📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

విసుద్ధిమగ్గ-మహాటీకా

(పఠమో భాగో)

గన్థారమ్భకథా

సద్ధమ్మరంసిమాలీ యో, వినేయ్యకమలాకరే;

విబోధేసి మహామోహ-తమం హన్త్వాన సబ్బసో.

ఞాణాతిసయబిమ్బం తం, విసుద్ధకరుణారుణం;

వన్దిత్వా నిరుపక్లేసం, బుద్ధాదిచ్చం మహోదయం.

లోకాలోకకరం ధమ్మం, గుణరస్మిసముజ్జలం;

అరియసఙ్ఘఞ్చ సమ్ఫుల్లం, విసుద్ధకమలాకరం.

వన్దనాజనితం పుఞ్ఞం, ఇతి యం రతనత్తయే;

హతన్తరాయో సబ్బత్థ, హుత్వాహం తస్స తేజసా.

సమ్పన్నసీలాచారేన, ధీమతా సుచివుత్తినా;

అజ్ఝేసితో దాఠానాగత్థేరేన థిరచేతసా.

విసుద్ధచరితో నాథో, యం విసుద్ధిమనుత్తరం;

పత్వా దేసేసి కరుణాసముస్సాహితమానసో.

తస్సా అధిగమూపాయో, విసుద్ధనయమణ్డితో;

విసుద్ధిమగ్గో యో వుత్తో, సువిసుద్ధపదక్కమో.

సువిసుద్ధం అసంకిణ్ణం, నిపుణత్థవినిచ్ఛయం;

మహావిహారవాసీనం, సమయం అవిలోమయం.

తస్స నిస్సాయ పోరాణం, కథామగ్గం అనాకులం;

తన్తినయానుగం సుద్ధం, కరిస్సామత్థవణ్ణనం.

ఇతి ఆకఙ్ఖమానస్స, సద్ధమ్మస్స చిరట్ఠితిం;

విభజన్తస్స తస్సత్థం, నిసామయథ సాధవోతి.

నిదానాదికథావణ్ణనా

౧. స్వాయం విసుద్ధిమగ్గో యం సుత్తపదం నిస్సాయ పట్ఠపీయతి, తం తావ నిక్ఖిపిత్వా తస్స నిదానాదినిద్ధారణముఖేన నానప్పకారతో అత్థం సంవణ్ణేతుం ‘‘సీలే పతిట్ఠాయా’’తిఆది ఆరద్ధం. ధమ్మం సంవణ్ణేన్తేన హి ఆదితో తస్స నిదానం వత్తబ్బం, తతో పయోజనం పిణ్డత్థో పదత్థో సమ్బన్ధో అధిప్పాయో చోదనా సోధనం వత్తబ్బం. తథా చేవ ఆచరియేన పటిపన్నం. ఏత్థ హి భగవన్తం కిరాతిఆది దేసనాయ నిదానపయోజననిద్ధారణం, విసుద్ధిమగ్గం భాసిస్సన్తిఆది పిణ్డత్థనిద్ధారణం, సీలే ఠత్వాతిఆది పదత్థసమ్బన్ధాధిప్పాయవిభావనా, కిం సీలన్తిఆది చోదనా, తతో పరం సోధనం, సమాధిపఞ్ఞాకథాసుపి ఏసేవ నయో. కస్మా పనేత్థ విస్సజ్జనగాథా ఆదిమ్హి నిక్ఖిత్తా, న పుచ్ఛాగాథా. పుచ్ఛాపుబ్బికా హి విస్సజ్జనాతి? వుచ్చతే – తదత్థస్స మఙ్గలభావతో, సాసనస్స ఆదికల్యాణాదిభావవిభావనతో, భయాదిఉపద్దవనివారణేన అన్తరాయవిధమనతో, ఉపరి సంవణ్ణేతబ్బధమ్మసఙ్గహతో చాతి వేదితబ్బం.

ఏత్థాహ – కస్మా పనాయం విసుద్ధిమగ్గకథా వత్థుపుబ్బికా ఆరద్ధా, న సత్థుథోమనాపుబ్బికాతి? వుచ్చతే – విసుం అసంవణ్ణనాదిభావతో. సుమఙ్గలవిలాసినీఆదయో వియ హి దీఘనికాయాదీనం నాయం విసుం సంవణ్ణనా, న పకరణన్తరం వా అభిధమ్మావతారసుమతావతారాది వియ. తాసంయేవ పన సుమఙ్గలవిలాసినీఆదీనం విసేసభూతా. తేనేవాహ ‘‘మజ్ఝే విసుద్ధిమగ్గో’’తిఆది (దీ. ని. అట్ఠ. ౧.గన్థారమ్భకథా; మ. ని. అట్ఠ. ౧.గన్థారమ్భకథా; సం. ని. అట్ఠ. ౧.౧.గన్థారమ్భకథా; అ. ని. అట్ఠ. ౧.౧.గన్థారమ్భకథా). అథ వా థోమనాపుబ్బికాపి చాయం కథా న వత్థుపుబ్బికావాతి దట్ఠబ్బం. సాసనే హి వత్థుకిత్తనం న లోకే వియ కేవలం హోతి, సాసనసమ్పత్తికిత్తనత్తా పన సత్థు అవిపరీతధమ్మదేసనాభావవిభావనేన సత్థుగుణసంకిత్తనం ఉల్లిఙ్గన్తమేవ పవత్తతి. తథా హి వక్ఖతి ‘‘ఏత్తావతా తిస్సో సిక్ఖా’’తిఆది. సోతాపన్నాదిభావస్స చ కారణన్తి ఏత్థ హి ఆది-సద్దేన సబ్బసకదాగామిఅనాగామినో వియ సబ్బేపి అరహన్తో సఙ్గయ్హన్తి విభాగస్స అనుద్ధటత్తా. తేన తిణ్ణమ్పి బోధిసత్తానం నిబ్బేధభాగియా సీలాదయో ఇధ ‘‘సీలే పతిట్ఠాయా’’తిఆదివచనేన సఙ్గహితాతి దట్ఠబ్బం. తిణ్ణమ్పి హి నేసం చరిమభవే విసేసతో సంసారభయిక్ఖణం, యథాసకం సీలే పతిట్ఠాయ సమథవిపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా తణ్హాజటావిజటనపటిపత్తి చ సమానాతి. అథ వా ‘‘సో ఇమం విజటయే జట’’న్తి సాధారణవచనేన సాతిసయం, నిరతిసయఞ్చ తణ్హాజటావిజటనం గహితం. తత్థ యం నిరతిసయం సవాసనప్పహానతాయ. తేన సత్థు పహానసమ్పదా కిత్తితా హోతి, తన్నిమిత్తా ఞాణసమ్పదా చ. తదుభయేన నానన్తరికతాయ ఆనుభావసమ్పదాదయోపీతి. ఏవమ్పి థోమనాపుబ్బికాయం కథాతి వేదితబ్బం. అథ వా థోమనాపుబ్బికా ఏవాయం కథాతి దట్ఠబ్బం, ‘‘సబ్బధమ్మేసు అప్పటిహతఞాణచారో’’తిఆదినా సత్థు థోమనం పురక్ఖత్వా సంవణ్ణనాయ ఆరద్ధత్తా. సా పనాయం యస్మా పుచ్ఛన్తస్స అజ్ఝాసయానురూపం బ్యాకరణసమత్థతాయ విభావనవసేన పవత్తితా, ఆచిణ్ణఞ్చేతం ఆచరియస్స యదిదం సంవణ్ణేతబ్బధమ్మానుకూలం సంవణ్ణనారమ్భే సత్థు అభిత్థవనం. తస్మా ఇమినా కారణేన ఏవమేత్థ థోమనా పవత్తితాతి. థోమనాకారస్స వుచ్చమానస్స కారణం ఉద్ధరన్తేన పఠమం విస్సజ్జనగాథం నిక్ఖిపిత్వా తస్సా నిదానచోదనాముఖేన పుచ్ఛాగాథం సరూపతో చ అత్థతో చ దస్సేత్వా తస్సా పుచ్ఛాయ అవిపరీతబ్యాకరణసమత్థభావావజోతనం భగవతో థోమనం పురక్ఖత్వా యథాధిప్పేతధమ్మసంవణ్ణనా కతా. తేనాహ ‘‘సీలే పతిట్ఠాయా’’తిఆది. తత్థ గాథాయ అత్థో పరతో ఆవి భవిస్సతి.

ఇతీతిఆదీసు ఇతీతి అయం ఇతి-సద్దో హేతు పరిసమాపనాదిపదత్థవిపరియాయపకారావధారణనిదస్సనాదిఅనేకత్థప్పభేదో. తథా హేస ‘‘రుప్పతీతి ఖో, భిక్ఖవే, తస్మా ‘రూప’న్తి వుచ్చతీ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౩.౭౯) హేతుమ్హి ఆగతో. ‘‘తస్మాతిహ మే, భిక్ఖవే, ధమ్మదాయాదా భవథ, మా ఆమిసదాయాదా. అత్థి మే తుమ్హేసు అనుకమ్పా ‘కిన్తి మే సావకా ధమ్మదాయాదా భవేయ్యుం, నో ఆమిసదాయాదా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౯) పరిసమాపనే. ‘‘ఇతి వా ఇతి ఏవరూపా నచ్చగీతవాదితవిసూకదస్సనా పటివిరతో’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౧౯౭) ఆదిఅత్థే. ‘‘మాగణ్డియోతి తస్స బ్రాహ్మణస్స సఙ్ఖా సమఞ్ఞా పఞ్ఞత్తి వోహారో నామం నామకమ్మం నామధేయ్యం నిరుత్తి బ్యఞ్జనం అభిలాపో’’తిఆదీసు (మహాని. ౭౩, ౭౫) పదత్థవిపరియాయే. ‘‘ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, సప్పటిభయో బాలో, అప్పటిభయో పణ్డితో. సఉపద్దవో బాలో, అనుపద్దవో పణ్డితో. సఉపసగ్గో బాలో, అనుపసగ్గో పణ్డితో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౧౨౪) పకారే. ‘‘అత్థి ఇదప్పచ్చయా జరామరణన్తి ఇతి పుట్ఠేన సతా, ఆనన్ద, అత్థీతిస్స వచనీయం, కింపచ్చయా జరామరణన్తి ఇతి చే వదేయ్య, జాతిపచ్చయా జరామరణన్తి ఇచ్చస్స వచనీయ’’న్తిఆదీసు (దీ. ని. ౨.౯౬) అవధారణే, సన్నిట్ఠానేతి అత్థో. ‘‘అత్థీతి ఖో, కచ్చాన, అయమేకో అన్తో, నత్థీతి ఖో, కచ్చాన, అయం దుతియో అన్తో’’తిఆదీసు (సం. ని. ౨.౧౫; ౩.౯౦) నిదస్సనే. ఇధాపి నిదస్సనే దట్ఠబ్బో, పకారేతిపి వత్తుం వట్టతేవ. పఠమో పన ఇతి-సద్దో పరిసమాపనే దట్ఠబ్బో. హీతి అవధారణే. ఇదన్తి ఆసన్నపచ్చక్ఖవచనం యథాధిగతస్స సుత్తపదస్స అభిముఖీకరణతో.

వుత్తన్తి అయం వుత్త-సద్దో సఉపసగ్గో, అనుపసగ్గో చ వప్పనవాపసమీకరణకేసోహారణజీవితవుత్తిపముత్తభావపావచనపవత్తితఅజ్ఝేసనకథనాదీసు దిస్సతి. తథా హి అయం –

‘‘గావో తస్స పజాయన్తి, ఖేత్తే వుత్తం విరూహతి;

వుత్తానం ఫలమస్నాతి, యో మిత్తానం న దుబ్భతీ’’తి. –

ఆదీసు (జా. ౨.౨౨.౧౯) వప్పనే ఆగతో. ‘‘నో చ ఖో పటివుత్త’’న్తిఆదీసు (పారా. ౨౮౯) అట్ఠదన్తకాదీహి వాపసమీకరణే. ‘‘కాపటికో మాణవో దహరో వుత్తసిరో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౪౨౬) కేసోహారణే. ‘‘పన్నలోమో పరదత్తవుత్తో మిగభూతేన చేతసా విహరతీ’’తిఆదీసు (చూళవ. ౩౩౨) జీవితవుత్తియం. ‘‘సేయ్యథాపి నామ పణ్డుపలాసో బన్ధనా పవుత్తో అభబ్బో హరితత్థాయా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౫౯; పారా. ౯౨; పాచి. ౬౬౬; మహావ. ౧౨౯) బన్ధనతో పముత్తభావే. ‘‘యేసమిదం ఏతరహి పోరాణం మన్తపదం గీతం పవుత్తం సమిహిత’’న్తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౨౮౫; మ. ని. ౨.౪౨౭; మహావ. ౩౦౦) పావచనభావేన పవత్తితే. లోకే పన ‘‘వుత్తో గుణో వుత్తో పారాయనో’’తిఆదీసు అజ్ఝేసనే. ‘‘వుత్తం ఖో పనేతం భగవతా ‘ధమ్మదాయాదా మే, భిక్ఖవే, భవథ, మా ఆమిసదాయాదా’తి’’ఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౦) కథనే. ఇధాపి కథనే ఏవ దట్ఠబ్బో. తస్మా ‘‘ఇతి హి ఏవమేవ ఇదం సుత్తం దేసిత’’న్తి యథానిక్ఖిత్తం గాథం దేసితభావేన నిదస్సేతి. తస్సా వా దేసితాకారం అవధారేతి.

కస్మాతి హేతుమ్హి నిస్సక్కం. పనాతి వచనాలఙ్కారమత్తం. ఉభయేనాపి కారణం పుచ్ఛతి. ఏతన్తి యథావుత్తం సుత్తపదం పచ్చామసతి. వుత్తన్తి పుచ్ఛానిమిత్తం. తదత్థస్స అత్తనో బుద్ధియం విపరివత్తమానతం ఉపాదాయ ‘‘ఇద’’న్తి వత్వా పున భగవతా భాసితాకారం సన్ధాయ ‘‘ఏత’’న్తి వుత్తం. సకలేన పనానేన వచనేన దేసనాయ నిదానం జోతితం హోతి. పరతో తస్సా దేసకదేసకాలపటిగ్గాహకే విభావేతుం ‘‘భగవన్తం కిరా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ కిరాతి అనుస్సవనత్థే నిపాతో. తేన వుచ్చమానస్సత్థస్స అను అను సుయ్యమానతం దీపేతి. రత్తిభాగేతి రత్తియా ఏకస్మిం కోట్ఠాసే, మజ్ఝిమయామేతి అధిప్పాయో. వేస్సవణాదయో వియ అపాకటనామధేయ్యత్తా అఞ్ఞతరో. దేవో ఏవ దేవపుత్తో. సంసయసముగ్ఘాటత్థన్తి విచికిచ్ఛాసల్లసముద్ధరణత్థం పుచ్ఛీతి యోజనా. ‘‘సంసయసముగ్ఘాటత్థ’’న్తి చ ఇమినా పఞ్చసు పుచ్ఛాసు అయం విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛాతి దస్సేతి. యేన అత్థేన తణ్హా ‘‘జటా’’తి వుత్తా, తమేవ అత్థం దస్సేతుం ‘‘జాలినియా’’తిఆది వుత్తం. సా హి అట్ఠసతతణ్హావిచరితప్పభేదో అత్తనో అవయవభూతో ఏవ జాలో ఏతిస్సా అత్థీతి ‘‘జాలినీ’’తి వుచ్చతి.

ఇదానిస్సా జటాకారేన పవత్తిం దస్సేతుం ‘‘సా హీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ రూపాదీసు ఆరమ్మణేసూతి తస్సా పవత్తిట్ఠానమాహ, రూపాదిఛళారమ్మణవినిముత్తస్స తణ్హావిసయస్స అభావతో. హేట్ఠుపరియవసేనాతి కదాచి రూపారమ్మణే కదాచి యావ ధమ్మారమ్మణే కదాచి ధమ్మారమ్మణే కదాచి యావ రూపారమ్మణేతి ఏవం హేట్ఠా, ఉపరి చ పవత్తివసేన. దేసనాక్కమేన చేత్థ హేట్ఠుపరియతా దట్ఠబ్బా. కదాచి కామభవే కదాచి రూపభవే కదాచి అరూపభవే కదాచి వా అరూపభవే…పే… కదాచి కామభవేతి ఏవమేత్థ హేట్ఠుపరియవసేన పవత్తి వేదితబ్బా. సబ్బసఙ్ఖారానం ఖణే ఖణే భిజ్జనసభావత్తా అపరాపరుప్పత్తి ఏత్థ సంసిబ్బనన్తి ఆహ ‘‘పునప్పునం ఉప్పజ్జనతో’’తి. ‘‘సంసిబ్బనట్ఠేనా’’తి ఇదం యేన సమ్బన్ధేన జటా వియాతి జటాతి జటాతణ్హానం ఉపమూపమేయ్యతా, తందస్సనం. అయం హేత్థ అత్థో – యథా జాలినో వేళుగుమ్బస్స సాఖా, కోససఞ్చయాదయో చ అత్తనా అత్తనో అవయవేహి సంసిబ్బితా వినద్ధా ‘‘జటా’’తి వుచ్చన్తి, ఏవం తణ్హాపి సంసిబ్బనసభావేనాతి, ‘‘సంసిబ్బితట్ఠేనా’’తి వా పాఠో, అత్తనావ అత్తనో సంసిబ్బితభావేనాతి అత్థో. అయం హి తణ్హా కోసకారకిమి వియ అత్తనావ అత్తానమ్పి సంసిబ్బన్తీ పవత్తతి. తేనాహ భగవా ‘‘రూపతణ్హా లోకే పియరూపం సాతరూపం, ఏత్థేసా తణ్హా ఉప్పజ్జమానా ఉప్పజ్జతి, ఏత్థ నివిసమానా నివిసతీ’’తిఆది (దీ. ని. ౨.౪౦౦; మ. ని. ౧.౮౬; విభ. ౨౦౩). ఇమే సత్తా ‘‘మమ ఇద’’న్తి పరిగ్గహితం వత్థుం అత్తనిబ్బిసేసం మఞ్ఞమానా అబ్భన్తరిమం కరోన్తి. అబ్భన్తరత్థో చ అన్తోసద్దోతి సకపరిక్ఖారే ఉప్పజ్జమానాపి తణ్హా ‘‘అన్తోజటా’’తి వుత్తా. పబ్బజితస్స పత్తాది, గహట్ఠస్స హత్థిఆది సకపరిక్ఖారో.

‘‘అత్తా’’తి భవతి ఏత్థ అభిమానోతి అత్తభావో, ఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకం. సరీరన్తి కేచి. మమ అత్తభావో సున్దరో, అసుకస్స వియ మమ అత్తభావో భవేయ్యాతి వా ఆదినా సకఅత్తభావాదీసు తణ్హాయ ఉప్పజ్జమానాకారో వేదితబ్బో. అత్తనో చక్ఖాదీని అజ్ఝత్తికాయతనాని. అత్తనో, పరేసఞ్చ రూపాదీని బాహిరాయతనాని. పరేసం సబ్బాని వా, సపరసన్తతిపరియాపన్నాని వా చక్ఖాదీని అజ్ఝత్తికాయతనాని. తథా రూపాదీని బాహిరాయతనాని. పరిత్తమహగ్గతభవేసు పవత్తియాపి తణ్హాయ అన్తోజటాబహిజటాభావో వేదితబ్బో. కామభవో హి కస్సచిపి కిలేసస్స అవిక్ఖమ్భితత్తా కథఞ్చిపి అవిముత్తో అజ్ఝత్తగ్గహణస్స విసేసపచ్చయోతి ‘‘అజ్ఝత్తం, అన్తో’’తి చ వుచ్చతి. తబ్బిపరియాయతో రూపారూపభవో ‘‘బహిద్ధా, బహీ’’తి చ. తేనాహ భగవా ‘‘అజ్ఝత్తసంయోజనో పుగ్గలో, బహిద్ధాసంయోజనో పుగ్గలో’’తి (అ. ని. ౨.౩౭). విసయభేదేన, పవత్తిఆకారభేదేన చ అనేకభేదభిన్నమ్పి తణ్హం జటాభావసామఞ్ఞేన ఏకన్తి గహేత్వా ‘‘తాయ ఏవం ఉప్పజ్జమానాయ జటాయా’’తి వుత్తం. సా పన ‘‘పజా’’తి వుత్తసత్తసన్తానపరియాపన్నా ఏవ హుత్వా పునప్పునం తం జటేన్తీ వినన్ధన్తీ పవత్తతీతి ఆహ ‘‘జటాయ జటితా పజా’’తి. తథా హి పరమత్థతో యదిపి అవయవబ్యతిరేకేన సముదాయో నత్థి, ఏకదేసో పన సముదాయో నామ న హోతీతి అవయవతో సముదాయం భిన్నం కత్వా ఉపమూపమేయ్యం దస్సేన్తో ‘‘యథా నామ వేళుజటాదీహి…పే… సంసిబ్బితా’’తి ఆహ. ఇమం జటన్తి సమ్బన్ధో. తీసు ధాతూసు ఏకమ్పి అసేసేత్వా సంసిబ్బనేన తేధాతుకం జటేత్వా ఠితం. తేనస్సా మహావిసయతం, విజటనస్స చ సుదుక్కరభావమాహ. ‘‘విజటేతుం కో సమత్థో’’తి ఇమినా ‘‘విజటయే’’తి పదం సత్తిఅత్థం, న విధిఆదిఅత్థన్తి దస్సేతి.

ఏవం ‘‘అన్తోజటా’’తిఆదినా పుట్ఠో పన అస్స దేవపుత్తస్స ఇమం గాథమాహాతి సమ్బన్ధో. ‘‘ఏదిసోవ ఇమం పఞ్హం విస్సజ్జేయ్యా’’తి సత్థారం గుణతో దస్సేన్తో ‘‘సబ్బధమ్మేసు అప్పటిహతఞాణచారో’’తిఆదిమాహ. తత్థ సబ్బధమ్మేసూతి అతీతాదిభేదభిన్నేసు సబ్బేసు ఞేయ్యధమ్మేసు. అప్పటిహతఞాణచారోతి అనవసేసఞేయ్యావరణప్పహానేన నిస్సఙ్గచారత్తా నవిహతఞాణపవత్తికో. ఏతేన తీసు కాలేసు అప్పటిహతఞాణతావిభావనేన ఆదితో తిణ్ణం ఆవేణికధమ్మానం గహణేనేవ తదేకలక్ఖణతాయ తదవినాభావతో చ భగవతో సేసావేణికధమ్మానమ్పి గహితభావో వేదితబ్బో. దిబ్బన్తి కామగుణాదీహి కీళన్తి లళన్తి, తేసు వా విహరన్తి, విజయసమత్థతాయోగేన పచ్చత్థికే విజేతుం ఇచ్ఛన్తి, ఇస్సరియధనాదిసక్కారదానగ్గహణం, తంతంఅత్థానుసాసనఞ్చ కరోన్తా వోహరన్తి, పుఞ్ఞాతిసయయోగానుభావప్పత్తాయ జుతియా జోతన్తి, యథాధిప్పేతఞ్చ విసయం అప్పటిఘాతేన గచ్ఛన్తి, యథిచ్ఛితనిప్ఫాదనే చ సక్కోన్తీతి దేవా. అథ వా దేవనీయా తంతంబ్యసననిత్థరణత్థికేహి సరణం పరాయణన్తి గమనీయా, అభిత్థవనీయా వా, సోభావిసేసయోగేన కమనీయాతి వా దేవా. తే తివిధా – సమ్ముతిదేవా ఉపపత్తిదేవా విసుద్ధిదేవాతి. భగవా పన నిరతిసయాయ అభిఞ్ఞాకీళాయ ఉత్తమేహి దిబ్బబ్రహ్మఅరియవిహారేహి సపరసన్తానగతపఞ్చవిధమారవిజయిచ్ఛానిప్ఫత్తియా చిత్తిస్సరియసత్తధనాదిసమ్మాపటిపత్తి అవేచ్చపసాదసక్కారదానగ్గహణసఙ్ఖాతేన, ధమ్మసభావపుగ్గలజ్ఝాసయానురూపానుసాసనీసఙ్ఖాతేన చ వోహారాతిసయేన పరమాయ పఞ్ఞాసరీరప్పభాసఙ్ఖాతాయ జుతియా, అనఞ్ఞసాధారణాయ ఞాణసరీరగతియా, మారవిజయసబ్బసబ్బఞ్ఞుగుణపరహితనిప్ఫాదనేసు అప్పటిహతాయ సత్తియా చ సమన్నాగతత్తా సదేవకేన లోకేన ‘‘సరణ’’న్తి గమనీయతో, అభిత్థవనీయతో, భత్తివసేన కమనీయతో చ సబ్బే తే దేవే తేహి గుణేహి అభిభుయ్య ఠితత్తా తేసం దేవానం సేట్ఠో ఉత్తమో దేవోతి దేవదేవో. సబ్బదేవేహి పూజనీయతరో దేవోతి వా, విసుద్ధిదేవభావస్స వా సబ్బఞ్ఞుగుణాలఙ్కారస్స వా అధిగతత్తా అఞ్ఞేసం దేవానం అతిసయేన దేవోతి దేవదేవో.

అపరిమాణాసు లోకధాతూసు అపరిమాణానం సక్కానం, మహాబ్రహ్మానఞ్చ గుణాభిభవనతో అధికో అతిసయో అతిరేకతరో వా సక్కో బ్రహ్మా చాతి సక్కానం అతిసక్కో బ్రహ్మానం అతిబ్రహ్మా. ఞాణప్పహానదేసనావిసేసేసు సదేవకే లోకే కేనచి అవిక్ఖమ్భనీయట్ఠానతాయ కుతోచిపి ఉత్రస్తాభావతో చతూహి వేసారజ్జేహి విసారదోతి చతువేసారజ్జవిసారదో. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధస్స తే పటిజానతో ఇమే ధమ్మా అనభిసమ్బుద్ధాతి తత్ర వత మం సమణో వా…పే… వేసారజ్జప్పత్తో విహరామీ’’తి (మ. ని. ౧.౧౫౦; అ. ని. ౪.౮). ఠానాఠానఞాణాదీహి దసహి ఞాణబలేహి సమన్నాగతత్తా దసబలధరో. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ఇధ తథాగతో ఠానఞ్చ ఠానతో, అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం పజానాతీ’’తిఆది (అ. ని. ౧౦.౨౧; విభ. ౮౦౯). యం కిఞ్చి ఞేయ్యం నామ, తత్థ సబ్బత్థేవ అనావటఞాణతాయ అనావరణఞాణో. తఞ్చ సబ్బం సమన్తతో సబ్బాకారతో హత్థతలే ఆమలకం వియ పచ్చక్ఖతో దస్సనసమత్థేన ఞాణచక్ఖునా సమన్నాగతత్తా సమన్తచక్ఖు, సబ్బఞ్ఞూతి అత్థో. ఇమేహి పన ద్వీహి పదేహి పచ్ఛిమాని ద్వే అసాధారణఞాణాని గహితాని. భాగ్యవన్తతాదీహి కారణేహి భగవా. యం పనేత్థ వత్తబ్బం, తం పరతో బుద్ధానుస్సతినిద్దేసే (విసుద్ధి. ౧.౧౨౩ ఆదయో) విత్థారతో ఆగమిస్సతి.

ఏత్థ చ ‘‘సబ్బధమ్మేసు అప్పటిహతఞాణచారో’’తి ఇమినా తియద్ధారుళ్హానం పుచ్ఛానం భగవతో బ్యాకరణసమత్థతాయ దస్సితాయ కిం దేవతానమ్పి పుచ్ఛం బ్యాకాతుం సమత్థో భగవాతి ఆసఙ్కాయ తన్నివత్తనత్థం ‘‘దేవదేవో’’తి వుత్తం. దేవానం అతిదేవో సక్కో దేవానమిన్దో దేవతానం పఞ్హం విస్సజ్జేతి, ‘‘తతో ఇమస్స కో విసేసో’’తి చిన్తేన్తానం తన్నివత్తనత్థం ‘‘సక్కానం అతిసక్కో’’తి వుత్తం. సక్కేనపి పుచ్ఛితమత్థం సనఙ్కుమారాదయో బ్రహ్మానో విస్సజ్జేన్తి, ‘‘తతో ఇమస్స కో అతిసయో’’తి చిన్తేన్తానం తన్నివత్తనత్థం ‘‘బ్రహ్మానం అతిబ్రహ్మా’’తి వుత్తం. అయం చస్స విసేసో చతువేసారజ్జదసబలఞాణేహి పాకటో జాతోతి దస్సనత్థం ‘‘చతు…పే… ధరో’’తి వుత్తం. ఇమాని చ ఞాణాని ఇమస్స ఞాణద్వయస్స అధిగమేన సహేవ సిద్ధానీతి దస్సనత్థం ‘‘అనావరణఞాణో సమన్తచక్ఖూ’’తి వుత్తం. తయిదం ఞాణద్వయం పుఞ్ఞఞాణసమ్భారూపచయసిద్ధాయ భగ్గదోసతాయ సిద్ధన్తి దస్సేన్తో ‘‘భగవా’’తి అవోచాతి. ఏవమేతేసం పదానం గహణే పయోజనం, అనుపుబ్బి చ వేదితబ్బా. యం పనేతం పచ్ఛిమం అనావరణఞాణం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణన్తి ఞాణద్వయం, తం అత్థతో అభిన్నం. ఏకమేవ హి తం ఞాణం విసయపవత్తిముఖేన అఞ్ఞేహి అసాధారణభావదస్సనత్థం ద్విధా కత్వా వుత్తం. అనవసేససఙ్ఖతాసఙ్ఖతసమ్ముతిధమ్మారమ్మణతాయ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం, తత్థావరణాభావతో నిస్సఙ్గచారముపాదాయ ‘‘అనావరణఞాణ’’న్తిపి వుత్తం. యం పనేత్థ వత్తబ్బం, తం పరతో బుద్ధానుస్సతినిద్దేసే (విసుద్ధి. ౧.౧౨౩ ఆదయో) వక్ఖామ.

౨. మహన్తే సీలక్ఖన్ధాదికే ఏసీ గవేసీతి మహేసి, భగవా. తేన మహేసినా. వణ్ణయన్తోతి వివరన్తో విత్థారేన్తో. యథాభూతన్తి అవిపరీతం. సీలాదిభేదనన్తి సీలసమాధిపఞ్ఞాదివిభాగం. సుదుల్లభన్తి అట్ఠక్ఖణవజ్జితేన నవమేన ఖణేన లద్ధబ్బత్తా సుట్ఠు దుల్లభం. సీలాదిసఙ్గహన్తి సీలాదిక్ఖన్ధత్తయసఙ్గహం. అరియమగ్గో హి తీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహితో సప్పదేసత్తా నగరం వియ రజ్జేన, న తయో ఖన్ధా అరియమగ్గేన నిప్పదేసత్తా. వుత్తఞ్హేతం ‘‘న ఖో, ఆవుసో విసాఖ, అరియేన అట్ఠఙ్గికేన మగ్గేన తయో ఖన్ధా సఙ్గహితా; తీహి చ ఖో, ఆవుసో విసాఖ, ఖన్ధేహి అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో సఙ్గహితో’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౨). కిలేసచోరేహి అపరిపన్థనీయతాయ ఖేమం. అన్తద్వయపరివజ్జనతో, మాయాదికాయవఙ్కాదిప్పహానతో చ ఉజుం. సబ్బేసం సంకిలేసధమ్మానం మారణవసేన గమనతో పవత్తనతో, నిబ్బానస్స మగ్గనతో, నిబ్బానత్థికేహి మగ్గితబ్బతో చ మగ్గం. విసుద్ధియాతి నిబ్బానాయ, విసుద్ధిభావాయ వా, అరహత్తాయాతి అత్థో.

యథాభూతం అజానన్తాతి ఏవం సీలవిసుద్ధిఆదివిసుద్ధిపరమ్పరాయ అధిగన్తబ్బో ఏవరూపో ఏవంకిచ్చకో ఏవమత్థోతి యాథావతో అనవబుజ్ఝన్తా. సకలసంకిలేసతో, సంసారతో చ సుద్ధిం విముత్తిం కామేన్తి పత్థేన్తీతి సుద్ధికామా. అపి-సద్దో సమ్భావనే. తేన న కేవలం సీలమత్తేన పరితుట్ఠా, అథ ఖో విసుద్ధికామాపి సమానాతి దస్సేతి. ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. భావనాయ యుత్తపయుత్తతాయ యోగినో వాయమన్తాపి విసుద్ధిం ఉద్దిస్స పయోగం పరక్కమం కరోన్తాపి ఉపాయస్స అనధిగతత్తా విసుద్ధిం నాధిగచ్ఛన్తీతి యోజనా. తేసన్తి యోగీనం. కామఞ్చాయం విసుద్ధిమగ్గో సమన్తభద్దకత్తా సవనధారణపరిచయాదిపసుతానం సబ్బేసమ్పి పామోజ్జకరో, యోగీనం పన సాతిసయం పమోదహేతూతి ఆహ ‘‘తేసం పామోజ్జకరణ’’న్తి. బాహిరకనికాయన్తరలద్ధీహి అసమ్మిస్సతాయ సుట్ఠు విసుద్ధవినిచ్ఛయత్తా సువిసుద్ధవినిచ్ఛయం. మహావిహారవాసీనన్తి అత్తనో అపస్సయభూతం నికాయం దస్సేతి. దేసనానయనిస్సితన్తి ధమ్మసంవణ్ణనానయసన్నిస్సితం. ఏత్థ చ ‘‘తేసం పామోజ్జకరణ’’న్తిఆదినా సబ్బసంకిలేసమలవిసుద్ధతాయ విసుద్ధిం నిబ్బానం పత్థేన్తానం యోగీనం ఏకంసేన తదావహత్తా పామోజ్జకరో ఞాణుత్తరేహి సమ్మాపటిపన్నేహి అధిట్ఠితత్తా సుట్ఠు సమ్మా విసుద్ధవినిచ్ఛయో మహావిహారవాసీనం కథామగ్గోతి దస్సేతి. సక్కచ్చం మే భాసతో సక్కచ్చం నిసామయథాతి యోజేతబ్బం.

ఏత్థ చ ‘‘ఇమిస్సా దాని గాథాయా’’తి ఇమినా విసుద్ధిమగ్గభాసనస్స నిస్సయం, ‘‘కథితాయ మహేసినా’’తి ఇమినా తస్స పమాణభావం, ‘‘యథాభూతం అత్థం సీలాదిభేదన’’న్తి ఇమినా అవిపరీతపిణ్డత్థం, ‘‘సుదుల్లభం…పే… యోగినో’’తి ఇమినా నిమిత్తం, ‘‘తేసం పామోజ్జకరణ’’న్తి ఇమినా పయోజనం, ‘‘వణ్ణయన్తో అత్థం, సువిసుద్ధవినిచ్ఛయం మహావిహారవాసీనం దేసనానయనిస్సితం, సక్కచ్చ’’న్తి చ ఇమినా కరణప్పకారం దస్సేత్వా ‘‘విసుద్ధికామా సబ్బేపి, నిసామయథ సాధవో’’తి ఇమినా తత్థ సక్కచ్చసవనే సాధుజనే నియోజేతి. సాధుకం సవనపటిబద్ధా హి సాసనసమ్పత్తి.

౩. వచనత్థవిభావనేన పవేదితవిసుద్ధిమగ్గసామఞ్ఞత్థస్స విసుద్ధిమగ్గకథా వుచ్చమానా అభిరుచిం ఉప్పాదేతీతి పదత్థతో విసుద్ధిమగ్గం విభావేతుం ‘‘తత్థ విసుద్ధీ’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తత్థాతి యదిదం ‘‘విసుద్ధిమగ్గం భాసిస్స’’న్తి ఏత్థ విసుద్ధిమగ్గపదం వుత్తం, తత్థ. సబ్బమలవిరహితన్తి సబ్బేహి రాగాదిమలేహి, సబ్బేహి సంకిలేసమలేహి చ విరహితం వివిత్తం. తతో ఏవ అచ్చన్తపరిసుద్ధం, సబ్బదా సబ్బథా చ విసుద్ధన్తి అత్థో. యథావుత్తం విసుద్ధిం మగ్గతి గవేసతి అధిగచ్ఛతి ఏతేనాతి విసుద్ధిమగ్గో. తేనాహ ‘‘మగ్గోతి అధిగమూపాయో వుచ్చతీ’’తి. విసుద్ధిమగ్గోతి చ నిప్పరియాయేన లోకుత్తరమగ్గో వేదితబ్బో, తదుపాయత్తా పన పుబ్బభాగమగ్గో, తన్నిస్సయో కథాపబన్ధో చ తథా వుచ్చతి.

స్వాయం విసుద్ధిమగ్గో సత్థారా దేసనావిలాసతో, వేనేయ్యజ్ఝాసయతో చ నానానయేహి దేసితో, తేసు అయమేకో నయో గహితోతి దస్సేతుం ‘‘సో పనాయ’’న్తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ కత్థచీతి కిస్మిఞ్చి సుత్తే. విపస్సనామత్తవసేనేవాతి అవధారణేన సమథం నివత్తేతి. సో హి తస్సా పటియోగీ, న సీలాది. మత్త-సద్దేన చ విసేసనివత్తిఅత్థేన సవిసేసం సమాధిం నివత్తేతి. సో ఉపచారప్పనాభేదో విపస్సనాయానికస్స దేసనాతి కత్వా న సమాధిమత్తం. న హి ఖణికసమాధిం వినా విపస్సనా సమ్భవతి. విపస్సనాతి చ తివిధాపి అనుపస్సనా వేదితబ్బా, న అనిచ్చానుపస్సనావ. న హి అనిచ్చదస్సనమత్తేన సచ్చాభిసమయో సమ్భవతి. యం పన గాథాయం అనిచ్చలక్ఖణస్సేవ గహణం కతం, తం యస్స తదేవ సుట్ఠుతరం పాకటం హుత్వా ఉపట్ఠాతి, తాదిసస్స వసేన. సోపి హి ఇతరం లక్ఖణద్వయం విభూతతరం కత్వా సమ్మసిత్వా విసేసం అధిగచ్ఛతి, న అనిచ్చలక్ఖణమేవ.

సబ్బే సఙ్ఖారాతి సబ్బే తేభూమకసఙ్ఖారా, తే హి సమ్మసనీయా. అనిచ్చాతి న నిచ్చా అద్ధువా ఇత్తరా ఖణభఙ్గురాతి. పఞ్ఞాయాతి విపస్సనాపఞ్ఞాయ. పస్సతి సమ్మసతి. అథ పచ్ఛా ఉదయబ్బయఞాణాదీనం ఉప్పత్తియా ఉత్తరకాలం. నిబ్బిన్దతి దుక్ఖేతి తస్మింయేవ అనిచ్చాకారతో దిట్ఠే ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా’’తి వుత్తే తేభూమకే ఖన్ధపఞ్చకసఙ్ఖాతే దుక్ఖే నిబ్బిన్దతి నిబ్బిదాఞాణం పటిలభతి. ఏస మగ్గో విసుద్ధియాతి ఏస నిబ్బిదానుపస్సనాసఙ్ఖాతో విరాగాదీనం కారణభూతో నిబ్బానస్స అధిగమూపాయో.

ఝానపఞ్ఞావసేనాతి సమథవిపస్సనావసేన. ఝానన్తి చేత్థ విపస్సనాయ పాదకభూతం ఝానం అధిప్పేతం. యమ్హీతి యస్మిం పుగ్గలే. ఝానఞ్చ పఞ్ఞా చాతి ఏత్థాయమత్థో – యో పుగ్గలో ఝానం పాదకం కత్వా విపస్సనం పట్ఠపేత్వా తం ఉస్సుక్కాపేతి. స వే నిబ్బానసన్తికేతి సో బ్యత్తం నిబ్బానస్స సమీపే ఏకన్తతో నిబ్బానం అధిగచ్ఛతీతి.

కమ్మన్తి మగ్గచేతనా. సా హి అపచయగామితాయ సత్తానం సుద్ధిం ఆవహతి. విజ్జాతి సమ్మాదిట్ఠి. సీలన్తి సమ్మావాచాకమ్మన్తా. జీవితముత్తమన్తి సమ్మాఆజీవో. ధమ్మోతి అవసేసా చత్తారో అరియమగ్గధమ్మా. అథ వా కమ్మన్తి సమ్మాకమ్మన్తస్స గహణం. ‘‘యా చావుసో విసాఖ, సమ్మాదిట్ఠి, యో చ సమ్మాసఙ్కప్పో, ఇమే ధమ్మా పఞ్ఞాక్ఖన్ధే సఙ్గహితా’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౨) వచనతో. విజ్జాతి సమ్మాదిట్ఠిసమ్మాసఙ్కప్పానం గహణం. ధమ్మోతి సమాధి ‘‘ఏవంధమ్మా తే భగవన్తో అహేసు’’న్తిఆదీసు (సం. ని. ౫.౩౭౮) వియ. తగ్గహణేనేవ ‘‘యో చావుసో విసాఖ, సమ్మావాయామో, యా చ సమ్మాసతి, యో చ సమ్మాసమాధి, ఇమే ధమ్మా సమాధిక్ఖన్ధే సఙ్గహితా’’తి వచనతో సమ్మావాయామసతీనమ్పి గహణం దట్ఠబ్బం. సీలన్తి సమ్మావాచాజీవానం. జీవితముత్తమన్తి ఏవరూపస్స అరియపుగ్గలస్స జీవితం ఉత్తమం జీవితన్తి ఏవమేత్థ అట్ఠఙ్గికో అరియమగ్గో వుత్తోతి వేదితబ్బో.

సీలాదివసేనాతి సీలసమాధిపఞ్ఞావీరియవసేన. సబ్బదాతి సమాదానతో పభుతి సబ్బకాలం. సీలసమ్పన్నోతి చతుపారిసుద్ధిసీలసమ్పదాయ సమ్పన్నో సమన్నాగతో. పఞ్ఞవాతి లోకియలోకుత్తరాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతో. సుసమాహితోతి తంసమ్పయుత్తేన సమాధినా సుట్ఠు సమాహితో. ఆరద్ధవీరియోతి అకుసలానం ధమ్మానం పహానాయ, కుసలానం ధమ్మానం ఉపసమ్పదాయ పగ్గహితవీరియో. పహితత్తోతి నిబ్బానం పతిపేసితత్తతాయ కాయే చ జీవితే చ నిరపేక్ఖచిత్తో. ఓఘన్తి కామోఘాదిచతుబ్బిధమ్పి ఓఘం, సంసారమహోఘమేవ వా.

ఏకాయనోతి ఏకమగ్గో. మగ్గపరియాయో హి ఇధ అయన-సద్దో, తస్మా ఏకపథభూతో అయం, భిక్ఖవే, మగ్గో, న ద్వేధాపథభూతోతి అత్థో. ఏకం వా నిబ్బానం అయతి గచ్ఛతీతి ఏకాయనో, ఏకేన వా గణసఙ్గణికం పహాయ వివేకట్ఠేన అయితబ్బో పటిపజ్జితబ్బోతి ఏకాయనో, అయన్తి తేనాతి వా అయనో, ఏకస్స సేట్ఠస్స భగవతో అయనోతి ఏకాయనో, తేన ఉప్పాదితత్తా, ఏకస్మిం వా ఇమస్మింయేవ ధమ్మవినయే అయనోతి ఏకాయనో. సత్తానం విసుద్ధియాతి రాగాదిమలేహి, అభిజ్ఝావిసమలోభాదిఉపక్కిలేసేహి చ సత్తానం విసుద్ధత్థాయ విసుజ్ఝనత్థాయ. యదిదన్తి నిపాతో, యే ఇమేతి అత్థో. పుబ్బే సరణలక్ఖణేన మగ్గట్ఠేన చ మగ్గోతి వుత్తస్సేవ కాయాదివిసయభేదేన చతుబ్బిధత్తా ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా’’తి వుత్తం. సమ్మప్పధానాదీసూతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన అప్పమాదాభిరతిఆదీనం సఙ్గహో వేదితబ్బో. అప్పమాదాభిరతిఆదివసేనాపి హి కత్థచి విసుద్ధిమగ్గో దేసితో. యథాహ –

‘‘అప్పమాదరతో భిక్ఖు, పమాదే భయదస్సి వా;

అభబ్బో పరిహానాయ, నిబ్బానస్సేవ సన్తికే’’తి. (ధ. ప. ౩౨);

౪. తత్రాతి తస్సం గాథాయం. ఉపరి వుచ్చమానా గాథాయ విత్థారసంవణ్ణనా నిద్దేసపటినిద్దేసట్ఠానియా, తతో సంఖిత్తతరా అత్థవణ్ణనా ఉద్దేసట్ఠానియాతి ఆహ ‘‘అయం సఙ్ఖేపవణ్ణనా’’తి. యథాఉద్దిట్ఠస్స హి అత్థస్స నిద్దేసపటినిద్దేసా సుకరా, సుబోధా చ హోన్తీతి. సీలే పతిట్ఠాయాతి ఏత్థ సీలేతి కుసలసీలే. యదిపి ‘‘కతమే చ, థపతి, అకుసలా సీలా’’తిఆదీసు అకుసలా ధమ్మాపి సీలన్తి ఆగతా. వుచ్చమానాయ పన చిత్తపఞ్ఞాభావనాయ అధిట్ఠానాయోగ్యతాయ కిరియసీలానమ్పి అసమ్భవో, కుతో ఇతరేసన్తి కుసలసీలమేవేత్థ అధిప్పేతం. సీలం పరిపూరయమానోతిఆదీసు పరిపూరయమానోతి పరిపాలేన్తో, పరివడ్ఢేన్తో వా, సబ్బభాగేహి సంవరన్తో, అవీతిక్కమన్తో చాతి అత్థో. తథాభూతో హి తం అవిజహన్తో తత్థ పతిట్ఠితో నామ హోతి. ‘‘సీలే’’తి హి ఇదం ఆధారే భుమ్మం. పతిట్ఠాయాతి దువిధా పతిట్ఠా నిస్సయూపనిస్సయభేదతో. తత్థ ఉపనిస్సయపతిట్ఠా లోకియా, ఇతరా లోకుత్తరా అభిన్దిత్వా గహణే. భిన్దిత్వా పన గహణే యథా లోకియచిత్తుప్పాదేసు సహజాతానం, పురిమపచ్ఛిమానఞ్చ వసేన నిస్సయూపనిస్సయపతిట్ఠా సమ్భవతి, ఏవం లోకుత్తరేసు హేట్ఠిమమగ్గఫలసీలవసేన ఉపనిస్సయపతిట్ఠాపి సమ్భవతి. ‘‘పతిట్ఠాయా’’తి చ పదస్స యదా ఉపనిస్సయపతిట్ఠా అధిప్పేతా, తదా ‘‘సద్ధం ఉపనిస్సాయా’’తిఆదీసు (పట్ఠా. ౧.౧.౪౨౩) వియ పురిమకాలకిరియావసేన అత్థో వేదితబ్బో. తేనాహ ‘‘పుబ్బేవ ఖో పనస్స కాయకమ్మం వచీకమ్మం ఆజీవో సుపరిసుద్ధో హోతీ’’తి (మ. ని. ౩.౪౩౧). యదా పన నిస్సయపతిట్ఠా అధిప్పేతా, తదా ‘‘చక్ఖుఞ్చ పటిచ్చా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౦౪; ౩.౪౨౧; సం. ని. ౪.౬౦) వియ సమానకాలకిరియావసేన అత్థో వేదితబ్బో. సమ్మావాచాదయో హి అత్తనా సమ్పయుత్తానం సమ్మాదిట్ఠిఆదీనం సహజాతవసేనేవ నిస్సయపచ్చయా హోన్తీతి.

నరతి నేతీతి నరో, పురిసో. యథా హి పఠమపకతిభూతో సత్తో, ఇతరాయ పకతియా సేట్ఠట్ఠేన పురి ఉచ్చే ఠానే సేతి పవత్తతీతి ‘‘పురిసో’’తి వుచ్చతి, ఏవం నయనట్ఠేన ‘‘నరో’’తి వుచ్చతి. పుత్తభాతుభూతోపి హి పుగ్గలో మాతుజేట్ఠభగినీనం నేతుట్ఠానే తిట్ఠతి, పగేవ ఇతరో ఇతరాసం. నరేన యోగతో, నరస్స అయన్తి వా నారీ, ఇత్థీ. సాపి చేత్థ కామం తణ్హాజటావిజటనసమత్థతా అత్థి, పధానమేవ పన సత్తం దస్సేన్తో ‘‘నరో’’తి ఆహ యథా ‘‘సత్థా దేవమనుస్సాన’’న్తి (దీ. ని. ౧.౧౫౭, ౨౫౫). అట్ఠకథాయం పన అవిభాగేన పుగ్గలపరియాయో అయన్తి దస్సేతుం ‘‘నరోతి సత్తో’’తి వుత్తం. సపఞ్ఞోతి విపాకభూతాయ సహ పఞ్ఞాయ పవత్తతీతి సపఞ్ఞో. తాయ హి ఆదితో పట్ఠాయ సన్తానవసేన బహులం పవత్తమానాయ అయం సత్తో సవిసేసం ‘‘సపఞ్ఞో’’తి వత్తబ్బతం అరహతి. విపాకపఞ్ఞాపి హి సన్తానవిసేసనేన భావనాపఞ్ఞుప్పత్తియా ఉపనిస్సయో హోతి అహేతుకద్విహేతుకానం తదభావతో. సమ్పజఞ్ఞసఙ్ఖాతాయ చ తంతంకిచ్చకారికాయ పఞ్ఞాయ వసేన ‘‘సపఞ్ఞో’’తి వత్తుం వట్టతి. అట్ఠకథాయం పన నిపక-సద్దేన పారిహారికపఞ్ఞా గయ్హతీతి విపాకపఞ్ఞావసేనేవేత్థ అత్థో వుత్తో. కమ్మజతిహేతుకపటిసన్ధిపఞ్ఞాయాతి కమ్మజాయ తిహేతుకపటిసన్ధియం పఞ్ఞాయాతి ఏవం తిహేతుక-సద్దో పటిసన్ధి-సద్దేన సమ్బన్ధితబ్బో, న పఞ్ఞా-సద్దేన. న హి పఞ్ఞా తిహేతుకా అత్థి. పటిసన్ధితో పభుతి పవత్తమానా పఞ్ఞా ‘‘పటిసన్ధియం పఞ్ఞా’’తి వుత్తా తంమూలకత్తా, న పటిసన్ధిక్ఖణే పవత్తా ఏవ.

చిన్తేతి ఆరమ్మణం ఉపనిజ్ఝాయతీతి చిత్తం, సమాధి. సో హి సాతిసయం ఉపనిజ్ఝానకిచ్చో. న హి వితక్కాదయో వినా సమాధినా తమత్థం సాధేన్తి, సమాధి పన తేహి వినాపి సాధేతీతి. పగుణబలవభావాపాదనేన పచ్చయేహి చితం, తథా సన్తానం చినోతీతిపి చిత్తం, సమాధి. పఠమజ్ఝానాదివసేన చిత్తవిచిత్తతాయ, ఇద్ధివిధాదిచిత్తకరణేన చ సమాధి చిత్తన్తి వినాపి పరోపదేసేనస్స చిత్తపరియాయో లబ్భతేవ. అట్ఠకథాయం పన చిత్త-సద్దో విఞ్ఞాణే నిరుళ్హోతి కత్వా వుత్తం ‘‘చిత్తసీసేన హేత్థ సమాధి నిద్దిట్ఠో’’తి. యథాసభావం పకారేహి జానాతీతి పఞ్ఞా. సా యదిపి కుసలాదిభేదతో బహువిధా. ‘‘భావయ’’న్తి పన వచనతో భావేతబ్బా ఇధాధిప్పేతాతి తం దస్సేతుం ‘‘విపస్సన’’న్తి వుత్తం. ‘‘భావయ’’న్తి చ ఇదం పచ్చేకం యోజేతబ్బం ‘‘చిత్తఞ్చ భావయం, పఞ్ఞఞ్చ భావయ’’న్తి. తయిదం ద్వయం కిం లోకియం, ఉదాహు లోకుత్తరన్తి? లోకుత్తరన్తి దట్ఠబ్బం ఉక్కట్ఠనిద్దేసతో. తం హి భావయమానో అరియమగ్గక్ఖణే తణ్హాజటం సముచ్ఛేదవసేన విజటేతీతి వుచ్చతి, న లోకియం. నానన్తరియభావేన పనేత్థ లోకియాపి గహితావ హోన్తి లోకియసమథవిపస్సనాయ వినా తదభావతో. సమథయానికస్స హి ఉపచారప్పనాప్పభేదం సమాధిం ఇతరస్స ఖణికసమాధిం, ఉభయేసమ్పి విమోక్ఖముఖత్తయం వినా న కదాచిపి లోకుత్తరాధిగమో సమ్భవతి. తేనాహ ‘‘సమాధిఞ్చేవ విపస్సనఞ్చ భావయమానో’’తి. తత్థ యదా లోకియా సమథవిపస్సనా అధిప్పేతా, తదా ‘‘భావయ’’న్తి ఇదం భావనాకిరియాయ హేతుభావకథనం, భావనాహేతూతి అత్థో. తంభావనాహేతుకా హి విజటనకిరియాతి. యదా పన లోకుత్తరా అధిప్పేతా, తదా కేవలం వత్తమానభావనిద్దేసో. తదుభయభావనాసమకాలమేవ హి తణ్హాజటావిజటనం.

‘‘ఆతాపీ నిపకో’’తి ఇదం యథావుత్తభావనాయ ఉపకారకధమ్మకిత్తనం. కమ్మట్ఠానం అనుయుఞ్జన్తస్స హి వీరియం సతి సమ్పజఞ్ఞన్తి ఇమే తయో ధమ్మా బహూపకారా. వీరియూపత్థద్ధఞ్హి కమ్మట్ఠానం సతిసమ్పజఞ్ఞానుపాలితం న పరిపతతి, ఉపరి చ విసేసం ఆవహతి. పతిట్ఠాసిద్ధియా చేత్థ సద్ధాసిద్ధి, సద్ధూపనిస్సయత్తా సీలస్స, వీరియాదిసిద్ధియా చ. న హి సద్ధేయ్యవత్థుం అసద్దహన్తస్స యథావుత్తవీరియాదయో సమ్భవన్తి, తథా సమాధిపి. యథా హి హేతుభావతో వీరియాదీహి సద్ధాసిద్ధి, ఏవం ఫలభావతో తేహి సమాధిసిద్ధి. వీరియాదీసు హి సమ్పజ్జమానేసు సమాధి సమ్పన్నోవ హోతి అసమాహితస్స తదభావతో. కథం పనేత్థ సతిసిద్ధి? నిపకగ్గహణతో. తిక్ఖవిసదభావప్పత్తా హి సతి ‘‘నేపక్క’’న్తి వుచ్చతి. యథాహ ‘‘పరమేన సతినేపక్కేన సమన్నాగతో’’తి. అట్ఠకథాయం పన ‘‘నేపక్కం పఞ్ఞా’’తి అయమత్థో దస్సితో. తగ్గహణేనేవ సతిపి గహితావ హోతి. న హి సతివిరహితా పఞ్ఞా అత్థీతి. అపరే పన ‘‘సపఞ్ఞో’’తి ఇమినావ పారిహారికపఞ్ఞాపి గయ్హతీతి ‘‘నిపకో’’తి పదస్స ‘‘సతో’’తి అత్థం వదన్తి. యదిపి కిలేసానం పహానం ఆతాపనం, తం సమ్మాదిట్ఠిఆదీనమ్పి అత్థేవ. ఆతప్పసద్దో వియ పన ఆతాపసద్దో వీరియేయేవ నిరుళ్హోతి ఆహ ‘‘ఆతాపీతి వీరియవా’’తి. అథ వా పటిపక్ఖప్పహానే సమ్పయుత్తధమ్మానం అబ్భుస్సహనవసేన పవత్తమానస్స వీరియస్స సాతిసయం తదాతాపనన్తి వీరియమేవ తథా వుచ్చతి, న అఞ్ఞే ధమ్మా. ఆతాపీతి చాయమీకారో పసంసాయ, అతిసయస్స వా దీపకో. వీరియవాతి వా-సద్దోపి తదత్థో ఏవ దట్ఠబ్బో. తేన సమ్మప్పధానసమఙ్గితా వుత్తా హోతి. తేనాహ ‘‘కిలేసానం ఆతాపనపరితాపనట్ఠేనా’’తి. ఆతాపనగ్గహణేన చేత్థ ఆరమ్భ ధాతుమాహ ఆదితో వీరియారమ్భోతి కత్వా, పరితాపనగ్గహణేన నిక్కమపరక్కమధాతుయో సబ్బసో పటిపక్ఖతో నిక్ఖన్తతం, ఉపరూపరి విసేసప్పత్తిఞ్చ ఉపాదాయ. నిపయతి విసోసేతి పటిపక్ఖం, తతో వా అత్తానం నిపాతి రక్ఖతీతి నిపకో, సమ్పజానో. కమ్మట్ఠానస్స పరిహరణే నియుత్తాతి పారిహారికా.

అభిక్కమాదీని సబ్బకిచ్చాని సాత్థకసమ్పజఞ్ఞాదివసేన పరిచ్ఛిజ్జ నేతీతి సబ్బకిచ్చపరిణాయికా. కమ్మట్ఠానస్స వా ఉగ్గహో పరిపుచ్ఛా భావనారమ్భో మనసికారవిధి, తత్థ చ సక్కచ్చకారితా సాతచ్చకారితా సప్పాయకారితా నిమిత్తకుసలతా పహితత్తతా అన్తరాఅసఙ్కోచో ఇన్ద్రియసమత్తపటిపాదనా వీరియసమతాపాదనం వీరియసమతాయోజనన్తి ఏవమాదీనం సబ్బేసం కిచ్చానం పరిణాయికా సబ్బకిచ్చపరిణాయికా. భయం ఇక్ఖతీతి భిక్ఖూతి సాధారణతో భిక్ఖులక్ఖణకథనేన పటిపత్తియావ భిక్ఖుభావో, న భిక్ఖకభిన్నపటధరాదిభావేనాతి దస్సేతి. ఏవం హి కతకిచ్చానం సామణేరాదీనం, పటిపన్నానఞ్చ అపబ్బజితానమ్పి సఙ్గహో కతో హోతి. ఇధ పన పటిపజ్జనకవసేన అత్థో వేదితబ్బో. భిన్దతి పాపకే అకుసలే ధమ్మేతి వా భిక్ఖు. సో ఇమం విజటయేతి యో నరో సప్పఞ్ఞో సీలే పతిట్ఠాయ ఆతాపీ నిపకో చిత్తం పఞ్ఞఞ్చ భావయన్తి వుత్తో, సో భిక్ఖు ఇమం తణ్హాజటం విజటయేతి సమ్బన్ధో. ఇదాని తమ్పి విజటనం వేళుగుమ్బవిజటనేన ఉపమేత్వా దస్సేతుం గాథాయ యథావుత్తే సీలాదిధమ్మే ‘‘ఇమినా చ సీలేనా’’తిఆదినా పచ్చామసతి. తత్థ యస్మా యోగావచరసన్తానగతా నానాక్ఖణికా మిస్సకా సీలాదిధమ్మా గాథాయ గహితా, తస్మా తే ఏకచ్చం గణ్హన్తో ‘‘ఛహి ధమ్మేహి సమన్నాగతో’’తి ఆహ. న హి తే ఛ ధమ్మా ఏకస్మిం సన్తానే ఏకస్మిం ఖణే లబ్భన్తి. యస్మా చ పుగ్గలాధిట్ఠానేన గాథా భాసితా, తస్మా పుగ్గలాధిట్ఠానమేవ ఉపమం దస్సేన్తో ‘‘సేయ్యథాపి నామ పురిసో’’తిఆదిమాహ. తత్థ సునిసితన్తి సుట్ఠు నిసితం, అతివియ తిఖిణన్తి అత్థో. సత్థస్స నిసానసిలాయం నిసితతరభావకరణం, బాహుబలేన చస్స ఉక్ఖిపనన్తి ఉభయమ్పేతం అత్థాపన్నం కత్వా ఉపమా వుత్తాతి తదుభయం ఉపమేయ్యే దస్సేన్తో ‘‘సమాధిసిలాయం సునిసితం…పే… పఞ్ఞాహత్థేన ఉక్ఖిపిత్వా’’తి ఆహ. సమాధిగుణేన హి పఞ్ఞాయ తిక్ఖభావో. తేనాహ భగవా ‘‘సమాహితో యథాభూతం పజానాతీ’’తి (సం. ని. ౩.౫; ౪.౯౯; ౫.౧౦౭౧; నేత్తి. ౪౦; మి. ప. ౨.౧.౧౪). వీరియఞ్చస్సా ఉపత్థమ్భకం పగ్గణ్హనతో. విజటేయ్యాతి విజటేతుం సక్కుణేయ్య. వుట్ఠానగామినివిపస్సనాయ హి వత్తమానాయ యోగావచరో తణ్హాజటం విజటేతుం సమత్థో నామ. విజటనం చేత్థ సముచ్ఛేదవసేన పహానన్తి ఆహ ‘‘సఞ్ఛిన్దేయ్య సమ్పదాలేయ్యా’’తి. దక్ఖిణం అరహతీతి దక్ఖిణేయ్యో, అగ్గో చ సో దక్ఖిణేయ్యో చాతి అగ్గదక్ఖిణేయ్యో, అగ్గా వా దక్ఖిణా అగ్గదక్ఖిణా, తం అరహతీతి అగ్గదక్ఖిణేయ్యో.

౫. తత్రాతి తస్సం గాథాయం. అయన్తి ‘‘నరో’’తి చ ‘‘భిక్ఖూ’’తి చ వుత్తో యోగావచరో. పున తత్రాతి తస్సం పఞ్ఞాయం. అస్సాతి భిక్ఖునో. కత్తరి చేతం సామివచనం, అనేనాతి అత్థో. కరణీయం నత్థి విసేసాధానస్స తిహేతుకపటిసన్ధిపఞ్ఞాయ అభావతో. తేనాహ ‘‘పురిమకమ్మానుభావేనేవ హిస్స సా సిద్ధా’’తి. తేనాతి యోగినా. భావనాయం సతతపవత్తితవీరియతాయ సాతచ్చకారినా. పఞ్ఞావసేనాతి యథావుత్తనేపక్కసఙ్ఖాతపఞ్ఞావసేన. యం కిఞ్చి కత్తబ్బం, తస్స సబ్బస్స సమ్పజానవసేనేవ కరణసీలో, తత్థ వా సమ్పజానకారో ఏతస్స అత్థి, సమ్పజానస్స వా అసమ్మోహస్స కారకో ఉప్పాదకోతి సమ్పజానకారీ, తేన సమ్పజానకారినా. అత్రాతి అస్సం గాథాయం. సీలాదిసమ్పాదనే వీరియస్స తేసం అఙ్గభావతో తం విసుం అగ్గహేత్వా ‘‘సీలసమాధిపఞ్ఞాముఖేనా’’తి వుత్తం.

‘‘విసుద్ధిమగ్గం దస్సేతీ’’తి అవిభాగతో దేసనాయ పిణ్డత్థం వత్వా పున తం విభాగతో దస్సేతుం ‘‘ఏత్తావతా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఏత్తావతాతి ఏత్తకాయ దేసనాయ. సిక్ఖాతి సిక్ఖితబ్బట్ఠేన సిక్ఖా. సిక్ఖనం చేత్థ ఆసేవనం దట్ఠబ్బం. సీలాదిధమ్మేహి సంవరణాదివసేన ఆసేవన్తో తే సిక్ఖతీతి వుచ్చతి. సాసనన్తి పటిపత్తిసాసనం. ఉపనిస్సయో బలవకారణం. వజ్జనం అనుపగమనం. సేవనా భావనా. పటిపక్ఖోతి పహాయకపటిపక్ఖో. యదిపి గాథాయం ‘‘సీలే’’తి సామఞ్ఞతో వుత్తం, న ‘‘అధిసీలే’’తి. తం పన తణ్హాజటావిజటనస్స పతిట్ఠాభూతం అధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘సీలేన అధిసీలసిక్ఖా పకాసితా’’తి. భవగామి హి సీలం సీలమేవ, విభవగామి సీలం అధిసీలసిక్ఖా. సామఞ్ఞజోతనా హి విసేసే అవతిట్ఠతీతి. ఏస నయో సేససిక్ఖాసుపి.

సీలేనాతి అధిసీలసిక్ఖాభూతేన సీలేన. తం హి అనఞ్ఞసాధారణతాయ సాసనస్స ఆదికల్యాణతం పకాసేతి, న యమనియమాదిమత్తం. తేన వుత్తం ‘‘సీలఞ్చ సువిసుద్ధం, సబ్బపాపస్స అకరణ’’న్తి చ. కుసలానన్తి మగ్గకుసలానం. కుసలానన్తి వా అనవజ్జానం. తేన అరియఫలధమ్మానమ్పి సఙ్గహో సిద్ధో హోతి. సబ్బపాపస్స అకరణన్తి సబ్బస్సాపి సావజ్జస్స అకిరియా అనజ్ఝాపజ్జనం. ఏతేన చారిత్తవారిత్తభేదస్స సబ్బస్స సీలస్స గహణం కతం హోతి. కత్తబ్బాకరణమ్పి హి సావజ్జమేవాతి. ఆదివచనతోతి గాథాయం వుత్తసమాధిపఞ్ఞానం ఆదిమ్హి వచనతో. ఆదిభావో చస్స తమ్మూలకత్తా ఉత్తరిమనుస్సధమ్మానం. ఆదీనం వా వచనం ఆదివచనం. ఆదిసద్దేన చేత్థ ‘‘సీలం సమాధి పఞ్ఞా చ, విముత్తి చ అనుత్తరా’’తి (దీ. ని. ౨.౧౮౬) ఏవమాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. సీలస్స విసుద్ధత్తా విప్పటిసారాదిహేతూనం దూరీకరణతో అవిప్పటిసారాదిగుణావహం. ‘‘అవిప్పటిసారాదిగుణావహత్తా’’తి ఏతేన న కేవలం సీలస్స కల్యాణతావ విభావితా, అథ ఖో ఆదిభావోపీతి దట్ఠబ్బం. తథా హిస్స సుత్తే (పరి. ౩౬౬) అవిప్పటిసారాదీనం విముత్తిఞాణపరియోసానానం పరమ్పరపచ్చయతా వుత్తా. సమాధినాతి అధిచిత్తసిక్ఖాభూతేన సమాధినా. సకలం సాసనం సఙ్గహేత్వా పవత్తాయ గాథాయ ఆదిపదేన ఆదిమ్హి పటిపజ్జితబ్బస్స సీలస్స, తతియపదేన పరియోసానే పటిపజ్జితబ్బాయ పఞ్ఞాయ గహితత్తా మజ్ఝే పటిపజ్జితబ్బో సమాధి పారిసేసతో దుతియపదేన గయ్హతీతి ‘‘కుసలస్స ఉపసమ్పదాతిఆదివచనతో హి సమాధి సాసనస్స మజ్ఝే’’తి వుత్తం, న కుసలసద్దస్స సమాధిపరియాయత్తా. పుబ్బూపనిస్సయవతో హి సమాహితతాదిఅట్ఠఙ్గసమన్నాగమేన అభినీహారక్ఖమతా సమాధిస్స ఇద్ధివిధాదిగుణావహత్తం, అగ్గమగ్గపఞ్ఞాయ అధిగతాయ యదత్థం పబ్బజతి, తం పరియోసితన్తి పఞ్ఞా సాసనస్స పరియోసానం. తేనాహ భగవా ‘‘సిక్ఖానిసంసమిదం, భిక్ఖవే, బ్రహ్మచరియం వుస్సతి సద్ధాధిపతేయ్యం పఞ్ఞుత్తరం విముత్తిసార’’న్తి (అ. ని. ౪.౨౪౫). సకం చిత్తం సచిత్తం, సచిత్తస్స సబ్బసో కిలేసానం సముచ్ఛిన్దనేన విసోధనం సచిత్తపరియోదాపనం. ఏవం పన పఞ్ఞాకిచ్చే మత్థకప్పత్తే ఉత్తరి కరణీయాభావతో సాసనస్స పఞ్ఞుత్తరతా వేదితబ్బా. తాదిభావావహనతోతి యాదిసో ఇట్ఠేసు, లాభాదీసు చ అనునయాభావతో, తాదిసో అనిట్ఠేసు, అలాభాదీసు చ పటిఘాభావతో. తతో ఏవ వా యాదిసో అనాపాథగతేసు ఇట్ఠానిట్ఠేసు, తాదిసో ఆపాథగతేసుపీతి తాదీ. తస్స భావో తాదిభావో, తస్స ఆవహనతో. వాతేనాతి వాతహేతు. న సమీరతీతి న చలతి. న సమిఞ్జన్తీతి న ఫన్దన్తి, కుతో చలనన్తి అధిప్పాయో.

తథాతి యథా సీలాదయో అధిసీలసిక్ఖాదీనం పకాసకా, తథా తేవిజ్జతాదీనం ఉపనిస్సయస్సాతి తేసం పకాసనాకారూపసంహారత్థో తథా-సద్దో. యస్మా సీలం విసుజ్ఝమానం సతిసమ్పజఞ్ఞబలేన, కమ్మస్సకతఞాణబలేన చ సంకిలేసమలతో విసుజ్ఝతి పారిపూరిఞ్చ గచ్ఛతి, తస్మా సీలసమ్పదా సిజ్ఝమానా ఉపనిస్సయసమ్పత్తిభావేన సతిబలం, ఞాణబలఞ్చ పచ్చుపట్ఠపేతీతి తస్సా విజ్జత్తయూపనిస్సయతా వేదితబ్బా సభాగహేతుసమ్పాదనతో. సతినేపక్కేన హి పుబ్బేనివాసవిజ్జాసిద్ధి, సమ్పజఞ్ఞేన సబ్బకిచ్చేసు సుదిట్ఠకారితాపరిచయేన చుతూపపాతఞాణానుబన్ధాయ దుతియవిజ్జాసిద్ధి, వీతిక్కమాభావేన సంకిలేసప్పహానసబ్భావతో వివట్టూపనిస్సయతావసేన అజ్ఝాసయసుద్ధియా తతియవిజ్జాసిద్ధి. పురేతరం సిద్ధానం సమాధిపఞ్ఞానం పారిపూరిం వినా సీలస్స ఆసవక్ఖయఞాణూపనిస్సయతా సుక్ఖవిపస్సకఖీణాసవేహి దీపేతబ్బా. సమాధిపఞ్ఞా వియ అభిఞ్ఞాపటిసమ్భిదానం సీలం న సభాగహేతూతి కత్వా వుత్తం ‘‘న తతో పర’’న్తి. ‘‘సమాహితో యథాభూతం పజానాతీ’’తి (సం. ని. ౩.౫; ౪.౯౯; నేత్తి. ౪౦; మి. ప. ౨.౧.౧౪) వచనతో సమాధిసమ్పదా ఛళభిఞ్ఞతాయ ఉపనిస్సయో. పఞ్ఞా వియ పటిసమ్భిదానం సమాధి న సభాగహేతూతి వుత్తం ‘‘న తతో పర’’న్తి. ‘‘యోగా వే జాయతే భూరీ’’తి (ధ. ప. ౨౮౨) వచనతో పుబ్బయోగేన, గరువాసదేసభాసాకఓసల్లఉగ్గహపరిపుచ్ఛాదీహి చ పరిభావితా పఞ్ఞాసమ్పత్తి పటిసమ్భిదాపభేదస్స ఉపనిస్సయో పచ్చేకబోధిసమ్మాసమ్బోధియోపి పఞ్ఞాసమ్పత్తిసన్నిస్సయాతి పఞ్ఞాయ అనధిగన్తబ్బస్స విసేసస్స అభావతో, తస్సా చ పటిసమ్భిదాపభేదస్స ఏకన్తికకారణతో హేట్ఠా వియ ‘‘న తతో పర’’న్తి అవత్వా ‘‘న అఞ్ఞేన కారణేనా’’తి వుత్తం.

ఏత్థ చ ‘‘సీలసమ్పత్తిఞ్హి నిస్సాయా’’తి వుత్తత్తా యస్స సమాధివిజమ్భనభూతా అనవసేసా ఛ అభిఞ్ఞా న ఇజ్ఝన్తి, తస్స ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదవసేన న సమాధిసమ్పదా అత్థీతి. సతిపి విజ్జానం అభిఞ్ఞేకదేసభావే సీలసమ్పత్తిసముదాగతా ఏవ తిస్సో విజ్జా గహితా. యథా హి పఞ్ఞాసమ్పత్తిసముదాగతా చతస్సో పటిసమ్భిదా ఉపనిస్సయసమ్పన్నస్స మగ్గేనేవ ఇజ్ఝన్తి, మగ్గక్ఖణే ఏవ తాసం పటిలభితబ్బతో, ఏవం సీలసమ్పత్తిసముదాగతా తిస్సో విజ్జా సమాధిసమ్పత్తిసముదాగతా చ ఛ అభిఞ్ఞా ఉపనిస్సయసమ్పన్నస్స మగ్గేనేవ ఇజ్ఝన్తీతి మగ్గాధిగమేనేవ తాసం అధిగమో వేదితబ్బో. పచ్చేకబుద్ధానం, సమ్మాసమ్బుద్ధానఞ్చ పచ్చేకబోధిసమ్మాసమ్బోధిసమధిగమసదిసా హి ఇమేసం అరియానం ఇమే విసేసాధిగమాతి. వినయసుత్తాభిధమ్మేసు సమ్మాపటిపత్తియా తేవిజ్జతాదీనం ఉపనిస్సయతాపి యథావుత్తవిధినా వేదితబ్బా.

సమ్పన్నసీలస్స కామసేవనాభావతో సీలేన పఠమన్తవివజ్జనం వుత్తం. యేభుయ్యేన హి సత్తా కామహేతు పాణాతిపాతాదివసేనాపి అసుద్ధపయోగా హోన్తి. ఝానసుఖలాభినో కాయకిలమథస్స సమ్భవో ఏవ నత్థీతి సమాధినా దుతియన్తవివజ్జనం వుత్తం ఝానసముట్ఠానపణీతరూపఫుటకాయత్తా. పఞ్ఞాయాతి మగ్గపఞ్ఞాయ. ఉక్కట్ఠనిద్దేసేన హి ఏకంసతో అరియమగ్గోవ మజ్ఝిమా పటిపత్తి నామ. ఏవం సన్తేపి లోకియపఞ్ఞావసేనపి అన్తద్వయవివజ్జనం విభావేతబ్బం.

సీలం తంసమఙ్గినో కామసుగతీసుయేవ నిబ్బత్తాపనతో చతూహి అపాయేహి విముత్తియా కారణన్తి ఆహ ‘‘సీలేన అపాయసమతిక్కమనుపాయో పకాసితో హోతీ’’తి. న హి పాణాతిపాతాదిపటివిరతి దుగ్గతిపరికిలేసం ఆవహతి. సమాధి తంసమఙ్గినో మహగ్గతభూమియంయేవ నిబ్బత్తాపనేన సకలకామభవతో విమోచేతీతి వుత్తం ‘‘సమాధినా కామధాతుసమతిక్కమనుపాయో పకాసితో హోతీ’’తి. న హి కామావచరకమ్మస్స అనుబలప్పదాయీనం కామచ్ఛన్దాదీనం విక్ఖమ్భకం ఝానం కామధాతుపరికిలేసావహం హోతి. న చేత్థ ఉపచారజ్ఝానం నిదస్సేతబ్బం, అప్పనాసమాధిస్స అధిప్పేతత్తా. నాపి ‘‘సీలేనేవ అతిక్కమితబ్బస్స అపాయభవస్స సమాధినా అతిక్కమితబ్బతా’’తి వచనోకాసో. సుగతిభవమ్పి అతిక్కమన్తస్స దుగ్గతిసమతిక్కమనే కా కథాతి. సబ్బభవసమతిక్కమనుపాయోతి కామభవాదీనం నవన్నమ్పి భవానం సమతిక్కమనుపాయో సీలసమాధీహి అతిక్కన్తాపి భవా అనతిక్కన్తా ఏవ, కారణస్స అపహీనత్తా. పఞ్ఞాయ పనస్స సుప్పహీనత్తా తే సమతిక్కన్తా ఏవ.

తదఙ్గప్పహానవసేనాతి దీపాలోకేనేవ తమస్స పుఞ్ఞకిరియవత్థుగతేన తేన తేన కుసలఙ్గేన తస్స తస్స అకుసలఙ్గస్స పహానవసేన. సమాధినా విక్ఖమ్భనప్పహానవసేనాతి ఉపచారప్పనాభేదేన సమాధినా పవత్తినివారణేన ఘటప్పహారేనేవ జలతలే సేవాలస్స తేసం తేసం నీవరణాదిధమ్మానం పహానవసేన. పఞ్ఞాయాతి అరియమగ్గపఞ్ఞాయ. సముచ్ఛేదప్పహానవసేనాతి చతున్నం అరియమగ్గానం భావితత్తా తంతంమగ్గవతో అత్తనో సన్తానే ‘‘దిట్ఠిగతానం పహానాయా’’తిఆదినా (ధ. స. ౨౭౭) వుత్తస్స సముదయపక్ఖియస్స కిలేసగణస్స అచ్చన్తం అప్పవత్తిసఙ్ఖాతసముచ్ఛిన్దనప్పహానవసేన.

కిలేసానం వీతిక్కమపటిపక్ఖోతి సంకిలేసధమ్మానం, కమ్మకిలేసానం వా యో కాయవచీద్వారేసు వీతిక్కమో అజ్ఝాచారో, తస్స పటిపక్ఖో సీలేన పకాసితో హోతి, అవీతిక్కమసభావత్తా సీలస్స. ఓకాసాదానవసేన కిలేసానం చిత్తే కుసలప్పవత్తిం పరియాదియిత్వా ఉట్ఠానం పరియుట్ఠానం. తం సమాధి విక్ఖమ్భేతీతి ఆహ ‘‘సమాధినా పరియుట్ఠానపటిపక్ఖో పకాసితో హోతీ’’తి, సమాధిస్స పరియుట్ఠానప్పహాయకత్తా. అప్పహీనభావేన సన్తానే అను అను సయనతో కారణలాభే ఉప్పత్తిరహా అనుసయా, తే పన అనురూపం కారణం లద్ధా ఉప్పజ్జనారహా థామగతా కామరాగాదయో సత్త కిలేసా వేదితబ్బా. తే అరియమగ్గపఞ్ఞాయ సబ్బసో పహీయన్తీతి ఆహ ‘‘పఞ్ఞాయ అనుసయపటిపక్ఖో పకాసితో హోతీ’’తి.

కాయదుచ్చరితాది దుట్ఠు చరితం, కిలేసేహి వా దూసితం చరితన్తి దుచ్చరితం, తమేవ యత్థ ఉప్పన్నం, తం సన్తానం సంకిలేసేతి విబాధతి, ఉపతాపేతి చాతి సంకిలేసో, తస్స విసోధనం సీలేన తదఙ్గవసేన పహానం వీతిక్కమపటిపక్ఖత్తా సీలస్స. తణ్హాసంకిలేసస్స విసోధనం విక్ఖమ్భనవసేన పహానం పరియుట్ఠానపటిపక్ఖత్తా సమాధిస్స, తణ్హాయ చస్స ఉజువిపచ్చనికభావతో. దిట్ఠిసంకిలేసస్స విసోధనం సముచ్ఛేదవసేన పహానం అనుసయపటిపక్ఖత్తా పఞ్ఞాయ, దిట్ఠిగతానఞ్చ అయాథావగాహీనం యాథావగాహినియా పఞ్ఞాయ ఉజువిపచ్చనికభావతో.

కారణన్తి ఉపనిస్సయపచ్చయో. సీలేసు పరిపూరకారీతి మగ్గబ్రహ్మచరియస్స ఆదిభూతత్తా ఆదిబ్రహ్మచరియకానం పారాజికసఙ్ఘాదిసేససఙ్ఖాతానం మహాసీలసిక్ఖాపదానం అవీతిక్కమనతో ఖుద్దానుఖుద్దకానం ఆపజ్జనే సహసావ తేహి వుట్ఠానేన సీలేసు యం కత్తబ్బం, తం పరిపూరం సమత్థం కరోతీతి సీలేసు పరిపూరకారీ. తథా సకదాగామీతి ‘‘సీలేసు పరిపూరకారీ’’తి ఏతం ఉపసంహరతి తథా-సద్దేన. ఏతే హి ద్వే అరియా సమాధిపారిపన్థికానం కామరాగబ్యాపాదానం పఞ్ఞాపారిపన్థికస్స సచ్చపటిచ్ఛాదకమోహస్స సబ్బసో అసమూహతత్తా సమాధిం, పఞ్ఞఞ్చ భావేన్తాపి సమాధిపఞ్ఞాసు యం కత్తబ్బం, తం మత్తసో పమాణేన పదేసమత్తమేవ కరోన్తీతి సమాధిస్మిం, పఞ్ఞాయ చ మత్తసో కారినో ‘‘సీలేసు పరిపూరకారినో’’ఇచ్చేవ వుచ్చన్తి. అనాగామీ పన కామరాగబ్యాపాదానం సముచ్ఛిన్నత్తా సమాధిస్మిం పరిపూరకారీ. అరహా సబ్బసో సమ్మోహస్స సుసమూహతత్తా పఞ్ఞాయ పరిపూరకారీ.

వుత్తం హేతం భగవతా (అ. ని. ౩.౮౭) –

‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సీలేసు పరిపూరకారీ హోతి, సమాధిస్మిం మత్తసో కారీ, పఞ్ఞాయ మత్తసో కారీ. సో యాని తాని ఖుద్దానుఖుద్దకాని సిక్ఖాపదాని, తాని ఆపజ్జతిపి వుట్ఠాతిపి. తం కిస్స హేతు? న హి మేత్థ, భిక్ఖవే, అభబ్బతా వుత్తా. యాని చ ఖో తాని సిక్ఖాపదాని ఆదిబ్రహ్మచరియకాని బ్రహ్మచరియసారుప్పాని, తత్థ ధువసీలో చ హోతి ఠితసీలో చ, సమాదాయ సిక్ఖతి సిక్ఖాపదేసు. సో తిణ్ణం సంయోజనానం పరిక్ఖయా సోతాపన్నో హోతి అవినిపాతధమ్మో నియతో సమ్బోధిపరాయణో. ఇధ పన, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సీలేసు…పే… సో తిణ్ణం సంయోజనానం పరిక్ఖయా రాగదోసమోహానం తనుత్తా సకదాగామీ హోతి. సకిదేవ ఇమం లోకం ఆగన్త్వా దుక్ఖస్సన్తం కరోతి. ఇధ పన, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సీలేసు పరిపూరకారీ హోతి, సమాధిస్మిం పరిపూరకారీ, పఞ్ఞాయ మత్తసో కారీ. సో యాని తాని…పే… సిక్ఖతి సిక్ఖాపదేసు. సో పఞ్చన్నం ఓరమ్భాగియానం…పే… అనావత్తిధమ్మో తస్మా లోకా. ఇధ పన, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సీలేసు పరిపూరకారీ హోతి, సమాధిస్మిం పరిపూరకారీ, పఞ్ఞాయ పరిపూరకారీ. సో యాని తాని ఖుద్దానుఖుద్దకాని…పే… సిక్ఖతి సిక్ఖాపదేసు. సో ఆసవానం ఖయా…పే… ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి.

‘‘కథ’’న్తి పుచ్ఛిత్వా సిక్ఖాదికే విభజిత్వా వుత్తమేవత్థం నిగమేతుం ‘‘ఏవ’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ అఞ్ఞే చాతి తయో వివేకా, తీణి కుసలమూలాని, తీణి విమోక్ఖముఖాని, తీణి ఇన్ద్రియానీతి ఏవమాదయో, సిక్ఖత్తికాదీహి అఞ్ఞే చ గుణత్తికా. ఏవరూపాతి యాదిసకా సిక్ఖత్తికాదయో ఇధ సీలాదీహి పకాసితా హోన్తి, ఏదిసా.

ఏత్థ హి వివట్టసన్నిస్సితస్స సీలస్స ఇధాధిప్పేతత్తా సీలేన కాయవివేకో పకాసితో హోతి, సమాధినా చిత్తవివేకో, పఞ్ఞాయ ఉపధివివేకో. తథా సీలేన అదోసో కుసలమూలం పకాసితం హోతి, తితిక్ఖప్పధానతాయ, అపరూపఘాతసభావతాయ చ సీలస్స. సమాధినా అలోభో కుసలమూలం, లోభపటిపక్ఖతో, అలోభపధానతాయ చ సమాధిస్స. పఞ్ఞాయ పన అమోహోయేవ. సీలేన చ అనిమిత్తవిమోక్ఖముఖం పకాసితం హోతి. అదోసప్పధానం హి సీలసమ్పదం నిస్సాయ దోసే ఆదీనవదస్సినో అనిచ్చానుపస్సనా సుఖేనేవ ఇజ్ఝతి, అనిచ్చానుపస్సనా చ అనిమిత్తవిమోక్ఖముఖం. సమాధినా అప్పణిహితవిమోక్ఖముఖం. పఞ్ఞాయ సుఞ్ఞతవిమోక్ఖముఖం. అలోభప్పధానం హి కామనిస్సరణం సమాధిసమ్పదం నిస్సాయ కామేసు ఆదీనవదస్సినో దుక్ఖానుపస్సనా సుఖేనేవ ఇజ్ఝతి, దుక్ఖానుపస్సనా చ అప్పణిహితవిమోక్ఖముఖం. పఞ్ఞాసమ్పదం నిస్సాయ అనత్తానుపస్సనా సుఖేనేవ ఇజ్ఝతి, అనత్తానుపస్సనా చ సుఞ్ఞతవిమోక్ఖముఖం. తథా సీలేన అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియం పకాసితం హోతి. తం హి సీలేసు పరిపూరకారినో అట్ఠమకస్స ఇన్ద్రియం. సమాధినా అఞ్ఞిన్ద్రియం. తం హి ఉక్కంసగతం సమాధిస్మిం పరిపూరకారినో అనాగామినో, అగ్గమగ్గట్ఠస్స చ ఇన్ద్రియం. పఞ్ఞాయ అఞ్ఞాతావిన్ద్రియం పకాసితం హోతి. తదుప్పత్తియా హి అరహా పఞ్ఞాయ పరిపూరకారీతి. ఇమినా నయేన అఞ్ఞే చ ఏవరూపా గుణత్తికా సీలాదీహి పకాసేతబ్బా.

౧. సీలనిద్దేసవణ్ణనా

సీలసరూపాదికథావణ్ణనా

౬. ఏవన్తి వుత్తప్పకారేన. అనేకగుణసఙ్గాహకేనాతి అధిసీలసిక్ఖాదీనం, అఞ్ఞేసఞ్చ అనేకేసం గుణానం సఙ్గాహకేన. సీలసమాధిపఞ్ఞాముఖేనాతి ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా’’తిఆదీసు (ధ. ప. ౨౭౭; థేరగా. ౬౭౬; నేత్తి. ౫) వియ విపస్సనామత్తాదిముఖేన సఙ్ఖేపతో అదేసేత్వా సీలసమాధిపఞ్ఞాముఖేన దేసితోపి, సత్తతింసాయపి వా బోధిపక్ఖియధమ్మానం విసుద్ధిమగ్గన్తోగధత్తా తత్థ సీలసమాధిపఞ్ఞా ముఖం పముఖం కత్వా దేసితోపి. ఏతేన సీలసమాధిపఞ్ఞాసు అవసేసబోధిపక్ఖియధమ్మానం సభావతో, ఉపకారతో చ అన్తోగధభావో దీపితోతి వేదితబ్బం. అతిసఙ్ఖేపదేసితోయేవ హోతి సభావవిభాగాదితో అవిభావితత్తా. నాలన్తి న పరియత్తం న సమత్థం. సబ్బేసన్తి నాతిసఙ్ఖేపనాతివిత్థారరుచీనమ్పి, విపఞ్చితఞ్ఞునేయ్యానమ్పి వా. సఙ్ఖేపదేసనా హి సంఖిత్తరుచీనం, ఉగ్ఘటితఞ్ఞూనంయేవ చ ఉపకారాయ హోతి, న పనితరేసం. అస్స విసుద్ధిమగ్గస్స. పుచ్ఛనట్ఠేన పఞ్హా, కిరియా కరణం కమ్మం, పఞ్హావ కమ్మం పఞ్హాకమ్మం, పుచ్ఛనపయోగో.

కిం సీలన్తి సరూపపుచ్ఛా. కేనట్ఠేన సీలన్తి కేన అత్థేన సీలన్తి వుచ్చతి, ‘‘సీల’’న్తి పదం కం అభిధేయ్యం నిస్సాయ పవత్తన్తి అత్థో. తయిదం సీలం సభావతో, కిచ్చతో, ఉపట్ఠానాకారతో, ఆసన్నకారణతో చ కథం జానితబ్బన్తి ఆహ ‘‘కానస్స లక్ఖణరసపచ్చుపట్ఠానపదట్ఠానానీ’’తి. పటిపత్తి నామ దిట్ఠానిసంసే ఏవ హోతీతి ఆహ ‘‘కిమానిసంస’’న్తి. కతివిధన్తి పభేదపుచ్ఛా. విభాగవన్తానం హి సభావవిభావనం విభాగదస్సనముఖేనేవ హోతీతి. వోదానం విసుద్ధి. సా చ సంకిలేసమలవిముత్తి. తం ఇచ్ఛన్తేన యస్మా ఉపాయకోసల్లత్థినా అనుపాయకోసల్లం వియ సంకిలేసో జానితబ్బోతి ఆహ ‘‘కో చస్స సంకిలేసో’’తి.

తత్రాతి తస్మిం, తస్స వా పఞ్హాకమ్మస్స. విస్సజ్జనన్తి వివరణం. పుచ్ఛితో హి అత్థో అవిభావితత్తా నిగూళ్హో ముట్ఠియం కతో వియ తిట్ఠతి. తస్స వివరణం విస్సజ్జనం విభూతభావకారణతో. పాణాతిపాతాదీహీతి ఏత్థ పాణోతి వోహారతో సత్తో, పరమత్థతో జీవితిన్ద్రియం. తస్స సరసేనేవ పతనసభావస్స అన్తరే ఏవ అతివ పాతనం అతిపాతో, సణికం పతితుం అదత్వా సీఘం పాతనన్తి అత్థో, అతిక్కమ్మ వా సత్థాదీహి అభిభవిత్వా పాతనం అతిపాతో, పాణఘాతో. ఆదిసద్దేన అదిన్నాదానాదిం సఙ్గణ్హాతి. తేహి పాణాతిపాతాదీహి దుస్సీల్యకమ్మేహి. విరమన్తస్సాతి సమాదానవిరతివసేన, సమ్పత్తవిరతివసేన చ ఓరమన్తస్స. వత్తపటిపత్తిన్తి ఉపజ్ఝాయవత్తాదివత్తకరణం. చేతనాదయో ధమ్మాతి సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం పాళివసేన విభజిత్వా దస్సేతుం ‘‘వుత్తఞ్హేత’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ చేతయతీతి చేతనా, అత్తనా సమ్పయుత్తధమ్మేహి సద్ధిం ఆరమ్మణే అభిసన్దహతీతి అత్థో. చేతనాయ అనుకూలవసేనేవ హి తంసమ్పయుత్తా ధమ్మా ఆరమ్మణే పవత్తన్తి. చేతనా కామం కుసలత్తికసాధారణా, ఇధ పన సీలచేతనా అధిప్పేతాతి కత్వా ‘‘కుసలా’’తి వేదితబ్బా. చేతసి నియుత్తం చేతసికం, చిత్తసమ్పయుత్తన్తి అత్థో. చేతనాయ సతిపి చేతసికత్తే ‘‘చేతనా సీల’’న్తి విసుం గహితత్తా తదఞ్ఞమేవ విరతిఅనభిజ్ఝాదికం చేతసికం సీలం దట్ఠబ్బం గోబలీబద్దఞాయేన. సంవరణం సంవరో. యథా అకుసలా ధమ్మా చిత్తే న ఓతరన్తి, తథా పిదహనం. అవీతిక్కమో వీతిక్కమస్స పటిపక్ఖభూతా అవీతిక్కమవసేన పవత్తచిత్తచేతసికా. తత్థ చేతనా సీలం నామాతిఆది యథావుత్తస్స సుత్తపదస్స వివరణం. విరమన్తస్స చేతనాతి విరతిసమ్పయుత్తం పధానభూతం చేతనమాహ. పూరేన్తస్స చేతనాతి వత్తపటిపత్తిఆయూహినీ. విరమన్తస్స విరతీతి విరతియా పధానభావం గహేత్వా వుత్తం.

ఏత్థ హి యదా ‘‘తివిధా, భిక్ఖవే, కాయసఞ్చేతనా కుసలం కాయకమ్మ’’న్తిఆది (కథా. ౫౩౯) వచనతో పాణాతిపాతాదీనం పటిపక్ఖభూతా తబ్బిరతివిసిట్ఠా చేతనా తథాపవత్తా పధానభావేన పాణాతిపాతాదిపటివిరతిసాధికా హోతి, తదా తంసమ్పయుత్తా విరతిఅనభిజ్ఝాదయో చ చేతనాపక్ఖికా వా, అబ్బోహారికా వాతి ఇమమత్థం సన్ధాయ చేతనాసీలం వుత్తం. యదా పన పాణాతిపాతాదీహి సఙ్కోచం ఆపజ్జన్తస్స తతో విరమణాకారేన పవత్తమానా చేతనావిసిట్ఠా విరతి, అనభిజ్ఝాదయో చ తత్థ తత్థ పధానభావేన కిచ్చసాధికా హోన్తి, తదా తంసమ్పయుత్తా చేతనా విరతిఆదిపక్ఖికా వా హోతి, అబ్బోహారికా వాతి ఇమమత్థం సన్ధాయ చేతసికసీలం వుత్తం.

