📜

నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స

మజ్ఝిమనికాయే

మూలపణ్ణాస-అట్ఠకథా

(పఠమో భాగో)

గన్థారమ్భకథా

కరుణాసీతలహదయం ¶ ¶ ¶ , పఞ్ఞాపజ్జోతవిహతమోహతమం;

సనరామరలోకగరుం, వన్దే సుగతం గతివిముత్తం.

బుద్ధోపి బుద్ధభావం, భావేత్వా చేవ సచ్ఛికత్వా చ;

యం ఉపగతో గతమలం, వన్దే తమనుత్తరం ధమ్మం.

సుగతస్స ఓరసానం, పుత్తానం మారసేనమథనానం;

అట్ఠన్నమ్పి సమూహం, సిరసా వన్దే అరియసఙ్ఘం.

ఇతి ¶ మే పసన్నమతినో, రతనత్తయవన్దనామయం పుఞ్ఞం;

యం సువిహతన్తరాయో, హుత్వా తస్సానుభావేన.

మజ్ఝిమపమాణసుత్తఙ్కితస్స ఇధ మజ్ఝిమాగమవరస్స;

బుద్ధానుబుద్ధసంవణ్ణితస్స పరవాదమథనస్స.

అత్థప్పకాసనత్థం, అట్ఠకథా ఆదితో వసిసతేహి;

పఞ్చహి యా సఙ్గీతా, అనుసఙ్గీతా చ పచ్ఛాపి.

సీహళదీపం పన ఆభతాథ వసినా మహామహిన్దేన;

ఠపితా సీహళభాసాయ, దీపవాసీనమత్థాయ.

అపనేత్వాన తతోహం, సీహళభాసం మనోరమం భాసం;

తన్తినయానుచ్ఛవికం, ఆరోపేన్తో విగతదోసం.

సమయం ¶ అవిలోమేన్తో, థేరానం థేరవంసదీపానం;

సునిపుణవినిచ్ఛయానం, మహావిహారే నివాసీనం.

హిత్వా పునప్పునాగతమత్థం, అత్థం పకాసయిస్సామి;

సుజనస్స చ తుట్ఠత్థం, చిరట్ఠితత్థఞ్చ ధమ్మస్స.

సీలకథా ¶ ధుతధమ్మా, కమ్మట్ఠానాని చేవ సబ్బాని;

చరియావిధానసహితో, ఝానసమాపత్తివిత్థారో.

సబ్బా చ అభిఞ్ఞాయో, పఞ్ఞాసఙ్కలననిచ్ఛయో చేవ;

ఖన్ధాధాతాయతనిన్ద్రియాని అరియాని చేవ చత్తారి.

సచ్చాని ¶ పచ్చయాకారదేసనా సుపరిసుద్ధనిపుణనయా;

అవిముత్తతన్తిమగ్గా, విపస్సనాభావనా చేవ.

ఇతి పన సబ్బం యస్మా, విసుద్ధిమగ్గే మయా సుపరిసుద్ధం;

వుత్తం తస్మా భియ్యో, న తం ఇధ విచారయిస్సామి.

‘‘మజ్ఝే విసుద్ధిమగ్గో, ఏస చతున్నమ్పి ఆగమానఞ్హి;

ఠత్వా పకాసయిస్సతి, తత్థ యథాభాసితమత్థం’’.

ఇచ్చేవ కతో తస్మా, తమ్పి గహేత్వాన సద్ధిమేతాయ;

అట్ఠకథాయ విజానథ, మజ్ఝిమసఙ్గీతియా అత్థన్తి.

నిదానకథా

౧. తత్థ మజ్ఝిమసఙ్గీతి నామ పణ్ణాసతో మూలపణ్ణాసా మజ్ఝిమపణ్ణాసా ఉపరిపణ్ణాసాతి పణ్ణాసత్తయసఙ్గహా. వగ్గతో ఏకేకాయ పణ్ణాసాయ పఞ్చ పఞ్చ వగ్గే కత్వా పన్నరసవగ్గసమాయోగా. సుత్తతో దియడ్ఢసుత్తసతం ద్వే చ సుత్తన్తా. పదతో తేవీసుత్తరపఞ్చసతాధికాని అసీతిపదసహస్సాని. తేనాహు పోరాణా –

‘‘అసీతిపదసహస్సాని, భియ్యో పఞ్చసతాని చ;

పున తేవీసతి వుత్తా, పదమేవం వవత్థిత’’న్తి.

అక్ఖరతో ¶ సత్త అక్ఖరసతసహస్సాని చత్తాలీసఞ్చ సహస్సాని తేపఞ్ఞాసఞ్చ అక్ఖరాని. భాణవారతో అసీతి భాణవారా తేవీసపదాధికో చ ఉపడ్ఢభాణవారో. అనుసన్ధితో పుచ్ఛానుసన్ధి-అజ్ఝాసయానుసన్ధి-యథానుసన్ధివసేన సఙ్ఖేపతో తివిధో అనుసన్ధి. విత్థారతో పనేత్థ తీణి అనుసన్ధిసహస్సాని నవ చ సతాని హోన్తి. తేనాహు పోరాణా –

‘‘తీణి ¶ సన్ధిసహస్సాని, తథా నవసతాని చ;

అనుసన్ధినయా ఏతే, మజ్ఝిమస్స పకాసితా’’తి.

తత్థ పణ్ణాసాసు మూలపణ్ణాసా ఆది, వగ్గేసు మూలపరియాయవగ్గో, సుత్తేసు మూలపరియాయసుత్తం. తస్సాపి ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆదికం ఆయస్మతా ఆనన్దేన పఠమమహాసఙ్గీతికాలే వుత్తం నిదానమాది. సా పనేసా పఠమమహాసఙ్గీతి సుమఙ్గలవిలాసినియా దీఘనికాయట్ఠకథాయ ఆదిమ్హి విత్థారితా. తస్మా సా తత్థ విత్థారితనయేనేవ వేదితబ్బా.

౧. మూలపరియాయవగ్గో

౧. మూలపరియాయసుత్తవణ్ణనా

౧. యం ¶ ¶ ¶ పనేతం ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తిఆదికం నిదానం. తత్థ ఏవన్తి నిపాతపదం. మేతిఆదీని నామపదాని. ఉక్కట్ఠాయం విహరతీతి ఏత్థ వీతి ఉపసగ్గపదం, హరతీతి ఆఖ్యాతపదన్తి ఇమినా తావ నయేన పదవిభాగో వేదితబ్బో.

అత్థతో పన ఏవం-సద్దో తావ ఉపమూపదేససమ్పహంసనగరహణవచనసమ్పటిగ్గహాకారనిదస్సనావధారణాదిఅనేకత్థప్పభేదో. తథాహేస – ‘‘ఏవం జాతేన మచ్చేన కత్తబ్బం కుసలం బహు’’న్తి ఏవమాదీసు (ధ. ప. ౫౩) ఉపమాయం ఆగతో. ‘‘ఏవం తే అభిక్కమితబ్బం, ఏవం తే పటిక్కమితబ్బ’’న్తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౧౨౨) ఉపదేసే. ‘‘ఏవమేతం భగవా, ఏవమేతం సుగతా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౩.౬౬) సమ్పహంసనే. ‘‘ఏవమేవం పనాయం వసలీ యస్మిం వా తస్మిం వా తస్స ముణ్డకస్స సమణకస్స వణ్ణం భాసతీ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౧.౧౮౭) గరహణే. ‘‘ఏవం భన్తేతి ఖో తే భిక్ఖూ భగవతో పచ్చస్సోసు’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౧) వచనసమ్పటిగ్గహే. ‘‘ఏవం బ్యాఖో అహం, భన్తే, భగవతా ధమ్మం దేసితం ఆజానామీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౯౮) ఆకారే. ‘‘ఏహి త్వం, మాణవక, యేన సమణో ఆనన్దో తేనుపసఙ్కమ, ఉపసఙ్కమిత్వా మమ వచనేన సమణం, ఆనన్దం, అప్పాబాధం అప్పాతఙ్కం లహుట్ఠానం బలం ఫాసువిహారం పుచ్ఛ – ‘సుభో మాణవో తోదేయ్యపుత్తో, భవన్తం ఆనన్దం, అప్పాబాధం అప్పాతఙ్కం లహుట్ఠానం బలం ఫాసువిహారం పుచ్ఛతీ’తి, ఏవఞ్చ వదేహి సాధు కిర భవం ఆనన్దో యేన సుభస్స మాణవస్స తోదేయ్యపుత్తస్స నివేసనం, తేనుపసఙ్కమతు అనుకమ్పం ఉపాదాయా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౪౪౫) నిదస్సనే. ‘‘తం కిం మఞ్ఞథ, కాలామా, ఇమే ధమ్మా కుసలా వా అకుసలా ¶ వాతి? అకుసలా, భన్తే. సావజ్జా వా అనవజ్జా వాతి? సావజ్జా, భన్తే. విఞ్ఞుగరహితా వా విఞ్ఞుప్పసత్థా వాతి? విఞ్ఞుగరహితా, భన్తే. సమత్తా సమాదిన్నా అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తన్తి నో వా, కథం వో ఏత్థ హోతీతి? సమత్తా, భన్తే, సమాదిన్నా అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తన్తి, ఏవం నో ఏత్థ హోతీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౩.౬౬) అవధారణే. స్వాయమిధ ఆకారనిదస్సనావధారణేసు దట్ఠబ్బో.

తత్థ ¶ ఆకారట్ఠేన ఏవంసద్దేన ఏతమత్థం దీపేతి – నానానయనిపుణం అనేకజ్ఝాసయసముట్ఠానం అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నం వివిధపాటిహారియం ధమ్మత్థదేసనాపటివేధగమ్భీరం సబ్బసత్తానం సకసకభాసానురూపతో సోతపథమాగచ్ఛన్తం ¶ తస్స భగవతో వచనం సబ్బప్పకారేన కో సమత్థో విఞ్ఞాతుం, సబ్బథామేన పన సోతుకామతం జనేత్వాపి ఏవం మే సుతం, మయాపి ఏకేనాకారేన సుతన్తి.

నిదస్సనట్ఠేన ‘‘నాహం సయమ్భూ, న మయా ఇదం సచ్ఛికత’’న్తి అత్తానం పరిమోచేన్తో ఏవం మే సుతం, మయాపి ఏవం సుతన్తి ఇదాని వత్తబ్బం సకలం సుత్తం నిదస్సేతి.

అవధారణట్ఠేన ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం బహుస్సుతానం యదిదం ఆనన్దో, గతిమన్తానం, సతిమన్తానం, ధితిమన్తానం, ఉపట్ఠాకానం యదిదం ఆనన్దో’’తి (అ. ని. ౧.౨౧౯-౨౨౩) ఏవం భగవతా, ‘‘ఆయస్మా ఆనన్దో అత్థకుసలో ధమ్మకుసలో బ్యఞ్జనకుసలో నిరుత్తికుసలో పుబ్బాపరకుసలో’’తి (అ. ని. ౫.౧౬౯) ఏవం ధమ్మసేనాపతినా చ పసత్థభావానురూపం అత్తనో ధారణబలం దస్సేన్తో సత్తానం సోతుకమ్యతం జనేతి ‘‘ఏవం మే సుతం, తఞ్చ ఖో అత్థతో వా బ్యఞ్జనతో వా అనూనమనధికం, ఏవమేవ న అఞ్ఞథా దట్ఠబ్బ’’న్తి.

మే-సద్దో తీసు అత్థేసు దిస్సతి. తథా హిస్స ‘‘గాథాభిగీతం మే అభోజనేయ్య’’న్తిఆదీసు (సు. ని. ౮౧) మయాతి అత్థో. ‘‘సాధు మే, భన్తే భగవా, సంఖిత్తేన ధమ్మం దేసేతూ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౪.౮౮) మయ్హన్తి అత్థో. ‘‘ధమ్మదాయాదా మే, భిక్ఖవే, భవథా’’తిఆదీసు ¶ (మ. ని. ౧.౨౯) మమాతి అత్థో. ఇధ పన ‘‘మయా సుత’’న్తి చ ‘‘మమ సుత’’న్తి చ అత్థద్వయే యుజ్జతి.

సుతన్తి అయం సుత-సద్దో సఉపసగ్గో చ అనుపసగ్గో చ గమన-విస్సుత-కిలిన్న-ఉపచితానుయోగ-సోతవిఞ్ఞేయ్య-సోతద్వారానుసారవిఞ్ఞాతాదిఅనేకత్థప్పభేదో. తథా హిస్స ‘‘సేనాయ పసుతో’’తిఆదీసు గచ్ఛన్తోతి అత్థో. ‘‘సుతధమ్మస్స పస్సతో’’తిఆదీసు (ఉదా. ౧౧) విస్సుతధమ్మస్సాతి అత్థో, ‘‘అవస్సుతా అవస్సుతస్సాతి’’ఆదీసు (పాచి. ౬౫౭) కిలిన్నా కిలిన్నస్సాతి అత్థో. ‘‘తుమ్హేహి పుఞ్ఞం పసుతం అనప్పక’’న్తిఆదీసు (ఖు. పా. ౭.౧౨) ఉపచితన్తి ¶ అత్థో. ‘‘యే ఝానపసుతా ధీరా’’తిఆదీసు (ధ. ప. ౧౮౧) ఝానానుయుత్తాతి అత్థో. ‘‘దిట్ఠం సుతం ముత’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౪౧) సోతవిఞ్ఞేయ్యన్తి అత్థో. ‘‘సుతధరో సుతసన్నిచయో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౩౯) సోతద్వారానుసారవిఞ్ఞాతధరోతి అత్థో. ఇధ పనస్స సోతద్వారానుసారేన ‘‘ఉపధారిత’’న్తి వా ‘‘ఉపధారణ’’న్తి వాతి ¶ అత్థో. మే-సద్దస్స హి మయాతి అత్థే సతి ‘‘ఏవం మయా సుతం సోతద్వారానుసారేన ఉపధారిత’’న్తి యుజ్జతి. మమాతి అత్థే సతి ‘‘ఏవం మమ సుతం సోతద్వారానుసారేన ఉపధారణ’’న్తి యుజ్జతి.

ఏవమేతేసు తీసు పదేసు ఏవన్తి సోతవిఞ్ఞాణాదివిఞ్ఞాణకిచ్చనిదస్సనం. మేతి వుత్తవిఞ్ఞాణసమఙ్గిపుగ్గలనిదస్సనం. సుతన్తి అస్సవనభావప్పటిక్ఖేపతో అనూనానధికావిపరీతగ్గహణనిదస్సనం. తథా ఏవన్తి తస్సా సోతద్వారానుసారేన పవత్తాయ విఞ్ఞాణవీథియా నానప్పకారేన ఆరమ్మణే పవత్తిభావప్పకాసనం. మేతి అత్తప్పకాసనం. సుతన్తి ధమ్మప్పకాసనం. అయఞ్హేత్థ సఙ్ఖేపో ‘‘నానప్పకారేన ఆరమ్మణే పవత్తాయ విఞ్ఞాణవీథియా మయా న అఞ్ఞం కతం, ఇదం పన కతం, అయం ధమ్మో సుతో’’తి.

తథా ఏవన్తి నిద్దిసితబ్బప్పకాసనం. మేతి పుగ్గలప్పకాసనం. సుతన్తి పుగ్గలకిచ్చప్పకాసనం. ఇదం వుత్తం హోతి – యం సుత్తం నిద్దిసిస్సామి, తం మయా ఏవం సుతన్తి.

తథా ఏవన్తి యస్స చిత్తసన్తానస్స నానాకారప్పవత్తియా నానత్థబ్యఞ్జనగ్గహణం హోతి, తస్స ¶ నానాకారనిద్దేసో. ఏవన్తి హి అయం ఆకారపఞ్ఞత్తి, మేతి కత్తునిద్దేసో, సుతన్తి విసయనిద్దేసో. ఏత్తావతా నానాకారప్పవత్తేన చిత్తసన్తానేన తంసమఙ్గినో కత్తువిసయే గహణసన్నిట్ఠానం కతం హోతి.

అథ వా ఏవన్తి పుగ్గలకిచ్చనిద్దేసో. సుతన్తి విఞ్ఞాణకిచ్చనిద్దేసో. మేతి ఉభయకిచ్చయుత్తపుగ్గలనిద్దేసో. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపో – మయా సవనకిచ్చవిఞ్ఞాణసమఙ్గినా పుగ్గలేన విఞ్ఞాణవసేన లద్ధసవనకిచ్చవోహారేన సుతన్తి.

తత్థ ఏవన్తి చ మేతి చ సచ్చికట్ఠపరమత్థవసేన అవిజ్జమానపఞ్ఞత్తి. కిఞ్హేత్థ తం పరమత్థతో అత్థి, యం ఏవన్తి వా మేతి వా నిద్దేసం లభేథ? సుతన్తి ¶ విజ్జమానపఞ్ఞత్తి. యఞ్హి తమేత్థ సోతేన ఉపలద్ధం, తం పరమత్థతో విజ్జమానన్తి.

తథా ఏవన్తి చ మేతి చ తం తం ఉపాదాయ వత్తబ్బతో ఉపాదాపఞ్ఞత్తి. సుతన్తి దిట్ఠాదీని ఉపనిధాయ వత్తబ్బతో ఉపనిధాపఞ్ఞత్తి. ఏత్థ చ ఏవన్తి వచనేన అసమ్మోహం దీపేతి. న హి సమ్మూళ్హో నానప్పకారపటివేధసమత్థో హోతి. సుతన్తి వచనేన సుతస్స అసమ్మోసం దీపేతి. యస్స హి సుతం సమ్ముట్ఠం హోతి ¶ , న సో కాలన్తరేన మయా సుతన్తి పటిజానాతి. ఇచ్చస్స అసమ్మోహేన పఞ్ఞాసిద్ధి, అసమ్మోసేన పన సతిసిద్ధి. తత్థ పఞ్ఞా పుబ్బఙ్గమాయ సతియా బ్యఞ్జనావధారణసమత్థతా, సతిపుబ్బఙ్గమాయ పఞ్ఞాయ అత్థపటివేధసమత్థతా, తదుభయసమత్థతాయోగేన అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నస్స ధమ్మకోసస్స అనుపాలనసమత్థతో ధమ్మభణ్డాగారికత్తసిద్ధి.

అపరో నయో – ఏవన్తి వచనేన యోనిసో మనసికారం దీపేతి, అయోనిసో మనసికరోతో హి నానప్పకారపటివేధాభావతో. సుతన్తి వచనేన అవిక్ఖేపం దీపేతి, విక్ఖిత్తచిత్తస్స సవనాభావతో. తథా హి విక్ఖిత్తచిత్తో పుగ్గలో సబ్బసమ్పత్తియా వుచ్చమానోపి ‘‘న మయా సుతం, పున భణథా’’తి భణతి. యోనిసో మనసికారేన చేత్థ అత్తసమ్మాపణిధిం పుబ్బే చ కతపుఞ్ఞతం సాధేతి, సమ్మా అపణిహితత్తస్స పుబ్బే అకతపుఞ్ఞస్స వా తదభావతో. అవిక్ఖేపేన ¶ పన సద్ధమ్మస్సవనం సప్పురిసూపనిస్సయఞ్చ సాధేతి. న హి విక్ఖిత్తచిత్తో సోతుం సక్కోతి, న చ సప్పురిసే అనుపస్సయమానస్స సవనం అత్థీతి.

అపరో నయో – యస్మా ఏవన్తి యస్స చిత్తసన్తానస్స నానాకారప్పవత్తియా నానత్థబ్యఞ్జనగ్గహణం హోతి, తస్స నానాకారనిద్దేసోతి వుత్తం. సో చ ఏవం భద్దకో ఆకారో న సమ్మా అప్పణిహితత్తనో పుబ్బే అకతపుఞ్ఞస్స వా హోతి, తస్మా ఏవన్తి ఇమినా భద్దకేన ఆకారేన పచ్ఛిమచక్కద్వయసమ్పత్తిం అత్తనో దీపేతి, సుతన్తి సవనయోగేన పురిమచక్కద్వయసమ్పత్తిం. న హి అప్పతిరూపదేసే వసతో సప్పురిసూపనిస్సయవిరహితస్స వా సవనం అత్థి. ఇచ్చస్స పచ్ఛిమచక్కద్వయసిద్ధియా ఆసయసుద్ధి సిద్ధా హోతి. పురిమచక్కద్వయసిద్ధియా పయోగసుద్ధి. తాయ చ ఆసయసుద్ధియా అధిగమబ్యత్తిసిద్ధి, పయోగసుద్ధియా ఆగమబ్యత్తిసిద్ధి. ఇతి పయోగాసయసుద్ధస్స ¶ ఆగమాధిగమసమ్పన్నస్స వచనం అరుణుగ్గం వియ సూరియస్స ఉదయతో యోనిసోమనసికారో వియ చ కుసలకమ్మస్స అరహతి భగవతో వచనస్స పుబ్బఙ్గమం భవితున్తి ఠానే నిదానం ఠపేన్తో ఏవం మే సుతన్తిఆదిమాహ.

అపరో నయో – ఏవన్తి ఇమినా నానప్పకారపటివేధదీపకేన వచనేన అత్తనో అత్థపటిభానపటిసమ్భిదాసమ్పత్తిసబ్భావం దీపేతి. సుతన్తి ఇమినా సోతబ్బభేదపటివేధదీపకేన ధమ్మనిరుత్తిపటిసమ్భిదాసమ్పత్తిసబ్భావం ¶ . ఏవన్తి చ ఇదం యోనిసోమనసికారదీపకం వచనం భాసమానో – ‘‘ఏతే మయా ధమ్మా మనసానుపేక్ఖితా దిట్ఠియా సుప్పటివిద్ధా’’తి దీపేతి. సుతన్తి ఇదం సవనయోగదీపకం వచనం భాసమానో – ‘‘బహూ మయా ధమ్మా సుతా ధాతా వచసా పరిచితా’’తి దీపేతి. తదుభయేనపి అత్థబ్యఞ్జనపారిపూరిం దీపేన్తో సవనే ఆదరం జనేతి. అత్థబ్యఞ్జనపరిపుణ్ణఞ్హి ధమ్మం ఆదరేన అస్సుణన్తో మహతా హితా పరిబాహిరో హోతీతి ఆదరం జనేత్వా సక్కచ్చం ధమ్మో సోతబ్బోతి.

‘‘ఏవం మే సుత’’న్తి ఇమినా పన సకలేన వచనేన ఆయస్మా ఆనన్దో తథాగతప్పవేదితం ధమ్మం అత్తనో అదహన్తో అసప్పురిసభూమిం అతిక్కమతి, సావకత్తం పటిజానన్తో సప్పురిసభూమిం ఓక్కమతి. తథా అసద్ధమ్మా చిత్తం వుట్ఠాపేతి, సద్ధమ్మే చిత్తం పతిట్ఠాపేతి. ‘‘కేవలం సుతమేవేతం మయా ¶ తస్సేవ పన భగవతో వచన’’న్తి దీపేన్తో అత్తానం పరిమోచేతి, సత్థారం అపదిసతి, జినవచనం అప్పేతి, ధమ్మనేత్తిం పతిట్ఠాపేతి.

అపిచ ‘‘ఏవం మే సుత’’న్తి అత్తనా ఉప్పాదితభావం అప్పటిజానన్తో పురిమవచనం వివరన్తో ‘‘సమ్ముఖా పటిగ్గహితమిదం మయా తస్స భగవతో చతువేసారజ్జవిసారదస్స దసబలధరస్స ఆసభట్ఠానట్ఠాయినో సీహనాదనాదినో సబ్బసత్తుత్తమస్స ధమ్మిస్సరస్స ధమ్మరాజస్స ధమ్మాధిపతినో ధమ్మదీపస్స ధమ్మసరణస్స సద్ధమ్మవరచక్కవత్తినో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స వచనం, న ఏత్థ అత్థే వా ధమ్మే వా పదే వా బ్యఞ్జనే వా కఙ్ఖా వా విమతి వా కత్తబ్బా’’తి సబ్బదేవమనుస్సానం ఇమస్మిం ధమ్మే అస్సద్ధియం వినాసేతి, సద్ధాసమ్పదం ఉప్పాదేతీతి. తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘వినాసయతి ¶ అస్సద్ధం, సద్ధం వడ్ఢేతి సాసనే;

ఏవం మే సుతమిచ్చేవం, వదం గోతమసావకో’’తి.

ఏకన్తి గణనపరిచ్ఛేదనిద్దేసో. సమయన్తి పరిచ్ఛిన్ననిద్దేసో. ఏకం సమయన్తి అనియమితపరిదీపనం. తత్థ సమయసద్దో –

సమవాయే ఖణే కాలే, సమూహే హేతుదిట్ఠిసు;

పటిలాభే పహానే చ, పటివేధే చ దిస్సతి.

తథా హిస్స ‘‘అప్పేవ నామ స్వేపి ఉపసఙ్కమేయ్యామ కాలఞ్చ సమయఞ్చ ఉపాదాయా’’తి ఏవమాదీసు (దీ. ని. ౧.౪౪౭) సమవాయో ¶ అత్థో. ‘‘ఏకోవ ఖో, భిక్ఖవే, ఖణో చ సమయో చ బ్రహ్మచరియవాసాయా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౮.౨౯) ఖణో. ‘‘ఉణ్హసమయో పరిళాహసమయో’’తిఆదీసు (పాచి. ౩౫౮) కాలో. ‘‘మహాసమయో పవనస్మి’’న్తిఆదీసు సమూహో. ‘‘సమయోపి ఖో తే, భద్దాలి, అప్పటివిద్ధో అహోసి, భగవా ఖో సావత్థియం విహరతి, భగవాపి మం జానిస్సతి, ‘భద్దాలి, నామ భిక్ఖు సత్థుసాసనే సిక్ఖాయ న పరిపూరకారీ’తి, అయమ్పి ఖో తే, భద్దాలి, సమయో అప్పటివిద్ధో అహోసీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౧౩౫) హేతు ¶ . ‘‘తేన ఖో పన సమయేన ఉగ్గాహమానో పరిబ్బాజకో సమణముణ్డికాపుత్తో సమయప్పవాదకే తిన్దుకాచీరే ఏకసాలకే మల్లికాయ ఆరామే పటివసతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౨౬౦) దిట్ఠి.

‘‘దిట్ఠే ధమ్మే చ యో అత్థో, యో చత్థో సమ్పరాయికో;

అత్థాభిసమయా ధీరో, పణ్డితోతి పవుచ్చతీ’’తి. –

ఆదీసు (సం. ని. ౧.౧౨౯) పటిలాభో. ‘‘సమ్మా మానాభిసమయా అన్తమకాసి దుక్ఖస్సా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౪) పహానం. ‘‘దుక్ఖస్స పీళనట్ఠో సఙ్ఖతట్ఠో సన్తాపట్ఠో విపరిణామట్ఠో అభిసమయట్ఠో’’తిఆదీసు (పటి. మ. ౩.౧) పటివేధో. ఇధ పనస్స కాలో అత్థో. తేన సంవచ్ఛర-ఉతు-మాసడ్ఢమాస-రత్తి-దివ-పుబ్బణ్హ-మజ్ఝన్హిక-సాయన్హ- పఠమమజ్ఝిమపచ్ఛిమయామ-ముహుత్తాదీసు కాలప్పభేదభూతేసు సమయేసు ఏకం సమయన్తి దీపేతి.

తత్థ కిఞ్చాపి ఏతేసు సంవచ్ఛరాదీసు సమయేసు యం యం సుత్తం యమ్హి యమ్హి సంవచ్ఛరే ఉతుమ్హి మాసే పక్ఖే రత్తిభాగే దివసభాగే వా వుత్తం, సబ్బం తం థేరస్స ¶ సువిదితం సువవత్థాపితం పఞ్ఞాయ. యస్మా పన ‘‘ఏవం మే సుతం అసుకసంవచ్ఛరే అసుకఉతుమ్హి అసుకమాసే అసుకపక్ఖే అసుకరత్తిభాగే అసుకదివసభాగే వా’’తి ఏవం వుత్తే న సక్కా సుఖేన ధారేతుం వా ఉద్దిసితుం వా ఉద్దిసాపేతుం వా, బహు చ వత్తబ్బం హోతి, తస్మా ఏకేనేవ పదేన తమత్థం సమోధానేత్వా ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి ఆహ.

యే వా ఇమే గబ్భోక్కన్తిసమయో జాతిసమయో సంవేగసమయో అభినిక్ఖమనసమయో దుక్కరకారికసమయో మారవిజయసమయో అభిసమ్బోధిసమయో దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారసమయో దేసనాసమయో పరినిబ్బానసమయోతి ఏవమాదయో భగవతో దేవమనుస్సేసు అతివియ సుప్పకాసా అనేకకాలప్పభేదా ఏవ సమయా, తేసు సమయేసు దేసనాసమయసఙ్ఖాతం ¶ ఏకం సమయన్తి దీపేతి. యో చాయం ఞాణకరుణాకిచ్చసమయేసు అరుణాకిచ్చసమయో, అత్తహితపరహితపటిపత్తిసమయేసు పరహితపటిపత్తిసమయో, సన్నిపతితానం కరణీయద్వయసమయేసు ధమ్మికథాసమయో, దేసనాపటిపత్తిసమయేసు ¶ దేసనాసమయో, తేసుపి సమయేసు అఞ్ఞతరం సన్ధాయ ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి ఆహ.

కస్మా పనేత్థ యథా అభిధమ్మే ‘‘యస్మిం సమయే కామావచర’’న్తి చ ఇతో అఞ్ఞేసు సుత్తపదేసు ‘‘యస్మిం సమయే, భిక్ఖవే, భిక్ఖు వివిచ్చేవ కామేహీ’’తి చ భుమ్మవచనేన నిద్దేసో కతో, వినయే చ ‘‘తేన సమయేన బుద్ధో భగవా’’తి కరణవచనేన, తథా అకత్వా ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి ఉపయోగవచననిద్దేసో కతోతి. తత్థ తథా ఇధ చ అఞ్ఞథా అత్థసమ్భవతో. తత్థ హి అభిధమ్మే ఇతో అఞ్ఞేసు సుత్తపదేసు చ అధికరణత్థో భావేనభావలక్ఖణత్థో చ సమ్భవతి. అధికరణఞ్హి కాలత్థో చ సమూహత్థో చ సమయో, తత్థ వుత్తానం ఫస్సాదిధమ్మానం ఖణసమవాయహేతుసఙ్ఖాతస్స చ సమయస్స భావేన తేసం భావో లక్ఖీయతి, తస్మా తదత్థజోతనత్థం తత్థ భుమ్మవచననిద్దేసో కతో.

వినయే చ హేతుఅత్థో కరణత్థో చ సమ్భవతి. యో హి సో సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిసమయో సారిపుత్తాదీహిపి దుబ్బిఞ్ఞేయ్యో, తేన సమయేన హేతుభూతేన కరణభూతేన చ సిక్ఖాపదాని పఞ్ఞాపయన్తో సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తిహేతుఞ్చ అపేక్ఖమానో భగవా తత్థ తత్థ విహాసి, తస్మా తదత్థజోతనత్థం తత్థ కరణవచనేన నిద్దేసో కతో.

ఇధ ¶ పన అఞ్ఞస్మిఞ్చ ఏవంజాతికే అచ్చన్తసంయోగత్థో సమ్భవతి. యఞ్హి సమయం భగవా ఇమం అఞ్ఞం వా సుత్తన్తం దేసేసి, అచ్చన్తమేవ తం సమయం కరుణావిహారేన విహాసి, తస్మా తదత్థజోతనత్థం ఇధ ఉపయోగవచననిద్దేసో కతోతి.

తేనేతం వుచ్చతి –

‘‘తం తం అత్థమపేక్ఖిత్వా, భుమ్మేన కరణేన చ;

అఞ్ఞత్ర సమయో వుత్తో, ఉపయోగేన సో ఇధా’’తి.

పోరాణా ¶ పన వణ్ణయన్తి – ‘‘తస్మిం సమయే’’తి వా – ‘‘తేన సమయేనా’’తి వా – ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి ¶ వా అభిలాపమత్తభేదో ఏస, సబ్బత్థ భుమ్మమేవ అత్థోతి. తస్మా ‘‘ఏకం సమయ’’న్తి వుత్తేపి ‘‘ఏకస్మిం సమయే’’తి అత్థో వేదితబ్బో.

భగవాతి గరు. గరుఞ్హి లోకే ‘‘భగవా’’తి వదన్తి. అయఞ్చ సబ్బగుణవిసిట్ఠతాయ సబ్బసత్తానం గరు, తస్మా ‘‘భగవా’’తి వేదితబ్బో. పోరాణేహిపి వుత్తం –

‘‘భగవాతి వచనం సేట్ఠం, భగవాతి వచనముత్తమం;

గరుగారవయుత్తో సో, భగవా తేన వుచ్చతీ’’తి.

అపిచ –

‘‘భాగ్యవా భగ్గవా యుత్తో, భగేహి చ విభత్తవా;

భత్తవా వన్తగమనో, భవేసు భగవా తతో’’తి. –

ఇమిస్సా గాథాయ వసేనస్స పదస్స విత్థారతో అత్థో వేదితబ్బో. సో చ విసుద్ధిమగ్గే బుద్ధానుస్సతినిద్దేసే వుత్తోయేవ.

ఏత్తావతా చేత్థ ఏవం మే సుతన్తి వచనేన యథాసుతం ధమ్మం దస్సేన్తో భగవతో ధమ్మసరీరం పచ్చక్ఖం కరోతి. తేన – ‘‘నయిదం అతిక్కన్తసత్థుకం పావచనం, అయం వో సత్థా’’తి సత్థు అదస్సనేన ఉక్కణ్ఠితం జనం సమస్సాసేతి.

ఏకం సమయం భగవాతి వచనేన తస్మిం సమయే భగవతో అవిజ్జమానభావం దస్సేన్తో రూపకాయపరినిబ్బానం సాధేతి. తేన ‘‘ఏవంవిధస్స ¶ నామ అరియధమ్మస్స దేసకో దసబలధరో వజిరసఙ్ఘాతసమానకాయో, సోపి భగవా పరినిబ్బుతో, కేన అఞ్ఞేన జీవితే ఆసా జనేతబ్బా’’తి జీవితమదమత్తం జనం సంవేజేతి, సద్ధమ్మే చస్స ఉస్సాహం జనేతి.

ఏవన్తి చ భణన్తో దేసనాసమ్పత్తిం నిద్దిసతి. మే సుతన్తి సావకసమ్పత్తిం. ఏకం సమయన్తి కాలసమ్పత్తిం. భగవాతి దేసకసమ్పత్తిం.

ఉక్కట్ఠాయం విహరతీతి ఏత్థ ఉక్కాతి దీపికా, తఞ్చ నగరం ‘‘మఙ్గలదివసో సుఖణో సునక్ఖత్తం ¶ మా అతిక్కమీ’’తి రత్తిమ్పి ఉక్కాసు ఠితాసు మాపితత్తా ఉక్కట్ఠాతి వుచ్చతి. దణ్డదీపికాసు జాలేత్వా ధారీయమానాసు మాపితత్తాతి వుత్తం హోతి, తస్సం ఉక్కట్ఠాయం. సమీపత్థే చేతం భుమ్మవచనం. విహరతీతి అవిసేసేన ఇరియాపథదిబ్బబ్రహ్మఅరియవిహారేసు ¶ అఞ్ఞతరవిహారసమఙ్గిపరిదీపనమేతం. ఇధ పన ఠానగమననిసిన్నసయనప్పభేదేసు రియాపథేసు అఞ్ఞతరఇరియాపథసమాయోగపరిదీపనం. తేన ఠితోపి గచ్ఛన్తోపి నిసిన్నోపి సయానోపి భగవా విహరతిచ్చేవ వేదితబ్బో. సో హి భగవా ఏకం ఇరియాపథబాధనం అఞ్ఞేన ఇరియాపథేన విచ్ఛిన్దిత్వా అపరిపతన్తం అత్తభావం హరతి పవత్తేతి, తస్మా విహరతీతి వుచ్చతి.

సుభగవనేతి ఏత్థ సుభగత్తా సుభగం, సున్దరసిరికత్తా సున్దరకామత్తా చాతి వుత్తం హోతి. తస్స హి వనస్స సిరిసమ్పత్తియా మనుస్సా అన్నపానాదీని ఆదాయ దివసం తత్థేవ ఛణసమజ్జఉస్సవే కరోన్తా భోగసుఖం అనుభోన్తి, సున్దరసున్దరే చేత్థ కామే పత్థేన్తి ‘‘పుత్తం లభామ, ధీతరం లభామా’’తి, తేసం తం తథేవ హోతి, ఏవం తం సున్దరసిరికత్తా సున్దరకామత్తా చ సుభగం. అపిచ బహుజనకన్తతాయపి సుభగం. వనయతీతి వనం, అత్తసమ్పదాయ సత్తానం భత్తిం కారేతి, అత్తని సినేహం ఉప్పాదేతీతి అత్థో. వనుతే ఇతి వా వనం, నానావిధకుసుమ-గన్ధసమ్మోదమత్తకోకిలాదివిహఙ్గమాభిరుతేహి మన్దమాలుతచలితరుక్ఖసాఖావిటపపల్లవపలాసేహి చ ‘‘ఏథ మం పరిభుఞ్జథా’’తి సబ్బపాణినో యాచతి వియాతి అత్థో. సుభగఞ్చ తం వనఞ్చాతి సుభగవనం. తస్మిం సుభగవనే. వనఞ్చ నామ రోపిమం, సయంజాతన్తి దువిధం. తత్థ వేళువనజేతవనాదీని ¶ రోపిమాని. అన్ధవనమహావనఅఞ్జనవనాదీని సయం జాతాని. ఇదమ్పి సయంజాతన్తి వేదితబ్బం.

సాలరాజమూలేతి ఏత్థ సాలరుక్ఖోపి సాలోతి వుచ్చతి. యథాహ ‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, గామస్స వా నిగమస్స వా అవిదూరే మహన్తం సాలవనం, తఞ్చస్స ఏళణ్డేహి సఞ్ఛన్న’’న్తి (మ. ని. ౧.౨౨౫) ‘‘అన్తరేన యమకసాలాన’’న్తి చ (దీ. ని. ౨.౧౯౫) వనప్పతిజేట్ఠకరుక్ఖోపి. యథాహ –

‘‘తవేవ దేవ విజితే, తవేవుయ్యానభూమియా;

ఉజువంసా మహాసాలా, నీలోభాసా మనోరమా’’తి. (జా. ౨.౧౯.౪);

యో ¶ కోచి రుక్ఖోపి. యథాహ ‘‘అథ ఖో తం, భిక్ఖవే, మాలువబీజం అఞ్ఞతరస్మిం సాలమూలే నిపతేయ్యా’’తి (మ. ని. ౧.౪౬౯). ఇధ ¶ పన వనప్పతిజేట్ఠకరుక్ఖో అధిప్పేతో. రాజసద్దో పనస్స తమేవ జేట్ఠకభావం సాధేతి. యథాహ ‘‘సుప్పతిట్ఠితస్స ఖో బ్రాహ్మణ ధమ్మిక నిగ్రోధరాజస్సా’’తి (అ. ని. ౬.౫౪). తత్థ ద్వేధా సమాసో, సాలానం రాజాతిపి సాలరాజా, సాలో చ సో జేట్ఠకట్ఠేన రాజా చ ఇతిపి సాలరాజా. మూలన్తి సమీపం. అయఞ్హి మూలసద్దో, ‘‘మూలాని ఉద్ధరేయ్య, అన్తమసో ఉసిరనాళిమత్తానిపీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౧౯౫) మూలమూలే దిస్సతి. ‘‘లోభో అకుసలమూల’’న్తిఆదీసు (దీ. ని. ౩.౩౦౫) అసాధారణహేతుమ్హి. ‘‘యావ మజ్ఝన్హికే కాలే ఛాయా ఫరతి, నివాతే పణ్ణాని పతన్తి, ఏత్తావతా రుక్ఖమూల’’న్తిఆదీసు సమీపే. ఇధ పన సమీపే అధిప్పేతో, తస్మా సాలరాజస్స సమీపేతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

తత్థ సియా – యది తావ భగవా ఉక్కట్ఠాయం విహరతి, ‘‘సుభగవనే సాలరాజమూలే’’తి న వత్తబ్బం, అథ తత్థ విహరతి, ‘‘ఉక్కట్ఠాయ’’న్తి న వత్తబ్బం, న హి సక్కా ఉభయత్థ ఏకం సమయం విహరితున్తి. న ఖో పనేతం ఏవం దట్ఠబ్బం.

నను అవోచుమ్హ ‘‘సమీపత్థే చేతం భుమ్మవచన’’న్తి. తస్మా యథా గఙ్గాయమునాదీనం సమీపే గోయూథాని చరన్తాని ‘‘గఙ్గాయ చరన్తి, యమునాయ చరన్తీ’’తి వుచ్చన్తి, ఏవమిధాపి యదిదం ఉక్కట్ఠాయ సమీపే సుభగవనం సాలరాజమూలం, తత్థ విహరన్తో వుచ్చతి ‘‘ఉక్కట్ఠాయం విహరతి సుభగవనే సాలరాజమూలే’’తి. గోచరగామనిదస్సనత్థఞ్హిస్స ¶ ఉక్కట్ఠావచనం, పబ్బజితానురూపనివాసట్ఠాననిదస్సనత్థం సేసవచనం.

తత్థ ఉక్కట్ఠాకిత్తనేన ఆయస్మా ఆనన్దో భగవతో గహట్ఠానుగ్గహకరణం దస్సేతి, సుభగవనాదికిత్తనేన పబ్బజితానుగ్గహకరణం. తథా పురిమేన పచ్చయగ్గహణతో అత్తకిలమథానుయోగవివజ్జనం, పచ్ఛిమేన వత్థుకామప్పహానతో కామసుఖల్లికానుయోగవివజ్జనుపాయదస్సనం. పురిమేన చ ధమ్మదేసనాభియోగం, పచ్ఛిమేన వివేకాధిముత్తిం. పురిమేన కరుణాయ ఉపగమనం, పచ్ఛిమేన పఞ్ఞాయ అపగమనం. పురిమేన సత్తానం హితసుఖనిప్ఫాదనాధిముత్తతం, పచ్ఛిమేన పరహితసుఖకరణే నిరుపలేపనం. పురిమేన ధమ్మికసుఖాపరిచ్చాగనిమిత్తం ¶ ఫాసువిహారం, పచ్ఛిమేన ఉత్తరిమనుస్సధమ్మానుయోగనిమిత్తం ¶ . పురిమేన మనుస్సానం ఉపకారబహులతం, పచ్ఛిమేన దేవానం. పురిమేన లోకే జాతస్స లోకే సంవడ్ఢభావం, పచ్ఛిమేన లోకేన అనుపలిత్తతం. పురిమేన ‘‘ఏకపుగ్గలో, భిక్ఖవే, లోకే ఉప్పజ్జమానో ఉప్పజ్జతి బహుజనహితాయ బహుజనసుఖాయ లోకానుకమ్పాయ అత్థాయ హితాయ సుఖాయ దేవమనుస్సానం. కతమో ఏకపుగ్గలో, తథాగతో అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి (అ. ని. ౧.౧౭౦) వచనతో యదత్థం భగవా ఉప్పన్నో, తదత్థపరినిప్ఫాదనం, పచ్ఛిమేన యత్థ ఉప్పన్నో, తదనురూపవిహారం. భగవా హి పఠమం లుమ్బినివనే, దుతియం బోధిమణ్డేతి లోకియలోకుత్తరాయ ఉప్పత్తియా వనేయేవ ఉప్పన్నో, తేనస్స వనేయేవ విహారం దస్సేతీతి ఏవమాదినా నయేనేత్థ అత్థయోజనా వేదితబ్బా.

తత్రాతి దేసకాలపరిదీపనం. తఞ్హి యం సమయం విహరతి, తత్ర సమయే. యస్మిఞ్చ సాలరాజమూలే విహరతి, తత్ర సాలరాజమూలేతి దీపేతి. భాసితబ్బయుత్తే వా దేసకాలే దీపేతి. న హి భగవా అయుత్తే దేసే కాలే వా ధమ్మం భాసతి. ‘‘అకాలో ఖో తావ బాహియా’’తి (ఉదా. ౧౦) ఆదిచేత్థ సాధకం. ఖోతి పదపూరణమత్తే అవధారణే ఆదికాలత్థే వా నిపాతో. భగవాతి లోకగరుదీపనం. భిక్ఖూతి కథాసవనయుత్తపుగ్గలవచనం. అపిచేత్థ, ‘‘భిక్ఖకోతి భిక్ఖు, భిక్ఖాచరియం అజ్ఝుపగతోతి భిక్ఖూ’’తిఆదినా (పారా. ౪౫) నయేన వచనత్థో వేదితబ్బో. ఆమన్తేసీతి ఆలపి అభాసి సమ్బోధేసీతి అయమేత్థ అత్థో. అఞ్ఞత్ర ¶ పన ఞాపనేపి హోతి. యథాహ ‘‘ఆమన్తయామి వో, భిక్ఖవే, పటివేదయామి వో, భిక్ఖవే’’తి. పక్కోసనేపి. యథాహ ‘‘ఏహి త్వం భిక్ఖు మమ వచనేన సారిపుత్తం ఆమన్తేహీ’’తి (అ. ని. ౯.౧౧).

భిక్ఖవోతి ఆమన్తనాకారదీపనం. తఞ్చ భిక్ఖనసీలతాదిగుణయోగసిద్ధత్తా వుత్తం. భిక్ఖనసీలతాగుణయుత్తోపి హి భిక్ఖు భిక్ఖనధమ్మతాగుణయుత్తోపి. భిక్ఖనే సాధుకారితాగుణయుత్తోపీతి సద్దవిదూ మఞ్ఞన్తి. తేన చ నేసం భిక్ఖనసీలతాదిగుణయోగసిద్ధేన వచనేన హీనాధికజనసేవితం వుత్తిం పకాసేన్తో ఉద్ధతదీనభావనిగ్గహం ¶ కరోతి. భిక్ఖవోతి ఇమినా చ కరుణావిప్ఫారసోమ్మహదయనయననిపాతపుబ్బఙ్గమేన వచనేన తే అత్తనో ముఖాభిముఖే కరోతి. తేనేవ చ కథేతుకమ్యతాదీపకేన వచనేన నేసం సోతుకమ్యతం జనేతి. తేనేవ చ సమ్బోధనట్ఠేన ¶ సాధుకం సవనమనసికారేపి నే నియోజేతి. సాధుకసవనమనసికారాయత్తా హి సాసనసమ్పత్తి.

అపరేసుపి దేవమనుస్సేసు విజ్జమానేసు కస్మా భిక్ఖూయేవ ఆమన్తేసీతి చే. జేట్ఠసేట్ఠాసన్నసదాసన్నిహితభావతో. సబ్బపరిససాధారణా హి భగవతో ధమ్మదేసనా. పరిసాయ చ జేట్ఠా భిక్ఖూ, పఠముప్పన్నత్తా. సేట్ఠా, అనగారియభావం ఆదిం కత్వా సత్థుచరియానువిధాయకత్తా సకలసాసనపటిగ్గాహకత్తా చ. ఆసన్నా, తత్థ నిసిన్నేసు సత్థుసన్తికత్తా. సదాసన్నిహితా, సత్థుసన్తికావచరత్తాతి. అపిచ తే ధమ్మదేసనాయ భాజనం, యథానుసిట్ఠం పటిపత్తిసబ్భావతో. విసేసతో చ ఏకచ్చే భిక్ఖూయేవ సన్ధాయ అయం దేసనాతిపి తే ఏవ ఆమన్తేసి.

తత్థ సియా – కిమత్థం పన భగవా ధమ్మం దేసేన్తో పఠమం భిక్ఖూ ఆమన్తేసి, న ధమ్మమేవ దేసేతీతి. సతిజననత్థం. భిక్ఖూ హి అఞ్ఞం చిన్తేన్తాపి విక్ఖిత్తచిత్తాపి ధమ్మం పచ్చవేక్ఖన్తాపి కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తాపి నిసిన్నా హోన్తి, తే అనామన్తేత్వా ధమ్మే దేసియమానే – ‘‘అయం దేసనా కిన్నిదానా కింపచ్చయా కతమాయ అట్ఠుప్పత్తియా దేసితా’’తి సల్లక్ఖేతుం అసక్కోన్తా దుగ్గహితం వా గణ్హేయ్యుం, న వా గణ్హేయ్యుం. తేన నేసం సతిజననత్థం భగవా పఠమం ఆమన్తేత్వా పచ్ఛా ధమ్మం దేసేతి.

భదన్తేతి ¶ గారవవచనమేతం, సత్థునో పటివచనదానం వా, అపిచేత్థ భిక్ఖవోతి వదమానో భగవా తే భిక్ఖూ ఆలపతి. భదన్తేతి వదమానా తే భగవన్తం పచ్చాలపన్తి. తథా భిక్ఖవోతి భగవా ఆభాసతి. భదన్తేతి తే పచ్చాభాసన్తి. భిక్ఖవోతి పటివచనం దాపేతి, భదన్తేతి పటివచనం దేన్తి. తే భిక్ఖూతి యే భగవా ఆమన్తేసి. భగవతో పచ్చస్సోసున్తి భగవతో ఆమన్తనం పటిఅస్సోసుం, అభిముఖా హుత్వా సుణింసు సమ్పటిచ్ఛింసు పటిగ్గహేసున్తి ¶ అత్థో. భగవా ఏతదవోచాతి భగవా ఏతం ఇదాని వత్తబ్బం సకలం సుత్తం అవోచ.

ఏత్తావతా చ యం ఆయస్మతా ఆనన్దేన కమలకువలయుజ్జలవిమలసాదురససలిలాయ పోక్ఖరణియా సుఖావతరణత్థం నిమ్మలసిలాతలరచనవిలాససోభితరతనసోపానం విప్పకిణ్ణముత్తాతలసదిసవాలికాకిణ్ణపణ్డరభూమిభాగం ¶ తిత్థం వియ సువిభత్తభిత్తివిచిత్రవేదికాపరిక్ఖిత్తస్స నక్ఖత్తపథం ఫుసితుకామతాయ వియ, విజమ్భితసముస్సయస్స పాసాదవరస్స సుఖారోహణత్థం దన్తమయ-సణ్హముదుఫలక-కఞ్చనలతావినద్ధ- మణిగణప్పభాసముదయుజ్జలసోభం సోపానం వియ, సువణ్ణవలయానూపురాదిసఙ్ఘట్టనసద్దసమ్మిస్సితకథితహసితమధురస్సరగేహజనవిచరితస్స ఉళారఇస్సరియవిభవసోభితస్స మహాఘరస్స సుఖప్పవేసనత్థం సువణ్ణరజతమణిముత్తాపవాళాదిజుతివిస్సరవిజ్జోతిత-సుప్పతిట్ఠితవిసాలద్వారబాహం మహాద్వారం వియ చ అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నస్స బుద్ధానం దేసనాఞాణగమ్భీరభావసంసూచకస్స ఇమస్స సుత్తస్స సుఖావగాహణత్థం కాలదేసదేసకవత్థుపరిసాపదేసపటిమణ్డితం నిదానం భాసితం, తస్స అత్థవణ్ణనా సమత్తా.

సుత్తనిక్ఖేపవణ్ణనా

ఇదాని ‘‘సబ్బధమ్మమూలపరియాయం వో’’తిఆదినా నయేన భగవతా నిక్ఖిత్తస్స సుత్తస్స వణ్ణనాయ ఓకాసో అనుప్పత్తో. సా పనేసా సుత్తవణ్ణనా యస్మా సుత్తనిక్ఖేపం విచారేత్వా వుచ్చమానా పాకటా హోతి, తస్మా సుత్తనిక్ఖేపం తావ విచారయిస్సామ. చత్తారో హి సుత్తనిక్ఖేపా అత్తజ్ఝాసయో పరజ్ఝాసయో పుచ్ఛావసికో అట్ఠుప్పత్తికోతి.

తత్థ ¶ యాని సుత్తాని భగవా పరేహి అనజ్ఝిట్ఠో కేవలం అత్తనో అజ్ఝాసయేనేవ కథేసి. సేయ్యథిదం, ఆకఙ్ఖేయ్యసుత్తం, వత్థసుత్తం, మహాసతిపట్ఠానసుత్తం, మహాసళాయతనవిభఙ్గసుత్తం, అరియవంససుత్తం, సమ్మప్పధానసుత్తన్తహారకో, ఇద్ధిపాదఇన్ద్రియబలబోజ్ఝఙ్గమగ్గఙ్గసుత్తన్తహారకోతి ఏవమాదీని. తేసం అత్తజ్ఝాసయో నిక్ఖేపో.

యాని పన ‘‘పరిపక్కా ఖో రాహులస్స విముత్తిపరిపాచనీయా ధమ్మా, యంనూనాహం రాహులం ఉత్తరి ఆసవానం ఖయే వినేయ్య’’న్తి (సం. ని. ౪.౧౨౧) ఏవం పరేసం అజ్ఝాసయం ఖన్తిం మనం అభినీహారం ¶ బుజ్ఝనభావఞ్చ అవేక్ఖిత్వా పరజ్ఝాసయవసేన కథితాని. సేయ్యథిదం, చూళరాహులోవాదసుత్తం, మహారాహులోవాదసుత్తం, ధమ్మచక్కప్పవత్తనం, ధాతువిభఙ్గసుత్తన్తి ఏవమాదీని. తేసం పరజ్ఝాసయో నిక్ఖేపో.

భగవన్తం ¶ పన ఉపసఙ్కమిత్వా చతస్సో పరిసా చత్తారో వణ్ణా నాగా సుపణ్ణా గన్ధబ్బా అసురా యక్ఖా మహారాజానో తావతింసాదయో దేవా మహాబ్రహ్మాతి ఏవమాదయో ‘‘బోజ్ఝఙ్గా బోజ్ఝఙ్గా’’తి, భన్తే, వుచ్చన్తి. ‘‘నీవరణా నీవరణా’’తి, భన్తే, వుచ్చన్తి. ఇమే ను ఖో, భన్తే, పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా. ‘‘కిం సూధ విత్తం పురిసస్స సేట్ఠ’’న్తిఆదినా (సు. ని. ౧౮౩) నయేన పఞ్హం పుచ్ఛన్తి. ఏవం పుట్ఠేన భగవతా యాని కథితాని బోజ్ఝఙ్గసంయుత్తాదీని. యాని వా పనఞ్ఞానిపి దేవతాసంయుత్త-మారసంయుత్త-బ్రహ్మసంయుత్త-సక్కపఞ్హ-చూళవేదల్ల-మహావేదల్ల-సామఞ్ఞఫల- ఆళవక-సూచిలోమ-ఖరలోమసుత్తాదీని, తేసం పుచ్ఛావసికో నిక్ఖేపో.

యాని పనేతాని ఉప్పన్నం కారణం పటిచ్చ కథితాని. సేయ్యథిదం, ధమ్మదాయాదం చూళసీహనాదం చన్దూపమం పుత్తమంసూపమం దారుక్ఖన్ధూపమం అగ్గిక్ఖన్ధూపమం ఫేణపిణ్డూపమం పారిచ్ఛత్తకూపమన్తి ఏవమాదీని. తేసం అట్ఠుప్పత్తికో నిక్ఖేపో.

ఏవమిమేసు చతూసు నిక్ఖేపేసు ఇమస్స సుత్తస్స అట్ఠుప్పత్తికో నిక్ఖేపో. అట్ఠుప్పత్తియఞ్హి ఇదం భగవతా నిక్ఖిత్తం. కతరాయ అట్ఠుప్పత్తియా? పరియత్తిం నిస్సాయ ఉప్పన్నే మానే. పఞ్చసతా కిర బ్రాహ్మణా తిణ్ణం వేదానం పారగూ అపరభాగే భగవతో ధమ్మదేసనం సుత్వా కామేసు ఆదీనవం నేక్ఖమ్మే చ ఆనిసంసం సమ్పస్సమానా భగవతో సన్తికే పబ్బజిత్వా నచిరస్సేవ సబ్బం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా పరియత్తిం నిస్సాయ మానం ఉప్పాదేసుం ‘‘యం యం భగవా కథేతి, తం తం మయం ఖిప్పమేవ జానామ, భగవా హి తీణి లిఙ్గాని ¶ చత్తారి పదాని సత్త విభత్తియో ముఞ్చిత్వా ¶ న కిఞ్చి కథేతి, ఏవం కథితే చ అమ్హాకం గణ్ఠిపదం నామ నత్థీ’’తి. తే భగవతి అగారవా హుత్వా తతో పట్ఠాయ భగవతో ఉపట్ఠానమ్పి ధమ్మస్సవనమ్పి అభిణ్హం న గచ్ఛన్తి. భగవా తేసం తం చిత్తచారం ఞత్వా ‘‘అభబ్బా ఇమే ఇమం మానఖిలం అనుపహచ్చ మగ్గం వా ఫలం వా సచ్ఛికాతు’’న్తి తేసం సుతపరియత్తిం నిస్సాయ ఉప్పన్నం మానం అట్ఠుప్పత్తిం కత్వా దేసనాకుసలో భగవా మానభఞ్జనత్థం సబ్బధమ్మమూలపరియాయన్తి దేసనం ఆరభి.

తత్థ సబ్బధమ్మమూలపరియాయన్తి సబ్బేసం ధమ్మానం మూలపరియాయం. సబ్బేసన్తి అనవసేసానం. అనవసేసవాచకో హి అయం సబ్బ-సద్దో. సో యేన యేన సమ్బన్ధం గచ్ఛతి, తస్స తస్స అనవసేసతం దీపేతి. యథా, ‘‘సబ్బం రూపం అనిచ్చం సబ్బా వేదనా అనిచ్చా సబ్బసక్కాయపరియాపన్నేసు ¶ ధమ్మేసూ’’తి. ధమ్మ-సద్దో పనాయం పరియత్తి-సచ్చ-సమాధి-పఞ్ఞా-పకతి-సభావసుఞ్ఞతా-పుఞ్ఞాపత్తి-ఞేయ్యాదీసు దిస్సతి. ‘‘ఇధ భిక్ఖు ధమ్మం పరియాపుణాతి సుత్తం గేయ్య’’న్తిఆదీసు (అ. ని. ౫.౭౩) హి ధమ్మసద్దో పరియత్తియం వత్తతి. ‘‘దిట్ఠధమ్మో విదితధమ్మో’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౨౯౯) సచ్చేసు. ‘‘ఏవం ధమ్మా తే భగవన్తో’’తిఆదీసు సమాధిమ్హి.

‘‘యస్సేతే చతురో ధమ్మా, వానరిన్ద యథా తవ;

సచ్చం ధమ్మో ధితి చాగో, దిట్ఠం సో అతివత్తతీ’’తి. –

ఆదీసు (జా. ౧.౧.౫౭) పఞ్ఞాయ.

‘‘జాతిధమ్మా జరాధమ్మా, అథో మరణధమ్మినో’’తిఆదీసు పకతియం. ‘‘కుసలా ధమ్మా’’తిఆదీసు (ధ. స. ౧.తికమాతికా) సభావే. ‘‘తస్మిం ఖో పన సమయే ధమ్మా హోన్తీ’’తిఆదీసు (ధ. స. ౧౨౧) సుఞ్ఞతాయం. ‘‘ధమ్మో సుచిణ్ణో సుఖమావహాతీ’’తిఆదీసు (జా. ౧.౧౦.౧౦౨) పుఞ్ఞే. ‘‘ద్వే అనియతా ధమ్మా’’తిఆదీసు (పారా. ౪౪౩) ఆపత్తియం. ‘‘సబ్బే ధమ్మా సబ్బాకారేన బుద్ధస్స భగవతో ఞాణముఖే ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తీ’’తిఆదీసు ఞేయ్యే. ఇధ పనాయం సభావే వత్తతి. తత్రాయం వచనత్థో – అత్తనో లక్ఖణం ధారేన్తీతి ధమ్మా. మూల-సద్దో విత్థారితో ఏవ. ఇధ పనాయం అసాధారణహేతుమ్హి దట్ఠబ్బో.

పరియాయసద్దో ¶ ¶ ‘‘మధుపిణ్డికపరియాయోతి నం ధారేహీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౦౫) దేసనాయం వత్తతి. ‘‘అత్థి ఖ్వేస బ్రాహ్మణ, పరియాయో, యేన మం పరియాయేన సమ్మా వదమానో వదేయ్య అకిరియవాదో సమణో గోతమో’’తిఆదీసు (పారా. ౩) కారణే. ‘‘కస్స ను ఖో, ఆనన్ద, అజ్జ పరియాయో భిక్ఖునియో ఓవదితు’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౩౯౮) వారే. ఇధ పన కారణేపి దేసనాయమ్పి వత్తతి. తస్మా ‘‘సబ్బధమ్మమూలపరియాయ’’న్తి ఏత్థ సబ్బేసం ధమ్మానం అసాధారణహేతుసఞ్ఞితం కారణన్తి వా సబ్బేసం ధమ్మానం కారణదేసనన్తి వా ఏవం అత్థో దట్ఠబ్బో. నేయ్యత్థత్తా చస్స సుత్తస్స, న చతుభూమకాపి సభావధమ్మా సబ్బధమ్మాతి వేదితబ్బా. సక్కాయపరియాపన్నా పన తేభూమకా ధమ్మావ అనవసేసతో వేదితబ్బా, అయమేత్థ అధిప్పాయోతి.

వోతి ¶ అయం వో-సద్దో పచ్చత్తఉపయోగకరణసమ్పదానసామివచనపదపూరణేసు దిస్సతి. ‘‘కచ్చి పన వో, అనురుద్ధా, సమగ్గా సమ్మోదమానా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౨౬) హి పచ్చత్తే దిస్సతి. ‘‘గచ్ఛథ, భిక్ఖవే, పణామేమి వో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౧౫౭) ఉపయోగే. ‘‘న వో మమ సన్తికే వత్థబ్బ’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౧౫౭) కరణే. ‘‘వనపత్థపరియాయం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౧౯౦) సమ్పదానే. ‘‘సబ్బేసం వో, సారిపుత్త, సుభాసిత’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౪౫) సామివచనే. ‘‘యే హి వో అరియా పరిసుద్ధకాయకమ్మన్తా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౩౫) పదపూరణమత్తే. ఇధ పనాయం సమ్పదానే దట్ఠబ్బో.

భిక్ఖవేతి పతిస్సవేన అభిముఖీభూతానం పునాలపనం. దేసేస్సామీతి దేసనాపటిజాననం. ఇదం వుత్తం హోతి, భిక్ఖవే, సబ్బధమ్మానం మూలకారణం తుమ్హాకం దేసేస్సామి, దుతియేన నయేన కారణదేసనం తుమ్హాకం దేసేస్సామీతి. తం సుణాథాతి తమత్థం తం కారణం తం దేసనం మయా వుచ్చమానం సుణాథ. సాధుకం మనసి కరోథాతి ఏత్థ పన సాధుకం సాధూతి ఏకత్థమేతం. అయఞ్చ సాధు సద్దో ఆయాచనసమ్పటిచ్ఛనసమ్పహంసనసున్దరదళ్హీకమ్మాదీసు దిస్సతి. ‘‘సాధు మే భన్తే భగవా, సంఖిత్తేన ధమ్మం దేసేతూ’’తిఆదీసు (సం. ని. ౪.౯౫) హి ఆయాచనే దిస్సతి. ‘‘సాధు, భన్తేతి ఖో సో ¶ భిక్ఖు భగవతో భాసితం ¶ అభినన్దిత్వా అనుమోదిత్వా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౮౬) సమ్పటిచ్ఛనే. ‘‘సాధు, సాధు సారిపుత్తా’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౩.౩౪౯) సమ్పహంసనే.

‘‘సాధు ధమ్మరుచీ రాజా, సాధు పఞ్ఞాణవా నరో;

సాధు మిత్తానమద్దుబ్భో, పాపస్సాకరణం సుఖ’’న్తి.

ఆదీసు (జా. ౨.౧౮.౧౦౧) సున్దరే. ‘‘తేన హి, బ్రాహ్మణ, సాధుకం సుణాహీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౫.౧౯౨) సాధుకసద్దోయేవ దళ్హీకమ్మే, ఆణత్తియన్తిపి వుచ్చతి. ఇధాపి అయం ఏత్థేవ దళ్హీకమ్మే చ ఆణత్తియఞ్చ అత్థో వేదితబ్బో. సున్దరత్థేపి వత్తతి. దళ్హీకరణత్థేన హి దళ్హమిమం ధమ్మం సుణాథ సుగ్గహితం గణ్హన్తా. ఆణత్తిఅత్థేన మమ ఆణత్తియా సుణాథ. సున్దరత్థేన సున్దరమిమం భద్దకం ధమ్మం సుణాథాతి ఏవం దీపితం హోతి.

మనసి ¶ కరోథాతి ఆవజ్జేథ, సమన్నాహరథాతి అత్థో, అవిక్ఖిత్తచిత్తా హుత్వా నిసామేథ చిత్తే కరోథాతి అధిప్పాయో. ఇదానేత్థ తం సుణాథాతి సోతిన్ద్రియవిక్ఖేపవారణమేతం. సాధుకం మనసి కరోథాతి మనసికారే దళ్హీకమ్మనియోజనేన మనిన్ద్రియవిక్ఖేపవారణం. పురిమఞ్చేత్థ బ్యఞ్జనవిపల్లాసగ్గాహవారణం, పచ్ఛిమం అత్థవిపల్లాసగ్గాహవారణం. పురిమేన చ ధమ్మస్సవనే నియోజేతి, పచ్ఛిమేన సుతానం ధమ్మానం ధారణూపపరిక్ఖాదీసు. పురిమేన చ సబ్యఞ్జనో అయం ధమ్మో, తస్మా సవనీయోతి దీపేతి. పచ్ఛిమేన సాత్థో, తస్మా మనసి కాతబ్బోతి. సాధుకపదం వా ఉభయపదేహి యోజేత్వా యస్మా అయం ధమ్మో ధమ్మగమ్భీరో దేసనాగమ్భీరో చ, తస్మా సుణాథ సాధుకం, యస్మా అత్థగమ్భీరో పటివేధగమ్భీరో చ, తస్మా సాధుకం మనసి కరోథాతి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా.

భాసిస్సామీతి దేసేస్సామి. ‘‘తం సుణాథా’’తి ఏత్థ పటిఞ్ఞాతం దేసనం న సంఖిత్తతోవ దేసేస్సామి, అపిచ ఖో విత్థారతోపి నం భాసిస్సామీతి వుత్తం హోతి, సఙ్ఖేపవిత్థారవాచకాని హి ఏతాని పదాని. యథాహ వఙ్గీసత్థేరో –

‘‘సంఖిత్తేనపి ¶ దేసేతి, విత్థారేనపి భాసతి;

సాళికాయివ నిగ్ఘోసో, పటిభానం ఉదీరయీ’’తి. (సం. ని. ౧.౨౧౪);

ఏవం ¶ వుత్తే ఉస్సాహజాతా హుత్వా ఏవం భన్తేతి ఖో తే భిక్ఖూ భగవతో పచ్చస్సోసుం సత్థు వచనం సమ్పటిచ్ఛింసు, పటిగ్గహేసున్తి వుత్తం హోతి. అథ నేసం భగవా ఏతదవోచ ఏతం ఇదాని వత్తబ్బం ఇధ భిక్ఖవోతిఆదికం సకలం సుత్తం అవోచ. తత్థ ఇధాతి దేసాపదేసే నిపాతో. స్వాయం కత్థచి లోకం ఉపాదాయ వుచ్చతి. యథాహ – ‘‘ఇధ తథాగతో లోకే ఉప్పజ్జతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౯౦). కత్థచి సాసనం. యథాహ – ‘‘ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణో, ఇధ దుతియో సమణో’’తి (అ. ని. ౪.౨౪౧). కత్థచి ఓకాసం. యథాహ –

‘‘ఇధేవ తిట్ఠమానస్స, దేవభూతస్స మే సతో;

పునరాయు చ మే లద్ధో, ఏవం జానాహి మారిసా’’తి. (దీ. ని. ౨.౩౬౯);

కత్థచి ¶ పదపూరణమత్తమేవ. యథాహ ‘‘ఇధాహం – భిక్ఖవే, భుత్తావీ అస్సం పవారితో’’తి (మ. ని. ౧.౩౦). ఇధ పన లోకం ఉపాదాయ వుత్తోతి వేదితబ్బో.

౨. భిక్ఖవేతి యథాపటిఞ్ఞాతం దేసనం దేసేతుం పున భిక్ఖూ ఆలపతి. ఉభయేనాపి, భిక్ఖవే, ఇమస్మిం లోకేతి వుత్తం హోతి. అస్సుతవా పుథుజ్జనోతి ఏత్థ పన ఆగమాధిగమాభావా ఞేయ్యో అస్సుతవా ఇతి. యస్స హి ఖన్ధధాతుఆయతనసచ్చపచ్చయాకారసతిపట్ఠానాదీసు ఉగ్గహపరిపుచ్ఛావినిచ్ఛయరహితత్తా మఞ్ఞనాపటిసేధకో నేవ ఆగమో, పటిపత్తియా అధిగన్తబ్బస్స అనధిగతత్తా నేవ అధిగమో అత్థి. సో ఆగమాధిగమాభావా ఞేయ్యో అస్సుతవా ఇతి. స్వాయం –

పుథూనం జననాదీహి, కారణేహి పుథుజ్జనో;

పుథుజ్జనన్తోగధత్తా, పుథువాయం జనో ఇతి.

సో హి పుథూనం నానప్పకారానం కిలేసాదీనం జననాదీహి కారణేహి పుథుజ్జనో. యథాహ – పుథు కిలేసే జనేన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు అవిహతసక్కాయదిట్ఠికాతి పుథుజ్జనా, పుథు సత్థారానం ముఖముల్లోకికాతి పుథుజ్జనా, పుథు సబ్బగతీహి అవుట్ఠితాతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాభిసఙ్ఖారే అభిసఙ్ఖరోన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాఓఘేహి వుయ్హన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాసన్తాపేహి సన్తప్పన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు నానాపరిళాహేహి పరిదయ్హన్తీతి పుథుజ్జనా, పుథు పఞ్చసు కామగుణేసు రత్తా గిద్ధా గధితా ¶ ముచ్ఛితా అజ్ఝోసన్నా లగ్గా లగితా పలిబుద్ధాతి పుథుజ్జనా, పుథు పఞ్చహి నీవరణేహి ఆవుటా నివుతా ¶ ఓవుతా పిహితా పటిచ్ఛన్నా పటికుజ్జితాతి పుథుజ్జనాతి (మహాని. ౫౧). పుథూనం వా గణనపథమతీతానం అరియధమ్మపరమ్ముఖానం నీచధమ్మసమాచారానం జనానం అన్తోగధత్తాపి పుథుజ్జనా. పుథు వా అయం, విసుంయేవ సఙ్ఖం గతో, విసంసట్ఠో సీలసుతాదిగుణయుత్తేహి అరియేహి జనోతిపి పుథుజ్జనో. ఏవమేతేహి ‘‘అస్సుతవా పుథుజ్జనో’’తి ద్వీహిపి పదేహి యేతే –

దువే పుథుజ్జనా వుత్తా, బుద్ధేనాదిచ్చబన్ధునా;

అన్ధో పుథుజ్జనో ఏకో, కల్యాణేకో పుథుజ్జనోతి. –

ద్వే ¶ పుథుజ్జనా వుత్తా. తేసు అన్ధపుథుజ్జనో వుత్తో హోతీతి వేదితబ్బో. అరియానం అదస్సావీతిఆదీసు అరియాతి ఆరకత్తా కిలేసేహి, అనయే నఇరియనతో, అయే ఇరియనతో, సదేవకేన చ లోకేన అరణీయతో బుద్ధా చ పచ్చేకబుద్ధా చ బుద్ధసావకా చ వుచ్చన్తి, బుద్ధా ఏవ వా ఇధ అరియా. యథాహ ‘‘సదేవకే, భిక్ఖవే, లోకే…పే… తథాగతో అరియోతి వుచ్చతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౯౮). సప్పురిసాతి ఏత్థ పన పచ్చేకబుద్ధా తథాగతసావకా చ ‘‘సప్పురిసా’’తి వేదితబ్బా. తే హి లోకుత్తరగుణయోగేన సోభనా పురిసాతి సప్పురిసా. సబ్బేవ వా ఏతే ద్వేధాపి వుత్తా. బుద్ధాపి హి అరియా చ సప్పురిసా చ, పచ్చేకబుద్ధా బుద్ధసావకాపి. యథాహ –

‘‘యో వే కతఞ్ఞూ కతవేది ధీరో,

కల్యాణమిత్తో దళ్హభత్తి చ హోతి;

దుఖితస్స సక్కచ్చ కరోతి కిచ్చం,

తథావిధం సప్పురిసం వదన్తీ’’తి. (జా. ౨.౧౭.౭౮);

కల్యాణమిత్తో దళ్హభత్తి చ హోతీతి ఏత్తావతా హి బుద్ధసావకో వుత్తో, కతఞ్ఞుతాదీహి పచ్చేకబుద్ధా బుద్ధాతి. ఇదాని యో తేసం అరియానం అదస్సనసీలో, న చ దస్సనే సాధుకారీ, సో అరియానం అదస్సావీతి వేదితబ్బో. సో చ చక్ఖునా అదస్సావీ ఞాణేన అదస్సావీతి దువిధో, తేసు ఞాణేన అదస్సావీ ఇధ అధిప్పేతో. మంసచక్ఖునా హి దిబ్బచక్ఖునా వా అరియా ¶ దిట్ఠాపి అదిట్ఠావ హోన్తి. తేసం చక్ఖూనం వణ్ణమత్తగ్గహణతో, న అరియభావగోచరతో. సోణసిఙ్గాలాదయోపి చ చక్ఖునా అరియే పస్సన్తి. న చ తే అరియానం దస్సావినో.

తత్రిదం ¶ వత్థు – చిత్తలపబ్బతవాసినో కిర ఖీణాసవత్థేరస్స ఉపట్ఠాకో వుడ్ఢపబ్బజితో ఏకదివసం థేరేన సద్ధిం పిణ్డాయ చరిత్వా థేరస్స పత్తచీవరం గహేత్వా పిట్ఠితో ఆగచ్ఛన్తో థేరం పుచ్ఛి ‘‘అరియా నామ, భన్తే, కీదిసా’’తి. థేరో ఆహ ‘‘ఇధేకచ్చో మహల్లకో అరియానం పత్తచీవరం గహేత్వా వత్తపటిపత్తిం కత్వా సహచరన్తోపి నేవ అరియే జానాతి, ఏవం దుజ్జానా, ఆవుసో, అరియా’’తి. ఏవం వుత్తేపి సో నేవ అఞ్ఞాసి. తస్మా న చక్ఖునా దస్సనం దస్సనం, ఞాణేన దస్సనమేవ దస్సనం. యథాహ ‘‘కిం తే, వక్కలి, ఇమినా పూతికాయేన దిట్ఠేన, యో ఖో, వక్కలి ¶ , ధమ్మం పస్సతి, సో మం పస్సతీ’’తి (సం. ని. ౩.౮౭). తస్మా చక్ఖునా పస్సన్తోపి ఞాణేన అరియేహి దిట్ఠం అనిచ్చాదిలక్ఖణం అపస్సన్తో అరియాధిగతఞ్చ ధమ్మం అనధిగచ్ఛన్తో అరియకరధమ్మానం అరియభావస్స చ అదిట్ఠత్తా ‘‘అరియానం అదస్సావీ’’తి వేదితబ్బో.

అరియధమ్మస్స అకోవిదోతి సతిపట్ఠానాదిభేదే అరియధమ్మే అకుసలో. అరియధమ్మే అవినీతోతి ఏత్థ పన –

దువిధో వినయో నామ, ఏకమేకేత్థ పఞ్చధా;

అభావతో తస్స అయం, ‘‘అవినీతో’’తి వుచ్చతి.

అయఞ్హి సంవరవినయో పహానవినయోతి దువిధో వినయో. ఏత్థ చ దువిధేపి వినయే ఏకమేకో వినయో పఞ్చధా భిజ్జతి. సంవరవినయోపి హి సీలసంవరో సతిసంవరో ఞాణసంవరో ఖన్తిసంవరో వీరియసంవరోతి పఞ్చవిధో. పహానవినయోపి తదఙ్గపహానం విక్ఖమ్భనపహానం సముచ్ఛేదపహానం పటిప్పస్సద్ధిపహానం నిస్సరణపహానన్తి పఞ్చవిధో.

తత్థ ‘‘ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో హోతి సముపేతో’’తి (విభ. ౫౧౧) అయం సీలసంవరో. ‘‘రక్ఖతి చక్ఖున్ద్రియం చక్ఖున్ద్రియే సంవరం ఆపజ్జతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౧౩; మ. ని. ౧.౨౯౫; సం. ని. ౪.౨౩౯; అ. ని. ౩.౧౬) అయం సతిసంవరో.

‘‘యాని ¶ సోతాని లోకస్మిం, (అజితాతి భగవా)

సతి తేసం నివారణం;

సోతానం సంవరం బ్రూమి,

పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి. (సు. ని. ౧౦౪౧);

అయం ¶ ఞాణసంవరో. ‘‘ఖమో హోతి సీతస్స ఉణ్హస్సా’’తి (మ. ని. ౧.౨౩; అ. ని. ౪.౧౧౪; ౬.౫౮) అయం ఖన్తిసంవరో. ‘‘ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతీ’’తి (మ. ని. ౧.౨౬; అ. ని. ౪.౧౧౪; ౬.౫౮) అయం ¶ వీరియసంవరో. సబ్బోపి చాయం సంవరో యథాసకం సంవరితబ్బానం వినేతబ్బానఞ్చ కాయదుచ్చరితాదీనం సంవరణతో ‘‘సంవరో’’, వినయనతో ‘‘వినయో’’తి వుచ్చతి. ఏవం తావ సంవరవినయో పఞ్చధా భిజ్జతీతి వేదితబ్బో.

తథా యం నామరూపపరిచ్ఛేదాదీసు విపస్సనాఞాణేసు పటిపక్ఖభావతో దీపాలోకేనేవ తమస్స, తేన తేన విపస్సనాఞాణేన తస్స తస్స అనత్థస్స పహానం. సేయ్యథిదం, నామరూపవవత్థానేన సక్కాయదిట్ఠియా, పచ్చయపరిగ్గహేన అహేతువిసమహేతుదిట్ఠీనం, తస్సేవ అపరభాగేన కఙ్ఖావితరణేన కథంకథీభావస్స, కలాపసమ్మసనేన ‘‘అహం మమా’’తి గాహస్స, మగ్గామగ్గవవత్థానేన అమగ్గే మగ్గసఞ్ఞాయ, ఉదయదస్సనేన ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా, వయదస్సనేన సస్సతదిట్ఠియా, భయదస్సనేన సభయే అభయసఞ్ఞాయ, ఆదీనవదస్సనేన అస్సాదసఞ్ఞాయ, నిబ్బిదానుపస్సనాయ అభిరతిసఞ్ఞాయ, ముచ్చితుకమ్యతాఞాణేన అముచ్చితుకమ్యతాయ, ఉపేక్ఖాఞాణేన అనుపేక్ఖాయ, అనులోమేన ధమ్మట్ఠితియం నిబ్బానే చ పటిలోమభావస్స, గోత్రభునా సఙ్ఖారనిమిత్తగ్గాహస్స పహానం, ఏతం తదఙ్గపహానంనామ.

యం పన ఉపచారప్పనాభేదేన సమాధినా పవత్తిభావనివారణతో ఘటప్పహారేనేవ ఉదకపిట్ఠే సేవాలస్స తేసం తేసం నీవరణాదిధమ్మానం పహానం, ఏతం విక్ఖమ్భనపహానం నామ.

యం చతున్నం అరియమగ్గానం భావితత్తా తంతంమగ్గవతో అత్తనో అత్తనో సన్తానే ‘‘దిట్ఠిగతానం పహానాయా’’తిఆదినా (ధ. స. ౨౭౭) నయేన వుత్తస్స సముదయపక్ఖికస్స కిలేసగణస్స అచ్చన్తం అప్పవత్తిభావేన పహానం, ఇదం సముచ్ఛేదపహానం నామ. యం పన ఫలక్ఖణే పటిప్పస్సద్ధత్తం కిలేసానం, ఏతం పటిప్పస్సద్ధిపహానం ¶ నామ. యం సబ్బసఙ్ఖతనిస్సటత్తా పహీనసబ్బసఙ్ఖతం నిబ్బానం ఏతం నిస్సరణపహానం నామ. సబ్బమ్పి చేతం పహానం యస్మా చాగట్ఠేన పహానం, వినయనట్ఠేన వినయో, తస్మా ‘‘పహానవినయో’’తి వుచ్చతి. తంతంపహానవతో వా తస్స తస్స వినయస్స సమ్భవతోపేతం ¶ ‘‘పహానవినయో’’తి వుచ్చతి. ఏవం పహానవినయోపి పఞ్చధా భిజ్జతీతి వేదితబ్బో.

ఏవమయం సఙ్ఖేపతో దువిధో, భేదతో చ దసవిధో వినయో భిన్నసంవరత్తా పహాతబ్బస్స చ అప్పహీనత్తా ¶ యస్మా ఏతస్స అస్సుతవతో పుథుజ్జనస్స నత్థి, తస్మా అభావతో తస్స అయం అవినీతోతి వుచ్చతీతి. ఏస నయో సప్పురిసానం అదస్సావీ సప్పురిసధమ్మస్స అకోవిదో సప్పురిసధమ్మే అవినీతోతి ఏత్థపి. నిన్నానాకరణఞ్హి ఏతం అత్థతో. యథాహ ‘‘యేవ తే అరియా, తేవ తే సప్పురిసా. యేవ తే సప్పురిసా, తేవ తే అరియా. యో ఏవ సో అరియానం ధమ్మో, సో ఏవ సో సప్పురిసానం ధమ్మో. యో ఏవ సో సప్పురిసానం ధమ్మో, సో ఏవ సో అరియానం ధమ్మో. యేవ తే అరియవినయా, తేవ తే సప్పురిసవినయా. యేవ తే సప్పురిసవినయా, తేవ తే అరియవినయా. అరియేతి వా సప్పురిసేతి వా, అరియధమ్మేతి వా సప్పురిసధమ్మేతి వా, అరియవినయేతి వా సప్పురిసవినయేతి వా ఏసేసే ఏకే ఏకత్థే సమే సమభాగే తజ్జాతే తఞ్ఞేవా’’తి.

‘‘కస్మా పన భగవా సబ్బధమ్మమూలపరియాయం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామీ’’తి వత్వా తం అదేసేత్వావ ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, అస్సుతవా పుథుజ్జనో అరియానం అదస్సావీ’’తి ఏవం పుథుజ్జనం నిద్దిసీతి? పుగ్గలాధిట్ఠానాయ ధమ్మదేసనాయ తమత్థం ఆవికాతుం. భగవతో హి ధమ్మాధిట్ఠానా ధమ్మదేసనా, ధమ్మాధిట్ఠానా పుగ్గలదేసనా, పుగ్గలాధిట్ఠానా పుగ్గలదేసనా, పుగ్గలాధిట్ఠానా ధమ్మదేసనాతి ధమ్మపుగ్గలవసేనేవ తావ చతుబ్బిధా దేసనా.

తత్థ, ‘‘తిస్సో ఇమా, భిక్ఖవే, వేదనా. కతమా తిస్సో? సుఖా వేదనా దుక్ఖా వేదనా అదుక్ఖమసుఖా వేదనా. ఇమా ఖో, భిక్ఖవే, తిస్సో వేదనా’’తి (సం. ని. ౪.౨౫౦) ఏవరూపీ ధమ్మాధిట్ఠానా ధమ్మదేసనా వేదితబ్బా. ‘‘ఛ ధాతుయో అయం పుతిసో ఛ ఫస్సాయతనో అట్ఠారస మనోపవిచారో చతురాధిట్ఠానో’’తి (మ. ని. ౩.౩౪౩) ఏవరూపీ ధమ్మాధిట్ఠానా పుగ్గలదేసనా. ‘‘తయోమే, భిక్ఖవే, పుగ్గలా సన్తో సంవిజ్జమానా ¶ లోకస్మిం. కతమే తయో? అన్ధో ఏకచక్ఖు ద్విచక్ఖు. కతమో చ, భిక్ఖవే, పుగ్గలో అన్ధో’’తి? (అ. ని. ౩.౨౯) ఏవరూపీ పుగ్గలాధిట్ఠానా పుగ్గలదేసనా. ‘‘కతమఞ్చ, భిక్ఖవే, దుగ్గతిభయం? ఇధ, భిక్ఖవే, ఏకచ్చో ఇతి పటిసఞ్చిక్ఖతి, కాయదుచ్చరితస్స ఖో పాపకో విపాకో అభిసమ్పరాయం…పే… సుద్ధమత్తానం పరిహరతి. ఇదం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, దుగ్గతిభయ’’న్తి (అ. ని. ౪.౧౨౧) ఏవరూపీ ¶ పుగ్గలాధిట్ఠానా ధమ్మదేసనా.

స్వాయం ¶ ఇధ యస్మా పుథుజ్జనో అపరిఞ్ఞాతవత్థుకో, అపరిఞ్ఞామూలికా చ ఇధాధిప్పేతానం సబ్బధమ్మానం మూలభూతా మఞ్ఞనా హోతి, తస్మా పుథుజ్జనం దస్సేత్వా పుగ్గలాధిట్ఠానాయ దేసనాయ తమత్థం ఆవికాతుం, ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, అస్సుతవా పుథుజ్జనో అరియానం అదస్సావీ’’తి ఏవం పుథుజ్జనం నిద్దిసీతి వేదితబ్బో.

సుత్తనిక్ఖేపవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పథవీవారవణ్ణనా

ఏవం పుథుజ్జనం నిద్దిసిత్వా ఇదాని తస్స పథవీఆదీసు వత్థూసు సబ్బసక్కాయధమ్మజనితం మఞ్ఞనం దస్సేన్తో, పథవిం పథవితోతిఆదిమాహ. తత్థ లక్ఖణపథవీ ససమ్భారపథవీ ఆరమ్మణపథవీ సమ్ముతిపథవీతి చతుబ్బిధా పథవీ. తాసు ‘‘కతమా చ, ఆవుసో, అజ్ఝత్తికా పథవీధాతు? యం అజ్ఝత్తం పచ్చత్తం కక్ఖళం ఖరిగత’’న్తిఆదీసు (విభ. ౧౭౩) వుత్తా లక్ఖణపథవీ. ‘‘పథవిం ఖణేయ్య వా ఖణాపేయ్య వా’’తిఆదీసు (పాచి. ౮౫) వుత్తా ససమ్భారపథవీ. యే చ కేసాదయో వీసతి కోట్ఠాసా, అయోలోహాదయో చ బాహిరా. సా హి వణ్ణాదీహి సమ్భారేహి సద్ధిం పథవీతి ససమ్భారపథవీ. ‘‘పథవీకసిణమేకో సఞ్జానాతీ’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౩.౩౬౦) ఆగతా పన ఆరమ్మణపథవీ, నిమిత్తపథవీతిపి వుచ్చతి. పథవీకసిణజ్ఝానలాభీ దేవలోకే నిబ్బత్తో ఆగమనవసేన పథవీదేవతాతి నామం లభతి. అయం సమ్ముతిపథవీతి వేదితబ్బా. సా సబ్బాపి ఇధ లబ్భతి. తాసు యంకఞ్చి పథవిం అయం పుథుజ్జనో పథవితో సఞ్జానాతి, పథవీతి సఞ్జానాతి, పథవీభాగేన సఞ్జానాతి, లోకవోహారం గహేత్వా సఞ్ఞావిపల్లాసేన సఞ్జానాతి పథవీతి. ఏవం పథవీభాగం అముఞ్చన్తోయేవ వా ఏతం ‘‘సత్తోతి వా సత్తస్సా’’తి వా ఆదినా నయేన సఞ్జానాతి. కస్మా ఏవం సఞ్జానాతీతి న ¶ వత్తబ్బం. ఉమ్మత్తకో వియ హి పుథుజ్జనో. సో యంకిఞ్చి యేన కేనచి ఆకారేన గణ్హాతి. అరియానం అదస్సావితాదిభేదమేవ వా ఏత్థ కారణం. యం వా పరతో ‘‘అపరిఞ్ఞాతం తస్సా’’తి వదన్తేన భగవతావ వుత్తం.

పథవిం పథవితో సఞ్ఞత్వాతి సో తం పథవిం ఏవం విపరీతసఞ్ఞాయ సఞ్జానిత్వా, ‘‘సఞ్ఞానిదానా ¶ హి పపఞ్చసఙ్ఖా’’తి (సు. ని. ౮౮౦) వచనతో అపరభాగే థామపత్తేహి తణ్హామానదిట్ఠిపపఞ్చేహి ఇధ మఞ్ఞనానామేన వుత్తేహి మఞ్ఞతి కప్పేతి వికప్పేతి, నానప్పకారతో అఞ్ఞథా గణ్హాతి. తేన వుత్తం ‘‘పథవిం మఞ్ఞతీ’’తి. ఏవం ¶ మఞ్ఞతో చస్స తా మఞ్ఞనా ఓళారికనయేన దస్సేతుం ‘‘యా అయం కేసా లోమా’’తిఆదినా నయేన వీసతిభేదా అజ్ఝత్తికా పథవీ వుత్తా. యా చాయం విభఙ్గే ‘‘తత్థ కతమా బాహిరా పథవీధాతు? యం బాహిరం కక్ఖళం ఖరిగతం కక్ఖళత్తం కక్ఖళభావో బహిద్ధా అనుపాదిన్నం. సేయ్యథిదం, అయో లోహం తిపు సీసం సజ్ఝం ముత్తా మణి వేళురియం సఙ్ఖో సిలా పవాళం రజతం జాతరూపం లోహితఙ్కో మసారగల్లం తిణం కట్ఠం సక్ఖరా కఠలం భూమి పాసాణో పబ్బతో’’తి (విభ. ౧౭౩) ఏవం బాహిరా పథవీ వుత్తా. యా చ అజ్ఝత్తారమ్మణత్తికే నిమిత్తపథవీ, తం గహేత్వా అయమత్థయోజనా వుచ్చతి.

పథవిం మఞ్ఞతీతి తీహి మఞ్ఞనాహి అహం పథవీతి మఞ్ఞతి, మమ పథవీతి మఞ్ఞతి, పరో పథవీతి మఞ్ఞతి, పరస్స పథవీతి మఞ్ఞతి, అథ వా అజ్ఝత్తికం పథవిం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి, మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి, దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. కథం? అయఞ్హి కేసాదీసు ఛన్దరాగం జనేతి కేసే అస్సాదేతి అభినన్దతి అభివదతి అజ్ఝోసాయ తిట్ఠతి. లోమే, నఖే, దన్తే, తచం, అఞ్ఞతరం వా పన రజ్జనీయవత్థుం. ఏవం అజ్ఝత్తికం పథవిం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ఇతి మే కేసా సియుం అనాగతమద్ధానం. ఇతి లోమాతిఆదినా వా పన నయేన తత్థ నన్దిం సమన్నానేతి. ‘‘ఇమినాహం సీలేన వా…పే… బ్రహ్మచరియేన వా ఏవం సినిద్ధముదుసుఖుమనీలకేసో భవిస్సామీ’’తిఆదినా వా పన నయేన అప్పటిలద్ధానం పటిలాభాయ చిత్తం పణిదహతి. ఏవమ్పి అజ్ఝత్తికం పథవిం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి.

తథా అత్తనో కేసాదీనం సమ్పత్తిం వా విపత్తిం వా నిస్సాయ మానం జనేతి, ‘‘సేయ్యోహమస్మీతి వా సదిసోహమస్మీతి వా హీనోహమస్మీతి వా’’తి. ఏవం అజ్ఝత్తికం ¶ పథవిం మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘తం జీవం తం సరీర’’న్తి (మ. ని. ౨.౧౮౭) ఆగతనయేన పన కేసం ‘‘జీవో’’తి అభినివిసతి. ఏస నయో లోమాదీసు. ఏవం అజ్ఝత్తికం పథవిం దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి.

అథ వా ‘‘యా చేవ ఖో పనావుసో, అజ్ఝత్తికా పథవీధాతు, యా చ బాహిరా పథవీధాతు, పథవీధాతురేవేసా ¶ , తం నేతం మమా’’తి (మ. ని. ౧.౩౦౨) ఇమిస్సా పవత్తియా ¶ పచ్చనీకనయేన కేసాదిభేదం పథవిం ఏతం మమ ఏసోహమస్మి ఏసో మే అత్తాతి అభినివిసతి. ఏవమ్పి అజ్ఝత్తికం పథవిం దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ఏవం తావ అజ్ఝత్తికం పథవిం తీహి మఞ్ఞనాహి మఞ్ఞతి.

యథా చ అజ్ఝత్తికం ఏవం బాహిరమ్పి. కథం? ‘‘అయఞ్హి అయలోహాదీసు ఛన్దరాగం జనేతి. అయలోహాదీని అస్సాదేతి అభినన్దతి అభివదతి అజ్ఝోసాయ తిట్ఠతి. మమ అయో మమ లోహన్తిఆదినా నయేన అయాదీని మమాయతి రక్ఖతి గోపయతి, ఏవం బాహిరం పథవిం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ఇతి మే అయలోహాదయో సియుం అనాగతమద్ధానన్తి వా పనేత్థ నన్దిం సమన్నానేతి, ఇమినాహం సీలేన వా వతేన వా తపేన వా బ్రహ్మచరియేన వా ఏవం సమ్పన్నఅయలోహాదిఉపకరణో భవిస్సామీ’’తి అప్పటిలద్ధస్స పటిలాభాయ చిత్తం పణిదహతి. ఏవమ్పి బాహిరం పథవిం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి.

తథా అత్తనో అయలోహాదీనం సమ్పత్తిం వా విపత్తిం వా నిస్సాయ మానం జనేతి ‘‘ఇమినాహం సేయ్యోస్మీతి వా, సదిసోస్మీతి వా హీనోస్మీతి వా’’తి (విభ. ౮౩౨) ఏవం బాహిరం పథవిం మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. అయే జీవసఞ్ఞీ హుత్వా పన అయం ‘‘జీవో’’తి అభినివిసతి. ఏస నయో లోహాదీసు. ఏవం బాహిరం పథవిం దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి.

అథ వా ‘‘ఇధేకచ్చో పథవీకసిణం అత్తతో సమనుపస్సతి. యం పథవీకసిణం, సో అహం. యో అహం, తం పథవీకసిణన్తి పథవీకసిణఞ్చ అత్తఞ్చ అద్వయం సమనుపస్సతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౧౩౧) పటిసమ్భిదాయం వుత్తనయేనేవ నిమిత్తపథవిం ‘‘అత్తా’’తి అభినివిసతి. ఏవం బాహిరం పథవిం దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ఏవమ్పి బాహిరం పథవిం తీహి మఞ్ఞనాహి మఞ్ఞతి. ఏవం తావ ‘‘పథవిం మఞ్ఞతీ’’తి ఏత్థ తిస్సోపి మఞ్ఞనా వేదితబ్బా. ఇతో పరం సఙ్ఖేపేనేవ కథయిస్సామ.

పథవియా ¶ మఞ్ఞతీతి ఏత్థ పథవియాతి భుమ్మవచనమేతం. తస్మా అహం పథవియాతి మఞ్ఞతి, మయ్హం ¶ కిఞ్చనం పలిబోధో పథవియాతి మఞ్ఞతి, పరో పథవియాతి మఞ్ఞతి, పరస్స కిఞ్చనం పలిబోధో పథవియాతి మఞ్ఞతీతి అయమేత్థ అత్థో.

