📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

అభిధమ్మావతార-పురాణటీకా

౧. పఠమో పరిచ్ఛేదో

చిత్తనిద్దేసవణ్ణనా

౮. తత్థ తేసు చతుబ్బిధేసు పరమత్థేసు, జాతినిద్ధారణం. చిత్తన్తి చిత్తం నామ. విజానాతీతి విజాననం, విసయానం విజాననం విసయవిజాననం. చిత్తసరూపపరిదీపనమిదం వచనం. తస్స పన చిత్తస్స కో వచనత్థో కో సద్దత్థో. వుచ్చతే ఆచరియేన. సబ్బసఙ్గాహకవసేన సబ్బేసం చిత్తానం సఙ్గాహకనయవసేన. ఆరమ్మణం చిన్తేతి జానాతీతి చిత్తం, తదా సబ్బం చిత్తం అధిప్పేతం. జవనవీథివసేన అత్తసన్తానం చినోతీతి చిత్తం, తదా కుసలాకుసలమహాకిరియాచిత్తం అధిప్పేతం. అఞ్ఞేసం జవనానం అగ్గహణం కామావచరజవనాని ఏవ యేభుయ్యవసేన సత్తక్ఖత్తుం జవన్తీతి ఞాపనత్థం.

౯. విచిత్తం కరణం యస్స తం విచిత్తకరణం, తస్స భావో విచిత్తకరణా. ‘‘ఇమస్స రూపస్స ఉద్ధం ఇదం హోతు, హేట్ఠా ఇదం హోతు, ఉభయపస్సే ఇద’’న్తి చిన్తేత్వా యథాచిన్తితేన కమేన సేసచిత్తరూపనిప్ఫాదనం హోతి, ఏవం యం కిఞ్చి లోకే విచిత్తం సిప్పజాతం, సబ్బం తం చిత్తేనేవ కరీయతి. ఏవం విచిత్తకరణతాయ చిత్తం. తదా కరణతాయ చిత్తం కరోతీతి చిత్తం. ఇదం తద్ధితపదం. వా అయం అఞ్ఞో నయో. తం అత్తనో చిత్తతాయ అఞ్ఞదేవ సరాగం చిత్తం, అఞ్ఞం సదోసం, అఞ్ఞం సమోహం. అఞ్ఞం కామావచరం, అఞ్ఞం రూపావచరాదిభేదం. అఞ్ఞం రూపారమ్మణం, అఞ్ఞం సద్దాదిఆరమ్మణం. రూపారమ్మణేసుపి అఞ్ఞం నీలారమ్మణం, అఞ్ఞం పీతాదిఆరమ్మణం. సద్దాదిఆరమ్మణేసుపి ఏసేవ నయో. సబ్బేసుపి తేసు అఞ్ఞం హీనం, అఞ్ఞం మజ్ఝిమం, అఞ్ఞం పణీతం. హీనాదీసుపి అఞ్ఞం ఛన్దాధిపతేయ్యం, అఞ్ఞం చిత్తాధిపతేయ్యం, అఞ్ఞం వీరియాధిపతేయ్యం, అఞ్ఞం వీమంసాధిపతేయ్యం, తస్మా యస్స ఇమేసం సమ్పయుత్తభూమిఆరమ్మణహీనమజ్ఝిమపణీతాధిపతీనం వసేన అత్తనో చిత్తతాయ చిత్తం. చిత్తో ఏతస్మిం అత్థీతి చిత్తం. తదా సబ్బం చిత్తం. పఞ్ఞత్తియమ్పి విఞ్ఞాణే విచిత్తే చిత్తస్స కమ్మం చిత్తకమ్మం, చిత్తకమ్మమేవ చిత్తకమ్మకం, చిత్తకమ్మకే విచిత్తే ఇధ ఇమస్మిం అధికారే చిత్తసమ్ముతి చిత్తసద్దో విఞ్ఞాణే చిత్తే విఞ్ఞునా దట్ఠబ్బో.

తం పన సబ్బసఙ్గాహకవసేన చిన్తేతీతిఆదినా వుత్తప్పకారం చిత్తం. సారమ్మణతో సారమ్మణభావేన ఏకవిధం. సవిపాకావిపాకతో సవిపాకావిపాకవసేన దువిధం. తత్థ తస్మిం దువిధే చిత్తే సవిపాకం నామ చిత్తం కుసలాకుసలం, అవిపాకం అబ్యాకతం, కుసలాకుసలభావేన అకథితన్తి అత్థో. కుసలజాతి అకుసలజాతి అబ్యాకతజాతీతి జాతిభేదతో తివిధం.

తత్థ తస్మిం వచనే ‘‘కుసల’’న్తి ఏతస్స సద్దస్స పన కో వచనత్థో.

౧౦. కుచ్ఛితానం సలనతో పాపకానం ధమ్మానం కమ్పనతో విద్ధంసనతో. కుచ్ఛితేనాకారేన సయన్తీతి కుసా, కుసానం అకుసలసఙ్ఖాతానం లవనేన ఛిన్దనతో. కుచ్ఛితే సాతి తనుం కరోతీతి కుసం, కుసేన ఞాణేన లాతబ్బత్తా గహేతబ్బత్తా. వా అయం అఞ్ఞో నయో.

౧౧. కుసలసద్దోయం అయం కుసలసద్దో ఛేకే అత్థే ఆరోగ్యత్థే అనవజ్జత్థే ఇట్ఠవిపాకే అత్థేపి దిట్ఠో అమ్హేహి. ఇధ ఇమస్మిం అధికారే అనవజ్జాదికే అత్థే దిట్ఠో. ఆది-సద్దేన ఆరోగ్యత్థఇట్ఠవిపాకత్థా గహేతబ్బా. దిట్ఠో యస్మా, తస్మా అనవజ్జఇట్ఠవిపాకలక్ఖణం కుసలం. నత్థి అవజ్జం కిలేసావజ్జం కిలేసదోసో కిలేసదరథో ఏతస్సాతి అనవజ్జం, కమ్మేన విపచ్చీయతేతి విపాకో, ఇట్ఠానిట్ఠాదిఆరమ్మణానుభవనవసేన, అత్తనో సభావేన చ ఇట్ఠో విపాకో ఏతస్సాతి ఇట్ఠవిపాకం, అనవజ్జమేవ ఇట్ఠవిపాకం, తం లక్ఖీయతి అనేన అవిఞ్ఞాతం లక్ఖితబ్బం కుసలన్తి లక్ఖణం, అనవజ్జఇట్ఠవిపాకం లక్ఖణం ఏతస్సాతి అనవజ్జఇట్ఠవిపాకలక్ఖణం. అనవజ్జఇట్ఠవిపాకమేవ కుసలం. నను కథం సయమేవ అత్తనో లక్ఖణం భవేయ్యాతి చోదనా భవేయ్య విఞ్ఞాతావిఞ్ఞాతసద్దత్థభావేన లక్ఖణలక్ఖితబ్బభావయుత్తితో. కుసలసద్దత్థవసేన హి అవిఞ్ఞాతం అపాకటం కుసలం లక్ఖితబ్బం హోతి. అనవజ్జఇట్ఠవిపాకసద్దత్థవసేన విఞ్ఞాతం పాకటం కుసలం లక్ఖణం హోతి. అకుసలవిద్ధంసనరసం అకుసలానం విద్ధంసనం అకుసలవిద్ధంసనం, తం రసో కిచ్చమేతస్సాతి అకుసలవిద్ధంసనరసం, అకుసలవిద్ధంసనకిచ్చం. వోదానభావేన పచ్చుపట్ఠాతీతి వోదానపచ్చుపట్ఠానం, వోదానఉపట్ఠానాకారం వోదానగయ్హాకారం. వా అయం అఞ్ఞో నయో. వజ్జపటిపక్ఖత్తా అనవజ్జలక్ఖణమేవ కుసలం, వజ్జపటిపక్ఖలక్ఖణం కుసలన్తి అత్థో. వోదానభావరసం వోదానభావసమ్పత్తికం. ఇట్ఠవిపాకపచ్చుపట్ఠానం ఇట్ఠవిపాకఫలం. యోనిసోమనసికారపదట్ఠానం పదఞ్చ తం ఠానఞ్చాతి పదట్ఠానం, ఉభో కారణత్థాధివచనం, తస్మా ఆసన్నకారణన్తి అత్థో, ఇతరథా పునరుత్తిదోసో సియా, యోనిసోమనసికారో పదట్ఠానం ఆసన్నకారణం ఏతస్సాతి యోనిసోమనసికారపదట్ఠానం.

సావజ్జానిట్ఠవిపాకలక్ఖణం అకుసలం. తదుభయవిపరీతం తేహి ఉభయేహి కుసలాకుసలేహి విపరీతం అవిపాకలక్ఖణం ఏతస్సాతి తదుభయవిపరీతలక్ఖణం అబ్యాకతం. వా అయం అఞ్ఞో నయో. అవిపాకారహం విపాకస్స అననుచ్ఛవికం.

సవత్థుకావత్థుకభేదతోతి సవత్థుకం హదయవత్థుకం, అవత్థుకం హదయవత్థువిరహితం.

౧౨. ఉద్దానతో సఙ్ఖేపవసేన కిలేసవత్థువసేన దువే కామా హోన్తి. ఛన్దరాగోవ కిలేసో, తేభూమకే పవత్తం వట్టసహితం వత్థు, వసతి కిలేసో ఏత్థాతి వత్థు.

౧౩. కిలేసకామో వత్థుం కామేతి ఇచ్ఛతి, వత్థు కిలేసకామేన కామీయతి ఇచ్ఛీయతీతి కత్తుకారకకమ్మకారకద్వయే సాధనద్వయే ఏస ఏసో దువిధోపి కామో సిజ్ఝతి.

౧౪-౫. సో అయం దువిధోపి కామో యస్మిం పదేసే సమ్పత్తీనం వసేన అవచరతి, ఇతి తస్మా కారణా సో పన పదేసో చతుపాయానం ఛన్నం దేవానం మనుస్సానం వసేన ఏవ ఏకాదసవిధో హోతి.

౧౬. కామోవచరతీతి ఏత్థ ఏతస్మిం ఏకాదసవిధే పదేసే కామో అవచరతి, ఇతి తస్మా కారణా సో పదేసో అస్స కామస్స అనేన కామేన అభిలక్ఖితత్తా కామావచరసఞ్ఞితో. అభిలక్ఖితసద్దప్పయోగే తతియత్థే ‘‘అస్సా’’తి ఛట్ఠీ హోతీతి సద్దసత్థవిదూ పఠన్తి. ససత్థావచరో పదేసో వియ సత్తే ససన్తి హింసన్తి తేహీతి సత్థా, సహ సత్థేహీతి ససత్థా, ససత్థా పురిసా అవచరన్తి ఏత్థాతి ససత్థావచరో. యథా హి యస్మిం పదేసే ససత్థా పురిసా అవచరన్తి, సో పదేసో విజ్జమానేసుపి అఞ్ఞేసు ద్విపదచతుప్పదేసు అవచరన్తేసు తేసం ఉపలక్ఖితత్తా ‘‘ససత్థావచరో’’త్వేవ వుచ్చతి, ఏవం విజ్జమానేసుపి అఞ్ఞేసు రూపావచరాదీసు తత్థ అవచరన్తేసు తేసం అభిలక్ఖితత్తా అయం పదేసో ‘‘కామావచరో’’త్వేవ వుచ్చతి.

౧౭. యథా రూపభవో ఉత్తరపదస్స లోపం కత్వా రూపన్తి వుత్తో, ఏవం తథా స్వాయం సో అయం ఏసో కామావచరో ఉత్తరపదస్స లోపం కత్వా కామో ఇతి సఞ్ఞితో కామో నామ ఉదీరితో పణ్డితేన కథితో.

౧౮. తస్మిం కామే ఇదం చిత్తం తస్మిం కామావచరే సదా అవచరతి, ఇతి తస్మా కారణా కామావచరం ఇతి ఏవం కామఘాతినా కామానం వినాసకేన బుద్ధేన కథితం. కిఞ్చాపి ఏతం రూపారూపభవేసుపి అవచరతి, యథా పన సఙ్గామే యేభుయ్యేన అవచరణతో ‘‘సఙ్గామావచరో’’తి లద్ధనామో నాగో నగరే చరన్తోపి ‘‘సఙ్గామావచరో’’త్వేవ వుచ్చతి, థలచరజలచరా పాణినో అథలే అజలే ఠితాపి ‘‘థలచరజలచరా’’త్వేవ వుచ్చన్తి, ఏవం ఇదం అఞ్ఞత్థ అవచరన్తమ్పి కామావచరమేవాతి దట్ఠబ్బం. ఆరమ్మణకరణవసేన వా ఏత్థ కామో అవచరతీతిపి కామావచరం. కామఞ్చేస రూపారూపావచరేసుపి అవచరతి, యథా పన వదతీతి వచ్ఛో, మహియం సేతీతి మహింసోతి వుత్తే న యత్తకా వదన్తి, మహియం వా సేన్తి, సబ్బేసం తం నామం హోతి, ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం.

౧౯. పటిసన్ధిం భవే కామే కామభవసఙ్ఖాతే కామే పటిసన్ధిం అవచారయతి, ఇతి తస్మా కామావచరం. ఇతి ఏవం వా అయం అఞ్ఞో నయో. తత్ర తస్మిం కామావచరే పరియాపన్నం అన్తోగధం, ఇతి తస్మా కామావచరం.

౨౦. అట్ఠవిధం చిత్తం కామావచరసఞ్ఞితం ఇదం అట్ఠవిధం చిత్తం. దసపుఞ్ఞకిరియవత్థువసేనేవ పుఞ్ఞకిరియా ఏవ తేసం తేసం ఫలానిసంసానం వత్థూని కారణానీతి పుఞ్ఞకిరియవత్థూని, తేసం వసో, తేన పవత్తతి.

౨౧. దానం సీలం భావనా పత్తిదానం వేయ్యావచ్చం ధమ్మదేసనా అనుమోదనా దిట్ఠిజుభావో సంసుతి ధమ్మస్సవనఞ్చ అపచాయో అపచాయనం, ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన పుఞ్ఞాని ఏవ వత్థూని పుఞ్ఞవత్థూని, తేసం పభేదో పుఞ్ఞవత్థుప్పభేదో ఞేయ్యో పణ్డితేన జానితబ్బో.

౨౨-౩. గచ్ఛన్తి సఙ్గహం దానే పత్తిదానానుమోదనా దానే సఙ్గహం గచ్ఛన్తి, వేయ్యావచ్చాపచాయనా సీలమయే పుఞ్ఞే సఙ్గహం గచ్ఛన్తి, ధమ్మదేసనా ధమ్మస్సవనం దిట్ఠిఉజుకా భావనామయే పుఞ్ఞే సఙ్గహం గచ్ఛన్తి, దస పుఞ్ఞకిరియాపి చ తీణి ఏవ సమ్భోన్తి.

౨౪. సబ్బానుస్సతిపుఞ్ఞఞ్చ పసంసా సరణత్తయం రతనత్తయగుణపసంసా చ ఏతే దిట్ఠిజుకమ్మమ్హి సఙ్గయ్హన్తి, తస్మిం సఙ్గహపాపుణే సంసయో సన్దేహో నత్థి.

౨౫. పురిమా చేతనా తతో పుబ్బభాగే పవత్తా చేతనా, ముఞ్చచేతనా పచ్చుప్పన్నా చేతనా, పరచేతనా పచ్ఛాకాలే పవత్తా చేతనా, తిస్సోపి చేతనా దానమయే పుఞ్ఞే హోన్తి. ఏవన్తి యథా తిస్సోపి చేతనా దానమయే పుఞ్ఞే హోన్తి, ఏవం తథా దానమయపుఞ్ఞతో సేసేసుపి సీలమయభావనామయేసు తిస్సో చేతనా పణ్డితో దీపయే కథేయ్య.

హి సచ్చం యదా పన యో పుగ్గలో దేయ్యధమ్మపటిగ్గాహకాదిసమ్పత్తిం ఆగమ్మ పటిచ్చ. పటిగ్గాహకాదిసమ్పత్తిన్తి ఏత్థ ఆది-సద్దేన దేసకాలకల్యాణమిత్తాదయో గహితా. అఞ్ఞం వా సోమనస్సహేతున్తి అఞ్ఞ-గ్గహణేన సద్ధాబహులతావిసుద్ధిదిట్ఠితాకుసలకిరియానిసంసదస్సితాసోమనస్సపటిసన్ధికతాదీనం సఙ్గహో. అత్థి దిన్నం దానస్స ఫలం అత్థి. ఆది-సద్దేన అత్థిహుతాదయో గహితా. పురక్ఖత్వాతి పురతో కత్వా. పరేహి అనుస్సాహితో అచోదితో దానాదీని పుఞ్ఞాని కరోతి. దానాదీనీతి వచనేన దేయ్యధమ్మం నిస్సాయ పవత్తదానచేతనా గహేతబ్బా. తదా అస్స పుగ్గలస్స. సఙ్ఖరణం సఙ్ఖారో, నత్థి సఙ్ఖారో ఏతస్సాతి అసఙ్ఖారో, తం ఏవ అసఙ్ఖారికం, అప్పయోగన్తి అత్థో. వుత్తనయేనాతి వుత్తనయో నామ ‘‘దేయ్యధమ్మపటిగ్గాహకాదిసమ్పత్తి’’న్తి వచనం. ఇమస్మిం పనత్థే సఙ్ఖరోతీతి సఙ్ఖారో నామ అత్తనో వా పవత్తస్స పుబ్బప్పయోగస్స అధివచనం, పరస్స వా పవత్తపుబ్బప్పయోగస్స అధివచనం. అయమస్స అధిప్పాయో – యదా యో ‘‘దానాదీని కరిస్సామీ’’తి చిత్తం సముప్పాదేత్వా నాకాసి, పచ్ఛా అత్తనో పుబ్బచేతనాయ ఉస్సాహితో కరోతి, తదా ససఙ్ఖారికం హోతి, అత్తనో పుబ్బప్పయోగేన సహ పవత్తతీతి అత్థో. పటిపత్తిదస్సనేన పటిపజ్జితబ్బా సీలాదీహి పటిపజ్జన్తి జానన్తి గచ్ఛన్తి వా నిబ్బానం ఏతాయాతి పటిపత్తి, తాయ దస్సనం పటిపత్తిదస్సనం, తేన. జాతో పరిచయో ఏతేసన్తి జాతపరిచయా. సహసాతి వేగేన. చతూసుపి వికప్పేసు దస్సేయ్య.

౨౬. దసపుఞ్ఞక్రియాదీనం వసేన చ బహూనిపి భవన్తి ఏతాని పన చిత్తాని దసపుఞ్ఞకిరియాదీనం వసేనపి బహూనిపి భవన్తి ఇతి ఏవం పకాసయే భగవా పకాసేయ్య.

౨౭.

సత్తరస సహస్సాని, ద్వే సతాని అసీతి చ;

కామావచరపుఞ్ఞాని, భవన్తీతి వినిద్దిసేతి. –

కామావచరపుఞ్ఞాని సత్తరస సహస్సాని చ ద్వే సతాని చ అసీతి చ భవన్తి, ఇతి వచనం వినిద్దిసే ఆచరియో కథేయ్య.

దసపుఞ్ఞక్రియావత్థు, ఛద్వారాధిపతీహి చ;

కాయాదీహి చ తీహేవ, హీనాదీహి చ తీహి తు.

ద్వీసు భవేసు కామభవరూపభవేసు. పటిపదాదిభేదతో దుక్ఖాపటిపదం దన్ధాభిఞ్ఞం, దుక్ఖాపటిపదం ఖిప్పాభిఞ్ఞం, సుఖాపటిపదం దన్ధాభిఞ్ఞం, సుఖాపటిపదం ఖిప్పాభిఞ్ఞం. రూపావచరభావనాపుఞ్ఞవసప్పవత్తం రూపావచరే పవత్తస్స భావనాపుఞ్ఞస్స వసేన పవత్తం రూపావచరూపపత్తినిప్ఫాదకం రూపావచరే ఉపపత్తియా పటిసన్ధియా నిప్ఫాదకం హోతి.

సవత్థుకావత్థుకభేదతోతి అరూపావచరం యదా కామరూపే జాయతి, తదా హదయవత్థుం నిస్సాయ జాయతి, ఇతి తస్మా సవత్థుకం నామ జాతం. యదా అరూపే జాయతి, తదా హదయవత్థుం అనిస్సాయ జాయతి, ఇతి తస్మా అవత్థుకం నామ జాతం.

ఆకాసానఞ్చాయతనస్స కసిణుగ్ఘాటిమాకాసం ఆరమ్మణం. విఞ్ఞాణఞ్చాయతనస్స తత్థ పవత్తవిఞ్ఞాణం, తస్మిం కసిణుగ్ఘాటిమాకాసే పవత్తం విఞ్ఞాణం చిత్తం ఆరమ్మణం హోతి. ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనస్స తస్స అపగమో తస్స ఆకాసానఞ్చాయతనస్స అపగమో అభావో వోహారో ఆరమ్మణం హోతి. నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనస్స ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనం ఆరమ్మణం హోతి.

రూపే సఞ్ఞా రూపసఞ్ఞా. సఞ్ఞాసీసేన చిత్తమ్పి గహితం. సమతిక్కమా కసిణుగ్ఘాటిమాకాససమతిక్కమనేన. పటిఘే ద్వారారమ్మణానం సఙ్ఘట్టనే పవత్తా సఞ్ఞా పటిఘసఞ్ఞా. ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణానం అధివచనం. తాసం పటిఘసఞ్ఞానం ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణానం అత్థఙ్గమా అత్థఙ్గమేన. నానా అత్తా సభావో ఏతస్సాతి నానత్తం, ఆరమ్మణం, నానత్తే నానాసభావే పవత్తా సఞ్ఞా నానత్తసఞ్ఞా, నానా అత్తా సభావో ఏతిస్సాతి వా నానత్తా, సాయేవ సఞ్ఞా నానత్తసఞ్ఞా, కామావచరసఞ్ఞాతి అత్థో. తాసం నానత్తసఞ్ఞానం అమనసికారా అమనసికారేన.

నియతానియతవత్థుకభేదతోతి సోతాపత్తిమగ్గో నియతవత్థుకో. కస్మా? కామరూపేసుయేవ హదయవత్థుం నిస్సాయ ఉప్పజ్జనతో. ఇతరే పన తయో మగ్గా అనియతవత్థుకా. కస్మా? కామరూపేసు హదయవత్థుం నిస్సాయ జాయన్తి, అరూపే హదయవత్థుం అనిస్సాయ జాయన్తి, తస్మా అనియతవత్థుకా. తీహి విమోక్ఖముఖేహీతి సుఞ్ఞతఅనిమిత్తఅప్పణిహితసఙ్ఖాతేహి తీహి విమోక్ఖముఖేహి.

యస్స సంవిజ్జన్తి, తం పుగ్గలం వట్టస్మిం సంయోజేన్తి బన్ధన్తీతి సంయోజనా. సక్కాయదిట్ఠివిచికిచ్ఛాసీలబ్బతపరామాసాయేవ సంయోజనా సక్కాయదిట్ఠివిచికిచ్ఛాసీలబ్బతపరామాససంయోజనా, తేసం పహానం సక్కాయదిట్ఠివిచికిచ్ఛాసీలబ్బతపరామాససంయోజనప్పహానం, తం కరోతీతి సక్కాయదిట్ఠివిచికిచ్ఛాసీలబ్బతపరామాససంయోజనప్పహానకరం, సోతాపత్తిమగ్గచిత్తం. మానోపి ఏకదేసతో అపాయగామికోయేవ పహియ్యతే. సోతాపత్తిమగ్గేన నిస్సేసతో న పహియ్యతే. సేసకిలేసేసుపి ఏసేవ నయో. ఉద్ధచ్చం పన ఏకదేసతోపి అపాయగామికమ్పి న పహియ్యతి. సకదాగామిమగ్గచిత్తం రాగదోసమోహానం తనుత్తకరం. సోతాపత్తిమగ్గేన నాసితసంయోజనానం పహానం కస్మా న వుత్తన్తి చే? పఠమమగ్గతో దుతియమగ్గస్స మహన్తత్తా పఠమమగ్గేన నాసితా సంయోజనా దుతియమగ్గేన నాసితాతి పఞ్ఞాయతి, ఇతి యస్మా, తస్మా న వుత్తం. తతియచతుత్థమగ్గేసుపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ ఏతస్మిం లోకుత్తరచిత్తే. ఏకేకన్తి విచ్ఛావసేన వుత్తం. మగ్గానురూపన్తి వచనం పఠమమగ్గస్స పఠమఫలఞ్చ అనురూపన్తి విఞ్ఞాపనత్థం.

౨౮. కామే అట్ఠేవ కామావచరే అట్ఠ ఏవ చిత్తాని, రూపే రూపభవే పఞ్చ చిత్తాని, అరూపిసు చత్తారి చిత్తాని, అనుత్తరాని లోకుత్తరచిత్తాని చత్తారి, ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన కుసలాని చిత్తాని ఏకవీసతి హోన్తి.

౨౯. కుసలాకుసలాపగతేన సతా మునినా కుసలతో, అకుసలతో చ అపగతేన సతా సతిసమ్పన్నేన కుసలే కుసలేన ఛేకేన వసినా పఞ్చవసీహి సమన్నాగతేన యం కుసలచిత్తం చతుభూమిగతం చతూసు భూమీసు పవత్తం సకలం సబ్బం లపితం కథితం, తం కుసలచిత్తం మయాపి బుద్ధదత్తాచరియేన లపితం కథితం.

నియతానియతవత్థువసేనాతి పటిఘసమ్పయుత్తద్వయం కామేయేవ హదయవత్థుం నిస్సాయ జాయతి, అఞ్ఞభూమీసు న జాయతి, తస్మా నియతవత్థుకం హోతి. ఇతరాని పన అకుసలాని కామరూపేసు ఉప్పజ్జనకాలే హదయవత్థుం నిస్సాయ జాయన్తి, అరూపే హదయవత్థుం అనిస్సాయ జాయన్తి, తస్మా అనియతవత్థుకాని, తేన. పటిసన్ధిజనకాజనకవసేన చాతి ఉద్ధచ్చసహగతం పటిసన్ధిం న జనేతి. యది పటిసన్ధిం జనేయ్య, అపాయేసుయేవ జనేయ్య. కస్మా? సోతాపత్తిమగ్గేన ఏకదేసతో అపాయగామికమ్పి న జహితం, సబ్బం న జహితన్తి అత్థో. సోపి మగ్గో అపాయగామీ న హోతి. అఞ్ఞే పన కిలేసా ఏకదేసవసేన అపాయగామికా జహితా, తేన పఠమమగ్గేనాతి తస్మా న జనేతి. ఏకాదసవిధం పన పటిసన్ధిం జనేతి, తేన.

దిట్ఠమఙ్గలాదీనీతి ఆది-సద్దేన సుతమఙ్గలాదీని గహితాని. సారతో ఉత్తమతో పచ్చేతి సద్దహతి. సభావతిక్ఖేన సభావో తిక్ఖో ఏతస్సాతి సభావతిక్ఖం, తేన సభావతిక్ఖేన.

అస్స పన పటిఘసమ్పయుత్తస్స పాణాతిపాతాదీసు అకుసలకమ్మేసు తిక్ఖప్పవత్తికాలే అసఙ్ఖారికస్స ఉప్పత్తి, మన్దప్పవత్తికాలే ససఙ్ఖారికస్స ఉప్పత్తి వేదితబ్బా.

తస్స మోమూహస్స.

దుక్ఖవిసేసస్స దుక్ఖనానత్తస్స.

౩౦. లోభమూలవసేన అట్ఠ చిత్తాని, దోసమూలవసా దువే చిత్తాని, మోహమూలవసేన ద్వే చిత్తాని. ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన అకుసలాని ద్వాదసప్పకారాని సియుం భవేయ్యుం.

౩౧. యం పాపమానసం యం అకుసలచిత్తం పాపాపాపేసు పాపఅపాపేసు కుసలాకుసలేసు అపాపేన అప్పవత్తేన పాపాపాపప్పహీనేన వుత్తం ఈరితం కథితం, తం పాపమానసం తం అకుసలచిత్తం మయా సముదాహటం కథితం.

యథా పనస్స యథా పన అస్స విపాకస్స కుసలం దానాదివసేన దానాదీనం దసపుఞ్ఞకిరియవత్థూనం వసేన ఛసు ఆరమ్మణేసు పవత్తతి, ఇదం విపాకచిత్తం తథా న పవత్తతి. హి సచ్చం ఇదం విపాకం పటిసన్ధిభవఙ్గచుతితదారమ్మణవసేన పరిత్తధమ్మపరియాపన్నేసు కామావచరధమ్మన్తోగధేసు ఛసు ఆరమ్మణేసు పవత్తతి. సమ్పయుత్తధమ్మానఞ్చ విసేసే అసతిపి కుసలసమ్పయుత్తధమ్మతో అస్స విపాకస్స, సమ్పయుత్తధమ్మానఞ్చ నానత్తే అసతిపి ఇదం విపాకం ఆదాసతలాదీసు ధమ్మజాతేసు ముఖనిమిత్తం వియ నిరుస్సాహం. అయమస్సాధిప్పాయో – యథా ఆదాసతలే ముఖనిమిత్తం ముఖే చలితే చలతి, అచలితే న చలతి, ముఖస్స కారణం వినా ముఖనిమిత్తస్స వియ కారణం నత్థి, ఏవం కుసలకారణా విపాకస్స అఞ్ఞం కారణం నత్థి, నిరుస్సాహం విపాకం.

౩౨. కామావచరదేవానం మనుస్సానం ఇమే అట్ఠ మహావిపాకా దుహేతుకతిహేతుకానం కామావచరదేవానం, మనుస్సానఞ్చ పటిసన్ధియో భవన్తి.

౩౩-౪. తతో పరం పవత్తియం యావతాయుకం భవఙ్గం హుత్వా బలవారమ్మణే అతిమహన్తవిభూతారమ్మణే తదారమ్మణఞ్చ హుత్వా తతో పరం మరణకాలస్మిం చుతి హుత్వా పవత్తన్తి, ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన చతూసు ఠానేసు విపచ్చన్తి విపాకభావేన జాయన్తి.

౩౫. సభూమికుసలేహేవ మహాపాకా సమా వినా మహాపాకా కమ్మద్వారం కమ్మకారణం వినా, కమ్మఞ్చ మహాపుఞ్ఞానం కిరియవత్థుకం వినా వజ్జేత్వా సభూమికుసలేహేవ అత్తనో భూమియం పవత్తేహి కుసలేహి ఏవ సమా సదిసా. కమ్మద్వారం నామ కాయవిఞ్ఞత్తికమ్మద్వారం, వచీవిఞ్ఞత్తికమ్మద్వారం, భవఙ్గసఙ్ఖాతం మనోద్వారం, ఇతి తివిధం కమ్మద్వారం కమ్మకారణం. కమ్మం నామ అట్ఠకామావచరకుసలచేతనా ఇధ అధిప్పేతా.

౩౬. పాకా కుసలవిపాకా అవిఞ్ఞత్తిజనత్తా చ విఞ్ఞత్తి చ విఞ్ఞత్తి చ విఞ్ఞత్తివిఞ్ఞత్తియోతి వత్తబ్బే సరూపేకసేసం కత్వా ‘‘విఞ్ఞత్తీ’’తి వుత్తం, తా జనేన్తీతి విఞ్ఞత్తిజనా, న విఞ్ఞత్తిజనా అవిఞ్ఞత్తిజనా, తేసం భావో అవిఞ్ఞత్తిజనత్తం. తస్మా అవిఞ్ఞత్తిజనత్తా కాయవిఞ్ఞత్తివచీవిఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతానం కమ్మద్వారానం అజనకత్తా మనోద్వారసఙ్ఖాతస్స కమ్మద్వారస్స వసేన చ అప్పవత్తనతో అవిపాకసభావతో చ అకమ్మభావతో చ అప్పవత్తనతో చేవ పుఞ్ఞకిరియవత్థువసేన అప్పవత్తనతో చేవ పుఞ్ఞేహి నో సమా అసదిసా.

౩౭-౯. పరిత్తారమ్మణత్తా హి తేసమేకన్తతో తేసం విపాకానం ఏకన్తతో పరిత్తారమ్మణత్తా కామావచరారమ్మణత్తా తేసు విపాకేసు సత్తపఞ్ఞత్తికారమ్మణా కరుణాముదితా కదాచి కిస్మిఞ్చి కాలే న జాయన్తి, తథా ఏవం తిస్సో పన విరతియో ఏతేసు విపాకేసు న జాయన్తి, హి కస్మా కారణా న జాయన్తి, పఞ్చ సిక్ఖాపదా కుసలాతి కుసలా నామాతి సత్థునా వుత్తా యస్మా కారణా, తస్మా న జాయన్తి. తథాధిపతినోపేత్థ తథా ఏవమేవ చత్తారో అధిపతినోపి ఏతేసు విపాకేసు న సన్తి. కస్మా? ఛన్దాదీని ధమ్మజాతాని పురేతరం కత్వా అనుప్పజ్జనతో న సన్తి, ఇతి వచనం వినిద్దిసే ఆచరియో కథేయ్య.

౪౦. అసఙ్ఖారససఙ్ఖారవిధానం పన పుఞ్ఞతో విపాకేసు అసఙ్ఖారససఙ్ఖారవిధానం పుఞ్ఞతో కుసలతో ఆగమనవసేన ఞేయ్యం. తత్థ ఏకచ్చానం ఆచరియానం మతేన ముఖే చలితే ఆదాసతలే ముఖనిమిత్తచలనం వియ అసఙ్ఖారస్స కుసలస్స విపాకో అసఙ్ఖారో హోతి, ససఙ్ఖారస్స కుసలస్స విపాకో ససఙ్ఖారో హోతి, ఏవం ఆగమనవసేన ఞేయ్యం. పచ్చయతో చేవ ఞేయ్యం తత్థ ఏకచ్చానం ఆచరియానం మతేన బలవన్తేహి విభూతేహి పచ్చయేహి కమ్మాదీహి ఉప్పన్నో అసఙ్ఖారో దుబ్బలేహి ససఙ్ఖారోతి ఏవం పచ్చయవసేన విఞ్ఞేయ్యం జానితబ్బం.

౪౧-౨. హీనాదీనం పుఞ్ఞానం విపాకత్తా హీనాదయో విపాకా పుఞ్ఞవాదినా జినేన పరిదీపితా భవన్తి, ఇతి ఏవం ఇమినా వుత్తప్పకారేన పవత్తం ఇదం అట్ఠవిధం చిత్తం ఏకన్తేన సవత్థుకం కామలోకస్మిం జాయతే, అఞ్ఞత్థ పన అఞ్ఞాసు భూమీసు న జాయతే.

విఞ్ఞాణపఞ్చకం నియతారమ్మణన్తి చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స రూపమేవ ఆరమ్మణం, న సద్దాదయో. సేసత్తయం యదా చక్ఖువిఞ్ఞాణేన గహితం ఆరమ్మణం కరోతి, తదాస్స రూపం ఆరమ్మణం హోతి. యదా సోతవిఞ్ఞాణేన గహితం, తదాస్స సద్దో ఆరమ్మణో హోతి. యదా ఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణేహి గహితాని ఆరమ్మణాని కరోన్తి, తదాస్స గన్ధరసఫోట్ఠబ్బారమ్మణాని హోన్తి. మనోవిఞ్ఞాణధాతుద్వయం యదా తదారమ్మణం హోతి, తదా ఛఆరమ్మణం హోతి, ఏవం అనియతారమ్మణం హోతి.

రూపారమ్మణాయ కిరియామనోధాతుయా అపగమో పదట్ఠానం ఆసన్నకారణం ఏతస్సాతి అపగమపదట్ఠానం, తాయ ఆవజ్జనం కత్వా ఠితాయ చక్ఖువిఞ్ఞాణేన దస్సనకిచ్చం కరీయతీతి అత్థో. తథాభావపచ్చుపట్ఠానం సమ్పటిచ్ఛనభావేన గయ్హాకారం. సన్తీరణాదిరసా సోమనస్సయుత్తా మనోవిఞ్ఞాణధాతుసన్తీరణతదారమ్మణరసా, ఉపేక్ఖాయుత్తా పన సన్తీరణతదారమ్మణపటిసన్ధిభవఙ్గచుతిరసా, తథాభావపచ్చుపట్ఠానా సన్తీరణాదిభావేన గయ్హాకారం.

౪౩. కామావచరపుఞ్ఞస్స కామావచరకుసలస్స సోళస విపాకా హోన్తి. ఇతి యం వచనం వుత్తం, తం వచనం తిహేతుకపుఞ్ఞస్స ఉక్కట్ఠస్స వసేన ఆచరియో పరిదీపయే. అయమేత్థ అత్థో – ఛన్దాధిపతేయ్యాదీనం వసేన ఉక్కట్ఠతిహేతుకకుసలం కామసుగతియం తిహేతుకపటిసన్ధిం దత్వా పవత్తే అట్ఠ అహేతుకకుసలవిపాకాని, అట్ఠ మహాకుసలవిపాకానీతి సోళస పాకాని నిప్ఫాదేతి.

౪౪. కుసలానుగతం కత్వా భాజితం కిం మహగ్గతం విపాకచిత్తం కుసలానుగతం కుసలం అనుగతం కత్వా మహగ్గతకుసలచిత్తేన సమానం కత్వా భగవతా భాజితం దేసితం. కిం కేన కారణేన? కామావచరపుఞ్ఞంవ కామావచరకుసలం ఇవ అసమానఫలం నత్థి యతో యస్మా కారణా, తస్మా విపాకం కుసలానుగతం కత్వా భగవతా భాజితం దేసితం. కామావచరపుఞ్ఞంవాతి యథా అట్ఠవిధేసు కామావచరకుసలేసు ఉక్కట్ఠతిహేతుకకుసలం కామసుగతియం తిహేతుకపటిసన్ధిం దత్వా పవత్తే సోళస కుసలవిపాకాని నిప్ఫాదేతి, తిహేతుకఓమకఞ్చ దుహేతుకఉక్కట్ఠఞ్చ కామసుగతియం దుహేతుకపటిసన్ధిం దత్వా పవత్తే తిహేతుకవిరహితాని అహేతుకదుహేతుకసఙ్ఖాతాని విపాకాని నిప్ఫాదేతి, దుహేతుకఓమకం పన కామసుగతియం అహేతుకపటిసన్ధిం దత్వా పవత్తే అట్ఠ అహేతుకవిపాకాని నిప్ఫాదేతి, ఏవం కామావచరపుఞ్ఞం అసమానఫలంవ హోతి.

౪౫. గజాదీనం ఛాయా గజాదిసదిసా హోతి యథా, ఏవం మహగ్గతవిపాకం సబ్బథా సబ్బపకారేన అత్తనో కుసలేహేవ సమానం హోతి.

౪౬-౭. కామావచరపుఞ్ఞంవ నాపరాపరియవేదనం ఇదం మహగ్గతకుసలం కామావచరపుఞ్ఞంవ అపరాపరియవేదనం అపరస్మిం భవే ఫలదాయకం న హోతి, ఝానా అపరిహీనస్స భవగామినో పటిసన్ధిగామినో సత్తస్స కుసలానన్తరంయేవ ఫలం ఉప్పజ్జతి, ఇతి చ ఞాపనత్థం ఏతస్స మహగ్గతవిపాకస్స కుసలానుగతం కుసలానుగమనం భగవతా కతం.

౪౮. ఏత్థ ఏతస్మిం మహగ్గతవిపాకే పటిపదాక్కమో తేసఞ్చ హీనాదీనం భేదతో ఝానాగమనతో మహగ్గతకుసలఝానస్స ఆగమనవసేన విభావినా పణ్డితేన వేదితబ్బో.

౪౯. ఏత్థ విపాకే ఛన్దాదిఅధిపతీనం అభావో, అయమేవ విసేసతో కుసలతో అయం ఏవ విసేసో, సేసం సబ్బపకారం అవిసేసేన కుసలేన సమం మతం కథితం భగవతా.

౫౦. సుఞ్ఞతం అనిమిత్తన్తి, తథాపణిహితన్తిపి సుఞ్ఞతం అనత్తా, అనిమిత్తం అనిచ్చం, అప్పణిహితం దుక్ఖం ఇతి ఏతాని తీణి నామాని మగ్గస్స అనన్తరే చతుబ్బిధస్స మగ్గస్స అనన్తరే చతుబ్బిధే ఫలే హోన్తి.

౫౧. లబ్భన్తి పరభాగస్మిం మగ్గానన్తరే పవత్తఫలతో అఞ్ఞస్మిం కాలే వళఞ్జనఫలేసు ఫలసమాపత్తిసమాపజ్జనకాలేసు ఏతాని తీణి నామాని న లబ్భన్తే, ఫలేహి విపస్సనావసేనేవ అనత్తఅనిచ్చదుక్ఖసఙ్ఖాతానం తిణ్ణం విపస్సనానం వసేన ఏవ తాని తీణి నామాని లబ్భరే ఫలేహి లబ్భన్తే.

౫౨. హోన్తి సాధిపతీనేవ లోకుత్తరఫలాని తు ఏకన్తతో సాధిపతీని ఏవ హోన్తి, లోకుత్తరఫలాని ఠపేత్వా అఞ్ఞస్మిం విపాకే అధిపతీ నత్థి.

౫౩. మగ్గో అత్తనో మగ్గభావేన మగ్గో నామ వుచ్చతే భగవతా. ఫలం మగ్గం ఉపాదాయ అట్ఠఙ్గికమగ్గం నిస్సయం కత్వా మగ్గో నామ ఇతి వచనం వుచ్చతే భగవతా.

౫౪. ఇమే సత్త అకుసలవిపాకా. గావో చరన్తి ఏత్థాతి గోచరో, తస్సదిసత్తా గోచరో ఆరమ్మణన్తి అత్థో, అనిట్ఠో చ అనిట్ఠమజ్ఝత్తో చ అనిట్ఠానిట్ఠమజ్ఝత్తా, తేయేవ గోచరో అనిట్ఠానిట్ఠమజ్ఝత్తగోచరో, తస్మిం అనిట్ఠానిట్ఠమజ్ఝత్తగోచరే వత్తరే వత్తన్తి. సుఖాదిత్తయయుత్తా తే తే అట్ఠ అహేతుకకుసలవిపాకా సుఖాదిత్తయయుత్తా సుఖసోమనస్సఉపేక్ఖావేదనాహి సహగతా. దుక్ఖుపేక్ఖాయుతా ఇమే ఇమే సత్త అహేతుకఅకుసలవిపాకా దుక్ఖుపేక్ఖావేదనాహి సహగతా.

౫౫. ఏవం ఛత్తింసధా పాకం పాకసాసనపూజితో సుగతో. కిం విసిట్ఠో? పాకం నామ అసురం, తం సాసతి, పాకేన అత్తనో పుఞ్ఞఫలేన దేవే అనుసాసతీతి వా పాకసాసనో, కో సో? సక్కో. తేన పాకసాసనేన పూజితో సవిపాకావిపాకేసు కుసలవిపాకకిరియేసు కుసలో ఛేకో ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన పాకం చిత్తం ఛత్తింసప్పకారం అబ్ర్వి అవోచ.

అనుళారేసూతి ఖుద్దకేసు. తథాభావపచ్చుపట్ఠానా ఛళారమ్మణవిజాననగయ్హాకారా. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స గతి వియ గతి ఏతిస్సాతి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణగతికా.

౫౬. సోమనస్సయుత్తానట్ఠ, కుసలాకుసలాని చ సోమనస్సయుత్తాని అట్ఠ కుసలాకుసలాని చ, క్రియతో పన పఞ్చ ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన హాసచిత్తాని తేరస.

౫౭. పుథుజ్జనా హసన్తేత్థ ఏత్థ ఏతేసు తేరసచిత్తేసు పుథుజ్జనా పన అట్ఠహి చిత్తేహి హసన్తి. సేఖా సత్త అరియా ఛహి చిత్తేహి హసన్తి. అసేఖా ఖీణాసవా పఞ్చహి చిత్తేహి హసన్తి.

కుసలాని పన రూపారూపకుసలాని సేఖపుథుజ్జనానం ఉప్పజ్జన్తి. ఇమాని రూపారూపకిరియాని ఖీణాసవానం భావనాయేవ కారో భావనాకారో, తస్స వసో భావనాకారవసో, తేన పవత్తాని. తాని రూపారూపకుసలాని భావనాపుఞ్ఞవసప్పవత్తాని భావనాకుసలవసేన పవత్తాని. ఇమేసం రూపారూపకిరియానం తేసఞ్చ రూపారూపకుసలానం అయమేవ విసేసో.

౫౮-౯. యా పుథుజ్జనకాలస్మిం, అభినిబ్బత్తితా పన పుథుజ్జనకాలస్మిం పుథుజ్జనభావట్ఠితేన యోగినా అభినిబ్బత్తితా యా రూపారూపసమాపత్తి, సా రూపారూపసమాపత్తి సో యోగీ ఖీణాసవో భిక్ఖు హుత్వా నం రూపారూపసమాపత్తిం యావ యత్తకం కాలం న సమాపజ్జతే, తావ తత్తకేన కాలేన తస్స ఖీణాసవభిక్ఖునో కుసలా ఏవ రూపారూపకుసలా ఏవ హోతి. ఖీణాసవేన సా రూపారూపసమాపత్తి సచే యది సమాపన్నా సమాపజ్జితా, క్రియా రూపారూపకిరియా హోతి.

౬౦. ఏకాదసవిధం కామే కామావచరే కిరియచిత్తం ఏకాదసవిధం, రూపే రూపావచరే పఞ్చ, అరూపిసు చత్తారి ఇతి సబ్బాని క్రియచిత్తాని వీసతి.

౬౧. లోకుత్తరక్రియచిత్తం, పన కస్మా న విజ్జతి? మగ్గస్స ఏకచిత్తక్ఖణికత్తా న విజ్జతి. అయమేత్థ అధిప్పాయో – చతుమగ్గట్ఠో ఖీణాసవో నామ న హోతి, మగ్గానన్తరమేవ ఫలం ఉప్పజ్జతి, మగ్గోపి ఏకచిత్తక్ఖణికో యది చిత్తం బహుచిత్తక్ఖణికం, ఫలసమఙ్గినో ఖీణాసవస్సపి మగ్గచిత్తం భవేయ్య, ఏవం సతి లోకుత్తరకిరియచిత్తం భవేయ్యాతి అధిప్పాయో.

౬౨. క్రియాక్రియాపత్తివిభాగదేసకో కరణం క్రియం, క్రియం నామ వినయపరియాయేన అకత్తబ్బస్స కరణం, న కరణం అక్రియం, అక్రియం నామ వినయపరియాయేన కత్తబ్బస్స అకరణం, ఆపజ్జనం ఆపత్తి, క్రియాయ కరణేన ఆపత్తి క్రియాపత్తి, అక్రియాయ అకరణేన ఆపత్తి అక్రియాపత్తి, క్రియాపత్తి చ అక్రియాపత్తి చ క్రియాపత్యాక్రియాపత్తియో, ఏకస్స ఆపత్తి-సద్దస్స లోపం కత్వా ‘‘క్రియాక్రియాపత్తియో’’తి వుత్తం, తాసం విభాగో క్రియాక్రియాపత్తివిభాగో, దేసేతీతి దేసకో, తస్స దేసకో క్రియాక్రియాపత్తివిభాగదేసకో. ణ్వు-తు-పచ్చయేసు పరేసు కమ్మత్థే ఛట్ఠీ హోతీతి వదన్తి. జినో కిం విసిట్ఠో? క్రియాక్రియాపత్తివిభాగదేసకో హితాహితానం సక్రియాక్రియారతో హితస్స సక్రియాయ రతో, అహితస్స అక్రియాయ రతో, యం క్రియాక్రియం, క్రియం నామ క్రియచిత్తం, అక్రియం నామ కుసలాకుసలవిపాకచిత్తం ఇచ్ఛన్తి ఏకే. తం న. కస్మా? కుసలాధికారే ‘‘కుసలం మునినా లపితం’’ అకుసలాధికారే ‘‘పాపమానసం పాపాపాపేస్వపాపేన వుత్తం’’ విపాకాధికారే ‘‘పాకం సుగతో అబ్రవీ’’తి వత్వా పున క్రియాధికారే ‘‘కుసలాకుసలవిపాకాని అవోచా’’తి వచనస్స వత్తబ్బాభావతో. తేన వాస్స క్రియాక్రియం ఏతస్సాతి క్రియాక్రియం, క్రియాక్రియసభావన్తి అత్థో. అయమేవ సారతో పచ్చేతబ్బో. యం క్రియాక్రియం చిత్తం క్రియాక్రియాసభావం అవోచ దేసేసి, తం క్రియాక్రియం క్రియాక్రియసభావం మయా సమీరితం, సమ్మా పకారేన ఈరితం కథితం.

౬౪. ఏకూననవుతి సబ్బే, చిత్తుప్పాదా మహేసినా లోకుత్తరే అట్ఠ కత్వా ఏకూననవుతి సబ్బే చిత్తుప్పాదా మహేసినా తథాగతేన సమాసతో సఙ్ఖేపతో నిద్దిట్ఠా.

౬౫. పిటకే అభిధమ్మస్మిం, యే భిక్ఖూ పాటవత్థినో అభిధమ్మపిటకే పటునో భావో పాటవం, తేన అత్థో పాటవత్థో, సో ఏతేసం అత్థీతి పాటవత్థినో, ఛేకభావత్థికా యే భిక్ఖూ, తేహి భిక్ఖూహి అయం అభిధమ్మావతారో ఉగ్గహేతబ్బో సిక్ఖితబ్బో పునప్పునం చిన్తితబ్బో.

౬౬. యే జనా తస్సఙ్కాసేన తంసన్నిభేన అభిధమ్మావతారేన అభిధమ్మమహోదధిం మహాసాగరసన్నిభం అభిధమ్మం తరన్తి, తే ఇమం లోకం పరలోకఞ్చ తరన్తి. ఇతీతి పరిసమాపనే.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

చిత్తనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఠమో పరిచ్ఛేదో.

౨. దుతియో పరిచ్ఛేదో

చేతసికనిద్దేసవణ్ణనా

౬౭. చిత్తానన్తరముద్దిట్ఠా, యే చ చేతసికా మయా యే చ చేతసికా చిత్తానన్తరం మయా ఉద్దిట్ఠా, ఇతో పరం ఇదాని తేసం చేతసికానం విభాజనం కరిస్సామి అహం.

ఇమేసు పన కరుణాముదితావసేన భావనాకాలే కరుణాపుబ్బభాగో వా, అప్పనాపత్తాయ కరుణాయ పుబ్బభాగో, తస్మిం పుబ్బభాగే, కరుణాతో పుబ్బభాగే కామావచరచిత్తేతి అత్థో. ఏకా కరుణా ఉప్పజ్జతి. ముదితాపుబ్బభాగే వా అప్పనాపత్తాయ ముదితాయ పుబ్బభాగే ఏకా ముదితా ఉప్పజ్జతి. ఇమినా కామావచరచిత్తేన యోగీ మిచ్ఛాకమ్మన్తాదీహి ధమ్మేహి విరమతి. రము-ధాతు కీళాయం, వి-సద్దో విరమణత్థో.

౬౮. ఆదినా పుఞ్ఞచిత్తేన, తేత్తింస నియతా మతా ఆదినా పుఞ్ఞచిత్తేన పఠమమహాకుసలచిత్తేన సహ నియతా తేత్తింస చేతసికా భగవతా మతాతి, అథ వా కరుణాముదితా అనియతా ఏకేన ధమ్మేన సహ చతుత్తింస ధమ్మా భవన్తి.

౬౯. కస్మా పనేత్థ మేత్తా చ, ఉపేక్ఖా చ న ఉద్ధటా ఏత్థ ఏతేసు యేవాపనకధమ్మేసు, నిద్ధారణం, మేత్తా చ ఉపేక్ఖా చ ధమ్మరాజేన సత్థునా న ఉద్ధటా న వుత్తా కస్మా కారణా.

౭౦. అబ్యాపాదేన మేత్తాపి అబ్యాపాదేన మేత్తా గహితా, ఉపేక్ఖాతి తత్రమజ్ఝత్తతాయ చ గహితా యస్మా కారణా, తస్మా ఉభోపేతా భగవతా న గహితా.

౭౧. కస్మా యేవాపనా ధమ్మా, బుద్ధేనాదిచ్చబన్ధునా సబ్బే తే యేవాపనా ధమ్మా యేవాపననామకా పాళియం సరూపేన ఏవ. బన్ధతి స్నేహేన ఏతస్మిన్తి బన్ధు, ఆదిచ్చస్స బన్ధు ఆదిచ్చబన్ధు, తేన ఆదిచ్చబన్ధునా బుద్ధేన న చ ఉద్ధటా న దేసితా.

౭౨. కస్మా కారణా? యస్మా అనియతా కేచి యేవాపనకా అనియతా, యస్మా కారణా రాసిం దుకవగ్గాదిరాసిం న భజన్తి న సేవన్తి, యస్మా కారణా కేచి యేవాపనకా దుబ్బలా, తస్మా పాళియం భగవతా న వుత్తా.

౭౩. ఛన్దాధిమోక్ఖముదితా మనసి చ కారో,

మజ్ఝత్తతా చ కరుణా విరతిత్తయఞ్చ;

పుఞ్ఞేసు తేన నియతానియతా చ సబ్బే,

యేవాపనా మునివరేన న చేవ వుత్తా.

ఛన్దాధిమోక్ఖో ముదితా మనసికారో మజ్ఝత్తతా కరుణా విరతిత్తయఞ్చ పుఞ్ఞేసుకుసలేసు నియతా చత్తారో అనియతా పఞ్చ సబ్బే యేవాపనా న చ ఏవ తేన మునివరేన వుత్తా.

౭౪-౮౦. కస్మా పనేత్థ ఫస్సోవ, పఠమం సముదీరితో ఏత్థ ఏతేసు చేతసికేసు, జాతినిద్ధారణం, ఫస్సోవ పఠమం సముదీరితో కథితో. కస్మా కారణా? కిర మయా సుతం, ఆరమ్మణే చిత్తస్స పఠమం అభినిపాతత్తా ఫస్సో పఠమం సముదీరితో, ఫుసిత్వా పన ఫస్సేన ఫస్సేన ఆరమ్మణం ఫుసిత్వా యోగినో వేదనాయ ఆరమ్మణం వేదయే, సఞ్ఞాయ సఞ్జానాతి, చేతనాయ ఆరమ్మణం చేతయే. సహజాతానం చేతసికానం ఫస్సోవ ఇధ ఇమస్మిం చిత్తే మహేసినా పఠమం వుత్తో. హి కస్మా కారణా? యస్మా బలవపచ్చయత్తా, తస్మా వుత్తో. అకారణమిదం సబ్బం, చిత్తానం తు సహేవ చ ‘‘పఠమాభినిపాతత్తా’’తి చ ‘‘బలవపచ్చయత్తా’’తి చ ఇదం సబ్బం వచనం అకారణం అహేతుకం అయుత్తం, కస్మా కారణా? చిత్తజానం చిత్తేహి సహప్పవత్తానం చేతసికానం ఏకుప్పాదాదిభావేన సమానుప్పాదసమాననిరోధసమానాలమ్బణసమానవత్థుకభావేన పవత్తితో అకారణం అయుత్తం. అయం తు పఠముప్పన్నో, అయం పచ్ఛాతి నత్థిదం అయం ధమ్మో పఠముప్పన్నో, అయం ధమ్మో పచ్ఛాకాలే ఉప్పన్నో ఇతి ఇదం వచనం నత్థి. బలవపచ్చయత్తేపి కారణం న చ దిస్సతి. దేసనాక్కమతో చేవ పఠమం సముదీరితో ఇచ్చేవం ఇతి ఏవం ఇతి ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన ఫస్సస్స పఠమం సముదీరితతం విఞ్ఞునా విభావినా విఞ్ఞేయ్యం, విసేసతో విసేసేన అఞ్ఞథా న విఞ్ఞేయ్యం. న చ పరియేసితబ్బోయం, తస్మా పుబ్బాపరక్కమో యస్మా కారణా అయం పుబ్బాపరక్కమో విఞ్ఞునా న చ పరియేసితబ్బో న గవేసితబ్బో, ధమ్మా ఏవ వచనత్థలక్ఖణాదీహి విజానతా పణ్డితేన పరియేసితబ్బా.

ఇట్ఠాకారానుభవనరసా ఇట్ఠారమ్మణానుభవనకిచ్చా సుభోజనరసం అనుభవన్తో రాజా వియ. చేతసికఅస్సాదపచ్చుపట్ఠానా చేతసికపస్సద్ధిపదట్ఠానా.

పచ్చాభిఞ్ఞాణకరణరసా పటిజాననకిచ్చా వడ్ఢకిస్స అభిఞ్ఞాణకరణమివ వడ్ఢకినో సకిం సఞ్జానిత్వాపి దారుహరేసు సుత్తస్స పటిపసారణం వియాతి అధిప్పాయో. యథాగహితనిమిత్తవసేనాతి యథాపవత్తితనిమిత్తస్స వసేన. మనసి అభినివేసకరణం గయ్హాకారా.

ఆయూహనరసా పవత్తనకిచ్చసాధకా. మహావడ్ఢకిఆదయో వియ యథా మహావడ్ఢకీ సయమ్పి దారుం తచ్ఛతి, పరేపి దారుం తచ్ఛాపేతి, ఏవం సయమ్పి ఆరమ్మణే సన్దహతి, సమ్పయుత్తధమ్మేపి అభిసన్దహాపేతి.

ఆహననం భుసో హననం, పరియాహననం సమన్తా హననం, తం రసో ఏతస్సాతి ఆహననపరియాహననరసో.

ఆరమ్మణానుమజ్జనలక్ఖణో ఆరమ్మణపరిమద్దనలక్ఖణో.

పినయతీతి పీతి, సహజాతధమ్మే ఆరమ్మణే పినయతీతి అత్థో. కాయచిత్తఫరణరసా. ఉదగ్గస్స చిత్తస్స భావో ఓదగ్యం, తం పచ్చుపట్ఠానం ఏతస్సాతి ఓదగ్యపచ్చుపట్ఠానా.

సద్దహన్తి వత్థుత్తయం సద్దహన్తి. అకాలుసియపచ్చుపట్ఠానా అనావిలభావపచ్చుపట్ఠానా. సద్ధేయ్యవత్థుపదట్ఠానా సద్దహితబ్బవత్థుత్తయాసన్నకారణా.

అరఞ్ఞగతసుదేసకో వియ అరఞ్ఞే గతో మగ్గసుదేసకో వియ.

అత్తనా అవినిబ్భుత్తానం ధమ్మానన్తి అవిగతానం చేతసికానం. తేసన్తి తేసం చేతసికానం ధమ్మానం. సన్తేపి చ తేసం చేతసికానం అనుపాలనలక్ఖణాదిమ్హి విధానే అత్థిక్ఖణేయేవ తం తేసం పాలేతబ్బానం చేతసికానం పవత్తక్ఖణేయేవ తం జీవితం తే ధమ్మే పాలేతబ్బే చేతసికే అనుపాలేతి. ఉదకం వియాతి యథా ఉదకం అత్తని ఉప్పలాదీని అనుపాలేతి, తథా అనుపాలనలక్ఖణాదిమ్హి విధానే సన్తేపి తేసం అత్థిక్ఖణేయేవ అనుపాలేతి, విజ్జమానక్ఖణేవ అనుపాలేతీతి అధిప్పాయో. పచ్చయుప్పన్నేపి చ ధమ్మే అనుపాలేతి, ధాతి వియ కుమారం అఞ్ఞాయ జనితం కుమారం రక్ఖన్తీ ధాతి వియ, పరస్స పుత్తం అఙ్కాదినా ధారేతీతి ధాతి. సయంపవత్తితధమ్మసమ్బన్ధేనేవ పవత్తతి అత్తనా పవత్తితేహి ధమ్మేహి సమ్పవత్తతి. నియామకో వియ యథా నియామకో ఏకనావాయ వుత్థేహి జనేహి సహ పవత్తతి, భఙ్గతో ఉద్ధం తం జీవితం న పవత్తయతి, అత్తనో చ అభావా ఠపయితబ్బానం చేతసికానఞ్చ అభావా, భఙ్గక్ఖణే చేతసికే న ఠపేతి సయం భిజ్జమానత్తా, వట్టిస్నేహో ఖీయమానో పదీపసిఖం న కరోతి యథా.

సోమ్మభావపచ్చుపట్ఠానోతి ముదుభావపచ్చుపట్ఠానో, సీతలభావపచ్చుపట్ఠానో వా.

కాయోతి చేత్థ వేదనాదయో తయో ఖన్ధా వేదనాక్ఖన్ధో సఞ్ఞాక్ఖన్ధో సఙ్ఖారక్ఖన్ధో ఇమే ఖన్ధా గహితా.

నిమ్మద్దనరసాతి నిమ్మద్దనకిచ్చా. కాయచిత్తానం అవూపసమతాఉద్ధచ్చాదికిలేసపటిపక్ఖభూతాతి ఆదిగ్గహణేన కుక్కుచ్చం గహేతబ్బం.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

చేతసికనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

దుతియో పరిచ్ఛేదో.

౩. తతియో పరిచ్ఛేదో

చేతసికవిభాగనిద్దేసవణ్ణనా

౮౯. సబ్బే చేతసికా వుత్తా, బుద్ధేనాదిచ్చబన్ధునా యే సబ్బే చేతసికా ఆదిచ్చబన్ధునా బుద్ధేన వుత్తా, తే సబ్బే చేతసికా నామసామఞ్ఞతో నామసమానభావేన ద్వేపఞ్ఞాసభవన్తి తే, అనోత్తప్పపరియోసానా ద్విపఞ్ఞాస భవన్తి.

౯౦-౯౨. చతుపఞ్ఞాసధా కామే, రూపే పఞ్చదసేరితా కామే కామావచరే చతుపఞ్ఞాస చిత్తాని ఈరితా. రూపే రూపావచరే పఞ్చదస చిత్తాని ఈరితా భవన్తి. ద్వాదసారూపే అరూపావచరే ద్వాదస చిత్తాని భవన్తి. చత్తాలీస మనాసవా లోకుత్తరచిత్తాని చత్తాలీస భవన్తి, ఏకవీససతం సబ్బే చిత్తుప్పాదా సమాసతో సఙ్ఖేపతో ఏకవీససతం హోతి. ఏతేసు తేసముప్పత్తిం ఇతో పరం ఏతేసు మయా వుత్తేసు చిత్తేసు తేసం ఫస్సాదీనం ధమ్మానం ఉప్పత్తిం ఏకం ఏకం ఉద్ధరిత్వా చిత్తచేతసికేసు భిక్ఖూనం పాటవత్థాయ అహం పవక్ఖామి దేసిస్సామి.

౯౩. ఏకగ్గతా చిత్తేకగ్గతా మనక్కారో మనసికారో జీవితం ఫస్సపఞ్చకం ఏతే అట్ఠ చేతసికా అవినిబ్భోగా అఞ్ఞమఞ్ఞతో అవిగతా ఏకుప్పాదా సమానుప్పాదా సహక్ఖయా సహవయా.

౯౪. ఫస్సో చ వేదనా సఞ్ఞా, చేతనా జీవితిన్ద్రియం ఏకగ్గతా మనక్కారో ఇమే చేతసికా సబ్బసాధారణా సబ్బచిత్తేహి సాధారణా, సబ్బచిత్తానం సాధారణా వా.

౯౫. వితక్కో పఞ్చపఞ్ఞాస-చిత్తేసు సముదీరితో. చారో ఛసట్ఠిచిత్తేసు వితక్కో తావ ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణవజ్జితకామావచరేసు చేవ ఏకాదససు పఠమజ్ఝానచిత్తేసు చాతి పఞ్చపఞ్ఞాసచిత్తేసు భగవతా సముదీరితో. విచారో ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణవజ్జితకామావచరచిత్తేసు ఏకాదససు పఠమజ్ఝానచిత్తేసు చ ఏకాదససు దుతియజ్ఝానచిత్తేసు చాతి ఛసట్ఠిచిత్తేసు జాయతి. ఏత్థ ఏతస్మిం వచనే సంసయో నత్థి.

౯౬. ఏకపఞ్ఞాసచిత్తేసు, పీతి తేసట్ఠియా సుఖం పీతిదోమనస్సుపేక్ఖాసహగతకాయవిఞ్ఞాణచతుత్థజ్ఝానవజ్జితేసు ఏకపఞ్ఞాసచిత్తేసు జాయతి. సుఖం దోమనస్సదుక్ఖుపేక్ఖాసహగతవజ్జితేసు తేసట్ఠిచిత్తేసు జాయతి. ఉపేక్ఖా సోమనస్ససుఖదుక్ఖసహగతవజ్జితేసు పఞ్చపఞ్ఞాసచిత్తేసు జాయతి. దుక్ఖం అకుసలవిపాకకాయవిఞ్ఞాణపటిఘసహగతేసు తీసు చిత్తేసు జాయతి.

౯౭. హోతి ద్వాసట్ఠిచిత్తేసు, సోమనస్సిన్ద్రియం పన దోమనస్సదుక్ఖసుఖుపేక్ఖాసహగతవజ్జితేసు ద్వాసట్ఠిచిత్తేసు జాయతి. దుక్ఖిన్ద్రియం పనేకస్మిం అకుసలవిపాకే కాయవిఞ్ఞాణే జాయతి. తథేకమ్హి సుఖిన్ద్రియం తథా ఏకస్మిం పుఞ్ఞపాకే కాయవిఞ్ఞాణే హోతి.

౯౮. పఞ్చుత్తరసతే చిత్తే, వీరియం ఆహ నాయకో జినో పఞ్చద్వారావజ్జనద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణసమ్పటిచ్ఛనసన్తీరణవజ్జితే పఞ్చుత్తరసతే చిత్తే వీరియం ఆహ కథేసి. చతుత్తరసతే చిత్తే, సమాధిన్ద్రియమబ్ర్వి విచికిచ్ఛాసహగతద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణసమ్పటిచ్ఛనసన్తీరణపఞ్చద్వారావజ్జనవజ్జితే చతుత్తరసతే చిత్తే సమాధిన్ద్రియం అవోచ.

౯౯. సబ్బాహేతుకచిత్తాని, ఠపేత్వా చేకహేతుకే సబ్బాని అట్ఠారస అహేతుకచిత్తాని ఏకహేతుకచిత్తద్వయఞ్చ ఠపేత్వా సేసస్మిం ఏకుత్తరసతే చిత్తే ఛన్దస్స ఉప్పత్తిం ఉద్దిసే పణ్డితో కథేయ్య.

౧౦౦. ఠపేత్వా దస విఞ్ఞాణే చక్ఖువిఞ్ఞాణాదికే దస విఞ్ఞాణే చ విచికిచ్ఛాయుతమ్పి చిత్తం ఠపేత్వా సేసస్మిం దసుత్తరసతే చిత్తే అధిమోక్ఖో భగవతా ఉదీరితో.

౧౦౧-౨. సద్ధా సతి హిరీ ఓత్తప్పం అలోభో అదోసో తత్రమజ్ఝత్తం ఛ యుగళా చ ఇతి ఇమే ఏకూనవీసతి ధమ్మా నియతా హుత్వా ఏకనవుతియా చిత్తే జాయన్తి. ఏకూనవీసతి ధమ్మా అహేతుకేసు అట్ఠారససు అపుఞ్ఞేసు ద్వాదససు అకుసలేసు న జాయరే న జాయన్తి.

౧౦౩. ఏకూనాసీతియా చిత్తే, పఞ్ఞా జాయతి సబ్బదా పఞ్ఞా ద్వాదసఅకుసలఅట్ఠారసఅహేతుకమహాకుసలఞాణవిప్పయుత్తమహావిపాకఞాణవిప్పయుత్తమహాకిరియాఞాణవిప్పయుత్తవజ్జితే ఏకూనాసీతియా చిత్తే జాయతి. అట్ఠవీసతియా చిత్తే, కరుణాముదితా సియుం కరుణాముదితా అట్ఠసు మహాకుసలేసు, అట్ఠసు మహాకిరియాసు, రూపావచరపఞ్చమజ్ఝానవజ్జితేసు ద్వాదసరూపావచరేసు చాతి అట్ఠవీసతియా చిత్తేసు సియుం భవేయ్యుం.

౧౦౪. కామావచరపుఞ్ఞేసు, సబ్బలోకుత్తరేసు చ కామావచరమహాకుసలేసు చిత్తేసు సబ్బేసు లోకుత్తరేసు చాతి సహ అట్ఠకే చత్తాలీసవిధే చిత్తే విరతిత్తయం హోతి.

౧౦౫. సద్ధా సతి హిరోత్తప్పం అలోభాదిత్తయమ్పి చ యుగళాని ఛ చ మజ్ఝత్తం కరుణాముదితాపి చ.

౧౦౬. తథా తిస్సో విరతియో సబ్బే తే పఞ్చవీసతి ధమ్మా మహాకుసలచిత్తసమ్పయుత్తఅబ్యాకతచిత్తసమ్పయుత్తాతి కుసలేన సబ్బేసుయేవ ధమ్మేసు ఛేకేన విజితఙ్గణేన పకాసితా.

౧౦౭. అహిరీకం అనోత్తప్పం, మోహో ఉద్ధచ్చమేవ చాతి ఇమే చత్తారో ధమ్మా నియతా హుత్వా ద్వాదసాపుఞ్ఞచిత్తేసుయేవ ద్వాదసఅకుసలచిత్తేసుయేవ జాయరే జాయన్తి.

౧౦౮-౯. లోభో దోసో చ మోహో చ, మానో దిట్ఠి చ సంసయో విచికిచ్ఛా మిద్ధం ఉద్ధచ్చం కుక్కుచ్చం థినం మచ్ఛరియమ్పి చ అహిరికం అనోత్తప్పం ఇస్సా చ దోమనస్సకం ఏతే ధమ్మా అకుసలా అకుసలచిత్తసమ్పయుత్తా ఏకన్తేన మహేసినా విజితఙ్గణవిగతమలేన వుత్తా.

౧౧౦. లోభో అట్ఠసు లోభమూలేసు చిత్తేసు భగవతా నిద్దిట్ఠో దస్సితో. దిట్ఠి చతూసు దిట్ఠిసమ్పయుత్తేసు చిత్తేసు వుత్తా. మానో దిట్ఠివిప్పయుత్తేసు చతూసు గాహూపవాదప్పభిన్దనేన వుత్తో. దోసో ద్వీసు ఏవ పటిఘసమ్పయుత్తేసు చిత్తేసు మునిన్దేన వుత్తో.

౧౧౧. ఇస్సామచ్ఛేరకుక్కుచ్చా ద్వీసు దోసమూలేసు చిత్తేసు జాయన్తి, నో సహ సహ నో జాయన్తి, ఏకేకోవ జాయన్తీతి అత్థో. విచికిచ్ఛా పనేకస్మిం విచికిచ్ఛా పన ఏకస్మిం విచికిచ్ఛాసహగతచిత్తే జాయతి. థినమిద్ధం పఞ్చసు ససఙ్ఖారికఅకుసలచిత్తేసు జాయతి.

౧౧౨-౩. ఫస్సో చ వేదనా సఞ్ఞా, చేతనా జీవితం మనో వితక్కో చ విచారో చ పీతి వీరియం సమాధి చ ఛన్దో చేవాధిమోక్ఖో చ మనసికారో చ చుద్దస ధమ్మా కుసలా చ కుసలచేతసికా చ హోన్తి. అకుసలా చేవ అకుసలచేతసికా చేవ అబ్యాకతాపి చ అబ్యాకతచేతసికా చ హోన్తి.

౧౧౪. ఏకూనతింసచిత్తేసు, ఝానం పఞ్చఙ్గికం మతం చతూసు సోమనస్ససహగతాకుసలేసు, ద్వాదససు సోమనస్ససహగతమహాకుసలమహావిపాకమహాకిరియచిత్తేసు, సుఖసన్తీరణహసితుప్పాదచిత్తేసు, తీసు రూపపఠమజ్ఝానచిత్తేసు, అట్ఠసు లోకుత్తరపఠమజ్ఝానచిత్తేసు చాతి ఏకూనతింసచిత్తేసు పఞ్చఙ్గికం పఞ్చావయవఝానయుత్తం ఝానం సుగతేన మతం. ఉపేక్ఖాసహగతాని చత్తారి లోభమూలాని చ ద్వే దోసమూలాని చ ద్వే మోహమూలాని చ మనోధాతుత్తికఞ్చ ఉపేక్ఖాసహగతా తిస్సో అహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతుయో చ ద్వాదసుపేక్ఖాసహగతాని మహాకుసలమహావిపాకకిరియచిత్తాని తీణి రూపదుతియజ్ఝానచిత్తాని అట్ఠ లోకుత్తరదుతియజ్ఝానచిత్తాని చాతి సత్తతింస చిత్తాని చతుఝానఙ్గయుత్తాని చతుఝానావయవయుత్తాని ఇతి ఏవం నిద్దిసే కథేయ్య.

౧౧౫. ఏకాదసవిధం చిత్తం, తివఙ్గికముదీరితం తీణి రూపావచరతతియజ్ఝానచిత్తాని, అట్ఠలోకుత్తరతతియజ్ఝానచిత్తాని చాతి ఏకాదసవిధం చిత్తం తివఙ్గికం తిఅవయవఝానయుత్తం, ఛ రూపావచరచతుత్థజ్ఝానపఞ్చమజ్ఝానచిత్తాని, ద్వాదసారూపావచరచిత్తాని, సోళస లోకుత్తరచతుత్థజ్ఝానపఞ్చమజ్ఝానచిత్తాని చాతి చతుతింసవిధం చిత్తం దువఙ్గికం ద్విఅవయవఝానయుత్తం ఉదీరితం జినేన ఈరితం.

౧౧౬. సభావేనావితక్కేసు, ఝానఙ్గాని న ఉద్ధరే సభావేన పకతియా అవితక్కేసు వితక్కవిరహితేసు ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణేసు ఝానఙ్గాని ఝానావయవాని జినో న ఉద్ధరే. అయమేత్థాధిప్పాయో – అఞ్ఞత్థ వితక్కో ఝానచిత్తేన విప్పహీనో భాసితో, ఇమేసు పన నేవ ఝానచిత్తేన పహీనా, పకతియా వితక్కవిరహితాని ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణాని సబ్బాహేతుకచిత్తేసు మగ్గఙ్గాని మగ్గావయవాని జినో న ఉద్ధరే న దేసేయ్య.

౧౧౭. బుధో జినో ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణేసు మనోధాతుత్తికే చ తీసు సన్తీరణేసు చాతి సోళసచిత్తేసు తీణిన్ద్రియాని వదే కథేయ్య. ఏకస్మిం పన చత్తారి ఏకస్మిం విచికిచ్ఛాసహగతచిత్తే చత్తారి ఇన్ద్రియాని హోన్తి, ఏకాదససు అకుసలచిత్తేసు విచికిచ్ఛాయుత్తచిత్తవజ్జితేసు హసితుప్పాదే చేవ వోట్ఠబ్బనచిత్తే చాతి తేరససు చిత్తేసు పఞ్చ ఇన్ద్రియాని బుధో భగవా ఉద్ధరే ఉద్ధరేయ్య.

౧౧౮. సత్త ద్వాదసచిత్తేసు, ఇన్ద్రియాని జినోబ్ర్వి జినో బుద్ధో ఞాణవిప్పయుత్తమహాకుసలమహావిపాకమహాకిరియాసఙ్ఖాతేసు ద్వాదసచిత్తేసు సత్త ఇన్ద్రియాని అబ్ర్వి కథేసి, ఏకేనూనేసు అట్ఠేవ, చత్తాలీసమనేసు చ జినో ఞాణసమ్పయుత్తమహాకుసలమహావిపాకమహాకిరియాసఙ్ఖాతేసు ద్వాదససు చిత్తేసు, పఞ్చదససు రూపేసు, ద్వాదససు అరూపేసు చాతి ఏకేనూనేసు చత్తాలీసమనేసు అట్ఠేవ ఇన్ద్రియాని అబ్ర్వి.

౧౧౯. చత్తాలీసాయ లోకుత్తరచిత్తేసు నవకం ఇన్ద్రియనవకం నాయకో అబ్ర్వి కథేసి. ఏవం ఇన్ద్రియయోగోపి, వేదితబ్బో విభావినా ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన చిత్తేసు ఇన్ద్రియయోగో విభావినా విసేసేన పఞ్ఞం భావేతుం పకాసేతుం సీలమేతస్సాతి విభావీ, తేన వేదితబ్బో.

౧౨౦. అమగ్గఙ్గాని నామేత్థ, అట్ఠారస అహేతుకా ఏత్థ ఏతేసు చిత్తేసు అట్ఠారస అహేతుకా నత్థి మగ్గో ఏతేసూతి అమగ్గఙ్గాని నామ, ఝానఙ్గాని న విజ్జన్తి, విఞ్ఞాణేసు ద్విపఞ్చసు ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణేసు ఝానఙ్గానిపి న సంవిజ్జన్తి.

౧౨౧. ఏకం చిత్తం దుమగ్గఙ్గం ఏకం విచికిచ్ఛాసహగతచిత్తం దుమగ్గఙ్గం దుమగ్గావయవం, చతూసు దిట్ఠివిప్పయుత్తాకుసలచిత్తేసు చ ద్వీసు పటిఘయుత్తేసు చ ఉద్ధచ్చయుత్తేసు చాతి సత్తసు చిత్తేసు చ తిమగ్గఙ్గాని తిమగ్గావయవాని హోన్తి. చత్తాలీసాయ చిత్తేసు, మగ్గో సో చతురఙ్గికో చతూసు దిట్ఠిసమ్పయుత్తాకుసలేసు ఞాణవిప్పయుత్తమహాకుసలమహావిపాకమహాకిరియాసఙ్ఖాతేసు ద్వాదససు చిత్తేసు చ రూపావచరదుతియతతియచతుత్థపఞ్చమజ్ఝానసఙ్ఖాతేసు ద్వాదససు రూపావచరేసు, ద్వాదససు అరూపావచరేసు చాతి చత్తాలీసాయ చిత్తేసు చతురఙ్గికో మగ్గో చతురావయవో మగ్గో హోతి.

౧౨౨. పఞ్చద్దససు చిత్తేసు, మగ్గో పఞ్చఙ్గికో మతో ఞాణసమ్పయుత్తమహాకుసలమహావిపాకమహాకిరియాసఙ్ఖాతేసు ద్వాదససు, తీసు రూపపఠమజ్ఝానచిత్తేసు చాతి పఞ్చద్దససు చిత్తేసు పఞ్చఙ్గికో పఞ్చావయవో మగ్గో భగవతా మతో. ద్వత్తింసచిత్తేసు మగ్గో సత్తఙ్గికోపి చ లోకుత్తరదుతియతతియచతుత్థపఞ్చమజ్ఝానసఙ్ఖాతేసు ద్వత్తింసచిత్తేసు మగ్గో సత్తఙ్గికో సత్తావయవో హోతి.

౧౨౩. మగ్గో అట్ఠసు చిత్తేసు మగ్గఫలవసేన అట్ఠసు లోకుత్తరచిత్తేసు మగ్గో అట్ఠఙ్గికో అట్ఠావయవో హోతి. ఇతి పరిసమాపనే. తు పదపూరణే. ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన సబ్బచిత్తేసు మగ్గఙ్గాని మగ్గావయవాని ధీరో ఉద్ధరేయ్య, దేసేయ్యాతి అత్థో.

౧౨౪. బలాని ద్వే ద్విచిత్తేసు హసితుప్పాదవోట్ఠబ్బనసఙ్ఖాతేసు ద్వీసు చిత్తేసు ద్వే బలాని హోన్తి. ఏకస్మిం తీణి దీపయే ఏకస్మిం విచికిచ్ఛాయుత్తే తీణి బలాని ధీరో దీపయే పకాసేయ్య. విచికిచ్ఛాయుత్తతో సేసేసు ఏకాదససు అకుసలేసు చత్తారి బలాని హోన్తి. ఛ ద్వాదససు ఞాణవిప్పయుత్తమహాకుసలమహావిపాకమహాకిరియాసఙ్ఖాతేసు ద్వాదససు చిత్తేసు ఛ బలాని హోన్తీతి ధీరో నిద్దిసే కథేయ్య.

౧౨౫. ఏకూనాసీతియా సత్త ఞాణసమ్పయుత్తమహాకుసలమహావిపాకమహాకిరియాసఙ్ఖాతేసు ద్వాదససు కామావచరచిత్తేసు, సత్తవీసతియా మహగ్గతచిత్తేసు, చత్తాలీసలోకుత్తరచిత్తేసు చాతి ఏకూనాసీతియా చిత్తేసు సత్త బలాని హోన్తి. సోళసేవాబలాని తు ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణాని చ తిస్సో మనోధాతుయో చ తీణి సన్తీరణాని చాతి సోళస ఏవ చిత్తాని అబలాని బలవిరహితాని హోన్తి, ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన చిత్తం సబలం బలేన సహగతం అబలమ్పి చ బలవిరహితఞ్చాపి చిత్తం విఞ్ఞేయ్యం ధీరేన విజానితబ్బం.

౧౨౬. ఝానఙ్గమగ్గఙ్గబలిన్ద్రియాని, చిత్తేసు జాయన్తి హి యేసు యాని యేసు చిత్తేసు యాని ఝానఙ్గమగ్గఙ్గబలఇన్ద్రియాని జాయన్తి, మయా సమాసేన సముద్ధరిత్వా అసంసట్ఠం ఉద్ధరిత్వా తేసు చిత్తేసు సబ్బానిపి తాని ఝానఙ్గమగ్గఙ్గబలఇన్ద్రియాని సమాసేన సఙ్ఖేపేన మయా బుద్ధదత్తాచరియేన వుత్తాని కథితాని.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

చేతసికవిభాగనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

తతియో పరిచ్ఛేదో.

౪. చతుత్థో పరిచ్ఛేదో

ఏకవిధాదినిద్దేసవణ్ణనా

౧౨౭.

ఇతో పరం పవక్ఖామి, నయమేకవిధాదికం;

ఆభిధమ్మికభిక్ఖూనం, బుద్ధియా పన వుద్ధియా.

అహం ఇతో పరం ఇతో పరిచ్ఛేదతో పరం ఏకవిధాదికం నయం ఆభిధమ్మికభిక్ఖూనం బుద్ధియా వుద్ధిత్థాయ పవక్ఖామి దేసేస్సామి.

౧౨౮. సబ్బమేకవిధం చిత్తం, విజాననసభావతో సబ్బం చిత్తం విజాననసభావతో ఏకవిధం, దువిధఞ్చ భవే చిత్తం అహేతుకసహేతుకతో ఇదం చిత్తం దువిధం భవేయ్య.

౧౨౯. పుఞ్ఞాపుఞ్ఞవిపాకా హి, కామే దస చ పఞ్చ చ హి సచ్చం కామే కామావచరే కుసలాకుసలవిపాకా దస పఞ్చ చ కిరియా తిస్సో ఇతి సబ్బే అట్ఠారస చిత్తుప్పాదా అహేతుకా.

౧౩౦. అహేతుకతో చిత్తుప్పాదతో సేసా ఏకసత్తతి చిత్తుప్పాదా సహేతుకాతి సహేతుకా నామాతి మహేసినా తాదినా అవిపరీతసభావేన హేతువాదినా పచ్చయవాదినా నిద్దిట్ఠా.

౧౩౧. సవత్థుకావత్థుకతో సవత్థుకఅవత్థుకవసేన తథా ఉభయవసేన సవత్థుకవసేన, అవత్థుకవసేన చ సబ్బం వుత్తప్పకారేన చ మానసం తివిధం హోతి.

౧౩౨-౪. సబ్బో కామవిపాకో చ, రూపే పఞ్చదసాపి చ చిత్తుప్పాదా ఆదిమగ్గో పఠమమగ్గో హసితుప్పాదో మనోధాతుకిరియాపి చ దోమనస్సద్వయఞ్చాపి తేచత్తాలీస మానసా వినా వత్థుం వత్థుం వజ్జేత్వా న ఉప్పజ్జన్తి, ఏకన్తేన సవత్థుకా నామ. అరూపావచరవిపాకా చ ఏకన్తేన అవత్థుకా, మయా వుత్తతో చిత్తుప్పాదతో సేసాని ద్వేచత్తాలీస చిత్తాని ఉభయథా సవత్థుకావత్థుకవసేన సియుం.

౧౩౫. ఏకేకారమ్మణం చిత్తం, పఞ్చారమ్మణమేవ చ చిత్తం ఛళారమ్మణకఞ్చేతి ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేనాపి తివిధం చిత్తం సియా.

౧౩౬-౮. విఞ్ఞాణాని చ ద్వే పఞ్చ, అట్ఠ లోకుత్తరాని చ అభిఞ్ఞామానసం ఠపేత్వా సబ్బం మహగ్గతఞ్చేవాతి తేచత్తాలీస చిత్తుప్పాదా పన ఏకేకారమ్మణా విఞ్ఞేయ్యా ధీరేన. తత్థ చిత్తే మనోధాతుత్తయం పఞ్చారమ్మణం ఈరితం భగవతా. మయా వుత్తచిత్తతో సేసాని తేచత్తాలీస చిత్తాని ఛళారమ్మణికాని మతాని సత్థునా, తథా ఏవం చిత్తం కుసలాకుసలాదితో తివిధం. ఆది-సద్దేన అబ్యాకతం గహేతబ్బం.

౧౩౯. అహేతుకం చిత్తం ఏకహేతుకఞ్చ చిత్తం ద్విహేతుకఞ్చ చిత్తం తిహేతుకఞ్చ చిత్తన్తి ఏవం ఇమినా పకారేన చిత్తం చతుబ్బిధం విభావినా విఞ్ఞాతబ్బం.

౧౪౦-౨. హేట్ఠా మయాపి నిద్దిట్ఠా అట్ఠారస చిత్తుప్పాదా అహేతుకా, విచికిచ్ఛుద్ధచ్చసంయుత్తం చిత్తం ఏకహేతుకం ఏవం ఉదీరితం భగవతా. కామే కామావచరే పుఞ్ఞవిపాకక్రియతో కుసలవసేన చ విపాకవసేన చ కిరియావసేన చ ద్వాదసధా చిత్తుప్పాదా అకుసలా చ దసధా చాతి బావీసతి చిత్తుప్పాదా దుహేతుకా. కామే కామావచరే పుఞ్ఞవిపాకక్రియతో పుఞ్ఞవసేన చ విపాకవసేన చ కిరియావసేన చ ద్వాదసధా చిత్తుప్పాదా. సబ్బం మహగ్గతఞ్చేవ అప్పమాణం లోకుత్తరచిత్తఞ్చ తిహేతుకం.

౧౪౩-౫౦. రూపీరియాపథవిఞ్ఞత్తి-జనకాజనకాదితోతి రూపఇరియాపథవిఞ్ఞత్తిజనకవసేన రూపఇరియాపథజనకవసేన చ రూపజనకవసేన చ తికిచ్చాజనకవసేన చాతిఆదీహి పకారేహి సబ్బం చిత్తం చతుబ్బిధం హోతి. తత్థ తస్మిం చిత్తే ద్వాదసాకుసలా, కామధాతుయా కుసలా, తథా కామే దస కిరియా, అభిఞ్ఞామానసం ద్వయం, ఇమే బాత్తింస మానసా రూపాని సముట్ఠాపేన్తి, ఇరియాపథం కప్పేన్తి, విఞ్ఞత్తిం జనయన్తి. కుసలా మహగ్గతమానసా కిరియా చ మహగ్గతమానసా, అట్ఠ అనాసవచిత్తాని, ఛబ్బీసతి చ మానసా రూపాని సముట్ఠాపేన్తి, ఇరియాపథం కప్పేన్తి. చోపనం న పాపేన్తి విఞ్ఞత్తిం న జనయన్తీతి అత్థో. ఇమే చిత్తుప్పాదా దుకిచ్చనియతా, దస విఞ్ఞాణే ఠపేత్వా ద్వీసు భూమీసు విపాకా మనోధాతుద్వయసన్తీరణత్తయమహావిపాకరూపవిపాకానం వసేన అట్ఠారస పాకా మనోధాతు కిరియా చేవాతి ఇమాని ఏకూనవీసతి చిత్తాని రూపాని సముట్ఠాపేన్తి, ఇతరద్వయం న కరోన్తి, పున ద్వేపఞ్చవిఞ్ఞాణా పఠమం ‘‘దస విఞ్ఞాణే’’తి వుత్తత్తా ‘‘పునా’’తి వుత్తా. అరూపీసు విపాకా చ సబ్బేసం సత్తానం పటిసన్ధిచిత్తఞ్చ అరహతో చుతిచిత్తఞ్చ ఇమే సోళస మానసా తికిచ్చాని న కరోన్తి.

౧౫౧. ఏకద్వితిచతుట్ఠాన-పఞ్చట్ఠానప్పభేదతో ఏకకిచ్చద్వికిచ్చతికిచ్చచతుకిచ్చపఞ్చకిచ్చభేదేన పఞ్చధా చిత్తం పఞ్చపకారం చిత్తం పఞ్చనిమ్మలలోచనో బుద్ధో అక్ఖాసి కథేసి.

౧౫౨.

కుసలాకుసలా సబ్బే, చిత్తుప్పాదా మహాక్రియా;

మహగ్గతా క్రియా చేవ, చత్తారో ఫలమానసా.

