📜
నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స
వుత్తోదయం
౧. సఞ్ఞాపరిభాసానిద్దేస-పఠమపరిచ్ఛేద
రతనత్తయప్పణామ
నమ’త్థు జన సన్తాన, తమ సన్తాన భేదినో;
ధమ్ము’జ్జలన్త రుచినో, మునిన్దో’దాత రోచినో.
నిమిత్త
పిఙ్గలా’చరియాదీహి, ఛన్దం య ముదితం పురా;
సుద్ధమాగధికానం తం, న సాధేతి యథిచ్ఛితం [య’దిచ్ఛితం యతి’చ్ఛితం (క.)].
గన్థపరిమాణ
తతో మాగధభాసాయ, మత్తా,వణ్ణ,విభేదనం;
లక్ఖ్య లక్ఖణ సంయుత్తం, పసన్న’త్థ,పద,క్కమం.
అభిధానాది
ఇదం వుత్తోదయం నామ, లోకియ’చ్ఛన్దనిస్సితం;
ఆరభిస్స’మహం దాని, తేసం సుఖవిబుద్ధియా.
గణసఙ్కేతసఞ్ఞా
సబ్బగ్లా మ్నా,’దిగలహూ, భ్యా’,మజ్ఝ’న్త గరూ జసా;
మజ్ఝ’న్తలా ర,తే’తే’ట్ఠ, గణా గో గరు,లో లహు.
గణనియమ
భ,జ,సా ¶ సబ్బగ,లహూ, పఞ్చి’మే సణ్ఠితా గణా;
అరియాదిమ్హి విఞ్ఞేయ్యా, గణో ఇధ చతు’క్కలో.
గరు,లహుసరూప
సంయోగా’ది చ, దీఘో చ, నిగ్గహీతపరో చ, యో;
గరు, వఙ్కో, పాదన్తో,వా, రస్సో’ఞ్ఞో మత్తికో లు’జు.
పరే పాదాదిసంయోగే, యో పుబ్బో గరుక’క్ఖరో;
లహు స క్వచి విఞ్ఞేయ్యో, తదుదాహరణం యథా.
దస్సనరసా’నుభావనే, నిబద్ధగేధా జినస్స’యం జనతా;
విమ్హయజననీ సఞ్ఞత, క్రియా ను కం నా’నురఞ్జయతి.
విఞ్ఞేయ్యా లోకతో సఞ్ఞా, సముద్దో,సు,రసాదినం;
పాదోఞేయ్యో చతుత్థం’సో, పదచ్ఛేదో యతీ భవే.
సమ,మడ్ఢసమం, వుత్తం, విసమం చా’పరం తిధా;
సమా లక్ఖణతో పాదా, చత్తారో యస్స తం సమం.
యస్స’న్తిమేన దుతియో, తతియేనా’దిమో సమో;
త’దడ్ఢసమ, మఞ్ఞం తు, భిన్న లక్ఖణ పాదికం.
పాద’మేకక్ఖరా’రబ్భ, యావ ఛబ్బీసత’క్ఖరా;
భవే పాదేహి తం ఛన్దం, నానానామో’దితం తతో.
దణ్డకా చణ్డవుట్ఠ్యా’ది, పాదేహి ఛహి, తీహి తు;
‘గాథా’తి చ పరత్థే’వం, ఛన్దో సఞ్ఞా పకాసితా.
అనన్తరో’దితం చ’ఞ్ఞ, మేతం సామఞ్ఞ నామతో;
‘గాథా’ఇచ్చేవ నిద్దిట్ఠం, మునిన్దవచనే పన.
విసేసనామతో కిఞ్చి, గహేత్వా సబ్బథో’చితం;
దస్సయిస్సామ’హం తే’త్థ, నామానా’వి భవిస్సరే.
ఇతి వుత్తోదయే ఛన్దసి సఞ్ఞాపరిభాసా నిద్దేసో నామ
పఠమో పరిచ్ఛేదో.