అథ వా య్వాయం ‘‘కథం రూపస్మిం అత్తానం సమనుపస్సతి? ఇధేకచ్చో వేదనం… సఞ్ఞం… సఙ్ఖారే… విఞ్ఞాణం అత్తతో సమనుపస్సతి, తస్స ఏవం హోతి, అయం ఖో మే అత్తా, సో ఖో పన మే అత్తా ఇమస్మిం రూపేతి ఏవం రూపస్మిం వా అత్తానం ¶ సమనుపస్సతీ’’తి (పటి. మ. ౧.౧౩౧) ఏతస్స అత్థనయో వుత్తో, ఏతేనేవ నయేన వేదనాదిధమ్మే అత్తతో గహేత్వా తతో అజ్ఝత్తికబాహిరాసు పథవీసు యంకిఞ్చి పథవిం తస్సోకాసభావేన పరికప్పేత్వా సో ఖో పన మే అయం అత్తా ఇమిస్సా పథవియాతి మఞ్ఞన్తో పథవియా మఞ్ఞతి, అయమస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనా. తస్మింయేవ పనస్స అత్తని సినేహం తబ్బత్థుకఞ్చ మానం ఉప్పాదయతో తణ్హామానమఞ్ఞనాపి వేదితబ్బా. యదా పన తేనేవ నయేన సో ఖో పనస్స అత్తా పథవియాతి మఞ్ఞతి, తదా దిట్ఠిమఞ్ఞనా ఏవ యుజ్జతి. ఇతరాయోపి పన ఇచ్ఛన్తి.

పథవితో మఞ్ఞతీతి ఏత్థ పన పథవితోతి నిస్సక్కవచనం. తస్మా సఉపకరణస్స అత్తనో వా పరస్స వా యథావుత్తప్పభేదతో పథవితో ఉప్పత్తిం వా నిగ్గమనం వా పథవితో వా అఞ్ఞో అత్తాతి మఞ్ఞమానో పథవితో మఞ్ఞతీతి వేదితబ్బో, అయమస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనా. తస్మింయేవ పనస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞితే వత్థుస్మిం సినేహం మానఞ్చ ఉప్పాదయతో తణ్హామానమఞ్ఞనాపి వేదితబ్బా. అపరే ఆహు పథవీకసిణం పరిత్తం భావేత్వా తతో అఞ్ఞం అప్పమాణం అత్తానం గహేత్వా పథవితో బహిద్ధాపి మే అత్తాతి మఞ్ఞమానో పథవితో మఞ్ఞతీతి.

పథవిం మేతి మఞ్ఞతీతి ఏత్థ పన కేవలఞ్హి మహాపథవిం తణ్హావసేన మమాయతీతి ఇమినా నయేన పవత్తా ఏకా తణ్హామఞ్ఞనా ఏవ లబ్భతీతి వేదితబ్బా. సా చాయం మమ కేసా, మమ లోమా, మమ అయో, మమ లోహన్తి ఏవం యథావుత్తప్పభేదాయ సబ్బాయపి అజ్ఝత్తికబాహిరాయ పథవియా యోజేతబ్బాతి.

పథవిం ¶ అభినన్దతీతి వుత్తప్పకారమేవ పథవిం తణ్హాదీహి అభినన్దతి, అస్సాదేతి, పరామసతి ¶ చాతి వుత్తం హోతి. ‘‘పథవిం మఞ్ఞతీ’’తి ఏతేనేవ ఏతస్మిం అత్థే సిద్ధే కస్మా ఏతం వుత్తన్తి చే. అవిచారితమేతం పోరాణేహి. అయం పన అత్తనో మతి, దేసనావిలాసతో వా ఆదీనవదస్సనతో వా. యస్సా హి ధమ్మధాతుయా సుప్పటివిద్ధత్తా నానానయవిచిత్రదేసనావిలాససమ్పన్నో, అయం సా భగవతా సుప్పటివిద్ధా. తస్మా పుబ్బే మఞ్ఞనావసేన కిలేసుప్పత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని అభినన్దనావసేన దస్సేన్తో దేసనావిలాసతో వా ఇదమాహ ¶ . యో వా పథవిం మఞ్ఞతి, పథవియా మఞ్ఞతి, పథవితో మఞ్ఞతి, పథవిం మేతి మఞ్ఞతి, సో యస్మా న సక్కోతి పథవీనిస్సితం తణ్హం వా దిట్ఠిం వా పహాతుం, తస్మా పథవిం అభినన్దతియేవ. యో చ పథవిం అభినన్దతి, దుక్ఖం సో అభినన్దతి, దుక్ఖఞ్చ ఆదీనవోతి ఆదీనవదస్సనతోపి ఇదమాహ. వుత్తఞ్చేతం భగవతా ‘‘యో, భిక్ఖవే, పథవీధాతుం అభినన్దతి, దుక్ఖం సో అభినన్దతి, యో దుక్ఖం అభినన్దతి, అపరిముత్తో సో దుక్ఖస్మాతి వదామీ’’తి.

ఏవం పథవీవత్థుకం మఞ్ఞనం అభినన్దనఞ్చ వత్వా ఇదాని యేన కారణేన సో మఞ్ఞతి, అభినన్దతి చ, తం కారణం ఆవికరోన్తో ఆహ తం కిస్స హేతు, అపరిఞ్ఞాతం తస్సాతి వదామీతి. తస్సత్థో, సో పుథుజ్జనో తం పథవిం కిస్స హేతు మఞ్ఞతి, కేన కారణేన మఞ్ఞతి, అభినన్దతీతి చే. అపరిఞ్ఞాతం తస్సాతి వదామీతి, యస్మా తం వత్థు తస్స అపరిఞ్ఞాతం, తస్మాతి వుత్తం హోతి. యో హి పథవిం పరిజానాతి, సో తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిజానాతి ఞాతపరిఞ్ఞాయ తీరణపరిఞ్ఞాయ పహానపరిఞ్ఞాయాతి.

తత్థ కతమా ఞాతపరిఞ్ఞా. పథవీధాతుం పరిజానాతి, అయం పథవీధాతు అజ్ఝత్తికా, అయం బాహిరా, ఇదమస్సా లక్ఖణం, ఇమాని రసపచ్చుపట్ఠానపదట్ఠానానీతి, అయం ఞాతపరిఞ్ఞా. కతమా తీరణపరిఞ్ఞా? ఏవం ఞాతం కత్వా పథవీధాతుం తీరేతి అనిచ్చతో దుక్ఖతో రోగతోతి ద్వాచత్తాలీసాయ ఆకారేహి, అయం తీరణపరిఞ్ఞా. కతమా పహానపరిఞ్ఞా? ఏవం తీరయిత్వా అగ్గమగ్గేన పథవీధాతుయా ఛన్దరాగం పజహతి, అయం పహానపరిఞ్ఞా.

నామరూపవవత్థానం ¶ వా ఞాతపరిఞ్ఞా. కలాపసమ్మసనాదిఅనులోమపరియోసానా తీరణపరిఞ్ఞా. అరియమగ్గే ఞాణం పహానపరిఞ్ఞాతి. యో పథవిం పరిజానాతి, సో ఇమాహి తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిజానాతి, అస్స చ పుథుజ్జనస్స తా పరిఞ్ఞాయో నత్థి, తస్మా అపరిఞ్ఞాతత్తా ¶ పథవిం మఞ్ఞతి చ అభినన్దతి చాతి. తేనాహ భగవా – ఇధ, భిక్ఖవే, అస్సుతవా పుథుజ్జనో…పే… పథవిం మఞ్ఞతి, పథవియా మఞ్ఞతి, పథవితో మఞ్ఞతి, పథవిం మేతి మఞ్ఞతి, పథవిం అభినన్దతి. తం కిస్స హేతు? అపరిఞ్ఞాతం తస్సాతి వదామీ’’తి.

పథవీవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆపోవారాదివణ్ణనా

ఆపం ¶ ఆపతోతి ఏత్థాపి లక్ఖణససమ్భారారమ్మణసమ్ముతివసేన చతుబ్బిధో ఆపో. తేసు ‘‘తత్థ, కతమా అజ్ఝత్తికా ఆపోధాతు. యం అజ్ఝత్తం పచ్చత్తం ఆపో ఆపోగతం, సినేహో సినేహగతం బన్ధనత్తం రూపస్స అజ్ఝత్తం ఉపాదిన్న’’న్తిఆదీసు (విభ. ౧౭౪) వుత్తో లక్ఖణఆపో. ‘‘ఆపోకసిణం ఉగ్గణ్హన్తో ఆపస్మిం నిమిత్తం గణ్హాతీ’’తిఆదీసు వుత్తో ససమ్భారాపో. సేసం సబ్బం పథవియం వుత్తసదిసమేవ. కేవలం యోజనానయే పన ‘‘పిత్తం సేమ్హ’’న్తిఆదినా నయేన వుత్తా ద్వాదసభేదా అజ్ఝత్తికా ఆపోధాతు, ‘‘తత్థ, కతమా బాహిరా ఆపోధాతు? యం బాహిరం ఆపో ఆపోగతం, సినేహో సినేహగతం బన్ధనత్తం రూపస్స బహిద్ధా అనుపాదిన్నం. సేయ్యథిదం, మూలరసో ఖన్ధరసో తచరసో పత్తరసో పుప్ఫరసో ఫలరసో ఖీరం దధి సప్పి నవనీతం తేలం మధు ఫాణితం భుమ్మాని వా ఉదకాని అన్తలిక్ఖాని వా’’తి (విభ. ౧౭౪) ఏవం వుత్తా చ బాహిరా ఆపోధాతు వేదితబ్బా, యో చ అజ్ఝత్తారమ్మణత్తికే నిమిత్తఆపో.

తేజం తేజతోతి ఇమస్మిం తేజోవారేపి వుత్తనయేనేవ విత్థారో వేదితబ్బో. యోజనానయే పనేత్థ ‘‘యేన చ సన్తప్పతి, యేన చ జీరీయతి, యేన చ పరిడయ్హతి, యేన చ అసితపీతఖాయితసాయితం సమ్మా పరిణామం గచ్ఛతీ’’తి (విభ. ౧౭౫) ఏవం వుత్తా చతుప్పభేదా అజ్ఝత్తికా తేజోధాతు. ‘‘తత్థ కతమా ¶ బాహిరా తేజోధాతు? యం బాహిరం తేజో తేజోగతం ఉస్మా ఉస్మాగతం ఉసుమం ఉసుమగతం బహిద్ధా అనుపాదిన్నం. సేయ్యథిదం, కట్ఠగ్గి పలాలగ్గి తిణగ్గి గోమయగ్గి థుసగ్గి సఙ్కారగ్గి ఇన్దగ్గి అగ్గిసన్తాపో సూరియసన్తాపో కట్ఠసన్నిచయసన్తాపో ¶ తిణసన్నిచయసన్తాపో ధఞ్ఞసన్నిచయసన్తాపో భణ్డసన్నిచయసన్తాపో’’తి (విభ. ౧౭౫) ఏవం వుత్తా చ బాహిరా తేజోధాతు వేదితబ్బా.

వాయం వాయతోతి ఇమస్స వాయవారస్సాపి యోజనానయే పన ‘‘ఉద్ధఙ్గమా వాతా అధోగమా వాతా కుచ్ఛిసయా వాతా కోట్ఠాసయా వాతా అఙ్గమఙ్గానుసారినో వాతా సత్థకవాతా ఖురకవాతా ఉప్పలకవాతా అస్సాసో పస్సాసో’’తి ఏవం వుత్తా అజ్ఝత్తికా వాయోధాతు. ‘‘తత్థ కతమా బాహిరా వాయోధాతు? యం బాహిరం వాయో వాయోగతం థమ్భితత్తం రూపస్స బహిద్ధా అనుపాదిన్నం. సేయ్యథిదం, పురత్థిమా వాతా పచ్ఛిమా వాతా ఉత్తరా వాతా దక్ఖిణా వాతా సరజా వాతా అరజా వాతా సీతా వాతా ఉణ్హా వాతా పరిత్తా వాతా అధిమత్తా వాతా కాళవాతా వేరమ్భవాతా ¶ పక్ఖవాతా సుపణ్ణవాతా తాలవణ్టవాతా విధూపనవాతా’’తి (విభ. ౧౭౬) ఏవం వుత్తా చ బాహిరా వాయోధాతు వేదితబ్బా. సేసం వుత్తనయమేవాతి. ఏత్తావతా చ య్వాయం –

‘‘వుత్తమ్హి ఏకధమ్మే, యే ధమ్మా ఏకలక్ఖణా తేన;

వుత్తా భవన్తి సబ్బే, ఇతి వుత్తో లక్ఖణో హారో’’తి. –

ఏవం నేత్తియం లక్ఖణో నామ హారో వుత్తో, తస్స వసేన యస్మా చతూసు భూతేసు గహితేసు ఉపాదారూపమ్పి గహితమేవ భవతి, రూపలక్ఖణం అనతీతత్తా. యఞ్చ భూతోపాదారూపం సో రూపక్ఖన్ధో. తస్మా ‘‘అస్సుతవా పుథుజ్జనో పథవిం ఆపం తేజం వాయం మఞ్ఞతీ’’తి వదన్తేన అత్థతో రూపం అత్తతో సమనుపస్సతీతిపి వుత్తం హోతి. ‘‘పథవియా ఆపస్మిం తేజస్మిం వాయస్మిం మఞ్ఞతీ’’తి వదన్తేన రూపస్మిం వా అత్తానం సమనుపస్సతీతి వుత్తమ్పి హోతి. ‘‘పథవితో ఆపతో తేజతో వాయతో మఞ్ఞతీ’’తి వదన్తేన రూపతో అఞ్ఞో అత్తాతి సిద్ధత్తా రూపవన్తం వా అత్తానం అత్తని వా రూపం సమనుపస్సతీతిపి వుత్తం హోతి. ఏవమేతా చతస్సో రూపవత్థుకా సక్కాయదిట్ఠిమఞ్ఞనా ¶ వేదితబ్బా. తత్థ ఏకా ఉచ్ఛేదదిట్ఠి, తిస్సో సస్సతదిట్ఠియోతి ద్వేవ దిట్ఠియో హోన్తీతి అయమ్పి అత్థవిసేసో వేదితబ్బో.

ఆపోవారాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

భూతవారాదివణ్ణనా

౩. ఏవం ¶ రూపముఖేన సఙ్ఖారవత్థుకం మఞ్ఞనం వత్వా ఇదాని యే సఙ్ఖారే ఉపాదాయ సత్తా పఞ్ఞపీయన్తి, తేసు సఙ్ఖారేసు సత్తేసుపి యస్మా పుథుజ్జనో మఞ్ఞనం కరోతి, తస్మా తే సత్తే నిద్దిసన్తో భూతే భూతతో సఞ్జానాతీతిఆదిమాహ. తత్థాయం భూతసద్దో పఞ్చక్ఖన్ధఅమనుస్సధాతువిజ్జమానఖీణాసవసత్తరుక్ఖాదీసు దిస్సతి. ‘‘భూతమిదన్తి, భిక్ఖవే, సమనుపస్సథా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౪౦౧) హి అయం పఞ్చక్ఖన్ధేసు దిస్సతి. ‘‘యానీధ భూతాని సమాగతానీ’’తి (సు. ని. ౨౨౪) ఏత్థ అమనుస్సేసు. ‘‘చత్తారో ఖో, భిక్ఖు, మహాభూతా హేతూ’’తి (మ. ని. ౩.౮౬) ఏత్థ ధాతూసు. ‘‘భూతస్మిం పాచిత్తియ’’న్తిఆదీసు (పాచి. ౬౯) విజ్జమానే. ‘‘యో చ కాలఘసో భూతో’’తి (జా. ౧.౧౦.౧౯౦) ఏత్థ ఖీణాసవే. ‘‘సబ్బేవ నిక్ఖిపిస్సన్తి భూతా లోకే సముస్సయ’’న్తి (దీ. ని. ౨.౨౨౦) ఏత్థ సత్తేసు. ‘‘భూతగామపాతబ్యతాయా’’తి ¶ (పాచి. ౯౦) ఏత్థ రుక్ఖాదీసు. ఇధ పనాయం సత్తేసు వత్తతి, నో చ ఖో అవిసేసేన. చాతుమహారాజికానం హి హేట్ఠా సత్తా ఇధ భూతాతి అధిప్పేతా.

తత్థ భూతే భూతతో సఞ్జానాతీతిఆది వుత్తనయమేవ. భూతే మఞ్ఞతీతిఆదీసు పన తిస్సోపి మఞ్ఞనా యోజేతబ్బా. కథం? అయఞ్హి ‘‘సో పస్సతి గహపతిం వా గహపతిపుత్తం వా పఞ్చహి కామగుణేహి సమప్పితం సమఙ్గిభూత’’న్తి (అ. ని. ౭.౫౦) వుత్తనయేన భూతే సుభా సుఖితాతి గహేత్వా రజ్జతి, దిస్వాపి నే రజ్జతి, సుత్వాపి, ఘాయిత్వాపి, సాయిత్వాపి, ఫుసిత్వాపి, ఞత్వాపి. ఏవం భూతే తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘అహో వతాహం ఖత్తియమహాసాలానం వా సహబ్యతం ఉపపజ్జేయ్య’’న్తిఆదినా (దీ. ని. ౩.౩౩౭) వా పన నయేన అప్పటిలద్ధస్స పటిలాభాయ చిత్తం పణిదహతి, ఏవమ్పి భూతే తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. అత్తనో పన భూతానఞ్చ సమ్పత్తివిపత్తిం నిస్సాయ అత్తానం వా సేయ్యం దహతి. భూతేసు చ యంకిఞ్చి భూతం హీనం అత్తానం వా హీనం, యంకిఞ్చి భూతం సేయ్యం ¶ . అత్తానం వా భూతేన, భూతం వా అత్తనా సదిసం దహతి. యథాహ ‘‘ఇధేకచ్చో జాతియా వా…పే… అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేన వత్థునా పుబ్బకాలం పరేహి సదిసం అత్తానం దహతి. అపరకాలం అత్తానం సేయ్యం దహతి. పరే హీనే దహతి, యో ఏవరూపో మానో ¶ …పే… అయం వుచ్చతి మానాతిమానో’’తి (విభ. ౮౭౬-౮౮౦). ఏవం భూతే మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి.

భూతే పన ‘‘నిచ్చా ధువా సస్సతా అవిపరిణామధమ్మా’’తి వా ‘‘సబ్బే సత్తా సబ్బే పాణా సబ్బే భూతా సబ్బే జీవా అవసా అబలా అవీరియా నియతిసఙ్గతిభావపరిణతా ఛస్వేవాభిజాతీసు సుఖదుక్ఖం పటిసంవేదేన్తీ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౬౮) వా మఞ్ఞమానో దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ఏవం భూతే తీహి మఞ్ఞనాహి మఞ్ఞతి.

కథం భూతేసు మఞ్ఞతి? తేసు తేసు భూతేసు అత్తనో ఉపపత్తిం వా సుఖుప్పత్తిం వా ఆకఙ్ఖతి. ఏవం తావ తణ్హామఞ్ఞనాయ భూతేసు మఞ్ఞతి. భూతేసు వా ఉపపత్తిం ఆకఙ్ఖమానో దానం దేతి, సీలం సమాదియతి, ఉపోసథకమ్మం కరోతి. ఏవమ్పి భూతేసు తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. భూతే పన సమూహగ్గాహేన గహేత్వా తత్థ ఏకచ్చే భూతే సేయ్యతో దహతి, ఏకచ్చే సదిసతో వా హీనతో వాతి. ఏవం భూతేసు మానమఞ్ఞనాయ ¶ మఞ్ఞతి. తథా ఏకచ్చే భూతే నిచ్చా ధువాతి మఞ్ఞతి. ఏకచ్చే అనిచ్చా అధువాతి, అహమ్పి భూతేసు అఞ్ఞతరోస్మీతి వా మఞ్ఞతి. ఏవం భూతేసు దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి.

భూతతో మఞ్ఞతీతి ఏత్థ పన సఉపకరణస్స అత్తనో వా పరస్స వా యతో కుతోచి భూతతో ఉప్పత్తిం మఞ్ఞమానో భూతతో మఞ్ఞతీతి వేదితబ్బో, అయమస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనా. తస్మింయేవ పనస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞితే వత్థుస్మిం సినేహం మానఞ్చ ఉప్పాదయతో తణ్హామానమఞ్ఞనాపి వేదితబ్బా. భూతే మేతి మఞ్ఞతీతి ఏత్థ పన ఏకా తణ్హామఞ్ఞనావ లబ్భతి. సా చాయం ‘‘మమ పుత్తా, మమ ధీతా, మమ అజేళకా, కుక్కుటసూకరా, హత్థిగవస్సవళవా’’తి ఏవమాదినా నయేన మమాయతో పవత్తతీతి వేదితబ్బా. భూతే అభినన్దతీతి ఏతం వుత్తనయమేవ. అపరిఞ్ఞాతం తస్సాతి ఏత్థ పన యే సఙ్ఖారే ఉపాదాయ భూతానం పఞ్ఞత్తి, తేసం అపరిఞ్ఞాతత్తా భూతా అపరిఞ్ఞాతా హోన్తీతి వేదితబ్బా. యోజనా పన వుత్తనయేనేవ కాతబ్బా.

ఏవం ¶ సఙ్ఖేపతో సఙ్ఖారవసేన చ సత్తవసేన చ మఞ్ఞనావత్థుం దస్సేత్వా ఇదాని భూమివిసేసాదినా భేదేన విత్థారతోపి తం దస్సేన్తో దేవే దేవతోతిఆదిమాహ. తత్థ దిబ్బన్తి పఞ్చహి ¶ కామగుణేహి అత్తనో వా ఇద్ధియాతి దేవా, కీళన్తి జోతేన్తి చాతి అత్థో. తే తివిధా సమ్ముతిదేవా ఉపపత్తిదేవా విసుద్ధిదేవాతి. సమ్ముతిదేవా నామ రాజానో దేవియో రాజకుమారా. ఉపపత్తిదేవా నామ చాతుమహారాజికే దేవే ఉపాదాయ తతుత్తరిదేవా. విసుద్ధిదేవా నామ అరహన్తో ఖీణాసవా. ఇధ పన ఉపపత్తిదేవా దట్ఠబ్బా, నో చ ఖో అవిసేసేన. పరనిమ్మితవసవత్తిదేవలోకే మారం సపరిసం ఠపేత్వా సేసా ఛ కామావచరా ఇధ దేవాతి అధిప్పేతా. తత్థ సబ్బా అత్థవణ్ణనా భూతవారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా.

పజాపతిన్తి ఏత్థ పన మారో పజాపతీతి వేదితబ్బో. కేచి పన ‘‘తేసం తేసం దేవానం అధిపతీనం మహారాజాదీనమేతం అధివచన’’న్తి వదన్తి. తం దేవగ్గహణేనేవ తేసం గహితత్తా అయుత్తన్తి మహాఅట్ఠకథాయం పటిక్ఖిత్తం, మారోయేవ పన సత్తసఙ్ఖాతాయ పజాయ అధిపతిభావేన ఇధ పజాపతీతి అధిప్పేతో. సో కుహిం వసతి? పరనిమ్మితవసవత్తిదేవలోకే ¶ . తత్ర హి వసవత్తిరాజా రజ్జం కారేతి. మారో ఏకస్మిం పదేసే అత్తనో పరిసాయ ఇస్సరియం పవత్తేన్తో రజ్జపచ్చన్తే దామరికరాజపుత్తో వియ వసతీతి వదన్తి. మారగ్గహణేనేవ చేత్థ మారపరిసాయపి గహణం వేదితబ్బం. యోజనానయో చేత్థ పజాపతిం వణ్ణవన్తం దీఘాయుకం సుఖబహులం దిస్వా వా సుత్వా వా రజ్జన్తో తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘అహో వతాహం పజాపతినో సహబ్యతం ఉపపజ్జేయ్య’’న్తిఆదినా వా పన నయేన అప్పటిలద్ధస్స పటిలాభాయ చిత్తం పణిదహన్తోపి పజాపతిం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. పజాపతిభావం పన పత్తో సమానో అహమస్మి పజానమిస్సరో అధిపతీతి మానం జనేన్తో పజాపతిం మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘పజాపతి నిచ్చో ధువో’’తి వా ‘‘ఉచ్ఛిజ్జిస్సతి వినస్సిస్సతీ’’తి వా ‘‘అవసో అబలో అవీరియో నియతిసఙ్గతిభావపరిణతో ఛస్వేవాభిజాతీసు సుఖదుక్ఖం పటిసంవేదేతీ’’తి వా మఞ్ఞమానో పన పజాపతిం దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతీతి వేదితబ్బో.

పజాపతిస్మిన్తి ఏత్థ పన ఏకా దిట్ఠిమఞ్ఞనావ యుజ్జతి. తస్సా ఏవం పవత్తి వేదితబ్బా. ఇధేకచ్చో ‘‘పజాపతిస్మిం యే చ ధమ్మా సంవిజ్జన్తి, సబ్బే తే నిచ్చా ధువా ¶ సస్సతా అవిపరిణామధమ్మా’’తి మఞ్ఞతి. అథ వా ‘‘పజాపతిస్మిం నత్థి పాపం, న తస్మిం పాపకాని కమ్మాని ఉపలబ్భన్తీ’’తి మఞ్ఞతి.

పజాపతితోతి ¶ ఏత్థ తిస్సోపి మఞ్ఞనా లబ్భన్తి. కథం? ఇధేకచ్చో సఉపకరణస్స అత్తనో వా పరస్స వా పజాపతితో ఉప్పత్తిం వా నిగ్గమనం వా మఞ్ఞతి, అయమస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనా. తస్మింయేవ పనస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞితే వత్థుస్మిం సినేహం మానఞ్చ ఉప్పాదయతో తణ్హామానమఞ్ఞనాపి వేదితబ్బా. పజాపతిం మేతి ఏత్థ పన ఏకా తణ్హామఞ్ఞనావ లబ్భతి. సా చాయం ‘‘పజాపతి మమ సత్థా మమ సామీ’’తిఆదినా నయేన మమాయతో పవత్తతీతి వేదితబ్బా. సేసం వుత్తనయమేవ.

బ్రహ్మం బ్రహ్మతోతి ఏత్థ బ్రూహితో తేహి తేహి గుణవిసేసేహీతి బ్రహ్మా. అపిచ బ్రహ్మాతి మహాబ్రహ్మాపి వుచ్చతి, తథాగతోపి బ్రాహ్మణోపి మాతాపితరోపి సేట్ఠమ్పి. ‘‘సహస్సో బ్రహ్మా ద్విసహస్సో బ్రహ్మా’’తిఆదీసు (మ. ని. ౩.౧౬౫-౧౬౬) హి మహాబ్రహ్మా బ్రహ్మాతి వుచ్చతి. ‘‘బ్రహ్మాతి ఖో, భిక్ఖవే ¶ , తథాగతస్సేతం అధివచన’’న్తి ఏత్థ తథాగతో.

‘‘తమోనుదో బుద్ధో సమన్తచక్ఖు,

లోకన్తగూ సబ్బభవాతివత్తో;

అనాసవో సబ్బదుక్ఖప్పహీనో,

సచ్చవ్హయో బ్రహ్మే ఉపాసితో మే’’తి. (చూళని. ౧౦౪) –

ఏత్థ బ్రాహ్మణో.

‘‘బ్రహ్మాతి మాతాపితరో, పుబ్బాచరియాతి వుచ్చరే’’తి. (ఇతివు. ౧౦౬; జా. ౨.౨౦.౧౮౧) –

ఏత్థ మాతాపితరో. ‘‘బ్రహ్మచక్కం పవత్తేతీ’’తి (మ. ని. ౧.౧౪౮; అ. ని. ౫.౧౧) ఏత్థ సేట్ఠం. ఇధ పన పఠమాభినిబ్బత్తో కప్పాయుకో బ్రహ్మా అధిప్పేతో. తగ్గహణేనేవ చ బ్రహ్మపురోహితబ్రహ్మపారిసజ్జాపి గహితాతి వేదితబ్బా. అత్థవణ్ణనా పనేత్థ పజాపతివారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా.

ఆభస్సరవారే ¶ దణ్డదీపికాయ అచ్చి వియ ఏతేసం సరీరతో ఆభా ఛిజ్జిత్వా ఛిజ్జిత్వా పతన్తీ వియ సరతి విసరతీతి ఆభస్సరా. తేసం గహణేన ¶ సబ్బాపి దుతియజ్ఝానభూమి గహితా, ఏకతలవాసినో ఏవ చేతే సబ్బేపి పరిత్తాభా అప్పమాణాభా ఆభస్సరాతి వేదితబ్బా.

సుభకిణ్హవారే సుభేన ఓకిణ్ణా వికిణ్ణా సుభేన సరీరప్పభావణ్ణేన ఏకగ్ఘనా సువణ్ణమఞ్జూసాయ ఠపితసమ్పజ్జలితకఞ్చనపిణ్డసస్సిరికాతి సుభకిణ్హా. తేసం గహణేన సబ్బాపి తతియజ్ఝానభూమి గహితా. ఏకతలవాసినో ఏవ చేతే సబ్బేపి పరిత్తసుభా అప్పమాణసుభా సుభకిణ్హాతి వేదితబ్బా.

వేహప్ఫలవారే, విపులా ఫలాతి వేహప్ఫలా. చతుత్థజ్ఝానభూమి బ్రహ్మానో వుచ్చన్తి. అత్థనయయోజనా పన ఇమేసు తీసుపి వారేసు భూతవారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా.

అభిభూవారే అభిభవీతి అభిభూ. కిం అభిభవి? చత్తారో ఖన్ధే అరూపినో. అసఞ్ఞభవస్సేతం అధివచనం. అసఞ్ఞసత్తా దేవా వేహప్ఫలేహి సద్ధిం ఏకతలాయేవ ఏకస్మిం ఓకాసే యేన ఇరియాపథేన నిబ్బత్తా, తేనేవ యావతాయుకం తిట్ఠన్తి చిత్తకమ్మరూపసదిసా హుత్వా. తే ఇధ సబ్బేపి అభిభూవచనేన గహితా. కేచి అభిభూ నామ సహస్సో బ్రహ్మాతి ఏవమాదినా నయేన తత్థ తత్థ అధిపతిబ్రహ్మానం వణ్ణయన్తి. బ్రహ్మగ్గహణేనేవ పన తస్స గహితత్తా ¶ అయుత్తమేతన్తి వేదితబ్బం. యోజనానయో చేత్థ అభిభూ వణ్ణవా దీఘాయుకోతి సుత్వా తత్థ ఛన్దరాగం ఉప్పాదేన్తో అభిభుం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘అహో వతాహం అభిభునో సహబ్యతం ఉపపజ్జేయ్య’’న్తిఆదినా పన నయేన అప్పటిలద్ధస్స పటిలాభాయ చిత్తం పణిదహన్తోపి అభిభుం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. అత్తానం హీనతో అభిభుం సేయ్యతో దహన్తో పన అభిభుం మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘అభిభూ నిచ్చో ధువో’’తిఆదినా నయేన పరామసన్తో అభిభుం దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతీతి వేదితబ్బో. సేసం పజాపతివారే వుత్తనయమేవ.

భూతవారాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆకాసానఞ్చాయతనవారాదివణ్ణనా

౪. ఏవం ¶ భగవా పటిపాటియా దేవలోకే దస్సేన్తోపి అభిభూవచనేన అసఞ్ఞభవం దస్సేత్వా ఇదాని యస్మా అయం వట్టకథా, సుద్ధావాసా చ వివట్టపక్ఖే ఠితా, అనాగామిఖీణాసవా ఏవ హి తే దేవా. యస్మా వా కతిపయకప్పసహస్సాయుకా ¶ తే దేవా, బుద్ధుప్పాదకాలేయేవ హోన్తి. బుద్ధా పన అసఙ్ఖేయేపి కప్పే న ఉప్పజ్జన్తి, తదా సుఞ్ఞాపి సా భూమి హోతి. రఞ్ఞో ఖన్ధావారట్ఠానం వియ హి బుద్ధానం సుద్ధావాసభవో. తే తేనేవ చ కారణేన విఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసవసేనపి న గహితా, సబ్బకాలికా పన ఇమా మఞ్ఞనా. తస్మా తాసం సదావిజ్జమానభూమిం దస్సేన్తో సుద్ధావాసే అతిక్కమిత్వా, ఆకాసానఞ్చాయతనన్తిఆదిమాహ. తత్థ ఆకాసానఞ్చాయతనన్తి తబ్భూమికా చత్తారో కుసలవిపాకకిరియా ఖన్ధా. తే చ తత్రూపపన్నాయేవ దట్ఠబ్బా భవపరిచ్ఛేదకథా అయన్తి కత్వా. ఏస నయో విఞ్ఞాణఞ్చాయతనాదీసు. అత్థయోజనా పన చతూసుపి ఏతేసు వారేసు అభిభూవారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. మానమఞ్ఞనా చేత్థ పజాపతివారే వుత్తనయేనాపి యుజ్జతి.

ఆకాసానఞ్చాయతనవారాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

దిట్ఠసుతవారాదివణ్ణనా

౫. ఏవం భూమివిసేసాదినా భేదేన విత్థారతోపి మఞ్ఞనావత్థుం దస్సేత్వా ఇదాని సబ్బమఞ్ఞనావత్థుభూతం సక్కాయపరియాపన్నం తేభూమకధమ్మభేదం దిట్ఠాదీహి చతూహి సఙ్గణ్హిత్వా దస్సేన్తో, దిట్ఠం దిట్ఠతోతిఆదిమాహ.

తత్థ దిట్ఠన్తి మంసచక్ఖునాపి దిట్ఠం, దిబ్బచక్ఖునాపి దిట్ఠం. రూపాయతనస్సేతం అధివచనం. తత్థ దిట్ఠం మఞ్ఞతీతి దిట్ఠం తీహి మఞ్ఞనాహి మఞ్ఞతి. కథం? రూపాయతనం సుభసఞ్ఞాయ సుఖసఞ్ఞాయ చ పస్సన్తో తత్థ ఛన్దరాగం జనేతి, తం అస్సాదేతి అభినన్దతి. వుత్తమ్పి హేతం ¶ భగవతా ‘‘ఇత్థిరూపే, భిక్ఖవే, సత్తా రత్తా గిద్ధా గధితా ముచ్ఛితా అజ్ఝోసన్నా, తే దీఘరత్తం సోచన్తి ఇత్థిరూపవసానుగా’’తి (అ. ని. ౫.౫౫). ఏవం దిట్ఠం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘ఇతి ¶ మే రూపం సియా అనాగతమద్ధానన్తి వా పనేత్థ నన్దిం సమన్నానేతి, రూపసమ్పదం వా పన ఆకఙ్ఖమానో దానం దేతీ’’తి విత్థారో. ఏవమ్పి దిట్ఠం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. అత్తనో పన పరస్స చ రూపసమ్పత్తిం విపత్తిం నిస్సాయ మానం జనేతి. ‘‘ఇమినాహం సేయ్యోస్మీ’’తి వా ‘‘సదిసోస్మీ’’తి వా ‘‘హీనోస్మీ’’తి వాతి ఏవం దిట్ఠం మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. రూపాయతనం పన నిచ్చం ధువం సస్సతన్తి మఞ్ఞతి, అత్తానం అత్తనియన్తి మఞ్ఞతి, మఙ్గలం అమఙ్గలన్తి మఞ్ఞతి, ఏవం దిట్ఠం దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ఏవం దిట్ఠం తీహి మఞ్ఞనాహి మఞ్ఞతి. కథం దిట్ఠస్మిం మఞ్ఞతి? రూపస్మిం అత్తానం ¶ సమనుపస్సననయేన మఞ్ఞన్తో దిట్ఠస్మిం మఞ్ఞతి. యథా వా ధనే ధఞ్ఞే. ఏవం రూపస్మిం రాగాదయోతి మఞ్ఞన్తోపి దిట్ఠస్మిం మఞ్ఞతి. అయమస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనా. తస్మిఞ్ఞేవ పనస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞితే వత్థుస్మిం సినేహం మానఞ్చ ఉప్పాదయతో తణ్హామానమఞ్ఞనాపి వేదితబ్బా. ఏవం దిట్ఠస్మిం మఞ్ఞతి. సేసం పథవీవారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

సుతన్తి మంససోతేనపి సుతం, దిబ్బసోతేనపి సుతం, సద్దాయతనస్సేతం అధివచనం.

ముతన్తి ముత్వా మునిత్వా చ గహితం, ఆహచ్చ ఉపగన్త్వాతి అత్థో, ఇన్ద్రియానం ఆరమ్మణానఞ్చ అఞ్ఞమఞ్ఞసంసిలేసే విఞ్ఞాతన్తి వుత్తం హోతి, గన్ధరసఫోట్ఠబ్బాయతనానమేతం అధివచనం.

విఞ్ఞాతన్తి మనసా విఞ్ఞాతం, సేసానం సత్తన్నం ఆయతనానమేతం అధివచనం ధమ్మారమ్మణస్స వా. ఇధ పన సక్కాయపరియాపన్నమేవ లబ్భతి. విత్థారో పనేత్థ దిట్ఠవారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

దిట్ఠసుత్తవారాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఏకత్తవారాదివణ్ణనా

౬. ఏవం సబ్బం సక్కాయభేదం దిట్ఠాదీహి చతూహి దస్సేత్వా ఇదాని తమేవ సమాపన్నకవారేన చ అసమాపన్నకవారేన చ ద్విధా దస్సేన్తో ఏకత్తం నానత్తన్తిఆదిమాహ.

ఏకత్తన్తి ఇమినా హి సమాపన్నకవారం దస్సేతి. నానత్తన్తి ఇమినా అసమాపన్నకవారం. తేసం ¶ అయం వచనత్థో ఏకభావో ఏకత్తం. నానాభావో నానత్తన్తి. యోజనా పనేత్థ సమాపన్నకవారం ¶ చతూహి ఖన్ధేహి, అసమాపన్నకవారఞ్చ పఞ్చహి ఖన్ధేహి భిన్దిత్వా ‘‘రూపం అత్తతో సమనుపస్సతీ’’తిఆదినా సాసననయేన పథవీవారాదీసు వుత్తేన చ అట్ఠకథానయేన యథానురూపం వీమంసిత్వా వేదితబ్బా. కేచి పన ఏకత్తన్తి ఏకత్తనయం వదన్తి నానత్తన్తి నానత్తనయం. అపరే ‘‘ఏకత్తసఞ్ఞీ అత్తా హోతి అరోగో పరం మరణా, నానత్తసఞ్ఞీ అత్తా హోతీ’’తి ఏవం దిట్ఠాభినివేసం. తం సబ్బం ఇధ నాధిప్పేతత్తా అయుత్తమేవ హోతి.

ఏవం ¶ సబ్బం సక్కాయం ద్విధా దస్సేత్వా ఇదాని తమేవ ఏకధా సమ్పిణ్డేత్వా దస్సేన్తో సబ్బం సబ్బతోతిఆదిమాహ. యోజనానయో పనేత్థ సబ్బం అస్సాదేన్తో సబ్బం తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘మయా ఏతే సత్తా నిమ్మితా’’తిఆదినా నయేన అత్తనా నిమ్మితం మఞ్ఞన్తో సబ్బం మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. ‘‘సబ్బం పుబ్బేకతకమ్మహేతు, సబ్బం ఇస్సరనిమ్మానహేతు, సబ్బం అహేతుఅపచ్చయా, సబ్బం అత్థి, సబ్బం నత్థీ’’తిఆదినా నయేన మఞ్ఞన్తో సబ్బం దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతీతి వేదితబ్బో. కథం సబ్బస్మిం మఞ్ఞతి? ఇధేకచ్చో ఏవందిట్ఠికో హోతి ‘‘మహా మే అత్తా’’తి. సో సబ్బలోకసన్నివాసం తస్సోకాసభావేన పరికప్పేత్వా సో ఖో పన మే అయం అత్తా సబ్బస్మిన్తి మఞ్ఞతి, అయమస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనా. తస్మింయేవ పనస్స అత్తని సినేహం తబ్బత్థుకఞ్చ మానం ఉప్పాదయతో తణ్హామానమఞ్ఞనాపి వేదితబ్బా. సేసం పథవీవారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

ఏవం సబ్బం సక్కాయం ఏకధా దస్సేత్వా ఇదాని అపరేనపి నయేన తం ఏకధా దస్సేన్తో నిబ్బానం నిబ్బానతోతి ఆహ. తత్థ నిబ్బానన్తి ‘‘యతో ఖో, భో, అయం అత్తా పఞ్చహి కామగుణేహి సమప్పితో సమఙ్గిభూతో పరిచారేతి. ఏత్తావతా ఖో, భో, అయం అత్తా పరమదిట్ఠధమ్మనిబ్బానం పత్తో హోతీ’’తిఆదినా నయేన పఞ్చధా ఆగతం పరమదిట్ఠధమ్మనిబ్బానం వేదితబ్బం. తత్థ నిబ్బానం అస్సాదేన్తో తణ్హామఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. తేన నిబ్బానేన ‘‘అహమస్మి నిబ్బానం పత్తో’’తి మానం జనేన్తో మానమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతి. అనిబ్బానంయేవ సమానం తం నిబ్బానతో నిచ్చాదితో చ గణ్హన్తో దిట్ఠిమఞ్ఞనాయ మఞ్ఞతీతి వేదితబ్బో.

నిబ్బానతో పన అఞ్ఞం అత్తానం గహేత్వా సో ఖో పన మే అయం అత్తా ఇమస్మిం నిబ్బానేతి ¶ మఞ్ఞన్తో నిబ్బానస్మిం మఞ్ఞతి, అయమస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనా. తస్మింయేవ ¶ పనస్స అత్తని సినేహం తబ్బత్థుకఞ్చ మానం ఉప్పాదయతో తణ్హామానమఞ్ఞనాపి వేదితబ్బా. ఏస నయో నిబ్బానతో మఞ్ఞనాయపి. తత్రపి హి నిబ్బానతో అఞ్ఞం అత్తానం గహేత్వా ‘‘ఇదం నిబ్బానం, అయం అత్తా, సో ఖో పన మే అయం అత్తా ఇతో నిబ్బానతో అఞ్ఞో’’తి మఞ్ఞన్తో నిబ్బానతో మఞ్ఞతి, అయమస్స దిట్ఠిమఞ్ఞనా. తస్మింయేవ పనస్స అత్తని సినేహం తబ్బత్థుకఞ్చ మానం ఉప్పాదయతో తణ్హామానమఞ్ఞనాపి వేదితబ్బా. ‘‘అహో సుఖం మమ నిబ్బాన’’న్తి మఞ్ఞన్తో పన నిబ్బానం మేతి మఞ్ఞతీతి వేదితబ్బో. సేసం వుత్తనయమేవ. అయం పనేత్థ అనుగీతి –

యాదిసో ¶ ఏస సక్కాయో, తథా నం అవిజానతో;

పుథుజ్జనస్స సక్కాయే, జాయన్తి సబ్బమఞ్ఞనా.

జేగుచ్ఛో భిదురో చాయం, దుక్ఖో అపరిణాయకో;

తం పచ్చనీకతో బాలో, గణ్హం గణ్హాతి మఞ్ఞనం.

సుభతో సుఖతో చేవ, సక్కాయం అనుపస్సతో;

సలభస్సేవ అగ్గిమ్హి, హోతి తణ్హాయ మఞ్ఞనా.

నిచ్చసఞ్ఞం అధిట్ఠాయ, సమ్పత్తిం తస్స పస్సతో;

గూథాదీ వియ గూథస్మిం, హోతి మానేన మఞ్ఞనా.

అత్తా అత్తనియో మేతి, పస్సతో నం అబుద్ధినో;

ఆదాసే వియ బోన్ధిస్స, దిట్ఠియా హోతి మఞ్ఞనా.

మఞ్ఞనాతి చ నామేతం, సుఖుమం మారబన్ధనం;

సిథిలం దుప్పముఞ్చఞ్చ, యేన బద్ధో పుథుజ్జనో.

బహుం ¶ విప్ఫన్దమానోపి, సక్కాయం నాతివత్తతి;

సముస్సితం దళ్హత్థమ్భం, సావ గద్దులబన్ధనో.

స’సో సక్కాయమలీనో, జాతియా చ జరాయ చ;

రోగాదీహి చ దుక్ఖేహి, నిచ్చం హఞ్ఞతి బాళ్హసో.

తం వో వదామి భద్దన్తే, సక్కాయం అనుపస్సథ;

అసాతతో అసుభతో, భేదతో చ అనత్తతో.

ఏసో సభావో హేతస్స, పస్సం ఏవమిమం బుధో;

పహాయ మఞ్ఞనా సబ్బా, సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీతి.

ఏకత్తవారాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

పుథుజ్జనవసేన ¶ చతువీసతిపబ్బా పఠమనయకథా నిట్ఠితా.

సేక్ఖవారదుతియనయవణ్ణనా

౭. ఏవం ¶ భగవా పథవీఆదీసు వత్థూసు సబ్బసక్కాయధమ్మమూలభూతం పుథుజ్జనస్స పవత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని తేస్వేవ వత్థూసు సేక్ఖస్స పవత్తిం దస్సేన్తో యోపి సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సేక్ఖోతిఆదిమాహ. తత్థ యోతి ఉద్దేసవచనం. సోతి నిద్దేసవచనం. పికారో సమ్పిణ్డనత్థో అయమ్పి ధమ్మో అనియతోతిఆదీసు వియ. తేన చ ఆరమ్మణసభాగేన పుగ్గలం సమ్పిణ్డేతి, నో పుగ్గలసభాగేన, హేట్ఠతో హి పుగ్గలా దిట్ఠివిపన్నా, ఇధ దిట్ఠిసమ్పన్నా, న తేసం సభాగతా అత్థి. ఆరమ్మణం పన హేట్ఠా పుగ్గలానమ్పి తదేవ, ఇమేసమ్పి తదేవాతి. తేన వుత్తం ‘‘ఆరమ్మణసభాగేన పుగ్గలం సమ్పిణ్డేతి నో పుగ్గలసభాగేనా’’తి. యోపి సోతి ఇమినా పన సకలేన వచనేన ఇదాని వత్తబ్బం సేక్ఖం దస్సేతీతి వేదితబ్బో. భిక్ఖవే, భిక్ఖూతి ఇదం వుత్తనయమేవ.

సేక్ఖోతి ¶ కేనట్ఠేన సేక్ఖో? సేక్ఖధమ్మప్పటిలాభతో సేక్ఖో. వుత్తఞ్హేతం ‘‘కిత్తావతా ను ఖో, భన్తే, సేక్ఖో హోతీతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సేక్ఖాయ సమ్మాదిట్ఠియా సమన్నాగతో హోతి…పే… సేక్ఖేన సమ్మాసమాధినా సమన్నాగతో హోతి. ఏత్తావతా ఖో భిక్ఖు, సేక్ఖో హోతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౩). అపిచ సిక్ఖతీతిపి సేక్ఖో. వుత్తఞ్హేతం ‘‘సిక్ఖతీతి ఖో భిక్ఖు తస్మా సేక్ఖోతి వుచ్చతి. కిఞ్చ సిక్ఖతి? అధిసీలమ్పి సిక్ఖతి, అధిచిత్తమ్పి సిక్ఖతి, అధిపఞ్ఞమ్పి సిక్ఖతి, సిక్ఖతీతి ఖో భిక్ఖు తస్మా సేక్ఖోతి వుచ్చతీ’’తి (అ. ని. ౩.౮౬).

యోపి కల్యాణపుథుజ్జనో అనులోమపటిపదాయ పరిపూరకారీ సీలసమ్పన్నో ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారో భోజనే మత్తఞ్ఞూ జాగరియానుయోగమనుయుత్తో పుబ్బరత్తాపరరత్తం బోధిపక్ఖియానం ధమ్మానం భావనానుయోగమనుయుత్తో విహరతి – ‘‘అజ్జ వా స్వే వా అఞ్ఞతరం సామఞ్ఞఫలం అధిగమిస్సామీ’’తి, సోపి వుచ్చతి సిక్ఖతీతి సేక్ఖోతి. ఇమస్మిం పనత్థే పటివేధప్పత్తోవ సేక్ఖో అధిప్పేతో, నో పుథుజ్జనో.

అప్పత్తం మానసం ఏతేనాతి అప్పత్తమానసో. మానసన్తి రాగోపి చిత్తమ్పి అరహత్తమ్పి. ‘‘అన్తలిక్ఖచరో పాసో, య్వాయం ¶ చరతి మానసో’’తి (మహావ. ౩౩; సం. ని. ౧.౧౫౧) ఏత్థ హి రాగో ¶ మానసం. ‘‘చిత్తం మనో మానస’’న్తి (ధ. స. ౬౫) ఏత్థ చిత్తం. ‘‘అప్పత్తమానసో సేక్ఖో, కాలం కయిరా జనేసుతా’’తి (సం. ని. ౧.౧౫౯) ఏత్థ అరహత్తం. ఇధాపి అరహత్తమేవ అధిప్పేతం. తేన అప్పత్తారహత్తోతి వుత్తం హోతి.

అనుత్తరన్తి సేట్ఠం, అసదిసన్తి అత్థో. చతూహి యోగేహి ఖేమం అననుయుత్తన్తి యోగక్ఖేమం, అరహత్తమేవ అధిప్పేతం. పత్థయమానోతి ద్వే పత్థనా తణ్హాపత్థనా చ, ఛన్దపత్థనా చ. ‘‘పత్థయమానస్స హి పజప్పితాని, పవేధితం వాపి పకప్పితేసూ’’తి (సు. ని. ౯౦౮) ఏత్థ తణ్హాపత్థనా.

‘‘ఛిన్నం పాపిమతో సోతం, విద్ధస్తం వినళీకతం;

పామోజ్జబహులా హోథ, ఖేమం పత్తత్థ భిక్ఖవో’’తి. (మ. ని. ౧.౩౫౨) –

ఏత్థ ¶ కత్తుకమ్యతా కుసలచ్ఛన్దపత్థనా. అయమేవ ఇధాధిప్పేతా. తేన పత్థయమానోతి తం యోగక్ఖేమం పత్తుకామో అధిగన్తుకామో తన్నిన్నో తప్పోణో తప్పబ్భారోతి వేదితబ్బో. విహరతీతి అఞ్ఞం ఇరియాపథదుక్ఖం అఞ్ఞేన ఇరియాపథేన విచ్ఛిన్దిత్వా అపరిపతన్తం కాయం హరతి. అథ వా ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చాతి అధిముచ్చన్తో సద్ధాయ విహరతీ’’తిఆదినాపి నిద్దేసనయేనేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. పథవిం పథవితో అభిజానాతీతి పథవిం పథవీభావేన అభిజానాతి, న పుథుజ్జనో వియ సబ్బాకారవిపరీతాయ సఞ్ఞాయ సఞ్జానాతి. అపిచ ఖో అభివిసిట్ఠేన ఞాణేన జానాతి, ఏవం పథవీతి ఏతం పథవీభావం అధిముచ్చన్తో ఏవ నం అనిచ్చాతిపి దుక్ఖాతిపి అనత్తాతిపి ఏవం అభిజానాతీతి వుత్తం హోతి. ఏవఞ్చ నం అభిఞ్ఞత్వా పథవిం మా మఞ్ఞీతి వుత్తం హోతి. మఞ్ఞతీతి మఞ్ఞి. అయం పన మఞ్ఞీ చ న మఞ్ఞీ చ న వత్తబ్బోతి. ఏతస్మిఞ్హి అత్థే ఇదం పదం నిపాతేత్వా వుత్తన్తి వేదితబ్బం. కో పనేత్థ అధిప్పాయోతి. వుచ్చతే, పుథుజ్జనో ¶ తావ సబ్బమఞ్ఞనానం అప్పహీనత్తా మఞ్ఞతీతి వుత్తో. ఖీణాసవో పహీనత్తా న మఞ్ఞతీతి. సేక్ఖస్స పన దిట్ఠిమఞ్ఞనా పహీనా, ఇతరా పన తనుభావం గతా, తేన సో మఞ్ఞతీతిపి న వత్తబ్బో పుథుజ్జనో వియ, న మఞ్ఞతీతిపి న వత్తబ్బో ఖీణాసవో వియాతి.

పరిఞ్ఞేయ్యం తస్సాతి తస్స సేక్ఖస్స తం మఞ్ఞనావత్థు ఓక్కన్తనియామత్తా సమ్బోధిపరాయణత్తా చ తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిఞ్ఞేయ్యం, అపరిఞ్ఞేయ్యఞ్చ అపరిఞ్ఞాతఞ్చ ¶ న హోతి పుథుజ్జనస్స వియ, నోపి పరిఞ్ఞాతం ఖీణాసవస్స వియ. సేసం సబ్బత్థ వుత్తనయమేవ.

సేక్ఖవసేన దుతియనయకథా నిట్ఠితా.

ఖీణాసవవారతతియాదినయవణ్ణనా

౮. ఏవం పథవీఆదీసు వత్థూసు సేక్ఖస్స పవత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని ఖీణాసవస్స పవత్తిం దస్సేన్తో యోపి సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు అరహన్తిఆదిమాహ. తత్థ యోపీతి పి-సద్దో సమ్పిణ్డనత్థో. తేన ఇధ ఉభయసభాగతాపి లబ్భతీతి దస్సేతి. సేక్ఖో హి ఖీణాసవేన అరియపుగ్గలత్తా సభాగో, తేన పుగ్గలసభాగతా లబ్భతి, ఆరమ్మణసభాగతా పన వుత్తనయా ఏవ. అరహన్తి ఆరకకిలేసో, దూరకిలేసో పహీనకిలేసోతి అత్థో. వుత్తఞ్చేతం భగవతా ‘‘కథఞ్చ ¶ , భిక్ఖవే, భిక్ఖు అరహం హోతి? ఆరకాస్స హోన్తి పాపకా అకుసలా ధమ్మా సంకిలేసికా పోనోబ్భవికా సదరా దుక్ఖవిపాకా ఆయతిం జాతిజరామరణియా. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు అరహం హోతీ’’తి. (మ. ని. ౧.౪౩౪) ఖీణాసవోతి చత్తారో ఆసవా కామాసవో…పే… అవిజ్జాసవో, ఇమే చత్తారో ఆసవా అరహతో ఖీణా పహీనా సముచ్ఛిన్నా పటిప్పస్సద్ధా, అభబ్బుప్పత్తికా ఞాణగ్గినా దడ్ఢా, తేన వుచ్చతి ఖీణాసవోతి.

వుసితవాతి గరుసంవాసేపి అరియమగ్గసంవాసేపి దససు అరియవాసేసుపి వసి పరివసి వుత్థో పరివుత్థో, సో వుత్థవాసో చిణ్ణచరణోతి వుసితవా కతకరణీయోతి పుథుజ్జనకల్యాణకం ఉపాదాయ సత్త సేక్ఖా చతూహి మగ్గేహి కరణీయం కరోన్తి నామ, ఖీణాసవస్స సబ్బకరణీయాని కతాని పరియోసితాని, నత్థి తస్స ఉత్తరి కరణీయం దుక్ఖక్ఖయాధిగమాయాతి కతకరణీయో. వుత్తమ్పి హేతం –

‘‘తస్స ¶ సమ్మా విముత్తస్స, సన్తచిత్తస్స భిక్ఖునో;

కతస్స పటిచయో నత్థి, కరణీయం న విజ్జతీ’’తి. (థేరగా. ౬౪౨);

ఓహితభారోతి తయో భారా ఖన్ధభారో కిలేసభారో అభిసఙ్ఖారభారోతి, తస్సిమే తయో భారా ఓహితా ఓరోపితా నిక్ఖిత్తా ¶ పాతితా, తేన వుచ్చతి ఓహితభారోతి. అనుప్పత్తసదత్థోతి అనుప్పత్తో సదత్థం, సకత్థన్తి వుత్తం హోతి. కకారస్సాయం దకారో కతో, సదత్థోతి చ అరహత్తం వేదితబ్బం. తఞ్హి అత్తుపనిబన్ధనట్ఠేన అత్తానం అవిజహనట్ఠేన అత్తనో పరమత్థట్ఠేన చ అత్తనో అత్థో సకత్థోతి వుచ్చతి.

పరిక్ఖీణభవసంయోజనోతి భవసంయోజనానీతి దస సంయోజనాని కామరాగసంయోజనం పటిఘమానదిట్ఠివిచికిచ్ఛాసీలబ్బతపరామాసభవరాగఇస్సామచ్ఛరియసంయోజనం అవిజ్జాసంయోజనం. ఇమాని హి సత్తే భవేసు సంయోజేన్తి ఉపనిబన్ధన్తి, భవం వా భవేన సంయోజేన్తి, తస్మా ‘‘భవసంయోజనానీ’’తి వుచ్చన్తి. ఇమాని భవసంయోజనాని అరహతో పరిక్ఖీణాని పహీనాని ఞాణగ్గినా దడ్ఢాని, తేన వుచ్చతి ‘‘పరిక్ఖీణభవసంయోజనో’’తి. సమ్మదఞ్ఞా విముత్తోతి ఏత్థ సమ్మదఞ్ఞాతి సమ్మా అఞ్ఞాయ. కిం వుత్తం హోతి – ఖన్ధానం ఖన్ధట్ఠం, ఆయతనానం ఆయతనట్ఠం, ధాతూనం ¶ ధాతుట్ఠం, దుక్ఖస్స పీళనట్ఠం, సముదయస్స పభవట్ఠం, నిరోధస్స సన్తట్ఠం, మగ్గస్స దస్సనట్ఠం, సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చాతి ఏవమాదిం వా భేదం సమ్మా యథాభూతం అఞ్ఞాయ జానిత్వా తీరయిత్వా తులయిత్వా విభావేత్వా విభూతం కత్వాతి.

విముత్తోతి ద్వే విముత్తియో చిత్తస్స చ విముత్తి నిబ్బానఞ్చ. అరహా సబ్బకిలేసేహి విముత్తచిత్తత్తా చిత్తవిముత్తియాపి విముత్తో. నిబ్బానం అధిముత్తత్తా నిబ్బానేపి విముత్తో. తేన వుచ్చతి ‘‘సమ్మదఞ్ఞా విముత్తో’’తి. పరిఞ్ఞాతం తస్సాతి తస్స అరహతో తం మఞ్ఞనావత్థు తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిఞ్ఞాతం. తస్మా సో తం వత్థుం న మఞ్ఞతి, తం వా మఞ్ఞనం న మఞ్ఞతీతి వుత్తం హోతి, సేసం వుత్తనయమేవ.

నిబ్బానవారే ¶ పన ఖయా రాగస్సాతిఆదయో తయో వారా వుత్తా. తే పథవీవారాదీసుపి విత్థారేతబ్బా. అయఞ్చ పరిఞ్ఞాతవారో నిబ్బానవారేపి విత్థారేతబ్బో. విత్థారేన్తేన చ పరిఞ్ఞాతం తస్సాతి సబ్బపదేహి యోజేత్వా పున ఖయా రాగస్స వీతరాగత్తాతి యోజేతబ్బం. ఏస నయో ఇతరేసు. దేసనా పన ఏకత్థ వుత్తం సబ్బత్థ వుత్తమేవ హోతీతి సంఖిత్తా.

ఖయా రాగస్స వీతరాగత్తాతి ఏత్థ చ యస్మా బాహిరకో కామేసు వీతరాగో, న ఖయా రాగస్స వీతరాగో. అరహా పన ఖయా యేవ, తస్మా వుత్తం ¶ ‘‘ఖయా రాగస్స వీతరాగత్తా’’తి. ఏస నయో దోసమోహేసుపి. యథా చ ‘‘పరిఞ్ఞాతం తస్సాతి వదామీ’’తి వుత్తేపి పరిఞ్ఞాతత్తా సో తం వత్థుం తం వా మఞ్ఞనం న మఞ్ఞతీతి అత్థో హోతి, ఏవమిధాపి వీతరాగత్తా సో తం వత్థుం తం వా మఞ్ఞనం న మఞ్ఞతీతి దట్ఠబ్బో.

ఏత్థ చ పరిఞ్ఞాతం తస్సాతి అయం వారో మగ్గభావనాపారిపూరిదస్సనత్థం వుత్తో. ఇతరే పన ఫలసచ్ఛికిరియాపారిపూరిదస్సనత్థన్తి వేదితబ్బా. ద్వీహి వా కారణేహి అరహా న మఞ్ఞతి వత్థుస్స చ పరిఞ్ఞాతత్తా అకుసలమూలానఞ్చ సముచ్ఛిన్నత్తా. తేనస్స పరిఞ్ఞాతవారేన వత్థునో వత్థుపరిఞ్ఞం దీపేతి, ఇతరేహి అకుసలమూలసముచ్ఛేదన్తి. తత్థ పచ్ఛిమేసు తీసు వారేసు అయం విసేసో వేదితబ్బో, తీసు హి వారేసు రాగే ఆదీనవం దిస్వా దుక్ఖానుపస్సీ విహరన్తో అప్పణిహితవిమోక్ఖేన విముత్తో ఖయా రాగస్స వీతరాగో హోతి. దోసే ఆదీనవం దిస్వా అనిచ్చానుపస్సీ ¶ విహరన్తో అనిమిత్తవిమోక్ఖేన విముత్తో ఖయా దోసస్స వీతదోసో హోతి. మోహే ఆదీనవం దిస్వా అనత్తానుపస్సీ విహరన్తో సుఞ్ఞతవిమోక్ఖేన విముత్తో ఖయా మోహస్స వీతమోహో హోతీతి.

ఏవం సన్తే న ఏకో తీహి విమోక్ఖేహి విముచ్చతీతి ద్వే వారా న వత్తబ్బా సియున్తి చే, తం న. కస్మా? అనియమితత్తా. అనియమేన హి వుత్తం ‘‘యోపి సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు అరహ’’న్తి. న పన వుత్తం అప్పణిహితవిమోక్ఖేన వా విముత్తో, ఇతరేన వాతి, తస్మా యం అరహతో యుజ్జతి, తం సబ్బం వత్తబ్బమేవాతి.

అవిసేసేన వా యో కోచి అరహా సమానేపి రాగాదిక్ఖయే విపరిణామదుక్ఖస్స పరిఞ్ఞాతత్తా ఖయా రాగస్స వీతరాగోతి వుచ్చతి, దుక్ఖదుక్ఖస్స పరిఞ్ఞాతత్తా ఖయా దోసస్స వీతదోసోతి. సఙ్ఖారదుక్ఖస్స పరిఞ్ఞాతత్తా ఖయా మోహస్స వీతమోహోతి. ఇట్ఠారమ్మణస్స వా పరిఞ్ఞాతత్తా ఖయా రాగస్స వీతరాగో. అనిట్ఠారమ్మణస్స పరిఞ్ఞాతత్తా ఖయా దోసస్స వీతదోసో. మజ్ఝత్తారమ్మణస్స పరిఞ్ఞాతత్తా ¶ ఖయా మోహస్స వీతమోహో. సుఖాయ వా వేదనాయ రాగానుసయస్స సముచ్ఛిన్నత్తా ఖయా రాగస్స వీతరాగో, ఇతరాసు పటిఘమోహానుసయానం సముచ్ఛిన్నత్తా ¶ వీతదోసో వీతమోహో చాతి. తస్మా తం విసేసం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఖయా రాగస్స వీతరాగత్తా…పే… వీతమోహత్తా’’తి.

ఖీణాసవవసేన తతియచతుత్థపఞ్చమఛట్ఠనయకథా నిట్ఠితా.

తథాగతవారసత్తమనయవణ్ణనా

౧౨. ఏవం పథవీఆదీసు వత్థూసు ఖీణాసవస్స పవత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని అత్తనో పవత్తిం దస్సేన్తో తథాగతోపి, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ తథాగతోతి అట్ఠహి కారణేహి భగవా తథాగతోతి వుచ్చతి – తథా ఆగతోతి తథాగతో, తథా గతోతి తథాగతో, తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో, తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో, తథదస్సితాయ తథాగతో, తథావాదితాయ తథాగతో, తథాకారితాయ తథాగతో, అభిభవనట్ఠేన తథాగతోతి.

కథం ¶ భగవా తథా ఆగతోతి తథాగతో? యథా సబ్బలోకహితాయ ఉస్సుక్కమాపన్నా పురిమకా సమ్మాసమ్బుద్ధా ఆగతా, యథా విపస్సీ భగవా ఆగతో, యథా సిఖీ భగవా, యథా వేస్సభూ భగవా, యథా కకుసన్ధో భగవా, యథా కోణాగమనో భగవా, యథా కస్సపో భగవా ఆగతోతి. కిం వుత్తం హోతి? యేన అభినీహారేన ఏతే భగవన్తో ఆగతా, తేనేవ అమ్హాకమ్పి భగవా ఆగతో.

అథ వా యథా విపస్సీ భగవా…పే… యథా కస్సపో భగవా దానపారమిం పూరేత్వా, సీలనేక్ఖమ్మపఞ్ఞావీరియఖన్తిసచ్చఅధిట్ఠానమేత్తాఉపేక్ఖాపారమిం పూరేత్వా, ఇమా దస పారమియో, దస ఉపపారమియో, దస పరమత్థపారమియోతి, సమతింస పారమియో పూరేత్వా, అఙ్గపరిచ్చాగం నయనధనరజ్జపుత్తదారపరిచ్చాగన్తి ఇమే పఞ్చ మహాపరిచ్చాగే పరిచ్చజిత్వా పుబ్బయోగపుబ్బచరియధమ్మక్ఖానఞాతత్థచరియాదయో పూరేత్వా, బుద్ధిచరియాయ కోటిం పత్వా ఆగతో, తథా అమ్హాకమ్పి భగవా ఆగతో.

యథా చ విపస్సీ భగవా…పే… యథా కస్సపో భగవా చత్తారో సతిపట్ఠానే సమ్మప్పధానే ఇద్ధిపాదే పఞ్చిన్ద్రియాని పఞ్చ బలాని సత్త బోజ్ఝఙ్గే అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం భావేత్వా బ్రూహేత్వా ఆగతో, తథా అమ్హాకం ¶ భగవాపి ఆగతోతి తథాగతో.

యథేవ ¶ లోకమ్హి విపస్సిఆదయో,

సబ్బఞ్ఞుభావం మునయో ఇధాగతా;

తథా అయం సక్యమునీపి ఆగతో,

తథాగతో వుచ్చతి తేన చక్ఖుమాతి.

ఏవం తథా ఆగతోతి తథాగతో.

కథం తథా గతోతి తథాగతో. యథా సమ్పతిజాతో విపస్సీ భగవా గతో…పే… కస్సపో భగవా గతో. కథఞ్చ సో గతోతి, సో హి సమ్పతిజాతోవ సమేహి పాదేహి పథవియం పతిట్ఠాయ ఉత్తరాభిముఖో సత్తపదవీతిహారేన గతో. యథాహ – సమ్పతిజాతో, ఆనన్ద, బోధిసత్తో సమేహి ¶ పాదేహి పథవియం పతిట్ఠహిత్వా ఉత్తరాభిముఖో సత్తపదవీతిహారేన గచ్ఛతి సేతమ్హి ఛత్తే అనుధారీయమానే, సబ్బా చ దిసా అనువిలోకేతి, ఆసభిఞ్చ వాచం భాసతి ‘‘అగ్గోహమస్మి లోకస్స, జేట్ఠోహమస్మి లోకస్స, సేట్ఠోహమస్మి లోకస్స, అయమన్తిమా జాతి, నత్థి దాని పునబ్భవో’’తి (మ. ని. ౩.౨౦౭).

తఞ్చస్స గమనం తథం అహోసి అవితథం అనేకేసం విసేసాధిగమానం పుబ్బనిమిత్తభావేన. యఞ్హి సో సమ్పతిజాతోవ సమేహి పాదేహి పతిట్ఠహి, ఇదమస్స చతురిద్ధిపాదపటిలాభస్స పుబ్బనిమిత్తం. ఉత్తరాభిముఖభావో పన సబ్బలోకుత్తరభావస్స పుబ్బనిమిత్తం. సత్తపదవీతిహారో సత్తబోజ్ఝఙ్గరతనపటిలాభస్స. ‘‘సువణ్ణదణ్డా వీతిపతన్తి చామరా’’తి (సు. ని. ౬౯౩) ఏత్థ వుత్తో చామరుక్ఖేపో సబ్బతిత్థియనిమ్మథనస్స. సేతచ్ఛత్తధారణం అరహత్తవిముత్తివరవిమలసేతచ్ఛత్తపటిలాభస్స. సబ్బదిసానువిలోకనం సబ్బఞ్ఞుతానావరణఞాణపటిలాభస్స. ఆసభీవాచాభాసనం అప్పటివత్తియవరధమ్మచక్కప్పవత్తనస్స పుబ్బనిమిత్తం. తథా అయం భగవాపి గతో. తఞ్చస్స గమనం తథం అహోసి అవితథం తేసఞ్ఞేవ విసేసాధిగమానం పుబ్బనిమిత్తభావేన. తేనాహు పోరాణా –

‘‘ముహుత్తజాతోవ గవమ్పతీ యథా,

సమేహి పాదేహి ఫుసీ వసున్ధరం;

సో విక్కమీ సత్త పదాని గోతమో,

సేతఞ్చ ఛత్తం అనుధారయుం మరూ.

గన్త్వాన ¶ ¶ సో సత్త పదాని గోతమో,

దిసా విలోకేసి సమా సమన్తతో;

అట్ఠఙ్గుపేతం గిరమబ్భుదీరయీ,

సీహో యథా పబ్బతముద్ధనిట్ఠితో’’తి. –

ఏవం తథా గతోతి తథాగతో.

అథ ¶ వా యథా విపస్సీ భగవా…పే… యథా కస్సపో భగవా, అయమ్పి భగవా తథేవ నేక్ఖమ్మేన కామచ్ఛన్దం పహాయ గతో. అబ్యాపాదేన బ్యాపాదం, ఆలోకసఞ్ఞాయ థినమిద్ధం, అవిక్ఖేపేన ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం, ధమ్మవవత్థానేన విచికిచ్ఛం పహాయ, ఞాణేన అవిజ్జం పదాలేత్వా, పామోజ్జేన అరతిం వినోదేత్వా, పఠమజ్ఝానేన నీవరణకవాటం ఉగ్ఘాటేత్వా, దుతియజ్ఝానేన వితక్కవిచారధూమం వూపసమేత్వా, తతియజ్ఝానేన పీతిం విరాజేత్వా, చతుత్థజ్ఝానేన సుఖదుక్ఖం పహాయ, ఆకాసానఞ్చాయతనసమాపత్తియా రూపసఞ్ఞాపటిఘసఞ్ఞానానత్తసఞ్ఞాయో సమతిక్కమిత్వా, విఞ్ఞాణఞ్చాయతనసమాపత్తియా ఆకాసానఞ్చాయతనసఞ్ఞం, ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనసమాపత్తియా విఞ్ఞాణఞ్చాయతనసఞ్ఞం, నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమాపత్తియా ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనసఞ్ఞం సమతిక్కమిత్వా గతో.

అనిచ్చానుపస్సనాయ నిచ్చసఞ్ఞం పహాయ, దుక్ఖానుపస్సనాయ సుఖసఞ్ఞం, అనత్తానుపస్సనాయ అత్తసఞ్ఞం, నిబ్బిదానుపస్సనాయ నన్దిం, విరాగానుపస్సనాయ రాగం, నిరోధానుపస్సనాయ సముదయం, పటినిస్సగ్గానుపస్సనాయ ఆదానం, ఖయానుపస్సనాయ ఘనసఞ్ఞం, వయానుపస్సనాయ ఆయూహనం, విపరిణామానుపస్సనాయ ధువసఞ్ఞం, అనిమిత్తానుపస్సనాయ నిమిత్తం, అప్పణిహితానుపస్సనాయ పణిధిం, సుఞ్ఞతానుపస్సనాయ అభినివేసం, అధిపఞ్ఞాధమ్మవిపస్సనాయ సారాదానాభినివేసం, యథాభూతఞాణదస్సనేన సమ్మోహాభినివేసం, ఆదీనవానుపస్సనాయ ఆలయాభినివేసం, పటిసఙ్ఖానుపస్సనాయ అప్పటిసఙ్ఖం, వివట్టానుపస్సనాయ సంయోగాభినివేసం, సోతాపత్తిమగ్గేన దిట్ఠేకట్ఠే కిలేసే భఞ్జిత్వా, సకదాగామిమగ్గేన ఓళారికే కిలేసే పహాయ, అనాగామిమగ్గేన అణుసహగతే కిలేసే సముగ్ఘాటేత్వా, అరహత్తమగ్గేన సబ్బకిలేసే సముచ్ఛిన్దిత్వా గతో. ఏవమ్పి తథా గతోతి తథాగతో.

కథం ¶ తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో. పథవీధాతుయా కక్ఖళత్తలక్ఖణం తథం అవితథం. ఆపోధాతుయా పగ్ఘరణలక్ఖణం. తేజోధాతుయా ఉణ్హత్తలక్ఖణం. వాయోధాతుయా విత్థమ్భనలక్ఖణం. ఆకాసధాతుయా అసమ్ఫుట్ఠలక్ఖణం ¶ . విఞ్ఞాణధాతుయా విజాననలక్ఖణం.

రూపస్స రుప్పనలక్ఖణం. వేదనాయ వేదయితలక్ఖణం. సఞ్ఞాయ సఞ్జాననలక్ఖణం. సఙ్ఖారానం అభిసఙ్ఖరణలక్ఖణం. విఞ్ఞాణస్స విజాననలక్ఖణం.

వితక్కస్స ¶ అభినిరోపనలక్ఖణం. విచారస్స అనుమజ్జనలక్ఖణం. పీతియా ఫరణలక్ఖణం. సుఖస్స సాతలక్ఖణం. చిత్తేకగ్గతాయ అవిక్ఖేపలక్ఖణం. ఫస్సస్స ఫుసనలక్ఖణం.

సద్ధిన్ద్రియస్స అధిమోక్ఖలక్ఖణం. వీరియిన్ద్రియస్స పగ్గహణలక్ఖణం. సతిన్ద్రియస్స ఉపట్ఠానలక్ఖణం. సమాధిన్ద్రియస్స అవిక్ఖేపలక్ఖణం. పఞ్ఞిన్ద్రియస్స పజాననలక్ఖణం.

సద్ధాబలస్స అస్సద్ధియే అకమ్పియలక్ఖణం. వీరియబలస్స కోసజ్జే. సతిబలస్స ముట్ఠసచ్చే. సమాధిబలస్స ఉద్ధచ్చే. పఞ్ఞాబలస్స అవిజ్జాయ అకమ్పియలక్ఖణం.

సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉపట్ఠానలక్ఖణం. ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స పవిచయలక్ఖణం. వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స పగ్గహణలక్ఖణం. పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఫరణలక్ఖణం. పస్సద్ధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స ఉపసమలక్ఖణం. సమాధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స అవిక్ఖేపలక్ఖణం. ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స పటిసఙ్ఖానలక్ఖణం.

సమ్మాదిట్ఠియా దస్సనలక్ఖణం. సమ్మాసఙ్కప్పస్స అభినిరోపనలక్ఖణం. సమ్మావాచాయ పరిగ్గాహలక్ఖణం. సమ్మాకమ్మన్తస్స సముట్ఠానలక్ఖణం. సమ్మాఆజీవస్స వోదానలక్ఖణం. సమ్మావాయామస్స పగ్గహణలక్ఖణం. సమ్మాసతియా ఉపట్ఠానలక్ఖణం. సమ్మాసమాధిస్స అవిక్ఖేపలక్ఖణం.

అవిజ్జాయ అఞ్ఞాణలక్ఖణం. సఙ్ఖారానం చేతనాలక్ఖణం. విఞ్ఞాణస్స విజాననలక్ఖణం. నామస్స నమనలక్ఖణం. రూపస్స రుప్పనలక్ఖణం. సళాయతనస్స ఆయతనలక్ఖణం. ఫస్సస్స ఫుసనలక్ఖణం. వేదనాయ వేదయితలక్ఖణం. తణ్హాయ హేతులక్ఖణం. ఉపాదానస్స గహణలక్ఖణం. భవస్స ఆయూహనలక్ఖణం. జాతియా నిబ్బత్తిలక్ఖణం. జరాయ జీరణలక్ఖణం. మరణస్స చుతిలక్ఖణం.

ధాతూనం ¶ సుఞ్ఞతాలక్ఖణం. ఆయతనానం ఆయతనలక్ఖణం. సతిపట్ఠానానం ఉపట్ఠానలక్ఖణం. సమ్మప్పధానానం పదహనలక్ఖణం. ఇద్ధిపాదానం ఇజ్ఝనలక్ఖణం. ఇన్ద్రియానం అధిపతిలక్ఖణం. బలానం అకమ్పియలక్ఖణం. బోజ్ఝఙ్గానం నియ్యానలక్ఖణం. మగ్గస్స హేతులక్ఖణం.

సచ్చానం ¶ తథలక్ఖణం. సమథస్స అవిక్ఖేపలక్ఖణం. విపస్సనాయ అనుపస్సనాలక్ఖణం. సమథవిపస్సనానం ఏకరసలక్ఖణం. యుగనన్ధానం ¶ అనతివత్తనలక్ఖణం.

సీలవిసుద్ధియా సంవరలక్ఖణం. చిత్తవిసుద్ధియా అవిక్ఖేపలక్ఖణం. దిట్ఠివిసుద్ధియా దస్సనలక్ఖణం.

ఖయేఞాణస్స సముచ్ఛేదలక్ఖణం. అనుప్పాదే ఞాణస్స పస్సద్ధిలక్ఖణం. ఛన్దస్స మూలలక్ఖణం. మనసికారస్స సముట్ఠానలక్ఖణం. ఫస్సస్స సమోధానలక్ఖణం. వేదనాయ సమోసరణలక్ఖణం. సమాధిస్స పముఖలక్ఖణం. సతియా ఆధిపతేయ్యలక్ఖణం. పఞ్ఞాయ తతుత్తరిలక్ఖణం. విముత్తియా సారలక్ఖణం. అమతోగధస్స నిబ్బానస్స పరియోసానలక్ఖణం తథం అవితథం. ఏవం తథలక్ఖణం ఞాణగతియా ఆగతో అవిరజ్ఝిత్వా పత్తో అనుప్పత్తోతి తథాగతో, ఏవం తథలక్ఖణం ఆగతోతి తథాగతో.

కథం తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో? తథధమ్మా నామ చత్తారి అరియసచ్చాని. యథాహ ‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని. కతమాని చత్తారి, ఇదం దుక్ఖన్తి, భిక్ఖవే, తథమేతం అవితథమేతం అనఞ్ఞథమేత’’న్తి (సం. ని. ౫.౧౦౫౦) విత్థారో. తాని చ భగవా అభిసమ్బుద్ధో, తస్మా తథానం అభిసమ్బుద్ధత్తా తథాగతోతి వుచ్చతి. అభిసమ్బుద్ధత్థో హి ఏత్థ గతసద్దో. అపిచ జరామరణస్స జాతిపచ్చయసమ్భూతసముదాగతట్ఠో తథో అవితథో అనఞ్ఞథో…పే… సఙ్ఖారానం అవిజ్జాపచ్చయసమ్భూతసముదాగతట్ఠో తథో అవితథో అనఞ్ఞథో. తథా అవిజ్జాయ సఙ్ఖారానం పచ్చయట్ఠో. సఙ్ఖారానం విఞ్ఞాణస్స పచ్చయట్ఠో…పే… జాతియా జరామరణస్స పచ్చయట్ఠో తథో అవితథో అనఞ్ఞథో. తం సబ్బం భగవా అభిసమ్బుద్ధో, తస్మాపి తథానం ధమ్మానం అభిసమ్బుద్ధత్తా తథాగతోతి ¶ వుచ్చతి. ఏవం తథధమ్మే యాథావతో అభిసమ్బుద్ధోతి తథాగతో.

కథం తథదస్సితాయ తథాగతో? భగవా యం సదేవకే లోకే…పే… సదేవమనుస్సాయ అపరిమాణాసు లోకధాతూసు అపరిమాణానం సత్తానం చక్ఖుద్వారే ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తం రూపారమ్మణం నామ అత్థి. తం సబ్బాకారతో జానాతి, పస్సతి. ఏవం జానతా పస్సతా చ తేన తం ఇట్ఠానిట్ఠాదివసేన ¶ వా దిట్ఠసుతముతవిఞ్ఞాతేసు లబ్భమానకపదవసేన వా ‘‘కతమం తం రూపం రూపాయతనం, యం రూపం చతున్నం మహాభూతానం ¶ ఉపాదాయ వణ్ణనిభా సనిదస్సనం సప్పటిఘం నీలం పీతక’’న్తి (ధ. స. ౬౧౬) ఆదినా నయేన అనేకేహి నామేహి తేరసహి వారేహి ద్వేపఞ్ఞాసాయ నయేహి విభజ్జమానం తథమేవ హోతి, వితథం నత్థి. ఏస నయో సోతద్వారాదీసుపి ఆపాథమాగచ్ఛన్తేసు సద్దాదీసు. వుత్తఞ్చేతం భగవతా ‘‘యం, భిక్ఖవే, సదేవకస్స లోకస్స…పే… సదేవమనుస్సాయ దిట్ఠం సుతం ముతం విఞ్ఞాతం పత్తం పరియేసితం అనువిచరితం మనసా, తమహం జానామి, …తమహం అభిఞ్ఞాసిం, తం తథాగతస్స విదితం, తం తథాగతో న ఉపట్ఠాసీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౪). ఏవం తథదస్సితాయ తథాగతో. తత్థ తథదస్సీఅత్థే తథాగతోతి పదసమ్భవో వేదితబ్బో.

కథం తథావాదితాయ తథాగతో? యం రత్తిం భగవా బోధిమణ్డే అపరాజితపల్లఙ్కే నిసిన్నో తిణ్ణం మారానం మత్థకం మద్దిత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధో, యఞ్చ రత్తిం యమకసాలానమన్తరే అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయి, ఏత్థన్తరే పఞ్చచత్తాలీసవస్సపరిమాణే కాలే పఠమబోధియాపి మజ్ఝిమబోధియాపి పచ్ఛిమబోధియాపి యం భగవతా భాసితం సుత్తం గేయ్యం…పే… వేదల్లం, తం సబ్బం అత్థతో చ బ్యఞ్జనతో చ అనుపవజ్జం అనూనమనధికం సబ్బాకారపరిపుణ్ణం రాగమదనిమ్మదనం దోసమోహమదనిమ్మదనం, నత్థి తత్థ వాలగ్గమత్తమ్పి పక్ఖలితం, సబ్బం తం ఏకముద్దికాయ లఞ్ఛితం వియ, ఏకనాళియా మితం వియ, ఏకతులాయ తులితం వియ చ తథమేవ హోతి అవితథం. తేనాహ – ‘‘యఞ్చ, చున్ద, రత్తిం తథాగతో అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుజ్ఝతి, యఞ్చ రత్తిం అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయతి, యం ఏతస్మిం అన్తరే భాసతి లపతి నిద్దిసతి, సబ్బం తం తథేవ హోతి నో అఞ్ఞథా. తస్మా తథాగతోతి వుచ్చతీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౩). గదఅత్థో ¶ హి ఏత్థ గతసద్దో. ఏవం తథావాదితాయ తథాగతో. అపిచ ఆగదనం ఆగదో, వచనన్తి అత్థో. తథో అవిపరీతో ఆగదో అస్సాతి దకారస్స తకారం కత్వా తథాగతోతి ఏవమేతస్మిం అత్థే పదసిద్ధి వేదితబ్బా.

కథం ¶ తథాకారితాయ తథాగతో? భగవతో హి వాచాయ కాయో అనులోమేతి, కాయస్సపి వాచా. తస్మా యథావాదీ తథాకారీ, యథాకారీ తథావాదీ చ హోతి. ఏవంభూతస్స చస్స యథా వాచా ¶ , కాయోపి తథాగతో పవత్తోతి అత్థో. యథా చ కాయో, వాచాపి తథా గతా పవత్తాతి తథాగతో. తేనాహ ‘‘యథావాదీ, భిక్ఖవే, తథాగతో తథాకారీ, యథాకారీ తథావాదీ. ఇతి యథావాదీ తథాకారీ, యథాకారీ తథావాదీ, తస్మా తథాగతోతి వుచ్చతీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౩). ఏవం తథాకారితాయ తథాగతో.

కథం అభిభవనట్ఠేన తథాగతో? ఉపరి భవగ్గం హేట్ఠా అవిచిం పరియన్తం కత్వా తిరియం అపరిమాణాసు లోకధాతూసు సబ్బసత్తే అభిభవతి, సీలేనపి సమాధినాపి పఞ్ఞాయపి విముత్తియాపి విముత్తిఞాణదస్సనేనపి, న తస్స తులా వా పమాణం వా అత్థి, అతులో అప్పమేయ్యో అనుత్తరో రాజరాజో దేవదేవో సక్కానం అతిసక్కో బ్రహ్మానం అతిబ్రహ్మా. తేనాహ ‘‘సదేవకే, భిక్ఖవే, లోకే…పే… సదేవమనుస్సాయ తథాగతో అభిభూ అనభిభూతో అఞ్ఞదత్థు దసో వసవత్తీ. తస్మా తథాగతోతి వుచ్చతీ’’తి.

తత్రేవం పదసిద్ధి వేదితబ్బా, అగదో వియ అగదో. కో పనేస? దేసనావిలాసమయో చేవ పుఞ్ఞుస్సయో చ. తేన హేస మహానుభావో భిసక్కో దిబ్బాగదేన సప్పే వియ సబ్బపరప్పవాదినో సదేవకఞ్చ లోకం అభిభవతి, ఇతి సబ్బలోకాభిభవనే తథో అవిపరీతో దేసనావిలాసమయో చేవ పుఞ్ఞస్సయో చ అగదో అస్సాతి దకారస్స తకారం కత్వా తథాగతోతి వేదితబ్బో. ఏవం అభిభవనట్ఠేన తథాగతో.

అపిచ తథాయ గతోతిపి తథాగతో, తథం గతోతిపి తథాగతో. గతోతి అవగతో, అతీతో, పత్తో, పటిపన్నోతి అత్థో. తత్థ ¶ సకలం లోకం తీరణపరిఞ్ఞాయ తథాయ గతో అవగతోతి తథాగతో. లోకసముదయం పహానపరిఞ్ఞాయ తథాయ గతో అతీతోతి తథాగతో. లోకనిరోధం సచ్ఛికిరియాయ తథాయ గతో పత్తోతి తథాగతో. లోకనిరోధగామినిం పటిపదం తథం గతో పటిపన్నోతి తథాగతో. తేన యం వుత్తం భగవతా ‘‘లోకో, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో, లోకస్మా తథాగతో విసంయుత్తో. లోకసముదయో, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో, లోకసముదయో తథాగతస్స ¶ పహీనో. లోకనిరోధో, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధో, లోకనిరోధో తథాగతస్స సచ్ఛికతో. లోకనిరోధగామినీ పటిపదా, భిక్ఖవే, తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధా, లోకనిరోధగామినీ పటిపదా తథాగతస్స భావితా. యం, భిక్ఖవే, సదేవకస్స ¶ లోకస్స…పే… సబ్బం తం తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధం, తస్మా తథాగతోతి వుచ్చతీ’’తి (అ. ని. ౪.౨౩). తస్స ఏవమ్పి అత్థో వేదితబ్బో. ఇదమ్పి చ తథాగతస్స తథాగతభావదీపనే ముఖమత్తమేవ. సబ్బాకారేన పన తథాగతోవ తథాగతస్స తథాగతభావం వణ్ణేయ్య.

అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధోతి పదద్వయే పన ఆరకత్తా అరీనం, అరానఞ్చ హతత్తా, పచ్చయాదీనం అరహత్తా, పాపకరణే రహాభావాతి ఇమేహి తావ కారణేహి అరహన్తి వేదితబ్బో.

సమ్మా సామఞ్చ సబ్బధమ్మానం బుద్ధత్తా పన సమ్మాసమ్బుద్ధోతి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో పనేతం పదద్వయం విసుద్ధిమగ్గే బుద్ధానుస్సతివణ్ణనాయం పకాసితం.

పరిఞ్ఞాతన్తం తథాగతస్సాతి ఏత్థ పన తం మఞ్ఞనావత్థు పరిఞ్ఞాతం తథాగతస్సాతిపి అత్థో వేదితబ్బో. పరిఞ్ఞాతన్తం నామ పరిఞ్ఞాతపారం పరిఞ్ఞాతావసానం అనవసేసతో పరిఞ్ఞాతన్తి వుత్తం హోతి. బుద్ధానఞ్హి సావకేహి సద్ధిం కిఞ్చాపి తేన తేన మగ్గేన కిలేసప్పహానే విసేసో నత్థి, పరిఞ్ఞాయ పన అత్థి. సావకా హి చతున్నం ధాతూనం ఏకదేసమేవ సమ్మసిత్వా నిబ్బానం పాపుణన్తి. బుద్ధానం పన అణుప్పమాణమ్పి సఙ్ఖారగతం ఞాణేన అదిట్ఠమతులితమతీరితమసచ్ఛికతం నత్థి.

తథాగతవారసత్తమనయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

తథాగతవారఅట్ఠమనయవణ్ణనా

౧౩. నన్దీ ¶ దుక్ఖస్స మూలన్తిఆదీసు చ నన్దీతి పురిమతణ్హా. దుక్ఖన్తి పఞ్చక్ఖన్ధా. మూలన్తిఆది. ఇతి విదిత్వాతి తం పురిమభవనన్దిం ‘‘ఇమస్స దుక్ఖస్స మూల’’న్తి ఏవం జానిత్వా. భవాతి కమ్మభవతో. జాతీతి విపాకక్ఖన్ధా. తే హి యస్మా జాయన్తి, తస్మా ‘‘జాతీ’’తి వుత్తా. జాతిసీసేన వా అయం దేసనా. ఏతమ్పి ‘‘ఇతి విదిత్వా’’తి ఇమినా యోజేతబ్బం. అయఞ్హి ఏత్థ అత్థో ‘‘కమ్మభవతో ఉపపత్తిభవో హోతీతి ఏవఞ్చ జానిత్వా’’తి. భూతస్సాతి ¶ సత్తస్స. జరామరణన్తి జరా చ ¶ మరణఞ్చ. ఇదం వుత్తం హోతి – తేన ఉపపత్తిభవేన భూతస్స సత్తస్స ఖన్ధానం జరామరణం హోతీతి ఏవఞ్చ జానిత్వాతి.

ఏత్తావతా యం బోధిరుక్ఖమూలే అపరాజితపల్లఙ్కే నిసిన్నో సమ్మసిత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో, తస్స పటిచ్చసముప్పాదస్స పటివేధా మఞ్ఞనానం అభావకారణం దస్సేన్తో చతుసఙ్ఖేపం తిసన్ధిం తియద్ధం వీసతాకారం తమేవ పటిచ్చసముప్పాదం దస్సేతి.

కథం పన ఏత్తావతా ఏస సబ్బో దస్సితో హోతీతి. ఏత్థ హి నన్దీతి అయం ఏకో సఙ్ఖేపో. దుక్ఖస్సాతి వచనతో దుక్ఖం దుతియో, భవా జాతీతి వచనతో భవో తతియో, జాతిజరామరణం చతుత్థో. ఏవం తావ చత్తారో సఙ్ఖేపా వేదితబ్బా, కోట్ఠాసాతి అత్థో. తణ్హాదుక్ఖానం పన అన్తరం ఏకో సన్ధి, దుక్ఖస్స చ భవస్స చ అన్తరం దుతియో, భవస్స చ జాతియా చ అన్తరం తతియో. ఏవం చతున్నం అఙ్గులీనం అన్తరసదిసా చతుసఙ్ఖేపన్తరా తయో సన్ధీ వేదితబ్బా.

తత్థ నన్దీతి అతీతో అద్ధా, జాతిజరామరణం అనాగతో, దుక్ఖఞ్చ భవో చ పచ్చుప్పన్నోతి ఏవం తయో అద్ధా వేదితబ్బా. అతీతే పన పఞ్చసు ఆకారేసు నన్దీవచనేన తణ్హా ఏకా ఆగతా, తాయ అనాగతాపి అవిజ్జాసఙ్ఖారఉపాదానభవా పచ్చయలక్ఖణేన గహితావ హోన్తి. జాతిజరామరణవచనేన పన యేసం ఖన్ధానం తజ్జాతిజరామరణం, తే వుత్తా యేవాతి కత్వా ఆయతిం విఞ్ఞాణనామరూపసళాయతనఫస్సవేదనా గహితావ హోన్తి.

ఏవమేతే ‘‘పురిమకమ్మభవస్మిం మోహో అవిజ్జా, ఆయూహనా సఙ్ఖారా, నికన్తి తణ్హా, ఉపగమనం ఉపాదానం, చేతనా భవో ఇతి ఇమే పఞ్చ ధమ్మా పురిమకమ్మభవస్మిం ¶ ఇధ పటిసన్ధియా పచ్చయా. ఇధ పటిసన్ధి విఞ్ఞాణం, ఓక్కన్తి నామరూపం, పసాదో ఆయతనం, ఫుట్ఠో ఫస్సో, వేదయితం వేదనా ఇతి ఇమే పఞ్చ ధమ్మా ఇధూపపత్తిభవస్మిం పురేకతస్స కమ్మస్స పచ్చయా. ఇధ పరిపక్కత్తా ఆయతనానం మోహో అవిజ్జా, ఆయూహనా సఙ్ఖారా, నికన్తి తణ్హా, ఉపగమనముపాదానం, చేతనా భవో ఇతి ఇమే పఞ్చ ధమ్మా ఇధ కమ్మభవస్మిం ఆయతిం పటిసన్ధియా పచ్చయా. ఆయతిం పటిసన్ధి విఞ్ఞాణం, ఓక్కన్తి నామరూపం, పసాదో ఆయతనం, ఫుట్ఠో ఫస్సో ¶ , వేదయితం వేదనా ఇతి ఇమే పఞ్చ ధమ్మా ఆయతిం ఉపపత్తిభవస్మిం ఇధ ¶ కతస్స కమ్మస్స పచ్చయా’’తి ఏవం నిద్దిట్ఠలక్ఖణా వీసతి ఆకారా ఇధ వేదితబ్బా. ఏవం ‘‘నన్దీ దుక్ఖస్స మూలన్తి ఇతి విదిత్వా భవా జాతి, భూతస్స జరామరణ’’న్తి ఏత్తావతా ఏస సబ్బోపి చతుసఙ్ఖేపో తిసన్ధి తియద్ధో వీసతాకారో పటిచ్చసముప్పాదో దస్సితో హోతీతి వేదితబ్బో.

ఇదాని తస్మా తిహ, భిక్ఖవే…పే… అభిసమ్బుద్ధోతి వదామీతి ఏత్థ అపుబ్బపదవణ్ణనం కత్వా పదయోజనాయ అత్థనిగమనం కరిస్సామ. తస్మా తిహాతి తస్మా ఇచ్చేవ వుత్తం హోతి. తికారహకారా హి నిపాతా. సబ్బసోతి అనవసేసవచనమేతం. తణ్హానన్తి నన్దీతి ఏవం వుత్తానం సబ్బతణ్హానం. ఖయాతి లోకుత్తరమగ్గేన అచ్చన్తక్ఖయా. విరాగాదీని ఖయవేవచనానేవ. యా హి తణ్హా ఖీణా, విరత్తాపి తా భవన్తి నిరుద్ధాపి చత్తాపి పటినిస్సట్ఠాపి. ఖయాతి వా చతుమగ్గకిచ్చసాధారణమేతం. తతో పఠమమగ్గేన విరాగా, దుతియేన నిరోధా, తతియేన చాగా, చతుత్థేన పటినిస్సగ్గాతి యోజేతబ్బం. యాహి వా తణ్హాహి పథవిం పథవితో సఞ్జానేయ్య, తాసం ఖయా. యాహి పథవిం మఞ్ఞేయ్య, తాసం విరాగా. యాహి పథవియా మఞ్ఞేయ్య, తాసం నిరోధా. యాహి పథవితో మఞ్ఞేయ్య, తాసం చాగా. యాహి పథవిం మేతి మఞ్ఞేయ్య, తాసం పటినిస్సగ్గా. యాహి వా పథవిం మఞ్ఞేయ్య, తాసం ఖయా…పే… యాహి పథవిం అభినన్దేయ్య, తాసం పటినిస్సగ్గాతి ఏవమేత్థ యోజనా కాతబ్బా, న కిఞ్చి విరుజ్ఝతి.