౧౫౩. సబ్బేవ పఞ్చపఞ్ఞాస చిత్తుప్పాదా జవనట్ఠానతోయేవ జవనకిచ్చవసేనేవ ఏకట్ఠానే ఏకకిచ్చే నిప్పపఞ్చేన సత్థునా తణ్హామానదిట్ఠివిరహితేన సత్థునా నియామితా కథితా.

౧౫౪. పున ద్వేపఞ్చవిఞ్ఞాణా చిత్తుప్పాదా దస్సనే సవనే తథా ఘాయనే సాయనట్ఠానే ఫుసనే పటిపాటియా సత్థునా నియామితా.

౧౫౫. మనోధాతుత్తికం ఆవజ్జనే పటిచ్ఛనే, ఏతే అట్ఠసట్ఠి చిత్తుప్పాదా ఏకట్ఠానికతం ఏకకిచ్చభావం గతా పత్తా భవన్తి.

౧౫౬-౮. చిత్తద్వయం ద్విట్ఠానికం నామ ఉదీరితం భగవతా, సోమనస్సయుతం చిత్తం పఞ్చద్వారే సన్తీరణం సియా. ఛద్వారే తదాలమ్బణఞ్చ బలవారమ్మణే అతిమహన్తారమ్మణే సతి సియా, తథా వోట్ఠబ్బనం పఞ్చద్వారేసు వోట్ఠబ్బనం హోతి. మనోద్వారేసు పన సబ్బేసం ఆరమ్మణానం ఆవజ్జనం హోతి, ఇదం చిత్తద్వయం ద్విట్ఠానికం నామ హోతి.

౧౫౯. పటిసన్ధియా ఠానతో పటిసన్ధియా కిచ్చవసేన భవఙ్గస్స ఠానతో భవఙ్గస్స కిచ్చవసేన చుతియా ఠానతో చుతియా కిచ్చవసేన తే మహగ్గతవిపాకా నవ తిట్ఠానికా తికిచ్చాతి మునినా మతా.

౧౬౦-౩. అట్ఠ కామా మహాపాకా, పటిసన్ధిభవఙ్గతో పటిసన్ధిభవఙ్గవసేన తదారమ్మణతో చేవ తదారమ్మణవసేన చ ఏవ చుతిట్ఠానవసేన చ అట్ఠ చిత్తాని చతుట్ఠానికచిత్తాని హోన్తి, ఇతి వచనం ధీరో నిద్దిసే, కుసలాకుసలపాకోపేక్ఖాసహగతద్వయం పఞ్చద్వారే సన్తీరణం భవే, ఛద్వారికేసుపి బలవారమ్మణే సతి తదారమ్మణతా సియా. పటిసన్ధిభవఙ్గానం ఠానవసేన చ చుతిట్ఠానవసేన చ ఇదం చిత్తద్వయం పఞ్చట్ఠానికచిత్తం నామాతి ఉదీరితం మునినా.

౧౬౪. పఞ్చకిచ్చం ద్వయం చిత్తం, అట్ఠకం పన చతుకిచ్చం, నవకం తికిచ్చం, ద్వే చిత్తుప్పాదా ద్వికిచ్చా, ఇమేసం ఇమేహి చిత్తుప్పాదేహి సేసం ఏకకం కిచ్చం.

౧౬౫.

భవఙ్గావజ్జనఞ్చేవ, దస్సనం సమ్పటిచ్ఛనం;

సన్తీరణం వోట్ఠబ్బనం, జవనం భవతి సత్తమం.

౧౬౬. ఛబ్బిధం హోతి తం ఛన్నం తం చిత్తం ఛన్నం చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయమనోవిఞ్ఞాణానం పభేదతో ఛబ్బిధం హోతి, చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయమనోధాతుమనోవిఞ్ఞాణధాతూనం సత్తన్నం వసేన చిత్తం సత్తధా హోతి.

౧౬౭. ఏకేకారమ్మణం ఛక్కం, పఞ్చారమ్మణభేదతో ఛళారమ్మణతో చేవ ఛళారమ్మణచిత్తవసేన మనో చిత్తం అట్ఠవిధం హోతి.

౧౬౮. తత్థ తస్మిం చిత్తే ద్వేపఞ్చవిఞ్ఞాణా ఏకేకగోచరా హోన్తి, ద్వే చిత్తుప్పాదా రూపారమ్మణికా, ద్వే ద్వే చిత్తుప్పాదా సద్దాదిగోచరా.

౧౬౯. పఞ్చాభిఞ్ఞావివజ్జితం సబ్బం మహగ్గతం, సబ్బం లోకుత్తరఞ్చ ఇతి ఇదం చిత్తం ఏకేకారమ్మణం భవే.

౧౭౦. ఇదం ఛక్కం ఏకేకారమ్మణం విభావినా ఞేయ్యం, మనోధాతుత్తయం పఞ్చారమ్మణికం నామ భవే.

౧౭౧. కామావచరచిత్తాని చత్తాలీసం తథా ఏకేకం సబ్బాని అభిఞ్ఞాని చ ఛళారమ్మణికానీతి ఛళారమ్మణికాని నామ పణ్డితేన విఞ్ఞేయ్యాని.

౧౭౨. సత్తవిఞ్ఞాణధాతూసు పచ్ఛిమం మనోవిఞ్ఞాణధాతుఞ్చ కుసలాకుసలాబ్యాకతవసేన తిధా కత్వా నవవిధం చిత్తం హోతి.

౧౭౩. మనోవిఞ్ఞాణధాతుయా భేదో పుఞ్ఞాపుఞ్ఞవసేనేవ విపాకకిరియభేదతో ఛసత్తతివిధో హోతి.

౧౭౪. మనోధాతుం విపాకకిరియభేదతో ద్విధా కత్వా పుబ్బే వుత్తేహి నవధా చిత్తేహి మానసం దసధా హోతి.

౧౭౫. పచ్ఛిమం ధాతుద్వయం మనోధాతుమనోవిఞ్ఞాణధాతుద్వయం, మనోధాతుం కుసలవిపాకఅకుసలవిపాకకిరియావసేన తిధా కత్వా, మనోవిఞ్ఞాణధాతుఞ్చ కుసలాకుసలాబ్యాకతవసేన తివిధా కత్వా చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణేహి సహ చిత్తం ఏకాదసవిధం హోతి, ఇతి ఇదం వచనం పణ్డితో పరిదీపయే.

౧౭౬. మనోవిఞ్ఞాణధాతుమ్పి కుసలాకుసలాదితో కుసలాకుసలవిపాకకిరియావసేన చతుధా విభజిత్వాన తం చిత్తం చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణేహి సహ తిప్పకారాయ మనోధాతుయా చ సహ ద్వాదసధాపి ధీరో వదే.

౧౭౭-౯. చిత్తం చుద్దసట్ఠానభేదేన చుద్దసధా భవే, పటిసన్ధియా వసేన చ భవఙ్గవసేన చ చుతియా వసేన చ ఆవజ్జనస్స వసేన చ పఞ్చన్నం దస్సనాదీనం కిచ్చానం వసేన చ సమ్పటిచ్ఛనచేతసో వసేన చ సన్తీరణస్స వసేన చ వోట్ఠబ్బనజవనానం వసేన చ, యథా ఏవం తదారమ్మణచిత్తస్స వసేన చాతి ఏవం ఇమినా పకారేన ఠానభేదతో కిచ్చభేదేన చుద్దసధా చిత్తం హోతి, ఇతి ఇదం వచనం ధీరో పరిదీపయే పరిదీపేయ్య.

౧౮౦. భూమిపుగ్గలనానత్తవసేన భూమినానత్తవసేన, పుగ్గలనానత్తవసేన చ చిత్తానం పవత్తితో ఇదం చిత్తం బహుధా హోతి, ఇతి వచనఞ్చ ధీరో విభావయే పకాసేయ్య.

౧౮౧. ఇధ ఇమస్మిం సాసనే యో భిక్ఖు మతిమా ఇమస్మిం ఏకవిధాదినయే కుసలో ఛేకో హోతి, అభిధమ్మే పవత్తా అత్థా తస్స భిక్ఖునో హత్థగతా హత్థపవిట్ఠా ఆమలకా వియ సుద్ధమణికా వియ హోన్తి.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

ఏకవిధాదినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

చతుత్థో పరిచ్ఛేదో.

౫. పఞ్చమో పరిచ్ఛేదో

భూమిపుగ్గలచిత్తుప్పత్తినిద్దేసవణ్ణనా

౧౮౨.

ఇతో పరం పవక్ఖామి, బుద్ధివుద్ధికరం నయం;

చిత్తానం భూమిసుప్పత్తిం, పుగ్గలానం వసేన చ.

అహం ఇతో పరం బుద్ధివుద్ధికరం నయం మతివద్ధికరం నయం పవక్ఖామి దేసేస్సామి. చిత్తానం భూమిసుప్పత్తిం పుగ్గలానం వసేన చ భూమీసు చిత్తానం ఉప్పత్తిం, పుగ్గలానం వసేన భూమీసు చిత్తానం ఉప్పత్తిఞ్చ పవక్ఖామి.

౧౮౩. దేవా చేవ మనుస్సా చ, తిస్సో చ అపాయభూమియో హోన్తి, గతియో పఞ్చ తేసం దేవమనుస్సతిరచ్ఛానపేతనిరయగతీనం వసేన పఞ్చ గతియో నిద్దిట్ఠా సత్థునా దస్సితా భగవతా. తయో భవా పన కామరూపారూపభవవసేన తయో సత్థునా నిద్దిట్ఠా దస్సితా.

౧౮౪-౫. భూమియో తత్థ తింసేవ, తాసు తింసేవ పుగ్గలా తత్థ తేసు తీసు భవేసు తింస ఏవ భూమియో హోన్తి, తాసు భూమీసు ఉప్పన్నా పుగ్గలా తింస ఏవ హోన్తి, ఏతాసు భూమీసు ఉప్పన్నా సబ్బే చ పన పుగ్గలా పటిసన్ధికచిత్తానం వసేన ఏకూనవీసతి హోన్తి. పటిసన్ధి చ నామేసా ఏసా పటిసన్ధి చ నామ దువిధా ద్విప్పకారా సముదీరితా సత్థునా కథితా.

౧౮౬. అచిత్తకా పటిసన్ధి, సచిత్తకా పటిసన్ధి చ ఇతి దువిధా పటిసన్ధి హోతి, అసఞ్ఞిబ్రహ్మానం పటిసన్ధి అచిత్తకా రూపపటిసన్ధి హోతి. సేసా రూపపటిసన్ధితో సేసా సచిత్తకా సచిత్తకపటిసన్ధి ఞేయ్యా పణ్డితేన జానితబ్బా. సా పన సచిత్తకా పటిసన్ధి ఏకూనవీసతి హోతి.

౧౮౭. పటిసన్ధివసేనేవ సచిత్తకపటిసన్ధివసేన ఏవ వీసతి పుగ్గలా హోన్తి. ఇధ ఇమస్మిం చిత్తాధికారే చిత్తాధికారత్తా అచిత్తకపటిసన్ధి రూపపటిసన్ధి న చ ఉద్ధటా న చ కథితా మయా.

౧౮౮. అహేతుద్వితిహేతూతి, పుగ్గలా తివిధా సియుం అహేతుకద్విహేతుకతిహేతుకా ఇతి తివిధా తిప్పకారా పుగ్గలా సియుం భవేయ్యుం. అరియా పన పుగ్గలా అట్ఠ ఇతి ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన సబ్బే పుగ్గలా ఏకాదస ఈరితా కథితా భగవతా.

౧౮౯. భూమీసు తింసభూమీసు చిత్తానం ఉప్పత్తిం ఏతేసం పన సబ్బేసం పుగ్గలానం పభేదతో భూమీసు చిత్తానం ఉప్పత్తిఞ్చ గణ్హతో గణ్హన్తస్స మమ వచనం నిబోధథ, తుమ్హే జానాథ సుణాథ.

౧౯౦. తీసు భూమీసు కతి చిత్తాని జాయన్తి? మే మయ్హం వద తాని చిత్తాని త్వం కథేహి, సబ్బాసు భూమీసు చుద్దస ఏవ చిత్తాని. తం యథా –

వోట్ఠబ్బం కామపుఞ్ఞఞ్చ, వియుత్తాని చ దిట్ఠియా;

ఉద్ధచ్చసహితఞ్చేవ, హోన్తి సబ్బత్థ చుద్దస.

౧౯౧. సదా వీసతి చిత్తాని, కామేయేవ భవే సియుం వీసతి చిత్తాని కామేయేవ భవే సదా సబ్బస్మిం కాలే సియుం భవేయ్యున్తి. తం యథా –

కామే అట్ఠ మహాపాకా, దోమనస్సద్వయమ్పి చ;

తథా ఘానాదివిఞ్ఞాణత్తయం పాకా అపుఞ్ఞజా.

ఘానాదివిఞ్ఞాణత్తయన్తి కుసలవిపాకఘానాదిత్తయం. పాకా అపుఞ్ఞజా అకుసలతో జాతా అహేతుకా సత్త విపాకా. పఞ్చ రూపభవేయేవ పఞ్చ చిత్తాని రూపభవేయేవ భవన్తి. చత్తారేవ అరూపిసు చత్తారి చిత్తాని అరూపీసుయేవ హోన్తి. తం యథా –

రూపేవ రూపపాకా వారుప్పపాకా అరూపిసు;

నవ మహగ్గతా పాకా, రూపారూపేవ జాయరే.

౧౯౨. కామరూపభవేస్వేవ అట్ఠారస చిత్తాని భవన్తి.

తం యథా –

పుఞ్ఞరూపాని పఞ్చేవ, పుఞ్ఞజం సమ్పటిచ్ఛనం;

చక్ఖుసోతద్వయం పుఞ్ఞపాకం సన్తీరణద్వయం.

పుఞ్ఞపాకం హసితుప్పాదమనోధాతుక్రియాపి చ;

అట్ఠారసాదిమగ్గేన, పఞ్చ రూపక్రియాపి చ;

కామరూపభవేస్వేవ, ఏతానేవ సదా సియుం.

ద్వేచత్తాలీస చిత్తాని, హోన్తి తీసు భవేసుపి ద్వేచత్తాలీస చిత్తాని హోన్తి. తం యథా –

పటిఘద్వయవజ్జితాని, అపుఞ్ఞాని దసేవ చ;

మహాపుఞ్ఞాని అట్ఠేవ, వోట్ఠబ్బనక్రియాని చ.

పుఞ్ఞారుప్పాని చత్తారి, ఆరుప్పకిరియాని చ;

కనిట్ఠమగ్గవజ్జాని, సత్త లోకుత్తరాని చ;

ద్వేచత్తాలీస చిత్తాని, హోన్తి తీసు భవేసుపి.

౧౯౩. ఠపేత్వా పన సబ్బేసం, చతస్సోపాయభూమియో చతస్సో అపాయభూమియో ఠపేత్వా వజ్జేత్వా అపాయతో సేసానం సబ్బేసం పుగ్గలానం ఛబ్బీసభూమీసు తేరస ఏవ చిత్తాని హోన్తి. తం యథా –

చతుత్థారూపావచరం, అనాగామిఫలాదయో;

మహాక్రియా చ జాయన్తి, తేరసాపాయవజ్జితా.

అనాగామిఫలాదయోతి ఆది-సద్దేన హి అరహత్తఫలాని గహితాని.

౧౯౪. అపరాని చతస్సోపి, ఠపేత్వారుప్పభూమియో చతస్సో అరూపభూమియో ఠపేత్వా సేసాసు ఛబ్బీసభూమీసు అపరాని ఛ చిత్తాని జాయన్తి. తం యథా –

మనోధాతుక్రియఞ్చేవ, పుఞ్ఞజం సమ్పటిచ్ఛనం;

చక్ఖుసోతద్వయం పుఞ్ఞపాకం సన్తీరణద్వయం;

ఛేవ చిత్తాని జాయన్తి, తథా ఉపరివజ్జితే.

౧౯౫. సుద్ధావాసికదేవానం, ఠపేత్వా పఞ్చ భూమియో పఞ్చ భూమియో ఠపేత్వా పఞ్చవీసతిభూమీసు పఞ్చ చిత్తాని జాయన్తి. తం యథా –

దిట్ఠియా సమ్పయుత్తానం, విచికిచ్ఛాయుతం తథా;

పఞ్చ సబ్బత్థ జాయన్తి, సుద్ధావాసవివజ్జితే.

౧౯౬.

అపరాని దువే హోన్తి, పఞ్చవీసతిభూమిసు;

ఠపేత్వా నేవసఞ్ఞఞ్చ, చతస్సోపాయభూమియో.

చతస్సోపాయభూమియో నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞఞ్చ ఠపేత్వాయేవ పఞ్చవీసతిభూమీసు అపరాని దువే చిత్తాని హోన్తి. తం యథా –

ఠపేత్వా నేవసఞ్ఞఞ్చ, చతస్సోపాయభూమియో;

సేసాసు తతియారుప్పజవనం జాయతి ద్వయం.

౧౯౭. ద్వేపి చిత్తాని జాయన్తి, చతువీసతిభూమిసు చతస్సోపాయభూమియో ఆకిఞ్చఞ్ఞఞ్చ నేవసఞ్ఞఞ్చ ఠపేత్వా సేసాసు చతువీసతిభూమీసు ద్వేపి చిత్తాని జాయన్తి. తం యథా –

చతుత్థతతియారుప్పం, ఠపేత్వాపాయభూమియో;

సేసాసు దుతియారుప్ప-జవనం జాయతి ద్వయం.

౧౯౮. అపాయభూమియో హిత్వా చతస్సో అపాయభూమియో తిస్సో ఉపరి అరూపభూమియో హిత్వా ఛడ్డేత్వా సేసాసు తేవీసతిభూమీసు ద్వేయేవ పన చిత్తాని హోన్తి. తం యథా –

అపాయభూమియో హిత్వా, తిస్సోచారుప్పభూమియో;

సేసాసు పఠమారుప్పం, జవనద్వయం జాయతి.

౧౯౯. అరూపే చ అపాయే చ అట్ఠ భూమియో ఠపేత్వా సేసాసు బావీసతిభూమీసు ఏకాదసవిధం చిత్తం హోతి. తం యథా –

సబ్బం రూపఞ్చ విపాకం, ఠపేత్వా సితమానసం;

ఏకాదసేవ జాయతి, అపాయారూపవజ్జితే.

౨౦౦. సుద్ధావాసే అపాయే చ నవ భూమియో ఠపేత్వా సేసాసు ఏకవీసాసు భూమీసు నిచ్చమ్పి చత్తారో ఏవ మానసా హోన్తి. తం యథా –

సోతాపత్తిఫలఞ్చేవ, సకదాగామిఫలమ్పి చ;

సకదాగామిమగ్గో చ, ఠపేత్వాపాయసుద్ధకే;

అనాగామిమగ్గో చేవ, ఏకవీసాసు హోన్తి హి.

౨౦౧. ఏకం సత్తరసస్వేవ, చిత్తం జాయతి భూమిసు సుద్ధావాసఅపాయారుప్పభూమియో ఠపేత్వా అవసేసాసు సత్తరససు భూమీసు ఏకం చిత్తం జాయతి. తం యథా –

సుద్ధావాసే అపాయే చ, ఠపేత్వారుప్పభూమియో;

ఆదిమగ్గో ఏకో హోతి, సత్తరససు భూమిసు.

౨౦౨.

ద్వాదసేవ తు జాయన్తే, ఏకాదససు భూమిసు;

ఠపేత్వా పన సబ్బాపి, భూమియో హి మహగ్గతా. –

ఏకూనవీసతిభూమియో ఠపేత్వా సేసాసు ఏకాదససు భూమీసు ద్వాదస చిత్తాని జాయన్తి. తం యథా –

దోమనస్సద్వయాపుఞ్ఞపాకా సత్త చ పుఞ్ఞజం;

ఘానాదిత్తయం సేసాసు, హిత్వా సబ్బా మహగ్గతా.

౨౦౩. కామావచరదేవానం వసేన చ మనుస్సానం వసేన చ సత్తసు కామావచరభూమీసు అట్ఠ చిత్తాని సబ్బదా జాయన్తి. తం యథా –

కామే దేవమనుస్సానం, మహాపాకాని జాయరే;

సదా సత్తసు ఏతాని, హిత్వా తేవీస భూమియో.

౨౦౪. పఞ్చమజ్ఝానపాకేకో, జాయతే ఛసు భూమిసు ఏకో పఞ్చమజ్ఝానవిపాకో వేహప్ఫలాదీసు ఛసు భూమీసు జాయతి. చత్తారి పన రూపవిపాకచిత్తాని తీసు తీసు భూమీసు జాయన్తి. అయమేత్థాధిప్పాయో – ఏకో పఠమరూపవిపాకో బ్రహ్మపారిసజ్జబ్రహ్మపురోహితమహాబ్రహ్మానం తీసు భూమీసు జాయతి, ఏకో దుతియరూపవిపాకో, ఏకో తతియరూపవిపాకో చ పరిత్తాభాఅప్పమాణాభాఆభస్సరానం తీసు భూమీసు జాయతి, ఏకో చతుత్థరూపవిపాకో పరిత్తసుభఅప్పమాణసుభసుభకిణ్హానం తీసు భూమీసు జాయతి.

౨౦౫. చత్తారి పన చిత్తాని, హోన్తి ఏకేకభూమిసు అరూపావచరవిపాకానం వసేన చత్తారి పన చిత్తాని ఏకేకభూమీసు ఏకేకాసు భూమీసు హోన్తి, ఇతి ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన సబ్బాసు భూమీసు చిత్తుప్పాదం పరిదీపయే పణ్డితో కథేయ్య.

౨౦౬-౭. కుసలాకుసలా కామే కామే వీసతి కుసలాకుసలా, తేసం పాకా అహేతుకా తేసం కుసలాకుసలానం అహేతుకా పఞ్చదస విపాకా ఆవజ్జనద్వయఞ్చ ఇతి ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన సత్తతింస మానసా నరకాదీసు చతూసు అపాయేసుపి జాయరే. అవసేసాని ద్విపఞ్ఞాస చిత్తాని కదాచిపి కిస్మిఞ్చి కాలేపి నుప్పజ్జన్తి. తం యథా –

పఞ్చదసాని రూపే తు, అరూపే ద్వాదసీరితా;

అట్ఠ లోకుత్తరానేవ, కామపాకా సహేతుకా.

అట్ఠ మహాక్రియా చేవ, హసితుప్పాదమానసం;

ద్విపఞ్ఞాసాని చిత్తాని, అపాయేసు న జాయరే.

౨౦౮. కామే దేవమనుస్సానం కామావచరే దేవమనుస్సానం మహగ్గతా నవ పాకా నేవ జాయన్తి, అసీతి హదయా మానసా సదా జాయన్తి. తం యథా –

ద్వాదసాకుసలానేవ, కుసలానేకవీసతి;

సత్తవీసతి పాకా చ, మహగ్గతవివజ్జితా.

కామే దేవమనుస్సానం, క్రియచిత్తాని వీసతి;

హోన్తి అసీతి చిత్తాని, విఞ్ఞేయ్యాని విభావినా.

౨౦౯-౧౨. కామే కామావచరే అట్ఠ మహావిపాకా దోమనస్సద్వయమ్పి చ తథా ఘానాదివిఞ్ఞాణత్తయం కుసలవిపాకం అపుఞ్ఞజా సత్త పాకా. నత్థి ఆరుప్పపాకా చ, రూపావచరభూమియం అరూపపాకా చ చత్తారో రూపావచరభూమియం నత్థి. అయమేత్థాధిప్పాయో – రూపావచరభూమియం అట్ఠ మహావిపాకా కామసుగతిసత్తానం ద్విన్నం విపాకచిత్తత్తా న హోన్తి, ఝానేన విక్ఖమ్భితత్తా దోమనస్సద్వయమ్పి నత్థి, ఘానజివ్హాకాయపసాదవిరహితత్తా కుసలవిపాకం ఘానాదిత్తయం నత్థి, అనిట్ఠారమ్మణానం అభావతో సత్త అకుసలవిపాకా చ నత్థి, అరూపపాకా చ నత్థి. కస్మా? అరూపానం విపాకచిత్తత్తా. ఇమేహి సహ చిత్తేహి ఇమేహి చతువీసతిచిత్తేహి సహ తయో మగ్గా ఫలద్వయం సోతాపత్తిమగ్గో సకదాగామిమగ్గో అనాగామిమగ్గో చ సోతాపత్తిఫలసకదాగామిఫలాని చ చత్తారో దిట్ఠిసంయుత్తా విచికిచ్ఛాసంయుత్తమ్పి చ చత్తారో హేట్ఠిమా పాకా చ సుద్ధావాసే న లబ్భరే న లబ్భన్తి. అయమేత్థాధిప్పాయో – పుథుజ్జనసోతాపన్నసకదాగామిపుగ్గలానం అసాధారణత్తా సుద్ధో చ ఆవాసో, అథ వా ఘోరాతిక్కమట్ఠితత్తా అనాగామిపుగ్గలా సుద్ధా నామ, చతురోఘతిణ్ణత్తా ఖీణాసవా సుద్ధా నామ, తేసం సుద్ధానం ద్విన్నం ఉత్తమసత్తానం ఆవాసోతిపి సుద్ధావాసో, తస్మిం.

అయమేత్థాధిప్పాయో – సుద్ధావాసే పన సోతాపత్తిమగ్గసోతాపత్తిఫలసకదాగామిమగ్గసకదాగామిఫలఅనాగామిమగ్గా న విజ్జన్తి. కస్మాతి చే? అనాగామిఫలట్ఠానంయేవ తస్మిం ఉప్పజ్జనతో చత్తారో దిట్ఠిసంయుత్తా చ విచికిచ్ఛాయుత్తఞ్చ పఞ్చ అకుసలచిత్తానం సోతాపన్నేన వినాసితత్తా, ఇతి తస్మా కారణా న జాయన్తి. చత్తారో హేట్ఠిమవిపాకా హేట్ఠిమానం రూపబ్రహ్మానం విపాకచిత్తత్తా నత్థి. సేసాని ఏకపఞ్ఞాస చిత్తాని సుద్ధావాసే పన లబ్భన్తి. తం యథా –

దిట్ఠియా విప్పయుత్తాని, ఉద్ధచ్చసహగతం తథా;

కామపుఞ్ఞాని అట్ఠ చ, రూపపుఞ్ఞాని పఞ్చ వా.

అరూపకుసలానేవ, మగ్గో ఖీణాసవస్స చ;

చక్ఖుసోతమనోధాతు, పుఞ్ఞజా తీరణా దువే.

పఞ్చమజ్ఝానపాకో చ, అనాగామిఫలాదయో;

సుద్ధావాసేసు లబ్భన్తి, క్రియచిత్తాని వీసతి.

రూపావచరికా సబ్బే సబ్బాని రూపావచరాని పఞ్చదస చిత్తాని, కామధాతుయా సబ్బే తేవీసతి విపాకా.

౨౧౩. దోమనస్సాదిమగ్గో చ దోమనస్సద్వయఞ్చ ఆదిమగ్గో చ సోతాపత్తిమగ్గో చ, క్రియా చ ద్వే అహేతుకా పఞ్చద్వారావజ్జనహసితుప్పాదాని కిరియాని చాతి తేచత్తాలీస చిత్తాని అరూపభూమియం నత్థి. పఞ్చ రూపావచరవిపాకా రూపీనం విపాకచిత్తత్తా నత్థి. రూపజవనాని హేట్ఠిమఝానానం విరత్తత్తా నత్థి. చక్ఖుసోతవిఞ్ఞాణాని పుఞ్ఞజాని పసాదరహితత్తా నత్థి. ఘానాదివిఞ్ఞాణాని పకతియాయేవ నత్థి. కుసలవిపాకా మనోధాతు చక్ఖాదిగ్గహితపఞ్చారమ్మణత్తా అరూపానం ధమ్మారమ్మణత్తా నత్థి, అసతి చక్ఖాదివిఞ్ఞాణే సా చ పుఞ్ఞజా మనోధాతు తాయ చ అసతియా చక్ఖాదివిఞ్ఞాణమ్పి నత్థియేవ. కిరియామనోధాతుపి పఞ్చారమ్మణత్తాయేవ నత్థి, హసితుప్పాదోపి రూపకాయాభావా సితస్సాభావా నత్థి, పుబ్బేవ దిట్ఠసచ్చా అరియా రూపభూమికా, తస్మా ఆదిమగ్గోపి నత్థి.

౨౧౪. ఏవం భూమివసేనేవ, చిత్తుప్పత్తిం విభావయే ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన భూమివసేన చిత్తుప్పత్తిం విభావయే ధీరో కథేయ్య. తథా ఏవం ఏకాదసన్నం పుగ్గలానం వసేన చిత్తుప్పత్తిం ధీరో విభావయే కథేయ్య.

౨౧౫.

కుసలాకుసలా కామే,

తేసం పాకా అహేతుకా;

ఆవజ్జనద్వయఞ్చాతి,

సత్తతింసేవ మానసాతి. –

అయం వుత్తత్థా.

౨౧౬. ఏవం చతూస్వపాయభూమీసు మనుస్సభూమియఞ్చాతి పఞ్చభూమీసు అహేతుకస్స సత్తస్స జాయన్తే ఉప్పజ్జన్తి. ద్వేపఞ్ఞాసావసేసాని, న జాయన్తి కదాచిపి అవసేసాని ద్వేపఞ్ఞాస చిత్తాని కదాచిపి న జాయన్తి న ఉప్పజ్జన్తి, తాని సరూపతో వుత్తానేవ.

౨౧౭. అహేతుకస్స సత్తస్స ఉప్పజ్జన్తేహి సత్తతింసచిత్తేహి సహ దుహేతుకా, చతుమహావిపాకా చాతి చత్తాలీస చిత్తాని తథా ఏకకం దుహేతుకస్స సత్తస్స జాయన్తి.

౨౧౮-౨౩. సబ్బే మహగ్గతా చేవ సబ్బే సత్తవీసతివిధా మహగ్గతా చేవ సబ్బేపి చ అనాసవా సబ్బే అట్ఠ లోకుత్తరా చేవ చత్తారో తిహేతుకవిపాకా చ కామే హసితుప్పాదో సహేతుకమహాకిరియా చాతి నవ క్రియాపి చేతి చత్తాలీసం తథా అట్ఠ చ దుహేతునో సత్తస్స న జాయన్తి.

అయమేత్థాధిప్పాయో – దుహేతునో రూపారూపసమాపత్తియా అసమత్థతాయ సత్తవీస మహగ్గతా న జాయన్తి, మగ్గఫలం అధిగన్తుం అసమత్థతాయ అట్ఠ లోకుత్తరా న జాయన్తి, తిహేతుకవిపాకా తిహేతుకానం సత్తానం విపాకచిత్తత్తా న జాయన్తి, నవ కిరియాని ఖీణాసవానంయేవ ఉప్పజ్జమానత్తా న జాయన్తీతి. కామావచరసత్తస్స, తిహేతుపటిసన్ధినో పుథుజ్జనస్స చతుపఞ్ఞాస మానసా జాయన్తి. కతమాని తాని? దుహేతుకస్స వుత్తాని చత్తాలీస చిత్తాని తథా ఏకఞ్చ కామధాతుయం చత్తారో ఞాణసమ్పయుత్తవిపాకా రూపారూపేసు నవ పుఞ్ఞాని చాతి చతుపఞ్ఞాస మానసా జాయన్తి. పుథుజ్జనస్స తిహేతునో కామసత్తస్స పఞ్చతింస చిత్తాని న జాయరే న జాయన్తి. తం యథా –

ఆవజ్జనద్వయం హిత్వా, అట్ఠారస క్రియాపి చ;

నవ మహగ్గతా పాకా, అట్ఠ లోకుత్తరాని చ.

కామపుథుజ్జనస్సేవ, తిహేతుపటిసన్ధినో;

పఞ్చతింసేవ చిత్తాని, న జాయన్తి కదాచిపి.

ఛదేవేసు మనుస్సేసు చాతి సత్తసు భూమీసు జాతస్స సోతాపన్నస్స దేహినో సత్తస్స పఞ్ఞాస చిత్తాని జాయన్తి. ఇతి వచనం ధీరో నిద్దిసే కథేయ్య. తం యథా –

దిట్ఠియా విప్పయుత్తాని, దోమనస్సద్వయమ్పి చ;

ఉద్ధచ్చసహితఞ్చేవ, కామపుఞ్ఞాని అట్ఠ చ.

నవ మహగ్గతపుఞ్ఞాని, ఆవజ్జనద్వయమ్పి చ;

సబ్బే కామవిపాకా చ, సోతాపత్తిఫలమ్పి చ.

అస్స సోతాపన్నస్స నవతింసేవ చిత్తాని న ఉప్పజ్జన్తి. ఇతి వచనం ధీరో దీపయే దేసేయ్య. తం యథా –

ఆవజ్జనద్వయం హిత్వా, అట్ఠారస క్రియాపి చ;

నవ మహగ్గతా పాకా, సత్త లోకుత్తరాని చ.

దిట్ఠియా సమ్పయుత్తాని, విచికిచ్ఛాయుతం తథా;

నవతింస న జాయన్తి, సోతాపన్నస్స దేహినో.

౨౨౪. పఠమం ఫలం ఠపేత్వా సోతాపన్నస్స పుగ్గలస్స వుత్తాని చిత్తాని అత్తనో సకదాగామినో ఫలేన సకదాగామిఫలేన సహ సకదాగామిపుగ్గలస్స సియుం.

౨౨౫. సోతాపన్నస్స వుత్తాని, ఠపేత్వా పటిఘద్వయం దుతియఞ్చ ఫలం సకదాగామిఫలఞ్చ హిత్వా అత్తనో అనాగామిఫలేన సహ సోతాపన్నస్స సత్తస్స వుత్తాని యాని అట్ఠచత్తాలీస చిత్తాని అత్థి, తాని అనాగామిస్స సత్తస్స జాయన్తి. ఇతి వచనం ధీరో వినిద్దిసే.

౨౨౬. కతి చిత్తాని జాయన్తి, కామే అరహతో పన కామే సత్తసు కామభూమీసు జాతస్స అరహతో ఖీణాసవస్స కతి చిత్తాని జాయన్తి? చత్తారి చ చత్తారీసఞ్చ చిత్తాని కామే సత్తసు కామభూమీసు జాతస్స అరహతో సియుం భవేయ్యుం. తం యథా –

తేవీస కామపాకాని, క్రియచిత్తాని వీసతి;

అరహత్తఫలేనేవ, కామే అరహతో సియుం.

౨౨౭. మగ్గట్ఠానం చతున్నమ్పి తేసం పుగ్గలానం సకం సకం మగ్గచిత్తం సియా భవేయ్య. ఏకచిత్తక్ఖణా హి తే హి సచ్చం తం మయా వుత్తం వచనం. తే మగ్గా ఏకచిత్తక్ఖణా.

౨౨౮. పుథుజ్జనస్స తీస్వేవ, పఠమజ్ఝానభూమిసు తీసు ఏవ పఠమజ్ఝానభూమీసు జాతస్స పుథుజ్జనస్స బ్రహ్మునో పఞ్చతింస ఏవ చిత్తాని జాయన్తి. ఇతి వచనం ధీరో వినిద్దిసే ఉచ్చారేయ్య. తం యథా –

దోమనస్సద్వయం హిత్వా, అపుఞ్ఞాని దసేవ చ;

కామపుఞ్ఞాని అట్ఠేవ, నవ పుఞ్ఞా మహగ్గతా.

చక్ఖుసోతద్వయం పుఞ్ఞపాకం సన్తీరణద్వయం;

ఆవజ్జనద్వయఞ్చేవ, పుఞ్ఞజం సమ్పటిచ్ఛనం;

పఠమజ్ఝానపాకో చ, పఞ్చతింసేవ జాయరే.

౨౨౯-౨౩౪. ఘానాదీసు పసాదేసు పవత్తం కుసలవిపాకం విఞ్ఞాణత్తయం సత్త అపుఞ్ఞజా పాకా అట్ఠ మహాపాకా తథా ఉపరిఝానభూమీసు జాతా పాకా ఆరుప్పా చత్తారో విపాకాపి చ దోమనస్సద్వయమ్పి చ ఆవజ్జనద్వయవజ్జా అట్ఠారస క్రియా చేవ అట్ఠ లోకుత్తరాని చ ఏతాని చతుపఞ్ఞాస చిత్తాని పఠమజ్ఝానభూమీసు తీసు నిబ్బత్తస్స పుథుజ్జనస్స దేహినో సత్తస్స న చ లబ్భరే న లబ్భన్తి. తాసు తీసు భూమీసు నిబ్బత్తస్స పుథుజ్జనస్స బ్రహ్మునో వుత్తేసు చిత్తేసు అపుఞ్ఞపఞ్చకం హిత్వా తత్థ తీసు పఠమజ్ఝానభూమీసు నిబ్బత్తస్స సోతాపన్నస్స బ్రహ్మునో పఠమఫలేన సహ ఏకతింస చిత్తాని జాయరే జాయన్తి. సకదాగామినో తత్థ తీసు పఠమజ్ఝానభూమీసు జాతస్స సకదాగామినో బ్రహ్మునో తేసు చిత్తేసు పఠమం ఫలం ఠపేత్వా సకదాగామిఫలం పక్ఖిపిత్వా ఏకతింసేవ చిత్తాని జాయరే. అనాగామిస్స తత్థేవ తీసు పఠమజ్ఝానభూమీసు ఏవ జాతస్స అనాగామిస్స దుతియం ఫలం ఠపేత్వా అత్తనో ఫలచిత్తేన సహ ఏకతింసేవ చిత్తాని జాయన్తి.

౨౩౫.

విఞ్ఞాణం చక్ఖుసోతానం, పుఞ్ఞజం సమ్పటిచ్ఛనం;

సన్తీరణద్వయఞ్చేవ, క్రియచిత్తాని వీసతి.

౨౩౬-౭. అరహత్తఫలం పఠమజ్ఝానతో సమ్భవో పాకో సత్తవీసతి చిత్తాని అరహన్తస్స ఖీణాసవస్స జాయరే. పుథుజ్జనస్స తీస్వేవ తీసు ఏవ దుతియజ్ఝానభూమీసు జాతస్స పుథుజ్జనస్స బ్రహ్మునో దుతియజ్ఝానతతియజ్ఝానపాకేన సహ ఛత్తింస చిత్తాని జాయన్తి. తం యథా –

దోమనస్సద్వయం హిత్వా, అపుఞ్ఞాని దసేవ చ;

కామపుఞ్ఞాని అట్ఠేవ, నవ పుఞ్ఞమహగ్గతా.

చక్ఖుసోతద్వయం పుఞ్ఞపాకం సన్తీరణద్వయం;

ఆవజ్జనద్వయఞ్చేవ, పుఞ్ఞజం సమ్పటిచ్ఛనం.

దుతియజ్ఝానపాకేన, తతియజ్ఝానపాకతో;

ఛత్తింసేవ చ చిత్తాని, దుతియజ్ఝానదేహినో.

౨౩౮-౨౪౧. పుథుజ్జనస్స వుత్తేసు, హిత్వా వాపుఞ్ఞపఞ్చకం అత్తనో ఫలేన సహ బాత్తింస చిత్తాని సోతాపన్నస్స జాయన్తి. సోతాపన్నస్స వుత్తేసు, ఠపేత్వా పఠమం ఫలం సోతాపన్నస్స వుత్తేసు పఠమం ఫలం ఠపేత్వా అత్తనో ఫలచిత్తేన సహ బాత్తింస చిత్తాని, సకదాగామిస్స వుత్తేసు దుతియం ఫలం ఠపేత్వా అనాగామిఫలేన సహ బాత్తింసేవ చిత్తాని అస్స అనాగామినో భవన్తి. అరహన్తస్స తీస్వేవ, అట్ఠవీసతి అత్తనో తీసు ఏవ దుతియజ్ఝానభూమీసు జాతస్స అరహతో అత్తనో ఫలేన దుతియజ్ఝానతతియజ్ఝానపాకతో పాకేహి సహ అట్ఠవీసతి చిత్తాని హోన్తి. తం యథా –

విఞ్ఞాణం చక్ఖుసోతానం, పుఞ్ఞజం సమ్పటిచ్ఛనం;

సన్తీరణద్వయఞ్చేవ, క్రియచిత్తాని వీసతి.

అరహత్తఫలం పాకో, దుతియజ్ఝానసమ్భవో;

తతియజ్ఝానపాకో చ, అట్ఠవీసతి మానసా.

౨౪౨-౬. పరిత్తకసుభాదీనం, దేవానం తీసు భూమీసు చతుత్థజ్ఝానవిపాకేన సహ పఞ్చతింసేవ చిత్తాని జాయన్తి. సోతాపన్నస్స తత్థేక-తింస చిత్తాని జాయరేతత్థ తాసు తీసు పరిత్తకసుభాదీనం భూమీసు సోతాపన్నస్స చ ఏకతింస చిత్తాని జాయరే. యథా ఏవం సకదాగామినో ఏకతింస చిత్తాని జాయరే. తథా అనాగామినో ఏకతింస జాయరే. తత్థేవ తాసు తీసు భూమీసు ఏవ జాతస్స ఖీణాసవస్స సత్తవీసతి మానసా హోన్తి, తథా ఏవం వేహప్ఫలే వేహప్ఫలభూమియం జాతానం పుథుజ్జనసేక్ఖానం పఞ్చన్నం సబ్బేసం పుగ్గలానం మానసా హోన్తి. పఞ్చసు సుద్ధావాసికభూమీసు జాతస్స అనాగామినో సత్తస్స ఏకతింసేవ చిత్తాని హోన్తి. ఇతి వచనం ధీరో పరిదీపయే దేసేయ్య. తత్థేవ తాసు సుద్ధావాసభూమీసు ఏవ జాతస్స అరహతో సత్తవీసతి మానసా హోన్తి. ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన రూపీసు పఞ్చదససు రూపిభూమీసు జాతానం సబ్బేసం పుగ్గలానం చిత్తాని విభావినా ధీరేన విఞ్ఞేయ్యాని జానితబ్బాని.

౨౪౭. చతువీసతి చిత్తాని, పఠమారుప్పభూమియం పఠమఆరుప్పభూమియం జాతస్స పుథుజ్జనస్స చతువీసతి చిత్తాని జాయన్తి. ఇతి వచనం ధీరో వినిద్దిసే. తం యథా –

దోమనస్సద్వయం హిత్వా, అపుఞ్ఞాని దసేవ చ;

కామపుఞ్ఞాని అట్ఠేవ, ఆరుప్పకుసలాని చ;

పఠమారుప్పపాకో చ, క్రియావోట్ఠబ్బనమ్పి చ.

౨౪౮-౨౫౧. సోతాపన్నస్స తత్థేవ, ఠపేత్వాపుఞ్ఞపఞ్చకంతత్థ తిస్సం పఠమారుప్పభూమియం ఏవ సోతాపన్నస్స పుగ్గలస్స అపుఞ్ఞపఞ్చకం హిత్వా అత్తనో ఫలేన సహ వీసతి చిత్తాని హోన్తి. తథా తత్థ తిస్సం పఠమారుప్పభూమియం సకదాగామినో, అనాగామినోపి చ పుగ్గలస్స పుబ్బం పుబ్బం ఫలం వినా వజ్జేత్వా అత్తనో ఫలేన సహ వీసతి చిత్తాని జాయన్తి. ఖీణాసవస్స తత్థేవ తత్థ తిస్సం పఠమారుప్పభూమియం ఏవ జాతస్స ఖీణాసవస్స దస పఞ్చ మానసా చ జాయన్తి. తం యథా –

మహాక్రియాని అట్ఠేవ, చత్వారుప్పక్రియాని చ;

అరహత్తఫలం పాకో, వోట్ఠబ్బఞ్చాపి మానసం.

దుతియారుప్పభూమియం జాతస్స పుథుజ్జనస్స సత్తస్స తేవీసతి చిత్తాని హోన్తి. తం యథా –

దోమనస్సద్వయం హిత్వా, అపుఞ్ఞాని దసేవ చ;

కామపుఞ్ఞాని అట్ఠేవ, పుఞ్ఞారూపూపరీ తయో;

దుతియారుప్పపాకో చ, వోట్ఠబ్బఞ్చాపి మానసం.

ఇతి ఏవం ఇమినా పకారేన వత్వా కథేత్వా ధీరో పణ్డితో విభావయే దేసేయ్య. ఏత్థ ఏతిస్సం దుతియారుప్పభూమియం జాతానం తిణ్ణన్నం సేక్ఖానమ్పి ఏకూనవీసతి చిత్తాని హోన్తి. తం యథా –

దిట్ఠియా విప్పయుత్తాని, ఉద్ధచ్చసహితం తథా;

కామపుఞ్ఞాని అట్ఠేవ, పుఞ్ఞారూపూపరీ తయో.

దుతియారుప్పపాకో చ, వోట్ఠబ్బఞ్చాపి మానసం;

సకసకఫలేనేవ, చిత్తానేకూనవీసతి.

౨౫౨. చుద్దసేవ తు చిత్తాని దుతియారుప్పభూమియం జాతస్స ఖీణాసవస్స కిరియచిత్తాని ద్వాదస ఏకో పాకో అరహత్తఫలఞ్చాతి చుద్దసేవ చిత్తాని హోన్తి. తం యథా –

మహాక్రియాని అట్ఠేవ, క్రియారూపూపరీ తయో;

వోట్ఠబ్బఞ్చ సకో పాకో, అరహత్తఫలమ్పి చ.

౨౫౩. పుథుజ్జనస్స సత్తస్స, తతియారుప్పభూమియం తతియఅరూపభూమియం జాతస్స పుథుజ్జనస్స సత్తస్స బావీసతి చిత్తాని భవన్తి. ఇతి వచనం ధీరో పకాసయే. తం యథా –

దోమనస్సద్వయం హిత్వా, అపుఞ్ఞాని దసేవ చ;

కామపుఞ్ఞాని అట్ఠేవ, పుఞ్ఞారూపూపరీ దువే;

తతియారుప్పపాకో చ, వోట్ఠబ్బఞ్చాపి మానసం.

౨౫౪-౫. అట్ఠారసేవ చిత్తాని, సోతాపన్నస్స పుగ్గలస్స అట్ఠారస ఏవ చిత్తాని జాయరే. తం యథా –

దిట్ఠియా విప్పయుత్తాని, ఉద్ధచ్చసహితం తథా;

మహాపుఞ్ఞాని అట్ఠేవ, పుఞ్ఞారూపూపరీ దువే.

అట్ఠారసేవ పాకేన, సోతాపత్తిఫలేన చ;

వోట్ఠబ్బఞ్చాపి మానసం, సోతాపన్నస్స జాయరే.

సకదాగామినో పఠమం ఫలం ఠపేత్వా అత్తనో ఫలేన తాని అట్ఠారస చిత్తాని హోన్తి. సకదాగామినో వుత్తేసు చిత్తేసు దుతియం ఫలం ఠపేత్వా అత్తనో ఫలేన సహ అట్ఠారస చిత్తాని ఏవ అనాగామిస్స జాయరే.

౨౫౬. తేరసేవ చ చిత్తాని, తతియారుప్పభూమియం తతియఅరూపభూమియం జాతస్స ఖీణాసవస్స తేరసేవ చిత్తాని జాయన్తి. ఇతి వచనం ధీరో వినిద్దిసే. తం యథా –

మహాక్రియాని అట్ఠేవ, క్రియారూపూపరీ దువే;

అరహత్తఫలం పాకో, వోట్ఠబ్బఞ్చాపి మానసం.

౨౫౭. ఏకవీసతి చిత్తాని, చతుత్థారుప్పభూమియం చతుత్థఅరూపభూమియం జాతస్స పుథుజ్జనస్స సత్తస్స ఏకవీసతి చిత్తాని జాయన్తి. ఇతి ఇదం వచనం ధీరో వినిద్దిసే. తం యథా –

దోమనస్సద్వయం హిత్వా, అపుఞ్ఞాని దసేవ చ;

కామపుఞ్ఞాని అట్ఠేవ, వోట్ఠబ్బఞ్చాపి మానసం;

చతుత్థారుప్పపుఞ్ఞఞ్చ, సపాకేనేకవీసతి.

౨౫౮-౨౬౦. సోతాపన్నస్స సత్తస్స, సత్తరస చిత్తాని ధీరో పకాసయే. తం యథా –

దిట్ఠియా విప్పయుత్తాని, ఉద్ధచ్చసహితం తథా;

కామపుఞ్ఞాని అట్ఠేవ, సోతాపత్తిఫలమ్పి చ;

చతుత్థారుప్పపుఞ్ఞఞ్చ, సపాకో వోట్ఠబ్బమ్పి చ.

సకదాగామినో పఠమం ఫలం ఠపేత్వా తాని ఏవ చిత్తాని సఫలేన హోన్తి. సకదాగామినో వుత్తేసు చిత్తేసు దుతియం ఫలం ఠపేత్వా అత్తనో ఫలేన సత్తరస మానసా అనాగామిస్స హోన్తి. ద్వాదసేవ తు చిత్తాని, చతుత్థారుప్పభూమియం జాతస్స అరహన్తస్స ద్వాదస ఏవ చిత్తాని జాయన్తి. తం యథా –

మహాక్రియాని అట్ఠేవ, వోట్ఠబ్బఞ్చాపి మానసం;

చతుత్థఞ్చ క్రియారూపం, పాకో అరహతో ఫలం.

ఇతి ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన పుగ్గలానం వసేన భూమీసు చిత్తప్పవత్తిం విదూ ధీరో విభావయే.

౨౬౧-౨. హేట్ఠిమానం అరూపీనం, బ్రహ్మానం ఉపరూపరి జాతా అరూపకుసలా చేవ కిరియాపి చ ఉప్పజ్జన్తి. ఉద్ధం ఉద్ధం భాగే జాతానం అరూపీనం బ్రహ్మానం హేట్ఠిమా హేట్ఠిమా ఆరుప్పా హేట్ఠాభాగే జాతా అరూపావచరా పన నేవ జాయన్తి. కస్మా కారణాతి? కిర మయా సుతం, హేట్ఠిమఝానేసు దిట్ఠాదీనవతో దిట్ఠదోసభావతో నేవ జాయన్తి.

౨౬౩-౫. ఠపేత్వా పఠమం మగ్గం సోతాపత్తిమగ్గం ఠపేత్వా కుసలానుత్తరా తయో తయో అనుత్తరా కుసలా తయో మగ్గా, కామావచరపుఞ్ఞాని అట్ఠ, తథా దస అపుఞ్ఞాని చిత్తాని, అరూపపుఞ్ఞాని చత్తారి. సబ్బే పాకా అనుత్తరా సబ్బాని లోకుత్తరఫలాని, పఠమారుప్పపాకో చ నవ కామకిరియాపి చ, అరూపాపి సబ్బా కిరియా, ఏతాని పన తేచత్తాలీస మానసా పఠమారుప్పభూమియం ఉప్పజ్జన్తి.

౨౬౬-౭. సబ్బో తేవీసతికామవిపాకో, సబ్బో పన్నరసవిధో మహగ్గతో రూపో చిత్తుప్పాదో, మనోధాతు కిరియామనోధాతు, దోమనస్సద్వయమ్పి చ ఆదిమగ్గో చ తథా ఉపరి జాతా తయో అరూపపాకా చాతి ఛచత్తాలీస చిత్తాని ఏత్థ ఏతిస్సం పఠమారుప్పభూమియం నత్థి.

౨౬౮-౯. వుత్తేసు పన చిత్తేసు, పఠమారుప్పభూమియం వుత్తేసు చిత్తేసు కుసలపాకకిరియావసేన పఠమారుప్పత్తయం ఠపేత్వా అత్తనో పాకో చాతి చత్తాలీస చిత్తాని దుతియారుప్పభూమియం జాయన్తి. ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన సేసద్వయే పఠమదుతియారుప్పతో సేసఆకిఞ్చఞ్ఞాయతననేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనభూమిద్వయే హేట్ఠిమహేట్ఠిమం కుసలవిపాకకిరియావసేన హేట్ఠాభాగే జాతం అరూపత్తయం హిత్వా అత్తనో అత్తనో పాకా ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన పణ్డితేన ఞేయ్యా జానితబ్బా.

౨౭౦-౩. చత్తారో చ అనాసవా, విపాకా చత్తారి లోకుత్తరఫలచిత్తాని, సబ్బే సబ్బాని చ చతూసు ఆరుప్పభూమీసు హోన్తి. వోట్ఠబ్బనేన చిత్తేన సహ కామే అట్ఠ మహాకిరియా, చతస్సో అరూపకిరియాపి చాతి తేరస ఏవ కిరియా పఠమారుప్పభూమియం జాతస్స ఖీణాసవస్స జాయన్తి. దుతియారుప్పభూమియం జాతస్స ఖీణాసవస్స పఠమారుప్పకిరియం హిత్వా ద్వాదస ఏవ కిరియా హోన్తి. తతియారుప్పభూమియం జాతస్స ఖీణాసవస్స పఠమదుతియారుప్పకిరియాని హిత్వా ఏకాదస కిరియా హోన్తి. చతుత్థారుప్పభూమియం జాతస్స ఖీణాసవస్స పఠమదుతియతతియారుప్పకిరియాని హిత్వా దసేవ కిరియా ఞేయ్యా జానితబ్బా.

౨౭౪.

అరహతో పన చిత్తాని, హోన్తి ఏకూనవీసతి;

అరహత్తం క్రియా సబ్బా, ఠపేత్వావజ్జనద్వయం.

ఆవజ్జనద్వయం ఠపేత్వా సబ్బా కిరియా, అరహత్తఫలఞ్చాతి ఏకూనవీసతి చిత్తాని అరహతో పన హోన్తి. ఆవజ్జనద్వయం కిఞ్చాపి ఖీణాసవస్స హోన్తి, ఏవమ్పి అఞ్ఞేసం పుథుజ్జనసేక్ఖానమ్పి హోన్తియేవ. ఏకూనవీసతి చిత్తాని ఖీణాసవస్స ఏవ హోన్తి, న అఞ్ఞేసన్తి ఞాపనత్థం ‘‘ఆవజ్జనద్వయం ఠపేత్వా’’తి వుత్తం.

౨౭౫-౬. చతున్నం ఫలట్ఠానం పుగ్గలానఞ్చ తిహేతుకపుథుజ్జనే చ తేరసేవ చిత్తాని భవన్తి. ఇతి వచనం ధీరో పకాసయే. తం యథా – చత్తారో ఞాణసమ్పయుత్తా మహావిపాకాని, నవ రూపారూపపాకా చ ఇమే తేరసేవ చిత్తాని భవన్తి.

౨౭౭-౯. చతున్నం ఫలట్ఠానం పుగ్గలానఞ్చ దుహేతుకపుథుజ్జనే చ ఞాణపరిహీనాని చత్తారి విపాకాని ఏవ జాయరే. పుథుజ్జనానం తిణ్ణమ్పి, చతున్నం అరియదేహినం అరియగతానం సత్తన్నం పుగ్గలానం సత్తరసేవ చిత్తాని భవన్తి. తం యథా – దువే పఞ్చవిఞ్ఞాణాని, మనోధాతుత్తయసన్తీరణాని, వోట్ఠబ్బనఞ్చ ఇమే సత్తరస ఏవ హోన్తి.

౨౮౦-౫. హేట్ఠా తిణ్ణం ఫలట్ఠానం, తిహేతుకపుథుజ్జనే చతున్నం పుగ్గలానం మహగ్గతాని ఏవ కుసలాని హోన్తి. తిణ్ణం పుథుజ్జనానఞ్చ, ఆదితో తిణ్ణం అరియానం హేట్ఠా అరియానం తేరసేవ చిత్తాని ఉప్పజ్జన్తి. ఇతి వచనం ధీరో నిద్దిసే. అట్ఠేవ కామపుఞ్ఞాని, అపుఞ్ఞతో అకుసలవసేన దిట్ఠిహీనా చత్తారో చిత్తుప్పాదాపి, ఉద్ధచ్చసమ్పయుత్తఞ్చాతి తేరస చిత్తాని హోన్తి. హేట్ఠా ద్విన్నం ఫలట్ఠానం సోతాపన్నసకదాగామిపుగ్గలానం సబ్బపుథుజ్జనే అహేతుకదుహేతుకతిహేతుకపుథుజ్జనే దోమనస్సయుత్తం ద్వయమేవ చిత్తం జాయతే. తిణ్ణం పుథుజ్జనానఞ్చ పఞ్చ ఏవ జాయరే. తం యథా –

చత్తారి దిట్ఠియుత్తాని, విచికిచ్ఛాయుతమ్పి చ;

మగ్గట్ఠానం చతున్నమ్పి, మగ్గచిత్తం సకం సకం.

తేసం చతున్నం మగ్గట్ఠానం పుగ్గలానం సకం సకం ఏకమేవ మగ్గచిత్తం భవే భవేయ్య. ఇతి ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన ధీరో పణ్డితో విభావయే చిత్తప్పవత్తిం పకాసయే.

౨౮౬-౯. మయా భవేసు చిత్తానం, పుగ్గలానం వసేన చ. భవేసు సబ్బభవేసు చిత్తానం, పుగ్గలానం వసేన చ చిత్తప్పవత్తి భిక్ఖూనం ఆభిధమ్మికభిక్ఖూనం పాటవత్థాయ ఛేకభావాయ మయా పకాసితా. ఏవం సబ్బమిదం చిత్తం, భూమిపుగ్గలభేదతో ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన భూమిపుగ్గలభేదతో ఇదం సబ్బం చిత్తం బహుధాపి చ బహుప్పకారమ్పి చ హోతి. ఇతి గహణం విభావినా విఞ్ఞాతబ్బం. సక్కా వుత్తానుసారేన మయా వుత్తస్స అనుసారేన భేదో చిత్తభేదో విభావినా ఞాతుం విజానితుం సక్కా. గన్థవిత్థారభీతేన మయా ఇదం చిత్తప్పవత్తిదీపకవచనం సంఖిత్తం, పుబ్బాపరం విలోకేత్వా, చిన్తేత్వా చ పునప్పునం అత్థం ఉపపరిక్ఖిత్వా విభావినా గహేతబ్బం.

౨౯౦. ఇమఞ్చాభిధమ్మావతారం సుసారం, వరం సత్తమోహన్ధకారప్పదీపం ఇమఞ్చ అభిధమ్మావతారప్పకరణం సుసారం సున్దరసారభూతం వరం సత్తఅన్ధకారసదిసే మోహే పదీపం పజ్జోతప్పదీపం యో నరో సాధుకం చిన్తేతి వాచేతిపి, తం నరం రాగదోసా చిరం చిరకాలం నోపయన్తి న ఉపగచ్ఛన్తి.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

భూమిపుగ్గలచిత్తుప్పత్తినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పఞ్చమో పరిచ్ఛేదో.

౬. ఛట్ఠో పరిచ్ఛేదో

ఆరమ్మణవిభాగవణ్ణనా

౨౯౧.

ఏతేసం పన చిత్తానం, ఆరమ్మణమితో పరం;

దస్సయిస్సామహం తేన, వినా నత్థి హి సమ్భవో.

ఇతో పరం ఇతో పరిచ్ఛేదతో పరం అహం ఏతేసం పన చిత్తానం ఆరమ్మణం దస్సయిస్సామి. హి కస్మా? తేన వినా తం ఆరమ్మణం వజ్జేత్వా చిత్తానం సమ్భవో నత్థి యస్మా కారణా, తస్మా కారణా దస్సయిస్సామి.

౨౯౨.

రూపం సద్దం గన్ధం రసం, ఫోట్ఠబ్బం ధమ్మమేవ చ;

ఛధా ఆరమ్మణం ఆహు, ఛళారమ్మణకోవిదా.

ఛళారమ్మణేసు ఛేకా పణ్డితా ఆరమ్మణం ఛధా ఛప్పకారం ఆహు కథేసుం.

౨౯౩. తత్థ భూతే ఉపాదాయ. తత్థ తేసు ఆరమ్మణేసు భూతే ఉపాదాయ భూతే పటిచ్చ వణ్ణో చతుసముట్ఠితో కమ్మచిత్తఉతుఆహారసఙ్ఖాతేహి చతూహి పచ్చయేహి సముట్ఠితో నిబ్బత్తో నిదస్సనేన సహ పవత్తో పటిఘేన సహ పవత్తో రూపారమ్మణసఞ్ఞితో.

౨౯౪. దువిధోపి సముద్దిట్ఠో, సద్దో చిత్తోతుసమ్భవో సద్దో దువిధోపి మునినా సముద్దిట్ఠో చిత్తోతుసమ్భవో, సవిఞ్ఞాణకసద్దోవ చిత్తసముట్ఠితో హోతి. కథం? వచీభేదకచిత్తేన భూతాయ జాతాయ భూమియా పథవీధాతుయా వికారతా పథవీలక్ఖణభావతో అతిథద్ధలక్ఖణతా వికారతా నామ. సా వచీవిఞ్ఞత్తి విఞ్ఞాయతీతి విఞ్ఞత్తియా ఉపాదిణ్ణఘట్టనస్స కమ్మజపథవీధాతుయా ఘట్టనస్స కారణం చిత్తజపథవీధాతుయా కమ్మజపథవీధాతుయా ఘట్టనఞ్చ సద్దో చ అపుబ్బం అచరిమం హోతి.

౨౯౫. అవిఞ్ఞాణకసద్దో యో సో అవిఞ్ఞాణకసద్దో ఉతుసముట్ఠితో హోతి. అయం దువిధోపి సద్దో సద్దారమ్మణతం గతో సద్దారమ్మణభావం పత్తో.

౨౯౬. ధరీయతీతి గచ్ఛన్తో గచ్ఛన్తో జనేహి ధరీయతేతి గన్ధో. గము సప్ప గతిమ్హి, ధర ధారణే. సూచనతో అత్తనో సాధారణస్స పుప్ఫాదినో వత్థుస్స పకాసనతోపి వా గన్ధో నామ. గన్ధ సూచనే. అయం గన్ధో చతూహి సముట్ఠానం ఏతస్సాతి చతుసముట్ఠానో. గన్ధారమ్మణసమ్మతో.

౨౯౭. రసమానా రసన్తీతి, రసోతి పరికిత్తితో జనా రసమానా యం ధమ్మజాతం రసన్తి అనుభవన్తి, ఇతి యస్మా కారణా, తస్మా కారణా రసో ఇతి రసో నామ పణ్డితేహి పరికిత్తితో, సో రసో చతుసమ్భూతో రసారమ్మణనామకో.

౨౯౮. ఫుసీయతీతి ఫోట్ఠబ్బం యం ధమ్మజాతం జనేహి ఫుసీయతీతి తస్మా ఫోట్ఠబ్బం, పథవీతేజవాయవో. తం ఫోట్ఠబ్బం చతుసమ్భూతం ఫోట్ఠబ్బారమ్మణం మతం.

౨౯౯. సబ్బం నామఞ్చ రూపఞ్చ, హిత్వా రూపాదిపఞ్చకం రూపాదిపఞ్చకం హిత్వా సబ్బం నామఞ్చ చిత్తచేతసికనిబ్బాననామఞ్చ రూపఞ్చ పఞ్చపసాదసుఖుమరూపఞ్చ లక్ఖణాని చ అనిచ్చదుక్ఖఅనత్తలక్ఖణాని చ పఞ్ఞత్తి చ ధమ్మారమ్మణసఞ్ఞితం.

౩౦౦. ఛారమ్మణాని లబ్భన్తి, కామావచరభూమియం కామావచరభూమియం ఛారమ్మణాని లబ్భన్తి. తీణి రూపావచరే రూపసద్దధమ్మారమ్మణవసేన లబ్భన్తి. అరూపే పన ఏకేకం ధమ్మారమ్మణం లబ్భతి.

౩౦౧-౩. ఖణవత్థుపరిత్తత్తా, ఆపాథం న వజన్తి యే యే రూపాదయో పఞ్చ విసయా ఖణవత్థుపరిత్తత్తా పఞ్చారమ్మణానం ఖణస్స పరిత్తత్తా మన్దత్తా తేసం అప్పాయుకత్తా వత్థుపరిత్తత్తా పఞ్చారమ్మణానం అతిఖుద్దకవత్థుకత్తా ఆపాథం పఞ్చద్వారేసు పాకటభావం న వజన్తి, పఞ్చపసాదేసు ఘట్టనకిచ్చం న సాధేన్తి, తే రూపాదయో పఞ్చ విసయా ధమ్మారమ్మణం హోన్తి. ఇతి యేసం ఏకచ్చానం ఆచరియానం మతం హోతి. కిరాతి అనుస్సవనత్థే నిపాతో. తే పటిక్ఖిపితబ్బావ తే ఏవం వాదినో ఏకచ్చే ఆచరియా పటిక్ఖిపితబ్బా, మయా పటిసేధితబ్బా. కస్మా? చక్ఖువిఞ్ఞాణం సోతవిఞ్ఞాణస్స గోచరభూతం సద్దం న పటిఅనుభోతి, సోతవిఞ్ఞాణం చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స గోచరభూతం రూపం న పటిఅనుభోతి. ఇతి అఞ్ఞమఞ్ఞస్స గోచరం నేవ పచ్చనుభోన్తానం తేసం పఞ్చన్నం చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీనం విఞ్ఞాణానం తఞ్చ గోచరం మనోధాతుమనోవిఞ్ఞాణధాతుసఙ్ఖాతం జవనం పన పచ్చనుభోతి. ఇతి వచనస్స భగవతా వుత్తత్తా పటిక్ఖిపితబ్బా. రూపాదయో పన విసయా రూపాదిపఞ్చారమ్మణాని ఏవ హోన్తి.

౩౦౪-౬. దిబ్బచక్ఖాదిఞాణానం, రూపాదీనేవ గోచరా తాని రూపాదీని ఏవ గోచరా దిబ్బచక్ఖాదిఞాణానం అనాపాథగతానం ఏవ పాకటభావం అప్పత్తానేవ. ఇతిపి వచనం వుత్తం న యుజ్జతి. యం ధమ్మజాతం రూపారమ్మణం భవన్తం, తం ధమ్మజాతం కథం కేన పకారేన ధమ్మారమ్మణం భవేయ్య? ఏవం సతి రూపారమ్మణస్స ధమ్మారమ్మణత్తే సతి ఏతేసం రూపారమ్మణధమ్మారమ్మణానం నియమోపి కథం భవే కేన పకారేన భవేయ్య? సబ్బం ఆరమ్మణం ఏతం ఏతం సబ్బం ఆరమ్మణం ఛబ్బిధం ఛప్పకారం భగవతా సముదీరితం. తం పరిత్తత్తికాదీనం వసేన బహుప్పకారేహి మతం.

౩౦౭. సబ్బో కామవిపాకో చ సబ్బో తేవీసతికామవిపాకో చ క్రియాహేతుద్వయమ్పి చ మనోధాతుహసితుప్పాదవసేన కిరియాహేతుద్వయమ్పి చాతి పఞ్చవీసతి చిత్తుప్పాదా ఏకన్తపరిత్తారమ్మణా ఏకన్తకామావచరారమ్మణా సియుం భవేయ్యుం.

౩౦౮-౧౦. ఇట్ఠాదిభేదా పఞ్చేవ, రూపసద్దాదయో పన ద్విపఞ్చన్నం విఞ్ఞాణానం పటిపాటియా అనుక్కమేన గోచరా హోన్తి. రూపాదిపఞ్చకం సబ్బం, మనోధాతుత్తయస్స తు మనోధాతుత్తయస్స పన సబ్బం రూపాదిపఞ్చకం ఆరమ్మణం హోతి, ఏతేసం తేరసన్నం పన చిత్తానం రూపక్ఖన్ధోవ గోచరో ఆరమ్మణం హోతి. నారూపం నామం ఆరమ్మణం న కరోన్తి. న చ పఞ్ఞత్తిం పఞ్ఞత్తిం ఆరమ్మణం న కరోన్తి. నాతీతం అతీతం ఆరమ్మణం న కరోన్తి. న చనాగతం అనాగతం ఆరమ్మణం న కరోన్తి ఏవ. హి సచ్చం వత్తమానో గోచరో ఏతేసం ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణానం, మనోధాతుత్తయస్స చాతి తేరసన్నం చిత్తానం తం ఆరమ్మణం వత్తమానం ఏవ పచ్చుప్పన్నం ఏవ.

౩౧౧. తేరసేతాని చిత్తాని, జాయన్తే కామధాతుయం ఏతాని తేరస చిత్తాని కామధాతుయం జాయన్తి, రూపావచరే పుఞ్ఞజాని చక్ఖుసోతవిఞ్ఞాణసమ్పటిచ్ఛనాని, కిరియామనోధాతు చాతి చత్తారి చిత్తాని జాయన్తి. అరూపిసు అరూపభూమీసు నేవ కిఞ్చిపి ఏకమ్పి చిత్తం నేవ జాయతి.

౩౧౨-౩. మహాపాకానమట్ఠన్నం అట్ఠన్నం మహావిపాకానం పవత్తియం ఛసు ద్వారేసు తదారమ్మణకిచ్చానం రూపాదిఛపరిత్తాని గోచరా. సన్తీరణత్తయస్సపి పవత్తియం పఞ్చద్వారే సన్తీరణత్తయకిచ్చస్స, ఛద్వారేసు తదాలమ్బణకిచ్చస్స చ రూపాదిఛపరిత్తాని గోచరా. రూపాదయో పరిత్తా ఛ, హసితుప్పాదగోచరా హసితుప్పాదస్స రూపాదయో ఛ పరిత్తా గోచరా హోన్తి. పఞ్చద్వారే పటుప్పన్నా పఞ్చసు ద్వారేసు యే గోచరా పచ్చుప్పన్నా, మనోద్వారే తికాలికా యే గోచరా తికాలికా తీసు కాలేసు నియుత్తా.

౩౧౪-౫. దుతియారుప్పచిత్తఞ్చ, చతుత్థారుప్పమానసం కుసలవిపాకకిరియావసేన ఛబ్బిధం చిత్తం మహగ్గతగోచరం నియతం నియతారమ్మణం హోతి, తం ఛబ్బిధం చిత్తం మహగ్గతగోచరం పుబ్బే అత్తనా అధిగతఆకాసానఞ్చాయతనఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనకుసలారమ్మణం, తేసు ద్వే దుతియచతుత్థారుప్పపాకా ‘‘యస్స యస్స కుసలఝానస్స యం యం ఆరమ్మణం గహేత్వా బ్రహ్మలోకే పటిసన్ధి హోతీ’’తి వచనతో సకసకకుసలస్స ఆరమ్మణం ఏవ తేసం విపాకానం ఆరమ్మణం హోతి. నిబ్బానారమ్మణత్తా హి, ఏకన్తేన అనఞ్ఞతో అట్ఠానాసవచిత్తానం అప్పమాణోవ నిబ్బానం ఏవ గోచరం ఆరమ్మణం హోతి. హి కస్మా కారణా? నిబ్బానారమ్మణత్తా, న అఞ్ఞతో ఆరమ్మణతో.

౩౧౬-౩౨౦. చత్తారో ఞాణహీనా చ, కామావచరపుఞ్ఞతో కామావచరకుసలవసేన చత్తారో ఞాణహీనా చ క్రియతో కిరియవసేన చత్తారో ఞాణహీనా చ ద్వాదసాకుసలాని చ తే పరిత్తారమ్మణా చేవ మహగ్గతగోచరా చ, తే న వత్తబ్బా చ హోన్తి. కస్మా? పఞ్ఞత్తారమ్మణత్తా. చత్తారో ఞాణసంయుత్తా, పుఞ్ఞతో కుసలవసేన చత్తారో ఞాణసమ్పయుత్తా, క్రియతో కిరియవసేన చత్తారో ఞాణసమ్పయుత్తా చ తథా అభిఞ్ఞాద్వయఞ్చ కిరియావోట్ఠబ్బనమ్పి చ ఏకాదసన్నం ఏతేసం చిత్తానం గోచరో పరిత్తమహగ్గతఅప్పమాణవసేన తివిధో హోతి. ఇమే ఏకాదస న వత్తబ్బాపి హోన్తి. కస్మా? పఞ్ఞత్తారమ్మణత్తా. యాని వుత్తావసేసాని వుత్తతో చిత్తతో సేసాని యాని చిత్తాని, తాని న వత్తబ్బారమ్మణానీతి విభావినా విఞ్ఞేయ్యాని.

పరిత్తారమ్మణత్తికం సమత్తం.

౩౨౧.

దుతియారుప్పచిత్తఞ్చ, చతుత్థారుప్పమానసం;

ఛబ్బిధం పన ఏకన్తఅతీతారమ్మణం సియా.

౩౨౨-౬. విఞ్ఞాణానం ద్విపఞ్చన్నం ద్విన్నం పఞ్చవిఞ్ఞాణానం, మనోధాతుత్తయస్స చ తేరసన్నం చిత్తానం గోచరా రూపాదయో పఞ్చ ధమ్మా పచ్చుప్పన్నావ, అట్ఠ కామమహావిపాకా తదారమ్మణకిచ్చవసేన అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నగోచరా, చుతికిచ్చవసేన అతీతారమ్మణా, పటిసన్ధిభవఙ్గకిచ్చవసేన పచ్చుప్పన్నాతీతారమ్మణా. సోమనస్ససన్తీరణం సన్తీరణకిచ్చవసేన పచ్చుప్పన్నారమ్మణం. తదారమ్మణకిచ్చవసేన పచ్చుప్పన్నానాగతాతీతారమ్మణం. సేససన్తీరణద్వయం సన్తీరణకిచ్చవసేన పచ్చుప్పన్నారమ్మణం, తదారమ్మణకిచ్చవసేన పచ్చుప్పన్నానాగతాతీతారమ్మణం, చుతికిచ్చవసేన అతీతారమ్మణం, పటిసన్ధిభవఙ్గకిచ్చవసేన పచ్చుప్పన్నాతీతారమ్మణం. హసితుప్పాదచిత్తం జవనకిచ్చవసేన పచ్చుప్పన్నాతీతానాగతగోచరం. ఇతి ఏతే ద్వాదస మానసా పన సియాతీతారమ్మణా అతీతారమ్మణా సియుం. పచ్చుప్పన్నానాగతగోచరా పచ్చుప్పన్నారమ్మణా అనాగతారమ్మణా సియుం. కామే వీసతి కుసలాకుసలా క్రియతో కిరియవసేన కామే నవ మానసా, వోట్ఠబ్బం వోట్ఠబ్బనకిచ్చవసేన పచ్చుప్పన్నారమ్మణం, ఆవజ్జనకిచ్చవసేన తికాలారమ్మణం. మహాకిరియమానసా జవనకిచ్చవసేన తికాలారమ్మణా, సన్తే పఞ్ఞత్తికాలే నవత్తబ్బారమ్మణా. ద్వే అభిఞ్ఞామానసాపి అభిఞ్ఞాకిచ్చవసేన అతీతాదిగోచరా సియుం. ఇమే మానసా పఞ్ఞత్తికాలేపి సన్తే నవత్తబ్బా భవన్తి. రూపారూపభవేసు మయా వుత్తతో సేసాని సబ్బాని చిత్తాని అతీతారమ్మణాదినా అతీతారమ్మణాదివసేన పణ్డితేన న వత్తబ్బాని న కథితబ్బాని హోన్తి ఏవ, పఞ్ఞత్తారమ్మణాని ఏవ హోన్తీతి అత్థో.

౩౨౭. కామతో చ క్రియా పఞ్చ కామావచరవసేన పఞ్చ కిరియా, రూపతో రూపావచరవసేన పఞ్చమీ క్రియా అభిఞ్ఞాచిత్తం, ఏతేసం ఛన్నం చిత్తానం నత్థి కిఞ్చి ఏకమ్పి అగోచరం అనారమ్మణం, సబ్బారమ్మణన్తి అత్థో. ‘‘పఞ్చమీ క్రియా’’తి వచనం అభిఞ్ఞాచిత్తవసేన వుత్తం. సుద్ధఝానస్స పఞ్చమరూపకిరియస్స పఞ్ఞత్తారమ్మణం ఏవాతి వేదితబ్బం.

౩౨౮. నిబ్బానఞ్చ చతుబ్బిధం ఫలం, మగ్గం రూపఞ్చ అరూపం చిత్తచేతసికసఙ్ఖాతం నామఞ్చ గోచరం కాతుం యాని చిత్తాని సక్కోన్తి, తాని చిత్తాని మే వద, ఆచరియ, తాని మయ్హం కథేహి.

౩౨౯-౩౦. చత్తారో ఞాణసంయుత్తా, పుఞ్ఞతో పుఞ్ఞవసేన చత్తారో ఞాణసమ్పయుత్తా, క్రియతో తథా కిరియవసేన చత్తారో ఞాణసమ్పయుత్తా, ద్వే అభిఞ్ఞామానసా, కిరియావోట్ఠబ్బనమ్పి చాతి ఏకాదస చిత్తాని నిబ్బానఞ్చ ఫలఞ్చ మగ్గఞ్చ రూపఞ్చ అరూపం నామఞ్చ గోచరం కాతుం సక్కోన్తి.

౩౩౧-౪. చిత్తేసు పన సబ్బేసు యాని చిత్తాని అరహత్తఫలం అరహత్తమగ్గం గోచరం కాతుం సక్కోన్తి, తాని కతి చిత్తాని మే వద తాని మయ్హం త్వం కథేహి. సబ్బేసు పన చిత్తేసు, ఛ చ చిత్తాని మే సుణ, భో భద్దముఖ, త్వం మయ్హం వచనం సుణోహి, సబ్బేసు పన చిత్తేసు ఛ చిత్తాని అరహత్తఫలం అరహత్తమగ్గం గోచరం కాతుం సక్కోన్తి. చత్తారో ఞాణసంయుత్తా, కిరియా చ వోట్ఠబ్బనమ్పి చ కిరియాభిఞ్ఞామనో చాతి ఛ చ చిత్తాని గోచరం కాతుం సక్కోన్తి. పుఞ్ఞతో పుఞ్ఞవసేన చత్తారో ఞాణసమ్పయుత్తా, పుఞ్ఞతో పుఞ్ఞవసేన అభిఞ్ఞాచిత్తఞ్చ అరహత్తఫలం మగ్గం గోచరం కాతుం న సక్కోన్తి.

౩౩౫-౮. అరహతో ఖీణాసవస్స మగ్గచిత్తం ఫలమానసం వా పుథుజ్జనా వా సేక్ఖా వా విజానితుం న సక్కోన్తి. కస్మా కారణా? పుథుజ్జనో సోతాపన్నస్స మానసం న జానాతి, సోతాపన్నో సకదాగామిస్స మానసం న జానాతి, సకదాగామీ అనాగామిస్స మానసం న జానాతి, అనాగామీ అరహన్తస్స మానసం న జానాతి. హేట్ఠిమో హేట్ఠిమో పుగ్గలో ఉపరూపరి ఠితస్స పుగ్గలస్స మానసం నేవ జానాతి, ఉపరూపరి ఠితో పుగ్గలోపి హేట్ఠిమస్స హేట్ఠిమస్స పుగ్గలస్స మానసం జానాతి.

౩౩౯-౩౪౨. యో ధమ్మో యస్స ధమ్మస్స ఆరమ్మణం హోతి, తం ఆరమ్మణం ఏకం ఏకం ఉద్ధరిత్వా ఇతో పరం పవక్ఖామి. కుసలారమ్మణం కామే కామే అట్ఠవిధం కుసలం అట్ఠవిధస్స కామావచరకుసలస్స ఆరమ్మణం హోతి. కథం? పుబ్బేవ కతం అట్ఠవిధం మహాకుసలం పచ్ఛా సోమనస్ససహగతఞాణసమ్పయుత్తచిత్తద్వయేన వా సోమనస్ససహగతఞాణవిప్పయుత్తచిత్తద్వయేన వా ఉపేక్ఖాసహగతఞాణసమ్పయుత్తద్వయేన వా ఉపేక్ఖాసహగతఞాణవిప్పయుత్తద్వయేన వా అనుస్సరణకఆలాదీసు తస్స అట్ఠవిధస్స కుసలస్స జవనకిచ్చవసేన ఆరమ్మణం హోతి, విప్పటిసారకాలాదీసు ద్వాదసవిధస్స అకుసలస్స ఆరమ్మణం హోతి, కుసలస్స అభిఞ్ఞామానసస్స చ కిరియస్స అభిఞ్ఞామానసస్స చ ఆరమ్మణం హోతి, ఏకాదసవిధస్స కామావచరవిపాకస్స తదారమ్మణవసేన ఆరమ్మణం హోతి. తథా కామక్రియస్సాతి జవనకిచ్చవసేన హసనస్స ఆవజ్జనకిచ్చవసేన వోట్ఠబ్బనస్స జవనకిచ్చవసేన మహాకిరియస్స ఆరమ్మణం హోతి, ఏతేసం ఛన్నం రాసీనం ఆరమ్మణం సియా భవేయ్య. రూపావచరపుఞ్ఞాని పఞ్చ తతో ఛరాసితో కామవిపాకం వజ్జేత్వా పఞ్చన్నం రాసీనం ఆరమ్మణాని హోన్తి. తదా లోభమూలమోహమూలవసేన అత్తనా పటిలద్ధఝానానం అనుస్సరణకాలే తస్స దసవిధస్స అకుసలస్స ఆరమ్మణం హోతి, తిహేతుకపటిసన్ధినో సత్తస్స ఝానతో పరిహీనస్స ఝానం పచ్చవేక్ఖతో ఝానారమ్మణం దోమనస్సయుత్తం హోతి, తదా తస్స పటిఘద్వయస్స ఆరమ్మణం హోతి. కామక్రియస్సాతి ఏకన్తపరిత్తారమ్మణాని కిరియామనోధాతుహసనాని వజ్జేత్వా ఆవజ్జనకిచ్చవసేన వోట్ఠబ్బనస్స, జవనకిచ్చవసేన మహాకిరియస్స చ ఆరమ్మణం హోతి.

౩౪౩. ఆరుప్పకుసలఞ్చాపి, తేభూమకుసలస్స చ మహాకుసలస్స చ అభిఞ్ఞాకిచ్చవసేన పఞ్చమరూపకుసలస్స చ దుతియచతుత్థఅరూపకుసలస్స చ తేభూమకక్రియస్సాపి వోట్ఠబ్బనస్స మహాకిరియస్స చ అభిఞ్ఞాకిచ్చవసేన పఞ్చమరూపకిరియస్స చ దుతియచతుత్థారుప్పకిరియస్స చ ఆరమ్మణం హోతి, దుతియారుప్పకిరియస్స చ పఠమారుప్పకిరియాయ ఆరమ్మణేన భవితబ్బం, చతుత్థారుప్పకిరియస్స చ తతియారుప్పకిరియాయ ఆరమ్మణేన భవితబ్బం, ఏవఞ్చ సతి కథం పఠమారుప్పకుసలం దుతియారుప్పకిరియస్స ఆరమ్మణం హోతి, తతియారుప్పకుసలఞ్చ చతుత్థారుప్పకిరియస్స ఆరమ్మణం హోతీతి చే వత్తబ్బం, యదా పుథుజ్జనయోగీ వా సేక్ఖో వా యోగీ రూపసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠహిత్వా ఆకాసానఞ్చాయతనసఙ్ఖాతం పఠమారుప్పసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా వీతరాగో హుత్వా అత్తనా అధిగతా సమాపత్తియో గహేత్వా పుథుజ్జనసేక్ఖకాలే అత్తనా అనధిగతం దుతియం అరూపసమాపత్తిం సమాపజ్జి, తదా ఖీణాసవకాలే సమాపజ్జితం దుతియం అరూపకిరియం పఠమారుప్పకుసలం ఆరమ్మణం కరోతి, ఏవం పఠమారుప్పకుసలం దుతియారుప్పకిరియస్స ఆరమ్మణం హోతి.

యదా యోగీ రూపసమాపత్తియో సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠహిత్వా పఠమారుప్పకుసలం దుతియారుప్పకుసలం తతియారుప్పకుసలఞ్చ సమాపజ్జిత్వా ఖీణాసవో హుత్వా అత్తనా అధిగతా సమాపత్తియో గహేత్వా అత్తనా అనధిగతం చతుత్థం అరూపసమాపత్తిం సమాపజ్జి, తదా చతుత్థారుప్పకిరియా తతియారుప్పకుసలం ఆరమ్మణం కరోతి, ఏవం చతుత్థారుప్పకిరియస్స తతియారుప్పకుసలం ఆరమ్మణం హోతి, పచ్ఛా ఖీణాసవకాలే సమాపజ్జితా రూపారూపసమాపత్తియో హోన్తి. యథా హోతి, తథా ఏవ అకుసలస్సపి ఆరమ్మణం హోతి.

౩౪౪-౭. అరూపావచరపాకానన్తి జాతినిద్ధారణం, చతుత్థదుతియానం అరూపపాకానమ్పి ఆరమ్మణం హోతి, ‘‘చతుత్థదుతియాన’’న్తి వత్తబ్బే తియానం-సద్దస్స లోపం కత్వా ‘‘చతుత్థదూ’’తి వుత్తం, తదా ద్విన్నం అరూపపాకానం పఠమారుప్పతతియారుప్పజవనాని ఆరమ్మణాని హోన్తి, ‘‘యస్స కుసలస్స ఝానస్స యం ఆరమ్మణం గహేత్వా బ్రహ్మలోకే పటిసన్ధి హోతీ’’తి వచనతో సకసకకుసలానం ఆరమ్మణభూతాని ఆకాసానఞ్చాయతనఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనాని తేసం దుతియచతుత్థారుప్పపాకానం ఆరమ్మణాని హోన్తి, ఏవం అరూపకుసలం ఇమేసం అట్ఠరాసీనం ఆరమ్మణపచ్చయో హోతి. అపరియాపన్నపుఞ్ఞమ్పి చతుబ్బిధలోకుత్తరకుసలమ్పి కామావచరతో కామావచరవసేన కుసలస్స ఞాణసమ్పయుత్తమహాకుసలస్స చ క్రియస్స వోట్ఠబ్బనస్స, ఞాణసమ్పయుత్తతో కిరియస్స చ రూపతో రూపావచరవసేన పఞ్చమస్స రూపకుసలస్స చ పఞ్చమస్స రూపకిరియస్స చాతి చతున్నం రాసీనం ఆరమ్మణం సదా హోతి, అయమేత్థ అధిప్పాయో – సేక్ఖానం ఞాణసమ్పయుత్తమహాకుసలస్స, వోట్ఠబ్బనస్స, పఞ్చమస్స రూపకుసలస్స చ తివిధం లోకుత్తరపుఞ్ఞం ఆరమ్మణం హోతి. ఖీణాసవస్స వోట్ఠబ్బనస్స, ఞాణసమ్పయుత్తమహాకిరియస్స, పఞ్చమస్స రూపకిరియస్స చ అరహత్తపుఞ్ఞం ఆరమ్మణం హోతి. యథా తథా ఏవ సబ్బం అకుసలం కామావచరతో కామావచరవసేన కుసలస్స మహాకుసలస్స, క్రియస్స హసనవోట్ఠబ్బనమహాకిరియస్స చ రూపావచరతో పన రూపావచరవసేన పఞ్చమస్స రూపకుసలస్స, పఞ్చమస్స రూపకిరియస్స చ ఆరమ్మణం హోతి, యథా తథా ఏవ సబ్బస్స అకుసలస్స చ కామావచరవిపాకానం తదారమ్మణకిచ్చవసేన ఏకాదసన్నఞ్చాతి ఛన్నం రాసీనం ఆరమ్మణం భగవతా ఈరితం.

౩౪౮-౩౫౨. విపాకారమ్మణం కామే సబ్బం విపాకారమ్మణం కామావచరతోపి కామావచరవసేనపి కుసలస్స మహాకుసలస్స, క్రియస్స హసనవోట్ఠబ్బనమహాకిరియస్స చ రూపావచరతో చేవ రూపావచరవసేన చ ఏవ పఞ్చమస్స రూపకుసలస్స, పఞ్చమస్స రూపకిరియస్స చ కామావచరపాకానం కామావచరవిపాకానం ఏకాదసన్నఞ్చ తథేవ అకుసలస్స చ ఛన్నం రాసీనం ఆరమ్మణం హోతి. రూపే విపాకారమ్మణం కామావచరతోపి చ కామావచరవసేనపి చ కుసలస్స మహాకుసలస్స, క్రియస్స చ వోట్ఠబ్బనమహాకిరియస్స చ రూపావచరతో చేవ రూపావచరవసేన చ ఏవ కుసలస్స చ అపుఞ్ఞస్స చాతి పఞ్చన్నం రాసీనం గోచరో హోతి, అరూపావచరపాకేసు అయం నయో భగవతా మతో. వట్టే న పరియాపన్నా నప్పవిట్ఠాతి అపరియాపన్నా, తేసం పుగ్గలానం పాకాపి కామతో కామావచరవసేన కుసలస్స ఞాణసమ్పయుత్తమహాకుసలస్స, క్రియస్స చ వోట్ఠబ్బనఞాణసమ్పయుత్తమహాకిరియస్స చ రూపతోపి రూపావచరవసేనపి కుసలస్స పఞ్చమస్స రూపకుసలస్స, క్రియస్స చ పఞ్చమస్స రూపకిరియస్స చ ఏవం ఆరమ్మణం హోతీతి. ఏత్థాయమధిప్పాయో అపరియాపన్నపుఞ్ఞే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

౩౫౩-౬. కామే ఇదం సబ్బకిరియచిత్తం కామావచరతోపి చ కామావచరవసేనపి చ కుసలస్స మహాకుసలస్స, క్రియస్స చ హసనవోట్ఠబ్బనమహాకిరియస్స చ రూపావచరతో చేవ రూపావచరవసేన చ ఏవ కుసలస్స పఞ్చమస్స రూపకుసలస్స, క్రియస్స చ పఞ్చమస్స రూపకిరియస్స చ ఏకాదసకామావచరపాకస్స చ తథేవ అకుసలస్స చ ఏతేసం ఛన్నం రాసీనం ఆరమ్మణం హోతి. యం క్రియామానసం రూపే రూపావచరే యం కిరియామానసం, కామపాకం తతో వినా తతో రాసితో కామపాకం వినా వజ్జేత్వా పఞ్చన్నం పన రాసీనం ఆరమ్మణం హోతి. కామావచరతో కామావచరవసేన కిరియస్స వోట్ఠబ్బనమహాకిరియస్స ఆరమ్మణం హోతి, హసనం ఏకన్తపరిత్తారమ్మణత్తా రూపకిరియం ఆరమ్మణం న కరోతి. క్రియాచిత్తం పనారుప్పే అరూపకిరియాచిత్తం పన తేసం పఞ్చన్నం ఏవ చ రాసీనం ఆరుప్పక్రియస్సాపి పఠమారుప్పకిరియం దుతియారుప్పకిరియస్స ఆరమ్మణం హోతి, తతియారుప్పకిరియం చతుత్థారుప్పకిరియస్స ఆరమ్మణం హోతి. ఇతి ఛన్నం రాసీనం గోచరో హోతియేవ.