౨. మత్తావుత్తినిద్దేస-దుతియపరిచ్ఛేద
గణనియమ
ఛట్ఠో’ఖిలలహు,జో ¶ వా,
గయుతా’ఞ్ఞే,ఛ’గ్గణా,న జో విసమే,;
అరియాయ’న్తడ్ఢే లో, ఛట్ఠో,’న్తే గో,గణా ఛ’ఞ్ఞే.
యతినియమ
పఠమడ్ఢే ఛట్ఠో చే,
సబ్బలహే,’త్థా’దిలహుని భవతియతి;
తప్పరకో,న్తేపి, సచే, చరిమేపి, భవతి చతుత్థో’న్తే.
౧౯. అరియాసామఞ్ఞం చే, పుబ్బో’దిత లక్ఖణం భవే యస్సా.
౨౦. ఆదిమ’మథ పాదయుగం, యస్సా త్యం’సేహి సా పథ్యా.
యత్థ గణత్తయ ముల్లఙ్ఘి,
యో’భయత్థా’దిమో భవే విపులా.
౨౨. గరుమజ్ఝగో జకారో, చతుత్థకో దుతియకో చపలా.
చపలా’గతా’ఖిలం చే, దలా’దిమం లక్ఖణం భజతి యస్సా;
పథ్యాలక్ఖణ’మఞ్ఞం, ముఖచపలా నామ సా భవతి.
పథ్యాయ లక్ఖణం చే, పఠమడ్ఢే లక్ఖణం తు చపలాయ;
దుతియే దలే’థ యస్సా, పకిత్తితా సా జఘనచపలా.
అరియాజాతియో.
సబ్బంపఠమదలే యది, లక్ఖణ’మరియాయ వుత్త’ముభయేసు;
యస్సా దలేసు యుత్తం,
వుత్తా సా గీతి వుత్త యతి లలితా.
అరియాయం దుతియ’డ్ఢే, గదితా’ఖిలలక్ఖణం యం తం;
భవతి దలేసు’భయేసుపి,
యది యస్సా సా’య ముపగీతి.
అరియాయ’డ్ఢద్వితయం, పుబ్బోదిత లక్ఖణో’పేతం;
విపరియయేనా’భిహితం,
యస్సా సమ్భవతి చే’హ సో’గ్గీతి.
అరియాపుబ్బ’డ్ఢం ¶ యది, గరునే’కేనా’ధికేన నిధనే యుత్తం;
యది పుబ్బ’డ్ఢసమానం, దల మితరం చో’దితా’య’మరియాగీతి.
గీతిజాతియో.
విసమే ఛ సియుం కలా ముఖే,
సమే త్వ’ట్ఠ, ర,ల,గా, తతో’పరి;
వేతాలీయం త ముచ్చతే, లహు ఛక్కం న నిరన్తరం సమే.
వేతాలీయోపమం ముఖే తం,
ఓపచ్ఛన్దసకం ర,యా య’దన్తే.
౩౧. ఆపాతలికా కథితా’యం, భగగా’న్తే యది పుబ్బమివ’ఞ్ఞం.
యదా’దితో దక్ఖిణన్తికా,
ఠితే’త్థ పాదేస్వా’ఖిలేసు జో.
‘ఉదిచ్చవుత్తీ’తి వుచ్చతే,
జో చా’దో విసమేసు సణ్ఠితో.
౩౪. పుబ్బత్థ, సమేసు చే గ, జా, ‘పచ్చవుత్తి’ రుదితా’తి సణ్ఠితా.
సమాసమా’త్రా’దినం సమా,
సంయుతా భవతి తం పవత్తకం.
వేతాలీయజాతియో.
౩౮. ద్విక విహత వసు లహు అచలధితి రి’హ.
౪౦. జో న్లా’ థవా’ణ్ణవా విసిలోకో.
౪౨. పఞ్చ,ట్ఠ,నవసు యది లో చిత్రా.
౪౩. గ,ల్యా’ట్ఠహి చే’సా వు’పచిత్రా.