ఇదాని సుత్తే ఆగతనయేన కుసలకమ్మపథవసేన చేతనాచేతసికసీలాని విభజిత్వా దస్సేతుం ‘‘అపిచా’’తిఆది వుత్తం. పజహన్తస్సాతి సమాదానవసేన ‘‘ఇతో పట్ఠాయ న కరిస్సామీ’’తి సమ్పత్తవత్థుకానిపి అనజ్ఝాచరణేన పజహన్తస్స. సత్త కమ్మపథచేతనాతి పాణాతిపాతాదిపహానసాధికా పటిపాటియా సత్త కుసలకమ్మపథచేతనా. అభిజ్ఝాదివసేన యం పరదారగమనాది కరీయతి, తస్స పహాయకా అనభిజ్ఝాదయో సీలన్తి ఆహ ‘‘చేతసికం సీలం నామ అనభిజ్ఝా…పే… సమ్మాదిట్ఠిధమ్మా’’తి. యథా హి అభిజ్ఝాబ్యాపాదవసేన మిచ్ఛాచారపాణాతిపాతాదయో కరీయన్తి, ఏవం మిచ్ఛాదిట్ఠివసేనాపి తే పుత్తముఖదస్సనాదిఅత్థం కరీయన్తి. తేసఞ్చ పజహనకా అనభిజ్ఝాదయోతి. పాతిమోక్ఖసంవరో చారిత్తవారిత్తవిభాగం వినయపరియాపన్నం సిక్ఖాపదసీలం. సతిసంవరో మనచ్ఛట్ఠానం ఇన్ద్రియానం ఆరక్ఖా, సా చ తథాపవత్తా సతియేవ. ఞాణసంవరో పఞ్ఞా. ఖన్తిసంవరో అధివాసనా, సా చ తథాపవత్తా అదోసపధానా ఖన్ధా, అదోసో ఏవ వా. వీరియసంవరో కామవితక్కాదీనం వినోదనవసేన పవత్తం వీరియం. పాతిమోక్ఖసంవరసతిసంవరాదీసు యం వత్తబ్బం, తం పరతో ఆవి భవిస్సతి.

సోతానీతి తణ్హాదిట్ఠిఅవిజ్జాదుచ్చరితఅవసిట్ఠకిలేససోతాని. ‘‘సోతానం సంవరం బ్రూమీ’’తి వత్వా ‘‘పఞ్ఞాయేతే పిధియ్యరే’’తి వచనేన సోతానం సంవరో పిదహనం సముచ్ఛేదనం ఞాణన్తి విఞ్ఞాయతి.

ఇదమత్థికతం మనసి కత్వా యేన ఞాణేన యోనిసో పచ్చవేక్ఖిత్వా పచ్చయా పటిసేవీయన్తి. తం పచ్చయపటిసేవనమ్పి ఞాణసభావత్తా ఏత్థేవ ఞాణసంవరే ఏవ సమోధానం సఙ్గహం గచ్ఛతి. ఖమతి అధివాసేతీతి ఖమో. ఉప్పన్నన్తి తస్మిం తస్మిం ఆరమ్మణే జాతం నిబ్బత్తం. కామవితక్కన్తి కామూపసంహితం వితక్కం. నాధివాసేతీతి చిత్తం ఆరోపేత్వా అబ్భన్తరే న వాసేతి. ఆజీవపారిసుద్ధిపీతి బుద్ధపటికుట్ఠం మిచ్ఛాజీవం పహాయ అనవజ్జేన పచ్చయపరియేసనేన సిజ్ఝనకం ఆజీవపారిసుద్ధిసీలమ్పి ఏత్థేవ వీరియసంవరే ఏవ సమోధానం గచ్ఛతి వీరియసాధనత్తా. ఏత్థ చ యథా ఞాణం తణ్హాదిసోతానం పవత్తినివారణతో పిదహనట్ఠేన సంవరణతో సంవరో చ, పరతో పవత్తనకగుణానం ఆధారాదిభావతో సీలనట్ఠేన సీలం, ఏవం ఖన్తి అనధివాసనేన ఉప్పజ్జనకకిలేసానం అధివాసనేన సంవరణతో సంవరో చ, ఖమనహేతు ఉప్పజ్జనకగుణానం ఆధారాదిభావతో సీలనట్ఠేన సీలం, వీరియం వినోదేతబ్బానం పాపధమ్మానం వినోదనేన సంవరణతో సంవరో చ, వినోదనహేతు ఉప్పజ్జనకగుణానం ఆధారాదిభావతో సీలనట్ఠేన సీలన్తి వేదితబ్బం. యథా పన పాతిమోక్ఖసీలాది తస్స తస్స పాపధమ్మస్స పవత్తితుం అప్పదానవసేన సంవరణం పిదహనం, తం ఉపాదాయ సంవరో, ఏవం అసమాదిన్నసీలస్స ఆగతవత్థుతో విరమణమ్పీతి ఆహ ‘‘యా చ పాపభీరుకానం…పే… సంవరసీలన్తి వేదితబ్బ’’న్తి. న వీతిక్కమతి ఏతేనాతి అవీతిక్కమో. తథాపవత్తో కుసలచిత్తుప్పాదో.

౭. అవసేసేసు పన పఞ్హేసు. సమాధానం సణ్ఠపనం. దుస్సీల్యవసేన హి పవత్తా కాయకమ్మాదయో సమ్పతి, ఆయతిఞ్చ అహితదుక్ఖావహా, న సమ్మా ఠపితాతి అసణ్ఠపితా విప్పకిణ్ణా విసటా చ నామ హోన్తి, సుసీల్యవసేన పన పవత్తా తబ్బిపరియాయతో సణ్ఠపితా అవిప్పకిణ్ణా అవిసటా చ నామ హోన్తి యథా తం ఓక్ఖిత్తచక్ఖుతా అబాహుప్పచాలనాది. తేనాహ ‘‘కాయకమ్మాదీనం సుసీల్యవసేన అవిప్పకిణ్ణతాతి అత్థో’’తి. ఏతేన సమాధికిచ్చతో సీలనం విసేసేతి. తస్స హి సమాధానం సమ్పయుత్తధమ్మానం అవిక్ఖేపహేతుతా. ఇదం కాయకమ్మాదీనం సణ్ఠపనం సంయమనం. ఉపధారణం అధిట్ఠానం మూలభావో. తథా హిస్స ఆదిచరణాదిభావో వుత్తో. తేన పథవీధాతుకిచ్చతో సీలనం విసేసితం హోతి. సా హి సహజాతరూపధమ్మానం సన్ధారణవసేన పవత్తతి. ఇదం పన అనవజ్జధమ్మానం మూలాధిట్ఠానభావేన. తేనాహ ‘‘కుసలానం ధమ్మాన’’న్తిఆది. తత్థ కుసలధమ్మా నామ సపుబ్బభాగా మహగ్గతానుత్తరా ధమ్మా. అఞ్ఞే పన ఆచరియా. సిరట్ఠోతి యథా సిరసి ఛిన్నే సబ్బో అత్తభావో వినస్సతి, ఏవం సీలే భిన్నే సబ్బం గుణసరీరం వినస్సతి. తస్మా తస్స ఉత్తమఙ్గట్ఠో సీలట్ఠో. ‘‘సిరో సీస’’న్తి వా వత్తబ్బే నిరుత్తినయేన ‘‘సీల’’న్తి వుత్తన్తి అధిప్పాయో. సీతలట్ఠో పరిళాహవూపసమనట్ఠో. తేన త-కారస్స లోపం కత్వా నిరుత్తినయేనేవ ‘‘సీల’’న్తి వుత్తన్తి దస్సేతి. తథా హిదం పయోగసమ్పాదితం సబ్బకిలేసపరిళాహవూపసమకరం హోతి. ఏవమాదినాతి ఆది-సద్దేన సయన్తి అకుసలా ఏతస్మిం సతి అపవిట్ఠా హోన్తీతి సీలం, సుపన్తి వా తేన విహతుస్సాహాని సబ్బదుచ్చరితానీతి సీలం, సబ్బేసం వా కుసలధమ్మానం పవేసారహసాలాతి సీలన్తి ఏవమాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో.

౮. ‘‘సీలనట్ఠేన సీల’’న్తి పుబ్బే సద్దత్థుద్ధారేన పకాసితోపి భావత్థో ఏవాతి ఆహ ‘‘సీలనం లక్ఖణం తస్సా’’తి. న హి తస్స చేతనాదిభేదభిన్నస్స అనవసేసతో సఙ్గాహకో తతో అఞ్ఞో అత్థో అత్థి, యో లక్ఖణభావేన వుచ్చేయ్య. నను చ అనేకభేదసఙ్గాహకం సామఞ్ఞలక్ఖణం నామ సియా, న విసేసలక్ఖణన్తి అనుయోగం మనసి కత్వా ఆహ ‘‘సనిదస్సనత్తం రూపస్స, యథా భిన్నస్సనేకధా’’తి.

యథా హి నీలాదివసేన అనేకభేదభిన్నస్సాపి రూపాయతనస్స సనిదస్సనత్తం విసేసలక్ఖణం తదఞ్ఞధమ్మాసాధారణతో. న అనిచ్చతాది వియ, రుప్పనం వియ వా సామఞ్ఞలక్ఖణం, ఏవమిధాపి దట్ఠబ్బం. కిం పనేతం సనిదస్సనత్తం నామ? దట్ఠబ్బతా చక్ఖువిఞ్ఞాణస్స గోచరభావో. తస్స పన రూపాయతనతో అనఞ్ఞత్తేపి అఞ్ఞేహి ధమ్మేహి రూపాయతనం విసేసేతుం అఞ్ఞం వియ కత్వా సహ నిదస్సనేన సనిదస్సనన్తి వుచ్చతి. ధమ్మసభావసామఞ్ఞేన హి ఏకీభూతేసు ధమ్మేసు యో నానత్తకరో సభావో, సో అఞ్ఞం వియ కత్వా ఉపచరితుం యుత్తో. ఏవం హి అత్థవిసేసావబోధో హోతీతి. అథ వా ‘‘సహ నిదస్సనేనా’’తి ఏత్థ తబ్భావత్థో సహ-సద్దో యథా నన్దిరాగసహగతాతి (సం. ని. ౫.౧౦౮౧; మహావ. ౧౪; పటి. మ. ౨.౩౦).

దుస్సీల్యవిద్ధంసనరసన్తి కాయికఅసంవరాదిభేదస్స దుస్సీల్యస్స విధమనకిచ్చం. అనవజ్జరసన్తి అగారయ్హసమ్పత్తికం అగరహితబ్బభావేన సమ్పజ్జనకం, అవజ్జపటిపక్ఖభావేన వా సమ్పజ్జనకం. లక్ఖణాదీసూతి లక్ఖణరసాదీసు వుచ్చమానేసు కిచ్చమేవ, సమ్పత్తి వా రసోతి వుచ్చతి, న రసాయతనరసాదీతి అధిప్పాయో. కేచి పన ‘‘కిచ్చమేవా’’తి అవధారణం తస్స ఇతరరసతో బలవభావదస్సనత్థన్తి వదన్తి, తం తేసం మతిమత్తం, కిచ్చమేవ, సమ్పత్తి ఏవ వా రసోతి ఇమస్స అత్థస్స అధిప్పేతత్తా.

సోచేయ్యపచ్చుపట్ఠానన్తి కాయాదీహి సుచిభావేన పచ్చుపట్ఠాతి. గహణభావన్తి గహేతబ్బభావం. తేన ఉపట్ఠానాకారట్ఠేన పచ్చుపట్ఠానం వుత్తం, ఫలట్ఠేన పన అవిప్పటిసారపచ్చుపట్ఠానం, సమాధిపచ్చుపట్ఠానం వా. సీలం హి సమ్పతియేవ అవిప్పటిసారం పచ్చుపట్ఠాపేతి, పరమ్పరాయ సమాధిం. ఇమస్స పన ఆనిసంసఫలస్స ఆనిసంసకథాయం వక్ఖమానత్తా ఇధ అగ్గహణం దట్ఠబ్బం. కేచి పన ఫలస్స అనిచ్ఛితత్తా ఇధ అగ్గహణన్తి వదన్తి, తదయుత్తం ఫలస్స అనేకవిధత్తా, లోకియాదిసీలస్సాపి విభజియమానత్తా. తథా హి వక్ఖతి ‘‘నిస్సితానిస్సితవసేనా’’తిఆది (విసుద్ధి. ౧.౧౦). యథా పథవీధాతుయా కమ్మాది దూరకారణం, సేసభూతత్తయం ఆసన్నకారణం, యథా చ వత్థస్స తన్తవాయతురివేమసలాకాది దూరకారణం, తన్తవో ఆసన్నకారణం, ఏవం సీలస్స సద్ధమ్మస్సవనాది దూరకారణం, హిరిఓత్తప్పమస్స ఆసన్నకారణన్తి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘హిరోత్తప్పఞ్చ పనా’’తిఆది. హిరోత్తప్పే హీతిఆది తస్స ఆసన్నకారణభావసాధనం. తత్థ ఉప్పజ్జతి సమాదానవసేన, తిట్ఠతి అవీతిక్కమవసేనాతి వేదితబ్బం.

సీలానిసంసకథావణ్ణనా

౯. అవిప్పటిసారాదీతి ఏత్థ విప్పటిసారపటిపక్ఖో కుసలచిత్తుప్పాదో అవిప్పటిసారో. సో పన విసేసతో ‘‘లాభా వత మే, సులద్ధం వత మే, యస్స మే సుపరిసుద్ధం సీల’’న్తి అత్తనో సీలస్స పచ్చవేక్ఖణవసేన పవత్తోతి వేదితబ్బో. ఆది-సద్దేన పామోజ్జభోగసమ్పత్తికిత్తిసద్దాదిం సఙ్గణ్హాతి. అవిప్పటిసారత్థానీతి అవిప్పటిసారప్పయోజనాని. కుసలానీతి అనవజ్జాని. అవిప్పటిసారానిసంసానీతి అవిప్పటిసారుద్దయాని. ఏతేన అవిప్పటిసారో నామ సీలస్స ఉద్దయమత్తం, సంవడ్ఢితస్స రుక్ఖస్స ఛాయాపుప్ఫసదిసం. అఞ్ఞో ఏవ పనానేన నిప్ఫాదేతబ్బో సమాధిఆదిగుణోతి దస్సేతి.

సీలవతో సీలసమ్పదాయాతి పరిసుద్ధం పరిపుణ్ణం కత్వా సీలస్స సమ్పాదనేన సీలవతో, తాయ ఏవ సీలసమ్పదాయ. అప్పమాదాధికరణన్తి అప్పమాదకారణా. భోగక్ఖన్ధన్తి భోగరాసిం. కల్యాణో కిత్తిసద్దో అబ్భుగ్గచ్ఛతీతి ‘‘ఇతిపి సీలవా, ఇతిపి కల్యాణధమ్మో’’తి సున్దరో థుతిఘోసో ఉట్ఠహతి, లోకం పత్థరతి. విసారదోతి అత్తని కిఞ్చి గరహితబ్బం ఉపవదితబ్బం అపస్సన్తో విగతసారజ్జో నిబ్భయో. అమఙ్కుభూతోతి అవిలక్ఖో. అసమ్మూళ్హోతి ‘‘అకతం వత మే కల్యాణ’’న్తిఆదినా (మ. ని. ౩.౨౪౮) విప్పటిసారాభావతో, కుసలకమ్మాదీనంయేవ చ తదా ఉపట్ఠానతో అమూళ్హో పసన్నమానసో ఏవ కాలంకరోతి. కాయస్స భేదాతి ఉపాదిన్నక్ఖన్ధపరిచ్చాగా, జీవితిన్ద్రియస్స ఉపచ్ఛేదా. పరం మరణాతి చుతితో ఉద్ధం. సుగతిన్తి సున్దరం గతిం. తేన మనుస్సగతిపి సఙ్గయ్హతి. సగ్గన్తి దేవగతిం. సా హి రూపాదీహి విసయేహి సుట్ఠు అగ్గోతి సగ్గో, లోకియతి ఏత్థ ఉళారం పుఞ్ఞఫలన్తి లోకోతి చ వుచ్చతి.

ఆకఙ్ఖేయ్య చేతి యది ఇచ్ఛేయ్య. పియో చ అస్సన్తి పియాయితబ్బో పియచక్ఖూహి పస్సితబ్బో పేమనియో భవేయ్యన్తి అత్థో. మనాపోతి సబ్రహ్మచారీనం మనవడ్ఢనకో, తేసం వా మనేన పత్తబ్బో, మేత్తచిత్తేన ఫరితబ్బోతి వుత్తం హోతి. గరూతి గరుట్ఠానియో పాసాణఛత్తసదిసో. భావనీయోతి ‘‘అద్ధా అయమాయస్మా జానం జానాతి, పస్సం పస్సతీ’’తి సమ్భావనీయో. సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీతి చతుపారిసుద్ధిసీలేసు ఏవ పరిపూరకారీ అస్స, అనూనకారీ పరిపూరణాకారేన సమన్నాగతో భవేయ్య. ‘‘ఆదినా నయేనా’’తి ఏతేన ‘‘అజ్ఝత్తం చేతోసమథమనుయుత్తో అనిరాకతజ్ఝానో విపస్సనాయ సమన్నాగతో బ్రూహేతా సుఞ్ఞాగారాన’’న్తి (మ. ని. ౧.౬౫) ఏవమాదికే సీలథోమనసుత్తాగతే సత్తరస సీలానిసంసే సఙ్గణ్హాతి.

ఇదాని న కేవలమిమే ఏవ అవిప్పటిసారాదయో, అథ ఖో అఞ్ఞేపి బహూ సీలానిసంసా విజ్జన్తీతి తే దస్సేతుం ‘‘అపిచా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ సాసనేతి ఇమస్మిం సకలలోకియలోకుత్తరగుణావహే సత్థుసాసనే. ఆచారకులపుత్తానం యం సీలం వినా పతిట్ఠా అవట్ఠానం నత్థి, తస్స ఏవం మహానుభావస్స సీలస్స ఆనిసంసానం పరిచ్ఛేదం పరిమాణం కో వదే కో వత్తుం సక్కుణేయ్యాతి అత్థో. ఏతేన సబ్బేసంయేవ లోకియలోకుత్తరానం గుణానం సీలమేవ మూలభూతన్తి దస్సేత్వా తతో పరమ్పి మలవిసోధనేన, పరిళాహవూపసమనేన, సుచిగన్ధవాయనేన, సగ్గనిబ్బానాధిగమూపాయభావేన, సోభాలఙ్కారసాధనతాయ భయవిధమనేన, కిత్తిపామోజ్జజనేన చ సీలసదిసం అఞ్ఞం సత్తానం హితసుఖావహం నత్థీతి దస్సేన్తో ‘‘న గఙ్గా’’తిఆదికా గాథా అభాసి.

తత్థ సరభూతి ఏకా నదీ, ‘‘యం లోకే సరభూ’’తి వదన్తి. నిన్నగా వాచిరవతీతి ‘‘అచిరవతీ’’తి ఏవంనామికా నదీ, వాతి సబ్బత్థ వా-సద్దో అనియమత్థో. తేన అవుత్తా గోధావరీచన్దభాగాదికా సఙ్గణ్హాతి. పాణనట్ఠేన పాణీనం సత్తానం యం మలం సీలజలం విసోధయతి, తం మలం విసోధేతుం న సక్కుణన్తి గఙ్గాదయో నదియోతి పఠమగాథాయ న-కారం ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. హారాతి ముత్తాహారా. మణయోతి వేళురియాదిమణయో. అరియన్తి విసుద్ధం. సీలసముట్ఠానో కిత్తిసద్దో గన్ధో మనోహరభావతో, దిసాసు అభిబ్యాపనతో చ ‘‘సీలగన్ధో’’తి వుత్తో. సో హి పటివాతేపి పవత్తతి. తేనాహ భగవా ‘‘సతఞ్చ గన్ధో పటివాతమేతీ’’తి (ధ. ప. ౫౪; అ. ని. ౩.౮౦; మి. ప. ౫.౪.౧). దోసానం బలం నామ వత్థుజ్ఝాచారో, తం తేసం కాతుం అదేన్తం సీలం దోసానం బలం ఘాతేతీతి వేదితబ్బం.

సీలప్పభేదకథావణ్ణనా

౧౦. ‘‘కతివిధ’’న్తి ఏత్థ విధ-సద్దో కోట్ఠాసపరియాయో ‘‘ఏకవిధేన రూపసఙ్గహో’’తిఆదీసు వియ, పకారత్థో వా, కతిప్పకారం కిత్తకా సీలస్స పకారభేదాతి అత్థో. సీలనలక్ఖణేనాతి సీలనసఙ్ఖాతేన సభావేన.

చరన్తి తేన సీలేసు పరిపూరకారితం ఉపగచ్ఛన్తీతి చరిత్తం, చరిత్తమేవ చారిత్తం. వారితతో తేన అత్తానం తాయన్తి రక్ఖన్తీతి వారిత్తం. అధికో సమాచారో అభిసమాచారో, తత్థ నియుత్తం, సో వా పయోజనం ఏతస్సాతి ఆభిసమాచారికం. ఆది బ్రహ్మచరియస్సాతి ఆదిబ్రహ్మచరియం, తదేవ ఆదిబ్రహ్మచరియకం. విరమతి ఏతాయ, సయం వా విరమతి, విరమణం వా విరతి, న విరతీతి అవిరతి. నిస్సయతీతి నిస్సితం, న నిస్సితన్తి అనిస్సితం. పరియన్తో ఏతస్స అత్థీతి పరియన్తం, కాలేన పరియన్తం కాలపరియన్తం, యథాపరిచ్ఛిన్నో వా కాలో పరియన్తో ఏతస్సాతి కాలపరియన్తం. యావ పాణనం జీవనం కోటి ఏతస్సాతి ఆపాణకోటికం. అత్తనో పచ్చయేహి లోకే నియుత్తం, తత్థ వా విదితన్తి లోకియం. లోకం ఉత్తరతీతి లోకుత్తరం.

పచ్చయతో, ఫలతో చ మజ్ఝిమపణీతేహి నిహీనం, తేసం వా గుణేహి పరిహీనన్తి హీనం. అత్తనో పచ్చయేహి పధానభావం నీతన్తి పణీతం. ఉభిన్నమేవ వేమజ్ఝే భవం మజ్ఝిమం. అత్తాధిపతితో ఆగతం అత్తాధిపతేయ్యం. సేసపదద్వయేపి ఏసేవ నయో. తణ్హాయ, దిట్ఠియా వా పరామట్ఠం పధంసితన్తి పరామట్ఠం. తప్పటిక్ఖేపతో అపరామట్ఠం. పటిప్పస్సద్ధకిలేసం పటిప్పస్సద్ధం. సిక్ఖాసు జాతం, సేక్ఖస్స ఇదన్తి వా సేక్ఖం. పరినిట్ఠితసిక్ఖాకిచ్చతాయ అసేక్ఖధమ్మపరియాపన్నం అసేక్ఖం. తదుభయపటిక్ఖేపేన నేవసేక్ఖనాసేక్ఖం. హానం భజతి, హానభాగో వా ఏతస్స అత్థీతి హానభాగియం. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. అప్పపరిమాణత్తా పరియన్తవన్తం, పారిసుద్ధివన్తఞ్చ సీలం పరియన్తపారిసుద్ధిసీలం. అనప్పపరిమాణత్తా అపరియన్తం, పారిసుద్ధివన్తఞ్చ సీలం అపరియన్తపారిసుద్ధిసీలం. సబ్బసో పుణ్ణం, పారిసుద్ధివన్తఞ్చ సీలం పరిపుణ్ణపారిసుద్ధిసీలం.

౧౧. వుత్తనయేనాతి ‘‘సీలనట్ఠేన సీల’’న్తిఆదినా (విసుద్ధి. ౧.౭) హేట్ఠా వుత్తేన నయేన. ఇదం కత్తబ్బన్తి పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదపూరణన్తి ఇదం ఆభిసమాచారికం కత్తబ్బం పటిపజ్జితబ్బన్తి ఏవం పఞ్ఞత్తస్స సిక్ఖాపదసీలస్స పూరణం. సిక్ఖాపదసీలం హి పూరేన్తో సిక్ఖాపదమ్పి పూరేతి పాలేతి నామ. సిక్ఖా ఏవ వా సిక్ఖితబ్బతో, పటిపజ్జితబ్బతో చ సిక్ఖాపదం. తస్స పూరణన్తిపి యోజేతబ్బం. ఇదం న కత్తబ్బన్తి పటిక్ఖిత్తస్స అకరణన్తి ఇదం దుచ్చరితం న కత్తబ్బన్తి భగవతా పటిక్ఖిత్తస్స అకరణం విరమణం. చరన్తి తస్మిన్తి తస్మిం సీలే తంసమఙ్గినో చరన్తీతి సీలస్స అధికరణతం విభావేన్తో తేసం పవత్తిట్ఠానభావం దస్సేతి. తేనాహ ‘‘సీలేసు పరిపూరకారితాయ పవత్తన్తీ’’తి. వారితన్తి ఇదం న కత్తబ్బన్తి పటిక్ఖిత్తం అకప్పియం. తాయన్తీతి అకరణేనేవ తాయన్తి. తేనాతి వారిత్తసీలమాహ. వారేతి వా సత్థా ఏత్థ, ఏతేన వాతి వారితం, సిక్ఖాపదం. తం అవికోపేన్తో తాయన్తి తేనాతి వారిత్తం. సద్ధావీరియసాధనన్తి సద్ధాయ, ఉట్ఠానవీరియేన చ సాధేతబ్బం. న హి అసద్ధో, కుసీతో చ వత్తపటిపత్తిం పరిపూరేతి, సద్ధో ఏవ సత్థారా పటిక్ఖిత్తే అణుమత్తేపి వజ్జే భయదస్సావీ సమాదాయ సిక్ఖతి సిక్ఖాపదేసూతి ఆహ ‘‘సద్ధాసాధనం వారిత్త’’న్తి.

అధిసీలసిక్ఖాపరియాపన్నత్తా అభివిసిట్ఠో సమాచారోతి అభిసమాచారోతి ఆహ ‘‘ఉత్తమసమాచారో’’తి. అభిసమాచారోవ ఆభిసమాచారికం, యథా వేనయికోతి (అ. ని. ౮.౧౧; పారా. ౮) అధిప్పాయో. అభిసమాచారో ఉక్కట్ఠనిద్దేసతో మగ్గసీలం, ఫలసీలఞ్చ, తం ఆరబ్భ ఉద్దిస్స తదత్థం తప్పయోజనం పఞ్ఞత్తం ఆభిసమాచారికం. సుపరిసుద్ధాని తీణి కాయకమ్మాని, చత్తారి వచీకమ్మాని, సుపరిసుద్ధో ఆజీవోతి ఇదం ఆజీవట్ఠమకం. తత్థ కామం ఆజీవహేతుకతో సత్తవిధదుచ్చరితతో విరతి సమ్మాఆజీవోతి సోపి సత్తవిధో హోతి, సమ్మాజీవతాసామఞ్ఞేన పన తం ఏకం కత్వా వుత్తం. అథ వా తివిధకుహనవత్థుసన్నిస్సయతో మిచ్ఛాజీవతో విరతిం ఏకజ్ఝం కత్వా వుత్తో ‘‘ఆజీవో సుపరిసుద్ధో’’తి. సేట్ఠచరియభావతో మగ్గో ఏవ బ్రహ్మచరియన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియం, తస్స. ఆదిభావభూతన్తి ఆదిమ్హి భావేతబ్బతం నిప్ఫాదేతబ్బతం భూతం పత్తం ఆదిభావభూతం. కిఞ్చాపి దేసనానుక్కమేన సమ్మాదిట్ఠి ఆది, పటిపత్తిక్కమేన పన ఆజీవట్ఠమకసీలం ఆదీతి. తస్స సమ్పత్తియాతి ఆభిసమాచారికస్స సమ్పజ్జనేన పరిపూరణేన ఆదిబ్రహ్మచరియకం సమ్పజ్జతి. యో హి లహుకానిపి అప్పసావజ్జాని పరివజ్జేతి, సో గరుకాని మహాసావజ్జాని బహ్వాదీనవాని పరివజ్జేస్సతీతి వత్తబ్బమేవ నత్థీతి. సుత్తం పన ఏతమత్థం బ్యతిరేకవసేన విభావేతి. తత్థ ధమ్మన్తి సీలం. తం హి ఉపరిగుణవిసేసానం ధారణట్ఠేన ధమ్మోతి వుచ్చతి.

విరతిసీలస్స ఇతరసీలేన సతిపి సమ్పయోగాదికే అసమ్మిస్సకతాదస్సనత్థం ‘‘వేరమణిమత్త’’న్తి వుత్తం.

‘‘నిస్సితానిస్సితవసేనా’’తి ఏత్థ లబ్భమాననిస్సయం తావ దస్సేతుం ‘‘నిస్సయో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ తణ్హాచరితేన నిస్సయితబ్బతో తణ్హావ తణ్హానిస్సయో. తథా దిట్ఠినిస్సయో. దిట్ఠిచరితో హి అసతిపి దిట్ఠియా తణ్హావిరహే దిట్ఠినిస్సితోవ పవత్తతి. దేవోతి చతుమహారాజసక్కసుయామాదిపాకటదేవమాహ. దేవఞ్ఞతరోతి అపాకటం. తణ్హం ఏవ నిస్సితన్తి తణ్హానిస్సితం. తణ్హాయ నిస్సితన్తి చ కేచి వదన్తి. తేసం ‘‘ద్వే నిస్సయా’’తిఆదినా విరుజ్ఝతి. సుద్ధిదిట్ఠియాతి ‘‘ఇతి సంసారసుద్ధి భవిస్సతీ’’తి ఏవం పవత్తదిట్ఠియా, లోకుత్తరం సీలన్తి అధిప్పాయో. తస్సేవాతి లోకుత్తరస్సేవ సమ్భారభూతం కారణభూతం, వివట్టూపనిస్సయన్తి అత్థో.

కాలపరిచ్ఛేదం కత్వాతి ‘‘ఇమఞ్చ రత్తిం, ఇమఞ్చ దివ’’న్తిఆదినా (అ. ని. ౮.౪౧) వియ కాలవసేన పరిచ్ఛేదం కత్వా. కాలపరిచ్ఛేదం అకత్వా సమాదిన్నమ్పి అన్తరావిచ్ఛిన్నం సమ్పత్తవిరతివసేన యావజీవం పవత్తితమ్పి ఆపాణకోటికం న హోతీతి దస్సేతుం ‘‘యావజీవం సమాదియిత్వా తథేవ పవత్తిత’’న్తి వుత్తం.

లాభయసఞాతిఅఙ్గజీవితవసేనాతి లాభయసానం అనుప్పన్నానం ఉప్పాదనవసేన, ఉప్పన్నానం రక్ఖణవసేన చేవ వడ్ఢనవసేన చ ఞాతిఅఙ్గజీవితానం అవినాసనవసేన. కిం సో వీతిక్కమిస్సతీతి యో వీతిక్కమాయ చిత్తమ్పి న ఉప్పాదేతి, సో కాయవాచాహి వీతిక్కమిస్సతీతి కిం ఇదం, నత్థేతన్తి అత్థో. పటిక్ఖేపే హి అయం కిం-సద్దో.

ఆరమ్మణభావేన వణో వియ ఆసవే కామాసవాదికే పగ్ఘరతీతి సమ్పయోగభావాభావేపి సహాసవేహీతి సాసవం. తేభూమకధమ్మజాతన్తి సీలం తప్పరియాపన్నన్తి ఆహ ‘‘సాసవం సీలం లోకియ’’న్తి. భవవిసేసా సమ్పత్తిభవా. వినయోతి వినయపరియత్తి, తత్థ వా ఆగతసిక్ఖాపదాని. పామోజ్జం తరుణపీతి. యథాభూతఞాణదస్సనం సపచ్చయనామరూపదస్సనం, తదధిట్ఠానా వా తరుణవిపస్సనా. నిబ్బిదాతి నిబ్బిదాఞాణం. తేన బలవవిపస్సనమాహ. విరాగో మగ్గో. విముత్తి అరహత్తఫలం. విముత్తిఞాణదస్సనం పచ్చవేక్ఖణా. కథాతి వినయకథా. మన్తనాతి వినయవిచారణా. ఉపనిసాతి యథావుత్తకారణపరమ్పరాసఙ్ఖాతో ఉపనిస్సయో. లోకుత్తరం మగ్గఫలచిత్తసమ్పయుత్తం ఆజీవట్ఠమకసీలం. తత్థ మగ్గసీలం భవనిస్సరణావహం హోతి, పచ్చవేక్ఖణఞాణస్స చ భూమి, ఫలసీలం పన పచ్చవేక్ఖణాఞాణస్సేవ భూమి.

౧౨. హీనాధిముత్తివసేన ఛన్దాదీనమ్పి హీనతా. పణీతాధిముత్తివసేన పణీతతా. తదుభయవేమజ్ఝతావసేన మజ్ఝిమతా. యథేవ హి కమ్మం ఆయూహనవసేన హీనాదిభేదభిన్నం హోతి, ఏవం ఛన్దాదయోపి పవత్తిఆకారవసేన. సో చ నేసం పవత్తిఆకారో అధిముత్తిభేదేనాతి దట్ఠబ్బం. యసకామతాయాతి కిత్తిసిలోకాభిరతియా, పరివారిచ్ఛాయ వా. ‘‘కథం నామ మాదిసో ఈదిసం కరేయ్యా’’తి పాపజిగుచ్ఛాయ అరియభావం నిస్సాయ. అనుపక్కిలిట్ఠన్తి అత్తుక్కంసనపరవమ్భనాహి, అఞ్ఞేహి చ ఉపక్కిలేసేహి అనుపక్కిలిట్ఠం. భవభోగత్థాయాతి భవసమ్పత్తిఅత్థఞ్చేవ భోగసమ్పత్తిఅత్థఞ్చ. అత్తనో విమోక్ఖత్థాయ పవత్తితన్తి సావకపచ్చేకబోధిసత్తసీలమాహ. సబ్బసత్తానం విమోక్ఖత్థాయాతి సబ్బసత్తానం సంసారబన్ధనతో విమోచనత్థాయ. పారమితాసీలం మహాబోధిసత్తసీలం. యా కరుణూపాయకోసల్లపరిగ్గహితా మహాబోధిం ఆరబ్భ పవత్తా పరముక్కంసగతసోచేయ్యసల్లేఖా దేసకాలసత్తాదివికప్పరహితా సీలపారమితా.

అననురూపన్తి అసారుప్పం. అత్తా ఏవ గరు అధిపతి ఏతస్సాతి అత్తగరు, లజ్జాధికో. అత్తాధిపతితో ఆగతం అత్తాధిపతేయ్యం. లోకో అధిపతి గరు ఏతస్సాతి లోకాధిపతి, ఓత్తప్పాధికో. ధమ్మో నామాయం మహానుభావో ఏకన్తనియ్యానికో, సో చ పటిపత్తియావ పూజేతబ్బో. తస్మా ‘‘నం సీలసమ్పదాయ పూజేస్సామీ’’తి ఏవం ధమ్మమహత్తం పూజేతుకామేన.

పరామట్ఠత్తాతి పరాభవవసేన ఆమట్ఠత్తా. తణ్హాదిట్ఠియో హి ‘‘ఇమినాహం సీలేన దేవో వా భవిస్సామి దేవఞ్ఞతరో వా, ఇమినా మే సీలేన సంసారసుద్ధి భవిస్సతీ’’తి పవత్తస్స సీలం పరామసన్తియో తం పరాభవం పాపేన్తి మగ్గస్స అనుపనిస్సయభావకరణతో. పుథుజ్జనకల్యాణకస్సాతి పుథుజ్జనేసు కల్యాణకస్స. సో హి పుథుజ్జనోవ హుత్వా కల్యాణేహి సీలాదీహి సమన్నాగతో. పరామసనకిలేసానం విక్ఖమ్భనతో, సముచ్ఛిన్దనతో చ తేహి న పరామట్ఠన్తి అపరామట్ఠం. తస్స తస్స కిలేసదరథస్స పటిప్పస్సమ్భనతో వూపసమనతో పటిప్పస్సద్ధం.

కతపటికమ్మన్తి వుట్ఠానదేసనాహి యథాధమ్మం కతపటికారం. ఏవం హి తం సీలం పటిపాకతికమేవ హోతి. తేనాహ ‘‘తం విసుద్ధ’’న్తి. ‘‘కతపటికమ్మ’’న్తి ఇమినా చ ‘‘న పునేవం కరిస్స’’న్తి అధిట్ఠానమ్పి సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం. ‘‘అచ్ఛమంసం ను ఖో, సూకరమంసం ను ఖో’’తిఆదినా వత్థుమ్హి వా, ‘‘పాచిత్తియం ను ఖో, దుక్కటం ను ఖో’’తిఆదినా ఆపత్తియా వా, ‘‘మయా తం వత్థు వీతిక్కన్తం ను ఖో, న ను ఖో వీతిక్కన్త’’న్తిఆదినా అజ్ఝాచారే వా వేమతికస్స సంసయాపన్నస్స. విసోధేతబ్బం యథాధమ్మం పటికమ్మేన. విమతి ఏవ వేమతికం, తస్మిం వేమతికే సతి, విమతియా ఉప్పన్నాయాతి అత్థో. విమతి పటివినేతబ్బాతి సయం వా తం వత్థుం విచారేత్వా, వినయధరే వా పుచ్ఛిత్వా కఙ్ఖా వినోదేతబ్బా. నిక్కఙ్ఖేన పన కప్పియం చే కాతబ్బం, అకప్పియం చే ఛడ్డేతబ్బం. తేనాహ ‘‘ఇచ్చస్స ఫాసు భవిస్సతీ’’తి.

‘‘చతూహి అరియమగ్గేహీ’’తిఆదినా మగ్గఫలపరియాపన్నం సీలం మగ్గఫలసమ్పయుత్తం వుత్తం. సముదాయేసు పవత్తవోహారా అవయవేసుపి పవత్తన్తీతి. సేసన్తి సబ్బం లోకియసీలం.

పకతిపీతి సభావోపి. సుఖసీలో సఖిలో సుఖసంవాసో. తేన పరియాయేనాతి పకతిఅత్థవాచకత్థేన. ఏకచ్చం అబ్యాకతం సీలం ఇధాధిప్పేతసీలేన ఏకసఙ్గహన్తి అకుసలస్సేవాయుజ్జమానతం దస్సేతుం ‘‘తత్థ అకుసల’’న్తిఆది వుత్తం. తథా హి సేక్ఖత్తికం ఇధ గహితం, ఇధ న ఉపనీతం కుసలత్తికన్తి అధిప్పాయో. వుత్తనయేనేవాతి వుత్తేనేవ నయేన కుసలత్తికం అగ్గహేత్వా హీనత్తికాదీనం పఞ్చన్నం తికానం వసేన అస్స సీలస్స తివిధతా వేదితబ్బా.

౧౩. యోధాతి యో ఇధ. వత్థువీతిక్కమేతి ఆపత్తియా వత్థునో వీతిక్కమనే అజ్ఝాచారే. కామసఙ్కప్పాదయో నవ మహావితక్కా మిచ్ఛాసఙ్కప్పా. ఏవరూపస్సాతి ఏదిసస్స. తస్స హి సీలవన్తే అనుపసఙ్కమిత్వా దుస్సీలే సేవన్తస్స తతో ఏవ తేసం దిట్ఠానుగతిం ఆపజ్జనేన పణ్ణత్తివీతిక్కమే అదోసదస్సావినో మిచ్ఛాసఙ్కప్పబహులతాయ మనచ్ఛట్ఠాని ఇన్ద్రియాని అరక్ఖతో సీలం ఏకంసేనేవ హానభాగియం హోతి, న ఠితిభాగియం, కుతో విసేసాదిభాగియతా. సీలసమ్పత్తియాతి సీలపారిపూరియా చతుపారిసుద్ధిసీలేన. అఘటన్తస్స ఉత్తరీతి ఉత్తరి విసేసాధిగమాయ అవాయమన్తస్స. ఠితిభాగియం సీలం భవతి అసమాధిసంవత్తనియత్తా. సమ్పాదితే హి సమాధిస్మిం సీలస్స సమాధిసంవత్తనియతా నిచ్ఛియతి. సమాధత్థాయాతి సమథవసేన సమాధానత్థాయ. నిబ్బిదన్తి విపస్సనం. బలవవిపస్సనాదస్సనత్థం నిబ్బిదాగహణం తావతాపి సీలస్స నిబ్బేధభాగియభావసిద్ధితో.

యాని చ సిక్ఖాపదాని నేసం రక్ఖితబ్బానీతి సమ్బన్ధో, తాని పన అసాధారణపఞ్ఞత్తితో అఞ్ఞాని. నేసన్తి ‘‘రక్ఖితబ్బానీ’’తి పదం అపేక్ఖిత్వా కత్తరి సామివచనం, తేహి భిక్ఖూహీతి అత్థో. సతి వా ఉస్సాహేతి ఉస్సక్కిత్వా సీలాని రక్ఖితుం ఉస్సాహే సతి. దసాతి సామణేరేహి రక్ఖితబ్బసీలమాహ ఘటికారాదీనం వియ. అట్ఠాతి నచ్చాదిమాలాదివేరమణిం ఏకం కత్వా సబ్బపచ్ఛిమవజ్జాని అట్ఠ.

అవీతిక్కమోతి పఞ్చన్నం సీలానం అవీతిక్కమో. పకతిసీలన్తి సభావసీలం. తత్రూపపత్తినియతం హి సీలం ఉత్తరకురుకానం. మరియాదాచారిత్తన్తి తస్స తస్స సావజ్జస్స అకరణే మరియాదభూతం, తత్థ తత్థ కులాదీసు పుబ్బపురిసేహి ఠపితం చారిత్తం. కులదేసపాసణ్డధమ్మో హి ‘‘ఆచారసీల’’న్తి అధిప్పేతం. తత్థ కులధమ్మో తావ బ్రాహ్మణాదీనం అమజ్జపానాది, దేసధమ్మో ఏకచ్చజనపదవాసీనం అహింసనాది, పాసణ్డధమ్మో తిత్థియానం యమనియమాది. తిత్థియమతం హి దిట్ఠిపాసేన, తణ్హాపాసేన చ డేతి పవత్తతి, పాసం వా బాధం అరియవినయస్స డేతీతి ‘‘పాసణ్డ’’న్తి వుచ్చతి. ‘‘పకతియా సీలవతీ హోతీ’’తి (దీ. ని. ౨.౨౦) వచనతో బోధిసత్తమాతు పఞ్చసిక్ఖాపదసీలం పరిపుణ్ణమేవ. ఇదం పన ఉక్కంసగతం బోధిసత్తపితరిపి చిత్తుప్పాదమత్తేనపి అసంకిలిట్ఠం ‘‘ధమ్మతాసీల’’న్తి వుత్తం. కామగుణూపసంహితన్తి కామకోట్ఠాసేసు అస్సాదూపసంహితం కామస్సాదగధితం. ధమ్మతాసీలన్తి ధమ్మతాయ కారణనియామేన ఆగతం సీలం. సీలపారమిం హి పరముక్కంసం పాపేత్వా కుచ్ఛిగతస్స మహాబోధిసత్తస్స సీలతేజేన గుణానుభావేన బోధిసత్తమాతు సరసేనేవ పరమసల్లేఖప్పత్తం సీలం హోతి. మహాకస్సపాదీనన్తి ఆది-సద్దేన భద్దాదికే సఙ్గణ్హాతి. తే కిర సుచిరం కాలం సుపరిసుద్ధసీలా ఏవ హుత్వా ఆగతా. తేనాహ ‘‘సుద్ధసత్తాన’’న్తి. తాసు తాసు జాతీసూతి సీలవరాజమహింసరాజాదిజాతీసు. పుబ్బే పురిమజాతియం సిద్ధో హేతు ఏతస్సాతి పుబ్బహేతుకసీలం. ఇదం పన పకతిసీలాదిసమాదానేన వినా అవీతిక్కమలక్ఖణం సమ్పత్తవిరతిసఙ్గహం దట్ఠబ్బం.

యం భగవతా ఏవం వుత్తం సీలన్తి సమ్బన్ధో. ఇధాతి వక్ఖమానసీలపరిపూరకస్స పుగ్గలస్స సన్నిస్సయభూతసాసనపరిదీపనం, అఞ్ఞసాసనస్స చ తథాభావపటిసేధనం. వుత్తం హేతం ‘‘ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణో…పే… సుఞ్ఞా పరప్పవాదా సమణేభి అఞ్ఞేహీ’’తి (దీ. ని. ౨.౨౧౪; మ. ని. ౧.౧౩౯; అ. ని. ౪.౨౪౧). భిక్ఖూతి తస్స సీలస్స పరిపూరకపుగ్గలపరిదీపనం. పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతోతి ఇదమస్స పాతిమోక్ఖసీలే పతిట్ఠితభావపరిదీపనం. విహరతీతి ఇదమస్స తదనురూపవిహారసమఙ్గిభావపరిదీపనం. ఆచారగోచరసమ్పన్నోతి ఇదం పాతిమోక్ఖసంవరస్స, ఉపరిఅధిగన్తబ్బగుణానఞ్చ ఉపకారకధమ్మపరిదీపనం. అణుమత్తేసు వజ్జేసు భయదస్సావీతి ఇదం పాతిమోక్ఖతో అచవనభావపరిదీపనం. సమాదాయాతి సిక్ఖాపదానం అనవసేసతో ఆదానపరిదీపనం. సిక్ఖతీతి సిక్ఖాయ సమఙ్గిభావపరిదీపనం. సిక్ఖాపదేసూతి సిక్ఖితబ్బధమ్మపరిదీపనం. యం పనేత్థ వత్తబ్బం, తం పరతో ఆవి భవిస్సతి.

సోతి పాతిమోక్ఖసంవరసీలే పతిట్ఠితభిక్ఖు. తేన యాదిసస్స ఇన్ద్రియసంవరసీలం ఇచ్ఛితబ్బం, తం దస్సేతి. చక్ఖునాతి యతో సో సంవరో, తం దస్సేతి. రూపన్తి యత్థ సో సంవరో, తం దస్సేతి. దిస్వా న నిమిత్తగ్గాహీ హోతి నానుబ్యఞ్జనగ్గాహీతి సంవరస్స ఉపాయం దస్సేతి. యత్వాధికరణ…పే… అన్వాస్సవేయ్యున్తి సంవరస్స పటిపక్ఖం తత్థ ఆదీనవం దస్సేతి. సంవరాయ పటిపజ్జతీతి పగేవ సతియా ఉపట్ఠపేతబ్బతం దస్సేతి. రక్ఖతి చక్ఖున్ద్రియన్తి సతియా ఉపట్ఠాపనమేవ చక్ఖున్ద్రియస్స ఆరక్ఖాతి దస్సేతి. చక్ఖున్ద్రియే సంవరం ఆపజ్జతీతి తథాభూతా సతియేవేత్థ సంవరోతి దస్సేతి. వీతిక్కమస్స వసేనాతి సమ్బన్ధో. ఛన్నం సిక్ఖాపదానన్తి ‘‘ఆజీవహేతు ఆజీవకారణా అసన్తం అభూతం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం ఉల్లపతీ’’తిఆదినా ఆగతానం ఛన్నం పారాజికాదిపటిసంయుత్తానం సిక్ఖాపదానం. సామన్తజప్పనాదినా తివిధేన కుహనవత్థునా విమ్హాపనం కుహనా. అత్తానం, దాయకం వా ఉక్ఖిపిత్వా యథా సో కిఞ్చి దదాతి, ఏవం కథనం లపనా. నిమిత్తం వుచ్చతి పచ్చయదానసఞ్ఞుప్పాదకం కాయవచీకమ్మం, తేన నిమిత్తేన చరతి, నిమిత్తం వా కరోతీతి నేమిత్తికో, తస్స భావో నేమిత్తికతా. గన్ధాదయో వియ లాభాయ పరేసం అక్కోసనాదినా నిపిసతీతి నిప్పేసో, నిప్పేసోవ నిప్పేసికో, తస్స భావో నిప్పేసికతా. మహిచ్ఛతాయ అత్తనా లద్ధలాభేన పరతో లాభపరియేసనా లాభేన లాభం నిజిగీసనతా. ఏవమాదీనన్తి ఆది-సద్దేన అనుప్పియభాణితాచాటుకమ్యతాదిం సఙ్గణ్హాతి. పటిసఙ్ఖానేన పచ్చవేక్ఖణాయ పరిసుద్ధో అసంకిలిట్ఠో పటిసఙ్ఖానపరిసుద్ధో. చత్తారో పచ్చయా పరిభుఞ్జీయన్తి ఏతేనాతి చతుపచ్చయపరిభోగో, తథాపవత్తా అనవజ్జచేతనా.

పాతిమోక్ఖసంవరసీలవణ్ణనా

౧౪. తత్రాతి తేసు పాతిమోక్ఖసంవరాదీసు. ఆదితో పట్ఠాయాతి ‘‘ఇధ భిక్ఖూ’’తిఆదినా (విభ. ౫౦౮; దీ. ని. ౧.౧౯౪) ఆగతదేసనాయ ఆదితో పభుతి. వినిచ్ఛయకథాతి తత్థ సంసయవిధమనేన వినిచ్ఛయావహా కథా. పఠమస్స అత్థస్స సబ్బసాధారణత్తా అసాధారణం పబ్బజితావేణికం పరియాయం దస్సేన్తో ‘‘ఛిన్నభిన్నపటధరాదితాయ వా’’తి ఆహ. ఏవం హిస్స పరిపుణ్ణపాతిమోక్ఖసంవరయోగ్యతా దస్సితా హోతి. భిన్నపటధరాదిభావో చ నామ దలిద్దస్సాపి నిగ్గహితస్స హోతీతి తతో విసేసేతుం ‘‘సద్ధాపబ్బజితో’’తి వత్వా పటిపత్తియా యోగ్యభావదస్సనత్థం ‘‘కులపుత్తో’’తి వుత్తం. ఆచారకులపుత్తో వా హి పటిపజ్జితుం సక్కోతి జాతికులపుత్తో వా. సిక్ఖాపదసీలన్తి చారిత్తవారిత్తప్పభేదం సిక్ఖాపదవసేన పఞ్ఞత్తం సీలం. యోతి అనియమనిద్దేసో యో కోచి పుగ్గలో. నన్తి వినయపరియాపన్నం సీలం. తన్తి పుగ్గలం. మోక్ఖేతి సహకారికారణభావతో. అపాయే భవాని ఆపాయికాని. ఆది-సద్దేన తదఞ్ఞం సబ్బసంసారదుక్ఖం సఙ్గణ్హాతి. సంవరణం కాయవచీద్వారానం పిదహనం. యేన తే సంవుతా పిహితా హోన్తి, సో సంవరో. యస్మా పన సో సత్తన్నం ఆపత్తిక్ఖన్ధానం అవీతిక్కమో వీతిక్కమపటిపక్ఖోతి కత్వా, తస్మా వుత్తం ‘‘కాయికవాచసికస్స అవీతిక్కమస్సేతం నామ’’న్తి. పాతిమోక్ఖసంవరేన సంవుతోతి పాతిమోక్ఖసంవరేన పిహితకాయవచీద్వారో. తథాభూతో చ యస్మా తం ఉపేతో తేన చ సమఙ్గీ నామ హోతి, తస్మా వుత్తం ‘‘ఉపగతో సమన్నాగతోతి అత్థో’’తి.

అపరో నయో – కిలేసానం బలవభావతో, పాపకిరియాయ సుకరభావతో, పుఞ్ఞకిరియాయ చ దుక్కరభావతో బహుక్ఖత్తుం అపాయేసు పతనసీలోతి పాతీ, పుథుజ్జనో. అనిచ్చతాయ వా భవాదీసు కమ్మవేగక్ఖిత్తో ఘటియన్తం వియ అనవట్ఠానేన పరిబ్భమనతో గమనసీలోతి పాతీ, మరణవసేన వా తమ్హి తమ్హి సత్తనికాయే అత్తభావస్స పాతనసీలోతి పాతీ, సత్తసన్తానో, చిత్తమేవ వా. తం పాతినం సంసారదుక్ఖతో మోక్ఖేతీతి పాతిమోక్ఖం. చిత్తస్స హి విమోక్ఖేన సత్తో ‘‘విముత్తో’’తి వుచ్చతి. వుత్తం హి ‘‘చిత్తవోదానా విసుజ్ఝన్తీ’’తి, ‘‘అనుపాదాయ ఆసవేహి చిత్తం విముత్త’’న్తి (మహావ. ౨౮) చ. అథ వా అవిజ్జాదినా హేతునా సంసారే పతతి గచ్ఛతి పవత్తతీతి పాతీ, ‘‘అవిజ్జానీవరణానం సత్తానం తణ్హాసంయోజనానం సన్ధావతం సంసరత’’న్తి (సం. ని. ౨.౧౨౪) హి వుత్తం. తస్స పాతినో సత్తస్స తణ్హాదిసంకిలేసత్తయతో మోక్ఖో ఏతేనాతి పాతిమోక్ఖం. ‘‘కణ్ఠేకాళో’’తిఆదీనం వియస్స సమాససిద్ధి వేదితబ్బా. అథ వా పాతేతి వినిపాతేతి దుక్ఖేతి పాతి, చిత్తం. వుత్తం హి ‘‘చిత్తేన నీయతి లోకో, చిత్తేన పరికస్సతీ’’తి (సం. ని. ౧.౬౨). తస్స పాతినో మోక్ఖో ఏతేనాతి పాతిమోక్ఖం, పతతి వా ఏతేన అపాయదుక్ఖే, సంసారదుక్ఖే చాతి పాతీ, తణ్హాదిసంకిలేసో. వుత్తం హి ‘‘తణ్హా జనేతి పురిసం (సం. ని. ౧.౫౫-౫౭), తణ్హాదుతియో పురిసో’’తి (ఇతివు. ౧౫, ౧౦౫; అ. ని. ౪.౯; మహాని. ౧౯౧; చూళని. పారాయనానుగీతిగాథానిద్దేస) చ ఆది. తతో పాతితో మోక్ఖోతి పాతిమోక్ఖం. అథ వా పతతి ఏత్థాతి పాతీని, ఛ అజ్ఝత్తికబాహిరాని ఆయతనాని. వుత్తం హి ‘‘ఛసు లోకో సముప్పన్నో, ఛసు కుబ్బతి సన్థవ’’న్తి (సం. ని. ౧.౭౦; సు. ని. ౧౭౧). తతో ఛఅజ్ఝత్తికబాహిరాయతనసఙ్ఖాతతో పాతితో మోక్ఖోతి పాతిమోక్ఖం. అథ వా పాతో వినిపాతో అస్స అత్థీతి పాతీ, సంసారో. తతో మోక్ఖోతి పాతిమోక్ఖం, అథ వా సబ్బలోకాధిపతిభావతో ధమ్మిస్సరో భగవా ‘‘పతీ’’తి వుచ్చతి. ముచ్చతి ఏతేనాతి మోక్ఖో, పతినో మోక్ఖో తేన పఞ్ఞత్తత్తాతి పతిమోక్ఖో, పతిమోక్ఖో ఏవ పాతిమోక్ఖం. సబ్బగుణానం వా మూలభావతో ఉత్తమట్ఠేన పతి చ సో యథావుత్తేనత్థేన మోక్ఖో చాతి పతిమోక్ఖో, పతిమోక్ఖో ఏవ పాతిమోక్ఖం. తథా హి వుత్తం ‘‘పాతిమోక్ఖన్తి ముఖమేతం పముఖమేత’’న్తి (మహావ. ౧౩౫) విత్థారో.

అథ వా ప-ఇతి పకారే, అతీ-తి అచ్చన్తత్థే నిపాతో, తస్మా పకారేహి అచ్చన్తం మోక్ఖేతీతి పాతిమోక్ఖం. ఇదం హి సీలం సయం తదఙ్గవసేన, సమాధిసహితం పఞ్ఞాసహితఞ్చ విక్ఖమ్భనవసేన, సముచ్ఛేదవసేన చ అచ్చన్తం మోక్ఖేతి మోచేతీతి పాతిమోక్ఖం, పతి పతి మోక్ఖోతి వా పతిమోక్ఖో, తమ్హా తమ్హా వీతిక్కమదోసతో పచ్చేకం మోక్ఖోతి అత్థో, పతిమోక్ఖో ఏవ పాతిమోక్ఖం. మోక్ఖోతి వా నిబ్బానం, తస్స మోక్ఖస్స పటిబిమ్బభూతోతి పతిమోక్ఖో. సీలసంవరో హి సూరియస్స అరుణుగ్గమనం వియ నిబ్బానస్స ఉదయభూతో తప్పటిభాగో వియ యథారహం కిలేసనిబ్బాపనతో, పతిమోక్ఖోయేవ పాతిమోక్ఖం. అథ వా మోక్ఖం పతి వత్తతి, మోక్ఖాభిముఖన్తి వా పతిమోక్ఖం, పతిమోక్ఖమేవ పాతిమోక్ఖన్తి ఏవమేత్థ పాతిమోక్ఖ-సద్దస్స అత్థో వేదితబ్బో. ఇరియతీతి అత్తభావం పవత్తేతి. ‘‘విహరతీ’’తి ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరసీలే ఠితస్స భిక్ఖునో ఇరియాపథవిహారో దస్సితో. పాళియన్తి ఝానవిభఙ్గపాళియం (విభ. ౫౦౮ ఆదయో).

తత్థ కామం సమణచారం, సమణగోచరఞ్చ దస్సేతుం ‘‘ఆచారగోచరసమ్పన్నో’’తి వుత్తం, యథా పన మగ్గం ఆచిక్ఖన్తో ‘‘వామం ముఞ్చ, దక్ఖిణం గణ్హా’’తి వజ్జేతబ్బపుబ్బకం గహేతబ్బం వదేయ్య, యథా వా ససీసన్హానేన పహీనసేదమలజల్లికస్స మాలాగన్ధవిలేపనాదివిభూసనసంవిధానం యుత్తరూపం, ఏవం పహీనపాపధమ్మస్స కల్యాణధమ్మసమాయోగో యుత్తరూపోతి ‘‘అత్థి ఆచారో, అత్థి అనాచారో’’తి ద్వయం ఉద్దిసిత్వా అనాచారం తావ విభజితుం ‘‘తత్థ కతమో అనాచారో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ కాయికో వీతిక్కమోతి తివిధం కాయదుచ్చరితం. వాచసికో వీతిక్కమోతి చతుబ్బిధం వచీదుచ్చరితం. కాయికవాచసికోతి తదుభయం.

ఏవం ఆజీవట్ఠమకసీలస్స వీతిక్కమో దస్సితో. ఇదాని మానసం అనాచారం దస్సేతుం ‘‘సబ్బమ్పి దుస్సీల్యం అనాచారో’’తి వత్వా తత్థ ఏకచ్చియం దస్సేన్తో ‘‘ఇధేకచ్చో వేళుదానేన వా’’తిఆదిమాహ. తత్థ వేళుదానేనాతి పచ్చయుప్పాదనత్థేన వేళుదానేన. పత్తదానాదీసుపి ఏసేవ నయో. వేళూతి మనుస్సానం పయోజనావహో యో కోచి వేళుదణ్డో. పత్తం గన్ధికాదీనం గన్ధపలివేఠనాదిఅత్థం వా, తాలనాళికేరాదిపత్తం వా. పుప్ఫం యం కిఞ్చి మనుస్సానం పయోజనావహం. తథా ఫలం. సినానం సిరీసచుణ్ణాదిన్హానియచుణ్ణం. మత్తికాపి ఏత్థేవ సఙ్గహం గచ్ఛతి. దన్తకట్ఠం యం కిఞ్చి ముఖసోధనత్థం దన్తపోనం. చాటుకమ్యతా అత్తానం దాసం వియ నీచట్ఠానే ఠపేత్వా పరస్స ఖలితవచనం సణ్ఠపేత్వా పియకామతాయ పగ్గయ్హవచనం. ముగ్గసూప్యతాతి ముగ్గసూపసమతా సచ్చాలికేన జీవితకప్పనం. యథా హి ముగ్గసూపే పచ్చన్తే బహూ ముగ్గా పచ్చన్తి, కతిపయా న పచ్చన్తి, ఏవం సచ్చాలికేన జీవితకప్పనే బహు అలికం హోతి, అప్పకం సచ్చన్తి. పరిభటతీతి పరిభటో, పరేసం దారకే పరిహరన్తో. పరిభటస్స కమ్మం పారిభట్యం, సా ఏవ పారిభట్యతా, అలఙ్కరణాదినా కులదారకపరిహరణస్సేతం నామం. తేసం తేసం గిహీనం గామన్తరదేసన్తరాదీసు సాసనపటిసాసనహరణం జఙ్ఘపేసనికం. అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేనాతి ఏతేసం వా వేళుదానాదీనం వేజ్జకమ్మభణ్డాగారికకమ్మపిణ్డపటిపిణ్డకమ్మసఙ్ఘుప్పాదచేతియుప్పాదపట్ఠపనాదీనం వా మిచ్ఛాజీవేన జీవితకప్పనకకమ్మానం యేన కేనచి. బుద్ధపటికుట్ఠేనాతి బుద్ధేహి గరహితేన పటిసిద్ధేన. మిచ్ఛాజీవేనాతి న సమ్మాఆజీవేన. అయం వుచ్చతి అనాచారోతి అయం సబ్బోపి ‘‘అనాచారో’’తి కథీయతి. ఆచారనిద్దేసో వుత్తపటిపక్ఖనయేనేవ వేదితబ్బో.

గోచరనిద్దేసేపి పఠమం అగోచరస్స వచనే కారణం హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. గోచరోతి పిణ్డపాతాదీనం అత్థాయ ఉపసఙ్కమితుం యుత్తట్ఠానం. అయుత్తట్ఠానం అగోచరో. వేసియా గోచరో అస్సాతి వేసియాగోచరో, మిత్తసన్థవవసేన ఉపసఙ్కమితబ్బట్ఠానన్తి అత్థో. వేసియా నామ రూపూపజీవినియో, తా మిత్తసన్థవవసేన న ఉపసఙ్కమితబ్బా, సమణభావస్స అన్తరాయకరత్తా, పరిసుద్ధాసయస్సాపి గరహహేతుతో, తస్మా దక్ఖిణాదానవసేన సతిం ఉపట్ఠపేత్వావ ఉపసఙ్కమితబ్బా. విధవా వుచ్చన్తి మతపతికా, పవుత్థపతికా వా. థుల్లకుమారికాతి మహల్లికా అనివిట్ఠకుమారియో, పణ్డకాతి నపుంసకా. తే హి ఉస్సన్నకిలేసా అవూపసన్తపరిళాహా లోకామిససన్నిస్సితకథాబహులా, తస్మా న ఉపసఙ్కమితబ్బా. భిక్ఖునియో నామ ఉస్సన్నబ్రహ్మచరియా. తథా భిక్ఖూపి. తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం విసభాగవత్థుభావతో సన్థవవసేన ఉపసఙ్కమనే కతిపాహేనేవ బ్రహ్మచరియన్తరాయో సియా, తస్మా న ఉపసఙ్కమితబ్బా. గిలానపుచ్ఛనాదివసేన ఉపసఙ్కమనే సతోకారినా భవితబ్బం. పానాగారన్తి సురాపానఘరం. తం సోణ్డజనేహి అవివిత్తం హోతి. తత్థ తేహి సోణ్డతాదివసేన న ఉపసఙ్కమితబ్బం బ్రహ్మచరియన్తరాయకరత్తా. సంసట్ఠో విహరతి రాజూహీతిఆదీసు రాజానో నామ యే రజ్జమనుసాసన్తి. రాజమహామత్తా రాజిస్సరియసదిసాయ ఇస్సరియమత్తాయ సమన్నాగతా. తిత్థియాతి విపరీతదస్సనా బాహిరకపరిబ్బాజకా. తిత్థియసావకాతి తేసు దళ్హభత్తా పచ్చయదాయకా. అననులోమికేన సంసగ్గేనాతి తిస్సన్నం సిక్ఖానం అననులోమికేన పచ్చనీకభూతేన సంసగ్గేన సంసట్ఠో విహరతి, యేన బ్రహ్మచరియన్తరాయం వా సల్లేఖపరిహానిం వా పాపుణాతి.

ఇదాని అపరేనపి పరియాయేన అగోచరం దస్సేతుం ‘‘యాని వా పన తానీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ అస్సద్ధానీతి బుద్ధాదీసు సద్ధావిరహితాని. తతో ఏవ అప్పసన్నాని, కమ్మకమ్మఫలసద్ధాయ వా అభావేన అస్సద్ధాని. రతనత్తయప్పసాదాభావేన అప్పసన్నాని. అక్కోసకపరిభాసకానీతి అక్కోసవత్థూహి అక్కోసకాని చేవ భయదస్సనేన సన్తజ్జనకాని చ. అత్థం న ఇచ్ఛన్తి అనత్థమేవ ఇచ్ఛన్తీతి అనత్థకామాని. హితం న ఇచ్ఛన్తి అహితమేవ ఇచ్ఛన్తీతి అహితకామాని. ఫాసు న ఇచ్ఛన్తి అఫాసుంయేవ ఇచ్ఛన్తీతి అఫాసుకకామాని. యోగక్ఖేమం నిబ్భయం న ఇచ్ఛన్తి, అయోగక్ఖేమమేవ ఇచ్ఛన్తీతి అయోగక్ఖేమకామాని. భిక్ఖూనన్తి ఏత్థ సామణేరానమ్పి సఙ్గహో. భిక్ఖునీనన్తి ఏత్థ సిక్ఖమానసామణేరీనం. సబ్బేసం హి సాసనికానం అనత్థకామతాదీపనపదమిదం వచనం. తథారూపాని కులానీతి తాదిసాని ఖత్తియకులాదీని. సేవతీతి నిస్సాయ జీవతి. భజతీతి ఉపసఙ్కమతి. పయిరుపాసతీతి పునప్పునం ఉపగచ్ఛతి. అయం వుచ్చతీతి అయం వేసియాదికో, రాజాదికో, అస్సద్ధకులాదికో చ తం తం సేవన్తస్స తిప్పకారోపి అయుత్తో గోచరోతి అగోచరో. ఏత్థ హి వేసియాదికో పఞ్చకామగుణనిస్సయతో అగోచరో. యథాహ ‘‘కో చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో అగోచరో పరవిసయో? యదిదం పఞ్చ కామగుణా’’తి (సం. ని. ౫.౩౭౨). రాజాదికో సమణధమ్మస్స అనుపనిస్సయతో, లాభసక్కారాసనివిచక్కనిప్పోథనదిట్ఠివిపత్తిహేతుతో చ. అస్సద్ధకులాదికో సద్ధాహానిచిత్తసన్తాసావహతో అగోచరో.

గోచరనిద్దేసే ‘‘న వేసియాగోచరో’’తిఆదీని వుత్తపటిపక్ఖవసేన వేదితబ్బాని. ఓపానభూతానీతి ఉదపానభూతాని భిక్ఖుసఙ్ఘస్స, భిక్ఖునీసఙ్ఘస్స చ చతుమహాపథే ఖతపోక్ఖరణీ వియ యథాసుఖం ఓగాహనక్ఖమాని. కాసావపజ్జోతానీతి భిక్ఖూనం, భిక్ఖునీనఞ్చ నివత్థపారుతకాసావానంయేవ పభాహి ఏకోభాసాని. ఇసివాతపటివాతానీతి గేహం పవిసన్తానం, నిక్ఖమన్తానఞ్చ భిక్ఖుభిక్ఖునీసఙ్ఖాతానం ఇసీనం చీవరవాతేన చేవ సమిఞ్జనపసారణాదిజనితసరీరవాతేన చ పటివాతాని పవాయితాని వినిద్ధుతకిబ్బిసాని వా.

ఇదాని నిద్దేసే ఆగతనయేనాపి ఆచారగోచరే దస్సేతుం ‘‘అపిచా’’తిఆది ఆరద్ధం. ఏత్థాతి ఏతస్మిం పాతిమోక్ఖసీలనిద్దేసే. ఇమినాపి నయేనాతి ఇదాని వుచ్చమానవిధినాపి. సఙ్ఘగతోతి సఙ్ఘసన్నిపాతం గతో. అచిత్తీకారకతోతి అకతచిత్తీకారో, అకతగారవోతి అత్థో. ఘట్టయన్తోతి సరీరేన, చీవరేన వా ఘంసన్తో. పురతోపి తిట్ఠతి అచిత్తీకారకతోతి సమ్బన్ధితబ్బం. ఠితకోపీతి ఉపరి తిట్ఠన్తో వియ ఆసన్నతరట్ఠానే ఠితకోపి భణతి. బాహావిక్ఖేపకోతి బాహుం విక్ఖిపన్తో. అనుపాహనానన్తి అనాదరే సామివచనం. సఉపాహనోతి ఉపాహనారుళ్హో. థేరే భిక్ఖూ అనుపఖజ్జాతి థేరానం భిక్ఖూనం ఠితట్ఠానం అనుపవిసిత్వా తేసం ఆసన్నతరట్ఠానం ఉపగన్త్వా. కట్ఠం పక్ఖిపతి అగ్గికుణ్డే. వోక్కమ్మాతి పస్సతో అతిక్కమిత్వా. గూళ్హాని సభావతో పటిచ్ఛన్నాని సాణిపాకారాదినా పటిచ్ఛాదితాని. అనాపుచ్ఛాతి అనాపుచ్ఛిత్వా. అస్సాతి అనాచారస్స.

అపిచ భిక్ఖూతిఆది సబ్బస్సేవ భిక్ఖునో ఆచారదస్సనవసేన పవత్తం అట్ఠకథావచనం, న నిద్దేసపాళి. సద్ధాసీలసుతచాగాదిగుణహేతుకో గరుభావో గరుకరణం వా గారవో, సహ గారవేనాతి సగారవో. గరుట్ఠానియేసు గారవసారజ్జాదివసేన పటిస్సాయనా పతిస్సా, సప్పతిస్సవపటిపత్తి. సహ పతిస్సాయాతి సప్పతిస్సో. సవిసేసం హిరిమనతాయ, ఓత్తప్పిభావేన చ హిరోత్తప్పసమ్పన్నో. సేఖియధమ్మపారిపూరివసేన సునివత్థో సుపారుతో. పాసాదికేనాతి పసాదావహేన, ఇత్థమ్భూతలక్ఖణే చేతం కరణవచనం. ఏసేవ నయో ఇతో పరేసుపి ఛసు పదేసు. అభిక్కన్తేనాతి అభిక్కమేన. ఇరియాపథసమ్పన్నోతి సమ్పన్నఇరియాపథో. తేన సేసఇరియాపథానమ్పి పాసాదికతమాహ. ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారోతి చక్ఖున్ద్రియాదీసు ఛసు ద్వారేసు సుసంవిహితారక్ఖో. భోజనే మత్తఞ్ఞూతి పరిభుఞ్జితబ్బతో భోజనసఞ్ఞితే చతుబ్బిధేపి పచ్చయే పరియేసనపటిగ్గహణపరిభోగాదివసేన సబ్బసో పమాణఞ్ఞూ. జాగరియమనుయుత్తోతి పుబ్బరత్తాపరరత్తం భావనామనసికారసఙ్ఖాతం జాగరియం సాతచ్చకారితావసేన అను అను యుత్తో తత్థ యుత్తపయుత్తో. సతిసమ్పజఞ్ఞేన సమన్నాగతోతిఆది యథావుత్తస్స ఆచారస్స సమ్భారదస్సనం. తత్థ అప్పిచ్ఛోతి నిఇచ్ఛో. సన్తుట్ఠోతి యథాలాభాదివసేన సన్తోసేన తుట్ఠో. సక్కచ్చకారీతి ఆదరకారీ. గరుచిత్తీకారబహులోతి గరుట్ఠానియేసు గరుకరణబహులో. అయం వుచ్చతి ఆచారోతి అయం సగారవతాది అత్థకామేహి ఆచరితబ్బతో ఆచారో.

సీలాదీనం గుణానం ఉపనిస్సయభూతో ఉపనిస్సయగోచరో. సతిసఙ్ఖాతో చిత్తస్స ఆరక్ఖభూతో ఏవ గోచరో ఆరక్ఖగోచరో. కమ్మట్ఠానసఙ్ఖాతో చిత్తస్స ఉపనిబన్ధనట్ఠానభూతో గోచరో ఉపనిబన్ధగోచరో. అప్పిచ్ఛతాదీహి దసహి వివట్టనిస్సితాయ కథాయ వత్థుభూతేహి గుణేహి సమన్నాగతో దసకథావత్థుగుణసమన్నాగతో. తతో ఏవ కల్యాణో సున్దరో మిత్తోతి కల్యాణమిత్తో. తస్స లక్ఖణం పరతో ఆగమిస్సతి. అస్సుతం సుత్తగేయ్యాదిం. సుణాతీతి సుతమయం ఞాణం ఉప్పాదేతి. సుతం పరియోదాపేతీతి తమేవ యథాసుతం అవిసదతాయ అపరియోదాతం పునప్పునం పరిపుచ్ఛనాదినా విసోధేతి నిజ్జటం నిగుమ్బం కరోతి. తత్థ చ యే కఙ్ఖట్ఠానియా ధమ్మా, తేసు సంసయం ఛిన్దన్తో కఙ్ఖం వితరతి. కమ్మకమ్మఫలేసు, రతనత్తయే చ సమ్మాదిట్ఠియా ఉజుకరణేన దిట్ఠిం ఉజుం కరోతి. తతో ఏవ చ దువిధాయపి సద్ధాసమ్పదాయ చిత్తం పసాదేతి. అథ వా యథాసుతం ధమ్మం పరియోదపేత్వా తత్థాగతే రూపారూపధమ్మే పరిగ్గహేత్వా సపచ్చయం నామరూపం పరిగ్గణ్హన్తో సత్తదిట్ఠివఙ్కవిధమనేన దిట్ఠిం ఉజుం కరోతి. ధమ్మానం పచ్చయపచ్చయుప్పన్నతామత్తదస్సనేన తీసుపి అద్ధాసు కఙ్ఖం వితరతి. తతో పరం చ ఉదయబ్బయఞాణాదివసేన విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరియభూమిం ఓక్కమన్తో అవేచ్చపసాదేన రతనత్తయే చిత్తం పసాదేతి. తథాభూతోవ తస్స కల్యాణమిత్తస్స అనుసిక్ఖనేన సద్ధాదీహి గుణేహి న హాయతి, అఞ్ఞదత్థు వడ్ఢతేవ. తేనాహ ‘‘యస్స వా’’తిఆది.

అన్తరఘరన్తి అన్తరే అన్తరే ఘరాని ఏత్థ, తం ఏతస్సాతి వా ‘‘అన్తరఘర’’న్తి లద్ధనామం గోచరగామం పవిట్ఠో. తత్థ ఘరే ఘరే భిక్ఖాపరియేసనాయ వీథిం పటిపన్నో. ఓక్ఖిత్తచక్ఖూతి హేట్ఠాఖిత్తచక్ఖు. కిత్తకేన పన ఓక్ఖిత్తచక్ఖు హోతీతి ఆహ ‘‘యుగమత్తదస్సావీ’’తి. సుసంవుతోతి సంయతో. యథా పనేత్థ సుసంవుతో నామ హోతి, తం దస్సేతుం ‘‘న హత్థిం ఓలోకేన్తో’’తిఆది వుత్తం.

యత్థాతి యేసు సతిపట్ఠానేసు. చిత్తం భావనాచిత్తం. ఉపనిబన్ధతీతి ఉపనేత్వా నిబన్ధతి. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘యథా థమ్భే నిబన్ధేయ్య, వచ్ఛం దమం నరో ఇధ;

బన్ధేయ్యేవం సకం చిత్తం, సతియారమ్మణే దళ్హ’’న్తి. (విసుద్ధి. ౧.౨౧౭; దీ. ని. అట్ఠ. ౨.౩౭౪; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౧౦౭; పారా. అట్ఠ. ౨.౧౬౫; పటి. మ. అట్ఠ. ౨.౧.౧౬౩);

సతిపట్ఠానానం ఉపనిబన్ధగోచరభావం దస్సేతుం ‘‘వుత్తఞ్హేత’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ సకో పేత్తికో విసయోతి అత్తనో పితు సమ్మాసమ్బుద్ధస్స సన్తకో, తేన దిట్ఠో దస్సితో చ విసయో.

అణుప్పమాణేసూతి పరమాణుప్పమాణేసు. అసఞ్చిచ్చఆపన్నసేఖియఅకుసలచిత్తుప్పాదాదిభేదేసూతి అసఞ్చిచ్చ ఆపన్నసేఖియేసు అకుసలచిత్తుప్పాదాదిభేదేసూతి ఏవం అసఞ్చిచ్చగ్గహణం సేఖియవిసేసనం దట్ఠబ్బం. సేఖియగ్గహణేన చేత్థ వత్తక్ఖన్ధకాదీసు (చూళవ. ౩౫౬ ఆదయో) ఆగతవత్తాదీనమ్పి గహణం. తేపి హి సిక్ఖితబ్బట్ఠేన ‘‘సేఖియా’’తి ఇచ్ఛితా. తథా హి మాతికాయం పారాజికాదీనం వియ సేఖియానం పరిచ్ఛేదో న కతో. ఏవఞ్చ కత్వా ‘‘అసఞ్చిచ్చ ఆపన్నసేఖియా’’తి అసఞ్చిచ్చగ్గహణం సమత్థితం హోతి. న హి మాతికాయం ఆగతేసు పఞ్చసత్తతియా సేఖియేసు నోసఞ్ఞావిమోక్ఖో నామ అత్థి, అసఞ్చిచ్చగ్గహణేనేవ చేత్థ అసతిఅజాననానమ్పి సఙ్గహో కతో. కేచి పనేత్థ అసిఞ్చిచ్చ ఆపన్నగ్గహణేన అచిత్తకాపత్తియో గహితాతి వదన్తి, తం తేసం మతిమత్తం, గరుకాపత్తీసుపి కాసఞ్చి అచిత్తకభావసబ్భావతో, అధిట్ఠానావికమ్మస్స, దేసనావికమ్మస్సేవ వా సబ్బలహుకస్స వజ్జస్స ఇధాధిప్పేతత్తా. తేనాహ ‘‘యాని తాని వజ్జాని అప్పమత్తకాని ఓరమత్తకాని లహుకాని లహుసమ్మతానీ’’తిఆది. ఆదిసద్దేన పాతిమోక్ఖసంవరవిసుద్ధత్థం అనతిక్కమనీయానం అనాపత్తిగమనీయానం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. భయదస్సనసీలోతి పరమాణుమత్తం వజ్జం అట్ఠసట్ఠియోజనసతసహస్సుబ్బేధసినేరుపబ్బతసదిసం కత్వా దస్సనసభావో, సబ్బలహుకం వా దుబ్భాసితమత్తం పారాజికసదిసం కత్వా దస్సనసభావో. యం కిఞ్చీతి మూలపఞ్ఞత్తిఅనుపఞ్ఞత్తిసబ్బత్థపఞ్ఞత్తిపదేసపఞ్ఞత్తిఆదిభేదం యం కిఞ్చి సిక్ఖితబ్బం పటిపజ్జితబ్బం పూరేతబ్బం సీలం. సమ్మా ఆదాయాతి సమ్మదేవ సక్కచ్చం, సబ్బసో చ ఆదియిత్వా. అయం పన ఆచారగోచరసమ్పదా కిం పాతిమోక్ఖసీలే పరియాపన్నా, ఉదాహు అపరియాపన్నాతి? పరియాపన్నా. యది ఏవం కస్మా పున వుత్తాతి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘ఏత్థ చా’’తిఆది.

ఇన్ద్రియసంవరసీలవణ్ణనా

౧౫. ఇన్ద్రియసంవరసీలం పాతిమోక్ఖసంవరసీలస్స సమ్భారభూతం, తస్మిం సతియేవ ఇచ్ఛితబ్బన్తి వుత్తం ‘‘సోతి పాతిమోక్ఖసంవరసీలే ఠితో భిక్ఖూ’’తి. సమ్పాదితే హి ఏతస్మిం పాతిమోక్ఖసంవరసీలం సుగుత్తం సురక్ఖితమేవ హోతి, సుసంవిహితకణ్టకవతి వియ సస్సన్తి. కారణవసేనాతి అసాధారణకారణస్స వసేన. అసాధారణకారణవసేన హి ఫలం అపదిసీయతి, యథా యవఙ్కురో భేరిసద్దోతి. నిస్సయవోహారేన వా ఏతం నిస్సితవచనం, యథా మఞ్చా ఉక్కుట్ఠిం కరోన్తీతి. రూపన్తి రూపాయతనం. చక్ఖునా రూపం దిస్వాతి ఏత్థ యది చక్ఖు రూపం పస్సేయ్య, అఞ్ఞవిఞ్ఞాణసమఙ్గినోపి పస్సేయ్యుం, న చేతం అత్థి, కస్మా? అచేతనత్తా చక్ఖుస్స. తేనాహ ‘‘చక్ఖు రూపం న పస్సతి అచిత్తకత్తా’’తి. అథ విఞ్ఞాణం రూపం పస్సేయ్య, తిరోకుట్టాదిగతమ్పి నం పస్సేయ్య అప్పటిఘభావతో, ఇదమ్పి నత్థి సబ్బస్స విఞ్ఞాణస్స దస్సనాభావతో. తేనాహ ‘‘చిత్తం న పస్సతి అచక్ఖుకత్తా’’తి. తత్థ యథా చక్ఖుసన్నిస్సితం విఞ్ఞాణం పస్సతి, న యం కిఞ్చి. తఞ్చ కేనచి కుట్టాదినా అన్తరితే న ఉప్పజ్జతి, యత్థ ఆలోకస్స విబన్ధో. యత్థ పన న విబన్ధో ఫలికగబ్భపటలాదికే, తత్థ అన్తరితేపి ఉప్పజ్జతేవ. ఏవం విఞ్ఞాణాధిట్ఠితం చక్ఖు పస్సతి, న యం కిఞ్చీతి విఞ్ఞాణాధిట్ఠితం చక్ఖుం సన్ధాయేతం వుత్తం ‘‘చక్ఖునా రూపం దిస్వా’’తి.

ద్వారారమ్మణసఙ్ఘట్టేతి ద్వారస్స ఆరమ్మణేన సఙ్ఘట్టే సతి, చక్ఖుస్స రూపారమ్మణే ఆపాథగతేతి అధిప్పాయో. పసాదవత్థుకేన చిత్తేనాతి చక్ఖుపసాదవత్థుకేన తన్నిస్సాయ పవత్తేన విఞ్ఞాణేన, యం ‘‘చక్ఖువిఞ్ఞాణ’’న్తి వుచ్చతి. పస్సతీతి ఓలోకేతి. చక్ఖుపసాదసన్నిస్సయే హి విఞ్ఞాణే ఆలోకానుగ్గహితం రూపారమ్మణం సన్నిస్సయగుణేన ఓభాసేన్తే తంసమఙ్గిపుగ్గలో ‘‘రూపం పస్సతీ’’తి వుచ్చతి. ఓభాసనఞ్చేత్థ ఆరమ్మణస్స యథాసభావతో విభావనం, యం ‘‘పచ్చక్ఖతో గహణ’’న్తి వుచ్చతి. ఉసునా లక్ఖస్స వేధే సిజ్ఝన్తే తస్స సమ్భారభూతేన ధనునా విజ్ఝతీతి వచనం వియ విఞ్ఞాణేన రూపదస్సనే సిజ్ఝన్తే చక్ఖునా రూపం పస్సతీతి ఈదిసీ ససమ్భారకథా నామేసా హోతి. ససమ్భారా కథా ససమ్భారకథా, దస్సనస్స కారణసహితాతి అత్థో. ససమ్భారస్స వా దస్సనస్స కథా ససమ్భారకథా. తస్మాతి యస్మా కేవలేన చక్ఖునా, కేవలేన వా విఞ్ఞాణేన రూపదస్సనం నత్థి, తస్మా.

ఇత్థిపురిసనిమిత్తం వాతి ఏత్థ ఇత్థిసన్తాననిస్సితరూపముఖేన గయ్హమానం సణ్ఠానం థనమంసావిసదతా నిమ్మస్సుముఖతా కేసబన్ధనవత్థగ్గహణం అవిసదట్ఠానగమనాది చ సబ్బం ‘‘ఇత్థీ’’తి సఞ్జాననస్స కారణభావతో ఇత్థినిమిత్తం. వుత్తవిపరియాయతో పురిసనిమిత్తం వేదితబ్బం. సుభనిమిత్తాదికం వాతి ఏత్థ రాగుప్పత్తిహేతుభూతో ఇట్ఠాకారో సుభనిమిత్తం. ఆది-సద్దేన పటిఘనిమిత్తాదీనం సఙ్గహో. సో పన దోసుప్పత్తిఆదిహేతుభూతో అనిట్ఠాదిఆకారో వేదితబ్బో. కామఞ్చేత్థ పాళియం అభిజ్ఝాదోమనస్సావ సరూపతో ఆగతా, ఉపేక్ఖానిమిత్తస్సాపి పన సఙ్గహో ఇచ్ఛితబ్బో, అసమపేక్ఖనేన ఉప్పజ్జనకమోహస్సాపి అసంవరభావతో. తథా హి వక్ఖతి ‘‘ముట్ఠసచ్చం వా అఞ్ఞాణం వా’’తి. ఉపేక్ఖానిమిత్తన్తి చేత్థ అఞ్ఞాణుపేక్ఖాయ వత్థుభూతం ఆరమ్మణం, తఞ్చస్స అసమపేక్ఖనవసేన వేదితబ్బం. ఏవం సఙ్ఖేపతో రాగదోసమోహానం కారణం ‘‘సుభనిమిత్తాదిక’’న్తి వుత్తం. తేనాహ ‘‘కిలేసవత్థుభూతం నిమిత్త’’న్తి. దిట్ఠమత్తేయేవ సణ్ఠాతీతి ‘‘దిట్ఠే దిట్ఠమత్తం భవిస్సతీ’’తి (ఉదా. ౧౦) సుత్తే వుత్తనయేన వణ్ణాయతనే చక్ఖువిఞ్ఞాణేన, వీథిచిత్తేహి చ గహితమత్తేయేవ తిట్ఠతి, న తతో పరం కిఞ్చి సుభాదిఆకారం పరికప్పేతి. పాకటభావకరణతోతి పరిబ్యత్తభావకరణతో విభూతభావకరణతో. విసభాగవత్థునో హి హత్థాదిఅవయవేసు సుభాదితో పరికప్పేన్తస్స అపరాపరం తత్థ ఉప్పజ్జమానా కిలేసా పరిబ్యత్తా హోన్తీతి తే తేసం అనుబ్యఞ్జనా నామ. తే పన యస్మా తథా తథా సన్నివిట్ఠానం భూతుపాదాయరూపానం సన్నివేసాకారో. న హి తం ముఞ్చిత్వా పరమత్థతో హత్థాది నామ కోచి అత్థి. తస్మా వుత్తం ‘‘హత్థపాద…పే… ఆకారం న గణ్హాతీ’’తి. కిం పన గణ్హాతీతి ఆహ ‘‘యం తత్థ భూతం, తదేవ గణ్హాతీ’’తి. యం తస్మిం సరీరే విజ్జమానం కేసలోమాది భూతుపాదాయమత్తం వా, తదేవ యాథావతో గణ్హాతి. తత్థ అసుభాకారగహణస్స నిదస్సనం దస్సేన్తో ‘‘చేతియపబ్బతవాసీ’’తిఆదినా మహాతిస్సత్థేరవత్థుం ఆహరి.

తత్థ సుమణ్డితపసాధితాతి సుట్ఠు మణ్డితా పసాధితా చ. ఆభరణాదీహి ఆహారిమేహి మణ్డనం. సరీరస్స ఉచ్ఛాదనాదివసేన పటిసఙ్ఖరణం పసాధనన్తి వదన్తి, ఆభరణేహి, పన వత్థాలఙ్కారాదీహి చ అలఙ్కరణం పసాధనం. ఊనట్ఠానపూరణం మణ్డనం. విపల్లత్థచిత్తాతి రాగవసేన విపరీతచిత్తా. ఓలోకేన్తోతి థేరో కమ్మట్ఠానమనసికారేనేవ గచ్ఛన్తో సద్దకణ్టకత్తా పుబ్బభాగమనసికారస్స హసితసద్దానుసారేన ‘‘కిమేత’’న్తి ఓలోకేన్తో. అసుభసఞ్ఞన్తి అట్ఠికసఞ్ఞం. అట్ఠికకమ్మట్ఠానం హి థేరో తదా పరిహరతి. అరహత్తం పాపుణీతి థేరో కిర తస్సా హసన్తియా దన్తట్ఠిదస్సనేనేవ పుబ్బభాగభావనాయ సుభావితత్తా పటిభాగనిమిత్తం, సాతిసయఞ్చ ఉపచారజ్ఝానం లభిత్వా యథాఠితోవ తత్థ పఠమజ్ఝానం అధిగన్త్వా తం పాదకం కత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా మగ్గపరమ్పరాయ ఆసవక్ఖయం పాపుణి. పుబ్బసఞ్ఞం అనుస్సరీతి పుబ్బకం యథారద్ధం కాలేన కాలం అనుయుఞ్జియమానం అట్ఠికకమ్మట్ఠానం అనుస్సరి సమన్నాహరి. అనుమగ్గన్తి అనుపథం తస్సా పదానుపదం. థేరస్స కిర భావనాయ పగుణభావతో దన్తట్ఠిదస్సనేనేవ తస్సా సకలసరీరం అట్ఠికసఙ్ఘాతభావేన ఉపట్ఠాసి. న తం ‘‘ఇత్థీ’’తి వా ‘‘పురిసో’’తి వా సఞ్జాని. తేనాహ ‘‘నాభిజానామి…పే… మహాపథే’’తి.

‘‘యస్స చక్ఖున్ద్రియాసంవరస్స హేతూ’’తి వత్వా పున ‘‘తస్స చక్ఖున్ద్రియస్స సతికవాటేన పిదహనత్థాయా’’తి వుత్తం, న అసంవరస్సాతి. యదిదం యం చక్ఖున్ద్రియాసంవరస్స హేతు అభిజ్ఝాదిఅన్వాస్సవనం దస్సితం, తం అసంవుతచక్ఖున్ద్రియస్సేవ హేతు పవత్తం దస్సితన్తి కత్వా వుత్తం. చక్ఖుద్వారికస్స హి అభిజ్ఝాదిఅన్వాస్సవనస్స తంద్వారికవిఞ్ఞాణస్స వియ చక్ఖున్ద్రియం పధానకారణం. చక్ఖున్ద్రియస్స అసంవుతత్తే సతి తే అన్వాస్సవన్తీతి అసంవరియమానచక్ఖున్ద్రియహేతుకో సో అసంవరో తథా వుత్తోతి. యత్వాధికరణన్తి హి యస్స చక్ఖున్ద్రియస్స కారణాతి అత్థో. కీదిసస్స చ కారణాతి? అసంవుతస్స, కిఞ్చ అసంవుతం? యస్స చక్ఖున్ద్రియాసంవరస్స హేతు అభిజ్ఝాదయో అన్వాస్సవన్తి, తస్స సంవరాయాతి అయమేత్థ యోజనా.

జవనక్ఖణే పన సచే దుస్సీల్యం వాతిఆది పున అవచనత్థం ఇధేవ సబ్బం వుత్తన్తి ఛసు ద్వారేసు యథాసమ్భవం వేదితబ్బం. న హి పఞ్చద్వారే కాయవచీదుచ్చరితసఙ్ఖాతం దుస్సీల్యం అత్థి, తస్మా దుస్సీల్యాసంవరో మనోద్వారవసేన, సేసాసంవరో ఛద్వారవసేన యోజేతబ్బో. ముట్ఠసచ్చాదీనం హి సతిపటిపక్ఖాకుసలధమ్మాదిభావతో సియా పఞ్చద్వారే ఉప్పత్తి, న త్వేవ కాయికవాచసికవీతిక్కమభూతస్స దుస్సీల్యస్స తత్థ ఉప్పత్తి, పఞ్చద్వారికజవనానం అవిఞ్ఞత్తిజనకత్తా. దుస్సీల్యాదయో చేత్థ పఞ్చ అసంవరా సీలసంవరాదీనం పఞ్చన్నం సంవరానం పటిపక్ఖభావేన వుత్తా. తస్మిం సతీతి తస్మిం అసంవరే సతి.

యథా కిన్తి యేన పకారేన జవనే ఉప్పజ్జమానో అసంవరో ‘‘చక్ఖున్ద్రియే అసంవరో’’తి వుచ్చతి, తం నిదస్సనం కిన్తి అత్థో. యథాతిఆదినా నగరద్వారే అసంవరే సతి తంసమ్బన్ధానం ఘరాదీనం అసంవుతతా వియ జవనే అసంవరే సతి తంసమ్బన్ధానం ద్వారాదీనం అసంవుతతాతి ఏవం అఞ్ఞాసంవరే అఞ్ఞాసంవుతతా సామఞ్ఞమేవ నిదస్సేతి, న పుబ్బాపరసామఞ్ఞం, అన్తోబహిసామఞ్ఞం వా. సతి వా ద్వారభవఙ్గాదికే పున ఉప్పజ్జమానం జవనం బాహిరం వియ కత్వా నగరద్వారసమానం వుత్తం, ఇతరఞ్చ అన్తోనగరే ఘరాదిసమానం. పచ్చయభావేన హి పురిమనిప్ఫన్నం జవనకాలే అసన్తమ్పి భవఙ్గాది చక్ఖాది వియ ఫలనిప్ఫత్తియా సన్తంయేవ నామ హోతి. న హి ధరమానంయేవ ‘‘సన్త’’న్తి వుచ్చతి. ‘‘బాహిరం వియ కత్వా’’తి చ పరమత్థతో జవనస్స బాహిరభావే, ఇతరస్స చ అబ్భన్తరభావే అసతిపి ‘‘పభస్సరమిదం, భిక్ఖవే, చిత్తం, తఞ్చ ఖో ఆగన్తుకేహి ఉపక్కిలిట్ఠ’’న్తిఆది (అ. ని. ౧.౪౯) వచనతో ఆగన్తుకభూతస్స కదాచి కదాచి ఉప్పజ్జమానస్స జవనస్స బాహిరభావో, తబ్బిధురసభావస్స ఇతరస్స అబ్భన్తరభావో ఏకేన పరియాయేన హోతీతి కత్వా వుత్తం. జవనే వా అసంవరే ఉప్పన్నే తతో పరం ద్వారభవఙ్గాదీనం అసంవరహేతుభావాపత్తితో. అసంవరస్స హి ఉప్పత్తియా ద్వారభవఙ్గాదీనం తస్స హేతుభావో పఞ్ఞాయతీతి. నగరద్వారసదిసేన జవనేన పవిసిత్వా దుస్సీల్యాదిచోరానం ద్వారభవఙ్గాదీసు ముసనం కుసలభణ్డవినాసనం కథితం. యస్మిం హి ద్వారే అసంవరో ఉప్పజ్జతి, సో తత్థ ద్వారాదీనం సంవరూపనిస్సయభావం ఉపచ్ఛిన్దన్తోయేవ పవత్తతీతి. ద్వారభవఙ్గాదీనం జవనేన సహ సమ్బన్ధో ఏకసన్తతిపరియాపన్నతో దట్ఠబ్బో.