౩౫౭-౮.

రూపం చతుసముట్ఠానం, రూపారమ్మణసఞ్ఞితం;

కామావచరపుఞ్ఞస్స, తథేవ కుసలస్స చ;

అభిఞ్ఞాద్వయచిత్తస్స, కామపాకక్రియస్స చ.

ద్విచక్ఖువిఞ్ఞాణమనోధాతుద్వయసన్తీరణత్తయమహాపాకస్స చ కామకిరియస్స చాతి ఏకాదసవిధస్స కామకిరియస్స చ ఛన్నం ఏతేసం రాసీనం ఆరమ్మణపచ్చయో హోతి.

౩౫౯-౩౬౦. నిబ్బానారమ్మణం కామరూపావచరతో కామరూపావచరవసేన సేక్ఖానం ఞాణసమ్పయుత్తమహాకుసలస్స, రూపావచరవసేన పఞ్చమస్స రూపకుసలస్స చ కామరూపకిరియస్స చ ఖీణాసవానం వోట్ఠబ్బనఞాణసమ్పయుత్తమహాకిరియస్స చ పఞ్చమరూపకిరియస్స చ ఉభయస్సాపి చిత్తస్స ఆరమ్మణం హోతి. అపరియాపన్నతో చేవ లోకుత్తరవసేన చ ఏవ ఫలస్స, కుసలస్స చ ఏతేసం ఛన్నం రాసీనం ఆరమ్మణపచ్చయో హోతి.

౩౬౧-౨. నానప్పకారకం సబ్బం, పఞ్ఞత్తారమ్మణం పన తేభూమకస్స పుఞ్ఞస్స మహాకుసలస్స, సుద్ధఝానస్స పఞ్చవిధస్స రూపకుసలస్స, పఠమారుప్పతతియారుప్పకుసలస్స చ తథేవ అకుసలస్స చ రూపారూపవిపాకస్స సబ్బస్స రూపవిపాకస్స, పఠమారుప్పతతియారుప్పవిపాకస్స చ తేభూమకక్రియస్స చ హసనవోట్ఠబ్బనమహాకిరియస్స సబ్బస్స రూపకిరియస్స, పఠమారుప్పతతియారుప్పకిరియస్స చాతి నవన్నం పన రాసీనం ఆరమ్మణపచ్చయో హోతి.

౩౬౩-౪. రూపారమ్మణికా ద్వే తు ద్వే చిత్తుప్పాదా రూపారమ్మణికా, ద్వే ద్వే సద్దాదిగోచరా ద్వే ద్వే చిత్తుప్పాదా సద్దారమ్మణాదిగోచరా, తయో మనోధాతుసఙ్ఖాతా చిత్తుప్పాదా పఞ్చారమ్మణికా నామ మతా భగవతా. ఇధ ఇమస్మిం కామావచరాధికారే ఏకచత్తాలీసేవ చిత్తుప్పాదా ఛళారమ్మణికా మతా. అయం కామావచరచిత్తానం ఆరమ్మణక్కమో.

౩౬౫-౯. పఞ్చాభిఞ్ఞా వివజ్జేత్వా, రూపారూపా అనాసవా ఇమే సబ్బే చిత్తుప్పాదా ధమ్మారమ్మణగోచరా హోన్తి. పఠమారుప్పకుసలం దుతియారుప్పచేతసో కుసలస్స ఆరమ్మణం హోతి, దుతియారుప్పచేతసో విపాకస్స చ ఆరమ్మణం హోతి, దుతియారుప్పచేతసో కిరియస్స చ ఆరమ్మణం హోతి. దుతియారుప్పచేతసో కిరియస్స పఠమారుప్పకుసలారమ్మణభావే కారణం హేట్ఠా వుత్తమేవ. పఠమారుప్పపాకోయం, దుతియారుప్పచేతసో కుసలస్స చ దుతియారుప్పచేతసో విపాకస్స చ దుతియారుప్పచేతసో కిరియస్స చ ఆరమ్మణం న హోతి. హి కస్మా? తేసం దుతియారుప్పకుసలవిపాకకిరియానం పఠమారుప్పకుసలారమ్మణత్తా. పఠమం తు క్రియాచిత్తం పఠమం కిరియాచిత్తం పన దుతియారుప్పచేతసో పుఞ్ఞస్స ఆరమ్మణం న హోతి. దుతియారుప్పచేతసో విపాకస్స ఆరమ్మణం న హోతి. రూపారూపభవేసు హి ఖీణాసవా విపాకచిత్తాని చుతివసేన సకసకకుసలానం ఆరమ్మణం కరోన్తి. పఠమం తు క్రియాచిత్తం పన దుతియారుప్పచేతసో కిరియస్స ఆరమ్మణం హోతి. ఇతి ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన చిత్తానం ఆరమ్మణుప్పత్తి విభావినా ధీరేన ఞేయ్యా.

౩౭౦-౩. పుథుజ్జనస్స సేక్ఖస్స, అరూపారమ్మణం ద్విధా ద్విప్పకారం కుసలం కుసలస్స దుతియారుప్పకుసలస్స ఆరమ్మణం హోతి, తం పఠమారుప్పకుసలం దుతియారుప్పవిపాకస్స ఆరమ్మణం సియా భవేయ్య. ఖీణాసవస్స భిక్ఖుస్స, పఠమారుప్పమానసం ఆరమ్మణం తిధా తిప్పకారం హోతి. ఇతి వచనం మహేసినా వుత్తం. క్రియస్సాపి దుతియారుప్పకిరియస్సాపి పఠమారుప్పకిరియా ఆరమ్మణం హోతి. కుసలమ్పి పఠమారుప్పకుసలమ్పి దుతియారుప్పకిరియస్స చ ఆరమ్మణం హోతి. కుసలం పఠమారుప్పకుసలం దుతియారుప్పవిపాకస్స ఆరమ్మణం హోతి. ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన పఠమారుప్పమానసం ఆరమ్మణం తిధా హోతి. తతియారుప్పచిత్తమ్పి చతుత్థారుప్పచేతసో కుసలస్స ఆరమ్మణం హోతి, చతుత్థారుప్పచేతసో విపాకస్స చ తం ఆరమ్మణం హోతి. ఏవమేవ యథా పఠమారుప్పమానసం ఆరమ్మణం ద్విధా హోతి, ఏవమేవ తథా తతియారుప్పచిత్తం ఆరమ్మణం ద్విధా హోతి. యథా పఠమారుప్పమానసం ఆరమ్మణం తిధా హోతి, ఏవమేవ తథా తతియారుప్పచిత్తం ఆరమ్మణం తిధా సియా.

౩౭౪. యం యం పన ఇధారబ్భ ఇధ ఇమస్మిం అధికారే యం యం గోచరం ఆరబ్భ పటిచ్చ యే యే చిత్తుప్పాదా జాయన్తి, సో సో గోచరో తేసఞ్చ తేసఞ్చ చిత్తుప్పాదానం ఆరమ్మణపచ్చయో హోతి.

౩౭౫. యో పన నరో ఇమస్స అభిధమ్మావతారస్స కిర పారం దుత్తరం ఇధ ఇమస్మిం లోకే ఉత్తరతి, సో నరో అభిధమ్మమహణ్ణవే పారం దుత్తరం ఉత్తరం ఉత్తరతి ఏవ.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

ఆరమ్మణవిభాగవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఛట్ఠో పరిచ్ఛేదో.

౭. సత్తమో పరిచ్ఛేదో

విపాకచిత్తప్పవత్తినిద్దేసవణ్ణనా

౩౭౬.

అనన్తఞాణేన నిరఙ్గణేన,

గుణేసినా కారుణికేన తేన;

వుత్తే విపాకే మతిపాటవత్థం,

విపాకచిత్తప్పభవం సుణాథ.

యేన జినేన అనన్తఞాణేన నిక్కిలేసేన గుణేసినా కారుణికేన తేన జినేన వుత్తే విపాకస్మిం మతిపాటవత్థం మతిఛేకభావత్థాయ విపాకచిత్తప్పభవం మయా భణమానం విపాకచిత్తప్పవత్తిం తుమ్హే సుణాథ.

౩౭౭. ఏకూనతింస కమ్మాని, పాకా ద్వత్తింస భగవతా దస్సితా, కమ్మాని తీసు ద్వారేసు దిస్సరే, విపాకా ఛసు ద్వారేసు దిస్సన్తి.

౩౭౮-౯. కుసలం కామలోకస్మిం కామలోకమ్హి కుసలం పవత్తే, పటిసన్ధియఞ్చ తంతంపచ్చయమాగమ్మ తంతంపచ్చయం పటిచ్చ. సో సో పచ్చయో తంతంపచ్చయో, ‘‘తతపచ్చయో’’తి వత్తబ్బే నిగ్గహీతాగమవసేన ‘‘తంతంపచ్చయో’’తి వుత్తం. విచ్ఛాకమ్మధారయసమాసోయం. వివిధం ఫలం దదాతి. ఏకాయ చేతనాయ ఏకా పటిసన్ధి భగవతా పకాసితా. నానాకమ్మేహి నానా పటిసన్ధియో చ భవన్తి.

౩౮౦-౧. తిహేతుకం తు యం కమ్మం తిహేతుకం యం కమ్మం పన కామావచరసఞ్ఞితం తిహేతుకం విపాకం దుహేతుఞ్చ విపాకం అహేతుఞ్చ విపాకం దేతి. దుహేతుకం తు యం కమ్మం దుహేతుకం యం కమ్మం పన, తం కమ్మం తిహేతుకం విపాకం న దేతి, అత్తనో విపాకం దుహేతుఞ్చ అహేతుఞ్చ దేతి.

౩౮౨-౩. తిహేతుకేన కమ్మేన, పటిసన్ధి తిహేతుకా హోతి, దుహేతుకాపి పటిసన్ధి హోతేవ, అహేతుకా పటిసన్ధి నేవ హోతి, ఉక్కట్ఠతిహేతుకకమ్మేన తిహేతుకా పటిసన్ధి, ఓమకతిహేతుకకమ్మేన దుహేతుకా పటిసన్ధి హోతీతి అధిప్పాయో. దుహేతుకేన కమ్మేన దుహేతుకా పటిసన్ధి, అహేతుకాపి పటిసన్ధి హోతేవ, తిహేతుకా పటిసన్ధి నేవ హోతి. ఉక్కట్ఠదుహేతుకకమ్మేన దుహేతుకా పటిసన్ధి, ఓమకదుహేతుకకమ్మేన అహేతుకా పటిసన్ధి హోతీతి అధిప్పాయో.

౩౮౪. అసఙ్ఖారకమ్మం అసఙ్ఖారవిపాకం దేతి, ససఙ్ఖారవిపాకమ్పి దేతి, ససఙ్ఖారకమ్మం ససఙ్ఖారఫలం, తథా అసఙ్ఖారఫలం దేతి.

౩౮౫. ఏకాయ చేతనాయేత్థ ఏత్థ ఏతాసు చేతనాసు ఏకాయ కుసలాయ చేతనాయ సోళసవిధా విపాకచిత్తాని భవన్తి. ఇతి వచనం జినో పకాసయే.

౩౮౬-౯౨. వేదనాపరివత్తనం ఆరమ్మణేన హోతేవ, తదారమ్మణచిత్తమ్పి జవనేన నియామితం, సోమనస్సయుత్తే కుసలే జవనే జవితే తదారమ్మణమ్పి సోమనస్సయుత్తమేవ హోతీతి అత్థో. ఉపేక్ఖాయుత్తకుసలేపి ఏసేవ నయో. కామావచరచిత్తేన కుసలేనాదినా పఠమేన కుసలేన తుల్యేన విపాకచిత్తేన. తతియావిసేసనం. యేన సత్తేన గహితా పటిసన్ధి చే యది, ఇట్ఠే బలవారమ్మణే మనాపే అతిమహన్తారమ్మణే తస్స సత్తస్స చక్ఖుస్స చక్ఖుపసాదస్స ఆపాథం పాకటభావం ఆగతే సతి మనోధాతుయా తాయ భవఙ్గస్మిం ఆవట్టితే భవఙ్గసోతే ఛిన్దితే సతి చక్ఖువిఞ్ఞాణకాదీసు వీథిచిత్తేసు జాతేసు పఠమం కుసలం కామమానసం జవనం హుత్వా జాయతే. సత్తక్ఖత్తువారాని జవిత్వాన పఠమే మహాకుసలే గతే తదేవ తం ఏవ ఇట్ఠం ఆరమ్మణం కత్వా తేనేవ పఠమమహాకుసలేన సదిసం తదారమ్మణవిపాకచిత్తం. సన్ధియా తుల్యతో పటిసన్ధియా తుల్యభావేన మూలభవఙ్గన్తి మూలభవఙ్గం నామ భగవతా పవుచ్చతే. తఞ్చ తదారమ్మణచిత్తం సన్తీరణం సోమనస్సయుత్తం సన్తీరణం దస్సనం సమ్పటిచ్ఛనం ఏత్థ ఏతస్మిం వీథిచిత్తే గణనూపగచిత్తాని గణనం ఉపగతాని చిత్తాని చత్తారి ఏవ భవన్తి.

౩౯౩-౪. యదా హి దుతియం చిత్తం, కుసలం జవనం యదా యస్మిం కాలే తస్సేవ సోమనస్సతిహేతునో పుగ్గలస్స దుతియం కుసలం చిత్తం జవనం హోతి, తదా తస్మిం కాలే తేన జవనేన తుల్యవిపాకం తదారమ్మణం. తస్స సన్ధియా అసమానత్తా తస్స తదారమ్మణచిత్తస్స సన్ధియా అసమానత్తా ద్వే నామాని అస్స విపాకచిత్తస్స అనేన విపాకచిత్తేన లబ్భరే లబ్భన్తి, ‘‘ఆగన్తుకభవఙ్గ’’న్తి నామం ‘‘తదారమ్మణక’’న్తి చ నామం ఇతి ద్వే నామాని లబ్భన్తి.

౩౯౫-౬. యదా తస్సేవ పుగ్గలస్స తతియం పుఞ్ఞం జవనం హోతి, తదా తేన జవనేన సదిసం తతియం పాకం తదారమ్మణికం సియా. ఇదం విపాకచిత్తం ఆగన్తుకభవఙ్గన్తి ఆగన్తుభవఙ్గం నామ భగవతా వుచ్చతే, పురిమాని చ పఞ్చ విపాకచిత్తాని ఇమినా పన తతియవిపాకేన పన సద్ధిం ఛ చిత్తాని హోన్తి.

౩౯౭-౮. యదా చతుత్థం కుసలం జవనం హోతి, తదా తేన జవనేన తుల్యం చతుత్థవిపాకం తదారమ్మణభావం వజే గచ్ఛేయ్య. చతుత్థవిపాకం ఆగన్తుకభవఙ్గం తదారమ్మణనామకం హోతి, పురిమాని ఛ పాకాని ఇమినా సహ చతుత్థపాకేన సత్త చిత్తాని హోన్తి.

౩౯౯-౪౦౩. యదా యస్మిం కాలే తస్మిం చక్ఖుద్వారే ఇట్ఠమజ్ఝత్తారమ్మణం పన తథా ఆపాథం ఆగచ్ఛతి చ, తదా వుత్తనయేన ఆవజ్జనదస్సనసమ్పటిచ్ఛనచిత్తేసు జాతేసు ఇధ ఇమస్మిం మజ్ఝత్తారమ్మణే ఆరమ్మణవసేన వేదనా పరివత్తతి, తస్మా ఉపేక్ఖాసహగతం సన్తీరణం మనో హోతి. ఉపేక్ఖాసహగతేసు ఏవ చతూసుపి జవనేసు జవితేసు తేహి జవనేహి తుల్యాని చత్తారి విపాకచిత్తాని జాయరే. అచ్చన్తం ఏకన్తేన వేదనాయ ఉపేక్ఖావేదనాయ పురిమేహి సోమనస్ససహగతేహి చిత్తేహి అసమానత్తా చత్తారి చిత్తాని నామతో పిట్ఠిభవఙ్గాని నామ హోన్తి, పిట్ఠిభవఙ్గాని సోమనస్సవిపాకానం పచ్ఛాభాగే భవఙ్గానీతి అత్థో. ఇమాని ఉపేక్ఖాసహగతాని పఞ్చ విపాకాని పురిమేహి సత్తహి విపాకేహి సద్ధిం ద్వాదస విపాకాని భవన్తి. ఇతి వచనం ధీరో వినిద్దిసే.

౪౦౪-౬. యథా చక్ఖుద్వారే ద్వాదస విపాకాని హోన్తి, తథా ఏవం సోతాదీసు ద్వారేసుపి ద్వాదస పాకాని హోన్తి. ఇతి వచనం ధీరో నిద్దిసే, ఇమే మయా వుత్తా విపాకా సమసట్ఠి భవన్తి. ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన ఏకాయ చేతనాయ కమ్మే ఆయూహితే పవత్తితే సమసట్ఠి విపాకాని ఉప్పజ్జన్తి, ఇమస్మిం వచనే సంసయో నత్థి. గహితాగ్గహణేనేత్థ ఏత్థ ఏతేసు విపాకేసు గహితానం విపాకానం అగ్గహణేన చక్ఖుద్వారే ద్వాదస పాకా, సోతవిఞ్ఞాణకాదీని చత్తారి చాతి సోళస పాకాని హోన్తి.

౪౦౭-౧౧. ఏకేన తిహేతుకకుసలేన అసఙ్ఖారికేన కమ్మేన ఆయూహితే యథా, ఏవమేవ ససఙ్ఖారతిహేతుకకుసలేనాపి అసఙ్ఖారససఙ్ఖారఉపేక్ఖాసహగతేహిపి కుసలేహి కమ్మే ఆయూహితే పవత్తితే తేసం తిణ్ణం కుసలానం విపాకేహి తీహిపి దిన్నాయ పటిసన్ధియా ఏసేవ నయో పణ్డితేన జానితబ్బో. ఇధ ఇమస్మిం ఉపేక్ఖాసహగతద్వయే ఇట్ఠమజ్ఝత్తగోచరస్స వసేన విపాకచిత్తప్పవత్తిం పఠమం దస్సేత్వా దస్సేతబ్బాథ పచ్ఛా తు, ఇట్ఠస్మిం గోచరే ఇధ అథ పచ్ఛా మయా వుత్తచిత్తప్పవత్తితో పచ్ఛాకాలే పన ఇధ ఇమస్మిం ఇట్ఠగోచరే ఏకేకస్మిం పన ద్వాదస ద్వాదస పాకా పణ్డితేన దస్సేతబ్బా. గహితాగ్గహణేనేత్థ ఏత్థ ఏతేసు విపాకేసు గహితానం విపాకానం అగ్గహణేన సోళస పాకచిత్తాని హోన్తి. పుబ్బే కాలే మయా వుత్తనయేనేవ సబ్బం వచనం అసేసతో అసేసభావేన పణ్డితేన ఞేయ్యం.

౪౧౨-౪. తిహేతుకేన కమ్మేన, పటిసన్ధి తిహేతుకా భవతి, ఇతి అయం వారో ఏత్తావతా ఏత్తకేన వచనేన మయా వుత్తో. ఏకం కమ్మం ఏకస్మిం భవే ఏకం పటిసన్ధిం జనేతి, తతో పటిసన్ధితో అపరం అఞ్ఞం దుతియం పటిసన్ధిం న జనేతి, పవత్తియం అనేకాని విపాకాని సఞ్జనేతి. హి సచ్చం ‘‘ఏకం కమ్మ’’న్తిఆదికం వచనం. ఏకస్మా బీజా ఏకతో బీజతో ఏకం అఙ్కురం జాయతి, అస్స బీజస్స బహూని ఫలాని హేతుప్పవత్తితో సలిలాదిహేతుప్పత్తియా హోన్తి.

౪౧౫-౨౧. దుహేతుకేన కమ్మేన, పటిసన్ధి దుహేతుకా హోతి, ఇతి వచనం అయం వారో అనుపుబ్బేన అనుపటిపాటియా ఆగతో. ఇధ ఇమస్మిం అధికారే దుహేతుకేన పుఞ్ఞేన సోమనస్సయుత్తేన అసఙ్ఖారికేన చిత్తేన కమ్మే ఆయూహితే పన దుహేతుకేన సోమనస్సయుత్తకుసలేన తుల్యేన పాకేన యేన సత్తేన గహితా పటిసన్ధి చే, ఇట్ఠే ఆరమ్మణే తస్స సత్తస్స చక్ఖుద్వారే ఆపాథం ఆగతే సోమనస్సయుత్తే ఞాణహీనే కుసలమానసే తస్మిం దుహేతుకే సత్తక్ఖత్తుం జవిత్వాన గతే తం ఏవ ఆరమ్మణం కత్వా తదనన్తరం తస్స జవనస్స అనన్తరం తంసరిక్ఖకం తేన జవనేన సదిసం ఏకన్తం అసఙ్ఖారికమానసం జాయతి. తన్తి తం చిత్తం మూలభవఙ్గన్తి మూలభవఙ్గం నామ తదారమ్మణమిచ్చపి తదారమ్మణం నామ ఉభయమ్పి నామం తస్సేవ నామం తస్స చిత్తస్స ఏవ నామం. ఇతి ఏవం ఇమినా పకారేన భగవతా పరిదీపితం. దుహేతుకే ససఙ్ఖారే కుసలే జవనే జవితేపి చ తంసమం తేన చిత్తేన సదిసం ఆగన్తుకసఙ్ఖాతం తదారమ్మణమానసం హోతి.

౪౨౨-౯. తథేవ చ తథా ఏవ చ ఇట్ఠమజ్ఝత్తగోచరే దుహేతూనం ద్విన్నం ఉపేక్ఖాయుత్తానం జవనానం అనన్తరం తాదిసాని తేహి జవనేహి సదిసాని ద్వే తదారమ్మణమానసాని జాయన్తే, తేసం తదారమ్మణమానసానం ‘‘పిట్ఠిభవఙ్గ’’న్తి నామం, ‘‘ఆగన్తుకభవఙ్గ’’న్తి చ నామం హోతి. సన్తీరణద్వయఞ్చేవ దస్సనం సమ్పటిచ్ఛనం ఇమాని ద్వే భవఙ్గాని చాతి అట్ఠ విపాకా చక్ఖుద్వారే హోన్తి. ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన పఞ్చసు ద్వారేసుపి చ అట్ఠ అట్ఠ విపాకే కత్వా పవత్తియం చత్తాలీస విపాకాని భవన్తి. గహితాగ్గహణేనేత్థ, చక్ఖుద్వారే పనట్ఠ చ ఏత్థ ఏతేసు విపాకేసు గహితానం విపాకానం అగ్గహణేన చక్ఖుద్వారే అట్ఠ చ విపాకా సోతఘానాదినా విపాకేన సద్ధిం ద్వాదస ఏవ విపాకాని భవన్తి. ఏకాయ చేతనాయేవం ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన ఏకాయ చేతనాయ కమ్మే ఆయూహితే పవత్తితే పన సతి ద్వాదసేవ విపాకాని భవన్తి. ఇతి వచనం విజితకుసలయుద్ధసఙ్గామేన పకాసితం దేసితం. దుహేతుకత్తయేనాపి, సేసేన సదిసేన తు మయా వుత్తతో దుహేతుతో సేసేన దుహేతుకత్తయేనాపి సదిసేన పాకేన ఆదిన్నసన్ధినో గహితపటిసన్ధికస్స సత్తస్స ఏవం నయో మతో కథితో నిరఙ్గణేన. దుహేతుకేన కమ్మేన దుహేతుకా పటిసన్ధి హోతి. ఇతి అయం వారో చ ఏత్తావతా ఏత్తకేన వచనేన మయా వుత్తో.

౪౩౦-౮. దుహేతుకేన కమ్మేన అహేతుకా పటిసన్ధి హోతి, ఇతి అయం వారో అనుపుబ్బేన పటిపాటియా ఆగతో. తేసు చతూసుపి దుహేతుకేసు కుసలేసు చిత్తేసు అఞ్ఞతరేనేవ హేతుకేన కమ్మే ఆయూహితే పవత్తితే సతి తస్సేవ దుహేతుకస్స కుసలజవనస్స పాకభూతాయ ఉపేక్ఖాసహగతాహేతుకాయ మనోవిఞ్ఞాణధాతుయా ఆదిన్నపటిసన్ధినో సత్తస్స సా పటిసన్ధి కమ్మసదిసా నామ న వత్తబ్బా పణ్డితేహి. హి సచ్చం ‘‘పటిసన్ధి న వత్తబ్బా’’తిఆదికం వచనం. కమ్మం దుహేతుకం హోతి, పటిసన్ధి అహేతుకా హోతి. తస్స దేహినో సత్తస్స వుడ్ఢిముపేతస్స వుడ్ఢిం ఉపగతస్స చక్ఖుద్వారే పన ఇట్ఠమజ్ఝత్తగోచరే ఆపాథమాగతే సతి దుహేతుకానం చతున్నం పుఞ్ఞానం యస్స కస్సచి జవనస్స అవసానమ్హి ఇదం అహేతుకం మనో తదారమ్మణభావేన జాయతి. ఏత్థ ఏతస్మిం వచనే సంసయో సన్దేహో నత్థి, తం అహేతుకచిత్తం మూలభవఙ్గఞ్చ తదారమ్మణమేవ చ హోతి. చక్ఖువిఞ్ఞాణకాదీసుపి వీథిచిత్తేసు జాతేసు ఉపేక్ఖాసహగతంయేవ సన్తీరణమ్పి చ హోతి. తేసు ఏకం ఠపేత్వాన, గహితాగ్గహణేనిధ తేసు ద్వీసు సన్తీరణతదారమ్మణకిచ్చేసు విపాకేసు ఏకం సన్తీరణకిచ్చం తదారమ్మణకిచ్చం తం చిత్తం ఠపేత్వా గహితానం విపాకానం అగ్గహణేన ఇధ ఇట్ఠమజ్ఝత్తారమ్మణే గణనూపగచిత్తాని తీణియేవ భవన్తి.

౪౩౯-౪౧. ఇట్ఠే ఆరమ్మణే చక్ఖు-ద్వారే ఆపాథమాగతే తదా సన్తీరణఞ్చేవ సోమనస్సయుత్తంయేవ హోతి, తదారమ్మణమానసఞ్చ సోమనస్సయుత్తంయేవ హోతి, తేసు సన్తీరణతదారమ్మణకిచ్చేసు విపాకేసు ఏకేకం సన్తీరణకిచ్చం, తదారమ్మణకిచ్చం వా చిత్తం గహేత్వా పురిమాని చ తీణి చత్తారి ఏవ విపాకాని భవన్తి. ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన పఞ్చసు ద్వారేసుపి చత్తారి చత్తారి విపాకచిత్తానీతి పవత్తియం విపాకాని వీసతి చిత్తాని హోన్తి.

౪౪౨-౮. చక్ఖుద్వారే తు చత్తారి, గహితాగ్గహణేనిధ గహితానం విపాకానం అగ్గహణేన చక్ఖుద్వారే పన చత్తారి విపాకాని ఇధ ఇమస్మిం ఇట్ఠారమ్మణే సోతఘానాదినా విపాకేన సద్ధిం అహేతుకం అట్ఠకం హోతి ఏవ. అహేతుకపటిసన్ధిస్స సత్తస్స దుహేతుకం, తిహేతుకం వా తదారమ్మణం న భవే న భవేయ్య, దుహేతుపటిసన్ధినో సత్తస్స తిహేతుకం తదారమ్మణం న భవే. జాతా సుగతియం యేన, పాకేన పటిసన్ధి తు సుగతియం యేన పాకేన పటిసన్ధి జాతా, తేన విపాకేన తుల్యమ్పి, హీనం వా తేసం తదారమ్మణం భవేయ్య. మనుస్సలోకం సన్ధాయ, వుత్తఞ్చాహేతుకట్ఠకం సుగతియం అహేతుకట్ఠకఞ్చ మనుస్సలోకఞ్చ సన్ధాయ పటిచ్చ కారణం కత్వా మయా వుత్తం. చతూసుపి అపాయేసు పన అపేతో అయో పతిట్ఠా ఏతేహీతి అపాయో, తేసు. పవత్తే అహేతుకం అట్ఠకం ఆపాయికేహి లబ్భతి. థేరో నేరయికానం తు, ధమ్మం దేసేతి వస్సతి థిరో థిరకారధమ్మో యస్మిం అత్థీతి థేరో, దుతియఅగ్గసావకభూతో ఇద్ధిమా మోగ్గల్లానత్థేరో నేరయికానం నిరయే జాతానం సత్తానం ధమ్మం దేసేతి వస్సతి, ‘‘ఉచ్ఛఙ్గే మం నిసీదిత్వా’’తిఆదీసు వియ దేవం వస్సాపేతీతి అత్థో. గన్ధం వాయుఞ్చ మాపేతి యదా, తదా పన తేసం నేరయికానం సత్తానం తేహి నేరయికసత్తేహి థేరం దిస్వా, ధమ్మఞ్చ సుత్వా, గన్ధఞ్చ ఘాయిత్వా జలం ఉదకఞ్చ పివతం పివన్తానం ముదుం వాయుఞ్చ తేహి ఫుసతం ఫుసన్తానం తేసం నేరయికసత్తానం చక్ఖువిఞ్ఞాణకాదీని పఞ్చపి పుఞ్ఞజాని ఏవ కుసలవిపాకాని ఏవ సన్తీరణద్వయం పుఞ్ఞజం ఏవ కుసలవిపాకం ఏవ పుఞ్ఞజా ఏవ ఏకా మనోధాతు ఇతి అట్ఠకం హోతి.

౪౪౯-౫౦. అయం తావ కథా ‘‘చక్ఖువిఞ్ఞాణకాదీని పుఞ్ఞజానేవా’’తిఆదికా అయం కథా ఇట్ఠఇట్ఠమజ్ఝత్తగోచరే కామావచరే పుఞ్ఞానం జవనానం వసేన మయా వుత్తా. తదారమ్మణచేతసో తదారమ్మణచిత్తస్స యం నియమత్తం ‘‘తదారమ్మణమానసం జవనేన నియామిత’’న్తిఆదివచనేన మయా వుత్తం, తం నియమత్తం కుసలం సన్ధాయ వుత్తం. సోమనస్సయుత్తే కామావచరకుసలే జవితే తదారమ్మణమ్పి సోమనస్సయుత్తమేవ హోతి, ఉపేక్ఖాయుత్తే కామావచరకుసలే జవితే తదారమ్మణమ్పి ఉపేక్ఖాయుత్తమేవ హోతి, నేతం అకుసలే ఉపేక్ఖాయుత్తే విచికిచ్ఛాదికే అకుసలే జవనే పన జవితే సోమనస్సయుత్తమ్పి తదారమ్మణం హోతీతి అధిప్పాయో. ఇతిపి వచనం ఆచరియేన దీపితం.

౪౫౧-౭. ఇధ ఇమస్మిం అధిప్పాయే అకుసలచిత్తేసు సోమనస్సయుత్తేసు చతూసుపి ఇట్ఠే ఆరమ్మణే తేసు చిత్తేసు జవితేసు సోమనస్సయుత్తా అహేతుమనోవిఞ్ఞాణధాతు తదనన్తరం తేసం అకుసలజవనానం అనన్తరం తదారమ్మణభావేన జాయతి. ఉపేక్ఖాయుత్తేసు ఛసు అకుసలచిత్తేసు ఇట్ఠమజ్ఝత్తే గోచరే జవితేసు పుఞ్ఞజా ఉపేక్ఖాసహగతా అహేతుమనోవిఞ్ఞాణధాతు ఏవ తదనన్తరం వా తేసం ఉపేక్ఖాసహగతానం ఛన్నం అకుసలజవనానం అనన్తరం తదారమ్మణభావేన జాయతి. ఇట్ఠారమ్మణయోగస్మిం బుద్ధరూపాదిఇట్ఠారమ్మణయోగస్మిం కఙ్ఖతో ‘‘బుద్ధో ను ఖో, నో బుద్ధో’’తి కఙ్ఖన్తస్స సత్తస్స ఉద్ధతస్స వా సత్తస్స తదారమ్మణమానసం సోమనస్సయుత్తం అహేతుకం విపాకం హోతి పిట్ఠిభవఙ్గం. సోమనస్సయుతే చిత్తే, జవనే జవితే పన సోమనస్సయుత్తా ఏవ పఞ్చ తదారమ్మణమానసా పణ్డితేన గవేసితబ్బా. ఉపేక్ఖాసహగతే చిత్తే జవనే పన జవితే సతి ఉపేక్ఖాసహగతా ఛ చ తదారమ్మణమానసా పణ్డితేన గవేసితబ్బా.

౪౫౮-౬౩. తిహేతుసోమనస్సేన, ఆదిన్నపటిసన్ధినో సత్తస్స ఝానతో పరిహీనస్స విప్పటిసారినో తం ఝానం పచ్చవేక్ఖతో పచ్చవేక్ఖన్తస్స దోమనస్సయుత్తం చిత్తం హోతి. తస్స దోమనస్సస్స అనన్తరం కిం మానసం జాయతే, త్వం దోమనస్సయుత్తజవనస్స అనన్తరమానసం బ్రూహి కథేహి. పట్ఠానే పటిసిద్ధా హి దోమనస్సస్సానన్తరం సోమనస్సస్స ఉప్పత్తి పట్ఠానే పటిసిద్ధా పట్ఠానప్పకరణే భగవతా నివారితా, అస్స సోమనస్సస్స వా అనన్తరం దోమనస్సస్స ఉప్పత్తి పట్ఠానే పట్ఠానప్పకరణే పటిసిద్ధా భగవతా నివారితా. మహగ్గతం పనారబ్భ మహగ్గతం పటిచ్చ జవనే జవితేపి చ తదారమ్మణమానసం తత్థేవ తస్మిం పట్ఠానే ఏవ పటిసిద్ధం భగవతా నివారితం. తస్మా కారణా భవఙ్గపాతో వా తదారమ్మణమేవ వా న హోతి. కిం ను కాతబ్బం తేసం భవఙ్గతదారమ్మణానం అభావే కారణం యం కాతబ్బం, అమ్హేహి తం కారణం కిం ను పుచ్ఛామ, తం తదత్థం ఆభిధమ్మికభావేన ఆభిధమ్మిక తం కారణం వద వదాహి. ఉపేక్ఖాసహగతాహేతుమనోవిఞ్ఞాణధాతు పుఞ్ఞాపుఞ్ఞవిపాకా తదారమ్మణికా సియా భవేయ్య.

౪౬౪-౭. ఇమస్స తదారమ్మణస్స ఆవజ్జనం కిం నత్థి? తం తదారమ్మణమానసం కథం కేన పకారేన జాయతే? భవఙ్గఆవజ్జనానం చిత్తానం కిం ఆవజ్జనమత్తం? మగ్గస్స అనన్తరస్స చ ఫలస్సాపి కిం ఆవజ్జనం నత్థి? నిరోధా చ నిరోధతో వుట్ఠహన్తస్స భిక్ఖునో ఫలచిత్తస్స వాతి మయా సుతం, ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన ఆవజ్జనం నత్థి. వినా ఆవజ్జనేనాపి, హోతు జాయతు మానసం చిత్తం ఆవజ్జనేన వినా ఆవజ్జనం వజ్జేత్వా హోతు జాయతు, కిమస్సారమ్మణం అస్స తదారమ్మణమానసస్స కిం ఆరమ్మణం, పణ్డిత, త్వం ఆరమ్మణం యది జానాసి, తం ఆరమ్మణం బ్రూహి మయ్హం కథేహి. వినా ఆరమ్మణేనేతం ఏతం మానసం ఆరమ్మణేన వినా ఆరమ్మణం వజ్జేత్వా న జాయతి. హి సచ్చం ‘‘వినా ఆరమ్మణేనేత’’న్తిఆదికం వచనం, తదారమ్మణమానసం యదా దోమనస్సయుత్తం జవనం మహగ్గతారమ్మణం జవతి, తదా తస్మింయేవ జవనచిత్తక్ఖణే పరిత్తేసు కామావచరారమ్మణేసు యం కిఞ్చి పరిత్తారమ్మణం ఆరబ్భ పటిచ్చ జాయతి.

౪౬౮-౭౩. ఉతుబీజనియామో చ ఉతునియామో బీజనియామో చ కమ్మధమ్మనియామతా చ కమ్మనియామతా చ సీలాదిపారమీధమ్మనియామతా చ చిత్తస్స నియామో చాతి పఞ్చ నియామతా పణ్డితేన ఞేయ్యా. తత్థ తేసు పఞ్చసు నియామేసు సబ్బేసం పన రుక్ఖానం ఏకప్పహారేన ఫలపుప్ఫాదిధారణం ఉతు, అయం ఉతునియామతా. తేసం తేసం తు బీజానం, తంతంతుల్యఫలుబ్భవో తేసం తేసం బీజానం పన తేహి తేహి బీజేహి తుల్యానమ్పి సస్సానం ఫలానం ఉప్పత్తి, అయం బీజనియామతా. మత్థకే నాళికేరస్స నాళికేరఫలస్స మత్థకే ఛిద్దత్తం ఛిద్దభావో, అయం బీజజో బీజతో జాతో నియామో. తిహేతుకకమ్మం తిహేతుకఞ్చ విపాకం దుహేతుకఞ్చ విపాకం అహేతుకఞ్చ విపాకం యతో యం కమ్మం దేతి, అయం కమ్మనియామతా. బోధిసత్తస్స జాతియం జినఙ్కురస్స జాతిక్ఖణే మేదనీకమ్పనాదికం అనేకవిసేసత్తం, అయం సీలాదిపారమీధమ్మనియామతా. తేన గోచరేన పసాదస్మిం ఘట్టితే సతి ఇధ ఇమస్మిం చిత్తవీథియం ఆవజ్జనాదీనం చిత్తానం ఉప్పత్తి, అయం చిత్తనియామతా.

౪౭౪. యో పుగ్గలో ధీరో ధీరసమ్పన్నో గుణసమ్పన్నో విక్ఖిత్తపాపో మోహన్ధకారాపగమం అన్ధకారమనిస్సాయ అవిజ్జానిస్సరణం యదిచ్ఛే సచే ఇచ్ఛేయ్య, సో ధీరో ఇమం అభిధమ్మావతారప్పకరణం అన్ధజ్జనానం అన్ధసదిసబాలజనానం హదయన్ధకారం విద్ధంసనం అన్ధకారసన్నిస్సితస్స యస్స హదయస్స విద్ధంసనకరం జలన్తం దీపం జలమానం దీపం. పయత్తోతి పకారేన యతతి వీరియం కరోతీతి పయత్తో, సతతం సబ్బదా సిక్ఖేథ సజ్ఝాయనధారణచిన్తనవసేన సిక్ఖేయ్య.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

విపాకచిత్తప్పవత్తినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సత్తమో పరిచ్ఛేదో.

౮. అట్ఠమో పరిచ్ఛేదో

పకిణ్ణకనిద్దేసవణ్ణనా

౪౭౫.

ఇదాని పన సబ్బేసం, ఏతేసం మానసం మయా;

పాటవత్థాయ భిక్ఖూనం, కథీయతి పకిణ్ణకం.

ఇదాని పన కాలే ఏతేసం తిహేతుకద్విహేతుకఅహేతుకానం సబ్బేసం పుగ్గలానం పకిణ్ణకం మానసం భిక్ఖూనం పాటవత్థాయ భిక్ఖూనం ఛేకభావత్థాయ మయా కథీయతే ఉచ్చతే.

౪౭౬-౮౫. పన్థమక్కటకో ఉణ్ణనాభి పన్థమక్కటకో నామ పఞ్చసు దిసాసు తస్స సుత్తం పసారేత్వా జాలమజ్ఝే నిపజ్జతి. పఠమాయ దిసాయేత్థ ఏత్థ ఏతాసు దిసాసు పఠమాయ దిసాయ పసారితే సుత్తే పాణకేన పటఙ్గేన వా మక్ఖికాయ వా ఘట్టితే సతి సా ఉణ్ణనాభి కిఞ్చి చలిత్వా ఫన్దనం కత్వా నిపన్నట్ఠానతో సుత్తానుసారేన సుత్తం అనుసారేత్వా తస్స పాణకస్స యూసం యూససఙ్ఖాతం సోణితం పివతి. పునాగన్త్వా తత్థేవ తస్మిం జాలమజ్ఝేయేవ యథాసుఖం నిపజ్జతి, యథా పఠమాయ దిసాయ చలనాదికం కిరియం కరోతి, ఏవమేవ దుతియాదీసు చతూసు దిసాసు చలనాదికం కిరియం కరోతి, ఏవం పఞ్చసు దిసాసు సుత్తం వియ పఞ్చ పసాదా పణ్డితేన దట్ఠబ్బా, మజ్ఝే మక్కటకో వియ చ చిత్తం పన పణ్డితేన దట్ఠబ్బం. పాణకాదీహి ఖుద్దకతిరచ్ఛానేహి తస్స సఙ్ఘట్టనా వియ ఆరమ్మణే పన పసాదానం సఙ్ఘట్టనా పణ్డితేన దట్ఠబ్బా. జాలమజ్ఝే నిపన్నాయ ఉణ్ణనాభియా తం చలనం వియ పసాదే ఘట్టేతీతి పసాదఘట్టనం, కిం తం? ఆరమ్మణం. తత్థ తిస్సం వీథియం పసాదఘట్టనం ఆరమ్మణం గహేత్వా మనోధాతుకిరియాచిత్తం భవఙ్గం ఆవట్టేతీతి భవఙ్గావట్టనం మతం భగవతా. తస్స పన్థమక్కటకస్స సుత్తానుసారంవ సుత్తం అనుగమనం వియ వీథిచిత్తప్పవత్తనం పణ్డితేన దట్ఠబ్బం. సీసే పన విజ్ఝిత్వా అస్స మక్కటస్స యూసపానం వియ జవనస్స చిత్తస్స ఆరమ్మణేసు పవత్తనం పణ్డితేన దట్ఠబ్బం. పున ఆగన్త్వా సుత్తజాలమజ్ఝే నిపజ్జనం యథా వత్థుంయేవ హదయవత్థుం ఏవ నిస్సాయ చిత్తస్స పరివత్తనం పణ్డితేన దట్ఠబ్బం.

౪౮౬-౯౩. ఇదం తు పన ఓపమ్మం, అత్థం దీపేతి కిం తు హి ఇదం ఓపమ్మం కం అత్థం దీపేతి పకాసేతి? పఠమం పసాదే ఆరమ్మణేన ఘట్టితే సతి పసాదవత్థుతో పసాదో వత్థు నిస్సయో ఏతస్సాతి పసాదవత్థు, చిత్తం, తతో పసాదవత్థుతో, పఠమం ఏవ వత్థుసన్నిస్సితం భవఙ్గసఙ్ఖాతం మనో జాయతి, ఇతిపి అత్థో తేన ఓపమ్మేన దీపితో. ఏకేకారమ్మణం ద్వీసు ద్వీసు ద్వారేసు సబ్బసో సబ్బప్పకారేన పన ఆపాథం ఆగచ్ఛతి, అయమత్థోపి తేన ఓపమ్మేన దీపితో ‘‘ద్వీసు ద్వీసు ద్వారేసూ’’తి, ఏకం రూపారమ్మణం ఏకస్మింయేవ ఖణే చక్ఖుద్వారే, మనోద్వారే చాతి ద్వీసు ద్వారేసు ఆపాథం ఆగచ్ఛతీతి అత్థో. సోతద్వారాదీసుపి ఏసేవ నయో ఞేయ్యో. రూపం చక్ఖుపసాదమ్హి ఘట్టేత్వా తఙ్ఖణే పన తస్స ఖణే పన తథా మనోద్వారే పన ఆపాథం ఆగచ్ఛతి, భవఙ్గచలనస్స పచ్చయో హోతీతి అత్థో. న సంసయో ఏతస్మిం వచనే సంసయో నత్థి. యథా ఖగో యథా సకుణో. హి సచ్చం మయా వుత్తం వచనం. రుక్ఖగ్గే రుక్ఖకోటియం నిలీయన్తోవ సాఖినో సాఖం ఘట్టేతి, తస్స ఛాయా భూమియం పథవియం ఫరతి పటిహఞ్ఞతి. ఇధాతి నిపాతో. సాఖాయ సకుణేన ఘట్టనం భూమియం ఛాయాఫరణాపి చ అపుబ్బం అచరిమం ఏకక్ఖణస్మింయేవ జాయరే జాయన్తి. ఏవమేవ పన రూపస్స, పసాదస్స చ ఘట్టనం, తథేవ అత్థతో అత్థవసేన భవఙ్గచలనస్సాపి పచ్చయత్తేన పచ్చయభావేన మనోద్వారే ఆపాథం ఆగమనం అపుబ్బం అచరిమం ఏకక్ఖణేయేవ హోతి.

౪౯౪-౭. తతో పరం భవఙ్గసోతం ఛిన్దిత్వా చక్ఖుద్వారే చక్ఖుపసాదే యథాక్కమం ఆవజ్జనే సముప్పన్నే, దస్సనే సముప్పన్నే, సమ్పటిచ్ఛనే సముప్పన్నే, సన్తీరణే సముప్పన్నే, తథా వోట్ఠబ్బనే చ సముప్పన్నే కుసలం జవనచిత్తం జవతి, తథా అకుసలమేవ చిత్తం జవతి. సోతద్వారాదీసుపి సద్దాదీనం ఆరమ్మణానం ఘట్టనే ఏసేవ నయో అవిసేసేన విఞ్ఞునా విఞ్ఞేయ్యో. ఏతస్స అత్థస్స దీపనే దోవారికోపమాదీని వచనాని ఉద్ధరిత్వా తతో పకరణతో నీహరిత్వా ఏత్థ ఏతస్మిం వీథియాధికారే విఞ్ఞునా దస్సేతబ్బాని.

౪౯౮-౯. అసమ్భేదేన చక్ఖుస్సాతి తస్సాపి చక్ఖు అసమ్భిన్నం హోతి. జీవితా నిరుద్ధమ్పి పిత్తేన వా సేమ్హేన వా రుహిరేన వా పలిబుద్ధం చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స పచ్చయో భవితుం అసక్కోన్తం సమ్భిన్నం నామ, సక్కోన్తం అసమ్భిన్నం నామ హోతి. తేన చక్ఖుపసాదస్స అసమ్భిన్నేన రూపాపాథగమనేన ఆలోకసన్నిస్సయేనాపి. తేన తివిధేన పచ్చయేన సమనక్కారహేతునా పఞ్చద్వారావజ్జనపచ్చయేన సహ పవత్తనేన. ఏతేహి పన చతూహి పచ్చయేహి సం ఏకతో ఇన్తి పవత్తన్తీతి సమేతా, సమేతేహి సహగతేహి సమాగమం ఏకీభావం ఆగతేహి, తం చక్ఖువిఞ్ఞాణం చక్ఖుపసాదనిస్సితం విఞ్ఞాణం సమ్పయుత్తేహి చేతసికేహి సహ జాయతే.

౫౦౦-౧. అసమ్భేదేన సోతస్స సోతపసాదస్స అసమ్భిన్నేన సద్దాపాథగమేన చ సద్దస్స ఆపాథగమనేన చ. ఆకాసనిస్సయేనాపి పిహితకణ్ణచ్ఛిద్దస్స సోతవిఞ్ఞాణం నుప్పజ్జతి. తేన తివిధేన పచ్చయేన. సమనక్కారహేతునా పఞ్చద్వారావజ్జనపచ్చయేన సహ పవత్తేన. ఏతేహి పన చతూహి పచ్చయేహి సమేతేహి సహగతేహి సమాగమం ఏకీభావం ఆగతేహి తం సోతవిఞ్ఞాణం సమ్పయుత్తేహి సహ జాయతి.

౫౦౨-౩. అసమ్భేదేన ఘానస్స ఘానపసాదస్స అసమ్భిన్నేన గన్ధాపాథగమేన చ గన్ధస్స ఆపాథగమనేన చ. వాయోసన్నిస్సయేనాపీతి ఘానబిలమ్హి పవిసన్తేన వాయునాతి అత్థో. తేన తివిధేన పచ్చయేన. సమనక్కారహేతునా పఞ్చద్వారావజ్జనపచ్చయేన సహ పవత్తేన. ఏతేహి పన చతూహి పచ్చయేహి సమేతేహి సహగతేహి సమాగమం ఏకీభావం ఆగతేహి తం ఘానవిఞ్ఞాణం సమ్పయుత్తేహి సహ జాయతి.

౫౦౪-౫. అసమ్భేదేన జివ్హాయ జివ్హాయ అసమ్భిన్నేన రసాపాథగమేన చ రసస్స ఆపాథగమనేన చ. ఆపోసన్నిస్సయేనాపీతి జివ్హాతేమనం ఆపం లద్ధా చ ఉప్పజ్జతి, తేన వినా సుక్ఖఖాదనీయే జివ్హాయ సాయితేపి జివ్హావిఞ్ఞాణం నుప్పజ్జతీతి అత్థో. తేన తివిధేన పచ్చయేన. సమనక్కారహేతునా పఞ్చద్వారావజ్జనపచ్చయేన సహ పవత్తేన. ఏతేహి పన చతూహి పచ్చయేహి సమేతేహి సహగతేహి సమాగమం ఏకీభావం ఆగతేహి తం జివ్హావిఞ్ఞాణం సమ్పయుత్తేహి సహ జాయతి.

౫౦౬-౭. కాయపసాదస్స అసమ్భేదేన ఫోట్ఠబ్బస్స ఆపాథగమనేన చ. పథవీనిస్సయేనాపీతి తేన వినా కాయద్వారమ్పీతి బహిద్ధా మహాభూతారమ్మణం అజ్ఝత్తికం కాయపసాదం ఘట్టేత్వా పసాదపచ్చయేసు మహాభూతేసు పటిహఞ్ఞతి. తేన తివిధేన పచ్చయేన. సమనక్కారహేతునా పఞ్చద్వారావజ్జనపచ్చయేన సహ పవత్తేన. ఏతేహి పన చతూహి పచ్చయేహి సమేతేహి సహగతేహి సమాగమం ఏకీభావం ఆగతేహి తం కాయవిఞ్ఞాణం సమ్పయుత్తేహి సహ జాయతి.

౫౦౮-౯. అసమ్భేదా మనస్సాపీతి మనన్తి భవఙ్గచిత్తం. తం నిరుద్ధమ్పి ఆవజ్జనచిత్తస్స పచ్చయో భవితుం అసమత్థం మన్దతమగతమేవ వత్తమానమ్పి సమ్భిన్నం నామ హోతి. ఆవజ్జనస్స పచ్చయో భవితుం సమత్థం అసమ్భిన్నం నామ. మనస్స అసమ్భేదేన ధమ్మస్స ఆపాథగమనేన చ వత్థుసన్నిస్సయేన హదయవత్థుసన్నిస్సయేన. తేన తివిధేన పచ్చయేన. సమనక్కారహేతునా మనోద్వారావజ్జనేన సహ పవత్తేన. ఏతేహి పన చతూహి పచ్చయేహి సమేతేహి సహగతేహి సమాగమం ఏకీభావం ఆగతేహి తం మనోవిఞ్ఞాణం తం మనోవిఞ్ఞాణసఙ్ఖాతం జవనచిత్తం సమ్పయుత్తేహి సహ జాయతే.

౫౧౦-౧౧. మనో భవఙ్గచిత్తం నామ విభావినా వేదితబ్బం. ఆవజ్జనక్రియాచిత్తం ఆవజ్జనకిరియాచిత్తద్వయం సమనక్కారో నామ విభావినా సఞ్ఞితం. వత్థుసన్నిస్సయేన ఇతి అయం పాఠో సబ్బత్థ సబ్బేసు భవేసు న గచ్ఛతి. పఞ్చహి ఖన్ధేహి వోకారో వోకిణ్ణోతి పఞ్చవోకారో, పఞ్చవోకారభవం సన్ధాయ కారణం కత్వా ‘‘వత్థుసన్నిస్సయేనా’’తి అయం పాఠో పన కథితో మయా, పఞ్చవోకారభవో నామ కామరూపభవో, అరూపభవో చతువోకారభవో నామ, అసఞ్ఞీభవో ఏకవోకారభవో నామ. అయం పాఠో చతువోకారఅరూపభవం సన్ధాయ న కథితోతి అత్థో. వత్థుస్స రూపత్తా అరూపభవే కథం వత్థుసన్నిస్సయో భవేయ్యాతి అత్థో.

౫౧౨-౪. పటిసన్ధాదిచిత్తాని, సబ్బానేకూనవీసతి హోన్తి, కామావచరేసు దస, రూపేసు పఞ్చ, అరూపీసు చత్తారి, సబ్బాని పటిసన్ధిచిత్తాని ఏకూనవీసతి హోన్తి. కమ్మం నామ కుసలాకుసలచేతనా. కమ్మనిమిత్తం నామ రూపాని పఞ్చారమ్మణాని పఞ్ఞత్తి చ మహగ్గతచిత్తఞ్చ. తథా గతినిమిత్తకం నామ కప్పరుక్ఖాదయో, అకుసలపక్ఖే రూపాదిఆరమ్మణభూతా లోహకుమ్భాదయో చ. ఇతి ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన తేసం పటిసన్ధాదిచిత్తానం ఆరమ్మణం తివిధం భగవతా ఉదీరితం. కామావచరసన్ధీనం పరిత్తారమ్మణం కామావచరారమ్మణం భగవతా మతం. పచ్చుప్పన్నం రూపాదిపఞ్చారమ్మణం, గతినిమిత్తం పఞ్చారమ్మణఞ్చ పచ్చుప్పన్నఞ్చ హోతి. అతీతం వా కమ్మం కుసలాకుసలచేతనా అతీతాయేవ, న పచ్చుప్పన్నా. అనాగతం ఆరమ్మణం నత్థి.

౫౧౫-౨౬. అట్ఠేవ చ మహావిపాకా, తీణి సన్తీరణాని చాతి ఏకాదసవిధం చిత్తం తదారమ్మణసఞ్ఞితం. ఏకాదసవిధే చిత్తే తదారమ్మణసఞ్ఞితే పుఞ్ఞవిపాకాని కుసలవిపాకా దస హోన్తి, అపుఞ్ఞజం అకుసలవిపాకం పన ఏకం హోతి. మహావిపాకా రూపారూపభవద్వయే న జాయన్తి, కామరూపభవే సన్తీరణత్తయం హోతి. యాని తదారమ్మణచిత్తాని సత్థునా జినేన వుత్తాని, తేసు తదారమ్మణచిత్తేసు ఏకమ్పి తదారమ్మణచిత్తం రూపారూపభవద్వయే తదారమ్మణం హుత్వా కదాచిపి నప్పవత్తతి. కస్మా కారణా? తత్థ తస్మిం రూపారూపభవద్వయే ‘‘తదారమ్మణం న హోతీ’’తి వచనం చోదకో భవేయ్య, బీజస్సాభావతో పన న హోతీతి పరిహారో. అకామావచరారమ్మణే అకామావచరధమ్మే ఇదం తదారమ్మణమానసం నేవ అనుబన్ధతి. హి కస్మా కారణా? పరిత్తారమ్మణత్తా చ ఏకన్తేన అవస్సం తదారమ్మణమానసస్స కామావచరారమ్మణత్తా చ తథా అపరిచితత్తా చ సబ్బదా నానుబన్ధతి. తఞ్హి యథా పితరం వా పితుసదిసం వా ఞాతిం అనుబన్ధన్తోపి తరుణదారకో ఘరద్వారన్తరవీథిచతుక్కాదిమ్హి పరిచితేయేవ దేసే అనుబన్ధతి, న అరఞ్ఞం వా యుద్ధభూమిం వా గచ్ఛతి, ఏవం కామావచరే ధమ్మే అనుబన్ధన్తమ్పి మహగ్గతలోకుత్తరధమ్మమారబ్భ పవత్తమానే ధమ్మే నానుబన్ధతి. యస్మా చస్స సబ్బో కామావచరపాకో చ కిరియామనోధాతు కిరియాఅహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతు సోమనస్ససహగతా ఇమే ధమ్మా పరిత్తారమ్మణాతి ఏవం అచ్చన్తం పరిత్తమేవ ఆరమ్మణం వుత్తం, తస్మా చేతం మహగ్గతలోకుత్తరారమ్మణే కామావచరధమ్మేపి నానుబన్ధతీతి వేదితబ్బం.

౫౨౭-౩౨. కిం తేన యుత్తివాదేన, వుత్తం అట్ఠకథాసు హి ‘‘జనకం తేన తుల్య’’న్తిఆదికేన తేన, యుత్తియా వాదో యుత్తివాదో, ‘‘జనకం తేన తుల్య’’న్తిఆదికాయ యుత్తికథాయ కిం పయోజనం వుత్తం? అట్ఠకథాసు హి సచ్చం ‘‘కిం తేన యుత్తివాదేనా’’తి వచనం, ‘‘అత్థకథాసూ’’తి వత్తబ్బే సమాసే హి త్థ-స్స ట్ఠ-కారం కత్వా ‘‘అట్ఠకథాసూ’’తి వుత్తం. కామావచరే ధమ్మే పటిచ్చ తదారమ్మణభావదీపకం వచనం ఆచరియేన వుత్తం. తదారమ్మణచిత్తాని, ఏకాదసపి సబ్బసో సబ్బప్పకారేనపి తదారమ్మణచిత్తాని నామగోత్తం పనారబ్భ తిస్సాదికం నామపఞ్ఞత్తిం పటిచ్చ కచ్చాయనగోత్తకస్సపగోత్తాదికం గోత్తపఞ్ఞత్తిం పటిచ్చ జవనే జవితేపి చ తదారమ్మణం న గణ్హన్తి, రూపారూపభవేసు వా తదారమ్మణం న గణ్హన్తి. యదా పఞ్ఞత్తిమారబ్భ, జవనే జవితేపి వా యదా మయా వుత్తాయ పఞ్ఞత్తియా సేసపఞ్ఞత్తిం పటిచ్చ జవనే జవితేపి వా తదారమ్మణం న లబ్భతే ఆచరియేన, తథా దుక్ఖఅనిచ్చఅనత్తలక్ఖణారమ్మణికాయ విపస్సనాయ తదారమ్మణం న లబ్భతే ఆచరియేన. తదారమ్మణా న లబ్భన్తి, మిచ్ఛత్తనియతేసుపి మిచ్ఛత్తే మిచ్ఛాసభావే ‘‘నత్థి దిన్న’’న్త్యాదివసేన నియతాని చత్తారి దిట్ఠియుత్తజవనాని మిచ్ఛత్తనియతాని, మిచ్ఛత్తనియతేసుపి తదారమ్మణం న లబ్భతే ఆచరియేన, లోకుత్తరధమ్మే ఆరబ్భ జవనే గతేపి తదారమ్మణం న లబ్భతే ఆచరియేన. తథా మహగ్గతే ధమ్మే ఆరబ్భ జవనే జవితేపి తదారమ్మణం న లబ్భతే ఆచరియేన, పటిసమ్భిదాఞాణం ఆరబ్భ జవనే జవితేపి తదారమ్మణం న లబ్భతే ఆచరియేన. మనోద్వారేపి సబ్బేసం జవనానం అనన్తరం అనుపుబ్బతో తదారమ్మణచిత్తాని భవన్తి.

౫౩౩-౪. మనోద్వారే ఆరమ్మణఘట్టనా న విజ్జతి. భవఙ్గతో చేతసో వీథిచిత్తస్స వుట్ఠానం కథం కేన పకారేన హోతి? మనోద్వారేపి ఘట్టనాయ వినా ఘట్టనం వజ్జేత్వా ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తేవ యస్మా కారణా, తస్మా వీథిచిత్తానం సమ్భవో హోతి.

౫౩౫-౬. ద్వాదసాపుఞ్ఞచిత్తానం ద్వాదసఅకుసలచిత్తానం విపాకా సత్తసత్తతి పాపపాకా ద్వాదసపాపచిత్తానం విపాకా చతురాసీతి పవత్తియం హోన్తి. ఏకస్స సోమనస్సయుత్తదిట్ఠిసమ్పయుత్తాకుసలస్స చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణాని, సమ్పటిచ్ఛనం, ఉపేక్ఖాయుత్తసన్తీరణాని చాతి సత్త అకుసలపాకా హోన్తి. తథా సేసానం ఏకాదసన్నం అకుసలానమ్పి సత్త విపాకా హోన్తి. ఏకాదసవిధానం తు, హిత్వా ఉద్ధచ్చమానసం ఉద్ధచ్చమానసం హిత్వా ఏకాదసవిధానం పటిసన్ధియో ఏకాదసవిధా చేవ భవన్తి.

౫౩౭-౮. క్రియచిత్తేసు సబ్బేసు యం ఆవజ్జనద్వయం జవనం న చ హోతి, తం ఆవజ్జనద్వయం కరణమత్తత్తా కిరియామత్తత్తా వాతపుప్ఫసమం వాతపుప్ఫేన సదిసం మతం భగవతా. అయమేత్థాధిప్పాయో – ఖీణాసవే ఉప్పన్నకాలే వా తం ఆవజ్జనద్వయం కిరియచిత్తం భవితుం యుత్తం. సబ్బేసు పుథుజ్జనేసు ఉప్పన్నకాలే కథం కిరియా హోతీతి చే? కరణమత్తత్తా అఫలదాయకం వాతపుప్ఫం వియ అఫలదాయకం కిరియచిత్తం భవితుం యుత్తిహారో కిరియా పన హోతి. యం సబ్బం కిరియచిత్తం కిచ్చసాధనతో జవనకిచ్చసాధనవసేన జవనత్తం జవనభావం పత్తం ఛిన్నమూలస్స రుక్ఖస్స పుప్ఫం అఫలం హోతి యథా, ఏవం ఛిన్నావిజ్జాతణ్హామూలస్స వీతరాగస్స తం సబ్బం కిరియచిత్తం అఫలం విపాకవిరహితం సియా భవేయ్య.

౫౩౯-౪౦. పటిచ్చ పన ఏతస్మా, ఫలమేతీతి పచ్చయో ఏకం ధమ్మం పటిచ్చ ఏతస్మా ధమ్మతో ఫలం ఏతి పవత్తతి తస్మా పచ్చయో, యో ధమ్మో యస్స ధమ్మస్స ఠితియా ఉప్పత్తియాపి ఉపకారో నామ హోతి, సో ధమ్మో తస్స ధమ్మస్స పచ్చయోతి పచ్చయో నామ పణ్డితేన పవుచ్చతే. సమ్భవో పభవో హేతు కారణం పచ్చయో మతో భగవతా. ఇదం వచనం అఞ్ఞత్థ దీపనవచనం.

౫౪౧. లోభాది పన యో ధమ్మో, మూలట్ఠేనుపకారకో యో లోభాది పన ధమ్మో మూలభావేన ఫలధమ్మస్స ఉపకారకో, సో లోభాదిధమ్మో ఫలధమ్మస్స హేతూతి హేతు నామ విభావినా విఞ్ఞాతబ్బో.

౫౪౨. లోభో దోసో చ మోహో చ తథా అలోభాదయో తయో హేతూ, తే ఛ ఏవ హేతుయో హోన్తి, జాతితో జాతివసేన కుసలజాతిఅకుసలజాతిఅబ్యాకతజాతివసేన నవధా నవహి కోట్ఠాసేహి సియుం.

౫౪౩-౪. ధమ్మానం కుసలాదీనం, కుసలాదిత్తసాధకో యో ధమ్మో కుసలాదీనం ధమ్మానం కుసలాదిత్తసాధకో కుసలాదిభావసాధకో, సో ధమ్మో మూలట్ఠో నామ. ఏవం వచనం ఏకే ఏకచ్చే ఆచరియా వదన్తి. ఏవం సన్తే కుసలాకుసలాదీనం ధమ్మానం కుసలాదిత్తసాధకవసేన మూలట్ఠే సన్తే తంసముట్ఠానరూపీసు తేహి చిత్తేహి సముట్ఠానరూపేసు తేహి చిత్తేహి సముట్ఠితేసు చిత్తజరూపేసు హేతూనం లోభాదిహేతూనం హేతుపచ్చయతా కదాచిపి నేవ సమ్పజ్జతి. అయమేత్థాధిప్పాయో – యది చిత్తేసు రూపాని సముట్ఠాపేన్తేసు తే లోభాదయోపి చిత్తానం సమ్పయుత్తచిత్తానం ఏకుప్పాదత్తా చ రూపాని సముట్ఠాపేన్తియేవ. తదా తేసం మతే తేసం చిత్తజరూపానం కుసలాదిత్తం సియా. న చ కదాచి రూపాని కుసలాదినామకాని దిస్సన్తి యస్మా, తస్మా చిత్తజరూపానం కుసలాదిభావఞాపనత్థం తేసం చిత్తజరూపానం తే లోభాదయో హేతుపచ్చయా న హోన్తి, ఇతి వచనం వత్తబ్బం సియా. ఏవఞ్చ సతి చిత్తజరూపాని నామ కదాచిపి వియుత్తాని చరన్తి, తస్మా కుసలాదిత్తసాధకో మూలట్ఠో న హోతి.

౫౪౫-౬. హి సచ్చం ‘‘ఏవం సన్తే తు హేతూన’’న్తిఆదికం వచనం. తే లోభాదయో హేతూ తేసం రూపానం కుసలాదితం కుసలాదిభావం న సాధేన్తి న నిప్ఫాదేన్తి. తే హేతూ తేసం పన రూపానం పచ్చయా న చ న హోన్తియేవ, తస్మా కారణా కుసలాదీనం ధమ్మానం కుసలాదిత్తసాధకో యో ధమ్మో, సో ధమ్మో మూలట్ఠోతి మూలసభావో నామ సమయఞ్ఞునా సమయవిజాననసీలేన విఞ్ఞునా గన్తబ్బో జానితబ్బో.

౫౪౭. సుప్పతిట్ఠితభావస్స, సాధనేనుపకారకో సుప్పతిట్ఠితభావం సాధనేన ఉపకారకో యో అత్థో, సో అత్థో హేతూనం లోభాదీనం మూలట్ఠో మూలసభావో ఇతి చ గహణం విభావినా విఞ్ఞాతబ్బం.

౫౪౮-౯. కుసలాకుసలా హేతూ కుసలా హేతూ, అకుసలా హేతూ, క్రియాహేతూ సబ్బసో సబ్బప్పకారేన సబ్బే కిరియాహేతుయో చ సమ్పయుత్తానం పఞ్చవోకారభూమియం సమ్పయుత్తానం ధమ్మానం అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయభావేన హేతుపచ్చయతం యాతా గతా. తంసముట్ఠానానం చిత్తజరూపానఞ్చ హేతుపచ్చయతం యాతా గతా, ఏతే హేతూ చతువోకారభూమియం సమ్పయుత్తానం ఏవ ధమ్మానం హేతుపచ్చయతం యాతా గతా.

౫౫౦-౧. కామే విపాకహేతూపి అత్తనా సమ్పయుత్తానం హేతుపచ్చయతం యాతా, పటిసన్ధిక్ఖణేపి కటత్తారూపజాతానం కమ్మజరూపానం హేతుపచ్చయతం యాతా, తస్మా పటిసన్ధిచిత్తుప్పాదక్ఖణేయేవ కమ్మజరూపానం ఉప్పాదో హోతి, యస్మా కారణా పవత్తియం చిత్తజానఞ్చ రూపానం హేతుపచ్చయతం గతా.

౫౫౨-౫. రూపే విపాకహేతూ కామావచరభూమియం హేతుయో వియ హేతుపచ్చయా హోన్తి, పఞ్చవోకారే లోకుత్తరవిపాకహేతవో చిత్తజానం రూపానఞ్చ సమ్పయుత్తానఞ్చ పఞ్చవోకారభూమియం హేతుపచ్చయా హోన్తి. చతువోకారే లోకుత్తరవిపాకజా హేతవో సమ్పయుత్తానం ఏవ చతువోకారభూమియం హేతుపచ్చయా భవన్తి. ఇతరే చతువోకారే అరూపభవే విపాకజా హేతవో సమ్పయుత్తానం ఏవ సభూమియం అత్తనో భూమియం అరూపభూమియం హేతుపచ్చయా హోన్తి. హేతుత్థో హేతూనం అత్థో హేతుయో చేవ హేతుపచ్చయో చేవ హేతుపచ్చయసమ్భవో హేతుపచ్చయుప్పత్తి, ఏవమేవ ఏవం ఇమినా పకారేన. సఞ్జాతో సుఖహేతు యస్సాతి సఞ్జాతసుఖహేతు, తేన విఞ్ఞేయ్యో.

౫౫౬-౮. ఛన్దో చిత్తఞ్చ వీరియం వీమంసా చాతి చతుధాధిపతీ లోకాధిపతినా సత్థునా వుత్తా. ఛన్దం జేట్ఠకం కత్వా చిత్తస్స ఉప్పత్తికాలస్మిం యో ఛన్దో, సో ఛన్దాధిపతి నామ, ఛన్దం ధురం కత్వా సమాధికరణచిత్తస్స ఏసేవ నయో సేసేసుపి చ తీసు మయా వుత్తతో ఛన్దాధిపతితో సేసేసుపి చ అధిపతీసు. యో ధమ్మో జేట్ఠట్ఠేన ఉపకారకో, సో ధమ్మో అధిపతీతి అధిపతి నామ భగవతా నిద్దిట్ఠో.

౫౫౯.

సుమతిమతివిబోధనం విచిత్తం,

కుమతిమతిన్ధనపావకం పధానం;

ఇమమతిమధురం అవేది యో యో,

జినవచనం సకలం అవేది సో సో.

యో యో జనో ఇమం అభిధమ్మావతారం సుమతిమతివిబోధనం సుమతీనం సున్దరమతీనం పణ్డితానం మతియా విబోధనకరం విచిత్తం కుమతీనం కుచ్ఛితమతీనం బాలానం మతిఇన్ధనే పధానం పావకం అతిమధురకరం అవేది జాని, సో సో జనో సకలం జినవచనం అవేది జాని.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

పకిణ్ణకనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అట్ఠమో పరిచ్ఛేదో.

౯. నవమో పరిచ్ఛేదో

పుఞ్ఞవిపాకపచ్చయనిద్దేసవణ్ణనా

౫౬౦-౨.

బాత్తింసపాకచిత్తాని, లోకికానేవ యాని హి;

ఏతేసం పాకచిత్తానం, పటిసన్ధిపవత్తిసు.

యాని లోకికాని ఏవ బాత్తింస పాకచిత్తాని హోన్తి, ఏతేసం పాకచిత్తానం పుఞ్ఞాపుఞ్ఞాదిసఙ్ఖారా భవాదీసు యోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసేసు పటిసన్ధిపవత్తీసు యథా యేన పకారేన పచ్చయా హోన్తి ఏవ, ఇమేసం విపాకచిత్తానం తేపి సఙ్ఖారా భవాదీసు యోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసేసు పటిసన్ధిపవత్తీసు తథా తేన పకారేన విభావినా పణ్డితేన విఞ్ఞాతబ్బా. తయో భవా చతస్సో చ యోనియో కామభవరూపభవఅరూపభవవసేన తయో భవా, అణ్డజజలాబుజసంసేదజఓపపాతికయోనివసేన చతస్సో చ యోనియో, నిరయగతితిరచ్ఛానగతిపేతగతిమనుస్సగతిదేవగతివసేన గతిపఞ్చకం, సన్ధిసఞ్ఞాయ పటిసన్ధిసఞ్ఞాయ నానత్తా నానాభావతో, కాయస్సాపి చ రూపకాయస్సాపి చ నానత్తా నానాభావతో కామసుగతియో, నానా అత్తా సభావో ఏతస్సాతి నానత్తా, నానత్తో రూపకాయో ఏతేసన్తి నానత్తకాయా, నానా సభావో ఏతస్సాతి నానత్తా, నానత్తాయేవ సఞ్ఞా నానత్తసఞ్ఞా, సా ఏతేసం అత్థీతి నానత్తసఞ్ఞీ నామ, పఠమజ్ఝానభూమి చ చతురాపాయభూమియో చ నానత్తకాయఏకత్తసఞ్ఞీ నామ, దుతియజ్ఝానభూమి ఏకత్తకాయనానత్తసఞ్ఞీ నామ, తతియజ్ఝానభూమివేహప్ఫలభూమిసుద్ధావాసభూమియో ఏకత్తకాయఏకత్తసఞ్ఞీ నామ, హేట్ఠా ఠితా రూపేహి సద్ధిం సత్తవిఞ్ఞాణట్ఠితియో, తిట్ఠన్తి విఞ్ఞాణాని ఏత్థాతి ఠితియో, విఞ్ఞాణానం ఠితియో విఞ్ఞాణట్ఠితియో, విఞ్ఞాణస్స అభావతో అసఞ్ఞీభూమి న గయ్హతే, చతుత్థారుప్పభూమి చ పటువిఞ్ఞాణాభావతో న గయ్హతే. సత్తావాసవసేన అసఞ్ఞీభూమిం, చతుత్థారుప్పభూమిఞ్చ పన గహేత్వా తే సత్తావాసా నవ ఏవ హోన్తి.

౫౬౩-౮. కామే పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారసఞ్ఞితా అట్ఠ చేతనా పూరేన్తి అత్తనో కారకం పూరేన్తి చ, అజ్ఝాసయం పుజ్జఞ్చ భవం నిబ్బత్తేన్తీతి పుఞ్ఞాని, అభిసఙ్ఖరోన్తి విపాకం, కమ్మజరూపఞ్చాతి అభిసఙ్ఖారా, పుఞ్ఞాని ఏవ అభిసఙ్ఖారా పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారా, తేయేవ సఞ్ఞితా పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారసఞ్ఞితా, కామే పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారసఞ్ఞితా అట్ఠ చేతనా. నవన్నం పాకచిత్తానం ఉపేక్ఖాయుత్తాహేతుకమహావిపాకవసేన నవన్నం పాకచిత్తానం కామసుగతియం పన నానా వత్తమానచేతనాఖణతో పరం ఖణం ఏతస్సాతి నానాఖణం, తం ఏవ నానక్ఖణికం, తమేవ కమ్మం నానక్ఖణికకమ్మం, వత్తమానచేతనాతో పరా అతీతచేతనాతి అత్థో. బలవా నిస్సయపచ్చయో ఉపనిస్సయపచ్చయో, బలవత్థో చేత్థ ఉప-సద్దో, బలవపచ్చయోతి అత్థో, నానక్ఖణికకమ్మపచ్చయవసేన బలవపచ్చయవసేన చాతి అత్థో. ద్వేధా ద్వీహి పకారేహి తేసం పటిసన్ధియం పచ్చయా భవన్తి, తా అట్ఠ కామావచరమహాకుసలచేతనా ఉపేక్ఖాసహితాహేతుమనోవిఞ్ఞాణధాతుయా వినా ఉపేక్ఖాసహగతాహేతుమనోవిఞ్ఞాణధాతుం వజ్జేత్వా పరిత్తపాకానం చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయసమ్పటిచ్ఛనసోమనస్సయుత్తాహేతుకకుసలవిపాకానం ద్వేధా నానక్ఖణికకమ్మూపనిస్సయపచ్చయేహి పవత్తియం పచ్చయా హోన్తి. తాయేవ చేతనా తా ఏవ అట్ఠ కామావచరమహాకుసలచేతనా రూపభవే పఞ్చన్నం పాకచిత్తానం కుసలవిపాకచిత్తానం చక్ఖుసోతసమ్పటిచ్ఛనసోమనస్సయుత్తఉపేక్ఖాయుత్తసన్తీరణానం ద్వేధా నానక్ఖణికకమ్మూపనిస్సయపచ్చయేహి పవత్తియం పచ్చయా హోన్తి. అట్ఠన్నం తు పరిత్తానం, కామే దుగ్గతియం తథా అట్ఠన్నం పరిత్తానం కుసలవిపాకానం చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయసమ్పటిచ్ఛనానం, ద్విన్నం సన్తీరణానఞ్చ పవత్తే పవత్తిక్ఖణే పచ్చయా హోన్తి, పటిసన్ధియం పటిసన్ధిక్ఖణే పన పచ్చయా న హోన్తి. వుత్తప్పకారావ కామే సుగతియం యథావుత్తప్పకారావ అట్ఠ కామావచరమహాకుసలచేతనా కామసుగతియం తథా సోళసన్నం కుసలవిపాకానం పవత్తే పవత్తిక్ఖణే ద్వేధా నానక్ఖణికకమ్మూపనిస్సయపచ్చయేహి పచ్చయా హోన్తి, పవత్తే పవత్తిక్ఖణే సత్తన్నం కుసలవిపాకానం పచ్చయా హోన్తి. పటిసన్ధియం పటిసన్ధిక్ఖణే నవన్నం కుసలవిపాకచిత్తానం పచ్చయా హోన్తి.

౫౬౯-౭౪. రూపే పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారా, రూపావచరభూమియం పఞ్చన్నం పాకచిత్తానం పటిసన్ధియం పటిసన్ధిక్ఖణే పచ్చయా హోన్తిమాపుఞ్ఞసఙ్ఖారా, కామే దుగ్గతియం ద్విధా ఇమే అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారా, ఇమా కుసలపటిపక్ఖా ఉద్ధచ్చవజ్జా ఏకాదస చేతనా కామదుగ్గతియం ఏకస్స పటిసన్ధివిఞ్ఞాణస్స పటిసన్ధియం పటిసన్ధిక్ఖణే ద్విధా నానక్ఖణికకమ్మూపనిస్సయపచ్చయేహి పచ్చయా హోన్తి. ద్వాదస అకుసలచేతనా పవత్తే పవత్తిక్ఖణే ఏవ ఛన్నం చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయసమ్పటిచ్ఛనానం అకుసలవిపాకానం పచ్చయా హోన్తి, పటిసన్ధియం పటిసన్ధిక్ఖణే పచ్చయా నో హోన్తి. సత్తన్నమ్పి భవన్తేవ పవత్తే పవత్తిక్ఖణే పటిసన్ధియం పటిసన్ధిక్ఖణే అకుసలవిపాకాని సత్తన్నం చక్ఖుసోతఘానజివ్హాకాయసమ్పటిచ్ఛనసన్తీరణానం పచ్చయా భవన్తి. కామే సుగతియం తేసం, సత్తన్నమ్పి తథేవ చ ద్వాదసాకుసలచేతనా కామే సుగతియం తథేవ చ తేసం సత్తన్నం అకుసలవిపాకానం పవత్తే పవత్తిక్ఖణే పచ్చయా హోన్తి, పటిసన్ధియం పటిసన్ధిక్ఖణే పచ్చయా న హోన్తి. విఞ్ఞాణానం చతున్నమ్పి, తేసం రూపభవే తథా తాయేవ ద్వాదసాకుసలచేతనా రూపభవే తేసం చతున్నం అకుసలవిపాకానం చక్ఖుసోతసమ్పటిచ్ఛనసన్తీరణసఙ్ఖాతానం విఞ్ఞాణానం తథా పవత్తే పవత్తిక్ఖణే పచ్చయా హోన్తి, పటిసన్ధియం పటిసన్ధిక్ఖణే పచ్చయా న హోన్తి. సో చ కామభవేనిట్ఠరూపాదిఉపలద్ధియం సో చ అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో కామభవే అనిట్ఠరూపాదిఉపలద్ధియం అమనాపరూపాదీని ఆరమ్మణాని ఉపలద్ధియం తేసం చతున్నం అపుఞ్ఞజానం విఞ్ఞాణానం పచ్చయో హోతి. హి సచ్చం ‘‘సో చ కామభవేనిట్ఠ-రూపాదిఉపలద్ధియ’’న్తిఆదికం వచనం. అనిట్ఠరూపాదయో నామ విసయా బ్రహ్మలోకే న విజ్జరే న విజ్జన్తి.

౫౭౫-౬. తథేవానేఞ్జసఙ్ఖారో న ఇఞ్జతి న ఫన్దతి న చలతీతి ఆనేఞ్జం, ఆనేఞ్జఞ్చ తం సఙ్ఖారో చాతి ఆనేఞ్జసఙ్ఖారో, తథా ఏవ ఆనేఞ్జసఙ్ఖారో అరూపావచరభూమియం చతున్నం పాకచిత్తానం పవత్తే పవత్తిక్ఖణే పటిసన్ధియం పటిసన్ధిక్ఖణే పచ్చయో హోతి. భవేస్వేతే భవేసు ఏతే వుత్తప్పకారా పచ్చయా వుత్తప్పకారేన పటిసన్ధిపవత్తీసు యథా చ యేన యేన చ పకారేన నానక్ఖణికకమ్మూపనిస్సయపచ్చయేహి పచ్చయా హోన్తి, తేన పచ్చయా తథా తేన తేన పకారేన విభావినా విజానన్తేన పణ్డితేన ఞేయ్యా.

౫౭౭. ఏసేవ చ నయో ఞేయ్యో, యోనిఆదీసు యోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసేసు ఏసేవ చ నయో భవేసు మయా వుత్తో ఏవ నయో పణ్డితేన ఞేయ్యో. తత్రిదం తత్ర భవేసు ఆదితో పట్ఠాయ వుత్తం ఇదం వచనం ముఖమత్తనిదస్సనం ఉపాయమత్తదీపనం హోతి.

౫౭౮-౮౧. అవిసేసేన పుఞ్ఞాభి-సఙ్ఖారో ద్విభవేసుపి కామపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారవసేన, రూపపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారవసేన చ పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో అవిసేసేన సమానభావేన ద్వీసు భవేసు కామరూపభవేసు పటిసన్ధిం దత్వా సో సఙ్ఖారో సబ్బపాకం జనేతి నిబ్బత్తేతి. తథా చతూసు విఞ్ఞేయ్యో, అణ్డజాదీసు యోనిసు ద్విభవేసు పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో వియ తథా చతూసు అణ్డజాదీసు సో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో పణ్డితేన ఞేయ్యో. ‘‘అణ్డజాదీసూ’’తి వచనం పదుమపచ్చేకబుద్ధానం మనుస్సత్తం సన్ధాయ వుత్తం. బహుదేవమనుస్సానం వసేన ద్వీసు గతీసు ఏవ చ తథా సో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో పణ్డితేన ఞేయ్యో. తథా నానత్తకాయాది-విఞ్ఞాణానం ఠితీసుపి నానత్తకాయనానత్తసఞ్ఞీనానత్తకఆయఏకత్తసఞ్ఞీ ఏకత్తకాయనానత్తసఞ్ఞీ ఏకత్తకాయఏకత్తసఞ్ఞీనం వసేన చతూసు విఞ్ఞాణట్ఠితీసు సో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో పణ్డితేన ఞేయ్యో. నానత్తకాయనానత్తసఞ్ఞీనానత్తకాయఏకత్తసఞ్ఞీఏకత్తకాయనానత్తసఞ్ఞీఏకత్తకాయఏకత్తసఞ్ఞీనం వసేన వుత్తప్పకారస్మిం చతుబ్బిధే సత్తావాసే తథా సో పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో పణ్డితేన ఞేయ్యో. ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో భవాదీసు భవయోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసేసు యథారహం సోళసన్నం కామకుసలపాకానం, పఞ్చన్నం రూపపాకానఞ్చాతి ఏకవీసతిపాకానం ద్విధా నానక్ఖణికకమ్మూపనిస్సయపచ్చయేన పచ్చయో హోతి.

౫౮౨-౩. కామే అపుఞ్ఞసఙ్ఖారో కామభవే అణ్డజజలాబుజసంసేదజఓపపాతికయోనివసేన అణ్డజాదీసు యోనీసు నిరయగతిపేతగతితిరచ్ఛానగతివసేన తీసు గతీసు నానత్తకాయఏకత్తసఞ్ఞీవసేన ఏకిస్సా విఞ్ఞాణట్ఠితియా నానత్తకాయఏకత్తసఞ్ఞీవసేన చ ఏకస్మిం పన సత్తావాసే ద్విధా నానక్ఖణికకమ్మూపనిస్సయపచ్చయేహి పవత్తే పవత్తిక్ఖణే పటిసన్ధియం పటిసన్ధిక్ఖణే సో అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారో పచ్చయో హోతి.

౫౮౪-౬. తథేవానేఞ్జసఙ్ఖారో తథా ఏవ ఆనేఞ్జసఙ్ఖారో, ఏకారూపభవే ఏకస్మిం అరూపభవే ఏకిస్సా ఓపపాతికయోనియా చేవ ఏకిస్సా దేవగతియాపి చ ఆకాసానఞ్చాయతనభూమి విఞ్ఞాణఞ్చాయతనభూమి ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనభూమివసేన తీసు ఏవ చిత్తట్ఠితీసు చతున్నం అరూపభూమీనం వసేన చతుబ్బిధే సత్తావాసే చతున్నం అరూపపాకచిత్తానం ద్వేధా నానక్ఖణికకమ్మోపనిస్సయపచ్చయేహి సో ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారో పచ్చయో హోతి. పటిసన్ధిపవత్తీనం, వసేనేవం భవాదీసు ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన పటిసన్ధిపవత్తీనం వసేన భవాదీసు యథా యే సఙ్ఖారా ఏసం పాకచిత్తానం పచ్చయా హోన్తి, తథా తే సఙ్ఖారా ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన పణ్డితేన విజానితబ్బా.

౫౮౭-౯౦. న రూపారూపధమ్మానం, సఙ్కన్తి పన విజ్జతి రూపధమ్మానం, చిత్తచేతసికసఙ్ఖాతానం నామధమ్మానఞ్చ సఙ్కన్తి పన సఙ్కమనం పన న విజ్జతి. సఙ్కన్తిభావే అసతి అతీతభవతో ఇధ ఇమస్మిం భవే రూపధమ్మానం సఙ్కమనభావే అసతి పటిసన్ధిచిత్తం కథం కేన పకారేన సియా భవేయ్య? నత్థి చిత్తస్స సఙ్కన్తి, అతీతభవతో ఇధ ఇమస్మిం భవే చిత్తస్స సఙ్కన్తి సఙ్కమనం నత్థి, తతో అతీతభవతో అతీతం హేతుం వినా వజ్జేత్వా ఇధ ఇమస్మిం భవే చిత్తస్స పాతుభావో న విజ్జతి. సులద్ధపచ్చయం రూపారూపమత్తం సుట్ఠు లద్ధపచ్చయం రూపనామమత్తం జాయతి. ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన పచ్చయం లభిత్వా ఉప్పజ్జమానం రూపారూపమత్తం రూపనామమత్తం జాయతి. ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన పచ్చయం లభిత్వా ఉప్పజ్జమానం రూపారూపమత్తం భవన్తరం అఞ్ఞభవం పటిసన్ధిం ఉపేతి ఉపగచ్ఛతి. ఇతి వచనం సమఞ్ఞాయ లోకియవోహారేన పవుచ్చతే, సత్తో వా నత్థి, సత్తో జీవోతి వేవచనం, అత్తా వాపి న విజ్జతి.