అనుత్తరన్తి ఉత్తరవిరహితం సబ్బసేట్ఠం. సమ్మాసమ్బోధిన్తి సమ్మా సామఞ్చ బోధిం. అథ వా పసత్థం సున్దరఞ్చ బోధిం. బోధీతి రుక్ఖోపి మగ్గోపి సబ్బఞ్ఞుతఞాణమ్పి నిబ్బానమ్పి. ‘‘బోధిరుక్ఖమూలే పఠమాభిసమ్బుద్ధో’’తి (మహావ. ౧; ఉదా. ౧) చ ‘‘అన్తరా ¶ చ బోధిం అన్తరా చ గయ’’న్తి (మహావ. ౧౧; మ. ని. ౧.౨౮౫) చ ఆగతట్ఠానేహి రుక్ఖో బోధీతి వుచ్చతి. ‘‘చతూసు మగ్గేసు ఞాణ’’న్తి (చూళని. ౧౨౧) ఆగతట్ఠానే మగ్గో. ‘‘పప్పోతి బోధిం వరభూరిమేధసో’’తి (దీ. ని. ౩.౨౧౭) ఆగతట్ఠానే సబ్బఞ్ఞుతఞాణం. ‘‘పత్వాన బోధిం అమతం అసఙ్ఖత’’న్తి ఆగతట్ఠానే నిబ్బానం. ఇధ పన భగవతో అరహత్తమగ్గఞాణం అధిప్పేతం. అపరే సబ్బఞ్ఞుతఞాణన్తిపి వదన్తి.

సావకానం ¶ ¶ అరహత్తమగ్గో అనుత్తరా బోధి హోతి న హోతీతి. న హోతి. కస్మా? అసబ్బగుణదాయకత్తా. తేసఞ్హి కస్సచి అరహత్తమగ్గో అరహత్తఫలమేవ దేతి, కస్సచి తిస్సో విజ్జా, కస్సచి ఛ అభిఞ్ఞా, కస్సచి చతస్సో పటిసమ్భిదా, కస్సచి సావకపారమీఞాణం. పచ్చేకబుద్ధానమ్పి పచ్చేకబోధిఞాణమేవ దేతి. బుద్ధానం పన సబ్బగుణసమ్పత్తిం దేతి అభిసేకో వియ రఞ్ఞో సబ్బలోకిస్సరియభావం. తస్మా అఞ్ఞస్స కస్సచిపి అనుత్తరా బోధి న హోతీతి.

అభిసమ్బుద్ధోతి అభిఞ్ఞాసి పటివిజ్ఝి, పత్తో అధిగతోతి వుత్తం హోతి. ఇతి వదామీతి ఇతి వదామి ఆచిక్ఖామి దేసేమి పఞ్ఞపేమి, పట్ఠపేమి వివరామి విభజామి ఉత్తానీకరోమీతి. తత్రాయం యోజనా – తథాగతోపి, భిక్ఖవే…పే… పథవిం న మఞ్ఞతి…పే… పథవిం నాభినన్దతి. తం కిస్స హేతు, నన్దీ దుక్ఖస్స మూలం, భవా జాతి, భూతస్స జరామరణన్తి ఇతి విదిత్వాతి. తత్థ ఇతి విదిత్వాతి ఇతికారో కారణత్థో. తేన ఇమస్స పటిచ్చసముప్పాదస్స విదితత్తా పటివిద్ధత్తాతి వుత్తం హోతి. కిఞ్చ భియ్యో – యస్మా చ ఏవమిమం పటిచ్చసముప్పాదం విదిత్వా తథాగతస్స యా నన్దీతి వుత్తతణ్హా సబ్బప్పకారా, సా పహీనా, తాసఞ్చ తథాగతో సబ్బసో తణ్హానం ఖయా…పే… అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధో. తస్మా పథవిం న మఞ్ఞతి…పే… పథవిం నాభినన్దతీతి వదామీతి ఏవం అభిసమ్బుద్ధత్తా న మఞ్ఞతి నాభినన్దతీతి వదామీతి వుత్తం హోతి.

అథ వా యస్మా ‘‘నన్దీ దుక్ఖస్స మూల’’న్తిఆదినా నయేన పటిచ్చసముప్పాదం విదిత్వా సబ్బసో తణ్హా ఖయం గతా, తస్మా తిహ, భిక్ఖవే, తథాగతో సబ్బసో తణ్హానం ఖయా…పే… అభిసమ్బుద్ధోతి వదామి. సో ఏవం అభిసమ్బుద్ధత్తా ¶ పథవిం న మఞ్ఞతి…పే… నాభినన్దతీతి. యత్థ యత్థ హి యస్మాతి అవత్వా తస్మాతి వుచ్చతి, తత్థ తత్థ యస్మాతి ఆనేత్వా యోజేతబ్బం, అయం సాసనయుత్తి. ఏస నయో సబ్బత్థ.

ఇదమవోచ భగవాతి ఇదం నిదానావసానతో పభుతి యావ అభిసమ్బుద్ధోతి వదామీతి సకలసుత్తన్తం భగవా పరేసం పఞ్ఞాయ అలబ్భణేయ్యపతిట్ఠం పరమగమ్భీరం సబ్బఞ్ఞుతఞాణం దస్సేన్తో ఏకేన పుథుజ్జనవారేన ఏకేన ¶ సేక్ఖవారేన చతూహి ఖీణాసవవారేహి ద్వీహి తథాగతవారేహీతి అట్ఠహి ¶ మహావారేహి ఏకమేకస్మిఞ్చ వారే పథవీఆదీహి చతువీసతియా అన్తరవారేహి పటిమణ్డేత్వా ద్వేభాణవారపరిమాణాయ తన్తియా అవోచ.

ఏవం విచిత్రనయదేసనావిలాసయుత్తం పనేతం సుత్తం కరవికరుదమఞ్జునా కణ్ణసుఖేన పణ్డితజనహదయానం అమతాభిసేకసదిసేన బ్రహ్మస్సరేన భాసమానస్సాపి. న తే భిక్ఖూ భగవతో భాసితం అభినన్దున్తి తే పఞ్చసతా భిక్ఖూ ఇదం భగవతో వచనం నానుమోదింసు. కస్మా? అఞ్ఞాణకేన. తే కిర ఇమస్స సుత్తస్స అత్థం న జానింసు, తస్మా నాభినన్దింసు. తేసఞ్హి తస్మిం సమయే ఏవం విచిత్రనయదేసనావిలాసయుత్తమ్పి ఏతం సుత్తం ఘనపుథులేన దుస్సపట్టేన ముఖే బన్ధం కత్వా పురతో ఠపితమనుఞ్ఞభోజనం వియ అహోసి. నను చ భగవా అత్తనా దేసితం ధమ్మం పరే ఞాపేతుం కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని పారమియో పూరేత్వా సబ్బఞ్ఞుతం పత్తో. సో కస్మా యథా తే న జానన్తి, తథా దేసేసీతి. వుత్తమిదం ఇమస్స సుత్తస్స నిక్ఖేపవిచారణాయం ఏవ ‘‘మానభఞ్జనత్థం సబ్బధమ్మమూలపరియాయన్తి దేసనం ఆరభీ’’తి, తస్మా న యిధ పున వత్తబ్బమత్థి, ఏవం మానభఞ్జనత్థం దేసితఞ్చ పనేతం సుత్తం సుత్వా తే భిక్ఖూ తంయేవ కిర పథవిం దిట్ఠిగతికోపి సఞ్జానాతి, సేక్ఖోపి అరహాపి తథాగతోపి సఞ్జానాతి. కిన్నామిదం కథం నామిదన్తి చిన్తేన్తా పుబ్బే మయం భగవతా కథితం యంకిఞ్చి ఖిప్పమేవ జానామ, ఇదాని పనిమస్స మూలపరియాయస్స అన్తం వా కోటిం వా న జానామ న పస్సామ, అహో బుద్ధా నామ అప్పమేయ్యా అతులాతి ఉద్ధటదాఠా వియ సప్పా నిమ్మదా హుత్వా బుద్ధుపట్ఠానఞ్చ ధమ్మస్సవనఞ్చ సక్కచ్చం ఆగమంసు.

తేన ¶ ఖో పన సమయేన భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం సన్నిసిన్నా ఇమం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘అహో బుద్ధానం ఆనుభావో, తే నామ బ్రాహ్మణపబ్బజితా తథా మానమదమత్తా భగవతా మూలపరియాయదేసనాయ నిహతమానా కతా’’తి, అయఞ్చరహి తేసం భిక్ఖూనం అన్తరాకథా విప్పకతా. అథ ¶ భగవా గన్ధకుటియా నిక్ఖమిత్వా తఙ్ఖణానురూపేన పాటిహారియేన ధమ్మసభాయం పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసీదిత్వా తే భిక్ఖూ ఆహ – ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి. తే తమత్థం భగవతో ఆరోచేసుం. భగవా ఏతదవోచ – ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ, పుబ్బేపి అహం ఇమే ఏవం మానపగ్గహితసిరే విచరన్తే నిహతమానే అకాసి’’న్తి. తతో ఇమిస్సా అట్ఠుప్పత్తియా ఇదం అతీతం ఆనేసి –

భూతపుబ్బం ¶ , భిక్ఖవే, అఞ్ఞతరో దిసాపామోక్ఖో బ్రాహ్మణో బారాణసియం పటివసతి తిణ్ణం వేదానం పారగూ సనిఘణ్టుకేటుభానం సాక్ఖరప్పభేదానం ఇతిహాసపఞ్చమానం పదకో వేయ్యాకరణో లోకాయతమహాపురిసలక్ఖణేసు అనవయో, సో పఞ్చమత్తాని మాణవకసతాని మన్తే వాచేతి. పణ్డితా మాణవకా బహుఞ్చ గణ్హన్తి లహుఞ్చ, సుట్ఠు చ ఉపధారేన్తి, గహితఞ్చ తేసం న వినస్సతి. సోపి బ్రాహ్మణో ఆచరియముట్ఠిం అకత్వా ఘటే ఉదకం ఆసిఞ్చన్తో వియ సబ్బమ్పి సిప్పం ఉగ్గణ్హాపేత్వా తే మాణవకే ఏతదవోచ ‘‘ఏత్తకమిదం సిప్పం దిట్ఠధమ్మసమ్పరాయహిత’’న్తి. తే మాణవకా – ‘‘యం అమ్హాకం ఆచరియో జానాతి, మయమ్పి తం జానామ, మయమ్పి దాని ఆచరియా ఏవా’’తి మానం ఉప్పాదేత్వా తతో పభుతి ఆచరియే అగారవా నిక్ఖిత్తవత్తా విహరింసు. ఆచరియో ఞత్వా ‘‘కరిస్సామి నేసం మాననిగ్గహ’’న్తి చిన్తేసి. సో ఏకదివసం ఉపట్ఠానం ఆగన్త్వా వన్దిత్వా నిసిన్నే తే మాణవకే ఆహ ‘‘తాతా పఞ్హం పుచ్ఛిస్సామి, కచ్చిత్థ సమత్థా కథేతు’’న్తి. తే ‘‘పుచ్ఛథ ఆచరియ, పుచ్ఛథ ఆచరియా’’తి సహసావ ఆహంసు, యథా తం సుతమదమత్తా. ఆచరియో ఆహ –

‘‘కాలో ఘసతి భూతాని, సబ్బానేవ సహత్తనా;

యో చ కాలఘసో భూతో, స భూతపచనిం పచీ’’తి. (జా. ౧.౧౦.౧౯౦) –

విస్సజ్జేథ తాతా ఇమం పఞ్హన్తి.

తే ¶ చిన్తేత్వా అజానమానా తుణ్హీ అహేసుం. ఆచరియో ఆహ ‘‘అలం తాతా గచ్ఛథజ్జ, స్వే కథేయ్యాథా’’తి ఉయ్యోజేసి. తే దసపి వీసతిపి సమ్పిణ్డితా హుత్వా న తస్స పఞ్హస్స ఆదిం, న అన్తమద్దసంసు. ఆగన్త్వా ఆచరియస్స ఆరోచేసుం ‘‘న ఇమస్స పఞ్హస్స అత్థం ఆజానామా’’తి. ఆచరియో తేసం నిగ్గహత్థాయ ఇమం గాథమభాసి –

‘‘బహూని ¶ నరసీసాని, లోమసాని బ్రహాని చ;

గీవాసు పటిముక్కాని, కోచిదేవేత్థ కణ్ణవా’’తి. (జా. ౧.౧౦.౧౯౧) –

గాథాయత్థో – బహూని నరానం సీసాని దిస్సన్తి, సబ్బాని చ తాని లోమసాని సబ్బాని చ మహన్తాని ¶ గీవాయమేవ చ ఠపితాని, న తాలఫలం వియ హత్థేన గహితాని, నత్థి తేసం ఇమేహి ధమ్మేహి నానాకరణం. ఏత్థ పన కోచిదేవ కణ్ణవాతి అత్తానం సన్ధాయాహ. కణ్ణవాతి పఞ్ఞవా. కణ్ణచ్ఛిద్దం పన న కస్సచి నత్థి, తం సుత్వా తే మాణవకా మఙ్కుభూతా పత్తక్ఖన్ధా అధోముఖా అఙ్గులియా భూమిం విలిఖన్తా తుణ్హీ అహేసుం.

అథ నేసం అహిరికభావం పస్సిత్వా ఆచరియో ‘‘ఉగ్గణ్హథ తాతా పఞ్హ’’న్తి పఞ్హం విస్సజ్జేసి. కాలోతి పురేభత్తకాలోపి పచ్ఛాభత్తకాలోపీతి ఏవమాది. భూతానీతి సత్తాధివచనమేతం. కాలో హి భూతానం న చమ్మమంసాదీని ఖాదతి, అపిచ ఖో నేసం ఆయువణ్ణబలాని ఖేపేన్తో యోబ్బఞ్ఞం మద్దన్తో ఆరోగ్యం వినాసేన్తో ఘసతి ఖాదతీతి వుచ్చతి. సబ్బానేవ సహత్తనాతి ఏవం ఘసన్తో చ న కిఞ్చి వజ్జేతి, సబ్బానేవ ఘసతి. న కేవలఞ్చ భూతానియేవ, అపిచ ఖో సహత్తనా అత్తానమ్పి ఘసతి. పురేభత్తకాలో హి పచ్ఛాభత్తకాలం న పాపుణాతి. ఏస నయో పచ్ఛాభత్తకాలాదీసు. యో చ కాలఘసో భూతోతి ఖీణాసవస్సేతం అధివచనం. సో హి ఆయతిం పటిసన్ధికాలం ఖేపేత్వా ఖాదిత్వా ఠితత్తా ‘‘కాలఘసో’’తి వుచ్చతి. స భూతపచనిం పచీతి సో యాయం తణ్హా అపాయేసు భూతే పచతి, తం ఞాణగ్గినా పచి దయ్హి భస్మమకాసి, తేన ‘‘భూతపచనిం పచీ’’తి వుచ్చతి. ‘‘పజని’’న్తిపి పాఠో. జనికం నిబ్బత్తికన్తి అత్థో.

అథ తే మాణవకా దీపసహస్సాలోకేన వియ రత్తిం సమవిసమం ఆచరియస్స విస్సజ్జనేన పఞ్హస్స అత్థం పాకటం దిస్వా ‘‘ఇదాని మయం యావజీవం గురువాసం ¶ వసిస్సామ, మహన్తా ఏతే ఆచరియా నామ, మయఞ్హి బహుస్సుతమానం ఉప్పాదేత్వా చతుప్పదికగాథాయపి అత్థం న జానామా’’తి నిహతమానా పుబ్బసదిసమేవ ఆచరియస్స వత్తప్పటిపత్తిం కత్వా సగ్గపరాయణా అహేసుం.

అహం ఖో, భిక్ఖవే, తేన సమయేన తేసం ఆచరియో అహోసిం, ఇమే భిక్ఖూ మాణవకా. ఏవం పుబ్బేపాహం ఇమే ఏవం మానపగ్గహితసిరే ¶ విచరన్తే నిహతమానే అకాసిన్తి.

ఇమఞ్చ జాతకం సుత్వా తే భిక్ఖూ పుబ్బేపి మయం మానేనేవ ఉపహతాతి భియ్యోసోమత్తాయ నిహతమానా హుత్వా అత్తనో ఉపకారకకమ్మట్ఠానపరాయణా అహేసుం.

తతో ¶ భగవా ఏకం సమయం జనపదచారికం చరన్తో వేసాలిం పత్వా గోతమకే చేతియే విహరన్తో ఇమేసం పఞ్చసతానం భిక్ఖూనం ఞాణపరిపాకం విదిత్వా ఇమం గోతమకసుత్తం కథేసి –

‘‘అభిఞ్ఞాయాహం, భిక్ఖవే, ధమ్మం దేసేమి నో అనభిఞ్ఞాయ, సనిదానాహం…పే… సప్పాటిహారియాహం, భిక్ఖవే, ధమ్మం దేసేమి నో అప్పాటిహారియం. తస్స మయ్హం, భిక్ఖవే, అభిఞ్ఞాయ ధమ్మం దేసయతో…పే… నో అప్పాటిహారియం. కరణీయో ఓవాదో, కరణీయా అనుసాసనీ. అలఞ్చ పన వో, భిక్ఖవే, తుట్ఠియా అలం అత్తమనతాయ అలం సోమనస్సాయ. సమ్మాసమ్బుద్ధో భగవా, స్వాక్ఖాతో ధమ్మో, సుప్పటిపన్నో సఙ్ఘోతి. ఇదమవోచ భగవా, ఇమస్మిఞ్చ పన వేయ్యాకరణస్మిం భఞ్ఞమానే దససహస్సిలోకధాతు అకమ్పిత్థా’’తి (అ. ని. ౩.౧౨౬).

ఇదఞ్చ సుత్తం సుత్వా తే పఞ్చసతా భిక్ఖూ తస్మింయేవాసనే సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణింసు, ఏవాయం దేసనా ఏతస్మిం ఠానే నిట్ఠమగమాసీతి.

తథాగతవారఅట్ఠమనయవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

మూలపరియాయసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౨. సబ్బాసవసుత్తవణ్ణనా

౧౪. ఏవం ¶ ¶ మే సుతం…పే… సావత్థియన్తి సబ్బాసవసుత్తం. తత్రాయం అపుబ్బపదవణ్ణనా – సావత్థీతి సవత్థస్స ఇసినో నివాసట్ఠానభూతా నగరీ, యథా కాకన్దీ మాకన్దీ కోసమ్బీతి ఏవం తావ అక్ఖరచిన్తకా. అట్ఠకథాచరియా పన భణన్తి ‘‘యంకిఞ్చి మనుస్సానం ఉపభోగపరిభోగం సబ్బమేత్థ అత్థీతి సావత్థీ. సత్థసమాయోగే చ కిం భణ్డమత్థీతి పుచ్ఛితే సబ్బమత్థీ’’తి వచనముపాదాయ సావత్థీ.

‘‘సబ్బదా సబ్బూపకరణం, సావత్థియం సమోహితం;

తస్మా సబ్బముపాదాయ, సావత్థీతి పవుచ్చతి.

కోసలానం ¶ పురం రమ్మం, దస్సనేయ్యం మనోరమం;

దసహి సద్దేహి అవివిత్తం, అన్నపానసమాయుతం.

వుద్ధిం వేపుల్లతం పత్తం, ఇద్ధం ఫీతం మనోరమం;

అళకమన్దావ దేవానం, సావత్థిపురముత్తమ’’న్తి.

తస్సం సావత్థియం. జేతవనేతి ఏత్థ అత్తనో పచ్చత్థికజనం జినాతీతి జేతో, రఞ్ఞా వా అత్తనో పచ్చత్థికజనే జితే జాతోతి జేతో, మఙ్గలకమ్యతాయ వా తస్స ఏవంనామమేవ కతన్తి జేతో, జేతస్స వనం జేతవనం. తఞ్హి జేతేన రాజకుమారేన రోపితం సంవద్ధితం పరిపాలితం, సో చ తస్స సామీ అహోసి. తస్మా జేతవనన్తి వుచ్చతి, తస్మిం జేతవనే. అనాథపిణ్డికస్స ఆరామేతి ఏత్థ సుదత్తో నామ సో గహపతి మాతాపితూహి కతనామవసేన. సబ్బకామసమిద్ధితాయ పన విగతమలమచ్ఛేరతాయ కరుణాదిగుణసమఙ్గితాయ చ నిచ్చకాలం అనాథానం పిణ్డమదాసి, తేన అనాథపిణ్డికోతి సఙ్ఖం గతో. ఆరమన్తి ఏత్థ పాణినో విసేసేన వా పబ్బజితాతి ఆరామో, తస్స పుప్ఫఫలాదిసోభాయ నాతిదూరనచ్చాసన్నతాదిపఞ్చవిధసేనాసనఙ్గసమ్పత్తియా చ తతో తతో ఆగమ్మ ¶ రమన్తి అభిరమన్తి అనుక్కణ్ఠితా హుత్వా నివసన్తీతి అత్థో. వుత్తప్పకారాయ వా సమ్పత్తియా తత్థ తత్థ గతేపి అత్తనో అబ్భన్తరంయేవ ఆనేత్వా రమేతీతి ఆరామో. సో హి అనాథపిణ్డికేన గహపతినా జేతస్స రాజకుమారస్స హత్థతో అట్ఠారసహి హిరఞ్ఞకోటీహి కోటిసన్థరేన కీణిత్వా అట్ఠారసహి హిరఞ్ఞకోటీహి సేనాసనాని కారాపేత్వా అట్ఠారసహి హిరఞ్ఞకోటీహి విహారమహం నిట్ఠాపేత్వా ¶ ఏవం చతుపఞ్ఞాసహిరఞ్ఞకోటిపరిచ్చాగేన బుద్ధప్పముఖస్స సఙ్ఘస్స నియ్యాదితో. తస్మా ‘‘అనాథపిణ్డికస్స ఆరామో’’తి వుచ్చతి. తస్మిం అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే.

ఏత్థ చ ‘‘జేతవనే’’తి వచనం పురిమసామిపరికిత్తనం. ‘‘అనాథపిణ్డికస్స ఆరామే’’తి పచ్ఛిమసామిపరికిత్తనం. కిమేతేసం పరికిత్తనే పయోజనన్తి. పుఞ్ఞకామానం దిట్ఠానుగతిఆపజ్జనం. తత్ర హి ద్వారకోట్ఠకపాసాదమాపనే భూమివిక్కయలద్ధా అట్ఠారస హిరఞ్ఞకోటియో అనేకకోటిఅగ్ఘనకా రుక్ఖా చ జేతస్స పరిచ్చాగో, చతుపఞ్ఞాస ¶ కోటియో అనాథపిణ్డికస్స. ఇతి తేసం పరికిత్తనేన ఏవం పుఞ్ఞకామా పుఞ్ఞాని కరోన్తీతి దస్సేన్తో ఆయస్మా ఆనన్దో అఞ్ఞేపి పుఞ్ఞకామే తేసం దిట్ఠానుగతిఆపజ్జనే నియోజేతి.

సబ్బాసవసంవరపరియాయం వో, భిక్ఖవేతి కస్మా ఇదం సుత్తమభాసి? తేసం భిక్ఖూనం ఉపక్కిలేసవిసోధనం ఆదిం కత్వా ఆసవక్ఖయాయ పటిపత్తిదస్సనత్థం. తత్థ సబ్బాసవసంవరపరియాయన్తి సబ్బేసం ఆసవానం సంవరకారణం సంవరభూతం కారణం, యేన కారణేన తే సంవరితా పిదహితా హుత్వా అనుప్పాదనిరోధసఙ్ఖాతం ఖయం గచ్ఛన్తి పహీయన్తి నప్పవత్తన్తి, తం కారణన్తి అత్థో. తత్థ ఆసవన్తీతి ఆసవా, చక్ఖుతోపి…పే… మనతోపి సన్దన్తి పవత్తన్తీతి వుత్తం హోతి. ధమ్మతో యావ గోత్రభుం ఓకాసతో యావ భవగ్గం సవన్తీతి వా ఆసవా, ఏతే ధమ్మే ఏతఞ్చ ఓకాసం అన్తో కరిత్వా పవత్తన్తీతి అత్థో. అన్తోకరణత్థో హి అయం ఆకారో. చిరపారివాసియట్ఠేన మదిరాదయో ఆసవా, ఆసవా వియాతిపి ఆసవా. లోకస్మిఞ్హి చిరపారివాసికా మదిరాదయో ఆసవాతి వుచ్చన్తి. యది చ చిరపారివాసియట్ఠేన ఆసవా, ఏతేయేవ భవితుమరహన్తి. వుత్తఞ్హేతం ‘‘పురిమా, భిక్ఖవే, కోటి న పఞ్ఞాయతి అవిజ్జాయ, ఇతో పుబ్బే అవిజ్జా నాహోసీ’’తిఆది (అ. ని. ౧౦.౬౧). ఆయతం వా సంసారదుక్ఖం సవన్తి పసవన్తీతిపి ఆసవా. పురిమాని చేత్థ నిబ్బచనాని యత్థ కిలేసా ఆసవాతి ¶ ఆగచ్ఛన్తి, తత్థ యుజ్జన్తి, పచ్ఛిమం కమ్మేపి. న కేవలఞ్చ కమ్మకిలేసాయేవ ఆసవా, అపిచ ఖో నానప్పకారకా ఉప్పద్దవాపి. సుత్తేసు హి ‘‘నాహం, చున్ద, దిట్ఠధమ్మికానంయేవ ఆసవానం సంవరాయ ధమ్మం దేసేమీ’’తి (దీ. ని. ౩.౧౮౨) ఏత్థ వివాదమూలభూతా కిలేసా ఆసవాతి ఆగతా.

‘‘యేన ¶ దేవూపపత్యస్స, గన్ధబ్బో వా విహఙ్గమో;

యక్ఖత్తం యేన గచ్ఛేయ్యం, మనుస్సత్తఞ్చ అబ్బజే;

తే మయ్హం ఆసవా ఖీణా, విద్ధస్తా వినళీకతా’’తి. (అ. ని. ౪.౩౬); –

ఏత్థ తేభూమకఞ్చ కమ్మం అవసేసా చ అకుసలా ధమ్మా. ‘‘దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయా’’తి (పారా. ౩౯) ఏత్థ పరూపవాదవిప్పటిసారవధబన్ధాదయో ¶ చేవ అపాయదుక్ఖభూతా చ నానప్పకారా ఉపద్దవా. తే పనేతే ఆసవా యత్థ యథా ఆగతా, తత్థ తథా వేదితబ్బా.

ఏతే హి వినయే తావ ‘‘దిట్ఠధమ్మికానం ఆసవానం సంవరాయ, సమ్పరాయికానం ఆసవానం పటిఘాతాయా’’తి ద్వేధా ఆగతా. సళాయతనే ‘‘తయోమే ఆవుసో ఆసవా, కామాసవో భవాసవో అవిజ్జాసవో’’తి (అ. ని. ౬.౬౩) తిధా ఆగతా. అఞ్ఞేసు చ సుత్తన్తేసు అభిధమ్మే చ తేయేవ దిట్ఠాసవేన సహ చతుధా ఆగతా. నిబ్బేధికపరియాయే – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, ఆసవా నిరయగామినియా, అత్థి ఆసవా తిరచ్ఛానయోనిగామినియా, అత్థి ఆసవా పేత్తివిసయగామినియా, అత్థి ఆసవా మనుస్సలోకగామినియా, అత్థి ఆసవా దేవలోకగామినియా’’తి (అ. ని. ౬.౬౩) పఞ్చధా ఆగతా. ఛక్కనిపాతే – ‘‘అత్థి, భిక్ఖవే, ఆసవా సంవరా పహాతబ్బా’’తిఆదినా నయేన ఛధా ఆగతా. ఇమస్మిం పన సుత్తే తేయేవ దస్సనాపహాతబ్బేహి సద్ధిం సత్తధా ఆగతాతి. అయం తావ ఆసవపదే వచనత్థో చేవ పభేదో చ.

సంవరపదే పన సంవరయతీతి సంవరో, పిదహతి నివారేతి పవత్తితుం న దేతీతి అత్థో. తథా ¶ హి ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, దివా పటిసల్లీయన్తేన ద్వారం సంవరిత్వా పటిసల్లీయితు’’న్తి (పారా. ౭౭), ‘‘సోతానం సంవరంబ్రఊమి, పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి (సు. ని. ౧౦౪౧) చ ఆదీసు పిధానట్ఠేన సంవరమాహ. స్వాయం సంవరో పఞ్చవిధో హోతి సీలసంవరో సతిఞాణ ఖన్తి వీరియసంవరోతి. తత్థ ‘‘ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో’’తి (విభ. ౫౧౧) అయం సీలసంవరో. పాతిమోక్ఖసీలఞ్హి ¶ ఏత్థ సంవరోతి వుత్తం. ‘‘చక్ఖున్ద్రియే సంవరమాపజ్జతీ’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౨౧౩) సతిసంవరో. సతి హేత్థ సంవరోతి వుత్తా. ‘‘సోతానం సంవరం బ్రూమి, పఞ్ఞాయేతే పిధీయరే’’తి అయం ఞాణసంవరో. ఞాణఞ్హేత్థ పిధీయరేతి ఇమినా పిధానట్ఠేన సంవరోతి వుత్తం. ‘‘ఖమో హోతి సీతస్స…పే…, ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతీ’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౨౪-౨౬) పన నయేన ఇధేవ ఖన్తివీరియసంవరా ఆగతా. తేసఞ్చ ‘‘సబ్బాసవసంవరపరియాయ’’న్తి ఇమినా ఉద్దేసేన సఙ్గహితత్తా సంవరభావో వేదితబ్బో.

అపిచ పఞ్చవిధోపి ¶ అయం సంవరో ఇధ ఆగతోయేవ, తత్థ ఖన్తివీరియసంవరా తావ వుత్తాయేవ. ‘‘సో తఞ్చ అనాసనం తఞ్చ అగోచర’’న్తి (మ. ని. ౧.౨౫) అయం పనేత్థ సీలసంవరో. ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో చక్ఖున్ద్రియసంవరసంవుతో’’తి (మ. ని. ౧.౨౨) అయం సతిసంవరో. సబ్బత్థ పటిసఙ్ఖా ఞాణసంవరో. అగ్గహితగ్గహణేన పన దస్సనం పటిసేవనా భావనా చ ఞాణసంవరో. పరియాయన్తి ఏతేన ధమ్మాతి పరియాయో, ఉప్పత్తిం నిరోధం వా గచ్ఛన్తీతి వుత్తం హోతి. ఏత్తావతా ‘‘సబ్బాసవసంవరపరియాయ’’న్తి ఏత్థ యం వత్తబ్బం, తం వుత్తం హోతి.

౧౫. ఇదాని జానతో అహన్తిఆదీసు జానతోతి జానన్తస్స. పస్సతోతి పస్సన్తస్స. ద్వేపి పదాని ఏకత్థాని, బ్యఞ్జనమేవ నానం. ఏవం సన్తేపి జానతోతి ఞాణలక్ఖణం ఉపాదాయ పుగ్గలం నిద్దిసతి, జాననలక్ఖణఞ్హి ఞాణం. పస్సతోతి ఞాణప్పభావం ఉపాదాయ, పస్సనప్పభావఞ్హి ఞాణం. ఞాణసమఙ్గీ పుగ్గలో చక్ఖుమా వియ చక్ఖునా రూపాని ఞాణేన వివటే ధమ్మే పస్సతి. అపిచ యోనిసోమనసికారం ఉప్పాదేతుం జానతో, అయోనిసోమనసికారో యథా న ఉప్పజ్జతి, ఏవం పస్సతోతి అయమేత్థ సారో. కేచి పనాచరియా బహూ పపఞ్చే భణన్తి, తే ఇమస్మిం అత్థే న యుజ్జన్తి.

ఆసవానం ¶ ఖయన్తి ఆసవప్పహానం ఆసవానం అచ్చన్తక్ఖయసముప్పాదం ఖీణాకారం నత్థిభావన్తి అయమేవ హి ఇమస్మిఞ్చ సుత్తే, ‘‘ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తి’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౪౩౮) చ ఆసవక్ఖయత్థో. అఞ్ఞత్థ పన మగ్గఫలనిబ్బానానిపి ఆసవక్ఖయోతి వుచ్చన్తి. తథా హి –

‘‘సేఖస్స ¶ సిక్ఖమానస్స, ఉజుమగ్గానుసారినో;

ఖయస్మిం పఠమం ఞాణం, తతో అఞ్ఞా అనన్తరా’’తి. (ఇతివు. ౬౨) –

ఆదీసు మగ్గో ఆసవక్ఖయోతి వుత్తో,

‘‘ఆసవానం ఖయా సమణో హోతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౪౩౮) ఫలం.

‘‘పరవజ్జానుపస్సిస్స, నిచ్చం ఉజ్ఝానసఞ్ఞినో;

ఆసవా తస్స వడ్ఢన్తి, ఆరా సో ఆసవక్ఖయా’’తి. (ధ. ప. ౨౫౩) –

ఆదీసు నిబ్బానం ‘‘ఆసవక్ఖయో’’తి వుత్తం.

నో అజానతో నో అపస్సతోతి యో పన న జానాతి న పస్సతి, తస్స నో వదామీతి అత్థో. ఏతేన యే అజానతో అపస్సతోపి సంవరాదీహియేవ ¶ సుద్ధిం వదన్తి, తే పటిక్ఖిత్తా హోన్తి. పురిమేన వా పదద్వయేన ఉపాయో వుత్తో, ఇమినా అనుపాయపటిసేధో. సఙ్ఖేపేన చేత్థ ఞాణం ఆసవసంవరపరియాయోతి దస్సితం హోతి.

ఇదాని యం జానతో ఆసవానం ఖయో హోతి, తం దస్సేతుకామో కిఞ్చ, భిక్ఖవే, జానతోతి పుచ్ఛం ఆరభి, తత్థ జాననా బహువిధా. దబ్బజాతికో ఏవ హి కోచి భిక్ఖు ఛత్తం కాతుం జానాతి, కోచి చీవరాదీనం అఞ్ఞతరం, తస్స ఈదిసాని కమ్మాని వత్తసీసే ఠత్వా కరోన్తస్స సా జాననా మగ్గఫలానం పదట్ఠానం న హోతీతి న వత్తబ్బా. యో పన సాసనే పబ్బజిత్వా వేజ్జకమ్మాదీని కాతుం జానాతి, తస్సేవం జానతో ఆసవా వడ్ఢన్తియేవ, తస్మా యం జానతో ¶ పస్సతో చ ఆసవానం ఖయో హోతి, తదేవ దస్సేన్తో ఆహ యోనిసో చ మనసికారం అయోనిసో చ మనసికారన్తి.

తత్థ యోనిసో మనసికారో నామ ఉపాయమనసికారో పథమనసికారో, అనిచ్చాదీసు అనిచ్చన్తి ఆదినా ఏవ నయేన సచ్చానులోమికేన వా చిత్తస్స ఆవట్టనా అన్వావట్టనా ఆభోగో సమన్నాహారో మనసికారో, అయం వుచ్చతి యోనిసో మనసికారోతి.

అయోనిసో మనసికారోతి అనుపాయమనసికారో ఉప్పథమనసికారో. అనిచ్చే నిచ్చన్తి దుక్ఖే సుఖన్తి అనత్తని అత్తాతి అసుభే సుభన్తి అయోనిసో మనసికారో ఉప్పథమనసికారో. సచ్చప్పటికులేన వా చిత్తస్స ఆవట్టనా అన్వావట్టనా ఆభోగో ¶ సమన్నాహారో మనసికారో, అయం వుచ్చతి అయోనిసో మనసికారోతి. ఏవం యోనిసో మనసికారం ఉప్పాదేతుం జానతో, అయోనిసో మనసికారో చ యథా న ఉప్పజ్జతి, ఏవం పస్సతో ఆసవానం ఖయో హోతి.

ఇదాని ఇమస్సేవత్థస్స యుత్తిం దస్సేన్తో ఆహ అయోనిసో, భిక్ఖవే…పే… పహీయన్తీతి. తేన కిం వుత్తం హోతి, యస్మా అయోనిసో మనసికరోతో ఆసవా ఉప్పజ్జన్తి, యోనిసో మనసికరోతో పహీయన్తి, తస్మా జానితబ్బం యోనిసో మనసికారం ఉప్పాదేతుం జానతో, అయోనిసో మనసికారో చ యథా న ఉప్పజ్జతి, ఏవం పస్సతో ఆసవానం ఖయో హోతీతి, అయం తావేత్థ సఙ్ఖేపవణ్ణనా.

అయం పన విత్థారో – తత్థ ‘‘యోనిసో అయోనిసో’’తి ఇమేహి తావ ద్వీహి పదేహి ఆబద్ధం హోతి ఉపరి సకలసుత్తం. వట్టవివట్టవసేన ¶ హి ఉపరి సకలసుత్తం వుత్తం. అయోనిసో మనసికారమూలకఞ్చ వట్టం, యోనిసో మనసికారమూలకఞ్చ వివట్టం. కథం? అయోనిసో మనసికారో హి వడ్ఢమానో ద్వే ధమ్మే పరిపూరేతి అవిజ్జఞ్చ భవతణ్హఞ్చ. అవిజ్జాయ చ సతి ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా…పే… దుక్ఖక్ఖన్ధస్స సముదయో హోతి. తణ్హాయ సతి తణ్హాపచ్చయా ఉపాదానం…పే… సముదయో హోతీ’’తి. ఏవం అయం అయోనిసో మనసికారబహులో పుగ్గలో వాతవేగాభిఘాతేన విప్పనట్ఠనావా వియ గఙ్గావట్టే పతితగోకులం వియ చక్కయన్తే యుత్తబలిబద్దో ¶ వియ చ పునప్పునం భవయోనిగతివిఞ్ఞాణట్ఠితిసత్తావాసేసు ఆవట్టపరివట్టం కరోతి, ఏవం తావ అయోనిసో మనసికారమూలకం వట్టం.

యోనిసో మనసికారో పన వడ్ఢమానో – ‘‘యోనిసో మనసికారసమ్పన్నస్సేతం, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో పాటికఙ్ఖం, అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం భావేస్సతి, అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం బహులీకరిస్సతీ’’తి (సం. ని. ౫.౫౫) వచనతో సమ్మాదిట్ఠిపముఖం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం పరిపూరేతి. యా చ సమ్మాదిట్ఠి, సా విజ్జాతి తస్స విజ్జుప్పాదా అవిజ్జానిరోధో, ‘‘అవిజ్జానిరోధా సఙ్ఖారనిరోధో…పే… ఏవం ఏతస్స కేవలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స నిరోధో హోతీ’’తి (మహావ. ౧) ఏవం యోనిసో మనసికారమూలకం వివట్టం వేదితబ్బం. ఏవం ఇమేహి ద్వీహి పదేహి ఆబద్ధం హోతి ఉపరి సకలసుత్తం.

ఏవం ఆబద్ధే ¶ చేత్థ యస్మా పుబ్బే ఆసవప్పహానం దస్సేత్వా పచ్ఛా ఉప్పత్తి వుచ్చమానా న యుజ్జతి. న హి పహీనా పున ఉప్పజ్జన్తి. ఉప్పన్నానం పన పహానం యుజ్జతి, తస్మా ఉద్దేసపటిలోమతోపి ‘‘అయోనిసో, భిక్ఖవే, మనసికరోతో’’తిఆదిమాహ.

తత్థ అయోనిసో మనసికరోతోతి వుత్తప్పకారం అయోనిసో మనసికారం ఉప్పాదయతో. అనుప్పన్నా చేవ ఆసవా ఉప్పజ్జన్తీతి ఏత్థ యే పుబ్బే అప్పటిలద్ధపుబ్బం చీవరాదిం వా పచ్చయం ఉపట్ఠాకసద్ధివిహారికఅన్తేవాసికానం వా అఞ్ఞతరం మనుఞ్ఞం వత్థుం పటిలభిత్వా, తం సుభం సుఖన్తి అయోనిసో మనసికరోతో, అఞ్ఞతరఞ్ఞతరం వా పన అననుభూతపుబ్బం ఆరమ్మణం యథా వా తథా వా అయోనిసో మనసికరోతో ఆసవా ఉప్పజ్జన్తి, తే అనుప్పన్నా ఉప్పజ్జన్తీతి వేదితబ్బా, అఞ్ఞథా హి అనమతగ్గే సంసారే అనుప్పన్నా నామ ఆసవా న సన్తి. అనుభూతపుబ్బేపి చ వత్థుమ్హి ఆరమ్మణే వా యస్స పకతిసుద్ధియా వా ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాపరియత్తినవకమ్మయోనిసోమనసికారానం ¶ వా అఞ్ఞతరవసేన పుబ్బే అనుప్పజ్జిత్వా పచ్ఛా తాదిసేన పచ్చయేన సహసా ఉప్పజ్జన్తి, ఇమేపి అనుప్పన్నా ఉప్పజ్జన్తీతి వేదితబ్బా. తేసుయేవ పన వత్థారమ్మణేసు పునప్పునం ఉప్పజ్జమానా ఉప్పన్నా పవడ్ఢన్తీతి వుచ్చన్తి. ఇతో అఞ్ఞథా హి పఠముప్పన్నానం వడ్ఢి నామ నత్థి.

యోనిసో ¶ చ ఖో, భిక్ఖవేతి ఏత్థ పన యస్స పకతిసుద్ధియా వా సేయ్యథాపి ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స భద్దాయ చ కాపిలానియా, ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాదీహి వా కారణేహి ఆసవా నుప్పజ్జన్తి, సో చ జానాతి ‘‘న ఖో మే ఆసవా మగ్గేన సముగ్ఘాతం గతా, హన్ద నేసం సముగ్ఘాతాయ పటిపజ్జామీ’’తి. తతో మగ్గభావనాయ సబ్బే సముగ్ఘాతేతి. తస్స తే ఆసవా అనుప్పన్నా న ఉప్పజ్జన్తీతి వుచ్చన్తి. యస్స పన కారకస్సేవ సతో సతిసమ్మోసేన సహసా ఆసవా ఉప్పజ్జన్తి, తతో సంవేగమాపజ్జిత్వా యోనిసో పదహన్తో తే ఆసవే సముచ్ఛిన్దతి, తస్స ఉప్పన్నా పహీయన్తీతి వుచ్చన్తి మణ్డలారామవాసీమహాతిస్సభూతత్థేరస్స వియ. సో కిర తస్మింయేవ విహారే ఉద్దేసం గణ్హాతి, అథస్స గామే పిణ్డాయ చరతో విసభాగారమ్మణే కిలేసో ఉప్పజ్జి, సో తం విపస్సనాయ విక్ఖమ్భేత్వా విహారం అగమాసి. తస్స సుపినన్తేపి తం ఆరమ్మణం న ఉపట్ఠాసి. సో ‘‘అయం కిలేసో వడ్ఢిత్వా అపాయసంవత్తనికో హోతీ’’తి సంవేగం జనేత్వా ఆచరియం ఆపుచ్ఛిత్వా విహారా నిక్ఖమ్మ మహాసఙ్ఘరక్ఖితత్థేరస్స సన్తికే ¶ రాగపటిపక్ఖం అసుభకమ్మట్ఠానం గహేత్వా గుమ్బన్తరం పవిసిత్వా పంసుకూలచీవరం సన్థరిత్వా నిసజ్జ అనాగామిమగ్గేన పఞ్చకామగుణికరాగం ఛిన్దిత్వా ఉట్ఠాయ ఆచరియం వన్దిత్వా పునదివసే ఉద్దేసమగ్గం పాపుణి. యే పన వత్తమానుప్పన్నా, తేసం పటిపత్తియా పహానం నామ నత్థి.

౧౬. ఇదాని ‘‘ఉప్పన్నా చ ఆసవా పహీయన్తీ’’తి ఇదమేవ పదం గహేత్వా యే తే ఆసవా పహీయన్తి, తేసం నానప్పకారతో అఞ్ఞమ్పి పహానకారణం ఆవికాతుం దేసనం విత్థారేన్తో అత్థి, భిక్ఖవే, ఆసవా దస్సనా పహాతబ్బాతిఆదిమాహ యథా తం దేసనాపభేదకుసలో ధమ్మరాజా. తత్థ దస్సనా పహాతబ్బాతి దస్సనేన పహాతబ్బా. ఏస నయో సబ్బత్థ.

దస్సనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా

౧౭. ఇదాని ¶ తాని పదాని అనుపుబ్బతో బ్యాకాతుకామో ‘‘కతమే చ, భిక్ఖవే, ఆసవా దస్సనా పహాతబ్బా’’తి పుచ్ఛం కత్వా మూలపరియాయవణ్ణనాయం వుత్తనయేనేవ ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, అస్సుతవా పుథుజ్జనో’’తి పుగ్గలాధిట్ఠానం దేసనం ఆరభి. తత్థ మనసికరణీయే ధమ్మే నప్పజానాతీతి ఆవజ్జితబ్బే సమన్నాహరితబ్బే ధమ్మే న పజానాతి. అమనసికరణీయేతి తబ్బిపరీతే. ఏస నయో సేసపదేసుపి. యస్మా పన ఇమే ధమ్మా మనసికరణీయా, ఇమే అమనసికరణీయాతి ¶ ధమ్మతో నియమో నత్థి, ఆకారతో పన అత్థి. యేనా ఆకారేన మనసికరియమానా అకుసలుప్పత్తిపదట్ఠానా హోన్తి, తేనాకారేన న మనసికాతబ్బా. యేన కుసలుప్పత్తిపదట్ఠానా హోన్తి, తేనాకారేన మనసికాతబ్బా. తస్మా ‘‘య’స్స, భిక్ఖవే, ధమ్మే మనసికరోతో అనుప్పన్నో వా కామాసవో’’తిఆదిమాహ.

తత్థ య’స్సాతి యే అస్స అస్సుతవతో పుథుజ్జనస్స. మనసికరోతోతి ఆవజ్జయతో సమన్నాహరన్తస్స. అనుప్పన్నో వా కామాసవోతి ఏత్థ సముచ్చయత్థో వాసద్దో, న వికప్పత్థో. తస్మా యథా ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, సత్తా అపదా వా ద్విపదా వా…పే… తథాగతో తేసం ¶ అగ్గమక్ఖాయతీ’’తి (ఇతివు. ౯౦) వుత్తే అపదా చ ద్విపదా చాతి అత్థో, యథా చ ‘‘భూతానం వా సత్తానం ఠితియా సమ్భవేసీనం వా అనుగ్గహాయా’’తి (మ. ని. ౧.౪౦౨) వుత్తే భూతానఞ్చ సమ్భవేసీనఞ్చాతి అత్థో, యథా చ ‘‘అగ్గితో వా ఉదకతో వా మిథుభేదతో వా’’తి (ఉదా. ౭౬) వుత్తే అగ్గితో చ ఉదకతో చ మిథుభేదతో చాతి అత్థో, ఏవమిధాపి అనుప్పన్నో చ కామాసవో ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నో చ కామాసవో పవడ్ఢతీతి అత్థో దట్ఠబ్బో. ఏవం సేసేసు.

ఏత్థ చ కామాసవోతి పఞ్చకామగుణికో రాగో. భవాసవోతి రుపారూపభవే ఛన్దరాగో, ఝాననికన్తి చ సస్సతుచ్ఛేదదిట్ఠిసహగతా. ఏవం దిట్ఠాసవోపి భవాసవే ఏవ సమోధానం గచ్ఛతి. అవిజ్జాసవోతి చతూసు సచ్చేసు అఞ్ఞాణం. తత్థ కామగుణే అస్సాదతో మనసికరోతో అనుప్పన్నో చ కామాసవో ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నో చ పవడ్ఢతి. మహగ్గతధమ్మే అస్సాదతో మనసికరోతో అనుప్పన్నో చ భవాసవో ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నో చ పవడ్ఢతి. తీసు భూమీసు ధమ్మే చతువిపల్లాసపదట్ఠానభావేన మనసికరోతో అనుప్పన్నో చ అవిజ్జాసవో ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నో చ పవడ్ఢతీతి వేదితబ్బో. వుత్తనయపచ్చనీకతో సుక్కపక్ఖో విత్థారేతబ్బో.

కస్మా ¶ పన తయో ఏవ ఆసవా ఇధ వుత్తాతి. విమోక్ఖపటిపక్ఖతో. అప్పణిహితవిమోక్ఖపటిపక్ఖో హి కామాసవో,. అనిమిత్తసుఞ్ఞతవిమోక్ఖపటిపక్ఖా ఇతరే. తస్మా ఇమే తయో ఆసవే ఉప్పాదేన్తా తిణ్ణం విమోక్ఖానం అభాగినో హోన్తి, అనుప్పాదేన్తా భాగినోతి ఏతమత్థం దస్సేన్తేన తయో ఏవ వుత్తాతి వేదితబ్బా. దిట్ఠాసవోపి వా ఏత్థ వుత్తో యేవాతి వణ్ణితమేతం.

తస్స ¶ అమనసికరణీయానం ధమ్మానం మనసికారాతి మనసికారహేతు, యస్మా తే ధమ్మే మనసి కరోతి, తస్మాతి వుత్తం హోతి. ఏస నయో దుతియపదేపి. ‘‘అనుప్పన్నా చేవ ఆసవా ఉప్పజ్జన్తి, ఉప్పన్నా చ ఆసవా పవడ్ఢన్తీ’’తి హేట్ఠా వుత్తఆసవానంయేవ అభేదతో నిగమనమేతం.

౧౮. ఏత్తావతా యో అయం పుగ్గలాధిట్ఠానాయ దేసనాయ దస్సనా పహాతబ్బే ఆసవే నిద్దిసితుం అస్సుతవా పుథుజ్జనో వుత్తో, సో యస్మా ‘‘అయోనిసో, భిక్ఖవే, మనసికరోతో అనుప్పన్నా చేవ ఆసవా ఉప్పజ్జన్తీ’’తి ఏవం సామఞ్ఞతో వుత్తానం అయోనిసో మనసికారపచ్చయానం కామాసవాదీనమ్పి ¶ అధిట్ఠానం, తస్మా తేపి ఆసవే తేనేవ పుగ్గలేన దస్సేత్వా ఇదాని దస్సనా పహాతబ్బే ఆసవే దస్సేన్తో సో ఏవం అయోనిసో మనసి కరోతి, అహోసిం ను ఖో అహన్తిఆదిమాహ. విచికిచ్ఛాసీసేన చేత్థ దిట్ఠాసవమ్పి దస్సేతుం ఇమం దేసనం ఆరభి.

తస్సత్థో, యస్స తే ఇమినా వుత్తనయేన ఆసవా ఉప్పజ్జన్తి, సో పుథుజ్జనో, యో చాయం ‘‘అస్సుతవా’’తిఆదినా నయేన వుత్తో, సో పుథుజ్జనో ఏవం అయోనిసో అనుపాయేన ఉప్పథేన మనసి కరోతి. కథం? అహోసిం ను ఖో…పే…సో కుహిం గామీ భవిస్సతీతి. కిం వుత్తం హోతి, సో ఏవం అయోనిసో మనసి కరోతి, యథాస్స ‘‘అహం అహోసిం ను ఖో’’తిఆదినా నయేన వుత్తా సోళసవిధాపి విచికిచ్ఛా ఉప్పజ్జతీతి.

తత్థ అహోసిం ను ఖో నను ఖోతి సస్సతాకారఞ్చ అధిచ్చసముప్పత్తిఆకారఞ్చ నిస్సాయ అతీతే అత్తనో విజ్జమానతం అవిజ్జమానతఞ్చ కఙ్ఖతి. కిం కారణన్తి న వత్తబ్బం. ఉమ్మత్తకో వియ హి బాలపుథుజ్జనో యథా వా తథా వా పవత్తతి. అపిచ అయోనిసో మనసికారోయేవేత్థ కారణం. ఏవం అయోనిసో మనసికారస్స పన కిం కారణన్తి. స్వేవ పుథుజ్జనభావో అరియానం అదస్సనాదీని వా. నను చ పుథుజ్జనోపి యోనిసో మనసి కరోతీతి. కో వా ఏవమాహ న మనసి కరోతీతి. న పన తత్థ పుథుజ్జనభావో కారణం ¶ , సద్ధమ్మస్సవనకల్యాణమిత్తాదీని తత్థ కారణాని. న హి మచ్ఛమంసాదీని అత్తనో అత్తనో పకతియా సుగన్ధాని, అభిసఙ్ఖారపచ్చయా పన సుగన్ధానిపి హోన్తి.

కిం ¶ ను ఖో అహోసిన్తి జాతిలిఙ్గూపపత్తియో నిస్సాయ ఖత్తియో ను ఖో అహోసిం, బ్రాహ్మణవేస్ససుద్దగహట్ఠపబ్బజితదేవమనుస్సానం అఞ్ఞతరోతి కఙ్ఖతి.

కథం ను ఖోతి సణ్ఠానాకారం నిస్సాయ దీఘో ను ఖో అహోసిం, రస్సఓదాతకణ్హప్పమాణికఅప్పమాణికాదీనం అఞ్ఞతరోతి కఙ్ఖతి. కేచి పన ఇస్సరనిమ్మానాదిం నిస్సాయ కేన ను ఖో కారణేన అహోసిన్తి హేతుతో కఙ్ఖతీతి వదన్తి.

కిం హుత్వా కిం అహోసిన్తి జాతిఆదీని నిస్సాయ ఖత్తియో హుత్వా ను ఖో బ్రాహ్మణో అహోసిం…పే… దేవో హుత్వా మనుస్సోతి అత్తనో పరమ్పరం కఙ్ఖతి. సబ్బత్థేవ పన అద్ధానన్తి కాలాధివచనమేతం.

భవిస్సామి ¶ ను ఖో నను ఖోతి సస్సతాకారఞ్చ ఉచ్ఛేదాకారఞ్చ నిస్సాయ అనాగతే అత్తనో విజ్జమానతం అవిజ్జమానతఞ్చ కఙ్ఖతి. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ.

ఏతరహి వా పచ్చుప్పన్నమద్ధానన్తి ఇదాని వా పటిసన్ధిం ఆదిం కత్వా చుతిపరియన్తం సబ్బమ్పి వత్తమానకాలం గహేత్వా. అజ్ఝత్తం కథంకథీ హోతీతి అత్తనో ఖన్ధేసు విచికిచ్ఛో హోతి. అహం ను ఖోస్మీతి అత్తనో అత్థిభావం కఙ్ఖతి. యుత్తం పనేతన్తి? యుత్తం అయుత్తన్తి కా ఏత్థ చిన్తా. అపిచేత్థ ఇదం వత్థుమ్పి ఉదాహరన్తి. చూళమాతాయ కిర పుత్తో ముణ్డో, మహామాతాయ పుత్తో అముణ్డో, తం పుత్తం ముణ్డేసుం. సో ఉట్ఠాయ అహం ను ఖో చూళమాతాయ పుత్తోతి చిన్తేసి. ఏవం అహం ను ఖోస్మీతి కఙ్ఖా హోతి.

నో ను ఖోస్మీతి అత్తనో నత్థిభావం కఙ్ఖతి. తత్రాపి ఇదం వత్థు – ఏకో కిర మచ్ఛే గణ్హన్తో ఉదకే చిరట్ఠానేన సీతిభూతం అత్తనో ఊరుం మచ్ఛోతి చిన్తేత్వా పహరి. అపరో సుసానపస్సే ఖేత్తం రక్ఖన్తో భీతో సఙ్కుటితో సయి. సో పటిబుజ్ఝిత్వా అత్తనో జణ్ణుకాని ద్వే యక్ఖాతి చిన్తేత్వా పహరి. ఏవం నో ను ఖోస్మీతి కఙ్ఖతి.

కిం ను ఖోస్మీతి ఖత్తియోవ సమానో అత్తనో ఖత్తియభావం కఙ్ఖతి. ఏస నయో సేసేసు. దేవో ¶ పన సమానో దేవభావం అజానన్తో నామ నత్థి. సోపి పన ‘‘అహం రూపీ ను ఖో అరూపీ ను ఖో’’తిఆదినా నయేన కఙ్ఖతి. ఖత్తియాదయో కస్మా న జానన్తీతి చే. అపచ్చక్ఖా తేసం తత్థ తత్థ కులే ¶ ఉప్పత్తి. గహట్ఠాపి చ పోత్థలికాదయో పబ్బజితసఞ్ఞినో. పబ్బజితాపి ‘‘కుప్పం ను ఖో మే కమ్మ’’న్తిఆదినా నయేన గహట్ఠసఞ్ఞినో. మనుస్సాపి చ రాజానో వియ అత్తని దేవసఞ్ఞినో హోన్తి.

కథం ను ఖోస్మీతి వుత్తనయమేవ. కేవలఞ్చేత్థ అబ్భన్తరే జీవో నామ అత్థీతి గహేత్వా తస్స సణ్ఠానాకారం నిస్సాయ దీఘో ను ఖోస్మి, రస్సచతురంసఛళంసఅట్ఠంససోళసంసాదీనం అఞ్ఞతరప్పకారోతి కఙ్ఖన్తో కథం ను ఖోస్మీతి కఙ్ఖతీతి వేదితబ్బో. సరీరసణ్ఠానం పన పచ్చుప్పన్నం అజానన్తో నామ నత్థి.

కుతో ¶ ఆగతో, సో కుహిం గామీ భవిస్సతీతి అత్తభావస్స ఆగతిగతిట్ఠానం కఙ్ఖతి.

౧౯. ఏవం సోళసప్పభేదం విచికిచ్ఛం దస్సేత్వా ఇదాని యం ఇమినా విచికిచ్ఛాసీసేన దిట్ఠాసవం దస్సేతుం అయం దేసనా ఆరద్ధా. తం దస్సేన్తో తస్స ఏవం అయోనిసో మనసికరోతో ఛన్నం దిట్ఠీనన్తిఆదిమాహ. తత్థ తస్స పుగ్గలస్స యథా అయం విచికిచ్ఛా ఉప్పజ్జతి, ఏవం అయోనిసో మనసికరోతో తస్సేవ సవిచికిచ్ఛస్స అయోనిసో మనసికారస్స థామగతత్తా ఛన్నం దిట్ఠీనం అఞ్ఞతరా దిట్ఠి ఉప్పజ్జతీతి వుత్తం హోతి. తత్థ సబ్బపదేసు వాసద్దో వికప్పత్థో, ఏవం వా ఏవం వా దిట్ఠి ఉప్పజ్జతీతి వుత్తం హోతి. అత్థి మే అత్తాతి చేత్థ సస్సతదిట్ఠి సబ్బకాలేసు అత్తనో అత్థితం గణ్హాతి. సచ్చతో థేతతోతి భూతతో చ థిరతో చ, ‘‘ఇదం సచ్చ’’న్తి భూతతో సుట్ఠు దళ్హభావేనాతి వుత్తం హోతి. నత్థి మే అత్తాతి అయం పన ఉచ్ఛేదదిట్ఠి, సతో సత్తస్స తత్థ తత్థ విభవగ్గహణతో. అథ వా పురిమాపి తీసు కాలేసు అత్థీతి గహణతో సస్సతదిట్ఠి, పచ్చుప్పన్నమేవ అత్థీతి గణ్హన్తో ఉచ్ఛేదదిట్ఠి. పచ్ఛిమాపి అతీతానాగతేసు నత్థీతి గహణతో భస్మన్తాహుతియోతి గహితదిట్ఠికానం వియ, ఉచ్ఛేదదిట్ఠి. అతీతే ఏవ నత్థీతి గణ్హన్తో అధిచ్చసముప్పత్తికస్సేవ సస్సతదిట్ఠి.

అత్తనావ అత్తానం సఞ్జానామీతి సఞ్ఞాక్ఖన్ధసీసేన ఖన్ధే అత్తాతి గహేత్వా సఞ్ఞాయ అవసేసక్ఖన్ధే ¶ సఞ్జానతో ఇమినా అత్తనా ఇమం అత్తానం సఞ్జానామీతి హోతి. అత్తనావ అనత్తానన్తి సఞ్ఞాక్ఖన్ధంయేవ అత్తాతి గహేత్వా, ఇతరే చత్తారోపి అనత్తాతి గహేత్వా సఞ్ఞాయ తేసం జానతో ఏవం హోతి ¶ . అనత్తనావ అత్తానన్తి సఞ్ఞాక్ఖన్ధం అనత్తాతి. ఇతరే చత్తారో అత్తాతి గహేత్వా సఞ్ఞాయ తేసం జానతో ఏవం హోతి, సబ్బాపి సస్సతుచ్ఛేదదిట్ఠియోవ.

వదో వేదేయ్యోతిఆదయో పన సస్సతదిట్ఠియా ఏవ అభినివేసాకారా. తత్థ వదతీతి వదో, వచీకమ్మస్స కారకోతి వుత్తం హోతి. వేదయతీతి వేదేయ్యో, జానాతి అనుభవతి చాతి వుత్తం హోతి. కిం వేదేతీతి, తత్ర తత్ర కల్యాణపాపకానం కమ్మానం విపాకం ¶ పటిసంవేదేతి. తత్ర తత్రాతి తేసు తేసు యోనిగతిట్ఠితినివాసనికాయేసు ఆరమ్మణేసు వా. నిచ్చోతి ఉప్పాదవయరహితో. ధువోతి థిరో సారభూతో. సస్సతోతి సబ్బకాలికో. అవిపరిణామధమ్మోతి అత్తనో పకతిభావం అవిజహనధమ్మో, కకణ్టకో వియ నానప్పకారతం నాపజ్జతి. సస్సతిసమన్తి చన్దసూరియసముద్దమహాపథవీపబ్బతా లోకవోహారేన సస్సతియోతి వుచ్చన్తి. సస్సతీహి సమం సస్సతిసమం. యావ సస్సతియో తిట్ఠన్తి, తావ తథేవ ఠస్సతీతి గణ్హతో ఏవందిట్ఠి హోతి.

ఇదం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, దిట్ఠిగతన్తిఆదీసు. ఇదన్తి ఇదాని వత్తబ్బస్స పచ్చక్ఖనిదస్సనం. దిట్ఠిగతసమ్బన్ధేన చ ఇదన్తి వుత్తం, న దిట్ఠిసమ్బన్ధేన. ఏత్థ చ దిట్ఠియేవ దిట్ఠిగతం, గూథగతం వియ. దిట్ఠీసు వా గతమిదం దస్సనం ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిఅన్తోగధత్తాతిపి దిట్ఠిగతం. దిట్ఠియా వా గతం దిట్ఠిగతం. ఇదఞ్హి అత్థి మే అత్తాతిఆది దిట్ఠియా గమనమత్తమేవ, నత్థేత్థ అత్తా వా నిచ్చో వా కోచీతి వుత్తం హోతి. సా చాయం దిట్ఠి దున్నిగ్గమనట్ఠేన గహనం. దురతిక్కమట్ఠేన సప్పటిభయట్ఠేన చ కన్తారో, దుబ్భిక్ఖకన్తారవాళకన్తారాదయో వియ. సమ్మాదిట్ఠియా వినివిజ్ఝనట్ఠేన విలోమనట్ఠేన వా విసూకం. కదాచి సస్సతస్స, కదాచి ఉచ్ఛేదస్స గహణతో విరూపం ఫన్దితన్తి విప్ఫన్దితం. బన్ధనట్ఠేన సంయోజనం. తేనాహ ‘‘దిట్ఠిగహనం…పే… దిట్ఠిసంయోజన’’న్తి. ఇదానిస్స తమేవ బన్ధనత్థం దస్సేన్తో దిట్ఠిసంయోజనసంయుత్తోతిఆదిమాహ. తస్సాయం సఙ్ఖేపత్థో. ఇమినా దిట్ఠిసంయోజనేన సంయుత్తో పుథుజ్జనో ఏతేహి జాతిఆదీహి న పరిముచ్చతీతి. కిం వా బహునా, సకలవట్టదుక్ఖతోపి న ముచ్చతీతి.

౨౦. ఏవం ¶ ¶ ఛప్పభేదం దిట్ఠాసవం దస్సేత్వా యస్మా సీలబ్బతపరామాసో కామాసవాదివచనేనేవ దస్సితో హోతి. కామసుఖత్థఞ్హి భవసుఖభవవిసుద్ధిఅత్థఞ్చ అవిజ్జాయ అభిభూతా ఇతో బహిద్ధా సమణబ్రాహ్మణా సీలబ్బతాని పరామసన్తి, తస్మా తం అదస్సేత్వా దిట్ఠిగ్గహణేన వా తస్స గహితత్తాపి తం అదస్సేత్వావ ఇదాని యో పుగ్గలో దస్సనా పహాతబ్బే ఆసవే పజహతి, తం దస్సేత్వా తేసం ఆసవానం పహానం దస్సేతుం ¶ పుబ్బే వా అయోనిసో మనసికరోతో పుథుజ్జనస్స తేసం ఉప్పత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని తబ్బిపరీతస్స పహానం దస్సేతుం సుతవా చ ఖో, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ.

తస్సత్థో, యావ ‘‘సో ఇదం దుక్ఖ’’న్తి ఆగచ్ఛతి, తావ హేట్ఠా వుత్తనయేన చ వుత్తపచ్చనీకతో చ వేదితబ్బో. పచ్చనీకతో చ సబ్బాకారేన అరియధమ్మస్స అకోవిదావినీతపచ్చనీకతో అయం ‘‘సుతవా అరియసావకో అరియధమ్మస్స కోవిదో అరియధమ్మే సువినీతో’’తి వేదితబ్బో. అపిచ ఖో సిఖాపత్తవిపస్సనతో పభుతి యావ గోత్రభు, తావ తదనురూపేన అత్థేన అయం అరియసావకోతి వేదితబ్బో.

౨౧. ‘‘సో ఇదం దుక్ఖన్తి యోనిసో మనసి కరోతీ’’తిఆదీసు పన అయం అత్థవిభావనా, సో చతుసచ్చకమ్మట్ఠానికో అరియసావకో తణ్హావజ్జా తేభూమకా ఖన్ధా దుక్ఖం, తణ్హా దుక్ఖసముదయో, ఉభిన్నం అప్పవత్తి నిరోధో, నిరోధసమ్పాపకో మగ్గోతి ఏవం పుబ్బేవ ఆచరియసన్తికే ఉగ్గహితచతుసచ్చకమ్మట్ఠానో అపరేన సమయేన విపస్సనామగ్గం సమారుళ్హో సమానో తే తేభూమకే ఖన్ధే ఇదం దుక్ఖన్తి యోనిసో మనసి కరోతి, ఉపాయేన పథేన సమన్నాహరతి చేవ విపస్సతి చ. ఏత్థ హి యావ సోతాపత్తిమగ్గో, తావ మనసికారసీసేనేవ విపస్సనా వుత్తా. యా పనాయం తస్సేవ దుక్ఖస్స సముట్ఠాపికా పభావికా తణ్హా, అయం సముదయోతి యోనిసో మనసి కరోతి. యస్మా పన దుక్ఖఞ్చ సముదయో చ ఇదం ఠానం పత్వా నిరుజ్ఝన్తి నప్పవత్తన్తి, తస్మా యదిదం నిబ్బానం నామ, అయం దుక్ఖనిరోధోతి యోనిసో మనసి కరోతి. నిరోధసమ్పాపకం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదాతి యోనిసో మనసి కరోతి, ఉపాయేన పథేన సమన్నాహరతి చేవ విపస్సతి చ.

తత్రాయం ¶ ఉపాయో, అభినివేసో నామ వట్టే హోతి, వివట్టే నత్థి. తస్మా ‘‘అయం అత్థి ఇమస్మిం ¶ కాయే పథవీధాతు, ఆపోధాతూ’’తిఆదినా నయేన సకసన్తతియం చత్తారి భూతాని తదనుసారేన ఉపాదారూపాని చ పరిగ్గహేత్వా అయం రూపక్ఖన్ధోతి వవత్థపేతి. తం వవత్థాపయతో ఉప్పన్నే తదారమ్మణే చిత్తచేతసికే ధమ్మే ఇమే చత్తారో అరూపక్ఖన్ధాతి వవత్థపేతి. తతో ఇమే పఞ్చక్ఖన్ధా దుక్ఖన్తి వవత్థపేతి. తే పన సఙ్ఖేపతో ¶ నామఞ్చ రూపఞ్చాతి ద్వే భాగాయేవ హోన్తి. ఇదఞ్చ నామరూపం సహేతు సప్పచ్చయం ఉప్పజ్జతి. తస్స అయం హేతు అయం పచ్చయోతి అవిజ్జాభవతణ్హాకమ్మాహారాదికే హేతుపచ్చయే వవత్థపేతి. తతో తేసం పచ్చయానఞ్చ పచ్చయుప్పన్నధమ్మానఞ్చ యాథావసరసలక్ఖణం వవత్థపేత్వా ఇమే ధమ్మా అహుత్వా హోన్తీతి అనిచ్చలక్ఖణం ఆరోపేతి, ఉదయబ్బయపీళితత్తా దుక్ఖాతి దుక్ఖలక్ఖణం ఆరోపేతి. అవసవత్తనతో అనత్తాతి అనత్తలక్ఖణం ఆరోపేతి. ఏవం తీణి లక్ఖణాని ఆరోపేత్వా పటిపాటియా విపస్సనం పవత్తేన్తో సోతాపత్తిమగ్గం పాపుణాతి.

తస్మిం ఖణే చత్తారి సచ్చాని ఏకపటివేధేనేవ పటివిజ్ఝతి, ఏకాభిసమయేన అభిసమేతి. దుక్ఖం పరిఞ్ఞాపటివేధేన పటివిజ్ఝతి, సముదయం పహానపటివేధేన, నిరోధం సచ్ఛికిరియాపటివేధేన, మగ్గం భావనాపటివేధేన. దుక్ఖఞ్చ పరిఞ్ఞాభిసమయేన అభిసమేతి…పే… మగ్గం భావనాభిసమయేన అభిసమేతి, నో చ ఖో అఞ్ఞమఞ్ఞేన ఞాణేన. ఏకఞాణేనేవ హి ఏస నిరోధం ఆరమ్మణతో, సేసాని కిచ్చతో పటివిజ్ఝతి చేవ అభిసమేతి చ. న హిస్స తస్మిం సమయే ఏవం హోతి – ‘‘అహం దుక్ఖం పరిజానామీ’’తి వా…పే… ‘‘మగ్గం భావేమీ’’తి వా. అపిచ ఖ్వస్స ఆరమ్మణం కత్వా పటివేధవసేన నిరోధం సచ్ఛికరోతో ఏవం తం ఞాణం దుక్ఖపరిఞ్ఞాకిచ్చమ్పి సముదయపహానకిచ్చమ్పి మగ్గభావనాకిచ్చమ్పి కరోతియేవ. తస్సేవం ఉపాయేన యోనిసో మనసికరోతో తీణి సంయోజనాని పహీయన్తి, వీసతివత్థుకా సక్కాయదిట్ఠి, అట్ఠవత్థుకా విచికిచ్ఛా, ‘‘సీలేన సుద్ధి వతేన సుద్ధీ’’తి సీలబ్బతానం పరామసనతో సీలబ్బతపరామాసోతి. తత్థ చతూసు ఆసవేసు సక్కాయదిట్ఠిసీలబ్బతపరామాసా దిట్ఠాసవేన సఙ్గహితత్తా ఆసవా చేవ సంయోజనా చ. విచికిచ్ఛా సంయోజనమేవ, న ఆసవో ¶ . ‘‘దస్సనా పహాతబ్బా ఆసవా’’తి ఏత్థ పరియాపన్నత్తా పన ఆసవాతి.

‘‘ఇమే వుచ్చన్తి…పే… పహాతబ్బా’’తి ఇమే సక్కాయదిట్ఠిఆదయో దస్సనా పహాతబ్బా నామ ¶ ఆసవాతి దస్సేన్తో ఆహ. అథ వా యా అయం ఛన్నం దిట్ఠీనం అఞ్ఞతరా దిట్ఠి ఉప్పజ్జతీతి ఏవం సరూపేనేవ సక్కాయదిట్ఠి విభత్తా. తం సన్ధాయాహ ‘‘ఇమే వుచ్చన్తి, భిక్ఖవే’’తి. సా చ యస్మా సహజాతపహానేకట్ఠేహి సద్ధిం పహీయతి. దిట్ఠాసవే హి పహీయమానే తంసహజాతో చతూసు దిట్ఠిసమ్పయుత్తచిత్తేసు కామాసవోపి అవిజ్జాసవోపి పహీయతి ¶ . పహానేకట్ఠో పన చతూసు దిట్ఠివిప్పయుత్తేసు నాగసుపణ్ణాదిసమిద్ధిపత్థనావసేన ఉప్పజ్జమానో భవాసవో. తేనేవ సమ్పయుత్తో అవిజ్జాసవోపి, ద్వీసు దోమనస్సచిత్తేసు పాణాతిపాతాదినిబ్బత్తకో అవిజ్జాసవోపి, తథా విచికిచ్ఛాచిత్తసమ్పయుత్తో అవిజ్జాసవోపీతి ఏవం సబ్బథాపి అవసేసా తయోపి ఆసవా పహీయన్తి. తస్మా బహువచననిద్దేసో కతోతి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. ఏస పోరాణానం అధిప్పాయో.

దస్సనా పహాతబ్బాతి దస్సనం నామ సోతాపత్తిమగ్గో, తేన పహాతబ్బాతి అత్థో. కస్మా సోతాపత్తిమగ్గో దస్సనం? పఠమం నిబ్బానదస్సనతో. నను గోత్రభు పఠమతరం పస్సతీతి? నో న పస్సతి. దిస్వా కత్తబ్బకిచ్చం పన న కరోతి సంయోజనానం అప్పహానతో. తస్మా పస్సతీతి న వత్తబ్బో. యత్థ కత్థచి రాజానం దిస్వాపి పణ్ణాకారం దత్వా కిచ్చనిప్ఫత్తియా అదిట్ఠత్తా ‘‘అజ్జాపి రాజానం న పస్సామీ’’తి వదన్తో గామవాసీ పురిసో చేత్థ నిదస్సనం.

దస్సనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సంవరాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా

౨౨. ఏవం దస్సనేన పహాతబ్బే ఆసవే దస్సేత్వా ఇదాని తదనన్తరుద్దిట్ఠే సంవరా పహాతబ్బే దస్సేతుం, కతమే చ, భిక్ఖవే, ఆసవా సంవరా పహాతబ్బాతి ఆహ. ఏవం సబ్బత్థ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. ఇతో పరఞ్హి అత్థమత్తమేవ వణ్ణయిస్సామ.

నను చ దస్సనేన భావనాయాతి ఇమేహి ద్వీహి అప్పహాతబ్బో ఆసవో నామ నత్థి, అథ కస్మా విసుం సంవరాదీహి పహాతబ్బే దస్సేతీతి. సంవరాదీహి పుబ్బభాగే విక్ఖమ్భితా ఆసవా చతూహి మగ్గేహి సముగ్ఘాతం గచ్ఛన్తి, తస్మా తేసం మగ్గానం పుబ్బభాగే ఇమేహి పఞ్చహాకారేహి విక్ఖమ్భనప్పహానం ¶ ¶ దస్సేన్తో ఏవమాహ. తస్మా యో చాయం వుత్తో పఠమో దస్సనమగ్గోయేవ, ఇదాని భావనానామేన వుచ్చిస్సన్తి తయో మగ్గా, తేసం సబ్బేసమ్పి అయం పుబ్బభాగపటిపదాతి వేదితబ్బా.

తత్థ ¶ ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. పటిసఙ్ఖాతి పటిసఙ్ఖాయ. తత్థాయం సఙ్ఖాసద్దో ఞాణకోట్ఠాసపఞ్ఞత్తిగణనాసు దిస్సతి. ‘‘సఙ్ఖాయేకం పటిసేవతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౧౬౮) హి ఞాణే దిస్సతి. ‘‘పపఞ్చసఞ్ఞాసఙ్ఖా సముదాచరన్తీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౧.౨౦౧) కోట్ఠాసే. ‘‘తేసం తేసం ధమ్మానం సఙ్ఖా సమఞ్ఞా’’తిఆదీసు (ధ. స. ౧౩౧౩) పఞ్ఞత్తియం. ‘‘న సుకరం సఙ్ఖాతు’’న్తిఆదీసు (సం. ని. ౨.౧౨౮) గణనాయం. ఇధ పన ఞాణే దట్ఠబ్బో.

పటిసఙ్ఖా యోనిసోతి హి ఉపాయేన పథేన పటిసఙ్ఖాయ ఞత్వా పచ్చవేక్ఖిత్వాతి అత్థో. ఏత్థ చ అసంవరే ఆదీనవపటిసఙ్ఖా యోనిసో పటిసఙ్ఖాతి వేదితబ్బా. సా చాయం ‘‘వరం, భిక్ఖవే, తత్తాయ అయోసలాకాయ ఆదిత్తాయ సమ్పజ్జలితాయ సజోతిభూతాయ చక్ఖున్ద్రియం సమ్పలిమట్ఠం, న త్వేవ చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యేసు రూపేసు అనుబ్యఞ్జనసో నిమిత్తగ్గాహో’’తిఆదినా (సం. ని. ౪.౨౩౫) ఆదిత్తపరియాయనయేన వేదితబ్బా. చక్ఖున్ద్రియసంవరసంవుతో విహరతీతి ఏత్థ చక్ఖుమేవ ఇన్ద్రియం చక్ఖున్ద్రియం, సంవరణతో సంవరో, పిదహనతో థకనతోతి వుత్తం హోతి. సతియా ఏతం అధివచనం. చక్ఖున్ద్రియే సంవరో చక్ఖున్ద్రియసంవరో. తిత్థకాకో ఆవాటకచ్ఛపో వనమహింసోతిఆదయో వియ.

తత్థ కిఞ్చాపి చక్ఖున్ద్రియే సంవరో వా అసంవరో వా నత్థి. న హి చక్ఖుపసాదం నిస్సాయ సతి వా ముట్ఠసచ్చం వా ఉప్పజ్జతి. అపిచ యదా రూపారమ్మణం చక్ఖుస్స ఆపాథం ఆగచ్ఛతి, తదా భవఙ్గే ద్విక్ఖత్తుం ఉప్పజ్జిత్వా నిరుద్ధే కిరియమనోధాతు ఆవజ్జనకిచ్చం సాధయమానా ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝతి, తతో చక్ఖువిఞ్ఞాణం దస్సనకిచ్చం, తతో విపాకమనోధాతు సమ్పటిచ్ఛనకిచ్చం, తతో విపాకాహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతు సన్తీరణకిచ్చం, తతో కిరియాహేతుకమనోవిఞ్ఞాణధాతు వోట్ఠబ్బనకిచ్చం సాధయమానా ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝతి. తదనన్తరం జవనం జవతి.

తత్థపి ¶ నేవ భవఙ్గసమయే, న ఆవజ్జనాదీనం అఞ్ఞతరసమయే సంవరో వా అసంవరో వా అత్థి. జవనక్ఖణే పన సచే దుస్సీల్యం ¶ వా ముట్ఠసచ్చం వా అఞ్ఞాణం వా అక్ఖన్తి వా కోసజ్జం వా ఉప్పజ్జతి, అయం అసంవరో హోతి. ఏవం హోన్తోపి సో చక్ఖున్ద్రియే అసంవరోతి వుచ్చతి. కస్మా? తస్మిఞ్హి సతి ద్వారమ్పి అగుత్తం హోతి, భవఙ్గమ్పి ఆవజ్జనాదీని వీథిచిత్తానిపి. యథా కిం ¶ , యథా నగరే చతూసు ద్వారేసు అసంవుతేసు కిఞ్చాపి అన్తో ఘరకోట్ఠకగబ్భాదయో సుసంవుతా, తథాపి అన్తోనగరే సబ్బం భణ్డం అరక్ఖితం అగోపితమేవ హోతి. నగరద్వారేన హి పవిసిత్వా చోరా యదిచ్ఛన్తి, తం కరేయ్యుం, ఏవమేవ జవనే దుస్సీల్యాదీసు ఉప్పన్నేసు, తస్మిం అసంవరే సతి ద్వారమ్పి అగుత్తం హోతి, భవఙ్గమ్పి ఆవజ్జనాదీని వీథిచిత్తానిపీతి.

తస్మిం పన సీలాదీసు ఉప్పన్నేసు ద్వారమ్పి గుత్తం హోతి, భవఙ్గమ్పి ఆవజ్జనాదీని వీథిచిత్తానిపి. యథా కిం? యథా నగరద్వారేసు సుసంవుతేసు కిఞ్చాపి అన్తో ఘరాదయో అసంవుతా, తథాపి అన్తోనగరే సబ్బం భణ్డం సురక్ఖితం సుగోపితమేవ హోతి. నగరద్వారేసు హి పిహితేసు చోరానం పవేసో నత్థి, ఏవమేవ జవనే సీలాదీసు ఉప్పన్నేసు ద్వారమ్పి సుగుత్తం హోతి, భవఙ్గమ్పి ఆవజ్జనాదీని వీథిచిత్తానిపి. తస్మా జవనక్ఖణే ఉప్పజ్జమానోపి చక్ఖున్ద్రియే సంవరోతి వుత్తో. ఇధ చాయం సతిసంవరో అధిప్పేతోతి వేదితబ్బో. చక్ఖున్ద్రియసంవరేన సంవుతో చక్ఖున్ద్రియసంవరసంవుతో, ఉపేతోతి వుత్తం హోతి. తథా హి, పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతోతి ఇమస్స విభఙ్గే ‘‘ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో హోతి…పే… సమన్నాగతో’’తి (విభ. ౫౧౧) వుత్తం. తం ఏకజ్ఝం కత్వా చక్ఖున్ద్రియసంవరేన సంవుతోతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

అథ వా సంవరీతి సంవుతో, థకేసి పిదహీతి వుత్తం హోతి. చక్ఖున్ద్రియే సంవరసంవుతో చక్ఖున్ద్రియసంవరసంవుతో, చక్ఖున్ద్రియసంవరసఞ్ఞితం సతికవాటం చక్ఖుద్వారే, ఘరద్వారే కవాటం వియ సంవరి థకేసి పిదహీతి వుత్తం హోతి. అయమేవ చేత్థ అత్థో సున్దరతరో. తథా హి ‘‘చక్ఖున్ద్రియసంవరం అసంవుతస్స విహరతో సంవుతస్స విహరతో’’తి ఏతేసు పదేసు అయమేవ అత్థో దిస్సతి.

విహరతీతి ఏవం చక్ఖున్ద్రియసంవరసంవుతో యేన కేనచి ఇరియాపథవిహారేన విహరతి. యఞ్హిస్సాతిఆదిమ్హి ¶ ¶ యం చక్ఖున్ద్రియసంవరం అస్స భిక్ఖునో అసంవుతస్స అథకేత్వా అపిదహిత్వా విహరన్తస్సాతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో. అథ వా, యే-కారస్స యన్తి ఆదేసో. హికారో చ పదపూరణో, యే అస్సాతి అత్థో.

ఉప్పజ్జేయ్యున్తి ¶ నిబ్బత్తేయ్యుం. ఆసవా విఘాతపరిళాహాతి చత్తారో ఆసవా చ అఞ్ఞే చ విఘాతకరా కిలేసపరిళాహా విపాకపరిళాహా చ. చక్ఖుద్వారే హి ఇట్ఠారమ్మణం ఆపాథగతం కామస్సాదవసేన అస్సాదయతో అభినన్దతో కామాసవో ఉప్పజ్జతి, ఈదిసం అఞ్ఞస్మిమ్పి సుగతిభవే లభిస్సామీతి భవపత్థనాయ అస్సాదయతో భవాసవో ఉప్పజ్జతి, సత్తోతి వా సత్తస్సాతి వా గణ్హన్తస్స దిట్ఠాసవో ఉప్పజ్జతి, సబ్బేహేవ సహజాతం అఞ్ఞాణం అవిజ్జాసవోతి చత్తారో ఆసవా ఉప్పజ్జన్తి. తేహి సమ్పయుత్తా అపరే కిలేసా విఘాతపరిళాహా, ఆయతిం వా తేసం విపాకా. తేపి హి అసంవుతస్సేవ విహరతో ఉప్పజ్జేయ్యున్తి వుచ్చన్తి.

ఏవంస తేతి ఏవం అస్స తే. ఏవం ఏతేన ఉపాయేన న హోన్తి, నో అఞ్ఞథాతి వుత్తం హోతి. ఏస నయో పటిసఙ్ఖా యోనిసో సోతిన్ద్రియసంవరసంవుతోతిఆదీసు.

ఇమే వుచ్చన్తి, భిక్ఖవే, ఆసవా సంవరా పహాతబ్బాతి ఇమే ఛసు ద్వారేసు చత్తారో చత్తారో కత్వా చతువీసతి ఆసవా సంవరేన పహాతబ్బాతి వుచ్చన్తి. సబ్బత్థేవ చేత్థ సతిసంవరో ఏవ సంవరోతి వేదితబ్బో.

సంవరాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పటిసేవనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా

౨౩. పటిసఙ్ఖా యోనిసో చీవరన్తిఆదీసు యం వత్తబ్బం, తం సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే సీలకథాయం వుత్తమేవ. యఞ్హిస్సాతి యం చీవరపిణ్డపాతాదీసు వా అఞ్ఞతరం అస్స. అప్పటిసేవతోతి ఏవం యోనిసో అప్పటిసేవన్తస్స. సేసం వుత్తనయమేవ. కేవలం పనిధ అలద్ధం చీవరాదిం పత్థయతో లద్ధం వా ¶ అస్సాదయతో కామాసవస్స ఉప్పత్తి వేదితబ్బా. ఈదిసం అఞ్ఞస్మిమ్పి సమ్పత్తిభవే సుగతిభవే లభిస్సామీతి భవపత్థనాయ అస్సాదయతో భవాసవస్స, అహం లభామి న లభామీతి వా మయ్హం వా ఇదన్తి అత్తసఞ్ఞం అధిట్ఠహతో దిట్ఠాసవస్స ఉప్పత్తి వేదితబ్బా. సబ్బేహేవ పన సహజాతో అవిజ్జాసవోతి ఏవం చతున్నం ఆసవానం ఉప్పత్తి విపాకపరిళాహా చ నవవేదనుప్పాదనతోపి వేదితబ్బా.

ఇమే ¶ వుచ్చన్తి, భిక్ఖవే, ఆసవా పటిసేవనా పహాతబ్బాతి ఇమే ఏకమేకస్మిం పచ్చయే ¶ చత్తారో చత్తారో కత్వా సోళస ఆసవా ఇమినా ఞాణసంవరసఙ్ఖాతేన పచ్చవేక్ఖణపటిసేవనేన పహాతబ్బాతి వుచ్చన్తి.

పటిసేవనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా నిట్ఠితా.

అధివాసనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా

౨౪. పటిసఙ్ఖా యోనిసో ఖమో హోతి సీతస్సాతి ఉపాయేన పథేన పచ్చవేక్ఖిత్వా ఖమో హోతి సీతస్స సీతం ఖమతి సహతి, న అవీరపురిసో వియ అప్పమత్తకేనపి సీతేన చలతి కమ్పతి కమ్మట్ఠానం విజహతి. అపిచ ఖో లోమసనాగత్థేరో వియ అనప్పకేనాపి సీతేన ఫుట్ఠో న చలతి న కమ్పతి, కమ్మట్ఠానమేవ మనసి కరోతి. థేరో కిర చేతియపబ్బతే పియఙ్గుగుహాయం పధానఘరే విహరన్తో అన్తరట్ఠకే హిమపాతసమయే లోకన్తరికనిరయే పచ్చవేక్ఖిత్వా కమ్మట్ఠానం అవిజహన్తోవ అబ్భోకాసే వీతినామేసి. ఏవం ఉణ్హాదీసుపి అత్థయోజనా వేదితబ్బా.

కేవలఞ్హి యో భిక్ఖు అధిమత్తమ్పి ఉణ్హం సహతి స్వేవ థేరో వియ, అయం ‘‘ఖమో ఉణ్హస్సా’’తి వేదితబ్బో. థేరో కిర గిమ్హసమయే పచ్ఛాభత్తం బహిచఙ్కమే నిసీది. కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తో సేదాపిస్స కచ్ఛేహి ముచ్చన్తి. అథ నం అన్తేవాసికో ఆహ ‘‘ఇధ, భన్తే, నిసీదథ, సీతలో ఓకాసో’’తి. థేరో ‘‘ఉణ్హభయేనేవమ్హి ఆవుసో ఇధ నిసిన్నో’’తి అవీచిమహానిరయం పచ్చవేక్ఖిత్వా నిసీదియేవ. ఉణ్హన్తి చేత్థ అగ్గిసన్తాపోవ వేదితబ్బో. సూరియసన్తాపవసేన పనేతం వత్థు వుత్తం.

యో ¶ చ ద్వే తయో వారే భత్తం వా పానీయం వా అలభమానోపి అనమతగ్గే సంసారే అత్తనో పేత్తివిసయూపపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా అవేధేన్తో కమ్మట్ఠానం న విజహతియేవ. అధిమత్తేహి డంసమకసవాతాతపసమ్ఫస్సేహి ఫుట్ఠో చాపి తిరచ్ఛానూపపత్తిం పచ్చవేక్ఖిత్వా అవేధేన్తో కమ్మట్ఠానం న విజహతియేవ. సరీసపసమ్ఫస్సేన ఫుట్ఠో చాపి అనమతగ్గే సంసారే సీహబ్యగ్ఘాదిముఖేసు అనేకవారం పరివత్తితపుబ్బభావం పచ్చవేక్ఖిత్వా అవేధేన్తో కమ్మట్ఠానం న విజహతియేవ పధానియత్థేరో వియ. అయం ‘‘ఖమో జిఘచ్ఛాయ…పే… సరీసపసమ్ఫస్సాన’’న్తి వేదితబ్బో.

థేరం ¶ కిర ఖణ్డచేలవిహారే కణికారపధానియఘరే అరియవంసం సుణన్తం ఘోరవిసో సప్పో డంసి. థేరో జానిత్వాపి పసన్నచిత్తో నిసిన్నో ధమ్మంయేవ సుణాతి. విసవేగో థద్ధో అహోసి. థేరో ఉపసమ్పదమణ్డలం ఆదిం కత్వా సీలం పచ్చవేక్ఖిత్వా పరిసుద్ధసీలోహమస్మీతి పీతిం ఉప్పాదేసి. సహ పీతుప్పాదా విసం నివత్తిత్వా పథవిం పావిసి. థేరో ¶ తత్థేవ చిత్తేకగ్గతం లభిత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం పాపుణి.

యో పన అక్కోసవసేన దురుత్తే దురుత్తత్తాయేవ చ దురాగతే అపి అన్తిమవత్థుసఞ్ఞితే వచనపథే సుత్వా ఖన్తిగుణంయేవ పచ్చవేక్ఖిత్వా న వేధతి దీఘభాణకఅభయత్థేరో వియ. అయం ‘‘ఖమో దురుత్తానం దురాగతానం వచనపథాన’’న్తి వేదితబ్బో.

థేరో కిర పచ్చయసన్తోసభావనారామతాయ మహాఅరియవంసప్పటిపదం కథేసి, సబ్బో మహాగామో ఆగచ్ఛతి. థేరస్స మహాసక్కారో ఉప్పజ్జతి. తం అఞ్ఞతరో మహాథేరో అధివాసేతుం అసక్కోన్తో దీఘభాణకో అరియవంసం కథేమీతి సబ్బరత్తిం కోలాహలం కరోసీతిఆదీహి అక్కోసి. ఉభోపి చ అత్తనో అత్తనో విహారం గచ్ఛన్తా గావుతమత్తం ఏకపథేన అగమంసు. సకలగావుతమ్పి సో తం అక్కోసియేవ. తతో యత్థ ద్విన్నం విహారానం మగ్గో భిజ్జతి, తత్థ ఠత్వా దీఘభాణకత్థేరో తం వన్దిత్వా ‘‘ఏస, భన్తే, తుమ్హాకం మగ్గో’’తి ఆహ. సో అసుణన్తో వియ అగమాసి. థేరోపి విహారం గన్త్వా పాదే పక్ఖాలేత్వా నిసీది. తమేనం అన్తేవాసికో ‘‘కిం, భన్తే, సకలగావుతం పరిభాసన్తం న కిఞ్చి అవోచుత్థా’’తి ఆహ. థేరో ‘‘ఖన్తియేవ, ఆవుసో, మయ్హం భారో, న అక్ఖన్తి. ఏకపదుద్ధారేపి కమ్మట్ఠానవియోగం న పస్సామీ’’తి ఆహ. ఏత్థ చ వచనమేవ వచనపథోతి వేదితబ్బో.

యో ¶ పన ఉప్పన్నా సారీరికా వేదనా దుక్ఖమనట్ఠేన దుక్ఖా, బహలట్ఠేన తిబ్బా, ఫరుసట్ఠేన ఖరా, తిఖిణట్ఠేన కటుకా, అస్సాదవిరహతో అసాతా, మనం అవడ్ఢనతో అమనాపా, పాణహరణసమత్థతాయ పాణహరా అధివాసేతియేవ, న వేధతి. ఏవం సభావో హోతి చిత్తలపబ్బతే పధానియత్థేరో వియ. అయం ‘‘ఉప్పన్నానం…పే… అధివాసనజాతికో’’తి వేదితబ్బో.

థేరస్స ¶ కిర రత్తిం పధానేన వీతినామేత్వా ఠితస్స ఉదరవాతో ఉప్పజ్జి. సో తం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో ఆవత్తతి పరివత్తతి. తమేనం చఙ్కమపస్సే ఠితో పిణ్డపాతియత్థేరో ఆహ ‘‘ఆవుసో, పబ్బజితో నామ అధివాసనసీలో హోతీ’’తి. సో ‘‘సాధు, భన్తే’’తి అధివాసేత్వా నిచ్చలో సయి. వాతో నాభితో యావ హదయం ఫాలేతి. థేరో వేదనం విక్ఖమ్భేత్వా ¶ విపస్సన్తో ముహుత్తేన అనాగామీ హుత్వా పరినిబ్బాయీతి.

యఞ్హిస్సాతి సీతాదీసు యంకిఞ్చి ఏకధమ్మమ్పి అస్స. అనధివాసయతోతి అనధివాసేన్తస్స అక్ఖమన్తస్స. సేసం వుత్తనయమేవ. ఆసవుప్పత్తి పనేత్థ ఏవం వేదితబ్బా. సీతేన ఫుట్ఠస్స ఉణ్హం పత్థయన్తస్స కామాసవో ఉప్పజ్జతి, ఏవం సబ్బత్థ. నత్థి నో సమ్పత్తిభవే సుగతిభవే సీతం వా ఉణ్హం వాతి భవం పత్థయన్తస్స భవాసవో. మయ్హం సీతం ఉణ్హన్తి గాహో దిట్ఠాసవో. సబ్బేహేవ సమ్పయుత్తో అవిజ్జాసవోతి.

‘‘ఇమే వుచ్చన్తి…పే… అధివాసనా పహాతబ్బా’’తి ఇమే సీతాదీసు ఏకమేకస్స వసేన చత్తారో చత్తారో కత్వా అనేకే ఆసవా ఇమాయ ఖన్తిసంవరసఙ్ఖాతాయ అధివాసనాయ పహాతబ్బాతి వుచ్చన్తీతి అత్థో. ఏత్థ చ యస్మా అయం ఖన్తి సీతాదిధమ్మే అధివాసేతి, అత్తనో ఉపరి ఆరోపేత్వా వాసేతియేవ. న అసహమానా హుత్వా నిరస్సతి, తస్మా ‘‘అధివాసనా’’తి వుచ్చతీతి వేదితబ్బా.

అధివాసనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పరివజ్జనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా

౨౫. పటిసఙ్ఖా ¶ యోనిసో చణ్డం హత్థిం పరివజ్జేతీతి అహం సమణోతి చణ్డస్స హత్థిస్స ఆసన్నే న ఠాతబ్బం. తతోనిదానఞ్హి మరణమ్పి సియా మరణమత్తమ్పి దుక్ఖన్తి ఏవం ఉపాయేన పథేన పచ్చయేన పచ్చవేక్ఖిత్వా చణ్డం హత్థిం పరివజ్జేతి పటిక్కమతి. ఏస నయో సబ్బత్థ. చణ్డన్తి చ దుట్ఠం, వాళన్తి వుత్తం హోతి. ఖాణున్తి ఖదిరఖాణుఆదిం. కణ్టకట్ఠానన్తి కణ్టకానం ఠానం, యత్థ కణ్టకా విజ్జన్తి, తం ఓకాసన్తి వుత్తం హోతి. సోబ్భన్తి సబ్బతో పరిచ్ఛిన్నతటం. పపాతన్తి ఏకతో ఛిన్నతటం. చన్దనికన్తి ఉచ్ఛిట్ఠోదకగబ్భమలాదీనం ఛడ్డనట్ఠానం. ఓళిగల్లన్తి తేసంయేవ ¶ సకద్దమాదీనం సన్దనోకాసం. తం జణ్ణుమత్తమ్పి అసుచిభరితం హోతి, ద్వేపి చేతాని ఠానాని అమనుస్సదుట్ఠాని హోన్తి. తస్మా తాని వజ్జేతబ్బాని. అనాసనేతి ఏత్థ పన అయుత్తం ఆసనం అనాసనం, తం అత్థతో అనియతవత్థుకం రహోపటిచ్ఛన్నాసనన్తి వేదితబ్బం. అగోచరేతి ఏత్థపి చ అయుత్తో గోచరో అగోచరో, సో వేసియాదిభేదతో పఞ్చవిధో. పాపకే మిత్తేతి లామకే దుస్సీలే మిత్తపతిరూపకే, అమిత్తే వా. భజన్తన్తి సేవమానం. విఞ్ఞూ సబ్రహ్మచారీతి పణ్డితా బుద్ధిసమ్పన్నా సబ్రహ్మచారయో, భిక్ఖూనమేతం అధివచనం. తే హి ఏకకమ్మం ఏకుద్దేసో ¶ సమసిక్ఖతాతి ఇమం బ్రహ్మం సమానం చరన్తి, తస్మా సబ్రహ్మచారీతి వుచ్చన్తి. పాపకేసు ఠానేసూతి లామకేసు ఠానేసు. ఓకప్పేయ్యున్తి సద్దహేయ్యుం, అధిముచ్చేయ్యుం ‘‘అద్ధా అయమాయస్మా అకాసి వా కరిస్సతి వా’’తి.