ఏత్థ చ చక్ఖుద్వారే రూపారమ్మణే ఆపాథగతే నియమితాదివసేన కుసలాకుసలజవనే సత్తక్ఖత్తుం ఉప్పజ్జిత్వా భవఙ్గం ఓతిణ్ణే తదనురూపమేవ మనోద్వారికజవనే తస్మింయేవారమ్మణే సత్తక్ఖత్తుంయేవ ఉప్పజ్జిత్వా భవఙ్గం ఓతిణ్ణే పున తస్మింయేవ ద్వారే తదేవారమ్మణం నిస్సాయ ‘‘ఇత్థీ పురిసో’’తిఆదినా వవత్థపేన్తం పసాదరజ్జనాదివసేన సత్తక్ఖత్తుం జవనం జవతి. ఏవం పవత్తమానం జవనం సన్ధాయ ‘‘జవనే దుస్సీల్యాదీసు ఉప్పన్నేసు తస్మిం అసంవరే సతి ద్వారమ్పి అగుత్త’’న్తిఆది వుత్తం.

తస్మిం పన జవనే. సీలాదీసూతి సీలసంవరసతిసంవరఞాణసంవరఖన్తిసంవరవీరియసంవరేసు ఉప్పన్నేసు. యథా హి పగేవ సతిఆరక్ఖం అనుపట్ఠపేన్తస్స దుస్సీల్యాదీనం ఉప్పత్తి, ఏవం పగేవ సతిఆరక్ఖం ఉపట్ఠపేన్తస్స సీలాదీనం ఉప్పత్తి వేదితబ్బా. సద్దాదీసుపి యథారహం నిమిత్తానుబ్యఞ్జనాని వేదితబ్బాని. సోతవిఞ్ఞాణేన హి సద్దం సుత్వా ‘‘ఇత్థిసద్దో’’తి వా ‘‘పురిససద్దో’’తి వా ఇట్ఠానిట్ఠాదికం వా కిలేసవత్థుభూతం నిమిత్తం న గణ్హాతి, సుతమత్తే ఏవ సణ్ఠాతి. యో చ గీతసద్దాదికస్స కిలేసానం అను అను బ్యఞ్జనతో ‘‘అనుబ్యఞ్జన’’న్తి లద్ధవోహారో మన్దతారాదివసేన వవత్థితో ఛజ్జాదిభేదభిన్నో ఆకారో, తమ్పి న గణ్హాతీతి. ఏవం గన్ధాదీసుపి యథారహం వత్తబ్బం. మనోద్వారే పన సావజ్జనభవఙ్గం మనోద్వారం తస్మిం ద్వారే ధమ్మారమ్మణే ఆపాథగతే తం జవనమనసావ విఞ్ఞాయ విజానిత్వాతిఆదినా యోజేతబ్బం. కిలేసో అనుబన్ధో ఏతస్సాతి కిలేసానుబన్ధో, సో ఏవ నిమిత్తాదిగాహో, తతో పరివజ్జనలక్ఖణం కిలేసానుబన్ధనిమిత్తాదిగ్గాహపరివజ్జనలక్ఖణం. ఆది-సద్దేన అనుబ్యఞ్జనం సఙ్గణ్హాతి.

ఆజీవపారిసుద్ధిసీలవణ్ణనా

౧౬. వుత్తేతి ఇధేవ ఉద్దేసవసేన పుబ్బే వుత్తే. తథా హి ‘‘ఆజీవహేతు పఞ్ఞత్తానం ఛన్నం సిక్ఖాపదాన’’న్తి పదుద్ధారం కత్వా తాని పాళివసేనేవ దస్సేతుం ‘‘యాని తానీ’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ యాని తాని ఏవం పఞ్ఞత్తాని ఛ సిక్ఖాపదానీతి సమ్బన్ధో. ఆజీవహేతూతి జీవికనిమిత్తం, ‘‘ఏవాహం పచ్చయేహి అకిలమన్తో జీవిస్సామీ’’తి అధిప్పాయేన. ఆజీవకారణాతి తస్సేవ వేవచనం. పాపిచ్ఛోతి పాపికాయ అసన్తగుణసమ్భావనిచ్ఛాయ సమన్నాగతో. ఇచ్ఛాపకతోతి ఇచ్ఛాయ అపకతో ఉపద్దుతో, అభిభూతో వా. అసన్తన్తి అవిజ్జమానం. అభూతన్తి అనుప్పన్నం. అనుప్పన్నత్తా హి తస్స తం అసన్తన్తి పురిమస్స పచ్ఛిమం కారణవచనం. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మన్తి ఉత్తరిమనుస్సానం ఉక్కట్ఠపురిసానం ధమ్మం, మనుస్సధమ్మతో వా ఉత్తరి ఉక్కట్ఠం. ఉల్లపతీతి ఉగ్గతాయుకో లపతి. సీలం హి భిక్ఖునో ఆయు, తం తస్స తథాలపనసమకాలమేవ విగచ్ఛతి. తేనాహ ‘‘ఆపత్తి పారాజికస్సా’’తి పారాజికసఙ్ఖాతా ఆపత్తి అస్స, పారాజికసఞ్ఞితస్స వా వీతిక్కమస్స ఆపజ్జనం ఉల్లపనన్తి అత్థో. సఞ్చరిత్తం సమాపజ్జతీతి సఞ్చరణభావం ఆపజ్జతి, ఇత్థియా వా పురిసమతిం, పురిసస్స వా ఇత్థిమతిం ఆరోచేతీతి అధిప్పాయో. ‘‘ఇమేసం ఛన్నం సిక్ఖాపదానం వీతిక్కమస్స వసేనా’’తి సమ్బన్ధో హేట్ఠా దస్సితో ఏవ.

కుహనాతిఆదీసూతి హేట్ఠా ఉద్దిట్ఠపాళియావ పదుద్ధారో. అయం పాళీతి అయం విభఙ్గే (విభ. ౮౬౧) ఆగతా నిద్దేసపాళి.

౧౭. చీవరాదిపచ్చయా లబ్భన్తీతి లాభా. తే ఏవ సక్కచ్చం ఆదరవసేన దియ్యమానా సక్కారా. పత్థటయసతా కిత్తిసద్దో. తం లాభఞ్చ సక్కారఞ్చ కిత్తిసద్దఞ్చ. సన్నిస్సితస్సాతి ఏత్థ తణ్హానిస్సయో అధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘పత్థయన్తస్సా’’తి. అసన్తగుణదీపనకామస్సాతి అసన్తే అత్తని అవిజ్జమానే సద్ధాదిగుణే సమ్భావేతుకామస్స. అసన్తగుణసమ్భావనతాలక్ఖణా, పటిగ్గహణే చ అమత్తఞ్ఞుతాలక్ఖణా హి పాపిచ్ఛతా. ఇచ్ఛాయ అపకతస్సాతి పాపికాయ ఇచ్ఛాయ సమ్మాఆజీవతో అపేతో కతోతి అపకతో. తథాభూతో చ ఆజీవూపద్దవేన ఉపద్దుతోతి కత్వా ఆహ ‘‘ఉపద్దుతస్సాతి అత్థో’’తి.

కుహనమేవ పచ్చయుప్పాదనస్స వత్థూతి కుహనవత్థు. తివిధమ్పేతం తత్థ ఆగతం తస్స నిస్సయభూతాయ ఇమాయ పాళియా దస్సేతున్తి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. తదత్థికస్సేవాతి తేహి చీవరాదీహి అత్థికస్సేవ. పటిక్ఖిపనేనాతి చీవరాదీనం పటిక్ఖిపనహేతు. అస్సాతి భవేయ్య. పటిగ్గహణేన చాతి చ-సద్దేన పుబ్బే వుత్తం పటిక్ఖిపనం సముచ్చినోతి.

భియ్యోకమ్యతన్తి బహుకామతం. యన్తి కిరియాపరామసనం, తస్మా ‘‘ధారేయ్యా’’తి ఏత్థ యదేతం సఙ్ఘాటిం కత్వా ధారణం, ఏతం సమణస్స సారుప్పన్తి యోజనా. పాపణికానీతి ఆపణతో ఛడ్డితాని. నన్తకానీతి అన్తరహితాని చోళఖణ్డాని. ఉచ్చినిత్వాతి ఉఞ్ఛనేన చినిత్వా సఙ్గహేత్వా. ఉఞ్ఛాచరియాయాతి ఉఞ్ఛాచరియాయ లద్ధేన. గిలానస్స పచ్చయభూతా భేసజ్జసఙ్ఖాతా జీవితపరిక్ఖారా గిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారా. పూతిముత్తన్తి పురాణస్స, అపురాణస్స చ సబ్బస్స గోముత్తస్సేతం నామం. పూతిముత్తేనాతి పూతిభావేన ముత్తేన పరేహి ఛడ్డితేన, పూతిభూతేన వా గోముత్తేన. ధుతవాదోతి పరేసమ్పి ధుతగుణవాదీ. సమ్ముఖీభావాతి సమ్ముఖతో విజ్జమానత్తా, లబ్భమానతాయాతి అత్థో.

అత్తానం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మాధిగమస్స సామన్తే కత్వా జప్పనం సామన్తజప్పనం. మహేసక్ఖోతి మహానుభావో, ఉత్తరిమనుస్సధమ్మాధిగమేనాతి అధిప్పాయో. ‘‘మిత్తో’’తి సామఞ్ఞతో వత్వా పున తం విసేసేతి ‘‘సన్దిట్ఠో సమ్భత్తో’’తి. దిట్ఠమత్తో హి మిత్తో సన్దిట్ఠో. దళ్హభత్తికో సమ్భత్తో. సహాయోతి సహ ఆయనకో, సఖాతి అత్థో. సత్తపదినో హి ‘‘సఖా’’తి వుచ్చన్తి. విహారో పాకారపరిచ్ఛిన్నో సకలో ఆవాసో. అడ్ఢయోగో దీఘపాసాదో, గరుళసణ్ఠానపాసాదోతిపి వదన్తి. పాసాదో చతురస్సపాసాదో. హమ్మియం ముణ్డచ్ఛదనపాసాదో. కూటాగారం ద్వీహి కణ్ణికాహి కత్తబ్బపాసాదో. అట్టో పటిరాజూనమ్పి పటిబాహనయోగ్యో చతుపఞ్చభూమకో పటిస్సయవిసేసో. మాళో ఏకకూటసఙ్గహితో అనేకకోణవన్తో పటిస్సయవిసేసో. ఉద్దణ్డో అగబ్భికా ఏకద్వారా దీఘసాలాతి వదన్తి. అపరే పన భణన్తి – విహారో నామ దీఘముఖపాసాదో. అడ్ఢయోగో ఏకపస్సేన ఛదనకసేనాసనం. తస్స కిర ఏకపస్సే భిత్తి ఉచ్చతరా హోతి, ఇతరపస్సే నీచా, తేన తం ఏకపస్సఛదనకం హోతి. పాసాదో ఆయతచతురస్సపాసాదో. హమ్మియం ముణ్డచ్ఛదనం చన్దికఙ్గణయుత్తం. గుహా కేవలా పబ్బతగుహా. లేణం ద్వారబద్ధం. కూటాగారం యో కోచి కణ్ణికాబద్ధపాసాదో. అట్టో బహలభిత్తిగేహం. యస్స గోపానసియో అగ్గహేత్వా ఇట్ఠకాహి ఏవ ఛదనం హోతి. అట్టాలకాకారేన కరీయతీతిపి వదన్తి. మాళో వట్టాకారేన కతసేనాసనం. ఉద్దణ్డో ఏకో పటిస్సయవిసేసో. యో ‘‘భణ్డసాలా, ఉదోసిత’’న్తిపి వుచ్చతి. ఉపట్ఠానసాలా సన్నిపతనట్ఠానం.

కుచ్ఛితరజభూతాయ పాపిచ్ఛతాయ నిరత్థకం కాయవచీవిప్ఫన్దనిగ్గణ్హనం కోరజం, తం ఏతస్స అత్థీతి కోరజికో, కోహఞ్ఞేన సంయతకాయో, అతివియ, అభిణ్హం వా కోరజికో కోరజికకోరజికో. అతిపరిసఙ్కితోతి కేచి. అతివియ కుహో కుహకకుహకో, సాతిసయవిమ్హాపకోతి అత్థో. అతివియ లపో లపనకో లపకలపకో. ముఖసమ్భావికోతి కోరజికకోరజికాదిభావేన పవత్తవచనేహి అత్తనో ముఖమత్తేన అఞ్ఞేహి సమ్భావికో. సో ఏవరూపో ఏవరూపతాయ ఏవ అత్తానం పరం వియ కత్వా ‘‘అయం సమణో’’తిఆదీని కథేతి. గమ్భీరన్తిఆది తస్సా కథాయ ఉత్తరిమనుస్సధమ్మపటిబద్ధతాయ వుత్తం.

సమ్భావనాధిప్పాయకతేనాతి ‘‘కథం ను ఖో మం జనో ‘అరియో’తి వా ‘విసేసలాభీ’తి వా సమ్భావేయ్యా’’తి ఇమినా అధిప్పాయేన కతేన. గమనం సణ్ఠపేతీతి విసేసలాభీనం గమనం వియ అత్తనో గమనం సక్కచ్చం ఠపేతి, సతో సమ్పజానోవ గచ్ఛన్తో వియ హోతి. పణిధాయాతి ‘‘అరహాతి మం జానన్తూ’’తి చిత్తం సణ్ఠపేత్వా, పత్థేత్వా వా. సమాహితో వియాతి ఝానసమాధినా సమాహితో వియ. ఆపాథకజ్ఝాయీతి మనుస్సానం ఆపాథట్ఠానే సమాధిసమాపన్నో వియ నిసీదన్తో ఆపాథకే జనస్స పాకటట్ఠానే ఝాయీ. ఇరియాపథసఙ్ఖాతన్తి ఇరియాపథసణ్ఠపనసఙ్ఖాతం.

పచ్చయపటిసేవనసఙ్ఖాతేనాతి అయోనిసో ఉప్పాదితానం పచ్చయానం పటిసేవనన్తి ఏవం కథితేన, తేన వా పచ్చయపటిసేవనేన సఙ్ఖాతబ్బేన కథితబ్బేన. అఞ్ఞం వియ కత్వా అత్తనో సమీపే భణనం సామన్తజప్పితం. ఆ-కారస్స రస్సత్తం కత్వా ‘‘అట్ఠపనా’’తి వుత్తం. కుహనం కుహో, తస్స అయనా పవత్తి కుహాయనా, కుహస్స వా పుగ్గలస్స అయనా గతి కిరియా కుహాయనా. కుహేతి, కుహేన వా ఇతోతి కుహితో, కుహకో.

పుట్ఠస్సాతి ‘‘కో తిస్సో, కో రాజపూజితో’’తి పుట్ఠస్స. ఉద్ధం కత్వాతి ఉక్ఖిపిత్వా విభవసమ్పత్తిఆదినా పగ్గహేత్వా.

ఉన్నహనాతి ఉద్ధం ఉద్ధం బన్ధనా పలివేఠనా. ద్వే కిర భిక్ఖూ ఏకం గామం పవిసిత్వా ఆసనసాలాయ నిసీదిత్వా ఏకం కుమారికం పక్కోసింసు. తాయ ఆగతాయ తత్రేకో ఏకం పుచ్ఛి ‘‘అయం, భన్తే, కస్స కుమారికా’’తి? ‘‘అమ్హాకం ఉపట్ఠాయికాయ తేలకన్దరికాయ ధీతా, ఇమిస్సా మాతా మయి గేహం గతే సప్పిం దదమానా ఘటేనేవ దేతి, అయమ్పి మాతా వియ ఘటేన దేతీ’’తి (విభ. అట్ఠ. ౮౬౨) ఉక్కాచేసి. ఇమం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘తేలకన్దరికవత్థు చేత్థ వత్తబ్బ’’న్తి.

ధమ్మానురూపా వాతి మత్తావచనానురూపం వా. మత్తావచనం హి ‘‘ధమ్మో’’తి వుచ్చతి. యథాహ ‘‘సుభాసితం ఉత్తమమాహు సన్తో, ధమ్మం భణే నాధమ్మం తం దుతియ’’న్తి (సం. ని. ౧.౨౧౩; సు. ని. ౪౫౨). తేన బహుం విప్పలపనమాహ, సచ్చతో వా అఞ్ఞా సుభాసితా వాచా ‘‘ధమ్మో’’తి వేదితబ్బో. ముగ్గసూపసదిసకమ్మో పుగ్గలో ముగ్గసూప్యో. తేనాహ ‘‘అయం పుగ్గలో ముగ్గసూప్యోతి వుచ్చతీ’’తి. పరిభటస్స కమ్మం పారిభట్యం, తదేవ పారిభట్యతా.

నిమిత్తేన చరన్తో, జీవన్తో వా నిమిత్తకో, తస్స భావో నేమిత్తికతా. అత్తనో ఇచ్ఛాయ పకాసనం ఓభాసో. కో పన సోతి? ‘‘అజ్జ భిక్ఖూనం పచ్చయా దుల్లభా జాతా’’తిఆదికా పచ్చయపటిసంయుత్తకథా. ఇచ్ఛితవత్థుస్స సమీపే కథనం సామన్తజప్పా.

అక్కోసనభయేనాపి దదేయ్యాతి దసహి అక్కోసవత్థూహి అక్కోసనం. తథా వమ్భనాదయో. ఉపేక్ఖనా ఉపాసకానం దాయకాదిభావతో బహి ఛడ్డనా. ఖిపనాతి ఖేపవచనం. తం పన అవహసిత్వా వచనం హోతీతి ఆహ ‘‘ఉప్పణ్డనా’’తి. పాపనాతి అదాయకత్తస్స, అవణ్ణస్స వా పతిట్ఠాపనం. పరేసం పిట్ఠిమంసఖాదనసీలో పరపిట్ఠిమంసికో, తస్స భావో పరపిట్ఠిమంసికతా. అబ్భఙ్గన్తి అబ్భఞ్జనం. నిపిసిత్వా గన్ధమగ్గనా వియాతి అనిప్పిసితే అలబ్భమానస్స గన్ధస్స నిపిసనే లాభో వియ పరగుణే అనిప్పిసితే అలబ్భమానానం పచ్చయానం నిపిసనేన లాభో దట్ఠబ్బోతి.

నికత్తుం అప్పేన లాభేన బహుకం వఞ్చేత్వా గహేతుం ఇచ్ఛనం నిజిగీసనం, తస్స భావో నిజిగీసనతా. తస్సేవ ఇచ్ఛనస్స పవత్తిఆకారో, తంసహజాతం వా గవేసనకమ్మం.

అఙ్గన్తి హత్థపాదాదిఅఙ్గాని ఉద్దిస్స పవత్తం విజ్జం. నిమిత్తన్తి నిమిత్తసత్థం. ఉప్పాతన్తి ఉక్కాపాతదిసాడాహ-భూమిచాలాదిఉప్పాతపటిబద్ధవిజ్జం. సుపినన్తి సుపినసత్థం. లక్ఖణన్తి ఇత్థిపురిసానం లక్ఖణజాననసత్థం. మూసికచ్ఛిన్నన్తి వత్థాదీనం అసుకభాగే మూసికచ్ఛేదే సతి ఇదం నామ ఫలం హోతీతి జాననకసత్థం. పలాసగ్గిఆదీసు ఇమినా నామ అగ్గినా హుతే ఇదం నామ హోతీతి అగ్గివసేన హోమవిధానం అగ్గిహోమం. ఇమినా నయేన దబ్బిహోమం వేదితబ్బం. ఆది-సద్దేన థుసహోమాదీనం, అఞ్ఞేసఞ్చ సుత్తే ఆగతానం మిచ్ఛాజీవానం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. వీరియసాధనత్తా ఆజీవపారిసుద్ధిసీలస్స ‘‘పచ్చయపరియేసనవాయామో’’తి వుత్తం. తస్స పారిసుద్ధి అనవజ్జభావో, యేన ధమ్మేన సమేన పచ్చయలాభో హోతి. న హి అలసో ఞాయేన పచ్చయే పరియేసితుం సక్కోతీతి.

పచ్చయసన్నిస్సితసీలవణ్ణనా

౧౮. పటిసఙ్ఖాతి అయం ‘‘సయం అభిఞ్ఞా’’తిఆదీసు (మహావ. ౧౧) వియ య-కారలోపేన నిద్దేసో. యోనిసోతి చేత్థ ఉపాయత్థో యోనిసో-సద్దోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఉపాయేన పథేనా’’తి. ‘‘పటిసఙ్ఖాయ ఞత్వా’’తి వత్వా తయిదం పటిసఙ్ఖానం పచ్చవేక్ఖణన్తి దస్సేతుం ‘‘పచ్చవేక్ఖిత్వాతి అత్థో’’తిఆది వుత్తం. యథా హి పచ్చవేక్ఖిత్వాతి సీతపటిఘాతాదికం తం తం పయోజనం పతి పతి అవేక్ఖిత్వా, ఞాణేన పస్సిత్వాతి అత్థో, ఏవం పటిసఙ్ఖాయాతి తదేవ పయోజనం పతి పతి సఙ్ఖాయ, జానిత్వాతి అత్థో. ఞాణపరియాయో హి ఇధ సఙ్ఖా-సద్దోతి. ఏత్థ చ ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో’’తిఆది కామం పచ్చయపరిభోగకాలేన వుచ్చతి, ధాతువసేన పన పటికూలవసేన వా పచ్చవేక్ఖణాయ పచ్చయసన్నిస్సితసీలం సుజ్ఝతీతి అపరే. భిజ్జతీతి కేచి. ఏకే పన పఠమం ఏవ పరియత్తన్తి వదన్తి, వీమంసితబ్బం. ‘‘చీవర’’న్తి ఏకవచనం ఏకత్తమత్తం వాచకన్తి అధిప్పాయేన ‘‘అన్తరవాసకాదీసు యం కిఞ్చీ’’తి వుత్తం, జాతిసద్దతాయ పన తస్స పాళియం ఏకవచనన్తి యత్తకాని చీవరాని యోగినా పరిహరితబ్బాని, తేసం సబ్బేసం ఏకజ్ఝం గహణన్తి సక్కా విఞ్ఞాతుం, యం కిఞ్చీతి వా అనవసేసపరియాదానమేతం, న అనియమవచనం. ‘‘నివాసేతి వా పారుపతి వా’’తి వికప్పనం పన పటిసేవనపరియాయస్స పరిభోగస్స విభాగదస్సనన్తి తం పఞ్ఞపేత్వా సయననిసీదన-చీవరకుటికరణాదివసేనాపి పరిభోగస్స సఙ్గహో దట్ఠబ్బో.

పయోజనానం మరియాదా పయోజనావధి, తస్స పరిచ్ఛిన్దనవసేన యో నియమో, తస్స వచనం పయోజనా…పే… వచనం. ఇదాని తం నియమం వివరిత్వా దస్సేతుం ‘‘ఏత్తకమేవ హీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ అవధారణేన లీళావిభూసావిలమ్బనానటమ్బరాదివసేన వత్థపరిభోగం నిసేధేతి. తేనాహ ‘‘న ఇతో భియ్యో’’తి. లీళావసేన హి ఏకచ్చే సత్తా వత్థాని పరిదహన్తి చేవ ఉపసంవియన్తి చ. యథా తం యోబ్బనే ఠితా నాగరికమనుస్సా. ఏకచ్చే విభూసనవసేన, యథా తం రూపూపజీవినిఆదయో. విలమ్బనవసేన విలమ్బకా. నటమ్బరవసేన భోజాదయో. అజ్ఝత్తధాతుక్ఖోభో సీతరోగాదిఉప్పాదకో. ఉతుపరిణామనవసేనాతి ఉతునో పరివత్తనవసేన విసభాగసీతఉతుసముట్ఠానేన. వా-సద్దేన హేమన్తాదీసు హిమపాతాదివసేన పవత్తస్స సఙ్గహో దట్ఠబ్బో, న ఉప్పాదేతి సీతన్తి అధిప్పాయో. యదత్థం పన తం వినోదనం, తం మత్థకప్పత్తం దస్సేతుం ‘‘సీతబ్భాహతే’’తిఆది వుత్తం. సబ్బత్థాతి ‘‘ఉణ్హస్స పటిఘాతాయా’’తిఆదీసు సబ్బేసు సేసపయోజనేసు. యదిపి సూరియసన్తాపోపి ఉణ్హోవ, తస్స పన ఆతపగ్గహణేన గహితత్తా ‘‘అగ్గిసన్తాపస్సా’’తి వుత్తం. ఏకచ్చో దావగ్గిసన్తాపో కాయం చీవరేన పటిచ్ఛాదేత్వా సక్కా వినోదేతున్తి ఆహ ‘‘తస్స వనదాహాదీసు సమ్భవో వేదితబ్బో’’తి. డంసాతి పిఙ్గలమక్ఖికా. తే పన యస్మా డంసనసీలా, తస్మా వుత్తం ‘‘డంసనమక్ఖికా’’తి. సప్పాదయోతి సప్పసతపదిఉణ్ణనాభిసరబూవిచ్ఛికాదయో. ఫుట్ఠసమ్ఫస్సోతి ఫుట్ఠవిసమాహ. తివిధా హి సప్పా – దట్ఠవిసా ఫుట్ఠవిసా దిట్ఠవిసా. తేసు పురిమకా ద్వే ఏవ గహితా. సతపదిఆదీనమ్పి తాదిసానం సఙ్గణ్హనత్థం. నియతపయోజనం ఏకన్తికం, సబ్బకాలికఞ్చ పయోజనం. హిరీ కుప్పతి నిల్లజ్జతా సణ్ఠాతి. తేనాహ ‘‘వినస్సతీ’’తి. కూపావతరణం వా పటిచ్ఛాదనం అరహతీతి కోపినం. హిరియితబ్బట్ఠేన హిరీ చ తం కోపినఞ్చాతి హిరికోపినన్తి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. తస్స చాతి చ-సద్దో పుబ్బే వుత్తపయోజనానం సమ్పిణ్డనత్థో.

యం కిఞ్చి ఆహారన్తి ఖాదనీయభోజనీయాదిభేదం యం కిఞ్చి ఆహరితబ్బవత్థుం. పిణ్డాయ భిక్ఖాయ ఉలతీతి పిణ్డోలో, తస్స కమ్మం పిణ్డోల్యం. తేన పిణ్డోల్యేన భిక్ఖాచరియాయ. పతితత్తాతి పక్ఖిపితత్తా. పిణ్డపాతో పత్తే పక్ఖిత్తభిక్ఖాహారో. పిణ్డానం వా పాతోతి ఘరే ఘరే లద్ధభిక్ఖానం సన్నిపాతో. ‘‘నత్థి దవా’’తిఆదీసు (దీ. ని. అట్ఠ. ౩.౩౦౫) సహసా కిరియాపి ‘‘దవా’’తి వుచ్చతి, తతో విసేసనత్థం ‘‘దవత్థం, కీళానిమిత్తన్తి వుత్తం హోతీ’’తి ఆహ. ముట్ఠికమల్లా ముట్ఠియుద్ధయుజ్ఝనకా. ఆది-సద్దేన నిబుద్ధయుజ్ఝనకాదీనం గహణం. బలమదనిమిత్తన్తి బలం నిస్సాయ ఉప్పజ్జనకమదో బలమదో. తం నిమిత్తం, బలస్స ఉప్పాదనత్థన్తి అత్థో. పోరిసమదనిమిత్తన్తి పోరిసమదో వుచ్చతి పురిసమానో ‘‘అహం పురిసో’’తి ఉప్పజ్జనకమానో. అసద్ధమ్మసేవనాసమత్థతం నిస్సాయ పవత్తో మానో, రాగో ఏవ వా పోరిసమదోతి కేచి. తం నిమిత్తం. అన్తేపురికా రాజోరోధా. సబ్బేసం సన్నివేసయోగ్యతాయ వేసియో రూపూపజీవినియో. మణ్డనం నామ ఇధావయవపారిపూరీతి ఆహ ‘‘అఙ్గపచ్చఙ్గానం పీణభావనిమిత్త’’న్తి, పరిబ్రూహనహేతూతి అత్థో. నటా నామ రఙ్గనటా. నచ్చకా లఙ్ఘకాదయో. విభూసనం సోభాసముప్పాదనన్తి ఆహ ‘‘పసన్నచ్ఛవివణ్ణతానిమిత్త’’న్తి.

ఏతం పదం. మోహూపనిస్సయప్పహానత్థన్తి మోహస్స ఉపనిస్సయతాపహానాయ. దవా హి మోహేన హోతి, మోహఞ్చ వడ్ఢేతీతి తస్సా వజ్జనేన మోహస్స అనుపనిస్సయతా. దోసూపనిస్సయప్పహానత్థన్తి ఇదం బలమదస్స, పురిసమదస్స చ దోసహేతునో వసేన వుత్తం, ఇతరస్స పన వసేన ‘‘రాగూపనిస్సయప్పహానత్థ’’న్తి వత్తబ్బం. మణ్డనవిభూసనపటిక్ఖేపో సియా మోహూపనిస్సయప్పహానాయపి, రాగూపనిస్సయతాయ పన ఉజుపటిపక్ఖోతి వుత్తం ‘‘రాగూపనిస్సయప్పహానత్థ’’న్తి. యదిపి ఏకచ్చస్స దవమదే ఆరబ్భ పరస్స పటిఘసంయోజనాదీనం ఉప్పత్తి హోతియేవ మనోపదోసికదేవాదీనం వియ, అత్తనో పన దవమదే ఆరబ్భ యేసం సవిసేసం రాగమోహమానాదయో పాపధమ్మా ఉప్పజ్జన్తి. తే సన్ధాయ ‘‘అత్తనో సంయోజనుప్పత్తిపటిసేధనత్థ’’న్తి వత్వా మణ్డనవిభూసనాని పటిచ్చ సవిసేసం పరస్సపి రాగమోహాదయో పవత్తన్తీతి ‘‘పరస్సపి సంయోజనుప్పత్తిపటిసేధనత్థ’’న్తి వుత్తం. అయోనిసో పటిపత్తియాతి ఏత్థ కామసుఖల్లికానుయోగం ముఞ్చిత్వా సబ్బాపి మిచ్ఛాపటిపత్తి అయోనిసో పటిపత్తి. పురిమేహి ద్వీహి పదేహి అయోనిసో పటిపత్తియా, పచ్ఛిమేహి ద్వీహి కామసుఖల్లికానుయోగస్స పహానం వుత్తన్తి వదన్తి. ‘‘చతూహిపి చేతేహీ’’తి పన వచనతో సబ్బేహి ఉభిన్నమ్పి పహానం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. కామకీళాపి దవన్తోగధా హోతియేవ, పురిసమదోపి కామసుఖల్లికానుయోగస్స హేతుయేవాతి.

చాతుమహాభూతికస్సాతి చతుమహాభూతే సన్నిస్సితస్స. రూపకాయస్సాతి చతుసన్తతిరూపసమూహస్స. ఠితియాతి ఠితత్థం. సా పనస్స ఠితి పబన్ధవసేన ఇచ్ఛితాతి ఆహ ‘‘పబన్ధట్ఠితత్థ’’న్తి. పవత్తియాతి జీవితిన్ద్రియప్పవత్తియా. తథా హి జీవితిన్ద్రియం ‘‘యాపనా వత్తనా’’తి (ధ. స. ౧౯, ౬౩౪) చ నిద్దిట్ఠం. తస్సా చ అవిచ్ఛేదో ఆహారూపయోగేన హోతి. కాయస్స చిరతరం యావ ఆయుకప్పో, తావ అవత్థానం యాపనాతి దస్సేన్తో ‘‘చిరకాలట్ఠితత్థం వా’’తి ఆహ. ఇదాని వుత్తమేవత్థం పాకటతరం కాతుం ‘‘ఘరూపత్థమ్భమివా’’తిఆది వుత్తం. తత్థాయం యోజనా – యథా జిణ్ణఘరసామికో ఘరస్స ఉపత్థమ్భనం కరోతి తస్స అపతనత్థం, యథా చ సాకటికో అక్ఖబ్భఞ్జనం కరోతి తస్స సమ్పవత్తనత్థం, ఏవమేస యోగీ కాయస్స ఠితత్థం, యాపనత్థఞ్చ పిణ్డపాతం పటిసేవతి పరిభుఞ్జతీతి. ఏతేన ఠితి నామ అపతనం యాపనా పవత్తీతి దస్సేతి. న దవమదమణ్డనవిభూసనత్థన్తి ఇదం ‘‘యావదేవా’’తి అవధారణేన నివత్తితత్థదస్సనం. తిట్ఠన్తి ఉపాదిన్నధమ్మా ఏతాయాతి ఠితి, ఆయూతి ఆహ ‘‘ఠితీతి జీవితిన్ద్రియస్సేతం అధివచన’’న్తి. తథా హి తం ఆయు ‘‘ఠితీ’’తి నిద్దిట్ఠం, ఠితియా యాపనాయాతి కాయస్స ఠితిహేతుతాయ ‘‘ఠితీ’’తి లద్ధవోహారస్స జీవితిన్ద్రియస్స పవత్తనత్థన్తి అత్థో. తేనాహ ‘‘జీవితిన్ద్రియపవత్తాపనత్థ’’న్తి. ఆబాధట్ఠేనాతి విబాధనట్ఠేన, రోగట్ఠేన వా. జిఘచ్ఛాపరమా హి రోగా. ఉపరమత్థన్తి వూపసమత్థం. వణాలేపనమివ వణికో. ఉణ్హసీతాదీసు అభిభవన్తేసు తప్పటికారం సీతుణ్హం వియ పటిసేవతీతి సమ్బన్ధో. మగ్గబ్రహ్మచరియం ఠపేత్వా సిక్ఖత్తయసఙ్గహా సాసనావచరితబ్బా అనుసాసనీ సాసనబ్రహ్మచరియన్తి ఆహ ‘‘సకలసాసనబ్రహ్మచరియస్స చ మగ్గబ్రహ్మచరియస్స చా’’తి. అనుగ్గహణత్థన్తి అను అను గణ్హనత్థం సమ్పాదనత్థం. కాయబలం నిస్సాయాతి యథాసమారద్ధం గుణవిసేసపారిపూరిహేతుభూతం కాయబలమత్తం నిస్సాయ. తేనాహ ‘‘సిక్ఖత్తయానుయోగవసేనా’’తిఆది. కన్తారనిత్థరణత్థికా జాయమ్పతికా, నదీసముద్దనిత్థరణత్థికా చ పుత్తమంసాదీని యథా అగిద్ధా అముచ్ఛితా కేవలం తం తం అత్థసిద్ధిమేవ అవేక్ఖన్తా పటిసేవన్తి తేహి వినా అసిజ్ఝనతో, ఏవమయమ్పి కేవలం భవకన్తారనిత్థరణత్థికో అగిద్ధో అముచ్ఛితో తేన వినా అసిజ్ఝనతో పిణ్డపాతం పటిసేవతీతి ఉపమాసంసన్దనం.

ఇతీతి పకారత్థే నిపాతపదం. తేన పటిసేవియమానస్స పిణ్డపాతస్స పటిసేవనాకారో గయ్హతీతి ఆహ ‘‘ఏవం ఇమినా పిణ్డపాతపటిసేవనేనా’’తి. పురాణన్తి భోజనతో పురిమకాలికత్తా పురాతనం. పటిహఙ్ఖామీతి పటిహనిస్సామి. నవఞ్చ వేదనం న ఉప్పాదేస్సామీతి పటిసేవతీతి యోజనా. కీదిసం, కథఞ్చాతి ఆహ ‘‘అపరిమిత…పే… అఞ్ఞతరో వియా’’తి. అపరిమితం అపరిమాణం భోజనం పచ్చయో ఏతిస్సాతి అపరిమితభోజనపచ్చయా, తం అపరిమితభోజనపచ్చయం అత్తనో గహణీతేజపమాణతో అతిక్కన్తపమాణభోజనహేతుకన్తి అత్థో. యో బహుం భుఞ్జిత్వా అత్తనో ధమ్మతాయ ఉట్ఠాతుం అసక్కోన్తో ‘‘ఆహర హత్థ’’న్తి వదతి, అయం ఆహరహత్థకో. యో భుఞ్జిత్వా అచ్చుద్ధుమాతకుచ్ఛితాయ ఉట్ఠితోపి సాటకం నివాసేతుం న సక్కోతి, అయం అలంసాటకో. యో భుఞ్జిత్వా ఉట్ఠాతుం అసక్కోన్తో తత్థేవ పరివత్తతి, అయం తత్రవట్టకో. యో యథా కాకేహి ఆమసితుం సక్కా, ఏవం యావ ముఖద్వారం ఆహారేతి, అయం కాకమాసకో. యో భుఞ్జిత్వా ముఖే సన్ధారేతుం అసక్కోన్తో తత్థేవ వమతి, అయం భుత్తవమితకో. ఏతేసం అఞ్ఞతరో వియ. అథ వా పురాణవేదనా నామ అభుత్తపచ్చయా ఉప్పజ్జనకవేదనా. తం ‘‘పటిహనిస్సామీ’’తి పటిసేవతి. నవవేదనా నామ అతిభుత్తపచ్చయేన ఉప్పజ్జనకవేదనా. తం ‘‘న ఉప్పాదేస్సామీ’’తి పటిసేవతి. అథ వా నవవేదనా నామ అభుత్తపచ్చయేన ఉప్పజ్జనకవేదనా, తస్సా అనుప్పన్నాయ అనుప్పజ్జనత్థమేవ పటిసేవతి. అభుత్తపచ్చయా ఉప్పజ్జనకాతి చేతం ఖుద్దాయ విసేసనం. యస్సా అప్పవత్తి భోజనేన కాతబ్బా, తస్సా దస్సనత్థం. అభుత్తపచ్చయేన, భుత్తపచ్చయేన చ ఉప్పజ్జనకానుప్పజ్జనకవేదనాసు పురిమా యథాపవత్తా జిఘచ్ఛానిమిత్తా వేదనా. సా హి అభుఞ్జన్తస్స భియ్యోపవడ్ఢనవసేన ఉప్పజ్జతి. పచ్ఛిమాపి ఖుద్దానిమిత్తావ అఙ్గదాహసూలాదివేదనా పవత్తా. సా హి భుత్తపచ్చయా పుబ్బే అనుప్పన్నావ నుప్పజ్జిస్సతీతి అయమేతాసం విసేసో. విహింసానిమిత్తతా చేతాసం విహింసాయ విసేసో.

యా వేదనా. అధునాతి ఏతరహి. అసప్పాయాపరిమితభోజనం నిస్సాయాతి అసప్పాయాపరిమితస్స ఆహారస్స భుఞ్జనపయోగం ఆగమ్మ ఉప్పజ్జతీతి అత్థో. పురాణకమ్మపచ్చయవసేనాతి పుబ్బే పురిమజాతియం కతత్తా పురాణస్స కమ్మస్స పచ్చయతావసేన పయోగవిపత్తిం ఆగమ్మ ఉప్పజ్జనారహతాయ తం వజ్జేత్వా పయోగసమ్పత్తియా ఉపట్ఠాపనం దుక్ఖవేదనాపచ్చయఘాతో, పటిహననఞ్చ హోతీతి ఆహ ‘‘తస్సా పచ్చయం వినాసేన్తో తం పురాణఞ్చ వేదనం పటిహఙ్ఖామీ’’తి. అయుత్తపరిభోగో పచ్చయే అపచ్చవేక్ఖిత్వా పరిభోగో. సో ఏవ కతూపచితకమ్మతాయ కమ్మూపచయో. తం నిస్సాయ పటిచ్చ ఆయతిం అనాగతే కాలే ఉప్పజ్జనతో యా చాయం ‘‘నవవేదనా’’తి వుచ్చతీతి యోజనా. యుత్తపరిభోగవసేనాతి పచ్చవేక్ఖిత్వా పచ్చయానం పరిభోగవసేన, తస్సా నవవేదనాయ మూలం అయుత్తపరిభోగకమ్మం అనిబ్బత్తేన్తో సబ్బేన సబ్బం అనుప్పాదేన్తో. ఏత్తావతాతి ‘‘ఇతి పురాణ’’న్తిఆదినా వుత్తేన పదద్వయేన. ‘‘విహింసూపరతియా’’తిఆదినా వా పదచతుక్కేన యుత్తపరిభోగసఙ్గహో పబ్బజితానుచ్ఛవికస్స పచ్చయపరిభోగస్స వుత్తత్తా. అత్తకిలమథానుయోగప్పహానం జిఘచ్ఛాదిదుక్ఖపటిఘాతస్స భాసితత్తా. ఝానసుఖాదీనం పచ్చయభూతస్స కాయసుఖస్స అవిస్సజ్జనతో ధమ్మికసుఖాపరిచ్చాగో చ దీపితో హోతి.

అసప్పాయాపరిమితూపయోగేన జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదకో, ఇరియాపథభఞ్జనకో వా సియా పరిస్సయో, సప్పాయపరిమితూపయోగేన పన సో న హోతి. తథా సతి చిరకాలప్పవత్తిసఙ్ఖాతా సరీరస్స యాత్రా యాపనా భవిస్సతీతి ఇమమత్థం దస్సేన్తో ‘‘పరిమితపరిభోగేన…పే… భవిస్సతీ’’తి ఆహ. యో రోగో సాద్ధో అసాద్ధో చ న హోతి, సో యాప్యరోగో, సో ఏతస్స అత్థీతి యాప్యరోగీ. సో హి నిచ్చకాలం భేసజ్జం ఉపసేవతి, తథా అయమ్పీతి. యది యాత్రాపి యాపనా, పుబ్బేపి ‘‘యాపనాయా’’తి వుత్తం, కో ఏత్థ విసేసోతి? పుబ్బే ‘‘యాపనాయా’’తి జీవితిన్ద్రియయాపనా అధిప్పేతా, ఇధ పన చతున్నమ్పి ఇరియాపథానం అవిచ్ఛేదసఙ్ఖాతా యాపనా యాత్రాతి అయమేత్థ విసేసో. బుద్ధపటికుట్ఠేన మిచ్ఛాజీవేన పచ్చయపరియేసనా అయుత్తపరియేసనా. దాయకదేయ్యధమ్మానం, అత్తనో చ పమాణం అజానిత్వా పటిగ్గహణం, సద్ధాదేయ్యవినిపాతనత్థం వా పటిగ్గహణం అయుత్తపటిగ్గహణం, యేన వా ఆపత్తిం ఆపజ్జతి. అపచ్చవేక్ఖిత్వా పరిభోగో అయుత్తపరిభోగో. తేసం పరివజ్జనం ధమ్మేన సమేన పచ్చయుప్పాదనాదివసేన వేదితబ్బం. ధమ్మేన హి పచ్చయే పరియేసిత్వా ధమ్మేన పటిగ్గహేత్వా పచ్చవేక్ఖిత్వా పరిభుఞ్జనం అనవజ్జతా నామ.

అరతీతి ఉక్కణ్ఠా. పన్తసేనాసనేసు, అధికుసలధమ్మేసు చ అనభిరతి. తన్దీతి పచలాయికా నిద్దా. విజమ్భితాతి థినమిద్ధాభిభవేన కాయస్స విజమ్భనా. విఞ్ఞూహి గరహా విఞ్ఞూగరహా. ఏకచ్చో హి అనవజ్జంయేవ సావజ్జం కరోతి, ‘‘లద్ధం మే’’తి పమాణాధికం భుఞ్జిత్వా తం జీరాపేతుం అసక్కోన్తో ఉద్ధంవిరేచనఅధోవిరేచనాదీహి కిలమతి, సకలవిహారే భిక్ఖూ తస్స సరీరపటిజగ్గనభేసజ్జపరియేసనాపసుతా హోన్తి. అఞ్ఞే తే ‘‘కిం ఇద’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అసుకస్స ఉదరం ఉద్ధుమాత’’న్తిఆదీని సుత్వా ‘‘నిచ్చకాలమేస ఏవంపకతికో అత్తనో కుచ్ఛిపమాణం నామ న జానాతీ’’తి నిన్దన్తి, ఏవం అనవజ్జంయేవ సావజ్జం కరోతి. ఏవం అకత్వా ‘‘అనవజ్జతా చ భవిస్సతీ’’తి పటిసేవతి. అత్తనో హి పకతిఅగ్గిబలాదిం జానిత్వా ‘‘ఏవం మే అరతిఆదీనం అభావేన కాయసుఖతా, అగరహితబ్బతా చ భవిస్సతీ’’తి పమాణయుత్తమేవ పటిసేవతి. యావతకో భోజనేన అత్థో, తస్స సాధనేన యావదత్థం ఉదరస్స పరిపూరణేన ఉదరావదేహకం భోజనం యావదత్థఉదరావదేహకభోజనం, తస్స పరివజ్జనేన. సేయ్యాయ సయనేన లద్ధబ్బసుఖం సేయ్యసుఖం, ఉభోహి పస్సేహి సమ్పరివత్తనకం సయన్తస్స ఉప్పజ్జనసుఖం పస్ససుఖం, మిద్ధేన నిద్దాయనేన ఉప్పజ్జనసుఖం మిద్ధసుఖం, తేసం సేయ్య…పే… సుఖానం పహానతో చతున్నం ఇరియాపథానం యోగ్యభావస్స పటిపాదనం కాయస్స చతుఇరియాపథయోగ్యభావపటిపాదనం, తతో. సుఖో ఇరియాపథవిహారో ఫాసువిహారో. పచ్ఛిమే వికప్పే, సబ్బవికప్పేసు వా వుత్తం ఫాసువిహారలక్ఖణం ఆగమేన సమత్థేతుం ‘‘వుత్తమ్పి హేత’’న్తిఆది వుత్తం. తీసుపి వికప్పేసు ఆహారస్స ఊనపరిభోగవసేనేవ హి ఫాసువిహారో వుత్తోతి.

ఏత్తావతాతి ‘‘యాత్రా’’తిఆదినా వుత్తేన పదత్తయేన. ‘‘యాత్రా చ మే భవిస్సతీ’’తి పయోజనపరిగ్గహదీపనా. యాత్రా హి నం ఆహారూపయోగం పయోజేతీతి. ధమ్మికసుఖాపరిచ్చాగహేతుకో ఫాసువిహారో మజ్ఝిమా పటిపదా అన్తద్వయపరివజ్జనతో. ఇమస్మిం పన ఠానే అట్ఠ అఙ్గాని సమోధానేతబ్బాని – ‘‘నేవ దవాయా’’తి ఏకం అఙ్గం, ‘‘న మదాయా’’తి ఏకం, ‘‘న మణ్డనాయా’’తి ఏకం, ‘‘న విభూసనాయా’’తి ఏకం, ‘‘యావదేవ ఇమస్స కాయస్స ఠితియా యాపనాయా’’తి ఏకం, ‘‘విహింసూపరతియా బ్రహ్మచరియానుగ్గహాయా’’తి ఏకం, ‘‘ఇతి పురాణఞ్చ వేదనం పటిహఙ్ఖామి, నవఞ్చ వేదనం న ఉప్పాదేస్సామీ’’తి ఏకం, ‘‘యాత్రా చ మే భవిస్సతీ’’తి ఏకం. ‘‘అనవజ్జతా చ ఫాసువిహారో చా’’తి అయమేత్థ భోజనానిసంసో. మహాసివత్థేరో పనాహ ‘‘హేట్ఠా చత్తారి అఙ్గాని పటిక్ఖేపో నామ, ఉపరి పన అట్ఠఙ్గాని సమోధానేతబ్బానీ’’తి. తత్థ ‘‘యావదేవ ఇమస్స కాయస్స ఠితియా’’తి ఏకం అఙ్గం, ‘‘యాపనాయా’’తి ఏకం, ‘‘విహింసూపరతియా’’తి ఏకం, ‘‘బ్రహ్మచరియానుగ్గహాయా’’తి ఏకం, ‘‘ఇతి పురాణఞ్చ వేదనం పటిహఙ్ఖామీ’’తి ఏకం, ‘‘నవఞ్చ వేదనం న ఉప్పాదేస్సామీ’’తి ఏకం, ‘‘యాత్రా చ మే భవిస్సతీ’’తి ఏకం, ‘‘అనవజ్జతా చా’’తి ఏకం. ఫాసువిహారో పన భోజనానిసంసోతి. ఏవం అట్ఠఙ్గసమన్నాగతం ఆహారం ఆహారేన్తో పటిసఙ్ఖా యోనిసో పిణ్డపాతం పటిసేవతి నామ.

యత్థ యత్థాతి భుమ్మనిద్దేసేన సేన-సద్దస్స అధికరణత్థవుత్తిమాహ. తథా ఆసన-సద్దస్సాతి. అడ్ఢయోగాదిమ్హీతి ఆది-సద్దేన పాసాదాదిం, మఞ్చాదిఞ్చ సఙ్గణ్హాతి. యత్థ యత్థ విహారే వా అడ్ఢయోగాదిమ్హి వా ఆసతీతి విహారఅడ్ఢయోగాదికే ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. ఇధ ఆది-సద్దేన పీఠసన్థతాదీనమ్పి సఙ్గహో వేదితబ్బో. పరిసహనట్ఠేనాతి అభిభవనట్ఠేన, విబాధనట్ఠేనాతి అత్థో. ఉతుయేవ ఉతుపరిస్సయోతి సీతుణ్హాదిఉతుయేవ అసప్పాయో వుత్తనయేన ఉతుపరిస్సయో. తస్స ఉతుపరిస్సయస్స వినోదనత్థం, అనుప్పన్నస్స అనుప్పాదనత్థం, ఉప్పన్నస్స వూపసమనత్థఞ్చాతి అత్థో. నానారమ్మణతో పటిసంహరిత్వా కమ్మట్ఠానభూతే ఏకస్మింయేవ ఆరమ్మణే చిత్తస్స సమ్మదేవ లయనం పటిసల్లానం, తత్థ ఆరామో అభిరతి పటిసల్లానారామో, తదత్థం. సేనాసనం హి వివిత్తం యోగినో భావనానుకూలం సుఞ్ఞాగారభావతో. తం పనేతం అత్థద్వయం విభావేతుం ‘‘యో సరీరాబాధచిత్తవిక్ఖేపకరో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఏకీభావసుఖత్థన్తి ఏకీభావహేతుకం సుఖం ఏకీభావసుఖం, తదత్థం. గణసఙ్గణికకిలేససఙ్గణికాభావేన ఉప్పజ్జనకసుఖం.

యది ఉతుయేవ ఉతుపరిస్సయో, ‘‘ఉతు చ సీతుణ్హ’’న్తి సీతుణ్హపటిఘాతం వత్వా ఉతుపరిస్సయవినోదనం కస్మా వుత్తన్తి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘కామఞ్చా’’తిఆది. తత్థ ‘‘నియతం ఉతుపరిస్సయవినోదన’’న్తి ఏతేన ‘‘సీతస్స పటిఘాతాయ ఉణ్హస్స పటిఘాతాయా’’తి ఏత్థ వుత్తం సీతుణ్హం అనియతం కదాచి కదాచి ఉప్పజ్జనకం, ఉతుపరిస్సయో పన సబ్బదాభావీ అధిప్పేతోతి దస్సేతి. వుత్తప్పకారోతి ‘‘సీతాదికో, అసప్పాయో’’తి చ ఏవం వుత్తప్పకారో వివటఙ్గణరుక్ఖమూలాదీసు నిసిన్నస్స అపరిగుత్తియా అసంవుతద్వారాదితాయ పాకటపరిస్సయా, అసప్పాయరూపదస్సనాదినా అపాకటపరిస్సయా చ భిక్ఖుస్స కాయచిత్తానం ఆబాధం కరేయ్యుం. యత్థ గుత్తే సేనాసనే ఆబాధం న కరోన్తి. ఏవం జానిత్వాతి ఉభయపరిస్సయరహితన్తి ఏవం ఞత్వా పటిసేవన్తో భిక్ఖు వేదితబ్బోతి సమ్బన్ధో.

ధాతుక్ఖోభలక్ఖణస్స, తంహేతుకదుక్ఖవేదనాలక్ఖణస్స వా రోగస్స పటిపక్ఖభావో పటిఅయనట్ఠో. తేనాహ ‘‘పచ్చనీకగమనట్ఠేనాతి అత్థో’’తి, వూపసమనట్ఠేనాతి వుత్తం హోతి. యస్స కస్సచీతి సప్పిఆదీసు యస్స కస్సచి. సప్పాయస్సాతి హి తస్స వికారవూపసమేనాతి అధిప్పాయో. భిసక్కస్స కమ్మం తేన విధాతబ్బతో. తేనాహ ‘‘తేన అనుఞ్ఞాతత్తా’’తి. నగరపరిక్ఖారేహీతి నగరం పరివారేత్వా రక్ఖణకేహి. వివటపరిక్ఖేపో పరిక్ఖా ఉడ్డాపో పాకారో ఏసికా పలిఘో పాకారపత్థణ్డిలన్తి సత్త ‘‘నగరపరిక్ఖారా’’తి వదన్తి. సీలపరిక్ఖారోతి సువిసుద్ధసీలాలఙ్కారో. అరియమగ్గో హి ఇధ ‘‘రథో’’తి అధిప్పేతో. తస్స చ సమ్మావాచాదయో అలఙ్కారట్ఠేన ‘‘పరిక్ఖారో’’తి వుత్తా. జీవితపరిక్ఖారాతి జీవితస్స పవత్తికారణాని. సముదానేతబ్బాతి సమ్మా ఉద్ధం ఉద్ధం ఆనేతబ్బా పరియేసితబ్బా. పరివారోపి హోతి అన్తరాయానం పరితో వారణతో. తేనాహ ‘‘జీవిత…పే… రక్ఖణతో’’తి.

తత్థ అన్తరన్తి వివరం, ఓకాసోతి అత్థో. వేరికానం అన్తరం అదత్వా అత్తనో సామికానం పరివారేత్వా ఠితసేవకా వియ రక్ఖణతో. అస్సాతి జీవితస్స. కారణభావతోతి చిరప్పవత్తియా కారణభావతో. రసాయనభూతం హి భేసజ్జం సుచిరమ్పి కాలం జీవితం పవత్తేతియేవ. యదిపి అనుప్పన్నా ఏవ దుక్ఖవేదనా భేసజ్జపరిభోగేన పటిహఞ్ఞన్తి, న ఉప్పన్నా తాసం సరసేనేవ భిజ్జనతో, ఉప్పన్నసదిసా పన ‘‘ఉప్పన్నా’’తి వుచ్చన్తి. భవతి హి తంసదిసేసు తబ్బోహారో, యథా సా ఏవ తిత్తిరి, తానియేవ ఓసధానీతి. తస్మా వుత్తం ‘‘ఉప్పన్నానన్తి జాతానం భూతానం నిబ్బత్తాన’’న్తి. సఞ్చయతో పట్ఠాయ సో ధాతుక్ఖోభో సముట్ఠానం ఏతేసన్తి తంసముట్ఠానా. ‘‘దుక్ఖవేదనా’’తి వత్వా సా అకుసలసభావాపి అత్థీతి తతో విసేసేతుం ‘‘అకుసలవిపాకవేదనా’’తి వుత్తం. బ్యాబాధనట్ఠేన బ్యాబాధో, బ్యాబాధోవ బ్యాబజ్ఝం, దుక్ఖన్తి అత్థో. నత్థి ఏత్థ బ్యాబజ్ఝన్తి అబ్యాబజ్ఝం, నిద్దుక్ఖతా. తేనాహ ‘‘అబ్యాబజ్ఝపరమతాయా’’తి నిద్దుక్ఖపరమతాయాతి. తం దుక్ఖన్తి రోగనిమిత్తకం దుక్ఖం.

చీవరాదీనం పచ్చయానం నిస్సయనం పరిభోగో ఏవాతి దస్సేతుం ‘‘తే పటిచ్చ నిస్సాయా’’తి వత్వా ‘‘పరిభుఞ్జమానా’’తి వుత్తం. పవత్తన్తీతి జీవన్తి. జీవనమ్పి హి పవత్తనం, యతో జీవితిన్ద్రియం ‘‘పవత్తనరస’’న్తి వుచ్చతి.

చతుపారిసుద్ధిసమ్పాదనవిధివణ్ణనా

౧౯. ఏవం పాతిమోక్ఖసంవరాదిభేదేన నిద్దిట్ఠం సీలం పున సాధనవిభాగేన దస్సేతుం ‘‘ఏవమేతస్మి’’న్తిఆదిమారద్ధం. తత్థ సాధీయతి సమ్పాదియతి ఏతేనాతి సాధనం, సద్ధా సాధనం ఏతస్సాతి సద్ధాసాధనో. నను చ వీరియసతిపఞ్ఞాహిపి వినా పాతిమోక్ఖసంవరో న సిజ్ఝతీతి? సచ్చం న సిజ్ఝతి, సద్ధాయ పన విసేసహేతుభావం సన్ధాయ ఏవం వుత్తన్తి దస్సేన్తో ఆహ

‘‘సావకవిసయాతీతత్తా సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియా’’తి. గరుకలహుకాదిభేదే ఓతిణ్ణే వత్థుస్మిం తస్స తస్స అపరాధస్స అనురూపం సిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనం నామ సావకానం అవిసయో, బుద్ధానం ఏవ విసయో. సిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనం తావ తిట్ఠతు, తస్స కాలోపి నామ సావకానం అవిసయో, బుద్ధానం ఏవ విసయోతి దస్సేన్తో ‘‘సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తియాచనపటిక్ఖేపో చేత్థ నిదస్సన’’న్తి ఆహ. తథా హి వుత్తం ‘‘ఆగమేహి త్వం సారిపుత్త, ఆగమేహి త్వం సారిపుత్త, తథాగతోవ తత్థ కాలం జానిస్సతీ’’తి (పారా. ౨౧). తత్థ చ-సద్దో సముచ్చయత్థో. తేన ‘‘అపఞ్ఞత్తం న పఞ్ఞపేమ, పఞ్ఞత్తం న సముచ్ఛిన్దామ, యథాపఞ్ఞత్తేసు సిక్ఖాపదేసు సమాదాయ వత్తామా’’తి (పారా. ౫౬౫) ఏవమాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. సద్ధాయాతి సద్దహనేన సత్థరి, ధమ్మే చ సద్ధాయ పచ్చుపట్ఠాపనేన. జీవితేపి పగేవ జీవితపరిక్ఖారేతి అధిప్పాయో.

కికీవ అణ్డన్తి కికీసకుణికా వియ అత్తనో అణ్డం. సా కిర జీవితమ్పి పరిచ్చజిత్వా అణ్డమేవ రక్ఖతి. చమరీవ వాలధిన్తి చమరీమిగో వియ అత్తనో వాలధిం. చమరీమిగా కిర బ్యాధేన పరిపాతియమానా జీవితమ్పి పరిచ్చజిత్వా కణ్డకగుమ్బాదీసు లగ్గం అత్తనో వాలమేవ రక్ఖన్తి. పియంవ పుత్తం ఏకకన్తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. యథా హి ఏకపుత్తకో కుటుమ్బికో తం ఏకపుత్తం, ఏకనయనో చ తం ఏకనయనం సుట్ఠుతరం రక్ఖతి. తథేవ సీలం అనురక్ఖమానకాతి అనుకమ్పనవసేన వుత్తం. సుపేసలాతి సుట్ఠు పియసీలా. సదా సబ్బకాలం దహరమజ్ఝిమథేరకాలేసు. ఛన్నమ్పి గారవానం వసేన సగారవా, గరుకారవన్తోతి అత్థో.

ఏవమేవ ఖోతి యథా మహాసముద్దో ఠితధమ్మో వేలం నాతిక్కమతి, ఏవమేవ. మమ సావకాతి అరియసావకే సన్ధాయాహ. తే హి ధువసీలా. ఇమస్మిం అత్థేతి జీవితహేతుపి సీలస్స అవీతిక్కమనే.

మహావత్తనిఅటవీ నామ విఞ్ఝాటవీ. హిమవన్తపస్సే అటవీతి కేచి. థేరన్తి నామగోత్తవసేన అపఞ్ఞాతం ఏకం థేరం. నిపజ్జాపేసుం గన్త్వా కస్సచి మా ఆరోచేయ్యాతి.

పూతిలతాయాతి గళోచిలతాయ. సమసీసీతి జీవితసమసీసీ. యస్స హి కిలేససీసం అవిజ్జం మగ్గపటిపాటియా అరహత్తమగ్గో పరియాదియతి, తతో ఏకూనవీసతిమే పచ్చవేక్ఖణఞాణే పతిట్ఠాయ భవఙ్గోత్తరణే వట్టసీసం జీవితిన్ద్రియం చుతిచిత్తం పరియాదియతి, సో ఇమాయ వారసమతాయ ‘‘జీవితసమసీసీ’’తి వుచ్చతి. సో చ థేరో తథా పరినిబ్బాయి. తేన వుత్తం ‘‘సమసీసీ హుత్వా పరినిబ్బాయీ’’తి. అభయత్థేరో కిర మహాభిఞ్ఞో. తస్మా చేతియం కారాపేసీతి వదన్తి. అప్పేవాతి అప్పేవ నామ అత్తనో జీవితమ్పి జహేయ్య, న భిన్దేతి న భిన్దేయ్య, న వీతిక్కమేయ్య.

సతియా అధిట్ఠితానన్తి పగేవ ఉపట్ఠితాయ సతియా ఆరక్ఖవసేన అధిట్ఠితానం ఇన్ద్రియానం. అనన్వాస్సవనీయతోతి ద్వారభావేన అభిజ్ఝాదీహి అననుబన్ధితబ్బతో. వరన్తి సేట్ఠం. తత్తాయాతి ఉణ్హాయ. ఆదిత్తాయాతి ఆదితో పట్ఠాయ దిత్తాయ. సమ్పజ్జలితాయాతి సమన్తతో జలన్తియా. సజోతిభూతాయాతి ఏకజాలీభూతాయ. సమ్పలిమట్ఠన్తి సబ్బసో ఆమట్ఠం, అఞ్చితన్తి అత్థో. న త్వేవ వరన్తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. రూపేసూతి రూపారమ్మణేసు. అనుబ్యఞ్జనసో నిమిత్తగ్గాహోతి కిలేసానం అను అను బ్యఞ్జనవసేన ఉప్పాదనేన పాకటీకరణవసేన సుభాదినిమిత్తగ్గాహో, అథ వా అనుబ్యఞ్జనసోతి హత్థపాదాదిఅనుబ్యఞ్జనతో, నిమిత్తగ్గాహోతి ఇత్థిపురిసాదిసుభాదినిమిత్తగ్గహణం. చక్ఖుద్వారాదిపవత్తస్సాతి చక్ఖుద్వారాదీహి పవత్తస్స. విఞ్ఞాణస్సాతి జవనవిఞ్ఞాణస్స. నిమిత్తాదిగ్గాహం నిసేధేన్తేన సమ్పాదేతబ్బోతి సమ్బన్ధో. అసంవిహితసాఖాపరివారన్తి సమ్మా అవిహితవతిపరిక్ఖేపం. పరస్సహారీహీతి పరసన్తకావహారకేహి చోరేహి. సమతివిజ్ఝతీతి సబ్బసో అతివిజ్ఝతి అనుపవిసతి.

రూపేసూతి రూపహేతు రూపనిమిత్తం. ఉప్పజ్జనకఅనత్థతో రక్ఖ ఇన్ద్రియన్తి సమ్బన్ధో. ఏవం సేసేసు. ఏతే హి ద్వారాతి ఏతే చక్ఖాదిద్వారా. సతికవాటేన అసంవుతత్తా వివటా. తతో ఏవ అరక్ఖితా. కిలేసుప్పత్తియా హేతుభావేన తంసమఙ్గినం హనన్తీతి కారణూపచారేనేవ వుత్తం. ఏతే వా రూపాదయో. కిలేసానం ఆరమ్మణభూతా ద్వారా చక్ఖాదిద్వారా. తే కీదిసా వివటా అరక్ఖితా అసంవుతచక్ఖాదిహేతుం తంసమఙ్గినం హనన్తీతి కారణూపచారేనేవ వుత్తం. అగారన్తి గేహం. దుచ్ఛన్నన్తి న సమ్మా ఛాదితం. అభావితన్తి లోకుత్తరభావనారహితం.

సమ్పాదితేతిఆదిస్స వోదానపక్ఖస్స అత్థో వుత్తవిపరియాయేన వేదితబ్బో. అయం పన సబ్బసో కిలేసానం అనుప్పాదో అతిఉక్కట్ఠదేసనా మగ్గేనాగతసదిసత్తా. సమ్పాదేతబ్బోతి ‘‘న పునేవం కరిస్స’’న్తి అధిట్ఠానసుద్ధియా సమ్పాదేతబ్బో.

అధునాపబ్బజితేనాతి న చిరపబ్బజితేన, నవపబ్బజితేనాతి అత్థో. కామరాగేన డయ్హామీతి కామరాగగ్గినా పరిడయ్హామి. సో చ పన దాహో ఇదాని చిత్తగతోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘చిత్తం మే పరిడయ్హతీ’’తి. సాధూతి ఆయాచనా. నిబ్బాపనన్తి తస్స నిబ్బాపనుపాయం. గోతమాతి థేరం గోత్తేన ఆలపతి.

సఞ్ఞాయ విపరియేసాతి ‘‘అసుభే సుభ’’న్తి పవత్తసఞ్ఞావిపరియేసహేతు విపరీతసఞ్ఞానిమిత్తం. నిమిత్తం పరివజ్జేహి కీదిసం? రాగూపసఞ్హితం రాగుప్పత్తిహేతుభూతం సుభనిమిత్తం పరివజ్జేహి న మనసి కరోహి. న కేవలం సుభనిమిత్తస్సామనసికారో ఏవ, అథ ఖో అసుభభావనాయ అత్తనో చిత్తం భావేహి. కథం? ఏకగ్గం సుసమాహితం యథా తం అసుభారమ్మణే విక్ఖేపాభావేన ఏకగ్గం, సుట్ఠు అప్పితభావేన సుసమాహితఞ్చ హోతి, ఏవం భావేహీతి. ఏవం సమథభావనాయ కామరాగస్స విక్ఖమ్భనం దస్సేత్వా ఇదాని సముచ్ఛేదనవిధిం దస్సేతుం ‘‘సఙ్ఖారే’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సఙ్ఖారే పరతో పస్సాతి సబ్బేపి సఙ్ఖారే అవిధేయ్యకతాయ ‘‘పరే’’తి పస్స. అనిచ్చతాయ పన ఉదయబ్బయపటిపీళితత్తా దుక్ఖతో, అనత్తసభావత్తా, అత్తవిరహతో చ నో అత్తతో పస్స. ఏవం లక్ఖణత్తయం ఆరోపేత్వా విపస్సనం వడ్ఢేన్తో మగ్గపటిపాటియా చతుత్థమగ్గేన సబ్బసో నిబ్బాపేహి మహారాగం తేభూమకస్స అభిభవనతో మహావిసయతాయ మహారాగం వూపసమేహి. యథా ఏతరహి, ఏవం మా డయ్హిత్థో పునప్పునన్తి దళ్హతరం రాగవినోదనే నియోజేసి.

ఏవం ఇన్ద్రియసంవరసీలస్స సమ్పాదనే విధిం దస్సేత్వా ఏవం తం సుసమ్పాదితం హోతీతి నయం దస్సేతుం ‘‘అపిచా’’తిఆదినా తత్థ పరిపూరకారినో థేరే నిదస్సేతి. తత్థ ‘‘లేణం న ఉల్లోకితపుబ్బ’’న్తి ఇదం సబ్బత్థేవ థేరస్స యుగమత్తదస్సితాయ వుత్తం. కిం పన థేరో సేనాసనం న సోధేతి? ‘‘ఉల్లోకా పఠమం ఓహారేతబ్బ’’న్తి హి వుత్తం, అన్తేవాసికాదయో ఏవ కిరస్స సేనాసనం సోధేన్తి. అస్స నాగరుక్ఖస్స.

తస్మిం గామేతి మహాగామే. తరుణా థఞ్ఞపివనకా పుత్తధీతరో యాసం తా తరుణపుత్తా, తాసం. లఞ్జాపేసీతి థనపట్టికాయ థనే బన్ధాపేత్వా రాజముద్దికాయ లఞ్జాపేసి. రాజా థేరం చిరతరం దట్ఠుం కాలవిక్ఖేపం కరోన్తో ‘‘స్వే సీలాని గణ్హిస్సామీ’’తి ఆహ. థేరో రఞ్ఞో చ దేవియా చ వన్దనకాలే సత్తాకారమత్తం గణ్హాతి. ఇత్థీ పురిసోతి పన వివేకం న కరోతి. తేనాహ ‘‘వవత్థానం న కరోమీ’’తి. ‘‘అహో సుపరిసుద్ధసీలో వతాయం అయ్యో’’తి దణ్డదీపికం గహేత్వా అట్ఠాసి. అతిపరిసుద్ధం పాకటన్తి సప్పాయలాభేన కమ్మట్ఠానం అతివియ పరిసుద్ధం విభూతం అహోసి. సకలం పబ్బతం ఉన్నాదయన్తోతి పథవికమ్పనేన సకలం పబ్బతం ఏకం నిన్నాదం కరోన్తో. తన్నివాసిదేవతానం సాధుకారదానేనాతి కేచి. భన్తోతి అనవట్ఠితో. బాలోతి తరుణదారకో. ఉత్రస్తోతి ఞాతకేహి వినాభావేన సన్త్రస్తో.

విసగణ్డకరోగోతి థనకన్దళరోగమాహ. మాసరోగాదికోపి విసగణ్డకరోగోతి వదన్తి. యతో పబ్బజితో, తతో పట్ఠాయ పబ్బజితకాలతో పభుతీతి అత్థో. ఇన్ద్రియానీతి ఇన్ద్రియసంవరసీలాని. తేసు హి భిన్నేసు ఇన్ద్రియానిపి భిన్నానీతి వుచ్చన్తి ఆరక్ఖాభావతో, ఇన్ద్రియానేవ వా నిమిత్తానుబ్యఞ్జనగ్గాహస్స ద్వారభూతాని భిన్నాని నామ తంసమఙ్గినో అనత్థుప్పత్తితో, విపరియాయతో అభిన్నానీతి వేదితబ్బాని. ఇన్ద్రియానం వా అయోనిసో ఉపసంహారో భేదనం, యోనిసో ఉపసంహారో అభేదనన్తి అపరే. మిత్తత్థేరోవాతి మహామిత్తత్థేరో వియ. వరేతి సేట్ఠే.

తథా వీరియేనాతి తథా-సద్దేన వీరియం విసేసేతి. యథా సతి అనవజ్జలక్ఖణావ ఇన్ద్రియసంవరసాధనం, తథా వీరియం అనవజ్జలక్ఖణం ఆజీవపారిసుద్ధిసాధనన్తి. వీరియాపేక్ఖమేవ విసేసనం దట్ఠబ్బం. తేనేవాహ ‘‘సమ్మాఆరద్ధవీరియస్సా’’తి. అయుత్తా ఏసనా అనేసనా, యథావుత్తమిచ్ఛాజీవసఙ్గహా. సా ఏవ సత్థుసాసనస్స న పతిరూపాతి అప్పతిరూపం, తం అనేసనం అప్పతిరూపం. అథ వా పతిరూపవిరోధినీ అప్పతిరూపా, పరిగ్గహితధుతఙ్గస్స ధుతఙ్గనియమవిరోధినీ యస్స కస్సచి సల్లేఖవికోపినీ పటిపత్తి. ఇమస్మిం పక్ఖే చ-సద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠో, అనేసనం, అప్పతిరూపఞ్చ పహాయాతి. పటిసేవమానేన పరివజ్జయతా సమ్పాదేతబ్బాతి సమ్బన్ధో. ‘‘పరిసుద్ధుప్పాదే’’తి ఇమినావ ధమ్మదేసనాదీనం పరిసుద్ధాయ సముట్ఠానతా దీపితా హోతీతి ‘‘ధమ్మదేసనాదీహి చస్స గుణేహి పసన్నాన’’న్తి వుత్తం. ఆది-సద్దేన బాహుసచ్చవత్తపరిపూరణఇరియాపథసమ్పత్తిఆదీనం గహణం వేదితబ్బం. ధుతగుణే చస్స పసన్నానన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. పిణ్డపాతచరియాదీహీతి ఆది-సద్దేన మిత్తసుహజ్జపంసుకూలచరియాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. ధుతఙ్గనియమానులోమేనాతి తంతంధుతఙ్గనియతాయ పటిపత్తియా అనులోమవసేన, అవికోపనవసేనాతి అత్థో. మహిచ్ఛస్సేవ మిచ్ఛాజీవేన జీవికా, న అప్పిచ్ఛస్స. అప్పిచ్ఛతాయ ఉక్కంసగతాయ మిచ్ఛాజీవస్స అసమ్భవో ఏవాతి దస్సేతుం ‘‘ఏకబ్యాధివూపసమత్థ’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ పూతిహరితకీతి పూతిముత్తపరిభావితం, పూతిభావేన వా ఛడ్డితం హరితకం. అరియవంసో ఏతస్స అత్థీతి, అరియవంసే వా నియుత్తోతి అరియవంసికో, పచ్చయగేధస్స దూరసముస్సారితత్తా ఉత్తమో చ సో అరియవంసికో చాతి ఉత్తమఅరియవంసికో. యస్స కస్సచీతి పరిగ్గహితాపరిగ్గహితధుతఙ్గేసు యస్స కస్సచి.

నిమిత్తం నామ పచ్చయే ఉద్దిస్స యథా అధిప్పాయో ఞాయతి ఏవం నిమిత్తకమ్మం. ఓభాసో నామ ఉజుకమేవ అకథేత్వా యథా అధిప్పాయో విభూతో హోతి, ఏవం ఓభాసనం. పరికథా నామ పరియాయేన కథనం. తథా ఉప్పన్నన్తి నిమిత్తాదివసేన ఉప్పన్నం.

ద్వారం దిన్నన్తి రోగసీసేన పరిభోగస్స ద్వారం దిన్నం. తస్మా అరోగకాలేపి పరిభుఞ్జితుం వట్టతి, ఆపత్తి న హోతీతి అత్థో. తేనాహ ‘‘కిఞ్చాపి ఆపత్తి న హోతీ’’తిఆది. న వట్టతీతి సల్లేఖపటిపత్తియం ఠితస్స న వట్టతి, సల్లేఖం కోపేతీతి అధిప్పాయో. ‘‘ఆజీవం పన కోపేతీ’’తి ఇమినావ సేనాసనపటిసంయుత్తధుతఙ్గధరస్స నిమిత్తాదయో న వట్టన్తీతి వదన్తి. తదఞ్ఞధుతఙ్గధరస్సాపి న వట్టన్తియేవాతి అపరే. అకరోన్తోతి యథాసకం అనుఞ్ఞాతవిసయేపి అకరోన్తో. అఞ్ఞత్రేవాతి ఠపేత్వా ఏవ.

గణవాసం పహాయ అరఞ్ఞాయతనే పటిప్పస్సద్ధివివేకస్స ముద్ధభూతాయ అగ్గఫలసమాపత్తియా విహరన్తో మహాథేరో ‘‘పవివేకం బ్రూహయమానో’’తి వుత్తో. ఉదరసన్నిస్సితో వాతాబాధో ఉదరవాతాబాధో. అసమ్భిన్నం ఖీరం ఏతస్సాతి అసమ్భిన్నఖీరం, తదేవ పాయాసన్తి అసమ్భిన్నఖీరపాయాసం, ఉదకేన అసమ్మిస్సఖీరేన పక్కపాయాసన్తి అత్థో. తస్సాతి పాయాసస్స. ఉప్పత్తిమూలన్తి ‘‘గిహికాలే మే, ఆవుసో, మాతా సప్పిమధుసక్కరాదీహి యోజేత్వా అసమ్భిన్నఖీరపాయాసం అదాసి, తేన మే ఫాసు అహోసీ’’తి అత్తనో వచీనిచ్ఛారణసఙ్ఖాతం ఉప్పత్తిహేతుం. ‘‘అపరిభోగారహో పిణ్డపాతో’’తి కస్మా వుత్తం, నను థేరస్స ఓభాసనాదిచిత్తుప్పత్తియేవ నత్థీతి? సచ్చం నత్థి, అజ్ఝాసయం పన అజానన్తా ఏకచ్చే పుథుజ్జనా తథా మఞ్ఞేయ్యుం, అనాగతే చ సబ్రహ్మచారినో ఏవం మమ దిట్ఠానుగతిం ఆపజ్జేయ్యున్తి పటిక్ఖిపి. అపిచ మహాథేరస్స పరముక్కంసగతా సల్లేఖపటిపత్తి. తథా హి దహరభిక్ఖునో ‘‘కస్స సమ్పన్నం న మనాప’’న్తి (పాచి. ౨౦౯, ౨౫౭, ౬౧౨, ౧౨౨౮, ౧౨౩౪; చూళవ. ౩౪౩) వచనం నిస్సాయ యావ పరినిబ్బానా పిట్ఠఖాదనీయం న ఖాదతి.

వచీవిఞ్ఞత్తివిప్ఫారాతి వచీనిచ్ఛారణహేతు. అత్థవిఞ్ఞాపనవసేన పవత్తమానో హి సద్దో అసతిపి విఞ్ఞత్తియా తస్స కేనచి పచ్చయేన పచ్చయభావే వచీవిఞ్ఞత్తివసేనేవ పవత్తతీతి ‘‘వచీవిఞ్ఞత్తివిప్ఫారో’’తి వుచ్చతి. భుత్తోతి భుత్తవా సచే భవేయ్యం అహం. సాతి అస్స. అకారలోపేన హి నిద్దేసో ‘‘ఏవంస తే’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౩; అ. ని. ౬.౫౮; ౮.౭) వియ. అన్తగుణన్తి అన్తభోగో. బహి చరేతి ఆసయతో నిక్ఖమిత్వా గోచరగ్గహణవసేన బహి యది విచరేయ్య. పరమప్పిచ్ఛం దస్సేతుం లోకవోహారేనేవమాహ. లోకే హి అయుత్తభోజనం ఓదరియం గరహన్తా ఏవం వదన్తి ‘‘కింసు నామ తస్స అన్తాని బహి చరన్తీ’’తి. ఆరాధేమీతి ఆదితో పట్ఠాయ రాధేమి, వసే వత్తేమీతి అత్థో.

మహాతిస్సత్థేరో కిర దుబ్భిక్ఖకాలే మగ్గం గచ్ఛన్తో భత్తచ్ఛేదేన, మగ్గకిలమథేన చ కిలన్తకాయో దుబ్బలో అఞ్ఞతరస్స ఫలితస్స అమ్బస్స మూలే నిపజ్జి, బహూని అమ్బఫలాని తహం తహం పతితాని హోన్తి. తత్థేకో వుడ్ఢతరో ఉపాసకో థేరస్స సన్తికం ఉపగన్త్వా పరిస్సమం ఞత్వా అమ్బపానం పాయేత్వా అత్తనో పిట్ఠిం ఆరోపేత్వా వసనట్ఠానం నేతి. థేరో –

‘‘న పితా నపి తే మాతా, న ఞాతి నపి బన్ధవో;

కరోతేతాదిసం కిచ్చం, సీలవన్తస్స కారణా’’తి. (విసుద్ధి. ౧.౨౦) –

అత్తానం ఓవదిత్వా సమ్మసనం ఆరభిత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా తస్స పిట్ఠిగతో ఏవ మగ్గపటిపాటియా అరహత్తం సచ్ఛాకాసి. ఇమం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘అమ్బఖాదకమహాతిస్సత్థేరవత్థుపి చేత్థ కథేతబ్బ’’న్తి. సబ్బథాపీతి సబ్బప్పకారేనపి అనేసనవసేన, చిత్తుప్పత్తివసేనపి, పగేవ కాయవచీవిప్ఫన్దితవసేనాతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘అనేసనాయా’’తిఆది.

అపచ్చవేక్ఖితపరిభోగే ఇణపరిభోగఆపత్తిఆదీనవస్స, తబ్బిపరియాయతో పచ్చవేక్ఖితపరిభోగే ఆనిసంసస్స చ దస్సనం ఆదీనవానిసంసదస్సనం. తస్స పన పచ్చయాధికారత్తా వుత్తం ‘‘పచ్చయేసూ’’తి. కారణకారణమ్పి హి కారణభావేన వుచ్చతి యథా తిణేహి భత్తం సిద్ధన్తి. యేన కారణేన భిక్ఖునో అపచ్చవేక్ఖితపరిభోగో నామ సియా, తస్మిం వజ్జితే పచ్చయసన్నిస్సితసీలం సిజ్ఝతి, విసుజ్ఝతి చాతి దస్సేతుం ‘‘తస్మా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ పచ్చయగేధన్తి గేధగ్గహణేనేవ సమ్మోహోపి గహితోతి దట్ఠబ్బో తేన సహ పవత్తనతో, తదుపనిస్సయతో చ. ధమ్మేన సమేన ఉప్పన్నేతి ఇదం పచ్చయానం ఆగమనసుద్ధిదస్సనం, న పచ్చయసన్నిస్సితసీలవిసుద్ధిదస్సనం. పచ్చయానం హి ఇదమత్థితం ఉపధారేత్వా పరిభుఞ్జనం పచ్చయసన్నిస్సితసీలం. యస్మా పన తే పచ్చయా ఞాయాధిగతా ఏవ భిక్ఖునా పరిభుఞ్జితబ్బా, తస్మా వుత్తం ‘‘ధమ్మేన సమేన ఉప్పన్నే పచ్చయే’’తి. యథావుత్తేన విధినాతి ‘‘సీతస్స పటిఘాతాయా’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౨౩; అ. ని. ౬.౫౮; మహాని. ౨౦౬) వుత్తవిధినా.

ధాతువసేన వాతి ‘‘యథాపచ్చయం వత్తమానం ధాతుమత్తమేవేతం, యదిదం చీవరాది, తదుపభుఞ్జకో చ పుగ్గలో’’తి ఏవం ధాతుమనసికారవసేన వా. పటికూలవసేన వాతి పిణ్డపాతే తావ ఆహారే పటికూలసఞ్ఞావసేన, ‘‘సబ్బాని పన ఇమాని చీవరాదీని అజిగుచ్ఛనీయాని, ఇమం పూతికాయం పత్వా అతివియ జిగుచ్ఛనీయాని జాయన్తీ’’తి ఏవం పటికూలమనసికారవసేన వా. తతో ఉత్తరీతి పటిలాభకాలతో ఉపరి. అనవజ్జోవ పరిభోగో ఆదితోవ పఞ్ఞాయ పరిసోధితత్తా అధిట్ఠహిత్వా ఠపితపత్తచీవరానం వియాతి. పచ్చవేక్ఖణాయ ఆదిసుద్ధిదస్సనపరమేతం, న పరిభోగకాలే పచ్చవేక్ఖణపటిక్ఖేపపరం. తేనాహ ‘‘పరిభోగకాలేపీ’’తిఆది. తత్రాతి తస్మిం పరిభోగకాలే పచ్చవేక్ఖణే. సన్నిట్ఠానకరోతి అసన్దేహకరో ఏకన్తికో.

థేయ్యపరిభోగో నామ అనరహస్స పరిభోగో. భగవతాపి అత్తనో సాసనే సీలవతో పచ్చయా అనుఞ్ఞాతా, న దుస్సీలస్స. దాయకానమ్పి సీలవతో ఏవ పరిచ్చాగో, న దుస్సీలస్స. అత్తనో కారానం మహప్ఫలభావస్స పచ్చాసీసనతో. ఇతి సత్థారా అననుఞ్ఞాతత్తా, దాయకేహి చ అపరిచ్చత్తత్తా దుస్సీలస్స పరిభోగో థేయ్యాయ పరిభోగో థేయ్యపరిభోగో. ఇణవసేన పరిభోగో ఇణపరిభోగో, పటిగ్గాహకతో దక్ఖిణావిసుద్ధియా అభావతో ఇణం గహేత్వా పరిభోగో వియాతి అత్థో. తస్మాతి ‘‘సీలవతో’’తిఆదినా వుత్తమేవత్థం కారణభావేన పచ్చామసతి. చీవరం కాయతో మోచేత్వా పరిభోగే పరిభోగే పురేభత్త…పే… పచ్ఛిమయామేసు పచ్చవేక్ఖితబ్బన్తి సమ్బన్ధో. తథా అసక్కోన్తేన యథావుత్తకాలవిసేసవసేన ఏకదివసే చతుక్ఖత్తుం తిక్ఖత్తుం ద్విక్ఖత్తుం సకింయేవ వా పచ్చవేక్ఖితబ్బం. సచే అరుణం ఉగ్గచ్ఛతి, ఇణపరిభోగట్ఠానే తిట్ఠతి. హియ్యో యం మయా చీవరం పరిభుత్తం, తం యావదేవ సీతస్స పటిఘాతాయ…పే… హిరికోపీనపటిచ్ఛాదనత్థం. హియ్యో యో మయా పిణ్డపాతో పరిభుత్తో, సో ‘‘నేవ దవాయా’’తిఆదినా సచే అతీతపరిభోగపచ్చవేక్ఖణం న కరేయ్యాతి వదన్తి, తం వీమంసితబ్బం. సేనాసనమ్పి పరిభోగే పరిభోగేతి పవేసే పవేసే. సతిపచ్చయతాతి సతియా పచ్చయభావో పటిగ్గహణస్స, పరిభోగస్స చ పచ్చవేక్ఖణసతియా పచ్చయభావో యుజ్జతి, పచ్చవేక్ఖిత్వావ పటిగ్గహేతబ్బం, పరిభుఞ్జితబ్బఞ్చాతి అత్థో. తేనేవాహ ‘‘సతిం కత్వా’’తిఆది. ఏవం సన్తేపీతి యదిపి ద్వీసుపి ఠానేసు పచ్చవేక్ఖణా యుత్తా, ఏవం సన్తేపి. అపరే పనాహు – సతి పచ్చయతాతి సతి భేసజ్జపరిభోగస్స పచ్చయభావే, సతి పచ్చయేతి అత్థో. ఏవం సన్తేపీతి పచ్చయే సతిపీతి. తం తేసం మతిమత్తం. తథా హి పచ్చయసన్నిస్సితసీలం పచ్చవేక్ఖణాయ విసుజ్ఝతి, న పచ్చయస్స భావమత్తేన.

ఏవం పచ్చయసన్నిస్సితసీలస్స విసుద్ధిం దస్సేత్వా తేనేవ పసఙ్గేన సబ్బాపి విసుద్ధియో దస్సేతుం ‘‘చతుబ్బిధా హి సుద్ధీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ సుజ్ఝతి ఏతాయాతి సుద్ధి, యథాధమ్మం దేసనావ సుద్ధి దేసనాసుద్ధి. వుట్ఠానస్సాపి చేత్థ దేసనాయ ఏవ సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. ఛిన్నమూలాపత్తీనం పన అభిక్ఖుతాపటిఞ్ఞావ దేసనా. అధిట్ఠానవిసిట్ఠో సంవరోవ సుద్ధి సంవరసుద్ధి. ధమ్మేన సమేన పచ్చయానం పరియేట్ఠి ఏవ సుద్ధి పరియేట్ఠిసుద్ధి. చతూసుపి పచ్చయేసు వుత్తవిధినా పచ్చవేక్ఖణావ సుద్ధి పచ్చవేక్ఖణసుద్ధి. ఏస తావ సుద్ధీసు సమాసనయో. సుద్ధిమన్తేసు పన దేసనా సుద్ధి ఏతస్సాతి దేసనాసుద్ధి. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. సుద్ధి-సద్దో పన వుత్తనయోవ. ఏవన్తి సంవరభేదం సన్ధాయాహ. పహాయాతి వజ్జేత్వా, అకత్వాతి అత్థో.

దాతబ్బట్ఠేన దాయం, తం ఆదియన్తీతి దాయాదా. అననుఞ్ఞాతేసు సబ్బేన సబ్బం పరిభోగాభావతో, అనుఞ్ఞాతేసు ఏవ చ పరిభోగసమ్భవతో భిక్ఖూహి పరిభుఞ్జితబ్బపచ్చయా భగవతో సన్తకా. ‘‘ధమ్మదాయాదా మే, భిక్ఖవే, భవథ మా ఆమిసదాయాదా. అత్థి మే తుమ్హేసు అనుకమ్పా ‘కిన్తి మే సావకా ధమ్మదాయాదా భవేయ్యుం నో ఆమిసదాయాదా’’’తి (మ. ని. ౧.౨౯) ఏవం పవత్తం ధమ్మదాయాదసుత్తఞ్చ ఏత్థ ఏతస్మిం అత్థే సాధకం.

అవీతరాగానం తణ్హాపరవసతాయ పచ్చయపరిభోగే సామిభావో నత్థి, తదభావేన వీతరాగానం తత్థ సామిభావో యథారుచిపరిభోగసమ్భవతో. తథా హి తే పటికూలమ్పి అప్పటికూలాకారేన, అప్పటికూలమ్పి పటికూలాకారేన, తదుభయమ్పి వజ్జేత్వా అజ్ఝుపేక్ఖనాకారేన పచ్చయే పరిభుఞ్జన్తి, దాయకానఞ్చ మనోరథం పరిపూరేన్తి. తేనాహ ‘‘తే హి తణ్హాయ దాసబ్యం అతీతత్తా సామినో హుత్వా పరిభుఞ్జన్తీ’’తి.

సబ్బేసన్తి అరియానం, పుథుజ్జనానఞ్చ. కథం పుథుజ్జనానం ఇమే పరిభోగా సమ్భవన్తి? ఉపచారవసేన. యో హి పుథుజ్జనస్సాపి సల్లేఖపటిపత్తియం ఠితస్స పచ్చయగేధం పహాయ తత్థ తత్థ అనుపలిత్తేన చిత్తేన పరిభోగో, సో సామిపరిభోగో వియ హోతి. సీలవతో పన పచ్చవేక్ఖితపరిభోగో దాయజ్జపరిభోగో వియ హోతి, దాయకానం మనోరథస్స అవిరాధనతో. తథా హి వుత్తం ‘‘దాయజ్జపరిభోగేయేవ వా సఙ్గహం గచ్ఛతీ’’తి. కల్యాణపుథుజ్జనస్స పరిభోగే వత్తబ్బమేవ నత్థి, తస్స సేక్ఖసఙ్గహతో. సేక్ఖసుత్తం (సం. ని. ౫.౧౩) హేతస్సత్థస్స సాధకం. తేనాహ ‘‘సీలవాపి హీ’’తిఆది. పచ్చనీకత్తాతి యథా ఇణాయికో అత్తనో రుచియా ఇచ్ఛితదేసం గన్తుం న లభతి, ఏవం ఇణపరిభోగయుత్తో లోకతో నిస్సరితుం న లభతీతి తప్పటిపక్ఖత్తా సీలవతో పచ్చవేక్ఖితపరిభోగో ఆణణ్యపరిభోగోతి ఆహ ‘‘ఆణణ్యపరిభోగో వా’’తి. ఏతేన నిప్పరియాయతో చతుపరిభోగవినిముత్తో విసుంయేవాయం పరిభోగోతి దస్సేతి. ఇమాయ సిక్ఖాయాతి సీలసఙ్ఖాతాయ సిక్ఖాయ. కిచ్చకారీతి పటిఞ్ఞానురూపం పటిపజ్జనతో యుత్తపత్తకారీ.

ఇదాని తమేవ కిచ్చకారితం సుత్తపదేన విభావేతుం ‘‘వుత్తమ్పి చేత’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ విహారన్తి పతిస్సయం. సయనాసనన్తి మఞ్చాదిం. ఉభయేనపి సేనాసనమేవ వుత్తం. ఆపన్తి ఉదకం. సఙ్ఘాటిరజూపవాహనన్తి పంసుమలాదినో సఙ్ఘాటిగతరజస్స ధోవనం. సుత్వాన ధమ్మం సుగతేన దేసితన్తి చీవరాదీసు ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో చీవరం పటిసేవతి సీతస్స పటిఘాతాయా’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౨౩; అ. ని. ౬.౫౮; మహాని. ౨౦౬) నయేన భగవతా దేసితం ధమ్మం సుత్వా. సఙ్ఖాయ సేవే వరపఞ్ఞసావకోతి ‘‘పిణ్డ’’న్తి వుత్తం పిణ్డపాతం, విహారాదిపదేహి వుత్తం సేనాసనం, ‘‘పిపాసాగేలఞ్ఞస్స వూపసమనతో పానీయమ్పి గిలానపచ్చయో’’తి ఆపముఖేన దస్సితం గిలానపచ్చయం, సఙ్ఘాటియాదిచీవరన్తి చతుబ్బిధం పచ్చయం సఙ్ఖాయ ‘‘యావదేవ ఇమస్స కాయస్స ఠితియా’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౨౩; ౨.౨౪; ౩.౭౫; సం. ని. ౪.౧౨౦; అ. ని. ౬.౫౮; ౮.౯; ధ. స. ౧౩౫౫) నయేన పచ్చవేక్ఖిత్వా. సేవే సేవితుం సక్కుణేయ్య ఉత్తమపఞ్ఞస్స భగవతో సావకో సేఖో వా పుథుజ్జనో వా.

యస్మా చ సఙ్ఖాయ సేవీ వరపఞ్ఞసావకో, తస్మా హి పిణ్డే…పే… పోక్ఖరే వారిబిన్దు, తథా హోతి. కాలేనాతి అరియానం భోజనకాలే. లద్ధాతి లభిత్వా. పరతోతి అఞ్ఞతో దాయకతో. అనుగ్గహాతి అనుకమ్పాయ బహుమ్హి ఉపనీతే మత్తం సో జఞ్ఞా జానేయ్య సతతం సబ్బకాలం ఉపట్ఠితో ఉపట్ఠితస్సతి. ఆలేపనరూహనే యథాతి భేసజ్జలేపనేన వణస్స రుహనే వియ, మత్తం జానేయ్యాతి యోజనా. ఆహరేతి ఆహరేయ్య. ‘‘ఆహరేయ్యాహార’’న్తి వా పాఠో. యాపనత్థన్తి సరీరస్స యాపనాయ. అముచ్ఛితోతి తణ్హాముచ్ఛాయ అముచ్ఛితో గేధం తణ్హం అనాపన్నో.

అత్తనో మాతులస్స సఙ్ఘరక్ఖితత్థేరస్సేవ నామస్స గహితత్తా భాగినేయ్యసఙ్ఘరక్ఖితసామణేరో. సాలికూరన్తి సాలిభత్తం. సునిబ్బుతన్తి సుసీతలం. అసఞ్ఞతోతి అపచ్చవేక్ఖణం సన్ధాయాహ. సబ్బాసవపరిక్ఖీణోతి పరిక్ఖీణసబ్బాసవో.

