగ్గేన ఛిన్నానం కిలేసానం పున అనుప్పాదో దట్ఠబ్బో. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో ¶ వజిరూపమచిత్తోతి వుచ్చతి. కిలేసానం మూలఘాతకరణసమత్థతాయ వజిరేన సదిసచిత్తోతి అత్థో.

౧౦౪. అన్ధాదీసు తథారూపం చక్ఖు న హోతీతి తథాజాతికం తథాసభావం ¶ పఞ్ఞాచక్ఖు న హోతి. ఫాతిం కరేయ్యాతి ఫీతం వడ్ఢితం కరేయ్య. సావజ్జానవజ్జేతి సదోసనిద్దోసే. హీనప్పణీతేతి అధముత్తమే. కణ్హసుక్కసప్పటిభాగేతి కణ్హసుక్కాయేవ అఞ్ఞమఞ్ఞపటిబాహనతో పటిపక్ఖవసేన సప్పటిభాగాతి వుచ్చన్తి. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపో – కుసలే ధమ్మే ‘కుసలా ధమ్మా’తి యేన పఞ్ఞాచక్ఖునా జానేయ్య, అకుసలే ధమ్మే ‘అకుసలా ధమ్మా’తి, సావజ్జాదీసుపి ఏసేవ నయో. కణ్హసుక్కసప్పటిభాగేసు పన కణ్హధమ్మే ‘సుక్కసుప్పటిభాగా’తి, సుక్కధమ్మే ‘కణ్హసప్పటిభాగా’తి యేన పఞ్ఞాచక్ఖునా జానేయ్య. తథారూపమ్పిస్స చక్ఖు న హోతీతి ఇమినా నయేన సేసట్ఠానేసుపి అత్థో వేదితబ్బో. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో దిట్ఠధమ్మికభోగసంహరణపఞ్ఞాచక్ఖునో చ సమ్పరాయికత్థసోధనపఞ్ఞాచక్ఖునో చ అభావా అన్ధోతి వుచ్చతి. దుతియో దిట్ఠధమ్మికభోగసంహరణపఞ్ఞాచక్ఖునో భావా, సమ్పరాయికత్థసోధనపఞ్ఞాచక్ఖునో పన అభావా ఏకచక్ఖూతి వుచ్చతి. తతియో ద్విన్నమ్పి భావా ద్విచక్ఖూతి వుచ్చతి.

౧౦౭. అవకుజ్జపఞ్ఞాదీసు ధమ్మం దేసేన్తీతి ఉపాసకో ధమ్మస్సవనత్థాయ ఆగతోతి అత్తనో కమ్మం పహాయ ధమ్మం దేసేన్తి. ఆదికల్యాణన్తి ఆదిమ్హి కల్యాణం భద్దకం అనవజ్జం నిద్దోసం కత్వా దేసేన్తి. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ పన ఆదీతి పుబ్బపట్ఠపనా. మజ్ఝన్తి కథావేమజ్ఝం. పరియోసానన్తి సన్నిట్ఠానం. ఇతిస్స ధమ్మం కథేన్తా పుబ్బపట్ఠపనేపి కల్యాణం భద్దకం అనవజ్జమేవ కత్వా కథేన్తి, వేమజ్ఝేపి, పరియోసానేపి. ఏత్థ చ అత్థి దేసనాయ ఆదిమజ్ఝపరియోసానాని, అత్థి సాసనస్స. తత్థ దేసనాయ తావ – చతుప్పదికగాథాయ పఠమపదం ఆది, ద్వే పదాని మజ్ఝం, అవసానపదం పరియోసానం. ఏకానుసన్ధికసుత్తస్స – నిదానం ఆది, అనుసన్ధి మజ్ఝం, ఇదమవోచాతి అప్పనా పరియోసానం. అనేకానుసన్ధికస్స – పఠమో అనుసన్ధి ఆది ¶ , తతో పరం ఏకో వా అనేకా వా మజ్ఝం, పచ్ఛిమో పరియోసానం. అయం తావ దేసనాయ నయో.

సాసనస్స ¶ పన సీలం ఆది, సమాధి మజ్ఝం, విపస్సనా పరియోసానం. సమాధి వా ఆది, విపస్సనా మజ్ఝం, మగ్గో పరియోసానం. విపస్సనా వా ఆది, మగ్గో మజ్ఝం, ఫలం పరియోసానం. మగ్గో వా ఆది, ఫలం మజ్ఝం, నిబ్బానం పరియోసానం ¶ . ద్వే ద్వే వా కరియమానే సీలసమాధయో ఆది, విపస్సనామగ్గా మజ్ఝం, ఫలనిబ్బానాని పరియోసానం. సాత్థన్తి సాత్థకం కత్వా దేసేన్తి. సబ్యఞ్జనన్తి అక్ఖరపారిపూరిం కత్వా దేసేన్తి. కేవలపరిపుణ్ణన్తి సకలపరిపుణ్ణం అనూనం కత్వా దేసేన్తి. పరిసుద్ధన్తి పరిసుద్ధం నిజ్జటం నిగ్గణ్ఠిం కత్వా దేసేన్తి. బ్రహ్మచరియం పకాసేన్తీతి ఏవం దేసేన్తా చ సేట్ఠచరియభూతం సిక్ఖత్తయసఙ్గహితం అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం పకాసేన్తి. నేవ ఆదిం మనసి కరోతీతి నేవ పుబ్బపట్ఠపనం మనసి కరోతి. కుమ్భోతి ఘటో. నిక్కుజ్జోతి అధోముఖో ఠపితో. ఏవమేవన్తి ఏత్థ కుమ్భో నిక్కుజ్జో వియ అవకుజ్జపఞ్ఞో పుగ్గలో దట్ఠబ్బో. ఉదకాసిఞ్చనకాలో వియ ధమ్మదేసనాయ లద్ధకాలో. ఉదకస్స వివట్టనకాలో వియ తస్మిం ఆసనే నిసిన్నస్స ఉగ్గహేతుం అసమత్థకాలో. ఉదకస్స అసణ్ఠానకాలో వియ ఉట్ఠహిత్వా అసల్లక్ఖణకాలో వేదితబ్బో. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో అవకుజ్జపఞ్ఞోతి వుచ్చతి. అధోముఖపఞ్ఞోతి అత్థో.

౧౦౮. ఆకిణ్ణానీతి పక్ఖిత్తాని. సతిసమ్మోసా పకిరేయ్యాతి ముట్ఠస్సతితాయ వికిరేయ్య. ఏవమేవన్తి ఏత్థ ఉచ్ఛఙ్గో వియ ఉచ్ఛఙ్గపఞ్ఞో పుగ్గలో దట్ఠబ్బో. నానాఖజ్జకాని వియ నానప్పకారం బుద్ధవచనం. ఉచ్ఛఙ్గే నానాఖజ్జకాని ఖాదన్తస్స నిసిన్నకాలో వియ తస్మిం ఆసనే నిసిన్నస్స ఉగ్గహణకాలో. వుట్ఠహన్తస్స సతిసమ్మోసా వికిరణకాలో వియ తస్మా ఆసనా వుట్ఠాయ గచ్ఛన్తస్స అసల్లక్ఖణకాలో వేదితబ్బో. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో ఉచ్ఛఙ్గపఞ్ఞోతి వుచ్చతి. ఉచ్ఛఙ్గసదిసపఞ్ఞోతి అత్థో.

౧౦౯. ఉక్కుజ్జోతి ఉపరిముఖో ఠపితో. సణ్ఠాతీతి పతిట్ఠహతి. ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఉపరిముఖో ఠపితో కుమ్భో వియ పుథుపఞ్ఞో పుగ్గలో దట్ఠబ్బో. ఉదకస్స ఆసిత్తకాలో వియ దేసనాయ లద్ధకాలో. ఉదకస్స సణ్ఠానకాలో వియ తత్థ నిసిన్నస్స ఉగ్గహణకాలో. నో వివట్టనకాలో ¶ ¶ వియ ఉట్ఠాయ గచ్ఛన్తస్స సల్లక్ఖణకాలో వేదితబ్బో. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో పుథుపఞ్ఞోతి వుచ్చతి. విత్థారికపఞ్ఞోతి అత్థో.

౧౧౦. అవీతరాగాదీసు – యథా సోతాపన్నసకదాగామినో, ఏవం పుథుజ్జనోపి ¶ పఞ్చసు కామగుణేసు, తీసు చ భవేసు అవీతరాగో. అదబ్బతాయ పన న గహితో. యథా హి ఛేకో వడ్ఢకీ దబ్బసమ్భారత్థం వనం పవిట్ఠో న ఆదితో పట్ఠాయ సమ్పత్తసమ్పత్తరుక్ఖే ఛిన్దతి, యే పనస్స దబ్బసమ్భారూపగా హోన్తి, తేయేవ ఛిన్దతి; ఏవమిధాపి భగవతా దబ్బజాతికా అరియావ గహితా, పుథుజ్జనా పన అదబ్బతాయ న గహితాతి వేదితబ్బా. కామేసు వీతరాగోతి పఞ్చసు కామగుణేసు వీతరాగో. భవేసు అవీతరాగోతి రూపారూపభవేసు అవీతరాగో.

౧౧౩. పాసాణలేఖూపమాదీసు – అనుసేతీతి అప్పహీనతాయ అనుసేతి. న ఖిప్పం లుజ్జతీతి న అన్తరా నస్సతి, కప్పుట్ఠానేనేవ నస్సతి. ఏవమేవన్తి ఏవం తస్సాపి పుగ్గలస్స కోధో న అన్తరా పునదివసే వా అపరదివసే వా నిబ్బాతి, అద్ధనియో పన హోతి. మరణేనేవ నిబ్బాతీతి అత్థో. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో పాసాణలేఖా వియ కుజ్ఝనభావేన చిరట్ఠితికతో పాసాణలేఖూపమోతి వుచ్చతి.

౧౧౪. సో చ ఖ్వస్స కోధోతి సో అప్పమత్తకేపి కారణే సహసా కుద్ధస్స కోధో. న చిరన్తి అచిరం అప్పహీనతాయ నానుసేతి. యథా పన పథవియం ఆకడ్ఢిత్వా కతలేఖా వాతాదీహి ఖిప్పం నస్సతి, ఏవమస్స సహసా ఉప్పన్నోపి కోధో ఖిప్పమేవ నిబ్బాతీతి అత్థో. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో పథవియం లేఖా వియ కుజ్ఝనభావేన అచిరట్ఠితికతో పథవీలేఖూపమోతి వుచ్చతి.

౧౧౫. ఆగాళ్హేనాతి అతిగాళ్హేన మమ్మచ్ఛేదకేన థద్ధవచనేన. ఫరుసేనాతి న సోతసుఖేన. అమనాపేనాతి న చిత్తసుఖేన. సంసన్దతీతి ఏకీభవతి. సన్ధియతీతి ఘటయతి. సమ్మోదతీతి నిరన్తరో హోతి. అథ వా – సంసన్దతీతి చిత్తకిరియాదీసు చిత్తేన సమోధానం గచ్ఛతి. ఖీరోదకం వియ ఏకీభావం ఉపేతీతి అత్థో. సన్ధియతీతి ఠానగమనాదీసు కాయకిరియాదీసు ¶ కాయేన సమోధానం గచ్ఛతి. తిలతణ్డులా వియ మిస్సీభావం ఉపేతీతి అత్థో. సమ్మోదతీతి ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాదీసు వచీకిరియాసు వాచాయ సమోధానం గచ్ఛతి. విప్పవాసగతోపి ¶ పియసహాయకో వియ పియతరభావం ఉపేతీతి అత్థో. అపిచ – కిచ్చకరణీయేసు తేహి సద్ధిం ఆదితోవ ఏకకిరియభావం ఉపగచ్ఛన్తో సంసన్దతి. యావ మజ్ఝా పవత్తన్తో సన్ధియతి, యావ పరియోసానా అనివత్తన్తో సమ్మోదతీతిపి వేదితబ్బో. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో ఉదకలేఖా ¶ వియ ఖిప్పం సంసన్దనతో ఉదకలేఖూపమోతి వుచ్చతి.

౧౧౬. పోత్థకూపమేసు – యాయ ఉపమాయ తే పోత్థకూపమాతి వుచ్చన్తి, తం తావ ఉపమం దస్సేతుం తయో పోత్థకాతిఆది వుత్తం. తత్థ నవోతి నవవాయిమో. పోత్థకోతి సాణవాకసాటకో. దుబ్బణ్ణోతి వివణ్ణో. దుక్ఖసమ్ఫస్సోతి ఖరసమ్ఫస్సో. అప్పగ్ఘోతి అతిబహుం అగ్ఘన్తో కహాపణగ్ఘనకో హోతి. మజ్ఝిమోతి పరిభోగమజ్ఝిమో. సో హి నవభావం అతిక్కమిత్వా జిణ్ణభావం అప్పత్తో మజ్ఝే పరిభోగకాలేపి దుబ్బణ్ణో చ దుక్ఖసమ్ఫస్సో చ అప్పగ్ఘోయేవ చ హోతి. అతిబహుం అగ్ఘన్తో అడ్ఢం అగ్ఘతి. జిణ్ణకాలే పన అడ్ఢమాసకం వా కాకణికం వా అగ్ఘతి. ఉక్ఖలిపరిమజ్జనన్తి కాళుక్ఖలిపరిపుఞ్ఛనం.

నవోతి ఉపసమ్పదాయ పఞ్చవస్సకాలతో హేట్ఠా జాతియా సట్ఠివస్సోపి నవోయేవ. దుబ్బణ్ణతాయాతి సరీరవణ్ణేనపి గుణవణ్ణేనపి దుబ్బణ్ణతాయ. దుస్సీలస్స హి పరిసమజ్ఝే నిసిన్నస్స నిత్తేజతాయ సరీరవణ్ణోపి న సమ్పజ్జతి, గుణవణ్ణే వత్తబ్బమేవ నత్థి. యే ఖో పనస్సాతి యే ఖో పన తస్స ఉపట్ఠాకా వా ఞాతిమిత్తాదయో వా ఏతం పుగ్గలం సేవన్తి. తేసం తన్తి తేసం పుగ్గలానం ఛ సత్థారే సేవన్తానం మిచ్ఛాదిట్ఠికానం వియ, దేవదత్తం సేవన్తానం కోకాలికాదీనం వియ చ తం సేవనం దీఘరత్తం అహితాయ దుక్ఖాయ హోతి. మజ్ఝిమోతి పఞ్చవస్సకాలతో పట్ఠాయ యావ నవవస్సకాలా మజ్ఝిమో నామ. థేరోతి దసవస్సకాలతో పట్ఠాయ థేరో నామ. ఏవమాహంసూతి ఏవం వదన్తి. కిం ను ఖో తుయ్హన్తి తుయ్హం బాలస్స భణితేన కో అత్థోతి వుత్తం హోతి. తథారూపన్తి తథాజాతికం తథాసభావం ఉక్ఖేపనీయకమ్మస్స కారణభూతం.

౧౧౭. కాసికవత్థూపమేసు ¶ – కాసికవత్థం నామ తయో కప్పాసంసూ గహేత్వా కన్తితసుత్తేన వాయితం సుఖుమవత్థం. తం నవవాయిమం అనగ్ఘం హోతి. పరిభోగమజ్ఝిమం వీసమ్పి తింసమ్పి సహస్సాని అగ్ఘతి. జిణ్ణకాలే పన అట్ఠపి దసపి సహస్సాని అగ్ఘతి.

తేసం ¶ తం హోతీతి తేసం సమ్మాసమ్బుద్ధాదయో సేవన్తానం వియ తం సేవనం దీఘరత్తం ¶ హితాయ సుఖాయ హోతి. సమ్మాసమ్బుద్ధఞ్హి ఏకం నిస్సాయ యావజ్జకాలా ముచ్చనకసత్తానం పమాణం నత్థి. తథా సారిపుత్తత్థేరమహామోగ్గల్లానత్థేరే అవసేసే చ అసీతిమహాసావకే నిస్సాయ సగ్గం గతసత్తానం పమాణం నత్థి. యావజ్జకాలా తేసం దిట్ఠానుగతిం పటిపన్నసత్తానమ్పి పమాణం నత్థియేవ. ఆధేయ్యం గచ్ఛతీతి తస్స మహాథేరస్స తం అత్థనిస్సితం వచనం యథా గన్ధకరణ్డకే కాసికవత్థం ఆధాతబ్బతం ఠపేతబ్బతం గచ్ఛతి, ఏవం ఉత్తమఙ్గే సిరస్మిం హదయే చ ఆధాతబ్బతం ఠపేతబ్బతమ్పి గచ్ఛతి. సేసమేత్థ హేట్ఠా వుత్తానుసారేనేవ వేదితబ్బం.

౧౧౮. సుప్పమేయ్యాదీసు – సుఖేన పమేతబ్బోతి సుప్పమేయ్యో. ఇధాతి ఇమస్మిం సత్తలోకే. ఉద్ధతోతి ఉద్ధచ్చేన సమన్నాగతో. ఉన్నళోతి ఉగ్గతనళో; తుచ్ఛమానం ఉక్ఖిపిత్వా ఠితోతి అత్థో. చపలోతి పత్తమణ్డనాదినా చాపల్లేన సమన్నాగతో. ముఖరోతి ముఖఖరో. వికిణ్ణవాచోతి అసంయతవచనో. అసమాహితోతి చిత్తేకగ్గతారహితో. విబ్భన్తచిత్తోతి భన్తచిత్తో, భన్తగావీభన్తమిగీసప్పటిభాగో. పాకటిన్ద్రియోతి వివటిన్ద్రియో. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో ‘సుప్పమేయ్యో’తి వుచ్చతి. యథా హి పరిత్తస్స ఉదకస్స సుఖేన పమాణం గయ్హతి; ఏవమేవ ఇమేహి అగుణఙ్గేహి సమన్నాగతస్స సుఖేన పమాణం గయ్హతి. తేనేస ‘సుప్పమేయ్యో’తి వుత్తో.

౧౧౯. దుక్ఖేన పమేతబ్బోతి దుప్పమేయ్యో. అనుద్ధతాదీని వుత్తపటిపక్ఖవసేన వేదితబ్బాని. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో ‘దుప్పమేయ్యో’తి వుచ్చతి. యథా హి మహాసముద్దస్స దుక్ఖేన పమాణం గయ్హతి; ఏవమేవ ఇమేహి గుణఙ్గేహి సమన్నాగతస్స దుక్ఖేన పమాణం గయ్హతి. తాదిసో ‘అనాగామీ ను ఖో, ఖీణాసవో ను ఖో’తి వత్తబ్బతం గచ్ఛతి, తేనేస ‘దుప్పమేయ్యో’తి వుత్తో.

౧౨౦. న ¶ సక్కా పమేతున్తి అప్పమేయ్యో. యథా హి ఆకాసస్స న సక్కా పమాణం గహేతుం, ఏవం ఖీణాసవస్స. తేనేస ‘అప్పమేయ్యో’తి వుత్తో.

౧౨౧. న సేవితబ్బాదీసు – న సేవితబ్బోతి న ఉపసఙ్కమితబ్బో. న భజితబ్బోతి న అల్లీయితబ్బో. న పయిరుపాసితబ్బోతి న సన్తికే నిసీదనవసేన పునప్పునం ఉపాసితబ్బో. హీనో ¶ హోతి సీలేనాతిఆదీసు ఉపాదాయుపాదాయ హీనతా వేదితబ్బా ¶ . యో హి పఞ్చ సీలాని రక్ఖతి, సో దస సీలాని రక్ఖన్తేన న సేవితబ్బో. యో పన దస సీలాని రక్ఖతి, సో చతుపారిసుద్ధిసీలం రక్ఖన్తేన న సేవితబ్బో. అఞ్ఞత్ర అనుద్దయా అఞ్ఞత్ర అనుకమ్పాతి ఠపేత్వా అనుద్దయఞ్చ అనుకమ్పఞ్చ. అత్తనో అత్థాయ ఏవ హి ఏవరూపో పుగ్గలో న సేవితబ్బో. అనుద్దయానుకమ్పావసేన పన తం ఉపసఙ్కమితుం వట్టతి.

౧౨౨. సదిసో హోతీతి సమానో హోతి. సీలసామఞ్ఞగతానం సతన్తి సీలేన సమానభావం గతానం సన్తానం. సీలకథా చ నో భవిస్సతీతి ఏవం సమానసీలానం అమ్హాకం సీలమేవ ఆరబ్భ కథా భవిస్సతి. సా చ నో ఫాసు భవిస్సతీతి సా చ సీలకథా అమ్హాకం ఫాసువిహారో సుఖవిహారో భవిస్సతి. సా చ నో పవత్తినీ భవిస్సతీతి సా చ అమ్హాకం కథా దివసమ్పి కథేన్తానం పవత్తినీ భవిస్సతి, న పటిహఞ్ఞిస్సతి. ద్వీసు హి సీలవన్తేసు ఏకేన సీలస్స వణ్ణే కథితే ఇతరో అనుమోదతి; తేన తేసం కథా ఫాసు చేవ హోతి, పవత్తినీ చ. ఏకస్మిం పన దుస్సీలే సతి దుస్సీలస్స సీలకథా దుక్కథాతి నేవ సీలకథా హోతి, న ఫాసు హోతి, న పవత్తినీ. సమాధిపఞ్ఞాకథాసుపి ఏసేవ నయో. ద్వే హి సమాధిలాభినో సమాధికథం, సప్పఞ్ఞా చ పఞ్ఞాకథం కథేన్తా, రత్తిం వా దివసం వా అతిక్కన్తమ్పి న జానన్తి.

౧౨౩. సక్కత్వా గరుం కత్వాతి సక్కారఞ్చేవ గరుకారఞ్చ కరిత్వా. అధికో హోతీతి అతిరేకో హోతి. సీలక్ఖన్ధన్తి సీలరాసిం. పరిపూరేస్సామీతి తం అతిరేకసీలం పుగ్గలం నిస్సాయ అత్తనో అపరిపూరం సీలరాసిం పరిపూరం కరిస్సామి. తత్థ తత్థ పఞ్ఞాయ అనుగ్గహేస్సామీతి ఏత్థ సీలస్స ¶ అసప్పాయే అనుపకారధమ్మే వజ్జేత్వా సప్పాయే ఉపకారధమ్మే సేవన్తో తస్మిం తస్మిం ఠానే సీలక్ఖన్ధం పఞ్ఞాయ అనుగ్గణ్హాతి నామ. సమాధిపఞ్ఞాక్ఖన్ధేసుపి ఏసేవ నయో.

౧౨౪. జిగుచ్ఛితబ్బాదీసు – జిగుచ్ఛితబ్బోతి గూథం వియ జిగుచ్ఛితబ్బో. అథ ఖో నన్తి అథ ఖో అస్స. కిత్తిసద్దోతి కథాసద్దో. ఏవమేవన్తి ఏత్థ గూథకూపో వియ దుస్సీల్యం దట్ఠబ్బం. గూథకూపే పతిత్వా ఠితో ధమనీఅహి వియ దుస్సీలపుగ్గలో. గుథకూపతో ఉద్ధరియమానేన తేన అహినా పురిసస్స సరీరం ఆరుళ్హేనాపి అదట్ఠభావో వియ దుస్సీలం సేవమానస్సాపి ¶ తస్స కిరియాయ ¶ కారణభావో సరీరం గూథేన మక్ఖేత్వా అహినో గతకాలో వియ దుస్సీలం సేవమానస్స పాపకిత్తిసద్దస్స అబ్భుగ్గమనకాలో వేదితబ్బో.

౧౨౫. తిన్దుకాలాతన్తి తిన్దుకరుక్ఖఅలాతం. భియ్యోసో మత్తాయ చిచ్చిటాయతీతి తఞ్హి ఝాయమానం పకతియాపి పపటికాయో ముఞ్చన్తం చిచ్చిటాయతి చిటిచిటాతి సద్దం కరోతి. ఘట్టితం పన అధిమత్తం కరోతీతి అత్థో. ఏవమేవన్తి ఏవమేవం కోధనో అత్తనో ధమ్మతాయపి ఉద్ధతో చణ్డికతో హుత్వా చరతి. అప్పమత్తకం పన వచనం వుత్తకాలే ‘మాదిసం నామ ఏవం వదతీ’తి అతిరేకతరం ఉద్ధతో చణ్డికతో హుత్వా చరతి. గూథకూపోతి గూథపుణ్ణకూపో, గూథరాసియేవ వా. ఓపమ్మసంసన్దనం పనేత్థ పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం. తస్మా ఏవరూపో పుగ్గలో అజ్ఝుపేక్ఖితబ్బో, న సేవితబ్బోతి యస్మా కోధనో అతిసేవియమానోపి అతిఉపసఙ్కమియమానోపి కుజ్ఝతియేవ, ‘కిం ఇమినా’తి పటిక్కమన్తోపి కుజ్ఝతియేవ, తస్మా పలాలగ్గి వియ అజ్ఝుపేక్ఖితబ్బో, న సేవితబ్బో. కిం వుత్తం హోతి? యో హి పలాలగ్గిం అతిఉపసఙ్కమిత్వా తప్పతి, తస్స సరీరం ఝాయతి. యో అతిపటిక్కమిత్వా తప్పతి, తస్స సీతం న వూపసమ్మతి. అనుపసఙ్కమిత్వా అపటిక్కమిత్వా పన మజ్ఝత్తభావేన తప్పేన్తస్స సీతం వూపసమ్మతి, కాయోపి న డయ్హతి. తస్మా పలాలగ్గి వియ కోధనో పుగ్గలో మజ్ఝత్తభావేన అజ్ఝుపేక్ఖితబ్బో, న సేవితబ్బో, న భజితబ్బో, న పయిరుపాసితబ్బో.

౧౨౬. కల్యాణమిత్తోతి సుచిమిత్తో. కల్యాణసహాయోతి సుచిసహాయో. సహాయోతి సహగామీ సద్ధించరో. కల్యాణసమ్పవఙ్కోతి కల్యాణేసు ¶ సుచిపుగ్గలేసు సమ్పవఙ్కో, తన్నిన్నతప్పోణతప్పబ్భారమానసోతి అత్థో.

౧౨౭. సీలేసు పరిపూరకారీతిఆదీసు – సీలేసు పరిపూరకారినోతి ఏతే అరియసావకా యాని తాని మగ్గబ్రహ్మచరియస్స ఆదిభూతాని, ఆదిబ్రహ్మచరియకాని, పారాజికసఙ్ఖాతాని చత్తారి మహాసీలసిక్ఖాపదాని, తేసం అవీతిక్కమనతో యాని ఖుద్దానుఖుద్దకాని ఆపజ్జన్తి, తేహి చ వుట్ఠానతో సీలేసు యం కత్తబ్బం, తం పరిపూరం సమత్తం కరోన్తీతి ‘సీలేసు పరిపూరకారినో’తి వుచ్చన్తి. సమాధిపారిబన్ధకానం పన కామరాగబ్యాపాదానం, పఞ్ఞాపారిబన్ధకస్స చ సచ్చపటిచ్ఛాదకస్స మోహస్స ¶ అసమూహతత్తా, సమాధిం పఞ్ఞఞ్చ భావేన్తాపి సమాధిపఞ్ఞాసు యం ¶ కత్తబ్బం తం మత్తసో పమాణేన పదేసమత్తమేవ కరోన్తీతి సమాధిస్మిం పఞ్ఞాయ చ మత్తసో కారినోతి వుచ్చన్తి. ఇమినా ఉపాయేన ఇతరేసుపి ద్వీసు నయేసు అత్థో వేదితబ్బో.

‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సీలేసు పరిపూరకారీ హోతి, సమాధిస్మిం మత్తసో కారీ, పఞ్ఞాయ మత్తసో కారీ. సో యాని తాని ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని తాని ఆపజ్జతిపి, వుట్ఠాతిపి. తం కిస్స హేతు? న హి మేత్థ, భిక్ఖవే, అభబ్బతా వుత్తా. యాని చ ఖో తాని సిక్ఖాపదాని ఆదిబ్రహ్మచరియకాని బ్రహ్మచరియసారుప్పాని, తత్థ ధువసీలో చ హోతి, ఠితసీలో చ, సమాదాయ సిక్ఖతి సిక్ఖాపదేసు. సో తిణ్ణం సంయోజనానం పరిక్ఖయా సోతాపన్నో హోతి, అవినిపాతధమ్మో నియతో సమ్బోధిపరాయణో. ఇధ పన, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సీలేసు…పే… సో తిణ్ణం సంయోజనానం పరిక్ఖయా, రాగదోసమోహానం తనుత్తా, సకదాగామీ హోతి; సకిదేవ ఇమం లోకం ఆగన్త్వా దుక్ఖస్సన్తం కరోతి. ఇధ పన, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సీలేసు పరిపూరకారీ హోతి, సమాధిస్మిం పరిపూరకారీ, పఞ్ఞాయ మత్తసో కారీ. సో యాని తాని…పే… సిక్ఖతి సిక్ఖాపదేసు. సో పఞ్చన్నం ఓరమ్భాగియానం…పే… అనావత్తిధమ్మో తస్మా లోకా. ఇధ పన, భిక్ఖవే ¶ , భిక్ఖు సీలేసు పరిపూరకారీ, సమాధిస్మిం పరిపూరకారీ, పఞ్ఞాయ పరిపూరకారీ. సో యాని తాని ఖుద్దానుఖుద్దకాని…పే… సిక్ఖతి సిక్ఖాపదేసు. సో ఆసవానం ఖయా…పే… ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి (అ. ని. ౩.౮౭).

౧౩౦. సత్థారనిద్దేసే – పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేతీతి పహానం సమతిక్కమం పఞ్ఞపేతి. తత్రాతి తేసు తీసు జనేసు. తేన దట్ఠబ్బోతి తేన పఞ్ఞాపనేన సో సత్థా రూపావచరసమాపత్తియా లాభీతి దట్ఠబ్బోతి అత్థో. దుతియవారేపి ఏసేవ నయో. సమ్మాసమ్బుద్ధో సత్థా తేన దట్ఠబ్బోతి తేన తిత్థియేహి అసాధారణేన పఞ్ఞాపనేన అయం తతియో సత్థా సబ్బఞ్ఞుబుద్ధో దట్ఠబ్బో. తిత్థియా హి కామానం పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తా రూపభవం వక్ఖన్తి. రూపానం పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తా ¶ అరూపభవం వక్ఖన్తి. వేదనానం పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తా అసఞ్ఞభవం వక్ఖన్తి. సమ్మా పఞ్ఞపేన్తా ‘ఏవం పఞ్ఞపేయ్యుం’, నో చ సమ్మా పఞ్ఞపేతుం సక్కోన్తి. సమ్మాసమ్బుద్ధో పన కామానం పరిఞ్ఞం పహానం అనాగామిమగ్గేన పఞ్ఞపేతి ¶ . రూపవేదనానం పరిఞ్ఞం పహానం అరహత్తమగ్గేన పఞ్ఞపేతి. ఇమే తయో సత్థారోతి ఇమే ద్వే జనా బాహిరకా, ఏకో సమ్మాసమ్బుద్ధోతి – ఇమస్మిం లోకే తయో సత్థారో నామ.

౧౩౧. దుతియే సత్థారనిద్దేసే – దిట్ఠే చేవ ధమ్మేతి ఇమస్మిం అత్తభావే. అత్తానం సచ్చతో థేతతో పఞ్ఞపేతీతి ‘‘అత్తా నామేకో అత్థి నిచ్చో ధువో సస్సతో’’తి భూతతో థిరతో పఞ్ఞపేతి. అభిసమ్పరాయఞ్చాతి అపరస్మిం అత్తభావే ఏవమేవ పఞ్ఞపేతి. సేసమేత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

౧౩౨. చతుక్కనిద్దేసే – అసప్పురిసోతి లామకపురిసో. పాణం అతిపాతేతీతి పాణాతిపాతీ. అదిన్నం ఆదియతీతి అదిన్నాదాయీ. కామేసు మిచ్ఛా చరతీతి కామేసుమిచ్ఛాచారీ. ముసా వదతీతి ముసావాదీ. సురామేరయమజ్జపమాదే తిట్ఠతీతి సురామేరయమజ్జపమాదట్ఠాయీ.

౧౩౩. పాణాతిపాతే ¶ సమాదపేతీతి యథా పాణం అతిపాతేతి, తథా నం తత్థ గహణం గణ్హాపేతి. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో యస్మా సయం కతేన చ దుస్సీల్యేన సమన్నాగతో యఞ్చ సమాదపితేన కతం, తతో ఉపడ్ఢస్స దాయాదో, తస్మా అసప్పురిసేన అసప్పురిసతరోతి వుచ్చతి. సప్పురిసోతి ఉత్తమపురిసో.

౧౩౫. సప్పురిసేన సప్పురిసతరోతి అత్తనా కతేన సుసీల్యేన సమన్నాగతత్తా యఞ్చ సమాదపితో కరోతి. తతో ఉపడ్ఢస్స దాయాదత్తా ఉత్తమపురిసేన ఉత్తమపురిసతరో.

౧౩౬. పాపోతి అకుసలకమ్మపథసఙ్ఖాతేన దసవిధేన పాపేన సమన్నాగతో.

౧౩౮. కల్యాణోతి ¶ కుసలకమ్మపథసఙ్ఖాతేన దసవిధేన కల్యాణధమ్మేన సమన్నాగతో సుద్ధకో ¶ భద్రకో. సేసమేత్థ హేట్ఠా వుత్తనయత్తా ఉత్తానత్థమేవ.

౧౪౦. పాపధమ్మాదీసు – పాపో ధమ్మో అస్సాతి పాపధమ్మో. కల్యాణో ధమ్మో అస్సాతి కల్యాణధమ్మో. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

౧౪౪. సావజ్జాదీసు – సావజ్జోతి సదోసో. సావజ్జేన కాయకమ్మేనాతి సదోసేన పాణాతిపాతాదినా కాయకమ్మేన. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో తీహి ద్వారేహి ఆయూహనకమ్మస్స సదోసత్తా, గూథకుణపాదిభరితో పదేసో వియ సావజ్జోతి వుచ్చతి.

౧౪౫. సావజ్జేన బహులన్తి యస్స సావజ్జమేవ కాయకమ్మం బహు హోతి, అప్పం అనవజ్జం; సో సావజ్జేన బహులం కాయకమ్మేన సమన్నాగతో, అప్పం అనవజ్జేనాతి వుచ్చతి. ఇతరేసుపి ఏసేవ నయో. కో పన ఏవరూపో హోతీతి? యో గామధమ్మతాయ వా నిగమధమ్మతాయ వా కదాచి కరహచి ఉపోసథం సమాదియతి, సీలాని పూరేతి. అయం వుచ్చతీతి అయం ఏవరూపో పుగ్గలో ¶ తీహి ద్వారేహి ఆయూహనకమ్మేసు సావజ్జస్సేవ బహులతాయ అనవజ్జస్స అప్పతాయ వజ్జబహులోతి వుచ్చతి.

యథా హి ఏకస్మిం పదేసే దుబ్బణ్ణాని దుగ్గన్ధాని పుప్ఫాని రాసికతానస్సు, తేసం ఉపరి తహం తహం అతిముత్తకవస్సికపాటలాని పతితాని భవేయ్యుం. ఏవరూపో అయం పుగ్గలో వేదితబ్బో. యథా పన ఏకస్మిం పదేసే అతిముత్తకవస్సికపాటలాని రాసికతానస్సు, తేసం ఉపరి తహం తహం దుబ్బణ్ణదుగ్గన్ధాని బదరపుప్ఫాదీని పతితాని భవేయ్యుం. ఏవరూపో తతియో పుగ్గలో వేదితబ్బో. చతుత్థో పన తీహిపి ద్వారేహి ఆయూహనకమ్మస్స నిద్దోసత్తా, చతుమధురభరితసువణ్ణపాతి వియ దట్ఠబ్బో. తేసు పఠమో అన్ధబాలపుథుజ్జనో. దుతియో అన్తరన్తరా కుసలస్స కారకో లోకియపుథుజ్జనో. తతియో సోతాపన్నో సకదాగామిఅనాగామినోపి ఏతేనేవ సఙ్గహితా. చతుత్థో ఖీణాసవో. సో హి ఏకన్తేన అనవజ్జోయేవ. అయం అఙ్గుత్తరట్ఠకథాయో.

౧౪౮. ఉగ్ఘటితఞ్ఞూఆదీసు – ఉగ్ఘటితఞ్ఞూతి ఏత్థ ఉగ్ఘటితం నామ ¶ ఞాణుగ్ఘాటనం, ఞాణే ఉగ్ఘటితమత్తేయేవ ¶ జానాతీతి అత్థో. సహ ఉదాహటవేలాయాతి ఉదాహారే ఉదాహటమత్తేయేవ. ధమ్మాభిసమయోతి చతుసచ్చధమ్మస్స ఞాణేన సద్ధిం అభిసమయో. అయం వుచ్చతీతి అయం ‘చత్తారో సతిపట్ఠానా’తిఆదినా నయేన సంఖిత్తేన మాతికాయ ఠపియమానాయ దేసనానుసారేన ఞాణం పేసేత్వా అరహత్తం గణ్హితుం సమత్థో పుగ్గలో ఉగ్ఘటితఞ్ఞూతి వుచ్చతి.

౧౪౯. విపఞ్చితం విత్థారితమేవ అత్థం జానాతీతి విపఞ్చితఞ్ఞూ. అయం వుచ్చతీతి అయం సఙ్ఖిత్తేన మాతికం ఠపేత్వా విత్థారేన అత్థే భాజియమానే అరహత్తం పాపుణితుం సమత్థో పుగ్గలో విపఞ్చితఞ్ఞూతి వుచ్చతి.

౧౫౦. ఉద్దేసాదీహి నేతబ్బోతి నేయ్యో. అనుపుబ్బేన ధమ్మాభిసమయో హోతీతి అనుక్కమేన అరహత్తప్పత్తి.

౧౫౧. బ్యఞ్జనపదమేవ ¶ పరమం అస్సాతి పదపరమో. న తాయ జాతియా ధమ్మాభిసమయో హోతీతి న తేన అత్తభావేన ఝానం వా విపస్సనం వా మగ్గం వా ఫలం వా నిబ్బత్తేతుం సక్కోతీతి అత్థో.

౧౫౨. యుత్తపటిభానాదీసు – పటిభానం వుచ్చతి ఞాణమ్పి, ఞాణస్స ఉపట్ఠితవచనమ్పి. తం ఇధ అధిప్పేతం. అత్థయుత్తం కారణయుత్తఞ్చ పటిభానమస్సాతి యుత్తప్పటిభానో. పుచ్ఛితానన్తరమేవ సీఘం బ్యాకాతుం అసమత్థతాయ నో ముత్తం పటిభానమస్సాతి నో ముత్తప్పటిభానో. ఇమినా నయేన సేసా వేదితబ్బా. ఏత్థ పన పఠమో – కిఞ్చి కాలం వీమంసిత్వా యుత్తమేవ పేక్ఖతి, తిపిటకచూళనాగత్థేరో వియ. సో కిర పఞ్హం పుట్ఠో పరిగ్గహేత్వా యుత్తపయుత్తకారణమేవ కథేతి.

దుతియో – పుచ్ఛానన్తరమేవ యేన వా తేన వా వచనేన పటిబాహతి, వీమంసిత్వాపి చ యుత్తం న పేక్ఖతి చతునికాయికపణ్డితతిస్సత్థేరో వియ. సో కిర పఞ్హం పుట్ఠో పఞ్హపరియోసానమ్పి నాగమేతి, యం వా తం వా కథేతియేవ. వచనత్థం పనస్స వీమంసియమానం కత్థచి న లగ్గతి.

తతియో – పుచ్ఛాసమకాలమేవ యుత్తం పేక్ఖతి, తఙ్ఖణఞ్ఞేవ వచనం బ్యాకరోతి తిపిటకచూళాభయత్థేరో ¶ వియ. సో కిర పఞ్హం పుట్ఠో సీఘమేవ కథేతి, యుత్తపయుత్తకారణో చ హోతి.

చతుత్థో – పుట్ఠో సమానో నేవ యుత్తం పేక్ఖతి ¶ , న యేన వా తేన వా పటిబాహితుం సక్కోతి తిబ్బన్ధకారనిముగ్గో వియ హోతి లాళుదాయిత్థేరో వియ.

౧౫౬. ధమ్మకథికేసు – అప్పఞ్చ భాసతీతి సమ్పత్తపరిసాయ థోకమేవ కథేతి. అసహితఞ్చాతి కథేన్తో చ పన న అత్థయుత్తం కారణయుత్తం కథేతి. పరిసా చస్స న కుసలా హోతీతి సోతుం నిసిన్నపరిసా చస్స యుత్తాయుత్తం కారణాకారణం సిలిట్ఠాసిలిట్ఠం న జానాతీతి అత్థో. ఏవరూపోతి అయం ఏవంజాతికో బాలధమ్మకథికో. ఏవంజాతికాయ బాలపరిసాయ ధమ్మకథికోత్వేవ నామం లభతి. ఇమినా నయేన సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బో. ఏత్థ చ ద్వేయేవ జనా సభావధమ్మకథికా, ఇతరే పన ధమ్మకథికానం అన్తరే పవిట్ఠత్తా ఏవం వుత్తా.

౧౫౭. వలాహకూపమేసు ¶ వలాహకాతి మేఘా. గజ్జితాతి థనితా. తత్థ గజ్జిత్వా నో వస్సనభావో నామ పాపకో. మనుస్సా హి యథా దేవో గజ్జతి ‘సువుట్ఠికా భవిస్సతీ’తి బీజాని నీహరిత్వా వపన్తి. అథ దేవే అవస్సన్తే ఖేత్తే బీజాని ఖేత్తేయేవ నస్సన్తి, గేహే బీజాని గేహేయేవ నస్సన్తీతి దుబ్భిక్ఖం హోతి. నో గజ్జిత్వా వస్సనభావోపి పాపకోవ. మనుస్సా హి ‘ఇమస్మిం కాలే దుబ్బుట్ఠికా భవిస్సతీ’తి నిన్నట్ఠానేసుయేవ వప్పం కరోన్తి. అథ దేవో వస్సిత్వా సబ్బబీజాని మహాసముద్దం పాపేతి, దుబ్భిక్ఖమేవ హోతి. గజ్జిత్వా వస్సనభావో పన భద్దకో. తదా హి సుభిక్ఖం హోతి. నో గజ్జిత్వా నో వస్సనభావో ఏకన్తపాపకోవ.

భాసితా హోతి నో కత్తాతి ‘ఇదాని గన్థధురం పూరేస్సామి, వాసధురం పూరేస్సామీ’తి కథేతియేవ, న పన ఉద్దేసం గణ్హాతి, న కమ్మట్ఠానం భావేతి.

కత్తా హోతి నో భాసితాతి ‘గన్థధురం వా పూరేస్సామి వాసధురం వా’తి న భాసతి. సమ్పత్తే పన కాలే తమత్థం సమ్పాదేతి. ఇమినా నయేన ఇతరేపి వేదితబ్బా. సబ్బం పనేతం పచ్చయదాయకేనేవ కథితం. ఏకో హి ‘అసుకదివసే నామ దానం దస్సామీ’తి సఙ్ఘం నిమన్తేతి, సమ్పత్తకాలే నో కరోతి. అయం పుగ్గలో పుఞ్ఞేన పరిహాయతి, భిక్ఖుసఙ్ఘోపి లాభేన పరిహాయతి ¶ . అపరో సఙ్ఘం అనిమన్తేత్వావ సక్కారం కత్వా ‘భిక్ఖూ ఆనేస్సామీ’తి న లభతి, సబ్బే అఞ్ఞత్థ నిమన్తితా హోన్తి. అయమ్పి పుఞ్ఞేన పరిహాయతి ¶ , సఙ్ఘోపి తేన లాభేన పరిహాయతి. అపరో పఠమం సఙ్ఘం నిమన్తేత్వా, పచ్ఛా సక్కారం కత్వా దానం దేతి, అయం కిచ్చకారీ హోతి. అపరో నేవ సఙ్ఘం నిమన్తేతి, న దానం దేతి, అయం ‘పాపపుగ్గలో’తి వేదితబ్బో.

౧౫౮. మూసికూపమేసు – గాధం కత్తా నో వసితాతి అత్తనో ఆసయం బిలం కూపం ఖణతి, నో తత్థ వసతి, కిస్మిఞ్చిదేవ ఠానే వసతి, ఏవం బిళారాదిఅమిత్తవసం గచ్ఛతి. ఖత్తాతిపి పాఠో. వసితా నో గాధం కత్తాతి సయం న ఖణతి, పరేన ఖతే బిలే వసతి, ఏవం జీవితం రక్ఖతి. తతియా ద్వేపి కరోన్తీ, జీవితం రక్ఖతి. చతుత్థా ద్వేపి అకరోన్తీ అమిత్తవసం గచ్ఛతి. ఇమాయ పన ఉపమాయ ఉపమితేసు పుగ్గలేసు ¶ పఠమో యథా సా మూసికా గాధం ఖణతి, ఏవం నవఙ్గం సత్థుసాసనం ఉగ్గణ్హాతి. యథా పన సా తత్థ న వసతి, కిస్మిఞ్చిదేవ ఠానే వసన్తీ, అమిత్తవసం గచ్ఛతి; తథా అయమ్పి పరియత్తివసేన ఞాణం పేసేత్వా చతుసచ్చధమ్మం న పటివిజ్ఝతి, లోకామిసట్ఠానేసుయేవ చరన్తో మచ్చుమారకిలేసమారదేవపుత్తమారసఙ్ఖాతానం అమిత్తానం వసం గచ్ఛతి. దుతియో యథా సా మూసికా గాధం న ఖణతి, ఏవం నవఙ్గం సత్థుసాసనం న ఉగ్గణ్హాతి. యథా పన పరేన ఖతబిలే వసన్తీ జీవితం రక్ఖతి; ఏవం పరస్స కథం సుత్వా చతుసచ్చధమ్మం పటివిజ్ఝిత్వా తిణ్ణం మారానం వసం అతిక్కమతి. ఇమినా నయేన తతియచతుత్థేసుపి ఓపమ్మసంసన్దనం వేదితబ్బం.

౧౫౯. అమ్బూపమేసు – ఆమం పక్కవణ్ణీతి అన్తో ఆమం బహి పక్కసదిసం. పక్కం ఆమవణ్ణీతి అన్తో పక్కం బహి ఆమసదిసం. సేసద్వయేసుపి ఏసేవ నయో. తత్థ యథా అమ్బే అపక్కభావో ఆమతా హోతి, ఏవం పుగ్గలేపి పుథుజ్జనభావో ఆమతా, అరియభావో పక్కతా. యథా చ తత్థ పక్కసదిసతా పక్కవణ్ణితా; ఏవం పుగ్గలేపి అరియానం అభిక్కమనాదిసదిసతా పక్కవణ్ణితాతి – ఇమినా నయేన ఉపమితపుగ్గలేసు ఓపమ్మసంసన్దనం వేదితబ్బం.

౧౬౦. కుమ్భూపమేసు ¶ – కుమ్భోతి ఘటో. తుచ్ఛోతి అన్తో రిత్తో. పిహితోతి పిదహిత్వా ఠపితో. పురోతి అన్తో పుణ్ణో. వివటోతి వివరిత్వా ఠపితో. ఉపమితపుగ్గలేసు పనేత్థ అన్తో గుణసారవిరహితో ¶ తుచ్ఛో బాహిరసోభనతాయ పిహితో పుగ్గలో వేదితబ్బో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో.

౧౬౧. ఉదకరహదూపమేసు – ఉదకరహదో తావ జణ్ణుమత్తేపి ఉదకే సతి పణ్ణరససమ్భిన్నవణ్ణత్తా వా బహలత్తా వా ఉదకస్స అపఞ్ఞాయమానతలో ఉత్తానో గమ్భీరోభాసో నామ హోతి. తిపోరిస చతుపోరిసేపి పన ఉదకే సతి అచ్ఛత్తా ఉదకస్స పఞ్ఞాయమానతలో గమ్భీరో ఉత్తానోభాసో నామ హోతి. ఉభయకారణసమ్భావతో పన ఇతరే ద్వే వేదితబ్బా. పుగ్గలోపి కిలేసుస్సదభావతో గుణగమ్భీరతాయ చ అభావతో గుణగమ్భీరానం సదిసేహి అభిక్కమాదీహి యుత్తో ఉత్తానో గమ్భీరోభాసో నామ. ఇమినా నయేన సేసాపి వేదితబ్బా.

౧౬౨. బలీబద్దూపమేసు ¶ – బలీబద్దో తావ యో అత్తనో గోగణం ఘట్టేతి ఉబ్బేజేతి, పరగోగణే పన సోరతో సుఖసీలో హోతి – అయం సకగవచణ్డో నో పరగవచణ్డో నామ. పుగ్గలోపి అత్తనో పరిసం ఘట్టేన్తో విజ్ఝన్తో ఫరుసేన సముదాచరన్తో, పరపరిసాయ పన సోరచ్చం నివాతవుత్తితం ఆపజ్జన్తో సకగవచణ్డో హోతి నో పరగవచణ్డో నామాతి. ఇమినా నయేన సేసాపి వేదితబ్బా. నిద్దేసవారే పనేత్థ ఉబ్బేజితా హోతీతి ఘట్టేత్వా విజ్ఝిత్వా ఉబ్బేగప్పత్తం కరోతిచ్చేవ అత్థో.

౧౬౩. ఆసీవిసూపమేసు – ఆసీవిసో తావ యస్స విసం ఆసుం ఆగచ్ఛతి సీఘం ఫరతి; ఘోరం పన న హోతి, చిరకాలం న పీళేతి – అయం ఆగతవిసో నో ఘోరవిసో. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. పుగ్గలవిభాజనం పన ఉత్తానత్థమేవ.

౧౬౪. అననువిచ్చ అపరియోగాహేత్వా అవణ్ణారహస్స వణ్ణం భాసితా హోతీతిఆదీసు అననువిచ్చాతి అతులయిత్వా, అపరిగ్గణ్హిత్వా. అపరియోగాహేత్వాతి పఞ్ఞాయ గుణే అనోగాహేత్వా.

౧౬౬. భూతం తచ్ఛన్తి విజ్జమానతో భూతం, అవిపరీతతో తచ్ఛం. కాలేనాతి యుత్తపయుత్తకాలేన. తత్ర కాలఞ్ఞూ హోతీతి యమిదం ¶ కాలేనాతి వుత్తం. తత్ర యో పుగ్గలో కాలఞ్ఞూ హోతి, కాలం జానాతి, తస్స పఞ్హస్స వేయ్యాకరణత్థాయ ‘‘ఇమస్మిం కాలే పుచ్ఛితేనాపి మయా ¶ న కథేతబ్బా, ఇమస్మిం కాలే కథేతబ్బా’’తి – అయం కాలేన భణతి నామ. ఉపేక్ఖకో విహరతీతి మజ్ఝత్తభూతాయ ఉపేక్ఖాయ ఠితో హుత్వా విహరతి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

౧౬౭. ఉట్ఠానఫలూపజీవీతిఆదీసు – యో ఉట్ఠానవీరియేనేవ దివసం వీతినామేత్వా తస్స నిస్సన్దఫలమత్తం కిఞ్చిదేవ లభిత్వా జీవికం కప్పేతి, తం పన ఉట్ఠానం ఆగమ్మ కిఞ్చి పుఞ్ఞఫలం న పటిలభతి, తం సన్ధాయ యస్స పుగ్గలస్స ఉట్ఠహతోతిఆది వుత్తం. తతూపరి దేవాతి తతో ఉపరి బ్రహ్మకాయికాదయో దేవా. తేసఞ్హి ఉట్ఠానవీరియేన కిచ్చం నామ నత్థి. పుఞ్ఞఫలమేవ ఉపజీవన్తి. పుఞ్ఞవతో చాతి ఇదం పుఞ్ఞవన్తే ఖత్తియబ్రాహ్మణాదయో చేవ భుమ్మదేవే ఆదిం కత్వా నిమ్మానరతిపరియోసానే దేవే చ సన్ధాయ ¶ వుత్తం. సబ్బేపి హేతే వాయామఫలఞ్చేవ పుఞ్ఞఫలఞ్చ అనుభవన్తి. నేరయికా పన నేవ ఉట్ఠానేన ఆజీవం ఉప్పాదేతుం సక్కోన్తి, నాపి నేసం పుఞ్ఞఫలేన కోచి ఆజీవో ఉప్పజ్జతి.

౧౬౮. తమాదీసు – ‘‘నీచే కులే పచ్చాజాతో’’తిఆదికేన తమేన యుత్తోతి తమో. కాయదుచ్చరితాదీహి పున నిరయతమూపగమనతో తమపరాయణో. నేసాదకులేతి మిగలుద్దకాదీనం కులే. వేనకులేతి విలీవకారకులే. రథకారకులేతి చమ్మకారకులే. పుక్కుసకులేతి పుప్ఫఛడ్డకకులే. కసిరవుత్తికేతి దుక్ఖవుత్తికే. దుబ్బణ్ణోతి పంసుపిసాచకో వియ ఝామఖాణువణ్ణో. దుద్దసికోతి విజాతమాతుయాపి అమనాపదస్సనో. ఓకోటిమకోతి లకుణ్డకో. కాణోతి ఏకక్ఖికాణో వా ఉభయక్ఖికాణో వా. కుణీతి ఏకహత్థకుణీ వా ఉభయహత్థకుణీ వా. ఖఞ్జోతి ఏకపాదఖఞ్జో వా ఉభయపాదఖఞ్జో వా. పక్ఖహతోతి హతపక్ఖో పీఠసప్పీ. పదీపేయ్యస్సాతి తేలకపల్లకాదినో పదీపూపకరణస్స. ఏవం పుగ్గలో తమో హోతి తమపరాయణోతి ఏత్థ ఏకో పుగ్గలో బహిద్ధా ఆలోకం అదిస్వా మాతుకుచ్ఛిస్మిఞ్ఞేవ కాలం కత్వా అపాయేసు నిబ్బత్తన్తో సకలేపి కప్పే సంసరతి. సోపి తమో తమపరాయణోవ. సో పన కుహకపుగ్గలో భవేయ్య. కుహకస్స హి ఏవరూపా నిబ్బత్తి హోతీతి వుత్తం.

ఏత్థ చ నీచే కులే పచ్చాజాతో ¶ హోతి చణ్డాలకులే వాతిఆదీహి ఆగమనవిపత్తి చేవ పుబ్బుప్పన్నపచ్చయవిపత్తి చ దస్సితా. దలిద్దేతిఆదీహి పవత్తిపచ్చయవిపత్తి. కసిరవుత్తికేతిఆదీహి ఆజీవుపాయవిపత్తి. దుబ్బణ్ణోతిఆదీహి రూపవిపత్తి. బహ్వాబాధోతిఆదీహి దుక్ఖకారణసమాయోగో. న లాభీతిఆదీహి సుఖకారణవిపత్తి చేవ ఉపభోగవిపత్తి ¶ చ. కాయేన దుచ్చరితన్తిఆదీహి తమపరాయణభావస్స కారణసమాయోగో. కాయస్స భేదాతిఆదీహి సమ్పరాయికతమూపగమో. సుక్కపక్ఖో వుత్తపటిపక్ఖనయేన వేదితబ్బో.

అపిచేత్థ తివిధాయ కులసమ్పత్తియా పచ్చాజాతిఆదికేన జోతినా యుత్తతో జోతి, ఆలోకభూతోతి వుత్తం హోతి. కాయసుచరితాదీహి పన సగ్గూపపత్తిజోతిభావూపగమనతో జోతిపరాయణో. ఖత్తియమహాసాలకులే వాతిఆదీసు ఖత్తియమహాసాలాతి ఖత్తియా మహాసారా ¶ మహాసారప్పత్తా ఖత్తియా. యేసఞ్హి ఖత్తియానం హేట్ఠిమన్తేన కోటిసతం నిధానగతం హోతి, తయో కహాపణకుమ్భా వళఞ్జనత్థాయ గేహమజ్ఝే రాసిం కత్వా ఠపితా హోన్తి, తే ఖత్తియమహాసాలా నామ. యేసం బ్రాహ్మణానం అసీతికోటిధనం నిహితం హోతి, దియడ్ఢో కహాపణకుమ్భో వళఞ్జనత్థాయ గేహమజ్ఝే రాసిం కత్వా ఠపితో హోతి, తే బ్రాహ్మణమహాసాలా నామ. యేసం గహపతీనం చత్తాలీసకోటిధనం నిహితం హోతి, కహాపణకుమ్భో వళఞ్జత్థాయ గేహమజ్ఝే రాసిం కత్వా ఠపితో హోతి, తే గహపతిమహాసాలా నామ. తేసం కులేతి అత్థో. అడ్ఢేతి ఇస్సరే. నిధానగతధనస్స మహన్తతాయ మహద్ధనే. సువణ్ణరజతభాజనాదీనం ఉపభోగభణ్డానం మహన్తతాయ మహాభోగే. నిధానగతస్స జాతరూపరజతస్స పహూతతాయ పహూతజాతరూపరజతే. విత్తూపకరణస్స తుట్ఠికరణస్స పహూతతాయ పహూతవిత్తూపకరణే. గోధనాదీనఞ్చ సత్తవిధధఞ్ఞానఞ్చ పహూతతాయ పహూతధనధఞ్ఞే. అభిరూపోతి సున్దరరూపో. దస్సనీయోతి అఞ్ఞం కమ్మం పహాయ దివసమ్పి పస్సితబ్బయుత్తో. పాసాదికోతి దస్సనేనేవ చిత్తపసాదావహో. పరమాయాతి ఉత్తమాయ. వణ్ణపోక్ఖరతాయాతి పోక్ఖరవణ్ణతాయ. పోక్ఖరం వుచ్చతి సరీరం. తస్స వణ్ణసమ్పత్తియాతి అత్థో. సమన్నాగతోతి ఉపేతో.

౧౬౯. ఓణతోణతాదీసు ¶ – దిట్ఠధమ్మికాయ వా సమ్పరాయికాయ వా సమ్పత్తియా విరహితో ఓణతో. నీచో, లామకోతి అత్థో. తబ్బిపక్ఖతో ఉణ్ణతో. ఉచ్చో, ఉగ్గతోతి అత్థో. సేసమేత్థ తమాదీసు వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. అపిచ – ఓణతోణతోతి ఇదాని నీచో, ఆయతిమ్పి నీచోవ భవిస్సతి. ఓణతుణ్ణతోతి ఇదాని నీచో, ఆయతిం ఉచ్చో భవిస్సతి. ఉణ్ణతోణతోతి ఇదాని ఉచ్చో, ఆయతిం నీచో భవిస్సతి. ఉణ్ణతుణ్ణతోతి ఇదాని ఉచ్చో, ఆయతిమ్పి ఉచ్చోవ భవిస్సతీతి.

౧౭౦. రుక్ఖూపమేసు – రుక్ఖో తావ ఫేగ్గుసారపరివారోతి వనజేట్ఠకరుక్ఖో సయం ఫేగ్గు హోతి ¶ , పరివారరుక్ఖా పనస్స సారా హోన్తి. ఇమినా నయేన సేసా వేదితబ్బా. పుగ్గలేసు పన సీలసారవిరహతో ఫేగ్గుతా, సీలాచారసమన్నాగమేన చ సారతా వేదితబ్బా.