యఞ్హిస్సాతి హత్థిఆదీసు యంకిఞ్చి ఏకమ్పి అస్స. సేసం వుత్తనయమేవ. ఆసవుప్పత్తి పనేత్థ ఏవం వేదితబ్బా. హత్థిఆదినిదానేన దుక్ఖేన ఫుట్ఠస్స సుఖం పత్థయతో కామాసవో ఉప్పజ్జతి. నత్థి నో సమ్పత్తిభవే సుగతిభవే ఈదిసం దుక్ఖన్తి భవం పత్థేన్తస్స భవాసవో. మం హత్థీ మద్దతి, మం అస్సోతి గాహో దిట్ఠాసవో. సబ్బేహేవ సమ్పయుత్తో అవిజ్జాసవోతి.

ఇమే వుచ్చన్తి…పే… పరివజ్జనా పహాతబ్బాతి ఇమే హత్థిఆదీసు ఏకేకస్స వసేన చత్తారో చత్తారో కత్వా అనేకే ఆసవా ఇమినా సీలసంవరసఙ్ఖాతేన పరివజ్జనేన పహాతబ్బాతి వుచ్చన్తీతి వేదితబ్బా.

పరివజ్జనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా నిట్ఠితా.

వినోదనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా

౨౬. పటిసఙ్ఖా ¶ యోనిసో ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతీతి ‘‘ఇతి పాయం వితక్కో అకుసలో, ఇతిపి సావజ్జో, ఇతిపి దుక్ఖవిపాకో, సో చ ఖో అత్తబ్యాబాధాయ సంవత్తతీ’’తిఆదినా నయేన యోనిసో కామవితక్కే ఆదీనవం పచ్చవేక్ఖిత్వా తస్మిం తస్మిం ఆరమ్మణే ఉప్పన్నం జాతమభినిబ్బత్తం కామవితక్కం నాధివాసేతి, చిత్తం ఆరోపేత్వా న వాసేతి, అబ్భన్తరే వా న వాసేతీతిపి అత్థో.

అనధివాసేన్తో కిం కరోతీతి? పజహతి ఛడ్డేతి.

కిం కచవరం వియ పిటకేనాతి? న హి, అపిచ ఖో నం వినోదేతి తుదతి విజ్ఝతి నీహరతి.

కిం ¶ బలిబద్దం వియ పతోదేనాతి? న హి, అథ ఖో నం బ్యన్తీకరోతి విగతన్తం కరోతి. యథాస్స అన్తోపి నావసిస్సతి అన్తమసో భఙ్గమత్తమ్పి, తథా నం కరోతి.

కథం పన నం తథా కరోతీతి? అనభావం గమేతీతి అను అను అభావం గమేతి, విక్ఖమ్భనప్పహానేన యథా సువిక్ఖమ్భితో హోతి, తథా కరోతీతి వుత్తం హోతి. ఏస నయో బ్యాపాదవిహింసావితక్కేసు.

ఏత్థ చ కామవితక్కోతి ‘‘యో కామపటిసంయుత్తో తక్కో వితక్కో మిచ్ఛాసఙ్కప్పో’’తి విభఙ్గే (విభ. ౯౧౦) వుత్తో. ఏస నయో ఇతరేసు. ఉప్పన్నుప్పన్నేతి ఉప్పన్నే ఉప్పన్నే, ఉప్పన్నమత్తేయేవాతి వుత్తం హోతి. సకిం వా ఉప్పన్నే వినోదేత్వా దుతియవారే ¶ అజ్ఝుపేక్ఖితా న హోతి, సతక్ఖత్తుమ్పి ఉప్పన్నే ఉప్పన్నే వినోదేతియేవ. పాపకే అకుసలేతి లామకట్ఠేన పాపకే, అకోసల్లతాయ అకుసలే. ధమ్మేతి తేయేవ కామవితక్కాదయో సబ్బేపి వా నవ మహావితక్కే. తత్థ తయో వుత్తా ఏవ. అవసేసా ‘‘ఞాతివితక్కో జనపదవితక్కో అమరవితక్కో పరానుద్దయతాపటిసంయుత్తో ¶ వితక్కో లాభసక్కారసిలోకపటిసంయుత్తో వితక్కో అనవఞ్ఞత్తిపటిసంయుత్తో వితక్కో’’తి (మహాని. ౨౦౭) ఇమే ఛ.

యఞ్హిస్సాతి ఏతేసు వితక్కేసు యంకిఞ్చి అస్స, సేసం వుత్తనయమేవ. కామవితక్కో పనేత్థ కామాసవో ఏవ. తబ్బిసేసో భవాసవో. తంసమ్పయుత్తో దిట్ఠాసవో. సబ్బవితక్కేసు అవిజ్జాసవోతి ఏవం ఆసవుప్పత్తిపి వేదితబ్బా.

ఇమే వుచ్చన్తి…పే… వినోదనా పహాతబ్బాతి ఇమే కామవితక్కాదివసేన వుత్తప్పకారా ఆసవా ఇమినా తస్మిం తస్మిం వితక్కే ఆదీనవపచ్చవేక్ఖణసహితేన వీరియసంవరసఙ్ఖాతేన వినోదనేన పహాతబ్బాతి వుచ్చన్తీతి వేదితబ్బా.

వినోదనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా నిట్ఠితా.

భావనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా

౨౭. పటిసఙ్ఖా యోనిసో సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతీతి అభావనాయ ఆదీనవం, భావనాయ చ ఆనిసంసం ఉపాయేన పథేన పచ్చవేక్ఖిత్వా సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం ¶ భావేతి, ఏస నయో సబ్బత్థ. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి ఇమే ఉపరిమగ్గత్తయసమయసమ్భూతా లోకుత్తరబోజ్ఝఙ్గా ఏవ అధిప్పేతా, తథాపి ఆదికమ్మికానం బోజ్ఝఙ్గేసు అసమ్మోహత్థం లోకియలోకుత్తరమిస్సకేన నేసం నయేన అత్థవణ్ణనం కరిస్సామి. ఇధ పన లోకియనయం పహాయ లోకుత్తరనయో ఏవ గహేతబ్బో. తత్థ సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గన్తిఆదినా నయేన వుత్తానం సత్తన్నం ఆదిపదానంయేవ తావ –

అత్థతో లక్ఖణాదీహి, కమతో చ వినిచ్ఛయో;

అనూనాధికతో చేవ, విఞ్ఞాతబ్బో విభావినా.

తత్థ సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గే తావ సరణట్ఠేన సతి. సా పనేసా ఉపట్ఠానలక్ఖణా, అపిలాపనలక్ఖణా వా. వుత్తమ్పి హేతం ‘‘యథా, మహారాజ, రఞ్ఞో భణ్డాగారికో రఞ్ఞో సాపతేయ్యం ¶ అపిలాపేతి, ఏత్తకం, మహారాజ, హిరఞ్ఞం, ఏత్తకం సువణ్ణం, ఏత్తకం సాపతేయ్యన్తి, ఏవమేవ ఖో, మహారాజ ¶ , సతి ఉప్పజ్జమానా కుసలాకుసలసావజ్జానవజ్జహీనపణీతకణ్హసుక్కసప్పటిభాగే ధమ్మే అపిలాపేతి. ఇమే చత్తారో సతిపట్ఠానా’’తి (మి. ప. ౨.౧.౧౩) విత్థారో. అపిలాపనరసా. కిచ్చవసేనేవ హిస్స ఏతం లక్ఖణం థేరేన వుత్తం. అసమ్మోసరసా వా. గోచరాభిముఖభావపచ్చుపట్ఠానా. సతి ఏవ సమ్బోజ్ఝఙ్గో సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో. తత్థ బోధియా బోధిస్స వా అఙ్గోతి బోజ్ఝఙ్గో.

కిం వుత్తం హోతి? యా హి అయం ధమ్మసామగ్గీ, యాయ లోకియలోకుత్తరమగ్గక్ఖణే ఉప్పజ్జమానాయ లీనుద్ధచ్చపతిట్ఠానాయూహన-కామసుఖత్తకిలమథానుయోగ-ఉచ్ఛేదసస్సతాభినివేసాదీనం అనేకేసం ఉపద్దవానం పటిపక్ఖభూతాయ సతిధమ్మవిచయవీరియపీతిపస్సద్ధిసమాధిఉపేక్ఖాసఙ్ఖాతాయ ధమ్మసామగ్గియా అరియసావకో బుజ్ఝతీతి కత్వా ‘‘బోధీ’’తి వుచ్చతి. బుజ్ఝతీతి కిలేససన్తాననిద్దాయ ఉట్ఠహతి, చత్తారి వా అరియసచ్చాని పటివిజ్ఝతి, నిబ్బానమేవ వా సచ్ఛికరోతీతి వుత్తం హోతి. యథాహ ‘‘సత్త బోజ్ఝఙ్గే భావేత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధో’’తి. తస్సా ధమ్మసామగ్గిసఙ్ఖాతాయ బోధియా అఙ్గోతిపి బోజ్ఝఙ్గో, ఝానఙ్గమగ్గఙ్గాదయో వియ.

యోపేస ¶ యథావుత్తప్పకారాయ ఏతాయ ధమ్మసామగ్గియా బుజ్ఝతీతి కత్వా అరియసావకో ‘‘బోధీ’’తి వుచ్చతి, తస్స బోధిస్స అఙ్గోతిపి బోజ్ఝఙ్గో, సేనఙ్గరథఙ్గాదయో వియ. తేనాహు అట్ఠకథాచరియా ‘‘బుజ్ఝనకస్స పుగ్గలస్స అఙ్గాతి వా బోజ్ఝఙ్గా’’తి. అపిచ ‘‘బోజ్ఝఙ్గాతి కేనట్ఠేన బోజ్ఝఙ్గా? బోధాయ సంవత్తన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా, బుజ్ఝన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా, అనుబుజ్ఝన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా, పటిబుజ్ఝన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా, సమ్బుజ్ఝన్తీతి బోజ్ఝఙ్గా’’తిఆదినా (పటి. మ. ౩.౧౭) పటిసమ్భిదానయేనాపి అత్థో వేదితబ్బో. పసత్థో సున్దరో వా బోజ్ఝఙ్గోతి సమ్బోజ్ఝఙ్గో. ఏవం సతి ఏవ సమ్బోజ్ఝఙ్గో సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో. తం సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం. ఏవం తావ ఏకస్స ఆదిపదస్స అత్థతో లక్ఖణాదీహి చ వినిచ్ఛయో విఞ్ఞాతబ్బో.

దుతియాదీసు పన చతుసచ్చధమ్మే విచినాతీతి ధమ్మవిచయో. సో పన విచయలక్ఖణో, ఓభాసనరసో, అసమ్మోహపచ్చుపట్ఠానో. వీరభావతో విధినా ఈరయితబ్బతో చ వీరియం. తం పగ్గహలక్ఖణం ¶ , ఉపత్థమ్భనరసం, అనోసీదనపచ్చుపట్ఠానం ¶ . పీణయతీతి పీతి. సా ఫరణలక్ఖణా, తుట్ఠిలక్ఖణా వా, కాయచిత్తానం పీణనరసా, తేసంయేవ ఓదగ్యపచ్చుపట్ఠానా. కాయచిత్తదరథపస్సమ్భనతో పస్సద్ధి. సా ఉపసమలక్ఖణా, కాయచిత్తదరథనిమ్మద్దనరసా, ఆయచిత్తానం అపరిప్ఫన్దనభూతసీతిభావపచ్చుపట్ఠానా. సమాధానతో సమాధి. సో అవిక్ఖేపలక్ఖణో, అవిసారలక్ఖణో వా, చిత్తచేతసికానం సమ్పిణ్డనరసో, చిత్తట్ఠితిపచ్చుపట్ఠానో. అజ్ఝుపేక్ఖనతో ఉపేక్ఖా. సా పటిసఙ్ఖానలక్ఖణా, సమవాహితలక్ఖణా వా, ఊనాధికతానివారణరసా, పక్ఖపాతుపచ్ఛేదరసా వా, మజ్ఝత్తభావపచ్చుపట్ఠానా. సేసం వుత్తనయమేవ. ఏవం సేసపదానమ్పి అత్థతో లక్ఖణాదీహి చ వినిచ్ఛయో విఞ్ఞాతబ్బో.

కమతోతి ఏత్థ చ ‘‘సతిఞ్చ ఖ్వాహం, భిక్ఖవే, సబ్బత్థికం వదామీ’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౪) వచనతో సబ్బేసం సేసబోజ్ఝఙ్గానం ఉపకారకత్తా సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గోవ పఠమం వుత్తో. తతో పరం ‘‘సో తథా సతో విహరన్తో తం ధమ్మం పఞ్ఞాయ పవిచినతీ’’తిఆదినా (విభ. ౪౬౯) నయేన సేసబోజ్ఝఙ్గానం పుబ్బాపరియవచనే పయోజనం సుత్తేయేవ వుత్తం. ఏవమేత్థ కమతోపి వినిచ్ఛయో విఞ్ఞాతబ్బో.

అనూనాధికతోతి కస్మా పన భగవతా సత్తేవ బోజ్ఝఙ్గా వుత్తా అనూనా అనధికాతి. లీనుద్ధచ్చపటిపక్ఖతో సబ్బత్థికతో చ. ఏత్థ హి తయో ¶ బోజ్ఝఙ్గా లీనస్స పటిపక్ఖా. యథాహ – ‘‘యస్మిఞ్చ ఖో, భిక్ఖవే, సమయే లీనం చిత్తం హోతి, కాలో తస్మిం సమయే ధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భావనాయ, కాలో వీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భావనాయ, కాలో పీతిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భావనాయా’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౪). తయో ఉద్ధచ్చస్స పటిపక్ఖా. యథాహ – ‘‘యస్మిఞ్చ ఖో, భిక్ఖవే, సమయే ఉద్ధతం చిత్తం హోతి, కాలో తస్మిం సమయే పస్సద్ధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భావనాయ, కాలో సమాధిసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భావనాయ, కాలో ఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గస్స భావనాయా’’తి (సం. ని. ౫.౨౩౪). ఏకో పనేత్థ సబ్బత్థికో. యథాహ – ‘‘సతిఞ్చ ఖ్వాహం, భిక్ఖవే, సబ్బత్థికం వదామీ’’తి. ‘‘సబ్బత్థక’’న్తిపి పాఠో, ద్విన్నమ్పి సబ్బత్థ ఇచ్ఛితబ్బన్తి అత్థో. ఏవం లీనుద్ధచ్చపటిపక్ఖతో సబ్బత్థికతో ¶ చ సత్తేవ బోజ్ఝఙ్గా వుత్తా అనూనా అనధికాతి, ఏవమేత్థ అనూనాధికతోపి వినిచ్ఛయో విఞ్ఞాతబ్బో.

ఏవం ¶ తావ ‘‘సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గ’’న్తిఆదినా నయేన వుత్తానం సత్తన్నం ఆదిపదానంయేవ అత్థవణ్ణనం ఞత్వా ఇదాని భావేతి వివేకనిస్సితన్తిఆదీసు ఏవం ఞాతబ్బా. భావేతీతి వడ్ఢేతి, అత్తనో చిత్తసన్తానే పునప్పునం జనేతి అభినిబ్బత్తేతీతి అత్థో. వివేకనిస్సితన్తి వివేకే నిస్సితం. వివేకోతి వివిత్తతా. స్వాయం తదఙ్గవివేకో విక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదపటిప్పస్సద్ధి నిస్సరణవివేకోతి పఞ్చవిధో. తస్స నానత్తం ‘‘అరియధమ్మే అవినీతో’’తి ఏత్థ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. అయమేవ హి తత్థ వినయోతి వుత్తో. ఏవం ఏతస్మిం పఞ్చవిధే వివేకే.

వివేకనిస్సితన్తి తదఙ్గవివేకనిస్సితం సముచ్ఛేదవివేకనిస్సితం నిస్సరణవివేకనిస్సితఞ్చ సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతీతి అయమత్థో వేదితబ్బో. తథా హి అయం బోజ్ఝఙ్గభావనానుయుత్తో యోగీ విపస్సనాక్ఖణే కిచ్చతో తదఙ్గవివేకనిస్సితం, అజ్ఝాసయతో నిస్సరణవివేకనిస్సితం, మగ్గకాలే పన కిచ్చతో సముచ్ఛేదవివేకనిస్సితం, ఆరమ్మణతో నిస్సరణవివేకనిస్సితం సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతి. పఞ్చవిధవివేకనిస్సితన్తిపి ఏకే, తే హి న కేవలం బలవవిపస్సనామగ్గఫలక్ఖణేసు ఏవ బోజ్ఝఙ్గే ఉద్ధరన్తి, విపస్సనాపాదకకసిణజ్ఝానఆనాపానాసుభబ్రహ్మవిహారజ్ఝానేసుపి ఉద్ధరన్తి. న చ పటిసిద్ధా అట్ఠకథాచరియేహి. తస్మా తేసం మతేన ఏతేసం ఝానానం పవత్తిక్ఖణే కిచ్చతో ఏవ విక్ఖమ్భనవివేకనిస్సితం. యథా ¶ చ ‘‘విపస్సనాక్ఖణే అజ్ఝాసయతో నిస్సరణవివేకనిస్సిత’’న్తి వుత్తం, ఏవం పటిప్పస్సద్ధివివేకనిస్సితమ్పి భావేతీతి వత్తుం వట్టతి. ఏస నయో విరాగనిస్సితాదీసు. వివేకట్ఠా ఏవ హి విరాగాదయో.

కేవలఞ్హేత్థ వోస్సగ్గో దువిధో పరిచ్చాగవోస్సగ్గో చ పక్ఖన్దనవోస్సగ్గో చాతి. తత్థ పరిచ్చాగవోస్సగ్గోతి విపస్సనాక్ఖణే చ తదఙ్గవసేన, మగ్గక్ఖణే చ సముచ్ఛేదవసేన కిలేసప్పహానం. పక్ఖన్దనవోస్సగ్గోతి విపస్సనాక్ఖణే తన్నిన్నభావేన, మగ్గక్ఖణే పన ఆరమ్మణకరణేన నిబ్బానపక్ఖన్దనం. తదుభయమ్పి ఇమస్మిం లోకియలోకుత్తరమిస్సకే అత్థవణ్ణనానయే వట్టతి. తథా హి అయం సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో యథావుత్తేన పకారేన కిలేసే పరిచ్చజతి, నిబ్బానఞ్చ పక్ఖన్దతి. వోస్సగ్గపరిణామిన్తి ¶ ఇమినా పన సకలేన వచనేన వోస్సగ్గత్తం పరిణమన్తం పరిణతఞ్చ పరిపచ్చన్తం పరిపక్కఞ్చాతి. ఇదం వుత్తం హోతి ‘‘అయఞ్హి బోజ్ఝఙ్గభావనానుయుత్తో భిక్ఖు యథా సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గో కిలేసపరిచ్చాగవోస్సగ్గత్తం నిబ్బానపక్ఖన్దనవోస్సగ్గత్తఞ్చ ¶ పరిపచ్చతి, యథా చ పరిపక్కో హోతి, తథా నం భావేతీ’’తి. ఏస నయో సేసబోజ్ఝఙ్గేసు.

ఇధ పన నిబ్బానంయేవ సబ్బసఙ్ఖతేహి వివిత్తత్తా వివేకో, సబ్బేసం విరాగభావతో విరాగో, నిరోధభావతో నిరోధోతి వుత్తం. మగ్గో ఏవ చ వోస్సగ్గపరిణామీ, తస్మా సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం భావేతి వివేకం ఆరమ్మణం కత్వా పవత్తియా వివేకనిస్సితం. తథా విరాగనిస్సితం నిరోధనిస్సితం. తఞ్చ ఖో అరియమగ్గక్ఖణుప్పత్తియా కిలేసానం సముచ్ఛేదతో పరిచ్చాగభావేన చ నిబ్బానపక్ఖన్దనభావేన చ పరిణతం పరిపక్కన్తి అయమేవ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఏస నయో సేసబోజ్ఝఙ్గేసు.

యఞ్హిస్సాతి ఏతేసు బోజ్ఝఙ్గేసు యంకిఞ్చి అస్స. సేసం వుత్తనయమేవ. ఆసవుప్పత్తియం పనేత్థ ఇమేసం ఉపరిమగ్గత్తయసమ్పయుత్తానం బోజ్ఝఙ్గానం అభావితత్తా యే ఉప్పజ్జేయ్యుం కామాసవో భవాసవో అవిజ్జాసవోతి తయో ఆసవా, భావయతో ఏవంస తే ఆసవా న హోన్తీతి అయం నయో వేదితబ్బో.

ఇమే వుచ్చన్తి…పే… భావనా పహాతబ్బాతి ఇమే తయో ఆసవా ఇమాయ మగ్గత్తయసమ్పయుత్తాయ బోజ్ఝఙ్గభావనాయ పహాతబ్బాతి వుచ్చన్తీతి వేదితబ్బా.

౨౮. ఇదాని ¶ ఇమేహి సత్తహాకారేహి పహీనాసవం భిక్ఖుం థోమేన్తో ఆసవప్పహానే చస్స ఆనిసంసం దస్సేన్తో ఏతేహేవ చ కారణేహి ఆసవప్పహానే సత్తానం ఉస్సుక్కం జనేన్తో యతో ఖో, భిక్ఖవే…పే… అన్తమకాసి దుక్ఖస్సాతి ఆహ. తత్థ యతో ఖోతి సామివచనే తోకారో, యస్స ఖోతి వుత్తం హోతి. పోరాణా పన యస్మిం కాలేతి వణ్ణయన్తి. యే ఆసవా దస్సనా పహాతబ్బాతి యే ఆసవా దస్సనేన పహాతబ్బా, తే దస్సనేనేవ పహీనా హోన్తి, న అప్పహీనేసుయేవ పహీనసఞ్ఞీ హోతి. ఏవం సబ్బత్థ విత్థారో.

సబ్బాసవసంవరసంవుతోతి సబ్బేహి ఆసవపిధానేహి పిహితో, సబ్బేసం వా ఆసవానం పిధానేహి పిహితో. అచ్ఛేచ్ఛి ¶ తణ్హన్తి సబ్బమ్పి తణ్హం ఛిన్ది, సంఛిన్ది సముచ్ఛిన్ది. వివత్తయి ¶ సంయోజనన్తి దసవిధమ్పి సంయోజనం పరివత్తయి నిమ్మలమకాసి. సమ్మాతి హేతునా కారణేన. మానాభిసమయాతి మానస్స దస్సనాభిసమయా పహానాభిసమయా చ. అరహత్తమగ్గో హి కిచ్చవసేన మానం పస్సతి, అయమస్స దస్సనాభిసమయో. తేన దిట్ఠో పన సో తావదేవ పహీయతి దిట్ఠవిసేన దిట్ఠసత్తానం జీవితం వియ. అయమస్స పహానాభిసమయో.

అన్తమకాసి దుక్ఖస్సాతి ఏవం అరహత్తమగ్గేన సమ్మా మానస్స దిట్ఠత్తా పహీనత్తా చ యే ఇమే ‘‘కాయబన్ధనస్స అన్తో జీరతి (చూళవ. ౨౭౮). హరితన్తం వా’’తి (మ. ని. ౧.౩౦౪) ఏవం వుత్తఅన్తిమమరియాదన్తో చ, ‘‘అన్తమిదం, భిక్ఖవే, జీవికాన’’న్తి (ఇతివు. ౯౧; సం. ని. ౩.౮౦) ఏవం వుత్తలామకన్తో చ, ‘‘సక్కాయో ఏకో అన్తో’’తి (అ. ని. ౬.౬౧) ఏవం వుత్తకోట్ఠాసన్తో చ, ‘‘ఏసేవన్తో దుక్ఖస్స సబ్బపచ్చయసఙ్ఖయా’’తి (సం. ని. ౨.౫౧) ఏవం వుత్తకోటన్తో చాతి ఏవం చత్తారో అన్తా, తేసు సబ్బస్సేవ వట్టదుక్ఖస్స అన్తం చతుత్థకోటిసఙ్ఖాతం అన్తిమకోటిసఙ్ఖాతం అన్తమకాసి పరిచ్ఛేదం పరివటుమం అకాసి. అన్తిమసముస్సయమత్తావసేసం దుక్ఖం అకాసీతి వుత్తం హోతి.

అత్తమనా తే భిక్ఖూతి సకమనా తుట్ఠమనా, పీతిసోమనస్సేహి వా సమ్పయుత్తమనా హుత్వా. భగవతో భాసితం అభినన్దున్తి ఇదం దుక్ఖస్స అన్తకిరియాపరియోసానం ¶ భగవతో భాసితం సుకథితం సులపితం, ఏవమేతం భగవా ఏవమేతం సుగతాతి మత్థకేన సమ్పటిచ్ఛన్తా అబ్భనుమోదింసూతి.

సేసమేత్థ యం న వుత్తం, తం పుబ్బే వుత్తత్తా చ సువిఞ్ఞేయ్యత్తా చ న వుత్తం. తస్మా సబ్బం వుత్తానుసారేన అనుపదసో పచ్చవేక్ఖితబ్బం.

భావనాపహాతబ్బఆసవవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

సబ్బాసవసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౩. ధమ్మదాయాదసుత్తవణ్ణనా

౨౯. ఏవం ¶ మే సుతన్తి ధమ్మదాయాదసుత్తం. యస్మా పనస్స అట్ఠుప్పత్తికో నిక్ఖేపో, తస్మా తం దస్సేత్వా వస్స అపుబ్బపదవణ్ణనం కరిస్సామ. కతరాయ చ పనిదం అట్ఠుప్పత్తియా నిక్ఖిత్తన్తి. లాభసక్కారే. భగవతో కిర మహాలాభసక్కారో ఉప్పజ్జి. యథా తం చత్తారో అసఙ్ఖ్యేయ్యే పూరితదానపారమీసఞ్చయస్స. సబ్బదిసాసు యమకమహామేఘో ¶ వుట్ఠహిత్వా మహోఘం వియ సబ్బపారమియో ఏకస్మిం అత్తభావే విపాకం దస్సామాతి సమ్పిణ్డితా వియ లాభసక్కారమహోఘం నిబ్బత్తయింసు. తతో తతో అన్నపానయానవత్థమాలాగన్ధవిలేపనాదిహత్థా ఖత్తియబ్రాహ్మణాదయో ఆగన్త్వా – ‘‘కహం బుద్ధో, కహం భగవా, కహం దేవదేవో, నరాసభో, పురిససీహో’’తి భగవన్తం పరియేసన్తి. సకటసతేహిపి పచ్చయే ఆహరిత్వా ఓకాసం అలభమానా సమన్తా గావుతప్పమాణమ్పి సకటధురేన సకటధురమాహచ్చతిట్ఠన్తి చేవ అనుబన్ధన్తి చ. అన్ధకవిన్దబ్రాహ్మణాదయో వియ. సబ్బం ఖన్ధకే తేసు తేసు సుత్తేసు చ ఆగతనయేనేవ వేదితబ్బం. యథా చ భగవతో, ఏవం భిక్ఖుసఙ్ఘస్సాపి.

వుత్తమ్పి చేతం – ‘‘తేన ఖో పన సమయేన భగవా సక్కతో హోతి గరుకతో మానితో పూజితో అపచితో లాభీ చీవరపిణ్డపాతసేనాసనగిలానపచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారానం, భిక్ఖుసఙ్ఘోపి ఖో సక్కతో హోతి…పే… పరిక్ఖారాన’’న్తి (ఉదా. ౧౪). తథా – ‘‘యావతా ¶ ఖో, చున్ద, ఏతరహి సఙ్ఘో వా గణో వా లోకే ఉప్పన్నో, నాహం, చున్ద, అఞ్ఞం ఏకసఙ్ఘమ్పి సమనుపస్సామి, ఏవం లాభగ్గయసగ్గపత్తం, యథరివ, చున్ద, భిక్ఖుసఙ్ఘో’’తి (దీ. ని. ౩.౧౭౬).

స్వాయం భగవతో చ భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ ఉప్పన్నో లాభసక్కారో ఏకతో హుత్వా ద్విన్నం మహానదీనం ఉదకమివ అప్పమేయ్యో అహోసి. కమేన భిక్ఖూ పచ్చయగరుకా పచ్చయబాహులికా అహేసుం. పచ్ఛాభత్తమ్పి తేలమధుఫాణితాదీసు ఆహటేసు గణ్డింయేవ పహరిత్వా ‘‘అమ్హాకం ఆచరియస్స దేథ, ఉపజ్ఝాయస్స దేథా’’తి ఉచ్చాసద్దమహాసద్దం కరోన్తి. సా చ నేసం పవత్తి భగవతోపి ¶ పాకటా అహోసి. తతో భగవా అననుచ్ఛవికన్తి ధమ్మసంవేగం ఉప్పాదేత్వా చిన్తేసి –

‘‘పచ్చయా అకప్పియాతి న సక్కా సిక్ఖాపదం పఞ్ఞపేతుం. పచ్చయపటిబద్ధా హి కులపుత్తానం సమణధమ్మవుత్తి. హన్దాహం ధమ్మదాయాదపటిపదం దేసేమి. సా సిక్ఖాకామానం కులపుత్తానం సిక్ఖాపదపఞ్ఞత్తి వియ భవిస్సతి నగరద్వారే ఠపితసబ్బకాయికఆదాసో వియ చ, యథా హి నగరద్వారే ఠపితే సబ్బకాయికే ఆదాసే చత్తారో వణ్ణా అత్తనో ఛాయం దిస్వా వజ్జం పహాయ నిద్దోసా హోన్తి, ఏవమేవ సిక్ఖాకామా కులపుత్తా పయోగమణ్డనేన అత్తానం మణ్డేతుకామా ఇమం సబ్బకాయికాదాసూపమం ¶ దేసనం ఆవజ్జిత్వా ఆమిసదాయాదపటిపదం వజ్జేత్వా ధమ్మదాయాదపటిపదం పూరేన్తా ఖిప్పమేవ జాతిజరామరణస్స అన్తం కరిస్సన్తీ’’తి. ఇమిస్సా అట్ఠుప్పత్తియా ఇదం సుత్తం అభాసి.

తత్థ ధమ్మదాయాదా మే, భిక్ఖవే, భవథ, మా ఆమిసదాయాదాతి ధమ్మస్స మే దాయాదా, భిక్ఖవే, భవథ, మా ఆమిసస్స. యో మయ్హం ధమ్మో, తస్స పటిగ్గాహకా భవథ, యఞ్చ ఖో మయ్హం ఆమిసం, తస్స మా పటిగ్గాహకా భవథాతి వుత్తం హోతి. తత్థ ధమ్మోపి దువిధో – నిప్పరియాయధమ్మో, పరియాయధమ్మోతి. ఆమిసమ్పి దువిధం – నిప్పరియాయామిసం, పరియాయామిసన్తి. కథం? మగ్గఫలనిబ్బానభేదో హి నవవిధోపి లోకుత్తరధమ్మో నిప్పరియాయధమ్మో నిబ్బత్తితధమ్మో, న యేన కేనచి పరియాయేన కారణేన వా లేసేన వా ధమ్మో. యం పనిదం వివట్టూపనిస్సితం కుసలం, సేయ్యథిదం, ఇధేకచ్చో ¶ వివట్టం పత్థేన్తో దానం దేతి, సీలం సమాదియతి, ఉపోసథకమ్మం కరోతి, గన్ధమాలాదీహి వత్థుపూజం కరోతి, ధమ్మం సుణాతి దేసేతి ఝానసమాపత్తియో నిబ్బత్తేతి, ఏవం కరోన్తో అనుపుబ్బేన నిప్పరియాయధమ్మం అమతం నిబ్బానం పటిలభతి, అయం పరియాయధమ్మో. తథా చీవరాదయో చత్తారో పచ్చయా నిప్పరియాయామిసమేవ, న అఞ్ఞేన పరియాయేన కారణేన వా లేసేన వా ఆమిసం. యం పనిదం వట్టగామికుసలం, సేయ్యథిదం, ఇధేకచ్చో వట్టం పత్థేన్తో సమ్పత్తిభవం ఇచ్ఛమానో దానం దేతి…పే… సమాపత్తియో నిబ్బత్తేతి, ఏవం కరోన్తో అనుపుబ్బేన దేవమనుస్ససమ్పత్తిం పటిలభతి, ఇదం పరియాయామిసం నామ.

తత్థ నిప్పరియాయధమ్మోపి భగవతోయేవ సన్తకో. భగవతా హి కథితత్తా భిక్ఖూ ¶ మగ్గఫలనిబ్బానాని అధిగచ్ఛన్తి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘సో హి బ్రాహ్మణ భగవా అనుప్పన్నస్స మగ్గస్స ఉప్పాదేతా, అసఞ్జాతస్స మగ్గస్స సఞ్జనేతా, అనక్ఖాతస్స మగ్గస్స అక్ఖాతా, మగ్గఞ్ఞూ మగ్గవిదూ మగ్గకోవిదో. మగ్గానుగా చ పన ఏతరహి సావకా విహరన్తి పచ్ఛా సమన్నాగతా’’తి (మ. ని. ౩.౭౯) చ – ‘‘సో హావుసో, భగవా జానం జానాతి, పస్సం పస్సతి చక్ఖుభూతో ఞాణభూతో ధమ్మభూతో బ్రహ్మభూతో వత్తా పవత్తా అత్థస్స నిన్నేతా అమతస్స దాతా ధమ్మస్సామీ తథాగతో’’తి (మ. ని. ౧.౨౦౩) చ. పరియాయధమ్మోపి భగవతోయేవ సన్తకో. భగవతా ¶ హి కథితత్తా ఏవం జానన్తి ‘‘వివట్టం పత్థేత్వా దానం దేన్తో…పే… సమాపత్తియో నిబ్బత్తేన్తో అనుక్కమేన అమతం నిబ్బానం పటిలభతీ’’తి. నిప్పరియాయామిసమ్పి చ భగవతోయేవ సన్తకం. భగవతా హి అనుఞ్ఞాతత్తాయేవ భిక్ఖూహి జీవకవత్థుం ఆదిం కత్వా పణీతచీవరం లద్ధం. యథాహ ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, గహపతిచీవరం. యో ఇచ్ఛతి, పంసుకూలికో హోతు, యో ఇచ్ఛతి, గహపతిచీవరం సాదియతు. ఇతరీతరేనపాహం, భిక్ఖవే, సన్తుట్ఠింయేవ వణ్ణేమీ’’తి (మహావ. ౩౩౭).

పుబ్బే చ భిక్ఖూ పణీతపిణ్డపాతం నాలత్థుం. సపదానపిణ్డియాలోపభోజనా ఏవాహేసుం. తేహి రాజగహే విహరన్తేన భగవతా – ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, సఙ్ఘభత్తం ఉద్దేసభత్తం నిమన్తనం సలాకభత్తం పక్ఖికం ¶ ఉపోసథికం పాటిపదిక’’న్తి (చూళవ. ౩౨౫) ఏవం అనుఞ్ఞాతత్తాయేవ పణీతభోజనం లద్ధం. తథా సేనాసనం. పుబ్బే హి అకతపబ్భారరుక్ఖమూలాదిసేనాసనాయేవ భిక్ఖూ అహేసుం. తే ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఞ్చ లేణానీ’’తి (చూళవ. ౨౯౪) ఏవం భగవతా అనుఞ్ఞాతత్తాయేవ విహారో అడ్ఢయోగో పాసాదో హమ్మియం గుహాతి ఇమాని సేనాసనాని లభింసు. పుబ్బే చ ముత్తహరీతకేనేవ భేసజ్జం అకంసు. తే భగవతాయేవ – ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఞ్చ భేసజ్జాని, సేయ్యథిదం, సప్పి, నవనీతం, తేలం, మధు, ఫాణిత’’న్తి (మహావ. ౨౬౦) ఏవమాదినా నయేన అనుఞ్ఞాతత్తా నానాభేసజ్జాని లభింసు.

పరియాయామిసమ్పి భగవతోయేవ సన్తకం. భగవతా హి కథితత్తా యేవ జానన్తి – ‘‘సమ్పత్తిభవం పత్థేన్తో దానం దత్వా సీలం…పే… సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా అనుక్కమేన పరియాయామిసం దిబ్బసమ్పత్తిం మనుస్ససమ్పత్తిం పటిలభతీ’’తి. తదేవ, యస్మా నిప్పరియాయధమ్మోపి పరియాయధమ్మోపి ¶ నిప్పరియాయామిసమ్పి పరియాయామిసమ్పి భగవతోయేవ సన్తకం, తస్మా తత్థ అత్తనో సామిభావం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘ధమ్మదాయాదా మే, భిక్ఖవే, భవథ మా ఆమిసదాయాదా’’తి.

యో మయ్హం సన్తకో దువిధోపి ధమ్మో, తస్స దాయాదా భవథ. యఞ్చ ఖో ఏతం మయ్హమేవ సన్తకం ఆమిసం, తస్స ¶ దాయాదా మా భవథ. ధమ్మకోట్ఠాసస్సేవ సామినో భవథ, మా ఆమిసకోట్ఠాసస్స. యో హి జినసాసనే పబ్బజిత్వా పచ్చయపరమో విహరతి చతూసు తణ్హుప్పాదేసు సన్దిస్సమానో నిక్ఖిత్తధురో ధమ్మానుధమ్మప్పటిపత్తియం, అయం ఆమిసదాయాదో నామ. తాదిసా మా భవథ. యో పన అనుఞ్ఞాతపచ్చయేసు అప్పిచ్ఛతాదీని నిస్సాయ పటిసఙ్ఖా సేవమానో పటిపత్తిపరమో విహరతి చతూసు అరియవంసేసు సన్దిస్సమానో, అయం ధమ్మదాయాదో నామ. తాదిసా భవథాతి వుత్తం హోతి.

ఇదాని యేసం తత్థ ఏతదహోసి, భవిస్సతి వా అనాగతమద్ధానం ‘‘కిం ను ఖో భగవా సావకానం అలాభత్థికో ఏవమాహా’’తి, తేసం అతిపణీతలాభత్థికో అహం ఏవం వదామీతి దస్సేతుమాహ అత్థి మే తుమ్హేసు…పే… నో ఆమిసదాయాదాతి.

తస్సాయమత్థో ¶ – అత్థి మే తుమ్హేసు అనుకమ్పా అనుద్దయా హితేసితా, కేన ను ఖో కారణేన కేన ఉపాయేన సావకా ధమ్మదాయాదా అస్సు ధమ్మకోట్ఠాససామినో, నో ఆమిసదాయాదాతి. అయం పన అధిప్పాయో, పస్సతి కిర భగవా ఆమిసగరుకానం ఆమిసే ఉపక్ఖలితానం అతీతకాలే తావ కపిలస్స భిక్ఖునో, ‘‘సఙ్ఘాటిపి ఆదిత్తా హోతీ’’తిఆదినా (పారా. ౨౩౦; సం. ని. ౨.౨౧౮) నయేన ఆగతపాపభిక్ఖుభిక్ఖునీసిక్ఖమానాదీనఞ్చ అనేకసతానం అపాయపరిపూరణత్తం అత్తనో సాసనే పబ్బజితానఞ్చ దేవదత్తాదీనం. ధమ్మగరుకానం పన సారిపుత్తమోగ్గల్లానమహాకస్సపాదీనం అభిఞ్ఞాపటిసమ్భిదాదిగుణప్పటిలాభం. తస్మా తేసం అపాయా పరిముత్తిం సబ్బగుణసమ్పత్తిఞ్చ ఇచ్ఛన్తో ఆహ – ‘‘అత్థి మే తుమ్హేసు అనుకమ్పా కిన్తి మే సావకా ధమ్మదాయాదా భవేయ్యుం, నో ఆమిసదాయాదా’’తి. పచ్చయగరుకో చ చతుపరిసన్తరే కూటకహాపణో వియ నిబ్బుతఙ్గారో వియ చ నిత్తేజో నిప్పభో హోతి. తతో వివత్తితచిత్తో ధమ్మగరుకో ¶ తేజవా సీహోవ అభిభుయ్యచారీ, తస్మాపి ఏవమాహ – ‘‘అత్థి మే…పే… నో ఆమిసదాయాదా’’తి.

ఏవం ‘‘ధమ్మదాయాదా మే, భిక్ఖవే, భవథ, మా ఆమిసదాయాదా’’తి ఇదం అనుకమ్పాయ పణీతతరం లాభం ఇచ్ఛన్తేన వుత్తం, నో అలాభత్థికేనాతి సావేత్వా ఇదాని ఇమస్స ఓవాదస్స అకరణే ఆదీనవం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తుమ్హే చ మే, భిక్ఖవే…పే… నో ధమ్మదాయాదా’’తి. తత్థ తుమ్హేపి తేన ¶ ఆదియా భవేయ్యాథాతి తుమ్హేపి తేన ఆమిసదాయాదభావేన నో ధమ్మదాయాదభావేన ఆదియా భవేయ్యాథ. అపదిసితబ్బా విసుం కాతబ్బా వవత్థపేతబ్బా, విఞ్ఞూహి గారయ్హా భవేయ్యాథాతి వుత్తం హోతి. కిన్తి? ఆమిసదాయాదా సత్థుసావకా విహరన్తి, నో ధమ్మదాయాదాతి.

అహమ్పి తేన ఆదియో భవేయ్యన్తి అహమ్పి తేన తుమ్హాకం ఆమిసదాయాదభావేన నో ధమ్మదాయాదభావేన గారయ్హో భవేయ్యం. కిన్తి? ఆమిస…పే… దాయాదాతి. ఇదం భగవా తేసం అతీవ ముదుకరణత్థమాహ. అయఞ్హి ఏత్థ అధిప్పాయో – సచే, భిక్ఖవే, తుమ్హే ఆమిసలోలా చరిస్సథ, తత్థ విఞ్ఞూ మం గరహిస్సన్తి ‘‘కథఞ్హి నామ సబ్బఞ్ఞూ సమానో అత్తనో సావకే ¶ ధమ్మదాయాదే నో ఆమిసదాయాదే కాతుం న సక్కోతీ’’తి. సేయ్యథాపి నామ అనాకప్పసమ్పన్నే భిక్ఖూ దిస్వా ఆచరియుపజ్ఝాయే గరహన్తి ‘‘కస్సిమే సద్ధివిహారికా, కస్సన్తేవాసికా’’తి; సేయ్యథా వా పన కులకుమారకే వా కులకుమారికాయో వా దుస్సీలే పాపధమ్మే దిస్వా మాతాపితరో గరహన్తి ‘‘కస్సిమే పుత్తా, కస్స ధీతరో’’తి; ఏవమేవ మం విఞ్ఞూ గరహిస్సన్తి ‘‘కథఞ్హి నామ సబ్బఞ్ఞూ సమానో అత్తనో సావకే ధమ్మదాయాదే నో ఆమిసదాయాదే కాతుం న సక్కోతీ’’తి.

ఏవం ఇమస్స ఓవాదస్స అకరణే ఆదీనవం దస్సేత్వా కరణే ఆనిసంసం దస్సేన్తో తుమ్హే చ మేతిఆదిమాహ. తత్థ అహమ్పి తేన న ఆదియో భవేయ్యన్తి సేయ్యథాపి నామ వత్తపరిపూరకే దహరభిక్ఖూ ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాసమ్పన్నే వస్ససతికత్థేరే వియ ఆకప్పసమ్పన్నే దిస్వా, కస్స సద్ధివిహారికా, కస్సన్తేవాసికాతి, అసుకస్సాతి, ‘‘పతిరూపం థేరస్స, పటిబలో వత ఓవదితుం అనుసాసితు’’న్తి ఆచరియుపజ్ఝాయా న ఆదియా న గారయ్హా భవన్తి, ఏవమేవ అహమ్పి తేన తుమ్హాకం ధమ్మదాయాదభావేన నో ఆమిసదాయాదభావేన కస్స సావకా నాలకపటిపదం ¶ తువట్టకపటిపదం చన్దూపమపటిపదం రథవినీతపటిపదం మహాగోసిఙ్గసాలపటిపదం మహాసుఞ్ఞతపటిపదం పటిపన్నా చతుపచ్చయసన్తోసభావనారామఅరియవంసేసు సక్ఖిభూతా పచ్చయగేధతో వివత్తమానసా అబ్భా ముత్తచన్దసమా విహరన్తీతి; ‘‘సమణస్స ¶ గోతమస్సా’’తి వుత్తే ‘‘సబ్బఞ్ఞూ వత భగవా, అసక్ఖి వత సావకే ఆమిసదాయాదపటిపదం ఛడ్డాపేత్వా ధమ్మదాయాదపటిపత్తిపూరకే కాతు’’న్తి విఞ్ఞూనం న ఆదియో న గారయ్హో భవేయ్యన్తి. ఏవమిమస్మిం పదే అధిప్పాయం ఞత్వా సేసం కణ్హపక్ఖే వుత్తనయపచ్చనీకేన వేదితబ్బం. ఏవం ఇమస్స ఓవాదస్స కరణే ఆనిసంసం దస్సేత్వా ఇదాని తం ఓవాదం నియ్యాతేన్తో ఆహ – ‘‘తస్మా తిహ మే, భిక్ఖవే…పే… నో ఆమిసదాయాదా’’తి.

౩౦. ఏవమిమం ఓవాదం నియ్యాతేత్వా ఇదాని తస్సా ధమ్మదాయాదపటిపత్తియా పరిపూరకారిం థోమేతుం ఇధాహం, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. భగవతో హి థోమనం సుత్వాపి హోన్తియేవ తదత్థాయ పటిపజ్జితారో.

తత్థ ¶ ఇధాతి నిపాతపదమేతం. భుత్తావీతి భుత్తవా, కతభత్తకిచ్చోతి వుత్తం హోతి. పవారితోతి యావదత్థపవారణాయ పవారితో, యావదత్థం భుఞ్జిత్వా పటిక్ఖిత్తభోజనో తిత్తోవాతి వుత్తం హోతి. చతుబ్బిధా హి పవారణా వస్సంవుట్ఠపవారణా పచ్చయపవారణా అనతిరిత్తపవారణా యావదత్థపవారణాతి. తత్థ, ‘‘అనుజానామి భిక్ఖవే, వస్సంవుట్ఠానం భిక్ఖూనం తీహి ఠానేహి పవారేతు’’న్తి (మహావ. ౨౦౯) అయం వస్సంవుట్ఠపవారణా. ‘‘ఇచ్ఛామహం, భన్తే, సఙ్ఘం చతుమాసం భేసజ్జేన పవారేతు’’న్తి (పాచి. ౩౦౩) చ ‘‘అఞ్ఞత్ర పునపవారణాయ అఞ్ఞత్ర నిచ్చపవారణాయా’’తి (పాచి. ౩౦౭) చ అయం పచ్చయపవారణా. ‘‘పవారితో నామ అసనం పఞ్ఞాయతి, భోజనం పఞ్ఞాయతి, హత్థపాసే ఠితో అభిహరతి, పటిక్ఖేపో పఞ్ఞాయతి, ఏసో పవారితో నామా’’తి (పాచి. ౨౩౯) అయం అనతిరిత్తపవారణా. ‘‘పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన సహత్థా సన్తప్పేసి సమ్పవారేసీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౯౭, ౩౫౮) అయం యావదత్థపవారణా. అయమిధ అధిప్పేతా. తేన వుత్తం ‘‘పవారితోతి యావదత్థపవారణాయ పవారితో’’తి.

పరిపుణ్ణోతి భోజనేన పరిపుణ్ణో. పరియోసితోతి పరియోసితభోజనో, ఉత్తరపదలోపో దట్ఠబ్బో ¶ . యావతకం భుఞ్జితబ్బం, తావతకం భుత్తం హోతి, అవసితా మే భోజనకిరియాతి అత్థో. సుహితోతి ధాతో, జిఘచ్ఛాదుక్ఖాభావేన వా సుఖితోతి వుత్తం హోతి. యావదత్థోతి యావతకో ¶ మే భోజనేన అత్థో, సో సబ్బో పత్తోతి. ఏత్థ చ పురిమానం తిణ్ణం పచ్ఛిమాని సాధకాని. యో హి పరియోసితో, సో భుత్తావీ హోతి. యో చ సుహితో, సో యావదత్థపవారణాయ పవారితో. యో యావదత్థో, సో పరిపుణ్ణోతి. పురిమాని వా పచ్ఛిమానం. యస్మా హి భుత్తావీ, తస్మా పరియోసితో. యస్మా పవారితో, తస్మా సుహితో. యస్మా పరిపుణ్ణో, తస్మా యావదత్థోతి. సబ్బఞ్చేతం పరికప్పేత్వా వుత్తన్తి వేదితబ్బం.

సియాతి ఏకంసే చ వికప్పనే చ. ‘‘పథవీధాతు సియా అజ్ఝత్తికా, సియా బాహిరా’’తి (మ. ని. ౩.౩౪౯) ఏకంసే. ‘‘సియా అఞ్ఞతరస్స భిక్ఖునో ఆపత్తి వీతిక్కమో’’తి (మ. ని. ౩.౩౯) వికప్పనే. ఇధ ఉభయమ్పి వట్టతి. అతిరేకోవ అతిరేకధమ్మో. తథా ఛడ్డనీయ ధమ్మో. అధికో చ ఛడ్డేతబ్బో చ, న అఞ్ఞం కిఞ్చి కాతబ్బోతి ¶ అత్థో. అథాతి తమ్హి కాలే. జిఘచ్ఛాదుబ్బల్యపరేతాతి జిఘచ్ఛాయ చ దుబ్బల్యేన చ పరేతా ఫుట్ఠా అనుగతా చ అట్ఠపి దసపి దివసాని. తత్థ కేచి జిఘచ్ఛితాపి న దుబ్బలా హోన్తి, సక్కోన్తి జిఘచ్ఛం సహితుం. ఇమే పన న తాదిసాతి దస్సేతుం ఉభయమాహ. త్యాహన్తి తే అహం. సచే ఆకఙ్ఖథాతి యది ఇచ్ఛథ.

అప్పహరితేతి అప్పరుళ్హహరితే, యస్మిం ఠానే పిణ్డపాతజ్ఝోత్థరణేన వినస్సనధమ్మాని తిణాని నత్థి, తస్మిన్తి అత్థో. తేన నిత్తిణఞ్చ మహాతిణగహనం చ, యత్థ సకటేనపి ఛడ్డితే పిణ్డపాతే తిణాని న వినస్సన్తి, తఞ్చ ఠానం పరిగ్గహితం హోతి. భూతగామసిక్ఖాపదస్స హి అవికోపనత్థమేతం వుత్తం.

అప్పాణకేతి నిప్పాణకే పిణ్డపాతజ్ఝోత్థరణేన మరితబ్బపాణకరహితే వా మహాఉదకక్ఖన్ధే. పరిత్తోదకే ఏవ హి భత్తపక్ఖేపేన ఆళులితే సుఖుమపాణకా మరన్తి, న మహాతళాకాదీసూతి. పాణకానురక్ఖణత్థఞ్హి ఏతం వుత్తం. ఓపిలాపేస్సామీతి నిముజ్జాపేస్సామి.

తత్రేకస్సాతి తేసు ద్వీసు ఏకస్స. యో ఇమం ధమ్మదేసనం సుట్ఠు సుతవా పునప్పునం ఆవజ్జేతి చ ¶ , తం సన్ధాయాహ వుత్తం ఖో పనేతన్తి. అయం వుత్త-సద్దో కేసోహారణేపి దిస్సతి ‘‘కాపటికో మాణవో దహరో వుత్తసిరో’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౪౨౬). రోపితేపి ‘‘యథా సారదికం బీజం, ఖేత్తే వుత్తం విరూహతీ’’తిఆదీసు ¶ (జా. ౧.౩.౩౧). కథితేపి ‘‘వుత్తమిదం భగవతా, వుత్తమిదం అరహతా’’తిఆదీసు. ఇధ పన కథితే దట్ఠబ్బో. కథితం ఖో పనేతన్తి అయఞ్హిస్స అత్థో. ఆమిసఞ్ఞతరన్తి చతున్నం పచ్చయామిసానం అఞ్ఞతరం, ఏకన్తి అత్థో. యదిదన్తి నిపాతో, సబ్బలిఙ్గవిభత్తివచనేసు తాదిసోవ తత్థ తత్థ అత్థతో పరిణామేతబ్బో. ఇధ పనాస్స యో ఏసోతి అత్థో. యో ఏసో పిణ్డపాతో నామ. ఇదం ఆమిసఞ్ఞతరన్తి వుత్తం హోతి. యంనూనాహన్తి సాధు వతాహం. ఏవన్తి యథా ఇదాని ఇమం ఖణం వీతినామేమి, ఏవమేవ రత్తిన్దివం. వీతినామేయ్యన్తి ఖేపేయ్యం అతివత్తాపేయ్యం.

సో తం పిణ్డపాతన్తి సో తం సదేవకేన లోకేన సిరసా సమ్పటిచ్ఛితబ్బరూపం సుగతాతిరిత్తమ్పి పిణ్డపాతం అభుఞ్జిత్వా ధమ్మదాయాదభావం ఆకఙ్ఖమానో ¶ ఆదిత్తసీసూపమం పచ్చవేక్ఖిత్వా తేనేవ జిఘచ్ఛాదుబ్బల్యేన ఏవం తం రత్తిన్దివం వీతినామేయ్య.

అథ దుతియస్సాతి ఇమస్మిం పన వారే ఏస సఙ్ఖేపో, సచే సో భిక్ఖు, యంనూనాహం…పే… వీతినామేయ్యన్తి చిన్తేన్తో ఏవమ్పి చిన్తేయ్య, పబ్బజితేన ఖో వాళమిగాకులే అరఞ్ఞే భేసజ్జం వియ పఞ్చకామగుణవాళాకులే గామే పిణ్డపాతోపి దుక్ఖం పరియేసితుం. అయం పన పిణ్డపాతో ఇతి పరియేసనాదీనవవిముత్తో చ సుగతాతిరిత్తో చాతి ఉభతో సుజాతఖత్తియకుమారో వియ హోతి, యేహి చ పఞ్చహి కారణేహి పిణ్డపాతో న పరిభుఞ్జితబ్బో హోతి. సేయ్యథిదం, పుగ్గలం గరహిత్వా న పరిభుఞ్జితబ్బో హోతి ‘‘అలజ్జిపుగ్గలస్స సన్తకో’’తి. అపరిసుద్ధఉప్పత్తితాయ న పరిభుఞ్జితబ్బో హోతి ‘‘భిక్ఖునిపరిపాచనఅసన్తసమ్భావనుప్పన్నో’’తి. సామికానుకమ్పాయ న పరిభుఞ్జితబ్బో హోతి ‘‘పిణ్డపాతసామికో భిక్ఖు జిఘచ్ఛితో’’తి. సో ధాతో తస్సేవ అన్తేవాసికాదీసు అనుకమ్పాయ న పరిభుఞ్జితబ్బో హోతి ‘‘అన్తేవాసికా అఞ్ఞే వా తప్పటిబద్ధా జిఘచ్ఛితా’’తి, తేపి ధాతా సుహితా, అపిచ ఖో అస్సద్ధతాయ న పరిభుఞ్జితబ్బో హోతి ‘‘పిణ్డపాతసామికో భిక్ఖు అస్సద్ధో’’తి. తేహి చ కారణేహి అయం విముత్తో. భగవా హి లజ్జీనం అగ్గో, పరిసుద్ధుప్పత్తికో పిణ్డపాతో, భగవా చ ధాతో సుహితో, పచ్చాసీసకోపి అఞ్ఞో పుగ్గలో నత్థి, యే లోకే సద్ధా, భగవా తేసం అగ్గోతి ఏవం చిన్తేత్వా ¶ చ సో తం పిణ్డపాతం భుఞ్జిత్వా…పే… వీతినామేయ్య. ఏత్తావతా ¶ యోపి అభుఞ్జిత్వా సమణధమ్మం కరోతి, సోపి భుఞ్జితబ్బకమేవ పిణ్డపాతం న భుత్తో హోతి. యోపి భుఞ్జిత్వా సమణధమ్మం కరోతి, సోపి భుఞ్జితబ్బకమేవ భుత్తో హోతి. నత్థి పిణ్డపాతే విసేసో. పుగ్గలే పన అత్థి విసేసో. తస్మా తం దస్సేన్తో కిఞ్చాపి సోతిఆదిమాహ.

తత్థ కిఞ్చాపీతి అనుజాననప్పసంసనత్థే నిపాతో. కిం అనుజానాతి? తస్స భిక్ఖునో తం అనవజ్జపరిభోగం. కిం పసంసతి? భుత్వా సమణధమ్మకరణం. ఇదం వుత్తం హోతి యదిపి సో భిక్ఖు ఏవం భుఞ్జితబ్బమేవ భుఞ్జిత్వా కాతబ్బమేవ కరేయ్య. అథ ఖో అసుయేవ మే పురిమో భిక్ఖూతి యో పురిమో భిక్ఖు తమ్పి పిణ్డపాతం పటిక్ఖిపిత్వా సమణధమ్మం కరోతి, సోయేవ మమ ద్వీసు సూరేసు సూరతరో వియ ద్వీసు పణ్డితేసు పణ్డితతరో వియ చ పుజ్జతరో ¶ చ పాసంసతరో చ, దుతియభిక్ఖుతో అతిరేకేన పూజనీయో చ పసంసనీయో చాతి వుత్తం హోతి.

ఇదాని తమత్థం కారణేన సాధేన్తో తం కిస్స హేతూతిఆదిమాహ. తస్సత్థో, తత్థ సియా తుమ్హాకం, కస్మా సో భిక్ఖు భగవతో పుజ్జతరో చ పాసంసతరో చాతి? తఞ్హి తస్సాతి యస్మా తం పిణ్డపాతపటిక్ఖిపనం తస్స భిక్ఖునో దీఘరత్తం అప్పిచ్ఛతాయ…పే… వీరియారమ్భాయ సంవత్తిస్సతి. కథం? తస్స హి సచే అపరేన సమయేన పచ్చయేసు అత్రిచ్ఛతా వా పాపిచ్ఛతా వా మహిచ్ఛతా వా ఉప్పజ్జిస్సతి. తతో నం ఇమినా పిణ్డపాతపటిక్ఖేపఙ్కుసేన నివారేస్సతి ‘‘అరే త్వం సుగతాతిరిత్తమ్పి పిణ్డపాతం పటిక్ఖిపిత్వా ఈదిసం ఇచ్ఛం ఉప్పాదేసీ’’తి ఏవం పచ్చవేక్ఖమానో. ఏస నయో అసన్తుట్ఠియా అసంలేఖస్స చుప్పన్నస్స నివారణే. ఏవం తావస్స అప్పిచ్ఛతాయ సన్తుట్ఠియా సంలేఖాయ సంవత్తిస్సతి.

సుభరతాయాతి ఏత్థ అయం సంవణ్ణనా – ఇధేకచ్చో అత్తనోపి ఉపట్ఠాకానమ్పి దుబ్భరో హోతి దుప్పోసో. ఏకచ్చో అత్తనోపి ఉపట్ఠాకానమ్పి సుభరో హోతి సుపోసో. కథం? యో హి అమ్బిలాదీని లద్ధా అనమ్బిలాదీని పరియేసతి, అఞ్ఞస్స ఘరే లద్ధం అఞ్ఞస్స ఘరే ఛడ్డేన్తో సబ్బం గామం విచరిత్వా రిత్తపత్తోవ విహారం పవిసిత్వా నిపజ్జతి, అయం అత్తనో దుబ్భరో. యో పన సాలిమంసోదనాదీనం పత్తే పూరేత్వా దిన్నేపి దుమ్ముఖభావం అనత్తమనభావమేవ చ దస్సేతి, తేసం వా సమ్ముఖావ తం పిణ్డపాతం ‘‘కిం తుమ్హేహి దిన్న’’న్తి అపసాదేన్తో ¶ సామణేరగహట్ఠాదీనమ్పి దేతి ¶ , అయం ఉపట్ఠాకానం దుబ్భరో. ఏతం దిస్వా మనుస్సా దూరతో పరివజ్జన్తి దుబ్భరో భిక్ఖు న సక్కా పోసితున్తి. యో పన యంకిఞ్చి లూఖం వా పణీతం వా లద్ధా తుట్ఠచిత్తోవ భుఞ్జిత్వా విహారం గన్త్వా అత్తనో కమ్మం కరోతి, అయం అత్తనో సుభరో. యో చ పరేసమ్పి అప్పం వా బహుం వా లూఖం వా పణీతం వా దానం అహీళేత్వా అత్తమనో విప్పసన్నముఖో హుత్వా తేసం సమ్ముఖావ పరిభుఞ్జిత్వా యాతి, అయం ఉపట్ఠాకానం సుభరో. ఏతం దిస్వా మనుస్సా అతివియ విస్సత్థా హోన్తి – ‘‘అమ్హాకం భదన్తో సుభరో థోకేనపి తుస్సతి, మయమేవ నం పోసిస్సామా’’తి పటిఞ్ఞం కత్వా పోసేన్తి.

తత్థ సచే అపరేన సమయేన అస్స అత్తనో వా ఉపట్ఠాకానం వా దుబ్భరతానయేన చిత్తం ఉప్పజ్జిస్సతి. తతో నం ఇమినా పిణ్డపాతపటిక్ఖేపఙ్కుసేన నివారేస్సతి – ‘‘అరే త్వం సుగతాతిరిత్తమ్పి పిణ్డపాతం పటిక్ఖిపిత్వా ఈదిసం ¶ చిత్తం ఉప్పాదేసీ’’తి ఏవం పచ్చవేక్ఖమానో, ఏవమస్స సుభరతాయ సంవత్తిస్సతి. సచే పనస్స కోసజ్జం ఉప్పజ్జిస్సతి, తమ్పి ఏతేనేవఙ్కుసేన నివారేస్సతి – ‘‘అరే త్వం నామ తదా సుగతాతిరిత్తమ్పి పిణ్డపాతం పటిక్ఖిపిత్వా తథా జిఘచ్ఛాదుబ్బల్యపరేతోపి సమణధమ్మం కత్వా అజ్జ కోసజ్జమనుయుఞ్జసీ’’తి ఏవం పచ్చవేక్ఖమానో, ఏవమస్స వీరియారమ్భాయ సంవత్తిస్సతి. ఏవమస్స ఇదం పిణ్డపాతపటిక్ఖిపనం దీఘరత్తం అప్పిచ్ఛతాయ…పే… వీరియారమ్భాయ సంవత్తిస్సతి. ఏవమస్సిమే పఞ్చ గుణా పరిపూరా దస కథావత్థూని పరిపూరేస్సన్తి.

కథం? అత్ర హి పాళియంయేవ అప్పిచ్ఛతాసన్తుట్ఠితావీరియారమ్భవసేన తీణి ఆగతాని, సేసాని సల్లేఖేన సఙ్గహితాని. ఇదఞ్హి సబ్బకథావత్థూనం నామమేవ, యదిదం సల్లేఖో. యథాహ – ‘‘యా చ ఖో అయం, ఆనన్ద, కథా అభిసల్లేఖికా చేతోవినీవరణసప్పాయా ఏకన్తనిబ్బిదాయ విరాగాయ నిరోధాయ ఉపసమాయ అభిఞ్ఞాయ సమ్బోధాయ నిబ్బానాయ సంవత్తతి. సేయ్యథిదం, అప్పిచ్ఛకథా’’తి (మ. ని. ౩.౧౮౯, ౧౯౨) విత్థారో. ఏవం ఇమే పఞ్చ గుణా పరిపూరా దస కథావత్థూని పరిపూరేస్సన్తి. దస కథావత్థూని పరిపూరాని తిస్సో సిక్ఖా పరిపూరేస్సన్తి.

కథం? ఏతేసు హి అప్పిచ్ఛకథా సన్తోసకథా అసంసగ్గకథా సీలకథాతి ఇమా చతస్సో కథా అధిసీలసిక్ఖాసఙ్గహితాయేవ ¶ . పవివేకకథా వీరియారమ్భకథా సమాధికథాతి ఇమా తిస్సో అధిచిత్తసిక్ఖసఙ్గహితా ¶ . పఞ్ఞాకథా విముత్తికథా విముత్తిఞాణదస్సనకథాతి ఇమా తిస్సో అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాసఙ్గహితాతి. ఏవం దస కథావత్థూని పరిపూరాని తిస్సో సిక్ఖా పరిపూరేస్సన్తి. తిస్సో సిక్ఖా పరిపూరా పఞ్చ అసేక్ఖధమ్మక్ఖన్ధే పరిపూరేస్సన్తి.

కథం? పరిపూరా హి అధిసీలసిక్ఖా అసేక్ఖో సీలక్ఖన్ధోయేవ హోతి, అధిచిత్తసిక్ఖా అసేక్ఖో సమాధిక్ఖన్ధో, అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా అసేక్ఖా పఞ్ఞా-విముత్తి-విముత్తిఞాణదస్సనక్ఖన్ధా ఏవాతి ఏవం తిస్సో సిక్ఖా పరిపూరా పఞ్చ అసేక్ఖధమ్మక్ఖన్ధే పరిపూరేస్సన్తి. పఞ్చ ధమ్మక్ఖన్ధా పరిపూరా అమతం నిబ్బానం పరిపూరేస్సన్తి. సేయ్యథాపి ఉపరిపబ్బతే పావుస్సకో మహామేఘో అభివుట్ఠో ¶ పబ్బతకన్దరసరసాఖా పరిపూరేతి. తా పరిపూరా కుసోబ్భే, కుసోబ్భా మహాసోబ్భే, మహాసోబ్భా కున్నదియో, కున్నదియో మహానదియో, మహానదియో మహాసముద్దసాగరం పరిపూరేన్తి; ఏవమేవ తస్స భిక్ఖునో ఇమే పఞ్చ గుణా పరిపూరా దస కథావత్థుని ఆదిం కత్వా యావ అమతం నిబ్బానం పరిపూరేస్సన్తి. ఏవమయం భిక్ఖు ధమ్మదాయాదపటిపదం పటిపన్నో పరమధమ్మదాయాదం లభతీతి ఏతమత్థం సమ్పస్సమానో భగవా ‘‘తం కిస్స హేతు తఞ్హి తస్స, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో’’తిఆదిమాహ.

ఏవం తస్స భిక్ఖునో పుజ్జతరపాసంసతరభావం కారణేన సాధేత్వా ఇదాని తే భిక్ఖూ తథత్తాయ సన్నియోజేన్తో తస్మా తిహ మే భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. కిం వుత్తం హోతి, యస్మా యో తం పిణ్డపాతం భుఞ్జిత్వా సమణధమ్మం కరేయ్య, సో ఇమేహి పఞ్చహి మూలగుణేహి పరిబాహిరో. యో పన అభుఞ్జిత్వా కరేయ్య, సో ఇమేసం భాగీ హోతి – ‘‘తస్మా తిహ మే, భిక్ఖవే…పే… నో ఆమిసదాయాదా’’తి.

ఇదమవోచ భగవాతి ఇదం నిదానపరియోసానతో పభుతి యావ నో ఆమిసదాయాదాతి సుత్తప్పదేసం భగవా అవోచ. ఇదం వత్వాన సుగతోతి ఇదఞ్చ సుత్తప్పదేసం వత్వావ సోభనాయ పటిపదాయ గతత్తా సుగతోతి సఙ్ఖం పత్తోయేవ భగవా. ఉట్ఠాయాసనా విహారం పావిసీ పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనతో ఉట్ఠహిత్వా విహారం అత్తనో మహాగన్ధకుటిం పావిసి అసమ్భిన్నాయ ఏవ పరిసాయ. కస్మా ¶ ధమ్మథోమనత్థం.

బుద్ధా ¶ కిర అపరినిట్ఠితాయ దేసనాయ విహారం పవిసన్తా ద్వీహి కారణేహి పవిసన్తి పుగ్గలథోమనత్థం వా ధమ్మథోమనత్థం వా. పుగ్గలథోమనత్థం పవిసన్తో ఏవం చిన్తేసి – ‘‘ఇమం మయా సంఖిత్తేన ఉద్దేసం ఉద్దిట్ఠం, విత్థారేన అవిభత్తం, ధమ్మపటిగ్గాహకా భిక్ఖూ ఉగ్గహేత్వా ఆనన్దం వా కచ్చానం వా ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛిస్సన్తి, తే మయ్హం ఞాణేన సంసన్దేత్వా కథేస్సన్తి, తతో ధమ్మపటిగ్గాహకా పున మం పుచ్ఛిస్సన్తి, తేసం అహం సుకథితం, భిక్ఖవే, ఆనన్దేన సుకథితం కచ్చానేన, మం చేపి తుమ్హే ఏతమత్థం పుచ్ఛేయ్యాథ, అహమ్పి నం ఏవమేవ బ్యాకరేయ్యన్తి ఏవం తే పుగ్గలే థోమేస్సామి, తతో తేసు గారవం జనేత్వా భిక్ఖూ ఉపసఙ్కమిస్సన్తి, తేపి భిక్ఖూ అత్థే చ ధమ్మే చ ¶ నియోజేస్సన్తి, తే తేహి నియోజితా తిస్సో సిక్ఖా పరిపూరేన్తా దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సన్తీ’’తి.

ధమ్మథోమనత్థం పవిసన్తో ఏవం చిన్తేసి, యథా ఇధేవ చిన్తేసి – ‘‘మయి విహారం పవిట్ఠే తమేవ ఆమిసదాయాదం గరహన్తో ధమ్మదాయాదఞ్చ థోమేన్తో ఇమిస్సంయేవ పరిసతి నిసిన్నో సారిపుత్తో ధమ్మం దేసేస్సతి, ఏవం ద్విన్నమ్పి అమ్హాకం ఏకజ్ఝాసయాయ మతియా దేసితా అయం దేసనా అగ్గా చ గరుకా చ భవిస్సతి పాసాణచ్ఛత్తసదిసా. చతురోఘనిత్థరణట్ఠేన తిత్థే ఠపితా నావా వియ మగ్గగమనట్ఠేన చతుయుత్తఆజఞ్ఞరథో వియ చ భవిస్సతి. యథా చ ‘ఏవం కరోన్తస్స అయం దణ్డో’తి పరిసతి ఆణం ఠపేత్వా ఉట్ఠాయాసనా పాసాదం ఆరుళ్హే రాజిని తత్థేవ నిసిన్నో సేనాపతి తం రఞ్ఞా ఠపితం ఆణం పవత్తేతి; ఏవమ్పి మయా ఠపితం దేసనం ఇమిస్సంయేవ పరిసతి నిసిన్నో సారిపుత్తో థోమేత్వా దేసేస్సతి, ఏవం ద్విన్నమ్పి అమ్హాకం మతియా దేసితా అయం దేసనా బలవతరా మజ్ఝన్హికసూరియో వియ పజ్జలిస్సతీ’’తి. ఏవమిధ ధమ్మథోమనత్థం ఉట్ఠాయాసనా విహారం పావిసి.

ఈదిసేసు చ ఠానేసు భగవా నిసిన్నాసనేయేవ అన్తరహితో చిత్తగతియా విహారం పవిసతీతి వేదితబ్బో. యది హి కాయగతియా గచ్ఛేయ్య, సబ్బా పరిసా భగవన్తం పరివారేత్వా గచ్ఛేయ్య, సా ఏకవారం భిన్నా పున దుస్సన్నిపాతా భవేయ్యాతి భగవా చిత్తగతియా ఏవ పావిసి.

౩౧. ఏవం ¶ పవిట్ఠే పన భగవతి భగవతో అధిప్పాయానురూపం తం ధమ్మం థోమేతుకామో తత్ర ఖో ¶ ఆయస్మా సారిపుత్తో…పే…ఏతదవోచ. తత్థ ఆయస్మాతి పియవచనమేతం. సారిపుత్తోతి తస్స థేరస్స నామం, తఞ్చ ఖో మాతితో, న పితితో. రూపసారియా హి బ్రాహ్మణియా సో పుత్తో, తస్మా సారిపుత్తోతి వుచ్చతి. అచిరపక్కన్తస్సాతి పక్కన్తస్స సతో నచిరేన. ఆవుసో, భిక్ఖవేతి ఏత్థ పన బుద్ధా భగవన్తో సావకే ఆలపన్తా భిక్ఖవేతి ఆలపన్తి. సావకా పన బుద్ధేహి సదిసా మా హోమాతి ఆవుసోతి పఠమం వత్వా పచ్ఛా భిక్ఖవేతి భణన్తి. బుద్ధేహి చ ఆలపితో భిక్ఖుసఙ్ఘో భదన్తేతి పటివచనం దేతి, సావకేహి ఆవుసోతి.

కిత్తావతా ¶ ను ఖో, ఆవుసోతి ఏత్థ కిత్తావతాతి పరిచ్ఛేదవచనం, కిత్తకేనాతి వుత్తం హోతి. నుకారో పుచ్ఛాయం. ఖోకారో నిపాతమత్తం. సత్థు పవివిత్తస్స విహరతోతి, తీహి వివేకేహి కాయచిత్తఉపధివివేకేహి సత్థునో విహరన్తస్స. వివేకం నానుసిక్ఖన్తీతి తిణ్ణం వివేకానం అఞ్ఞతరమ్పి నానుసిక్ఖన్తి, ఆమిసదాయాదావ హోన్తీతి ఇమమత్థం ఆయస్మా సారిపుత్తో భిక్ఖూ పుచ్ఛి. ఏస నయో సుక్కపక్ఖేపి.

ఏవం వుత్తే తమత్థం సోతుకామా భిక్ఖూ దూరతోపి ఖోతిఆదిమాహంసు. తత్థ దూరతోపీతి తిరోరట్ఠతోపి తిరోజనపదతోపి అనేకయోజనగణనతోపీతి వుత్తం హోతి. సన్తికేతి సమీపే. అఞ్ఞాతున్తి జానితుం బుజ్ఝితుం. ఆయస్మన్తంయేవ సారిపుత్తం పటిభాతూతి ఆయస్మతోయేవ సారిపుత్తస్స భాగో హోతు, ఆయస్మా పన సారిపుత్తో అత్తనో భాగం కత్వా విభజతూతి వుత్తం హోతి. ఆయస్మతో హి భాగో యదిదం అత్థక్ఖానం, అమ్హాకం పన సవనం భాగోతి అయమేత్థ అధిప్పాయో, ఏవం సద్దలక్ఖణేన సమేతి. కేచి పన భణన్తి ‘‘పటిభాతూతి దిస్సతూ’’తి. అపరే ‘‘ఉపట్ఠాతూ’’తి. ధారేస్సన్తీతి ఉగ్గహేస్సన్తి పరియాపుణిస్సన్తి. తతో నేసం కథేతుకామో థేరో తేన హీతిఆదిమాహ. తత్థ తేనాతి కారణవచనం. హికారో నిపాతో. యస్మా సోతుకామాత్థ, యస్మా చ మయ్హం భారం ఆరోపయిత్థ, తస్మా సుణాథాతి వుత్తం హోతి. తేపి భిక్ఖూ థేరస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛింసు, తేనాహ ‘‘ఏవమావుసోతి…పే…పచ్చస్సోసు’’న్తి.

అథ నేసం, ఆమిసదాయాదం గరహన్తేన భగవతా ‘‘తుమ్హేపి తేన ఆదియా భవేయ్యాథా’’తి ఏకేనేవాకారేన ¶ వుత్తమత్థం తీహి ఆకారేహి దస్సేన్తో ఆయస్మా సారిపుత్తో ఏతదవోచ – ‘‘ఇధావుసో ¶ , సత్థు పవివిత్తస్స విహరతో…పే… ఏత్తావతా ఖో, ఆవుసో, సత్థు పవివిత్తస్స విహరతో సావకా వివేకం నానుసిక్ఖన్తీ’’తి.

ఏత్తావతా యఞ్చ భగవా ఆమిసదాయాదపటిపదం గరహన్తో ‘‘తుమ్హేపి తేన ఆదియా భవేయ్యాథా’’తి ఆహ, యఞ్చ అత్తనా పుచ్ఛం పుచ్ఛి ‘‘కిత్తావతా ను ఖో…పే… నానుసిక్ఖన్తీ’’తి, తస్స విత్థారతో అత్థో సువిభత్తో హోతి. సో చ ఖో భగవతో ఆదియభావం అనామసిత్వావ. భగవతోయేవ హి యుత్తం సావకే అనుగ్గణ్హన్తస్స ‘‘అహమ్పి ¶ తేన ఆదియో భవిస్సామీ’’తి వత్తుం, న సావకానం. ఏస నయో సుక్కపక్ఖేపి, అయం తావేత్థ అనుసన్ధిక్కమయోజనా.

అయం పనత్థవణ్ణనా ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే, సత్థు పవివిత్తస్సాతి సత్థునో తీహి వివేకేహి అచ్చన్తపవివిత్తస్స. వివేకం నానుసిక్ఖన్తీతి కాయవివేకం నానుసిక్ఖన్తి, న పరిపూరేన్తీతి వుత్తం హోతి. యది పన తివిధం వివేకం సన్ధాయ వదేయ్య, పుచ్ఛాయ అవిసేసో సియా. బ్యాకరణపక్ఖో హి అయం. తస్మా ఇమినా పదేన కాయవివేకం, ‘‘యేసఞ్చ ధమ్మాన’’న్తిఆదినా చిత్తవివేకం, ‘‘బాహులికా’’తిఆదినా ఉపధివివేకఞ్చ దస్సేతీతి ఏవమేత్థ సఙ్ఖేపతో అత్థో వేదితబ్బో.

యేసఞ్చ ధమ్మానన్తి లోభాదయో సన్ధాయాహ, యే పరతో ‘‘తత్రావుసో లోభో చ పాపకో’’తిఆదినా నయేన వక్ఖతి. నప్పజహన్తీతి న పరిచ్చజన్తి, చిత్తవివేకం న పరిపూరేన్తీతి వుత్తం హోతి. బాహులికాతి చీవరాదిబాహుల్లాయ పటిపన్నా. సాసనం సిథిలం గణ్హన్తీతి సాథలికా. ఓక్కమనే పుబ్బఙ్గమాతి ఏత్థ ఓక్కమనం వుచ్చన్తి అవగమనట్ఠేన పఞ్చ నీవరణాని, తేన పఞ్చనీవరణపుబ్బఙ్గమాతి వుత్తం హోతి. పవివేకేతి ఉపధివివేకే నిబ్బానే. నిక్ఖిత్తధురాతి ఓరోపితధురా, తదధిగమాయ ఆరమ్భమ్పి అకురుమానాతి, ఏత్తావతా ఉపధివివేకం న పరిపూరేన్తీతి వుత్తం హోతి.

ఏత్తావతా అనియమేనేవ వత్వా ఇదాని దేసనం నియమేన్తో ‘‘తత్రావుసో’’తిఆదిమాహ. కస్మా? సావకా ‘‘తీహి ఠానేహీ’’తి ఏవఞ్హి అనియమేత్వావ వుచ్చమానే ‘‘కమ్పి మఞ్ఞే భణతి ¶ , న అమ్హే’’తి ఉదాసినాపి హోన్తి. ‘‘థేరా నవా మజ్ఝిమా’’తి ఏవం పన నియమేత్వా వుచ్చమానే అమ్హే భణతీతి ఆదరం కరోన్తి ¶ . యథా రఞ్ఞా ‘‘అమచ్చేహి నగరవీథియో సోధేతబ్బా’’తి వుత్తేపి ‘‘కేన ను ఖో సోధేతబ్బా’’తి మఞ్ఞమానా న సోధేన్తి, అత్తనో అత్తనో ఘరద్వారం సోధేతబ్బన్తి పన భేరియా నిక్ఖన్తాయ సబ్బే ముహుత్తేన సోధేన్తి చ అలఙ్కరోన్తి చ, ఏవంసమ్పదమిదం వేదితబ్బం.

తత్థ తత్రాతి తేసు సావకేసు. థేరాతి దసవస్సే ఉపాదాయ వుచ్చన్తి. తీహి ఠానేహీతి తీహి కారణేహి. అయఞ్హి ఠానసద్దో ఇస్సరియట్ఠితిఖణకారణేసు దిస్సతి. ‘‘కిం పనాయస్మా దేవానమిన్దో కమ్మం కత్వా ¶ ఇమం ఠానం పత్తో’’తిఆదీసు హి ఇస్సరియే దిస్సతి. ‘‘ఠానకుసలో హోతి అక్ఖణవేధీ’’తిఆదీసు ఠితియం. ‘‘ఠానసోవేతం తథాగతం పటిభాతీ’’తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౮౭) ఖణే. ‘‘ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో’’తిఆదీసు (విభ. ౮౦౯; మ. ని. ౧.౧౪౮) కారణే. ఇధ పన కారణేయేవ. కారణఞ్హి యస్మా తత్థ ఫలం తిట్ఠతి తదాయత్తవుత్తిభావేన, తస్మా ఠానన్తి వుచ్చతి.

ఇమినా పఠమేన ఠానేన థేరా భిక్ఖూ గారయ్హాతి ఏత్థ గారయ్హాతి గరహితబ్బా. థేరా నామ సమానా అరఞ్ఞవనపత్థాని పన్తాని సేనాసనాని న ఉపేన్తి, గామన్తసేనాసనం న ముఞ్చన్తి, సఙ్గణికారామతం వడ్ఢేన్తా విహరన్తి, కాయవివేకమ్పి న పరిపూరేన్తి, నవమజ్ఝిమకాలే కీదిసా అహేసున్తి ఏవం నిన్దితబ్బా హోన్తి, ఇమం నిన్దం ఆవుసో లభన్తీతి దస్సేతి. దుతియేన ఠానేనాతి ఏత్థాపి ఇమే నామ ఆవుసో థేరాపి సమానా యేసం ధమ్మానం సత్థా పహానమాహ, తే లోభాదిధమ్మే న జహన్తి, అచ్ఛరాసఙ్ఘాతమత్తమ్పి ఏకమన్తం నిసీదిత్వా చిత్తేకగ్గతం న లభన్తి, నవమజ్ఝిమకాలే కీదిసా అహేసున్తి ఏవం నిన్దితబ్బా హోన్తి, ఇమం నిన్దం ఆవుసో లభన్తీతి దస్సేతీతి ఏవం యోజనా కాతబ్బా. తతియేన ఠానేనాతి ఏత్థాపి ఇమే నామావుసో, థేరాపి సమానా ఇతరీతరేన న యాపేన్తి, చీవరపత్తసేనాసనపూతికాయమణ్డనానుయోగమనుయుత్తా విహరన్తి ఉపధివివేకం అపూరయమానా, నవమజ్ఝిమకాలే కీదిసా అహేసున్తి ఏవం నిన్దితబ్బా హోన్తి, ఇమం నిన్దం, ఆవుసో, లభన్తీతి దస్సేతీతి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా. ఏస నయో మజ్ఝిమనవవారేసు.

అయం పన విసేసో. మజ్ఝిమాతి పఞ్చవస్సే ఉపాదాయ యావ నవ వస్సా వుచ్చన్తి. నవాతి ¶ ఊనపఞ్చవస్సా వుచ్చన్తి. యథా చ తత్థ నవమజ్ఝిమకాలే కీదిసా అహేసున్తి వుత్తం, ఏవమిధ ¶ నవకాలే కీదిసా అహేసుం, థేరకాలే కీదిసా భవిస్సన్తి, మజ్ఝిమథేరకాలే కీదిసా భవిస్సన్తీతి వత్వా యోజేతబ్బం.

౩౨. ఇమస్మిఞ్చ కణ్హపక్ఖే వుత్తపచ్చనీకనయేన సుక్కపక్ఖే అత్థో వేదితబ్బో. అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపో. ఇమే వత థేరాపి సమానా యోజనపరమ్పరాయ అరఞ్ఞవనపత్థాని పన్తాని సేనాసనాని సేవన్తి, గామన్తసేనాసనం ఉపగన్తుం యుత్తకాలేపి న ఉపగచ్ఛన్తి, ఏవం జిణ్ణసరీరాపి ఆరద్ధవీరియా ¶ పచ్చయదాయకానం పసాదం జనేన్తి, నవమజ్ఝిమకాలే కీదిసా అహేసున్తి ఇమినా పఠమేన ఠానేన థేరా పాసంసా భవన్తి, పసంసం లభన్తి. లోభాదయో పహాయ చిత్తవివేకం పూరేన్తి, అయమ్పి మహాథేరో సద్ధివిహారికఅన్తేవాసికపరివారితో హుత్వా నిసీదితుం యుత్తకాలేపి ఈదిసేపి వయే వత్తమానే భత్తకిచ్చం కత్వా పవిట్ఠో సాయం నిక్ఖమతి, సాయం పవిట్ఠో పాతో నిక్ఖమతి, కసిణపరికమ్మం కరోతి, సమాపత్తియో నిబ్బత్తేతి, మగ్గఫలాని అధిగచ్ఛతి, సబ్బథాపి చిత్తవివేకం పూరేతీతి ఇమినా దుతియేన ఠానేన థేరా భిక్ఖూ పాసంసా భవన్తి, పసంసం లభన్తి. యస్మిం కాలే థేరస్స పట్టదుకూలకోసేయ్యాదీని సుఖసమ్ఫస్సాని లహుచీవరాదీని యుత్తాని, తస్మిమ్పి నామ కాలే అయం మహాథేరో పంసుకూలాని ధారేతి, అసిథిలం సాసనం గహేత్వా విగతనీవరణో ఫలసమాపత్తిం అప్పేత్వా ఉపధివివేకం పరిపూరయమానో విహరతి, నవమజ్ఝిమకాలే కీదిసో అహోసీతి ఇమినా తతియేన ఠానేన థేరా పాసంసా భవన్తి, పసంసం లభన్తీతి. ఏస నయో మజ్ఝిమనవవారేసు.

౩౩. తత్రావుసోతి కో అనుసన్ధి, ఏవం నవహాకారేహి ఆమిసదాయాదపటిపదం గరహన్తో, నవహి ధమ్మదాయాదపటిపదం థోమేన్తో, అట్ఠారసహాకారేహి దేసనం నిట్ఠాపేత్వా, యే తే ‘‘యేసఞ్చ ధమ్మానం సత్థా పహానమాహ, తే చ ధమ్మే న పజహన్తీ’’తి ఏవం పహాతబ్బధమ్మా వుత్తా. తే సరూపతో ‘‘ఇమే తే’’తి దస్సేతుమిదం ‘‘తత్రావుసో, లోభో చా’’తిఆదిమాహ, అయం అనుసన్ధి.

అపిచ హేట్ఠా పరియాయేనేవ ధమ్మో కథితో. ఆమిసం పన పరియాయేనపి నిప్పరియాయేనపి కథితం. ఇదాని నిప్పరియాయధమ్మం లోకుత్తరమగ్గం కథేతుమిదమాహ. అయం పేత్థ అనుసన్ధి.

తత్థ ¶ తత్రాతి అతీతదేసనానిదస్సనం, ‘‘సత్థు పవివిత్తస్స విహరతో సావకా వివేకం నానుసిక్ఖన్తీ’’తిఆదినా నయేన వుత్తదేసనాయన్తి వుత్తం హోతి. లోభో చ పాపకో, దోసో చ పాపకోతి ఇమే ద్వే ధమ్మా పాపకా లామకా, ఇమే పహాతబ్బాతి ¶ దస్సేతి. తత్థ లుబ్భనలక్ఖణో లోభో. దుస్సనలక్ఖణో దోసో. తేసు లోభో ఆమిసదాయాదస్స పచ్చయానం లాభే హోతి, దోసో అలాభే. లోభేన ¶ అలద్ధం పత్థేతి, దోసేన అలభన్తో విఘాతవా హోతి. లోభో చ దేయ్యధమ్మే హోతి, దోసో అదాయకే వా అమనుఞ్ఞదాయకే వా. లోభేన నవతణ్హామూలకే ధమ్మే పరిపూరేతి, దోసేన పఞ్చ మచ్ఛరియాని.

ఇదాని తేసం పహానూపాయం దస్సేన్తో లోభస్స చ పహానాయాతిఆదిమాహ. తస్సత్థో, తస్స పన పాపకస్స లోభస్స చ దోసస్స చ పహానాయ. అత్థి మజ్ఝిమా పటిపదాతి మగ్గం సన్ధాయ ఇదం వుత్తం. మగ్గో హి లోభో ఏకో అన్తో, దోసో ఏకో అన్తోతి ఏతే ద్వే అన్తే న ఉపేతి, న ఉపగచ్ఛతి, విముత్తో ఏతేహి అన్తేహి, తస్మా ‘‘మజ్ఝిమా పటిపదా’’తి వుచ్చతి. ఏతేసం మజ్ఝే భవత్తా ‘‘మజ్ఝిమా, పటిపజ్జితబ్బతో చ పటిపదాతి. తథా కామసుఖల్లికానుయోగో ఏకో అన్తో, అత్తకిలమథానుయోగో ఏకో అన్తో, సస్సతం ఏకో అన్తో, ఉచ్ఛేదో ఏకో అన్తోతి పురిమనయేనేవ విత్థారేతబ్బం.

చక్ఖుకరణీతిఆదీహి పన తమేవ పటిపదం థోమేతి. సా హి సచ్చానం దస్సనాయ సంవత్తతి దస్సనపరిణాయకట్ఠేనాతి చక్ఖుకరణీ. సచ్చానం ఞాణాయ సంవత్తతి విదితకరణట్ఠేనాతి ఞాణకరణీ. రాగాదీనఞ్చ వూపసమనతో ఉపసమాయ సంవత్తతి. చతున్నమ్పి సచ్చానం అభిఞ్ఞేయ్యభావదస్సనతో అభిఞ్ఞాయ సంవత్తతి. సమ్బోధోతి మగ్గో, తస్సత్థాయ సంవత్తనతో సమ్బోధాయ సంవత్తతి. మగ్గోయేవ హి మగ్గత్థాయ సంవత్తతి మగ్గేన కాతబ్బకిచ్చకరణతో. నిబ్బానం నామ అప్పచ్చయం తస్స పన సచ్ఛికిరియాయ పచ్చక్ఖకమ్మాయ సంవత్తనతో నిబ్బానాయ సంవత్తతీతి వుచ్చతి. అయమేత్థ సారో. ఇతో అఞ్ఞథా వణ్ణనా పపఞ్చా.

ఇదాని తం మజ్ఝిమం పటిపదం సరూపతో దస్సేతుకామో ‘‘కతమా చ సా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘అయమేవా’’తిఆదినా నయేన విస్సజ్జేతి.

తత్థ ¶ అయమేవాతి అవధారణవచనం, అఞ్ఞమగ్గప్పటిసేధనత్థం, బుద్ధపచ్చేకబుద్ధబుద్ధసావకానం సాధారణభావదస్సనత్థఞ్చ. వుత్తఞ్చేతం ‘‘ఏసేవ ¶ మగ్గో నత్థఞ్ఞో దస్సనస్స విసుద్ధియా’’తి (ధ. ప. ౨౭౪). స్వాయం కిలేసానం ఆరకత్తాపి అరియో. అరిపహానాయ సంవత్తతీతిపి అరియేన దేసితోతిపి అరియభావప్పటిలాభాయ సంవత్తతీతిపి అరియో. అట్ఠహి అఙ్గేహి ఉపేతత్తా ¶ అట్ఠఙ్గికో, న చ అఙ్గవినిముత్తో పఞ్చఙ్గికతూరియాదీని వియ. కిలేసే మారేన్తో గచ్ఛతి, మగ్గతి వా నిబ్బానం, మగ్గీయతి వా నిబ్బానత్థికేహి, గమ్మతి వా తేహి పటిపజ్జీయతీతి మగ్గో. సేయ్యథిదన్తి నిపాతో, తస్స కతమో సో ఇతి చేతి అత్థో, కతమాని వా తాని అట్ఠఙ్గానీతి. ఏకమేకఞ్హి అఙ్గం మగ్గోయేవ. యథాహ ‘‘సమ్మాదిట్ఠి మగ్గో చేవ హేతు చా’’తి (ధ. స. ౧౦౩౯). పోరాణాపి భణన్తి – ‘‘దస్సనమగ్గో సమ్మాదిట్ఠి, అభినిరోపనమగ్గో సమ్మాసఙ్కప్పో…పే… అవిక్ఖేపమగ్గో సమ్మాసమాధీ’’తి.

సమ్మాదిట్ఠాదీసు చేతేసు సమ్మా దస్సనలక్ఖణా సమ్మాదిట్ఠి. సమ్మా అభినిరోపనలక్ఖణో సమ్మాసఙ్కప్పో. సమ్మా పరిగ్గహలక్ఖణా సమ్మావాచా. సమ్మా సముట్ఠానలక్ఖణో సమ్మాకమ్మన్తో. సమ్మా వోదానలక్ఖణో సమ్మాఆజీవో. సమ్మా పగ్గహలక్ఖణో సమ్మావాయామో. సమ్మా ఉపట్ఠానలక్ఖణా సమ్మాసతి. సమ్మా సమాధానలక్ఖణో సమ్మాసమాధి. నిబ్బచనమ్పి నేసం సమ్మా పస్సతీతి సమ్మాదిట్ఠీతి ఏతేనేవ నయేన వేదితబ్బం.

తత్థ సమ్మాదిట్ఠి ఉప్పజ్జమానా మిచ్ఛాదిట్ఠిం తప్పచ్చనీయకిలేసే చ అవిజ్జఞ్చ పజహతి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ పస్సతి, తే చ ఖో అసమ్మోహతో, నో ఆరమ్మణతో, తస్మా ‘‘సమ్మాదిట్ఠీ’’తి వుచ్చతి.

సమ్మాసఙ్కప్పో మిచ్ఛాసఙ్కప్పం తప్పచ్చనీయకిలేసే చ పజహతి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ సమ్మా అభినిరోపేతి, తస్మా ‘‘సమ్మాసఙ్కప్పో’’తి వుచ్చతి.

సమ్మావాచా మిచ్ఛావాచం తప్పచ్చనీయకిలేసే చ పజహతి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ సమ్మా పరిగ్గణ్హాతి, తస్మా ‘‘సమ్మావాచా’’తి వుచ్చతి.

సమ్మాకమ్మన్తో ¶ మిచ్ఛాకమ్మన్తం తప్పచ్చనీయకిలేసే చ పజహతి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ సమ్మా ¶ సముట్ఠాపేతి, తస్మా ‘‘సమ్మాకమ్మన్తో’’తి వుచ్చతి.

సమ్మాఆజీవో ¶ మిచ్ఛాఆజీవం తప్పచ్చనీయకిలేసే చ పజహతి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ సమ్మా వోదాపేతి, తస్మా ‘‘సమ్మాఆజీవో’’తి వుచ్చతి.

సమ్మావాయామో మిచ్ఛావాయామం తప్పచ్చనీయకిలేసే చ కోసజ్జఞ్చ పజహతి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ సమ్మా పగ్గణ్హాతి, తస్మా ‘‘సమ్మావాయామో’’తి వుచ్చతి.

సమ్మాసతి మిచ్ఛాసతిం తప్పచ్చనీయకిలేసే చ పజహతి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ సమ్మా ఉపట్ఠాపేతి, తస్మా ‘‘సమ్మాసతీ’’తి వుచ్చతి.

సమ్మాసమాధి మిచ్ఛాసమాధిం తప్పచ్చనీయకిలేసే చ ఉద్ధచ్చఞ్చ పజహతి, నిబ్బానఞ్చ ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ సమ్మా సమాధియతి, తస్మా ‘‘సమ్మాసమాధీ’’తి వుచ్చతి.