పఠమసీలపఞ్చకవణ్ణనా

౨౦. పరియన్తో ఏతేసం అత్థీతి పరియన్తాని, పరియన్తాని సిక్ఖాపదాని యేసం తే పరియన్తసిక్ఖాపదా, తేసం పరియన్తసిక్ఖాపదానం. ఉపసమ్పన్నానన్తి ఠపేత్వా కల్యాణపుథుజ్జనసేక్ఖాసేక్ఖే తదఞ్ఞేసం ఉపసమ్పన్నానం. సామఞ్ఞజోతనాపి హి విసేసే తిట్ఠతి. కుసలధమ్మే యుత్తానన్తి విపస్సనాచారే యుత్తపయుత్తానం. సేక్ఖధమ్మా పరియన్తా పరమా మరియాదా ఏతస్సాతి సేక్ఖపరియన్తో. నామరూపపరిచ్ఛేదతో, కుసలధమ్మసమాదానతో వా పన పట్ఠాయ యావ గోత్రభూ, తావ పవత్తకుసలధమ్మప్పబన్ధో సేక్ఖధమ్మే ఆహచ్చ ఠితో సేక్ఖపరియన్తో. సేక్ఖధమ్మానం వా హేట్ఠిమన్తభూతా సిక్ఖితబ్బా లోకియా తిస్సో సిక్ఖా సేక్ఖపరియన్తో, తస్మిం సేక్ఖపరియన్తే. పరిపూరకారీనన్తి కిఞ్చిపి సిక్ఖం అహాపేత్వా పూరేన్తానం. ఉపరివిసేసాధిగమత్థం కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖానం. తతో ఏవ సీలపారిపూరిఅత్థం పరిచ్చత్తజీవితానం. దిట్ఠిసంకిలేసేన అపరామసనీయతో పారిసుద్ధివన్తం సీలం అపరామట్ఠపారిసుద్ధిసీలం. కిలేసానం సబ్బసో పటిప్పస్సద్ధియా పారిసుద్ధివన్తం సీలం పటిప్పస్సద్ధిపారిసుద్ధిసీలం.

అనుపసమ్పన్నానం అసేక్ఖానం, సేక్ఖానం, కల్యాణపుథుజ్జనానఞ్చ సీలం మహానుభావతాయ ఆనుభావతో అపరియన్తమేవాతి ఆహ ‘‘గణనవసేన సపరియన్తత్తా’’తి. కాయవాచానం సంవరణతో, వినయనతో చ సంవరవినయా. పేయ్యాలముఖేన నిద్దిట్ఠాతి తత్థ తత్థ సత్థారా దేసితవిత్థారనయేన యథావుత్తగణనతో నిద్దిట్ఠా. సిక్ఖాతి సీలసఙ్ఖాతా సిక్ఖా. వినయసంవరేతి వినయపిటకే. గణనవసేన సపరియన్తమ్పి ఉపసమ్పన్నానం సీలన్తి హేట్ఠా వుత్తం ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. యం కిఞ్చి హి ఉపసమ్పన్నేన సిక్ఖితబ్బం సీలం నామ, తత్థ కస్సచిపి అనవసేసతో అనవసేసవసేన. సమాదానభావన్తి సమాదానసబ్భావం. లాభ…పే… వసేన అదిట్ఠపరియన్తభావో లాభాదిహేతు సీలస్స అవీతిక్కమో.

ధనం చజే అఙ్గవరస్స హేతు పారిపన్థికచోరాదీహి ఉపద్దుతో. అఙ్గం చజే జీవితం రక్ఖమానో సప్పదట్ఠాదికాలే. అఙ్గం ధనం జీవితఞ్చాపి సబ్బం, చజే నరో ధమ్మమనుస్సరన్తో సుతసోమమహాబోధిసత్తాదయో వియ. తేనాహ ‘‘ఇమం సప్పురిసానుస్సతిం అవిజహన్తో’’తి. జిఘచ్ఛాపరిస్సమేన జీవితసంసయే సతిపి. సిక్ఖాపదం అవీతిక్కమ్మాతి అస్సామికేసు అమ్బఫలేసు భూమియం పతితేసు సమీపేయేవ సన్తేసుపి పటిగ్గాహకాభావేన అపరిభుఞ్జన్తో పటిగ్గహణసిక్ఖాపదం అవీతిక్కమిత్వా.

సీలవన్తస్సాతి సీలవన్తభావస్స కారణా, సీలవన్తస్స వా తుయ్హం ఏతాదిసం అంసేన వాహణాదికం కిచ్చం కరోతి, కారణా సీలస్సాతి అధిప్పాయో. సుధోతజాతిమణి వియాతి చతూసు పాసాణేసు సమ్మదేవ ధోతజాతిమణి వియ. మహాసఙ్ఘరక్ఖితభాగినేయ్యసఙ్ఘరక్ఖితత్థేరానం వియాతి మహాసఙ్ఘరక్ఖితత్థేరస్స, తస్సేవ భాగినేయ్యసఙ్ఘరక్ఖితత్థేరస్స వియ చ. ‘‘కిమత్థం మయం ఇధాగతా’’తి మహాజనస్స విప్పటిసారో భవిస్సతీతి అధిప్పాయో. అచ్ఛరికాయాతి అఙ్గులిఫోటనేన. అసతియాతి సతిసమ్మోసేన. అఞ్ఞాణపకతన్తి అఞ్ఞాణేన అపరజ్ఝిత్వా కతం, అజానిత్వా కతన్తి అత్థో.

అప్పస్సుతోపి చే హోతీతి సుత్తగేయ్యాదిసుతరహితో హోతి చే. సీలేసు అసమాహితోతి పాతిమోక్ఖసంవరాదిసీలేసుపి న సమ్మా పతిట్ఠితో హోతి చే. నాస్స సమ్పజ్జతే సుతన్తి అస్స సీలరహితస్స పుగ్గలస్స సుతం అత్తనో, పరేసఞ్చ కత్థచి భవసమ్పత్తిఆవహం న హోతి. ‘‘దుస్సీలోయం పురిసపుగ్గలో’’తి హి సిక్ఖాకామా న తస్స సన్తికం ఉపసఙ్కమన్తి. బహుస్సుతోపి చేతి ఏత్థ చే-తి నిపాతమత్తం. పసంసితోతి పసంసితో ఏవ నామ.

రాగవసేన అపరామట్ఠగహణేన తణ్హాపరామాసాభావమాహ. తథారూపన్తి రాగవసేన అపరామట్ఠం. భిన్దిత్వాతి హనిత్వా. సఞ్ఞపేస్సామీతి సఞ్ఞత్తిం కరిస్సామి, అప్పకం వేలం మం విస్సేజ్జేతున్తి అధిప్పాయో. అట్టియామీతి జిగుచ్ఛామి. హరాయామీతి లజ్జామి.

పలిపన్నోతి సీదన్తో, సమ్మక్ఖితో వా. సీలేనేవ సద్ధిం మరిస్సామీతి సీలం అవినాసేన్తో తేన సహేవ మరిస్సామి, న ఇదాని కదాచిపి తం పరిచ్చజిస్సామి. సతి హి భవాదానే సీలేన వియోగో సియా, భవమేవ నాదియిస్సామీతి అధిప్పాయో. రోగం సమ్మసన్తోతి రోగభూతం వేదనం వేదనాముఖేన సేసారూపధమ్మే, రూపధమ్మే చ పరిగ్గహేత్వా విపస్సన్తో.

రుప్పతోతి వికారం ఆపాదియమానసరీరస్స. పరిసుస్సతీతి సమన్తతో సుస్సతి. యథా కిం? పుప్ఫం యథా పంసుని ఆతపే కతం సూరియాతపసన్తత్తే పంసుని ఠపితం సిరీసాదిపుప్ఫం వియాతి అత్థో. అజఞ్ఞన్తి అమనుఞ్ఞం జిగుచ్ఛనీయం. జఞ్ఞసఙ్ఖాతన్తి బాలేహి ‘‘జఞ్ఞ’’న్తి ఏవం కిత్తితం. జఞ్ఞరూపం అపస్సతోతి యథాభూతం అప్పస్సతో అవిద్దసునో ‘‘జఞ్ఞ’’న్తి పసంసితం. ధిరత్థుమన్తి ధి అత్థు ఇమం, ధి-సద్దయోగేన సబ్బత్థ ఉపయోగవచనం, ఇమస్స పూతికాయస్స ధికారో హోతూతి అత్థో. దుగ్గన్ధియన్తి దుగ్గన్ధికం దుగ్గన్ధవన్తం. యత్థ యథావుత్తే పూతికాయే రాగహేతు పమత్తా పమాదం ఆపన్నా. పజాతి సత్తా. హాపేన్తి మగ్గం సుగతూపపత్తియాతి సుగతూపపత్తియా మగ్గం, సీలమ్పి హాపేన్తి, పగేవ ఝానాదిన్తి అధిప్పాయో. కేవలం ‘‘అరహన్తో’’తి వత్తబ్బా సావకఖీణాసవా, ఇతరే పన పచ్చేకబుద్ధా సమ్మాసమ్బుద్ధాతి సహ విసేసనేనాతి ఆహ ‘‘అరహన్తాదీన’’న్తి. సబ్బదరథప్పటిప్పస్సద్ధియాతి సబ్బకిలేసదరథప్పటిప్పస్సద్ధియా.

దుతియసీలపఞ్చకవణ్ణనా

పాణాతిపాతాదీనన్తి ఆది-సద్దేన అదిన్నాదానాదీనం అగ్గమగ్గవజ్ఝకిలేసపరియోసానానం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. పహానాదీతి ఆది-సద్దేన వేరమణిఆదీనం చతున్నం. కేసుచి పోత్థకేసు ‘‘పహానవసేనా’’తి లిఖన్తి, సా పమాదలేఖా. పాణాతిపాతస్స పహానం సీలన్తి హిరోత్తప్పకరుణాలోభాదిపముఖేన యేన కుసలచిత్తుప్పాదేన పాణాతిపాతో పహీయతి, తం పాణాతిపాతస్స పహానం సీలనట్ఠేన సీలం. తథా పాణాతిపాతా విరతి వేరమణీ సీలం. పాణాతిపాతస్స పటిపక్ఖచేతనా చేతనా సీలం. పాణాతిపాతస్స సంవరణం పవేసద్వారపిధానం సంవరో సీలం. పాణాతిపాతస్స అవీతిక్కమనం అవీతిక్కమో సీలం. అదిన్నాదానస్సాతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. అభిజ్ఝాదీనం పన అనభిజ్ఝాదివసేన పహానం వేదితబ్బం. వేరమణీ చేతనా తంసమ్పయుత్తా సంవరావీతిక్కమా తప్పముఖా ధమ్మా.

ఏవం దసకుసలకమ్మపథవసేన పహానసీలాదీని దస్సేత్వా ఇదాని సఉపాయానం అట్ఠన్నం సమాపత్తీనం, అట్ఠారసన్నం మహావిపస్సనానం, అరియమగ్గానఞ్చ వసేన తాని దస్సేతుం ‘‘నేక్ఖమ్మేనా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ నేక్ఖమ్మేనాతి అలోభప్పధానేన కుసలచిత్తుప్పాదేన. కుసలా హి ధమ్మా కామపటిపక్ఖా ఇధ ‘‘నేక్ఖమ్మ’’న్తి అధిప్పేతా. తేనాహ ‘‘కామచ్ఛన్దస్స పహానం సీల’’న్తిఆది. తత్థ పహానసీలాదీని హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని. విసేసమేవ వక్ఖామ. అబ్యాపాదేనాతి మేత్తాయ. ఆలోకసఞ్ఞాయాతి విభూతం కత్వా మనసికరణేన ఉపట్ఠితఆలోకసఞ్జాననేన. అవిక్ఖేపేనాతి సమాధినా. ధమ్మవవత్థానేనాతి కుసలాదిధమ్మానం యాథావనిచ్ఛయేన. సపచ్చయనామరూపవవత్థానేనాతిపి వదన్తి.

ఏవం కామచ్ఛన్దాదినీవరణప్పహానేన ‘‘అభిజ్ఝం లోకే పహాయా’’తిఆదినా (విభ. ౫౩౮) వుత్తాయ పఠమజ్ఝానాధిగమస్స ఉపాయభూతాయ పుబ్బభాగపటిపదాయ వసేన పహానసీలాదీని దస్సేత్వా ఇదాని సఉపాయానం అట్ఠసమాపత్తిఆదీనం వసేన దస్సేతుం ‘‘ఞాణేనా’’తిఆది వుత్తం. నామరూపపరిగ్గహకఙ్ఖావితరణానం హి విబన్ధభూతస్స మోహస్స దూరీకరణేన ఞాతపరిఞ్ఞాయ ఠితస్స అనిచ్చసఞ్ఞాదయో సిజ్ఝన్తి. తథా ఝానసమాపత్తీసు అభిరతినిమిత్తేన పామోజ్జేన. తత్థ అనభిరతియా వినోదితాయ ఝానాదీనం సమధిగమోతి సమాపత్తివిపస్సనానం అరతివినోదనఅవిజ్జాపదాలనాదినా ఉపాయోతి వుత్తం ‘‘ఞాణేన అవిజ్జాయ, పామోజ్జేన అరతియా’’తి. ఉప్పటిపాటినిద్దేసో పన నీవరణసభావాయ అవిజ్జాయ హేట్ఠానీవరణేసుపి సఙ్గహదస్సనత్థన్తి దట్ఠబ్బం.

‘‘పఠమేన ఝానేన నీవరణాన’’న్తిఆదీసు కథం ఝానానం సీలభావో, కథం వా తత్థ విరతియా సమ్భవో. సువిసుద్ధకాయకమ్మాదికస్స హి చిత్తసమాదానవసేన ఇమాని ఝానాని పవత్తన్తి, న పరిత్తకుసలాని వియ కాయకమ్మాదివిసోధనవసేన, నాపి మగ్గఫలధమ్మా వియ దుచ్చరితదురాజీవసముచ్ఛేదపటిప్పస్సమ్భనవసేనాతి? సచ్చమేతం. మహగ్గతధమ్మేసు నిప్పరియాయేన నత్థి సీలనట్ఠో, కుతో విరమణట్ఠో. పరియాయేన పనేతం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. కో పన సో పరియాయో? యదగ్గేన మహగ్గతా కుసలధమ్మా పటిపక్ఖే పజహన్తి, తదగ్గేన తతో ఓరతా. తే చ యథా చిత్తం నారోహన్తి, ఏవం సంవుతా నామ హోన్తి. పరియుట్ఠానసఙ్ఖాతో మనోద్వారే వీతిక్కమో నత్థి ఏతేసూతి అవీతిక్కమాతి చ వుచ్చన్తి, చేతనా పన తంసమ్పయుత్తాతి. సోయమత్థో పరతో ఆగమిస్సతి. ఏవఞ్చ కత్వా వితక్కాదిపహానవచనమ్పి సమత్థితం హోతి. న హి నిప్పరియాయతో సీలం కుసలధమ్మానం పహాయకం యుజ్జతి, న చేత్థ అకుసలవితక్కాదయో అధిప్పేతా. కిఞ్చాపి పఠమజ్ఝానూపచారేయేవ దుక్ఖస్స, చతుత్థజ్ఝానూపచారే చ సుఖస్స పహానం హోతి, అతిసయపహానం పన సన్ధాయ వుత్తం ‘‘చతుత్థేన ఝానేన సుఖదుక్ఖానం పహాన’’న్తి. ‘‘ఆకాసానఞ్చాయతనసమాపత్తియా’’తిఆదీసు యం వత్తబ్బం, తం ఆరుప్పకథాయం (విసుద్ధి. ౧.౨౭౫ ఆదయో) ఆగమిస్సతి.

అనిచ్చస్స, అనిచ్చన్తి వా అనుపస్సనా అనిచ్చానుపస్సనా. తేభూమికధమ్మానం అనిచ్చతం గహేత్వా పవత్తాయ విపస్సనాయేతం నామం. నిచ్చసఞ్ఞాయాతి ‘‘సఙ్ఖతధమ్మా నిచ్చా సస్సతా’’తి ఏవం పవత్తాయ మిచ్ఛాసఞ్ఞాయ, సఞ్ఞాగ్గహణేనేవ దిట్ఠిచిత్తానమ్పి గహణం దట్ఠబ్బం. ఏస నయో ఇతో పరాసుపి. నిబ్బిదానుపస్సనాయాతి సఙ్ఖారేసు నిబ్బిన్దనాకారేన పవత్తాయ అనుపస్సనాయ. నన్దియాతి సప్పీతికతణ్హాయ. విరాగానుపస్సనాయాతి విరజ్జనాకారేన పవత్తాయ అనుపస్సనాయ. రాగస్సాతి సఙ్ఖారేసు రాగస్స. నిరోధానుపస్సనాయాతి సఙ్ఖారానం నిరోధస్స అనుపస్సనాయ. యథా వా సఙ్ఖారా నిరుజ్ఝన్తియేవ, ఆయతిం పునబ్భవవసేన న ఉప్పజ్జన్తి, ఏవం అనుపస్సనా నిరోధానుపస్సనా. తేనేవాహ ‘‘నిరోధానుపస్సనాయ నిరోధేతి నో సముదేతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౮౩). ముఞ్చితుకామతాయ హి అయం బలప్పత్తా. సఙ్ఖారానం పటినిస్సజ్జనాకారేన పవత్తా అనుపస్సనా పటినిస్సగ్గానుపస్సనా. పటిసఙ్ఖా సన్తిట్ఠనా హి అయం. ఆదానస్సాతి నిచ్చాదివసేన గహణస్స. సన్తతిసమూహకిచ్చారమ్మణవసేన ఏకత్తగహణం ఘనసఞ్ఞా, తస్సా ఘనసఞ్ఞాయ. ఆయూహనస్సాతి అభిసఙ్ఖరణస్స. సఙ్ఖారానం అవత్థాదివిసేసాపత్తి విపరిణామో. ధువసఞ్ఞాయాతి థిరభావగహణస్స. నిమిత్తస్సాతి సమూహాదిఘనవసేన సకిచ్చపరిచ్ఛేదతాయ చ సఙ్ఖారానం సవిగ్గహతాయ. పణిధియాతి రాగాదిపణిధియా, తణ్హావసేన సఙ్ఖారేసు నిన్నతాయాతి అత్థో. అభినివేసస్సాతి అత్తానుదిట్ఠియా. అనిచ్చదుక్ఖాదివసేన సబ్బతేభూమకధమ్మతిరణా అధిపఞ్ఞాధమ్మవిపస్సనా. సారాదానాభినివేసస్సాతి అసారేసు సారగహణవిపల్లాసస్స. యథాభూతఞాణదస్సనం థిరభావపత్తా అనిచ్చాదిఅనుపస్సనావ. ఉదయబ్బయఞాణన్తి కేచి. సప్పచ్చయనామరూపదస్సనన్తి అపరే. ‘‘ఇస్సరకుత్తాదివసేన లోకో సముప్పన్నో’’తి అభినివేసో సమ్మోహాభినివేసో. ఉచ్ఛేదసస్సతాభినివేసోతి కేచి. ‘‘అహోసిం ను ఖో అహమతీతమద్ధాన’’న్తిఆదినయప్పవత్తా (మ. ని. ౧.౧౮; సం. ని. ౨.౨౦; మహాని. ౧౭౪) సంసయాపత్తి సమ్మోహాభినివేసోతి అపరే. సఙ్ఖారేసు తాణలేణభావగహణం ఆలయాభినివేసో. ‘‘ఆలయరతా ఆలయసమ్ముదితా’’తి (దీ. ని. ౨.౬౭; మ. ని. ౧.౨౮౧; ౨.౩౩౭; సం. ని. ౧.౧౭౨; మహావ. ౭-౮) వచనతో ఆలయో తణ్హా. సా ఏవ చక్ఖాదీసు, రూపాదీసు చ అభినివిసనవసేన పవత్తియా ఆలయాభినివేసోతి అపరే. ‘‘ఏవం ఠితా తే సఙ్ఖారా పటినిస్సజ్జీయన్తీ’’తి పవత్తం ఞాణం పటిసఙ్ఖానుపస్సనా. అప్పటిసఙ్ఖా పటిసఙ్ఖాయ పటిపక్ఖభూతా మోహప్పధానా అకుసలధమ్మా. వట్టతో విగతత్తా వివట్టం నిబ్బానం, తత్థ నిన్నభావసఙ్ఖాతేన అనుపస్సనేన పవత్తి వివట్టానుపస్సనా, సఙ్ఖారుపేక్ఖా చేవ అనులోమఞాణఞ్చ. సఞ్ఞోగాభినివేసో సంయుజ్జనవసేన సఙ్ఖారేసు అభినివిసనం.

దిట్ఠేకట్ఠానన్తి దిట్ఠియా సహజేకట్ఠానఞ్చ పహానేకట్ఠానఞ్చ. ఓళారికానన్తి ఉపరిమగ్గవజ్ఝే కిలేసే ఉపాదాయ వుత్తం. అఞ్ఞథా దస్సనేన పహాతబ్బాపి దుతియమగ్గవజ్ఝేహి ఓళారికా. అణుసహగతానన్తి అణుభూతానం, ఇదం హేట్ఠిమమగ్గవజ్ఝే ఉపాదాయ వుత్తం. సబ్బకిలేసానన్తి అవసిట్ఠసబ్బకిలేసానం. న హి పఠమమగ్గాదీహి పహీనా కిలేసా పున పహీయన్తి.

‘‘చిత్తస్స అవిప్పటిసారాయ సంవత్తన్తీ’’తిఆదీసు సంవరో అవిప్పటిసారత్థాయ. ‘‘అవిప్పటిసారత్థాని ఖో, ఆనన్ద, కుసలాని సీలానీ’’తి (అ. ని. ౧౦.౧) వచనతో చేతసో అవిప్పటిసారత్థాయ భవన్తి. అవిప్పటిసారో పామోజ్జత్థాయ. ‘‘యోనిసో మనసి కరోతో పామోజ్జం జాయతీ’’తి (దీ. ని. ౩.౩౫౯) వచనతో పామోజ్జాయ సంవత్తన్తి. పామోజ్జం పీతియా. ‘‘పముదితస్స పీతి జాయతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౪౬౬; ౩.౩౫౯; అ. ని. ౩.౯౬; ౬.౧౦; ౧౧.౧౨) వచనతో పీతియా సంవత్తన్తి. పీతి పస్సద్ధత్థాయ. ‘‘పీతిమనస్స కాయో పస్సమ్భతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౪౬౬; ౩.౩౫౯; అ. ని. ౩.౯౬; ౬.౧౦; ౧౧.౧౨) వచనతో పస్సద్ధియా సంవత్తన్తి. పస్సద్ధి సుఖత్థాయ. ‘‘పస్సద్ధకాయో సుఖం వేదేతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౪౬౬; ౩.౩౫౯; అ. ని. ౩.౯౬; ౬.౧౦; ౧౧.౧౨) వచనతో సోమనస్సాయ సంవత్తన్తీతి. ‘‘సుఖత్థాయ సుఖం వేదేతీ’’తి చేత్థ సోమనస్సం ‘‘సుఖ’’న్తి వుత్తం. ఆసేవనాయాతి సమాధిస్స ఆసేవనాయ. నిరామిసే హి సుఖే సిద్ధే ‘‘సుఖినో చిత్తం సమాధియతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౪౬౬; ౩.౩౫౯; అ. ని. ౩.౯౬; ౬.౧౦; ౧౧.౧౨) వచనతో సమాధి సిద్ధోయేవ హోతి, తస్మా సమాధిస్స ఆసేవనాయ పగుణబలవభావాయ సంవత్తన్తీతి అత్థో. భావనాయాతి తస్సేవ సమాధిస్స వడ్ఢియా. బహులీకమ్మాయాతి పునప్పునం కిరియాయ. అలఙ్కారాయాతి తస్సేవ సమాధిస్స పసాధనభూతసద్ధిన్ద్రియాదినిప్ఫత్తియా అలఙ్కారాయ సంవత్తన్తి. పరిక్ఖారాయాతి అవిప్పటిసారాదికస్స సమాధిసమ్భారస్స సిద్ధియా తస్సేవ సమాధిస్స పరిక్ఖారాయ సంవత్తన్తి. సమ్భారత్థో హి ఇధ పరిక్ఖార-సద్దో. ‘‘యే చ ఖో ఇమే పబ్బజితేన జీవితపరిక్ఖారా సముదానేతబ్బా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౧౯౧) వియ సమ్భారోతి చ పచ్చయో వేదితబ్బో. కామఞ్చాయం పరిక్ఖార-సద్దో ‘‘రథో సీలపరిక్ఖారో’’తిఆదీసు (సం. ని. ౫.౪) అలఙ్కారత్థో. ‘‘సత్తహి నగరపరిక్ఖారేహి సుపరిక్ఖత్తం హోతీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౭.౬౭) పరివారత్థో వుత్తో. ఇధ పన అలఙ్కారపరివారానం విసుం గహితత్తా ‘‘సమ్భారత్థో’’తి వుత్తం. పరివారాయాతి మూలకారణభావేనేవ సమాధిస్స పరివారభూతసతివీరియాదిధమ్మవిసేససాధనేన పరివారసమ్పత్తియా సంవత్తన్తి. పారిపూరియాతి వసీభావసమ్పాపనేన, విపస్సనాయ పదట్ఠానభావాపాదనేన చ పరిపుణ్ణభావసాధనతో సమాధిస్స పారిపూరియా సంవత్తన్తి.

ఏవం సుపరిసుద్ధసీలమూలకం సబ్బాకారపరిపూరం సమాధిం దస్సేత్వా ఇదాని ‘‘సమాహితో పజానాతి పస్సతి, యథాభూతం జానం పస్సం నిబ్బిన్దతి, నిబ్బిన్దం విరజ్జతి, విరాగా విముచ్చతీ’’తి (అ. ని. ౧౦.౨; స. ని. ౩.౧౪) వచనతో సీలమూలకాని సమాధిపదట్ఠానాని పయోజనాని దస్సేతుం ‘‘ఏకన్తనిబ్బిదాయా’’తిఆది వుత్తం. నిబ్బిదాయ హి దస్సితాయ తస్సా పదట్ఠానభూతం యథాభూతఞాణదస్సనం దస్సితమేవ హోతి, తస్మిం అసతి నిబ్బిదాయ అసిజ్ఝనతో. నిబ్బిదాదయో అత్థతో విభత్తా ఏవ. యథాభూతఞాణదస్సనన్తి పనేత్థ సప్పచ్చయనామరూపదస్సనం అధిప్పేతం. ఏవమేత్థ అమతమహానిబ్బానపరియోసానం సీలస్స పయోజనం దస్సితన్తి వేదితబ్బం.

ఇదాని పహానాదీసు సీలత్థం దస్సేతుం ‘‘ఏత్థ చా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ పజహనం అనుప్పాదనిరోధో పహానన్తి తస్స భావసాధనతం సన్ధాయ ‘‘పహానన్తి కోచి ధమ్మో నామ నత్థీ’’తి వుత్తం. యథా పనస్స ధమ్మభావో సమ్భవతి, తథా హేట్ఠా సంవణ్ణితమేవ. ఏవం హిస్స సీలభావో సుట్ఠు యుజ్జతి. తం తం పహానన్తి ‘‘పాణాతిపాతస్స పహానం, అదిన్నాదానస్స పహాన’’న్తి ఏవం వుత్తం తం తం పహానం. తస్స తస్స కుసలధమ్మస్సాతి పాణాతిపాతస్స పహానం మేత్తాదికుసలధమ్మస్స, అదిన్నాదానస్స పహానం చాగాదికుసలధమ్మస్సాతి ఏవం తస్స తస్స కుసలధమ్మస్స. పతిట్ఠానట్ఠేనాతి పతిట్ఠానభావేన. పహానం హి తస్మిం సతి హోతి, అసతి న హోతి, తస్స ‘‘పతిట్ఠాన’’న్తి వత్తబ్బతం లభతీతి కత్వా యస్మిం సన్తానే పాణాతిపాతాదయో తస్స పకమ్పహేతవోతి తప్పహానం వికమ్పాభావకరణేన చ సమాధానం వుత్తం. ఏవం సేసపహానేసుపి వత్తబ్బం. సమాధానం సణ్ఠపనం, సంయమనం వా. ఇతరే చత్తారోతి వేరమణిఆదయో చత్తారో ధమ్మా న పహానం వియ వోహారమత్తన్తి అధిప్పాయో. తతో తతోతి తమ్హా తమ్హా పాణాతిపాతాదితో. తస్స తస్సాతి పాణాతిపాతాదికస్స సంవరణవసేన, తస్స తస్స వా సంవరస్స వసేన. తదుభయసమ్పయుత్తచేతనావసేనాతి వేరమణీహి, సంవరధమ్మేహి చ సమ్పయుత్తాయ చేతనాయ వసేన. తం తం అవీతిక్కమన్తస్సాతి తం తం పాణాతిపాతాదిం అవీతిక్కమన్తస్స పుగ్గలస్స, ధమ్మసమూహస్స వా వసేన చేతసో పవత్తిసబ్భావం సన్ధాయ వుత్తా. తస్మా ఏకక్ఖణేపి లబ్భన్తీతి అధిప్పాయో.

సీలసంకిలేసవోదానవణ్ణనా

౨౧. సంకిలిస్సతి తేనాతి సంకిలేసో. కో పన సోతి ఆహ ‘‘ఖణ్డాదిభావో సీలస్స సంకిలేసో’’తి. వోదాయతి విసుజ్ఝతి ఏతేనాతి వోదానం, అఖణ్డాదిభావో. లాభయసాదీతి ఆది-సద్దేన ఞాతిఅఙ్గజీవితాదీనం సఙ్గహో. సత్తసు ఆపత్తిక్ఖన్ధేసు ఆదిమ్హి వా అన్తే వా వేమజ్ఝేతి చ ఇదం తేసం ఉద్దేసాదిపాళివసేన వుత్తం. న హి అఞ్ఞో కోచి ఆపత్తిక్ఖన్ధానం అనుక్కమో అత్థి. ఖణ్డన్తి ఖణ్డవన్తం, ఖణ్డితం వా. ఛిద్దన్తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. పరియన్తే ఛిన్నసాటకో వియాతి వత్థన్తే, దసన్తే వా ఛిన్నవత్థం వియ.

ఏవన్తి ఇదాని వుచ్చమానాకారేన. మేథునసంయోగవసేనాతి రాగపరియుట్ఠానేన సదిసభావాపత్తియా మిథునానం ఇదన్తి మేథునం, నిబన్ధనం. మేథునవసేన సమాయోగో మేథునసంయోగో. ఇధ పన మేథునసంయోగో వియాతి మేథునసంయోగో, తస్స వసేన. ఇధాతి ఇమస్మిం లోకే. ఏకచ్చోతి ఏకో. సమణో వా బ్రాహ్మణో వాతి పబ్బజ్జామత్తేన సమణో వా జాతిమత్తేన బ్రాహ్మణో వా. ద్వయంద్వయసమాపత్తిన్తి ద్వీహి ద్వీహి సమాపజ్జితబ్బం, మేథునన్తి అత్థో. న హేవ ఖో సమాపజ్జతీతి సమ్బన్ధో. ఉచ్ఛాదనం ఉబ్బత్తనం. సమ్బాహనం పరిమద్దనం. సాదియతీతి అధివాసేతి. తదస్సాదేతీతి తం ఉచ్ఛాదనాదిం అభిరమతి. నికామేతీతి ఇచ్ఛతి. విత్తిన్తి తుట్ఠిం. ఇదమ్పి ఖోతి ఏత్థ ఇదన్తి యథావుత్తం సాదియనాదిం ఖణ్డభావాదివసేన ఏకం కత్వా వుత్తం. పి-సద్దో వక్ఖమానం ఉపాదాయ సముచ్చయత్థో. ఖో-సద్దో అవధారణత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి – యదేతం బ్రహ్మచారీపటిఞ్ఞస్స అసతిపి ద్వయంద్వయసమాపత్తియం మాతుగామస్స ఉచ్ఛాదనన్హాపనసమ్బాహనసాదియనాది, ఇదమ్పి ఏకంసేన తస్స బ్రహ్మచరియస్స ఖణ్డాదిభావాపాదనతో ఖణ్డమ్పి ఛిద్దమ్పి సబలమ్పి కమ్మాసమ్పీతి. ఏవం పన ఖణ్డాదిభావాపత్తియా సో అపరిసుద్ధం బ్రహ్మచరియం చరతి, న పరిసుద్ధం, సంయుత్తో మేథునసంయోగేన, న విసంయుత్తో. తతో చస్స న జాతిఆదీహి పరిముత్తీతి దస్సేన్తో ‘‘అయం వుచ్చతీ’’తిఆదిమాహ.

సఞ్జగ్ఘతీతి కిలేసవసేన మహాహసితం హసతి. సంకీళతీతి కాయసంసగ్గవసేన కీళతి. సంకేలాయతీతి సబ్బసో మాతుగామం కేలాయన్తో విహరతి. చక్ఖునాతి అత్తనో చక్ఖునా. చక్ఖున్తి మాతుగామస్స చక్ఖుం. ఉపనిజ్ఝాయతీతి ఉపేచ్చ నిజ్ఝాయతి ఓలోకేతి. తిరోకుట్టాతి కుట్టస్స పరతో. తథా తిరోపాకారా. మత్తికామయా భిత్తి కుట్టం, ఇట్ఠకామయా పాకారోతి వదన్తి. యా కాచి వా భిత్తి పోరిసతో దియడ్ఢరతనుచ్చప్పమాణా కుట్టం, కుట్టతో అధికో పాకారో.

అస్సాతి బ్రహ్మచారీపటిఞ్ఞస్స. పుబ్బేతి వతసమాదానతో పుబ్బే. కామగుణేహీతి కామకోట్ఠాసేహి. సమప్పితన్తి సుట్ఠు అప్పితం సహితం. సమఙ్గీభూతన్తి సమన్నాగతం. పరిచారయమానన్తి కీళన్తం, ఉపట్ఠహియమానం వా. పణిధాయాతి పత్థేత్వా. సీలేనాతిఆదీసు యమనియమాదిసమాదానవసేన సీలం. అవీతిక్కమవసేన వతం. ఉభయమ్పి సీలం. దుక్కరచరియవసేన పవత్తితం వతం. తంతంఅకిచ్చసమ్మతతో వా నివత్తిలక్ఖణం సీలం. తంతంసమాదానవతో వేసభోజనకిచ్చకరణాదివిసేసపటిపత్తి వతం. సబ్బథాపి దుక్కరచరియా తపో. మేథునవిరతి బ్రహ్మచరియం.

సబ్బసోతి అనవసేసతో, సబ్బేసం వా. అభేదేనాతి అవీతిక్కమేన. అపరాయ చ పాపధమ్మానం అనుప్పత్తియా, గుణానం ఉప్పత్తియా సఙ్గహితోతి యోజనా. తత్థ కుజ్ఝనలక్ఖణో కోధో. ఉపనన్ధనలక్ఖణో ఉపనాహో. పరేసం గుణమక్ఖనలక్ఖణో మక్ఖో. యుగగ్గాహలక్ఖణో పళాసో. పరసమ్పత్తిఉసూయనలక్ఖణా ఇస్సా. అత్తసమ్పత్తినిగూహనలక్ఖణం మచ్ఛరియం. సన్తదోసపటిచ్ఛాదనలక్ఖణా మాయా. అసన్తగుణసమ్భావనలక్ఖణం సాఠేయ్యం. చిత్తస్స థద్ధభావలక్ఖణో థమ్భో. కరణుత్తరియలక్ఖణో సారమ్భో. ఉన్నతిలక్ఖణో మానో. అబ్భున్నతిలక్ఖణో అతిమానో. మజ్జనలక్ఖణో మదో. చిత్తవోసగ్గలక్ఖణో పమాదో. ఆది-సద్దేన లోభమోహవిపరీతమనసికారాదీనం సఙ్గహో.

ఇదాని ‘‘అఖణ్డాదిభావో పనా’’తిఆదినా వుత్తమేవత్థం పాకటతరం కాతుం ‘‘యాని హీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ అనుపహతానీతి అనుపద్దుతాని. వివట్టూపనిస్సయతాయ తణ్హాదాసబ్యతో మోచనేన భుజిస్సభావకరణం. అవిఞ్ఞూనం అప్పమాణత్తా వుత్తం ‘‘విఞ్ఞూహి పసత్థత్తా’’తి. సమాధిసంవత్తనం వా ఏతేసం పయోజనం, సమాధిసంవత్తనే వా నియుత్తానీతి సమాధిసంవత్తనికాని. నిద్దానేన సస్ససమ్పత్తి వియ పటిపక్ఖవిగమేన సీలసమ్పదా, సా చ తత్థ సతి దోసదస్సనేతి ఆహ ‘‘సీలవిపత్తియా చ ఆదీనవదస్సనేనా’’తి. నిసమ్మకారీనం పయోజనగరుకతాయ దిట్ఠగుణేయేవ సమ్మాపటిపత్తీతి వుత్తం ‘‘సీలసమ్పత్తియా చ ఆనిసంసదస్సనేనా’’తి.

తత్థ సీలవిపత్తియా ఆదీనవో సీలసమ్పదాయ హేట్ఠా దస్సితఆనిసంసపటిపక్ఖతో వేదితబ్బో, తం సువిఞ్ఞేయ్యన్తి అవిత్థారేత్వా పకారన్తరేహి దస్సేతుం ‘‘అపిచా’’తి ఆరద్ధం. తత్థ యథా సీలసమ్పదా సత్తానం మనుఞ్ఞభావకారణం, ఏవం సీలవిపత్తి అమనుఞ్ఞభావకారణన్తి ఆహ ‘‘దుస్సీలో…పే… దేవమనుస్సాన’’న్తి. అననుసాసనీయో జిగుచ్ఛితబ్బతో. దుక్ఖితోతి సఞ్జాతదుక్ఖో. విప్పటిసారీతి ‘‘అకతం వత మే కల్యాణ’’న్తిఆదినా పచ్చానుతాపీ. దుబ్బణ్ణోతి గుణవణ్ణేన, కాయవణ్ణేన చ విరహితో. అస్సాతి దుస్సీలస్స. సమ్ఫస్సితానం దుక్ఖో దుక్ఖావహో సమ్ఫస్సో ఏతస్సాతి దుక్ఖసమ్ఫస్సో. గుణానుభావాభావతో అప్పం అగ్ఘతీతి అప్పగ్ఘో. అనేకవస్సగణికగూథకూపో వియాతి అనేకవస్ససమూహే సఞ్చితుక్కారావాటో వియ. దుబ్బిసోధనో సోధేతుం అసక్కుణేయ్యో. ఛవాలాతం ఛవడాహే సన్తజ్జనుమ్ముక్కం. ఉభతో పరిబాహిరోతి సామఞ్ఞతో, గిహిభోగతో చ పరిహీనో. సబ్బేసం వేరీ, సబ్బే వా వేరీ ఏతస్సాతి సబ్బవేరీ, సో ఏవ సబ్బవేరికో, పురిసో. సంవాసం నారహతీతి అసంవాసారహో. సద్ధమ్మేతి పటిపత్తిసద్ధమ్మే, పటివేధసద్ధమ్మే చ.

‘‘అగ్గిక్ఖన్ధపరియాయే వుత్తదుక్ఖభాగితాయా’’తి సఙ్ఖేపేన వుత్తమత్థం విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘దుస్సీలానఞ్హీ’’తిఆది ఆరద్ధం. పఞ్చకామగుణపరిభోగసుఖే, పరేహి కయిరమానవన్దనమాననాదిసుఖే చ అస్సాదేన గధితచిత్తా పఞ్చకామ…పే… గధితచిత్తా, తేసం. తే యథావుత్తసుఖస్సాదా పచ్చయా ఏతస్సాతి తప్పచ్చయం. దుక్ఖన్తి సమ్బన్ధో.

పస్సథ నోతి పస్సథ ను, అపి పస్సథ. మహన్తన్తి విపులం. అగ్గిక్ఖన్ధన్తి అగ్గిసమూహం. ఆదిత్తన్తి పదిత్తం. సమ్పజ్జలితన్తి సమన్తతో పజ్జలితం అచ్ఛివిప్ఫులిఙ్గాని ముచ్చన్తం. సజోతిభూతన్తి సపభం సమన్తతో ఉట్ఠితాహి జాలాహి ఏకప్పభాసముదయభూతం. తం కిం మఞ్ఞథాతి తం ఇదాని మయా వుచ్చమానమత్థం కిం మఞ్ఞథాతి అనుమతిగహణత్థం పుచ్ఛతి. ఆలిఙ్గేత్వాతి ఉపగూహిత్వా. ఉపనిసీదేయ్యాతి తేనేవ ఆలిఙ్గనేన ఉపేచ్చ నిసీదేయ్య. యదత్థమేత్థ సత్థా అగ్గిక్ఖన్ధాలిఙ్గనం, కఞ్ఞాలిఙ్గనఞ్చ ఆనేసి, తమత్థం విభావేతుం ‘‘ఆరోచయామీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఆరోచయామీతి ఆమన్తేమి. వోతి తుమ్హే. పటివేదయామీతి పబోధేమి. దుస్సీలస్సాతి నిస్సీలస్స సీలవిరహితస్స. పాపధమ్మస్సాతి దుస్సీలత్తా ఏవ హీనజ్ఝాసయతాయ లామకసభావస్స. అసుచిసఙ్కస్సరసమాచారస్సాతి అపరిసుద్ధకాయసమాచారాదితాయ అసుచిస్స హుత్వా సఙ్కాయ సరితబ్బసమాచారస్స. దుస్సీలో హి కిఞ్చిదేవ అసారుప్పం దిస్వా ‘‘ఇదం అసుకేన కతం భవిస్సతీ’’తి పరేసం ఆసఙ్కనీయోవ హోతి, కేనచిదేవ వా కరణీయేన మన్తయన్తే భిక్ఖూ దిస్వా ‘‘కచ్చి ను ఖో ఇమే మయా కతం కమ్మం జానిత్వా మన్తేన్తీ’’తి అత్తనోయేవ సఙ్కాయ సరితబ్బసమాచారోతి. పటిచ్ఛన్నకమ్మన్తస్సాతి లజ్జితబ్బతాయ పటిచ్ఛాదేతబ్బకమ్మన్తస్స. అస్సమణస్సాతి న సమణస్స. సలాకగ్గహణాదీసు ‘‘అహమ్పి సమణో’’తి మిచ్ఛాపటిఞ్ఞాయ సమణపటిఞ్ఞస్స. అసేట్ఠచారితాయ అబ్రహ్మచారిస్స. ఉపోసథాదీసు ‘‘అహమ్పి బ్రహ్మచారీ’’తి మిచ్ఛాపటిఞ్ఞాయ బ్రహ్మచారిపటిఞ్ఞస్స. పూతినా కమ్మేన సీలవిపత్తియా అన్తో అనుపవిట్ఠత్తా అన్తోపూతికస్స. ఛహి ద్వారేహి రాగాదికిలేసానువస్సనేన తిన్తత్తా అవస్సుతస్స. సఞ్జాతరాగాదికచవరత్తా, సీలవన్తేహి ఛడ్డేతబ్బత్తా చ కసమ్బుజాతస్స. అగ్గిక్ఖన్ధూపమాయ హీనూపమభూతాయాతి అత్థో. తేనాహ భగవా – ‘‘ఏతదేవ తస్స వర’’న్తి. భగవా దుక్ఖం దస్సేత్వా దుక్ఖం దస్సేతీతి సమ్బన్ధో.

వాళరజ్జుయాతి వాళేహి కతరజ్జుయా. సా హి ఖరతరా హోతి. ఘంసేయ్యాతి పధంసనవసేన ఘంసేయ్య. తేలధోతాయాతి తేలేన నిసితాయ. పచ్చోరస్మిన్తి పతిఉరస్మిం ఉరాభిముఖం, ఉరమజ్ఝేతి అధిప్పాయో. అయోసఙ్కునాతి సణ్డాసేన. ఫేణుద్దేహకన్తి ఫేణం ఉద్దేహేత్వా, అనేకవారం ఫేణం ఉట్ఠపేత్వాతి అత్థో.

అగ్గిక్ఖన్ధాలిఙ్గనదుక్ఖతోపి అధిమత్తదుక్ఖతాయ కటుకభూతం దుక్ఖం ఫలం ఏతస్సాతి అగ్గిక్ఖన్ధాలిఙ్గనదుక్ఖాధికదుక్ఖకటుకఫలం. కామసుఖం అవిజహతో భిన్నసీలస్స దుస్సీలస్స కుతో తస్స సుఖం నత్థేవాతి అధిప్పాయో. సాదనేతి సాదియనే. యన్తి అఞ్జలికమ్మసాదనం. అసీలినోతి దుస్సీలస్స. ఉపహతన్తి సీలబ్యసనేన ఉపద్దుతం. ఖతన్తి కుసలమూలానం ఖణనేన ఖతం, ఖణితం వా గుణం సరీరేతి అధిప్పాయో. సబ్బభయేహీతి అత్తానువాదాదిసబ్బభయేహి. ఉపచారజ్ఝానం ఉపాదాయ సబ్బేహి అధిగమసుఖేహి.

వుత్తప్పకారవిపరీతతోతి సీలవిపత్తియం వుత్తాకారపటిపక్ఖతో ‘‘మనాపో హోతి దేవమనుస్సాన’’న్తిఆదినా. కాయగన్ధోపి పామోజ్జం, సీలవన్తస్స భిక్ఖునో. కరోతి అపి దేవానన్తి ఏత్థ ‘‘గన్ధో ఇసీనం చిరదిక్ఖితాన’’న్తిఆదికా (జా. ౨.౧౭.౫౫) గాథా విత్థారేతబ్బా. అవిఘాతీతి అప్పటిఘాతీ. వధబన్ధాదిపరికిలేసా దిట్ఠధమ్మికా ఆసవా ఉపద్దవా. సమ్పరాయికదుక్ఖానం మూలం నామ దుస్సీల్యం. అన్తమతిక్కన్తం అచ్చన్తం, అచ్చన్తం సన్తా అచ్చన్తసన్తా కిలేసపరిళాహసఙ్ఖాతదరథానం అభావేన సబ్బదా సన్తా. ఉబ్బిజ్జిత్వాతి ఞాణుత్రాసేన ఉత్తసిత్వా. వోదాపేతబ్బన్తి విసోధేతబ్బం.

సీలనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఇతి పఠమపరిచ్ఛేదవణ్ణనా.

౨. ధుతఙ్గనిద్దేసవణ్ణనా

౨౨. అప్పా ఇచ్ఛా ఏతస్సాతి అప్పిచ్ఛో, పచ్చయగేధరహితో. తస్స భావో అప్పిచ్ఛతా, అలోభజ్ఝాసయతాతి అత్థో. సమం తుట్ఠి, సన్తేన, సకేన వా తుట్ఠి సన్తుట్ఠి, సన్తుట్ఠి ఏవ సన్తుట్ఠితా, అఞ్ఞం అపత్థేత్వా యథాలద్ధేహి ఇతరీతరేహి పచ్చయేహి పరితుస్సనా. సన్తుట్ఠితాదీహీతి త-కారో వా పదసన్ధికరో. ‘‘సన్తుట్ఠిఆదీహీ’’తి వా పాఠో. తే గుణేతి తే సీలవోదానస్స హేతుభూతే అప్పిచ్ఛతాదిగుణే. సమ్పాదేతున్తి సమ్పన్నే కాతుం. తే హి సీలవిసుద్ధియా పటిలద్ధమత్తా హుత్వా ధుతధమ్మేహి సమ్పన్నతరా హోన్తి. ధుతఙ్గసమాదానన్తి కిలేసానం ధుననకఅఙ్గానం విద్ధంసనకారణానం సమ్మదేవ ఆదానం. ఏవన్తి ఏవం సన్తే, ధుతఙ్గసమాదానే కతేతి అత్థో. అస్స యోగినో. సల్లేఖో కిలేసానం సమ్మదేవ లిఖనా ఛేదనా తనుకరణం. పవివేకో చిత్తవివేకస్స ఉపాయభూతా వివేకట్ఠకాయతా. అపచయో యథా పటిపజ్జనతో కిలేసా నం అపచినన్తి న ఆచినన్తి, తథా పటిపజ్జనా. వీరియారమ్భో అనుప్పన్నానం పాపధమ్మానం అనుప్పాదనాదివసేన ఆరద్ధవీరియతా. సుభరతా యథావుత్తఅప్పిచ్ఛభావాదిసిద్ధా ఉపట్ఠకానం సుఖభరణీయతా సుపోసతా. ఆది-సద్దేన అప్పకిచ్చతాసల్లహుకవుత్తిఆదికే సఙ్గణ్హాతి. సీలఞ్చేవ యథాసమాదిన్నం పటిపక్ఖధమ్మానం దూరీభావేన సుపరిసుద్ధం భవిస్సతి. వతాని చ ధుతధమ్మా చ సమ్పజ్జిస్సన్తి సమ్పన్నా భవిస్సన్తి, నిప్ఫజ్జిస్సన్తి వా. యా థిరభూతా ఇతరీతరచీవరపిణ్డపాతసేనాసనసన్తుట్ఠి పోరాణానం బుద్ధాదీనం అరియానం పవేణిభావేన ఠితా, తత్థ పతిట్ఠితభావం సన్ధాయాహ ‘‘పోరాణే అరియవంసత్తయే పతిట్ఠాయా’’తి. భావనా ఆరమితబ్బట్ఠేన ఆరామో ఏతస్సాతి భావనారామో, తబ్భావో భావనారామతా, సమథవిపస్సనాభావనాసు యుత్తప్పయుత్తతా. యస్మా అధిగమారహో భవిస్సతి, తస్మాతి సమ్బన్ధో.

లాభసక్కారాది తణ్హాయ ఆమసితబ్బతో, లోకపరియాపన్నతాయ చ లోకామిసం. నిబ్బానాధిగమస్స అనులోమతో అనులోమపటిపదా విపస్సనాభావనా. అత్థతోతి వచనత్థతో. పభేదతోతి విభాగతో. భేదతోతి వినాసతో. ధుతాదీనన్తి ధుతధుతవాదధుతధమ్మధుతఙ్గానం. సమాసబ్యాసతోతి సఙ్ఖేపవిత్థారతో.

౨౩. రథికాతి రచ్ఛా. సఙ్కారకూటాదీనన్తి నిద్ధారణే సామివచనం. అబ్భుగ్గతట్ఠేనాతి ఉస్సితట్ఠేన. ‘‘నదియా కూల’’న్తిఆదీసు వియ సముస్సయత్థో కూల-సద్దోతి ఆహ ‘‘పంసుకూలమివ పంసుకూల’’న్తి. కు-సద్దో కుచ్ఛాయం ఉల-సద్దో గతిఅత్థోతి ఆహ ‘‘కుచ్ఛితభావం గచ్ఛతీతి వుత్తం హోతీ’’తి, పంసు వియ కుచ్ఛితం ఉలతి పవత్తతీతి వా పంసుకూలం. పంసుకూలస్స ధారణం పంసుకూలం ఉత్తరపదలోపేన, తం సీలమస్సాతి పంసుకూలికో, యథా ‘‘ఆపూపికో’’తి. అఙ్గతి అత్తనో ఫలం పటిచ్చ హేతుభావం గచ్ఛతీతి అఙ్గం, కారణం. యేన పుగ్గలో ‘‘పంసుకూలికో’’తి వుచ్చతి, సో సమాదానచేతనాసఙ్ఖాతో ధమ్మో పంసుకూలికస్స అఙ్గన్తి పంసుకూలికఙ్గం. తేనాహ ‘‘పంసుకూలికస్సా’’తిఆది. తస్సాతి సమాదానస్స. సమాదియతి ఏతేనాతి సమాదానం, చేతనా.

ఏతేనేవ నయేనాతి యథా పంసుకూలధారణం పంసుకూలం, తంసీలో పంసుకూలికో, తస్స అఙ్గం సమాదానచేతనా ‘‘పంసుకూలికఙ్గ’’న్తి వుత్తం, ఏవం ఏతేనేవ వచనత్థనయేన తిచీవరధారణం తిచీవరం, తంసీలో తేచీవరికో, తస్స అఙ్గం సమాదానచేతనా ‘‘తేచీవరికఙ్గ’’న్తి వేదితబ్బం. సఙ్ఘాటిఆదీసు ఏవ తీసు చీవరేసు తిచీవరసమఞ్ఞా, న కణ్డుపటిచ్ఛాదివస్సికసాటికాదీసూతి తాని సరూపతో దస్సేన్తో ‘‘సఙ్ఘాటిఉత్తరాసఙ్గఅన్తరవాసకసఙ్ఖాత’’న్తి ఆహ.

తం పిణ్డపాతన్తి పరేహి దియ్యమానానం పిణ్డానం పత్తే పతనసఙ్ఖాతం పిణ్డపాతం, తం ఉఞ్ఛతీతి పిణ్డపాతికో, యథా బాదరికో సామాకికో. పిణ్డపాతి ఏవ పిణ్డపాతికో, యథా భద్దో ఏవ భద్దకో. అవఖణ్డనం విచ్ఛిన్దనం నిరన్తరమప్పవత్తి. తప్పటిక్ఖేపతో అనవఖణ్డనం అవిచ్ఛిన్దనం నిరన్తరప్పవత్తి. సహ అపదానేనాతి సహ అనవఖణ్డనేన. సపదానన్తి పదస్స కిరియావిసేసనభావం, యత్థ చ తం అనవఖణ్డనం, తఞ్చ దస్సేతుం ‘‘అవఖణ్డనరహితం అనుఘరన్తి వుత్తం హోతీ’’తి వుత్తం. ఏకాసనేతి ఇరియాపథన్తరేన అనన్తరితాయ ఏకాయయేవ నిసజ్జాయ. పత్తే పిణ్డోతి ఏత్థ వత్థుభేదో ఇధాధిప్పేతో, న సామఞ్ఞం. ఏవ-కారో చ లుత్తనిద్దిట్ఠోతి దస్సేన్తో ‘‘కేవలం ఏకస్మింయేవ పత్తే’’తి ఆహ. ఉత్తరపదలోపం కత్వా అయం నిద్దేసోతి దస్సేన్తో ‘‘పత్తపిణ్డగహణే పత్తపిణ్డసఞ్ఞం కత్వా’’తి ఆహ. ఏస నయో ఇతో పరేసుపి.

పచ్ఛాభత్తం నామ పవారణతో పచ్ఛా లద్ధభత్తం ఏవ. ఖలు-సద్దస్స పటిసేధత్థవాచకత్తా తేన సమానత్థం న-కారం గహేత్వా ఆహ ‘‘న పచ్ఛాభత్తికో’’తి. సిక్ఖాపదస్స విసయో సిక్ఖాపదేనేవ పటిక్ఖిత్తో. యో తస్స అవిసయో, సో ఏవ సమాదానస్స విసయోతి ఆహ ‘‘సమాదానవసేన పటిక్ఖిత్తాతిరిత్తభోజనస్సా’’తి. అబ్భోకాసే నివాసో అబ్భోకాసో. సుసానే నివాసో సుసానం, తం సీలం అస్సాతిఆదినా సబ్బం వత్తబ్బన్తి ఆహ ‘‘ఏసేవ నయో’’తి. యథాసన్థతం వియ యథాసన్థతం, ఆదితో యథాఉద్దిట్ఠం. తం హేస ‘‘ఇదం బహుమఙ్కుణం దుగ్గన్ధపవాత’’న్తిఆదివసేన అప్పటిక్ఖిపిత్వావ సమ్పటిచ్ఛతి. తేనేవాహ ‘‘ఇదం తుయ్హ’’న్తిఆది. సయనన్తి నిపజ్జనమాహ. తేన తేన సమాదానేనాతి తేన తేన పంసుకూలికఙ్గాదికస్స సమాదానేన ధుతకిలేసత్తాతి విద్ధంసితకిలేసత్తా, తదఙ్గవసేన పహీనతణ్హుపాదానాదిపాపధమ్మత్తాతి అత్థో. యేహి తం కిలేసధుననం, తానియేవ ఇధ ధుతస్స భిక్ఖునో అఙ్గానీతి అధిప్పేతాని, న అఞ్ఞాని యాని కానిచి, అఞ్ఞేన వా ధుతస్సాతి అయమత్థో అత్థతో ఆపన్నో. ‘‘ఞాణం అఙ్గం ఏతేస’’న్తి ఇమినా ఞాణపుబ్బకతం తేసం సమాదానస్స విభావేతి. పటిపత్తియాతి సీలాదిసమ్మాపటిపత్తియా. సమాదియతి ఏతేనాతి సమాదానం, సమాదానవసేన పవత్తా చేతనా, తం లక్ఖణం ఏతేసన్తి సమాదానచేతనాలక్ఖణాని. వుత్తమ్పి చేతం అట్ఠకథాయం –

‘‘సమాదానకిరియాయ, సాధకతమభావతో;

సమ్పయుత్తధమ్మా యేనాతి, కరణభావేన దస్సితా’’తి.

సమాదానచేతనాయ గహణం తంమూలకత్తా పరిహరణచేతనాపి ధుతఙ్గమేవ. అత్తనా, పరమ్ముఖేన చ కుసలభణ్డస్స భుసం విలుప్పనట్ఠేన లోలుప్పం తణ్హాచారో, తస్స విద్ధంసనకిచ్చత్తా లోలుప్పవిద్ధంసనరసాని. తతో ఏవ నిల్లోలుప్పభావేన పచ్చుపతిట్ఠన్తి, తం వా పచ్చుపట్ఠాపేన్తీతి నిల్లోలుప్పభావపచ్చుపట్ఠానాని. అరియధమ్మపదట్ఠానానీతి పరిసుద్ధసీలాదిసద్ధమ్మపదట్ఠానాని.

భగవతోవ సన్తికే సమాదాతబ్బానీతి ఇదం అన్తరా అవిచ్ఛేదనత్థం వుత్తం, రఞ్ఞో సన్తికే పటిఞ్ఞాతారహస్స అత్థస్స తదుపజీవినో ఏకంసతో అవిసంవాదనం వియ. సేసానం సన్తికే సమాదానేపి ఏసేవ నయో. ఏకసఙ్గీతికస్సాతి పఞ్చసు దీఘనికాయాదీసు నికాయేసు ఏకనికాయికస్స. అట్ఠకథాచరియస్సాతి యస్స అట్ఠకథాతన్తియేవ విసేసతో పగుణా, తస్స. ఏత్థాతి అత్తనాపి సమాదానస్స రుహనే. జేట్ఠకభాతు ధుతఙ్గప్పిచ్ఛతాయ వత్థూతి సో కిర థేరో నేసజ్జికో, తస్స తం న కోచి జానాతి. అథేకదివసం రత్తియా సయనపిట్ఠే నిసిన్నం విజ్జులతోభాసేన దిస్వా ఇతరో పుచ్ఛి ‘‘కిం, భన్తే, తుమ్హే నేసజ్జికా’’తి. థేరో ధుతఙ్గప్పిచ్ఛతాయ తావదేవ నిపజ్జిత్వా పచ్ఛా సమాదియీతి ఏవమాగతం వత్థు.

౧. పంసుకూలికఙ్గకథావణ్ణనా

౨౪. గహపతిదానచీవరన్తి ఏత్థ దాయకభావేన సమణాపి ఉక్కట్ఠస్స గహపతిపక్ఖంయేవ పవిట్ఠాతి దట్ఠబ్బం. ‘‘పబ్బజితో గణ్హిస్సతీ’’తి ఠపితకం సియా గహపతిచీవరం, న పన గహపతిదానచీవరన్తి తాదిసం నివత్తేతుం దానగ్గహణం. అఞ్ఞతరేనాతి ఏత్థ సమాదానవచనేన తావ సమాదిన్నం హోతు, పటిక్ఖేపవచనేన పన కథన్తి? అత్థతో ఆపన్నత్తా. యథా ‘‘దేవదత్తో దివా న భుఞ్జతీ’’తి వుత్తే ‘‘రత్తియం భుఞ్జతీ’’తి అత్థతో ఆపన్నమేవ హోతి, తస్స ఆహారేన వినా సరీరట్ఠితి నత్థీతి, ఏవమిధాపి భిక్ఖునో గహపతిదానచీవరే పటిక్ఖిత్తే తదఞ్ఞచీవరప్పటిగ్గహో అత్థతో ఆపన్నో ఏవ హోతి, చీవరేన వినా సాసనే ఠితి నత్థీతి.

ఏవం సమాదిన్నధుతఙ్గేనాతిఆదివిధానం పంసుకూలికఙ్గే పటిపజ్జనవిధి. సుసానే లద్ధం సోసానికం. తం పన యస్మా తత్థ కేనచి ఛడ్డితత్తా పతితం హోతి, తస్మా వుత్తం ‘‘సుసానే పతితక’’న్తి. ఏవం పాపణికమ్పి దట్ఠబ్బం. తాలవేళిమగ్గో నామ మహాగామే ఏకా వీథి. అనురాధపురేతి చ వదన్తి. డడ్ఢో పదేసో ఏతస్సాతి డడ్ఢప్పదేసం, వత్థం. మగ్గే పతితకం బహుదివసాతిక్కన్తం గహేతబ్బన్తి వదన్తి. ‘‘ద్వత్తిదివసాతిక్కన్త’’న్తి అపరే. థోకం రక్ఖిత్వాతి కతిపయం కాలం ఆగమేత్వా. వాతాహతమ్పి సామికానం సతిసమ్మోసేన పతితసదిసన్తి ‘‘సామికే అపస్సన్తేన గహేతుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. తస్మా థోకం ఆగమేత్వా గహేతబ్బం.

‘‘సఙ్ఘస్స దేమా’’తి దిన్నం, చోళకభిక్ఖావసేన లద్ధఞ్చ లద్ధకాలతో పట్ఠాయ ‘‘సమణచీవరం సియా ను ఖో, నో’’తి ఆసఙ్కం నివత్తేతుం ‘‘న తం పంసుకూల’’న్తి వుత్తం. న హి తం తేవీసతియా ఉప్పత్తిట్ఠానేసు కత్థచి పరియాపన్నం. ఇదాని ఇమినావ పసఙ్గేన యం భిక్ఖుదత్తియే లక్ఖణపత్తం పంసుకూలం, తస్స చ ఉక్కట్ఠానుక్కట్ఠవిభాగం దస్సేతుం ‘‘భిక్ఖుదత్తియేపీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ గాహేత్వా వా దీయతీతి సఙ్ఘస్స వా గణస్స వా దేన్తేహి యం చీవరం వస్సగ్గేన పాపేత్వా భిక్ఖూనం దీయతి. సేనాసనచీవరన్తి సేనాసనం కారేత్వా ‘‘ఏతస్మిం సేనాసనే వసన్తా పరిభుఞ్జన్తూ’’తి దిన్నచీవరం. న తం పంసుకూలన్తి అపంసుకూలభావో పుబ్బే వుత్తకారణతో, గాహేత్వా దిన్నత్తా చ. తేనాహ ‘‘నో గాహాపేత్వా దిన్నమేవ పంసుకూల’’న్తి. తత్రపీతి యం గాహేత్వా న దిన్నం భిక్ఖుదత్తియం, తత్రపి యేన భిక్ఖునా చీవరం దీయతి, తస్స లాభే, దానే చ విసుం విసుం ఉభయత్థ ఆదరగారవానం సబ్భావతో, తదభావతో చ భిక్ఖుదత్తియస్స ఏకతోసుద్ధి ఉభతోసుద్ధి అనుక్కట్ఠతా హోన్తీతి ఇమమత్థం దస్సేతుం ‘‘యం దాయకేహీ’’తిఆది వుత్తం, పాదమూలే ఠపేత్వా దిన్నకం సమణేనాతి అధిప్పాయో. యస్స కస్సచీతి ఉక్కట్ఠాదీసు యస్స కస్సచి. రుచియాతి ఛన్దేన. ఖన్తియాతి నిజ్ఝానక్ఖన్తియా.

నిస్సయానురూపపటిపత్తిసబ్భావోతి ఉపసమ్పన్నసమనన్తరం ఆచరియేన వుత్తేసు చతూసు నిస్సయేసు అత్తనా యథాపటిఞ్ఞాతదుతియనిస్సయానురూపాయ పటిపత్తియా విజ్జమానతా. ఆరక్ఖదుక్ఖాభావోతి చీవరారక్ఖనదుక్ఖస్స అభావో పంసుకూలచీవరస్స అలోభనీయత్తా. పరిభోగతణ్హాయ అభావో సవిసేసలూఖసభావత్తా. పాసాదికతాతి పరేసం పసాదావహతా. అప్పిచ్ఛతాదీనం ఫలనిప్ఫత్తి ధుతఙ్గపరిహరణస్స అప్పిచ్ఛతాదీహియేవ నిప్ఫాదేతబ్బతో. ధుతధమ్మే సమాదాయ వత్తనం యావదేవ ఉపరి సమ్మాపటిపత్తిసమ్పాదనాయాతి వుత్తం ‘‘సమ్మాపటిపత్తియా అనుబ్రూహన’’న్తి. మారసేనవిఘాతాయాతి మారస్స, మారసేనాయ చ విహననాయ విద్ధంసనాయ. కాయవాచాచిత్తేహి యతో సంయతోతి యతి, భిక్ఖు. ధారితం యం లోకగరునా పంసుకూలం, తం కో న ధారయే, యస్మా వా లోకగరునా పంసుకూలం ధారితం, తస్మా కో తం న ధారయేతి యోజనా యంతంసద్దానం ఏకన్తసమ్బన్ధిభావతో. పటిఞ్ఞం సమనుస్సరన్తి ఉపసమ్పదమాళే ‘‘ఆమ భన్తే’’తి ఆచరియపముఖస్స సఙ్ఘస్స సమ్ముఖా దిన్నం పటిఞ్ఞం సమనుస్సరన్తో.

ఇతి పంసుకూలికఙ్గకథావణ్ణనా.

౨. తేచీవరికఙ్గకథావణ్ణనా

౨౫. చతుత్థకచీవరన్తి నివాసనపారుపనయోగ్యం చతుత్థకచీవరన్తి అధిప్పాయో, అంసకాసావస్స అప్పటిక్ఖిపితబ్బతో. అఞ్ఞతరవచనేనాతి ఏత్థ యం వత్తబ్బం, తం హేట్ఠా వుత్తనయమేవ. యావ న సక్కోతి, యావ న లభతి, యావ న సమ్పజ్జతీతి పచ్చేకం యావ-సద్దో సమ్బన్ధితబ్బో. న సమ్పజ్జతీతి న సిజ్ఝతి. నిక్ఖిత్తపచ్చయా దోసో నత్థీతి నిచయసన్నిధిధుతఙ్గసంకిలేసదోసో నత్థి. ఆసన్నేతి చీవరస్స ఆసన్నే ఠానే. రజనక్ఖణే పరిభుఞ్జనకాసావం రజనకాసావం. తత్రట్ఠకపచ్చత్థరణం నామ అత్తనో, పరస్స వా సన్తకం సేనాసనే పచ్చత్థరణవసేన అధిట్ఠితం. ‘‘అంసకాసావం పరిక్ఖారచోళం హోతి, ఇతి పచ్చత్థరణం, అంసకాసావన్తి ఇమాని ద్వేపి అతిరేకచీవరట్ఠానే ఠితానిపి ధుతఙ్గభేదం న కరోన్తీ’’తి అట్ఠకథాయం వుత్తన్తి వదన్తి. పరిహరితుం పన న వట్టతీతి రజనకాలే ఏవ అనుఞ్ఞాతత్తా నిచ్చపరిభోగవసేన న వట్టతి తేచీవరికస్స. అంసకాసావన్తి ఖన్ధే ఠపేతబ్బకాసావం. కాయపరిహారికేనాతి వాతాతపాదిపరిస్సయతో కాయస్స పరిహరణమత్తేన. సమాదాయేవాతి గహేత్వా ఏవ. అప్పసమారమ్భతాతి అప్పకిచ్చతా. కప్పియే మత్తకారితాయాతి నిసీదనాదివసేన, పరిక్ఖారచోళవసేన చ బహూసు చీవరేసు అనుఞ్ఞాతేసుపి తిచీవరమత్తే ఠితత్తా. సహ పత్తచరణాయాతి సపత్తచరణో. పక్ఖీ సపక్ఖకో.

ఇతి తేచీవరికఙ్గకథావణ్ణనా.

౩. పిణ్డపాతికఙ్గకథావణ్ణనా

౨౬. అతిరేకలాభన్తి ‘‘పిణ్డియాలోపభోజనం నిస్సాయా’’తి (మహావ. ౭౩, ౧౨౮) ఏవం వుత్తభిక్ఖాహారలాభతో అతిరేకలాభం, సఙ్ఘభత్తాదిన్తి అత్థో. సకలస్స సఙ్ఘస్స దాతబ్బభత్తం సఙ్ఘభత్తం. కతిపయే భిక్ఖూ ఉద్దిసిత్వా దాతబ్బభత్తం ఉద్దేసభత్తం. ఏకస్మిం పక్ఖే ఏకదివసం దాతబ్బభత్తం పక్ఖికం. ఉపోసథే ఉపోసథే దాతబ్బభత్తం ఉపోసథికం. పటిపదదివసే దాతబ్బభత్తం పాటిపదికం. విహారం ఉద్దిస్స దాతబ్బభత్తం విహారభత్తం. ధురగేహే ఏవ ఠపేత్వా దాతబ్బభత్తం ధురభత్తం. గామవాసీఆదీహి వారేన దాతబ్బభత్తం వారకభత్తం. ‘‘సఙ్ఘభత్తం గణ్హథాతిఆదినా’’తి ఆది-సద్దేన ఉద్దేసభత్తాదిం సఙ్గణ్హాతి. సాదితుం వట్టన్తీతి భిక్ఖాపరియాయేన వుత్తత్తా. భేసజ్జాదిపటిసంయుత్తా నిరామిససలాకా. యావకాలికవజ్జాతి చ వదన్తి. విహారే పక్కభత్తమ్పీతి ఉపాసకా ఇధేవ భత్తం పచిత్వా ‘‘సబ్బేసం అయ్యానం దస్సామా’’తి విహారేయేవ భత్తం సమ్పాదేన్తి, తం పిణ్డపాతికానమ్పి వట్టతి. ఆహరిత్వాతి పత్తం గహేత్వా గేహతో ఆనేత్వా. తం దివసం నిసీదిత్వాతి ‘‘మా, భన్తే, పిణ్డాయ చరిత్థ, విహారేయేవ భిక్ఖా ఆనీయతీ’’తి వదన్తానం సమ్పటిచ్ఛనేన తం దివసం నిసీదిత్వా. సేరివిహారసుఖన్తి అపరాయత్తవిహారితాసుఖం. అరియవంసోతి అరియవంససుత్తపటిసంయుత్తా (దీ. ని. ౩.౩౦౯; అ. ని. ౪.౨౮) ధమ్మకథా. ధమ్మరసన్తి ధమ్మూపసఞ్హితం పామోజ్జాదిరసం.

జఙ్ఘబలం నిస్సాయ పిణ్డపరియేసనతో కోసజ్జనిమ్మద్దనతా. ‘‘యథాపి భమరో పుప్ఫ’’న్తిఆదినా (ధ. ప. ౪౯; నేత్తి. ౧౨౩) వుత్తవిధినా ఆహారపరియేసనతో పరిసుద్ధాజీవతా. నిచ్చం అన్తరఘరం పవిసన్తస్సేవ సుప్పటిచ్ఛన్నగమనాదయో సేఖియధమ్మా సమ్పజ్జన్తీతి సేఖియపటిపత్తిపూరణం. పటిగ్గహణే మత్తఞ్ఞుతాయ, సంసట్ఠవిహారాభావతో చ అపరపోసితా. కులే కులే అప్పకఅప్పకపిణ్డగహణేన పరానుగ్గహకిరియా. అన్తిమాయ జీవికాయ అవట్ఠానేన మానప్పహానం. వుత్తఞ్హేతం ‘‘అన్తమిదం, భిక్ఖవే, జీవికానం, యదిదం పిణ్డోల్య’’న్తిఆది (ఇతివు. ౯౧; సం. ని. ౩.౮౦). మిస్సకభత్తేన యాపనతో రసతణ్హానివారణం. నిమన్తనాసమ్పటిచ్ఛనతో గణభోజనాదిసిక్ఖాపదేహి అనాపత్తితా.

అప్పటిహతవుత్తితాయ చతూసుపి దిసాసు వత్తనట్ఠేన చాతుద్దిసో. ఆజీవస్స విసుజ్ఝతీతి ఆజీవో అస్స విసుజ్ఝతి. అత్తభరస్సాతి అప్పానవజ్జసులభరూపేహి పచ్చయేహి అత్తనో భరణతో అత్తభరస్స. తతో ఏవ ఏకవిహారితాయ సద్ధివిహారికాదీనమ్పి అఞ్ఞేసం అపోసనతో అనఞ్ఞపోసినో. పదద్వయేనాపి కాయపరిహారికేన చీవరేన కుచ్ఛిపరిహారికేన పిణ్డపాతేన విచరణతో సల్లహుకవుత్తితం, సుభరతం, పరమఅప్పిచ్ఛతం, సన్తుట్ఠిఞ్చ దస్సేతి. దేవాపి పిహయన్తి తాదినోతి తాదిసస్స భుసం అతివియ సన్తకాయవచీమనోకమ్మతాయ ఉపసన్తస్స పరమేన సతినేపక్కేన సమన్నాగమతో సబ్బకాలం సతిమతో పిణ్డపాతికస్స భిక్ఖుస్స సక్కాదయో దేవాపి పిహయన్తి పత్థేన్తి. తస్స సీలాదిగుణేసు బహుమానం ఉప్పాదేన్తా ఆదరం జనేన్తి, పగేవ మనుస్సా. సచే సో లాభసక్కారసిలోకసన్నిస్సితో న హోతి, తదభికఙ్ఖీ న హోతీతి అత్థో.

ఇతి పిణ్డపాతికఙ్గకథావణ్ణనా.

౪. సపదానచారికఙ్గకథావణ్ణనా

౨౭. ఇమినాతి సపదానచారికేన. కాలతరన్తి కాలస్సేవ. అఫాసుకట్ఠానన్తి సపరిస్సయాదివసేన దుప్పవేసనట్ఠానం. పురతోతి వీథియం గచ్ఛన్తస్స పురతో ఘరం అపవిట్ఠస్సేవ. పత్తవిస్సట్ఠట్ఠానన్తి పేసకారవీథియం పేసకారభావం నిమ్మినిత్వా ఠితస్స సక్కస్స ఘరద్వారే పత్తవిస్సట్ఠట్ఠానం. ఉక్కట్ఠపిణ్డపాతికో తం దివసం న భిక్ఖం ఆగమయమానో నిసీదతి, తస్మా తం అనులోమేతి. కత్థచిపి కులే నిబద్ధం ఉపసఙ్కమనాభావతో పరిచయాభావేన కులేసు నిచ్చనవకతా. సబ్బత్థ అలగ్గమానసతాయ చ సోమ్మభావేన చ చన్దూపమతా. కులేసు పరిగ్గహచిత్తాభావేన తత్థ మచ్ఛేరప్పహానం. హితేసితాయ విభాగాభావతో సమానుకమ్పితా. కులానం సఙ్గణ్హనసంసట్ఠతాదయో కులూపకాదీనవా. అవ్హానానభినన్దనాతి నిమన్తనవసేన అవ్హానస్స అసమ్పటిచ్ఛనా. అభిహారేనాతి భిక్ఖాభిహారేన. సేరిచారన్తి యథారుచి విచరణం.

ఇతి సపదానచారికఙ్గకథావణ్ణనా.

౫. ఏకాసనికఙ్గకథావణ్ణనా

౨౮. నానాసనభోజనన్తి అనేకస్మిం ఆసనే భోజనం, ఏకనిసజ్జాయ ఏవ అభుఞ్జిత్వా విసుం విసుం నిసజ్జాసు ఆహారపరిభోగన్తి అత్థో. పతిరూపన్తి యుత్తరూపం అనుట్ఠాపనీయం. వత్తం కాతుం వట్టతీతి వత్తం కాతుం యుజ్జతి. వత్తం నామ గరుట్ఠానీయే కత్తబ్బమేవ. తత్థ పన పటిపజ్జనవిధిం దస్సేతుం యం థేరవాదం ఆహ ‘‘ఆసనం వా రక్ఖేయ్య భోజనం వా’’తిఆది. తస్సత్థో – ఏకాసనికం భిక్ఖుం భుఞ్జన్తం ఆసనం వా రక్ఖేయ్య, ధుతఙ్గభేదతో యావ భోజనపరియోసానా న వుట్ఠాతబ్బన్తి వుత్తం హోతి. భోజనం వా రక్ఖేయ్య ధుతఙ్గభేదతో, అభుఞ్జియమానం యావ భుఞ్జితుం నారభతి, తావ వుట్ఠాతబ్బన్తి అత్థో. యస్మా తయిదం ద్వయం ఇధ నత్థి, తస్మా వత్తకరణం ధుతఙ్గం న రక్ఖతీతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘అయఞ్చా’’తిఆది. ‘‘భేసజ్జత్థమేవా’’తి ఇమినా భేసజ్జపరిభోగవసేనేవ సప్పిఆదీనిపి వట్టన్తీతి దస్సేతి. అప్పాబాధతాతి అరోగతా. అప్పాతఙ్కతాతి అకిచ్ఛజీవితా సరీరదుక్ఖాభావో. లహుట్ఠానన్తి కాయస్స లహుపరివత్తితా. బలన్తి సరీరబలం. ఫాసువిహారోతి సుఖవిహారో. సబ్బమేతం బహుక్ఖత్తుం భుఞ్జనపచ్చయా ఉప్పజ్జనవికారపటిక్ఖేపపదం. రుజాతి రోగా. న కమ్మమత్తనోతి అత్తనో యోగకమ్మం పురేభత్తం, పచ్ఛాభత్తఞ్చ న పరిహాపేతి, బహుసో భోజనే అబ్యావటభావతో, అరోగభావతో చాతి అధిప్పాయో.

ఇతి ఏకాసనికఙ్గకథావణ్ణనా.

౬. పత్తపిణ్డికఙ్గకథావణ్ణనా

౨౯. అప్పటికూలం కత్వా భుఞ్జితుం వట్టతి పటికూలస్స భుత్తస్స అగణ్హనమ్పి సియాతి అధిప్పాయో. పమాణయుత్తమేవ గణ్హితబ్బన్తి ‘‘ఏకభాజనమేవ గణ్హామీ’’తి బహుం గహేత్వా న ఛడ్డేతబ్బం. నానారసతణ్హావినోదనన్తి నానారసభోజనే తణ్హాయ వినోదనం. అత్ర అత్ర నానాభాజనే ఠితే నానారసే ఇచ్ఛా ఏతస్సాతి అత్రిచ్ఛో, తస్స భావో అత్రిచ్ఛతా, తస్సా అత్రిచ్ఛతాయ పహానం. ఆహారే పయోజనమత్తదస్సితాతి అసమ్భిన్ననానారసే గేధం అకత్వా ఆహారే సత్థారా అనుఞ్ఞాతపయోజనమత్తదస్సితా. విసుం విసుం భాజనేసు ఠితాని బ్యఞ్జనాని గణ్హతో తత్థ తత్థ సాభోగతాయ సియా విక్ఖిత్తభోజితా, న తథా ఇమస్స ఏకపత్తగతసఞ్ఞినోతి వుత్తం ‘‘అవిక్ఖిత్తభోజితా’’తి. ఓక్ఖిత్తలోచనోతి పత్తసఞ్ఞితాయ హేట్ఠాఖిత్తచక్ఖు. పరిభుఞ్జేయ్యాతి పరిభుఞ్జితుం సక్కుణేయ్య.

ఇతి పత్తపిణ్డికఙ్గకథావణ్ణనా.

౭. ఖలుపచ్ఛాభత్తికఙ్గకథావణ్ణనా

౩౦. భుఞ్జన్తస్స యం ఉపనీతం, తస్స పటిక్ఖేపేన తం అతిరిత్తం భోజనన్తి అతిరిత్తభోజనం. పున భోజనం కప్పియం కారేత్వా న భుఞ్జితబ్బం, తబ్బిసయత్తా ఇమస్స ధుతఙ్గస్స. తేనాహ ‘‘ఇదమస్స విధాన’’న్తి. యస్మిం భోజనేతి యస్మిం భుఞ్జియమానే భోజనే. తదేవ భుఞ్జతి, న అఞ్ఞం. అనతిరిత్తభోజనపచ్చయా ఆపత్తి అనతిరిత్తభోజనాపత్తి, తతో దూరీభావో అనాపజ్జనం. ఓదరికత్తం ఘస్మరభావో కుచ్ఛిపూరకతా, తస్స అభావో ఏకపిణ్డేనాపి యాపనతో. నిరామిససన్నిధితా నిహితస్స అభుఞ్జనతో. పున పరియేసనవసేన పరియేసనాయ ఖేదం న యాతి. అభిసల్లేఖకానం సన్తోసగుణాదీనం వుద్ధియా సఞ్జననం సన్తోసగుణాదివుడ్ఢిసఞ్జననం. ఇదన్తి ఖలుపచ్ఛాభత్తికఙ్గం.

ఇతి ఖలుపచ్ఛాభత్తికఙ్గకథావణ్ణనా.

౮. ఆరఞ్ఞికఙ్గకథావణ్ణనా

౩౧. గామన్తసేనాసనం పహాయ అరఞ్ఞే అరుణం ఉట్ఠాపేతబ్బన్తి ఏత్థ గామన్తం, అరఞ్ఞఞ్చ సరూపతో దస్సేతుం ‘‘తత్థ సద్ధిం ఉపచారేనా’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ గామపరియాపన్నత్తా గామన్తసేనాసనస్స ‘‘గామోయేవ గామన్తసేనాసన’’న్తి వుత్తం. యో కోచి సత్థోపి గామో నామాతి సమ్బన్ధో. ఇన్దఖీలాతి ఉమ్మారా. తస్సాతి లేడ్డుపాతస్స. వినయపరియాయేన అరఞ్ఞలక్ఖణం అదిన్నాదానపారాజికే (పారా. ౯౨) ఆగతం. తత్థ హి ‘‘గామా వా అరఞ్ఞా వా’’తి అనవసేసతో అవహారట్ఠానపరిగ్గహే తదుభయం అసఙ్కరతో దస్సేతుం ‘‘ఠపేత్వా గామఞ్చా’’తిఆది వుత్తం. గామూపచారో హి లోకే గామసఙ్ఖమేవ గచ్ఛతీతి. నిప్పరియాయతో పన గామవినిముత్తం ఠానం అరఞ్ఞమేవ హోతీతి అభిధమ్మే (విభ. ౫౨౯) గామా ‘‘నిక్ఖమిత్వా బహి ఇన్దఖీలా, సబ్బమేతం అరఞ్ఞ’’న్తి వుత్తం. సుత్తన్తికపరియాయేన ఆరఞ్ఞకసిక్ఖాపదే (పారా. ౬౫౪) ‘‘పఞ్చధనుసతికం పచ్ఛిమ’’న్తి ఆగతం ఆరఞ్ఞికం భిక్ఖుం సన్ధాయ. న హి సో వినయపరియాయికే ‘‘అరఞ్ఞే వసనతో ఆరఞ్ఞికో పన్తసేనాసనో’’తి సుత్తే వుత్తో. అయఞ్చ సుత్తసంవణ్ణనాతి ఇధ సబ్బత్థ సుత్తన్తకథావ పమాణం. తస్మా తత్థ ఆగతమేవ లక్ఖణం గహేతబ్బన్తి దస్సేన్తో ‘‘తం ఆరోపితేన ఆచరియధనునా’’తిఆదినా మిననవిధిం ఆహ. తేనేవ హి మజ్ఝిమట్ఠకథానయోవ (మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౯౬) ఇదమేత్థ పమాణన్తి చ వుత్తో.

తతో తతో మగ్గన్తి తత్థ తత్థ ఖుద్దకమగ్గం పిదహతి. ధుతఙ్గసుద్ధికేన ధుతఙ్గసోధనపసుతేన. యథాపరిచ్ఛిన్నే కాలేతి ఉక్కట్ఠస్స తయోపి ఉతూ, మజ్ఝిమస్స ద్వే, ముదుకస్స ఏకో ఉతు. తత్థపి ధుతఙ్గం న భిజ్జతి సఉస్సాహత్తా. నిపజ్జిత్వా గమిస్సామాతి చిత్తస్స సిథిలభావేన ధుతఙ్గం భిజ్జతీతి వుత్తం. అరఞ్ఞసఞ్ఞం మనసి కరోన్తోతి ‘‘అహం వివేకవాసం వసిస్సామి, యథాలద్ధోవ కాయవివేకో సాత్థకో కాతబ్బో’’తి మనసికారసబ్భావతో ‘‘భబ్బో…పే… రక్ఖితు’’న్తి వుత్తం. అస్స ఆరఞ్ఞికస్స చిత్తం న విక్ఖిపన్తి ఆపాథమనుపగమనతో. విగతసన్తాసో హోతి వివేకపరిచయతో. జీవితనికన్తిం జహతి బహుపరిస్సయే అరఞ్ఞే నివాసేనేవ మరణభయస్స దూరీకరణతో. పవివేకసుఖరసం అస్సాదేతి అనుభవతి జనసంసగ్గాభావతో. ఆరాధయన్తోతి అనునయన్తో. యథానుసిట్ఠం పటిపత్తియా వివేకస్స అధిట్ఠానభావతో ఆరఞ్ఞికఙ్గయోగినో వాహనసదిసన్తి కత్వా వుత్తం ‘‘అవసేసధుతాయుధో’’తి, అవసిట్ఠధుతధమ్మాయుధోతి అత్థో.

ఇతి ఆరఞ్ఞికఙ్గకథావణ్ణనా.

౯. రుక్ఖమూలికఙ్గకథావణ్ణనా

౩౨. ఛన్నన్తి ఇట్ఠకాఛదనాదీహి ఛాదితం, ఆవసథన్తి అత్థో. సీమన్తరికరుక్ఖోతి ద్విన్నం రాజూనం రజ్జసీమాయ ఠితరుక్ఖో. తత్థ హి తేసం రాజూనం బలకాయో ఉపగన్త్వా అన్తరన్తరా యుద్ధం కరేయ్య, చోరాపి పారిపన్థికా సమోసరన్తా భిక్ఖుస్స సుఖేన నిసీదితుం న దేన్తి. చేతియరుక్ఖో ‘‘దేవతాధిట్ఠితో’’తి మనుస్సేహి సమ్మతరుక్ఖో పూజేతుం ఉపగతేహి మనుస్సేహి అవివిత్తో హోతి. నియ్యాసరుక్ఖో సజ్జరుక్ఖాది. వగ్గులిరుక్ఖో వగ్గులినిసేవితో. సీమన్తరికరుక్ఖాదయో సపరిస్సయా, దుల్లభవివేకా చాతి ఆహ ‘‘ఇమే రుక్ఖే వివజ్జేత్వా’’తి. పణ్ణసటన్తి రుక్ఖతో పతితపణ్ణం. పటిచ్ఛన్నే ఠానే నిసీదితబ్బం రుక్ఖమూలికభావస్స పటిచ్ఛాదనత్థం. ఛన్నే వాసకప్పనా ధమ్మస్సవనాదీనమత్థాయపి హోతి. తస్మా ‘‘జానిత్వా అరుణం ఉట్ఠాపితమత్తే’’తి వుత్తం.

అభిణ్హం తరుపణ్ణవికారదస్సనేనాతి అభిక్ఖణం తరూసు, తరూనం వా పణ్ణేసు వికారస్స ఖణభఙ్గస్స దస్సనేన. సేనాసనమచ్ఛేరకమ్మారామతానన్తి ఆవాసమచ్ఛరియనవకమ్మరతభావానం. దేవతాహీతి రుక్ఖదేవతాహి. తాపి హి రుక్ఖట్ఠవిమానేసు వసన్తియో రుక్ఖేసు వసన్తి. అయమ్పి రుక్ఖేతి సహవాసితా. వణ్ణితోతి ‘‘అప్పాని చేవా’’తిఆదినా పసంసితో. ‘‘రుక్ఖమూలసేనాసనం నిస్సాయ పబ్బజ్జా’’తి (మహావ. ౭౩, ౧౨౮) ఏవం నిస్సయోతి చ భాసితో. అభిరత్తాని తరుణకాలే, నీలాని మజ్ఝిమకాలే, పణ్డూని జిణ్ణకాలే. పతితాని మిలాయనవసేన. ఏవం పస్సన్తో తరుపణ్ణాని పచ్చక్ఖతో ఏవ నిచ్చసఞ్ఞం పనూదతి పజహతి, అనిచ్చసఞ్ఞా ఏవస్స సణ్ఠాతి. యస్మా భగవతో జాతిబోధిధమ్మచక్కపవత్తనపరినిబ్బానాని రుక్ఖమూలేయేవ జాతాని, తస్మా వుత్తం ‘‘బుద్ధదాయజ్జం రుక్ఖమూల’’న్తి.

ఇతి రుక్ఖమూలికఙ్గకథావణ్ణనా.

౧౦. అబ్భోకాసికఙ్గకథావణ్ణనా

౩౩. ‘‘రుక్ఖమూలం పటిక్ఖిపామీ’’తి ఏత్తకే వుత్తే ఛన్నం అప్పటిక్ఖిత్తమేవ హోతీతి ‘‘ఛన్నఞ్చ రుక్ఖమూలఞ్చ పటిక్ఖిపామీ’’తి వుత్తం. ధుతఙ్గస్స సబ్బసో పటియోగిపటిక్ఖేపేన హి సమాదానం ఇజ్ఝతి, నో అఞ్ఞథాతి. ‘‘ధమ్మస్సవనాయా’’తి ఇమినావ ధమ్మం కథేన్తేనాపి ఉపోసథదివసాదీసు సుణన్తానం చిత్తానురక్ఖణత్థం తేహి యాచితేన ఛన్నం పవిసితుం వట్టతి, ధమ్మం పన కథేత్వా అబ్భోకాసోవ గన్తబ్బో. రుక్ఖమూలికస్సాపి ఏసేవ నయో. ఉపోసథత్థాయాతి ఉపోసథకమ్మాయ. ఉద్దిసన్తేనాతి పరేసం ఉద్దేసం దేన్తేన. ఉద్దిసాపేన్తేనాతి సయం ఉద్దేసం గణ్హన్తేన. మగ్గమజ్ఝే ఠితం సాలన్తి సీహళదీపే వియ మగ్గా అనోక్కమ్మ ఉజుకమేవ పవిసితబ్బసాలం. వేగేన గన్తుం న వట్టతి అసారుప్పత్తా. యావ వస్సూపరమా ఠత్వా గన్తబ్బం, న తావ ధుతఙ్గభేదో హోతీతి అధిప్పాయో.

రుక్ఖస్స అన్తో నామ రుక్ఖమూలం. పబ్బతస్స పన పబ్భారసదిసో పబ్బతపదేసో. అచ్ఛన్నమరియాదన్తి యథా వస్సోదకం అన్తో న పవిసతి, ఏవం ఛదనసఙ్ఖేపేన ఉపరి అకతమరియాదం. అన్తో పన పబ్భారస్స వస్సోదకం పవిసతి చే, అబ్భోకాససఙ్ఖేపమేవాతి తత్థ పవిసితుం వట్టతి. సాఖామణ్డపోతి రుక్ఖసాఖాహి విరళచ్ఛన్నమణ్డపో. పీఠపటో ఖలిత్థద్ధసాటకో.

పవిట్ఠక్ఖణే ధుతఙ్గం భిజ్జతి యథావుత్తపబ్భారాదికే ఠపేత్వాతి అధిప్పాయో. జానిత్వాతి ధమ్మస్సవనాదిఅత్థం ఛన్నం రుక్ఖమూలం పవిసిత్వా నిసిన్నో ‘‘ఇదాని అరుణో ఉట్ఠహతీ’’తి జానిత్వా. రుక్ఖమూలేపి కత్థచి అత్థేవ నివాసఫాసుకతాతి సియా తత్థ ఆసఙ్గపుబ్బకో ఆవాసపలిబోధో, న పన అబ్భోకాసేతి ఇధేవ ఆవాసపలిబోధుపచ్ఛేదో ఆనిసంసో వుత్తో. పసంసాయానురూపతాతి అనికేతాతి వుత్తపసంసాయ అనాలయభావేన అనుచ్ఛవికతా. నిస్సఙ్గతాతి ఆవాసపరిగ్గహాభావేనేవ తత్థ నిస్సఙ్గతా. అసుకదిసాయ వసనట్ఠానం నత్థి, తస్మా తత్థ గన్తుం నేవ సక్కాతి ఏదిసస్స పరివితక్కస్స అభావతో చాతుద్దిసో. మిగభూతేనాతి పరిగ్గహాభావేన మిగస్స వియ భూతేన. సితోతి నిస్సితో. విన్దతీతి లభతి.

ఇతి అబ్భోకాసికఙ్గకథావణ్ణనా.

౧౧. సోసానికఙ్గకథావణ్ణనా

౩౪. న సుసానన్తి అసుసానం. అఞ్ఞత్థో న-కారో, సుసానలక్ఖణరహితం వసనట్ఠానన్తి అధిప్పాయో. న తత్థాతి ‘‘సుసాన’’న్తి వవత్థపితమత్తే ఠానే న వసితబ్బం. న హి నామమత్తేన సుసానలక్ఖణం సిజ్ఝతి. తేనాహ ‘‘న హీ’’తిఆది. ఝాపితకాలతో పన పట్ఠాయ…పే… సుసానమేవ ఛవేన సయితమత్తాయ సుసానలక్ఖణప్పత్తితో. ఛవసయనం హి ‘‘సుసాన’’న్తి వుచ్చతి.