౧౭౧. రూపప్పమాణాదీసు ¶ – సమ్పత్తియుత్తం రూపం పమాణం కరోతీతి రూపప్పమాణో. తత్థ పసాదం జనేతీతి రూపప్పసన్నో. కిత్తిసద్దభూతం ఘోసం పమాణం కరోతీతి ఘోసప్పమాణో. ఆరోహం వాతిఆదీసు పన – ఆరోహన్తి ఉచ్చత్తనం. పరిణాహన్తి కిసథూలభావాపగతం పరిక్ఖేపసమ్పత్తిం. సణ్ఠానన్తి అఙ్గపచ్చఙ్గానం దీఘరస్సవట్టతాదియుత్తట్ఠానేసు తథాభావం. పారిపూరిన్తి యథావుత్తప్పకారానం అనూనతం, లక్ఖణపరిపుణ్ణభావం వా. పరవణ్ణనాయాతి పరేహి పరమ్ముఖా నిచ్ఛారితాయ గుణవణ్ణనాయ. పరథోమనాయాతి పరేహి థుతివసేన గాథాదిఉపనిబన్ధనేన వుత్తాయ థోమనాయ. పరపసంసనాయాతి పరేహి సమ్ముఖా వుత్తాయ పసంసాయ. పరవణ్ణహారికాయాతి పరమ్పరథుతివసేన పరేహి పవత్తితాయ వణ్ణహరణాయ.

౧౭౨. చీవరలూఖన్తి చీవరస్స దుబ్బణ్ణాదిభావేన లూఖతం. పత్తలూఖన్తి భాజనస్స వణ్ణసణ్ఠానవత్థూహి లూఖతం. సేనాసనలూఖన్తి నాటకాదిసమ్పత్తివిరహేన సేనాసనస్స లూఖతం. వివిధన్తి అచేలకాదిభావేన అనేకప్పకారం. దుక్కరకారికన్తి సరీరతాపనం.

అపరో నయో – ఇమేసు హి చతూసు పుగ్గలేసు రూపే పమాణం గహేత్వా పసన్నో రూపప్పమాణో నామ. రూపప్పసన్నోతి తస్సేవ అత్థవచనం. ఘోసే పమాణం గహేత్వా పసన్నో ఘోసప్పమాణో ¶ నామ. చీవరలూఖపత్తలూఖేసు పమాణం గహేత్వా పసన్నో లూఖప్పమాణో నామ. ధమ్మే పమాణం గహేత్వా పసన్నో ధమ్మప్పమాణో నామ. ఇతరాని తేసంయేవ అత్థవచనాని. సబ్బసత్తే చ తయో కోట్ఠాసే కత్వా ద్వే కోట్ఠాసా రూపప్పమాణా, ఏకో న రూపప్పమాణో. పఞ్చ కోట్ఠాసే కత్వా చత్తారో కోట్ఠాసా ఘోసప్పమాణా, ఏకో న ఘోసప్పమాణో. దస కోట్ఠాసే కత్వా నవ కోట్ఠాసా లూఖప్పమాణా, ఏకో న లూఖప్పమాణో. సతసహస్సం కోట్ఠాసే కత్వా పన ఏకో కోట్ఠాసోవ ధమ్మప్పమాణో, సేసా న ధమ్మప్పమాణా. ఏవమయం చతుప్పమాణో లోకసన్నివాసో.

ఏతస్మిం చతుప్పమాణే లోకసన్నివాసే బుద్ధేసు అప్పసన్నా మన్దా, పసన్నావ బహుకా. రూపప్పమాణస్స హి బుద్ధరూపతో ఉత్తరి పసాదావహం రూపం నామ నత్థి. ఘోసప్పమాణస్స బుద్ధానం కిత్తిఘోసతో ఉత్తరి పసాదావహో ఘోసో నామ నత్థి. లూఖప్పమాణస్స కాసికాని వత్థాని మహారహాని ¶ ¶ కఞ్చనభాజనాని తిణ్ణం ఉతూనం అనుచ్ఛవికే సబ్బసమ్పత్తియుత్తే పాసాదవరే పహాయ పంసుకూలచీవరసేలమయపత్తరుక్ఖమూలాదిసేనాసనసేవినో బుద్ధస్స భగవతో లూఖతో ఉత్తరి పసాదావహం అఞ్ఞం లూఖం నామ నత్థి. ధమ్మప్పమాణస్స సదేవకే లోకే అసాధారణసీలాదిగుణస్స తథాగతస్స సీలాదిగుణతో ఉత్తరి పసాదావహో అఞ్ఞో సీలాదిగుణో నామ నత్థి. ఇతి భగవా ఇమం చతుప్పమాణికం లోకసన్నివాసం ముట్ఠినా గహేత్వా వియ ఠితోతి.

౧౭౩. అత్తహితాయ పటిపన్నాదీసు – సీలసమ్పన్నోతి సీలేన సమ్పన్నో సమన్నాగతో. సమాధిసమ్పన్నోతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ చ సీలం లోకియలోకుత్తరం కథితం. తథా సమాధిపఞ్ఞా చ. విముత్తి అరహత్తఫలవిముత్తియేవ. ఞాణదస్సనం ఏకూనవీసతివిధం పచ్చవేక్ఖణఞాణం. నో పరన్తిఆదీసు – పరపుగ్గలం ‘‘తయాపి సీలసమ్పన్నేన భవితుం వట్టతీ’’తి వత్వా యథా సీలం సమాదియతి, ఏవం న సమాదపేతి, న గణ్హాపేతి. ఏసేవ నయో సబ్బత్థ. ఏతేసు పన చతూసు పఠమో వక్కలిత్థేరసదిసో హోతి. దుతియో ఉపనన్దసక్యపుత్తసదిసో ¶ . తతియో సారిపుత్తమోగ్గల్లానత్థేరసదిసో. చతుత్థో దేవదత్తసదిసోతి వేదితబ్బో.

౧౭౪. అత్తన్తపాదీసు – అత్తానం తపతి దుక్ఖాపేతీతి అత్తన్తపో. అత్తనో పరితాపనానుయోగం అత్తపరితాపనానుయోగం. అచేలకోతి నిచ్చేలో, నగ్గో. ముత్తాచారోతి విసట్ఠాచారో. ఉచ్చారకమ్మాదీసు లోకియకులపుత్తాచారేన విరహితో ఠితకోవ ఉచ్చారం కరోతి, పస్సావం కరోతి, ఖాదతి, భుఞ్జతి చ. హత్థాపలేఖనోతి హత్థే పిణ్డమ్హి నిట్ఠితే జివ్హాయ హత్థం అపలేఖతి. ఉచ్చారం వా కత్వా హత్థస్మిఞ్ఞేవ దణ్డకసఞ్ఞీ హుత్వా హత్థేన అపలేఖతీతి దస్సేతి. తే కిర దణ్డకం సత్తోతి పఞ్ఞపేన్తి. తస్మా తేసం పటిపదం పూరేన్తో ఏవం కరోతి. భిక్ఖాగహణత్థం ‘ఏహి భద్దన్తే’తి వుత్తో, న ఏతీతి నఏహిభద్దన్తికో. తేన హి ‘తిట్ఠ భద్దన్తే’తి వుత్తోపి న తిట్ఠతీతి నతిట్ఠభద్దన్తికో. తదుభయమ్పి హేతం తిత్థియా ‘‘ఏతస్స వచనం కతం భవిస్సతీ’’తి న కరోన్తి. అభిహటన్తి పురేతరం గహేత్వా ఆహటం భిక్ఖం. ఉద్దిస్సకతన్తి ‘‘ఇమం తుమ్హే ఉద్దిస్స కత’’న్తి ఏవం ఆరోచితభిక్ఖం. న నిమన్తనన్తి ‘‘అసుకం నామ కులం వా వీథిం వా గామం వా పవిసేయ్యాథా’’తి ఏవం నిమన్తితభిక్ఖమ్పి న సాదియతి, న గణ్హాతి.

న ¶ కుమ్భిముఖాతి కుమ్భితో ఉద్ధరిత్వా దియ్యమానం భిక్ఖం న గణ్హాతి. న కళోపిముఖాతి ¶ కళోపీతి ఉక్ఖలి, పచ్ఛి వా. తతోపి న గణ్హాతి. కస్మా? కుమ్భీ కళోపియో కటచ్ఛునా పహారం లభన్తీతి. న ఏళకమన్తరన్తి ఉమ్మారం అన్తరం కత్వా దియ్యమానం న గణ్హాతి. కస్మా? అయం మం నిస్సాయ అన్తరకరణం లభతీతి. దణ్డముసలేసుపి ఏసేవ నయో. ద్విన్నన్తి ద్వీసు భుఞ్జమానేసు ఏకస్మిం ఉట్ఠాయ దేన్తే న గణ్హతి. కస్మా? కబళన్తరాయో హోతీతి. న గబ్భినియాతిఆదీసు పన గబ్భినియా కుచ్ఛియం దారకో కిలమతి. పాయన్తియా దారకస్స ఖీరన్తరాయో హోతి. పురిసన్తరగతాయ రతిఅన్తరాయో హోతీతి న గణ్హాతి న సఙ్కిత్తీసూతి సఙ్కిత్తేత్వా కతభత్తేసు. దుబ్భిక్ఖసమయే కిర అచేలకసావకా అచేలకానం అత్థాయ తతో తతో తణ్డులాదీని సమాదపేత్వా ¶ భత్తం పచన్తి, ఉక్కట్ఠాచేలకో తతో న పటిగ్గణ్హాతి. న యత్థ సాతి యత్థ సునఖో ‘పిణ్డం లభిస్సామీ’తి ఉపట్ఠితో హోతి, తత్థ తస్స అదత్వా ఆహటం న గణ్హాతి. కస్మా? ఏతస్స పిణ్డన్తరాయో హోతీతి.

సణ్డసణ్డచారినీతి సమూహసమూహచారినీ. సచే హి అచేలకం దిస్వా ‘ఇమస్స భిక్ఖం దస్సామా’తి మానుస్సకా భత్తగేహం పవిసన్తి, తేసు చ పవిసన్తేసు కళోపిముఖాదీసు నిలీనా మక్ఖికా ఉప్పతిత్వా సణ్డసణ్డా చరన్తి, తతో ఆహటం భిక్ఖం న గణ్హాతి. కస్మా? మం నిస్సాయ మక్ఖికానం గోచరన్తరాయో జాతోతి. థుసోదకన్తి సబ్బసస్ససమ్భారేహి కతం సోవీరకం. ఏత్థ చ సురాపానమేవ సావజ్జం. అయం పన ఏతస్మిమ్పి సావజ్జసఞ్ఞీ. ఏకాగారికోతి యో ఏకస్మింయేవ గేహే భిక్ఖం లభిత్వా నివత్తతి. ఏకాలోపికోతి యో ఏకేనేవ ఆలోపేన యాపేతి. ద్వాగారికాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏకిస్సాపి దత్తియాతి ఏకాయ దత్తియా. దత్తి నామ ఏకా ఖుద్దకపాతి హోతి, యత్థ అగ్గభిక్ఖం పక్ఖిపిత్వా ఠపేన్తి.

ఏకాహికన్తి ఏకదివసన్తరికం. అడ్ఢమాసికన్తి అడ్ఢమాసన్తరికం. పరియాయభత్తభోజనన్తి వారభత్తభోజనం. ఏకాహవారేన ద్వీహవారేన సత్తాహవారేన అడ్ఢమాసవారేనాతి – ఏవం దివసవారేన ఆభతభత్తభోజనం. సాకభక్ఖోతి అల్లసాకభక్ఖో. సామాకభక్ఖోతి సామాకతణ్డులభక్ఖో. నీవారాదీసు – నీవారా నామ తావ అరఞ్ఞే సయం జాతా వీహిజాతి. దద్దులన్తి చమ్మకారేహి చమ్మం విలిఖిత్వా ఛడ్డితకసటం. హటం వుచ్చతి ¶ సిలేసోపి, సేవాలోపి కణికారాదిరుక్ఖనియ్యాసోపి. కణన్తి కుణ్డకం. ఆచామోతి భత్తఉక్ఖలికాయ లగ్గో ఝామోదనో. తం ఛడ్డితట్ఠానే గహేత్వా ఖాదతి. ‘‘ఓదనకఞ్జియ’’న్తిపి వదన్తి. పిఞ్ఞాకాదయో పాకటా ఏవ. పవత్తఫలభోజీతి పతితఫలభోజీ.

సాణానీతి ¶ సాణవాకచేలాని. మసాణానీతి మిస్సకచేలాని. ఛవదుస్సానీతి మతసరీరతో ఛడ్డితవత్థాని. ఏరకతిణాదీని వా గన్థేత్వా కతనివాసనాని. పంసుకూలానీతి పథవియం ఛడ్డితనన్తకాని. తిరీటానీతి రుక్ఖత్తచవత్థాని. అజినన్తి ¶ అజినమిగచమ్మం. అజినక్ఖిపన్తి తదేవ మజ్ఝే ఫాలితం. సఖురకన్తిపి వదన్తి. కుసచీరన్తి కుసతిణాని గన్థేత్వా కతచీరకం. వాకచీరఫలకచీరేసుపి ఏసేవ నయో. కేసకమ్బలన్తి మనుస్సకేసేహి కతకమ్బలం. యం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, యాని కానిచి తన్తావుతానం వత్థానం కేసకమ్బలో తేసం పతికుట్ఠో అక్ఖాయతీ’’తి (అ. ని. ౩.౧౩౮). వాళకమ్బలన్తి అస్సవాళాదీహి కతకమ్బలం. ఉలూకపక్ఖన్తి ఉలూకపత్తాని గన్థేత్వా కతనివాసనం. ఉబ్భట్ఠకోతి ఉద్ధం ఠితకో.

ఉక్కుటికప్పధానమనుయుత్తోతి ఉక్కుటికవీరియం అనుయుత్తో. గచ్ఛన్తోపి ఉక్కుటికోవ హుత్వా ఉప్పతిత్వా ఉప్పతిత్వా గచ్ఛతి. కణ్టకాపస్సయికోతి అయకణ్టకే వా పకతికణ్టకే వా భూమియం కోట్టేత్వా తత్థ చమ్మం అత్థరిత్వా ఠానచఙ్కమాదీని కరోతి. సేయ్యన్తి సయన్తోపి తత్థేవ సేయ్యం కప్పేతి. సాయం తతియమస్సాతి సాయతతియకం. ‘‘పాతో, మజ్ఝన్హికే, సాయన్తి దివసస్స తిక్ఖత్తుం పాపం పవాహేస్సామీ’’తి ఉదకోరోహనానుయోగం అనుయుత్తో విహరతి.

౧౭౫. పరం తపతీతి పరన్తపో. పరేసం పరితాపనానుయోగం పరపరితాపనానుయోగం. ఓరబ్భికాదీసు – ఉరబ్భా వుచ్చన్తి ఏళకా. ఉరబ్భే హనతీతి ఓరబ్భికో. సూకరికాదీసుపి – ఏసేవ నయో. లుద్దోతి దారుణో కక్ఖళో. మచ్ఛఘాతకోతి మచ్ఛబన్ధో కేవట్టో. బన్ధనాగారికోతి బన్ధనాగారగోపకో. కురూరకమ్మన్తాతి దారుణకమ్మన్తా.

౧౭౬. ముద్ధావసిత్తోతి ఖత్తియాభిసేకేన ముద్ధని అభిసిత్తో. పురత్థిమేన నగరస్సాతి నగరతో పురత్థిమదిసాయ. సన్ధాగారన్తి యఞ్ఞసాలం ¶ . ఖరాజినం నివాసేత్వాతి సఖురం అజినచమ్మం నివాసేత్వా. సప్పితేలేనాతి సప్పినా చ తేలేన చ. ఠపేత్వా హి సప్పిం అవసేసో యో కోచి స్నేహో తేలన్తి వుచ్చతి. కణ్డువమానోతి నఖానం ఛిన్నత్తా కణ్డువితబ్బకాలే తేన కణ్డువమానో. అనన్తరహితాయాతి అసన్థతాయ. సరూపవచ్ఛాయాతి సదిసవచ్ఛాయ. సచే గావీ సేతా హోతి, వచ్ఛోపి సేతకోవ సచే కబరా వా, రత్తా వా, వచ్ఛోపి తాదిసోవాతి – ఏవం సరూపవచ్ఛాయ. సో ఏవమాహాతి ¶ సో రాజా ఏవం వదేతి. వచ్ఛతరాతి తరుణవచ్ఛకభావం అతిక్కన్తా ¶ బలవవచ్ఛా. వచ్ఛతరీసుపి ఏసేవ నయో. బరిహిసత్థాయాతి పరిక్ఖేపకరణత్థాయ చేవ యఞ్ఞభూమియం అత్థరణత్థాయ చ.

౧౭౭. దిట్ఠేవ ధమ్మేతి ఇమస్మింయేవ అత్తభావే. నిచ్ఛాతోతి ఛాతం వుచ్చతి తణ్హా, సా అస్స నత్థీతి నిచ్ఛాతో. సబ్బకిలేసానం నిబ్బుతత్తా నిబ్బుతో. అన్తో తాపనకిలేసానం అభావా సీతలో జాతోతి సీతీభూతో. ఝానమగ్గఫలనిబ్బానసుఖాని పటిసంవేదేతీతి సుఖప్పటిసంవేదీ. బ్రహ్మభూతేన అత్తనాతి సేట్ఠభూతేన అత్తనా.

ఇమం పన పుగ్గలం బుద్ధుప్పాదతో పట్ఠాయ దస్సేతుం – ఇధ తథాగతోతిఆదిమాహ. తత్థ తథాగతోతి అట్ఠహి కారణేహి భగవా తథాగతో – తథా ఆగతోతి తథాగతో, తథా గతోతి తథాగతో, తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో, తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో, తథదస్సితాయ తథాగతో, తథావాదితాయ తథాగతో, తథాకారితాయ తథాగతో, అభిభవనట్ఠేన తథాగతోతి. అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధోతిఆదీని విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితానేవ. తం ధమ్మన్తి తం వుత్తప్పకారసమ్పదం ధమ్మం. సుణాతి గహపతి వాతి కస్మా పఠమం గహపతిం నిద్దిసతి? నిహతమానత్తా ఉస్సన్నత్తా చ. యేభుయ్యేన హి ఖత్తియకులతో పబ్బజితా జాతిం నిస్సాయ మానం కరోన్తి. బ్రాహ్మణకులా పబ్బజితా మన్తే నిస్సాయ మానం కరోన్తి. హీనజచ్చకులా పబ్బజితా అత్తనో విజాతితాయ పతిట్ఠాతుం న సక్కోన్తి. గహపతిదారకా పన కచ్ఛేహి సేదం ముఞ్చన్తేహి పిట్ఠియా లోణం పుప్ఫమానాయ భూమిం కసిత్వా తాదిసస్స మానస్స అభావతో నిహతమానదప్పా హోన్తి. తే పబ్బజిత్వా మానం వా దప్పం వా అకత్వా యథాబలం బుద్ధవచనం ¶ ఉగ్గహేత్వా విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తా సక్కోన్తి అరహత్తే పతిట్ఠాతుం. ఇతరేహి చ కులేహి నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితా నామ న బహుకా, గహపతికావ బహుకా. ఇతి నిహతమానత్తా ఉస్సన్నత్తా చ పఠమం గహపతిం నిద్దిసతీతి.

అఞ్ఞతరస్మిం వాతి ఇతరేసం వా కులానం అఞ్ఞతరస్మిం. పచ్చాజాతోతి పతిజాతో. తథాగతే సద్ధం పటిలభతీతి పరిసుద్ధం ¶ ధమ్మం సుత్వా ధమ్మస్సామిమ్హి తథాగతే ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో వత సో భగవా’’తి సద్ధం పటిలభతి. ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖతీతి ఏవం పచ్చవేక్ఖతి. సమ్బాధో ఘరావాసోతి సచేపి సట్ఠిహత్థే ఘరే యోజనసతన్తరేపి వా ద్వే జాయమ్పతికా వసన్తి, తథాపి నేసం సకిఞ్చనసపలిబోధట్ఠేన ఘరావాసో సమ్బాధోయేవ. రజోపథోతి రాగరజాదీనం ఉట్ఠానట్ఠానన్తి మహాఅట్ఠకథాయం ¶ వుత్తం. ఆగమనపథోతిపి వత్తుం వట్టతి. అలగ్గనట్ఠేన అబ్భోకాసో వియాతి అబ్భోకాసో. పబ్బజితో హి కూటాగారరతనపాసాదే చ దేవవిమానాదీసు చ సుపిహితద్వారవాతపానేసు పటిచ్ఛన్నేసు వసన్తోపి నేవ లగ్గతి, న సజ్జతి, న బజ్ఝతి. తేన వుత్తం – ‘‘అబ్భోకాసో పబ్బజ్జా’’తి.

అపిచ – సమ్బాధో ఘరావాసో కుసలకిరియాయ ఓకాసాభావతో. రజోపథో అసంవుతసఙ్కారట్ఠానం వియ రజానం కిలేసరజానం సన్నిపాతట్ఠానతో. అబ్భోకాసో పబ్బజ్జా కుసలకిరియాయ యథాసుఖం ఓకాససమ్భావతో. నయిదం సుకరం…పే… పబ్బజేయ్యన్తి ఏత్థ అయం సఙ్ఖేపకథా – యదేతం సిక్ఖత్తయబ్రహ్మచరియం ఏకమ్పి దివసం అఖణ్డం కత్వా చరిమకచిత్తం పాపేతబ్బతాయ ఏకన్తపరిపుణ్ణం. ఏకదివసమ్పి చ కిలేసమలేన అమలినం కత్వా చరిమకచిత్తం పాపేతబ్బతాయ ఏకన్తపరిసుద్ధం. సఙ్ఖలిఖితం లిఖితసఙ్ఖసదిసం ధోతసఙ్ఖసప్పటిభాగం చరితబ్బం. ఇదం న సుకరం అగారం అజ్ఝావసతా అగారమజ్ఝే వసన్తేన ఏకన్తపరిపుణ్ణం…పే… చరితుం – ‘‘యంనూనాహం కేసే చ మస్సుఞ్చ ఓహారేత్వా కసాయరసపీతతాయ కాసాయాని బ్రహ్మచరియం చరన్తానం అనుచ్ఛవికాని వత్థాని అచ్ఛాదేత్వా పరిదహిత్వా అగారస్మా నిక్ఖమిత్వా అనగారియం పబ్బజేయ్య’’న్తి. ఏత్థ చ యస్మా అగారస్స హితం కసివాణిజ్జాదికమ్మం ‘‘అగారియ’’న్తి వుచ్చతి, తఞ్చ పబ్బజ్జాయ నత్థి, తస్మా పబ్బజ్జా ‘‘అనగారియ’’న్తి ఞాతబ్బా. తం అనగారియం. పబ్బజేయ్యన్తి ¶ పటిపజ్జేయ్యం. అప్పం వాతి సహస్సతో హేట్ఠా భోగక్ఖన్ధో అప్పో నామ హోతి, సహస్సతో పట్ఠాయ ¶ మహా. అబన్ధనట్ఠేన ఞాతియేవ ఞాతిపరివట్టో. సోపి వీసతియా హేట్ఠా అప్పో హోతి, వీసతియా పట్ఠాయ మహా.

౧౭౮. భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నోతి యా భిక్ఖూనం అధిసీలసఙ్ఖాతా సిక్ఖా, తఞ్చ. యత్థ చేతే సహ జీవన్తి, ఏకజీవికా సభాగవుత్తినో హోన్తి, తం భగవతా పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదసఙ్ఖాతం సాజీవఞ్చ. తత్థ సిక్ఖనభావేన సమాపన్నోతి భిక్ఖూనం సిక్ఖాసాజీవసమాపన్నో. సమాపన్నోతి సిక్ఖం పరిపూరేన్తో సాజీవఞ్చ అవీతిక్కమన్తో హుత్వా తదుభయం ఉపగతోతి అత్థో. పాణాతిపాతం పహాయాతిఆదీసు పాణాతిపాతాదికథా హేట్ఠా విత్థారితా ఏవ. పహాయాతి ఇమం పాణాతిపాతచేతనాసఙ్ఖాతం దుస్సీల్యం పజహిత్వా. పటివిరతో హోతీతి పహీనకాలతో పట్ఠాయ తతో దుస్సీల్యతో ఓరతో విరతోవ హోతి. నిహితదణ్డో నిహితసత్థోతి పరూపఘాతత్థాయ దణ్డం వా సత్థం వా ఆదాయ అవత్తనతో నిక్ఖిత్తదణ్డో చేవ నిక్ఖిత్తసత్థో చాతి ¶ అత్థో. ఏత్థ చ ఠపేత్వా దణ్డం, సబ్బమ్పి అవసేసం ఉపకరణం సత్తానం వినాసనభావతో ‘సత్థ’న్తి వేదితబ్బం. యం పన భిక్ఖూ కత్తరదణ్డం వా దన్తకట్ఠవాసిం వా పిప్ఫలికం వా గహేత్వా విచరన్తి, న తం పరూపఘాతత్థాయ. తస్మా నిహితదణ్డా నిహితసత్థాత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛన్తి. లజ్జీతి పాపజిగుచ్ఛనలక్ఖణాయ లజ్జాయ సమన్నాగతో. దయాపన్నోతి దయం మేత్తచిత్తతం ఆపన్నో. సబ్బపాణభూతహితానుకమ్పీతి సబ్బే పాణభూతే హితేన అనుకమ్పకో. తాయ దయాపన్నతాయ సబ్బేసం పాణభూతానం హితచిత్తకోతి అత్థో. విహరతీతి ఇరియతి, పాలేతి.

దిన్నమేవ ఆదియతీతి దిన్నాదాయీ. చిత్తేనపి దిన్నమేవ పటికఙ్ఖతీతి దిన్నపాటికఙ్ఖీ. థేనేతీతి థేనో. న థేనేన అథేనేన. అథేనత్తాయేవ సుచిభూతేన. అత్తనాతి అత్తభావేన. అథేనం సుచిభూతం అత్తభావం కత్వా విహరతీతి వుత్తం హోతి.

అబ్రహ్మచరియన్తి ¶ అసేట్ఠచరియం. బ్రహ్మం సేట్ఠం ఆచారం చరతీతి బ్రహ్మచారీ. ఆరాచారీతి అబ్రహ్మచరియతో దూరచారీ. మేథునాతి రాగపరియుట్ఠానవసేన సదిసత్తా మేథునకాతి లద్ధవోహారేహి పటిసేవితబ్బతో మేథునాతి సఙ్ఖం గతా అసద్ధమ్మా. గామధమ్మాతి గామవాసీనం ధమ్మా.

సచ్చం ¶ వదతీతి సచ్చవాదీ. సచ్చేన సచ్చం సన్దహతి ఘటేతీతి సచ్చసన్ధో. న అన్తరన్తరా ముసా వదతీతి అత్థో. యో హి పురిసో కదాచి ముసా వదతి, కదాచి సచ్చం, తస్స ముసావాదేన అన్తరితత్తా సచ్చం సచ్చేన న ఘటీయతి, తస్మా న సో సచ్చసన్ధో. అయం పన న తాదిసో. జీవితహేతుపి ముసా అవత్వా సచ్చేన సచ్చం సన్దహతియేవాతి సచ్చసన్ధో. థేతోతి థిరో, థిరకథోతి అత్థో. ఏకో హి పుగ్గలో హలిద్దిరాగో వియ, థుసరాసిమ్హి నిఖాతఖాణుకో వియ, అస్సపిట్ఠే ఠపితకుమ్భణ్డమివ చ, న థిరకథో హోతి. ఏకో పాసాణలేఖా వియ, ఇన్దఖీలో వియ చ థిరకథో హోతి. అసినా సీసే ఛిన్దన్తేపి ద్వే కథా న కథేతి. అయం వుచ్చతి థేతో. పచ్చయికోతి పత్తియాయితబ్బకో, సద్ధాయికోతి అత్థో. ఏకచ్చో హి పుగ్గలో న పచ్చయికో హోతి. ‘ఇదం కేన వుత్తం? అసుకేనా’తి వుత్తే ‘మా తస్స వచనం సద్దహథా’తి వత్తబ్బతం ఆపజ్జతి. ఏకో పచ్చయికో హోతి. ‘ఇదం కేన వుత్తం? అసుకేనా’తి వుత్తే ‘యది తేన వుత్తం, ఇదమేవ పమాణం, ఇదాని ఉపపరిక్ఖితబ్బం నత్థి, ఏవమేవ ఇద’న్తి వత్తబ్బతం ఆపజ్జతి. అయం వుచ్చతి పచ్చయికో. అవిసంవాదకో లోకస్సాతి తాయ సచ్చవాదితాయ లోకం న విసంవాదేతీతి అత్థో.

ఇమేసం ¶ భేదాయాతి యేసం ఇతో సుత్వాతి వుత్తానం సన్తికే సుతం, తేసం భేదాయ. భిన్నానం వా సన్ధాతాతి ద్విన్నం మిత్తానం వా సమానుపజ్ఝాయకాదీనం వా కేనచిదేవ కారణేన భిన్నానం ఏకమేకం ఉపసఙ్కమిత్వా – ‘తుమ్హాకం ఈదిసే కులే జాతానం, ఏవం బహుస్సుతానం ఇదం న యుత్త’న్తిఆదీని వత్వా సన్ధానం కత్తా. అనుప్పదాతాతి సన్ధానానుప్పదాతా. ద్వే జనే సమగ్గే దిస్వా – ‘తుమ్హాకం ఏవరూపే కులే జాతానం, ఏవరూపేహి గుణేహి సమన్నాగతానం ¶ అనుచ్ఛవికమేత’న్తిఆదీని వత్వా దళ్హీకమ్మం కత్తాతి అత్థో. సమగ్గో ఆరామో అస్సాతి సమగ్గారామో. యత్థ సమగ్గా నత్థి, తత్థ వసితుమ్పి న ఇచ్ఛతీతి అత్థో. సమగ్గరామోతిపి పాళి. అయమేవ అత్థో. సమగ్గరతోతి సమగ్గేసు రతో. తే పహాయ అఞ్ఞత్ర గన్తుమ్పి న ఇచ్ఛతీతి అత్థో. సమగ్గే దిస్వాపి సుత్వాపి నన్దతీతి సమగ్గనన్దీ. సమగ్గకరణిం వాచం భాసితాతి యా వాచా సత్తే సమగ్గేయేవ కరోతి, తం సామగ్గీగుణపరిదీపకమేవ ¶ వాచం భాసతి, న ఇతరన్తి.

కాలేన వదతీతి కాలవాదీ. వత్తబ్బయుత్తకాలం సల్లక్ఖేత్వా వదతీతి అత్థో. భూతం తథం తచ్ఛం సభావమేవ వదతీతి భూతవాదీ. దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికత్థసన్నిస్సితమేవ కత్వా వదతీతి అత్థవాదీ. నవలోకుత్తరధమ్మసన్నిస్సితం కత్వా వదతీతి ధమ్మవాదీ. సంవరవినయపహానవినయసన్నిస్సితం కత్వా వదతీతి వినయవాదీ. నిధానం వుచ్చతి ఠపనోకాసో. నిధానమస్స అత్థీతి నిధానవతీ. హదయే నిధాతబ్బయుత్తకం వాచం భాసితాతి అత్థో. కాలేనాతి ఏవరూపిం భాసమానోపి చ ‘‘అహం నిధానవతిం వాచం భాసిస్సామీ’’తి న అకాలేన భాసతి. యుత్తకాలం పన సల్లక్ఖేత్వావ భాసతీతి అత్థో. సాపదేసన్తి సఉపమం, సకారణన్తి అత్థో. పరియన్తవతిన్తి పరిచ్ఛేదం దస్సేత్వా. యథాస్సా పరిచ్ఛేదో పఞ్ఞాయతి, ఏవం భాసతీతి అత్థో. అత్థసంహితన్తి అనేకేహిపి నయేహి విభజన్తేన పరియాదాతుం అసక్కుణేయ్యతాయ అత్థసమ్పన్నం భాసతి. యం వా సో అత్థవాదీ అత్థం వదతి, తేన అత్థేన సంహితత్తా అత్థసంహితం వాచం భాసతి. న అఞ్ఞం నిక్ఖిపిత్వా అఞ్ఞం భాసతీతి వుత్తం హోతి.

౧౭౯. బీజగామభూతగామసమారమ్భాతి మూలబీజం, ఖన్ధబీజం, ఫళుబీజం, అగ్గబీజం బీజబీజన్తి పఞ్చవిధస్స బీజగామస్స చేవ యస్స కస్సచి నీలతిణరుక్ఖాదికస్స భూతగామస్స చ సమారమ్భా. ఛేదనభేదనపచనాదిభావేన వికోపనా పటివిరతోతి అత్థో. ఏకభత్తికోతి పాతరాసభత్తం, సాయమాసభత్తన్తి ద్వే భత్తాని. తేసు పాతరాసభత్తం అన్తోమజ్ఝన్హికేన పరిచ్ఛిన్నం. ఇతరం మజ్ఝన్హికతో ఉద్ధం అన్తోఅరుణేన. తస్మా అన్తోమజ్ఝన్హికే ¶ దసక్ఖత్తుం ¶ భుఞ్జమానోపి ఏకభత్తికోవ హోతి. తం సన్ధాయ వుత్తం – ఏకభత్తికోతి. రత్తియా భోజనం రత్తి, తతో ఉపరతోతి రత్తూపరతో. అతిక్కన్తే మజ్ఝన్హికే యావ సూరియసత్థఙ్గమనా భోజనం వికాలభోజనం నామ, తతో విరతత్తా విరతో వికాలభోజనా. సాసనస్స అననులోమత్తా విసూకం పటాణీభూతం దస్సనన్తి విసూకదస్సనం. అత్తనా నచ్చననచ్చాపనాదివసేన నచ్చా చ గీతా చ వాదితా చ అన్తమసో మయూరనచ్చనాపనాదివసేనపి పవత్తానం నచ్చాదీనం విసూకభూతా దస్సనా చాతి నచ్చగీతవాదితవిసూకదస్సనా. నచ్చాదీని ¶ హి అత్తనా పయోజేతుం వా పరేహి పయోజాపేతుం వా యుత్తాని పస్సితుం వా నేవ భిక్ఖూనం న భిక్ఖునీనం వట్టన్తి. మాలాదీసు – మాలాతి యంకిఞ్చి పుప్ఫం. గన్ధన్తి యంకిఞ్చి గన్ధజాతం. విలేపనన్తి ఛవిరాగకరణం. తత్థ పిళన్ధన్తో ధారేతి నామ. ఊనట్ఠానం పూరేన్తో మణ్డేతి నామ. గన్ధవసేన ఛవిరాగవసేన చ సాదియన్తో విభూసేతి నామ. ఠానం వుచ్చతి కారణం. తస్మా యాయ దుస్సీల్యచేతనాయ తాని మాలాధారణాదీని మహాజనో కరోతి, తతో పటివిరతోతి అత్థో. ఉచ్చాసయనం వుచ్చతి పమాణాతిక్కన్తం. మహాసయనం అకప్పియసన్థతం, తతో పటివిరతోతి అత్థో. జాతరూపన్తి సువణ్ణం. రజతన్తి కహాపణో, లోహమాసకో, జతుమాసకో, దారుమాసకోతి యే వోహారం గచ్ఛన్తి. తస్స ఉభయస్సాపి పటిగ్గహణా పటివిరతో, నేవ నం ఉగ్గణ్హాతి, న ఉగ్గణ్హాపేతి, న ఉపనిక్ఖిత్తం సాదియతీతి అత్థో.

ఆమకధఞ్ఞపటిగ్గహణాతి సాలివీహియవగోధుమకఙ్గువరకకుద్రూసకసఙ్ఖాతస్స సత్తవిధస్సాపి ఆమకధఞ్ఞస్స పటిగ్గహణా. న కేవలఞ్చ ఏతేసం పటిగ్గహణమేవ, ఆమసనమ్పి భిక్ఖూనం న వట్టతియేవ. ఆమకమంసపటిగ్గహణాతి ఏత్థ అఞ్ఞత్ర ఓదిస్స అనుఞ్ఞాతా ఆమకమచ్ఛమంసానం పటిగ్గహణమేవ భిక్ఖూనం న వట్టతి, నో ఆమసనం. ఇత్థికుమారికపటిగ్గహణాతి ఏత్థ ఇత్థీతి పురిసన్తరగతా. ఇతరా కుమారికా నామ. తాసం పటిగ్గహణమ్పి ఆమసనమ్పి అకప్పియమేవ. దాసిదాసపటిగ్గహణాతి ఏత్థ దాసిదాసవసేనేవ తేసం పటిగ్గహణం న వట్టతి. ‘కప్పియకారకం దమ్మి’, ‘ఆరామికం దమ్మీ’తి ఏవం వుత్తే పన వట్టతి. అజేళకాదీసుపి ఖేత్తవత్థుపరియోసానేసు కప్పియాకప్పియనయో వినయవసేన ఉపపరిక్ఖితబ్బో. తత్థ ఖేత్తం నామ యస్మిం పుబ్బణ్ణం రుహతి. వత్థు నామ యస్మిం అపరణ్ణం రుహతి. యత్థ వా ఉభయమ్పి ¶ రుహతి తం ఖేత్తం. తదత్థాయ అకతభూమిభాగో వత్థు. ఖేత్తవత్థుసీసేన చేత్థ వాపితళాకాదీనిపి సఙ్గహితానేవ.

దూతేయ్యం వుచ్చతి దూతకమ్మం. గిహీనం పహితం పణ్ణం వా సాసనం వా గహేత్వా తత్థ తత్థ గమనం ¶ . పహీణగమనం వుచ్చతి పరఘరం పేసితస్స ఖుద్దకగమనం. అనుయోగో నామ తదుభయకరణం. తస్మా దూతేయ్యపహీణగమనానం అనుగోతి ¶ ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. కయవిక్కయాతి కయా చ విక్కయా చ. తులాకూటాదీసు – కూటన్తి వఞ్చనం. తత్థ తులాకూటం నామ రూపకూటం, అఙ్గకూటం గహణకూటం, పటిచ్ఛన్నకూటన్తి చతుబ్బిధం హోతి. తత్థ రూపకూటం నామ ద్వే తులా సమరూపా కత్వా గణ్హన్తో మహతియా గణ్హాతి, దదన్తో ఖుద్దికాయ దేతి. అఙ్గకూటం నామ గణ్హన్తో పచ్ఛాభాగే హత్థేన తులం అక్కమతి, దదన్తో పుబ్బభాగే. గహణకూటం నామ గణ్హన్తో మూలే రజ్జుం గణ్హాతి, దదన్తో అగ్గే. పటిచ్ఛన్నకూటం నామ తులం సుసిరం కత్వా అన్తో అయచుణ్ణం పక్ఖిపిత్వా గణ్హన్తో తం పచ్ఛాభాగే కరోతి, దదన్తో అగ్గభాగే.

కంసో వుచ్చతి సువణ్ణపాతి. తాయ వఞ్చనం కంసకూటం. కథం? ఏకం సువణ్ణపాతిం కత్వా అఞ్ఞా ద్వే తిస్సో లోహపాతియో సువణ్ణవణ్ణా కరోన్తి, తతో జనపదం గన్త్వా కిఞ్చిదేవ అడ్ఢకులం పవిసిత్వా సువణ్ణభాజనాని కిణథా’తి వత్వా అగ్ఘే పుచ్ఛితే సమగ్ఘతరం దాతుకామా హోన్తి. తతో తేహి ‘కథం ఇమేసం సువణ్ణభావో జానితబ్బో’తి వుత్తే ‘వీమంసిత్వా గణ్హథా’తి సువణ్ణపాతిం పాసాణే ఘంసిత్వా సబ్బపాతియో దత్వా గచ్ఛన్తి.

మానకూటం నామ హదయభేదసిఖాభేదరజ్జుభేదవసేన తివిధం హోతి. తత్థ హదయభేదో సప్పితేలాదిమిననకాలే లబ్భతి. తాని హి గణ్హన్తో హేట్ఠా ఛిద్దేన మానేన ‘సణికం ఆసిఞ్చా’తి వత్వా అన్తోభాజనే బహుం పగ్ఘరాపేత్వా గణ్హాతి. దదన్తో ఛిద్దం పిధాయ సీఘం పూరేత్వా దేతి. సిఖాభేదో తిలతణ్డులాదిమిననకాలే లబ్భతి. తాని హి గణ్హన్తో సణికం సిఖం ఉస్సాపేత్వా గణ్హాతి. దదన్తో వేగేన పూరేత్వా సిఖం ఛిన్దన్తో దేతి. రజ్జుభేదో ఖేత్తవత్థుమిననకాలే లబ్భతి. లఞ్జం అలభన్తా హి ఖేత్తం అమహన్తమ్పి మహన్తం కత్వా మినన్తి.

ఉక్కోటనాదీసు ¶ – ఉక్కోటనన్తి అస్సామికే సామికే కాతుం లఞ్జగ్గహణం. వఞ్చనన్తి తేహి తేహి ఉపాయేహి పరేసం వఞ్చనం. తత్రిదమేకం వత్థు – ఏకో కిర లుద్దకో మిగఞ్చ మిగపోతకఞ్చ గహేత్వా ఆగచ్ఛతి. తమేకో ధుత్తో – ‘‘కిం భో మిగో అగ్ఘతి, కిం మిగపోతకో’’తి ఆహ. ‘‘మిగో ద్వే కహాపణే, మిగపోతకో ఏక’’న్తి చ వుత్తే కహాపణం దత్వా మిగపోతకం గహేత్వా థోకం గన్త్వా నివత్తో ¶ , ‘‘న మే భో మిగపోతకేన అత్థో, మిగం మే దేహీ’’తి ఆహ. తేన హి ‘‘ద్వే కహాపణే దేహీ’’తి. సో ఆహ – ‘‘నను తే, భో, మయా పఠమం ¶ ఏకో కహాపణో దిన్నో’’తి? ‘‘ఆమ దిన్నో’’తి. ఇదమ్పి మిగపోతకం గణ్హ, ఏవం సో చ కహాపణో అయఞ్చ కహాపణగ్ఘణకో మిగపోతకోతి ద్వే కహాపణా భవిస్సన్తీతి. సో ‘‘కారణం వదతీ’’తి సల్లక్ఖేత్వా మిగపోతకం గహేత్వా మిగం అదాసీతి.

నికతీతి యోగవసేన వా మాయావసేన వా అపామఙ్గం పామఙ్గన్తి, అమణిం మణీతి, అసువణ్ణం సువణ్ణన్తి కత్వా పతిరూపకేన వఞ్చనం. సాచియోగోతి కుటిలయోగో. ఏతేసంయేవ ఉక్కోటనాదీనమేతం నామం. తస్మా ఉక్కోటనసాచియోగో వఞ్చనసాచియోగో నికతిసాచియోగోతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. కేచి అఞ్ఞం దస్సేత్వా అఞ్ఞస్స పరివత్తనం ‘సాచియోగో’తి వదన్తి. తం పన వఞ్చనేనేవ సఙ్గహితం.

ఛేదనాదీసు – ఛేదనన్తి హత్థచ్ఛేదనాది. వధోతి మారణం. బన్ధోతి రజ్జుబన్ధనాదీహి బన్ధనం. విపరామోసోతి హిమవిపరామోసో, గుమ్బవిపరామోసోతి దువిధో. యఞ్హి హిమపాతసమయే హిమేన పటిచ్ఛన్నా హుత్వా మగ్గప్పటిపన్నం జనం ముసన్తి, అయం హిమవిపరామోసో. యం గుమ్బాదీహి పటిచ్ఛన్నా ముసన్తి, అయం గుమ్బవిపరామోసో. ఆలోపో వుచ్చతి గామనిగమాదీనం విలోపకరణం. సహసాకారోతి సాహసికకిరియా. గేహం పవిసిత్వా మనుస్సానం ఉరే సత్థం ఠపేత్వా ఇచ్ఛితభణ్డగ్గహణం. ఏవమేతస్మా ఛేదన…పే… సహసాకారా పటివిరతో హోతి.

౧౮౦. సో సన్తుట్ఠో హోతీతి సో చతూసు పచ్చయేసు ద్వాదసవిధేన ఇతరీతరపచ్చయసన్తోసేన సమన్నాగతో హోతి. కాయపరిహారికేనాతి కాయం పరిహరణమత్తకేన. కుచ్ఛిపరిహారికేనాతి కుచ్ఛిపరిహరణమత్తకేన. సమాదాయేవ పక్కమతీతి అట్ఠవిధం భిక్ఖు పరిక్ఖారమత్తకం సబ్బం గహేత్వావ కాయపటిబద్ధం కత్వావ గచ్ఛతి. ‘‘మమ ¶ విహారో పరివేణం ఉపట్ఠాకో’’తి సఙ్గో వా బద్ధో వా న హోతి. సో జియా ముత్తసరో వియ యూథా పక్కన్తో, మత్తహత్థీ వియ ఇచ్ఛితిచ్ఛితం సేనాసనం వనసణ్డం రుక్ఖమూలం వనపత్థం పబ్భారం పరిభుఞ్జన్తో ఏకోవ తిట్ఠతి, ఏకోవ నిసీదతి. సబ్బిరియాపథేసు ఏకోవ అదుతియో.

‘‘చాతుద్దిసో ¶ అప్పటిఘో చ హోతి,

ఏకో చరే ఖగ్గవిసాణకప్పో’’తి. (సు. ని. ౪౨);

ఏవం వణ్ణితం ఖగ్గవిసాణకప్పతం ఆపజ్జతి.

ఇదాని తమత్థం ఉపమాయ సాధేన్తో, ‘‘సేయ్యథాపీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ పక్ఖీ సకుణోతి పక్ఖయుత్తో సకుణో. డేతీతి ఉప్పతతి. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – సకుణో నామ ‘‘అసుకస్మిం పదేసే రుక్ఖో పరిపక్కఫలో’’తి ఞత్వా నానాదిసాహి ఆగన్త్వా నఖపక్ఖతుణ్డాదీహి తస్స ఫలాని విజ్ఝన్తా విధునన్తా ఖాదన్తి. ‘‘ఇదం అజ్జతనాయ, ఇదం స్వాతనాయ భవిస్సతీ’’తి తేసం న హోతి. ఫలే పన ఖీణే నేవ రుక్ఖస్స ఆరక్ఖం ఠపేన్తి, న తత్థ పత్తం వా నఖం వా తుణ్డం వా ఠపేన్తి. అథ ఖో తస్మిం రుక్ఖే అనపేక్ఖో హుత్వా యో యం దిసాభాగం ఇచ్ఛతి, సో తేన సపత్తభారోవ ఉప్పతిత్వా గచ్ఛతి. ఏవమేవ అయం భిక్ఖు నిస్సఙ్గో నిరపేక్ఖోయేవ పక్కమతి, తేన వుత్తం సమాదాయేవ పక్కమతీతి. అరియేనాతి నిద్దోసేన. అజ్ఝత్తన్తి సకే అత్తభావే. అనవజ్జసుఖన్తి నిద్దోససుఖం.

౧౮౧. సో చక్ఖునా రూపం దిస్వాతి సో ఇమినా అరియేన సీలక్ఖన్ధేన సమన్నాగతో భిక్ఖు చక్ఖువిఞ్ఞాణేన రూపం పస్సిత్వాతి అత్థో. సేసపదేసుపి యం వత్తబ్బం, తం సబ్బం హేట్ఠా వుత్తమేవ. అబ్యాసేకసుఖన్తి కిలేసేహి అనవసిత్తసుఖం. అవికిణ్ణసుఖన్తిపి వుత్తం. ఇన్ద్రియసంవరసుఖఞ్హి దిట్ఠాదీసు దిట్ఠమత్తాదివసేన పవత్తతాయ అవికిణ్ణం హోతి.

౧౮౨. సో ¶ అభిక్కన్తే పటిక్కన్తేతి సో మనచ్ఛట్ఠానం ఇన్ద్రియానం సంవరేన సమన్నాగతో భిక్ఖు ఇమేసు అభిక్కన్తపటిక్కన్తాదీసు సత్తసు ఠానేసు సతిసమ్పజఞ్ఞవసేన సమ్పజానకారీ హోతి. తత్థ యం వత్తబ్బం సియా, తం ఝానవిభఙ్గే వుత్తమేవ.

సో ఇమినా చాతిఆదినా కిం దస్సేతి? అరఞ్ఞవాసస్స పచ్చయసమ్పత్తిం దస్సేతి. యస్స హి ఇమే చత్తారో పచ్చయా నత్థి ¶ , తస్స అరఞ్ఞవాసో న ఇజ్ఝతి, తిరచ్ఛానగతేహి వా వనచరకేహి వా సద్ధిం వత్తబ్బతం ఆపజ్జతి. అరఞ్ఞే అధివత్థా దేవతా ‘‘కిం ఏవరూపస్స పాపభిక్ఖునో అరఞ్ఞవాసేనా’’తి భేరవం సద్దం సావేన్తి. హత్థేహి సీసం పహరిత్వా పలాయనాకారం కరోన్తి ¶ . ‘‘అసుకో భిక్ఖు అరఞ్ఞం పవిసిత్వా ఇదఞ్చిదఞ్చ పాపకమ్మం అకాసీ’’తి అయసో పత్థరతి. యస్స పనేతే చత్తారో పచ్చయా అత్థి, తస్స అరఞ్ఞవాసో ఇజ్ఝతి. సో హి అత్తనో సీలం పచ్చవేక్ఖన్తో కిఞ్చి కాళకం వా తిలకం వా అపస్సన్తో పీతిం ఉప్పాదేత్వా తం ఖయతో వయతో సమ్మసన్తో అరియభూమిం ఓక్కమతి. అరఞ్ఞే అధివత్థా దేవతా అత్తమనా వణ్ణం భాసన్తి. ఇతిస్స ఉదకే పక్ఖిత్తతేలబిన్దు వియ యసో విత్థారికో హోతి. వివిత్తన్తిఆదీని హేట్ఠా వుత్తత్థానేవ. సో ఏవం సమాహితే చిత్తే…పే… యథాకమ్మూపగే సత్తే పజానాతీతి ఏత్తకే ఠానే యం వత్తబ్బం సియా, తం సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే వుత్తమేవ.

౧౮౫. తతియవిజ్జాయ సో ఏవం సమాహితే చిత్తేతి విపస్సనాపాదకం చతుత్థజ్ఝానచిత్తం వేదితబ్బం. ఆసవానం ఖయఞాణాయాతి అరహత్తమగ్గఞాణత్థాయ. అరహత్తమగ్గో హి ఆసవానం వినాసనతో ఆసవానం ఖయోతి వుచ్చతి. తత్ర చేతం ఞాణం తప్పరియాపన్నత్తాతి. చిత్తం అభినిన్నామేతీతి విపస్సనాచిత్తం అభినీహరతి. సో ఇదం దుక్ఖన్తి ఏవమాదీసు – ‘‘ఏత్తకం దుక్ఖం, న ఇతో భియ్యో’’తి సబ్బమ్పి దుక్ఖసచ్చం సరసలక్ఖణప్పటివేధేన యథాభూతం పజానాతి, పటివిజ్ఝతి. తస్స చ దుక్ఖస్స నిబ్బత్తికం తణ్హం – అయం దుక్ఖసముదయోతి; తదుభయమ్పి యం ఠానం పత్వా నిరుజ్ఝతి, తం తేసం అప్పవత్తిం నిబ్బానం – అయం దుక్ఖనిరోధోతి; తస్స చ సమ్పాపకం అరియమగ్గం – అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదాతి సరసలక్ఖణపటివేధేన యథాభూతం పజానాతి, పటివిజ్ఝతీతి – ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

ఏవం ¶ సరూపతో సచ్చాని దస్సేత్వా ఇదాని కిలేసవసేన పరియాయతో దస్సేన్తో ఇమే ఆసవాతిఆదిమాహ. తస్స ఏవం జానతో ఏవం ¶ పస్సతోతి తస్స ఏవం జానన్తస్స ఏవం పస్సన్తస్స సహ విపస్సనాయ కోటిప్పత్తం మగ్గం కథేతి. కామాసవాతి కామాసవతో. విముచ్చతీతి ఇమినా మగ్గక్ఖణం దస్సేతి. విముత్తస్మిన్తి ఇమినా ఫలక్ఖణం దస్సేతి. మగ్గక్ఖణే హి చిత్తం విముచ్చతి, ఫలక్ఖణే విముత్తం హోతి. విముత్తస్మిం విముత్తమితి ఞాణన్తి ఇమినా పచ్చవేక్ఖణఞాణం దస్సేతి. ఖీణా జాతీతిఆదీహి తస్స భూమిం. తేన హి ఞాణేన సో పచ్చవేక్ఖన్తో ‘ఖీణా జాతీ’తిఆదీని పజానాతి. వుసితన్తి వుట్ఠం పరివుట్ఠం కతం చరితం నిట్ఠితన్తి అత్థో. బ్రహ్మచరియన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియం. పుథుజ్జనకల్యాణకేన హి సద్ధిం సత్త సేక్ఖా బ్రహ్మచరియవాసం వసన్తి నామ. ఖీణాసవో వుట్ఠవాసో. తస్మా సో అత్తనో బ్రహ్మచరియవాసం పచ్చవేక్ఖన్తో వుసితం బ్రహ్మచరియన్తి పజానాతి. కతం కరణీయన్తి చతూసు సచ్చేసు చతూహి మగ్గేహి ¶ పరిఞ్ఞాపహానసచ్ఛికిరియాభావనావసేన సోళసవిధమ్పి కిచ్చం నిట్ఠాపితన్తి అత్థో. పుథుజ్జనకల్యాణకాదయో హి తం కిచ్చం కరోన్తి; ఖీణాసవో కతకరణీయో. తస్మా సో అత్తనో కరణీయం పచ్చవేక్ఖన్తో. ‘‘కతం కరణీయ’’న్తి పజానాతి. నాపరం ఇత్థత్తాయాతి ‘‘ఇదాని పున ఏత్థభావాయ ఏవం సోళసకిచ్చభావాయ కిలేసక్ఖయాయ వా మగ్గభావనాకిచ్చం నత్థీ’’తి పజానాతి.

౧౮౬. సరాగాదీసు – అప్పహీనోతి విక్ఖమ్భనప్పహానేన వా తదఙ్గప్పహానేన వా సముచ్ఛేదప్పహానేన వా అప్పహీనో.

౧౮౭. లాభీ హోతీతిఆదీసు – లాభీతి లాభవా పటిలభిత్వా ఠితో. అజ్ఝత్తం చేతోసమథస్సాతి నియకజ్ఝత్తసఙ్ఖాతే అత్తనో చిత్తే ఉప్పన్నస్స చేతోసమథస్స. అధిపఞ్ఞాధమ్మవిపస్సనాయాతి అధిపఞ్ఞాసఙ్ఖాతాయ ఖన్ధధమ్మేసు అనిచ్చాదివసేన పవత్తాయ విపస్సనాయ. రూపసహగతానన్తి రూపనిమిత్తారమ్మణానం రూపావచరసమాపత్తీనం. అరూపసహగతానన్తి న రూపనిమిత్తారమ్మణానం అరూపసమాపత్తీనం. ఏత్థ చ పఠమో అట్ఠసమాపత్తిలాభీ పుథుజ్జనో. దుతియో సుక్ఖవిపస్సకఅరియసావకో. తతియో అట్ఠసమాపత్తిలాభీ ¶ అరియసావకో. చతుత్థో లోకియమహాజనో వేదితబ్బో.

౧౮౮. అనుసోతగామీఆదీసు – అనుసోతగామీతి వట్టసోతం అనుగతో, వట్టసోతే నిముగ్గో పుథుజ్జనో వేదితబ్బో. పటిసోతగామీతి పటిసోతగమనో ¶ . అనుసోతం అగన్త్వా పటిసోతం గచ్ఛన్తస్సేతం అధివచనం. పాపఞ్చ కమ్మం న కరోతీతి పఞ్ఞత్తం వీతిక్కమన్తో న కరోతి. సహాపి దుక్ఖేన సహాపి దోమనస్సేనాతి కిలేసపరియుట్ఠానే సతి ఉప్పన్నేన దుక్ఖదోమనస్సేన సద్ధిమ్పి. పరిపుణ్ణన్తి తిస్సన్నం సిక్ఖానం ఏకాయపి అనూనం. పరిసుద్ధన్తి నిరుపక్కిలేసం. బ్రహ్మచరియన్తి సేట్ఠచరియం. ఇమినా వారేన సోతాపన్నసకదాగామినో కథితా. కిం పన తే రుదన్తా బ్రహ్మచరియం చరన్తీతి? ఆమ. కిలేసరోదనేన రుదన్తా చరన్తి నామ. సీలసమ్పన్నో పుథుజ్జనభిక్ఖుపి ఏత్థేవ సఙ్గహితో.

ఠితత్తోతి ఠితసభావో. అనాగామీతి కామరాగబ్యాపాదేహి అకమ్పనీయచిత్తతాయ చ తమ్హా లోకా అనావత్తిధమ్మతాయ చ ఠితసభావో నామ. తిణ్ణోతి తణ్హాసోతం ఉత్తిణ్ణో. పారఙ్గతోతి నిబ్బానపారం ¶ గతో. థలే తిట్ఠతీతి అరహత్తఫలసమాపత్తిథలే తిట్ఠతి. చేతోవిముత్తిన్తి ఫలసమాధిం. పఞ్ఞావిముత్తిన్తి ఫలఞాణం. అయం వుచ్చతీతి అయం ఖీణాసవో ‘‘తిణ్ణో పారఙ్గతో థలే తిట్ఠతి బ్రాహ్మణో’’తి వుచ్చతి. బాహితపాపతాయ హి ఏస బ్రాహ్మణో నామ.

౧౮౯. అప్పస్సుతాదీసు – అప్పకం సుతం హోతీతి నవఙ్గే సత్థుసాసనే కిఞ్చిదేవ థోకం సుతం హోతి. న అత్థమఞ్ఞాయ, న ధమ్మమఞ్ఞాయ ధమ్మానుధమ్మపటిపన్నో హోతీతి అట్ఠకథఞ్చ పాళిఞ్చ జానిత్వా లోకుత్తరధమ్మస్స అనురూపధమ్మం పుబ్బభాగపటిపదం పటిపన్నో న హోతి. ఇమినా నయేన సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

౧౯౦. సమణమచలాదీసు – సమణమచలోతి సమణఅచలో, మకారో పదసన్ధికరో. నిచ్చలసమణో, థిరసమణోతి అత్థో ¶ . అయం వుచ్చతీతి అయం సోతాపన్నో సాసనే మూలజాతాయ సద్ధాయ పతిట్ఠితత్తా ‘సమణమచలో’తి వుచ్చతి. సకదాగామీ పన రజ్జనకిలేసస్స అత్థితాయ సమణపదుమోతి వుత్తో. రత్తట్ఠో హి ఇధ పదుమట్ఠో నామాతి వుత్తం. అనాగామీ కామరాగసఙ్ఖాతస్స రజ్జనకిలేసస్స నత్థితాయ సమణపుణ్డరీకోతి వుత్తో. పణ్డరట్ఠో హి ఇధ పుణ్డరీకట్ఠో నామాతి వుత్తం ¶ . ఖీణాసవో చ థద్ధభావకరానం కిలేసానం అభావేన సమణేసు సమణసుఖుమాలో నామాతి వుత్తో. అప్పదుక్ఖట్ఠేనపి చేస సమణసుఖుమాలోయేవాతి.