౫౯౧-౯. తస్సిదం పాకటం కత్వా, పటిసన్ధిక్కమం పన తస్స సత్తస్స ఇదం పటిసన్ధిక్కమం సుదుబ్బుధం అతిదుబ్బిజానం పాకటం కత్వా అహం దస్సయిస్సామి, తమేతం పటిసన్ధిక్కమం సాధు సాధుకం నిబోధథ, సాధు సాధుకం మనసి కరోథ, వివిధేసు ఆరమ్మణేసు లోభవసేన చిత్తం అనామేత్వా వజిరమఞ్జూసాయ అనగ్ఘమణిరతనం పక్ఖిపన్తో వియ చిత్తే ఠపేత్వాతి అత్థో. అతీతస్మిం భవే తస్స, ఆసన్నమరణస్స హిఇతో భవతో అతీతస్మిం భవే ఆసన్నమరణస్స తస్స సరీరస్మిం ఆతపే పక్ఖిత్తం హరితం తాలపణ్ణం వియ సుస్సమానే సతి చక్ఖున్ద్రియాదికే ఇన్ద్రియే నట్ఠే హదయవత్థుమత్తస్మిం ఠితే కాయప్పసాదికే విఞ్ఞాణే తస్మిం ఖణే వత్థుసన్నిస్సితం హదయవత్థునిస్సితం. ‘‘చిత్త’’న్తి వచనం భవఙ్గమనోద్వారావజ్జనజవనం సన్ధాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. పుబ్బానుసేవితన్తి ఇతో కాలా పుబ్బకాలే తేన పన అనుసేవితం అనుచిణ్ణం పుఞ్ఞం కమ్మం వా అపుఞ్ఞం ఏవ వా కమ్మం కమ్మనిమిత్తం గతినిమిత్తం వా కమ్మఫలేన ద్వారేసు పచ్చుపట్ఠితం ఆలమ్బిత్వా మనోద్వారావజ్జనజవనవసేన సేవితచిత్తం పవత్తతి. ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన పవత్తమానం తం విఞ్ఞాణం తం జవనచిత్తం లద్ధపచ్చయం లద్ధారమ్మణపచ్చయం. అవిజ్జాయ పటిచ్ఛన్నాదీనవే విసయేతి అకుసలజవనే జవితే తస్స జవనస్స అవిజ్జాయ అప్పటిచ్ఛన్నదోసే తస్మిం కమ్మాదికే ఆరమ్మణే కుసలజవనే జవితే తతో చిత్తవీథితో పుబ్బభాగే పవత్తాయ అవిజ్జాయ పటిచ్ఛన్నదోసే తస్మిం కమ్మాదికే ఆరమ్మణే. తణ్హాతి అకుసలజవనేన సహజో లోభో, అకుసలజవనే వా జవితే తతో వీథిచిత్తతో పుబ్బభాగే పవత్తో లోభో తణ్హా. నమేతీతి అఞ్ఞం ఆరమ్మణం అగ్గాహాపేత్వా దళ్హగ్గాహవసేన తం ఏవ కమ్మనిమిత్తగతినిమిత్తసఙ్ఖాతం ఆరమ్మణం గణ్హాపేతీతి అత్థో. సహజా సఙ్ఖారా పన తస్స చిత్తస్స సహజా ఏకతో జాతా చేతనా పన తస్మిం యేవారమ్మణే ఖిపన్తి పవత్తన్తి. ఇమస్మిం పచ్చుప్పన్నభవే ఏకసన్తతివసా పవత్తాయ తణ్హాయ నమీయమానం తం విఞ్ఞాణం ఓరిమా తీరమ్హా రజ్జుకం ఆలమ్బిత్వా మాతికాతిక్కమో పురిసో వియ ఏతం పురిమం నిస్సయభూతం హదయవత్థుం జహతి ఛడ్డేతి, చుతిచిత్తం ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝతీతి అత్థో. అపరం కమ్మసమ్భూతం నిస్సయం అపరం అఞ్ఞకమ్మతో సమ్భూతం నిస్సయభూతం హదయవత్థుం లభిత్వా వా అలభిత్వాపి వా ఆరమ్మణాదీహి పచ్చయేహి తం పటిసన్ధిసఙ్ఖాతం మానసం పవత్తతి. ‘‘లభిత్వా’’తి వచనం కామరూపభవం సన్ధాయ వుత్తం. ‘‘అలభిత్వా’’తి వచనం అరూపభవం సన్ధాయ వుత్తం. ఏత్థ ఏతేసు చిత్తేసు పురిమం ‘‘జహతీ’’తి వచనేన వుత్తఞ్చేవ చిత్తం, చుతిచిత్తం పచ్ఛిమం ‘‘ఆరమ్మణాదీహి పచ్చయేహి పవత్తతీ’’తి వచనేన వుత్తఞ్చేవ చిత్తం పటిసన్ధిచిత్తం పణ్డితేన వేదితబ్బం.

౬౦౦-౬. తదేతం తం ఏతం పటిసన్ధిచిత్తం పురిమా భవతో ఇధ ఇమస్మిం పచ్ఛిమభవే నాపి ఆగతం, కమ్మాదిఞ్చ హేతుం వినా వజ్జేత్వా పటిసన్ధిచిత్తం పాతుభూతం న చేవ తం ఏత్థ ఏతస్మిం వచనే ఏతస్స పటిసన్ధిచిత్తస్స పురిమా భవతో ఇధ ఇమస్మిం పచ్చుప్పన్నభవే అనాగమనే అతీతభవహేతూహి అతీతభవే కమ్మాదిపచ్చయేహి ఏతస్స పటిసన్ధిచిత్తస్స సమ్భవే. పటిఘోసదీపముద్దాదీ, భవన్తేత్థ నిదస్సనా ఏత్థ ఏతస్మిం తస్స పటిసన్ధిచిత్తస్స అతీతభవతో అనాగమనే అతీతభవే హేతూహి సమ్భవే పటిఘోసదీపముద్దాదిఅత్థనిదస్సనా ఉపమా భవన్తి. అఞ్ఞత్ర అఞ్ఞస్మిం పటిఘోసాదీనం అత్థానం పవత్తిట్ఠానే ఆగన్త్వా సద్దాదిహేతుకా సద్దాదయో పచ్చయా హోన్తి యథా. ఇదం వుత్తం హోతి – ఇమస్మిం ఠానే జనేహి పవత్తాపితా సద్దదీపముద్దాదయో అత్థా పబ్బతన్తరాదీసు అఞ్ఞేసు ఠానేసు పవత్తానం పటిఘోసదీపముద్దాదీనం అత్థానం హేతుకా హోన్తి. తేసు సద్దాదీసు పచ్చయేసు సన్తేసు యే తే పటిఘోసాదయో హోన్తి, అసన్తేసు న హోన్తి యథా, ఏవమేవ చ విఞ్ఞాణం అతీతభవతో పచ్చుప్పన్నభవవిఞ్ఞాణవసేన పవత్తం విఞ్ఞాణం విభావినా వేదితబ్బం. సన్తానబన్ధతో సన్తానబన్ధవసేన ఏకతా అతీతభవపచ్చుప్పన్నభవవిఞ్ఞాణవసేన పవత్తస్స విఞ్ఞాణస్స ఏకీభావో నత్థి, నానతాపి తస్స విఞ్ఞాణస్స నానాభావోపి పచ్చేకభావో అపి. సతి సన్తానబన్ధే తు, ఏకన్తేనేకతా సియా సన్తానబన్ధే సతి ఏకన్తేన తస్స విఞ్ఞాణస్స ఏకతా ఏకీభావో సియా భవేయ్య, ఖీరసభావతో పగ్ఘరణసభావతో ఖీరతో సమ్భూతం ఘనసభావం కదాచిపి కిస్మిఞ్చిపి కాలే న భవేయ్య, సబ్బదా పగ్ఘరణసభావఖీరమేవ భవేయ్యాతి అత్థో. అథాపి అపరో నయోపి సా ఏకన్తనానతా తస్స విఞ్ఞాణస్స సో ఏకన్తనానాభావో యది భవేయ్య, ఖీరసామికో సో పుగ్గలో దధిసామి న భవేయ్య. ఖీరకాలే ఖీరస్స ఇస్సరభూతో సామికో పగ్ఘరణసభావం జహిత్వా దధిస్స ఉప్పజ్జమానకాలే తస్స దధిస్స ఇస్సరో న భవేయ్య, తతో ఖీరసామికో అఞ్ఞో పుగ్గలో తస్స దధిస్స అనిస్సరో అసామికో భవేయ్యాతి అత్థో. యస్మా కారణా ఏత్థ ఏతస్మిం పటిసన్ధిక్కమవినిచ్ఛయే ఏకన్తఏకతాపి వా ఏకన్తనానతాపి వా సమయఞ్ఞునా విఞ్ఞునా న చేవ ఉపగన్తబ్బా.

౬౦౭-౧౦. ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన అసఙ్కన్తిపాతుభావే సఙ్కన్తిపాతుభావరహితే భవే సతి ఇమస్మిం మనుస్సత్తభావే ఖన్ధాదిసమతా అభిసమ్భూతా యే ఖన్ధా హోన్తి, ఏతేసం ఇధ ఇమస్మిం మనుస్సత్తభావే నిరుద్ధత్తా ఇధ ఇమస్మిం మనుస్సత్తభావే జనేహి కతస్స తస్స కమ్మస్స ఫలహేతునో ఫలస్స పచ్చయభూతస్స పరత్థ పరస్మిం లోకే ఆగమతో చేవ ఏవం అఞ్ఞస్స సత్తస్స అఞ్ఞతో కమ్మతో హి తతో సత్తతో అఞ్ఞేన సత్తేన కతతో అఞ్ఞతో చేవ కమ్మతో తం ఫలం సియా భవేయ్య, ‘‘అఞ్ఞస్స సత్తస్సా’’తి వచనేన తిత్థియసత్తస్సపి కమ్మం అఞ్ఞస్స చ ఫలం దదేయ్యాతి అత్థో, తస్మా కారణా ఏతం సబ్బం ఏవ చ తుమ్హేహి వుత్తవిధానం న సున్దరం. ఏత్థాహాతి ఏతస్మిం ఠానే ఠత్వా చోదకో ఆహ – నను ఏవం ‘‘అసఙ్కన్తిపాతుభావే భవే సతీ’’తిఆదికం వచనం నియతీతి? వుచ్చతే – సన్తానే యం ఫలం ఏతం ఏకస్మిం సన్తానే పవత్తమానం యం ఏతం ఫలం అఞ్ఞస్స సత్తస్స న హోతి, అఞ్ఞతో కమ్మతో న చ హోతి, బీజానం అభిసఙ్ఖారో ఏతస్సత్థస్స ‘‘ఏకస్మిం సన్తానే’’తిఆదికస్స ఏతస్స అత్థస్స సాధకో నిప్ఫాదకో హోతి.

౬౧౧-౫. ఏకస్మిం పన సన్తానే, వత్తమానం ఫలం పన అఞ్ఞస్స సత్తస్సాపి వా న హోతి, తం ఫలం అఞ్ఞతో కమ్మతో న హోతి. బీజానం అభిసఙ్ఖారో ఏతస్సత్థస్స ‘‘ఏకస్మిం పన సన్తానే’’తిఆదికస్స ఏతస్స అత్థస్స సాధకో నిప్ఫాదకో హోతి, బీజానం అభిసఙ్ఖారే మధుఆదినా వత్థునా జనేహి కతే తస్స బీజస్స సన్తానే పఠమం లద్ధపచ్చయో పఠమం లద్ధమధుఆదిపచ్చయో తస్స బీజస్స ఫలం కాలన్తరే మధుఆదినా బీజాభిసఙ్ఖరణతో అఞ్ఞస్మిం కాలే మధురో హోతి. హి సచ్చం ‘‘బీజానం అభిసఙ్ఖారే’’తిఆదికం వచనం. తాని హి తాని ఏవ పఠమం మధుఆదినా జనేహి రోపితాని బీజాని అభిసఙ్ఖరణతో కాలన్తరే మధురభావం ఫలమ్పి వా ఫలట్ఠం వా న పాపుణన్తి. ఏవం ఇమినా పకారేన ఇదం మయా వుత్తం ‘‘ఏకస్మిం పన సన్తానే’’తిఆదికం వచనం పణ్డితేన ఞేయ్యం. అపి చ అపరో నయో. బాలకాలే తరుణకాలే తేన తరుణేన పయుత్తేన విజ్జాసిప్పోసధాదినా కమ్మేనాపి తస్స వుద్ధకాలస్మిం ఫలదానసీలేన అయం ‘‘ఏకస్మిం పన సన్తానే’’తిఆదికో అత్థో పణ్డితేన దీపేతబ్బో.

౬౧౬-౨౦. చోదకో పునాహ – ఏవం సన్తేపి తం కమ్మం ఏవం ఇమినా మయా వుత్తప్పకారేన కమ్మే సన్తేపి సంవిజ్జమానేపి తం కమ్మం ఏతస్మింయేవ ఖణే విజ్జమానమ్పి వా ఫలస్స పచ్చయో హోతి. అథ వావిజ్జమానకం పచ్చయో న భవేయ్య. ఏతస్మింయేవ ఖణే అవిజ్జమానకం కమ్మం వా ఫలస్స పచ్చయో హోతి. సచే యది విజ్జమానం ఫలస్స పచ్చయో హోతి, తప్పవత్తిక్ఖణే పన తస్స కమ్మస్స పవత్తిక్ఖణే తస్స కమ్మస్స విజ్జమానకాలే పన హేతునా కమ్మేనేవ సద్ధిం పాకేన భవితబ్బం. అథ వా అపరో నయో. విజ్జమానం నిరుద్ధం కమ్మం విపాకస్స పచ్చయో యది భవేయ్య, పవత్తిక్ఖణతో తస్స కమ్మస్స పవత్తిక్ఖణతో పుబ్బే వా కాలే, తస్స కమ్మస్స పవత్తిక్ఖణతో పచ్ఛా వా అవిజ్జమానకాలేతి అత్థో. నిచ్చఫలం సియాతి సబ్బదా కమ్మపచ్చయవిరహితం ఫలం సియాతి అత్థో. ఆచరియేన వుచ్చతే – ‘‘లోభం, భిక్ఖవే, పజహథ, సోతాపత్తిపటిలాభాయ అహమేవ పాటిభోగో’’తిఆదీసు పాఠేసు పాటిభోగో వియ కమ్మం దట్ఠబ్బం. సోతాపత్తిఫలం వియ కమ్మతో సమ్భూతం ఫలం దట్ఠబ్బం. కటత్తాయేవ జనేహి కటత్తాయేవ తం కమ్మం ఫలస్స పచ్చయో హోతి, అస్స విజ్జమానత్తం న చ హోతి, తస్స అవిజ్జమానస్స కమ్మస్స విజ్జమానతా వా న చ నేవ హోతి.

౬౨౧. అభిధమ్మావతారోయం అభిధమ్మావతారో అయం పరమత్థప్పకాసనో భూతత్థదీపనో సోతూనం పుగ్గలానం పీతిబుద్ధివివడ్ఢనో పణ్డితేహి వివిధేసు ఆరమ్మణేసు చిత్తం అనామేత్వా సక్కచ్చేన మనసికారేన సోతబ్బో.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

పుఞ్ఞవిపాకపచ్చయనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

నవమో పరిచ్ఛేదో.

౧౦. దసమో పరిచ్ఛేదో

రూపవిభాగవణ్ణనా

౬౨౨. వుత్తమాదిమ్హి యం రూపం, చిత్తజానమనన్తరం యం రూపం చిత్తచేతసికానం అనన్తరం ఆదిమ్హి పకరణాదిమ్హి ‘‘చిత్తం చేతసికం రూప’’న్తిఆదినా వచనేన ఆచరియేన వుత్తం, ఇతో పరం ఇదాని తస్స రూపస్స విభావనం సమాసేన సఙ్ఖేపేన కరిస్సం.

౬౨౩. యం రుప్పతీతి రూపన్తి యం ధమ్మజాతం రుప్పతి సీతాదినా విరుద్ధపచ్చయేన వికారమాపజ్జతి. తథా రూపయతీతి రూపం యం ధమ్మజాతం వణ్ణవికారమాపజ్జమానం హదయఙ్గతభావం అజ్ఝాసయం పకాసేతి, ఇతి తస్మా రూపం, కిం తం? వణ్ణాయతనం. రూపారూపభవాతీతో, సురూపో రూపమబ్ర్వి భగవా రూపారూపభవఅతీతో సురూపో రూపం అబ్ర్వి కథేసి.

౬౨౫-౬. మహాభూతేనాతి మహన్తో భూతో ఉప్పత్తి ఏతస్సాతి మహాభూతో, తేన. వఞ్చకత్తా మహాభూతసమాతి వా.

౬౩౦. నిరుపాదానమానసోతి ఉపాదానవిరహితచిత్తో.

౬౩౩. తస్స సమ్పత్తీతి తస్స కిచ్చస్స సమ్పత్తి.

౬౩౪. ఉపబ్రూహనరసాతి వడ్ఢనకిచ్చా.

౬౩౭. ఆసయానుసయే ఞాణన్తి ఏత్థ ఆసయో నామ

సస్సతుచ్ఛేదదిట్ఠీ చ, ఖన్తీ సచ్చానులోమికం;

యథాభూతఞ్చ యం ఞాణం, ఏతం ఆసయసద్దితం.

అత్థీతి ఖో, కచ్చాన, అయమేకో అన్తో, అన్తో ఖో, కచ్చాన, అత్థి ఇతి అయం ఏకో అన్తో కోట్ఠాసో, అయం సస్సతదిట్ఠి. నత్థీతి ఖో, కచ్చాన, అయం దుతియో అన్తో, అయం ఉచ్ఛేదదిట్ఠి. ఖన్తీ సచ్చానులోమికన్తి చతున్నం సచ్చానం అనులోమికఞాణం, సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణన్తి అత్థో. యథాభూతఞ్చ యం ఞాణన్తి సప్పచ్చయనామరూపదస్సనం ఞాణం. ఏతం ఆసయసద్దితన్తి ఏతం ఆసయం ఇతి కథితం. ఏవం వుత్తప్పకారేన ఆసయే ఞాణం నామ. అనుసయో నామ దిట్ఠానుసయాదయో అనుసయా సత్త. ఇన్ద్రియానం పరోపరేతి పరే అధికభావేన ఓపరే చ తిక్ఖానుభావేన అయం సత్తో తిక్ఖసద్ధిన్ద్రియో ముదుసద్ధిన్ద్రియో హీనసద్ధిన్ద్రియోతి అత్థో. సమాధిన్ద్రియాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఇతి సత్తానం ఇన్ద్రియానం పరఓపరే ఞాణం.

౬౩౮. సబ్బఞ్ఞుతా ఞాణన్తి తిహేతుకకామావచరక్రియాచతుక్కం గహేతబ్బం.

౬౪౧. అక్ఖికూటేహి మత్థలుఙ్గేన పరిచ్ఛిన్నో అన్తతో.

౬౪౫. భావసమ్భవసణ్ఠానాతి ఇత్థిపుమసమ్భవభూతవణ్ణాయతనం.

౬౪౭. ఏతే దస చతుసముట్ఠానా సమ్భారా చతూహి పచ్చయేహి చత్తాలీస భవన్తి.

౬౫౨. నివిట్ఠేతి పతిట్ఠితే.

౬౫౮. ఉబ్బిఅధికానం పథవీఅధికానం.

౬౬౦-౨. విసేసే సతీతి నిస్సయభూతానం చతున్నం విసేసే సతి, సబ్బసో సబ్బేసం విసేసపరికప్పనం పహాయ ఏవ కమ్మవిసేసేన పసాదానం విసేసతా ఞేయ్యా.

౬౬౩. సద్దీయతీతి ఉచ్చారీయతే. రసన్తీతి అస్సాదేన్తి.

౬౬౮. పరతోతి పఠమకప్పతో అపరభాగే పటిసన్ధియం భావద్వయం సముట్ఠాతీతి విఞ్ఞేయ్యం. ‘‘పవత్తేపి సముట్ఠాయా’’తిఆదికం సోణకుమారాదయో సన్ధాయ వుత్తం.

౬౭౨. న తం బ్యఞ్జనకారణన్తి తం ఇన్ద్రియద్వయం బ్యఞ్జనస్స కారణం న సియా. తస్సాతి బ్యఞ్జనస్స.

౬౭౪. ఉబ్బాహనన్తి నీహరణం.

౬౭౬-౭. అన్నపానాదికం వత్థు యం కమ్మజం అగ్గిం హరతి, కేవలం ఏకం హుత్వా తం అన్నపానాదికం వత్థు జీవితం పన పాలేతుం న చ సక్కోతి. ఏకతో జీవితం పాలేతుఞ్చ సక్కోన్తి.

కాయేన రూపకాయేన అత్తనో భావం విఞ్ఞాపేన్తానం భావో కాయగ్గహణానుసారేన కాయగ్గహణస్స అనుచిన్తనేన గహితాయ వాయోధాతువికారసఙ్ఖాతాయ ఏతాయ ధమ్మజాతియా పణ్డితేహి విఞ్ఞాయతే. ఇతిపి తస్మా కాయవిఞ్ఞత్తి.

౬౮౧. ఏకావజ్జనవీథియం హేట్ఠా ఛహి చిత్తేహి వాయోధాతుసముట్ఠితం ఉపత్థమ్భం లభిత్వా.

౬౮౪. సహ సద్దేన వాతి సద్దేన సహేవ.

౬౯౦-౧. ఏతాసం పన లహుతాదీనం తిస్సన్నం పవత్తియం నిదస్సనం కమతో ఆరోగ్యం లహుతా, మద్దితం ధమ్మం ముదుతా, ధన్తహేమం కమ్మఞ్ఞతా హోతి. లహుతాదిత్తయం పన కమ్మం కాతుం న సక్కోతి, ఆహారాదిత్తయంయేవ లహుతాదిత్తయం కరోతి యస్మా, తతో తం తిజం నామ.

౬౯౩. వుత్తమాకారనానత్తాతి ఏత్థ ఆకారనానత్తా నామ ఆచయాకారఅనుబన్ధతాకారవసేన వుత్తం. వేనేయ్యానం వసేన వాతి ఏకే వేనేయ్యా ఆచయవసేన జాతిరూపం జానన్తి, ఏకే అనుబన్ధతావసేన జానన్తి. ఇతి వేనేయ్యానం జాననవసేన జాతిరూపం ద్విధా వుత్తం.

౬౯౪. సభావానపగమే అత్తనో సభావస్స అనపగమే సతి.

తే మిద్ధరూపవాదాచరియా పటిక్ఖిపితబ్బా. కథం? అద్ధా మునిసి సమ్బుద్ధో, నత్థి నీవరణా తవాతి యో త్వం అద్ధా ఏకన్తేన ముని అసి సమ్బుద్ధో అసి నీవరణా ధమ్మా తవ తుయ్హం నత్థి, ఇతి వచనే సచే మిద్ధం నీవరణం రూపే పవిట్ఠం సియా. భగవతా రూపకాయస్స విజ్జమానత్తా ‘‘నత్థి నీవరణా తవా’’తి వచనం వత్తబ్బం సియా. థినమిద్ధనీవరణం అవిజ్జానీవరణేన సహ నీవరణఞ్చేవ హోతి, నీవరణసమ్పయుత్తఞ్చ హోతి. ఇతి సమ్పయుత్తవచనతో సమ్పయుత్తస్స రూపస్స అభావతో తమ్పి న వత్తబ్బం సియా. న పురేజాతపచ్చయాతి అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయాతి అత్థో. సచే థినమిద్ధం రూపం సియా, కథం అరూపేపి అఞ్ఞమఞ్ఞం సియా, న సియాతి అత్థో. అరూపేపి కామచ్ఛన్దనీవరణం పటిచ్చ థినమిద్ధనీవరణం ఉప్పజ్జతి. ఇతి వచనేన చ న మిద్ధరూపం సియా, అరూపే కథం సియాతి అత్థో. అరూపమేవ మిద్ధం ఇతి పటిక్ఖిపితబ్బా. అరూపేపి ఏతస్స మిద్ధస్స ఉప్పత్తియా సాధకవచనతో నిట్ఠం ఏత్థ చ అవగన్తబ్బం ‘‘అరూప’’న్తి విఞ్ఞునా.

౭౦౫-౬. కమ్మేన వీసతి రూపాతి అట్ఠిన్ద్రియవత్థుఅట్ఠావినిబ్భోగసన్తతూపచయాకాసా కమ్మజా. చేతసా విఞ్ఞత్తిద్వయసద్దలహుతాదిత్తయఅవినిబ్భోగసన్తతూపచయాకాసా చిత్తజా. ఉతునా సద్దలహుతాదిత్తయఅవినిబ్భోగసన్తతూపచయాకాసా ఉతుజా. ఆహారతో లహుతాదిత్తయఅవినిబ్భోగసన్తతూపచయాకాసా ఆహారజా.

౭౦౭-౧౭. జాయేయ్యుం యది తానిపీతి తాని జరతాఅనిచ్చతారూపా యది జాయేయ్యుం, ఏవం సన్తే తు తేసం జరతాఅనిచ్చతా భేదా సియుం. హి సచ్చం వచనం పాకో న పచ్చతి, భేదో వా న చ భిజ్జతి యస్మా, తస్మా తేసం పాకభేదా సియున్తి, తం వచనం నత్థి. ఏతం జరతాఅనిచ్చతాద్వయం జాతస్స నిప్ఫన్నరూపస్స పాకభేదత్తా న జాయతి. సియా కస్సచి బుద్ధేత్థాతి ఏత్థ జరతాఅనిచ్చతావినిచ్ఛయాధికారే కస్సచి జనస్స బుద్ధి ఞాణం యది సియా, ‘‘రూపస్సూపచయో’’తి వచనేన ‘‘జాతి జాయతీ’’తి వచనం దీపితం యథా, ఏవం తథా పాకోపి పచ్చతు, భేదోపి పరిభిజ్జతు, ఏవం బుద్ధి సియా. జాతి న చేవ జాయతే. ఇతి ఇమినా పకారేన విభావినా ఞేయ్యా. జాతి జాయమానస్స నిప్ఫన్నరూపస్స నిబ్బత్తి నామ పకాసితా. తత్థ యస్స సియా తత్థ వచనే యస్స జనస్స బుద్ధి సియా. యేసం నిప్ఫన్నరూపధమ్మానం జాతి అత్థి, సా జాతి అభినిబ్బత్తిసమ్ముతిం తప్పచ్చయత్తవోహారం తేసం నిప్ఫన్నరూపధమ్మానం పచ్చయట్ఠేన లద్ధవోహారం కమ్మజాదికం వోహారం లభతేవ యథా, తథా తేసం నిప్ఫన్నరూపధమ్మానం తే పాకభేదా అభినిబ్బత్తిసమ్ముతిం నామ తప్పచ్చయత్తవోహారం లభన్తి, ఇతి బుద్ధి సియా. తస్స జనస్స ఏవం వత్తబ్బం – ఇదం సన్తతూపచయద్వయం కమ్మాదిసమ్భవం హోతి యథా, ఏవం పాకభేదా తం కమ్మాదిసమ్భవవోహారం కదాచిపి న లభన్తి. హి సచ్చం వచనం కస్మా కారణా జనకానం కమ్మాదిపచ్చయానం ఆనుభావసఙ్ఖాతే ఖణుప్పాదే తేసం పాకభేదానం అభావతో న లభన్తి. వుత్తప్పకారేన ఖణుప్పాదే జాతిపరమ్పరాభావతో సా జాతి లబ్భతే, తస్మా కారణా జాతి ఏవ అభినిబ్బత్తిసమ్ముతిం పచ్చయత్తవోహారం లభతి, ఇతరం జరతాఅనిచ్చతాద్వయం పన న లభతి. తం జరతాఅనిచ్చతాద్వయం జియ్యతి ఇతి భిజ్జతి ఇతి వా న వత్తబ్బం హోతి. కస్మా? కమ్మాదిపచ్చయానం ఆనుభావక్ఖణే తస్స జరతాఅనిచ్చతాద్వయస్స పచ్చయానం అభావతో.

౭౧౮-౨౩. అనిచ్చం సఙ్ఖతఞ్చేతం జరామరణం అనిచ్చసఙ్ఖాతం ఇతిపి వచనస్స భగవతా వుత్తత్తా జరతాఅనిచ్చతాద్వయం జాయతి, ఏవం ఇతి త్వం చే మఞ్ఞసి, ఏవం ‘‘జాయతి ఏవా’’తి వచనం భగవతా న వత్తబ్బం. హి కస్మా కారణా? ‘‘అనిచ్చం సఙ్ఖతఞ్చేతం, జరామరణమిచ్చపీ’’తివుత్తభావాదినా ఆకారదేసనాపరియాయేన లేసేన భగవతా అనిచ్చానం నిప్ఫన్నరూపధమ్మానం జరామరణసఙ్ఖాతం సభావతో జరామరణం అనిచ్చం సఙ్ఖతఞ్చాపి చిత్తజానం వికారత్తా విఞ్ఞత్తియో ‘‘చిత్తజా’’తి వుత్తా వియ, తథా ఏవం భగవతా వుత్తం. యది ఏవం అత్థే సతి ఏతం రుప్పనలక్ఖణత్తయం అజాతత్తా చ సబ్బథా సబ్బాకారేన ఖంపుప్ఫంవ నత్థి, అసఙ్ఖతం నిబ్బానం వియ నిచ్చంవాతి చ చోదకో వదేయ్య, నత్థి నిచ్చన్తి ఇదం ఉభయవచనం నో భగవతా వత్తబ్బం. కస్మా? నిస్సయధమ్మానం ఆయత్తభావేన పవత్తితో పథవియాదీనం నిస్సయానం భావే సతి తస్స లక్ఖణత్తయస్స భావతో, తస్మా ఖంపుప్ఫంవ తం లక్ఖణత్తయం న నత్థి, అత్థీతి అత్థో. పథవీఆదీనం అభావే తం లక్ఖణత్తయం న చ లబ్భతి యస్మా, తస్మా నిబ్బానం వియ, తథా నిచ్చం న.

౭౨౪-౫. పరిచ్ఛేదాదయో అనిప్ఫన్నా. తేసమేవ చ రూపానం తేసమేవ నిప్ఫన్నరూపధమ్మానం వికారత్తా నిప్ఫన్నా చేవ సఙ్ఖతా సేసవసేన వుత్తానం పభేదకతోతి దస్సనతో. సేసం ఉత్తానత్థమేవ.

౭౬౭.

గన్తుం పనిచ్ఛే పిటకేభిధమ్మే,

యో ధమ్మసేనాపతినా సమత్తం;

హితత్థినా తేన చ భిక్ఖునాయం,

సక్కచ్చ సమ్మా పన సిక్ఖితబ్బో.

యో భిక్ఖు అభిధమ్మే పిటకే ధమ్మసేనాపతినా సమత్తం సభావం గన్తుం పాపుణితుం ఇచ్ఛేయ్య, తేన చ భిక్ఖునా హితత్థినా సక్కచ్చం ఆదరేన సమ్మా తీరణచిన్తనసజ్ఝాయనేహి అయం అభిధమ్మావతారో సిక్ఖితబ్బో.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

రూపవిభాగవణ్ణనా నిట్ఠితా.

దసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౧. ఏకాదసమో పరిచ్ఛేదో

నిబ్బాననిద్దేసవణ్ణనా

౭౬౯. భవాభవం విననతోతి ఖుద్దకం, మహన్తం భవం సిబ్బనతో. సబ్బూపధిపటినిస్సగ్గోతి సబ్బేహి సఙ్ఖారూపధికిలేసూపధిఖన్ధూపధీహి పటినిస్సజ్జనం. అచ్చుతిరసం అచుతిసమ్పత్తికం. నిబ్బానం పుట్ఠేనాతి సుగతేన నిబ్బానం పుట్ఠేన సారిపుత్తత్థేరేన. ఉభిన్నం సుత్తానన్తి ధమ్మసేనాపతివుత్తానం ద్విన్నం సుత్తానన్తి అత్థో. ఖయస్స ఉపనిస్సయత్తాతి ఖయస్స బలవకారణత్తా. పుథూనం ధమ్మానం అప్పమత్తక్ఖణే రాగాదిక్ఖయమత్తం నిబ్బానం భవేయ్య. సబ్బే బాలపుథుజ్జనా సమధిగతనిబ్బానా సచ్ఛికతనిరోధా భవేయ్యుం. కిఞ్చ భియ్యో కిం ఉత్తరి కారణఞ్చ అత్థీతి అత్థో. రాగాదీనం సఙ్ఖతత్తా తేసం సఙ్ఖతానం నిబ్బానం సఙ్ఖతలక్ఖణం భవేయ్య. కిం పనేత్థాతి ఏతేసు ఖణేసు కిం పన ఖణే త్వం వదేసి. ఖీణేస్వేవాతి భవాదీసు ఖీణేసు ఏవ. నిరుత్తరోతి నిప్ఫన్నహారో.

౭౭౧. అస్సద్ధోతి బాహిరసద్ధాయ విరహితో. వన్తాసోతి వన్తా వమితా ఆసా తణ్హా యేనాతి వన్తాసో.

నిస్సరణియాతి నిస్సరణే నియుత్తా. యదిదం నేక్ఖమ్మం యం ఇదం కామానం ఏతం నిస్సరణం నిరోధో, తస్స కిఞ్చిభూతస్స సఙ్ఖతస్స పటిచ్చసముప్పన్నధమ్మజాతస్స నిరోధో నిస్సరణన్తి, ఏవం ఇమినా పకారేన వుత్తస్స తస్స నిస్సరణనామకస్స అభావప్పత్తిదోసతో నిస్సరణనామకానం పఠమజ్ఝానఆకాసానఞ్చాయతనానమ్పి అభావో భవేయ్య. అత్థి నిస్సరణన్తి అత్థి నిబ్బానం. ఉప్పాదాదీనన్తి ఉప్పాదట్ఠితిభఙ్గానం. పపఞ్చాభావతోతి తణ్హామానదిట్ఠీనం అభావతో.

౭౭౨. అపలోకితన్తి అదస్సనధమ్మం.

౭౭౪. అబ్యాపజ్ఝన్తి నిదుక్ఖం. అక్ఖరన్తి అఖరం.

౭౭౭. సద్ధాబుద్ధికరం తథాగతమతే జినవచనే సమ్మోహవిద్ధంసనం పఞ్ఞాసమ్భవం పఞ్ఞాకారణం సమ్పసాదనకరం. అత్థబ్యఞ్జనసాలినన్తి అత్థబ్యఞ్జనసారవన్తం సుమధురం సారఞ్ఞు జినసాసనసారఞ్ఞూ విమ్హాపనం అచ్ఛేరకరం ఇమం ఏవం వుత్తప్పకారం అభిధమ్మావతారం యో జానాతి, సో జనో గమ్భీరే నిపుణే నిపుణఞాణగోచరే అభిధమ్మపిటకే పదం నిట్ఠం ఉత్తమసన్నిట్ఠానం యాతి పాపుణాతి.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

నిబ్బాననిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఏకాదసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౨. ద్వాదసమో పరిచ్ఛేదో

పఞ్ఞత్తినిద్దేసవణ్ణనా

సఙ్ఖాయతీతి సఙ్ఖా, కథీయతీతి అత్థో. కిన్తి కిం ఇతి కథీయతి. ‘‘అహ’’న్తి ‘‘మమ’’న్తి కథీయతి.

తజ్జాపఞ్ఞత్తీతి తస్స చక్ఖుసోతాదికస్స అనురూపవసేన జాతా పఞ్ఞత్తీతి అత్థో.

ఏకస్సవాతి ఏకస్స నామధమ్మస్స ‘‘అచ్ఛో’’తి నామం గహేత్వా బహూనం నామధమ్మానం ‘‘అచ్ఛో’’తి నామం గహేత్వా. సమూహమేవాతి నామధమ్మానం సమూహం ఏవ.

గహితో పుబ్బే సఙ్కేతో ఏతేనాతి గహితపుబ్బసఙ్కేతం. కిం తం? మనోద్వారావజ్జనజవనవిఞ్ఞాణం. తేన గహితాయ పఞ్ఞత్తియా విఞ్ఞాయతి ‘‘సత్తా’’తి ‘‘కమ్మజా’’తి కథీయతి.

ఇత్థీ చ పురిసో చ ఇత్థిపురిసా, తే ఆదయో యేసం తే ఇత్థిపురిసాదయో, తేసం.

౭౭౮. తతియా కోటీతి తతియో కోట్ఠాసో.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

పఞ్ఞత్తినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ద్వాదసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౩. తేరసమో పరిచ్ఛేదో

కారకపటివేధవణ్ణనా

వేదకస్సాతి సుఖదుక్ఖవేదకస్స. తదాయత్తవుత్తీనన్తి తేసం ఆయత్తా పటిబద్ధా యేసం విపాకానం తే తదాయత్తవుత్తినో, తేసం. అత్ర ఇమస్మిం ఠానే ఆచరియేన పరిహారో వుచ్చతే. కుతోయం తవ తత్థానురోధోతి తత్థ తస్మిం అఞ్ఞస్స అత్తకారకస్స అభావేపి సత్తుసఙ్ఖాతస్స అత్తనో భావేపి అయం తవ అనురోధో అనునయో కుతో కేన కారణేన ఇధ ఇమస్మిం అసతి కత్తరి కుసలాదీనం అత్థిభావే కమ్మవిరోధో కుతో కేన కారణేన. అథాపీతి అపరో నయోపి. కిఞ్చేత్థాతి ఏత్థ ఏతిస్సం చోదనాయం కిఞ్చి వత్తబ్బం అత్థి, అవసిట్ఠం తావ బ్రూహి, అపరిసమత్తా తే చోదనా. తస్సాతి అత్తనో. కారకవేదకత్తాభావోతి కారకవేదకత్తస్స అభావో సియా.

అథ న భవతీతి అత్తనో అనాసే చేతనాపి అనాసో యది న భవతి. పటిఞ్ఞా హీనాతి ‘‘చేతనాయ అనఞ్ఞో అత్తా’’తి పటిఞ్ఞా హీనా. వుత్తప్పకారతోతి ‘‘అత్తనో అనాసే చేతనాయ నాసో న భవతి’’ఇతి వుత్తప్పకారతో. విపరీతన్తి ‘‘అత్తనో అనాసే చేతనాయ అనాసో’’ఇతి విపరీతగ్గహణం సియా. అత్తా నస్సతు, చేతనా తిట్ఠతు, అథ పన ఏవం న భవతీతి అత్తా నస్సతు, చేతనా తిట్ఠతు, ఏవం గహణం పన న భవతి. అనఞ్ఞత్తపక్ఖం పరిచ్చజ పరిచ్చజాహి ‘‘చేతనాయ అనఞ్ఞో అత్తా’’తి. పటిఞ్ఞా హీనా యస్స సో పటిఞ్ఞాహీనో.

ఉభిన్నం చేతనత్తానం ఏకదేసతా ఏకదేసభావో నత్థి. ఏవఞ్చ సతీతి ఏవం ఉభిన్నం ఏకదేసస్స అభావే సతి కో దోసో ఇతి త్వం చే వదేయ్యాసి. యం పన తయా వుత్తం యథా రూపరసగన్ధాదీనం ఏకదేసే వత్తమానానమ్పి లక్ఖణతో అఞ్ఞత్తన్తి యం వచనం పన తయా వుత్తం, తం వచనం అయుత్తం, నానురూపన్తి అత్థో. తవ పటిఞ్ఞా హీనాతి ‘‘ఏకదేసే వత్తమానానం చేతనత్తానం లక్ఖణతో అఞ్ఞత్త’’న్తి పటిఞ్ఞా హీనా.

ఏవఞ్చ సతీతి ఏతం చేతనాయ అఞ్ఞభావే సతి కో దోసో ఇతి చే భవం వదేయ్య. ‘‘అచేతనో అత్తా’’తి వచనం, పుబ్బే వుత్తదోసతోతి ‘‘పాకారతరుపాసాణతిణసదిసో సియా’’తి పుబ్బే వుత్తదోసతో.

౭౮౦. అత్థి సత్తోపపాతికోతి ఓపపాతికా సత్తా అత్థి.

౭౮౧. భారాదానన్తి భారగ్గహణం. భారనిక్ఖేపనన్తి భారోరోపనం.

౭౮౩. ఏకస్స పుగ్గలస్స అట్ఠిసఞ్చయో అట్ఠిసమూహో ఏకేన కప్పేన పబ్బతసమో రాసి సియా.

౭౮౫. భో మార, త్వం సత్తో ఇతి పచ్చేసి, కం సద్దహసి, ‘‘సత్తో’’తి గహణం తే తవ దిట్ఠిగతం, సుద్ధసఙ్ఖారపుఞ్జో అయం, ఇధ లోకే సత్తో న ఉపలబ్భతి.

౭౮౭. యో భిక్ఖు ఇమం గన్థం అచ్చన్తం సతతమ్పి చిన్తేతి, తస్స భిక్ఖునో పరమా పఞ్ఞా వేపులం విపులభావం గచ్ఛతి.

౭౮౮. యో భిక్ఖు ఇమం అభిధమ్మావతారం అతిమతికరం ఉత్తమం అభిఞ్ఞాణకరం విమతివినాసకరం కఙ్ఖచ్ఛేదకరం పియక్కరం పేమకరం సదా పఠతి, సుణాతి, తస్స భిక్ఖునో మతి ఇధ సాసనే ఠితే వికసతి పటిఫుల్లతి.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

కారకపటివేధవణ్ణనా నిట్ఠితా.

తేరసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౪. చుద్దసమో పరిచ్ఛేదో

రూపావచరసమాధిభావనానిద్దేసవణ్ణనా

౭౮౯-౯౩. హితానయన్తి హితావహం. మానసఞ్చ సుగతన్తి సుట్ఠు పవత్తమానసఞ్చ. మధురా అత్థవణ్ణనా ఏతస్సాతి మధురత్థవణ్ణనం. ఉత్తరం తు మనుస్సానం, ధమ్మతో ఞాణదస్సనన్తి మనుస్సానం లోకియధమ్మతో ఉత్తరిభూతఞాణదస్సనలోకుత్తరం. సఙ్కస్సరసమాచారేతి సఙ్కాయ కఙ్ఖాయ సరితబ్బసమాచారే. అచ్ఛిద్దం అక్ఖణ్డం అకమ్మాసం. అత్థకామేనాతి అత్తనో హితకామేన.

౭౯౭. దువిధలక్ఖణం చారిత్తవారిత్తలక్ఖణం.

౮౦౫. తేసం చరితానం వోమిస్సకనయా.

౮౦౭. సవణ్ణకసిణాతి నీలపీతఓదాతలోహితవణ్ణకసిణా.

౮౦౮. తం ఏకకం ఆనాపానం అస్సాసపస్సాసో.

౮౦౯-౧౦. మరణూపసమాయుత్తా సతీతి మరణానుస్సతి ఉపసమానుస్సతి. ఆహారనిస్సితసఞ్ఞాతి ఆహారే పటికూలసఞ్ఞా. ధాతువవత్థానన్తి చతుధాతువవత్థానం.

౮౧౧-౨. అనుకూలా ఇమే సబ్బ-చరితానన్తి వణ్ణితాతి యం కమ్మట్ఠానం సద్ధాచరితస్స అనుకూలం, తమేవ పఞ్ఞాచరితస్స అనుకూలన్తి అధిప్పాయో. ఇదం సబ్బం పన వచనం ఏకన్తవిపచ్చనీకభావతో ఏకన్తపటిపక్ఖభావతో అతిసప్పాయతో వుత్తం, ఇతి విభావినా ఞేయ్యం.

౮౩౫. విపస్సనాభవసమ్పత్తి-సుఖానం పచ్చయా సియుం విపస్సనాసమ్పత్తిసుఖానం భవసమ్పత్తిసుఖానం పచ్చయా సియుం.

౮౩౮. సమ్మట్ఠానం మనోభునోతి మనోభుహదయో తస్స హదయస్స సమ్మట్ఠానం.

౮౪౪. పత్తుకామేన ధీమతా కసిణం కత్తబ్బం.

౮౪౫. సంహారిమన్తి ఇతో చితో చ హరితబ్బకసిణం. తత్రట్ఠకన్తి తస్మిం ఠానే ఠితం ఇతో చితో చ అనాహరితబ్బం కసిణం.

౮౪౯. వివట్టం పన మిచ్ఛతాతి నిబ్బానం ఇచ్ఛన్తేన విదత్థిచతురఙ్గులం వట్టం కాతుం తం కసిణం వట్టతి.

౮౫౧-౨. హత్థపాసప్పమాణస్మిం, తమ్హా కసిణమణ్డలాతి తతో కసిణమణ్డలతో హత్థపాసప్పమాణస్మిం పదేసే విదత్థిచతురఙ్గులే ఉచ్చే. పరిముఖం సతిన్తి కమ్మట్ఠానాభిముఖం సతిం.

౮౫౩-౪. నేక్ఖమ్మన్తి ఝానం. ఖేమతో దట్ఠుం దిస్వా అహం ఇమాయ పటిపత్తియా అద్ధా ఏకన్తేన పవివేకసుఖస్స నిబ్బానసుఖస్స భాగీ అస్సం భవేయ్యం.

౮౫౬. సో కసిణస్స వణ్ణో తేన యోగినా న పేక్ఖితబ్బో, కసిణస్స లక్ఖణం న పేక్ఖితబ్బం ఉస్సదస్స వసేన వణ్ణం అముఞ్చిత్వా.

౮౬౦. ఏవం ఇమినా వుత్తప్పకారేన ఏకగ్గచేతసో ఏకగ్గచిత్తస్స యోగినో నిమీలేత్వా ఆవజ్జన్తస్స యథా యేన పకారేన కమ్మట్ఠానం హోతి ఉమ్మీలితే కాలేపి, తథా తేన పకారేన తం కమ్మట్ఠానం ఆపాథం యాతి చే యది ఆగచ్ఛతి, ఉగ్గహమేవ ఉగ్గహనిమిత్తం.

౮౬౪. పాదానం ధోవనే పపఞ్చపరిహారత్థం. ఏకతలికాతి ఏకతలమత్తా.

౮౬౫. తం సంహారిమం కసిణమాదాయ.

౮౬౬. సమన్నాహరితబ్బన్తి కమ్మట్ఠానం సుమనేన ఆహరితబ్బం, మనసికాతబ్బన్తి అత్థో. తక్కాహటన్తి వితక్కేన ఆహటం ఫుసితం కరే కరేయ్య.

౮౬౮. తన్తి తం నిమిత్తం.

౮౭౧-౪. ఇమస్సాతి పటిభాగనిమిత్తస్స. పురిమస్సాతి ఉగ్గహనిమిత్తస్స. కో పన అయం విసేసో? థవికా నీహరితం ఆదాసమణ్డలం మజ్జితం వియ. తోయదే కాళమేఘే సేతబలాకా వియ. తదా తం ఉగ్గహనిమిత్తం పదాలేత్వావ నిగ్గతం పటిభాగనిమిత్తం. తతో ఉగ్గహనిమిత్తతో. తన్తి తం పటిభాగనిమిత్తం. సణ్ఠానవన్తఞ్చ వణ్ణవన్తఞ్చ న చ ఉపట్ఠాకారమత్తం. పఞ్ఞజన్తి పఞ్ఞాయ జాతం.

౮౭౭-౮. ఉపచారక్ఖణే తస్సాతి తస్స సమాధినో ఉపచారక్ఖణే. నీవరణప్పహానేన సమాధినో పటిలాభక్ఖణే పన అఙ్గానం వితక్కాదీనం పాతుభావేన ఇతి ద్వీహి ఆకారేహి.

౮౭౯. ద్విన్నం సమాధీనన్తి ఉపచారప్పనాసమాధీనం.

౮౮౨. చక్కవత్తియగబ్భోవ రతనం వియ అస్స అనేన సుదుల్లభం.

౮౮౪. అయన్తి పటిసన్ధిసన్థారో.

౮౯౧-౨. సమతం వీరియస్సేవాతి వీరియసమభావం. లయం లీనభావం ఈసకమ్పి యన్తం గచ్ఛన్తం మానసం ఆవజ్జనచిత్తం.

౮౯౫-౯. భవఙ్గం పన పచ్ఛిజ్జ ఉచ్ఛిన్దిత్వా తదేవ పథవీకసిణం ఆరమ్మణం కత్వా యోగినో మనోద్వారమ్హి జాయతి. తతోతి ఆవజ్జనతో తత్రేవారమ్మణే తస్మిం పథవీకసిణసఙ్ఖాతే ఆరమ్మణే తస్స యోగినో జవనాని చత్తారి వా పఞ్చ వా జాయన్తే. అవసానే ఏకం జవనమానసం రూపావచరికం హోతి, తస్మిం రూపావచరికే వితక్కాదయో అఙ్గా. అఞ్ఞేహి అఞ్ఞేసం చిత్తానం అఞ్ఞేహి వితక్కాదీహి బలవతరా హోన్తి. తాని అప్పనాభావం అప్పత్తాని అప్పనాచేతసో పరికమ్మోపచారతో పరికమ్మభావతో పరికమ్మానీతి వుచ్చన్తే, ఉపచారభావతో ఉపచారానీతి చ వుచ్చన్తే. తాని జవనాని అప్పనాయానులోమత్తా అనులోమాని ఏవ చ వుచ్చన్తి. ఏత్థ అనులోమకేసు యం సబ్బన్తిమం జవనం, తం గోత్రభూతి పవుచ్చతి.

౯౦౧. గోత్రభు దిట్ఠన్తి గోత్రభు నామ ఉద్దిట్ఠం.

౯౦౪-౫. పురిమేహి జవనేహి యం ఆసేవనం, తం బలవపచ్చయం లద్ధా లభిత్వా ఛట్ఠం జవనం, సత్తమం వా జవనం అప్పేతి. ఇతి వచనం పవుచ్చతి, ఏత్థ వాదే గోదత్తో నామ ఆభిధమ్మికో ఆచరియో ఆహ. ఛిన్నతటే ముఖం యస్స ఛిన్నతటముఖో.

౯౦౮. పచ్చవేక్ఖణా హేతు యస్స ఆవజ్జనస్సాతి పచ్చవేక్ఖణహేతుకం.

౯౧౧-౨. కామచ్ఛన్దస్స నానావిసయే పలుద్ధస్స. చేతసో ఏకస్మిం విసయే సమాధానేన సమాధి.

౯౧౫. సయఞ్చ అతిసన్తతో సుఖం అవూపసన్తసభావస్స ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చద్వయస్స పటిపక్ఖతో వుత్తం.

౯౧౭. పఞ్చఙ్గవిప్పయుత్తన్తి పఞ్చనీవరణవిప్పయుత్తం. పఞ్చఙ్గసంయుతన్తి వితక్కాదీహి యుత్తం.

౯౨౦-౧. వేపుల్లన్తి కమ్మట్ఠానస్స విపులభావం. తఞ్చ పటిభాగనిమిత్తం ఉపచారం విచారేత్వా వడ్ఢేతుం వట్టతి.

౯౨౮-౩౧. పమాదయోగినోతి పమాదవసేన యోగిసమ్పన్నస్స కామసహగతా సఞ్ఞామనక్కారా మనసికారా చే చరన్తి, తస్స యోగినో తం ఝానం హానభాగియం హోతి. సతి సన్తిట్ఠతే తస్మిం, సన్తా తదనుధమ్మతా తస్మిం పఠమజ్ఝానే తదనుధమ్మతా తస్స పఠమజ్ఝానస్స అనురూపా సతి నికన్తి సన్తా సంవిజ్జమానా సన్తిట్ఠతే సన్తిట్ఠతి, తం ఝానం మన్దస్స యోగినో ఠితిభాగియం హోతి, ఠితిం భజతి. విసేసభాగియం హోతి, విసేసం దుతియాదిభావనం పాపుణాతీతి అత్థో. నిబ్బిదాసంయుతా సఞ్ఞా, మనక్కారాతి నిబ్బిదావిపస్సనాసంయుత్తా సఞ్ఞామనక్కారా. నిబ్బేధభాగియన్తి లోకుత్తరభాగియం, లోకుత్తరమగ్గభాగియన్తి అత్థో.

౯౩౩. అయం సమాపత్తి ఆసన్నాకుసలారయో ఆసన్నాకుసలారికా యస్మా తక్కచారానం థూలత్తా చ, తస్మా కారణా అయం సమాపత్తి అఙ్గదుబ్బలా.

౯౩౫. నికన్తిన్తి తణ్హం. పరియాదాయాతి సోసాపేత్వా.

౯౩౬. విధినాతి పుబ్బే వుత్తవిధినా. సతస్సాతి సతిసమ్పన్నస్స.

౯౩౮. నిమిత్తం తు తదేవ చాతి తమేవ పఠమనిమిత్తం ‘‘పథవీ పథవీ’’ఇతి ఏవం మనసా కరోన్తస్స.

౯౪౩. సమ్పసాదనన్తి సద్ధా. మజ్ఝత్తన్తి తత్రమజ్ఝత్తతా.

౯౪౪. దువఙ్గహీనన్తి వితక్కవిచారహీనం.

౯౪౮. పీతి నామ చేతసో చిత్తస్స ఉప్పిలాపనం ఉప్పిలాపితత్తం యతో యస్మా కారణా.

౯౬౧-౨. ఆసన్నపీతిదోసాతి పీతియేవ దోసా. ఏత్థ ఏతస్మిం తతియజ్ఝానే యదేవ యం ఏవ సుఖం ఇతి ఏవం సుఖం చేతసో ఆభోగో మనసికారో. ఏవం ఇమినా పకారేన సుఖస్స థూలత్తా అయం సమాపత్తి అఙ్గదుబ్బలా హోతి.

౯౭౪-౫. సుఖం ఉపేక్ఖాయ ఆసేవనం పన న హోతి యస్మా ఉపేక్ఖాయ ఆసేవనం పన న హోతి, యస్మా ఉపేక్ఖాసహగతాని జవనాని జవన్తి, తస్మా చతుత్థజ్ఝానం ఉపేక్ఖాసహగతం సముదీరితం.

౯౭౬. దుతియజ్ఝానం ద్విధా ద్వీహి కోట్ఠాసేహి ఠితం.

౯౭౯. అయం అభిధమ్మావతారో సుమధురవరతరవచనో కం ను జనం నేవ రఞ్జయతి, అతినిసితవిసదో బుద్ధిప్పచారో యస్స సో అతినిసితవిసదబుద్ధిప్పచారో, సో తేన జనేన వేదనీయో జానితబ్బో.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

రూపావచరసమాధిభావనానిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

చుద్దసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౫. పన్నరసమో పరిచ్ఛేదో

అరూపావచరసమాధిభావనానిద్దేసవణ్ణనా

౯౮౨-౩. రూపే ఖో విజ్జమానస్మిన్తి రూపకాయే విజ్జమానే దణ్డాదానాదయో దణ్డగ్గహణాదయో. ఇతి రూపే రూపకాయే ఆదీనవం దిస్వా.

౯౮౪. సూకరాభిహతోవ సాతి సూకరం అనుబన్ధితో సా సునఖో వియ.

౯౮౫. వసీతి యోగీ.

౯౮౮-౯౯౦. ఫుట్ఠోకాసఞ్చ తేన తన్తి తేన చిత్తేన ఫుట్ఠం తమోకాసం ‘‘అనన్తో ఆకాసో’’ఇతి చ మనసా కరోన్తో ఏవ ఉగ్ఘాటేతి. ఇతి వచనం వుచ్చతే, అయమఞ్ఞో నయో, ‘‘ఆకాసో’’ ఇతి మనసా కరోన్తో తం కసిణం న సంవేల్లేతి.

౯౯౮. రూపావచరజ్ఝానమేవ పచ్చత్థికం రూపావచరజ్ఝానపచ్చత్థికం.

౧౦౦౪. ఆకాసఫుటవిఞ్ఞాణేతి ఫుటమేవ విఞ్ఞాణం ఫుటవిఞ్ఞాణం, తస్మిం ఆకాసారమ్మణే ఫుటవిఞ్ఞాణే.

౧౦౦౫-౬. అయం ఆకాసో అనన్తో ఇతి ఏవం తం ఆకాసమేవ ఫరిత్వా పవత్తం విఞ్ఞాణం విఞ్ఞాణఞ్చ ఇతి వచనం వుచ్చతే. విఞ్ఞాణం అనన్తం నామ న హోతి, అనన్తారమ్మణత్తా ‘‘విఞ్ఞాణం అనన్త’’న్తి వుచ్చతే, తం విఞ్ఞాణం మనక్కారవసేన అపి అనన్తం పరిదీపితం.

౧౦౧౦. పఠమారుప్పవిఞ్ఞాణస్స అభావో తస్స ఏవ పఠమారుప్పస్స సుఞ్ఞతో సుఞ్ఞభావతో.

౧౦౧౩. సతి తిట్ఠతి భియ్యో బలవా సతి తిట్ఠతి.

౧౦౧౫. అభావకే నత్థిభావే.

౧౦౧౭-౮. దుతియారుప్పచక్ఖునాతి చక్ఖునా దుతియారుప్పం ‘‘నత్థి నత్థీ’’తిఆదినా ఆకారేన పరికమ్మవసేన మనక్కారే. తస్సాపగమమత్తఞ్చ తస్స పఠమారుప్పస్స అపగమమత్తఞ్చ.

౧౦౨౯. యా నామ అయం సమాపత్తి అభావమత్తమ్పి గోచరం కత్వా ఠస్సతి, అయం సమాపత్తి వత ఏకన్తేన అహో సన్తాతి పదిస్సతి.

౧౦౩౩. యాయ సఞ్ఞాయ నేవసఞ్ఞీ, నాసఞ్ఞీ చ హోతి, కేవలం ఏకన్తేన అథ ఖో సా సఞ్ఞా ఏదిసీ న హోతి.

౧౦౩౫-౭. పటుసఞ్ఞాయ కిచ్చస్స నేవ కరణతో అయం సమాపత్తి ‘‘నేవసఞ్ఞా’’తి నిద్దిట్ఠాతి చతుత్థఆరుప్పతో సమ్భవా పవత్తా తేజోధాతు సుఖోదకే దహనకిచ్చం కాతుం న సక్కోతి యథా, సా సఙ్ఖారధమ్మానం అవసేసత్తా.

౧౦౪౦. పాసాదతలఞ్చ సాటికా చ.

౧౦౪౧. యో పన భిక్ఖు ఇమం రూపారూపజ్ఝానసమాపత్తివిధానం సారతరం జానాతి, సో రూపారూపజ్ఝానసమాపత్తిపురేక్ఖో సేక్ఖో భవం కామభవం అభిభుయ్య అభిభవిత్వా రూపారూపం యాతి పాపుణాతి.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

అరూపావచరసమాధిభావనానిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పన్నరసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౬. సోళసమో పరిచ్ఛేదో

అభిఞ్ఞానిద్దేసవణ్ణనా

౧౦౪౫. సతాతి సతిసమ్పన్నేన. అనుయోగన్తి వీరియం.

౧౦౪౭. యోగావచరభిక్ఖునా నిబ్బత్తితాసు అభిఞ్ఞాసు అస్స యోగావచరస్స భిక్ఖునో సమాధిభావనా నిట్ఠం పరియోసానం గతా సియా.

౧౦౫౦. దన్తేతి దన్తే ఠితే. అచలేతి అచలే ఠితే.

౧౦౫౨-౪. అభిఞ్ఞాయ పాదకం కారణం అభిఞ్ఞాపాదకం యోగీ సతం వాపి సహస్సం వాపి యది సచే ఇచ్ఛతి, అభిఞ్ఞాపాదకం ఝానం సమాపజ్జిత్వా తతో అభిఞ్ఞాపాదకఝానతో వుట్ఠాయ వుట్ఠహిత్వా ‘‘సతం హోమి, సతం హోమి’’ ఇతి ఏవం కామావచరపరికమ్మమానసం కత్వా అభిఞ్ఞాయ పాదకం కారణభూతం ఝానం పునాధిట్ఠాతి పున ఆపజ్జిత్వా తతో ఝానతో వుట్ఠాయ పున అధిట్ఠాతి, సహాధిట్ఠానేన చేతసా అధిట్ఠానసఙ్ఖాతేన చతుత్థజ్ఝానచిత్తేన సహ సో యోగీ సతం హోతి. ఇద్ధివిధఞాణం.

౧౦౬౭-౮. ఏసో అధిగతాభిఞ్ఞో యోగీ పాదకారమ్మణేన చతుత్థజ్ఝానస్స పటిభాగనిమిత్తసఙ్ఖాతేన ఆరమ్మణేన ఫుట్ఠే ఓకాసే గతే పవత్తే పన సద్దే సుణాతి. దిబ్బసోతఞాణం.

౧౦౬౯. పరస్స చిత్తం పరియతి పరిచ్ఛిజ్జతీతి చేతోపరియం, తమేవ మానసం చేతోపరియమానసం.

౧౦౭౦. హదయం పన నిస్సాయాతి హదయవత్థుం నిస్సాయ పవత్తమానలోహితం, హదయకోసే పవత్తం రుహిరన్తి అత్థో.

౧౦౭౫. కామావచరచిత్తఞ్చాతి కామావచరసత్తానం కామావచరచిత్తఞ్చ. రూపారూపేసు రూపభవారూపభవేసు సత్తానం మానసఞ్చ. కిం భూతం? సరాగాదిప్పభేదకం మానసం సబ్బం చేతోపరియఞాణం జానాతి. చేతోపరియఞాణం.

౧౦౭౭-౮౨. నిసజ్జా సబ్బపచ్ఛిమాతి సబ్బేసం ఇరియాపథానం పచ్ఛా జాతా నిసజ్జా భిక్ఖునా ఆవజ్జితబ్బా. తతో పభుతి తతో సబ్బపచ్ఛిమతో నిసజ్జాతో పభుతి తం సబ్బం పచ్ఛిమనిసజ్జం ఆదిం కత్వా పటిలోమక్కమా పటిలోమక్కమేన సబ్బం అత్తనా కతం ఆవజ్జితబ్బం. అస్మిం భవే యావ యత్తకం కాలం సన్ధి పటిసన్ధి హోతి, తావ తత్తకం కాలం కతం కిరియం తేన భిక్ఖునా ఆవజ్జితబ్బం. పురిమస్మిం భవేపి చుతిక్ఖణేపి నిబ్బత్తం నామరూపఞ్చ సాధుకం ఆవజ్జితబ్బం. చుతిక్ఖణే నిబ్బత్తే తస్మిం నామరూపే ఏవం భిక్ఖునా ఆవజ్జితబ్బే యదా తదేవ తమేవ నామరూపం ఆరమ్మణం కత్వా చుతిక్ఖణే మనోద్వారే మనక్కారో మనోద్వారావజ్జనచిత్తం ఉప్పజ్జతి. పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణం.

౧౦౮౬-౯౬. అభిఞ్ఞాపాదకం కసిణారమ్మణం ఝానం అభినీహారక్ఖమం కత్వా ఇమేసు తీసు కసిణేసు కతపుఞ్ఞేహి. తస్మా తమితరం వాపీతి ఆలోకకసిణం వా ఇతరం వాపి కసిణద్వయం యథాక్కమం ఉప్పాదేత్వా ఉపచారభూమియంయేవ ఠత్వా తం ఆలోకకసిణం ఠపేతబ్బం. అప్పనం పణ్డితో న ఉప్పాదేయ్య, సచే ఉప్పాదేతి, తం ఆలోకకసిణం పాదకజ్ఝాననిస్సితం పాదకజ్ఝానస్స ఆరమ్మణం హోతి. వడ్ఢితస్స ఝానస్స అన్తోగధం రూపం తేన యోగినా పస్సితబ్బం భవే భవేయ్య. తం రూపం పస్సతో పస్సన్తస్స తస్స యోగినో పరికమ్మస్స వారో అతిక్కమతి, తావదే తస్మింయేవ ఖణే ఆలోకోపి తస్స యోగినో ఆలోకోపి ఖిప్పం అన్తరధాయతి. తస్మిం ఆలోకే అన్తరహితే రూపగతం రూపం న దిస్సతి. దివసమ్పి నిసీదిత్వా పస్సతో రూపదస్సనం హోతి.

౧౧౦౦-౧. తంచిత్తసంయుతన్తి తేన చతుత్థజ్ఝానేన యుత్తం చిత్తం. అనాగతంసఞాణస్స పరికమ్మం, యథాకమ్మూపగస్స ఞాణస్స చ పరికమ్మం. దిబ్బచక్ఖుఞాణం.

౧౧౦౩. యో భిక్ఖు ఇధ ఇమస్మిం సాసనే ఇమం పన గన్థం సుణాతి, చిత్తే కరోతి చ, సో భిక్ఖు అనేన తరేన ఇమినా గన్థేన తరిత్వా అభిధమ్మమహణ్ణవపారం యాతి పాపుణాతి, జానాతీతి అత్థో.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

అభిఞ్ఞానిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సోళసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౭. సత్తరసమో పరిచ్ఛేదో

అభిఞ్ఞారమ్మణనిద్దేసవణ్ణనా

౧౧౦౪. అనాగతంసఞాణఞ్చాతి న ఆగతో అనాగతో, న తావ సమ్పత్తోతి అత్థో, అనాగతే అంసా కోట్ఠాసా తేసం ఞాణం అనాగతంసఞాణం. యం యం కమ్మం యథాకమ్మం, తం ఉపగచ్ఛతి జానాతీతి యథాకమ్ముపగం, విపాకచేతనాజాననకఞాణం.

౧౧౦౭-౯. తత్థ తేసు ఆరమ్మణత్తికేసు. చిత్తసన్నిస్సితం కత్వాతి తం కాయం చిత్తం సన్నిస్సితం కరిత్వా తమేవ కాయచిత్తచేతసికవసేన మహగ్గతే చిత్తస్మిం సమారోపేతి ఞాణం ఇద్ధివిధఞాణం, తతో కాయారమ్మణతో కాయస్స పరిత్తత్తా కామావచరత్తా పరిత్తారమ్మణం ఞాణం సియా.

౧౧౧౦-౩. దిస్సమానేన కాయేన, గన్తుకామో యదా భవే యో యోగీ దిస్సమానేన కాయేన గన్తుకామో యదా భవేయ్య, సో యోగీ తదా చిత్తం కాయసన్నిస్సితం కత్వా రూపకాయే సన్నిస్సితం కత్వా తం పాదకజ్ఝానచిత్తం కాయవసేన కాయే ఆరోపేతి, తదా ఝానారమ్మణతో తం ఞాణం మహగ్గతగోచరం హోతి, యం ఞాణం యదా అనాగతఞ్చ ధమ్మజాతం, అతీతఞ్చ ధమ్మజాతం విసయం ఆరమ్మణం కరోతి, తదా తం ఞాణం అతీతారమ్మణం హోతి, తదా అనాగతారమ్మణం ఆరమ్మణకరణకాలే అనాగతగోచరం హోతి. దిస్సమానేన కాయేన తస్స భిక్ఖునో గమనే పన సతి తస్స యోగినో ఞాణస్స గోచరో పచ్చుప్పన్నో నామ హోతి, ఇతి వినిద్దిసే.

౧౧౧౪. కాయం చిత్తస్స వసేన చిత్తే ఆరోపేతి, చిత్తం కాయస్స వసేన కాయే ఆరోపేతి, ఇతి పరిణామనకాలస్మిం తస్స యోగినో ఞాణం అజ్ఝత్తారమ్మణం సియా. సమ్పవత్తతి సత్తసూతి పరిత్తమహగ్గతఅతీతఅనాగతపచ్చుప్పన్నఅజ్ఝత్తబహిద్ధారమ్మణసఙ్ఖాతేసు సత్తసు ఆరమ్మణేసు సమ్పవత్తతి.

౧౧౨౦. జాననే మజ్ఝిమానన్తి మహగ్గతానం జాననే.

౧౧౨౨. ఏతస్స చేతోపరియఞాణస్స మగ్గారమ్మణతా పరియాయేన ఏవ మతా ఞాతా.

౧౧౨౬-౭. తత్థ తిక్ఖణసమ్పత్తం, పచ్చుప్పన్నం ఖణాదికం.

తత్థ తేసు పచ్చుప్పన్నేసు యం పచ్చుప్పన్నం ఖణాదికం తిక్ఖణసమ్పత్తం ఉప్పాదట్ఠితిభఙ్గక్ఖణసమ్పత్తం ఖణాదికం ఖణాయేవ తం ఖణావయవం పచ్చుప్పన్నం నామ. ఏకద్వేసన్తతివారపరియాపన్నన్తి ఏకచిత్తద్విచిత్తవీథివారపరియాపన్నం సన్తతిపచ్చుప్పన్నం నామ. పచ్చుప్పన్నన్తి పచ్ఛిమన్తి అద్ధాపచ్చుప్పన్నన్తి అత్థో.

౧౧౩౧-౨. యేన ఆవజ్జనచిత్తేన ధమ్మే ఆవజ్జతి, యేన చేతసా జానాతి, తేసం ద్విన్నం ఆవజ్జనజవనచిత్తానం సహట్ఠానస్స అభావా తం ‘‘ఖణాదికత్తయం పచ్చుప్పన్న’’న్తిఆదికం ‘‘ఏకస్స చిత్తమేకేన, అవస్సం పన విజ్ఝతి’’ఇతి పరియోసానం వచనం న యుజ్జతి. ఆవజ్జనజవనానం నానారమ్మణభావం పత్తితో ఆపజ్జనతో చ న యుజ్జతి. అనిట్ఠే పన ఠానే తేసం ఆవజ్జనజవనానం ఏకారమ్మణభావే అనిచ్ఛితే తస్మిం ఠానే న యుజ్జతి, అఞ్ఞస్మిం పన ఠానే మగ్గవీథియం ఆవజ్జనపరికమ్మజవనానం కసిణాదికం ఆరమ్మణం హోతి, గోత్రభులోకుత్తరచిత్తానఞ్చ నిబ్బానం ఆరమ్మణం హోతి, ఏత్థ ఆరమ్మణజవనానం ఏకారమ్మణతా అనిచ్ఛతా.

౧౧౩౪-౪౧. ‘‘ఏకబ్భవపరిచ్ఛిన్నం, పచ్చుప్పన్నన్తి పచ్ఛిమ’’న్తి వత్వా పున అఞ్ఞేన పరియాయేన తం పచ్చుప్పన్నం దస్సేతుం ఇదం అద్ధాఖ్యం అద్ధానామ పచ్చుప్పన్నం జవనవారతో దీపేతబ్బం. ఇతి వచనం నిద్దిట్ఠం. యదా ఇద్ధిమా యోగీ పరస్స చిత్తం ఞాతుం ఆవజ్జతి, తస్స ఆవజ్జనమనో పచ్చుప్పన్నఖణవ్హయం పచ్చుప్పన్నం మనోద్వారావజ్జనచిత్తం ఆరమ్మణం కత్వా తేన చిత్తేన సద్ధిం నిరుజ్ఝతి, తేసు నిరుద్ధేసు తస్స యోగినో చత్తారి, పఞ్చ వా జవనాని జాయన్తి. ఏతేసం చతున్నం, పఞ్చన్నం జవనానం యం పచ్ఛిమం చిత్తం ఇద్ధిచిత్తముదీరితం. ఇద్ధిచిత్తతో సేసాని కామావచరచిత్తాని. ఏతేసం కామావచరే ఇద్ధిజవనానం తదేవ చ పరచిత్తం ఆరమ్మణం హోతి యస్మా, తస్మా సబ్బాని తాని జవనాని ఏకారమ్మణతం యన్తి, తేసం జవనానం నానారమ్మణతా అద్ధావసా న భవేయ్య, పచ్చుప్పన్నారమ్మణతో తేసం జవనానం ఏకారమ్మణభావేపి ఇద్ధిమానసమేవ చ పరస్స చిత్తం జానాతి. ఇతరాని కామావచరాని పన చిత్తాని పరస్స చిత్తం న జానన్తి. యథా చక్ఖుద్వారే తు విఞ్ఞాణన్తి చక్ఖువిఞ్ఞాణం రూపం పస్సతి, తథా ఇతరం చిత్తం న పస్సతి.

౧౧౬౧. అనాగతంసఞాణస్సాతి అనాగతంసఞాణస్స అనాగతం ధమ్మం అగోచరం, గోచరం న హోతియేవాతి అత్థో.

౧౧౬౯. వివిధత్థాని వణ్ణపదాని యస్మిం సో వివిధత్థవణ్ణపదో, తం మధురత్థమతినీహరం ఉత్తమం సోతుజనస్స హదయం పీతికరం సచేతనో కో నామ మనుజో న సుణేయ్య.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

అభిఞ్ఞారమ్మణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సత్తరసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౮. అట్ఠారసమో పరిచ్ఛేదో

దిట్ఠివిసుద్ధినిద్దేసవణ్ణనా

౧౧౭౫. యా సఞ్జాననమత్తంవ, సఞ్ఞా నీలాదితో పనాతి సా సఞ్ఞా నీలాదివసేన సఞ్జాననమత్తంవ కరోతి. లక్ఖణప్పటివేధన్తి అనిచ్చాదిలక్ఖణపటిబుజ్ఝనం.

౧౧౭౭. తం విఞ్ఞాణం ఉస్సక్కిత్వా ఉద్ధం సక్కం కత్వా సత్తే మగ్గం పాపేతుం న సక్కోతి.

౧౧౭౮-౯. సబ్బేసం పన ధమ్మానం సభావపటివేధనం అవిపరీతవసేన పటిబుజ్ఝనం పఞ్ఞాయ లక్ఖణం.

౧౧౮౦. సమాధి ఆసన్నకారణం ఏతాయాతి సమాధాసన్నకారణా.

౧౧౮౧. లక్ఖణేనేకధాతి సబ్బధమ్మం పటిబుజ్ఝనలక్ఖణేన పఞ్ఞావ ఏకధా వుత్తా.

౧౧౮౩. భూరిపఞ్ఞేనాతి భూతే అత్థే అవిపరీతే అత్థే రమతీతి భూరి, భూరి పఞ్ఞా ఏతస్సాతి భూరిపఞ్ఞో, తేన.

౧౧౮౬-౯౧. తీసు అత్థధమ్మనిరుత్తీసు చ ఞాణేసు అత్థధమ్మనిరుత్తీసు జాతేసు ఞాణేసు చ ఞాణం. యం కిఞ్చి పచ్చయుప్పన్నం ఫలం ధమ్మజాతం. భాసితత్థోతి పాళియా అత్థో. ఏతే పఞ్చ ధమ్మా అత్థసఞ్ఞితా అత్థనామకా. ఫలనిబ్బత్తకో హేతూతి జననకో పచ్చయో. భాసితన్తి పాళి. ధమ్మసఞ్ఞితాతి ధమ్మనామకా. సభావనిరుత్తీతి అవిపరీతవోహారో. పరియత్తీతి సిక్ఖనం. సవనాధిగమేహి పుబ్బయోగేన పుబ్బే పవత్తనాయ.

౧౧౯౨. భూమిభూతేసూతి విపస్సనాయ భూమిభూతేసు.

౧౧౯౪. జననాదితోతి జాతిఆదితో భీతేన పఞ్ఞా భావేతబ్బా.

౧౨౦౩. ఏకాసీతియా చిత్తేనాతి లోకుత్తరచిత్తవజ్జితేన విపస్సనాభూమిభూతేన ఏకాసీతియా చిత్తేన.

౧౨౦౮. సత్తసమ్మోహఘాతత్థన్తి సత్తోతి సమ్మోహస్స వినాసితత్థం.

౧౨౧౧. నిరీహకన్తి ఈహవిరహితం బ్యాపారవిరహితం, దారురజ్జుసమాయోగే.

౧౨౧౫. ఉభో భిజ్జన్తి పచ్చయాతి అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయకారణా.

౧౨౨౫. అన్తద్వయన్తి కామసుఖల్లికానుయోగఅత్తకిలమథానుయోగద్వయం. భావయేతి దిట్ఠివిసుద్ధిం వడ్ఢేయ్య.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

దిట్ఠివిసుద్ధినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అట్ఠారసమో పరిచ్ఛేదో.

౧౯. ఏకూనవీసతిమో పరిచ్ఛేదో

కఙ్ఖావితరణవిసుద్ధినిద్దేసవణ్ణనా

౧౨౩౧. ఇచ్చేవమాదిబాత్తింసకోట్ఠాసానం పచ్చయస్స హేతుపచ్చయే తావ యోగీ మనసా పరిగ్గణ్హాతి.

౧౨౩౩. హేత్వఙ్కురస్స బీజం తు బీజం అఙ్కురస్స హేతుజనకం, పథవాదయో అఙ్కురస్స పచ్చయా.

౧౨౩౪. పఞ్చ ధమ్మాతి అవిజ్జాతణ్హుపాదానకమ్మాహారా హేతుపచ్చయా ధమ్మా.

౧౨౩౫. కమ్మం పుత్తస్స జనకో పితా వియ నామరూపస్స జనకం.

౧౨౩౮. పచ్చయాతి పచ్చయేన.

౧౨౪౦. యా సాతి యా సా కఙ్ఖా. పుబ్బన్తే పుబ్బకోట్ఠాసే.

౧౨౪౧. సబ్బథా సబ్బకోట్ఠాసతో అనవసేసావ తస్స యోగినో సా కఙ్ఖా పహియ్యతి నాసీయతే.

౧౨౪౩. అత్థసాధికాతి కుసలపక్ఖే దానాదిఅత్థసాధికా, అకుసలపక్ఖే పాణాతిపాతాదిఅత్థసాధికా.

తం విపాకన్తి ఉపఘాతకకమ్మస్స తం విపాకం ఉప్పన్నం నామ హోతి. ఏవం ఏకో యోగీ కమ్మవిపాకవసేన నామరూపస్స పచ్చయపరిగ్గహం కరోతి.

౧౨౪౬. హేతుఫలస్స సమ్బన్ధవసేనాతి హేతుఫలసమ్బన్ధవసేన ఇదం నామరూపం కేవలం ఏకన్తేన పవత్తతి, ఇతి సమ్మా అవిపరీతాకారేన సం అనుపస్సతి.

౧౨౪౭. పాకప్పవత్తితో ఉద్ధం పాకపటివేదకం న పస్సతి న జానియతే.

౧౨౫౦-౧. అప్పవత్తి నామ న దిస్సతి, ఉపపన్నం దిస్సతి. తిత్థియా ఏతమత్థం అనఞ్ఞాయ అజానిత్వా అసయంవసీ సత్తసఞ్ఞన్తి ‘‘సత్తో’’తి సఞ్ఞం గహేత్వాన సస్సతఉచ్ఛేదదస్సినో అఞ్ఞమఞ్ఞం విరోధినో హుత్వా ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిం గణ్హన్తి.

౧౨౫౪. ఉభోతి ఉభో కమ్మవిపాకా అఞ్ఞమఞ్ఞతో సుఞ్ఞా. న చ కమ్మం వినా ఫలన్తి కమ్మం వినా ఫలం న చ హోతి.

౧౨౫౫. సమ్భారేహీతి సూరియాదిసమ్భారేహి.

౧౨౫౭. సుఞ్ఞం తం నామరూపధమ్మం.

౧౨౫౮. హేతుసమ్భారపచ్చయాతి హేతునా చ సమ్భారపచ్చయేహి చ.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

కఙ్ఖావితరణవిసుద్ధినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఏకూనవీసతిమో పరిచ్ఛేదో.

౨౦. వీసతిమో పరిచ్ఛేదో

మగ్గామగ్గఞాణదస్సనవిసుద్ధినిద్దేసవణ్ణనా

౧౨౬౪. పచ్చుప్పన్నస్స ధమ్మస్సాతి పచ్చుప్పన్నస్స నామరూపధమ్మస్స.

౧౨౬౬-౮. ఉప్పజ్జతో ఉప్పజ్జన్తస్స నామరూపధమ్మస్స రాసితో నిచయతో ఆగమనఞ్చ నత్థి. దిసాగమనన్తి దిసాయ గమనం. నిరుద్ధస్సాపి నామరూపధమ్మస్స ఏకస్మిం ఠానే నిచయోతి చ నత్థి.

౧౨౭౦-౧. అవిజ్జాసముదయా రూపసముదయో, అవిజ్జానిరోధా రూపనిరోధో. తణ్హాసముదయా రూపసముదయో, తణ్హానిరోధా రూపనిరోధో. కమ్మసముదయా రూపసముదయో, కమ్మనిరోధా రూపనిరోధో. ఆహారనిరోధా రూపనిరోధో. ధమ్మేతి సఙ్ఖారధమ్మే.

౧౨౮౦. సమ్పత్తపటివేధస్సాతి సమ్పత్తలోకుత్తరసఙ్ఖాతమగ్గఫలస్స సోతాపన్నాదిపుగ్గలస్స. విప్పటిపన్నస్సాతి పటిపత్తియం అప్పటిపన్నస్స, విరుద్ధవసేన పటిపన్నస్స వా.

౧౨౮౬. కాయచిత్తానీతి కాయాతి వేదనాసఞ్ఞాసఙ్ఖారా. చిత్తన్తి విఞ్ఞాణం.

౧౨౯౦. యతో యతో పచ్చయాదితో. యం అమతం నిబ్బానం విజానతం విజానన్తానం పీతిపామోజ్జం, తేహి లభితబ్బం అమతం, అమతం వియ పీతిపామోజ్జం వా.

౧౨౯౩. అప్పత్తేతి అత్తని మగ్గఫలస్మిం అప్పత్తే. పత్తసఞ్ఞీతి మగ్గఫలే అహం పత్తో అస్మి ఇతి సఞ్ఞితో హోతి.

౧౨౯౭. సారవేదినోతి సారజాననసీలా. తన్తి తం మగ్గామగ్గఞాణదస్సనం. ఇదం ఞాణం మగ్గామగ్గఞాణదస్సనన్తి మగ్గామగ్గఞాణదస్సనం నామ.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

మగ్గామగ్గఞాణదస్సనవిసుద్ధినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

వీసతిమో పరిచ్ఛేదో.

౨౧. ఏకవీసతిమో పరిచ్ఛేదో

పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధినిద్దేసవణ్ణనా

౧౨౯౯. ఉపల్లేసవిముత్తం సువిసదం ఞాణన్తి అట్ఠవిధఞాణం సన్ధాయాహ.

౧౩౦౨. సచ్చానులోమఞాణన్తి అయమేవ పవుచ్చతి.

౧౩౦౬. అయం సిఖాపత్తా విపస్సనా ఏవ సచ్చానులోమఞాణం నామ పవుచ్చతి.

౧౩౦౯. భవఙ్గానన్తరం సఙ్ఖారు-పేక్ఖాగతనయేనాతి భవఙ్గానన్తరం సఙ్ఖారుపేక్ఖాసఙ్ఖాతేన ఞాణేన కతనయేన.

౧౩౧౪-౬. బోధిపక్ఖియధమ్మానం, ఉద్ధఞ్చ అనులోమతోతి ఉద్ధం వత్తమానానం బోధిపక్ఖియధమ్మానం అనులోమతో, ఇదం అనులోమఞాణం వుట్ఠానగామినియా పరియోసానం నామ భాసితం మహేసినా కథితం. సచ్చానులోమఞాణం ఆహచ్చ ఉప్పన్నా, సబ్బప్పకారేన గోత్రభుపరియోసానం.

౧౩౧౮. తత్థాతి విపస్సనాయ.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

పటిపదాఞాణదస్సనవిసుద్ధినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఏకవీసతిమో పరిచ్ఛేదో.

౨౨. ద్వావీసతిమో పరిచ్ఛేదో

ఞాణదస్సనవిసుద్ధినిద్దేసవణ్ణనా

౧౩౧౯-౨౨. ఆవజ్జనస్స హితం ఆవజ్జనియం, తం ఠానం ఏతస్సాతి ఆవజ్జనియఠానం, గోత్రభూతి అత్థో. తం గోత్రభుచిత్తం మగ్గచిత్తస్స ఆవజ్జనియఠానత్తా. పటిపదాఞాణదస్సనం కుదాచనం న చ భజతి, తథేవ ఞాణదస్సనవిసుద్ధిం కుదాచనం న భజతేవ. ఉభిన్నం ఞాణానం అన్తరా ఏకం అబ్బోహారికం వోహారే నియుత్తన్తి వోహారికం, న వోహారికం అబ్బోహారికం. విపస్సనాయ సోతస్మిం విపస్సనాయ సోతే పతితత్తా విపస్సనా నామ వోహరితబ్బా. తతో నిబ్బానతో.

౧౩౨౫. సూరం తిక్ఖం విపస్సనన్తి గోత్రభుచిత్తం సన్ధాయాహ.

౧౩౨౬-౯. విసఙ్ఖారన్తి సఙ్ఖారేహి విగతం. పఠమావజ్జనఞ్చేవాతి పఠమావజ్జనం వియ. పఠమాభోగతాపి చాతి పఠమమనసికారా వియ. మగ్గస్స అనన్తరాదీహి పచ్చయేహి. తస్సాతి మగ్గస్స. సిఖాపత్తాయ తాయ విపస్సనాయ ముద్ధమ్హి మత్థకే. అనావత్తన్తి అనివత్తం.

౧౩౩౦-౩. ఏకేన ఆవజ్జనేన ఏకిస్సాయేవ వీథియా. అనులోమగోత్రభుచేతసన్తి అనులోమగోత్రభుచిత్తానం నానారమ్మణతా వుత్తా. తం గోత్రభుచిత్తం అనావజ్జనమ్పి మగ్గస్స ఆవజ్జనట్ఠానే ఠత్వా. సఞ్ఞం దత్వా వియాతి ‘‘అహం నిబ్బానం ఆరమ్మణం కరోమి, త్వమ్పి తమేవారమ్మణం కరోహి’’ ఇతి సఞ్ఞం దత్వా వియాతి అధిప్పాయో. సఞ్ఞితన్తి సఞ్ఞం. కదాచిపి అనిబ్బిద్ధపుబ్బం మగ్గో ఏస ఏసో మగ్గో పుబ్బే అనిబ్బిద్ధపుబ్బో.

౧౩౩౬. ఉజ్ఝతీతి ఛిన్దతి.

౧౩౩౮. అనేకేసం ఆనిసంసానం దాయకేన ఆదిమగ్గేన సంయుత్తం. పఠమమగ్గఞాణం.

౧౩౪౧. ఏకస్సాసేవనం నత్థి ఏకస్స చిత్తుప్పాదస్స ఆసేవనపచ్చయో నత్థి, తస్మా కారణా ద్వే చిత్తుప్పాదా అనులోమకా. తేహీతి చిత్తుప్పాదేహి ఆసేవనపచ్చయం లద్ధా లభిత్వా తతియం చిత్తం గోత్రభు హోతి.

౧౩౪౫-౭. మగ్గపేక్ఖనహేతు యస్స ఆవజ్జనమనసో, తం మగ్గపేక్ఖనహేతుకం. తస్మిం నిరుద్ధేతి తస్మిం ఆవజ్జనచిత్తే నిరుద్ధే మగ్గస్స పచ్చవేక్ఖణసఞ్ఞితాని సత్త జవనాని పటిపాటియా జాయన్తే. పచ్చవేక్ఖణఞాణాని ఏకూనవీసతి హోన్తి.

౧౩౫౧. తతో తదా విపస్సనావీథిం ఓతరతి. దుతియమగ్గఞాణం.

౧౩౬౧. మూలఘాతన్తి మూలఘాతనం. తతియమగ్గఞాణం.

౧౩౬౩. అనావత్తిసభావతోతి అనివత్తతో. చతుత్థమగ్గఞాణం.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

ఞాణదస్సనవిసుద్ధినిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ద్వావీసతిమో పరిచ్ఛేదో.

౨౩. తేవీసతిమో పరిచ్ఛేదో

కిలేసపహాననిద్దేసవణ్ణనా

౧౩౭౫. ఇధ పన ఇమస్మిం పనాధికారే కారణూపచారేన లాభాదికారణస్స వోహారేన, లాభో ఆది వత్థు యస్స అనునయస్సాతి లాభాదివత్థుకో, తస్స.

సుఖుమాతి కామరాగపటిఘా సుఖుమా.

౧౩౭౬. యేన యేన పఠమమగ్గాదిఞాణేన యో యో సంయోజనాదికో పహాతబ్బో ధమ్మో ఘాతం వినాసం యాతి, సో సో ధమ్మో తేన తేన అసేసేన ఞాణేన ఏవం సాధు మయా సన్దస్సితో.

౧౩౮౩. పరిఞ్ఞాభిసమయేనాతి పరిచ్ఛిన్దిత్వా జాననేన. దుక్ఖం అభిసమేతీతి దుక్ఖం పటివిజ్ఝతి.

౧౩౯౪. యో యోగీ ఇమం విదిత్వా హితభావనం వనం వనేతబ్బం విదిత్వా జానిత్వా వే ఏకన్తేన సుఖసంహితం హితం ఉపేతి, చిత్తస్స తమం అనుత్తమం హీనం విధూయ వినాసేత్వా అవిగ్గహకమ్పదం పదం అవిగ్గహకం సరీరరహితం పదం పటిపజ్జితబ్బం ఞాతబ్బం పదం నిబ్బానం ఉపేతి పాపుణాతి చ.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

కిలేసపహాననిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

తేవీసతిమో పరిచ్ఛేదో.

౨౪. చతువీసతిమో పరిచ్ఛేదో

పచ్చయనిద్దేసవణ్ణనా

౧౩౯౫. రూపం రూపస్సాతి రూపం రూపస్స. అరూపస్స నామస్స.

౧౩౯౬. మిస్సకస్సాతి నామరూపమిస్సకస్సాతి అత్థో.

౧౩౯౭. తిపఞ్చ చాతి పన్నరస చ.

౧౩౯౯. ఏకోతి కమ్మపచ్చయో. ద్వేకాలికోతి అతీతపచ్చుప్పన్నకాలవసేన ద్వీసు కాలేసు నియుత్తో. దస్సితోతి భగవతా దేసితో.

ఇతి అభిధమ్మావతారటీకాయ

పచ్చయనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

చతువీసతిమో పరిచ్ఛేదో.

నిగమనకథావణ్ణనా

౧౪౦౧. సుమతిమతివిచారబోధనోతి సుమతీనం సున్దరపఞ్ఞానం కవీనం మతియా విచారస్స బోధనో. విమతివిమోహవినాసనోతి విమతీనం బాలానం విమోహస్స వినాసనో. కుమతిమతిమహాతమోనాసోతి కుమతీనం బాలానం మహాతమసన్నిభాయ మతియా నాసకో. పటుమతిభాసకరోతి పటూనం పణ్డితానం తిక్ఖపఞ్ఞాయ ఓభాసకరో.

౧౪౦౨. సుమతినామకో భిక్ఖు అసమానతో అసదిసాయ పూజాయ మమ ఆయాచితో యతో యస్మా కారణా, తతో తస్మా కారణా అయం అభిధమ్మావతారో. పదాతో పదాతి కోట్ఠాసతో కోట్ఠాసతో. హితవిభావనా భావనాతి హితప్పకాసనాయ భావనాయ మయా రచితో. అథ వా అహం సుమతినా భిక్ఖునా అసమానతో మానతో ఆయాచితో యతో యస్మా, తతో తస్మా.

౧౪౦౫. తివిధా బ్యప్పథానఞ్హి గతియోతి బ్యప్పథానం వచనానం అత్థగన్థయుత్తివసేన తివిధా గతియో.