య’మతీత లక్ఖణ విసేస యుతం, (చిత్రా)
మత్తా సమా’ది పాదా’భిహితం; (విసిలోక)
అనియత వుత్త పరిమాణ సహితం, (వానవాసికా)
పథితం జనేసు పాదాకులకం. (విసిలోక)
మత్తాసమక జాతియో.
వినా ¶ వణ్ణేహి మత్తా గా, వినా వణ్ణా గరూహి తు;
వినా లహూహి గరవో, దలే పథ్యాదినో మతా.
ఇతి వుత్తోదయే ఛన్దసి మత్తావుత్తినిద్దేసో నామ
దుతియో పరిచ్ఛేదో.
౩. సమవుత్తినిద్దేస-తతియపరిచ్ఛేద
గాయత్తీ.
ఉణ్హికా.
అనుట్ఠుభా.
బ్రహతీ.
౫౫. మ్సాజ్గా సుద్ధవిరాజితం మతం.
౫౬. మ్నా యో గో యది పణవో ఖ్యాతో.
౫౭. మ్భా స,గయుత్తా రుమ్మవతీ సా.
౫౮. ఞేయ్యా మత్తా మ, భ, స, గయుత్తా.
౫౯. చమ్పకమాలా చే భ, మ, సా గో [ఇదం నామన్తరఞాపనత్థమేవ పున వుత్తం (టీ.)].
౬౧. ఉబ్భాసకం తం చే తో మ, రా ల్చ.
పన్తి.
౬౩. ఇన్దాదికా ¶ తా వజిరా జ, గా గో.
౬౪. ఉపాదికా సా’వ జ,తా జ,గా గో.
అనన్తరో’దీరిత లక్ఖణా చే, (ఉపేన్దవజిర)
పాదా విమిస్సా ఉపజాతియో తా; (ఇన్దవజిర)
ఏవం కిల’ఞ్ఞాసుపి మిస్సితాసు, (ఇన్దవజిర)
వదన్తి జాతిస్విద’ మేవ నామం. (ఉపేన్దవజిర)
౬౬. న, జ, జ, ల, గా గదితా సుముఖీ.
౬౭. దోధక మిచ్ఛతి చే భ,భ,భా గా.
౬౮. వేద,స్సేహి,ధ్తా త్గగా,సాలినీ సా.
౬౯. వాతోమ్మీ సా, యతి సా మ్భా త, గా గో.
౭౦. భా త, న, గా గో’సు, రస సిరీ సా.
౭౧. రో న, రా ఇహ రథోద్ధతా ల, గా.
౭౨. స్వాగతే’తి ర, న, భా గరుకా ద్వే.
తిట్ఠుభా.
౭౪. వదన్తి వంసట్ఠమి’దం జ, తా జ, రా.
౭౫. సా ఇన్దవంసా ఖలు యత్థ తా జ,రా.
౭౬. ఇధ తోటక మమ్బుధి,సేహి మితం.
౭౭. దుతవిలమ్బిత మాహ న, భా భ,రా.
౭౮. వసు యుగ విరతీ నా,మ్యా’ పుటో’యం.
౭౯. న, య, సహితా న్యా’ కుసుమవిచిత్తా.
౮౦. భుజఙ్గ’ప్పయాతం భవే వేద, యేహి.
౮౧. న, భ, జ, రేహి భవతి’ప్పియంవదా.
౮౨. వుత్తా సుధీహి లలితా త, భా జ, రా.
౮౩. పమితక్ఖరా స, జ, స,సేహు’దితా.
౮౪. న,న,భ,ర,సహితా’భిహితు’జ్జలా.
౮౫. పఞ్చ’స్స’చ్ఛిన్నా, వేస్సదేవీ మ,మా యా.
౮౬. భవతి ¶ హి తామరసం న, జ, జా యో.
౮౭. ‘కమలా’తి ఞేయ్యా స,య,సేహి యో చే.
జగతీ.
౮౮. మ్నా జ్రా గో, తిదసయతి’ప్పహస్సిణీ సా.
౮౯. చతు,గ్గహే,హి’హ రుచిరా, జ,భా స్జ,గా.