౧౯౧. పఞ్చకే – తత్రాతి తేసు ‘‘ఆరభతి చ విప్పటిసారీ చ హోతీ’’తిఆదినా నయేన హేట్ఠా ఉద్దిట్ఠపుగ్గలేసు. య్వాయన్తి యో అయం. ఆరభతీతి ఏత్థ ఆరమ్భసద్దో కమ్మకిరియాహింసనవీరియవికోపనాపత్తివీతిక్కమేసు వత్తతి. తథా హేస ‘‘యంకిఞ్చి దుక్ఖం సమ్భోతి, సబ్బం ఆరమ్భపచ్చయా’’తి (సు. ని. ౭౪౮) కమ్మే ఆగతో. ‘‘మహాయఞ్ఞా మహారమ్భా, న తే హోన్తి మహప్ఫలా’’తి (అ. ని. ౪.౩౯) కిరియాయం. ‘‘సమణం గోతమం ఉద్దిస్స ¶ పాణం ఆరభన్తీ’’తి (మ. ని. ౨.౫౧-౫౨) హింసనే. ‘‘ఆరభథ, నిక్ఖమథ, యుఞ్జథ బుద్ధసాసనే’’తి (సం. ని. ౧.౧౮౫) వీరియే. ‘‘బీజగామభూతగామసమారమ్భా పటివిరతో హోతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౦, ౧౯౪; మ. ని. ౧.౨౯౩) వికోపనే. ‘‘ఆరభతి చ విప్పటిసారీ చ హోతీ’’తి (అ. ని. ౫.౧౪౨) అయం పన ఆపత్తివీతిక్కమే ఆగతో. తస్మా ఆపత్తివీతిక్కమవసేన ఆరభతి చేవ తప్పచ్చయా విప్పటిసారీ చ హోతీతి అయమేత్థ అత్థో.

యథాభూతం నప్పజానాతీతి అనధిగతత్తా యథాసభావతో న జానాతి. యత్థస్సాతి యస్మిం అస్స, యం ఠానం పత్వా ఏతస్స పుగ్గలస్స ఉప్పన్నా పాపకా అకుసలా ధమ్మా అపరిసేసా నిరుజ్ఝన్తీతి అత్థో. కిం పన పత్వా తే నిరుజ్ఝన్తీతి? అరహత్తమగ్గం. ఫలప్పత్తస్స పన నిరుద్ధా నామ హోన్తి. ఏవం ¶ సన్తేపి ఇధ మగ్గకిచ్చవసేన ఫలమేవ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఆరమ్భజాతి ఆపత్తివీతిక్కమసమ్భవా. విప్పటిసారజాతి విప్పటిసారతో జాతా. పవడ్ఢన్తీతి పునప్పునం ఉప్పజ్జనేన వడ్ఢన్తి. సాధూతి ఆయాచనసాధు. ఇదం వుత్తం హోతి – యావ అపరద్ధఞ్చ వత ఆయస్మతా, ఏవం సన్తేపి మయం ఆయస్మన్తం యాచామ – ‘‘దేసేతబ్బయుత్తకస్స దేసనాయ, వుట్ఠాతబ్బయుత్తకస్స వుట్ఠానేన, ఆవికాతబ్బయుత్తకస్స ఆవికిరియాయ, ఆరమ్భజే ఆసవే ¶ పహాయ, సుద్ధన్తే ఠితభావపచ్చవేక్ఖణేన విప్పటిసారజే ఆసవే పటివినోదేత్వా నీహరిత్వా విపస్సనాచిత్తఞ్చేవ విపస్సనాపఞ్ఞఞ్చ భావేతూ’’తి. అమునా పఞ్చమేన పుగ్గలేనాతి ఏతేన పఞ్చమేన ఖీణాసవపుగ్గలేన. సమసమో భవిస్సతీతి లోకుత్తరగుణేహి సమభావేనేవ సమో భవిస్సతీతి ఏవం ఖీణాసవేన ఓవదితబ్బోతి అత్థో.

ఆరభతి న విప్పటిసారీ హోతీతి ఆపత్తిం ఆపజ్జతి. తం పన దేసేతుం సభాగపుగ్గలం పరియేసతి. తస్మా న విప్పటిసారీ హోతి. అఙ్గుత్తరట్ఠకథాయం పన ‘‘వుట్ఠితత్తా న విప్పటిసారీ హోతీ’’తి వుత్తం. న ఆరభతి విప్పటిసారీ హోతీతి ఆపత్తిం నాపజ్జతి, వినయపఞ్ఞత్తియం పన అకోవిదత్తా అనాపత్తియం ఆపత్తిసఞ్ఞీ హుత్వా విప్పటిసారీ హోతి. అఙ్గుత్తరట్ఠకథాయం పన ‘‘సకిం ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ పచ్ఛా కిఞ్చాపి నాపజ్జతి, విప్పటిసారం పన వినోదేతుం న సక్కోతీ’’తి వుత్తం. న ఆరభతి న విప్పటిసారీ హోతీతి నేవ ఆపత్తిం ఆపజ్జతి, న విప్పటిసారీ హోతి. కతమో పనేస పుగ్గలోతి? ఓస్సట్ఠవీరియపుగ్గలో. సో హి ‘‘కిం మే ఇమస్మిం బుద్ధకాలే పరినిబ్బానేన, అనాగతే మేత్తేయ్యసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే పరినిబ్బాయిస్సామీ’’తి ¶ విసుద్ధసీలోపి పటిపత్తిం న పూరేతి. సోపి ‘‘కిమత్థం ఆయస్మా పమత్తో విహరతి పుథుజ్జనస్స నామ గతి అనిబద్ధా. ఆయస్మా హి మేత్తేయ్యసమ్మాసమ్బుద్ధస్స సమ్ముఖభావం లభేయ్యపి న లభేయ్యాపీతి అరహత్తత్థాయ విపస్సనం భావేహీ’’తి ఓవదితబ్బోవ. సేసం సబ్బత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౧౯౨. దత్వా ¶ అవజానాతీతిఆదీసు – ఏకో భిక్ఖు మహాపుఞ్ఞో చతుపచ్చయలాభీ హోతి. సో చీవరాదీని లభిత్వా అఞ్ఞం అప్పపుఞ్ఞం ఆపుచ్ఛతి. సోపి తస్మిం పునప్పునం ఆపుచ్ఛన్తేపి గణ్హాతియేవ. అథస్స ఇతరో థోకం కుపితో హుత్వా మఙ్కుభావం ఉప్పాదేతుకామో వదతి – ‘‘అయం అత్తనో ధమ్మతాయ చీవరాదీని న లభతి, అమ్హే నిస్సాయ లభతీ’’తి. ఏవం పుగ్గలో దత్వా అవజానాతి నామ. ఏకో పన ఏకేన సద్ధిం ద్వే తీణి వస్సాని వసన్తో పుబ్బే తం పుగ్గలం గరుం కత్వా పచ్ఛా గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే చిత్తీకారం న కరోతి, ఆసనాపి న వుట్ఠాతి, ఉపట్ఠానమ్పి న గచ్ఛతి. ఏవం పుగ్గలో సంవాసేన అవజానాతి నామ.

ఆధేయ్యముఖోతి ¶ ఆదితో ధేయ్యముఖో. పఠమవచనస్మింయేవ ఠపితముఖోతి అత్థో. అధిముచ్చితా హోతీతి సద్ధాతా హోతి. తత్రాయం నయో – ఏకో పుగ్గలో సారుప్పంయేవ భిక్ఖుం ‘అసారుప్పో ఏసో’తి కథేతి, తం సుత్వా ఏస నిట్ఠం గచ్ఛతి. పున అఞ్ఞేన సభాగేన భిక్ఖునా ‘సారుప్పో అయ’న్తి వుత్తేపి తస్స వచనం న గణ్హాతి ‘‘అసుకేన నామ ‘అసారుప్పో అయ’న్తి అమ్హాకం కథిత’’న్తి పురిమభిక్ఖునోవ కథం గణ్హాతి. అపరోపిస్స దుస్సీలం ‘సీలవా’తి కథేతి. తస్స వచనం సద్దహిత్వా పున అఞ్ఞేన ‘‘అసారుప్పో ఏస భిక్ఖు, నాయం తుమ్హాకం సన్తికం ఉపసఙ్కమితుం యుత్తో’’తి వుత్తోపి తస్స వచనం అగ్గహేత్వా పురిమస్సేవ కథం గణ్హాతి. అపరో వణ్ణమ్పి కథితం గణ్హాతి, అవణ్ణమ్పి కథితం గణ్హాతియేవ. అయమ్పి ఆధేయ్యముఖోయేవ నామ. ఆధాతబ్బముఖో యం యం సుణాతి, తత్థ తత్థ ఠపితముఖోతి అత్థో.

లోలోతి సద్ధాదీనం ఇత్తరకాలట్ఠితికత్తా అస్సద్ధియాదీహి లులితభావేన లోలో. ఇత్తరసద్ధోతి పరిత్తసద్ధో, అపరిపుణ్ణసద్ధో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ పన పునప్పునం భజనవసేన సద్ధావ భత్తి. పేమం సద్ధాపేమం గేహసితపేమమ్పి వట్టతి. పసాదో సద్ధాపసాదోవ. ఏవం పుగ్గలో లోలో హోతీతి ఏవం ఇత్తరసద్ధాదితాయ పుగ్గలో లోలో నామ హోతి. హలిద్దిరాగో వియ ¶ , థుసరాసిమ్హి కోట్టితఖాణుకో వియ, అస్సపిట్ఠియం ఠపితకుమ్భణ్డం ¶ వియ చ అనిబద్ధట్ఠానో ముహుత్తేన పసీదతి, ముహుత్తేన కుప్పతి.

మన్దో మోమూహోతి అఞ్ఞాణభావేన మన్దో అవిసదతాయ మోమూహో. మహామూళ్హోతి అత్థో.

౧౯౩. యోధాజీవూపమేసు – యోధాజీవాతి యుద్ధూపజీవినో. రజగ్గన్తి హత్థిఅస్సాదీనం పాదప్పహారభిన్నాయ భూమియా ఉగ్గతం రజక్ఖన్ధం. న సన్థమ్భతీతి సన్థమ్భిత్వా ఠాతుం న సక్కోతి. సహతి రజగ్గన్తి రజక్ఖన్ధం దిస్వాపి అధివాసేతి. ధజగ్గన్తి హత్థిఅస్సాదిపిట్ఠేసు వా రథేసు వా ఉస్సాపితానం ధజానం అగ్గం. ఉస్సారణన్తి హత్థిఅస్సరథాదీనఞ్చేవ బలకాయస్స చ ఉచ్చాసద్దమహాసద్దం. సమ్పహారేతి సమాగతే అప్పమత్తకేపి పహారే. హఞ్ఞతీతి విహఞ్ఞతి, విఘాతం ఆపజ్జతి. బ్యాపజ్జతీతి విపత్తిం ఆపజ్జతి, పకతిభావం జహతి. సహతి సమ్పహారన్తి ద్వే తయో పహారే పత్వాపి సహతి, అధివాసేతి ¶ . తమేవ సఙ్గామసీసన్తి తమేవ జయఖన్ధావారట్ఠానం. అజ్ఝావసతీతి సత్తాహమత్తం అభిభవిత్వా ఆవసతి. కిం కారణా? లద్ధప్పహారానం పహారజగ్గనత్థఞ్చేవ కతకమ్మానం విసేసం ఞత్వా ఠానన్తరదానత్థఞ్చ ఇస్సరియసుఖానుభవనత్థఞ్చ.

౧౯౪. ఇదాని యస్మా సత్థు యోధాజీవేహి కిచ్చం నత్థి, ఇమస్మిం పన సాసనే తథారూపే పఞ్చ పుగ్గలే దస్సేతుం ఇదం ఓపమ్మం ఆభతం, తస్మా తే పుగ్గలే దస్సేన్తో ఏవమేవన్తిఆదిమాహ.

తత్థ సంసీదతీతి మిచ్ఛావితక్కస్మిం విసీదతి, అనుపవిసతి. న సక్కోతి బ్రహ్మచరియం సన్ధారేతున్తి బ్రహ్మచరియవాసం అనుపచ్ఛిజ్జమానం గోపేతుం న సక్కోతి. సిక్ఖాదుబ్బల్యం ఆవికత్వాతి సిక్ఖాయ దుబ్బలభావం పకాసేత్వా. కిమస్స రజగ్గస్మిన్తి కిం తస్స పుగ్గలస్స రజగ్గం నామాతి వదతి. అభిరూపాతి అభిరూపవతీ. దస్సనీయాతి దస్సనయోగ్గా. పాసాదికాతి దస్సనేనేవ చిత్తప్పసాదావహా. పరమాయాతి ఉత్తమాయ. వణ్ణపోక్ఖరతాయాతి సరీరవణ్ణేన చేవ అఙ్గసణ్ఠానేన చ.

౧౯౬. ఊహసతీతి అవహసతి. ఉల్లపతీతి కథేతి. ఉజ్జగ్ఘతీతి పాణిం పహరిత్వా మహాహసితం ¶ హసతి. ఉప్పణ్డేతీతి ఉప్పణ్డనకథం కథేతి.

౧౯౭. అభినిసీదతీతి ¶ అభిభవిత్వా సన్తికే వా ఏకాసనే వా నిసీదతి. దుతియపదేపి ఏసేవ నయో. అజ్ఝోత్థరతీతి అవత్థరతి.

౧౯౮. వినివేఠేత్వా వినిమోచేత్వాతి గహితట్ఠానతో తస్స హత్థం వినివేఠేత్వా చేవ, మోచేత్వా చ. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

౧౯౯. పిణ్డపాతికేసు – మన్దత్తా మోమూహత్తాతి నేవ సమాదానం జానాతి, న ఆనిసంసం; అత్తనో పన మన్దత్తా మోమూహత్తా అఞ్ఞాణేనేవ పిణ్డపాతికో హోతి. పాపిచ్ఛో ఇచ్ఛాపకతోతి పిణ్డపాతికస్స మే సతో ‘‘అయం పిణ్డపాతికో’’తి చతుపచ్చయసక్కారం కరిస్సన్తి. లజ్జీ, అప్పిచ్ఛోతిఆదీహి చ గుణేహి సమ్భావేస్సన్తీతి. ఏవం పాపికాయ ఇచ్ఛాయ ఠత్వా తాయ పాపిచ్ఛాయ అభిభూతో హుత్వా పిణ్డపాతికో హోతి. ఉమ్మాదవసేన పిణ్డాయ చరన్తో పన ఉమ్మాదా చిత్తవిక్ఖేపా పిణ్డపాతికో ¶ నామ హోతి. వణ్ణితన్తి ఇదం పిణ్డపాతికఙ్గం నామ బుద్ధేహి చ బుద్ధసావకేహి చ వణ్ణితం పసత్థన్తి పిణ్డపాతికో హోతి. అప్పిచ్ఛతంయేవ నిస్సాయాతిఆదీసు – ‘‘ఇతి అప్పిచ్ఛో భవిస్సామి, ఇదం మే పిణ్డపాతికఙ్గం అప్పిచ్ఛతాయ సంవత్తిస్సతి; ‘ఇతి సన్తుట్ఠో భవిస్సామి ఇదం మే పిణ్డపాతికఙ్గం సన్తుట్ఠియా సంవత్తిస్సతి’; ‘ఇతి కిలేసే సంలిఖిస్సామి’, ఇదం మే పిణ్డపాతికఙ్గం కిలేససల్లేఖనత్థాయ సంవత్తిస్సతీ’’తి పిణ్డపాతికో హోతి. ఇదమత్థితన్తి ఇమాయ కల్యాణాయ పటిపత్తియా అత్థికభావం, ఇమినా వా పిణ్డపాతమత్తేన అత్థికభావం. యం యం లద్ధం తేన తేనేవ యాపనభావం నిస్సాయాతి అత్థో. అగ్గోతి జేట్ఠకో. సేసాని తస్సేవ వేవచనాని.

గవా ఖీరన్తి గావితో ఖీరం నామ హోతి, న వినా గావియా. ఖీరమ్హా దధీతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏవమేవన్తి యథా ఏతేసు పఞ్చసు గోరసేసు సప్పిమణ్డో అగ్గో; ఏవమేవం ఇమేసు పఞ్చసు పిణ్డపాతికేసు య్వాయం అప్పిచ్ఛతాదీని నిస్సాయ పిణ్డపాతికో హోతి. అయం అగ్గో చ సేట్ఠో చ పామోక్ఖో చ ఉత్తమో చ పవరో చ. ఇమేసు పన పఞ్చసు పిణ్డపాతికేసు ద్వేవ జనా పిణ్డపాతికా ¶ , తయో న పిణ్డపాతికా. నామమత్తేన పన పిణ్డపాతికాతి వేదితబ్బా. ఖలుపచ్ఛాభత్తికాదీసుపి ఏసేవ నయోతి.

౨౦౨. ఛక్కే ¶ – తత్రాతి తేసు ఛసు పుగ్గలేసు. సమ్మాసమ్బుద్ధో తేన దట్ఠబ్బోతి సో పుగ్గలో తేన అనాచరియకేన అత్తనా ఉప్పాదితేన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన సబ్బఞ్ఞుబుద్ధో దట్ఠబ్బో.

పచ్చేకసమ్బుద్ధో తేనాతిఆదీసుపి తేన పచ్చేకసమ్బోధిఞాణేన సో పుగ్గలో పచ్చేకసమ్బుద్ధో. తేన సావకపారమీఞాణేన తే పుగ్గలా సారిపుత్తమోగ్గల్లానా. తేన దుక్ఖస్స అన్తకరణేన తే పుగ్గలా అవసేసా అరహన్తో. తేన ఇత్థత్తం అనాగమనేన సో పుగ్గలో అనాగామీ. తేన ఇత్థత్తం ఆగమనేన తే పుగ్గలా సోతాపన్నసకదాగామినో దట్ఠబ్బాతి.

౨౦౩. సత్తకే ¶ – సకిం నిముగ్గోతి ఏకవారం నిముగ్గో. ఏకన్తకాళకేహీతి ఏకన్తేనేవ కాళకేహి నత్థికవాదఅహేతుకవాదఅకిరియవాదసఙ్ఖాతేహి నియతమిచ్ఛాదిట్ఠిధమ్మేహి. ఏవం పుగ్గలోతి ఇమినా కారణేన పుగ్గలో ఏకవారం నిముగ్గో తథా నిముగ్గోవ హోతి. ఏతస్స హి పున భవతో వుట్ఠానం నామ నత్థీతి వదన్తి. మక్ఖలిగోసాలాదయో వియ హేట్ఠా నరకగ్గీనంయేవ ఆహారో హోతి.

సాహు సద్ధా కుసలేసు ధమ్మేసూతి కుసలధమ్మేసు సద్ధా నామ సాధులద్ధికాతి ఉమ్ముజ్జతి. సో తావతకేనేవ కుసలేన ఉమ్ముజ్జతి నామ. సాధు హిరీతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. హాయతియేవాతి చఙ్కవారే ఆసిత్తఉదకం వియ ఏకన్తేన పరిహాయతేవ. ఏవం పుగ్గలోతి ఏవం సాహు సద్ధాతి. ఇమేసం సద్ధాదీనం వసేన ఏకవారం ఉమ్ముజ్జిత్వా తేసం పరిహానియా పున నిముజ్జతియేవ, దేవదత్తాదయో వియ. దేవదత్తో హి అట్ఠ సమాపత్తియో, పఞ్చ చ అభిఞ్ఞాయో నిబ్బత్తేత్వాపి పున బుద్ధానం పటికణ్టకతాయ తేహి గుణేహి పరిహీనో రుహిరుప్పాదకమ్మం ¶ సఙ్ఘభేదకమ్మఞ్చ ¶ కత్వా కాయస్స భేదా దుతియచిత్తవారేన నిరయే నిబ్బత్తి. కోకాలికో ద్వే అగ్గసావకే ఉపవదిత్వా పదుమనిరయే నిబ్బత్తో.

నేవ హాయతి నో వడ్ఢతీతి అప్పహోనకకాలేపి న హాయతి, పహోనకకాలేపి న వడ్ఢతి. ఉభయమ్పి పనేతం అగారికేనపి అనగారికేనపి దీపేతబ్బం. ఏకచ్చో హి అగారికో అప్పహోనకకాలే పక్ఖికభత్తం వా సలాకభత్తం వా వస్సావాసికం వా ఉపనిబన్ధాపేతి. సో పచ్ఛా పహోనకకాలేపి పక్ఖికభత్తాదిమత్తమేవ పవత్తేతి. అనగారికోపి ఆదిమ్హి అప్పహోనకకాలే ఉద్దేసం వా ధుతఙ్గం వా గణ్హాతి, మేధాబలవీరియసమ్పత్తియా పహోనకకాలేపి తతో ఉత్తరిం న కరోతి. ఏవం పుగ్గలోతి ఏవం ఇమాయ సద్ధాదీనం ఠితియా పుగ్గలో ఉమ్ముజ్జిత్వా ఠితో నామ హోతి.

ఉమ్ముజ్జిత్వా విపస్సతి విలోకేతీతి సోతాపన్నో పుగ్గలో ఉట్ఠహిత్వా గమనమగ్గం గన్తబ్బం దిసం వా ఆలోకేతి నామ.

ఉమ్ముజ్జిత్వా ¶ పతరతీతి సకదాగామిపుగ్గలో కిలేసతనుతాయ ఉట్ఠహిత్వా గన్తబ్బదిసాభిముఖో పతరతి నామ.

పతిగాధప్పత్తో హోతీతి అనాగామిపుగ్గలో ఉట్ఠాయ విలోకేత్వా పతరిత్వా గన్త్వా ఏకస్మిం ఠానే పతిట్ఠాపత్తో నామ హోతి, తిట్ఠతి, న పునాగచ్ఛతి.

తిణ్ణో పారఙ్గతో థలే తిట్ఠతీతి సబ్బకిలేసోఘం తరిత్వా పరతీరం గన్త్వా నిబ్బానథలే ఠితో నామ హోతి. ఇమే పన సత్త పుగ్గలా ఉదకోపమేన దీపితా.

సత్త కిర జఙ్ఘవాణిజా అద్ధానమగ్గపటిపన్నా అన్తరామగ్గే ఏకం పుణ్ణనదిం పాపుణింసు. తేసు పఠమం ఓతిణ్ణో ఉదకభీరుకో పురిసో ఓతిణ్ణట్ఠానేయేవ నిముజ్జిత్వా పున ఉట్ఠాతుం నాసక్ఖి, అన్తోయేవ మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖో జాతో. దుతియో ఓతిణ్ణట్ఠానే నిముజ్జిత్వా సకిం ఉట్ఠహిత్వా పున నిముగ్గో ఉట్ఠాతుం నాసక్ఖి, అన్తోయేవ మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖో జాతో. తతియో నిముజ్జిత్వా ఉట్ఠహి. సో మజ్ఝే నదియా ఠత్వా నేవ ఓరతో ఆగన్తుం, న పరతో గన్తుం అసక్ఖి ¶ . చతుత్థో ఉట్ఠాయ ఠితో ఉత్తరణతిత్థం ఓలోకేసి. పఞ్చమో ఓతరణతిత్థం ఓలోకేత్వా పతరి. ఛట్ఠో తరిత్వా పారిమతీరం గన్త్వా కటిప్పమాణే ఉదకే ఠితో. సత్తమో పారిమతీరం గన్త్వా గన్ధచుణ్ణాదీహి న్హాత్వా వరవత్థాని ¶ నివాసేత్వా సురభివిలేపనం విలిమ్పిత్వా నీలుప్పలాదీని పిళన్ధిత్వా నానాలఙ్కారపటిమణ్డితో మహానగరం పవిసిత్వా పాసాదవరమారుయ్హ ఉత్తమభోజనం భుఞ్జి.

తత్థ సత్త జఙ్ఘవాణిజా వియ ఇమే సత్త పుగ్గలా. నదీ వియ వట్టం. పఠమస్స ఉదకభీరుకస్స పురిసస్స ఓతిణ్ణట్ఠానేయేవ నిముజ్జనం వియ మిచ్ఛాదిట్ఠికస్స వట్టే నిముజ్జనం. ఉమ్ముజ్జిత్వా నిముగ్గపురిసో వియ సద్ధాదీనం ఉప్పత్తిమత్తకేన ఉమ్ముజ్జిత్వా తేసం పరిహానియా నిముగ్గపుగ్గలో. మజ్ఝే నదియా ఠితో వియ సద్ధాదీనం ఠితియా ఠితపుగ్గలో. ఉత్తరణతిత్థం ఓలోకేన్తో వియ గన్తబ్బమగ్గం గన్తబ్బదిసం వా ఓలోకేన్తో సోతాపన్నో. పతరితపురిసో వియ కిలేసతనుతాయ పతరన్తో సకదాగామీ. తరిత్వా కటిమత్తే ఉదకే ఠితపురిసో వియ అనావత్తితధమ్మతాయ ఠితో అనాగామీ. న్హత్వా పారిమతీరం ¶ ఉత్తరిత్వా థలే ఠితపురిసో వియ చత్తారో ఓఘే అతిక్కమిత్వా నిబ్బానథలే ఠితో ఖీణాసవబ్రాహ్మణో. థలే ఠితపురిసస్స నగరం పవిసిత్వా పాసాదవరం ఆరుయ్హ ఉత్తమభోజనభుఞ్జనం వియ ఖీణాసవస్స నిబ్బానారమ్మణం ఫలసమాపత్తిం అప్పేత్వా వీతినామనం వేదితబ్బం. ఉభతోభాగవిముత్తాదయో హేట్ఠా పకాసితాయేవాతి.

౨౦౭. అట్ఠకనవకనిద్దేసాపి హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా.

౨౦౯. దసకనిద్దేసే – ఇధాతి కామావచరభూమియం. కామావచరభూమియఞ్హి సత్తక్ఖత్తుపరమాదీనం కామావచరభూమియఞ్ఞేవ నిట్ఠా హోతి. కామావచరత్తభావేనేవ అరహత్తప్పత్తి చ అనుపాదిసేసనిబ్బానప్పత్తి చ హోతీతి అత్థో.

ఇధ ¶ విహాయాతి ఇధ కామావచరే అత్తభావే విహాయ సుద్ధావాసత్తభావే ఠితానం నిట్ఠా హోతీతి అత్థో. అన్తరాపరినిబ్బాయిఆదయో హి ఇధ అనాగామిఫలం పత్వా ఇతో చుతా సుద్ధావాసేసు ఉప్పజ్జిత్వా తేన అత్తభావేన అరహత్తఞ్చేవ అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతుఞ్చ ¶ పాపుణన్తి. తేన వుత్తం – ‘‘ఇమేసం పఞ్చన్నం ఇధ విహాయ నిట్ఠా’’తి.

యం వే పుగ్గలపఞ్ఞత్తిం, లోకే అప్పటిపుగ్గలో;

నాతిసఙ్ఖేపతో సత్థా, దేసేసి తిదసాలయే.

తస్సా అట్ఠకథఞ్చేవ, దీపభాసాయ సఙ్ఖతం;

ఆగమట్ఠకథాయో చ, ఓగాహేత్వా అసేసతో.

సువిభత్తో ¶ అసంకిణ్ణో, యో యో అత్థో యహిం యహిం;

తతో తతో తం గహేత్వా, పహాయ అతివిత్థారం.

విసుద్ధిమగ్గే యం వుత్తం, తం అనాదాయ సఙ్ఖతా;

నాతిసఙ్ఖేపవిత్థార-నయేనట్ఠకథా అయం.

తం ఏతం సత్తమత్తేహి, భాణవారేహి తన్తియా;

చిరట్ఠితత్థం ధమ్మస్స, సఙ్ఖరోన్తేన యం మయా.

సమ్పత్తం కుసలం తేన, సద్ధమ్మం సుఖుమం సివం;

ఓలోకేన్తు విసుద్ధేన, పాణయో ధమ్మచక్ఖునాతి.

పుగ్గలపఞ్ఞత్తి-అట్ఠకథా నిట్ఠితా.

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

నిసిన్నో ¶ ¶ ¶ దేవలోకస్మిం, దేవసఙ్ఘపురక్ఖతో;

సదేవకస్స లోకస్స, సత్థా అప్పటిపుగ్గలో.

సబ్బపఞ్ఞత్తికుసలో, పఞ్ఞత్తిపరిదీపనం;

వత్వా పుగ్గలపఞ్ఞత్తిం, లోకే ఉత్తమపుగ్గలో.

యం పుగ్గలకథాదీనం, కథానం వత్థుభావతో;

కథావత్థుప్పకరణం, సఙ్ఖేపేన అదేసయీ.

మాతికాఠపనేనేవ ¶ , ఠపితస్స సురాలయే;

తస్స మోగ్గలిపుత్తేన, విభత్తస్స మహీతలే.

ఇదాని యస్మా సమ్పత్తో, అత్థసంవణ్ణనాక్కమో;

తస్మా నం వణ్ణయిస్సామి, తం సుణాథ సమాహితాతి.

యమకపాటిహీరావసానస్మిఞ్హి భగవా తిదసపురే పారిచ్ఛత్తకమూలే పణ్డుకమ్బలసిలాయం వస్సం ఉపగన్త్వా మాతరం కాయసక్ఖిం కత్వా దేవపరిసాయ అభిధమ్మకథం కథేన్తో ధమ్మసఙ్గణీవిభఙ్గధాతుకథాపుగ్గలపఞ్ఞత్తిప్పకరణాని దేసయిత్వా కథావత్థుదేసనాయ వారే సమ్పత్తే ‘‘అనాగతే మమ సావకో మహాపఞ్ఞో మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరో నామ ఉప్పన్నం సాసనమలం సోధేత్వా తతియసఙ్గీతిం కరోన్తో భిక్ఖుసఙ్ఘస్స మజ్ఝే నిసిన్నో సకవాదే పఞ్చ సుత్తసతాని పరవాదే పఞ్చాతి సుత్తసహస్సం ¶ సమోధానేత్వా ఇమం పకరణం భాజేస్సతీ’’తి తస్సోకాసం కరోన్తో యా చేసా పుగ్గలవాదే తావ చతూసు పఞ్హేసు ద్విన్నం పఞ్చకానం వసేన అట్ఠముఖా వాదయుత్తి, తం ఆదిం కత్వా సబ్బకథామగ్గేసు అసమ్పుణ్ణభాణవారమత్తాయ తన్తియా మాతికం ఠపేసి. అథావసేసం ¶ అభిధమ్మకథం విత్థారనయేనేవ కథేత్వా వుత్థవస్సో సువణ్ణరజతసోపానమజ్ఝే మణిమయేన సోపానేన దేవలోకతో సఙ్కస్సనగరే ఓరుయ్హ సత్తహితం సమ్పాదేన్తో యావతాయుకం ఠత్వా అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి.

అథస్స మహాకస్సపప్పముఖో వసీగణో అజాతసత్తురాజానం సహాయం గహేత్వా ధమ్మవినయసరీరం సఙ్గహం ఆరోపేసి. తతో వస్ససతస్స అచ్చయేన వజ్జిపుత్తకా భిక్ఖూ దస వత్థూని దీపయింసు. తాని సుత్వా కాకణ్డకస్స బ్రాహ్మణస్స పుత్తో యసత్థేరో సుసునాగపుత్తం కాలాసోకం నామ రాజానం సహాయం గహేత్వా ద్వాదసన్నం భిక్ఖుసతసహస్సానం అన్తరే సత్తథేరసతాని ఉచ్చినిత్వా తాని దసవత్థూని మద్దిత్వా ధమ్మవినయసరీరం సఙ్గహం ఆరోపేసి.

తేహి పన ధమ్మసఙ్గాహకత్థేరేహి నిగ్గహితా దససహస్సా వజ్జిపుత్తకా భిక్ఖూ పక్ఖం పరియేసమానా అత్తనో అనురూపం దుబ్బలపక్ఖం లభిత్వా విసుం మహాసఙ్ఘికాచరియకులం నామ అకంసు ¶ . తతో భిజ్జిత్వా అపరాని ద్వే ఆచరియకులాని జాతాని – గోకులికా చ ఏకబ్యోహారికా చ. గోకులికనికాయతో భిజ్జిత్వా అపరాని ద్వే ఆచరియకులాని జాతాని – పణ్ణత్తివాదా చ బాహులియా చ. బహుస్సుతికాతిపి తేసంయేవ నామం. తేసంయేవ అన్తరే చేతియవాదా నామ అపరే ఆచరియవాదా ఉప్పన్నా. ఏవం మహాసఙ్ఘికాచరియకులతో దుతియే వస్ససతే పఞ్చాచరియకులాని ఉప్పన్నాని. తాని మహాసఙ్ఘికేహి సద్ధిం ఛ హోన్తి.

తస్మింయేవ ¶ దుతియే వస్ససతే థేరవాదతో భిజ్జిత్వా ద్వే ఆచరియవాదా ఉప్పన్నా – మహిసాసకా చ వజ్జిపుత్తకా చ. తత్థ వజ్జిపుత్తకవాదతో భిజ్జిత్వా అపరే చత్తారో ఆచరియవాదా ఉప్పన్నా – ధమ్ముత్తరియా, భద్రయానికా, ఛన్నాగారికా, సమితియాతి. పున తస్మింయేవ దుతియే వస్ససతే మహిసాసకవాదతో భిజ్జిత్వా సబ్బత్థివాదా ధమ్మగుత్తికాతి ద్వే ఆచరియవాదా ఉప్పన్నా. పున సబ్బత్థివాదకులతో భిజ్జిత్వా కస్సపికా నామ జాతా. కస్సపికేసు భిన్నేసు అపరే సఙ్కన్తికా నామ జాతా. సఙ్కన్తికేసు భిన్నేసు సుత్తవాదా నామ జాతాతి థేరవాదతో భిజ్జిత్వా ఇమే ఏకాదస ¶ ఆచరియవాదా ఉప్పన్నా. తే థేరవాదేహి సద్ధిం ద్వాదస హోన్తి. ఇతి ఇమే చ ద్వాదస, మహాసఙ్ఘికానఞ్చ ఛ ఆచరియవాదాతి సబ్బేవ అట్ఠారస ఆచరియవాదా దుతియే వస్ససతే ఉప్పన్నా. అట్ఠారస నికాయాతిపి, అట్ఠారసాచరియకులానీతిపి ఏతేసంయేవ నామం. ఏతేసు పన సత్తరస వాదా భిన్నకా, థేరవాదో అసమ్భిన్నకోతి వేదితబ్బో. వుత్తమ్పి చేతం దీపవంసే –

‘‘నిక్కడ్ఢితా పాపభిక్ఖూ, థేరేహి వజ్జిపుత్తకా;

అఞ్ఞం పక్ఖం లభిత్వాన, అధమ్మవాదీ బహూ జనా.

‘‘దససహస్సా సమాగన్త్వా, అకంసు ధమ్మసఙ్గహం;

తస్మాయం ధమ్మసఙ్గీతి, మహాసఙ్గీతి వుచ్చతి.

‘‘మహాసఙ్గీతికా భిక్ఖూ, విలోమం అకంసు సాసనే;

భిన్దిత్వా మూలసఙ్గహం, అఞ్ఞం అకంసు సఙ్గహం.

‘‘అఞ్ఞత్ర ¶ ¶ సఙ్గహితా సుత్తం, అఞ్ఞత్ర అకరింసు తే;

అత్థం ధమ్మఞ్చ భిన్దింసు, వినయే నికాయేసు చ పఞ్చసు.

‘‘పరియాయదేసితఞ్చాపి, అథో నిప్పరియాయదేసితం;

నీతత్థఞ్చేవ నేయ్యత్థం, అజానిత్వాన భిక్ఖవో.

‘‘అఞ్ఞం సన్ధాయ భణితం, అఞ్ఞం అత్థం ఠపయింసు తే;

బ్యఞ్జనచ్ఛాయాయ తే భిక్ఖూ, బహుం అత్థం వినాసయుం.

‘‘ఛడ్డేత్వాన ఏకదేసం, సుత్తం వినయగమ్భీరం;

పతిరూపం సుత్తం వినయం, తఞ్చ అఞ్ఞం కరింసు తే.

‘‘పరివారం అత్థుద్ధారం, అభిధమ్మం ఛప్పకరణం;

పటిసమ్భిదఞ్చ నిద్దేసం, ఏకదేసఞ్చ జాతకం.

‘‘ఏత్తకం విస్సజ్జిత్వాన, అఞ్ఞాని అకరింసు తే;

నామం లిఙ్గం పరిక్ఖారం, ఆకప్పకరణాని చ.

‘‘పకతిభావం జహిత్వా, తఞ్చ అఞ్ఞం అకంసు తే;

పుబ్బఙ్గమా భిన్నవాదా, మహాసఙ్గీతికారకా.

‘‘తేసఞ్చ ¶ అనుకారేన, భిన్నవాదా బహూ అహు;

తతో అపరకాలమ్హి, తస్మిం భేదో అజాయథ.

‘‘గోకులికా ఏకబ్యోహారి, ద్విధా భిజ్జిత్థ భిక్ఖవో;

గోకులికానం ద్వే భేదా, అపరకాలమ్హి జాయథ.

‘‘బహుస్సుతికా ¶ చ పఞ్ఞత్తి, ద్విధా భిజ్జిత్థ భిక్ఖవో;

చేతియా చ పునవాదీ, మహాసఙ్గీతిభేదకా.

‘‘పఞ్చవాదా ఇమే సబ్బే, మహాసఙ్గీతిమూలకా;

అత్థం ధమ్మఞ్చ భిన్దింసు, ఏకదేసఞ్చ సఙ్గహం.

‘‘గన్థఞ్చ ఏకదేసఞ్హి, ఛడ్డేత్వా అఞ్ఞం అకంసు తే;

నామం ¶ లిఙ్గం పరిక్ఖారం, ఆకప్పకరణాని చ.

‘‘పకతిభావం జహిత్వా, తఞ్చ అఞ్ఞం అకంసు తే;

విసుద్ధత్థేరవాదమ్హి, పున భేదో అజాయథ.

‘‘మహిసాసకా వజ్జిపుత్తకా, ద్విధా భిజ్జిత్థ భిక్ఖవో;

వజ్జిపుత్తకవాదమ్హి, చతుధా భేదో అజాయథ.

‘‘ధమ్ముత్తరికా భద్దయానికా, ఛన్నాగారికా చ సమితి;

మహిసాసకానం ద్వే భేదా, అపరకాలమ్హి అజాయథ.

‘‘సబ్బత్థివాదా ధమ్మగుత్తా, ద్విధా భిజ్జిత్థ భిక్ఖవో;

సబ్బత్థివాదానం కస్సపికా, సఙ్కన్తికస్సపికేన చ.

‘‘సఙ్కన్తికానం సుత్తవాదీ, అనుపుబ్బేన భిజ్జథ;

ఇమే ఏకాదస వాదా, సమ్భిన్నా థేరవాదతో.

‘‘అత్థం ధమ్మఞ్చ భిన్దింసు, ఏకదేసఞ్చ సఙ్గహం;

గన్థఞ్చ ఏకదేసఞ్హి, ఛడ్డేత్వా అఞ్ఞం అకంసు తే.

‘‘నామం ¶ లిఙ్గం పరిక్ఖారం, ఆకప్పకరణాని చ;

పకతిభావం జహిత్వా, తఞ్చ అఞ్ఞం అకంసు తే.

‘‘సత్తరస భిన్నవాదా, ఏకవాదో అభిన్నకో;

సబ్బేవట్ఠారస హోన్తి, భిన్నవాదేన తే సహ.

‘‘నిగ్రోధోవ ¶ మహారుక్ఖో, థేర వాదానముత్తమో;

అనూనం అనధికఞ్చ, కేవలం జినసాసనం.

‘‘సన్తకా వియ రుక్ఖమ్హి, నిబ్బత్తా వాదసేసకా;

పఠమే వస్ససతే నత్థి, దుతియే వస్ససతన్తరే;

భిన్నా సత్తరస వాదా, ఉప్పన్నా జినసాసనే’’తి.

అపరాపరం పన హేమవతికా, రాజగిరికా, సిద్ధత్థికా, పుబ్బసేలియా, అపరసేలియా, వాజిరియాతి అఞ్ఞేపి ఛ ఆచరియవాదా ఉప్పన్నా. తే ఇధ అనధిప్పేతా. పురిమకానం ¶ పన అట్ఠారసన్నం ఆచరియవాదానం వసేన పవత్తమానే సాసనే పటిలద్ధసద్ధో అసోకో ధమ్మరాజా దివసే దివసే బుద్ధపూజాయ సతసహస్సం, ధమ్మపూజాయ సతసహస్సం, సఙ్ఘపూజాయ సతసహస్సం, అత్తనో ఆచరియస్స నిగ్రోధత్థేరస్స సతసహస్సం, చతూసు ద్వారేసు భేసజ్జత్థాయ సతసహస్సన్తి పఞ్చసతసహస్సాని పరిచ్చజన్తో సాసనే ఉళారం లాభసక్కారం పవత్తేసి.

తిత్థియా హతలాభసక్కారా అన్తమసో ఘాసచ్ఛాదనమత్తమ్పి అలభన్తా లాభసక్కారం పత్థయమానా భిక్ఖూసు పబ్బజిత్వా సకాని సకాని దిట్ఠిగతాని – ‘‘అయం ధమ్మో, అయం వినయో, ఇదం సత్థుసాసన’’న్తి దీపేన్తి. పబ్బజ్జం అలభమానాపి సయమేవ కేసే ఛిన్దిత్వా కాసాయాని వత్థాని అచ్ఛాదేత్వా విహారేసు విచరన్తా ఉపోసథకమ్మాదికరణకాలే సఙ్ఘమజ్ఝం పవిసన్తి. తే భిక్ఖుసఙ్ఘేన ధమ్మేన వినయేన సత్థుసాసనేన నిగ్గయ్హమానాపి ధమ్మవినయానులోమాయ పటిపత్తియా అసణ్ఠహన్తా అనేకరూపం సాసనస్స అబ్బుదఞ్చ మలఞ్చ కణ్టకఞ్చ సముట్ఠాపేన్తి. కేచి అగ్గిం పరిచరన్తి, కేచి పఞ్చాతపే తపన్తి, కేచి ఆదిచ్చం అనుపరివత్తన్తి, కేచి ‘‘ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ వోభిన్దిస్సామా’’తి తథా తథా పగ్గణ్హింసు. తదా భిక్ఖుసఙ్ఘో న తేహి సద్ధిం ¶ ఉపోసథం వా పవారణం వా అకాసి. అసోకారామే సత్త వస్సాని ఉపోసథో ఉపచ్ఛిజ్జి.

రాజా ‘‘ఆణాయ కారేస్సామీ’’తి వాయమన్తోపి కారేతుం నాసక్ఖి, అఞ్ఞదత్థు దుగ్గహితగాహినా బాలేన అమచ్చేన అనేకేసు భిక్ఖూసు జీవితా వోరోపితేసు విప్పటిసారీ అహోసి. సో తఞ్చ విప్పటిసారం తఞ్చ సాసనే ఉప్పన్నం అబ్బుదం వూపసమేతుకామో ‘‘కో ను ఖో ఇమస్మిం అత్థే పటిబలో’’తి ¶ సఙ్ఘం పుచ్ఛిత్వా ‘‘మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరో, మహారాజా’’తి సుత్వా సఙ్ఘస్స వచనేన అహోగఙ్గాపబ్బతతో థేరం పక్కోసాపేత్వా ఇద్ధిపాటిహారియదస్సనేన థేరస్స ఆనుభావే నిబ్బిచికిచ్ఛో అత్తనో కుక్కుచ్చం పుచ్ఛిత్వా విప్పటిసారం వూపసమేసి. థేరోపి తం రాజుయ్యానేయేవ వసన్తో సత్త దివసాని సమయం ఉగ్గణ్హాపేసి. సో ఉగ్గహితసమయో సత్తమే దివసే అసోకారామే భిక్ఖుసఙ్ఘం సన్నిపాతాపేత్వా సాణిపాకారం పరిక్ఖిపాపేత్వా సాణిపాకారన్తరే నిసిన్నో ఏకలద్ధికే ఏకలద్ధికే భిక్ఖూ ¶ ఏకతో ఏకతో కారేత్వా ఏకమేకం భిక్ఖుసమూహం పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘భన్తే, కింవాదీ సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి? తతో సస్సతవాదినో – ‘‘సస్సతవాదీ’’తి ఆహంసు. ఏకచ్చసస్సతికా, అన్తానన్తికా, అమరావిక్ఖేపికా, అధిచ్చసముప్పన్నికా, సఞ్ఞీవాదా, అసఞ్ఞీవాదా, నేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞీవాదా, ఉచ్ఛేదవాదా, దిట్ఠధమ్మనిబ్బానవాదా – ‘‘దిట్ఠధమ్మనిబ్బానవాదీ’’తి ఆహంసు. రాజా పఠమమేవ సమయస్స ఉగ్గహితత్తా నయిమే భిక్ఖూ అఞ్ఞతిత్థియా ఇమేతి ఞత్వా తేసం సేతకాని వత్థాని దత్వా ఉప్పబ్బాజేసి. తే సబ్బేపి సట్ఠిసహస్సా అహేసుం.

అథఞ్ఞే భిక్ఖూ పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘కింవాదీ, భన్తే, సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి? ‘‘విభజ్జవాదీ, మహారాజా’’తి. ఏవం వుత్తే రాజా థేరం పుచ్ఛి – ‘‘విభజ్జవాదీ, భన్తే, సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. తతో రాజా ‘సుద్ధం దాని, భన్తే, సాసనం, కరోతు భిక్ఖుసఙ్ఘో ఉపోసథ’న్తి ఆరక్ఖం దత్వా నగరం పావిసి. సమగ్గో సఙ్ఘో సన్నిపతిత్వా ఉపోసథం అకాసి. తస్మిం సన్నిపాతే సట్ఠిభిక్ఖుసతసహస్సాని అహేసుం. తస్మిం సమాగమే మోగ్గలిపుత్తతిస్సత్థేరో యాని చ తదా ఉప్పన్నాని వత్థూని, యాని చ ఆయతిం ఉప్పజ్జిస్సన్తి, సబ్బేసమ్పి తేసం పటిబాహనత్థం సత్థారా దిన్ననయవసేనేవ తథాగతేన ఠపితమాతికం విభజన్తో సకవాదే పఞ్చ సుత్తసతాని పరవాదే పఞ్చాతి సుత్తసహస్సం ఆహరిత్వా ఇమం పరప్పవాదమథనం ఆయతిలక్ఖణం కథావత్థుప్పకరణం అభాసి.

తతో ¶ సట్ఠిసతసహస్ససఙ్ఖ్యేసు భిక్ఖూ ఉచ్చినిత్వా తిపిటకపరియత్తిధరానం పభిన్నపటిసమ్భిదానం భిక్ఖూనం సహస్సమేకం గహేత్వా యథా మహాకస్సపత్థేరో చ యసత్థేరో చ ధమ్మఞ్చ వినయఞ్చ సఙ్గాయింసు; ఏవమేవ సఙ్గాయన్తో ¶ సాసనమలం విసోధేత్వా తతియసఙ్గీతిం అకాసి. తత్థ అభిధమ్మం సఙ్గాయన్తో ఇమం యథాభాసితం పకరణం సఙ్గహం ఆరోపేసి. తేన వుత్తం –

‘‘యం ¶ పుగ్గలకథాదీనం, కథానం వత్థుభావతో;

కథావత్థుప్పకరణం, సఙ్ఖేపేన అదేసయీ.

‘‘మాతికాఠపనేనేవ, ఠపితస్స సురాలయే;

తస్స మోగ్గలిపుత్తేన, విభత్తస్స మహీతలే.

‘‘ఇదాని యస్మా సమ్పత్తో, అత్థసంవణ్ణనాక్కమో;

తస్మా నం వణ్ణయిస్సామి, తం సుణాథ సమాహితా’’తి.

౧. తత్థ ¶ ¶ ¶ పుగ్గలో ఉపలబ్భతి సచ్చికట్ఠపరమత్థేనాతి అయం పుచ్ఛా. ఆమన్తాతి అయం పటిజాననా. కస్స పనాయం పుచ్ఛా, కస్స పటిజాననాతి? అసుకస్సాతి న వత్తబ్బా. భగవతా హి ఇమస్మిం పకరణే నానప్పకారానం లద్ధీనం విసోధనత్థం తన్తివసేన మాతికా ఠపితా. సా థేరేన సత్థారా దిన్ననయే ఠత్వా తన్తివసేన విభత్తా. న హి థేరో యత్తకా ఏత్థ వాదమగ్గా దస్సితా, తత్తకేహి వాదీహి సద్ధిం వాదేన విగ్గాహికకథం కథేసి. ఏవం సన్తేపి పన తాసం తాసం కథానం అత్థస్స సుఖావధారణత్థం సకవాదీపుచ్ఛా, పరవాదీపుచ్ఛా, సకవాదీపటిఞ్ఞా, పరవాదీపటిఞ్ఞాతి ఏవం విభాగం దస్సేత్వావ అత్థవణ్ణనం కరిస్సామ.

పుగ్గలో ఉపలబ్భతి సచ్చికట్ఠపరమత్థేనాతి హి అయం సకవాదీపుచ్ఛా. తాయ ‘‘యే అత్థి పుగ్గలోతి ఏవంలద్ధికా పుగ్గలవాదినో, తే ఏవం పుచ్ఛితబ్బా’’తి దీపేతి. కే పన పుగ్గలవాదినోతి? సాసనే వజ్జిపుత్తకా చేవ సమితియా చ బహిద్ధా చ బహూ అఞ్ఞతిత్థియా. తత్థ పుగ్గలోతి అత్తా, సత్తో జీవో. ఉపలబ్భతీతి పఞ్ఞాయ ఉపగన్త్వా లబ్భతి, ఞాయతీతి అత్థో. సచ్చికట్ఠపరమత్థేనాతి ఏత్థ సచ్చికట్ఠోతి మాయామరీచిఆదయో వియ అభూతాకారేన అగ్గహేతబ్బో భూతట్ఠో. పరమత్థోతి అనుస్సవాదివసేన అగ్గహేతబ్బో ఉత్తమత్థో. ఉభయేనాపి యో పరతో ¶ ‘‘పుగ్గలో ఉపలబ్భతి సచ్చికట్ఠపరమత్థేన, రూపఞ్చ ఉపలబ్భతీ’’తిఆదినా ఖన్ధాయతనధాతుఇన్ద్రియవసేన సత్తపఞ్ఞాసవిధో ధమ్మప్పభేదో దస్సితో ¶ . యథా సో భూతేన సభావట్ఠేన ఉపలబ్భతి, ఏవం తవ పుగ్గలో ఉపలబ్భతీతి పుచ్ఛతి. పరవాదీ ఆమన్తాతి పటిజానాతి. పటిజాననఞ్హి కత్థచి ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి ఆగచ్ఛతి, కత్థచి ‘‘ఆమో’’తి పటిజాననం ఆగచ్ఛతి. ఇధ పన ‘‘ఆమన్తా’’తి ఆగతం. తత్రాయం అధిప్పాయో – సో హి యం తం పరతో వుత్తం భగవతా – ‘‘అత్థి పుగ్గలో అత్తహితాయ పటిపన్నో’’తి సుత్తం ¶ ఆగతం, తం గహేత్వా యస్మా పన భగవా సచ్చవాదీ న విసంవాదనపురేక్ఖారో వాచం భాసతి, నాపి అనుస్సవాదివసేన ధమ్మం దేసేతి, సదేవకం పన లోకం సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా పవేదేతి, తస్మా యో తేన వుత్తో ‘‘అత్థి పుగ్గలో అత్తహితాయ పటిపన్నో’’తి, సో సచ్చికట్ఠపరమత్థేనేవ అత్థీతి లద్ధిం గహేత్వా ‘‘ఆమన్తా’’తి పటిజానాతి.

అథస్స తాదిసస్స లేసవచనస్స ఛలవాదస్స ఓకాసం అదదమానో సకవాదీ యో సచ్చికట్ఠోతిఆదిమాహ. తత్రాయం అధిప్పాయో – య్వాయం పరతో ‘‘సప్పచ్చయో అప్పచ్చయో, సఙ్ఖతో అసఙ్ఖతో, సస్సతో, అసస్సతో సనిమిత్తో అనిమిత్తో’’తి ఏవం పరిదీపితో రూపాదిసత్తపఞ్ఞాసవిధో ధమ్మప్పభేదో ఆగతో; న సమ్ముతిసచ్చవసేన, నాపి అనుస్సవాదివసేన గహేతబ్బో. అత్తనో పన భూతతాయ ఏవ సచ్చికట్ఠో, అత్తపచ్చక్ఖతాయ చ పరమత్థో. తం సన్ధాయాహ – ‘‘యో సచ్చికట్ఠో పరమత్థో, తతో సో పుగ్గలో ఉపలబ్భతి సచ్చికట్ఠపరమత్థేనా’’తి.

తతోతి కరణవచనమేతం, తస్మా తేన సచ్చికట్ఠపరమత్థేన సో పుగ్గలో ఉపలబ్భతీతి అయమేత్థ అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – రుప్పనాదిభేదేన వా సప్పచ్చయాదిభేదేన వా ఆకారేన యో సచ్చికట్ఠపరమత్థో ఉపలబ్భతి, కిం తే పుగ్గలోపి తేనాకారేన ఉపలబ్భతీతి? న హేవం వత్తబ్బేతి అవజాననా పరవాదిస్స. సో హి తథారూపం పుగ్గలం అనిచ్ఛన్తో అవజానాతి. తత్రాయం పదచ్ఛేదో – ‘న హి ఏవం వత్తబ్బే’తి, న హి ఏవన్తిపి వట్టతి. ద్విన్నమ్పి ఏవం న వత్తబ్బోతి అత్థో.

ఆజానాహి నిగ్గహన్తి సకవాదివచనం. యస్మా తే పురిమాయ వత్తబ్బపటిఞ్ఞాయ పచ్ఛిమా నవత్తబ్బపటిఞ్ఞా, పచ్ఛిమాయ చ పురిమా న సన్ధియతి, తస్మాపి నిగ్గహం పత్తో. తం నిగ్గహం దోసం ¶ అపరాధం సమ్పటిచ్ఛాహీతి అత్థో. ఏవం ¶ నిగ్గహం ఆజానాపేత్వా ఇదాని తం ఠపనాయ చేవ అనులోమపటిలోమతో పాపనారోపనానఞ్చ వసేన పాకటం కరోన్తో హఞ్చి పుగ్గలోతిఆదిమాహ. తత్థ హఞ్చి పుగ్గలో ఉపలబ్భతీతి యది పుగ్గలో ఉపలబ్భతి, సచే పుగ్గలో ఉపలబ్భతి సచ్చికట్ఠపరమత్థేనాతి అత్థో. అయం తావ పరవాదీపక్ఖస్స ఠపనతో నిగ్గహపాపనారోపనానం లక్ఖణభూతా ¶ అనులోమఠపనా నామ. తేన వత రేతిఆది అనులోమపక్ఖే నిగ్గహస్స పాపితత్తా అనులోమపాపనా నామ. తత్థ తేనాతి కారణవచనం. వతాతి ఓకప్పనవచనం. రేతి ఆమన్తనవచనం. ఇదం వుత్తం హోతి – తేన, రే వత్తబ్బే వత, రే హమ్భో, భద్రముఖ, తేన కారణేన వత్తబ్బోయేవాతి. యం తత్థ వదేసీతిఆది అనులోమపక్ఖే నిగ్గహస్స ఆరోపితత్తా అనులోమరోపనా నామ. యం తస్స పరియోసానే మిచ్ఛాతిపదం తస్స పురతో ఇదం తే’తి ఆహరితబ్బం. ఇదం తే మిచ్ఛాతి అయఞ్హేత్థ అత్థో. పరతో చ పాళియం ఏతం ఆగతమేవ.

నో చే పన వత్తబ్బేతిఆది ‘‘న హేవం వత్తబ్బే’’తి పటిక్ఖిత్తపక్ఖస్స ఠపితత్తా పటిలోమతో నిగ్గహపాపనారోపనానం లక్ఖణభూతా పటిలోమఠపనా నామ. నో చ వత రేతిఆది పటిలోమపక్ఖే నిగ్గహస్స పాపితత్తా పటిలోమపాపనా నామ. పున యం తత్థ వదేసీతిఆది పటిలోమపక్ఖే నిగ్గహస్స ఆరోపితత్తా పటిలోమరోపనా నామ. ఇధాపి పరియోసానే మిచ్ఛాతిపదస్స పురతో ఇదం తేతి ఆహరితబ్బమేవ. పరతోపి ఏవరూపేసు ఠానేసు ఏసేవ నయో.

తత్రాయం ఆదితో పట్ఠాయ సఙ్ఖేపత్థో – యది పుగ్గలో ఉపలబ్భతి సచ్చికట్ఠపరమత్థేన, తేన వత భో సో ఉపలబ్భతీతి వత్తబ్బో. యం పన తత్థ వదేసి ‘‘వత్తబ్బో ఖో పురిమపఞ్హే ‘సచ్చికట్ఠపరమత్థేన ఉపలబ్భతీ’తి, నో చ వత్తబ్బో దుతియపఞ్హే ‘తతో సో పుగ్గలో ఉపలబ్భతీ’’’తి, ఇదం తే మిచ్ఛాతి ఏవం తావ అనులోమతో ఠపనాపాపనారోపనా హోన్తి. అథ న వత్తబ్బో దుతియపఞ్హే ‘‘తతో సో ఉపలబ్భతీ’’తి, పురిమపఞ్హేపి న వత్తబ్బోవ. యం పనేత్థ వదేసి ‘‘వత్తబ్బో ఖో పురిమపఞ్హే ‘సచ్చికట్ఠపరమత్థేన ఉపలబ్భతీ’తి, నో ¶ చ వత్తబ్బో దుతియపఞ్హే ‘తతో సో పుగ్గలో ఉపలబ్భతీ’’’తి, ఇదం తే మిచ్ఛాతి ఏవం పటిలోమతో ఠపనాపాపనారోపనా హోన్తి. ఏవమేతం నిగ్గహస్స చ అనులోమపటిలోమతో చతున్నం పాపనారోపనానఞ్చ వుత్తత్తా ఉపలబ్భతీతిఆదికం అనులోమపఞ్చకం నామ. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి అనులోమతో పాపనారోపనాహి ఏకో, పటిలోమతో పాపనారోపనాహి ఏకోతి ద్వే నిగ్గహా కతా. ‘ఆజానాహి ¶ నిగ్గహ’న్తి ఏతస్సేవ పనేత్థ ¶ పుగ్గలో ఉపలబ్భతీతి పఠమం వాదం నిస్సాయ పఠమస్స నిగ్గహస్స ద్వీహాకారేహి ఆరోపితత్తా ఏకోవాయం నిగ్గహోతి పఠమో నిగ్గహో.

౨. ఇదాని పచ్చనీకనయో హోతి. తత్థ పుచ్ఛా పరవాదిస్స. సో హి ‘‘అత్థి పుగ్గలో అత్తహితాయ పటిపన్నో’’తి గహితత్తా ‘‘నుపలబ్భతీ’’తి అసమ్పటిచ్ఛన్తో ఏవం పుచ్ఛతి. సకవాదీ యథా రూపాదిధమ్మా ఉపలబ్భన్తి, ఏవం అనుపలబ్భనీయతో ఆమన్తాతి పటిజానాతి. పున ఇతరో అత్తనా అధిప్పేతం సచ్చికట్ఠంయేవ సన్ధాయ యో సచ్చికట్ఠోతిఆదిమాహ. సమ్ముతిసచ్చపరమత్థసచ్చాని వా ఏకతో కత్వాపి ఏవమాహ. సకవాదీ ‘పుగ్గలో’తి ఉపాదాపఞ్ఞత్తిసబ్భావతోపి ద్విన్నం సచ్చానం ఏకతో కత్వా పుచ్ఛితత్తాపి న హేవన్తి పటిక్ఖిపతి.