౧౪౦౬. నికాయన్తరలద్ధీహీతి అఞ్ఞస్మిం నికాయే లద్ధీహి. వాచనామగ్గనిస్సితోతి వచనప్పబన్ధనిస్సితో.

౧౪౧౦. అసంకిణ్ణకులాకులేతి అసమ్మిస్సకులేహి ఆకిణ్ణే. సుపసన్నసితోదకేతి మధురసీతోదకే.

౧౪౧౧. సఙ్కటేతి సమ్బాధే.

౧౪౧౨. కేలాససిఖరాకారపాసాదపటిమణ్డితేతి రజతపబ్బతమత్థకనిభేహి పాసాదేహి అలఙ్కతే.

౧౪౧౩. వివిధాకారచారుపాకారగోపురేతి వివిధసణ్ఠానమనుఞ్ఞపాకారద్వారకోట్ఠకే.

౧౪౧౪. సల్లేఖాతి సల్లేఖవుత్తి. సాఖల్యేతి సఖిలభావే. సతాతి సతిసమ్పన్నేన.

౧౪౧౫. వస్సవలాహకా దేవాతి వస్సవలాహకభూతా దేవా అమరా.

నిగమనకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అభిధమ్మావతారపురాణటీకా నిట్ఠితా.

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

అభిధమ్మావతార-అభినవటీకా

(పఠమో భాగో)

గన్థారమ్భకథా

(క) విసుద్ధకరుణాఞాణం, బుద్ధం సమ్బుద్ధపూజితం;

ధమ్మం సద్ధమ్మసమ్భూతం, వన్దే సంఘం నిరఙ్గణం.

(ఖ) సారిపుత్తం మహాథేరం, పరియత్తివిసారదం;

నమామి సన్తవుత్తిం మే, గురుం గారవభాజనం.

(గ) వన్దన్తేన మయా ఏవం,

యా లద్ధా పుఞ్ఞసమ్పదా;

హిత్వా తస్సానుభావేన,

అన్తరాయే అసేసతో.

(ఘ) మహావిహారవాసీనం, థేరానం థిరసీలినం;

వంసాలఙ్కారభూతేన, భూతానుగ్గహకారినా.

(ఙ) థేరేన బుద్ధదత్తేన, రచితం యం మనోరమం;

పిటకే అభిధమ్మస్మిం, ఓతారుపాయభావతో.

(చ) అభిధమ్మావతారోతి, లద్ధనామేన విస్సుతం;

నానానిపుణగమ్భీరనయం పకరణుత్తమం.

(ఛ) అత్థసంవణ్ణనం తస్స, ఆరభిస్సం యథాబలం;

పామోజ్జజననత్థాయ, ఆభిధమ్మికభిక్ఖునన్తి.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా

౧. పరమనిపుణవిచిత్తనయసమన్నాగతం సకసమయసమయన్తరగహనవిగ్గాహణసమత్థం సువిమలవిపులపఞ్ఞావేయ్యత్తియజననం పకరణమిదమారభన్తోయమాచరియో పఠమం తావ రతనత్తయప్పణామకరణేన అన్తరాయనివారణఞ్చేవ పఞ్ఞాపాటవఞ్చ పత్థేతి. రతనత్తయప్పణామో హి అత్థతో పణామకిరియాభినిప్ఫాదికా కుసలచేతనా. సా చ వన్దనేయ్యవన్దకానం ఖేత్తజ్ఝాసయసమ్పదాహి దిట్ఠధమ్మవేదనీయభూతా యథాలద్ధసమ్పత్తినిమిత్తకస్స కమ్మస్స అనుబలప్పదానవసేన తన్నిబ్బత్తితవిపాకసన్తతియా అన్తరాయకరాని ఉపపీళకఉపచ్ఛేదకకమ్మాని పటిబాహిత్వా తన్నిదానానం యథాధిప్పేతసిద్ధివిబన్ధకానం రోగాదిఅన్తరాయానమప్పవత్తిం సాధేతి, రాగాదిమలవిక్ఖాలనేన చ చిత్తసన్తానం పరిసోధేత్వా తన్నిస్సితాయ పఞ్ఞాయ యథాధిప్పేతసిద్ధిసమ్పాదకం తిక్ఖవిసదభావమావహతి. కిఞ్చి ఆచిణ్ణమేతం పణ్డితానం, యదిదం గన్థసమారమ్భే రతనత్తయప్పణామకరణం, తస్మా సప్పురిసాచారానురక్ఖణత్థఞ్చ ఆదిమ్హి రతనత్తయవన్దనా ఆరద్ధాతి ఏవమాదినా అఞ్ఞానిపి బహూని పయోజనాని నిద్ధారేతబ్బాని. తాని పన తత్థ తత్థ బహుధా విత్థారితానీతి తం పపఞ్చపరిస్సమం ఠపేత్వా యథానుప్పత్తమేవ తావ వణ్ణయిస్సామ.

ఏత్థ చ రతనత్తయప్పణామం కత్తుకామో తథాగతమూలకత్తా సేసరతనానం పఠమం తావ తథాగతస్స థోమనాపుబ్బఙ్గమం పణామమారభన్తో ఆహ ‘‘అనన్తకరుణాపఞ్ఞ’’న్తిఆది. థోమనాపుబ్బఙ్గమేన హి పణామేన సత్థు గుణాతిసయయోగో, తతో చస్స అనుత్తరవన్దనీయభావో, తేన చ అత్తనో వన్దనాయ ఖేత్తఙ్గతభావో, ఖేత్తఙ్గతాయ చ వన్దనాయ యథాధిప్పేతనిప్ఫత్తియా హేతుభావో చ దస్సితో హోతి.

తత్థ వన్దిత్వాతి పుబ్బకాలకిరియానిద్దేసో. తస్స పన ఓసానగాథాయం ‘‘పవక్ఖామీ’’తి ఇమినా అపరకాలకిరియావచనేన సహ సమ్బన్ధో. బుద్ధన్తి వన్దనకిరియాయ కమ్మనిద్దేసో. ‘‘అనన్తకరుణాపఞ్ఞ’’న్తిఆదికం పన తబ్బిసేసనం. తత్థ కిరతీతి కరుణా, పరదుక్ఖం విక్ఖిపతి అపనేతీతి అత్థో. కిరీయతి దుక్ఖితేసు పసారీయతీతి వా కరుణా. అథ వా కరోతీతి కరుణా, పరదుక్ఖే సతి సాధూనం కమ్పనం హదయఖేదం జనయతీతి అత్థో. కిణాతీతి వా కరుణా, పరస్స దుక్ఖం పచ్చయవేకల్లకరణతో హింసతీతి అత్థో. పజానాతీతి పఞ్ఞా, యథాసభావం పకారేహి పటివిజ్ఝతీతి అత్థో. కరుణా చ పఞ్ఞా చ కరుణాపఞ్ఞా, నత్థి ఏతాసం అన్తోతి అనన్తా, అనన్తా కరుణాపఞ్ఞా ఏతస్సాతి అనన్తకరుణాపఞ్ఞో, తం అనన్తకరుణాపఞ్ఞం.

ఏత్థ చ ఉప్పాదవయన్తతావసేన చేవ సన్తతిపరియోసానవసేన చ సతిపి భగవతో కరుణాపఞ్ఞానం సపరియన్తభావే అనన్తారమ్మణేసు పవత్తనతో అనన్తతా వేదితబ్బా. సమ్మాసమ్బుద్ధస్స హి సబ్బసత్తానం దుక్ఖాపనయనాకారప్పవత్తా అనఞ్ఞసాధారణా మహాకరుణా కఞ్చి సత్తం అవజ్జేత్వా సబ్బేసు సత్తేసు నిరవసేసేన పవత్తతి, తథా సబ్బధమ్మసభావబోధనసమత్థా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణసఙ్ఖాతా పఞ్ఞాపి సకలఞేయ్యధమ్మేసు అనవసేసతో పవత్తతి, తస్మా అనన్తారమ్మణప్పవత్తకరుణాఞాణవన్తతాయ అనన్తకరుణాపఞ్ఞో భగవా. కరుణాపఞ్ఞాగ్గహణేన చేత్థ భగవతో సబ్బలోకియలోకుత్తరగుణసమ్పత్తి దస్సితా హోతి. తథా హి కరుణాగ్గహణేన లోకియేసు మహగ్గతభావప్పత్తాసాధారణగుణదీపనతో సకలలోకియగుణసమ్పత్తి దస్సితా, పఞ్ఞాగ్గహణేన సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణపదట్ఠానమగ్గఞాణదీపనతో సబ్బలోకుత్తరగుణసమ్పత్తి దస్సితాతి.

అపిచ సబ్బబుద్ధగుణానం కరుణా ఆది, పఞ్ఞా పరియోసానం. మహాకరుణాసఞ్చోదితమానసో హి భగవా సంసారపఙ్కతో సత్తానం సముద్ధరణత్థాయ కతాభినీహారో అనుపుబ్బేన పారమియో పూరేత్వా అనుత్తరసమ్మాసమ్బోధియా అధిగమేన సకలబుద్ధగుణే పటిలభి. ఇతి సకలబుద్ధగుణానం తన్నిదానభావతో కరుణా సబ్బబుద్ధగుణానమాది, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణపదట్ఠానస్స పన మగ్గఞాణస్స పటిలభనతో ఉత్తరికరణీయాభావతో పఞ్ఞా పరియోసానం. ఆదిపరియోసానదస్సనేన చ సకలబుద్ధగుణా నయతో దస్సితా హోన్తి. నయగ్గాహో ఏవ హి సబ్బబుద్ధగుణానం దస్సనుపాయో, ఇతరథా తాదిసస్స సబ్బఞ్ఞుబుద్ధస్సపి వచనపథాతీతం తథాగతగుణం అనుపదం వణ్ణేన్తో కో నామ పరియోసానమాహరితుం సక్కుణేయ్యాతి.

ఏవం కరుణాపఞ్ఞాముఖేన సఙ్ఖేపతో సకలబుద్ధగుణేహి భగవన్తం థోమేత్వాపి పున అత్తనో బుద్ధగుణసంకిత్తనే అతిత్తాభావేన చేవ పరేసఞ్చ పసాదబాహుల్లజననత్థం తదన్తోగధేపి విసిట్ఠగుణే పధానభావేన నీహరిత్వా దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తథాగత’’న్తిఆది. తత్థ ‘‘తథాగత’’న్తి తథా ఆగతతాదీహి అట్ఠహి కారణేహి తథాగతం. వుత్తఞ్హేతం (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౭; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౨; బు. వం. అట్ఠ. ౧.౨ నిదానకథా; అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౭౦) –

‘‘అట్ఠహి కారణేహి భగవా తథాగతో, తథా ఆగతోతి తథాగతో, తథా గతోతి తథాగతో, తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో, తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో, తథదస్సితాయ తథాగతో, తథవాదితాయ తథాగతో, తథాకారితాయ తథాగతో, అభిభవనట్ఠేన తథాగతో’’తి.

‘‘కథం భగవా తథా ఆగతోతి తథాగతో? యథా సబ్బలోకహితాయ ఉస్సుక్కమాపన్నా పురిమకా సమ్మాసమ్బుద్ధా ఆగతా, కిం వుత్తం హోతి? మనుస్సత్తాదిఅట్ఠఙ్గసమన్నాగతేన యేన అభినీహారేన తే భగవన్తో ఆగతా, తేనేవ చ అభినీహారేన అయమ్పి భగవా ఆగతో, యథా చ తే భగవన్తో సమతింస పారమియో పూరేత్వా పఞ్చమహాపరిచ్చాగాదీని సమ్పాదేత్వా ఆగతా, యథా చ తే సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మే భావేత్వా బ్రూహేత్వా ఆగతా, తథా అయమ్పి భగవా ఆగతోతి ఏవం తావ తథా ఆగతో’’తి తథాగతో. (౧)

‘‘కథం తథా గతోతి తథాగతో? యథా సమ్పతిజాతా తే భగవన్తో సత్తపదవీతిహారేన గతా, యథా వా తే సమథవిపస్సనామగ్గేహి తం తం అకుసలపక్ఖం విధమిత్వా గతా, తథా అయమ్పి భగవా గతో, ఏవం తథా గతోతి తథాగతో. (౨)

‘‘కథం తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో? యస్మా తేసం తేసం ధమ్మానం యం సభావసరసలక్ఖణం తథం అవితథం, తఞ్చేస తథలక్ఖణం ఆగతో యాథావతో అధిగతో, తస్మా తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో గమనత్థానం బుజ్ఝనత్థసమ్భవతో. తథా హి వదన్తి ‘యే గతిఅత్థా, తే బుజ్ఝనత్థా. యే బుజ్ఝనత్థా, తే గతిఅత్థా’తి. (౩)

‘‘కథం తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో? యస్మా ‘ఇదం దుక్ఖన్తి, భిక్ఖవే, తథమేతం అవితథమేత’న్తిఆదివచనతో (సం. ని. ౫.౧౦౯౦) ‘అవిజ్జాయ సఙ్ఖారానం పచ్చయట్ఠో సఙ్ఖారానం అవిజ్జాపచ్చయసమ్భూతసముదాగతట్ఠో తథో అవితథో అనఞ్ఞథో’తిఆదివచనతో చ తథధమ్మసఙ్ఖాతే సచ్చపటిచ్చసముప్పాదే యాథావతో ఆగతో అభిసమ్బుద్ధో, తస్మా తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో. (౪)

‘‘కథం తథదస్సితాయ తథాగతో? యస్మా అపరిమాణాసు లోకధాతూసు అపరిమాణానం సత్తానం ఛద్వారగ్గహితే ఆరమ్మణే అవిపరీతమేవ పస్సతి జానాతి, ఞత్వా చ పనేవం ‘కతమం తం రూపాయతనం, యం చతున్నం మహాభూతానం ఉపాదాయా’తిఆదినా (ధ. స. ౬౧౬ ఆదయో) తథమేస అవిపరీతం విభజతి దస్సేతి, తస్మా తథం ఆగచ్ఛతి పస్సతి జానాతి, తం వా ఆగమయతి దస్సేతీతి తథాగతోతి ఏవం తథదస్సితాయ తథాగతో. (౫)

‘‘కథం తథవాదితాయ తథాగతో? యస్మా ఏస అభిసమ్బోధితో యావ పరినిబ్బానా రాగమదాదినిమ్మథనవసేన ఏకసదిసమేవ ధమ్మం తథం అవితథం భాసతి, తస్మా తథం గదతి, తథో అవిపరీతో ఆగదోవచనమేతస్సాతి వా ద-కారస్స త-కారం కత్వా తథాగతోతి వుత్తోతి ఏవం తథవాదితాయ తథాగతో. (౬)

‘‘కథం తథాకారితాయ తథాగతో? భగవా హి ‘యథా వాదీ తథా కారీ’తి (అ. ని. ౪.౨౩; చూళని. పోసాలమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౮౩) వచనతో అత్తనో వాచాయ అనురూపమేవ కరోతి, తస్మా యథా వాచా, తథా కాయోపి గతో పవత్తో ఇమస్సాతి తథాగతోతి ఏవం తథాకారితాయ తథాగతో. (౭)

‘‘కథం అభిభవనట్ఠేన తథాగతో? యస్మా పనేస అనుపమాయ సకలలోకియలోకుత్తరగుణసమ్పదాయ సమన్నాగతత్తా సదేవకం లోకం అభిభుయ్య పవత్తతి, తస్మా అభిభవనట్ఠేన తథాగతోతి వుచ్చతీ’’తి.

తత్రేవం పదసిద్ధి వేదితబ్బా – అగదో వియాతి అగదో, దేసనావిలాసో చేవ పుఞ్ఞుస్సయో చ. తేన హేస మహానుభావో భిసక్కో వియ దిబ్బాగదేన సప్పే సబ్బపరప్పవాదినో, సదేవకఞ్చ లోకం అభిభవతి. ఇతి సబ్బలోకాభిభవనే తథో అవిపరీతో యథావుత్తో అగదో ఏతస్సాతి ద-కారస్స త-కారం కత్వా తథాగతోతి వుచ్చతీతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన దీఘాగమసంవణ్ణనాదీసు గహేతబ్బో. ఆహ చేత్థ –

‘‘యథేవ లోకమ్హి విపస్సిఆదయో,

సబ్బఞ్ఞుభావం మునయో ఇధాగతా;

తథా అయం సక్యమునీపి ఆగతో,

తథాగతో వుచ్చతి తేన చక్ఖుమా. (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౭; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౨; అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౭౦; బు. వం. అట్ఠ. ౧.౨ నిదానకథా);

‘‘పహాయ కామాదిమలే యథా గతా,

సమాధిఞాణేహి విపస్సిఆదయో;

మహేసినో సక్యమునీ జుతిన్ధరో,

తథా గతో తేన తథాగతో మతో.

‘‘తథఞ్చ ధాత్వాయతనాదిలక్ఖణం,

సభావసామఞ్ఞవిభాగభేదతో;

సయమ్భుఞాణేన జినోయమాగతో,

తథాగతో వుచ్చతి సక్యపుఙ్గవో.

‘‘తథాని సచ్చాని సమన్తచక్ఖునా,

తథా ఇదప్పచ్చయతా చ సబ్బసో;

అనఞ్ఞఞేయ్యేన యతో విభావితా,

యాథావతో తేన జినో తథాగతో.

‘‘అనన్తభేదాసుపి లోకధాతుసు,

జినస్స రూపాయతనాదిగోచరే;

విచిత్తభేదే తథమేవ దస్సనం,

తథాగతో తేన సమన్తలోచనో.

‘‘యతో చ ధమ్మం తథమేవ భాసతి,

కరోతి వాచాయనులోమమత్తనో;

గుణేహి లోకం అభిభుయ్యిరీయతి,

తథాగతో తేనపి లోకనాయకో’’తి. (ఇతివు. అట్ఠ. ౩౮; దీ. ని. టీ. ౧.౭);

కేనచి గుణేన అత్తనో విసిట్ఠస్స కస్సచి అభావతో నత్థి ఏతస్స ఉత్తరోతి అనుత్తరో. భగవతో హి అవీచితో పట్ఠాయ యావ భవగ్గం తిరియం అపరిమాణాసు లోకధాతూసు న కోచి కేనచి గుణేన సమసమోపి అత్థి, కుతో పన ఉత్తరితరో. యథాహ –

‘‘రూపే సీలే సమాధిమ్హి, పఞ్ఞాయ చ అసాదిసో;

విముత్తియా సమసమో, ధమ్మచక్కప్పవత్తనే’’తి.

విన్దిత్వాతి తీహి వన్దనాహి తన్నిన్నతాదివసేన నమస్సిత్వా. కాయవచీమనోద్వారవసేన హి తిస్సో వన్దనా. యథాహ ‘‘తిస్సో ఇమా, భిక్ఖవే, వన్దనా కాయేన వన్దతి, వచసా వన్దతి, మనసా వన్దతీ’’తి. తత్థ బుద్ధాదిగుణారమ్మణా కామావచరకుసలకిరియానమఞ్ఞతరా చేతనా కాయవిఞ్ఞత్తిం సముట్ఠాపేత్వా కాయద్వారప్పవత్తివసేన ఉప్పన్నా కాయవన్దనాతి వుచ్చతి, సాయేవ వచీవిఞ్ఞత్తిం సముట్ఠాపేత్వా వచీద్వారప్పవత్తివసేన ఉప్పన్నా వచీవన్దనాతి, ఉభయవిఞ్ఞత్తియో పన అసముట్ఠాపేత్వా కేవలం మనోద్వారప్పవత్తివసేన ఉప్పన్నా మనోవన్దనాతి. సిరసాతి ఉత్తమఙ్గేన కరణభూతేన. అబుజ్ఝి, బోధేతీతి వా బుద్ధో. అయఞ్హి చతుసచ్చధమ్మే సయమ్పి అబుజ్ఝి, పరేపి బోధేతి, తస్మా బుజ్ఝనబోధనట్ఠేన ‘‘బుద్ధో’’తి వుచ్చతి. యథాహ ‘‘బుజ్ఝితా సచ్చానీతి బుద్ధో, బోధేతా పజాయాతి బుద్ధో’’తి (మహాని. ౧౯౨; చూళని. పారాయనత్థుతిగాథానిద్దేస ౯౭; పటి. మ. ౧.౧౬౨). అథ వా బుధ-సద్దస్స జాగరణవికసనత్థేసుపి పవత్తనతో అబుజ్ఝి సవాసనసమ్మోహనిద్దాయ అచ్చన్తం విగతో, బుద్ధియా వికసితవాతి వా బుద్ధో. భగవా హి వత్థుసభావదస్సనవిబన్ధికాయ అవిజ్జాసఙ్ఖాతాయ నిద్దాయ అరియమగ్గఞాణేన సహ వాసనాయ సముచ్ఛిన్నత్తా తతో అచ్చన్తం విగతో. పరమరుచిరసిరిసోభగ్గసమాగమేన వికసితమివ పదుమం అపరిమితగుణగణాలఙ్కతసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణసమాగమేన వికసితో వికాసమనుప్పత్తో, తస్మా జాగరణవికసనత్థవసేనపి ‘‘బుద్ధో’’తి వుచ్చతి.

ఏత్తావతా చ ద్వీహి ఆకారేహి భగవతో థోమనా కతా హోతి అత్తహితసమ్పత్తితో, పరహితపటిపత్తితో చ. తాసు అత్తహితసమ్పత్తి అనావరణఞాణాధిగమో సవాసనసకలసంకిలేసానమచ్చన్తప్పహానం అనుపాదిసేసనిబ్బానాధిగమో చ, పరహితపటిపత్తి పన ఆసయప్పయోగవసేన దువిధం పరహితసమీహనం. తత్థ ధమ్మదేసనాయ అభాజనేసు దేవదత్తాదీసు విరోధిసత్తేసుపి నిచ్చం హితజ్ఝాసయతా అపరిపాకగతిన్ద్రియానం ఇన్ద్రియపరిపాకకాలాగమనఞ్చ ఆసయో నామ. తదఞ్ఞసత్తానం పన లాభసక్కారాదినిరపేక్ఖచిత్తస్స యానత్తయముఖేన సబ్బదుక్ఖనియ్యానికధమ్మదేసనా పయోగో నామ. దువిధాసు పనేతాసు పరహితపటిపత్తీసు, తివిధాసు చ అత్తహితసమ్పత్తీసు అనన్తకరుణా-వచనేన, తథా ఆగతట్ఠేన చ తథాగత-సద్దేన ఆసయవసేన పరహితపటిపత్తి దస్సితా, బోధనట్ఠేన బుద్ధ-సద్దేన, తథదస్సనట్ఠేన చ తథాగతట్ఠేన చ తథాగతసద్దేన పయోగవసేన, అనన్తపఞ్ఞా-వచనేన, ఞాణగతిదీపకేన తథాగత-సద్దేన, బుజ్ఝనజాగరణవికసనట్ఠేన చ బుద్ధ-సద్దేన తివిధాపి అత్తహితసమ్పత్తి, అనుత్తరవచనేన చ అత్తహితపరహితసమ్పత్తి పకాసితాతి వేదితబ్బా.

అపిచ హేతుఫలసత్తూపకారసమ్పదావసేన తీహాకారేహిపి భగవతో థోమనా పవత్తతీతి తంవసేనపేత్థ థోమనా దట్ఠబ్బా. తత్థ హేతుసమ్పదా నామ మహాకరుణాసమాయోగో, బోధిసమ్భారసమ్భరణఞ్చ తమ్మూలకత్తా సకలబుద్ధగుణానం. ఫలసమ్పదా పన చతుబ్బిధా ఞాణసమ్పదా, పహానసమ్పదా, ఆనుభావసమ్పదా, రూపకాయసమ్పదా చాతి. తాసు సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణపదట్ఠానం మగ్గఞాణం, మగ్గఞాణపదట్ఠానం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం, తమ్మూలకాని చ దసబలాదిఞాణాని ఞాణసమ్పదా నామ. అగ్గమగ్గభావనాయ సబ్బకిలేసానం సహ వాసనాహి అనుప్పత్తిధమ్మతాపాదనం పహానసమ్పదా. అచిన్తేయ్యాపరిమితానం సబ్బలోకహితానం నిప్ఫాదనే, సదేవకలోకాభిభవనే చ ఆధిపచ్చం ఆనుభావసమ్పదా. సకలలోకనయనాభిసేకభూతా పన లక్ఖణానుబ్యఞ్జనపటిమణ్డితా అత్తభావసమ్పత్తి రూపకాయసమ్పదా నామ. సత్తూపకారో హేట్ఠా వుత్తపరహితపటిపత్తివసేనేవ వేదితబ్బో. ఇమాసు పన అనన్తకరుణా-వచనేన, తథా ఆగతట్ఠేన చ తథాగత-సద్దేన హేతుసమ్పదా దస్సితా. ఫలసమ్పదాసు ఞాణసమ్పదా చేవ పహానసమ్పదా చ అనన్తపఞ్ఞా-వచనేన, అభిసమయపరిదీపకేన తథాగతసద్దేన, బుజ్ఝనజాగరణవికసనట్ఠేన, చ బుద్ధ-సద్దేన దస్సితా, ఆనుభావసమ్పదాపి అభిభవనట్ఠేన తథాగత-సద్దేన, అనుత్తర-వచనేన చ విభావితా, రూపకాయసమ్పదా పన రూపగ్గప్పత్తిదీపకేన అనుత్తర-సద్దేన దస్సితాతి దట్ఠబ్బం.

ఏవం బుద్ధరతనస్స థోమనాపుబ్బఙ్గమం పణామం కత్వా ఇదాని సేసరతనానమ్పి పణామమారభన్తో ఆహ ‘‘ధమ్మం సాధుగణమ్పి చా’’తి. భగవతో థోమనేన చ స్వాక్ఖాతతాదయో ధమ్మగుణా, సుప్పటిపన్నతాదయో సఙ్ఘగుణా చ దస్సితా హోన్తి తప్పభవస్స అనఞ్ఞథాభావతోతి న తేసం విసుం థోమనా కతా. అధిగతమగ్గే సచ్ఛికతనిరోధే పుగ్గలే యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానే చ అపాయదుక్ఖేసు చేవ వట్టదుక్ఖేసు చ అపతమానే కత్వా ధారేతీతి ధమ్మో, సో చతున్నం అరియమగ్గానం, చతున్నఞ్చ సామఞ్ఞఫలానం, నిబ్బానస్స, పరియత్తిధమ్మస్స చ వసేన దసవిధో. వుత్తఞ్హేతం ఛత్తవిమానే –

‘‘రాగవిరాగమనేజమసోకం,

ధమ్మమసఙ్ఖతమప్పటికూలం;

మధురమిమం పగుణం సువిభత్తం,

ధమ్మమిమం సరణత్థముపేహీ’’తి. (వి. వ. ౮౮౭);

ఏత్థ హి కామరాగాదిభేదో సబ్బోపి రాగో విరజ్జతి ఏతేనాతి ‘‘రాగవిరాగో’’తి మగ్గో కథితో. ఏజాసఙ్ఖాతాయ తణ్హాయ, అన్తోనిజ్ఝానలక్ఖణస్స చ సోకస్స తదుప్పత్తియం సబ్బసో పరిక్ఖీణత్తా ‘‘అనేజమసోక’’న్తి ఫలం కథితం. కేనచి పచ్చయేన అసఙ్ఖతత్తా ‘‘ధమ్మమసఙ్ఖత’’న్తి నిబ్బానం వుత్తం. అవిరోధదీపనతో పన అత్థబ్యఞ్జనస్స సమ్పన్నతాయ, పకట్ఠగుణవిభావనతో సుట్ఠు విభజితత్తా చ ‘‘అప్పటికూల’’న్తిఆదినా సబ్బోపి పరియత్తిధమ్మో కథితో. తత్థ అరియమగ్గనిబ్బానాని నిప్పరియాయేనేవ అపాయాదితో ధారణతో ధమ్మో, ఫలపరియత్తియో పన పరియాయేన. తథా హేత్థ ధారణం నామ అపాయాదినిబ్బత్తకకిలేసవిద్ధంసనం. ఇతి అరియమగ్గస్స కిలేససముచ్ఛేదకతాయ, నిబ్బానస్స చ ఆలమ్బణభావేన తస్స తదత్థసిద్ధిహేతుతాయపి ఉభిన్నమ్పి నిప్పరియాయతో లబ్భతి. ఇతరేసు పన అరియఫలస్స మగ్గేన సముచ్ఛిన్నకిలేసానం పటిపస్సద్ధకిచ్చతాయ, మగ్గానుకూలప్పవత్తితో పరియత్తిధమ్మస్స చ తదధిగమహేతుతాయాతి ఉభిన్నమ్పి పరియాయతోవ లబ్భతీతి.

అత్తహితపరహితం సాధేన్తీతి సాధూ, తేసం గణో సముదాయోతి సాధుగణో, సాధు చాయం గణో చాతి వా సాధుగణో, సాధునో వా సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ఆయత్తో గణో తస్స ఓరసపుత్తభావతోతి సాధుగణో. సో పన చతున్నం అరియమగ్గసమఙ్గీనం, చతున్నఞ్చ ఫలసమఙ్గీనం వసేన అట్ఠవిధో అరియసఙ్ఘో, తం సాధుగణం. పిచాతి నిపాతసముదాయో, ఏకో వా నిపాతో, తిణ్ణం రతనానం వన్దనకిరియాయ సమ్పిణ్డనత్థో. కేచి ‘‘గణో’’తి ఇధ పకరణతోవ అరియగణపుగ్గలోవ లబ్భతీతి సాధూతి భావనపుంసకవసేన ‘‘వన్దిత్వా’’తి ఇమినా సహ యోజేన్తి, తదా పన సాధూతి భయలాభాదివిరహేన సక్కచ్చం ఆదరన్తి అత్థో.

౨. ఏవం పకరణారమ్భే యథాధిప్పేతం రతనత్తయప్పణామం కత్వా ఇదాని యత్థ పాటవత్థాయ ఇదం పకరణం పట్ఠపీయతి, తం సద్ధిం దేసకదేసపటిగ్గాహకసమ్పత్తీహి విభావేత్వా దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పణ్డుకమ్బలనామాయా’’తిఆది. తత్థ దేవరాజస్స పణ్డుకమ్బలనామాయ సిలాయ విమలే సీతలే తలే నిసిన్నో అతులవిక్కమో దేవదేవేహి పూజితో దేవదేవో దేవపురక్ఖతో దేవానం దేవలోకస్మిం యం ధమ్మం దేసేసీతి సమ్బన్ధో.

అయం పనేత్థ అత్థో – పణ్డుకమ్బలసరిక్ఖవణ్ణతాయ ‘‘పణ్డుకమ్బల’’న్తి నామం సమఞ్ఞా ఏతిస్సాతి పణ్డుకమ్బలనామా. సా హి సక్కస్స తాదిసపుఞ్ఞానుభావేన నిబ్బత్తా పణ్డుకమ్బలజయసుమనపుప్ఫసమానేన వణ్ణేన సబ్బకాలం విరోచతి, పమాణతో పన సట్ఠియోజనాయామా, పఞ్ఞాసయోజనవిత్థారా, పన్నరసయోజనుబ్బేధా చ హోతి. సిలాయాతి అవయవసమ్బన్ధే సామివచనం. తులాయ సమ్మితో తుల్యో, న తుల్యో అతుల్యో, అతుల్యో విక్కమో బలం ఏతస్సాతి అతుల్యవిక్కమో. సమ్మాసమ్బుద్ధస్స హి పరమపారమితానుభావసంసిద్ధేన హత్థిగణనాయ కోటిసహస్సహత్థీనం, పురిసగణనాయ దసకోటిసహస్సపురిసానం బలేహి సమప్పమాణేన కాయబలేన, అప్పమాణేన చ ఞాణబలేన న కస్సచి దేవబ్రహ్మాదీసు అఞ్ఞతరస్స బలతులనాయ ఉపనేతబ్బం అత్థి. అథ వా అనఞ్ఞసాధారణత్తా అతుల్యో పరక్కమసఙ్ఖాతో అపరిమాణగుణవిసేసావహేన అనఞ్ఞసాధారణేన సమ్మప్పధానేన సమన్నాగతత్తా వా అతుల్యో సమ్మప్పధానసఙ్ఖాతో విక్కమో ఇమస్సాతి అతుల్యవిక్కమో. ‘‘అతుల్యవిక్కమో’’తి చ వత్తబ్బే గాథాబన్ధవసేన య-కారలోపం కత్వా ‘‘అతులవిక్కమో’’తి వుత్తం. అథ వా సమ్మితత్థే అ-కారపచ్చయస్సాపి సమ్భవతో అతులో విక్కమో అస్సాతి ‘‘అతులవిక్కమో’’తి వుత్తం.

దిబ్బన్తీతి దేవా, పఞ్చకామగుణాదీహి కీళన్తి, తేసు వా విహరన్తి, విజయసమత్థతాయోగేన బాహిరబ్భన్తరికే పచ్చత్థికే విజేతుం ఇచ్ఛన్తి, ఇస్సరియధనాదిసక్కారదానగ్గహణం, తంతంఅత్థానుసాసనఞ్చ కరోన్తా వోహరన్తి, పుఞ్ఞఞాణానుభావప్పత్తాయ జుతియా జోతేన్తి, యథాధిప్పేతఞ్చ విసయం అప్పటిఘాతేన గచ్ఛన్తి, యథిచ్ఛితనిప్ఫాదనే చ సక్కోన్తీతి అత్థో. అథ వా దేవనీయా తంతంబ్యసననిత్థరణత్థికేహి ‘‘సరణం పరాయణ’’న్తి గమనీయా, అభిత్థవనీయా సోభావిసేసయోగేన కమనీయాతి వా దేవా, తే తివిధా – సమ్ముతిదేవా ఉపపత్తిదేవా విసుద్ధిదేవాతి. తత్థ సమ్ముతిదేవా నామ మహాసమ్మతాదయో ఖత్తియా. ఉపపత్తిదేవా నామ చాతుమహారాజికే ఉపాదాయ తదుత్తరిదేవా. విసుద్ధిదేవా నామ ఖీణాసవా. ఇధ పన ఉపపత్తిదేవా దట్ఠబ్బా. నో చ ఖో తేపి అవిసేసేన, ఠపేత్వా పన యామాదికే చాతుమహారాజికతావతింసవాసినోవ అధిప్పేతా. తేసం చతూహి సఙ్గహవత్థూహి రఞ్జనతో రాజా, దేవానం రాజా ఇస్సరో దేవరాజా, తస్స దేవరాజస్స, ‘‘సక్కస్స దేవరఞ్ఞో’’తి అధిప్పాయో. న హి అఞ్ఞేసం దేవలోకేసు నిసిన్నో భగవా అభిధమ్మపిటకం దేసేసీతి.

౩. యన్తి అనియమనిద్దేసో, తస్స పన ‘‘తత్థా’’తి ఇమినా నియమనం వేదితబ్బం. యథావుత్తానం తిణ్ణమ్పి దేవానం ఉత్తమో దేవో తేహి సబ్బేహి అధికతరం కీళనాదియోగతోతి దేవదేవో, భగవా. సో హి నిరతిసయాయ అభిఞ్ఞాకీళాయ ఉత్తమేహి దిబ్బబ్రహ్మఅరియవిహారేహి సపరసన్తానసిద్ధాయ పఞ్చవిధమారవిజయిచ్ఛానిబ్బత్తియా చిత్తిస్సరియసత్తధనాదిసమ్మాపటిపత్తిఅవేచ్చప్పసాదసక్కారదానగ్గహణసఙ్ఖాతేన, యథాపరాధయథానులోమయథాధమ్మానుసాసనసఙ్ఖాతేన చ వోహారాతిసయేన పరమాయ పఞ్ఞాయ చ సరీరప్పభాసఙ్ఖాతాయ జుతియా అనుపమాయ ఞాణసరీరగతియా మారవిజయసబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణపరహితనిప్ఫాదనేసు అప్పటిహతాయ సత్తియా చ సమన్నాగతత్తా సదేవకేన వా లోకేన ‘‘సరణ’’న్తి గమనీయతో, అభిత్థవనీయతో, భత్తివసేన కమనీయతో చ సబ్బే తే దేవే తేహి తేహి గుణేహి అభిభుయ్య ఠితోతి సబ్బదేవేహి పూజనీయతరో దేవో, విసుద్ధిదేవభావసఙ్ఖాతస్స వా సబ్బఞ్ఞుగుణాలఙ్కారస్స అధిగతత్తా అఞ్ఞేసఞ్చ దేవానం అతిసయేన దేవోతి దేవదేవో. దేవానన్తి తదా ధమ్మపటిగ్గాహకానం దససహస్సచక్కవాళాధివాసీనం మాతుదేవపుత్తప్పముఖానం ఉపపత్తిదేవానం. విసుద్ధిదేవానమ్పేత్థ గహణన్తి వదన్తి. తే పన ఉపపత్తిదేవేస్వేవ సఙ్గహితా మనుస్సఅరహన్తానం తత్థ అభావతో. దేవదేవేహీతి విసుద్ధిదేవేహి. విసుద్ధిదేవా హి వుత్తనయేన ఇతరదేవేహి సాతిసయం కీళనాదియోగతో ఇధ ‘‘దేవదేవా’’తి అధిప్పేతా, తేహి. పూజితోతి పూజితబ్బో, పూజితుం అరహోతి అత్థో. ఏతేన విసుద్ధిదేవేసుపి భగవతో అగ్గపుగ్గలతం దీపేతి. దేసేసీతి మధురకరవీకసద్దసదిసం బ్రహ్మస్సరం నిచ్ఛారేన్తో పకాసేసి. దేవలోకస్మిన్తి తావతింసదేవలోకే. సభావసామఞ్ఞలక్ఖణం ధారేతీతి ధమ్మో, కుసలాదిభేదో అభిధమ్మో, ఇధ పన తప్పకాసకం అభిధమ్మపిటకం ‘‘ధమ్మ’’న్తి వుత్తం. తథా హి వక్ఖతి ‘‘పిటకుత్తమే’’తి. దేవపురక్ఖతోతి దససహస్సచక్కవాళవాసిదిబ్బబ్రహ్మేహి పురక్ఖతో, పరివారితోతి అత్థో.

నను చ ‘‘దేవాన’’న్తి వచనేనేవ దేవపురక్ఖతభావో సిద్ధోతి కిం ‘‘దేవపురక్ఖతో’’తి వచనేన? నాయం దోసో. భగవా హి కదాచి చూళపన్థకత్థేరాదీనం వియ పరమ్ముఖేపి నిసీదిత్వా ఓభాసం విస్సజ్జేత్వా సత్తానం సమ్ముఖే నిసిన్నం వియ దస్సేన్తో ధమ్మం దేసేతి, కదాచిపి పారాయనికబ్రాహ్మణాదీనం వియ సమ్ముఖేపి నిసీదిత్వా అఞ్ఞేహి చ పరివుతో అఞ్ఞేసమ్పి ధమ్మం దేసేతి, ఇధ పన న తథా, దేవేహియేవ పరివుతో దేవానం దేసేతీతి దస్సనత్థం ‘‘దేవపురక్ఖతో’’తిపి వత్తబ్బమేవాతి.

౪. ఏవమేతస్మిం పకరణే గారవజననత్థం తేన సమ్పాదేతబ్బపాటవవిసయం అభిధమ్మపిటకం దేసకాదిసమ్పత్తీహి సహ విభావేత్వా ఇదాని యథాధిప్పేతపకరణారమ్భపయోజనాభిధానాభిధేయ్యసోతుజనసముస్సాహనకరణప్పకారాని చ విభావేతుం ‘‘తత్థాహ’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ ‘‘పాటవత్థాయా’’తి ఇమినా పకరణారమ్భపయోజనం వుత్తం. ‘‘అభిధమ్మావతార’’న్తి ఇమినా అభిధానాభిధేయ్యాని. ‘‘మధుర’’న్తిఆదీహి పకరణం విసేసేతి. ‘‘సమాసేనా’’తి చ ఇమినా సోతుజనసముస్సాహనకరణప్పకారానీతి దట్ఠబ్బం. ‘‘అహ’’న్తి కత్తుభూతం అత్తానం నిద్దిసతి. తథా హి యో పరో న హోతి, సో నియకజ్ఝత్తసఙ్ఖాతో అత్తా ‘‘అహ’’న్తి వుచ్చతి.

పటునో భావో పాటవం, తంయేవ అత్థో పయోజనట్ఠేనాతి పాటవత్థో, తదత్థాయ. తం సన్ధాయ వివిధనయగ్గహణసమత్థస్స సుతమయఞాణస్స ఉప్పాదనత్థన్తి వుత్తం హోతి. సంసారే భయం ఇక్ఖన్తి, భిన్దన్తి వా పాపకే అకుసలే ధమ్మేతి భిక్ఖూ, తేసం. పిటకఞ్చ తం ఉత్తమఞ్చాతి పిటకుత్తమం, తస్మిం పిటకుత్తమే, అభిధమ్మపిటకేతి అధిప్పాయో. తఞ్హి పరియత్తిభాజనత్థతో పిటకం, తీసు పిటకేసు విసిట్ఠభావతో ఉత్తమఞ్చాతి పిటకుత్తమం. తత్థ పరియత్తిభాజనత్థతోతి పరియత్తిఅత్థేన చేవ భాజనత్థేన చ. తథా హి ‘‘మా పిటకసమ్పదానేనా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౩.౬౬) పరియత్తి పిటకన్తి వుచ్చతి. ‘‘అథ పురిసో ఆగచ్ఛేయ్య కుదాలపిటక’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౨౮; అ. ని. ౩.౭౦) యం కిఞ్చి భాజనమ్పి. తస్మా ఇదమ్పి పరియాపుణితబ్బట్ఠేన పరియత్తి, అభిధమ్మత్థానమాధారణత్థేన భాజనఞ్చాతి పరియత్తిభాజనత్థతో పిటకన్తి వుచ్చతి. తేనేవాహు –

‘‘పిటకం పిటకత్థవిదూ,

పరియత్తిబ్భాజనత్థతో ఆహు;

తేన సమోధానేత్వా,

తయోపి వినయాదయో ఞేయ్యా’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథా; పారా. అట్ఠ. ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథా; ధ. స. అట్ఠ. నిదానకథా);

విసిట్ఠభావో పనస్స లోకవోహారమతిక్కమ్మ యథాసభావవసేన దేసనతో, విసిట్ఠధమ్మక్ఖన్ధవిభావనతో చ వేదితబ్బో. ఏత్థ హి ‘‘సత్తో పుగ్గలో భిక్ఖూ’’తిఆదికం లోకవోహారమతిక్కమ్మ ‘‘ఖన్ధధాతుఆయతన’’న్తిఆదినా యథాధమ్మవసేనేవ బాహుల్లదేసనా పవత్తా, న ఇతరేసు వియ యథావుత్తవోహారవసేన, యతో ఇదం యథాధమ్మసాసనన్తి వుచ్చతి. సబ్బసఙ్ఖతధమ్మవిసిట్ఠో చేత్థ పఞ్ఞాక్ఖన్ధో విసేసతో విభావితో, తస్మా తిణ్ణమ్పి పిటకానం బుద్ధవచనభావేపి యథాసభావానతిక్కమదేసనాదితో ఇదమేవ తీసు పిటకేసు విసిట్ఠన్తి యుత్తం. అపిచ ధమ్మాతిరేకధమ్మవిసేసభావతో చస్స విసిట్ఠభావో వేదితబ్బో. అభిధమ్మే హి నిప్పదేసతో ఖన్ధాయతనాదిధమ్మానం విభత్తత్తా ఇతరద్వయతో అతిరేకతరా, విసిట్ఠా చ పాళి హోతి, తస్మా అతిరేకస్స, విసిట్ఠస్స చ పాళిధమ్మస్స వసేన ఇదమేవ తీసు పిటకేసు ఉత్తమన్తి వత్తుం వట్టతి. యథావుత్తవిసిట్ఠభావయోగతోయేవ చేతం ‘‘అభిధమ్మపిటక’’న్తి వుచ్చతి అభి-సద్దస్స విసిట్ఠభావజోతనతో. అపిచ వుడ్ఢిమన్తాదిధమ్మానం ఏత్థ వుత్తత్తా చేతం అభిధమ్మపిటకం. యథాహు పోరాణా –

‘‘యం ఏత్థ వుడ్ఢిమన్తో, సలక్ఖణా పూజితా పరిచ్ఛిన్నా;

వుత్తాధికా చ ధమ్మా, అభిధమ్మో తేన అక్ఖాతో’’తి. (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథా; పారా. అట్ఠ. ౧.పఠమమహాసఙ్గీతికథా; ధ. స. అట్ఠ. నిదానకథా);

తథా హేత్థ ‘‘రూపూపపత్తియా మగ్గం భావేతి, మేత్తాసహగతేన చేతసా ఏకం దిసం ఫరిత్వా విహరతీ’’తిఆదినా (ధ. స. ౧౬౦ ఆదయో) వుడ్ఢిమన్తోపి ధమ్మా వుత్తా, ‘‘రూపారమ్మణం వా సద్దారమ్మణం వా’’తిఆదినా (ధ. స. ౧) నయేన ఆరమ్మణాదీహి లక్ఖితబ్బత్తా సలక్ఖణాపి ‘‘సేక్ఖా ధమ్మా అసేక్ఖా ధమ్మా, లోకుత్తరా ధమ్మా’’తిఆదినా నయేన పూజితా పూజారహాపి ‘‘ఫస్సో హోతి, వేదనా హోతీ’’తిఆదినా (ధ. స. ౧) నయేన సభావపరిచ్ఛిన్నత్తా పరిచ్ఛిన్నాపి ‘‘మహగ్గతా ధమ్మా అప్పమాణా ధమ్మా (ధ. స. తికమాతికా ౧౨, దుకమాతికా ౯౯), అనుత్తరా ధమ్మా’’తిఆదినా నయేన అధికా విసిట్ఠాపి ధమ్మా వుత్తా, తస్మా అభి-సద్దస్స వుడ్ఢిఆదిఅత్థేసుపి పవత్తనతో ‘‘వుడ్ఢిమన్తో ధమ్మా ఏత్థా’’తిఆదినా నిబ్బచనేన ఇదం పిటకం ‘‘అభిధమ్మ’’న్తి వుచ్చతి. అభిధమ్మం ఓతరన్తి అనేనాతి అభిధమ్మావతారం నామ పకరణం. ఇమినా పనస్స అత్థానుగతమభిధానం దస్సేతి. తు-సద్దో పదపూరణే. ఆచరియేన హి గాథాపదపూరణత్థం యేభుయ్యేన తత్థ తత్థ నిపాతా వుచ్చన్తి. యత్థ పన నేసం పయోజనవిసేసో దిస్సతి, తత్థేవ తమత్థం వక్ఖామ. మధురన్తి నిప్పరియాయతో మధుర-సద్దోయం జివ్హావిఞ్ఞేయ్యే రసవిసేసే వత్తతి, ఇధ పన ఇట్ఠభావసామఞ్ఞేన అత్థబ్యఞ్జనసమ్పత్తి మధురసద్దేన వుత్తా. భవతి హి తంసదిసస్స తం-సద్దేనాభిధానం యథా ‘‘అగ్గిమాణవో’’తి. తేన పన మధురేన యోగతో ఇదమ్పి మధురం యథా నీలగుణయోగతో నీలుప్పలన్తి. నిపుణగమ్భీరాయ బ్యఞ్జనసమ్పత్తియా చేవ అత్థసమ్పత్తియా చ అభిధమ్మవిసయం మతిం వడ్ఢేతీతి మతివడ్ఢనం. అథ వా బ్యఞ్జనసమ్పత్తియా ‘‘మధుర’’న్తి వుత్తం, అత్థసమ్పత్తియా ‘‘మతివడ్ఢన’’న్తి.

౫. తాళన్తి కుఞ్చికం, కుఞ్చికాసదిసన్తి అత్థో. ముయ్హన్తి తేనాతి మోహో, అవిజ్జాయేతం అధివచనం, మోహోయేవ అభిధమ్మమహాపురం పవిసన్తానం పవేసననివారణత్తా కవాటభూతోతి మోహకవాటం, తస్స. విఘాటేతి, విఘాటీయతి అనేనాతి వా విఘాటనం. నను చ అవిజ్జాకవాటం పఞ్ఞాయ ఉగ్ఘాటీయతి. సా హి తస్సా ఉజువిపచ్చనీకభూతాతి? సచ్చం, ఇదమ్పి తస్సా కారణభావేన ‘‘మోహకవాటవిఘాటనకర’’న్తి వుత్తం. కారణకారణమ్పి హి కారణవసేన వుచ్చతి యథా ‘‘చోరేహి గామో దడ్ఢో, తిణేహి భత్తం సిద్ధ’’న్తి.

౬. సుదుత్తరన్తి ధమ్మత్థదేసనాపటివేధసఙ్ఖాతచతుగమ్భీరభావపటిసంయుత్తతాయ మన్దబుద్ధీహి తరితుం అసక్కుణేయ్యత్తా అతిదుత్తరం, తేనేవ చేదం మహోదధిసమానత్తా ‘‘మహోదధీ’’తి వుత్తం. మహణ్ణవోపి హి చతురాసీతియోజనసహస్సగమ్భీరో న సక్కా అఞ్ఞత్ర సినేరుపబ్బతరాజతో కేనచి పతిట్ఠం లద్ధుం, ఏవమిదమ్పి చతుగమ్భీరతాపటిసంయుత్తం అఞ్ఞత్ర తథాగతా న కేనచి పతిట్ఠం లద్ధుం సక్కాతి. తరన్తానన్తి అత్థగ్గహణవసేన ఉత్తరితుకామానం. ఏత్థ చ ‘‘తరంవా’’తి అధికారవసేన వత్తబ్బం, వక్ఖమానం వా ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. తరన్తానన్తి పరతీరసమ్పాపుణనత్థం ఉత్తరన్తానం. తరంవాతి ఉళుమ్పం వియ, తంసమానన్తి అత్థో. మకరా నామ మచ్ఛజాతికా, తేసం ఆకరో నివాసభూమీతి మకరాకరో, తం.

౭. అభిధమ్మే నియుత్తా ఆభిధమ్మికా, తేసం. హత్థసారం వియాతి హత్థసారం. యథా హి మనుస్సానం బహూసు రతనాదీసు విజ్జమానేసుపి ఆపదాసు చ సుఖపరిభోగత్థం హత్థే కయిరమానం సారరతనాదికం ‘‘హత్థసార’’న్తి వుచ్చతి, ఏవమిదమ్పి సతిపి మహన్తే అభిధమ్మపిటకే తస్స సబ్బసో విత్తిణ్ణతాయ పరిహరితుం అసక్కుణేయ్యత్తా తదత్థసారసమ్పిణ్డనవసేన కయిరమానం ఆభిధమ్మికభిక్ఖూనం సుఖపరిహరణత్థాయ సమ్పజ్జతీతి హత్థసారసదిసత్తా ‘‘హత్థసార’’న్తి వుత్తం. పవక్ఖామీతి పకారేన కథేస్సామి, అనాగతవచనఞ్చేతం, వత్తమానసమీపత్తా వా అనాగతే వత్తమానూపచారతో వత్తమానవచనం, పటిఞ్ఞానన్తరమేవ వక్ఖతీతి. అత్థవసేన పకారేన కథేన్తోపి సద్దవసేన సఙ్ఖిపిత్వా కథేస్సామీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘సమాసేనా’’తి. సమసనం సంఖిపనం సమాసో, తేన సమాసేన, న బ్యాసవసేనాతి వుత్తం హోతి. ఏత్తావతా చ పయోజనాభిధానాభిధేయ్యసోతుజనసముస్సాహనకరణప్పకారాని దస్సేత్వా ఇదాని యస్మా సోతుజనసముస్సాహనం నామ తేసం సక్కచ్చసవనే నియుఞ్జనం, తస్మా తే తత్థ నియోజేన్తో ఆహ ‘‘తం సుణాథ సమాహితా’’తి. సక్కచ్చసవనపటిబద్ధా హి సమ్మాపటిపత్తీతి. తత్థ తన్తి తం మయా వక్ఖమానం అభిధమ్మావతారం సుణాథ నిసామయథ. సమాహితా సమ్మా ఆహితా, అవిక్ఖిత్తచిత్తాతి అత్థో.

గన్థారమ్భకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

౧. పఠమో పరిచ్ఛేదో

చిత్తనిద్దేసో

కామావచరకుసలవణ్ణనా

౮. ఏవం తావ రతనత్తయప్పణామాదికం దస్సేత్వా ఇదాని యథారద్ధప్పకరణస్స అత్థసరీరభూతమభిధమ్మం సఙ్ఖేపతో ఉద్దిసన్తో ఆహ ‘‘చిత్తం చేతసిక’’న్తిఆది. తత్థ చిత్తసద్దస్స తావ వచనత్థం సయమేవ అనన్తరం విపఞ్చేతి. ‘‘చేతసిక’’న్తిఆదీసు పన అవిప్పయోగీభావేన చేతసి చిత్తే నియుత్తం, తత్థ వా భవం తదాయత్తవుత్తితాయాతి చేతసికం, వేదనాదిక్ఖన్ధత్తయస్సేతం అధివచనం. రుప్పతి, రూపీయతీతి వా రూపం, సీతుణ్హాదీహి వికారమాపజ్జతి, ఆపాదీయతీతి అత్థో, చతున్నం మహాభూతానం, చతువీసతిఉపాదారూపానఞ్చ వసేన అట్ఠవీసతివిధస్స రూపక్ఖన్ధస్సేతం అధివచనం. భవాభవం విననతో సంసిబ్బనతో వానం వుచ్చతి తణ్హా, న విజ్జతి సా ఏత్థ, తతో వా నిక్ఖన్తం ఏతన్తి నిబ్బానం, అమతం అసఙ్ఖతం వత్థు. ఇతి-సద్దో నిదస్సనే. నత్థి ఏతస్స ఉత్తరితరోతి నిరుత్తరో. అథ వా చతువేసారజ్జవిహారత్తా నత్థి ఏతస్స ఉత్తరం పచ్చనీకవచనన్తి నిరుత్తరో. ఞాణప్పహానఅన్తరాయనియ్యానికేసు హి సదేవకే లోకే న కోచి సత్థు సహధమ్మికం ఉత్తరం వచనం కథేతుం సమత్థో అత్థీతి. తత్ర భగవా ఉత్రాసాభావతో విసారదోవ హోతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా –

‘‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధస్స తే పటిజానతో ఇమే ధమ్మా అనభిసమ్బుద్ధాతి తత్ర వత మం సమణో వా బ్రాహ్మణో వా దేవో వా మారో వా బ్రహ్మా వా కోచి వా లోకస్మిం సహధమ్మేన పటిచోదేస్సతీతి నిమిత్తమేతం, సారిపుత్త, న సమనుపస్సామి, ఏతమహం, సారిపుత్త, నిమిత్తం అసమనుపస్సన్తో ఖేమప్పత్తో అభయప్పత్తో వేసారజ్జప్పత్తో విహరామి.

‘‘ఖీణాసవస్స తే పటిజానతో ఇమే ఆసవా అపరిక్ఖీణాతి తత్ర వత మం…పే… విహరామి.

‘‘యే చ ఖో పన తే అన్తరాయికా ధమ్మా వుత్తా, తే పటిసేవతో నాలం అన్తరాయాయాతి తత్ర వత మం…పే… విహరామి.

‘‘యస్స ఖో పన తే అత్థాయ ధమ్మో దేసితో, సో న నియ్యాతి తక్కరస్స సమ్మా దుక్ఖక్ఖయాయాతి తత్ర వత మం…పే… విహరామీ’’తి (మ. ని. ౧.౧౫౦).

చత్తారి అరియసచ్చాని పకాసేతీతి చతుసచ్చప్పకాసనో. దుక్ఖసముదయనిరోధమగ్గవసేన హి చత్తారి అరియసచ్చాని. యథాహ, ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, అరియసచ్చాని. కతమాని చత్తారి? దుక్ఖం అరియసచ్చం, దుక్ఖసముదయం అరియసచ్చం, దుక్ఖనిరోధం అరియసచ్చం, దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా అరియసచ్చ’’న్తి (సం. ని. ౫.౧౦౮౩). తత్థ తేభూమకా ధమ్మా అనేకుపద్దవాధిట్ఠానతాయ ధువసుభాదివిరహేన, కుచ్ఛితతుచ్ఛట్ఠేన చ దుక్ఖం నామ. కమ్మాదివిసేసపచ్చయసమవాయే దుక్ఖుప్పత్తికారణభావేన తణ్హా సముదయో నామ ‘‘సమేచ్చ ఉదేతి దుక్ఖం ఇమస్మా’’తి కత్వా. దుక్ఖస్స అనుప్పాదనిరోధపచ్చయత్తా దుక్ఖనిరోధో నిబ్బానం. తం పన దుక్ఖనిరోధం ఆలమ్బణకరణవసేన గమనతో పాపుణనతో, తదధిగమాయ పటిపదాభావతో చాతి ‘‘దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదా’’తి లోకుత్తరమగ్గో వుచ్చతి. సచ్చట్ఠో పన తేసం తచ్ఛావిపరీతభూతభావతో వేదితబ్బో. వుత్తఞ్హి ‘‘‘ఇదం దుక్ఖన్తి, భిక్ఖవే, తథమేతం అవితథమేతం అనఞ్ఞథమేత’’న్తి (సం. ని. ౫.౧౦౯౦) విత్థారో. ఏత్థ పన చతున్నం అరియఫలానం, అరియమగ్గసమ్పయుత్తానఞ్చ సచ్చవినిస్సటభావేపి ఇధ మగ్గనిబ్బానప్పకాసనతావచనేనేవ తప్పకాసనత్థమ్పి వుత్తం హోతి, అనాసవభావేన ఏకలక్ఖణత్తా తంతంహేతుకవిసయభావతో చాతి దట్ఠబ్బం.

ఏత్థ చ ‘‘నిరుత్తరో చతుసచ్చప్పకాసనో’’తి ఇమేహి భగవతో చిత్తాదిచతుబ్బిధధమ్మదేసనానుకూలగుణవిసేసం దస్సేతి అతథావిధస్స తందేసనాసామత్థియాయోగతో. అథ వా ‘‘నిరుత్తరో’’తి వచనేన చతుబ్బిధధమ్మస్స అనఞ్ఞథత్తం దీపేతి. ‘‘చతుసచ్చప్పకాసనో’’తి పన ఇమినా యే తే ధమ్మా భగవతా వినేయ్యపరిపాచనత్థం దేసితా, న తే ఇధ అధిప్పేతా. యే పన పరిపాచితేహి తేహి అభిసమేతబ్బవసేన దుక్ఖాదయో చతుబ్బిధా వుత్తా, తేయేవ ఉద్దిసితబ్బత్థేన అధిప్పేతాతి దస్సేతి.

ఏవం సఙ్ఖేపతో చత్తారో ధమ్మే ఉద్దిసిత్వా ఇదాని ఉద్దేసో నామ నిద్దేసత్థాయ హోతీతి యథాఉద్దిట్ఠధమ్మే నిద్దిసితుం ‘‘తత్థ చిత్త’’న్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తత్థాతి తేసు చిత్తాదీసు ధమ్మేసు. విసయవిజాననం చిత్తన్తి యం విసయసఙ్ఖాతస్స ఆరమ్మణస్స విజాననం ఉపలద్ధి, తం చిత్తన్తి అత్థో. ఇమినా పన చిత్తస్స ఆరమ్మణపటిబద్ధవుత్తితం, అనిచ్చతం, అకారకతఞ్చ దీపేతి. ‘‘విసయవిజానన’’న్తి హి ఆరమ్మణేన చిత్తం ఉపలక్ఖేన్తో తస్స తదాయత్తవుత్తితం, తందీపనేన చ తదభిముఖకాలేయేవ ఉప్పత్తిదీపనతో అనిచ్చభావఞ్చ దీపేతి. భావనిద్దేసేన పన విజాననమత్తదీపనతో అకారకభావం. యథాపచ్చయఞ్హి పవత్తిమత్తమేవేతం, యదిదం సభావధమ్మో నామాతి. ఏవఞ్చ కత్వా సబ్బేసమ్పి చిత్తచేతసికధమ్మానం భావసాధనమేవ నిప్పరియాయతో లబ్భతి. యం పన ‘‘చిన్తేతీతి చిత్తం, తేన చిత్తం విచరతీతి విచారో’’తిఆదినా కత్తుకరణవసేన నిబ్బచనం వుచ్చతి, తం పరియాయకథనన్తి వేదితబ్బం. సకసకకిచ్చేసు హి ధమ్మానం అత్తప్పధానతాసమారోపనేన కత్తుభావో, తదనుకూలభావేన తంసమ్పయుత్తధమ్మసమూహే కత్తుభావసమారోపనేన కరణత్తఞ్చ పరియాయతోవ లబ్భతీతి. తథా నిదస్సనం పన ధమ్మసభావతో అఞ్ఞస్స కత్తాదినో అభావపరిదీపనత్థన్తి వేదితబ్బం.

‘‘విసయవిజానన’’న్తి చ ఏతేన చిత్తస్స ఆరమ్మణూపలద్ధిలక్ఖణతా వుత్తాతి ఇదానిస్స రసాదీని వుచ్చన్తి. పుబ్బఙ్గమరసఞ్హి చిత్తం సన్ధానపచ్చుపట్ఠానం నామరూపపదట్ఠానం. ద్వారం పత్వా తదారమ్మణఞ్హి విభావనట్ఠేన చిత్తం పుబ్బఙ్గమం పురేచారికం. తథా హి చక్ఖుద్వారేన దట్ఠబ్బం రూపారమ్మణం చిత్తేనేవ జానాతి…పే… మనోద్వారేన విఞ్ఞాతబ్బం ధమ్మారమ్మణం చిత్తేనేవ జానాతి. యథా హి నగరగుత్తికో నగరమజ్ఝే సిఙ్ఘాటకే నిసీదిత్వా ‘‘అయం నేవాసికో, అయం ఆగన్తుకో’’తి ఆగతాగతం జనం ఉపధారేతి, ఏవం సమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం, తస్మా ద్వారం పత్వా తదారమ్మణం విభావనట్ఠేన పురేచారికన్తి పుబ్బఙ్గమరసం. పచ్ఛిమం పచ్ఛిమం ఉప్పజ్జమానం పురిమం పురిమం నిరన్తరం కత్వా సన్దహమానమివ ఉపట్ఠాతి, గహణభావం గచ్ఛతీతి సన్ధానపచ్చుపట్ఠానం. పఞ్చవోకారే పనస్స నియమతో నామరూపం, చతువోకారభవే నామమేవ పదట్ఠానన్తి నామరూపపదట్ఠానఞ్చ హోతి. నానత్తం పన లక్ఖణాదీనం ఉపరి వక్ఖమాననయేన వేదితబ్బం. వక్ఖతి హి రూపపరిచ్ఛేదే –

‘‘సామఞ్ఞం వా సభావో వా, ధమ్మానం లక్ఖణం మతం;

కిచ్చం వా తస్స సమ్పత్తి, రసోతి పరిదీపితో.

‘‘ఫలం వా పచ్చుపట్ఠానం, ఉపట్ఠాననయోపి వా;

ఆసన్నకారణం యం తు, తం పదట్ఠానసఞ్ఞిత’’న్తి. (అభిధ. ౬౩౩-౬౩౪);

యత్థ యత్థ పన లక్ఖణాదీని వుచ్చన్తి, తత్థ తత్థ ఇమినావ నయేన తేసం నానత్తం వేదితబ్బం.

వచనత్థవిజాననేన విదితచిత్తసామఞ్ఞస్స ఉత్తరి చిత్తవిభాగో వుచ్చమానో సోభేయ్యాతి వచనత్థవిజాననమేవ తావ ఆదిమ్హి యుత్తతరన్తి తం తావ కథేతుకమ్యతాయ పుచ్ఛతి ‘‘తస్స పన కో వచనత్థో’’తి. పఞ్చవిధా హి పుచ్ఛా – (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.౭; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౪౪౯; సం. ని. అట్ఠ. ౨.౨.౧; అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.౧౭౦) అదిట్ఠజోతనాపుచ్ఛా దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛా అనుమతిపుచ్ఛా కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛాతి. తత్థ యం అఞ్ఞాతం అదిట్ఠం, తస్స ఞాణాయ దస్సనాయ పఞ్హాకరణం అదిట్ఠజోతనాపుచ్ఛా నామ. యం పన ఞాతం దిట్ఠం, తస్స అఞ్ఞేహి పణ్డితేహి సంసన్దనత్థాయ పఞ్హాకరణం దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా నామ. పకతియా పన సంసయపక్ఖన్దనస్స అత్తనో సంసయసముగ్ఘాటనత్థం పఞ్హాకరణం విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛా నామ. ‘‘తం కిం మఞ్ఞథ, భిక్ఖవే, రూపం నిచ్చం వా అనిచ్చం వాతి? అనిచ్చం, భన్తే. యం పనానిచ్చం, దుక్ఖం వా తం సుఖం వా’’తిఆదినా (సం. ని. ౩.౭౯; మహావ. ౨౧) అనుమతిగ్గహణత్థం పఞ్హాకరణం అనుమతిపుచ్ఛా నామ. ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, సతిపట్ఠానా. కతమే చత్తారో’’తిఆదినా (దీ. ని. ౨.౩౭౩; సం. ని. ౫.౪౦౨-౪౦౪) పన తంతంధమ్మానం దేసనాధిప్పాయేన పఞ్హాకరణం కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా నామ.

తాసు పురిమా తిస్సో ఆచరియానం న సమ్భవన్తి. న హి తే గన్థకరణత్థాయ ఆరభిత్వా ఇదాని అదిట్ఠం జోతేన్తి, దిట్ఠం సంసన్దేన్తి, సంసయం వా పక్ఖన్దన్తి తబ్బిసోధనపుబ్బకమేవ గన్థకరణే అభినివేసనతో. ఇతరా పన ద్వే సమ్భవన్తి. తాసు అయం కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా. అపిచ చోదనం సముట్ఠాపేన్తా ఆచరియా అఞ్ఞం చోదకం పరికప్పేత్వా తస్స వచనవసేన సముట్ఠాపేన్తీతి తంవసేనేత్థ అదిట్ఠజోతనావిమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛాపి లబ్భన్తేవాతి దట్ఠబ్బం. తస్సాతి తస్స చిత్త-సద్దస్స. చిత్తే హి అధిగతే తస్స వాచకో సద్దోపి సహచరియతో అధిగతోవ హోతీతి తస్స ఇధ త-సద్దేన పరిగ్గహో. కేచి పన ‘‘తస్స చిత్తస్సా’’తి అత్థం వదన్తి, తం ‘‘తస్స కో వచనత్థో’’తి ఇమినా న సమేతి. న హి చిత్తస్స ‘‘కో వచనత్థో’’తి పుచ్ఛా సమ్భవతీతి.

ఇదాని యథాపుచ్ఛితమత్థం విస్సజ్జేతుం ‘‘వుచ్చతే’’తి తావ పటిఞ్ఞం కత్వా ‘‘సబ్బసఙ్గాహకవసేనా’’తిఆదినా విస్సజ్జనమారద్ధం. తత్థ సబ్బసఙ్గాహకవసేనాతి హేట్ఠిమన్తతో చక్ఖువిఞ్ఞాణాదయో ఉపాదాయ సబ్బేసం ఆరమ్మణవిజాననసభావత్తా తేసం సబ్బేసమేవ సఙ్గాహకవసేన, న పన వక్ఖమాననిబ్బచనేసు వియ యథాలాభవసేనాతి అత్థో. చిన్తేతీతి విజానాతి. చిన్తేన్తి తేన గోచరన్తి వా చిత్తం. సమ్పయుత్తధమ్మానం కత్తుతాసమారోపనేన హిస్స కరణభావో లబ్భతి. సబ్బసఙ్గాహకవసేన తావ అత్థం దస్సేత్వా ఇదాని యథాలాభవసేనపి దస్సేతుం ‘‘అత్తసన్తానం వా చినోతీతిపీ’’తిఆది వుత్తం. సబ్బచిత్తసాధారణత్తా హి చిత్త-సద్దస్స యత్థ యత్థ యథా యథా అత్థో లబ్భతి, తత్థ తత్థ తథా తథా గహేతబ్బో. యస్స పన చిత్తస్స యథావుత్తఅత్థవిసేసో న లబ్భతి, తం రుళ్హీవసేన చిత్తన్తి వేదితబ్బం. యథా కిలఞ్జాదీహి కతమ్పి తాలపణ్ణేహి కతసరిక్ఖకతాయ రుళ్హీసద్దేన ‘‘తాలవణ్ట’’న్త్వేవ వుచ్చతీతి. అత్తసన్తానన్తి సకసన్తానం, జవనసన్తానన్తి అత్థో. అత్త-సద్దస్స హి పరపచ్చనీకవచనత్తా అత్తనో సన్తానోతి సదిసవసేన ఉప్పజ్జమానో జవనసన్తానో వుచ్చతి. తం చినోతి రాసిం కరోతీతి అయమత్థో సాసేవనకానం జవనచిత్తానం వసేన దట్ఠబ్బో. తాని హి పురేజాతాని పచ్ఛాజాతానం ఆసేవనపచ్చయా హుత్వా అత్తనో జవనసన్తానస్స పగుణబలవభావకరణేన తం చినన్తి నామ. వా-సద్దో అసబ్బసఙ్గాహకత్థవికప్పనే. పి-సద్దో కిరియాసమ్పిణ్డనత్థే. అథ వా ‘‘సబ్బసఙ్గాహకవసేనా’’తి ఇమస్స ఇధాపి సమ్బన్ధో హోతీతి ఇదమ్పి సబ్బసఙ్గాహకవసేన వుత్తన్తి గయ్హమానే అత్తసన్తానన్తి విఞ్ఞాణవచనస్స అత్త-సద్దస్స సకత్థవుత్తిత్తాయేవ తంవసేన చిత్తసన్తానన్తి అత్థో. అనన్తరాదిపచ్చయవసేన హి చిత్తసన్తానస్స అబ్బోచ్ఛిన్నప్పవత్తికరణతో సబ్బమేవ చిత్తజాతం చిత్తసన్తానం చినోతి నామ. ఇమస్మిం పనత్థే వా-సద్దో కిరియావికప్పనత్థో. పి-సద్దో ‘‘చిత్త’’న్తి ఇమస్స ఆకడ్ఢనత్థోతి దట్ఠబ్బం. పురిమపక్ఖే పన చిత్తన్తి అధికారతోవ గహేతబ్బం.

౯. విచిత్తం కరోతి, విచిత్తస్స వా కరణన్తి విచిత్తకరణం, తతో విచిత్తకరణా, విచిత్తచిత్తకమ్మాదీనం కరణతోతి అత్థో. లోకస్మిఞ్హి యం కిఞ్చి చిత్తకమ్మాదిభేదం విచిత్తం సిప్పజాతం, సబ్బం తం చిత్తేనేవ చిన్తేత్వా కరీయతీతి. తేనాహ భగవా – ‘‘దిట్ఠం వో, భిక్ఖవే, చరణం నామ చిత్తన్తి? ఏవం, భన్తే. తమ్పి ఖో, భిక్ఖవే, చరణం నామ చిత్తం చిత్తేనేవ చిన్తిత’’న్తి (సం. ని. ౩.౧౦౦). స్వాయమత్థో సవిఞ్ఞత్తికానం బాత్తింసచిత్తానముపలబ్భతి. సాసవకుసలాకుసలం వా విచిత్తగతిఆదికరణతో వా విచిత్తకరణట్ఠేన చిత్తం. నను చ విచిత్తగతిఆదయో కమ్మవసేన నిప్ఫజ్జన్తి. యథాహ –

‘‘కమ్మనానాకరణం పటిచ్చ సత్తానం గతియా నానాకరణం పఞ్ఞాయతి అపదా ద్విపదా చతుప్పదా బహుప్పదా రూపినో అరూపినో సఞ్ఞినో అసఞ్ఞినో నేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞినో, కమ్మనానాకరణం పటిచ్చ సత్తానం ఉపపత్తియా నానాకరణం పఞ్ఞాయతి ఉచ్చనీచతా హీనపణీతతా సుగతదుగ్గతతా, కమ్మనానాకరణం పటిచ్చ సత్తానం అత్తభావే నానాకరణం పఞ్ఞాయతి సువణ్ణదుబ్బణ్ణతా సుజాతదుజ్జాతతా సుసణ్ఠితదుస్సణ్ఠితతా, కమ్మనానాకరణం పటిచ్చ సత్తానం లోకధమ్మే నానాకరణం పఞ్ఞాయతి లాభాలాభే యసాయసే నిన్దాపసంసాయం సుఖదుక్ఖే’’తి (ధ. స. అట్ఠ. ౧).

తస్మా కమ్మభేదనిబ్బత్తత్తా గతిఆదీనం చిత్తతా. కమ్మన్తి చ చేతసికధమ్మభూతా చేతనా, అభిజ్ఝాదయో చ వుచ్చన్తి, న చిత్తన్తి. కథం చిత్తస్స విచిత్తగతిఆదికరణన్తి? వుచ్చతే – కమ్మస్స చిత్తసన్నిస్సితత్తా తన్నిప్ఫాదితమ్పి చిత్తేనేవ కతం హోతి, యథా రాజయోధేన పరాజితో సత్తురఞ్ఞా జితోతి వుచ్చతి. విచిత్తం కరణమస్సాతి వా విచిత్తకరణం. తతో ఏకట్ఠానికవజ్జితఞ్హి చిత్తం పచ్చేకం పటిసన్ధాదివిచిత్తకిరియవన్తతాయ, సబ్బమేవ వా చిత్తం ఆవజ్జనాదిఅఞ్ఞమఞ్ఞవిసదిసకిరియవన్తతాయ విచిత్తకరణం యుత్తన్తి. సబ్బవికప్పేసుపి ‘‘రూపభవో రూప’’న్తిఆదీసు వియ ఉత్తరపదలోపో చిత్తపరియాయేన చ విచిత్త-సద్దేన వా విగ్గహో వి-సద్దలోపో వా దట్ఠబ్బో. అథ వా ‘‘విచిత్తకరణా’’తి ఇదం చిత్తవిచిత్తభావస్స ఞాపకహేతునిదస్సనం. తేన యస్మా ఇదం విచిత్తకరణం, తస్మా తస్స విచిత్తస్స నిప్ఫాదకం సయమ్పి తథేవ విచిత్తన్తి విఞ్ఞాతబ్బన్తి ఏవం కరణవిచిత్తతాయ విచిత్తత్తా చిత్తన్తి అత్థో. ఠపేత్వా తం కరణవిచిత్తతాయ విచిత్తభావం అత్తనో ఏవ జాతిభూమిసమ్పయోగాదివసేన విచిత్తతాయ చిత్తన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అత్తనో చిత్తతాయ వా’’తి. తత్థ యస్మా అఞ్ఞదేవ కుసలం, అఞ్ఞం అకుసలం, అఞ్ఞం అబ్యాకతం, అఞ్ఞం కామావచరం, అఞ్ఞం రూపావచరాదిభేదం, అఞ్ఞం సరాగం, అఞ్ఞం వీతరాగం, అఞ్ఞం సదోసం, అఞ్ఞం వీతదోసం, అఞ్ఞం సమోహం, అఞ్ఞం వీతమోహం, అఞ్ఞం రూపారమ్మణం, అఞ్ఞం సద్దాదిఆరమ్మణం, రూపారమ్మణేసు చ అఞ్ఞం నీలారమ్మణం, అఞ్ఞం పీతాదిఆరమ్మణం. ఏవం సద్దారమ్మణాదీసుపి యథాసమ్భవం. సబ్బేసు చేవ తేసు అఞ్ఞం హీనం, అఞ్ఞం మజ్ఝిమం, అఞ్ఞం పణీతం, హీనాదీసు చ అఞ్ఞం ఛన్దాధిపతేయ్యం, అఞ్ఞం చిత్తాధిపతేయ్యం, అఞ్ఞం వీరియాధిపతేయ్యం, అఞ్ఞం వీమంసాధిపతేయ్యన్తి ఏవమాదినా జాతిభూమిసమ్పయుత్తఆరమ్మణహీనమజ్ఝిమపణీతఅధిపతిఆదీనం వసేన విచిత్తమనేకప్పకారం, తస్మా ఇమాయ అత్తవిచిత్తతాయ వా చిత్తన్తి వుచ్చతీతి.

కామఞ్చేత్థ ఏకమేవ చిత్తం ఏవం విచిత్తం నామ న హోతి, విచిత్తానం పన అన్తోగధత్తా ఏతేసు యం కిఞ్చి ఏకమ్పి విచిత్తతాయ చిత్తన్తి వత్తుం వట్టతి సముదాయవోహారేన అవయవస్సాపి వోహరియమానత్తా యథా పబ్బతనదీసముద్దాదీనమేకదేసా దిట్ఠా పబ్బతాదయో దిట్ఠాతి, యథా చ ఏకేకచిత్తసమ్పయుత్తాపి వేదనాదయో రాసట్ఠేన ఖన్ధవోహారేన ‘‘వేదనాక్ఖన్ధో సఞ్ఞాక్ఖన్ధో’’తిఆదినా వుచ్చన్తి. అపిచేత్థ విపాకవిఞ్ఞాణం కమ్మకిలేసేహి చితన్తి చిత్తం, తం కిలేససహాయేన కమ్మునా ఫలభావేన నిబ్బత్తితం తేహి చితం నామ హోతి. హోతు తావిదం లోకియవిపాకం సన్ధాయ, లోకుత్తరం పన పత్వా కథన్తి? వుచ్చతే – ‘‘కతమే ధమ్మా కుసలా, యస్మిం సమయే లోకుత్తరం కుసలం చిత్తం ఉప్పన్నం హోతి…పే… తస్మిం సమయే అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా’’తిఆదినా అరియమగ్గచేతనాయపి అవిజ్జూపనిస్సయభావస్స పకాసితత్తా లోకుత్తరకుసలస్సాపి అనుసయా ఉపనిస్సయా హోన్తీతి తన్నిబ్బత్తితస్స విపాకస్స కమ్మకిలేససఞ్చితతాపరియాయో లబ్భతీతి. చితం తాయతీతి వా చిత్తం. కమ్మాదిసఞ్చితోపి హి అత్తభావో విఞ్ఞాణూపరమే మతోతి వుచ్చతి. యథాహ –

‘‘ఆయు ఉస్మా చ విఞ్ఞాణం, యదా కాయం జహన్తిమం;

అప్పవిద్ధో తదా సేతి, నిరత్థంవ కలిఙ్గర’’న్తి. (సం. ని. ౩.౯౫);

సో పనాయం చిత్త-సద్దో కిఞ్చాపి అనేకత్థేసు దిస్సతి. తథా హేస ‘‘చిత్తో చ గహపతీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౨.౧౩౩; ౪.౧౭౬) పఞ్ఞత్తియం ఆగతో. ‘‘సబ్బో లోకో పరచిత్తేన అచిత్తో’’తిఆదీసు విఞ్ఞాణే. ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకనికాయమ్పి సమనుపస్సామి, ఏవం చిత్త’’న్తిఆదీసు (సం. ని. ౩.౧౦౦) విచిత్తే, నానప్పకారేతి అత్థో. ‘‘చరణం నామ చిత్త’’న్తిఆదీసు చిత్తకమ్మకే. ఇధ పన చతుబ్బిధధమ్మే నిద్దేసతో పకరణవసేన యథావుత్తవచనత్థయుత్తో విఞ్ఞాణవచనోవ దట్ఠబ్బోతి ఇమమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పఞ్ఞత్తియమ్పీ’’తిఆది. పఞ్ఞాపీయతి ఏతాయాతి పఞ్ఞత్తి, తస్సం నామపఞ్ఞత్తియన్తి అత్థో. చిత్తోతి హి ఏకస్స గహపతినో నామం. పి-సద్దో వక్ఖమానసమ్పిణ్డనత్థో. విఞ్ఞాణేతి సవిపాకావిపాకభేదే చిత్తే. తఞ్హి విజాననట్ఠేన ‘‘విఞ్ఞాణ’’న్తి వుచ్చతి. యథాహ – ‘‘విజానాతీతి ఖో, భిక్ఖవే, విఞ్ఞాణం, తస్మా విఞ్ఞాణన్తి వుచ్చతీ’’తి. చిత్తసమ్ముతీతి చిత్తవోహారో. దట్ఠబ్బాతి విఞ్ఞాతబ్బా. ఇధాతి ఇమస్మిం చతుబ్బిధధమ్మనిద్దేసట్ఠానే. విఞ్ఞునాతి విజానతా, ఆభిధమ్మికేనాతి అత్థో.

విభాగవన్తానం ధమ్మానం సభావవిభావనం విభాగేన వినా న హోతీతి చిత్తస్స విభాగం దస్సేతుం ‘‘సారమ్మణతో’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ ఆలమ్బన్తి తం నిస్సాయ పవత్తన్తీతి ఆరమ్మణం, పచ్చయో, గోచరో చ. తథా హి ‘‘లభతి మారో ఆరమ్మణం, లభతి మారో ఓతార’’న్తిఆదీసు (దీ. ని. ౩.౮౦) పచ్చయో ‘‘ఆరమ్మణ’’న్తి వుచ్చతి. ‘‘నిమిత్తం అస్సాసపస్సాసా, అనారమ్మణమేకచిత్తస్సా’’తిఆదీసు (పటి. మ. ౧.౧౫౯) గోచరో. ఇధ పన ఉభయమ్పి వట్టతి సబ్బస్సేవ చిత్తస్స సప్పచ్చయసగోచరత్తా. సహ ఆరమ్మణేన వత్తతి తదవినాభావతోతి సారమ్మణం. భావప్పధాననిద్దేసవసేన చేత్థ సారమ్మణభావో సారమ్మణ-సద్దేన వుత్తో యథా ‘‘ఇదమ్పి బుద్ధే రతనం పణీతం (ఖు. పా. ౬.౩). చక్ఖు సుఞ్ఞం అత్తేన వా అత్తనియేన వా’’తిఆదీసు (సం. ని. ౪.౮౫) రతనఅత్తత్తనియాదిభావో రతనాదీహి సద్దేహీతి, తతో సారమ్మణభావతోతి అత్థో. ఏవమఞ్ఞత్థాపి యథానురూపం దట్ఠబ్బం. ఏకవిధన్తి ఏకప్పకారం, ఏకకోట్ఠాసన్తి అత్థో.

సవిపాకావిపాకతోతి విపాకుప్పాదనసభావస్స విజ్జమానావిజ్జమానభావతో. విపాక-సద్దో హి ద్వీసు అత్థేసు పవత్తతి. కత్థచి విపక్కభావమాపన్నేసు అరూపధమ్మేసు, కత్థచి విపాకుప్పాదనసభావే. తథా హేస ‘‘విపాకా ధమ్మా’’తిఆదీసు (ధ. స. తికమాతికా ౩) విపక్కభావమాపన్నేసు అరూపధమ్మేసు పవత్తతి. ‘‘విపాకధమ్మధమ్మా’’తిఆదీసు (ధ. స. తికమాతికా ౩) విపాకుప్పాదనసభావే. ఇధ పన విపాకుప్పాదనసభావో దట్ఠబ్బో. ఇతరథా హి అభిఞ్ఞాకుసలాదీనం సవిపాక-పదే అసఙ్గహితభావాపత్తి సియా. తథా హి యది విపక్కభావమాపన్నా ఏవ ధమ్మా ఇధ గహితా సియుం, తే యస్స సన్తి, తం సవిపాకమితరమవిపాకన్తి అభిఞ్ఞాకుసలస్స చేవ కదాచి అవిపాకస్స దిట్ఠధమ్మవేదనీయాదికమ్మస్స భావనాయపహాతబ్బాకుసలస్స చ విపాకుప్పత్తియా అభావతో అవిపాక-పదసఙ్గహో సియా, ఏవఞ్చ సతి ‘‘అవిపాకం అబ్యాకత’’న్తి వక్ఖమానత్తా నేసం అబ్యాకతభావో ఆపజ్జతి, న చేతమిట్ఠం కుసలాకుసలనిద్దేసేయేవ తేసం నిద్దేసతో. విపాకుప్పాదనసభావే పన గహితే తంసభావో నామ అనుపచ్ఛిన్నావిజ్జమానతణ్హానుసయస్మిం సన్తానే సబ్యాపారప్పవత్తి ఏవాతి తస్సా తేసుపి అత్థితాయ అసతిపి విపాకుప్పాదనే సవిపాక-పదసఙ్గహో సిద్ధోతి న కోచి ఇట్ఠవిఘాతో ఆపజ్జతి. యేన పన కారణేన అభిఞ్ఞాకుసలాదికమవిపాకం, యో చేత్థ వత్తబ్బో వినిచ్ఛయో, తం సబ్బం తస్స తస్స ఆగతట్ఠానేయేవ దస్సయిస్సామ.

కతమం పనేత్థ సవిపాకం, కతమమవిపాకన్తి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘తత్థ సవిపాక’’న్తిఆది. అబ్యాకతన్తి విపాకకిరియావసేన దువిధమబ్యాకతం. తేసు విపాకచిత్తం తావ ఆదాసతలే ముఖనిమిత్తం వియ నిరుస్సాహత్తా విపాకుప్పాదనే అసమత్థం. కిరియచిత్తేసు చ యదేతం ఖీణాసవసన్తానేయేవ నియతమట్ఠారసవిధం విఞ్ఞాణం, తం ఉపచ్ఛిన్నభవమూలాయ సన్తతియం పవత్తతీతి సముచ్ఛిన్నమూలాయ లతాయ పుప్ఫం వియ ఫలదాయీ న హోతి. ఆవజ్జనద్వయం పన అనుపచ్ఛిన్నభవమూలేపి సన్తానే పవత్తమానం అనాసేవనభావేన దుబ్బలత్తా మోఘపుప్ఫమివ బీజభావే అసమత్థం అఫలమేవ. ఇతి సబ్బమేతం అబ్యాకతం విపాకారహతాభావతో అవిపాకన్తి వుత్తం ‘‘అవిపాకం అబ్యాకత’’న్తి. జాయన్తి ఏత్థ అసదిసాపి సదిసాకారాతి జాతి, సమానాకారో, కుసలాకుసలాబ్యాకతానం జాతి కుసలాకుసలాబ్యాకతజాతి, తస్సా భేదతో తివిధం కుసలం అకుసలం అబ్యాకతన్తి. వచనత్థపుచ్ఛాయ పయోజనం వుత్తమేవ.

౧౦. ‘‘కుచ్ఛితాన’’న్తిఆది విస్సజ్జనం. తత్థ కుచ్ఛితానన్తి నిన్దితానం, అసుచి వియ నాగరికేహి విఞ్ఞూహి గరహితబ్బానం పాపధమ్మానన్తి అత్థో. సలనతోతి హింసనతో, అపనయనతో వా. కుసలఞ్హి యథానురూపం తదఙ్గాదివసేన అకుసలధమ్మే పజహన్తం తే హింసతి, అపనయతీతి వా వుచ్చతి. అథ వా సలనతో సంవరణతో, పిదహనతోతి అత్థో. కుసలధమ్మవసేన హి అకుసలప్పవత్తినివారణేన, అప్పవత్తిధమ్మతాపాదనేన చ మనచ్ఛట్ఠేసు ద్వారేసు అప్పవత్తియా సంవుతా పిహితా హోన్తి. కుసానన్తి రాగాదిఅసుచిసమ్పయోగేన నానావిధదుక్ఖహేతుతాయ చ కుచ్ఛితేనాకారేన అప్పహీనభావేన సన్తానే సయన్తి పవత్తన్తీతి కుసా, పాపధమ్మా. అథ వా కుచ్ఛితానం పాణాతిపాతాదీనం సావజ్జధమ్మానం సానతో నిసానతో తేజనతో కుసా, దోసలోభాదయో. దోసాదీనఞ్హి వసేన చేతనాయ తిక్ఖభావప్పత్తియా పాణాతిపాతాదీనం మహాసావజ్జతాతి. తేసం లవనేన ఛిన్దనేన యథానురూపం పజహనేనాతి అత్థో. కుసేనాతి కుచ్ఛితానం సానతో తనుకరణతో, ఓసానకరణతో వా ‘‘కుసా’’తి లద్ధనామేన ఞాణేన. లాతబ్బత్తాతి ఆదాతబ్బత్తా, సహజాతఉపనిస్సయభావేన సన్తానే పవత్తేతబ్బత్తా. ఞాణఞ్హి తిహేతుకకుసలం సహజాతభావేన చేవ ఉపనిస్సయభావేన చ, దుహేతుకకుసలం ఉపనిస్సయభావేనేవ సన్తానే పవత్తేతి. ఏవఞ్చ కత్వా కోసల్లసమ్భూతట్ఠో కుసలట్ఠోతి సబ్బకుసలానం సాధారణవసేన అత్థో వుచ్చతి. అథ వా కుసేనాతి జాతిసద్దతాయ ఏకవచననిద్దేసో, కుసేహీతి పన అత్థో. పుఞ్ఞకిరియావసేన హి పవత్తాని సద్ధాదీని ఇన్ద్రియాని యథావుత్తనయేన ‘‘కుసానీ’’తి వుచ్చన్తి, తేహి లాతబ్బత్తా వుత్తనయేన పవత్తేతబ్బత్తా. అపిచేత్థ –

‘‘కుసో వియ లునాతీతి, కుసా వియ లునాతి వా;

కుసలం కుం సలేతీతి, లునాతి కుసమిచ్చపీ’’తి.