ఇదాని అయం ఖో సా, ఆవుసోతి తమేవ పటిపదం నిగమేన్తో ఆహ. తస్సత్థో, య్వాయం చత్తారోపి లోకుత్తరమగ్గే ఏకతో కత్వా కథితో ‘‘అట్ఠఙ్గికో మగ్గో’’, అయం ఖో సా, ఆవుసో…పే… నిబ్బానాయ సంవత్తతీతి.

ఏవం పహాతబ్బధమ్మేసు లోభదోసే తప్పహానుపాయఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని అఞ్ఞేపి పహాతబ్బధమ్మే తేసం పహానుపాయఞ్చ దస్సేన్తో తత్రావుసో, కోధో చాతిఆదిమాహ. తత్థ కుజ్ఝనలక్ఖణో కోధో, చణ్డిక్కలక్ఖణో వా, ఆఘాతకరణరసో, దుస్సనపచ్చుపట్ఠానో. ఉపనన్ధనలక్ఖణో ఉపనాహో, వేర అప్పటినిస్సజ్జనరసో, కోధానుపబన్ధభావపచ్చుపట్ఠానో. వుత్తఞ్చేతం – ‘‘పుబ్బకాలే కోధో, అపరకాలే ఉపనాహో’’తిఆది (విభ. ౮౯౧).

పరగుణమక్ఖనలక్ఖణో మక్ఖో, తేసం వినాసనరసో, తదవచ్ఛాదనపచ్చుపట్ఠానో. యుగగ్గాహలక్ఖణో ¶ పళాసో, పరగుణేహి అత్తనో గుణానం సమీకరణరసో, పరేసం గుణప్పమాణేన ఉపట్ఠానపచ్చుపట్ఠానో.

పరసమ్పత్తిఖీయనలక్ఖణా ఇస్సా, తస్సా అక్ఖమనలక్ఖణా వా, తత్థ అనభిరతిరసా, తతో విముఖభావపచ్చుపట్ఠానా. అత్తనో సమ్పత్తినిగూహనలక్ఖణం ¶ మచ్ఛేరం, అత్తనో సమ్పత్తియా పరేహి సాధారణభావఅసుఖాయనరసం, సఙ్కోచనపచ్చుపట్ఠానం.

కతపాపపటిచ్ఛాదనలక్ఖణా మాయా, తస్స నిగూహనరసా, తదావరణపచ్చుపట్ఠానా. అత్తనో అవిజ్జమానగుణపకాసనలక్ఖణం సాఠేయ్యం, తేసం సముదాహరణరసం, సరీరాకారేహిపి తేసం విభూతకరణపచ్చుపట్ఠానం.

చిత్తస్స ఉద్ధుమాతభావలక్ఖణో ¶ థమ్భో, అప్పతిస్సయవుత్తిరసో, అమద్దవతాపచ్చుపట్ఠానో. కరణుత్తరియలక్ఖణో సారమ్భో, విపచ్చనీకతారసో, అగారవపచ్చుపట్ఠానో.

ఉణ్ణతిలక్ఖణో మానో, అహంకారరసో, ఉద్ధుమాతభావపచ్చుపట్ఠానో. అబ్భుణ్ణతిలక్ఖణో అతిమానో, అతివియ అహఙ్కారరసో. అచ్చుద్ధుమాతభావపచ్చుపట్ఠానో.

మత్తభావలక్ఖణో మదో, మదగ్గాహణరసో, ఉమ్మాదపచ్చుపట్ఠానో. పఞ్చసు కామగుణేసు చిత్తవోస్సగ్గలక్ఖణో పమాదో, వోస్సగ్గానుప్పదానరసో, సతివిప్పవాసపచ్చుపట్ఠానోతి ఏవం ఇమేసం ధమ్మానం లక్ఖణాదీని వేదితబ్బాని. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన ‘‘తత్థ కతమో కోధో’’తిఆదినా విభఙ్గే (విభ. ౮౯౧) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.

విసేసతో చేత్థ ఆమిసదాయాదో అత్తనా అలభన్తో అఞ్ఞస్స లాభినో కుజ్ఝతి, తస్స సకిం ఉప్పన్నో కోధో కోధోయేవ, తతుత్తరి ఉపనాహో. సో ఏవం కుద్ధో ఉపనయ్హన్తో చ సన్తేపి అఞ్ఞస్స లాభినో గుణే మక్ఖేతి, అహమ్పి తాదిసోతి చ యుగగ్గాహం గణ్హాతి, అయమస్స మక్ఖో చ పళాసో చ, ఏవం మక్ఖీ పళాసీ తస్స లాభసక్కారాదీసు కిం ఇమస్స ఇమినాతి ఇస్సతి పదుస్సతి, అయమస్స ఇస్సా. సచే పనస్స కాచి సమ్పత్తి హోతి, తస్సా తేన సాధారణభావం ¶ న సహతి, ఇదమస్స మచ్ఛేరం. లాభహేతు ఖో పన అత్తనో సన్తేపి దోసే పటిచ్ఛాదేతి, అయమస్స మాయా. అసన్తేపి గుణే పకాసేతి. ఇదమస్స సాఠేయ్యం. సో ఏవం పటిపన్నో సచే యథాధిప్పాయం లాభం లభతి, తేన థద్ధో హోతి అముదుచిత్తో, నయిదం ఏవం కాతబ్బన్తి ఓవదితుం అసక్కుణేయ్యో, అయమస్స థమ్భో. సచే పన నం కోచి కిఞ్చి వదతి ‘‘నయిదం ఏవం కాతబ్బ’’న్తి, తేన సారద్ధచిత్తో హోతి భాకుటికముఖో ‘‘కో మే ¶ త్వ’’న్తి పసయ్హ భాణీ, అయమస్స సారమ్భో. తతో థమ్భేన ‘‘అహమేవ సేయ్యో’’తి అత్తానం మఞ్ఞన్తో మానీ హోతి. సారమ్భేన ‘‘కే ఇమే’’తి పరే అతిమఞ్ఞన్తో అతిమానీ, అయమస్స మానో చ అతిమానో చ. సో తేహి మానాతిమానేహి జాతిమదాదిఅనేకరూపం మదం జనేతి. మత్తో సమానో కామగుణాదిభేదేసు వత్థూసు పమజ్జతి, అయమస్స మదో చ పమాదో చాతి.

ఏవం ఆమిసదాయాదో అపరిముత్తో హోతి ఇమేహి పాపకేహి ధమ్మేహి అఞ్ఞేహి చ ఏవరూపేహి. ఏవం తావేత్థ పహాతబ్బధమ్మా వేదితబ్బా. పహానుపాయో ¶ పాఠతో చ అత్థతో చ సబ్బత్థ నిబ్బిసేసోయేవ.

ఞాణపరిచయపాటవత్థం పనేత్థ అయం భేదో చ కమో చ భావనానయో చ వేదితబ్బో. తత్థ భేదో తావ, అయఞ్హి మజ్ఝిమా పటిపదా కదాచి అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో హోతి, కదాచి సత్తఙ్గికో. అయఞ్హి లోకుత్తరపఠమజ్ఝానవసేన ఉప్పజ్జమానో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో హోతి, అవసేసజ్ఝానవసేన సత్తఙ్గికో. ఉక్కట్ఠనిద్దేసతో పనిధ అట్ఠఙ్గికోతి వుత్తో. ఇతో పరఞ్హి మగ్గఙ్గం నత్థి. ఏవం తావేత్థ భేదో వేదితబ్బో.

యస్మా పన సబ్బకుసలానం సమ్మాదిట్ఠి సేట్ఠా, యథాహ ‘‘పఞ్ఞా హి సేట్ఠా కుసలా వదన్తీ’’తి (జా. ౨.౧౭.౮౧). కుసలవారే చ పుబ్బఙ్గమా, యథాహ ‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, సమ్మాదిట్ఠి పుబ్బఙ్గమా హోతి, సమ్మాదిట్ఠిం సమ్మాదిట్ఠీతి పజానాతి, మిచ్ఛాదిట్ఠిం మిచ్ఛాదిట్ఠీతి పజానాతీ’’తి (మ. ని. ౩.౧౩౬) విత్థారో. యథా చాహ ‘‘విజ్జా చ ఖో, భిక్ఖవే, పుబ్బఙ్గమా కుసలానం ధమ్మానం సమాపత్తియా’’తి. తప్పభవాభినిబ్బత్తాని సేసఙ్గాని, యథాహ ‘‘సమ్మాదిట్ఠిస్స సమ్మాసఙ్కప్పో పహోతి…పే… సమ్మాసతిస్స సమ్మాసమాధి పహోతీ’’తి (మ. ని. ౩.౧౪౧). తస్మా ¶ ఇమినా కమేన ఏతాని అఙ్గాని వుత్తానీతి ఏవమేత్థ కమో వేదితబ్బో.

భావనానయోతి కోచి సమథపుబ్బఙ్గమం విపస్సనం భావేతి, కోచి విపస్సనాపుబ్బఙ్గమం సమథం. కథం? ఇధేకచ్చో పఠమం ఉపచారసమాధిం వా అప్పనాసమాధిం వా ఉప్పాదేతి, అయం సమథో; సో తఞ్చ తంసమ్పయుత్తే చ ధమ్మే అనిచ్చాదీహి విపస్సతి, అయం విపస్సనా. ఇతి పఠమం సమథో, పచ్ఛా విపస్సనా. తేన వుచ్చతి ‘‘సమథపుబ్బఙ్గమం విపస్సనం భావేతీ’’తి. తస్స సమథపుబ్బఙ్గమం విపస్సనం భావయతో మగ్గో సఞ్జాయతి, సో తం మగ్గం ఆసేవతి ¶ భావేతి బహులీకరోతి, తస్స తం మగ్గం ఆసేవతో భావయతో బహులీకరోతో సంయోజనాని పహీయన్తి, అనుసయా బ్యన్తీహోన్తి, ఏవం సమథపుబ్బఙ్గమం విపస్సనం భావేతి.

ఇధ పనేకచ్చో వుత్తప్పకారం సమథం అనుప్పాదేత్వావ పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధే అనిచ్చాదీహి విపస్సతి, అయం ¶ విపస్సనా. తస్స విపస్సనాపారిపూరియా తత్థ జాతానం ధమ్మానం వోస్సగ్గారమ్మణతో ఉప్పజ్జతి చిత్తస్స ఏకగ్గతా, అయం సమథో. ఇతి పఠమం విపస్సనా పచ్ఛా సమథో. తేన వుచ్చతి ‘‘విపస్సనాపుబ్బఙ్గమం సమథం భావేతీ’’తి. తస్స విపస్సనాపుబ్బఙ్గమం సమథం భావయతో మగ్గో సఞ్జాయతి, సో తం మగ్గం ఆసేవతి…పే… బహులీకరోతి, తస్స తం మగ్గం ఆసేవతో…పే… అనుసయా బ్యన్తీహోన్తి (అ. ని. ౪.౧౭౦; పటి. మ. ౨.౧), ఏవం విపస్సనాపుబ్బఙ్గమం సమథం భావేతి.

సమథపుబ్బఙ్గమం పన విపస్సనం భావయతోపి విపస్సనాపుబ్బఙ్గమం సమథం భావయతోపి లోకుత్తరమగ్గక్ఖణే సమథవిపస్సనా యుగనద్ధావ హోన్తి. ఏవమేత్థ భావనానయో వేదితబ్బోతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

ధమ్మదాయాదసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౪. భయభేరవసుత్తవణ్ణనా

౩౪. ఏవం ¶ మే సుతన్తి భయభేరవసుత్తం. తత్రాయం అపుబ్బపదవణ్ణనా – అథాతి అవిచ్ఛేదనత్థే నిపాతో. ఖోతి అవధారణత్థే, భగవతో సావత్థియం విహారే అవిచ్ఛిన్నేయేవాతి వుత్తం హోతి. జాణుస్సోణీతి నేతం తస్స మాతాపితూహి కతనామం, అపిచ ఖో ఠానన్తరపటిలాభలద్ధం. జాణుస్సోణిట్ఠానం కిర నామేతం పురోహితట్ఠానం, తం తస్స రఞ్ఞా దిన్నం, తస్మా ‘‘జానుస్సోణీ’’తి వుచ్చతి. బ్రహ్మం అణతీతి బ్రాహ్మణో, మన్తే సజ్ఝాయతీతి అత్థో. ఇదమేవ హి జాతిబ్రాహ్మణానం నిరుత్తివచనం. అరియా పన బాహితపాపత్తా బ్రాహ్మణాతి వుచ్చన్తి.

యేన ¶ భగవా తేనుపసఙ్కమీతి యేనాతి భుమ్మత్థే కరణవచనం, తస్మా యత్థ భగవా, తత్థ ఉపసఙ్కమీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. యేన వా కారణేన భగవా దేవమనుస్సేహి ఉపసఙ్కమితబ్బో, తేన కారణేన ఉపసఙ్కమీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. కేన చ కారణేన భగవా ఉపసఙ్కమితబ్బో? నానప్పకారగుణవిసేసాధిగమాధిప్పాయేన, సాదుఫలూపభోగాధిప్పాయేన ¶ దిజగణేహి నిచ్చఫలితమహారుక్ఖో వియ.

ఉపసఙ్కమీతి చ గతోతి వుత్తం హోతి. ఉపసఙ్కమిత్వాతి ఉపసఙ్కమనపరియోసానదీపనం. అథ వా ఏవం గతో తతో ఆసన్నతరం ఠానం భగవతో సమీపసఙ్ఖాతం గన్త్వాతిపి వుత్తం హోతి. భగవతా సద్ధిం సమ్మోదీతి యథా ఖమనీయాదీని పుచ్ఛన్తో భగవా తేన, ఏవం సోపి భగవతా సద్ధిం సమప్పవత్తమోదో అహోసి, సీతోదకం వియ ఉణ్హోదకేన సమ్మోదితం ఏకీభావం అగమాసి. యాయ చ ‘‘కచ్చి తే, భో గోతమ, ఖమనీయం, కచ్చి యాపనీయం, కచ్చి భోతో గోతమస్స గోతమసావకానఞ్చ అప్పాబాధం అప్పాతఙ్కం లహుట్ఠానం బలం ఫాసువిహారో’’తిఆదికాయ కథాయ సమ్మోది, తం పీతిపామోజ్జసఙ్ఖాతసమ్మోదజననతో సమ్మోదితుం యుత్తభావతో చ సమ్మోదనీయం, అత్థబ్యఞ్జనమధురతాయ సుచిరమ్పి కాలం సారేతుం నిరన్తరం పవత్తేతుం అరహరూపతో సరితబ్బభావతో చ సారాణీయం. సుయ్యమానసుఖతో చ సమ్మోదనీయం, అనుస్సరియమానసుఖతో చ సారణీయం. తథా బ్యఞ్జనపరిసుద్ధతాయ సమ్మోదనీయం, అత్థపరిసుద్ధతాయ సారణీయన్తి ఏవం అనేకేహి పరియాయేహి సమ్మోదనీయం ¶ కథం సారణీయం వీతిసారేత్వా పరియోసాపేత్వా నిట్ఠాపేత్వా యేనత్థేన ఆగతో, తం పుచ్ఛితుకామో ఏకమన్తం నిసీది.

ఏకమన్తన్తి భావనపుంసకనిద్దేసో, ‘‘విసమం చన్దిమసూరియా పరివత్తన్తీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౭౦) వియ. తస్మా యథా నిసిన్నో ఏకమన్తం నిసిన్నో హోతి, తథా నిసీదీతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. భుమ్మత్థే వా ఏతం ఉపయోగవచనం. నిసీదీతి ఉపావిసి. పణ్డితా హి పురిసా గరుట్ఠానియం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆసనకుసలతాయ ఏకమన్తం నిసీదన్తి, అయఞ్చ నేసం అఞ్ఞతరో, తస్మా ఏకమన్తం నిసీది.

కథం నిసిన్నో పన ఏకమన్తం నిసిన్నో హోతీతి. ఛ నిసజ్జదోసే వజ్జేత్వా. సేయ్యథిదం, అతిదూరం అచ్చాసన్నం ఉపరివాతం ఉన్నతపదేసం అతిసమ్ముఖం అతిపచ్ఛాతి. అతిదూరే నిసిన్నో హి సచే కథేతుకామో హోతి, ఉచ్చాసద్దేన ¶ కథేతబ్బం హోతి. అచ్చాసన్నే నిసిన్నో సఙ్ఘట్టనం కరోతి. ఉపరివాతే నిసిన్నో సరీరగన్ధేన బాధతి. ఉన్నతప్పదేసే నిసిన్నో అగారవం పకాసేతి. అతిసమ్ముఖా నిసిన్నో సచే దట్ఠుకామో ¶ హోతి, చక్ఖునా చక్ఖుం ఆహచ్చ దట్ఠబ్బం హోతి. అతిపచ్ఛా నిసిన్నో సచే దట్ఠుకామో హోతి, గీవం పసారేత్వా దట్ఠబ్బం హోతి. తస్మా అయమ్పి ఏతే ఛ నిసజ్జదోసే వజ్జేత్వా నిసీది, తేన వుత్తం ‘‘ఏకమన్తం నిసీదీ’’తి.

యేమేతి యే ఇమే. కులపుత్తాతి దువిధా కులపుత్తా జాతికులపుత్తా ఆచారకులపుత్తా. తత్థ ‘‘తేన ఖో పన సమయేన రట్ఠపాలో నామ కులపుత్తో తస్మింయేవ థుల్లకోట్ఠికే అగ్గకులస్స పుత్తో’’తి (మ. ని. ౨.౨౯౪) ఏవం ఆగతా ఉచ్చాకులప్పసుతా జాతికులపుత్తా నామ. ‘‘యే తే కులపుత్తా సద్ధా అగారస్మా అనగారియం పబ్బజితా’’తి (మ. ని. ౩.౭౮) ఏవం ఆగతా పన యత్థ కత్థచి కులే పసుతాపి ఆచారసమ్పన్నా ఆచారకులపుత్తా నామ. ఇధ పన ద్వీహిపి కారణేహి కులపుత్తాయేవ.

సద్ధాతి సద్ధాయ. అగారస్మాతి అగారతో. అనగారియన్తి పబ్బజ్జం భిక్ఖుభావఞ్చ. పబ్బజ్జాపి హి నత్థేత్థ అగారియన్తి అనగారియా, అగారస్స హితం కసిగోరక్ఖాదికమ్మమేత్థ నత్థీతి అత్థో. భిక్ఖుపి నత్థేతస్స అగారన్తి అనగారో, అనగారస్స భావో అనగారియం. పబ్బజితాతి ¶ ఉపగతా, ఏవం సబ్బథాపి అనగారియసఙ్ఖాతం పబ్బజ్జం భిక్ఖుభావం వా ఉపగతాతి వుత్తం హోతి. పుబ్బఙ్గమోతి పురతో గామీ నాయకో. బహుకారోతి హితకిరియాయ బహూపకారో. భవం తేసం గోతమో సమాదపేతాతి తే కులపుత్తే భవం గోతమో అధిసీలాదీని గాహేతా సిక్ఖాపేతా. సా జనతాతి సో జనసమూహో. దిట్ఠానుగతిం ఆపజ్జతీతి దస్సనానుగతిం పటిపజ్జతి, యన్దిట్ఠికో భవం గోతమో యంఖన్తికో యంరుచికో, తేపి తన్దిట్ఠికా హోన్తి తంఖన్తికా తంరుచికాతి అత్థో.

కస్మా పనాయం ఏవమాహాతి? ఏస కిర పుబ్బే అనేకే కులపుత్తే అగారమజ్ఝే వసన్తే దేవపుత్తే వియ పఞ్చహి కామగుణేహి పరిచారియమానే అన్తో చ బహి చ సుసంవిహితారక్ఖే దిస్వా, తే అపరేన సమయేన భగవతో మధురరసం ధమ్మదేసనం సుత్వా సద్ధాయ ఘరా నిక్ఖమ్మ పబ్బజిత్వా ఘాసచ్ఛాదనపరమతాయ ¶ సన్తుట్ఠే ఆరఞ్ఞకేసు సేనాసనేసు కేనచి అరక్ఖియమానేపి అనుస్సఙ్కితాపరిసఙ్కితే హట్ఠపహట్ఠే ¶ ఉదగ్గుదగ్గే అద్దస, దిస్వా చ ఇమేసం కులపుత్తానం ‘‘అయం ఫాసువిహారో కం నిస్సాయ ఉప్పన్నో’’తి చిన్తేన్తో ‘‘సమణం గోతమ’’న్తి భగవతి పసాదం అలత్థ. సో తం పసాదం నివేదేతుం భగవతో సన్తికం ఆగతో, తస్మా ఏవమాహ.

అథస్స భగవా తం వచనం సమ్పటిచ్ఛన్తో అబ్భనుమోదన్తో చ ఏవమేతం బ్రాహ్మణాతిఆదిమాహ. వచనసమ్పటిచ్ఛనానుమోదనత్థోయేవ హి ఏత్థ అయం ఏవన్తి నిపాతో. మమం ఉద్దిస్సాతి మం ఉద్దిస్స. సద్ధాతి సద్ధాయేవ. న ఇణట్ఠా న భయట్టాతిఆదీని సన్ధాయాహ. ఈదిసానంయేవ హి భగవా పుబ్బఙ్గమో, న ఇతరేసం. దురభిసమ్భవాని హీతి సమ్భవితుం దుక్ఖాని దుస్సహాని, న సక్కా అప్పేసక్ఖేహి అజ్ఝోగాహితున్తి వుత్తం హోతి. అరఞ్ఞవనపత్థానీతి అరఞ్ఞాని చ వనపత్థాని చ. తత్థ కిఞ్చాపి అభిధమ్మే నిప్పరియాయేన, ‘‘నిక్ఖమిత్వా బహి ఇన్దఖిలా సబ్బమేతం అరఞ్ఞ’’న్తి వుత్తం, తథాపి యన్తం ‘‘పఞ్చధనుసతికం పచ్ఛిమ’’న్తి ఆరఞ్ఞికఙ్గనిప్ఫాదకం సేనాసనం వుత్తం, తదేవ అధిప్పేతన్తి వేదితబ్బం.

వనపత్థన్తి గామన్తం అతిక్కమిత్వా మనుస్సానం అనుపచారట్ఠానం, యత్థ న కసీయతి న వపీయతి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘వనపత్థన్తి దూరానమేతం సేనాసనానం అధివచనం, వనపత్థన్తి వనసణ్డానమేతం సేనాసనానం, వనపత్థన్తి భింసనకానమేతం, వనపత్థన్తి సలోమహంసానమేతం, వనపత్థన్తి ¶ పరియన్తానమేతం, వనపత్థన్తి న మనుస్సూపచారానమేతం సేనాసనానం అధివచన’’న్తి. ఏత్థ చ పరియన్తానన్తి ఇమమేకం పరియాయం ఠపేత్వా సేసపరియాయేహి వనపత్థాని వేదితబ్బానీ. పన్తానీతి పరియన్తాని అతిదూరాని. దుక్కరం పవివేకన్తి కాయవివేకం దుక్కరం. దురభిరమన్తి అభిరమితుం న సుఖం. ఏకత్తేతి ఏకీభావే. కిం దస్సేతి? కాయవివేకే కతేపి తత్థ చిత్తం అభిరమాపేతుం దుక్కరం. ద్వయంద్వయారామో హి అయం లోకోతి. హరన్తి ¶ మఞ్ఞేతి హరన్తి వియ ఘసన్తి వియ. మనోతి మనం. సమాధిం అలభమానస్సాతి ఉపచారసమాధిం వా అప్పనాసమాధిం వా అలభన్తస్స. కిం దస్సేతి? ఈదిసస్స భిక్ఖునో తిణపణ్ణమిగాదిసద్దేహి వివిధేహి చ భింసనకేహి వనాని చిత్తం విక్ఖిపన్తి మఞ్ఞేతి, సబ్బం బ్రాహ్మణో సద్ధాపబ్బజితానం కులపుత్తానం అరఞ్ఞవాసే (విభ. ౫౨౯) విమ్హితో ఆహ.

కాయకమ్మన్తవారకథా

౩౫. అథస్స ¶ భగవా పురిమనయేనేవ ‘‘ఏవమేతం బ్రాహ్మణా’’తిఆదీహి తం తం వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా అబ్భనుమోదిత్వా చ యస్మా సోళససు ఠానేసు ఆరమ్మణపరిగ్గహరహితానంయేవ తాదిసాని సేనాసనాని దురభిసమ్భవాని, న తేసు ఆరమ్మణపరిగ్గాహయుత్తానం, అత్తనా చ బోధిసత్తో సమానో తాదిసో అహోసి, తస్మా అత్తనో తాదిసానం సేనాసనానం దురభిసమ్భవతం దస్సేతుం, మయ్హమ్పి ఖోతిఆదిమాహ.

తత్థ పుబ్బేవ సమ్బోధాతి సమ్బోధతో పుబ్బేవ, అరియమగ్గప్పత్తితో అపరభాగేయేవాతి వుత్తం హోతి. అనభిసమ్బుద్ధస్సాతి అప్పటివిద్ధచతుసచ్చస్స. బోధిసత్తస్సేవ సతోతి బుజ్ఝనకసత్తస్సేవ సమ్మాసమ్బోధిం అధిగన్తుం అరహసత్తస్సేవ సతో, బోధియా వా సత్తస్సేవ లగ్గస్సేవ సతో. దీపఙ్కరస్స హి భగవతో పాదమూలే అట్ఠధమ్మసమోధానేన అభినీహారసమిద్ధితో పభుతి తథాగతో బోధియా సత్తో లగ్గో ‘‘పత్తబ్బా మయా ఏసా’’తి తదధిగమాయ పరక్కమం అముఞ్చన్తోయేవ ఆగతో, తస్మా బోధిసత్తోతి వుచ్చతి. తస్స మయ్హన్తి తస్స ఏవం బోధిసత్తస్సేవ సతో మయ్హం. యే ఖో కేచి సమణా వా బ్రాహ్మణా వాతి యే కేచి పబ్బజ్జూపగతా వా భోవాదినో వా.

అపరిసుద్ధకాయకమ్మన్తాతి అపరిసుద్ధేన పాణాతిపాతాదినా కాయకమ్మన్తేన సమన్నాగతా. అపరిసుద్ధకాయకమ్మన్తసన్దోసహేతూతి ¶ అపరిసుద్ధస్స కాయకమ్మన్తసఙ్ఖాతస్స అత్తనో దోసస్స హేతు, అపరిసుద్ధకాయకమ్మన్తకారణాతి వుత్తం హోతి. హవేతి ఏకంసవచనే నిపాతో. అకుసలన్తి సావజ్జం అక్ఖేమఞ్చ. భయభేరవన్తి భయఞ్చ భేరవఞ్చ. చిత్తుత్రాసస్స చ భయానకారమ్మణస్స చేతం అధివచనం. తత్ర ¶ భయం సావజ్జట్ఠేన అకుసలం, భేరవం అక్ఖేమట్ఠేనాతి వేదితబ్బం. అవ్హాయన్తీతి పక్కోసన్తి. కథం? తే హి పాణాతిపాతాదీని కత్వా ‘‘మయం అయుత్తమకమ్హా, సచే నో తే జానేయ్యుం, యేసం అపరజ్ఝిమ్హా, ఇదాని అనుబన్ధిత్వా అనయబ్యసనం ఆపాదేయ్యు’’న్తి అరఞ్ఞం పవిసిత్వా గచ్ఛన్తరే వా గుమ్బన్తరే వా నిసీదన్తి. తే ‘‘అప్పమత్తకమ్పి తిణసద్దం వా పణ్ణసద్దం వా సుత్వా, ఇదానిమ్హా నట్ఠా’’తి తసన్తి విత్తసన్తి, ఆగన్త్వా పరేహి పరివారితా వియ బద్ధా వధితా వియ చ హోన్తి. ఏవం తం భయభేరవం అత్తని సమారోపనట్ఠేన అవ్హాయన్తి పక్కోసన్తి.

న ¶ ఖో పనాహం…పే… పటిసేవామీతి అహం ఖో పన అపరిసుద్ధకాయకమ్మన్తో హుత్వా అరఞ్ఞవనపత్థాని పన్తాని సేనాసనాని న పటిసేవామి. యే హి వోతి ఏత్థ వోతి నిపాతమత్తం. అరియా వుచ్చన్తి బుద్ధా చ బుద్ధసావకా చ. పరిసుద్ధకాయకమ్మన్తాతి ఈదిసా హుత్వా. తేసమహం అఞ్ఞతరోతి తేసం అహమ్పి ఏకో అఞ్ఞతరో. బోధిసత్తో హి గహట్ఠోపి పబ్బజితోపి పరిసుద్ధకాయకమ్మన్తోవ హోతి. భియ్యోతి అతిరేకత్థే నిపాతో. పల్లోమన్తి పన్నలోమతం, ఖేమం సోత్థిభావన్తి అత్థో. ఆపాదిన్తి ఆపజ్జిం, అతిరేకం సోత్థిభావం అతిరేకేన వా సోత్థిభావమాపజ్జిన్తి వుత్తం హోతి. అరఞ్ఞే విహారాయాతి అరఞ్ఞే విహారత్థాయ.

కాయకమ్మన్తవారకథా నిట్ఠితా.

వచీకమ్మన్తవారాదివణ్ణనా

౩౬. ఏస నయో సబ్బత్థ. అయం పన విసేసో, వచీకమ్మన్తవారే తావ అపరిసుద్ధవచీకమ్మన్తాతి అపరిసుద్ధేన ముసావాదాదినా వచీకమ్మన్తేన సమన్నాగతా. తే కథం భయభేరవం అవ్హాయన్తి? తే ముసావాదేన పరస్స అత్థం భఞ్జిత్వా, పిసుణవాచాయ మిత్తభేదం కత్వా ఫరుసవాచాయ పరేసం పరిసమజ్ఝే మమ్మాని తుదిత్వా నిరత్థకవాచాయ పరసత్తానం కమ్మన్తే నాసేత్వా ¶ ‘‘మయం అయుత్తమకమ్హా, సచే నో తే జానేయ్యుం, యేసం అపరజ్ఝిమ్హా, ఇదాని అనుబన్ధిత్వా అనయబ్యసనం పాపేయ్యు’’న్తి అరఞ్ఞం పవిసిత్వా గచ్ఛన్తరే వా గుమ్బన్తరే వా నిసీదన్తి. తే ‘‘అప్పమత్తకమ్పి తిణసద్దం వా పణ్ణసద్దం వా సుత్వా ఇదానిమ్హా నట్ఠా’’తి తసన్తి విత్తసన్తి ఆగన్త్వా పరేహి పరివారితా వియ బద్ధా వధితా వియ చ హోన్తి. ఏవం తం భయభేరవం ¶ అత్తని సమారోపనట్ఠేన అవ్హాయన్తి, పక్కోసన్తి.

మనోకమ్మన్తవారే అపరిసుద్ధమనోకమ్మన్తాతి అపరిసుద్ధేన అభిజ్ఝాదినా మనోకమ్మన్తేన సమన్నాగతా. తే కథం భయభేరవం అవ్హాయన్తి? తే పరేసం రక్ఖితగోపితేసు భణ్డేసు అభిజ్ఝావిసమలోభం ఉప్పాదేత్వా పరస్స కుజ్ఝిత్వా పరసత్తే మిచ్ఛాదస్సనం గాహాపేత్వా మయం అయుత్తమకమ్హా…పే… అత్తని సమారోపనట్ఠేన అవ్హాయన్తి పక్కోసన్తి.

ఆజీవవారే ¶ అపరిసుద్ధాజీవాతి అపరిసుద్ధేన వేజ్జకమ్మదూతకమ్మవడ్ఢిపయోగాదినా ఏకవీసతిఅనేసనభేదేన ఆజీవేన సమన్నాగతా. తే కథం భయభేరవం అవ్హాయన్తి? తే ఏవం జీవికం కప్పేత్వా సుణన్తి – ‘‘సాసనసోధకా కిర తేపిటకా భిక్ఖూ సాసనం సోధేతుం నిక్ఖన్తా, అజ్జ వా స్వే వా ఇధాగమిస్సన్తీ’’తి అరఞ్ఞం పవిసిత్వా గచ్ఛన్తరే వా…పే… తసన్తి విత్తసన్తి. తే హి ఆగన్త్వా పరివారేత్వా గహితా వియ ఓదాతవత్థనివాసితా వియ చ హోన్తీతి. సేసం తాదిసమేవ.

౩౭. ఇతో పరం అభిజ్ఝాలూతిఆదీసు కిఞ్చాపి అభిజ్ఝాబ్యాపాదా మనోకమ్మన్తేన సఙ్గహితా తథాపి నీవరణవసేన పున వుత్తాతి వేదితబ్బా. తత్థ అభిజ్ఝాలూతి పరభణ్డాదిఅభిజ్ఝాయనసీలా. కామేసు తిబ్బసారాగాతి వత్థుకామేసు బహలకిలేసరాగా, తే కథం భయభేరవం అవ్హాయన్తి? తే అవవత్థితారమ్మణా హోన్తి, తేసం అవవత్థితారమ్మణానం అరఞ్ఞే విహరన్తానం దివా దిట్ఠం రత్తిం భయభేరవం హుత్వా ఉపట్ఠాతి – ‘‘తే ఆకులచిత్తా అప్పమత్తకేనపి తసన్తి విత్తసన్తి, రజ్జుం వా లతం వా దిస్వా సప్పసఞ్ఞినో హోన్తి, ఖాణుం దిస్వా యక్ఖసఞ్ఞినో, థలం వా పబ్బతం వా దిస్వా హత్థిసఞ్ఞినో సప్పాదీహి అనయబ్యసనం ఆపాదితా వియ హోన్తీ’’తి. సేసం తాదిసమేవ.

౩౮. బ్యాపన్నచిత్తాతి ¶ పకతిభావవిజహనేన విపన్నచిత్తా. కిలేసానుగతఞ్హి చిత్తం పకతిభావం విజహతి, పురాణభత్తబ్యఞ్జనం వియ పూతికం హోతి. పదుట్ఠమనసఙ్కప్పాతి పదుట్ఠచిత్తసఙ్కప్పా, అభద్రకేన పరేసం అనత్థజనకేన చిత్తసఙ్కప్పేన సమన్నాగతాతి వుత్తం హోతి. తే కథం భయభేరవం అవ్హాయన్తి? భయభేరవావ్హాయనం ¶ ఇతో పభుతి అభిజ్ఝాలువారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. యత్థ పన విసేసో భవిస్సతి, తత్థ వక్ఖామ. న ఖో పనాహం బ్యాపన్నచిత్తోతి ఏత్థ పన మేత్తచిత్తో అహం హితచిత్తోతి దస్సేతి, ఈదిసా హి బోధిసత్తా హోన్తి. ఏవం సబ్బత్థ వుత్తదోసపటిపక్ఖవసేన బోధిసత్తస్స గుణా వణ్ణేతబ్బా.

౩౯. థినమిద్ధపరియుట్ఠితాతి చిత్తగేలఞ్ఞభూతేన థినేన సేసనామకాయగేలఞ్ఞభూతేన మిద్ధేన చ పరియుట్ఠితా, అభిభూతా గహితాతి వుత్తం హోతి. తే నిద్దాబహులా హోన్తి.

౪౦. ఉద్ధతాతి ¶ ఉద్ధచ్చపకతికా విప్ఫన్దమానచిత్తా, ఉద్ధచ్చేన హి ఏకారమ్మణే చిత్తం విప్ఫన్దతి ధజయట్ఠియం వాతేన పటాకా వియ. అవూపసన్తచిత్తాతి అనిబ్బుతచిత్తా, ఇధ కుక్కుచ్చం గహేతుం వట్టతి.

౪౧. కఙ్ఖీ విచికిచ్ఛీతి ఏత్థ ఏకమేవిదం పఞ్చమం నీవరణం. కిం ను ఖో ఇదన్తి ఆరమ్మణం కఙ్ఖనతో కఙ్ఖా, ఇదమేవిదన్తి నిచ్ఛేతుం అసమత్థభావతో విచికిచ్ఛాతి వుచ్చతి, తేన సమన్నాగతా సమణబ్రాహ్మణా ‘‘కఙ్ఖీ విచికిచ్ఛీ’’తి వుత్తా.

౪౨. అత్తుక్కంసనకా పరవమ్భీతి యే అత్తానం ఉక్కంసేన్తి ఉక్ఖిపన్తి, ఉచ్చే ఠానే ఠపేన్తి, పరఞ్చ వమ్భేన్తి గరహన్తి నిన్దన్తి, నీచే ఠానే ఠపేన్తి, తేసమేతం అధివచనం. తే కథం భయభేరవం అవ్హాయన్తి? తే పరేహి ‘‘అసుకో చ కిర అసుకో చ అత్తానం ఉక్కంసేన్తి, అమ్హే గరహన్తి, దాసే వియ కరోన్తి, గణ్హథ నే’’తి అనుబద్ధా పలాయిత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా గచ్ఛన్తరే వా గుమ్బన్తరే వాతి కాయకమ్మన్తసదిసం విత్థారేతబ్బం.

౪౩. ఛమ్భీతి కాయథమ్భనలోమహంసనకరేన థమ్భేన సమన్నాగతా. భీరుకజాతికాతి భీరుకపకతికా, గామదారకా వియ భయబహులా అసూరా కాతరాతి వుత్తం హోతి.

౪౪. లాభసక్కారసిలోకన్తి ¶ ఏత్థ లబ్భతీతి లాభో, చతున్నం పచ్చయానమేతం అధివచనం. సక్కారోతి సున్దరకారో, పచ్చయా ఏవ హి పణీతపణీతా సున్దరసున్దరా చ అభిసఙ్ఖరిత్వా కతా సక్కారాతి వుచ్చన్తి. యా చ పరేహి అత్తనో గారవకిరియా పుప్ఫాదీహి వా పూజా. సిలోకోతి వణ్ణభణనం ఏతం ¶ , లాభఞ్చ సక్కారఞ్చ సిలోకఞ్చ లాభసక్కారసిలోకం. నికామయమానాతి పత్థయమానా. భయభేరవావ్హాయనం అభిజ్ఝాలువారసదిసమేవ. తదత్థదీపకం పనేత్థ పియగామికవత్థుం కథేన్తి –

ఏకో కిర పియగామికో నామ భిక్ఖు సమాదిన్నధుతఙ్గానం భిక్ఖూనం లాభం దిస్వా ‘‘అహమ్పి ధుతఙ్గం సమాదియిత్వా లాభం ఉప్పాదేమీ’’తి చిన్తేత్వా సోసానికఙ్గం సమాదాయ సుసానే వసతి. అథేకదివసం ఏకో కమ్మముత్తో జరగ్గవో దివా గోచరే చరిత్వా రత్తిం తస్మిం సుసానే పుప్ఫగుమ్బే సీసం కత్వా రోమన్థయమానో అట్ఠాసి. పియగామికో రత్తిం చఙ్కమనా నిక్ఖన్తో ¶ తస్స హనుసద్దం సుత్వా చిన్తేసి ‘‘అద్ధా మం లాభగిద్ధో ఏస సుసానే వసతీతి ఞత్వా దేవరాజా విహేఠేతుం ఆగతో’’తి, సో జరగ్గవస్స పురతో అఞ్జలిం పగ్గహేత్వా ‘‘సప్పురిస దేవరాజ అజ్జ మే ఏకరత్తిం ఖమ, స్వే పట్ఠాయ న ఏవం కరిస్సామీ’’తి నమస్సమానో సబ్బరత్తిం యాచన్తో అట్ఠాసి. తతో సూరియే ఉట్ఠితే తం దిస్వా కత్తరయట్ఠియా పహరిత్వా పలాపేసి ‘‘సబ్బరత్తిం మం భింసాపేసీ’’తి.

౪౫. కుసీతాతి కోసజ్జానుగతా. హీనవీరియాతి హీనా వీరియేన విరహితా వియుత్తా, నిబ్బీరియాతి వుత్తం హోతి. తత్థ కుసీతా కాయికవీరియారమ్భవిరహితా హోన్తి, హీనవీరియా చేతసికవీరియారమ్భవిరహితా. తే ఆరమ్మణవవత్థానమత్తమ్పి కాతుం న సక్కోన్తి. తేసం అవవత్థితారమ్మణానన్తి సబ్బం పుబ్బసదిసమేవ.

౪౬. ముట్ఠస్సతీతి నట్ఠస్సతీ. అసమ్పజానాతి పఞ్ఞారహితా, ఇమస్స చ పటిపక్ఖే ‘‘ఉపట్ఠితస్సతీహమస్మీ’’తి వచనతో సతిభాజనియమేవేతం. పఞ్ఞా పనేత్థ సతిదుబ్బల్యదీపనత్థం వుత్తా. దువిధా హి సతి పఞ్ఞాసమ్పయుత్తా పఞ్ఞావిప్పయుత్తా చ. తత్థ పఞ్ఞాసమ్పయుత్తా బలవతీ, విప్పయుత్తా దుబ్బలా, తస్మా యదాపి తేసం సతి హోతి, తదాపి అసమ్పజానన్తా ముట్ఠస్సతీయేవ తే, దుబ్బలాయ సతియా సతికిచ్చాభావతోతి ఏతమత్థం దీపేతుం ‘‘అసమ్పజానా’’తి వుత్తం. తే ఏవం ¶ ముట్ఠస్సతీ అసమ్పజానా ఆరమ్మణవవత్థానమత్తమ్పి కాతుం న సక్కోన్తీతి సబ్బం పుబ్బసదిసమేవ.

౪౭. అసమాహితాతి ఉపచారప్పనాసమాధివిరహితా. విబ్భన్తచిత్తాతి ఉబ్భన్తచిత్తా. సమాధివిరహేన లద్ధోకాసేన ఉద్ధచ్చేన తేసం సమాధివిరహానం చిత్తం నానారమ్మణేసు ¶ పరిబ్భమతి, వనమక్కటో వియ వనసాఖాసు ఉద్ధచ్చేన ఏకారమ్మణే విప్ఫన్దతి. పుబ్బే వుత్తనయేనేన తే ఏవం అసమాహితా విబ్భన్తచిత్తా ఆరమ్మణవవత్థానమత్తమ్పి కాతుం న సక్కోన్తీతి సబ్బం పుబ్బసదిసమేవ.

౪౮. దుప్పఞ్ఞాతి నిప్పఞ్ఞానమేతం అధివచనం. పఞ్ఞా పన దుట్ఠా నామ నత్థి. ఏళమూగాతి ఏలముఖా, ఖ-కారస్స గ-కారో కతో. లాలముఖాతి వుత్తం హోతి. దుప్పఞ్ఞానఞ్హి కథేన్తానం లాలా ముఖతో గలతి, లాలా చ ఏలాతి ¶ వుచ్చతి. యథాహ ‘‘పస్సేలమూగం ఉరగం దుజ్జివ్హ’’న్తి. తస్మా తే ‘‘ఏళమూగా’’తి వుచ్చన్తి. ‘‘ఏలముఖా’’తిపి పాఠో. ‘‘ఏలముగా’’తి కేచి పఠన్తి, అపరే ‘‘ఏలముకా’’తిపి, సబ్బత్థ ‘‘ఏలముఖా’’తి అత్థో. తే కథం భయభేరవం అవ్హాయన్తి? తే దుప్పఞ్ఞా ఏళమూగా ఆరమ్మణవవత్థానమత్తమ్పి కాతుం న సక్కోన్తి. తేసం అవవత్థితారమ్మణానం అరఞ్ఞే విహరన్తానం దివా దిట్ఠం రత్తిం భయభేరవం హుత్వా ఉపట్ఠాతి ‘‘తే ఆకులచిత్తా అప్పమత్తకేనపి తసన్తి విత్తసన్తి, రజ్జుం వా లతం వా దిస్వా సప్పసఞ్ఞినో హోన్తి, ఖాణుం దిస్వా యక్ఖసఞ్ఞినో, థలం వా పబ్బతం వా దిస్వా హత్థిసఞ్ఞినో సప్పాదీహి అనయవ్యసనం ఆపాదితా వియ హోన్తీ’’తి. ఏవం తం భయభేరవం అత్తని సమారోపనట్ఠేన అవ్హాయన్తి పక్కోసన్తి. పఞ్ఞాసమ్పన్నోహమస్మీతి ఏత్థ పఞ్ఞాసమ్పన్నోతి పఞ్ఞాయ సమ్పన్నో సమన్నాగతో, నో చ ఖో విపస్సనాపఞ్ఞాయ, న మగ్గపఞ్ఞాయ, అపిచ ఖో పన ఇమేసు సోళససు ఠానేసు ఆరమ్మణవవత్థానపఞ్ఞాయాతి అత్థో. సేసం సబ్బత్థ వుత్తనయమేవాతి.

వచీకమ్మన్తవారాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

సోళసట్ఠానారమ్మణపరిగ్గహో నిట్ఠితో.

భయభేరవసేనాసనాదివణ్ణనా

౪౯. తస్స ¶ మయ్హన్తి కో అనుసన్ధి? బోధిసత్తో కిర ఇమాని సోళసారమ్మణాని పరిగ్గణ్హన్తో చ భయభేరవం అదిస్వా భయభేరవం నామ ఏవరూపాసు రత్తీసు ఏవరూపే సేనాసనే చ పఞ్ఞాయతి, హన్ద నం తత్థాపి గవేసిస్సామీతి భయభేరవగవేసనమకాసి, ఏతమత్థం భగవా ఇదాని బ్రాహ్మణస్స దస్సేన్తో తస్స మయ్హన్తిఆదిమాహ.

తత్థ యా తాతి ఉభయమేతం రత్తీనంయేవ ఉద్దేసనిద్దేసవచనం. అభిఞ్ఞాతాతి ¶ ఏత్థ అభీతి లక్ఖణత్థే ఉపసగ్గో. తస్మా అభిఞ్ఞాతాతి చన్దపారిపూరియా చన్దపరిక్ఖయేనాతి ఏవమాదీహి లక్ఖణేహి ఞాతాతి వేదితబ్బా. అభిలక్ఖితాతి ఏత్థ ఉపసగ్గమత్తమేవ, తస్మా అభిలక్ఖితాతి లక్ఖణీయా ఇచ్చేవ అత్థో, ఉపోసథసమాదానధమ్మస్సవనపూజాసక్కారాదికరణత్థం లక్ఖేతబ్బా సల్లక్ఖేతబ్బా ఉపలక్ఖేతబ్బాతి వుత్తం హోతి.

చాతుద్దసీతి ¶ పక్ఖస్స పఠమదివసతో పభుతి చతుద్దసన్నం పూరణీ ఏకా రత్తి. ఏవం పఞ్చదసీ అట్ఠమీ చ. పక్ఖస్సాతి సుక్కపక్ఖస్స కణ్హపక్ఖస్స చ. ఏతా తిస్సో తిస్సో కత్వా ఛ రత్తియో, తస్మా సబ్బత్థ పక్ఖవచనం యోజేతబ్బం ‘‘పక్ఖస్స చాతుద్దసీ పక్ఖస్స పఞ్చదసీ పక్ఖస్స అట్ఠమీ’’తి. అథ పఞ్చమీ కస్మా న గహితాతి? అసబ్బకాలికత్తా. బుద్ధే కిర భగవతి అనుప్పన్నేపి ఉప్పజ్జిత్వా అపరినిబ్బుతేపి పఞ్చమీ అనభిలక్ఖితాయేవ, పరినిబ్బుతే పన ధమ్మసఙ్గాహకత్థేరా చిన్తేసుం ‘‘ధమ్మస్సవనం చిరేన హోతీ’’తి. తతో సమ్మన్నిత్వా పఞ్చమీతి ధమ్మస్సవనదివసం ఠపేసుం, తతో పభుతి సా అభిలక్ఖితా జాతా, ఏవం అసబ్బకాలికత్తా ఏత్థ న గహితాతి.

తథారూపాసూతి తథావిధాసు. ఆరామచేతియానీతి పుప్ఫారామఫలారామాదయో ఆరామా ఏవ ఆరామచేతియాని. చిత్తీకతట్ఠేన హి చేతియానీతి వుచ్చన్తి, పూజనీయట్ఠేనాతి వుత్తం హోతి. వనచేతియానీతి బలిహరణవనసణ్డసుభగవనదేవసాలవనాదీని వనానియేవ వనచేతియాని. రుక్ఖచేతియానీతి గామనిగమాదిద్వారేసు పూజనీయరుక్ఖాయేవ రుక్ఖచేతియాని. లోకియా హి దిబ్బాధివత్థాతి వా మఞ్ఞమానా తేసుయేవ వా దిబ్బసఞ్ఞినో హుత్వా ఆరామవనరుక్ఖే చిత్తీకరోన్తి ¶ , పూజేన్తి, తేన తే సబ్బేపి చేతియానీతి వుచ్చన్తి. భింసనకానీతి భయజనకాని, పస్సతోపి సుణతోపి భయం జనేన్తి. సలోమహంసానీతి సహేవ లోమహంసేన వత్తన్తి, పవిసమానస్సేవ లోమహంసజననతో. అప్పేవ నామ పస్సేయ్యన్తి అపి నామ తం భయభేరవం పస్సేయ్యమేవ. అపరేన సమయేనాతి, ‘‘ఏతదహోసి యంనూనాహ’’న్తి ఏవం చిన్తితకాలతో పట్ఠాయ అఞ్ఞేన కాలేన.

తత్థ చ మే బ్రాహ్మణ విహరతోతి ¶ తథారూపేసు సేనాసనేసు యం యం మనుస్సానం ఆయాచనఉపహారకరణారహం యక్ఖట్ఠానం పుప్ఫధూపమంసరుహిరవసామేదపిహకపప్ఫాససురామేరయాదీహి ఓకిణ్ణకిలిన్నధరణితలం ఏకనిపాతం వియ యక్ఖరక్ఖసపిసాచానం, యం దివాపి పస్సన్తానం హదయం మఞ్ఞే ఫలతి, తం ఠానం సన్ధాయాహ ‘‘తత్థ చ మే, బ్రాహ్మణ, విహరతో’’తి. మగో వా ఆగచ్ఛతీతి సిఙ్గాని వా ఖురాని వా కోట్టేన్తో గోకణ్ణఖగ్గదీపివరాహాదిభేదో మగో వా ఆగచ్ఛతి, సబ్బచతుప్పదానఞ్హి ఇధ మగోతి నామం. కత్థచి పన కాళసిఙ్గాలోపి వుచ్చతి. యథాహ –

‘‘ఉసభస్సేవ ¶ తే ఖన్ధో, సీహస్సేవ విజమ్భితం;

మగరాజ నమో త్యత్థు, అపి కిఞ్చి లభామసే’’తి. (జా. ౧.౩.౧౩౩);

మోరో వా కట్ఠం పాతేతీతి మోరో వా సుక్ఖకట్ఠం రుక్ఖతో చాలేత్వా పాతేతి. మోరగ్గహణేన చ ఇధ సబ్బపక్ఖిగ్గహణం అధిప్పేతం, తేన యో కోచి పక్ఖీతి వుత్తం హోతి. అథ వా మోరో వాతి వా సద్దేన అఞ్ఞో వా కోచి పక్ఖీతి. ఏస నయో పురిమే మగగ్గహణేపి. వాతో వా పణ్ణకసటం ఏరేతీతి వాతో వా పణ్ణకచవరం ఘట్టేతి. ఏతం నూన తం భయభేరవం ఆగచ్ఛతీతి యమేతం ఆగచ్ఛతి, తం భయభేరవం నూనాతి. ఇతో పభుతి చ ఆరమ్మణమేవ భయభేరవన్తి వేదితబ్బం. పరిత్తస్స చ అధిమత్తస్స చ భయస్స ఆరమ్మణత్తా సుఖారమ్మణం రూపం సుఖమివ. కిం ను ఖో అహం అఞ్ఞదత్థు భయపటికఙ్ఖీ విహరామీతి అహం ఖో కిం కారణం ఏకంసేనేవ భయం ఆకఙ్ఖమానో ఇచ్ఛమానో హుత్వా విహరామి.

యథాభూతం యథాభూతస్సాతి యేన యేన ఇరియాపథేన భూతస్స భవితస్స సతో వత్తమానస్స సమఙ్గీభూతస్స ¶ వా. మేతి మమ సన్తికే. తథాభూతం తథాభూతో వాతి తేన తేనేవ ఇరియాపథేన భూతో భవితో సన్తో వత్తమానో సమఙ్గీభూతో వాతి అత్థో. సో ఖో అహం…పే… పటివినేమీతి బోధిసత్తస్స కిర చఙ్కమన్తస్స తస్మిం మగసిఙ్గఖురసద్దాదిభేదే భయభేరవారమ్మణే ఆగతే నేవ మహాసత్తో తిట్ఠతి, న ¶ నిసీదతి న సయతి, అథ ఖో చఙ్కమన్తోవ పరివీమంసన్తో పరివిచినన్తో భయభేరవం న పస్సతి, మగసిఙ్గఖురసద్దాదిమత్తమేవ చేతం హోతి, సో తం ఞత్వా ఇదం నామేతం, న భయభేరవన్తి తతో తిట్ఠతి వా నిసీదతి వా సయతి వా. ఏతమత్థం దస్సేన్తో ‘‘సో ఖో అహ’’న్తిఆదిమాహ. ఏస నయో సబ్బపేయ్యాలేసు. ఇతో పరఞ్చ ఇరియాపథపటిపాటియా అవత్వా ఆసన్నపటిపాటియా ఇరియాపథా వుత్తాతి వేదితబ్బా, చఙ్కమన్తస్స హి భయభేరవే ఆగతే న ఠితో న నిసిన్నో న నిపన్నో ఠితస్సాపి ఆగతే న చఙ్కమీతి ఏవం తస్స ఆసన్నపటిపాటియా వుత్తాతి.

భయభేరవసేనాసనాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

అసమ్మోహవిహారవణ్ణనా

౫౦. ఏవం ¶ భింసనకేసుపి ఠానేసు అత్తనో భయభేరవాభావం దస్సేత్వా ఇదాని ఝాయీనం సమ్మోహట్ఠానేసు అత్తనో అసమ్మోహవిహారం దస్సేతుం సన్తి ఖో పన, బ్రాహ్మణాతిఆదిమాహ.

తత్థ సన్తీతి అత్థి సంవిజ్జన్తి ఉపలబ్భన్తి. రత్తింయేవ సమానన్తి రత్తింయేవ సన్తం, దివాతి సఞ్జానన్తీతి ‘‘దివసో అయ’’న్తి సఞ్జానన్తి. దివాయేవ సమానన్తి దివసంయేవ సన్తం. రత్తీతి సఞ్జానన్తీతి ‘‘రత్తి అయ’’న్తి సఞ్జానన్తి. కస్మా పనేతే ఏవంసఞ్ఞినో హోన్తీతి. వుట్ఠానకోసల్లాభావతో వా సకుణరుతతో వా. కథం? ఇధేకచ్చో ఓదాతకసిణలాభీ దివా పరికమ్మం కత్వా దివా సమాపన్నో దివాయేవ వుట్ఠహామీతి మనసికారం ఉప్పాదేతి, నో చ ఖో అద్ధానపరిచ్ఛేదే కుసలో హోతి. సో దివసం అతిక్కమిత్వా రత్తిభాగే వుట్ఠాతి. ఓదాతకసిణఫరణవసేన చస్స విసదం హోతి విభూతం సువిభూతం. సో, దివా వుట్ఠహామీతి ఉప్పాదితమనసికారతాయ ఓదాతకసిణఫరణవిసదవిభూతతాయ చ రత్తింయేవ సమానం దివాతి సఞ్జానాతి. ఇధ పనేకచ్చో నీలకసిణలాభీ రత్తిం పరికమ్మం కత్వా రత్తిం సమాపన్నో రత్తింయేవ వుట్ఠహామీతి ¶ మనసికారం ఉప్పాదేతి, నో చ ఖో అద్ధానపరిచ్ఛేదే కుసలో హోతి. సో రత్తిం అతిక్కమిత్వా దివసభాగే వుట్ఠాతి. నీలకసిణఫరణవసేన చస్స అవిసదం హోతి అవిభూతం. సో రత్తిం వుట్ఠహామీతి ఉప్పాదితమనసికారతాయ నీలకసిణఫరణావిసదావిభూతతాయ చ దివాయేవ సమానం రత్తీతి సఞ్జానాతి. ఏవం తావ వుట్ఠానకోసల్లాభావతో ఏవంసఞ్ఞినో హోన్తి.

సకుణరుతతో పన ఇధేకచ్చో అన్తోసేనాసనే నిసిన్నో హోతి. అథ దివా రవనకసకుణా కాకాదయో చన్దాలోకేన దివాతి ¶ మఞ్ఞమానా రత్తిం రవన్తి, అఞ్ఞేహి వా కారణేహి. సో తేసం సద్దం సుత్వా రత్తింయేవ సమానం దివాతి సఞ్జానాతి. ఇధ పనేకచ్చో పబ్బతన్తరే గమ్భీరాయ ఘనవనప్పటిచ్ఛన్నాయ గిరిగుహాయ సత్తాహవద్దలికాయ వత్తమానాయ అన్తరహితసూరియాలోకే కాలే నిసిన్నో హోతి. అథ రత్తిం రవనకసకుణా ఉలూకాదయో మజ్ఝన్హికసమయేపి తత్థ తత్థ సమన్ధకారే నిలీనా రత్తిసఞ్ఞాయ వా అఞ్ఞేహి వా కారణేహి రవన్తి. సో తేసం సద్దం సుత్వా దివాయేవ సమానం రత్తీతి సఞ్జానాతి. ఏవం సకుణరుతతో ఏవంసఞ్ఞినో హోన్తీతి. ఇదమహన్తి ఇదం అహం ఏవం సఞ్జాననం ¶ . సమ్మోహవిహారస్మిం వదామీతి సమ్మోహవిహారపరియాపన్నం అన్తోగధం, సమ్మోహవిహారానం అఞ్ఞతరం వదామీతి వుత్తం హోతి.

అహం ఖో పన బ్రాహ్మణ…పే… సఞ్జానామీతి పాకటో బోధిసత్తస్స రత్తిన్దివపరిచ్ఛేదో సత్తాహవద్దలేపి చన్దిమసూరియేసు అదిస్సమానేసుపి జానాతియేవ ‘‘ఏత్తకం పురేభత్తకాలో గతో, ఏత్తకం పచ్ఛాభత్తకాలో, ఏత్తకం పఠమయామో, ఏత్తకం మజ్ఝిమయామో, ఏత్తకం పచ్ఛిమయామో’’తి, తస్మా ఏవమాహ. అనచ్ఛరియఞ్చేతం యం పూరితపారమీ బోధిసత్తో ఏవం జానాతి. పదేసఞాణే ఠితానం సావకానమ్పి హి రత్తిన్దివపరిచ్ఛేదో పాకటో హోతి.

కల్యాణియమహావిహారే కిర గోదత్తత్థేరో ద్వఙ్గులకాలే భత్తం గహేత్వా అఙ్గులకాలే భుఞ్జతి. సూరియే అదిస్సమానేపి పాతోయేవ సేనాసనం పవిసిత్వా తాయ వేలాయ నిక్ఖమతి. ఏకదివసం ఆరామికా ‘‘స్వే థేరస్స నిక్ఖమనకాలే పస్సామా’’తి భత్తం సమ్పాదేత్వా కాలత్థమ్భమూలే నిసీదింసు. థేరో ద్వఙ్గులకాలేయేవ నిక్ఖమతి. తతో పభుతి కిర సూరియే అదిస్సమానేపి థేరస్స నిక్ఖమనసఞ్ఞాయ ఏవ భేరిం ఆకోటేన్తి.

అజగరవిహారేపి ¶ కాళదేవత్థేరో అన్తోవస్సే యామగణ్డికం పహరతి, ఆచిణ్ణమేతం థేరస్స. న చ యామయన్తనాళికం పయోజేతి, అఞ్ఞే భిక్ఖూ పయోజేన్తి. అథ నిక్ఖన్తే పఠమే యామే థేరే ముగ్గరం గహేత్వా ఠితమత్తేయేవ ఏకం ద్వే వారే పహరన్తేయేవ వా యామయన్తం పతతి, ఏవం తీసు యామేసు సమణధమ్మం కత్వా థేరో పాతోయేవ గామం పవిసిత్వా పిణ్డపాతం ఆదాయ విహారం ఆగన్త్వా భోజనవేలాయ ¶ పత్తం గహేత్వా దివా విహారట్ఠానం గన్త్వా సమణధమ్మం కరోతి. భిక్ఖూ కాలత్థమ్భం దిస్వా థేరస్స అదిస్వా ఆగమనత్థాయ పేసేన్తి. సో భిక్ఖు థేరం దివా విహారట్ఠానా నిక్ఖమన్తమేవ వా అన్తరామగ్గే వా పస్సతి. ఏవం పదేసఞాణే ఠితానం సావకానమ్పి రత్తిన్దివపరిచ్ఛేదో పాకటో హోతి, కిమఙ్గం పన బోధిసత్తానన్తి.

యం ఖో తం బ్రాహ్మణ…పే… వదేయ్యాతి ఏత్థ పన ‘‘యం ఖో తం, బ్రాహ్మణ, అసమ్మోహధమ్మో సత్తో లోకే ఉప్పన్నో…పే… సుఖాయ దేవమనుస్సాన’’న్తి వచనం ¶ వదమానో కోచి సమ్మా వదేయ్య, సమ్మా వదమానో సియా, న వితథవాదీ అస్స. మమేవ తం వచనం వదమానో సమ్మా వదేయ్య, సమ్మా వదమానో సియా, న వితథవాదీ అస్సాతి ఏవం పదసమ్బన్ధో వేదితబ్బో.

తత్థ అసమ్మోహధమ్మోతి అసమ్మోహసభావో. లోకేతి మనుస్సలోకే. బహుజనహితాయాతి బహుజనస్స హితత్థాయ, పఞ్ఞాసమ్పత్తియా దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికహితూపదేసకోతి. బహుజనసుఖాయాతి బహుజనస్స సుఖత్థాయ, చాగసమ్పత్తియా ఉపకరణసుఖస్స దాయకోతి. లోకానుకమ్పాయాతి లోకస్స అనుకమ్పత్థాయ, మేత్తాకరుణాసమ్పత్తియా మాతాపితరో వియ లోకస్స రక్ఖితా గోపయితాతి. అత్థాయ హితాయ సుఖాయ దేవమనుస్సానన్తి ఇధ దేవమనుస్సగ్గహణేన చ భబ్బపుగ్గలవేనేయ్యసత్తేయేవ గహేత్వా తేసం నిబ్బానమగ్గఫలాధిగమాయ అత్తనో ఉప్పత్తిం దస్సేతీతి వేదితబ్బో. అత్థాయాతి హి వుత్తే పరమత్థత్థాయ నిబ్బానాయాతి వుత్తం హోతి. హితాయాతి వుత్తే తం సమ్పాపకమగ్గత్థాయాతి వుత్తం హోతి, నిబ్బానసమ్పాపకమగ్గతో హి ఉత్తరి హితం నామ నత్థి. సుఖాయాతి వుత్తే ఫలసమాపత్తిసుఖత్థాయాతి వుత్తం హోతి, తతో ఉత్తరి సుఖాభావతో. వుత్తఞ్చేతం ‘‘అయం సమాధి పచ్చుప్పన్నసుఖో చేవ ఆయతిఞ్చ సుఖవిపాకో’’తి (దీ. ని. ౩.౩౫౫; అ. ని. ౫.౨౭; విభ. ౮౦౪).

అసమ్మోహవిహారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

పుబ్బభాగపటిపదాదివణ్ణనా

౫౧. ఏవం ¶ భగవా బుద్ధగుణపటిలాభావసానం అత్తనో అసమ్మోహవిహారం బ్రాహ్మణస్స దస్సేత్వా ఇదాని యాయ పటిపదాయ తం కోటిప్పత్తం అసమ్మోహవిహారం అధిగతో, తం పుబ్బభాగతో పభుతి దస్సేతుం ఆరద్ధం ఖో పన మే బ్రాహ్మణాతిఆదిమాహ.

కేచి పనాహు ‘‘ఇమం అసమ్మోహవిహారం సుత్వా బ్రాహ్మణస్స చిత్తమేవం ఉప్పన్నం ‘కాయ ను ఖో పటిపదాయ ఇమం పత్తో’తి, తస్స చిత్తమఞ్ఞాయ ఇమాయాహం పటిపదాయ ఇమం ఉత్తమం అసమ్మోహవిహారం పత్తోతి దస్సేన్తో ఏవమాహా’’తి.

తత్థ ¶ ¶ ఆరద్ధం ఖో పన మే, బ్రాహ్మణ, వీరియం అహోసీతి, బ్రాహ్మణ, న మయా అయం ఉత్తమో అసమ్మోహవిహారో కుసీతేన ముట్ఠస్సతినా సారద్ధకాయేన విక్ఖిత్తచిత్తేన వా అధిగతో, అపిచ ఖో తదధిగమాయ ఆరద్ధం ఖో పన మే వీరియం అహోసి, బోధిమణ్డే నిసిన్నేన మయా చతురఙ్గవీరియం ఆరద్ధం అహోసి, పగ్గహితం అసిథిలప్పవత్తితన్తి వుత్తం హోతి. ఆరద్ధత్తాయేవ చ మేతం అసల్లీనం అహోసి.

ఉపట్ఠితా సతి అసమ్ముట్ఠాతి న కేవలఞ్చ వీరియమేవ, సతిపి మే ఆరమ్మణాభిముఖీభావేన ఉపట్ఠితా అహోసి. ఉపట్ఠితత్తాయేవ చ అసమ్ముట్ఠా. పస్సద్ధో కాయోతి కాయచిత్తప్పస్సద్ధిసమ్భవేన కాయోపి మే పస్సద్ధో అహోసి. తత్థ యస్మా నామకాయే పస్సద్ధే రూపకాయోపి పస్సద్ధోయేవ హోతి, తస్మా నామకాయో రూపకాయోతి అవిసేసేత్వావ పస్సద్ధో కాయోతి వుత్తం. అసారద్ధోతి సో చ ఖో పస్సద్ధత్తాయేవ అసారద్ధో, విగతదరథోతి వుత్తం హోతి. సమాహితం చిత్తం ఏకగ్గన్తి చిత్తమ్పి మే సమ్మా ఆహితం సుట్ఠు ఠపితం అప్పితం వియ అహోసి. సమాహితత్తా ఏవ చ ఏకగ్గం అచలం నిప్ఫన్దనన్తి, ఏత్తావతా ఝానస్స పుబ్బభాగపటిపదా కథితా హోతి.

ఇదాని ఇమాయ పటిపదాయ అధిగతం పఠమజ్ఝానం ఆదిం కత్వా విజ్జాత్తయపరియోసానం విసేసం దస్సేన్తో సో ఖో అహన్తిఆదిమాహ. తత్థ వివిచ్చేవ కామేహి…పే… చతుత్థజ్ఝానం ఉపసమ్పజ్జ ¶ విహాసిన్తి ఏత్థ తావ యం వత్తబ్బం సియా, తం సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే పథవీకసిణకథాయం వుత్తం. కేవలఞ్హి తత్థ ‘‘ఉపసమ్పజ్జ విహరతీ’’తి ఆగతం, ఇధ ‘‘విహాసి’’న్తి, అయమేవ విసేసో. కిం కత్వా పన భగవా ఇమాని ఝానాని ఉపసమ్పజ్జ విహాసీతి, కమ్మట్ఠానం భావేత్వా. కతరం? ఆనాపానస్సతికమ్మట్ఠానం.

ఇమాని చ పన చత్తారి ఝానాని కేసఞ్చి చిత్తేకగ్గతత్థాని హోన్తి, కేసఞ్చి విపస్సనాపాదకాని, కేసఞ్చి అభిఞ్ఞాపాదకాని, కేసఞ్చి నిరోధపాదకాని, కేసఞ్చి భవోక్కమనత్థాని. తత్థ ఖీణాసవానం చిత్తేకగ్గతత్థాని హోన్తి. తే హి సమాపజ్జిత్వా ¶ ఏకగ్గచిత్తా సుఖం దివసం విహరిస్సామాతి ఇచ్చేవం కసిణపరికమ్మం కత్వా అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేన్తి. సేక్ఖపుథుజ్జనానం సమాపత్తితో వుట్ఠాయ సమాహితేన చిత్తేన విపస్సిస్సామాతి నిబ్బత్తేన్తానం విపస్సనాపాదకాని హోన్తి. యే పన అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా సమాపత్తితో వుట్ఠాయ ‘‘ఏకోపి ¶ హుత్వా బహుధా హోతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౩౮; పటి. మ. ౧.౧౦౨) వుత్తనయా అభిఞ్ఞాయో పత్థేన్తా నిబ్బత్తేన్తి, తేసం అభిఞ్ఞాపాదకాని హోన్తి. యే పన అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా నిరోధసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా సత్తాహం అచిత్తా హుత్వా దిట్ఠేవ ధమ్మే నిరోధం నిబ్బానం పత్వా సుఖం విహరిస్సామాతి నిబ్బత్తేన్తి, తేసం నిరోధపాదకాని హోన్తి. యే పన అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా అపరిహీనజ్ఝానా బ్రహ్మలోకే ఉప్పజ్జిస్సామాతి నిబ్బత్తేన్తి, తేసం భవోక్కమనత్థాని హోన్తి.

భగవతా పనిదం చతుత్థజ్ఝానం బోధిరుక్ఖమూలే నిబ్బత్తితం, తం తస్స విపస్సనాపాదకఞ్చేవ అహోసి అభిఞ్ఞాపాదకఞ్చ సబ్బకిచ్చసాధకఞ్చ, సబ్బలోకియలోకుత్తరగుణదాయకన్తి వేదితబ్బం.

పుబ్బభాగపటిపదాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.

పుబ్బేనివాసకథావణ్ణనా

౫౨. యేసఞ్చ ¶ గుణానం దాయకం అహోసి, తేసం ఏకదేసం దస్సేన్తో సో ఏవం సమాహితే చిత్తేతిఆదిమాహ. తత్థ ద్విన్నం విజ్జానం అనుపదవణ్ణనా చేవ భావనానయో చ విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితో. కేవలఞ్హి తత్థ ‘‘సో ఏవం సమాహితే చిత్తే…పే… అభినిన్నామేతీ’’తి వుత్తం, ఇధ ‘‘అభినిన్నామేసి’’న్తి. అయం ఖో మే బ్రాహ్మణాతి అయఞ్చ అప్పనావారో తత్థ అనాగతోతి అయమేవ విసేసో. తత్థ సోతి సో అహం. అభినిన్నామేసిన్తి అభినీహరిం. అభినిన్నామేసిన్తి చ వచనతో సోతి ఏత్థ సో అహన్తి ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

యస్మా చిదం భగవతో వసేన పుబ్బేనివాసానుస్సతిఞాణం ఆగతం, తస్మా ‘‘సో తతో చుతో ఇధూపపన్నో’’తి ఏత్థ ఏవం యోజనా వేదితబ్బా. ఏత్థ హి సో తతో చుతోతి పటినివత్తన్తస్స పచ్చవేక్ఖణం. తస్మా ఇధూపపన్నోతి ఇమిస్సా ఇధూపపత్తియా అనన్తరం. అముత్ర ఉదపాదిన్తి తుసితభవనం సన్ధాయాహాతి వేదితబ్బో. తత్రాపాసిం ఏవంనామోతి తత్రాపి తుసితభవనే సేతకేతు నామ దేవపుత్తో అహోసిం. ఏవంగోత్తోతి తాహి దేవతాహి సద్ధిం ఏకగోత్తో. ఏవంవణ్ణోతి సువణ్ణవణ్ణో. ఏవమాహారోతి దిబ్బసుధాహారో. ఏవంసుఖదుక్ఖప్పటిసంవేదీతి ఏవం దిబ్బసుఖపటిసంవేదీ. దుక్ఖం పన సఙ్ఖారదుక్ఖమత్తమేవ ¶ . ఏవమాయుపరియన్తోతి ఏవం సత్తపఞ్ఞాసవస్సకోటిసట్ఠివస్ససతసహస్సాయుపరియన్తో. సో ¶ తతో చుతోతి సో అహం తతో తుసితభవనతో చుతో. ఇధూపపన్నోతి ఇధ మహామాయాయ దేవియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తో.

అయం ఖో మే బ్రాహ్మణాతిఆదీసు మేతి మయా. విజ్జాతి విదితకరణట్ఠేన విజ్జా. కిం విదితం కరోతి? పుబ్బేనివాసం. అవిజ్జాతి తస్సేవ పుబ్బేనివాసస్స అవిదితకరణట్ఠేన తప్పటిచ్ఛాదకో మోహో వుచ్చతి. తమోతి స్వేవ మోహో పటిచ్ఛాదకట్ఠేన ‘‘తమో’’తి వుచ్చతి. ఆలోకోతి సాయేవ విజ్జా ఓభాసకరణట్ఠేన ‘‘ఆలోకో’’తి వుచ్చతి. ఏత్థ చ విజ్జా అధిగతాతి అయం అత్థో, సేసం పసంసావచనం. యోజనా పనేత్థ అయం ఖో మే విజ్జా అధిగతా, తస్స మే అధిగతవిజ్జస్స అవిజ్జా విహతా, వినట్ఠాతి అత్థో. కస్మా? యస్మా విజ్జా ఉప్పన్నా. ఏస నయో ఇతరస్మిమ్పి పదద్వయే.

యథా ¶ తన్తి ఏత్థ యథాతి ఓపమ్మే. తన్తి నిపాతో. సతియా అవిప్పవాసేన అప్పమత్తస్స. వీరియాతాపేన ఆతాపినో. కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖతాయ పహితత్తస్స, పేసితత్తస్సాతి అత్థో. ఇదం వుత్తం హోతి ‘‘యథా అప్పమత్తస్స ఆతాపినో పహితత్తస్స విహరతో అవిజ్జా విహఞ్ఞేయ్య, విజ్జా ఉప్పజ్జేయ్య. తమో విహఞ్ఞేయ్య, ఆలోకో ఉప్పజ్జేయ్య. ఏవమేవ మమ అవిజ్జా విహతా, విజ్జా ఉప్పన్నా. తమో విహతో, ఆలోకో ఉప్పన్నో. ఏతస్స మే పధానానుయోగస్స అనురూపమేవ ఫలం లద్ధ’’న్తి.

పుబ్బేనివాసకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

దిబ్బచక్ఖుఞాణకథావణ్ణనా

౫౩. చుతూపపాతకథాయం యస్మా ఇధ భగవతో వసేన పాళి ఆగతా, తస్మా ‘‘పస్సామి పజానామీ’’తి వుత్తం, అయం విసేసో. సేసం విసుద్ధిమగ్గే వుత్తసదిసమేవ.

ఏత్థ పన విజ్జాతి దిబ్బచక్ఖుఞాణవిజ్జా. అవిజ్జాతి సత్తానం చుతిపటిసన్ధిపటిచ్ఛాదికా అవిజ్జా. సేసం వుత్తనయమేవాతి. యస్మా చ పూరితపారమీనం మహాసత్తానం పరికమ్మకిచ్చం నామ నత్థి. తే హి చిత్తే అభినిన్నామితమత్తేయేవ అనేకవిహితం ¶ పుబ్బేనివాసం అనుస్సరన్తి, దిబ్బేన చక్ఖునా సత్తే పస్సన్తి. తస్మా యో తత్థ పరికమ్మం ఆదిం కత్వా భావనానయో వుత్తో, న తేన ఇధ అత్థోతి.

దిబ్బచక్ఖుఞాణకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆసవక్ఖయఞాణకథావణ్ణనా

౫౪. తతియవిజ్జాయ సో ఏవం సమాహితే చిత్తేతి విపస్సనాపాదకం చతుత్థజ్ఝానచిత్తం వేదితబ్బం. ఆసవానం ఖయఞాణాయాతి ¶ అరహత్తమగ్గఞాణత్థాయ. అరహత్తమగ్గో హి ఆసవవినాసనతో ఆసవానం ఖయోతి వుచ్చతి, తత్ర చేతం ఞాణం, తప్పరియాపన్నత్తాతి. చిత్తం అభినిన్నామేసిన్తి ¶ విపస్సనాచిత్తం అభినీహరిం. సో ఇదం దుక్ఖన్తి ఏవమాదీసు ‘‘ఏత్తకం దుక్ఖం, న ఇతో భియ్యో’’తి సబ్బమ్పి దుక్ఖసచ్చం సరసలక్ఖణపటివేధేన యథాభూతం అబ్భఞ్ఞాసిం జానిం పటివిజ్ఝిం. తస్స చ దుక్ఖస్స నిబ్బత్తికం తణ్హం అయం దుక్ఖసముదయోతి. తదుభయమ్పి యం ఠానం పత్వా నిరుజ్ఝతి, తం తేసం అప్పవత్తిం నిబ్బానం అయం దుక్ఖనిరోధోతి. తస్స సమ్పాపకం అరియమగ్గం అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదాతి సరసలక్ఖణపటివేధేన యథాభూతం అబ్భఞ్ఞాసిం జానిం పటివిజ్ఝిన్తి ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

ఏవం సరూపతో సచ్చాని దస్సేత్వా ఇదాని కిలేసవసేన పరియాయతో దస్సేన్తో ఇమే ఆసవాతిఆదిమాహ. తస్స మే ఏవం జానతో ఏవం పస్సతోతి తస్స మయ్హం ఏవం జానన్తస్స ఏవం పస్సన్తస్స. సహ విపస్సనాయ కోటిప్పత్తం మగ్గం కథేతి. కామాసవాతి కామాసవతో. విముచ్చిత్థాతి ఇమినా ఫలక్ఖణం దస్సేతి, మగ్గక్ఖణే హి చిత్తం విముచ్చతి, ఫలక్ఖణే విముత్తం హోతి. విముత్తస్మిం విముత్తమితి ఞాణన్తి ఇమినా పచ్చవేక్ఖణఞాణం దస్సేతి. ఖీణా జాతీతిఆదీహి తస్స భూమిం, తేన హి ఞాణేన భగవా పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘ఖీణా జాతీ’’తిఆదీని అబ్భఞ్ఞాసి. కతమా పన భగవతో జాతి ఖీణా, కథఞ్చ నం అబ్భఞ్ఞాసీతి? న తావస్స అతీతా జాతి ఖీణా, పుబ్బేవ ఖీణత్తా, న అనాగతా, అనాగతే వాయామాభావతో, న పచ్చుప్పన్నా, విజ్జమానత్తా. యా పన మగ్గస్స అభావితత్తా ఉప్పజ్జేయ్య ఏకచతుపఞ్చవోకారభవేసు ఏకచతుపఞ్చక్ఖన్ధభేదా జాతి, సా మగ్గస్స భావితత్తా అనుప్పాదధమ్మతం ఆపజ్జనేన ఖీణా, తం సో మగ్గభావనాయ పహీనకిలేసే పచ్చవేక్ఖిత్వా ‘‘కిలేసాభావే విజ్జమానమ్పి కమ్మం ఆయతిం అప్పటిసన్ధికం హోతీ’’తి జానన్తో అబ్భఞ్ఞాసి.

వుసితన్తి ¶ వుత్థం పరివుత్థం, కతం చరితం నిట్ఠితన్తి అత్థో. బ్రహ్మచరియన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియం, పుథుజ్జనకల్యాణకేన హి సద్ధిం సత్తసేక్ఖా బ్రహ్మచరియవాసం వసన్తి నామ, ఖీణాసవో వుత్థవాసో. తస్మా భగవా అత్తనో బ్రహ్మచరియవాసం పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘వుసితం బ్రహ్మచరియ’’న్తి అబ్భఞ్ఞాసి. కతం కరణీయన్తి చతూసు ¶ సచ్చేసు చతూహి మగ్గేహి పరిఞ్ఞాపహానసచ్ఛికిరియాభావనావసేన సోళసవిధమ్పి కిచ్చం నిట్ఠాపితన్తి అత్థో. పుథుజ్జనకల్యాణకాదయో హి తం కిచ్చం కరోన్తి, ఖీణాసవో కతకరణీయో. తస్మా భగవా అత్తనో కరణీయం పచ్చవేక్ఖన్తో ‘‘కతం కరణీయ’’న్తి అబ్భఞ్ఞాసి.

నాపరం ¶ ఇత్థత్తాయాతి ఇదాని పున ఇత్థభావాయ ఏవంసోళసకిచ్చభావాయ, కిలేసక్ఖయాయ వా మగ్గభావనాకిచ్చం మే నత్థీతి అబ్భఞ్ఞాసి. అథ వా ఇత్థత్తాయాతి ఇత్థభావతో ఇమస్మా ఏవంపకారా ఇదాని వత్తమానక్ఖన్ధసన్తానా అపరం ఖన్ధసన్తానం మయ్హం నత్థి. ఇమే పన పఞ్చక్ఖన్ధా పరిఞ్ఞాతా తిట్ఠన్తి ఛిన్నమూలకా రుక్ఖా వియ. తే చరిమకవిఞ్ఞాణనిరోధేన అనుపాదానో వియ జాతవేదో నిబ్బాయిస్సన్తీతి అబ్భఞ్ఞాసి.

ఇదాని ఏవం పచ్చవేక్ఖణఞాణపరిగ్గహితం ఆసవానం ఖయఞాణాధిగమం బ్రాహ్మణస్స దస్సేన్తో, అయం ఖో మే బ్రాహ్మణాతిఆదిమాహ. తత్థ విజ్జాతి అరహత్తమగ్గఞాణవిజ్జా. అవిజ్జాతి చతుసచ్చపటిచ్ఛాదికా అవిజ్జా. సేసం వుత్తనయమేవ. ఏత్తావతా చ పుబ్బేనివాసఞాణేన అతీతంసఞాణం, దిబ్బచక్ఖునా పచ్చుప్పన్నానాగతంసఞాణం, ఆసవక్ఖయేన సకలలోకియలోకుత్తరగుణన్తి ఏవం తీహి విజ్జాహి సబ్బేపి సబ్బఞ్ఞుగుణే సఙ్గహేత్వా పకాసేన్తో అత్తనో అసమ్మోహవిహారం బ్రాహ్మణస్స దస్సేసి.

ఆసవక్ఖయఞాణకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

అరఞ్ఞవాసకారణవణ్ణనా

౫౫. ఏవం వుత్తే కిర బ్రాహ్మణో చిన్తేసి – ‘‘సమణో గోతమో సబ్బఞ్ఞుతం పటిజానాతి, అజ్జాపి చ అరఞ్ఞవాసం న విజహతి, అత్థి ను ఖ్వస్స అఞ్ఞమ్పి కిఞ్చి కరణీయ’’న్తి. అథస్స భగవా అజ్ఝాసయం విదిత్వా ఇమినా అజ్ఝాసయానుసన్ధినా, సియా ఖో పన తేతిఆదిమాహ. తత్థ సియా ఖో పన తే, బ్రాహ్మణ, ఏవమస్సాతి, బ్రాహ్మణ, కదాచి తుయ్హం ఏవం భవేయ్య. న ఖో పనేతం బ్రాహ్మణ ఏవం దట్ఠబ్బన్తి ఏతం ఖో పన, బ్రాహ్మణ, తయా మయ్హం పన్తసేనాసనపటిసేవనం ¶ అవీతరాగాదితాయాతి ఏవం న దట్ఠబ్బం. ఏవం పన్తసేనాసనపటిసేవనే అకారణం పటిక్ఖిపిత్వా కారణం దస్సేన్తో ద్వే ఖో అహన్తిఆదిమాహ. తత్థ అత్థోయేవ అత్థవసో. తస్మా ద్వే ఖో అహం, బ్రాహ్మణ, అత్థవసేతి అహం ఖో, బ్రాహ్మణ, ద్వే అత్థే ద్వే కారణాని సమ్పస్సమానోతి వుత్తం హోతి. అత్తనో చ దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారన్తి ఏత్థ దిట్ఠధమ్మో నామ అయం పచ్చక్ఖో అత్తభావో. సుఖవిహారో నామ చతున్నమ్పి ఇరియాపథవిహారానం ఫాసుతా, ఏకకస్స హి ¶ ¶ అరఞ్ఞే అన్తమసో ఉచ్చారపస్సావకిచ్చం ఉపాదాయ సబ్బేవ ఇరియాపథా ఫాసుకా హోన్తి, తస్మా దిట్ఠధమ్మస్స సుఖవిహారన్తి అయమత్థో వేదితబ్బో. పచ్ఛిమఞ్చ జనతం అనుకమ్పమానోతి కథం అరఞ్ఞవాసేన పచ్ఛిమా జనతా అనుకమ్పితా హోతి? సద్ధాపబ్బజితా హి కులపుత్తా భగవతో అరఞ్ఞవాసం దిస్వా భగవాపి నామ అరఞ్ఞసేనాసనాని న ముఞ్చతి, యస్స నేవత్థి పరిఞ్ఞాతబ్బం న పహాతబ్బం న భావేతబ్బం న సచ్ఛికాతబ్బం, కిమఙ్గం పన మయన్తి చిన్తేత్వా తత్థ వసితబ్బమేవ మఞ్ఞిస్సన్తి. ఏవం ఖిప్పమేవ దుక్ఖస్సన్తకరా భవిస్సన్తి. ఏవం పచ్ఛిమా జనతా అనుకమ్పితా హోతి. ఏతమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘పచ్ఛిమఞ్చ జనతం అనుకమ్పమానో’’తి.

అరఞ్ఞవాసకారణవణ్ణనా నిట్ఠితా.

దేసనానుమోదనావణ్ణనా

౫౬. తం సుత్వా అత్తమనో బ్రాహ్మణో అనుకమ్పితరూపాతిఆదిమాహ. తత్థ అనుకమ్పితరూపాతి అనుకమ్పితజాతికా అనుకమ్పితసభావా. జనతాతి జనసమూహో. యథా తం అరహతా సమ్మాసమ్బుద్ధేనాతి యథా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో అనుకమ్పేయ్య, తథేవ అనుకమ్పితరూపాతి.

ఏవఞ్చ పన వత్వా పున తం భగవతో ధమ్మదేసనం అబ్భనుమోదమానో భగవన్తం ఏతదవోచ అభిక్కన్తం, భో గోతమ, అభిక్కన్తం, భో గోతమాతి. తత్థాయం అభిక్కన్తసద్దో ఖయసున్దరాభిరూపఅబ్భనుమోదనేసు దిస్సతి. ‘‘అభిక్కన్తా, భన్తే, రత్తి, నిక్ఖన్తో పఠమో యామో, చిరనిసిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో’’తిఆదీసు (చూళవ. ౩౮౩; అ. ని. ౮.౨౦) హి ఖయే దిస్సతి. ‘‘అయం ఇమేసం చతున్నం పుగ్గలానం అభిక్కన్తతరో చ పణీతతరో చా’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౧౦౦) సున్దరే.

‘‘కో ¶ మే వన్దతి పాదాని, ఇద్ధియా యససా జలం;

అభిక్కన్తేన వణ్ణేన, సబ్బా ఓభాసయం దిసా’’తి. –

ఆదీసు (వి. వ. ౮౫౭) అభిరూపే. ‘‘అభిక్కన్తం, భన్తే’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౨౫౦; పారా. ౧౫) అబ్భనుమోదనే ¶ . ఇధాపి అబ్భనుమోదనేయేవ. యస్మా చ అబ్భనుమోదనే, తస్మా సాధు సాధు భో, గోతమాతి వుత్తం హోతీతి వేదితబ్బం.

‘‘భయే కోధే పసంసాయం, తురితే కోతూహలచ్ఛరే;

హాసే సోకే పసాదే చ, కరే ఆమేడితం బుధో’’తి. –

ఇమినా చ లక్ఖణేన ఇధ పసాదవసేన పసంసావసేన చాయం ద్విక్ఖత్తుం వుత్తోతి వేదితబ్బో. అథ ¶ వా అభిక్కన్తన్తి అభికన్తం. అతిఇట్ఠం అతిమనాపం, అతిసున్దరన్తి వుత్తం హోతి.

తత్థ ఏకేన అభిక్కన్తసద్దేన దేసనం థోమేతి, ఏకేన అత్తనో పసాదం. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – అభిక్కన్తం, భో గోతమ, యదిదం భోతో గోతమస్స ధమ్మదేసనా, అభిక్కన్తం యదిదం భోతో గోతమస్స ధమ్మదేసనం ఆగమ్మ మమ పసాదోతి. భగవతోయేవ వా వచనం ద్వే ద్వే అత్థే సన్ధాయ థోమేతి – భోతో గోతమస్స వచనం అభిక్కన్తం దోసనాసనతో, అభిక్కన్తం గుణాధిగమనతో, తథా సద్ధాజననతో, పఞ్ఞాజననతో, సాత్థతో, సబ్యఞ్జనతో, ఉత్తానపదతో, గమ్భీరత్థతో, కణ్ణసుఖతో, హదయఙ్గమతో, అనత్తుక్కంసనతో, అపరవమ్భనతో, కరుణాసీతలతో, పఞ్ఞావదాతతో, ఆపాథరమణీయతో, విమద్దక్ఖమతో, సుయ్యమానసుఖతో, వీమంసీయమానహితతోతి ఏవమాదీహి యోజేతబ్బం.

తతో పరమ్పి చతూహి ఉపమాహి దేసనంయేవ థోమేతి. తత్థ నిక్కుజ్జితన్తి అధోముఖఠపితం, హేట్ఠాముఖజాతం వా. ఉక్కుజ్జేయ్యాతి ఉపరి ముఖం కరేయ్య. పటిచ్ఛన్నన్తి తిణపణ్ణాదిచ్ఛాదితం. వివరేయ్యాతి ఉగ్ఘాటేయ్య. మూళ్హస్సాతి దిసామూళ్హస్స. మగ్గం ఆచిక్ఖేయ్యాతి హత్థే గహేత్వా ‘‘ఏస మగ్గో’’తి వదేయ్య. అన్ధకారేతి కాళపక్ఖచాతుద్దసీఅడ్ఢరత్తఘనవనసణ్డమేఘపటలేహి చతురఙ్గే తమే, అయం తావ అనుత్తానపదత్థో.

అయం పన అధిప్పాయయోజనా – యథా కోచి నిక్కుజ్జితం ఉక్కుజ్జేయ్య, ఏవం సద్ధమ్మవిముఖం అసద్ధమ్మే పతితం మం అసద్ధమ్మా వుట్ఠాపేన్తేన, యథా పటిచ్ఛన్నం వివరేయ్య ¶ . ఏవం కస్సపస్స భగవతో సాసనన్తరధానతో పభుతి మిచ్ఛాదిట్ఠిగహనపటిచ్ఛన్నం సాసనం వివరన్తేన, యథా ¶ మూళ్హస్స మగ్గం ఆచిక్ఖేయ్య, ఏవం కుమ్మగ్గమిచ్ఛామగ్గప్పటిపన్నస్స మే సగ్గమోక్ఖమగ్గం ఆచిక్ఖన్తేన, యథా అన్ధకారే తేలపజ్జోతం ధారేయ్య, ఏవం మోహన్ధకారే నిముగ్గస్స మే బుద్ధాదిరతనరూపాని అపస్సతో తప్పటిచ్ఛాదకమోహన్ధకారవిద్ధంసకదేసనాపజ్జోతధారణేన మయ్హం భోతా గోతమేన ఏతేహి పరియాయేహి పకాసితత్తా అనేకపరియాయేన ధమ్మో పకాసితోతి.

దేసనానుమోదనావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పసన్నాకారవణ్ణనా

ఏవం దేసనం థోమేత్వా ఇమాయ దేసనాయ రతనత్తయపసన్నచిత్తో పసన్నాకారం కరోన్తో ఏసాహన్తిఆదిమాహ. తత్థ ఏసాహన్తి ఏసో అహం. భవన్తం గోతమం సరణం గచ్ఛామీతి భవం మే గోతమో సరణం పరాయణం, అఘస్స తాతా ¶ , హితస్స చ విధాతాతి ఇమినా అధిప్పాయేన భవన్తం గోతమం గచ్ఛామి, భజామి, సేవామి, పయిరుపాసామి, ఏవం వా జానామి, బుజ్ఝామీతి. యేసఞ్హి ధాతూనం గతిఅత్థో, బుద్ధిపి తేసం అత్థో. తస్మా గచ్ఛామీతి ఇమస్స జానామి, బుజ్ఝామీతి అయమత్థో వుత్తో. ధమ్మఞ్చ భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చాతి ఏత్థ పన అధిగతమగ్గే సచ్ఛికతనిరోధే యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానే చ అపాయేసు అపతమానే ధారేతీతి ధమ్మో, సో అత్థతో అరియమగ్గో చేవ నిబ్బానఞ్చ. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, ధమ్మా సఙ్ఖతా, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో తేసం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తి (అ. ని. ౪.౩౪) విత్థారో. న కేవలఞ్చ అరియమగ్గో చేవ నిబ్బానఞ్చ, అపిచ ఖో అరియఫలేహి సద్ధిం పరియత్తిధమ్మోపి. వుత్తఞ్హేతం ఛత్తమాణవకవిమానే –

‘‘రాగవిరాగమనేజమసోకం, ధమ్మమసఙ్ఖతమప్పటికూలం;

మధురమిమం పగుణం సువిభత్తం, ధమ్మమిమం సరణత్థముపేహీ’’తి. (వి. వ. ౮౮౭);

ఏత్థ రాగవిరాగోతి మగ్గో కథితో. అనేజమసోకన్తి ఫలం. ధమ్మమసఙ్ఖతన్తి నిబ్బానం. అప్పటికూలం మధురమిమం పగుణం సువిభత్తన్తి పిటకత్తయేన విభత్తా సబ్బధమ్మక్ఖన్ధాతి. దిట్ఠిసీలసఙ్ఘాతేన ¶ సంహతోతి సఙ్ఘో, సో అత్థతో అట్ఠ అరియపుగ్గలసమూహో. వుత్తఞ్హేతం తస్మింయేవ విమానే.

‘‘యత్థ ¶ చ దిన్నమహప్ఫలమాహు, చతూసు సుచీసు పురిసయుగేసు;

అట్ఠ చ పుగ్గల ధమ్మదసా తే, సఙ్ఘమిమం సరణత్థముపేహీ’’తి. (వి. వ. ౮౮౮);

భిక్ఖూనం సఙ్ఘో భిక్ఖుసఙ్ఘో. ఏత్తావతా బ్రాహ్మణో తీణి సరణగమనాని పటివేదేసి.

పసన్నాకారవణ్ణనా నిట్ఠితా.

సరణగమనకథావణ్ణనా

ఇదాని తేసు సరణగమనేసు కోసల్లత్థం సరణం, సరణగమనం. యో చ సరణం గచ్ఛతి, సరణగమనప్పభేదో ¶ , సరణగమనస్స ఫలం, సంకిలేసో, భేదోతి అయం విధి వేదితబ్బో. సేయ్యథిదం – పదత్థతో తావ హింసతీతి సరణం, సరణగతానం తేనేవ సరణగమనేన భయం సన్తాసం దుక్ఖం దుగ్గతిపరికిలేసం హనతి వినాసేతీతి అత్థో, రతనత్తయస్సేవేతం అధివచనం.

అథ వా హితే పవత్తనేన అహితా చ నివత్తనేన సత్తానం భయం హింసతి బుద్ధో. భవకన్తారా ఉత్తారణేన అస్సాసదానేన చ ధమ్మో. అప్పకానమ్పి కారానం విపులఫలపటిలాభకరణేన సఙ్ఘో. తస్మా ఇమినాపి పరియాయేన రతనత్తయం సరణం. తప్పసాదతగ్గరుతాహి విహతకిలేసో తప్పరాయణతాకారప్పవత్తో చిత్తుప్పాదో సరణగమనం. తంసమఙ్గిసత్తో సరణం గచ్ఛతి, వుత్తప్పకారేన చిత్తుప్పాదేన ఏతాని మే తీణి సరణాని సరణం, ఏతాని పరాయణన్తి ఏవం ఉపేతీతి అత్థో. ఏవం తావ సరణం సరణగమనం యో చ సరణం గచ్ఛతీతి ఇదం తయం వేదితబ్బం.