సోసానికేన నామ అప్పకిచ్చేన సల్లహుకవుత్తినా భవితబ్బన్తి దస్సేతుం ‘‘తస్మిం పన వసన్తేనా’’తిఆది వుత్తం. గరుకన్తి దుప్పరిహారం. తమేవ హి దుప్పరిహారభావం దస్సేతుం ‘‘తస్మా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఉప్పన్నపరిస్సయవిఘాతత్థాయాతి ‘‘సుసానం నామ మనుస్సరాహస్సేయ్యక’’న్తి చోరా కతకమ్మాపి అకతకమ్మాపి ఓసరన్తి, తత్థ చోరేసు భణ్డసామికే దిస్వా భిక్ఖుసమీపే భణ్డం ఛడ్డేత్వా పలాతేసు మనుస్సా భిక్ఖుం ‘‘చోరో’’తి గహేత్వా పోథేయ్యుం, తస్మా విహారే సఙ్ఘత్థేరం వా గోచరగామే రఞ్ఞా నియుత్తం రాజయుత్తకం వా అత్తనో సోసానికభావం జానాపేత్వా యథా తాదిసో, అఞ్ఞో వా పరిస్సయో న హోతి, తథా అప్పమత్తేన వసితబ్బం. చఙ్కమన్తస్స యదా ఆళహనం అభిముఖం న హోతి, తదాపి సంవేగజననత్థం తత్థ దిట్ఠి విస్సజ్జేతబ్బాతి దస్సేతుం ‘‘అద్ధక్ఖికేన ఆళహనం ఓలోకేన్తేనా’’తి వుత్తం.

ఉప్పథమగ్గేన గన్తబ్బం అత్తనో సోసానికభావస్స అపాకటభావత్థం. ఆరమ్మణన్తి తస్మిం సుసానే ‘‘అయం వమ్మికో, అయం రుక్ఖో, అయం ఖాణుకో’’తిఆదినా దివాయేవ ఆరమ్మణం వవత్థపేతబ్బం. భయానకన్తి భయజనకం వమ్మికాదిం. కేనచి లేడ్డుపాసాణాదినా ఆసన్నే విచరన్తీతి న పహరితబ్బా. తిలపిట్ఠం వుచ్చతి పలలం. మాసమిస్సం భత్తం మాసభత్తం. గుళాదీతి ఆది-సద్దేన తిలసంగుళికాదిఘనపూవఞ్చ సఙ్గణ్హాతి. కులగేహం న పవిసితబ్బన్తి పేతధూమేన వాసితత్తా, పిసాచానుబన్ధత్తా చ కులగేహస్స అబ్భన్తరం న పవిసితబ్బం. దేవసికం ఛవడాహో ధువడాహో. మతఞాతకానం తత్థ గన్త్వా దేవసికం రోదనం ధువరోదనం. వుత్తనయేనాతి ‘‘ఝాపితకాలతో పన పట్ఠాయా’’తి వుత్తనయేన. ‘‘పచ్ఛిమయామే పటిక్కమితుం వట్టతీ’’తి ఇచ్ఛితత్తా ‘‘సుసానం అగతదివసే’’తి అఙ్గుత్తరభాణకా.

సుసానే నిచ్చకాలం సివథికదస్సనేన మరణస్సతిపటిలాభో. తతో ఏవ అప్పమాదవిహారితా. తత్థ ఛడ్డితస్స మతకళేవరస్స దస్సనేన అసుభనిమిత్తాధిగమో. తతో ఏవ కామరాగవినోదనం. బహులం సరీరస్స అసుచిదుగ్గన్ధజేగుచ్ఛభావసల్లక్ఖణతో అభిణ్హం కాయసభావదస్సనం. తతో మరణస్సతిపటిలాభతో చ సంవేగబహులతా. బ్యాధికానం, జరాజిణ్ణానఞ్చ మతానం తత్థ దస్సనేన ఆరోగ్యయోబ్బనజీవితమదప్పహానం. ఖుద్దకస్స, మహతో చ భయస్స అభిభవనతో భయభేరవసహనతా. సంవిగ్గస్స యోనిసో పదహనం సమ్భవతీతి అమనుస్సానం గరుభావనీయతా. నిద్దాగతమ్పీతి సుత్తమ్పి, సుపినన్తేపీతి అధిప్పాయో.

ఇతి సోసానికఙ్గకథావణ్ణనా.

౧౨. యథాసన్థతికఙ్గకథావణ్ణనా

౩౫. సేనాసనగాహణే పరే ఉట్ఠాపేత్వా గహణం, ‘‘ఇదం సున్దరం, ఇదం న సున్దర’’న్తి పరితులయిత్వా పుచ్ఛనా, ఓలోకనా చ సేనాసనలోలుప్పం. తుట్ఠబ్బన్తి తుస్సితబ్బం. విహారస్స పరియన్తభావేన దూరేతి వా బహూనం సన్నిపాతట్ఠానాదీనం అచ్చాసన్నేతి వా పుచ్ఛితుం న లభతి, పుచ్ఛనేనపిస్స ధుతఙ్గస్స సంకిలిస్సనతో. ఓలోకేతున్తి లోలుప్పవసేన పస్సితుం. సచస్స తం న రుచ్చతీతి అస్స యథాసన్థతికస్స తం యథాగాహితం సేనాసనం అఫాసుకభావేన సచే న రుచ్చతి, ముదుకస్స అసతి రోగే యథాగాహితం పహాయ అఞ్ఞస్స సేనాసనస్స గహణం లోలుప్పం, మజ్ఝిమస్స గన్త్వా ఓలోకనా, ఉక్కట్ఠస్స పుచ్ఛనా. సబ్బేసమ్పి ఉట్ఠాపేత్వా గహణే వత్తబ్బమేవ నత్థి.

ఉపట్ఠాపనీయానమ్పి అనుట్ఠాపనేన సబ్రహ్మచారీనం హితేసితా. తాయ కరుణావిహారానుగుణతా. సున్దరాసున్దరవిభాగాకరణతో హీనపణీతవికప్పపరిచ్చాగో. తేన తాదిలక్ఖణానుగుణతా. తతో ఏవ అనురోధవిరోధప్పహానం. ద్వారపిదహనం ఓకాసాదానతో. యథాసన్థతరామతన్తి యథాగాహితే యథానిద్దిట్ఠే సేనాసనే అభిరతభావం.

ఇతి యథాసన్థతికఙ్గకథావణ్ణనా.

౧౩. నేసజ్జికఙ్గకథావణ్ణనా

౩౬. సేయ్యన్తి ఇరియాపథలక్ఖణం సేయ్యం. తప్పటిక్ఖేపేనేవ హి తదత్థా ‘‘మఞ్చో భిసీ’’తి ఏవమాదికా (చూళవ. ౩౨౧, ౩౨౨) సేయ్యా పటిక్ఖిత్తా ఏవ హోన్తి. ‘‘నేసజ్జికో’’తి చ సయనం పటిక్ఖిపిత్వా నిసజ్జాయ ఏవ విహరితుం సీలమస్సాతి ఇమస్స అత్థస్స ఇధ అధిప్పేతత్తా సేయ్యా ఏవేత్థ పటియోగినీ, న ఇతరే తథా అనిట్ఠత్తా, అసమ్భవతో చ. కోసజ్జపక్ఖియో హి ఇరియాపథో ఇధ పటియోగిభావేన ఇచ్ఛితో, న ఇతరే. న చ సక్కా ఠానగమనేహి వినా నిసజ్జాయ ఏవ యాపేతుం తథా పవత్తేతున్తి సేయ్యావేత్థ పటియోగినీ. తేనాహ ‘‘తేన పనా’’తిఆది. చఙ్కమితబ్బం న ‘‘నేసజ్జికో అహ’’న్తి సబ్బరత్తిం నిసీదితబ్బం. ఇరియాపథన్తరానుగ్గహితో హి కాయో మనసికారక్ఖమో హోతి.

చత్తారో పాదా, పిట్ఠిఅపస్సయో చాతి ఇమేహి పఞ్చహి అఙ్గేహి పఞ్చఙ్గో. చతూహి అట్టనీహి, పిట్ఠిఅపస్సయేన చ పఞ్చఙ్గోతి అపరే. ఉభోసు పస్సేసు పిట్ఠిపస్సే చ యథాసుఖం అపస్సాయ విహరతో నేసజ్జికస్స ‘‘అనేసజ్జికతో కో విసేసో’’తి గాహం నివారేతుం అభయత్థేరో నిదస్సితో ‘‘థేరో అనాగామీ హుత్వా పరినిబ్బాయీ’’తి.

ఉపచ్ఛేదీయతి ఏతేనాతి ఉపచ్ఛేదనన్తి వినిబన్ధుపచ్ఛేదస్స సాధకతమభావో దట్ఠబ్బో. సబ్బకమ్మట్ఠానానుయోగసప్పాయతా అలీనానుద్ధచ్చపక్ఖికత్తా నిసజ్జాయ. తతో ఏవ పాసాదికఇరియాపథతా. వీరియారమ్భానుకూలతా వీరియసమతాయోజనస్స అనుచ్ఛవికతా. తతో ఏవ సమ్మాపటిపత్తియా అనుబ్రూహనతా. పణిధాయాతి ఠపేత్వా. తనున్తి ఉపరిమకాయం. వికమ్పేతీతి చాలేతి, ఇచ్ఛావిఘాతం కరోతీతి అధిప్పాయో. వతన్తి ధుతఙ్గం.

ఇతి నేసజ్జికఙ్గకథావణ్ణనా.

ధుతఙ్గపకిణ్ణకకథావణ్ణనా

౩౭. సేక్ఖపుథుజ్జనానం వసేన సియా కుసలాని, ఖీణాసవానం వసేన సియా అబ్యాకతాని. తత్థ సేక్ఖపుథుజ్జనా పటిపత్తిపూరణత్థం, ఖీణాసవా ఫాసువిహారత్థం ధుతఙ్గాని పరిహరన్తి. అకుసలమ్పి ధుతఙ్గన్తి అకుసలచిత్తేనాపి ధుతఙ్గసేవనా అత్థీతి అధిప్పాయో. తం న యుత్తం, యేన అకుసలచిత్తేన పబ్బజితస్స ఆరఞ్ఞికత్తం, తం ధుతఙ్గం నామ న హోతి. కస్మా? లక్ఖణాభావతో. యం హిదం కిలేసానం ధుననతో ధుతస్స పుగ్గలస్స, ఞాణస్స, చేతనాయ వా అఙ్గత్తం, న తం అకుసలధమ్మేసు సమ్భవతి. తస్మా అరఞ్ఞవాసాదిమత్తేన ఆరఞ్ఞికాదయో తావ హోన్తు, ఆరఞ్ఞికఙ్గాదీని పన న హోన్తీతి ఇమమత్థం దస్సేతుం ‘‘న మయ’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ ఇమానీతి ధుతఙ్గాని. వుత్తం హేట్ఠా వచనత్థనిద్దేసే. న చ అకుసలేన కోచి ధుతో నామ హోతి, కిలేసానం ధుననట్ఠేనాతి అధిప్పాయో. యస్స భిక్ఖునో ఏతాని సమాదానాని అఙ్గాని, ఏతేన పఠమేనాపి అత్థవికప్పేన ‘‘నత్థి అకుసలం ధుతఙ్గ’’న్తి దస్సేతి. న చ అకుసలం కిఞ్చి ధునాతీతి అకుసలం కిఞ్చి పాపం న చ ధునాతి ఏవ అప్పటిపక్ఖతో. యేసం సమాదానానం తం అకుసలం ఞాణం వియ అఙ్గన్తి కత్వా తాని ధుతఙ్గానీతి వుచ్చేయ్యుం. ఇమినా దుతియేనాపి అత్థవికప్పేన ‘‘నత్థి అకుసలం ధుతఙ్గ’’న్తి దస్సేతి. నాపి అకుసలన్తిఆది తతియఅత్థవికప్పవసేన యోజనా. తస్మాతిఆది వుత్తస్సేవత్థస్స నిగమనం.

యేసన్తి అభయగిరివాసికే సన్ధాయాహ. తే హి ధుతఙ్గం నామ పఞ్ఞత్తీతి వదన్తి. తథా సతి తస్స పరమత్థతో అవిజ్జమానత్తా కిలేసానం ధుననట్ఠోపి న సియా, సమాదాతబ్బతా చాతి తేసం వచనం పాళియా విరుజ్ఝతీతి దస్సేతుం ‘‘కుసలత్తికవినిముత్త’’న్తిఆది వుత్తం. తస్మాతి యస్మా పఞ్ఞత్తిపక్ఖే ఏతే దోసా దున్నివారా, తస్మా తం తేసం వచనం న గహేతబ్బం, వుత్తనయో చేతనాపక్ఖోయేవ గహేతబ్బోతి అత్థో. యస్మా ఏతే ధుతగుణా కుసలత్తికే పఠమతతియపదసఙ్గహితా, తస్మా సియా సుఖాయ వేదనాయ సమ్పయుత్తా, సియా అదుక్ఖమసుఖాయ వేదనాయ సమ్పయుత్తా, సియా విపాకధమ్మధమ్మా, సియా నేవవిపాకనవిపాకధమ్మధమ్మా, సియా అనుపాదిన్నుపాదానియా, సియా అసంకిలిట్ఠసంకిలేసికాతి ఏవం సేసతికదుకపదేహిపి నేసం యథారహం సఙ్గహో విభావేతబ్బో.

కామం సబ్బోపి అరహా ధుతకిలేసో, ఇధ పన ధుతఙ్గసేవనాముఖేన కిలేసే విధునిత్వా ఠితో ఖీణాసవో ‘‘ధుతకిలేసో పుగ్గలో’’తి అధిప్పేతో. తథా సబ్బోపి అరియమగ్గో నిప్పరియాయేన కిలేసధుననో ధమ్మో, విసేసతో అగ్గమగ్గో. పరియాయేన పన విపస్సనాఞాణాది. హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన ధుతఙ్గచేతనాసమ్పయుత్తఞాణం దట్ఠబ్బం. ఏవం ధుతం దస్సేత్వా ధుతవాదే దస్సేతబ్బే యస్మా ధుతవాదభేదేన ధుతో వియ ధుతభేదేన ధుతవాదోపి దువిధో, తస్మా తేసం, తదుభయపటిక్ఖేపస్స చ వసేన చతుక్కమేత్థ సమ్భవతీతి తం దస్సేతుం ‘‘అత్థి ధుతో’’తిఆది వుత్తం.

తయిదన్తి నిపాతో, తస్స ‘‘సో అయ’’న్తి అత్థో. ధుతధమ్మా నామాతి ధుతఙ్గసేవనాయ పటిపక్ఖభూతానం పాపధమ్మానం ధుననవసేన పవత్తియా ‘‘ధుతో’’తి లద్ధనామాయ ధుతఙ్గచేతనాయ ఉపకారకా ధమ్మాతి కత్వా ధుతధమ్మా నామ. అసమ్పత్తసమ్పత్తేసు పచ్చయేసు అలుబ్భనాకారేన పవత్తనతో అప్పిచ్ఛతా సన్తుట్ఠితా చ అత్థతో అలోభో. పచ్చయగేధాదిహేతుకానం లోలతాదీనం సంకిలేసానం సమ్మదేవ లిఖనతో ఛేదనతో గణసఙ్గణికాదిభేదతో సంసగ్గతో చిత్తస్స వివేచనతో సల్లేఖతా పవివేకతా చ అలోభో అమోహోతి ఇమేసు ద్వీసు ధమ్మేసు అనుపతన్తి తదన్తోగధా తప్పరియాపన్నా హోన్తి, తదుభయస్సేవ పవత్తివిసేసభావతో. ఇమేహి కుసలధమ్మేహి అత్థీ ఇదమత్థీ, యేన ఞాణేన పబ్బజితేన నామ పంసుకూలికఙ్గాదీసు పతిట్ఠితేన భవితబ్బన్తి యథానుసిట్ఠం ధుతగుణే సమాదియతి చేవ పరిహరతి చ, తం ఞాణం ఇదమత్థితా. తేనాహ ‘‘ఇదమత్థితా ఞాణమేవా’’తి. పటిక్ఖేపవత్థూసూతి గహపతిచీవరాదీసు తేహి తేహి ధుతఙ్గేహి పటిక్ఖిపితబ్బవత్థూసు. లోభన్తి తణ్హం. తేస్వేవ వాతి పటిక్ఖేపవత్థూసు ఏవ. ఆదీనవపటిచ్ఛాదకన్తి ఆరక్ఖదుక్ఖపరాధీనవుత్తిచోరభయాదిఆదీనవపటిచ్ఛాదకం. అనుఞ్ఞాతానన్తి సత్థారా నిచ్ఛన్దరాగపరిభోగవసేన అనుఞ్ఞాతానం సుఖసమ్ఫస్సఅత్థరణపావురణాదీనం. పటిసేవనముఖేనాతి పటిసేవనద్వారేన, తేన లేసేనాతి అత్థో. అతిసల్లేఖముఖేనాతి అతివియ సల్లేఖపటిపత్తిముఖేన, ఉక్కట్ఠస్స వత్తనకానమ్పి పటిక్ఖిపనవసేనాతి అత్థో.

సుఖుమకరణసన్నిస్సయో రాగో దుక్ఖాయ పటిపత్తియా పతిట్ఠం న లభతీతి ఆహ ‘‘దుక్ఖాపటిపదఞ్చ నిస్సాయ రాగో వూపసమ్మతీ’’తి. సల్లేఖో నామ సమ్పజానస్స హోతి, సతిసమ్పజఞ్ఞే మోహో అపతిట్ఠోవ అప్పమాదసమ్భవతోతి వుత్తం ‘‘సల్లేఖం నిస్సాయ అప్పమత్తస్స మోహో పహీయతీ’’తి. ఏత్థాతి ఏతేసు ధుతఙ్గేసు. తత్థాతి అరఞ్ఞరుక్ఖమూలేసు.

సీసఙ్గానీతి సీసభూతాని అఙ్గాని, పరేసమ్పి కేసఞ్చి నానన్తరికతాయ, సుకరతాయ చ సఙ్గణ్హనతో ఉత్తమఙ్గానీతి అత్థో. అసమ్భిన్నఙ్గానీతి కేహిచి సమ్భేదరహితాని, విసుంయేవ అఙ్గానీతి వుత్తం హోతి. కమ్మట్ఠానం వడ్ఢతి రాగచరితస్స మోహచరితస్స దోసచరితస్సాపి, తం ఏకచ్చం ధుతఙ్గం సేవన్తస్సాతి అధిప్పాయో. హాయతి కమ్మట్ఠానం సుకుమారభావేనలూఖపటిపత్తిం అసహన్తస్స. వడ్ఢతేవ మహాపురిసజాతికస్సాతి అధిప్పాయో. న వడ్ఢతి కమ్మట్ఠానం ఉపనిస్సయరహితస్స. ఏకమేవ హి ధుతఙ్గం యథా కిలేసధుననట్ఠేన, ఏవం చేతనాసభావత్తా. తేనాహ ‘‘సమాదానచేతనా’’తి.

తేరసాపి ధుతఙ్గాని సమాదాయ పరిహరన్తానం పుగ్గలానం వసేన ‘‘ద్వాచత్తాలీస హోన్తీ’’తి వత్వా భిక్ఖూనం తేరసన్నమ్పి పరిహరణస్స ఏకజ్ఝంయేవ సమ్భవం దస్సేతుం ‘‘సచే హీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ‘‘ఏకప్పహారేన సబ్బధుతఙ్గాని పరిభుఞ్జితుం సక్కోతీ’’తి వుత్తం. కథం అబ్భోకాసే విహరన్తస్స రుక్ఖమూలికఙ్గం? ‘‘ఛన్నం పటిక్ఖిపామి, రుక్ఖమూలికఙ్గం సమాదియామీ’’తి (విసుద్ధి. ౧.౩౨) వచనతో ఛన్నే అరుణం ఉట్ఠాపితమత్తే ధుతఙ్గం భిజ్జతి, న అబ్భోకాసే, తస్మా భేదహేతునో అభావేన తమ్పి అరోగమేవ. తథా సేనాసనలోలుప్పస్స అభావేన యథాసన్థతికఙ్గన్తి దట్ఠబ్బం. ఆరఞ్ఞికఙ్గం గణమ్హా ఓహీయనసిక్ఖాపదేన (పాచి. ౬౯౧-౬౯౨) పటిక్ఖిత్తం, ఖలుపచ్ఛాభత్తికఙ్గం అనతిరిత్తభోజనసిక్ఖాపదేన (పాచి. ౨౩౮-౨౪౦). పవారితాయ హి భిక్ఖునియా అతిరిత్తం కత్వా భుఞ్జితుం న లబ్భతి. కప్పియే చ వత్థుస్మిం లోలతాపహానాయ ధుతఙ్గసమాదానం, న అకప్పియే, సిక్ఖాపదేనేవ పటిక్ఖిత్తత్తా. అట్ఠేవ హోన్తి భిక్ఖునియా సంకచ్చికచీవరాదీహి సద్ధిం పఞ్చపి తిచీవరసఙ్ఖమేవ గచ్ఛన్తీతి కత్వా. యథావుత్తేసూతి భిక్ఖూనం వుత్తేసు తేరససు తిచీవరాధిట్ఠానవినయకమ్మాభావతో ఠపేత్వా తేచీవరికఙ్గం ద్వాదస సామణేరానం. సత్తాతి భిక్ఖునీనం వుత్తేసు అట్ఠసు ఏకం పహాయ సత్త తిచీవరాధిట్ఠానవినయకమ్మాభావతో. ‘‘ఠపేత్వా తేచీవరికఙ్గ’’న్తి హి ఇమం అనువత్తమానమేవ కత్వా ‘‘సత్త సిక్ఖమానసామణేరీన’’న్తి వుత్తం. పతిరూపానీతి ఉపాసకభావస్స అనుచ్ఛవికాని.

ధుతఙ్గనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఇతి దుతియపరిచ్ఛేదవణ్ణనా.

౩. కమ్మట్ఠానగ్గహణనిద్దేసవణ్ణనా

౩౮. అప్పిచ్ఛతాదీహీతి అప్పిచ్ఛతాసన్తుట్ఠిసల్లేఖపవివేకాపచయవీరియారమ్భాదీహి. పరియోదాతేతి సువిసుద్ధే నిరుపక్కిలేసే. ఇమస్మిం సీలేతి యథావుత్తే చతుపారిసుద్ధిసీలే. ‘‘చిత్తం భావయ’’న్తి ఇమమేవ దేసనం సన్ధాయాహ ‘‘అతిసఙ్ఖేపదేసితత్తా’’తి. కో సమాధీతి సరూపపుచ్ఛా. కేనట్ఠేన సమాధీతి కేన అత్థేన సమాధీతి వుచ్చతి, ‘‘సమాధీ’’తి పదం కం అభిధేయ్యత్థం నిస్సాయ పవత్తన్తి అత్థో. కతివిధోతి పభేదపుచ్ఛా.

‘‘కో సమాధీ’’తి కామఞ్చాయం సరూపపుచ్ఛా, విభాగవన్తానం పన సరూపవిభావనం విభాగదస్సనముఖేనేవ హోతీతి విభాగో తావ అనవసేసతో దస్సేతబ్బో. తందస్సనే చ అయమాదీనవోతి దస్సేతుం ‘‘సమాధి బహువిధో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ బహువిధోతి కుసలాదివసేన అనేకవిధో. నానప్పకారకోతి ఆలమ్బనమనసికారఛన్దపణిధిఅధిమోక్ఖఅభినీహారసఞ్ఞానానత్తాదినానప్పకారో. న సాధేయ్యాతి లోకియసమాధిస్స భావనా ఇధ అధిప్పేతత్థో, తఞ్చ న సాధేయ్య. ఝానవిమోక్ఖాదీసు హి సమాధిం ఉద్ధరిత్వా తస్స లబ్భమానేహి విభాగేహి విస్సజ్జనే కరియమానే ఝానవిభఙ్గాదీసు (విభ. ౫౦౮ ఆదయో) ఆగతో సబ్బో సమాధిపభేదో విస్సజ్జేతబ్బో సియా. తథా చ సతి య్వాయం లోకియసమాధిస్స భావనావిధి అధిప్పేతో, తస్స విస్సజ్జనాయ ఓకాసోవ న భవేయ్య. కిఞ్చ యేనస్స తికచతుక్కఝానికేన హీనాదిభేదభిన్నేన పవత్తివిభాగేన బ్రహ్మపారిసజ్జాదివసేన నవవిధో, పఞ్చమజ్ఝానికేన వేహప్ఫలాదివసేన దసవిధో వా ఏకాదసవిధో వా భవప్పభేదో నిప్పజ్జతి. స్వాస్స పవత్తివిభాగో అయం సోతి నిద్ధారేత్వా వుచ్చమానో విక్ఖేపాయ సియా, యథా తం అవిసయే. తేనాహ ‘‘ఉత్తరి చ విక్ఖేపాయ సంవత్తేయ్యా’’తి. కుసలచిత్తేకగ్గతాతి కుసలా అనవజ్జసుఖవిపాకలక్ఖణా చిత్తేకగ్గతా.

చిత్తచేతసికానం సమం అవిసారవసేన సమ్పిణ్డేన్తస్స వియ ఆధానం సమాధానం. అవిసారలక్ఖణో హి సమాధి, సమ్పిణ్డనరసో చ. సమ్మా అవిక్ఖిపనవసేన ఆధానం సమాధానం. అవిక్ఖేపలక్ఖణో వా హి సమాధి, విక్ఖేపవిద్ధంసనరసో చాతి. స్వాయం యస్మా ఏకారమ్మణే చిత్తస్స ఠితిహేతు, తస్మా ‘‘ఠపనన్తి వుత్తం హోతీ’’తి ఆహ. తథా హేస ‘‘చిత్తస్స ఠితి సణ్ఠితి అవట్ఠితీ’’తి (ధ. స. ౧౫) నిద్దిట్ఠో. ఏకారమ్మణగ్గహణఞ్చేత్థ సమాధిస్స సన్తానట్ఠితిభావదస్సనత్థం. తథా హిస్స అట్ఠకథాయం దీపచ్చిట్ఠితి నిదస్సితా. ఆనుభావేనాతి బలేన, పచ్చయభావేనాతి అత్థో. అవిక్ఖిపమానాతి న విక్ఖిపమానా వూపసమమానా. ఉపసమపచ్చుపట్ఠానో హి సమాధి. ఏతేనస్స విక్ఖేపపటిపక్ఖతం దస్సేతి. అవిప్పకిణ్ణాతి అవిసటా. ఏతేన అవిసారలక్ఖణతం.

సయం న విక్ఖిపతి, సమ్పయుత్తా వా న విక్ఖిపన్తి ఏతేనాతి అవిక్ఖేపో, సో లక్ఖణం ఏతస్సాతి అవిక్ఖేపలక్ఖణో. విక్ఖేపం విద్ధంసేతి, తథా వా సమ్పజ్జతీతి విక్ఖేపవిద్ధంసనరసో. ఉద్ధచ్చే అవికమ్పనవసేన పచ్చుపతిట్ఠతి, సమ్పయుత్తానం వా తం పచ్చుపట్ఠపేతీతి అవికమ్పనపచ్చుపట్ఠానో. సుఖన్తి నిరామిసం సుఖం దట్ఠబ్బం.

౩౯. అవిక్ఖేపలక్ఖణం నామ సమాధిస్స ఆవేణికో సభావో, న తేనస్స కోచి విభాగో లబ్భతీతి ఆహ ‘‘అవిక్ఖేపలక్ఖణేన తావ ఏకవిధో’’తి. సమ్పయుత్తధమ్మే ఆరమ్మణే అప్పేన్తో వియ పవత్తతీతి వితక్కో అప్పనా. తథా హి సో ‘‘అప్పనా బ్యప్పనా’’తి (ధ. స. ౭) నిద్దిట్ఠో. తప్పముఖతావసేన పన సబ్బస్మిం మహగ్గతానుత్తరే ఝానధమ్మే ‘‘అప్పనా’’తి అట్ఠకథావోహారో. తథా తస్స అనుప్పత్తిట్ఠానభూతే పరిత్తఝానే ఉపచారవోహారో. గామాదీనం సమీపట్ఠానే గామూపచారాదిసమఞ్ఞా వియాతి ఆహ ‘‘ఉపచారప్పనావసేన దువిధో’’తి. ఇధ పన సమాధివసేన వేదితబ్బం. లుజ్జనపలుజ్జనట్ఠేన లోకోతి వుచ్చతి వట్టం, తప్పరియాపన్నతాయ లోకే నియుత్తో, తత్థ వా విదితోతి లోకియో. తత్థ అపరియాపన్నతాయ లోకతో ఉత్తరో ఉత్తిణ్ణోతి లోకుత్తరో. కామఞ్చేత్థ లోకియసమాధి భావేతబ్బభావేన గయ్హతి, ఉభయం పన ఏకజ్ఝం గహేత్వా తతో ఇతరం నిద్ధారేతుం ‘‘లోకియలోకుత్తరవసేన దువిధో’’తి వుత్తం. సప్పీతికనిప్పీతికవసేనాతి సహ పీతియా వత్తతీతి సప్పీతికో, పీతిసమ్పయుత్తో. నత్థి ఏతస్స పీతీతి నిప్పీతికో, పీతివిప్పయుత్తో. తేసం వసేన. సుఖేన సహ ఏకుప్పాదాదిభావం గతోతి సుఖసహగతో, సుఖసమ్పయుత్తోతి అత్థో. ఉపేక్ఖాసహగతేపి ఏసేవ నయో. ఉపేక్ఖాతి చేత్థ అదుక్ఖమసుఖవేదనా అధిప్పేతా. సా హి సుఖదుక్ఖాకారపవత్తిం ఉపేక్ఖతి మజ్ఝత్తాకారసణ్ఠితత్తా. సుఖసహగత-పదేన చేత్థ సప్పీతికో, నిప్పీతికేకదేసో చ సఙ్గహితో, ఉపేక్ఖాసహగత-పదేన పన నిప్పీతికేకదేసోవాతి అయమేతేసం పదానం విసేసో.

సభావతో, పచ్చయతో, ఫలతో చ మజ్ఝిమపణీతేహి నిహీనో, తేసం వా గుణేహి పరిహీనోతి హీనో, అత్తనో పచ్చయేహి పధానభావం నీతో పణీతో, ఉభిన్నం మజ్ఝే భవో మజ్ఝిమో. సమ్పయోగవసేన పవత్తమానేన సహ వితక్కేన సవితక్కో, సహ విచారేన సవిచారో, సవితక్కో చ సో సవిచారో చాతి సవితక్కసవిచారో. ఆది-సద్దేన అవితక్కవిచారమత్తో, అవితక్కావిచారో చ గహితో. తత్థ విచారతో ఉత్తరి వితక్కేన సమ్పయోగాభావతో అవితక్కో చ సో విచారమత్తో చాతి అవితక్కవిచారమత్తో. విసేసనివత్తిఅత్థో వా మత్త-సద్దో. సవితక్కసవిచారో హి సమాధి వితక్కవిసిట్ఠేన విచారేన సవిచారో, అయం పన విచారమత్తేన వితక్కసఙ్ఖాతవిసేసరహితేన, తస్మా అవితక్కవిచారమత్తో. అథ వా భావనాయ పహీనత్తా వితక్కాభావేనాయం విచారమత్తో, న విచారతో అఞ్ఞస్స అత్తనో సమ్పయుత్తధమ్మస్స కస్సచి అభావాతి దస్సేతుం అవితక్క-వచనేన విచారమత్త-పదం విసేసేత్వా వుత్తం. ఉభయరహితో అవితక్కావిచారో. పీతిసహగతాదివసేనాతి పీతిసహగతసుఖసహగతఉపేక్ఖాసహగతవసేన. యదేత్థ వత్తబ్బం, తం సుఖసహగతదుకే వుత్తనయమేవ. పటిపక్ఖేహి సమన్తతో ఖణ్డితత్తా పరిత్తో. పరిత్తన్తి వా అప్పమత్తకం వుచ్చతి, అయమ్పి అప్పానుభావతాయ పరిత్తో వియాతి పరిత్తో. కిలేసవిక్ఖమ్భనతో, విపులఫలతో, దీఘసన్తానతో చ మహన్తభావం గతో, మహన్తేహి వా ఉళారచ్ఛన్దాదీహి గతో పటిపన్నోతి మహగ్గతో. ఆరమ్మణకరణవసేనాపి నత్థి ఏతస్స పమాణకరధమ్మా, తేసం వా పటిపక్ఖోతి అప్పమాణో.

పటిపజ్జతి ఝానం ఏతాయాతి పటిపదా, పుబ్బభాగభావనా. దుక్ఖా కిచ్ఛా పటిపదా ఏతస్సాతి దుక్ఖాపటిపదో. పకతిపఞ్ఞాయ అభివిసిట్ఠత్తా అభిఞ్ఞా నామ అప్పనావహా భావనాపఞ్ఞా, దన్ధా మన్దా అభిఞ్ఞా ఏతస్సాతి దన్ధాభిఞ్ఞో. దుక్ఖాపటిపదో చ సో దన్ధాభిఞ్ఞో చాతి దుక్ఖాపటిపదాదన్ధాభిఞ్ఞో, సమాధి. తదాదివసేన. చతుఝానఙ్గవసేనాతి చతున్నం ఝానానం అఙ్గభావవసేన, చతుక్కనయవసేన చేతం వుత్తం. హానభాగియాదివసేనాతి హానకోట్ఠాసికాదివసేన.

సమాధిఏకకదుకవణ్ణనా

ఛన్నం అనుస్సతిట్ఠానానన్తి బుద్ధానుస్సతిఆదీనం ఛన్నం అనుస్సతికమ్మట్ఠానానం. ఇమేసం వసేనాతి ఇమేసం దసన్నం కమ్మట్ఠానానం వసేన. ‘‘పుబ్బభాగే ఏకగ్గతా’’తి ఇమినా అప్పనాయ ఉపకారకనానావజ్జనుపచారస్సపి సఙ్గహో దట్ఠబ్బో, న ఏకావజ్జనస్సేవ. అప్పనాసమాధీనన్తి ఉపకత్తబ్బఉపకారకసమ్బన్ధే సామివచనం ‘‘పురిసస్స అత్థో’’తిఆదీసు వియ. పరికమ్మన్తి గోత్రభు. అపరిత్తో సమాధీతి దస్సేతుం ‘‘పఠమస్స ఝానస్సా’’తిఆది వుత్తం.

తీసు భూమీసూతి కామరూపారూపభూమీసు. కుసలచిత్తేకగ్గతాయ అధిప్పేతత్తా ‘‘అరియమగ్గసమ్పయుత్తా’’తి వుత్తం. సియా సప్పీతికో, సియా నిప్పీతికోతి అనియమవచనం ఉపచారసమాధిసామఞ్ఞేన సబ్బేసమ్పి వా ఝానానం నానావజ్జనవీథియం ఉపచారసమాధి సియా సప్పీతికో, సియా నిప్పీతికో. ఏకావజ్జనవీథియం పన ఆదితో దుకతికజ్ఝానానం ఉపచారసమాధి సప్పీతికోవ, ఇతరేసం నిప్పీతికోవ, విసభాగవేదనస్స చిత్తస్స ఆసేవనపచ్చయతాభావతో, ఏకవీథియం వేదనాపరివత్తనాభావతో చ. సియా సుఖసహగతో, సియా ఉపేక్ఖాసహగతోతి ఏత్థాపి వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో. తత్థ పన ‘‘దుకతికజ్ఝానాన’’న్తి వుత్తం, ఇధ ‘‘తికచతుక్కజ్ఝానాన’’న్తి వత్తబ్బం.

సమాధితికవణ్ణనా

పటిలద్ధమత్తోతి అధిగతమత్తో అనాసేవితో అబహులీకతో. సో హి పరిదుబ్బలభావేన హీనో హోతి. నాతిసుభావితోతి అతివియ పగుణభావం అపాపితో. సుభావితోతి సుట్ఠు భావితో సమ్మదేవ పగుణతం ఉపనీతో. తేనాహ ‘‘వసిప్పత్తో’’తి. ఛన్దాదీనం హీనతాదివసేనాపి ఇమేసం హీనాదితా వేదితబ్బా. తథా హి ఉళారపుఞ్ఞఫలకామతావసేన పవత్తితో హీనో, లోకియాభిఞ్ఞాసమ్పాదనాయ పవత్తితో మజ్ఝిమో, వివేకకామతాయ అరియభావే ఠితేన పవత్తితో పణీతో. అత్తహితాయ భవసమ్పత్తిఅత్థం పవత్తితో వా హీనో, కేవలం అలోభజ్ఝాసయేన పవత్తితో మజ్ఝిమో, పరహితాయ పవత్తితో పణీతో. వట్టజ్ఝాసయేన వా పవత్తితో హీనో, వివేకజ్ఝాసయేన పవత్తితో మజ్ఝిమో, వివట్టజ్ఝాసయేన లోకుత్తరపాదకత్థం పవత్తితో పణీతో.

సద్ధిం ఉపచారసమాధినాతి సబ్బేసమ్పి ఝానానం ఉపచారసమాధినా సహ. వితక్కమత్తేయేవ ఆదీనవం దిస్వాతి వితక్కేయేవ ఓళారికతో ఉపట్ఠహన్తే ‘‘చిత్తస్స ఖోభకరధమ్మో అయ’’న్తి ఆదీనవం దిస్వా విచారఞ్చ సన్తతో మనసి కరిత్వా. తేనాహ ‘‘విచారే అదిస్వా’’తి. తం సన్ధాయాతి తం ఏవం పటిలద్ధం సమాధిం సన్ధాయ. ఏతం ‘‘అవితక్కవిచారమత్తో సమాధీ’’తి దుతియపదం వుత్తం. తీసూతి ఆదితో తీసు.

తేస్వేవాతి తేసు ఏవ చతుక్కపఞ్చకనయేసు. తతియే చతుత్థేతి చతుక్కనయే తతియే, పఞ్చకనయే చతుత్థేతి యోజేతబ్బం. అవసానేతి ద్వీసుపి నయేసు పరియోసానజ్ఝానే. యథాక్కమం చతుత్థే, పఞ్చమే వా. పీతిసుఖసహగతో వాతి ఏత్థాపి హేట్ఠా వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో. ఏత్థ చ సతిపి పీతిసహగతస్సాపి సమాధిస్స సుఖసహగతత్తే తీణిపి పదాని అసఙ్కరతో దస్సేతుం నిప్పీతికసుఖతో సప్పీతికసుఖస్స విసేసదస్సనత్థం సత్థు పీతితికదేసనాతి నిప్పీతికస్సేవ సుఖస్స వసేన సుఖసహగతో సమాధి గహితోతి దట్ఠబ్బో.

ఉపచారభూమియన్తి ఉపచారజ్ఝానసమ్పయుత్తచిత్తుప్పాదే. చిత్తుప్పాదో హి సహజాతధమ్మానం ఉప్పత్తిట్ఠానతాయ ‘‘భూమీ’’తి వుచ్చతి ‘‘సుఖభూమియం కామావచరే’’తిఆదీసు (ధ. స. ౯౮౮) వియ. పరిత్తో సమాధి కామావచరభావతో.

సమాధిచతుక్కవణ్ణనా

పఠమసమన్నాహారో భావనం ఆరభన్తస్స ‘‘పథవీ పథవీ’’తిఆదినా కమ్మట్ఠానే పఠమాభినివేసో. తస్స తస్స ఝానస్స ఉపచారన్తి నీవరణవితక్కవిచారనికన్తిఆదీనం వూపసమే థిరభూతం కామావచరజ్ఝానం. ‘‘యావ అప్పనా’’తి ఇమినా పుబ్బభాగపఞ్ఞాయ ఏవ అభిఞ్ఞాభావో వుత్తో వియ దిస్సతీతి వదన్తి. అప్పనాపఞ్ఞా పన అభిఞ్ఞావ. యదగ్గేన హి పుబ్బభాగపఞ్ఞాయ దన్ధసీఘతా, తదగ్గేన అప్పనాపఞ్ఞాయపీతి. సముదాచారగహణతాయాతి సముదాచారస్స గహణభావేన, పవత్తిబాహుల్లతోతి అత్థో. అసుఖాసేవనాతి కసిరభావనా.

పలిబోధుపచ్ఛేదాదీనీతి ఆది-సద్దేన భావనావిధానాపరిహాపనాదిం సఙ్గణ్హాతి. అసప్పాయసేవీతి ఉపచారాధిగమతో పుబ్బే అసప్పాయసేవితాయ దుక్ఖా పటిపదా. పచ్ఛా అసప్పాయసేవితాయ దన్ధా అభిఞ్ఞా హోతి. సప్పాయసేవినోతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. పుబ్బభాగేతి ఉపచారజ్ఝానాధిగమతో ఓరభాగే. అపరభాగేతి తతో ఉద్ధం. తస్స వోమిస్సకతాతి యో పుబ్బభాగే అసప్పాయం సేవిత్వా అపరభాగే సప్పాయసేవీ, తస్స దుక్ఖా పటిపదా ఖిప్పాభిఞ్ఞా. ఇతరస్స సుఖా పటిపదా దన్ధాభిఞ్ఞా హోతి. ఏవం పఠమచతుత్థానం వోమిస్సకతాయ దుతియతతియాతి అత్థో. అకతపలిబోధుపచ్ఛేదస్స సపరిపన్థతాయ పటిపదా దుక్ఖా హోతి, ఇతరస్స సుఖా. అసమ్పాదితఅప్పనాకోసల్లస్స ఞాణస్స అవిసదతాయ దన్ధా అభిఞ్ఞా హోతి, విసదతాయ ఖిప్పా అభిఞ్ఞా.

తణ్హాఅవిజ్జావసేనాతి తణ్హాఅవిజ్జానం అభిభవానభిభవవసేన. సమథవిపస్సనాధికారవసేనాతి సమథవిపస్సనాసు అసతో, సతో చ అధికారస్స వసేన. తణ్హాయ సమాధిస్స ఉజుపటిపక్ఖత్తా సా సమథపటిపదాయ పరిపన్థినీతి ఆహ ‘‘తణ్హాభిభూతస్స హి దుక్ఖా పటిపదా హోతీ’’తి. అభిభవో చస్సా ఇతరకిలేసేహి అధికతాయ అనభిభూతస్స తణ్హాయాతి అధికారతో వేదితబ్బం. తథా అవిజ్జా పఞ్ఞాయ ఉజుపటిపక్ఖాతి తదభిభూతస్స దన్ధాభిఞ్ఞతా వుత్తా. అకతాధికారోతి భవన్తరే అకతపరిచయో యథా పగుణం కత్వా విస్సట్ఠగన్థో అప్పమత్తకేన పయోగేన సుప్పవత్తి వాచుగ్గతోవ హోతి, ఏవం పుబ్బే కతపరిచయస్స భావనా అప్పకసిరేనేవ ఇజ్ఝతీతి ఆహ ‘‘కతాధికారస్స సుఖా’’తి. స్వాయం అకతో, కతో చ అధికారో సమథనిస్సితో పటిపదాయం వుత్తో సమాధిప్పధానత్తా పటిపదాయ. విపస్సనానిస్సితో అభిఞ్ఞాయం ఞాణప్పధానత్తా అప్పనాయ. కిలేసిన్ద్రియవసేనాతి తిక్ఖాతిక్ఖానం కిలేసిన్ద్రియానం వసేన. తేనాహ ‘‘తిబ్బకిలేసస్సా’’తిఆది. తత్థ కిలేసా కామచ్ఛన్దాదయో, ఇన్ద్రియాని సద్ధాదీని.

యథావుత్తా పటిపదాభిఞ్ఞా పుగ్గలాధిట్ఠానాతి ధమ్మనిద్దేసమ్పి పుగ్గలాధిట్ఠానముఖేన దస్సేతుం ‘‘యో పుగ్గలో’’తిఆది వుత్తం. అప్పగుణోతి న సుభావితో వసీభావం అపాపితో. తేనాహ ‘‘ఉపరిఝానస్స పచ్చయో భవితుం న సక్కోతీ’’తి. అయం పరిత్తోతి అయం సమాధి అప్పానుభావతాయ పరిత్తో. అవడ్ఢితేతి ఏకఙ్గులద్వఙ్గులమత్తమ్పి న వడ్ఢితే యథాఉపట్ఠితే ఆరమ్మణే. ఏకఙ్గులమత్తమ్పి హి వడ్ఢితం అప్పమాణమేవాతి వదన్తి. ‘‘పగుణో సుభావితో’’తి వత్వా ‘‘ఉపరిఝానస్స పచ్చయో భవితుం సక్కోతీ’’తి ఇమినా యథా పగుణోపి ఉపరిఝానస్స పచ్చయో భవితుం అసక్కోన్తో సమాధి పరిత్తోయేవ హోతి, న అప్పమాణో, ఏవం ఞాణుత్తరస్స ఏకాసనేనేవ ఉపరిఝాననిబ్బత్తనేనాతి సుభావితోపి ఉపరిఝానస్స పచ్చయభావసఙ్ఖాతాయ సుభావితకిచ్చసిద్ధియా ‘‘అప్పమాణో’’త్వేవ వుచ్చతి. అపరే పన సచే సుభావితో పగుణో వసీభావం పత్తో ఉపరిఝానస్స పచ్చయో అహోన్తోపి అప్పమాణో ఏవ, పమాణకరానం రాగాదిపటిపక్ఖానం సువిదూరభావతోతి వదన్తి. వుత్తలక్ఖణవోమిస్సతాయాతి యో అప్పగుణో ఉపరిఝానస్స పచ్చయో భవితుం న సక్కోతి, వడ్ఢితే ఆరమ్మణే పవత్తో, అయం పరిత్తో అప్పమాణారమ్మణో. యో పన పగుణో ఉపరిఝానస్స పచ్చయో భవితుం సక్కోతి, అవడ్ఢితే ఆరమ్మణే పవత్తో, అయం అప్పమాణో పరిత్తారమ్మణోతి ఏవం పఠమచతుత్థసమాధీనం వుత్తలక్ఖణస్స వోమిస్సకభావేన దుతియతతియసమాధిసఙ్గాహకో వోమిస్సకనయో వేదితబ్బో.

తతోతి తతో పఠమజ్ఝానతో ఉద్ధం. విరత్తపీతికన్తి అతిక్కన్తపీతికం వా జిగుచ్ఛితపీతికం వా. అవయవో సముదాయస్స అఙ్గన్తి వుచ్చతి, ‘‘సేనఙ్గం రథఙ్గ’’న్తిఆదీసు వియాతి ఆహ ‘‘చతున్నం ఝానానం అఙ్గభూతా చత్తారో సమాధీ’’తి.

హానం భజతీతి హానభాగియో, హానభాగో వా ఏతస్స అత్థీతి హానభాగియో, పరిహానకోట్ఠాసికోతి అత్థో. ఆలయస్స అపేక్ఖాయ అపరిచ్చజనతో ఠితిం భజతీతి ఠితిభాగియో. విసేసం భజతీతి విసేసభాగియో. పచ్చనీకసముదాచారవసేనాతి తస్స తస్స ఝానస్స పచ్చనీకానం నీవరణవితక్కవిచారాదీనం పవత్తివసేన. తదనుధమ్మతాయాతి తదనురూపభూతాయ సతియా. సణ్ఠానవసేనాతి సణ్ఠహనవసేన పతిట్ఠానవసేన. ‘‘సా పన తదస్సాదసఙ్ఖాతా, తదస్సాదసమ్పయుత్తక్ఖన్ధసఙ్ఖాతా వా మిచ్ఛాసతీ’’తి సమ్మోహవినోదనియం (విభ. అట్ఠ. ౭౯౯) వుత్తం. తత్థ సాపేక్ఖస్స ఉపరి విసేసం నిబ్బత్తేతుం అసక్కుణేయ్యత్తా అవిగతనికన్తికా తంతంపరిహరణసతీతిపి వత్తుం వట్టతి. ఏవఞ్చ కత్వా ‘‘సతియా వా నికన్తియా వా’’తి వికప్పవచనఞ్చ యుత్తం హోతి. విసేసాధిగమవసేనాతి విసేసాధిగమస్స పచ్చయభావవసేన, విసేసం వా అధిగచ్ఛతి ఏతేనాతి విసేసాధిగమో, తస్స వసేన. నిబ్బిదాసహగతసఞ్ఞామనసికారసముదాచారవసేనాతి ఆదీనవదస్సనపుబ్బఙ్గమనిబ్బిన్దనఞాణసమ్పయుత్తసఞ్ఞాయ చ ఆభోగస్స చ పవత్తివసేన. నిబ్బేధభాగియతాతి సచ్చానం నిబ్బిజ్ఝనపక్ఖికతా విపస్సనాయ సంవత్తతీతి అత్థో.

కామసహగతాతి కామారమ్మణా, కామసఞ్ఞాహి వా వోకిణ్ణా. అవితక్కసహగతాతి ‘‘కథం ను ఖో మే అవితక్కం ఝానం భవేయ్యా’’తి ఏవం అవితక్కారమ్మణా అవితక్కవిసయా. కామఞ్చాయం ‘‘పఠమస్స ఝానస్సా’’తిఆదికో పాఠో పఞ్ఞావసేన ఆగతో, సమాధిస్సాపి పనేత్థ సఙ్గహో అత్థేవాతి ఉదాహరణస్స సాత్థకతం దస్సేతుం ‘‘తాయ పన పఞ్ఞాయ సమ్పయుత్తా సమాధీపి చత్తారో హోన్తీ’’తి తేసం వసేన ఏవం వుత్తన్తి అత్థో.

భావనామయస్స సమాధిస్స ఇధాధిప్పేతత్తా ఉపచారేకగ్గతా ‘‘కామావచరో సమాధీ’’తి వుత్తం. అధిపతిం కరిత్వాతి ‘‘ఛన్దవతో చే సమాధి హోతి, మయ్హమ్పి ఏవం హోతీ’’తి ఛన్దం అధిపతిం, ఛన్దం ధురం జేట్ఠకం పుబ్బఙ్గమం కత్వా. లభతి సమాధిన్తి ఏవం యం సమాధిం లభతి, అయం వుచ్చతి ఛన్దసమాధి, ఛన్దాధిపతిసమాధీతి అత్థో. ఏవం వీరియసమాధిఆదయోపి వేదితబ్బా.

చతుక్కభేదేతి చతుక్కవసేన సమాధిప్పభేదనిద్దేసే. అఞ్ఞత్థ సమ్పయోగవసేన విచారేన సహ వత్తమానో వితక్కో పఞ్చకనయే దుతియజ్ఝానే వియోజితోపి న సుట్ఠు వియోజితోతి, తేన సద్ధింయేవ విచారసమతిక్కమం దస్సేతుం వుత్తం ‘‘వితక్కవిచారాతిక్కమేన తతియ’’న్తి. ద్విధా భిన్దిత్వా చతుక్కభేదే వుత్తం దుతియం ఝానన్తి యోజనా. పఞ్చఝానఙ్గవసేనాతి పఞ్చన్నం ఝానానం అఙ్గభావవసేన సమాధిస్స పఞ్చవిధతా వేదితబ్బా.

౪౦. విభఙ్గేతి ఞాణవిభఙ్గే. తత్థ హి ‘‘ఝానవిమోక్ఖసమాధిసమాపత్తీనం సంకిలేసవోదాన’’న్తి, ఏత్థ ‘‘సంకిలేస’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ హానభాగియో ధమ్మోతి అపగుణేహి పఠమజ్ఝానాదీహి వుట్ఠితస్స సఞ్ఞామనసికారానం కామాదిఅనుపక్ఖన్దనం. విసేసభాగియో ధమ్మోతి పగుణేహి పఠమజ్ఝానాదీహి వుట్ఠితస్స సఞ్ఞామనసికారానం దుతియజ్ఝానాదిఅనుపక్ఖన్దనం. తేనాహ ‘‘పఠమస్స ఝానస్స లాభి’’న్తిఆది. తస్సత్థో (విభ. అట్ఠ. ౮౨౮) – అపగుణస్స పఠమస్స ఝానస్స లాభీనం తతో వుట్ఠితం ఆరమ్మణవసేన కామసహగతా హుత్వా సఞ్ఞామనసికారా సముదాచరన్తి చోదేన్తి తుదన్తి, తస్స కామానుపక్ఖన్దానం సఞ్ఞామనసికారానం వసేన సా పఠమజ్ఝానపఞ్ఞా హాయతి, తస్మా హానభాగినీ పఞ్ఞా. అవితక్కసహగతాతి అవితక్కం దుతియం ఝానం సన్తతో పణీతతో మనసి కరోతో ఆరమ్మణవసేన అవితక్కసహగతా సముదాచరన్తి పగుణపఠమజ్ఝానతో వుట్ఠితం దుతియజ్ఝానాధిగమత్థాయ చోదేన్తి తుదన్తి, తస్స దుతియజ్ఝానానుపక్ఖన్దానం సఞ్ఞామనసికారానం వసేన పఠమజ్ఝానపఞ్ఞా విసేసభూతస్స దుతియజ్ఝానస్స ఉప్పత్తియా పదట్ఠానతాయ విసేసభాగినీ పఞ్ఞా. తంసమ్పయుత్తో సమాధి ఇధాధిప్పేతో. ఇమినా నయేనాతి ఇమినా పఠమజ్ఝానే వుత్తేన విధినా దుతియజ్ఝానాదీసుపి హానభాగియధమ్మో, విసేసభాగియధమ్మో చ వేదితబ్బో.

దసపలిబోధవణ్ణనా

౪౧. అరియమగ్గసమ్పయుత్తోతి లోకుత్తరఅప్పమాణఅపరియాపన్నగ్గహణేన లోకియేహి అసాధారణతో, సప్పీతికాదిగ్గహణేన సాధారణతో చ అరియమగ్గసమ్పయుత్తో సమాధి వుత్తో. భావితో హోతి సఞ్ఞాయ సమ్పయుత్తత్తా. తన్తి అరియమగ్గసమాధిం. విసున్తి పఞ్ఞాభావనాయ విసుం కత్వా న వదామ.

కమ్మట్ఠానభావనం పరిబున్ధేతి ఉపరోధేతి పవత్తితుం న దేతీతి పలిబోధో ర-కారస్స ల-కారం కత్వా, పరిపన్థోతి అత్థో. ఉపచ్ఛిన్దిత్వాతి సమాపనేన, సఙ్గహణేన వా ఉపరున్ధిత్వా, అపలిబోధం కత్వాతి అత్థో.

ఆవసన్తి ఏత్థాతి ఆవాసో. పరిచ్ఛేదవసేన వేణియతి దిస్సతీతి పరివేణం. విహారే భిక్ఖూనం తం తం వసనట్ఠానం. స్వాయం ఆవాసో. నవకమ్మాదీసూతి ఆది-సద్దేన ఆవాసస్స తదఞ్ఞం అభివుద్ధికారణం సఙ్గణ్హాతి. కారణేనాతి ‘‘ఛాయూదకసమ్పన్నం సులభభిక్ఖ’’న్తిఆదినా కారణేన. అపేక్ఖవాతి సాలయో.

తత్రాతి తస్మిం పలిబోధాభావే. పాచీనఖణ్డరాజిన్తి పురత్థిమదిసాయం పబ్బతఖణ్డానం అన్తరే వనరాజిట్ఠానం. ‘‘నామా’’తి ఇమినా తస్స పదేసస్స అయం సమఞ్ఞాతి దస్సేతి. పటిసామితమేవాతి నిచ్చకాలం పటిసామేత్వావ విహారతో నిక్ఖమామీతి దస్సేతి. ధాతునిధానట్ఠానన్తి కాయబన్ధనధమ్మకరణన్హానసాటికఅక్ఖకధాతుసఙ్ఖాతానం పరిభోగసరీరధాతూనం నిదహితట్ఠానం. ఈదిసస్స అయం థేరో వియ అలగ్గచిత్తస్స. ఏతేన ‘‘భిక్ఖునా నామ ఆవాసే ఏవరూపేన భవితబ్బ’’న్తి ఓవాదో దిన్నో హోతి. ఇతో పరేసుపి వత్థూసు ఏసేవ నయో.

కులన్తి కులగ్గహణేన కులమనుస్సానం గహణం గామగ్గహణేన గామవాసీనం వియ. ఉపట్ఠాకకులమ్పీతి పి-సద్దేన పగేవ ఞాతికులన్తి దస్సేతి. ఉద్దేసత్థన్తి ఉద్దిసాపనత్థం, పాఠం ఉద్దిసాపేత్వా సజ్ఝాయితున్తి అత్థో. ఇధేవాతి ఇమస్మింయేవ పదేసే, యత్థ కత్థచి విహారేతి అత్థో. తం విహారన్తి తం కోరణ్డకవిహారం.

ఉపగతోతి వస్సం ఉపగతో. సదాతి గతకాలతో పభుతి విసేసతో పవారితదివసతో పట్ఠాయ సబ్బదా దివసే దివసే. పరిదేవమానాతి తంతంవిలపనవసేన వివిధం పరిదేవన్తీ. సబ్బం పవత్తిన్తి అత్తనా తత్థ దిట్ఠకాలతో పట్ఠాయ పచ్ఛా సమాగమపరియోసానం దహరస్స సబ్బం పవత్తిం.

కాయసక్ఖిన్తి ‘‘పస్స ఇమ’’న్తి ముఖపటిగ్గాహకం కత్వా. రథవినీతపటిపదన్తి దసకథావత్థుకిత్తనపుబ్బికం రథవినీతూపమాహి విభావితం రథవినీతసుత్తే (మ. ని. ౧.౨౫౨) ఆగతం సత్తవిసుద్ధిపటిపదం. నాలకపటిపదన్తి ‘‘మోనేయ్యం తే ఉపఞ్ఞిస్స’’న్తిఆదినా (సు. ని. ౭౦౬) సత్థారా నాలకత్థేరస్స దేసితపటిపదం. తువటకపటిపదన్తి ‘‘మూలం పపఞ్చసఙ్ఖాయా’’తిఆదినా (సు. ని. ౯౨౨) భగవతా దేసితపటిపదం. తత్థ హి యథాక్కమం –

‘‘న మునీ గామమాగమ్మ, కులేసు సహసా చరే;

ఘాసేసనం ఛిన్నకథో, న వాచం పయుతం భణే’’. (సు. ని. ౭౧౬);

‘‘గామే చ నాభిసజ్జేయ్య, లాభకమ్యా జనం న లపయేయ్యా’’తి. (సు. ని. ౯౩౫) –

ఏవమాదికా పరమప్పిచ్ఛకథా ఆగతా. చతుపచ్చయసన్తోసభావనారామతాదీపకన్తి చీవరాదీసు చతూసు పచ్చయేసు సన్తోసస్స, భావనారామతాయ చ పకాసకం.

లబ్భతీతి లాభో. తేనాహ ‘‘చత్తారో పచ్చయా’’తి. మహాపరివారేతి విపులపరివారే. పిణ్డపాతం తావ దేన్తా బుద్ధపూజాపత్తచీవరాదీని తస్స పరివారాని కత్వా దేన్తి, తథా చీవరాదిదానేపి. బాహుల్లికపిణ్డపాతికాతి పిణ్డపాతికా హుత్వా పచ్చయబాహుల్లికా. వదన్తీతి పురిమదివసే భిక్ఖాయ ఆహిణ్డనకాలే యథాసుతం వదన్తి. నిచ్చబ్యావటో ఉపాసకాదీనం సఙ్గణ్హనే.

తస్సాతి గణస్స. సోతి గణపలిబోధో. ఏవన్తి ఇదాని వుచ్చమానాకారేన గణవాచకస్స పరియేసనమ్పి లహుకమేవ ఇచ్ఛితబ్బన్తి ఆహ ‘‘యోజనతో పరం అగన్త్వా’’తి. అత్తనో కమ్మన్తి సమణధమ్మమాహ.

కతాకతేతి కతే చ అకతే చ కమ్మే జాననవసేన ఉస్సుక్కం ఆపజ్జితబ్బం, కతాకతేతి వా అప్పకే చ మహన్తే చ కతే, యథా ‘‘ఫలాఫలే’’తి. సచే బహుం అవసిట్ఠన్తి సమ్బన్ధో. భారహారా సఙ్ఘకిచ్చపరిణాయకా.

పబ్బజ్జాపేక్ఖోతి సీహళదీపే కిర కులదారకానం పబ్బజ్జా ఆవాహవివాహసదిసా, తస్మా తం పరిచ్ఛిన్నదివసం అతిక్కమేతుం న సక్కా. ‘‘సచే తం అలభన్తో న సక్కోతి అధివాసేతు’’న్తిఆదినా సమాపనేన పలిబోధుపచ్ఛేదో వుత్తో, బ్యతిరేకతో పన ‘‘సచే తం అలభన్తో సక్కోతి అధివాసేతుం, అరఞ్ఞం పవిసిత్వా సమణధమ్మోవ కాతబ్బో’’తి అయమత్థో దస్సితోతి సఙ్గహణేన పలిబోధుపచ్ఛేదో వేదితబ్బో. ఏస నయో సేసేసుపి.

తథాతి యథా ఉపజ్ఝాయో గిలానో యావజీవం ఉపట్ఠాతబ్బో, తథా ఉపసమ్పాదితఅన్తేవాసికో అత్తనో కమ్మవాచం వత్వా ఉపసమ్పాదితో.

యో కోచి రోగోతి మూలభూతో, అనుబన్ధో వా అత్తనో ఉప్పన్నో. అనమతగ్గేతి అను అను అమతగ్గే అనాదిమతి.

‘‘గన్థో’’తి ఇమినా గన్థపలిబోధో ఇధ వుత్తోతి ఆహ ‘‘పరియత్తిహరణ’’న్తి. సజ్ఝాయాదీహీతి సజ్ఝాయధారణపరిచయపుచ్ఛాదీహి. ఇతరస్సాతి అబ్యావటస్స. యస్స గన్థధురం విస్సజ్జేత్వా ఠితస్సాపి గన్థో వత్తతేవ, న తస్స గన్థో పలిబోధో. యథా తమ్హి తమ్హి వత్థుమ్హి ఆగతత్థేరానం, నాపి సబ్బేన సబ్బం అగన్థపసుతస్స. మజ్ఝిమపణ్ణాసకో ఆగచ్ఛతి, సుత్తపదేసానం వారానఞ్చ సదిసతాయ బ్యాముయ్హనతో. పున న ఓలోకేస్సామీతి కమ్మట్ఠానం గహేత్వా గన్థధురం విస్సజ్జేమీతి అత్థో.

గామవాసికత్థేరేహీతి అనురాధపురవాసీహి. అనుగ్గహేత్వాతి అగ్గహేత్వా తత్థ పరిచయం అకత్వా. పఞ్చనికాయమణ్డలేతి దీఘాగమాదికే పఞ్చపి నికాయే సిక్ఖితపరిసాయ. పరివత్తేస్సామీతి వణ్ణయిస్సామి. సువణ్ణభేరిన్తి సేట్ఠభేరిం. కతమాచరియానం ఉగ్గహోతి కతమేసం ఆచరియానం ఉగ్గహో, కేన పరివత్తీయతీతి అధిప్పాయో. ఆచరియమగ్గోతి ఆచరియానం కథామగ్గో. అత్తనో ఆచరియానన్తి అత్తనో కథేతుం యుత్తానం ఆచరియానం. సువినిచ్ఛితా సబ్బా తిపిటకపరియత్తి ఏతస్మిం అత్థీతి సబ్బపరియత్తికో, తేపిటకోతి అత్థో. పీఠే నిసిన్నో తతో ఓతరిత్వా భూమియం తట్టికాయ నిసీదిత్వా. గతకస్సాతి పటిపత్తిగమనేన గతస్స దిట్ఠసచ్చస్స. చీవరం పారుపిత్వాతి ఆచరియస్స అపచితిదస్సనత్థం పరిమణ్డలం చీవరం పారుపిత్వా. సాఠేయ్యాభావతో ఉజు. కారణాకారణస్స ఆజాననతో ఆజానీయో.

పోథుజ్జనికాతి పుథుజ్జనే భవా. దుప్పరిహారా బహుపరిస్సయతాయ. తథా హిస్సా ఉత్తానసేయ్యకదారకో, తరుణసస్సఞ్చ నిదస్సితం. విపస్సనాయ పలిబోధో సమథయానికస్స, న విపస్సనాయానికస్స. యేభుయ్యేన హి ఝానలాభీ సమథయానికోవ హోతి విపస్సనాసుఖతో. ఇతరేనాతి సమథత్థికేన. అవసేసా నవ పలిబోధా.

కమ్మట్ఠానదాయకవణ్ణనా

౪౨. కమ్మట్ఠానే నియుత్తో కమ్మట్ఠానికో, భావనమనుయుఞ్జన్తో. తేన కమ్మట్ఠానికేన. పరిచ్ఛిన్దిత్వాతి ‘‘ఇమస్మిం విహారే సబ్బే భిక్ఖూ’’తి ఏవం పరిచ్ఛిన్దిత్వా. సహవాసీనం భిక్ఖూనం. ముదుచిత్తతన్తి అత్తని ముదుచిత్తతం జనేతి, అయఞ్చ సహవాసీనం చిత్తమద్దవజననాదిఅత్థో ‘‘మనుస్సానం పియో హోతీ’’తిఆదినయప్పవత్తేన మేత్తానిసంససుత్తేన (అ. ని. ౧౧.౧౫; పటి. మ. ౨.౨౨; మి. ప. ౪.౪.౬) దీపేతబ్బో. అనోలీనవుత్తికో హోతి సమ్మాపటిపత్తియం. దిబ్బానిపి ఆరమ్మణాని పగేవ ఇతరాని. సబ్బత్థ సబ్బస్మిం సమణకరణీయే, సబ్బస్మిం వా కమ్మట్ఠానానుయోగే. పుబ్బాసేవనవసేన అత్థయితబ్బం. యోగస్స భావనాయ అనుయుఞ్జనం యోగానుయోగో, తదేవ కరణీయట్ఠేన కమ్మం, తస్స యోగానుయోగకమ్మస్స ఠానం నిప్ఫత్తిహేతు.

నిచ్చం పరిహరితబ్బత్తాతి సబ్బత్థకకమ్మట్ఠానం వియ ఏకదావ అననుయుఞ్జిత్వా సబ్బకాలం పరిహరణీయత్తా అనుయుఞ్జితబ్బత్తా. ఏవమాదిగుణసమన్నాగతన్తి పియభావాదీహి గుణేహి సమ్పన్నం. కల్యాణమిత్తో హి సద్ధాసమ్పన్నో హోతి సీలసమ్పన్నో సుతసమ్పన్నో చాగసమ్పన్నో వీరియసమ్పన్నో సతిసమ్పన్నో సమాధిసమ్పన్నో పఞ్ఞాసమ్పన్నో. తత్థ సద్ధాసమ్పత్తియా సద్దహతి తథాగతస్స బోధిం, కమ్మఫలఞ్చ, తేన సమ్మాసమ్బోధియా హేతుభూతం సత్తేసు హితేసితం న పరిచ్చజతి. సీలసమ్పత్తియా సత్తానం పియో హోతి గరు భావనీయో చోదకో పాపగరహీ వత్తా వచనక్ఖమో, సుతసమ్పత్తియా సచ్చపటిచ్చసముప్పాదాదిపటిసంయుత్తానం గమ్భీరానం కథానం కత్తా హోతి, చాగసమ్పత్తియా అప్పిచ్ఛో హోతి సన్తుట్ఠో పవివిత్తో అసంసట్ఠో, వీరియసమ్పత్తియా ఆరద్ధవీరియో హోతి అత్తహితపరహితపటిపత్తియం, సతిసమ్పత్తియా ఉపట్ఠితస్సతి హోతి, సమాధిసమ్పత్తియా అవిక్ఖిత్తో సమాహితచిత్తో, పఞ్ఞాసమ్పత్తియా అవిపరీతం పజానాతి. సో సతియా కుసలాకుసలానం ధమ్మానం గతియో సమన్నేసమానో పఞ్ఞాయ సత్తానం హితాహితం యథాభూతం జానిత్వా సమాధినా తత్థ ఏకగ్గచిత్తో హుత్వా వీరియేన సత్తే అహితం నిసేధేత్వా హితే నియోజేతి. తేన వుత్తం ‘‘పియో…పే… నియోజకోతి ఏవమాదిగుణసమన్నాగత’’న్తి.

తం పన కల్యాణమిత్తం పరముక్కంసగతం దస్సేతుం ‘‘మమం హీ’’తిఆది వుత్తం. కారకభావం యోగకమ్మస్స. పకాసేతి అత్తానం పటిపత్తియా అమోఘభావదస్సనేన సముత్తేజనాయ, సమ్పహంసనాయ చ, నను కథేసి పవేణిపాలనత్థన్తి అధిప్పాయో. ఏవరూపోతి పేసలో హుత్వా బహుస్సుతో. తన్తిధరోతి సుత్తధరో తత్థ కేహిచిపి అసంహీరో. వంసానురక్ఖకోతి బుద్ధానుబుద్ధవంసస్స అనురక్ఖకో. పవేణిపాలకోతి పవేణియా ఆచరియుగ్గహణస్స అనుపాలకో. ఆచరియమతికోతి ఆచరియమతియం నియుత్తో తస్సా అనతివత్తనతో. న అత్తనోమతిం పకాసేతి కథేతీతి న అత్తనోమతికో, అత్తనో మతిం పగ్గయ్హ వత్తా న హోతీతి అత్థో.

‘‘పుబ్బే వుత్తఖీణాసవాదయో’’తిఆది ఏకచ్చఖీణాసవతో బహుస్సుతోవ కమ్మట్ఠానదానే సేయ్యోతి దస్సనత్థం ఆరద్ధం. తత్థ పుబ్బే వుత్తఖీణాసవాదయోతి ‘‘యం కమ్మట్ఠానం గహేతుకామో’’తిఆదినా వుత్తఖీణాసవాదికా. ఉగ్గహపరిపుచ్ఛానం విసోధితత్తాతి ఉగ్గహేతబ్బతో ‘‘ఉగ్గహో’’తి లద్ధనామాయ కమ్మట్ఠానుపకారాయ పాళియా, తదత్థం పరిపుచ్ఛనతో ‘‘పరిపుచ్ఛా’’తి లద్ధసమఞ్ఞాయ అత్థసంవణ్ణనాయ చ విసేసతో సోధితత్తా నిగ్గుమ్బం నిజ్జటం కత్వా గహితత్తా. ఇతో చితో చ సుత్తఞ్చ కారణఞ్చ సల్లక్ఖేత్వాతి పఞ్చసుపి నికాయేసు ఇతో చితో చ తస్స తస్స కమ్మట్ఠానస్స అనురూపం సుత్తపదఞ్చేవ సుత్తానుగతం యుత్తిఞ్చ సుట్ఠు ఉపలక్ఖేత్వా. సప్పాయాసప్పాయం యోజేత్వాతి యస్స కమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖతి, తస్స ఉపకారానుపకారం యుత్తిం మగ్గనేన యోజేత్వా, సమాదాయ వా సమ్మదేవ హదయే ఠపేత్వాతి అత్థో. మహామగ్గం దస్సేన్తోతి కమ్మట్ఠానవిధిం మహామగ్గం కత్వా దస్సేన్తో.

సబ్బత్థాతి తత్థ తత్థ విహారే. వత్తపటిపత్తిం కురుమానేనాతి పవిట్ఠకాలే ఆగన్తుకవత్తం, నిక్ఖమనకాలే గమికవత్తన్తి యథారహం తం తం వత్తం పూరేన్తేన. సబ్బపారిహారియతేలన్తి సబ్బేసం అఙ్గానం, సబ్బేసం వా భిక్ఖూనం అత్థాయ పరిహరితబ్బతేలం. ఠపేమీతి అనుజానాపనం. యం తం సమ్మావత్తం పఞ్ఞత్తన్తి సమ్బన్ధో. ఏకదివసం సాయం విస్సజ్జితేనాపీతి యోజనా. ఆరోచేతబ్బం ఆగమనకారణం. సప్పాయవేలా సరీరచిత్తానం కల్లసమయో.

చరియావణ్ణనా

౪౩. సన్తానే రాగస్స ఉస్సన్నభావేన చరణం పవత్తి రాగచరియా, సా సస్సతాసయాదయో వియ దట్ఠబ్బా. తథా దోసచరియాదయో. సంసగ్గో సమ్పయోగారహవసేన వేదితబ్బో, యథా ‘‘రాగమోహచరియా దోసమోహచరియా’’తిఆది. సన్నిపాతో ఏకసన్తతిపరియాపన్నతావసేన, యథా ‘‘రాగదోసచరియా రాగదోసమోహచరియా’’తిఆది. ఇమా ఏవ హి సన్ధాయ ‘‘అపరాపి చతస్సో’’తి వుత్తం. తథాతి యథా రాగాదీనం, తథా సద్ధాదీనం సంసగ్గసన్నిపాతవసేన సద్ధాబుద్ధిచరియా సద్ధావితక్కచరియా బుద్ధివితక్కచరియా సద్ధాబుద్ధివితక్కచరియాతి. ఇమా అపరాపి చతస్సో. ఏవన్తి సంసగ్గసన్నిపాతవసేన. సంసగ్గన్తి సంసజ్జనం మిస్సీకరణం ‘‘రాగసద్ధాచరియా దోససద్ధాచరియా’’తిఆదినా. అనేకాతి తేసట్ఠి, తతో అతిరేకాపి వా, తా పన అసమ్మోహన్తేన సంయుత్తసుత్తటీకాయం విత్థారతో దస్సితాతి తత్థ వుత్తనయేన వేదితబ్బా. ‘‘పకతీ’’తి ఇమినా అసతి పటిపక్ఖభావనాయం తత్థ తత్థ సన్తానే చరియాయ సభావభూతతం దస్సేతి. ఉస్సన్నతా అఞ్ఞధమ్మేహి రాగాదీనం అధికతా, యతో రాగచరియాదీనం పచ్చయసమవాయే రాగాదయో బలవన్తో హోన్తి, అభిణ్హఞ్చ పవత్తన్తి. తాసం వసేనాతి ఛన్నం మూలచరియానం వసేన ఛళేవ పుగ్గలా హోన్తి. అఞ్ఞథా అనేకపుగ్గలా సియుం, తథా చ సతి అధిప్పేతత్థసిద్ధి చ న సియాతి అధిప్పాయో.

సద్ధా బలవతీ హోతి రాగుస్సన్నే సన్తానే తదనుగుణస్స ధమ్మస్స నియోగతో అధికభావసమ్భవతో. తేనాహ ‘‘రాగస్స ఆసన్నగుణత్తా’’తి, సినేహపరియేసనాపరిచ్చజనేహి సభాగధమ్మత్తాతి అత్థో. సభాగో హి దూరేపి ఆసన్నేయేవాతి సభాగతాలక్ఖణమిధ ఆసన్నగ్గహణం. తత్థ సద్ధాయ సినియ్హనం పసాదవసేన అకాలుస్సియం అలూఖతా, రాగస్స పన రఞ్జనవసేన. సద్ధాయ పరియేసనం అధిముచ్చనవసేన తన్నిన్నతా, రాగస్స తణ్హాయనవసేన. సద్ధాయ అపరిచ్చజనం ఓకప్పనవసేన అనుపక్ఖన్దనం, రాగస్స అభిసఙ్గవసేనాతి ఏవం భిన్నసభావానమ్పి తేసం యథా అలూఖతాదిసామఞ్ఞేన సభాగతా, ఏవం తంసమఙ్గీనమ్పి పుగ్గలానన్తి ఆహ ‘‘రాగచరితస్స సద్ధాచరితో సభాగో’’తి.

పఞ్ఞా బలవతీ హోతి దోసుస్సన్నే సన్తానే తదనుగుణస్స ధమ్మస్స నియోగతో అధికభావసమ్భవతో. తేనాహ ‘‘దోసస్స ఆసన్నగుణత్తా’’తి, అనల్లీయనపరియేసనపరివజ్జనేహి సభాగధమ్మత్తాతి అత్థో. తత్థ పఞ్ఞాయ ఆరమ్మణస్స అనల్లీయనం తస్స యథాసభావావబోధవసేన విసంసట్ఠతా, దోసస్స పన బ్యాపజ్జనవసేన. పఞ్ఞాయ పరియేసనం యథాభూతదోసపవిచయో, దోసస్స అభూతదోసనిజిగీసా. పఞ్ఞాయ పరివజ్జనం నిబ్బిన్దనాదివసేన ఞాణుత్రాసో, దోసస్స అహితాధానవసేన ఛడ్డనన్తి ఏవం భిన్నసభావానమ్పి తేసం యథా అనల్లీయనాదిసామఞ్ఞేన సభాగతా, ఏవం తంసమఙ్గీనమ్పి పుగ్గలానన్తి ఆహ ‘‘దోసచరితస్స బుద్ధిచరితో సభాగో’’తి.

అన్తరాయకరా వితక్కాతి మిచ్ఛావితక్కా మిచ్ఛాసఙ్కప్పా ఉప్పజ్జన్తి మోహుస్సన్నే సన్తానే తదనుగుణస్స ధమ్మస్స యేభుయ్యేన పవత్తిసబ్భావతో. తేనాహ ‘‘మోహస్స ఆసన్నలక్ఖణత్తా’’తి, అనవట్ఠానచఞ్చలభావేహి సభాగధమ్మత్తాతి అత్థో. తత్థ వితక్కస్స అనవట్ఠానం పరికప్పవసేన సవిప్ఫారతాయ, మోహస్స సమ్మూళ్హతావసేన బ్యాకులతాయ. తథా వితక్కస్స లహుపరివితక్కనేన తదఙ్గచలతాయ చఞ్చలతా, మోహస్స అనోగాళ్హతాయాతి ఏవం భిన్నసభావానమ్పి తేసం యథా అనవట్ఠానాదిసామఞ్ఞేన సభాగతా, ఏవం తంసమఙ్గీనమ్పి పుగ్గలానన్తి ఆహ ‘‘మోహచరితస్స వితక్కచరితో సభాగో’’తి.

తణ్హా రాగోయేవ సభావతో, తస్మా రాగచరియావినిముత్తా తణ్హాచరియా నత్థీతి అత్థో. తంసమ్పయుత్తోతి తేన రాగేన సమ్పయుత్తో, దోసాదయో వియ తేన విప్పయుత్తో నత్థీతి అధిప్పాయో. తదుభయన్తి తణ్హామానద్వయం. నాతివత్తతీతి సభావతో, సమ్పయోగవసేన చ న అతిక్కమిత్వా వట్టతి. కామఞ్చేత్థ యథా రాగదోసేహి సమ్పయోగవసేన సహ వత్తమానస్సపి మోహస్స ఉస్సన్నతావసేన విసుం చరియాభావో, న కేవలం మోహస్సేవ, తథా సద్ధాబుద్ధివితక్కానం. ఏవం రాగేన సతిపి సమ్పయోగే మానస్సాపి విసుం చరియాభావో యుత్తో సియా, ఏవం సన్తేపి రాగపటిఘమానదిట్ఠివిచికిచ్ఛావిజ్జానం వియ అనుసయట్ఠో ఇమేసం రాగాదీనంయేవ ఆవేణికో చరియట్ఠోతి, నత్థేవ మానచరియా. యతో చరియా ‘‘పకతీ’’తి వుత్తా. పకతి చ సభావోతి. ఏతేనేవ దిట్ఠియాపి విసుం చరియాభావాభావో సంవణ్ణితోతి దట్ఠబ్బో. అట్ఠకథాయం పన మోహచరియన్తోగధావ దిట్ఠిచరియాతి దస్సేతుం ‘‘మోహనిదానత్తా చా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ చ-సద్దేన సమ్పయోగం సముచ్చినోతి మోహనిదానత్తా, మోహసమ్పయుత్తత్తా చాతి.

౪౪. కిం సప్పాయన్తి కీదిసం సేనాసనాదిసప్పాయం. పుబ్బాచిణ్ణం పురిమజాతీసు ఆచరితం. ఏకచ్చేతి ఉపతిస్సత్థేరం సన్ధాయాహ. తేన హి విముత్తిమగ్గే తథా వుత్తం. పుబ్బే కిరాతి కిర-సద్దో అరుచిసూచనత్థో. ఇట్ఠప్పయోగో మనాపకిరియా. సుభకమ్మబహులో యేభుయ్యేన సోభనకమ్మకారీ. న సబ్బే రాగచరితా ఏవ హోన్తి, అలుద్ధానమ్పి పుబ్బే ఇట్ఠప్పయోగసుభకమ్మబహులతాసమ్భవతో, సగ్గా చవిత్వా ఇధూపపత్తిసమ్భవతో చ. ఏతేన అసతి పుబ్బహేతునియామే యథావుత్తకారణమత్తేన న తేసం లుద్ధతా, లుద్ధభావహేతుకా చ రాగచరియాతి ఇమమత్థం దస్సేతి.

ఇతరేతి ఛేదనాదికమ్మబహులా నిరయాదితో ఇధూపపన్నా చ న సబ్బే దోసమోహచరితా ఏవ హోన్తీతి యోజనా. ఇధాపి యథావుత్తకారణస్స కోధనభావే, మూళ్హభావే చ అనేకన్తికత్తా దోసమోహచరితతాయపి అనేకంసికతా వేదితబ్బా. ధాతూనం ఉస్సదనియమో యది పమాణతో, సో నత్థి, అథ సామత్థియతో, సోపి ఏకంసికో న ఉపలబ్భతీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘యథావుత్తేనేవ నయేన ఉస్సదనియమో నామ నత్థీ’’తి. తత్థ యథావుత్తేనేవాతి ‘‘ద్విన్నం పన ధాతూన’’న్తిఆదినా వుత్తప్పకారేనేవ. దోసనియమేతి సేమ్హాదిదోసాధికతాయ రాగాదిచరితో హోతీతి దోసవసేన చరియానియమే ‘‘సేమ్హాధికో రాగచరితో’’తి వత్వా పున ‘‘సేమ్హాధికో మోహచరితో’’తి, ‘‘వాతాధికో మోహచరితో’’తి వత్వా పున ‘‘వాతాధికో రాగచరితో’’తి చ వుత్తత్తా తమ్పి దోసవసేన నియమవచనం పుబ్బాపరవిరుద్ధమేవ. అపరిచ్ఛిన్నవచనన్తి పరిచ్ఛేదకారికాయ పఞ్ఞాయ న పరిచ్ఛిన్దిత్వా వుత్తవచనం, అనుపపరిక్ఖితవచనన్తి అత్థో.

ఉస్సదకిత్తనేతి విపాకకథాయం గహితఉస్సదకిత్తనే. పుబ్బహేతునియామేనాతి పురిమభవే పవత్తలోభాదిహేతునియామేన. నియామోతి చ తేసంయేవ లోభాదీనం పటినియతో లుబ్భనాదిసభావో దట్ఠబ్బో. లోభో ఉస్సదో ఏతేసన్తి లోభుస్సదా, ఉస్సన్నలోభా, లోభాధికాతి అత్థో. అమోహుస్సదా చాతి ఏత్థ చ-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థో. తేన యే ఇమే లోభుస్సదతాదీనం పచ్చేకం వోమిస్సతో చ చుద్దస పభేదా ఇచ్ఛితా, తే అనవసేసతో సమ్పిణ్డేతి యథావుత్తేసు ఛస్వేవ తేసం అన్తోగధత్తా. ఫలభూతా చేత్థ లోభుస్సదతాదయో దట్ఠబ్బా.

ఇదాని తం నేసం లోభుస్సదతాదీనం పచ్చేకం వోమిస్సకతాదిం విభాగేన దస్సేతుం ‘‘యస్స హీ’’తిఆది ఆరద్ధం. కమ్మాయూహనక్ఖణేతి కమ్మకరణవేలాయం. లోభో బలవాతి లోభో తజ్జాయ పచ్చయసామగ్గియా సామత్థియతో అధికో హోతి. అలోభో మన్దోతి తప్పటిపక్ఖో అలోభో దుబ్బలో. కథం పనేతే లోభాలోభా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఉజువిపచ్చనీకభూతా ఏకక్ఖణే పవత్తన్తీతి? న ఖో పనేతం ఏవం దట్ఠబ్బం ‘‘ఏకక్ఖణే పవత్తన్తీ’’తి. నికన్తిక్ఖణం పన ఆయూహనపక్ఖియమేవ కత్వా ఏవం వుత్తం. ఏసేవ నయో సేసేసుపి. పరియాదాతున్తి అభిభవితుం న సక్కోతి. యో హి ‘‘ఏవంసున్దరం ఏవంవిపులం ఏవంమహగ్ఘఞ్చ న సక్కా దాతు’’న్తిఆదినా అముత్తచాగతాదివసేన పవత్తాయ చేతనాయ సమ్పయుత్తో అలోభో, సో సమ్మదేవ లోభం పరియాదాతుం న సక్కోతి. దోసమోహానం అనుప్పత్తియా, తాదిసపచ్చయలాభేన చ అదోసామోహా బలవన్తో. తస్మాతి లోభాదోసామోహానం బలవభావతో, అలోభదోసమోహానఞ్చ దుబ్బలభావతోతి వుత్తమేవ కారణం పచ్చామసతి. సోతి తంసమఙ్గీపుగ్గలో. తేన కమ్మేనాతి తేన లోభాదిఉపనిస్సయవతా కుసలకమ్మునా. సుఖసీలోతి సఖిలో. తమేవత్థం ‘‘అక్కోధనో’’తి పరియాయేన వదతి.

పురిమనయేనేవాతి పుబ్బే వుత్తనయానుసారేన మన్దా అలోభాదోసా లోభదోసే పరియాదాతుం న సక్కోన్తి, అమోహో పన బలవా మోహం పరియాదాతుం సక్కోతీతి ఏవం తత్థ తత్థ వారే యథారహం అతిదేసత్థో వేదితబ్బో. దుట్ఠోతి కోధనో. దన్ధోతి మన్దపఞ్ఞో. సీలకోతి సుఖసీలో.

ఏత్థ చ లోభవసేన, దోసమోహలోభదోసలోభమోహదోసమోహలోభదోసమోహవసేనాతి తయో ఏకకా, తయో దుకా, ఏకో తికోతి లోభాదిఉస్సదవసేన అకుసలపక్ఖేయేవ సత్త వారా, తథా కుసలపక్ఖే అలోభాదిఉస్సదవసేనాతి చుద్దస వారా లబ్భన్తి. తత్థ అలోభదోసామోహా, అలోభాదోసమోహా, అలోభదోసమోహా బలవన్తోతి ఆగతేహి కుసలపక్ఖే తతియదుతియపఠమవారేహి దోసుస్సదమోహుస్సదదోసమోహుస్సదవారా గహితా ఏవ హోన్తి, తథా అకుసలపక్ఖే లోభాదోసమోహా, లోభదోసామోహా, లోభాదోసామోహా బలవన్తోతి ఆగతేహి తతియదుతియపఠమవారేహి అదోసుస్సదఅమోహుస్సదఅదోసామోహుస్సదవారా గహితా ఏవాతి అకుసలకుసలపక్ఖేసు తయో తయో వారే అన్తోగధే కత్వా అట్ఠేవ వారా దస్సితా. యే పన ఉభయేసం మిస్సతావసేన లోభాలోభుస్సదవారాదయో అపరే ఏకూనపఞ్ఞాస వారా దస్సేతబ్బా, తే అలబ్భనతో ఏవ న దస్సితా. న హి ఏకస్మిం సన్తానే అన్తరేన అవత్థన్తరం ‘‘లోభో చ బలవా, అలోభో చా’’తిఆది యుజ్జతీతి, పటిపక్ఖవసేన వా హి ఏతేసం బలవదుబ్బలభావో, సహజాతధమ్మవసేన వా. తత్థ లోభస్స తావ పటిపక్ఖవసేన అలోభేన అనధిభూతతాయ బలవభావో, తథా దోసమోహానం అదోసామోహేహి. అలోభాదీనం పన లోభాదిఅభిభవనతో, సబ్బేసఞ్చ సమానజాతియమభిభుయ్య పవత్తివసేన సహజాతధమ్మతో బలవభావో. తేన వుత్తం అట్ఠకథాయం ‘‘లోభో బలవా అలోభో మన్దో, అదోసామోహా బలవన్తో దోసమోహా మన్దా’’తి. సో చ నేసం మన్దబలవభావో పురిమూపనిస్సయతో తథా ఆసయస్స పరిభావితతాయ వేదితబ్బో.

యో లుద్ధోతి వుత్తోతి యో ఉస్సదకిత్తనే ‘‘లుద్ధో’’తి వుత్తో, అయం ఇధ చరియావిచారే ‘‘రాగచరితో’’తి వేదితబ్బో. దుట్ఠదన్ధాతి ‘‘దుట్ఠో, దన్ధో’’తి చ వుత్తా యథాక్కమం దోసమోహచరితా. పఞ్ఞవాతి సాతిసయం సప్పఞ్ఞో. యతో సద్ధావితక్కేసు విజ్జమానేసుపి బుద్ధిచరితోతి వుచ్చతి. అలోభాదోసానం బలవభావో సద్ధూపనిస్సయతాయ వినా న హోతీతి ఆహ ‘‘అలుద్ధఅదుట్ఠా పసన్నపకతితాయ సద్ధాచరితా’’తి.

అయఞ్చ నయో సాధారణతో వుత్తోతి నిబ్బత్తితపుబ్బహేతునియామవసేనేవ బుద్ధిచరితాదికేపి దస్సేతుం ‘‘యథా వా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ అమోహపరివారేనాతి అమోహపరిక్ఖిత్తేన, ఉపనిస్సయతో సమ్పయోగతో చ పఞ్ఞాయ అభిసఙ్ఖతేనాతి అత్థో. సేసపదత్తయేపి ఏసేవ నయో. లోభాదినా వోమిస్సపరివారేనాతి ఏత్థ లోభమోహాదినా అఞ్ఞమఞ్ఞఅవిరుద్ధవోమిస్సపరివారేనాతి అత్థో. అవిరోధో చ యుగగ్గాహవసేన అప్పవత్తియా వేదితబ్బో. తథా హి సద్ధానుసారిధమ్మానుసారిగోత్తాని అఞ్ఞమఞ్ఞమ్పి భిన్నసభావానేవ. ఏకంసేన చ మిస్సకచరియాపి సమ్పటిచ్ఛితబ్బా పుబ్బహేతునియామేన చరియాసిద్ధితో. తథా చేవ ఉస్సదకిత్తనం పవత్తం యథారహం లోభాలోభాదీనం విపాకస్స పచ్చయభావతో. తేనాహ పటిసమ్భిదామగ్గే (పటి. మ. ౧.౨౩౨) –

‘‘గతిసమ్పత్తియా ఞాణసమ్పయుత్తే కతమేసం అట్ఠన్నం హేతూనం పచ్చయా ఉపపత్తి హోతి? కుసలకమ్మస్స జవనక్ఖణే తయో హేతూ కుసలా తస్మిం ఖణే జాతచేతనాయ సహజాతపచ్చయా హోన్తి, తేన వుచ్చతి కుసలమూలపచ్చయాపి సఙ్ఖారా. నికన్తిక్ఖణే ద్వే హేతూ అకుసలా తస్మిం ఖణే జాతచేతనాయ సహజాతపచ్చయా హోన్తి, తేన వుచ్చతి అకుసలమూలపచ్చయాపి సఙ్ఖారా. పటిసన్ధిక్ఖణే తయో హేతూ అబ్యాకతా తస్మిం ఖణే జాతచేతనాయ సహజాతపచ్చయా హోన్తి, తేన వుచ్చతి నామరూపపచ్చయాపి విఞ్ఞాణం, విఞ్ఞాణపచ్చయాపి నామరూప’’న్తి –

ఆది. పుబ్బహేతునియామేన చ యథా తిహేతుకస్స పఞ్ఞావేయ్యత్తియం, న తథా దుహేతుకస్స. యథా చ దుహేతుకస్స ఇతికత్తబ్బతా నేపక్కం, న తథా అహేతుకస్స. ఏవం లోభుస్సదాదయో పుగ్గలా రాగచరితాదయో హోన్తీతి నిట్ఠమేత్థ గన్తబ్బన్తి. యథావుత్తమత్థం నిగమవసేన దస్సేతుం ‘‘ఏవం లోభాదీసూ’’తిఆది వుత్తం.

౪౫. తత్రాతి తస్మిం పుచ్ఛావచనే. నయోతి జానననయో. పుగ్గలాధిట్ఠానేన వుత్తోపి అత్థో ధమ్మముఖేనేవ పఞ్ఞాయతీతి ధమ్మాధిట్ఠానేనాహ ‘‘చరియాయో విభావయే’’తి. పకతిగమనేనాతి అకిత్తిమేన సభావగమనేన. చాతురియేనాతి చాతురభావేన సిఙ్గారేన. ఉక్కుటికన్తి అసమ్ఫుట్ఠమజ్ఝం. ఖణన్తో వియాతి భూమిం ఖణన్తో వియ. అనుకడ్ఢితన్తి పాదనిక్ఖేపసమయే కడ్ఢన్తో వియ పాదం నిక్ఖిపతి. తేనస్స పదం అనుకడ్ఢితం పచ్ఛతో అఞ్ఛితం హోతి. పరిబ్యాకులాయాతి పరితో ఆలుళితాయ. ఛమ్భితో వియాతి విత్థాయన్తో వియ. భీతో వియాతి కేచి. సహసానుపీళితన్తి అగ్గపాదేన, పణ్హియా చ సహసావ సన్నిరుజ్ఝితం. వివట్టచ్ఛదస్సాతి వినివట్టచ్ఛదనస్స పహీనకిలేసస్స. ఇదమీదిసం పదన్తి భగవతో పదం దిస్వా వదతి.

పాసాదికన్తి పసాదావహం. మధురాకారన్తి ఇట్ఠాకారం. థద్ధాకారన్తి థమ్భితాకారం. అతరమానోతి నతరమానో, సణికన్తి అత్థో. సమోధాయాతి సమ్మదేవ ఓధాయ అవిక్ఖిపిత్వా. నిపజ్జిత్వాతి కాయపసారణలక్ఖణాయ నిపజ్జాయ సేయ్యాయ నిపజ్జిత్వా సయతి నిద్దాయతి. పక్ఖిత్తకాయోతి అవక్ఖిత్తకాయో అవసో వియ సహసా పతితకాయో. దుస్సణ్ఠానన్తి విరూపసన్నివేసం. విక్ఖిత్తకాయోతి ఇతో చితో చ ఖిత్తఅఙ్గపచ్చఙ్గో.

సమ్పరివత్తకన్తి సమ్పరివత్తిత్వా. ఆలోళయమానో వాలికాకచవరాని ఆకులయన్తో.

నిపుణమధురసమసక్కచ్చకారీతి సుకోసల్లం సున్దరం అవిసమం సాభిసఙ్ఖారఞ్చ కరణసీలో. గాళ్హథద్ధవిసమకారీతి థిరం అసిథిలం విసమఞ్చ కరణసీలో. అపరిచ్ఛిన్నం అపరినిట్ఠితం.

ముఖపూరకన్తి ముఖస్స పూరణం మహన్తం. అరసపటిసంవేదీతి నరసపటిసంవేదీ. భాజనే ఛడ్డేన్తోతి భోజనభాజనే సిత్థాని ఛడ్డేన్తో. ముఖం మక్ఖేన్తోతి బహిముఖం మక్ఖేన్తో.