ఇదాని కిఞ్చాపి తేన పఠమం పరమత్థసచ్చవసేన నుపలబ్భనీయతా సమ్పటిచ్ఛితా, పచ్ఛా సమ్ముతిసచ్చవసేన వోమిస్సకవసేన వా పటిక్ఖిత్తా. పరవాదీ పన ‘నుపలబ్భతీ’తి వచనసామఞ్ఞమత్తం ఛలవాదం నిస్సాయ యం తయా పఠమం పటిఞ్ఞాతం, తం పచ్ఛా పటిక్ఖిత్తన్తి భణ్డనస్స పటిభణ్డనం వియ అత్తనో కతస్స నిగ్గహకమ్మస్స పటికమ్మం కరోన్తో ఆజానాహి పటికమ్మన్తి ఆహ. ఇదాని యథాస్స అనులోమపఞ్చకే సకవాదినా వాదట్ఠపనం కత్వా అనులోమపటిలోమతో పాపనారోపనాహి నిగ్గహో పాకటో కతో, ఏవం పటికమ్మం పాకటం కరోన్తో హఞ్చి పుగ్గలోతిఆదిమాహ. తం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ అత్థతో వేదితబ్బం. యస్మా పనేత్థ ఠపనా నామ పరవాదీపక్ఖస్స ఠపనతో ¶ ‘‘అయం తవ దోసో’’తి దస్సేతుం ఠపనమత్తమేవ హోతి, న నిగ్గహస్స వా పటికమ్మస్స వా పాకటభావకరణం, పాపనారోపనాహి పనస్స పాకటకరణం హోతి. తస్మా ఇదం అనులోమపటిలోమతో పాపనారోపనానం వసేన చతూహాకారేహి. పటికమ్మస్స కతత్తా పటికమ్మచతుక్కం నామాతి ఏకం చతుక్కం వేదితబ్బం.

౩. ఏవం పటికమ్మం కత్వా ఇదాని య్వాస్స అనులోమపఞ్చకే సకవాదినా నిగ్గహో కతో, తస్స తమేవ ఛలవాదం నిస్సాయ దుక్కటభావం దస్సేన్తో త్వఞ్చే పన మఞ్ఞసీతిఆదిమాహ. తత్థ త్వం చే పన మఞ్ఞసీతి యది త్వం మఞ్ఞసి. వత్తబ్బే ఖోతి ఇదం పచ్చనీకే ఆమన్తాతి పటిఞ్ఞం సన్ధాయ వుత్తం ¶ . నో చ వత్తబ్బేతి ఇదం పన న హేవాతి అవజాననం సన్ధాయ వుత్తం. తేన తవ తత్థాతి తేన కారణేన త్వంయేవ తస్మిం నుపలబ్భతీతి పక్ఖే – ‘‘హేవం పటిజానన్తన్తి ఆమన్తా’’తి ¶ ఏవం పటిజానన్తో. హేవం నిగ్గహేతబ్బేతి పున న హేవాతి అవజానన్తో ఏవం నిగ్గహేతబ్బో. అథ తం నిగ్గణ్హామాతి అథేవం నిగ్గహారహం తం నిగ్గణ్హామ. సునిగ్గహితో చ హోసీతి సకేన మతేన నిగ్గహితత్తా సునిగ్గహితో చ భవసి.

ఏవమస్స నిగ్గహేతబ్బభావం దస్సేత్వా ఇదాని తం నిగ్గణ్హన్తో హఞ్చీతిఆదిమాహ. తత్థ ఠపనాపాపనారోపనా హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. పరియోసానే పన ఇదం తే మిచ్ఛాతి ఇదం తవ వచనం మిచ్ఛా హోతీతి అత్థో. ఇదం ఛలవాదేన చతూహి ఆకారేహి నిగ్గహస్స కతత్తా నిగ్గహచతుక్కం నామ.

౪. ఏవం నిగ్గహం కత్వాపి ఇదాని ‘‘యది అయం మయా తవ మతేన కతో ¶ నిగ్గహో దున్నిగ్గహో, యో మమ తయా హేట్ఠా అనులోమపఞ్చకే కతో నిగ్గహో, సోపి దున్నిగ్గహో’’తి దస్సేన్తో ఏసే చే దున్నిగ్గహితేతిఆదిమాహ. తత్థ ఏసే చే దున్నిగ్గహితేతి ఏసో చే తవ వాదో మయా దున్నిగ్గహితో. అథ వా ఏసో చే తవ మయా కతో నిగ్గహో దున్నిగ్గహో. హేవమేవం తత్థ దక్ఖాతి తత్థాపి తయా మమ హేట్ఠా కతే నిగ్గహే ఏవమేవం పస్స. ఇదాని య్వాస్స హేట్ఠా సకవాదినా నిగ్గహో కతో, తం ‘‘వత్తబ్బే ఖో’’తిఆదివచనేన దస్సేత్వా పున తం నిగ్గహం అనిగ్గహభావం ఉపనేన్తో నో చ మయం తయాతిఆదిమాహ. తత్థ నో చ మయం తయా తత్థ హేతాయ పటిఞ్ఞాయాతిఆదీసు అయమత్థో – యస్మా సో తయా మమ కతో నిగ్గహో దున్నిగ్గహో, తస్మా మయం తయా తత్థ అనులోమపఞ్చకే ఆమన్తాతి ఏతాయ పటిఞ్ఞాయ ఏవం పటిజానన్తా పున న హేవాతి పటిక్ఖేపే కతేపి ‘‘ఆజానాహి నిగ్గహ’’న్తి ఏవం న నిగ్గహేతబ్బోయేవ. ఏవం అనిగ్గహేతబ్బమ్పి మం నిగ్గణ్హాసి, ఈదిసేన పన నిగ్గహేన దున్నిగ్గహితా మయం హోమ.

ఇదాని యం నిగ్గహం సన్ధాయ ‘‘దున్నిగ్గహితా చ హోమా’’తి అవోచ, తం దస్సేతుం హఞ్చి పుగ్గలో…పే… ఇదం తే మిచ్ఛాతిఆహ. ఏవమిదం అనులోమపటిలోమతో ¶ చతూహి పాపనారోపనాహి నిగ్గహస్స ఉపనీతత్తా ఉపనయనచతుక్కం నామ హోతి.

౫. ఇదాని ‘‘న హేవం నిగ్గహేతబ్బే’’తిఆదికం నిగ్గమనచతుక్కం నామ హోతి. తత్థ న హేవం నిగ్గహేతబ్బేతి యథాహం తయా నిగ్గహితో, న హి ఏవం నిగ్గహేతబ్బో. ఏతస్స హి నిగ్గహస్స దున్నిగ్గహభావో మయా సాధితో. తేన హీతి తేన కారణేన, యస్మా ఏస నిగ్గహో దున్నిగ్గహో, తస్మా ¶ యం మం నిగ్గణ్హాసి హఞ్చి పుగ్గలో…పే… ఇదం తే మిచ్ఛాతి, ఇదం నిగ్గణ్హనం తవ మిచ్ఛాతి అత్థో. తేన హి యే కతే నిగ్గహేతి యేన కారణేన ఇదం మిచ్ఛా, తేన కారణేన యో తయా నిగ్గహో కతో, సో దుక్కటో. యం మయా పటికమ్మం కతం, తదేవ సుకతం. యాపి ¶ చేసా పటికమ్మచతుక్కాదివసేన కథామగ్గసమ్పటిపాదనా కతా, సాపి సుకతా. ఏవమేతం పుగ్గలో ఉపలబ్భతీతిఆదికస్స అనులోమపఞ్చకస్స నుపలబ్భతీతిఆదికానం పటికమ్మనిగ్గహోపనయననిగ్గమనచతుక్కానం వసేన అనులోమపచ్చనీకపఞ్చకం నామ నిద్దిట్ఠన్తి వేదితబ్బం. ఏత్తావతా సకవాదినో పుబ్బపక్ఖే సతి పరవాదినో వచనసామఞ్ఞమత్తేన ఛలవాదేన జయో హోతి.

౬. ఇదాని యథా పరవాదినో పుబ్బపక్ఖే సతి సకవాదినో ధమ్మేనేవ తథేన సుజయో హోతి, తథా వాదుప్పత్తిం దస్సేతుం పుగ్గలో నుపలబ్భతీతి పచ్చనీకానులోమపఞ్చకం ఆరద్ధం. తత్థ పచ్చనీకే పుచ్ఛా పరవాదిస్స, రూపాదిభేదం సచ్చికట్ఠపరమత్థం సన్ధాయ పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స. సుద్ధసమ్ముతిసచ్చం వా పరమత్థమిస్సకం వా సమ్ముతిసచ్చం సన్ధాయ యో సచ్చికట్ఠోతి పున అనుయోగో పరవాదిస్స, సమ్ముతివసేన నుపలబ్భతీతి నవత్తబ్బత్తా మిస్సకవసేన వా అనుయోగస్స సంకిణ్ణత్తా న హేవన్తి పటిక్ఖేపో సకవాదిస్స. పటిఞ్ఞాతం పటిక్ఖిపతీతి వచనసామఞ్ఞమత్తేన ఆజానాహి నిగ్గహన్తిఆదివచనం పరవాదిస్స. ఏవమయం పుగ్గలో నుపలబ్భతీతి దుతియవాదం నిస్సాయ దుతియో నిగ్గహో హోతీతి వేదితబ్బో. ఏవం తేన ఛలేన నిగ్గహో ఆరోపితో.

౭-౧౦. ఇదాని ¶ ధమ్మేన సమేన అత్తనో వాదే జయం ¶ దస్సేతుం అనులోమనయే పుచ్ఛా సకవాదిస్స, అత్తనో లద్ధిం నిస్సాయ పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. లద్ధియా ఓకాసం అదత్వా పరమత్థవసేన పున అనుయోగో సకవాదిస్స, పరమత్థవసేన పుగ్గలస్స అభావతో పటిక్ఖేపో పరవాదిస్స. తతో పరం ధమ్మేన సమేన అత్తనో జయదస్సనత్థం ఆజానాహి పటికమ్మన్తిఆది సబ్బం సకవాదీవచనమేవ హోతి. తత్థ సబ్బేసం పటికమ్మనిగ్గహోపనయననిగ్గమనచతుక్కానం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో. ఏవమిదం పుగ్గలో నుపలబ్భతీతిఆదికస్స పచ్చనీకపఞ్చకస్స ఉపలబ్భతీతిఆదీనం పటికమ్మనిగ్గహోపనయననిగ్గమనచతుక్కానఞ్చ వసేన పచ్చనీకానులోమపఞ్చకం నామ నిద్దిట్ఠం హోతి. ఏవమేతాని పఠమసచ్చికట్ఠే ద్వే పఞ్చకాని నిద్దిట్ఠాని. తత్థ పురిమపఞ్చకే ¶ పరవాదిస్స సకవాదినా కతో నిగ్గహో సునిగ్గహో. సకవాదిస్స పన పరవాదినా ఛలవాదం నిస్సాయ పటికమ్మం కత్వా అత్తనా సాధితో జయో దుజ్జయో. దుతియపఞ్చకే సకవాదిస్స పరవాదినా కతో నిగ్గహో దున్నిగ్గహో. పరవాదిస్స పన సకవాదినా ధమ్మవాదం నిస్సాయ పటికమ్మం కత్వా అత్తనా సాధితో జయో సుజయోతి పఠమసచ్చికట్ఠో. తత్థేతం వుచ్చతి –

‘‘నిగ్గహో పరవాదిస్స, సుద్ధో పఠమపఞ్చకే;

అసుద్ధో పన తస్సేవ, పటికమ్మజయో తహిం.

‘‘నిగ్గహో సకవాదిస్స, అసుద్ధో దుతియపఞ్చకే;

విసుద్ధో పన తస్సేవ, పటికమ్మజయో తహిం.

‘‘తస్మా ద్వీసుపి ఠానేసు, జయోవ సకవాదినో;

ధమ్మేన హి జయో నామ, అధమ్మేన కుతో జయో.

‘‘సచ్చికట్ఠే యథా చేత్థ, పఞ్చకద్వయమణ్డితే;

ధమ్మాధమ్మవసేనేవ, వుత్తో జయపరాజయో.

‘‘ఇతో పరేసు సబ్బేసు, సచ్చికట్ఠేసు పణ్డితో;

ఏవమేవ విభావేయ్య, ఉభో జయపరాజయే’’తి.

౧౧. ఏవం ¶ ¶ సుద్ధికసచ్చికట్ఠం విత్థారేత్వా ఇదాని తమేవ అపరేహి ఓకాసాదీహి నయేహి విత్థారేతుం పున పుగ్గలో ఉపలబ్భతీతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. పున సబ్బత్థాతి సరీరం సన్ధాయ అనుయోగో సకవాదిస్స, రూపస్మిం అత్తానం సమనుపస్సనాదోసఞ్చ ‘అఞ్ఞం జీవం అఞ్ఞం సరీర’న్తి ఆపజ్జనదోసఞ్చ దిస్వా పటిక్ఖేపో పరవాదిస్స. సేసమేత్థ అనులోమపచ్చనీకపఞ్చకే హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. పాఠో పన సఙ్ఖిత్తో ¶ . తత్థ యస్మా సరీరం సన్ధాయ ‘‘సబ్బత్థ న ఉపలబ్భతీ’’తి వుత్తే సరీరతో బహి ఉపలబ్భతీతి ఆపజ్జతి. తస్మా పచ్చనీకే పటిక్ఖేపో సకవాదిస్స, పఠమం అనుజానిత్వా పచ్ఛా అవజానాతీతి ఛలవాదస్స వసేన పటికమ్మం పరవాదిస్స. సేసం పాకటమేవ.

౧౨. దుతియనయే సబ్బదాతి పురిమపచ్ఛిమజాతికాలఞ్చ ధరమానపరినిబ్బుతకాలఞ్చ సన్ధాయ అనుయోగో సకవాదిస్స, స్వేవ ఖత్తియో సో బ్రాహ్మణోతిఆదీనం ఆపత్తిదోసఞ్చ ధరమానపరినిబ్బుతానం విసేసాభావదోసఞ్చ దిస్వా పటిక్ఖేపో పరవాదిస్స. సేసం పఠమనయే వుత్తసదిసమేవ.

౧౩. తతియనయే సబ్బేసూతి ఖన్ధాయతనాదీని సన్ధాయ అనుయోగో సకవాదిస్స, రూపస్మిం అత్తా, చక్ఖుస్మిం అత్తాతిఆదిదోసభయేన పటిక్ఖేపో పరవాదిస్స. సేసం తాదిసమేవాతి.

౧౪. ఏవమేతాని ¶ ¶ తీణి అనులోమపచ్చనీకపఞ్చకే అనులోమమత్తవసేనేవ తావ పటిపాటియా భాజేత్వా పున పచ్చనీకానులోమపఞ్చకే పచ్చనీకమత్తవసేనేవ భాజేతుం పుగ్గలో నుపలబ్భతీతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ అనులోమపఞ్చకస్స పాళియం సఙ్ఖిపిత్వా ఆగతే పచ్చనీకే వుత్తనయేనేవ పచ్చనీకస్స చ పాళియం సఙ్ఖిపిత్వా ఆగతే అనులోమే వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో. ఏత్తావతా సుద్ధికస్స చేవ ఇమేసఞ్చ తిణ్ణన్తి చతున్నం సచ్చికట్ఠానం ఏకేకస్మిం సచ్చికట్ఠే ¶ అనులోమపచ్చనీకస్స పచ్చనీకానులోమస్స చాతి ద్విన్నం ద్విన్నం పచ్చనీకానం వసేన అయం అట్ఠముఖా నామ వాదయుత్తి నిద్దిట్ఠా హోతీతి వేదితబ్బా. యా ఏకేకస్మిం ముఖే ఏకేకస్స నిగ్గహస్స వసేన అట్ఠకనిగ్గహోతి పాళియం లిఖియతి. తత్థేతం వుచ్చతి –

‘‘ఏవం చతుబ్బిధే పఞ్హే, పఞ్చకద్వయభేదతో;

ఏసా అట్ఠముఖా నామ, వాదయుత్తి పకాసితా.

‘‘అట్ఠేవ నిగ్గహా తత్థ, చత్తారో తేసు ధమ్మికా;

అధమ్మికా చ చత్తారో, సబ్బత్థ సకవాదినో;

జయో పరాజయో చేవ, సబ్బత్థ పరవాదినో’’తి.

౧౭-౨౭. ఇదాని రూపాదీహి సద్ధిం సచ్చికట్ఠసంసన్దనం హోతి. తత్థ రూపఞ్చాతి యథా రూపం పరమత్థతో ఉపలబ్భతి, కిం తే పుగ్గలోపి తథేవ ఉపలబ్భతీతి సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, అత్థి పుగ్గలోతి వచనమత్తం గహేత్వా పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. యది తే రూపం వియ పరమత్థతో పుగ్గలో అత్థి, రూపతో వేదనాదీనం వియ ¶ పుగ్గలస్సాపి అఞ్ఞత్తం ఆపజ్జతీతి అనుయోగో సకవాదిస్స, సమయసుత్తవిరోధం దిస్వా పటిక్ఖేపో పరవాదిస్స. సేసం అత్థతో ¶ పాకటమేవ. ధమ్మతో పనేత్థ సత్తపఞ్ఞాసభేదస్స సచ్చికట్ఠపరమత్థస్స వసేన సకవాదీపక్ఖమూలకే అనులోమపచ్చనీకే సత్తపఞ్ఞాస అనులోమపఞ్చకాని దస్సితాని. పటికమ్మచతుక్కాదీని సఙ్ఖిత్తాని. పరవాదీపక్ఖమూలకేపి పచ్చనీకానులోమే సత్తపఞ్ఞాస పటిలోమపఞ్చకాని దస్సితాని. పటికమ్మచతుక్కాదీని సఙ్ఖిత్తాని. తత్థ ‘‘వుత్తం భగవతా’’తి వచనమత్తేన పుగ్గలస్స అత్థితం రూపస్స చ సచ్చికట్ఠపరమత్థవసేన ఉపలబ్భనీయతం దస్సేత్వా ఉభిన్నం అఞ్ఞత్తం పటిజానాపనత్థం ¶ వుత్తం భగవతాతి అనుయోగో పరవాదిస్స, సమ్ముతిపరమత్థానం ఏకత్తనానత్తపఞ్హస్స ఠపనీయత్తా పటిక్ఖేపో సకవాదిస్స. సేసమిధాపి అత్థతో పాకటమేవాతి.

౨౮-౩౬. ఇదాని రూపాదీహేవ సద్ధిం ఓపమ్మవసేన సచ్చికట్ఠసంసన్దనం హోతి. తత్థ రూపవేదనానం ఉపలద్ధిసామఞ్ఞేన అఞ్ఞత్తపుచ్ఛా చ పుగ్గలరూపానం ఉపలద్ధిసామఞ్ఞపుచ్ఛా చాతి పుచ్ఛాద్వయమ్పి సకవాదిస్స, ఉభోపి పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. పరవాదినా అనుఞ్ఞాతేన ఉపలద్ధిసామఞ్ఞేన రూపవేదనానం వియ రూపపుగ్గలానం అఞ్ఞత్తానుయోగో సకవాదిస్స, పటిక్ఖేపో ఇతరస్స. సేసమిధాపి అత్థతో పాకటమేవ. ధమ్మతో పనేత్థ రూపమూలకాదీనం చక్కానఞ్చ వసేన సకవాదీపక్ఖే వీసాధికాని నవ నిగ్గహపఞ్చకసతాని దస్సితాని. కథం? ఖన్ధేసు తావ రూపమూలకే చక్కే చత్తారి, తథా వేదనాదిమూలకేసూతి వీసతి. ఆయతనేసు చక్ఖాయతనమూలకే చక్కే ఏకాదస, తథా సేసేసూతి ద్వత్తింససతం. ధాతూసు చక్ఖుధాతుమూలకే చక్కే సత్తరస, తథా సేసేసూతి ఛాధికాని తీణి సతాని. ఇన్ద్రియేసు చక్ఖున్ద్రియమూలకే ¶ చక్కే ఏకవీసతి, తథా సేసేసూతి ద్వాసట్ఠాధికాని చత్తారి సతాని. ఏవం సబ్బానిపి వీసాధికాని నవ నిగ్గహపఞ్చకసతాని హోన్తి.

౩౭-౪౫. పరవాదీపక్ఖేపి రూపం ఉపలబ్భతీతి అనులోమవసేనేవ రూపవేదనాదీనం అఞ్ఞత్తపటిఞ్ఞం కారేత్వా పున అత్థి పుగ్గలోతి సుత్తం నిస్సాయ ఛలవసేన ¶ పుగ్గలస్స రూపాదీహి ఉపలద్ధిసామఞ్ఞం ఆరోపేత్వా అఞ్ఞత్తానుయోగో కతో. సేసమిధాపి అత్థతో ఉత్తానమేవ. ధమ్మతోపి సకవాదీపక్ఖే వుత్తనయేన వీసాధికాని నవ పటికమ్మపఞ్చకసతాని దస్సితాని.

రూపాదీహి సద్ధిం ఓపమ్మవసేన సచ్చికట్ఠసంసన్దనం.

౪౬-౫౨. ఇదాని ¶ యం సచ్చికట్ఠపరమత్థేన ఉపలబ్భతి, తేన యస్మా రూపాదీసు సత్తపఞ్ఞాసాయ సచ్చికట్ఠపరమత్థేసు అఞ్ఞతరేన భవితబ్బం; రూపాదినిస్సితేన వా, అఞ్ఞత్ర వా రూపాదీహి, రూపాదీనం వా నిస్సయేన, తస్మా ఇమినా చతుక్కనయేన సచ్చికట్ఠసంసన్దనం ఆరద్ధం. తత్థ రూపం పుగ్గలోతి అనుయోగో సకవాదిస్స, ఉచ్ఛేదదిట్ఠిభయేన న హేవాతి పటిక్ఖేపో పరవాదిస్స, నిగ్గహారోపనం సకవాదిస్స. కిం పనేతం యుత్తం, నను రూపం వేదనాతి వుత్తమ్పి పటిక్ఖిపితబ్బమేవాతి? ఆమ పటిక్ఖిపితబ్బం. తం పన రూపతో వేదనాయ అఞ్ఞసభావసబ్భావతో, న అఞ్ఞత్తాభావతో. అయఞ్చ రూపాదీసు ఏకధమ్మతోపి పుగ్గలస్స అఞ్ఞత్తం న ఇచ్ఛతి, తస్మా యుత్తం. అయఞ్చ అనుయోగో రూపం పుగ్గలో…పే… అఞ్ఞాతావిన్ద్రియం పుగ్గలోతి సకలం పరమత్థసచ్చం సన్ధాయ ఆరద్ధో. సకలం పన పచ్చత్తలక్ఖణవసేన ఏకతో వత్తుం న సక్కాతి తన్తివసేన అనుయోగలక్ఖణమత్తమేతం ఠపితం. తేన విఞ్ఞూ అత్థం విభావేన్తి. వాదకామేన పన ఇమం లక్ఖణం గహేత్వా యథా యథా పరవాదిస్స ఓకాసో న హోతి, తథా తథా ¶ వత్తబ్బం. ఇతి తన్తివసేన అనుయోగలక్ఖణస్స ఠపితత్తాపి యుత్తమేవ. ఇమినా నయేన సబ్బానుయోగేసు అత్థో వేదితబ్బో.

అయం పన విసేసో – రూపస్మిం పుగ్గలోతిఆదీసు యథా ఏకం మహాభూతం నిస్సాయ తయో మహాభూతా, వత్థురూపం నిస్సాయ విఞ్ఞాణం రూపస్మిన్తి వత్తుం వట్టతి, కిం తే ఏవం రూపస్మిం పుగ్గలో? యథా చ సభాగవినిబ్భోగతో వేదనాదయో సబ్బధమ్మా, అరూపా వా పన చత్తారో ఖన్ధా, నిబ్బానమేవ వా ‘‘అఞ్ఞత్ర రూపా’’తి వత్తుం వట్టతి, కిం తే ఏవం పుగ్గలో? యథా ¶ చ చిత్తసముట్ఠానానం రూపానం నిస్సయవసేన ‘‘వేదనాయ రూపం…పే… విఞ్ఞాణస్మిం రూప’’న్తి వత్తుం వట్టతి, కిం తే ఏవం పుగ్గలోతి? సబ్బానుయోగేసు పన ఉచ్ఛేదదిట్ఠిభయేన చేవ సమయవిరోధేన చ పటిక్ఖేపో పరవాదిస్స. సేసమేత్థ అత్థతో పాకటమేవ. ధమ్మతో పనేత్థ సత్తపఞ్ఞాసాయ సచ్చికట్ఠేసు ఏకేకస్మిం చత్తారి చత్తారి కత్వా నిగ్గహవసేన అట్ఠవీసాధికాని ద్వే పఞ్చకసతాని దస్సితాని. పరవాదీపక్ఖేపి పటికమ్మవసేన తత్తకానేవ. యా పనేత్థ అత్థి పుగ్గలోతి వుత్తే సకవాదిస్స పటిఞ్ఞా, సా సుత్తే ఆగతేన సమ్ముతివసేన. యో రూపం పుగ్గలోతిఆదీసు పటిక్ఖేపో, సో సక్కాయదిట్ఠిపఞ్హస్స ఠపనీయత్తా. పరవాదిస్స పటికమ్మం ఛలవసేనేవాతి.

౫౩. ఇదాని ¶ లక్ఖణయుత్తి నామ హోతి. తత్థ యస్మా ఠపేత్వా నిబ్బానం సేసో సచ్చికట్ఠపరమత్థో పచ్చయపటిబద్ధతాయ సప్పచ్చయో, పచ్చయేహి సమాగమ్మ కతత్తా సఙ్ఖతో, ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝనతో సదా అభావతో అసస్సతో, ఉప్పత్తికారణసఙ్ఖాతస్స నిమిత్తస్స అత్థితాయ సనిమిత్తో, నిబ్బానం వుత్తప్పకారాభావతో అప్పచ్చయం అసఙ్ఖతం సస్సతం అనిమిత్తన్తి ఇదం సచ్చికట్ఠస్స లక్ఖణం. తస్మా యది పుగ్గలోపి సచ్చికట్ఠపరమత్థోవ తస్సాపి ఇమినా లక్ఖణేన భవితబ్బన్తి సన్ధాయ పుగ్గలో సప్పచ్చయోతిఆదయో అట్ఠపి అనుయోగా సకవాదిస్స ¶ , పటిక్ఖేపో పరవాదిస్స. ఆజానాహి నిగ్గహన్తిఆది పనేత్థ సఙ్ఖిత్తం. ఏవమేతాని సకవాదీపక్ఖే అనులోమపచ్చనీకే అనులోమమత్తవసేన అట్ఠ పఞ్చకాని వేదితబ్బాని.

౫౪. పరవాదీపక్ఖేపి పచ్చనీకానులోమే పచ్చనీకమత్తవసేన అట్ఠేవ. తత్థ యస్మా పరవాదినా సుత్తవసేన సమ్ముతిసచ్చం సాధితం, సమ్ముతియా చ సప్పచ్చయాదిభావో ¶ నత్థి, తస్మా యాథావతో చ పటిక్ఖేపో సకవాదిస్స. ఛలవసేన పన వత్తబ్బం ‘‘ఆజానాహి పటికమ్మ’’న్తిఆది సబ్బం ఇధాపి సఙ్ఖిత్తమేవ.

లక్ఖణయుత్తికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫౫-౫౯. ఇదాని వచనసోధనం హోతి. తత్థ యదేతం పుగ్గలో ఉపలబ్భతీతి వచనం, తం సోధేతుం పుగ్గలో ఉపలబ్భతి, ఉపలబ్భతి పుగ్గలోతి. పుచ్ఛా సకవాదిస్స. తస్సత్థో – యదేతం పుగ్గలో ఉపలబ్భతీతి పదద్వయం, తం ఏకత్థం వా భవేయ్య నానత్థం వా. యది తావ నానత్థం, యథా అఞ్ఞం రూపం, అఞ్ఞా వేదనా, ఏవం అఞ్ఞో పుగ్గలో, అఞ్ఞో ఉపలబ్భతీతి ఆపజ్జతి. అథేకత్థం, యథా యం చిత్తం తం మనో, ఏవం స్వేవ పుగ్గలో, సో ఉపలబ్భతీతి ఆపజ్జతి. తేన తం వదామి ‘‘యది తే యో పుగ్గలో, సో ఉపలబ్భతి, ఏవం సన్తే యో యో ఉపలబ్భతి, సో సో పుగ్గలోతి ఆపజ్జతి, కిం సమ్పటిచ్ఛసి ఏత’’న్తి? తతో పుగ్గలవాదీ యస్మా పుగ్గలస్స ఉపలబ్భతం ¶ ఇచ్ఛతి, న ఉపలబ్భమానానమ్పి రూపాదీనం పుగ్గలభావం, తస్మా పుగ్గలో ఉపలబ్భతి, ఉపలబ్భతి కే హి చి పుగ్గలో కే హి చి న పుగ్గలోతిఆదిమాహ. తస్సత్థో – మమ పుగ్గలో అత్థి పుగ్గలోతి సత్థు వచనతో ఉపలబ్భతి. యో పన ఉపలబ్భతి, న సో సబ్బో పుగ్గలో, అథ ఖో కే హి చి పుగ్గలో కే హి చి న పుగ్గలోతి. తత్థ కో-కారత్థే కే-కారో, హి-కారో చ నిపాతమత్తో. కోచి పుగ్గలో, కోచి న పుగ్గలోతి అయం పనేత్థ అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – పుగ్గలోపి హి రూపాదీసుపి యో కోచి ధమ్మో ఉపలబ్భతియేవ, తత్థ పుగ్గలోవ పుగ్గలో. రూపాదీసు ¶ పన కోచిపి న పుగ్గలోతి. తతో తం సకవాదీ ఆహ – పుగ్గలో కే హి చి ఉపలబ్భతి కే హి చి న ఉపలబ్భతీతి. తస్సత్థో – పుగ్గలో ఉపలబ్భతీతి పదద్వయస్స అత్థతో ఏకత్తే యది ఉపలబ్భతీతి అనుఞ్ఞాతో ధమ్మో పుగ్గలతో అనఞ్ఞోపి కోచి పుగ్గలో కోచి న పుగ్గలో, పుగ్గలోపి ¶ తే కోచి ఉపలబ్భతి, కోచి న ఉపలబ్భతీతి ఆపజ్జతి, కిం సమ్పటిచ్ఛసి ఏతన్తి? సో పుగ్గలస్స అనుపలద్ధిం అనిచ్ఛన్తో న హేవన్తి పటిక్ఖిపతి. ఇతో పరం ‘‘ఆజానాహి నిగ్గహ’’న్తిఆది సబ్బం సఙ్ఖిత్తం. విత్థారతో పన వేదితబ్బం. పుగ్గలో సచ్చికట్ఠోతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. సబ్బాని హేతాని ఉపలబ్భతివేవచనానేవ, అపిచ యస్మా ‘‘పుగ్గలో ఉపలబ్భతిసచ్చికట్ఠపరమత్థేనా’’తి అయం పుగ్గలవాదినో పటిఞ్ఞా, తస్మాస్స యథేవ పుగ్గలో ఉపలబ్భతీతి లద్ధి, ఏవమేవం పుగ్గలో సచ్చికట్ఠోతిపి ఆపజ్జతి. యా పనస్స పుగ్గలో అత్థీతి లద్ధి, తస్సా విజ్జమానోతివేవచనమేవ, తస్మా సబ్బానిపేతాని వచనాని సోధితాని.

౬౦. తత్థ యం అవసానే ‘‘పుగ్గలో అత్థి, అత్థి న సబ్బో పుగ్గలో’’తిఆది వుత్తం, తత్రాయమధిప్పాయో – యఞ్హేతం పరవాదినా ‘‘పుగ్గలో అత్థి, అత్థి కేహిచి పుగ్గలో, కేహిచి న పుగ్గలో’’తి వుత్తం, తం యస్మా అత్థతో పుగ్గలో అత్థి, అత్థి న సబ్బో పుగ్గలోతి ఏత్తకం హోతి, తస్మా నం సకవాదీ సమ్పటిచ్ఛాపేత్వా ఇదాని నం ఏవం అనుయుఞ్జతి. తయా హి ‘‘అత్థి పుగ్గలో అత్తహితాయ పటిపన్నో’’తి వచనమత్తం నిస్సాయ ‘‘పుగ్గలో అత్థీ’’తి లద్ధి గహితా, యథా చ భగవతా ఏతం వుత్తం, తథా ‘‘సుఞ్ఞతో లోకం అవేక్ఖస్సు, మోఘరాజా, సదా సతో’’తిఆదినా (సు. ని. ౧౧౨౫) నయేన ‘‘నత్థీ’’తిపి వుత్తం, తస్మా యథేవ తే ‘‘పుగ్గలో అత్థి, అత్థి న సబ్బో పుగ్గలో’’తి లద్ధి, తథా పుగ్గలో నత్థి, నత్థి న సబ్బో పుగ్గలోతిపి ఆపజ్జతి, కిం ఏతం సమ్పటిచ్ఛసీతి? అథ నం అసమ్పటిచ్ఛన్తో న హేవాతి పటిక్ఖిపతి. సేసమేత్థ నిగ్గహాదివిధానం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

౬౧-౬౬. ఇదాని ¶ పఞ్ఞత్తానుయోగో నామ హోతి. రూపధాతుయా హి పుగ్గలవాదీ ¶ రూపిం పుగ్గలం పఞ్ఞపేతి, తథా అరూపధాతుయా అరూపిం. తస్స తం లద్ధిం భిన్దితుం సబ్బాపి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా చ పటిక్ఖేపో చ ఇతరస్స ¶ . సో హి రూపీతి వుత్తే రూపకాయసబ్భావతో చేవ తథారూపాయ చ పఞ్ఞత్తియా అత్థితాయ పటిజానాతి. కామీతి వుత్తే వీతరాగసబ్భావతో చేవ తథారూపాయ చ పఞ్ఞత్తియా నత్థితాయ పటిక్ఖిపతి. అరూపీతి వుత్తేపి అరూపక్ఖన్ధసబ్భావతో చేవ తథారూపాయ చ పఞ్ఞత్తియా అత్థితాయ పటిజానాతి. ద్వీసుపి నయేసు సత్తోతి పుగ్గలస్స వేవచనవసేన వుత్తం.

౬౭. ఇదాని యస్మా సో ‘‘కాయే కాయానుపస్సీ’’తి ఆగతట్ఠానే అఞ్ఞో కాయో అఞ్ఞో పుగ్గలోతి ఇచ్ఛతి, తస్మా తం లద్ధిం భిన్దితుం కాయోతి వా సరీరన్తి వాతిఆది సకవాదీపుచ్ఛా హోతి. తత్థ కాయం అప్పియం కరిత్వాతి కాయం అప్పేతబ్బం అల్లీయాపేతబ్బం ఏకీభావం ఉపనేతబ్బం అవిభజితబ్బం కత్వా పుచ్ఛామీతి అత్థో. ఏసేసేతి ఏసో సోయేవ. ఏసే ఏసేతిపి పాఠో. ఏసో ఏసోయేవాతి అత్థో. ఏకట్ఠేతి ఏకట్ఠో. సమే సమభాగే తజ్జాతేతి సమో సమభాగో తజ్జాతికో. వచనమత్తేయేవేత్థ భేదో. అత్థతో పన కాయోవ ఏసోతి పుచ్ఛతి. పరవాదీ నానత్తం అపస్సన్తో ఆమన్తాతి పటిజానాతి. పుగ్గలోతి వా జీవోతి వాతి పుచ్ఛాయపి ఏసేవ నయో. అఞ్ఞో కాయోతి పుట్ఠో పన కాయానుపస్సనాయ ఏవంలద్ధికత్తా పటిజానాతి. అఞ్ఞం జీవన్తి పుట్ఠో పన ఆహచ్చ భాసితం సుత్తం పటిక్ఖిపితుం అసక్కోన్తో అవజానాతి. తతో పరం ‘‘ఆజానాహి నిగ్గహ’’న్తిఆది ఉత్తానత్థమేవ.

౬౮. పరవాదీపక్ఖే పన అఞ్ఞో కాయో అఞ్ఞో పుగ్గలోతి పుట్ఠో సకవాదీ ఠపనీయపఞ్హత్తా పటిక్ఖిపతి, పరవాదీ ఛలవసేన పటికమ్మం కరోతి. తమ్పి ఉత్తానత్థమేవాతి.

పఞ్ఞత్తానుయోగవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬౯-౭౨. ఇదాని ¶ గతిపరివత్తనముఖేన చుతిపటిసన్ధిఅనుయోగో హోతి. తత్థ యస్మా పుగ్గలవాదీ ‘‘స సత్తక్ఖత్తుపరమం సన్ధావిత్వాన ¶ పుగ్గలో’’తిఆదీని (సం. ని. ౨.౧౩౩; ఇతివు. ౨౪) సుత్తాని నిస్సాయ పుగ్గలో సన్ధావతీతి లద్ధిం గహేత్వా వోహరతి ¶ , తస్మాస్స తం లద్ధిం భిన్దితుం సన్ధావతీతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స. తత్థ సన్ధావతీతి సంసరతి గమనాగమనం కరోతి. అత్తనో లద్ధివసేన పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. సో పుగ్గలోతిఆదయో అనుయోగోపి సకవాదిస్స, పటిక్ఖేపో ఇతరస్స. తత్థ సోతి సోయేవాతి అత్థో. ఏవం పన అనుయుత్తో సస్సతదిట్ఠిభయేన పటిక్ఖిపతి. అఞ్ఞోతి పుట్ఠో ఉచ్ఛేదదిట్ఠిభయేన. సో చ అఞ్ఞో చాతి పుట్ఠో ఏకచ్చసస్సతదిట్ఠిభయేన. నేవ సో న అఞ్ఞోతి పుట్ఠో అమరావిక్ఖేపదిట్ఠిభయేన. పున చత్తారోపి పఞ్హే ఏకతో పుట్ఠో చతున్నమ్పి దిట్ఠీనం భయేన పటిక్ఖిపిత్వా పున యానిస్స సుత్తాని నిస్సాయ లద్ధి ఉప్పన్నా తాని దస్సేన్తో తేన హి పుగ్గలో సన్ధావతీతిఆదిమాహ.

౭౬. పున సకవాదినా ‘‘య్వాయం తవ లద్ధియా సన్ధావతి, కిం సో అస్మిఞ్చ పరస్మిఞ్చ లోకే ఏకోయేవా’’తి అధిప్పాయేన స్వేవాతి నియమేత్వా పుట్ఠో సస్సతభయా పటిక్ఖిపిత్వా పున దళ్హం కత్వా తథేవ పుట్ఠో యస్మా సో పుగ్గలోవ న అఞ్ఞో భావో, ‘‘సో తతో చుతో ఇధూపపన్నో’’తిఆదిసుత్తమ్పి (పారా. ౧౨; దీ. ని. ౧.౨౪౫) అత్థి, తస్మా పటిజానాతి. స్వేవ మనుస్సోతి పుట్ఠో మనుస్సస్సేవ దేవత్తాభావతో పటిక్ఖిపతి.

౭౭. పున పుట్ఠో ‘‘అహం తేన సమయేన సునేత్తో నామ సత్థా అహోసి’’న్తిఆదిసుత్తవసేన (అ. ని. ౭.౬౬ అత్థతో సమానం) పటిజానాతి. అథస్స సకవాదీ దేవమనుస్సుపపత్తీనం నానత్తతో వచనం మిచ్ఛాతి పకాసేన్తో మనుస్సో హుత్వాతిఆదిమాహ.

౭౮. తత్థ హేవం మరణం న హేహితీతి ఏవం సన్తే మరణం న భవిస్సతీతి అత్థో. ఇతో పరం యక్ఖో పేతోతి అత్తభావనానత్తవసేన అనుయోగనానత్తం వేదితబ్బం.

౮౨. ఖత్తియోతిఆదీని జాతివసేన చేవ అఙ్గవేకల్లాదివసేన చ వుత్తాని.

౮౭. పున ¶ ¶ న వత్తబ్బన్తి పరవాదినా పుట్ఠో ఇధట్ఠకస్స ఉపపత్తివసేన పరలోకస్స గమనాభావతో పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స పున సోతాపన్నస్స భవన్తరేపి సోతాపన్నభావావిజహనతో దుతియపటిఞ్ఞాపి తస్సేవ. హఞ్చీతిఆదివచనం పరవాదిస్స.

౮౮. పున దేవలోకే ఉపపన్నస్స మనుస్సత్తాభావదస్సనేన అనుయోగో సకవాదిస్స.

౮౯. తతో పరం అనఞ్ఞో అవిగతోతి ఏత్థ అనఞ్ఞోతి సబ్బాకారేన ఏకసదిసో. అవిగతోతి ఏకేనాపి ఆకారేన అవిగతోతి అత్థో. న హేవన్తి దేవలోకే ఉపపన్నస్స మనుస్సభావాభావతో ఏవమాహ.

౯౦. పున ¶ దళ్హం కత్వా అనుయుత్తో ‘‘స్వేవ పుగ్గలో సన్ధావతీ’’తి లద్ధియా అనుజానాతి. హత్థచ్ఛిన్నోతిఆది ఆకారవిగమనదస్సనేన అవిగతో సన్ధావతీతి లద్ధిభిన్దనత్థం వుత్తం. తత్థ అళచ్ఛిన్నోతి యస్స అఙ్గుట్ఠకా ఛిన్నా. కణ్డరచ్ఛిన్నోతి యస్స మహాన్హారూ ఛిన్నా.

౯౧. సరూపోతిఆదీసు పఠమే పఞ్హే ఇమినా రూపకాయేన సద్ధిం అగమనం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. దుతియే అన్తరాభవపుగ్గలం సన్ధాయ పటిజానాతి. సో హి తస్స లద్ధియా సరూపోవ గన్త్వా మాతుకుచ్ఛిం పవిసతి. అథస్స తం రూపం భిజ్జతి. తం జీవన్తి యేన రూపసఙ్ఖాతేన సరీరేన సద్ధిం గచ్ఛతి, కిమస్స తదేవ జీవం తం సరీరన్తి పుచ్ఛతి. పరవాదీ ఇధ సరీరనిక్ఖేపా సుత్తవిరోధా చ పటిక్ఖిపతి.

సవేదనోతిఆదీసు అసఞ్ఞూపపత్తిం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, తదఞ్ఞం ఉపపత్తిం సన్ధాయ పటిజానాతి. తం జీవన్తి యేన వేదనాదిసఙ్ఖాతేన సరీరేన సద్ధిం గచ్ఛతి. కిమస్స తదేవ జీవం తం సరీరన్తి పుచ్ఛతి. తం జీవం తం సరీరం, అఞ్ఞం జీవం అఞ్ఞం సరీరన్తి ఏతిస్సా హి లద్ధియా పఞ్చపి ఖన్ధా సరీరన్తి అధిప్పేతా. పరవాదీ సుత్తవిరోధా పటిక్ఖిపతి.

౯౨. అరూపోతిఆదీసు పఠమే పఞ్హే అన్తరాభవం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. దుతియే అరూపా రూపం ఉపపజ్జమానం సన్ధాయ పటిజానాతి. అఞ్ఞం, జీవన్తి యం ¶ రూపసఙ్ఖాతం సరీరం పహాయ అరూపో ¶ సన్ధావతి, కిం తే తం సరీరం అఞ్ఞం, అఞ్ఞం జీవన్తి పుచ్ఛతి. ఇతరో సుత్తవిరోధా పటిక్ఖిపతి.

అవేదనోతిఆదీసు సఞ్ఞీభవం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, తదఞ్ఞం ఉపపత్తిం సన్ధాయ పటిజానాతి. అఞ్ఞం జీవన్తి యం వేదనాదిసఙ్ఖాతం సరీరం పహాయ అవేదనో అవిఞ్ఞాణో సన్ధావతి, కిం తే తం అఞ్ఞం సరీరం, అఞ్ఞం జీవన్తి పుచ్ఛతి. ఇతరో సుత్తవిరోధా పటిక్ఖిపతి.

౯౩. రూపం సన్ధావతీతిఆదీసు యే రూపాదయో ఖన్ధే ఉపాదాయ పుగ్గలం పఞ్ఞపేతి, కిం తే తస్మిం పుగ్గలే సన్ధావన్తే తమ్పి రూపం సన్ధావతీతి పుచ్ఛతి. పరవాదీ ‘‘అవిజ్జానీవరణానం సత్తానం తణ్హాసంయోజనానం సన్ధావతం సంసరత’’న్తి సత్తస్సేవ సన్ధావనవచనతో ¶ పటిక్ఖిపతి. పున పుట్ఠో యస్మా రూపాదిధమ్మే వినా పుగ్గలో నత్థి, తస్మా తస్మిం సన్ధావన్తే తేనపి రూపేన సన్ధావితబ్బన్తి సఞ్ఞాయ పటిజానాతి. వేదనాదీసుపి ఏసేవ నయో.

౯౪. రూపం న సన్ధావతీతిఆదీసు యస్మా తే రూపం పుగ్గలో న హోతి, స్వేవ చ సన్ధావతీతి వదేసి, తస్మా తం పుచ్ఛామి, కిం తే రూపం న సన్ధావతీతి అత్థో. ఇతరో పుగ్గలే సన్ధావన్తే న సక్కా తస్స ఉపాదానభూతేన రూపేన సన్ధావితున్తి సఞ్ఞాయ పటిక్ఖిపతి. పున పుట్ఠో సత్తానఞ్ఞేవ సన్ధావనవచనతో పటిజానాతి. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.

గాథానం పన అయమత్థో – ఆయస్మతో మతేన రుక్ఖం ఉపాదాయ ఛాయా వియ, ఇన్ధనం ఉపాదాయ అగ్గి వియ చ, ఖన్ధే ఉపాదాయ పుగ్గలో; రూపాదీనం సన్ధావనే అసతి తేసు ఖన్ధేసు భిజ్జమానేసు సో తవ పుగ్గలో భిజ్జతి చే, ఏవం సన్తే ఉచ్ఛేదా భవతి దిట్ఠి, ఉచ్ఛేదదిట్ఠి తే ఆపజ్జతి. కతరా యా బుద్ధేన వివజ్జితా అకుసలదిట్ఠి. యా పన ‘‘ఉచ్ఛేదవాదీ సమణో గోతమో’’తి పరియాయభాసితా, న తం వదామాతి దస్సేతి. అథాపి తేసు ఖన్ధేసు భిజ్జమానేసు సో పుగ్గలో న భిజ్జతి, ఏవం సన్తే సస్సతో పుగ్గలో హోతి. తతో సో నిబ్బానేన సమసమో ఆపజ్జతి ¶ . సమసమోతి అతివియ సమో, సమేన వా సమో, సమభావేనేవ సమో. యథేవ నిబ్బానం నుప్పజ్జతి న భిజ్జతి, ఏవం తే పుగ్గలోపి తేన సమసమోతి.

గతిపరివత్తనముఖేన చుతిపటిసన్ధానుయోగో నిట్ఠితో.

౧౨. ఉపాదాపఞ్ఞత్తానుయోగవణ్ణనా

౯౫. ఇదాని ¶ ఉపాదాపఞ్ఞత్తానుయోగో హోతి. తత్థ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞాపటిక్ఖేపో పరవాదిస్స. సో హి రుక్ఖం ఉపాదాయ ఛాయాయ వియ, ఇన్ధనం ఉపాదాయ అగ్గిస్స వియ చ, రూపాదీని ఉపాదాయ ¶ పుగ్గలస్స పఞ్ఞత్తిం పఞ్ఞాపనం అవబోధనం ఇచ్ఛతి, తస్మా ‘‘రూపం ఉపాదాయా’’తి పుట్ఠో పటిజానాతి. పున యథా రుక్ఖుపాదానా ఛాయా రుక్ఖో వియ, ఇన్ధనుపాదానో చ అగ్గి ఇన్ధనం వియ అనిచ్చాదిధమ్మో, ఏవం తే రూపాదిఉపాదానో పుగ్గలో రూపాదయో వియ అనిచ్చోతి ఇమమత్థం పుట్ఠో అత్తనో లద్ధియం ఠత్వా పటిక్ఖిపతి.

౯౭. నీలం రూపం ఉపాదాయ నీలోతిఆదీసు నీలరూపేన సద్ధిం పుగ్గలస్స ఏకత్తం, ఏకసరీరే నీలాదీనం బహూనం వసేన బహుభావఞ్చ అనిచ్ఛన్తో పటిక్ఖిపతి.

౯౮. కుసలం వేదనన్తి ఏత్థాపి వేదనాయ సద్ధిం ఏకత్తం ఏకసన్తానే బహూనం కుసలవేదనానం వసేన బహుభావఞ్చ అనిచ్ఛన్తో పటిక్ఖిపతి. దుతియనయే మగ్గకుసలోతిఆదివచనసబ్భావతో ఛేకట్ఠం సన్ధాయ పటిజానాతి. సఫలోతిఆదీని పుట్ఠో తథారూపస్స వోహారస్స అభావతో పటిక్ఖిపతి.

౯౯. అకుసలపక్ఖే అఛేకట్ఠం సన్ధాయ పటిజానాతి.

౧౦౦. అబ్యాకతపక్ఖే సస్సతాదివసేన అబ్యాకతభావం సన్ధాయ పటిజానాతి. సేసమేత్థ హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

౧౦౪. చక్ఖుం ¶ ఉపాదాయాతిఆదీసు ‘‘చక్ఖుమా విసమానీవ…పే… పాపాని పరివజ్జయే’’తి(ఉదా. ౪౩) ఆదివోహారసబ్భావతో పటిజానాతి. చక్ఖుమత్తాదినిరోధేన పుగ్గలనిరోధం అనిచ్ఛన్తో పటిక్ఖిపతి.

౧౦౭. రూపం ఉపాదాయ వేదనం ఉపాదాయాతి ఏత్థ అఞ్ఞేపి రూపమూలకా దుకతికచతుక్కా వేదితబ్బా. యస్మా పన ఖన్ధే ఉపాదాయ పుగ్గలస్స పఞ్ఞత్తి, తస్మా ద్వేపి తయోపి చత్తారోపి పఞ్చపి ¶ ఉపాదాయ పఞ్ఞత్తిం పటిజానాతి. ఏకసన్తానే పన ద్విన్నం పఞ్చన్నం వా అభావా పటిక్ఖిపతి. ఆయతనాదీసుపి ఏసేవ నయో.

౧౧౨. ఇదాని యం ఉపాదాయ యస్స పఞ్ఞత్తి, యథా తస్స అనిచ్చతాయ తస్సాపి అనిచ్చతా, తతో చ అఞ్ఞత్తం సిద్ధం, ఏవం తస్స పుగ్గలస్సాపి ఆపజ్జతీతి దస్సేతుం యథా రుక్ఖన్తిఆదిమాహ. తత్థ ఉపాదాయాతి పటిచ్చ ఆగమ్మ, న వినా తన్తి అత్థో. పరవాదీ పన తథా అనిచ్ఛన్తో లద్ధియం ఠత్వా పటిక్ఖిపతి.

౧౧౫. నిగళోతి సఙ్ఖలికబన్ధనం. నేగళికోతి తేన బన్ధకో యస్స రూపం సో రూపవాతి యస్మా యస్స రూపం సో రూపవా హోతి, తస్మా యథా న నిగళో ¶ …పే… అఞ్ఞో రూపవాతి అత్థో.

౧౧౬. చిత్తే చిత్తేతిఆదీసు సరాగాదిచిత్తవసేన సరాగాదితం సన్ధాయ చిత్తానుపస్సనావసేన పటిజానాతి. జాయతీతిఆదినా నయేన పుట్ఠో పుగ్గలస్స ఖణికభావం అనిచ్ఛన్తో పటిక్ఖిపతి. ‘‘సో’’తి వా ‘‘అఞ్ఞో’’తి వా పుట్ఠో సస్సతుచ్ఛేదభయేన పటిక్ఖిపతి. పున న వత్తబ్బం ‘‘కుమారకో’’తి వా ‘‘కుమారికా’’తి వా పుట్ఠో లోకవోహారసముచ్ఛేదభయేన వత్తబ్బన్తి పటిజానాతి. సేసమేత్థ పాకటమేవ.

౧౧౮. ఇదాని పరవాదీ అఞ్ఞేనాకారేన లద్ధిం పతిట్ఠాపేతుకామో న వత్తబ్బం పుగ్గలో ఉపలబ్భతీతిఆదిమాహ. తత్థ న వత్తబ్బన్తి కిం తే ఇమినా ఏవం బహునా ఉపాదాపఞ్ఞత్తానుయోగేన, ఇదం తావ వదేహి, కిం న వత్తబ్బం ‘‘పుగ్గలో ఉపలబ్భతి సచ్చికట్ఠపరమత్థేనా’’తి. తతో సకవాదినా ఆమన్తాతి వుత్తే నను యో పస్సతీతిఆదిమాహ. తత్థ యోతి పుగ్గలో ¶ . యన్తి రూపం. యేనాతి చక్ఖునా. సోతి పుగ్గలో. తన్తి రూపం. తేనాతి చక్ఖునా. ఇదం వుత్తం హోతి – నను యో యం రూపం యేన చక్ఖునా పస్సతి, సో తం రూపం తేన చక్ఖునా పస్సన్తో పుగ్గలోతి. సకవాదీ కిఞ్చాపి చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స నిస్సయభావం గచ్ఛన్తం చక్ఖుమేవ రూపం పస్సతి, తథా సోతమేవ సద్దం సుణాతి…పే… విఞ్ఞాణమేవ ధమ్మం విజానాతి, ‘‘అత్థి అరహతో చక్ఖు, పస్సతి అరహా చక్ఖునా రూప’’న్తిఆదిసమ్ముతివసేన పన ఆమన్తాతి పటిజానాతి.

౧౨౦. తతో ¶ ఛలవాదం నిస్సాయ పరవాదినా పుగ్గలస్స వత్తబ్బతాయ సాధితాయ తమేవ వాదం పరివత్తేత్వా పుగ్గలో ఉపలబ్భతీతిఆదిమాహ. తత్థ యో న పస్సతీతి అన్ధో అసఞ్ఞసత్తో అరూపం ఉపపన్నో నిరోధం సమాపన్నో, అనన్ధోపి చ అఞ్ఞత్ర దస్సనసమయా న పస్సతి నామ. సేసవారేసుపి ఏసేవ నయో. సేసం పాళివసేనేవ అత్థతో వేదితబ్బం.

౧౨౨. సుత్తసంసన్దనాయం దిబ్బస్స చక్ఖునో రూపగోచరత్తా రూపం పస్సతీతి ఆహ. దుతియవారే ‘‘సత్తే పస్సామీ’’తివచనతో పుగ్గలం పస్సతీతి ఆహ. తతియవారే ‘‘రూపం దిస్వా పుగ్గలం విభావేతీ’’తి లద్ధితో ఉభో పస్సతీతి ఆహ. యస్మా పన పస్సితబ్బం నామ దిట్ఠం సుతం ముతం విఞ్ఞాతన్తి చతుబ్బిధే రూపసఙ్గహే రూపాయతనమేవ సఙ్గహితం, తస్మా సకవాదీ ‘‘రూపం పుగ్గలో, పుగ్గలో రూపం, ఉభో రూప’’న్తి అనుయోగం కరోతి. తస్సత్థో పాకటోయేవాతి.

౧౨౩. ఇదాని ¶ పురిసకారానుయోగో హోతి. తత్థ కమ్మే సతి నియమతో తస్స కారకేనపి భవితబ్బన్తి లద్ధియా పుచ్ఛా పరవాదిస్స, తథారూపానం కమ్మానం అత్థితాయ పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స. పున కత్తా కారేతాతి పుచ్ఛా పరవాదిస్స. తత్థ కత్తాతి తేసం కమ్మానం కారకో. కారేతాతి ఆణత్తిదేసనాదీహి ఉపాయేహి కారాపకో. ఇదాని యస్మా ¶ పరవాదీ పుగ్గలం సన్ధాయ కత్తాతి పుచ్ఛతి, న కరణమత్తం, తస్మా పటిక్ఖేపో సకవాదిస్స.

౧౨౪. తస్స కత్తా కారేతాతి ఏత్థ యది యం యం ఉపలబ్భతి, తస్స తస్స కత్తా పుగ్గలో తే ఉపలబ్భతి, కిం తస్సాపి కారకో చ కారాపకో చ అఞ్ఞో పుగ్గలో ఉపలబ్భతీతి అత్థో. పరవాదీ తథా అనిచ్ఛన్తో ఇస్సరనిమ్మానవాదభయేన పటిక్ఖిపతి. పున పుట్ఠో యస్మా పుగ్గలం మాతాపితరో జనేన్తి నామం కరోన్తి పోసేన్తి, తస్మాస్స తే కారకా. యే చ పన తం కల్యాణమిత్తా వా ఆచరియా వా తాని తాని విజ్జాట్ఠానసిప్పాయతనాని సిక్ఖాపేన్తి ¶ , తే కారాపకా నామాతి ఇమమత్థం సన్ధాయ పటిజానాతి. పురిమకమ్మమేవ తస్స కత్తా చేవ కారాపేతా చాతి అధిప్పేతం.

౧౨౫. తస్స తస్సేవాతి ఇమినా ఇదం పుచ్ఛతి – యది కమ్మానం కారకస్స కత్తా తస్సాపి కత్తా తస్సాపి కత్తా అత్థేవ, ఏవం సన్తే పురిమేన పురిమేన అవస్సం పచ్ఛా పచ్ఛా పుగ్గలో కాతబ్బోతి ఇమినాపి తే కమ్మానం కారకేన పుగ్గలేన ఆయతిం అఞ్ఞో పుగ్గలో కాతబ్బో, తేనాపి అఞ్ఞోతి నత్థి దుక్ఖస్స అన్తకిరియా, నత్థి వట్టస్స ఉపచ్ఛేదో, నత్థి అప్పచ్చయపరినిబ్బానం. పచ్చయాభావేన పచ్చయపటిబద్ధస్స దుక్ఖస్స అభావా యం నిబ్బానం వుత్తం, నత్థి తే తన్తి. అథ వా తస్స తస్సేవాతి యది కమ్మం కమ్మమత్తం న హోతి, తస్స పన కారకో పుగ్గలో, తస్సాపి కారకో, తస్సాపి కారకోతి ఏవం పుగ్గలపరమ్పరా అత్థి. ఏవం సన్తే యా ఏసా కమ్మవట్టస్స అప్పవత్తికరణేన దుక్ఖస్స అన్తకిరియా వుత్తా, సా నత్థీతి అత్థో. పరవాదీ తం అనిచ్ఛన్తో పటిక్ఖిపతి. ఇతో అపరాసుపి ఉపలబ్భతి సామఞ్ఞేన కారకపుచ్ఛాసు పుగ్గలంయేవ సన్ధాయ ‘‘కత్తా కారేతా’’తి ¶ వుత్తం, న పచ్చయే. న హి మహాపథవీఆదీనం పచ్చయా నత్థి.

౧౩౫. అఞ్ఞో కల్యాణపాపకానం కమ్మానం కత్తాతి పఞ్హో ‘‘సఙ్ఖారవన్తం వా అత్తాన’’న్తిఆదిదిట్ఠిభయా పటిక్ఖిత్తో.

౧౩౬. విపాకో ఉపలబ్భతీతిఆది విపాకపటిసంవేదీవసేన పుగ్గలం దస్సేన్తస్స లద్ధిభిన్దనత్థం వుత్తం. తత్థ విపాకపటిసంవేదీతి అనుయోగో పరవాదిస్స ¶ , విపాకపవత్తితో అఞ్ఞస్స వేదకస్స అభావా పటిక్ఖేపో సకవాదిస్స. పున పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స.