అతిజగతీ.
౯౦. న,న,ర,స,లహు,గా,సరేహి’పరాజితా.
౯౧. న,న,భ,న,ల,గి’తి,ప్పహరణకలికా.
౯౨. వుత్తా వసన్తతిలకా త,భ,జా జ,గా గో.
సక్కరీ.
౯౩. ద్విహత హయ లహు ర’థ గి’తి ససికలా.
౯౪. వసు,హయ,యతి రి’హ,మణిగుణనికరో.
౯౫. న,న,మ,య,య,యుతా’యం,మాలినీ భోగి’సీహి.
౯౬. భవతి న,జా,భ,జా రసహితా పభద్దకం.
అతిసక్కరీ.
౯౭. న,జ,భ,జ,రా సదా భవతి వాణినీ గ, యుత్తా.
అట్ఠి.
౯౮. య, మా నో సో భల్గా, రస, హరవిరామా సిఖరణీ.
౯౯. రస, యుగి, సితో, నో సో మ్రా స్లా, గ్య’దా హరిణీ తదా.
౧౦౦. మన్దక్కన్తా, మ,భ,న,త,త,గా, గో యుగు,త్వ,స్సకేహి.
అచ్చట్ఠి.
౧౦౧. మో తో నో యో యా, కుసుమితలతా, వేల్లితా’ క్ఖు,త్వి,సీహి.
ధుతి.
౧౦౨. రసు,త్వ,స్సేహి య్మా, న,స,ర,ర,గరూ, మేఘవిప్ఫుజ్జితా సా.
౧౦౩. అక్కస్సేహి యతి మ్స,జాస,త,త,గా, సద్దూలవిక్కీళితం.
అతిధుతి.
౧౦౪. వుత్త ¶ మీదిసం తు నామతో ర,జా ర,జా ర,జా గరూ,లహూ చ.
కతి.
౧౦౫. మ్రా భ్నా యో యో’త్ర యేన,త్తి,ముని, యతియుతా, సన్ధరా కిత్తితా’యం.
పకతి.
౧౦౬. ఓ న,ర,నా ర,నా చ థ గరూ దస,క్క,విరమఞ్హి భద్దక’మిదం.
ఆకతి.
ఇతి వుత్తోదయే ఛన్దసి సమవుత్తినిద్దేసో నామ
తతియో పరిచ్ఛేదో.
౪. అడ్ఢసమవుత్తినిద్దేస-చతుత్థపరిచ్ఛేద
విసమే యది సా స,ల,గా సమే,
భ,త్తయతో గరుకా వు’పచిత్తం.
భ,త్తయతో యది గా దుతమజ్ఝా;
యది పునరే’వ భవన్తి న, జా జ్యా.
యది స,త్తితయం గరుయుత్తం,
వేగవతీ యది భ,త్తితయా గా.
తో జో విసమే రతో గరూ చే;
స్మా జ్గా భద్దవిరాజ మేత్థ గో చే.
విసమే స, జా స,గరు,యుత్తా;
కేతుమతీ సమే భ,ర,న,గా గో.
ఆఖ్యానకీ తా విసమే జ, గా గో; (ఇన్దవజిర)
జ,తా జ,గా గో తు సమే’థ పాదే. (ఉపేన్దవజిర)
జ,తా జ,గా గో విసమే సమే తు; (ఉపేన్దవజిర)
తా జో గ,గా చే విపరీతపుబ్బా. (ఇన్దవజిర)
స,స,తో స,ల,గా విసమే సమే;
న,భ,భ,రా భవతే హరిణప్లుతా.
యది న,న,ర,ల,గా న,జా జ,రా,
యది చ తదా’పరవత్త మిచ్ఛతి.
విసమ ¶ ముపగతా న,నా ర,యా చే;
న,జ,జ,ర,గా సమకే చ పుప్ఫితగ్గా.
ద్వయం మిదం వేతాలీయ’ప్పభేదో.
సా యవాదికా మతీ ర,జా ర,జా త్వ,
సమే సమే జ,రా జ,రా గరూ భవేయ్యుం.