తత్థ యథా కుసో గహితో ఉభయభాగగతం హత్థపదేసం లునాతి, ఏవమిదమ్పి ఉప్పన్నానుప్పన్నవసేన ఉభయభాగగతం కిలేసపక్ఖం లునాతి ఛిన్దతి, సేయ్యథాపి – ‘‘అనుప్పన్నానం పాపకానం అకుసలానం ధమ్మానం అనుప్పాదాయ ఛన్దం జనేతి, వాయమతి, ఉప్పన్నానం…పే… పహానాయా’’తి ఆగతం సమ్మప్పధానం. తస్మా కుసో వియ లునాతీతి కుసలం. కుసా వియ లునాతీతి ఏత్థ ‘‘కు’’ఇతి భూమి వుచ్చతి, ధమ్మానం అధిట్ఠానభావేన తంసదిసతాయ ఇధ రూపారూపక్ఖన్ధో వుత్తో. అత్తనో నిస్సయభూతస్స తస్స ఏతరహి, ఆయతిఞ్చ అనుదహనతో వినాసనతో కుం సాయన్తీతి కుసా, రాగాదయో, తే వియ అత్తనో నిస్సయం లునాతి ఛిన్దతీతి కుసలం. పయోగసమ్పాదితా హి కుసలధమ్మా అచ్చన్తమేవ రూపారూపధమ్మే అప్పవత్తికరణేన సముచ్ఛిన్దన్తి అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతుపాపనతోతి. వుత్తనయేన పన ‘‘కు’’న్తి లద్ధనామస్స రూపారూపక్ఖన్ధస్స సలనతో అపనయనతో కుం సలేతీతి కుసలం. కుసం లునాతీతి పన కుచ్ఛితా ఏత్థ సయన్తీతి కుసో, కాయో, తం లునాతి యథావుత్తవసేనేవాతి కుసలం.

౧౧. ఇదాని కుసల-సద్దస్స అత్థుద్ధారదస్సనత్థమాహ ‘‘ఛేకే కుసల-సద్దోయ’’న్తిఆది. తత్థ ‘‘కుసలో త్వం రథస్స అఙ్గపచ్చఙ్గానం (మ. ని. ౨.౮౭), కుసలానచ్చగీతస్స, సిక్ఖితా చాతురిత్థియో’’తిఆదీసు (జా. ౨.౨౨.౯౪) ఛేకే దిట్ఠో, ఛేకపరియాయో పవీణత్థోతి అత్థో. ‘‘కచ్చి ను భోతో కుసలం, కచ్చి భోతో అనామయ’’న్తిఆదీసు (జా. ౧.౧౫.౧౪౬; ౨.౨౦.౧౨౯) ఆరోగ్యే. ‘‘కతమో పన, భన్తే, కాయసమాచారో కుసలో? యో ఖో, మహారాజ, కాయసమాచారో అనవజ్జో’’తి (మ. ని. ౨.౩౬౧) చ ‘‘అపరం పన, భన్తే, ఏతదానుత్తరియం, యథా భగవా ధమ్మం దేసేతి కుసలేసు ధమ్మేసూ’’తి (దీ. ని. ౩.౧౪౫) చ ఏవమాదీసు అనవజ్జే. ‘‘కుసలానం ధమ్మానం సమాదానహేతు ఏవమిదం పుఞ్ఞం వడ్ఢతి (దీ. ని. ౩.౮౦), కుసలస్స కమ్మస్స కతత్తా ఉపచితత్తా’’తి (ధ. స. ౪౩౧) చ ఆదీసు ఇట్ఠవిపాకే. అనవజ్జాదికేతి అనవజ్జఇట్ఠవిపాకే, ‘‘అనవజ్జాదికే’’తి చ అత్తనా వక్ఖమానలక్ఖణస్స అనురూపత్తా వుత్తం, న పన ఆరోగ్యత్థస్స అసమ్భవతో. కిలేసరోగస్స హి అభావతో కుసలం ఆరోగ్యం హోతి.

వజ్జా రాగాదయో, తే యస్స న సన్తి, తం అనవజ్జం, ఇట్ఠో విపాకో చతుక్ఖన్ధసఙ్ఖాతో యస్స, తం ఇట్ఠవిపాకం, ఇట్ఠవిపాకతా చస్స తంసభావవన్తతాయ దట్ఠబ్బా, న తస్స అవస్సం ఇట్ఠవిపాకసమ్భవతోయేవ, లక్ఖీయతి అనేనాతి లక్ఖణం, అనవజ్జఞ్చ తం ఇట్ఠవిపాకఞ్చాతి అనవజ్జఇట్ఠవిపాకం. తం లక్ఖణమస్సాతి అనవజ్జఇట్ఠవిపాకలక్ఖణం.

నను చ కుసలమేవ అనవజ్జఇట్ఠవిపాకం, వుత్తనియామేన పన అనవజ్జఇట్ఠవిపాకతో అఞ్ఞం కుసలం సియా. న హి సయమేవ అత్తనో లక్ఖణన్తి సక్కా వత్తున్తి? నాయం దోసో పరిఞ్ఞాతాపరిఞ్ఞాతవచనత్థభావభేదే ఏకస్సాపి లక్ఖితబ్బలక్ఖణభావపరికప్పనతో. ‘‘అనవజ్జఇట్ఠవిపాక’’న్తి హి పరిఞ్ఞాతవచనత్థం. ‘‘కుసల’’న్తి అపరిఞ్ఞాతవచనత్థం. ఏవఞ్చ యేన సభావేన పరిఞ్ఞాతవచనత్థస్స సద్దస్స అత్థో హోతి, యేన చ అపరిఞ్ఞాతవచనత్థస్స, తేసం పరిఞ్ఞాతాపరిఞ్ఞాతవచనత్థసభావానం భేదేన తంసమఙ్గిస్స కుసలస్స ఏకస్సాపి భేదో పరికప్పీయతి యథా ‘‘పురే భవం పటు ఆసి, పటుతరో ఏతరహీ’’తి గుణభేదేన, వత్థుభేదేన చ పరికప్పీయతి, తస్మా పరిఞ్ఞాతవచనత్థభావేన లక్ఖణం, అపరిఞ్ఞాతవచనత్థభావేన లక్ఖితబ్బన్తి ఏవం పరికప్పితభేదే పరిగ్గయ్హమానే న కోచి దోసో ఆపజ్జతి.

అథ వా లక్ఖీయతీతి లక్ఖణం, అనవజ్జఇట్ఠవిపాకఞ్చ తం లక్ఖణఞ్చాతి అనవజ్జఇట్ఠవిపాకలక్ఖణం, యం అనవజ్జఇట్ఠవిపాకం హుత్వా లక్ఖీయతి, తం కుసలన్తి అత్థో. అథ వా అనవజ్జ-సద్దేన అనవజ్జభావో వుత్తో, ఇట్ఠవిపాకసద్దేన ఇట్ఠవిపాకభావో, తస్మా అనవజ్జో చ ఇట్ఠవిపాకో చ అనవజ్జఇట్ఠవిపాకం, తం లక్ఖణమేతస్సాతి కరణత్థే, కమ్మత్థే వా లక్ఖణ-సద్దేన అనవజ్జఇట్ఠవిపాకలక్ఖణన్తి అనవజ్జఇట్ఠవిపాకసభావవన్తం, అనవజ్జఇట్ఠవిపాకభావేన లక్ఖితబ్బం వాతి అత్థో. కిం పనేత్థ కారణం పదద్వయపరిగ్గహేన, నను ఏకేనేవ పదేన అధిప్పేతత్థసిద్ధి సియా. కిఞ్చాపి హి ‘‘అనవజ్జలక్ఖణ’’న్తి వుత్తే ‘‘అపరం పన, భన్తే, ఏతదానుత్తరియం, యథా భగవా ధమ్మం దేసేతి కుసలేసు ధమ్మేసూ’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౩.౧౪౫) వియ వజ్జరహితత్తా అబ్యాకతస్సాపి పసఙ్గో సియాతి ఇట్ఠవిపాక-పదం వత్తబ్బమేవ, ‘‘ఇట్ఠవిపాకలక్ఖణ’’న్తి పన వుత్తే ఇతరం న వత్తబ్బం అబ్యాకతస్స విపాకారహభావేన ఇట్ఠవిపాకతాపసఙ్గభావతో? సచ్చమేతం, అనవజ్జ-పదేన కుసలస్స పవత్తిసుఖతం, ఇట్ఠవిపాక-పదేన చ విపాకసుఖతం దస్సేతుం పదద్వయం వుత్తం. అనవజ్జపదఞ్హి అత్తనో పవత్తిసభావవసేన లక్ఖణవచనం, ఇతరం కాలన్తరే విపాకుప్పాదనసమత్థతావసేనాతి. అథ వా కుసలస్స అత్థవిసుద్ధిం దస్సేతుం పురిమపదం వుత్తం, పరిసుద్ధవిపాకతం దస్సేతుం పచ్ఛిమం. పురిమం వా కుసలస్స అకుసలసభావతో నివత్తనం, పచ్ఛిమం అబ్యాకతసభావతోతి అలమతిపపఞ్చేన. ఏత్థ చ ‘‘అనవజ్జ…పే… లక్ఖణ’’న్తి వచనేన కుసలస్స సామఞ్ఞలక్ఖణం వుత్తం అనవజ్జఇట్ఠవిపాకసభావస్స కుసలజాతియా సాధారణత్తా. అకుసలాదీనమసాధారణభావేన సభావలక్ఖణం వాతి దట్ఠబ్బం.

అకుసలవిద్ధంసనరసన్తి యథానురూపం అకుసలప్పజహనకిచ్చం. కుసలఞ్హి పరిత్తమహగ్గతలోకుత్తరభేదభిన్నం యథాక్కమం తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదప్పహానవసేన అకుసలపక్ఖం పజహతి. అథ తదఙ్గాదిప్పహానానం కిం నానాకరణన్తి? వుచ్చతే – దానాదిపుఞ్ఞకిరియవత్థుగతేన తేన తేన కుసలఙ్గేన తస్స తస్స మచ్ఛేరాదిఅకుసలఙ్గస్స పహానం తదఙ్గప్పహానం, తం దీపాలోకేన అన్ధకారవిద్ధంసనం వియ దట్ఠబ్బం, కామావచరకుసలానం పరిత్తానుభావతాయ తేహి అత్తనో ఠితిక్ఖణే విద్ధంసితానమకుసలానం తదపగమే సతి పున ఆగమేన వోత్థరణతో. తేసం తేసం నీవరణధమ్మానం విక్ఖమ్భనసఙ్ఖాతం పవత్తినివారణవసేన పహానం విక్ఖమ్భనప్పహానం, తం ఘటప్పహారేన జలతలే సేవాలవియూహనం వియ దట్ఠబ్బం. యథా హి బలవతా ఘటప్పహారేన దూరీకతం సేవాలం తస్మిం అపనీతేపి తంపహారవేగేన సహసా న ఓత్థరతి, ఏవమేవ ఉపచారప్పనాభేదేన ఝానేన విక్ఖమ్భితా కామచ్ఛన్దాదయో తదప్పవత్తికాలేపి తస్స బలేన సహసా న ఓత్థరన్తీతి. అనుప్పత్తిధమ్మతాపాదనసఙ్ఖాతం సమ్మా ఉచ్ఛేదవసేన పహానం సముచ్ఛేదప్పహానం, తం పన అసనిసమ్పాతేన రుక్ఖాదీనం సమూలవిద్ధంసనం వియ దట్ఠబ్బం. న హి అరియమగ్గేన సముచ్ఛిన్నకిలేసా అనుసయమత్తకేనాపి సన్తానే పవత్తన్తి. యథా పన ఏకవారప్పవత్తేనపి ఇన్దగ్గినా సహ మూలేహి విద్ధంసితా రుక్ఖాదయో న పున విరుహన్తి, ఏవమేవం ఏకచిత్తక్ఖణికేనపి తేన అత్తనో ఉప్పాదమత్తేనేవ అనుసయమత్తట్ఠాయినోపి కిలేసా సబ్బేన సబ్బం విద్ధంసితాయేవ హోన్తి.

వోదానం విసుద్ధి, సంకిలేసమలవిముత్తీతి అత్థో, తథా హుత్వా పచ్చుపట్ఠానమస్సాతి వోదానపచ్చుపట్ఠానం, పరిసుద్ధాకారేన యోగినో ఞాణస్స ఉపట్ఠాతీతి వుత్తం హోతి.

ఏవం కుసలస్స వజ్జరహితఇట్ఠవిపాకసభావేహి లక్ఖణం, కిచ్చఉపట్ఠానాకారవసేన చ రసపచ్చుపట్ఠానాని వత్వా పున వజ్జపటిపక్ఖభావవసేన చ లక్ఖణం, సమ్పత్తిఫలవసేన చ రసాదికం దస్సేతుం ‘‘వజ్జపటిపక్ఖత్తా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ వజ్జానం పటిపక్ఖభావో వజ్జపటిపక్ఖత్తం, తతో. ఏతేన ‘‘అనవజ్జలక్ఖణ’’న్తి ఏత్థ అ-కారో పటిపక్ఖత్థోతి దస్సేతి, తేన పనస్స అబ్యాకతతో నివత్తనం కతం. ఇతరథా హి నాస్స వజ్జం, వజ్జతో అఞ్ఞం వా అనవజ్జన్తి అబ్యాకతస్సాపి తంలక్ఖణతాపసఙ్గో సియా. ‘‘వజ్జపటిపక్ఖత్తా’’తి పన వుత్తే యస్మా కుసలాకుసలానమేవ పహాయకప్పహాతబ్బభావేన ఆలోకన్ధకారానం వియ అఞ్ఞమఞ్ఞం ఉజువిపచ్చనీకభావో, తస్మా కుసలమేవ వజ్జపటిపక్ఖత్తా అనవజ్జలక్ఖణం, న అఞ్ఞన్తి అయమత్థో సిద్ధో హోతి. వోదానభావరసన్తి వోదానభావసమ్పత్తికం, కిలేసమలేహి అసంకిలిట్ఠభావేన సమ్పజ్జనకన్తి అత్థో. పచ్చుపట్ఠాపీయతి ఉపనీయతి కారణేన, అత్తనో వా కారణం పటిచ్చ, తప్పటిబద్ధభావేన పటిముఖం వా ఉపట్ఠాతీతి పచ్చుపట్ఠానం, ఇట్ఠో విపాకో పచ్చుపట్ఠానమస్సాతి ఇట్ఠవిపాకపచ్చుపట్ఠానం.

అసతి యోనిసోమనసికారే కుసలస్స అనుప్పజ్జనతో, సతి చ తస్మిం ఉప్పజ్జనతో తస్స సో ఆసన్నకారణన్తి ఆహ ‘‘యోనిసోమనసికారపదట్ఠాన’’న్తి. తత్థ యోనిసో పథేన ఉపాయేన మనసికారో యోనిసోమనసికారో, అత్థతో పన సానుసయసన్తానవతో ఛన్నం ద్వారానమాపాథగతేస్వారమ్మణేసు పతిరూపదేసవాసాదిసమ్పత్తియా కుసలధమ్మానం పచ్చయభావేన భవఙ్గం ఆవట్టేత్వా ఉప్పన్నమావజ్జనం యోనిసోమనసికారో నామ. వుత్తపటిపక్ఖవసేన అయోనిసోమనసికారోపి దట్ఠబ్బో. యం పన నిరనుసయసన్తానసమఙ్గిస్స కిరియచిత్తానం పచ్చయభావేన ఉప్పన్నం, తం ఠపేత్వా నిరవజ్జధమ్మం సావజ్జధమ్మస్స కస్సచి పచ్చయభావానుపగమనతో యోనిసోమనసికారపక్ఖం వా భజేయ్య. ఖీణాసవసన్తానగతత్తా యోనిసోఅయోనిసోభావమనపేక్ఖిత్వా ఆపాథగతారమ్మణేసు ఉప్పత్తిమత్తం వినా న కస్సచి కుసలాకుసలభావస్స పచ్చయో హోతీతి తదుభయవసేన నవత్తబ్బత్తా అబ్యాకతమనసికారోతి వా సఙ్ఖం గచ్ఛేయ్యాతి.

సావజ్జానిట్ఠవిపాకలక్ఖణమకుసలన్తి ఏత్థాపి ‘‘వజ్జా రాగాదయో, తే యస్స సన్తి, తం సావజ్జం, అనిట్ఠో విపాకో యస్స, తం అనిట్ఠవిపాక’’న్తిఆదినా వుత్తనయానుసారేన పటిపక్ఖయోజనా దట్ఠబ్బా. రసాదితో పనేతం అనత్థజననరసం, సంకిలేసపచ్చుపట్ఠానం. అథ వా గారయ్హభావతో సావజ్జలక్ఖణమేవ, సంకిలేసభావరసం, అనిట్ఠవిపాకపచ్చుపట్ఠానం, అయోనిసోమనసికారపదట్ఠానం. వచనత్థతో పన న కుసలన్తి అకుసలం, కుసలపటిపక్ఖన్తి అత్థో. పటిపక్ఖత్థే హి అయం అకారో, న పన అఞ్ఞత్థే, నాపి అభావే. ఇతరథా హి తికం న సియా, దుకం, చతుక్కం వా ఆపజ్జేయ్య. తథా హి యది కుసలతో అఞ్ఞమకుసలం సియా, తదా అబ్యాకతస్సాపి తతో అఞ్ఞభావేన అకుసల-సద్దసఙ్గహోతి కుసలాకుసలజాతిభేదతో దువిధన్తి దుకం వత్తబ్బం. యది చ కుసలాభావో అకుసలం, తేన న కాచి జాతి గయ్హతీతి కుసలాబ్యాకతజాతిభేదతో దుకమేవ వత్తబ్బం. అథ సియా ‘‘అభావోపి విసుం గహేతబ్బో’’తి, ఏవం సతి తస్స జాతియా అభావతో జాతి-సద్దేన సహ సమ్బన్ధో న సియా. విజ్జమానస్స హి జాతి నామ హోతి. యథేవ వా కుసలస్స అభావో, ఏవం అబ్యాకతస్సాపి అభావో అత్థీతి అనబ్యాకతజాతిపి వత్తబ్బాతి చతుక్కం ఆపజ్జేయ్య. న చేతమిట్ఠం కుసలాదివసేన తివిధజాతియా ఏవ ఇచ్ఛితత్తా, పాళియఞ్చ ‘‘కుసలా ధమ్మా అకుసలా ధమ్మా అబ్యాకతా ధమ్మా’’తి తికవసేనేవ వుత్తత్తా ‘‘కుసలపటిపక్ఖ’’న్తి పన వుచ్చమానే మిత్తపటిపక్ఖో అమిత్తో వియ, లోభపటిపక్ఖో అలోభో వియ చ యం ధమ్మజాతం కుసలస్స ఉజువిపచ్చనీకభూతం, తం అకుసలన్తి తస్స వసేన తికం ఉపపన్నం హోతి, ఉజువిపచ్చనీకతా చస్స సావజ్జానిట్ఠవిపాకత్తా, తేన పహాతబ్బభావతో చ వేదితబ్బా, న పన కుసలవినాసనతో. న హి అకుసలేన కుసలం పహీయతి, మహాబలత్తా పన కుసలమేవ తం పజహతి. కుసలఞ్హి మహాబలం, అకుసలం దుబ్బలం. తేనేవాహ ‘‘అబలా నం బలీయన్తి, మద్దన్తేనం పరిస్సయా’’తి (సు. ని. ౭౭౬), తస్మా కుసలమేవ యథావుత్తనయేన అకుసలస్స పహాయకం, నాకుసలం ఇతరస్సాతి వేదితబ్బం.

తదుభయ…పే… అబ్యాకతన్తి యం ధమ్మజాతం కుసలం వియ న అనవజ్జఇట్ఠవిపాకలక్ఖణం, నాపి అకుసలం వియ సావజ్జానిట్ఠవిపాకలక్ఖణం, అథ ఖో అవిపాకత్తా తదుభయవిపరీతలక్ఖణం, తం అబ్యాకతన్తి అత్థో. నను చ ‘‘తదుభయవిపరీతలక్ఖణ’’న్తి వుత్తే సుఖదుక్ఖవేదనానం విపరీతా ఉపేక్ఖావేదనా వియ ఇట్ఠానిట్ఠవిపాకానం విపరీతో అఞ్ఞో కోచి విపాకో యస్స అత్థి, తం అబ్యాకతన్తి ఆపజ్జతీతి? నాపజ్జతి తథా అసమ్భవతో. యథా హి ఆలోకన్ధకారానం విపరీతో అఞ్ఞో కోచి నత్థి, ఏవమిట్ఠానిట్ఠవిపాకానం విపరీతో న కోచి విపాకో అత్థీతి. అథ వా తం-సద్దో ఇధ ఇట్ఠానిట్ఠవిపాకనిరపేక్ఖం కుసలాకుసలమత్తమేవ పచ్చామసతీతి కుసలాకుసలానం సవిపాకత్తా తదుభయవిపరీతలక్ఖణం, తం అవిపాకలక్ఖణన్తి అత్థోతి అలమేత్థ అనుయోగేన. కుసలాకుసలభావేన న బ్యాకతన్తి అబ్యాకతం. కుసలాకుసలఞ్హి వత్వా అబ్యాకతస్స వుత్తత్తా కుసలాకుసలభావేనేవ అవుత్తత్తాతి విఞ్ఞాయతి, న పకారన్తరేన. తథా అవచనఞ్చ తస్స తదుభయవిపరీతలక్ఖణత్తాయేవ, న పన అవత్తబ్బత్తామత్తేనాతి దట్ఠబ్బం. అథ వా వి-సద్దో విరోధివచనో. ఆ-సద్దో అభిముఖభావప్పకాసనో, తస్మా అత్తనో పచ్చయేహి అఞ్ఞమఞ్ఞం విరోధాభిముఖతం కతం లక్ఖణవిరోధతో పహాయకప్పహాతబ్బభావతో వాతి బ్యాకతం, కుసలాకుసలం. తతో అఞ్ఞం అబ్యాకతం. తఞ్హి లక్ఖణతో అఞ్ఞమఞ్ఞం కుసలాకుసలం వియ న తస్స విరుద్ధం. న హి అవిపాకతం అనిట్ఠవిపాకతా వియ, ఇట్ఠవిపాకతాయ ఇట్ఠవిపాకతా వియ చ అనిట్ఠవిపాకతాయ ఇట్ఠానిట్ఠవిపాకతాహి విరుజ్ఝతి, న చాపి అబ్యాకతం కుసలాకుసలేసు కిఞ్చి పజహతి, న చ కేనచి పహాతబ్బన్తి. ‘‘తదుభయవిపరీతలక్ఖణమబ్యాకత’’న్తి విఞ్ఞాయమానే అహోసి కమ్మం, నాహోసి కమ్మవిపాకో, నత్థి కమ్మవిపాకో, న భవిస్సతి కమ్మవిపాకోతి ఇమినా తికేన సఙ్గహితస్స గతిఉపధికాలప్పయోగవిపత్తీహి అవిపాకస్స దిట్ఠధమ్మవేదనీయాదికమ్మస్స భావనాయపహాతబ్బస్స అకుసలస్స చ అభిఞ్ఞాకుసలస్స చ విపాకుప్పాదనాభావతో ‘‘సియా ను ఖో అబ్యాకతభావో వా’’తి కదాచి కోచి చిన్తేయ్యాతి తన్నివారణత్థమాహ ‘‘అవిపాకారహం వా’’తి, విపాకం దాతుం నారహతి తత్థ సామత్థియాభావతోతి అవిపాకారహం. ఇదం వుత్తం హోతి – దిట్ఠధమ్మవేదనీయాదయో తావ పచ్చయవేకల్లాదీహి కారణేహి అవిపాకా, సచే పనేతే తబ్బిదూరా అస్సు, తదా విపాకదానే సమత్థతాయ విపాకారహాయేవ, తం పన న తథా, అథ ఖో యేన కేనచి ఆకారేన విపాకదానే అసమత్థతాయేవ విపాకారహం న హోతి, తం అబ్యాకతం నామాతి.

ఇదాని ఏవం తికవసేన నిద్దిట్ఠేసు కుసలాదీసు పఠమం తావ కుసలచిత్తం విభజన్తో ‘‘తత్థ కుసలచిత్త’’న్తిఆదినా తస్స గణనపరిచ్ఛేదం దస్సేతి. ఏకవీసతివిధన్తి అట్ఠ కామావచరాని, పఞ్చ రూపావచరాని, చత్తారి అరూపావచరాని, చత్తారి లోకుత్తరానీతి ఏవం సఙ్ఖేపతో ఏకవీసతివిధం. భూమితో చతుబ్బిధన్తి కామరూపారూపలోకుత్తరభూమిసఙ్ఖాతానం చతున్నం భూమీనం వసేన తత్థ పవత్తమానం చిత్తమ్పి చతుబ్బిధం హోతి. తత్థ భవన్తి ఏత్థాతి భూమి, ఠానం, అవత్థా చ. అవత్థాపి హి అవత్థవన్తానం పవత్తిట్ఠానం వియ గయ్హతి. ఏవఞ్హి నేసం సుఖగ్గహణం హోతి. అవత్థాతి చేత్థ ధమ్మానం కామతణ్హాదీహి పరిచ్ఛిన్నాపరిచ్ఛిన్నభావో. తత్థ పురిమా తిస్సో భూమియో ఉభయవసేన వేదితబ్బా, ఇతరా అవత్థావసేనేవ. న హి లోకుత్తరధమ్మానం కామభవాదితో అఞ్ఞం ఠానముపలబ్భతీతి.

అఞ్ఞత్థ పవత్తమానస్సాపి వక్ఖమాననయేన కామభూమిపరియాపన్నత్తా భూమితో ఏకవిధన్తి. సవత్థుకావత్థుకభేదతోతి చక్ఖాదీని పఞ్చ, హదయఞ్చాతి ఛ వత్థూని. కుసలస్స పన చక్ఖాదినిస్సితత్తాభావతో హదయవత్థు ఇధ వత్థూతి అధిప్పేతం. తేన సహితం ఏకన్తేన తన్నిస్సితప్పవత్తితోతి సవత్థుకం, కామరూపధాతుయం పవత్తమానవిఞ్ఞాణం. తత్థ హి అరూపస్స రూపపటిబన్ధప్పవత్తి, అరూపధాతుయం పన రూపాభావతో వత్థువిరహితమేవ పవత్తతీతి తత్థ పవత్తమానం అవత్థుకం. హీన…పే… తివిధన్తి ఏత్థ పచ్చయతో, ఫలతో చ మజ్ఝిమపణీతేహి నిహీనం, తేసం వా గుణేహి పరిహీనన్తి హీనం, అత్తనో పచ్చయేహి పధానభావం నీతన్తి పణీతం, ఉభిన్నం వేమజ్ఝే భవం మజ్ఝిమం. తత్థ హీనేన ఛన్దేన చిత్తేన వీరియేన వీమంసాయ వా పవత్తితం హీనం, మజ్ఝిమేహి ఛన్దాదీహి పవత్తితం మజ్ఝిమం, పణీతేహి పణీతం. ఛన్దాదీనం పన హీనాదిభావో అధిముత్తివసేన దట్ఠబ్బో. హీనాధిముత్తివసేన హి నేసం హీనతా, పణీతాధిముత్తివసేన పణీతతా, తదుభయవేమజ్ఝవసేన మజ్ఝిమతా. యసకామతాయ వా కతం కుసలం హీనం, పుఞ్ఞఫలకామతాయ మజ్ఝిమం, ‘‘పుఞ్ఞం నామేతం సాధూహి కత్తబ్బమేవా’’తి ఏవం అరియభావం నిస్సాయ కతం పణీతం. ‘‘అహమస్మి దానపతి, ఇమే పనఞ్ఞే దానదాసాదయో’’తిఆదినా అత్తుక్కంసనపరవమ్భనాహి ఉపక్కిలిట్ఠం పవత్తితం వా హీనం, తథా అనుపక్కిలిట్ఠం మజ్ఝిమం, మగ్గఫలపదట్ఠానం పణీతం. భవభోగసమ్పత్తినిమిత్తం వా కతం హీనం, సావకపచ్చేకబోధిపారమితావసేన అత్తనో విమోక్ఖత్థాయ కతం మజ్ఝిమం, సమ్మాసమ్బోధిపారమితావసేన సబ్బేసం విమోక్ఖత్థాయ కతం పణీతన్తి.

సోమనస్సు…పే… భేదతోతి భేద-సద్దో పచ్చేకం సమ్బన్ధితబ్బో ‘‘సోమనస్సుపేక్ఖాభేదతో ఞాణభేదతో పయోగభేదతో’’తి. తత్థ పయోగభేదతోతి సఙ్ఖారభేదతోతి అత్థో. నను చ సోమనస్సుపేక్ఖాభేదో తావ యుత్తో తేసం భిన్నసభావత్తా. ఞాణప్పయోగభేదో పన కథన్తి? వుచ్చతే – ఞాణప్పయోగకతో భేదో ఞాణప్పయోగభేదో తేసం భావాభావముపాదాయ పవత్తత్తా. ఇదాని తమేవ సోమనస్సుపేక్ఖాదిభేదం విభాగేన దస్సేతుం ‘‘సేయ్యథిద’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సోమనస్ససహగత’’న్తిఆదినా విస్సజ్జేతి. తత్థ సేయ్యథిదన్తి తం కతమం, తం కథన్తి వా అత్థో.

సోభనం మనో, సోభనం వా మనో ఏతస్సాతి సుమనో, తస్స భావో సోమనస్సం, మానసికసుఖవేదనాయేతం అధివచనం, సోమనస్సేన ఉప్పాదతో యావ నిరోధా సహగతం పవత్తం సంసట్ఠం సమ్పయుత్తన్తి అత్థో. అథ వా సోమనస్సేన సహ ఏకుప్పాదాదిభావం గతన్తి సోమనస్ససహగతం. జానాతి యథాసభావం పటివిజ్ఝతీతి ఞాణం, తేన సమం ఏకుప్పాదాదీహి పకారేహి యుత్తన్తి ఞాణసమ్పయుత్తం. నాస్స సఙ్ఖారో అత్థీతి అసఙ్ఖారం, అసఙ్ఖారమేవ అసఙ్ఖారికం. సహ సఙ్ఖారేన పవత్తమానం ససఙ్ఖారం, తదేవ ససఙ్ఖారికం. సఙ్ఖారోతి చేత్థ అత్తనో, పరస్స వా పుబ్బప్పయోగో ‘‘సఙ్ఖరోతి తిక్ఖభావసఙ్ఖాతేన మణ్డనవిసేసేన సజ్జేతి, సఙ్ఖరీయతి వా సజ్జీయతి చిత్తం ఏతేనా’’తి కత్వా. తత్థ దానాదిపుఞ్ఞకరణకాలే మచ్ఛేరమలథినమిద్ధాదీహి ఉపక్కిలేసేహి సంసీదమానే చిత్తే ఉపక్కిలేసవూపసమవసేన, చిత్తస్స చ ఉస్సాహజననవసేన తీసు ద్వారేసు పవత్తో సమ్మావాయామో అత్తనో పయోగో నామ. కుసలకరణే నిరుస్సాహస్స పన ‘‘అమ్భో, సప్పురిస, కుసలకరణం నామ పణ్డితేహి ఆసేవితమగ్గో, తత్థ తయాపి పటిపజ్జితుం వట్టతి, తస్మా దానం దేహి, సీలం రక్ఖ, తఞ్హి తే అత్థాయ హితాయ సుఖాయ భవిస్సతీ’’తిఆదినా కుసలకరణత్థాయ ఉస్సాహజననవసేన పరేసం కాయవచీద్వారేసు పవత్తా ఆణత్తి పరప్పయోగో నామ. తేసు పన పురిమో పుబ్బభాగప్పవత్తచిత్తసన్తానే, పచ్ఛిమో పరేసం చిత్తసన్తానేయేవ సమ్భవతీతి తన్నిబ్బత్తితో చిత్తస్స తిక్ఖభావసఙ్ఖాతో విసేసో ఇధ ఉపచారతో సఙ్ఖారోతి వేదితబ్బో. తేనాహు ఆచరియా –

‘‘పుబ్బప్పయోగసమ్భూతో, విసేసో చిత్తసమ్భవీ;

సఙ్ఖారో ఇతి సఙ్ఖార-సభావఞ్ఞూహి కిత్తితో’’తి.

అథ వా ‘‘ససఙ్ఖారికమసఙ్ఖారిక’’న్తి చ ఏతం కేవలం సఙ్ఖారస్స భావాభావమత్తాపేక్ఖాయ వుత్తం, న తస్స సహప్పవత్తిసబ్భావాభావతోతి భిన్నసన్తానప్పవత్తినోపి సఙ్ఖారస్స ఇదమత్థితాయ తంవసేన నిబ్బత్తం చిత్తం సఙ్ఖారో అస్స అత్థీతి ససఙ్ఖారికం సహ-సద్దస్స విజ్జమానత్థపరిదీపనతో ‘‘సలోమకో సపక్ఖకో’’తిఆదీసు వియ. తబ్బిపరీతం పన తదభావతో యథావుత్తవసేనేవ అసఙ్ఖారికం. అథ వా సఙ్ఖరణం, సఙ్ఖరీయతి వా ఏతేన ఆగన్తుకసమ్భూతేన చిత్తసంసీదనసభావాపనయనవసేనేవ సజ్జీయతి, సఙ్ఖరోతి వా తం యథావుత్తవసేనేవాతి సఙ్ఖారోతి ఉజుకమేవ పుబ్బప్పయోగజనితో తిక్ఖభావో వుచ్చతి, తదభావతో అసఙ్ఖారికం, సభావతిక్ఖన్తి అత్థో. తంసహగతాయ ససఙ్ఖారికం, అథ వా మచ్ఛేరమలాదీహి సఙ్ఖరీయతీతి సఙ్ఖారో, చిత్తస్స సంసీదనసభావో, సో యస్స నత్థీతి అసఙ్ఖారికం, ఇతరం ససఙ్ఖారికం. పణీతఉతుభోజనాదికో వా బలవపచ్చయో సఙ్ఖారో ‘‘సఙ్ఖరోతి చిత్తం తిక్ఖభావేన, సఙ్ఖరీయతి వా తం ఏతేనా’’తి కత్వా. అ-కారస్స వుడ్ఢత్థవుత్తితాయ వుడ్ఢిప్పత్తో సఙ్ఖారో అస్సాతి అసఙ్ఖారికం, బలవపచ్చయవన్తన్తి అత్థో. వుడ్ఢిపరిదీపకేన పన అ-కారేన అవిసేసితత్తా ససఙ్ఖారికం సప్పచ్చయం దుబ్బలపచ్చయన్తి అధిప్పాయో. ఞాణేన విప్పయుత్తం విరహితన్తి ఞాణవిప్పయుత్తం.

ఉపేక్ఖతీతి ఉపేక్ఖా, వేదియమానాపి ఆరమ్మణం అజ్ఝుపేక్ఖతి, మజ్ఝత్తాకారసణ్ఠితియాతి అత్థో. అథ వా ఇట్ఠే, అనిట్ఠే చ ఆరమ్మణే పక్ఖపాతాభావేన ఉపపత్తితో యుత్తితో ఇక్ఖతి అనుభవతీతి ఉపేక్ఖా. అథ వా ఉపేతా సుఖదుక్ఖానం అవిరుద్ధా ఇక్ఖా అనుభవనన్తి ఉపేక్ఖా. అవిరుద్ధత్తాయేవ హేసా తేసం అనన్తరమ్పి పవత్తతి. సుఖదుక్ఖవేదనా పన విసుం విసుం విరుద్ధసభావత్తా నాఞ్ఞమఞ్ఞం అనన్తరం పవత్తన్తి. తేనేవ హి పట్ఠానే సోమనస్సస్స అనన్తరం దోమనస్సస్స, దోమనస్సస్స అనన్తరం సోమనస్సస్స చ ఉప్పత్తి పటిసిద్ధా. అయఞ్చ అత్థో లోభసహగతచిత్తసమ్పయుత్తవేదనాయపి లబ్భతి, పురిమా పన ద్వే న తథా. న హి లోభసహగతాదీనం మజ్ఝత్తాకారేన అజ్ఝుపేక్ఖనం, ఉపపత్తితో ఇక్ఖనం వా అత్థీతి. ఉపేక్ఖాసహగతన్తి సబ్బం హేట్ఠా వుత్తనయమేవ.

నను చ అఞ్ఞేపి ఫస్సాదయో సమ్పయుత్తధమ్మా అత్థీతి సోమనస్సాదీనం వసేనేవ పన అట్ఠవిధతా కస్మా గహితాతి? భేదకరభావతో. ఫస్సాదీనఞ్హి సబ్బచిత్తసాధారణత్తా, సద్ధాదీనఞ్చ సబ్బకుసలసాధారణత్తా న తేహి చిత్తస్స విభాగో, సోమనస్సాదయో పన కత్థచి చిత్తే హోన్తి, కత్థచి న హోన్తీతి పాకటోవ తేహి చిత్తస్స విభాగోతి. కస్మా పనేతే కత్థచి చిత్తే హోన్తి, కత్థచి న హోన్తీతి? కారణస్స సన్నిహితాసన్నిహితభావతో. కిం పన నేసం కారణన్తి? వుచ్చతే – తత్థ సోమనస్ససహగతభావో తావ ఆరమ్మణవసేన హోతి. ఇట్ఠారమ్మణస్మిఞ్హి సోమనస్ససహగతచిత్తముప్పజ్జతి. నను చ ఇట్ఠారమ్మణం లోభస్స వత్థు రజ్జనీయత్తాతి కథం తత్థ కుసలం ఉప్పజ్జతీతి? నయిదమేకన్తికం ఇట్ఠేపి ఆరమ్మణే నియమితాదివసేన కుసలస్స ఉప్పజ్జనతో. యస్స హి ‘‘కుసలమేవ మయా కత్తబ్బ’’న్తి కుసలకరణేయేవ చిత్తం నియమితం హోతి, అకుసలప్పవత్తితోవ నివత్తేత్వా కుసలకరణేయేవ పరిణామితం, అభిణ్హకరణేన చ కుసలం సముదాచిణ్ణం, పటిరూపదేసవాససద్ధమ్మస్సవనసప్పురిసూపనిస్సయపుబ్బేకతపుఞ్ఞతాసఙ్ఖాతచతుచక్కూపనిస్సయవసేన, యోనిసో చ ఆభోగో పవత్తతి, తస్స ఇట్ఠేపి ఆరమ్మణే అలోభసమ్పయుత్తమేవ చిత్తముప్పజ్జతి, న లోభసమ్పయుత్తం. హోతి చేత్థ –

‘‘నియామపరిణామేహి, సముదాచిణ్ణతాయ చ;

ఞాణపుబ్బఙ్గమాభోగా, ఇట్ఠేపి కుసలం సియా’’తి.

అపిచ సద్ధాబహులతాదీహి చ కారణేహి చిత్తస్స సోమనస్ససహగతతా వేదితబ్బా. అస్సద్ధానం, హి మిచ్ఛాదిట్ఠికానఞ్చ ఏకన్తమిట్ఠారమ్మణభూతం తథాగతరూపమ్పి దిస్వా సోమనస్సం న ఉప్పజ్జతి. యే చ కుసలప్పవత్తియం ఆనిసంసం న పస్సన్తి, తేసం పరేహి ఉస్సాహితానం కుసలం కరోన్తానమ్పి సోమనస్సం న ఉప్పజ్జతి, తస్మా సద్ధాబహులతా విసుద్ధిదిట్ఠితా ఆనిసంసదస్సావితాతి ఇమేహిపి కారణేహి చిత్తస్స సోమనస్ససహగతతా హోతి.

అపిచ యే తే ఏకాదస ధమ్మా పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ సంవత్తన్తి. సేయ్యథిదం – బుద్ధానుస్సతి ధమ్మానుస్సతి సంఘానుస్సతి సీలానుస్సతి చాగానుస్సతి దేవతానుస్సతి ఉపసమానుస్సతి లూఖపుగ్గలపరివజ్జనం సినిద్ధపుగ్గలసేవనా పసాదనీయసుత్తన్తపచ్చవేక్ఖణా తదధిముత్తతాతి ఇమేహిపి కారణేహి చిత్తస్స సోమనస్ససహగతభావో వేదితబ్బో. బుద్ధాదిగుణే అనుస్సరన్తస్స హి యావ ఉపచారుప్పాదా సకలసరీరం ఫరమానా పీతి ఉప్పజ్జతి. తథా దీఘరత్తం అక్ఖణ్డతాదివసేన అత్తనా రక్ఖితం చతుపారిసుద్ధిసీలం పచ్చవేక్ఖన్తస్స, గిహినో దససీలం పఞ్చసీలం పచ్చవేక్ఖన్తస్స, దుబ్భిక్ఖభయాదీసు పణీతం భోజనం సబ్రహ్మచారీనం దత్వా ‘‘ఏవంనామ దానం అదాసి’’న్తి అత్తనోచాగం పచ్చవేక్ఖన్తస్స, గిహినోపి తథారూపే కాలే సీలవన్తానం దిన్నదానం పచ్చవేక్ఖన్తస్స, యేహి గుణేహి సమన్నాగతా దేవా దేవత్తం గతా, తథారూపానం గుణానం అత్తని అత్థితం పచ్చవేక్ఖన్తస్స, సమథవిపస్సనాహి విక్ఖమ్భితకిలేసే సట్ఠిపి సత్తతిపి వస్సాని అసముదాచరన్తే దిస్వా ‘‘అహో మయ్హం కిలేసా న సముదాచరన్తీ’’తి చిన్తేన్తస్స, చేతియదస్సనథేరదస్సనేసు అసక్కచ్చకిరియాయ సంసుచితలూఖభావేన బుద్ధాదీసు పసాదసినేహాభావేన గద్రభపిట్ఠే రజసదిసే లూఖపుగ్గలే పరివజ్జన్తస్స, బుద్ధాదీసు పసాదబహులే ముదుచిత్తే సినిద్ధపుగ్గలే పటిసేవన్తస్స, రతనత్తయగుణపరిదీపకే పసాదనీయసుత్తన్తే పచ్చవేక్ఖన్తస్స, ఠాననిసజ్జాదీసుపి పీతిఉప్పాదనత్థం తన్నిన్నతాదివసేన పవత్తేన్తస్స యేభుయ్యేన పీతి ఉప్పజ్జతి. పీతియా చ సోమనస్సేన సహ అవినాభావతో తదుప్పత్తియా తస్సాపి ఉప్పత్తి నియతాతి ఏవం పీతికారణానిపి సోమనస్సకారణానీతి దట్ఠబ్బాని. కిఞ్చ – అగమ్భీరపకతితా, సోమనస్సపటిసన్ధికతాతి ఇమేహి ద్వీహి కారణేహి సోమనస్ససహగతతా హోతి. యో హి అగమ్భీరపకతికో హోతి, అప్పమత్తకేపి హితోపకరణే తుస్సతి, యో చ సోమనస్సపటిసన్ధికో అప్పసన్నేసు ఆరమ్మణేసుపి అప్పటిక్కూలదస్సావీ, తస్స యేభుయ్యేన సోమనస్ససహగతచిత్తం ఉప్పజ్జతి. యథావుత్తానం పన సోమనస్సకారణానమభావేన మజ్ఝత్తారమ్మణతాయ చ ఉపేక్ఖాసహగతతా వేదితబ్బా.

ఞాణసమ్పయుత్తస్స పన కమ్మతో ఉపపత్తితో ఇన్ద్రియపరిపాకతో కిలేసదూరీభావతోతి ఇమేహి కారణేహి హోతి. యో హి పరేసం హితజ్ఝాసయేన ధమ్మం దేసేతి హీనుక్కట్ఠాదీని చ నళకారముద్దాగణనాదీని సిప్పాయతనాని, వడ్ఢకీకసివాణిజ్జాదీని చ కమ్మాయతనాని, విసహరణాదీని చ విజ్జాయతనానీతి ఏవం నిరవజ్జసిప్పాయతనాదీని సిక్ఖాపేతి, సయం వా సిక్ఖతి, ధమ్మకథికస్స సక్కారం కత్వా ధమ్మం కథాపేతి, ‘‘ఆయతిం పఞ్ఞవా భవిస్సామీ’’తి పత్థనం పట్ఠపేత్వా నానప్పకారం పుఞ్ఞకమ్మం కరోతి, తస్సేవం నానప్పకారం పఞ్ఞాసంవత్తనికకమ్మం సమ్పాదేన్తస్స తం కమ్మం ఉపనిస్సాయ ఉప్పజ్జమానం కుసలం ఞాణసమ్పయుత్తం ఉప్పజ్జతి. తథా అబ్యాపజ్జే లోకే ఉప్పన్నస్స ఉప్పజ్జమానం కుసలం ఞాణసమ్పయుత్తం హోతి. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘తస్స తత్థ సుఖినో ధమ్మపదాని పిలవన్తి, దన్ధో, భిక్ఖవే, సతుప్పాదో, అథ సో సత్తో ఖిప్పమేవ విసేసభాగీ హోతీ’’తి (అ. ని. ౪.౧౯౧).

తథా పఞ్ఞాదసకం సమ్పత్తస్స ఇన్ద్రియపరిపాకం నిస్సాయ ఉప్పజ్జమానం కుసలం ఞాణసమ్పయుత్తం హోతి. యేన పన సమథవిపస్సనాభావనాహి కిలేసా విక్ఖమ్భితా, తస్స కిలేసదూరీభావం నిస్సాయ ఉప్పజ్జమానం చిత్తం ఞాణసమ్పయుత్తం ఉప్పజ్జతి. యథాహ –

‘‘యోగా వే జాయతే భూరి, అయోగా భూరిసఙ్ఖయో’’తి. (ధ. ప. ౨౮౨).

అపిచ యే తే ధమ్మా ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదాయ సంవత్తన్తి. సేయ్యథిదం – పరిపుచ్ఛకతా వత్థువిసదకిరియా ఇన్ద్రియసమత్తపటిపాదనా దుప్పఞ్ఞపుగ్గలపరివజ్జనా పఞ్ఞవన్తపుగ్గలసేవనా గమ్భీరఞాణచరియపచ్చవేక్ఖణా తదధిముత్తతాతి ఇమేహి కారణేహి ఞాణసమ్పయుత్తభావో హోతి. తథా హి యో పఞ్ఞవన్తే ఉపసఙ్కమ్మ ఖన్ధధాతుఆయతనఇన్ద్రియబలబోజ్ఝఙ్గమగ్గఙ్గఝానఙ్గసమథవిపస్సనాదీనం పరిపుచ్ఛాబహులో హోతి, తస్స తంవసేన ఉప్పన్నం సుతమయఞాణం ఆదిం కత్వా ఉప్పజ్జమానం చిత్తం ఞాణసహగతం హోతి. యేన పన నఖకేసచీవరసేనాసనాదీని అజ్ఝత్తికబాహిరవత్థూని పుబ్బే అవిసదాని ఛేదనమలహరణాదినా విసదాని కతాని, తస్సేవం విసదవత్థుకస్స ఉప్పన్నేసు చిత్తచేతసికేసు విసదం ఞాణం హోతి పరిసుద్ధాని దీపకపల్లకాదీని నిస్సాయ ఉప్పన్నదీపసిఖాయ ఓభాసో వియ. యస్స చ సద్ధిన్ద్రియాదీసు అఞ్ఞతరం బలవం హోతి, ఇతరాని మన్దాని, తతో తాని సకసకకిచ్చం కాతుం న సక్కోన్తి, తస్మా సో తస్స బోజ్ఝఙ్గవిభఙ్గే ఆగతనయేన తేన తేన ఆకారేన సమత్తం పటిపాదేతి, తస్సేవం ఇన్ద్రియానం సమత్తం పటిపాదేన్తస్స విపస్సనాఞాణాదీనం వసేన చిత్తం ఞాణసహగతం హోతి. యో పన దుప్పఞ్ఞపుగ్గలే పరివజ్జేతి, పఞ్ఞవన్తపుగ్గలే వా పయిరుపాసతి, ఖన్ధాదీసు ఓగాళ్హం భగవతో గమ్భీరఞాణచరియం వా పచ్చవేక్ఖతి, ఠాననిసజ్జాదీసు తదధిముత్తచిత్తో వా విహరతి, ఇమేసమ్పి ఉప్పజ్జమానం కుసలం ఞాణసమ్పయుత్తం హోతి. అపిచ బుద్ధాదిగుణానుస్సరణేనపి చిత్తం ఞాణసహగతం హోతి. యథాహ –

‘‘యస్మిం, మహానామ, సమయే అరియసావకో తథాగతం అనుస్సరతి, నేవస్స తస్మిం సమయే రాగపరియుట్ఠితం చిత్తం హోతి, న దోస…పే… న మోహపరియుట్ఠితం చిత్తం హోతి, ఉజుగతమేవస్స తస్మిం సమయే చిత్తం హోతి తథాగతం ఆరబ్భ. ఉజుగతచిత్తో ఖో పన, మహానామ, అరియసావకో లభతి అత్థవేదం, లభతి ధమ్మవేదం, లభతి ధమ్మూపసంహితం పామోజ్జం, పముదితస్స పీతి జాయతి, పీతిమనస్స కాయో పస్సమ్భతి, పస్సద్ధకాయో సుఖం వేదేతి, సుఖినో చిత్తం సమాధియతి, సమాహితో యథాభూతం పజానాతీ’’తిఆది (అ. ని. ౬.౧౦; ౧౧.౧౧).

ఏవం బుద్ధానుస్సతిఆదయోపి రాగాదిమలవిసోధనేన ఞాణుప్పత్తిహేతుకాయేవాతి దట్ఠబ్బం. కిఞ్చ – తిహేతుకపటిసన్ధికతా ఞాణుప్పత్తికారణం. పటిసన్ధిపఞ్ఞా హి ఆదితో పట్ఠాయ భవఙ్గసన్తతివసేన బహులం పవత్తమానా సన్తానపరిభావనేన ఞాణుప్పత్తియా సవిసేసఉపనిస్సయో హోతి. అసఙ్ఖారికత్తం పన సప్పాయఉతుభోజనఆవాసాదిపచ్చయేహి హోతీతి. హోన్తి చేత్థ –

‘‘ఇట్ఠారమ్మణతా సద్ధాబాహుల్యం దిట్ఠిసుద్ధి చ;

ఫలదస్సావితా చేవ, పీతిబోజ్ఝఙ్గహేతుయో.

‘‘ఏకాదస తథా ధమ్మా, అగమ్భీరసభావతా;

సోమనస్సయుత్తా సన్ధి, ఇచ్చేతే సుఖహేతుయో.

‘‘అభావో సుఖహేతూనం, మజ్ఝత్తారమ్మణన్తి చ;

ఉపేక్ఖుప్పత్తిహేతు చ, ఏవం ఞేయ్యా విభావినా.

‘‘కమ్మూపపత్తితో చేవ, తథా ఇన్ద్రియపాకతో;

కిలేసూపసమా ధమ్మ-విచయస్స చ హేతుహి.

‘‘సత్తధమ్మేహి బుద్ధాది-గుణానుస్సరణేన చ;

సప్పఞ్ఞసన్ధితో చేవ, చిత్తం ఞాణయుతం సియా.

‘‘ఉతుభోజనఆవాస-సప్పాయాదీహి హేతుహి;

అసఙ్ఖారికభావోపి, విఞ్ఞాతబ్బో విభావినా’’తి.

ఏవం వేదనాఞాణప్పయోగభేదతో అట్ఠవిధం కామావచరచిత్తం నిద్దిసిత్వా ఇదాని తం నిగమేన్తో ఆహ ‘‘ఇదం…పే… నామా’’తి.

౧౨. యేన పనత్థేన ఇదం ‘‘కామావచర’’న్తి వుచ్చతి, తం దాని దస్సేతుం ‘‘ఉద్దానతో’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ ఉద్దానతోతి ఉద్దేసతో, సఙ్ఖేపతోతి అత్థో. కిఞ్చాపి అవసిట్ఠకిలేసాదయో వియ కిలేసకామోపి అస్సాదేతబ్బతాయ వత్థుకామే సఙ్గహితో ఞాణం వియ ఞేయ్యేతి సఙ్ఖేపతో ఏకోయేవ కామో సియా, తథాపి కిలేసకామో వత్థుకామభావం గచ్ఛన్తో కామనీయట్ఠేన గచ్ఛతి, న కామనవసేన. కామనవసేన చ పన కిలేసకామోవ హోతి, న పన వత్థుకామోతి ఆహ ‘‘క్లేసవత్థువసా’’తిఆది. కో పనేత్థ వత్థుకామో, కో కిలేసకామోతి చోదనం మనసి నిధాయ ‘‘ఛన్దో కామో, రాగో కామో, ఛన్దరాగో కామో, సఙ్కప్పో కామో, రాగో కామో, సఙ్కప్పరాగో కామో’’తి (మహాని. ౧) ఏవం నిద్దేసపాళియం ఆగతా నిద్దిట్ఠా కామతణ్హావ ఇధ కిలేసకామో. వత్థుకామోతి చ ‘‘మనాపికా రూపా…పే… మనాపికా ఫోట్ఠబ్బా…పే… సబ్బేపి కామావచరా ధమ్మా…పే… సబ్బేపి రూపావచరా…పే… సబ్బేపి అరూపావచరా…పే… కామా’’తి (మహాని. ౧) తత్థేవ నిద్దిట్ఠా సవిఞ్ఞాణావిఞ్ఞాణప్పభేదా తేభూమకధమ్మాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కిలేసో…పే… వట్టక’’న్తి. ‘‘ఛన్దరాగోవా’’తి అవధారణేన కిలేసభావేన నిరుళ్హేసు లోభదోసమోహాదీసు దససు దోసమోహాదయో నవ కిలేసే పటిక్ఖిపతి. కామరూపారూపతణ్హాయ వత్థు పతిట్ఠానం, కారణభూతన్తి వా వత్థు.

౧౩. కథం పన కిలేసకామో నామ, కథఞ్చ వత్థుకామోతి ఆహ ‘‘కిలేసకామో’’తిఆది. కామేతీతి వత్థుకామం పత్థేతి. కామీయతీతి కిలేసకామేన పత్థీయతి. ఇతి-సద్దో ‘‘తస్మా’’తి ఇమస్స అత్థే. చ-సద్దో ఏవ-కారత్థే, తేన యస్మా కిలేసకామో కామేతీతి కామో, వత్థుకామో చ కామీయతీతి, తస్మా ఏవ కిలేసకామో, వత్థుకామో చాతి దువిధోపి ఏస కామో కారకద్వయే కత్తరి, కమ్మని చ సిజ్ఝతి, కత్తుభావం, కమ్మభావఞ్చ పచ్చనుభోతీతి అత్థో. అథ వా దువిధోతి ద్విన్నం కామానం వాచకతో దువిధో. ‘‘కామో’’తి అయం సద్దో కారకద్వయే సిజ్ఝతి యథావుత్తకారకయుగళే నిప్ఫజ్జతి, కత్తరి, కమ్మని చ ‘‘కామో’’తి పదసమ్భవో హోతీతి అత్థో. వో-కారో పన నిపాతమత్తం ‘‘ఏవం వో కాలామా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౩.౬౬) వియ. అథ వా వోకారకద్వయేతి ఖన్ధద్వయేతి అత్థో. కిలేసకామో హి సఙ్ఖారసభావత్తా సఙ్ఖారక్ఖన్ధే, వత్థుకామో చ వక్ఖమాననయేన పఞ్చకామగుణభూతో రూపసభావత్తా రూపక్ఖన్ధేతి ఏవం దువిధోపేస కామో ఖన్ధద్వయే సిజ్ఝతి నిప్ఫజ్జతి, అన్తోభావం గచ్ఛతీతి.

౧౪. సమ్పజ్జనాని సమ్పత్తియో, తాసం వసేన విసయవిసయీభావేన అఞ్ఞమఞ్ఞం సమోసరణవసేన, సమ్పాపుణనవసేనాతి అత్థో. ఇమినా పన ఇదం దీపేతి – యత్థ దువిధోపి కామో విసయవిసయీభావేన సహితో పవత్తతి, సోయేవ ఏకాదసవిధో పదేసో కామావచరసఞ్ఞితో. యత్థ పన రూపారూపధాతుయం కేవలం వత్థుకామోవ పవత్తతి, న సో పదేసో కామావచరో నామాతి. నను చ దువిధోపి సహితో రూపారూపధాతూసు పవత్తతి, రూపారూపావచరధమ్మానం వత్థుకామత్తా, తదారమ్మణభూతానఞ్చ రూపారూపతణ్హానం తంయోగేన కిలేసకామభావసిద్ధితోతి? నయిదమేవం ఓరమ్భాగియభూతస్స బహలకిలేసస్సేవ కామరాగస్స ఇధ కిలేసకామభావేన అధిప్పేతత్తా. ‘‘ఉద్దానతో దువే కామా’’తి సబ్బే కామే ఉద్దిసిత్వాపి హి ‘‘పదేసో చతుపాయాన’’న్తిఆదినా విసయనియమనేన ‘‘దువిధోపి అయ’’న్తి ఏత్థ కామేకదేసభూతో నీవరణావత్థాయ కథితో కామరాగో కిలేసకామభావేన, తబ్బత్థుకాయేవ ధమ్మా వత్థుకామభావేన గహితా, న రూపారూపతణ్హా, తబ్బత్థుకధమ్మా చాతి ఞాపీయతి. ఏవఞ్చ కత్వా ఉపరి వక్ఖమానా ససత్థావచరూపమా ఉపపన్నా హోతి, యథావుత్తానమేవ కామానం ఇధ అధిప్పేతత్తా రూపారూపధాతూసు విమానకప్పరుక్ఖవత్థాలఙ్కారపరిత్తకుసలాదిభేదేసు కామావచరధమ్మేసు పవత్తో ఛన్దరాగో కిలేసకామో నామ న హోతి, న చ తబ్బత్థుభూతం విమానకప్పరుక్ఖాదిపరిత్తధమ్మజాతం వత్థుకామో నామాతి సిద్ధం. తేనేవాహ ‘‘కామో వా కామసఞ్ఞా వా బ్రహ్మలోకే న విజ్జతీ’’తి. కామావచరసత్తసన్తానగతతణ్హాయ విసయభావే సతి పన తంయోగేన రూపారూపధాతూసుపి పవత్తమానో పరిత్తధమ్మో వత్థుకామోయేవాతి వేదితబ్బం. అథ వా నిద్దేసే ఆగతనయేన నిరవసేసో కిలేసకామో కామతణ్హాభవతణ్హావిభవతణ్హానిరోధతణ్హాపభేదో ఇధ పవత్తతి. వత్థుకామేసుపి అప్పకం రూపారూపవిపాకమత్తం ఠపేత్వా సబ్బోయేవ ఇధ పవత్తతీతి అనవసేసప్పవత్తిం సన్ధాయ ‘‘కామోయం దువిధోపి చా’’తి వుత్తం. కిఞ్చాపి ఏవం వుత్తం, తేసు పన బహలకిలేసకామభూతో బహలకామరాగో చ తబ్బత్థుకా పఞ్చ కామగుణా చ ఇధ గహితాతి దస్సనత్థం ‘‘సమ్పత్తీనం వసేనా’’తి వుత్తం. సమ్పజ్జనవసేన, సమిజ్ఝనవసేనాతి అత్థో. అవచరతీతి పవత్తతి. ఇతి-సద్దో హేతుమ్హి, యస్మా దువిధోపి అయం కామో అవచరతి, తస్మా కామో ఏత్థ అవచరతీతి కామావచరసఞ్ఞితోతి అత్థో.

౧౫. సగ్గమోక్ఖహేతుభూతా పుఞ్ఞసమ్మతా అయా యేభుయ్యేన అపేతాతి అపాయా. నిరయాదివసేన చత్తారో అపాయా చతుపాయా. ఛన్నన్తి చాతుమహారాజికతావతింసయామాతుసితానిమ్మానరతిపరనిమ్మితవసవత్తిసఙ్ఖాతానం ఛన్నం దేవలోకానం. మేరుపాదవాసినో పన అసురా తావతింసేసుయేవ సఙ్గయ్హన్తీతి న తేహి సద్ధిం సత్తన్నన్తి వుత్తం. మనసో ఉస్సన్నతాయ మనుస్సా, సతిసూరభావబ్రహ్మచరియయోగ్యతాదిగుణవసేన ఉపచితమానసతాయ ఉక్కట్ఠగుణచిత్తతాయాతి అత్థో, తే పన నిప్పరియాయతో జమ్బుదీపవాసినో వేదితబ్బా. యథాహ –

‘‘తీహి, భిక్ఖవే, ఠానేహి జమ్బుదీపకా మనుస్సా ఉత్తరకురుకే చ మనుస్సే అధిగ్గణ్హన్తి దేవే చ తావతింసే. కతమేహి తీహి? సూరా సతిమన్తో ఇధ బ్రహ్మచరియవాసో’’తి (అ. ని. ౯.౨౧).

తేహి పన సమానరూపాదితాయ సద్ధిం పరిత్తదీపవాసీహి ఇతరమహాదీపవాసినోపి ‘‘మనుస్సా’’ఇచ్చేవ పఞ్ఞాయింసు. లోకియా పన మనునో అపచ్చభావేనేవ ‘‘మనుస్సా’’తి వదన్తి. ఏకాదసవిధోతి చతురాపాయేసు తిరచ్ఛానపేత్తివిసయానం విసుం పరిచ్ఛిన్నస్స ఓకాసస్స అభావేపి యత్థ తే అరఞ్ఞసముద్దపబ్బతపాదాదికే నిబద్ధవాసం వసన్తి, తాదిసస్స ఠానస్స గహితత్తా ఏకాదసవిధో.

౧౬. నను చేత్థ అఞ్ఞేసమ్పి ధమ్మానం పవత్తిసమ్భవతో కామస్సేవ అవచరణవసేన కథం నామలాభోతి ఆహ ‘‘అస్సాభిలక్ఖితత్తా’’తిఆది. తత్థ అస్సాతి ఇమస్స దువిధస్స కామస్స. అభిలక్ఖితత్తాతి ఏకాదసవిధే పదేసే పాకటత్తా. అథ వా అస్సాతి కరణత్థే సామివచనం, తస్మా అనేన దువిధేన కామేన ఏకాదసవిధస్స పదేసస్స అభిలక్ఖితత్తా, పఞ్ఞాపితత్తాతి అత్థో. అథ వా ఉపయోగత్థే సామివచనవసేన అస్స ఏకాదసవిధస్స పదేసస్స తేన దువిధేన అభిలక్ఖితత్తాతి అత్థో. సహ సత్థేహీతి ససత్థా, యత్థ తే అవచరన్తి, సో ససత్థావచరో, పదేసో. సో వియ. యథా హి యస్మిం పదేసే ససత్థా పురిసా అవచరన్తి, సో విజ్జమానేసుపి అఞ్ఞేసు ద్విపదచతుప్పదాదీసు అవచరన్తేసు తేసం తత్థ పాకటత్తా, తేహి వా అభిలక్ఖితత్తా ‘‘ససత్థావచరో’’త్వేవ పఞ్ఞాయతి, ఏవం విజ్జమానేసుపి అఞ్ఞేసు రూపావచరాదీసు అవచరన్తేసు అభిలక్ఖణవసేన అయం పదేసో ‘‘కామావచరో’’త్వేవ సఞ్ఞితోతి. ఏస నయో రూపారూపావచరేసు.

౧౭-౮. నను చ చిత్తం కామావచరన్తి వుత్తం, యథావుత్తనయేన పన పదేసస్స గహితత్తా కథం తత్థ అవచరన్తం కామావచరం నామాతి ఆహ ‘‘స్వాయ’’న్తిఆది. సో అయం కామావచరో ‘‘కామో’’తి సఞ్ఞితోతి సమ్బన్ధో. రూపభవో రూపన్తి యథా రూపభవో రూపం. అవుత్తోపి హి యథాసద్దో ఏవం-సద్దసన్నిట్ఠానతో లబ్భతి. యథా ‘‘రూపూపపత్తియా మగ్గం భావేతీ’’తి ఏత్థ ‘‘రూపభవూపపత్తియా’’తి వత్తబ్బే రూపభవో ‘‘రూప’’న్తి సఞ్ఞితోతి అయమేత్థ అత్థో. కథం పనేస ఏవం సఞ్ఞితోతి ఆహ ‘‘ఉత్తరస్సా’’తిఆది. అథ వా యథా ఉత్తరస్స పదస్స లోపం కత్వా ఉదీరితో ఏస రూపభవో ‘‘రూప’’న్తి సఞ్ఞితో, ఏవం స్వాయం కామావచరో కామోతి సమ్బన్ధో. తస్మిం కామేతి తస్మిం ఉత్తరపదలోపవసేన కామసఞ్ఞితే పదేసే. ఇదన్తి ఇదం అట్ఠవిధం చిత్తం. అధికారవసేన పన తస్స గహణేపి సబ్బేసమేవ పరిత్తచిత్తానమయమత్థో లబ్భతి సబ్బేసమ్పి కామే అవచరణతో. సదాతి సబ్బకాలం, బాహుల్యేనాతి అధిప్పాయో. ఇమినా పన ఇదం దీపేతి – యథా సఙ్గామే యేభుయ్యేన అవచరన్తో ‘‘సఙ్గామావచరో’’తి లద్ధనామో హత్థీ అఞ్ఞత్థ అవచరన్తోపి బాహుల్లప్పవత్తివసేన ‘‘సఙ్గామావచరో’’త్వేవ పఞ్ఞాయతి, ఏవమిదం అఞ్ఞత్థ అవచరన్తమ్పి కామలోకే బాహుల్లవుత్తితో ‘‘కామావచర’’మిచ్చేవ వుత్తన్తి. తేన పన నను చేతం రూపారూపభవేసుపి అవచరణతో రూపావచరాదినామమ్పి లభేయ్యాతి ఇదం చోదనం పరిహరతి. హోతి చేత్థ –

‘‘కామేవచరతీత్యేతం, కామావచరసఞ్ఞితం;

సేసే అవచరన్తమ్పి, సఙ్గామావచరో యథా’’తి.

ఇతి-సద్దో హేతుమ్హి. చ-సద్దో వత్తబ్బన్తరసముచ్చయే. తేన యస్మా ఉత్తరపదలోపేన కామావచరో ‘‘కామో’’తి సఞ్ఞితో, యస్మా చ తస్మిం కామే ఇదం చిత్తం సదా అవచరతి, తస్మా ‘‘కామావచర’’మిచ్చేవ కథితం, న పన కామావచరావచరం, నాపి రూపారూపావచరన్తి వాతి అధిప్పాయో. కామఘాతినాతి దేసనాఞాణేన వినేయ్యసన్తానగతస్స కిలేసకామస్స హననసీలేన సమ్మాసమ్బుద్ధేన.

౧౯. పటిసన్ధిం …పే… అవచారయతీతి వాతి అథ వా యస్మా యత్థ కత్థచి ఉప్పన్నమ్పి కామే భవేయేవ పటిసన్ధిం అవచారయతి, తస్మా ఇదం కామే అవచారయతీతి ‘‘కామావచర’’న్తి కథితం చా-సద్దస్స రస్సత్తం కత్వాతి అత్థో. ఏవం ఉత్తరపదలోపవసేన పదసమ్భవం దస్సేత్వా ఇదాని వినాపి ఉత్తరపదలోపం కామావచర-సద్దస్స సమ్భవం దస్సేతుం ‘‘పరియాపన్నన్తి తత్ర వా’’తి వుత్తం. తత్రాతి తస్మిం కామభవే. పరియాపన్నన్తి అన్తోగధం. అయం పనేత్థ అధిప్పాయో –

‘‘కతమే ధమ్మా కామావచరా? హేట్ఠతో అవీచినిరయం పరియన్తం కత్వా ఉపరితో పరనిమ్మితవసవత్తీ దేవే అన్తోకరిత్వా యం ఏతస్మిం అన్తరే ఏత్థావచరా ఏత్థ పరియాపన్నా ఖన్ధధాతుఆయతనా రూపం వేదనా సఞ్ఞా సఙ్ఖారా విఞ్ఞాణం. ఇమే ధమ్మా కామావచరా’’తి (ధ. స. ౧౨౮౭) –

వుత్తత్తా యథా మనుస్సిత్థియా కుచ్ఛిస్మిం నిబ్బత్తోపి తిరచ్ఛానగతికో తిరచ్ఛానయోనియమేవ పరియాపన్నత్తా ‘‘తిరచ్ఛానో’’త్వేవ వుచ్చతి, ఏవమిదం రూపారూపభవేసు ఉప్పన్నమ్పి కామభవపరియాపన్నత్తా ‘‘కామావచర’’మిచ్చేవ కథితన్తి. తప్పరియాపన్నతా చస్స అవీచిపరనిమ్మితపరిచ్ఛిన్నోకాసనిన్నాయ కామతణ్హాయ విసయభావతోతి వేదితబ్బా. తథా హి వుత్తం ఆచరియధమ్మపాలత్థేరేన నిక్ఖేపకణ్డేపి ‘‘‘ఏత్థావచరా’తి వచనం అవీచిపరనిమ్మితపరిచ్ఛిన్నోకాసాయ కామతణ్హాయ విసయభావం సన్ధాయ వుత్త’’న్తి. పదసమ్భవో పనేత్థ ఏవం వేదితబ్బో – కామతణ్హా కామో, సో ఏత్థ ఆరమ్మణకరణవసేన అవచరతీతి కామావచరన్తి. నను చేత్థ కతమా కామతణ్హా, యా కామావచరధమ్మారమ్మణా తణ్హా. కతమే కామావచరధమ్మా, యే కామతణ్హావిసయాతి ఏవం ఇతరీతరనిస్సయతాదోసో ఆపజ్జతీతి? నాపజ్జతి, అవీచిఆదిఏకాదసోకాసనిన్నతాయ యంకిఞ్చి తణ్హం కామతణ్హాభావేన గహేత్వా తంసభావాయ తణ్హాయ విసయభావేన కామావచరధమ్మానం ఉపలక్ఖేతబ్బభావతో. అథ వా కిలేసవత్థువసేన దువిధోపి కామో యథారహం సహజాతవసేన ఏత్థ అవచరతీతి కామావచరం, ఆరమ్మణకరణవసేన వా దువిధేపి కామే ఏతం అవచరతీతి కామావచరం. అథ వా మఞ్చనిస్సితకేసు ఉక్కుట్ఠిం కరోన్తేసు నిస్సయనిస్సితానం అభేదస్స బుద్ధియా గహితత్తా నిస్సితకేసు నిస్సయూపచారవసేన ‘‘మఞ్చా ఉక్కుట్ఠిం కరోన్తీ’’తి వుచ్చతి, ఏవమేతమ్పి కామావచరభవే పవత్తనవసేన తన్నిస్సితత్తా నిస్సయవోహారేన ‘‘కామావచర’’న్తి వుచ్చతి. హోతి చేత్థ –

‘‘కామోవచరతీత్యేత్థ, కామేవచరతీతి వా;

ఠానూపచారతో వాపి, తం కామావచరం భవే’’తి.

౨౦. పుజ్జఫలనిబ్బత్తనతో, అత్తసన్తానం పుననతో చ పుఞ్ఞాని, కత్తబ్బతాయ కిరియా, తేసం తేసం ఆనిసంసానం వత్థుతాయ వత్థూని చాతి పుఞ్ఞకిరియవత్థూని. గణనతో దసపరిమాణత్తా దస చ తాని పుఞ్ఞకిరియవత్థూని చాతి దస పుఞ్ఞకిరియవత్థూని, తేసం వసేనాతి దసపుఞ్ఞక్రియవత్థువసేన, దసపుఞ్ఞకిరియవత్థుభావేన తంమయం హుత్వాతి అత్థో. ఏవ-కారేన పన రూపారూపలోకుత్తరం వియ న కేవలం భావనావసేనేవాతి దస్సేతి. అథ వా దసపుఞ్ఞకిరియవత్థువసేనేవ పవత్తతి, న పన పరేహి పరికప్పితపరపసంసాదిపుఞ్ఞకిరియవత్థువసేనాతి ఏవ-సద్దేన అవధారణం. యతో వక్ఖతి ‘‘సబ్బానుస్సతిపుఞ్ఞఞ్చా’’తిఆది.

౨౧. కాని పన తాని దసపుఞ్ఞకిరియవత్థూని, యేసం వసేన ఇదం అట్ఠవిధం చిత్తం పవత్తతీతి వుత్తన్తి ఇమం అనుయోగం సన్ధాయ తాని సరూపతో దస్సేతుం ‘‘దానం సీల’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ దియ్యతి ఏతేనాతి దానం, పరిచ్చాగచేతనా. ఇధ పన చిత్తాధికారవసేన తంసమ్పయుత్తం గహేతబ్బం. తథా ‘‘సీలా’’దీసుపి. సీలతీతి సీలం, కాయవచీకమ్మాని సమాదహతీతి అత్థో. సుసిల్యవసేన హి కాయకమ్మాదీని అవిప్పకిణ్ణాని సమ్పతి, ఆయతిఞ్చ హితసుఖావహాని సమ్మా ఠపితాని సమాహితాని హోన్తి, సీలయతి ఉపధారేతీతి వా సీలం. ఉపధారణం పనేత్థ కుసలానం అధిట్ఠానభావో. భావేతి కుసలధమ్మే ఆసేవతి వడ్ఢేతి ఏతాయాతి భావనా. అత్తనో సన్తానే నిప్ఫన్నా పత్తి దియ్యతి ఏతేనాతి పత్తిదానం. తంతంకిచ్చకరణే బ్యావటస్స భావో వేయ్యావచ్చం. దేసేతి ఏతాయాతి దేసనా. పత్తిం అనుమోదతి ఏతేనాతి పత్తానుమోదో. పుబ్బపదలోపేన పన ‘‘అనుమోదో’’తి వుత్తం. దిట్ఠియా ఉజుభావో దిట్ఠిజుత్తం, సమ్మాదిట్ఠియా ఉజుకరణన్తి అత్థో. అత్తనో, పరస్స వా హితజ్ఝాసయవసేన సమ్మా సుణన్తి ఏతాయాతి సంసుతి. పూజావసేన అపచాయతి సామీచిం కరోతి ఏతేనాతి అపచాయో. పుఞ్ఞకిరియవత్థూనం పభేదో పుఞ్ఞకిరియవత్థుప్పభేదో. మజ్ఝపదలోపవసేన పన ‘‘పుఞ్ఞవత్థుప్పభేదో’’తి వుత్తం యథా ఆజఞ్ఞయుత్తో రథో ‘‘ఆజఞ్ఞరథో’’తి. అయం తావేత్థ పదవిచారో.

అయం పన వినిచ్ఛయో – తత్థ సేఖపుథుజ్జనానం పరం ఉద్దిస్స పూజానుగ్గహకామతాయ అత్తనో విజ్జమానవత్థుపరిచ్చజనవసేన పవత్తా చేతనా దానమయపుఞ్ఞకిరియవత్థు నామ. ఖీణాసవానమ్పి తథా పవత్తా దానమేవ, సా పన పుఞ్ఞకిరియా నామ న హోతీతి న ఇధ అధిప్పేతా. పుజ్జఫలనిబ్బత్తనతో, హి అత్తసన్తానం పుననతో చ పుఞ్ఞం, న చ ఖీణాసవసన్తానే పవత్తా ఫలనిబ్బత్తికా హోతి, న చ తం పునాతి విసుద్ధసన్తానప్పవత్తత్తాతి. ఏవం సేసేసుపి.

యా పన నిచ్చసీలఉపోసథసీలాదివసేన పఞ్చసీలం అట్ఠసీలం దససీలం సమాదియన్తస్స, అసమాదియన్తస్సపి కులచారిత్తవసేన సమ్పత్తకాయదుచ్చరితాదీహి విరమన్తస్స, ఉపసమ్పదమాళకే సంవరం సమాదియన్తస్స, పాతిమోక్ఖం పరిపూరేన్తస్స, ఆపాథగతవిసయేసు చక్ఖాదీని ఇన్ద్రియాని థకేన్తస్స, చీవరాదికే చ పచ్చయే పచ్చవేక్ఖన్తస్స, కుహనాదివత్థుతో ఆజీవం పరిసోధేన్తస్స పవత్తా చేతనా, అయం సీలమయపుఞ్ఞకిరియవత్థునామ. ఏత్థాహ – ‘‘దానం నామేతం మయ్హం కులవంసో కులచారిత్త’’న్తి ఏవం చారిత్తసీలే ఠత్వా దేన్తస్స పవత్తా దానమయపుఞ్ఞకిరియవత్థు కిం, ఉదాహు సీలమయన్తి? సీలమయమేవ చారిత్తసీలభావతో. దేయ్యధమ్మపరిచ్చాగవసేన పవత్తాపి హేసా పుబ్బాభిసఙ్ఖారస్స అపరభాగే చేతనాయ చ తథా పవత్తత్తా సీలమయమేవ పుఞ్ఞకిరియవత్థు, న దానమయం. పూజానుగ్గహకామతాయ హి దిన్నం దానమయన్తి.

‘‘చక్ఖు అనిచ్చ’’న్తిఆదినా పన చక్ఖాదికే తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా సమ్మసన్తస్స పవత్తా గోత్రభువోదానపరియోసానా విపస్సనాచేతనా, కసిణాదీసు ఆరమ్మణేసు అప్పనం అప్పత్తా గోత్రభుపరియోసానా పరికమ్మచేతనా చాతి అయం భావనామయపుఞ్ఞకిరియవత్థు నామ. అప్పనాప్పత్తాపి భావనాయేవ, సా పన న కామావచరాతి ఇధ న గహితా. నిరవజ్జవిజ్జాయతనకమ్మాయతనసిప్పాయతనానం సిక్ఖనచేతనాపి భావనామయేయేవ సమోధానం గచ్ఛతీతి ఆచరియా. యా చేత్థ దేయ్యధమ్మం ఖయతో వయతో సమ్మసిత్వా దదతో పవత్తా, సాపి పుబ్బే వియ ఉభయభాగే చేతనానం తథా పవత్తత్తా భావనామయపుఞ్ఞకిరియవత్థుయేవాతి వేదితబ్బం.

దానాదికం యం కిఞ్చి సుచరితకమ్మం కత్వా ‘‘అసుకస్స చ నామ పత్తి హోతు, సబ్బసత్తానం వా హోతూ’’తి ఏవం అత్తనా కతస్స పరేహి సాధారణభావం పచ్చాసీసనవసేన పవత్తా పత్తిదానమయపుఞ్ఞకిరియవత్థు నామ. కిం పనేవం పత్తిం దదతో పుఞ్ఞక్ఖయో హోతీతి? న హోతి, యథా పన ఏకం దీపం జాలేత్వా తతో దీపసహస్సం జాలేన్తస్స పఠమదీపో ఖీణోతి న వత్తబ్బో, పురిమాలోకేన పన సద్ధిం పచ్ఛిమాలోకస్స ఏకీభావే అతిమహావ హోతి, ఏవమేవ పత్తిం దదతో పరిహాని నామ న హోతి, వుడ్ఢియేవ పన హోతీతి దట్ఠబ్బా. కథం పనేసా దిన్నా నామ హోతీతి? ‘‘ఇదం మే పుఞ్ఞకమ్మం సబ్బసత్తానం, అసుకస్స వా పరిణమతూ’’తి ఏవం పుబ్బభాగే, పచ్ఛాపి వా వచీభేదం కరోన్తేన మనసా ఏవ వా చిన్తేన్తేన దిన్నా నామ హోతి. కేచి పన ‘‘యం మయా కతం సుచరితం, తస్స ఫలం ‘దమ్మీ’తి వుత్తేపి పత్తి దిన్నావ హోతీ’’తి వదన్తి. కుసలకమ్మాధికారత్తా పన పరేహి చ కమ్మస్సేవ అనుమోదితబ్బత్తా కమ్మమేవ దాతబ్బం, అనుమోదేన్తేనపి కమ్మమేవ అనుమోదితబ్బన్తి ఇదమేత్థ ఆచరియానం సన్నిట్ఠానం.

చీవరాదీసు పచ్చాసారహితస్స అసంకిలిట్ఠేన అజ్ఝాసయేన సమణబ్రాహ్మణానం వత్తపటివత్తకరణవసేన, గిలానుపట్ఠానవసేన చ పవత్తా వేయ్యావచ్చమయపుఞ్ఞకిరియవత్థు నామ.

ఆమిసకిఞ్చక్ఖాదినిరపేక్ఖచిత్తస్స అత్తనో పగుణం ధమ్మం విముత్తాయతనసీసే ఠత్వా దేసేన్తస్స, తథేవ నిరవజ్జవిజ్జాయతనాదికం ఉపదిసన్తస్స చ పవత్తా దేసనామయపుఞ్ఞకిరియవత్థు నామ. పరేహి కతం యం కిఞ్చి సుచరితకమ్మం దిన్నమదిన్నమ్పి వా ఇస్సామచ్ఛేరమలం పహాయ ‘‘సాధు సుట్ఠూ’’తి అనుమోదన్తస్స పవత్తా అనుమోదనపుఞ్ఞకిరియవత్థు నామ, ‘‘అత్థి దిన్న’’న్తిఆదినా కమ్మస్సకతాఞాణవసేన దిట్ఠిం ఉజుం కరోన్తస్స పవత్తా దిట్ఠిజుకమ్మపుఞ్ఞకిరియవత్థు నామ. యది ఏవం ఞాణవిప్పయుత్తచిత్తస్స దిట్ఠిజుకమ్మపుఞ్ఞకిరియతా న లబ్భతీతి? నో న లబ్భతి పురిమపచ్ఛిమచేతనానమ్పి తంతంపుఞ్ఞకిరియాస్వేవ సఙ్గణ్హనతో. తథా హి వక్ఖతి –

‘‘పురిమా ముఞ్చనా చేవ, పరా తిస్సోపి చేతనా;

హోతి దానమయం పుఞ్ఞం, ఏవం సేసేసు దీపయే’’తి.

తస్మా కిఞ్చాపి ఉజుకరణవేలాయం ఞాణసమ్పయుత్తమేవ చిత్తం హోతి, పురిమపచ్ఛాభాగే పన ఞాణవిప్పయుత్తమ్పి హోతీతి తస్సాపి దిట్ఠిజుకమ్మపుఞ్ఞకిరియభావో ఉప్పజ్జతి.

అపరే పనాహు – విఞ్ఞాణపఞ్ఞాణవసేన దస్సనం దిట్ఠి, చిత్తం పఞ్ఞా చ. దిట్ఠియా ఉజుభావో దిట్ఠిజుత్తం. కిం తం? కుసలఞ్చ విఞ్ఞాణం కమ్మస్సకతాఞాణాది చ సమ్మాదస్సనం. తత్థ కుసలవిఞ్ఞాణేన ఞాణుప్పాదేపి అత్తనో సుచరితానుస్సరణపరగుణపసంసాసరణగమనానం సఙ్గహో, కమ్మస్సకతాఞాణేన కమ్మపథసమ్మాదిట్ఠియాతి. దానాదిసమ్పయుత్తం పన ఞాణం దానాదీస్వేవ అన్తోగధన్తి వేదితబ్బం. ‘‘ఏవమిమం ధమ్మం సుత్వా తత్థ వుత్తనయేన పటిపజ్జన్తో లోకియలోకుత్తరగుణవిసేసం అధిగమిస్సామి, బహుస్సుతో వా హుత్వా పరే ధమ్మదేసనాయ అనుగ్గణ్హిస్సామీ’’తి ఏవం అత్తనో, పరేసం వా విముత్తాయతనసీసేన సద్ధమ్మం సుణన్తస్స పవత్తా సవనమయపుఞ్ఞకిరియవత్థు నామ. నిరవజ్జవిజ్జాయతనాదిసవనచేతనాపి ఏత్థేవ సఙ్గయ్హతి. పూజారహే, గరుట్ఠానియే, మహల్లకే చ దిస్వా ఆసనా వుట్ఠహన్తస్స పత్తచీవరపటిగ్గహణమగ్గదానఅభివాదనఅఞ్జలికమ్మకరణఆసనపుప్ఫగన్ధాదిఅభిహారం కరోన్తస్స చ పవత్తా బహుమానచేతనా అపచితిసహగతపుఞ్ఞకిరియవత్థు నామ. వేయ్యావచ్చాపచాయనానఞ్హి అయం విసేసో – వయసా, గుణేన చ జేట్ఠానం, గిలానానఞ్చ తంతంకిచ్చకరణం వేయ్యావచ్చం, సామీచికిరియా అపచాయనన్తి.

౨౨-౩. ఏవం అట్ఠకథాయ ఆగతనయేన దసపుఞ్ఞకిరియవత్థూని దస్సేత్వా ఇదాని సుత్తే ఆగతనయేన దానం సీలం భావనాతి తీణియేవ దస్సేతుం తేసు ఇతరేసమ్పి సఙ్గహం దీపేన్తో ఆహ ‘‘గచ్ఛన్తి సఙ్గహ’’న్తిఆది. తత్థ పత్తిదానానుమోదనా దానే సఙ్గహం గచ్ఛన్తి తంసభావత్తా. దానమ్పి హి ఇస్సామచ్ఛేరానం పటిపక్ఖం, ఏతేపి, తస్మా సమానపటిపక్ఖతాయ దానేన సహ ఏకలక్ఖణత్తా ఏతే దానమయపుఞ్ఞకిరియవత్థుమ్హి సఙ్గహం గచ్ఛన్తి. వేయ్యావచ్చాపచాయనా సీలమయే పుఞ్ఞే సఙ్గహం గచ్ఛన్తి చారిత్తసీలసభావత్తా. దేసనాసవనదిట్ఠిఉజుకా పన కుసలధమ్మాసేవనతో భావనతో భావనామయే సఙ్గహం గచ్ఛన్తి. కేచి పన ‘‘దేసేన్తో, సుణన్తో చ దేసనానుసారేన ఞాణం పేసేత్వా లక్ఖణం పటివిజ్ఝ దేసేతి, సుణాతి చ, తాని చ దేసనాసవనాని పటివేధమేవ ఆహరన్తీతి దేసనాసవనం భావనామయే సఙ్గహం గచ్ఛతీ’’తి వదన్తి. ధమ్మదానభావతో ‘‘దేసనా దానమయే సఙ్గహం గచ్ఛతీ’’తిపి సక్కా వత్తుం. తథా దిట్ఠిజుకమ్మం సబ్బత్థాపి సబ్బేసం నియమనలక్ఖణత్తాతి. దానాదీసు హి యం కిఞ్చి ‘‘అత్థి దిన్న’’న్తిఆదినయప్పవత్తాయ సమ్మాదిట్ఠియావ విసోధితం మహప్ఫలం హోతి మహానిసంసన్తి. ఏవఞ్చ కత్వా దీఘనికాయట్ఠకథాయం ‘‘దిట్ఠిజుకమ్మం పన సబ్బేసం నియమనలక్ఖణ’’న్తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౦౫) వుత్తం. మహాసంఘియా పన అభయగిరివాసినో చ దిట్ఠిజుకమ్మం విసుం పుఞ్ఞకిరియభావేన న గణ్హన్తి. తథా హి తే దానం సీలం భావనా సంసుతి దేసనానుస్సతిమోదనం వేయ్యావచ్చపూజాసరణప్పత్తిపసంసా చాతి అత్తనా కతపుఞ్ఞానుస్సరణం బుద్ధాదీసు సరణగమనం పరగుణపసంసాతి ఇమాని తీణి పక్ఖిపిత్వా దిట్ఠిజుకమ్మం అగ్గహేత్వా ద్వాదస పుఞ్ఞకిరియవత్థూని పఞ్ఞాపేన్తి. పున తీణేవాతి పఠమం దసాపి సమానా పున సఙ్ఖేపతో తీణేవ సమ్భోన్తి.

౨౪. ఇదాని పరేహి నిద్దిసియమానానం పుఞ్ఞానుస్సరణాదీనం అత్తనా నిద్దిట్ఠేస్వేవ సమోధానం దస్సేతుం ‘‘సబ్బానుస్సతిపుఞ్ఞఞ్చా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సబ్బస్సేవ అత్తనా కతసుచరితస్స అనుస్సరణం సబ్బానుస్సతిపుఞ్ఞం నామ. పసంసాతి పరేహి కతాయ పుఞ్ఞకిరియాయ, సమ్మాపటిపత్తియా చ విప్పసన్నచిత్తేన పసంసనం, సన్తుస్సనన్తి అత్థో. సరణత్తయన్తి ఏత్థ సరన్తి హింసన్తీతి సరణాని, బుద్ధాదీని తీణి రతనాని. తాని హి సరణగతానం తేనేవ సరణగమనేన భయం సన్తాసం దుగ్గతిపరిక్కిలేసం హింసన్తి వినాసేన్తి. తయో అవయవా అస్సాతి తయం, తీహి అవయవేహి యుత్తసముదాయస్సేతం అధివచనం, సరణానం తయం సరణత్తయం, తీణి సరణానీతి వుత్తం హోతి. న హి అవయవవినిముత్తో సముదాయో నామ కోచి అత్థీతి. ఇధ పన సరణత్తయగ్గహణేన ఉపచారతో, ఉత్తరపదలోపతో వా సరణగమనం అధిప్పేతం. న హి సరణత్తయం పుఞ్ఞకిరియవత్థు నామ హోతి. అత్థతో పనేతం ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో వత సో భగవా, స్వాక్ఖాతో ధమ్మో, సుప్పటిపన్నో సంఘో’’తిఆదినా బుద్ధాదీసు పసాదపటిలాభవసేన పవత్తా చేతనా దిట్ఠిజుకమ్మస్మిం సఙ్గహం యన్తి తంవసేనేవ తేసం ఇజ్ఝతో. న హి విపరీతదిట్ఠికస్స ఇమాని తీణి సమ్భవన్తి, తస్మా తే ఏకన్తేన దిట్ఠిజుకమ్మపుఞ్ఞకిరియవత్థుస్మిం సఙ్గహం గచ్ఛన్తి, న విసుం పుఞ్ఞకిరియభావేన గహేతబ్బాతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘నత్థి సంసయో’’తి. దిట్ఠిజుకమ్మస్స భావనామయసఙ్గహేపి సఙ్ఖేపనయేన భావనామయే సఙ్గయ్హన్తి, విత్థారనయేన పన ‘‘కత్థ ను ఖో’’తి సంసయో సియాతి ఇమేసం భావనామయసఙ్గహో న వుత్తో. దిట్ఠిజుకమ్మస్స వా సబ్బేసం మహప్ఫలభావనియామకత్తేన మూలభూతత్తా తస్స పధానభావం దస్సేతుం విసుం తత్థ సఙ్గయ్హన్తీతి వుత్తం. అపరే పన ‘‘సఙ్గణ్హన్తో సఙ్గణ్హాతి, గణ్హన్తో ‘ముఞ్చతీ’తి వచనతో సరణగమనస్స సీలసమాదానే వియ గహణం సమ్భవతీతి సీలమయే సఙ్గయ్హతీ’’తి వదన్తి. ‘‘సరణగమనం పణిపాతభావతో అపచితిసహగతే సఙ్గయ్హతీ’’తి కేచి.