౧౩౮. తస్స పటిసంవేదీతి తస్స విపాకపటిసంవేదకస్స పటిసంవేదీ యస్మా పన పటిసంవేదితబ్బో నామ విపాకో, న చ పుగ్గలో విపాకో, తస్మా పటిక్ఖేపో పరవాదిస్స. పున పుట్ఠో యస్మా పుఞ్ఞవిపాకే ఠితత్తా విపాకపటిసంవేదీ పుత్తం వా పతిం వా మాతా వా జాయా వా పరిచుమ్బతి పరిసజ్జతి, తస్మా తథారూపం పటిసంవేదితం సన్ధాయ పటిజానాతి పరవాదీ.

తస్స ¶ తస్సేవాతి యది విపాకో విపాకమత్తం న హోతి, తస్స పన పటిసంవేదీ పుగ్గలో, తస్సాపి పటిసంవేదీ తస్సాపి పటిసంవేదీతి ఏవం పుగ్గలపరమ్పరా అత్థి. ఏవం సన్తే యా ఏసా విపాకవట్టస్స అప్పవత్తికరణేన దుక్ఖస్స అన్తకిరియా వుత్తా, సా నత్థీతి అత్థో. ఇతో పరం ఉపలబ్భతిసామఞ్ఞేన పటిసంవేదీపుచ్ఛాసు హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో.

౧౪౨. అఞ్ఞో కల్యాణపాపకానం కమ్మానం విపాకపటిసంవేదీతి పఞ్హో ‘‘వేదనవన్తం వా అత్తాన’’న్తిఆదిదిట్ఠిభయా పటిక్ఖిత్తో.

౧౪౩. దిబ్బం సుఖన్తిఆది కల్యాణపాపకానం కమ్మానం విపాకం భాజేత్వా దస్సనవసేన ఆరద్ధం. తం సబ్బం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. సకవాదినో చేత్థ పుగ్గలవసేనేవ పటిసంవేదీపటిక్ఖేపో వేదితబ్బో, న వేదయితవసేన.

౧౪౮. మహాపథవీఆదీని హి ఆరమ్మణం కత్వా వేదయితానం ఉప్పత్తి అప్పటిసిద్ధా.

౧౭౦. కత్తా కారేతా విపాకపటిసంవేదీతిఆది వోమిస్సకనయవసేన ఆరద్ధం. తత్థ సో కరోతీతి యం త్వం కత్తాతి చ పటిసంవేదీతి చ వదేసి, కిం సోయేవ కరోతి, సో పటిసంవేదేతి. అయమనుయోగో సకవాదిస్స, సుత్తవిరోధభయేన పటిక్ఖేపో పరవాదిస్స.

౧౭౧. పున ¶ పుట్ఠో ‘‘ఇధ నన్దతి పేచ్చ నన్దతీ’’తిఆదిసుత్తవసేన (ధ. ప. ౧౮) పటిఞ్ఞా తస్సేవ. అథస్స వచనోకాసం పటిబాహన్తో సకవాదీ సయంకతం సుఖదుక్ఖన్తి ¶ ఆహ.

౧౭౨. తత్థ అఞ్ఞో కరోతీతి కారకవేదకానం అఞ్ఞత్తపుచ్ఛావసేన వుత్తం. తతో పరవాదీ సుత్తవిరోధభయేన పటిక్ఖిపిత్వా పున పుట్ఠో ‘‘మనుస్సభూతో కత్వా దేవభూతో పటిసంవేదేతీ’’తి మఞ్ఞమానో పటిజానాతి ¶ . ఏవంవాదినో పన పరంకతం సుఖదుక్ఖం ఆపజ్జతీతి తస్స వసేన పుట్ఠో పున పటిక్ఖిపతి.

౧౭౪. సో చ అఞ్ఞో చాతి కారకవేదకానం ఏకత్తఅఞ్ఞత్తపుచ్ఛావసేన వుత్తం. తతో పరవాదీ సుత్తవిరోధభయేనేవ పటిక్ఖిపిత్వా పున పుట్ఠో పురిమే ద్వేపి నయే ఏకతో కత్వా పటిజానాతి. ఏవంవాదినో పన సయంకతఞ్చ పరంకతఞ్చ సుఖదుక్ఖం ఆపజ్జతీతి తస్స వసేన పుట్ఠో పున పటిక్ఖిపతి.

౧౭౬. నేవ సో కరోతీతి కారకవేదకానం ఏకత్తఅఞ్ఞత్తపటిక్ఖేపవసేన వుత్తం. తతో పరవాదీ సుత్తవిరోధవసేనేవ పటిక్ఖిపిత్వా పున పుట్ఠో యస్మా మనుస్సో దేవలోకూపపత్తియా కమ్మం కత్వా న మనుస్సభూతోవ పటిసంవేదేతి, నాపి యేన కమ్మం కతం, తతో అఞ్ఞోవ పటిసంవేదేతి, తస్మా కారకతో వేదకో నేవ సో హోతి, న అఞ్ఞోతి మఞ్ఞమానో పటిజానాతి. లద్ధిమత్తమేవేతం? ఏవంవాదినో పన అసయంకారం అపరంకారం అధిచ్చసముప్పన్నం సుఖదుక్ఖం ఆపజ్జతీతి తస్స వసేన పుట్ఠో పున పటిక్ఖిపతి. అపిచ ఇమస్మిం వోమిస్సకనయే ఆదితో పట్ఠాయ ఇమినాపి నయేన అత్థో వేదితబ్బో. యస్మా హి అయం పుగ్గలవాదీ కమ్మానం కారకఞ్చేవ వేదకఞ్చ ఇచ్ఛతి, తస్మాస్స యో కారకో, తేనేవ వా వేదకేన భవితబ్బం, అఞ్ఞేన వా ఉభోహి వా భవితబ్బం, ఉభోహి వాపి న భవితబ్బన్తి ఇదమాపన్నం హోతి. ఏవమాపన్నమేవ అనుయోగం అనుయుఞ్జన్తో సకవాదీ ‘‘సో కరోతీ’’తిఆదయో చత్తారోపి వికప్పే ఆహ. సేసం వుత్తప్పకారమేవ.

పరియోసానే పన చత్తారోపి పఞ్హా ఏకతో పుట్ఠా. తత్థ పటిక్ఖేపో చ పటిజాననా చ సయంకతాదిదోసప్పత్తి చ పురిమనయేనేవ వేదితబ్బా. ఇతో ¶ పరం ‘‘కల్యాణపాపకానీ’’తి అవత్వా హేట్ఠా వుత్తనయా ఏవ ‘‘కమ్మం అత్థీ’’తిఆదినా వికప్పేన దస్సితా. తేసమ్పి హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో.

కల్యాణవగ్గోతిపి ఏతస్సేవ నామం.

౧౯౩. ఇతో ¶ పరం అభిఞ్ఞానుయోగాదివసేన అరహత్తసాధనా హోతి. తత్థ ఆమన్తాతి సకవాదినా పటిఞ్ఞాతే పరవాదీ ‘‘బహిద్ధా అనిన్ద్రియబద్ధరూపే ఇద్ధివిధాదివిసేసాధిగమో నత్థి, అజ్ఝత్తం ¶ అత్థి, తస్మా ఇద్ధాదినిబ్బత్తకేన పుగ్గలేన భవితబ్బ’’న్తి మఞ్ఞమానో నను అత్థి కోచి ఇద్ధిం వికుబ్బతీతిఆదిమాహ. తం సబ్బం ఉత్తానత్థమేవ.

౧౯౭. ఇదాని మాతాతిఆదికో ఞాతకానుయోగో. ఖత్తియోతిఆదికో జాతిఅనుయోగో. గహట్ఠో పబ్బజితోతి పటిపత్తిఅనుయోగో. దేవో మనుస్సోతి ఉపపత్తిఅనుయోగో. సోతాపన్నోతిఆదికో పటివేధానుయోగో, అరియానుయోగోతిపి వుచ్చతి. తే సబ్బే ఉత్తానత్థాయేవ. ‘‘అరహా హుత్వా న అరహా’’తి పనేత్థ మోఘపఞ్హత్తా న వుత్తం.

౨౦౬. చత్తారో పురిసయుగాతిఆది సంఘానుయోగో, సోపి ఉత్తానత్థోయేవ.

౨౦౯. సఙ్ఖతోతిఆది సచ్చికట్ఠసభావానుయోగో. తత్థ తతియా కోటీతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స. తథారూపస్స సచ్చికట్ఠస్స అభావతో పటిక్ఖేపో పరవాదిస్స. పున పుట్ఠో పుగ్గలం సన్ధాయ పటిఞ్ఞా తస్సేవ.

౨౧౧. అఞ్ఞో ¶ పుగ్గలోతిపఞ్హేపి సఙ్ఖతేహి ఖన్ధేహి అఞ్ఞత్తం అనిచ్ఛన్తో పటిక్ఖేపో తస్సేవ.

౨౧౨. ఖన్ధా సఙ్ఖతాతిఆది సఙ్ఖతాసఙ్ఖతాని సరూపేన దస్సేత్వా అఞ్ఞత్తపుచ్ఛనత్థం వుత్తం.

౨౧౩. రూపం సఙ్ఖతన్తిఆది ఖన్ధే విభాగతో దస్సేత్వా అఞ్ఞత్తపుచ్ఛనత్థం వుత్తం.

౨౧౪. పుగ్గలస్స ఉప్పాదోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, ‘‘జాతిధమ్మా జరాధమ్మా, అథో మరణధమ్మినో’’తిఆదిసుత్తవసేన ¶ పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. సఙ్ఖతభావం పనస్స సో న ఇచ్ఛతి, తస్మా పటిక్ఖిపతి.

౨౧౫. పున న ఉప్పాదో పఞ్ఞాయతీతిఆదినా నయేన పుట్ఠో ‘‘దుక్ఖమేవ హి సమ్భోతి ¶ , దుక్ఖం తిట్ఠతి వేతి చా’’తిఆదివచనతో (సం. ని. ౧.౧౭౧) పుగ్గలస్స ఉప్పాదాదయో నామ న యుజ్జన్తీతి పటిజానాతి.

౨౧౬. అత్థత్థమ్హీతి అత్థం వుచ్చతి నిబ్బానం. తత్థ అత్థీతి పుచ్ఛతి. తస్స అత్థితాయ సస్సతం, నత్థితాయ. ఉచ్ఛేదో ఆపజ్జతి. తదుభయమ్పి అనిచ్ఛన్తో పచ్ఛా పటిక్ఖిపతి.

౨౧౭. భవం నిస్సాయ పఞ్హే భవన్తి ఉపపత్తిభవం.

౨౧౮. వేదనం వేదియమానపఞ్హే వేదనం వేదియమానో పరిగ్గహితవేదనో యోగావచరోవ పజానాతి, బాలపుథుజ్జనో నప్పజానాతి.

౨౨౪. కాయానుపస్సనాదిపఞ్హా ఉత్తానత్థాయేవ.

౨౨౬. పారాయనగాథాయ ¶ సుఞ్ఞతో లోకం అవేక్ఖస్సూతి సత్తసుఞ్ఞతవసేన ఖన్ధలోకం ఓలోకేహీతి అత్థో.

౨౨౮. పుగ్గలో అవేక్ఖతీతి సకవాదిపుచ్ఛా. పరవాదిస్స హి ‘‘సుఞ్ఞతో లోకం అవేక్ఖస్సూ’’తి గాథాయ యో అవేక్ఖతి, సో పుగ్గలోతి లద్ధి, తస్మా నం ఏవం పుచ్ఛతి. సహ రూపేనాతి ¶ రూపకాయేన సద్ధిం. తతో అనిస్సటో హుత్వాతి అత్థో. ఇదం పఞ్చవోకారవసేన అనుజానిత్వా పున తం జీవన్తి పుట్ఠో సుత్తవిరోధభయేన పటిక్ఖిపతి. వినా రూపేనాతి ఇదం చతువోకారవసేన అనుజానిత్వా పున అఞ్ఞం జీవన్తి పుట్ఠో సుత్తవిరోధభయేనేవ పటిక్ఖిపతి. ‘‘అబ్భన్తరగతో’’తి చ ‘‘బహిద్ధా నిక్ఖమిత్వా’’తి చ ఇదం ‘‘సహ రూపేన వినా రూపేనా’’తి హేట్ఠా వుత్తస్స లక్ఖణవచనం. తత్థ అబ్భన్తరగతోతి రూపస్స అన్తోగతో, ఇతో వా ఏత్తో వా అనిక్ఖమిత్వా రూపపరిచ్ఛేదవసేనేవ ఠితో హుత్వాతి అత్థో. నిక్ఖమిత్వాతి రూపపరిచ్ఛేదం అతిక్కమిత్వా. రూపం అనిస్సితో హుత్వాతి అత్థో.

౨౩౧. అనత్తాతి అత్తనా జీవేన పుగ్గలేన రహితో. ఏకధమ్మేపి పుగ్గలో నత్థీతి అత్థో. ఏవం సబ్బసుత్తానం ఆగమట్ఠకథాసు వుత్తనయేనేవ ¶ అత్థో వేదితబ్బో. ఇధ పన సన్ధాయభాసితమత్తమేవ వక్ఖామ.

౨౩౭. వుత్తం భగవతా సప్పికుమ్భోతిఆది ‘‘సబ్బావ దేసనా యథారుతవసేనేవ అత్థతో న గహేతబ్బా’’తి దస్సనత్థం ఆభతం. యథా హి సువణ్ణం గహేత్వా కతో సువణ్ణవికారో కుమ్భో సువణ్ణకుమ్భోతి వుచ్చతి, న ఏవం సప్పిం గహేత్వా కతో సప్పిస్స వికారో సప్పికుమ్భో నామ అత్థి. యస్మిం పన కుమ్భే సప్పి పక్ఖిత్తం, సో సప్పికుమ్భో నామాతి అయమేత్థ అత్థో. తేలకుమ్భాదీసుపి ఏసేవ నయో. యథా చ నిబ్బానం నిచ్చం ధువం, న ఏవం భత్తం వా యాగు వా అత్థి. కాలపరిచ్ఛేదం పన అకత్వా దివసే దివసే దస్సామాతి పఞ్ఞత్తవసేన ‘‘నిచ్చభత్తం ధువయాగూ’’తి వుచ్చతీతి అయమేత్థ అత్థో.

‘‘అత్థి పుగ్గలో అత్తహితాయ పటిపన్నో’’తిఆదీసుపి యథా రూపాదయో ధమ్మా పచ్చత్తలక్ఖణసామఞ్ఞలక్ఖణవసేన అత్థి, న ఏవం పుగ్గలో ¶ . రూపాదీసు పన సతి ‘ఏవంనామో’‘ఏవంగోత్తో’తి వోహారో హోతి. ఇతి ఇమినా లోకవోహారేన లోకసమ్ముతియా లోకనిరుత్తియా అత్థి పుగ్గలోతి అయమేత్థ అత్థో. వుత్తమ్పి చేతం భగవతా – ‘‘ఇమా ఖో చిత్త, లోకసమఞ్ఞా లోకనిరుత్తియో లోకవోహారా లోకపఞ్ఞత్తియో’’తి (దీ. ని. ౧.౪౪౦). రూపాదిధమ్మా పన వినాపి లోకసమ్ముతిం పచ్చత్తసామఞ్ఞలక్ఖణవసేన పఞ్ఞాపనతో అత్థీతి అయమేత్థ అత్థో.

బుద్ధానం ¶ పన ద్వే కథా సమ్ముతికథా చ పరమత్థకథా చ. తత్థ సత్తో, పుగ్గలో, దేవో, బ్రహ్మాతిఆదికా సమ్ముతికథా నామ. అనిచ్చం, దుక్ఖం, అనత్తా, ఖన్ధా, ధాతుయో, ఆయతనాని, సతిపట్ఠానా, సమ్మప్పధానాతిఆదికా పరమత్థకథా నామ.

తత్థ యో సమ్ముతిదేసనాయ సత్తోతి వా…పే… బ్రహ్మాతి వాతి వుత్తే జానితుం పటివిజ్ఝితుం నియ్యాతుం అరహత్తజయగ్గాహం గహేతుం సక్కోతి, తస్స భగవా ఆదితోవ సత్తోతి వా పుగ్గలోతి వా పోసోతి వా దేవోతి వా బ్రహ్మాతి వా కథేతి. యో పరమత్థదేసనాయ అనిచ్చన్తి వా దుక్ఖన్తి వాతిఆదీసు అఞ్ఞతరం సుత్వావ జానితుం పటివిజ్ఝితుం నియ్యాతుం అరహత్తజయగ్గాహం గహేతుం సక్కోతి. తస్స అనిచ్చన్తిఆదీసు అఞ్ఞతరం కథేతి. తథా సమ్ముతికథాయ బుజ్ఝనకసత్తస్స న పఠమం పరమత్థకథం కథేతి. సమ్ముతికథాయ పన బోధేత్వా పచ్ఛా పరమత్థకథం కథేతి ¶ . పరమత్థకథాయ బుజ్ఝనకసత్తస్సాపి న పఠమం సమ్ముతికథం కథేతి. పరమత్థకథాయ పన బోధేత్వా పచ్ఛా సమ్ముతికథం కథేతి. పకతియా పన పఠమమేవ పరమత్థకథం కథేన్తస్స దేసనా లూఖాకారా హోతి. తస్మా బుద్ధా పఠమం సమ్ముతికథం కథేత్వా పచ్ఛా పరమత్థకథం కథేన్తి. తే సమ్ముతికథం కథేన్తాపి సచ్చమేవ సభావమేవ అముసావ కథేన్తి. పరమత్థకథం కథేన్తాపి సచ్చమేవ సభావమేవ అముసావ కథేన్తి. అయఞ్హి –

‘‘దువే సచ్చాని అక్ఖాసి, సమ్బుద్ధో వదతం వరో;

సమ్ముతిం పరమత్థఞ్చ, తతియం నుపలబ్భతి’’.

‘‘సఙ్కేతవచనం సచ్చం, లోకసమ్ముతికారణం;

పరమత్థవచనం సచ్చం, ధమ్మానం తథలక్ఖణ’’న్తి.

అపరో నయో – ద్వే భగవతో దేసనా పరమత్థదేసనా చ ఖన్ధాదివసేన, సమ్ముతిదేసనా చ సప్పికుమ్భాదివసేన. న హి భగవా సమఞ్ఞం అతిధావతి. తస్మా ‘‘అత్థి పుగ్గలో’’తి వచనమత్తతో అభినివేసో న కాతబ్బో. సత్థారా హి –

‘‘పఞ్ఞత్తిం ¶ అనతిక్కమ్మ, పరమత్థో పకాసితో;

సమఞ్ఞం నాతిధావేయ్య, తస్మా అఞ్ఞోపి పణ్డితో;

పరమత్థం పకాసేన్తో, సమఞ్ఞం నాతిధావయే’’.

సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౨౩౯. ఇదాని ¶ ¶ పరిహానికథా హోతి. పరిహానిధమ్మో అపరిహానిధమ్మో, ‘‘ద్వేమే, భిక్ఖవే, ధమ్మా సేక్ఖస్స, భిక్ఖునో పరిహానాయ సంవత్తన్తి’’ (అ. ని. ౨.౧౮౫), ‘‘పఞ్చిమే, భిక్ఖవే, ధమ్మా ¶ సమయవిముత్తస్స భిక్ఖునో పరిహానాయ సంవత్తన్తీ’’తి (అ. ని. ౫.౧౪౯) ఏవమాదీని హి సుత్తాని నిస్సాయ సమ్మితియా వజ్జిపుత్తకా సబ్బత్థివాదినో ఏకచ్చే చ మహాసఙ్ఘికా అరహతోపి పరిహానిం ఇచ్ఛన్తి, తస్మా తే వా హోన్తు అఞ్ఞేయేవ వా, యేసం అయం లద్ధి, తేసం లద్ధిభిన్దనత్థం పరిహాయతి అరహా అరహత్తాతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స. తత్ర పరిహాయతీతి ద్వే పరిహానియో పత్తపరిహాని చ అప్పత్తపరిహాని చ. తత్థ ‘‘దుతియమ్పి ఖో ఆయస్మా గోధికో తమ్హా సామయికాయ చేతోవిముత్తియా పరిహాయీ’’తి (సం. ని. ౧.౧౫౯) అయం పత్తపరిహాని నామ. ‘‘మా వో సామఞ్ఞత్థికానం సతం సామఞ్ఞత్థో పరిహాయీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౧౬-౪౧౮) అయం అప్పత్తపరిహాని. తాసు ఇధ పత్తపరిహాని అధిప్పేతా. తఞ్హి సన్ధాయ ఆమన్తాతి పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. సకసమయే పన ఇమం పత్తపరిహానిం నామ లోకియసమాపత్తియావ ఇచ్ఛన్తి, న అరహత్తాదీహి సామఞ్ఞఫలేహి. పరసమయేపి నం సబ్బసామఞ్ఞఫలేసు సబ్బభవేసు సబ్బకాలేసు సబ్బేసఞ్చ పుగ్గలానం న ఇచ్ఛన్తి. తం పన తేసం లద్ధిమత్తమేవాతి సబ్బం లద్ధిజాలం భిన్దితుం పున సబ్బత్థాతిఆదినా నయేన దేసనా వడ్ఢితా.

తత్థ యస్మా పరవాదీ కమేన పరిహాయిత్వా సోతాపత్తిఫలే ఠితస్స అరహతో పరిహానిం న ఇచ్ఛతి, ఉపరిఫలేసు ఠితస్సేవ ఇచ్ఛతి. యస్మా చ రూపారూపభవేసు ఠితస్స న ఇచ్ఛతి, కమ్మారామతాదీనం పన పరిహానియధమ్మానం భావతో కామభవే ఠితస్సేవ ఇచ్ఛతి, తస్మా ‘‘సబ్బత్థా’’తి ¶ పుట్ఠో పటిక్ఖిపతి. పున దళ్హం కత్వా పుట్ఠో కామభవం సన్ధాయ పటిజానాతి. సబ్బస్మిమ్పి హి కామభవే పరిహానికరా కామగుణా అత్థి, తస్మా తత్థ పరిహాయతీతి తస్స లద్ధి.

తతియపుచ్ఛాయ ¶ పరిహానీతి పరిహానికరే ధమ్మే పుచ్ఛతి. తత్థ యస్మా పరిహాని నామ కమ్మారామతాదిధమ్మా, విసేసతో వా కామరాగబ్యాపాదా ఏవ, తే చ రూపారూపభవే నత్థి, తస్మా ‘‘న హేవ’’న్తి పటిక్ఖేపో పరవాదిస్స.

సబ్బదాతి కాలపుచ్ఛా. తత్థ పఠమపఞ్హే యోనిసోమనసికారకాలే అపరిహాయనతో పటిక్ఖిపతి. దుతియే అయోనిసోమనసికరోతో రత్తిభాగే వా దివసభాగే వా సబ్బదా పరిహాయనతో పటిజానాతి. తతియే పరిహానికరధమ్మసమాయోగే ¶ సతి ముహుత్తమేవ పరిహాని నామ హోతి, తతో పుబ్బే అపరిహీనస్స పచ్ఛా పరిహీనస్స చ పరిహాని నామ నత్థీతి పటిక్ఖిపతి.

సబ్బేవ అరహన్తోతి పఞ్హానం పఠమస్మిం తిక్ఖిన్ద్రియే సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. దుతియస్మిం ముదిన్ద్రియే సన్ధాయ పటిజానాతి. తతియస్మిమ్పి తిక్ఖిన్ద్రియావ అధిప్పేతా. తేసఞ్హి సబ్బేసమ్పి పరిహాని న హోతీతి తస్స లద్ధి.

సేట్ఠిఉదాహరణే పఠమపుచ్ఛా పరవాదిస్స, దుతియా సకవాదిస్స. తత్రాయం అధిప్పాయో – యం మం తుమ్హే పుచ్ఛథ – ‘‘అరహా అరహత్తా పరిహాయన్తో చతూహి ఫలేహి పరిహాయతీ’’తి, తత్ర వో పటిపుచ్ఛామి – ‘‘చతూహి సతసహస్సేహి సేట్ఠీ సేట్ఠిత్తం కరోన్తో సతసహస్సేహి పరిహీనే సేట్ఠీ సేట్ఠిత్తా పరిహీనో హోతీ’’తి. తతో సకవాదినా ఏకదేసేన పరిహానిం సన్ధాయ ‘‘ఆమన్తా’’తి వుత్తే సబ్బసాపతేయ్యా పరిహీనో హోతీతి పుచ్ఛతి. తథా అపరిహీనత్తా సకవాదీ న హేవాతి వత్వా అథ నం ‘‘ఏవమేవ అరహాపి పరిహాయతి చ. న చ చతూహి ఫలేహీ’’తి ఉప్పన్నలద్ధికం దుతియం భబ్బపఞ్హం పుచ్ఛతి. పరవాదీ సేట్ఠినో అభబ్బతాయ నియమం అపస్సన్తో పటిజానిత్వా అరహతో చతూహి ఫలేహి పరిహానిభబ్బతం పుట్ఠో ‘‘నియతో సమ్బోధిపరాయణో’’తి (అ. ని. ౩.౮౭) వచనస్స అయోనిసో అత్థం గహేత్వా లద్ధియం ఠితో సోతాపత్తిఫలతో పరిహాయితుం అభబ్బతం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. తం పనస్స లద్ధిమత్తమేవాతి.

ఏత్తావతా వాదయుత్తి నామ నిట్ఠితా హోతి.

౨. అరియపుగ్గలసంసన్దనపరిహానివణ్ణనా

౨౪౦. ఇదాని ¶ ¶ అరియపుగ్గలసంసన్దనా ఆరద్ధా. తత్థ యస్మా కేచి అరహతోవ పరిహానిం ఇచ్ఛన్తి, కేచి అనాగామినోపి, కేచి సకదాగామిస్సపి. సోతాపన్నస్స పన సబ్బేపి న ఇచ్ఛన్తియేవ. యే అరహత్తా పరిహాయిత్వా అనాగామిసకదాగామిభావే ఠితా, తేసం పరిహానిం ఇచ్ఛన్తి, న ఇతరేసం అనాగామిసకదాగామీనం. సోతాపన్నస్స ¶ పన తేపి సబ్బథాపి న ఇచ్ఛన్తియేవ, తస్మా పేయ్యాలముఖేన పుచ్ఛా కతా. తత్థ తేసం లద్ధివసేన పటిఞ్ఞా చ పటిక్ఖేపో చ వేదితబ్బా. ‘‘పరిహాయతి అనాగామీ అనాగామిఫలా’’తి హి పఞ్హస్మిం యే అనాగామినో పరిహానిం న ఇచ్ఛన్తి, తేసం వసేన పటిక్ఖేపో. యే పకతిఅనాగామినో వా అరహత్తా పరిహాయిత్వా ఠితఅనాగామినో వా పరిహానిం ఇచ్ఛన్తి, తేసం వసేన పటిఞ్ఞాతి ఇదమేత్థ నయముఖం. తస్సానుసారేన సబ్బపేయ్యాలా అత్థతో వేదితబ్బా.

౨౪౧. యం పనేత్థ ‘‘సోతాపత్తిఫలస్స అనన్తరా అరహత్తంయేవ సచ్ఛికరోతీ’’తి వుత్తం, తం పరిహీనస్స పున వాయమతో అరహత్తప్పత్తిం సన్ధాయ వుత్తం. ఇతరో సోతాపత్తిఫలానన్తరం అరహత్తస్స అభావా పటిక్ఖిపతి.

౨౪౨. తతో పరం ‘‘పరిహాని నామేసా కిలేసప్పహానస్స వా మన్దతాయ భవేయ్య, మగ్గభావనాదీనం వా అనధిమత్తతాయ, సచ్చానం వా అదస్సనేనా’’తి ఏవమాదీనం వసేన అనుయుఞ్జితుం కస్స బహుతరా కిలేసా పహీనాతిఆది వుత్తం. తం సబ్బం ఉత్తానాధిప్పాయమేవ సుత్తానం పనత్థో ఆగమట్ఠకథాసు వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

౨౬౨. సమయవిముత్తో అరహా అరహత్తా పరిహాయతీతి ఏత్థ ముదిన్ద్రియో సమయవిముత్తో, తిక్ఖిన్ద్రియో అసమయవిముత్తోతి తేసం లద్ధి. సకసమయే పన అవసిప్పత్తో ఝానలాభీ సమయవిముత్తో, వసిప్పత్తో ఝానలాభీ చేవ సబ్బే చ అరియపుగ్గలా అరియే విమోక్ఖే అసమయవిముత్తాతి సన్నిట్ఠానం. సో పన తం అత్తనో లద్ధిం గహేత్వా సమయవిముత్తో ¶ పరిహాయతి, ఇతరో న పరిహాయతీ’’తి ఆహ. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

అరియపుగ్గలసంసన్దనపరిహానివణ్ణనా.

౨౬౫. ఇదాని ¶ సుత్తసాధనా హోతి. తత్థ ఉచ్చావచాతి ఉత్తమహీనభేదతో ఉచ్చా చ అవచా చ. పటిపాదాతి పటిపదా. సమణేన పకాసితాతి బుద్ధసమణేన జోతితా. సుఖాపటిపదా హి ఖిప్పాభిఞ్ఞా ఉచ్చా. దుక్ఖాపటిపదా దన్ధాభిఞ్ఞా అవచా. ఇతరా ద్వే ఏకేనఙ్గేన ¶ ఉచ్చా, ఏకేన అవచా. పఠమం వుత్తా ఏవ వా ఉచ్చా, ఇతరో తిస్సోపి అవచా. తాయ చేతాయ ఉచ్చావచాయ పటిపదాయ న పారం దిగుణం యన్తి, ఏకమగ్గేన ద్విక్ఖత్తుం నిబ్బానం న గచ్ఛన్తీతి అత్థో. కస్మా? యేన మగ్గేన యే కిలేసా పహీనా, తేన తేసం పున అప్పహాతబ్బతో. ఏతేన పరిహానిధమ్మాభావం దీపేతి. నయిదం ఏకగుణం ముతన్తి తఞ్చ ఇదం పారం ఏకవారంయేవ ఫుసనారహం న హోతి. కస్మా? ఏకేన మగ్గేన సబ్బకిలేసానం అప్పహానతో. ఏతేన ఏకమగ్గేనేవ అరహత్తాభావం దీపేతి.

అత్థి ఛిన్నస్స ఛేదియన్తి ఛిన్నస్స కిలేసవట్టస్స పున ఛిన్దితబ్బం కిఞ్చి అత్థీతి పుచ్ఛతి. ఇతరో తిక్ఖిన్ద్రియం సన్ధాయ పటిక్ఖిపిత్వా పున పుట్ఠో ముదిన్ద్రియం సన్ధాయ పటిజానాతి. సకవాదీ సుత్తం ఆహరిత్వా నత్థిభావం దస్సేతి. తత్థ ఓఘపాసోతి కిలేసోఘో చేవ కిలేసపాసో చ.

౨౬౬. కతస్స పటిచయోతి భావితస్స మగ్గస్స పున భావనా. ఇధాపి పటిక్ఖేపపటిజాననాని పురిమనయేనేవ వేదితబ్బాని.

౨౬౭. పరిహానాయ సంవత్తన్తీతి పరవాదినా ఆభతే సుత్తే పఞ్చ ధమ్మా అప్పత్తపరిహానాయ చేవ లోకియసమాపత్తిపరిహానాయ చ సంవత్తన్తి. సో పన పత్తస్స అరహత్తఫలస్స పరిహానాయ సల్లక్ఖేతి. తేనేవ అత్థి అరహతో కమ్మారామతాతి ఆహ. ఇతరోపి అసమయవిముత్తం ¶ సన్ధాయ పటిక్ఖిపిత్వా ఇతరం సన్ధాయ పటిజానాతి. కామరాగవసేన వా పవత్తమానం తం పటిక్ఖిపిత్వా ఇతరథా పవత్తమానం పటిజానాతి. రాగాదీనం పన అత్థితం పుట్ఠో పటిజానితుం న సక్కోతి.

౨౬౮. కిం పరియుట్ఠితోతి కేన పరియుట్ఠితో అనుబద్ధో అజ్ఝోత్థతో వా హుత్వాతి అత్థో. అనుసయపుచ్ఛాయపి తిక్ఖిన్ద్రియముదిన్ద్రియవసేనేవ పటిక్ఖేపపటిజాననాని వేదితబ్బాని. కల్యాణానుసయోతి ¶ వచనమత్తసామఞ్ఞేన వా పటిజానాతి. రాగో ఉపచయం గచ్ఛతీతి భావనాయ పహీనం సన్ధాయాహ. పరతో దోసమోహేసుపి ఏసేవ నయో. సక్కాయదిట్ఠిఆదీనం పన దస్సనేన పహీనత్తా ఉపచయం న ఇచ్ఛతి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౨౬౯. ఇదాని ¶ ¶ ¶ బ్రహ్మచరియకథా హోతి. తత్థ ద్వే బ్రహ్మచరియవాసా, మగ్గభావనా చ పబ్బజ్జా చ. పబ్బజ్జా సబ్బదేవేసు నత్థి. మగ్గభావనా ఠపేత్వా అసఞ్ఞసత్తే సేసేసు అప్పటిసిద్ధా. తత్థ యే పరనిమ్మితవసవత్తిదేవే ఉపాదాయ తదుపరిదేవేసు మగ్గభావనమ్పి న ఇచ్ఛన్తి సేయ్యథాపి సమ్మితియా, తే సన్ధాయ నత్థి దేవేసూతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స. ‘‘తీహి, భిక్ఖవే, ఠానేహి జమ్బుదీపకా మనుస్సా ఉత్తరకురుకే చ మనుస్సే అధిగ్గణ్హన్తి దేవే చ తావతింసే. కతమేహి తీహి? సూరా సతిమన్తో ఇధ బ్రహ్మచరియవాసో’’తి (అ. ని. ౯.౨౧) ఇదం సుత్తం నిస్సాయ ద్వేపి బ్రహ్మచరియవాసా నత్థి దేవేసూతి ఉప్పన్నలద్ధివసేన పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. పున ద్విన్నమ్పి బ్రహ్మచరియానం అన్తరాయికధమ్మవసేనేవ సబ్బే దేవా జళాతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స. తత్థ హత్థసంవాచికాతి మూగా వియ హత్థముద్ధాయ వత్తారో. పరతో అత్థి దేవేసూతి పుచ్ఛా పరవాదిస్స, మగ్గభావనం సన్ధాయ పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స. పటిఞ్ఞాయ అధిప్పాయం అసల్లక్ఖేత్వా పబ్బజ్జావసేన అనుయోగో పరవాదిస్స.

౨౭౦. యత్థ నత్థి పబ్బజ్జాతి పఞ్హే గిహీనఞ్చేవ ఏకచ్చానఞ్చ దేవానం మగ్గపటిలాభం సన్ధాయ పటిక్ఖేపో తస్సేవ. పున పుట్ఠో పచ్చన్తవాసినో చేవ అసఞ్ఞసత్తే చ సన్ధాయ పటిఞ్ఞా తస్సేవ. యో పబ్బజతీతిఆదీసు పుచ్ఛాసుపి ఏసేవ నయో. పున ‘‘అత్థి దేవేసూ’’తి పఞ్హేపి మగ్గభావనం సన్ధాయేవ పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స, ‘‘సబ్బదేవేసూ’’తి వుత్తే అసఞ్ఞసత్తే సన్ధాయ పటిక్ఖేపో తస్సేవ.

౨౭౧. మనుస్సేసూతి ¶ పఞ్హద్వయే జమ్బుదీపకే సన్ధాయ పటిఞ్ఞా. పచ్చన్తవాసినో సన్ధాయ పటిక్ఖేపో వేదితబ్బో.

అత్థి యత్థ అత్థీతి అత్థి తే దేవా, అత్థి వా సో పదేసో, యత్థ అత్థీతి ఏవం సత్తపదేసవిభాగముఖేన విస్సజ్జనం సకవాదిస్స. ఇమినా నయేన సబ్బే ఏకన్తరికపఞ్హా వేదితబ్బా.

౨౭౨. సుత్తానుయోగే ¶ కుహిం ఫలుప్పత్తీతి తస్స అనాగామినో అరహత్తఫలుప్పత్తి కుహిన్తి పుచ్ఛా సకవాదిస్స. తత్థేవాతి సుద్ధావాసేసూతి అత్థో.

హన్ద హీతి కారణత్థే నిపాతో. ఇదం వుత్తం హోతి – యస్మా అనాగామిపుగ్గలో ఇధ లోకే భావితేన మగ్గేన తత్థ సుద్ధావాసేసు ఫలం సచ్ఛికరోతి, న తత్థ అఞ్ఞం మగ్గం భావేతి, తస్మా నత్థి దేవేసు బ్రహ్మచరియవాసోతి.

౨౭౩. ఇదాని ¶ యది అఞ్ఞత్థ భావితేన మగ్గేన అఞ్ఞత్థ ఫలసచ్ఛికిరియా హోతి, సోతాపన్నాదీనమ్పి సియాతి ఏతమత్థం దస్సేతుం పున అనాగామీతిఆదీనం సంసన్దనపుచ్ఛా సకవాదిస్స. తత్థ అనాగామిస్స ఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిఞ్ఞా, సేసానం ఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిక్ఖేపో పరవాదిస్స. ఇధ భావితమగ్గో హి అనాగామీ ఇధవిహాయనిట్ఠో నామ హోతి. సో ఇధ అనాగామిమగ్గం భావేత్వా ‘‘ఓపపాతికో తత్థపరినిబ్బాయీ’’తి వచనతో ‘‘పున మగ్గభావనం వినా ఉపపత్తివసేనేవ అరహత్తఫలం సచ్ఛికరోతీ’’తి తస్స లద్ధి. సోతాపన్నసకదాగామినో పన తత్థ మగ్గం భావేత్వా తత్రుపపత్తికా నామ హోన్తీతి తేసం ఇధాగమనఞ్ఞేవ నత్థి. ఇతి సో అనాగామిస్స ఫలసచ్ఛికిరియం పుట్ఠో పటిజానాతి. ఇతరేసం పటిక్ఖిపతి.

అనాగామీ పుగ్గలో తత్థ భావితేన మగ్గేనాతి పఞ్హే ‘‘అనాగామినో తత్థ మగ్గభావనావ నత్థీ’’తి లద్ధియా పటిక్ఖిపతి. మగ్గో చ భావీయతి, న చ కిలేసా పహీయన్తీతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స ¶ , రూపావచరమగ్గం సన్ధాయ పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. రూపావచరమగ్గేన హి సో ఇధవిహాయనిట్ఠో నామ జాతో.

అనాగామీ పుగ్గలో కతకరణీయోతి పఞ్హే ‘‘ఓపపాతికో తత్థపరినిబ్బాయీ’’తి వచనతో ఉపపత్తియావస్స కతకరణీయాదిభావం సన్ధాయ పటిజానాతి. అరహాతి పఞ్హే ఇధపరినిబ్బాయినో అరహతో వసేనేవ పటిక్ఖిపతి. పున పుట్ఠో తత్థపరినిబ్బాయినో వసేన పటిజానాతి.

అత్థి అరహతో పునబ్భవోతిఆదీసుపి తత్థపరినిబ్బాయీ ఇధపరినిబ్బాయీనం వసేనేవ అత్థో వేదితబ్బో. అప్పటివిద్ధాకుప్పోవ తత్థపరినిబ్బాయతీతి పుట్ఠో ¶ ఇధేవ భావితేన మగ్గేన తస్స అకుప్పపటివేధం ఇచ్ఛన్తో పటిక్ఖిపతి.

యథా మిగోతి పఠమం ఉదాహరణం పరవాదిస్స, దుతియం సకవాదిస్స. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౨౭౪. ఇదాని ఓధిసోకథా నామ హోతి. తత్థ యే సోతాపన్నాదీనం నానాభిసమయవసేన దుక్ఖదస్సనాదీహి ఓధిసో ఓధిసో ¶ ఏకదేసేన ఏకదేసేన కిలేసప్పహానం ఇచ్ఛన్తి సేయ్యథాపి ఏతరహి సమ్మితియాదయో, తేసం తం లద్ధిం భిన్దితుం ఓధిసోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. పున అనుయోగో సకవాదిస్స, ఏకదేసేన సోతాపన్నాదిభావస్స అభావతో పటిక్ఖేపో పరవాదిస్స. ఇమినా ఉపాయేన సబ్బవారేసు అత్థో వేదితబ్బోతి.

౨౭౯. ఇదాని ¶ జహతికథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘ఝానలాభీ పుథుజ్జనో సహ సచ్చాభిసమయా అనాగామీ నామ హోతి, తస్స పుథుజ్జనకాలేయేవ కామరాగబ్యాపాదా పహీనా’’తి లద్ధి సేయ్యథాపి ఏతరహి సమ్మితియానం, తేసం తం లద్ధిం భిన్దితుం జహతి పుథుజ్జనోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, ఝానవిక్ఖమ్భితానం పన తేసం పరియుట్ఠానం అపస్సన్తస్స పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. యస్మా పన తేసం ఝానవిక్ఖమ్భితానమ్పి అనాగామిమగ్గేనేవ అచ్చన్తం ¶ పహానం హోతి, తస్మా పున అచ్చన్తన్తిఆదిఅనుయోగో సకవాదిస్స, తథారూపస్స పహానస్స అభావతో పటిక్ఖేపో ఇతరస్స. విక్ఖమ్భేతీతి అచ్చన్తవిక్ఖమ్భనమేవ సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స. తతో పరం అనాగామిమగ్గట్ఠేన సద్ధిం పుథుజ్జనసంసన్దనం హోతి. తం ఉత్తానత్థమేవ.

౨౮౦. తతో పరం అనాగామిఫలే సణ్ఠాతీతి పుట్ఠో ఝానానాగామితం సన్ధాయ పటిజానాతి. అరహత్తే సణ్ఠాతీతి పుట్ఠో దస్సనమగ్గేన ఉద్ధమ్భాగియానం పహానాభావతో పటిక్ఖిపతి.

అపుబ్బం అచరిమం తయో మగ్గేతి పుట్ఠో తథారూపాయ భావనాయ అభావా పటిక్ఖిపతి. పున పుట్ఠో తిణ్ణం మగ్గానం కిచ్చసబ్భావం సన్ధాయ పటిజానాతి. సామఞ్ఞఫలపుచ్ఛాసుపి ఏసేవ నయో. కతమేన మగ్గేనాతి పుట్ఠో అనాగామిమగ్గేనాతి ఝానానాగామితం సన్ధాయ వదతి. పున సంయోజనప్పహానం పుట్ఠో తిణ్ణం అనాగామిమగ్గేన తేసం కిలేసానం అప్పహేయ్యత్తా పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో పఠమమగ్గస్సేవ ¶ ఝానానాగామిమగ్గభావం సన్ధాయ పటిజానాతి. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౨౮౨. ఇదాని ¶ సబ్బమత్థీతివాదకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘యం కిఞ్చి రూపం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం…పే… అయం వుచ్చతి రూపక్ఖన్ధో’’తిఆదివచనతో (విభ. ౨) ‘‘సబ్బేపి అతీతాదిభేదా ధమ్మా ఖన్ధసభావం న విజహన్తి, తస్మా సబ్బం అత్థియేవ నామా’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి సబ్బమత్థివాదానం, తేసం లద్ధివిసోధనత్థం సబ్బమత్థీతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, వుత్తప్పకారాయ లద్ధియా ఠత్వా పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సబ్బథాతి సబ్బస్మిం సరీరే సబ్బమత్థీతి పుచ్ఛతి. సబ్బదాతి సబ్బస్మిం కాలే సబ్బమత్థీతి పుచ్ఛతి. సబ్బేన సబ్బన్తి సబ్బేనాకారేన సబ్బమత్థీతి పుచ్ఛతి. సబ్బేసూతి సబ్బేసు ధమ్మేసు సబ్బమత్థీతి పుచ్ఛతి. అయోగన్తి ¶ అయుత్తం. నానాసభావానఞ్హి యోగో హోతి, న ఏకసభావస్స. ఇతి ఇమస్మిం పఞ్హే రూపం వేదనాయ, వేదనం వా రూపేన అనానం ఏకలక్ఖణమేవ కత్వా సబ్బమత్థీతి పుచ్ఛతి. యమ్పి నత్థి తమ్పత్థీతి యమ్పి ఛట్ఠఖన్ధాదికం ససవిసాణాదికం వా కిఞ్చి నత్థీతి సిద్ధం, తమ్పి తే అత్థీతి పుచ్ఛతి. సబ్బమత్థీతి యా దిట్ఠి సా దిట్ఠి మిచ్ఛాదిట్ఠీతి, యా దిట్ఠి సా దిట్ఠి సమ్మాదిట్ఠీతి హేవమత్థీతి ఇమినా ఇదం పుచ్ఛతి – యా తే ఏసా సబ్బమత్థీతి దిట్ఠి, సా దిట్ఠి అయాథావకత్తా మిచ్ఛాదిట్ఠీతి ఏవం యా అమ్హాకం దిట్ఠి, సా దిట్ఠి యాథావకత్తా సమ్మాదిట్ఠీతి ఏవం తవ సమయే అత్థీతి పుచ్ఛతి. ఇతరో సబ్బేసుపి ఏతేసు నయేసు వుత్తప్పకారాయ అత్థితాయ అభావతో పటిక్ఖిపతి. ఇమేసు పన సబ్బేసుపి నయేసు ‘‘ఆజానాహి నిగ్గహ’’న్తి ఆదిం కత్వా సబ్బో కథామగ్గభేదో విత్థారతో వేదితబ్బోతి అయం తావేత్థ వాదయుత్తి.

౨౮౩-౨౮౪. ఇదాని ¶ అతీతం అత్థీతి కాలసంసన్దనం హోతి. తత్థ అతీతం అత్థీతిఆదికం సుద్ధికసంసన్దనం. అతీతం రూపం అత్థీతిఆదికం ఖన్ధవసేన కాలసంసన్దనం.

౨౮౫. పచ్చుప్పన్నం రూపం అప్పియం కరిత్వాతి అతీతానాగతం పహాయ పచ్చుప్పన్నరూపమేవ అప్పియం ¶ అవిభజితబ్బం కరిత్వా. రూపభావం జహతీతిపఞ్హే నిరుద్ధస్సాపి రూపస్స రూపక్ఖన్ధసఙ్గహితత్తా పటిక్ఖిపతి. రూపభావం న జహతీతి పటిలోమపఞ్హేపి రూపక్ఖన్ధేన సఙ్గహితత్తావ పటిజానాతి. ఓదాతం వత్థం అప్పియం కరిత్వాతి ఏత్థ కిఞ్చాపి న సబ్బం వత్థం ఓదాతం, ఇమినా పన వత్థన్తి అవత్వా ‘‘ఓదాతం వత్థం అప్పియం కరిత్వా’’తి వుత్తే సకవాదినా ఏకత్థతా అనుఞ్ఞాతా. ఓదాతభావం జహతీతి పఞ్హే వణ్ణవిగమం సన్ధాయ పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స. వత్థభావం జహతీతి ఏత్థ పన పఞ్ఞత్తియా అవిగతత్తా పటిక్ఖేపో తస్సేవ. పటిలోమేపి ఏసేవ నయో.

౨౮౬. అతీతం అతీతభావం న జహతీతి పుట్ఠో ‘‘యది జహేయ్య, అనాగతం వా పచ్చుప్పన్నం వా సియా’’తి మఞ్ఞమానో పటిజానాతి. అనాగతం అనాగతభావం న జహతీతి పుట్ఠో పన ‘‘యది న జహేయ్య, అనాగతమేవస్స ¶ , పచ్చుప్పన్నభావం న పాపుణేయ్యా’’తి మఞ్ఞమానో పటిక్ఖిపతి. పచ్చుప్పన్నపఞ్హేపి అతీతభావం అనాపజ్జనదోసో సియాతి పటిక్ఖిపతి. అనులోమపఞ్హేసుపి ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో.

౨౮౭. ఏవం సుద్ధికనయం వత్వా పున ఖన్ధవసేన దస్సేతుం అతీతం రూపన్తిఆది వుత్తం. తం సబ్బం పాళిఅనుసారేనేవ సక్కా జానితుం.

౨౮౮. ఇదాని ‘‘అతీతం న్వత్థీ’’తిఆది వచనసోధనా హోతి. తత్థ హఞ్చి అతీతం న్వత్థీతి యది అతీతం నో అత్థీతి అత్థో. అతీతం ¶ అత్థీతి మిచ్ఛాతి అతీతఞ్చ తం అత్థి చాతి మిచ్ఛా ఏవ. తఞ్ఞేవ అనాగతం తం పచ్చుప్పన్నన్తి పుట్ఠో అనాగతక్ఖణేయేవస్స పచ్చుప్పన్నతాయ అభావం సన్ధాయ కాలనానత్తేన పటిక్ఖిపతి.

దుతియం పుట్ఠో యం ఉప్పాదతో పుబ్బే అనాగతం అహోసి, తస్స ఉప్పన్నకాలే పచ్చుప్పన్నత్తా పటిజానాతి. హుత్వా హోతి హుత్వా హోతీతి యదేతం తయా ‘‘అనాగతం హుత్వా పచ్చుప్పన్నం హోతీ’’తి వదతా తఞ్ఞేవ అనాగతం తం పచ్చుప్పన్నన్తి లద్ధివసేన ‘‘అనాగతం వా పచ్చుప్పన్నం వా హుత్వా హోతీ’’తి ¶ వుత్తం. కిం తే తమ్పి హుత్వా హోతీతి? ఇతరో హుత్వా భూతస్స పున హుత్వా అభావతో న హేవన్తి పటిక్ఖిపతి.

దుతియం పుట్ఠో యస్మా తం అనాగతం హుత్వా పచ్చుప్పన్నం హోన్తం ‘‘హుత్వా హోతీ’’తి సఙ్ఖం గతం, తస్మా పటిజానాతి. అథ నం సకవాదీ ‘‘యది తే తం అనాగతం హుత్వా పచ్చుప్పన్నం హోన్తం ‘హుత్వా హోతీ’తి సఙ్ఖం గతం, పున హుత్వా హోతి, యం అనాగతం న హుత్వా పచ్చుప్పన్నం న హోన్తం ‘న హుత్వా న హోతీ’తి సఙ్ఖం గతం ససవిసాణం, కిం తే తమ్పి పున న హుత్వా న హోతీ’’తిఅధిప్పాయేన న హుత్వా న హోతి న హుత్వా న హోతీతి పఞ్హం పుచ్ఛతి. ఇతరో ‘‘యం నత్థి, తం నత్థితాయ, ఏవ అనాగతం న హుత్వా పచ్చుప్పన్నం న హోతీతి నహుత్వానహోతి నామ తావ హోతు, పున నహుత్వానహోతిభావో పనస్స కుతో’’తి మఞ్ఞమానో పటిక్ఖిపతి. తఞ్ఞేవ పచ్చుప్పన్నం తం అతీతన్తి పఞ్హేపి పచ్చుప్పన్నక్ఖణేయేవస్స అతీతతాయ అభావం సన్ధాయ కాలనానత్తా పటిక్ఖిపతి.

దుతియపఞ్హే ¶ పుట్ఠో యం అతీతభావతో పుబ్బే పచ్చుప్పన్నం అహోసి, తస్సేవ అతీతత్తా పటిజానాతి. హుత్వా హోతి హుత్వా హోతీతి యదేతం తయా ‘‘పచ్చుప్పన్నం హుత్వా అతీతం హోతీ’’తి వదతా ‘‘తఞ్ఞేవ పచ్చుప్పన్నం తం అతీత’’న్తి లద్ధివసేన ‘‘పచ్చుప్పన్నం వా అతీతం వా హుత్వా హోతీ’’తి వుత్తం, కిం తే తమ్పి హుత్వా హోతీతి? ఇతరో హుత్వా భూతస్స పున హుత్వా అభావతో న హేవన్తి పటిక్ఖిపతి.

దుతియపఞ్హే యస్మా తం పచ్చుప్పన్నం హుత్వా అతీతం హోన్తం ‘‘హుత్వా హోతీ’’తి సఙ్ఖం గతం, తస్మా పటిజానాతి ¶ . అథ నం సకవాదీ ‘‘యది తే తఞ్ఞేవ పచ్చుప్పన్నం హుత్వా అతీతం హోన్తం ‘హుత్వా హోతీ’తి సఙ్ఖం గతం, పున హుత్వా హోతి, యం పచ్చుప్పన్నం న హుత్వా అతీతం న హోన్తం ‘న హుత్వా న హోతీ’తి సఙ్ఖం గతం ససవిసాణం, కిం తే తమ్పి పున న హుత్వా న హోతీ’’తి అధిప్పాయేన న హుత్వా న హోతి న హుత్వా న హోతీతి పఞ్హం పుచ్ఛతి. ఇతరో ‘‘యం నత్థి, తం నత్థితాయ ఏవ పచ్చుప్పన్నం న హుత్వా అతీతం న హోతీతి నహుత్వానహోతి నామ తావ హోతు. పున నహుత్వానహోతిభావో పనస్స కుతో’’తి మఞ్ఞమానో పటిక్ఖిపతి. ఉభయం ఏకతో కత్వా ఆగతే తతియపఞ్హేపి ఇమినావుపాయేన యోజనా కాతబ్బా.

అపరో ¶ నయో – యది తఞ్ఞేవ అనాగతం తం పచ్చుప్పన్నం, అనాగతస్స పచ్చుప్పన్నే వుత్తో హోతిభావో, పచ్చుప్పన్నస్స చ అనాగతే వుత్తో హుత్వాభావో ఆపజ్జతి. ఏవం సన్తే అనాగతమ్పి హుత్వాహోతి నామ. పచ్చుప్పన్నమ్పి హుత్వాహోతియేవ నామ. తేన తం పుచ్ఛామ – ‘‘కిం తే ఏతేసు ఏకేకం హుత్వా హోతి హుత్వా హోతీ’’తి? ఇతరో – ‘‘తఞ్ఞేవ అనాగతం తం పచ్చుప్పన్న’’న్తి పఞ్హే పటిక్ఖిత్తనయేనేవ పటిక్ఖిపిత్వా పున పుట్ఠో దుతియే పఞ్హే పటిఞ్ఞాతనయేనేవ పటిజానాతి. అథ నం సకవాదీ ‘‘తఞ్ఞేవ అనాగతం తం పచ్చుప్పన్న’’న్తి పఞ్హావసేన తేసు ఏకేకం హుత్వా హోతి హుత్వా హోతీతి పటిజానన్తం పురిమం పటిక్ఖిత్తపఞ్హం పరివత్తిత్వా పుచ్ఛన్తో న హుత్వా న హోతి న హుత్వా న హోతీతి పుచ్ఛతి. తస్సత్థో – నను ‘‘తయా తఞ్ఞేవ అనాగతం తం పచ్చుప్పన్న’’న్తి వుత్తే పఠమపఞ్హం పటిక్ఖిపన్తేన అనాగతస్స హోతిభావో పచ్చుప్పన్నస్స చ హుత్వాభావో పటిక్ఖిత్తోతి. తేన అనాగతం న హోతి నామ, పచ్చుప్పన్నం న హుత్వా నామ.

దుతియపఞ్హే ¶ చ తఞ్ఞేవ అనాగతం తం పచ్చుప్పన్నన్తి పటిఞ్ఞాతం. ఏవం సన్తే అనాగతమ్పి న హుత్వా న హోతి నామ. పచ్చుప్పన్నమ్పి న హుత్వా న హోతియేవ నామ. తేన తం పుచ్ఛామ – ‘‘కిం తే ఏతేసు ఏకేకం న హుత్వా న హోతి న హుత్వా న హోతీ’’తి? పరవాదీ సబ్బతో అన్ధకారేన పరియోనద్ధో వియ తేసం నహుత్వానహోతిభావం అపస్సన్తో న హేవన్తి పటిక్ఖిపతి.

దుతియవారేపి యది తఞ్ఞేవ ¶ పచ్చుప్పన్నం తం అతీతం, పచ్చుప్పన్నస్స అతీతే వుత్తో హోతిభావో, అతీతస్స చ పచ్చుప్పన్నే వుత్తో హుత్వాభావో ఆపజ్జతి, ఏవం సన్తే పచ్చుప్పన్నమ్పి హుత్వాహోతి నామ, అతీతమ్పి హుత్వాహోతియేవ నామ. తేన తం పుచ్ఛామ – ‘‘కిం తే ఏతేసు ఏకేకం హుత్వా హోతి హుత్వా హోతీ’’తి? ఇతరో తఞ్ఞేవ పచ్చుప్పన్నం తం అతీతన్తిపఞ్హే పటిక్ఖిత్తనయేనేవ పటిక్ఖిపిత్వా పున పుట్ఠో దుతియపఞ్హే పటిఞ్ఞాతనయేనేవ పటిజానాతి. అథ నం సకవాదీ ‘‘తఞ్ఞేవ పచ్చుప్పన్నం తం అతీత’’న్తి పఞ్హావసేన తేసు ఏకేకం హుత్వా హోతి హుత్వా హోతీతి పటిజానన్తం పురిమం పటిక్ఖిత్తపఞ్హం పరివత్తిత్వా పుచ్ఛన్తో న హుత్వా న హోతి న హుత్వా న హోతీతి పుచ్ఛతి. తస్సత్థో – నను తయా తఞ్ఞేవ పచ్చుప్పన్నం తం అతీతన్తి వుత్తే పఠమపఞ్హం పటిక్ఖిపన్తేన పచ్చుప్పన్నస్స హోతిభావో, అతీతస్స చ హుత్వాభావో పటిక్ఖిత్తోతి. తేన పచ్చుప్పన్నం నహోతి నామ. అతీతం నహుత్వా నామ.

దుతియపఞ్హే చ తే ‘‘తఞ్ఞేవ పచ్చుప్పన్నం తం అతీత’’న్తి పటిఞ్ఞాతం. ఏవం సన్తే పచ్చుప్పన్నమ్పి ¶ న హుత్వా న హోతి నామ, అతీతమ్పి న హుత్వా న హోతియేవ నామ. తేన తం పుచ్ఛామ – ‘‘కిం తే ఏతేసు ఏకేకం న హుత్వా న హోతి, న హుత్వా న హోతీ’’తి. పరవాదీ సబ్బతో అన్ధకారేన పరియోనద్ధో వియ తేసం నహుత్వానహోతిభావం అపస్సన్తో న హేవన్తి పటిక్ఖిపతి.

తతియవారేపి యది తఞ్ఞేవ అనాగతం తం పచ్చుప్పన్నం తం అతీతం; అనాగతపచ్చుప్పన్నానం పచ్చుప్పన్నాతీతేసు వుత్తో హోతిభావో, పచ్చుప్పన్నాతీతానఞ్చ అనాగతపచ్చుప్పన్నేసు వుత్తో హుత్వాభావో ఆపజ్జతి. ఏవం సన్తే అనాగతమ్పి హుత్వాహోతి నామ. పచ్చుప్పన్నమ్పి అతీతమ్పి హుత్వా హోతియేవ నామ. తేన తం పుచ్ఛామ – ‘‘కిం తే తీసుపి ఏతేసు ఏకేకం హుత్వా హోతి ¶ హుత్వా హోతీ’’తి? ఇతరో ‘‘తఞ్ఞేవ అనాగతం, తం పచ్చుప్పన్నం, తం అతీత’’న్తిపఞ్హే పటిక్ఖిత్తనయేనేవ పటిక్ఖిపిత్వా పున పుట్ఠో దుతియపఞ్హే పటిఞ్ఞాతనయేనేవ పటిజానాతి. అథ నం సకవాదీ ‘‘తఞ్ఞేవ అనాగతం, తం పచ్చుప్పన్నం, తం అతీత’’న్తి పఞ్హావసేన తేసు ఏకేకం హుత్వా హోతి, హుత్వా హోతీతి పటిజానన్తం పురిమం పటిక్ఖిత్తపఞ్హం పరివత్తిత్వా పుచ్ఛన్తో న హుత్వా న హోతి న హుత్వా న హోతీతి పుచ్ఛతి. తస్సత్థో ¶ – నను తయా తఞ్ఞేవ అనాగతం, తం పచ్చుప్పన్నం, తం అతీతన్తి వుత్తే పఠమపఞ్హం పటిక్ఖిపన్తేన అనాగతపచ్చుప్పన్నానం హోతిభావో; పచ్చుప్పన్నాతీతానఞ్చ హుత్వాభావో పటిక్ఖిత్తోతి? తేన అనాగతం పచ్చుప్పన్నఞ్చ న హోతి నామ. పచ్చుప్పన్నఞ్చ అతీతఞ్చ న హుత్వా నామ.