సరణగమనప్పభేదే పన దువిధం సరణగమనం లోకుత్తరం లోకియఞ్చ. తత్థ లోకుత్తరం దిట్ఠసచ్చానం ¶ మగ్గక్ఖణే సరణగమనుపక్కిలేససముచ్ఛేదేన ఆరమ్మణతో నిబ్బానారమ్మణం హుత్వా కిచ్చతో సకలేపి రతనత్తయే ఇజ్ఝతి. లోకియం పుథుజ్జనానం సరణగమనుపక్కిలేసవిక్ఖమ్భనేన ఆరమ్మణతో బుద్ధాదిగుణారమ్మణం హుత్వా ఇజ్ఝతి, తం అత్థతో బుద్ధాదీసు వత్థూసు సద్ధాపటిలాభో, సద్ధామూలికా చ సమ్మాదిట్ఠి దససు పుఞ్ఞకిరియవత్థూసు దిట్ఠిజుకమ్మన్తి వుచ్చతి.

తయిదం చతుధా పవత్తతి అత్తసన్నియ్యాతనేన తప్పరాయణతాయ సిస్సభావూపగమనేన పణిపాతేనాతి. తత్థ అత్తసన్నియ్యాతనం నామ ‘‘అజ్జ ¶ ఆదిం కత్వా అహం అత్తానం బుద్ధస్స నియ్యాతేమి, ధమ్మస్స, సఙ్ఘస్సా’’తి ఏవం బుద్ధాదీనం అత్తపరిచ్చజనం. తప్పరాయణతా నామ ‘‘అజ్జ ఆదిం కత్వా అహం బుద్ధపరాయణో, ధమ్మపరాయణో, సఙ్ఘపరాయణో ఇతి మం ధారేథా’’తి ఏవం తప్పరాయణభావో. సిస్సభావూపగమనం నామ ‘‘అజ్జ ఆదిం కత్వా అహం బుద్ధస్స అన్తేవాసికో, ధమ్మస్స, సఙ్ఘస్సాతి మం ధారేథా’’తి ఏవం సిస్సభావూపగమో. పణిపాతో నామ ‘‘అజ్జ ఆదిం కత్వా అహం అభివాదనపచ్చుట్ఠానఅఞ్జలికమ్మసామీచికమ్మం బుద్ధాదీనంయేవ తిణ్ణం వత్థూనం కరోమి, ఇతి మం ధారేథా’’తి ఏవం బుద్ధాదీసు ¶ పరమనిపచ్చకారో. ఇమేసఞ్హి చతున్నం ఆకారానం అఞ్ఞతరమ్పి కరోన్తేన గహితంయేవ హోతి సరణగమనం.

అపిచ భగవతో అత్తానం పరిచ్చజామి, ధమ్మస్స, సఙ్ఘస్స అత్తానం పరిచ్చజామి. జీవితం పరిచ్చజామి, పరిచ్చత్తోయేవ మే అత్తా, పరిచ్చత్తంయేవ మే జీవితం, జీవితపరియన్తికం బుద్ధం సరణం గచ్ఛామి, బుద్ధో మే సరణం లేణం తాణన్తి ఏవమ్పి అత్తసన్నియ్యాతనం వేదితబ్బం. ‘‘సత్థారఞ్చ వతాహం పస్సేయ్యం భగవన్తమేవ పస్సేయ్యం, సుగతఞ్చ వతాహం పస్సేయ్యం భగవన్తమేవ పస్సేయ్యం, సమ్మాసమ్బుద్ధఞ్చ వతాహం పస్సేయ్యం భగవన్తమేవ పస్సేయ్య’’న్తి (సం. ని. ౨.౧౫౪) ఏవమ్పి మహాకస్సపస్స సరణగమనం వియ సిస్సభావూపగమనం దట్ఠబ్బం.

‘‘సో అహం విచరిస్సామి, గామా గామం పురా పురం;

నమస్సమానో సమ్బుద్ధం, ధమ్మస్స చ సుధమ్మత’’న్తి. (సు. ని. ౧౯౪; సం. ని. ౧.౨౪౬) –

ఏవమ్పి ఆళవకాదీనం సరణగమనం వియ తప్పరాయణతా వేదితబ్బా. ‘‘అథ ఖో బ్రహ్మాయు బ్రాహ్మణో ¶ ఉట్ఠాయాసనా ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా భగవతో పాదేసు సిరసా నిపతిత్వా భగవతో పాదాని ముఖేన చ పరిచుమ్బతి, పాణీహి చ పరిసమ్బాహతి, నామఞ్చ సావేతి బ్రహ్మాయు అహం, భో గోతమ, బ్రాహ్మణో, బ్రహ్మాయు అహం, భో గోతమ, బ్రాహ్మణో’’తి (మ. ని. ౨.౩౯౪) ఏవమ్పి పణిపాతో దట్ఠబ్బో.

సో పనేస ఞాతిభయాచరియదక్ఖిణేయ్యవసేన చతుబ్బిధో హోతి. తత్థ దక్ఖిణేయ్యపణిపాతేన సరణగమనం హోతి, న ఇతరేహి. సేట్ఠవసేనేవ హి సరణం గయ్హతి, సేట్ఠవసేన భిజ్జతి, తస్మా యో సాకియో ¶ వా కోలియో వా ‘‘బుద్ధో అమ్హాకం ఞాతకో’’తి వన్దతి, అగ్గహితమేవ హోతి సరణం. యో వా ‘‘సమణో గోతమో రాజపూజితో మహానుభావో, అవన్దియమానో అనత్థమ్పి కరేయ్యా’’తి భయేన వన్దతి, అగ్గహితమేవ హోతి సరణం. యో వా బోధిసత్తకాలే భగవతో సన్తికే కిఞ్చి ఉగ్గహితం సరమానో బుద్ధకాలే వా –

‘‘ఏకేన భోగే భుఞ్జేయ్య, ద్వీహి కమ్మం పయోజయే;

చతుత్థఞ్చ నిధాపేయ్య, ఆపదాసు భవిస్సతీ’’తి. (దీ. ని. ౩.౨౬౫) –

ఏవరూపం అనుసాసనిం ఉగ్గహేత్వా ‘‘ఆచరియో మే’’తి వన్దతి, అగ్గహితమేవ ¶ హోతి సరణం. యో పన ‘‘అయం లోకే అగ్గదక్ఖిణేయ్యో’’తి వన్దతి, తేనేవ గహితం హోతి సరణం.

ఏవం గహితసరణస్స చ ఉపాసకస్స వా ఉపాసికాయ వా అఞ్ఞతిత్థియేసు పబ్బజితమ్పి ఞాతిం ‘‘ఞాతకో మే అయ’’న్తి వన్దతో సరణగమనం న భిజ్జతి, పగేవ అపబ్బజితం. తథా రాజానం భయవసేన వన్దతో, సో హి రట్ఠపూజితత్తా అవన్దియమానో అనత్థమ్పి కరేయ్యాతి. తథా యంకిఞ్చి సిప్పం సిక్ఖాపకం తిత్థియం ‘‘ఆచరియో మే అయ’’న్తి వన్దతోపి న భిజ్జతీతి ఏవం సరణగమనప్పభేదో వేదితబ్బో.

ఏత్థ చ లోకుత్తరస్స సరణగమనస్స చత్తారి సామఞ్ఞఫలాని విపాకఫలం, సబ్బదుక్ఖక్ఖయో ఆనిసంసఫలం. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘యో ¶ చ బుద్ధఞ్చ ధమ్మఞ్చ, సఙ్ఘఞ్చ సరణం గతో;

చత్తారి అరియసచ్చాని, సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతి.

దుక్ఖం దుక్ఖసముప్పాదం, దుక్ఖస్స చ అతిక్కమం;

అరియఞ్చట్ఠఙ్గికం మగ్గం, దుక్ఖూపసమగామినం.

ఏతం ఖో సరణం ఖేమం, ఏతం సరణముత్తమం;

ఏతం సరణమాగమ్మ, సబ్బదుక్ఖా పముచ్చతీ’’తి. (ధ. ప. ౧౯౦-౧౯౨);

అపిచ నిచ్చతో అనుపగమనాదివసేన పేతస్స ఆనిసంసఫలం వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హేతం, ‘‘అట్ఠానమేతం, భిక్ఖవే, అనవకాసో, యం దిట్ఠిసమ్పన్నో పుగ్గలో కఞ్చి సఙ్ఖారం నిచ్చతో ఉపగచ్ఛేయ్య, సుఖతో ఉపగచ్ఛేయ్య, కఞ్చి ధమ్మం అత్తతో ఉపగచ్ఛేయ్య, మాతరం జీవితా వోరోపేయ్య, పితరం అరహన్తం ¶ జీవితా వోరోపేయ్య, దుట్ఠచిత్తో తథాగతస్స లోహితం ఉప్పాదేయ్య, సఙ్ఘం భిన్దేయ్య, అఞ్ఞం సత్థారం ఉద్దిసేయ్య, నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తి (మ. ని. ౩.౧౨౮; అ. ని. ౧.౨౬౮-౨౭౬).

లోకియస్స పన సరణగమనస్స భవసమ్పదాపి భోగసమ్పదాపి ఫలమేవ. వుత్తఞ్హేతం –

‘‘యేకేచి బుద్ధం సరణం గతాసే,

న తే గమిస్సన్తి అపాయభూమిం;

పహాయ మానుసం దేహం,

దేవకాయం పరిపూరేస్సన్తీ’’తి. (సం. ని. ౧.౩౭);

అపరమ్పి ¶ వుత్తం ‘‘అథ ఖో సక్కో దేవానమిన్దో అసీతియా దేవతాసహస్సేహి సద్ధిం యేనాయస్మా మహామోగ్గల్లానో, తేనుపసఙ్కమి…పే… ఏకమన్తం ఠితం ఖో సక్కం దేవానమిన్దం ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో ఏతదవోచ ‘సాధు ఖో దేవానమిన్ద బుద్ధం సరణగమనం హోతి, బుద్ధం సరణగమనహేతు ఖో దేవానమిన్ద ఏవమిధేకచ్చే సత్తా కాయస్స భేదా పరం మరణా సుగతిం సగ్గం లోకం ¶ ఉపపజ్జన్తీ’తి. తే అఞ్ఞే దేవే దసహి ఠానేహి అధిగణ్హన్తి దిబ్బేన ఆయునా దిబ్బేన వణ్ణేన సుఖేన యసేన ఆధిపతేయ్యేన దిబ్బేహి రూపేహి సద్దేహి గన్ధేహి రసేహి ఫోట్ఠబ్బేహీ’’తి (సం. ని. ౪.౩౪౧). ఏస నయో ధమ్మే సఙ్ఘే చ. అపిచ వేలామసుత్తాదివసేనాపి (అ. ని. ౯.౨౦) సరణగమనస్స ఫలవిసేసో వేదితబ్బో. ఏవం సరణగమనఫలం వేదితబ్బం.

తత్థ లోకియసరణగమనం తీసు వత్థూసు అఞ్ఞాణసంసయమిచ్ఛాఞాణాదీహి సంకిలిస్సతి, న మహాజుతికం హోతి, న మహావిప్ఫారం. లోకుత్తరస్స నత్థి సంకిలేసో. లోకియస్స చ సరణగమనస్స దువిధో భేదో సావజ్జో అనవజ్జో చ. తత్థ సావజ్జో అఞ్ఞసత్థారాదీసు అత్తసన్నియ్యాతనాదీహి హోతి, సో అనిట్ఠఫలో. అనవజ్జో కాలం కిరియాయ, సో అవిపాకత్తా అఫలో. లోకుత్తరస్స పన నేవత్థి భేదో. భవన్తరేపి హి అరియసావకో అఞ్ఞసత్థారం న ఉద్దిసతీతి ఏవం సరణగమనస్స సంకిలేసో చ భేదో చ వేదితబ్బోతి. ఉపాసకం మం భవం గోతమో ధారేతూతి మం భవం గోతమో ‘‘ఉపాసకో అయ’’న్తి ఏవం ధారేతు, జానాతూతి అత్థో.

సరణగమనకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఉపాసకవిధికథావణ్ణనా

ఉపాసకవిధికోసల్లత్థం ¶ పనేత్థ కో ఉపాసకో, కస్మా ఉపాసకోతి వుచ్చతి, కిమస్స సీలం, కో ఆజీవో, కా విపత్తి, కా సమ్పత్తీతి ఇదం పకిణ్ణకం వేదితబ్బం.

తత్థ కో ఉపాసకోతి యో కోచి తిసరణగతో గహట్ఠో. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘యతో ఖో మహానామ ఉపాసకో బుద్ధం సరణం గతో హోతి, ధమ్మం సరణం గతో హోతి, సఙ్ఘం సరణం గతో హోతి. ఏత్తావతా ఖో మహానామ ఉపాసకో హోతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౩౩).

కస్మా ఉపాసకోతి రతనత్తయస్స ఉపాసనతో. సో హి బుద్ధం ఉపాసతీతి ఉపాసకో. ధమ్మం, సఙ్ఘం ఉపాసతీతి ఉపాసకో.

కిమస్స ¶ సీలన్తి పఞ్చ వేరమణియో. యథాహ ‘‘యతో ఖో మహానామ ఉపాసకో పాణాతిపాతా పటివిరతో హోతి అదిన్నాదానా ¶ , కామేసు మిచ్ఛాచారా, ముసావాదా, సురామేరయమజ్జపమాదట్ఠానా పటివిరతో హోతి. ఏత్తావతా ఖో మహానామ ఉపాసకో సీలవా హోతీ’’తి (సం. ని. ౫.౧౦౩౩).

కో ఆజీవోతి పఞ్చ మిచ్ఛావణిజ్జా పహాయ ధమ్మేన సమేన జీవితకప్పనం. వుత్తఞ్హేతం ‘‘పఞ్చిమా, భిక్ఖవే, వణిజ్జా ఉపాసకేన అకరణీయా. కతమా పఞ్చ? సత్థవణిజ్జా, సత్తవణిజ్జా, మంసవణిజ్జా, మజ్జవణిజ్జా, విసవణిజ్జా. ఇమా ఖో, భిక్ఖవే, పఞ్చ వణిజ్జా ఉపాసకేన అకరణీయా’’తి (అ. ని. ౫.౧౭౭).

కా విపత్తీతి యా తస్సేవ సీలస్స చ ఆజీవస్స చ విపత్తి, అయమస్స విపత్తి. అపిచ యాయ ఏస చణ్డాలో చేవ హోతి మలఞ్చ పతికుట్ఠో చ. సాపిస్స విపత్తీతి వేదితబ్బా. తే చ అత్థతో అస్సద్ధియాదయో పఞ్చ ధమ్మా హోన్తి. యథాహ ‘‘పఞ్చహి, భిక్ఖవే, ధమ్మేహి సమన్నాగతో ఉపాసకో ఉపాసకచణ్డాలో చ హోతి ఉపాసకమలఞ్చ ఉపాసకపతికుట్ఠో చ. కతమేహి పఞ్చహి? అస్సద్ధో హోతి, దుస్సీలో హోతి, కోతూహలమఙ్గలికో హోతి, మఙ్గలం పచ్చేతి నో కమ్మం, ఇతో చ బహిద్ధా దక్ఖిణేయ్యం పరియేసతి తత్థ చ పుబ్బకారం కరోతీ’’తి (అ. ని. ౫.౧౭౫).

కా ¶ సమ్పత్తీతి యా చస్స సీలసమ్పదా చ ఆజీవసమ్పదా చ, సా సమ్పత్తి. యే చస్స రతనభావాదికరా సద్ధాదయో పఞ్చ ధమ్మా. యథాహ ‘‘పఞ్చహి, భిక్ఖవే, ధమ్మేహి సమన్నాగతో ఉపాసకో ఉపాసకరతనఞ్చ హోతి ఉపాసకపదుమఞ్చ ఉపాసకపుణ్డరీకఞ్చ. కతమేహి పఞ్చహి? సద్ధో హోతి, సీలవా హోతి, న కోతూహలమఙ్గలికో హోతి, కమ్మం పచ్చేతి నో మఙ్గలం, న ఇతో బహిద్ధా దక్ఖిణేయ్యం గవేసతి, ఇధ చ పుబ్బకారం కరోతీ’’తి (అ. ని. ౫.౧౭౫).

అజ్జతగ్గేతి ఏత్థ అయం అగ్గసద్దో ఆదికోటికోట్ఠాససేట్ఠేసు దిస్సతి. ‘‘అజ్జతగ్గే, సమ్మ దోవారిక, ఆవరామి ద్వారం నిగణ్ఠానం నిగణ్ఠీన’’న్తిఆదీసు (మ. ని. ౨.౭౦) హి ఆదిమ్హి ¶ దిస్సతి. ‘‘తేనేవ అఙ్గులగ్గేన తం అఙ్గులగ్గం పరామసేయ్య, (కథా. ౪౪౧) ఉచ్ఛగ్గం వేళగ్గ’’న్తిఆదీసు కోటియం. ‘‘అమ్బిలగ్గం వా మధురగ్గం వా తిత్తకగ్గం వా (సం. ని. ౫.౩౭౪), అనుజానామి, భిక్ఖవే, విహారగ్గేన వా పరివేణగ్గేన వా భాజేతు’’న్తిఆదీసు (చూళవ. ౩౧౮) కోట్ఠాసే. ‘‘యావతా, భిక్ఖవే, సత్తా అపదా వా…పే… తథాగతో తేసం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తిఆదీసు (అ. ని. ౪.౩౪) సేట్ఠే. ఇధ పనాయం ¶ ఆదిమ్హి దట్ఠబ్బో. తస్మా అజ్జతగ్గేతి అజ్జతం ఆదిం కత్వా, ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. అజ్జతన్తి అజ్జభావం. అజ్జదగ్గేతి వా పాఠో, ద-కారో పదసన్ధికరో, అజ్జ అగ్గం కత్వాతి అత్థో.

పాణుపేతన్తి పాణేహి ఉపేతం, యావ మే జీవితం పవత్తతి, తావ ఉపేతం. అనఞ్ఞసత్థుకం తీహి సరణగమనేహి సరణం గతం ఉపాసకం కప్పియకారకం మం భవం గోతమో ధారేతు జానాతు. అహఞ్హి సచేపి మే తిఖిణేన అసినా సీసం ఛిన్దేయ్య, నేవ బుద్ధం ‘‘న బుద్ధో’’తి వా ధమ్మం ‘‘న ధమ్మో’’తి వా, సఙ్ఘం ‘‘న సఙ్ఘో’’తి వా వదేయ్యన్తి. ఏవం అత్తసన్నియ్యాతనేన సరణం గన్త్వా చతూహి చ పచ్చయేహి పవారేత్వా ఉట్ఠాయాసనా భగవన్తం అభివాదేత్వా తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా పక్కామీతి.

ఉపాసకవిధికథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

భయభేరవసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౫. అనఙ్గణసుత్తవణ్ణనా

౫౭. ఏవం ¶ ¶ మే సుతం…పే… ఆయస్మా సారిపుత్తోతి అనఙ్గణసుత్తం. తత్రాయం అనుత్తానపదవణ్ణనా – యథా చేత్థ, ఏవం సబ్బసుత్తేసు. తస్మా ఇతో పరం ఏత్తకమ్పి అవత్వా అపుబ్బపదవణ్ణనంయేవ కరిస్సామ.

చత్తారోతి గణనపరిచ్ఛేదో. పుగ్గలాతి సత్తా నరా పోసా. ఏత్తావతా చ పుగ్గలవాదీ మహాథేరోతి న గహేతబ్బం, అయఞ్హి ఆయస్మా బుద్ధపుత్తానం సేట్ఠో, సో బుద్ధస్స భగవతో దేసనం అవిలోమేన్తోయేవ దేసేతి.

సమ్ముతిపరమత్థదేసనాకథావణ్ణనా

బుద్ధస్స భగవతో దువిధా దేసనా సమ్ముతిదేసనా, పరమత్థదేసనా చాతి. తత్థ పుగ్గలో సత్తో ఇత్థీ పురిసో ఖత్తియో బ్రాహ్మణో దేవో మారోతి ఏవరూపా సమ్ముతిదేసనా. అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా, ఖన్ధా ధాతూ ఆయతనాని సతిపట్ఠానాతి ఏవరూపా పరమత్థదేసనా.

తత్థ భగవా యే సమ్ముతివసేన దేసనం సుత్వా అత్థం పటివిజ్ఝిత్వా మోహం పహాయ విసేసం అధిగన్తుం సమత్థా, తేసం సమ్ముతిదేసనం దేసేతి. యే పన పరమత్థవసేన దేసనం సుత్వా అత్థం పటివిజ్ఝిత్వా మోహం పహాయ విసేసమధిగన్తుం సమత్థా, తేసం పరమత్థదేసనం దేసేతి. తత్థాయం ఉపమా, యథా హి దేసభాసాకుసలో తిణ్ణం వేదానం అత్థసంవణ్ణనకో ఆచరియో యే దమిళభాసాయ వుత్తే ¶ అత్థం జానన్తి, తేసం దమిళభాసాయ ఆచిక్ఖతి. యే అన్ధకభాసాదీసు అఞ్ఞతరాయ, తేసం తాయ తాయ భాసాయ. ఏవం తే మాణవకా ఛేకం బ్యత్తం ఆచరియమాగమ్మ ఖిప్పమేవ సిప్పం ఉగ్గణ్హన్తి. తత్థ ఆచరియో వియ బుద్ధో భగవా. తయో వేదా వియ కథేతబ్బభావేన ఠితాని తీణి పిటకాని. దేసభాసాకోసల్లమివ సమ్ముతిపరమత్థకోసల్లం. నానాదేసభాసా మాణవకా వియ సమ్ముతిపరమత్థదేసనాపటివిజ్ఝనసమత్థా వేనేయ్యసత్తా. ఆచరియస్స ¶ దమిళభాసాదిఆచిక్ఖనం వియ భగవతో సమ్ముతిపరమత్థవసేన దేసనా వేదితబ్బా. ఆహ చేత్థ –

‘‘దువే సచ్చాని అక్ఖాసి, సమ్బుద్ధో వదతం వరో;

సమ్ముతిం పరమత్థఞ్చ, తతియం నూపలబ్భతి.

సఙ్కేతవచనం ¶ సచ్చం, లోకసమ్ముతికారణా;

పరమత్థవచనం సచ్చం, ధమ్మానం భూతకారణా.

తస్మా వోహారకుసలస్స, లోకనాథస్స సత్థునో;

సమ్ముతిం వోహరన్తస్స, ముసావాదో న జాయతీ’’తి.

అపిచ అట్ఠహి కారణేహి భగవా పుగ్గలకథం కథేతి – హిరోత్తప్పదీపనత్థం, కమ్మస్సకతాదీపనత్థం, పచ్చత్తపురిసకారదీపనత్థం, ఆనన్తరియదీపనత్థం, బ్రహ్మవిహారదీపనత్థం, పుబ్బేనివాసదీపనత్థం, దక్ఖిణావిసుద్ధిదీపనత్థం, లోకసమ్ముతియా అప్పహానత్థఞ్చాతి. ‘‘ఖన్ధధాతుఆయతనాని హిరీయన్తి ఓత్తప్పన్తీ’’తి హి వుత్తే మహాజనో న జానాతి, సమ్మోహమాపజ్జతి, పటిసత్తు హోతి ‘‘కిమిదం ఖన్ధధాతుఆయతనాని హిరీయన్తి ఓత్తప్పన్తి నామా’’తి. ‘‘ఇత్థీ హిరీయతి ఓత్తప్పతి పురిసో ఖత్తియో బ్రాహ్మణో దేవో మారో’’తి వుత్తే పన జానాతి, న సమ్మోహమాపజ్జతి, న పటిసత్తు హోతి. తస్మా భగవా హిరోత్తప్పదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

‘‘ఖన్ధా కమ్మస్సకా ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా కమ్మస్సకతాదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

‘‘వేళువనాదయో మహావిహారా ఖన్ధేహి కారాపితా ధాతూహి ఆయతనేహీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా పచ్చత్తపురిసకారదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

‘‘ఖన్ధా ¶ మాతరం జీవితా వోరోపేన్తి పితరం అరహన్తం రుహిరుప్పాదకమ్మం ¶ కరోన్తి, సఙ్ఘభేదకమ్మం కరోన్తి, ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా ఆనన్తరియదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి. ‘‘ఖన్ధా మేత్తాయన్తి ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా బ్రహ్మవిహారదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

‘‘ఖన్ధా పుబ్బేనివాసమనుస్సరన్తి ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి ఏసేవ నయో. తస్మా భగవా పుబ్బేనివాసదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి. ‘‘ఖన్ధా దానం పటిగ్గణ్హన్తి ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి వుత్తేపి మహాజనో న జానాతి, సమ్మోహమాపజ్జతి, పటిసత్తు హోతి ‘‘కిమిదం ఖన్ధధాతుఆయతనాని పటిగ్గణ్హన్తి నామా’’తి. ‘‘పుగ్గలా పటిగ్గణ్హన్తి సీలవన్తో కల్యాణధమ్మా’’తి వుత్తే పన జానాతి, న సమ్మోహమాపజ్జతి, న పటిసత్తు హోతి. తస్మా భగవా దక్ఖిణావిసుద్ధిదీపనత్థం పుగ్గలకథం కథేతి.

లోకసమ్ముతిఞ్చ ¶ బుద్ధా భగవన్తో నప్పజహన్తి, లోకసమఞ్ఞాయ లోకనిరుత్తియం లోకాభిలాపే ఠితాయేవ ధమ్మం దేసేన్తి. తస్మా భగవా లోకసమ్ముతియా అప్పహానత్థమ్పి పుగ్గలకథం కథేతి. తస్మా అయమ్పి ఆయస్మా లోకవోహారకుసలతాయ బుద్ధస్స భగవతో దేసనం అవిలోమేన్తో లోకసమ్ముతియం ఠత్వావ చత్తారోమే, ఆవుసో, పుగ్గలాతి ఆహ. తస్మా ఏత్థ పరమత్థవసేన అగ్గహేత్వా సమ్ముతివసేనేవ పుగ్గలో వేదితబ్బో.

సన్తో సంవిజ్జమానాతి లోకసఙ్కేతవసేన అత్థి ఉపలబ్భమానా. లోకస్మిన్తి సత్తలోకే. సాఙ్గణోవ సమానోతిఆదీసు పన అఙ్గణన్తి కత్థచి కిలేసా వుచ్చన్తి. యథాహ ‘‘తత్థ కతమాని తీణి అఙ్గణాని? రాగో అఙ్గణం, దోసో అఙ్గణం, మోహో అఙ్గణ’’న్తి (విభ. ౯౨౪). కత్థచి యంకిఞ్చి మలం వా పఙ్కో వా, యథాహ ‘‘తస్సేవ రజస్స వా అఙ్గణస్స వా పహానాయ వాయమతీ’’తి. కత్థచి తథారూపో భూమిభాగో, సో బోధియఙ్గణం చేతియఙ్గణన్తిఆదీనం వసేన వేదితబ్బో. ఇధ పన నానప్పకారా తిబ్బకిలేసా ‘‘అఙ్గణ’’న్తి అధిప్పేతా. తథా హి వక్ఖతి ‘‘పాపకానం ఖో ఏతం, ఆవుసో, అకుసలానం ఇచ్ఛావచరానం అధివచనం, యదిదం అఙ్గణ’’న్తి (మ. ని. ౧.౬౦). సహ అఙ్గణేన సాఙ్గణో.

సాఙ్గణోవ ¶ సమానోతి సకిలేసోయేవ సన్తో ¶ . అత్థి మే అజ్ఝత్తం అఙ్గణన్తి యథాభూతం నప్పజానాతీతి మయ్హం అత్తనో చిత్తసన్తానే కిలేసో అత్థీతిపి న జానాతి. ‘‘ఇమే కిలేసా నామ కక్ఖళా వాళా జహితబ్బా న గహితబ్బా విసదుట్ఠసల్లసదిసా’’తి ఏవం యాథావసరసతోపి న జానాతి. యో అత్థీతి చ జానాతి, ఏవఞ్చ జానాతి. సో ‘‘అత్థి మే అజ్ఝత్తం అఙ్గణన్తి యథాభూతం పజానాతీ’’తి వుచ్చతి. యస్స పన న చ మగ్గేన సమూహతా కిలేసా, న చ ఉప్పజ్జన్తి యేన వా తేన వా వారితత్తా, అయమిధ అనఙ్గణోతి అధిప్పేతో. నత్థి మే అజ్ఝత్తం అఙ్గణన్తి యథాభూతం నప్పజానాతీతి ‘‘మయ్హం కిలేసా యేన వా తేన వా వారితత్తా నత్థి, న మగ్గేన సమూహతత్తా’’తి న జానాతి, ‘‘తే ఉప్పజ్జమానా మహాఅనత్థం కరిస్సన్తి కక్ఖళా వాళా విసదుట్ఠసల్లసదిసా’’తి ఏవం యాథావసరసతోపి న జానాతి. యో పన ‘‘ఇమినా కారణేన నత్థీ’’తి చ జానాతి, ఏవఞ్చ జానాతి, సో ‘‘నత్థి మే అజ్ఝత్తం అఙ్గణన్తి యథాభూతం పజానాతీ’’తి వుచ్చతి ¶ . తత్రాతి తేసు చతూసు పుగ్గలేసు, తేసు వా ద్వీసు సాఙ్గణేసు, య్వాయన్తి యో అయం, యాయన్తిపి పాఠో.

౫౮. కో ను ఖో, ఆవుసో, సారిపుత్త, హేతు కో పచ్చయోతి ఉభయేనాపి కారణమేవ పుచ్ఛతి. యేనిమేసన్తి యేన హేతునా యేన పచ్చయేన ఇమేసం ద్విన్నం ఏకో సేట్ఠపురిసో ఏకో హీనపురిసోతి అక్ఖాయతి, సో కో హేతు కో పచ్చయోతి ఏవమేత్థ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. తత్థ కిఞ్చాపి ‘‘నప్పజానాతి పజానాతీ’’తి ఏవం వుత్తం, పజాననా నప్పజాననాతి ఇదమేవ ఉభయం హేతు చేవ పచ్చయో చ.

౫౯. థేరో పన అత్తనో విచిత్రపటిభానతాయ తం పాకటతరం కత్వా దస్సేతుం పున తత్రావుసోతిఆదిమాహ. తత్థ తస్సేతం పాటికఙ్ఖన్తి తస్స పుగ్గలస్స ఏతం పాటికఙ్ఖితబ్బం. ఇదమేవ ఏస పాపుణిస్సతి, న అఞ్ఞన్తి ఇచ్ఛితబ్బం, అవస్సం భావీతి వుత్తం హోతి. ‘‘న ఛన్దం జనేస్సతీ’’తిఆదినా నయేన వుత్తం అఛన్దజననాదిం సన్ధాయాహ.

తత్థ చ న ఛన్దం జనేస్సతీతి అప్పజానన్తో తస్స అఙ్గణస్స పహానత్థం కత్తుకమ్యతాఛన్దం న జనేస్సతి. న వాయమిస్సతీతి తతో బలవతరం వాయామం న కరిస్సతి, న వీరియం ఆరభిస్సతీతి థామగతవీరియం పన నేవ ఆరభిస్సతి, న పవత్తేస్సతీతి వుత్తం హోతి. సాఙ్గణోతి ఇమేహి రాగాదీహి అఙ్గణేహి ¶ సాఙ్గణో. సంకిలిట్ఠచిత్తోతి తేహియేవ సుట్ఠుతరం ¶ కిలిట్ఠచిత్తో మలీనచిత్తో విబాధితచిత్తో ఉపతాపితచిత్తో చ హుత్వా. కాలం కరిస్సతీతి మరిస్సతి.

సేయ్యథాపీతి యథా నామ. కంసపాతీతి కంసలోహభాజనం. ఆభతాతి ఆనీతా. ఆపణా వా కమ్మారకులా వాతి ఆపణతో వా కంసపాతికారకానం కమ్మారానం ఘరతో వా. రజేనాతి ఆగన్తుకరజేన పంసుఆదినా. మలేనాతి తత్థేవ ఉట్ఠితేన లోహమలేన. పరియోనద్ధాతి సఞ్ఛన్నా. న చేవ పరిభుఞ్జేయ్యున్తి ఉదకఖాదనీయపక్ఖిపనాదీహి పరిభోగం న కరేయ్యుం. న చ పరియోదపేయ్యున్తి ధోవనఘంసనాదీహి న పరిసుద్ధం కారాపేయ్యుం. రజాపథేతి రజపథే. అయమేవ వా పాఠో, రజస్స ఆగమనట్ఠానే వా వుట్ఠానుట్ఠానే వా హేట్ఠామఞ్చే వా థుసకోట్ఠకే వా భాజనన్తరే వా, యత్థ రజేన ఓకిరీయతీతి అత్థో. సంకిలిట్ఠతరా అస్స మలగ్గహితాతి ఏత్థ రజాపథే నిక్ఖిపనేన సంకిలిట్ఠతరా, అపరిభోగాపరియోదపనేహి ¶ మలగ్గహితతరాతి వుత్తం హోతి, పటిపుచ్ఛావచనఞ్చేతం. తేనస్స ఏవమత్థో వేదితబ్బో, ఆవుసో, సా కంసపాతి ఏవం కరీయమానా అపరేన కాలేన సంకిలిట్ఠతరా చ మలగ్గహితతరా చ మత్తికపాతీతి వా కంసపాతీతి వా ఇతిపి దుజ్జానా భవేయ్య ను ఖో నోతి, థేరో తం పటిజానన్తో ఆహ ‘‘ఏవమావుసో’’తి. పున ధమ్మసేనాపతి ఓపమ్మం సమ్పటిపాదేన్తో, ఏవమేవ ఖోతిఆదిమాహ. తత్థేవం ఓపమ్మసంసన్దనా వేదితబ్బా – కిలిట్ఠకంసపాతిసదిసో సాఙ్గణో పుగ్గలో. సంకిలిట్ఠకంసపాతియా నపరిభుఞ్జనమాదిం కత్వా రజాపథనిక్ఖేపో వియ తస్స పుగ్గలస్స పబ్బజ్జం లభమానస్స వేజ్జకమ్మాదీసు పసుతపుగ్గలసన్తికే పబ్బజ్జాపటిలాభో. సంకిలిట్ఠకంసపాతియా పున సంకిలిట్ఠతరభావో వియ తస్స పుగ్గలస్స అనుక్కమేన ఆచరియుపజ్ఝాయానం అనుసిక్ఖతో వేజ్జకమ్మాదికరణం, ఏత్థ ఠితస్స సాఙ్గణకాలకిరియా. అథ వా అనుక్కమేన దుక్కటదుబ్భాసితవీతిక్కమనం, ఏత్థ ఠితస్స సాఙ్గణకాలకిరియా. అథ వా అనుక్కమేన పాచిత్తియథుల్లచ్చయవీతిక్కమనం, సఙ్ఘాదిసేసవీతిక్కమనం, పారాజికవీతిక్కమనం, మాతుఘాతాదిఆనన్తరియకరణం, ఏత్థ ఠితస్స సాఙ్గణకాలకిరియాతి.

సంకిలిట్ఠచిత్తో కాలం కరిస్సతీతి ఏత్థ చ అకుసలచిత్తేన కాలం కరిస్సతీతి న ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. సబ్బసత్తా హి పకతిచిత్తేన భవఙ్గచిత్తేనేవ కాలం కరోన్తి. అయం ¶ పన అవిసోధేత్వా చిత్తసన్తానం కాలం కరిస్సతీతి ఏతమత్థం సన్ధాయ ఏవం వుత్తోతి వేదితబ్బో.

దుతియవారే ¶ పరియోదపేయ్యున్తి ధోవనఘంసనసణ్హఛారికాపరిమజ్జనాదీహి పరిసుద్ధం ఆదాసమణ్డలసదిసం కరేయ్యుం. న చ నం రజాపథేతి పుబ్బే వుత్తప్పకారే ఠానే అనిక్ఖిపిత్వా కరణ్డమఞ్జూసాదీసు వా ఠపేయ్యుం, పలివేఠేత్వా వా నాగదన్తే లగేయ్యుం. సేసం వుత్తనయానుసారేనేవ గహేతబ్బం.

ఉపమాసంసన్దనా చేత్థ ఏవం వేదితబ్బా – కిలిట్ఠకంసపాతిసదిసో సాఙ్గణో భబ్బపుగ్గలో. కిలిట్ఠకంసపాతియా పరిభుఞ్జనమాదిం కత్వా సుద్ధట్ఠానే ఠపనం వియ తస్స పుగ్గలస్స పబ్బజ్జం లభమానస్స పేసలభిక్ఖూనం సన్తికే పబ్బజ్జాపటిలాభో. యే ఓవదన్తి అనుసాసన్తి అప్పమత్తకమ్పి పమాదం దిస్వా దణ్డకమ్మం కత్వా పునప్పునం సిక్ఖాపేన్తి, సంకిలిట్ఠకంసపాతియా అపరకాలే ¶ పరిసుద్ధపరియోదాతభావో వియ తస్స పుగ్గలస్స ఆచరియుపజ్ఝాయానం అనుసిక్ఖతో అనుక్కమేన సమ్మావత్తపటిపత్తి, ఏత్థ ఠితస్స అనఙ్గణకాలకిరియా. అథ వా అనుక్కమేన పరిసుద్ధే సీలే పతిట్ఠాయ అత్తనో అనురూపం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా ధుతఙ్గాని సమాదాయ అత్తనో అనుకూలకమ్మట్ఠానం గహేత్వా గామన్తసేనాసనవాసం ముఞ్చిత్వా పన్తసేనాసనవాసో, ఏత్థ ఠితస్స అనఙ్గణకాలకిరియా. అథ వా అనుక్కమేన కసిణపరికమ్మం కత్వా అట్ఠసమాపత్తినిబ్బత్తనేన కిలేసవిక్ఖమ్భనం, విపస్సనాపాదకజ్ఝానా వుట్ఠాయ విపస్సనాయ కిలేసానం తదఙ్గనివారణం, సోతాపత్తిఫలాధిగమో…పే… అరహత్తసచ్ఛికిరియాతి ఏత్థ ఠితస్స అచ్చన్తం అనఙ్గణకాలకిరియా ఏవ.

తతియవారే సుభనిమిత్తన్తి రాగట్ఠానియం ఇట్ఠారమ్మణం. మనసి కరిస్సతీతి తస్మిం విపన్నస్సతి తం నిమిత్తం ఆవజ్జిస్సతి. తస్స సుభనిమిత్తస్స మనసికారాతి తస్స పుగ్గలస్స సుభనిమిత్తమనసికారకారణా. అనుద్ధంసేస్సతీతి హింసిస్సతి అధిభవిస్సతి. రాగో హి ఉప్పజ్జన్తో కుసలవారం పచ్ఛిన్దిత్వా సయమేవ అకుసలజవనం హుత్వా తిట్ఠన్తో కుసలచిత్తం అనుద్ధంసేతీతి వేదితబ్బో. సేసం వుత్తనయానుసారేనేవ గహేతబ్బం.

ఓపమ్మసంసన్దనా పనేత్థ ఏవం వేదితబ్బా – పరిసుద్ధకంసపాతిసదిసో పకతియా ¶ అప్పకిలేసో అనఙ్గణపుగ్గలో. పరిసుద్ధకంసపాతియా నపరిభుఞ్జనం ఆదిం కత్వా రజాపథే నిక్ఖేపో వియ తస్స పుగ్గలస్స పబ్బజ్జం లభమానస్సాతి ఇతో పరం సబ్బం పఠమవారసదిసమేవ.

చతుత్థవారే ¶ సుభనిమిత్తం న మనసి కరిస్సతీతి తస్మిం సతివిరహాభావతో తం నిమిత్తం నావజ్జిస్సతి, సేసం దుతియవారానుసారేన వేదితబ్బం. ‘‘అయం ఖో, ఆవుసో’’తిఆది ‘‘కో ను ఖో, ఆవుసో’’తిఆదిమ్హి వుత్తనయమేవ.

౬౦. ఇదాని తం అఙ్గణం నానప్పకారతో పాకటం కారాపేతుకామేనాయస్మతా మహామోగ్గల్లానేన ‘‘అఙ్గణం అఙ్గణ’’న్తిఆదినా నయేన పుట్ఠో తం బ్యాకరోన్తో పాపకానం ఖో ఏతం, ఆవుసోతిఆదిమాహ. తత్థ ఇచ్ఛావచరానన్తి ఇచ్ఛాయ అవచరానం, ఇచ్ఛావసేన ఓతిణ్ణానం పవత్తానం నానప్పకారానం కోపఅప్పచ్చయానన్తి అత్థో. యం ఇధేకచ్చస్సాతి యేన ఇధేకచ్చస్స ఏవం ఇచ్ఛా ఉప్పజ్జేయ్య, తం ఠానం తం కారణం విజ్జతి అత్థి, ఉపలబ్భతీతి ¶ వుత్తం హోతి. ఆపన్నో అస్సన్తి ఆపన్నో భవేయ్యం. న చ మం భిక్ఖూ జానేయ్యున్తి భిక్ఖూ చ మం న జానేయ్యుం. కిం పనేత్థ ఠానం, లాభత్థికతా. లాభత్థికో హి భిక్ఖు పకతియాపి చ కతపుఞ్ఞో మనుస్సేహి సక్కతో గరుకతో ఏవం చిన్తేతి ‘‘ఆపత్తిం ఆపన్నం భిక్ఖుం థేరా ఞత్వా మజ్ఝిమానం ఆరోచేన్తి, తే నవకానం, నవకా విహారే విఘాసాదాదీనం, తే ఓవాదం ఆగతానం భిక్ఖునీనం, ఏవం కమేన చతస్సో పరిసా జానన్తి. ఏవమస్స లాభన్తరాయో హోతి. అహో వతాహం ఆపత్తిఞ్చ వత ఆపన్నో అస్సం, న చ మం భిక్ఖూ జానేయ్యు’’న్తి.

యం తం భిక్ఖుం భిక్ఖూ జానేయ్యున్తి యేన కారణేన తం భిక్ఖుం అఞ్ఞే భిక్ఖూ జానేయ్యుం, తం కారణం విజ్జతి ఖో పన అత్థియేవ, నో నత్థి. థేరా హి ఞత్వా మజ్ఝిమానం ఆరోచేన్తి. ఏవం సో పుబ్బే వుత్తనయేన చతూసు పరిసాసు పాకటో హోతి. ఏవం పాకటో చ అయసాభిభూతో గామసతమ్పి పవిసిత్వా ఉమ్మారసతేసు ఠానేసు ఉఞ్ఛిత్వా యథాధోతేన పత్తేన నిక్ఖమతి. తతో జానన్తి మం భిక్ఖూ ఆపత్తిం ఆపన్నోతి తేహి చమ్హి ఏవం నాసితోతి చిన్తేత్వా, ఇతి సో కుపితో హోతి అప్పతీతో సో ఇమినా కారణేన కుపితో చేవ హోతి కోధాభిభూతో అప్పతీతో చ దోమనస్సాభిభూతో.

యో చేవ ఖో ¶ , ఆవుసో, కోపో యో చ అప్పచ్చయో ఉభయమేతం అఙ్గణన్తి, ఆవుసో, యో చాయం సఙ్ఖారక్ఖన్ధసఙ్గహితో కోపో, యో చ వేదనాక్ఖన్ధసఙ్గహితో అప్పచ్చయో, ఏతం ఉభయం అఙ్గణన్తి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. ఇదఞ్చ తాదిసానం పుగ్గలానం వసేన వుత్తం. లోభో పన ఇమస్స అఙ్గణస్స పుబ్బభాగవసేన, మోహో సమ్పయోగవసేనాపి గహితోయేవ హోతి.

అనురహో ¶ మన్తి పురిమసదిసమేవ భిక్ఖుం గహేత్వా విహారపచ్చన్తే సేనాసనం పవేసేత్వా ద్వారం థకేత్వా చోదేన్తే ఇచ్ఛతి. ఠానం ఖో పనేతన్తి ఏతం కారణం విజ్జతి, యం తం భిక్ఖుం చతుపరిసమజ్ఝే ఆనేత్వా బ్యత్తా వినీతా ‘‘తయా అసుకమ్హి నామ ఠానే వేజ్జకమ్మం కత’’న్తిఆదినా నయేన చోదేయ్యుం. సో చతూసు పరిసాసు పాకటో హోతి. ఏవం పాకటో చ అయసాభిభూతోతి సబ్బం పురిమసదిసమేవ.

సప్పటిపుగ్గలోతి ¶ సమానో పుగ్గలో. సమానోతి సాపత్తికో. పటిపుగ్గలోతి చోదకో. అయం సాపత్తికేనేవ చోదనం ఇచ్ఛతి, త్వమ్పి ఇమఞ్చిమఞ్చ ఆపత్తిం ఆపన్నో, తం తావ పటికరోహి పచ్ఛా మం చోదేస్ససీతి వత్తుం సక్కాతి మఞ్ఞమానో. అపిచ జాతిఆదీహిపి సమానో పుగ్గలో సప్పటిపుగ్గలో. అయఞ్హి అత్తనో జాతియా కులేన బాహుసచ్చేన బ్యత్తతాయ ధుతఙ్గేనాతి ఏవమాదీహిపి సమానేనేవ చోదనం ఇచ్ఛతి, తాదిసేన వుత్తం నాతిదుక్ఖం హోతీతి మఞ్ఞమానో. అప్పటిపుగ్గలోతి ఏత్థ అయుత్తో పటిపుగ్గలో అప్పటిపుగ్గలో. ఇమేహి ఆపత్తాదీహి అసదిసత్తా పటిసత్తు పటిసల్లో చోదకో భవితుం అయుత్తోతి వుత్తం హోతి. ఇతి సో కుపితోతి ఇతి సో ఇమాయ అప్పటిపుగ్గలచోదనాయ ఏవం కుపితో హోతి.

చతుత్థవారే అహో వతాతి ‘‘అహో వత రే అమ్హాకం పణ్డితకా, అహో వత రే అమ్హాకం బహుస్సుతకా తేవిజ్జకా’’తి (దీ. ని. ౧.౨౯౧) గరహాయం దిస్సతి. ‘‘అహో వత మం దహరంయేవ సమానం రజ్జే అభిసిఞ్చేయ్యు’’న్తి (మహావ. ౫౭) పత్థనాయం. ఇధ పత్థనాయమేవ. పటిపుచ్ఛిత్వా పటిపుచ్ఛిత్వాతి పునప్పునం పుచ్ఛిత్వా. అయం భిక్ఖు లాభత్థికో భగవతో అత్తానం పటిపుచ్ఛితబ్బం ఇచ్ఛతి, తఞ్చ ఖో అనుమతిపుచ్ఛాయ, నో మగ్గం వా ఫలం వా విపస్సనం వా అన్తరం కత్వా. అయఞ్హి పస్సతి భగవన్తం సారిపుత్తాదయో మహాథేరే ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, సారిపుత్త, మోగ్గల్లాన, కస్సప ¶ , రాహుల చక్ఖుం నిచ్చం వా అనిచ్చం వా’’తి ఏవం పరిసమజ్ఝే పటిపుచ్ఛిత్వా పటిపుచ్ఛిత్వా ధమ్మం దేసేన్తం, మనుస్సే చ ‘‘తేస పణ్డితా థేరా సత్థు చిత్తం ఆరాధేన్తీ’’తి వణ్ణం భణన్తే, లాభసక్కారఞ్చ ఉపహరన్తే. తస్మా తం లాభసక్కారం ఇచ్ఛన్తో ఏవం చిన్తేత్వా నిఖణిత్వా ఠపితఖాణు వియ భగవతో పురతోవ హోతి.

ఇతి సో కుపితోతి అథ భగవా తం అమనసికరిత్వావ అఞ్ఞం థేరం పటిపుచ్ఛిత్వా ధమ్మం దేసేతి ¶ , తేన సో కుపితో హోతి భగవతో చ థేరస్స చ. కథం భగవతో కుప్పతి? ‘‘అహం పబ్బజితకాలతో పభుతి గన్ధకుటిపరివేణతో బహినిక్ఖమనం న జానామి, సబ్బకాలం ఛాయావ న విజహామి, మం నామ పుచ్ఛిత్వా ధమ్మదేసనామత్తమ్పి నత్థి. తంముహుత్తం దిట్ఠమత్తకమేవ థేరం పుచ్ఛిత్వా ధమ్మం దేసేతీ’’తి ఏవం భగవతో కుప్పతి. కథం థేరస్స కుప్పతి? ‘‘అయం మహల్లకత్థేరో భగవతో పురతో ఖాణు ¶ వియ నిసీదతి, కదా ను ఖో ఇమం ధమ్మకమ్మికా అభబ్బట్ఠానం పాపేత్వా నీహరిస్సన్తి, అయఞ్హి యది ఇమస్మిం విహారే న భవేయ్య, అవస్సం భగవా మయా సద్ధిం సల్లపేయ్యా’’తి ఏవం థేరస్స కుప్పతి.

పురక్ఖత్వా పురక్ఖత్వాతి పురతో పురతో కత్వా, సమ్పరివారేత్వాతి వుత్తం హోతి. అయమ్పి లాభత్థికోయేవ, అయఞ్హి పస్సతి బహుస్సుతే భిక్ఖూ మహాపరివారేన గామం పవిసన్తే, చేతియం వన్దన్తే, తేసఞ్చ తం సమ్పత్తిం దిస్వా ఉపాసకే పసన్నే పసన్నాకారం కరోన్తే. తస్మా ఏవం ఇచ్ఛతి. కుపితోతి అయమ్పి ద్వీసు ఠానేసు కుప్పతి భిక్ఖూనం థేరస్స చ. కథం భిక్ఖూనం? ‘‘ఇమే యదేవ మయ్హం ఉప్పజ్జతి చీవరం వా పిణ్డపాతో వా, తం గహేత్వా పరిభుఞ్జన్తి, మయ్హం పన పత్తచీవరం గహేత్వా పిట్ఠితో ఆగచ్ఛన్తోపి నత్థీ’’తి ఏవం భిక్ఖూనం కుప్పతి. కథం థేరస్స? ‘‘ఏసో మహల్లకత్థేరో తేసు తేసు ఠానేసు సయమేవ పఞ్ఞాయతి, కుదాస్సు నామ నం ధమ్మకమ్మికా నిక్కడ్ఢిస్సన్తి, ఇమస్మిం అసతి అవస్సం మంయేవ పరివారేస్సన్తీ’’తి.

భత్తగ్గేతి భోజనట్ఠానే. అగ్గాసనన్తి సఙ్ఘత్థేరాసనం. అగ్గోదకన్తి దక్ఖిణోదకం. అగ్గపిణ్డన్తి సఙ్ఘత్థేరపిణ్డం. సబ్బత్థ వా అగ్గన్తి పణీతాధివచనమేతం. తత్థ అహమేవ లభేయ్యన్తి ఇచ్ఛా నాతిమహాసావజ్జా. న అఞ్ఞో భిక్ఖు లభేయ్యాతి పన అతిమహాసావజ్జా ¶ . అయమ్పి లాభత్థికో పాసాదికో హోతి చీవరధారణాదీహి, కదాచి పబ్బజతి, కదాచి విబ్భమతి. తేన సో పుబ్బే లద్ధపుబ్బం ఆసనాదిం పచ్ఛా అలభన్తో ఏవం చిన్తేసి. న సో భిక్ఖు లభేయ్యాతి న సో భిక్ఖు థేరానం అగ్గాసనాదీసు తదనుసారేన మజ్ఝిమానం అఞ్ఞేసఞ్చ నవానం కదాచి యం వా తం వా సబ్బనిహీనం ఆసనాదిం లభతి. కుపితోతి అయమ్పి ద్వీసు ఠానేసు కుప్పతి మనుస్సానఞ్చ థేరానఞ్చ. కథం మనుస్సానం? ‘‘ఇమే మఙ్గలాదీసు మం నిస్సాయ భిక్ఖూ లభన్తి, ఏతే, ‘భన్తే, ఏత్తకే భిక్ఖూ గహేత్వా అమ్హాకం అనుకమ్పం కరోథా’తి వదన్తి, ఇదాని తంముహుత్తం దిట్ఠమత్తకం మహల్లకత్థేరం గహేత్వా గతా, హోతు ఇదాని, నేసం కిచ్చే ఉప్పన్నే జానిస్సామీ’’తి ఏవం ¶ మనుస్సానం కుప్పతి. కథం థేరానం? ‘‘ఇమే నామ యది న భవేయ్యుం, మంయేవ మనుస్సా నిమన్తేయ్యు’’న్తి ఏవం థేరానం కుప్పతి.

అనుమోదేయ్యన్తి ¶ అనుమోదనం కరేయ్యం. అయమ్పి లాభత్థికో యం వా తం వా ఖణ్డానుమోదనం జానాతి, ‘‘సో అనుమోదనట్ఠానే బహూ మాతుగామా ఆగచ్ఛన్తి, తా మం సఞ్జానిత్వా తతో పభుతి థాలకభిక్ఖం దస్సన్తీ’’తి పత్థేన్తో ఏవం చిన్తేసి. ఠానన్తి బహుస్సుతానం అనుమోదనా భారో, తేన బహుస్సుతో అనుమోదేయ్యాతి వుత్తం హోతి. కుపితోతి అయమ్పి తీసు ఠానేసు కుప్పతి మనుస్సానం థేరస్స ధమ్మకథికస్స చ. కథం మనుస్సానం? ‘‘ఇమే పుబ్బే మంయేవ ఉపసఙ్కమిత్వా యాచన్తి ‘అమ్హాకం నాగత్థేరో అమ్హాకం సుమనత్థేరో అనుమోదతూ’తి, అజ్జ పన నావోచు’’న్తి ఏవం మనుస్సానం కుప్పతి. కథం థేరస్స? ‘‘అయం సఙ్ఘత్థేరో ‘తుమ్హాకం కులుపకం నాగత్థేరం సుమనత్థేరం ఉపసఙ్కమథ, అయం అనుమోదిస్సతీ’తి న భణతీ’’తి ఏవం థేరస్స కుప్పతి. కథం ధమ్మకథికస్స? ‘‘థేరేన వుత్తమత్తేయేవ పహారం లద్ధకుక్కుటో వియ తురితతురితం వస్సతి, ఇమం నామ నిక్కడ్ఢన్తా నత్థి, ఇమస్మిఞ్హి అసతి అహమేవ అనుమోదేయ్య’’న్తి ఏవం ధమ్మకథికస్స కుప్పతి.

ఆరామగతానన్తి విహారే సన్నిపతితానం. అయమ్పి లాభత్థికో యం వా తం వా ఖణ్డధమ్మకథం జానాతి, సో పస్సతి తాదిసేసు ఠానేసు ద్వియోజనతియోజనతో సన్నిపతిత్వా భిక్ఖూ సబ్బరత్తికాని ధమ్మస్సవనాని సుణన్తే, తుట్ఠచిత్తే ¶ చ దహరే వా సామణేరే వా సాధు సాధూతి మహాసద్దేన సాధుకారం దేన్తే, తతో దుతియదివసే అన్తోగామగతే భిక్ఖూ ఉపాసకా పుచ్ఛన్తి ‘‘కే, భన్తే, ధమ్మం కథేసు’’న్తి. తే భణన్తి ‘‘అసుకో చ అసుకో చా’’తి. తం సుత్వా పసన్నా మనుస్సా ధమ్మకథికానం మహాసక్కారం కరోన్తి. సో తం ఇచ్ఛమానో ఏవం చిన్తేసి. ఠానన్తి బహుస్సుతానం వినిచ్ఛయకుసలానం ధమ్మదేసనా భారో, తేన బహుస్సుతో దేసేయ్యాతి వుత్తం హోతి. కుపితోతి చతుప్పదికం గాథమ్పి వత్తుం ఓకాసం అలభమానో కుపితో హోతి అత్తనో మన్దభావస్స ‘‘అహఞ్హి మన్దో దుప్పఞ్ఞో కుతో లభిస్సామి దేసేతు’’న్తి.

భిక్ఖునీనన్తి ఓవాదత్థం వా ఉద్దేసత్థం వా పరిపుచ్ఛత్థం వా పూజాకరణత్థం వా ఆరామం ఆగన్త్వా సన్నిపతితభిక్ఖునీనం. అయమ్పి లాభత్థికో, తస్సేవం హోతి ఇమా మహాకులా పబ్బజితా భిక్ఖునియో, తాసు కులేసు పవిసేత్వా నిసిన్నాసు మనుస్సా పుచ్ఛిస్సన్తి ‘‘కస్స సన్తికే ¶ ఓవాదం వా ఉద్దేసం వా పరిపుచ్ఛం వా గణ్హథా’’తి. తతో వక్ఖన్తి ‘‘అసుకో నామ అయ్యో ¶ బహుస్సుతో, తస్స దేథ కరోథా’’తి, తేనస్స ఏవం ఇచ్ఛా ఉప్పజ్జతి. ఠానన్తి ఓవాదాదయో నామ బహుస్సుతానం భారో, తేన బహుస్సుతో దేసేయ్యాతి వుత్తం హోతి. కుపితోతి అయమ్పి ద్వీసు ఠానేసు కుప్పతి, తాసఞ్చ భిక్ఖునీనం ‘‘ఇమా పుబ్బే మం నిస్సాయ ఉపోసథప్పవారణాదీని లభన్తి, తా ఇదాని తంముహుత్తం దిట్ఠమత్తకమహల్లకత్థేరస్స సన్తికం గతా’’తి. ధమ్మకథికస్స చ ‘‘ఏస ఇమాసం సహసా ఓవాదం అదాసియేవా’’తి.

ఉపాసకానన్తి, ఆరామగతానం ఉపాసకానం. నిస్సట్ఠకమ్మన్తా నామ మహాఉపాసకా హోన్తి, తే పుత్తభాతుకానం కమ్మం నియ్యాతేత్వా ధమ్మం సుణన్తా విచరన్తి, అయం తేసం దేసేతుం ఇచ్ఛతి, కిం కారణా? ఇమే పసీదిత్వా ఉపాసికానమ్పి ఆరోచేస్సన్తి, తతో సద్ధిం ఉపాసికాహి మయ్హమేవ లాభసక్కారం ఉపహరిస్సన్తీతి. ఠానం బహుస్సుతేనేవ యోజేతబ్బం. కుపితోతి అయమ్పి ద్వీసు ఠానేసు కుప్పతి, ఉపాసకానఞ్చ ‘‘ఇమే అఞ్ఞత్థ సుణన్తి, అమ్హాకం కులుపకస్స సన్తికే సుణామాతి నాగచ్ఛన్తి, హోతు ఇదాని, తేసం ఉప్పన్నే కిచ్చే జానిస్సామీ’’తి ధమ్మకథికస్స చ, ‘‘అయమేతేసం దేసేతీ’’తి.

ఉపాసికానన్తి ¶ ఆరామగతానం. ఉపాసికా నామ ఆసనపూజాదికరణత్థం వా ఉపోసథదివసే వా ధమ్మస్సవనత్థం సన్నిపతితా. సేసం ఉపాసకవారే వుత్తనయమేవ.

సక్కరేయ్యున్తి సక్కచ్చఞ్చ కరేయ్యుం, సున్దరఞ్చ కరేయ్యుం. ఇమినా అత్తని కారం కరీయమానం సక్కచ్చం కతఞ్చ సున్దరఞ్చ పత్థేతి. గరుం కరేయ్యున్తి భారియం కరేయ్యుం. ఇమినా భిక్ఖూహి అత్తానం గరుట్ఠానే ఠపీయమానం పత్థేతి. మానేయ్యున్తి పియాయేయ్యుం. పూజేయ్యున్తి ఏవం సక్కరోన్తా గరుం కరోన్తా మానేన్తా పచ్చయేహి పూజేయ్యున్తి పచ్చయపూజం పత్థేతి. ఠానన్తి ‘‘పియో గరు భావనియో’’తి వుత్తప్పకారో బహుస్సుతో చ సీలవా చ ఏతం విధిం అరహతి తేన భిక్ఖూ ఏవరూపం ఏవం కరేయ్యున్తి వుత్తం హోతి. కుపితోతి అయమ్పి ద్వీసు ఠానేసు కుప్పతి భిక్ఖూనఞ్చ ‘‘ఇమే ఏతం సక్కరోన్తీ’’తి థేరస్స చ ‘‘ఇమస్మిం అసతి మంయేవ సక్కరేయ్యు’’న్తి. ఏస నయో ఇతో పరేసు తీసు వారేసు.

పణీతానం ¶ ¶ చీవరానన్తి పట్టదుకూలపట్టుణ్ణకోసేయ్యాదీనం మహగ్ఘసుఖుమసుఖసమ్ఫస్సానం చీవరానం. ఇధాపి అహమేవ లాభీ అస్సన్తి ఇచ్ఛా నాతిమహాసావజ్జా. న అఞ్ఞో భిక్ఖు లాభీ అస్సాతి పన మహాసావజ్జా.

పణీతానం పిణ్డపాతానన్తి సప్పితేలమధుసక్కరాదిపూరితానం సేట్ఠపిణ్డపాతానం. పణీతానం సేనాసనానన్తి అనేకసతసహస్సగ్ఘనకానం మఞ్చపీఠాదీనం పణీతానం. గిలానప్పచ్చయభేసజ్జపరిక్ఖారానన్తి సప్పితేలమధుఫాణితాదీనం ఉత్తమభేసజ్జానం. సబ్బత్థాపి ఠానం బహుస్సుతేహి పుఞ్ఞవన్తేహి చ యోజేతబ్బం. కుపితోతి సబ్బత్థాపి ద్వీసు ఠానేసు కుప్పతి, మనుస్సానఞ్చ ‘‘ఇమేసం నామ పరిచితభావోపి నత్థి, దీఘరత్తం ఏకతో వసన్తస్స పంసుకూలత్థాయ వా పిణ్డపాతత్థాయ వా సప్పితేలాదికారణా వా ఘరపటిపాటియా చరన్తస్సాపి మే ఏకదివసమ్పి కిఞ్చి పణీతం పచ్చయం న దేన్తి. ఆగన్తుకం మహల్లకం పన దిస్వావ యం ఇచ్ఛతి, తం దేన్తీ’’తి, థేరస్స చ ‘‘అయమ్పి మహల్లకో ఇమేసం అత్తానం దస్సేన్తోయేవ చరతి, కుదాస్సు నామ నం ధమ్మకమ్మికా నిక్కడ్ఢేయ్యుం, ఏవం ఇమస్మిం అసతి అహమేవ లాభీ అస్స’’న్తి.

ఇమేసం ఖో, ఏతం ఆవుసోతి ఇమేసం హేట్ఠా ఏకూనవీసతివారేహి వుత్తానం ఇచ్ఛావచరానం.

౬౧. దిస్సన్తి చేవ సూయన్తి చాతి ¶ న ఇచ్ఛావచరా చక్ఖునా దిస్సన్తి, న సోతేన సూయన్తి, మనోవిఞ్ఞాణవిసయత్తా. అప్పహీనఇచ్ఛావచరస్స పన పుగ్గలస్స ఇచ్ఛావచరవసేన పవత్తకాయకమ్మం దిస్వా దిట్ఠా వియ వచీకమ్మం సుత్వా సుతా వియ చ హోన్తి, తేన వుత్తం ‘‘దిస్సన్తి చేవ సూయన్తి చా’’తి. పచ్చక్ఖకాలే దిస్సన్తి, ‘‘అసుకో కిర భిక్ఖు ఈదిసో’’తి తిరోక్ఖకాలే సూయన్తి. కిఞ్చాపీతి అనుగ్గహగరహవచనం. తేన ఆరఞ్ఞికత్తం అనుగ్గణ్హాతి, ఇచ్ఛావచరానం అప్పహానం గరహతి.

తత్రాయం యోజనా, కిఞ్చాపి సో భిక్ఖు గామన్తసేనాసనం పటిక్ఖిపిత్వా ఆరఞ్ఞికో హోతి, అన్తే పన్తసేనాసనే వసతి, ఇమే చస్స ఏత్తకా ఇచ్ఛావచరా అప్పహీనా. కిఞ్చాపి సో అతిరేకలాభం పటిక్ఖిపిత్వా పిణ్డపాతికో ¶ హోతి. కిఞ్చాపి సో లోలుప్పచారం వజ్జేత్వా సపదానచారీ హోతి. కిఞ్చాపి సో గహపతిచీవరం పటిక్ఖిపిత్వా పంసుకూలికో హోతి.

లూఖచీవరధరోతి ¶ ఏత్థ పన లూఖన్తి సత్థలూఖం సుత్తలూఖం రజనలూఖన్తి తీహి కారణేహి లూఖం వేదితబ్బం. తత్థ సత్థేన ఖణ్డాఖణ్డికం ఛిన్నం సత్థలూఖం నామ, తం అగ్ఘేన పరిహాయతి, థూలదీఘసుత్తకేన సిబ్బితం సుత్తలూఖం నామ, తం ఫస్సేన పరిహాయతి ఖరసమ్ఫస్సం హోతి. రజనేన రత్తం రజనలూఖం నామ, తం వణ్ణేన పరిహాయతి దుబ్బణ్ణం హోతి. కిఞ్చాపి సో భిక్ఖు ఏవం సత్థలూఖసుత్తలూఖరజనలూఖచీవరధరో హోతి, ఇమే చస్స ఏత్తకా ఇచ్ఛావచరా అప్పహీనా దిస్సన్తి చేవ సూయన్తి చ, అథ ఖో నం విఞ్ఞూ సబ్రహ్మచారీ నేవ సక్కరోన్తి…పే… న పూజేన్తీతి. తం కిస్స హేతూతి ఏత్థ తన్తి నిపాతమత్తం, కిస్స హేతూతి కిం కారణా. తే హి తస్స…పే… సూయన్తి చ యస్మా తస్స తే పాపకా సూయన్తి చాతి వుత్తం హోతి. ఇమేసం ఇచ్ఛావచరానం అప్పహీనత్తాతి అయమేత్థ అధిప్పాయో.

ఇదాని తమత్థం ఉపమాయ పాకటం కరోన్తో సేయ్యథాపీతిఆదిమాహ. తత్థ కుణపన్తి మతకళేవరం. అహిస్స కుణపం అహికుణపం. ఏవం ఇతరాని. అతిపటికూలజిగుచ్ఛనీయభావతో చేత్థ ఇమానేవ తీణి వుత్తానీతి వేదితబ్బాని. అఞ్ఞేసఞ్హి సససూకరాదీనం కుణపం మనుస్సా కటుకభణ్డాదీహి అభిసఙ్ఖరిత్వా పరిభుఞ్జన్తిపి. ఇమేసం పన కుణపం అభినవమ్పి జిగుచ్ఛన్తియేవ, కో పన వాదో కాలాతిక్కమేన పూతిభూతే. రచయిత్వాతి వడ్ఢేత్వా, పరిపూరేత్వాతి అత్థో, కుణపం గహేత్వా కంసపాతియం పక్ఖిపిత్వాతి వుత్తం హోతి. అఞ్ఞిస్సాతి అపరాయ. పటికుజ్జిత్వాతి పిదహిత్వా ¶ . అన్తరాపణన్తి ఆపణానమన్తరే మహాజనసంకిణ్ణం రచ్ఛాముఖం. పటిపజ్జేయ్యున్తి గచ్ఛేయ్యుం. జఞ్ఞజఞ్ఞం వియాతి చోక్ఖచోక్ఖం వియ మనాపమనాపం వియ. అపిచ వధుకాపణ్ణాకారం వియాతి వుత్తం హోతి. వధుకాతి జనేత్తి వుచ్చతి, తస్సా నీయమానం పణ్ణాకారం జఞ్ఞం, ఉభయత్థాపి ఆదరవసేన వా పసంసావసేన వా పునరుత్తం. ‘‘జఞ్ఞజఞ్ఞం బ్యా’’తిపి పాఠో.

అపాపురిత్వాతి వివరిత్వా. తస్స సహ దస్సనేన అమనాపతా చ సణ్ఠహేయ్యాతి తస్స కుణపస్స దస్సనేన సహేవ తస్స జనస్స అమనాపతా ¶ తిట్ఠేయ్య. అమనాపతాతి చ ‘‘అమనాపమిద’’న్తి ఉప్పన్నచిత్తచేతసికానమేతం అధివచనం. ఏస నయో పటికుల్యజేగుచ్ఛతాసు. జిఘచ్ఛితానమ్పీతి ఛాతానమ్పి. న భోత్తుకమ్యతా అస్సాతి భుఞ్జితుకామతా న భవేయ్య. పగేవ సుహితానన్తి ధాతానం పన పఠమతరమేవ భుఞ్జితుకామతా న భవేయ్యాతి వుత్తం హోతి.

తత్రాయం ¶ ఉపమాసంసన్దనా – పరిసుద్ధకంసపాతిసదిసం ఇమస్స పబ్బజ్జాలిఙ్గం, కుణపరచనం వియ ఇచ్ఛావచరానం అప్పహానం, అపరకంసపాతియా పటికుజ్ఝనం వియ ఆరఞ్ఞికఙ్గాదీహి ఇచ్ఛావచరప్పటిచ్ఛాదనం, కంసపాతిం వివరిత్వా కుణపదస్సనేన జనస్స అమనాపతా వియ ఆరఞ్ఞికఙ్గాదీని అనాదియిత్వా ఇచ్ఛావచరదస్సనేన సబ్రహ్మచారీనం అసక్కారకరణాదితాతి.

౬౨. సుక్కపక్ఖే పన, కిఞ్చాపీతి అనుగ్గహపసంసావచనం, తేన ఆరఞ్ఞికత్తం అనుగ్గణ్హాతి, ఇచ్ఛావచరప్పహానం పసంసతి. నేమన్తనికోతి నిమన్తనపటిగ్గాహకో. విచితకాళకన్తి విచినిత్వా అపనీతకాళకం. అనేకసూపం అనేకబ్యఞ్జనన్తి ఏత్థ సూపో నామ హత్థహారియో వుచ్చతి. బ్యఞ్జనన్తి ఉత్తరిభఙ్గం, తేన మచ్ఛమంసముగ్గసూపాదీహి అనేకసూపం, నానప్పకారమంసాదిబ్యఞ్జనేహి అనేకబ్యఞ్జనన్తి వుత్తం హోతి. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.

ఉపమాసంసన్దనే చ సాలివరభత్తరచనం వియ ఇచ్ఛావచరప్పహానం, అపరకంసపాతియా పటికుజ్ఝనం వియ అప్పిచ్ఛతాసముట్ఠానేహి గామన్తవిహారాదీహి ఇచ్ఛావచరప్పహానప్పటిచ్ఛాదకం, కంసపాతిం వివరిత్వా సాలివరభత్తదస్సనేన జనస్స మనాపతా ¶ వియ గామన్తవిహారాదీని అనాదియిత్వా ఇచ్ఛావచరప్పహానదస్సనేన సబ్రహ్మచారీనం సక్కారకరణాదితా వేదితబ్బా.

౬౩. ఉపమా మం, ఆవుసో సారిపుత్త, పటిభాతీతి మయ్హం, ఆవుసో సారిపుత్త, ఉపమా ఉపట్ఠాతి. ఏకం ఉపమం వత్తుకామో అహన్తి అధిప్పాయో. పటిభాతు తన్తి తుయ్హం పటిభాతు ఉపట్ఠాతు, వద త్వన్తి అధిప్పాయో. ఏకమిదాహన్తి ఏత్థ ఇదాతి నిపాతమత్తం, ఏకస్మిం సమయే అహన్తి వుత్తం హోతి, భుమ్మత్థే ఉపయోగవచనం. రాజగహే విహరామి గిరిబ్బజేతి, రాజగహన్తి తస్స నగరస్స నామం. సమన్తతో పన గిరిపరిక్ఖేపేన వజో వియ సణ్ఠితత్తా గిరిబ్బజన్తి వుచ్చతి. తస్మిం నగరే విహరామి, తం నిస్సాయ అహం ¶ విహరామీతి వుత్తం హోతి. అథ ఖ్వాహన్తి అథ ఖో అహం. ఏత్థ చ అథాతి అఞ్ఞాధికారవచనారమ్భే నిపాతో. ఖోతి పదపూరణమత్తే. పుబ్బణ్హసమయన్తి దివసస్స పుబ్బభాగసమయం. పుబ్బణ్హసమయేతి అత్థో, పుబ్బణ్హే వా సమయం పుబ్బణ్హసమయం, పుబ్బణ్హే ఏకం ఖణన్తి వుత్తం హోతి, ఏవం అచ్చన్తసంయోగే ఉపయోగవచనం లబ్భతి. నివాసేత్వాతి పరిదహిత్వా, విహారనివాసనపరివత్తనవసేనేతం వేదితబ్బం. గామప్పవేసనత్థాయ వా సణ్ఠపేత్వా నివాసనవసేన, న హి సో తతో పుబ్బే అనివత్థో అహోసి.

పత్తచీవరమాదాయాతి ¶ పత్తం హత్థేన చీవరం కాయేన ఆదియిత్వా. పిణ్డాయాతి పిణ్డపాతత్థాయ. సమీతీతి తస్స నామం. యానకారపుత్తోతి రథకారపుత్తో. పణ్డుపుత్తోతి పణ్డుస్స పుత్తో. ఆజీవకోతి నగ్గసమణకో. పురాణయానకారపుత్తోతి పోరాణయానకారకులస్స పుత్తో. పచ్చుపట్ఠితోతి ఉపగన్త్వా ఠితో. వఙ్కం నామ ఏకతో కుటిలం. జిమ్హం నామ సప్పగతమగ్గసదిసం. దోసన్తి ఫేగ్గువిసమగణ్ఠికాది. యథా యథాతి కాలత్థే నిపాతో, యదా యదా యస్మిం తస్మిం కాలేతి వుత్తం హోతి. తథా తథాతి అయమ్పి కాలత్థోయేవ, తస్మిం తస్మిం కాలేతి వుత్తం హోతి. సో అత్తనో సుత్తానులోమేన చిన్తేసి, ఇతరో తేన చిన్తితక్ఖణే చిన్తితట్ఠానమేవ తచ్ఛతి. అత్తమనోతి సకమనో తుట్ఠమనో పీతిసోమనస్సేహి గహితమనో. అత్తమనవాచం నిచ్ఛారేసీతి అత్తమనతాయ వాచం ¶ , అత్తమనభావస్స వా యుత్తం వాచం నిచ్ఛారేసి ఉదీరయి, పబ్యాహరీతి వుత్తం హోతి. హదయా హదయం మఞ్ఞే అఞ్ఞాయాతి చిత్తేన చిత్తం జానిత్వా వియ.

అస్సద్ధాతి బుద్ధధమ్మసఙ్ఘేసు సద్ధావిరహితా. జీవికత్థాతి ఇణభయాదీహి పీళితా బహి జీవితుం అసక్కోన్తా ఇధ జీవికత్థికా హుత్వా. న సద్ధాతి న సద్ధాయ. సఠా మాయావినోతి మాయాసాఠేయ్యేహి యుత్తా. కేతబినోతి సిక్ఖితకేరాటికా, నిప్ఫన్నథామగతసాఠేయ్యాతి వుత్తం హోతి. సాఠేయ్యఞ్హి అభూతగుణదస్సనతో అభూతభణ్డగుణదస్సనసమం కత్వా ‘‘కేరాటియ’’న్తి వుచ్చతి. ఉన్నళాతి ఉగ్గతనళా, ఉట్ఠితతుచ్ఛమానాతి వుత్తం హోతి ¶ . చపలాతి పత్తచీవరమణ్డనాదినా చాపల్లేన యుత్తా. ముఖరాతి ముఖఖరా, ఖరవచనాతి వుత్తం హోతి, వికిణ్ణవాచాతి అసంయతవచనా, దివసమ్పి నిరత్థకవచనప్పలాపినో. ఇన్ద్రియేసు అగుత్తద్వారాతి ఛసు ఇన్ద్రియేసు అసంవుతకమ్మద్వారా. భోజనే అమత్తఞ్ఞునోతి భోజనే యా మత్తా జానితబ్బా పరియేసనపటిగ్గహణపరిభోగేసు యుత్తతా, తస్సా అజాననకా. జాగరియం అననుయుత్తాతి జాగరే అననుయుత్తా. సామఞ్ఞే అనపేక్ఖవన్తోతి సమణధమ్మే నిరపేక్ఖా, ధమ్మానుధమ్మప్పటిపత్తిరహితాతి అత్థో. సిక్ఖాయ న తిబ్బగారవాతి సిక్ఖాపదేసు బహులగారవా న హోన్తి, ఆపత్తివీతిక్కమబహులా వా. బాహులికాతిఆది ధమ్మదాయాదే వుత్తం, కుసీతాతిఆది భయభేరవే. ధమ్మపరియాయేనాతి ధమ్మదేసనాయ.

సద్ధా అగారస్మాతి పకతియాపి సద్ధా, పబ్బజితాపి సద్ధాయ అగారస్మా అనగారియం పబ్బజితా. పివన్తి మఞ్ఞే ఘసన్తి మఞ్ఞేతి పివన్తి వియ ఘసన్తి వియ. అత్తమనవాచం నిచ్ఛారేన్తా వచసా పివన్తి వియ, అబ్భనుమోదన్తా మనసా ఘసన్తి వియ. సాధు వతాతి సున్దరం వత ¶ . సబ్రహ్మచారీతి రస్సమ్పి వట్టతి దీఘమ్పి. రస్సే సతి సారిపుత్తస్స ఉపరి హోతి, దీఘే సతి సబ్రహ్మచారీనం. యదా సారిపుత్తస్స ఉపరి హోతి, తదా సబ్రహ్మచారీ సారిపుత్తో అమ్హే అకుసలా వుట్ఠాపేత్వాతి అత్థో. యదా సబ్రహ్మచారీనం, తదా సబ్రహ్మచారయో అకుసలా వుట్ఠాపేత్వాతి అత్థో. దహరోతి తరుణో. యువాతి యోబ్బనభావే ఠితో. మణ్డనకజాతికోతి ¶ అలఙ్కారకసభావో. తత్థ కోచి తరుణోపి యువా న హోతి యథా అతితరుణో, కోచి యువాపి మణ్డనకజాతికో న హోతి యథా ఉపసన్తసభావో, ఆలసియబ్యసనాదీహి వా అభిభూతో, ఇధ పన దహరో చేవ యువా చ మణ్డనకజాతికో చ అధిప్పేతో, తస్మా ఏవమాహ. ఉప్పలాదీని లోకసమ్మతత్తా వుత్తాని. ఇతిహ తేతి ఏవం తే. ఉభో మహానాగాతి ద్వేపి మహానాగా, ద్వేపి హి ఏతే అగ్గసావకా ‘‘మహానాగా’’తి వుచ్చన్తి. తత్రాయం వచనత్థో, ఛన్దాదీహి న గచ్ఛన్తీతి నాగా, తేన తేన మగ్గేన పహీనే కిలేసే న ఆగచ్ఛన్తీతి నాగా, నానప్పకారకం ఆగుం న కరోన్తీతి నాగా, అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన మహానిద్దేసే (మహాని. ౮౦) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. అపిచ –

‘‘ఆగుం ¶ న కరోతి కిఞ్చి లోకే,

సబ్బసంయోగే విసజ్జ బన్ధనాని;

సబ్బత్థ న సజ్జతీ విముత్తో,

నాగో తాది పవుచ్చతే తథత్తా’’తి. (సు. ని. ౫౨౭; మహాని. ౮౦);

ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. మహన్తా నాగా మహానాగా, అఞ్ఞేహి ఖీణాసవనాగేహి పుజ్జతరా చ పాసంసతరా చాతి అత్థో. అఞ్ఞమఞ్ఞస్సాతి అఞ్ఞో అఞ్ఞస్స. సమనుమోదింసూతి సమం అనుమోదింసు. తత్థ ఇమాయ ఉపమాయ మహామోగ్గల్లానో అనుమోది, పటిభాతు తం ఆవుసోతి ధమ్మసేనాపతి. తేన వుత్తం ‘‘అఞ్ఞమఞ్ఞస్స సుభాసితం సమనుమోదింసూ’’తి.

సమ్ముతిపరమత్థదేసనాకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

అనఙ్గణసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౬. ఆకఙ్ఖేయ్యసుత్తవణ్ణనా

౬౪. ఏవం ¶ మే సుతన్తి ఆకఙ్ఖేయ్యసుత్తం. తత్థ సమ్పన్నసీలాతి తివిధం సమ్పన్నం పరిపుణ్ణసమఙ్గిమధురవసేన. తత్థ –

‘‘సమ్పన్నం సాలికేదారం, సువా భుఞ్జన్తి కోసియ;

పటివేదేమి తే బ్రహ్మే, న నం వారేతుముస్సహే’’తి. (జా. ౧.౧౪.౧);

ఇదం పరిపుణ్ణసమ్పన్నం నామ. ‘‘ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో హోతి సముపేతో ఉపాగతో సముపాగతో ఉపపన్నో సమ్పన్నో సమన్నాగతో’’తి (విభ. ౫౧౧) ఇదం సమఙ్గిసమ్పన్నం ¶ నామ. ‘‘ఇమిస్సా, భన్తే, మహాపథవియా హేట్ఠిమతలం సమ్పన్నం, సేయ్యథాపి ఖుద్దమధుం అనేళకం, ఏవమస్సాద’’న్తి (పారా. ౧౭) ఇదం మధురసమ్పన్నం నామ. ఇధ పన పరిపుణ్ణసమ్పన్నమ్పి సమఙ్గిసమ్పన్నమ్పి వట్టతి. తస్మా సమ్పన్నసీలాతి పరిపుణ్ణసీలా హుత్వాతిపి సీలసమఙ్గినో హుత్వాతిపి ఏవమేత్థ అత్థో వేదిబ్బో. సీలన్తి కేనట్ఠేన సీలం? సీలనట్ఠేన సీలం. తస్స విత్థారకథా విసుద్ధిమగ్గే వుత్తా.

తత్థ ¶ ‘‘పరిపుణ్ణసీలా’’తి ఇమినా అత్థేన ఖేత్తదోసవిగమేన ఖేత్తపారిపూరీ వియ సీలదోసవిగమేన సీలపారిపూరీ వుత్తా హోతి. యథా హి ఖేత్తం బీజఖణ్డం వప్పఖణ్డం ఉదకఖణ్డం ఊసఖణ్డన్తి చతుదోససమన్నాగతం అపరిపూరం హోతి.

తత్థ బీజఖణ్డం నామ యత్థ అన్తరన్తరా బీజాని ఖణ్డాని వా పూతీని వా హోన్తి, తాని యత్థ వపన్తి, తత్థ సస్సం న ఉట్ఠేతి, ఖేత్తం ఖణ్డం హోతి. వప్పఖణ్డం నామ యత్థ అకుసలో బీజాని వపన్తో అన్తరన్తరా నిపాతేతి. ఏవఞ్హి సబ్బత్థ సస్సం న ఉట్ఠేతి, ఖేత్తం ఖణ్డం హోతి. ఉదకఖణ్డం నామ యత్థ కత్థచి ఉదకం అతిబహు వా న వా హోతి, తత్రాపి హి సస్సాని న ఉట్ఠేన్తి, ఖేత్తం ఖణ్డం హోతి. ఊసఖణ్డం నామ యత్థ కస్సకో కిస్మిఞ్చి పదేసే నఙ్గలేన ¶ భూమిం చత్తారో పఞ్చ వారే కసన్తో అతిగమ్భీరం కరోతి, తతో ఊసం ఉప్పజ్జతి, తత్రాపి హి సస్సం న ఉట్ఠేతి, ఖేత్తం ఖణ్డం హోతి, తాదిసఞ్చ ఖేత్తం న మహప్ఫలం హోతి న మహానిసంసం, తత్రాపి హి బహుమ్పి వపిత్వా అప్పం లభతి. ఇమేసం పన చతున్నం దోసానం విగమా ఖేత్తం పరిపుణ్ణం హోతి. తాదిసఞ్చ ఖేత్తం మహప్ఫలం హోతి మహానిసంసం. ఏవమేవ ఖణ్డం ఛిద్దం సబలం కమ్మాసన్తి చతుదోససమన్నాగతం సీలం అపరిపూరం హోతి. తాదిసఞ్చ సీలం న మహప్ఫలం హోతి, న మహానిసంసం. ఇమేసం పన చతున్నం దోసానం విగమా సీలఖేత్తం పరిపుణ్ణం హోతి, తాదిసఞ్చ సీలం మహప్ఫలం హోతి మహానిసంసం.

‘‘సీలసమఙ్గినో’’తి ఇమినా పనత్థేన సీలేన సమఙ్గిభూతా సమోధానం గతా సమన్నాగతా హుత్వా విహరథాతి ఇదమేవ వుత్తం హోతి. తత్థ ద్వీహి కారణేహి సమ్పన్నసీలతా హోతి సీలవిపత్తియా చ ఆదీనవదస్సనేన సీలసమ్పత్తియా ¶ చ ఆనిసంసదస్సనేన. తదుభయమ్పి విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితం.

తత్థ ‘‘సమ్పన్నసీలా’’తి ఏత్తావతా కిర భగవా చతుపారిసుద్ధిసీలం ఉద్దిసిత్వా ‘‘పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతా’’తి ఇమినా తత్థ జేట్ఠకసీలం విత్థారేత్వా దస్సేసీతి దీపవిహారవాసీ సుమనత్థేరో ఆహ. అన్తేవాసికో పనస్స తేపిటకచూళనాగత్థేరో ఆహ – ఉభయత్థాపి పాతిమోక్ఖసంవరో భగవతా వుత్తో, పాతిమోక్ఖసంవరోయేవ హి సీలం. ఇతరాని పన తీణి సీలన్తి వుత్తట్ఠానం నామ అత్థీతి అననుజానన్తో వత్వా ఆహ ¶ – ‘‘ఇన్ద్రియసంవరో నామ ఛద్వారరక్ఖామత్తకమేవ, ఆజీవపారిసుద్ధి ధమ్మేన సమేన పచ్చయుప్పత్తిమత్తకం, పచ్చయనిస్సితం పటిలద్ధపచ్చయే ఇదమత్థన్తి పచ్చవేక్ఖిత్వా పరిభుఞ్జనమత్తకం. నిప్పరియాయేన పాతిమోక్ఖసంవరోవ సీలం. యస్స సో భిన్నో, అయం ఛిన్నసీసో వియ పురిసో హత్థపాదే సేసాని రక్ఖిస్సతీతి న వత్తబ్బో. యస్స పన సో అరోగో, అయం అచ్ఛిన్నసీసో వియ పురిసో జీవితం సేసాని పున పాకతికాని కత్వా రక్ఖితుం సక్కోతి. తస్మా ‘సమ్పన్నసీలా’తి ఇమినా పాతిమోక్ఖసంవరం ఉద్దిసిత్వా ‘సమ్పన్నపాతిమోక్ఖా’తి తస్సేవ వేవచనం వత్వా తం విత్థారేత్వా దస్సేన్తో ‘పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతా’తిఆదిమాహా’’తి.

తత్థ పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతాతి పాతిమోక్ఖసంవరేన సమన్నాగతా. ఆచారగోచరసమ్పన్నాతి ఆచారేన ¶ చ గోచరేన చ సమ్పన్నా. అణుమత్తేసూతి అప్పమత్తకేసు. వజ్జేసూతి అకుసలధమ్మేసు. భయదస్సావీతి భయదస్సినో. సమాదాయాతి సమ్మా ఆదియిత్వా. సిక్ఖథ సిక్ఖాపదేసూతి సిక్ఖాపదేసు తం తం సిక్ఖాపదం సమాదియిత్వా సిక్ఖథ. అపిచ సమాదాయ సిక్ఖథ సిక్ఖాపదేసూతి యంకిఞ్చి సిక్ఖాకోట్ఠాసేసు సిక్ఖితబ్బం కాయికం వాచసికఞ్చ, తం సబ్బం సమాదాయ సిక్ఖథాతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పన సబ్బానేతాని పాతిమోక్ఖసంవరాదీని పదాని విసుద్ధిమగ్గే వుత్తాని.

౬౫. ఆకఙ్ఖేయ్య చేతి ఇదం కస్మా ఆరద్ధం? సీలానిసంసదస్సనత్థం. సచేపి అచిరపబ్బజితానం వా దుప్పఞ్ఞానం ¶ వా ఏవమస్స ‘‘భగవా సీలం పూరేథాతి వదతి, కో ను ఖో సీలపూరణే ఆనిసంసో, కో విసేసో, కా వడ్ఢీ’’తి? తేసం సత్తరస ఆనిసంసే దస్సేతుం ఏవమాహ. అప్పేవ నామ ఏతం సబ్రహ్మచారీనం పియమనాపతాదిఆసవక్ఖయపరియోసానం ఆనిసంసం సుత్వాపి సీలం పరిపూరేయ్యున్తి. విసకణ్టకవాణిజో వియ. విసకణ్టకవాణిజో నామ గుళవాణిజో వుచ్చతి.

సో కిర గుళఫాణితఖణ్డసక్ఖరాదీని సకటేనాదాయ పచ్చన్తగామం గన్త్వా ‘‘విసకణ్టకం గణ్హథ, విసకణ్టకం గణ్హథా’’తి ఉగ్ఘోసేసి. తం సుత్వా గామికా ‘‘విసం నామ కక్ఖళం, యో నం ఖాదతి, సో మరతి, కణ్టకమ్పి విజ్ఝిత్వా మారేతి, ఉభోపేతే కక్ఖళా, కో ఏత్థ ఆనిసంసో’’తి గేహద్వారాని థకేసుం, దారకే చ పలాపేసుం. తం దిస్వా వాణిజో ¶ ‘‘అవోహారకుసలా ఇమే గామికా, హన్ద నే ఉపాయేన గణ్హాపేమీ’’తి ‘‘అతిమధురం గణ్హథ, అతిసాదుం గణ్హథ, గుళం ఫాణితం సక్ఖరం సమగ్ఘం లబ్భతి, కూటమాసకకూటకహాపణాదీహిపి లబ్భతీ’’తి ఉగ్ఘోసేసి. తం సుత్వా గామికా హట్ఠతుట్ఠా ఆగన్త్వా బహుమ్పి మూలం దత్వా గహేసుం. తత్థ వాణిజస్స ‘‘విసకణ్టకం గణ్హథా’’తి ఉగ్ఘోసనం వియ భగవతో ‘‘సమ్పన్నసీలా, భిక్ఖవే, విహరథ…పే… సమాదాయ సిక్ఖథ సిక్ఖాపదేసూ’’తి వచనం. ‘‘ఉభోపేతే కక్ఖళా, కో ఏత్థ ఆనిసంసో’’తి గామికానం చిన్తనం వియ భగవా ‘‘సమ్పన్నసీలా విహరథా’’తి ఆహ, ‘‘సీలఞ్చ నామేతం కక్ఖళం ఫరుసం ఖిడ్డాదిపచ్చనీకం, కో ను ఖో సమ్పన్నసీలానం ఆనిసంసో’’తి భిక్ఖూనం చిన్తనం. అథ తస్స వాణిజస్స ‘‘అతిమధురం గణ్హథా’’తిఆదివచనం వియ ¶ భగవతో పియమనాపతాదిఆసవక్ఖయపరియోసానం సత్తరసఆనిసంసప్పకాసనత్థం ‘‘ఆకఙ్ఖేయ్య చే’’తిఆదివచనం వేదితబ్బం.

తత్థ ఆకఙ్ఖేయ్య చేతి యది ఆకఙ్ఖేయ్య యది ఇచ్ఛేయ్య. పియో చ అస్సన్తి పియచక్ఖూహి సమ్పస్సితబ్బో, సినేహుప్పత్తియా పదట్ఠానభూతో భవేయ్యన్తి వుత్తం హోతి. మనాపోతి తేసం మనవడ్ఢనకో, తేసం వా మనేన పత్తబ్బో, మేత్తచిత్తేన ఫరితబ్బోతి వుత్తం హోతి. గరూతి తేసం గరుట్ఠానియో పాసాణచ్ఛత్తసదిసో. భావనీయోతి ‘‘అద్ధా అయమాయస్మా జానం జానాతి పస్సం పస్సతీ’’తి ఏవం సమ్భావనీయో. సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీతి చతుపారిసుద్ధిసీలేసుయేవ పరిపూరకారీ అస్స, అనూనేన పరిపూరితాకారేన సమన్నాగతో ¶ భవేయ్యాతి వుత్తం హోతి. అజ్ఝత్తం చేతోసమథమనుయుత్తోతి అత్తనో చిత్తసమథే యుత్తో, ఏత్థ హి అజ్ఝత్తన్తి వా అత్తనోతి వా ఏతం ఏకత్థం, బ్యఞ్జనమేవ నానం. భుమ్మత్థే పనేతం సమథన్తి ఉపయోగవచనం. అనూతి ఇమినా ఉపసగ్గేన యోగే సిద్ధం. అనిరాకతజ్ఝానోతి బహి అనీహటజ్ఝానో, అవినాసితజ్ఝానో వా, నీహరణవినాసత్థఞ్హి ఇదం నిరాకరణం నామ. థమ్భం నిరంకత్వా నివాతవుత్తీతిఆదీసు చస్స పయోగో దట్ఠబ్బో.

విపస్సనాయ సమన్నాగతోతి సత్తవిధాయ అనుపస్సనాయ యుత్తో, సత్తవిధా అనుపస్సనా నామ అనిచ్చానుపస్సనా దుక్ఖానుపస్సనా అనత్తానుపస్సనా నిబ్బిదానుపస్సనా విరాగానుపస్సనా నిరోధానుపస్సనా పటినిస్సగ్గానుపస్సనాతి. తా విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితా. బ్రూహేతా సుఞ్ఞాగారానన్తి వడ్ఢేతా ¶ సుఞ్ఞాగారానం, ఏత్థ చ సమథవిపస్సనావసేన కమ్మట్ఠానం గహేత్వా రత్తిన్దివం సుఞ్ఞాగారం పవిసిత్వా నిసీదమానో భిక్ఖు ‘‘బ్రూహేతా సుఞ్ఞాగారాన’’న్తి వేదితబ్బో. ఏకభూమకాదిపాసాదే కురుమానోపి పన నేవ సుఞ్ఞాగారానం బ్రూహేతాతి దట్ఠబ్బోతి.

ఏత్తావతా చ యథా తణ్హావిచరితదేసనా పఠమం తణ్హావసేన ఆరద్ధాపి తణ్హాపదట్ఠానత్తా మానదిట్ఠీనం మానదిట్ఠియో ఓసరిత్వా కమేన పపఞ్చత్తయదేసనా జాతా, ఏవమయం దేసనా పఠమం అధిసీలసిక్ఖావసేన ఆరద్ధాపి సీలపదట్ఠానత్తా సమథవిపస్సనానం సమథవిపస్సనాయో ఓసరిత్వా కమేన సిక్ఖత్తయదేసనా జాతాతి వేదితబ్బా.

ఏత్థ ¶ హి ‘‘సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీ’’తి ఏత్తావతా అధిసీలసిక్ఖా వుత్తా. ‘‘అజ్ఝత్తం చేతోసమథమనుయుత్తో అనిరాకతజ్ఝానో’’తి ఏత్తావతా అధిచిత్తసిక్ఖా, ‘‘విపస్సనాయ సమన్నాగతో’’తి ఏత్తావతా అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా, ‘‘బ్రూహేతా సుఞ్ఞాగారాన’’న్తి ఇమినా పన సమథవసేన సుఞ్ఞాగారవడ్ఢనే అధిచిత్తసిక్ఖా, విపస్సనావసేన అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాతి ఏవం ద్వేపి సిక్ఖా సఙ్గహేత్వా వుత్తా. ఏత్థ చ ‘‘అజ్ఝత్తం చేతోసమథమనుయుత్తో అనిరాకతజ్ఝానో’’తి ఇమేహి పదేహి సీలానురక్ఖికా ఏవ చిత్తేకగ్గతా కథితా. ‘‘విపస్సనాయా’’తి ఇమినా పదేన సీలానురక్ఖికో సఙ్ఖారపరిగ్గహో.

కథం ¶ చిత్తేకగ్గతా సీలమనురక్ఖతి? యస్స హి చిత్తేకగ్గతా నత్థి, సో బ్యాధిమ్హి ఉప్పన్నే విహఞ్ఞతి, సో బ్యాధివిహతో విక్ఖిత్తచిత్తో సీలం వినాసేత్వాపి బ్యాధివూపసమం కత్తా హోతి. యస్స పన చిత్తేకగ్గతా అత్థి, సో తం బ్యాధిదుక్ఖం విక్ఖమ్భేత్వా సమాపత్తిం సమాపజ్జతి, సమాపన్నక్ఖణే దుక్ఖం దూరాపకతం హోతి, బలవతరసుఖముప్పజ్జతి. ఏవం చిత్తేకగ్గతా సీలం అనురక్ఖతి.