౨౫. ఇదాని యథావుత్తపుఞ్ఞకిరియవత్థూనం పురిమపచ్ఛిమభాగవసేన పవత్తమానాపి చేతనా తత్థ తత్థేవ సఙ్గహం గచ్ఛన్తీతి దస్సేతుం ‘‘పురిమా ముఞ్చనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ పురిమాతి దానత్థాయ దేయ్యధమ్మం ధమ్మేన సమేన ఉప్పాదేన్తస్స, ఉప్పన్నం ‘‘పరిచ్చజిస్సామీ’’తి చిన్తేన్తస్స, దక్ఖిణేయ్యం పరియేసన్తస్స చ యావ వత్థునో పటిగ్గాహకస్స హత్థే విస్సజ్జనం, పరిణామనం వా, తావ పవత్తా పుబ్బభాగచేతనా. పటిగ్గాహకస్స పన హత్థే విస్సజ్జనచేతనా, పరిణామనచేతనా వా ముఞ్చనచేతనా నామ. సాయేవ నిగ్గహీతలోపేన ‘‘ముచనా’’తి వుత్తా. ‘‘ముఞ్చనా’’ఇతియేవ వా పాఠో. పరాతి అత్తనా విస్సట్ఠవత్థుమ్హి ఆలయం అకత్వా ‘‘సాధు సుట్ఠు అగ్గం దానం మే దిన్న’’న్తి సోమనస్సచిత్తేన పచ్చవేక్ఖన్తస్స ఉప్పన్నా అపరభాగచేతనా. తిస్సోపి చేతనాతి ఇతి అయఞ్చ పురిమా చేతనా, అయఞ్చ ముఞ్చనచేతనా, అయఞ్చ అపరచేతనాతి తిస్సోపి చేతనా ఏకతో హుత్వా దానమయం పుఞ్ఞం హోతి, దానమయపుఞ్ఞకిరియవత్థు నామ హోతీతి అత్థో. ‘‘పుఞ్ఞ’’న్తి పదం అపేక్ఖిత్వా ‘‘హోతీ’’తి ఏకవచననిద్దేసో. ఇదాని యథావుత్తమత్థం సేసేసుపి అతిదిసన్తో ఆహ ‘‘ఏవం సేసేసు దీపయే’’తి. సేసేసూతి సీలాదీసు పుఞ్ఞకిరియవత్థూసు ఏవం యథావుత్తనయేన ‘‘సీలం ‘రక్ఖిస్సామీ’తి చిన్తేన్తస్స, ‘పబ్బజిస్సామీ’తి విహారం గచ్ఛన్తస్స పవత్తా పురిమచేతనా, సీలం సమాదియన్తస్స, పబ్బజన్తస్స, సీలం పరిపూరేన్తస్స ఉప్పన్నా మజ్ఝిమచేతనా, ‘పూరితం మే’తి పచ్చవేక్ఖన్తస్స ఉప్పన్నా అపరచేతనాతి ఏవం తిస్సోపి చేతనా ఏకతో హుత్వా సీలమయపుఞ్ఞకిరియవత్థు నామా’’తిఆదినా దీపయే, పకాసేయ్యాతి అత్థో. నను చ అత్తనా కతపుఞ్ఞానుస్సరణచేతనా దిట్ఠిజుకమ్మసఙ్గహితా, అయఞ్చ అపరచేతనా సాయేవాతి కథమస్సా తత్థ సఙ్గహోతి? నాయం దోసో, విసయభేదేన ఉభిన్నమ్పి విసేససబ్భావతో. పుఞ్ఞానుస్సరణఞ్హి అత్తనా కతపుఞ్ఞవిసయమేవ. అయం పన తబ్బత్థువిసయాతి పాకటోయేవ ద్విన్నం విసేసోతి.

ఏత్తావతా చ యం వుత్తం ‘‘దసపుఞ్ఞకిరియవత్థువసేనేవ పవత్తతీ’’తి, తత్థ దసపుఞ్ఞకిరియవత్థూని సరూపతో, సఙ్గహతో చ నిద్దిసిత్వా ఇదాని తథాపవత్తమానస్స చస్స పాటేక్కం పవత్తాకారవిసయం దస్సేతుం ‘‘ఇదానీ’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ అయన్తి వక్ఖమాననిదస్సనం. దాతబ్బో ధమ్మో దేయ్యధమ్మో, అన్నాదిదసవిధం వత్థు. వుత్తఞ్హి –

‘‘అన్నం పానం వత్థం యానం, మాలాగన్ధవిలేపనం;

సేయ్యావసథపదీపేయ్యం, దానవత్థూ దసావిమే’’తి.

పటిగ్గాహకో ఆది యేసం దేసకాలమిత్తాదీనం తే పటిగ్గాహకాదయో, దేయ్యధమ్మస్స, పటిగ్గాహకాదీనఞ్చ సమ్పత్తి సమ్పన్నతా దేయ్యధమ్మపటిగ్గాహకాదిసమ్పత్తి. తత్థ దేయ్యధమ్మస్స పణీతమనాపభావో ధమ్మేన సమేన ఉప్పన్నభావో దేయ్యధమ్మసమ్పత్తి. పటిగ్గాహకానం అగ్గదక్ఖిణేయ్యభావో పటిగ్గాహకసమ్పత్తి. దుల్లభఅన్నపానాదికో దేసో దేససమ్పత్తి. తాదిసోవ కాలో కాలసమ్పత్తి. దుల్లభఅన్నపానాదికే హి దేసే, కాలే వా దిన్నం అజ్ఝాసయస్స బలవతాయ మహప్ఫలం, సోమనస్సహేతుకఞ్చ హోతి, తస్మా తే దానస్స సమ్పత్తివసేన వుత్తా. మిత్తసమ్పత్తి పన కల్యాణమిత్తభావో. కల్యాణమిత్తఞ్హి నిస్సాయ దానాదీసు చిత్తం ఓదగ్యప్పత్తం హోతి. పరిచారికసమ్పత్తి పన అనాణత్తియాపి తంతంకిచ్చసమ్పాదనే అప్పమత్తస్స పరిచారికజనస్స పటిలాభో. అఞ్ఞం వా సోమనస్సహేతున్తి సద్ధాబహులతావిసుద్ధిదిట్ఠితాదిభేదం అఞ్ఞం సోమనస్సకారణం వా. ఆగమ్మాతి ఉపాగమ్మ, పటిచ్చాతి అత్థో. హట్ఠపహట్ఠోతి సోమనస్సవసేన హట్ఠో చేవ పహట్ఠో చ. ఉభయేనపి అధికసోమనస్సం వుత్తం. అత్థి…పే… పవత్తన్తి ‘‘అత్థి దిన్నం, అత్థి యిట్ఠం, అత్థి హుతం, అత్థి సుకతదుక్కటానం కమ్మానం ఫలం విపాకో, అత్థి అయం లోకో, అత్థి పరో లోకో, అత్థి మాతా, అత్థి పితా, అత్థి సత్తా ఓపపాతికా, అత్థి లోకే సమణబ్రాహ్మణా సమ్మగ్గతా సమ్మాపటిపన్నా, యే ఇమఞ్చ లోకం పరఞ్చ లోకం సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహరన్తీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౪౧) ఏవం పవత్తం దసవిధం సమ్మాదిట్ఠివత్థువసేన చేవ ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గట్ఠానియాదీనం వసేన చ పవత్తం. ఆది-సద్దేన హి న కేవలం నవన్నంయేవ సమ్మాదిట్ఠివత్థూనం గహణం, అథ ఖో ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గట్ఠానియానమ్పి సఙ్గహో. సమ్మా ఞాయేన పవత్తా దిట్ఠి, పసత్థా వా దిట్ఠీతి సమ్మాదిట్ఠి, తం. పురక్ఖత్వాతి పుబ్బఙ్గమం కత్వా. తఞ్చ ఖో సహజాతపుబ్బఙ్గమవసేన ‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ధమ్మా’’తిఆదీసు (ధ. ప. ౧-౨) వియ సమ్పయోగస్స అధిప్పేతత్తా.

అనుస్సాహితోతి లోభమచ్ఛరియాదివసేన పుఞ్ఞకిరియాయ సఙ్కోచం అనాపజ్జనతో అత్తనా, పరేన వా కేనచి అనుస్సాహితో హుత్వా. సభావతో హి పుఞ్ఞప్పవత్తిదస్సనమిదం. పరేహీతి పన పరపాకటుస్సాహదస్సనవసేన వుత్తం. పఠమన్తి దేసనాక్కమేన, ఇధ నిద్దిట్ఠక్కమేన వా పఠమం. మహాకుసలచిత్తన్తి సోమనస్ససహగతతాదిఅఙ్గపారిపూరియా మహన్తం కుసలచిత్తం. అథ వా పచ్ఛిమభవికబోధిసత్తానం పటిసన్ధిఆకడ్ఢనతో మహన్తం పూజితం కుసలచిత్తన్తి మహాకుసలచిత్తం. సబ్బేసమ్పి హి సబ్బఞ్ఞుబోధిసత్తానం పటిసన్ధి మేత్తాపుబ్బఙ్గమస్స తిహేతుకసోమనస్సమయస్స అసఙ్ఖారికచిత్తస్స విపాకోతి వుత్తం. ఏత్థ ‘‘దేయ్యధమ్మ…పే… హట్ఠపహట్ఠో’’తి ఏత్తావతా ఇమస్స సోమనస్ససహగతభావమాహ, ‘‘సమ్మాదిట్ఠిం పురక్ఖత్వా’’తి ఞాణసమ్పయుత్తభావం, ‘‘అనుస్సాహితో’’తి పన ఇమినా అసఙ్ఖారికభావన్తి దట్ఠబ్బం.

వుత్తనయేనేవాతి ‘‘దేయ్యధమ్మపటిగ్గాహకాదిసమ్పత్తిం, అఞ్ఞం వా సోమనస్సకారణం ఆగమ్మా’’తి ఏవం వుత్తనయేన. ఉస్సాహితోతి దేయ్యధమ్మే సాపేక్ఖాదితాయ, సీలసమ్పదాదీసు అనధిముత్తతాదీహి చ పుఞ్ఞకిరియాయ సఙ్కోచాపజ్జనతో అత్తనా, పరేన వా కేనచి ఉస్సాహితో. పరేహీతి పన వుత్తనయమేవ. కరోతి దానాదీని పుఞ్ఞానీతి సమ్బన్ధో. తమేవాతి సోమనస్ససహగతాదినా తంసదిసతాయ వుత్తం. హోతి హి తంసదిసేపి తంవోహారో యథా చ ‘‘సాయేవ తిత్తిరీ, తానియేవ ఓసధానీ’’తి. ఏత్థ పన ‘‘ఉస్సాహితో’’తి ఇమినా ససఙ్ఖారికతం దస్సేతి. సేసం వుత్తనయమేవ. ఇమస్మిం పనత్థేతి ఇమస్మిం ససఙ్ఖారికసద్దాభిధేయ్యే, ఉస్సాహితబ్బచిత్తసఙ్ఖాతే అత్థే తంవిసయేతి అత్థో. పుబ్బప్పయోగస్సాతి పుఞ్ఞకిరియాయ సఙ్కోచే జాయమానే తతో వివేచేత్వా సముస్సాహనవసేన పవత్తస్స చిత్తప్పయోగస్స. పుబ్బ-గ్గహణం పనేత్థ తథాపవత్తపుబ్బాభిసఙ్ఖారవసేన సో పయోగో హోతీతి కత్వా వుత్తం, న తస్స పుబ్బకాలికతాయాతి వుత్తోవాయమత్థో.

పటిపత్తిదస్సనేనాతి భిక్ఖూ దిస్వా దేయ్యధమ్మపరిచ్చజనవన్దనాదిపటిపత్తిదస్సనేన. బలన్తి అనన్తీతి బాలా, అస్సాసితపస్సాసితమత్తేనేవ జీవన్తి, న పఞ్ఞాజీవితేనాతి అధిప్పాయో. బాలాయేవ బాలకా. తే పన ఇధ ‘‘అత్థి దిన్న’’న్తిఆదినయప్పవత్తాయ సమ్మాదిట్ఠియా అభావేన అసఞ్జాతబుద్ధినో దారకా. పాకటవసేన చేత్థ బాలక-గ్గహణం. సహసా కరణాదికాలే పన ఇతరేసమ్పి ఞాణవిప్పయుత్తం హోతీతి. సోమనస్సం జాతం ఏతేసన్తి సోమనస్సజాతా, జాతసోమనస్సాతి అత్థో. సహసాతి సీఘం సీఘం దాతుకామతాయ ఉప్పత్తిసమకాలమేవ.

ఏత్థ చ ‘‘పటిపత్తిదస్సనేనా’’తి ఇమినా పరేసం పయోగాభావమాహ, ‘‘జాతపరిచయా’’తి అత్తనో పయోగాభావం. ఉభయేనాపి ఇమస్స అసఙ్ఖారికభావం దీపేతి. ‘‘బాలకా, సహసా’’తి చ ఇమేహి ఞాణవిప్పయుత్తభావమాహ, ‘‘భిక్ఖూ…పే… జాతా’’తి సోమనస్ససహగతభావం. అథ వా ‘‘పటిపత్తి…పే… పరిచయా’’తి ఇమినా అసఙ్ఖారికభావస్స ‘‘బాలకా భిక్ఖూ…పే… జాతా’’తి చ ఇమేహి ఞాణవిప్పయుత్తసోమనస్ససహగతభావస్స చ దీపితత్తా ‘‘సహసా’’తి వచనేన యథావుత్తమేవ ఞాణవిప్పయుత్తఅసఙ్ఖారికభావం పకాసేతి. ఏవం సతి పటిలోమతో సోమనస్ససహగతాదిభావో దస్సితో హోతి. అనులోమతో పన ‘‘సోమనస్సజాతా’’తి ఇమినా సోమనస్ససహగతభావం, సహసా-గ్గహణేన ఞాణవిప్పయుత్తాసఙ్ఖారికభావం దీపేతి. ‘‘పటిపత్తి…పే… దిస్వా’’తి ఏత్తావతా పన సోమనస్ససహగతాదిభావస్స కారణం వుత్తన్తి. తేతి తే ఞాతకా, తే బాలకాతి వా అత్థో. ‘‘సోమనస్సహేతూనం అభావం ఆగమ్మా’’తి ఇదం నిదస్సనమత్తం దట్ఠబ్బం. మజ్ఝత్తారమ్మణం తథారూపే చేతోభిసఙ్ఖారాదయోపి హి ఉపేక్ఖాసహగతతాయ కారణమేవాతి. చిత్తస్స సోమనస్సాభావే పుగ్గలస్సపి సోమనస్సరహితతా హోతీతి ‘‘చతూసుపి…పే… హోన్తీ’’తి పుగ్గలాధిట్ఠానం కత్వా వుత్తం, సోమనస్సరహితా హోన్తి పుఞ్ఞం కరోన్తాతి అధిప్పాయో. ‘‘ఏవ’’న్తిఆది నిగమనం.

ఇమేసు పన అట్ఠసు విఞ్ఞాణేసు సోమనస్ససహగతతో ఉపేక్ఖాసహగతం బలవతరం, ఞాణవిప్పయుత్తతో ఞాణసమ్పయుత్తం, ససఙ్ఖారికతో అసఙ్ఖారికం సదిసం బలవతరం. విసదిసం పన వేదనాఞాణప్పయోగవసేన బలవం, దుబ్బలఞ్చ హోతి. సోమనస్ససహగతతిహేతుకఅసఙ్ఖారికతో హి ఉపేక్ఖాసహగతతిహేతుకససఙ్ఖారికం బలవతరం, ఉపేక్ఖాసహగతదుహేతుకఅసఙ్ఖారికతో సోమనస్ససహగతతిహేతుకఅసఙ్ఖారికం బలవతరం. ఇతి చతుత్థచిత్తతో తతియచిత్తం బలవతరం, తతో అట్ఠమచిత్తం, తతో సత్తమచిత్తం, తతో దుతియచిత్తం, తతో పఠమచిత్తం, తతో ఛట్ఠచిత్తం, తతో పఞ్చమచిత్తన్తి ఏవమిమేసం బలవబలవతరభావో వేదితబ్బో.

౨౬. ఏవం పాళియం ఆగతనయేన వేదనాఞాణప్పయోగభేదతో అట్ఠవిధతం నిద్దిసిత్వా ఇదాని అట్ఠకథాయం ఆగతపుఞ్ఞకిరియాదీనం వసేనపి పభేదం దస్సేతుం ‘‘దస పుఞ్ఞక్రియాదీన’’న్తిఆది వుత్తం. ఆది-సద్దేన ఛన్నం ఆరమ్మణానం, చతున్నం అధిపతీనం, తిణ్ణం కమ్మానం, హీనాదిభేదస్స చ సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. తేనేవాహు –

‘‘కమేన పుఞ్ఞవత్థూహి, గోచరాధిపతీహి చ;

కమ్మహీనాదితో చాపి, గణేయ్య నయకోవిదో’’తి.

౨౭. ఇదాని తథాపవత్తమానస్స తస్స యో యో తేసం తేసం వసేన లబ్భమానో గణనపరిచ్ఛేదో, తం సమ్పిణ్డిత్వా దస్సేతుం ‘‘సత్తరస సహస్సానీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థేవం గణనా వేదితబ్బా – ఇమాని తావ అట్ఠ విఞ్ఞాణాని దసన్నం పుఞ్ఞకిరియవత్థూనం వసేన పవత్తనతో పచ్చేకం దస దసాతి కత్వా అసీతి చిత్తాని హోన్తి, తాని చ ఛసు ఆరమ్మణేసు పవత్తనతో ఛగ్గుణితాని సాసీతికాని చత్తారి సతాని హోన్తి, తాని చతున్నం అధిపతీనం సహయోగవసేన చతుగ్గుణితాని సహస్సం, వీసాధికాని చ నవ సతాని హోన్తి, తాని చ కాయవచీమనోసఙ్ఖాతానం తిణ్ణం కమ్మానం వసేన తిగుణితాని ససట్ఠిసత్తసతాధికాని పఞ్చ సహస్సాని హోన్తి, తాని చ హీనమజ్ఝిమపణీతభేదతో తిగుణితాని సాసీతికద్విసతాధికాని సత్తరస సహస్సాని హోన్తీతి. నను చ ఞాణవిప్పయుత్తచిత్తానం వీమంసాధిపతిసహయోగాభావతో అధిపతివసేన సహస్సం, సాసీతికాని చ ఛ సతాని హోన్తీతి తాని కమ్మాదీనం వసేన సమ్పిణ్డితాని వీససతాధికాని పన్నరస సహస్సాని భవన్తీతి? సచ్చమేతం, సోతపతితవసేన పన తం అనాదియిత్వా అధిపతిగణనా గహితాతి న తస్స వసేన గణనహాని కతాతి దట్ఠబ్బం.

నను చ ‘‘సవిపాకం కుసల’’న్తి వుత్తం, తం పన కథం, కుహిం, కిం ఫలతీతి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘తం పనా’’తిఆది. యస్మా తిహేతుకం కుసలం తిహేతుకం వా దుహేతుకం వా పటిసన్ధిం దేతి, నాహేతుకం పటిసన్ధిం దేతి. యదా చ తిహేతుకం పటిసన్ధిం జనేతి, తదా పవత్తే సోళస విపాకాని అభినిప్ఫాదేతి. యదా ద్విహేతుకం, తదా ద్వాదస. దుహేతుకం పన దుహేతుకమహేతుకఞ్చ పటిసన్ధిం జనేతి, న తిహేతుకం. యదా చ దుహేతుకం జనేతి, తదా పవత్తియం ద్వాదస. యదా అహేతుకం, తదా అట్ఠ. యే పన ఆగమనతో విపాకస్స సఙ్ఖారభేదమిచ్ఛన్తి, తేసం మతేన తిహేతుకం ద్వాదస, దస వా విపచ్చతి, దుహేతుకం దస, అట్ఠ వా, తస్మా వుత్తం ‘‘యథానురూప’’న్తి. నానావిధసమ్పత్తిట్ఠానభావతో సోభనా, గన్తబ్బతో గతి చాతి సుగతి, కామావచరభవోవ సుగతి కామావచరసుగతి. తస్సం కామావచరసుగతియం. భవభోగసమ్పత్తిన్తి ఏత్థ చ భవతీతి భవో, ఉపపత్తిభవసఙ్ఖాతానం విపాకక్ఖన్ధకటత్తారూపానమేతం గహణం, భుఞ్జితబ్బతో భోగో, పవత్తియం పటిలభితబ్బసమ్పత్తి, భవోతి వా పటిసన్ధి, భోగో సేసవిపాకకటత్తారూపేహి సహ పవత్తియం పటిలభితబ్బా సమ్పత్తి, భవో చ భోగో చ భవభోగో, తేయేవ సమ్పన్నభావతో సమ్పత్తి, తేసం వా సమ్పత్తి భవభోగసమ్పత్తి, తం అభినిప్ఫాదేతి, జనకవసేన చ ఉపనిస్సయవసేన చ సాధేతీతి అత్థో. ఏత్థ చ భవభోగసమ్పత్తీనం నిరవసేసతో లబ్భమానట్ఠానం సన్ధాయ ‘‘కామావచరసుగతియ’’న్తి వుత్తం. సహేతుకవిపాకవజ్జం పన పవత్తివిపాకకటత్తారూపసభావం భవసమ్పత్తిం, ఏకచ్చభోగసమ్పత్తిఞ్చ, భోగసమ్పదమేవ వా అవిసేసేన సుగతియం దుగ్గతియమ్పి అభినిప్ఫాదేతియేవ. నాగసుపణ్ణాదీనమ్పి హిస్స దేవసమ్పత్తిసదిసం మనుఞ్ఞం భోగజాతం, తబ్బిసయాని చ విపాకచిత్తాని, సువణ్ణతాసుస్సరతాది చ తం సబ్బం కామావచరకుసలస్సేవ ఫలం. న హి అకుసలస్స ఇట్ఠఫలం అత్థి. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘అట్ఠానమేతం అనవకాసో, యం అకుసలస్స ఇట్ఠో కన్తో విపాకో సంవిజ్జతీ’’తి.

కామావచరకుసలవణ్ణనా నిట్ఠితా.

రూపావచరకుసలవణ్ణనా

ఇదాని యస్మా కామావచరకుసలానన్తరం ఉద్దిట్ఠస్స రూపావచరకుసలస్స నిద్దేసావకాసో అనుప్పత్తో, తస్మా తం దస్సనత్థం ‘‘ఇతరేసూ’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ ఇతరేసూతి యథావుత్తకామావచరకుసలతో ఇతరేసు, రూపావచరాదీసూతి అత్థో. సవత్థుకతో ఏకవిధం ఏకన్తేన వత్థుసన్నిస్సితత్తా. న హి అరూపధాతుయం రూపావచరధమ్మా లబ్భన్తి రూపవిరాగభావనాయ నిబ్బత్తత్తా పున రూపావచరజ్ఝానసమాపత్తియా అభావతో.

హీనమజ్ఝిమపణీతభేదతోతి ఏత్థ పుబ్బే వియ అధిపతీనం హీనాదిభావేహి ఝానస్స హీనాదిభావో యోజేతబ్బో. అథ వా పటిలద్ధమత్తమనాసేవితం హీనం పరిదుబ్బలభావతో, నాతిసుభావితం అపరిపుణ్ణవసిభావం మజ్ఝిమం, అతివియ సుభావితం పన సబ్బసో పరిపుణ్ణవసిభావం పణీతం. తథా ఉళారపుఞ్ఞఫలకామతావసేన పవత్తితం హీనం, లోకియాభిఞ్ఞత్థాయ పవత్తితం మజ్ఝిమం, వివేకకామతాయ అరియభావే ఠితేన పవత్తితం పణీతం. అత్తహితాయ వా పవత్తితం హీనం, కేవలం అలోభజ్ఝాసయేన పవత్తితం మజ్ఝిమం, పరహితాయ పవత్తితం పణీతం. వట్టజ్ఝాసయేన వా పవత్తితం హీనం, వివేకజ్ఝాసయేన పవత్తితం మజ్ఝిమం, వివట్టజ్ఝాసయేన లోకుత్తరపాదకత్థం పవత్తితం పణీతం.

పటిపదాదిభేదతోతి దుక్ఖపటిపదాదన్ధాభిఞ్ఞాదీనం పటిపదాభిఞ్ఞానం భేదేన. పటిపదావచనేనేవ వా తదవినాభావతో అభిఞ్ఞాపి లబ్భతి. తథా హేత్థ పటిపదాచతుక్కన్తి వోహరన్తీతి ఆది-సద్దేన అధిపతిఆదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో, తస్మా పటిపదాదిభేదతోతి పటిపదాభేదతో, అధిపతిభేదతో, ఆరమ్మణభేదతో, హానభాగియాదిభేదతోతి అత్థో. తత్థ పటిపదాభేదతో తావ దుక్ఖపటిపదం దన్ధాభిఞ్ఞం, దుక్ఖపటిపదం ఖిప్పాభిఞ్ఞం, సుఖపటిపదం దన్ధాభిఞ్ఞం, సుఖపటిపదం ఖిప్పాభిఞ్ఞన్తి ఏవం చతుబ్బిధం హోతి. తత్థ దుక్ఖా పటిపదా అస్సాతి దుక్ఖపటిపదం. దన్ధా అభిఞ్ఞా అస్సాతి దన్ధాభిఞ్ఞం. ఏస నయో ‘‘దుక్ఖపటిపదం ఖిప్పాభిఞ్ఞ’’న్తిఆదీసుపి.

తత్థ అప్పహీననీవరణస్స, అవిక్ఖమ్భితఝాననికన్తికస్స చ ఞాణకిచ్చస్స అపరిబ్యత్తతాయ పరినిట్ఠితసకలపుబ్బకిచ్చస్స ‘‘పథవీ పథవీ’’తి వా ‘‘ఆపో ఆపో’’తి వా ఏవం పవత్తపఠమసమన్నాహారతో పట్ఠాయ యావ తస్స తస్స ఝానస్స ఉపచారుప్పత్తియా నీవరణప్పహానం, నికన్తివిక్ఖమ్భనఞ్చ హోతి, తావ పవత్తా పుబ్బభాగభావనా పటిపదా నామ ‘‘పటిపజ్జతి ఝానం ఏతాయా’’తి కత్వా. పహీననీవరణస్స, పన విక్ఖమ్భితఝాననికన్తికస్స చ ఞాణకిచ్చస్స పరిబ్యత్తభావతో ఉపచారజ్ఝానం ఆదిం కత్వా యావ అప్పనాయ ఉప్పత్తి, తావ పవత్తా పఞ్ఞా పుబ్బభాగపఞ్ఞాయ విసిట్ఠభావతో అభిఞ్ఞా నామ, తస్మా యో ఆదితో కిలేసే ఝాననికన్తిఞ్చ విక్ఖమ్భేన్తో దుక్ఖేన ససఙ్ఖారేన సప్పయోగేన కిలమన్తో విక్ఖమ్భేతి, విక్ఖమ్భితకిలేసఝాననికన్తి చ అప్పనాపరివాసం వసన్తో చిరేన అఙ్గపాతుభావం పాపుణాతి, తస్స దుక్ఖపటిపదం, దన్ధాభిఞ్ఞఞ్చ ఝానం హోతి. యో పన ససఙ్ఖారేన కిలేసాదికే విక్ఖమ్భేత్వా న చిరేన అఙ్గపాతుభావం పాపుణాతి, తస్స దుక్ఖపటిపదం, ఖిప్పాభిఞ్ఞఞ్చ. యో కిలేసాదికే విక్ఖమ్భేన్తో సుఖేన అకిలమన్తో విక్ఖమ్భేతి, అప్పనాపరివాసం పన చిరాయతి, తస్స సుఖపటిపదం, దన్ధాభిఞ్ఞం. యో పన సుఖేనేవ కిలేసాదికే విక్ఖమ్భేత్వా సీఘమేవ అప్పనం పాపుణాతి, తస్స సుఖపటిపదం, ఖిప్పాభిఞ్ఞన్తి వేదితబ్బం.

సో పనాయం పటిపదాభిఞ్ఞానం భేదో కిలేసిన్ద్రియాధికారవసేన వేదితబ్బో. యస్స హి రాగాదయో కిలేసా తిబ్బా హోన్తి, సద్ధాపఞ్చమకాని చ ఇన్ద్రియాని ముదూని. యో చ సమథవిపస్సనాసు అకతాధికారో, తస్స పవత్తఝానం దుక్ఖపటిపదం, దన్ధాభిఞ్ఞఞ్చ హోతి. తస్స హి కిలేససముదాచారతిబ్బతాయ నీవరణవిక్ఖమ్భనస్స కిచ్ఛేన కసిరేన సమిజ్ఝనతో పటిపదా దుక్ఖా అసుఖా, తస్సేవ సద్ధాదీనం ఇన్ద్రియానం ముదుతాయ అభిఞ్ఞాపి దన్ధా మన్దా అసీఘప్పవత్తినీ హోతి. భవన్తరే వా సమథే అకతాధికారత్తా పటిపదా దుక్ఖా, విపస్సనాయ అకతాధికారత్తా అభిఞ్ఞాపి దన్ధా. యో పన వుత్తవిపరీతో హోతి, తస్స కిలేసానం అతిబ్బసముదాచారతాయ, ఇన్ద్రియానఞ్చ తిఖీణతాయ సమథవిపస్సనాసు కతాధికారతాయ యథాక్కమం సుఖపటిపదా, ఖిప్పాభిఞ్ఞా చ హోతి. భవన్తరే కతపరిచయస్స హి యథా పగుణం కత్వా విస్సట్ఠగన్థో అప్పమత్తకేన పయోగేన సుప్పవత్తి వాచుగ్గతో చ హోతి, ఏవం భావనా అప్పకసిరేనేవ ఇజ్ఝతీతి. స్వాయం అకతో, కతో చ అధికారో సమథనిస్సితో పటిపదాయం వుత్తో సమాధిప్పధానత్తా పటిపదాయ. విపస్సనానిస్సితో అభిఞ్ఞాయ ఞాణప్పధానత్తా అప్పనాయాతి దట్ఠబ్బం.

యో పన తిబ్బకిలేసో తిక్ఖిన్ద్రియో విపస్సనాయమేవ వా కతాధికారో హోతి, తస్స వుత్తనయేన దుక్ఖా పటిపదా, ఖిప్పా పన అభిఞ్ఞా హోతి, తబ్బిపరీతస్స సుఖపటిపదా దన్ధాభిఞ్ఞాతి. తస్మా కిలేసానం తిబ్బమన్దభావతో, ఇన్ద్రియానం తిఖిణముదుభావతో, పుబ్బపరిచయస్స చ సమ్భవాసమ్భవవసేనాతి ఏవం కిలేసిన్ద్రియాధికారవసేన ఇమాసం భేదో వేదితబ్బో.

అపిచ యాని పరతో సప్పాయాసప్పాయాని, పలిబోధుపచ్ఛేదాదీని పుబ్బకిచ్చాని, అప్పనాకోసల్లాని చ ఆగమిస్సన్తి, తేసు యో ఉపచారాధిగమతో పుబ్బే, పచ్ఛా చ అసప్పాయసేవీ హోతి, తస్స దుక్ఖా పటిపదా, దన్ధా చ అభిఞ్ఞా హోతి. ఉభయత్థ సప్పాయసేవినో సుఖా పటిపదా, ఖిప్పా చ అభిఞ్ఞా. యో పన తతో పుబ్బభాగే అసప్పాయం సేవిత్వా అపరభాగే సప్పాయసేవీ హోతి, తస్స దుక్ఖా పటిపదా, ఖిప్పా అభిఞ్ఞా. తబ్బిపరీతస్స సుఖా పటిపదా, దన్ధా అభిఞ్ఞా చ వేదితబ్బా.

తథా పలిబోధుపచ్ఛేదాదిపుబ్బకిచ్చం అసమ్పాదేత్వా భావనమనుయుఞ్జన్తస్స సపరిపన్థతాయ దుక్ఖా పటిపదా, విపరియాయేన అపరిపన్థతాయ సుఖా. అప్పనాకోసల్లాని అసమ్పాదేన్తస్స ఞాణస్స అవిసదతాయ దన్ధా అభిఞ్ఞా హోతి, సమ్పాదేన్తస్స విపరియాయతో ఖిప్పా అభిఞ్ఞాతి. కిఞ్చ – తణ్హావిజ్జాతిభవనవసేన ఏతాసం భేదో వేదితబ్బో. తణ్హాభిభూతస్స హి దుక్ఖా పటిపదా హోతి తస్సా సమాధిస్స ఉజుపటిపక్ఖత్తా సమథపటిపదాయ పరిపన్థకభావతో, అనభిభూతస్స తదభావతో సుఖా. అవిజ్జాభిభూతస్స చ తస్సా పఞ్ఞాయ ఉజుపటిపక్ఖభావతో దన్ధా అభిఞ్ఞా, ఇతరస్స ఖిప్పా అభిఞ్ఞాతి. సో పనాయం పటిపదాభేదో కేవలం సమథభావనావసేన పటిలద్ధజ్ఝానస్స, మగ్గాధిగమవసేన పటిలద్ధజ్ఝానస్స పన నత్థి దుక్ఖపటిపదాదిభేదో. కేచి పన మగ్గవసేనేవ తస్స పటిపదాదిభేదం వణ్ణేన్తి ‘‘మగ్గస్స హి దుక్ఖపటిపదాదిభావే తస్మిం దుక్ఖపటిపదాదిక’’న్తి.

అధిపతిభేదాదీసు పన ఛన్దాధిపతేయ్యం చిత్తాధిపతేయ్యం వీరియాధిపతేయ్యం వీమంసాధిపతేయ్యన్తి ఏవం అధిపతిభేదతో, పరిత్తం పరిత్తారమ్మణం, పరిత్తం అప్పమాణారమ్మణం, అప్పమాణం పరిత్తారమ్మణం, అప్పమాణం అప్పమాణారమ్మణన్తి ఏవం ఆరమ్మణభేదతో, హానభాగియం ఠితిభాగియం విసేసభాగియం నిబ్బేధభాగియన్తి ఏవం హానభాగియాదిభేదతో చ చతుబ్బిధతా వేదితబ్బా. తత్థ ‘‘ఛన్దవతో చే ఝానం నిబ్బత్తిస్సతి, మయ్హమ్పి నిబ్బత్తిస్సతీ’’తి ఏవం ఛన్దం ధురం కత్వా ఉప్పన్నం ఛన్దాధిపతేయ్యం. ఏస నయో ‘‘చిత్తాధిపతేయ్యా’’దీసుపి. అప్పగుణం పన ఉపరిఝానస్స పచ్చయో భవితుం అసక్కోన్తం పరిత్తం, సుప్పసరావమత్తేసు అవడ్ఢితారమ్మణేసు నిబ్బత్తం పరిత్తారమ్మణం. వుత్తపటిపక్ఖతో పన యథాక్కమం అప్పమాణారమ్మణాదీని వేదితబ్బాని. హానభాగియాదివిసేసం సయమేవ వక్ఖతి.

ఝానఙ్గయోగభేదతోతి కత్థచి పఞ్చ ఝానఙ్గాని, కత్థచి చత్తారి, కత్థచి తీణి, కత్థచి ద్వే, కత్థచి అపరాని ద్వేతి ఏవం ఝానఙ్గానం సమ్పయోగభేదతో. నను చేత్థ కామావచరకుసలే వియ సఙ్ఖారభేదో కస్మా న గహితో. ఇదమ్పి హి కేవలం సమథానుయోగవసేన పటిలద్ధం ససఙ్ఖారం, మగ్గాధిగమవసేన పటిలద్ధమసఙ్ఖారం, తస్మా ‘‘ఝానఙ్గసఙ్ఖారయోగభేదతో దసవిధ’’న్తి వత్తబ్బన్తి? నయిదమేవం, మగ్గాధిగమవసేన సత్తితో పటిలద్ధస్సాపి అపరభాగే పరికమ్మవసేనేవ ఉప్పజ్జనతో, తస్మా సబ్బస్సపి ఝానస్స పరికమ్మసఙ్ఖాతపుబ్బాభిసఙ్ఖారేన వినా కేవలం అధికారవసేన అనుప్పజ్జనతో ‘‘అసఙ్ఖార’’న్తిపి వత్తుం న సక్కా, అధికారేన చ వినా కేవలం పరికమ్మాభిసఙ్ఖారేనేవ అనుప్పజ్జనతో ‘‘ససఙ్ఖార’’న్తిపి వత్తుం న సక్కాతి ఝానఙ్గయోగభేదతో పఞ్చవిధతా చ వుత్తాతి.

కామచ్ఛన్దో బ్యాపాదో థినమిద్ధం ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం విచికిచ్ఛాతి ఇమాని పఞ్చ నీవరణాని విప్పహీనాని ఏతస్సాతి కామచ్ఛన్ద…పే… విప్పహీనం. ‘‘అగ్యాహితో’’తి ఏత్థ ఆహిత-సద్దస్స వియ విప్పహీన-సద్దస్సేత్థ పరవచనం దట్ఠబ్బం. కామచ్ఛన్దాదీహి వా విప్పహీనం విసంయుత్తం తేసం పహాయకభావేనాతి కామచ్ఛన్ద…పే… విప్పహీనం. తత్థ కామేతీతి కామో, ఛన్దనట్ఠేన ఛన్దో చాతి కామచ్ఛన్దో, బహలకామరాగస్సేతం అధివచనం. బ్యాపాదాదీనమత్థం వక్ఖతి. యస్మా కామచ్ఛన్దాదీసు అప్పహీనేసు ఝానం నుప్పజ్జతి, తస్మా తానిస్స పహానఙ్గానీతి వేదితబ్బాని. నను అఞ్ఞేపి అకుసలా ధమ్మా ఇమినా ఝానేన పహీయన్తి, అథ కస్మా పఞ్చేవ పహానఙ్గవసేన వుత్తానీతి? విసేసేన ఝానన్తరాయకరత్తా. కామచ్ఛన్దవసేన హి నానావిసయపలోభితం చిత్తం న ఏకత్తారమ్మణే సమాధియతి. కామచ్ఛన్దాభిభూతం వా నానావిసయసముపబ్యూళ్హాయ కామధాతుయా పహానపటిపదం న పటిపజ్జతి, బ్యాపాదేన చ ఆరమ్మణే పటిహఞ్ఞమానం న సమాహితం పవత్తతి, థినమిద్ధాభిభూతం అకమ్మఞ్ఞం హోతి, ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చపరేతం అవూపసన్తమేవ హుత్వా పరిబ్భమతి, విచికిచ్ఛాఉపహతం ఝానాధిగమపటిపదం నారోహతి ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో ను ఖో, న ను ఖో, పథవీ పథవీ’’తిఆదినా పవత్తమనసికారేన ‘‘ఝానం సియా ను ఖో, న ను ఖో’’తిఆదినా విచికిచ్ఛన్తస్స ఝానాధిగమపటిపదాయ అసంసిజ్ఝనతో. యతో వక్ఖతి –

‘‘భాగీ అస్సమహం అద్ధా, ఇమాయ పటిపత్తియా;

పవివేకసుఖస్సాతి, కత్వా ఉస్సాహముత్తమ’’న్తి.

తస్మా సమాధిఆదీనం ఉజువిపచ్చనీకభావేన విసేసేన ఝానాధిగమస్స అన్తరాయకరణతో ఏతానేవ పహానఙ్గానీతి వుత్తాని. హోతి చేత్థ –

‘‘పచ్చనీకా యతో పఞ్చ, సమాధాదీనమేత్థ హి;

ఝానన్తరాయికా తస్మా, పహానఙ్గే నియామితా’’తి.

ఏవమిదం పహానఙ్గవసేన దస్సేత్వా ఇదాని సమ్పయోగఙ్గవసేన దస్సేతుం ‘‘వితక్క…పే… సమ్పయుత్త’’న్తి వుత్తం. తత్థ వితక్కాదయో వచనత్థలక్ఖణాదివసేన ఉపరి ఆగమిస్సన్తి. యస్మా పన ఇమేసు ఉప్పన్నేసు ఝానం ఉప్పన్నం నామ హోతి, తేనస్స ఇమాని సమ్పయోగఙ్గానీతి వేదితబ్బాని, తస్మా న ఏతేహి సమన్నాగతం అఞ్ఞదేవ ఝానం నామ అత్థీతి గహేతబ్బం. యథా పన నేమిఆదిఅఙ్గసముదాయే రథాదివోహారో హోతి, ఏవం ఝానఙ్గసముదాయే ఝానవోహారో. వుత్తమ్పి హేతం విభఙ్గే ‘‘ఝానన్తి వితక్కో విచారో పీతి సుఖం చిత్తస్సేకగ్గతా’’తి (విభ. ౫౬౯). కస్మా పన అఞ్ఞేసుపి ఫస్సాదీసు సమ్పయుత్తధమ్మేసు విజ్జమానేసు ఇమానియేవ పఞ్చ ఝానఙ్గవసేన వుత్తానీతి? వుచ్చతే – ఉపనిజ్ఝానకిచ్చవన్తతాయ, కామచ్ఛన్దాదీనం ఉజుపటిపక్ఖభావతో చ. వితక్కో హి ఆరమ్మణే చిత్తం అభినిరోపేతి, విచారో అనుబన్ధతి. ఏవం ఝానాధిగమస్స విసేసపచ్చయభూతేహి తేహి అవిక్ఖేపాయ సమాదహితపయోగస్స చేతసో పయోగసమ్పత్తిసముట్ఠానా పీతి పీణనం, సుఖఞ్చ ఉపబ్రూహనం కరోతి. అథ నం ససమ్పయుత్తధమ్మం ఏతేహి అభినిరోపనానుబన్ధనపీణనఉపబ్రూహనేహి అనుగ్గహితా ఏకగ్గతా సమాధానకిచ్చేన అత్తానం అనువత్తాపేన్తీ ఏకత్తారమ్మణే సమం, సమ్మా చ ఆధియతి, ఇన్ద్రియసమతావసేన సమం, పటిపక్ఖధమ్మానం దూరీభావేన లీనుద్ధచ్చాభావేన సమ్మా చ ఠపేతీతి ఏవమేతేసమేవ ఉపనిజ్ఝానకిచ్చం ఆవేణికం. కామచ్ఛన్దాదిపటిపక్ఖభావేన పన సయమేవ వక్ఖతి. ఏవం ఉపనిజ్ఝానకిచ్చవన్తతాయ, కామచ్ఛన్దాదీనం ఉజుపటిపక్ఖభావతో చ ఇమేయేవ పఞ్చ ఝానఙ్గభావేన వవత్థితాతి. యథాహు –

‘‘ఉపనిజ్ఝానకిచ్చత్తా, కామాదిపటిపక్ఖతో;

సన్తేసుపి చ అఞ్ఞేసు, పఞ్చేవ ఝానసఞ్ఞితా’’తి.

దేసనాక్కమతో, మహగ్గతధమ్మేసు పఠమం అధిగన్తబ్బతో చ పఠమం, పఠమం సమాపజ్జితబ్బన్తిపి పఠమన్తి వదన్తి. తం పన న ఏకన్తలక్ఖణం ఝానపటిలోమాదివసేన సమాపజ్జనే అసమ్భవతో.

పురిమపచ్ఛిమచిత్తేసు ఉప్పజ్జమానస్సాపి అప్పనాక్ఖణే అనుప్పజ్జనతో వితక్కో విప్పహీనో ఏతస్స, తతో వా ఏతం విప్పహీనన్తి వితక్కవిప్పహీనం. భావనాయ హి పహీనత్తా వితక్కో ఝానక్ఖణే నుప్పజ్జతి. అసంకిలిట్ఠసభావత్తా పన ఉపచారభావనాయ చ తం పహాతుం అసమత్థభావతో పురిమభాగే, పచ్ఛాభాగే చ అపచ్చనీకచిత్తప్పవత్తితో ఉప్పజ్జతియేవాతి.

నను చ ‘‘అసంకిలిట్ఠసభావత్తా’’తి వుత్తం, అథ కథం ఝానేన ఏస పహీయతి? న హి కుసలేహి అసంకిలిట్ఠధమ్మస్స పహానం అత్థి రాగాదిసంకిలిట్ఠానం పాపధమ్మానమేతస్స ఉజుపటిపక్ఖభావతోతి? వుచ్చతే – అసంకిలిట్ఠసభావస్సాపి ఏతస్స ఓళారికతాయ దుబ్బలభావతో ఝానక్ఖణే అనుప్పత్తిసభావాపాదనత్థం తత్థ నికన్తివిక్ఖమ్భనవసేన దుతియజ్ఝానభావనా హోతీతి తస్సా బలేన తం ఝానక్ఖణే అనుప్పజ్జన్తం నికన్తివిక్ఖమ్భనవసేన వా విక్ఖమ్భితం పహీనం నామ హోతి. యది ఏవం ఉపచారేనపి నికన్తి విక్ఖమ్భీయతీతి తత్థపిస్స పహానం సియా, యథా పఠమజ్ఝానస్స ఉపచారే నీవరణానీతి? నయిదమేవం, నీవరణప్పహానస్స వియ వితక్కారమ్మణికనికన్తి విక్ఖమ్భనస్స ఉపచారేన సాతిసయం అనిప్ఫజ్జనతో. సాతిసయఞ్హి తత్థ నికన్తిప్పహానం అప్పనాయ ఏవ హోతి, తస్మా యదవోచుమ్హా ‘‘ఉపచారభావనాయ చ తం పహాతుం అసమత్థభావతో’’తి, తం సుట్ఠు ఉపపరిక్ఖిత్వా వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ‘‘విచారవిప్పహీన’’న్తిఆదీసుపి వుత్తనయానుసారేన అత్థో దట్ఠబ్బో. దుతియజ్ఝానేయేవ పహీనస్స వితక్కస్స ఇధ అప్పవత్తిమత్తదస్సనత్థం ‘‘వితక్కవిచారవిప్పహీన’’న్తి వితక్క-గ్గహణం కతం. ఏవం ‘‘వితక్కవిచారపీతివిప్పహీన’’న్తిఆదీసుపి.

యథాసమ్భవన్తి పథవీకసిణాదీసు యం యం ఆరమ్మణం యస్స యస్స సమ్భవతి, తదనతిక్కమతో. కసిణానాపానేసు హి పఞ్చేవ ఝానాని పవత్తన్తి, అసుభకాయగతాసతీసు పఠమజ్ఝానం, అనుపేక్ఖాబ్రహ్మవిహారేసు పఞ్చమజ్ఝానవజ్జాని, ఉపేక్ఖాబ్రహ్మవిహారే పఞ్చమజ్ఝానన్తి.

పథవీకసిణాదీసూతి ఏత్థ ఆది-గ్గహణేన కేవలం ఆపోకసిణాదీనమేవ, అథ ఖో అసుభాదీనమ్పి అప్పనావహకమ్మట్ఠానానం సఙ్గహోతి దట్ఠబ్బం. ఏత్థ చ అభిభాయతనవిమోక్ఖఝానాని పవత్తాకారమత్తతో భిన్నాని, ఆరమ్మణతో పన కసిణాయతనానేవ హోన్తీతి కసిణాయతనఝానేహేవ తాని సఙ్గహితాని. ‘‘యథాసమ్భవం…పే… అనేకవిధ’’న్తి వా వచనేన రూపావచరజ్ఝానే సబ్బోపి లబ్భమానకభేదో సఙ్గహితోతి అభిభాయతనవిమోక్ఖఝానాని విసుం న వుత్తాని, తాని పన సరూపతో ఏవం వేదితబ్బాని.

తత్థ ఞాణుత్తరస్స యోగావచరస్స పథవీకసిణాదిఆరమ్మణం అభిభవిత్వా ‘‘న మేత్థ అప్పనానిబ్బత్తనే భారో’’తి పటిపన్నస్స నిమిత్తుప్పత్తితో ఉద్ధం దుతియతతియవీథియం, చతుత్థపఞ్చమవీథియం వా పటిలద్ధం ఝానం అభిభాయతనం నామ. తఞ్హి ఆరమ్మణం అభిభవతీతి అభిభూ, యోగినో సుఖవిసేసానం అధిట్ఠానతాయ, మనాయతనధమ్మాయతనపరియాపన్నతాయ వా ఆయతనన్తి అభిభాయతనం, అభిభవితబ్బం వా అభిభూ, ఆలమ్బణం, తం ఆయతనమస్సాతి అభిభాయతనం. అథ వా ఆలమ్బణాభిభవనతోయేవ అభిభూ, పరికమ్మం, ఞాణం వా, తం ఆయతనం కారణమస్సాతి అభిభాయతనం. పరికమ్మం, ఞాణం వా ఆలమ్బణం అభిభవిత్వా పవత్తమానం ఉపచారుప్పత్తితో పఞ్చమవీథిమనతిక్కమిత్వా అప్పనం నిబ్బత్తేతి. పఞ్చమవీథితో పరం నిబ్బత్తం పన అభిభవితుకామతాయ నిబ్బత్తితమ్పి అభిభాయతనం నామ న హోతి. సామఞ్ఞగతియా పన కసిణాయతనమేవ హోతి. ఇమమేవ హి సీఘతరప్పవత్తిం సన్ధాయ అట్ఠకథాయం ‘‘తాని అభిభవిత్వా సమాపజ్జతి, సహ నిమిత్తుప్పాదేనేవేత్థ అప్పనం నిబ్బత్తేతీ’’తి (ధ. స. అట్ఠ. ౨౦౪) వుత్తం. నను చ అట్ఠకథాయం యథారుతవసేనేవ అత్థో కస్మా న గయ్హతి. ‘‘సహ నిమిత్తుప్పాదేనేవా’’తి (ధ. స. అట్ఠ. ౨౦౪) హి వుత్తత్తా నిమిత్తుప్పత్తియా సహుప్పన్నం ఝానమభిభాయతనన్తి విఞ్ఞాయతీతి? నయిదమేవం, నిమిత్తుప్పాదేన సహ అప్పనాయ అసమ్భవతో. నిమిత్తుప్పాదోతి హి ఇధ పటిభాగనిమిత్తస్స ఉప్పత్తి తదారమ్మణస్స వా ఉపచారజ్ఝానస్స, కిం తావ పటిభాగనిమిత్తుప్పత్తియా సహ అప్పనాయ నిబ్బత్తి ఉపచారజ్ఝానే అసతి తస్సా అసమ్భవతో, నాపి ఉపచారజ్ఝానేన సహ ఏకవీథియం నిబ్బత్తి తస్సా ఉపచారభావనాపబన్ధసేవితబ్బభావేన తదా అసమ్భవతో, తస్మా నాతిచిరాయనప్పవత్తిదస్సనత్థం సమీపిమ్హి సమీపకారీయూపచారేన అట్ఠకథాయం తథా వుత్తన్తి వేదితబ్బం. యది నిమిత్తుప్పత్తితో నాతిచిరప్పవత్తమభిభాయతనం, కథం తస్స దన్ధాభిఞ్ఞాఖిప్పాభిఞ్ఞాభేదో పాళియం వుత్తోతి? వుచ్చతే – చతుత్థపఞ్చమజవనవీథియం ఉప్పన్నం చిరకాలనిబ్బత్తితాయ దన్ధాభిఞ్ఞం, దుతియతతియవీథియం ఉప్పన్నం తబ్బిపరీతలక్ఖణతాయ ఖిప్పాభిఞ్ఞన్తి. కేచి పన ‘‘అభిభాయతనం నామ వసిభావప్పత్తమేవ, నేతర’’న్తి వదన్తి, తం తేసం మతిమత్తం, వసిభావప్పత్తియా నిమిత్తుప్పత్తితో దూరతరభావేన ‘‘సహ నిమిత్తుప్పాదేనేవేత్థ అప్పనం నిబ్బత్తేతీ’’తి అట్ఠకథావచనేన సహ విరుజ్ఝనతో.

అపిచ వసిభావప్పత్తం ఝానం అభిభవనకారణనిరపేక్ఖం వసిభావబలేనేవ సక్కచ్చం సమాపజ్జితుం న సక్కాతి న తం అభిభాయతనం నామ హోతి, తస్మా అప్పత్తవసిభావా పఠముప్పన్నాయేవ అభిభాయతనన్తి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బం. యది ఏవం కథం ‘‘అప్పమాణం పరిత్తారమ్మణం, అప్పమాణం అప్పమాణారమ్మణ’’న్తి (ధ. స. ౨౧౨-౨౧౩) అభిభాయతనదేసనాయం వుత్తం. వసిభావప్పత్తఞ్హి ఝానం అప్పమాణన్తి వుచ్చతి. ఇదఞ్చ ఉప్పన్నమత్తత్తా పరిత్తమేవాతి? నాయం దోసో. పఠమం అభిభాయతనవసేన పటిలద్ధజ్ఝానం పచ్ఛా వసిభావప్పత్తమ్పి అభిభాయతననామమేవ లభతీతి వసిభావప్పత్తమభిభాయతనం అప్పమాణం, ఇతరం పరిత్తం.

అథ వా వసిభావప్పత్తం అప్పమాణన్తి ఉక్కంసగతిపరిగ్గహవసేన వుచ్చతి. తం పన యం బలవతరం, తం అప్పమాణన్తి ఇమస్స అత్థస్స ఉపలక్ఖణం కత్వా వదన్తి. బలవభావనిబన్ధనం అప్పమాణత్తం. బలవభావో చ పఠమఅప్పనావారతో పచ్ఛిమపచ్ఛిమఅప్పనావారానం బలవతాయ అవసితాపత్తేపి ఝానే సమ్భవతీతి బలవన్తం అప్పమాణం, ఇతరం పరిత్తన్తి ఏవం అవసితాపత్తేపి ఝానే అప్పమాణాదిభావో వేదితబ్బో. అథ వా అప్పనాయ బలవభావో నామ ఉపచారస్స బలవతాయ సతి హోతి. ఉపచారఞ్చ తం బలవం, యం సహసా అప్పనం ఉప్పాదేతుం సక్కుణేయ్య, తస్మా ఖిప్పాభిఞ్ఞానం ద్విన్నం అభిభాయతనఝానానం ఉపచారవీథియా అనన్తరం దుతియవీథియం ఉప్పన్నం ఉపచారజ్ఝానస్స బలవతాయ సయమ్పి బలవతరన్తి అప్పమాణం నామ హోతి. దుతియవీథిమతిక్కమిత్వా తతియవీథియం ఉప్పన్నం తదితరసభావతాయ పరిత్తం. తథా దన్ధాభిఞ్ఞానం చతుత్థవీథియం ఉప్పన్నం అప్పమాణం. పఞ్చమవీథియం ఉప్పన్నం పరిత్తన్తి. అథ వా యత్థ కత్థచి అప్పనావీథియం పఞ్చమం ఉప్పజ్జనకఅప్పనాతో చతుత్థం ఉప్పజ్జమానాయ బలవభావోతి తంవసేనాపేత్థ పరిత్తఅప్పమాణతా వేదితబ్బా.

తం పనేతం గణనతో అట్ఠవిధం హోతి. యథాహ –

‘‘అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ బహిద్ధా రూపాని పస్సతి పరిత్తాని, ‘తాని అభిభుయ్య జానామి పస్సామీ’తి ఏవంసఞ్ఞీ హోతి. అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ బహిద్ధా రూపాని పస్సతి పరిత్తాని సువణ్ణదుబ్బణ్ణాని. అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ బహిద్ధా రూపాని పస్సతి అప్పమాణాని. అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ బహిద్ధా రూపాని పస్సతి అప్పమాణాని సువణ్ణదుబ్బణ్ణాని, తాని అభిభుయ్య జానామి పస్సామి. నీలాని నీలవణ్ణాని నీలనిదస్సనాని నీలనిభాసాని, తాని అభిభుయ్య జానామి పస్సామి. పీతాని పీతవణ్ణాని పీతనిదస్సనాని పీతనిభాసాని. లోహితాని లోహితవణ్ణాని లోహితనిదస్సనాని లోహితనిభాసాని. ఓదాతాని ఓదాతవణ్ణాని ఓదాతనిదస్సనాని ఓదాతనిభాసాని, ‘తాని అభిభుయ్య జానామి పస్సామీ’తి ఏవంసఞ్ఞీ హోతీ’’తి (దీ. ని. ౨.౧౭౩; ౩.౩౩౮; మ. ని. ౨.౨౪౯; అ. ని. ౧.౪౨౭-౪౩౪; ౮.౬౫).

తత్థ అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీతి అలాభితాయ వా అనత్థికతాయ వా అజ్ఝత్తేసు కేసాదీసు పరికమ్మఅప్పనాసఞ్ఞావిరహితో. బహిద్ధా రూపాని పస్సతీతి బహిద్ధా అట్ఠసు కసిణేసు, చతూసు భూతకసిణేసు ఏవ వా కతపరికమ్మకతాయ పరికమ్మవసేన చేవ అప్పనావసేన చ తాని బహిద్ధా అట్ఠ, చత్తారి వా కసిణరూపాని పస్సతి. పరిత్తానీతి అమహన్తాని. అభిభుయ్యాతి యథా మహగ్ఘసో సమ్పన్నగహణికో పురిసో కటచ్ఛుమత్తం భత్తం లభిత్వా ‘‘కిం ఏత్థ భుఞ్జితబ్బం భత్తం అత్థీ’’తి సఙ్కడ్ఢిత్వా సబ్బం ఏకకబళమేవ కరోతి, ఏవమేవ ఞాణుత్తరికో పుగ్గలో విసదఞాణో ‘‘కిం ఏత్థ పరిత్తకే ఆరమ్మణే సమాపజ్జితబ్బం అత్థి, నాయం మమ భారో’’తి తాని రూపాని పరికమ్మేన, ఞాణేన వా అభిభవిత్వా సమాపజ్జతి. హేట్ఠా వుత్తనయేన సీఘం అప్పనం నిబ్బత్తేతి. ‘‘జానామి పస్సామీ’’తి ఇమినా పనస్స పుబ్బాభోగో కథితో, తదాగమనతో చ అన్తోసమాపత్తియం చిత్తాభిసఙ్ఖారో. ఇతరథా అనేన ఆభోగమత్తే కథితే తేన సాధితబ్బం ఝానం న వుత్తం హోతి, అభిభాయతనదేసనావాయం ఝానవిసయాతి. ఆగమట్ఠకథాసు పన సమాపత్తితో వుట్ఠితస్స పుబ్బభాగభావనావసేన ఝానక్ఖణే పవత్తమభిభవనాకారం గహేత్వా పవత్తమాభోగం సన్ధాయ –

‘‘ఇమినా పనస్స ఆభోగో కథితో. సో చ ఖో సమాపత్తితో వుట్ఠితస్స, న అన్తోసమాపత్తియ’’న్తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౧౭౩; మ. ని. అట్ఠ. ౨.౨౪౯; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౮.౬౫) వుత్తం.

దుతియే సువణ్ణదుబ్బణ్ణానీతి పరిసుద్ధాపరిసుద్ధవణ్ణాని. పరిసుద్ధాని హి నీలాదీని సువణ్ణాని, అపరిసుద్ధాని దుబ్బణ్ణానీతి ఇధ అధిప్పేతాని.

తతియే అప్పమాణానీతి వుద్ధిప్పమాణాని విపులాని ఖలమణ్డలాదీని. వడ్ఢనవసేన పనేత్థ అప్పమాణతా న గహితా కసిణవడ్ఢనస్స ఇధ అసమ్భవతో. కసిణస్స హి ద్వే వడ్ఢనభూమియో ఉపచారభూమి, అప్పనాభూమి వా. తత్థ న తావ ఇధ ఉపచారభూమియం వడ్ఢనం సమ్భవతి. నిమిత్తుప్పత్తియా సమకాలం వియ ఉప్పజ్జమానే ఝానే కుతో తస్స ఓకాసోతి, నాపి అప్పనాభూమియం. వడ్ఢితస్స పఠముప్పన్నఝానారమ్మణతా న యుజ్జతి, తస్మా సభావమహన్తానేవ ఆలమ్బణాని ఇధ అప్పమాణానీతి అధిప్పేతాని. కేచి పన ‘‘వడ్ఢితవసేనేవ అప్పమాణానీతి గహేత్వా పఠమం అభిభవనిచ్ఛాయ అభావేన వడ్ఢేత్వా పచ్ఛా అభిభవనిచ్ఛాయ సతి అభిభవనాకారేన పవత్తో తస్మిం అప్పనం నిబ్బత్తేతీతి అప్పనం పటిలభిత్వా వడ్ఢితనిమిత్తేసు ఇదం అభిభాయతనం వుత్త’’న్తి వదన్తి.

చతుత్థే అభిభుయ్యాతి అభిభవిత్వా. యథా నామ సమ్పన్నగహణికో మహగ్ఘసో పురిసో ఏకం భత్తవడ్ఢితకం లభిత్వా ‘‘‘అఞ్ఞోపి హోతు, అఞ్ఞోపి హోతూ’తి కిం ఏస మయ్హం కరిస్సతీ’’తి న తం మహన్తతో పస్సతి, ఏవమేవ ఞాణుత్తరో విసదఞాణో పుగ్గలో ‘‘‘కిం ఏత్థ సమాపజ్జితబ్బం, నయిదం అప్పమాణ’న్తి మయ్హం చిత్తేకగ్గతాకరణే భారో’’తి అభిభవిత్వా సమాపజ్జతి. వుత్తనయేనేవ అప్పనం నిబ్బత్తేతి.

పఞ్చమే నీలాని…పే… నీలనిభాసానీతి ఏతాని పరియాయనామానీతి తత్థ ‘‘నీలానీ’’తి సబ్బసఙ్గాహకవసేన వుత్తం. ఏత్తకేయేవ పన వుత్తే తంయోగతో తబ్బోహారేన గుణయుత్తేపి పసఙ్గో సియాతి తన్నివారణత్థం ‘‘నీలవణ్ణానీ’’తి వణ్ణవసేన వుత్తం. ఏవమ్పి హి బహుబ్బీహివసేన గుణోపి పసఙ్గో హోతీతి ‘‘నీలనిదస్సనానీ’’తి నిదస్సనవసేన వుత్తం. నిదస్సితబ్బఞ్హి నిదస్సనం, చక్ఖునా దట్ఠబ్బం రూపం. తతో సేతాదినివారణత్థం నీల-సద్దేన సహ సమాసో కతోతి అపఞ్ఞాయమానచీవరాని అసమ్భిన్నవణ్ణాని ఏకనీలానేవ హుత్వా దిస్సమానానీతి వుత్తం హోతి. ‘‘నీలనిభాసానీ’’తి ఇదం పన ఓభాసవసేన వుత్తం, నీలోభాసాని నీలప్పభాయుత్తానీతి అత్థో. ఏతేన తేసం సువిసుద్ధత్తం దస్సేతి. ‘పీతానీ’’తిఆదీసుపి ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో. అట్ఠసు చేతేసు పురిమం అభిభవనాకారేన వణ్ణాభోగరహితాని అట్ఠపి కసిణాని పరిత్తాని ఆరమ్మణం కత్వా ఉప్పన్నం సన్ధాయ వుత్తం. తతియం తథా అప్పమాణాని. దుతియచతుత్థానియేవ ద్వే వణ్ణాభోగసహితాని ఆరబ్భ ఉప్పన్నం, న పన వణ్ణకసిణవసేన ఉప్పన్నం తస్స విసుం వక్ఖమానత్తా.

పఞ్చమాదీని పన తేసు కతాధికారే సన్ధాయ సువిసుద్ధవణ్ణవసేనేవ దేసితాని. న హి తేసం అభిభవనస్స పరిత్తతా, అప్పమాణతా వా కారణం, అథ ఖో సువిసుద్ధనీలాదిభావో. తత్థ హి తే కతాధికారాతి. నను చ ఆగమట్ఠకథాసు ‘‘సువణ్ణాని వా హోన్తు దుబ్బణ్ణాని వా, పరిత్తఅప్పమాణవసేనేవ ఇమాని అభిభాయతనాని దేసితానీ’’తి (దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౧౭౩; మ. ని. అట్ఠ. ౨.౨౪౯; అ. ని. అట్ఠ. ౩.౮.౬౫) వుత్తన్తి? సచ్చం, తం పన ఆగమే అభిభాయతనానం అఞ్ఞథా ఆగతత్తా వుత్తం. తత్థ హి –

‘‘అజ్ఝత్తం రూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతి పరిత్తాని సువణ్ణదుబ్బణ్ణాని, అప్పమాణాని సువణ్ణదుబ్బణ్ణాని, అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతి పరిత్తాని సువణ్ణదుబ్బణ్ణాని, అప్పమాణాని సువణ్ణదుబ్బణ్ణానీ’’తి (దీ. ని. ౨.౧౭౩; ౩.౩౩౮; మ. ని. ౨.౨౪౯; అ. ని. ౧.౪౨౭-౪౩౪; ౮.౬౫) –

ఏవం చత్తారియేవ అభిభాయతనాని ఆగతాని, తస్మా తదట్ఠకథాసు వణ్ణాభోగే విజ్జమానే అవిజ్జమానేపి పరిత్తఅప్పమాణతావసేనేవ ఇమేసం దేసితభావో వుత్తో. పరిత్తఅప్పమాణతా హి ఇమేసు చతూసు అభిభవనస్స కారణం వణ్ణాభోగే విజ్జమానే అవిజ్జమానేపీతి. నను చ సబ్బత్థ ‘‘సువణ్ణదుబ్బణ్ణానీ’’తి వచనతో వణ్ణాభోగసహితానియేవ తత్థ గహితానీతి? తం న, వణ్ణాభోగరహితాని, సహితాని చ సబ్బాని పరిత్తాని ఏకతో కత్వా ‘‘పరిత్తాని సువణ్ణదుబ్బణ్ణానీ’’తి వుత్తాని, తథా ‘‘అప్పమాణాని సువణ్ణదుబ్బణ్ణానీ’’తి. యది ఏవం కథం విసిట్ఠానం వణ్ణాభోగరహితానం, సహితానఞ్చ ఏకజ్ఝం మనసికారో, న ఏకజ్ఝం, విసుంయేవ తేసం మనసికారో. యది ఏవం విసుం కథమేకత్తన్తి? పరిత్తభావసామఞ్ఞతో. యది ఏవం సువణ్ణదుబ్బణ్ణ-గ్గహణమతిరిచ్చతి అవసిట్ఠోతి? నాతిరిచ్చతి పరియాయదేసనాభావతో. అత్థి హి ఏస పరియాయో, యదిదం వణ్ణాభోగజనితాజనితం విసేసం అగ్గహేత్వా పరిత్తభావసామఞ్ఞేన ఏకత్తం నేత్వా ‘‘పరిత్తాని అభిభుయ్యా’’తి వత్వా పున తదన్తోగధమేవ పభేదం వినేయ్యవసేన దస్సేతుం తాని చ కదాచి వణ్ణవసేన ఆవజ్జితాని హోన్తి, ‘‘సువణ్ణదుబ్బణ్ణాని అభిభుయ్యా’’తి వత్తబ్బతాయ వణ్ణాభోగరహితాని, సహితాని చ విసుం మనసి కత్వా ఉభయత్థాపి వణ్ణాభోగరహితపరిత్తాభిభవనే, తంసహితపరిత్తాభిభవనే చ పరిత్తాభిభవనసామఞ్ఞం గహేత్వా ఏకత్తం కతన్తి. అభిధమ్మే పన నిప్పరియాయదేసనత్తా వణ్ణాభోగరహితాని, సహితాని చ విసుం వుత్తాని. అత్థి హి ఉభయత్థాభిభవనవిసేసోతి. హోతు తావ, ఏవం సుత్తాభిధమ్మపాఠవిసేసతో అట్ఠకథాయ పాఠభేదే పన కో అధిప్పాయోతి? వుచ్చతే – సుత్తన్తే హి పఠమవిమోక్ఖం ద్వేధా భిన్దిత్వా పఠమదుతియఅభిభాయతనాని వుత్తాని, పరియాయదేసనత్తా విమోక్ఖానమ్పి అభిభవనపరియాయో విజ్జతీతి ‘‘అజ్ఝత్తం రూపసఞ్ఞీ’’తి అభిభాయతనద్వయం వుత్తం.

తతియచతుత్థఅభిభాయతనేసు దుతియవిమోక్ఖో, వణ్ణాభిభాయతనేసు తతియవిమోక్ఖో చ అభిభవనప్పవత్తితో సఙ్గహితో, ఇధ పన నిప్పరియాయదేసనత్తా విమోక్ఖాభిభాయతనాని అసఙ్కరతో దస్సేతుం విమోక్ఖే వజ్జేత్వా అభిభాయతనాని కథితాని. సబ్బాని చ విమోక్ఖకిచ్చాని విమోక్ఖదేసనాయ వుత్తాని, తదేతం ‘‘అజ్ఝత్తం రూపసఞ్ఞీ’’తి సుత్తే ఆగతస్స అభిభాయతనద్వయస్స అభిధమ్మే అవచనతో ‘‘రూపీ రూపాని పస్సతీ’’తిఆదీనఞ్చ సబ్బవిమోక్ఖకిచ్చసాధారణవచనభావతో వవత్థానం కతన్తి విఞ్ఞాయతి. అవస్సఞ్చేతం ఏవ సమ్పటిచ్ఛితబ్బం, న సమ్పటిచ్ఛన్తేహి సుత్తాభిధమ్మపాఠభేదే అఞ్ఞం కారణం వత్తబ్బం. అథ కిమేత్థ వత్తబ్బం, నను అట్ఠకథాయమేవ ‘‘కస్మా పన యథా సుత్తన్తే ‘అజ్ఝత్తం రూపసఞ్ఞీ ఏకో బహిద్ధా రూపాని పస్సతి పరిత్తానీ’తిఆది వుత్తం, ఏవం అవత్వా ఇధ చతూసుపి అభిభాయతనేసు అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞితావ వుత్తా’’తి వత్వా ‘‘అజ్ఝత్తరూపానం అనభిభవనీయతో’’తి కారణం వుత్తన్తి? న తం తస్స కారణవచనం, అథ ఖో కత్థచి ‘‘అజ్ఝత్తం రూపాని పస్సతీ’’తి అవత్వా సబ్బత్థ యం వుత్తం ‘‘బహిద్ధా రూపాని పస్సతీ’’తి, తస్స చ కారణవచనం. తేనేవ హి తత్థ వా ఇధ వా ‘‘బహిద్ధా రూపానియేవ అభిభవితబ్బానీ’’తి తత్థేవ వుత్తం, అనభిభవనీయతా చ అజ్ఝత్తరూపానం బహిద్ధా రూపాని వియ అవిభూతత్తా. న హి సుట్ఠు విభూతభావమన్తరేన ఞాణుత్తరానం ఆరమ్మణాభిభవనం సమ్భవతీతి. నను చ అట్ఠకథాయం పాఠద్వయవిసేసస్స దేసనావిలాసో కారణభావేన వుత్తోతి? సచ్చం వుత్తో, సో చ యథావుత్తవవత్థానవసేనేవ వేదితబ్బో. దేసనావిలాసో హి నామ వినేయ్యజ్ఝాసయానురూపం విజ్జమానస్సేవ పరియాయస్స విభావనం, న యస్స కస్సచీతి. ఏవం తావ అభిభాయతనం వేదితబ్బం.

తత్థ విమోక్ఖోతి పటిలద్ధజ్ఝానస్స ఝానం సమాపజ్జితుకామతావసప్పవత్తజవనవీథిసమనన్తరమేవ పితుఅఙ్కే విస్సట్ఠఅఙ్గపచ్చఙ్గస్స వియ దారకస్స ఆరమ్మణే నిరాసఙ్కమేవ హుత్వా పఠమకప్పనా వియ చ లహుం అవుట్ఠహిత్వా అన్తమసో చతుపఞ్చచిత్తక్ఖణతో అనోసక్కిత్వా ఆరమ్మణే అభిరతివసేన పవత్తస్స వసిభావప్పత్తస్స ఝానస్సేతం అధివచనం. తఞ్హి కసిణాయతనవసేన వా అభిభాయతనవసేన వా ఉప్పన్నం పచ్చనీకధమ్మేహి సుట్ఠు విముత్తత్తా, ఆరమ్మణే అధిముత్తతాయ చ ‘‘విమోక్ఖో’’తి వుచ్చతి. వుత్తమ్పి చేతం అట్ఠకథాయం –

‘‘కేనట్ఠేన పన విమోక్ఖో వేదితబ్బోతి? అధిముచ్చనట్ఠేన. కో అయం అధిముచ్చనట్ఠో నామ? పచ్చనీకధమ్మేహి చ సుట్ఠు విముచ్చనట్ఠో, ఆరమ్మణే చ అభిరతివసేన సుట్ఠు అధిముచ్చనట్ఠో’’తి (ధ. స. అట్ఠ. ౨౪౮).

యది వసిభావప్పత్తమేవ విమోక్ఖో, కథమస్స ఆరమ్మణచతుక్కే పరిత్తతా పాళియం వుత్తా. అవసితాపత్తఞ్హి ఝానం పరిత్తన్తి వుచ్చతీతి? నాయం దోసో, పరిపుణ్ణవసిభావప్పత్తం సన్ధాయ అపరిపుణ్ణవసిభావప్పత్తస్స పరిత్తభావేన తత్థ అధిప్పేతత్తా, తస్మా వసిభావప్పత్తమేవ ఝానం విమోక్ఖో నామ, న ఇతరం. ఇతరం పన యది కసిణాయతనవసేన ఉప్పన్నం, కసిణాయతనం. అథ అభిభాయతనవసేన, అభిభాయతనమేవాతి. కేచి పన ‘‘పఠమఅప్పనాతో పచ్ఛిమపచ్ఛిమాయ పటిపక్ఖతో సుట్ఠు విముత్తత్తా కసిణాయతనవసేన, అభిభాయతనవసేన చ ఉప్పన్నం పఠమకప్పనం ఠపేత్వా సేసం విమోక్ఖోయేవా’’తి వదన్తి.

తం పనేతం గణనతో తివిధం. యథాహ –

‘‘రూపీ రూపాని పస్సతి, అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీ బహిద్ధా రూపాని పస్సతి, సుభన్తేవ అధిముత్తో హోతీ’’తి (దీ. ని. ౨.౧౭౪; ౩.౩౩౯; పటి. మ. ౧.౨౦౯).

తత్థ రూపీతి అజ్ఝత్తం కేసాదీసు ఉప్పాదితం రూపజ్ఝానం రూపం, తదస్స అత్థీతి రూపీ. రూపాని పస్సతీతి బహిద్ధాపి నీలకసిణాదిరూపాని ఝానచక్ఖునా పస్సతి. ఇమినా అజ్ఝత్తబహిద్ధవత్థుకేసు కసిణేసు ఝానపటిలాభో దస్సితో. అజ్ఝత్తం అరూపసఞ్ఞీతి అజ్ఝత్తం నరూపసఞ్ఞీ, అత్తనో కేసాదీసు అనుప్పాదితరూపావచరజ్ఝానోతి అత్థో. ఇమినా బహిద్ధా పరికమ్మం కత్వా బహిద్ధావ పటిలద్ధజ్ఝానతా దస్సితా. ‘‘సుభ’’న్తి ఇమినా సువిసుద్ధేసు నీలాదీసు వణ్ణకసిణేసు ఝానాని దస్సితాని. తత్థ కిఞ్చాపి అన్తోఅప్పనాయం ‘‘సుభ’’న్తి ఆభోగో నత్థి, యో పన సువిసుద్ధం సుభకసిణం ఆరమ్మణం కత్వా విహరతి, సో యస్మా ‘‘సుభ’’న్తి అధిముచ్చనవసేన పఠమజ్ఝానం ఉపసమ్పజ్జిత్వా విహరతి, తథా దుతియాదీని, తస్మా ఏవం దేసనా కతాతి. పటిసమ్భిదామగ్గే పన ‘‘ఇధ భిక్ఖు మేత్తాసహగతేన చేతసా ఏకం దిసం ఫరిత్వా విహరతీ’’తిఆదినా (పటి. మ. ౧.౨౧౨) బ్రహ్మవిహారవసేన సుభవిమోక్ఖో వుత్తో. ధమ్మసఙ్గణియం పన బ్రహ్మవిహారానం విసుంయేవ ఆగతత్తా తం నయం పటిక్ఖిపిత్వా సునీలకాదివసేనేవ సుభవిమోక్ఖో అట్ఠకథాయం అనుఞ్ఞాతోతి ఇధాపి తత్థ వుత్తనయేనేవ వవత్థానం కతన్తి ఏవం తావ విమోక్ఖఝానం వేదితబ్బం.

యథానురూపన్తి హీనాదిఅనురూపం. పఠమజ్ఝానఞ్హి హీనం కప్పస్స తతియభాగాయుకే బ్రహ్మపారిసజ్జే ఉపపత్తిం నిప్ఫాదేతి, మజ్ఝిమం ఉపడ్ఢకప్పాయుకే బ్రహ్మపురోహితే, పణీతం ఏకకప్పాయుకే మహాబ్రహ్మే. తథా దుతియజ్ఝానం, తతియజ్ఝానఞ్చ హీనం ద్వికప్పాయుకే పరిత్తాభే, మజ్ఝిమం చతుకప్పాయుకే అప్పమాణాభే, పణీతం అట్ఠకప్పాయుకే ఆభస్సరే. చతుత్థజ్ఝానం హీనం సోళసకప్పాయుకే పరిత్తాసుభే, మజ్ఝిమం ద్వత్తింసకప్పాయుకే అప్పమాణసుభే, పణీతం చతుసట్ఠికప్పాయుకే సుభకిణ్హే. పఞ్చమజ్ఝానం పన తివిధమ్పి పఞ్చకప్పసతాయుకే వేహప్ఫలే ఉపపత్తిం నిప్ఫాదేతి, తదేవ తిత్థియేహి సఞ్ఞావిరాగవసేన భావితం పఞ్చకప్పసతాయుకేయేవ అసఞ్ఞసత్తే. అనాగామీహి పన పుథుజ్జనాదికాలే పచ్ఛాపి భావితం సద్ధాదిఇన్ద్రియాధిముత్తతానుక్కమేన యథాక్కమం సహస్సద్విసహస్సచతుసహస్సఅట్ఠసహస్ససోళససహస్సకప్పాయుకేసు అవిహాఅతప్పాసుదస్సాసుదస్సీఅకనిట్ఠనామకేసు పఞ్చసుద్ధావాసేసు ఉపపత్తిం నిప్ఫాదేతీతి ఏవమేతం యథానురూపం సోళసరూపావచరబ్రహ్మలోకూపపత్తినిప్ఫాదకన్తి ఆహ ‘‘యథానురూపం…పే… హోతీ’’తి.

యస్మా పన రూపభవేపి పవత్తియం లభితబ్బా ఉపభోగసమ్పత్తి కామావచరస్సేవ ఫలం, తస్మా ఇధ ‘‘భవభోగసమ్పత్తిం నిప్ఫాదేతీ’’తి అవత్వా ఉపపత్తినిప్ఫాదనమేవ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ఏత్థ చ దుతియజ్ఝానభూమిం ఉపాదాయ సబ్బత్థ పరిపుణ్ణస్స మహాకప్పస్స వసేన పరిచ్ఛేదో దట్ఠబ్బో, పఠమజ్ఝానభూమియం పన అసఙ్ఖ్యేయ్యకప్పవసేన. న హి తత్థ ఇతరవసేన పరిచ్ఛేదో సమ్భవతి ఏకకప్పేపి అవినాసాభావేన మహాకప్పస్స చతుత్థభాగేయేవ తస్స సణ్ఠహనతో.

రూపావచరకుసలవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అరూపావచరకుసలవణ్ణనా

ఇదాని అరూపావచరకుసలస్స నిద్దేసావకాసో అనుప్పత్తోతి తన్నిద్దేసత్థమాహ ‘‘సేసేసు పనా’’తిఆది. ఆకాసకసిణవజ్జితస్స యస్స కస్సచి కసిణస్స ఉగ్ఘాటనతో లద్ధమాకాసం కసిణుగ్ఘాటిమాకాసం. తత్థ పవత్తం విఞ్ఞాణన్తి ఆకాసానఞ్చాయతనమాహ. తఞ్హి దుతియారుప్పస్స ఆరమ్మణం హోతి. సబ్బసోతి సబ్బాకారేన, రూపనిమిత్తదణ్డాదానసమ్భవదస్సనాదినా సబ్బేన రూపధమ్మేసు, పథవీకసిణాదిరూపనిమిత్తేసు తదారమ్మణజ్ఝానేసు చ దోసదస్సనాకారేన, తేసు ఏవ వా రూపనిమిత్తేసు నికన్తిప్పహానఅసమాపజ్జితుకామతాదినా ఆకారేనాతి అత్థో. అథ వా సబ్బసోతి సబ్బాసం, కుసలాదిభేదేన అనవసేసానన్తి అత్థో. రూపసఞ్ఞానన్తి సఞ్ఞాసీసేన వుత్తరూపావచరజ్ఝానానఞ్చేవ తదారమ్మణానఞ్చ. రూపావచరజ్ఝానమ్పి హి ‘‘రూప’’న్తి వుచ్చతి ఉత్తరపదలోపేన ‘‘రూపీ రూపాని పస్సతీ’’తిఆదీసు వియ. తదారమ్మణమ్పి కసిణరూపం పురిమపదలోపేన ‘‘దేవేన దత్తోతి, బహిద్ధా రూపాని పస్సతీ’’తిఆదీసు వియ, తస్మా ఇధ రూపే రూపజ్ఝానే తంసహగతసఞ్ఞా రూపసఞ్ఞాతి గహితా, సఞ్ఞాసీసేన వుత్తరూపావచరజ్ఝానానమేతం అధివచనం. ‘‘రూప’’న్తి సఞ్ఞా అస్సాతి రూపసఞ్ఞం, రూపనామవన్తన్తి అత్థో. తంగహితేన పథవీకసిణాదిభేదస్స తదారమ్మణస్స చేతం నామన్తి దట్ఠబ్బం. ‘‘రూపసఞ్ఞాన’’న్తి హి సరూపేకసేసవసేన నిద్దేసో కతో. సమతిక్కమాతి విరాగా, నిరోధా చ. కిం వుత్తం హోతి? ఏతాసం కుసలవిపాకకిరియావసేన పఞ్చదసన్నం ఝానసఙ్ఖాతానం రూపసఞ్ఞానం, ఏతేసఞ్చ పథవీకసిణాదివసేన నవన్నం ఆరమ్మణసఙ్ఖాతానం రూపసఞ్ఞానం అనవసేసానం సబ్బాకారేన చ, తేసు ఏవ వా నికన్తిప్పహానఅసమాపజ్జితుకామతాదినా ఆకారేన విరాగా, నిరోధా చ జిగుచ్ఛనతో చేవ తప్పటిబన్ధఛన్దరాగవిక్ఖమ్భనతో చ నిబ్బత్తం ఆకాసానఞ్చాయతనసఞ్ఞాయ సహగతం అరూపావచరకుసలచిత్తం. న హి సక్కా సబ్బసో అనతిక్కన్తరూపసఞ్ఞేన తం నిబ్బత్తేతున్తి.

న కేవలం ఏతాసంయేవ సమతిక్కమనతో ఇదం నిబ్బత్తం, అథ ఖో పటిఘసఞ్ఞాదీనమత్థఙ్గమాదితోపీతి ఆహ ‘‘పటిఘసఞ్ఞాన’’న్తిఆది. తత్థ చక్ఖాదీనం వత్థూనం, రూపాదీనఞ్చ ఆరమ్మణానం పటిఘాతేన అఞ్ఞమఞ్ఞసమోధానసఙ్ఖాతేన పటిహననేన ఉప్పన్నా సఞ్ఞా పటిఘసఞ్ఞా, రూపసఞ్ఞాదిద్విపఞ్చసఞ్ఞానమేతం అధివచనం. యథాహ –

‘‘తత్థ కతమా పటిఘసఞ్ఞా? రూపసఞ్ఞా సద్దసఞ్ఞా గన్ధసఞ్ఞా రససఞ్ఞా ఫోట్ఠబ్బసఞ్ఞా, ఇమా వుచ్చన్తి పటిఘసఞ్ఞాయో’’తి (విభ. ౬౦౩).

తాసం కుసలాకుసలవిపాకభూతానం అత్థఙ్గమా పహానా అసముప్పాదా అప్పవత్తికరణేనాతి వుత్తం హోతి. నను చ ఏతా రూపావచరజ్ఝానసమాపన్నస్సాపి న సన్తి. న హి పఠమజ్ఝానాదిసమాపన్నకాలే పఞ్చద్వారవసేన చిత్తం పవత్తతీతి? సచ్చమేతం, యథా పన ‘‘సుఖస్స చ పహానా దుక్ఖస్స చ పహానా అదుక్ఖమసుఖం ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిం చతుత్థజ్ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి ఏత్థ పసంసావసేన అఞ్ఞత్థ పహీనానమ్పి సుఖదుక్ఖానం చతుత్థజ్ఝానే, ‘‘సక్కాయదిట్ఠివిచికిచ్ఛానం పహానా రాగదోసమోహానం తనుత్తా సకదాగామిమగ్గం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి ఏత్థ పఠమమగ్గేయేవ పహీనానం సక్కాయదిట్ఠాదీనం దుతియమగ్గే చ వచనం, ఏవమేవ ఇమస్మిం ఝానే పటిపజ్జనకానం ఉస్సాహజననత్థం ఇమస్స ఝానస్స పసంసావసేన ఏతాసం ఏత్థ వచనన్తి వేదితబ్బం. అథ వా కిఞ్చాపి తా రూపావచరసమాపన్నస్సాపి న సన్తి, న పన పహీనత్తా న సన్తి. కిఞ్చరహి పచ్చయాభావేన. న హి రూపావచరభావనా రూపవిరాగాయ సంవత్తతి, రూపాయత్తా ఏవ తాసం పవత్తీతి. అరూపభావనా పన రూపవిరాగాయ సంవత్తతి, తస్మా ‘‘తా ఏత్థ పహీనా’’తి వత్తుం వట్టతి. తథా హి ఏతాసం ఇతో పుబ్బే అప్పహీనత్తాయేవ ‘‘పఠమజ్ఝానం సమాపన్నస్స సద్దో కణ్టకో’’తి వుత్తో భగవతా. ఇధ చ పహీనత్తా ఏవ అరూపసమాపత్తీనం ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారవచనాదీహి, ‘‘యే తే సన్తా విమోక్ఖా అతిక్కమ్మ రూపే అరూపా’’తిఆదినా చ ఆనేఞ్జతా, సన్తవిమోక్ఖతా చ వుత్తా.