దుతియపఞ్హే చ తే ‘‘తఞ్ఞేవ అనాగతం, తం పచ్చుప్పన్నం, తం అతీత’’న్తి పటిఞ్ఞాతం. ఏవం సన్తే అనాగతమ్పి న హుత్వా న హోతి నామ, పచ్చుప్పన్నమ్పి అతీతమ్పి న హుత్వా న హోతియేవ నామ. తేన తం పుచ్ఛామ – ‘‘కిం తే ఏతేసు ఏకేకం న హుత్వా న హోతి న హుత్వా న హోతీ’’తి? పరవాదీ సబ్బతో అన్ధకారేన పరియోనద్ధో వియ తేసం న హుత్వా న హోతిభావం అపస్సన్తో న హేవన్తి పటిక్ఖిపతీతి. నిగ్గహాదీని పనేత్థ హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ యోజేతబ్బాని.

౨౮౯. అతీతం ¶ చక్ఖు అత్థీతిఆదీసుపి చక్ఖాదిభావావిజహనేనేవ అత్థితం పటిజానాతి. పస్సతీతిఆదీని పుట్ఠో పన తేసం విఞ్ఞాణానం కిచ్చాభావవసేన పటిక్ఖిపతి.

౨౯౦. తేన ఞాణేన ఞాణకరణీయం కరోతీతి పఞ్హే తస్స ఞాణస్స నిరుద్ధత్తా కిచ్చభావమస్స అపస్సన్తో పటిక్ఖిపతి. పున పుట్ఠో అతీతారమ్మణం పచ్చుప్పన్నం ఞాణం అతీతానం ధమ్మానం జాననతో అతీతం ఞాణన్తి ¶ లేసేన పచ్చుప్పన్నమేవ ‘‘అతీతం ఞాణ’’న్తి కత్వా తేన ఞాణేన ఞాణకరణీయస్స అత్థితాయ పటిజానాతి. అథస్స సకవాదీ లేసోకాసం అదత్వా తేన ఞాణేన దుక్ఖం పరిజానాతీతిఆదిమాహ. ఇతరో అతీతారమ్మణేనేవ ఞాణేన ఇమేసం చతున్నం కిచ్చానం అభావా ¶ పటిక్ఖిపతి. అనాగతపఞ్హేపి ఏసేవ నయో. పచ్చుప్పన్నపఞ్హో చేవ సంసన్దనపఞ్హో చ ఉత్తానత్థాయేవ.

౨౯౧. అరహతో అతీతో రాగో అత్థీతిఆదీసుపి రాగాదిభావావిజహన్తో ఏవం పటిజానాతి. సరాగోతిఆదీసు సుత్తవిరోధభయేన చేవ యుత్తివిరోధభయేన చ పటిక్ఖిపతి.

౨౯౫. ఏవం సబ్బమ్పి పాళిఅనుసారేనేవ విదిత్వా పరతో అత్థి సియా అతీతం, సియా న్వాతీతన్తి ఏత్థ ఏవమత్థో వేదితబ్బో. యం అతీతమేవ అత్థి, తం అతీతం. యం పచ్చుప్పన్నానాగతం అత్థి, తం నో అత్థి, తం నో అతీతం. తేనాతీతం న్వాతీతం, న్వాతీతం అతీతన్తి తేన కారణేన అతీతం నో అతీతం, నో అతీతం అతీతన్తి. అనాగతపచ్చుప్పన్నపుచ్ఛాసుపి ఏసేవ నయో.

౨౯౬. న ¶ వత్తబ్బం ‘‘అతీతం అత్థి అనాగతం అత్థీ’’తి సుత్తసాధనాయ పుచ్ఛా పరవాదిస్స, పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స. పున అత్తనో లద్ధిం నిస్సాయ యంకిఞ్చి, భిక్ఖవే, రూపన్తి అనుయోగో పరవాదిస్సేవ. దుతియనయే పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. ఏవం సబ్బత్థ పుచ్ఛా చ పటిఞ్ఞా చ వేదితబ్బా. యం పనేతం పరవాదినా అనాగతస్స అత్థిభావసాధనత్థం ‘‘నను వుత్తం భగవతా కబళీకారే, చే, భిక్ఖవే’’తి సుత్తస్స పరియోసానే అత్థి తత్థ ఆయతిం పునబ్భవాభినిబ్బత్తీతిఆది దస్సితం న తం అనాగతస్స అత్థిభావసాధకం ¶ . తఞ్హి హేతూనం పరినిట్ఠితత్తా అవస్సం భావితం సన్ధాయ తత్థ వుత్తం. అయం సుత్తాధిప్పాయో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

సబ్బమత్థీతికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨౯౭. ఇదాని ‘‘అతీతం ఖన్ధా’’తిఆదికథా హోతి. తత్థ ఖన్ధాదిభావావిజహనతో అతీతానాగతానం అత్థితం ఇచ్ఛన్తస్స అతీతం ఖన్ధాతి పుచ్ఛా పరవాదిస్స, అతీతస్స ఖన్ధసఙ్గహితత్తా ఆమన్తాతి పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స. పున అతీతం ¶ నత్థీతి పుచ్ఛా పరవాదిస్స, తస్స నిరుత్తిపథసుత్తేన అత్థితాయ వారితత్తా పటిక్ఖేపో సకవాదిస్స. ఆయతనధాతుపుచ్ఛాసుపి అనాగతపఞ్హేసుపి పచ్చుప్పన్నేన సద్ధిం సంసన్దిత్వా అనులోమపటిలోమతో ఆగతపఞ్హేసుపి ‘‘అతీతం రూప’’న్తిఆదిపఞ్హేసుపి ఇమినావుపాయేన అత్థో వేదితబ్బో.

౨౯౮. సుత్తసాధనే ¶ పన న వత్తబ్బన్తి పుచ్ఛా సకవాదిస్స. తత్థ నత్థి చేతేతి నత్థి చ ఏతే ధమ్మాతి అత్థో. ఖన్ధాదిభావే సతి నత్థితం అనిచ్ఛన్తస్స ఆమన్తాతి పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స, అథ నేసం నత్థిభావసాధనత్థం సుత్తాహరణం సకవాదిస్స. దుతియపుచ్ఛాపి పరవాదిస్స, పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స, సుత్తాహరణం పరవాదిస్స. తం పన నేసం ఖన్ధాదిభావమేవ సాధేతి, న అత్థిభావన్తి ఆహటమ్పి అనాహటసదిసమేవాతి.

౨౯౯. ఇదాని ¶ ఏకచ్చం అత్థీతి కథా హోతి. తత్థ యే ‘‘ఏకచ్చం అతీతం అత్థీ’’తి మఞ్ఞన్తి, సేయ్యథాపి కస్సపికా; తేసం లద్ధిభిన్దనత్థం అతీతం అత్థీతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, ఏకచ్చం అత్థీతి విస్సజ్జనం పరవాదిస్స. అయఞ్హి అధిప్పాయో – అవిపక్కవిపాకం అత్థి, విపక్కవిపాకం నత్థీతి. ఏకచ్చం నిరుద్ధన్తి అనుయోగో సకవాదిస్స. తస్సత్థో – యది తే అతీతం ఏకచ్చం అత్థి ఏకచ్చం నత్థి, ఏవం సన్తే ఏకచ్చం అతీతం నిరుద్ధం, ఏకచ్చం అతీతం అనిరుద్ధం, తథేవ ఠితన్తి ఆపజ్జతి. విగతన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో.

అవిపక్కవిపాకధమ్మా ఏకచ్చేతి ఇదం యస్మా యేసం సో అవిపక్కవిపాకానం అత్థితం ఇచ్ఛతి, తేపి అతీతాయేవ. తస్మా యథా తే అతీతం ఏకచ్చం అత్థి, కిం తథా అవిపక్కవిపాకాపి ధమ్మా ¶ ఏకచ్చే అత్థీ ఏకచ్చే నత్థీతి చోదేతుం వుత్తం. విపక్కవిపాకాతి ఇదం యేసం సో నత్థితం ఇచ్ఛతి, తేసం వసేన చోదేతుం వుత్తం. అవిపాకాతి ఇదం అబ్యాకతానం వసేన చోదేతుం వుత్తం. ఇతి ఇమేసం తిణ్ణం రాసీనం వసేన సబ్బేసు అనులోమపటిలోమేసు పటిఞ్ఞా చ ¶ పటిక్ఖేపో చ వేదితబ్బా. అతీతా ఏకదేసం విపక్కవిపాకా, ఏకదేసం అవిపక్కవిపాకాతి విప్పకతవిపాకా వుచ్చన్తి. యేన హి కమ్మేన పటిసన్ధి నిబ్బత్తితా, భవఙ్గమ్పి చుతిపి తస్సేవ విపాకో. తస్మా పటిసన్ధితో యావ చుతి, తావ తం విప్పకతవిపాకం నామ హోతి. తథారూపే ధమ్మే సన్ధాయేతం వుత్తం.

విపచ్చిస్సన్తీతి కత్వా తే అత్థీతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స. యథా ధమ్మధరస్స పుగ్గలస్స నిద్దాయన్తస్సాపి బహుపవత్తినో ధమ్మా అత్థీతి వుచ్చన్తి, ఏవం లోకవోహారవసేన అత్థితం సన్ధాయ పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. విపచ్చిస్సన్తీతి కత్వా పచ్చుపన్నాతి దుతియపఞ్హే ‘‘కమ్మానం అవినాససఙ్ఖాతో కమ్మూపచయో నామేకో అత్థీ’’తి లద్ధియం ఠత్వా పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స.

౩౦౦. అనాగతం ¶ అత్థీతిఆదీసుపి ఏకచ్చం అత్థీతి ఉప్పాదినో ధమ్మే సన్ధాయ వదతి. సేసం సబ్బత్థ హేట్ఠా వుత్తనయత్తా ఉత్తానత్థమేవాతి.

౩౦౧. ఇదాని సతిపట్ఠానకథా హోతి. ‘‘తత్థ – చతున్నం, భిక్ఖవే, సతిపట్ఠానానం సముదయఞ్చ అత్థఙ్గమఞ్చ దేసేస్సామీ’’తి (సం. ని. ౫.౪౦౮) సతిపట్ఠానసంయుత్తే వుత్తనయేనేవ యేసం కాయాదయో సతియా ఆరమ్మణధమ్మే గహేత్వా ‘‘సబ్బే ధమ్మా సతిపట్ఠానా’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి అన్ధకానం. అన్ధకా నామ పుబ్బసేలియా, అపరసేలియా, రాజగిరియా, సిద్ధత్థికాతి ఇమే పచ్ఛా ఉప్పన్ననికాయా. తేసం లద్ధివివేచనత్థం పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. తత్థ యస్మా ‘‘పతిట్ఠాతి ఏతేసూతి పట్ఠానా ¶ . కా పతిట్ఠాతి? సతి. సతియా పట్ఠానా సతిపట్ఠానా’’తి ఇమినా అత్థేన సతిగోచరాపి సతిపట్ఠానా. ‘‘పతిట్ఠహన్తీతి పట్ఠానా. కా ¶ పతిట్ఠహన్తి? సతియో. సతియోవ పట్ఠానా సతిపట్ఠానా’’తి ఇమినా అత్థేన సతియోవ సతిపట్ఠానా. తస్మా ద్వేపి వాదా పరియాయేన యుజ్జన్తి. యే పన తం పరియాయం పహాయ ఏకన్తేనేవ ‘‘సబ్బే ధమ్మా సతిపట్ఠానా’’తి వదన్తి, తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, ఆరమ్మణవసేన పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. సబ్బే ధమ్మా సతీతి అనుయుత్తస్స పన సబ్బేసం సతిసభావాభావతో పటిక్ఖేపో తస్సేవ. తత్థ ఖయగామీతిఆదీని మగ్గవిసేసనాని. ఏకాయనమగ్గో హి కిలేసానం ఖయభూతం నిబ్బానం గచ్ఛతీతి ఖయగామీ. చత్తారి సచ్చాని బుజ్ఝన్తో గచ్ఛతీతి బోధగామీ. వట్టం అపచినన్తో గచ్ఛతీతి అపచయగామీ. ఏవమేతేహి పదేహి ‘‘కిం తే సబ్బే ధమ్మా ఏవరూపో తే ఏకాయనో మగ్గో హోతీ’’తి పుచ్ఛతి. అనాసవా అసంయోజనియాతిఆదీనిపి లోకుత్తరభావం పుచ్ఛనత్థాయ వుత్తాని. బుద్ధానుస్సతీతిఆదీని పభేదపుచ్ఛావసేన వుత్తాని.

చక్ఖాయతనం ¶ సతిపట్ఠానన్తిఆది సబ్బధమ్మానం పభేదపుచ్ఛావసేన వుత్తం. తత్థాపి సతివసేన పటిక్ఖేపో, ఆరమ్మణవసేన పటిఞ్ఞాతి. ఏవం సబ్బపఞ్హేసు అత్థో వేదితబ్బో. సుత్తసాధనా ఉత్తానత్థాయేవాతి.

సతిపట్ఠానకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩౦౪. ఇదాని హేవత్థికథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘సబ్బేపి అతీతాదిభేదా ధమ్మా రూపాదివసేన అత్థి, అతీతం అనాగతపచ్చుప్పన్నవసేన, అనాగతపచ్చుప్పన్నాని వా అతీతాదివసేన నత్థి; తస్మా సబ్బమేవిదం ఏవం అత్థి ఏవం నత్థీ’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి వుత్తప్పభేదానం అన్ధకానం; తే సన్ధాయ అతీతం అత్థీతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స. హేవత్థి హేవ నత్థీతి విస్సజ్జనం పరవాదిస్స. తత్థ హేవాతి ఏవం ¶ . అథ నం సకవాదీ ‘‘యది అతీతోవ ఏవం అత్థి, ఏవం నత్థీతి లద్ధి, ఏవం సన్తే సోయేవ అత్థి, సోయేవ నత్థి నామా’’తి పుచ్ఛన్తో సేవత్థి, సేవ నత్థీతి ఆహ. ఇతరో తేనేవ సభావేన అత్థితం, తేనేవ నత్థితం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో ¶ సకభావేనేవ అత్థితం, పరభావేనేవ నత్థితం సన్ధాయ పటిజానాతి. తతో పరం అత్థట్ఠో నత్థట్ఠోతి అత్థిసభావో నత్థిసభావో నామ హోతీతి పుచ్ఛతి. ఇమినావుపాయేన సబ్బవారేసు అత్థో వేదితబ్బో. పరియోసానే పన ‘‘తేన హి అతీతం హేవత్థి, హేవ నత్థీ’’తి చ ‘‘తేన హి రూపం హేవత్థి, హేవ నత్థీ’’తి చాతిఆదీని వత్వా కిఞ్చాపి పరవాదినా లద్ధి పతిట్ఠాపితా, అయోనిసో పతిట్ఠాపితత్తా పనేసా అప్పతిట్ఠాపితాయేవాతి.

౩౦౭. ఇదాని ¶ ¶ పరూపహారకథా నామ హోతి. తత్థ యే అరహత్తం పటిజానన్తానం అప్పత్తే పత్తసఞ్ఞీనం అధిమానికానం కుహకానం వా అరహత్తం పటిజానన్తానం సుక్కవిస్సట్ఠిం దిస్వా ‘‘మారకాయికా దేవతా అరహతో అసుచిం ఉపసంహరన్తీ’’తి మఞ్ఞన్తి; సేయ్యథాపి ఏతరహి పుబ్బసేలియా చ అపరసేలియా చ; తే సన్ధాయ అత్థి అరహతోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. ఇదాని యస్మా సుక్కవిస్సట్ఠి నామ రాగసముట్ఠానా హోతి, తస్మా అత్థి అరహతో రాగోతి అనుయోగో ఆరద్ధో. సో సబ్బోపి ఉత్తానత్థోయేవ.

మారకాయికా దేవతా అత్తనోతిఆదిపఞ్హే యస్మా తాసం దేవతానం సుక్కవిస్సట్ఠి నామ నత్థి, అఞ్ఞేసమ్పి సుక్కం గహేత్వా న ఉపసంహరన్తి, అరహతో పన సుక్కమేవ నత్థి, తస్మా న హేవన్తి పటిక్ఖిపతి.

నేవ అత్తనోతిపఞ్హే పన నిమ్మినిత్వా ఉపసంహరన్తీతి లద్ధియా పటిజానాతి. లోమకూపేహీతిపఞ్హే సప్పితేలానం వియ లోమకూపేహి ఉపసంహరణాభావం దిస్వా పటిక్ఖిపతి.

౩౦౮. హన్ద ¶ హీతి వచసాయత్థే నిపాతో. ‘‘అరహా ను ఖో అహం, నో’’తి ఏవం విమతిం గాహయిస్సామాతి ఏవం వచసాయం కత్వా ఉపసంహరన్తీతి అత్థో. అత్థి అరహతో విమతీతి పుట్ఠో అట్ఠవత్థుకం విచికిచ్ఛం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, దుతియం పుట్ఠో ఇత్థిపురిసానం నామగోత్తాదీసు సన్నిట్ఠానాభావం సన్ధాయ పటిజానాతి.

౩౦౯. అత్థి తస్స ఆసయోతి తస్స సుక్కస్స ఉచ్చారపస్సావానం వియ పతిట్ఠానోకాసో అత్థీతి పుచ్ఛతి.

౩౧౨. సధమ్మకుసలస్సాతి అత్తనో అరహత్తధమ్మమత్తేయేవ కుసలస్స. పఞ్ఞావిముత్తం సన్ధాయేవం ¶ వదతి. పరధమ్మకుసలస్సాతి సధమ్మతో పరస్మిం ¶ అట్ఠసమాపత్తిధమ్మేపి కుసలస్స. ఉభతోభాగవిముత్తం సన్ధాయేవం వదతి. సేసమేత్థ పాళిఅనుసారేనేవ వేదితబ్బన్తి.

౩౧౪. ఇదాని అఞ్ఞాణం, కఙ్ఖా, పరవితరణాతి తిస్సో కథా నామ హోన్తి. తత్థ యేసం ‘‘అరహతో ఇత్థిపురిసాదీనం నామగోత్తాదీసు ఞాణప్పవత్తియా అభావేన అత్థి అఞ్ఞాణం, తత్థేవ సన్నిట్ఠానాభావేన అత్థి కఙ్ఖా. యస్మా చ నేసం తాని వత్థూని పరే వితరన్తి పకాసేన్తి ఆచిక్ఖన్తి, తస్మా నేసం అత్థి పరవితరణా’’తి ఇమా లద్ధియో, సేయ్యథాపి ఏతరహి పుబ్బసేలియాదీనం; తేసం తా లద్ధియో భిన్దితుం తీసుపి కథాసు పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా చ పటిక్ఖేపో చ ఇతరస్స. తత్థ సబ్బేసుపి పఞ్హేసు చేవ విస్సజ్జనేసు చ పాళిం అనుగన్త్వావ అత్థో వేదితబ్బోతి.

౩౨౬. ఇదాని ¶ వచీభేదకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘సోతాపత్తిమగ్గక్ఖణే పఠమం ఝానం సమాపన్నస్స దుక్ఖన్తి వాచా భిజ్జతీ’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి పుబ్బసేలియాదీనం; తే సన్ధాయ సమాపన్నస్స అత్థి వచీభేదోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, లద్ధియం ఠత్వా పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. పున సబ్బత్థాతి తయో భవే సన్ధాయ పుట్ఠో అరూపం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. సబ్బదాతి ¶ కాలవసేన పుట్ఠో పఠమమగ్గక్ఖణే పఠమజ్ఝానికసమాపత్తితో అఞ్ఞం సబ్బం సమాపత్తికాలం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. సబ్బేసం సమాపన్నానన్తి పుట్ఠో లోకియసమాపత్తియో సమాపన్నే సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. సబ్బసమాపత్తీసూతి పుట్ఠో దుతియజ్ఝానాదికం లోకుత్తరం సబ్బఞ్చ లోకియసమాపత్తిం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి.

కాయభేదోతి ¶ అభిక్కమాదివసేన పవత్తకాయవిఞ్ఞత్తి. ఇదం ‘‘యాని చిత్తాని వచీవిఞ్ఞత్తిం సముట్ఠాపేన్తి, తానేవ కాయవిఞ్ఞత్తిం. ఏవం సన్తే కస్మా కాయభేదోపి న హోతీ’’తి చోదనత్థం పుచ్ఛతి. ఇతరో లద్ధివసేన పటిక్ఖిపతి చేవ పటిజానాతి చ. ఇదాని యది సో మగ్గక్ఖణే ‘‘దుక్ఖ’’న్తి వాచం భాసతి, ‘‘సముదయో’’తిఆదికమ్పి భాసేయ్య. యది వా తం న భాసతి, ఇతరమ్పి న భాసేయ్యాతి చోదనత్థం దుక్ఖన్తి జానన్తోతిఆదయో పఞ్హా వుత్తా. ఇతరో పన అత్తనో లద్ధివసేనేవ పటిజానాతి చేవ పటిక్ఖిపతి చ. లోకుత్తరం పఠమజ్ఝానం సమాపన్నో దుక్ఖదుక్ఖన్తి విపస్సతీతి హిస్స లద్ధి.

౩౨౮. ఞాణన్తి లోకుత్తరం చతుసచ్చఞాణం. సోతన్తి సోతవిఞ్ఞాణం అధిప్పేతం, యేన తం సద్దం సుణాతి. ద్విన్నం ఫస్సానన్తి సోతసమ్ఫస్సమనోసమ్ఫస్సానం.

౩౨౯. నో వత రే వత్తబ్బేతి యది అవిసేసేన యంకిఞ్చి సమాపన్నస్స నత్థి వచీభేదో, న అవిసేసేన వత్తబ్బం ‘‘సమాపన్నస్స అత్థి వచీభేదో’’తి. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ సద్ధిం సుత్తసాధనాయ. యం పనేతేన ‘‘సిఖిస్స ఆనన్ద, భగవతో’’తి పరియోసానే సుత్తం ఆభతం, తత్థ యేన సమాపత్తిచిత్తేన సో వచీభేదో సముట్ఠితో, కాయభేదోపి తేన సముట్ఠాతియేవ, న చ తం లోకుత్తరం పఠమజ్ఝానచిత్తం, తస్మా అసాధకన్తి.

౩౩౪. ఇదాని ¶ దుక్ఖాహారకథా నామ హోతి. తత్థ ‘‘దుక్ఖం దుక్ఖన్తి వాచం భాసన్తో దుక్ఖే ఞాణం ఆహరతి, తం దుక్ఖాహారో నామ వుచ్చతి ¶ . తఞ్చ పనేతం మగ్గఙ్గం మగ్గపరియాపన్న’’న్తి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి పుబ్బసేలియానం; తే సన్ధాయ దుక్ఖాహారోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. యే కేచీతి పఠమపఞ్హే అవిపస్సకే సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, దుతియపఞ్హే ¶ విపస్సకే సన్ధాయ పటిజానాతి, తం పనస్స లద్ధిమత్తమేవ. తస్మా ‘‘సబ్బే తే’’తి వాదస్స భిన్దనత్థం బాలపుథుజ్జనాతిఆదిమాహ. తం ఉత్తానత్థమేవాతి.

౩౩౫. ఇదాని చిత్తట్ఠితికథా నామ హోతి. తత్థ యేసం సమాపత్తిచిత్తఞ్చేవ భవఙ్గచిత్తఞ్చ అనుప్పబన్ధేన పవత్తమానం దిస్వా ‘‘ఏకమేవ చిత్తం చిరం తిట్ఠతీ’’తి లద్ధి సేయ్యథాపి ఏతరహి హేట్ఠా వుత్తప్పభేదానం అన్ధకానం, తంలద్ధివిసోధనత్థం ఏకం, చిత్తం దివసం తిట్ఠతీతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. ఉపడ్ఢదివసో ఉప్పాదక్ఖణోతి ఏత్థ ఠితిక్ఖణం అనామసిత్వా ‘‘అనిచ్చా వత సఙ్ఖారా, ఉప్పాదవయధమ్మినో’’తి (సం. ని. ౧.౧౮౬; ౨.౧౪౩) దేసనానయేన ఉప్పాదవయవసేనేవ పుచ్ఛా కతా.

తే ధమ్మా చిత్తేన లహుపరివత్తాతి పుట్ఠో చిత్తతో లహుతరపరివత్తినో ధమ్మే అపస్సన్తో పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో యస్స చిత్తస్స దీఘట్ఠితిం ఇచ్ఛతి, తం సన్ధాయ పటిజానాతి. యావతాయుకం తిట్ఠతీతి పఞ్హే ‘‘చుల్లాసీతిసహస్సాని, కప్పా తిట్ఠన్తి యే మరూ’’తిఆదివచనవసేన (మహాని. ౧౦) ఆరుప్పతో అఞ్ఞత్ర పటిక్ఖిపతి, ఆరుప్పే పటిజానాతి. ముహుత్తం ముహుత్తం ఉప్పజ్జతీతి పఞ్హే పరవాదిస్స ‘‘ఉప్పాదవయధమ్మినో’’తిఆదిసుత్తవిరోధభయేన పటిజానాతి. ఠితిం పనస్స లద్ధివసేన ఇచ్ఛతి. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౩౩౮. ఇదాని ¶ ¶ కుక్కుళకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘సబ్బం, భిక్ఖవే, ఆదిత్తం (సం. ని. ౪.౨౮; మహావ. ౫౪) సబ్బే సఙ్ఖారా దుక్ఖా’’తిఆదీని (ధ. ప. ౨౭౮) సుత్తాని అయోనిసో గహేత్వా ¶ ‘‘నిప్పరియాయేనేవ సబ్బే సఙ్ఖారా కుక్కుళా వీతచ్చితఙ్గారసమ్మిస్సా ఛారికనిరయసదిసా’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి గోకులికానం; తేసం నానప్పకారసుఖసన్దస్సనేన తం లద్ధిం వివేచేతుం పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. తత్థ అనోధిం కత్వాతి ఓధిం మరియాదం కోట్ఠాసం అకరిత్వా, అవిసేసేన సబ్బేయేవాతి అత్థో. సేసం సబ్బం పాళినయేనేవ వేదితబ్బం సద్ధిం సుత్తసాధనాయాతి.

౩౩౯. ఇదాని అనుపుబ్బాభిసమయకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం –

‘‘అనుపుబ్బేన మేధావీ, థోకం థోకం ఖణే ఖణే;

కమ్మారో రజతస్సేవ, నిద్ధమే మలమత్తనో’’తి. (ధ. ప. ౨౩౯) –

ఆదీని సుత్తాని అయోనిసో గహేత్వా ‘‘సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నో ఏకచ్చే కిలేసే దుక్ఖదస్సనేన పజహతి, ఏకచ్చే సముదయనిరోధమగ్గదస్సనేన, తథా సేసాపీతి ఏవం సోళసహి కోట్ఠాసేహి అనుపుబ్బేన కిలేసప్పహానం కత్వా అరహత్తపటిలాభో హోతీ’’తి ఏవరూపా నానాభిసమయలద్ధి ఉప్పన్నా, సేయ్యథాపి ఏతరహి అన్ధకసబ్బత్థికసమ్మితియభద్రయానికానం; తేసం లద్ధివివేచనత్థం అనుపుబ్బాభిసమయోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అనుపుబ్బేన సోతాపత్తిమగ్గన్తి పుట్ఠో పన ఏకస్స మగ్గస్స బహుభావాపత్తిభయేన పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో దుక్ఖదస్సనాదివసేన పటిజానాతి. తాని వా చత్తారిపి ఞాణాని ఏకో సోతాపత్తిమగ్గోయేవాతి ¶ పటిజానాతి, ఫలం పన ఏకమేవ ఇచ్ఛతి, తస్మా పటిక్ఖిపతి. సకదాగామిమగ్గాదీసుపి ¶ ఏసేవ నయో.

౩౪౪. మగ్గే దిట్ఠే ఫలే ఠితోతి పఞ్హే యస్మా దుక్ఖదస్సనాదీహి దస్సనం అపరినిట్ఠితం, మగ్గదస్సనేన పరినిట్ఠితం నామ హోతి, తదా సో ఫలే ఠితోతి సఙ్ఖం గచ్ఛతి, తస్మా పటిజానాతి.

౩౪౫. దుక్ఖే ¶ దిట్ఠే చత్తారి సచ్చానీతి పుచ్ఛా పరవాదిస్స, ఏకాభిసమయవసేన పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స. పున దుక్ఖసచ్చం చత్తారి సచ్చానీతి అనుయోగే చతున్నమ్పి నానాసభావత్తా పటిక్ఖేపో తస్సేవ.

రూపక్ఖన్ధే అనిచ్చతో దిట్ఠేతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, సముద్దతో ఏకబిన్దుస్స రసే పటివిద్ధే సేసఉదకస్స పటివేధో వియ ఏకధమ్మే అనిచ్చాదితో పటివిద్ధే సబ్బేపి పటివిద్ధా హోన్తీతి లద్ధియా పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స.

చతూహి ఞాణేహీతి దుక్ఖే ఞాణాదీహి. అట్ఠహి ఞాణేహీతి సావకానం సాధారణేహి సచ్చఞాణేహి చేవ పటిసమ్భిదాఞాణేహి చ. ద్వాదసహి ఞాణేహీతి ద్వాదసఙ్గపటిచ్చసముప్పాదఞాణేహి. చతుచత్తారీసాయ ఞాణేహీతి ‘‘జరామరణే ఞాణం, జరామరణసముదయే ఞాణ’’న్తి ఏవం నిదానవగ్గే వుత్తఞాణేహి. సత్తసత్తతియా ఞాణేహీతి ‘‘జరామరణం, భిక్ఖవే, అనిచ్చం సఙ్ఖతం పటిచ్చసముప్పన్నం ఖయధమ్మం వయధమ్మం విరాగధమ్మం నిరోధధమ్మ’’న్తి (సం. ని. ౨.౨౦) ఏవం తత్థేవ వుత్తఞాణేహి. సేసమేత్థ పాళినయేనేవ వేదితబ్బం సద్ధిం సుత్తసాధనేనాతి.

౩౪౭. ఇదాని ¶ వోహారకథా నామ హోతి. తత్థ బుద్ధో భగవా లోకుత్తరేన వోహారేన వోహరతీతి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, లద్ధివసేన పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. లోకుత్తరే సోతేతిఆదీని తస్స అయుత్తవాదీభావదీపనత్థం వుత్తాని. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – ‘‘సద్దాయతనమేవ తే లోకుత్తరం, ఉదాహు సోతాదీనిపీ’’తి.

హఞ్చి బుద్ధస్స భగవతో వోహారో లోకియే సోతే పటిహఞ్ఞతీతి ఏత్థ యది సో లోకుత్తరే పటిహఞ్ఞేయ్య. లోకుత్తరో సియాతి ఏవమత్థో న గహేతబ్బో. లోకియే ¶ పటిహఞ్ఞమానస్స పన లోకుత్తరతా నామ నత్థీతి అయమేత్థాధిప్పాయో. లోకియేన విఞ్ఞాణేనాతి ఏత్థాపి లోకియేనేవాతి ¶ అత్థో. ఇతరథా అనేకన్తతా సియా. లోకుత్తరఞ్హి లోకియేనపి ఞాణేన ఞాయతీ. ఏవం సబ్బం యథానురూపతో వేదితబ్బం. సబ్బే తే మగ్గం భావేన్తీతి పఞ్హేసు యే మగ్గం నప్పటిలభన్తి, తే సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. యే పటిలభన్తి, తే సన్ధాయ పటిజానాతి.

౩౫౧. సోవణ్ణమయాయాతి సువణ్ణమయాయ. ఇదం పరవాదిస్స ఉదాహరణం.

ఏళణ్డియాయాతి ఏళణ్డమయాయ. ఇదం సకవాదిస్స ఉదాహరణం. లోకియం వోహరన్తస్స లోకియోతి అయమ్పి ఏకా లద్ధి. సా ఏతరహి ఏకచ్చానం అన్ధకానం లద్ధి. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౩౫౩. ఇదాని నిరోధకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం అప్పటిసఙ్ఖానిరోధఞ్చ పటిసఙ్ఖానిరోధఞ్చ ద్వేపి ఏకతో కత్వా నిరోధసచ్చన్తి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి మహిసాసకానఞ్చేవ అన్ధకానఞ్చ; తే సన్ధాయ ద్వే నిరోధాతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స ¶ . ద్వే దుక్ఖనిరోధాతి పఞ్హేసు యస్మా ద్వే దుక్ఖసచ్చాని న ఇచ్ఛతి, తస్మా పటిక్ఖిపతి. యస్మా ద్వీహాకారేహి దుక్ఖం నిరుజ్ఝతీతి ఇచ్ఛతి, తస్మా పటిజానాతి. ద్వే నిరోధసచ్చానీతిపఞ్హేసు ద్విన్నం దుక్ఖసచ్చానం నిరోధవసేనఅనిచ్ఛన్తో పటిక్ఖిపతి. ద్వీహాకారేహి దుక్ఖస్స నిరుజ్ఝనతో పటిజానాతి. ద్వే తాణానీతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో.

అత్థి ద్విన్నం నిబ్బానానన్తిఆదీసు పుచ్ఛాసు ఉచ్చనీచతాదీని అపస్సన్తో పటిక్ఖిపతి.

అప్పటిసఙ్ఖానిరుద్ధేతి యే పటిసఙ్ఖాయ లోకుత్తరేన ఞాణేన అనిరుద్ధా సుద్ధపకతికత్తా వా ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాదీనం వా వసేన న సముదాచరణతో నిరుద్ధాతి వుచ్చన్తి, తే సఙ్ఖారే. పటిసఙ్ఖా నిరోధేన్తీతి. లోకుత్తరఞాణేన నిరోధేన్తి అనుప్పత్తిభావం గమేన్తి. నను అప్పటిసఙ్ఖానిరుద్ధా సఙ్ఖారాతి ¶ పుచ్ఛా పరవాదిస్స ¶ . తత్థ భగ్గానం పున అభఞ్జనతో అప్పటిసఙ్ఖానిరుద్ధానం వా అరియమగ్గే ఉప్పన్నే తథా నిరుజ్ఝనతోవ సకవాదీ అచ్చన్తభగ్గతం పటిజానాతి. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౩౫౪. ఇదాని ¶ బలకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం అనురుద్ధసంయుత్తే ‘‘ఇమేసఞ్చ పనాహం, ఆవుసో, చతున్నం సతిపట్ఠానానం భావితత్తా బహులీకతత్తా ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం పజానామీ’’తిఆదీని (సం. ని. ౫.౯౧౩) దససుత్తాని అయోనిసో గహేత్వా ‘‘తథాగతబలం సావకసాధారణ’’న్తి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, లద్ధియం ఠత్వా పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. తథాగతబలఞ్చ నామేతం సావకేహి సాధారణమ్పి అత్థి అసాధారణమ్పి సాధారణాసాధారణమ్పి. తత్థ ఆసవానం ఖయే ఞాణం సాధారణం. ఇన్ద్రియపరోపరియత్తిఞాణం ¶ అసాధారణం. సేసం సాధారణఞ్చ అసాధారణఞ్చ. ఠానాట్ఠానాదీని హి సావకా పదేసేన జానన్తి, తథాగతా నిప్పదేసేన. ఇతి తాని ఉద్దేసతో సాధారణాని, న నిద్దేసతో. అయం పన అవిసేసేన సబ్బమ్పి సాధారణన్తి ఆహ. తమేనం తతో వివేచేతుం తథాగతబలం సావకబలన్తి పున అనుయోగో ఆరద్ధో. తత్థ పఠమపఞ్హే నిద్దేసతో సబ్బాకారవిసయతం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. దుతియపఞ్హే ఉద్దేసతో ఠానాట్ఠానమత్తాదిజాననవసేన పటిజానాతి. తఞ్ఞేవాతిఆదిపఞ్హేసు సబ్బాకారేన నిన్నానాకరణతాయ అభావేన పటిక్ఖిపతి. పుబ్బయోగో చ పుబ్బచరియా చ అత్థతో ఏకం, తథా ధమ్మక్ఖానఞ్చ ధమ్మదేసనా చ.

ఇన్ద్రియపరోపరియత్తిపఞ్హే ఏకదేసేన సాధారణతం సన్ధాయ సావకవిసయే పటిజానాతి.

౩౫౫. ఇదాని ¶ యస్మా ఉద్దేసతో ఠానాట్ఠానాదీని సావకో జానాతి, తస్మా సావకస్స తథా జాననం పకాసేత్వా తేన జాననమత్తసామఞ్ఞేన తేసం సావకసాధారణత్తం పతిట్ఠాపేతుం సావకో ఠానాట్ఠానం ¶ జానాతీతిఆదయో పరవాదిపఞ్హా హోన్తి. తత్థ ఇన్ద్రియపరోపరియత్తిఞాణం ఛన్నం అసాధారణఞాణానం అఞ్ఞతరన్తి న గహితం. ఆసవక్ఖయేన వా ఆసవక్ఖయన్తి యం తథాగతస్స ఆసవక్ఖయేన సద్ధిం సావకస్స ఆసవక్ఖయం పటిచ్చ వత్తబ్బం సియా నానాకరణం, తం నత్థి. విముత్తియా వా విముత్తిన్తి పదేపి ఏసేవ నయో. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవ.

౩౫౬. ఇదాని యం సకవాదినా ‘‘ఆసవానం ఖయే ఞాణం సాధారణ’’న్తి అనుఞ్ఞాతం, తేన సద్ధిం సంసన్దిత్వా సేసానమ్పి సాధారణభావం పుచ్ఛితుం పున ఆసవానం ఖయేతిఆదయో పరవాదిపఞ్హావ హోన్తి. తేసం విస్సజ్జనే సకవాదినా ఆసవక్ఖయే విసేసాభావేన తం ఞాణం సాధారణన్తి అనుఞ్ఞాతం. ఇతరేసుపి విసేసాభావేన సాధారణతా పటిక్ఖిత్తా. పున ఠానాట్ఠానాదీనం ఆసవక్ఖయేనేవ సద్ధిం సంసన్దిత్వా అసాధారణపుచ్ఛా పరవాదిస్సేవ. తత్థ ఆసవక్ఖయఞాణే పటిక్ఖేపో, సేసేసు చ పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స. తతో ఇన్ద్రియపరోపరియత్తేన సద్ధిం సంసన్దిత్వా అసాధారణపుచ్ఛా పరవాదిస్స. సా సఙ్ఖిపిత్వా దస్సితా. తథాపి ఇన్ద్రియపరోపరియత్తే పటిఞ్ఞా, సేసేసు చ పటిక్ఖేపో సకవాదిస్స. తతో ఠానాట్ఠానాదీహి సద్ధిం సంసన్దిత్వా ఇన్ద్రియపరోపరియత్తస్స సాధారణపుచ్ఛా పరవాదిస్స. సాపి సఙ్ఖిపిత్వావ దస్సితా. తత్థ ఇన్ద్రియపరోపరియత్తే పటిక్ఖేపో. సేసేసు చ పటిఞ్ఞా సకవాదిస్సాతి.

౩౫౭. ఇదాని ¶ అరియన్తికథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘న కేవలం ఆసవక్ఖయఞాణమేవ అరియం, అథ ఖో పురిమానిపి నవ బలాని అరియాని’’చ్చేవ లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ అరియన్తి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. పున యది తం అరియం, మగ్గాదీసు తేన అఞ్ఞతరేన ¶ భవితబ్బన్తి మగ్గాదివసేన పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిక్ఖేపో ఇతరస్స.

పున సుఞ్ఞతారమ్మణాదివసేన పుచ్ఛా సకవాదిస్స. తత్థ ద్వే సుఞ్ఞతా – సత్తసుఞ్ఞతా చ సఙ్ఖారసుఞ్ఞతా చ. సత్తసుఞ్ఞతా నామ దిట్ఠియా ¶ పరికప్పితేన సత్తేన సుఞ్ఞా పఞ్చక్ఖన్ధా. సఙ్ఖారసుఞ్ఞతా నామ సబ్బసఙ్ఖారేహి సుఞ్ఞం వివిత్తం నిస్సటం నిబ్బానం. తత్థ పరవాదీ నిబ్బానారమ్మణతం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, సఙ్ఖారారమ్మణతం సన్ధాయ పటిజానాతి. మనసి కరోతీతి పుట్ఠోపి నిబ్బానమేవ సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, సఙ్ఖారే సన్ధాయ పటిజానాతి. తతో సకవాదినా ‘‘ఠానాట్ఠానాదిమనసికారో సఙ్ఖారారమ్మణో, సుఞ్ఞతమనసికారో నిబ్బానారమ్మణో’’తి ఇమం నయం గహేత్వా ‘‘ద్విన్నం ఫస్సానం ద్విన్నం చిత్తానం సమోధానం హోతీ’’తి పుట్ఠో లేసోకాసం అలభన్తో పటిక్ఖిపతి. అనిమిత్తాపణిహితేసుపి ఏసేవ నయో. సత్తనిమిత్తాభావతో హి ఖన్ధా అనిమిత్తా. సఙ్ఖారనిమిత్తాభావతో నిబ్బానం. ఏకధమ్మస్మిమ్పి ఆరోపేత్వా ఠపేతబ్బసఙ్ఖాతేన చ పణిదహితబ్బట్ఠేన పణిహితసఙ్ఖం గతేన సత్తపణిధినా అప్పణిహితా ఖన్ధా. తణ్హాపణిధినా తణ్హాయ వా ఆరమ్మణభూతేన సబ్బసఙ్ఖారపణిధినా అప్పణిహితం నిబ్బానం. తస్మా ఇధాపి పటిక్ఖేపో చ పటిఞ్ఞా చ పురిమనయేనేవ వేదితబ్బా.

౩౫౮. తతో ‘‘యథా సతిపట్ఠానాదయో లోకుత్తరధమ్మా అరియా చేవ సుఞ్ఞతాదిఆరమ్మణా చ, కిం తే ఏవం ఠానాట్ఠానఞాణ’’న్తి అనులోమపటిలోమపుచ్ఛా హోన్తి. తత్థ సబ్బాపి పటిఞ్ఞా సబ్బే చ పటిక్ఖేపా పరవాదిస్సేవ. ఇమినావుపాయేన సేసఞాణేసుపి పుచ్ఛావిస్సజ్జనం వేదితబ్బం. పాళియం పన సేసాని సఙ్ఖిపిత్వా అవసానే చుతూపపాతఞాణమేవ విభత్తం. తతో పరం సకసమయేపి ‘‘అరియ’’న్తి సిద్ధేన ఆసవానం ఖయఞాణేన సద్ధిం సంసన్దిత్వా సేసఞాణానం అనులోమతో చ పటిలోమతో చ అరియభావపుచ్ఛా హోన్తి. తా సబ్బా పరవాదిస్స, పటిఞ్ఞా పటిక్ఖేపో చ సకవాదిస్స ¶ . తే ఉత్తానత్థాయేవ. పాళియం పనేత్థ పఠమనవమానేవ దస్సేత్వా సత్త ఞాణాని సఙ్ఖిత్తానీతి.

౩౬౩. ఇదాని ¶ ¶ విముత్తికథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘వీతరాగచిత్తానం విముత్తిపయోజనం నామ నత్థి. యథా పన మలీనం వత్థం ధోవియమానం మలా విముచ్చతి, ఏవం సరాగం చిత్తం రాగతో విముచ్చతీ’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ సరాగన్తి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. తతో రాగసహగతన్తిఆదినా నయేన పుట్ఠో మగ్గక్ఖణే చిత్తం విముచ్చతి నామ. తదా చ ఏవరూపం చిత్తం నత్థీతి పటిక్ఖిపతి.

సఫస్సన్తిఆదినా నయేన పుట్ఠోపి యథా ఫస్సో చ చిత్తఞ్చ ఉభో రాగతో విముచ్చన్తి, ఏవం రాగస్స విముత్తిం అపస్సమానో పటిక్ఖిపతి. సదోసాదీసుపి ఇమినావుపాయేన అత్థో వేదితబ్బో.

౩౬౬. ఇదాని విముచ్చమానకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘ఝానేన విక్ఖమ్భనవిముత్తియా విముత్తం, మగ్గక్ఖణే సముచ్ఛేదవిముత్తియా విముచ్చమానం నామ హోతీ’’తి లద్ధి, తే సన్ధాయ విముత్తం విముచ్చమానన్తి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస.

పున ఏకదేసన్తి పుచ్ఛా సకవాదిస్స. తత్థ ఏకదేసన్తి భావనపుంసకం. యథా విముత్తం, ఏకదేసేన ¶ వా ఏకదేసే వా అవిముత్తం హోతి కిం ఏవం ఏకదేసం విముత్తం, ఏకదేసం అవిముత్తన్తి పుచ్ఛతి. కిం కారణా ఏవం పుచ్ఛతీతి? ‘‘విముత్తం విముచ్చమాన’’న్తి విప్పకతభావేన వుత్తత్తా. యథా హి కరియమానా కటాదయో విప్పకతత్తా ఏకదేసేన కతా ఏకదేసేన అకతా హోన్తి, తథా ఇదమ్పి ఏకదేసం విముత్తం ఏకదేసం అవిముత్తన్తి ఆపజ్జతి. తతో పరవాదీ కటాదీనం వియ చిత్తస్స ఏకదేసాభావా పఠమపఞ్హే పటిక్ఖిపిత్వా దుతియే విముచ్చమానస్స అపరినిట్ఠితవిముత్తితాయ పటిజానాతి. లోకియజ్ఝానక్ఖణం వా సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. న హి తం తదా సముచ్ఛేదవిముత్తియా విముచ్చమానం. లోకుత్తరజ్ఝానక్ఖణం సన్ధాయ పటిజానాతి. తఞ్హి తదా సముచ్ఛేదవిముత్తియా విముత్తేకదేసేన ¶ విముచ్చమానన్తిస్స లద్ధి. తతో సకవాదీ ‘‘యది తే ఏకమేవ ¶ చిత్తం ఏకదేసం విముత్తం ఏకదేసం అవిముత్తం, ఏవం సన్తే యో ఏకేనేవ చిత్తేన సోతాపన్నో హోతి, సోపి తే ఏకదేసం సోతాపన్నో, ఏకదేసం న సోతాపన్నో ఆపజ్జతీ’’తి చోదనత్థం ఏకదేసం సోతాపన్నోతిఆదిమాహ. ఇతరో తం విధానం అపస్సన్తో పటిక్ఖిపతి. సేసవారేసుపి ఏసేవ నయో.

ఉప్పాదక్ఖణపఞ్హే యది ఏకమేవ చిత్తం విముత్తఞ్చ విముచ్చమానఞ్చ, ఏకస్మిం ఖణే విముత్తం ఏకస్మిం విముచ్చమానం ఆపజ్జతి. కిం తే ఏవరూపం చిత్తన్తి అత్థో.

౩౬౭. సుత్తసాధనే పఠమసుత్తం పరవాదిస్స. తత్రాస్సాయమధిప్పాయో – విముచ్చతీతి విప్పకతనిద్దేసో. తస్మా యం తస్స యోగినో ఏవం జానతో ఏవం పస్సతో ఏతేహి ఆసవేహి చిత్తం విముచ్చతి, తం విముచ్చమానం నామ హోతీతి. దుతియసుత్తం సకవాదిస్స. తత్రాస్సాయమధిప్పాయో – యది తే విముచ్చతీతి వచనతో విముత్తం విముచ్చమానం, ఇధ విముచ్చతీతి వచనాభావతో విముత్తమేవ సియా, న విముచ్చమానన్తి.

ఇదాని ‘‘యథా తే విప్పకతవిముత్తితాయ విముచ్చమానం, కిం ఏవం విప్పకతరాగాదితాయ రజ్జమానాదీనిపి అత్థీ’’తి చోదనత్థం పున అత్థి చిత్తన్తిఆది ఆరద్ధం. పరవాదినాపి తథారూపం చిత్తం అపస్సన్తేన సబ్బం పటిక్ఖిత్తం. అథ నం సకవాదీ ‘‘ద్వేయేవ కోటియో, తతియా నత్థీ’’తి అనుబోధేన్తో నను రత్తఞ్చేవ అరత్తఞ్చాతిఆదిమాహ. తస్సత్థో – నను భద్రముఖ, రాగసమ్పయుత్తం చిత్తం రత్తం విప్పయుత్తం అరత్తన్తి ద్వేవ కోటియో, రజ్జమానం నామ తతియా కోటి నత్థీతి? దుట్ఠాదీసుపి ఏసేవ నయో. అథ నం ఆమన్తాతి పటిజానిత్వా ఠితం. విముత్తిపక్ఖేపి ద్వేయేవ ¶ కోటియో దస్సేతుం హఞ్చి రత్తఞ్చేవాతిఆదిమాహ. తస్సత్థో – యది ఏతా ద్వే కోటియో సమ్పటిచ్ఛసి, అవిముత్తఞ్చేవ విముత్తఞ్చా తి ఇమాపి సమ్పటిచ్ఛ. కిలేససమ్పయుత్తఞ్హి చిత్తం అవిముత్తం, విప్పయుత్తం విముత్తం. విముచ్చమానం నామాతి పరమత్థతో తతియా కోటి నత్థీతి.

౩౬౮. ఇదాని ¶ ¶ అట్ఠమకకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం అనులోమగోత్రభుమగ్గక్ఖణే కిలేసానం సముదాచారాభావతో అట్ఠమకస్స సోతాపత్తిమగ్గట్ఠపుగ్గలస్స ద్వే పరియుట్ఠానా పహీనాతి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి అన్ధకానఞ్చేవ సమ్మితియానఞ్చ; తేసం అఞ్ఞతరం సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, మగ్గక్ఖణతో పట్ఠాయ దిట్ఠియా అనుప్పత్తిం సన్ధాయ పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. తతో యస్మా దిట్ఠి నామేసా సోతాపన్నస్సేవ పహీనా, న మగ్గట్ఠస్స, తస్మా అట్ఠమకో పుగ్గలో సోతాపన్నోతి అనుయోగో సకవాదిస్స. విచికిచ్ఛాపఞ్హేపి ఏసేవ నయో. అనుసయపఞ్హే పరియుట్ఠానతో అఞ్ఞో అనుసయోతి తేసం లద్ధి, తస్మా ‘‘న హేవ’’న్తి పటిక్ఖిత్తం.

సీలబ్బతపరామాసపఞ్హేపి సీలబ్బతపరామాసపరియుట్ఠానన్తి వోహారం న పస్సతి, తస్మా పటిక్ఖిపతి. పరియుట్ఠానమేవస్స పహీనన్తి లద్ధి.

౩౬౯. మగ్గో భావితోతి పఞ్హే తస్మిం ఖణే భావేతి, న భావితో. తస్మా పటిక్ఖిపతి. అమగ్గేనాతిఆదిఅనుయోగే పఠమమగ్గేనేవ పహీనభావం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. యది హి అమగ్గేన పహీయేథ, గోత్రభుపుగ్గలాదీనమ్పి పహీయేథాతి ఆపజ్జనతో. ఉప్పజ్జిస్సతీతి పుచ్ఛా పరవాదిస్స, విస్సజ్జనం సకవాదిస్స. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౬. అట్ఠమకస్స ఇన్ద్రియకథావణ్ణనా

౩౭౧. ఇదాని ¶ అట్ఠమకస్స ఇన్ద్రియకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘అట్ఠమకో మగ్గక్ఖణే ఇన్ద్రియాని పటిలభతి నామ, నో చస్స పటిలద్ధాని హోన్తీ’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ నత్థి సద్ధిన్ద్రియన్తి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. నత్థి సద్ధాతి పుట్ఠో పన సద్ధిన్ద్రియతో సద్ధాయ నానత్తం సల్లక్ఖేత్వా పటిక్ఖిపతి. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. యథా పన యస్స అత్థి మనో, తస్స మనిన్ద్రియమ్పి అత్థి; ఏవం యస్స ¶ సద్ధాదయో అత్థి, తస్స అత్థి సద్ధిన్ద్రియాదీనిపీతి దీపనత్థం ¶ అత్థి మనో అత్థి మనిన్ద్రియన్తిఆది ఆరద్ధం. తం సబ్బం ఉత్తానత్థమేవ సద్ధిం సుత్తసాధనేనాతి.

అట్ఠమకస్స ఇన్ద్రియకథావణ్ణనా.

౩౭౩. ఇదాని దిబ్బచక్ఖుకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం చతుత్థజ్ఝానధమ్మూపత్థద్ధం మంసచక్ఖుమేవ దిబ్బచక్ఖు నామ హోతీతి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి అన్ధకానఞ్చేవ సమ్మితియానఞ్చ; తే సన్ధాయ మంసచక్ఖున్తి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స.

పున ‘‘మంసచక్ఖు దిబ్బచక్ఖు, దిబ్బచక్ఖు మంసచక్ఖూ’’తి పుట్ఠో తం మత్తమేవ తం న హోతీతి పటిక్ఖిపతి. యాదిసన్తిఆదిపుచ్ఛాసుపి ఉభిన్నం ఏకసభావాభావేనేవ పటిక్ఖిపతి.

విసయోతిఆదీసు ఉభిన్నమ్పి రూపాయతనమేవ విసయో. మంసచక్ఖు పన ఆపాథగతమేవ పస్సతి. ఇతరం అనాపాథగతం తిరోపబ్బతాదిగతమ్పి. దిబ్బచక్ఖుస్స చ అతిసుఖుమమ్పి రూపం గోచరో, న తాదిసం ఇతరస్సాతి ఏవమేతేసం ఆనుభావగోచరా అసదిసా.

ఉపాదిణ్ణం హుత్వా అనుపాదిణ్ణం హోతీతి పుట్ఠో యస్మా మంసచక్ఖు ఉపాదిణ్ణం, దిబ్బచక్ఖు అనుపాదిణ్ణం, న చ మంసచక్ఖుమేవ దిబ్బచక్ఖూతి ఇచ్ఛతి, తస్మా పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో యస్మా ¶ ‘‘మంసచక్ఖుస్స ఉప్పాదో, మగ్గో దిబ్బస్స చక్ఖునో’’తి వచనం నిస్సాయ మంసచక్ఖుపచ్చయా దిబ్బచక్ఖు ఉప్పజ్జతి, తఞ్చ రూపావచరికానం చతున్నం మహాభూతానం పసాదోతి ఇచ్ఛతి, తస్మా పటిజానాతి. కామావచరం హుత్వాతి పుట్ఠోపి యస్మా న మంసచక్ఖుమేవ దిబ్బచక్ఖూతి ఇచ్ఛతి, తస్మా పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో రూపావచరజ్ఝానపచ్చయేన ఉప్పన్నత్తా రూపావచరం నామ జాతన్తి పటిజానాతి.

రూపావచరం హుత్వా అరూపావచరన్తి పుట్ఠోపి తతో పరం భావనాయ అరూపావచరక్ఖణే రూపావచరచిత్తస్స అభావా పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో అరూపావచరికానం ¶ చతున్నం మహాభూతానం పసాదో హుత్వా ఉప్పజ్జతీతి లద్ధియా ¶ పటిజానాతి. అపరియాపన్నభావం పనస్స న ఇచ్ఛతి, తస్మా పటిక్ఖిపతియేవ.

౩౭౪. దిబ్బచక్ఖుం ధమ్ముపత్థద్ధన్తి కామావచరధమ్మేన ఉపత్థమ్భితం హుత్వా. పున ధమ్ముపత్థద్ధన్తి లోకుత్తరధమ్మేన ఉపత్థద్ధం. ద్వేవ చక్ఖూనీతి పుట్ఠో కిఞ్చాపి దిబ్బచక్ఖునో ధమ్ముపత్థద్ధస్స పఞ్ఞాచక్ఖుభావం న ఇచ్ఛతి, పఞ్ఞాచక్ఖుస్స పన అత్థితాయ పటిక్ఖిపతి. పున పుట్ఠో మంసచక్ఖు ధమ్ముపత్థద్ధం దిబ్బచక్ఖు హోతీతి లద్ధివసేన పటిజానాతి. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౩౭౫. ఇదాని దిబ్బసోతకథా నామ హోతి. తత్థ ఏకంయేవ సోతన్తి పుట్ఠో ద్విన్నం అత్థితాయ పటిక్ఖిపతి. పున పుట్ఠో యస్మా తదేవ ధమ్ముపత్థద్ధం దిబ్బసోతం నామ హోతి, తస్మా పటిజానాతి. సేసం హేట్ఠా వుత్తనయమేవాతి.

౩౭౭. ఇదాని ¶ యథాకమ్మూపగతఞాణకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘ఇతి దిబ్బేన చక్ఖునా విసుద్ధేన…పే… యథాకమ్మూపగే సత్తే పజానాతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౪౬; పటి. మ. ౧.౧౦౬) సుత్తం అయోనిసో గహేత్వా యథాకమ్మూపగతఞాణమేవ దిబ్బచక్ఖున్తి లద్ధి, తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. పున యథాకమ్మూపగతఞ్చ మనసి కరోతీతి పుట్ఠో ఏకచిత్తస్స ఆరమ్మణద్వయాభావా పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో నానాచిత్తవసేన పటిజానాతి. పున లేసోకాసం అదత్వా ద్విన్నం ఫస్సానన్తి పుట్ఠో పటిక్ఖిపతి. ఇతి యథా ఇమినా యథాకమ్మూపగతపదేన, ఏవమేవ ఇమే వత భోన్తో ¶ , సత్తాతిఆదిపదేహిపి సద్ధిం యోజనాసు అత్థో వేదితబ్బో.

౩౭౮. ఆయస్మా ¶ సారిపుత్తో యథాకమ్మూపగతం ఞాణం జానాతీతి ఇదం సకవాదీ యస్మా థేరో అప్పిచ్ఛతాయ అభిఞ్ఞాఞాణాని న వళఞ్జేతీతి ఏకచ్చే న జానన్తి, తాని పనస్స నేవ అత్థీతి మఞ్ఞన్తి, తస్మా తం ‘‘దిబ్బచక్ఖునో అలాభీ థేరో’’తి మఞ్ఞమానం పుచ్ఛతి. తేనేవ కారణేన ‘‘అత్థాయస్మతో సారిపుత్తస్స దిబ్బచక్ఖూ’’తి పరతో పుట్ఠో పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో యంకిఞ్చి సావకేన పత్తబ్బం, సబ్బం తం థేరేన అనుప్పత్తన్తి పటిజానాతి. ఇదానిస్స విక్ఖేపం కరోన్తో సకవాదీ నను ఆయస్మా సారిపుత్తోతిఆదిమాహ. ఇమఞ్హి గాథం థేరో వళఞ్జనపణిధియా ఏవ అభావేన ఆహ, న అభిఞ్ఞాఞాణస్స అభావేన. పరవాదీ పన అభావేనేవాతి అత్థం సల్లక్ఖేతి. తస్మా తస్స లద్ధియా థేరస్స యథాకమ్మూపగతఞాణమేవ అత్థి, నో దిబ్బచక్ఖు. తేన వుత్తం ‘‘తేన హి న వత్తబ్బం యథాకమ్మూపగతఞాణం దిబ్బచక్ఖూ’’తి.