కథం సఙ్ఖారపరిగ్గహో సీలమనురక్ఖతి? యస్స హి సఙ్ఖారపరిగ్గహో నత్థి, తస్స ‘‘మమ రూపం మమ విఞ్ఞాణ’’న్తి అత్తభావే బలవమమత్తం హోతి, సో తథారూపేసు దుబ్భిక్ఖబ్యాధిభయాదీసు సమ్పత్తేసు సీలం వినాసేత్వాపి అత్తభావం పోసేతా హోతి. యస్స పన సఙ్ఖారపరిగ్గహో అత్థి, తస్స అత్తభావే బలవమమత్తం వా సినేహో వా న హోతి, సో తథారూపేసు దుబ్భిక్ఖబ్యాధిభయాదీసు సమ్పత్తేసు సచేపిస్స అన్తాని బహి నిక్ఖమన్తి, సచేపి ¶ ఉస్సుస్సతి విసుస్సతి, ఖణ్డాఖణ్డికో వా హోతి సతధాపి సహస్సధాపి, నేవ సీలం వినాసేత్వా అత్తభావం పోసేతా హోతి. ఏవం సఙ్ఖారపరిగ్గహో సీలమనురక్ఖతి. ‘‘బ్రూహేతా సుఞ్ఞాగారాన’’న్తి ఇమినా పన తస్సేవ ఉభయస్స బ్రూహనా వడ్ఢనా సాతచ్చకిరియా దస్సితా.

ఏవం భగవా యస్మా ‘‘సబ్రహ్మచారీనం పియో చస్సం మనాపో చ గరు చ భావనీయో చా’’తి ఇమే చత్తారో ధమ్మే ఆకఙ్ఖన్తేన నత్థఞ్ఞం కిఞ్చి కాతబ్బం, అఞ్ఞదత్థు సీలాదిగుణసమన్నాగతేన భవితబ్బం, ఇదిసో హి సబ్రహ్మచారీనం పియో హోతి మనాపో గరు భావనీయో. వుత్తమ్పి హేతం –

‘‘సీలదస్సనసమ్పన్నం ¶ , ధమ్మట్ఠం సచ్చవాదినం;

అత్తనో కమ్మ కుబ్బానం, తం జనో కురుతే పియ’’న్తి. (ధ. ప. ౨౧౭);

తస్మా ‘‘ఆకఙ్ఖేయ్య చే, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సబ్రహ్మచారీనం పియో చస్సం మనాపో చ గరు చ భావనీయో చాతి సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీ…పే… సుఞ్ఞాగారాన’’న్తి వత్వా ఇదాని యస్మా పచ్చయలాభాదిం పత్థయన్తేనాపి ఇదమేవ కరణీయం, న అఞ్ఞం కిఞ్చి, తస్మా ‘‘ఆకఙ్ఖేయ్య చే, భిక్ఖవే, భిక్ఖు లాభీ అస్స’’న్తిఆదిమాహ. న చేత్థ భగవా లాభనిమిత్తం సీలాదిపరిపూరణం కథేతీతి వేదితబ్బో. భగవా హి ఘాసేసనం ¶ ఛిన్నకథో న వాచం పయుత్తం భణేతి, ఏవం సావకే ఓవదతి, సో కథం లాభనిమిత్తం సీలాదిపరిపూరణం కథేస్సతి, పుగ్గలజ్ఝాసయవసేన పనేతం వుత్తం. యేసఞ్హి ఏవం అజ్ఝాసయో భవేయ్య ‘‘సచే మయం చతూహి పచ్చయేహి న కిలమేయ్యామ, సీలాదిం పూరేతుం సక్కుణేయ్యామా’’తి, తేసం అజ్ఝాసయవసేన భగవా ఏవమాహ. అపిచ రసానిసంసో ఏస సీలస్స, యదిదం చత్తారో పచ్చయా నామ. తథా హి పణ్డితమనుస్సా కోట్ఠాదీసు ఠపితం నీహరిత్వా పుత్తాదీనమ్పి అదత్వా అత్తనాపి అపరిభుఞ్జిత్వా సీలవన్తానం దేన్తీతి సీలస్స సరసానిసంసదస్సనత్థం పేతం వుత్తం.

తతియవారే యేసాహన్తి యేసం అహం. తేసం తే కారాతి తేసం దేవానం వా మనుస్సానం వా తే మయి కతా పచ్చయదానకారా. దేవాపి హి సీలాదిగుణయుత్తానం పచ్చయే దేన్తి, న కేవలం మనుస్సాయేవ, సక్కో వియ ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స. మహప్ఫలా మహానిసంసాతి ఉభయమేతం అత్థతో ఏకం, బ్యఞ్జనమేవ నానం. మహన్తం వా లోకియసుఖం ఫలన్తీతి మహప్ఫలా ¶ . మహతో లోకుత్తరసుఖస్స చ పచ్చయా హోన్తీతి మహానిసంసా. సీలాదిగుణయుత్తస్స హి కటచ్ఛుభిక్ఖాపి పఞ్చరతనమత్తాయ భూమియా పణ్ణసాలాపి కత్వా దిన్నా అనేకాని కప్పసహస్సాని దుగ్గతివినిపాతతో రక్ఖతి, పరియోసానే చ అమతాయ పరినిబ్బానధాతుయాపచ్చయో హోతి. ‘‘ఖీరోదనం అహమదాసి’’న్తిఆదీని (వి. వ. ౪౧౩) చేత్థ వత్థూని, సకలమేవ వా పేతవత్థు విమానవత్థు చ సాధకం. తస్మా పచ్చయదాయకేహి అత్తని కతానం కారానం మహప్ఫలతం ఇచ్ఛన్తేనాపి సీలాదిగుణయుత్తేనేవ భవితబ్బన్తి దస్సేతి.

చతుత్థవారే ఞాతీతి సస్సుససురపక్ఖికా. సాలోహితాతి ఏకలోహితసమ్బద్ధా పీతిపితామహాదయో ¶ . పేతాతి పేచ్చభావం గతా. కాలఙ్కతాతి మతా. తేసం తన్తి తేసం తం మయి పసన్నచిత్తతం వా పసన్నేన చిత్తేన అనుస్సరణం వా. యస్స హి భిక్ఖునో కాలఙ్కతో పితా వా మాతా వా ‘‘అమ్హాకం ఞాతకో థేరో సీలవా కల్యాణధమ్మో’’తి పసన్నచిత్తో హుత్వా తం భిక్ఖుం అనుస్సరతి, తస్స సో చిత్తప్పసాదోపి తం అనుస్సరణమత్తమ్పి మహప్ఫలం మహానిసంసమేవ హోతి, అనేకాని కప్పసతసహస్సాని ¶ దుగ్గతితో వారేతుం అన్తే చ అమతం పాపేతుం సమత్థమేవ హోతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘యే తే, భిక్ఖవే, భిక్ఖూ సీలసమ్పన్నా సమాధిసమ్పన్నా పఞ్ఞా, విముత్తి, విముత్తిఞాణదస్సనసమ్పన్నా, దస్సనంపాహం, భిక్ఖవే, తేసం భిక్ఖూనం బహుకారం వదామి. సవనం, అనుస్సతిం, అనుపబ్బజ్జం, ఉపసఙ్కమనం, పయిరుపాసనంపాహం, భిక్ఖవే, తేసం భిక్ఖూనం బహుకారం వదామీ’’తి (ఇతివు. ౧౦౪). తస్మా ఞాతిసాలోహితానం అత్తని చిత్తప్పసాదస్స అనుస్సతియా చ మహప్ఫలతం ఇచ్ఛన్తేనాపి సీలాదిగుణయుత్తేనేవ, భవితబ్బన్తి దస్సేతి.

౬౬. పఞ్చమవారే అరతిరతిసహో అస్సన్తి అరతియా రతియా చ సహో అభిభవితా అజ్ఝోత్థరితా భవేయ్యం. ఏత్థ చ అరతీతి అధికుసలేసు ధమ్మేసు పన్తసేనాసనేసు చ ఉక్కణ్ఠా. రతీతి పఞ్చకామగుణరతి. న చ మం అరతి సహేయ్యాతి మఞ్చ అరతి న అభిభవేయ్య న మద్దేయ్య న అజ్ఝోత్థరేయ్య. ఉప్పన్నన్తి జాతం నిబ్బత్తం. సీలాదిగుణయుత్తో హి అరతిఞ్చ రతిఞ్చ సహతి అజ్ఝోత్థరతి మద్దిత్వా తిట్ఠతి. తస్మా ఈదిసం అత్తానం ఇచ్ఛన్తేనాపి సీలాదిగుణయుత్తేనేవ భవితబ్బన్తి దస్సేతి.

ఛట్ఠవారే ¶ భయం చిత్తుత్రాసోపి ఆరమ్మణమ్పి. భేరవం ఆరమ్మణమేవ. సేసం పఞ్చమవారే వుత్తనయమేవ. సీలాదిగుణయుత్తో హి భయభేరవం సహతి అజ్ఝోత్థరతి మద్దిత్వా తిట్ఠతి అరియకోటియవాసీమహాదత్తత్థేరో వియ.

థేరో కిర మగ్గం పటిపన్నో అఞ్ఞతరం పాసాదికం అరఞ్ఞం దిస్వా ‘‘ఇధేవజ్జ సమణధమ్మం కత్వా గమిస్సామీ’’తి మగ్గా ఓక్కమ్మ అఞ్ఞతరస్మిం రుక్ఖమూలే సఙ్ఘాటిం పఞ్ఞపేత్వా పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసీది. రుక్ఖదేవతాయ దారకా థేరస్స సీలతేజేన సకభావేన సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తా విస్సరమకంసు. దేవతాపి రుక్ఖం చాలేసి. థేరో అచలోవ నిసీది. సా దేవతా ధూమాయి, పజ్జలి, నేవ సక్ఖి థేరం చాలేతుం, తతో ఉపాసకవణ్ణేనాగన్త్వా వన్దిత్వా అట్ఠాసి. ‘‘కో ¶ ఏసో’’తి వుత్తా ‘‘అహం, భన్తే, ఏతస్మిం రుక్ఖే అధివత్థా దేవతా’’తి అవోచ. త్వం ఏతే వికారే అకాసీతి. ఆమ భన్తేతి. కస్మాతి చ వుత్తా ఆహ – ‘‘తుమ్హాకం, భన్తే ¶ , సీలతేజేన దారకా సకభావేన సణ్ఠాతుం అసక్కోన్తా విస్సరమకంసు, సాహం తుమ్హే పలాపేతుం ఏవమకాసి’’న్తి. థేరో ఆహ – ‘‘అథ కస్మా ఇధ, భన్తే, మా వసథ, మయ్హం అఫాసూతి పటికచ్చేవ నావచాసి. ఇదాని పన మా కిఞ్చి అవచ, అరియకోటియమహాదత్తో అమనుస్సభయేన గతోతి వచనతో లజ్జామి, తేనాహం ఇధేవ వసిస్సం, త్వం పన అజ్జేకదివసం యత్థ కత్థచి వసాహీ’’తి. ఏవం సీలాదిగుణయుత్తో భయభేరవసహో హోతి. తస్మా ఈదిసమత్తానం ఇచ్ఛన్తేనాపి సీలాదిగుణయుత్తేనేవ భవితబ్బన్తి దస్సేతి.

సత్తమవారే ఆభిచేతసికానన్తి అభిచేతోతి అభిక్కన్తం విసుద్ధచిత్తం వుచ్చతి, అధిచిత్తం వా, అభిచేతసి జాతాని ఆభిచేతసికాని, అభిచేతో సన్నిస్సితానీతి వా ఆభిచేతసికాని. దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారానన్తి దిట్ఠధమ్మే సుఖవిహారానం. దిట్ఠధమ్మోతి పచ్చక్ఖో అత్తభావో వుచ్చతి, తత్థ సుఖవిహారభూతానన్తి అత్థో, రూపావచరజ్ఝానానమేతం అధివచనం. తాని హి అప్పేత్వా నిసిన్నా ఝాయినో ఇమస్మింయేవ అత్తభావే అసంకిలిట్ఠం నేక్ఖమ్మసుఖం విన్దన్తి, తస్మా ‘‘దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారానీ’’తి వుచ్చన్తి. నికామలాభీతి నికామేన లాభీ అత్తనో ఇచ్ఛావసేన లాభీ, ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే ¶ సమాపజ్జితుం సమత్థోతి వుత్తం హోతి. అకిచ్ఛలాభీతి సుఖేనేవ పచ్చనీకధమ్మే విక్ఖమ్భేత్వా సమాపజ్జితుం సమత్థోతి వుత్తం హోతి. అకసిరలాభీతి అకసిరానం విపులానం లాభీ, యథాపరిచ్ఛేదేయేవ వుట్ఠాతుం సమత్థోతి వుత్తం హోతి. ఏకచ్చో హి లాభీయేవ హోతి, న పన సక్కోతి ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే సమాపజ్జితుం. ఏకచ్చో సక్కోతి తథా సమాపజ్జితుం, పారిబన్ధికే పన కిచ్ఛేన విక్ఖమ్భేతి. ఏకచ్చో తథా సమాపజ్జతి, పారిబన్ధికే చ అకిచ్ఛేనేవ విక్ఖమ్భేతి, న సక్కోతి నాళికాయన్తం వియ యథాపరిచ్ఛేదేయేవ చ వుట్ఠాతుం. యో పన ఇమం తివిధమ్పి సమ్పదం ఇచ్ఛతి, సోపి సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీతి.

ఏవం అభిఞ్ఞాపాదకే ఝానే వుత్తే కిఞ్చాపి అభిఞ్ఞానం వారో ఆగతో, అథ ఖో నం భగవా అగ్గహేత్వావ యస్మా న కేవలం అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానాని చ అభిఞ్ఞాయోయేవ చ సీలానం ¶ ఆనిసంసో, అపిచ ఖో చత్తారి ఆరుప్పఝానానిపి ¶ తయో చ హేట్ఠిమా అరియమగ్గా, తస్మా తం సబ్బం పరియాదియిత్వా దస్సేతుం ఆకఙ్ఖేయ్య చే…పే… యే తే సన్తాతి ఏవమాదిమాహ.

తత్థ సన్తాతి అఙ్గసన్తతాయ చేవ ఆరమ్మణసన్తతాయ చ. విమోక్ఖాతి పచ్చనీకధమ్మేహి విముత్తత్తా ఆరమ్మణే చ అధిముత్తత్తా. అతిక్కమ్మ రూపేతి రూపావచరజ్ఝానే అతిక్కమిత్వా, యే తే విమోక్ఖా అతిక్కమ్మ రూపే సన్తాతి పదసమ్బన్ధో, ఇతరథా హి అతిక్కమ్మ రూపే కిం కరోతీతి న పఞ్ఞాయేయ్యుం. ఆరుప్పాతి ఆరమ్మణతో చ విపాకతో చ రూపవిరహితా. కాయేన ఫుసిత్వాతి నామకాయేన ఫుసిత్వా పాపుణిత్వా, అధిగన్త్వాతి వుత్తం హోతి. సేసం వుత్తానమేవ. ఇదం వుత్తం హోతి ‘‘యోపి భిక్ఖు ఇమే విమోక్ఖే ఫుసిత్వా విహరితుకామో, సోపి సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీ’’తి.

౬౭. నవమవారే తిణ్ణం సంయోజనానన్తి సక్కాయదిట్ఠివిచికిచ్ఛాసీలబ్బతపరామాససఙ్ఖాతానం తిణ్ణం బన్ధనానం. తాని హి సంయోజేన్తి ఖన్ధగతిభవాదీహి ఖన్ధగతిభవాదయో, కమ్మం వా ఫలేన, తస్మా సంయోజనానీతి వుచ్చన్తి, బన్ధనానీతి అత్థో. పరిక్ఖయాతి పరిక్ఖయేన. సోతాపన్నోతి సోతం ¶ ఆపన్నో. సోతోతి చ మగ్గస్సేతం అధివచనం. సోతాపన్నోతి తంసమఙ్గిపుగ్గలస్స. యథాహ ‘‘సోతో సోతోతి హిదం, సారిపుత్త, వుచ్చతి. కతమో ను ఖో, సారిపుత్త, సోతోతి? అయమేవ హి, భన్తే, అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో. సేయ్యథిదం, సమ్మాదిట్ఠి…పే… సమ్మాసమాధీతి. సోతాపన్నో సోతాపన్నోతి హిదం, సారిపుత్త, వుచ్చతి. కతమో ను ఖో, సారిపుత్త, సోతాపన్నోతి? యో హి, భన్తే, ఇమినా అట్ఠఙ్గికేన మగ్గేన సమన్నాగతో, అయం వుచ్చతి సోతాపన్నో, యోయం ఆయస్మా ఏవంనామో ఏవంగోత్తో’’తి. ఇధ పన మగ్గేన ఫలస్స నామం దిన్నం, తస్మా ఫలట్ఠో ‘‘సోతాపన్నో’’తి వేదితబ్బో. అవినిపాతధమ్మోతి వినిపాతేతీతి వినిపాతో, నాస్స వినిపాతో ధమ్మోతి అవినిపాతధమ్మో, న అత్తానం అపాయే వినిపాతసభావోతి వుత్తం హోతి. కస్మా? యే ధమ్మా అపాయగమనియా, తేసం పహీనత్తా. సమ్బోధి పరం అయనం గతి అస్సాతి సమ్బోధిపరాయణో, ఉపరిమగ్గత్తయం అవస్సం సమ్పాపకోతి ¶ అత్థో. కస్మా? పటిలద్ధపఠమమగ్గత్తా. సీలేస్వేవాతి ఈదిసో హోతుకామోపి సీలేస్వేవస్స పరిపూరణారీతి.

దసమవారే ¶ పఠమమగ్గేన పరిక్ఖీణానిపి తీణి సంయోజనాని సకదాగామిమగ్గస్స వణ్ణభణనత్థం వుత్తాని. రాగదోసమోహానం తనుత్తాతి ఏతేసం తనుభావేన, తనుత్తకరణేనాతి వుత్తం హోతి. తత్థ ద్వీహి కారణేహి తనుత్తం వేదితబ్బం అధిచ్చుప్పత్తియా చ పరియుట్ఠానమన్దతాయ చ. సకదాగామిస్స హి వట్టానుసారిమహాజనస్సేవ కిలేసా అభిణ్హం న ఉప్పజ్జన్తి, కదాచి కరహచి ఉప్పజ్జన్తి విరళాకారా హుత్వా, విరళవాపితే ఖేత్తే అఙ్కురా వియ. ఉప్పజ్జమానాపి చ వట్టానుసారిమహాజనస్సేవ మద్దన్తా ఫరన్తా ఛాదేన్తా అన్ధకారం కరోన్తా న ఉప్పజ్జన్తి, మన్దమన్దా ఉప్పజ్జన్తి తనుకాకారా హుత్వా, అబ్భపటలమివ మక్ఖికాపత్తమివ చ.

తత్థ కేచి థేరా భణన్తి ‘‘సకదాగామిస్స కిలేసా కిఞ్చాపి చిరేన ఉప్పజ్జన్తి, బహలావ ఉప్పజ్జన్తి, తథా హిస్స పుత్తా చ ధీతరో చ దిస్సన్తీ’’తి, ఏతం పన అప్పమాణం. పుత్తధీతరో హి అఙ్గపచ్చఙ్గపరామసనమత్తేనపి హోన్తీతి. ద్వీహియేవ కారణేహిస్స కిలేసానం తనుత్తం వేదితబ్బం అధిచ్చుప్పత్తియా చ పరియుట్ఠానమన్దతాయ చాతి.

సకదాగామీతి ¶ సకిం ఆగమనధమ్మో. సకిదేవ ఇమం లోకం ఆగన్త్వాతి ఏకవారంయేవ ఇమం మనుస్సలోకం పటిసన్ధివసేన ఆగన్త్వా. యోపి హి ఇధ సకదాగామిమగ్గం భావేత్వా ఇధేవ పరినిబ్బాతి, సోపి ఇధ న గహితో. యోపి ఇధ మగ్గం భావేత్వా దేవేసు ఉపపజ్జిత్వా తత్థేవ పరినిబ్బాతి. యోపి దేవలోకే మగ్గం భావేత్వా తత్థేవ పరినిబ్బాతి. యోపి దేవలోకే మగ్గం భావేత్వా ఇధేవ మనుస్సలోకే నిబ్బత్తిత్వా పరినిబ్బాతి. యో పన ఇధ మగ్గం భావేత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తో, తత్థ యావతాయుకం ఠత్వా పున ఇధేవ ఉపపజ్జిత్వా పరినిబ్బాతి, అయమిధ గహితోతి వేదితబ్బో. దుక్ఖస్సన్తం కరేయ్యన్తి వట్టదుక్ఖస్స పరిచ్ఛేదం కరేయ్యం. సీలేస్వేవాతి ఈదిసో హోతుకామోపి సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీతి.

ఏకాదసమవారే పఞ్చన్నన్తి గణనపరిచ్ఛేదో. ఓరమ్భాగియానన్తి ఓరం వుచ్చతి హేట్ఠా, హేట్ఠాభాగియానన్తి అత్థో, కామావచరలోకే ఉప్పత్తిపచ్చయానన్తి అధిప్పాయో. సంయోజనానన్తి బన్ధనానం, తాని కామరాగబ్యాపాదసంయోజనేహి ¶ సద్ధిం పుబ్బే వుత్తసంయోజనానేవ వేదితబ్బాని. యస్స హి ఏతాని అప్పహీనాని, సో కిఞ్చాపి భవగ్గే ఉప్పన్నో హోతి, అథ ఖో ఆయుపరిక్ఖయా కామావచరే నిబ్బత్తతియేవ, గిలితబలిసమచ్ఛూపమో స్వాయం పుగ్గలో దీఘసుత్తకేన పాదే ¶ బద్ధవిహఙ్గూపమో చాతి వేదితబ్బో. పుబ్బే వుత్తానమ్పి చేత్థ వచనం వణ్ణభణనత్థమేవాతి వేదితబ్బం. ఓపపాతికోతి సేసయోనిపటిక్ఖేపవచనమేతం. తత్థపరినిబ్బాయీతి తత్థేవ బ్రహ్మలోకే పరినిబ్బాయీ. అనావత్తిధమ్మో తస్మా లోకాతి తతో బ్రహ్మలోకా పటిసన్ధివసేన పున అనావత్తిసభావో. సీలేస్వేవాతి ఈదిసో హోతుకామోపి సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీతి.

౬౮. ఏవం అనాగామిమగ్గే వుత్తే కిఞ్చాపి చతుత్థమగ్గస్స వారో ఆగతో, అథ ఖో నం భగవా అగ్గహేత్వావ యస్మా న కేవలా ఆసవక్ఖయాభిఞ్ఞా ఏవ సీలానం ఆనిసంసో, అపిచ ఖో లోకియపఞ్చాభిఞ్ఞాయోపి, తస్మా తాపి దస్సేతుం, యస్మా చ ఆసవక్ఖయే కథితే దేసనా నిట్ఠితా హోతి, ఏవఞ్చ సతి ఇమేసం గుణానం అకథితత్తా అయం కథా ముణ్డాభిఞ్ఞాకథా నామ భవేయ్య, తస్మా చ అభిఞ్ఞాపారిపూరిం కత్వా దస్సేతుమ్పి, యస్మా చ అనాగామిమగ్గే ఠితస్స సుఖేన ఇద్ధివికుప్పనా ¶ ఇజ్ఝతి, సమాధిపరిబన్ధానం కామరాగబ్యాపాదానం సమూహతత్తా, అనాగామీ హి సీలేసు చ సమాధిమ్హి చ పరిపూరకారీ, తస్మా యుత్తట్ఠానేయేవ లోకియాభిఞ్ఞాయో దస్సేతుమ్పి ‘‘ఆకఙ్ఖేయ్య చే…పే… అనేకవిహిత’’న్తి ఏవమాదిమాహాతి అయమనుసన్ధి.

తత్థ ‘‘అనేకవిహితం ఇద్ధివిధ’’న్తిఆదినా నయేన ఆగతానం పఞ్చన్నమ్పి లోకియాభిఞ్ఞానం పాళివణ్ణనా సద్ధిం భావనానయేన విసుద్ధిమగ్గే వుత్తా.

౬౯. ఛట్ఠాభిఞ్ఞాయ ఆసవానం ఖయాతి అరహత్తమగ్గేన సబ్బకిలేసానం ఖయా. అనాసవన్తి ఆసవవిరహితం. చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిన్తి ఏత్థ చేతోవచనేన అరహత్తఫలసమ్పయుత్తోవ సమాధి, పఞ్ఞావచనేన తంసమ్పయుత్తా పఞ్ఞావ వుత్తా. తత్థ చ సమాధి రాగతో విముత్తత్తా చేతోవిముత్తి, పఞ్ఞా అవిజ్జాయ విముత్తత్తా పఞ్ఞావిముత్తీతి వేదితబ్బా. వుత్తఞ్చేతం భగవతా ‘‘యో హిస్స, భిక్ఖవే, సమాధి, తదస్స సమాధిన్ద్రియం. యా హిస్స, భిక్ఖవే, పఞ్ఞా, తదస్స పఞ్ఞిన్ద్రియం. ఇతి ఖో, భిక్ఖవే ¶ , రాగవిరాగా చేతోవిముత్తి, అవిజ్జావిరాగా పఞ్ఞావిముత్తీ’’తి, అపిచేత్థ సమథఫలం చేతోవిముత్తి, విపస్సనాఫలం పఞ్ఞావిముత్తీతి వేదితబ్బా.

దిట్ఠేవ ధమ్మేతి ఇమస్మింయేవ అత్తభావే. సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వాతి అత్తనోయేవ పఞ్ఞాయ పచ్చక్ఖం ¶ కత్వా, అపరపచ్చయేన ఞత్వాతి అత్థో. ఉపసమ్పజ్జ విహరేయ్యన్తి పాపుణిత్వా సమ్పాదేత్వా విహరేయ్యం. సీలేస్వేవాతి ఏవం సబ్బాసవే నిద్ధునిత్వా చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిం అధిగన్తుకామోపి సీలేస్వేవస్స పరిపూరకారీతి.

ఏవం భగవా సీలానిసంసకథం యావ అరహత్తా కథేత్వా ఇదాని సబ్బమ్పి తం సీలానిసంసం సమ్పిణ్డేత్వా దస్సేన్తో నిగమనం ఆహ ‘‘సమ్పన్నసీలా, భిక్ఖవే…పే… ఇదమేతం పటిచ్చ వుత్త’’న్తి. తస్సాయం సఙ్ఖేపత్థో, ‘‘సమ్పన్నసీలా, భిక్ఖవే, విహరథ…పే… సమాదాయ సిక్ఖథ సిక్ఖాపదేసూ’’తి ఇతి యం తం మయా పుబ్బే ఏవం వుత్తం, ఇదం సబ్బమ్పి సమ్పన్నసీలో భిక్ఖు సబ్రహ్మచారీనం పియో హోతి మనాపో, గరు భావనీయో పచ్చయానం లాభీ, పచ్చయదాయకానం మహప్ఫలకరో, పుబ్బఞాతీనం అనుస్సరణచేతనాయ ఫలమహత్తకరో, అరతిరతిసహో, భయభేరవసహో, రూపావచరజ్ఝానానం అరూపావచరజ్ఝానానఞ్చ లాభీ, హేట్ఠిమాని తీణి సామఞ్ఞఫలాని పఞ్చ లోకియాభిఞ్ఞా ఆసవక్ఖయఞాణన్తి చ ఇమే చ గుణే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్తా ¶ హోతి, ఏతం పటిచ్చ ఇదం సన్ధాయ వుత్తన్తి. ఇదమవోచ భగవా, అత్తమనా తే భిక్ఖు భగవతో భాసితం అభినన్దున్తి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

ఆకఙ్ఖేయ్యసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౭. వత్థసుత్తవణ్ణనా

౭౦. ఏవం ¶ మే సుతన్తి వత్థసుత్తం. తత్థ సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, వత్థన్తి ఉపమావచనమేవేతం. ఉపమం కరోన్తో చ భగవా కత్థచి పఠమంయేవ ఉపమం దస్సేత్వా పచ్ఛా అత్థం దస్సేతి, కత్థచి ¶ పఠమమత్థం దస్సేత్వా పచ్ఛా ఉపమం, కత్థచి ఉపమాయ అత్థం పరివారేత్వా దస్సేతి, కత్థచి అత్థేన ఉపమం.

తథా హేస – ‘‘సేయ్యథాపిస్సు, భిక్ఖవే, ద్వే అగారా సద్వారా, తత్థ చక్ఖుమా పురిసో మజ్ఝే ఠితో పస్సేయ్యా’’తి (మ. ని. ౩.౨౬౧) సకలమ్పి దేవదూతసుత్తం ఉపమం పఠమం దస్సేత్వా పచ్ఛా అత్థం దస్సేన్తో ఆహ. ‘‘తిరోకుట్టం తిరోపాకారం తిరోపబ్బతం అసజ్జమానో గచ్ఛతి, సేయ్యథాపి ఆకాసే’’తిఆదినా (దీ. ని. ౧.౨౩౮; పటి. మ. ౧.౧౦౨) పన నయేన సకలమ్పి ఇద్ధివిధమత్థం పఠమం దస్సేత్వా పచ్ఛా ఉపమం దస్సేన్తో ఆహ. ‘‘సేయ్యథాపి బ్రాహ్మణపురిసో సారత్థికో సారగవేసీ’’తిఆదినావ (మ. ని. ౧.౩౧౮) నయేన సకలమ్పి చూళసారోపమసుత్తం ఉపమాయ అత్థం పరివారేత్వా దస్సేన్తో ఆహ. ‘‘ఇధ పన, భిక్ఖవే, ఏకచ్చే కులపుత్తా ధమ్మం పరియాపుణన్తి సుత్తం…పే… సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, పురిసో అలగద్దత్థికో’’తిఆదినా (మ. ని. ౧.౨౩౮) నయేన సకలమ్పి అలగద్దసుత్తం మహాసారోపమసుత్తన్తి ఏవమాదీని సుత్తాని అత్థేన ఉపమం పరివారేత్వా దస్సేన్తో ఆహ.

స్వాయం ఇధ పఠమం ఉపమం దస్సేత్వా పచ్ఛా అత్థం దస్సేతి. కస్మా పనేవం భగవా దస్సేతీతి? పుగ్గలజ్ఝాసయేన వా దేసనావిలాసేన వా. యే హి పుగ్గలా పఠమం ఉపమం దస్సేత్వా వుచ్చమానమత్థం సుఖేన పటివిజ్ఝన్తి, తేసం ¶ పఠమం ఉపమం దస్సేతి. ఏస నయో సబ్బత్థ. యస్సా చ ధమ్మధాతుయా సుప్పటివిద్ధత్తా దేసనావిలాసం పత్తో హోతి, తస్సా సుప్పటివిద్ధా. తస్మా ఏస దేసనావిలాసమ్పత్తో ధమ్మిస్సరో ధమ్మరాజా, సో యథా యథా ఇచ్ఛతి, తథా తథా ధమ్మం దేసేతీతి ఏవం ఇమినా పుగ్గలజ్ఝాసయేన వా దేసనావిలాసేన వా ఏవం దస్సేతీతి వేదితబ్బో.

తత్థ ¶ వత్థన్తి పకతిపరిసుద్ధం వత్థం. సంకిలిట్ఠం మలగ్గహితన్తి ఆగన్తుకేన పంసురజాదినా సంకిలేసేన సంకిలిట్ఠం, సేదజల్లికాదినా మలేన గహితత్తా మలగ్గహితం. రఙ్గజాతేతి ఏత్థ రఙ్గమేవ రఙ్గజాతం. ఉపసంహరేయ్యాతి ఉపనామేయ్య. యది నీలకాయాతి నీలకాయ వా, నీలకత్థాయ వాతి వుత్తం హోతి. ఏవం సబ్బత్థ. రజకో హి నీలకత్థాయ ఉపసంహరన్తో కంసనీలపలాసనీలాదికే నీలరఙ్గే ఉపసంహరతి. పీతకత్థాయ ఉపసంహరన్తో కణికారపుప్ఫసదిసే పీతకరఙ్గే. లోహితకత్థాయ ఉపసంహరన్తో బన్ధుజీవకపుప్ఫసదిసే ¶ లోహితకరఙ్గే. మఞ్జిట్ఠకత్థాయ ఉపసంహరన్తో కణవీరపుప్ఫసదిసే మన్దరత్తరఙ్గే. తేన వుత్తం ‘‘యది నీలకాయ…పే… యది మఞ్జిట్ఠకాయా’’తి.

దురత్తవణ్ణమేవస్సాతి దుట్ఠు రఞ్జితవణ్ణమేవ అస్స. అపరిసుద్ధవణ్ణమేవస్సాతి నీలవణ్ణోపిస్స పరిసుద్ధో న భవేయ్య, సేసవణ్ణోపి. తాదిసఞ్హి వత్థం నీలకుమ్భియా పక్ఖిత్తమ్పి సునీలం న హోతి, సేసకుమ్భీసు పక్ఖిత్తమ్పి పీతకాదివణ్ణం న హోతి, మిలాతనీల కురణ్డ-కణికార-బన్ధుజీవక-కణవీరపుప్ఫవణ్ణమేవ హోతి. తం కిస్స హేతూతి తం వత్థం కిస్స హేతు కిం కారణా ఈదిసం హోతి, తస్మిం వా వత్థే రఙ్గజాతం కిస్స హేతు ఈదిసం దురత్తవణ్ణం అపరిసుద్ధవణ్ణం హోతీతి? యస్మా పనస్స వత్థస్స సంకిలిట్ఠభావోయేవేత్థ కారణం, న అఞ్ఞం కిఞ్చి, తస్మా ‘‘అపరిసుద్ధత్తా, భిక్ఖవే, వత్థస్సా’’తి ఆహ.

ఏవమేవ ఖోతి ఉపమాసమ్పటిపాదనం. చిత్తే సంకిలిట్ఠేతి చిత్తమ్హి సంకిలిట్ఠమ్హి. కస్మా పన భగవా సంకిలిట్ఠవత్థేన ఓపమ్మం అకాసీతి చే, వాయామమహప్ఫలదస్సనత్థం. యథా హి ఆగన్తుకేహి మలేహి సంకిలిట్ఠం వత్థం పకతియా పణ్డరత్తా పున ధోవీయమానం పణ్డరం హోతి, న తత్థ జాతికాళకే వియ ఏళకలోమే వాయామో నిప్ఫలో హోతి, ఏవం చిత్తమ్పి ఆగన్తుకేహి కిలేసేహి సంకిలిట్ఠం. పకతియా పన తం సకలేపి పటిసన్ధిభవఙ్గవారే పణ్డరమేవ. యథాహ – ‘‘పభస్సరమిదం, భిక్ఖవే, చిత్తం, తఞ్చ ¶ ఖో ఆగన్తుకేహి ఉపక్కిలేసేహి ఉపక్కిలిట్ఠ’’న్తి (అ. ని. ౧.౫౧). తం విసోధీయమానం సక్కా పభస్సరతరం కాతుం, న తత్థ వాయామో నిప్ఫలోతి ఏవం వాయామమహప్ఫలదస్సనత్థం సంకిలిట్ఠవత్థేన ఓపమ్మం అకాసీతి వేదితబ్బో.

దుగ్గతి పాటికఙ్ఖాతి ఈదిసే చిత్తే దుగ్గతి పాటికఙ్ఖితబ్బా, దుగ్గతిం ఏవ ఏస పాపుణిస్సతి ¶ , నాఞ్ఞన్తి ఏవం దుగ్గతి ఇచ్ఛితబ్బా, అవస్సం భావీతి వుత్తం హోతి. సా చాయం దుగ్గతి నామ పటిపత్తిదుగ్గతి, గతిదుగ్గతీతి దువిధా హోతి. పటిపత్తిదుగ్గతిపి అగారియపటిపత్తిదుగ్గతి, అనగారియపటిపత్తిదుగ్గతీతి దువిధా హోతి.

అగారియో హి సంకిలిట్ఠచిత్తో పాణమ్పి ¶ హనతి, అదిన్నమ్పి ఆదియతి, సకలేపి దస అకుసలకమ్మపథే పూరేతి, అయమస్స అగారియపటిపత్తిదుగ్గతి. సో తత్థ ఠితో కాయస్స భేదా నిరయమ్పి గచ్ఛతి, తిరచ్ఛానయోనిమ్పి, పేత్తివిసయమ్పి గచ్ఛతి, అయమస్స గతిదుగ్గతి.

అనగారియోపి ఇమస్మిం సాసనే పబ్బజితో సంకిలిట్ఠచిత్తో దూతేయ్యపహిణగమనం గచ్ఛతి, వేజ్జకమ్మం కరోతి, సఙ్ఘభేదాయ చేతియభేదాయ పరక్కమతి, వేళుదానాదీహి జీవికం కప్పేతి, సకలమ్పి అనాచారం అగోచరఞ్చ పరిపూరేతి, అయమస్స అనగారియపటిపత్తిదుగ్గతి.సో తత్థ ఠితో కాయస్స భేదా నిరయమ్పి గచ్ఛతి, తిరచ్ఛానయోనిమ్పి, పేత్తివిసయమ్పి గచ్ఛతి సమణయక్ఖో నామ హోతి సమణపేతో, ఆదిత్తేహి సఙ్ఘాటిఆదీహి సమ్పజ్జలితకాయో అట్టస్సరం కరోన్తో విచరతి, అయమస్స గతిదుగ్గతి.

సేయ్యథాపీతి సుక్కపక్ఖం దస్సేతుమారద్ధో, తస్సత్థో కణ్హపక్ఖే వుత్తపచ్చనీకేనేవ వేదితబ్బో. ఏత్థాపి చ సుగతి నామ పటిపత్తిసుగతి గతిసుగతీతి దువిధా హోతి. పటిపత్తిసుగతిపి అగారియపటిపత్తిసుగతి అనగారియపటిపత్తిసుగతీతి దువిధా హోతి. అగారియో హి పరిసుద్ధచిత్తో పాణాతిపాతాపి విరమతి, అదిన్నాదానాపి, సకలేపి దస కుసలకమ్మపథే పరిపూరేతి, అయమస్స అగారియపటిపత్తిసుగతి. సో తత్థ ఠితో కాయస్స భేదా మనుస్సమహన్తతమ్పి దేవమహన్తతమ్పి ఉపపజ్జతి, అయమస్స గతిసుగతి.

అనగారియోపి ¶ ఇమస్మిం సాసనే పబ్బజిత్వా పరిసుద్ధచిత్తో చతుపారిసుద్ధిసీలం సోధేతి, తేరస ధుతఙ్గాని సమాదియతి, అట్ఠతింసారమ్మణేసు అత్తనో అనుకూలకమ్మట్ఠానం గహేత్వా పన్తసేనాసనే పటిసేవమానో కసిణపరికమ్మం కత్వా ఝానసమాపత్తియో నిబ్బత్తేతి, సోతాపత్తిమగ్గం భావేతి…పే… అనాగామిమగ్గం భావేతి, అయమస్స అనగారియపటిపత్తిసుగతి. సో తత్థ ఠితో కాయస్స భేదా మనుస్సలోకే వా తీసు మహాకులేసు, ఛసు వా కామావచరదేవేసు, దససు వా బ్రహ్మభవనేసు ¶ , పఞ్చసు వా సుద్ధావాసేసు, చతూసు వా ఆరుప్పేసు ఉపపజ్జతి, అయమస్స గతిసుగతీతి.

౭౧. ఏవం సంకిలిట్ఠే చిత్తే దుగ్గతి పాటికఙ్ఖా, అసంకిలిట్ఠే చ సుగతీతి వత్వా ఇదాని యేహి ఉపక్కిలేసేహి చిత్తం సంకిలిట్ఠం హోతి, తే దస్సేన్తో కతమే చ, భిక్ఖవే, చిత్తస్స ఉపక్కిలేసా ¶ ? అభిజ్ఝా విసమలోభోతిఆదిమాహ.

తత్థ సకభణ్డే ఛన్దరాగో అభిజ్ఝా, పరభణ్డే విసమలోభో. అథ వా సకభణ్డే వా పరభణ్డే వా హోతు, యుత్తపత్తట్ఠానే ఛన్దరాగో అభిజ్ఝా, అయుత్తాపత్తట్ఠానే విసమలోభో. థేరో పనాహ ‘‘కిస్స వినిబ్భోగం కరోథ, యుత్తే వా అయుత్తే వా హోతు, ‘రాగో విసమం దోసో విసమం మోహో విసమ’న్తి (విభ. ౯౨౪) వచనతో న కోచి లోభో అవిసమో నామ, తస్మా లోభోయేవ అభిజ్ఝాయనట్ఠేన అభిజ్ఝా, విసమట్ఠేన విసమం, ఏకత్థమేతం బ్యఞ్జనమేవ నాన’’న్తి. సో పనేస అభిజ్ఝావిసమలోభో ఉప్పజ్జిత్వా చిత్తం దూసేతి, ఓభాసితుం న దేతి. తస్మా ‘‘చిత్తస్స ఉపక్కిలేసో’’తి వుచ్చతి.

యథా చేస, ఏవం నవవిధఆఘాతవత్థుసమ్భవో బ్యాపాదో. దసవిధఆఘాతవత్థుసమ్భవో కోధో. పునప్పునం చిత్తపరియోనన్ధనో ఉపనాహో. అగారియస్స వా అనగారియస్స వా సుకతకరణవినాసనో మక్ఖో. అగారియోపి హి కేనచి అనుకమ్పకేన దలిద్దో సమానో ఉచ్చే ఠానే ఠపితో, అపరేన సమయేన ‘‘కిం తయా మయ్హం కత’’న్తి తస్స సుకతకరణం వినాసేతి. అనగారియోపి సామణేరకాలతో పభుతి ¶ ఆచరియేన వా ఉపజ్ఝాయేన వా చతూహి పచ్చయేహి ఉద్దేసపరిపుచ్ఛాహి చ అనుగ్గహేత్వా ధమ్మకథానయపకరణకోసల్లాదీని సిక్ఖాపితో, అపరేన సమయేన రాజరాజమహామత్తాదీహి సక్కతో గరుకతో ఆచరియుపజ్ఝాయేసు అచిత్తీకతో చరమానో ‘‘అయం అమ్హేహి దహరకాలే ఏవం అనుగ్గహితో సంవడ్ఢితో చ, అథ పనిదాని నిస్సినేహో జాతో’’తి వుచ్చమానో ‘‘కిం మయ్హం తుమ్హేహి కత’’న్తి తేసం సుకతకరణం వినాసేతి, తస్స సో సుకతకరణవినాసనో మక్ఖో ఉప్పజ్జిత్వా చిత్తం దూసేతి, ఓభాసితుం న దేతి. తస్మా ‘‘చిత్తస్స ఉపక్కిలేసో’’తి వుచ్చతి.

యథా ¶ చాయం, ఏవం బహుస్సుతేపి పుగ్గలే అజ్ఝోత్థరిత్వా ‘‘ఈదిసస్స చేవ బహుస్సుతస్స అనియతా గతి, తవ వా మమ వా కో విసేసో’’తిఆదినా నయేన ఉప్పజ్జమానో యుగగ్గాహగాహీ పళాసో. పరేసం సక్కారాదీని ఖీయనా ఇస్సా. అత్తనో సమ్పత్తియా పరేహి సాధారణభావం అసహమానం మచ్ఛరియం. వఞ్చనికచరియభూతా మాయా. కేరాటికభావేన ఉప్పజ్జమానం సాఠేయ్యం. కేరాటికో హి ఆయతనమచ్ఛో వియ హోతి. ఆయతనమచ్ఛో నామ కిర మచ్ఛానం నఙ్గుట్ఠం దస్సేతి సప్పానం సీసం ¶ , ‘‘తుమ్హేహి సదిసో అహ’’న్తి జానాపేతుం. ఏవమేవ కేరాటికో పుగ్గలో యం యం సుత్తన్తికం వా ఆభిధమ్మికం వా ఉపసఙ్కమతి, తం తం ఏవం వదతి ‘‘అహం తుమ్హాకం బద్ధచరో, తుమ్హే మయ్హం అనుకమ్పకా, నాహం తుమ్హే ముఞ్చామీ’’తి ‘‘ఏవమేతే ‘సగారవో అయం అమ్హేసు సప్పతిస్సో’తి మఞ్ఞిస్సన్తీ’’తి. తస్సేతం కేరాటికభావేన ఉప్పజ్జమానం సాఠేయ్యం ఉప్పజ్జిత్వా చిత్తం దూసేతి, ఓభాసితుం న దేతి. తస్మా ‘‘చిత్తస్స ఉపక్కిలేసో’’తి వుచ్చతి.

యథా చేతం, ఏవం వాతభరితభస్తసదిసథద్ధభావపగ్గహితసిరఅనివాతవుత్తికారకరణో థమ్భో. తదుత్తరికరణో సారమ్భో. సో దువిధేన లబ్భతి అకుసలవసేన చేవ కుసలవసేన చ. తత్థ అగారియస్స పరేన కతం అలఙ్కారాదిం దిస్వా తద్దిగుణకరణేన ఉప్పజ్జమానో, అనగారియస్స చ యత్తకం యత్తకం పరో పరియాపుణాతి వా కథేతి వా, మానవసేన తద్దిగుణతద్దిగుణకరణేన ఉప్పజ్జమానో అకుసలో. అగారియస్స పన పరం ఏకం సలాకభత్తం దేన్తం దిస్వా అత్తనా ద్వే వా తీణి వా దాతుకామతాయ ఉప్పజ్జమానో, అనగారియస్స చ పరేన ఏకనికాయే ¶ గహితే మానం అనిస్సాయ కేవలం తం దిస్వా అత్తనా ఆలసియం అభిభుయ్య ద్వే నికాయే గహేతుకామతాయ ఉప్పజ్జమానో కుసలో. ఇధ పన అకుసలో అధిప్పేతో. అయఞ్హి ఉప్పజ్జిత్వా చిత్తం దూసేతి, ఓభాసితుం న దేతి. తస్మా ‘‘చిత్తస్స ఉపక్కిలేసో’’తి వుచ్చతి.

యథా చాయం, ఏవం జాతిఆదీని నిస్సాయ చిత్తస్స ఉణ్ణతివసేన పవత్తమానో మానో, అచ్చుణ్ణతివసేన అతిమానో, మదగ్గహణాకారో మదో, కామగుణేసు చిత్తవోస్సగ్గవసేన ఉప్పజ్జమానో పమాదో ఉప్పజ్జిత్వా చిత్తం దూసేతి, ఓభాసితుం న దేతి. తస్మా ‘‘చిత్తస్స ఉపక్కిలేసో’’తి వుచ్చతి.

కస్మా ¶ పన భగవా ఉపక్కిలేసం దస్సేన్తో లోభమాదిం కత్వా దస్సేతీతి? తస్స పఠముప్పత్తితో. సబ్బసత్తానఞ్హి యత్థ కత్థచి ఉపపన్నానం అన్తమసో సుద్ధావాసభూమియమ్పి సబ్బపఠమం భవనికన్తివసేన లోభో ఉప్పజ్జతి, తతో అత్తనో అత్తనో అనురూపపచ్చయం పటిచ్చ యథాసమ్భవం ఇతరే, న చ ఏతే సోళసేవ చిత్తస్స ఉపక్కిలేసా, ఏతేన పన నయేన సబ్బేపి కిలేసా గహితాయేవ హోన్తీతి వేదితబ్బా.

౭౨. ఏత్తావతా ¶ సంకిలేసం దస్సేత్వా ఇదాని వోదానం దస్సేన్తో స ఖో సో, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ ఇతి విదిత్వాతి ఏవం జానిత్వా. పజహతీతి సముచ్ఛేదప్పహానవసేన అరియమగ్గేన పజహతి. తత్థ కిలేసపటిపాటియా మగ్గపటిపాటియాతి ద్విధా పహానం వేదితబ్బం. కిలేసపటిపాటియా తావ అభిజ్ఝావిసమలోభో థమ్భో సారమ్భో మానో అతిమానో మదోతి ఇమే ఛ కిలేసా అరహత్తమగ్గేన పహీయన్తి. బ్యాపాదో కోధో ఉపనాహో పమాదోతి ఇమే చత్తారో కిలేసా అనాగామిమగ్గేన పహీయన్తి. మక్ఖో పళాసో ఇస్సా మచ్ఛరియం మాయా సాఠేయ్యన్తి ఇమే ఛ సోతాపత్తిమగ్గేన పహీయన్తీతి. మగ్గపటిపాటియా పన, సోతాపత్తిమగ్గేన మక్ఖో పళాసో ఇస్సా మచ్ఛరియం మాయా సాఠేయ్యన్తి ఇమే ఛ పహీయన్తి. అనాగామిమగ్గేన బ్యాపాదో కోధో ఉపనాహో పమాదోతి ఇమే చత్తారో. అరహత్తమగ్గేన అభిజ్ఝావిసమలోభో థమ్భో సారమ్భో మానో అతిమానో మదోతి ఇమే ఛ పహీయన్తీతి.

ఇమస్మిం ¶ పన ఠానే ఇమే కిలేసా సోతాపత్తిమగ్గవజ్ఝా వా హోన్తు, సేసమగ్గవజ్ఝా వా, అథ ఖో అనాగామిమగ్గేనేవ పహానం సన్ధాయ ‘‘అభిజ్ఝావిసమలోభం చిత్తస్స ఉపక్కిలేసం పజహతీ’’తిఆదిమాహాతి వేదితబ్బా. అయమేత్థ పవేణిమగ్గాగతో సమ్భవో, సో చ ఉపరి చతుత్థమగ్గస్సేవ నిద్దిట్ఠత్తా యుజ్జతి, తతియమగ్గేన పహీనావసేసానఞ్హి విసమలోభాదీనం తేన పహానం హోతి, సేసానం ఇమినావ. యేపి హి సోతాపత్తిమగ్గేన పహీయన్తి, తేపి తంసముట్ఠాపకచిత్తానం అప్పహీనత్తా అనాగామిమగ్గేనేవ సుప్పహీనా హోన్తీతి. కేచి పన పఠమమగ్గేన చేత్థ పహానం వణ్ణయన్తి, తం పుబ్బాపరేన న సన్ధియతి. కేచి విక్ఖమ్భనప్పహానమ్పి, తం తేసం ఇచ్ఛామత్తమేవ.

౭౩. యతో ¶ ఖో, భిక్ఖవేతి ఏత్థ యతోతి యమ్హి కాలే. పహీనో హోతీతి అనాగామిమగ్గక్ఖణే పహానం సన్ధాయేవాహ.

౭౪. సో బుద్ధే అవేచ్చప్పసాదేనాతి ఏతం ‘‘యతో ఖో, భిక్ఖవే, అభిజ్ఝావిసమలోభో పహీనో హోతి, సో బుద్ధే అవేచ్చప్పసాదేన సమన్నాగతో హోతీ’’తి ఏవం ఏకమేకేన పదేన యోజేతబ్బం. ఇమస్స హి భిక్ఖునో అనాగామిమగ్గేన లోకుత్తరప్పసాదో ఆగతో, అథస్స అపరేన సమయేన బుద్ధగుణే ధమ్మగుణే సఙ్ఘగుణే చ అనుస్సరతో లోకియో ఉప్పజ్జతి, తమస్స సబ్బమ్పి లోకియలోకుత్తరమిస్సకం ¶ పసాదం దస్సేన్తో భగవా ‘‘బుద్ధే అవేచ్చప్పసాదేనా’’తిఆదిమాహ.

తత్థ అవేచ్చప్పసాదేనాతి బుద్ధధమ్మసఙ్ఘగుణానం యాథావతో ఞాతత్తా అచలేన అచ్చుతేన పసాదేన. ఇదాని యథా తస్స భిక్ఖునో అనుస్సరతో సో అవేచ్చప్పసాదో ఉప్పన్నో, తం విధిం దస్సేన్తో ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తిఆదినా నయేన తీణి అనుస్సతిట్ఠానాని విత్థారేసి. తేసం అత్థవణ్ణనా సబ్బాకారేన విసుద్ధిమగ్గే అనుస్సతికథాయం వుత్తా.

౭౫. ఏవమస్స లోకియలోకుత్తరమిస్సకం పసాదం దస్సేత్వా ఇదాని కిలేసప్పహానం అవేచ్చప్పసాదసమన్నాగతఞ్చ పచ్చవేక్ఖతో ఉప్పజ్జమానం సోమనస్సాదిఆనిసంసం ¶ దస్సేన్తో యథోధి ఖో పనస్సాతిఆదిమాహ. అనాగామిస్స హి పచ్చన్తే వుట్ఠితం చోరుపద్దవం వూపసమేత్వా తం పచ్చవేక్ఖతో మహానగరే వసన్తస్స రఞ్ఞో వియ ఇమే చిమే చ మమ కిలేసా పహీనాతి అత్తనో కిలేసప్పహానం పచ్చవేక్ఖతో బలవసోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. తం దస్సేన్తో భగవా ‘‘యథోధి ఖో పనస్సా’’తిఆదిమాహ.

తస్సత్థో – య్వాయం అనాగామీ భిక్ఖు ఏవం ‘‘బుద్ధే అవేచ్చప్పసాదేన సమన్నాగతో హోతి…పే… ధమ్మే…పే… సఙ్ఘే…పే… అనుత్తరం పుఞ్ఞక్ఖేత్తం లోకస్సా’’తి, తస్స యథోధి ఖో చత్తం హోతి పటినిస్సట్ఠం, సకసకఓధివసేన చత్తమేవ హోతి, తం తం కిలేసజాతం వన్తం ముత్తం పహీనం పటినిస్సట్ఠం. సకసకఓధివసేనాతి ద్వే ఓధీ కిలేసోధి చ మగ్గోధి చ. తత్థ కిలేసోధివసేనాపి యే కిలేసా యం మగ్గవజ్ఝా, తే అఞ్ఞమగ్గవజ్ఝేహి అమిస్సా హుత్వా సకేనేవ ఓధినా పహీనా. మగ్గోధివసేనాపి యే కిలేసా యేన మగ్గేన పహాతబ్బా, తేన తేయేవ పహీనా ¶ హోన్తి. ఏవం సకసకఓధివసేన తం తం కిలేసజాతం చత్తమేవ హోతి పటినిస్సట్ఠం, తం పచ్చవేక్ఖిత్వా చ లద్ధసోమనస్సో తతుత్తరిపి సో ‘‘బుద్ధే అవేచ్చప్పసాదేన సమన్నాగతోమ్హీ’’తి లభతి అత్థవేదన్తి సమ్బన్ధో.

యతోధి ¶ ఖోతిపి పాఠో. తస్స వసేన అయమత్థో, అస్స భిక్ఖునో యతోధి ఖో పన చత్తం హోతి పటినిస్సట్ఠం. తత్థ యతోతి కారణవచనం, యస్మాతి వుత్తం హోతి. ఓధీతి హేట్ఠా తయో మగ్గా వుచ్చన్తి. కస్మా? తే హి ఓధిం కత్వా కోట్ఠాసం కత్వా ఉపరిమగ్గేన పహాతబ్బకిలేసే ఠపేత్వా పజహన్తి, తస్మా ఓధీతి వుచ్చన్తి. అరహత్తమగ్గో పన కిఞ్చి కిలేసం అనవసేసేత్వా పజహతి, తస్మా అనోధీతి వుచ్చతి. ఇమస్స చ భిక్ఖునో హేట్ఠామగ్గత్తయేన చత్తం. తేన వుత్తం ‘‘యతోధి ఖో పనస్స చత్తం హోతీ’’తి. తత్థ ఖో పనాతి నిపాతమత్తం. అయం పన పిణ్డత్థో. యస్మా అస్స ఓధి చత్తం హోతి పటినిస్సట్ఠం, తస్మా తం పచ్చవేక్ఖిత్వా చ లద్ధసోమనస్సో తతుత్తరిపి సో ‘‘బుద్ధే అవేచ్చప్పసాదేన సమన్నాగతోమ్హీ’’తి లభతి అత్థవేదన్తి యథాపాళి నేతబ్బం.

తత్థ చత్తన్తి ఇదం సకభావపరిచ్చజనవసేన వుత్తం. వన్తన్తి ఇదం పన అనాదియనభావదస్సనవసేన. ముత్తన్తి ఇదం సన్తతితో వినిమోచనవసేన. పహీనన్తి ఇదం ముత్తస్సపి క్వచి అనవట్ఠానదస్సనవసేన. పటినిస్సట్ఠన్తి ఇదం పుబ్బే ఆదిన్నపుబ్బస్స ¶ పటినిస్సగ్గదస్సనవసేన పటిముఖం వా నిస్సట్ఠభావదస్సనవసేన భావనాబలేన అభిభుయ్య నిస్సట్ఠభావదస్సనవసేనాతి వుత్తం హోతి. లభతి అత్థవేదం లభతి ధమ్మవేదన్తి ఏత్థ బుద్ధాదీసు అవేచ్చప్పసాదోయేవ అరణీయతో అత్థో, ఉపగన్తబ్బతోతి వుత్తం హోతి. ధారణతో ధమ్మో, వినిపతితుం అప్పదానతోతి వుత్తం హోతి. వేదోతి గన్థోపి ఞాణమ్పి సోమనస్సమ్పి. ‘‘తిణ్ణం వేదానం పారగూ’’తిఆదీసు (దీ. ని. ౧.౨౫౬) హి గన్థో ‘‘వేదో’’తి వుచ్చతి. ‘‘యం బ్రాహ్మణం వేదగుమాభిజఞ్ఞా, అకిఞ్చనం కామభావే అసత్త’’న్తిఆదీసు (సు. ని. ౧౦౬౫) ఞాణం. ‘‘యే వేదజాతా విచరన్తి లోకే’’తిఆదీసు సోమనస్సం. ఇధ పన సోమనస్సఞ్చ సోమనస్ససమ్పయుత్తఞాణఞ్చ అధిప్పేతం, తస్మా ‘‘లభతి అత్థవేదం లభతి ధమ్మవేదన్తి అవేచ్చప్పసాదారమ్మణసోమనస్సఞ్చ సోమనస్సమయఞాణఞ్చ లభతీ’’తి ఏవమేత్థ అత్థో వేదితబ్బో.

అథ ¶ వా అత్థవేదన్తి అవేచ్చప్పసాదం పచ్చవేక్ఖతో ఉప్పన్నం వుత్తప్పకారమేవ వేదం. ధమ్మవేదన్తి ¶ అవేచ్చప్పసాదస్స హేతుం ఓధిసో కిలేసప్పహానం పచ్చవేక్ఖతో ఉప్పన్నం వుత్తప్పకారమేవ వేదన్తి ఏవమ్పి ఏత్థ అత్థో వేదితబ్బో. వుత్తఞ్హేతం ‘‘హేతుమ్హి ఞాణం ధమ్మపటిసమ్భిదా, హేతుఫలే ఞాణం అత్థపటిసమ్భిదా’’తి (విభ. ౭౧౮-౭౧౯). ధమ్మూపసంహితం పామోజ్జన్తి తమేవ అత్థఞ్చ ధమ్మఞ్చ అత్థధమ్మానిసంసభూతం వేదఞ్చ పచ్చవేక్ఖతో ఉప్పన్నం పామోజ్జం. తఞ్హి అనవజ్జలక్ఖణేన పచ్చవేక్ఖణాకారప్పవత్తేన ధమ్మేన ఉపసఞ్హితన్తి వుచ్చతి. పముదితస్స పీతి జాయతీతి ఇమినా పామోజ్జేన పముదితస్స నిరామిసా పీతి జాయతి. పీతిమనస్సాతి తాయ పీతియా పీణితమనస్స. కాయో పస్సమ్భతీతి కాయోపి పస్సద్ధో హోతి వూపసన్తదరథో. పస్సద్ధకాయో సుఖన్తి ఏవం వూపసన్తకాయదరథో చేతసికం సుఖం పటిసంవేదేతి. చిత్తం సమాధియతీతి చిత్తం సమ్మా ఆధియతి అప్పితం వియ అచలం తిట్ఠతి.

౭౬. ఏవమస్స కిలేసప్పహానం అవేచ్చప్పసాదసమన్నాగతం పచ్చవేక్ఖతో ఉప్పజ్జమానం సోమనస్సాదిఆనిసంసం దస్సేత్వా ఇదాని ‘‘యథోధి ఖో పన మే’’తి వారేన తస్స పచ్చవేక్ఖణాయ పవత్తాకారం పకాసేత్వా తస్సేవ ¶ అనాగామిమగ్గానుభావసూచకం ఫలం దస్సేన్తో స ఖో సో, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ.

తత్థ ఏవంసీలోతి తస్స అనాగామిమగ్గసమ్పయుత్తం సీలక్ఖన్ధం దస్సేతి. ఏవంధమ్మో ఏవంపఞ్ఞోతి తంసమ్పయుత్తమేవ సమాధిక్ఖన్ధం పఞ్ఞాక్ఖన్ధఞ్చ దస్సేతి. సాలీనన్తి లోహితసాలిగన్ధసాలిఆదీనం అనేకరూపానం. పిణ్డపాతన్తి ఓదనం. విచితకాళకన్తి అపనీతకాళకం. నేవస్స తం హోతి అన్తరాయాయాతి తస్స ఏవంవిధస్స భిక్ఖునో తం వుత్తప్పకారపిణ్డపాతభోజనం మగ్గస్స వా ఫలస్స వా నేవ అన్తరాయాయ హోతి, పటిలద్ధగుణస్స హి తం కిమన్తరాయం కరిస్సతి? యోపిస్స అప్పటిలద్ధో చతుత్థమగ్గో చ ఫలం చ తప్పటిలాభాయ విపస్సనం ఆరభతోపి నేవస్స తం హోతి అన్తరాయాయ, అన్తరాయం కాతుం అసమత్థమేవ హోతి. కస్మా? వుత్తప్పకారసీలధమ్మపఞ్ఞాసఙ్గహేన మగ్గేన విసుద్ధచిత్తత్తా.

యస్మా ¶ చేత్థ ఏతదేవ కారణం, తస్మా తదనురూపం ఉపమం దస్సేన్తో సేయ్యథాపీతిఆదిమాహ.

తత్థ ¶ అచ్ఛన్తి విప్పసన్నం. పరిసుద్ధం మలవిగమేన. పరియోదాతం పభస్సరతాయ. ఉక్కాముఖన్తి సువణ్ణకారానం మూసాముఖం. సువణ్ణకారానం మూసా హి ఇధ ఉక్కా, అఞ్ఞత్థ పన దీపికాదయోపి వుచ్చన్తి. ‘‘ఉక్కాసు ధారీయమానాసూ’’తి (దీ. ని. ౧.౧౫౯) హి ఆగతట్ఠానే దీపికా ‘‘ఉక్కా’’తి వుచ్చతి. ‘‘ఉక్కం బన్ధేయ్య, ఉక్కం బన్ధిత్వా ఉక్కాముఖం ఆలిమ్పేయ్యా’’తి (మ. ని. ౩.౩౬౦) ఆగతట్ఠానే అఙ్గారకపల్లం. ‘‘కమ్మారానం యథా ఉక్కా, అన్తో ఝాయతి నో బహీ’’తి (జా. ౨.౨౨.౬౪౯) ఆగతట్ఠానే కమ్మారుద్ధనం. ‘‘ఏవంవిపాకో ఉక్కాపాతో భవిస్సతీ’’తి (దీ. ని. ౧.౨౪) ఆగతట్ఠానే వాతవేగో ‘‘ఉక్కా’’తి వుచ్చతి. ఇమస్మిం పన ఠానే అఞ్ఞేసు చ ఏవరూపేసు ‘‘సణ్డాసేన జాతరూపం గహేత్వా ఉక్కాముఖే పక్ఖిపతీ’’తి ఆగతట్ఠానేసు సువణ్ణకారానం మూసా ‘‘ఉక్కా’’తి వేదితబ్బా.

తత్రాయం ఉపమాసంసన్దనా – సంకిలిట్ఠవత్థం వియ హి సంకిలిట్ఠజాతరూపం వియ చ ఇమస్స భిక్ఖునో పుథుజ్జనకాలే కామరాగాదిమలానుగతం చిత్తం దట్ఠబ్బం. అచ్ఛోదకం వియ ఉక్కాముఖం వియ చ అనాగామిమగ్గో. తం ఉదకం ఉక్కాముఖఞ్చ ¶ ఆగమ్మ వత్థసువణ్ణానం పరిసుద్ధతా వియ తస్స భిక్ఖునో వుత్తప్పకారసీలధమ్మపఞ్ఞాసఙ్గహం అనాగామిమగ్గం ఆగమ్మ విసుద్ధచిత్తతాతి.

౭౭. సో మేత్తాసహగతేన చేతసాతి యథానుసన్ధివసేన దేసనా ఆగతా. తయో హి అనుసన్ధీ పుచ్ఛానుసన్ధి అజ్ఝాసయానుసన్ధి యథానుసన్ధీతి. తత్థ ‘‘ఏవం వుత్తే అఞ్ఞతరో భిక్ఖు భగవన్తం ఏతదవోచ ‘సియా ను ఖో, భన్తే, బహిద్ధా అసతి పరితస్సనా’తి? ‘సియా భిక్ఖూ’తి భగవా అవోచా’’తి (మ. ని. ౧.౨౪౨). ఏవం పుచ్ఛన్తానం విస్సజ్జితసుత్తవసేన పుచ్ఛానుసన్ధి వేదితబ్బో. ‘‘సియా ఖో పన తే బ్రాహ్మణ ఏవమస్స, అజ్జాపి నూన సమణో గోతమో అవీతరాగో’’తి (మ. ని. ౧.౫౫) ఏవం పరేసం అజ్ఝాసయం విదిత్వా వుత్తస్స సుత్తస్స వసేన అజ్ఝాసయానుసన్ధి వేదితబ్బో. యేన పన ధమ్మేన ఆదిమ్హి దేసనా ఉట్ఠితా, తస్స ధమ్మస్స అనురూపధమ్మవసేన వా పటిపక్ఖవసేన వా యేసు సుత్తేసు ఉపరి దేసనా ఆగచ్ఛతి, తేసం వసేన యథానుసన్ధి వేదితబ్బో ¶ . సేయ్యథిదం, ఆకఙ్ఖేయ్యసుత్తే హేట్ఠా సీలేన దేసనా ఉట్ఠితా, ఉపరి ఛ అభిఞ్ఞా ఆగతా. కకచూపమే హేట్ఠా అక్ఖన్తియా ఉట్ఠితా, ఉపరి కకచూపమోవాదో ఆగతో. అలగద్దే హేట్ఠా దిట్ఠిపరిదీపనేన ఉట్ఠితా, ఉపరి తిపరివట్టసుఞ్ఞతాపకాసనా ఆగతా, చూళఅస్సపురే హేట్ఠా కిలేసపరిదీపనేన ఉట్ఠితా, ఉపరి బ్రహ్మవిహారా ¶ ఆగతా. కోసమ్బియసుత్తే హేట్ఠా భణ్డనేన ఉట్ఠితా, ఉపరి సారణీయధమ్మా ఆగతా. ఇమస్మిమ్పి వత్థసుత్తే హేట్ఠా కిలేసపరిదీపనేన ఉట్ఠితా, ఉపరి బ్రహ్మవిహారా ఆగతా. తేన వుత్తం ‘‘యథానుసన్ధివసేన దేసనా ఆగతా’’తి. బ్రహ్మవిహారేసు పన అనుపదవణ్ణనా చ భావనానయో చ సబ్బో సబ్బాకారేన విసుద్ధిమగ్గే వుత్తో.

౭౮. ఏవం భగవా అభిజ్ఝాదీనం ఉపక్కిలేసానం పటిపక్ఖభూతం సబ్బసో చ కామరాగబ్యాపాదప్పహానేన విహతపచ్చత్థికత్తా లద్ధపదట్ఠానం తస్స అనాగామినో బ్రహ్మవిహారభావనం దస్సేత్వా ఇదానిస్స అరహత్తాయ విపస్సనం దస్సేత్వా అరహత్తప్పత్తిం దస్సేతుం సో అత్థి ఇదన్తిఆదిమాహ.

తస్సత్థో – సో అనాగామీ ఏవం భావితబ్రహ్మవిహారో ఏతేసం బ్రహ్మవిహారానం యతో కుతోచి వుట్ఠాయ తే ఏవ బ్రహ్మవిహారధమ్మే నామవసేన ¶ తేసం నిస్సయం హదయవత్థుం వత్థునిస్సయాని భూతానీతి ఇమినా నయేన భూతుపాదాయధమ్మే రూపవసేన చ వవత్థపేత్వా అత్థి ఇదన్తి పజానాతి, ఏత్తావతానేన దుక్ఖసచ్చవవత్థానం కతం హోతి. తతో తస్స దుక్ఖస్స సముదయం పటివిజ్ఝన్తో అత్థి హీనన్తి పజానాతి, ఏత్తావతానేన సముదయసచ్చవవత్థానం కతం హోతి. తతో తస్స పహానుపాయం విచినన్తో అత్థి పణీతన్తి పజానాతి, ఏత్తావతానేన మగ్గసచ్చవవత్థానం కతం హోతి. తతో తేన మగ్గేన అధిగన్తబ్బట్ఠానం విచినన్తో అత్థి ఉత్తరి ఇమస్స సఞ్ఞాగతస్స నిస్సరణన్తి పజానాతి, ఇమస్స మయా అధిగతస్స బ్రహ్మవిహారసఞ్ఞాగతస్స ఉత్తరి నిస్సరణం నిబ్బానం అత్థీతి ఏవం పజానాతీతి అధిప్పాయో, ఏత్తావతానేన నిరోధసచ్చవవత్థానం కతం హోతి. తస్స ఏవం జానతో ఏవం పస్సతోతి తస్స విపస్సనాపఞ్ఞాయ ఏవం చతూహి ¶ ఆకారేహి చత్తారి సచ్చాని జానతో, మగ్గపఞ్ఞాయ ఏవం పస్సతో, భయభేరవే వుత్తనయేనేవ కామాసవాపి చిత్తం విముచ్చతి…పే… ఇత్థత్తాయాతి పజానాతీతి.

ఏవం యావ అరహత్తా దేసనం పాపేత్వా ఇదాని యస్మా తస్సం పరిసతి న్హానసుద్ధికో బ్రాహ్మణో నిసిన్నో, సో ఏవం న్హానసుద్ధియా వణ్ణం వుచ్చమానం సుత్వా పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణిస్సతీతి భగవతా విదితో, తస్మా తస్స చోదనత్థాయ ‘‘అయం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ¶ సినాతో అన్తరేన సినానేనా’’తి ఇమం పాటియేక్కం అనుసన్ధిమాహ. తత్థ అన్తరేన సినానేనాతి అబ్భన్తరేన కిలేసవుట్ఠానసినానేన.

౭౯. సున్దరికభారద్వాజోతి భారద్వాజో నామ సో బ్రాహ్మణో అత్తనో గోత్తవసేన, సున్దరికాయ పన నదియా సినాతస్స పాపప్పహానం హోతీతి అయమస్స దిట్ఠి, తస్మా ‘‘సున్దరికభారద్వాజో’’తి వుచ్చతి. సో తం భగవతో వచనం సుత్వా చిన్తేసి ‘‘మయం సినానసుద్ధిం వణ్ణేమ, సమణోపి గోతమో తథేవ వణ్ణేతి, సమానచ్ఛన్దో దాని ఏస అమ్హేహీ’’తి. అథ భగవన్తం బాహుకం నదిం గన్త్వా తం తత్థ పాపం పవాహేత్వా ఆగతం వియ మఞ్ఞమానో ఆహ ‘‘గచ్ఛతి పన భవం గోతమో బాహుకం నదిం సినాయితు’’న్తి? భగవా తస్స గచ్ఛామీతి వా న గచ్ఛామీతి వా అవత్వాయేవ బ్రాహ్మణస్స దిట్ఠిసముగ్ఘాతం కత్తుకామో ‘‘కిం బ్రాహ్మణ బాహుకాయ నదియా ¶ , కిం బాహుకా నదీ కరిస్సతీ’’తి ఆహ. తస్సత్థో కిం పయోజనం బాహుకాయ, కిం సా కరిస్సతి? అసమత్థా సా కస్సచి అత్థాయ, కిం తత్థ గమిస్సామీతి?

అథ బ్రాహ్మణో తం పసంసన్తో లోక్ఖసమ్మతాతిఆదిమాహ. తత్థ లోక్ఖసమ్మతాతి లూఖభావసమ్మతా, లూఖభావన్తి చోక్ఖభావం, విసుద్ధిభావం దేతీతి ఏవం సమ్మతాతి వుత్తం హోతి. లోక్యసమ్మతాతిపి పాఠో. తస్సత్థో, సేట్ఠం లోకం గమయతీతి ఏవం సమ్మతాతి. పుఞ్ఞసమ్మతాతి పుఞ్ఞన్తి సమ్మతా. పవాహేతీతి గమయతి విసోధేతి. గాథాహి అజ్ఝభాసీతి గాథాహి అభాసి. గాథా చ వుచ్చమానా తదత్థదీపనత్థమేవ వా గాథారుచికానం వుచ్చతి, విసేసత్థదీపనత్థం వా. ఇధ పనేతా ఉభయత్థదీపనత్థం వుత్తాతి ¶ వేదితబ్బా.

బాహుకన్తి ఇదమేవ హి ఏత్థ వచనం తదత్థదీపకం, సేసాని విసేసత్థదీపకాని. యథేవ హి బాహుకం, ఏవం అధికక్కాదీనిపి లోకో గచ్ఛతి న్హానేన పాపం పవాహేతుం. తత్థ యే తేసం ఠానానం ఆసన్నా హోన్తి, తే దివసస్స తిక్ఖత్తుం న్హాయన్తి. యే దూరా, తే యథాక్కమం ద్విక్ఖత్తుం సకిం ఏకదివసన్తరం, ఏవం యావ సంవచ్ఛరన్తరం న్హాయన్తి. యే పన సబ్బథాపి గన్తుం న సక్కోన్తి, తే ఘటేహిపి తతో ఉదకం ఆహరాపేత్వా న్హాయన్తి. సబ్బఞ్చేతం నిరత్థకం, తస్మా ఇమం విసేసత్థం దీపేతుం అధికక్కాదీనిపీతి ఆహ.

తత్థ ¶ అధికక్కన్తి న్హానసమ్భారవసేన లద్ధవోహారం ఏకం తిత్థం వుచ్చతి. గయాతిపి మణ్డలవాపిసణ్ఠానం తిత్థమేవ వుచ్చతి. పయాగాతి ఏతమ్పి గఙ్గాయ ఏకం తిత్థమేవ మహాపనాదస్స రఞ్ఞో గఙ్గాయం నిముగ్గపాసాదస్స సోపానసమ్ముఖట్ఠానం, బాహుకా సున్దరికా సరస్సతీ బాహుమతీతి ఇమా పన చతస్సో నదియో. బాలోతి దుప్పఞ్ఞో. పక్ఖన్దోతి పవిసన్తో. న సుజ్ఝతీతి కిలేససుద్ధిం న పాపుణాతి, కేవలం రజోజల్లమేవ పవాహేతి.

కిం సున్దరికా కరిస్సతీతి సున్దరికా కిలేసవిసోధనే కిం కరిస్సతి? న కిఞ్చి కాతుం సమత్థాతి అధిప్పాయో. ఏస నయో పయాగబాహుకాసు. ఇమేహి చ తీహి పదేహి వుత్తేహి ఇతరానిపి చత్తారి లక్ఖణాహారనయేన వుత్తానేవ హోన్తి, తస్మా యథేవ సున్దరికా పయాగా ¶ బాహుకా న కిఞ్చి కరోన్తి, తథా అధికక్కాదయోపీతి వేదితబ్బా.

వేరిన్తి పాణాతిపాతాదిపఞ్చవేరసమన్నాగతం. కతకిబ్బిసన్తి కతలుద్దకమ్మం. న హి నం సోధయేతి సున్దరికా వా పయాగా వా బాహుకా వా న సోధయే, న సోధేతీతి వుత్తం హోతి. పాపకమ్మినన్తి పాపకేహి వేరకిబ్బిసకమ్మేహి యుత్తం, లామకకమ్మే యుత్తం వా వేరకిబ్బిసభావం అప్పత్తేహి ఖుద్దకేహిపి పాపేహి యుత్తన్తి వుత్తం హోతి.

సుద్ధస్సాతి ¶ నిక్కిలేసస్స. సదా ఫగ్గూతి నిచ్చమ్పి ఫగ్గునీనక్ఖత్తమేవ. ఫగ్గునమాసే కిర ‘‘ఉత్తరఫగ్గునదివసే యో న్హాయతి, సో సంవచ్ఛరం కతపాపం సోధేతీ’’తి ఏవం దిట్ఠికో సో బ్రాహ్మణో, తేనస్స భగవా తం దిట్ఠిం పటిహనన్తో ఆహ ‘‘సుద్ధస్స వే సదా ఫగ్గూ’’తి. నిక్కిలేసస్స నిచ్చం ఫగ్గునీనక్ఖత్తం, ఇతరో కిం సుజ్ఝతీతి? ఉపోసథో సదాతి సుద్ధస్స చ చాతుద్దసపన్నరసాదీసు ఉపోసథఙ్గాని అసమాదియతోపి నిచ్చమేవ ఉపోసథో. సుద్ధస్స సుచికమ్మస్సాతి నిక్కిలేసతాయ సుద్ధస్స సుచీహి చ కాయకమ్మాదీహి సమన్నాగతస్స. సదా సమ్పజ్జతే వతన్తి ఈదిసస్స చ కుసలూపసఞ్హితం వతసమాదానమ్పి నిచ్చం సమ్పన్నమేవ హోతీతి. ఇధేవ సినాహీతి ఇమస్మింయేవ మమ సాసనే సినాహి. కిం వుత్తం హోతి? ‘‘సచే అజ్ఝత్తికకిలేసమలప్పవాహనం ఇచ్ఛసి, ఇధేవ మమ సాసనే అట్ఠఙ్గికమగ్గసలిలేన సినాహి, అఞ్ఞత్ర హి ఇదం నత్థీ’’తి.

ఇదానిస్స ¶ సప్పాయదేసనావసేన తీసుపి ద్వారేసు సుద్ధిం దస్సేన్తో సబ్బభూతేసు కరోహి ఖేమతన్తిఆదిమాహ. తత్థ ఖేమతన్తి అభయం హితభావం, మేత్తన్తి వుత్తం హోతి. ఏతేనస్స మనోద్వారసుద్ధి దస్సితా హోతి.

సచే ముసా న భణసీతి ఏతేనస్స వచీద్వారసుద్ధి. సచే పాణం న హింససి సచే అదిన్నం నాదియసీతి ఏతేహి కాయద్వారసుద్ధి. సద్దహానో అమచ్ఛరీతి ఏతేహి పన నం ఏవం పరిసుద్ధద్వారం సద్ధాసమ్పదాయ చాగసమ్పదాయ చ నియోజేసి. కిం కాహసి గయం గన్త్వా, ఉదపానోపి తే గయాతి అయం పన ఉపడ్ఢగాథా, సచే సబ్బభూతేసు ఖేమతం కరిస్ససి, ముసా న భణిస్ససి, పాణం న హనిస్ససి, అదిన్నం నాదియిస్ససి, సద్ధహానో అమచ్ఛరీ భవిస్ససి, కిం కాహసి గయం గన్త్వా ఉదపానోపి తే గయా ¶ , గయాయపి హి తే న్హాయన్తస్స ఉదపానేపి ఇమాయ ఏవ పటిపత్తియా కిలేససుద్ధి, సరీరమలసుద్ధి పన ఉభయత్థ సమాతి ఏవం యోజేతబ్బం. యస్మా చ లోకే గయా సమ్మతతరా, తస్మా తస్స భగవా ‘‘గచ్ఛతి పన భవం గోతమో బాహుక’’న్తి పుట్ఠోపి ‘‘కిం కాహసి బాహుకం గన్త్వా’’తి అవత్వా ‘‘కిం కాహసి గయం గన్త్వా’’తి ఆహాతి వేదితబ్బో.

౮౦. ఏవం వుత్తేతి ఏవమాది భయభేరవే వుత్తత్తా పాకటమేవ. ఏకో వూపకట్ఠోతిఆదీసు పన ఏకో కాయవివేకేన ¶ . వూపకట్ఠో చిత్తవివేకేన. అప్పమత్తో కమ్మట్ఠానే సతి అవిజహనేన. ఆతాపీ కాయికచేతసికవీరియసఙ్ఖాతేన ఆతాపేన. పహితత్తో కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖతాయ. విహరన్తో అఞ్ఞతరఇరియాపథవిహారేన. నచిరస్సేవాతి పబ్బజ్జం ఉపాదాయ వుచ్చతి. కులపుత్తాతి దువిధా కులపుత్తా జాతికులపుత్తా చ ఆచారకులపుత్తా చ, అయం పన ఉభయథాపి కులపుత్తో. అగారస్మాతి ఘరా. అగారస్స హితం అగారియం, కసిగోరక్ఖాదికుటుమ్బపోసనకమ్మం వుచ్చతి, నత్థి ఏత్థ అగారియన్తి అనగారియం, పబ్బజ్జాయేతం అధివచనం. పబ్బజన్తీతి ఉపగచ్ఛన్తి ఉపసఙ్కమన్తి. తదనుత్తరన్తి తం అనుత్తరం. బ్రహ్మచరియపరియోసానన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియస్స పరియోసానం, అరహత్తఫలన్తి వుత్తం హోతి. తస్స హి అత్థాయ కులపుత్తా పబ్బజన్తి. దిట్ఠేవ ధమ్మేతి తస్మింయేవ అత్తభావే. సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వాతి అత్తనాయేవ పఞ్ఞాయ పచ్చక్ఖం కత్వా, అపరప్పచ్చయం కత్వాతి అత్థో. ఉపసమ్పజ్జ విహాసీతి పాపుణిత్వా సమ్పాదేత్వా విహాసీతి, ఏవం విహరన్తో చ ఖీణా జాతి…పే… అబ్భఞ్ఞాసి. ఏతేనస్స పచ్చవేక్ఖణభూమిం దస్సేతి.

కతమా ¶ పనస్స జాతి ఖీణా? కథఞ్చ నం అబ్భఞ్ఞాసీతి? వుచ్చతే, కామఞ్చేతం భయభేరవేపి వుత్తం, తథాపి నం ఇధ పఠమపురిసవసేన యోజనానయస్స దస్సనత్థం పున సఙ్ఖేపతో భణామ. న తావస్స అతీతా జాతి ఖీణా, పుబ్బేవ ఖీణత్తా. న అనాగతా, తత్థ వాయామాభావతో. న పచ్చుప్పన్నా, విజ్జమానత్తా. మగ్గస్స పన అభావితత్తా యా ఉప్పజ్జేయ్య ఏకచతుపఞ్చవోకారభవేసు ఏకచతుపఞ్చక్ఖన్ధప్పభేదా జాతి, సా మగ్గస్స భావితత్తా అనుప్పాదధమ్మతం ఆపజ్జనేన ఖీణా, తం సో మగ్గభావనాయ పహీనకిలేసే పచ్చవేక్ఖిత్వా కిలేసాభావే విజ్జమానమ్పి కమ్మం ఆయతిం అప్పటిసన్ధికం హోతీతి జానన్తో జానాతి.

వుసితన్తి ¶ వుత్థం పరివుత్థం, కతం చరితం నిట్ఠాపితన్తి అత్థో. బ్రహ్మచరియన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియం. కతం కరణీయన్తి చతూసు సచ్చేసు చతూహి మగ్గేహి పరిఞ్ఞాపహానసచ్ఛికిరియభావనావసేన సోళసవిధమ్పి కిచ్చం నిట్ఠాపితన్తి అత్థో. నాపరం ఇత్థత్తాయాతి ఇదాని పునఇత్థభావాయ ¶ ఏవంసోళసకిచ్చభావాయ, కిలేసక్ఖయాయ వా మగ్గభావనా నత్థీతి. అథ వా, ఇత్థత్తాయాతి ఇత్థభావతో ఇమస్మా ఏవంపకారా ఇదాని వత్తమానక్ఖన్ధసన్తానా అపరం ఖన్ధసన్తానం నత్థి. ఇమే పన పఞ్చక్ఖన్ధా పరిఞ్ఞాతా తిట్ఠన్తి, ఛిన్నమూలకో రుక్ఖో వియాతి అబ్భఞ్ఞాసి. అఞ్ఞతరోతి ఏకో. అరహతన్తి అరహన్తానం, భగవతో సావకానం అరహతం అబ్భన్తరో అహోసీతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

వత్థసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౮. సల్లేఖసుత్తవణ్ణనా

౮౧. ఏవం ¶ మే సుతన్తి సల్లేఖసుత్తం. తత్థ మహాచున్దోతి తస్స థేరస్స నామం. సాయన్హసమయన్తి సాయన్హకాలే. పటిసల్లానా వుట్ఠితోతి ఏత్థ పటిసల్లానన్తి తేహి తేహి సత్తసఙ్ఖారేహి పటినివత్తిత్వా సల్లానం నిలీయనం, ఏకీభావో పవివేకోతి వుత్తం హోతి. యో తతో వుట్ఠితో, సో పటిసల్లానా వుట్ఠితో నామ హోతి. అయం పన యస్మా పటిసల్లానానం ఉత్తమతో ఫలసమాపత్తితో వుట్ఠాసి, తస్మా ‘‘పటిసల్లానా వుట్ఠితో’’తి వుత్తో. భగవన్తం అభివాదేత్వాతి సమదసనఖుజ్జలవిభూసితేన సిరసా భగవన్తం సక్కచ్చం వన్దిత్వా, అభివాదాపేత్వా వా ‘‘సుఖీ భవ, చున్దా’’తి ఏవం వచీభేదం కారాపేత్వా, భగవా పన కిర వన్దితో సమానో సువణ్ణదున్దుభిసదిసం గీవం పగ్గయ్హ కణ్ణసుఖం పేమనియం అమతాభిసేకసదిసం బ్రహ్మఘోసం నిచ్ఛారేన్తో ‘‘సుఖీ హోహీ’’తి తస్స తస్స నామం గహేత్వా వదతి, ఏతం ఆచిణ్ణం తథాగతానం. తత్రిదం సాధకసుత్తం, ‘‘సక్కో, భన్తే, దేవానమిన్దో సామచ్చో సపరిజనో భగవతో పాదే సిరసా వన్దతీతి, సుఖీ హోతు పఞ్చసిఖ సక్కో దేవానమిన్దో సామచ్చో సపరిజనో, సుఖకామా హి దేవా మనుస్సా అసురా నాగా గన్ధబ్బా, యే చఞ్ఞే ¶ సన్తి పుథుకాయా’’తి. ఏవఞ్చ పన తథాగతా ఏవరూపే మహేసక్ఖే యక్ఖే అభివదన్తీతి.

యా ఇమాతి ఇదాని వత్తబ్బాభిముఖం కరోన్తో వియ ఆహ. అనేకవిహితాతి నానప్పకారా. దిట్ఠియోతి మిచ్ఛాదిట్ఠియో ¶ . లోకే ఉప్పజ్జన్తీతి సత్తేసు పాతుభవన్తి. అత్తవాదప్పటిసంయుత్తాతి ‘‘రూపం అత్తతో సమనుపస్సతీ’’తిఆదినయప్పవత్తేన అత్తవాదేన పటిసంయుత్తా, తా వీసతి భవన్తి. లోకవాదప్పటిసంయుత్తాతి ‘‘సస్సతో అత్తా చ లోకో చా’’తిఆదినయప్పవత్తేన లోకవాదేన పటిసంయుత్తా, తా అట్ఠ హోన్తి సస్సతో, అసస్సతో, సస్సతో చ అసస్సతో చ, నేవ సస్సతో నాసస్సతో, అన్తవా, అనన్తవా, అన్తవా చ అనన్తవా చ, నేవన్తవా నానన్తవా అత్తా చ లోకో చాతి ఏవం పవత్తత్తా.

ఆదిమేవాతిఆదీసు అయమత్థో కిం ను ఖో భన్తే ఆదిమేవ మనసికరోన్తస్స అప్పత్వాపి సోతాపత్తిమగ్గం ¶ విపస్సనామిస్సకపఠమమనసికారమేవ మనసికరోన్తస్స భిక్ఖునో ఏవమేతాసం ఏత్తకేనేవ ఉపాయేన ఏతాసం దిట్ఠీనం పహానఞ్చ పటినిస్సగ్గో చ హోతీతి. ఇదఞ్చ థేరో అత్తనా అనధిమానికోపి సమానో అధిమానికానం అధిమానప్పహానత్థం అధిమానికో వియ హుత్వా పుచ్ఛతీతి వేదితబ్బో. అపరే పనాహు ‘‘థేరస్స అన్తేవాసికా ఆదిమనసికారేనేవ దిట్ఠీనం సముచ్ఛేదప్పహానం హోతీతి ఏవంసఞ్ఞినోపి, సమాపత్తివిహారా సల్లేఖవిహారాతి ఏవంసఞ్ఞినోపి అత్థి. సో తేసం అత్థాయ భగవన్తం పుచ్ఛతీ’’తి.

౮౨. అథస్స భగవా తాసం దిట్ఠీనం పహానూపాయం దస్సేన్తో యా ఇమాతిఆదిమాహ. తత్థ యత్థ చేతా దిట్ఠియో ఉప్పజ్జన్తీతిఆది పఞ్చక్ఖన్ధే సన్ధాయ వుత్తం. ఏతేసు హి ఏతా దిట్ఠియో ఉప్పజ్జన్తి. యథాహ ‘‘రూపే ఖో, భిక్ఖవే, సతి రూపం అభినివిస్స ఏవం దిట్ఠి ఉప్పజ్జతి, సో అత్తా సో లోకో సో పేచ్చ భవిస్సామి నిచ్చో ధువో సస్సతో అవిపరిణామధమ్మో’’తి (సం. ని. ౩.౧౫౨) విత్థారో. ఆరమ్మణవసేన పన ఏకవచనం కత్వా యత్థ చాతి ఆహ, యస్మిం ఆరమ్మణే ఉప్పజ్జన్తీతి వుత్తం హోతి. ఏత్థ చ ఉప్పజ్జన్తి అనుసేన్తి సముదాచరన్తీతి ఇమేసం ఏవం నానాకరణం వేదితబ్బం. జాతివసేన హి అజాతా జాయమానా ఉప్పజ్జన్తీతి వుచ్చన్తి. పునప్పునం ఆసేవితా థామగతా ¶ అప్పటివినీతా అనుసేన్తీతి. కాయవచీద్వారం సమ్పత్తా సముదాచరన్తీతి, ఇదమేతేసం నానాకరణం. తం నేతం మమాతిఆదీసు తం పఞ్చక్ఖన్ధప్పభేదం ఆరమ్మణమేతం మయ్హం న హోతి, అహమ్పి ఏసో న ¶ అస్మి, ఏసో మే అత్తాపి న హోతీతి ఏవమేతం యథాభూతం సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతోతి ఏవం తావ పదత్థో వేదితబ్బో.

యస్మా పన ఏత్థ ఏతం మమాతి తణ్హాగాహో, తఞ్చ గణ్హన్తో అట్ఠసతతణ్హావిచరితప్పభేదం తణ్హాపపఞ్చం గణ్హాతి. ఏసోహమస్మీతి మానగాహో, తఞ్చ గణ్హన్తో నవప్పభేదం మానపపఞ్చం గణ్హాతి. ఏసో మే అత్తాతి దిట్ఠిగాహో, తఞ్చ గణ్హన్తో ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిగతప్పభేదం దిట్ఠిపపఞ్చం గణ్హాతి. తస్మా నేతం మమాతి వదన్తో భగవా యథావుత్తప్పభేదం తణ్హాపపఞ్చం పటిక్ఖిపతి. నేసోహమస్మీతి మానపపఞ్చం. న మేసో అత్తాతి దిట్ఠిపపఞ్చం. దిట్ఠేకట్ఠాయేవ చేత్థ తణ్హామానా వేదితబ్బా. ఏవమేతన్తి ఏవం ‘‘నేతం మమా’’తిఆదినా ఆకారేన ఏతం ఖన్ధపఞ్చకం. యథాభూతన్తి యథా సభావం, యథా అత్థీతి వుత్తం హోతి. ఖన్ధపఞ్చకఞ్హి ఏతేనేవ ఆకారేన అత్థి. మమన్తిఆదినా పన గయ్హమానమ్పి తేనాకారేన నేవత్థీతి అధిప్పాయో. సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతోతి సోతాపత్తిమగ్గపఞ్ఞాపరియోసానాయ ¶ విపస్సనాపఞ్ఞాయ సుట్ఠు పస్సన్తస్స. ఏవమేతాసన్తి ఏతేన ఉపాయేన ఏతాసం. పహానం పటినిస్సగ్గోతి ఉభయమ్పేతం సముచ్ఛేదప్పహానస్సేవాధివచనం.

ఏవం భగవా ఆదిమనసికారేనేవ దిట్ఠీనం పహానం హోతి ను ఖో నోతి ఆయస్మతా మహాచున్దేన అధిమానికానం వసేన పఞ్హం పుట్ఠో సోతాపత్తిమగ్గేన దిట్ఠిప్పహానం దస్సేత్వా ఇదాని సయమేవ అధిమానికానం ఝానం విభజన్తో ఠానం ఖో పనేతన్తిఆదిమాహ. తత్థ అధిమానికా నామ యేసం అప్పత్తే పత్తసఞ్ఞాయ అధిమానో ఉప్పజ్జతి, స్వాయం ఉప్పజ్జమానో నేవ లోకవట్టానుసారీనం బాలపుథుజ్జనానం ఉప్పజ్జతి, న అరియసావకానం. న హి సోతాపన్నస్స ‘‘సకదాగామీ అహ’’న్తి అధిమానో ఉప్పజ్జతి, న సకదాగామిస్స ‘‘అనాగామీ అహ’’న్తి, న అనాగామినో ‘‘అరహా అహ’’న్తి, కారకస్సేవ పన సమథవసేన వా విపస్సనావసేన వా విక్ఖమ్భితకిలేసస్స నిచ్చం యుత్తపయుత్తస్స ఆరద్ధవిపస్సకస్స ఉప్పజ్జతి. తస్స హి సమథవిక్ఖమ్భితానం వా విపస్సనావిక్ఖమ్భితానం వా కిలేసానం సముదాచారం అపస్సతో ‘‘సోతాపన్నో ¶ అహన్తి వా, సకదాగామీ, అనాగామీ ¶ , అరహా అహ’’న్తి వా అధిమానో ఉప్పజ్జతి, తలఙ్గరతిస్సపబ్బతవాసిధమ్మదిన్నత్థేరేన ఓవాదియమానత్థేరానం వియ.

థేరస్స కిర అచిరూపసమ్పన్నస్సేవ ఓవాదే ఠత్వా బహూ భిక్ఖూ విసేసం అధిగచ్ఛింసు. తం పవత్తిం సుత్వా తిస్సమహావిహారవాసీ భిక్ఖుసఙ్ఘో ‘‘న అట్ఠాననియోజకో థేరోతి థేరం ఆనేథా’’తి సమ్బహులే భిక్ఖూ పాహేసి. తే గన్త్వా, ‘‘ఆవుసో, ధమ్మదిన్న భిక్ఖుసఙ్ఘో తం పక్కోసాపేతీ’’తి ఆహంసు. సో ఆహ ‘‘కిం పన తుమ్హే, భన్తే, అత్తానం గవేసథ పర’’న్తి? అత్తానం సప్పురిసాతి, సో తేసం కమ్మట్ఠానమదాసి, సబ్బేవ అరహత్తం పాపుణింసు. భిక్ఖుసఙ్ఘో పున అఞ్ఞే భిక్ఖూ పాహేసి, ఏవం యావతతియం పహితా సబ్బేపి తత్థేవ అరహత్తం పత్వా విహరింసు.