కిలన్తరూపో వియాతి తస్స అసహనేన ఖేదప్పత్తో వియ. అఞ్ఞాణుపేక్ఖాయాతి అఞ్ఞాణభూతాయ ఉపేక్ఖాయ. అఞ్ఞాణసఙ్ఖాతాయ ఉపేక్ఖాయాతి కేచి.

మాయాదీసు సన్తదోసపటిచ్ఛదనలక్ఖణా మాయా. అసన్తగుణపకాసనలక్ఖణం సాఠేయ్యం. ఉన్నతిలక్ఖణో మానో. అసన్తగుణసమ్భావనాముఖేన పటిగ్గహణే అమత్తఞ్ఞుతాలక్ఖణా పాపిచ్ఛతా. సన్తగుణసమ్భావనాముఖేన పటిగ్గహణే అమత్తఞ్ఞుతాలక్ఖణా మహిచ్ఛతా. సకలాభేన అసన్తుస్సనలక్ఖణా అసన్తుట్ఠితా. విజ్ఝనట్ఠేన సిఙ్గం, సిఙ్గారతానాగరికభావసఙ్ఖాతం కిలేససిఙ్గం. అత్తనో సరీరస్స, చీవరాదిపరిక్ఖారస్స చ మణ్డనవసేన పవత్తం లోలుప్పం చాపల్యం. ఏవమాదయోతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన అహిరికానోత్తప్పమదప్పమాదాదయో సఙ్గయ్హన్తి.

పరాపరాధస్స ఉపనయ్హనలక్ఖణో ఉపనాహో. పరేసం గుణమక్ఖణలక్ఖణో మక్ఖో. పరస్స గుణే డంసిత్వా అపనేన్తో వియ యుగగ్గాహలక్ఖణో పళాసో. పరసమ్పత్తిఉసూయనలక్ఖణా ఇస్సా. అత్తసమ్పత్తినిగూహనలక్ఖణం మచ్ఛరియం. ఇధ ఆది-సద్దేన దోవచస్సతాపాపమిత్తతాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో.

అనుస్సాహనం థినం. అసత్తివిఘాతో మిద్ధం. చేతసో అవూపసమో ఉద్ధచ్చం. విప్పటిసారో కుక్కుచ్చం. సంసయో విచికిచ్ఛా. అయోనిసో దళ్హగ్గాహో ఆధానగ్గాహితా. యథాగహితస్స మిచ్ఛాగాహస్స దుబ్బివేఠియతా దుప్పటినిస్సగ్గియతా. ఇధ ఆది-సద్దేన ముట్ఠసచ్చఅసమ్పజఞ్ఞాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో.

ముత్తచాగతాతి విస్సట్ఠచాగతా నిస్సఙ్గపరిచ్చాగో. యథా మాయాదయో, తథా పవత్తా అకుసలక్ఖన్ధా, యథా అరియానం దస్సనకామతాదయో, తథా పవత్తా కుసలక్ఖన్ధా వేదితబ్బా.

పసాదనీయట్ఠానం నామ వత్థుత్తయం. సంవేజనీయట్ఠానాని జాతిఆదీని. కుసలానుయోగేతి కుసలధమ్మభావనాయం. ‘‘ఏవఞ్చ ఏవఞ్చ కరిస్సామీ’’తి కిచ్చానం రత్తిభాగే పరివితక్కనం రత్తిం ధూమాయనా. తథావితక్కితానం తేసం దివసభాగే అనుట్ఠానం దివా పజ్జలనా. హురాహురం ధావనాతి ఇతో చితో చ తత్థ తత్థ ఆరమ్మణే చిత్తవోసగ్గో. తేనేవాహ ‘‘ఇదం పురే చిత్తమచారి చారికం, యేనిచ్ఛకం యత్థకామం యథాసుఖ’’న్తి (ధ. ప. ౩౨౬), ‘‘చిత్తమస్స విధావతీ’’తి (సం. ని. ౧.౫౫) చ.

ధమ్మప్పవత్తిదస్సనాది చ పాళియం, అట్ఠకథాయఞ్చ అనాగతమేవాతి న సక్కా వత్తున్తి ‘‘సబ్బాకారేనా’’తి వుత్తం. కిఞ్చి కిఞ్చి ఆగతమ్పి అత్థేవాతి హి అధిప్పాయో. ‘‘న సారతో పచ్చేతబ్బ’’న్తి వత్వా తత్థ కారణం దస్సేన్తో ‘‘రాగచరితస్స హీ’’తిఆదిమాహ. అప్పమాదవిహారినోతి తత్థ వినిధాయ భావం పటిపజ్జనేన అప్పమాదకారినో. భిన్నలక్ఖణా ఇరియాపథాదయోతి చాతురియేన అచాతురియేన సణికం, సహసా చ గమనాదయో. న ఉపపజ్జన్తీతి న యుజ్జన్తి. పుచ్ఛిత్వా జానితబ్బన్తి ధమ్మప్పవత్తిఆదిం పుచ్ఛిత్వా జానితబ్బం.

౪౬. సప్పాయం హితం, కిలేసవిఘాతీతి అత్థో. అధోతవేదికన్తి అపరిసుద్ధపరిక్ఖేపవేదికం. భూమట్ఠకన్తి భూమితలేయేవ ఉట్ఠాపితం ఉపరిమతలరహితం. ఏకతో ఓనతస్స పబ్బతపాదస్స హేట్ఠాభాగో అకతభిత్తిభూమిపరికమ్మో అకతపబ్భారో. జతుకాభరితన్తి అధోముఖాహి ఓలమ్బమానముఖాహి ఖుద్దకవగ్గులీహి పరిపుణ్ణం. ఓలుగ్గవిలుగ్గన్తి ఛిన్నభిన్నం. ఉజ్జఙ్గలం లూఖధూసరం ఛాయూదకరహితం. సీహబ్యగ్ఘాదిభయేన సాసఙ్కం. దురూపన్తి విరూపం. దుబ్బణ్ణన్తి అసున్దరవణ్ణం, దుస్సణ్ఠానం వా. జాలాకారేన కతపూవం జాలపూవం. సాణి వియ ఖరసమ్ఫస్సన్తి సాణిఫలకో వియ దుక్ఖసమ్ఫస్సం. భారికభావేన, అన్తరన్తరా తున్నకరణేన చ కిచ్ఛపరిహరణం. ఆణిగణ్ఠికాహతోతి ఆణినా, గణ్ఠియా చ హతసోభో. ఇదం రాగచరితస్స సప్పాయం, ఏవమస్స కిలేససముదాచారో న హోతీతి అధిప్పాయో. ఏసేవ నయో సేసేసుపి.

దిసాముఖన్తి దిసాభిముఖం, అబ్భోకాసాభిముఖన్తి అధిప్పాయో. మహాకసిణన్తి మహన్తం కసిణమణ్డలం. సేసం సేనాసనాదీసు యం వత్తబ్బం మోహచరితస్స, తం దోసచరితస్స వుత్తసదిసమేవ.

వితక్కవిధావనస్సేవ పచ్చయో హోతి యథా తం ఆయస్మతో మేఘియత్థేరస్స. దరీముఖేతి పబ్బతవివరే. పరిత్తన్తి సుప్పసరావమత్తం.

పభేదపరిచ్ఛేదతో నిదానపరిచ్ఛేదతో విభావనపరిచ్ఛేదతో సప్పాయపరిచ్ఛేదతోతి పచ్చేకం పరిచ్ఛేద-సద్దో యోజేతబ్బో. విభావనాతి ‘‘అయం రాగచరితో’’తిఆదినా జాననవిభావనా. ఏకచ్చకసిణానుస్సతిట్ఠానమత్తస్స పసఙ్గేన కథితత్తా వుత్తం ‘‘న చ తావ చరియానుకూలం కమ్మట్ఠానం సబ్బాకారేన ఆవికత’’న్తి.

చత్తాలీసకమ్మట్ఠానవణ్ణనా

౪౭. సఙ్ఖాతనిద్దేసతోతి సఙ్ఖాతానం ‘‘చత్తాలీసాయా’’తి సఙ్ఖ్యావసేన గహితానం ఉద్దిట్ఠానం నిద్దేసతో. ‘‘ఏత్థ ఏత్తకాని ఉపచారజ్ఝానావహాని, ఏత్తకాని అప్పనాజ్ఝానావహానీ’’తి ఉపచారప్పనావహతో. ‘‘ఏత్తకాని ఏకజ్ఝానికాని, ఏత్తకాని దుకతికజ్ఝానికాని, ఏత్తకాని సకలజ్ఝానికానీ’’తి ఝానప్పభేదతో. ‘‘ఏతేసు అఙ్గసమతిక్కమో, ఏతేసు ఆరమ్మణసమతిక్కమో’’తి ఏవం సమతిక్కమతో. ‘‘ఏత్తకానేత్థ వడ్ఢేతబ్బాని, ఏత్తకాని న వడ్ఢేతబ్బానీ’’తి వడ్ఢనావడ్ఢనతో. ఆరమ్మణతోతి సభావధమ్మనిమిత్తనవత్తబ్బవసేన, చలితాచలితవసేన చ ఆరమ్మణవిభాగతో. భూమితోతి కామావచరాదిభూమివిభాగతో. గహణతోతి దిట్ఠాదివసేన గహణవిభాగతో. పచ్చయతోతి ఆరుప్పాదీనం యథారహం పచ్చయభావతో. చరియానుకూలతోతి రాగచరియాదీనం అనుకూలభావతో.

కమ్మట్ఠానానీతి ఆరమ్మణభావేన యోగకమ్మస్స పవత్తిట్ఠానాని. చతుక్కజ్ఝానికాతి చతుబ్బిధరూపావచరజ్ఝానవన్తో, తేసం ఆరమ్మణభూతాతి అత్థో. చతుక్కనయవసేన చేతం వుత్తం. తికచతుక్కజ్ఝానికేసూతి తికజ్ఝానికేసు పురిమేసు బ్రహ్మవిహారేసు, చతుక్కజ్ఝానికేసు ఆనాపానకసిణేసు. సేసేసూతి వుత్తావసేసేసు ఏకవీసతియా కమ్మట్ఠానేసు.

దిబ్బచక్ఖునా దిట్ఠహదయరూపస్స సత్తస్స చిత్తం ఆదికమ్మికో చేతోపరియఞాణేన పరిచ్ఛిన్దితుం సక్కోతి, న ఇతరస్సాతి కసిణఫరణం చేతోపరియఞాణస్స పచ్చయో హోతి. తేన వుత్తం ‘‘పరసత్తానఞ్చ చేతసా చిత్తమఞ్ఞాతుం సమత్థో హోతీ’’తి. ఓకాసేన పరిచ్ఛిన్నత్తాతి అత్తనో ఠితోకాసేన పరిచ్ఛిన్నత్తా. తథా ఉగ్గహకోసల్లస్స సమ్పాదితత్తా పరిచ్ఛిన్నాకారేనేవ తాని ఉపతిట్ఠన్తి, తస్మా న తత్థ వడ్ఢనాతి అధిప్పాయో. సచే పన కోచి వడ్ఢేయ్య, న తేన కోచి గుణోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఆనిసంసాభావా చా’’తి. ‘‘తేసు పనా’’తిఆదినా తమేవ ఆనిసంసాభావం వివరతి. యస్మా వడ్ఢితేసు కుణపరాసియేవ వడ్ఢతి, అవడ్ఢితేపి కామరాగవిక్ఖమ్భనా హోతియేవ, తస్మా ఆనిసంసాభావో. విభూతాతి విపులారమ్మణతాయ సుపాకటా, వడ్ఢితనిమిత్తతాయ అప్పమాణారమ్మణభావేన పరిబ్యత్తాతి అత్థో.

కేవలన్తి సకలం అనవసేసం. ‘‘పథవిం ఇమ’’న్తి వచనం ఉపట్ఠానాకారేన వుత్తం, న నిమిత్తస్స వడ్ఢనేనాతి అధిప్పాయో. లాభిత్తాతి సాతిసయం లాభితాయ, ఉక్కంసగతవసిభావతోతి అత్థో. థేరో హి పరమాయ వసిపత్తియా అస్సమణ్డలే అస్సం సారేన్తో వియ యత్థ తత్థ నిసిన్నోపి ఠితోపి తం ఝానం సమాపజ్జతేవ. తేనస్స సమన్తతో నిమిత్తం వడ్ఢితం వియ ఉపట్ఠాసి. తేన వుత్తం ‘‘సబ్బదిసాసూ’’తిఆది.

వుత్తాతి ధమ్మసఙ్గహే వుత్తా. మహన్తేతి విపులే. నిన్నథలాదివసేన హి ఏకదేసే అట్ఠత్వా సమన్తతో గహణవసేన సకలసరీరే నిమిత్తం గణ్హన్తస్స తం మహన్తం హోతి. మహన్తే వా సరీరే. అప్పకేతి సరీరస్స ఏకదేసే నిమిత్తం గణ్హాతీతి యోజనా. అప్పకే వా ఖుద్దకే దారకసరీరే. ఏతన్తి అసుభనిమిత్తం. ఆదీనవన్తి ‘‘అసుభరాసి ఏవ వడ్ఢతి, న చ కోచి ఆనిసంసో’’తి వుత్తం ఆదీనవం.

సేసానిపి న వడ్ఢేతబ్బానీతి సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం ఉపపత్తితో వివరితుం ‘‘కస్మా’’తిఆది వుత్తం. పిచుపిణ్డాదివసేన ఉపట్ఠహన్తమ్పి నిమిత్తం వాతసఙ్ఘాతసన్నిస్సయన్తి కత్వా వుత్తం ‘‘వాతరాసియేవ వడ్ఢతీ’’తి. ఓకాసేన పరిచ్ఛిన్నన్తి నాసికగ్గముఖనిమిత్తాదిఓకాసేన సపరిచ్ఛేదం. వాయోకసిణవడ్ఢనే వియ న ఏత్థ కోచి గుణో, కేవలం వాతవడ్ఢనమేవాతి ఆహ ‘‘సాదీనవత్తా’’తి. తేసన్తి బ్రహ్మవిహారానం. నిమిత్తన్తి ఆరమ్మణం. న చ తేన అత్థో అత్థీతి తేన సత్తరాసివడ్ఢనేన పథవీకసిణాదివడ్ఢనే వియ కిఞ్చి పయోజనం నత్థి. పరిగ్గహవసేనాతి అపరిగ్గహితస్స భావనావిసయస్స పరిగ్గహవసేన, న నిమిత్తవడ్ఢనవసేన. తేనాహ ‘‘ఏకావాసద్విఆవాసాదినా’’తిఆది. ఏత్థాతి బ్రహ్మవిహారభావనాయం. యదయన్తి యం పటిభాగనిమిత్తం అయం యోగీ. సీమాసమ్భేదేనేవ హేత్థ ఉపచారజ్ఝానుప్పత్తి, న నిమిత్తుప్పత్తియా. యది ఏవం కథం పరిత్తాదిఆరమ్మణతా ఝానస్సాతి ఆహ ‘‘పరిత్తఅప్పమాణారమ్మణతాపేత్థ పరిగ్గహవసేనా’’తి, కతిపయే సత్తే పరిగ్గహేత్వా పవత్తా మేత్తాదయో పరిత్తారమ్మణా, బహుకే అప్పమాణారమ్మణాతి అత్థో. ఆకాసం కసిణుగ్ఘాటిమత్తా న వడ్ఢేతబ్బన్తి యోజనా. వక్ఖతి వా యం తేన సమ్బన్ధితబ్బం. పరికప్పజమేవ ఆరమ్మణం వడ్ఢేతుం సక్కా, న ఇతరన్తి ఆహ ‘‘న హి సక్కా సభావధమ్మం వడ్ఢేతు’’న్తి. ఆరుప్పానం పరిత్తఅప్పమాణారమ్మణతా పరిత్తకసిణుగ్ఘాటిమాకాసే, విపులకసిణుగ్ఘాటిమాకాసే చ పవత్తియా వేదితబ్బా. సేసాని బుద్ధానుస్సతిఆదీని దస కమ్మట్ఠానాని. అనిమిత్తత్తాతి పటిభాగనిమిత్తాభావా.

పటిభాగనిమిత్తారమ్మణానీతి పటిభాగనిమిత్తభూతాని ఆరమ్మణాని. సేసాని అట్ఠారస. సేసాని ఛాతి చత్తారో బ్రహ్మవిహారా, ఆకాసానఞ్చాయతనం, ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనన్తి ఇమాని సేసాని ఛ. విస్సన్దమానపుబ్బతాయ విపుబ్బకం. పగ్ఘరమానలోహితతాయ లోహితకం. కిమీనం పచలనేన పుళువకం, చలితారమ్మణం వుత్తం. వాతపానవివరాదీహి అన్తోపవిట్ఠస్స సూరియాలోకాదికస్స చలనాకారో పఞ్ఞాయతీతి ఓభాసమణ్డలారమ్మణమ్పి చలితారమ్మణం వుత్తం. పుబ్బభాగేతి పటిభాగనిమిత్తప్పవత్తియా పుబ్బభాగే. సన్నిసిన్నమేవాతి సన్తం నిచ్చలమేవ.

దేవేసూతి కామావచరదేవేసు, తత్థ అసుభానం పటికూలస్స చ ఆహారస్స అభావతో. అస్సాసపస్సాసానం బ్రహ్మలోకే అభావతో ‘‘ఆనాపానస్సతి చా’’తి వుత్తం.

దిట్ఠేనాతి దిట్ఠేన వత్థునా కారణభూతేన. గహేతబ్బానీతి ఉగ్గహేతబ్బాని, ఉప్పాదేతబ్బఉగ్గహనిమిత్తానీతి అత్థో. తేనాహ ‘‘పుబ్బభాగే’’తిఆది. తస్సాతి కాయగతాసతియా. ఉచ్ఛుసస్సాదీనం పత్తేసు పచలమానవణ్ణగ్గహణముఖేన వా తస్స గహేతబ్బత్తా వుత్తం ‘‘వాయోకసిణం దిట్ఠఫుట్ఠేనా’’తి. న ఆదికమ్మికేన గహేతబ్బానీతి ఆదికమ్మికేన న గహేతబ్బాని, భావనారమ్భవసేన న పట్ఠపేతబ్బాని, హేట్ఠిమే తయో బ్రహ్మవిహారే, కసిణేసు రూపావచరచతుత్థజ్ఝానఞ్చ అనధిగన్త్వా సమ్పాదేతుం అసక్కుణేయ్యత్తా.

ఇమేసు పన కమ్మట్ఠానేసూతి ఏత్థ కమ్మట్ఠానగ్గహణేన యథారహం ఆరమ్మణానం, ఝానానఞ్చ గహణం వేదితబ్బం. సుఖవిహారస్సాతి దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారస్స.

‘‘ఏకాదస కమ్మట్ఠానాని అనుకూలానీ’’తి ఉజువిపచ్చనీకవసేన చేతం వుత్తం. ఏవం సేసేసుపి. వక్ఖతి హి ‘‘సబ్బఞ్చేత’’న్తిఆది. అనుకూలాని రాగవిక్ఖమ్భనస్స ఉపాయభావతో. అట్ఠ అనుకూలానీతి యోజనా. ఏవం సేసేసు. ఏకన్తి ఇదం అనుస్సతిఅపేక్ఖం అనుస్సతీసు ఏకన్తి, న మోహచరితవితక్కచరితాపేక్ఖం తేసం అఞ్ఞస్సాపి అనుకూలస్స అలబ్భనతో. ‘‘సద్ధాచరితస్స పురిమా ఛ అనుస్సతియో’’తి ఇదం అతిసప్పాయవసేన వుత్తం. ఇమస్సేవ ఉజువిపచ్చనీకం ఇమస్స అతిసప్పాయన్తి గహేతబ్బస్స విసేసస్స అభావతో సబ్బచరితానం అనుకూలాని. పరిత్తన్తి సరావమత్తం, అప్పమాణన్తి తతో అధికపమాణం. పరిత్తం వా సుప్పసరావమత్తం, అప్పమాణం అధికపమాణం ఖలమణ్డలాదికసిణభావేన పరిగ్గహితం.

చత్తారో ధమ్మాతి చత్తారో మనసికరణీయా ధమ్మా. ఉత్తరీతి సీలసమ్పదా, కల్యాణమిత్తతా, సప్పాయధమ్మస్సవనం, వీరియం; పఞ్ఞాతి ఇమేసు పఞ్చసు ధమ్మేసు పతిట్ఠానతో ఉపరి. అసుభాతి అసుభభావనా ఏకాదససు అసుభకమ్మట్ఠానేసు భావనానుయోగా. మేత్తాతి అనోధిసో, ఓధిసో వా పవత్తా మేత్తాభావనా. ఆనాపానస్సతీతి సోళసవత్థుకా ఆనాపానస్సతిసమాధిభావనా. వితక్కుపచ్ఛేదాయాతి మిచ్ఛావితక్కానం ఉపచ్ఛిన్దనత్థాయ. అనిచ్చసఞ్ఞాతి ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా’’తి (అ. ని. ౩.౧౩౭; ధ. ప. ౨౭౭; మహాని. ౨౭) ఏవం పవత్తా అనిచ్చానుపస్సనా. అస్మిమానసముగ్ఘాతాయాతి ‘‘అస్మీ’’తి ఉప్పజ్జనకస్స నవవిధస్సాపి మానస్స సముచ్ఛిన్దనాయ. ఏత్థ హి ఏకస్సేవ చత్తారో ధమ్మా భావేతబ్బా వుత్తా, న ఏకస్స చతుచరియతాయ. తేన విఞ్ఞాయతి ‘‘సబ్బానిపి కమ్మట్ఠానాని సబ్బాకుసలవిక్ఖమ్భనాని సబ్బకుసలపరిబ్రూహనానీ’’తి.

ఏకస్సేవ సత్త కమ్మట్ఠానాని వుత్తాని, న చాయస్మా రాహులో సబ్బచరితోతి అధిప్పాయో. వచనమత్తేతి ‘‘అసుకకమ్మట్ఠానం అసుకచరితస్స అనుకూల’’న్తి ఏవం వుత్తవచనమత్తే. అధిప్పాయోతి తథావచనస్స అధిప్పాయో. సో పన ‘‘సబ్బఞ్చేత’’న్తిఆదినా విభావితో ఏవ.

౪౮. ‘‘పియో గరూ’’తిఆదినా (అ. ని. ౭.౩౭) వుత్తప్పకారం కల్యాణమిత్తం. ‘‘అత్తనో పత్తచీవరం సయమేవ గహేత్వా’’తిఆదినా వుత్తనయేన ఉపసఙ్కమిత్వా. సోమనస్సమేవ ఉప్పజ్జతి ‘‘ఏవం బహుపరిస్సయోయం అత్తభావో ఠానేయేవ మయా నియ్యాతితో’’తి. తేనాహ ‘‘యథా హీ’’తిఆది.

అతజ్జనీయోతి న తజ్జేతబ్బో న నిగ్గహేతబ్బో. స్వాయం అతజ్జనీయభావో దోవచస్సతాయ వా సియా, ఆచరియే అనివిట్ఠపేమతాయ వాతి తదుభయం దస్సేతుం ‘‘దుబ్బచో వా’’తిఆది వుత్తం. యో హి ఆచరియేన తజ్జియమానో కోపఞ్చ దోసఞ్చ అపచ్చయఞ్చ పాతుకరోతి, యో వా ‘‘కిమస్స సన్తికే వాసేనా’’తి పక్కమతి, అయం దువిధోపి అతజ్జనీయో. ధమ్మేనాతి ఓవాదానుసాసనిధమ్మేన. గూళ్హం గన్థన్తి కమ్మట్ఠానగన్థం, సచ్చపటిచ్చసముప్పాదాదిసహితం గమ్భీరం సుఞ్ఞతాపటిసంయుత్తఞ్చ.

తుమ్హాకమత్థాయాతి వుత్తేతి ‘‘సతపోరిసే పపాతే పతనేన తుమ్హాకం కోచి అత్థో హోతీ’’తి కేనచి వుత్తే. ఘంసేన్తోతి ‘‘మనుస్సకక్కేన తుమ్హాకం కోచి అత్థో’’తి వుత్తే ఘంసేన్తో నిరవసేసం అత్తభావం ఖేపేతుం ఉస్సహేయ్యం. ‘‘మమ అస్సాసపస్సాసనిరున్ధనేన తుమ్హాకం కోచి రోగవూపసమాదికో అత్థో అత్థీ’’తి కేనచి వుత్తే. తీహిపి భిక్ఖూహి ఆచరియే భత్తిపవేదనముఖేన వీరియారమ్భో ఏవ పవేదితో.

౪౯. అఞ్ఞత్థ పవత్తిత్వాపి చిత్తం ఆగమ్మ యత్థ సేతి, సో తస్స ఆసయో ‘‘మిగాసయో’’ వియ, ఆసయో ఏవ అజ్ఝాసయో. సో దువిధో విపన్నో, సమ్పన్నోతి. తత్థ విపన్నో సస్సతాదిమిచ్ఛాభినివేసనిస్సితో. సమ్పన్నో దువిధో వట్టనిస్సితో, వివట్టనిస్సితోతి. తేసు వివట్టనిస్సితో అజ్ఝాసయో ‘‘సమ్పన్నజ్ఝాసయేనా’’తి ఇధాధిప్పేతో. ఇదాని నం విభాగేన దస్సేతుం ‘‘అలోభాదీనం వసేనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఛహాకారేహీతి అలుబ్భనాదీహి ఛహి ఆకారేహి. సమ్పన్నజ్ఝాసయేనాతి పుబ్బభాగియానం సీలసమ్పదాదీనం సాధనవసేన, లోకుత్తరానం ఉపనిస్సయభావేన చ సమ్పన్నో అజ్ఝాసయో ఏతస్సాతి సమ్పన్నజ్ఝాసయో, తేన. అలోభాదయో హి అనేకదోసవిధమనతో, అనేకగుణావహతో చ సత్తానం బహుకారా విసేసతో యోగినో. తథా హి అలోభాదయో మచ్ఛేరమలాదీనం పటిపక్ఖభావేన పవత్తన్తి. వుత్తం హేతం (ధ. స. అట్ఠ. ౧ మూలరాసీవణ్ణనా) –

‘‘అలోభో మచ్ఛేరమలస్స పటిపక్ఖో, అదోసో దుస్సీల్యమలస్స, అమోహో కుసలేసు ధమ్మేసు అభావనాయ. అలోభో చేత్థ దానహేతు, అదోసో సీలహేతు, అమోహో భావనాహేతు. తేసు చ అలోభేన అనధికం గణ్హాతి లుద్ధస్స అధికగ్గహణతో, అదోసేన అనూనం దుట్ఠస్స ఊనగ్గహణతో, అమోహేన అవిపరీతం మూళ్హస్స విపరీతగ్గహణతో.

‘‘అలోభేన చేత్థ విజ్జమానం దోసం దోసతో ధారేన్తో దోసే పవత్తతి, లుద్ధో హి దోసం పటిచ్ఛాదేతి. అదోసేన విజ్జమానం గుణం గుణతో ధారేన్తో గుణే పవత్తతి, దుట్ఠో హి గుణం మక్ఖేతి. అమోహేన యాథావసభావం యాథావసభావతో ధారేన్తో యాథావసభావే పవత్తతి, మూళ్హో హి తచ్ఛం ‘అతచ్ఛ’న్తి, అతచ్ఛఞ్చ ‘తచ్ఛ’న్తి గణ్హాతి. అలోభేన చ పియవిప్పయోగదుక్ఖం న హోతి లుద్ధస్స పియసబ్భావతో, పియవిప్పయోగాసహనతో చ, అదోసేన అప్పియసమ్పయోగదుక్ఖం న హోతి దుట్ఠస్స అప్పియసబ్భావతో, అప్పియసమ్పయోగాసహనతో చ, అమోహేన ఇచ్ఛితాలాభదుక్ఖం న హోతి, అమూళ్హస్స హి ‘తం కుతేత్థ లబ్భా’తి ఏవమాదిపచ్చవేక్ఖణసబ్భావతో.

‘‘అలోభేన చేత్థ జాతిదుక్ఖం న హోతి అలోభస్స తణ్హాపటిపక్ఖతో, తణ్హామూలకత్తా చ జాతిదుక్ఖస్స, అదోసేన జరాదుక్ఖం న హోతి తిక్ఖదోసస్స ఖిప్పం జరాసమ్భవతో, అమోహేన మరణదుక్ఖం న హోతి, సమ్మోహమరణఞ్హి దుక్ఖం, న చ తం అమూళ్హస్స హోతి. అలోభేన చ గహట్ఠానం, అమోహేన పబ్బజితానం, అదోసేన పన సబ్బేసమ్పి సుఖసంవాసతా హోతి.

‘‘విసేసతో చేత్థ అలోభేన పేత్తివిసయే ఉపపత్తి న హోతి, యేభుయ్యేన హి సత్తా తణ్హాయ పేత్తివిసయం ఉపపజ్జన్తి, తణ్హాయ చ పటిపక్ఖో అలోభో. అదోసేన నిరయే ఉపపత్తి న హోతి, దోసేన హి చణ్డజాతితాయ దోససదిసం నిరయం ఉపపజ్జన్తి, దోసస్స చ పటిపక్ఖో అదోసో. అమోహేన తిరచ్ఛానయోనియం నిబ్బత్తి న హోతి, మోహేన హి నిచ్చసమ్మూళ్హం తిరచ్ఛానయోనిం ఉపపజ్జన్తి, మోహపటిపక్ఖో చ అమోహో. ఏతేసు చ అలోభో రాగవసేన ఉపగమనస్స అభావకరో, అదోసో దోసవసేన అపగమనస్స, అమోహో మోహవసేన అమజ్ఝత్తభావస్స.

‘‘తీహిపి చేతేహి యథాపటిపాటియా నేక్ఖమ్మసఞ్ఞా అబ్యాపాదసఞ్ఞా అవిహింసాసఞ్ఞాతి ఇమా తిస్సో, అసుభసఞ్ఞా అప్పమాణసఞ్ఞా ధాతుసఞ్ఞాతి ఇమా చ తిస్సో సఞ్ఞాయో హోన్తి. అలోభేన పన కామసుఖల్లికానుయోగఅన్తస్స, అదోసేన అత్తకిలమథానుయోగఅన్తస్స పరివజ్జనం హోతి, అమోహేన మజ్ఝిమాయ పటిపత్తియా పటిపజ్జనం. తథా అలోభేన అభిజ్ఝాకాయగన్థస్స పభేదనం హోతి, అదోసేన బ్యాపాదకాయగన్థస్స, అమోహేన సేసగన్థద్వయస్స. పురిమాని చ ద్వే సతిపట్ఠానాని పురిమానం ద్విన్నం ఆనుభావేన, పచ్ఛిమాని పచ్ఛిమస్సేవ ఆనుభావేన ఇజ్ఝన్తి.

‘‘అలోభో చేత్థ ఆరోగ్యస్స పచ్చయో హోతి, అలుద్ధో హి లోభనీయమ్పి అసప్పాయం న సేవతి, తేన అరోగో హోతి. అదోసో యోబ్బనస్స, అదుట్ఠో హి వలితపలితావహేన దోసగ్గినా అడయ్హమానో దీఘరత్తం యువా హోతి. అమోహో దీఘాయుకతాయ, అమూళ్హో హి హితాహితం ఞత్వా అహితం పరివజ్జేన్తో, హితఞ్చ పటిసేవమానో దీఘాయుకో హోతి.

‘‘అలోభో చేత్థ భోగసమ్పత్తియా పచ్చయో చాగేన భోగపటిలాభతో, అదోసో మిత్తసమ్పత్తియా మేత్తాయ మిత్తానం పటిలాభతో, అపరిహానతో చ, అమోహో అత్తసమ్పత్తియా, అమూళ్హో హి అత్తనో హితమేవ కరోన్తో అత్తానం సమ్పాదేతి. అలోభో చ దిబ్బవిహారస్స పచ్చయో హోతి, అదోసో బ్రహ్మవిహారస్స, అమోహో అరియవిహారస్స.

‘‘అలోభేన చేత్థ సకపక్ఖేసు సత్తసఙ్ఖారేసు నిబ్బుతో హోతి తేసం వినాసేన అభిసఙ్గహేతుకస్స దుక్ఖస్స అభావా, అదోసేన పరపక్ఖేసు, అదుట్ఠస్స హి వేరీసుపి వేరిసఞ్ఞాయ అభావతో, అమోహేన ఉదాసీనపక్ఖేసు అమూళ్హస్స సబ్బాభిసఙ్గతాయ అభావతో.

‘‘అలోభేన చ అనిచ్చదస్సనం హోతి, లుద్ధో హి ఉపభోగాసాయ అనిచ్చేపి సఙ్ఖారే అనిచ్చతో న పస్సతి. అదోసేన దుక్ఖదస్సనం, అదోసజ్ఝాసయో హి పరిచ్చత్తఆఘాతవత్థుపరిగ్గహో సఙ్ఖారేయేవ దుక్ఖతో పస్సతి. అమోహేన అనత్తదస్సనం, అమూళ్హో హి యాథావగహణకుసలో అపరిణాయకం ఖన్ధపఞ్చకం అపరిణాయకతో బుజ్ఝతి. యథా చ ఏతేహి అనిచ్చదస్సనాదీని, ఏవం ఏతేపి అనిచ్చదస్సనాదీహి హోన్తి. అనిచ్చదస్సనేన హి అలోభో హోతి, దుక్ఖదస్సనేన అదోసో, అనత్తదస్సనేన అమోహో. కో హి నామ ‘అనిచ్చమిద’న్తి సమ్మా ఞత్వా తస్సత్థాయ పిహం ఉప్పాదేయ్య, సఙ్ఖారే వా ‘దుక్ఖ’న్తి జానన్తో అపరమ్పి అచ్చన్తతిఖిణం కోధదుక్ఖం ఉప్పాదేయ్య, అత్తసుఞ్ఞతఞ్చ బుజ్ఝిత్వా పున సమ్మోహం ఆపజ్జేయ్యా’’తి.

తేన వుత్తం ‘‘పుబ్బభాగియానం సీలసమ్పదాదీనం సాధనవసేన లోకుత్తరానం, ఉపనిస్సయభావేన చ సమ్పన్నో అజ్ఝాసయో ఏతస్సాతి సమ్పన్నజ్ఝాసయో’’తి. తేనాహ ‘‘ఏవం తిస్సన్నం బోధీనం అఞ్ఞతరం పాపుణాతీ’’తి.

ఇదాని తే అజ్ఝాసయే పాళియావ విభావేతుం ‘‘యథాహా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఛాతి గణనపరిచ్ఛేదో. అజ్ఝాసయాతి పరిచ్ఛిన్నధమ్మనిదస్సనం. ఉభయం పన ఏకజ్ఝం కత్వా ఛబ్బిధా అజ్ఝాసయాతి అత్థో. బోధిసత్తాతి బుజ్ఝనకసత్తా, బోధియా వా నియతభావేన సత్తా లగ్గా, అధిముత్తా తన్నిన్నా తప్పోణాతి అత్థో. బోధిపరిపాకాయ సంవత్తన్తీతి యథాభినీహారం అత్తనా పత్తబ్బబోధియా పరిపాచనాయ భవన్తి. అలోభజ్ఝాసయాతి అలుబ్భనాకారేన పవత్తఅజ్ఝాసయా, ఆదితో ‘‘కథం ను ఖో మయం సబ్బత్థ, సబ్బదా చ అలుద్ధా ఏవ హేస్సామా’’తి, మజ్ఝే చ అలుబ్భనవసేనేవ, పచ్ఛా చ తస్సేవ రోచనవసేన పవత్తఅజ్ఝాసయా. లోభే దోసదస్సావినోతి లుబ్భనలక్ఖణే లోభే సబ్బప్పకారేన ఆదీనవదస్సావినో. ఇదం తస్స అజ్ఝాసయస్స ఏకదేసతో బ్రూహనాకారదస్సనం. లోభే హి ఆదీనవం, అలోభే చ ఆనిసంసం పస్సన్తస్స అలోభజ్ఝాసయో పరివడ్ఢతి, స్వాయం తత్థ ఆదీనవానిసంసదస్సనవిధి విభావితోయేవ. సేసపదేసుపి ఇమినా నయేన అత్థో వేదితబ్బో. అయం పన విసేసో – నేక్ఖమ్మన్తి ఇధ పబ్బజ్జా. పవివేకో తదఙ్గవివేకో, విక్ఖమ్భనవివేకో, కాయవివేకో, చిత్తవివేకో చ. నిస్సరణం నిబ్బానం. సబ్బభవగతీసూతి సబ్బేసు భవేసు, సబ్బాసు చ గతీసు. తదధిముత్తతాయాతి యదత్థం భావనానుయోగో, యదత్థా చ పబ్బజ్జా, తదధిముత్తేన. తేనేవాహ ‘‘సమాధాధిముత్తేనా’’తిఆది.

౫౦. ‘‘కిం చరితోసీ’’తి పుచ్ఛితో సచే ‘‘న జానామీ’’తి వదేయ్య, ‘‘కే వా తే ధమ్మా బహులం సముదాచరన్తీ’’తి పుచ్ఛితబ్బో. కిం వాతి కిం అసుభం వా అనుస్సతిట్ఠానం వా అఞ్ఞం వా. కిం తే మనసి కరోతో ఫాసు హోతీతి చిత్తస్స ఏకగ్గభావేన సుఖం హోతి. చిత్తం నమతీతి పకతియావ అభిరతివసేన నమతి. ఏవమాదీహీతి ఆది-సద్దేన ఇరియాపథాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. తేపి హి న సబ్బస్స ఏకంసతో బ్యభిచారినో ఏవ. తథా హి సముదాచారో పుచ్ఛితబ్బో వుత్తో. ‘‘అసుకఞ్చ అసుకఞ్చ మనసికారవిధిం కతిపయదివసం అనుయుఞ్జాహీ’’తి చ వత్తబ్బో.

‘‘పకతియా ఉగ్గహితకమ్మట్ఠానస్సా’’తి ఇదం యం కమ్మట్ఠానం గహేతుకామో, తత్థ సజ్ఝాయవసేన వా మనసికారవసేన వా కతపరిచయం సన్ధాయ వుత్తం. ఏకం ద్వే నిసజ్జానీతి ఏకం వా ద్వే వా ఉణ్హాసనాని. సజ్ఝాయం కారేత్వా అత్తనో సమ్ముఖావ అధీయాపేత్వా దాతబ్బం, సో చే అఞ్ఞత్థ గన్తుకామోతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘సన్తికే వసన్తస్సా’’తి. ఆగతాగతక్ఖణే కథేతబ్బం, పవత్తిం సుత్వాతి అధిప్పాయో.

పథవీకసిణన్తి పథవీకసిణకమ్మట్ఠానం. కతస్సాతి కతస్స కసిణస్స. తం తం ఆకారన్తి ఆచరియేన కమ్మట్ఠానే వుచ్చమానే పదపదత్థాధిప్పాయఓపమ్మాదికం అత్తనో ఞాణస్స పచ్చుపట్ఠితం తం తం ఆకారం, యం యం నిమిత్తన్తి వుత్తం. ఉపనిబన్ధిత్వాతి ఉపనేత్వా నిబద్ధం వియ కత్వా, హదయే ఠపేత్వా అపముస్సన్తం కత్వాతి అత్థో. ఏవం సుట్ఠు ఉపట్ఠితస్సతితాయ నిమిత్తం గహేత్వా తత్థ సమ్పజానకారితాయ సక్కచ్చం సుణన్తేన. తన్తి తం యథావుత్తం సుగ్గహితం నిస్సాయ. ఇతరస్సాతి తథా అగణ్హన్తస్స. సబ్బాకారేనాతి కస్సచిపి పకారస్స తత్థ అసేసితత్తా వుత్తం.

కమ్మట్ఠానగ్గహణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఇతి తతియపరిచ్ఛేదవణ్ణనా.

౪. పథవీకసిణనిద్దేసవణ్ణనా

౫౧. ఫాసు హోతీతి ఆవాససప్పాయాదిలాభేన మనసికారఫాసుతా భావనానుకూలతా హోతి. పరిసోధేన్తేనాతి తేసం తేసం గణ్ఠిట్ఠానానం ఛిన్దనవసేన విసోధేన్తేన. అకిలమన్తోయేవాతి అకిలన్తకాయో ఏవ. సతి హి కాయకిలమథే సియా కమ్మట్ఠానమనసికారస్స అన్తరాయోతి అధిప్పాయో. గణ్ఠిట్ఠానన్తి అత్థతో, అధిప్పాయతో చ దుబ్బినివేధతాయ గణ్ఠిభూతం ఠానం. ఛిన్దిత్వాతి యాథావతో అత్థస్స, అధిప్పాయస్స చ విభావనేన ఛిన్దిత్వా, విభూతం సుపాకటం కత్వాతి అధిప్పాయో. సువిసుద్ధన్తి సుట్ఠు విసుద్ధం, నిగుమ్బం నిజ్జటన్తి అత్థో.

అననురూపవిహారవణ్ణనా

౫౨. అఞ్ఞతరేనాతి అఞ్ఞతరేనాపి, పగేవ అనేకేహీతి అధిప్పాయో. మహన్తభావో మహత్తం. తథా సేసేసు. సోణ్డవా సోణ్డీ. తథా పణ్ణన్తిఆదీసు. బోధిఅఙ్గణాదీసు కాతబ్బం ఇధ ‘‘వత్త’’న్తి అధిప్పేతన్తి ఆహ ‘‘పానీయఘటం వా రిత్త’’న్తి. నిట్ఠితాయాతి పవిట్ఠపవిట్ఠానం దానేన పరిక్ఖీణాయ. జిణ్ణవిహారేపి యత్ర భిక్ఖూ ఏవం వదన్తి ‘‘ఆయస్మా, యథాసుఖం సమణధమ్మం కరోతు, మయం పటిజగ్గిస్సామా’’తి. ఏవరూపే విహాతబ్బన్తి అయమ్పి నయో లబ్భతి, వుత్తనయత్తా పన న వుత్తో.

మహాపథవిహారేతి మహాపథసమీపే విహారే. భాజనదారుదోణికాదీనీతి రజనభాజనాని, రజనత్థాయ దారు, దారుమయదోణికా, రజనపచనట్ఠానం, ధోవనఫలకన్తి ఏవమాదీని. సాకహారికాతి సాకహారినియో ఇత్థియో. విసభాగసద్దో కామగుణూపసంహితో గీతసద్దోతి వదన్తి, కేవలోపి ఇత్థిసద్దో విసభాగసద్దో ఏవ. తత్రాతి పుప్ఫవన్తే విహారే. తాదిసోయేవాతి ‘‘తత్థస్స కమ్మట్ఠానం గహేత్వా’’తిఆదినా యాదిసో పణ్ణవన్తే విహారే ఉపద్దవో వుత్తో, తాదిసోయేవ. ‘‘పుప్ఫహారికాయో పుప్ఫం ఓచినన్తియో’’తి పన వత్తబ్బం. అయమిధ విసేసో.

పత్థనీయేతి తత్థ వసన్తేసు సమ్భావనావసేన ఉపసఙ్కమనాదినా పత్థేతబ్బే. తేనాహ ‘‘లేణసమ్మతే’’తి. దక్ఖిణాగిరీతి మగధవిసయే దక్ఖిణాగిరీతి వదన్తి.

విసభాగారమ్మణాని ఇట్ఠాని, అనిట్ఠాని చ. అనిట్ఠానం హి దస్సనత్థం ‘‘ఘటేహి నిఘంసన్తియో’’తిఆది వుత్తం. దబ్బూపకరణయోగ్గా రుక్ఖా దబ్బూపకరణరుక్ఖా.

యో పన విహారో. ఖలన్తి ధఞ్ఞకరణట్ఠానం. గావో రున్ధన్తి ‘‘సస్సం ఖాదింసూ’’తి. ఉదకవారన్తి కేదారేసు సస్సానం దాతబ్బఉదకవారం. అయమ్పీతి మహాసఙ్ఘభోగోపి విహారో. వారియమానా కమ్మట్ఠానికేన భిక్ఖునా.

సముద్దసాముద్దికనదీనిస్సితం ఉదకపట్టనం. మహానగరానం ఆయద్వారభూతం అటవిముఖాదినిస్సితం థలపట్టనం. అప్పసన్నా హోన్తి. తేనస్స తత్థ ఫాసువిహారో న హోతీతి అధిప్పాయో. మఞ్ఞమానా రాజమనుస్సా.

సమోసరణేనాతి ఇతో చితో సఞ్చరణేన. పపాతేతి పపాతసీసే ఠత్వా గాయి ‘‘గీతసద్దేన ఇధాగతం పపాతే పాతేత్వా ఖాదిస్సామీ’’తి. వేగేన గహేత్వాతి వేగేనాగన్త్వా ‘‘కుహిం యాసీ’’తి ఖన్ధే గహేత్వా.

యత్థాతి యస్మిం విహారే, విహారసామన్తా వా న సక్కా హోతి కల్యాణమిత్తం లద్ధుం, తత్థ విహారే సో అలాభో మహాదోసోతి యోజనా.

పన్థనిన్తి పన్థే నీతో పవత్తితోతి పన్థనీ, మగ్గనిస్సితో విహారో. తం పన్థనిం. సోణ్డిన్తి సోణ్డిసహితో విహారో సోణ్డీ, తం సోణ్డిం. తథా పణ్ణన్తిఆదీసు. నగరనిస్సితం నగరన్తి వుత్తం ఉత్తరపదలోపేన యథా ‘‘భీమసేనో భీమో’’తి. దారునాతి దారునిస్సితేన సహ. విసభాగేనాతి యో విసభాగేహి వుసీయతి, విసభాగానం వా నివాసో, సో విహారో విసభాగో. తేన విసభాగేన సద్ధిం. పచ్చన్తనిస్సితఞ్చ సీమానిస్సితఞ్చ అసప్పాయఞ్చ పచ్చన్తసీమాసప్పాయం. యత్థ మిత్తో న లబ్భతి, తమ్పీతి సబ్బత్థ ఠాన-సద్దాపేక్ఖాయ నపుంసకనిద్దేసో. ఇతి విఞ్ఞాయాతి ‘‘భావనాయ అననురూపానీ’’తి ఏవం విజానిత్వా.

అనురూపవిహారవణ్ణనా

౫౩. అయం అనురూపో నామాతి అయం విహారో భావనాయ అనురూపో నామ. నాతిదూరన్తి గోచరట్ఠానతో అడ్ఢగావుతతో ఓరభాగతాయ న అతిదూరం. నాచ్చాసన్నన్తి పచ్ఛిమేన పమాణేన గోచరట్ఠానతో పఞ్చధనుసతికతాయ న అతిఆసన్నం. తాయ చ పన నాతిదూరనాచ్చాసన్నతాయ, గోచరట్ఠానం పరిస్సయాదిరహితమగ్గతాయ చ గమనస్స చ ఆగమనస్స చ యుత్తరూపత్తా గమనాగమనసమ్పన్నం. దివసభాగే మహాజనసంకిణ్ణతాభావేన దివా అప్పాకిణ్ణం. అభావత్థో హి అయం అప్ప-సద్దో ‘‘అప్పిచ్ఛో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౩౬) వియ. రత్తియం జనాలాపసద్దాభావేన రత్తిం అప్పసద్దం. సబ్బదాపి జనసన్నిపాతనిగ్ఘోసాభావేన అప్పనిగ్ఘోసం. అప్పకసిరేనాతి అకసిరేన సుఖేనేవ. సీలాదిగుణానం థిరభావప్పత్తియా థేరా. సుత్తగేయ్యాది బహు సుతం ఏతేసన్తి బహుస్సుతా. వాచుగ్గతకరణేన, సమ్మదేవ గరూనం సన్తికే ఆగమితభావేన చ ఆగతో పరియత్తిధమ్మసఙ్ఖాతో ఆగమో ఏతేసన్తి ఆగతాగమా. సుత్తాభిధమ్మసఙ్ఖాతస్స ధమ్మస్స ధారణేన ధమ్మధరా. వినయస్స ధారణేన వినయధరా. తేసంయేవ ధమ్మవినయానం మాతికాయ ధారణేన మాతికాధరా. తత్థ తత్థ ధమ్మపరిపుచ్ఛాయ పరిపుచ్ఛతి. అత్థపరిపుచ్ఛాయ పరిపఞ్హతి వీమంసతి విచారేతి. ఇదం, భన్తే, కథం ఇమస్స కో అత్థోతి పరిపుచ్ఛనపరిపఞ్హాకారదస్సనం. అవివటఞ్చేవ పాళియా అత్థం పదేసన్తరపాళిదస్సనేన ఆగమతో వివరన్తి. అనుత్తానీకతఞ్చ యుత్తివిభావనేన ఉత్తానీకరోన్తి. కఙ్ఖట్ఠానియేసు ధమ్మేసు సంసయుప్పత్తియా హేతుతాయ గణ్ఠిట్ఠానభూతేసు పాళిపదేసేసు యాథావతో వినిచ్ఛయదానేన కఙ్ఖం పటివినోదేన్తి. ఏత్థ చ ‘‘నాతిదూరం, నాచ్చాసన్నం, గమనాగమనసమ్పన్న’’న్తి ఏకం అఙ్గం, ‘‘దివా అప్పాకిణ్ణం, రత్తిం అప్పసద్దం అప్పనిగ్ఘోస’’న్తి ఏకం, ‘‘అప్పడంసమకసవాతాతపసరీసపసమ్ఫస్స’’న్తి ఏకం, ‘‘తస్మిం ఖో పన సేనాసనే విహరన్తస్స…పే… పరిక్ఖారా’’తి ఏకం, ‘‘తస్మిం ఖో పన సేనాసనే థేరా…పే… కఙ్ఖం పటివినోదేన్తీ’’తి ఏకం. ఏవం పఞ్చ అఙ్గాని వేదితబ్బాని.

ఖుద్దకపలిబోధవణ్ణనా

౫౪. ఖుద్దకపలిబోధుపచ్ఛేదే పయోజనం పరతో ఆగమిస్సతి. అగ్గళఅనువాతపరిభణ్డదానాదినా దళ్హీకమ్మం వా. తన్తచ్ఛేదాదీసు తున్నకమ్మం వా కాతబ్బం.

భావనావిధానవణ్ణనా

౫౫. సబ్బకమ్మట్ఠానవసేనాతి అనుక్కమేన నిద్దిసియమానస్స చత్తాలీసవిధస్స సబ్బస్స కమ్మట్ఠానస్స వసేన. పిణ్డపాతపటిక్కన్తేనాతి పిణ్డపాతపరిభోగతో పటినివత్తేన, పిణ్డపాతభుత్తావినా ఓనీతపత్తపాణినాతి అత్థో. భత్తసమ్మదం పటివినోదేత్వాతి భోజననిమిత్తం పరిస్సమం వినోదేత్వా. ఆహారే హి ఆసయం పవిట్ఠమత్తే తస్స ఆగన్తుకతాయ యేభుయ్యేన సియా సరీరస్స కోచి పరిస్సమో, తం వూపసమేత్వా. తస్మిం హి అవూపసన్తే సరీరఖేదేన చిత్తం ఏకగ్గతం న లభేయ్యాతి. పవివిత్తేతి జనవివిత్తే. సుఖనిసిన్నేనాతి పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా ఉజుం కాయం పణిధాయ నిసజ్జాయ సుఖనిసిన్నేన. వుత్తఞ్హేతన్తి యం ‘‘కతాయ వా’’తిఆదినా పథవియా నిమిత్తగ్గహణం ఇధ వుచ్చతి, వుత్తం హేతం పోరాణట్ఠకథాయం.

ఇదాని తం అట్ఠకథాపాళిం దస్సేన్తో ‘‘పథవీకసిణం ఉగ్గణ్హన్తో’’తిఆదిమాహ. తత్థాయం సఙ్ఖేపత్థో – పథవీకసిణం ఉగ్గణ్హన్తోతి ఉగ్గహనిమిత్తభావేన పథవీకసిణం గణ్హన్తో ఆదియన్తో, ఉగ్గహనిమిత్తభూతం పథవీకసిణం ఉప్పాదేన్తోతి అత్థో. ఉప్పాదనఞ్చేత్థ తథానిమిత్తస్స ఉపట్ఠాపనం దట్ఠబ్బం. పథవియన్తి వక్ఖమానవిసేసే పథవీమణ్డలే. నిమిత్తం గణ్హాతీతి తత్థ చక్ఖునా ఆదాసతలే ముఖనిమిత్తం వియ భావనాఞాణేన వక్ఖమానవిసేసం పథవీనిమిత్తం గణ్హాతి. ‘‘పథవియ’’న్తి వత్వాపి మణ్డలాపేక్ఖాయ నపుంసకనిద్దేసో. కతేతి వక్ఖమానవిధినా అభిసఙ్ఖతేతి అత్థో. వా-సద్దో అనియమత్థో. అకతేతి పాకతికే ఖలమణ్డలాదికే పథవీమణ్డలే. సాన్తకేతి సఅన్తకే ఏవ, సపరిచ్ఛేదే ఏవాతి అత్థో. సావధారణఞ్హేతం వచనం. తథా హి తేన నివత్తితం దస్సేతుం ‘‘నో అనన్తకే’’తి వుత్తం. సకోటియేతిఆదీనిపి తస్సేవ వేవచనాని. సుప్పమత్తే వాతిఆదీసు సుప్పసరావాని సమప్పమాణాని ఇచ్ఛితాని. కేచి పన వదన్తి ‘‘సరావమత్తం విదత్థిచతురఙ్గులం హోతి, సుప్పమత్తం తతో అధికప్పమాణన్తి. కిత్తిమం కసిణమణ్డలం హేట్ఠిమపరిచ్ఛేదేన సరావమత్తం, ఉపరిమపరిచ్ఛేదేన సుప్పమత్తం, న తతో అధో, ఉద్ధం వాతి పరిత్తప్పమాణభేదసఙ్గణ్హనత్థం ‘సుప్పమత్తే వా సరావమత్తే వా’తి వుత్త’’న్తి. యథాఉపట్ఠితే ఆరమ్మణే ఏకఙ్గులమత్తమ్పి వడ్ఢితం అప్పమాణమేవాతి వుత్తోవాయమత్థో. కేచి పన ‘‘ఛత్తమత్తమ్పి కసిణమణ్డలం కాతబ్బ’’న్తి వదన్తి.

సో తం నిమిత్తం సుగ్గహితం కరోతీతి సో యోగావచరో తం పథవీమణ్డలం సుగ్గహితం నిమిత్తం కరోతి. యదా చక్ఖుం ఉమ్మీలేత్వా ఓలోకేత్వా తత్థ నిమిత్తం గహేత్వా నిమ్మీలేత్వా ఆవజ్జేన్తస్స ఉమ్మీలేత్వా ఓలోకితక్ఖణే వియ ఉపట్ఠాతి, తదా సుగ్గహితం కరోతి నామ. అథేత్థ సతిం సూపట్ఠితం కత్వా అబహిగతేన మానసేన పునప్పునం సల్లక్ఖేన్తో సూపధారితం ఉపధారేతి నామ. ఏవం ఉపధారితం పన నం పునప్పునం ఆవజ్జేన్తో మనసి కరోన్తో తమేవారబ్భ ఆసేవనం భావనం బహులం పవత్తేన్తో సువవత్థితం వవత్థపేతి నామ. తస్మిం ఆరమ్మణేతి ఏవం సుగ్గహితకరణాదినా సమ్మదేవ ఉపట్ఠితే తస్మిం పథవీకసిణసఞ్ఞితే ఆరమ్మణే. చిత్తం ఉపనిబన్ధతీతి అత్తనో చిత్తం ఉపచారజ్ఝానం ఉపనేత్వా నిబన్ధతి అఞ్ఞారమ్మణతో వినివత్తం కరోతి. అద్ధా ఇమాయాతిఆది ఆనిసంసదస్సావితాదస్సనం.

ఇదాని యథాదస్సితస్స అట్ఠకథాపాఠస్స అత్థప్పకాసనేన సద్ధిం భావనావిధిం విభావేతుకామో అకతే తావ నిమిత్తగ్గహణం దస్సేన్తో ‘‘తత్థ యేన అతీతభవేపీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ తత్థాతి తస్మిం అట్ఠకథాపాఠే. చతుక్కపఞ్చకజ్ఝానానీతి చతుక్కపఞ్చకనయవసేన వదతి. పుఞ్ఞవతోతి భావనామయపుఞ్ఞవతో. ఉపనిస్సయసమ్పన్నస్సాతి తాదిసేనేవ ఉపనిస్సయేన సమన్నాగతస్స. ఖలమణ్డలేతి మణ్డలాకారే ధఞ్ఞకరణట్ఠానే. తంఠానప్పమాణమేవాతి ఓలోకితట్ఠానప్పమాణమేవ.

అవిరాధేత్వాతి అవిరజ్ఝిత్వా వుత్తవిధినా ఏవ. నీలపీతలోహితఓదాతసమ్భేదవసేనాతి నీలాదివణ్ణాహి మత్తికాహి పచ్చేకం, ఏకజ్ఝఞ్చ సంసగ్గవసేన. గఙ్గావహేతి గఙ్గాసోతే. సీహళదీపే కిర రావణగఙ్గా నామ నదీ, తస్సా సోతేన ఛిన్నతటట్ఠానే మత్తికా అరుణవణ్ణా. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘గఙ్గావహే మత్తికాసదిసాయ అరుణవణ్ణాయా’’తి. అరుణవణ్ణాయ అరుణనిభాయ, అరుణప్పభావణ్ణాయాతి అత్థో.

ఏవం కసిణదోసే దస్సేత్వా ఇదాని కసిణకరణాదికే సేసాకారే దస్సేతుం ‘‘తఞ్చ ఖో’’తిఆది వుత్తం. సంహారిమన్తి సంహరితబ్బం గహేత్వా చరణయోగ్గం. తత్రట్ఠకన్తి యత్ర కతం, తత్థేవ తిట్ఠనకం. వుత్తప్పమాణన్తి ‘‘సుప్పమత్తే వా సరావమత్తే వా’’తి వుత్తప్పమాణం. వట్టన్తి మణ్డలసణ్ఠానం. పరికమ్మకాలేతి నిమిత్తుగ్గహణాయ భావనాకాలే. ఏతదేవాతి యం విదత్థిచతురఙ్గులవిత్థారం, ఏతదేవ పమాణం సన్ధాయ ‘‘సుప్పమత్తం వా సరావమత్తం వా’’తి వుత్తం. సుప్పం హి నాతిమహన్తం, సరావఞ్చ మహన్తం చాటిపిధానప్పహోనకన్తి సమప్పమాణం హోతి.

౫౬. తస్మాతి పరిచ్ఛేదత్థాయ వుత్తత్తా. ఏవం వుత్తపమాణం పరిచ్ఛేదన్తి యథావుత్తప్పమాణం విదత్థిచతురఙ్గులవిత్థారం పరిచ్ఛేదం కత్వా, ఏవం వుత్తప్పమాణం వా కసిణమణ్డలం విసభాగవణ్ణేన పరిచ్ఛేదం కత్వా. రుక్ఖపాణికాతి కుచన్దనాదిరుక్ఖపాణికా అరుణవణ్ణస్స విసభాగవణ్ణం సముట్ఠపేతి. తస్మా తం అగ్గహేత్వాతి వుత్తం. పకతిరుక్ఖపాణికా పన పాసాణపాణికాగతికావ. నిన్నున్నతట్ఠానాభావేన భేరీతలసదిసం కత్వా. తతో దూరతరేతిఆది యథావుత్తతో పదేసతో, పీఠతో చ అఞ్ఞస్మిం ఆదీనవదస్సనం. కసిణదోసాతి హత్థపాణిపదాదయో ఇధ కసిణదోసా.

వుత్తనయేనేవాతి ‘‘అడ్ఢతేయ్యహత్థన్తరే పదేసే, విదత్థిచతురఙ్గులపాదకే పీఠే’’తి చ వుత్తవిధినావ. కామేసు ఆదీనవన్తి ‘‘కామా నామేతే అట్ఠికఙ్కలూపమా నిరస్సాదట్ఠేన, తిణుక్కూపమా అనుదహనట్ఠేన, అఙ్గారకాసూపమా మహాభితాపట్ఠేన, సుపినకూపమా ఇత్తరపచ్చుపట్ఠానట్ఠేన, యాచితకూపమా తావకాలికట్ఠేన, రుక్ఖఫలూపమా సబ్బఙ్గపచ్చఙ్గపలిభఞ్జనట్ఠేన, అసిసూనూపమా అధికుట్టనట్ఠేన, సత్తిసూలూపమా వినివిజ్ఝనట్ఠేన, సప్పసిరూపమా సపటిభయట్ఠేనా’’తిఆదినా (పాచి. అట్ఠ. ౪౧౭; మ. ని. అట్ఠ. ౧.౨౩౪) ‘‘అప్పస్సాదా కామా బహుదుక్ఖా బహుపాయాసా’’తిఆదినా (పాచి. ౪౧౭; మ. ని. ౧.౨౩౪; ౨.౪౨) ‘‘కామసుఖఞ్చ నామేతం బహుపరిస్సయం, సాసఙ్కం, సభయం, సంకిలిట్ఠం, మీళ్హపరిభోగసదిసం, హీనం, గమ్మం, పోథుజ్జనికం, అనరియం, అనత్థసంహిత’’న్తిఆదినా చ అనేకాకారవోకారం వత్థుకామకిలేసకామేసు ఆదీనవం దోసం పచ్చవేక్ఖిత్వా. కామనిస్సరణేతి కామానం నిస్సరణభూతే, తేహి వా నిస్సటే. అగ్గమగ్గస్స పాదకభావేన సబ్బదుక్ఖసమతిక్కమస్స ఉపాయభూతే. నేక్ఖమ్మేతి ఝానే. జాతాభిలాసేన సఞ్జాతచ్ఛన్దేన. ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో వత భగవా అవిపరీతధమ్మదేసనత్తా, స్వాక్ఖాతో ధమ్మో ఏకన్తనియ్యానికత్తా, సుప్పటిపన్నో సఙ్ఘో యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జనతో’’తి ఏవం బుద్ధధమ్మసఙ్ఘగుణానుస్సరణేన రతనత్తయవిసయం పీతిపామోజ్జం జనయిత్వా. నేక్ఖమ్మం పటిపజ్జతి ఏతాయాతి నేక్ఖమ్మపటిపదా, సఉపచారస్స ఝానస్స, విపస్సనాయ, మగ్గస్స, నిబ్బానస్స చ అధిగమకారణన్తి అత్థో. పుబ్బే పన పఠమజ్ఝానమేవ నేక్ఖమ్మన్తి వుత్తత్తా వుత్తావసేసా సబ్బేపి నేక్ఖమ్మధమ్మా. యథాహ –

‘‘పబ్బజ్జా పఠమం ఝానం, నిబ్బానం చ విపస్సనా;

సబ్బేపి కుసలా ధమ్మా, ‘నేక్ఖమ్మ’న్తి పవుచ్చరే’’తి. (ఇతివు. అట్ఠ. ౧౦౯);

పవివేకసుఖరసస్సాతి చిత్తవివేకాదివివేకజస్స సుఖరసస్స. ఏవమేతేహి పఞ్చహి పదేహి ‘‘ఆనిసంసదస్సావీ’’తిఆదీనం పదానం అత్థో దస్సితోతి దట్ఠబ్బం. సమేన ఆకారేనాతి అతిఉమ్మీలనఅతిమన్దాలోచనాని వజ్జేత్వా నాతిఉమ్మీలననాతిమన్దాలోచనసఙ్ఖాతేన సమేన ఆలోచనాకారేన. నిమిత్తం గణ్హన్తేనాతి పథవీకసిణే చక్ఖునా గహితనిమిత్తం మనసా గణ్హన్తేన. భావేతబ్బన్తి తథాపవత్తం నిమిత్తగ్గహణం వడ్ఢేతబ్బం ఆసేవితబ్బం బహులీకాతబ్బం.

చక్ఖు కిలమతి అతిసుఖుమం, అతిభాసురఞ్చ రూపగతం ఉపనిజ్ఝాయతో వియ. అతివిభూతం హోతి అత్తనో సభావావిభావతో. తథా చ వణ్ణతో వా లక్ఖణతో వా ఉపతిట్ఠేయ్య. తేన వుత్తం ‘‘తేనస్స నిమిత్తం నుప్పజ్జతీ’’తి. అవిభూతం హోతి గజనిమ్మీలనేన పేక్ఖన్తస్స రూపగతం వియ. చిత్తఞ్చ లీనం హోతి దస్సనే మన్దబ్యాపారతాయ కోసజ్జపాతతో. తేనాహ ‘‘ఏవమ్పి నిమిత్తం నుప్పజ్జతీ’’తి. ఆదాసతలే ముఖనిమిత్తదస్సినా వియాతి యథా ఆదాసతలే ముఖనిమిత్తదస్సీ పురిసో న తత్థ అతిగాళ్హం ఉమ్మీలతి, నాపి అతిమన్దం, న ఆదాసతలస్స వణ్ణం పచ్చవేక్ఖతి, నాపి లక్ఖణం మనసి కరోతి. అథ ఖో సమేన ఆకారేన ఓలోకేన్తో అత్తనో ముఖనిమిత్తమేవ పస్సతి, ఏవమేవ అయమ్పి పథవీకసిణం సమేన ఆకారేన ఓలోకేన్తో నిమిత్తగ్గహణప్పసుతోయేవ హోతి, తేన వుత్తం ‘‘సమేన ఆకారేనా’’తిఆది. న వణ్ణో పచ్చవేక్ఖితబ్బోతి యో తత్థ పథవీకసిణే అరుణవణ్ణో, సో న చిన్తేతబ్బో. చక్ఖువిఞ్ఞాణేన పన గహణం న సక్కా నివారేతుం. తేనేవేత్థ ‘‘న ఓలోకేతబ్బో’’తి అవత్వా పచ్చవేక్ఖణగ్గహణం కతం. న లక్ఖణం మనసి కాతబ్బన్తి యం తత్థ పథవీధాతుయా థద్ధలక్ఖణం, తం న మనసి కాతబ్బం.

దిస్వా గహేతబ్బత్తా ‘‘వణ్ణం అముఞ్చిత్వా’’తి వత్వాపి వణ్ణవసేనేత్థ ఆభోగో న కాతబ్బో, సో పన వణ్ణో నిస్సయగతికో కాతబ్బోతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘నిస్సయసవణ్ణం కత్వా’’తి. నిస్సయేన సమానాకారసన్నిస్సితో సో వణ్ణో తాయ పథవియా సమానగతికం కత్వా, వణ్ణేన సహేవ ‘‘పథవీ’’తి మనసి కాతబ్బన్తి అత్థో. ఉస్సదవసేన పణ్ణత్తిధమ్మేతి పథవీధాతుయా ఉస్సన్నభావేన సత్తితో అధికభావేన ససమ్భారపథవియం ‘‘పథవీ’’తి యో లోకవోహారో, తస్మిం పణ్ణత్తిధమ్మే చిత్తం పట్ఠపేత్వా ‘‘పథవీ, పథవీ’’తి మనసి కాతబ్బం. యది లోకవోహారేన పణ్ణత్తిమత్తే చిత్తం ఠపేతబ్బం, నామన్తరవసేనపి పథవీ మనసి కాతబ్బా భవేయ్యాతి, హోతు, కో దోసోతి దస్సేన్తో ‘‘మహీ మేదినీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ యమిచ్ఛతీతి యం నామం వత్తుం ఇచ్ఛతి, తం వత్తబ్బం. తఞ్చ ఖో యదస్స సఞ్ఞానుకూలం హోతి యం నామం అస్స యోగినో పుబ్బే తత్థ గహితసఞ్ఞావసేన అనుకూలం పచురతాయ, పగుణతాయ వా ఆగచ్ఛతి, తం వత్తబ్బం. వత్తబ్బన్తి చ పఠమసమన్నాహారే కస్సచి వచీభేదోపి హోతీతి కత్వా వుత్తం, ఆచరియేన వా వత్తబ్బతం సన్ధాయ. కిం వా బహునా, పాకటభావోయేవేత్థ పమాణన్తి దస్సేతుం ‘‘అపిచా’’తిఆది వుత్తం. కాలేన ఉమ్మీలేత్వా కాలేన నిమ్మీలేత్వాతి కిఞ్చి కాలం చక్ఖుం ఉమ్మీలేత్వా నిమిత్తగ్గహణవసేన పథవీమణ్డలం ఓలోకేత్వా పున కిఞ్చి కాలం చక్ఖుం నిమ్మీలేత్వా ఆవజ్జితబ్బం. యేనాకారేన ఓలోకేత్వా గహితం, తేనాకారేన పున తం సమన్నాహరితబ్బం.

౫౭. ఆపాథమాగచ్ఛతీతి మనోద్వారికజవనానం గోచరభావం ఉపగచ్ఛతి. తస్స ఉగ్గహనిమిత్తస్స. న తస్మిం ఠానే నిసీదితబ్బం. కస్మా? యది ఉగ్గహనిమిత్తే జాతేపి పథవీమణ్డలం ఓలోకేత్వా భావేతి, పటిభాగనిమిత్తుప్పత్తి న సియా. సమీపట్ఠేన చ న ఓలోకేతుం న సక్కా. తేన వుత్తం ‘‘అత్తనో వసనట్ఠానం పవిసిత్వా’’తిఆది. నిస్సద్దభావాయ ఏకపటలికూపాహనాగహణం, పరిస్సయవినోదనత్థం కత్తరదణ్డగ్గహణం. సచే నస్సతి, అథానేన భావేతబ్బన్తి సమ్బన్ధో. వక్ఖమానేసు అసప్పాయేసు కేనచిదేవ అసప్పాయేన కారణభూతేన. నిమిత్తం ఆదాయాతి యథాజాతం ఉగ్గహనిమిత్తం గహేత్వా. సమన్నాహరితబ్బన్తి ఆవజ్జితబ్బం నిమిత్తన్తి అధిప్పాయో, సమ్మా వా అను అను ఆహరితబ్బం కమ్మట్ఠానన్తి అత్థో. తక్కాహతం వితక్కాహతన్తి తక్కనతో, సవిసేసం తక్కనతో చ ‘‘తక్కో, వితక్కో’’తి చ ఏవం లద్ధనామేన భావనాచిత్తసమ్పయుత్తేన సమ్మాసఙ్కప్పేన ఆహననపరియాహననకిచ్చేన అపరాపరం వత్తమానేన కమ్మట్ఠానం ఆహతం, పరియాహతఞ్చ కాతబ్బం, బలప్పత్తవితక్కో మనసికారో బహులం పవత్తేతబ్బోతి అత్థో. ఏవం కరోన్తస్సాతి ఏవం కమ్మట్ఠానం తక్కాహతం వితక్కాహతం కరోన్తస్స. యథా భావనా పుబ్బేనాపరం విసేసం ఆవహతి, ఏవం అనుయుఞ్జన్తస్స. అనుక్కమేనాతి భావనానుక్కమేన. యదా సద్ధాదీని ఇన్ద్రియాని సువిసదాని తిక్ఖాని పవత్తన్తి, తదా అస్సద్ధియాదీనం దూరీభావేన సాతిసయథామప్పత్తేహి సత్తహి బలేహి లద్ధూపత్థమ్భాని వితక్కాదీని కామావచరానేవ ఝానఙ్గాని బహూని హుత్వా పాతుభవన్తి. తతో ఏవ తేసం ఉజువిపచ్చనీకభూతా కామచ్ఛన్దాదయో సద్ధిం తదేకట్ఠేహి పాపధమ్మేహి విదూరీ భవన్తి, పటిభాగనిమిత్తుప్పత్తియా సద్ధిం తం ఆరబ్భ ఉపచారజ్ఝానం ఉప్పజ్జతి. తేన వుత్తం ‘‘నీవరణాని విక్ఖమ్భన్తీ’’తిఆది. తత్థ సన్నిసీదన్తీతి సమ్మదేవ సీదన్తి, ఉపసమన్తీతి అత్థో.

ఇమస్సాతి పటిభాగనిమిత్తస్స. అఙ్గులిపదపాణిపదాదికో కసిణదోసో. ఆదాసమణ్డలూపమాదీహి ఉగ్గహనిమిత్తతో పటిభాగనిమిత్తస్స సుపరిసుద్ధతం, సణ్హసుఖుమతఞ్చ దస్సేతి. తఞ్చ ఖో పటిభాగనిమిత్తం నేవ వణ్ణవన్తం న సణ్ఠానవన్తం అపరమత్థసభావత్తా. ఈదిసన్తి వణ్ణసణ్ఠానవన్తం. తిలక్ఖణబ్భాహతన్తి ఉప్పాదాదిలక్ఖణత్తయానుపవిట్ఠం, అనిచ్చతాదిలక్ఖణత్తయఙ్కితం వా. యది న పనేతం తాదిసం వణ్ణాదివన్తం, కథం ఝానస్స ఆరమ్మణభావోతి ఆహ ‘‘కేవలఞ్హీ’’తిఆది. సఞ్ఞజన్తి భావనాసఞ్ఞాజనితం, భావనాసఞ్ఞాయ సఞ్జాతమత్తం. న హి అసభావస్స కుతోచి సముట్ఠానం అత్థి. తేనాహ ‘‘ఉపట్ఠానాకారమత్త’’న్తి.

౫౮. విక్ఖమ్భితానేవ సన్నిసిన్నావ, న పన తదత్థం ఉస్సాహో కాతబ్బోతి అధిప్పాయో. ‘‘ఉపచారసమాధినా’’తి వుత్తే ఇతరోపి సమాధి అత్థీతి అత్థతో ఆపన్నన్తి తమ్పి దస్సేతుం ‘‘దువిధో హి సమాధీ’’తిఆది ఆరద్ధం. ద్వీహాకారేహీతి ఝానధమ్మానం పటిపక్ఖదూరీభావో, థిరభావప్పత్తి చాతి ఇమేహి ద్వీహి కారణేహి. ఇదాని తాని కారణాని అవత్థాముఖేన దస్సేతుం ‘‘ఉపచారభూమియం వా’’తిఆది వుత్తం. ఉపచారభూమియన్తి ఉపచారావత్థాయం. యదిపి తదా ఝానఙ్గాని పటుతరాని మహగ్గతభావప్పత్తాని న ఉప్పజ్జన్తి, తేసం పన పటిపక్ఖధమ్మానం విక్ఖమ్భనేన చిత్తం సమాధియతి. తేనాహ ‘‘నీవరణప్పహానేన చిత్తం సమాహితం హోతీ’’తి. పటిలాభభూమియన్తి ఝానస్స అధిగమావత్థాయం. తదా హి అప్పనాపత్తానం ఝానధమ్మానం ఉప్పత్తియా చిత్తం సమాధియతి. తేనాహ ‘‘అఙ్గపాతుభావేనా’’తి. చిత్తం సమాహితం హోతీతి సమ్బన్ధో.

న థామజాతానీతి న జాతథామాని, న భావనాబలం పత్తానీతి అత్థో. చిత్తన్తి ఝానచిత్తం. కేవలమ్పి రత్తిం కేవలమ్పి దివసం తిట్ఠతీతి సమాపత్తివేలం సన్ధాయాహ. ఉపచారభూమియం నిమిత్తవడ్ఢనం యుత్తన్తి కత్వా వుత్తం ‘‘నిమిత్తం వడ్ఢేత్వా’’తి. లద్ధపరిహానీతి లద్ధఉపచారజ్ఝానపరిహాని. నిమిత్తే అవినస్సన్తే తదారమ్మణఝానమ్పి అపరిహీనమేవ హోతి, నిమిత్తే పన ఆరక్ఖాభావేన వినట్ఠే లద్ధం లద్ధం ఝానమ్పి వినస్సతి తదాయత్తవుత్తితో. తేనాహ ‘‘ఆరక్ఖమ్హీ’’తిఆది.

సత్తసప్పాయవణ్ణనా

౫౯. ‘‘థావరఞ్చ హోతీ’’తి వత్వా యథా థావరం హోతి, తం దస్సేతుం ‘‘సతి ఉపట్ఠాతి, చిత్తం సమాధియతీ’’తి వుత్తం. యథాలద్ధఞ్హి నిమిత్తం తత్థ సతిం సూపట్ఠితం కత్వా ఏకగ్గతం విన్దన్తస్స థిరం నామ హోతి, సురక్ఖితఞ్చ. సతి-గ్గహణేన చేత్థ సమ్పజఞ్ఞం, సమాధిగ్గహణేన వీరియఞ్చ సఙ్గహితం హోతి నానన్తరియభావతో. తత్థాతి తేసు ఆవాసేసు. తీణి తీణీతి ఏకేకస్మిం ఆవాసే అవుత్థఅవుత్థట్ఠానే వసననియామేన తయో తయో దివసే వసిత్వా.

ఉత్తరేన వా దక్ఖిణేన వాతి వుత్తం గమనాగమనే సూరియాభిముఖభావనివారణత్థన్తి. సహస్సధనుప్పమాణం దియడ్ఢకోసం.

ద్వత్తింస తిరచ్ఛానకథాతి రాజకథాదికే (దీ. ని. ౧.౧౭; మ. ని. ౨.౨౨౩; సం. ని. ౫.౧౦౮౦; అ. ని. ౧౦.౬౯; పాచి. ౫౦౮) సన్ధాయాహ. తా హి పాళియం సరూపతో అనాగతాపి అరఞ్ఞపబ్బతనదీదీపకథా ఇతి-సద్దేన సఙ్గహేత్వా సగ్గమోక్ఖానం తిరచ్ఛానభావతో ‘‘ద్వత్తింస తిరచ్ఛానకథా’’తి వుత్తా. దసకథావత్థునిస్సితన్తి ‘‘అప్పిచ్ఛతా, సన్తుట్ఠి, పవివేకో, అసంసగ్గో, వీరియారమ్భో, సీల, సమాధి, పఞ్ఞా, విముత్తి, విముత్తిఞాణదస్సన’’న్తి ఇమాని అప్పిచ్ఛకథాదీనం వత్థూని, తన్నిస్సితం భస్సం సప్పాయం.

అతిరచ్ఛానకథికోతి నతిరచ్ఛానకథికో, తిరచ్ఛానకథా విధురం ధమ్మికం కమ్మట్ఠానపటిసంయుత్తమేవ కథం కథేతీతి అధిప్పాయో. సీలాదిగుణసమ్పన్నోతి సీలసమాధిఆదిగుణసమ్పన్నో. యో హి సమాధికమ్మట్ఠానికో, సమాధికమ్మట్ఠానస్స వా పారం పత్తో, సో ఇమస్స యోగినో సప్పాయో. తేనాహ ‘‘యం నిస్సాయా’’తిఆది. కాయదళ్హీబహులోతి కాయస్స సన్తప్పనపోసనప్పసుతో. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘యావదత్థం ఉదరావదేహకం భుఞ్జిత్వా సేయ్యసుఖం పస్ససుఖం మిద్ధసుఖం అనుయుత్తో విహరతీ’’తి (దీ. ని. ౩.౩౨౦; మ. ని. ౧.౧౮౬; అ. ని. ౫.౨౦౬).

భోజనం యేభుయ్యేన మధురమ్బిలరసవసేన సత్తానం ఉపయోగం గచ్ఛతి దధిఆదీసు తథా దస్సనతో. కటుకాదిరసా పన కేవలం అభిసఙ్ఖారకా ఏవాతి ఆహ ‘‘కస్సచి మధురం, కస్సచి అమ్బిలం సప్పాయం హోతీ’’తి.

యస్మిం ఇరియాపథే ఆధారభూతే, వత్తమానే వా, యస్మిం వా ఇరియాపథే పవత్తమానస్స. నిమిత్తాసేవనబహులస్సాతి నిమిత్తే ఆసేవనాబహులస్స పటిభాగనిమిత్తే విసయభూతే భావనామనసికారం బహులం ఆసేవన్తస్స, నిమిత్తస్స వా గోచరాసేవనవసేన ఆసేవనాబహులస్స. యేన హి భావేన్తస్స భావనాసేవనా, తేన గోచరాసేవనాపి ఇచ్ఛితబ్బాతి.

దసవిధఅప్పనాకోసల్లవణ్ణనా

౬౦. న హోతి అప్పనా. యేన విధినా అప్పనాయం కుసలో హోతి, సో దసవిధో విధి అప్పనాకోసల్లం, తన్నిబ్బత్తం వా ఞాణం. వత్థువిసదకిరియతోతి వత్థూనం విసదభావకరణతో అప్పనాకోసల్లం ఇచ్ఛితబ్బన్తి సమ్బన్ధో. ఏవం సేసేసుపి.

౬౧. చిత్తచేతసికానం హి పవత్తిట్ఠానభావతో సరీరం, తప్పటిబద్ధాని చీవరాదీని చ ఇధ ‘‘వత్థూనీ’’తి అధిప్పేతాని. తాని యథా చిత్తస్స సుఖావహాని హోన్తి, తథా కరణం తేసం విసదభావకరణం. తేన వుత్తం ‘‘అజ్ఝత్తికబాహిరాన’’న్తిఆది. సరీరం వాతి వా-సద్దో అట్ఠానప్పయుత్తో, సరీరం సేదమలగ్గహితం వా అఞ్ఞేన వా అవస్సుతకిచ్చేన విబాధితన్తి అధిప్పాయో. సేనాసనం వాతి వా-సద్దేన పత్తాదీనమ్పి సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. నను చాయం నయో ఖుద్దకపలిబోధుపచ్ఛేదేన సఙ్గహితో, పున కస్మా వుత్తోతి? సచ్చం సఙ్గహితో, సో చ ఖో భావనాయ ఆరమ్భకాలే. ఇధ పన ఆరద్ధకమ్మట్ఠానస్స ఉపచారజ్ఝానే ఠత్వా అప్పనాపరివాసం వసన్తస్స కాలన్తరే జాతే తథాపటిపత్తి అప్పనాకోసల్లాయ వుత్తా. అవిసదే సతి, విసయభూతే వా. కథం భావనమనుయుఞ్జన్తస్స తాని విసయో? అన్తరన్తరా పవత్తనకచిత్తుప్పాదవసేనేవం వుత్తం. తే హి చిత్తుప్పాదా చిత్తేకగ్గతాయ అపరిసుద్ధభావాయ సంవత్తన్తి. చిత్తచేతసికేసు నిస్సయాదిపచ్చయభూతేసు. ఞాణమ్పీతి పి-సద్దో సమ్పిణ్డనే. తేన ‘‘న కేవలం తం వత్థుయేవ, అథ ఖో తస్మిం అపరిసుద్ధే ఞాణమ్పి అపరిసుద్ధం హోతీ’’తి దస్సితం. తంసమ్పయుత్తానం పన అపరిసుద్ధతా అవుత్తసిద్ధా, ఞాణస్స చ విసుం గహణం అప్పనాయ బహుకారత్తా. తథా హి ఝానం ‘‘దన్ధాభిఞ్ఞం, ఖిప్పాభిఞ్ఞ’’న్తి ఞాణముఖేన నిద్దిట్ఠం. నిస్సయనిస్సయోపి నిస్సయోత్వేవ వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘దీపకపల్లికవట్టితేలాని నిస్సాయా’’తి. ఞాణే అవిసదే విపస్సనాభావనా వియ సమాధిభావనాపి పరిదుబ్బలా హోతీతి దస్సేతుం ‘‘అపరిసుద్ధేన ఞాణేనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ కమ్మట్ఠానన్తి సమథకమ్మట్ఠానం ఆహ. వుడ్ఢిం అఙ్గపాతుభావేన, విరూళ్హిం గుణభావేన, వేపుల్లం సబ్బసో వసిభావప్పత్తియా వేదితబ్బం. విసదే పనాతి సుక్కపక్ఖో, తస్స వుత్తవిపరియాయేన అత్థో వేదితబ్బో.

౬౨. సమభావకరణన్తి కిచ్చతో అనూనాధికభావకరణం. యథాపచ్చయం సద్ధేయ్యవత్థుస్మిం అధిమోక్ఖకిచ్చస్స పటుతరభావేన, పఞ్ఞాయ అవిసదతాయ, వీరియాదీనం చ సిథిలతాదినా సద్ధిన్ద్రియం బలవం హోతి. తేనాహ ‘‘ఇతరాని మన్దానీ’’తి. తతోతి తస్మా సద్ధిన్ద్రియస్స బలవభావతో, ఇతరేసఞ్చ మన్దత్తా. కోసజ్జపక్ఖే పతితుం అదత్వా సమ్పయుత్తధమ్మానం పగ్గణ్హనం అనుబలప్పదానం పగ్గహో, పగ్గహోవ కిచ్చం, పగ్గహకిచ్చం కాతుం న సక్కోతీతి సమ్బన్ధితబ్బం. ఆరమ్మణం ఉపగన్త్వా ఠానం, అనిస్సజ్జనం వా ఉపట్ఠానం, విక్ఖేపపటిపక్ఖో. యేన వా సమ్పయుత్తా అవిక్ఖిత్తా హోన్తి, సో అవిక్ఖేపో. రూపగతం వియ చక్ఖునా యేన యాథావతో విసయసభావం పస్సతి, తం దస్సనకిచ్చం కాతుం న సక్కోతి బలవతా సద్ధిన్ద్రియేన అభిభూతత్తా. సహజాతధమ్మేసు హి ఇన్దట్ఠం కారేన్తానం సహపవత్తమానానం ధమ్మానం ఏకరసతావసేనేవ అత్థసిద్ధి, న అఞ్ఞథా. తస్మాతి వుత్తమేవత్థం కారణభావేన పచ్చామసతి. తన్తి సద్ధిన్ద్రియం. ధమ్మసభావపచ్చవేక్ఖణేనాతి యస్స సద్ధేయ్యవత్థునో ఉళారతాదిగుణే అధిముచ్చనస్స సాతిసయప్పవత్తియా సద్ధిన్ద్రియం బలవం జాతం, తస్స పచ్చయపచ్చయుప్పన్నాదివిభాగతో యాథావతో వీమంసనేన. ఏవఞ్హి ఏవంధమ్మతానయేన సభావరసతో పరిగ్గయ్హమానే సవిప్ఫారో అధిమోక్ఖో న హోతి, ‘‘అయం ఇమేసం ధమ్మానం సభావో’’తి పరిజాననవసేన పఞ్ఞాబ్యాపారస్స సాతిసయత్తా. ధురియధమ్మేసు హి యథా సద్ధాయ బలవభావే పఞ్ఞాయ మన్దభావో హోతి, ఏవం పఞ్ఞాయ బలవభావే సద్ధాయ మన్దభావో హోతీతి. తేన వుత్తం ‘‘తం ధమ్మసభావపచ్చవేక్ఖణేన హాపేతబ్బ’’న్తి.

తథా అమనసికారేనాతి యేనాకారేన భావనమనుయుఞ్జన్తస్స సద్ధిన్ద్రియం బలవం హోతి, తేనాకారేన భావనాయ అననుయుఞ్జనతోతి వుత్తం హోతి. ఇధ దువిధేన సద్ధిన్ద్రియస్స బలవభావో, అత్తనో వా పచ్చయవిసేసతో కిచ్చుత్తరియేన, వీరియాదీనం వా మన్దకిచ్చతాయ. తత్థ పఠమవికప్పే హాపనవిధి దస్సితో, దుతియవికప్పే పన యథా మనసి కరోతో వీరియాదీనం మన్దకిచ్చతాయ సద్ధిన్ద్రియం బలవం జాతం, తథా అమనసికారేన వీరియాదీనం పటుకిచ్చభావావహేన మనసికారేన సద్ధిన్ద్రియం తేహి సమరసం కరోన్తేన హాపేతబ్బం. ఇమినా నయేన సేసిన్ద్రియేసుపి హాపనవిధి వేదితబ్బో.

వక్కలిత్థేరవత్థూతి సో హి ఆయస్మా సద్ధాధిముత్తతాయ కతాధికారో సత్థు రూపకాయదస్సనప్పసుతో ఏవ హుత్వా విహరన్తో సత్థారా ‘‘కిం తే, వక్కలి, ఇమినా పూతికాయేన దిట్ఠేన? యో ఖో, వక్కలి, ధమ్మం పస్సతి, సో మం పస్సతీ’’తిఆదినా (సం. ని. ౩.౮౭) ఓవదిత్వా కమ్మట్ఠానే నియోజితోపి తం అననుయుఞ్జన్తో పణామితో అత్తానం వినిపాతేతుం పపాతట్ఠానం అభిరుహి. అథ నం సత్థా యథానిసిన్నోవ ఓభాసం విసజ్జేన్తో అత్తానం దస్సేత్వా –

‘‘పామోజ్జబహులో భిక్ఖు, పసన్నో బుద్ధసాసనే;

అధిగచ్ఛే పదం సన్తం, సఙ్ఖారూపసమం సుఖ’’న్తి. (ధ. ప. ౩౮౧) –

గాథం వత్వా ‘‘ఏహి వక్కలీ’’తి ఆహ. సో తేన అమతేనేవ అభిసిత్తో హట్ఠతుట్ఠో హుత్వా విపస్సనం పట్ఠపేసి. సద్ధాయ పన బలవభావతో విపస్సనావీథిం న ఓతరి. తం ఞత్వా భగవా ఇన్ద్రియసమతం పటిపాదేన్తో కమ్మట్ఠానం సోధేత్వా అదాసి. సో సత్థారా దిన్ననయేన విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా మగ్గపటిపాటియా అరహత్తం పాపుణి. తేన వుత్తం ‘‘వక్కలిత్థేరవత్థు చేత్థ నిదస్సన’’న్తి.

ఇతరకిచ్చభేదన్తి ఉపట్ఠానాదికిచ్చవిసేసం. పస్సద్ధాదీతి ఆది-సద్దేన సమాధిఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గానం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. హాపేతబ్బన్తి యథా సద్ధిన్ద్రియస్స బలవభావో ధమ్మసభావపచ్చవేక్ఖణేన హాయతి, ఏవం వీరియిన్ద్రియస్స అధిమత్తతా పస్సద్ధిఆదిభావనాయ హాయతి, సమాధిపక్ఖియత్తా తస్సా. తథా హి సా సమాధిన్ద్రియస్స అధిమత్తతం కోసజ్జపాతతో రక్ఖన్తీ వీరియాదిభావనా వియ వీరియిన్ద్రియస్స అధిమత్తతం ఉద్ధచ్చపాతతో రక్ఖన్తీ ఏకంసతో హాపేతి. తేన వుత్తం ‘‘పస్సద్ధాదిభావనాయ హాపేతబ్బ’’న్తి.

సోణత్థేరస్స వత్థూతి (మహావ. ౨౪౩) సుకుమారస్స సోణత్థేరస్స వత్థు. సో హి ఆయస్మా సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా సీతవనే విహరన్తో ‘‘మమ సరీరం సుఖుమాలం, న చ సక్కా సుఖేనేవ సుఖం అధిగన్తుం, కాయం కిలమేత్వాపి సమణధమ్మో కాతబ్బో’’తి ఠానచఙ్కమమేవ అధిట్ఠాయ పధానమనుయుఞ్జన్తో పాదతలేసు ఫోటేసు ఉట్ఠితేసుపి వేదనం అజ్ఝుపేక్ఖిత్వా దళ్హం వీరియం కరోన్తో అచ్చారద్ధవీరియతాయ విసేసం నిబ్బత్తేతుం నాసక్ఖి. సత్థా తత్థ గన్త్వా వీణోవాదేన ఓవదిత్వా వీరియసమతాయోజనవిధిం దస్సేన్తో కమ్మట్ఠానం సోధేత్వా గిజ్ఝకూటం గతో. థేరోపి సత్థారా దిన్ననయేన వీరియసమతం యోజేన్తో విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా అరహత్తే పతిట్ఠాసి. తేన వుత్తం ‘‘సోణత్థేరస్స వత్థు దస్సేతబ్బ’’న్తి.

సేసేసుపీతి సతిసమాధిపఞ్ఞిన్ద్రియేసుపి. ఏకస్సాతి ఏకేకస్స. సామఞ్ఞనిద్దేసోవాయం దట్ఠబ్బో. ఏవం పఞ్చన్నం ఇన్ద్రియానం పచ్చేకం అధిమత్తతాయ పన హాపనవసేన సమతం దస్సేత్వా ఇదాని తత్థ యేసం విసేసతో అసాధారణతో, సాధారణతో చ సమతా ఇచ్ఛితబ్బా, తం దస్సేతుం ‘‘విసేసతో పనా’’తిఆది వుత్తం. ఏత్థాతి ఏతేసు పఞ్చసు ఇన్ద్రియేసు. సమతన్తి సద్ధాపఞ్ఞానం అఞ్ఞమఞ్ఞం అనూనానధికభావం. తథా సమాధివీరియానం. యథా హి సద్ధాపఞ్ఞానం విసుం విసుం ధురియధమ్మభూతానం కిచ్చతో అఞ్ఞమఞ్ఞానతివత్తనం విసేసతో ఇచ్ఛితబ్బమేవ, యతో నేసం సమధురతాయ అప్పనా సమ్పజ్జతీతి, ఏవం సమాధివీరియానం కోసజ్జఉద్ధచ్చపక్ఖికానం సమరసతాయ సతి అఞ్ఞమఞ్ఞూపత్థమ్భనతో సమ్పయుత్తధమ్మానం అన్తద్వయపాతాభావేన సమ్మదేవ అప్పనా ఇజ్ఝతి.

‘‘బలవసద్ధో హీ’’తిఆది నిదస్సనవసేన వుత్తం. తస్సత్థో – యో బలవతియా సద్ధాయ సమన్నాగతో అవిసదఞాణో, సో ముద్ధప్పసన్నో హోతి, న అవేచ్చప్పసన్నో. తథా హి సో అవత్థుస్మిం పసీదతి సేయ్యథాపి తిత్థియసావకా. కేరాటికపక్ఖన్తి సాఠేయ్యపక్ఖం భజతి. సద్ధాహీనాయ పఞ్ఞాయ అతిధావన్తో ‘‘దేయ్యవత్థుపరిచ్చాగేన వినా చిత్తుప్పాదమత్తేనపి దానమయం పుఞ్ఞం హోతీ’’తిఆదీని పరికప్పేతి హేతుపటిరూపకేహి వఞ్చితో. ఏవంభూతో పన సుక్ఖతక్కవిలుత్తచిత్తో పణ్డితానం వచనం నాదియతి, సఞ్ఞత్తిం న గచ్ఛతి. తేనాహ ‘‘భేసజ్జసముట్ఠితో వియ రోగో అతేకిచ్ఛో హోతీ’’తి. యథా చేత్థ సద్ధాపఞ్ఞానం అఞ్ఞమఞ్ఞవిరహో న అత్థావహో అనత్థావహో చ, ఏవమిధాపి సమాధివీరియానం అఞ్ఞమఞ్ఞవిరహో న అవిక్ఖేపావహో విక్ఖేపావహో చాతి వేదితబ్బం. కోసజ్జం అభిభవతి, తేన అప్పనం న పాపుణాతీతి అధిప్పాయో. ఉద్ధచ్చం అభిభవతీతి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. తదుభయన్తి తం సద్ధాపఞ్ఞాద్వయం, సమాధివీరియద్వయఞ్చ. సమం కాతబ్బన్తి సమరసం కాతబ్బం.