౩౭౯. ఇదాని సంవరకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం తావతింసే దేవే ఉపాదాయ తతుత్తరి దేవేసు యస్మా తే పఞ్చ వేరాని న సమాచరన్తి, తస్మా సంవరో అత్థీతి లద్ధి, తే సన్ధాయ పుచ్ఛా ¶ సకవాదిస్స, వేరసముదాచారం అపస్సతో పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. తతో యస్మా సంవరో నామ సంవరితబ్బే అసంవరే సతి హోతి, తస్మా అసంవరపుచ్ఛా సకవాదిస్స, దేవేసు పాణాతిపాతాదీనం అభావేన పటిక్ఖేపో ఇతరస్స.

అత్థి మనుస్సేసూతిఆది సంవరే సతి అసంవరస్స అసంవరే చ సతి సంవరస్స పవత్తిదస్సనత్థం వుత్తం.

౩౮౦. పాణాతిపాతా వేరమణీతి ఆదిపఞ్హేసు పాణాతిపాతాదీనం అసమాచరణవసేన పటిఞ్ఞా, పాణాతిపాతాదీనం నత్థితాయ పటిక్ఖేపో వేదితబ్బో. పటిలోమపఞ్హా ఉత్తానత్థాయేవ.

అవసానే నత్థి దేవేసు సంవరోతిపఞ్హే ¶ పాణాతిపాతాదీని కత్వా పున తతో సంవరాభావం సన్ధాయ పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స. తతో ఛలవసేన ¶ యది సంవరో నత్థి, సబ్బే దేవా పాణాతిపాతినోతిఆదిపుచ్ఛా పరవాదిస్స. దేవానం వేరసముదాచారస్స అభావేన పటిక్ఖేపో సకవాదిస్స. నహేవన్తి వచనమత్తం గహేత్వా లద్ధిపతిట్ఠాపనం పరవాదిస్స. ఏవం పతిట్ఠితా పన లద్ధి అప్పతిట్ఠితావ హోతీతి.

౩౮౧. ఇదాని అసఞ్ఞకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణ’’న్తి వచనతో వినా విఞ్ఞాణేన పటిసన్ధి నామ నత్థి. ‘‘సఞ్ఞుప్పాదా చ పన తే దేవా తమ్హా కాయా చవన్తీ’’తి వచనతో అసఞ్ఞసత్తానమ్పి చుతిపటిసన్ధిక్ఖణే సఞ్ఞా అత్థీతి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. తతో నం సకవాదీ ‘‘కిం తే తం ఠానం సఞ్ఞాభవో’’తిఆదీహి చోదేతుం సఞ్ఞాభవో సఞ్ఞాగతీతిఆదిమాహ. తం సబ్బం తతో పరఞ్చ పాళినయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

౧౨. నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనకథావణ్ణనా

౩౮౪. ఇదాని ¶ నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతన’’న్తి వచనతో న వత్తబ్బం ‘‘తస్మిం భవే సఞ్ఞా అత్థీ’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సేసమేత్థ సబ్బం పాళినయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనకథావణ్ణనా.

౩౮౭. ఇదాని ¶ ¶ గిహిస్స అరహాతి కథా నామ హోతి. తత్థ యేసం యసకులపుత్తాదీనం గిహిబ్యఞ్జనే ఠితానం అరహత్తప్పత్తిం దిస్వా ‘‘గిహి అస్స అరహా’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి ఉత్తరాపథకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స. తత్థ గిహిస్సాతి యో గిహిసంయోజనసమ్పయుత్తతాయ గిహి, సో అరహం అస్సాతి అత్థో. పరవాదీ పన అధిప్పాయం అసల్లక్ఖేత్వా గిహిబ్యఞ్జనమత్తమేవ పస్సన్తో పటిజానాతి. ఇదానిస్స ‘‘గిహి నామ గిహిసంయోజనేన హోతి, న బ్యఞ్జనమత్తేన. యథాహ భగవా –

సో బ్రాహ్మణో సో సమణో స భిక్ఖూ’’’తి. (ధ. ప. ౧౪౨);

ఇమం ¶ నయం దస్సేతుం అత్థి అరహతోతిఆది ఆరద్ధం. తం సబ్బం ఉత్తానత్థమేవాతి.

౩౮౮. ఇదాని ఉపపత్తికథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘ఓపపాతికో హోతి తత్థపరినిబ్బాయీ’’తివచనాని (పు. ప. ౩౫-౪౦) అయోనిసో గహేత్వా సుద్ధావాసేసు ఉపపత్తియా అరహాతి లద్ధి, ‘‘యేసం వా ఉపహచ్చపరినిబ్బాయీ’’తి ¶ పదం పరివత్తిత్వా ‘‘ఉపపజ్జపరినిబ్బాయీ’’తి పరియాపుణన్తానం సహ ఉపపత్తియా అరహా హోతీతి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి ఉత్తరాపథకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. తత్థ యస్మా ఉపపత్తిచిత్తం నామ లోకియం, తేన సోతాపన్నాదయోపి న హోన్తి, పగేవ అరహా. తస్మాస్స ¶ ఇమం నయం దస్సేతుం సహ ఉపపత్తియా సోతాపన్నోతిఆది ఆరద్ధం.

౩౮౯. సారిపుత్తోతిఆది ఇమేసు మహాథేరేసు కో ఏకోపి సహ ఉపపత్తియా అరహా నామాతి చోదనత్థం వుత్తం.

౩౯౦. ఉపపత్తేసియేనాతి పటిసన్ధిచిత్తేన. తఞ్హి ఉపపత్తిం ఏసతి గవేసతి, తస్మా ఉపపత్తేసియన్తి వుచ్చతి. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౩౯౧. ఇదాని అనాసవకథా నామ హోతి. తత్థ యే ధమ్మా అనాసవస్స అరహతో, సబ్బే తే ¶ అనాసవాతి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి ఉత్తరాపథకానం; తే సన్ధాయ అరహతోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథ నం అనాసవా నామ మగ్గాదయో, కిం తస్స తేయేవ ఉప్పజ్జన్తీతి చోదనత్థం మగ్గో ఫలన్తిఆది ఆరద్ధం. చక్ఖు అనాసవన్తి పుట్ఠో తస్స సాసవత్తా పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో అనాసవస్సేతన్తి పటిజానాతి.

౩౯౨. చీవరపఞ్హే ఏకోవ ధమ్మో అనాసవో సాసవో చ హోతీతి లక్ఖణవిరోధభయా పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో అనాసవస్స హుత్వా సాసవస్స హోతీతి పటిజానాతి. తఞ్ఞేవ అనాసవన్తి పఞ్హాద్వయేపి ఏసేవ నయో. సకవాదీ పన తఞ్ఞేవాతి అనుఞ్ఞాతత్తా ‘‘మగ్గో అనాసవో హుత్వా’’తిఆదీహి చోదేతి. ఇమినా ఉపాయేన సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బోతి.

౩౯౩. ఇదాని ¶ ¶ సమన్నాగతకథా నామ హోతి. తత్థ ద్వే సమన్నాగమా పచ్చుప్పన్నక్ఖణే సమఙ్గీభావసమన్నాగమో చ రూపావచరాదీసు అఞ్ఞతరభూమిప్పత్తితో పటిలాభసమన్నాగమో చ. సో యావ అధిగతవిసేసా న పరిహాయతి, తావదేవ లబ్భతి. యేసం పన ఠపేత్వా ఇమే ద్వే సమన్నాగమే అఞ్ఞో ఉపపత్తిధమ్మవసేన ఏకో సమన్నాగమో నామ హోతీతి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి ఉత్తరాపథకానం, తేసం పత్తిధమ్మో నామ కోచి నత్థీతి అనుబోధనత్థం అరహా చతూహి ఫలేహి సమన్నాగతోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పత్తిం సన్ధాయ పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథస్స ‘‘యది తే అరహా చతూహి ఖన్ధేహి వియ చతూహి ఫలేహి సమన్నాగతో, ఏవం సన్తే యే చతూసు ఫలేసు చత్తారో ఫస్సాదయో, తేహి తే అరహతో సమన్నాగతతా పాపుణాతీ’’తి చోదనత్థం అరహా చతూహి ఫస్సేహీతిఆది ఆరద్ధం. తం సబ్బం పరవాదినా ఏకక్ఖణే చతున్నం ఫస్సాదీనం అభావా పటిక్ఖిత్తం. అనాగామిపఞ్హాదీసుపి ఏసేవ నయో.

౩౯౫. సోతాపత్తిఫలం వీతివత్తోతి న పఠమజ్ఝానం వియ దుతియజ్ఝానలాభీ; పున అనుప్పత్తియా ¶ పన వీతివత్తోతి పుచ్ఛతి. సోతాపత్తిమగ్గన్తిఆది యం వీతివత్తో, తేనస్స పున అసమన్నాగమం దస్సేతుం ఆరద్ధం.

౩౯౬. తేహి చ అపరిహీనోతి పఞ్హే యస్మా యథా పచ్చనీకసముదాచారేన లోకియజ్ఝానధమ్మా పరిహాయన్తి, న ఏవం లోకుత్తరా. మగ్గేన హి యే కిలేసా పహీయన్తి, ఫలేన చ పటిప్పస్సమ్భన్తి, తే తథా పహీనావ తథా పటిప్పస్సద్ధాయేవ చ హోన్తి, తస్మా సకవాదినా ఆమన్తాతి పటిఞ్ఞాతం. స్వాయమత్థో పరతో ‘‘అరహతా చత్తారో మగ్గా పటిలద్ధా’’తిఆదీసు పకాసితోయేవ. సేసం ఉత్తానత్థమేవాతి.

౩౯౭. అరహా ¶ ఛహి ఉపేక్ఖాహీతి కథాయపి ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో. అరహా హి ఛసు ద్వారేసు ఉపేక్ఖానం ఉప్పత్తిభబ్బతాయ ¶ తాహి సమన్నాగతోతి వుచ్చతి, న ఏకక్ఖణే సబ్బాసం ఉప్పత్తిభావేనాతి.

౩౯౮. ఇదాని బోధియా బుద్ధోతికథా నామ హోతి. తత్థ బోధీతి చతుమగ్గఞాణస్సాపి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్సాపి అధివచనం. తస్మా యేసం యథా ఓదాతేన వణ్ణేన ఓదాతో, సామేన వణ్ణేన సామో, ఏవం బోధియా బుద్ధోతి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి ఉత్తరాపథకానంయేవ; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా చ అనుయోగో చ సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా చ పటిక్ఖేపో చ ఇతరస్స.

అతీతాయాతి ¶ పఞ్హే తస్మిం ఖణే అభావతో పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో పటిలాభం సన్ధాయ పటిజానాతి. పున కిచ్చవసేన పుట్ఠో కిచ్చాభావతో పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో యం తేన తాయ కరణీయం కతం, తత్థ సమ్మోహాభావం పటిజానాతి. లేసోకాసం పన అదత్వా దుక్ఖం పరిజానాతీతిఆదినా నయేన పుట్ఠో తస్స కిచ్చస్స అభావా పటిక్ఖిపతి.

అనాగతపఞ్హే తస్మిం ఖణే మగ్గఞాణస్స అభావా పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో ‘‘అగమా రాజగహం బుద్ధో’’తి (సు. ని. ౪౧౦) అనాగతాయ బోధియా బుద్ధభావం మఞ్ఞమానో పటిజానాతి. బోధికరణీయం కరోతీతి పుట్ఠో తస్మిం ఖణే కిచ్చాభావేన పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో యది న కరేయ్య, బుద్ధోతి న వుచ్చేయ్య. యస్మా అవస్సం కరిస్సతి, తస్మా కరోతియేవ నామాతి పటిజానాతి. పున లేసోకాసం అదత్వా పుట్ఠో పటిక్ఖిపతి. పచ్చుప్పన్నపఞ్హో సద్ధిం సంసన్దనాయ ఉత్తానత్థోవ.

౩౯౯. తిస్సో బోధియో ఏకతో కత్వా పుట్ఠో సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం సన్ధాయ తీహిపి బుద్ధోతి వత్తబ్బభావతో పటిజానాతి. పున తీహితి పుట్ఠో సబ్బాసం ¶ ఏకక్ఖణే అభావా పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నస్స సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స వసేన పటిజానాతి. పున లేసోకాసం అదత్వా సతతం సమితన్తి పుట్ఠో పటిక్ఖిపతి.

న బత్తబ్బం బోధియాతి పుచ్ఛా పరవాదిస్స, బోధియా అభావక్ఖణే అబుద్ధభావాపత్తితో పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స. నను బోధిపటిలాభాతి పఞ్హే పన యస్మిం సన్తానే బోధిసఙ్ఖాతం ¶ మగ్గఞాణం ఉప్పన్నం, తత్థ బుద్ధోతి సమ్ముతిసబ్భావతో పటిఞ్ఞా తస్సేవ. తస్స అధిప్పాయం అజానిత్వా హఞ్చీతి లద్ధిట్ఠపనా పరవాదిస్స. ఇదానిస్స అసల్లక్ఖణం పాకటం కాతుం బోధిపటిలాభా బుద్ధోతి బోధియా బుద్ధోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స. తస్సత్థో – ‘‘కిం తే యస్మా బోధిపటిలాభా బుద్ధో, తస్మా బోధియా బుద్ధో’’తి. ఇతరో ‘‘బోధిపటిలాభో నామ బోధియా ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధాయపి సన్తానే ఉప్పన్నభావోయేవ. బోధి నామ మగ్గక్ఖణే ఞాణ’’న్తి ఇమం విభాగం అసల్లక్ఖేన్తోవ పున పటిజానాతి. తతో సకవాదినా బోధిపటిలాభా బోధీతి పుట్ఠో వచనోకాసం అలభన్తో పటిక్ఖిపతీతి.

ఇతి ఇమా తిస్సోపి కథా ఉత్తరాపథకానంయేవ.

౪౦౦. ఇదాని ¶ లక్ఖణకథా నామ హోతి. తత్థ ‘‘యేహి సమన్నాగతస్స మహాపురిసస్స ద్వేవ గతియో భవన్తీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౫౮) ఇమం సుత్తం అయోనిసో గహేత్వా లక్ఖణసమన్నాగతో బోధిసత్తోవ హోతీతి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి ఉత్తరాపథకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స.

చక్కవత్తిసత్తోతి పఞ్హేసు యస్మా చక్కవత్తీ సత్తోపి చ బోధిసత్తోపి, తస్మా అబోధిసత్తం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. బోధిసత్తం సన్ధాయ పటిజానాతి.

౪౦౨. ద్వత్తింసిమానీతిసుత్తం ¶ బోధిసత్తమేవ సన్ధాయ వుత్తం. సో హి పచ్ఛిమే భవే బుద్ధో హోతి, ఇతరేసు చక్కవత్తీ, తస్మా ఆభతమ్పి అనాభతసదిసమేవాతి.

౪౦౩. ఇదాని ¶ నియామోక్కన్తికథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ఘటికారసుత్తే జోతిపాలస్స పబ్బజ్జం సన్ధాయ ‘‘బోధిసత్తో కస్సపభగవతో పావచనే ఓక్కన్తనియామో చరితబ్రహ్మచరియో’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ బోధిసత్తోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, లద్ధియం ఠత్వా పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. తతో యస్మా నియామోతి వా బ్రహ్మచరియన్తి వా అరియమగ్గస్స నామం, బోధిసత్తానఞ్చ ఠపేత్వా పారమీపూరణం అఞ్ఞా నియామోక్కన్తి నామ నత్థి. యది భవేయ్య, బోధిసత్తో సోతాపన్నో సావకో భవేయ్య. న చేతమేవం. కేవలఞ్హి నం బుద్ధా అత్తనో ఞాణబలే ఠత్వా – ‘‘అయం బుద్ధో భవిస్సతీ’’తి బ్యాకరోన్తి, తస్మా పున బోధిసత్తోతి అనుయోగో సకవాదిస్స. పచ్ఛిమభవం సన్ధాయ పటిక్ఖేపో ఇతరస్స. దుతియపఞ్హే జోతిపాలకాలం సన్ధాయ పటిఞ్ఞా తస్సేవ. సావకో హుత్వాతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. అనుస్సవియోతి ¶ అనుస్సవేన పటివిద్ధధమ్మో. పచ్ఛిమభవం సన్ధాయ పటిక్ఖిపిత్వా జోతిపాలకాలే అనుస్సవం సన్ధాయ పటిజానాతి.

౪౦౪. అఞ్ఞం సత్థారన్తిఆళారఞ్చ రామపుత్తఞ్చ సన్ధాయ వుత్తం. ఆయస్మా ఆనన్దోతిఆది ‘‘ఓక్కన్తనియామావ సావకా హోన్తి, న ఇతరే ఓక్కన్తనియామా ఏవరూపా హోన్తీ’’తి దస్సేతుం వుత్తం.

సావకో జాతిం వీతివత్తోతి యాయ జాతియా సావకో, తం వీతివత్తో అఞ్ఞస్మిం భవే అసావకో హోతీతి పుచ్ఛతి. ఇతరో సోతాపన్నాదీనం సోతాపన్నాదిసావకభావతో పటిక్ఖిపతి. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౪౦౬. ఇదాని ¶ అపరాపి సమన్నాగతకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘చతుత్థమగ్గట్ఠో పుగ్గలో పత్తిధమ్మవసేన తీహి ఫలేహి సమన్నాగతో’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి అన్ధకానం ¶ ; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సేసమేత్థ హేట్ఠా చతూహి ఫలేహి సమన్నాగతకథాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

౧౦. సబ్బసంయోజనప్పహానకథావణ్ణనా

౪౧౩. ఇదాని సంయోజనప్పహానకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘నిప్పరియాయేనేవ సబ్బసంయోజనప్పహానం ¶ అరహత్త’’న్తి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. పున సబ్బే సంయోజనాతి పుట్ఠో హేట్ఠా వుత్తమగ్గత్తయేన పహీనే సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో తేన మగ్గేన అప్పహీనస్స అభావా పటిజానాతి. సక్కాయదిట్ఠిఆదీసుపి పఠమమగ్గేన పహీనభావం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, చతుత్థమగ్గేన అనవసేసప్పహానం సన్ధాయ పటిజానాతి. ఏసేవ నయో సబ్బత్థాతి.

౪౧౮. ఇదాని ¶ విముత్తికథా నామ హోతి. తత్థ విపస్సనా, మగ్గో, ఫలం, పచ్చవేక్ఖణన్తి చతున్నం ఞాణానం విముత్తిఞాణన్తి నామం. తేసు విపస్సనాఞాణం నిచ్చనిమిత్తాదీహి విముత్తత్తా, తదఙ్గవిముత్తిభావేన వా విముత్తత్తా విముత్తిఞాణం. మగ్గో ¶ సముచ్ఛేదవిముత్తి, ఫలం పటిప్పస్సద్ధివిముత్తి, పచ్చవేక్ఖణఞాణం పన విముత్తిం జానాతీతి విముత్తిఞాణం. ఏవం చతుబ్బిధే విముత్తిఞాణే నిప్పరియాయేన ఫలఞాణమేవ విముత్తి. సేసాని ‘‘విముత్తానీ’’తి వా ‘‘అవిముత్తానీ’’తి వా న వత్తబ్బాని. తస్మా ‘‘ఇదం నామ విముత్తిఞాణం విముత్త’’న్తి అవత్వా అవిసేసేనేవ ‘‘విముత్తిఞాణం విముత్త’’న్తి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స. పున యంకిఞ్చీతి పుట్ఠో పచ్చవేక్ఖణాదీని సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. పటిపన్నస్సాతి పుట్ఠో మగ్గఞాణస్స అనాసవతం సన్ధాయ పటిజానాతి. యస్మా పన తం సోతాపన్నస్స ఫలే ఠితస్స ఞాణం న హోతి, తస్మా విముత్తం నామ న హోతీతి చోదనత్థం పున సకవాదీ సోతాపన్నస్సాతిఆదిమాహ. ఇమినా ఉపాయేన సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

౪౨౧. ఇదాని ¶ అసేఖకథా నామ హోతి. తత్థ యస్మా ఆనన్దత్థేరాదయో సేఖా ‘‘ఉళారో భగవా’’తిఆదినా నయేన అసేఖే జానన్తి, తస్మా ¶ ‘‘సేఖస్స అసేఖఞాణం అత్థీ’’తి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి ఉత్తరాపథకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. జానాతి పస్సతీతి ఇదం అత్తనా అధిగతస్స జాననవసేన వుత్తం. గోత్రభునోతిఆది హేట్ఠిమాయ భూమియం ఠితస్స ఉపరూపరిఞాణస్స అభావదస్సనత్థం వుత్తం. నను ఆయస్మా ఆనన్దో సేఖో ‘‘ఉళారో భగవా’’తి జానాతీతి పరవాదీ అసేఖే భగవతి పవత్తత్తా తం అసేఖఞాణన్తి ఇచ్ఛతి, న పనేతం అసేఖం. తస్మా ఏవం పతిట్ఠాపితాపి లద్ధి అప్పతిట్ఠాపితావ హోతీతి.

౪౨౪. ఇదాని విపరీతకథా నామ హోతి. తత్థ ‘‘య్వాయం పథవీకసిణే పథవీసఞ్ఞీ సమాపజ్జతి, తస్స తం ఞాణం విపరీతఞాణ’’న్తి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి ¶ అన్ధకానం, తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. పథవిం నిస్సాయ ఉప్పన్ననిమిత్తఞ్హి న పథవీయేవ, తత్ర చాయం పథవీసఞ్ఞీ. తస్మా విపరీతఞాణన్తి అయమేతస్స అధిప్పాయో. తతో సకవాదీ ‘‘లక్ఖణపథవీపి ససమ్భారపథవీపి నిమిత్తపథవీపి పథవీదేవతాపి సబ్బా పథవీయేవ, తాసు పథవీతి ఞాణం విపరీతం న హోతి. అనిచ్చే నిచ్చన్తిఆదివిపరియేసో పన విపరీతఞాణం నామ. కిం తే ఇదం ఏతేసు అఞ్ఞతర’’న్తి చోదేతుం అనిచ్చే నిచ్చన్తిఆదిమాహ. ఇతరో విపల్లాసలక్ఖణాభావం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, పథవీనిమిత్తం సన్ధాయ పటిజానాతి.

కుసలన్తి సేక్ఖపుథుజ్జనానం ఞాణం సన్ధాయ వుత్తం. అత్థి అరహతోతి పఞ్హేసుపి విపల్లాసలక్ఖణాభావేన పటిక్ఖిపతి. పథవీనిమిత్తం సన్ధాయ పటిజానాతి. సబ్బేవ పథవీతి సబ్బం తం పథవీకసిణం లక్ఖణపథవీయేవ ¶ హోతీతి పుచ్ఛతి. సకవాదీ తథా అభావతో పటిక్ఖిపతి. నను పథవీ అత్థి, అత్థి చ కోచి పథవిం పథవితో సమాపజ్జతీతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స ¶ . తస్సత్థో – నను నిమిత్తపథవీ అత్థి, అత్థి చ కోచి తం పథవిం పథవితోయేవ సమాపజ్జతి, న ఆపతో వా తేజతో వాతి. పథవీ అత్థీతిఆది ‘‘యది యం యథా అత్థి, తం తథా సమాపజ్జన్తస్స ఞాణం విపరీతం హోతి, నిబ్బానం అత్థి, తమ్పి సమాపజ్జన్తస్స సబ్బవిపరియేససముగ్ఘాతనం మగ్గఞాణమ్పి తే విపరీతం హోతూ’’తి దస్సనత్థం వుత్తన్తి.

౪౨౮-౪౩౧. ఇదాని నియామకథా నామ హోతి. తత్థ యో పుగ్గలో సమ్మత్తనియామం ఓక్కమిస్సతి, తం ‘‘భబ్బో ఏస ధమ్మం అభిసమేతు’’న్తి యస్మా భగవా జానాతి, తస్మా ‘‘అనియతస్స పుథుజ్జనస్సేవ సతో పుగ్గలస్స నియామగమనాయ ఞాణం అత్థీ’’తి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి ఉత్తరాపథకానం; తే సన్ధాయ అనియతస్సాతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స. తత్థ నియామగమనాయాతి నియామో వుచ్చతి మగ్గో, మగ్గగమనాయ మగ్గోక్కమనాయాతి అత్థో. యం పనస్స ఞాణం దిస్వా భగవా ‘‘భబ్బో అయ’’న్తి జానాతి, తం సన్ధాయ పటిఞ్ఞా పరవాదిస్స.

అథస్స ¶ సకవాదీ అయుత్తవాదితం దీపేతుం నియతస్సాతి విపరీతానుయోగమాహ. తత్థ పఠమపఞ్హే మగ్గేన నియతస్స అనియామగమనాయ ఞాణం నామ నత్థీతి పటిక్ఖిపతి. దుతియే నత్థిభావేన పటిజానాతి. తతియే అనియతస్స నత్థీతి పుట్ఠత్తా లద్ధివిరోధేన పటిక్ఖిపతి. పున పఠమపఞ్హమేవ చతుత్థం కత్వా నియతస్స నియామగమనాదివసేన తయో పఞ్హా కతా. తేసు పఠమే యస్మా ఆదిమగ్గేన నియతస్స పున తదత్థాయ ఞాణం నత్థి, తస్మా పటిక్ఖిపతి. దుతియే ¶ నత్థిభావేనేవ పటిజానాతి. తతియే లద్ధివిరోధేనేవ పటిక్ఖిపతి. పున పఠమపఞ్హం అట్ఠమం కత్వా అనియతస్స అనియామగమనాదివసేన తయో పఞ్హా కతా. తేసం అత్థో వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. పున పఠమపఞ్హమేవ ద్వాదసమం కత్వా తంమూలకా అత్థి నియామోతిఆదయో పఞ్హా కతా. తత్థ యస్మా నియామగమనాయ ఞాణం నామ మగ్గఞాణమేవ హోతి, తస్మా తం సన్ధాయ అత్థి నియామోతి వుత్తం. ఇతరో పన నియామోతి వుత్తే పటిక్ఖిపతి, ఞాణన్తి వుత్తే పటిజానాతి. సతిపట్ఠానాదీసుపి ¶ ఏసేవ నయో. పచ్చనీకం ఉత్తానత్థమేవ. గోత్రభునోతిఆది యేన యం అప్పత్తం, తస్స తం నత్థీతి దస్సనత్థం వుత్తం. భగవా జానాతీతి అత్తనో ఞాణబలేన జానాతి, న తస్స నియామగమనఞాణసబ్భావతో. తస్మా ఇమినా కారణేన పతిట్ఠితాపిస్స లద్ధి అప్పతిట్ఠితాయేవాతి.

౪౩౨-౪౩౩. ఇదాని పటిసమ్భిదాకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘యంకిఞ్చి అరియానం ఞాణం, సబ్బం లోకుత్తరమేవా’’తి గహేత్వా ‘‘సబ్బం ఞాణం పటిసమ్భిదా’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సమ్ముతిఞాణపఞ్హేసు పథవీకసిణసమ్ముతియం సమాపత్తిఞాణం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, నిరుత్తిఞాణం సన్ధాయ పటిజానాతి. యే కేచి సమ్ముతిన్తి పఞ్హే పుథుజ్జనే సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. చేతోపరియాయపఞ్హేసు పుథుజ్జనస్స ఞాణం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, అరియస్స ఞాణం సన్ధాయ పటిజానాతి. సబ్బా పఞ్ఞాతిపఞ్హేసు కసిణసమాపత్తిపఞ్హం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, లోకుత్తరం సన్ధాయ పటిజానాతి. పథవీకసిణసమాపత్తిన్తిఆది ‘‘యా ఏతేసు ఏత్తకేసు ఠానేసు పఞ్ఞా, కిం సబ్బా సా పటిసమ్భిదా’’తి పుచ్ఛనత్థం వుత్తం. తేన ¶ హి సబ్బం ఞాణన్తి యస్మా సబ్బా లోకుత్తరపఞ్ఞా పటిసమ్భిదా ¶ , తస్మా సబ్బన్తి వచనం సామఞ్ఞఫలేన సద్ధిం పతిట్ఠాపేతీతి.

౪౩౪-౪౩౫. ఇదాని సమ్ముతిఞాణకథా నామ హోతి. తత్థ సమ్ముతిసచ్చం పరమత్థసచ్చన్తి ద్వే ¶ సచ్చాని. యే పన ఏవం విభాగం అకత్వా సచ్చన్తి వచనసామఞ్ఞేన సమ్ముతిఞాణమ్పి ‘‘సచ్చారమ్మణమేవా’’తి వదన్తి, సేయ్యథాపి అన్ధకా; తే అయుత్తవాదినోతి తేసం వాదవిసోధనత్థం అయం కథా ఆరద్ధా. తత్థ న వత్తబ్బన్తి పుచ్ఛా పరవాదిస్స, పరమత్థసచ్చం సన్ధాయ పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స. సమ్ముతిసచ్చమ్హీతి సమ్ముతిం అనుపవిట్ఠే సచ్చమ్హి. పచ్చత్తే వా భుమ్మవచనం, సమ్ముతిసచ్చన్తి అత్థో. సమ్ముతిఞాణం సచ్చారమ్మణఞ్ఞేవాతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. తతో నం ‘‘యది తం అవిసేసేన సచ్చారమ్మణఞ్ఞేవ, తేన ఞాణేన దుక్ఖపరిఞ్ఞాదీని కరేయ్యా’’తి చోదేతుం తేన ఞాణేనాతిఆదిమాహ.

౪౩౬-౪౩౮. ఇదాని చిత్తారమ్మణకథా నామ హోతి. తత్థ చేతోపరియాయే ఞాణన్తి వచనమత్తమేవ గహేత్వా ‘‘తం ఞాణం చిత్తారమ్మణమేవా’’తి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథస్స ‘‘యో సరాగాదివసేన చిత్తం జానాతి, తస్స రాగాదయోపి ఆరమ్మణా హోన్తి, తస్మా న వత్తబ్బం తం చిత్తారమ్మణఞ్ఞేవా’’తి చోదనత్థం నను అత్థి కోచీతిఆది ఆరద్ధం. ఫస్సారమ్మణేతి ¶ ఫస్ససఙ్ఖాతే ఆరమ్మణే. వేదనారమ్మణేతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. పున ఫస్సారమ్మణే ఞాణం న వత్తబ్బన్తి పుట్ఠో ఫస్సస్స ఫుసనలక్ఖణం ¶ మనసికరోతో ఫస్సోవారమ్మణం హోతీతి పటిజానాతి. కిం పనేతం ఫస్సపరియాయే ఞాణన్తి పుట్ఠో పన తాదిసస్స సుత్తపదస్స అభావా పటిక్ఖిపతి. వేదనాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఇదాని యం నిస్సాయ లద్ధి, తదేవ దస్సేత్వా లద్ధిం పతిట్ఠాపేతుం నను చేతోపరియాయే ఞాణన్తిఆదిమాహ. సా పనేసా వచనమత్తాభినివేసేన పతిట్ఠాపితాపి అప్పతిట్ఠాపితావ హోతీతి.

౪౩౯-౪౪౦. ఇదాని ¶ అనాగతఞాణకథా నామ హోతి. తత్థ అనాగతం నామ అన్తరమ్పి అత్థి, అనన్తరమ్పి. తేసు అనన్తరే ఏకన్తేనేవ ఞాణం నత్థి. యథా చ అనన్తరే, తథా ఏకవీథిఏకజవనపరియాపన్నేపి. తత్థ యే సబ్బస్మిమ్పి అనాగతే ఞాణం ఇచ్ఛన్తి, సేయ్యథాపి అన్ధకా; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథ నం ‘‘యం తే అనాగతే ఞాణం, కిం తేన అనన్తరం అనాగతం మూలాదివసేన జానాతీ’’తి చోదేతుం అనాగతం మూలతోతిఆదిమాహ. తత్థ మూలతోతిఆదీని సబ్బాని కారణవేవచనానేవ. కారణఞ్హి యం అత్తనో ఫలం కరోతి, తం తత్థ మూలయతి పతిట్ఠాతీతి మూలం. తతో చ తం హినోతి పవత్తయతీతి హేతు. తదేవ తం నిదేతి ‘‘హన్ద నం గణ్హథా’’తి. నియ్యాతేతి వియాతి నిదానం. తతో తం సమ్భవతీతి సమ్భవో. పభవతీతి పభవో. తత్థ చ తం సముట్ఠాతి, తం వా నం సముట్ఠాపేతీతి సముట్ఠానం. తదేవ నం ఆహరతీతి ఆహారో. తఞ్చస్స అపరిచ్చజితబ్బట్ఠేన ఆరమ్మణం. తదేవ చేతం పటిచ్చ ఏతీతి పచ్చయో. తతో నం సముదేతీతి సముదయోతి వుచ్చతి. యస్మా ¶ పన అనన్తరం చిత్తం ఏతేహాకారేహి న సక్కా జానితుం, తస్మా న హేవన్తి పటిక్ఖిపతి. అనాగతం హేతుపచ్చయతన్తి యా అనన్తరానాగతే చిత్తే హేతుపచ్చయతా, తం జానాతి. యే తత్థ ధమ్మా హేతుపచ్చయా హోన్తి, తే జానాతీతి అత్థో. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. గోత్రభునోతిఆది యస్మిం అనాగతే ఞాణం న ఉప్పజ్జతి, తం సరూపతో దస్సేతుం వుత్తం. పాటలిపుత్తస్సాతి ¶ సుత్తం యస్మిం అనాగతే ఞాణం ఉప్పజ్జతి, తం దస్సేతుం ఆహటం. యస్మా పనేతం న సబ్బస్మిం అనాగతే ఞాణస్స సాధకం; తస్మా అనాహటమేవాతి.

౪౪౧-౪౪౨. ఇదాని పటుప్పన్నఞాణకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘సబ్బసఙ్ఖారేసు అనిచ్చతో దిట్ఠేసు తమ్పి ఞాణం అనిచ్చతో దిట్ఠం హోతీ’’తి వచనం నిస్సాయ ‘‘అవిసేసేన సబ్బస్మిం పచ్చుప్పన్నే ఞాణం అత్థీ’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ పటుప్పన్నేతి పుచ్ఛా ¶ సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథ నం ‘‘యది అవిసేసేన పటుప్పన్నే ఞాణం అత్థి, ఖణపచ్చుప్పన్నేపి తేన భవితబ్బం. ఏవం సన్తే ద్విన్నం ఞాణానం ఏకతో అభావా తేనేవ ఞాణేన తం జానితబ్బం హోతీ’’తి చోదనత్థం తేనాతి అనుయోగో సకవాదిస్స. తత్థ పఠమపఞ్హే తేనేవ తం జానితుం న సక్కాతి పటిక్ఖేపో ఇతరస్స. దుతియపఞ్హే సన్తతిం సన్ధాయ పటిఞ్ఞా తస్సేవ. పటిపాటితో భఙ్గం పస్సన్తో భఙ్గానుపస్సనేనేవ భఙ్గానుపస్సనాఞాణం పస్సతీతి అధిప్పాయో. తేన ఞాణేన తం ఞాణం జానాతీతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. తేన ఫస్సేన తం ఫస్సన్తిఆదీనిస్స లేసోకాసనివారణత్థం వుత్తాని ¶ . యం పనేతేన లద్ధిపతిట్ఠాపనత్థం నను సబ్బసఙ్ఖారేతిఆది వుత్తం. తత్థ నయతో తం ఞాణం దిట్ఠం హోతి, న ఆరమ్మణతోతి అధిప్పాయేన పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స. తస్మా ఏవం పతిట్ఠితాపిస్స లద్ధి అప్పతిట్ఠితావ హోతి.

౪౪౩-౪౪౪. ఇదాని ఫలే ఞాణకథా నామ హోతి. తత్థ ‘‘బుద్ధాపి సత్తానం అరియఫలప్పత్తియా ధమ్మం దేసేన్తి సావకాపి, ఇతి ఇమినా సామఞ్ఞేన ¶ బుద్ధానం వియ సావకానమ్పి తేన తేన సత్తేన పత్తబ్బే ఫలే ఞాణం అత్థీ’’తి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ సావకస్సాతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథ నం ‘‘యది సావకస్స ఫలే ఞాణం అత్థి, యథా బుద్ధా సమానేపి సోతాపత్తిఫలే అత్తనో ఞాణబలేన ‘అయం ఏకబీజీ, అయం కోలంకోలో, అయం సత్తక్ఖత్తుపరమో’తి ఫలస్సకతం పఞ్ఞపేన్తి, కిం తే ఏవం సావకోపీ’’తి చోదేతుం సావకో ఫలస్స కతం పఞ్ఞపేతీతి ఆహ. ఇతరో పటిక్ఖిపతి.

అత్థి సావకస్స ఫలపరోపరియత్తీతిఆది ఫలే ఞాణస్స అత్థితాయ పచ్చయపుచ్ఛనత్థం వుత్తం. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – బుద్ధానం ‘‘ఇదం ఫలం పరం, ఇదం ఓపర’’న్తి ఏవం ఫలానం ఉచ్చావచభావజాననసఙ్ఖాతా ఫలే పరోపరియత్తి నామ అత్థి. తథా ఇన్ద్రియపుగ్గలపరోపరియత్తియో, తాసం ¶ అత్థితాయ తస్స తస్స పుగ్గలస్స తేసం తేసం ఇన్ద్రియానం వసేన తం తం ఫలం జానన్తి, కిం తే సావకస్సాపి ఏతా పరోపరియత్తియో అత్థీతి.

అత్థి సావకస్స ఖన్ధపఞ్ఞత్తీతిఆదీనిపి ‘‘యది తే సావకస్స బుద్ధానం వియ ఫలే ఞాణం అత్థి, ఇమా హి పిస్స పఞ్ఞత్తీహి ¶ భవితబ్బం. కిమస్స తా అత్థి, సక్కోతి సో ఏతా పఞ్ఞత్తియో అత్తనో బలేన జానితుం వా పఞ్ఞపేతుం వా’’తి చోదనత్థం వుత్తాని. సావకో జినోతిఆది ‘‘యది సావకస్స బుద్ధానం వియ ఫలే ఞాణం అత్థి, ఏవం సన్తే స్వేవ జినో’’తి చోదనత్థం వుత్తం. సావకో అనుప్పన్నస్సాతి పఞ్హేపి అయమేవ నయో. అఞ్ఞాణీతి పఞ్హే అవిజ్జాసఙ్ఖాతస్స అఞ్ఞాణస్స విహతత్తా పటిక్ఖిత్తో, న పనస్స బుద్ధానం వియ ఫలే ఞాణం అత్థి. తస్మా అప్పతిట్ఠితోవ పరవాదీవాదోతి.

౪౪౫-౪౪౭. ఇదాని ¶ ¶ నియామకథా నామ హోతి. తత్థ నియామోతి ‘‘భబ్బో నియామం ఓక్కమితుం కుసలేసు ధమ్మేసు సమ్మత్త’’న్తి (పు. ప. ౧౩) వచనతో అరియమగ్గో వుచ్చతి. యస్మా పన తస్మిం ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధేపి పుగ్గలో అనియతో నామ న హోతి, తస్మా ‘‘సో నియామో నిచ్చట్ఠేన అసఙ్ఖతో’’తి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. తతో ‘‘యది సో అసఙ్ఖతో, ఏవరూపేన తేన భవితబ్బ’’న్తి దీపేన్తో నిబ్బానన్తిఆదిమాహ. సంసన్దనపుచ్ఛా ఉత్తానత్థాయేవ.

అత్థి ¶ కేచీతిఆది నియామస్స సఙ్ఖతభావదీపనత్థం వుత్తం. మగ్గో అసఙ్ఖతోతిపఞ్హే తస్స ఉప్పాదనిరోధభావతో పటిక్ఖిపతీతి. నియామో సఙ్ఖతోతిపఞ్హే నిరుద్ధేపి మగ్గే నియామస్స అత్థితం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. సోతాపత్తినియామోతిఆదిపఞ్హేసుపి అనులోమతో చ పటిలోమతో చ ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో. పఞ్చ అసఙ్ఖతానీతి పుట్ఠో పఞ్చన్నం అసఙ్ఖతానం ఆగతట్ఠానం అపస్సన్తో పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో చతున్నం సమ్మత్తనియామానం నియామవచనతో నిబ్బానస్స చ అసఙ్ఖతభావతో పటిజానాతి. మిచ్ఛత్తనియామపఞ్హో నియామవచనమత్తేన అసఙ్ఖతతాయ అయుత్తభావదీపనత్థం వుత్తోతి.

౪౪౮. ఇదాని పటిచ్చసముప్పాదకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం నిదానవగ్గే ‘‘ఉప్పాదా వా తథాగతానం అనుప్పాదా వా తథాగతానం ¶ ఠితావ సా ధాతు ధమ్మట్ఠితతా’’తిఆదివచనతో (సం. ని. ౨.౨౦) ‘‘పటిచ్చసముప్పాదో అసఙ్ఖతో’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి పుబ్బసేలియానఞ్చ మహిసాసకానఞ్చ; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స.

౪౪౯. అవిజ్జా ¶ అసఙ్ఖతాతి ఆదయో పఞ్హా అవిజ్జాదీనంయేవ పటిచ్చసముప్పాదభావదస్సనత్థం వుత్తా. యేన పనత్థేన తత్థ ఏకేకం అఙ్గం ‘‘పటిచ్చసముప్పాదో’’తి వుచ్చతి, సో పటిచ్చసముప్పాదవిభఙ్గే వుత్తోయేవ.

౪౫౧. అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారాతి యా తత్థ ధమ్మట్ఠితతాతిఆది యేన సుత్తేన లద్ధి పతిట్ఠాపితా, తస్సేవ అత్థదస్సనేన లద్ధిభిన్దనత్థం వుత్తం. అయఞ్హేత్థ అత్థో – యా అయం హేట్ఠా ‘‘ఠితావ సా ధాతు ధమ్మట్ఠితతా ధమ్మనియామతా’’తి వుత్తా న సా అఞ్ఞత్ర అవిజ్జాదీహి విసుం ఏకా అత్థి. అవిజ్జాదీనం పన పచ్చయానంయేవేతం నామం. ఉప్పన్నేపి హి తథాగతే అనుప్పన్నేపి అవిజ్జాతో సఙ్ఖారా సమ్భవన్తి, సఙ్ఖారాదీహి చ విఞ్ఞాణాదీని, తస్మా ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తి ¶ యా ఏతస్మిం పదే సఙ్ఖారధమ్మానం కారణట్ఠేన ఠితతాతి ధమ్మట్ఠితతా. తేసంయేవ చ ధమ్మానం కారణట్ఠేనేవ నియామతాతి ధమ్మనియామతాతి అవిజ్జా వుచ్చతి. సా చ అసఙ్ఖతా, నిబ్బానఞ్చ అసఙ్ఖతన్తి పుచ్ఛతి. పరవాదీ లద్ధివసేన పటిజానిత్వా పున ద్వే అసఙ్ఖతానీతి పుట్ఠో సుత్తాభావేన పటిక్ఖిపిత్వా లద్ధివసేనేవ పటిజానాతి. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. హేట్ఠా వుత్తసదిసం పన తత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

౪౫౨-౪౫౪. ఇదాని సచ్చకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, తథాని అవితథానీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౯౦) సుత్తం నిస్సాయ ‘‘చత్తారి సచ్చాని నిచ్చాని అసఙ్ఖతానీ’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి పుబ్బసేలియానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అయఞ్హిస్స అధిప్పాయో – దుక్ఖసముదయమగ్గేసు వత్థుసచ్చం సఙ్ఖతం, లక్ఖణసచ్చం ¶ అసఙ్ఖతం. నిరోధే వత్థుసచ్చం నామ నత్థి అసఙ్ఖతమేవ తన్తి. తస్మా ఆమన్తాతి ఆహ. తం పనస్స లద్ధిమత్తమేవ. సో హి దుక్ఖం వత్థుసచ్చం ఇచ్ఛతి, తథా సముదయం మగ్గఞ్చ. యాని పన నేసం బాధనపభవనియ్యానికలక్ఖణాని, తాని లక్ఖణసచ్చం నామాతి, న చ బాధనలక్ఖణాదీహి అఞ్ఞాని దుక్ఖాదీని నామ అత్థీతి. తాణానీతిఆదీసు అధిప్పాయో వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

దుక్ఖసచ్చన్తి ¶ పఞ్హే లద్ధివసేన లక్ఖణం సన్ధాయ పటిజానాతి. దుక్ఖన్తి పఞ్హే వత్థుం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. ఇతో పరం సుద్ధికపఞ్హా చ సంసన్దనపఞ్హా చ సబ్బే పాళిఅనుసారేనేవ వేదితబ్బా. అవసానే లద్ధిపతిట్ఠాపనత్థం ఆహటసుత్తం అత్థస్స మిచ్ఛా గహితత్తా అనాహటసదిసమేవాతి.

౪౫౫-౪౫౬. ఇదాని ¶ ఆరుప్పకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘చత్తారో ఆరుప్పా ఆనేఞ్జా’’తి వచనం నిస్సాయ ‘‘సబ్బేపి తే ధమ్మా అసఙ్ఖతా’’తి లద్ధి, తే సన్ధాయ ఆకాసానఞ్చాయతనన్తి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి. సాధకసుత్తమ్పి అత్థం అజానిత్వా ఆహటత్తా అనాహటసదిసమేవాతి.

౪౫౭-౪౫౯. ఇదాని నిరోధసమాపత్తికథా నామ హోతి. తత్థ నిరోధసమాపత్తీతి చతున్నం ఖన్ధానం అప్పవత్తి. యస్మా పన సా కరియమానా కరియతి, సమాపజ్జియమానా సమాపజ్జియతి, తస్మా నిప్ఫన్నాతి వుచ్చతి. సఙ్ఖతాసఙ్ఖతలక్ఖణానం పన ¶ అభావేన న వత్తబ్బా ‘‘సఙ్ఖతాతి వా అసఙ్ఖతా’’తి వా. తత్థ యేసం ‘‘యస్మా సఙ్ఖతా న హోతి, తస్మా అసఙ్ఖతా’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానఞ్చేవ ఉత్తరాపథకానఞ్చ; తే సన్ధాయ నిరోధసమాపత్తీతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. ఉప్పాదేన్తీతిఆది సమాపజ్జనపటిలాభవసేనేవ వుత్తం. యథా పన రూపాదయో అసఙ్ఖతధమ్మే ఉప్పాదేన్తి; న తథా తం కేచి ఉప్పాదేన్తి నామ. నిరోధా వోదానం వుట్ఠానన్తి ఫలసమాపత్తి వేదితబ్బా. అసఙ్ఖతా పన తం ¶ నత్థియేవ, తస్మా పటిక్ఖిపతి. తేన హీతి యస్మా సఙ్ఖతా న హోతి, తస్మా అసఙ్ఖతాతి లద్ధి. ఇదం పన అసఙ్ఖతభావే కారణం న హోతీతి వుత్తమ్పి అవుత్తసదిసమేవాతి.

౪౬౦-౪౬౨. ఇదాని ఆకాసకథా నామ హోతి. తత్థ తివిధో ఆకాసో – పరిచ్ఛేదాకాసో ¶ , కసిణుగ్ఘాటిమాకాసో, అజటాకాసో. ‘‘తుచ్ఛాకాసో’’తిపి తస్సేవ నామం. తేసు పరిచ్ఛేదాకాసో సఙ్ఖతో, ఇతరే ద్వే పఞ్ఞత్తిమత్తా. యేసం పన ‘‘దువిధోపి యస్మా సఙ్ఖతో న హోతి, తస్మా అసఙ్ఖతో’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఉత్తరాపథకానం మహిసాసకానఞ్చ; తే సన్ధాయ ఆకాసోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౭. ఆకాసో సనిదస్సనోతికథావణ్ణనా

౪౬౩-౪౬౪. ఇదాని ఆకాసో సనిదస్సనోతికథా నామ హోతి. తత్థ యేసం తాళచ్ఛిద్దాదీసు ఞాణప్పవత్తిం నిస్సాయ ‘‘సబ్బోపి అజటాకాసో ¶ సనిదస్సనో’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం ¶ ; తే సన్ధాయ ఆకాసో సనిదస్సనోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథ నం ‘‘యది సనిదస్సనో, ఏవంవిధో భవేయ్యా’’తి చోదనత్థం రూపన్తిఆది వుత్తం. చక్ఖుఞ్చ పటిచ్చాతిపఞ్హేసు ఏవరూపస్స సుత్తస్స అభావేన పటిక్ఖిపిత్వా తులన్తరికాదీనం ఉపలద్ధిం నిస్సాయ పటిజానాతి. ద్విన్నం రుక్ఖానం అన్తరన్తి ఏత్థ రుక్ఖరూపం చక్ఖునా దిస్వా అన్తరే రూపాభావతో ఆకాసన్తి మనోద్వారవిఞ్ఞాణం ఉప్పజ్జతి, న చక్ఖువిఞ్ఞాణం. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. తస్మా అసాధకమేతన్తి.

౧౦. పథవీధాతుసనిదస్సనాతిఆదికథావణ్ణనా

౪౬౫-౪౭౦. ఇదాని ¶ పథవీధాతు సనిదస్సనాతిఆదికథా నామ హోతి. తత్థ యేసం పాసాణఉదకజాలరుక్ఖచలనానఞ్చేవ పఞ్చిన్ద్రియపతిట్ఠోకాసానఞ్చ వణ్ణాయతనం కాయవిఞ్ఞత్తికాలే హత్థపాదాదిరూపఞ్చ దిస్వా ‘‘పథవీధాతుఆదయో సనిదస్సనా’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ సబ్బకథాసు ఆదిపుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సేసం సబ్బత్థ పాళిఅనుసారేన చేవ హేట్ఠా వుత్తనయేన చ వేదితబ్బన్తి. పథవీధాతు సనిదస్సనాతి ఆదిం కత్వా కాయకమ్మం సనిదస్సనన్తి పరియోసానకథా నిట్ఠితా.

౪౭౧-౪౭౨. ఇదాని ¶ సఙ్గహితకథా నామ హోతి. తత్థ యస్మా దామాదీహి బలిబద్దాదయో వియ కేచి ధమ్మా కేహిచి ధమ్మేహి సఙ్గహితా నామ నత్థి, తస్మా ‘‘నత్థి కేచి ధమ్మా కేహిచి ధమ్మేహి సఙ్గహితా, ఏవం సన్తే ఏకవిధేన రూపసఙ్గహోతిఆది నిరత్థక’’న్తి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి రాజగిరికానఞ్చేవ సిద్ధత్థికానఞ్చ; తే సన్ధాయ అఞ్ఞేనత్థేన సఙ్గహభావం దస్సేతుం పుచ్ఛా సకవాదిస్స, అత్తనో లద్ధివసేన పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. ఇదాని యేనత్థేన సఙ్గహో లబ్భతి, తం దస్సేతుం నను అత్థి కేచి ధమ్మాతిఆది ఆరద్ధం. తం సబ్బం హేట్ఠా వుత్తనయత్తా ఉత్తానత్థమేవ. యా పనేసా పరవాదినా లద్ధిపతిట్ఠాపనత్థం యథా దామేన వాతిఆదికా ఉపమా ఆహటా, సకవాదినా తం అనభినన్దిత్వా అప్పటిక్కోసిత్వా ‘‘హఞ్చి దామేన వా’’తి తస్స లద్ధి భిన్నాతి వేదితబ్బా. అయఞ్హేత్థ అత్థో – యది తే దామాదీహి బలిబద్దాదయో సఙ్గహితా నామ, అత్థి కేచి ధమ్మా కేహిచి ధమ్మేహి సఙ్గహితాతి.

౪౭౩-౪౭౪. ఇదాని ¶ సమ్పయుత్తకథా నామ హోతి. తత్థ యస్మా తిలమ్హి తేలం వియ న వేదనాదయో సఞ్ఞాదీసు అనుపవిట్ఠా, తస్మా ‘‘నత్థి కేచి ధమ్మా కేహిచి ధమ్మేహి సమ్పయుత్తా, ఏవం సన్తే ¶ ఞాణసమ్పయుత్తన్తిఆది నిరత్థకం హోతీ’’తి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి ¶ రాజగిరికసిద్ధత్థికానఞ్ఞేవ; తే సన్ధాయ అఞ్ఞేనేవత్థేన సమ్పయుత్తతం దస్సేతుం పుచ్ఛా సకవాదిస్స, అత్తనో లద్ధివసేన పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సేసమిధాపి హేట్ఠా వుత్తనయత్తా ఉత్తానత్థమేవ. యో పనేస పరవాదినా ‘‘యథా తిలమ్హి తేల’’న్తిఆదికో ఉపమాపఞ్హో ఆహటో, సో యస్మా వేదనాసఞ్ఞానం వియ తిలతేలానం లక్ఖణతో నానత్తవవత్థానం నత్థి. సబ్బేసుపి హి తిలఅట్ఠితచేసు తిలోతి వోహారమత్తం, తేనేవ తిలం నిబ్బత్తేత్వా గహితే పురిమసణ్ఠానేన తిలో నామ న పఞ్ఞాయతి, తస్మా అనాహటసదిసోవ హోతీతి.

౪౭౫-౪౭౭. ఇదాని చేతసికకథా నామ హోతి. తత్థ యస్మా ఫస్సికాదయో నామ నత్థి, తస్మా ‘‘చేతసికేనాపి న భవితబ్బం, ఇతి నత్థి చేతసికో ధమ్మో’’తి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి రాజగిరికసిద్ధత్థికానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సహజాతోతి సమ్పయుత్తసహజాతం సన్ధాయ వుత్తం. ఫస్సికాతి తాదిసం వోహారం అపస్సన్తస్స పుచ్ఛా పరవాదిస్స. కిం వోహారేన, యథా చిత్తనిస్సితకోతి చేతసికో, ఏవం సోపి ఫస్సనిస్సితత్తా ఫస్సికోతి వుత్తే దోసో నత్థీతి పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స. సేసం ఉత్తానత్థమేవాతి.

౪౭౮. ఇదాని ¶ దానకథా నామ హోతి. తత్థ దానం నామ తివిధం – చాగచేతనాపి, విరతిపి, దేయ్యధమ్మోపి. ‘‘సద్ధా హిరియం కుసలఞ్చ ¶ దాన’’న్తి (అ. ని. ౮.౩౦) ఆగతట్ఠానే చాగచేతనా దానం. ‘‘అభయం దేతీ’’తి (అ. ని. ౮.౩౯) ఆగతట్ఠానే విరతి. ‘‘దానం దేతి అన్నం పాన’’న్తి ఆగతట్ఠానే దేయ్యధమ్మో. తత్థ చాగచేతనా ‘‘దేతి వా దేయ్యధమ్మం, దేన్తి ¶ వా ఏతాయ దేయ్యధమ్మ’’న్తి దానం. విరతి అవఖణ్డనట్ఠేన లవనట్ఠేన వా దానం. సా హి ఉప్పజ్జమానా భయభేరవాదిసఙ్ఖాతం దుస్సీల్యచేతనం దాతి ఖణ్డేతి లునాతి వాతి దానం. దేయ్యధమ్మో దియ్యతీతి దానం. ఏవమేతం తివిధమ్పి అత్థతో చేతసికో చేవ ధమ్మో దేయ్యధమ్మో చాతి దువిధం హోతి. తత్థ యేసం ‘‘చేతసికోవ ధమ్మో దానం, న దేయ్యధమ్మో’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి రాజగిరికసిద్ధత్థికానం; తే సన్ధాయ చేతసికోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథ నం దేయ్యధమ్మవసేన చోదేతుం లబ్భాతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, అన్నాదీని వియ సో న సక్కా దాతున్తి పటిక్ఖేపో ఇతరస్స. పున దళ్హం కత్వా పుట్ఠే ‘‘అభయం దేతీ’’తి సుత్తవసేన పటిఞ్ఞా తస్సేవ. ఫస్సపఞ్హాదీసు పన ఫస్సం దేతీతిఆదివోహారం అపస్సన్తో పటిక్ఖిపతేవ.

౪౭౯. అనిట్ఠఫలన్తిఆది అచేతసికస్స ధమ్మస్స దానభావదీపనత్థం వుత్తం. న హి అచేతసికో అన్నాదిధమ్మో ఆయతిం విపాకం దేతి, ఇట్ఠఫలభావనియమనత్థం పనేతం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. అయమ్పి హేత్థ అధిప్పాయో – యది అచేతసికో అన్నాదిధమ్మో దానం భవేయ్య, హితచిత్తేన అనిట్ఠం అకన్తం భేసజ్జం దేన్తస్స నిమ్బబీజాదీహి వియ నిమ్బాదయో అనిట్ఠమేవ ఫలం నిబ్బత్తేయ్య. యస్మా పనేత్థ హితఫరణచాగచేతనా దానం, తస్మా అనిట్ఠేపి దేయ్యధమ్మే దానం ఇట్ఠఫలమేవ హోతీతి.

ఏవం పరవాదినా చేతసికధమ్మస్స దానభావే పతిట్ఠాపితే సకవాదీ ఇతరేన పరియాయేన దేయ్యధమ్మస్స దానభావం సాధేతుం దానం ఇట్ఠఫలం వుత్తం భగవతాతిఆదిమాహ. పరవాదీ పన చీవరాదీనం ఇట్ఠవిపాకతం అపస్సన్తో పటిక్ఖిపతి. సుత్తసాధనం పరవాదీవాదేపి యుజ్జతి సకవాదీవాదేపి, న పన ఏకేనత్థేన. దేయ్యధమ్మో ఇట్ఠఫలోతి ఇట్ఠఫలభావమత్తమేవ పటిక్ఖిత్తం. తస్మా తేన హి న వత్తబ్బన్తి ఇట్ఠఫలభావేనేవ న వత్తబ్బతా యుజ్జతి ¶ . దాతబ్బట్ఠేన ¶ పన దేయ్యధమ్మో దానమేవ. దిన్నఞ్హి దానానం సఙ్కరభావమోచనత్థమేవ అయం కథాతి.

౪౮౩. ఇదాని పరిభోగమయపుఞ్ఞకథా నామ హోతి. తత్థ ‘‘తేసం దివా చ రత్తో చ, సదా పుఞ్ఞం పవడ్ఢతీ’’తి (సం. ని. ౧.౪౭) చ ‘‘యస్స భిక్ఖవే, భిక్ఖు చీవరం పరిభుఞ్జమానో’’తి (అ. ని. ౪.౫౧) చ ఏవమాదీని సుత్తాని అయోనిసో గహేత్వా యేసం పరిభోగమయం ¶ నామ పుఞ్ఞం అత్థీ’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి రాజగిరికసిద్ధత్థికసమ్మితియానం; తే సన్ధాయ పరిభోగమయన్తి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథ నం ‘‘పుఞ్ఞం నామ ఫస్సాదయో కుసలా ధమ్మా, న తతో పరం, తస్మా ఫస్సాదీహి తే వడ్ఢితబ్బ’’న్తి చోదేతుం పరిభోగమయో ఫస్సోతిఆది ఆరద్ధం. తం సబ్బం ఇతరేన తేసం అవడ్ఢనతో పటిక్ఖిత్తం. లతావియాతిఆదీని ‘‘కిరియాయ వా భావనాయ వా వినాపి యథా లతాదీని సయమేవ వడ్ఢన్తి, కిం తే ఏవం వడ్ఢన్తీ’’తి చోదనత్థం వుత్తాని. తథా పనస్స అవడ్ఢనతో న హేవాతి పటిక్ఖిత్తం.