తతో సఙ్ఘో గతగతా నాగచ్ఛన్తీతి అఞ్ఞతరం వుడ్ఢపబ్బజితం పాహేసి. సో గన్త్వా చ, ‘‘భన్తే, ధమ్మదిన్న తిక్ఖత్తుం తిస్సమహావిహారవాసీ భిక్ఖుసఙ్ఘో తుయ్హం సన్తికే పేసేసి, త్వం నామ సఙ్ఘస్స ఆణం గరుం న కరోసి, నాగచ్ఛసీ’’తి ఆహ. థేరో కిమేతన్తి పణ్ణసాలం అప్పవిసిత్వావ పత్తచీవరం గాహాపేత్వా తావదేవ నిక్ఖమి, సో అన్తరామగ్గే హఙ్కనవిహారం పావిసి. తత్థ చేకో మహాథేరో సట్ఠివస్సాతీతో అధిమానేన అరహత్తం పటిజానాతి. థేరో తం ఉపసఙ్కమిత్వా ¶ వన్దిత్వా పటిసన్థారం కత్వా అధిగమం పుచ్ఛి. థేరో ఆహ ‘‘ఆమ ధమ్మదిన్న, యం పబ్బజితేన కాతబ్బం, చిరకతం తం మయా, అతీతసట్ఠివస్సోమ్హి ఏతరహీ’’తి. కిం, భన్తే, ఇద్ధిమ్పి వళఞ్జేథాతి. ఆమ ధమ్మదిన్నాతి. సాధు వత, భన్తే, హత్థిం తుమ్హాకం పటిముఖం ఆగచ్ఛన్తం మాపేథాతి. సాధావుసోతి థేరో సబ్బసేతం సత్తప్పతిట్ఠం తిధాపభిన్నం నఙ్గుట్ఠం బీజయమానం సోణ్డం ముఖే పక్ఖిపిత్వా ద్వీహి దన్తేహి విజ్ఝితుకామం వియ పటిముఖం ఆగచ్ఛన్తం మహాహత్థిం మాపేసి. సో తం అత్తనాయేవ మాపితం హత్థిం దిస్వా భీతో పలాయితుం ఆరభి. తదావ అత్తానం ‘‘నాహం అరహా’’తి ఞత్వా ధమ్మదిన్నస్స పాదమూలే ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా ‘‘పతిట్ఠా మే హోహి, ఆవుసో’’తి ఆహ. ధమ్మదిన్నో ‘‘మా, భన్తే, సోచి, మా అనత్తమనో అహోసి, కారకానంయేవ అధిమానో ఉప్పజ్జతీ’’తి ¶ థేరం సమస్సాసేత్వా కమ్మట్ఠానమదాసి. థేరో తస్సోవాదే ఠత్వా అరహత్తం పాపుణి.

చిత్తలపబ్బతేపి ¶ తాదిసోవ థేరో వసతి. ధమ్మదిన్నో తమ్పి ఉపసఙ్కమిత్వా తథేవ పుచ్ఛి. సోపి తథేవ బ్యాకాసి. తతో నం ధమ్మదిన్నో కిం, భన్తే, ఇద్ధిమ్పి వళఞ్జేథాతి ఆహ. ఆమావుసోతి. సాధు వత, భన్తే, ఏకం పోక్ఖరణిం మాపేథాతి. థేరో మాపేసి. ఏత్థ, భన్తే, పదుమగుమ్బం మాపేథాతి. తమ్పి మాపేసి. పదుమగుమ్బే మహాపదుమం మాపేథాతి. తమ్పి మాపేసి. ఏతస్మిం పదుమగుమ్బే ఠత్వా మధురస్సరేన గాయన్తం నచ్చన్తఞ్చ ఏకం ఇత్థివిగ్గహం మాపేథాతి. తమ్పి మాపేసి. సో ఏతం, భన్తే, పునప్పునం ఉపనిజ్ఝాయథాతి వత్వా సయం పాసాదం పావిసి. థేరస్స తం ఉపనిజ్ఝాయతో సట్ఠివస్సాని విక్ఖమ్భితకిలేసా చలింసు, సో తదా అత్తానం ఞత్వా పురిమత్థేరో వియ ధమ్మదిన్నత్థేరస్స సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా అరహత్తం పాపుణి.

ధమ్మదిన్నోపి అనుపుబ్బేన తిస్సమహావిహారం అగమాసి. తస్మిఞ్చ సమయే థేరా చేతియఙ్గణం సమ్మజ్జిత్వా బుద్ధారమ్మణం పీతిం ఉప్పాదేత్వా నిసిన్నా హోన్తి, ఏతం కిర తేసం వత్తం. తేన నేసం ఏకోపి ‘‘ఇధ పత్తచీవరం ఠపేహీ’’తి ధమ్మదిన్నం వత్తా పుచ్ఛితాపి నాహోసి. ధమ్మదిన్నో ఏసో భవేయ్యాతి ఞత్వా పన పఞ్హం పుచ్ఛింసు. సో పుచ్ఛితపఞ్హే తిణ్హేన అసినా కుముదనాళకలాపం వియ ఛిన్దిత్వా పాదఙ్గులియా మహాపథవిం పహరి. భన్తే అయం అచేతనా మహాపథవీపి ధమ్మదిన్నస్స గుణం జానాతి. తుమ్హే పన న జానిత్థాతి చ వత్వా ఇమం గాథమాహ –

‘‘అచేతనాయం ¶ పథవీ, విజానాతి గుణాగుణం;

సచేతనాథ ఖో భన్తే, న జానాథ గుణాగుణ’’న్తి.

తావదేవ చ ఆకాసే అబ్భుగ్గన్త్వా తలఙ్గరతిస్సపబ్బతమేవ అగమాసి. ఏవం కారకస్సేవ అధిమానో ఉప్పజ్జతి. తస్మా భగవా తాదిసానం భిక్ఖూనం వసేన ఝానం విభజన్తో ఠానం ఖో పనేతన్తిఆదిమాహ.

తస్సత్థో, అత్థేతం కారణం, నో నత్థి. యేన ఇధేకచ్చో భిక్ఖు బాహిరపరిబ్బాజకేహి ¶ సాధారణం వివిచ్చేవ కామేహి…పే… పఠమం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరేయ్య, యం పన తస్స ఏవమస్స సల్లేఖేన విహరామీతి, యం పటిపత్తివిధానం కిలేసే సంలిఖతి, తేనాహం విహరామీతి, తం న యుజ్జతి, న ¶ హి అధిమానికస్స భిక్ఖునో ఝానం సల్లేఖో వా సల్లేఖపటిపదా వా హోతి. కస్మా? అవిపస్సనాపాదకత్తా. న హి సో ఝానం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ సఙ్ఖారే సమ్మసతి, ఝానం పనస్స చిత్తేకగ్గమత్తం కరోతి, దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారో హోతి. తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో భగవా ‘‘న ఖో పనేతే, చున్ద, అరియస్స వినయే సల్లేఖా వుచ్చన్తి, దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారా ఏతే అరియస్స వినయే వుచ్చన్తీ’’తి ఆహ.

తత్థ ఏతేతి ఝానధమ్మవసేన బహువచనం వేదితబ్బం, ఏతే పఠమజ్ఝానధమ్మాతి వుత్తం హోతి. సమాపత్తివసేన వా, ఏకమ్పి హి పఠమజ్ఝానం పునప్పునం సమాపత్తివసేన పవత్తత్తా బహుత్తం గచ్ఛతి. ఆరమ్మణవసేన వా, ఏకమ్పి హి పఠమజ్ఝానం పథవీకసిణాదీసు పవత్తివసేన బహుత్తం గచ్ఛతీతి. ఏస నయో దుతియతతియచతుత్థజ్ఝానేసు. ఆరుప్పఝానేసు పన ఆరమ్మణభేదాభావతో పురిమకారణద్వయవసేనేవ బహువచనం వేదితబ్బం.

యస్మా చేతేసం అఙ్గానిపి సన్తాని ఆరమ్మణానిపి, నిబ్బుతాని చేవ సుఖుమాని చాతి వుత్తం హోతి, తస్మా తాని సన్తా ఏతే విహారాతి ఏవం వుత్తానీతి వేదితబ్బాని. అయం తావ తేసం చతున్నమ్పి సాధారణా వణ్ణనా. విసేసవణ్ణనా పన ‘‘సబ్బసో రూపసఞ్ఞాన’’న్తిఆదిపదానుసారతో వత్తబ్బా సియా. సా విసుద్ధిమగ్గే సబ్బాకారేన వుత్తాయేవ.

౮౩. ఏవం ¶ యస్మా అధిమానికస్స భిక్ఖునో ఝానవిహారో అవిపస్సనాపాదకత్తా సల్లేఖవిహారో న హోతి, న హి సో ఝానం సమాపజ్జిత్వా తతో వుట్ఠాయ సఙ్ఖారే సమ్మసతి, చిత్తేకగ్గకరో దిట్ఠధమ్మే సుఖవిహారో పనస్స హోతి, తస్మా తమత్థం దస్సేన్తో రూపజ్ఝానాని చ అరూపజ్ఝానాని చ విభజిత్వా ఇదాని చ యత్థ సల్లేఖో కాతబ్బో చతుచత్తాలీసాయ ఆకారేహి, తఞ్చ వత్థుం తఞ్చ సల్లేఖం దస్సేన్తో ఇధ ఖో పన వోతిఆదిమాహ.

కస్మా పన ‘‘అట్ఠహి సమాపత్తీహి అవిహింసాదయో సల్లేఖా’’తి వుత్తా? లోకుత్తరపాదకత్తా. బాహిరకానఞ్హి అట్ఠ సమాపత్తియో వట్టపాదకాయేవ. సాసనే ¶ సరణగమనమ్పి లోకుత్తరపాదకం, పగేవ అవిహింసాదయో. ఇమినాయేవ చ సుత్తేన వేదితబ్బం ‘‘యథా బాహిరకస్స అట్ఠసమాపత్తిలాభినో పఞ్చాభిఞ్ఞస్సాపి దిన్నదానతో సాసనే తిసరణగతస్స ¶ దిన్నదానం మహప్ఫలతరం హోతీ’’తి. ఇదఞ్హి సన్ధాయ దక్ఖిణావిసుద్ధిసుత్తే ‘‘బాహిరకే కామేసు వీతరాగే దానం దత్వా కోటిసతసహస్సగుణా పాటికఙ్ఖితబ్బా. సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నే దానం దత్వా అసఙ్ఖేయ్యా అప్పమేయ్యా దక్ఖిణా పాటికఙ్ఖితబ్బా, కో పన వాదో సోతాపన్నే’’తి వుత్తం (మ. ని. ౩.౩౭౯). సరణగమనతో పట్ఠాయ హి తత్థ సోతాపత్తిఫలసచ్ఛికిరియాయ పటిపన్నో అధిప్పేతోతి, అయం తావేత్థ పాళియోజనా.

అనుపదవణ్ణనాయం పన ఇధాతి విహింసాదివత్థుదీపనమేతం. ఖో పనాతి నిపాతమత్తం. వోతి కరణత్థే సామివచనం, అయం పన సఙ్ఖేపత్థో, యదేతం ‘‘పరే విహింసకా భవిస్సన్తీ’’తిఆదినా నయేన విహింసాదివత్థుం వదామ. ఇధ, చున్ద, తుమ్హేహి సల్లేఖో కాతబ్బోతి.

ఏవం సఙ్ఖేపతో వత్వా ఇదాని విత్థారేన్తో ‘‘పరే విహింసకా భవిస్సన్తి, మయమేత్థ అవిహింసకా భవిస్సామాతి సల్లేఖో కరణీయో’’తిఆదిమాహ.

తత్థ పరేతి యే కేచి ఇమం సల్లేఖమననుయుత్తా. విహింసకా భవిస్సన్తీతి పాణినా వా లేడ్డునా వాతిఆదీహి సత్తానం విహేసకా భవిస్సన్తి. మయమేత్థ అవిహింసకా భవిస్సామాతి మయం పన యత్థేవ వత్థుస్మిం పరే ఏవం విహింసకా భవిస్సన్తి, ఏత్థేవ అవిహింసకా భవిస్సామ, అవిహింసం ఉప్పాదేత్వా విహరిస్సామ. ఇతి సల్లేఖో కరణీయోతి ఏవం తుమ్హేహి సల్లేఖో కాతబ్బో ¶ . సల్లేఖోతి చ ఇధ అవిహింసావ వేదితబ్బా. అవిహింసా హి విహింసం సల్లేఖతి, తం ఛిన్దతి, తస్మా సల్లేఖోతి వుచ్చతి. ఏస నయో సబ్బత్థ. అయం పన విసేసో. పరే మిచ్ఛాదిట్ఠీతి ఏత్థ కమ్మపథానం అన్తమిచ్ఛాదిట్ఠిఞ్చ మిచ్ఛత్తానం ఆదిమిచ్ఛాదిట్ఠిఞ్చ మిస్సేత్వా దిట్ఠి వుత్తాతి వేదితబ్బా. తథా మయమేత్థ సమ్మాదిట్ఠీతి వుత్తట్ఠానే సమ్మాదిట్ఠి. ఏత్థ చ కమ్మపథకథా విత్థారతో సమ్మాదిట్ఠిసుత్తే ఆవి భవిస్సతి. మిచ్ఛత్తేసు మిచ్ఛాదిట్ఠిఆదయో ద్వేధావితక్కే.

అయం పనేత్థ సఙ్ఖేపో, పాణం అతిపాతేన్తీతి పాణాతిపాతీ ¶ పాణఘాతకాతి అత్థో. అదిన్నం ఆదియన్తీతి అదిన్నాదాయీ, పరస్స హారినోతి అత్థో. అబ్రహ్మం హీనం లామకధమ్మం చరన్తీతి అబ్రహ్మచారీ, మేథునధమ్మప్పటిసేవకాతి ¶ అత్థో. బ్రహ్మం సేట్ఠం పటిపదం చరన్తీతి బ్రహ్మచారీ, మేథునా పటివిరతాతి అత్థో. ఏత్థ చ బ్రహ్మచరియం సల్లేఖోతి వేదితబ్బం. బ్రహ్మచరియఞ్హి అబ్రహ్మచరియం సల్లేఖతి. ముసా వదన్తీతి ముసావాదీ, పరేసం అత్థభఞ్జనకం తుచ్ఛం అలికం వాచం భాసితారోతి అత్థో. పిసుణా వాచా ఏతేసన్తి పిసుణవాచా. పరేసం మమ్మచ్ఛేదికా ఫరుసా వాచా ఏతేసన్తి ఫరుసవాచా. సమ్ఫం నిరత్థకవచనం పలపన్తీతి సమ్ఫప్పలాపీ. అభిజ్ఝాయన్తీతి అభిజ్ఝాలూ, పరభణ్డలుబ్భనసీలాతి అత్థో. బ్యాపన్నం పూతిభూతం చిత్తమేతేసన్తి బ్యాపన్నచిత్తా. మిచ్ఛా పాపికా విఞ్ఞుగరహితా ఏతేసం దిట్ఠీతి మిచ్ఛాదిట్ఠీ, కమ్మపథపరియాపన్నాయ నత్థి దిన్నన్తిఆదివత్థుకాయ, మిచ్ఛత్తపరియాపన్నాయ అనియ్యానికదిట్ఠియా చ సమన్నాగతాతి అత్థో. సమ్మా సోభనా విఞ్ఞుప్పసత్థా ఏతేసం దిట్ఠీతి సమ్మాదిట్ఠీ, కమ్మపథపరియాపన్నాయ అత్థి దిన్నన్తిఆదికాయ కమ్మస్సకతాదిట్ఠియా, సమ్మత్తపరియాపన్నాయ మగ్గదిట్ఠియా చ సమన్నాగతాతి అత్థో.

మిచ్ఛాసఙ్కప్పాతి అయాథావఅనియ్యానికఅకుసలసఙ్కప్పా. ఏస నయో మిచ్ఛావాచాతిఆదీసు. అయం పన విసేసో, మిచ్ఛాసఙ్కప్పాదయో వియ హి మిచ్ఛాసతి నామ పాటిఏక్కో కోచి ధమ్మో నత్థి, అతీతం పన చిన్తయతో పవత్తానం చతున్నమ్పి అకుసలక్ఖన్ధానమేతం అధివచనం. యమ్పి వుత్తం భగవతా – ‘‘అత్థేసా, భిక్ఖవే, అనుస్సతి, నేసా నత్థీతి వదామి, పుత్తలాభం వా, భిక్ఖవే, అనుస్సరతో, ధనలాభం వా, భిక్ఖవే, అనుస్సరతో, యసలాభం వా, భిక్ఖవే, అనుస్సరతో’’తి, తమ్పి తం తం చిన్తేన్తస్స సతిపతిరూపకేన ఉప్పత్తిం సన్ధాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం ¶ . మిచ్ఛాఞాణీతి ఏత్థ చ మిచ్ఛాఞాణన్తి పాపకిరియాసు ఉపాయచిన్తావసేన పాపం కత్వా ‘‘సుకతం మయా’’తి పచ్చవేక్ఖణాకారేన చ ఉప్పన్నో మోహో వేదితబ్బో, తేన సమన్నాగతా పుగ్గలా మిచ్ఛాఞాణీ. సమ్మాఞాణీతి ఏత్థ పన ఏకూనవీసతిభేదం ¶ పచ్చవేక్ఖణాఞాణం ‘‘సమ్మాఞాణ’’న్తి వుచ్చతి, తేన సమన్నాగతా పుగ్గలా సమ్మాఞాణీ. మిచ్ఛావిముత్తీతి అవిముత్తాయేవ సమానా ‘‘విముత్తా మయ’’న్తి ఏవంసఞ్ఞినో, అవిముత్తియం వా విముత్తిసఞ్ఞినో. తత్రాయం వచనత్థో, మిచ్ఛా పాపికా విపరీతా విముత్తి ఏతేసం అత్థీతి మిచ్ఛావిముత్తీ. మిచ్ఛావిముత్తీతి చ యథావుత్తేనాకారేన పవత్తానం అకుసలక్ఖన్ధానమేతం అధివచనం. ఫలసమ్పయుత్తాని పన సమ్మాదిట్ఠిఆదీని అట్ఠఙ్గాని ఠపేత్వా సేసధమ్మా సమ్మావిముత్తీతి వేదితబ్బా. సా చ మిచ్ఛావిముత్తిం సల్లిఖిత్వా ఠితత్తా సల్లేఖోతి ¶ వేదితబ్బా. తత్థ నియోజేన్తో ఆహ ‘‘మయమేత్థ సమ్మావిముత్తీ భవిస్సామాతి సల్లేఖో కరణీయో’’తి.

ఇతో పరాని తీణి నీవరణవసేన వుత్తాని. అభిజ్ఝాలూ బ్యాపన్నచిత్తాతి ఏవం కమ్మపథేసు వుత్తత్తా పనేత్థ పఠమాని ద్వే నీవరణాని న వుత్తానీతి వేదితబ్బాని. తత్థ థినమిద్ధేన పరియుట్ఠితా అభిభూతాతి థినమిద్ధపరియుట్ఠితా. ఉద్ధచ్చేన సమన్నాగతాతి ఉద్ధతా. విచినన్తా కిచ్ఛన్తి న సక్కోన్తి సన్నిట్ఠానం కాతున్తి విచికిచ్ఛీ. కోధనాతిఆదీని దస చిత్తస్స ఉపక్కిలేసవసేన వుత్తాని. తత్థ కోధాదీసు యం వత్తబ్బం సియా, తం సబ్బం ధమ్మదాయాదవత్థసుత్తేసు వుత్తం. అయం పనేత్థ వచనత్థో – కోధనాతి కుజ్ఝనసీలా. ఉపనాహీతి ఉపనాహనసీలా, ఉపనాహో వా ఏతేసం అత్థీతి ఉపనాహీ. తథా మక్ఖీ పలాసీ చ. ఇస్సన్తీతి ఇస్సుకీ. మచ్ఛరాయన్తీతి మచ్ఛరీ, మచ్ఛేరం వా ఏతేసం అత్థీతి మచ్ఛరీ. సఠయన్తీతి సఠా, న సమ్మా భాసన్తీతి వుత్తం హోతి, కేరాటికయుత్తానమేతం అధివచనం. మాయా ఏతేసం అత్థీతి మాయావీ. థమ్భసమఙ్గితాయ థద్ధా. అతిమానయోగేన అతిమానీ. వుత్తపచ్చనీకనయేన సుక్కపక్ఖో వేదితబ్బో.

దుబ్బచాతి వత్తుం దుక్ఖా కిఞ్చి వుచ్చమానా న సహన్తి. తబ్బిపరీతా సువచా. దేవదత్తాదిసదిసా పాపకా మిత్తా ఏతేసన్తి పాపమిత్తా. బుద్ధా వా సారిపుత్తాదిసదిసా వా కల్యాణా మిత్తా ఏతేసన్తి కల్యాణమిత్తా. కాయదుచ్చరితాదీసు చిత్తవోస్సగ్గవసేన పమత్తా. విపరీతా అప్పమత్తాతి వేదితబ్బా. ఇమాని ¶ తీణి పకిణ్ణకవసేన వుత్తాని. అస్సద్ధాతిఆదీని సత్త అసద్ధమ్మవసేన. తత్థ తీసు వత్థూసు సద్ధా ఏతేసం నత్థీతి అస్సద్ధా. సుక్కపక్ఖే ¶ సద్దహన్తీతి సద్ధా, సద్ధా వా ఏతేసం అత్థీతిపి సద్ధా. నత్థి ఏతేసం హిరీతి అహిరికా, అకుసలసమాపత్తియా అజిగుచ్ఛమానానమేతం అధివచనం. హిరీ ఏతేసం మనే, హిరియా వా యుత్తమనాతి హిరిమనా. న ఓత్తప్పన్తీతి అనోత్తప్పీ, అకుసలసమాపత్తియా న భాయన్తీతి వుత్తం హోతి. తబ్బిపరీతా ఓత్తప్పీ. అప్పం సుతమేతేసన్తి అప్పస్సుతా, అప్పన్తి చ థోకన్తి న గహేతబ్బం, నత్థీతి గహేతబ్బం. ‘‘అప్పస్సుతా’’తి హి నిస్సుతా సుతవిరహితా వుచ్చన్తి. బహు సుతమేతేసన్తి బహుస్సుతా, తథాగతభాసితం ఏకమ్పి గాథం యాథావతో ఞత్వా అనురూపపటిపన్నానమేతం అధివచనం. కుచ్ఛితా సీదన్తీతి కుసీతా, హీనవీరియానమేతం అధివచనం. ఆరద్ధం ¶ వీరియమేతేసన్తి ఆరద్ధవీరియా, సమ్మప్పధానయుత్తానమేతం అధివచనం, ముట్ఠా సతి ఏతేసన్తి ముట్ఠస్సతీ, నట్ఠస్సతీతి వుత్తం హోతి. ఉపట్ఠితా సతి ఏతేసన్తి ఉపట్ఠితస్సతీ, నిచ్చం ఆరమ్మణాభిముఖప్పవత్తసతీనమేతం అధివచనం. దుట్ఠా పఞ్ఞా ఏతేసన్తి దుప్పఞ్ఞా, నట్ఠపఞ్ఞాతి వుత్తం హోతి. పఞ్ఞాయ సమ్పన్నాతి పఞ్ఞాసమ్పన్నా, పఞ్ఞాతి చ ఇధ విపస్సనాపఞ్ఞా వేదితబ్బా. విపస్సనాసమ్భారో హి పరిపూరో ఇమస్మిం ఠానే ఆగతో, తస్మా విపస్సనాపఞ్ఞావ అయన్తి పోరాణానం ఆణా.

ఇదాని ఏకమేవ లోకుత్తరగుణానం అన్తరాయకరం అనియ్యానికదిట్ఠిం తీహాకారేహి దస్సేన్తో సన్దిట్ఠిపరామాసీతిఆదిమాహ. తత్థ సన్దిట్ఠిం పరామసన్తీతి సన్దిట్ఠిపరామాసీ. ఆధానం గణ్హన్తీతి ఆధానగ్గాహీ, ఆధానన్తి దళ్హం వుచ్చతి, దళ్హగ్గాహీతి అత్థో. యుత్తకారణం దిస్వావ లద్ధిం పటినిస్సజ్జన్తీతి పటినిస్సగ్గీ, దుక్ఖేన కిచ్ఛేన కసిరేన బహుమ్పి కారణం దస్సేత్వా న సక్కా పటినిస్సగ్గం కాతున్తి దుప్పటినిస్సగ్గీ, యే అత్తనో ఉప్పన్నం దిట్ఠిం ఇదమేవ సచ్చన్తి దళ్హం గణ్హిత్వా అపి బుద్ధాదీహి కారణం దస్సేత్వా వుచ్చమానా న పటినిస్సజ్జన్తి, తేసమేతం అధివచనం. తాదిసా హి పుగ్గలా యం యదేవ ధమ్మం వా అధమ్మం వా గణ్హన్తి, తం సబ్బం ‘‘ఏవం అమ్హాకం ఆచరియేహి కథితం, ఏవం అమ్హేహి ¶ సుత’’న్తి కుమ్మోవ అఙ్గాని సకే కపాలే అన్తోయేవ సమోదహన్తి, కుమ్భీలగ్గాహం గణ్హన్తి న విస్సజ్జన్తి. వుత్తవిపరియాయేన సుక్కపక్ఖో వేదితబ్బో.

౮౪. ఏవం చతుచత్తాలీసాయ ఆకారేహి సల్లేఖం దస్సేత్వా ఇదాని తస్మిం సల్లేఖే చిత్తుప్పాదస్సాపి బహూపకారతం దస్సేతుం చిత్తుప్పాదమ్పి ఖో అహన్తిఆదిమాహ.

తస్సత్థో ¶ , అహం, చున్ద, కుసలేసు ధమ్మేసు చిత్తుప్పాదమ్పి బహూపకారం వదామి, యా పనేతా కాయేన చ వాచాయ చ అనువిధియనా, యథా పఠమం చిత్తం ఉప్పన్నం, తథేవ తేసం ధమ్మానం కాయేన కరణం, వాచాయ చ ‘‘కరోథా’’తి ఆణాపనం వా, ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాదీని వా, తత్థ వాదోయేవ కో, ఏకన్తబహూపకారాయేవ హి తా అనువిధియనాతి దస్సేతి. కస్మా పనేత్థ చిత్తుప్పాదోపి బహూపకారోతి? ఏకన్తహితసుఖావహత్తా అనువిధియనానం హేతుత్తా చ.

‘‘దానం ¶ దస్సామీ’’తి హి చిత్తుప్పాదో సయమ్పి ఏకన్తహితసుఖావహో అనువిధియనానమ్పి హేతు, ఏవఞ్హి ఉప్పన్నచిత్తత్తాయేవ దుతియదివసే మహావీథిం పిదహిత్వా మహామణ్డపం కత్వా భిక్ఖుసతస్స వా భిక్ఖుసహస్సస్స వా దానం దేతి, ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేథ పూజేథ పరివిసథా’’తి పరిజనే ఆణాపేతి. ఏవం ‘‘సఙ్ఘస్స చీవరం సేనాసనం భేసజ్జం దస్సామీ’’తి చిత్తుప్పాదో సయమ్పి ఏకన్తహితసుఖావహో అనువిధియనానమ్పి హేతు, ఏవం ఉప్పన్నచిత్తత్తాయేవ హి చీవరాదీని అభిసఙ్ఖరోతి దేతి దాపేతి చ. ఏస నయో సరణగమనాదీసు.

‘‘సరణం గచ్ఛామీ’’తి హి చిత్తం ఉప్పాదేత్వావ పచ్ఛా కాయేన వా వాచాయ వా సరణం గణ్హాతి. తథా ‘‘పఞ్చఙ్గం అట్ఠఙ్గం దసఙ్గం వా సీలం సమాదియిస్సామీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వా కాయేన వా వాచాయ వా సమాదియతి, ‘‘పబ్బజిత్వా చతూసు సీలేసు పతిట్ఠహిస్సామీ’’తి చ చిత్తం ఉప్పాదేత్వా కాయేన వాచాయ చ పూరేతబ్బం సీలం పూరేతి. ‘‘బుద్ధవచనం ఉగ్గహేస్సామీ’’తి చిత్తం ఉప్పాదేత్వావ ఏకం వా నికాయం ద్వే వా తయో వా చత్తారో వా పఞ్చ వా నికాయే వాచాయ ఉగ్గణ్హాతి. ఏవం ధుతఙ్గసమాదాన-కమ్మట్ఠానుగ్గహ-కసిణపరికమ్మ-ఝానసమాపత్తివిపస్సనామగ్గఫల- పచ్చేకబోధి-సమ్మాసమ్బోధివసేన నేతబ్బం.

‘‘బుద్ధో భవిస్సామీ’’తి హి చిత్తుప్పాదో సయమ్పి ఏకన్తహితసుఖావహో అనువిధియనానమ్పి హేతు, ఏవఞ్హి ఉప్పన్నచిత్తత్తాయేవ ¶ అపరేన సమయేన కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖేయ్యాని కాయేన వాచాయ చ పారమియో పూరేత్వా సదేవకం లోకం తారేన్తో విచరతి. ఏవం సబ్బత్థ చిత్తుప్పాదోపి బహూపకారో. కాయవాచాహి పన అనువిధియనా అతిబహూపకారాయేవాతి వేదితబ్బా.

ఏవం ¶ కుసలేసు ధమ్మేసు చిత్తుప్పాదస్సాపి బహూపకారతం దస్సేత్వా ఇదాని తత్థ నియోజేన్తో ‘‘తస్మా తిహ చున్దా’’తిఆదిమాహ. తం అత్థతో పాకటమేవ.

౮౫. ఏవం చతుచత్తాలీసాయ ఆకారేహి దస్సితే సల్లేఖే చిత్తుప్పాదస్సాపి బహూపకారతం దస్సేత్వా ఇదాని తస్సేవ సల్లేఖస్స హితాధిగమాయ మగ్గభావం దస్సేన్తో సేయ్యథాపీతిఆదిమాహ.

తస్సత్థో ¶ , యథా నామ, చున్ద, ఖాణుకణ్టకపాసాణాదీహి విసమో మగ్గో భవేయ్య, తస్స పరిక్కమనాయ పరివజ్జనత్థాయ అఞ్ఞో సుపరికమ్మకతో వియ భూమిభాగో సమో మగ్గో భవేయ్య, యథా చ రుక్ఖమూలపాసాణపపాతకుమ్భీలమకరాది పరిబ్యాకులం విసమం తిత్థమస్స, తస్స పరిక్కమనాయ పరివజ్జనత్థాయ అఞ్ఞం అవిసమం అనుపుబ్బగమ్భీరం సోపానఫలకసదిసం తిత్థం భవేయ్య, యం పటిపన్నో సుఖేనేవ తం నదిం వా తళాకం వా అజ్ఝోగాహేత్వా న్హాయేయ్య వా ఉత్తరేయ్య వా, ఏవమేవ ఖో, చున్ద, విసమమగ్గవిసమతిత్థసదిసాయ విహింసాయ సమన్నాగతస్స విహింసకపుగ్గలస్స సమమగ్గసమతిత్థసదిసా అవిహింసా హోతి పరిక్కమనాయ. యథేవ హి విసమమగ్గతిత్థపరివజ్జనత్థాయ సమో మగ్గో చ తిత్థఞ్చ పటియత్తం, ఏవం విహింసాపరివజ్జనత్థాయ అవిహింసా పటియత్తా, యం పటిపన్నో సుఖేనేవ మనుస్సగతిం వా దేవగతిం వా అజ్ఝోగాహేత్వా సమ్పత్తిం వా అనుభవేయ్య ఉత్తరేయ్య వా లోకా. ఏతేనేవ ఉపాయేన సబ్బపదాని యోజేతబ్బాని.

౮౬. ఏవం తస్సేవ హితాధిగమాయ మగ్గభావం దస్సేత్వా ఇదాని ఉపరిభాగఙ్గమనీయతం దస్సేన్తో, సేయ్యథాపీతిఆదిమాహ.

తస్సత్థో, యథా నామ, చున్ద, యే కేచి అకుసలా ధమ్మా పటిసన్ధియా జనకా వా అజనకా వా, దిన్నాయపి పటిసన్ధియా విపాకజనకా వా అజనకా వా, సబ్బే తే జాతివసేన అధోభాగఙ్గమనీయాతి ఏవంనామావ హోన్తి, విపాకకాలే అనిట్ఠాకన్తవిపాకత్తా. యథా చ యే కేచి కుసలా ధమ్మా ¶ పటిసన్ధియా జనకా వా అజనకా వా దిన్నాయపి పటిసన్ధియా విపాకజనకా వా అజనకా వా, సబ్బే తే జాతివసేన ఉపరిభాగఙ్గమనీయాతి ఏవంనామావ హోన్తి, విపాకకాలే ఇట్ఠకన్తవిపాకత్తా, ఏవమేవ ఖో, చున్ద, విహింసకస్స…పే… ఉపరిభాగాయాతి. తత్రాయం ఓపమ్మసంసన్దనా – యథా సబ్బే అకుసలా అధోభాగఙ్గమనీయా, ఏవం విహింసకస్స ¶ ఏకా విహింసాపి. యథా చ సబ్బే కుసలా ఉపరిభాగఙ్గమనీయా, ఏవం అవిహింసకస్స ఏకా అవిహింసాపి. ఏతేనేవ ఉపాయేన అకుసలం అకుసలేన కుసలఞ్చ కుసలేన ఉపమేతబ్బం, అయం కిరేత్థ అధిప్పాయోతి.

౮౭. ఏవం తస్సేవ సల్లేఖస్స ఉపరిభాగఙ్గమనీయతం దస్సేత్వా ఇదాని పరినిబ్బాపనే సమత్థభావం దస్సేతుం సో వత చున్దాతిఆదిమాహ. తత్థ ¶ సోతి వుత్తప్పకారపుగ్గలనిద్దేసో. తస్స యోతి ఇమం ఉద్దేసవచనం ఆహరిత్వా యో అత్తనా పలిపపలిపన్నో, సో వత, చున్ద, పరం పలిపపలిపన్నం ఉద్ధరిస్సతీతి ఏవం సబ్బపదేసు సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. పలిపపలిపన్నోతి గమ్భీరకద్దమే నిముగ్గో వుచ్చతి, నో చ ఖో అరియస్స వినయే. అరియస్స పన వినయే పలిపన్తి పఞ్చ కామగుణా వుచ్చన్తి. పలిపన్నోతి తత్థ నిముగ్గో బాలపుథుజ్జనో, తస్మా ఏవమేత్థ అత్థయోజనా వేదితబ్బా. యథా, చున్ద, కోచి పురిసో యావ నాసికగ్గా గమ్భీరే కద్దమే నిముగ్గో అపరం తత్థేవ నిముగ్గం హత్థే వా సీసే వా గహేత్వా ఉద్ధరిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి, న హి తం కారణమత్థి, యేన సో తం ఉద్ధరిత్వా థలే పతిట్ఠపేయ్య, ఏవమేవ యో అత్తనా పఞ్చకామగుణపలిపే పలిపన్నో, సో వత పరం తథేవ పలిపపలిపన్నం ఉద్ధరిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి.

తత్థ సియా అయుత్తమేతం, పుథుజ్జనానమ్పి భిక్ఖుభిక్ఖునీఉపాసకఉపాసికానం ధమ్మదేసనం సుత్వా హోన్తియేవ ధమ్మం అభిసమేతారో, తస్మా పలిపపలిపన్నో ఉద్ధరతీతి, తం న తథా దట్ఠబ్బం. భగవాయేవ హి తత్థ ఉద్ధరతి, పసంసామత్తమేవ పన ధమ్మకథికా లభన్తి రఞ్ఞా పహితలేఖవాచకో వియ. యథా హి రఞ్ఞో పచ్చన్తజనపదే పహితం లేఖం తత్థ మనుస్సా లేఖం వాచేతుం అజానన్తా యో వాచేతుం జానాతి, తేన వాచాపేత్వా తమత్థం సుత్వా ‘‘రఞ్ఞో ఆణా’’తి ఆదరేన సమ్పాదేన్తి, న చ నేసం ¶ హోతి ‘‘లేఖవాచకస్స అయం ఆణా’’తి. లేఖవాచకో పన ‘‘విస్సట్ఠాయ వాచాయ వాచేసి అనేలగళాయా’’తి పసంసామత్తమేవ లభతి, ఏవమేవ కిఞ్చాపి సారిపుత్తపభుతయో ధమ్మకథికా ధమ్మం దేసేన్తి, అథ ఖో లిఖితపణ్ణవాచకో వియ తే హోన్తి. భగవతోయేవ పన సా ధమ్మదేసనా రఞ్ఞో ఆణా వియ. యే చ తం సుత్వా ధమ్మం అభిసమేన్తి, తే భగవాయేవ ఉద్ధరతీతి వేదితబ్బా. ధమ్మకథికా పన ‘‘విస్సట్ఠాయ వాచాయ ధమ్మం దేసేన్తి అనేలగళాయా’’తి పసంసామత్తమేవ లభన్తీతి. తస్మా యుత్తమేవేతన్తి. వుత్తవిపరియాయేన సుక్కపక్ఖో వేదితబ్బో.

అదన్తో ¶ అవినీతో అపరినిబ్బుతోతి ఏత్థ పన అనిబ్బిసతాయ అదన్తో. అసిక్ఖితవినయతాయ అవినీతో. అనిబ్బుతకిలేసతాయ అపరినిబ్బుతోతి వేదితబ్బో. సో తాదిసో పరం దమేస్సతి, నిబ్బిసం కరిస్సతి ¶ , వినేస్సతి వా తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖాపేస్సతి, పరినిబ్బాపేస్సతి వా తస్స కిలేసే నిబ్బాపేస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతి. వుత్తవిపరియాయేన సుక్కపక్ఖో వేదితబ్బో.

ఏవమేవ ఖో, చున్ద, విహింసకస్స…పే… పరినిబ్బానాయాతి ఏత్థ పన ఏవమత్థో వేదితబ్బో – యథా హి అత్తనా అపలిపపలిపన్నో పరం పలిపపలిపన్నం ఉద్ధరిస్సతి, దన్తో దమేస్సతి, వినీతో వినేస్సతి, పరినిబ్బుతో పరినిబ్బాపేస్సతీతి ఠానమేతం విజ్జతీతి. కిం పన తన్తి? అపలిపపలిపన్నత్తం, దన్తత్తం వినీతత్తం పరినిబ్బుతత్తఞ్చ, ఏవమేవ ఖో, చున్ద, విహింసకస్స పురిసపుగ్గలస్స అవిహింసా హోతి పరినిబ్బానాయ. కిం వుత్తం హోతి? యో అత్తనా అవిహింసకో, తస్స యా అవిహింసా, అయం యా ఏసా విహింసకస్స పరస్స విహింసా, తస్సా పరినిబ్బానాయ హోతి, అత్తనా హి అవిహింసకో పరస్స విహింసాచేతనం నిబ్బాపేస్సతీతి ఠానమేతం విజ్జతి. కిం పన తన్తి? అవిహింసకత్తమేవ. యఞ్హి యేన అత్తనా అధిగతం హోతి, సో పరం తదత్థాయ సమాదపేతుం సక్కోతీతి.

అథ వా యథా అత్తనా అపలిపన్నో దన్తో వినీతో పరినిబ్బుతో పరం పలిపపలిపన్నం అదన్తం అవినీతం అపరినిబ్బుతఞ్చ ఉద్ధరిస్సతి దమేస్సతి వినేస్సతి పరినిబ్బాపేస్సతీతి ఠానమేతం విజ్జతి, ఏవమేవ విహింసకస్స పురిసపుగ్గలస్స విహింసాపహానాయ మగ్గం భావయతో ఉప్పన్నా అవిహింసా హోతి పరినిబ్బానాయ. పరినిబ్బుతో వియ హి అపరినిబ్బుతం అవిహింసాచేతనావ విహింసాచేతనం పరినిబ్బాపేతుం ¶ సమత్థా. ఏతమత్థం దస్సేన్తో ‘‘ఏవమేవ ఖో, చున్దా’’తిఆదిమాహాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. యథా చేత్థ, ఏవం సబ్బపదేసు. అతివిత్థారభయేన పన అనుపదయోజనా న కతాతి.

౮౮. ఏవం తస్స పరినిబ్బాపనే సమత్థభావం దస్సేత్వా ఇదాని తం దేసనం నిగమేత్వా ధమ్మపటిపత్తియం నియోజేతుం ఇతి ఖో, చున్దాతిఆదిమాహ. తత్థ సల్లేఖపరియాయోతి సల్లేఖకారణం. ఏస నయో సబ్బత్థ ఏత్థ అవిహింసాదయో ఏవ విహింసాదీనం సల్లేఖనతో సల్లేఖకారణం ¶ . తేసం వసేన చిత్తస్స ఉప్పాదేతబ్బతో చిత్తుపాదకారణం, విహింసాది, పరిక్కమనస్స హేతుతో పరిక్కమనకారణం, ఉపరిభాగనిప్ఫాదనతో ఉపరిభాగకారణం ¶ , విహింసాదీనం పరినిబ్బాపనతో పరినిబ్బానకారణన్తి వేదితబ్బా. హితేసినాతి హితం ఏసన్తేన. అనుకమ్పకేనాతి అనుకమ్పమానేన. అనుకమ్పం ఉపాదాయాతి అనుకమ్పం చిత్తేన పరిగ్గహేత్వా, పరిచ్చాతిపి వుత్తం హోతి. కతం వో తం మయాతి తం మయా ఇమే పఞ్చ పరియాయే దస్సేన్తేన తుమ్హాకం కతం. ఏత్తకమేవ హి అనుకమ్పకస్స సత్థు కిచ్చం, యదిదం అవిపరీతధమ్మదేసనా. ఇతో పరం పన పటిపత్తి నామ సావకానం కిచ్చం. తేనాహ ఏతాని, చున్ద, రుక్ఖమూలాని…పే… అమ్హాకం అనుసాసనీతి.

తత్థ చ రుక్ఖమూలానీతి ఇమినా రుక్ఖమూలసేనాసనం దస్సేతి. సుఞ్ఞాగారానీతి ఇమినా జనవివిత్తట్ఠానం. ఉభయేనాపి చ యోగానురూపసేనాసనమాచిక్ఖతి, దాయజ్జం నియ్యాతేతి. ఝాయథాతి ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానేన అట్ఠతింసారమ్మణాని, లక్ఖణూపనిజ్ఝానేన చ అనిచ్చాదితో ఖన్ధాయతనాదీని ఉపనిజ్ఝాయథ, సమథఞ్చ విపస్సనఞ్చ వడ్ఢేథాతి వుత్తం హోతి. మా పమాదత్థాతి మా పమజ్జిత్థ. మా పచ్ఛా విప్పటిసారినో అహువత్థాతి యే హి పుబ్బే దహరకాలే, ఆరోగ్యకాలే, సత్తసప్పాయాదిసమ్పత్తికాలే, సత్థు సమ్ముఖీభావకాలే చ యోనిసోమనసికారవిరహితా రత్తిన్దివం మఙ్గులభత్తా హుత్వా సేయ్యసుఖం మిద్ధసుఖమనుభోన్తా పమజ్జన్తి, తే పచ్ఛా జరాకాలే, రోగకాలే, మరణకాలే, విపత్తికాలే, సత్థు పరినిబ్బుతకాలే చ తం పుబ్బే పమాదవిహారం అనుస్సరన్తా, సప్పటిసన్ధికాలకిరియఞ్చ భారియం సమ్పస్సమానా విప్పటిసారినో హోన్తి, తుమ్హే పన తాదిసా మా అహువత్థాతి ఏతమత్థం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘మా ¶ పచ్ఛా విప్పటిసారినో అహువత్థా’’తి. అయం వో అమ్హాకం అనుసాసనీతి అయం అమ్హాకం సన్తికా ‘‘ఝాయథ మా పమాదత్థా’’తి తుమ్హాకం అనుసాసనీ, ఓవాదోతి వుత్తం హోతి.

పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ

సల్లేఖసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.

౯. సమ్మాదిట్ఠిసుత్తవణ్ణనా

౮౯. ఏవం ¶ మే సుతన్తి సమ్మాదిట్ఠిసుత్తం. తత్థ ‘‘సమ్మాదిట్ఠి సమ్మాదిట్ఠీతి, ఆవుసో, వుచ్చతి, కిత్తావతా ను ఖో, ఆవుసో’’తి వా ‘‘కతమం పనావుసో ¶ , అకుసల’’న్తి వా ఏవం యత్తకా థేరేన పుచ్ఛా వుత్తా, సబ్బా కథేతుకమ్యతా పుచ్ఛా ఏవ.

తత్థ యస్మా జానన్తాపి సమ్మాదిట్ఠీతి వదన్తి అజానన్తాపి బాహిరకాపి సాసనికాపి అనుస్సవాదివసేనాపి అత్తపచ్చక్ఖేనాపి, తస్మా తం బహూనం వచనం ఉపాదాయ ద్విక్ఖత్తుం ఆమసన్తో ‘‘సమ్మాదిట్ఠి సమ్మాదిట్ఠీతి, ఆవుసో, వుచ్చతీ’’తి ఆహ. అయఞ్హి ఏత్థ అధిప్పాయో, అపరేహిపి సమ్మాదిట్ఠీతి వుచ్చతి, అథాపరేహిపి సమ్మాదిట్ఠీతి వుచ్చతి, స్వాయం ఏవం వుచ్చమానో అత్థఞ్చ లక్ఖణఞ్చ ఉపాదాయ కిత్తావతా ను ఖో, ఆవుసో, అరియసావకో సమ్మాదిట్ఠి హోతీతి. తత్థ సమ్మాదిట్ఠీతి సోభనాయ పసత్థాయ చ దిట్ఠియా సమన్నాగతో. యదా పన ధమ్మేయేవ అయం సమ్మాదిట్ఠిసద్దో వత్తతి, తదాస్స సోభనా పసత్థా చ దిట్ఠి సమ్మాదిట్ఠీతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో.

సా చాయం సమ్మాదిట్ఠి దువిధా హోతి లోకియా లోకుత్తరాతి. తత్థ కమ్మస్సకతాఞాణం సచ్చానులోమికఞాణఞ్చ లోకియా సమ్మాదిట్ఠి, సఙ్ఖేపతో వా సబ్బాపి సాసవా పఞ్ఞా. అరియమగ్గఫలసమ్పయుత్తా పఞ్ఞా లోకుత్తరా సమ్మాదిట్ఠి. పుగ్గలో పన తివిధో హోతి పుథుజ్జనో సేక్ఖో అసేక్ఖో చ. తత్థ పుథుజ్జనో దువిధో హోతి బాహిరకో సాసనికో చ. తత్థ బాహిరకో కమ్మవాదీ కమ్మస్సకతాదిట్ఠియా సమ్మాదిట్ఠి హోతి, నో సచ్చానులోమికాయ అత్తదిట్ఠిపరామాసకత్తా. సాసనికో ద్వీహిపి. సేక్ఖో నియతాయ సమ్మాదిట్ఠియా సమ్మాదిట్ఠి. అసేక్ఖో అసేక్ఖాయ. ఇధ పన నియతాయ నియ్యానికాయ లోకుత్తరకుసలసమ్మాదిట్ఠియా సమన్నాగతో ‘‘సమ్మాదిట్ఠీ’’తి అధిప్పేతో. తేనేవాహ ‘‘ఉజుగతాస్స దిట్ఠి ధమ్మే అవేచ్చప్పసాదేన సమన్నాగతో ఆగతో ఇమం సద్ధమ్మ’’న్తి, లోకుత్తరకుసలసమ్మాదిట్ఠియేవ హి అన్తద్వయమనుపగమ్మ ఉజుభావేన గతత్తా ¶ , కాయవఙ్కాదీని చ సబ్బవఙ్కాని సముచ్ఛిన్దిత్వా గతత్తా ఉజుగతా హోతి, తాయేవ ¶ చ దిట్ఠియా సమన్నాగతో నవప్పకారేపి లోకుత్తరధమ్మే అవేచ్చప్పసాదేన అచలప్పసాదేన సమన్నాగతో హోతి, సబ్బదిట్ఠిగహనాని చ వినిబ్బేఠేన్తో సబ్బకిలేసే పజహన్తో జాతిసంసారా నిక్ఖమన్తో పటిపత్తిం పరినిట్ఠపేన్తో అరియేన మగ్గేన ఆగతో ఇమం సమ్బుద్ధప్పవేదితం అమతోగధం నిబ్బానసఙ్ఖాతం సద్ధమ్మన్తి వుచ్చతి.

యతో ఖోతి కాలపరిచ్ఛేదవచనమేతం, యస్మిం కాలేతి వుత్తం హోతి. అకుసలఞ్చ పజానాతీతి దసాకుసలకమ్మపథసఙ్ఖాతం అకుసలఞ్చ ¶ పజానాతి, నిరోధారమ్మణాయ పజాననాయ కిచ్చవసేన ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తి పటివిజ్ఝన్తో అకుసలం పజానాతి. అకుసలమూలఞ్చ పజానాతీతి తస్స మూలపచ్చయభూతం అకుసలమూలఞ్చ పజానాతి, తేనేవ పకారేన ‘‘అయం దుక్ఖసముదయో’’తి పటివిజ్ఝన్తో. ఏస నయో కుసలఞ్చ కుసలమూలఞ్చాతి ఏత్థాపి. యథా చేత్థ, ఏవం ఇతో పరేసు సబ్బవారేసు కిచ్చవసేనేవ వత్థుపజాననా వేదితబ్బా. ఏత్తావతాపీతి ఏత్తకేన ఇమినా అకుసలాదిప్పజాననేనాపి. సమ్మాదిట్ఠి హోతీతి వుత్తప్పకారాయ లోకుత్తరసమ్మాదిట్ఠియా సమన్నాగతో హోతి. ఉజుగతాస్స…పే… ఇమం సద్ధమ్మన్తి ఏత్తావతా సంఖిత్తదేసనా నిట్ఠితా హోతి. దేసనాయేవ చేసా సంఖిత్తా, తేసం పన భిక్ఖూనం విత్థారవసేనేవ సమ్మామనసికారప్పటివేధో వేదితబ్బో.

దుతియవారే పన దేసనాపి విత్థారేన మనసికారప్పటివేధోపి విత్థారేనేవ వుత్తోతి వేదితబ్బో. తత్థ ‘‘సంఖిత్తదేసనాయ ద్వే హేట్ఠిమమగ్గా, విత్థారదేసనాయ ద్వే ఉపరిమమగ్గా కథితా’’తి భిక్ఖూ ఆహంసు విత్థారదేసనావసానే ‘‘సబ్బసో రాగానుసయం పహాయా’’తిఆదివచనం సమ్పస్సమానా. థేరో పనాహ ‘‘సంఖిత్తదేసనాయపి చత్తారో మగ్గా రాసితో కథితా, విత్థారదేసనాయపీ’’తి. యా చాయం ¶ ఇధ సంఖిత్తవిత్థారదేసనాసు విచారణా ఆవికతా, సా సబ్బవారేసు ఇధ వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. అపుబ్బానుత్తానపదవణ్ణనామత్తమేవ హి ఇతో పరం కరిస్సామ.

అకుసలకమ్మపథవణ్ణనా

తత్థ పఠమవారస్స తావ విత్థారదేసనాయ ‘‘పాణాతిపాతో ఖో, ఆవుసో, అకుసల’’న్తిఆదీసు అకోసల్లప్పవత్తియా అకుసలం వేదితబ్బం, పరతో వత్తబ్బకుసలప్పటిపక్ఖతో ¶ వా. తం లక్ఖణతో సావజ్జదుక్ఖవిపాకం సంకిలిట్ఠం వా. అయం తావేత్థ సాధారణపదవణ్ణనా.

అసాధారణేసు పన పాణస్స అతిపాతో పాణాతిపాతో, పాణవధో పాణఘాతోతి వుత్తం హోతి. పాణోతి చేత్థ వోహారతో సత్తో, పరమత్థతో జీవితిన్ద్రియం. తస్మిం పన పాణే పాణసఞ్ఞినో జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదకఉపక్కమసముట్ఠాపికా కాయవచీద్వారానం అఞ్ఞతరద్వారప్పవత్తా వధకచేతనా పాణాతిపాతో. సో గుణవిరహితేసు తిరచ్ఛానగతాదీసు పాణేసు ఖుద్దకే పాణే అప్పసావజ్జో, మహాసరీరే ¶ మహాసావజ్జో. కస్మా? పయోగమహన్తతాయ. పయోగసమత్తేపి వత్థుమహన్తతాయ. గుణవన్తేసు మనుస్సాదీసు అప్పగుణే పాణే అప్పసావజ్జో, మహాగుణే మహాసావజ్జో. సరీరగుణానం పన సమభావే సతి కిలేసానం ఉపక్కమానఞ్చ ముదుతాయ అప్పసావజ్జో, తిబ్బతాయ మహాసావజ్జోతి వేదితబ్బో. తస్స పఞ్చ సమ్భారా హోన్తి పాణో, పాణసఞ్ఞితా, వధకచిత్తం, ఉపక్కమో, తేన మరణన్తి. ఛ పయోగా సాహత్థికో, ఆణత్తికో, నిస్సగ్గియో, థావరో, విజ్జామయో, ఇద్ధిమయోతి. ఇమస్మిం పనేత్థ విత్థారీయమానే అతిపపఞ్చో హోతి, తస్మా నం న విత్థారయామ, అఞ్ఞఞ్చ ఏవరూపం. అత్థికేహి పన సమన్తపాసాదికం వినయట్ఠకథం (పారా. అట్ఠ. ౨.౧౭౨) ఓలోకేత్వా గహేతబ్బో.

అదిన్నస్స ఆదానం అదిన్నాదానం, పరస్స హరణం థేయ్యం, చోరికాతి వుత్తం హోతి. తత్థ అదిన్నన్తి పరపరిగ్గహితం, యత్థ పరో యథాకామకారితం ఆపజ్జన్తో అదణ్డారహో అనుపవజ్జో చ హోతి. తస్మిం పన పరపరిగ్గహితే పరపరిగ్గహితసఞ్ఞినో తదాదాయకఉపక్కమసముట్ఠాపికా థేయ్యచేతనా అదిన్నాదానం. తం హీనే పరసన్తకే అప్పసావజ్జం ¶ , పణీతే మహాసావజ్జం. కస్మా? వత్థుపణీతతాయ. వత్థుసమత్తే సతి గుణాధికానం సన్తకే వత్థుస్మిం మహాసావజ్జం. తం తం గుణాధికం ఉపాదాయ తతో తతో హీనగుణస్స సన్తకే వత్థుస్మిం అప్పసావజ్జం. తస్స పఞ్చ సమ్భారా హోన్తి పరపరిగ్గహితం, పరపరిగ్గహితసఞ్ఞితా, థేయ్యచిత్తం, ఉపక్కమో, తేన హరణన్తి. ఛ పయోగా సాహత్థికాదయోవ. తే చ ఖో యథానురూపం థేయ్యావహారో, పసయ్హావహారో, పటిచ్ఛన్నావహారో, పరికప్పావహారో, కుసావహారోతి ఇమేసం అవహారానం వసేన పవత్తాతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన సమన్తపాసాదికాయం (పారా. అట్ఠ. ౧.౯౨) వుత్తో.

కామేసుమిచ్ఛాచారోతి ¶ ఏత్థ పన కామేసూతి మేథునసమాచారేసు. మిచ్ఛాచారోతి ఏకన్తనిన్దితో లామకాచారో. లక్ఖణతో పన అసద్ధమ్మాధిప్పాయేన కాయద్వారప్పవత్తా అగమనీయట్ఠానవీతిక్కమచేతనా కామేసుమిచ్ఛాచారో.

తత్థ అగమనీయట్ఠానం నామ పురిసానం తావ మాతురక్ఖితా, పితురక్ఖితా, మాతాపితురక్ఖితా, భాతురక్ఖితా, భగినిరక్ఖితా, ఞాతిరక్ఖితా, గోత్తరక్ఖితా, ధమ్మరక్ఖితా, సారక్ఖా, సపరిదణ్డాతి మాతురక్ఖితాదయో దస ¶ ; ధనక్కీతా, ఛన్దవాసినీ, భోగవాసినీ, పటవాసినీ, ఓదపత్తకినీ, ఓభటచుమ్బటా, దాసీ చ భరియా చ, కమ్మకారీ చ భరియా చ, ధజాహతా, ముహుత్తికాతి ఏతా చ ధనక్కీతాదయో దసాతి వీసతి ఇత్థియో. ఇత్థీసు పన ద్విన్నం సారక్ఖాసపరిదణ్డానం, దసన్నఞ్చ ధనక్కీతాదీనన్తి ద్వాదసన్నం ఇత్థీనం అఞ్ఞే పురిసా, ఇదం అగమనీయట్ఠానం నామ. సో పనేస మిచ్ఛాచారో సీలాదిగుణరహితే అగమనీయట్ఠానే అప్పసావజ్జో, సీలాదిగుణసమ్పన్నే మహాసావజ్జో. తస్స చత్తారో సమ్భారా అగమనీయవత్థు, తస్మిం సేవనచిత్తం, సేవనపయోగో, మగ్గేనమగ్గప్పటిపత్తిఅధివాసనన్తి. ఏకో పయోగో సాహత్థికో ఏవ.

ముసాతి ¶ విసంవాదనపురేక్ఖారస్స అత్థభఞ్జకో వచీపయోగో కాయపయోగో వా. విసంవాదనాధిప్పాయేన పనస్స పరవిసంవాదనకకాయవచీపయోగసముట్ఠాపికా చేతనా ముసావాదో. అపరో నయో ముసాతి అభూతం అతచ్ఛం వత్థు. వాదోతి తస్స భూతతో తచ్ఛతో విఞ్ఞాపనం. లక్ఖణతో పన అతథం వత్థుం తథతో పరం విఞ్ఞాపేతుకామస్స తథావిఞ్ఞత్తిసముట్ఠాపికా చేతనా ముసావాదో. సో యమత్థం భఞ్జతి, తస్స అప్పతాయ అప్పసావజ్జో, మహన్తతాయ మహాసావజ్జో. అపిచ గహట్ఠానం అత్తనో సన్తకం అదాతుకామతాయ నత్థీతిఆదినయప్పవత్తో అప్పసావజ్జో, సక్ఖినా హుత్వా అత్థభఞ్జనత్థం వుత్తో మహాసావజ్జో. పబ్బజితానం అప్పకమ్పి తేలం వా సప్పిం వా లభిత్వా హసాధిప్పాయేన ‘‘అజ్జ గామే తేలం నదీమఞ్ఞే సన్దతీ’’తి పురాణకథానయేన పవత్తో అప్పసావజ్జో, అదిట్ఠంయేవ పన దిట్ఠన్తిఆదినా నయేన వదన్తానం మహాసావజ్జో. తస్స చత్తారో సమ్భారా హోన్తి అతథం వత్థు, విసంవాదనచిత్తం, తజ్జో వాయామో, పరస్స తదత్థవిజాననన్తి. ఏకో పయోగో సాహత్థికోవ. సో కాయేన వా కాయప్పటిబద్ధేన వా వాచాయ వా విసంవాదకకిరియాకరణే ¶ దట్ఠబ్బో. తాయ చే కిరియాయ పరో తమత్థం జానాతి, అయం కిరియాసముట్ఠాపికచేతనాక్ఖణేయేవ ముసావాదకమ్మునా బజ్ఝతి.

పిసుణా వాచాతిఆదీసు యాయ వాచాయ యస్స తం వాచం భాసతి, తస్స హదయే అత్తనో పియభావం పరస్స చ సుఞ్ఞభావం కరోతి, సా పిసుణా వాచా. యాయ పన అత్తానమ్పి పరమ్పి ఫరుసమ్పి కరోతి, సా వాచా సయమ్పి ఫరుసా నేవ కణ్ణసుఖా న హదయసుఖా వా, అయం ఫరుసా వాచా. యేన ¶ సమ్ఫం పలపతి నిరత్థకం, సో సమ్ఫప్పలాపో. తేసం మూలభూతా చేతనాపి పిసుణావాచాదినామమేవ లభతి, సా ఏవ చ ఇధ అధిప్పేతాతి. తత్థ సంకిలిట్ఠచిత్తస్స పరేసం వా భేదాయ అత్తనో పియకమ్యతాయ వా కాయవచీపయోగసముట్ఠాపికా చేతనా పిసుణా వాచా. సా యస్స భేదం కరోతి, తస్స అప్పగుణతాయ అప్పసావజ్జా, మహాగుణతాయ మహాసావజ్జా. తస్సా చత్తారో సమ్భారా భిన్దితబ్బో పరో, ‘‘ఇతి ఇమే నానా భవిస్సన్తి వినా భవిస్సన్తీ’’తి భేదపురేక్ఖారతా వా, ‘‘అహం ¶ పియో భవిస్సామి విస్సాసికో’’తి పియకమ్యతా వా, తజ్జో వాయామో, తస్స తదత్థవిజాననన్తి.

పరస్స మమ్మచ్ఛేదకకాయవచీపయోగసముట్ఠాపికా ఏకన్తఫరుసా చేతనా ఫరుసా వాచా. తస్స ఆవిభావత్థమిదం వత్థు – ఏకో కిర దారకో మాతువచనం అనాదియిత్వా అరఞ్ఞం గచ్ఛతి, తం మాతా నివత్తేతుం అసక్కోన్తీ ‘‘చణ్డా తం మహింసీ అనుబన్ధతూ’’తి అక్కోసి. అథస్స తత్థేవ అరఞ్ఞే మహింసీ ఉట్ఠాసి. దారకో ‘‘యం మమ మాతా ముఖేన కథేసి తం మా హోతు, యం చిత్తేన చిన్తేసి తం హోతూ’’తి సచ్చకిరియమకాసి. మహింసీ తత్థేవ బద్ధా వియ అట్ఠాసి. ఏవం మమ్మచ్ఛేదకోపి పయోగో చిత్తసణ్హతాయ ఫరుసా వాచా న హోతి. మాతాపితరో హి కదాచి పుత్తకే ఏవమ్పి వదన్తి ‘‘చోరా వో ఖణ్డాఖణ్డికం కరోన్తూ’’తి, ఉప్పలపత్తమ్పి చ నేసం ఉపరి పతన్తం న ఇచ్ఛన్తి. ఆచరియుపజ్ఝాయా చ కదాచి నిస్సితకే ఏవం వదన్తి ‘‘కిం ఇమే అహిరికా అనోత్తప్పినో చరన్తి నిద్ధమథ నే’’తి. అథ ఖో నేసం ఆగమాధిగమసమ్పత్తిం ఇచ్ఛన్తి. యథా చ చిత్తసణ్హతాయ ఫరుసా వాచా న హోతి, ఏవం వచనసణ్హతాయ అఫరుసా వాచాపి న హోతి. న హి మారాపేతుకామస్స ‘‘ఇమం సుఖం సయాపేథా’’తి వచనం అఫరుసా వాచా హోతి. చిత్తఫరుసతాయ పనేసా ఫరుసా వాచావ. సా యం ¶ సన్ధాయ పవత్తితా, తస్స అప్పగుణతాయ అప్పసావజ్జా, మహాగుణతాయ మహాసావజ్జా. తస్సా తయో సమ్భారా అక్కోసితబ్బో పరో, కుపితచిత్తం, అక్కోసనాతి.

అనత్థవిఞ్ఞాపకకాయవచీపయోగసముట్ఠాపికా అకుసలచేతనా సమ్ఫప్పలాపో. సో ఆసేవనమన్దతాయ అప్పసావజ్జో, ఆసేవనమహన్తతాయ మహాసావజ్జో. తస్స ద్వే సమ్భారా భారతయుద్ధసీతాహరణాదినిరత్థకకథాపురేక్ఖారతా, తథారూపీకథాకథనన్తి.

అభిజ్ఝాయతీతి ¶ అభిజ్ఝా, పరభణ్డాభిముఖీ హుత్వా తన్నిన్నతాయ పవత్తతీతి అత్థో. సా ‘‘అహో వత ఇదం మమస్సా’’తి ఏవం పరభణ్డాభిజ్ఝాయనలక్ఖణా. అదిన్నాదానం వియ అప్పసావజ్జా చ మహాసావజ్జా చ. తస్సా ద్వే సమ్భారా పరభణ్డం, అత్తనో పరిణామనఞ్చ. పరభణ్డవత్థుకే హి లోభే ఉప్పన్నేపి న తావ కమ్మపథభేదో హోతి, యావ ‘‘అహో వతీదం మమస్సా’’తి అత్తనో న పరిణామేతి.

హితసుఖం బ్యాపాదయతీతి బ్యాపాదో. సో పరవినాసాయ మనోపదోసలక్ఖణో ¶ , ఫరుసా వాచా వియ అప్పసావజ్జో మహాసావజ్జో చ. తస్స ద్వే సమ్భారా పరసత్తో చ, తస్స చ వినాసచిన్తా. పరసత్తవత్థుకే హి కోధే ఉప్పన్నేపి న తావ కమ్మపథభేదో హోతి, యావ ‘‘అహో వతాయం ఉచ్ఛిజ్జేయ్య వినస్సేయ్యా’’తి తస్స వినాసం న చిన్తేతి.

యథాభుచ్చగహణాభావేన మిచ్ఛా పస్సతీతి మిచ్ఛాదిట్ఠి. సా ‘‘నత్థి దిన్న’’న్తిఆదినా నయేన విపరీతదస్సనలక్ఖణా. సమ్ఫప్పలాపో వియ అప్పసావజ్జా మహాసావజ్జా చ. అపిచ అనియతా అప్పసావజ్జా, నియతా మహాసావజ్జా. తస్సా ద్వే సమ్భారా వత్థునో చ గహితాకారవిపరీతతా, యథా చ తం గణ్హాతి, తథాభావేన తస్సుపట్ఠానన్తి.

ఇమేసం పన దసన్నం అకుసలకమ్మపథానం ధమ్మతో కోట్ఠాసతో ఆరమ్మణతో వేదనాతో మూలతోతి పఞ్చహాకారేహి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

తత్థ ¶ ధమ్మతోతి ఏతేసు హి పటిపాటియా సత్త, చేతనాధమ్మావ హోన్తి, అభిజ్ఝాదయో తయో చేతనాసమ్పయుత్తా.

కోట్ఠాసతోతి పటిపాటియా సత్త, మిచ్ఛాదిట్ఠి చాతి ఇమే అట్ఠ కమ్మపథా ఏవ హోన్తి, నో మూలాని. అభిజ్ఝాబ్యాపాదా కమ్మపథా చేవ మూలాని చ. అభిజ్ఝా హి మూలం పత్వా లోభో అకుసలమూలం హోతి. బ్యాపాదో దోసో అకుసలమూలం.

ఆరమ్మణతోతి పాణాతిపాతో జీవితిన్ద్రియారమ్మణతో సఙ్ఖారారమ్మణో హోతి. అదిన్నాదానం సత్తారమ్మణం వా సఙ్ఖారారమ్మణం వా. మిచ్ఛాచారో ఫోట్ఠబ్బవసేన సఙ్ఖారారమ్మణో. సత్తారమ్మణోతిపి ఏకే. ముసావాదో సత్తారమ్మణో వా సఙ్ఖారారమ్మణో వా. తథా పిసుణా వాచా. ఫరుసా వాచా సత్తారమ్మణావ. సమ్ఫప్పలాపో దిట్ఠసుతముతవిఞ్ఞాతవసేన సత్తారమ్మణో ¶ వా సఙ్ఖారారమ్మణో వా, తథా అభిజ్ఝా. బ్యాపాదో సత్తారమ్మణోవ. మిచ్ఛాదిట్ఠి తేభూమకధమ్మవసేన సఙ్ఖారారమ్మణా.

వేదనాతోతి పాణాతిపాతో దుక్ఖవేదనో హోతి. కిఞ్చాపి హి రాజానో చోరం దిస్వా హసమానాపి ‘‘గచ్ఛథ నం ఘాతేథా’’తి వదన్తి, సన్నిట్ఠాపకచేతనా పన నేసం దుక్ఖసమ్పయుత్తావ హోతి. అదిన్నాదానం తివేదనం. మిచ్ఛాచారో సుఖమజ్ఝత్తవసేన ద్వివేదనో, సన్నిట్ఠాపకచిత్తే పన మజ్ఝత్తవేదనో న హోతి. ముసావాదో తివేదనో, తథా పిసుణా వాచా. ఫరుసా వాచా దుక్ఖవేదనావ. సమ్ఫప్పలాపో తివేదనో ¶ . అభిజ్ఝా సుఖమజ్ఝత్తవసేన ద్వివేదనా, తథా మిచ్ఛాదిట్ఠి. బ్యాపాదో దుక్ఖవేదనో.

మూలతోతి పాణాతిపాతో దోసమోహవసేన ద్విమూలకో హోతి. అదిన్నాదానం దోసమోహవసేన వా లోభమోహవసేన వా. మిచ్ఛాచారో లోభమోహవసేన. ముసావాదో దోసమోహవసేన వా లోభమోహవసేన వా, తథా పిసుణా వాచా సమ్ఫప్పలాపో చ. ఫరుసా వాచా దోసమోహవసేన. అభిజ్ఝా మోహవసేన ఏకమూలా, తథా బ్యాపాదో. మిచ్ఛాదిట్ఠి లోభమోహవసేన ద్విమూలాతి.

లోభో అకుసలమూలన్తిఆదీసు లుబ్భతీతి లోభో. దుస్సతీతి దోసో. ముయ్హతీతి మోహో. తేసు లోభో సయఞ్చ అకుసలో సావజ్జదుక్ఖవిపాకట్ఠేన, ఇమేసఞ్చ పాణాతిపాతాదీనం అకుసలానం ¶ కేసఞ్చి సమ్పయుత్తప్పభావకట్ఠేన కేసఞ్చి ఉపనిస్సయపచ్చయట్ఠేన మూలన్తి అకుసలమూలం. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘రత్తో ఖో ఆవుసో రాగేన అభిభూతో పరియాదిన్నచిత్తో పాణమ్పి హనతీ’’తిఆది. దోసమోహానం అకుసలమూలభావేపి ఏసేవ నయో.

అకుసలకమ్మపథవణ్ణనా నిట్ఠితా.

కుసలకమ్మపథవణ్ణనా

పాణాతిపాతా వేరమణీ కుసలన్తిఆదీసు పాణాతిపాతాదయో వుత్తత్థా ఏవ. వేరం మణతీతి వేరమణీ, వేరం పజహతీతి అత్థో. విరమతి వా ఏతాయ కరణభూతాయ, వికారస్స వేకారం కత్వాపి వేరమణీ. అయం తావేత్థ బ్యఞ్జనతో వణ్ణనా. అత్థతో పన వేరమణీతి కుసలచిత్తసమ్పయుత్తా విరతి. యా ‘‘పాణాతిపాతా విరమన్తస్స, యా తస్మిం సమయే ¶ పాణాతిపాతా ఆరతి విరతీ’’తి ఏవం వుత్తా కుసలచిత్తసమ్పయుత్తా విరతి, సా భేదతో తివిధో హోతి సమ్పత్తవిరతి సమాదానవిరతి సముచ్ఛేదవిరతీతి. తత్థ అసమాదిన్నసిక్ఖాపదానం అత్తనో జాతివయబాహుసచ్చాదీని పచ్చవేక్ఖిత్వా ‘‘అయుత్తం అమ్హాకం ఏవరూపం కాతు’’న్తి సమ్పత్తవత్థుం అవీతిక్కమన్తానం ఉప్పజ్జమానా విరతి సమ్పత్తవిరతీతి వేదితబ్బా సీహళదీపే చక్కనఉపాసకస్స వియ.

తస్స కిర దహరకాలేయేవ మాతుయా రోగో ఉప్పజ్జి. వేజ్జేన చ ‘‘అల్లససమంసం లద్ధుం వట్టతీ’’తి వుత్తం. తతో చక్కనస్స భాతా ‘‘గచ్ఛ తాత ఖేత్తం ఆహిణ్డాహీ’’తి చక్కనం పేసేసి. సో తత్థ గతో. తస్మిఞ్చ సమయే ఏకో ససో తరుణసస్సం ఖాదితుం ఆగతో హోతి, సో తం దిస్వా వేగేన ధావేన్తో వల్లియా బద్ధో ‘‘కిరి కిరీ’’తి సద్దమకాసి. చక్కనో తేన సద్దేన గన్త్వా తం గహేత్వా చిన్తేసి ‘‘మాతు ¶ భేసజ్జం కరోమీ’’తి. పున చిన్తేసి ‘‘న మేతం పతిరూపం, య్వాహం మాతు జీవితకారణా పరం జీవితా వోరోపేయ్య’’న్తి. అథ నం ‘‘గచ్ఛ అరఞ్ఞే ససేహి సద్ధిం తిణోదకం పరిభుఞ్జా’’తి ముఞ్చి. భాతరా చ ‘‘కిం తాత ససో లద్ధో’’తి పుచ్ఛితో తం పవత్తిం ఆచిక్ఖి. తతో నం భాతా పరిభాసి. సో మాతుసన్తికం గన్త్వా ‘‘యతోహం ¶ జాతో, నాభిజానామి సఞ్చిచ్చ పాణం జీవితా వోరోపేతా’’తి సచ్చం వత్వా అధిట్ఠాసి. తావదేవస్స మాతా అరోగా అహోసి.

సమాదిన్నసిక్ఖాపదానం పన సిక్ఖాపదసమాదానే చ తతుత్తరి చ అత్తనో జీవితమ్పి పరిచ్చజిత్వా వత్థుం అవీతిక్కమన్తానం ఉప్పజ్జమానా విరతి సమాదానవిరతీతి వేదితబ్బా ఉత్తరవడ్ఢమానపబ్బతవాసీఉపాసకస్స వియ.

సో కిర అమ్బరియవిహారవాసీపిఙ్గలబుద్ధరక్ఖితత్థేరస్స సన్తికే సిక్ఖాపదాని గహేత్వా ఖేత్తం కస్సతి. అథస్స గోణో నట్ఠో, సో తం గవేసన్తో ఉత్తరవడ్ఢమానపబ్బతం ఆరుహి, తత్ర నం మహాసప్పో అగ్గహేసి. సో చిన్తేసి ‘‘ఇమాయస్స తిఖిణవాసియా సీసం ఛిన్దామీ’’తి. పున చిన్తేసి ‘‘న మేతం పతిరూపం, య్వాహం భావనీయస్స గరునో సన్తికే సిక్ఖాపదం గహేత్వా భిన్దేయ్య’’న్తి. ఏవం యావతతియం చిన్తేత్వా ‘‘జీవితం ¶ పరిచ్చజామి, న సిక్ఖాపద’’న్తి అంసే ఠపితం తిఖిణదణ్డవాసిం అరఞ్ఞే ఛడ్డేసి. తావదేవ నం మహావాళో ముఞ్చిత్వా అగమాసీతి.

అరియమగ్గసమ్పయుత్తా పన విరతి సముచ్ఛేదవిరతీతి వేదితబ్బా. యస్సా ఉప్పత్తితో పభుతి ‘‘పాణం ఘాతేస్సామీ’’తి అరియపుగ్గలానం చిత్తమ్పి న ఉప్పజ్జతీతి. సా పనాయం విరతి కోసల్లప్పవత్తియా కుసలన్తి వుత్తా. కుచ్ఛితసయనతో వా కుసన్తి లద్ధవోహారం దుస్సీల్యం లునాతీతిపి కుసలం. కతమఞ్చావుసో కుసలన్తి ఇమస్స పన పఞ్హస్స అననురూపత్తా కుసలాతి న వుత్తా.

యథా చ అకుసలానం, ఏవం ఇమేసమ్పి కుసలకమ్మపథానం ధమ్మతో కోట్ఠాసతో ఆరమ్మణతో వేదనాతో మూలతోతి పఞ్చహాకారేహి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

తత్థ ధమ్మతోతి ఏతేసు హి పటిపాటియా సత్త చేతనాపి వట్టన్తి, విరతియోపి. అన్తే తయో చేతనాసమ్పయుత్తావ.

కోట్ఠాసతోతి ¶ పటిపాటియా సత్త కమ్మపథా ఏవ, నో మూలాని. అన్తే తయో కమ్మపథా చేవ ¶ మూలాని చ. అనభిజ్ఝా హి మూలం పత్వా అలోభో కుసలమూలం హోతి. అబ్యాపాదో అదోసో కుసలమూలం. సమ్మాదిట్ఠి అమోహో కుసలమూలం.

ఆరమ్మణతోతి పాణాతిపాతాదీనం ఆరమ్మణానేవ ఏతేసం ఆరమ్మణాని, వీతిక్కమితబ్బతోయేవ హి వేరమణీ నామ హోతి. యథా పన నిబ్బానారమ్మణో అరియమగ్గో కిలేసే పజహతి, ఏవం జీవితిన్ద్రియాదిఆరమ్మణాపేతే కమ్మపథా పాణాతిపాతాదీని దుస్సీల్యాని పజహన్తీతి వేదితబ్బా.

వేదనాతోతి సబ్బే సుఖవేదనా వా హోన్తి, మజ్ఝత్తవేదనా వా. కుసలం పత్వా హి దుక్ఖవేదనా నామ నత్థి.

మూలతోతి పటిపాటియా సత్త కమ్మపథా ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తేన విరమన్తస్స అలోభఅదోసఅమోహవసేన తిమూలా హోన్తి. ఞాణవిప్పయుత్తచిత్తేన విరమన్తస్స ద్విమూలా. అనభిజ్ఝా ఞాణసమ్పయుత్తచిత్తేన విరమన్తస్స ¶ ద్విమూలా. ఞాణవిప్పయుత్తచిత్తేన ఏకమూలా. అలోభో పన అత్తనావ అత్తనో మూలం న హోతి, అబ్యాపాదేపి ఏసేవ నయో. సమ్మాదిట్ఠి అలోభాదోసవసేన ద్విమూలావాతి.

అలోభో కుసలమూలన్తిఆదీసు న లోభోతి అలోభో, లోభపటిపక్ఖస్స ధమ్మస్సేతం అధివచనం. అదోసామోహేసుపి ఏసేవ నయో. తేసు అలోభో సయఞ్చ కుసలం, ఇమేసఞ్చ పాణాతిపాతా వేరమణీఆదీనం కుసలానం కేసఞ్చి సమ్పయుత్తప్పభావకట్ఠేన కేసఞ్చి ఉపనిస్సయపచ్చయట్ఠేన మూలన్తి కుసలమూలం. అదోసామోహానమ్పి కుసలమూలభావే ఏసేవ నయో.

ఇదాని సబ్బమ్పి తం సఙ్ఖేపేన చ విత్థారేన చ దేసితమత్థం నిగమేన్తో యతో ఖో ఆవుసోతిఆదిఅప్పనావారమాహ. తత్థ ఏవం అకుసలం పజానాతీతి ఏవం యథానిద్దిట్ఠదసాకుసలకమ్మపథవసేన అకుసలం పజానాతి. ఏవం అకుసలమూలన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏత్తావతా ఏకేన నయేన చతుసచ్చకమ్మట్ఠానికస్స యావ అరహత్తా నియ్యానం కథితం హోతి. కథం? ఏత్థ హి ఠపేత్వా అభిజ్ఝం దస అకుసలకమ్మపథా చ కుసలకమ్మపథా చ దుక్ఖసచ్చం. అభిజ్ఝా చ లోభో అకుసలమూలఞ్చాతి ఇమే ద్వే ధమ్మా నిప్పరియాయేన సముదయసచ్చం. పరియాయేన పన సబ్బేపి కమ్మపథా దుక్ఖసచ్చం. సబ్బాని కుసలాకుసలమూలాని సముదయసచ్చం. ఉభిన్నం అప్పవత్తి నిరోధసచ్చం ¶ . దుక్ఖం పరిజానన్తో సముదయం పజహమానో నిరోధం ¶ పజానన్తో అరియమగ్గో మగ్గసచ్చన్తి ఇతి ద్వే సచ్చాని సరూపేన వుత్తాని, ద్వే ఆవత్తహారవసేన వేదితబ్బాని.

సో సబ్బసో రాగానుసయం పహాయాతి సో ఏవం అకుసలాదీని పజానన్తో సబ్బాకారేన రాగానుసయం పజహిత్వా. పటిఘానుసయం పటివినోదేత్వాతి పటిఘానుసయఞ్చ సబ్బాకారేనేవ నీహరిత్వాతి వుత్తం హోతి. ఏత్తావతా అనాగామిమగ్గో కథితో. అస్మీతి దిట్ఠిమానానుసయం సమూహనిత్వాతి పఞ్చసు ఖన్ధేసు కఞ్చి ధమ్మం అనవకారీకరిత్వా ‘‘అస్మీ’’తి ఇమినా సమూహగ్గహణాకారేన పవత్తం దిట్ఠిమానానుసయం సముగ్ఘాటేత్వా.

తత్థ దిట్ఠిమానానుసయన్తి దిట్ఠిసదిసం మానానుసయన్తి వుత్తం హోతి. అయఞ్హి మానానుసయో అస్మీతి పవత్తత్తా దిట్ఠిసదిసో హోతి, తస్మా ఏవం వుత్తో ¶ . ఇమఞ్చ అస్మిమానం విత్థారతో విఞ్ఞాతుకామేన ఖన్ధియవగ్గే ఖేమకసుత్తం (సం. ని. ౩.౮౯) ఓలోకేతబ్బన్తి.

అవిజ్జం పహాయాతి వట్టమూలం అవిజ్జం పజహిత్వా. విజ్జం ఉప్పాదేత్వాతి తస్సా అవిజ్జాయ సముగ్ఘాటికం అరహత్తమగ్గవిజ్జం ఉప్పాదేత్వా. ఏత్తావతా అరహత్తమగ్గో కథితో. దిట్ఠేవ ధమ్మే దుక్ఖస్సన్తకరో హోతీతి అస్మింయేవ అత్తభావే వట్టదుక్ఖస్స పరిచ్ఛేదకరో హోతి. ఏత్తావతాపి ఖో, ఆవుసోతి దేసనం నియ్యాతేతి, ఇమాయ కమ్మపథదేసనాయ వుత్తమనసికారప్పటివేధవసేనపీతి వుత్తం హోతి. సేసం వుత్తనయమేవ. ఏవం అనాగామిమగ్గఅరహత్తమగ్గేహి దేసనం నిట్ఠపేసీతి.

కుసలకమ్మపథవణ్ణనా నిట్ఠితా.

ఆహారవారవణ్ణనా

౯౦. సాధావుసోతి ఖో…పే… ఆగతో ఇమం సద్ధమ్మన్తి ఏవం ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స కుసలాకుసలముఖేన చతుసచ్చదేసనం సుత్వా తం ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స భాసితం ‘‘సాధావుసో’’తి ఇమినా వచనేన తే భిక్ఖూ అభినన్దిత్వా ఇమస్సేవ వచనస్స సముట్ఠాపకేన చిత్తేన అనుమోదిత్వా వచసా సమ్పటిచ్ఛిత్వా చేతసా సమ్పియాయిత్వాతి వుత్తం హోతి. ఇదాని యస్మా థేరో నానప్పకారేన ¶ చతుసచ్చదేసనం దేసేతుం పటిబలో, యథాహ ‘‘సారిపుత్తో, భిక్ఖవే, పహోతి చత్తారి అరియసచ్చాని విత్థారేన ఆచిక్ఖితుం దేసేతు’’న్తి యస్మా వా ఉత్తరిమ్పి దేసేతుకామోవ హుత్వా ‘‘ఏత్తావతాపి ఖో’’తి ¶ అవచ, తస్మా అపరేనపి నయేన సచ్చదేసనం సోతుకామా తే భిక్ఖూ ఆయస్మన్తం సారిపుత్తం ఉత్తరిం పఞ్హం అపుచ్ఛింసు. తేన సయమేవ పుచ్ఛిత్వా విస్సజ్జితపఞ్హతో ఉత్తరిం సియా ఖో పనావుసో, అఞ్ఞోపి పరియాయో భవేయ్య అఞ్ఞమ్పి కారణన్తి ఇమినా నయేన అఞ్ఞం అతిరేకం పఞ్హం పుచ్ఛింసు, పురిమపఞ్హస్స వా ఉపరిభాగే పుచ్ఛింసూతి వుత్తం హోతి. అథ నేసం బ్యాకరమానో థేరో సియా, ఆవుసోతిఆదిమాహ. తత్థాయం అనుత్తానపదవణ్ణనా, ఆహారన్తి పచ్చయం. పచ్చయో హి ఆహరతి అత్తనో ఫలం, తస్మా ‘‘ఆహారో’’తి వుచ్చతి.

భూతానం ¶ వా సత్తానన్తిఆదీసు భూతాతి సఞ్జాతా, నిబ్బత్తా. సమ్భవేసీనన్తి యే సమ్భవం జాతిం నిబ్బత్తిం ఏసన్తి గవేసన్తి. తత్థ చతూసు యోనీసు అణ్డజజలాబుజా సత్తా యావ అణ్డకోసం వత్థికోసఞ్చ న భిన్దన్తి, తావ సమ్భవేసినో నామ. అణ్డకోసం వత్థికోసఞ్చ భిన్దిత్వా బహి నిక్ఖన్తా భూతా నామ. సంసేదజా ఓపపాతికా చ పఠమచిత్తక్ఖణే సమ్భవేసినో నామ. దుతియచిత్తక్ఖణతో పభుతి భూతా నామ. యేన యేన వా ఇరియాపథేన జాయన్తి, యావ తే తతో అఞ్ఞం న పాపుణన్తి, తావ సమ్భవేసినో నామ. తతో పరం భూతా నామ.

అథ వా భూతాతి జాతా అభినిబ్బత్తా, యే భూతాయేవ న పున భవిస్సన్తీతి సఙ్ఖ్యం గచ్ఛన్తి, తేసం ఖీణాసవానమేతం అధివచనం. సమ్భవమేసన్తీతి సమ్భవేసినో. అప్పహీనభవసంయోజనత్తా ఆయతిమ్పి సమ్భవం ఏసన్తానం సేక్ఖపుథుజ్జనానమేతం అధివచనం. ఏవం సబ్బథాపి ఇమేహి ద్వీహి పదేహి సబ్బసత్తే పరియాదియతి. వాసద్దో చేత్థ సమ్పిణ్డనత్థో, తస్మా భూతానఞ్చ సమ్భవేసీనఞ్చాతి అయమత్థో వేదితబ్బో.

ఠితియాతి ఠితత్థం. అనుగ్గహాయాతి అనుగ్గహత్థం ఉపకారత్థం. వచనభేదో చేస, అత్థో పన ద్విన్నమ్పి పదానం ఏకోయేవ. అథ వా ఠితియాతి తస్స తస్స సత్తస్స ఉప్పన్నధమ్మానం అనుప్పబన్ధవసేన అవిచ్ఛేదాయ. అనుగ్గహాయాతి అనుప్పన్నానం ఉప్పాదాయ. ఉభోపి చేతాని భూతానం ఠితియా చేవ అనుగ్గహాయ చ. సమ్భవేసీనం వా ఠితియా చేవ అనుగ్గహాయ చాతి ఏవం ఉభయత్థ ¶ దట్ఠబ్బాని. కబళీకారో ఆహారోతి కబళం కత్వా అజ్ఝోహరితబ్బతో ¶ కబళీకారో ఆహారో, ఓదనకుమ్మాసాదివత్థుకాయ ఓజాయేతం అధివచనం. ఓళారికో వా సుఖుమో వాతి వత్థుఓళారికతాయ ఓళారికో, వత్థుసుఖుమతాయ సుఖుమో. సభావేన పన సుఖుమరూపపరియాపన్నత్తా కబళీకారో ఆహారో సుఖుమోవ హోతి. సాపి చస్స వత్థుతో ఓళారికతా సుఖుమతా చ ఉపాదాయుపాదాయ వేదితబ్బా.

కుమ్భీలానఞ్హి ఆహారం ఉపాదాయ మోరానం ఆహారో సుఖుమో. కుమ్భీలా కిర పాసాణే గిలన్తి. తే చ నేసం కుచ్ఛిప్పత్తావ విలీయన్తి. మోరా సప్పవిచ్ఛికాదిపాణే ఖాదన్తి. మోరానం పన ఆహారం ఉపాదాయ తరచ్ఛానం ఆహారో సుఖుమో. తే కిర తివస్సఛడ్డితాని విసాణాని చేవ అట్ఠీని చ ఖాదన్తి. తాని చ నేసం ఖేళేన తేమితమత్తేనేవ కన్దమూలం వియ ¶ ముదుకాని హోన్తి. తరచ్ఛానమ్పి ఆహారం ఉపాదాయ హత్థీనం ఆహారో సుఖుమో. తేపి నానారుక్ఖసాఖాయో ఖాదన్తి. హత్థీనం ఆహారతో గవయగోకణ్ణమిగాదీనం ఆహారో సుఖుమో. తే కిర నిస్సారాని నానారుక్ఖపణ్ణాదీని ఖాదన్తి. తేసమ్పి ఆహారతో గున్నం ఆహారో సుఖుమో. తే అల్లసుక్ఖతిణాని ఖాదన్తి. తేసం ఆహారతో ససానం ఆహారో సుఖుమో. ససానం ఆహారతో సకుణానం ఆహారో సుఖుమో. సకుణానం ఆహారతో పచ్చన్తవాసీనం ఆహారో సుఖుమో. పచ్చన్తవాసీనం ఆహారతో గామభోజకానం ఆహారో సుఖుమో. గామభోజకానం ఆహారతో రాజరాజమహామత్తానం ఆహారో సుఖుమో. తేసమ్పి ఆహారతో చక్కవత్తినో ఆహారో సుఖుమో. చక్కవత్తినో ఆహారతో భుమ్మదేవానం ఆహారో సుఖుమో. భుమ్మదేవానం ఆహారతో చాతుమహారాజికానం ఆహారో సుఖుమో. ఏవం యావ పరనిమ్మితవసవత్తీనం ఆహారో విత్థారేతబ్బో, తేసం ఆహారో సుఖుమోత్వేవ నిట్ఠం పత్తో.

ఏత్థ చ ఓళారికే వత్థుస్మిం ఓజా పరిత్తా హోతి దుబ్బలా, సుఖుమే బలవతీ. తథా హి ఏకపత్తపూరమ్పి యాగుం పీవతో ముహుత్తేనేవ జిఘచ్ఛితో హోతి, యంకఞ్చిదేవ ఖాదితుకామో. సప్పిం పన పసటమత్తం పివిత్వా దివసం అభోత్తుకామో హోతి. తత్థ వత్థు పరిస్సమం వినోదేతి, న పన సక్కోతి పాలేతుం. ఓజా పాలేతి, న సక్కోతి పరిస్సమం వినోదేతుం. ద్వే పన ఏకతో హుత్వా పరిస్సమఞ్చేవ వినోదేన్తి పాలేన్తి చాతి.

ఫస్సో ¶ ¶ దుతియోతి చక్ఖుసమ్ఫస్సాది ఛబ్బిధోపి ఫస్సో. ఏతేసు చతూసు ఆహారేసు దుతియో ఆహారోతి వేదితబ్బో. దేసనానయో ఏవ చేస. తస్మా ఇమినా నామ కారణేన దుతియో వా తతియో వాతి ఇదమేత్థ న గవేసితబ్బం. మనోసఞ్చేతనాతి చేతనా ఏవ వుచ్చతి. విఞ్ఞాణన్తి యంకిఞ్చి చిత్తం.

ఏత్థాహ, యది పచ్చయట్ఠో ఆహారట్ఠో, అథ కస్మా అఞ్ఞేసుపి సత్తానం పచ్చయేసు విజ్జమానేసు ఇమేయేవ చత్తారో వుత్తాతి? వుచ్చతే, అజ్ఝత్తికసన్తతియా ¶ విసేసపచ్చయత్తా. విసేసపచ్చయో హి కబళీకారాహారభక్ఖానం సత్తానం రూపకాయస్స కబళీకారో ఆహారో. నామకాయే వేదనాయ ఫస్సో, విఞ్ఞాణస్స మనోసఞ్చేతనా, నామరూపస్స విఞ్ఞాణం. యథాహ –

‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, అయం కాయో ఆహారట్ఠితికో, ఆహారం పటిచ్చ తిట్ఠతి, అనాహారో నో తిట్ఠతి. తథా ఫస్సపచ్చయా వేదనా, సఙ్ఖారపచ్చయా విఞ్ఞాణం, విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూప’’న్తి.

కో పనేత్థ ఆహారో, కిం ఆహరతీతి? కబళీకారాహారో ఓజట్ఠమకరూపాని ఆహరతి. ఫస్సాహారో తిస్సో వేదనా, మనోసఞ్చేతనాహారో తయో భవే, విఞ్ఞాణాహారో పటిసన్ధినామరూపన్తి.

కథం? కబళీకారాహారో తావ ముఖే ఠపితమత్తోయేవ అట్ఠ రూపాని సముట్ఠాపేతి. దన్తవిచుణ్ణితం పన అజ్ఝోహరియమానం ఏకేకం సిత్థం అట్ఠట్ఠ రూపాని సముట్ఠాపేతియేవ. ఏవం ఓజట్ఠమకరూపాని ఆహరతి.

ఫస్సాహారో పన సుఖవేదనియో ఫస్సో ఉప్పజ్జమానో సుఖవేదనం ఆహరతి, తథా దుక్ఖవేదనియో దుక్ఖం, అదుక్ఖమసుఖవేదనియో అదుక్ఖమసుఖన్తి ఏవం సబ్బథాపి ఫస్సాహారో తిస్సో వేదనా ఆహరతి.

మనోసఞ్చేతనాహారో ¶ కామభవూపగం కమ్మం కామభవం ఆహరతి, రూపారూపభవూపగాని తం తం భవం. ఏవం సబ్బథాపి మనోసఞ్చేతనాహారో తయో భవే ఆహరతి.

విఞ్ఞాణాహారో పన యే చ పటిసన్ధిక్ఖణే తంసమ్పయుత్తకా తయో ఖన్ధా, యాని చ తిసన్తతివసేన తింసరూపాని ఉప్పజ్జన్తి, సహజాతాదిపచ్చయనయేన తాని ఆహరతీతి వుచ్చతి. ఏవం విఞ్ఞాణాహారో పటిసన్ధినామరూపం ఆహరతీతి.

ఏత్థ చ మనోసఞ్చేతనాహారో తయో భవే ఆహరతీతి సాసవా కుసలాకుసలచేతనావ వుత్తా. విఞ్ఞాణం పటిసన్ధినామరూపం ఆహరతీతి పటిసన్ధివిఞ్ఞాణమేవ వుత్తం ¶ . అవిసేసేన పన తంసమ్పయుత్తతంసముట్ఠానధమ్మానం ఆహరణతో పేతే ఆహారాతి వేదితబ్బా.

ఏతేసు ¶ చతూసు ఆహారేసు కబళీకారాహారో ఉపత్థమ్భేన్తో ఆహారకిచ్చం సాధేతి. ఫస్సో ఫుసన్తోయేవ, మనోసఞ్చేతనా ఆయూహమానావ. విఞ్ఞాణం విజానన్తమేవ.

కథం? కబళీకారాహారో హి ఉపత్థమ్భేన్తోయేవ కాయట్ఠపనేన సత్తానం ఠితియా హోతి. కమ్మజనితోపి హి అయం కాయో కబళీకారాహారేన ఉపత్థమ్భితో దసపి వస్సాని వస్ససతమ్పి యావ ఆయుపరిమాణం తిట్ఠతి. యథా కిం? యథా మాతుయా జనితోపి దారకో ధాతియా థఞ్ఞాదీని పాయేత్వా పోసియమానోవ చిరం తిట్ఠతి, యథా చుపత్థమ్భేన ఉపత్థమ్భితగేహం. వుత్తమ్పి చేతం –

‘‘యథా మహారాజ గేహే పతన్తే అఞ్ఞేన దారునా ఉపత్థమ్భేన్తి, అఞ్ఞేన దారునా ఉపత్థమ్భితం సన్తం ఏవం తం గేహం న పతతి, ఏవమేవ ఖో మహారాజ అయం కాయో ఆహారట్ఠితికో, ఆహారం పటిచ్చ తిట్ఠతీ’’తి.

ఏవం కబళీకారో ఆహారో ఉపత్థమ్భేన్తో ఆహారకిచ్చం సాధేతి. ఏవం సాధేన్తోపి చ కబళీకారో ఆహారో ద్విన్నం రూపసన్తతీనం పచ్చయో హోతి ఆహారసముట్ఠానస్స చ ఉపాదిన్నస్స చ. కమ్మజానం అనుపాలకో హుత్వా పచ్చయో హోతి. ఆహారసముట్ఠానానం జనకో హుత్వా పచ్చయో హోతి.

ఫస్సో ¶ పన సుఖాదివత్థుభూతం ఆరమ్మణం ఫుసన్తోయేవ సుఖాదివేదనాపవత్తనేన సత్తానం ఠితియా హోతి. మనోసఞ్చేతనా కుసలాకుసలకమ్మవసేన ఆయూహమానాయేవ భవమూలనిప్ఫాదనతో సత్తానం ఠితియా హోతి. విఞ్ఞాణం విజానన్తమేవ నామరూపప్పవత్తనేన సత్తానం ఠితియా హోతి.

ఏవం ఉపత్థమ్భనాదివసేన ఆహారక