సమాధికమ్మికస్సాతి సమథకమ్మట్ఠానికస్స. ఏవన్తి ఏవం సన్తే, సద్ధాయ తేసం బలవభావే సతీతి అత్థో. సద్దహన్తోతి ‘‘పథవీ పథవీ’’తి మనసికరణమత్తేన కథం ఝానుప్పత్తీతి అచిన్తేత్వా ‘‘అద్ధా సమ్మాసమ్బుద్ధేన వుత్తవిధి ఇజ్ఝిస్సతీ’’తి సద్దహన్తో సద్ధం జనేన్తో. ఓకప్పేన్తోతి ఆరమ్మణం అనుపవిసిత్వా వియ అధిముచ్చనవసేన ఓకప్పేన్తో పక్ఖన్దన్తో. ఏకగ్గతా బలవతీ వట్టతి సమాధిపధానత్తా ఝానస్స. ఉభిన్నన్తి సమాధిపఞ్ఞానం, సమాధికమ్మికస్స సమాధినో అధిమత్తతాపి ఇచ్ఛితబ్బాతి ఆహ ‘‘సమతాయపీ’’తి, సమభావేనాపీతి అత్థో. అప్పనాతి ఇధాధిప్పేతఅప్పనా. తథా హి ‘‘హోతియేవా’’తి సాసఙ్కం వదతి, లోకుత్తరప్పనా పన తేసం సమభావేనేవ ఇచ్ఛితా. యథాహ – ‘‘సమథవిపస్సనం యుగనద్ధం భావేతీ’’తి (పటి. మ. ౨.౧, ౫).

యది విసేసతో సద్ధాపఞ్ఞానం, సమాధివీరియానఞ్చ సమతా ఇచ్ఛితా, కథం సతీతి ఆహ ‘‘సతి పన సబ్బత్థ బలవతీ వట్టతీ’’తి. సబ్బత్థాతి లీనుద్ధచ్చపక్ఖేసు పఞ్చసు ఇన్ద్రియేసు. ఉద్ధచ్చపక్ఖియే గణ్హన్తో ‘‘సద్ధావీరియపఞ్ఞాన’’న్తి ఆహ. అఞ్ఞథాపీతి చ గహేతబ్బా సియా. తథా హి ‘‘కోసజ్జపక్ఖేన సమాధినా’’ ఇచ్చేవ వుత్తం, న ‘‘పస్సద్ధిసమాధిఉపేక్ఖాహీ’’తి. సా సతి. సబ్బేసు రాజకమ్మేసు నియుత్తో సబ్బకమ్మికో. తేన కారణేన సబ్బత్థ ఇచ్ఛితబ్బత్థేన. ఆహ అట్ఠకథాయం. సబ్బత్థ నియుత్తా సబ్బత్థికా, సబ్బేన వా లీనుద్ధచ్చపక్ఖియేన బోజ్ఝఙ్గగ్గహణేన అత్థేతబ్బా సబ్బత్థియా, సబ్బత్థియావ సబ్బత్థికా. చిత్తన్తి కుసలచిత్తం. తస్స హి సతి పటిసరణం పరాయణం అప్పత్తస్స పత్తియా అనధిగతస్స అధిగమాయ. తేనాహ ‘‘ఆరక్ఖపచ్చుపట్ఠానా’’తిఆది.

౬౩. చిత్తేకగ్గతానిమిత్తస్సాతి చిత్తేకగ్గతాయ నిమిత్తస్స, చిత్తేకగ్గతాసఙ్ఖాతస్స చ నిమిత్తస్స. చిత్తస్స హి సమాహితాకారం సల్లక్ఖేత్వా సమథనిమిత్తం రక్ఖన్తోయేవ కసిణనిమిత్తం రక్ఖతి. తస్మా పథవీకసిణాదికస్సాతి ఆది-సద్దేన న కేవలం పటిభాగనిమిత్తస్సేవ, అథ ఖో సమథనిమిత్తస్సాపి గహణం దట్ఠబ్బం. తన్తి రక్ఖణకోసల్లం. ఇధ అప్పనాకోసల్లకథాయం ‘‘నిమిత్తకోసల్ల’’న్తి అధిప్పేతం, కరణభావనాకోసల్లానం పగేవ సిద్ధత్తాతి అధిప్పాయో.

౬౪. అతిసిథిలవీరియతాదీహీతి ఆది-సద్దేన పమోదనసంవేజనవిపరియాయే సఙ్గణ్హాతి. లీనన్తి సఙ్కుచితం కోసజ్జపక్ఖపతితం. చిత్తన్తి భావనాచిత్తం. ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గాదయో భావేతీతి ఏత్థ ‘‘తయో’’తి పదం ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. యథా పన తే భావేతబ్బా, తం సయమేవ వక్ఖతి.

పరిత్తన్తి అప్పకం. ఉజ్జాలేతుకామోతి పదీపేతుకామో. ఉదకవాతం దదేయ్యాతి ఉదకమిస్సం వాతం ఉపనేయ్య. అకాలోతి నకాలో, అయుత్తకాలో వా. సతిఆదిధమ్మసామగ్గిసఙ్ఖాతాయ బోధియా బుజ్ఝతి ఏతాయాతి కత్వా, తంసమఙ్గినో వా బుజ్ఝతీతి బోధినో యోగినో అఙ్గన్తి బోజ్ఝఙ్గో, పసత్థో, సున్దరో వా బోజ్ఝఙ్గో సమ్బోజ్ఝఙ్గో. కాయచిత్తదరథవూపసమలక్ఖణా పస్సద్ధియేవ సమ్బోజ్ఝఙ్గో పస్సద్ధిసమ్బోజ్ఝఙ్గో, తస్స పస్సద్ధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స. సమాధిసమ్బోజ్ఝఙ్గాదీసుపి ఏసేవ నయో. అయం పన విసేసో – సమాధిస్స తావ పదత్థలక్ఖణాని హేట్ఠా ఆగతానేవ. ఉపపత్తితో ఇక్ఖతీతి ఉపేక్ఖా. సా పనాయం అత్థతో తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖావ ఇధ బోజ్ఝఙ్గుపేక్ఖా వేదితబ్బా. దుసముట్ఠాపయన్తి సముట్ఠాపేతుం ఉప్పాదేతుం అసక్కుణేయ్యం. ధమ్మానం, ధమ్మేసు వా విచయో ధమ్మవిచయో, పఞ్ఞాతి అత్థో. వీరస్స భావో, కమ్మం వా, విధినా వా ఈరేతబ్బం పవత్తేతబ్బన్తి వీరియం, ఉస్సాహో. పీణేతి కాయం, చిత్తం చ సన్తప్పేతీతి పీతి.

యం యం సకం యథాసకం, అత్తనో అత్తనోతి అత్థో. ఆహారవసేనాతి పచ్చయవసేన. భావనాతి ఉప్పాదనా, వడ్ఢనా చ. కుసలాకుసలాతి కోసల్లసమ్భూతట్ఠేన కుసలా, తప్పటిపక్ఖతో అకుసలా. యే అకుసలా, తే సావజ్జా. యే కుసలా, తే అనవజ్జా. అకుసలా హీనా, ఇతరే పణీతా. కుసలాపి వా హీనేహి ఛన్దాదీహి ఆరద్ధా హీనా, ఇతరే పణీతా. కణ్హాతి కాళకా చిత్తస్స అపభస్సరభావకరణా, సుక్కాతి ఓదాతా చిత్తస్స పభస్సరభావకరణా. కణ్హాభిజాతిహేతుతో వా కణ్హా, సుక్కాభిజాతిహేతుతో సుక్కా. తే ఏవ సప్పటిభాగా. కణ్హా హి ఉజువిపచ్చనీకతాయ సుక్కేహి సప్పటిభాగా. తథా సుక్కాపి ఇతరేహి. అథ వా కణ్హా చ సుక్కా చ సప్పటిభాగా చ కణ్హసుక్కసప్పటిభాగా. సుఖా హి వేదనా దుక్ఖాయ వేదనాయ సప్పటిభాగా, దుక్ఖా చ వేదనా సుఖాయ సప్పటిభాగాతి. అనుప్పన్నస్సాతి అనిబ్బత్తస్స. ఉప్పాదాయాతి ఉప్పాదనత్థాయ. ఉప్పన్నస్సాతి నిబ్బత్తస్స. భియ్యోభావాయాతి పునప్పునభావాయ. వేపుల్లాయాతి విపులభావాయ. భావనాయాతి వడ్ఢియా. పారిపూరియాతి పరిపూరణత్థాయ.

తత్థాతి ‘‘అత్థి భిక్ఖవే’’తిఆదినా దస్సితపాఠే. సభావసామఞ్ఞలక్ఖణపటివేధవసేనాతి ఏకజ్ఝం కత్వా గహణే అనవజ్జసుఖవిపాకాదికస్స విసుం విసుం పన ఫుసనాదికస్స సభావలక్ఖణస్స, అనిచ్చాదికస్స సామఞ్ఞలక్ఖణస్స చ పటివిజ్ఝనవసేన. పవత్తమనసికారోతి కుసలాదీనం తంతంసభావలక్ఖణాదికస్స యాథావతో అవబుజ్ఝనవసేన ఉప్పన్నజవనచిత్తుప్పాదో. సో హి అవిపరీతమనసికారతాయ ‘‘యోనిసోమనసికారో’’తి వుత్తో. తదాభోగతాయ ఆవజ్జనాపి తగ్గతికావ. రుప్పనలక్ఖణాదికమ్పి ఇధ సామఞ్ఞలక్ఖణేనేవ సఙ్గహితన్తి దట్ఠబ్బం. కుసలకిరియాయ ఆదిఆరమ్భవసేన పవత్తవీరియం ధితిసభావతాయ ‘‘ధాతూ’’తి వుత్తన్తి ఆహ ‘‘ఆరమ్భధాతూతి పఠమవీరియం వుచ్చతీ’’తి. లద్ధాసేవనం వీరియం బలప్పత్తం హుత్వా పటిపక్ఖం విధమతీతి ఆహ ‘‘కోసజ్జతో నిక్ఖన్తత్తా తతో బలవతర’’న్తి. అధిమత్తాధిమత్తతరానం పటిపక్ఖధమ్మానం విధమనసమత్థం పటుపటుతరాదిభావప్పత్తం హోతీతి వుత్తం ‘‘పరం పరం ఠానం అక్కమనతో తతోపి బలవతర’’న్తి. తిట్ఠతి పవత్తతి ఏత్థాతి ఠానియా, పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఠానియా పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గట్ఠానియా. ఠాతబ్బో వా ఠానియో, పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో ఠానియో ఏతేసూతి పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గట్ఠానియా, అపరాపరం వత్తమానా పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గసమ్పయుత్తా ధమ్మా. యస్మా పన తేసు పీతియేవ పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స విసేసకారణం, తస్మా వుత్తం ‘‘పీతియా ఏవ ఏతం నామ’’న్తి. ఉప్పాదకమనసికారోతి యథా మనసి కరోతో అనుప్పన్నో పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నో చ వడ్ఢతి, తథా పవత్తమనసికారో.

పరిపుచ్ఛకతాతి పరియోగాహేత్వా పుచ్ఛకభావో. పఞ్చపి హి నికాయే ఉగ్గహేత్వా ఆచరియే పరియుపాసిత్వా తస్స తస్స అత్థం పరిపుచ్ఛన్తస్స, తే వా సహ అట్ఠకథాయ పరియోగాహేత్వా యం యం తత్థ గణ్ఠిట్ఠానం, తం తం ‘‘ఇదం, భన్తే, కథం, ఇమస్స కో అత్థో’’తి పుచ్ఛన్తస్స ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గో ఉప్పజ్జతీతి. వత్థువిసదకిరియా ఇన్ద్రియసమత్తపటిపాదనా సఙ్ఖేపతో, విత్థారతో చ పకాసితా ఏవ. తత్థ పన సమాధిసంవత్తనియభావేన ఆగతా, ఇధ పఞ్ఞాసంవత్తనియభావేన. యదగ్గేన హి సమాధిసంవత్తనికా, తదగ్గేన పఞ్ఞాసంవత్తనికా సమాధిస్స ఞాణపచ్చుపట్ఠానతో. ‘‘సమాహితో యథాభూతం పజానాతీ’’తి (సం. ని. ౪.౯౯; ౫.౧౦౭౧) వుత్తం. దుప్పఞ్ఞపుగ్గలపరివజ్జనా నామ దుప్పఞ్ఞానం మన్దబుద్ధీనం భత్తనిక్ఖిత్తకాకమంసనిక్ఖిత్తసునఖసదిసానం మోమూహపుగ్గలానం దూరతో పరిచ్చజనా. పఞ్ఞవన్తపుగ్గలసేవనా నామ పఞ్ఞాయ కతాధికారానం సచ్చపటిచ్చసముప్పాదాదీసు కుసలానం అరియానం, విపస్సనాకమ్మికానం వా మహాపఞ్ఞానం కాలేన కాలం ఉపసఙ్కమనం. గమ్భీరఞాణచరియపచ్చవేక్ఖణాతి గమ్భీరఞాణేహి చరితబ్బానం ఖన్ధాయతనధాతాదీనం, సచ్చపచ్చయాకారాదిదీపనానం వా సుఞ్ఞతాపటిసంయుత్తానం సుత్తన్తానం పచ్చవేక్ఖణా. తదధిముత్తతాతి పఞ్ఞాధిముత్తతా, పఞ్ఞాయ నిన్నపోణపబ్భారతాతి అత్థో.

అపాయాదీతి ఆది-సద్దేన జాతిఆదిం అతీతే వట్టమూలకం దుక్ఖం, అనాగతే వట్టమూలకం దుక్ఖం, పచ్చుప్పన్నే ఆహారపరియేట్ఠిమూలకఞ్చ దుక్ఖం సఙ్గణ్హాతి. వీరియాయత్తస్స లోకియలోకుత్తరవిసేసస్స అధిగమో ఏవ ఆనిసంసో, తస్స దస్సనసీలతా వీరియాయత్త…పే… దస్సితా. సపుబ్బభాగో నిబ్బానగామిమగ్గో గమనవీథి గన్తబ్బా పటిపజ్జితబ్బా పటిపదాతి కత్వా. దాయకానం మహప్ఫలభావకరణేన పిణ్డాపచాయనతాతి పచ్చయదాయకానం అత్తని కారస్స అత్తనో సమ్మాపటిపత్తియా మహప్ఫలకారభావస్స కరణేన పిణ్డస్స భిక్ఖాయ పటిపూజనా. ఇతరథాతి ఆమిసపూజాయ. కుసీతపుగ్గలపరివజ్జనతాతి అలసానం భావనాయ నామమత్తమ్పి అజానన్తానం కాయదళ్హీబహులానం యావదత్థం భుఞ్జిత్వా సేయ్యసుఖాదిఅనుయుఞ్జనకానం తిరచ్ఛానకథికానం పుగ్గలానం దూరతో పరిచ్చజనా. ఆరద్ధవీరియపుగ్గలసేవనతాతి ‘‘దివసం చఙ్కమేన నిసజ్జాయా’’తిఆదినా (విభ. ౫౧౯; అ. ని. ౩.౧౬) భావనారమ్భవసేన ఆరద్ధవీరియానం దళ్హపరక్కమానం పుగ్గలానం కాలేన కాలం ఉపసఙ్కమనా. సమ్మప్పధానపచ్చవేక్ఖణతాతి చతుబ్బిధసమ్మప్పధానానుభావస్స పచ్చవేక్ఖణతా. తదధిముత్తతాతి తస్మిం వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గే అధిముత్తి సబ్బిరియాపథేసు నిన్నపోణపబ్భారతా. ఏత్థ చ థినమిద్ధవినోదనకుసీతపుగ్గలపరివజ్జనఆరద్ధవీరియపుగ్గలసేవనతదధిముత్తతా పటిపక్ఖవిధమనపచ్చయూపసంహారవసేన, అపాయాదిభయపచ్చవేక్ఖణాదయో సముత్తేజనవసేన వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉప్పాదకా దట్ఠబ్బా.

బుద్ధాదీసు పసాదసినేహాభావేన థుసఖరహదయా లూఖపుగ్గలా, తబ్బిపరియాయేన సినిద్ధపుగ్గలా వేదితబ్బా. బుద్ధాదీనం గుణపరిదీపనా సమ్పసాదనీయసుత్తాదయో (దీ. ని. ౩.౧౪౧ ఆదయో) పసాదనీయసుత్తన్తా. ఇమేహి ఆకారేహీతి యథావుత్తేహి కుసలాదీనం సభావసామఞ్ఞలక్ఖణపటివిజ్ఝనాదిఆకారేహి చేవ పరిపుచ్ఛకతాదిఆకారేహి చ. ఏతే ధమ్మేతి ఏతే కుసలాదీసు యోనిసోమనసికారాదికే చేవ ధమ్మత్థఞ్ఞుతాదికే చ.

౬౫. అచ్చారద్ధవీరియతాదీహీతి అతివియ పగ్గహితవీరియతాదీహి. ఆది-సద్దేన సంవేజనపమోదనాదిం సఙ్గణ్హాతి. ఉద్ధతన్తి సమాధిఆదీనం మన్దతాయ అవూపసన్తం. దువూపసమయన్తి వూపసమేతుం సమాధాతుం అసక్కుణేయ్యం.

తం ఆకారం సల్లక్ఖేత్వాతి యేనాకారేన అస్స యోగినో పస్సద్ధి సమాధి ఉపేక్ఖాతి ఇమే పస్సద్ధిఆదయో ధమ్మా పుబ్బే యథారహం తస్మిం తస్మిం కాలే ఉప్పన్నపుబ్బా, తం చిత్తతంసమ్పయుత్తధమ్మానం పస్సద్ధాకారం, సమాహితాకారం, అజ్ఝుపేక్ఖితాకారఞ్చ ఉపలక్ఖేత్వా ఉపధారేత్వా. తీసుపి పదేసూతి ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, కాయప్పస్సద్ధీ’’తిఆదినా ఆగతేసు తీసుపి వాక్యేసు, తేహి వా పకాసితేసు తీసు ధమ్మకోట్ఠాసేసు. యథాసమాహితాకారం సల్లక్ఖేత్వా గయ్హమానో సమథో ఏవ సమథనిమిత్తన్తి ఆహ ‘‘సమథనిమిత్తన్తి చ సమథస్సేవేతమధివచన’’న్తి. నానారమ్మణే పరిబ్భమనేన వివిధం అగ్గం ఏతస్సాతి బ్యగ్గో, విక్ఖేపో. తథా హి సో అనవట్ఠానరసో, భన్తతాపచ్చుపట్ఠానో చ వుత్తో. ఏకగ్గతాభావతో బ్యగ్గపటిపక్ఖోతి అబ్యగ్గో, సమాధి. సో ఏవ నిమిత్తన్తి పుబ్బే వియ వత్తబ్బం. తేనాహ ‘‘అవిక్ఖేపట్ఠేన చ తస్సేవ అబ్యగ్గనిమిత్తన్తి అధివచన’’న్తి.

సరీరావత్థం ఞత్వా మత్తసో పరిభుత్తో పణీతాహారో కాయలహుతాదీనం సముట్ఠాపనేన పస్సద్ధియా పచ్చయో హోతి, తథా ఉతుసప్పాయం, ఇరియాపథసప్పాయఞ్చ సేవితం, పయోగో చ కాయికో పవత్తితోతి ఆహ ‘‘పణీతభోజనసేవనతా’’తిఆది. పయోగసమతాదీనం అభావేన సదరథకాయచిత్తా పుగ్గలా సారద్ధపుగ్గలా. వుత్తవిపరియాయేన పస్సద్ధకాయా పుగ్గలా వేదితబ్బా.

నిరస్సాదస్సాతి భావనస్సాదరహితస్స. భావనా హి వీథిపటిపన్నా పుబ్బేనాపరం విసేసవతీ పవత్తమానా చిత్తస్స అస్సాదం ఉపసమసుఖం ఆవహతి, తదభావతో నిరస్సాదం చిత్తం హోతి. సద్ధాసంవేగవసేనాతి సద్ధావసేన, సంవేగవసేన చ. సమ్పహంసనతాతి సమ్మదేవ పహంసనతా సంవేజనపుబ్బకపసాదుప్పాదనేన భావనా చిత్తస్స తోసనా. సమ్మాపవత్తస్సాతి లీనుద్ధచ్చవిరహేన, సమథవీథిపటిపత్తియా చ సమం, సవిసేసఞ్చ పవత్తియా సమ్మదేవ పవత్తస్స భావనాచిత్తస్స. అజ్ఝుపేక్ఖనతాతి పగ్గహనిగ్గహసమ్పహంసనేసు అబ్యావటతా. ఝానవిమోక్ఖపచ్చవేక్ఖణతాతి పఠమాదీని ఝానాని పచ్చనీకధమ్మేహి సుట్ఠు విముత్తతాదినా తేయేవ విమోక్ఖా తేసం ‘‘ఏవం భావనా, ఏవం సమాపజ్జనా, ఏవం అధిట్ఠానం, ఏవం వుట్ఠానం, ఏవం సంకిలేసో, ఏవం వోదాన’’న్తి పతి పతి అవేక్ఖణా.

సత్తమజ్ఝత్తతాతి సత్తేసు పియట్ఠానియేసుపి గహట్ఠపబ్బజితేసు మజ్ఝత్తాకారో అజ్ఝుపేక్ఖనా. సఙ్ఖారమజ్ఝత్తతాతి అజ్ఝత్తికేసు చక్ఖాదీసు, బాహిరేసు పత్తచీవరాదీసు మజ్ఝత్తాకారో అజ్ఝుపేక్ఖనా. సత్తసఙ్ఖారానం మమాయనం సత్తసఙ్ఖారకేలాయనం. ఇమేహాకారేహీతి ఇమేహి యథావుత్తేహి కాయచిత్తానం పస్సద్ధాకారసల్లక్ఖణాదిఆకారేహి చేవ సప్పాయాహారసేవనాదిఆకారేహి చ. ఏతే ధమ్మేతి ఏతే పస్సద్ధిఆదిధమ్మే.

౬౬. పఞ్ఞాపయోగమన్దతాయాతి పఞ్ఞాబ్యాపారస్స అప్పభావేన. యథా హి దానసీలాని అలోభాదోసప్పధానాని, ఏవం భావనా అమోహప్పధానా విసేసతో అప్పనావహా. తత్థ యదా పఞ్ఞా న బలవతీ హోతి, తదా భావనాచిత్తస్స అనభిసఙ్ఖతో వియ ఆహారో పురిసస్స అభిరుచిం న జనేతి, తేన తం నిరస్సాదం హోతి. యదా చ భావనా పుబ్బేనాపరం విసేసావహా న హోతి సమ్మదేవ అవీథిపటిపత్తియా, తదా ఉపసమసుఖస్స అలాభేన చిత్తం నిరస్సాదం హోతి. తదుభయం సన్ధాయాహ ‘‘పఞ్ఞాపయోగమన్దతాయా’’తిఆది. నన్తి చిత్తం. జాతిజరాబ్యాధిమరణాని యథారహం సుగతియం, దుగ్గతియఞ్చ హోన్తీతి తదఞ్ఞమేవ పఞ్చవిధబన్ధనాదిఖుప్పిపాసాదిఅఞ్ఞమఞ్ఞవిబాధనాదిహేతుకం అపాయదుక్ఖం దట్ఠబ్బం. తయిదం సబ్బం తేసం తేసం సత్తానం పచ్చుప్పన్నభవనిస్సితం గహితన్తి అతీతే, అనాగతే చ కాలే వట్టమూలకదుక్ఖాని విసుం గహితాని. యే పన సత్తా ఆహారూపజీవినో, తత్థ చ ఉట్ఠానఫలూపజీవినో, తేసం అఞ్ఞేహి అసాధారణం జీవితదుక్ఖం అట్ఠమం సంవేగవత్థు వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

అస్సాతి చిత్తస్స. అలీనన్తిఆదీసు కోసజ్జపక్ఖియానం ధమ్మానం అనధిమత్తతాయ అలీనం. ఉద్ధచ్చపక్ఖికానం ధమ్మానం అనధిమత్తతాయ అనుద్ధతం. పఞ్ఞాపయోగసమ్పత్తియా, ఉపసమసుఖాధిగమేన చ అనిరస్సాదం. పుబ్బేనాపరం సవిసేసం తతో ఏవ ఆరమ్మణే సమప్పవత్తం, సమథవీథిపటిపన్నఞ్చ. తత్థ అలీనతాయ పగ్గహే, అనుద్ధతతాయ నిగ్గహే, అనిరస్సాదతాయ సమ్పహంసనే న బ్యాపారం ఆపజ్జతి. అలీనానుద్ధతతాయ హి ఆరమ్మణే సమప్పవత్తం అనిరస్సాదతాయ సమథవీథిపటిపన్నం. సమప్పవత్తియా వా అలీనం అనుద్ధతం, సమథవీథిపటిపత్తియా అనిరస్సాదన్తి దట్ఠబ్బం.

నేక్ఖమ్మపటిపదన్తి ఝానపటిపత్తిం. సమాధిఅధిముత్తతాతి సమాధినిబ్బత్తనే ఝానాధిగమే యుత్తప్పయుత్తతా. సా పన యస్మా సమాధిం గరుం కత్వా తత్థ నిన్నపోణపబ్భారభావేన పవత్తియా హోతి, తస్మా ‘‘సమాధిగరూ’’తిఆది వుత్తం.

౬౭. పటిలద్ధే నిమిత్తస్మిం ఏవం హి సమ్పాదయతో అప్పనాకోసల్లం ఇమం అప్పనా సమ్పవత్తతీతి సమ్బన్ధో. సాతి అప్పనా. హిత్వా హీతి హి-సద్దో హేతుఅత్థో. యస్మా ఠానమేతం న విజ్జతి, తస్మా చిత్తప్పవత్తిఆకారం భావనాచిత్తస్స లీనుద్ధతాదివసేన పవత్తిఆకారం సల్లక్ఖయం ఉపధారేన్తో. సమతం వీరియస్సేవ వీరియస్స సమాధినా సమరసతంయేవ యోజయేథ. కథం పన యోజయేథాతి ఆహ ‘‘ఈసకమ్పీ’’తిఆది. తత్థ లయన్తి లీనభావం, సఙ్కోచన్తి అత్థో. యన్తన్తి గచ్ఛన్తం, పగ్గణ్హేథేవ సమభావాయాతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘అచ్చారద్ధం నిసేధేత్వా సమమేవ పవత్తయే’’తి. కథం పన సమమేవ పవత్తయేతి ఆహ ‘‘రేణుమ్హీ’’తిఆది. యథాతి రేణుఆదీసు యథా మధుకరాదీనం పవత్తి ఉపమాభావేన అట్ఠకథాయం సమ్మవణ్ణితా, ఏవం లీనుద్ధతభావేహి మోచయిత్వా వీరియసమతాయోజనేన నిమిత్తాభిముఖం మానసం పటిపాదయే పటిభాగనిమిత్తాభిముఖం భావనాచిత్తం సమ్పాదేయ్యాతి అత్థో.

నిమిత్తాభిముఖపటిపాదనవణ్ణనా

౬౮. తత్రాతి తస్మిం ‘‘రేణుమ్హీ’’తిఆదినా వుత్తగాథాద్వయే. అత్థదీపనా ఉపమూపమేయ్యత్థవిభావనా. అఛేకోతి అకుసలో. పక్ఖన్దోతి ధావితుం ఆరద్ధో. వికసనక్ఖణేయేవ సరసం కుసుమపరాగం హోతి, పచ్ఛా వాతాదీహి పరిపతతి, విరసం వా హోతి. తస్మా నివత్తనే రేణు ఖీయతీతి ఆహ ‘‘ఖీణే రేణుమ్హి సమ్పాపుణాతీ’’తి. పుప్ఫరాసిన్తి రుక్ఖసాఖాసు నిస్సితం పుప్ఫసఞ్చయం.

సల్లకత్తఅన్తేవాసికేసూతి సల్లకత్తఆచరియస్స అన్తేవాసికేసు. ఉదకథాలగతేతి ఉదకథాలియం ఠపితే. సత్థకమ్మన్తి సిరావేధనాదిసత్థకమ్మం. ఫుసితుమ్పి ఉప్పలపత్తన్తి సమ్బన్ధో. సమేనాతి పురిమకా వియ గరుం, మన్దఞ్చ పయోగం అకత్వా సమప్పమాణేన పయోగేన. తత్థాతి ఉప్పలపత్తే. పరియోదాతసిప్పోతి సువిసుద్ధసిప్పో నిప్ఫన్నసిప్పో.

మక్కటకసుత్తన్తి లూతసుత్తం. నియామకో నావాసారథీ. లఙ్కారన్తి కిలఞ్జాదిమయం నావాకటసారకం. తేలేన అఛడ్డేన్తో నాళిం పూరేతీతి సరావాదిగతేన తేలేన అఛడ్డేన్తో సుఖుమచ్ఛిద్దకం తేలనాళిం పూరేతి. ఏవమేవాతి యథా తే ఆదితో వుత్తమధుకరసల్లకత్తఅన్తేవాసిసుత్తాకడ్ఢకనియామకతేలపూరకా వేగేన పయోగం కరోన్తి, ఏవమేవ యో భిక్ఖు ‘‘సీఘం అప్పనం పాపుణిస్సామీ’’తి గాళ్హం వీరియం కరోతి, యో మజ్ఝే వుత్తమధుకరాదయో వియ వీరియం న కరోతి, ఇమే ద్వేపి వీరియసమతాభావేన అప్పనం పాపుణితుం న సక్కోన్తి. యో పన అవసానే వుత్తమధుకరాదయో వియ సమప్పయోగో, అయం అప్పనం పాపుణితుం సక్కోతి వీరియసమతాయోగతోతి ఉపమాసంసన్దనం వేదితబ్బం. తేన వుత్తం ‘‘ఏకో భిక్ఖూ’’తిఆది. లీనం భావనాచిత్తన్తి అధిప్పాయో.

పఠమజ్ఝానకథావణ్ణనా

౬౯. ఏవన్తి వుత్తప్పకారేన. వీరియసమతాయోజనవసేన వీథిపటిపన్నం భావనామానసం పటిభాగనిమిత్తేయేవ ఠపనవసేన నిమిత్తాభిముఖం పటిపాదయతో అస్స యోగినో. ఇజ్ఝిస్సతీతి సమిజ్ఝిస్సతి, ఉప్పజ్జిస్సతీతి అత్థో. అనుయోగవసేనాతి భావనావసేన. సేసానీతి సేసాని తీణి, చత్తారి వా. పకతిచిత్తేహీతి పాకతికేహి కామావచరచిత్తేహి. బలవ…పే… చిత్తేకగ్గతాని భావనాబలేన పటుతరసభావప్పత్తియా. పరికమ్మత్తాతి పటిసఙ్ఖారకత్తా. యది ఆసన్నత్తా ఉపచారతా, గోత్రభునో ఏవ ఉపచారసమఞ్ఞా సియాతి ఆహ ‘‘సమీపచారిత్తా వా’’తి. అనచ్చాసన్నోపి హి నాతిదూరపవత్తీ సమీపచారీ నామ హోతి. అప్పనం ఉపేచ్చ చరన్తీతి ఉపచారాని. ఇతో పుబ్బే పరికమ్మానన్తి నానావజ్జనవీథియం పరికమ్మానం. ఏత్థాతి ఏతేసు పరికమ్ముపచారానులోమసఞ్ఞితేసు. సబ్బన్తిమన్తి తతియం, చతుత్థం వా. పరిత్తగోత్తాభిభవనతోతి పరిత్తస్స గోత్తస్స అభిభవనతో. గంతాయతీతి హి గోత్తం, ‘‘పరిత్త’’న్తి పవత్తమానం అభిధానం, బుద్ధిఞ్చ ఏకంసికవిసయతాయ రక్ఖతీతి పరిత్తగోత్తం. యథా హి బుద్ధి ఆరమ్మణభూతేన అత్థేన వినా న పవత్తతి, ఏవం అభిధానం అభిధేయ్యభూతేన. తస్మా సో తాని తాయతి రక్ఖతీతి వుచ్చతి. తం పన మహగ్గతానుత్తరవిధురం కామతణ్హాయ గోచరభూతం కామావచరధమ్మానం ఆవేణికరూపం దట్ఠబ్బం. మహగ్గతగోత్తేపి ఇమినా నయేన అత్థో వేదితబ్బో. భావనతోతి ఉప్పాదనతో.

అవిసేసేన సబ్బేసం సబ్బా సమఞ్ఞాతి పఠమనయో గహితగ్గహణం హోతీతి ఆహ ‘‘అగ్గహితగ్గహణేనా’’తిఆది. నానావజ్జనపరికమ్మమేవ పరికమ్మన్తి అధిప్పాయేన ‘‘పఠమం వా ఉపచార’’న్తిఆది వుత్తం. చతుత్థం అప్పనాచిత్తం, పఞ్చమం వా అప్పనాచిత్తం పుబ్బే వుత్తనయేన సచే చతుత్థం గోత్రభు హోతీతి అత్థో. పఞ్చమం వాతి వా-సద్దో అనియమే. స్వాయం అనియమో ఇమినా కారణేనాతి దస్సేతుం ‘‘తఞ్చ ఖో ఖిప్పాభిఞ్ఞదన్ధాభిఞ్ఞవసేనా’’తి వుత్తం. తత్థ ఖిప్పాభిఞ్ఞస్స చతుత్థం అప్పేతి, దన్ధాభిఞ్ఞస్స పఞ్చమం. కస్మా పన చతుత్థం, పఞ్చమం వా అప్పేతి, న తతో పరన్తి ఆహ ‘‘తతో పరం జవనం పతతీ’’తి. తతో పఞ్చమతో పరం ఛట్ఠం, సత్తమఞ్చ జవనం పతన్తం వియ హోతి పరిక్ఖీణజవత్తాతి అధిప్పాయో.

యథా అలద్ధాసేవనం పఠమజవనం దుబ్బలత్తా గోత్రభుం న ఉప్పాదేతి, లద్ధాసేవనం పన బలవభావతో దుతియం, తతియం వా గోత్రభుం ఉప్పాదేతి, ఏవం లద్ధాసేవనతాయ బలవభావతో ఛట్ఠం, సత్తమమ్పి అప్పేతీతి థేరస్స అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘తస్మా ఛట్ఠేపి సత్తమేపి అప్పనా హోతీ’’తి. తన్తి థేరస్స వచనం. సుత్తసుత్తానులోమఆచరియవాదేహి అనుపత్థమ్భితత్తా వుత్తం ‘‘అత్తనోమతిమత్త’’న్తి. ‘‘పురిమా పురిమా కుసలా ధమ్మా’’తి (పట్ఠా. ౧.౧.౧౨) పన సుత్తపదమకారణం ఆసేవనపచ్చయలాభస్స బలవభావే అనేకన్తికత్తా. తథా హి అలద్ధాసేవనాపి పఠమచేతనా దిట్ఠధమ్మవేదనీయా హోతి, లద్ధాసేవనా దుతియచేతనా యావ ఛట్ఠచేతనా అపరాపరియవేదనీయా. చతుత్థపఞ్చమేసుయేవాతిఆది వుత్తస్సేవత్థస్స యుత్తిదస్సనముఖేన నిగమనత్థం వుత్తం. తత్థ యది ఛట్ఠసత్తమం జవనం పతితం నామ హోతి పరిక్ఖీణజవత్తా, కథం సత్తమజవనచేతనా ఉపపజ్జవేదనీయా, ఆనన్తరియా చ హోతీతి? నాయం విసేసో ఆసేవనపచ్చయలాభేన బలప్పత్తియా. కిఞ్చరహి కిరియావత్థావిసేసతో. కిరియావత్థా హి ఆరమ్భమజ్ఝపరియోసానవసేన తివిధా. తత్థ చ పరియోసానావత్థాయ సన్నిట్ఠాపకచేతనాభావేన ఉపపజ్జవేదనీయాదితా హోతి, న బలవభావేనాతి దట్ఠబ్బం. పటిసన్ధియా అనన్తరపచ్చయభావినో విపాకసన్తానస్స అనన్తరపచ్చయభావేన తథా అభిసఙ్ఖతత్తాతి చ వదన్తి. తస్మా ఛట్ఠసత్తమానం పపాతాభిముఖతాయ పరిక్ఖీణజవతా న సక్కా నివారేతుం. తథా హి ‘‘యథా హి పురిసో’’తిఆది వుత్తం.

సా చ పన అప్పనా. అద్ధానపరిచ్ఛేదోతి కాలపరిచ్ఛేదో. సో పనేత్థ సత్తసు ఠానేసు కత్థచి అపరిమాణచిత్తక్ఖణతాయ, కత్థచి అతిఇత్తరఖణతాయ నత్థీతి వుత్తో. న హేత్థ సమ్పుణ్ణజవనవీథి అద్ధా లబ్భతి. తేనేవాహ ‘‘ఏత్థ మగ్గానన్తరఫల’’న్తిఆది. సేసట్ఠానేసూతి పఠమప్పనా, లోకియాభిఞ్ఞా, మగ్గక్ఖణో, నిరోధా వుట్ఠహన్తస్స ఫలక్ఖణోతి ఏతేసు చతూసు ఠానేసు.

ఏత్తావతాతి ఏత్తకేన భావనాక్కమేన ఏస యోగావచరో పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. ఏవం విహరతా చ అనేన తదేవ పఠమం ఝానం అధిగతం హోతి పథవీకసిణన్తి సమ్బన్ధో.

౭౦. తత్థాతి తస్మిం ఝానపాఠే. వివిచ్చిత్వాతి విసుం హుత్వా. తేనాహ ‘‘వినా హుత్వా అపక్కమిత్వా’’తి, పజహనవసేన అపసక్కిత్వాతి అత్థో. వివిచ్చేవ కామేహీతి ఏత్థ ‘‘వివిచ్చా’’తి ఇమినా వివేచనం ఝానక్ఖణే కామానం అభావమత్తం వుత్తం. ‘‘వివిచ్చేవా’’తి పన ఇమినా ఏకంసతో కామానం వివేచేతబ్బతాదీపనేన తప్పటిపక్ఖతా ఝానస్స, కామవివేకస్స చ ఝానాధిగమూపాయతా దస్సితా హోతీతి ఇమమత్థం దస్సేతుం ‘‘పఠమం ఝాన’’న్తిఆదిం వత్వా తమేవత్థం పాకటతరం కాతుం ‘‘కథ’’న్తిఆది వుత్తం. ‘‘అన్ధకారే సతి పదీపోభాసో వియా’’తి ఏతేన యథా పదీపోభాసాభావేన రత్తియం అన్ధకారాభిభవో, ఏవం ఝానాభావేన సత్తసన్తతియం కామాభిభవోతి దస్సేతి.

ఏతన్తి పుబ్బపదేయేవ అవధారణవచనం. న ఖో పన ఏవం దట్ఠబ్బం ‘‘కామేహి ఏవా’’తి అవధారణస్స అకతత్తా. నిస్సరన్తి నిగ్గచ్ఛన్తి ఏతేన, ఏత్థ వాతి నిస్సరణం. కే నిగ్గచ్ఛన్తి? కామా, తేసం కామానం నిస్సరణం పహానం తన్నిస్సరణం, తతో. కథం పన సమానే విక్ఖమ్భనే కామానమేవేతం నిస్సరణం, న బ్యాపాదాదీనన్తి చోదనం యుత్తితో, ఆగమతో చ సోధేతుం ‘‘కామధాతూ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ కామధాతుసమతిక్కమనతోతి సకలస్సపి కామభవస్స సమతిక్కమపటిపదాభావతో. తేన ఇమస్స ఝానస్స కామపరిఞ్ఞాభావమాహ. కామరాగపటిపక్ఖతోతి వక్ఖమానవిభాగస్స కిలేసకామస్స పచ్చత్థికభావతో. తేన యథా మేత్తా బ్యాపాదస్స, కరుణా విహింసాయ, ఏవమిదం ఝానం కామరాగస్స ఉజువిపచ్చనీకభూతన్తి దస్సేతి. ఏవమత్తనో పవత్తియా, విపాకప్పవత్తియా చ కామరాగతో, కామధాతుతో చ వినివత్తసభావత్తా ఇదం ఝానం విసేసతో కామానమేవ నిస్సరణం. స్వాయమత్థో పాఠగతో ఏవాతి ఆహ ‘‘యథాహా’’తిఆది. కామఞ్చేతమత్థం దీపేతుం పురిమపదేయేవ అవధారణం గహితం, ఉత్తరపదేపి పన తం గహేతబ్బమేవ తథా అత్థసమ్భవతోతి దస్సేతుం ‘‘ఉత్తరపదేపీ’’తిఆది వుత్తం. ఇతోతి కామచ్ఛన్దతో. ఏస నియమో. సాధారణవచనేనాతి అవిసేసవచనేన. తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదప్పటిపస్సద్ధినిస్సరణవివేకా తదఙ్గవివేకాదయో. చిత్తకాయఉపధివివేకా చిత్తవివేకాదయో. తయో ఏవ ఇధ ఝానకథాయం దట్ఠబ్బా సముచ్ఛేదవివేకాదీనం అసమ్భవతో.

నిద్దేసేతి మహానిద్దేసే (మహాని. ౧, ౭). తత్థ హి ‘‘ఉద్దానతో ద్వే కామా – వత్థుకామా కిలేసకామా చా’’తి ఉద్దిసిత్వా ‘‘తత్థ కతమే వత్థుకామా? మనాపియా రూపా…పే… మనాపియా ఫోట్ఠబ్బా’’తిఆదినా వత్థుకామా నిద్దిట్ఠా. తే పన కామీయన్తీతి కామాతి వేదితబ్బా. తత్థేవాతి నిద్దేసే ఏవ. విభఙ్గేతి ఝానవిభఙ్గే (విభ. ౫౬౪). పత్థనాకారేన పవత్తో దుబ్బలో లోభో ఛన్దనట్ఠేన ఛన్దో, తతో బలవా రఞ్జనట్ఠేన రాగో, తతోపి బలవతరో బహలరాగో ఛన్దరాగో. నిమిత్తానుబ్యఞ్జనాని సఙ్కప్పేతి ఏతేనాతి సఙ్కప్పో, తథాపవత్తో లోభో, తతో బలవా రఞ్జనట్ఠేన రాగో, సఙ్కప్పనవసేనేవ పవత్తో తతోపి బలవతరో సఙ్కప్పరాగోతి. స్వాయం పభేదో ఏకస్సేవ లోభస్స పవత్తిఆకారవసేన, అవత్థాభేదవసేన చ వేదితబ్బో యథా ‘‘వచ్ఛో దమ్మో బలీబద్దో’’తి. ఇమే కిలేసకామా. కామేన్తీతి కామా, కామేన్తి ఏతేహీతి వా.

ఏవఞ్హి సతీతి ఏవం ఉభయేసమ్పి కామానం సఙ్గహే సతి. వత్థుకామేహిపీతి ‘‘వత్థుకామేహి వివిచ్చేవా’’తిపి అత్థో యుజ్జతీతి ఏవం యుజ్జమానత్థన్తరసముచ్చయత్థో పి-సద్దో, న కిలేసకామసముచ్చయత్థో. కస్మా? ఇమస్మిం అత్థే కిలేసకామేహి వివేకస్స దుతియపదేన వుత్తత్తా. తేనాతి వత్థుకామవివేకేన. కాయవివేకో వుత్తో హోతి పుత్తదారాదిపరిగ్గహవివేకదీపనతో. పురిమేనాతి కాయవివేకేన. ఏత్థాతి ‘‘వివిచ్చేవ కామేహి, వివిచ్చ అకుసలేహి ధమ్మేహీ’’తి ఏతస్మిం పదద్వయే, ఇతో వా నిద్ధారితే వివేకద్వయే. అకుసల-సద్దేన యదిపి కిలేసకామా, సబ్బాకుసలాపి వా గహితా, సబ్బథా పన కిలేసకామేహి వివేకో వుత్తోతి ఆహ ‘‘దుతియేన కిలేసకామేహి వివేకవచనతో’’తి. దుతియేనాతి చ చిత్తవివేకేనాతి అత్థో. ఏతేసన్తి యథావుత్తానం ద్విన్నం పదానం, నిద్ధారణే చేతం సామివచనం. తణ్హాదిసంకిలేసానం వత్థునో పహానం సంకిలేసవత్థుప్పహానం. లోలభావో నామ తత్థ తత్థ రూపాదీసు తణ్హుప్పాదో, తస్స హేతు వత్థుకామా ఏవ వేదితబ్బా. బాలభావో అవిజ్జా, దుచ్చిన్తితచిన్తితాది వా, తస్స అయోనిసోమనసికారో, సబ్బేపి వా అకుసలా ధమ్మా హేతు. కామగుణాధిగమహేతుపి పాణాతిపాతాదిఅసుద్ధపయోగో హోతీతి తబ్బివేకేన పయోగసుద్ధి విభావితా. తణ్హాసంకిలేససోధనేన, వివట్టూపనిస్సయసంవడ్ఢనేన చ అజ్ఝాసయవిసోధనం ఆసయపోసనం. కామేసూతి నిద్ధారణే భుమ్మం.

అనేకభేదోతి కామాసవకామరాగసంయోజనాదివసేన, రూపతణ్హాదివసేన చ అనేకప్పభేదో. కామచ్ఛన్దోయేవాతి కామసభావోయేవ ఛన్దో, న కత్తుకమ్యతాఛన్దో, నాపి కుసలచ్ఛన్దోతి అధిప్పాయో. ఝానపటిపక్ఖతోతి ఝానస్స పటిపక్ఖభావతో తంహేతు తన్నిమిత్తం విసుం వుత్తో. అకుసలభావసామఞ్ఞేన అగ్గహేత్వా విసుం సరూపేన గహితో. యది కిలేసకామోవ పురిమపదే వుత్తో, కథం బహువచనన్తి ఆహ ‘‘అనేకభేదతో’’తిఆది.

అఞ్ఞేసమ్పి దిట్ఠిమానఅహిరికానోత్తప్పాదీనం, తంసహితఫస్సాదీనఞ్చ. ఉపరి వుచ్చమానాని ఝానఙ్గాని ఉపరిఝానఙ్గాని, తేసం అత్తనో పచ్చనీకానం పటిపక్ఖభావదస్సనతో తప్పచ్చనీకనీవరణవచనం. నీవరణాని హి ఝానఙ్గపచ్చనీకాని తేసం పవత్తినివారణతో. సమాధి కామచ్ఛన్దస్స పటిపక్ఖో రాగప్పణిధియా ఉజువిపచ్చనీకభావతో, నానారమ్మణేహి పలోభితస్స పరిబ్భమన్తస్స చిత్తస్స సమాధానతో చ. పీతి బ్యాపాదస్స పటిపక్ఖా పామోజ్జేన సమానయోగక్ఖేమత్తా. వితక్కో థినమిద్ధస్స పటిపక్ఖో యోనిసో సఙ్కప్పనవసేన సవిప్ఫారపవత్తితో. సుఖం అవూపసమానుతాపసభావస్స ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చస్స పటిపక్ఖం వూపసన్తసీతలసభావత్తా. విచారో విచికిచ్ఛాయ పటిపక్ఖో ఆరమ్మణే అనుమజ్జనవసేన పఞ్ఞాపటిరూపసభావత్తా. మహాకచ్చానత్థేరేన దేసితం పిటకానం సంవణ్ణనా పేటకం, తస్మిం పేటకే.

పఞ్చకామగుణభేదవిసయస్సాతి రూపాదిపఞ్చకామగుణవిసేసవిసయస్స. ఆఘాతవత్థుభేదాదివిసయానన్తి బ్యాపాదవివేకవచనేన ‘‘అనత్థం మే అచరీ’’తి (దీ. ని. ౩.౩౪౦; అ. ని. ౯.౨౯; విభ. ౯౬౦) ఆదిఆఘాతవత్థుభేదవిసయస్స దోసస్స, మోహాధికేహి థినమిద్ధాదీహి వివేకవచనేన పటిచ్ఛాదనవసేన దుక్ఖాదిపుబ్బన్తాదిభేదవిసయస్స మోహస్స విక్ఖమ్భనవివేకో వుత్తో. కామరాగబ్యాపాదతదేకట్ఠథినమిద్ధాదివిక్ఖమ్భకఞ్చేతం సబ్బాకుసలపటిపక్ఖసభావత్తా. సబ్బకుసలానం తేన సభావేన సబ్బాకుసలప్పహాయకం హోతి, హోన్తమ్పి కామరాగాదివిక్ఖమ్భనసభావమేవ హోతి తంసభావత్తాతి అవిసేసేత్వా నీవరణాకుసలమూలాదీనం ‘‘విక్ఖమ్భనవివేకో వుత్తో హోతీ’’తి ఆహ.

౭౧. యథాపచ్చయం పవత్తమానానం సభావధమ్మానం నత్థి కాచి వసవత్తితాతి వసవత్తిభావనివారణత్థం ‘‘వితక్కనం వితక్కో’’తి వుత్తం. తయిదం ‘‘వితక్కనం ఈదిసమిద’’న్తి ఆరమ్మణస్స పరికప్పనన్తి ఆహ ‘‘ఊహనన్తి వుత్తం హోతీ’’తి. యస్మా చిత్తం వితక్కబలేన ఆరమ్మణం అభినిరుళ్హం వియ హోతి, తస్మా సో ఆరమ్మణాభినిరోపనలక్ఖణో వుత్తో. యథా హి కోచి రాజవల్లభం, తంసమ్బన్ధినం మిత్తం వా నిస్సాయ రాజగేహం ఆరోహతి అనుపవిసతి, ఏవం వితక్కం నిస్సాయ చిత్తం ఆరమ్మణం ఆరోహతి. యది ఏవం, కథం అవితక్కం చిత్తం ఆరమ్మణం ఆరోహతీతి? వితక్కబలేనేవ. యథా హి సో పురిసో పరిచయేన తేన వినాపి నిరాసఙ్కో రాజగేహం పవిసతి, ఏవం పరిచయేన వితక్కేన వినాపి అవితక్కం చిత్తం ఆరమ్మణం ఆరోహతి. పరిచయేనాతి చ సన్తానే పవత్తవితక్కభావనాసఙ్ఖాతేన పరిచయేన. వితక్కస్స హి సన్తానే అభిణ్హం పవత్తస్స వసేన చిత్తస్స ఆరమ్మణాభిరుహణం చిరపరిచితం. తేన తం కదాచి వితక్కేన వినాపి తత్థ పవత్తతేవ. యథా తం ఞాణసహితం హుత్వా సమ్మసనవసేన చిరపరిచితం కదాచి ఞాణవిరహితమ్పి సమ్మసనవసేన పవత్తతి, యథా వా కిలేససహితం హుత్వా పవత్తం సబ్బసో కిలేసరహితమ్పి పరిచయేన కిలేసవాసనావసేన పవత్తతి, ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం. ఆదితో, అభిముఖం వా హననం ఆహననం. పరితో, పరివత్తేత్వా వా ఆహననం పరియాహననం. ‘‘రూపం రూపం, పథవీ పథవీ’’తి ఆకోటేన్తస్స వియ పవత్తి ‘‘ఆహననం, పరియాహనన’’న్తి చ వేదితబ్బం. ఆనయనం చిత్తస్స ఆరమ్మణే ఉపనయనం, ఆకడ్ఢనం వా.

అనుసఞ్చరణం అనుపరిబ్భమనం. స్వాయం విసేసో సన్తానమ్హి లబ్భమానో ఏవ సన్తానే పాకటో హోతీతి దట్ఠబ్బో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. అనుమజ్జనం ఆరమ్మణే చిత్తస్స అనుమసనం, పరిమజ్జనన్తి అత్థో. తథా హి విచారో ‘‘పరిమజ్జనహత్థో వియ, సఞ్చరణహత్థో వియా’’తి చ వుత్తో. తత్థాతి ఆరమ్మణే. సహజాతానం అనుయోజనం ఆరమ్మణే అనువిచారణసఙ్ఖాతఅనుమజ్జనవసేనేవ వేదితబ్బం. అనుప్పబన్ధనం ఆరమ్మణే చిత్తస్స అవిచ్ఛిన్నస్స వియ పవత్తి. తథా హి సో ‘‘అనుసన్ధానతా’’తి (ధ. స. ౮) నిద్దిట్ఠో. తేనేవ చ ‘‘ఘణ్డానురవో వియ, పరిబ్భమనం వియా’’తి చ వుత్తో.

కత్థచీతి పఠమజ్ఝానే, పరిత్తచిత్తుప్పాదేసు చ. విచారతో ఓళారికట్ఠేన, విచారస్సేవ చ పుబ్బఙ్గమట్ఠేన అనురవతో ఓళారికో, తస్స చ పుబ్బఙ్గమో ఘణ్డాభిఘాతో వియ వితక్కో. యథా హి ఘణ్డాభిఘాతో పఠమాభినిపాతో హోతి, ఏవం ఆరమ్మణాభిముఖనిరోపనట్ఠేన వితక్కో చేతసో పఠమాభినిపాతో హోతి. అభిఘాత-గ్గహణేన చేత్థ అభిఘాతజో సద్దో గహితోతి వేదితబ్బో. విప్ఫారవాతి విచలనయుత్తో సపరిప్ఫన్దో. పరిబ్భమనం వియ పరిస్సయాభావవీమంసనత్థం. అనుప్పబన్ధేన పవత్తియన్తి ఉపచారే వా అప్పనాయం వా సన్తానేన పవత్తియం. తత్థ హి వితక్కో నిచ్చలో హుత్వా ఆరమ్మణం అనుపవిసిత్వా వియ పవత్తతి, న పఠమాభినిపాతే. పాకటో హోతీతి వితక్కస్స విసేసో అభినిరోపనాకారో ఓళారికత్తా పఠమజ్ఝానే పాకటో హోతి, తదభావతో పఞ్చకనయే దుతియజ్ఝానే విచారస్స విసేసో అనుమజ్జనాకారో పాకటో హోతి.

వాలణ్డుపకం ఏళకలోమాదీహి కతచుమ్బటకం. ఉప్పీళనహత్థోతి పిణ్డస్స ఉప్పీళనహత్థో. తస్సేవ ఇతో చితో చ సఞ్చరణహత్థో. మణ్డలన్తి కంసభాజనాదీసు కిఞ్చి మణ్డలం వట్టలేఖం కరోన్తస్స. యథా పుప్ఫఫలసాఖాదిఅవయవవినిముత్తో అవిజ్జమానోపి రుక్ఖో ‘‘సపుప్ఫో సఫలో’’తి వోహరీయతి, ఏవం వితక్కాదిఅఙ్గవినిముత్తం అవిజ్జమానమ్పి ఝానం ‘‘సవితక్కం సవిచార’’న్తి వోహరీయతీతి దస్సేతుం ‘‘రుక్ఖో వియా’’తిఆది వుత్తం. ఝానభావనాయ పుగ్గలవసేన దేసేతబ్బత్తా ‘‘ఇధ భిక్ఖు వివిచ్చేవ కామేహీ’’తిఆదినా పుగ్గలాధిట్ఠానేన ఝానాని ఉద్దిట్ఠానీతి. యదిపి విభఙ్గే పుగ్గలాధిట్ఠానా దేసనా కతా, అత్థో పన తత్రాపి విభఙ్గేపి యథా ఇధ ‘‘ఇమినా చ వితక్కేనా’’తిఆదినా ధమ్మవసేన వుత్తో, ఏవమేవ దట్ఠబ్బో, పరమత్థతో పుగ్గలస్సేవ అభావతోతి అధిప్పాయో. అత్థో…పే… దట్ఠబ్బో ఝానసమఙ్గినో వితక్కవిచారసమఙ్గితాదస్సనేన, ఝానస్సేవ చ సవితక్కసవిచారతాయ వుత్తత్తాతి ఏవం వా ఏత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

వివేకాతి వివేకా హేతుభూతాతి వివేక-సద్దస్స భావసాధనతం సన్ధాయాహ. వివేకేతి కత్తుసాధనతం, కమ్మసాధనతం వా. ‘‘వివిత్తో’’తి హి ఇమినా నీవరణేహి వినాభూతో తేహి వివేచితోతి చ సాధనద్వయమ్పి సఙ్గహితమేవాతి.

౭౨. పీణయతీతి తప్పేతి, వడ్ఢేతి వా. సమ్పియాయనలక్ఖణాతి పరితుస్సనలక్ఖణా. పీణనరసాతి పరిబ్రూహనరసా. ఫరణరసాతి పణీతరూపేహి కాయస్స బ్యాపనరసా. ఉదగ్గభావో ఓదగ్యం. ఖుద్దికా లహుం లోమహంసనమత్తం కత్వా భిన్నా న పున ఉప్పజ్జతి. ఖణికా బహులం ఉప్పజ్జతి. ఉబ్బేగతో ఫరణా నిచ్చలత్తా, చిరట్ఠితికత్తా చ పణీతతరా. చేతియఙ్గణం గన్త్వాతి పుణ్ణవల్లికవిహారే చేతియఙ్గణం గన్త్వా. పకతియా దిట్ఠారమ్మణవసేనాతి పుబ్బే మహాచేతియం గహితారమ్మణవసేన. చిత్రగేణ్డుకో విచిత్రాకారేన కతగేణ్డుకో. ఉపనిస్సయేతి సమీపే, తస్స వా విహారస్స నిస్సయభూతే, గోచరట్ఠానభూతేతి అత్థో.

ఘరాజిరేతి గేహఙ్గణే. పబ్బతసిఖరే కతచేతియం ‘‘ఆకాసచేతియ’’న్తి వుత్తం. గహితనిమిత్తేనేవాతి చేతియవన్దనం, ధమ్మస్సవనఞ్చ ఉద్దిస్స ‘‘ధఞ్ఞా వతిమే’’తిఆదినా గహితకుసలనిమిత్తేనేవ కారణభూతేన. గహితం వా నిమిత్తం ఏతేనాతి గహితనిమిత్తం, వుత్తాకారేన పవత్తచిత్తం, తేన గహితనిమిత్తేనేవ చిత్తేన సహ. పక్ఖన్దన్తి అనుపవిట్ఠం. అనుపరిప్ఫుటన్తి అను అను సమన్తతో ఫుటం, సబ్బసో అనువిసటన్తి అత్థో.

పస్సద్ధియా నిమిత్తభావేన గబ్భం గణ్హన్తీ. పరిపాచనవసేన పరిపాకం గచ్ఛన్తీ. అప్పనాసమ్పయుత్తావ పీతి అప్పనాసమాధిపూరికా. ఖణికసమాధిపూరికా చ ఉపచారసమాధిపూరికా చ అప్పనాసమాధిస్స విదూరతరాతి తదుభయం అనామసన్తో ‘‘తాసు యా అప్పనాసమాధిస్సా’’తిఆదిమాహ. సమాధిసమ్పయోగం గతాతి పుబ్బే ఉపచారసమాధినా సమ్పయుత్తా హుత్వా అనుక్కమేన వడ్ఢిత్వా అప్పనాసమాధినా సమ్పయోగం గతా.

౭౩. సుఖయతీతి సుఖం, అత్తనా సమ్పయుత్తధమ్మే లద్ధస్సాదే కరోతీతి అత్థో. స్వాయం కత్తునిద్దేసో పరియాయలద్ధో ధమ్మతో అఞ్ఞస్స కత్తు నివత్తనత్థో, నిప్పరియాయేన పన భావసాధనమేవ లబ్భతీతి ‘‘సుఖనం సుఖ’’న్తి వుత్తం. ఇట్ఠసభావత్తా తంసమఙ్గీపుగ్గలం, సమ్పయుత్తధమ్మే వా అత్తని సాదయతీతి సాతం ద-కారస్స త-కారం కత్వా. సాతం ‘‘మధుర’’న్తి వదన్తి. సాతం లక్ఖణం ఏతస్సాతి సాతలక్ఖణం. ఉపబ్రూహనం సమ్పయుత్తధమ్మానం సంవడ్ఢనం. దుక్ఖం వియ అవిస్సజ్జేత్వా అదుక్ఖమసుఖా వియ అనజ్ఝుపేక్ఖిత్వా అను అను గణ్హనం, ఉపకారితా వా అనుగ్గహో. కత్థచి పఠమజ్ఝానాదికే. పటిలాభతుట్ఠీతి పటిలాభవసేన ఉప్పజ్జనకతుట్ఠి. పటిలద్ధరసానుభవనన్తి పటిలద్ధస్స ఆరమ్మణరసస్స అనుభవనన్తి సభావతో పీతిసుఖాని విభజిత్వా దస్సేతి. యత్థ పీతి, తత్థ సుఖన్తి వితక్కస్స వియ ఇతరేన పీతియా సుఖేన అచ్చన్తసంయోగమాహ. ‘‘యత్థ సుఖం, తత్థ న నియమతో పీతీ’’తి విచారస్స వియ వితక్కేన సుఖస్స పీతియా అనచ్చన్తసంయోగం. తేన అచ్చన్తానచ్చన్తసంయోగితాయ పీతిసుఖానం విసేసం దస్సేతి. కం తారేన్తి ఏత్థాతి కన్తారం, నిరుదకమరుట్ఠానం. వనమేవ వనన్తం. తస్మిం తస్మిం సమయేతి ఇట్ఠారమ్మణస్స పటిలాభసమయే, పటిలద్ధస్స రసానుభవనసమయే, వనచ్ఛాయాదీనం సవనదస్సనసమయే, పవేసపరిభోగసమయే చ. పాకటభావతోతి యథాక్కమం పీతిసుఖానం విభూతభావతో.

వివేకజం పీతిసుఖన్తి ఏత్థ పురిమస్మిం అత్థే వివేకజన్తి ఝానం వుత్తం. పీతిసుఖసద్దతో చ అత్థిఅత్థవిసేసతో ‘‘అస్స ఝానస్స, అస్మిం వా ఝానే’’తి ఏత్థ అ-కారో దట్ఠబ్బో. దుతియే పీతిసుఖమేవ వివేకజం. ‘‘వివేకజంపీతిసుఖ’’న్తి చ అఞ్ఞపదత్థసమాసో, పచ్చత్తనిద్దేసస్స చ అలోపో కతో. లోపే వా సతి ‘‘వివేకజపీతిసుఖ’’న్తి పాఠోతి అయం విసేసో.

ఉపసమ్పజ్జాతి ఏత్థ ఉప-సం-సద్దా ‘‘ఉపలబ్భతి, సంభుఞ్జతీ’’తిఆదీసు వియ నిరత్థకాతి దస్సేతుం ‘‘ఉపగన్త్వా’’తిఆదిం వత్వా పున తేసం సాత్థకభావం దస్సేతుం ‘‘ఉపసమ్పాదయిత్వా’’తిఆది వుత్తం, తస్మా పత్వా, సాధేత్వాతి వా అత్థో. ఇరియన్తి కిరియం. వుత్తిఆదీని తస్సేవ వేవచనాని. పాలనాతి హి ఏకం ఇరియాపథబాధనం ఇరియాపథన్తరేహి రక్ఖణా.

పఞ్చఙ్గవిప్పహీనాదివణ్ణనా

౭౪. పఞ్చ అఙ్గాని విక్ఖమ్భనవసేన పహీనాని ఏతస్సాతి పఞ్చఙ్గవిప్పహీనం. ‘‘అగ్యాహితో’’తి ఏత్థ ఆహిత-సద్దస్స వియ విప్పహీన-సద్దస్సేత్థ పరవచనం దట్ఠబ్బం, పఞ్చహి అఙ్గేహి విప్పహీనన్తి వా పఞ్చఙ్గవిప్పహీనం. నను అఞ్ఞేపి అకుసలా ధమ్మా ఇమినా ఝానేన పహీయన్తి, అథ కస్మా పఞ్చఙ్గవిప్పహీనతావ వుచ్చతీతి ఆహ ‘‘కిఞ్చాపీ’’తిఆది. ఝానలాభినోపి అఝానసమఙ్గికాలే ఝానపటిపక్ఖలోభచిత్తాదీనం పవత్తిసబ్భావతో ‘‘ఝానక్ఖణే’’తి వుత్తం. పహీయన్తీతి విగచ్ఛన్తి, నప్పవత్తన్తీతి అత్థో. ఏకత్తారమ్మణేతి పథవీకసిణాదివసేన ఏకసభావే, ఏకగ్గతాసఙ్ఖాతే ఏకత్తావహే వా ఆరమ్మణే. తన్తి తం నానావిసయపలోభితం చిత్తం. కామధాతుప్పహానాయాతి నానావిసయసమూపబ్యూళ్హాయ కామధాతుయా పహానాయ సమతిక్కమాయ పటిపదం ఝానం నప్పటిపజ్జతి. నిరన్తరన్తి విక్ఖేపేన అనన్తరితం, సహితన్తి అత్థో. అకమ్మఞ్ఞన్తి అకమ్మనీయం, భావనాకమ్మస్స అయోగ్యన్తి అత్థో. ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చపరేతన్తి ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చేన అభిభూతం. పరిబ్భమతి అనవట్ఠానతో, అవట్ఠానస్స సమాధానస్స అభావతోతి అత్థో. విచికిచ్ఛాయ ఉపహతన్తి సాతిసయస్స విచారస్స అభావతో ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో ను ఖో భగవా, న ను ఖో’’తి, ‘‘పథవీ పథవీ’’తిఆదినా మనసికారేన, ‘‘ఝానం సియా ను ఖో, న ను ఖో’’తిఆదినా చ పవత్తాయ విచికిచ్ఛాయ ఉపహతం. నారోహతి అప్పటిపత్తినిమిత్తత్తా. విసేసేన ఝానన్తరాయకరత్తాతి సమాధిఆదీనం ఉజువిపచ్చనీకభావేన ఝానాధిగమస్స అన్తరాయకరణతో.

తేహీతి ఝానాధిగమస్స పచ్చయభూతేహి వితక్కవిచారేహి. అవిక్ఖేపాయ సమ్పాదితప్పయోగస్సాతి తతో ఏవం సమాధానాయ నిప్ఫాదితభావనాపయోగస్స. చేతసో పయోగసమ్పత్తిసమ్భవాతి యథావుత్తభావనాపయోగసమ్పత్తిసముట్ఠానా. పీతి పీణనం భావనావసేన తప్పనం. ఉపబ్రూహనం భావనావసేన పరివుద్ధిం చేతసో కరోతీతి సమ్బన్ధో. నన్తి చిత్తం. ససేససమ్పయుత్తధమ్మన్తి అవసిట్ఠఫస్సాదిధమ్మసహితం, సమం సమ్మా చ ఆధియతీతి సమ్బన్ధో. ఇన్ద్రియసమతావసేన సమం, పటిపక్ఖధమ్మానం. దూరీభావే లీనుద్ధచ్చాభావేన సమ్మా చ ఠపేతీతి అత్థో. ఏకగ్గతా హి సమాధానకిచ్చేన చిత్తం, సమ్పయుత్తధమ్మే చ అత్తానం అనువత్తాపేన్తీ ఝానక్ఖణే సాతిసయం సమాహితే కరోతీతి. ఉప్పత్తివసేనాతి యథాపచ్చయం ఉప్పజ్జనవసేన. ఏతేసు వితక్కాదీసు ఝానం ఉప్పన్నం నామ హోతి తత్థేవ ఝానవోహారతో. తేనాహ ‘‘తస్మా’’తిఆది. ‘‘యథా పనా’’తిఆదినాపి ఉపమావసేన తమేవత్థం పాకటతరం కరోతి.

పకతిచిత్తతోతి పాకతికకామావచరచిత్తతో. సువిసదేనాతి సుట్ఠు విసదేన, పటుతరేనాతి అత్థో. సబ్బావన్తన్తి సబ్బావయవవన్తం, అనవసేసన్తి అత్థో. అప్ఫుటన్తి అసమ్ఫుట్ఠం. ఆరమ్మణేసు ఫుసితాతి అప్పనావసేన పవత్తమానా చిత్తేకగ్గతా సమన్తతో ఆరమ్మణం ఫరన్తీ వియ హోతీతి కత్వా వుత్తం. కస్మా పనేత్థ ఝానపాఠే అగ్గహితా చిత్తేకగ్గతా గహితాతి అనుయోగం సన్ధాయ ‘‘తత్థ చిత్తేకగ్గతా’’తిఆది వుత్తం. తత్థాతి తేసు ఝానఙ్గేసు. న నిద్దిట్ఠాతి సరూపతో న నిద్దిట్ఠా, సామఞ్ఞతో పన ఝానగ్గహణేన గహితా. ఏవం వుత్తత్తాతి సరూపేనేవ వుత్తత్తా, అఙ్గమేవ చిత్తేకగ్గతాతి సమ్బన్ధో. యేన అధిప్పాయేనాతి యేన వితక్కాదీహి సహ వత్తన్తం ధమ్మం దీపేతుం తస్స పకాసనాధిప్పాయేన ‘‘సవితక్కం సవిచార’’న్తిఆదినా ఉద్దేసో కతో. సో ఏవ అధిప్పాయో తేన భగవతా విభఙ్గే ‘‘చిత్తేకగ్గతా’’తి నిద్దిసన్తేన పకాసితో. తస్మా సా ఝానపాఠే అగ్గహితాతి న చిన్తేతబ్బం.

తివిధకల్యాణవణ్ణనా

౭౫. ఆదిమజ్ఝపరియోసానవసేనాతి ఝానస్స ఆదిమజ్ఝపరియోసానవసేన. లక్ఖణవసేనాతి తేసంయేవ అప్పనాయం లక్ఖితబ్బభావవసేన.

తత్రాతి తస్మిం కల్యాణతాలక్ఖణానం విభావనే. పటిపదావిసుద్ధీతి పటిపజ్జతి ఝానం ఏతాయాతి పటిపదా, గోత్రభుపరియోసానో పుబ్బభాగియో భావనానయో. పరిపన్థతో విసుజ్ఝనం విసుద్ధి, పటిపదాయ విసుద్ధి పటిపదావిసుద్ధి. సా పనాయం యస్మా ఝానస్స ఉప్పాదక్ఖణే లబ్భతి, తస్మా వుత్తం ‘‘పటిపదావిసుద్ధి ఆదీ’’తి. ఉపేక్ఖానుబ్రూహనాతి విసోధేతబ్బతాదీనం అభావతో ఝానపరియాపన్నాయ తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాయ కిచ్చనిప్ఫత్తియా అనుబ్రూహనా. సా పనాయం విసేసతో ఝానస్స ఠితిక్ఖణే లబ్భతి. తేన వుత్తం ‘‘ఉపేక్ఖానుబ్రూహనా మజ్ఝే’’తి. సమ్పహంసనాతి తత్థ ధమ్మానం అనతివత్తనాదిసాధకస్స ఞాణస్స కిచ్చనిప్ఫత్తివసేన పరియోదపనా. సా పన యస్మా ఝానస్స ఓసానక్ఖణే పాకటా హోతి, తస్మా వుత్తం ‘‘సమ్పహంసనా పరియోసాన’’న్తి. ఇమాని తీణి లక్ఖణానీతి పరిపన్థతో చిత్తస్స విసుజ్ఝనాకారో, మజ్ఝిమస్స సమథనిమిత్తస్స పటిపజ్జనాకారో, తత్థ పక్ఖన్దనాకారోతి ఇమాని తీణి ఝానస్స ఆదితో ఉప్పాదక్ఖణే అప్పనాపత్తిలక్ఖణాని తేహి ఆకారేహి వినా అప్పనాపత్తియా అభావతో, అసతి చ అప్పనాయ తదభావతో. ఆదికల్యాణఞ్చేవ విసుద్ధిపటిపదత్తా. యథావుత్తేహి లక్ఖణేహి సమన్నాగతత్తా, సమ్పన్నలక్ఖణత్తా చ తిలక్ఖణసమ్పన్నఞ్చ. ఇమినా నయేన మజ్ఝపరియోసానలక్ఖణానఞ్చ యోజనా వేదితబ్బా.

సమ్భరీయతి ఝానం ఏతేనాతి సమ్భారో, నానావజ్జనపరికమ్మం. సహ సమ్భారేనాతి ససమ్భారో, సో ఏవ ససమ్భారికో. ఉపచారోతి ఏకావజ్జనూపచారమాహ. పగ్గహాదికిచ్చస్స పుబ్బభాగే భావనాయ ఏవ సాధితత్తా యా తత్థ ఏకావజ్జనూపచారే సిద్ధా అజ్ఝుపేక్ఖనా, సా ఝానక్ఖణే పరిబ్రూహితా నామ హోతీతి వుత్తం ‘‘ఉపేక్ఖానుబ్రూహనా నామ అప్పనా’’తి. యథాధిగతం ఝానం నిస్సాయ యో పహట్ఠాకారో చిత్తస్స పరితోసో, తం పచ్చవేక్ఖణావసేన పవత్తం సన్ధాయాహ ‘‘సమ్పహంసనా నామ పచ్చవేక్ఖణా’’తి. ఏకేతి అభయగిరివాసినో. తే హి ఏవం పటిపదావిసుద్ధిఆదికే వణ్ణయన్తి, తదయుత్తం. తథా హి సతి అజ్ఝానధమ్మేహి ఝానస్స గుణసంకిత్తనం నామ కతం హోతి. న హి భూమన్తరం భూమన్తరపరియాపన్నం హోతి. పాళియా చేతం విరుద్ధన్తి దస్సేతుం ‘‘యస్మా పనా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఏకత్తగతం చిత్తన్తి ఇన్ద్రియానం ఏకరసభావేన, ఏకగ్గతాయ చ సిఖాప్పత్తియా తదనుగుణం ఏకత్తం గతన్తి ఏకత్తగతం, ససమ్పయుత్తం అప్పనాపత్తచిత్తం. తస్సేవ పటిపదావిసుద్ధిపక్ఖన్దతాది అనన్తరమేవ వుచ్చతి. తస్మాతి యస్మా ఏకస్మింయేవ అప్పనాచిత్తక్ఖణే పటిపదావిసుద్ధిఆది పాళియం వుత్తం, తస్మా ఆగమనవసేనాతి పరికమ్మాగమనవసేన. అనతివత్తనాదీతి ఆది-సద్దేన ఇన్ద్రియేకరసతాతదుపగవీరియవాహనాసేవనాని సఙ్గణ్హాతి. పరియోదాపకస్సాతి పరిసోధకస్స పభస్సరభావకరస్స. అనతివత్తనాదిభావసాధనమేవ చేత్థ ఞాణస్స కిచ్చనిప్ఫత్తి వేదితబ్బా.

తస్మిన్తి తస్మిం వారే, చతుపఞ్చచిత్తపరిమాణాయ అప్పనావీథియన్తి అత్థో. తతో పరిపన్థతో. చిత్తం విసుజ్ఝతీతి యదిపి ఆగమనం గహేతుం అవిసేసేన వియ వుత్తం, పరికమ్మవిసుద్ధితో పన అప్పనావిసుద్ధి సాతిసయావ. తేనాహ ‘‘విసుద్ధత్తా’’తిఆది. ఆవరణవిరహితం హుత్వాతి యేనావరణేన ఆవటత్తా చిత్తం తతో పుబ్బే మజ్ఝిమం సమథనిమిత్తం పటిపజ్జితుం న సక్కోతి, తేన వివిత్తం హుత్వా, తం విక్ఖమ్భేత్వాతి అత్థో. లీనుద్ధచ్చసఙ్ఖాతానం ఉభిన్నం అన్తానం అనుపగమనేన మజ్ఝిమో, సవిసేసం పచ్చనీకధమ్మానం వూపసమనతో సమథో, యోగినో సుఖవిసేసానం కారణభావతో నిమిత్తఞ్చాతి మజ్ఝిమం సమథనిమిత్తం. తేనాహ ‘‘సమప్పవత్తో అప్పనాసమాధియేవా’’తి. తదనన్తరం పన పురిమచిత్తన్తి తస్స అప్పనాచిత్తస్స అనన్తరపచ్చయభూతం పురిమం చిత్తం, గోత్రభుచిత్తన్తి అత్థో. ఏకసన్తతిపరిణామనయేనాతి యథా ‘‘తదేవ ఖీరం దధిసమ్పన్న’’న్తి, ఏవం సతిపి పరిత్తమహగ్గతభావభేదే, పచ్చయపచ్చయుప్పన్నభావభేదే చ ఏకిస్సా ఏవ సన్తతియా పరిణామూపగమననయేన ఏకత్తనయవసేన. తథత్తన్తి తథభావం అప్పనాసమాధివసేన సమాహితభావం. ఏవం పటిపన్నత్తాతి వుత్తాకారేన పటిపజ్జమానత్తా. యస్మిఞ్హి ఖణే తథత్తం మజ్ఝిమం సమథనిమిత్తం పటిపజ్జతి, తస్మింయేవ ఖణే తథత్తుపగమనేన అప్పనాసమాధినా సమాహితభావూపగమనేన తత్థ పక్ఖన్దతి నామ. పురిమచిత్తేతి అప్పనాచిత్తస్స పురిమస్మిం చిత్తే గోత్రభుచిత్తే. విజ్జమానాకారనిప్ఫాదికాతి తస్మిం చిత్తే విజ్జమానానం పరిపన్థవిసుద్ధిమజ్ఝిమసమథపటిపత్తిపక్ఖన్దనాకారానం నిప్ఫాదికా, తేనాకారేన నిప్ఫజ్జమానాతి అత్థో. తేయేవ హి ఆకారా పచ్చయవిసేసతో ఝానక్ఖణే నిప్ఫజ్జమానా ‘‘పటిపదావిసుద్ధీ’’తి లద్ధసమఞ్ఞా ఝానస్స తం విసేసం నిప్ఫాదేన్తా వియ వుత్తా. ఉప్పాదక్ఖణేయేవాతి అత్తలాభవేలాయమేవ. యది ఏవం, కథం తే ఆకారా నిప్ఫజ్జన్తీతి ఆహ ‘‘ఆగమనవసేనా’’తి.

తస్సాతి చిత్తస్స. ‘‘విసుద్ధం చిత్తం అజ్ఝుపేక్ఖతీ’’తి పాళియం (పటి. మ. ౧.౧౫౮) పుగ్గలాధిట్ఠానేన ఆగతాతి ‘‘బ్యాపారం అకరోన్తో’’తి ఆహ. సమథపటిపత్తితథత్తుపగమనఞ్చ ఇధ సమథభావాపత్తియేవాతి ఆహ ‘‘సమథభావూపగమనేనా’’తి. కిలేససంసగ్గం పహాయ ఏకత్తేన ఉపట్ఠితస్సాతి పుబ్బే ‘‘కథం ను ఖో కిలేససంసగ్గం పజహేయ్య’’న్తి పటిపన్నస్స ఇదాని సమథపటిపత్తియా తస్స పహీనత్తా కిలేససఙ్గణికాభావేన ఏకత్తేన ఉపట్ఠితస్స ఝానచిత్తస్స. పరిపన్థవిసుద్ధిమజ్ఝిమసమథపటిపత్తిపక్ఖన్దనేహి వుద్ధిప్పత్తియా అనుబ్రూహితే ఝానచిత్తే లద్ధోకాసా తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా సమ్పయుత్తేసు సమవాహితభావేన పవత్తమానా తే అనుబ్రూహేన్తీ వియ హోతీతి ఆహ ‘‘తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖాయ కిచ్చవసేన ఉపేక్ఖానుబ్రూహనా వేదితబ్బా’’తి.

యే పనేతే యుగనద్ధధమ్మాతి సమ్బన్ధో. తత్థాతి తస్మిం ఝానచిత్తే. అఞ్ఞమఞ్ఞానతివత్తనవసేన కిచ్చకరణతో యుగే నద్ధా బద్ధా వియ యుగనద్ధా. విముత్తిరసేనాతి విముచ్చనకిచ్చేన, విముచ్చనసమ్పత్తియా వా. ఏస యోగీ. వాహయతీతి పవత్తేతి. అస్సాతి ఝానచిత్తస్స. తస్మిం ఖణేతి భఙ్గక్ఖణే. ఉప్పాదక్ఖణే అతీతే హి ఠితిక్ఖణతో పట్ఠాయ ఆసేవనా పవత్తతి నామ. తే ఆకారాతి అఞ్ఞమఞ్ఞానతివత్తనాదయో తత్థ ధమ్మానం పవత్తిఆకారా. ఆసేవనాపి హి ఆసేవనపచ్చయభావీనం ధమ్మానం పవత్తిఆకారోయేవ. సంకిలేసవోదానేసూతి సమాధిపఞ్ఞానం సమరసతాయ అకరణం భావనాయ సంకిలేసో, కరణం వోదానం. తథా సేసేసుపి. ఏవమేతేసు సంకిలేసవోదానేసు తం తం ఆదీనవం దోసం ఆనిసంసం గుణం పురేతరం పాటిహారియఞాణేన దిస్వా యథా అఞ్ఞమఞ్ఞానతివత్తనాదయో హోన్తి, తథా భావనాయ సమ్పహంసితత్తా తేనేవ ఞాణేన విసోధితత్తా. విసోధనం హేత్థ సమ్పహంసనం. తే ఆకారా యస్మా నిప్ఫన్నా, తస్మా ‘‘ధమ్మానం…పే… వేదితబ్బాతి వుత్త’’న్తి లక్ఖణసంవణ్ణనాయ ఆదిమ్హి వుత్తం నిగమనవసేన దస్సేతి.

‘‘యస్మా ఉపేక్ఖావసేన ఞాణం పాకటం హోతీ’’తి కో సమ్బన్ధో. కస్మా సమ్పహంసనావ పరియోసానన్తి వుత్తా, న ఉపేక్ఖానుబ్రూహనాతి చోదనం సన్ధాయ ‘‘తత్థ యస్మా ఉపేక్ఖావసేన ఞాణం పాకటం హోతీ’’తి వుత్తం. తత్థాతి తస్మిం భావనాచిత్తే. ఉపేక్ఖావసేన ఞాణం పాకటం హోతీతి అప్పనాకాలే భావనాయ సమప్పవత్తియా, పటిపక్ఖస్స చ పహానతో పగ్గహాదీసు బ్యాపారస్స అకాతబ్బతో అజ్ఝుపేక్ఖనావ హోతి. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘సమయే చిత్తస్స అజ్ఝుపేక్ఖనా, విసుద్ధం చిత్తం అజ్ఝుపేక్ఖతీ’’తి చ ఆది. సా పనాయం అజ్ఝుపేక్ఖనా ఞాణస్స కిచ్చసిద్ధియా హోతి, విసేసతో ఞాణసాధనత్తా అప్పనాబ్యాపారస్సాతి ఫలేన కారణానుమానఞాయేన. యస్మా ఉపేక్ఖావసేన ఞాణం పాకటం హోతి, తస్మా ఞాణకిచ్చభూతా సమ్పహంసనా పరియోసానన్తి వుత్తాతి సమ్బన్ధో.

ఇదాని యథావుత్తమత్థం పాళియా సమత్థేతుం ‘‘యథాహా’’తిఆది వుత్తం. తథాపగ్గహితం చిత్తన్తి యథా భావనాచిత్తం కోసజ్జపక్ఖే న పతతి, తథా వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గట్ఠానియానం ధమ్మానం బహులీకారవసేన పగ్గహితం. సాధుకం అజ్ఝుపేక్ఖతీతి పగ్గణ్హన్తేనాపి సమాధిస్స వీరియసమతాయోజనవసేన పగ్గహితత్తా సక్కచ్చం అజ్ఝుపేక్ఖతి, తత్రమజ్ఝత్తుపేక్ఖా ఓకాసం లభతి. తం పన అజ్ఝుపేక్ఖనం ఉపేక్ఖావసేన పుబ్బే పవత్తపారిహారియపఞ్ఞావసేన అప్పనాపఞ్ఞాయ కిచ్చాధికతాతి ఆహ ‘‘పఞ్ఞావసేన పఞ్ఞిన్ద్రియం అధిమత్తం హోతీ’’తి. తస్స అధిమత్తత్తా ఏవ అజ్ఝుపేక్ఖన్తస్సేవ నానాసభావేహి నీవరణపముఖేహి కిలేసేహి అప్పనాచిత్తం విముచ్చతి. విమోక్ఖవసేన విముచ్చనవసేన. పఞ్ఞావసేనాతి పుబ్బే పవత్తపారిహారియపఞ్ఞావసేన. విముత్తత్తాతి నానాకిలేసేహి విముత్తత్తా ఏవ. తే ధమ్మా సద్ధాదయో, విసేసతో సద్ధాపఞ్ఞావీరియసమాధయో చ ఏకరసా సమానకిచ్చా హోన్తి. ఏవమయం ఇన్ద్రియానం ఏకరసట్ఠేన భావనా నిప్ఫజ్జమానా ఞాణబ్యాపారోతి ఆహ ‘‘ఞాణకిచ్చభూతా సమ్పహంసనా పరియోసాన’’న్తి. ఏవం తివిధాయ పటిపదావిసుద్ధియా లద్ధవిసేసాయ తివిధాయ ఉపేక్ఖానుబ్రూహనాయ సాతిసయం పఞ్ఞిన్ద్రియస్స అధిముత్తభావేన చతుబ్బిధాపి సమ్పహంసనా సిజ్ఝతీతి ఆగమనుపేక్ఖా ఞాణకిచ్చవసేన దసపి ఆకారా ఝానే ఏవ వేదితబ్బా.

గణనానుపుబ్బతాతి గణనానుపుబ్బతాయ, గణనానుపుబ్బతామత్తం వా పఠమన్తి ఇదన్తి అత్థో. తేన దేసనాక్కమం ఉల్లిఙ్గేతి. ‘‘పఠమం ఉప్పన్నన్తి పఠమ’’న్తి ఇమినా పటిపత్తిక్కమం, ఉప్పన్నన్తి హి అధిగతన్తి అత్థో. ‘‘పఠమం సమాపజ్జితబ్బన్తి పఠమ’’న్తి ఇదం పన న ఏకన్తలక్ఖణన్తి అట్ఠకథాయం (ధ. స. అట్ఠ. ౧౬౦) పటిసిద్ధత్తా ఇధ న గహితం. ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానం లక్ఖణూపనిజ్ఝానన్తి దువిధే ఝానే ఇధాధిప్పేతజ్ఝానమేవ దస్సేతుం ‘‘ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానతో’’తి వుత్తం. పథవీకసిణసఙ్ఖాతస్స అత్తనో అత్తనో ఆరమ్మణస్స రూపం వియ చక్ఖునా ఉపనిజ్ఝాయనతో. పచ్చనీకఝాపనతోతి నీవరణాదీనం పచ్చనీకధమ్మానం దహనతో విక్ఖమ్భనవసేన పజహనతో. సకలట్ఠేనాతి హేట్ఠా వుత్తనయేన కతే వా అకతే వా పరిచ్ఛిజ్జ గహితే పథవీభాగే పథవీమణ్డలే సకలారమ్మణకరణట్ఠేన. న హి తస్స ఏకదేసమారమ్మణం కరీయతి. పథవీకసిణసన్నిస్సయతాయ నిమిత్తం పథవీకసిణం యథా ‘‘మఞ్చా ఉక్కుట్ఠిం కరోన్తీ’’తి. తంసహచరణతో ఝానం పథవీకసిణం యథా ‘‘కున్తా పచరన్తీ’’తి.

చిరట్ఠితిసమ్పాదనవణ్ణనా

౭౬. లక్ఖట్ఠానే ఠితం సరేన వాలం విజ్ఝతీతి వాలవేధీ. ఇధ పన అనేకధా భిన్నస్స వాలస్స అంసుం విజ్ఝన్తో ‘‘వాలవేధీ’’తి అధిప్పేతో. తేన వాలవేధినా. సూదేనాతి భత్తకారేన. ‘‘ఆకారా పరిగ్గహేతబ్బా’’తి సఙ్ఖేపతో వుత్తమత్థం వివరితుం ‘‘యథా హీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ సుకుసలోతి సుట్ఠు ఛేకో. ధనుగ్గహోతి ఇస్సాసో. కమ్మన్తి యోగ్యం. అక్కన్తపదానన్తి విజ్ఝనకాలే అక్కమనవసేన పవత్తపదానం. ఆకారన్తి ధనుజియాసరానం గహితాకారం. పరిగ్గణ్హేయ్యాతి ఉపధారేయ్య. భోజనసప్పాయాదయోతి ఆది-సద్దో అవుత్తాకారానమ్పి సఙ్గాహకో దట్ఠబ్బో. తేన ఉతుభావనానిమిత్తాదీనమ్పి పరిగ్గణ్హనం వుత్తం హోతి. తస్మిన్తి తస్మిం తరుణసమాధిమ్హి.

భత్తారన్తి సామినం, భత్తవేతనాదీహి పోసకన్తి అత్థో. పరివిసన్తోతి భోజేన్తో. తస్స రుచ్చిత్వా భుఞ్జనాకారం సల్లక్ఖేత్వా తస్స ఉపనామేన్తోతి యోజనా. అయమ్పి యోగీ. అధిగతక్ఖణే భోజనాదయో ఆకారేతి పుబ్బే ఝానస్స అధిగతక్ఖణే కిచ్చసాధకే భోజనాదిగతే ఆకారే. గహేత్వాతి పరిగ్గహేత్వా సల్లక్ఖేత్వా. నట్ఠే నట్ఠే సమాధిమ్హి పునప్పునం అప్పనాయ.

మహానసవిజ్జాపరిచయేన పణ్డితో. తత్థ విసదఞాణతాయ బ్యత్తో. ఠానుప్పత్తికకఓసల్లయోగేన కుసలో. నానచ్చయేహీతి నానచ్చయేహి నానాసభావేహి, నానారసేహీతి అత్థో. తేనాహ ‘‘అమ్బిలగ్గేహీ’’తిఆది. సూపేహీతి బ్యఞ్జనేహి. అమ్బిలగ్గేహీతి అమ్బిలకోట్ఠాసేహి, యే వా అమ్బిలరసా హుత్వా అగ్గభూతా, తేహి చతురమ్బిలాదిమిస్సేహి. ఏస నయో తిత్తకగ్గాదీసుపి. ఖారికేహీతి వాతిఙ్గణకళీరాదిమిస్సేహి. నిమిత్తన్తి ఆకారం రుచ్చనవసేన భుఞ్జనాకారం. ఉగ్గణ్హాతీతి ఉపరూపరి గణ్హాతి ఉపధారేతి. ఇమస్స వా సూపేయ్యస్స అత్థాయ హత్థం అభిహరతి. అభిహారానన్తి అభిముఖేన హరితబ్బానం పణ్ణాకారానం, పూజాభిహారానం వా. నిమిత్తం ఉగ్గణ్హాతీతి ‘‘ఏవం మే చిత్తం సమాహితం అహోసీ’’తి నిమిత్తం గణ్హాతి సల్లక్ఖేతి.

సమాధిపరిపన్థానన్తి సమాధిస్స పరిపన్థభూతానం. ధమ్మానన్తి కామచ్ఛన్దాదినీవరణధమ్మానం. సువిసోధితత్తాతి సుట్ఠు విసోధితత్తా, విక్ఖమ్భనవసేనేవ సమ్మదేవ పహీనత్తాతి అత్థో. కామాదీనవపచ్చవేక్ఖణాదీహీతి ఆది-సద్దేన అసుభమనసికారనేక్ఖమ్మానిసంసపచ్చవేక్ఖణాదీని సఙ్గణ్హాతి. నేక్ఖమ్మగుణదస్సనేనాపి హి తస్స విబన్ధభూతే కామచ్ఛన్దే ఆదీనవో విసేసతో పాకటో హోతీతి. కాయదుట్ఠుల్లన్తి కాయదరథం సారద్ధకాయతం. తేన కాయచిత్తానం సారమ్భనిమిత్తస్స బ్యాపాదనీవరణస్స న విసోధనమాహ. ఆరమ్భధాతుమనసికారాదీతి ఆది-సద్దేన వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గనిమిత్తానం, ఆలోకసఞ్ఞాదీనఞ్చ సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. సమథనిమిత్తమనసికారాదీతి ఆది-సద్దేన సమాధిసమ్బోజ్ఝఙ్గట్ఠానియానం ధమ్మానం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. అఞ్ఞేపి సమాధిపరిపన్థేతి విచికిచ్ఛాట్ఠానియే, మదమానాదికే చ సన్ధాయాహ. ఆసయన్తి వసనకసుసిరం. సుపరిసుద్ధన్తి ఆసఙ్కనీయత్తాభావేన సుట్ఠు పరిసుద్ధం. ఏత్థాహ – నను చాయం పగేవ కామాదీనవం పచ్చవేక్ఖిత్వా సమథపటిపదం పటిపన్నో ఉపచారక్ఖణేయేవ ఝానేన నీవరణాని విక్ఖమ్భితాని, అథ కస్మా పున కామాదీనవపచ్చవేక్ఖణాది గహితన్తి? సచ్చమేతం. తం పన పహానమత్తన్తి ఝానస్స చిరట్ఠితియా అతిసయపహానత్థం పున గహితం.

ఉద్ధచ్చ మిద్ధన్తి కుక్కుచ్చం, థినఞ్చ తదేకట్ఠతాయ గహితమేవాతి కత్వా వుత్తం. సుద్ధన్తగతోతి సుపరిసుద్ధపరియన్తం సబ్బసో విసోధితకోణపరియన్తం ఉయ్యానం గతో. తహిం రమేతి తస్మిం ఝానే రమేయ్య దివసభాగమ్పి ఝానసమఙ్గీ ఏవ భవేయ్య.

చిత్తభావనావేపుల్లత్థన్తి సమాధిభావనాయ విపులభావాయ. యథా హి భావనావసేన నిమిత్తస్స ఉప్పత్తి, ఏవమస్స భావనావసేనేవ వడ్ఢనమ్పి. తస్మా ఏకఙ్గులాదివసేన నిమిత్తం వడ్ఢేన్తస్స పునప్పునం బహులీకారేన ఝానం భావనాపి వుద్ధిం విరుళ్హిం వేపుల్లం ఆపజ్జతి. తేన వుత్తం ‘‘చిత్తభావనావేపుల్లత్థఞ్చ యథాలద్ధం పటిభాగనిమిత్తం వడ్ఢేతబ్బ’’న్తి. తస్సాతి పటిభాగనిమిత్తస్స.