నానత్తసఞ్ఞానన్తి నానత్తే గోచరే పవత్తానం, నానత్తానం వా సఞ్ఞానం, వుత్తావసేసానం చతుచత్తాలీసకామావచరసఞ్ఞానన్తి అత్థో. ఏతా ఏవ హి –

‘‘తత్థ కతమా నానత్తసఞ్ఞా? అసమాపన్నస్స మనోధాతుసమఙ్గిస్స వా మనోవిఞ్ఞాణధాతుసమఙ్గిస్స వా సఞ్ఞా సఞ్జాననా సఞ్జానితత్తం, ఇమా వుచ్చన్తి నానత్తసఞ్ఞాయో’’తి (విభ. ౬౦౪) –

ఏవం విభఙ్గే విభజిత్వా వుత్తా. తా పన యస్మా రూపసద్దాదిభేదే నానత్తే నానాసభావే ఆరమ్మణే పవత్తన్తి, యస్మా చ అట్ఠ కామావచరకుసలసఞ్ఞా, ద్వాదస అకుసలసఞ్ఞా, ఏకాదస కామావచరకుసలవిపాకసఞ్ఞా, ద్వే అకుసలవిపాకసఞ్ఞా, ఏకాదస కామావచరకిరియసఞ్ఞాతి ఏవం చతుచత్తాలీసప్పభేదా నానాసభావా, అఞ్ఞమఞ్ఞం అసదిసా, తస్మా ‘‘నానత్తసఞ్ఞా’’తి వుచ్చన్తి. అమనసికారాతి సబ్బసో అనావజ్జనా అసమన్నాహారా అపచ్చవేక్ఖణహేతు జవనపటిపాదకేన వా భవఙ్గచిత్తస్స అన్తో అకరణా ఠపేత్వా కసిణుగ్ఘాటిమాకాసం నానారమ్మణే చిత్తస్స అసఙ్ఖరణతోతి వుత్తం హోతి. ఇమినా హి నానత్తసఞ్ఞామనసికారహేతూనం రూపధమ్మానం సమతిక్కమోపి వుత్తో, రూపజ్ఝానే పన తదభావతో ‘‘నానత్తసఞ్ఞానం అమనసికారా’’తి న వుత్తం. అథ సమతిక్కమాదీనం కిం నానాకరణన్తి? వుచ్చతే – యస్మా రూపసఞ్ఞా, పటిఘసఞ్ఞా చ ఇమినా ఝానేన నిబ్బత్తితభవేపి న విజ్జన్తి, అరూపసఞ్ఞాయ భావనాయ అభావే చుతితో ఉద్ధం ఉప్పత్తిరహానం రూపసఞ్ఞాపటిఘసఞ్ఞానం యావ అత్తనో విపాకుప్పత్తి, తావ అనుప్పత్తిధమ్మతం ఆపాదియమానత్తా, పగేవ పన ఇమం ఝానం సమాపన్నకాలే, తస్మా ‘‘సమతిక్కమా, అత్థఙ్గమా’’తి ఉభయథాపి తాసం అభావోయేవ దస్సితో. నానత్తసఞ్ఞాసు పన యా తస్మిం భవే న ఉప్పజ్జన్తి ఏకన్తరూపనిస్సితత్తా, తా అనోకాసతాయ న ఉప్పజ్జన్తి, న అరూపభావనాయ నివారితత్తా, అనివారితత్తా చ కాచి ఉప్పజ్జన్తి, తస్మా తాసం అమనసికారో అనావజ్జనం అపచ్చవేక్ఖణం జవనపటిపాదకేన వా భవఙ్గమనస్స అన్తో అకరణం అప్పవేసనం వుత్తం. తత్ర పవత్తమానానమ్పి హి ఝానం సమాపన్నస్స తాసం అమనసికారోయేవ ఇతరథా ఝానసమాపత్తియా అభావతో. ఇతి సఙ్ఖేపతో ‘‘రూపసఞ్ఞానం సమతిక్కమా’’తి ఇమినా సబ్బరూపావచరధమ్మానం పహానం వుత్తం, ‘‘పటిఘసఞ్ఞానం అత్థఙ్గమా నానత్తసఞ్ఞానం అమనసికారా’’తి సబ్బేసం కామావచరచిత్తచేతసికానం పహానం, అమనసికారో చ వుత్తో, తీహి పనేతేహి సమాధిస్స థిరభావో కథితోతి.

ఆకాసానఞ్చాయతనసఞ్ఞాసహగతన్తి ఏత్థ పన నాస్స అన్తోతి అనన్తం, అనన్తం ఆకాసం ఆకాసానన్తం, కసిణుగ్ఘాటిమాకాసం, అనన్తతా పన ఉప్పాదవయన్తాభావతో అనన్తమనసికారవసేన వా వేదితబ్బా. న హి ఏతస్స ఉప్పాదన్తో, వయన్తో వా పఞ్ఞాయతి అసభావధమ్మత్తా. సభావధమ్మో హి అహుత్వా సమ్భవనతో, హుత్వా చ వినస్సనతో ఉప్పాదవయన్తపరిచ్ఛిన్నో, నేతరో. న చ పనేతం మనసి కరోన్తో యోగావచరో తస్స పరిచ్ఛేదసఙ్ఖాతమన్తం గణ్హాతి, అథ ఖో రూపవివేకమత్తస్సేవ గహణేన అనన్తఫరణాకారేనేవ మనసికారం పవత్తేతి, తస్మా ఉప్పాదవయన్తవిరహతో మనసికారవసేన వా ఏతమనన్తన్తి వేదితబ్బం. ‘‘అనన్తాకాస’’న్తి చ వత్తబ్బే అనన్త-సద్దస్స పరనిపాతవసేన ‘‘ఆకాసానన్త’’న్తి వుచ్చతి. ఆకాసానన్తమేవ ఆకాసానఞ్చం సంయోగపరస్స త-కారస్స చ-కారం కత్వా, తదేవ ఆయతనం ససమ్పయుత్తధమ్మస్స ఝానస్స ఆరమ్మణభావతో అధిట్ఠానట్ఠేన దేవాయతనం వియాతి ఆకాసానఞ్చాయతనం, తస్మిం అప్పనాపత్తా సఞ్ఞా ఆకాసానఞ్చాయతనసఞ్ఞా, తాయ సహగతం విఞ్ఞాణం ఆకాసానఞ్చాయతనసఞ్ఞాసహగతం. అథ వా ఆకాసానఞ్చం ఆయతనమస్సా ససమ్పయుత్తధమ్మాయ సఞ్ఞాయాతి ఆకాసానఞ్చాయతనా, సాయేవ సఞ్ఞా, తాయ ఝానం సహగతన్తి ఆకాసానఞ్చాయతనసఞ్ఞాసహగతం.

విఞ్ఞాణ…పే… సహగతన్తి యదేతం పఠమారుప్పవిఞ్ఞాణం, తంసభావధమ్మత్తా ఉప్పాదాదిఅన్తవన్తమ్పి ఆరమ్మణకరణవసేన అనన్తాకాసే ఫరణతో అత్తానం ఆరబ్భ అన్తస్స అగ్గహణవసేన పవత్తమనసికారతో వా అనన్తం విఞ్ఞాణన్తి విఞ్ఞాణానన్తం, ‘‘విఞ్ఞాణానఞ్చ’’న్తి వత్తబ్బే విఞ్ఞాణఞ్చ-సద్దో తదత్థే నిరూళ్హో ఆ-కార న-కారలోపోతి వా కత్వా ‘‘విఞ్ఞాణఞ్చ’’మిచ్చేవ వుత్తం. ఏవఞ్చ కత్వా వక్ఖతి –

‘‘విఞ్ఞాణానన్తమిచ్చేవం, వత్తబ్బం పనిదం సియా’’తి.

అథ వా దుతియారుప్పవిఞ్ఞాణేన అఞ్చితబ్బం ఆరమ్మణవసేన పాపుణితబ్బన్తి విఞ్ఞాణఞ్చం. సేసం పురిమసదిసమేవ.

ఆకిఞ్చఞ్ఞా…పే… సహగతన్తి నాస్స పఠమారుప్పవిఞ్ఞాణస్స కిఞ్చనన్తి అకిఞ్చనం, అన్తమసో భఙ్గమత్తమ్పి అవసిట్ఠం నత్థీతి వుత్తం హోతి. సతి హి భఙ్గమత్తేపి తస్స సకిఞ్చనతా సియా. అకిఞ్చనస్స భావో ఆకిఞ్చఞ్ఞం, ఆకాసానఞ్చాయతనవిఞ్ఞాణాభావస్సేతం అధివచనం. సేసం వుత్తనయమేవ.

నేవసఞ్ఞా…పే… సహగతన్తి హేట్ఠిమఝానేసు వియ ఓళారికాయ సఞ్ఞాయ అభావతో నేవస్స సఞ్ఞా అత్థీతి నేవసఞ్ఞం, సుఖుమాయ చ సఞ్ఞాయ అత్థితాయ నాస్స సఞ్ఞా నత్థీతి నాసఞ్ఞం, నేవసఞ్ఞఞ్చ తం నాసఞ్ఞఞ్చేతి నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞం, చతుత్థారుప్పజ్ఝానం. యది ఏవం ‘‘నేవసఞ్ఞనాసఞ్ఞ’’న్తి వత్తబ్బం? సచ్చమేతం. వచనసోభనత్థం పన దీఘం కత్వా వుత్తం. అథ వా నేవస్స సఞ్ఞా నాసఞ్ఞాతి ఏవం ఏకజ్ఝం బహుబ్బీహిసమాసవసేన ‘‘నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞ’’న్తి వుత్తం. నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞఞ్చ తం ఆయతనఞ్చ మనాయతనధమ్మాయతనపరియాపన్నత్తాతి నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం, తేన సమ్పయుత్తం సఞ్ఞాసహగతం నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసఞ్ఞాసహగతం. అథ వా సఞ్ఞాయేవ పటుసఞ్ఞాకిచ్చకరణే అసమత్థతాయ నేవసఞ్ఞా, ఉణ్హోదకే తేజోధాతు వియ సఙ్ఖారావసేససుఖుమభావప్పత్తియా నాసఞ్ఞాతి నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞా, సా ఏవ సేసధమ్మానం నిస్సయపచ్చయతాయ, అధిట్ఠానట్ఠేన ధమ్మాయతనపరియాపన్నతాయ ఏవ వా ఆయతనన్తి నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనం, నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనభూతాయ సఞ్ఞాయ సహగతన్తి నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసఞ్ఞాసహగతం.

యథానురూపం…పే… నిప్ఫాదకన్తి ‘‘పఠమారుప్పభూమియా పఠమం, దుతియారుప్పభూమియా దుతియ’’న్తిఆదినా అత్తనో అనురూపవసేన చతూసు అరూపభూమీసు ఉపపత్తిసాధకం. తాసు పన పఠమా వీసతిసహస్సకప్పాయుకా హోతి, దుతియా చత్తాలీససహస్సకప్పాయుకా, తతియా సట్ఠిసహస్సకప్పాయుకా, చతుత్థా పన చతురాసీతిసహస్సకప్పాయుకాతి వేదితబ్బం.

అరూపావచరకుసలవణ్ణనా నిట్ఠితా.

లోకుత్తరకుసలవణ్ణనా

ఏవం తివిధమ్పి లోకియకుసలం నిద్దిసిత్వా ఇదాని లోకుత్తరకుసలం నిద్దిసన్తో ఆహ ‘‘ఇతరం పనా’’తిఆది. లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన లోకో, సో తివిధో – సఙ్ఖారలోకో సత్తలోకో భాజనలోకోతి. తతో ఇదం ఉత్తరతీతి లోకుత్తరం. చత్తారోపి హి మగ్గా ఉపాదానక్ఖన్ధసఙ్ఖాతసఙ్ఖారలోకతో ఉత్తరన్తి అనాసవభావేన. సత్తలోకేసు చ సోతాపత్తిమగ్గో అనరియలోకతో ఉత్తరతి, సకదాగామిమగ్గో సోతాపన్నలోకతో, అనాగామిమగ్గో సకదాగామిలోకతో, అరహత్తమగ్గో అనాగామిలోకతో ఉత్తరతి. భాజనలోకేసు పన పఠమమగ్గో అపాయలోకతో ఉత్తరతి, సకదాగామిమగ్గో కామలోకేకదేసతో, అనాగామిమగ్గో సకలకామలోకతో, అరహత్తమగ్గో రూపారూపలోకతో ఉత్తరతి. ఇతి చతుబ్బిధమ్పి మగ్గచిత్తం తివిధలోకతో ఉత్తరతీతి లోకుత్తరం, కుచ్ఛితసలనాదితో పన కుసలం, చిన్తనాదితో చిత్తఞ్చాతి లోకుత్తరకుసలచిత్తం. ఫలం పన లోకతో ఉత్తిణ్ణత్తా లోకుత్తరం, ఉభయమ్పి వా సహ నిబ్బానేన ఉపాదానక్ఖన్ధసఙ్ఖాతలోకతో ఉత్తరం విసిట్ఠతరన్తి లోకుత్తరం. యథాహ ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, ధమ్మా సఙ్ఖతా వా అసఙ్ఖతా వా, విరాగో తేసం ధమ్మానం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తి (అ. ని. ౪.౩౪; ఇతివు. ౯౦).

నియతానియతవత్థుకభేదతోతి సోతాపత్తిమగ్గస్స పరతోఘోసపచ్చయేన వినా అనుప్పజ్జనతో అరూపభవే సమ్భవో నత్థీతి తం నియతవత్థుకం, ఇతరం పన సత్తవిధమ్పి పరతోఘోసం వినాపి విపస్సనాబలేనేవ నిప్ఫజ్జనతో తత్థాపి సమ్భవతీతి అనియతవత్థుకం.

తీహి…పే… తివిధన్తి లోకుత్తరవిమోక్ఖానం ద్వారభావతో విమోక్ఖముఖసఙ్ఖాతాహి సుఞ్ఞతానుపస్సనాదీహి తీహి వుట్ఠానగామినివిపస్సనాహి పత్తబ్బతో ఇదం లోకుత్తరకుసలం తివిధం సుఞ్ఞతం అనిమిత్తం అప్పణిహితన్తి. కతమే పన తే లోకుత్తరవిమోక్ఖాతి? నవ లోకుత్తరధమ్మా. యథాహ ‘‘చత్తారో చ అరియమగ్గా చత్తారి చ సామఞ్ఞఫలాని నిబ్బానఞ్చ, అయం అనాసవో విమోక్ఖో’’తి (పటి. మ. ౧.౨౧౩). ఇమాని హి సంకిలేసధమ్మేహి సుట్ఠు విముత్తత్తా విమోక్ఖా నామ. తాని పన పచ్చేకం సుఞ్ఞతో విమోక్ఖో, అనిమిత్తో విమోక్ఖో, అప్పణిహితో విమోక్ఖోతి తివిధాని. యథాహ ‘‘తయోమే, భిక్ఖవే, విమోక్ఖా – సుఞ్ఞతో విమోక్ఖో, అనిమిత్తో విమోక్ఖో, అప్పణిహితో విమోక్ఖో’’తి (పటి. మ. ౧.౨౦౯). ఇధ పన కుసలాధికారత్తా చతుమగ్గసఙ్ఖాతాయేవ లోకుత్తరధమ్మా అధిప్పేతా.

సుఞ్ఞతాదినామలాభో చ నేసం ఆగమనతో, సగుణతో, ఆరమ్మణతో చ వేదితబ్బో. తథా హి ఆగచ్ఛతి మగ్గో, ఫలఞ్చ ఏతేనాతి ఆగమనం. తఞ్హి దువిధం మగ్గాగమనం, ఫలాగమనఞ్చ. తేసు వుట్ఠానగామినివిపస్సనా మగ్గాగమనం, అరియమగ్గో ఫలాగమనం. తత్థ మగ్గస్స ఆగతట్ఠానే మగ్గాగమనం గహేతబ్బం, ఫలస్స ఆగతట్ఠానే ఫలాగమనం. ఇధ పన మగ్గస్స ఆగతత్తా మగ్గాగమనం గహితన్తి. తతో ఆగమనతో. సగుణతోతి సభావతో. ఆరమ్మణతోతి ఆరమ్మణధమ్మతో.

యో హి సబ్బసఙ్ఖారానం అనత్తలక్ఖణపటివేధవసప్పవత్తాయ అనత్తానుపస్సనాయ వసేన మగ్గం పటిలభతి, తస్స సా అనుపస్సనా అసుఞ్ఞత్తకరానం అత్తాభినివేసపచ్చయానం దిట్ఠేకట్ఠకిలేసానం విక్ఖమ్భితభావేన తేభూమకధమ్మానం అత్తసుఞ్ఞతాయ యాథావతో గహణతో సుఞ్ఞతానుపస్సనా నామ హోతి. తాయ పన పటిలద్ధమగ్గో సుఞ్ఞతాయ ఆగతత్తా సుఞ్ఞతో నామ. తేనాహ ‘‘అనత్తతో మనసికరోన్తో సుఞ్ఞతవిమోక్ఖేన విముచ్చతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౨౨౭).

యో పన సబ్బసఙ్ఖారానం అనిచ్చలక్ఖణపటివేధవసప్పవత్తాయ అనిచ్చానుపస్సనాయ మగ్గం పటిలభతి, తస్స సా అనుపస్సనా నిచ్చనిమిత్తాదిగాహకరానం కిలేసానం విక్ఖమ్భితత్తా ధువభావూపట్ఠానసఙ్ఖాతనిచ్చనిమిత్తాదినో అగ్గహణతో అనిమిత్తానుపస్సనా నామ. తాయ పన లద్ధమగ్గో అనిమిత్తాయ ఆగతత్తా అనిమిత్తో నామ. తేనాహ ‘‘అనిచ్చతో మనసికరోన్తో అనిమిత్తవిమోక్ఖేన విముచ్చతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౨౨౭).

యో పన సబ్బసఙ్ఖారానం దుక్ఖలక్ఖణపటివేధవసప్పవత్తాయ దుక్ఖానుపస్సనాయ వసేన మగ్గం పటిలభతి, తస్స సా అనుపస్సనా తణ్హాపణిధానస్స విక్ఖమ్భనేన పణిధివిరహితత్తా అప్పణిహితానుపస్సనా నామ. తాయ పన లద్ధమగ్గో అప్పణిహితాయ ఆగతత్తా అప్పణిహితో నామ. తేనాహ ‘‘దుక్ఖతో మనసికరోన్తో అప్పణిహితవిమోక్ఖేన విముచ్చతీ’’తి. అయం తావస్స ఆగమనవసేన నామలాభో.

అత్తనో పన రాగాదీహి సుఞ్ఞతత్తా, నిచ్చనిమిత్తాదివిరహితత్తా, తణ్హాపణిధిఅభావతో చ సగుణతో, రాగాదిసుఞ్ఞస్సేవ, నిచ్చనిమిత్తాదివిరహితస్స, పణిధివిప్పముత్తస్స చ నిబ్బానస్స ఆరమ్మణకరణతో ఆరమ్మణతో చ సుఞ్ఞతాదివిమోక్ఖో నామ హోతీతి ఏవమస్స సగుణారమ్మణేహి నామలాభో దట్ఠబ్బో. సో చ ఖో సుత్తన్తపరియాయేనేవ, నో అభిధమ్మపరియాయేన. సుత్తన్తకథా హి పరియాయదేసనా, ఇతరా నిప్పరియాయదేసనా, తస్మా సగుణారమ్మణతో నామస్స సబ్బసాధారణభావేన అవవత్థానకరత్తా పరియాయభావతో సుత్తన్తపరియాయేనేవ లాభో, ఆగమనతో పన అభిధమ్మపరియాయేనపి వవత్థానకరభావేన నిప్పరియాయత్తా. తేనేవ హి ఆచరియేన ‘‘తీహి విమోక్ఖముఖేహి పత్తబ్బతో తివిధ’’న్తి విమోక్ఖముఖమేవ ధురం కత్వా వుత్తం, న ‘‘సుఞ్ఞతాదినామతో తివిధ’’న్తి. అనిమిత్తనామం పనేత్థ ఆగమనతోపి సుత్తన్తపరియాయేనేవ లబ్భతి అభిధమ్మే మగ్గం పతి అనిమిత్తనామస్స అనుద్ధతత్తా. అనుద్ధటత్తం పన న అనుద్ధరితబ్బతామత్తేన, అథ ఖో నిప్పరియాయతో తస్స మగ్గే అలబ్భనతో. కిఞ్చాపి హి అయం విపస్సనా నిచ్చనిమిత్తం ఉగ్ఘాటేన్తీ పవత్తతి, సఙ్ఖారనిమిత్తస్స పన అనిస్సజ్జనతో న నిప్పరియాయతో అనిమిత్తనామం లభతి. యం పనేతం సుత్తే –

‘‘అనిమిత్తఞ్చ భావేహి, మానానుసయముజ్జహ;

తతో మానాభిసమయా, ఉపసన్తో చరిస్ససీ’’తి. (సు. ని. ౩౪౪) –

మగ్గస్స అనిమిత్తభావవచనం, తం యథావుత్తపరియాయవసేన లబ్భమానం గహేత్వా వుత్తం. అభిధమ్మే పన యా సయమ్పి నిప్పరియాయతో అనిమిత్తనామం న లభతి, సా కథం మగ్గస్స తం దదేయ్యాతి మగ్గస్స అనిమిత్తనామం న ఉద్ధటం. యది ఏవం సుఞ్ఞతనామేనపి ఇదం సమానం. అనత్తానుపస్సనాపి హి కిఞ్చాపి పుగ్గలసుఞ్ఞతం గణ్హాతి, ధమ్మసుఞ్ఞతం పన న గణ్హాతీతి సయం నిప్పరియాయేన సుఞ్ఞతానుపస్సనా నామ న హోతీతి సుఞ్ఞతనామమ్పి మగ్గస్స న దదేయ్య. అథ పుగ్గలసుఞ్ఞతాగ్గహణమత్తేన సయం సుఞ్ఞతానుపస్సనా హుత్వా మగ్గస్స తం దదేయ్య, అనిచ్చానుపస్సనాపి సఙ్ఖారనిమిత్తస్స గహణేపి నిచ్చనిమిత్తాదిఉగ్ఘాటనతో సయం అనిమిత్తానుపస్సనా హుత్వా మగ్గస్స అనిమిత్తనామం దదేయ్యాతి? న ఇదమేవం, నిచ్చాదినిమిత్తుగ్ఘాటనేన అనిమిత్తభావస్స నిప్పరియాయేన మగ్గే అలబ్భనతో నిచ్చాదినిమిత్తుగ్ఘాటనస్సపి పరియాయభావతో. నను ఇదమ్పి సబ్బత్థ సమానం. సుఞ్ఞతఅప్పణిహితభావోపి హి నిప్పరియాయేన అమగ్గే న లబ్భతి పుగ్గలసుఞ్ఞతగ్గహణస్స, పణిధిసోసనస్స చ ఉజుకం మగ్గేనేవ నిప్ఫజ్జనతో, తస్మా సుఞ్ఞతానుపస్సనాపి అప్పణిహితానుపస్సనాపి పరియాయేనేవ తం తం నామం లభన్తీతి మగ్గస్స నిప్పరియాయతో నామం న దేన్తీతి? న, తతో లద్ధఅరియమగ్గస్స నిప్పరియాయతో సమ్పయుత్తధమ్మవసేనేవ సుఞ్ఞతఅప్పణిహితనామసమ్భవతో. కథం? ఠపేత్వా బుద్ధుప్పాదం సరభఙ్గసత్థారాదికాలేపి దుబ్బిజానీయభావేన సుఖుమస్స అనత్తలక్ఖణస్స పఞ్ఞాయ ఏవ గోచరభావతో అనత్తానుపస్సనాయ అనుపస్సనతో మగ్గక్ఖణే పఞ్ఞిన్ద్రియం అధిమత్తం హోతి. యథాహ – ‘‘అనత్తతో మనసికరోతో పఞ్ఞిన్ద్రియం అధిమత్తం హోతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౨౨౧).

తఞ్చ పన సయం అత్తాభినివేససముగ్ఘాటనతో, అరియమగ్గపరియాపన్నత్తా చ నిప్పరియాయతోవ సుఞ్ఞతనామం లభతి. దుక్ఖానుపస్సనాయ సమాధివిపచ్చనీకస్స పణిధిసఙ్ఖాతరాగస్స సోసనతో తస్సా వసేన అనుపస్సన్తస్స మగ్గక్ఖణే సమాధిన్ద్రియం అధిమత్తం హోతి. యథాహ – ‘‘దుక్ఖతో మనసికరోతో సమాధిన్ద్రియం అధిమత్తం హోతీ’’తి. తఞ్చ పన సయం పణిధిసోసనతో, అరియమగ్గపరియాపన్నత్తా చ నిప్పరియాయతోవ అప్పణిహితనామం లభతి. సబ్బసఙ్ఖారానం పన అనిచ్చభావం ఆగమనతో సుత్వా పచ్ఛా సయం పచ్చక్ఖతో పస్సతో ‘‘అనిచ్చమేవ వత సో భగవా ‘అనిచ్చ’న్తి ఆహా’’తి భగవతి సద్ధాబాహుల్లపటిలాభతో అనిచ్చానుపస్సనాయ మనసికరోతో మగ్గక్ఖణే సద్ధిన్ద్రియం అధిమత్తం హోతి. యథాహ – ‘‘అనిచ్చతో మనసికరోతో సద్ధిన్ద్రియం అధిమత్తం హోతీ’’తి. తం పన సయం సఙ్ఖారనిమిత్తతో వుట్ఠహన్తమ్పి అరియమగ్గపరియాపన్నం న హోతీతి నిప్పరియాయతో అనిమిత్తనామం న లభతి, తస్మా యథా కాయకమ్మాధికం చిత్తం ‘‘కాయకమ్మ’’న్తి వుచ్చతి, ఏవం సుఞ్ఞతసఙ్ఖాతపఞ్ఞిన్ద్రియాధిమత్తో మగ్గో సుఞ్ఞతనామం లభతి, అప్పణిహితసఙ్ఖాతసమాధిన్ద్రియాధిమత్తో అప్పణిహితనామం, సద్ధిన్ద్రియాధిమత్తో పన సద్ధాయ అనిమిత్తనామాలాభతో సయమ్పి తం న లభతి. యది సమ్పయుత్తధమ్మవసేన సుఞ్ఞతాదినామాలాభో, అథ కథం ‘‘ఆగమనతో’’తి వుత్తం? సచ్చం, ఆగమనతో అధిమత్తస్స పన ఇన్ద్రియస్స వసేన లద్ధనామమ్పి ఆగమనతోవ లద్ధం హోతి.

అథ వా అభిధమ్మపరియాయేనపి సుఞ్ఞతభావో నామ పుగ్గలసుఞ్ఞతాయేవాతి పుగ్గలసుఞ్ఞతగ్గాహితాయ అనత్తానుపస్సనాయ సుఞ్ఞతనామం నిప్పరియాయతోవ లబ్భతి. పణిధి నామ రాగాదికా ఏవాతి రాగాదిసోసితాయ దుక్ఖానుపస్సనాయ అప్పణిహితనామమ్పి నిప్పరియాయతోవ లబ్భతి.

నిమిత్తన్తి పన ఠపేత్వా సుత్తన్తపరియాయం అభిధమ్మపరియాయేన సఙ్ఖారనిమిత్తం హోతీతి సఙ్ఖారనిమిత్తగ్గాహితాయ అనిచ్చానుపస్సనాయ అనిమిత్తనామం నిప్పరియాయతో న లబ్భతి, తస్మా నిప్పరియాయతో సుఞ్ఞతఅప్పణిహితనామికానం అనత్తదుక్ఖానుపస్సనానం వసేన పటిలద్ధమగ్గో ఆగమనతో సుఞ్ఞతఅప్పణిహితనామం లభతి, అనిమిత్తనామం పన పరియాయతోవ లభతి. తేన వుత్తం – ‘‘అనిమిత్తనామం పనేత్థ ఆగమనతోపి సుత్తన్తపరియాయేనేవ లబ్భతి అభిధమ్మే మగ్గం పతి అనిమిత్తనామస్స అనుద్ధటత్తా’’తి. ఇతి ఇమేసం తిణ్ణం విమోక్ఖానం పవేసనద్వారభావతో సుఞ్ఞతానుపస్సనాదినామికా అనత్తానుపస్సనాదికా తిస్సో అనుక్కమేన బలవభావం పత్వా వుట్ఠానగామినివిపస్సనాభూతా తీణి విమోక్ఖముఖానీతి వేదితబ్బాని. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘తీణి ఖో పనిమాని విమోక్ఖముఖాని లోకనియ్యానాయ సంవత్తన్తి, సబ్బసఙ్ఖారే పరిచ్ఛేదపరివటుమతో సమనుపస్సనతాయ అనిమిత్తాయ చ ధాతుయా చిత్తసమ్పక్ఖన్దనతాయ, సబ్బసఙ్ఖారేసు మనోసముత్తేజనతాయ అప్పణిహితాయ చ ధాతుయా చిత్తసమ్పక్ఖన్దనతాయ, సబ్బధమ్మే పరతో సమనుపస్సనతాయ సుఞ్ఞతాయ చ ధాతుయా చిత్తసమ్పక్ఖన్దనతాయ, ఇమాని తీణి విమోక్ఖముఖాని లోకనియ్యానాయ సంవత్తన్తీ’’తి (పటి. మ. ౧.౨౧౯).

ఏత్థ హి పరిచ్ఛేదపరివటుమతోతి ఉదయబ్బయవసేన పరిచ్ఛేదతో చేవ పరివటుమతో చ. అనిచ్చానుపస్సనా హి ‘‘ఉదయతో పుబ్బే సఙ్ఖారా నత్థీ’’తి పరిచ్ఛిన్దిత్వా తేసం గతిం సమన్నేసమానా వయతో పరం న గచ్ఛన్తి, ఏత్థేవ అన్తరధాయన్తీతి పరివటుమతో పరియన్తతో సమనుపస్సతి. సమనుపస్సనతాయాతి సమ్మదేవ అనుపస్సనతాయ సంవత్తన్తీతి సమ్బన్ధో. మనోసముత్తేజనతాయాతి చిత్తసంవేజనతాయ. దుక్ఖానుపస్సనేన హి సఙ్ఖారేసు చిత్తం సంవిజ్జతి. పరతో సమనుపస్సనతాయాతి ‘‘నాహం, న మమ’’న్తి ఏవం అనత్తతో సమనుపస్సనతాయ. ఇతి ఇమాని తీణి పదాని అనిచ్చానుపస్సనాదీనం తిణ్ణం వసేన వుత్తానీతి వేదితబ్బాని. తేనేవ చ తదనన్తరే పఞ్హావిస్సజ్జనే –

‘‘అనిచ్చతో మనసికరోతో ఖయతో సఙ్ఖారా ఉపట్ఠహన్తి, దుక్ఖతో మనసికరోతో భయతో సఙ్ఖారా ఉపట్ఠహన్తి, అనత్తతో మనసికరోతో సుఞ్ఞతో సఙ్ఖారా ఉపట్ఠహన్తీ’’తి (పటి. మ. ౧.౨౧౯) –

వుత్తం. నను చేత్థ అభిధమ్మావతారస్స భాసమానత్తా అభిధమ్మపరియాయేనేవ విమోక్ఖముఖాని చ వవత్థపేతుం యుత్తన్తి? సచ్చం, అనిచ్చానుపస్సనాయపి పన మగ్గవుట్ఠానం హోతీతి పకాసనత్థం సుత్తన్తపరియాయేనపి ఏకం వవత్థానం కతం, తథా వుట్ఠితో పన మగ్గో అభిధమ్మపరియాయేన సుద్ధికపటిపదాయమేవ సఙ్గయ్హతీతి దట్ఠబ్బం.

చతుమగ్గయోగభేదతోతి సోతాపత్తిఆదీహి చతూహి అరియమగ్గేహి సమ్పయోగప్పభేదతో. అరియమగ్గానం పన సమ్మాదిట్ఠాదిఅట్ఠఙ్గసభావత్తా, తేసఞ్చ సబ్బలోకుత్తరే అత్థితాయ భఙ్గవసేన అభేదేపి ఇన్ద్రియానం అపాటవపాటవతరతమభావేన సచ్ఛికిరియావిసేసతో కిలేసానం పహానభేదో హోతీతి తంవసేన చతుబ్బిధతా దట్ఠబ్బా. తేనేవాహ ‘‘సక్కాయదిట్ఠివిచికిచ్ఛా’’తిఆది. సతి విజ్జమానే పఞ్చక్ఖన్ధసఙ్ఖాతే కాయే దిట్ఠి సక్కాయదిట్ఠి, సయం వా తత్థ సతి దిట్ఠి సక్కాయదిట్ఠి, పఞ్చసు ఖన్ధేసు అత్తత్తనియాభినివేసవసేన పవత్తాయ మిచ్ఛాదిట్ఠియా ఏతం అధివచనం. సా పన ఏకేకస్మిం ఖన్ధే చతుధా అభినివేసనవసేన వీసతివిధా హోతి. తథా హి కోచి రూపం అత్తతో సమనుపస్సతి ‘‘యం రూపం, సో అత్తా, యో అత్తా, తం రూపం, యథా దీపస్స వణ్ణోయేవ అచ్చి, అచ్చియేవ వణ్ణో’’తి. రూపవన్తం వా అత్తానం సమనుపస్సతి, ఛాయావన్తం వియ రుక్ఖం. అత్తని వా రూపం, పుప్ఫే వియ గన్ధం. రూపస్మిం వా అత్తానం, సముగ్గే వియ మణి. ఏవం వేదనాదీసుపి ‘‘వేదనం అత్తతో సమనుపస్సతీ’’తిఆదినా యోజేతబ్బం. తత్థ యో పఞ్చవిధో అబ్యతిరిత్తఅత్తాభినివేసో, సా ఉచ్ఛేదదిట్ఠి. యో పన పన్నరసవిధో బ్యతిరిత్తఅత్తాభినివేసో, సా సస్సతదిట్ఠీతి వేదితబ్బం.

సభావం విచినన్తో తాయ కిచ్ఛతి కిలమతీతి విచికిచ్ఛా, తికిచ్ఛితుం దుక్కరతాయ వా విగతా చికిచ్ఛా ఞాణపతికారో ఇమిస్సాతి విచికిచ్ఛా. సా పన –

‘‘సత్థరి కఙ్ఖతి విచికిచ్ఛతి, ధమ్మే, సఙ్ఘే, సిక్ఖాయ, పుబ్బన్తే, అపరన్తే, పుబ్బన్తాపరన్తే, ఇదప్పచ్చయతాపటిచ్చసముప్పన్నేసు ధమ్మేసు కఙ్ఖతి విచికిచ్ఛతీ’’తి (ధ. స. ౧౦౦౮ థోకం. విసదిసం) –

ఏవం బుద్ధాదీసు కఙ్ఖావసేన అట్ఠవత్థుకా,

‘‘అహోసిం ను ఖో అహమతీతమద్ధానం, న ను ఖో అహోసిం, కిం ను ఖో అహోసిం, కథం ను ఖో అహోసిం, కిం హుత్వా కిం అహోసిం ను ఖో అహమతీతమద్ధానం, భవిస్సామి ను ఖో అహమనాగతమద్ధానం, న ను ఖో భవిస్సామి, కిం ను ఖో భవిస్సామి, కథం ను ఖో భవిస్సామి, కిం హుత్వా కిం భవిస్సామి ను ఖో అహమనాగతమద్ధానం, ఏతరహి వా పన పచ్చుప్పన్నమద్ధానం అజ్ఝత్తం కథంకథీ హోతి, అహం ను ఖోస్మి, నో ను ఖోస్మి, కిం ను ఖోస్మి, కథం ను ఖోస్మి, అయం ను ఖో సత్తో కుతో ఆగతో, సో కుహిం గామీ భవిస్సతీ’’తి (మ. ని. ౧.౧౮; సం. ని. ౨.౨౦) –

ఏవం పుబ్బన్తాదయో ఆరబ్భ పవత్తివసేన సోళసవత్థుకా చ నిద్దిట్ఠా.

తత్థ సత్థరి కఙ్ఖన్తో తస్స రూపకాయధమ్మకాయానం విజ్జమానతం, అవిజ్జమానతఞ్చ కఙ్ఖతి, ధమ్మే కఙ్ఖన్తో తస్స స్వాక్ఖాతద్వాక్ఖాతభావే కఙ్ఖతి, సఙ్ఘే కఙ్ఖన్తో తస్స సుప్పటిపన్నవిప్పటిపన్నతాదిభావే కఙ్ఖతి, సిక్ఖాయ కఙ్ఖన్తో తస్సా సుపఞ్ఞత్తదుప్పఞ్ఞత్తభావం కఙ్ఖతి, పుబ్బన్తే కఙ్ఖన్తో సస్సతాకారం, అధిచ్చసముప్పత్తిఆకారఞ్చ నిస్సాయ అతీతే అత్తనో విజ్జమానతం, అవిజ్జమానతఞ్చ కఙ్ఖతి, అపరన్తే కఙ్ఖన్తో సస్సతాకారం, ఉచ్ఛేదాకారఞ్చ నిస్సాయ అనాగతే అత్తనో ఉప్పత్తిం, అనుప్పత్తిఞ్చ కఙ్ఖతి, పుబ్బన్తాపరన్తే కఙ్ఖన్తో పచ్చుప్పన్నే అత్తనో అత్థిభావం, నత్థిభావఞ్చ కఙ్ఖతి. పచ్చుప్పన్నో హి అద్ధా పుబ్బభాగాపరభాగకోట్ఠాసవన్తతాయ ‘‘పుబ్బన్తాపరన్తో’’తి వుచ్చతి, యుత్తం పన తం ఆరబ్భ కఙ్ఖాజననన్తి? యుత్తం, అయుత్తన్తి కా ఏత్థ చిన్తా. ఉమ్మత్తకో వియ హి బాలపుథుజ్జనో. తస్మా సో యం కిఞ్చి కఙ్ఖతియేవ. తేనేవ చ సోళసవత్థుకవిచికిచ్ఛానిద్దేసే ‘‘ఏతరహి వా పనా’’తిఆది వుత్తం. ఆచరియా పన ‘‘పుబ్బన్తాపరన్తోతి అతీతానాగతే ఏకజ్ఝం గహేత్వా తదుభయమారబ్భ కఙ్ఖన్తో పుబ్బన్తాపరన్తే కఙ్ఖతీ’’తిపి వదన్తి. ఇదప్పచ్చయతాపటిచ్చసముప్పన్నేసు ధమ్మేసు కఙ్ఖన్తో పన అవిజ్జాదీనం పచ్చయానం, సఙ్ఖారాదీనఞ్చ పచ్చయుప్పన్నానం హేతుహేతుసముప్పన్నభావస్స సబ్భావాసబ్భావం కఙ్ఖతీతి ఏవం తావ అట్ఠవత్థుకకఙ్ఖాయ పవత్తి వేదితబ్బా.

సోళసవత్థుకా పన ‘‘అహోసిం ను ఖో…పే… న ను ఖో అహోసి’’న్తి కఙ్ఖన్తో వుత్తనయేనేవ అతీతే అత్తనో విజ్జమానావిజ్జమానతం కఙ్ఖతి. కిం ను ఖో అహోసిన్తి జాతిలిఙ్గుపపత్తియో నిస్సాయ ‘‘ఖత్తియో ను ఖో అహోసిం, బ్రాహ్మణాదీసు గహట్ఠాదీసు దేవాదీసు అఞ్ఞతరో ను ఖో’’తి కఙ్ఖతి. కథం ను ఖోతి సణ్ఠానాకారం నిస్సాయ ‘‘దీఘో ను ఖో అహోసిం, రస్సఓదాతకాళాదీనఞ్చ అఞ్ఞతరో’’తి కఙ్ఖతి. ఇస్సరనిమ్మానాదీని నిస్సాయ ‘‘కేన ను ఖో పకారేన అహోసి’’న్తి నిబ్బత్తనాకారతో కఙ్ఖతీతి వదన్తి. కిం హుత్వా కిం అహోసిన్తి జాతిఆదీని నిస్సాయ ‘‘ఖత్తియో హుత్వా ను ఖో బ్రాహ్మణో అహోసిం…పే… దేవో హుత్వా ను ఖో మనుస్సో అహోసి’’న్తి అత్తనో అపరాపరం పవత్తిం కఙ్ఖతి. భవిస్సామి ను ఖో, న ను ఖోతి హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ అనాగతే అత్తనో విజ్జమానావిజ్జమానతం కఙ్ఖతి. ‘‘కిం ను ఖో భవిస్సామీ’’తిఆది వుత్తనయమేవ. అహం ను ఖోస్మి, న ను ఖోస్మీతి ఇదాని అత్తనో అత్థిభావం, నత్థిభావఞ్చ కఙ్ఖతి. తత్థ కారణం వుత్తమేవ. కిం ను ఖోస్మీతి ఖత్తియాదికోవ సమానో అత్తనో ఖత్తియాదిభావం కఙ్ఖతి. ఏసేవ నయో సేసేసుపి. కథం ను ఖోస్మీతి ‘‘అబ్భన్తరే జీవో నామ అత్థీ’’తి గహేత్వా తస్స దీఘాదిభావం కఙ్ఖతి. పచ్చుప్పన్నం పన అత్తనో సరీరసణ్ఠానం అజానన్తో నామ నత్థి. కుతో ఆగతో, కుహిం గామీ భవిస్సతీతి అత్తభావస్స ఆగతగతట్ఠానాని కఙ్ఖతీతి వేదితబ్బం.

సీలఞ్చ వతఞ్చ సీలబ్బతం, తత్థ గోసీలాదిఅసుద్ధిమగ్గో సమాదానవసేన సీలం, అవీతిక్కమవసేన వతం. ఉభయథాపి వా సీలం, తపోకమ్మభావేన గహితత్తా వతం. గవాదిపకతిభావతో అత్తనో వా గవాదిభావాధిట్ఠానం సీలం, ‘‘గచ్ఛన్తో భక్ఖేతి, తిట్ఠన్తో ముత్తేతీ’’తిఆదినా గవాదికిరియాయ కరణం వతం. తంతంఅకిచ్చసమ్మసతో వా నివత్తి సీలం, తంసమాదానవతో వేసభోజనకిచ్చచరణాదివిసేసపటిపత్తి వతం. సభావం అతిక్కమ్మ పరతో ఆమసనం గహణన్తి పరామాసో, సీలబ్బతస్స పరామాసో సీలబ్బతపరామాసో. ఇతో బహిద్ధా సమణబ్రాహ్మణానం సీలేన సుద్ధి, వతేన సుద్ధి, సీలబ్బతేన సుద్ధీతి ఏవం అసుద్ధిమగ్గే ‘‘సుద్ధిమగ్గో’’తి పవత్తస్స మిచ్ఛాభినివేసస్సేతం అధివచనం. సక్కాయదిట్ఠి చ విచికిచ్ఛా చ సీలబ్బతపరామాసో చాతి సక్కాయ…పే… పరామాసో, తేయేవ కమ్మవిపాకేసు, వట్టస్మిం వా సత్తే సంయోజేన్తి బన్ధన్తీతి సంయోజనాని, తేసం దిట్ఠివిసుద్ధిఆదీహి తదఙ్గవసేన పహీనానం అనుప్పత్తిధమ్మతాపాదనేన అచ్చన్తసముచ్ఛేదప్పహానం కరోతీతి సక్కా…పే…ప్పహానకరం.

నిబ్బానం పతి సవనతో సన్దనతో సోతో వుచ్చతి అరియో అట్ఠఙ్గికమగ్గో, తస్స ఆదితో పజ్జనం సోతాపత్తి, నిబ్బానం మగ్గతి, నిబ్బానత్థికేహి మగ్గీయతి, కిలేసే మారేన్తో గచ్ఛతీతి వా మగ్గో, సోతాపత్తి ఏవ మగ్గో సోతాపత్తిమగ్గో. అథ వా సోతం ఆదితో పజ్జతి అధిగచ్ఛతీతి సోతాపత్తి, పఠమో అరియపుగ్గలో, తస్స మగ్గో సోతాపత్తిమగ్గో, సమ్మాదిట్ఠిఆదీని అట్ఠఙ్గాని, తేన సమ్పయుత్తం చిత్తం సోతాపత్తిమగ్గచిత్తం.

రజ్జతి అభిసజ్జతీతి రాగో, సో ఇధ పఞ్చకామవిసయా, కామభవవిసయా చ తణ్హా. దుస్సతీతి దోసో, దసవిధఆఘాతవత్థుపదట్ఠానో బ్యాపాదో. ముయ్హతీతి మోహో, దుక్ఖాదీసు అట్ఠసు అఞ్ఞాణం. ఏతేసం కిలేసానం తనుత్తం తనుభావం కరోతీతి రాగ…పే… తనుత్తకరం. తత్థ ద్వీహి కారణేహి తనుత్తం అభిణ్హానుప్పత్తితో, పరియుట్ఠానమన్దతాయ చాతి. సకదాగామిస్స హి వట్టానుసారిమహాజనస్స వియ కిలేసా అభిణ్హం న ఉప్పజ్జన్తి, కదాచి విరళాకారా హుత్వా ఉప్పజ్జన్తి, తథా ఉప్పజ్జన్తాపి మద్దన్తా ఛాదేన్తా అన్ధకారం కరోన్తా నుప్పజ్జన్తి. ద్వీహి పన మగ్గేహి పహీనత్తా మన్దమన్దా తనుకతనుకా ఉప్పజ్జన్తి. కేచి పన సకదాగామిస్స కిలేసా చిరేన ఉప్పజ్జన్తాపి బహలావ ఉప్పజ్జన్తి. తథా హిస్స పుత్తధీతరో దిస్సన్తీతి వదన్తి. తం అకారణం, వత్థుపటిసేవనేన వినాపి గబ్భగ్గహణసబ్భావతో, తస్మా వుత్తనయేనేవ ద్వీహి కారణేహి నేసం తనుభావో వేదితబ్బో. కస్మా పనేత్థ మోహస్స తనుభావో వుత్తో, నను తతియమగ్గవజ్ఝానమేవ ఇమినా తనుత్తకరణం వత్తబ్బం, ఇతరథా హేట్ఠా తీహిపి మగ్గేహి ఉపరిమగ్గవజ్ఝకిలేసానం బహలాబహలావత్థాయ పహీయమానత్తా ఇధ సబ్బేసమేవ ఉద్ధమ్భాగియసంయోజనానం తనుభావో వత్తబ్బో, తేనేవ చ పాళియమ్పి ‘‘కామరాగబ్యాపాదానం తనుభావాయ దుతియాయ భూమియా పత్తియా’’తి వుత్తన్తి. సచ్చమేతం, సుత్తే పన ఉపరిమగ్గవజ్ఝానం తనుభావపరియాయం గహేత్వా ‘‘రాగదోసమోహానం తనుత్తా సకదాగామీ హోతీ’’తి హేతుత్తయతనుభావస్స ఆగతత్తా ఇధాపి తదనులోమేన వుత్తం. ‘‘కామరాగబ్యాపాదాన’’మిచ్చేవ వా పాఠో. తథా హి ఏత్థేవ ఉపరి దుతియమగ్గఞాణనిద్దేసే ‘‘బ్యాపాదకామరాగానం, తనుభావం తు సాధయ’’న్తి (అభిధ. ౧౩౫౩) వుత్తం. పటిసన్ధివసేన సకిదేవ ఇమం మనుస్సలోకం ఆగచ్ఛతీతి సకదాగామీ, తస్స మగ్గో సకదాగామిమగ్గో. కిఞ్చాపి హి మగ్గట్ఠస్స పటిసన్ధివసేన ఆగమనాసమ్భవతో ఫలట్ఠోయేవ సకదాగామీ నామ హోతి, తస్స పన ఆగమనభూతో మగ్గో మగ్గన్తరావచ్ఛేదనత్థం తదాయత్తభావూపనయనేన సకదాగామిమగ్గోతి వుచ్చతి, తంసమ్పయుత్తం చిత్తం సకదాగామిమగ్గచిత్తం.

పఞ్చసు కామగుణేసు, కామభవే చ రాగో కామరాగో. బ్యాపజ్జతి తేన చిత్తన్తి బ్యాపాదో. పటిసన్ధివసేన ఇమం కామధాతుం న ఆగచ్ఛతీతి అనాగామీ. రూపభవే ఛన్దరాగో రూపరాగో. అరూపభవే ఛన్దరాగో అరూపరాగో. మానో ఇధ అరహత్తాధిగమం పటిచ్చ ఉణ్ణతిమత్తం. ఉద్ధచ్చమ్పి ‘‘కో మే భారో కిలేససముచ్ఛేదనే’’తి ఏవమాకారప్పవత్తం చిత్తస్స అవూపసమమత్తం. అవిజ్జాపి అసుఖే సుఖసఞ్ఞావిపల్లాసో. ఆరకత్తా కిలేసేహి, మిచ్ఛాపటిపన్నేహి వా, రాగాదిఅరీనం, సంసారచక్కస్స అరానఞ్చ హతత్తా, పచ్చయాదీనం అరహత్తా, రహోపి పాపాకరణేన పాపకరణే రహస్స అభావా, రహితబ్బతో జహితబ్బతో ‘‘రహా’’తి లద్ధనామానం వా పాపధమ్మానం అభావతో, సాధూహి అరహితబ్బతో అపరిచ్చజితబ్బతో, రహసఙ్ఖాతస్స వా గమనస్స సంసారే అభావతో అరహా, అట్ఠమో అరియపుగ్గలో, తస్స భావో అరహత్తం, అగ్గఫలస్సేతం అధివచనం. తఞ్హి ‘‘అరహా’’తి అభిధానస్స, బుద్ధియా చ పవత్తినిబన్ధనత్తా అరహతో భావోతి కత్వా ‘‘అరహత్త’’న్తి వుచ్చతి, తస్స ఆగమనభూతో మగ్గో అరహత్తమగ్గో, తంసమ్పయుత్తం చిత్తం అరహత్తమగ్గచిత్తం.

ఝానఙ్గయోగభేదతోతి రూపావచరం వియ పఞ్చహి ఝానఙ్గేహి సమ్పయోగభేదతో. కథం పనస్స భేదోతి? ఏత్థ తావ అట్ఠకథావాదో, తయో చ థేరవాదాతి చత్తారో వాదా హోన్తి. తథా హి అట్ఠకథాయం తావ ‘‘సఙ్ఖారుపేక్ఖాభావం పత్వా వుట్ఠానగామినివిపస్సనామగ్గస్స ఝానఙ్గం నియమేతీ’’తి వుత్తం. తిపిటకచూళనాగత్థేరో పన ‘‘మగ్గాసన్నవిపస్సనాయ పదట్ఠానభూతం పాదకజ్ఝానం నియమేతీ’’తి ఆహ. మోరవాపివాసిమహాదత్తత్థేరో ‘‘విపస్సనాయ ఆరమ్మణభూతా ఖన్ధా నియమేన్తి. యఞ్హి ఝానం సమ్మసిత్వా వుట్ఠాతి, తంసదిసోవ హోతీ’’తి ఆహ. తిపిటకచూళాభయత్థేరో పన ‘‘పుగ్గలజ్ఝాసయో నియమేతి, ‘అహో వత పఞ్చఙ్గికం, చతురఙ్గికం వా మగ్గం పాపుణేయ్య’న్తిఆదినా యథా యథాస్స అజ్ఝాసయో హోతి, తథా తథా మగ్గో హోతీ’’తి ఆహ.

యస్మా పన అట్ఠకథావాదో పమాణం, తయో చ థేరా పణ్డితా బ్యత్తా, తస్మా చత్తారోపి వాదా అఞ్ఞమఞ్ఞం అప్పటిబాహనవసేన ఏవం వేదితబ్బా. కథం? కామావచరధమ్మే తావ సమ్మసిత్వా సుక్ఖవిపస్సకస్స ఉప్పన్నమగ్గోపి సమాపత్తిలాభినో ఝానం పాదకం అకత్వా ఉప్పాదితమగ్గోపి విపస్సనానియామేన పఠమజ్ఝానికావ హోన్తి. సచే పన కిఞ్చి ఝానం పాదకం కత్వా ఉప్పాదితో హోతి, తస్స వసేన అఙ్గపరిణామో హోతీతి తంతంఝానసదిసో హోతి. యస్మా పనేత్థ కామావచరక్ఖన్ధే ఆరబ్భ పవత్తా విపస్సనా కామావచరధమ్మేసు చ మహగ్గతధమ్మేసు వియ భావనావిసేసతో ఝానఙ్గవిసేసో నత్థి, తస్మా ‘‘విపస్సనాయ ఆరమ్మణభూతా ఖన్ధా నియమేన్తీ’’తి ఏవం పవత్తో దుతియత్థేరవాదో ఇమం వాదం న పవిసతి. ఝానధమ్మే సమ్మసిత్వా ఉప్పాదితమగ్గో సచే పాదకజ్ఝానం నత్థి, సమ్మసితజ్ఝాననియామేన తంతంఝానికో హోతి. సచే పఠమజ్ఝానతో వుట్ఠాయ దుతియాదిఝానే సమ్మసిత్వా ఉప్పాదితో, పుగ్గలజ్ఝాసయనియామేన ద్వీసు అఞ్ఞతరజ్ఝానసదిసో హోతి. సచే పన పుగ్గలస్స తథావిధో అజ్ఝాసయో నత్థి, తదా కథన్తి? ఏత్థ తావ కేచి ‘‘నానావజ్జనవీథియమేవ నివత్తమానపాదకజ్ఝానతో ఏకావజ్జనవీథియం గోత్రభుభావం పత్వా నివత్తమానాయ విపస్సనాయ ఆరమ్మణభూతా ఖన్ధాయేవ బలవన్తో, తస్మా సమ్మసితక్ఖన్ధనియామేన తంసదిసో మగ్గో హోతీ’’తి వదన్తి. ఏవఞ్చ సతి ‘‘పాదకజ్ఝాననియామేన హోతీ’’తి ఏవం పవత్తో పఠమత్థేరవాదో పాదకజ్ఝానతో వుట్ఠాయ కామావచరక్ఖన్ధే సమ్మసిత్వా ఉప్పాదితమగ్గమేవ సన్ధాయ తిట్ఠతీతి.

అపరే పన ‘‘పాదకజ్ఝానం మగ్గస్స మూలకారణవసేన పచ్చయో హోతి ఆసన్నకారణవసేనపి, సమ్మసితక్ఖన్ధా పన మూలకారణవసేనేవ పచ్చయా హోన్తి, తస్మా సమ్మసితక్ఖన్ధతో పాదకజ్ఝానమేవ బలవతరన్తి పాదకజ్ఝానసదిసో మగ్గో హోతీ’’తి వదన్తి. ఏవం సన్తే పన ‘‘సమ్మసితక్ఖన్ధనియామేనా’’తి ఏవం పవత్తో దుతియత్థేరవాదో సమాపత్తిం పాదకం అకత్వా కేవలం ఝానధమ్మేయేవ సమ్మసిత్వా ఉప్పాదితమగ్గమేవ సన్ధాయ తిట్ఠతి. యస్మా పన హేట్ఠిమహేట్ఠిమజ్ఝానతో ఉపరూపరిఝానం బలప్పత్తం హోతి, తస్మా హేట్ఠిమహేట్ఠిమజ్ఝానతో వుట్ఠాయ ఉపరూపరిఝానధమ్మే విపస్సతో ఉప్పన్నమగ్గో పాదకజ్ఝానం అనపేక్ఖిత్వా సమ్మసితజ్ఝానవసేన తంతంఝానికో హోతి. ఉపరూపరిఝానతో పన వుట్ఠాయ హేట్ఠిమహేట్ఠిమజ్ఝానధమ్మే సమ్మసిత్వా ఉప్పాదితమగ్గో సమ్మసితజ్ఝానం అనపేక్ఖిత్వా పాదకజ్ఝానసదిసో హోతీతి ఇదమేత్థ సారతరం. ఏవఞ్హి సతి ద్విన్నమ్పి థేరానం వాదా నిప్పదేసవిసయా సమఫలా హోన్తి.

తతియత్థేరవాదో చేత్థ పాదకజ్ఝానం, సమ్మసితజ్ఝానం వా వినా అజ్ఝాసయమత్తేనేవ న ఇజ్ఝతి. తీసుపి వాదేసు ఠపేత్వా సేసఝానఙ్గపరిణామం వేదనాపరిణామో విపస్సనానియామేనేవ హోతి. తయోపి థేరవాదా విపస్సనానియామేన వినా న హోన్తీతి దట్ఠబ్బం. నను చ వేదనాపి ఝానఙ్గమేవ, తస్మా తాయపి పాదకజ్ఝాననియామేనేవ భవితబ్బన్తి? తం న, వేదనాయపి పాదకజ్ఝాననియామేన పరిణామే సతి విపస్సనానియామం అనపేక్ఖిత్వా పాదకజ్ఝాననియామేనేవ మగ్గక్ఖణే సేసఝానఙ్గాని పరిణామట్ఠానేయేవ వేదనాయపి పరిణామో భవేయ్య, తథా పన అహుత్వా ఏకావజ్జనవీథియా ఆదితోవ పరిణామనతో మగ్గవుట్ఠానవీథియా ఆసన్నతరప్పవత్తాయ విపస్సనాయ వసేన వేదనానియామో హోతి.

అథ వా పాదకజ్ఝానసమ్మసితజ్ఝానానం సమ్భవే తేసు అనుప్పన్నా వేదనా విపస్సనాయ న హోతీతి పాదకజ్ఝానసమ్మసితజ్ఝాననియామేన పరిణమతీతిపి న సక్కా వత్తుం. ఏత్థ సియా – యత్థ తావ పాదకజ్ఝానం అత్థి, తత్థ తం నియమేతి. యత్థ పన తికచతుక్కపాదకజ్ఝానం నత్థి, తస్మిం అరూపభవే కిం నియమేతీతి? తత్థాపి పాదకజ్ఝానమేవ నియమేతి. యో హి భిక్ఖు అట్ఠసమాపత్తిలాభీ పఠమజ్ఝానం పాదకం కత్వా సోతాపత్తిమగ్గఫలాని నిబ్బత్తేత్వా అపరిహీనజ్ఝానో కాలం కత్వా అరూపభవే నిబ్బత్తో పఠమజ్ఝానికాయ సోతాపత్తిఫలసమాపత్తియా వుట్ఠాయ విపస్సనం పట్ఠపేత్వా ఉపరి తీణి మగ్గఫలాని నిబ్బత్తేతి, తస్స తాని పఠమజ్ఝానికానేవ హోన్తి. దుతియజ్ఝానికాదీసుపి ఏసేవ నయో. అరూపేపి హి లోకుత్తరం తికచతుక్కజ్ఝానం ఉప్పజ్జతీతి ఏవమేత్థ ఏకేకస్స లోకుత్తరకుసలస్స ఝానఙ్గయోగభేదో వేదితబ్బోతి.

మగ్గా…పే… నిప్ఫాదేతీతి తేభూమకకుసలం వియ పటిసన్ధిప్పవత్తీసు అవిపచ్చవన్తమ్పి అత్తనో అత్తనో అనురూపస్స ఫలస్స నిప్ఫాదనేన తంతంఫలప్పత్తే సోతాపన్నో సకదాగామీ అనాగామీ అరహాతి సామఞ్ఞతో చత్తారో అరియపుగ్గలే అభినిప్ఫాదేతీతి. విసేసతో పన సత్తక్ఖత్తుపరమతాదికే అనేకేపి సోతాపన్నాదయో నిప్ఫాదేతి.

లోకుత్తరకుసలవణ్ణనా నిట్ఠితా.

చతుభూమకకుసలవణ్ణనా

౨౮. ఏవం చతుభూమకకుసలచిత్తం సరూపతో నిద్దిసిత్వా ఇదాని తం నిగమేన్తో ఆహ ‘‘కామే అట్ఠేవా’’తిఆది. తత్థ కామేతి కామభవే. తథా ‘‘రూపే’’తిఆదీసు.

౨౯. కుసలాకుసలాపగతేనాతి కుసలాకుసలకమ్మతో అపగతేన. అగ్గమగ్గస్స హి ఉప్పన్నకాలతో పట్ఠాయ అరహతో సబ్బాని కుసలాకుసలకమ్మాని పహీనాని నామ హోన్తి పచ్చయవేకల్లేన పటిసన్ధిదానే అసమత్థభావతో. యతో చ అరియమగ్గఞాణం ‘‘కమ్మక్ఖయకర’’న్తి వుచ్చతి. అథ వా అహేతుఅపచ్చయవిసుజ్ఝనస్స అభావతో కిలేససముచ్ఛేదకేన మగ్గకుసలేన అకుసలేహి అపగతేన. కుసలే కుసలేనాతి కుచ్ఛితానం సలనాదీహి కుసలసఙ్ఖాతాయ పటిపత్తియం దేసనుప్పాదనాదీసు ఛేకేన. మునినాతి ఉభయలోకముననకేన అగ్గఫలఞాణేన, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన వా సమన్నాగతత్తా మునినా. తేనాహ –

‘‘యో మునాతి ఉభో లోకే, ముని తేన పవుచ్చతీ’’తి.

వసినాతి ఛళభిఞ్ఞతాయ పరమేన చిత్తవసిభావేన సమన్నాగతత్తా, ఝానాదీసు పఞ్చవిధవసిసబ్భావతో చ వసిభూతేన వసిభావూపగతిన్ద్రియేన.

చతుభూమకకుసలవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అకుసలవణ్ణనా

ఏత్తావతా చ యం ‘‘కుసలాకుసలాబ్యాకతజాతిభేదతో తివిధ’’న్తి ఏత్థ వుత్తం కుసలం, తం సరూపతో నిద్దిసిత్వా ఇదాని తదనన్తరుద్దిట్ఠం అకుసలం నిద్దిసన్తో ఆహ ‘‘అకుసలం పనా’’తిఆది. ‘‘భూమితో ఏకవిధ’’న్తి వుత్తమత్థం నియమేత్వా దస్సేన్తో ఆహ ‘‘కామావచరమేవా’’తి. నికాయన్తరికా పన రూపారూపావచరమ్పి అకుసలం ఇచ్ఛన్తీతి తేసం మతినిసేధనత్థం అవధారణం కతం. మహగ్గతభూమియం ఉప్పజ్జన్తమ్పి హేతం తత్థ రూపధాతుయం పవత్తివిపాకం దేన్తమ్పి ఏకన్తేన కామావచరమేవాతి. కుతో పనేస నియమోతి? కామతణ్హావిసయభావతో. కామతణ్హావిసయతా హి కామావచరభావస్స కారణం యథా రూపారూపతణ్హావిసయతా రూపారూపభావస్స. ఏకంసేన చేతం ఏవం సమ్పటిచ్ఛితబ్బం. ఇతరథా బ్యాపితలక్ఖణం న సియా. యది హి ఆలమ్బితబ్బధమ్మవసేన భూమివవత్థానం కరేయ్య, ఏవం సతి అనారమ్మణానం సఙ్గహో న సియా. అథ విపాకదానవసేన, ఏవమ్పి అవిపాకానం సఙ్గహో న సియా, తస్మా ఆలమ్బణధమ్మవసేనేవ పరియాపన్నానం సా కాతబ్బా. అపరియాపన్నానం పన లోకతో ఉత్తిణ్ణతాయ లోకుత్తరతా, ఉత్తరితరాభావతో అనుత్తరతా చ వేదితబ్బాతి.

దోమనస్సస్స అనీవరణావత్థాయ అభావేన తంసహగతచిత్తుప్పాదో కామభూమియంయేవ పవత్తతీతి సో నియతవత్థుకో, ఇతరే అరూపభూమియమ్పి పవత్తనతో అనియతవత్థుకాతి ఆహ ‘‘నియతా…పే… దువిధ’’న్తి. విచికిచ్ఛుద్ధచ్చసహగతానం మోహేకహేతుకత్తా, ఇతరేసమ్పి లోభమోహదోసమోహవసేన ద్విహేతుకత్తా ఆహ ‘‘ఏకహేతుకదుహేతుకతో’’తి. ఆదితో ఏకాదసన్నం అకుసలచిత్తానం పటిసన్ధిజననతో, ఉద్ధచ్చసహగతస్స తదభావతో ఆహ ‘‘పటిసన్ధిజనకాజనకతో’’తి. ఉద్ధచ్చసహగతఞ్హి పవత్తివిపాకం దేన్తమ్పి పటిసన్ధిం నాకడ్ఢతి. యతో వక్ఖతి –

‘‘ఏకాదసవిధానం తు, హిత్వా ఉద్ధచ్చమానసం;

ఏకాదసవిధా చేవ, భవన్తి పటిసన్ధియో’’తి. (అభిధ. ౫౩౬);

యేన పన కారణేన తం పటిసన్ధిం నాకడ్ఢతి, తం పటిసన్ధివినిచ్ఛయకథాహి ఇమిస్సా గాథాయ వణ్ణనాపదేసేయేవ వక్ఖామ. తీహి వేదనాహీతి సుఖదుక్ఖోపేక్ఖాసఙ్ఖాతాహి తీహి వేదనాహి. యథాహ – ‘‘తిస్సో ఇమా, భిక్ఖవే, వేదనా. కతమా తిస్సో? సుఖా దుక్ఖా అదుక్ఖమసుఖా’’తి (సం. ని. ౪.౨౪౯). యం పన కత్థచి సుత్తే ‘‘ద్వేమా, భిక్ఖవే, వేదనా సుఖా దుక్ఖా’’తి (సం. ని. ౪.౨౬౭) వచనం, తం కుసలపక్ఖికం ఉపేక్ఖం సుఖే, అకుసలపక్ఖికఞ్చ దుక్ఖే పక్ఖిపిత్వా పరియాయేన వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. సుప్పతిట్ఠితభావకారణత్తా మూలమివాతి మూలం, లోభో మూలం ఏతస్సాతి లోభమూలం. కిఞ్చాపి హి మోహోపి లోభమూలేసు అత్థి, సో పన సబ్బాకుసలసాధారణత్తా వవత్థానకరో న హోతీతి అసాధారణధమ్మవసేన ‘‘లోభమూల’’న్త్వేవ వుత్తం యథా ‘‘భేరిసద్దో యవఙ్కురో’’తి. తథా ‘‘దోసమూల’’న్తి ఏత్థాపి. మూలన్తరవిరహతో మోహో ఏవ మూలం ఇమస్స, నాఞ్ఞన్తి మోహమూలం.

మిచ్ఛావసేన దస్సనం దిట్ఠి, దిట్ఠియేవ దిట్ఠిగతం యథా ‘‘ఆకాసగతం థామగత’’న్తి. అథ వా విపరియేసగ్గాహికాయ దిట్ఠియా గతమేవ, న ఏత్థ గన్తబ్బవత్థు తథాసభావన్తి దిట్ఠిగతం, ద్వాసట్ఠియా వా దిట్ఠీసు అన్తోగధన్తి దిట్ఠిగతం, తేన సమం పకారేహి యుత్తన్తి దిట్ఠిగతసమ్పయుత్తం.

‘‘యదా హీ’’తిఆది లోభమూలచిత్తానం పవత్తిఆకారదస్సనం. మిచ్ఛాదిట్ఠిన్తి ఉచ్ఛేదదిట్ఠిఆదిం మిచ్ఛాదిట్ఠిం. తాయ హి విపల్లత్తచిత్తా తావ కోధవిసయో, యావ ఇన్ద్రియగోచరోతి పరలోకం పటిక్ఖిపిత్వా ‘‘నత్థి కామేసు ఆదీనవో’’తి గణ్హన్తి. ఆది-సద్దేన –

‘‘ఏస పన్థోవితథో దేవయానే,

యేన యన్తి పుత్తవన్తో విసోకా;

తం పస్సన్తి పసవో పక్ఖినో చ,

తేన తే మాతరిపి మిథునం చరన్తీ’’తి. –

ఆదినా నయేన పుత్తముఖదస్సనం సగ్గమోక్ఖమగ్గోతి ఏవమాదికం మిచ్ఛాదిట్ఠిం సఙ్గణ్హాతి. కామే వాతి ఏత్థ వా-సద్దో అనియమత్థో. తేన ‘‘బ్రాహ్మణానం సువణ్ణహరణమేవ అదిన్నాదానే సావజ్జం, ఇతరం అనవజ్జం, గురూనం, గున్నం, అత్తనో జీవితస్స, వివాహస్స చ అత్థాయ ముసావాదో అనవజ్జో, ఇతరో సావజ్జో, గురుఆదీనం అత్థాయ పేసుఞ్ఞకరణం అనవజ్జం, ఇతరం సావజ్జం, భారతయుద్ధసీతాహరణాదికథా పాపవూపసమాయ హోతీ’’తి ఏవమాదికే మిచ్ఛాగాహే సఙ్గణ్హాతి. దిట్ఠమఙ్గలాదీనీతి దిట్ఠసుతముతమఙ్గలాని. సారతో పచ్చేతీతి వుడ్ఢియా పుబ్బనిమిత్తభావేన అగ్గహేత్వా ‘‘ఇదమేవ వుడ్ఢికారణ’’న్తి ఏవం సారవసేన గణ్హాతి. సభావతిక్ఖేనేవాతి లోభస్స, మిచ్ఛాభినివేసస్స వా వసేన సరసేనేవ తిఖిణేన కురురేన. మన్దేనాతి దన్ధేన అతిఖిణేన. తాదిసం పన అత్తనో, పరస్స వా సముస్సాహనేన పవత్తతీతి ఆహ ‘‘సముస్సాహితేనా’’తి. పరస్స భణ్డం వా హరతీతి వా-సద్దేన తథాపవత్తనకముసావాదాదీనమ్పి సఙ్గహో వేదితబ్బో. కామానం వాతి అనుభుయ్యమానానం కామగుణానం. వా-సద్దేన పరసన్తకస్స అయథాధిప్పేతతాయ యం లద్ధం, తం గహేతబ్బన్తి గహణాదికం సఙ్గణ్హాతి.

సమ్పయుత్తధమ్మవసేన భేదాభావతో దోసమూలం అసఙ్ఖారికససఙ్ఖారికభేదతో దువిధం. యది ఏవం కస్మా ‘‘దోమనస్ససహగతం పటిఘసమ్పయుత్త’’న్తి వుత్తం? అసాధారణధమ్మేహి తస్స చిత్తస్స ఉపలక్ఖణత్థం. పాణస్స అతీవ, అతిక్కమిత్వా వా పాతనం పాణాతిపాతో. ఆది-సద్దేన అదిన్నాదానముసావాదపేసుఞ్ఞఫరుససమ్ఫప్పలాపబ్యాపాదే సఙ్గణ్హాతి. దసఅకుసలకమ్మపథేసు హి కామేసుమిచ్ఛాచారఅభిజ్ఝామిచ్ఛాదిట్ఠిసఙ్ఖాతా తయోవ కమ్మపథా ఇమినా న సిజ్ఝన్తి. సభావతిక్ఖం హుత్వా పవత్తమానం చిత్తం అసఙ్ఖారమేవ హోతి, ఇతరం ససఙ్ఖారన్తి అధిప్పాయేనాహ ‘‘తిక్ఖమన్దప్పవత్తికాలే’’తి. మన్దం పన హుత్వా పవత్తమానం ఏకంసేన ససఙ్ఖారమేవాతి న సక్కావ విఞ్ఞాతుం. యం ససఙ్ఖారేన సప్పయోగేన పవత్తతి, తం మన్దమేవ హోతీతి కత్వా తథా వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

మోహమూలం చిత్తం మూలన్తరవిరహతో అతిమూళ్హం విచికిచ్ఛుద్ధచ్చయోగతో చఞ్చలఞ్చాతి ఉపేక్ఖాసహగతమేవ హోతి, న తస్స కదాచిపి సభావతిక్ఖతా అత్థి. ఆరమ్మణే హి సంసప్పనవసేన, విక్ఖిపనవసేన చ పవత్తమానస్స చిత్తద్వయస్స కిం తాదిసే కిచ్చే సభావతిక్ఖతాయ, ఉస్సాహేతబ్బతాయ వా భవితబ్బం, తస్మా న తత్థ సఙ్ఖారభేదో అత్థి. నను చ ఉద్ధచ్చం సబ్బాకుసలసాధారణం, కస్మా పన ఏతమేవ తేన విసేసేత్వా వుత్తం ‘‘ఉద్ధచ్చసహగత’’న్తి. విసేసతో బలవభావతో. ఇదఞ్హి ఏతస్మిం చిత్తే బలవం, తస్మా సమ్పయుత్తధమ్మేసు పధానం హుత్వా పవత్తతీతి ఇదమేవ తేన విసేసితబ్బం. తేనేవ హి పాళియం సేసాకుసలేసు ఉద్ధచ్చం యేవాపనకవసేన ఆగతం, ఇధ పన సరూపతోయేవ నిద్దిట్ఠం. ఏవం అసాధారణప్పధానధమ్మవసేన మోహమూలం విచికిచ్ఛాసమ్పయుత్తం ఉద్ధచ్చసమ్పయుత్తన్తి దువిధం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. అసన్నిట్ఠానం సంసయో, విక్ఖేపో అవూపసమో, భన్తతాతి అత్థో. తత్థ విచికిచ్ఛాసహగతస్స అసన్నిట్ఠానకాలే, ఉద్ధచ్చసహగతస్స విక్ఖేపకాలే చ పవత్తి వేదితబ్బా.

యథానురూపన్తి పటిసన్ధిజనకాజనకస్స, కమ్మపథభావప్పత్తాపత్తస్స చ అనురూపతో. అథ వా యథానురూపన్తి యో యస్స హేతు, తదనురూపతో. యేభుయ్యేన హి లోభమూలకేన ఖుప్పిపాసాదినిరన్తరపేతవిసయే ఉప్పజ్జన్తి, దోసమూలకేన దోసో వియ చణ్డజాతతాయ తంసరిక్ఖకే నిరయే, మోహమూలకేన నిచ్చసమ్మూళ్హాయ తిరచ్ఛానయోనియం, తస్మా లోభాదిహేతుఅనురూపతో తత్థ తత్థ అపాయే ఉపపత్తిం నిప్ఫాదేతీతి ఆహ ‘‘యథానురూపం…పే… ఉపపత్తియా’’తి. అకుసలవిపాకానం దుక్ఖప్పధానతాయ ‘‘దుక్ఖవిసేసస్సా’’తి వుత్తం.

౩౧. అపాపేన అలామకేన పాపాపాపప్పహీనేన పాపాపాపేసు మానసేసు యం పాపమానసం వుత్తం, పాపాపాపేసు పుగ్గలేసు అపాపేన పాపాపాపప్పహీనేన యం పాపమానసం వుత్తన్తి వా సమ్బన్ధో. అథ వా పాపాపాపేసు మానసేసు పాపేన పాపమానసేన పాపవసేన పాపాపాపప్పహీనేన యం పాపమానసం వుత్తన్తి యోజనా. అయం పనేత్థ అధిప్పాయో – అసమ్మాసమ్బుద్ధేన తావ ధమ్మసభావస్స దుబ్బిజానీయత్తా కుసలమ్పి అకుసలతో, అకుసలమ్పి కుసలతో వుచ్చేయ్య, భగవతో పన సహ వాసనాహి విద్ధంసితాకుసలస్స కమ్మక్ఖయకరఞాణేన పచ్చయవేకల్లతో విద్ధంసితకుసలకమ్మస్స చ సమ్మాసమ్బుద్ధభావతో ఏకన్తేనేవ అకుసలదేసనా అకుసలధమ్మవసేనేవాతి.

అకుసలవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అబ్యాకతవణ్ణనా

అఞ్ఞమఞ్ఞవిసిట్ఠానం కుసలాకుసలానం పాకన్తి విపాకం, విపక్కభావమాపన్నానమరూపధమ్మానమేతమధివచనం. యథా హి లోకే సాలిబీజాదీనం ఫలాని తంసదిసాని నిబ్బత్తాని విపక్కాని నామ హోన్తి, విపాకనిరుత్తిఞ్చ లభన్తి, న మూలఙ్కురపత్తదణ్డనళాదీని, ఏవం కుసలాకుసలానం ఫలాని అరూపధమ్మభావేన, సారమ్మణభావేన చ తంసదిసాని విపక్కభావమాపన్నానీతి విపాకనిరుత్తిం లభన్తి, న పన కమ్మాభినిబ్బత్తాపి రూపధమ్మా కమ్మవిసదిసత్తా. విపాకమేవ చిత్తం విపాకచిత్తం. కరణమత్తం కిరియా ఫలదానాసమ్భవతో. యేన పన కారణేన తస్స ఫలదానం న సమ్భవతి, తం హేట్ఠా వుత్తమేవ. కిరియా ఏవ చిత్తం కిరియచిత్తం. విపాకస్స కామావచరాదిభావో కుసలే వుత్తనయేన యథాసమ్భవం వేదితబ్బో. అలోభాదిసమ్పయుత్తహేతూహి సహ వత్తనతో సహేతుకం. తదభావతో అహేతుకం. నిబ్బత్తకహేతువసేన సిజ్ఝమానమ్పి హేతం సమ్పయుత్తహేతువసేనేవ ‘‘సహేతుకమహేతుక’’న్తి వుచ్చతి, ఇతరథా వవత్థానాభావతో.

సకకుసలం వియాతి అత్తనో జనకం కామావచరకుసలం వియ. జనకజనితబ్బసమ్బన్ధవసేన హి తం తం కుసలం తస్స తస్స విపాకస్స సకం నామం హోతి.

‘‘సకకుసలం వియా’’తి వుత్తత్తా పవత్తాకారఆరమ్మణాదితో చస్స తంసదిసతా ఆపజ్జేయ్యాతి తంనివారణత్థమాహ ‘‘యథా పనా’’తిఆది. ఛసు ఆరమ్మణేసూతి పరిత్తాదిఅతీతాదిఅజ్ఝత్తాదిభేదేసు ఛసు రూపాదిఆరమ్మణేసు. భవన్తరపటిసన్ధానతో పటిసన్ధి. అవిచ్ఛేదప్పవత్తిహేతుభావేన భవస్స అఙ్గన్తి భవఙ్గం. నిబ్బత్తితభవతో పరిగఞ్ఞతాయ చుతిహేతుతాయ చుతి. పరిత్తధమ్మపరియాపన్నేసూతి కామావచరధమ్మపరియాపన్నేసు. కామావచరధమ్మా హి కిలేసవిక్ఖమ్భనాదీసు అసమత్థభావేన పరిత్తానుభావతాయ, ఓళారికాహి వా కామతణ్హాదీహి పరితో గహితత్తా ‘‘పరిత్తా’’తి వుచ్చన్తి. విపాకస్స సఙ్కప్పేత్వా ఆరమ్మణగ్గహణాభావతో కమ్మానురూపమేవ పవత్తతీతి పరిత్తకమ్మవిపాకో పరిత్తారమ్మణేయేవ పవత్తితుమరహతి, న మహగ్గతఅప్పమాణారమ్మణేతి వుత్తం ‘‘పరిత్తధమ్మపరియాపన్నేసూ’’తి. యది ఏవం మహగ్గతవిపాకోపి మహగ్గతారమ్మణేయేవ ఆపజ్జతీతి? నాపజ్జతి, సఞ్ఞాయత్తారమ్మణస్స సమాధిప్పధానస్స కమ్మస్స అప్పనాపత్తస్స తాదిసేనేవ విపాకేన భవితబ్బత్తా. వణ్ణలక్ఖణాదికఞ్హి అగ్గహేత్వా లోకసఞ్ఞానురోధేనేవ గహితే పథవాదికే పరికమ్మసఞ్ఞాయ సముప్పాదితం పటిభాగనిమిత్తసఙ్ఖాతమారమ్మణం సఞ్ఞావసం సఞ్ఞాయత్తం హోతి, తస్మా తదారమ్మణస్స సమాధిప్పధానస్స అప్పనాపత్తస్స కమ్మస్స విపాకేన సమాధిప్పధానఅప్పనాపత్తేహి వియ సఞ్ఞాయత్తారమ్మణతాయ నిబ్బిసేసేనేవ భవితబ్బం. పరిత్తవిపాకో పన మహగ్గతఅప్పమాణపఞ్ఞత్తారమ్మణకమ్మనిబ్బత్తోపి హోతి, సో పరతో ఆగమిస్సతి.

ముఖనిమిత్తం వియాతి ముఖం పటిచ్చ ఉప్పన్ననిమిత్తం వియ. యథా హి తం నిరీహం అపరం ముఖనిమిత్తం ఉప్పాదేతుం, అఞ్ఞం వా కిఞ్చి అత్తనో బలేన కాతుం న సక్కోతి, ఏవమేతమ్పి విపాకుప్పాదనాదీసు న ఉస్సహతి. తేనాహ ‘‘నిరుస్సాహ’’న్తి. ఉస్సాహోతి చేత్థ అనుపచ్ఛిన్నావిజ్జాతణ్హామానానుసయస్మిం సన్తానే విపాకుప్పాదనసమత్థతాసఙ్ఖాతో, ఆసేవనపచ్చయభావసఙ్ఖాతో, విఞ్ఞత్తిజనకతాసఙ్ఖాతో చ బ్యాపారో. సో విపాకే నత్థి కమ్మవేగుక్ఖిత్తత్తా పతితం వియ హుత్వా పవత్తమానస్స తస్స ఏకన్తేన దుబ్బలభావతోతి తం నిరుస్సాహం.

విపచ్చనట్ఠానన్తి విపచ్చనవసేన పవత్తనట్ఠానం, పటిసన్ధిభవఙ్గచుతితదారమ్మణవసేన చతుకిచ్చానమేతేసం పవత్తిఓకాసోతి అత్థో. తత్థ చుతిభవఙ్గానం అన్తరాళం పటిసన్ధికిచ్చానం ఠానం, పటిసన్ధిఆవజ్జనానం, తదారమ్మణావజ్జనానం, జవనావజ్జనానం, వోట్ఠబ్బనావజ్జనానఞ్చ అన్తరాళం భవఙ్గకిచ్చానం ఠానం, తదారమ్మణపటిసన్ధీనం, జవనపటిసన్ధీనం, భవఙ్గపటిసన్ధీనం వా అన్తరాళం చుతికిచ్చానం ఠానం, జవనభవఙ్గానం అన్తరాళం తదారమ్మణకిచ్చానం ఠానన్తి దట్ఠబ్బం. యస్మా పనేతం ఠానం ధమ్మానం తంతంకిచ్చవసేన పాకటం హోతి, తస్మా ఠానం వేదితబ్బన్తి ఠానం ఉద్ధరిత్వా పాకటకిచ్చవసేనేవ తం పకాసేతుం ‘‘ఇమాని హీ’’తిఆది వుత్తం. అథ వా కిచ్చమ్పి కిచ్చవన్తానం పవత్తిట్ఠానభావేన గయ్హతీతి ఠానన్తిపి కిచ్చమేవ ఉద్ధటన్తి తం సరూపతో దస్సేతుం ‘‘ఇమాని హీ’’తిఆది వుత్తం.

౩౨. అణ్డజజలాబుజయోనిసమ్భవానం మనుస్సానం, వినిపాతికాసురానఞ్చ అహేతుకపటిసన్ధియాపి సబ్భావతో ఆహ ‘‘దుహేతుకతిహేతూన’’న్తి. పటిసన్ధివిఞ్ఞాణసమ్పయుత్తా ద్వే అలోభాదయో హేతూ యేసం తే దుహేతుకా. ఏస నయో తిహేతుకేసుపి. తత్థ దుహేతుకానం ఞాణవిప్పయుత్తాని చత్తారి, తిహేతుకానం ఞాణసమ్పయుత్తాని చత్తారి పటిసన్ధియో హోన్తి, తథా భవఙ్గచుతియోపి. యేన యేన హి చిత్తేన పటిసన్ధి హోతి, తం తదేవ భవఙ్గచుతివసేనపి పవత్తతి. తదారమ్మణం పన అవిసేసేన దట్ఠబ్బం దుహేతుకానమ్పి తిహేతుకతదారమ్మణస్స ఇచ్ఛితత్తా. నను చేతం అసమపేక్ఖితాభిధానం ఆచరియేనేవ ఇమస్స పటిసిద్ధత్తా. తథా హి వక్ఖతి –

‘‘అహేతుపటిసన్ధిస్స, న తదారమ్మణం భవే;

దుహేతుకం తిహేతుం వా, దుహేతుపటిసన్ధినో’’తి. (అభిధ. ౪౪౩);

నయిదమసమపేక్ఖితాభిధానం పటిసన్ధిజనకకమ్మం సన్ధాయ తత్థ పటిసిద్ధత్తా. యేన హి కమ్మేన యా పటిసన్ధి ఆదిన్నా, న తం తతో అధికతరం తదారమ్మణం పవత్తే అభినిప్ఫాదేతి. యం పన అఞ్ఞమ్పి కిఞ్చి కమ్మం తదాలద్ధావకాసం సియా, న తం తత్థ తతో అధికతరమ్పి విపాకం న నిబ్బత్తేతీతి అత్థి. ‘‘సహేతుకం భవఙ్గం అహేతుకస్స భవఙ్గస్స అనన్తరపచ్చయేన పచ్చయో’’తి (పట్ఠా. ౩.౧.౧౦౨) హి పట్ఠానవచనేన అహేతుకస్సాపి నానాకమ్మేన సుగతియం సహేతుకతదారమ్మణమనుఞ్ఞాతం. తేనాహు ఆచరియా –

‘‘హోతి అఞ్ఞేన కమ్మేన, సహేతుకం అహేతున’’న్తి.

యథా చ అహేతుకస్స సహేతుకం, ఏవం దుహేతుకస్స తిహేతుకమ్పి ఇచ్ఛన్తి. ఆచరియజోతిపాలత్థేరో పన ‘‘సహేతుక’’న్తి అవిసేసేన వుత్తత్తా అహేతుకానమ్పి తిహేతుకతదారమ్మణం ఇచ్ఛతి. వుత్తఞ్హి తేన ‘‘సహేతుక’’న్తి అవిసేసోపదేసేన దుహేతుకం, తిహేతుకఞ్చ గహేతబ్బం. తథా హి అట్ఠకథాయం ‘‘అహేతుకస్సాపి తిహేతుకతదారమ్మణమభిహితం, యఞ్చరహి అత్థసమాసే అహేతుకానం తిహేతుకఫలాని దేతీ’’తి వుత్తం, తం కథం? సో ఏవ పుచ్ఛితబ్బో, యో తస్స కత్తాతి. అపరే పన ‘‘మూలసన్ధియా జళత్తా తస్స తిహేతుకతదాలమ్బణం న లబ్భతియేవా’’తి వదన్తి.

౩౩-౪. తతోతి పటిసన్ధితో పరం, దుతియచిత్తతో పట్ఠాయ. సతిపి అన్తరన్తరా వీథిచిత్తుప్పాదే తదవసానే ఉప్పజ్జమానస్స యావతాయుకం అనివత్తనతో వుత్తం ‘‘యావతాయుక’’న్తి. బలవారమ్మణేతి అతిమహన్తవిభూతారమ్మణే. పఞ్చద్వారే హి అతిమహన్తారమ్మణే మనోద్వారే విభూతారమ్మణే తదారమ్మణముప్పజ్జతి, న అఞ్ఞేసు. ఏకారమ్మణప్పవత్తియా పటిసన్ధాదీనం తిణ్ణమ్పి ఏకట్ఠానే దస్సనత్థం ఉద్దేసే తదారమ్మణస్స అవసానకరణం, ఇధ పన పవత్తిక్కమవసేన చుతియా అవసానకరణన్తి దట్ఠబ్బం.

౩౫-౬. కమ్మద్వారన్తి కాయవచీకమ్మద్వారస్స జనకవసేన న పవత్తన్తీతి వుత్తం హోతి. తత్థ కాయోతి కాయవిఞ్ఞత్తి. కమ్మన్తి తంసముట్ఠాపికా చేతనా, కాయేన కతం కమ్మం కాయకమ్మం. కిఞ్చాపి హి కాయో కమ్మస్స చతువీసతియా పచ్చయేసు న కేనచి పచ్చయేన పచ్చయో హోతి, తథాపి తంసముట్ఠానస్స తస్స సబ్భావేయేవ కాయకమ్మాదివోహారోతి తం తేన కతన్తి వుచ్చతి. కాయకమ్మస్స పవత్తిట్ఠానభూతం ద్వారం కాయకమ్మద్వారం. యది ఏవం కమ్మద్వారవవత్థానం న సియా. కాయద్వారేన హి సిద్ధం కమ్మం ‘‘కాయకమ్మ’’న్తి వుచ్చతి. తం పన ‘‘ద్వారే చరన్తి కమ్మానీ’’తి (ధ. స. అట్ఠ. ౧ కాయకమ్మద్వార) వచనతో వచీద్వారేపి సిజ్ఝతీతి ద్వారేన కమ్మవవత్థానం న సియా, తథా వచీకమ్మం కాయద్వారేపి సిజ్ఝతీతి కమ్మేన ద్వారవవత్థానమ్పి న సియాతి? తం న, తబ్బహులవుత్తియా చేవ యేభుయ్యేన వుత్తియా చ వవత్థితత్తా. కాయకమ్మఞ్హి కాయద్వారేయేవ బహులం పవత్తతి, అప్పం వచీద్వారే, తస్మా కాయద్వారే బహులప్పవత్తనతో ఏతస్స కాయకమ్మభావో సిద్ధో వనచరకాదీనం వనచరకాదిభావో వియ. తథా కాయకమ్మమేవ యేభుయ్యేన కాయద్వారే పవత్తతి, న ఇతరం, తస్మా కాయకమ్మస్స యేభుయ్యేన ఏత్థేవ పవత్తితో అస్స కాయకమ్మద్వారభావో సిద్ధో బ్రాహ్మణగామాదీనం బ్రాహ్మణగామాదిభావో వియాతి నేత్థ కమ్మద్వారవవత్థానే కోచి విబన్ధోతి. వచీకమ్మద్వారేపి ఏస పబన్ధో యథాసమ్భవం దట్ఠబ్బో.

మనోకమ్మద్వారం పన సయం మనోయేవ సమానం అత్తనా సహగతచేతనాఅనభిజ్ఝాదికమ్మానం పవత్తిద్వారభావేన మనోద్వారసఙ్ఖం లభతీతి న తం చిత్తస్స ఉప్పత్తిద్వారవసేన గణ్హాతి. న హి సయం అత్తతోవ పవత్తతి. యది పన చిత్తసమ్పయుత్తా కమ్మద్వారభావేన అధిప్పేతా, తదా తేసం కమ్మద్వారభావో మనస్మిం న ఉపచారీయతీతి సమ్పయుత్తధమ్మానం చిత్తాధిపతిభావో చిత్తే వియాతి చిత్తం ‘‘మనోకమ్మద్వార’’న్తి వుచ్చతి. సభావతో పన కమ్మద్వారం నామ సమ్పయుత్తధమ్మాయేవాతి చిత్తం తతో పవత్తనతో మనోకమ్మద్వారవసేన పవత్తతి. అనన్తరపచ్చయభూతస్స పన మనోకమ్మద్వారభావే వత్తబ్బమేవ నత్థి. ఇధ పన ‘‘అవిఞ్ఞత్తిజనత్తా’’తి వచనేన కాయవచీకమ్మద్వారవసేనేవ అప్పవత్తియా సాధితత్తా మనోకమ్మద్వారం న గహితమేవ. న హి ‘‘అవిఞ్ఞత్తిజనత్తా’’తి కారణం మనోకమ్మద్వారవసేనపి అప్పవత్తిం సాధేతి. అథ వా ‘‘అవిపాకసభావతో’’తి వచనేన మనోకమ్మద్వారవసేనపి అప్పవత్తి సాధితా హోతి. ‘‘కమ్మద్వార’’న్తి ఏత్థ కమ్మగ్గహనేన నానక్ఖ