ఇతి వుత్తోదయే ఛన్దసి అడ్ఢసమవుత్తినిద్దేసో నామ
చతుత్థో పరిచ్ఛేదో.
౫. విసమవుత్తినిద్దేస-పఞ్చమపరిచ్ఛేద
౧౧౮. న’ట్ఠక్ఖరేసు పాదేసు, స్నా’దిమ్హా యో’ణ్ణవా వత్తం.
౧౧౯. సమేసు సిన్ధుతో జేన, పథ్యావత్తం పకిత్తితం.
౧౨౦. ఓజేసు జేన సిన్ధుతో, త’మేవ వీపరీతా’ది.
౧౨౧. న,కారో చే జలధితో, చపలావత్త’మిచ్చే’తం.
౧౨౨. సమే లో సత్తమో యస్సా, విపులా పిఙ్గలస్స సా.
వత్త’ప్పభేదో.
నదిస్సతే’త్థ యం ఛన్దం, పయోగే దిస్సతే యది;
విసమ’క్ఖరపాదం తం, గాథా సామఞ్ఞనామతో.
ఇతి వుత్తోదయే ఛన్దసి విసమవుత్తి నిద్దేసో నామ
పఞ్చమో పరిచ్ఛేదో.
౬. ఛప్పచ్చయవిభాగ-ఛట్ఠపరిచ్ఛేద
పత్థారనయ
పత్థారే ¶ సబ్బగే పాదే, పుబ్బగా’ధో ల్ప’రే సమా;
పుబ్బే గరు తే చ మిమే, కత్తబ్బా యావ సబ్బలా.
నట్ఠనయ
నట్ఠస్స యో భవేయ్య’ఙ్కో, తస్మిం లో’ద్ధికతే సమే;
విసమే త్వే’కసహితే, భవేయ్య’ద్ధికతే గరు.
ఉద్దిట్ఠనయ
ఏకా’దినుక్కమేన’ఙ్కే, పుబ్బాధో ద్విగుణే లిఖే;
మిస్సకేహి లహుట్ఠేహి, సే’కేహు’ద్దిట్ఠకం భవే.
సబ్బగలక్రియనయ
వుత్త’క్ఖర సమా సఙ్ఖ్యా, లిక్ఖ్య సేకో’పరూ’పరి;
ఏకేకహీన మేకాది, ను’ట్ఠానే సబ్బగాదికం.
వుత్తసఙ్ఖ్యానయ
గరుక్రియా’ఙ్క సన్దోహే, భవే సఙ్ఖ్యా విమిస్సితే;
ఉద్దిట్ఠ’ఙ్క సమాహారో, సే’కో వే’మం సమా’నయే.
వుత్తఅద్ధానయ
సఙ్ఖ్యేవ ద్విగుణే’కూనా, విత్థారా’యామసమ్భవా;
వుత్తస్స’ద్ధ’న్తరానఞ్చ, గరులానఞ్చ అఙ్గులం.
ఇతి వుత్తోదయే ఛన్దసి ఛప్పచ్చయవిభాగో నామ
ఛట్ఠో పరిచ్ఛేదో.
నిగమన
సేల’న్తరా’యతన ¶ వాసిక సీల’త్థేర,
పాదో గరు గ్గుణగరు జ్జయతం మమే’సో;
యస్స ప్పభావ’మవలమ్బ మయే’దిసోపి,
సమ్పాదితో’భిమత సిద్ధికరో పరత్థో.
పరత్థ సమ్పాదనతో, పుఞ్ఞేనా’ధిగతేన’హం;
పరత్థ సమ్పాదనకో, భవేయ్యం జాతి జాతియం.
అవలోకిత మత్తేన, యథా ఛప్పచ్చయా మయా;
సాధితా సాధయన్తే’వ, మిచ్ఛితత్థమ్పి పాణినోతి.
ఇతి సఙ్ఘరక్ఖితమహాసామిత్థేరేన విరచితం
వుత్తోదయప్పకరణం పరినిట్ఠితం.