నిమిత్తవడ్ఢననయవణ్ణనా

౭౭. తత్రాతి సామిఅత్థే భుమ్మవచనం, తస్సాతి అత్థో. అవడ్ఢేత్వాతి యథా కుమ్భకారో మత్తికాయ పత్తం కరోన్తో పఠమం అపరిచ్ఛిన్దిత్వావ పత్తం వడ్ఢేతి, ఏవం పత్తవడ్ఢనయోగేన పత్తవడ్ఢనయుత్తియా అవడ్ఢేత్వా పూవికస్స పూవవడ్ఢనం. భత్తస్స ఉపరి భత్తపక్ఖిపనం భత్తవడ్ఢనం. వత్థస్స తిన్తస్స అఞ్ఛనాది దుస్సవడ్ఢనం. పచ్చేకం యోగ-సద్దో యోజేతబ్బో. అపరిచ్ఛిన్దిత్వా న వడ్ఢేతబ్బం సపరిచ్ఛేదే ఏవ భావనాపవత్తితో. తథా హి వుత్తం ‘‘సాన్తకే నో అనన్తకే’’తి (విసుద్ధి. ౧.౫౫).

హంసపోతకాతి జవనహంసపోతకా. ఉక్కూలం ఉన్నతట్ఠానం. వికూలం నిన్నట్ఠానం. నదీసోతేన కతం విదుగ్గం నదీవిదుగ్గం. విసమాకారేన ఠితో పబ్బతపదేసో పబ్బతవిసమో.

థూలాని హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి పచ్చవేక్ఖణాబాహుల్లేన విభూతభావతో. దుబ్బలాని హుత్వా ఉపట్ఠహన్తి పగుణబలవభావస్స అనాపాదికత్తా. ఉపరి ఉస్సుక్కనాయాతి భావనాయ ఉపరి ఆరోహనాయ, దుతియజ్ఝానాధిగమాయాతి అత్థో.

పబ్బతేయ్యాతి పబ్బతే బహులచారినీ. అఖేత్తఞ్ఞూతి అగోచరఞ్ఞూ. సమాధిపరిపన్థానం విసోధనానభిఞ్ఞాతాయ బాలో. ఝానస్స పగుణభావాపాదనవేయ్యత్తియస్స అభావేన అబ్యత్తో. ఉపరిఝానస్స పదట్ఠానభావానవబోధేన అఖేత్తఞ్ఞూ. సబ్బథాపి సమాపత్తికోసల్లాభావేన అకుసలో. సమాధినిమిత్తస్స వా అనాసేవనాయ బాలో. అభావనాయ అబ్యత్తో. అబహులీకారేన అఖేత్తఞ్ఞూ. సమ్మదేవ అనధిట్ఠానతో అకుసలోతి యోజేతబ్బం. ఉభతో భట్ఠోతి ఉభయతో ఝానతో భట్ఠో. సో హి అప్పగుణతాయ న సుప్పతిట్ఠితతాయ సఉస్సాహోపి వినాసతో, అసామత్థియతో చ ఝానద్వయతో పరిహీనో. చిణ్ణవసినాతి ఆసేవితవసినా.

పఞ్చవసీకథావణ్ణనా

౭౮. వసనం వసీతి ధాతునిద్దేసతాయ కిరియానిద్దేసోతి అధిప్పాయేనాహ ‘‘వసియో’’తి, యథారుచి పవత్తియోతి అత్థో. ఆవజ్జనాయ వసీ, ఆవజ్జనావసేన వా వసీ ఆవజ్జనవసీ. ఝానం ఆవజ్జితుం యత్థ యత్థ పదేసే ఇచ్ఛా యత్థిచ్ఛకం. యదా యదా, యస్మిం యస్మిం వా ఝానఙ్గే ఇచ్ఛా యదిచ్ఛకం. యావ యావ ఇచ్ఛా యావదిచ్ఛకం, ద-కారో పదసన్ధికరో. ‘‘యావా’’తి చ ఇదం బహూనం జవనవారానం నిరన్తరం వియ తథాపవత్తనం సన్ధాయ వుత్తం, న ఏకమేవ. సో హి పరిచ్ఛిన్నచిత్తక్ఖణోతి. ఆవజ్జనాయ దన్ధాయితత్తం నత్థీతి వుత్తనయేన యత్థ కత్థచి ఠానే యదా యదా యం కిఞ్చి ఝానఙ్గం ఆవజ్జేన్తస్స యథిచ్ఛితం కాలం ఆవజ్జనాయ ఆవజ్జనప్పవత్తియా దన్ధాయితత్తం విత్థాయితత్తం, చిరాయితత్తం వా నత్థి. ఏవం ఆవజ్జనవసీ సిద్ధా నామ హోతీతి అత్థో. సేసాతి వుట్ఠానఅధిట్ఠానపచ్చవేక్ఖణావసియో.

అఙ్గసముదాయభావతో ఝానస్స ఝానే ఆవజ్జనవసిం నిప్ఫాదేతుకామేన పటిపాటియా ఝానఙ్గాని ఆవజ్జేతబ్బానీతి ఆహ ‘‘పఠమం వితక్కం ఆవజ్జయతో’’తి. యదిపి ఆవజ్జనమేవేత్థ ఇచ్ఛితం ఆవజ్జనవసియా అధిప్పేతత్తా, ఆవజ్జనాయ పన ఉప్పన్నాయ జవనేహి భవితబ్బం. తాని చ ఖో ఆవజ్జనతప్పరతాయ చిత్తాభినీహారస్స యథావజ్జితఝానఙ్గారమ్మణాని కతిపయానేవ హోన్తి, న పరిపుణ్ణానీతి వుత్తం ‘‘వితక్కారమ్మణానేవ చత్తారి పఞ్చ వా జవనాని జవన్తీ’’తి. చత్తారి తిక్ఖిన్ద్రియస్స. పఞ్చ నాతితిక్ఖిన్ద్రియస్సాతి దట్ఠబ్బం. నిరన్తరన్తి విసభాగేహి నిరన్తరం. అయం పనాతి భవఙ్గద్వయన్తరితా చతుజవనచిత్తా యథావుత్తా ఆవజ్జనవసీ. అఞ్ఞేసం వా ధమ్మసేనాపతిఆదీనం. ఏవరూపే కాలేతి ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ లహుతరం ఆవజ్జనవసీనిబ్బత్తనకాలే. సా చ ఖో ఇత్తరా పరిత్తకాలా, న సత్థు యమకమహాపాటిహారియే వియ చిరతరప్పబన్ధవతీ. తథా హి తం సావకేహి అసాధారణం వుత్తం. అధిగమేన సమం ససమ్పయుత్తస్స ఝానస్స సమ్మా ఆపజ్జనం పటిపజ్జనం సమాపజ్జనం, ఝానసమఙ్గితా.

సీఘన్తి ఏత్థ సమాపజ్జితుకామతానన్తరం ద్వీసు భవఙ్గేసు ఉప్పన్నేసు భవఙ్గం ఉపచ్ఛిన్దిత్వా ఉప్పన్నావజ్జనానన్తరం సమాపజ్జనం సీఘం సమాపజ్జనసమత్థతా. అయఞ్చ మత్థకప్పత్తా సమాపజ్జనవసీ సత్థు ధమ్మదేసనాయం లబ్భతి. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘సో ఖో అహం, అగ్గివేస్సన, తస్సా ఏవ కథాయ పరియోసానే తస్మింయేవ పురిమస్మిం సమాధినిమిత్తే అజ్ఝత్తమేవ చిత్తం సణ్ఠపేమి సన్నిసాదేమి ఏకోదిం కరోమి సమాదహామి యేనస్సుదం నిచ్చకప్పం విహరామీ’’తి (మ. ని. ౧.౩౮౭). ఇతో సీఘతరా హి సమాపజ్జనవసీ నామ నత్థి. జుణ్హాయ రత్తియా నవోరోపితేహి కేసేహి కపోతకన్దరాయం విహరన్తస్స ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స యక్ఖేన మహన్తమ్పి పబ్బతకూటం పదాలేతుం సమత్థే పహారే సీసే దిన్నే సమాపజ్జనమ్పేత్థ నిదస్సేతబ్బం. తథా హి వక్ఖతి ‘‘తదా థేరో తస్స పహరణసమయే సమాపత్తిం అప్పేసీ’’తి (విసుద్ధి. ౨.౩౭౪). పాళియం పన ‘‘అఞ్ఞతరం సమాధిం సమాపజ్జిత్వా నిసిన్నో’’తి (ఉదా. ౩౪) వుత్తం. ఇమే పన థేరా ‘‘సమాపత్తితో వుట్ఠానసమకాలం తేన పహారో దిన్నో’’తి వదన్తి.

అచ్ఛరామత్తన్తి అఙ్గులిఫోటమత్తం ఖణం. ఠపేతున్తి సేతు వియ సీఘసోతాయ నదియా ఓఘం వేగేన పవత్తితుం అదత్వా యథావుత్తక్ఖణం ఝానం ఠపేతుం సమత్థతా. అభిభుయ్య ఠపనం, అధిట్ఠానం వియాతి వా అధిట్ఠానం. తత్థ వసీ అధిట్ఠానవసీ. తథేవ లహుం వుట్ఠాతున్తి అచ్ఛరామత్తం వా దసచ్ఛరామత్తం వా లహుం ఖణం ఝానసమఙ్గీ హుత్వా ఝానతో వుట్ఠాతుం సమత్థతా. భవఙ్గచిత్తుప్పత్తియేవ హేత్థ ఝానతో వుట్ఠానం నామ. ఏత్థ చ యథా ‘‘ఏత్తకమేవ ఖణం ఝానం ఠపేస్సామీ’’తి పుబ్బపరికమ్మవసేన అధిట్ఠానసమత్థతా అధిట్ఠానవసీ, ఏవం ‘‘ఏత్తకమేవ ఖణం ఝానసమఙ్గీ హుత్వా ఝానతో వుట్ఠహిస్సామీ’’తి పుబ్బపరికమ్మవసేన వుట్ఠానసమత్థతా వుట్ఠానవసీ వేదితబ్బా, యా సమాపత్తి ‘‘వుట్ఠానకుసలతా’’తి వుచ్చతి. తదుభయదస్సనత్థన్తి అధిట్ఠానవుట్ఠానవసీదస్సనత్థం.

తత్థాతి తస్మిం నిమ్మితపబ్బతే తస్స వివరే. కిఞ్చాపి ఏకంయేవ తం అభిఞ్ఞాచిత్తం యేన పబ్బతం నిమ్మినేయ్య, అభిఞ్ఞాపాదకస్స పన ఝానస్స లహుతరం ఠపనం, వుట్ఠానఞ్చ ఇధ నిదస్సితన్తి దట్ఠబ్బం. ‘‘ఏత్తకా ఇద్ధిమన్తా ఏకం ఉపట్ఠాకం గరుళతో రక్ఖితుం న సక్ఖింసూ’’తి గారయ్హా అస్సామ.

ఆవజ్జనానన్తరానీతి ఆవజ్జనవసీభావాయ యథాక్కమం వితక్కాదీనం ఝానఙ్గానం ఆవజ్జనాయ పరతో యాని జవనాని పవత్తాని, తాని తేసం పచ్చవేక్ఖణాని. యదగ్గేన ఆవజ్జనవసీసిద్ధి, తదగ్గేన పచ్చవేక్ఖణావసీసిద్ధి వేదితబ్బా.

దుతియజ్ఝానకథావణ్ణనా

౭౯. నీవరణప్పహానస్స తప్పఠమతాయ ఆసన్ననీవరణపచ్చత్థికా. థూలం నామ విపులమ్పి ఫేగ్గు వియ సుఖభఞ్జనీయన్తి ఆహ ‘‘ఓళారికత్తా అఙ్గదుబ్బలా’’తి. సన్తతో మనసి కరిత్వాతి పఠమజ్ఝానం వియ అనోళారికఙ్గత్తా, సన్తధమ్మసమఙ్గితాయ చ ‘‘సన్త’’న్తి మనసి కత్వా. యే హి ధమ్మా దుతియజ్ఝానే పీతిసుఖాదయో, కామం తే పఠమజ్ఝానేపి సన్తి, తేహి పన తే సన్తతరా చేవ పణీతతరా చ భవన్తీతి. నికన్తిన్తి నికామనం, అపేక్ఖన్తి అత్థో. పరియాదాయాతి ఖేపేత్వా. చత్తారి పఞ్చాతి వా-సద్దో లుత్తనిద్దిట్ఠో. దుతియజ్ఝానం ఏతస్స అత్థీతి దుతియజ్ఝానికం. వుత్తప్పకారానేవాతి పఠమజ్ఝానే వుత్తప్పకారానియేవ, పరికమ్మాదినామకానీతి అత్థో.

౮౦. వూపసమాతి వూపసమహేతు, వూపసమోతి చేత్థ పహానం అధిప్పేతం, తఞ్చ వితక్కవిచారానం. అతిక్కమో అత్థతో దుతియజ్ఝానక్ఖణే అనుప్పాదోతి ఆహ ‘‘సమతిక్కమా’’తిఆది. కతమేసం పనేత్థ వితక్కవిచారానం వూపసమో అధిప్పేతో, కిం పఠమజ్ఝానికానం, ఉదాహు దుతియజ్ఝానికానన్తి. కిఞ్చేత్థ యది పఠమజ్ఝానికానం, నత్థి తేసం వూపసమో. న హి కదాచి పఠమజ్ఝానం వితక్కవిచారరహితం అత్థి. అథ దుతియజ్ఝానికానం, ఏవమ్పి నత్థేవ వూపసమో, సబ్బేన సబ్బం తేసం తత్థ అభావతోతి? వుచ్చతే – యేహి వితక్కవిచారేహి పఠమజ్ఝానస్స ఓళారికతా, తేసం సమతిక్కమా దుతియస్స ఝానస్స సమధిగమో, న సభావతో అనోళారికానం ఫస్సాదీనం సమతిక్కమాతి అయమత్థో ‘‘వితక్కవిచారానం వూపసమా’’తి ఏతేన దీపితో. తస్మా ‘‘కిం పఠమజ్ఝానికానం వితక్కవిచారానం వూపసమో ఇధాధిప్పేతో, ఉదాహు దుతియజ్ఝానికాన’’న్తి ఏదిసీ చోదనా అనోకాసావ. యస్మా దిట్ఠాదీనవస్స తంతంఝానక్ఖణే అనుప్పత్తిధమ్మతాపాదనం వూపసమనం అధిప్పేతం. వితక్కాదయో ఏవ ఝానఙ్గభూతా తథా కరీయన్తి, న తంసమ్పయుత్తా ఫస్సాదయో, తస్మా వితక్కాదీనంయేవ వూపసమాదివచనం ఞాయాగతం. యస్మా పన వితక్కాదీనం వియ తంసమ్పయుత్తధమ్మానమ్పి ఏతేన ‘‘ఏతం ఓళారిక’’న్తి ఆదీనవదస్సనం సుత్తే ఆగతం, తస్మా అవిసేసేన వితక్కాదీనం, తంసహగతానఞ్చ వూపసమాదికే వత్తబ్బే వితక్కాదీనంయేవ వూపసమో వుచ్చమానో అధికవచనం అఞ్ఞం అత్థం బోధేతీతి కత్వా కిఞ్చి విసేసం దీపేతీతి దస్సేతుం అట్ఠకథాయం ‘‘ఓళారికస్స పనా’’తిఆది గహితన్తి ఇధ ‘‘యేహి వితక్కవిచారేహీ’’తిఆది వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ‘‘పీతియా చ విరాగా’’తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. తస్మా వితక్కవిచారపీతిసుఖసమతిక్కమవచనాని ఓళారికోళారికఙ్గసమతిక్కమా దుతియాదిఅధిగమదీపకానీతి తేసం ఏకదేసభూతం వితక్కవిచారసమతిక్కమవచనం తందీపకం వుత్తం. విసుం విసుం ఠితేపి హి వితక్కవిచారసమతిక్కమవచనాదికే పహేయ్యఙ్గనిద్దేసతాసామఞ్ఞేన చిత్తేన సమూహతో గహితే వితక్కవిచారవూపసమవచనస్స తదేకదేసతా దట్ఠబ్బా. అయఞ్చ అత్థో అవయవేన సముదాయోపలక్ఖణనయేన వుత్తో. అథ వా వితక్కవిచారవూపసమవచనేనేవ తంసమతిక్కమా దుతియాధిగమదీపకేన పీతివిరాగాదివచనానం పీతిఆదిసమతిక్కమా తతియాదిఅధిగమదీపకతా దీపితా హోతీతి తస్స తందీపకతా వుత్తా.

నియకజ్ఝత్తమధిప్పేతం న అజ్ఝత్తజ్ఝత్తాది. తత్థ కారణమాహ ‘‘విభఙ్గే పనా’’తిఆది. నీలవణ్ణయోగతో నీలవత్థం వియాతి నీలయోగతో వత్థం నీలం వియాతి అధిప్పాయో. యేన సమ్పసాదనేన యోగా ఝానం సమ్పసాదనం. తస్మిం దస్సితే ‘‘సమ్పసాదనం ఝాన’’న్తి సమానాధికరణనిద్దేసేనేవ తంయోగా ఝానే తంసద్దప్పవత్తి దస్సితాతి అవిరోధో యుత్తో. ఏకోదిభావే కథన్తి ఏకోదిమ్హి దస్సితే ఏకోదిభావం ఝానన్తి సమానాధికరణనిద్దేసేనేవ ఝానస్స ఏకోదివడ్ఢనతా వుత్తా హోతీతి చే? ‘‘ఏకోదిభావ’’న్తి పదం ఉద్ధరిత్వా ఏకోదిస్స నిద్దేసో న కాతబ్బో సియాతి ఏకోదిభావసద్దో ఏవ సమాధిమ్హి పవత్తో సమ్పసాదనసద్దో వియ ఝానే పవత్తతీతి యుత్తం. ఇమస్మిఞ్చ అత్థవికప్పేతి ‘‘చేతసో సమ్పసాదయతీ’’తి ఏతస్మిం పక్ఖే ‘‘చేతసో’’తి చ ఉపయోగత్థే సామివచనం. పురిమస్మిన్తి ‘‘సమ్పసాదనయోగతో ఝానం సమ్పసాదన’’న్తి వుత్తపక్ఖే. చేతసోతి సమ్బన్ధే సామివచనం.

సేట్ఠోపి లోకే ‘‘ఏకో’’తి వుచ్చతి ‘‘యావ పరే ఏకాహం తే కరోమీ’’తిఆదీసు. ఏకో అదుతియో ‘‘ఏకాకీభి ఖుద్దకేహి జిత’’న్తిఆదీసు అసహాయత్థోపి ఏక-సద్దో దిట్ఠోతి ఆహ ‘‘ఏకో అసహాయో హుత్వా’’తి. సద్ధాదయోపి కామం సమ్పయుత్తధమ్మానం సాధారణతో, అసాధారణతో చ పచ్చయా హోన్తియేవ, సమాధి పన ఝానక్ఖణే సమ్పయుత్తధమ్మానం అవిక్ఖేపలక్ఖణే ఇన్దట్ఠకరణేన సాతిసయం పచ్చయో హోతీతి దస్సేన్తో ‘‘సమ్పయుత్తధమ్మే…పే… అధివచన’’న్తి ఆహ.

‘‘సమ్పసాదనం, చేతసో ఏకోదిభావ’’న్తి విసేసనద్వయం ఝానస్స అతిసయవచనిచ్ఛావసేన గహితం. స్వాయమతిసయో యథా ఇమస్మిం ఝానే లబ్భతి, న తథా పఠమజ్ఝానేతి ఇమం విసేసం దస్సేతుం ‘‘నను చా’’తిఆది వుత్తం. ఆరమ్మణే ఆహననపరియాహననవసేన, అనుమజ్జనఅనుయోజనవసేన చ పవత్తమానా ధమ్మా సతిపి నీవరణప్పహానేన కిలేసకాలుస్సియాపగమే సమ్పయుత్తానం కఞ్చి ఖోభం కరోన్తా వియ తేహి చ తే న సన్నిసిన్నా హోన్తీతి వుత్తం ‘‘వితక్కవిచారక్ఖోభేన న సుప్పసన్న’’న్తి. ఖుద్దికా ఊమియో వీచియో. మహతియో తరఙ్గా. సతిపి ఇన్ద్రియసమత్తే, వీరియసమతాయ చ తేనేవ ఖోభేన, సమ్పసాదాభావేన చ సమాధిపి న సుట్ఠు పాకటో బహలే వియ జలే మచ్ఛో. యథావుత్తక్ఖోభో ఏవ పలిబోధో. ఏవం వుత్తేనాతి యస్సా సద్ధాయ వసేన సమ్పసాదనం, యస్సా చ చిత్తేకగ్గతాయ వసేన ఏకోదిభావన్తి చ ఝానం వుత్తం. తాసం ఏవ ‘‘సద్దహనా’’తిఆదినా పవత్తిఆకారస్స విసేసవిభావనావసేన వుత్తేన. తేన విభఙ్గపాఠేన. ‘‘సమ్పసాదనయోగతో, సమ్పసాదనతో వా సమ్పసాదనం, ఏకోదిం భావేతీతి ఏకోదిభావన్తి ఝానం వుత్త’’న్తి ఏవం పవత్తా అయం అత్థవణ్ణనా న విరుజ్ఝతి. యథా పన అవిరోధో, సో వుత్తో ఏవ.

౮౧. సన్తాతి సమం నిరోధం గతా. సమితాతి భావనాయ సమం గమితా నిరోధితా. వూపసన్తాతి తతో ఏవ సుట్ఠు ఉపసన్తా. అత్థఙ్గతాతి అత్థం వినాసం గతా. అబ్భత్థఙ్గతాతి ఉపసగ్గేన పదం వడ్ఢేత్వా వుత్తం. అప్పితాతి వినాసం గమితా. సోసితాతి పవత్తిసఙ్ఖాతస్స సన్తానస్స అభావేన సోసం సుక్ఖభావం ఇతా. బ్యన్తికతాతి విగతన్తకతా.

అయమత్థోతి భావనాయ పహీనత్తా వితక్కవిచారానం అభావో. చోదకేన వుత్తమత్థం సమ్పటిచ్ఛిత్వా పరిహరితుం ‘‘ఏవమేతం సిద్ధోవాయమత్థో’’తి వత్వా ‘‘న పనేత’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ ఏతన్తి ‘‘వితక్కవిచారానం వూపసమా’’తి ఏతం వచనం. తదత్థదీపకన్తి తస్స వితక్కవిచారాభావమత్తసఙ్ఖాతస్స అత్థస్స దీపకం. అయఞ్హేత్థ అత్థో – దుతియజ్ఝానాదిఅధిగమూపాయదీపకేన అజ్ఝత్తసమ్పసాదనతాయ, చేతసో ఏకోదిభావతాయ చ హేతుదీపకేన, అవితక్కఅవిచారభావహేతుదీపకేన చ వితక్కవిచారవూపసమవచనేనేవ వితక్కవిచారాభావో దీపితోతి కిం పున అవితక్కఅవిచారవచనేన కతేనాతి? న, అదీపితత్తా. న హి వితక్కవిచారవూపసమవచనేన వితక్కవిచారానం అప్పవత్తి వుత్తా హోతి. వితక్కవిచారేసు హి తణ్హాప్పహానం ఏతేసం వూపసమనం, యే చ సఙ్ఖారేసు తణ్హాప్పహానం కరోన్తి, తేసు మగ్గేసు, పహీనతణ్హేసు చ ఫలేసు సఙ్ఖారపవత్తి హోతి ఏవ, ఏవమేవిధాపి విక్ఖమ్భితవితక్కవిచారతణ్హస్స దుతియజ్ఝానస్స వితక్కవిచారసమ్పయోగో పురిమేన న నివారితో సియాతి తంనివారణత్థం, ఆవజ్జితుకామతాదిఅతిక్కమోవ తేసం వూపసమోతి దస్సనత్థఞ్చ ‘‘అవితక్కం అవిచార’’న్తి వుత్తం. పఠమమ్పీతి పఠమం ఝానమ్పి.

‘‘దుతియం ఉప్పన్నన్తిపి దుతియ’’న్తి వత్తుం వట్టతియేవ. న తథా ఇమస్స వితక్కవిచారాతి యథా పఠమజ్ఝానస్స ఉపచారక్ఖణే నీవరణాని పహీయన్తి, తథా ఇమస్స దుతియజ్ఝానస్స ఉపచారక్ఖణే వితక్కవిచారా న పహీయన్తి అసంకిలిట్ఠసభావత్తా, ఉపచారభావనాయ చ తే పహాతుం అసమత్థభావతో. యదిపి తాయ తేసు తణ్హా పహీయతి, న పన సవిసేసం. సవిసేసఞ్హి తత్థ తణ్హాప్పహానం అప్పనాయ ఏవ హోతి. తేన వుత్తం ‘‘అప్పనాక్ఖణేయేవా’’తిఆది. పహానఙ్గతాపి అతిసయప్పహానవసేనేవ వేదితబ్బా యథా నీవరణానం పఠమజ్ఝానస్స. తస్మాతి యస్మా తివఙ్గమేవేతం ఝానం, తస్మా. తన్తి విభఙ్గే వచనం. రథస్స పణ్డుకమ్బలం వియ సమ్పసాదో ఝానస్స పరిక్ఖారో, న ఝానఙ్గన్తి ఆహ ‘‘సపరిక్ఖారం ఝానం దస్సేతు’’న్తి.

తతియజ్ఝానకథావణ్ణనా

౮౨. ఉప్పిలావితన్తి కామఞ్చాయం పరిగ్గహేసు అపరిచ్చత్తపేమస్స అనాదీనవదస్సినో తణ్హాసహగతాయ పీతియా పవత్తిఆకారో, ఇధ పన దుతియజ్ఝానపీతి అధిప్పేతా. తథాపి సబ్బసో పీతియం అవిరత్తం, సాపి అనుబన్ధేయ్యాతి వుత్తం. ఉప్పిలావితం వియాతి వా ఉప్పిలావితం. ఆదీనవం హి తత్థ పాకటతరం కత్వా దస్సేతుం ఏవం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

౮౩. విరజ్జనం విరాగో. తం పన విరజ్జనం నిబ్బిన్దనముఖేన హీళనం వా తప్పటిబద్ధరాగప్పహానం వాతి తదుభయం దస్సేతుం ‘‘వుత్తప్పకారాయ పీతియా జిగుచ్ఛనం వా సమతిక్కమో వా’’తి ఆహ. వుత్తప్పకారాయాతి ‘‘యదేవ తత్థ పీతీ’’తిఆదినా వుత్తప్పకారాయ. సమ్పిణ్డనం సముచ్చయో.

మగ్గోతి ఉపాయో. తదధిగమాయాతి తతియమగ్గాధిగమాయ.

౮౪. ఉపపత్తితోతి సమవాహితభావేన పతిరూపతో. ఝానుపేక్ఖాపి సమవాహితమేవ అన్తోనీతం కత్వా పవత్తతీతి ఆహ ‘‘సమం పస్సతీ’’తి. విసదాయాతి పరిబ్యత్తాయ సంకిలేసవిగమేన. విపులాయాతి మహతియా సాతిసయం మహగ్గతభావప్పత్తియా. థామగతాయాతి పీతివిగమేన థిరభావప్పత్తాయ.

పరిసుద్ధపకతి ఖీణాసవపకతి నిక్కిలేసతా. సత్తేసు కమ్మస్సకతాదస్సనహేతుకో సమభావదస్సనాకారో మజ్ఝత్తాకారో బ్రహ్మవిహారుపేక్ఖా.

సహజాతధమ్మానన్తి నిద్ధారణే సామివచనం. సమప్పవత్తియా భావనాయ వీథిపటిపన్నాయ అలీనానుద్ధతా నిరస్సాదతాయ పగ్గహనిగ్గహసమ్పహంసనేసు బ్యాపారాభావతో సమ్పయుత్తధమ్మేసు మజ్ఝత్తాకారభూతా బోజ్ఝఙ్గుపేక్ఖా.

ఉపేక్ఖానిమిత్తన్తి ఏత్థ లీనుద్ధచ్చపక్ఖపాతరహితం మజ్ఝత్తం వీరియం ఉపేక్ఖా. తదేవ తం ఆకారం గహేత్వా పవత్తేతబ్బస్స తాదిసస్స వీరియస్స నిమిత్తభావతో ఉపేక్ఖానిమిత్తం భావనాయ సమప్పవత్తికాలే ఉపేక్ఖీయతీతి ఉపేక్ఖా, వీరియమేవ ఉపేక్ఖా వీరియుపేక్ఖా.

‘‘పఠమం ఝానం పటిలాభత్థాయ నీవరణే…పే… నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమాపత్తిం పటిలాభత్థాయ ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనసఞ్ఞం పటిసఙ్ఖా సన్తిట్ఠనా పఞ్ఞా సఙ్ఖారుపేక్ఖాసు ఞాణ’’న్తి (పటి. మ. ౧.౫౭) ఏవమాగతా ఇమా అట్ఠ సమాధివసేన ఉప్పజ్జన్తి. ‘‘సోతాపత్తిమగ్గం పటిలాభత్థాయ ఉప్పాదం పవత్తం నిమిత్తం ఆయూహనం పటిసన్ధిం గతిం నిబ్బత్తిం ఉపపత్తిం జాతిం జరం బ్యాధిం మరణం సోకం పరిదేవం ఉపాయాసం. సోతాపత్తిఫలసమాపత్తత్థాయ ఉప్పాదం పవత్తం…పే… అరహత్తమగ్గం పటిలాభత్థాయ ఉప్పాదం…పే… ఉపాయాసం…పే… అరహత్తఫలసమాపత్తత్థాయ సుఞ్ఞతావిహారసమాపత్తత్థాయ అనిమిత్తవిహారసమాపత్తత్థాయ ఉప్పాదం పవత్తం నిమిత్తం ఆయూహనం పటిసన్ధిం గతిం నిబ్బత్తిం ఉపపత్తిం జాతిం జరం బ్యాధిం మరణం సోకం పరిదేవం ఉపాయాసం పటిసఙ్ఖా సన్తిట్ఠనా పఞ్ఞా సఙ్ఖారుపేక్ఖాసు ఞాణ’’న్తి ఏవమాగతా ఇమా దస విపస్సనావసేన ఉప్పజ్జన్తి. ఏత్థ చ పఠమజ్ఝానాదీహి విక్ఖమ్భితాని నీవరణవితక్కవిచారాదీని పటిసఙ్ఖాయ సభావతో ఉపపరిక్ఖిత్వా సన్నిట్ఠానవసేన తిట్ఠమానా నీవరణాదిపటిసఙ్ఖాసన్తిట్ఠనా దిట్ఠాదీనవత్తా తేసం గహణే ఉప్పాదనే అజ్ఝుపేక్ఖన్తీ విపస్సనాపఞ్ఞా గహణే మజ్ఝత్తభూతా ఉపేక్ఖా.

తత్థ ఉప్పాదన్తి పురిమకమ్మపచ్చయా ఖన్ధానం ఇధ ఉప్పత్తిమాహ. పవత్తన్తి తథాఉప్పన్నస్స పవత్తిం. నిమిత్తన్తి సబ్బమ్పి తేభూమకసఙ్ఖారగతం నిమిత్తభావేన ఉపట్ఠానతో. ఆయూహనన్తి ఆయతిం పటిసన్ధిహేతుభూతం కమ్మం. పటిసన్ధిన్తి ఆయతిం ఉప్పత్తిం. గతిన్తి యాయ గతియా సా పటిసన్ధి హోతి. నిబ్బత్తిన్తి ఖన్ధానం నిబ్బత్తనం. ఉపపత్తిన్తి ‘‘సమాపన్నస్స వా ఉపపన్నస్స వా’’తి (పటి. మ. ౧.౭౨) ఏత్థ ‘‘ఉపపన్నస్సా’’తి వుత్తవిపాకప్పవత్తిం. జాతిన్తి జరాదీనం పచ్చయభూతం భవపచ్చయా జాతిం. జరాబ్యాధిమరణాదయో పాకటా ఏవ. ఏత్థ చ ఉప్పాదాదయో పఞ్చేవ సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణస్స విసయవసేన వుత్తా, సేసా తేసం వేవచనవసేన. ‘‘నిబ్బత్తి, జాతీ’’తి ఇదఞ్హి ద్వయం ఉప్పాదస్స చేవ పటిసన్ధియా చ వేవచనం, ‘‘గతి, ఉపపత్తి చా’’తి ఇదం ద్వయం పవత్తస్స, జరాదయో నిమిత్తస్సాతి వేదితబ్బం. అప్పణిహితవిమోక్ఖవసేన మగ్గుప్పత్తిహేతుభూతా చతస్సో, తథా ఫలసమాపత్తియా చతస్సో, సుఞ్ఞతవిహారఅనిమిత్తవిహారవసేన ద్వేతి దస సఙ్ఖారుపేక్ఖా.

యాతి విపస్సనాపఞ్ఞా. యదత్థీతి యం అనిచ్చాదిలక్ఖణత్తయం ఉపలబ్భతి. యం భూతన్తి యం పచ్చయనిబ్బత్తత్తా భూతం ఖన్ధపఞ్చకం. తం పజహతీతి అనిచ్చానుపస్సనాదీహి నిచ్చసఞ్ఞాదయో పజహన్తో సమ్మదేవ దిట్ఠాదీనవత్తా తప్పటిబద్ధచ్ఛన్దరాగప్పహానేన పజహతి, యథా ఆయతిం ఆదానం న హోతి, తథా పటిపత్తియా పజహతి. తథాభూతో చ తత్థ ఉపేక్ఖం పటిలభతి. విచిననేతి అనిచ్చాదివసేన సమ్మసనేపి.

సమ్పయుత్తధమ్మానం సమప్పవత్తిహేతుతాయ సమవాహితభూతా. నీవరణవితక్కవిచారాదిసబ్బపచ్చనీకేహి విముత్తత్తా సబ్బపచ్చనీకపరిసుద్ధా. తేసం వూపసన్తత్తా పచ్చనీకవూపసమనేపి అబ్యాపారభూతా అబ్యాపారభావేన పవత్తా, అబ్యాపారతం వా పత్తా.

యది అత్థతో ఏకా, కథమయం భేదోతి ఆహ ‘‘తేన తేనా’’తిఆది. తస్మాతి యస్మా సతిపి సభావతో అభేదే యేహి పన పచ్చయవిసేసేహి స్వాయమిమాసం అవత్థాభేదో, తేసం ఏకజ్ఝం అప్పవత్తితో న తాసం అభేదో, ఏకజ్ఝం వా పవత్తి, తస్మా. తేనాహ ‘‘యత్థ ఛళఙ్గుపేక్ఖా’’తిఆది.

ఏకీభావోతి ఏకతా. సతిపి మజ్ఝత్తాభావసామఞ్ఞే విసయభేదేన పనస్సా భేదో. యమత్థం సన్ధాయ ‘‘కిచ్చవసేన ద్విధా భిన్నా’’తి వుత్తం, తం విత్థారతో దస్సేన్తో ‘‘యథా హీ’’తిఆదిమాహ. అయం విపస్సనుపేక్ఖా. యం సన్ధాయ వుత్తం పాళియం ‘‘యదత్థి యం భూతం, తం పజహతి, ఉపేక్ఖం పటిలభతీ’’తి (మ. ని. ౩.౭౧; అ. ని. ౭.౫౫). తత్థ యదత్థి యం భూతన్తి ఖన్ధపఞ్చకం, తం ముఞ్చితుకమ్యతాఞాణేన పజహతి. దిట్ఠసోవత్తికత్తయస్స సబ్బలక్ఖణవిచిననే వియ దిట్ఠలక్ఖణత్తయస్స భూతస్స సఙ్ఖారలక్ఖణవిచిననే ఉపేక్ఖం పటిలభతి. సఙ్ఖారానం అనిచ్చాదిలక్ఖణస్స సుదిట్ఠత్తా తేసం విచిననే మజ్ఝత్తభూతాయ విపస్సనుపేక్ఖాయ సిద్ధాయ తథా దిట్ఠాదీనవానం తేసం గహణేపి అజ్ఝుపేక్ఖనా సిద్ధావ హోతి, సబ్బసో విసఙ్ఖారనిన్నత్తా అజ్ఝాసయస్స.

అనాభోగరసాతి పణీతసుఖేపి తస్మిం అవనతిపటిపక్ఖకిచ్చాతి అత్థో. అబ్యాపారపచ్చుపట్ఠానాతి సతిపి సుఖపారమిప్పత్తియం తస్మిం సుఖే అబ్యావటా హుత్వా పచ్చుపతిట్ఠతి, సమ్పయుత్తానం వా తత్థ అబ్యాపారం పచ్చుపట్ఠపేతీతి అత్థో. సమ్పయుత్తధమ్మానం ఖోభం, ఉప్పిలవఞ్చ ఆవహన్తేహి వితక్కాదీహి అభిభూతత్తా అపరిబ్యత్తం. తత్థ తత్రమజ్ఝత్తతాయ కిచ్చం. తదభావతో ఇధ పరిబ్యత్తం.

నిట్ఠితా ‘‘ఉపేక్ఖకో చ విహరతీ’’తి ఏతస్స

సబ్బసో అత్థవణ్ణనా.

౮౫. ‘‘సరతీతి సతో’’తి పదస్స కత్తుసాధనతమాహ. సమ్పజానాతీతి సమ్మదేవ పజానాతి. సరణం చిన్తనం ఉపట్ఠానం లక్ఖణమేతిస్సాతి సరణలక్ఖణా. సమ్ముస్సనపటిపక్ఖో అసమ్ముస్సనం, తం కిచ్చం ఏతిస్సాతి అసమ్ముస్సనరసా. కిలేసేహి ఆరక్ఖా హుత్వా పచ్చుపతిట్ఠతి, తతో వా ఆరక్ఖం పచ్చుపట్ఠపేతీతి ఆరక్ఖపచ్చుపట్ఠానా. అసమ్ముయ్హనం సమ్మదేవ పజాననం, సమ్మోహపటిపక్ఖో వా అసమ్మోహో. తీరణం కిచ్చస్స పారగమనం. పవిచయో వీమంసా.

కామం ఉపచారజ్ఝానాదీని ఉపాదాయ పఠమదుతియజ్ఝానానిపి సుఖుమానేవ, ఇమం పన ఉపరిఝానం ఉపాదాయ ‘‘ఓళారికత్తా’’తి వుత్తం. సా చ ఓళారికతా వితక్కాదిథూలఙ్గతాయ వేదితబ్బా. కేచి ‘‘బహుచేతసికతాయా’’తి చ వదన్తి. గతి సుఖా హోతి తత్థ ఝానేసూతి అధిప్పాయో. అబ్యత్తం తత్థ సతిసమ్పజఞ్ఞకిచ్చం ‘‘ఇదం నామ దుక్కరం కరీయతీ’’తి వత్తబ్బస్స అభావతో. ఓళారికఙ్గప్పహానేన సుఖుమత్తాతి అయమత్థో కామం దుతియజ్ఝానేపి సమ్భవతి, తథాపి యేభుయ్యేన అవిప్పయోగీభావేన వత్తమానేసు పీతిసుఖేసు పీతిసఙ్ఖాతస్స ఓళారికఙ్గస్స పహానేన సుఖుమతాయ ఇధ సాతిసయో సతిసమ్పజఞ్ఞబ్యాపారోతి వుత్తం ‘‘పురిసస్సా’’తిఆది. పునదేవ పీతిం ఉపగచ్ఛేయ్యాతి హానభాగియం ఝానం సియా దుతియజ్ఝానమేవ సమ్పజ్జేయ్యాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘పీతిసమ్పయుత్తమేవ సియా’’తి. ‘‘ఇదఞ్చ అతిమధురం సుఖ’’న్తి తతియజ్ఝానసుఖం సన్ధాయాహ. అతిమధురతా చస్స పహాసోదగ్యసభావాయ పీతియా అభావేనేవ వేదితబ్బా. ఇదన్తి ‘‘సతో, సమ్పజానో’’తి పదద్వయం.

తస్మా ఏతమత్థం దస్సేన్తోతి యస్మా తస్స ఝానసమఙ్గినో యం నామకాయేన సమ్పయుత్తం సుఖం, తం సో పటిసంవేదేయ్య. యం వా తన్తి అథ వా యం తం యథావుత్తం నామకాయసమ్పయుత్తం సుఖం. తంసముట్ఠానేన తతో సముట్ఠితేన అతిపణీతేన రూపేన అస్స ఝానసమఙ్గినో రూపకాయో యస్మా ఫుటో. యస్స రూపకాయస్స ఫుటత్తా ఝానా వుట్ఠితోపి ఝానసమఙ్గీ కాయికం సుఖం పటిసంవేదేయ్య. తస్మా ఏతం చేతసికకాయికసుఖపటిసంవేదనసఙ్ఖాతం అత్థం దస్సేన్తో ‘‘సుఖఞ్చ కాయేన పటిసంవేదేతీతి ఆహా’’తి యోజనా. అయఞ్హేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – నామకాయేన చేతసికసుఖం, కాయికసుఖహేతురూపసముట్ఠాపనేన కాయికసుఖఞ్చ ఝానసమఙ్గీ పటిసంవేదేతీతి వుచ్చతి. ఫుటత్తాతి బ్యాపితత్తాతి అత్థో. యథా హి ఉదకేన ఫుటసరీరస్స తాదిసే నాతిపచ్చనీకే వాతాదిఫోట్ఠబ్బే ఫుటే సుఖం ఉప్పజ్జతి, ఏవమేతేహి ఫుటసరీరస్సాతి. అపరో నయో – సుఖఞ్చ కాయేన పటిసంవేదేతీతి ఏత్థ కథమాభోగేన వినా సుఖపటిసంవేదనాతి చోదనాయం ‘‘కిఞ్చాపి…పే… ఏవం సన్తేపీ’’తి. యస్మా తస్స నామకాయేన సమ్పయుత్తం సుఖం, తస్మా సుఖఞ్చ కాయేన పటిసంవేదేతీతి యోజనా. ఇదాని సహాపి ఆభోగేన సుఖపటిసంవేదనం దస్సేతుం ‘‘యం వా త’’న్తిఆది వుత్తం.

౮౬. యన్తి హేతుఅత్థే నిపాతో, యస్మాతి అత్థో. తేనాహ ‘‘యంఝానహేతూ’’తి. ‘‘ఆచిక్ఖన్తీ’’తిఆదీని పదాని కిత్తనత్థానీతి అధిప్పాయేనాహ ‘‘పసంసన్తీతి అధిప్పాయో’’తి. కిన్తీతి పసంసనాకారపుచ్ఛా. ఏదిసేసు ఠానేసు సతిగ్గహణేనేవ సమ్పజఞ్ఞమ్పి గహితం హోతీతి ఇధ పాళియం సతియా ఏవ గహితత్తా ఏవం ఉపట్ఠితసతితాయ ‘‘సతిమా’’ ఇచ్చేవ వుత్తం, ‘‘సమ్పజానో’’తి హేట్ఠా వుత్తత్తా వా.

ఝానక్ఖణే చేతసికసుఖమేవ లబ్భతీతి ‘‘సుఖం నామకాయేన పటిసంవేదేతీ’’తి చ వుత్తం. తతియన్తి గణనానుపుబ్బతాతి ఇతో పట్ఠాయ దుతియతతియజ్ఝానకథాహి అవిసేసో, విసేసో చ వుత్తోతి.

చతుత్థజ్ఝానకథావణ్ణనా

౮౭. ఇదాని నిబ్బత్తితవిసేసం దస్సేన్తో ‘‘అయం పన విసేసో’’తి వత్వా ‘‘యస్మా’’తిఆదిమాహ. ఆసేవనపచ్చయేన పచ్చయో న హోతి, అనిట్ఠే ఠానే పదన్తరసఙ్గహితస్స ఆసేవనపచ్చయత్తాభావతో. అదుక్ఖమసుఖాయ వేదనాయ ఉప్పజ్జితబ్బం సాతిసయం సుఖవిరాగభావనాభావతో. తానీతి అప్పనావీథియం జవనాని సన్ధాయాహ.

౮౮. ‘‘పుబ్బేవా’’తి వుత్తత్తా కదా పన తేసం పహానం హోతీతి చోదనాయం ఆహ ‘‘చతున్నం ఝానానం ఉపచారక్ఖణే’’తి. ఏవం వేదితబ్బన్తి సమ్బన్ధో. పహానక్కమో నామ పహాయకధమ్మానం ఉప్పత్తిపటిపాటి. తేన పన వుచ్చమానే ‘‘దుక్ఖం దోమనస్సం సుఖం సోమనస్స’’న్తి వత్తబ్బం సియా. కస్మా ఇతో అఞ్ఞథా వచనన్తి ఆహ ‘‘ఇన్ద్రియవిభఙ్గే’’తిఆది. అథ కస్మా ఝానేస్వేవ నిరోధో వుత్తోతి సమ్బన్ధో.

కత్థ చుప్పన్నం దుక్ఖిన్ద్రియన్తి అత్తనో పచ్చయేహి ఉప్పన్నం దుక్ఖిన్ద్రియం. కత్థ చ అపరిసేసం నిరుజ్ఝతీతి నిరోధట్ఠానం పుచ్ఛతి. తేన ‘‘కత్థా’’తి పుచ్ఛాయం, ‘‘ఏత్థా’’తి విస్సజ్జనేపి హేతుమ్హి భుమ్మవచనం దట్ఠబ్బం. ఝానానుభావనిమిత్తం హి అనుప్పజ్జన్తం ‘‘దుక్ఖిన్ద్రియం అపరిసేసం నిరుజ్ఝతీ’’తి వుత్తం. అతిసయనిరోధో సుట్ఠు పహానం ఉజుపటిపక్ఖేన వూపసమో.

నానావజ్జనేతి యేన ఆవజ్జనేన అప్పనావీథి, తతో భిన్నావజ్జనే, అనేకావజ్జనే వా. అప్పనావీథియఞ్హి ఉపచారో ఏకావజ్జనో, ఇతరో అనేకావజ్జనో అనేకక్ఖత్తుం పవత్తనతో. విసమనిసజ్జాయ ఉప్పన్నకిలమథో విసమాసనుపతాపో. పీతిఫరణేనాతి పీతియా ఫరణరసత్తా, పీతిసముట్ఠానానం వా పణీతరూపానం కాయస్స బ్యాపనతో వుత్తం. తేనాహ ‘‘సబ్బో కాయో సుఖోక్కన్తో హోతీ’’తి. వితక్కవిచారపచ్చయేపీతి పి-సద్దో అట్ఠానప్పయుత్తో, సో ‘‘పహీనస్సా’’తి ఏత్థ ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బో ‘‘పహీనస్సాపి దోమనస్సిన్ద్రియస్సా’’తి. ఏతం దోమనస్సిన్ద్రియం ఉప్పజ్జతీతి సమ్బన్ధో. ‘‘తస్స మయ్హం అతిచిరం వితక్కయతో విచారయతో కాయోపి కిలమిచిత్తమ్పి ఉహఞ్ఞీ’’తి వచనతో కాయచిత్తఖేదానం వితక్కవిచారప్పచ్చయతా వేదితబ్బా. ‘‘వితక్కవిచారభావే ఉప్పజ్జతి దోమనస్సిన్ద్రియ’’న్తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. తత్థస్స సియా ఉప్పత్తీతి తత్థ దుతియజ్ఝానూపచారే అస్స దోమనస్సస్స ఉప్పత్తి భవేయ్య.

ఏత్థ చ యదేకే ‘‘తత్థస్స సియా ఉప్పత్తీ’’తి వదన్తేన ఝానలాభీనమ్పి దోమనుస్సుప్పత్తి అత్థీతి దస్సితం హోతి. తేన చ అనీవరణసభావో లోభో వియ దోసోపి అత్థీతి దీపేతి. న హి దోసేన వినా దోమనస్సం పవత్తతి. న చేత్థ పట్ఠానపాళియా విరోధో చిన్తేతబ్బో. యస్మా తత్థ పరిహీనం ఝానం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తమానం దోమనస్సం దస్సితం, అపరిహీనజ్ఝానమారమ్మణం కత్వా ఉప్పజ్జమానస్స దోమనస్సస్స అసమ్భవతో. ఝానలాభీనం సబ్బసో దోమనస్సం నుప్పజ్జతీతి చ న సక్కా వత్తుం, అట్ఠసమాపత్తిలాభినో అపి తస్స ఉప్పన్నత్తా. న హేవ ఖో సో పహీనజ్ఝానో అహోసీతి వదన్తి, తం అయుత్తం అనీవరణసభావస్స దోసస్స అభావతో. యది సియా, రూపారూపావచరసత్తానమ్పి ఉప్పజ్జేయ్య, న చ ఉప్పజ్జతి. తథా హి ‘‘అరూపే కామచ్ఛన్దనీవరణం పటిచ్చ థినమిద్ధనీవరణం ఉద్ధచ్చనీవరణం అవిజ్జానీవరణ’’న్తిఆదీసు బ్యాపాదకుక్కుచ్చనీవరణాని అనుద్ధటాని. న చేత్థ నీవరణత్తా పరిహారో, కామచ్ఛన్దాదీనమ్పి అనీవరణానంయేవ నీవరణసదిసతాయ నీవరణపరియాయస్స వుత్తత్తా. యం పన వుత్తం ‘‘అట్ఠసమాపత్తిలాభినో అపి తస్స ఉప్పన్నత్తా’’తి, తమ్పి అకారణం ఉప్పజ్జమానేన చ దోమనస్సేన ఝానతో పరిహాయనతో. లహుకేన పన పచ్చయేన పరిహీనం తాదిసా అప్పకసిరేనేవ పటిపాకతికం కరోన్తీతి దట్ఠబ్బం. ‘‘తత్థస్స సియా ఉప్పత్తీ’’తి ఇదం పన పరికప్పవచనం ఉపచారక్ఖణే దోమనస్సస్స అప్పహీనభావదస్సనత్థం. తథా హి వుత్తం ‘‘న త్వేవ అన్తోఅప్పనాయ’’న్తి. యది పన తదా దోమనస్సం ఉప్పజ్జేయ్య, పఠమజ్ఝానమ్పిస్స పరిహీనమేవాతి దట్ఠబ్బం. పహీనమ్పి సోమనస్సిన్ద్రియం పీతి వియ న దూరేతి కత్వా ‘‘ఆసన్నత్తా’’తి వుత్తం. నానావజ్జనూపచారే పహీనమ్పి పహానఙ్గం పటిపక్ఖేన అవిహతత్తా అన్తరన్తరా ఉప్పజ్జేయ్య వాతి ఇమమత్థం దస్సేన్తో ‘‘అప్పనాప్పత్తాయా’’తిఆదిమాహ. తాదిసాయ ఆసేవనాయ ఇచ్ఛితబ్బత్తా యథా మగ్గవీథితో పుబ్బే ద్వే తయో జవనవారా సదిసానుపస్సనావ పవత్తన్తి, ఏవమిధాపి అప్పనావారతో పుబ్బే ద్వే తయో జవనవారా ఉపేక్ఖాసహగతావ పవత్తన్తీతి వదన్తి.

సమాహటాతి సమానీతా, సఙ్గహేత్వా వుత్తాతి అత్థో. సుఖదుక్ఖాని వియ అనోళారికత్తా అవిభూతతాయ సుఖుమా. తతో ఏవ అనుమినితబ్బసభావత్తా దువిఞ్ఞేయ్యా. దుట్ఠస్సాతి దుట్ఠపయోగస్స, దుద్దమ్మస్సాతి అత్థో. సక్కా హోతి ఏసా గాహయితుం అఞ్ఞాపోహననయేనాతి అధిప్పాయో.

అదుక్ఖమసుఖాయ చేతోవిముత్తియాతి ఇదమేవ చతుత్థజ్ఝానం దట్ఠబ్బం. పచ్చయదస్సనత్థన్తి అధిగమస్స ఉపాయభూతపచ్చయదస్సనత్థం. తేనాహ ‘‘దుక్ఖప్పహానాదయో హి తస్సా పచ్చయా’’తి. దుక్ఖప్పహానాదయోతి చ సోపచారా పఠమజ్ఝానాదయోవేత్థ అధిప్పేతా.

పహీనాతి వుత్తా ‘‘పఞ్చన్నం ఓరమ్భాగియానం సంయోజనానం పరిక్ఖయా’’తి. ఏతాతి సుఖాదయో వేదనా.

సోమనస్సం రాగస్స పచ్చయో. వుత్తఞ్హి ‘‘సుఖాయ ఖో, ఆవుసో విసాఖ, వేదనాయ రాగానుసయో అనుసేతీ’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౫). దోమనస్సం దోసస్స పచ్చయో. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘దుక్ఖాయ ఖో, ఆవుసో విసాఖ, వేదనాయ పటిఘానుసయో అనుసేతీ’’తి. సుఖాదిఘాతేనాతి సుఖాదీనం పహానేన. అస్స ఝానస్స.

న దుక్ఖన్తి అదుక్ఖం, దుక్ఖవిధురం. యస్మా తత్థ దుక్ఖం నత్థి, తస్మా వుత్తం ‘‘దుక్ఖాభావేనా’’తి. అసుఖన్తి ఏత్థపి ఏసేవ నయో. ఏతేనాతి దుక్ఖసుఖపటిక్ఖేపవచనేన. ‘‘పటిపక్ఖభూత’’న్తి ఇదం ఇధ తతియవేదనాయ దుక్ఖాదీనం సమతిక్కమవసేన పత్తబ్బత్తా వుత్తం, న కుసలాకుసలానం వియ ఉజువిపచ్చనీకతాయ. ఇట్ఠానిట్ఠవిపరీతస్స మజ్ఝత్తారమ్మణస్స, ఇట్ఠానిట్ఠవిపరీతం వా మజ్ఝత్తాకారేన అనుభవనలక్ఖణా ఇట్ఠానిట్ఠవిపరీతానుభవనలక్ఖణా. తతో ఏవ మజ్ఝత్తరసా. అవిభూతపచ్చుపట్ఠానాతి సుఖదుక్ఖాని వియ న విభూతాకారా, పిట్ఠిపాసాణే మిగగతమగ్గో వియ తేహి అనుమాతబ్బా అవిభూతాకారోపట్ఠానా. సుఖనిరోధో నామ ఇధ చతుత్థజ్ఝానూపచారో, సో పదట్ఠానం ఏతిస్సాతి సుఖనిరోధపదట్ఠానా.

౮౯. ‘‘ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధి’’న్తి పురిమపదే ఉత్తరపదలోపేనేతం సమాసపదన్తి ఆహ ‘‘ఉపేక్ఖాయ జనితసతిపారిసుద్ధి’’న్తి. సబ్బపచ్చనీకధమ్మపరిసుద్ధాయ పచ్చనీకసమనేపి అబ్యావటాయ పారిసుద్ధిఉపేక్ఖాయ వత్తమానాయ చతుత్థజ్ఝానే సతి సమ్పహంసనపఞ్ఞా వియ సుపరిసుద్ధా, సువిసదా చ హోతీతి ఆహ ‘‘యా చ తస్సా సతియా పారిసుద్ధి, సా ఉపేక్ఖాయ కతా, న అఞ్ఞేనా’’తి. యది తత్రమజ్ఝత్తతా ఇధ ‘‘ఉపేక్ఖా’’తి అధిప్పేతా, కథం సతియేవ ‘‘పరిసుద్ధా’’తి వుత్తాతి ఆహ ‘‘న కేవల’’న్తిఆది.

ఏవమ్పి కస్మా అయమేవ సతి ‘‘ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధీ’’తి వుత్తాతి అనుయోగం సన్ధాయ ‘‘తత్థ కిఞ్చాపీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ హేట్ఠా తీసు ఝానేసు విజ్జమానాయపి తత్రమజ్ఝత్తతాయ పచ్చనీకాభిభవతో, సహాయపచ్చయవేకల్లతో చ అపారిసుద్ధి, తథా తంసమ్పయుత్తానం. తదభావతో ఇధ పారిసుద్ధీతి ఇమమత్థం రూపకవసేన దస్సేతుం ‘‘యథా పనా’’తిఆది వుత్తం. సూరియప్పభాభిభవాతి సూరియప్పభాయ అభిభుయ్యమానత్తా. అతిక్ఖతాయ చన్దలేఖా వియ రత్తిపి సోమ్మసభావా సభాగాయ రత్తియమేవ చ చన్దలేఖా సముజ్జలతీతి సా తస్సా సభాగాతి దస్సేన్తో ‘‘సోమ్మభావేన చ అత్తనో ఉపకారకత్తేన వా సభాగాయ రత్తియా’’తి ఆహ.

‘‘ఏకవీథియ’’న్తి ఇదం తత్థ సోమనస్సస్స ఏకంసేన అభావతో వుత్తం, న తతో పురిమతరేసు ఏకంసేన భావతో. యథా పన వితక్కాదయో దుతియాదిజ్ఝానక్ఖణేయేవ పహీయన్తి, న తేసం ఏకవీథియం పురిమజవనేసు, న ఏవమేతన్తి దస్సేతుం వుత్తం. చతుక్కజ్ఝానేతి చతుక్కనయవసేన నిబ్బత్తితజ్ఝానచతుక్కే.

పఞ్చకజ్ఝానకథావణ్ణనా

౯౦. తత్థాతి పఠమజ్ఝానే. చతుక్కనయస్స దుతియజ్ఝానే వియాతి చతుక్కనయసమ్బన్ధిని దుతియజ్ఝానే వియ. తం ద్విధా భిన్దిత్వాతి చతుక్కనయే దుతియం ‘‘అవితక్కం విచారమత్తం, అవితక్కం అవిచార’’న్తి చ ఏవం ద్విధా భిన్దిత్వా పఞ్చకనయే దుతియఞ్చేవ తతియఞ్చ హోతి అభిధమ్మేతి (ధ. స. ౧౬౮) అధిప్పాయో. సుత్తన్తేసు పన సరూపతో పఞ్చకనయో న గహితో.

కస్మా పనేత్థ నయద్వయవిభాగో గహితోతి? అభిధమ్మే నయద్వయవసేన ఝానానం దేసితత్తా. కస్మా చ తత్థ తథా తాని దేసితాని? పుగ్గలజ్ఝాసయతో, దేసనావిలాసతో చ. సన్నిపతితదేవపరిసాయ కిర యేసం యథాదేసితే పఠమజ్ఝానే వితక్కో ఏవ ఓళారికతో ఉపట్ఠాసి, ఇతరే సన్తతో. తేసం అజ్ఝాసయవసేన చ చతురఙ్గికం అవితక్కం విచారమత్తం ఝానం దేసితం. యేసం విచారో, యేసం పీతి, యేసం సుఖం ఓళారికతో ఉపట్ఠాసి, ఇతరే సన్తతో. తేసం తేసం అజ్ఝాసయవసేన తతియాదీని ఝానాని దేసితాని. అయం తావ పుగ్గలజ్ఝాసయో.

యస్సా పన ధమ్మధాతుయా సుప్పటివిద్ధత్తా భగవా యస్మా దేసనావిలాసప్పత్తో, తస్మా ఞాణమహన్తతాయ దేసనాయ సుకుసలో యం యం అఙ్గం లబ్భతి, తస్స తస్స వసేన యథారుచిం దేసనం నియామేన్తో చతుక్కనయవసేన, పఞ్చకనయవసేన చ. తత్థ చ పఞ్చఙ్గికం పఠమం, చతురఙ్గికం దుతియం, తివఙ్గికం తతియం, దువఙ్గికం చతుత్థం, దువఙ్గికమేవ పఞ్చమం ఝానం దేసేసీతి అయం దేసనావిలాసో. ఏత్థ చ పఞ్చకనయే దుతియజ్ఝానం చతుక్కనయే దుతియజ్ఝానపక్ఖికం కత్వా విభత్తం ‘‘యస్మిం సమయే రూపూపపత్తియా మగ్గం భావేతి అవితక్కం విచారమత్తం సమాధిజం పీతిసుఖం దుతియం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి (ధ. స. ౧౬౮). కస్మా? ఏకత్తకాయనానత్తసఞ్ఞీసత్తావాసఫలతాయ దుతియజ్ఝానేన సమానఫలత్తా, పఠమజ్ఝానసమాధితో జాతత్తా చ. పఠమజ్ఝానమేవ హి ‘‘కామేహి అకుసలేహి చ వివిత్త’’న్తి తదభావా న ఇధ ‘‘వివిచ్చేవ కామేహి వివిచ్చ అకుసలేహీ’’తి సక్కా వత్తుం, నాపి ‘‘వివేకజ’’న్తి. సుత్తన్తదేసనాసు చ పఞ్చకనయే దుతియతతియజ్ఝానాని దుతియజ్ఝానమేవ భజన్తి వితక్కవూపసమా విచారవూపసమా అవితక్కత్తా, అవిచారత్తా చ. ఏవఞ్చ కత్వా సుత్తన్తదేసనాయపి పఞ్చకనయో లబ్భతేవాతి సిద్ధం హోతి. నను సుత్తన్తే చత్తారియేవ ఝానాని విభత్తానీతి పఞ్చకనయో న లబ్భతీతి? న, ‘‘సవితక్కసవిచారో సమాధీ’’తిఆదినా (దీ. ని. ౩.౩౦౫) సమాధిత్తయాపదేసేన పఞ్చకనయస్స లబ్భమానత్తా. చతుక్కనయనిస్సితో పన కత్వా పఞ్చకనయో విభత్తోతి సుత్తన్తదేసనాయపి పఞ్చకనయో నిద్ధారేతబ్బో. ‘‘వితక్కవిచారానం వూపసమా’’తి హి వితక్కస్స, విచారస్స, వితక్కవిచారానఞ్చ ‘‘వితక్కవిచారాన’’న్తి సక్కా వత్తుం. తథా ‘‘అవితక్కం, అవిచార’’న్తి చ వినా, సహ చ విచారేన వితక్కప్పహానేన అవితక్కం, సహ, వినా చ వితక్కేన విచారప్పహానేన అవిచారన్తి అవితక్కం, అవిచారం, అవితక్కఞ్చ అవిచారఞ్చాతి వా తివిధమ్పి సక్కా సఙ్గహేతుం.

దుతియన్తి చ వితక్కరహితే, వితక్కవిచారద్వయరహితే చ ఞాయాగతా దేసనా దుతియం అధిగన్తబ్బత్తా, విచారమత్తరహితేపి ద్వయప్పహానాధిగతసమానధమ్మత్తా. ఏవఞ్చ కత్వా పఞ్చకనయనిద్దేసే దుతియే వూపసన్తోపి వితక్కో సహాయభూతవిచారావూపసమేన న సమ్మా వూపసన్తోతి వితక్కవిచారద్వయరహితే వియ విచారవూపసమేనేవ తదుపసమం, సేసధమ్మానం సమానతఞ్చ దస్సేన్తేన ‘‘వితక్కవిచారానం వూపసమా అజ్ఝత్తం సమ్పసాదనం చేతసో ఏకోదిభావం అవితక్కం అవిచారం సమాధిజం పీతిసుఖం తతియం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి తతియం చతుక్కనయే దుతియేన నిబ్బిసేసం విభత్తం. దువిధస్సాపి సహాయవిరహేన, అఞ్ఞథా చ వితక్కప్పహానేన అవితక్కత్తం, సమాధిజం పీతిసుఖత్తఞ్చ సమానన్తి సమానధమ్మత్తాపి దుతియన్తి నిద్దేసో. విచారమత్తమ్పి హి వితక్కవిచారద్వయరహితం వియ ‘‘యస్మిం సమయే రూపూపపత్తియా మగ్గం భావేతి అవితక్కం విచారమత్తం సమాధిజం పీతిసుఖం దుతియం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి (ధ. స. ౧౬౮) అవితక్కం సమాధిజం పీతిసుఖన్తి విభత్తం. పఠమజ్ఝానే వా సహచారీసు వితక్కవిచారేసు ఏకం అతిక్కమిత్వా దుతియమ్పి తత్రట్ఠమేవ దోసతో దిస్వా ఉభయమ్పి సహాతిక్కమన్తస్స పఞ్చకనయే తతియం వుత్తం, తతియం అధిగన్తబ్బత్తా. పఠమతో అనన్తరభావేన పనస్స దుతియభావో చ ఉప్పజ్జతీతి. కస్మా పనేవం సరూపతో పఞ్చకనయో న విభత్తోతి? వినేయ్యజ్ఝాసయతో. యథానులోమదేసనా హి సుత్తన్తదేసనాతి.

పథవీకసిణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఇతి చతుత్థపరిచ్ఛేదవణ్ణనా.

౫. సేసకసిణనిద్దేసవణ్ణనా

ఆపోకసిణకథావణ్ణనా

౯౧. యథావిత్థారితస్స అత్థస్స అతిదేసోపి విత్థారట్ఠానేయేవ తిట్ఠతీతి ఆహ ‘‘విత్థారకథా హోతీ’’తి. ఆపోకసిణన్తి ఆపోకసిణజ్ఝానం, ఆపోకసిణకమ్మట్ఠానం వా. సబ్బం విత్థారేతబ్బన్తి పథవీకసిణకమ్మట్ఠానే వుత్తనయేన విత్థారేతబ్బం. ఏత్తకమ్పీతి ‘‘కతే వా అకతే వాతి సబ్బం విత్థారేతబ్బ’’న్తి ఏత్తకమ్పి అవత్వా. సాముద్దికేన లోణుదకేన భరితో జలాసయో లోణీ. నీలాదివణ్ణసఙ్కరపరిహరణత్థం ‘‘సుద్ధవత్థేన గహిత’’న్తి వుత్తం. అఞ్ఞన్తి భూమిం సమ్పత్తం. తథారూపన్తి యాదిసం ఆకాసజం ఉదకం, తాదిసం. తేనాహ ‘‘విప్పసన్నం అనావిల’’న్తి, యం పన ఉదకన్తి సమ్బన్ధో. ‘‘న వణ్ణో పచ్చవేక్ఖితబ్బో’’తిఆదీసు యం వత్తబ్బం, తం పథవీకసిణకథాయం వుత్తమేవ. లక్ఖణం పన ఇధ పగ్ఘరణలక్ఖణం వేదితబ్బం.

వుత్తనయేనేవాతి పథవీకసిణభావనాయం వుత్తనయేనేవ. తరఙ్గుట్ఠానాది, ఫేణమిస్సతాది చ ఇధ కసిణదోసో. సోతి యోగావచరో. తస్సాతి పటిభాగనిమిత్తస్స.

తేజోకసిణకథావణ్ణనా

౯౨. సినిద్ధాని సినేహవన్తాని. సారదారూని న ఫేగ్గుదారూని. జాలాయ చిరట్ఠితత్థం సినిద్ధసారదారుగ్గహణం. ఘటికం ఘటికం కత్వాతి ఖన్ధసో కరిత్వా. ఆలిమ్పేత్వాతి జాలేత్వా. ఘనజాలాయాతి అవిరళవసేన పవత్తఅగ్గిజాలాయం.

పతనసదిసన్తి పతమానసదిసం. అకతే గణ్హన్తస్సాతి వుత్తనయేన యథా కసిణమణ్డలం పఞ్ఞాయతి, ఏవం అనభిసఙ్ఖతే కేవలే తేజస్మిం నిమిత్తం గణ్హన్తస్స.

వాయోకసిణకథావణ్ణనా

౯౩. వుత్తఞ్హేతన్తి ఏత్థ హి-సద్దో హేతుఅత్థో, యస్మాతి అత్థో. తస్స ‘‘తస్మా’’తి ఇమినా సమ్బన్ధో. ఉచ్ఛగ్గన్తి ఉచ్ఛుఖేత్తే యథాఠితానం అగ్గం. ఏరితన్తి వాతేన చలితం. సమేరితన్తి సబ్బసో చలితం. తస్మాతి యస్మా ‘‘వాయోకసిణం…పే… ఉపలక్ఖేతీ’’తి ఏవం వుత్తం అట్ఠకథాయం, తస్మా. సమసీసట్ఠితన్తి ఉపరి పత్తానం వసేన సమసీసం హుత్వా ఠితం. వేళుం వా రుక్ఖం వాతి ఏత్థాపి ‘‘సమసీసం ఠితం ఘనపత్తవేళుం వా ఘనపత్తరుక్ఖం వా’’తి ఆనేత్వా యోజేతబ్బం. ఏకఙ్గులాదిప్పమాణేసు కేసేసు రస్సభావతో, దీఘతరేసు ఓలమ్బనతో, విరళేసు అనుప్పవేసతో వాతప్పహారో న పఞ్ఞాయతీతి చతురఙ్గులప్పమాణగ్గహణం, ఘనగ్గహణఞ్చ కతం. ఏతస్మిం ఠానే పహరతీతి సతిం ఠపేత్వాతి ఉచ్ఛగ్గాదీనం పచలనాకారగ్గహణముఖేన తేసం పహారకే వాతసఙ్ఘాతే సతిం ఉపట్ఠపేత్వా. తత్థ సతిం ఠపేత్వాతి తస్మిం కాయపదేసస్స సఙ్ఘట్టనవసేన పవత్తే వాయుపిణ్డే సఙ్ఘట్టనాకారగ్గహణముఖేన సతిం ఉపట్ఠపేత్వా. ‘‘ఉసుమవట్టిసదిస’’న్తి ఏతేన పురిమకసిణస్స వియ ఇమస్సాపి నిమిత్తస్స సంవిగ్గహతం దస్సేతి. ‘‘నిచ్చల’’న్తి ఇమినా నిచ్చలభావోయేవ ఉగ్గహనిమిత్తతో ఇమస్స విసేసోతి పటిభాగనిమిత్తస్సాపి ఉసుమవట్టిసదిసతావ విభావితా హోతి.

నీలకసిణకథావణ్ణనా

౯౪. అఞ్జనరాజివట్టాది వణ్ణధాతుయా వా. తథారూపం మాలాగచ్ఛన్తి అవిరళవికసితనీలవణ్ణపుప్ఫసఞ్ఛన్నం పుప్ఫగచ్ఛం. ఇతరేనాతి అకతాధికారేన. గిరికణ్ణికగ్గహనేన నీలం గిరికణ్ణికమాహ. కరణ్డపటలం సముగ్గపిధానం. పత్తేహియేవాతి నీలుప్పలాదీనం కేసరవణ్టాని అపనేత్వా కేవలేహి పత్తేహియేవ. పూరేతబ్బన్తి నీలవణ్ణం వత్థం గహేత్వా భణ్డికం వియ బన్ధిత్వా యథా నీలమణ్డలం హుత్వా పఞ్ఞాయతి, తథా చఙ్కోటకం వా కరణ్డపటలం వా పూరేతబ్బం. ముఖవట్టియం వా అస్సాతి అస్స చఙ్కోటకస్స, కరణ్డపటలస్స వా ముఖవట్టియం బన్ధితబ్బం. మణితాలవణ్టం ఇన్దనీలమణిమయం తాలవణ్టం.

పీతకసిణకథావణ్ణనా

౯౫. పీతకసిణే మాలాగచ్ఛన్తి ఇక్కటాదిమాలాగచ్ఛం. హరితాలం, మనోసిలా వా ధాతు. పత్తఙ్గపుప్ఫేహీతి పత్తఙ్గనామికా పీతవణ్ణపుప్ఫా ఏకా గచ్ఛజాతి, తస్స పుప్ఫేహి. ఆసనపూజన్తి చేతియఙ్గణే కతం ఆసనపూజం. కణికారపుప్ఫాదినాతి ఆది-సద్దేన ఆకులికిఙ్కిరాతపుప్ఫాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో.

లోహితకసిణకథావణ్ణనా

౯౬. లోహితమణి లోహితఙ్గమణిఆది. లోహితధాతు గేరుకజాతిహిఙ్గులికాది.

ఓదాతకసిణకథావణ్ణనా

౯౭. ఓదాతకసిణే మాలాగచ్ఛన్తి నన్దియావత్తాదిమాలాగచ్ఛం. ధాతు కక్కటిముత్తసేతికాది.

ఆలోకకసిణకథావణ్ణనా

౯౮. తథా అసక్కోన్తేనాతి యథా సూరియాలోకాదివసేన ఓభాసనిమిత్తుప్పాదనం వుత్తం, తస్స ఓభాసమణ్డలస్స న చిరట్ఠితితాయ తథా నిమిత్తుప్పాదనం కాతుం అసక్కోన్తేన. ఘటముఖేన నిగ్గచ్ఛనకఓభాసస్స మహన్తభావతో ‘‘ఘటముఖం పిదహిత్వా’’తి వుత్తం. భిత్తిముఖన్తి భిత్తిఅభిముఖం. ఉట్ఠితమణ్డలసదిసన్తి భిత్తిఆదీసు ఉట్ఠితపాకతికఆలోకమణ్డలసదిసం. ఘనవిప్పసన్నం ఆలోకపుఞ్జసదిసన్తి భగవతో బ్యామప్పభా వియ బహలో, విప్పసన్నో చ హుత్వా పుఞ్జభూతో ఆలోకో అత్థి చే, తంసదిసోతి అత్థో.

పరిచ్ఛిన్నాకాసకసిణకథావణ్ణనా

౯౯. ఛిద్దసదిసమేవ హోతీతి యేహి భిత్తిపరియన్తాదీహి పరిచ్ఛిన్నం, తం ఛిద్దం, తంసదిసం, తేనవాకారేన ఉగ్గహనిమిత్తం ఉపట్ఠాతీతి అత్థో. ‘‘వడ్ఢియమానమ్పి న వడ్ఢతీ’’తి ఉగ్గహనిమిత్తస్స అవడ్ఢనీయతం దస్సేతుం వుత్తం. సబ్బమ్పి హి ఉగ్గహనిమిత్తం వడ్ఢియమానం న వడ్ఢతియేవ. సతిపి చ వడ్ఢేతుకామతాయం వడ్ఢనా న సమ్భవతి భావనాయ పరిదుబ్బలత్తా. భావనావసేన హి నిమిత్తవడ్ఢనా. పటిభాగనిమిత్తం పన తస్మిం ఉప్పన్నే భావనా థిరాతి కత్వా ‘‘వడ్ఢియమానం వడ్ఢతీ’’తి వుత్తం.

కిఞ్చాపి పాళియం ‘‘పథవీకసిణాదీని రూపఝానారమ్మణాని అట్ఠేవ కసిణాని సరూపతో ఆగతాని, ఓదాతకసిణే పన ఆలోకకసిణం, ఆకాసకసిణే చ పరిచ్ఛిన్నాకాసకసిణం అన్తోగధం కత్వా దేసనా కతా’’తి అధిప్పాయేనాహ ‘‘ఇతి కసిణాని దసబలో, దస యాని అవోచా’’తి. పకిణ్ణకకథాపి విఞ్ఞేయ్యాతి పుబ్బే వియ అసాధారణం తస్మిం తస్మిం కసిణే పటినియతమేవ అత్థం అగ్గహేత్వా అసాధారణతో, సాధారణతో చ తత్థ తత్థ పకిణ్ణకం విసటం అత్థం గహేత్వా పవత్తా పకిణ్ణకకథాపి విజానితబ్బా.

పకిణ్ణకకథావణ్ణనా

౧౦౦. ఆదిభావోతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన యస్స కస్సచి పథవీపక్ఖియస్స వత్థునో నిమ్మానాదిం సఙ్గణ్హాతి. ఠాననిసజ్జాదికప్పనం వాతి ఏత్థాపి ‘‘ఆకాసే వా ఉదకే వా’’తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. పరిత్తఅప్పమాణనయేనాతి నీలాదివణ్ణం అనామసిత్వా పరిత్తఅప్పమాణనయేనేవ. ఏవమాదీనీతి ఆది-సద్దేన సరీరతో ఉదకధారానిమ్మానాదిం సఙ్గణ్హాతి.

యదేవ సో ఇచ్ఛతి తస్స డహనసమత్థతాతి బహూసు కప్పాసపిచుసారదారుఆదీసు ఏకజ్ఝం రాసిభూతేసు ఠితేసు యం యదేవ ఇచ్ఛతి, తస్స తస్సేవ డహనసమత్థతా. ఇధ ఆది-సద్దేన అన్ధకారవిధమనాదిం సఙ్గణ్హాతి.

వాయుగతియా గమనం వాయుగతిగమనం, అతిసీఘగమనం. ఇధ ఆది-సద్దేన యదిచ్ఛితదేసన్తరం పాపుణనాదిం సఙ్గణ్హాతి.

సువణ్ణన్తి అధిముచ్చనా సువణ్ణభావాధిట్ఠానం సేయ్యథాపి ఆయస్మా పిలిన్దవచ్ఛో (పారా. ౬౧౯-౬౨౦) తిణణ్డుపగపాసాదాదీనం. వుత్తనయేనాతి సువణ్ణదుబ్బణ్ణనయేన.

వణ్ణకసిణేసు తత్థ తత్థ ఆది-సద్దేన నీలోభాసనిమ్మానాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో. పథవీపబ్బతాదీతి ఆది-సద్దేన సముద్దాదీనం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో.

సబ్బానేవ దసపి కసిణాని. ఇమం పభేదం లభన్తీతి ఇమం వడ్ఢనాదివిసేసం పాపుణన్తి. ఏకోతి ఏకచ్చో. సఞ్జానాతీతి భావనాపఞ్ఞాయ సఞ్జానాతి. ఆది-సద్దేన ‘‘ఆపోకసిణ’’న్తిఆదిపాళిం సఙ్గణ్హాతి.

ఉపరిగగనతలాభిముఖం ‘‘పథవీకసిణమేకో సఞ్జానాతీ’’తి పాళిపదాని ఆనేత్వా సమ్బన్ధితబ్బం. తఞ్చ ఖో వడ్ఢనవసేన. తేనాహ ‘‘ఏకచ్చో హి ఉద్ధమేవ కసిణం వడ్ఢేతీ’’తి. హేట్ఠాభూమితలాభిముఖన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. పుబ్బే వడ్ఢనకాలే పయోజనం అనపేక్ఖిత్వా వడ్ఢేన్తానం వసేన వుత్తత్తా ఇదాని ‘‘తేన తేన వా కారణేన ఏవం పసారేతీ’’తి ఆహ, కసిణం వడ్ఢేతీతి అత్థో. యథా కిన్తి ఆహ ‘‘ఆలోకమివ దిబ్బచక్ఖునా రూపదస్సనకామో’’తి. ఉద్ధఞ్చే రూపం దట్ఠుకామో ఉద్ధం ఆలోకం పసారేతి, అధో చే రూపం దట్ఠుకామో అధో ఆలోకం పసారేతి, సమన్తతో చే రూపం దట్ఠుకామో సమన్తతో ఆలోకం పసారేతి, ఏవమయం కసిణన్తి అత్థో.

ఏకస్సాతి పథవీకసిణాదీసు ఏకేకస్స. అఞ్ఞభావానుపగమనత్థన్తి అఞ్ఞకసిణభావానుపగమనదీపనత్థం, న అఞ్ఞం పథవీఆది. న హి ఉదకేన ఠితట్ఠానే ససమ్భారపథవీ అత్థి. అఞ్ఞో కసిణసమ్భేదోతి ఆపోకసిణాదినా సఙ్కరో. సబ్బత్థాతి సబ్బేసు ఆపోకసిణాదీసు సేసకసిణేసు. ఏకదేసే అట్ఠత్వా అనవసేసేన ఫరణప్పమాణస్స అగ్గహణతో ఫరణం అప్పమాణం. తేనేవ హి నేసం కసిణసమఞ్ఞా. తథా చాహ ‘‘తఞ్హీ’’తిఆది. తత్థ చేతసా ఫరన్తోతి భావనాచిత్తేన ఆలమ్బనం కరోన్తో. భావనాచిత్తఞ్హి కసిణం పరిత్తం వా విపులం వా ఏకక్ఖణే సకలమేవ మనసి కరోతి, న ఏకదేసన్తి.

౧౦౧. ఆనన్తరియకమ్మసమఙ్గినోతి పఞ్చసు ఆనన్తరియకమ్మేసు యేన కేనచి సమన్నాగతా. నియతమిచ్ఛాదిట్ఠికాతి అహేతుకదిట్ఠి అకిరియదిట్ఠి నత్థికదిట్ఠీతి తీసు మిచ్ఛాదిట్ఠీసు యాయ కాయచి నియతాయ మిచ్ఛాదిట్ఠియా సమన్నాగతా. ఉభతోబ్యఞ్జనకపణ్డకాతి ఉభతోబ్యఞ్జనకా, పణ్డకా చ. కామఞ్చేతే అహేతుకపటిసన్ధికత్తా విపాకావరణేన సమన్నాగతా హోన్తి, తథాపి తిబ్బకిలేసత్తా కిలేసావరణేన సమన్నాగతా వుత్తా. అహేతుకద్విహేతుకపటిసన్ధికాతి అహేతుకపటిసన్ధికా, ద్విహేతుకపటిసన్ధికా చ. దుహేతుకపటిసన్ధికానమ్పి హి అరియమగ్గపటివేధో, ఝానపటిలాభో చ నత్థి, తస్మా తేపి విపాకావరణేన సమన్నాగతా ఏవ.

అపచ్చనీకపటిపదాయన్తి మగ్గస్స అనులోమపటిపదాయం సచ్చానులోమికాయం విపస్సనాయం. అచ్ఛన్దికాతి ‘‘కత్తుకమ్యతాఛన్దరహితా’’తి సమ్మోహవినోదనియం వుత్తం, తమ్పి నిబ్బానాధిగమత్థమేవ కత్తుకమ్యతాఛన్దం సన్ధాయ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం. ఉత్తరకురుకాపి మనుస్సా మారాదయో వియ అచ్ఛన్దికట్ఠానం పవిట్ఠా నిబ్బుతిఛన్దరహితత్తా. దుప్పఞ్ఞాతి భవఙ్గపఞ్ఞాయ పరిహీనా. ‘‘భవఙ్గపఞ్ఞాయ పరిపుణ్ణాయపి యస్స భవఙ్గం లోకుత్తరస్స పాదకం న హోతి, సోపి దుప్పఞ్ఞోయేవా’’తి సమ్మోహవినోదనియం వుత్తం. యస్మిం హి భవఙ్గే వత్తమానే తంసన్తతియం లోకుత్తరం నిబ్బత్తతి, తం తస్స పాదకం నామ హోతి.

కుసలేసు ధమ్మేసూతి అనవజ్జధమ్మేసు, సుఖవిపాకధమ్మేసు వా. ఓక్కమితున్తి అధిగన్తుం. కసిణేయేవాతి కసిణకమ్మట్ఠానేయేవ. ఏతేసన్తి కమ్మావరణసమన్నాగతాదీనం. తస్మాతి యస్మా ఏతే విపాకన్తరాయాదయో ఏవం అత్థజానికరా, అనత్థహేతుభూతా చ, తస్మా. తిణ్ణమేవ చేత్థ అన్తరాయానం గహణం ఇతరస్స సప్పటికారత్తా, కమ్మన్తరాయపక్ఖికత్తా వాతి దట్ఠబ్బం. సప్పురిసూపనిస్సయాదీహీతి ఆది-సద్దేన తజ్జం యోనిసోమనసికారాదిం సఙ్గణ్హాతి. సద్ధన్తి కమ్మఫలసద్ధం, రతనత్తయసద్ధఞ్చ. ఛన్దన్తి భావనానుయోగే తిబ్బకత్తుకమ్యతాసఙ్ఖాతం కుసలచ్ఛన్దం. పఞ్ఞన్తి పారిహారియపఞ్ఞం. వడ్ఢేత్వాతి యథా భావనా ఇజ్ఝతి, తథా పరిబ్రూహేత్వా. యం పనేత్థ అత్థతో న విభత్తం, తం సువిఞ్ఞేయ్యత్తా, హేట్ఠా వుత్తనయత్తా చ న విభత్తం.

సేసకసిణనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఇతి పఞ్చమపరిచ్ఛేదవణ్ణనా.

౬. అసుభకమ్మట్ఠాననిద్దేసవణ్ణనా

ఉద్ధుమాతకాదిపదత్థవణ్ణనా

౧౦౨. ‘‘అవిఞ్ఞాణకాసుభేసూ’’తి ఇదం ఉద్ధుమాతకాదీనం సభావదస్సనవసేన వుత్తం. తస్మా భూతకథనమత్తం దట్ఠబ్బం, న సవిఞ్ఞాణకఅసుభస్స అకమ్మట్ఠానభావతో. తథా హి వక్ఖతి ‘‘న కేవలం మతసరీర’’న్తిఆది (విసుద్ధి. ౧.౧౨౨). ఉద్ధం జీవితపరియాదానాతి జీవితక్ఖయతో ఉపరి మరణతో పరం. సముగ్గతేనాతి ఉట్ఠితేన. ఉద్ధుమాతత్తాతి ఉద్ధం ఉద్ధం ధుమాతత్తా సూనత్తా. ఉద్ధుమాతమేవ ఉద్ధుమాతకన్తి క-కారేన పదవడ్ఢనమాహ అనత్థన్తరతో యథా ‘‘పీతకం లోహితక’’న్తి. పటిక్కూలత్తాతి జిగుచ్ఛనీయత్తా. కుచ్ఛితం ఉద్ధుమాతం ఉద్ధుమాతకన్తి కుచ్ఛనత్థే వా అయం క-కారోతి దస్సేతుం వుత్తం యథా ‘‘పాపకో కిత్తిసద్దో అబ్భుగ్గచ్ఛతీ’’తి (మహావ. ౨౮౫; పరి. ౩౨౫; దీ. ని. ౨.౧౪౯; అ. ని. ౫.౨౧౩). తథారూపస్సాతి ‘‘భస్తా వియ వాయునా’’తిఆదినా యథారూపం వుత్తం, తథారూపస్స.

సేతరత్తేహి పరిభిన్నం విమిస్సితం నీలం వినీలం, పురిమవణ్ణవిపరిణామభూతం వా నీలం వినీలం.

పరిభిన్నట్ఠానేసు కాకకఙ్కాదీహి. విస్సన్దమానపుబ్బన్తి విస్సవన్తపుబ్బం, తహం తహం పగ్ఘరన్తపుబ్బన్తి అత్థో.

అపధారితన్తి వివటం ఉగ్ఘాటితం. ఖిత్తన్తి ఛడ్డితం, సోణసిఙ్గాలాదీహి విసుం కత్వా ఖాదనేన సరీరసఙ్ఘాతతో లుఞ్చిత్వా తహం తహం ఛడ్డితం. వివిధం ఖిత్తన్తి విక్ఖిత్తం.

పురిమనయేనాతి ‘‘వివిధం ఖిత్త’’న్తిఆదినా పుబ్బే వుత్తనయేన. సత్థేన హనిత్వాతి వేరీహి ఖగ్గకరవాలాదినా సత్థేన పహరిత్వా. వుత్తనయేనాతి ‘‘అఞ్ఞేన హత్థ’’న్తిఆదినా పుబ్బే వుత్తనయేన.

అబ్భన్తరతో నిక్ఖమన్తేహి కిమీహి పగ్ఘరన్తకిమికులం పుళవకన్తి ఆహ ‘‘కిమిపరిపుణ్ణస్సా’’తి.

ఉద్ధుమాతకాదీని ఆమకసుసానాదీసు ఛడ్డితాసుభాని. నిస్సాయాతి పటిచ్చ తానిపి ఆరబ్భ. నిమిత్తానన్తి ఉగ్గహపటిభాగనిమిత్తానం. ఏతానేవ ఉద్ధుమాతకాదీనేవ నామాని.

ఉద్ధుమాతకకమ్మట్ఠానవణ్ణనా

౧౦౩. భావేతుకామేనాతి ఉప్పాదేతుకామేన. తేనాతి ఆచరియేన. అస్సాతి యోగినో. అసుభనిమిత్తత్థాయాతి అసుభనిమిత్తస్స ఉగ్గణ్హనత్థాయ, అసుభే వా ఉగ్గహనిమిత్తస్స అత్థాయ. గమనవిధానన్తి గమనవిధి. యేన విధినా గన్తబ్బం, సో విధి. ఉగ్గహనిమిత్తస్స ఉప్పన్నకాలతో పట్ఠాయ పథవీకసిణే వుత్తం పటిపజ్జనవిధిం సన్ధాయాహ ‘‘అప్పనావిధానపరియోసాన’’న్తి.

౧౦౪. తావదేవాతి సుతక్ఖణేయేవ. అతిత్థేన పుణ్ణనదీఆదిం పక్ఖన్దన్తేన వియ అనుపవిసన్తేన వియ. కేదారకోటియాతి కేదారమరియాదాయ. విసభాగరూపన్తి ఖేత్తరక్ఖికాదివిసభాగవత్థురూపం. సరీరన్తి ఉద్ధుమాతకకళేవరం. అధునామతన్తి అచిరమతం ఉద్ధుమాతకభావం అప్పత్తం. తక్కయతీతి సమ్భావేతి భారియం కత్వా న మఞ్ఞతి.

౧౦౫. రూపసద్దాదీతి ఏత్థ అమనుస్సానం రూపేహి, సీహబ్యగ్ఘాదీనం సద్దాదీహి, అమనుస్సానమ్పి వా రూపసద్దాదీహి. తథా సీహబ్యగ్ఘాదీనన్తి యథారహం యోజేతబ్బం. అనిట్ఠారమ్మణాభిభూతస్సాతి భేరవాదిభావేన అనిట్ఠేహి ఆరమ్మణేహి అభిభూతస్స అజ్ఝోత్థటస్స. న పటిసణ్ఠాతీతి విదాహవసేన ఆసయే న తిట్ఠతి, ఉచ్ఛడ్డేతబ్బం హోతీతి అత్థో. అఞ్ఞోతి అమనుస్సాదీనం వసేన వా అఞ్ఞథా వా వుత్తప్పకారతో అఞ్ఞో ఆబాధో హోతి. సోతి సఙ్ఘత్థేరో, అభిఞ్ఞాతభిక్ఖు వా. యస్సానేన ఆరోచితం, సో. కతకమ్మాతి కతథేయ్యకమ్మా. అకతకమ్మాతి థేయ్యకమ్మం కాతుకామా. కతకమ్మా పన ఇధాధిప్పేతా. తస్మా తేతి కతకమ్మా చోరా. సహ ఓడ్ఢేనాతి సహోడ్ఢం, థేనేత్వా గహియమానభణ్డేన సద్ధిన్తి అత్థో. యజమానోతి యఞ్ఞం యజన్తో యఞ్ఞసామికో. ‘‘అద్ధా ఇమాయ పటిపత్తియా జరామరణతో ముచ్చిస్సామీ’’తి పీతిసోమనస్సం ఉప్పాదేత్వా.

ఏవం గమనవిధానం ఏకదేసేన వత్వా ఇదాని అట్ఠకథాసు ఆగతనయేన తం దస్సేతుం ‘‘అట్ఠకథాసు వుత్తేన విధినా’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఉగ్గణ్హన్తోతి ఉగ్గణ్హనహేతు. ఏకోతి అయం ఏక-సద్దో అసహాయత్థో, న అఞ్ఞాదిఅత్థోతి ‘‘అదుతియో’’తి వుత్తం. యథా వణ్ణాదితో వవత్థానం ఏకంసతో సముదితమేవ ఇచ్ఛితబ్బం సబ్బత్థకభావతో, న తథా సన్ధిఆదితోతి దస్సనత్థం ‘‘వణ్ణతోపీ’’తిఆదినా ఛసు ఠానేసు సమ్పిణ్డనత్థో పి-సద్దో గహితో. పున ఏకో అదుతియోతిఆది గహితనిమిత్తస్స యోగినో నివత్తిత్వా వసనట్ఠానగమనం సన్ధాయ వుత్తం. తబ్భాగియఞ్ఞేవాతి తప్పక్ఖియంయేవ అసుభనిమిత్తమనసికారసహితమేవ. ఆసనం పఞ్ఞపేతీతి నిసజ్జం కప్పేతి. యం పన ‘‘అసుభనిమిత్తదిసాభిముఖే భూమిప్పదేసే’’తి (విసుద్ధి. ౧.౧౧౩) వక్ఖతి, తమ్పి ఇమమేవత్థం సన్ధాయ వుత్తం. న హి కేవలేన దిసాభిముఖభావేన కిఞ్చి ఇజ్ఝతి.

సమన్తా నిమిత్తుపలక్ఖణాతి ఉద్ధుమాతకస్స సమన్తా పాసాణాదినిమిత్తసల్లక్ఖణా. అసమ్మోహత్థాతి ఉగ్గహనిమిత్తే ఉపట్ఠితే ఉప్పజ్జనకసమ్మోహవిగమత్థా. ఏకాదసవిధేనాతి వణ్ణాదివసేన ఏకాదసవిధేన. ఉపనిబన్ధనత్థోతి అసుభారమ్మణే చిత్తం ఉపనేత్వా నిబన్ధనత్థో. వీథిసమ్పటిపాదనత్థాతి కమ్మట్ఠానవీథియా సమ్మదేవ పటిపాదనత్థా. పుఞ్ఞకిరియవత్థు అధిగతం హోతీతి సమ్బన్ధో.

౧౦౬. తస్మాతి యస్మా అసుభనిమిత్తస్స ఉగ్గణ్హనం అరియమగ్గపదట్ఠానస్స పఠమజ్ఝానస్స అధిగముపాయో, యస్మా వా ‘‘అసుభనిమిత్తం ఉగ్గణ్హన్తో ఏకో అదుతియో గచ్ఛతీ’’తి వుత్తం, తస్మా. చిత్తసఞ్ఞత్తత్థాయాతి సరీరసభావసల్లక్ఖణేన, సంవేగజననేన చ అత్తనో చిత్తస్స సఞ్ఞత్తిఅత్థం సఞ్ఞాపనత్థం. ‘‘చిత్తసఞ్ఞతత్థాయా’’తి వా పాఠో, కిలేసవసేన అసంయతస్స చిత్తస్స సంయమనత్థం దమనత్థం, న కమ్మట్ఠానత్థన్తి అత్థో. కమ్మట్ఠానసీసేనాతి కమ్మట్ఠానేన సీసభూతేన, తం ఉత్తమఙ్గం పధానం కారణం కత్వా. మూలకమ్మట్ఠానన్తి పకతియా అత్తనా కాలేన కాలం పరిహరియమానం బుద్ధానుస్సతిఆదిసబ్బత్థకకమ్మట్ఠానం. ‘‘కమ్మట్ఠానసీసేన గచ్ఛామీ’’తి తం అవిస్సజ్జేత్వా. తేనాహ ‘‘తం మనసికరోన్తేనేవా’’తి. సూపట్ఠితభావసమ్పాదనేనాతి మూలకమ్మట్ఠానే సుట్ఠు ఉపట్ఠితభావస్స సమ్పాదనేన. ఏవం హి సతి అసమ్ముట్ఠా నామ హోతి. బహిద్ధా పుథుత్తారమ్మణే అప్పవత్తిత్వా కమ్మట్ఠానేయేవ పవత్తమానం మానసం అబహిగతం నామ. తథాభూతేన చాన