౪౮౪. న సమన్నాహరతీతి పఞ్హే పటిగ్గాహకానం పరిభోగేన పురిమచేతనా వడ్ఢతి, ఏవం తం హోతి పుఞ్ఞన్తి లద్ధివసేన పటిజానాతి. తతో అనావట్టేన్తస్సాతిఆదీహి పుట్ఠో దాయకస్స చాగచేతనం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. తత్థ అనావట్టేన్తస్సాతి దానచేతనాయ పురేచారికేన ఆవజ్జనేన భవఙ్గం అనావట్టేన్తస్స అపరివట్టేన్తస్స. అనాభోగస్సాతి నిరాభోగస్స. అసమన్నాహరన్తస్సాతి న సమన్నాహరన్తస్స. ఆవజ్జనఞ్హి భవఙ్గం విచ్ఛిన్దిత్వా అత్తనో గతమగ్గే ఉప్పజ్జమానం దానచేతనం సమన్నాహరతి నామ. ఏవంకిచ్చేన ఇమినా చిత్తేన అసమన్నాహరన్తస్స పుఞ్ఞం హోతీతి పుచ్ఛతి. అమనసికరోన్తస్సాతి ¶ మనం అకరోన్తస్స. ఆవజ్జనేన హి తదనన్తరం ఉప్పజ్జమానం మనం కరోతి నామ. ఏవం అకరోన్తస్సాతి అత్థో. ఉపయోగవచనస్మిఞ్హి ఏతం భుమ్మం. అచేతయన్తస్సాతి చేతనం అనుప్పాదేన్తస్స. అపత్థేన్తస్సాతి ¶ పత్థనాసఙ్ఖాతం కుసలచ్ఛన్దం అకరోన్తస్స. అప్పణిదహన్తస్సాతి దానచేతనావసేన చిత్తం అట్ఠపేన్తస్సాతి అత్థో. నను ఆవట్టేన్తస్సాతి వారే ఆభోగస్సాతి ఆభోగవతో. అథ వా ఆభోగా అస్స, ఆభోగస్స వా అనన్తరం తం పుఞ్ఞం హోతీతి అత్థో.

౪౮౫. ద్విన్నం ఫస్సానన్తిఆదీసుపి ఏకక్ఖణే దాయకస్స ద్విన్నం ఫస్సాదీనం అభావా పటిక్ఖిపతి, దాయకస్స చ పరిభుఞ్జన్తస్స చాతి ఉభిన్నం ఫస్సాదయో సన్ధాయ పటిజానాతి. అపిచస్స పఞ్చన్నం విఞ్ఞాణానం సమోధానం హోతీతి లద్ధి, తస్సాపి వసేన పటిజానాతి. అథ నం సకవాదీ పరియాయస్స ద్వారంపిదహిత్వా ఉజువిపచ్చనీకవసేన చోదేతుం కుసలాదిపఞ్హం పుచ్ఛతి. తత్రాపి కుసలాకుసలానం ఏకస్సేకక్ఖణే సమ్పయోగాభావం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. పరిభోగమయం పన చిత్తవిప్పయుత్తం ఉప్పజ్జతీతి లద్ధియా పటిజానాతి. అథ నం సకవాదీ సుత్తేన నిగ్గణ్హాతి.

౪౮౬. సుత్తసాధనే ఆరామరోపకాదీనం అనుస్సరణపటిసఙ్ఖరణాదివసేన అన్తరన్తరా ఉప్పజ్జమానం ¶ పుఞ్ఞం సన్ధాయ సదా పుఞ్ఞం పవడ్ఢతీతి వుత్తం. అప్పమాణో తస్స పుఞ్ఞాభిసన్దోతి ఇదం అప్పమాణవిహారినో దిన్నపచ్చయత్తా చ ‘‘ఏవరూపో మే చీవరం పరిభుఞ్జతీ’’తి అనుమోదనవసేన చ వుత్తం. తం సో పరిభోగమయన్తి సల్లక్ఖేతి. యస్మా పన పటిగ్గాహకేన పటిగ్గహేత్వా అపరిభుత్తేపి దేయ్యధమ్మే పుఞ్ఞం హోతియేవ, తస్మా సకవాదీవాదోవ బలవా, తత్థ పటిగ్గాహకేన పటిగ్గహితేతి అత్థో దట్ఠబ్బో. సేసం ఉత్తానత్థమేవాతి.

౪౮౮-౪౯౧. ఇదాని ¶ ఇతో దిన్నకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘ఇతో దిన్నేన యాపేన్తి, పేతా కాలఙ్కతా తహి’’న్తి (పే. వ. ౧౯) వచనం నిస్సాయ ‘‘యం ఇతో చీవరాది దిన్నం తేనేవ యాపేన్తీ’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి రాజగిరికసిద్ధత్థికానం; తే సన్ధాయ ఇతో దిన్నేనాతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స ¶ . పున చీవరాదివసేన అనుయుత్తో పటిక్ఖిపతి. అఞ్ఞో అఞ్ఞస్స కారకోతి అఞ్ఞస్స విపాకదాయకానం కమ్మానం అఞ్ఞో కారకో, న అత్తనావ అత్తనో కమ్మం కరోతీతి వుత్తం హోతి. ఏవం పుట్ఠో పన ఇతరో సుత్తవిరోధభయేన పటిక్ఖిపతి. దానం దేన్తన్తి దానం దదమానం దిస్వాతి అత్థో. తత్థ యస్మా అత్తనో అనుమోదితత్తా చ తేసం తత్థ భోగా ఉప్పజ్జన్తి, తస్మాస్స ఇమినా కారణేన లద్ధిం పతిట్ఠపేన్తస్సాపి అప్పతిట్ఠితావ హోతి. న హి తే ఇతో దిన్నేనేవ వత్థునా యాపేన్తి. సేసేసుపి సుత్తసాధనేసు ఏసేవ నయోతి.

౭. పథవీకమ్మవిపాకోతికథావణ్ణనా

౪౯౨. ఇదాని పథవీ కమ్మవిపాకోతికథా నామ హోతి. తత్థ యస్మా ‘‘అత్థి ఇస్సరియసంవత్తనియం కమ్మం, ఆధిపచ్చసంవత్తనియం కమ్మ’’న్తి ఏత్థ ఇస్సరానం భావో ఇస్సరియం నామ ¶ , అధిపతీనఞ్చ భావో ఆధిపచ్చం నామ, పథవిస్సరియఆధిపచ్చసంవత్తనికఞ్చ కమ్మం అత్థీతి వుత్తం. తస్మా యేసం ‘‘పథవీ కమ్మవిపాకో’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ పథవీతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సుఖవేదనీయాతిఆది కమ్మవిపాకసభావదస్సనవసేన వుత్తం. ‘‘ఫస్సో హోతీ’’తిఆదినా నయేన నిద్దిట్ఠేసు విపాకేసు ఫస్సో సుఖవేదనీయాదిభేదో ¶ హోతి. సో చ సఞ్ఞాదయో చ సుఖవేదనాదీహి సమ్పయుత్తా, వేదనాదయో సఞ్ఞాదీహి, సబ్బేపి సారమ్మణా, అత్థి చ నేసం పురేచారికఆవట్టనాదిసఙ్ఖాతం ఆవజ్జనం, కమ్మపచ్చయభూతా చేతనా, యో తత్థ ఇట్ఠవిపాకో, తస్స పత్థనా, పణిధానవసేన పవత్తా మూలతణ్హా, కిం తే ఏవరూపా పథవీతి పుచ్ఛతి. ఇతరో పటిక్ఖిపతి. పటిలోమపుచ్ఛాదీని ఉత్తానత్థానేవ.

౪౯౩. కమ్మవిపాకో పరేసం సాధారణోతి పఞ్హే ఫస్సాదయో సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, కమ్మసముట్ఠానం రూపఞ్చ పథవీఆదీనంయేవ చ సాధారణభావం సన్ధాయ పటిజానాతి. అసాధారణమఞ్ఞేసన్తి సుత్తం పరసమయతో ఆహరిత్వా ¶ దస్సితం. సబ్బే సత్తా పథవిం పరిభుఞ్జన్తీతి పఞ్హే పథవిం అనిస్సితే సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, నిస్సితే సన్ధాయ పటిజానాతి. పథవిం అపరిభుఞ్జిత్వా పరినిబ్బాయన్తీతి పఞ్హే ఆరుప్పే పరినిబ్బాయన్తానం వసేన పటిజానాతి. కమ్మవిపాకం అఖేపేత్వాతి ఇదం పరసమయవసేన వుత్తం. కమ్మవిపాకఞ్హి ఖేపేత్వావ పరినిబ్బాయన్తీతి తేసం లద్ధి. సకసమయే పన కతోకాసస్స కమ్మస్స ఉప్పన్నం విపాకం అఖేపేత్వా పరినిబ్బానం నత్థి. తేసఞ్చ లద్ధియా పథవీ సాధారణవిపాకత్తా ఉప్పన్నవిపాకోయేవ హోతి. తం విపాకభావేన ఠితం అఖేపేత్వా పరినిబ్బానం న యుజ్జతీతి చోదేతుం వట్టతి. ఇతరో లద్ధివసేన పటిక్ఖిపతి. చక్కవత్తిసత్తస్స కమ్మవిపాకన్తి పఞ్హే అసాధారణం ఫస్సాదిం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, సాధారణం సన్ధాయ పటిజానాతి. పథవీసముద్దసూరియచన్దిమాదయో హి సబ్బేసం సాధారణకమ్మవిపాకోతి తేసం లద్ధి.

౪౯౪. ఇస్సరియసంవత్తనియన్తి ఏత్థ ఇస్సరియం నామ బహుధనతా. ఆధిపచ్చం నామ సేసజనే అత్తనో వసే వత్తేత్వా తేహి గరుకాతబ్బట్ఠేన అధిపతిభావో. తత్థ కమ్మం పటిలాభవసేన తంసంవత్తనికం నామ హోతి, న జనకవసేన. తస్మా విపాకభావే అసాధకమేతన్తి.

౪౯౫. ఇదాని ¶ ¶ జరామరణం విపాకోతికథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘అత్థి దుబ్బణ్ణసంవత్తనియం కమ్మం అప్పాయుకసంవత్తనియం కమ్మ’’న్తి ఏత్థ దుబ్బణ్ణతా నామ జరా. అప్పాయుకతా నామ మరణం. తంసంవత్తనియఞ్చ కమ్మం అత్థి. తస్మా జరామరణం విపాకోతి లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. పటిలోమపఞ్హే అనారమ్మణన్తి రూపధమ్మానం తావ అనారమ్మణమేవ, అరూపానం పన జరామరణం సమ్పయోగలక్ఖణాభావా అనారమ్మణమేవ.

౪౯౬. అకుసలానం ధమ్మానం జరామరణం అకుసలానం ధమ్మానం విపాకోతి పఞ్హే జరామరణేన నామ అనిట్ఠవిపాకేన భవితబ్బన్తి లద్ధియా పటిజానాతి ¶ . తేనేవ కారణేన కుసలానం ధమ్మానం జరామరణస్స కుసలవిపాకతం పటిక్ఖిపతి. పరతో చస్స అకుసలవిపాకతఞ్ఞేవ పటిజానాతి.

కుసలానఞ్చ అకుసలానఞ్చాతి పుచ్ఛావసేన ఏకతో కతం, ఏకక్ఖణే పన తం నత్థి. అబ్యాకతానం అవిపాకానం జరామరణం విపాకోతి వత్తబ్బతాయ పరియాయో నత్థి, తస్మా అబ్యాకతవసేన పుచ్ఛా న కతా.

౪౯౭. దుబ్బణ్ణసంవత్తనియన్తి ఏత్థ దుబ్బణ్ణియం నామ అపరిసుద్ధవణ్ణతా. అప్పాయుకతా నామ ఆయునో చిరం పవత్తితుం అసమత్థతా. తత్థ అకుసలకమ్మం కమ్మసముట్ఠానస్స దుబ్బణ్ణరూపస్స కమ్మపచ్చయో హోతి, అసదిసత్తా పనస్స తంవిపాకో న హోతి. ఉతుసముట్ఠానాదినో పన తంపటిలాభవసేన ఆయునో చ ఉపచ్ఛేదకవసేన పచ్చయో హోతి. ఏవమేతం పరియాయేన తంసంవత్తనికం నామ హోతి, న విపాకఫస్సాదీనం వియ జనకవసేన, తస్మా విపాకభావే అసాధకం. సేసమేత్థ హేట్ఠా వుత్తసదిసమేవాతి.

౪౯౮. ఇదాని ¶ ¶ అరియధమ్మవిపాకకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం కిలేసప్పహానమత్తమేవ సామఞ్ఞఫలం, న చిత్తచేతసికా ధమ్మాతి లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ నత్థి అరియధమ్మవిపాకోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స. తత్థ అరియధమ్మవిపాకోతి మగ్గసఙ్ఖాతస్స అరియధమ్మస్స విపాకో. కిలేసక్ఖయమత్తం అరియఫలన్తి లద్ధియా పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సామఞ్ఞన్తి సమణభావో, మగ్గస్సేతం నామం. ‘‘సామఞ్ఞఞ్చ వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామి సామఞ్ఞఫలఞ్చా’’తి హి వుత్తం. బ్రహ్మఞ్ఞేపి ఏసేవ నయో.

సోతాపత్తిఫలం న విపాకోతిఆదీసు సోతాపత్తిమగ్గాదీనం అపచయగామితం సన్ధాయ అరియఫలానం నవిపాకభావం పటిజానాతి, దానఫలాదీనం పటిక్ఖిపతి ¶ . సో హి ఆచయగామిత్తికస్స ఏవం అత్థం ధారేతి – విపాకసఙ్ఖాతం ఆచయం గచ్ఛన్తి, తం వా ఆచినన్తా గచ్ఛన్తీతి ఆచయగామినో, విపాకం అపచినన్తా గచ్ఛన్తీతి అపచయగామినోతి. తస్మా ఏవం పటిజానాతి చ పటిక్ఖిపతి చ.

౫౦౦. కామావచరం కుసలం సవిపాకం ఆచయగామీతిఆదికా పుచ్ఛా పరవాదిస్స, పటిఞ్ఞా చ పటిక్ఖేపో చ సకవాదిస్స. లోకియఞ్హి కుసలం విపాకచుతిపటిసన్ధియో చేవ వట్టఞ్చ ఆచినన్తం గచ్ఛతీతి ఆచయగామి. లోకుత్తరకుసలం చుతిపటిసన్ధియో చేవ వట్టఞ్చ అపచినన్తం గచ్ఛతీతి అపచయగామి. ఏవమేతం సవిపాకమేవ హోతి, న అపచయగామివచనమత్తేన అవిపాకం. ఇమమత్థం సన్ధాయేత్థ సకవాదినో పటిఞ్ఞా చ పటిక్ఖేపో చ వేదితబ్బాతి.

౧౦. విపాకో విపాకధమ్మధమ్మోతికథావణ్ణనా

౫౦౧. ఇదాని విపాకో విపాకధమ్మధమ్మోతికథా నామ ¶ హోతి. తత్థ యస్మా విపాకో విపాకస్స అఞ్ఞమఞ్ఞాదిపచ్చయవసేన పచ్చయో హోతి, తస్మా విపాకోపి విపాకధమ్మధమ్మోతి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. తస్స విపాకోతి తస్స విపాకధమ్మధమ్మస్స విపాకస్స యో విపాకో, సోపి తే విపాకధమ్మధమ్మో హోతీతి ¶ పుచ్ఛతి. ఇతరో ఆయతిం విపాకదానాభావం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. దుతియం పుట్ఠో తప్పచ్చయాపి అఞ్ఞస్స విపాకస్స ఉప్పత్తిం సన్ధాయ పటిజానాతి. ఏవం సన్తే పనస్స కుసలాకుసలస్స వియ తస్సాపి విపాకస్స విపాకో, తస్సాపి విపాకోతి వట్టానుపచ్ఛేదో ఆపజ్జతీతి పుట్ఠో సమయవిరోధభయేన పటిక్ఖిపతి.

విపాకోతి వాతిఆదిమ్హి వచనసాధనే పన యది విపాకస్స విపాకధమ్మధమ్మేన ఏకత్థతా భవేయ్య, కుసలాకుసలబ్యాకతానం ఏకత్థతం ఆపజ్జేయ్యాతి పటిక్ఖిపతి. విపాకో చ విపాకధమ్మధమ్మో చాతి ఏత్థ ¶ అయం అధిప్పాయో – సో హి చతూసు విపాకక్ఖన్ధేసు ఏకేకం అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయాదీసు పచ్చయట్ఠేన విపాకధమ్మధమ్మతం పచ్చయుప్పన్నట్ఠేన చ విపాకం మఞ్ఞమానో ‘‘విపాకో విపాకధమ్మధమ్మో’’తి పుట్ఠో ఆమన్తాతి పటిజానాతి. అథ నం సకవాదీ ‘‘యస్మా తయా ఏకక్ఖణే చతూసు ఖన్ధేసు విపాకో విపాకధమ్మధమ్మోపి అనుఞ్ఞాతో, తస్మా తేసం సహగతాదిభావో ఆపజ్జతీ’’తి చోదేతుం ఏవమాహ. ఇతరో కుసలాకుసలసఙ్ఖాతం విపాకధమ్మధమ్మం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. తఞ్ఞేవ అకుసలన్తి యది తే విపాకో విపాకధమ్మధమ్మో, యో అకుసలవిపాకో, సో అకుసలం ఆపజ్జతి. కస్మా? విపాకధమ్మధమ్మేన ఏకత్తా. తఞ్ఞేవ కుసలన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో.

౫౦౨. అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయాతి ఇదం సహజాతానం పచ్చయమత్తవసేన వుత్తం, తస్మా అసాధకం. మహాభూతానమ్పి చ అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయతా వుత్తా, న చ తాని విపాకాని, న చ విపాకధమ్మధమ్మానీతి.

విపాకో విపాకధమ్మధమ్మోతికథావణ్ణనా.

౫౦౩-౫౦౪. ఇదాని ¶ ¶ ఛగతికథా నామ హోతి. తత్థ అసురకాయేన సద్ధిం ఛగతియోతి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానఞ్చేవ ఉత్తరాపథకానఞ్చ; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథ నం సకవాదీ ‘‘పఞ్చ ఖో పనిమా, సారిపుత్త, గతియో’’తి (మ. ని. ౧.౧౫౩) లోమహంసనపరియాయే పరిచ్ఛిన్నానం గతీనం వసేన చోదేతుం నను పఞ్చ గతియోతిఆదిమాహ. ఇతరో సుత్తవిరోధభయేన పటిజానాతి. కస్మా పన సకవాదీ ఛ గతియో న సమ్పటిచ్ఛతి, నను ‘‘చతూహాపాయేహి చ విప్పముత్తో’’తి ఏత్థ అసురకాయోపి గహితోతి. సచ్చం గహితో, న పనేసా గతి. కస్మా? విసుం అభావతో. అసురకాయస్మిఞ్హి కాలకఞ్చికా అసురా పేతగతియా సఙ్గహితా ¶ , వేపచిత్తిపరిసా దేవగతియా, అసురకాయోతి విసుం ఏకా గతి నామ నత్థి.

ఇదాని ఏతమేవ అత్థం దస్సేతుం నను కాలకఞ్చికాతిఆది ఆరద్ధం. తత్థ సమానవణ్ణాతి సదిసరూపసణ్ఠానా బీభచ్ఛా విరూపా దుద్దస్సికా. సమానభోగాతి సదిసమేథునసమాచారా. సమానాహారాతి సదిసఖేళసిఙ్ఘాణికపుబ్బలోహితాదిఆహారా. సమానాయుకాతి సదిసఆయుపరిచ్ఛేదా. ఆవాహవివాహన్తి కఞ్ఞాగహణఞ్చేవ కఞ్ఞాదానఞ్చ. సుక్కపక్ఖే సమానవణ్ణాతి సదిసరూపసణ్ఠానా అభిరూపా పాసాదికా దస్సనీయా పభాసమ్పన్నా. సమానభోగాతి సదిసపఞ్చకఆమగుణభోగా. సమానాహారాతి సదిససుధాభోజనాదిఆహారా. సేసం వుత్తనయమేవ. నను అత్థి అసురకాయోతి ఇదం అసురకాయస్సేవ సాధకం. తస్స పన విసుం గతిపరిచ్ఛేదాభావేన న గతిసాధకన్తి.

౫౦౫. ఇదాని ¶ ¶ అన్తరాభవకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘అన్తరా పరినిబ్బాయీ’’తి సుత్తపదం అయోనిసో గహేత్వా ‘‘అన్తరాభవో నామ అత్థి, యత్థ సత్తో దిబ్బచక్ఖుకో వియ అదిబ్బచక్ఖుకో, ఇద్ధిమా వియ అనిద్ధిమా మాతాపితిసమాగమఞ్చేవ ఉతుసమయఞ్చ ఓలోకయమానో సత్తాహం వా అతిరేకసత్తాహం వా తిట్ఠతీ’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి పుబ్బసేలియానఞ్చేవ సమ్మితియానఞ్చ; తే సన్ధాయ అత్థీతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, లద్ధియం ఠత్వా పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథ నం యే చ భగవతా తయో భవా వుత్తా, తేసం వసేన చోదేతుం కామభవోతిఆదిమాహ. తత్రాయం అధిప్పాయో – యది తే అన్తరాభవో నామ కోచి భవో అత్థి, తేన కామభవాదీనంయేవ అఞ్ఞతరేన భవితబ్బం పఞ్చవోకారభవాదినా వియ, తేన తం పుచ్ఛామి – ‘‘కిం తే అయం అన్తరాభవో నామ కామభవో, ఉదాహు రూపభవో అరూపభవో వా’’తి? ఇతరో తథా అనిచ్ఛన్తో సబ్బం పటిక్ఖిపతి. కామభవస్స చాతిఆది యది అన్తరాభవో నామ అత్థి, ఇమేసం భవానం అన్తరా ద్విన్నం సీమానం సీమన్తరికా ¶ వియ భవేయ్యాతి చోదేతుం ఆరద్ధం. పరవాదీ పన తథా అనిచ్ఛన్తో సబ్బపఞ్హే పటిక్ఖిపతి కేవలం లద్ధియా, న సహధమ్మేన. తేనేవ నం సకవాదీ ‘నో వత రే’తి పటిసేధేతి.

౫౦౬. పఞ్చమీ సా యోనీతిఆదీనిపి యథాపరిచ్ఛిన్నయోనిఆదీసు సో సమోధానం న గచ్ఛతి, అథ తేన తతో తతో అతిరేకేన భవితబ్బన్తి చోదేతుం వుత్తాని. అన్తరాభవూపగం కమ్మన్తి యది సోపి ఏకో భవో, యథా కామభవూపగాదీని కమ్మాని అత్థీతి సత్థారా విభజిత్వా దస్సితాని, ఏవం తదుపగేనాపి కమ్మేన భవితబ్బన్తి చోదనత్థం వుత్తం. యస్మా పన పరసమయే అన్తరాభవూపగం నామ పాటియేక్కం కమ్మం నత్థి, యం యం భవం ఉపపజ్జిస్సతి, తదుపగేనేవ కమ్మేన అన్తరాభవే నిబ్బత్తతీతి తేసం లద్ధి, తస్మా ‘నహేవ’న్తి పటిక్ఖిత్తం. అత్థి అన్తరాభవూపగా సత్తాతి పుట్ఠోపి కామభవూపగాయేవ నామ తేతి లద్ధియా పటిక్ఖిపతి. జాయన్తీతిఆదీని పుట్ఠోపి తత్థ జాతిజరామరణాని చేవ చుతిపటిసన్ధిపరమ్పరఞ్చ ¶ అనిచ్ఛన్తో పటిక్ఖిపతి. రూపాదివసేన పుట్ఠోపి యస్మా అన్తరాభవసత్తస్స అనిదస్సనం రూపం, వేదనాదయోపి అఞ్ఞేసం వియ న ఓళారికాతి తస్స లద్ధి, తస్మా పటిక్ఖిపతి. ఇమినావ కారణేన పఞ్చవోకారభవభావేపి పటిక్ఖేపో వేదితబ్బో.

౫౦౭. ఇదాని ¶ కామభవో భవో గతీతిఆది భవసంసన్దనం నామ హోతి. తత్రాయం అధిప్పాయో – యది తే అన్తరాభవో నామ కోచి భవో భవేయ్య, యథా కామభవాదీసు భవగతిఆదిభేదో లబ్భతి, తథా తత్రాపి లబ్భేథ. యథా వా తత్థ న లబ్భతి, తథా ఇమేసుపి న లబ్భేథ. సమానస్మిఞ్హి భవభావే ఏతేస్వేవేస విభాగో అత్థి, న ఇతరస్మిన్తి కో ఏత్థ విసేసహేతూతి. ఇతరో పున లద్ధిమత్తవసేన తం తం పటిజానాతి చేవ పటిక్ఖిపతి చ.

౫౦౮. సబ్బేసఞ్ఞేవ సత్తానం అత్థి అన్తరాభవోతి పుట్ఠో యస్మా నిరయూపగఅసఞ్ఞసత్తూపగఅరూపూపగానం అన్తరాభవం న ఇచ్ఛతి, తస్మా పటిక్ఖిపతి. తేనేవ కారణేన పటిలోమే పటిజానాతి. ఆనన్తరియస్సాతిఆది యేసం సో అన్తరాభవం న ఇచ్ఛతి, తే తావ విభజిత్వా ¶ దస్సేతుం వుత్తం. తం సబ్బం పాళిఅనుసారేనేవ వేదితబ్బం సద్ధిం సుత్తసాధనేనాతి.

౫౧౦. ఇదాని కామగుణకథా నామ హోతి. తత్థ సకసమయే తావ కామధాతూతి వత్థుకామాపి వుచ్చన్తి – కిలేసకామాపి కామభవోపి. ఏతేసు హి వత్థుకామా కమనీయట్ఠేన కామా, సభావనిస్సత్తసుఞ్ఞతట్ఠేన ధాతూతి కామధాతు. కిలేసకామా కమనీయట్ఠేన చేవ కమనట్ఠేన చ కామా, యథావుత్తేనేవత్థేన ధాతూతి కామధాతు. కామభవో కమనీయట్ఠేన ¶ కమనట్ఠేన వత్థుకామపవత్తిదేసట్ఠేనాతి తీహి కారణేహి కామో, యథావుత్తేనేవత్థేన ధాతూతి కామధాతు. పరసమయే పన – ‘‘పఞ్చిమే, భిక్ఖవే, కామగుణా’’తి వచనమత్తం నిస్సాయ పఞ్చేవ కామగుణా కామధాతూతి గహితం. తస్మా యేసం అయం లద్ధి, సేయ్యథాపి ఏతరహి పుబ్బసేలియానం; తే సన్ధాయ కామధాతునానత్తం బోధేతుం పఞ్చేవాతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, లద్ధివసేన పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. నను అత్థీతిఆది కిలేసకామదస్సనత్థం వుత్తం. తత్థ తప్పటిసంయుత్తోతి కామగుణపటిసంయుత్తో, కామగుణారమ్మణోతి అత్థో. నో చ వత రే వత్తబ్బే పఞ్చేవాతి ఇమేసు తప్పటిసంయుత్తఛన్దాదీసు సతి ¶ పఞ్చేవ కామగుణా కామధాతూతి న వత్తబ్బం. ఏతేపి హి ఛన్దాదయో కమనీయట్ఠేన కామా చ ధాతు చాతిపి కామధాతు. కమనట్ఠేన కామసఙ్ఖాతా ధాతూతిపి కామధాతూతి అత్థో.

మనుస్సానం చక్ఖున్తిఆది వత్థుకామదస్సనత్థం వుత్తం. తత్థ పరవాదీ ఛన్నమ్పి ఆయతనానం వత్థుకామభావేన నకామధాతుభావం పటిక్ఖిపిత్వా పున మనోతి పుట్ఠో మహగ్గతలోకుత్తరం సన్ధాయ నకామధాతుభావం పటిజానాతి. యస్మా పన సబ్బోపి తేభూమకమనో కామధాతుయేవ, తస్మా నం సకవాదీ సుత్తేన నిగ్గణ్హాతి.

౫౧౧. కామగుణా ¶ భవోతిఆది భవస్స కామధాతుభావదస్సనత్థం వుత్తం. యస్మా పన కామగుణమత్తే భవోతి వోహారో నత్థి, తస్మా పరవాదీ నహేవాతి పటిక్ఖిపతి. కామగుణూపగం కమ్మన్తిఆది సబ్బం కామగుణమత్తస్స నకామధాతుభావదస్సనత్థం వుత్తం. కామధాతుసఙ్ఖాతకామభవూపగమేవ హి కమ్మం అత్థి, కామభవూపగా ఏవ చ సత్తా హోన్తి. తత్థ జాయన్తి జియన్తి మియన్తి చవన్తి ఉపపజ్జన్తి, న కామగుణేసూతి ఇమినా ఉపాయేన సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బోతి.

౫౧౩-౫౧౪. ఇదాని ¶ కామకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘పఞ్చిమే, భిక్ఖవే, కామగుణా’’తి వచనమత్తం నిస్సాయ రూపాయతనాదీని పఞ్చేవాయతనాని కామాతి లద్ధి, సేయ్యథాపి పుబ్బసేలియానం; తేసం కిలేసకామస్సేవ నిప్పరియాయేన కామభావం దస్సేతుం పఞ్చేవాతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౫౧౫-౫౧౬. ఇదాని ¶ రూపధాతుకథా నామ హోతి. తత్థ ‘‘రూపినో ధమ్మా రూపధాతు నామా’’తి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ రూపినోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథ నం సకవాదీ యస్మా రూపధాతు నామ రూపభవో, న రూపమత్తమేవ, తస్మా తేనత్థేన చోదేతుం రూపధాతూతిఆదిమాహ. తం సబ్బం కామగుణకథాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. సావ కామధాతూతి పుట్ఠో భూమిపరిచ్ఛేదేన విరోధం పస్సమానో పటిక్ఖిపతి. పున దళ్హం కత్వా పుట్ఠో అత్తనో లద్ధివసేన పటిజానాతి. ఏవం సన్తే పన ద్వీహి భవేహి సమన్నాగతతా ఆపజ్జతి, తేన తం సకవాదీ కామభవేన చాతి ఆదిమాహ. ఇతరో ఏకస్స ద్వీహి సమన్నాగతాభావతో పటిక్ఖిపతీతి.

౫౧౭-౫౧౮. అరూపధాతుకథాయపి ¶ ఇమినావుపాయేన అత్థో వేదితబ్బో. అరూపధమ్మేసు పన వేదనాక్ఖన్ధమేవ గహేత్వా వేదనా ¶ భవోతిఆదినా నయేనేత్థ దేసనా కతా. తత్థ కిం తే అరూపినో ధమ్మాతి సఙ్ఖం గతా వేదనాదీసు అఞ్ఞతరా హోతీతి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. సేసం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

౫౧౯. ఇదాని రూపధాతుయా ఆయతనకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘రూపీ మనోమయో సబ్బఙ్గపచ్చఙ్గీ అహీనిన్ద్రియో’’తి (దీ. ని. ౧.౮౭) సుత్తం నిస్సాయ బ్రహ్మకాయికానం ఘానాదినిమిత్తానిపి ఆయతనానేవాతి కప్పేత్వా సళాయతనికో తేసం అత్తభావోతి లద్ధి, సేయ్యథాపి ¶ అన్ధకానఞ్చేవ సమ్మితియానఞ్చ; తే సన్ధాయ సళాయతనికోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, లద్ధివసేన పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథ నం యం తత్థ ఆయతనం నత్థి, తస్స వసేన చోదేతుం అత్థి తత్థ ఘానాయతనన్తిఆది ఆరద్ధం. తతో పరవాదీ యం తత్థ అజ్ఝత్తికానం తిణ్ణం ఆయతనానం ఘానాదికం సణ్ఠాననిమిత్తం తదేవ ఆయతనన్తి లద్ధియా పటిజానాతి. బాహిరానం గన్ధాయతనాదీనం వసేన పుట్ఠో ఘానప్పసాదాదయో తత్థ న ఇచ్ఛతి, తస్మా తేసం గోచరం పటిసేధేన్తో పటిక్ఖిపతి. పటిలోమపఞ్హసంసన్దనపఞ్హేసుపి ఇమినావుపాయేన అత్థో వేదితబ్బో.

౫౨౧. అత్థి తత్థ ఘానాయతనం అత్థి గన్ధాయతనం తేన ఘానేన తం గన్ధం ఘాయతీతి తస్మింయేవ పరసమయే ఏకచ్చే ఆచరియే సన్ధాయ వుత్తం. తే కిర తత్థ ఛ అజ్ఝత్తికాని ఆయతనాని పరిపుణ్ణాని ఇచ్ఛన్తి, ఆయతనేన చ నామ సకిచ్చకేన భవితబ్బన్తి తేహి ఘానాదీహి తే గన్ధాదయో ఘాయన్తి సాయన్తి ఫుసన్తీతిపి ఇచ్ఛన్తి. తం లద్ధిం సన్ధాయ పరవాదీ ఆమన్తాతి పటిజానాతి.

౫౨౨. అత్థి ¶ తత్థ మూలగన్ధోతిఆదీని పన పుట్ఠో అత్థిభావం సాధేతుం అసక్కోన్తో పటిక్ఖిపతి. నను అత్థి తత్థ ¶ ఘాననిమిత్తన్తిఆది సణ్ఠానమత్తస్సేవ సాధకం, న ఆయతనస్స, తస్మా ఉదాహటమ్పి అనుదాహటసదిసమేవాతి.

౫౨౪-౫౨౬. ఇదాని అరూపే రూపకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూప’’న్తి వచనతో ఆరుప్పభవేపి ఓళారికరూపా నిస్సటం సుఖుమరూపం అత్థీతి లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ అత్థి రూపన్తి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

౫౨౭-౫౩౭. ఇదాని ¶ రూపం కమ్మన్తికథా నామ హోతి. తత్థ యేసం కాయవచీవిఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతం రూపమేవ కాయకమ్మం వచీకమ్మం నామ, తఞ్చ కుసలసముట్ఠానం కుసలం, అకుసలసముట్ఠానం అకుసలన్తి లద్ధి, సేయ్యథాపి మహిసాసకానఞ్చేవ సమ్మితియానఞ్చ; తే సన్ధాయ కుసలేన చిత్తేన సముట్ఠితన్తి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథ నం సచే తం కుసలం, య్వాయం సారమ్మణాదిభేదో కుసలస్స లబ్భతి, అత్థి తే సో తస్సాతి చోదేతుం సారమ్మణన్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ పత్థనా పణిధీతి చేతనాయేవేతం వేవచనం. కుసలచేతనాయేవ హి పకప్పయమానా పత్థనాతి. పకప్పనవసేన ఠితత్తా పణిధీతి చ వుచ్చతి. పరతో పన కుసలేన చిత్తేన సముట్ఠితా వేదనా సఞ్ఞా చేతనా సద్ధాతిఆదీసు వేదనాదీనఞ్ఞేవ చేత్థ పత్థనా పణిధీతి లబ్భతి, న చేతనాయ. కస్మా? ద్విన్నం చేతనానం ఏకతో అభావా, సోతపతితత్తా పన ఏవం తన్తి గతాతి వేదితబ్బా. రూపాయతనన్తిఆది ¶ పురిమవారే ‘‘సబ్బన్తం కుసల’’న్తి సంఖిత్తస్స పభేదదస్సనత్థం వుత్తం ¶ . సేసా సంసన్దననయా, వచీకమ్మకథా ‘‘అకుసలేన చిత్తేన సముట్ఠిత’’న్తిఆదివిధానఞ్చ సబ్బం పాళిఅనుసారేనేవ వేదితబ్బం. అసుచీతి పనేత్థ సుక్కం అధిప్పేతం. సుత్తసాధనం ఉత్తానత్థమేవ.

౫౪౦. ఇదాని జీవితిన్ద్రియకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం జీవితిన్ద్రియం నామ చిత్తవిప్పయుత్తో అరూపధమ్మో, తస్మా రూపజీవితిన్ద్రియం నత్థీతి లద్ధి, సేయ్యథాపి పుబ్బసేలియానఞ్చేవ సమ్మితియానఞ్చ; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. నత్థి రూపీనం ధమ్మానం ఆయూతి పఞ్హే ఉపాదిన్నరూపానమ్పి తిణకట్ఠాదీనమ్పి సన్తానవసేన పవత్తిమేవ ఆయు ఠితి యపనా యాపనా ఇరియనా వత్తనా పాలనాతి ఇచ్ఛతి, తస్మా పటిక్ఖిపతి. అత్థీతి పఞ్హేపి ఇమినా కారణేన పటిజానాతి. అత్థి అరూపజీవితిన్ద్రియన్తి పఞ్హే ¶ అరూపధమ్మానం చిత్తవిప్పయుత్తం జీవితిన్ద్రియసన్తానం నామ అత్థీతి ఇచ్ఛతి, తస్మా పటిజానాతి.

౫౪౧. రూపీనం ధమ్మానం ఆయు అరూపజీవితిన్ద్రియన్తి పఞ్హే సత్తసన్తానే రూపినో వా హోన్తు అరూపినో వా, సబ్బేసం చిత్తవిప్పయుత్తం అరూపజీవితిన్ద్రియమేవ ఇచ్ఛతి, తస్మా పటిజానాతి.

౫౪౨. నిరోధసమాపన్నపఞ్హేసుపి చిత్తవిప్పయుత్తం అరూపజీవితమేవ సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి చ పటిజానాతి చ. సకవాదీ పన తం అసమ్పటిచ్ఛన్తో యం అరూపపవత్తే అసతి అత్థి, రూపేన తేన భవితబ్బన్తి చోదేతుం హఞ్చీతిఆదిమాహ. సఙ్ఖారక్ఖన్ధపఞ్హే ఫస్సాదిసఙ్ఖారక్ఖన్ధం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, కాయకమ్మాదిసఙ్ఖారక్ఖన్ధం సన్ధాయ పటిజానాతి. కాయవిఞ్ఞత్తి ¶ వచీవిఞ్ఞత్తి సమ్మావాచా సమ్మాకమ్మన్తో జీవితిన్ద్రియన్తి ఏవమాదయోపి ధమ్మా సఙ్ఖారక్ఖన్ధపరియాపన్నాతిస్స లద్ధి. సకవాదీ పన తం అసమ్పటిచ్ఛన్తో యది నిరుద్ధేపి అరూపపవత్తే సఙ్ఖారక్ఖన్ధో అత్థి, చతున్నమ్పి ఖన్ధానం అత్థితా హోతూతి చోదేతుం అత్థి వేదనాక్ఖన్ధోతి ఆదిమాహ. ఇతరో అన్తోసమాపత్తిం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, సమాపజ్జన్తస్స చ వుట్ఠహన్తస్స చ పుబ్బాపరభాగం సన్ధాయ పటిజానాతి.

౫౪౩. అసఞ్ఞసత్తవారేపి ¶ ఏసేవ నయో. తస్స హి లద్ధియా అసఞ్ఞసత్తానం పటిసన్ధికాలే చిత్తం ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝతి, తేన సహ చిత్తవిప్పయుత్తఅరూపజీవితిన్ద్రియం ఉప్పజ్జిత్వా యావతాయుకం పవత్తతి. తస్మా తేసం జీవితిన్ద్రియం నత్థీతి పుట్ఠో పటిక్ఖిపతి, అత్థీతి పుట్ఠో పటిజానాతి. వేదనాక్ఖన్ధాదయోపి తేసం పవత్తివసేన పటిక్ఖిపతి, చుతిపటిసన్ధివసేన పటిజానాతి. సకవాదీ పన తం అనిచ్ఛన్తో ‘‘సచే తత్థ ఏకక్ఖణేపి వేదనాదయో అత్థి, పఞ్చవోకారభవత్తం పాపుణాతీ’’తి చోదేతుం పఞ్చవోకారభవోతి ఆహ. ఇతరో సుత్తవిరోధభయా పటిక్ఖిపతి.

౫౪౪-౫౪౫. ఏకదేసం భిజ్జతీతి పఞ్హే సమ్పయుత్తం భిజ్జతి, విప్పయుత్తం తిట్ఠతీతి తస్స లద్ధి, తస్మా పటిజానాతి. ద్వే జీవితిన్ద్రియానీతి పుచ్ఛా పరవాదిస్స, పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స. రూపారూపవసేన హి ద్వే జీవితిన్ద్రియాని, తేహియేవ సత్తో జీవతి, తేసం భఙ్గేన మరతీతి వుచ్చతి. చుతిక్ఖణస్మిఞ్హి ద్వేపి జీవితాని సహేవ భిజ్జన్తి.

౫౪౬. ఇదాని ¶ కమ్మహేతుకథా నామ హోతి. తత్థ యేన అరహతా పురిమభవే అరహా అబ్భాచిక్ఖితపుబ్బో, సో తస్స కమ్మస్స హేతు అరహత్తా పరిహాయతీతి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి పుబ్బసేలియానఞ్చేవ సమ్మితియానఞ్చ; తే సన్ధాయ కమ్మహేతూతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సేసం పరిహానికథాయం వుత్తనయమేవ ¶ .

హన్ద హి అరహన్తానం అబ్భాచిక్ఖతీతి ఇదం యస్స కమ్మస్స హేతు పరిహాయతి, తం సమ్పటిచ్ఛాపేతుం వదతి. అథ నం సకవాదీ తం పక్ఖం పటిజానాపేత్వా ‘‘యది ఏవం యేహి అరహన్తో న అబ్భాచిక్ఖితపుబ్బా, తే సబ్బే అరహత్తం పాపుణేయ్యు’’న్తి చోదేతుం యే కేచీతిఆదిమాహ. ఇతరో తస్స కమ్మస్స అరహత్తం సమ్పాపుణనే నియామం అపస్సన్తో పటిక్ఖిపతి.

౫౪౭. ఇదాని ¶ ¶ ఆనిసంసదస్సావీకథా నామ హోతి. తత్థ సకసమయే సఙ్ఖారే ఆదీనవతో నిబ్బానఞ్చ ఆనిసంసతో పస్సన్తస్స సంయోజనప్పహానం హోతీతి నిచ్ఛయో. యేసం పన తేసు ద్వీసుపి ఏకంసికవాదం గహేత్వా ‘‘ఆనిసంసదస్సావినోవ సంయోజనప్పహానం హోతీ’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథస్స ‘‘ఏకంసికవాదో తయా గహితో, ఆదీనవోపి దట్ఠబ్బోయేవా’’తి విభాగదస్సనత్థం సకవాదీ సఙ్ఖారేతిఆదిమాహ.

సఙ్ఖారే ¶ చ అనిచ్చతో మనసికరోతి, నిబ్బానే చ ఆనిసంసదస్సావీ హోతీతి పఞ్హస్మిం అయమధిప్పాయో – ఆనిసంసదస్సావిస్స సంయోజనానం పహానం హోతీతి తేసం లద్ధి. నను సఙ్ఖారే అనిచ్చతో మనసికరోతో సంయోజనా పహీయన్తీతి చ పుట్ఠో ఆమన్తాతి పటిజానాతి. తేన తే సఙ్ఖారే చ అనిచ్చతో మనసికరోతి, నిబ్బానే చ ఆనిసంసదస్సావీ హోతీతి ఇదం ఆపజ్జతి, కిం సమ్పటిచ్ఛసి ఏతన్తి. తతో పరవాదీ ఏకచిత్తక్ఖణం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి, దుతియం పుట్ఠో నానాచిత్తవసేన పటిజానాతి. సకవాదీ పనస్స అధిప్పాయం మద్దిత్వా అనిచ్చమనసికారస్స ఆనిసంసదస్సావితాయ చ ఏకతో పటిఞ్ఞాతత్తా ద్విన్నం ఫస్సానం ద్విన్నం చిత్తానం సమోధానం హోతీతి పుచ్ఛతి. ఇతరో ద్విన్నం సమోధానం అపస్సన్తో పటిక్ఖిపతి. దుక్ఖతోతిఆదిపఞ్హేసుపి ఏసేవ నయో. కిం పనేత్థ సన్నిట్ఠానం, కిం అనిచ్చాదితో మనసికరోతో సంయోజనా పహీయన్తి, ఉదాహు నిబ్బానే ఆనిసంసదస్సావిస్స, ఉదాహు ద్వేపి ఏకతో కరోన్తస్సాతి. యది తావ అనిచ్చాదితో మనసికరోతో పహానం ¶ భవేయ్య, విపస్సనాచిత్తేనేవ భవేయ్య. అథ ఆనిసంసదస్సావినో, అనుస్సవవసేన నిబ్బానే ఆనిసంసం పస్సన్తస్స విపస్సనాచిత్తేనేవ భవేయ్య, అథ ద్వేపి ఏకతో కరోన్తస్స భవేయ్య, ద్విన్నం ఫస్సాదీనం సమోధానం భవేయ్య. యస్మా పన అరియమగ్గక్ఖణే అనిచ్చాదిమనసికారస్స కిచ్చం నిప్ఫత్తిం గచ్ఛతి పున నిచ్చతోతిఆదిగహణస్స అనుప్పత్తిధమ్మభావతో, నిబ్బానే చ పచ్చక్ఖతోవ ఆనిసంసదస్సనం ఇజ్ఝతి, తస్మా కిచ్చనిప్ఫత్తివసేన అనిచ్చాదితో ¶ మనసికరోతో ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తివసేన చ నిబ్బానే ఆనిసంసదస్సావిస్స సంయోజనానం పహానం హోతీతి వేదితబ్బం.

౫౪౮. నిబ్బానే సుఖానుపస్సీతి సుత్తం నిబ్బానే సుఖానుపస్సనాదిభావమేవ సాధేతి, న ఆనిసంసదస్సావితామత్తేన సంయోజనానం పహానం. తస్మా ఆభతమ్పి అనాభతసదిసమేవాతి.

౫౪౯. ఇదాని అమతారమ్మణకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘నిబ్బానం మఞ్ఞతీ’’తిఆదీనం ¶ అయోనిసో అత్థం గహేత్వా అమతారమ్మణం సంయోజనం హోతీతి లద్ధి, సేయ్యథాపి పుబ్బసేలియానం, తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథ నం సచే అమతారమ్మణం సంయోజనం, అమతస్స సంయోజనియాదిభావో ఆపజ్జతీతి చోదేతుం అమతం సంయోజనియన్తిఆదిమాహ. ఇతరో సుత్తవిరోధభయేన సబ్బం పటిక్ఖిపతి. ఇమినా ఉపాయేన సబ్బవారేసు అత్థో వేదితబ్బో. నిబ్బానం నిబ్బానతోతి ఆహటసుత్తం పన దిట్ఠధమ్మనిబ్బానం సన్ధాయ భాసితం, తస్మా అసాధకన్తి.

౫౫౨-౫౫౩. ఇదాని ¶ రూపం సారమ్మణన్తికథా నామ హోతి. తత్థ రూపం సప్పచ్చయట్ఠేన సారమ్మణం నామ హోతి, న అఞ్ఞం ఆరమ్మణం కరోతీతి ఆరమ్మణపచ్చయవసేన. యేసం పన అవిసేసేన రూపం సారమ్మణన్తి లద్ధి, సేయ్యథాపి ఉత్తరాపథకానం; తే సన్ధాయ ఆరమ్మణత్థస్స విభాగదస్సనత్థం పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సేసమేత్థ పాళిఅనుసారేనేవ వేదితబ్బం. న వత్తబ్బన్తి పఞ్హే ఓలుబ్భారమ్మణం సన్ధాయ పటిఞ్ఞా సకవాదిస్స. దుతియపఞ్హేపి పచ్చయారమ్మణం సన్ధాయ పటిఞ్ఞా తస్సేవ. ఇతి సప్పచ్చయట్ఠేనేవేత్థ సారమ్మణతా సిద్ధాతి.

౫౫౪-౫౫౬. ఇదాని ¶ అనుసయా అనారమ్మణాతికథా నామ హోతి. తత్థ యేసం అనుసయా నామ చిత్తవిప్పయుత్తా అహేతుకా అబ్యాకతా, తేనేవ చ అనారమ్మణాతి లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానఞ్చేవ ఏకచ్చానఞ్చ ఉత్తరాపథకానం; తే సన్ధాయ అనుసయాతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ¶ ఇతరస్స. అథ నం అనారమ్మణేన నామ ఏవంవిధేన భవితబ్బన్తి చోదేతుం రూపన్తిఆదిమాహ. కామరాగోతిఆది కామరాగానుసయతో అనఞ్ఞత్తా దస్సితం. సఙ్ఖారక్ఖన్ధో అనారమ్మణోతి పఞ్హే చిత్తసమ్పయుత్తసఙ్ఖారక్ఖన్ధం సన్ధాయ పటిక్ఖిపతి. అనుసయం జీవితిన్ద్రియం కాయకమ్మాదిరూపఞ్చ సఙ్ఖారక్ఖన్ధపరియాపన్నం, తం సన్ధాయ పటిజానాతి. ఇమినావుపాయేన సబ్బవారేసు అత్థో వేదితబ్బో. సానుసయోతి పఞ్హే పన అప్పహీనానుసయత్తా సానుసయతా అనుఞ్ఞాతా. న అనుసయానం పవత్తిసబ్భావా. యో హి అప్పహీనో, న సో అతీతో, నానాగతో, న పచ్చుప్పన్నో చ. మగ్గవజ్ఝకిలేసో పనేస అప్పహీనత్తావ అత్థీతి ¶ వుచ్చతి. ఏవరూపస్స చ ఇదం నామ ఆరమ్మణన్తి న వత్తబ్బం. తస్మా తం పటిక్ఖిత్తం. తం పనేతం న కేవలం అనుసయస్స, రాగాదీనమ్పి తాదిసమేవ, తస్మా అనుసయానం అనారమ్మణతాసాధకం న హోతీతి.

అనుసయా అనారమ్మణాతికథావణ్ణనా.

౫. ఞాణం అనారమ్మణన్తికథావణ్ణనా

౫౫౭-౫౫౮. ఇదాని ఞాణం అనారమ్మణన్తికథా నామ హోతి. తత్థ యస్మా అరహా చక్ఖువిఞ్ఞాణసమఙ్గీ ఞాణీతి వుచ్చతి, తస్స ఞాణస్స తస్మిం ఖణే ఆరమ్మణం నత్థి, తస్మా ఞాణం అనారమ్మణన్తి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సేసమేత్థ అనుసయకథాయం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

౫౫౯-౫౬౧. ఇదాని అతీతానాగతారమ్మణకథా నామ హోతి. తత్థ యస్మా అతీతానాగతారమ్మణం నామ నత్థి, తస్మా తదారమ్మణేన చిత్తేన ఆరమ్మణస్స ¶ నత్థితాయ అనారమ్మణేన ¶ భవితబ్బన్తి అతీతం అనారమ్మణన్తి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి ఉత్తరాపథకానం, తే సన్ధాయ అతీతారమ్మణన్తి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సేసమేత్థ యథాపాళిమేవ నియ్యాతీతి.

౫౬౨. ఇదాని ¶ వితక్కానుపతితకథా నామ హోతి. తత్థ వితక్కానుపతితా నామ దువిధా – ఆరమ్మణతో చ సమ్పయోగతో చ. తత్థ అసుకచిత్తం నామ వితక్కస్సారమ్మణం న హోతీతి నియమాభావతో సియా సబ్బం చిత్తం వితక్కానుపతితం, వితక్కవిప్పయుత్తచిత్తసబ్భావతో పన న సబ్బం చిత్తం వితక్కానుపతితం. ఇతి ఇమం విభాగం అకత్వా అవిసేసేనేవ సబ్బం చిత్తం వితక్కానుపతితన్తి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి ఉత్తరాపథకానం, తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సేసమేత్థ పాళివసేనేవ నియ్యాతీతి.

౮. వితక్కవిప్ఫారసద్దకథావణ్ణనా

౫౬౩. ఇదాని వితక్కవిప్ఫారసద్దకథా నామ హోతి. తత్థ యస్మా ‘‘వితక్కవిచారా వచీసఙ్ఖారా’’తి వుత్తా, తస్మా సబ్బసో వితక్కయతో విచారయతో అన్తమసో మనోధాతుపవత్తికాలేపి వితక్కవిప్ఫారో సద్దోయేవాతి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి పుబ్బసేలియానం; తే సన్ధాయ సబ్బసోతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథ నం యది వితక్కవిప్ఫారమత్తం సద్దో, ఫస్సాదివిప్ఫారోపి సద్దో భవేయ్యాతి చోదేతుం సబ్బసో ఫుసయతోతిఆదిమాహ. ఇతరో తాదిసం సుత్తలేసం అపస్సన్తో పటిక్ఖిపతి. వితక్కవిప్ఫారో సద్దో సోతవిఞ్ఞేయ్యోతి వితక్కస్స విప్ఫారమత్తమేవ ¶ సద్దోతి కత్వా పుచ్ఛతి, న వితక్కవిప్ఫారసముట్ఠితం సుత్తపమత్తానం ¶ సద్దం, ఇతరో పటిక్ఖిపతి. నను వితక్కవిప్ఫారసద్దో న సోతవిఞ్ఞేయ్యోతి ఇదం తస్సేవ లద్ధియా దస్సేతి. సో హి వితక్కవిప్ఫారమత్తమేవ సద్దం వదతి, సో న సోతవిఞ్ఞేయ్యోతి. ఇతరో పన ‘‘వితక్కవిప్ఫారసద్దం సుత్వా ఆదిసతీ’’ తి (దీ. ని. ౩.౧౪౮) వచనతో సోతవిఞ్ఞేయ్యోవాతి వదతి.

౯. నయథాచిత్తస్స వాచాతికథావణ్ణనా

౫౬౪. ఇదాని ¶ నయథాచిత్తస్స వాచాతికథా నామ హోతి. తత్థ యస్మా కోచి అఞ్ఞం భణిస్సామీతి అఞ్ఞం భణతి, తస్మా నయథాచిత్తస్స వాచా చిత్తానురూపా చిత్తానుగతికా న హోతి, వినాపి చిత్తేన పవత్తతీతి యేసం లద్ధి; సేయ్యథాపి పుబ్బసేలియానం; తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. అథ నం ‘‘యది తంసముట్ఠాపకం చిత్తం న సియా, ఫస్సాదయోపి తస్మిం ఖణే న సియు’’న్తి చోదేతుం అఫస్సకస్సాతిఆదిమాహ. న భణితుకామోతిఆదీసు యస్మా అఞ్ఞం భణిస్సామీతి అఞ్ఞం భణన్తోపి భణితుకామోయేవ నామ హోతి, తస్మా న హేవాతి పటిక్ఖిపతి.

౫౬౫. నను అత్థి కోచి అఞ్ఞం భణిస్సామీతిఆదీసు చీవరన్తి భణితుకామో చీరన్తి భణేయ్య. తత్థ అఞ్ఞం భణితుకామతాచిత్తం, అఞ్ఞం భణనచిత్తం, ఇతి పుబ్బభాగేన చిత్తేన అసదిసత్తా అయథాచిత్తో నామ హోతి, తేనస్స కేవలం అనాపత్తి నామ హోతి, న పన చీరన్తి వచనసముట్ఠాపకచిత్తం నత్థి, ఇతి అచిత్తకా సా వాచాతి అత్థం సన్ధాయ ఇమినా ఉదాహరణేన ‘‘నయథాచిత్తస్స వాచా’’తి పతిట్ఠాపితాపి అప్పతిట్ఠాపితావ హోతీతి.

నయథాచిత్తస్స వాచాతికథావణ్ణనా.

౧౦. నయథాచిత్తస్స కాయకమ్మన్తికథావణ్ణనా

౫౬౬-౫౬౭. ఇదాని ¶ ¶ నయథాచిత్తస్స కాయకమ్మన్తికథా నామ హోతి. తత్థ యస్మా కోచి అఞ్ఞత్ర గచ్ఛిస్సామీతి అఞ్ఞత్ర గచ్ఛతి, తస్మా నయథాచిత్తస్స కాయకమ్మం చిత్తానురూపం చిత్తానుగతికం న హోతి, వినాపి చిత్తేన పవత్తతీతి యేసం లద్ధి, సేయ్యథాపి పుబ్బసేలియానంయేవ, తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సేసమేత్థ హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బన్తి.

నయథాచిత్తస్స కాయకమ్మన్తికథావణ్ణనా.

౧౧. అతీతానాగతసమన్నాగతకథావణ్ణనా

౫౬౮-౫౭౦. ఇదాని ¶ అతీతానాగతేహి సమన్నాగతకథా నామ హోతి. తత్థ సమన్నాగతపఞ్ఞత్తి పటిలాభపఞ్ఞత్తీతి ద్వే పఞ్ఞత్తియో వేదితబ్బా. తాసు పచ్చుప్పన్నధమ్మసమఙ్గీ సమన్నాగతోతి వుచ్చతి. అట్ఠ సమాపత్తిలాభినో పన సమాపత్తియో కిఞ్చాపి న ఏకక్ఖణే పవత్తన్తి, అఞ్ఞా అతీతా హోన్తి, అఞ్ఞా అనాగతా, అఞ్ఞా పచ్చుప్పన్నా, పటివిజ్ఝిత్వా అపరిహీనతాయ పన లాభీతి వుచ్చతి. తత్థ యేసం ఇమం విభాగం అగ్గహేత్వా యస్మా ఝానలాభీనం అతీతానాగతాని ఝానానిపి అత్థి, తస్మా ‘‘తే అతీతేనపి అనాగతేనపి సమన్నాగతా’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం. తే సన్ధాయ పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి. ‘‘అట్ఠవిమోక్ఖఝాయీ’’తిఆది పన లాభీభావస్స సాధకం, న సమన్నాగతభావస్సాతి.

౫౭౧-౫౭౨. ఇదాని ¶ ¶ నిరోధకథా నామ హోతి. తత్థ యేసం ‘‘ఉపపత్తేసియన్తి సఙ్ఖం గతస్స భవఙ్గచిత్తస్స భఙ్గక్ఖణేన సహేవ కిరియాతి సఙ్ఖం గతా ¶ కుసలా వా అకుసలా వా చత్తారో ఖన్ధా చిత్తసముట్ఠానరూపఞ్చాతి పఞ్చక్ఖన్ధా ఉప్పజ్జన్తి. తేసు హి అనుప్పన్నేసు భవఙ్గే నిరుద్ధే సన్తతివిచ్ఛేదో భవేయ్యా’’తి లద్ధి, సేయ్యథాపి అన్ధకానం; తే సన్ధాయ ఉపపత్తేసియేతి పుచ్ఛా సకవాదిస్స, పటిఞ్ఞా ఇతరస్స. తత్థ ఉపపత్తేసియేతి చతూసుపి పదేసు బహువచనభుమ్మత్థే ఏకవచనభుమ్మం. ఉపపత్తేసియేసు పఞ్చసు ఖన్ధేసు అనిరుద్ధేసూతి అయఞ్హేత్థ అత్థో. దసన్నన్తి ఉపపత్తేసియఖన్ధానఞ్చ కిరియఖన్ధానఞ్చ వసేన వుత్తం. తత్థ పఠమపఞ్హే ఖన్ధలక్ఖణవసేన కిరియవసేన చ పఞ్చేవ నామ తే ఖన్ధాతి పటిక్ఖిపతి. దుతియపఞ్హే పురిమపచ్ఛిమవసేన ఉపపత్తేసియకిరియవసేన చ నానత్తం సన్ధాయ పటిజానాతి. ద్విన్నం పన ఫస్సానం చిత్తానఞ్చ సమోధానం పుట్ఠో సుత్తలేసాభావేన పటిక్ఖిపతి.